Przegląd Wschodni 51

PRZEGLĄD WSCHODN I

Zeszyt 3 (51) Tom XIII Kwartalnik RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”: Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole † Bohdan Osadczuk, Berlin Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Richard Pipes, Cambridge, Mass.

Wojciech Roszkowski, Warszawa Elżbieta Smułkowa, Warszawa Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass.

Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa †Zbigniew Wójcik, Warszawa † Janusz Zawodny, Brush Prairie

PW 51.indb 597

REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

50

2015-05-11 15:15:47

Przegląd Wschodni № 51 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie edytorskie i graficzne: J.M. Tłumaczenia – Studium: Turinys, Santrauka (Vidmantas Vyšniauskas); Зьмест, Рэзюмэ (Mirosław Jankowiak); Зміст, Резюме (Aleksander Skydan); Содержание, Резюме (Aleksander Skydan); Contents, Summary (Bolesław Jaworski)

Sekretariat Redakcji: Michał Piekarski Abonament i sprzedaż: wydawnictwa.studium@uw.edu.pl Wersja drukowana „Przeglądu Wschodniego” jest jego wersją pierwotną Zeszyt zamknięto xi/2014, wydano drukiem xii/2014, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” 51

PW 51.indb 598

2015-05-11 15:15:47

SPIS RZECZY A R T Y K U Ł Y Joanna WOLAŃSKA (Kraków) Wawel i Kresy. Malowany fryz Jana Henryka Rosena w dziale polskim Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica w Watykanie (1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609

* Jerzy KŁOCZOWSKI (Lublin) Historia Europy i jej kultury. Ich znaczenie dzisiaj dla Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671 Henryk WISNER (Warszawa) Parę uwag o sejmiku generalnym słonimskim. Czasy Zygmunta III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691 Анна КРИХ, Светлана МУЛИНА (Омск) Польские конфедераты в Западной Сибири . . . . . . 705 [Polscy konfederaci na Zachodniej Syberii w j. ros., streszcz. pol.]

Piotr ŁOSSOWSKI (Warszawa) Problem zakazu druków litewskich 1864–1904 . . . . . 749 Theodore R. WEEKS (Carbondale) Building Civil Society in an “Alienated Capital”. The Vilnius Lithuanian Press, 1904–1922 . . . . . . . . . . . . . 761 [Budowanie społeczeństwa obywatelskiego w „wyobcowanej stolicy”. Prasa litewska w Wilnie w latach 1904–1922 w j. ang., streszcz. pol.]

Giennadij MATWIEJEW (Moskwa) Serbski ruch ludowy w poszukiwaniu tożsamości ideologicznej w okresie międzywojennym . . . . . . . . . . 777

599

PW 51.indb 599

2015-05-11 15:15:47

Piotr EBERHARDT (Warszawa) Formowanie się granic politycznych Białorusi w XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807 Eugeniusz MIRONOWICZ (Białystok) Stosunki białorusko-ukraińskie 1990–2014 . . . . . . . . 839 Лявон БАРШЧЭЎСКІ (Менск) Нова я кніга пра Аляксандра Лукашэнку . . . . . . . . 859 [Nowa książka o Aleksandrze Łukaszence – w j. białor., streszcz. pol.]

Roman DZWONKOWSKI SAC (Lublin) Papież Jan Paweł II – spotkania z Polakami na Wschodzie. Recepcja obecności i nauczania . . . . . . . 869 * Rūstis KAMUNTAVIČIUS (Kowno) Interpretacje przeszłości: litewskie, polskie i białoruskie mapy historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913

PRZEGLĄD WSCHODNI

600

PW 51.indb 600

2015-05-11 15:15:47

TURINYS STR AIPSNIAI Joanna WOLAŃSKA, Vavelis ir Kresai. Jan Henryk Rosen nutapytas frizas lenkų parodoje Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica Vatikane (1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 * Jerzy KŁOCZOWSKI, Europos ir jos kultūros istorija. Jų dabartinė reikšmė Europos Kultūrai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671 Henryk WISNER, Keletas pastabų apie generalinį seimelį Słonim.

Zigmundo III laikai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691 Anna KRICH, Swietlana MULINA, Konfederatai lenkai Vakarų Sibire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705 Piotr ŁOSSOWSKI, Lietuviškų rašmenų draudimo 1864–1904 problema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749 Theodore R. WEEKS, Visuomenės kūrimas svetimoje sostinėje . . . . 761 Giennadij MATWIEJEW, Serbų tautinis judėjimas ieškant ideologinės tapatybės Tarpukariu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 777 Piotr EBERHARDT, Politinių Baltarusijos sienų formavimasis XX amžiuje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807 Eugeniusz MIRONOWICZ, Baltarusių-ukrainiečių santykiai 1990– 2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 839 Lawon BARSZCZEUSKI, Nauja knyga apie Aleksandrą Lukašenką 859 Roman DZWONKOWSKI SAC, Popiežius Jonas Paulius II – susitikimas su lenkais rytuose. Dabarties priėmimas ir mokymasis 869 * Rūstis KAMUNTAVIČIUS, Praeities interpretacija: lietuviški, lenkiški ir baltarusiški istoriniai žemėlapiai . . . . . . . . . . . . . . . . . 913

601

PW 51.indb 601

2015-05-11 15:15:48

ЗЬМЕСТ А Р Т Ы К УЛ Ы Яанна ВАЛЯНЬСКА, Вавэль і ўскраіна. Жывапісны фрыз Яна Генрыка Расэна ў польскай калекцыі Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica у Ватыкане (1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 * Ежы КЛАЧОЎСКІ, Гісторыя Эўропы і яе культуры. Іх сёньняшняе значэньне для Эўрапейскага Зьвязу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671 Хэнрык ВІСНЭР, Пара заўвагаў аб слонімскім генэральным сойміку. Часы Жыгімонта ІІІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691 Анна КРЫХ, Сьвятлана МУЛІНА, Польскія канфэдэраты в Западной Сибири . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705 Пётр ЛАСОЎСКІ, Праблема забароны літоўскага друкаваньня 1864–1904 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749 Тэадор Р. УІКС, Стварэньне супольнасьці ў адчужанай сталіцы 761 Генадзі МАТВЕЕЎ, Сэрбскі народны рух у пошуку ідэалягічнай тоеснасьці ў міжваенны пэрыяд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 777 Пётр ЭБЭРХАРДТ, Фармаваньне палітычных межаў Беларусі ў ХХ стагоддзі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807 Яўген МІРАНОВІЧ, Беларуска-украінскія стасункі 1990–2014 . 839 Лявон БАРШЧЭЎСКІ, Новая кніга пра Аляксандра Лукашэнкуу 859 Кс. Раман ДЗВАНКОЎСКІ, Папа Ян Павал ІІ – сустрэчы з палякамі на Ўсходзе. Успрыняцьце прысутнасьці і навучаньня . . . . . . . 869 * Русьціс КАМУНТАВІЧУС, Інтэпрэтацыя мінуўшчыны: літоўскія, польскія і беларускія гістарычныя мапы . . . . . . . . . 913

602

PW 51.indb 602

2015-05-11 15:15:48

ЗМІСТ С Т АТ Т І Йоанна ВОЛАНСЬКА, Вавель і Креси. Намальований фриз Джон Генрика Розена в польському відділі Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica у Ватикані (1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 * Єжи КЛОЧКОВСКІ, Історія Європи та її культури. Їх роль в сучасному Європейському Союзі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671 Хенрик ВІСНЕР, Кілька зауважень про слонімську генеральну раду. За часів Сигізмунда III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691 Анна КРІХ, Світлана МУЛІНА, Польські конфедерати в Західному Сибірі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705 П ьо тр Л О ССО ВСКІ , П р обл ем а з а бо р о н і л и то вс ь к и х друкованих видань 1864–1904 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749 Теодор Р. УІКС, Будуючи суспільство в відчуженому капіталі . 761 Геннадій МАТВЄЄВ, Сербський селянський рух в пошуках ідеологічної ідентичності в міжвоєнний період . . . . . . . . . . . 777 Петро ЕБЕРХАРД, Формування політичних кордонів Білорусі в ХХ столітті . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807 Евгеніуш МІРОНОВІЧ, Білорусько-українські відносини 1990– 2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 839 Лявон БАРЩЕВСЬКІ, Нова книга про Олександра Лукашенка . . 859 Кс. Роман ДЗВОНКОВСКІ, Папа Римський Іоанн Павло II – зустрічі з поляками на Сході. Сприйняття присутності та повчання . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 869 * Рустіс КАМУНТАВІЧЮС, Інтерпретація минулого: історичні карти Литви, Польщі та Білорусі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913

603

PW 51.indb 603

2015-05-11 15:15:48

СОДЕРЖАНИЕ С Т АТ Ь И Ионна ВОЛЯНСКАЯ, Вавель и Кресы. Нарисованный фриз Яна Генрика Розена в польской части Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica в Ватикане (1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 * Ежи КЛОЧКОВСКИ, История Европы и ее культуры. Их роль в современном Европейском Союзе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671 Хенрик ВИСНЕР, Несколько общих замечаний о Слонимском облсовете. Времена Сигизмунда III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691 Анна КРИХ, Светлана МУЛИНА, Польские конфедераты в Западной Сибири . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705 Петр ЛОССОВСКИ, Проблема запрета печатных литовских изданий в 1864–1904 гг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749 Теодор Р. ВИКС, Строительное общество в отчужденной столице . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761 Геннадий МАТВЕЕВ, Сербское народное движение в поисках идеологической идентификации в межвоенный период . . . . . 777 Петр ЭБЕРХАРД, Формирование политических границ Беларуси в ХХ веке . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807 Евгений МИРОНОВИЧ, Белорусско-украинские отношения 1990–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 839 Лявон БАРЩЕВСКИЙ, Новая книга об Александре Лукашенко . 859 Кс. Роман ДЗВОНКОВСКИ, Папа Римский Иоанн Павел II – встречи с поляками на Востоке. Принятие наличия и обучения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 869 * Рустис КАМУНТАВИЧЮС, Интерпретация прошлого: исторические карты Литвы, Польши и Беларуси . . . . . . . . . . 913

604

PW 51.indb 604

2015-05-11 15:15:48

CONTENTS ARTICLES Joanna WOLAŃSKA, Wawel Castle and the Eastern Borderlands: Jan Henryk Rosen’s painted frieze in the Polish section of the Vatican’s “Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica” (1936) . . . . . . . 609 * Jerzy KŁOCZOWSKI, The History of Europe and its Culture – Its meaning for the European Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671 Henryk WISNER, Remarks on the General Sejmik of Slonim during the Reign of Zygmunt III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691 Anna KRICH & Svetlana MULINA, Polish Confederates in Western Siberia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705 Piotr ŁOSSOWSKI, The Prohibition of Lithuanian Literature (1864–1904) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749 Theodore R. WEEKS, Building Society in an Alienated Capital . . . 761 Gennady MATVEEV, The Serbian Peasant Movement and the Search for Ideological Identity in the Interwar Period . . . . . . . . . . . . . . . 777 Piotr EBERHARDT, The Formation of Belarusian Political Borders in the 20th Century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807 Eugeniusz MIRONOWICZ, Belarusian-Ukrainian Relations (1990– 2014) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 839 Lavon BARSZCZEUSKI, Critique of a New Book on Alexander Lukashenko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 859 Roman DZWONKOWSKI SAC, Pope John Paul II and his Meetings with Poles in the East: Reactions to his presence and teachings . 869 * Rūstis KAMUNTAVIČIUS, Interpreting the Past: Historical Maps of Lithuania, Poland and Belarus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913

605

PW 51.indb 605

2015-05-11 15:15:48

PW 51.indb 606

2015-05-11 15:15:48

PRZEGLĄD WSCHODNI № 51

PW 51.indb 607

2015-05-11 15:15:48

PW 51.indb 608

2015-05-11 15:15:48

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 609–669, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Joanna Wolańska Kraków

WAWEL I KRESY Malowany fryz Jana Henryka Rosena w dziale polskim Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica w Watykanie (1936)*

D

W U NASTEGO MAJA 1936 roku otwarto w Watykanie Międzynarodową Wystawę Prasy Katolickiej [Il. 1], zorganizowaną dla uczczenia 75-lecia istnienia (założonego w roku 1861) watykańskiego dziennika „L’Osservatore Romano”, która miała być jednocześnie hołdem dla papieża Piusa XI (inauguracja odbyła się w dniu jego imienin)1. W głównej części wystawy znalazły się prezentacje prasy katolickiej 45 państw Europy i Ameryki oraz 53 regionów z pozostałych trzech kontynentów2. W czasie trwania ekspozycji – czyli do końca maja następnego roku – w pawilonie wystawowym odbyło się * Artykuł powstał na podstawie badań prowadzonych w ramach projektu sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych decyzją numer DEC-2012/05/B/HS2/04005.

1 A. M a r t i n i, Esposizione Internazionale della Stampa Cattolica, [w:] Mondo vaticano. Passato e presente, a c. di N. del Re, Città del Vaticano 1995, s. 465–466; na temat watykańskiego dziennika zob.: N. D e l R e, Osservatore Romano (L’), [w:] ibidem, s. 754–756, oraz Cz. D r ą ż e k, W służbie papieża i Kościoła powszechnego, [w:] In Christo Redemptore. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Jerzego Misiurka, red. J.M. Popławski, Lublin 2001, s. 353–362; W.M. Z a r ę b c z a n, Polacy w Watykanie. Instytucje i urzędy oraz Polacy w nich pracujący. Historia i współczesność, Pelplin 2004, s. 215–219; K. B u r s k i, Osservatore Romano L’, [w:] Encyklopedia Katolicka [dalej: EK], t. 14, Lublin 2010, szp. 920–921. Polska prasa informowała: „Właściwym organizatorem wystawy jest wydawnictwo «Osservatore Romano», które urządziło ją w 75. rocznicę swego istnienia, jako wyraz swego hołdu dla Piusa XI. Wielki sukces propagandy tej potężnej imprezy katolickiej już w dniu otwarcia wystawy nie ulega wątpliwości”, J. K a w c z y ń s k i, Święto prasy katolickiej... (Światowa wystawa Prasy Katolickiej – Wielkie rozmiary imprezy – Niezwykłe pomysły dekoracyjne i architektoniczne – Pawilon Polski – Spotkanie z „Kurjerem Poznańskim”), „Kurier Poznański” 1936 z 24.05, nr 240, s. 15, oraz Wystawa prasy katolickiej w Watykanie przedstawia się imponująco, „Gość Niedzielny” 1936 z 24.05, nr 21, s. 290.

2 A. M a r t i n i, op. cit., s. 465. W cytowanej nocie, jako „najważniejsze narody katolickie”, uczestniczące w wystawie, wymieniono m.in. Argentynę, Austrię, Belgię, Brazylię, Włochy, Meksyk, Polskę, Hiszpanię, Szwajcarię i Węgry.

PW 51.indb 609

2015-05-11 15:15:48

610

JOANNA WOLAŃSKA Il. 1. Wystawa Prasy Katolickiej w Watykanie: plakat, a zarazem okładka przewodnika: Arma veritatis: Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica, Città del Vaticano, 1936 (Roma 1936), ze zbiorów AAKat. Fot. autorka

wiele imprez towarzyszących, m.in. Tydzień Sztuki Sakralnej3 i Drugi Międzynarodowy Kongres Dziennikarzy Katolickich (24–27 IX 1936)4.

Było to wydarzenie jedyne w swoim rodzaju, niemające precedensu 5 i bez następstw, które (a mam na myśli nie tylko prezentację Polski, ale i całą imprezę w ogólności) – pomimo wielkiego rozmachu i (autotematycznego) rozgłosu nadanego mu przez prasę – nie doczekało się współcześnie zainteresowania historyków (ani polskich, ani obcych), czy to w zakresie prasoznawstwa, czy też, z małymi wyjątkami, innych dziedzin histo A. M a r t i n i, op. cit., s. 466.

S. B e d n a r s k i, Rzymskie kongresy prasowe, „Przegląd Powszechny”, R. LIII: 1936, t. 212, s. 255–260. Z relacji tej dowiadujemy się ponadto, że wystawie prasy katolickiej towarzyszyła Międzynarodowa Wystawa Prasy Komunistyczno-Bezbożniczej, urządzona równocześnie, choć na znacznie mniejszą skalę, w Papieskim Instytucie Wschodnim (ibidem, s. 259, oraz i d e m, Dwie wystawy prasowe w Rzymie, „Przegląd Powszechny” 1937, t. 213, s. 125–136, o wystawie, s. 130–136).

5 Jak donosił korespondent „Kuriera Poznańskiego”: „Stwierdzić trzeba, że wystawa jest przedsięwzięciem na miarę światową z treści, a nie tylko z nazwy. Jest to bowiem największa wystawa poświęcona prasie, jaka kiedykolwiek na świecie urządzono. [...]” (J. K a w c z y ń s k i, op. cit., s. 15).

Ks. Stefan Wyszyński, od roku 1932 redaktor naczelny włocławskiego „Ateneum Kapłańskiego”, w swoim sprawozdaniu z wystawy napisał: „Wszak międzynarodowa Wystawa Prasy Katolickiej odbywa się po raz pierwszy w dziejach Kościoła”, S. W y s z y ń s k i, Arma Veritatis – Watykańska Wystawa Prasy Katolickiej, „Ateneum Kapłańskie”, R. 22, t. 38, 1936, s. 307–320; cyt. s. 319 (cytowany artykuł został przedrukowany w nieco zmienionej, bardziej popularnej formie, jako: S. W y s z y ń s k i, Wystawa prasy polskiej w Watykanie, „Głos Narodu” 1936 z 18.10., nr 286, s. 7–8; i d e m, Prasa specjalna na wystawie watykańskiej, Ibidem, 1936 z 21.10, nr 289, s. 4).

Wystawa prasowa bywała porównywana (zob. G. P o n t i, La Mostra della stampa cattolica, „Emporium”, R. 84: 1936, nr 502 (ottobre), s. 199) jedynie z, przygotowaną z okazji Roku Świętego (1925), również z inicjatywy Piusa XI, Powszechną Wystawą Misyjną (Esposizione Universale Missionaria); szerzej na temat tej wystawy, zob. wydawany podczas jej trwania specjalny dwutygodnik „Rivista illustrata della Esposizione Missionaria Vaticana” (15 XII 1924–31 XII 1925) oraz L. G r a m a t i c a, L’Esposizione Missionaria Vaticana, „Emporium”, R. 62: 1925, nr 368, s. 74–87.

Esposizione Missionaria może być traktowana jako precedens dla wystawy prasowej ze względu na ulokowanie pawilonów wystawowych wokół Cortile della Pigna (choć wtedy dziedzińca nie zabudowano całkowicie, jak to miało miejsce w roku 1936).

3 4

PW 51.indb 610

2015-05-11 15:15:48

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

611

rycznych badań naukowych6. Interesujące mogło by być ponadto spojrzenie na dział polski np. z punktu widzenia dziejów architektury i sztuki, a także historii politycznej i stosunków państwo–Kościół w dwudziestoleciu międzywojennym.

Nieobecność wystawy w literaturze (zwłaszcza nowszej) budzi tym większe zdziwienie, iż w ostatnich latach swoisty renesans przeżywa zainteresowanie wielkimi pokazami międzynarodowymi („expo”) z lat 1925, 1937 (oba w Paryżu) i 1939 (w Nowym Jorku) i udziałem w nich Polski, a watykańska wystawa prasowa – pomimo wszystkich różnic – zdaje się przecież wpisywać w ten cykl międzynarodowych ekspozycji i interesujące byłoby porównanie choćby treści propagandowych wspomnianych prezentacji „państwowych” i – omawianej tu – „kościelnej”7.

Informacje o wystawie można znaleźć właściwie tylko w materiałach prasowych z okresu jej trwania (a zwłaszcza otwarcia i kilku pierwszych dni po inauguracji). We współczesnej literaturze zagranicznej wystawie poświęcono hasło w leksykonie pojęć związanych z Watykanem (zob.

A. M a r t i n i, op. cit.). Poza tym istnieją opracowania w języku włoskim, dotyczące architektury pawilonu wystawowego, jako ważnej części œuvre Giovanniego Pontiego (zob. niżej).

Podobnie jest w polskiej literaturze przedmiotu: analizę udziału strony polskiej w wystawie – skrótową, ale bogatą pod względem faktografii oraz celności (a zarazem wyważenia) sądów – przedstawił, na marginesie ogólnego zarysu historii Kościoła katolickiego, jak dotąd tylko W. M y s ł e k, Kościół katolicki w Polsce w latach 1918–1939 (zarys historyczny), Warszawa 1966, s. 201, 207–209.

Wystawa bywa wzmiankowana na marginesie nielicznych innych opracowań, ale ich autorzy samą ekspozycją się nie interesują; zob. np. M. L a s k o w s k a, Zadania prasy katolickiej w publicystyce ks. Stefana Wyszyńskiego, „Łódzkie Studia Teologiczne”, t. 19, 2010, s. 145–157 (wspomniana na s. 148–150 w związku z trzema artykułami, jakie na jej temat napisał ks. Wyszyński, zob. wyżej) oraz B. W a r z ą c h o w s k a, Książka, prasa i biblioteka w działalności Kościoła katolickiego w województwie śląskim w latach 1922–1939, Katowice 2011 (praca doktorska przygotowana pod kier. prof. dr hab. Ireny Sochy, Uniwersytet Śląski, Wydział Filologiczny, Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej), s. 211–212 (wzmianka w związku z doniesieniami o wystawie na łamach „Gościa Niedzielnego”), dostępna online: www.sbc.org.pl/Content/100690 [dostęp: 21.09.2014]; o tym, że w roku 1936 „W Watykanie otworzono światową wystawę prasy katolickiej, a Ojciec św. wygłosił okolicznościowe przemówienie” informują J. C h r a p e k, J. G ó r a l, Zarys historii najważniejszych wynalazków z dziedziny masowego komunikowania oraz wypowiedzi Kościoła na temat środków społecznego przekazu, [w:] Kościół a środki społecznego przekazu, red. J. Chrapek, Warszawa 1990 (= Studia Pastoralne, 3), s. 203–204.

Wyjątkiem jest artykuł J.S. P a s i e r b a, O freskach Rosena w Castel Gandolfo, [w:] J.S. P a s i e r b, M. J a n o c h a, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, [Warszawa 1999], s. 365–373 (pierwodruk: Jan Henryk Rosen maluje w Castel Gandolfo, [w:] Fermentum massae mundi. Jackowi Woźniakowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. N. Cieślińska, P. Rudziński, Warszawa 1990, s. 511–519) uzupełniony przez ks. Michała Janochę o kilkuakapitowy dodatek, traktujący o watykańskim dziele artysty (s. 372). Ponadto w publikacji tej (Polonica artystyczne, s. 364) jest mowa o „adresie” hołdowniczym Katolickiej Agencji Prasowej dla Piusa XI z roku 1936, ofiarowanym mu niewątpliwie przy okazji wystawy prasowej.

7 W ostatnim czasie odbyła się seria trzech konferencji „rocznicowych”, odnoszących się do wspomnianych wystaw, zorganizowana przez IS PAN w Warszawie: Wystawa paryska 1925 roku.

6

PW 51.indb 611

2015-05-11 15:15:48

612

JOANNA WOLAŃSKA

Podobnie paradoksalny wydaje się fakt zapoznania Wystawy Prasy Katolickiej w badaniach prasoznawczych, mimo świadomości specjalistów w tej dziedzinie, że w okresie międzywojennym prasa katolicka była wprawdzie czwartą co do wielkości pod względem liczby tytułów [...], lecz absolutnie dominowała pod względem nakładów. W latach 1936–1938 na pisma te przypadało 12% wszystkich tytułów krajowych, ok. 30% ogółu wydawanych jednorazowo egzemplarzy i aż ok. 60% nakładu największych periodyków (drukujących ponad 50 tys. egz.). [...]

Prasa katolicka była grupą rozwijającą się najdynamiczniej [...], a okres [jej] najżywszego rozwoju przypadł na lata 30. [...]8.

Jednym słowem, można odnieść wrażenie, że wystawa, z racji swojego niejasnego, quasi-hybrydycznego statusu wymyka się klasyfikacji (była bowiem prezentacją międzynarodową, ale oficjalnie uczestniczyły w niej nie poszczególne państwa, jak to się działo np. na wspomnianych wyżej „expo”, lecz narodowe Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 16–17 listopada 2005 roku, red.

J.M. S o s n o w s k a, Warszawa 2007; Wystawa paryska 1937. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 22–23 października 2007, red. e a d e m, Warszawa 2009; Wystawa nowojorska 1939. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 23–24 listopada 2009 roku, red. eadem, Warszawa 2012 [wyd. 2013].

Wystawy: nowojorską i watykańską łączy ponadto osoba J. H. Rosena, który przygotował obrazy na obie prezentacje (w Watykanie będące głównym, a w Nowym Jorku – pobocznym elementem dekoracyjnym), nota bene pokrewne, gdy chodzi o wymowę ideową.

8 W.M. K o l a s a, Kierunki badań nad historią prasy polskiej 1918–1939, cz. 1: tendencje rozwojowe, typologia, „Rocznik Historii Prasy Polskiej”, 14, 2011, nr 1–2, s. 5–55 (cyt. s. 48). Co prawda Wystawa Prasy Katolickiej nie została explicite wyszczególniona wśród cytowanych „kierunków badań”, ale może jeszcze znajdzie swoje miejsce w ramach nowego opracowania dziejów prasy katolickiej w Polsce międzywojennej.

Stosunkowo szeroka kwerenda w poszukiwaniu choćby wzmianek o watykańskiej wystawie w literaturze prasoznawczej przyniosła (z wyjątkiem pozycji wymienionych w przyp. 6) wynik negatywny. Spośród licznych skonsultowanych pozycji przywołanych zostanie kilka, które choć o samej wystawie nie wspominają, to przedstawiają tło dla omawianych tu zagadnień z perspektywy prasoznawczej: A. P a c z k o w s k i, Prasa Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Warszawa 1971; i d e m, Prasa polska w latach 1918–1939, Warszawa 1980; Cz. L e c h i c k i, Prasa katolicka Drugiej Rzeczypospolitej, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej”, 1984, nr 2, s. 45–69; W. W ł a d y k a, Prasa katolicka, [w:] J. Ł o j e k, J. M y ś l i ń s k i, W. W ł a d y k a, Dzieje prasy polskiej, Warszawa 1988, s. 114–115; J. P l i s, Kościół katolicki w Polsce a prasa, radio i film, Warszawa 2001 (zwł. cz. I: Prasa); L. D y c z e w s k i (Prasa katolicka, [w:] EK, t. 16, Lublin 2012, szp. 263–268) na szp. 266 wymienia pięć dzienników, które w „1936 reprezentowały [...] polską prasę katolicką na międzynarodowej ekspozycji w Watykanie”, mając zapewne na myśli omawianą tu wystawę.

Potwierdzającym regułę wyjątkiem jest publikacja: V. P o l l m a n n, Untermieter im christlichen Haus. Die Kirche und die ‚jüdische‘ Frage in Polen anhand der Bistumspresse der Metropolie Krakau 1926–1936, Wiesbaden 2001 (= Jüdische Kultur. Studien zur Geistesgeschichte, Religion und Literatur, Hg. von K.E. Grötzenger, Bd. 10), s. 141 (rozdz. „Die katholische Presse – Waffe der Wahrheit”).

PW 51.indb 612

2015-05-11 15:15:48

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

613

reprezentacje Kościoła katolickiego9) i zapewne z tego względu wciąż spoczywa na leżącym odłogiem pasie „ziemi niczyjej” na pograniczu dyscyplin.

Pawilon na Cortile della Pigna Pawilon wystawowy [Il. 2] wzniesiono według projektu słynnego włoskiego architekta Giò (Giovanniego) Pontiego (1891–1979), na Dziedzińcu Szyszki (Cortile della Pigna), pomiędzy niszą Bramantego a Braccio Nuovo (skrzydłem mieszczącym podówczas Museo Chiaramonti – część Muzeów Watykańskich) [Il. 3]. Droga do pawilonu wiodła od Porta Angelica w kierunku Dziedzińca Belwederskiego, a następnie rampą, prowadzącą do ogrodów watykańskich (Salita del Giardini). Przy wejściu, zlokalizowanym przy Cortile della Galera, ze wspaniałą fontanną w kształcie okrętu, projektu Carla Maderny [Il. 4], zwiedzających witało godło wystawy – krzyż i otwarta gazeta – wraz z mottem imprezy: „Arma Veritatis”, tłumaczonym jako „broń – bądź oręż – prawdy” [Il. 5]10. Właściwe wejście mieściło się jednak nieco głębiej, na Dziedzińcu Szyszki.

Pawilon, który samą swoją formą miał oddawać witalność i dynamikę współczesnej prasy katolickiej, a jednocześnie być dziełem swoich czasów11, O tej subtelnej, a zarazem trudno uchwytnej (ale istotnej) różnicy najczęściej nie pamiętano nawet we współczesnych relacjach z wystawy, zwłaszcza tych publikowanych w prasie codziennej i tygodniowej. Wyjątkami pod tym względem były teksty w fachowych czasopismach kościelnych, np. jezuity, ks. Stanisława Bednarskiego, który wyraźnie pisał o „dziale narodów” na wystawie: „Tutaj prawie wszystkie n a r o d y k a t o l i c k i e, czy też mające przynajmniej mniejszości katolickie, rozłożyły swoje stoiska [...]”, S. B e d n a r s k i, Dwie wystawy prasowe, s. 126 [podkr.

J.W.]. Ks. Wyszyński co prawda w jednym miejscu (Arma Veritatis, s. 308) pisał o „dziale wystaw narodowych”, ale znów gdzie indziej – o „salach różnych p a ń s t w, których katolicy biorą udział w wystawie” (ibidem) oraz (mając na myśli Szwajcarię) o „pawilonach p a ń s t w pod względem narodowym mieszanych” [s. 311; podkr. J.W.]; inne znów czasopismo informowało, że w wystawie „bierze udział 45 państw i 53 krajów [!] Azji, Afryki i Australji” (najwyraźniej zapominając o Starym Kontynencie), zob. mdd., Polska sala na Wystawie Prasy Katolickiej w Watykanie, „Światowid” 1936 z 30.05, nr 22, s. 21.

10 Sformułowanie to wywodziło się zapewne jeszcze z wypowiedzi Piusa X, skierowanej do dziennikarzy: „Na próżno będziecie budować kościoły, odprawiać misje, zakładać szkoły, wykonywać dobre uczynki wszelkiego rodzaju; wszystkie wasze zabiegi będą daremne, jeżeli nie będziecie umieli używać broni odpornej i zaczepnej, jaką jest szczerze katolicka prasa”, S. W ó j c i k, O Katolicki Instytut Prasowy w Polsce, „Homo Dei”, R. V: 1936, nr 6 (28), s. 394–400, cyt. na s. 400; Papież Pius X i prasa, „Głos Narodu” 1902 z 12.01, nr 12.

11 Ks. Bednarski pisał, że „na tej zewnętrznej, plastycznej formie [pawilonu] znać bardzo silny wpływ wystawy faszystowskiej z r. 1933 [...]. Styl rozplanowania i dekoracji wnętrz jest modernistyczny, dość jednak umiarkowany, bez krzyczących jaskrawych kontrastów, zestawień itd., do czego zresztą przyczynił się brak światła elektrycznego. Górne światło dzienne, przepuszczone przez płótna, zastępujące sufity, daje zawsze oświetlenie stonowane, równomierne. Wogóle strona zewnętrzna wystawy przedstawiała się bardzo dodatnio [...]”, S. B e d n a r s k i, Dwie wystawy 9

PW 51.indb 613

2015-05-11 15:15:48

614

JOANNA WOLAŃSKA

Il. 2. Giò Ponti, plan pawilonu wystawowego z zaznaczeniem punktów i osi widokowych.

Fot. wg Miodini, Gio Ponti, s. 162

został zaprojektowany istotnie bardzo dynamicznie i był daleki od monotonii: na zwiedzających czekały korytarze różnej długości, zmieniającej się perspektywicznie wysokości i szerokości oraz o zróżnicowanym oświetleniu [Il. 6–7]. Obok sal z ekspozycjami prasy katolickiej poszczególnych narodów pojawiały się też nieoczekiwanie niewielkie przestrzenie z efektownie w nich wyeksponowanymi (np. z użyciem „studni świetlnych”), dziełami sztuki – rzeźbami czy witrażami12, przygotowanymi specjalnie na tę okazję – czy inne jeszcze niespodzianki i pomieszczenia o mniejszej skali. Całość istotnie musiała wywoływać efekt teatralny prasowe, s. 126. W aranżacji wnętrz i ekspozycji wystawy wyróżnił z kolei „wspólne cechy charakterystyczne: posługiwanie się formami prostymi, silnymi kontrastami i skrótami, prymitywizm oraz fotomontaże”, Ibidem, s. 126–127.

12 „Interesującym pomysłem dekoracyjnym jest także olbrzymi witraż w westybulu wystawy. Jako motywu dekoracyjny [!] użyto tu tekstu łacińskiego encykliki «Rerum Omnium», w której Pius XI nawołuje dziennikarzy katolickich do sumiennego wywiązywania się ze swych szczytnych zadań oraz proklamuje św. Franciszka z Salezu patronem dziennikarzy” (J. K a w c z y ń s k i, op. cit., s. 15).

PW 51.indb 614

2015-05-11 15:15:48

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

615

Il. 3. Cortile della Pigna (Dziedziniec Szyszki), widok w kierunku Braccio Nuovo (z portykiem kolumnowym). Fot. Wikipedia

(„come una vera e propria successione di scene”13), ale uzyskany za pomocą B. M o r e t t i, L’Esposizione della stampa cattolica – Architetto Giò Ponti, „Edilizia Moderna”, 1936, nr 23 (ottobre–dicembre), s. 36–45; cyt. s. 38. Do budowy pawilonu zużyto 400 t żelaza i 1,5 tys. m sześc. drewna; podłogi pokryto 7 tys. m kw. różnobarwnego linoleum (fakt przywoływany z upodobaniem w fachowych periodykach architektonicznych); powierzchnię całej wystawy szacowano na 20 tys. m kw. Na temat dzieła Pontiego oraz ogólnie wystawy w literaturze i prasie włoskiej zob.: G. P o n t i, L’Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica: il concetto architettonico, „L’Illustrazione Vaticana”, 7, 1936, s. 421–426; M. P i a c e n t i n i, Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica nella Città del Vaticano (Arch. Giovanni Ponti), „Architettura”, luglio 1936, fasc. VII, s. 297–309 (tu zwł. liczne fotografie); P. V i v a r e l l i, Dibattito sull’arte sacra in Italia nel primo Novecento, [w:] Utopia e scenario del regime (E42), vol. 2: Urbanistica, architettura, arte e decorazione, kat. wyst. a cura di M. Calvesi, E. Guidoni, S. Lux, Roma (Archivio centrale dello Stato, aprile–maggio 1987), Venezia 1987, s. 249–260; Mostra Internazionale della Stampa Cattolica, Città del Vaticano (1935/36), [w:] L. M i o d i n i, Gio Ponti. Gli anni trenta, Milano 2001, s. 161–162 (tu szczególnie podkreślono efekty teatralne projektu i rolę architekta jako „reżysera” spektaklu, którym nieustannie zaskakuje „widzów” – zwiedzających wystawę); L. L i c i t r a P o n t i, Gio Ponti. L’opera, Milano 1990; C. C a p p o n i, Esposizione mondiale della Stampa Cattolica, Città del Vaticano 1936, [w:] Giò Ponti e l’architettura sacra. Finestre aperte sulla natura, sul mistero, su Dio, a cura di M.A. Crippa, C. Capponi, Cinisello Balsamo (Milano) 2005, s. 127–131; G. P o n t i, La Mostra della stampa, s. 199–205; E. R o s a, L’apostolato della stampa e la „Mostra internazionale della stampa cattolica” in Vaticano, „La Civiltà Cattolica”, vol. II, 1936 z 11.03, nr 87, s. 267–275; A. B e n e d e t t i, La mostra della stampa cattolica, „La Rivista illustrata del Popolo d’Italia”, agosto 1936, s. 23–27; M. L a b ò, Mostra universale della stampa cattolica al Vaticano, „Casabella”, nr 105, settembre 1936, s. 18–23. Zob też przewodnik po wystawie: Arma veritatis: esposizione mondiale della stampa cattolica, Città del Vaticano, 1936, Roma 1936 (wyd. franc.: Guide de l’exposition mondiale de la presse catholique, Rome 1936, opis działu polskiego, 13

PW 51.indb 615

2015-05-11 15:15:49

616

JOANNA WOLAŃSKA

środków charakterystycznych dla modernistycznej estetyki lat trzydziestych: prostych i „czystych” linii, brył i barw (w tym ostatnim zakresie w cytowanym artykule specjalnie podkreślono zwłaszcza rolę linoleum o różnych odcieniach i fakturach, którym były wyłożone drewniane podłogi sal i korytarzy). Architekt zaś – w prostocie i szczerości wypowiedzi artystycznej – porównywał swój zamysł z budynkiem klasztoru14 i nie ukrywał, że zależało mu na harmonijnym połączeniu elementów możliwie najnowocześniejszych z zastanymi, historycznymi – renesansowymi i manierystycznymi, choćby wspomnianą niszą Bramantego i tzw. murami Juliusza II, czy neoklasycznym portykiem Braccio Nuovo.

Il. 4. Fontana della Galera w przedsionku Pawilon został podzielony na trzy pawilonu. Fot. wg „Emporium” 1936, R. 84, części: pierwszą – ogólną, o charaknr 502, s. 200 terze historycznym, ukazującą dzieje piśmiennictwa od zakonnych skrybów poprzez wynalazek druku aż do współczesnej prasy; drugą – obejmującą prezentacje narodowe oraz ostatnią – pokazującą publikacje periodyczne Akcji Katolickiej, zakonów i dzieł misyjnych15. ibidem, s. 65–66). Osobne, często wielojęzyczne, przewodniki po swoich sekcjach wydały m.in.

Holandia (Arma veritatis: gids voor de Nederlandsche afdeeling op de wereldtentoonstelling van de katholieke pers [Vaticaanstad 1936] = Guida per la sezione olandese = Guide pour la section des Pays-Bas = Führer für die niederländ. Abteilung = Guide for the Netherlands Exhibition = Guia para la Sección Holandesa, Leiden: De Leidsche Courant, 1936) oraz Francja (zob. S. W y s z y ń s k i, Arma Veritatis, przyp. na s. 312).

14 „Addossati alle grandi muraglie i padiglioni esterni nella severa simpicità della linea e nella candida chiarità della costruzione annunziano subito il concetto che ha informato l’opera: «intonazione severa e candida che caratterizza la Mostra quasi fosse la casa di un Ordine, l’Ordine della stampa cattolica» dice l’arch. Ponti” (E. L u c a t e l l o, Guida alla Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica, „L’Osservatore Romano” 1936 z 13.05, nr 112, s. 5); por. też opis pióra samego architekta: G. P o n t i, La Mostra della stampa, s. 202, 205. Lucia Miodini (op. cit., s. 161) skojarzyła dyspozycję watykańskiego pawilonu z średniowiecznym planem opactwa w Sankt-Gallen.

15 G. P o n t i, La Mostra della stampa, s. 199; szczegółowy opis i omówienie rozplanowania pawilonu podają też: S. W y s z y ń s k i, Arma Veritatis; S. B e d n a r s k i, Dwie wystawy prasowe.

PW 51.indb 616

2015-05-11 15:15:49

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

617

Sala prezentująca polską prasę katolicką była zlokalizowana w części pawilonu przylegającej do Braccio Nuovo, nieopodal „serca wystawy” – wielkiej sali audiencjonalnej (Sala Maggiore), zaaranżowanej na osi tego skrzydła z pomysłowym wykorzystaniem zdobiącego je klasycystycznego ośmiokolumnowego portyku i prowadzących doń schodów, na których szczycie umieszczono tron papieski [Il. 8].

Wzdłuż gzymsu, ponad kolumnadą wspomnianego portyku, biegł napis, odnoszący się do zasiadającego poniżej papieża: „Inerranti veritatis magistro veritatis arma deduntur” („Nieomylnemu nauczycielowi prawdy dany jest oręż prawdy”). Jedyną ozdobą tej sali, znacznie wyższej niż reszta pawilonu, były dwa arrasy, wykonane według słynnych kartonów Il. 5. Godło i motto wystawy ponad murami Rafaela (przedstawiające Pokłon Watykanu, nad wejściem do pawilonu. Fot. wg Trzech Króli i Zmartwychwstanie „Emporium” 1936, R. 84, nr 502, s. 198 [Il. 9]), zawieszone naprzeciw siebie na ścianach bocznych, zaś wielkie okno naprzeciw tronu papieskiego dawało – ponad dachami pozostałych, niższych części pawilonu – spektakularny widok na niszę Bramantego na przeciwległym końcu Cortile della Pigna [Il. 10–11].

To właśnie w tej wielkiej auli podczas trwania wystawy odbywały się wszelkie oficjalne uroczystości i wydarzenia, włącznie z inauguracją ekspozycji. Salę Wielką otaczały pomieszczenia z prezentacjami prasy katolickiej dwudziestu pięciu krajów, tworzące „wieniec” w hołdzie papieżowi16. Ekspozycja Polski „[...] prendiamo il concetto generale, che risulta questo: all’inizio la parte generale, quindi il cuore della Mostra con la sala grande del Santo Padre; intorno ad essa le sale delle 25 nazioni che fanno corona di omaggio al Padre Comune e mostrano la universalità della Chiesa cattolica; dai due lati della sala minore vedremo le Missioni da una parte e gli Ordini religiosi e l’Azione Cattolica dall’altra, cioè espansione della Cristianità sulla terra e l’approfondimento nella società” (E. L u c a t e l l o, op. cit., s. 5). Poza odniesieniem do kształtu „wieńca”, czy też „korony”, posługiwano się również 16

PW 51.indb 617

2015-05-11 15:15:49

618

JOANNA WOLAŃSKA

Il. 6. Galeria środkowa pawilonu wystawowego. Fot. wg „Emporium” 1936, R. 84, nr 502, s. 201

Il. 7. Jedna z galerii poprzecznych pawilonu wystawowego (z rzeźbą Italia cattolica Italo Griseldiego). Fot. wg „Emporium” 1936, R. 84, nr 502, s. 201

(nr 27) sąsiadowała z wystawami Czechosłowacji (nr 26) i Węgier (nr 28); w pobliżu swoje sale miały też: Austria (nr 25), Wielka Brytania (nr 34) oraz Litwa (nr 32) [Il. 12].

Obszerny opis dzieła Pontiego podał korespondent „Kuriera Poznańskiego”: Pawilon podzielony jest na 58 sal różnej wielkości. Najokazalsza z nich to wspaniała sala tronowa, w której odbyła się uroczystość otwarcia. Nadzwyczaj umiejętnie i zręcznie wykorzystano tu kolumnadę muzeum watykańskiego. Całą salę przybudowano mianowicie do ściany muzeum i rząd kolumn użyto jako efektowne tło dla podjum z tronem papieskim. Rozciąga się stąd imponujący widok wzdłuż perspektywy głównej osi pawilonu. Wykazano tu znów podziwu godną pomysłowość. Jako zamknięcie drugiej strony perspektywy użyto bowiem pięknej „Nicchione della Pigna”, do której dobudowano drugą salę reprezentacyjną, t.zw. „aula minor”. Przy budowie pasażu łączącego salę tronową z „aulą minor” zastosowano ciekawy „trick” architektoniczny w postaci stopniowego porównaniem planu pawilonu do ramion krzyża: „[...] architekt Giovanni Ponti [...] koncepcję swą ujął w formę krzyża, który ramionami obejmuje jak ojciec swe dzieci, gdy pień główny rozkwita apostolstwem życia zakonnego”, zob.: Z życia kościelnego. Inauguracja Wystawy Prasowej w Watykanie, „Rodzina Polska” 1936, nr 6, s. 205–206.

PW 51.indb 618

2015-05-11 15:15:49

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

619

Il. 8. Sala Maggiore z portykiem kolumnowym Braccio Nuovo i tronem papieskim. Fot. wg „Emporium” 1936, R. 84, nr 502, s. 203

nieznacznego rozszerzania się ścian, jak w mieszku aparatu fotograficznego, co daje wrażenie większej odległości i głębi perspektywicznej. [...] Prócz części reprezentacyjnej, przeznaczonej dla uroczystości i kongresów, zawiera główny pawilon jeszcze około 50 sal mieszczących działy poszczególnych państw. Nie wszystkie otrzymały całą salę do swej dyspozycji, gdyż w wystawie uczestniczy 112 państw, reprezentujących wszystkie części świata. Zdaje się, że jedyny wyjątek stanowi nieobecność hitlerowskiej Rzeszy i bolszewickiej Rosji... [...] Prócz głównego pawilonu, mieszczącego część reprezentacyjną oraz działy poszczególnych państw, obejmuje wystawa drugi jeszcze budynek, również specjalnie dla niej wystawiony. Zajmuje on przestrzeń 1000 m kw. i oddzielony jest od poprzedniego murem grubości 10 metrów. Bezpośrednie połączenie tych dwóch części wystawy stanowiło samo dla siebie niełatwy problem architektoniczny. Zadecydowano wreszcie przebicie w potężnym murze schodów. Wykonano je bardzo ozdobnie: każdy stopień pokryto marmurem innego koloru. Imponujące te schody prowadzą do obszernej sali, będącej właściwym westybulem wystawy. Pośrodku dużego basenu znajduje się tu słynna fontanna w kształcie staroświeckiej galery. Tych, którzy znają ją z dawnych czasów, zadziwić musi fakt, że znalazła się ona teraz wewnątrz budynku, gdyż zawsze znajdowała się na wolnem powietrzu.

PW 51.indb 619

2015-05-11 15:15:50

620

JOANNA WOLAŃSKA

Il. 9. Sala Maggiore, ściana boczna arrasem Zmartwychwstanie wg projektu Rafaela oraz wejściem do jednej z galerii. Fot. wg Capponi, Esposizione mondiale, s. 127

Do westybulu przylega duża jasna czytelnia, której nowoczesne wygodne fotele zachęcają do spoczynku po trudach zwiedzania i do przejrzenia setek rozłożonych tam pism z całego świata. Stamtąd długi pasaż prowadzi do sali kinematograficznej. Prezentuje się ona również bardzo oryginalnie: ściany i sufit wyłożone są matrycami różnych dzienników17.

Dział polski – organizacja i wyposażenie Jak zasygnalizowano wyżej, formalno-prawna kwestia udziału w wystawie była dość złożona: oficjalnie Polska jako państwo (podobnie jak i inni wystawcy) w niej nie uczestniczyła; organizatorem wystawy był polski Kościół katolicki, ale sens ekspozycji polegał właśnie na prezentacji osiągnięć prasy katolickiej w danym kraju (przypomnijmy, że pawilon mieścił kilkadziesiąt sal „narodowych”) i zaakcentowaniu odrębnych cech narodowych każdej z ekspozycji. To pokazuje, jak skomplikowane i delikatne – zwłaszcza w wymiarze dyplomatycznym – było to przedsięwzięcie, szczególnie, jeśli się weźmie pod uwagę, że w grę wchodziły również „polskie” katolickie wydawnictwa periodyczne, ale wydawane przez mniejszości narodowe w ich własnych językach. W tym kontekście na paradoks J. K a w c z y ń s ki, op. cit., s. 15.

17

PW 51.indb 620

2015-05-11 15:15:50

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

621

Il. 10. Widok z okna Sala Maggiore w kierunku niszy Bramantego. Fot. wg „Emporium” 1936, R. 84, nr 502, s. 203

zakrawa fakt, że głównymi elementami, zdobiącymi salę polską, były: srebrny orzeł oraz znacznych rozmiarów (254 × 726 cm18) obraz o charakterze wyraźnie propagandowym, niosący niedwuznacznie narodowe treści, z łacińską inskrypcją: Polonia – Sanctorum Mater et Scutum Christianitatis („Polska – Matka świętych i tarcza chrześcijaństwa”)19.

Szczegółowe informacje na temat organizacji polskiej ekspozycji na watykańskiej wystawie prasowej przynoszą dokumenty zachowane w spuściźnie Za uprzejme zmierzenie potężnego malowidła dziękuję dr Monice Neff z Politechniki Warszawskiej, która przeprowadziła pomiar z pomocą studentów swojego seminarium.

19 Na marginesie warto wspomnieć, że – jak wiemy z informacji prasowych – wymowę polityczną miała też, np., sąsiadująca z polską, prezentacja Czechosłowacji (trudno coś pewnego powiedzieć na ten temat w odniesieniu do innych sal narodowych). Ks. S. W y s z y ń s k i (Arma Veritatis, s. 314) pisał, w życzliwym tonie, że jest ona: „[...] nie tylko pokazem prasy, ale jednocześnie polityczno-religijnym udokumentowaniem roli religijnej Czech od 863 do 1936 r.: «La Repubblica Cecoslovacca – un ponte verso L’Oriente» – oto myśl przewodnia czeskiej wystawy”. Czechosłowacja kreowała się na (czy raczej organizatorzy watykańskiego pokazu przedstawiali kraj jako) „pomost” między Wschodem a Zachodem, podczas gdy Polska zdecydowanie się od tego Wschodu odcinała, zgodnie z mającym wielowiekową tradycję toposem antemurale Christianitatis.

18

PW 51.indb 621

2015-05-11 15:15:50

622

JOANNA WOLAŃSKA

Il. 11. Nisza Bramantego na Dziedzińcu Szyszki. Fot. Wikipedia

ks. Stanisława Adamskiego (1875–1967), od roku 1930 biskupa katowickiego20, Archiwum Archidiecezji Katowickiej (AAKat), Katowice, zespół: Kancelaria bpa Stanisława Adamskiego (KBA), sygn. KBA 80: Komisja Prasowa Episkopatu Polski, 1935–1936 oraz KBA 186, KBA 187: Zjazdy i wystawy dot. prasy katolickiej. Wystawa prasy katolickiej w Watykanie w 1936 r.

Biskup Stanisław Adamski stał na czele diecezji przez 37 lat. „Był lubiany, ceniony i szanowany przez wszystkich kapłanów oraz był dużą indywidualnością wśród biskupów. Aktywny w pracach Episkopatu, faktycznie kierował akcją oddziaływania Kościoła na środki społecznego przekazu – prasę, radio, film, utrzymując też żywe kontakty ze środowiskami dziennikarskimi. [...] Misja Wewnętrzna i Akcja Katolicka oraz katedra katowicka i gmach kurii stanowić będą na zawsze trwały duchowy i materialny pomnik, jaki ten Wielkopolanin wzniósł dla Śląska”, H. O l s z a r, Duchowieństwo katolickie diecezji śląskiej (katowickiej) w Drugiej Rzeczypospolitej, Katowice 2000, s. 137–141 (cyt. na s. 141). Sama tylko literatura biograficzna na temat ks. Adamskiego (nie wspominając o opracowaniach problemowych) jest bardzo obszerna. Zob. m.in.: J. K o b y l n i c k i, B. M i c h a l s k i, Adamski Stanisław, bp, [w:] EK, t. 1, Lublin 1973, szp. 77–78; J. M a n d z i u k, Adamski Stanisław, [w:] Słownik polskich teologów katolickich 1918–1981, t. 5, red. L. Grzebień, Warszawa 1983, s. 28–38 (wraz z bibliografią podmiotową i przedmiotową); J. M y s z o r, Adamski Stanisław, [w:] Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, red. M. Pater, Katowice 1996, s. 6–11; J. M y s z o r, Stanisław Adamski – biskup śląski, [w:] Śląsk w myśli politycznej i działalności Polaków i Niemców w XX wieku, red. D. Kisielewicz, L. Rubisz, Opole 2001, s. 13–22; Adamski Stanisław, [w:] Słownik biograficzny duchowieństwa (archi)diecezji katowickiej 1922–2008, red. J. Myszor, Katowice 2009, s. 3–6. Na marginesie wypada po raz kolejny zauważyć brak w opracowaniach na temat ks. Adamskiego wzmianek o organizacji przez niego przedsięwzięcia znacznych rozmiarów i wielkiej doniosłości, jakim była prezentacja polskiej prasy na wystawie watykańskiej (być może coś w tym zakresie wnosi: G. Ł ą c k a, Działalność wy20

PW 51.indb 622

2015-05-11 15:15:50

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

623

Il. 12. Międzynarodowa Wystawa Prasy Katolickiej, Watykan, 1937, plan pawilonu wystawowego, arch. Gio Ponti (wg Miodini, s. 162).

Legenda: V – westybul; A – atrium; R – rotunda; G – galeria; SM – Sala Wielka (Sala Maggiore); Sm – Sala Mała (Sala Minore); P – pergola a – Fontana della Galera b – basen fontanny c – bar d – usługi e – plan wystawy f – witraż Św. Franciszek Salezy (Gio Ponti) g – prasa drukarska Gutenberga h–i – arrasy Rafaela l – tron papieski m – wejście Ojca św. n – Italia cattolica (Italia katolicka) Italo Griseldiego o – Św. Paweł Hansa André p – figura św. Wacława q – Madonna Misji Aurelia Mistruzziego r – Pax Christi in regno Christi Gio Pontiego s – Trzej bracia (Gio Ponti) t – niewielka kapliczka przy ekspozycji wydawnictwa Bonne Presse

a zarazem prezesa Komitetu Wykonawczego Komisji Prasowej Episkopatu Polski (KPE)21. Po raz pierwszy przygotowania do wystawy dyskutowano na posiedawnicza biskupa Stanisława Adamskiego w latach 1930–1939, Warszawa 2005, praca magisterska w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, do której jednak nie dotarłam).

21 Komitet Wykonawczy Komisji Prasowej Episkopatu Polski powołano do życia w roku 1932.

W jego skład weszli biskupi: Stanisław Adamski (prezes), Henryk Przeździecki i Karol Radoński. „Komitet Wykonawczy kierował wszystkimi pracami Komisji Prasowej i działalnością Katolickiej Agencji Prasowej w porozumieniu z kardynałami i sekretarzem Episkopatu” (J. P l i s, op. cit., s. 35).

PW 51.indb 623

2015-05-11 15:15:50

624

JOANNA WOLAŃSKA

dzeniu KPE zapewne w dniu 12 lutego 1935 r.22 Z 13 marca tego roku pochodzi pismo, sygnowane przez sekretarza generalnego wystawy prasowej, ks. Giuseppe Montiego, z informacjami praktycznymi o planowanym przedsięwzięciu, które zapewne pokazało organizatorom skalę niezbędnych przygotowań23. Zgodnie z sugestią ks. Adamskiego, do którego z prośbą o utworzenie takiego komitetu zwrócił się prymas Hlond, jeszcze w styczniu24, zadecydowano aby „1) powołać do życia polski komitet organizacyjny Wystawy Prasy Katolickiej w Watykanie; 2) zaprosić do Komitetu organizacyjnego członków komitetu wykonawczego Komisji Prasowej Episkopatu Polski, dyrektora KAP-owej [...]; 3) kierownictwo prac i zwoływanie zebrań powierzyć KAP-owej”25. Episkopat Polski na Konferencji Plenarnej w marcu 1935 r. oficjalnie zamianował komitet do przygotowania wystawy26, którym zawiadywał ks. Adamski, i to on był spiritus movens całego przedsięwzięcia. Praktyczną stronę działalności komitetu przejęła zaś Katolicka Agencja Prasowa w osobie swojego szefa, ks. Zygmunta Kaczyńskiego (1894–1953)27, którego mianowano dyrektorem wykonawczym komitetu wystawy.

Polska Katolicka Agencja Prasowa (KAP) powstała 1 maja 1927 r. w wyniku uchwały I Zjazdu Katolickiego (sierpień 1926), na podstawie decyzji episkopatu polskiego z 17 marca 1927 r. Początkowo kierował nią ks. Józef Gawlina, a od roku 1929 obowiązki dyrektora przejął ks. Kaczyński, który pełnił tę funkcję do września 193928. Zadaniem KAP było „informowanie prasy polskiej i obcej o życiu religijnym i kościelnym zarówno katolickim, jak i innych wyznań, a także AAKat, KBA 80, k. 1: zaproszenie dla ks. Adamskiego (z 4 II 1935) na posiedzenie KPE, wraz z programem obrad.

23 AAKat, KBA 186, k. 5–14.

24 AAKat, KBA 187, k. 60: list prymasa A. Hlonda do ks. S. Adamskiego, 10 I 1935 (z prośbą o powołanie do życia komitetu zwrócił się ks. prałat Giuseppe Monti).

25 AAKat, KBA 186, k. 1: pismo ks. H. Przeździeckiego do ks. Adamskiego, 6 V 1935.

26 AAKat, KBA 187, k. 14–17: Sprawozdanie Komitetu Wykonawczego Komisji Prasowej Episkopatu Polskiego [!] za czas od 1 IX 1934–1 V 1936, 20 V 1936: Międzynarodowa Katolicka Wystawa Prasowa w Watykanie (k. 16–17).

27 J. Z i e l i ń s k i, Kaczyński Zygmunt, [w:] Polski Słownik Biograficzny [dalej: PSB], t. 11, Wrocław–Warszawa–Kraków, 1964–1965, s. 395–396; E. B a l a w a j d e r, Kaczyński Zygmunt, [w:] EK, t. 8, Lublin 2000, szp. 312; J. Ż a r y n, Kaczyński Zygmunt, [w:] Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989, t. 1, Warszawa 2002, s. 104–106. Obszerną notę biograficzną podaje W. M y s ł e k, Kościół katolicki w Polsce, s. 236–237.

28 W. M y s ł e k, Kościół katolicki w Polsce, s. 206. Na temat KAP zob. też: Arcybiskup budowniczy i protektor prasy katolickiej. Album ku upamiętnieniu 50-lecia kapłaństwa Jego Eminencji Ks. Dr. Aleksandra kardynała Kakowskiego arcybiskupa Metropolity Warszawskiego 1886–1936, Warszawa 1936, s. 88–89; E. R u d z i ń s k i, Informacyjne agencje prasowe w Polsce 1926–1939, Warszawa 1970, s. 245–246; K. K l a u z a, Z. S k w i e r c z y ń s k i, Katolicka Agencja Prasowa, [w:] EK, t. 8, Lublin 2000, szp. 1082–1083; Z. Z i e l i ń s k i, Środki propagandowe Kościoła katolickiego w Polsce 1918–1939, [w:] Ojczyzna i Wolność. Prace ofiarowane Profesorowi Janowi Ziółkowi 22

PW 51.indb 624

2015-05-11 15:15:50

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

625

oświetlanie zjawisk życia kulturalnego”29. Nadzór i kontrolę nad KAP sprawowała Komisja Prasowa Episkopatu pod przewodnictwem kardynała Kakowskiego30.

Agencja była bardzo krytykowana, nawet przez koła katolickie: zarzucano jej nietolerancję i antykomunizm (tropienie wrogów religii katolickiej i komunizmu) oraz przekazywanie kłamliwych treści w komunikatach; cieszyła się złą sławą do tego stopnia, że akronim jej nazwy odczytywano jako „KAP-uś”31.

Najpewniej już od powołania do życia komitetu organizacyjnego ks. Kaczyński rozpoczął informowanie redakcji o wystawie i zbieranie zapisów do uczestnictwa w niej oraz historycznych i bieżących informacji statystycznych na temat prasy katolickiej w Polsce32, ale – jak donosił w liście do ks. Adamskiego – przynajmniej do lipca 1935 r. werbowanie wystawców szło bardzo opornie i udział prasy polskiej w wystawie zapowiadał się dość słabo. Wiele pism nie miało pieniędzy na wpisowe (100 zł), w związku z czym planowano zwrócić się z apelem o dofinansowanie udziału mniej zasobnych wydawców do „większych katolickich instytucji wydawniczych” (chodziło m.in. o poznańską Księgarnię i Drukarnię św. Wojciecha oraz analogiczne instytucje w Katowicach i Pelplinie)33.

Równolegle z ukonstytuowaniem się komitetu polskiego wystawy powołano do życia jego odpowiednik w Watykanie, którego przedstawiciele mieli na miejscu reprezentować organizatorów ekspozycji polskiej. Pierwszym delegatem prymas August Hlond34 mianował Macieja Loreta (1880–1949), historyka i dyplomatę, mieszkającego w Rzymie jeszcze od okresu przed I wojną światową, który w czasie zaborów czynnie działał na rzecz Polski, od roku 1919 był radcą poselstwa polskiego przy Stolicy Apostolskiej, a w latach 1920–1926 – przy Kwirynale. Zwolniony ze służby dyplomatycznej po przewrocie majowym, od roku 1926 przebywał w Rzymie prywatnie, poświęcając się badaniom naukowym,

w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Barańska, W. Matwiejczyk, E.M. Ziółek, Lublin 2000 (= TNK KUL, Prace Wydziału Historyczno-Filologicznego, 81), s. 217–232.

29 E. R u d z i ń s k i, op. cit., s. 246. KAP publikowała codzienny komunikat i wieczorny serwis telegramów w języku polskim, a co najmniej raz w miesiącu – biuletyn dla zagranicy w językach: francuskim, angielskim, niemieckim i włoskim (ibidem).

30 E. R u d z i ń s k i, op. cit., s. 247.

31 W. M y s ł e k, Kościół katolicki w Polsce, s. 206–207; E. R u d z i ń s k i, op. cit., s. 251; Cz. L e c h i c k i, op. cit., s. 54.

32 AAKat, KBA 186, passim. Zob. też Sprawozdanie z działalności Komitetu Polskiego Wszechświatowej Wystawy Prasy Katolickiej w Watykanie za okres od maja do 10 listop. 35 r. (AAKat, KBA 186, k. 115–118).

33 AAKat, KBA 186, ks. Z. Kaczyński do ks. S. Adamskiego, 18 VII 1935. Sprawa była tym bardziej paląca, że oficjalny termin zgłoszeń mijał w połowie lipca 1935.

34 AAKat, KBA 186, k. 2–3: list M. Loreta do ks. Adamskiego, 9 IV 1935, z informacją o nominacji.

PW 51.indb 625

2015-05-11 15:15:51

626

JOANNA WOLAŃSKA

archiwalno-historycznym, dotyczącym m.in. artystów polskich epoki nowożytnej czynnych w Wiecznym Mieście35.

Pozostałymi członkami tego przedstawicielstwa zostali: ks. prałat Enrico Pucci (korespondent KAP w Watykanie)36 oraz ks. Tadeusz Zakrzewski (1883–1961), w latach 1928–1938 rektor Papieskiego Instytutu Kościelnego w Rzymie37, oficjalnie nominowany dopiero w marcu 1936 r.38 Najważniejsza rola przy organizacji wystawy przypadła właśnie temu ostatniemu, który stanął na czele reprezentacji, jako jej prezes, i stał się de facto wykonawcą na miejscu, w Watykanie, decyzji ks. Adamskiego. Wynikało to zapewne nie tylko z funkcji, jaką z urzędu pełnili rektorzy Papieskiego Instytutu Polskiego (do ich obowiązków należało zwyczajowo pośrednictwo w załatwianiu w imieniu polskich biskupów bieżących spraw w kongregacjach watykańskich39), ale też z faktu, że – jak pokazuje treść obfitej korespondencji – obaj duchowni byli serdecznie zaprzyjaźnieni, przypuszczalnie jeszcze z okresu pracy w Poznaniu, skąd obaj się wywodzili (listom oficjalnym obu korespondentów często towarzyszyły pisma prywatne, ujmujące zazwyczaj tę samą treść, a różniące się tylko formą adresatywną – w drugiej osobie – i mniej oficjalnym „rejestrem”; bywały też pisane odręcznie). Ks. Adamski, wychowanek seminarium duchownego w Poznaniu i Gnieźnie, mieszkał i pracował w Poznaniu w latach 1904–1930 (od 1919 był prepozytem tamtejszej kapituły katedralnej).

A. S z k l a r s k a - L o h m a n n o w a, Loret Sydon Maciej, [w:] PSB, t. 17, Wrocław–Warszawa–Kraków 1972, s. 557–559; P. G a c h, Loret Maciej, [w:] EK, t. 10, Lublin 2004, kol. 1377; Loret Sydon Maciej, [w:] K. S m o l a n a, Słownik biograficzny polskiej służby zagranicznej 1918–1945, t. IV, Warszawa 2012, s. 75–78.

36 E. R u d z i ń s k i, op. cit., s. 247.

37 Pontificium Institutum Ecclesiasticum Polonorum/Pontificio Istituto Ecclesiastico Polacco, założony w roku 1910 z inicjatywy bpa Józefa Sebastiana Pelczara; w okresie międzywojennym w nagłówku papieru listowego instytutu widniała nazwa: Papieski Instytut Polski w Rzymie. Zob.: J. K o p i e c, Rektorzy Papieskiego Instytutu Polskiego w stuleciu jego istnienia, [w:] Ku pożytkowi Kościoła w Polsce: księga jubileuszowa z okazji stulecia Papieskiego Instytutu Kościelnego Polskiego w Rzymie 1910–2010, red. J. Kopiec, B. Kośmider, R. Selejdak, A. Warso, Rzym 2010, s. 165–176 (biogram ks. Zakrzewskiego na s. 170–171); M. G r z y b o w s k i, Zakrzewski-Wyskota Tadeusz Paweł Maria (1883–1961), [w:] Słownik polskich teologów katolickich 1918–1981, t. 7, red.

L. Grzebień, Warszawa 1983, s. 464–465. Na temat instytutu, zob. W.M. Z a r ę b c z a n, op. cit., s. 341–346 (Papieski Instytut Polski); J. K o p i e c, Stuletnie dzieje Papieskiego Instytutu Kościelnego Polskiego w Rzymie, [w:] Ku pożytkowi Kościoła w Polsce, s. 88–129; i d e m, Z dziejów Papieskiego Instytutu Polskiego w Rzymie do 1945 r., „Nasza Przeszłość”, 1993, t. 79, 335–359 (przedr. [w:] Historia i Współczesność, red. Z. Kiernikowski, t. 1, Rzym 1996, s. 27–56).

38 AAKat, KBA 186, k. 179: list ks. S. Adamskiego do Komitetu Centralnego wystawy w Watykanie, 11 III 1936 (nr 253/36), informujący o nominacji.

39 Zob. Z. K i e r n i k o w s k i, Papieski Instytut Polski w służbie Kościoła w Polsce. Współczesność na tle historii, [w:] Historia i Współczesność, red. Z. Kiernikowski, t. 1, Rzym 1996, s. 7–24 (o obowiązkach ks. Zakrzewskiego, s. 8).

35

PW 51.indb 626

2015-05-11 15:15:51

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

627

Ks. Zakrzewski, po otrzymaniu święceń kapłańskich w roku 1906, do roku 1928 był wikariuszem katedry poznańskiej, następnie prokuratorem w seminarium, wykładowcą liturgiki i języka polskiego, a w końcu zasiadał w poznańskiej kapitule katedralnej.

O przygotowaniach do wystawy doskonale wiedziały władze państwowe, choć – o ile wiadomo – strona kościelna (przynajmniej jeszcze na tym wczesnym etapie) oficjalnie nie informowała o niczym odnośnych ministerstw40. W sierpniu 1935 r. ks. A. Kakowski informował ks. Adamskiego o niepokojach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, związanych z reprezentacją Polski na wystawie, w tym o niechęci władz sanacyjnych do stojącego do nich w opozycji Macieja Loreta: [...] był u mnie Dyrektor Departamentu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Hr. Franciszek Potocki w sprawie wystawy książki polskiej w Rzymie z przedstawieniem, że nie wypada, aby rusini galicyjscy, jako ukraińcy, występowali na wystawie rzymskiej jako osobna narodowość, ponieważ zamieszkują w Polsce, a książki zarówno rusińskie, żydowskie, niemieckie czy łacińskie i inne wychodzące w Polsce powinny być zamieszczone w dziale polskim41.

W dalszej części listu kardynał Kakowski donosił, że – sam nie mając nic wspólnego z organizacją wystawy – wymówił się od odpowiedzialności, odesłał Potockiego do bpa Adamskiego, i dodawał: [...] Nadto zwróciłem uwagę P. Dyrektora, że Rząd powinien się przyczynić znacznym zasiłkiem do urządzenia wystawy polskiej książki. Na to mi odpowiedział, że Rząd się przyczyni, nie życzy sobie jednak, żeby p. Loret był przedstawicielem Polski na wystawie w Rzymie42.

Z odpowiedzi ks. Adamskiego43 wynika, że – przynajmniej wtedy, na linii kontaktów kościelno-państwowych – sprawa nie znalazła dalszego ciągu, a Franciszek Potocki nie zgłaszał zastrzeżeń ministerstwa ks. Adamskiemu. Niemniej jednak, interwencja Potockiego odniosła skutek i hierarchowie najwyraźniej wzięli sobie O udziale polskiej prasy w wystawie ks. Adamski oficjalnie w imieniu organizatorów poinformował ministra Becka dopiero pismem z 24 III 1936 (AAKat, KBA 186, k. 194, nr 294/36). W kwietniu tego roku, starając się o paszport potrzebny do wyjazdu na otwarcie wystawy do Watykanu, swą prośbę motywował następująco: „Jestem prezesem Polskiego Komitetu Międzynarodowej Wystawy Prasowej w Watykanie, w k t ó r e j P o l s k a b i e r z e u d z i a ł z ż y c z e n i e m R z ą d u P o l s k i e g o i w p o r o z u m i e n i u z n i m” [AAKat, KBA 186, k. 91, nr 390/36; podkr. J.W.].

41 AAKat, KBA 186, k. 25: list ks. A. Kakowskiego do ks. S. Adamskiego, 14 VIII 1935 (pisownia oryginalna).

42 Ibidem.

43 List z 25 X 1935, nr 555/35; AAKat, KBA 186, k. 50–51.

40

PW 51.indb 627

2015-05-11 15:15:51

628

JOANNA WOLAŃSKA

do serca jego uwagi, bo sprawa obecności wydawnictw w językach mniejszości narodowych w sali polskiej została poruszona w pismach komitetu organizacyjnego do odpowiednich biskupów (w tym obrządku greckokatolickiego), a także Generalnego Instytutu Ukraińskiej Akcji Katolickiej we Lwowie („w sprawie udziału ukraińskiej prasy w polskim dziale wystawy”)44. Zresztą te pierwsze pisma najwyraźniej nie odniosły oczekiwanego skutku, bowiem w lutym 1936 ks. Adamski pisał w sprawie udziału prasy ukraińskiej w wystawie do metropolity Andrzeja Szeptyckiego m.in.: [...] otrzymałem z Warszawy wiadomość, iż obecnie sfery rządowe interesują się tem, czy w pawilonie polskim znajdą się eksponaty ukraińskie. Zdaje się, że mają ochotę ew. nieobecność pism ukraińskich tłumaczyć jako występ polityczny i uważają, że zainicjowana w ostatnich czasach do pewnego stopnia współpraca ukraińskiej polityki z państwowością polską stałaby w sprzeczności z absencją ukraińskiej prasy w pawilonie polskim na wystawie45.

Na konieczność poinformowania metropolity Szeptyckiego o tym problemie zwrócił uwagę ks. Adamskiego ks. Kaczyński46.

Wspomniany już niejasny status uczestnictwa w wystawie znajduje potwierdzenie w korespondencji zachowanej w dokumentach polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a konkretnie w piśmie z Wydziału Prasowego, skierowanym do Dyrektora Protokołu Dyplomatycznego Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej, z września 1935 r.47 Dokument dotyczył, przekazywanej do Watykanu w załączeniu, skierowanej do MSZ prośby ks. Adamskiego „o dostarczenie mu opisu, względnie kolorowych reprodukcyj sztandaru i herbu Państwa polskiego”. „Pewna drażliwość – pisano dalej – polega na tem, że Polska, jak zresztą i inne Państwa, nie bierze oficjalnego udziału w Wystawie [...]”48. Nie trzeba dodawać, że sztandar i herb miały być elementami planowanego wystroju polskiej sali wystawowej, a organizatorom zależało zapewne, by nie uchybić w niczym barwom ani symbolom narodowym.

Pod koniec września roku 1935 pilną okazała się sprawa „konkursu na projekt urządzenia pod względem artystycznym polskiego działu wystawy”, o czym

AAKat, KBA 186, k. 57: list ks. Z. Kaczyńskiego do ks. S. Adamskiego, 15 XI 1935.

AAKat, KBA 186, 18 II 1936, k. 167–169 (cyt. fragment, k. 168).

46 List z 13 II 1936, AAKat, KBA 186, k. 166.

47 Archiwum Akt Nowych (AAN), Warszawa, sygn. 8675 (1935, 1936): Ministerstwo Spraw Zagranicznych – Departament Polityczno-Ekonomiczny, Wydział Prasowy: Wystawa Prasy Katolickiej w Watykanie, udział Polski, korespondencje, wykazy, 7 IX 1935 – sprawa godła i sztandaru na MWPK. 48 Ibidem.

44 45

PW 51.indb 628

2015-05-11 15:15:51

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

629

komitet organizacyjny miał radzić na zebraniu, zaplanowanym na 4 listopada49.

Z kolei datę 17 listopada 1935 r. nosi pismo młodego podówczas architekta wnętrz, inż. Włodzimierza Padlewskiego (1903–2007)50, w którym zaoferował KAP swoje usługi przy urządzeniu polskiej ekspozycji51. Architekt przygotował dwa projekty: jeden według (niezobowiązującego) wzoru przysłanego z Watykanu, a drugi własnego pomysłu. W zakresie urządzenia wnętrza organizatorzy wystawy pozostawili bowiem komitetom krajowym zupełną swobodę, „dając im w ten sposób możność urządzenia wystawy tak, by odpowiadała jaknajlepiej charakterowi narodowemu”52. Pod koniec tego miesiąca ks. Adamski przesłał ks. Kaczyńskiemu swoje uwagi do projektu, które miano „poddać jako materiał dyskusyjny” autorowi: Zdaje mi się, że z dużym pożytkiem dla sprawy możnaby na ścianie, na której ma być mapa i napis „Polska” pole ponad poprzeczną górną linją drzwi wyjściowych z prawej i lewej strony traktować jako miejsce dla symbolu państwowego i religijnego. Możnaby zatem po jednej stronie napisu „Polska” dać np. orła polskiego, a po drugiej stronie obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Wyrazilibyśmy tym sposobem obie idee przewodnie wystawy. W szkicu pod orłem zaznaczono figurę przypominającą św. Michała lub Jerzego. Przypuszczam, że chodziło tylko o zaznaczenie charakteru miejsca. Nasuwa mi się myśl, czyby na tem miejscu nie dać np. z podpisem „Antimurale Christianitatis” husarza z ryngrafem Matki Boskiej, odpędzającego Turka i bolszewika. Niech jednak ten pomysł rozważą artyści. Gdyby się na ścianie reprezentacyjnej umieściło symbole Polski i katolicyzmu, możnaby resztę ścian pewnie już udekorować nawet takiemi przedmiotami jak makaty buczackie, kilimy, lub też całą salę ubrać w pasiaki, albo dać

AAKat, KBA 186, k. 33: listy ks. Z. Kaczyńskiego do ks. S. Adamskiego, 27 IX 1935 oraz z 21 X 1935 (k. 48), zaproszenie na posiedzenie komitetu. O ile wiadomo, żadnego konkursu nie było; nie dysponujemy też wiadomościami na temat okoliczności zgłoszenia się Włodzimierza Padlewskiego (zob. niżej) ze swoją propozycją. Z zachowanej korespondencji wynika, że innych ofert (ani konkursu) nie było.

50 Włodzimierz Padlewski: architektura i sztuka (W roku jubileuszu stulecia urodzin), red. i oprac.

H. Bilewicz, Gdańsk 2008, przynosi nieliczne wzmianki o wystawie watykańskiej, zob. H. B i l e w i c z, Curriculum twórcze Włodzimierza Padlewskiego, [w:] Ibidem, s. 8: „projekt ekspozycji prasy polskiej na wystawie «La Stampa Cattolica» w Rzymie”, oraz s. 42, 87 (wspomnienia Janiny Padlewskiej, żony Włodzimierza). Zob też biogram artysty: E. K a l, Padlewski Włodzimierz, [w:] Encyklopedia Gdańska, dostępna online: http://www.encyklopediagdanska.pl/index. php?title=PADLEWSKI_W %C5%81ODZIMIERZ&oldid=13910 [dostęp: 15 VI 2013].

51 AAKat, KBA 186, k. 60: W. Padlewski do Dyrekcji KAP, 17 XI 1935. Jednak, jak wynika ze Sprawozdania z zebrania Komitetu Polskiego Wszechświatowej Wystawy Prasy Katolickiej z 11 XI 1935 już na tym zebraniu Padlewski „przedłożył projekt urządzenia wnętrza polskiego działu wystawy” (AAKat, KBA 186, k. 239).

52 Sprawozdanie z działalności Komitetu Polskiego Wszechświatowej Wystawy Prasy Katolickiej w Watykanie za okres od maja do 10 listop. 35 r. (AAKat, KBA 186, k. 116).

49

PW 51.indb 629

2015-05-11 15:15:51

630

JOANNA WOLAŃSKA

ornamenty ze sztuki ludowej, aby sala miała charakter specjalnie polski. Ornamenty i dekoracje o międzynarodowym typie, sądzę, tu nie byłyby pożądane53.

„Obie idee przewodnie wystawy” to w rozumieniu ks. Adamskiego połączenie elementów religijnych z narodowymi, funkcjonujące w postaci stereotypu, czy też mitu, „Polaka-katolika”54. Nie znamy co prawda pierwotnych projektów Padlewskiego, ale – jak pokazują nieliczne zachowane fotografie wykonanej już aranżacji sali polskiej – w zasadzie wszystkie pomysły ks. Adamskiego zostały zrealizowane [Il. 13–17]: pojawiają się zarówno orzeł, jak i obraz Matki Boskiej Częstochowskiej (na ryngrafie); jest nie tylko symbolizujący wojenne zmagania miecz, ale i znamienne nazwy i daty bitew: 1683 | vindobona i 1920 | varsovia.

Elementy figuralne, o których pisał biskup, zostały później zawarte w malowanym fryzie, przygotowanym, również według wskazówek biskupa, przez J.H. Rosena.

Wart odnotowania jest pomysł wykorzystania makat buczackich (czy też innych wyrobów tekstylnych rękodzieła ludowego), wpisujący się w – podzielane dość szeroko od czasu odzyskania przez Polskę niepodległości – przekonanie, że to właśnie sztuka ludowa może najlepiej uwydatnić specyficznie polski charakter ekspozycji na prezentacjach międzynarodowych55. Znane dziś fotografie sali polskiej pokazują, że ostatecznie jedynym (i to raczej pseudo-) ludowym elementem wystroju ekspozycji była srebrnolita tkanina z motywem stylizowanego orła. I może dobrze się stało, że nie zrealizowano „ludowych” pomysłów biskupa, bo piszący o stronie artystycznej wystawy włoski krytyk kwartalnika „Edilizia Moderna”, wymieniając salę polską pośród kilku ekspozycji, zasługujących na odwiedzenie, stwierdził: „nie wszystkie sale narodowe mogą się poszczycić jednakowymi zaletami dekoracyjnymi. Wszystkie jednakże mają swoje własne rysy indywidualne, które – wskutek szczęśliwej niezgodności – tym bardziej się zaznaczają, im mniej ewidentnie i ściśle trzymano się wzorów ludowych”56.

AAKat, KBA 186, k. 62–64: list ks. S. Adamskiego do ks. Z. Kaczyńskiego, 19 IX 1935 (nr 687/35), cyt. k. 62.

54 Z. Z i e l i ń s k i, Mit „Polak-katolik”, [w:] Polskie mity polityczne XIX i XX wieku, Wrocław 1994 (= Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, red. W. Wrzesiński, 9), s. 107–117.

55 Zob. na ten temat: A. C h m i e l e w s k a, Czym jesteśmy, czym być możemy i chcemy w rodzinie narodów?, [w:] Wystawa paryska 1925, s. 65–74. Jak pisze autorka, na wystawie paryskiej „główny nacisk położono na charakter narodowy sztuki, konstruowany przede wszystkim w oparciu o wzory sztuki ludowej” (s. 71). Wystawa ta stworzyła „formułę artystyczną odpowiednią dla zewnętrznej i wewnętrznej reprezentacji niepodległej Polski, z której później w razie potrzeby korzystały instytucje państwa” (s. 74). Jak pokazuje wystawa watykańska, z formuły tej chciał również skorzystać Kościół, łącząc pierwiastki narodowe z religijnymi (choć niekoniecznie wykorzystując tych samych, co instytucje państwowe, artystów).

56 B. M o r e t t i, op. cit., s. 41–42.

53

PW 51.indb 630

2015-05-11 15:15:51

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

631

W kolejnym sprawozdaniu z prac komitetu57 informowano, że: Po wyczerpujących pracach przygotowawczych z Komitetem naszym p. inż. Padlewski wykonał projekt artystyczny urządzenia wnętrza sali polskiej, który to projekt został dnia 6 bm. [grudnia] wysłany Komitetowi centralnemu. Na całość projektu składają się: planszeta kolorowa, przedstawiająca wnętrze polskiej sali, oraz 4 rysunki, przedstawiające poszczególne ściany sal wraz z urządzeniami58.

Komitet zastrzegał sobie przy tym prawo do korekt i zmian oraz decyzję co do ostatecznego kształtu projektu Padlewskiego.

W dalszym ciągu sprawozdania czytamy: Pozostaje jeszcze otwartą sprawa wykonania t.zw. panneaux décoratifs na dwóch ścianach polskiej sali, przedstawiających dwa wielkie wydarzenia Il. 13. Wejście do działu polskiego w historji Polski, związane ściśle z dziejami cawystawy (widoczny w głębi) z sali Czechosłowacji (z figurą św. Wacława łego świata chrześcijańskiego.

W tej sprawie przygotowano już projekt propo- po lewej). Fot. wg Guide de l’exposition mondiale de la presse catholique, zycji dla prof. Rosena o podjęcie się wykonania Rome 1936 tych rysunków59.

Bardzo tajemniczo (a w kontekście zacytowanych wyżej uwag ks. Adamskiego do projektu dekoracji wnętrza sali – nieco komicznie) brzmią sugestie dotyczące tematyki planowanych obrazów, bo chyba nikt nie mógł mieć wątpliwości, o jakie „dwa wielkie wydarzenia w historji Polski, związane ściśle z dziejami całego świata chrześcijańskiego” mogło chodzić organizatorom. W cytowanym sprawozdaniu pojawiają się też wiadomości o działaniach podjętych przez komitet „celem zainteresowania centralnych władz państwowych wystawą watykańską” (m.in. korespondencja z Ligą Popierania Turystyki i Wydziałem Turystyki Ministerstwa Komunikacji, z pytaniem, czy wydział „zamierza skorzystać z tej

AAKat, KBA 186, k. 107–110: Sprawozdanie z prac Komitetu [Polskiego Wszechświatowej Wystawy Prasy Katolickiej w Watykanie] za okres od 11 listopada do 17 grudnia 35 r. (powtórzone: k. 126–128).

58 Ibidem, k. 108.

59 Ibidem, k. 109.

57

PW 51.indb 631

2015-05-11 15:15:51

632

JOANNA WOLAŃSKA

Il. 14. Dział polski wystawy. Fot. wg „Rodzina Polska” 1936, nr 6, s. 205

tak znakomitej okazji zapropagowania piękna i walorów turystycznych Polski”, a także Polskim Radiem60).

W lutym 1936 r. Warszawę odwiedził Giovanni Ponti, o czym ks. Kaczyński następująco donosił ks. Adamskiemu: Dzisiaj [6 II 1936] odwiedził Komitet Polski wystawy inż. architekt Ponti, naczelny architekt wystawy watykańskiej, który bawi kilka dni w Warszawie, jako gość Włoskiego Instytutu Kultury, gdzie ma dzisiaj odczyt. Mieliśmy okazję przedstawienia p. Ponti’emu całokształtu sprawy polskiego działu wystawy i zasięgnięcia jego rad. Wynik tego spotkania jest bardzo pomyślny dla naszych prac, a to wobec wyraźnego oświadczenia p. Ponti’ego, że z projektu wnętrza polskiego działu jest bardzo zadowolony i że zaraz wyczuliśmy ducha, jaki winien cechować tego rodzaju przedsięwzięcie Watykanu (inaczej, niż to miało miejsce u całego szeregu innych państw). Drugim momentem dodatnim jest AAKat, KBA 186, k. 109. O zaakceptowaniu projektu pawilonu polskiego przez Komisję oraz o zamiarze „przedłożenia wykonania fresku p. Rosenowi” informował także protokół posiedzenia Komitetu Wykonawczego Komisji Prasowej Episkopatu Polski z 15 XII 1935 (AAKat, KBA 80, k. 31). Sprawozdanie z drugiego plenarnego zebrania Komitetu Polskiego Wszechświat. Wystawy Prasy Kat. w dn. 17 XII 35 (AAKat, KBA 186, k. 113–114) podaje szczegóły i podjęte wtedy zasadnicze decyzje dotyczące wyposażenia i dekoracji wnętrza działu polskiego.

60

PW 51.indb 632

2015-05-11 15:15:51

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

Il. 15. Orzeł wykuty z srebrnej blachy na tle (biało-czerwonej) tkaniny z motywem orła. Fot. wg „L’Illustrazione vaticana” 1936

633

Il. 16. Fragment napisu „Polonia antemurale christianitatis”, miecz z datami bitew i ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej. Fot. wg „L’Illustrazione vaticana” 1936

dane nam przez p. Ponti’ego przyrzeczenie, że się zaopiekuje specjalnie naszym działem, co nie czyni koniecznem wysyłanie naszego architekta na miejsce, czego w zasadzie inż. Ponti wymaga od poszczególnych Komitetów krajowych. Wreszcie nawiązanie osobistego kontaktu z naczelnym architektem posiada dość duże znaczenie dla dalszego biegu naszych odnośnych prac61.

W tym czasie doszło też do ostatecznych ustaleń w – prowadzonych najpewniej już od grudnia poprzedniego roku – rozmowach organizatorów z J.H. Rosenem.

W dalszej części cytowanego listu ks. Kaczyński donosił, że: Prof. Rosen akceptuje naszą propozycję wykonania fryzu przy honorarjum 1000 zł (zamiast proponowanych nam pierwotnie 2500 zł). – Uprzejmie proszę Ekscelencję

AAKat, KBA 186, k. 156–157: ks. Z. Kaczyński do ks. S. Adamskiego, 6 II 1936 (cyt. k. 156).

Z listu dowiadujemy się też o „bardzo przychylnej” odpowiedzi Wydziału Turystyki Ministerstwa Komunikacji na zaproszenie do udziału w wystawie.

61

PW 51.indb 633

2015-05-11 15:15:52

634

JOANNA WOLAŃSKA

Il. 17. Fryz Rosena, ekspozycja fotografii dzieł architektury polskiej oraz gabloty wystawowe.

Fot. wg „Rodzina Polska” 1936, nr 6, s. 205

o ostateczną decyzję w tej sprawie, ponieważ musimy prof. Rosenowi jak najrychlej dać dalsze dyrektywy62.

W zachowanych dokumentach dotyczących wystawy nieustannie przewijają się różnorodne wątki o charakterze politycznym – o zasięgu tak wewnętrznym, jak i międzynarodowym. Na początku grudnia roku 1935, na podstawie informacji przekazanych z Rzymu przez ks. Waleriana Meysztowicza63, radcę kanonicznego przy Ambasadzie RP przy Watykanie (1932–1937), „w sprawie spisu pism z Polski, mających wziąć udział w WPK”, MSZ potwierdziło, że szkodliwość udziału w wystawie „pism czysto partyjno-politycznych polega w pierwszym rzędzie na tem, iż pisma te następnie będą szantażowały opinję polską, rzekomym placetem rzymskiem na ich katolickość”64. Aby temu zapobiec, zgodnie z sugestią Ibidem, k. 157.

E. W i l e m s k a, Meysztowicz Walerian, [w:] EK, t. 12, Lublin 2008, szp. 674–675.

64 AAN, ibidem. Spis „eksponatów” sali polskiej na wystawie, z 21 VI 1936, przygotowany przez ks. T. Zakrzewskiego na prośbę ks. S. Adamskiego, wymienia 428 pism w różnych działach (AAKat, KBA 187, k. 29–36). Problem ten porusza również W. M y s ł e k, Kościół katolicki w Polsce, s. 208.

62

63

PW 51.indb 634

2015-05-11 15:15:52

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

635

ks. Meysztowicza, Wydział Prasowy MSZ miał przygotować dla Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej wycinki prasowe, świadczące o niekatolickości owych pism, jako podstawę do ich wykluczenia z wystawy. Swego rodzaju podsumowaniem licznych politycznych niebezpieczeństw, związanych z prezentacją polską w Watykanie, jest list ambasadora RP przy Stolicy Apostolskiej Władysława Skrzyńskiego65 do ks. Adamskiego, z 12 marca 1936 r., rozpoczynający się znamiennym stwierdzeniem: Jak Ekscelencji wiadomo, rządy nie biorą udziału w watykańskiej Wystawie Prasowej, to też nasza Ambasada stała dotąd w tej sprawie na uboczu. Nie wiem zresztą, czy współdziałanie leżało w intencjach Komitetu Polskiego. Doszły mnie jednak pewne niepokojące wiadomości, na które uznałem, że muszę zareagować w Watykanie.

Zdaje mi się, że istnieją tendencje poszczególnych grup wyzyskania tej Wystawy dla celów czysto politycznych, czy to w dziedzinie polityki zagranicznej czy wewnętrznej.

Widoczne są już próby przemycenia takich tendencyj. Dopilnowywanie, by temu zapobiedz, mimo najlepszej woli Sekretarjatu Stanu i zupełnego zrozumienia moich uwag, na które tam trafiłem, nie uważam za zabezpieczone, gdyż także Sekretarjat Stanu ma zbyt luźny kontakt z organizacją Wystawy, by módz ją w szczegółach ściśle dopilnować.

Kongregacja dla Kościoła Wschodniego zezwoliła, i to ks. Charron-Korolewskiemu66, na urządzenie na Wystawie oddzielnej sali dla obrządków wschodnich. (Nie bardzo pojmuję, co obrządki mają wspólnego z prasą). Mogłoby stąd wyniknąć niebezpieczeństwo manifestacji ukraińskiej, polegającej na umieszczeniu pism ruskich, wychodzących w Polsce, tylko w tej sali, a nie w dziale polskim. Pozatem mogą tam wypłynąć i inne niespodzianki, których uniknięcia dobrzeby było dopilnować. Zwróciłem na to uwagę Sekretarjatu Stanu.

Zwiedzając gmach wystawy ks. Prałat Meysztowicz wszedł przypadkowo do sali litewskiej, w której zastał malarzy malujących na ścianie wielką mapę Litwy; Wileńszczyzna figurowała na niej z napisem „Lituania occupata”. Na próbę tę zareagowałem stanowczo, to też myślę, że Sekretarjat Stanu mapę każe usunąć, ale pytanie, czy pod pretekstem niedopatrzenia w innej formie ta sama rzecz, lub podobna, nie wypłynie – mogą także bardzo niemiłe pretensje ujawnić się w katalogach, w pismach z mapami etc. Jest to rzecz, którą może dopilnować tylko jakiś czynnik wewnętrzny w organizacji wystawy.

Skrzyński Władysław Bolesław Ignacy Anzelm, [w:] K. S m o l a n a, Słownik biograficzny polskiej służby zagranicznej 1918–1945, t. II, Warszawa 2009, s. 88–90; W. B i l i ń s k i, Skrzyński, Skrzynno-Skrzyński, Władysław, [w:] EK, t. 18, Lublin 2013, szp. 326–327. Zob. też: K. K r a s o w s k i, Między Warszawą a Watykanem. Episkopat polski wobec rządu i Stolicy Apostolskiej 1918–1939, [w:] Szkice z dziejów papiestwa, t. 1, red. I. Koberdowa, J. Tazbir, Warszawa 1989, s. 269–405.

66 Cyrille Korolevskij, właśc. Jean-François-Joseph Charon (1878–1959), duchowny kościoła Wschodniego, pochodzenia francusko-rosyjskiego, od roku 1909 na własną prośbę inkardynowany do ukraińskiej Cerkwi greckokatolickiej; z ramienia metropolity Szeptyckiego przez wiele lat pracował w Bibliotece Watykańskiej nad zagadnieniami liturgicznymi. Zob. G.M. C r o c e, Korolevskij (Cyrille), [w:] Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques, red. R. Aubert, t. XXIX, Paris 2007, szp. 670–678.

65

PW 51.indb 635

2015-05-11 15:15:52

636

JOANNA WOLAŃSKA

Nic dotąd nie słyszałem o tem, jak wypadnie dział mniejszości niemieckich, Ambasada nie ma możności przekontrolowania tego. [...] może Ekscelencja uzna za wskazane, by Komitet Polski zwrócił uwagę Komitetu Centralnego na te ryzyka, może drobne, ale niepotrzebne, których z pewnością Komitet Centralny jako całość wolałby uniknąć. Proszę jednak, by z żadnej strony nie powoływano się przy jakimkolwiek ewentualnem działaniu w tych sprawach na informacje z Ambasady67.

W kolejnym sprawozdaniu68 donoszono o zrealizowanych już szczegółach wyposażenia sali polskiej – wykonanych z drewna mapach plastycznych: Polski (która miała się znaleźć na tle naszkicowanej na ścianie mapy Europy) oraz przedstawiających rozmieszczenie i statystykę prasy katolickiej w Polsce. Dodatkową ozdobą miało być 40 fotografii dzieł architektury polskiej, które na swój koszt przygotował Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji. Godło państwowe planowano wykonać z „nowego srebra”, podobnie jak litery (mające utworzyć nazwę państwa). Gotowe były już gabloty, a namalowany przez J.H. Rosena fryz, który miał lada dzień dotrzeć z Lwowa do Warszawy, jak informowano, „zapowiada się doskonale”69 Fryz Rosena: sztuka i polityka Sprawa malowidła Rosena na dobre zagościła w korespondencji organizatorów wystawy w lutym 1936 r. (choć, jak wiadomo, obie strony musiały być w kontakcie już co najmniej od grudnia poprzedniego roku). Po cytowanym wyżej liście ks. Kaczyńskiego z 6 lutego nastąpił drugi (z 10 lutego), w którym dyrektor KAP AAKat, KBA 186, k. 180–181: list W. Skrzyńskiego do ks. S. Adamskiego, 12 III 1936. Już po otwarciu wystawy, ks. Zakrzewski w liście do ks. Adamskiego nieco ironicznie relacjonował epilog „sprawy litewskiej”: „Litwa otworzyła swój pawilon, co prawda bez tej podłej mapy, i to co jest ostatecznie można tolerować, choć bez podłości małych się nie obyło. [...] Wykazało się między innemi, że Litwa jest «bezgraniczna» i że na «territorio di Vilna» jest miljon mieszkańców, bez powiedzenia naturalnie, ilu w tym jest Litwinów” (AAKat, KBA 187, k. 27–28, 21 VI 1936).

68 Sprawozdanie z prac Komitetu za okres od 17 grudnia 1935 do 30 marca 1936 r., AAKat, KBA 186, k. 111–112.

69 Opis prawie już ukończonej dekoracji sali dał ks. S. Adamski w liście do ks. T. Zakrzewskiego, 3 IV 1936, nr 331/36, AAKat, KBA 186, k. 78–79. Przy okazji dodawał też, że udało się wyjaśnić sprawę „Lituania occupata” oraz udziału prasy mniejszości narodowych w sali polskiej (prasę ukraińską miało ostatecznie reprezentować 20 pism). Przesyłając ten list do wiadomości ks. Kaczyńskiego, ks. Adamski skomentował go następująco: „Dla pewności jednak sądzę, że trzeba Komitetowi [Centralnemu] zwrócić uwagę na to, iż gdyby Litwa chciała umieścić napis «Lituania occupata» albo Niemcy podobne czyniły usiłowania, byłby to skandal polityczny któryby Watykan wciągnął w spory polityczne a nam utrudnił pozycję w Polsce” (ks. S. Adamski do ks. Z. Kaczyńskiego, 3 IV 1936, nr 332/36, AAKat, KBA 186, k. 80). O tym, że Niemcy i Rosja nie biorą udziału w wystawie ks. Adamski dowiedział się zapewne dopiero po jej otwarciu.

67

PW 51.indb 636

2015-05-11 15:15:52

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

637

przesyłał ks. Adamskiemu (niezachowany) list Rosena w sprawie wykonania dzieła i prosił biskupa „o łask. opinję [...], jakie postaci winnyby figurować w zespole, przewidywanym przez p. Rosena” oraz o akceptację warunków finansowych umowy z malarzem70. Ks. Adamski odpowiedział niezwłocznie, wykazując się przy tym doskonałym zmysłem praktycznym i niezłą orientacją w sprawach technik artystycznych: Na oddanie p. prof. Rosenowi wykonania fryzu przy honorarjum 1.000 zł godzę się. [...]

Prof. Rosenowi jednak trzeba ze strony komitetu podać instrukcje i warunki, a więc nietylko rozmiary fryzu, ale i materjał, na którym powinien być malowany, i dodać, że fryz ten ewentl. zwinięty trzeba będzie wysłać w dniu ... do Rzymu. Być może bowiem, że od tego będzie zależała technika, w której prof. Rosen fryz wymaluje. Zdaje mi się, że olejne obrazy dość dużo potrzebują czasu, aby wyschnąć tak dalece, by je można zwinięte transportować bez szkody dla dzieła. Trzebaby także, aby nam p. prof. Rosen przesłał szkic swojego fryzu do zaakceptowania, ażebyśmy go mogli uzgodnić z ogólną linją naszej salki i całej wystawy71.

W następnym liście biskup katowicki obszernie opisał tematykę obrazu, mającego ozdobić salę polską, której J.H. Rosen miał nadać plastyczny kształt: Z propozycji wysuniętych przez p. Prof. Rosena widzę, że p. prof. jeszcze nie ustalił punktu widzenia, z którego fryz pragnąłby ująć. Sądziłbym, że możnaby np. przeprowadzić w fryzie myśl „Polonia antimurale christianitatis” i wtedy trzebaby może podać postacie związane z krzewieniem i obroną wiary. Wchodziłyby wtedy może w rachubę postacie Mieczysława i Bolesława Chrobrego, Dąbrówki, św. Stanisława, Jagiełły, jako zwycięzcy krzyżactwa, Czarneckiego [sic!] lub jednego z wielkich naszych bojowników przeciw Turkom i Tatarom, Sobieskiego, ks. Skorupki, Marsz. Piłsudskiego, jako kierownika Polski w walce z bolszewizmem. Możnaby też fryz ten historyczny zamknąć z obu stron symbolicznemi postaciami zwróconemi do środka fryzu, z których jednaby wyobrażała przez husarza o rysach np. Czarneckiego [sic!] dawne boje a druga żołnierza polskiego o rysach zbliżonych do Marsz. Piłsudskiego jako żołnierza ostatniej doby. Husarzowi pod stopy rzucićby można półksiężyc, żołnierzowi nowoczesnemu bolszewicka gwiazdę. – Inny sposób ujęcia mógłby się oprzeć na zamiarze uwydatnienia w dziejach Polski postaci, które przyczyniły się do ugruntowania silnej Polski i które Polsce dały jakieś specjalne walory. Wtedy możnaby myśleć np. o Kazimierzu Wielkim, Królowej Jadwidze, Kochanowskim, Sobieskim, św. Janie Kantym i podobnych. Sądzę nadto, żeby żaden fryz nie powinien pominąć tych postaci z dziejów Polski, które łączą nas z kulturą światową i znane są w Europie zachodniej. Chodzi przecież o uwydatnienie, że Polska od samego początku w rodzinie chrześcijańskiej europejskich państw i narodów poważny AAKat, KBA 186, k. 158: list ks. Kaczyńskiego do ks. Adamskiego, 10 II 1936.

AAKat, KBA 186, k. 159–161: list ks. S. Adamskiego do ks. Z. Kaczyńskiego, 10 II 1936, nr 147/36 (cyt. k. 159–160).

70 71

PW 51.indb 637

2015-05-11 15:15:52

638

JOANNA WOLAŃSKA

miała głos i przedstawicieli. Stąd, zdaje mi się, nie możnaby pod żadnym warunkiem opuścić św. Stanisława Kostki, spewnością [sic!] najsławniejszego na całym świecie Polaka, którym powinniśmy się pochwalić; trzebaby umieścić błog. Andrzeja Bobolę, którego nazwisko obecnie łącznie z kanonizacją wypływa na powierzchnię umysłowości świata katolickiego – niech świat także wie, że jest Polakiem; możeby warto pomyśleć o postaci Ks. Kardynała Ledóchowskiego, jako arcybiskupa gnieźnieńsko-poznańskiego, wtrąconego do więzienia przez rząd pruski za walkę o wiarę podczas „Kulturkampfu”; mniemam, że królowę Jadwigę72 jeśli mnie pamięć nie myli, możnaby np. ująć jako twórczynię najstarszego Uniwersytetu polskiego a zarazem jako krzewicielkę chrześcijaństwa na Litwie przez małżeństwo z Jagiełłą itd. Zależnie od myśli przewodniej grupy reprezentowanej na fryzie można umieścić także Jana Kochanowskiego, nie dawałbym zato ani Długosza, wobec którego podnoszą się dość silne głosy krytyki, ani Wita Stwosza, którego narodowość nie jest absolutnie pewna, a którego koniec też nie jest zbyt chlubny73. Być może że wybitny artysta jakim jest p. prof. Rosen te myśli stopi w jedną całość i z tego właściwy swój utworzy projekt, po przemedytowaniu podanego przezemnie materjału do dyskusji i swoich własnych koncepcji. – Nasuwała mi się przy tem jeszcze możliwość stworzenia z fryzu czegoś w rodzaju apoteozy chrześcijaństwa przez Polskę i umieszczenia dokoła symbolu chrześcijańskiej Polski postaci świętych i bohaterów Polski, którzy przewodniej myśli polskiej służyli. Trzebaby jednak p. prof.

Rosena poinformować, że symbole Polski jako państwa t.j. orzeł polski i mapa Polski już będą zajmowały w sali naszej miejsce bardzo wybitne i wobec tego może trudno byłoby powtarzać jeszcze raz motyw polskiego orła. Koncepcja połączenia we fryzie zarówno myśli o antimurale christianitatis, Polski jako bastjonu wschodniego chrześcijaństwa z postaciami, faktami, które ją budowały i rozwijały tak pod względem religijnym, jak naukowym i kulturalnym, mogłaby stąd wypłynąć. Luźne te myśli podaję tylko jako materjał do medytacji dalszej dla artysty. – Z listu p. prof. Rosena wynika zarazem, że w rozważaniach jego byłoby mu wielką pomocą, gdyby myśli podobne jak moje przedyskutowało grono osób znających historję i kulturę Polski. Możeby się przy tej dyskusji wysunęła koncepcja inna albo też możeby zwrócono uwagę na postacie szczególnie zasługujące na wyróżnienie. Zawsze jednakowoż sądzę, że nie wolno zapominać o tem, że na wystawie wszechświatowej Polska winna pokazać jako swoją własność te postacie, które skądinąd w całym świecie już są znane, jak św. Stanisław Kostka, Andrzej Bobola, Kard. Ledóchowski. Sobieski ew. Piłsudski, którego ,pominięcie wobec 1920 byłoby w świecie uważane za polityczny akt. [...] Łaskawy Ksiądz Prałat może sprawy te jeszcze przedyskutuje z p. inż. Padlewskim i członkami komitetu ściślejszego lub też ze specjalistami na tem polu. Jestem przeko Wydaje się, że stąd właśnie mógł Rosen zaczerpnąć pożywkę dla swojego obrazu Polska przeszłości na Wystawie Światowej w Nowym Jorku, 1939. Jego ikonografia jest trudna do odszyfrowania, ale prawie na pewno widnieje tam m.in. królowa Jadwiga.

73 Trudno powiedzieć, o jakie zastrzeżenia wobec Długosza może chodzić. Na temat Wita Stwosza zob. np. S. M u t h e s i u s, Polski czy niemiecki? Aspekty kulturalno-polityczne polemiki wokół Wita Stwosza, [w:] Wit Stwosz – Veit Stoß. Artysta w Krakowie i Norymberdze, München 2000, s. 102–115.

72

PW 51.indb 638

2015-05-11 15:15:52

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

639

nany, że im więcej p. prof. Rosen otrzyma koncepcyj i myśli, tem łatwiej mu przyjdzie stworzyć projekt, w którym albo wszystkie te myśli doznają harmonijnego uwzględnienia albo też zgrupują się dokoła jednej i to najważniejszej koncepcji74.

Pomysły ks. Adamskiego musiały dotrzeć do Lwowa i zostać wykorzystane przez malarza bardzo szybko, gdyż zaledwie w tydzień po wysłaniu cytowanego listu biskup katowicki przesłał Rosenowi uwagi do otrzymanego od artysty szkicu planowanego malowidła. Dzięki obecności w tym czasie w Katowicach ks. Kaczyńskiego obaj duchowni mogli wspólnie ustalić jednolity punkt widzenia ma propozycję malarza: Zdajemy się zupełnie na artystyczną inwencję ujęcia, które Panu Profesorowi wskażą Jego wyczucia artystyczne, uwagi zaś, które dołączamy proszę traktować jako odczucia widza, który patrzy na obraz z niekoniecznie artystycznego punktu widzenia. Oczywiście nie zależy nam na tem, aby koniecznie na obrazie figurował Ks. kard. Ledóchowski; św. Jacek daleko większą w dziejach Polski odegrał rolę. Tak samo nie mamy żadnych życzeń co do liczby osób figurujących na fryzie. To wszystko pozostawiamy Panu Profesorowi.

Z szkicu widzimy, że Pan Profesor ujął rzecz w formie quasi apoteozy Polski, przyczem Polskę reprezentuje umierający Ks. Skorupka pomiędzy grupami Polski heroicznej i Polski duchowej. Otóż patrząc na to okiem widza nie Polaka, dla którego postać Ks. Skorupki nie będzie nigdy symbolem całej Polski, mamy wrażenie, że scentralizowanie uwagi dokoła Ks. Skorupki może nawet nie oddałoby wszystkich myśli, które Pan Profesor chciał wyrazić. Podług naszego wyczucia zdawałoby się, że gdyby tego samego Ks. Skorupkę umierającego i podtrzymywanego przez żołnierzy umieścić w gronie Polski heroicznej, tak aby dwaj młodziankowie, św. Stanisław z jednej strony, a ks. Skorupka z drugiej, do symbolu Polski wznosili swoje modlitwy jeden a drugi ostatnie tchnienie – nadałoby to całości charakteru więcej odpowiedniego. Wtedy wszakże trzebaby w środku dać inną alegorję Polski, którą inwencja artystyczna Pana Profesora napewno znajdzie. Nam się nasuwała w środku bądź sylwetka Wawelu bądź Jasnogóry a nad tem jako symbol Polski „Regina Poloniae”. Wtedy dwie grupy byłyby zwrócone ku ideałowi, który o wiele potężniej symbolizuje Polskę, aniżeli umierający kapłan-bohater, o którym zagranicą nie wiedzą, mimo Pańskiego obrazu w Castel Gandolfo75.

AAKat, KBA 186, k. 162–165: list ks. S. Adamskiego do ks. Z. Kaczyńskiego, 11 II 1936, nr 154/36 (cyt. k. 162–164). W odpowiedzi ks. Kaczyński napisał: „Instrukcje dla p. Rosena zostaną niebawem wysłane. Zostały tak świetnie ujęte, że wątpię, czy nasz mały komitet w Warszawie coś będzie mógł dodać. [...] Dajemy p. Rosenowi czas do 15 marca, a myślimy, że do 1 kwietnia pracę wykona” (list z 13 II 1936, AAKat, KBA 186, k. 166).

75 Ujęcie ks. Skorupki jako centralnej (jak można wnioskować z opisu ks. Adamskiego) postaci pierwotnego szkicu można tłumaczyć przywołanym przez biskupa faktem przedstawienia go przez malarza w roku 1933 – na osobiste życzenie Piusa XI – na obrazie w Castel Gandolfo. Rosen uznał, być może, że takie rozwiązanie spodoba się kościelnemu zleceniodawcy albo też – dla oszczędności czasu – chciał skorzystać ze sprawdzonej już, gotowej formuły obrazowej.

74

PW 51.indb 639

2015-05-11 15:15:52

640

JOANNA WOLAŃSKA

Ze względu na możliwą rozbieżność opinij uważam także, że umieszczenie umierającego Ks. Skorupki w grupie heroicznej Polski, sprawi, że postać Marszałka Piłsudskiego za nim nabierze więcej tła religijnego.

Ze szkicu nie wynika, czy Pan Profesor poda napis „Antimurale Christianitatis”. Nazwa ta bowiem najlepiej charakteryzuje położenie Polski w dziejach świata i daje Polsce zupełnie wyjątkowy charakter przeszłości i współczesności, ważny dla całego świata.

Ponieważ poszczególne postaci fryzu pewno nie będą znane bez podpisów, a nie wiem, czy Pan profesor zamierza przy Swoim sposobie ujęcia rzeczy dać napisy, sądzę, że moglibyśmy to uzupełnić stwarzając pocztówki z fryzem, rozdawane zwiedzającym; na pocztówkach tych dodałoby się nazwiska osób na fryzie uwydatnionych w formie objaśnienia76.

Co do wykonania technicznego, czy papier, czy płótno, sądzimy, że to już nie nasza sprawa.

Raz jeszcze powtarzamy, że z całem zaufaniem powierzamy sprawę Panu Profesorowi, w przekonaniu, że fryz Polsce zawodu nie uczyni, a będzie ozdobą wystawy watykańskiej77.

Z zacytowanej wyżej korespondencji jasno więc wynika, że to ks. Adamski zaproponował temat fryzu oraz wybór ukazanych na nim postaci, a nawet skorygował wstępne szkice malarza, przygotowane zgodnie z pierwotnymi pomysłami biskupa. Zachowane do dziś malowidło [Il. 18] potwierdza, że Rosen uwzględnił co do joty znane z archiwaliów uwagi hierarchy, a własną inwencję ograniczył właściwie tylko do kwestii formy artystycznej i techniki wykonania, mimo że, jak zastrzegał ks. Adamski (używający zresztą stale trybu przypuszczającego, starając się najwyraźniej nie narzucać swojego zdania): „Luźne te myśli podaję tylko jako materjał do medytacji dalszej dla artysty”.

Wyjaśnienia wymaga zmiana koncepcji ozdobienia sali polskiej malowidłami.

W grudniu 1935 r. mowa była jeszcze o dwóch scenach („panneaux décoratifs na dwóch ścianach polskiej sali, przedstawiające dwa wielkie wydarzenia w historji AAKat, KBA 186, k. 177–178: list ks. S. Adamskiego do ks. Z. Kaczyńskiego, 10 III 1936 (nr 251/36) przynosi informację o zamiarze wydania pocztówek, jako materiałów propagandowych na wystawę: „[...] może wydalibyśmy dużą ilość kartek pocztowych z odbitką fryzu prof. Rosena i jak najkrótszem objaśnieniem przedstawionych postaci, tak by na stronie adresowej kartki pozostało miejsce wolne dla korespondencji” (k. 178). O ile wiadomo, pocztówek ostatecznie nie wydano.

77 AAKat, KBA 186, k. 170–171: list ks. S. Adamskiego do J.H. Rosena, 19 II 1936, nr 186/36 (mylnie zaadresowany na ul. Nabielaka 37, Warszawa; chodziło oczywiście o Lwów). Listy ani szkice Rosena w zbiorach KBA nie figurują, z czego można wnioskować, że pozostały w archiwum korespondencji związanej z wystawą, prowadzonym przez ks. Kaczyńskiego w Warszawie i będącym zapewne częścią archiwaliów KAP. Miejsca przechowywania tych ostatnich (o ile istnieją) nie udało mi się jednak ustalić.

76

PW 51.indb 640

2015-05-11 15:15:52

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

641

Il. 18. J. H. Rosen, Polonia Sanctorum Mater et Scutum Christianitatis, 1936, 254 × 726 cm, kredka, węgiel, sangwina i złocenie na papierze naklejonym na płótno, sygn. i dat. l.d.: jan • henryk • rosen | 1936, Warszawa, dom arcybiskupów warszawskich (sala konferencyjna).

Fot. autorka

Polski, związane ściśle z dziejami całego świata chrześcijańskiego”78); ostatecznie, jak wiadomo, powstał tylko jeden, za to potężny obraz, pod względem formy i treści złożony zresztą z dwóch dopełniających się wzajemnie części. Przyczyną tej zmiany były otrzymane pod koniec stycznia 1936 r. z Watykanu szczegółowe informacje, dotyczące dyspozycji sali polskiej i jej relacji do otaczających ją części pawilonu (ze szczególnym uwzględnieniem zaplanowanych przez Giò Pontiego osi widokowych i specjalnie wyeksponowanych perspektywicznych punktów zbiegu [Il. 19]). Okazało się, że zaszło nieporozumienie w odczytaniu planów i konieczne będą korekty pierwotnych projektów79.

Na uwagę zasługuje ponadto rzadko spotykana technika fryzu (będącego, ściśle rzecz biorąc, rysunkiem): kredka, węgiel, sangwina i złocenie na papierze Zob. AAKat, KBA 186, k. 109. „Myśmy zawsze uważali, że ściana po lewej stronie wejścia będzie drugorzędną a długa ściana po prawej stronie będzie miała znaczenie pierwszomiejscowe. Tymczasem na mapie przesłanej [z Watykanu] zaznaczono, że właśnie ściana długa po lewej stronie wejścia jest główną i reprezentacyjną, ponieważ ścianę tę widać będzie z centralnej galerji. Wobec tego będziemy musieli tę ścianę traktować jako pierwszorzędną i na niej umieścić fryz Rosena. Ściana zaś przeciwległa, na której chcieliśmy pierwotnie fryz umieścić, traci na wartości, ponieważ z galerji jej nie widać. Skutkiem tego trzeba będzie odpowiednio przestawić rozlokowanie zwłaszcza wielkich stoisk [...]. [...] O zmianie ściany i rozmiarach miejsca stojącego do dyspozycji oraz o fakcie, że będzie można fryz widzieć z galerji centralnej, proszę powiadomić prof. Rosena, aby mógł liczyć się z tem, że na fryz patrzeć się będzie z większej odległości i ewentl. dostosował lub zmienił rozmiary figur itd.”, AAKat, KBA 186, k. 144: list ks. S. Adamskiego do ks. Z. Kaczyńskiego, 24 I 1936, nr 86/36.

78 79

PW 51.indb 641

2015-05-11 15:15:52

642

JOANNA WOLAŃSKA

Il. 19. Plan pawilonu wystawowego (fragment il. 2) z zaznaczeniem umiejscowienia fryzu Rosena

naklejonym na płótno. Jak wiadomo z listu ks. Adamskiego, jej wybór – choć należał do artysty – nie był przypadkowy, lecz został podyktowany okolicznościami zamówienia. Z powodu niedostatków finansowych organizatorów malowidło musiało zostać wykonane w kraju, we Lwowie (nie było środków na sfinansowanie podróży do artysty Rzymu i jego pobytu w Wiecznym Mieście), i stąd niecodzienna technika obrazu, który musiał być w miarę lekki, trwały, łatwy do przetransportowania i instalacji na wystawie. W marcu 1936 r. następująco informował o tym fakcie ministra spraw zagranicznych Władysław Skrzyński, który do ostatniej chwili próbował zdobyć fundusze na wyjazd Rosena do Włoch: Wg posiadanych tutaj prywatnych informacji dekoracja malarska polskiej sali na wystawie prasy katolickiej została powierzona Prof. Janowi Henrykowi Rosenowi [...].

Obecność Prof. Rosena w Rzymie ułatwiłaby Ambasadzie potrzebne kontakty z Komitetem [wystawy]. Jednakże niskie wynagrodzenie, które komitet przyznał profesorowi Rosenowi nie pozwala mu na przyjazd do Rzymu, wobec czego ma się on ograniczyć do wykonania w Polsce kartonów, któreby tu bez niego umieszczono. Przypuszczam,

PW 51.indb 642

2015-05-11 15:15:52

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

643

że przyjazd p. Rosena nie napotkałby trudności, gdyby się znalazło pokrycie kosztów jego podróży i pobytu w Rzymie80.

W odpowiedzi polskie MSZ dwukrotnie (pisma z 21 marca i 25 kwietnia 1936) informowało, że nie ma na ten cel środków, ale nic nie stoi na przeszkodzie, żeby to Ambasada przy Watykanie wyasygnowała odpowiednią kwotę z „funduszów dyspozycyjnych”. Poufna notatka „pro domo”, sporządzona przez urzędników MSZ przy okazji (ostatecznie nieudanych) zabiegów o subwencję na pokrycie kosztów podróży i utrzymania malarza w Wiecznym Mieście w związku z wykonywaniem fryzu na wystawę, wspomina dodatkowo o „dyplomatycznym” znaczeniu obecności Rosena (do roku 1923 pracownika MSZ w Warszawie, posiadającego doświadczenie w dyplomacji jeszcze z okresu I wojny światowej81) w Rzymie: Wobec tego, że wszystkie zasadnicze sprawy związane z udziałem polskim w Wystawie zostały już rozstrzygnięte bez udziału MSZ, pozostaje już tylko możność nawiązania kontaktu z Komitetem Polskim w odniesieniu do zagadnień drobniejszych, jakie mogą się jeszcze wyłonić na terenie Wystawy. P. Rosen, zdaniem TOSSPO [Towarzystwo Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych] jest człowiekiem, który potrafi się podjąć tego rodzaju pertraktacji, tembardziej, że nie jest człowiekiem zaangażowanym w jakimkolwiek kierunku politycznym, posiada jednak obszerne stosunki i pozostaje w bardzo bliskim kontakcie ze sferami watykańskimi82.

Wiadomo więc, że to zewnętrzne okoliczności wymusiły zastosowanie rzadko – przynajmniej w owym czasie – używanej techniki. Nie była to jednak żadna innowacja, lecz odwołanie się do, znanego co najmniej od czasów nowożytnych, sposobu rysowania, zwanego aux trois crayons („trzema kredkami”). Technika ta polegała na wydobywaniu elementów graficznych z tła, którym był najczęściej barwiony („tonowany”) papier, za pomocą kredek, czy też pasteli, w trzech kolorach: czarnym, czerwonym (sangwina) i białym. Najsłynniejsze i najdoskonalsze prace w tej technice (ze szczególnym upodobaniem wykorzystywanej do tworzenia portretów) pozostawili Peter Paul Rubens i malarze francuskiego rokoka, m.in.

AAN, zespół Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ), Departament Polityczno-Ekonomiczny, Wydział Prasowy: Wystawa prasy katolickiej w Watykanie, udział Polski (korespondencje, wykazy), sygn. 8675 (1935, 1936), N.317/SA/17/36, list W. Skrzyńskiego do J. Becka, 9 III 1936.

81 Zob. „Kariera wojskowa rtm. Jana de Rosen”, 18 VI 1977; zapis wywiadu przeprowadzonego z J.H. Rosenem przez Walerego Starczewskiego, z przeznaczeniem do publikacji w Biuletynie Koła 9. Pułku Ułanów Małopolskich w Londynie, rkps, Archiwum J.H. Rosena, w rękach prywatnych w USA, kopia w zbiorach autorki.

82 AAN, MSZ, ibidem, notatka „Pro domo”, z adnotacją ściśle poufne, Nr P.IV.340/1/4 (1936).

Wspomniany „bliski kontakt” datował się z okresu pracy malarza dla Piusa XI w Castel Gandolfo trzy lata wcześniej (1932/33).

80

PW 51.indb 643

2015-05-11 15:15:52

644

JOANNA WOLAŃSKA

Antoine Watteau83. W ten sam sposób zastosował tę metodę Rosen, wydobywając kredkami z beżowej płaszczyzny grubego „szarego” papieru, który stanowi podobrazie, twarze i całe postacie swoich bohaterów [Il. 20]. Jedyna różnica polega na – skądinąd bardzo efektownym (i chyba niezbędnym ze względu na wystawową funkcję dzieła) – posłużeniu się złotem, jako wypełnieniem tła, co powoduje, że fryz sprawia wrażenie, że został namalowany (a nie narysowany), niejako Il. 20. J.H. Rosen, Polonia Sanctorum Mater et Scutum zacierając różnice między Christianitatis (fragment): żołnierz podtrzymujący obiema technikami. Wykoks. Skorupkę. Fot. autorka rzystanie tej niecodziennej w XX stuleciu techniki to kolejny dowód84, że Rosen, artysta w zasadzie nieposiadający formalnego wykształcenia w zakresie malarstwa, musiał się stosunkowo dobrze orientować w dawnych technikach artystycznych i potrafił je swobodnie i z powodzeniem dla ostatecznego efektu zastosować w swoich pracach.

Wybór techniki – przynajmniej z obecnej perspektywy – wydaje się bardzo szczęśliwy. Pomijając czysto praktyczne zalety rysunku aux trois crayons (możliwość szybkiego wykonania, lekkość podobrazia i łatwość jego transportu, przy braku ryzyka, że po zrolowaniu płótna warstwa malarska może ulec uszkodzeniu), zawężona paleta barwna obrazu, złożona z czerni, różnych odcieni szarości Zob. hasła: aux trois crayons, [w:] The Grove Encyclopedia of Materials and Techniques in Art, ed. G.W.R. Ward, New York 2008, s. 23, i à trois crayons, [w:] Art & Architecture Thesaurus® Online, The Getty Research Institute, dostępne online: http://www.getty.edu/vow/AATFullDisp lay?find=trois+crayons&logic=AND&note=&english=N&prev_page=1&subjectid=300101910 [dostęp: 15 VII 2014] oraz P. G o l d m an, Looking at Prints, Drawings and Watercolours. A Guide to Technical Terms, London–Los Angeles 2006, s. 15.

84 Podobną erudycją w zakresie technik artystycznych wykazał się, planując (niezrealizowane) malowidła, mające imitować dekoracje z laki, zob.: J. W o l a ń s k a, Kaplica Najświętszego Sakramentu przy katedrze ormiańskiej we Lwowie: Witold Minkiewicz, Jan Henryk Rosen i lacche veneziane, „Przegląd Wschodni” 2013, t. XII, z. 3 (47), s. 473–499.

83

PW 51.indb 644

2015-05-11 15:15:53

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

645

i sangwiny oraz pojedynczych akcentów bieli na złotym (a częściowo ochrowym) tle, musiała się dobrze wpisywać w ascetycznie pomyślaną, wyrafinowaną w swej „arystokratycznej” prostocie, architekturę pawilonu, którego kolorystyka była podobnie ograniczona (czego jednak obecnie, na podstawie czarno-białych fotografii, nie da się naocznie stwierdzić). Głównym akcentem kolorystycznym pawilonu było linoleum podłóg – w Sala Maggiore białe, zestawione ze ścianami z żółtego marmuru i draperiami z czerwonego aksamitu – a w innych pomieszczeniach najczęściej w różnych odcieniach szarości, połączone z czerwienią daszków nad wejściami do poszczególnych sal narodowych i zapewne brązem lub czernią gablot oraz innych elementów wyposażenia wnętrza85. W sali polskiej, tradycyjnie, królowały barwy narodowe: biel i czerwień (m.in. na brokatowej tkaninie z motywem orła).

Jak donosiła KAP86, na początku kwietnia 1936 r. obraz był gotowy, zgodnie z życzeniem zleceniodawców, którzy byli z dzieła zadowoleni87.

Fryz przedstawia jedenaście postaci rozmieszczonych w dwóch grupach po obu stronach konturowego (opartego na XVII-wiecznym przekazie graficznym) wyobrażenia Wawelu, ponad którym widnieje ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej [Il. 18]. Każda z postaci została zidentyfikowana imieniem (i nazwiskiem) wypisanymi na kartuszach albo banderolach. Tuż przy lewej krawędzi obrazu, pod arkadą, ukazano św. Jana Kantego siedzącego przy pulpicie w swojej pracowni i pogrążonego w pracy pisarskiej (inskrypcja na banderoli: s. joannes cantius)88. Dalej widnieją: stojący przed otwartą księgą Jan Kochanowski, który w ręku trzyma kartusz z inskrypcją: joannes | kochanow | ski | poeta i – ukazani nieco głębiej – kardynał Mieczysław Ledóchowski (card. ledóchowski) ze św. Jozafatem Kuncewiczem (sanctus josaphatus mp.), a przed nimi, w postawie klęczącej – św. Stanisław Kostka (s. stanislaus kostka), którego płaszcz podtrzymuje pacholę. Po drugiej stronie panoramy Wawelu (opisanej u dołu na banderoli: polonia sanctorum mater | scutum christianitatis), która, choć po bokach prawie niewidoczna, rozciąga się w tle, w postaci zadrzewionych pól i łąk, na całej szerokości kompozycji, ukazano grupę złożoną ze słaniającego się ks. Ignacego Skorupki z krzyżem w ręku, którego podtrzymuje żołnierz polski (psb skorupka). Dalej malarz przedstawił: Jana III Sobieskiego (joannes iii rex) i Józefa Piłsudskiego (piłsudski), którym towarzyszy dobosz w lamparciej skórze, B. M o r e t t i, op. cit., s. 41.

Nowe dzieło Jana Henryka Rosena, „Biuletyn Polskiej Katolickiej Agencji Prasowej – KAP” (Warszawa), 1936 z 9.04, nr 84 (2484).

87 AAKat, KBA 186, k. 88, list ks. S. Adamskiego do ks. T. Zakrzewskiego, 16 IV 1936: „Fryz malowany przez prof. Rosena w Warszawie bardzo się podobał”.

88 U dołu pulpitu widnieje sygnatura malarza i data: jan • henryk • rosen | 1936.

85

86

PW 51.indb 645

2015-05-11 15:15:53

646

JOANNA WOLAŃSKA

walący w kocioł, stylizowany na czasy Sobieskiego i odsieczy wiedeńskiej (w tle za nim widać kołczan ze strzałami – aluzję do Turków, których zwyciężył Sobieski).

Zgodnie z intencją ks. Adamskiego obraz miał być podsumowaniem dziejów Polski, która zawsze – czy to myślą, czy czynem swoich synów – broniła chrześcijaństwa. Szczególnie żywy w czasie powstawania dzieła był aspekt militarny owej obrony w związku z zaledwie piętnaście lat wcześniejszą bitwą warszawską 1920 r. w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Dla podkreślenia tej naczelnej idei, na ścianie naprzeciw wejścia do sali, obok miecza z ryngrafem i datami bitew: wiedeńskiej i warszawskiej widniało motto: „Polonia antemurale christianitatis” 89, będące w zasadzie powtórzeniem myśli zawartej w inskrypcji na fryzie Rosena.

Na marginesie warto zauważyć, że w pismach do przedstawicieli władz państwowych ks. Adamski wyraźnie koncentrował się na obrazie Rosena i jego wymowie ideowej, zasadniczy cel prezentacji (czyli zagadnienia prasowe) zbywając jedynie pobieżną wzmianką (o ile, naturalnie nie chodziło o prasę mniejszości narodowych, zwłaszcza ukraińską). Oddawało to, jak można sądzić, przyjętą przez organizatorów hierarchię traktowania poszczególnych elementów wystawy w sali polskiej, co zauważało wielu rodzimych, a trzeźwo oceniających i niepopadających w patriotyczne samouwielbienie, sprawozdawców, m.in. ks. Stefan Wyszyński: „[...] strona dekoracyjna sali polskiej wyróżnia się dodatnio, strona wystawowa ma wielkie braki, widoczne w porównaniu z innymi salami”90. Ks. Adamski oficjalnie informował MSZ w imieniu polskiego komitetu wystawy o urządzeniu Na temat toposu „antemurale”, zob. m.in. J. T a z b i r, Od antemurale do przedmurza, dzieje terminu, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. XXIX, 1984, s. 167–183; i d e m, Polskie przedmurze chrześcijańskiej Europy. Mity a rzeczywistość historyczna, Warszawa 1986, wyd. poszerzone: Polska przedmurzem Europy, Warszawa 2004, oraz W. M y s ł e k, Przedmurze (Szkice z dziejów Kościoła katolickiego w II Rzeczypospolitej), Warszawa 1987, zwł. rozdz. „Doktryna przedmurza chrześcijaństwa w II Rzeczypospolitej”, s. 5–23. Oba obecne w sali polskiej hasła (wykorzystujące pojęcia antemurale i scutum) były w zasadzie równoważne, gdyż określenia: scutum, murus, antemurale, tarcza, mur, płot, wał, ściana, twierdza etc. stosowano wymiennie. Jak pisał Janusz Tazbir: „[...]

Antemurale miało łączyć apologię szlacheckiej Polski z dążeniami do klerykalizacji społeczeństwa.

Istotnie, przez cały czas istnienia II Rzeczpospolitej Kościół udzielał tej koncepcji daleko idącego poparcia, czemu dawał wyraz. «‘Wielką ideę’ Polski w naszej dobie upatrujemy w tym samym, w czym ją widziano na kilka wieków przed rozbiorami: być przedmurzem chrześcijaństwa» – pisał w roku 1927 [...] ks. J. Urban na łamach «Przeglądu Powszechnego». Istniejący aktualnie w Rosji ustrój traktował on jako coś przejściowego; po upadku «bolszewickiej potęgi» miała, zdaniem tego publicysty, jeszcze bardziej wzróść rola Polski jako antemurale chrześcijaństwa i cywilizacji.

Musi ona ponieść na Wschód nie tylko katolicyzm, ale i kulturę łacińską. [...]” (J. T a z b i r, Polska przedmurzem Europy, s. 184–185). „Hasło: Polska – przedmurzem chrześcijaństwa, łączyło w sobie religię i politykę, treści doczesne i eschatologiczne, relikty średniowiecza z nowożytną doktryną równowagi politycznej, jaka jest niezbędna na naszym kontynencie” (ibidem, s. 207).

90 S. W y s z y ń s k i, Arma Veritatis, s. 317.

89

PW 51.indb 646

2015-05-11 15:15:53

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

647

działu polskiego listem do ministra Becka z 24 marca 1936 (czyli zaledwie na około półtora miesiąca przed otwarciem): [...] Udział w wystawie weźmie 200 pism codziennych, tygodników i perjodyków innych polskich. Architektoniczną, dekoratywną stronę powierzył Komitet inż. Padlewskiemu [...]. Do udziału w wystawie zgłosiła się cała prasa katolicka Polski, m.in. także prasa ukraińska, białoruska i niemiecka, tak iż nie będzie w żadnym dziale wystawy watykańskiej pisma katolickiego wychodzącego w Polsce, któreby nie było w pierwszym rzędzie wystawione w pawilonie Polski.

Silnie akcentuje się na reprezentacyjnej ścianie naprzeciw wejścia do sali polskiej państwowy charakter Polski. Na tle makaty przetykanej białemi orłami po jednej stronie ściany widnieć będzie wielki orzeł polski kuty z srebrnej blachy; środkową część ściany zajmie wielka mapa Europy, na której lekko poda się granice państw w tonach słabych, Polskę zaś kolorem silnym, aby w umysłach obcokrajowców zaznaczyła się mocno. Na mapie tej poda się jako objaśnienie wymiary Państwa i główne cyfry statystyczne ludności. Jedna z podłużnych ścian sali, widoczna z centralnej galerji, służyć ma jako ilustracja centralnej myśli Polski. Komitet wybrał na to temat: Polonia antemurale Christianitatis, a prof. Rosen wykańcza obecnie fryz, który w środkowej części poda jako symbol Polski sylwetkę Wawelu, a nad nim Matkę Boską jako Królowę Korony Polskiej; po jednej stronie zaś będzie Polska duchowa, wśród niej znane na całym świecie postaci jak św. Stanisław Kostka, św. Jan Kanty, błog. Andrzej Bobola91 i in., po drugiej natomiast stronie grupa Polski bohaterskiej, broniącej chrześcijaństwa przed falą pogańską, a reprezentowanej m.i. przez Sobieskiego, Marszałka Piłsudskiego, umierającego ks. Skorupkę itd.

Sądzimy, że tym sposobem polski charakter wystawy bardzo silnego dozna podkreślenia, i że cała wystawa godnie reprezentować będzie Polskę [...]92.

Warto zauważyć, że postaci Andrzeja Boboli na obrazie nie ma. Była to zapewne pomyłka ks. Adamskiego, niewykluczone, że spowodowana zaangażowaniem biskupa w śledzenie procesu kanonizacyjnego tego świętego i usilnymi staraniami polskiego Kościoła o jego – bardzo podówczas wyczekiwaną, w związku z przypadającą w 1937 r. 280. rocznicą śmierci – kanonizację, która odbyła się ostatecznie 17 IV 1938 r. W czerwcu 1936 r. ks. Zakrzewski informował ks. Adamskiego, że „Sprawa Bł. Andrzeja Boboli posuwa się znowu naprzód [...]. Mogłoby się zdarzyć, że do końca roku da się doprowadzić do kanonizacji” (AAKat, KBA 187, k. 27–28: ks. T. Zakrzewski do ks. S. Adamskiego, 21 VI 1936, cyt. k. 28). Na ten temat zob. też: J. Z w i ą z e k, Święty Andrzej Bobola w dokumentach i piśmiennictwie kościelnym, [w:] Poleski męczennik czy patron trudnego pojednania? Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej poświęconej 350. rocznicy śmierci św. Andrzeja Boboli, Brześć – Janów Poleski, 16–17 V 2007 r., red. A.J. Zakrzewski, Brześć–Białystok 2008, s. 47–71, oraz H. K r a m a r z, Prasa polska w 1938 roku o kanonizacji i przewozie relikwii św. Andrzeja Boboli z Rzymu do Warszawy (Kultura i religia zdarzeń z podtekstem), [w:] ibidem, s. 91–104.

92 Ks. S. Adamski do J. Becka, 24 III 1936, AAKat, KBA 186, k. 194–196, nr 294/36. Podobny list ks. Adamski wysłał też (nieco wcześniej) do W. Skrzyńskiego (AAKat, KBA 186, k. 189–191, 18 III 1936, nr 281/36; tu dodatkowo zajmowano się nadal sprawą obecności pism ukraińskich w sali polskiej). Ponadto listy ze zdjęciami sali polskiej i opisem, informującym, że Polska zyskała godną reprezentację na watykańskiej wystawie prasowej, biskup katowicki przesłał niektórym przedsta91

PW 51.indb 647

2015-05-11 15:15:53

648

JOANNA WOLAŃSKA

W odpowiedzi (z 31 marca 1936 r.) MSZ wyraziło zadowolenie zwłaszcza z uwzględnienia w sali polskiej pism ukraińskich, białoruskich i niemieckich.

W ślad za entuzjastycznymi doniesieniami KAP-u93 (bo tylko nieliczne, głównie fachowe periodyki dysponowały relacjami własnych wysłanników), prasa o dziale polskim wystawy, a zwłaszcza jego dekoracji, pisała generalnie w tonie bardzo pochlebnym94.

Wawel i Kresy Pośród mniej lub bardziej interesujących relacji na temat polskiej ekspozycji uwagę zwraca, jak się wydaje symptomatyczna, pomyłka w jednej z nich: zastąpienie Wawelu Jasną Górą95. Była to zresztą zamiana ze wszech miar usprawiedliwiona, gdyż sanktuarium jasnogórskie – obok Wawelu – już w okresie rozbiorowym „stało się symbolem polskości, a przez to wartością społeczną scalającą polskie społeczeństwo”96. Przypomnijmy, że i sam pomysłodawca roz-

wicielom władz państwowych – ministrowi spraw zagranicznych: AAKat, KBA 187, k. 18–19, 2 VI 1936, nr 499/36; oraz (27 VI 1936, AAKat, KBA 187, k. 41–48, nry 579–583/36) premierowi i ministrom: wyznań religijnych i oświecenia publicznego, spraw wewnętrznych, komunikacji, a także Lidze Turystycznej, gen. Rydzowi-Śmigłemu i prezydentowi Mościckiemu (AAKat, KBA 187, k. 54–57); zob. list ks. S. Adamskiego do ks. T. Zakrzewskiego, 26 VI 1936, nr 577/36, AAKat, KBA 187, k. 37–38.

93 E. P u c c i, Polska na Światowej Wystawie Prasy Katolickiej w Watykanie, „Biuletyn Polskiej Katolickiej Agencji Prasowej – KAP (Warszawa)”, nr 125 (2525), 29 V 1936, s. 4 (AAKat, KBA 187, k. 8).

94 Oprócz już wymienionych, ukazały się m.in. następujące doniesienia o wystawie: Udział Polski w watykańskiej wystawie prasowej, „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1936 z 14.05, nr 133, s. 10; Sala Polski – „przedmurza chrześcijaństwa”, ibidem, 1936 z 15.05, nr 134, s. 6; T. D z i e r ż y k r a j, Wszechświatowa wystawa prasy katolickiej w Watykanie, „Przewodnik Katolicki”, R. 42:1936 z 31.05, nr 22, s. 352–353, 370; J. G u t s c h e, W walce o nowego dziennikarza, „Tęcza”, R. X:1936, nr 11, s. 9–13; K. W i n i a r s k i, Z wystawy prasy katolickiej w Watykanie, „Homo Dei”, R. V:1936, nr 6 (28), s. 389–393.

95 „W środku obrazu widnieje Jasna Góra” (K. W i n i a r s k i, op. cit., s. 389); podobnie napisał włoski korespondent KAP-u, ks. Enrico Pucci (La Polonia all’Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica nella Città del Vaticano, 24 V 1936, AAKat, KBA 187, k. 2–6; cyt. k. 2): „[...] Polonia che e simboleggiata [...] dal Santuario di Czenstochowa, palladio nazionale delle genti polacche [...]”.

W wersji polskiej artykułu błąd poprawiono, zob. „Biuletyn Polskiej Katolickiej Agencji Prasowej – KAP (Warszawa)” 1936 z 29.05, nr 125 (2525), s. 4 (AAKat, KBA 187, k. 8).

96 Zob. Z.S. J a b ł o ń s k i, OSPE, Udział Jasnej Góry w życiu społeczno-politycznym w latach niepodległości (1918–1939), [w:] Duchowieństwo polskie w latach niepodległości 1918–1939 i w okresie II wojny światowej, red. J. Gapys, M.B. Markowski, Kielce 2006, s. 127–172, cyt. s. 137). Jeszcze większe znaczenie zyskiwało sanktuarium w kontekście bitwy warszawskiej 1920 r., zob. i d e m, Wkład Jasnej Góry w „Cud nad Wisłą”, „Jasna Góra”, 8, 1990, nr 8 (82), s. 35–45.

PW 51.indb 648

2015-05-11 15:15:53

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

649

ważał taką ewentualność97. Ostatecznie jednak, jak wiemy, na fryzie „«Polskę matkę świętych, tarczę chrześcijan» symbolizuje Wawel malowany złotem, po bokach którego umieszczono postacie wielkich Polaków”98.

Datujące się od okresu rozbiorów przekonanie, że Wawel – z nekropolią władców i bohaterów narodowych w katedrze, uważany za polski „kapitol”, „panteon”, „Polski Koronę”, a wreszcie „Akropolis” – jest ponadczasowym synonimem polskości, musiało być w tym czasie oczywiste dla każdego Polaka, nie tylko (a może zwłaszcza) dla ks. Adamskiego, który – choć Wielkopolanin – musiał jeszcze całkiem dobrze pamiętać radość z odzyskania wzgórza w roku 1905, po tym jak opuścił je, stacjonujący tam przez wiele lat, garnizon austriacki99. Mimo że po odzyskaniu niepodległości stolica nie powróciła do Krakowa, to właśnie w okresie międzywojennym z wielkim natężeniem kontynuowano prace przy odbudowie i restauracji Wawelu, finansowane z ofiarnych składek Polaków z kraju i zagranicy (choćby w ramach zapoczątkowanej w roku 1922 akcji „cegiełkowej”, upamiętnionej w murze oporowym Wawelu od ul. Kanoniczej), i nie mogło być wątpliwości, że to właśnie tu bije duchowe serce Polski.

Wbrew zapewnieniom ks. Adamskiego, że gdy chodzi o kompozycję fryzu zdawał się „zupełnie na artystyczną inwencję ujęcia, które Panu Profesorowi wskażą Jego wyczucia artystyczne”100, wybór między Wawelem a Jasną Górą był jednym z nielicznych elementów obrazu, które duchowny pozostawił malarzowi, obie swoje propozycje ujmując w liście w formie alternatywy. Trudno spekulować, dlaczego ostatecznie to nie Jasna Góra, lecz Wawel stał się „symbolem chrześcijańskiej Polski”. Przyczyny mogły być prozaiczne, jak choćby dostępność wzorów, na których oparto ujętą graficznie sylwetę Wawelu [Il. 21].

Te jednak trudno określić z całą pewnością, gdyż autor czerpał zapewne z kilku źródeł, a w dodatku, kompilując, pozwalał sobie na ich dowolną trawestację101.

Poza tym, jak się wydaje, pewne szczegóły (m.in. charakterystyczne hełmy wież zamku i katedry) uwspółcześnił. Nie ulega jednak wątpliwości, że podstawą inwencji musiał być – chyba najsłynniejszy – widok wzgórza zawarty w panoramie Krakowa (z ok. 1603–1605), opublikowanej w tomie szóstym monumentalnego dzieła Georga Brauna i Franza Hogenberga Civitates orbis terrarum (Kolonia „Nam się nasuwała w środku bądź sylwetka Wawelu bądź Jasnogóry a nad tem jako symbol Polski «Regina Poloniae»”, list ks. S. Adamskiego do J. H. Rosena, 19 II 1936, nr 186/36 (AAKat, KBA 186, k. 171).

98 Telegram KAP, 12 V 1936 (AAKat, KBA 186, k. 234).

99 Zob. zwł. katalogi wystaw przygotowanych dla uczczenia stulecia tego wydarzenia (2005): Wawel narodowi przywrócony i Polski Korona. Motywy wawelskie w sztuce polskiej 1800–1939.

100 List ks. S. Adamskiego do J.H. Rosena, 19 II 1936, nr 186/36 (AAKat, KBA 186, k. 170).

101 Fachową konsultację i cenne uwagi na temat przedstawionego tu wizerunku Wawelu zawdzięczam Krzysztofowi J. Czyżewskiemu.

97

PW 51.indb 649

2015-05-11 15:15:53

650

JOANNA WOLAŃSKA

Il. 21. J.H. Rosen, Polonia Sanctorum Mater et Scutum Christianitatis (fragment): panorama Wawelu autorstwa Stefana du Chateau. Fot. autorka

1617), powtórzonej ok. 1619 r. w szeroko spopularyzowanym wizerunku, rytowanym przez Mathäusa Meriana [Il. 22]102. W związku z takim, dość luźnym, „naśladownictwem” nawet bardzo dokładny ogląd namalowanej pośrodku obrazu panoramy Wawelu nie pozwolił wyjść poza opisane wyżej ogólniki, ujawnił za to zupełnie nieoczekiwany szczegół, który łączy Wawel na watykańskim malowidle J. B a n a c h, Ikonografia Wawelu, Kraków 1977 (= Źródła do Dziejów Wawelu, t. 9), 2 t.; i d e m, Dawne widoki Krakowa, Kraków 1967, s. 63–69, il. 7, s. 94–97, il. 8, oraz Katalog: s. 210–211 (poz. 7), s. 211–212 (poz. 8). Analizie obu rycin ten sam autor poświęcił osobną pracę, wzbogaconą o ich reprodukcje: J. B a n a c h, Entstehung und Aussage der wertvollsten Veduten von Krakau: Braun/Hogenberg (1617) und Merian (1619), „Lüneburger Beiträge zur Vedutenforschung”, hrsg. von E. Jäger, Lüneburg 1983, s. 97–102.

102

PW 51.indb 650

2015-05-11 15:15:53

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

651

Il. 22. Mathäus Merian, panorama Wawelu, fragment rytowanego widoku Krakowa, 1619.

Fot. wg Banach, Entstehung (wkładka)

z Kresami, i każe się zastanowić nad okolicznościami powstawania obrazu we Lwowie (czyli na Kresach właśnie).

W lewym dolnym rogu weduty, na murze oporowym, ginącym w zwojach wstęgi z wypisanym na niej mottem obrazu, widnieje inskrypcja, mająca wszelkie pozory sygnatury, o treści: „S. du Châtea[u]” [Il. 23]103. Czyżby więc to ktoś inny, nie Rosen, był autorem wawelskiej panoramy? Zważywszy na ogromne rozmiary obrazu (do zamalowania było prawie 18,5 m kw. powierzchni) i nawet przy założeniu, że złotą farbę w tle nakładał pomocnik rzemieślnik, malarz musiał się bardzo spieszyć i mógł był potrzebować pomocy, żeby dotrzymać terminu. Na Na pewno nie chodzi o – skądinąd potencjalnie trudny do logicznego uzasadnienia – opis weduty po francusku, mający oznaczać południową stronę zamku („sud du château”), bo Wawel został tu ukazany od północy.

103

PW 51.indb 651

2015-05-11 15:15:53

652

JOANNA WOLAŃSKA

wykonanie pracy – od momentu ustalenia ikonografii i zaakceptowania przez ks. Adamskiego projektu, co nastąpiło w drugiej połowie lutego, do początku kwietnia, kiedy spodziewano się gotowego dzieła – miał niewiele ponad miesiąc, z czego zapewne należało jeszcze odjąć kilka dni na transport kompozycji do Warszawy [Il. 24].

Brzmiące z francuska nazwisko „du Château” jest tak charakterystyczne Il. 23. J.H. Rosen, Polonia Sanctorum i rzadkie, że trudno sądzić, by w owym Mater et Scutum Christianitatis (fragment): czasie we Lwowie mogło je nosić więcej panorama Wawelu autorstwa Stefana osób, w dodatku związanych ze sferami du Chateau, sygnatura: „S. du Châtea[u]”. artystycznymi czy też Politechniką, Fot. autorka gdzie jeszcze do roku 1933 wykładał Rosen. Musi tu więc chodzić o architekta, Stefana du Chateau (1908–1999)104, podówczas od dłuższego już czasu studiującego architekturę na Politechnice Lwowskiej (1930–1937), który po wojnie osiadł we Francji i zasłynął tam jako specjalista w zakresie wykorzystania rur do konstrukcji przestrzennych, autor dziesięciu opatentowanych rozwiązań niezwykle lekkich i trwałych rurowych systemów konstrukcyjnych105.

Spotyka się różne warianty pisowni nazwiska: du (lub Du) Chateau (lub Château). Zarówno w omawianej sygnaturze jak i na jedynym znanym mi dokumencie z okresu przedwojennego, wymieniającym nazwisko architekta, pojawia się accent circonflexe, który zniknął w okresie powojennym, we Francji (być może w związku z uproszczonym zapisem w dokumentach wystawionych podczas wojny lub tuż po niej, w warunkach, gdy dbałość o niuanse ortografii była mniejsza albo też zdobycie odpowiedniej maszynowej czcionki było niemożliwe).

105 Literatura na temat architekta nie jest obszerna, ale systematycznie rośnie; ostatnio do swojego wirtualnego „Hall od Fame” wprowadził Stefana du Chateau warszawski oddział SARP (obok takich sław, jak Zofia i Oskar Hansenowie, Halina Skibniewska, Maciej Nowicki czy Marek Leykam), zob.: T. B a r u c k i, Stéphane du Chateau, http://sarp.warszawa.pl/architekci/hall-of-fame/ stephane-du-chateau-3 [dostęp: 1 X 2014]). Dla upamiętnienia architekta Międzynarodowe Stowarzyszenie Struktur Łupinowych i Przestrzennych (International Association for Shell and Spatial Structures, IASS) planuje organizację periodycznych warsztatów w siedzibie utworzonej przez architekta w Hrubieszowie Fundacji Kultury i Przyjaźni Polsko-Francuskiej im. Stefana i Krystyny du Chateau (www.duchateau.pl); M. P a r o l, Malarz i mecenas Sztuki, [w:] Smak dawania: okolicznościowe wydawnictwo Fundacji [Kultury i Przyjaźni Polsko-Francuskiej im. Stefana i Krystyny du Chateau], Hrubieszów 1999, s. 29–31.

Jedynym jak dotąd biografem architekta jest Tadeusz Barucki, który znał Stefana du Chateau osobiście i przyjaźnił się z nim. Por. i d e m, Stephane du Chateau, przekł. na franc. A. Horoszkiewicz, na ang. przeł. R.E.L. Nawrocki, Warszawa 1995 (tekst po pol., ang i franc.); wznowienie: 104

PW 51.indb 652

2015-05-11 15:15:53

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

653

Il. 24. J.H. Rosen przy malowaniu fryzu (zapewne we Lwowie), z archiwum fotografii „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”.

Fot. NAC

Architekt zawdzięczał francuskie nazwisko przodkowi, który był kapitanem w armii napoleońskiej. Wycofując się w roku 1812 po klęsce pod Berezyną, ranny, znalazł opiekę w polskim dworze, ożenił się z Polką i osiadł w Warszawie106. Stefan du Chateau przyszedł na świat w Solwyczegodzku na Syberii, dokąd zostali zesłani jego rodzice. Wkrótce po jego urodzeniu rodzina mogła powrócić w okolice Hrubieszowa, gdzie przyszły architekt spędził młodość. W roku 1928, po ukończeniu gimnazjum, do którego uczęszczał w Hrubieszowie i Lublinie, wybrał się do Francji, by poznać swoich dalekich krewnych. W podróży towarzyszył mu profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, dominikanin, o. Jacek Woroniecki107. Zachwycony architekturą katedr francuskich, z którymi zapoznał go duchowny, du Chateau zmienił pierwotny zamiar zostania chirurgiem i w roku 1930 rozpoczął studia na Wydziale Architektury

i d e m, Stéphane du Chateau: Life and Work, transl. from the Polish by R.E.L. Nawrocki and S. Sikora, Warsaw 2013 (tekst ang.); i d e m, Stefan du Chateau (rozmowa), „Architektura”, R. 40: 1986, nr 6 (434), listopad–grudzień, s. 8–10; zob. też: Du Château, Stefan, [w:] A. i Z. J u d y c c y, Architekci polscy w świecie, t. I, Warszawa 2006, s. 72–73 (na s. 72 podano informację, że du Chateau studia architektoniczne odbył na Uniwersytecie [!] Lwowskim); W. N u r e k, Stefan du Chateau honorowym profesorem Wydziału Architektury PW, „Inżynieria i Budownictwo”, R. 51: 1994, nr 7, s. 335 (autor wspomina o historycznoartystycznych zainteresowaniach architekta, który posiadał bibliotekę liczącą ok. 3 tys. woluminów, zbiór map Polski i Francji, kolekcję broni palnej i białej, ponad tysiąc czasopism historycznych oraz zbiór narzędzi do uprawy roli); Z.S. M a k o w s k i, Professor Stephane Du Chateau. Architect, Engineer, Town Planner 1908–1999. (Obituary), „International Journal of Space Structures”, vol. 14, nr 3, Sept. 1999, s. 233; R. M o t r o, Nodes and Spatial Structures. A Tribute to Stéphane du Chateau, [w:] Beyond the Limits of Man. Proceedings of the International Association for Shell and Spatial Structures (IASS) Symposium 2013, Wrocław, Poland, 23–27 September, ed. J. Obrębski, R. Tarczewski, Wrocław 2013, s. 58 (streszczenie), cały artykuł jest dostępny online: http://hal.archives-ouvertes.fr/docs/00/86/78/55/PDF/Nodes_Saptial_Structures_Motro.pdf [dostęp: 1 X 2014].

106 Informacje biograficzne podaję za: T. B a r u c k i, Stephane du Chateau (1995).

107 T. B a r u c k i, Stephane du Chateau (1995), s. 9; i d e m, Stéphane du Chateau (2013), s. 15 i il. 7.

Barucki co prawda nie podaje nazwiska duchownego, ale fotografia nie pozostawia wątpliwości, że owym towarzyszem podróży był wybitny tomista, o. Jacek Woroniecki (1878–1949), czynny na KUL od roku 1919 do 1929 (w latach 1922–1924 był rektorem tej uczelni).

PW 51.indb 653

2015-05-11 15:15:53

654

JOANNA WOLAŃSKA

Politechniki Lwowskiej108. W latach 1930–1933 wykładowcą tej uczelni, w katedrze rysunków figuralnych, był Jan Henryk Rosen, co chyba w wystarczającym stopniu uwiarygodnia ich znajomość i możliwość udziału ówczesnego studenta architektury w powstaniu malowidła Rosena w postaci wykonania panoramy Wawelu. Wiadomo bowiem, że du Chateau „[...] malował jeszcze w lubelskim gimnazjum, mając w tym zakresie pewne osiągnięcia, a następnie pogłębiał te umiejętności na Politechnice Lwowskiej na Wydziale Architektonicznym”109, a niewykluczone, że również na wydziale ogólnym, pod kierownictwem Rosena. O zainteresowaniach topograficznych du Chateau może świadczyć fakt, że w czasie II wojny światowej, w roku 1940, „w czasie względnego [...] spokoju”, współpracował z pułkownikiem Romanem Umiastowskim, opracowując mapy do jego książki Bitwa Polska110.

Działalność w Związku Studentów Architektury i wcześnie rozpoczęta praca zawodowa spowodowały, że do wybuchu wojny Stefan du Chateau nie zdążył obronić pracy dyplomowej, uzyskał jedynie absolutorium. Jak pisze Tadeusz Barucki, okazję do praktycznego zastosowania nabytej na politechnice wiedzy dawały studentom m.in. Targi Wschodnie, dla których wykonywali i realizowali projekty stoisk i dekoracji, a praca w zawodzie jeszcze podczas studiów była wśród adeptów architektury powszechną praktyką111.

W kontekście Kresów, widniejących w tytule niniejszego opracowania, najciekawsza jest praca, jaką Stefan du Chateau wykonał w ramach zatrudnienia przez Ziemskie Towarzystwo Parcelacyjne i Towarzystwo Reformy Agrarnej: opracował projekty „zabudowy wsi dla trzech wschodnich województw zasiedlanych nad Zbruczem przez osadników z Polski centralnej”112. Ponadto: Materiały z Sesji Naukowej Piątego Zjazdu Wychowanków WAPL [Wydziału Architektonicznego Politechniki Lwowskiej], Gliwice 20–22 IX 1991 / Koło Wychowanków Wydziału Architektonicznego Politechniki Lwowskiej, Katowice 1993, s. 53 – wystąpienie S. du Chateau, w którym wspominał, że na Politechnice Lwowskiej działał w Związku Studentów Architektury, a w roku akad. 1930/1931 był prezesem tej organizacji; W. M i g o c k i, Unikalna wystawa prac plastycznych architektów wychowanków WAPL, [w:] ibidem, s. 89–90 (Stefan du Chateau pokazał na niej 40 gwaszy).

109 T. B a r u c k i, Stephane du Chateau (1995), s. 82, 84. Umiejętności malarskie du Chateau mógł pogłębiać też na wydziale ogólnym, w ramach którego funkcjonowała katedra rysunków figuralnych, prowadzona przez Rosena, zob. Politechnika Lwowska. Jej stan obecny i potrzeby, Lwów 1932, s. 101, 107 (na wydziale architektonicznym istniała katedra rysunków zdobniczych i dekoracji wnętrza, którą kierował Władysław Sadłowski); s. 258, 261 (katedra rysunków figuralnych na wydziale ogólnym). W archiwaliach Politechniki Lwowskiej nie udało się natrafić na ślad Stefana du Chateau. Za poszukiwania podjęte w tym kierunku na moją prośbę dziękuję kol. Weronice Grzesiak.

110 T. B a r u c k i, Stephane du Chateau (1995), s. 14; i d e m, Stéphane du Chateau (2013), s. 20.

111 T. B a r u c k i, Stephane du Chateau (1995), s. 10; i d e m, Stéphane du Chateau (2013), s. 17.

112 T. B a r u c k i, Stephane du Chateau (1995), s. 10, 12; i d e m, Stéphane du Chateau (2013), s. 17 (il. 9–11 na s. 16 pokazują m.in. osiedla zaprojektowane przez du Chateau na Podolu). Życiorys architekta, zamieszczony na stronie internetowej fundacji jego imienia (http://www.duchateau.

108

PW 51.indb 654

2015-05-11 15:15:53

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

655

Dla miejscowości Iwanie Puste, Niwra, Germakówka, Łanowce, Okopy św. Trójcy i Zaleszczyki robił projekty zagród, ale również i obiektów użyteczności publicznej, takich jak dom ludowy, szkoła czy kościół. [...]

Kościoły powstawały zazwyczaj w oparciu o projekty wzorcowe, zamieszczone w albumie dostępnym w tarnopolskim urzędzie wojewódzkim. Podlegały one licznym adaptacjom w zależności od warunków lokalnych, dostępności materiałów i siły roboczej.

Jednym z nich był kościół w Niwrze nad samym Zbruczem, który budował właśnie Stefan du Chateau, projektując m.in. we wnętrzu alabastrowy ołtarz. Był to już lipiec rok 1939.

Kościół konsekrowany został w dniu 2 września 1939, ale projektant tej realizacji nie mógł już wziąć udziału w uroczystości. Wojna przeszkodziła też budowie zaprojektowanego wspólnie z Zygmuntem Podgórskim budynku starostwa powiatowego w Borszczowie113.

Wspomniany kościół – a ściśle rzecz biorąc kaplica publiczna parafii Krzywcze – w Niwrze to jedna z wielu kresowych świątyń zbudowanych według „projektu typowego”, autorstwa (jak wiemy, dzięki badaniom Jana K. Ostrowskiego) Wawrzyńca Dayczaka114. Inna realizacja tego typu, to kaplica publiczna w Turkocinie, zbudowana przez Alfreda Majewskiego, która nie została wykończona przed wojną i różni się nieco w stosunku do projektu „wzorcowego”: Projekt zrealizowany w Turkocinie powstał zapewne jako projekt typowy, przeznaczony dla budowli sakralnych na terenie woj. tarnopolskiego. Jego wariant, niewątpliwie tego samego autorstwa (nawa trzyprzęsłowa, prezbiterium zamknięte trójbocznie, elewacje oszkarpowane), posłużył przy budowie kaplicy publicznej w miejscowości Niwra w parafii Krzywcze na Podolu (1936), zbudowanej sumptem Korpusu Ochrony Pogranicza.

Kolejny przykład to kaplica w Wiśniowczyku (parafia Gołogóry, d. pow. przemyślański), gdzie nieco zmieniono formę fasady (falisty szczyt, koliste okno)115.

Można dodać, że – wbrew przywołanym wyżej zastrzeżeniom, mówiącym o modyfikacjach projektu wzorcowego – wydaje się, iż kaplica w Niwrze została zrealizowana zgodnie z oryginalnym projektem Dayczaka i w całości ukończona pl/?stefan-piotr-du-chateau,52 [odczyt: 1 X 2014]), zilustrowano m.in. reprodukcją zaświadczenia o zatrudnieniu go przez Towarzystwo Parcelacyjne, wydanego 29 X 1938 r.: „Niniejszym zaświadczamy, że P. Stefan Du Château jest architektem Ziemskiego Towarzystwa Parcelacyjnego S.A. we Lwowie i jest upoważniony do wykonywania prac związanych z zabudową osiedli na terenach przez naszą Instytucję parcelowanych w województwie: lwowskim, tarnopolskim i stanisławowskim” (http://www.duchateau.pl/foto/podole.jpg [odczyt: 1 X 2014]).

113 T. B a r u c k i, Stephane du Chateau (1995), s. 12; i d e m, Stéphane du Chateau (2013), s. 17.

114 J.K. O s t r o w s k i, Młodzieńcze projekty kościołów Alfreda Majewskiego, [w:] Fides. Ars. Scientia. Studia dedykowane pamięci Księdza Kanonika Augustyna Mednisa, red. J. Skrabski, A. Betlej, Tarnów 2008, s. 345–359.

115 Zob. Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. J.K. Ostrowski, cz. I, t. 11, Kraków 2003, s. 305–308, il. 517–520.

PW 51.indb 655

2015-05-11 15:15:54

656

JOANNA WOLAŃSKA

przed wojną [Il. 25–26]116. Informacje z biografii du Chateau pozwalają ponadto zweryfikować datę budowy kościółka i przesunąć ją na rok 1939, choć na tablicy wmurowanej w jego elewację widnieje data „1937” z dopiskiem „KOP”117. Wiemy też już, że kaplica w Niwrze, kolejna realizacja „typowego” projektu Dayczaka, została zbudowana przez jeszcze innego architekta – Stefana du Chateau. Obaj młodzi podówczas architekci – Alfred Majewski (1907–1998), który zbudował kaplicę w Turkocinie, i du Chateau – budowniczy kościółka w Niwrze – byli prawie rówieśnikami i mogli się nawet znać ze studiów na Politechnice Lwowskiej118.

W związku z przedsięwzięciami budowlanymi prowadzonymi w tamtym czasie na terenach nadgranicznych, w tym zwłaszcza nowo wznoszonymi kościołami i kaplicami, warto raz jeszcze przywołać Ziemskie Towarzystwo Parcelacyjne Spółka Akcyjna we Lwowie, instytucję powołaną do życia w roku 1934 do przeprowadzania parcelacji nieruchomości ziemskich w ramach realizacji reformy rolnej. Celem spółki, jak pisano w jej sprawozdaniu, „jest parcelowanie nieruchomości ziemskich, tworząc [!] polskie osady zwarte, składające się z samodzielnych gospodarstw, o racjonalnej dla danych warunków gospodarczych powierzchni”119. Zachowane w lwowskim archiwum dokumenty spółki przynoszą informację, że także Towarzystwo Parcelacyjne partycypowało w kosztach budowy „kościółka” w Niwrze, zawartej w ramach „programu zabudowania na rok 1938” (co zdaje się potwierdzać zaproponowane wyżej przesunięcie datowania kościółka). Z dalszego opisu wynika, że kaplica w Niwrze znalazła się w kręgu zainteresowań Towarzystwa jako część działu „zabudowy społecznej”, w której ramach „Towarzystwo udziela pomocy pieniężnej wynoszącej część kosztorysu oraz współpracuje w organizowaniu całej zabudowy”120. Zgodnie z planem na lata Por. rysunki projektowe reprodukowane w cytowanym opracowaniu w Materiałach.

Materiały Sekcji Inwentaryzacji Zabytków w Instytucie Historii Sztuki UJ; kaplica była inwentaryzowana w sierpniu 1998.

118 A. M a j e w s k i, Moja droga przez życie, oprac. tekstu i przyg. do druku: A. Janas, A. Wójcik-Łużycki, Tarnobrzeg–Nowy Wiśnicz 2007, passim. Majewski uzyskał dyplom w roku 1932; du Chateau studia na politechnice rozpoczął w roku 1930.

119 Kapitał państwowy w spółkach prawa handlowego u schyłku Drugiej Rzeczypospolitej. Szczegółowe sprawozdanie z działalności przedsiębiorstw o kapitale mieszanym za rok 1937 wzgl. 1937/1938, wstęp i oprac. J. Gołębiewski, Kraków 2004, s. 238–240, cyt. s. 239. Podstawowe informacje o Towarzystwie Parcelacyjnym podaje też: Центральний державний історичний архів України, м. Львів: Путівник, Автори-упорядники: О. Гнєвишева, У. Єдлінська, Д. Пельц, Г. Сварник, І. Сварник, Н. Франко, Львів– Київ 2001 (Архівні зібрання України. Путівники), s. 154–155, opis zespołu 282: Ziemskie Towarzystwo Parcelacyjne. Spółka akcyjna we Lwowie.

120 Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy, Lwów (CPAH), F. 282 (Ziemskie Towarzystwo Parcelacyjne. Spółka akcyjna we Lwowie), op. 1, spr. 233: Akta o budowie przesiedleńczej majątków, szkół, kościołów i innych budowli. Za trud poszukiwań, podjętych na moją prośbę w archiwum, dziękuję kol. Weronice Grzesiak, której zawdzięczam wszystkie cytowane tu informacje archiwalne.

116 117

PW 51.indb 656

2015-05-11 15:15:54

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

657

Il. 25–26. Niwra, dawna kaplica publiczna parafii Krzywcze, proj. (typowy) Wawrzyniec Dayczak, wyk. Stefan du Chateau, 1939. Fot. autorka

1938 i 1939 na podobnej zasadzie Towarzystwo Parcelacyjne miało współfinansować budowę „kościółków” w miejscowościach: Telacze, Iwanie, Dołhe-Opary oraz kościoła parafialnego w Kolędzianach, jak również zespołów złożonych z domu ludowego, szkoły i kościółka w miejscowościach: Więckowice, Horszowa, Nosowce, Hanczycha, Cecówka i Ostrów121.

Działalność Towarzystwa Parcelacyjnego, choć naturalnie nastawiona na zysk, polegała więc w zasadzie na budowaniu polskiego „przedmurza” na wschodzie.

Zdawano sobie sprawę, że nie wystarczy jedynie postawić domy dla osadników, ale że istnieje [...] potrzeba podtrzymywania kultury i mowy polskiej. Tymczasem, jak dotychczas, osadnictwo polskie na Podolu nie może stanowić siły atrakcyjnej w porównaniu z tym, co polskości przeciwstawia agitacja nacjonalizmu ruskiego,

czyli świetnie zorganizowane chóry, domy ludowe, kooperatywy [...]. [...] Istnieje niebezpieczeństwo, że i te garstki osadników, borykające się z wszystkimi trudnościami, Ibidem.

121

PW 51.indb 657

2015-05-11 15:15:54

658

JOANNA WOLAŃSKA

pozbawione szkoły, kościoła, najprymitywniejszych potrzeb kulturalnych zruszczeją i rozpłyną się122.

A Niwra szczególnie takiego wsparcia potrzebowała, bo według danych z końca XIX w. była to wieś z przewagą ludności ukraińskiej: mieszkało tu 1280 grekokatolików (wobec jedynie 112 „łacinników”123); istniała murowana cerkiew parafialna z XVIII w.124 Z perspektywy córki jednego z osadników (w relacji zapisanej przez jej wnuczkę) nowe osiedle w Niwrze, zapewne to wzniesione sumptem Towarzystwa Parcelacyjnego, jawi się niemal sielsko: Ojciec babci był bardzo pracowity i aby ulżyć rodzinie wyjeżdżał „na zarobek” do Niemiec. Dzięki temu po kilku latach mógł kupić na Podolu działkę i postawić tam domek.

Dlatego w wieku siedmiu lat [1937], babcia wyjechała w pobliże Ukrainy, na Podole, do wsi Niwra. Od granicy dzieliło ich 1,5 kilometra. Cała rodzina zamieszkała w pięknym, murowanym, malowanym na biało domku, z czerwoną dachówką i kolorowymi kwiatami w ogródku. Ten okres w życiu babcia bardzo mile wspomina. Nieopodal ich domu stał kościół, który jako jedyny z budynków we wsi przetrwał drugą wojnę światową.

Wydawało się, że czeka ich teraz piękne i dostatnie życie, ale niestety przyszedł rok 1939 i wybuchła wojna125.

Ważną rolę w – nie tylko militarnym – wzmacnianiu granic odgrywał Korpus Ochrony Pogranicza (KOP), który współtworzył kaplicę w Niwrze. We wsi mieściła się co prawda jedynie strażnica 2. kompanii granicznej „Turylcze”, czyli jednostka organizacyjna stojąca najniżej w hierarchii „systemu wschodniego obrony granic”126. Jednakże, jak wspomniano, zadania KOP pojmowano znacznie szerzej:

J.K., Trzeba otoczyć opieką osadników szerzących polskość na Podolu, „Dzień Dobry Ziemi Radomskiej”, R. 8: 1938, nr 249 (9 IX), s. 7. Autor chwali „istniejącą od niecałych dwu lat” parcelację państwową, z troską zatrzymując się nad losem osadników prywatnych. Co znamienne, artykuł powstał w wyniku wycieczki przedstawicieli Związku Dziennikarzy Polskich, zorganizowanej przez Towarzystwo Rozwoju Ziem Wschodnich.

123 B.R., Niwra, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. VII, Warszawa 1886, s. 165. W roku 1936 katolików było zaledwie 159 (zob. Schematismus Archidioecesis Leopoliensis ritus latini, MCMXXXVI, Leopoli 1936, s. 49).

124 J. O p a c k i, Powiat borszczowski. Opisowy przewodnik krajoznawczy, Borszczów 1936, s. 38.

125 K. H e r l e n d e r (gimnazjum), Jedna z wielu innych – czyli życiorys mojej babci, praca na konkurs pt: Bohaterowie opowieści rodzinnych (dostępna w Internecie: http://www.patriotyzmjutra-korzenie.sto.org.pl/?action=papers&pid=21 [dostęp: 13 VII 2014]). Praca przynosi wspomnienia Genowefy Juszcze z d. Wilk (ur. 1930), której rodzina w roku 1937 wyjechała ze wsi Czyżów w woj. kieleckim do Niwry na Podolu.

126 J.R. P r o c h w i c z, Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939 roku, Warszawa 2003, s. 217.

122

PW 51.indb 658

2015-05-11 15:15:54

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

659

[...] zakres pracy KOP [...] wymagał nawiązania dla dobra służby współpracy z ludnością pogranicza. [...] Jedną z ważnych form było umożliwienie mieszkańcom pogranicza korzystania z dóbr kulturalno-oświatowych tworzonych przez wojsko. [...]

Rozwijana praca społeczna, pomoc, której udzielano mieszkańcom, stopniowo przełamywała lody, zyskiwała sympatię i uznanie dla żołnierzy KOP. Zakres pracy społecznej formacji był rozległy, niesiono pomoc lekarską, charytatywną, weterynaryjną. Pomagano w budowie szkół, kościołów, domów ludowych, świetlic, bibliotek, dróg, mostów127.

Podsumowując te wszystkie wzajemnie się nakładające i krzyżujące wątki, tworzące sieć coraz to nowych skojarzeń i powiązań, wypadnie stwierdzić, że o ile Rosen, przygotowując obraz na watykańską wystawę, tylko malował „ideę” przedmurza, o tyle Stefan du Chateau, budując w Niwrze domy i kaplicę dla osadników, miał okazję niejako praktycznie wprowadzać ją w życie.

Epilog Pamięć ludzka jest krótka128. Niech mi więc będzie wolno, na usprawiedliwienie tej obszernej narracji na temat dziejów sali polskiej na tytułowej wystawie i zdobiącego ją malowidła, wzbogaconej (nie wiadomo, czy zawsze słusznymi) próbami skojarzenia ze sobą odległych nieraz faktów, przywołać list z sekretariatu Prymasa Polski (Stefana Wyszyńskiego) do Jana Henryka Rosena, informujący malarza o nadaniu mu przez papieża Pawła VI Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego. Ks. Wyszyński, w okresie międzywojennym wydawca i publicysta katolicki, redaktor naczelny „Ateneum Kapłańskiego”, żywo zainteresowany prasą katolicką i energicznie na tym polu działający, który – jak pamiętamy – osobiście odwiedził watykańską wystawę i był zarazem autorem chyba najbardziej merytorycznie wartościowego sprawozdania z tego pokazu129, we wspomnianym liście (za pośrednictwem swojego sekretarza, ks. Stanisława Kotowskiego) pytał Rosena, mieszkającego wtedy już od czterdziestu lat w USA: jaka jest geneza wielkiego obrazu Pańskiego z 1936 roku pod tytułem „Polonia Mater Sanctorum et Scutum Christianitatis”, zdobiący [sic!] obecnie Rezydencję Prymasa Polski H. D o m i n i c z a k, Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996, Warszawa 1997, s. 278–279. Szerzej na temat poczynań KOP w tym zakresie, zob. H. Ł a c h, Działalność oświatowo-wychowawcza i kulturalna Korpusu Ochrony Pogranicza w latach 1924–1939, Olsztyn 2011.

128 Jak pisał prof. Jan Ostrowski: „Czas biegnie szybko. Kształty wydarzeń łatwo zacierają się i zlewają, a brak wiarygodnych świadectw sprzyja tworzeniu legend i mitów”, zob. J.K. O s t r o w s k i, Pięć lat prac inwentaryzacyjnych na Kresach, [w:] Sztuka Kresów Wschodnich, t. III (Materiały sesji naukowej, Kraków, październik 1996), red. J.K. Ostrowski, Kraków 1998, s. 9.

129 Zob. wyżej, przyp. 5.

127

PW 51.indb 659

2015-05-11 15:15:54

660

JOANNA WOLAŃSKA

w Warszawie ul. Miodowa 17. Po odpowiedź zgłosi się do Wielce Czcigodnego Mistrza Dr. Zajączkowski, mieszkaniec Waszyngtonu130.

Istotnie, noty prasowe z okresu powstania obrazu (w ślad za wiadomością agencyjną KAP-u131), sugerowały, że idea malowidła wywodzi się od jego twórcy.

Niemniej jednak, może dziwić fakt, że ks. Wyszyński, który – z racji wspólnych prasowych zainteresowań – podówczas współpracował z ks. Adamskim, nie wiedział, że to właśnie biskup katowicki był głównym autorem koncepcji ideowej, i to nie tylko watykańskiego fryzu Rosena, ale też całej polskiej prezentacji w Watykanie132.

Odpowiedź Rosena (o ile dr Zajączkowski się po nią zgłosił) najpewniej nie dotarła na Miodową albo też po śmierci ks. Wyszyńskiego wiadomości o obrazie znów popadły w zapomnienie. Skoro jednak – dzięki archiwaliom z kancelarii biskupa Adamskiego – geneza obrazu jest już znana, warto może podjąć próbę odtworzenia jego losów po wystawie, o których nadal wiadomo niewiele. W miarę pewne jest tylko, że to „ksiądz prymas Wyszyński przywiózł obraz z Rzymu” do domu arcybiskupów warszawskich, gdzie jest przechowywany do dziś133.

Musiało to nastąpić dopiero po II wojnie światowej (prymasem ks. Wyszyński został w roku 1948). Poza tym obraz, wykonany wprawdzie stosunkowo trwałą techniką, ale na wiotkim i niezbyt odpornym na zawilgocenie czy ogień podłożu, nie nosi śladów uszkodzeń, które mogły były zostać spowodowane wydarzeniami wojennymi. Niezależnie więc nawet od informacji ks. Glempa, wydaje się, że wojnę malowidło musiało raczej przebyć w Rzymie, a nie w Warszawie134.

Warszawa, 21 III 1978, N. 636/79/P, kopia (ze zbiorów ks. St. Pasierba) w posiadaniu autorki. Co ciekawe, sam ks. Kotowski ok. roku 1940 mieszkał w Polskim Papieskim Instytucie Kościelnym, zapewne jako student; zob. J. K o p i e c, Stuletnie dzieje, s. 113.

131 Np. Nowe dzieło Jana Henryka Rosena, „Biuletyn Polskiej Katolickiej Agencji Prasowej – KAP (Warszawa)”, nr 84 (2484) z 9 IV 1936 (księga wycinków prasowych J.H. Rosena w zbiorach Mary Flanagan, USA): „Praca ta [tzn. fryz] [...] d a j e w z a m i e r z e n i a c h a r t y s t y syntezę życia narodowego, usymbolizowanego w galerję zasłużonych postaci [...]” [podkr. J.W.].

132 Ks. Wyszyński wygłosił też pożegnanie ks. Adamskiego: S. W y s z y ń s k i, Nad mogiłą Biskupa – męża stanu. Mowa podczas pogrzebu biskupa Stanisława Adamskiego, ordynariusza diecezji katowickiej, „Wiadomości Diecezjalne” (katowickie), 1968, nr 1–2, s. 24–29. Ks. Wyszyński wspomina, że ks. Adamskiego poznał w roku 1923, będąc w jeszcze seminarium we Włocławku (ibidem, s. 24).

133 Ustna informacja ks. Józefa Glempa (w rozmowie z autorką w Warszawie, 14 kwietnia 2003).

Za życzliwe przyjęcie i zgodę na sfotografowanie obrazu w kwietniu 2013 winna jestem podziękowania ks. dr. Rafałowi Markowskiemu (podówczas rzecznikowi Kurii i Administratorowi Domu Arcybiskupów Warszawskich, obecnie biskupowi pomocniczemu archidiecezji warszawskiej).

134 Wbrew przypuszczeniu ks. Michała Janochy (zob. S. P a s i e r b, M. J a n o c h a, O freskach Rosena, s. 372), malowidło wróciło do Polski najprawdopodobniej nie zaraz po wystawie, lecz dopiero w okresie powojennym (o czym niżej).

130

PW 51.indb 660

2015-05-11 15:15:54

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

661

Skojarzenie osoby ks. Wyszyńskiego z Rzymem (czy Watykanem) nieuchronnie prowadzi znów do Polskiego Papieskiego Instytutu Kościelnego. To właśnie tam prymas Polski zatrzymywał się podczas swoich rzymskich wizyt, a ich największe natężenie przypadło na lata 60. i 70. XX w. Przypuszczenie, że obraz Rosena po wystawie był przechowywany w instytucie jest praktycznie niemożliwe do zweryfikowania i musi być traktowane jako niepotwierdzona hipoteza, gdyż archiwalia tej instytucji zaginęły w czasie wojny i po niej, gdy gmach placówki przy via Pietro Cavallini 38 służył obcym gospodarzom i funkcjom niezwiązanym z działalnością Instytutu, a osoby, które mogły pamiętać tamte czasy już nie żyją135. W latach 1958–1987 rektorem Instytutu był ks. Franciszek Mączyński (1901–1998), kolega ks. Wyszyńskiego z seminarium w Poznaniu i jego zaufany przyjaciel136, i to on mógł chcieć ofiarować prymasowi malowidło, przechowywane w Instytucie, jak przypuszczam, od czasu zamknięcia wystawy w roku 1937, kiedy to musiało zostać powierzone przez ks. Adamskiego pieczy ówczesnego rektora instytutu, ks. Tadeusza Zakrzewskiego. Ks. Wyszyński zatrzymywał się w Instytucie od roku 1962 (wcześniej przy okazji wizyt w Rzymie mieszkał u sióstr nazaretanek na via Machiavelli)137. Prawie zawsze przyjeżdżał pociągiem (przez Wiedeń), co pozwalało mu na zabieranie nawet większych bagaży; mógł więc przewieźć zrolowany fryz (co raczej nie byłoby możliwe w przypadku lotu samolotem)138. Wiemy też, że „Interesując się sprawami materialnymi Instytutu, zwłaszcza w pierwszych latach rektorstwa ks. Mączyńskiego [czyli ok. roku 1963], prymas zwracał uwagę na wykonane [w kaplicy Instytutu] prace”139. Mógł też oglądać i inne dzieła sztuki, np. właśnie watykański fryz – o ile ten istotnie był tam przechowywany.

Być może ks. Wyszyński przywiózł obraz w grudniu 1965, wracając z ostatniej (III) sesji soboru watykańskiego II (przed obchodami Millenium planowanymi na rok 1966)? Albo jeszcze rok wcześniej (w październiku 1964), gdy wracał z II sesji soboru, bo wspominał, że pociąg, którym jechał był niemożliwie wyładowany.

Z kolei w roku 1970 przypadła 50. rocznica „cudu nad Wisłą”, a skądinąd wia Informacja ustna obecnego rektora, ks. prałata dra Bogusława Kośmidra (marzec 2014). Zob. też J. K o p i e c, Stuletnie dzieje, s. 113–115.

136 A. W a r s o, Papieski Instytut Polski rzymską rezydencją kard. Stefana Wyszyńskiego, Prymasa Polski, [w:] Ku pożytkowi Kościoła w Polsce, s. 265–308.

137 Ibidem, s. 266 (prymas miał tu swój własny pokój, czy też apartament; por. il. 40: „Salon prymasowski”); „Począwszy od 1962 r. prymas przyjeżdżając do Rzymu za każdym razem rezydował w Instytucie Polskim. Tych pobytów było łącznie 27” (ibidem, s. 272; w przyp. 31 zostały wymienione wszystkie pobyty, wraz z podaniem dat dziennych).

138 Ibidem, s. 273 („Zazwyczaj przybywał pociągiem, gdyż preferował ten środek lokomocji w drodze do Wiecznego Miasta. Dopiero kilka ostatnich podróży odbywał samolotem”).

139 Ibidem, s. 275. „Prymas interesował się sprawami materialnymi Instytutu i zwracał na nie uwagę” (ibidem, s. 301).

135

PW 51.indb 661

2015-05-11 15:15:54

662

JOANNA WOLAŃSKA

domo, że prymas bardzo podkreślał i czcił wszelkie ważne rocznice historyczne140. Możliwe w końcu, że okazją do ofiarowania mu malowidła Rosena były jubileusze osobiste: 12 XI 1973 r. przypadło 25-lecie prymasostwa (wcześniej, w roku 1968 – 20-lecie), a w roku 1974 ks. Wyszyński obchodził 50-lecie święceń kapłańskich (3 VIII 1924).

Jedno jest pewne: w sierpniu roku 1977 obraz z wystawy watykańskiej był już w domu arcybiskupów warszawskich, bo ks. Wyszyński wspomniał o nim w liście przesłanym Rosenowi z okazji jubileuszu 50-lecia pracy artystycznej malarza: Polska chlubi się Jego [sc. Rosena] dziełami w Katedrze Ormiańskiej i Seminarium Lwowskim oraz w Miejscu Piastowym. R e z yd e n c j ę z a ś P r y m a s a Pol s k i w Wa rs z a w i e z d o b i o g r o m n y o b r a z, p r z e d s t a w i a j ą c y P o l s k ę j a k o M a t k ę Ś w i ę t y c h i P r z e d m u r z e C h r z e ś c i j a ń s t w a141.

Musiał też dobrze pamiętać okazję, z jakiej powstał, bo i na ten aspekt polskiej ekspozycji zwrócił uwagę w swojej relacji z wystawy: [Strona estetyczna sali polskiej] niezawodnie – ku wielkiej zasłudze polskiego komitetu organizacyjnego – dodatnio wyróżnia się. Rosenowskie dzieło zwraca uwagę każdego przechodnia i jest dobrze objaśniane przez przewodników, którzy widocznie zostali starannie pouczeni przez organizatorów. Umiar dekoracyjny robi raczej dobre wrażenie na tle przeładowanych ozdobami sal innych narodów142.

W roku 1977 prymas był w Rzymie tylko raz, od 8 listopada do 6 grudnia143, czyli już po napisaniu listu, a do tego samolotem, więc transport znacznej wielkości rulonu raczej nie mógłby wchodzić w grę. Terminus ante quem pojawienia się obrazu w Warszawie stanowi więc data powrotu prymasa z podróży do Wiecznego Miasta w roku 1976, gdzie przebywał od 21 października do 2 listopada144.

Powystawowe losy malowidła są jednak znacznie bardziej skomplikowane.

Jak w swoim biuletynie donosiła KAP, wystawę zamknięto 31 maja 1937 r.145 Na niefortunny termin zamknięcia – tuż przed okresem letnich upałów i urlopów – narzekał nieco ks. Adamski w liście do ks. Zakrzewskiego, mając jednocześnie nadzieję, że ten, mimo wszystko, zechce i zdoła się zająć likwidacją ekspozycji.

Zob. P. R a i n a, Kardynał Wyszyński: t. 4: Czasy prymasowskie 1962–1963, Warszawa 1994, oraz i d e m, Kardynał Wyszyński: t. 5: Czasy prymasowskie 1964–1965, Warszawa 1996, passim.

141 Warszawa, 26 VIII 1977 (Uroczystość MB Częstochowskiej), N. 1906/77/P. (Arch. JHR, kopia w posiadaniu autorki; podkr. J.W.).

142 S. W y s z y ń s k i, Arma Veritatis, s. 314–315.

143 A. W a r s o, Papieski Instytut Polski, s. 272, przyp. 31.

144 A. W a r s o, op. cit.

145 „Biuletyn Polskiej Katolickiej Agencji Prasowej – KAP” (Warszawa), nr 123 (2826), 2 VI 1937 (AAKat, KBA 80, k. 62).

140

PW 51.indb 662

2015-05-11 15:15:54

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

663

Transport eksponatów miały przeprowadzić te same firmy, które je przywiozły; były też zapewnione wszelkie ułatwienia ze strony Ministerstwa Komunikacji146.

W napisanym równolegle „oficjalnym” liście do dyrektora Instytutu Polskiego ks. Adamski dodał informację, że wystawę działu polskiego w Watykanie planowano zrekonstruować w kilku miejscach w Polsce „w tej mniej więcej formie, w jakiej ją pokazano w Rzymie”, przy czym wystawione w roku 1936 egzemplarze pism miały zostać zastąpione aktualnymi. Na koniec ks. Adamski poprosił ks. Zakrzewskiego o przyjęcie, w dowód wdzięczności za pracę przy organizacji wystawy, „makaty przetykanej orłami białymi” (z tonu korespondencji wynika, że obdarowany musiał był już wcześniej – może ustnie – wyrazić życzenie posiadania tkaniny). Decyzji ks. Zakrzewskiego pozostawiano, czy zabierze makatę od razu, czy też ją udostępni na planowane w kraju pokazy147. List ani słowem nie wspomina o fryzie, w związku z czym nie wiadomo, czy należy przyjąć, że razem z pozostałymi „eksponatami” został odesłany do Warszawy i miał być wykorzystany w „rekonstrukcjach” wystawy, czy też pozostał w Rzymie, co – przy założeniu, że obraz pojawił się w Polsce dopiero w latach powojennych – należałoby logicznie przyjąć. Zainteresowanie odtworzeniem wystawy watykańskiej w kraju było jednak niewielkie. Spośród kilku biskupów, do których z taką propozycją wystąpił ks. Adamski (m.in. A.S. Sapieha w Krakowie, R. Jałbrzykowski w Wilnie, B. Twardowski we Lwowie i W. Jasiński w Łodzi), pozytywnie odpowiedział tylko metropolita warszawski kardynał Kakowski. Wystawa miała się odbyć w Warszawie, w nowo wzniesionym, imponującym rozmachem Domu Akcji Katolickiej im. Piusa XI, w nieokreślonym bliżej terminie w roku 1938148.

Licząc się jednak, że także i ten jedyny pokaz może się nie powieść, ks. Adamski w cytowanym liście zaznaczał: „Ponieważ przechowywanie materiału wystawy watykańskiej celem urządzenia lokalnych wystaw jest dość uciążliwe i niedogodne dla Komitetu, pragniemy w razie niedojścia do skutku lokalnych wystaw jak najszybciej zlikwidować pozostałość po wystawie”149. Przeczucie go chyba nie myliło, bo planowana w Warszawie wystawa najprawdopodobniej nigdy się

AAKat, KBA 80, k. 63: ks. S. Adamski do ks. T. Zakrzewskiego, 16 VI 1937 (nr 530/37).

AAKat, KBA 80, k. 64: ks. S. Adamski do ks. T. Zakrzewskiego, 16 VI 1937 (nr 529/37). Na początku lipca ks. Zakrzewski informował, że sala polska została zlikwidowana, a eksponaty wysłane do Warszawy; dziękował też za ofiarowanie mu „kilimu” z orłami (wcześniej wyrażone już w rękopiśmiennym bilecie do ks. Adamskiego), który tymczasem zostawiał do dyspozycji Komitetu wystawy (AAKat, KBA 80, k. 73: Ks. T. Zakrzewski do ks. S. Adamskiego, 5 VII 1937).

148 AAKat, KBA 80, k. 65–66, ks. S. Adamski do prymasa A. Hlonda, 23 VI 1937 (nr 567/37).

Ks. Adamski zwracał uwagę na odpowiednie wymiary sali – takie jak sala w Watykanie (10 × 15 m) – żeby nie musiano zmieniać rozmiarów gablot etc.

149 Ibidem, k. 66.

146 147

PW 51.indb 663

2015-05-11 15:15:55

664

JOANNA WOLAŃSKA

nie odbyła, wskutek czego nadal nie wiadomo, czy dzieło Rosena dotarło przed wojną do kraju i czy – potencjalnie – mogło być tam pokazane.

Ostatnia, nieco tajemnicza wzmianka dotycząca watykańskiego fryzu pochodzi z marca roku 1938 – czyli niemal rok po zamknięciu wystawy. Ks. Adamski informował ks. Kaczyńskiego, że chciałby odkupić obraz Rosena od KAP-u (która, formalnie rzecz biorąc, zamówiła go i sfinansowała) w celu ozdobienia nim powstającego podówczas potężnego kompleksu budynków kurii katowickiej: Nadmieniam, że dla swego gmachu Kurialnego reflektuję na panneau Rosena, który był na wystawie prasy w Watykanie. O ile jeszcze będzie potrzeba gotowym pewną kwotę ofiarować celem wyrównania ewentualnych zaległości. Rzecz ta wchodzi oczywiście w rachubę po wystawie prasowej w Warszawie. Jeżeli wystawa ta nie dojdzie do skutku, a o tym decyduje Eminencja Kardynał Kakowski będziemy mogli sprawę zakonkludować wcześniej150.

Szkoda, że się tak nie stało, gdyż dzieło Rosena świetnie by się prezentowało na potężnych i surowych kamiennych ścianach monumentalnego budynku (np. westybulu) kurii biskupiej w Katowicach, nie wspominając już o tym, że byłoby pięknym przypomnieniem nie tylko roli biskupa Adamskiego w przygotowaniu działu polskiego wystawy w Watykanie, ale i jego zaangażowania w sprawy prasy katolickiej w okresie międzywojennym. Umieszczenie fryzu w sali konferencyjnej domu arcybiskupów warszawskich, gdzie się obecnie znajduje, nie tylko bowiem ogranicza do niego dostęp potencjalnych widzów, ale też pozostawia wiele do życzenia, gdy chodzi o oświetlenie i ekspozycję.

Postscriptum Tadeusz Barucki, długoletni przyjaciel Stefana du Chateau, poparł przedstawioną wyżej hipotezę, dotyczącą autorstwa wawelskiej weduty pośrodku fryzu: Z wielką przyjemnością i satysfakcją mogę Pani potwierdzić jej przypuszczenia. Stefan nie wspominał mi co prawda o tej pracy, ale opowiadał, że pracował przy panoramie Rosena w katedrze ormiańskiej we Lwowie. Całkiem możliwe – a nawet pewne, bo [jest] podpis, że pracował i przy tej kompozycji151.

AAKat, KBA 187, k. 137–138: ks. Adamski do ks. Z. Kaczyńskiego, 7 III 1938, nr 251/38 (cyt. k. 137). Konkurs na projekt katedry w Katowicach (i towarzyszący jej gmach kurii biskupiej) rozpisano w roku 1925. Zob. E. C h o j e c k a, Konkurs na budowę katedry w Katowicach w 1925 roku. Propozycje i polemiki, [w:] Śląskie dzieła mistrzów architektury i sztuki, red. e a d e m, Katowice 1987, s. 107–136; F. B u r n o, Zygmunt Gawlik (1895–1961): architekt katedry katowickiej, Katowice 2003.

151 T. Barucki w korespondencji z autorką, 5 X 2014.

150

PW 51.indb 664

2015-05-11 15:15:55

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

665

Jak się okazuje, powierzenie wykonania „weduty” Stefanowi du Chateau miało już precedens, w przywołanej powyżej wypowiedzi chodzi bowiem zapewne o panoramę Jerozolimy w tle Zwiastowania w katedrze ormiańskiej152. Wydaje się więc, że Rosen najwyraźniej częściej korzystał z pomocy studenta architektury, gdy potrzebował przedstawić na obrazie elementy architektoniczne. Jednak sygnatura du Chateau widnieje jedynie w omówionym tu fryzie dla działu polskiego watykańskiej wystawy prasowej.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Choć w tym wypadku wątpliwości może budzić chronologia: Zwiastowanie w katedrze powstało ok. roku 1927; du Chateau był we Lwowie na pewno od roku 1930, kiedy to rozpoczął studia na tamtejszej Politechnice.

152

PW 51.indb 665

2015-05-11 15:15:55

666

JOANNA WOLAŃSKA

SANTRAUKA Joanna WOLAŃSKA, Vavelis ir Kresai. Jan Henryk Rosen nutapytas frizas lenkų parodoje Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica Vatikane (1936) 1936 m. kovo 12 atidaryta tarptautinė katalikiškos spaudos paroda, suorganizuota pagerbti Vatikano dienraščio „L’Osservatore Romano” 75 m. metines. Renginys taip pat turėjo pagerbti popiežių Pijų XI. Pagrindinėje ekspozicijos dalyje buvo pateikta 45 katalikiškų Europos ir Amerikos šalių spauda, taip pat 53 leidiniai iš dar trijų žemynų.

Tai buvo vienetinis renginys, daugiau niekada nepakartotas, kuris nepaisant didelio to laiko spaudos dėmesio, nesulaukė žymesnio dabarties istorikų (su nedidelėmis išimtimis) ar žurnalistikos tyrinėtojų susidomėjimo.

Straipsnyje pristatoma lenkų ekspozicijos rengimo aplinkybės, ir paveikslas, kuris buvo visos lenkų ekspozicijos akcentas. Dėka dokumentų, kurie yra Katovicų vyskupo Stanisław Adamski palikimo dalis, pavyko nuosekliai atkurti ankščiau minėtos parodos detales. Parodyti, jog lenkų paroda buvo ne tik spaudos pasiekimų demonstravimas, bet ir renginys, kuriame kaip po padidinimo stiklu buvo matomos valstybės vidaus aktualijos (valstybės ir Bažnyčios santykiai), užsienio politikos klausimai (pirmiausia rytų politikos, pabrėžiant Ukrainos klausimą) Tarpukario laikotarpiu.

Pagal vyskupo Adamski norą, lenkų ekspozicijos šūkis buvo „Lenkija-krikščionybės tvirtovė”, o Rosen nutapytame paveiksle (saugomo Varšuvos arkivyskupo name Medaus gatvėje) – aiškiai propagandinio stiliaus užrašas: „Lenkija- šventųjų Motina ir krikščionybės skydas” (Polonia – Sanctorum Mater et Scutum Christianitatis). Dar daugiau, šis užrašas pasirodo įdomiame kontekste: nors paroda buvo tarptautinė, joje dalyvavo ne valstybės, bet tautos išpažįstančios katalikybę.

Dėka rasto Stefano du Chateau parašo – architektūros studento, kuris padėjo Rosen, Vavelio panoramos viduryje įvyko netikėtas simbolinis sutapatinimas su simboliniu šūkiu ir gyvenimiška praktika. Šio pradedančio architekto darbas statant lenkų naujakurių gyvenvietes iki karo pradžios (Podolės Nivroje, kurios buvo statomos vykdant žemės reformą) ir mintys apie krikščionybės tvirtovę gintis nuo rusų/ukrainiečių (o tolimenėje perspektyvoje Tarybų Sąjungos) yra apčiuopiamas įrodymas teisingumo ir aktualumo tuo metu paskelbto šūkio „Polonia antemurale Christianitatis”.

РЭЗЮМЭ Яанна ВАЛЯНЬСКА, Вавэль і ўскраіна. Жывапісны фрыз Яна Генрыка Расэна ў польскай калекцыі Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica у Ватыкане (1936) Дванаццатага траўня 1936 года ў Ватыкане адкрылася Міжнародная выстава каталіцкай прэсы, арганізаваная ў гонар 75-годдзя існаваньня ватыканскай газэты „L’Osservatore Romano”, якая адначасова павінна была быць ушанаваньнем папы Пія ХІ. У галоўнай частцы выставы прэзэнтавалася каталіцкая прэса з 45 дзяржаваў Эўропы і Амэрыкі, а таксама 53 рэгіёнаў іншых кантынэнтаў. Гэта была падзея ўнікальная у сваім родзе, што ня мела прэцэдэнту і далейшага працягу, якая аднак – нягледзячы на вялікі размах і вядомасьць створаную прэсай – яна не дачакалася да сёньня зацікаўленасьці ад гісторыкаў, ці то ў вобласьці прэсазнаўства, ці таксама (зь некаторымі выняткамі) у іншых галінах гістарычных дасьледаваньняў. У артыкуле прыводзяцца акалічнасьці зьяўленьня польскай прэзэнтацыі, а ў прыватнасьці загалоўнай карціны, што вызначала галоўны – як мастацкі, гэтак і ідэалягічны – акцэнт польскай залі. Дзякуючы матэрыялам, што захаваліся ў спадчыне катавіцкага біскупа Станіслава Адамскага, удалося падрабязна прасачыць узгаданую вышэй праблематыку і паказаць, што польская прэзэнтацыя на выставе была ня столькі дэманстрацыяй дасягненьняў прэсы, колькі падзеяй, у якой як у аб’ектыве сабраліся адныя з найважнейшых на тыя дні пытаньні ўнутранай (паміж іншым стасункі дзяржава-касьцёл) і замежнай (асабліва ўсходняй, з націскам на ўкраінскія справы) палітыкі Польшчы міжваеннага пэрыяду. Згодна з намерамі біскупа Адамскага дэвізам польскай прэзэнтацыі стаў лёзунг «Польшча – першы мур хрысьціянства», а назва карціны Расэна (што захоўваецца ў доме варшаўскіх арцыбіскупаў на вул. Мядовай)

PW 51.indb 666

2015-05-11 15:15:55

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

667

– выразна прапагандысцкага характару, што несла зразумелы нацыянальны зьмест – гучала: «Польшча – Маці сьвятых і шчыт хрысьціянства» (Polonia – Sanctorum Mater et Scutum Christianitatis). Апроч таго, згаданыя вышэй пытаньні ўзьнікаюць у цікавым кантэксьце: хоць выстава і была міжнароднай дэманстрацыяй, толькі афіцыйна ўдзельнічалі ў ёй не асобныя дзяржавы, але нацыянальныя дэлегацыі каталіцкага касьцёла. Дзякуючы знаходжаньню подпісу Стэфана дэ Шато – студэнта архітэктуры, які дапамагаў Расэну – на бачнай пасярэдзіне карціны панараме Вавэлю, дайшло да адшуканьня сымбалічнай, але нечаканай сэнсавай сувязі дэвіза з практычнымі рэчамі. Праца гэтага на той час архітэктара-пачаткоўца на будоўлі пасёлку для польскіх асаднікаў, што вялася ажно да выбуху вайны на прызбручанскіх рубяжах (паміж іншым у вёсцы Ніўра на Падольлі) у рамках правядзеньня ў жыцьцё сельскагаспадарчай рэформы і ў выглядзе стварэньня хрысьціянскага (рыма-каталіцкага) муру ў апазыцыі да русінаў/украінцаў (а ў далейшай пэрспэктыве – Савецкага Саюзу), быццам уяўляе зь сябе матэрыяльны доказ праўдзівасьці і актуальнасьці на той час дэвізу выставы „Polonia antemurale Christianitatis”.

РЕЗЮМЕ Йоанна ВОЛАНСЬКА, Вавель і Креси. Намальований фриз Джон Генрика Розена в польському відділі Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica у Ватикані (1936) Дванадцятого травня 1936 року в Ватикані була відкрита Міжнародна виставка католицької преси, організованої з нагоди 75-річчя ватиканської газети „L’Osservatore Romano”, котра водночас мала бути даниною Папі Пію XI. В основній частині виставки були зосереджені презентації католицької преси з 45 країн в Європі, Америці і 53 регіонів з інших трьох континентів. Це була унікальна подія, безпрецедентна і без наслідків, які, однак, – незважаючи на великий розмах і розголос, наданий їй в пресі – не знайшла відображення в працях історичних, та навіть в працях області пресознавства, або (з деякими винятками) в інших галузях наукових досліджень. У статті представлені обставини народження польської презентації, особливо основної картини, котра була головним – як художнім так ідеологічним – акцентом польської зали. Завдяки матеріалам, котрі збереглися у спадку єпископа Станіслава Адамського з Катовіц, вдалося детально простежити вищезгадані проблеми, і показати, що польська презентація на виставці була не стільки демонстрацією своїх досягнення преси, а подією, в якій, як у лінзі були зосереджені одні з найбільш важливих внутрішніх питань того часу (між іншим церковно-державних відносин) і зовнішніх (особливо східних, з акцентом на українське питання) польської політики в міжвоєнний період. Відповідно з наміром єпископа Адамського девізом для польської презентації було гасло «Польща – оплот християнства» і назва картини Розена (котра збереглася в будинку архієпископів у Варшаві на вул. Мьодова) – з характером чіткої пропаганди, котра передавала однозначний національний зміст: «Польща – Мати святих і щит християнства» (Polonia – Sanctorum Mater et Scutum Christianitatis). Більш того, це питання проявляється в цікавому контексті: хоча виставка була міжнародною презентацією, офіційно в ній брали участь не окремі держави, але репрезентанти католицької церкви. Завдяки знайденому підпису Штефана де Шато – студента факультету архітектури, який допомагав Розену – на видимому зображенні в середині панорами замку Вавель, трапилось символічне і несподіване поєднання ідеологічного гасла з практичними діями. Робота, в той час недосвідченого архітектора у будівництві житла для польських поселенців, котрі зводились аж до початку війни на кордоні р. Збруч (у тому числі в Ніврі в Поділлі) в рамках введення в дію земельної реформи та думки про створення християнського (римо-католицького) муру в опозиції до русинів/українців (а в довгостроковій перспективі – Радянського Союзу), є свого роду матеріальним доказ автентичності та достовірності девізу тогочасної виставки „Polonia antemurale christianitatis”.

PW 51.indb 667

2015-05-11 15:15:55

668

JOANNA WOLAŃSKA

РЕЗЮМЕ Ионна ВОЛЯНСКАЯ, Вавель и Кресы. Нарисованный фриз Яна Генрика Розена в польской части Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica в Ватикане (1936) Двенадцатого мая 1936 года в Ватикане открылась Международная Выставка Католической Прессы, организованная в честь 75-летия существования ватиканского ежедневника „L’Osservatore Romano”, которая в то же время должна была стать данью Папе Пию XI. В основной части выставки была представлена католическая пресса из 45 стран Европы и Америки, а также из 53 регионов остальных трех континентов. Это было единственное в своем роде событие, беспрецедентное и неповторимое, которое все-таки – несмотря на широкий размах и рекламу в прессе – до сегодняшнего дня не вызывало интереса историков, как в области изучения прессы, так и (с небольшими исключениями) в других областях исторических исследований. Статья представляет обстоятельства создания польской презентации, в особенности заглавной картины, являющейся основным – как артистическим, так и идейным – акцентом польского зала. Благодаря материалам, сохранившимся в наследстве католического епископа Станислава Адамского, удалось тщательно отследить вышеуказанные проблемы и показать, что польская презентация на выставке была не столько демонстрацией достижений прессы, сколько событием, в котором, как в линзе, собрались одни из наиболее важных на то время проблем внутренней политики (например, отношения государство – Костел) и международной политики (особенно восточной, с акцентом на украинские вопросы) Польши межвоенного периода. Согласно намерению епископа Адамского, девизом польской презентации был лозунг «Польша – оплот христианства», а название картины Розена (сохранившейся в доме архиепископов варшавских на ул. Медовой) – которая имела ярко выраженный пропагандистский характер и была недвусмысленного национального содержания – звучало: «Польша – Мать святых и щит христианства» (Polonia – Sanctorum Mater et Scutum Christianitatis). Более того, вышеуказанные вопросы возникают в интересном контексте: хотя выставка была международной презентацией, официально в ней участвовали не отдельные государства, а национальные представительства католического Костела. Благодаря тому, что нашлась подпись Стефана дю Шато – студента архитектуры, который помогал Розену – на видимой посередине картины панораме Вавеля, произошло символическое и неожиданное слияние идейного девиза с практическими действиями. Работа в то время начинающего архитектора при строительстве жилья для польских переселенцев, выстраиваемого вплоть до начала войны на надзбручанских границах (напр., в местности Нивра на Подольи) в рамках проведения земельной реформы и с мыслью о создании христианского (римско-католического) оплота в противовес русинам/украинцам (а в дальнейшей перспективе – Советскому Союзу), является своего рода материальным доказательством подлинности и актуальности на то время девиза выставки «Polonia antemurale Christianitatis».

SUMMARY Joanna WOLAŃSKA, Wawel Castle and the Eastern Borderlands: Jan Henryk Rosen’s painted frieze in the Polish section of the Vatican’s “Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica” (1936) On 12 May 1936, the International Exposition of Catholic Press was opened in the Vatican on the 75th anniversary of the Vatican daily “L’Osservatore Romano” – a tribute to Pope Pius XI. The main exposition area was filled with a presentation of Catholic press from 45 European and American countries, as well as 53 regions of the remaining three continents.

It was the only event of its kind, without precedence or succession, which nonetheless – despite great publicity in the press at the time – has never piqued the interest of contemporary historians, either in the area of press studies, or even (with few exceptions) in other areas of historical research.

PW 51.indb 668

2015-05-11 15:15:55

WAWEL I KRESY – FRYZ JANA ROSENA

669

This article presents the circumstances surrounding the creation of the Polish display, specifically the titular painting, being the main artistic and ideological accent in the Polish section of the exposition. Thanks to materials preserved in the inheritance of the Bishop of Katowice, Stanisław Adamski, available documentation shows that the Polish display at the exposition was not only a demonstration of the achievements of the press, but also an event which focused on some of the then most important questions: among others, state-church relations and the foreign (especially Eastern, and specifically Ukrainian) policy of Poland during the interwar period.

In accordance with Bishop Adamski’s intentions, the motto of the Polish display was “Poland – the Bulwark of Christianity” and Rosen’s painting (preserved in the archbishops’ residence in Warsaw on ul. Miodowa) – of a clearly propagandistic character – was entitled, “Poland – Mother of Saints and the Shield of Christianity” (Polonia – Sanctorum Mater et Scutum Christianitatis).

Further, the above question appears in an interesting context. Although the exposition was an international event, officially it was not individual countries which took part, but representatives of the Catholic Church in each nation. .

Thanks to the discovery of the signature of Stefan du Chateau – a student of architecture assisting Rosen – on a panorama of Wawel Castle in the centre of the painting, a symbolic and unexpected connection was made between the exhibition’s ideological motto and real world practice. The work of this beginning architect on the construction of housing estates for Polish settlers, erected until the beginning of the war on the peripheries of the Zbruchanka River (including the town of Nivra in Podolia) as part of a project to bring to life agricultural reforms, with the intention of building a Christian (Roman Catholic) bulwark against the Ruthenians/Ukrainians (and from a further perspective the Soviet Union), serves as certain tangible proof of the reality and contemporaneity of the display’s motto: “Polonia antemurale Christianitatis”.

PW 51.indb 669

2015-05-11 15:15:55

PW 51.indb 670

2015-05-11 15:15:55

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 671–690, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Jerzy Kłoczowski Lublin

HISTORIA EUROPY I JEJ KULTURY Ich znaczenie dzisiaj dla Unii Europejskiej

K

WESTIA PAMIĘCI DZIELĄCYCH NARODY, wyznania religijne i wszelkiego rodzaju społeczności – wciąż niezwykle aktualna w Europie, jak i na całym świecie – odnosi się przede wszystkim do czasów najnowszych. W Europie będzie to szczególnie czas drugiej wojny światowej czy też zimnej wojny, określanej niekiedy trzecią wojną światową. Bardzo żywa jest wciąż pamięć totalitaryzmu, zwłaszcza postrzegania sowieckiego komunizmu na równi z nazizmem – jako totalitaryzmu. W tym zakresie w obrębie aktualnej Unii Europejskiej istnieje ciągle ogromna różnica między krajami „pokomunistycznymi”, przyjętymi do Unii w 2004 r., a „starszą Unią”, która praktycznie miała tylko mniejsze czy większe doświadczenie „nazizmu” i nie zaznała „sowieckiego komunizmu” w jego codziennej praktyce1.

Pamięć totalitaryzmu łączy się w sposób szczególny z drugą wojną światową. W krajach „zachodnich” przyjęło się patrzenie na tę wojnę w Europie z perspektywy dwóch stron walczących: złej, która przegrała, i dobrej – ze szczególną rolą Związku Radzieckiego i Armii Czerwonej.

Dopiero dzisiaj coraz częściej powstają poważne studia międzynarodowe, które ukazują wyraźniej trzy fundamentalnie różne wizje przyszłej Europy, jakie pojawiły się w trakcie wojny. Były to: wizja Hitlera, wizja demokratycznie ujęta w Karcie Atlantyckiej i wyraźna wizja Stalina

Nawiązuję w tym tekście do dwóch artykułów opublikowanych w „Roczniku IEŚW”: J. K ł o c z o w s k i, Historia współczesna w perspektywie europejskiej („Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2010, nr 8, z. 1, s. 25–44), i H. Ł a s z k i e w i c z, Rozmowy o przyszłości Europy i Unii Europejskiej (ibidem, s. 13–24). Por. J. K ł o c z o w s k i, Polska–Europa. Od Gniezna 1000 roku do Polski w Unii Europejskiej, Gdańsk 2002; Przeszłość dla przyszłości. Historycy o Polsce w Europie, red. J. Kłoczowski, Lublin 2010.

1

PW 51.indb 671

2015-05-11 15:15:55

672

JERZY KŁOCZOWSKI

Europy komunistycznej, którą miał zamiar i nadzieję utrzymać po wycofaniu się Stanów Zjednoczonych z Europy, co miało nastąpić w 1947 r.2 Warto pamiętać, że amerykański dyplomata i intelektualista George Kennan stwierdza w 1946 r. fakt niewątpliwej konfrontacji Stanów Zjednoczonych i Rosji Radzieckiej (tworzy podstawy intelektualne zimnej wojny, która zaczęła się ostatecznie w 1947 r.). Doskonale pamięta, że dobrze uchwycił strategiczne cele Stalina w 1944 r., śledząc jako zastępca ambasadora USA w Moskwie jego postępowanie i decyzje dotyczące powstania warszawskiego. Stąd też znany historyk francuski Georges-Henri Soutou określa to powstanie jako „pierwszą bitwę gorącą w rozpoczynającej się wojnie «zimnej»”. Polska polityka zagraniczna w dramatycznych latach 1939–1945 z wyjątkową, wolno chyba powiedzieć, konsekwencją stawiała opór obu agresywnym totalitaryzmom, odwołując się do litery i wartości demokratycznej Europy i Karty Atlantyckiej3.

Przy całej wadze żywej pamięci i historii współczesnej oraz dróg pojednania między narodami nie można zapomnieć o szerszym problemie historii europejskiej i jej znaczeniu dzisiaj. Krzyżują się tu bardzo różne poglądy i ujęcia o istotnym znaczeniu, kluczowym wręcz dla pojmowania tak Europy jako pewnej całości, jak i oczywiście Unii Europejskiej. Dotyczy to spraw o fundamentalnym znaczeniu dla charakteru, wizji przyszłości i miejsca w świecie naszej Unii dzisiaj i jutro.

Dla pokolenia „ojców Europy” po 1945 r. oczywiste było przy tworzeniu podstaw Unii odwoływanie się do historii, do wspólnych elementów tradycji i kultury. Dla Roberta Schumana na przykład Europa stanowi „wspólnotę duchową i kulturalną”. Budowa Unii Europejskiej to dla niego „program powszechnej demokracji w ujęciu chrześcijańskim tego słowa”. Ale w grę nie wchodziło oczywiście państwo konfesyjne. Demokracja chrześcijańska, przez długie lata bardzo silna w powojennej Italii, Niemczech Zachodnich, a także we Francji, miała szczególne zasługi w tworzeniu podstaw wspólnoty, której początkowo nie określano jako Unia. Pracowała na rzecz wspólnoty wraz z silnym ruchem demokratycznego socjalizmu. Podstawy tworzono wśród nieustannych debat i trudności spowodowanych narastającymi napięciami zimnej wojny. Tworzono, trzeba o tym dobrze pamiętać, przy wyjątkowo ostrej opozycji nacjonalistów najróżniejszego rodzaju, broniących pełnej niezależności państw narodowych, Dobre ujęcie całej sytuacji daje Norman Davies w książce Europa. Rozprawa historyka z historią, przeł. E. Tabakowska, Kraków 2001. Zob. G.-H. S o u t o u, La guerre de cinquante ans: Le conflit Est-Ouest, 1943–1990, Paris 2001. Stalin, jak twierdzi autor, miał plan dominacji w Europie Wschodniej i bardzo silnej pozycji w Europie Zachodniej, Środkowo-Wschodniej i Azji (s. 69).

3 J.K. Z a w o d n y, Uczestnicy i świadkowie Powstania Warszawskiego. Wywiady, Warszawa 2004, s. 367–380; por. J. K ł o c z o w s k i, Nie było innego wyjścia, [w:] Kompania B1 pułku AK „Baszta” (1939–1944), red. J. Kłoczowski, t. 2, Lublin 2010, s. 501–569; L’insurrection de Varsovie La bataille de l’été 1944, red. A. Viatteau, wstęp G.-H. Soutou, Paris 2003.

2

PW 51.indb 672

2015-05-11 15:15:55

HISTORIA EUROPY I JEJ KULTURY

673

oraz komunistów, bardzo silnych po 1945 r. zwłaszcza we Włoszech i Francji.

Odwoływanie się do chrześcijaństwa nie oznaczało „Europy watykańskiej”, jak głosiło wielu wrogów powstającej wspólnoty, ale kładło nacisk na samą istotę pojęcia Europy uformowanej przez swą historię i kulturę4.

Od lat 80. XX w., gdy w Europie Zachodniej pokolenie rewolucji moralno-kulturalnej 1968 r. zaczęło wyraźniej dochodzić do głosu, zarysowała się tendencja do omijania dziedzictwa chrześcijańskiego, i szerzej – całej swoistości unijnego kręgu cywilizacyjnego, na rzecz wartości generalnych, istotnych dla całego świata.

W ważnym traktacie z Maastricht jako podstawowe wartości europejskie przyjęto demokrację, prawa człowieka i państwo prawa. W nawiązaniu do tego typu ujęć Europy znany niemiecki socjolog Jürgen Habermas zaproponował pojęcie „patriotyzmu konstytucyjnego”5.

Niezależnie od tych ujęć „urzędowych” debata dotycząca samych podstaw europejskiej tożsamości narodów Europy jest w dalszym ciągu w pełni otwarta.

II Jedną z zasadniczych spraw ciążących nad naszymi dzisiejszymi refleksjami dotyczącymi tożsamości i pojmowania Europy i Unii Europejskiej jest ostry od lat regres demograficzny na naszym kontynencie, masowy przypływ cudzoziemców i otwarty problem różnorodności kulturalnej, współżycia ludzi różnych kultur, religii, języków. Trzeci Świat, by użyć pojęcia z czasów zimnej wojny, czy też Południe, jak mówimy dzisiaj, stoi u bram Europy i wejdzie tu niezależnie – jak sądzi wielu – od naszej woli. Dla wielokulturowości zasadnicze znaczenie mają też oczywiście otwarte granice w otoczeniu Unii oraz mniej czy bardziej masowe i stałe przemieszczenia ludności. Przywołuje się niekiedy wielkie migracje, które zburzyły stare cywilizacje, tworząc nowe... Tak stało się w Cesarstwie Rzymskim, gdzie barbarzyńcy i „obcy” uzyskiwali z czasem obywatelstwo rzymskie, mimo opinii „prawdziwych Rzymian” nieprzewidujących upadku imperium. Sami Europejczycy od XV w. doprowadzili do fundamentalnych zmian cywilizacyjnych w Ameryce, a później i na innych kontynentach6.

Obraz przemian w widzeniu Unii Europejskiej: G.-H. S o u t o u, L’Europe de 1815 à nos jours, Paris 2007, s. 469 i n.; Ojcowie współczesnej Europy. Materiały z konferencji, red. B. Spurgjasz, Warszawa 1993.

5 J. H a b e r m a s, Obywatelstwo a tożsamość narodowa. Rozważania nad przyszłością Europy, Warszawa 1993; por. przytoczone niżej zdanie Bronisława Geremka (przypis 7).

6 Zob. debatę na temat zagrożeń społecznej i kulturalnej wspólnoty Europy [w:] Visions d’Europe, red. B. Geremek, R. Picht, Paris 2007, s. 135–248. Znajduje się tu m.in. ważna wypowiedź Umberto Eco, L’Europe du métissage, s. 211–218. Por. B. G e r e m e k, Unia Europejska i jej kryzysy, [w:] B. G e r e m e k, Głos w Europie, przeł. A. Rosińska-Bóbr, Kraków 2010, s. 35–49.

4

PW 51.indb 673

2015-05-11 15:15:55

674

JERZY KŁOCZOWSKI

Doświadczenia wielokulturowe w ostatnich dziesięcioleciach wypadają różnie, ale często prowadzą do poważnych, rosnących obecnie napięć, związanych chociażby z terroryzmem. Zamykanie się w swoich kręgach zarówno dawnych mieszkańców, jak i przybyszów nie stanowi wyjścia z sytuacji i grozi oczywiście stałymi konfliktami, zagrożeniami, walkami. „Fundamentalizmy” różnego pochodzenia, etniczno-narodowe, religijne i ideologiczne, narodowościowe, rosnące zwykle wraz z napięciami i konfliktami, nie ułatwiają, rzecz jasna, poszukiwania racjonalnych rozwiązań pojednania i lepszego wzajemnego zrozumienia różnych społeczności i grup ludzkich.

Czy w warunkach narastających „różnorodności” wystarczy przestrzeganie kilku oczywistych, wspomnianych wyżej reguł demokratycznych? W ramach Unii Europejskiej trzeba przede wszystkim pamiętać, że ona sama stanowi wspólnotę różnorodnych narodów z własnymi kulturami i językami. Jest – według dobrego określenia J. Delorsa, jednego z jej zasłużonych „młodszych ojców” – „Unią państw narodowych”. W naszej Unii nie wchodzi w grę melting pot na wzór Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, z zasadniczym celem ujednolicenia językowego i wspólnego wzorca językowo-kulturowego. Różnorodność narodowa stanowi fundamentalną cechę i bogactwo Unii Europejskiej i – dodajmy od razu – kultury europejskiej, którą odnajdujemy, rzecz jasna, w różnych formach w naszych kulturach narodowych7.

Pesymizm wielu Europejczyków, jakże zrozumiały chociażby po tylu przejawach europejskiego barbarzyństwa XX w., prowadzi do przekonania, że Europa upada, kończy się, powoli umiera (namacalnie pokazuje to między innymi katastrofa demograficzna, choć to nie jedyny aspekt kryzysu). Kolejne kryzysy wewnątrz Unii oraz jej słabości też nie wróżą lepszej przyszłości8. Jednocześnie mamy do czynienia z silnymi nurtami i ruchami podejmującymi budowę nowego porządku europejskiego i światowego przy poszanowaniu mądrych tradycji przeszłości, jak i z otwartością dla nowych potrzeb świata. Darwinizm społeczny Por. instruktywny rozdział w książce G.-H. S o u t o u, L’Europe de 1815..., s. 321 i n. Zob. B. G e r e m e k, Europa wielu tożsamości, [w:] Idem, Głos w Europie, przeł. A. Rosińska-Bóbr, Kraków 2010, s. 55–57. Geremek przypomina określenie obywatelstwa europejskiego, „w którym znajdzie się miejsce dla małej ojczyzny, regionu, miasta, wsi, ale także miejsce dla Europy jako wspólnoty narodów, która służy interesom poszczególnych krajów członkowskich, każdego państwanarodu, każdego narodu” (Ibidem, s. 57).

8 Budowa jedności europejskiej składa się, można powiedzieć, z kolejnych kryzysów i sukcesów.

Wyważony pogląd uwypuklający ten stan rzeczy, a także polski punkt widzenia daje Bronisław Geremek: Unia Europejska i jej kryzysy..., s. 35–49. O ostrym kryzysie politycznym aktualnym dzisiaj w perspektywie unijnej przyszłości zob. J. Ł u k a s z e w s k i, Europa polityczna z Polską czy bez Polski?, [w:] Przeszłość dla przyszłości..., s. 121–161. Por. przykład ostrej krytyki aktualnego stanu Unii i propozycje reform, które powinny ją umocnić i dać jej odpowiednią pozycję na świecie: O. F e r r a n d, L’Europe contre l’Europe. Appel à une nouvelle génération européenne, Paris 2009.

7

PW 51.indb 674

2015-05-11 15:15:55

HISTORIA EUROPY I JEJ KULTURY

675

– zasada koniecznej walki wspólnot ludzkich (narodowych, religijnych, rasowych itd.), która przez kilka pokoleń od schyłku XIX w. dosłownie niszczyła Europę – dziś jest ostro krytykowany na wielu frontach. Prądy ekumenizmu religijnego ukazują to na wielu jakże ważnych odcinkach. Spotkanie przedstawicieli różnych religii w Asyżu, pod przewodnictwem Jana Pawła II, może stanowić przykład przekraczania trudnych progów, a zarazem poszukiwania form pojednania ludzi różnej wiary – różnego światopoglądu. Nie brak przykładów autentycznych procesów pojednania między narodami europejskimi, niekiedy bardzo trudnych.

Pojednanie francusko-niemieckie czy polsko-niemieckie zasługuje na szczególne podkreślenie. Droga do pojednania w dzisiejszej Europie i Unii Europejskiej jest szeroko otwarta. Wolno wyrazić nadzieję, że dla naszego XXI stulecia będzie to zadanie zasadnicze dla umocnienia unijnej integracji9.

Droga oparta na zasadach wolności, szacunku dla innych i zarazem dla własnych korzeni kulturalnych ułatwiłaby z czasem pokojowe rozwiązania i rozumną, także kulturową, asymilację cudzoziemców przybywających do nas z innych kontynentów. Konieczny będzie tu wielki, mądry i zgrany wysiłek całej Unii i Europy, bez bardzo niebezpiecznej rezygnacji z własnych kultur i tożsamości10.

Wielokulturowość w historii europejskiej, obecna od samego początku powstawania europejskich wspólnot narodów na zachodzie czy wschodzie, jest jej cechą charakterystyczną. Lepiej poznane doświadczenie Rzeczypospolitej Obojga (Wielu) Narodów może stać się ważnym elementem tradycji, tak potrzebnym nie tylko Polsce i Litwie, ale Europie i całemu światu, i to ze swoimi mocnymi i słabymi stronami. Docenić trzeba wszystkie próby unijne w tysiącletniej historii naszego kontynentu11.

III W refleksjach nad wizją Europy i Unii Europejskiej bardzo istotne różnice zdań łączą się z problemem miejsca Europy w świecie, jej roli w ostatnich stuleciach.

Jeszcze sto lat temu Europa panowała nad światem. Dzisiaj głębokie korzenie G.-H. S o u t o u, L’Europe de 1815..., s. 327–328. Przedstawiony jest tu darwinizm społeczny z tezą, za którą wiele przemawia, że była to prawdopodobnie ideologia dominująca na Zachodzie od ok. 1890 r. do lat trzydziestych XX w.

10 B. G e r e m e k, Europa czynnik pokoju, [w:] Idem, Głos w Europie, przeł. A. Rosińska-Bóbr, Kraków 2010, s. 51–54, słusznie podkreśla (s. 51): „Europa po raz pierwszy w swojej historii już od pięćdziesięciu lat nie jest w stanie wojny”.

11 Zob. punkt widzenia rysujący się coraz wyraźniej w historiografii czterech krajów dziedziców Unii: Unia lubelska – dziedzictwo wielu narodów, red. A. Gil, Lublin 2010, J. K ł o c z o w s k i, Od unii lubelskiej do europejskiej, [w:] Unia Lubelska – Unia Europejska, red. I. Hofman, Lublin 2009, s. 9–16; Lex est Rex in Polonia et in Lithuania... Tradycje prawnoustrojowe Rzeczypospolitej – doświadczenie i dziedzictwo, red. A. Jankiewicz, Warszawa 2011.

9

PW 51.indb 675

2015-05-11 15:15:55

676

JERZY KŁOCZOWSKI

historyczno-kulturalne łączą całe kontynenty z Europą (np. całą Amerykę czy Australię), a dla elit intelektualnych świata kultura europejska wciąż stanowi bardzo istotny punkt odniesienia. W złożonym zjawisku kolonializmu europejskiego odnaleźć można nie tylko negatywne czy wręcz zbrodnicze karty, jak handel afrykańskimi niewolnikami, ale także wpływy kulturalne, doskonale dziś widoczne i trwałe. Dla Wielkiej Brytanii przynależność do Unii stanowi oczywistą równowartość „własnej” światowej Wspólnoty (Commonwealth). W dobie globalizacji (z francuska mondializacji) szeroko pojęty problem miejsca Unii i Europy w świecie nabiera stale znaczenia i zmusza do rozwiązań dostosowanych do nowych sytuacji i potrzeb. Dla ciągle otwartej debaty nad charakterem Unii znaczenie będzie miało na przykład stałe miejsce Unii w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Czy siłą rzeczy będzie to prowadziło, jak to widzą niektórzy, do budowania Unii jako mocarstwa liczącego się realnie w rysującym się układzie wielkich mocarstw obok USA, Rosji, Chin, Indii, Brazylii? Czy jako Unia mamy pozostać jak dziś luźną federacją państw bez silnej armii i wspólnej polityki zagranicznej, czy też budować wspólnie silny organizm federacyjnego mocarstwa? Kilka miesięcy temu ambasador Francji w Polsce, zainteresowany unią polsko-litewską, zadał mi pytanie wprost związane z tą kwestią: „Co, nawiązując do unii lubelskiej, możemy zrobić dzisiaj dla Unii Europejskiej, by nie upadła, tak jak pod ciosami silnych mocarstw upadła wasza unia?”12.

Tak pojęty temat łączy się między innymi z obszarem Unii, jej granicami i oczywiście bezpośrednio ze stosunkami z innymi państwami na kuli ziemskiej, z pamięcią o tradycji i całością bardzo złożonych i długotrwałych związków Europy i Europejczyków z nimi. Debata nad miejscem Unii Europejskiej w świecie oraz jej zasięgiem przestrzennym i charakterem interesuje nie tylko mieszkańców kontynentu, ale z różnych powodów cały świat. W grę wchodzą zarówno rywalizacja, jak i możliwość wsparcia czy współdziałania, nadzieje na przyszłość. Sama oryginalność – na tę skalę właściwie pierwsza w świecie – budowy naszej Unii Europejskiej i jej przyszłość prowadzą do wzrostu zainteresowania Unią w świecie i łączą się z bardzo różnymi oczekiwaniami i nadziejami. Przedstawiam w tym miejscu ciekawą propozycję pięciu wizji Unii przyszłości, która nieźle zdaje się oddawać nie tyle możliwości czy szanse stojące przed nami, co bardzo istotny problem miejsca Unii w świecie13.

Raz jeszcze pragnę odwołać się do wnikliwej i wszechstronnej analizy „Europy i świata”. Por. G.-H. S o u t ou, L’Europe de 1815..., s. 475–499. W konkluzjach autor stwierdza, że nowe, szerokie pola badań, które otwierają się przed historykami w tym zakresie, mogą być bardzo pomocne dla wielu spraw i decyzji bieżących przy coraz bardziej aktualnym temacie Europa – świat.

13 Takie perspektywy szerokich granic i możliwości przekształceń Unii daje prof. Kalypso Nicolaïdis (European Studies Centre, St Antony’s College, University of Oxford), Les fins de l’Europe, [w:] Visions d’Europe..., s. 275–297. Punktem wyjścia dla nich jest pytanie, kogo Europejczycy 12

PW 51.indb 676

2015-05-11 15:15:56

HISTORIA EUROPY I JEJ KULTURY

677

Pierwsza z wizji to Unia w ograniczonych ramach zachodnioeuropejskich, bliskich granicom współczesnym, o wyraźnie wspólnej historii kulturowo-religijnej łacińskiej, katolicko-protestanckiej. Tak pojęta ograniczona przestrzeń daje dobre podstawy do stworzenia silnego i skutecznego państwa federalnego, zdolnego do przemian i mówienia jednym głosem14.

W szerszej wizji granice Unii obejmują państwa i obszary leżące poza tradycyjnym kręgiem łacińsko-chrześcijańskim. Ważne są kultury, które przyjęły zasady współczesnej demokracji europejskiej. W takim ujęciu, zapoczątkowanym już przez przyjęcie Grecji, byłoby miejsce dla państw takich jak np. Turcja czy Ukraina – oraz wielu innych. Jednocześnie zostałaby otwarta droga dla państw muzułmańskich położonych nad Morzem Śródziemnym czy dla Izraela. Pojęcie tak poszerzonej Unii czy pojęcie „nowa Europa” przy takim poszerzeniu stawiają oczywiście pod znakiem zapytania sprawy kulturowej jedności. Argumentem „za” zwolenników takiego rozwiązania jest możliwość powstania organizmu zdolnego połączyć silne tradycje judeochrześcijańskie i muzułmańskie w europejskim duchu wolności i tradycji. W tym ujęciu szczególną rolę odgrywa traktowanie Morza Śródziemnego jako obszaru długo łączącego bardzo różne ludy, stąd też ujęcie „eurośródziemnomorskie”. Do tego pojęcia można by dołączyć rejon Morza Czarnego z Kaukazem włącznie.

Jednak refleksja nad sytuacją świata i widocznymi śladami doświadczeń całego systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych powstałego w 1945 r. prowadzi niekiedy do projektów wykorzystania Unii do umocnienia tego międzynarodowego systemu. Jeden z takich pomysłów dotyczy stworzenia Unii jako „eurostrefy” od Vancouver do Władywostoku, obejmującej obszary Północy globu ziemskiego, a także regiony: Euroatlantycki, Eurośródziemnomorski i Euroazjatycki. Warto uważają za „swoich”, kogo obejmują określeniem „my”? To odwołanie się do złożonej historii europejskiej obejmującej cały świat łączy się ze świadomością i związkami bardzo różnymi dla np. Anglika, Niemca czy Polaka. Autorka odrzuca ściśle geograficzne traktowanie granic Europy i pojęcia „europejskości”. Jest zdania, że trzeba się odwołać do „geografii ludzkiej”, społecznej, antropologicznej (Ibidem, s. 297).

14 Moja historia obejmuje krąg cywilizacji „łacińskiej” (J. K ł o c z o w s k i, Nasza tysiącletnia Europa, Warszawa 2010), ale zarazem podkreślam, że pełna historia Europy musi objąć Bizancjum i krąg bizantyńsko-słowiański. Potrzebny jest jeszcze duży wysiłek badawczy dla pogłębienia niełatwej historii tego kręgu właśnie jako kręgu cywilizacyjnego i to w porozumieniu z kręgiem zachodnim. Łaciński krąg obejmuje też wydaną po polsku syntezę Krzysztofa Pomiana, Europa i jej narody, przeł. M. Szpakowska, Gdańsk 2004. Krąg zachodni obejmuje Muzeum Europy znajdujące się w Brukseli: K. P o m i a n, Pour un musée de l’Europe. Visite commentée d’une exposition en projet, Paris 2003. Całość dziejów Europy Zachodniej i Wschodniej przedstawił Norman Davies, Europa. Rozprawa historyka... Próbę ujęcia obu kręgów w ważnym XIV–XV w. dał Jerzy Kłoczowski, Młodsza Europa. Europa Środkowo-Wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza, Warszawa 1998.

PW 51.indb 677

2015-05-11 15:15:56

678

JERZY KŁOCZOWSKI

pamiętać, że w ONZ Europa obejmuje taki właśnie obszar, z podziałem na Europę I i Europę II. Rosja należy cały czas do Europy II, podobnie jak dawniej Związek Radziecki ze swymi republikami.

Najdalej idąca wizja ewentualnej przyszłości Unii to projekt Europa-Świat. Jest to koncepcja rozszerzenia obszaru Unii Europejskiej na wszystkie kontynenty.

Czy Unia może być autentycznym modelem? Może zastąpi kiedyś ONZ – zbyt słabą i niezdolną do rozwiązania wielu poważnych problemów naszego świata.

Jednak wciąż otwarty pozostaje tu problem kolonializmu europejskiego i, z drugiej strony, kulturalnych wpływów europejskich, widocznych i trwałych do dziś prawie wszędzie w świecie.

Wszystkie wizje, które przedstawiłem wyżej, nie powinny być oczywiście traktowane jako projekty mniej czy bardziej gotowe do realizacji. Uzmysławiają one raczej złożoność pojmowania terminu „europejskość”, który na przestrzeni dziejów nabrał bardzo wielu znaczeń na całej kuli ziemskiej. Chodzi także o bardzo różne znaczenie określeń „my” i „obcy” dla dzisiejszych Europejczyków o różnych narodowościach, językach, religiach, kulturach. Anglik łatwo znajdzie „swoich” na wszystkich kontynentach, Hiszpan w Ameryce – i tak dalej. Wiemy bardzo dobrze, że silne więzy o różnym charakterze łączą mieszkańców naszej Europy ze światem i że jest to uwarunkowane długą historią. Trzeba o tym pamiętać w dobie globalizacji, która szybko nabiera znaczenia dla całej ludzkości. Niezbędne jest tu widzenie Unii, jej miejsca, charakteru i roli w perspektywie światowej. Dotyczy to także, rzecz jasna, problemu naszych narodowych i europejskich, ale także na przykład religijnych, tożsamości, naszych postaw codziennych, jakże często oscylujących między zamknięciem a otwartością. Europejczycy, obywatele Unii Europejskiej, powinni mieć dobrze w pamięci mapę Unii – Europy – Świata, ukazującą nasze związki z wszystkimi ludami świata, bez zapominania, rzecz jasna, o złożoności tych związków, które muszą być postrzegane zawsze z obu stron, a nierzadko – z wielu stron15. Zamykanie się bez szukania pojednania i zrozumienia jest tu oczywiście wyjściem najgorszym.

IV Spojrzenie historyczne – i to w perspektywie „długiego trwania”, w pewnym oderwaniu od współczesności – ma niewątpliwie najważniejsze znaczenie dla pojmowania, czym jest Europa oraz europejska kultura i tożsamość. Pamiętać Przy dotkniętej wyżej, zasygnalizowanej problematyce trzeba dobrze pamiętać i rozróżniać prace historyczne od współczesnych ujęć politologicznych, związanych siłą rzeczy z aktualnymi sytuacjami i na ogół niewchodzących w głębsze relacje stron. Dla tożsamości Unii i Europy ważne jest akcentowanie wartości uniwersalnych dla całego świata, ale też zarazem cech i wartości swoistych kultury europejskiej, uchwytnych w jej długim trwaniu. Skupianie się tylko na jednej stronie, jak chcą niektórzy, trzeba ocenić jako bardzo szkodliwe.

15

PW 51.indb 678

2015-05-11 15:15:56

HISTORIA EUROPY I JEJ KULTURY

679

trzeba, że historiografia naukowa, tak rozbudowana na naszym kontynencie od XIX w., dopiero po 1945 r. postawiła przed sobą historię Europy jako bardzo ważny temat do syntetycznego ujęcia. Wcześniej przez całe pokolenia rozbudowywano historię narodów czy państw jako historię powszechną. Europa była tam zwykle przedstawiana zbyt jednostronnie. Historia ta pokazywała europejskie mocarstwa, które przed 1914 r. panowały nad światem, a nie widziała w zasadzie innych kultur.

Po 1945 r. intensywna rozbudowa nowoczesnej historiografii porównawczej, międzynarodowej czy międzywyznaniowej, a zarazem silne prądy unijne, otwarcie na inne narody i wyznania prowadziły do coraz lepszego zrozumienia konieczności odrębnego opracowania historii europejskiej. Z drugiej strony historia społeczności europejskich jest bardzo bogata, trudna i wieloaspektowa, co sprawia, że opracowanie zadowalającej syntezy nie jest przedsięwzięciem łatwym. Niektórzy historycy – wobec rozbieżności zdań, a często bardzo różnych perspektyw – nie wierzą wręcz w możliwość opracowania dobrej historii Europy.

Jednak podejmowane są takie próby, choć rzecz wymaga czasu i dłuższych debat specjalistycznych. Jeszcze inni nie widzą potrzeby tworzenia takiej historii wielokulturowej Unii. Wystarczą im przyjęte zasady demokracji i prawa człowieka.

Mimo to poważny, międzynarodowy nurt historyków podkreśla znaczenie i wagę takiej międzynarodowej obiektywnej pracy dla szerokiego grona obywateli Unii oraz dla jej tożsamości i po prostu istnienia.

W grę wchodzą różne ujęcia. Pragnę to pokazać na przykładzie dwóch bardzo różniących się od siebie propozycji przedstawionych niedawno w tomie obejmującym wypowiedzi 27 historyków z 27 krajów Unii, którzy zostali zaproszeni do Francji z okazji jej przewodnictwa w Unii – właśnie z myślą o wspólnym budowaniu dziedzictwa historycznego16.

Znany historyk brytyjski, Eric Hobsbawm, autor między innymi syntez dziejów XIX i XX w. tłumaczonych na wiele języków, przedstawił bardzo znamienną i bardzo kontrowersyjną wizję historii Europy, w której liczą się wyłącznie mocarstwa oraz siły, jakimi dysponują. Charakterystyczny jest już sam tytuł tego ujęcia: Europa: mit, historia, rzeczywistość17.

27 leçons d’histoire, Paris 2009.

E. H o b s b a w m, L’Europe: mythe, histoire, réalité, [w:] 27 leçons d’histoire..., s. 123–136.

Autor, urodzony w 1914 r. w Egipcie, daje tu bardzo wyraźny pogląd na całość dziejów Europy aż do dzisiaj. W swojej syntezie pisze o wyjątkowej, pozytywnej roli komunizmu sowieckiego: Age of Extremes. The Short Twentieth Century 1914–1991. Praca została przetłumaczona na wiele języków z pewnym opóźnieniem, m.in. na francuski: L’Age des extrêmes. Histoire du court XXe siècle 1914–1991, Versaille 2008, z charakterystycznym wstępem autora, który zawiera obawy dotyczące przyjęcia książki przez historyków francuskich, zwłaszcza co do oceny sowieckiego komunizmu.

16 17

PW 51.indb 679

2015-05-11 15:15:56

680

JERZY KŁOCZOWSKI

Według tego autora na przestrzeni 1500 lat od upadku Cesarstwa Rzymskiego Europy nie ma, a znamienną cechą tych czasów są rozbicie i ciągłe walki wewnętrzne. Mitologie narodowe przedstawiają wyraźne osiągnięcia swoich narodów, jednak mitologia narodowa ma niewiele wspólnego z rzeczywistością. Dopiero uformowane ostatecznie w XVIII w. mocarstwa utrwalają Europę w rywalizacji między sobą, ale i w próbach współdziałania w duchu wspólnych interesów. W grę wchodzi pięć różnych organizmów państwowych. Reformy Piotra Wielkiego – jak pisze autor – prowadzą do modernizacji Rosji jako państwa europejskiego i wprowadzają ją do grona głównych twórców Europy. Habsburgowie umacniają swe złożone państwo. Prusy tworzą silny organizm z aspiracjami do zajęcia szczególnego miejsca w Niemczech, do czego dochodzi, jak wiadomo, w drugiej połowie XIX w. Walka Prus z Polską łączy się z wyraźnym celem osłabienia Saksonii i jej związków z Polską, by umocnić pozycję Prus wśród państw Rzeszy Niemieckiej. Francja i Wielka Brytania, kraje o ustalonej od dawna pozycji, wchodzą do tego grona, które Hobsbawm traktuje jako twórców – „ojców” prawdziwej Europy.

U podstaw organizacji mocarstw leżały gruntujące się od dawna zasady absolutyzmu królewskiego, także wyznaniowego (cuius regio eius religio).

Wraz ze wzrostem siły państw rosła światowa pozycja Europy, która skończyła się w 1945 r.

Hobsbawm krótko tylko uzupełnia ten obraz Europy o wiek XX, w którym wydobywa pełniej swą prokomunistyczną i prorosyjską wizję świata. Wśród dramatów wojen, totalitaryzmów i katastrof europejskich mocno wskazuje na wagę modernizacji Rosji przez Stalina przed 1939 r., która dała Związkowi Radzieckiemu siłę wielkiego mocarstwa. Ostro przeciwstawia się traktowaniu komunizmu sowieckiego jako totalitaryzmu. Podkreśla, że rewolucja październikowa z 1917 r. miała ogromny wpływ na przemiany całego świata w XX w. i jako rewolucja światowa odegrała znacznie większą rolę aniżeli rewolucja francuska 1789 r.. Rosja sowiecka pokonała Niemcy Hitlera i uwolniła świat od nazizmu, tego wcielenia największego zła – jak uważa. Rozpad Związku Radzieckiego i systemu socjalistycznego ocenia negatywnie. Nie ulega wątpliwości, że przyszłość Europy widziałby najchętniej w odnowionym koncercie mocarstw europejskich z udziałem silnej Rosji. Ma ogromne wątpliwości i wiele znaków zapytania co do dalszych losów Unii Europejskiej.

Przytoczona w wielkim skrócie wizja znanego historyka uzmysławia nam dobrze, jak bardzo różne wizje Europy mogą być tworzone także w środowisku historyków. Zdumiewa wręcz nieliczenie się z ogromnym dorobkiem historiografii na przykład mediewistyki światowej, nawet przez autora nie wspomnianej.

Czy wynika to z ideologii autora, jego widzenia materialistycznego marksizmu? Światopogląd i życiowa droga historyka grają oczywiście rolę, nie zwalniają go

PW 51.indb 680

2015-05-11 15:15:56

HISTORIA EUROPY I JEJ KULTURY

681

jednak z obowiązku poważnego traktowania stanu wiedzy i rzeczowej debaty z innymi, nawet bardzo odmiennymi wizjami dziejów Europy.

V Warto przyjrzeć się bliżej zupełnie innej wizji historii Europy, jaką w cytowanym wyżej tomie „europejskim” umieścił Jacques Le Goff, znany historyk o światowej pozycji, którego najważniejsze dzieła zostały przetłumaczone na język polski18. Zaletą ujęcia, które tu przedstawiam, jest zwięzłość wypowiedzi ujmującej kompleksowo pogląd autora na całość dziejów europejskich. Pogląd bardzo osobisty, jak często bywa w takich przypadkach, ale nawiązujący do dorobku najważniejszej zapewne w świecie drugiej połowy XX w. francuskiej szkoły historycznej Annales. Le Goff jest dziś ostatnim z żyjących największych przedstawicieli tej szkoły, z bardzo wyraźnym dorobkiem osobistym. Od siebie muszę dodać, że poglądy Le Goffa, mego od lat przyjaciela, są mi bardzo bliskie, czemu dałem wyraz między innymi w mojej syntetycznej wizji historii Europy.

Ale w przypadku ujęcia Le Goffa trzeba by w wielu miejscach powoływać się na wielki, nie tylko mediewistyczny, dorobek szeregu wybitnych badaczy z różnych krajów, od Francji i Stanów Zjednoczonych poczynając. Zaplecze naukowe Le Goffa jest wszak mocno ugruntowane i nie da się zredukować jedynie do kompetencji mediewistycznych.

Europa w ujęciu Le Goffa jest tworem historii, uformowanym zasadniczo w tak zwanym średniowieczu. Oczywiście ważne są korzenie starożytności grecko-rzymskiej i chrześcijańskiej, a także ludów „barbarzyńskich”, jak je nazywali Grecy. Przy podkreśleniu wagi podziału chrześcijaństwa na łacińskie i greckie Europa w ujęciu autora jest Europą łacińską. Głęboka odnowa Kościoła rzymskiego stwarzała od XI–XII w. przestrzeń kulturalną istotnie różną od przestrzeni chrześcijaństwa wschodniego.

Wkład chrześcijaństwa w tworzącą się Europę był bardzo ważny. Le Goff wydobywa kilka szczególnie istotnych i trwałych jego zdaniem do dzisiaj elementów tego wkładu. Ze słów Chrystusa w Ewangelii o oddaniu Bogu tego, co się Bogu należy, a cesarzowi – co należy się cesarzowi, wynikał rozdział władzy duchownej i świeckiej. Rodząca się cywilizacja średniowiecza nie była teokracją (mimo określenia res publica christiana, czyli rzeczpospolita chrześcijańska, którą nazwa Europa w pełni zastąpiła dopiero w XVIII w.). Jak J. Le G o f f, Les strates historiques de la construction européenne, [w:] 27 leçons d’histoire..., s. 201–210. Prawie jednocześnie z tym tematem opublikowana została inna wypowiedź Le Goffa dotycząca historii Europy z podobnymi postulatami. J. Le Goff, L’Europe et histoire, [w:] Visions d’Europe..., s. 393–406. Z licznych tłumaczeń Le Goffa na język polski wymienię w tym miejscu Długie średniowiecze, przeł. M. Żurowska, Warszawa 2007.

18

PW 51.indb 681

2015-05-11 15:15:56

682

JERZY KŁOCZOWSKI

przyjmuje Le Goff, to wtedy właśnie urodził się „laikat”, świat ludzi świeckich, rozdział Kościoła i państwa, który powoli, nie bez trudności wprowadzany był w życie.

Jedno z najbardziej udanych dzieł średniowiecza w dziedzictwie europejskim stanowią uniwersytety, które powstały w XII w. i z czasem objęły obszar całej Europy po Kraków, Upsalę, Kopenhagę. Kolejnym ważnym dziedzictwem średniowiecza są – jak pisze Le Goff – wybitni święci. Europa świętych do dziś obecna jest w pamięci tak chrześcijan, jak i Europy laickiej (np. św. Marcin w topografii europejskiej). Podobnie spowiedź ustna wprowadzona w 1215 r. i rachunek sumienia stanowią oryginalną, swoistą cechę europejską. Był to wyraźny punkt wyjścia do późniejszego rozwoju indywidualności europejskiej oraz określenia miejsca i roli osoby ludzkiej i jej sumienia.

Ogromny dynamizm rozwoju średniowiecznej Europy jako pewnej jednolitej wspólnoty kulturowej przygotował późniejsze ekspansje i powstanie Europy-Świata, jak to określał znany historyk Fernand Braudel. Protestantyzm nie zmniejszył wpływów chrześcijaństwa w Europie. Z nim wiązała się między innymi tolerancja. Przykładem może być tu – według Le Goffa – Holandia.

Spośród przemian „przeddemokratycznej” Europy XVII–XVIII w. autor wydobywa w szczególności akta umacniające wolność, jak np. Habeas Corpus Act w Anglii (1679) czy Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789) z okresu rewolucji francuskiej. Wiek XVIII jest wielkim wiekiem europejskim (oświecenie, rewolucja naukowa, Encyklopedia) w szczególności dla elit. Największym wydarzeniem, o zasięgu światowym, dla rozwoju demokracji jest konstytucja amerykańska (1787).

W krótkim obrazie XIX–XX w. (reakcyjny system 1815 r. i wojny XX w.) autor podkreśla elementy najbardziej pozytywne z dzisiejszej perspektywy, jak między innymi romantyzm uwypuklający rolę kultury, powstanie Czerwonego Krzyża (1863), odzyskiwanie niepodległości narodów, budowa zjednoczonej Europy – Unii, z podkreśleniem dwóch dat: 1957 i 1989.

Le Goff widzi Unię jako wspólnotę narodów z bogactwem różnorodności, budowaną powoli i solidnie, Europę społeczną i demokratyczną, nie tylko polityczną i gospodarczą, ale także kulturalną, świadomą swego bogatego, bardzo różnorodnego dziedzictwa kulturowego. To Europa laicka, ale szanująca religię i pozostawiająca wolność. Le Goff kładzie ogromny nacisk na nauczanie historii w krajach Unii, uznaje to wręcz za fundament Europy. Chodzi przede wszystkim o przedstawienie wielkich linii przemian, bez zagłębiania się w szczegóły.

W wyniku powolnych przemian, jakie na obszarze Europy zachodziły przez wieki, jej historia składa się z wielu nakładających się na siebie kolejno warstw.

Każda warstwa zostawia trwałe dziedzictwo, dodatkowo wzbogacając bardzo różnorodną kulturę europejską. Nie ma w tej tradycji determinizmu, jest zasada

PW 51.indb 682

2015-05-11 15:15:56

HISTORIA EUROPY I JEJ KULTURY

683

dyskusji, argumentacji „za” i „przeciw” oraz wolnego wyboru tkwiąca głęboko w kulturze europejskiej od renesansu i humanizmu XII–XIII w. aż do dziś.

VI Dwa przytoczone wyżej ujęcia historii są krańcowo przeciwstawne, ale wiemy też, że powstają i mogą powstawać kolejne – jeszcze inne. Ilustruje to namacalnie trudności, jakie napotykają próby uzyskania, a przede wszystkim przedstawienia złożonej i bogatej wizji historii Europy jako szerokiej – międzynarodowej, międzywyznaniowej i międzykulturowej – zwartej syntezy. W pierwszym przedstawionym ujęciu uderza nieuwzględnienie, a nawet niewspomnienie przez historyka olbrzymiego wręcz dorobku światowej mediewistyki z okresu ostatniego stulecia, który zasadniczo zmienił tradycyjne, pochodzące z XVIII w. oceny średniowiecza, kładąc nacisk na jego wagę dla budowania fundamentów zachodniego kręgu łacińskiej Europy i jego wyjątkowy w skali światowej rozwój. Traktowanie tego dorobku jako czegoś w rodzaju mitologii zdaje się wskazywać na ideologiczne założenia bliskie sowieckiemu marksizmowi, deformujące głęboko rzeczywistość.

To nieuwzględnienie wyników poważnych badań naukowo-historycznych ma istotne konsekwencje. Zastanawia na przykład opinia współczesnego socjologa, który omawia problem tożsamości europejskiej bez wspomnienia nawet poglądów współczesnej historiografii19. „Okazuje się – czytamy tam – że przeszłość Europy jest po części mistyczna, a po części totalitarna... Wielu historyków uważa, że specyficznie europejskie nie są również jej chrześcijańskie korzenie. Chrześcijaństwo – religia zakorzeniona w judaizmie, po pierwsze narodziła się w Azji, a nie w Europie, po drugie dała początek dwóm wielkim kulturom: łacińskiej i bizantyńskiej, a po trzecie w jej łonie tworzyły się spory między zwolennikami różnych wyznań, prowadząc w konsekwencji do podziałów, rozbicia i wojen, niekoniecznie zaś do integracji”.

Tego typu ujęcie, daleko odbiegające od nowoczesnych badań historii chrześcijaństwa, może łatwo prowadzić do skrajnych stereotypów dotyczących europejskiej przeszłości i kultury. Przykładem może być twierdzenie, że narody i chrześcijaństwo w naszej przeszłości to przede wszystkim nieustanna wojna i nienawiść.

Trzeba pamiętać, że wszechogarniająca dzisiejszy świat kultura medialna bardzo sprzyja krótkim, łatwym ujęciom, prostym stereotypom, uproszczeniom chętnie widzianym i oczekiwanym, zwłaszcza gdy chodzi o spory i konfrontacje. Oczywiście, takie ujęcia są często dodatkowo wzmocnione przez walki politycznych Cytuję tu poglądy przedstawiane przez współczesnych socjologów. Zob. R. S z w e d, Kontrolowanie świadomości europejskiej, [w:] Dylematy tożsamości zbiorowych. Przyczynek do rozważań nad tożsamością ukraińską, polską i europejską, red. R. Szwed, Lublin 2007, s. 158 i n.

19

PW 51.indb 683

2015-05-11 15:15:56

684

JERZY KŁOCZOWSKI

stronnictw czy przez fundamentalistyczne podejście, obojętnie z której strony i w imię jakiej ideologii20.

Z naciskiem, stale i w różnych miejscach wypada podkreślać – co jest bardzo istotnym problemem – że potrzebny jest mądry, merytoryczny wysiłek, by poważne badania historyczne i ich wyniki przedstawione obiektywnie i wielostronnie mogły trafić do szerokich kręgów społecznych, do edukacji wszystkich szczebli, do mediów, publikacji – w różnych formach, od druku i Internetu (w różnych językach) poczynając. Zdecydowane wsparcie międzynarodowych inicjatyw w celu opracowania szerszych, syntetycznych ujęć historii Europy i Unii Europejskiej powinno przynieść w rezultacie większą liczbę różnorodnych ujęć i materiałów pomocniczych do wykorzystania, w zależności od potrzeb, w różnych krajach i środowiskach. W programach szkolnych i edukacyjnych wszystkich krajów powinna się znajdować historia Europy, umiejętnie przedstawiana w europejskim duchu subsydialności – jako mądre i atrakcyjne wprowadzenie do historii lokalnej, religijnej, narodowej i państwowej21.

Warto byłoby także dla zrozumienia różnych form współczesnych „fundamentalistów” (nazwa rozpowszechniona zawsze wymaga bliższego określenia samego zjawiska) opracować dzieje „darwinizmu społecznego”, jego rodzajów i przeobrażeń w Europie i na świecie przez ostatnie sto kilkadziesiąt lat. Strach wobec zagrożeń globalizacji zdaje się niekiedy prowadzić do zamykania się w różnego rodzaju gettach umacnianych nienawiścią do „innych”. W skali światowej trzeba pamiętać o programach i wysiłkach podejmowanych przez UNESCO przeciwko zagrożeniom występującym w świecie doby globalizacji. Por. np. książki próbujące dać przepis na zrozumienie współczesności: „Klucze do XXI w.” Jérôme Bindé, ze wstępem dyrektora generalnego UNESCO Koïchiro Matsuury, UNESCO-Seuil, Paris 2000 (Les clés du XXI siècle); Edukacja poprzez kulturę.

Kreatywność i innowacyjność, red. D. Ilczuk, S. Ratajski, Warszawa 2011.

21 Ogromne znaczenie po okresie 1945–1989 miała współpraca historyków krajów europejskich czy też określonych regionów. Przyniosła ona wyniki o istotnym znaczeniu także z punktu widzenia historii europejskiej jako całości. Można przypomnieć rezultat na przykład prac nad stosunkami francusko-niemieckimi, polsko-niemieckimi czy nad jakże złożoną historią Europy Środkowo-Wschodniej i dziedzictwem Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej (por. J. K ł o c z o w s k i, Historycy o Polsce w Europie, [wprowadzenie], [w:] Przeszłość dla przyszłości..., s. 7–12, i zestawiona tam podstawowa literatura). W UNESCO udało się zorganizować Komitet Mieszany: UNESCO – Międzynarodowy Komitet Nauk Humanistycznych (CISH), który od 1995 r. podjął wysiłek współpracy historyków z wielu krajów świata pod moim przewodnictwem (por. materiały zestawione [w:] Europe Central entre l’Est et l’Ouest, red. J. Kłoczowski, Lublin 2005, s. 97–130; oraz ważne materiały z konferencji Komitetu w Dąbrowicy pod Lublinem w 1998 r.: Les frontières et l’espace national en Europe du Centre-Est. Exemple des quatre pays: Biélorussie, Lituanie, Pologne et Ukraine, red. J. Kłoczowski, P. Plisiecki, H. Łaszkiewicz, Lublin 2000). Doświadczenie wspólnej pracy z CISH, międzynarodową organizacją historyków bardzo niezależną i niepoddającą się naciskom „oficjalnej” polityki historycznej uprawianej w wielu krajach, pokazano namacalnie, jak bardzo potrzebna jest troska o maksymalną niezależność historyków i możliwie pełny obiektywizm.

Wielka szkoda, że po 2000 r. nie udało się utrzymać tej inicjatywy, mimo woli zarządu CISH do jej kontynuowania. Por. ocenę prac Komitetu i jego cele, które przedstawili sekretarz generalny 20

PW 51.indb 684

2015-05-11 15:15:56

HISTORIA EUROPY I JEJ KULTURY

685

Jak słusznie podnosi Le Goff, winny to być przede wszystkim główne zarysy wielkich przemian, nieprzeładowane szczegółami22 – w centrum takich ujęć znajdzie się kultura, antropologia kulturowa, ukazująca z jednej strony długie trwanie kultur społecznych, z drugiej zaś przemiany, jakie zachodziły tak wśród elit, jak i w miastach oraz wsiach. Chodzi o ukazanie ewolucji postaw wobec nowych sytuacji i wyzwań. Należy przy tym pamiętać, że kolejne etapy przemian zachodziły przy wielkich różnicach w czasie i przestrzeni europejskiej. Ważne jest też porównawcze, a jednocześnie maksymalnie obiektywne spojrzenie na sukcesy i klęski. Różnice poglądów winny być, oczywiście, wydobyte. Ujęcia mądre, szerokie i bez przeładowania prowadzą między innymi do dobrej, wieloaspektowej syntezy kulturowej, realnie zbliżającej mieszkańców Unii do lepszego poznania bogatej różnorodności i zarazem wspólnoty krajów unijnych23.

Cała rzecz wymaga od Unii Europejskiej wyraźnego otwarcia się na sprawy kultury jej mieszkańców, obywateli dziś niekiedy bardziej potencjalnych niż rzeczywistych. Dotykamy tu sprawy niezwykle ważnej, wręcz kluczowej dla stanu i przyszłości Unii. Przy całej wadze polityki i gospodarki – zagadnień często uprzywilejowanych w światowych badaniach tak swoistego organizmu, jakim jest nasza Unia – musimy pamiętać, że to właśnie kultura, postawy i świadomość, poczucie więzi i faktycznego zaangażowania „ludzi Unii” decydują o przyszłości i charakterze całego dzieła. Chciałbym, byśmy pamiętali o jakże słusznym apelu Bronisława Geremka sprzed kilku lat, wciąż w pełni aktualnym: „Stworzyliśmy Europę – trzeba teraz stworzyć Europejczyków”24. Chodzi tu o mądrą politykę masowej edukacji europejskiej. Musimy wyrwać się z przygniatającej atmosfery lęku i pesymizmu. „Należy położyć akcent na działanie budzące nadzieję i napełniające obywateli nadzieją, jaką może im przynieść Unia Europejska”.

We wspomnianym spotkaniu historyków europejskich, z którego dwie wypowiedzi przedstawiałem wyżej, dotykam problemu humanizmu chrześcijańskiego.

CISH – François Bédarida, i historyk z Afryki pracujący w UNESCO w Paryżu – Christophe Wondji (Les frontières et l’espace..., s. 11–14).

22 J. Le G o f f, Les strates historiques..., s. 201, stwierdza z naciskiem: „historia... jest bazą Europy...”. „Program [nauczania] historii europejskiej jest niezbędny... i to we wszystkich ośrodkach edukacji europejskiej...”, „... historia... w wielkich liniach będzie lepiej przyjęta i bardziej skuteczna od, wydaje mi się, historii gubiącej się w szczegółach...”.

23 Jest sprawą zasadniczą – i tu między innymi Le Goff wypowiada opinię, którą w pełni podziela wiele środowisk – że w generalnej polityce Unii i państw członkowskich trzeba, obok polityki i ekonomii, uwzględnić kulturę w pełnej „świadomości licznych dziedzictw kulturowych” (J. Le G o f f, Les strates historiques..., s. 110).

24 B. G e r e m e k, Stworzyliśmy Europę, musimy stworzyć Europejczyków, [w:] Idem, Głos w Europie..., s. 87–93, wystąpienie wygłoszone w Rzymie, 24 marca 2007 r., na konferencji poświęconej przyszłej Europie. Geremek kończy ten apel nawiązaniem do polskich doświadczeń „Solidarności” (nie tylko zresztą), por. s. 93.

PW 51.indb 685

2015-05-11 15:15:56

686

JERZY KŁOCZOWSKI

Wiązałem z nim przejawy wolności i tolerancji religijnej w Europie Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza w przestrzeni polsko-litewskiej XVI w. Badania ostatnich dziesięcioleci ukazały w pełni miejsce humanizmu chrześcijańskiego w renesansie XII–XIII w. Prąd ten miał też swój udział w pogłębionej chrystianizacji Europy Środkowo-Wschodniej od XIII w.25 Humanizm, zapoczątkowany w XII–XIII w., kiedy to powstawały fundamenty kultury wyraźnie zachodnioeuropejskiej, łacińskiej wtedy i rzymskokatolickiej, w kolejnych stuleciach miał stanowić nurt bardzo ważny i niewątpliwie namacalny, charakterystyczny dla kultury europejskiej. Trzeba pamiętać o różnych humanizmach, tak religijnym – z bardzo różnymi wyznaniami i akcentami, jak i laickim, świeckim, szczególnie żywotnym od epoki oświecenia aż do naszych czasów w bardzo różnych przekrojach. Ciągle mamy tu do czynienia z konfrontacjami i problemami mniej czy bardziej odległymi od postaw szeroko otwartych na człowieka wolnego i otwartego na ludzi innej wiary czy przekonań, postaw głęboko humanistycznych, ludzkich.

W grę wchodzi dobra historia europejskiego humanizmu, historia postaw i wartości ludzi kolejnych pokoleń i epok, ich sukcesów i klęsk, aż do totalitaryzmów XX w. leżących dokładnie na antypodach humanistycznych wartości europejskich.

W warunkach państwa wolnego, niewyznaniowego (tak w sensie religijnym, jak w duchu laickiego fundamentalizmu) wartości i postawy humanizmu otwartego, nastawionego życzliwie i krytycznie do tysiącletniej tradycji europejskich humanizmów, chrześcijańskiego i laickiego, być może mogłyby stanowić dzisiaj trzon kultury europejskiej jako głównej podstawy ideowej Unii i wielkiego programu edukacyjnego. Wysiłku wymagać tu będzie unikanie skrajnego europocentryzmu i lekceważenia innych kręgów cywilizacyjnych, a jednocześnie niezapominanie, czy wręcz świadome eksponowanie niewątpliwych cech oryginalnych europejskiej kultury i jej wagi w ostatnim tysiącleciu26.

J. K ł o c z o w s k i, L’humanisme chretien. La féderation Pologne-Lithuanie au XVI siècle, [w:] 27 leçons d’histoire..., s. 183–189. O współczesnym ujęciu historii humanizmu europejskiego por. moją książkę i przytoczoną tam literaturę przedmiotu, bardzo już dziś rozbudowaną, J. K ł o c z o w s k i, Nasza tysiącletnia Europa...

26 J. K ł o c z o w s k i, Humanizm chrześcijański – zakony a jego recepcja w polskim chrześcijaństwie i kulturze, [w:] Idem, Wspólnoty zakonne w średniowiecznej Polsce, Lublin 2010, s. 209 (tam też podstawowa literatura przedmiotu). J. Le Goff w konkluzjach swego tekstu (Les strates historiques..., s. 216) bardzo słusznie podnosi, że dzisiaj Europa społeczno-demokratyczna i laicka powinna respektować w pełni wolność kultu wszystkich religii (s. 210). W innym miejscu przypomina wagę średniowiecznego ideału „pokoju opartego na przymierzu wiary i rozumu” (Visions d’Europe..., s. 405). Ideę odwołania do humanizmu przez historyków formułował przed laty między innymi Ferdynand Braudel (Europe, Paris 1982), a także Bronisław Geremek (B. Geremek, Głos w Europie..., s. 42 i n.), przywołując słusznie zarówno dziedzictwo chrześcijańskiego średniowiecza, jak i „wspólnotę rozumu” oświecenia, jako że „Oba te doświadczenia łączyły... wspólny, fundamentalny 25

PW 51.indb 686

2015-05-11 15:15:56

HISTORIA EUROPY I JEJ KULTURY

687

W perspektywie ujęcia całej historii europejskiej istotnym problemem będzie włączenie kręgu cywilizacji bizantyńskiej. Nasz krąg zachodniołaciński krystalizuje się ostatecznie w X–XII w., a chrześcijański krąg bizantyński jest o kilka wieków starszy. Dokładnie od X–XI w. formuje się też krąg bizantyńsko-słowiański, ze swoistymi cechami, od języka poczynając. Ma on od następnych stuleci aż do dziś swoje mocno utrwalone miejsce w historii Europy. Jeden z kluczowych problemów kulturalnej historii Europy stanowią porównawcze studia humanizmu chrześcijańskiego w obu kręgach, łącznie z obszarami na przykład Ukrainy, gdzie dochodziło do głębokiego spotkania obu kultur i ich humanizmów27.

Nawiązując do humanizmów europejskich, trzeba oczywiście pamiętać o rewolucji moralno-kulturowej młodych pokoleń na Zachodzie europejskim i w Ameryce, która począwszy od lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. w niemałym stopniu podcięła fundamenty społeczno-kulturowe, trwałe dotąd przynajmniej na obszarach niedotkniętych totalitaryzmami. Przeobrażenia te prowadziły do dechrystianizacji, zrywania więzi między pokoleniami, między element historii europejskiej” (B. Geremek, Głos w Europie..., s. 43). Dziedzictwo chrześcijaństwa pluralistycznej dziś Europy w ramach dziedzictwa kulturowego trzeba rozpatrywać – jest to istotny problem także dziejów humanizmu – łącznie z historią wolności i przyznawania praw obywatelom, J. K ł o c z o w s k i, Nasza tysiącletnia Europa..., s. 112–121, 179–187. Por. J. K ł o c z o w s k i, Europa. Chrześcijańskie korzenie, Warszawa 2004. To ważna próba wskazania w płaszczyźnie filozoficznej siły, jaką dawało chrześcijaństwu zachodniemu połączenie wiary z nauką: A. Grzegorczyk, Europa. Odkrywanie sensu istnienia, Warszawa 2001. Por. instruktywne refleksje w perspektywie Żyda amerykańskiego – J.H.H. W e i l e r, Chrześcijańska Europa. Konstytucyjny imperializm czy wielokulturowość?, tłum. W. Michera, Poznań 2003. K. Pomian, Europa i jej narody..., s. 229 – sprawa dwóch wielkich tradycji europejskich, chrześcijaństwa i oświecenia, długo walczących ze sobą, ale pogodzonych wobec totalitaryzmów. Rzeczą wielkiej wagi jest obecnie i byłby w przyszłości dialog na gruncie humanizmu chrześcijańskiego i laickiego, niełatwy, ale niezwykle ważny w perspektywie przyszłości nie tylko Europy. Doświadczenia elit polskich doby „Solidarności” warte są ukazania na gruncie europejskim. Można to ująć nawet szerzej jako doświadczenia niezależnych elit w Europie pod rządami sowieckiego komunizmu. Wagę takiego dialogu bardzo podkreślał m.in. Leszek Kołakowski.

27 Le origini e lo sviluppo della cristianità Slavo-Bizantina, red. S.W. Swierkosz-Lenart, Roma 1992; Chrześcijaństwo Rusi Kijowskiej, Białorusi, Ukrainy i Rosji X–XVII wiek, red. J. Kłoczowski, Kraków 1997; I. Š e v č e n k o, Ukraine between East and West: Essays on Cultural History to the Early Eighteenth Century, Edmonton–Toronto 1996; J. I s a j e w i c z, Post-Byzantine and Latin Civilizationsin East-Central Europe: Zones of Coexistence and of Mutual Influence, [w:] EastCentral Europe’s Position within Europe. Between East and West, red. J. Kłoczowski, Lublin 2004, s. 191–207. Dla kulturalnych związków Białorusi i Ukrainy z Polską i Litwą aktualny stan badań i rysujących się coraz pełniej związków przedstawiają historycy czterech krajów w publikacji: Unia lubelska – dziedzictwo wielu narodów... Znakomity znawca historii Ukrainy, prof. Natalia Jakowenko, tak kończy swój tekst (s. 60): „...nowe prace z historii kultury... oraz ideologii i tożsamości... coraz bliżej przywodzą nas do lubelskich źródeł trzeciego – ukraińskiego – składnika Rzeczypospolitej Obojga Narodów”.

PW 51.indb 687

2015-05-11 15:15:56

688

JERZY KŁOCZOWSKI

przeszłością a teraźniejszością, do skrajnego indywidualizmu widzącego przyjemność czy zysk bez żadnych obowiązków. Głoszone hasła – w rodzaju „zakazane jest zakazywać czegokolwiek” – i skrajny relatywizm prowadziły do podważania wszelkich wartości i prawdy, także prawdy historycznej, itd. Widoczny do dziś pesymizm, także w sprawach Unii i Europy, ma z pewnością wiele źródeł, wśród których można wymienić i rewolucję moralno-kulturalną, która ukształtowała w dużym stopniu całe pokolenie stojące dziś u steru.

Niesłychanie ważną rzeczą, o której trzeba pamiętać, jest rozwój porównawczych badań nad wielkimi kręgami cywilizacyjnymi świata, prowadzących do zupełnie nowego ujęcia tradycyjnej historii powszechnej. Notujemy tu w ostatnich latach ogromne postępy badawcze, ale zarazem – jak zawsze z postępem – powstają także nowe znaki zapytania i perspektywy dalszych, pogłębionych badań, coraz bardziej potrzebnych.

Badania nad naszą tysiącletnią Europą są, siłą rzeczy, najbardziej zaawansowane w świecie, ale i tu ogromny postęp w przedstawieniu kręgu zachodnioeuropejskiego, jaki się dokonał w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, pozostawiał – można chyba bez przesady powiedzieć – daleko w tyle nowocześnie pojęte badania nad kręgiem bizantyńskim, a właściwie od X–XI w. już w coraz większym stopniu bizantyńsko-słowiańskim.

Widzenie „naszej Europy” w tym światowym kontekście ma niezwykle doniosłe znaczenie dla całego problemu naszego miejsca w świecie i pełnej stabilizacji Unii w ramach międzynarodowej współpracy28.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Ogromną popularność w świecie w połowie XX w. zdobyła porównawcza historia światowych cywilizacji. A. T o y n b e e, A Study of History, t. 1–12, London 1934-1961. Bardzo rozwinięte później badania nad wielkimi kręgami, ciągle bardzo potrzebne, wymagają sięgania do najnowszych rezultatów. Ważna jest też krytyka naukowa ambitnej syntezy Toynbee’go, m.in. w szkole Annales.

Na zakończenie tych rozważań pragnę przytoczyć konkluzje końcowe współredaktora cytowanej wcześniej książki o wizjach Europy (Visions d’Europe...), Roberta Pichta, w tłumaczeniu na język polski: „Europa rzeczywista jest ciągłym procesem edukacji. Wszystko, co służy umocnieniu wzajemnego zrozumienia się Europejczyków, i percepcja bardziej jasna międzynarodowych współzależności stanowią najlepszą inwestycję w naszą wspólną przyszłość. Edukacja, formacja i badania międzynarodowe winny stanowić priorytet dla państw narodowych, jak i dla polityki Unii” (s. 430). I może jeszcze raz warto przytoczyć Bronisława Geremka: „[...] początkiem projektu politycznego jest marzenie. Takie marzenie musi istnieć i powinno być to marzenie europejskie. Owo marzenie – to historia Europy, która kształtuje symbole, odmienia sposób porozumiewania się między nami Polakami, Francuzami, Szwajcarami, Duńczykami...” (B. G e r e m e k, Głos w Europie..., s. 48).

28

PW 51.indb 688

2015-05-11 15:15:56

HISTORIA EUROPY I JEJ KULTURY

689

SANTRAUKA Jerzy KŁOCZOWSKI, Europos ir jos kultūros istorija. Jų dabartinė reikšmė Europos Kultūrai Pirmaisiais Europos Bendrijos kūrimo metais-būsimosios Europos Sąjungos- įvairūs pasiekimai buvo susiję visų pirma su istorija ir kultūra. Tai buvo reakcija į karo sunkumus ir europietišką totalitarizmą. Pradedant nuo XX a. pab. vis labiau plinta šiandieninės vertybės-žmogaus teisės ir demokratija, turinčios milžinišką reikšmę visam pasauliui. Nors kultūros ir istorijos klausimai dažnai nustumiami į šoną arba visai atmetami.

Autorius nusilenkia milžiniškai istorijos ir atminties reikšmei, o taip pat kultūrai, kuri kaip vertybė, apjungdama istoriją ir atmintį perteikia jų reikšmę Europos Sąjungos gyventojams. Kalbama apie daugiakultūrių visuomenių kūrimąsi europietiškose visuomenėse su skirtingomis tautinėmis šaknimis, kurie nepaisant skirtingos kilmės susivienija europietiškoje kultūroje. Europos Sąjungos ateitis ir demokratijos vienamonolitiškumas priklauso nuo piliečių savimonės, kurie giliai įsišakniję savo kultūroje: tautinėje, religinėje. Prieš daug metų Bronisław Geremek, didis lenkas ir europietis, susumavo tai tokiais žodžiais: „Sukūrėme Europą, dabar reikia sukurti europiečius”. Istorija ir kultūra, kruopščiai apmąstyti, gilūs ir humaniški, pilnai priimami visuomenės ir valdžios, sudaro prielaidas „europiečių”: idėjos įgyvendinimui, lemiamos tos organizacijos sėkmei.

РЭЗЮМЭ Ежы КЛАЧОЎСКІ, Гісторыя Эўропы і яе культуры. Іх сёньняшняе значэньне для Эўрапейскага Зьвязу У першыя гады будаўніцтва падмуркаў эўрапейскай супольнасьці – будучага Эўрапейскага Зьвязу – усе паралелі былі перш за ўсё зьвязаныя зь гісторыяй і культурай. Гэта была рэакцыя на ваенныя цяжкасьці і эўрапейскі таталітарызм. Пачынаючы ад канца ХХ стагоддзя, усё болей і болей распаўсюджваюцца паралелі зьвязаныя з сучаснымі вартасьцямі – правамі чалавека і дэмакратыяй, якія маюць галоўнае значэньне для ўсяго сьвету. Пры гэтым пытаньні культуры і гісторыі часта перасоўваюцца ў бок альбо нават адкідаюцца. Аўтар схіляецца над фундамэнтальным значэньнем памяці і гісторыі – а таксама культуры як вартасьці, якая аб’ядноўваецца з гэтымі двума паняцьцямі – для ідэнтычнасьці Эўрапейскага Зьвязу. Гаворка вядзецца аб фармаваньні шматэтнічных эўрапейскіх грамадзтваў рознага паходжаньня, якія свае адрозныя ідэнтычнасьці аб’ядноўваюць у рамках ідэнтычнасьці эўрапейскай культурнай. Будучыня Зьвязу і ўсёй дэмакратыі залежыць ад сьвядомасьці грамадзянаў, людзей глыбока ангажаваных ва ўласную культуру: нацыянальную, рэлігійную і т.п. Шмат гадоў таму Браніслаў Гэрэмэк, вялікі паляк і вялікі эўрапеец, падсумаваў гэта наступнымі словамі: «Мы стварылі Эўропу, цяпер трэба стварыць эўрапейцаў». Гісторыя і культура, старанна прадуманыя, глыбокія і гуманістычныя, цалкам прынятыя грамадзтвам і ўладамі Зьвязу, ствараюць залог посьпеху ідэі «эўрапейцаў», якая зьяўляецца вырашальнай для будучыні гэтай арганізацыі.

РЕЗЮМЕ Єжи КЛОЧКОВСКІ, Історія Європи та її культури. Їх роль в сучасному Європейському Союзі У перші роки закладання основ Європейського співтовариства – в майбутньому Європейського Союзу – всі посилання були в першу чергу пов’язані з історією та культурою. Це було зроблено у відповідь на труднощі війни та європейські тоталітаризми. Починаючи з кінця ХХ століття, все більше і більше поширені посилання пов’язані з сучасними цінностями – правами людини і демократією, які мають істотне значення для всього світу. І питання культури та історії часто залишаються на узбіччі або навіть відкидаються. Автор задумується над фундаментальною важливістю пам’яті та історії, – а також культури, як цінності, котра поєднує ці два поняття – для само ідентифікації жителів Європейського Союзу.

PW 51.indb 689

2015-05-11 15:15:56

690

JERZY KŁOCZOWSKI

Йдеться про розвиток багатонаціональних європейських суспільств з різним корінням, котрі свою різну ідентичність поєднують в контексті європейської культурної ідентичності. Майбутнє Євросоюзу і спільної демократії залежить від свідомості громадськості, людей глибоко укорінених в своїй власній культурі, національності, релігії і т.д. Багато років тому, Броніслав Геремек, великий поляк і великий європеєць, підсумував це в наступних словах: «Ми створили Європу, тепер ми повинні створити європейців». Історія та культура, ретельно продумані, глибокі і гуманітарні, повністю прийняті суспільством і владою Євросоюзу – це передумова для успіху ідеї «європейців», що має вирішальне значення для майбутнього цієї організації.

РЕЗЮМЕ Ежи КЛОЧКОВСКИ, История Европы и ее культуры. Их роль в современном Европейском Союзе В первые годы построения основ Европейского сообщества – будущего Европейского союза – все ссылки были в первую очередь связаны с историей и культурой. Это было сделано в ответ на трудности войны и европейского тоталитаризма. Начиная с конца ХХ века, все больше и больше ссылок связывают с современными ценностями – правами человека и демократией, которые имеют существенное значение для всего мира. И вопросы культуры и истории часто откладываются в сторону или даже откидываются. Автор склоняется над фундаментальной ценностью памяти и истории, – а также культуры, которая соединяет эти два понятия – для идентификации личности жителей Европейского Союза. Речь идет о развитии многонационального европейского общества, людей с различным жизненным опытом, который их объединяет, разных по идентичности в контексте европейской культурной идентичности. Будущее союза и единой демократии зависит от сознательности общественности, людей глубоко укоренившихся в его собственной, национальной, религиозной культуре и т.д. Много лет назад, Бронислав Геремек, большой поляк и великий европеец, подытожил это в следующих словах: «Мы создали Европу, теперь мы должны создать европейцев». История и культура, тщательно продуманные, глубокие и гуманистичные, полностью приняты обществом и властями Союза, это предпосылка для успеха идеи «европейцев», решающей для будущего этой организации.

SUMMARY Jerzy KŁOCZOWSKI, The History of Europe and its Culture – Its meaning for the European Union In the first years of building the foundations of a European community – the future European Union – most all references were to history and culture. This was a reaction to the hardships of war and European totalitarianism. Starting at the close of the 20th century, more and more often, references to modern values were heard – human rights and democracy, having great significance for the whole world. Historical and cultural questions are now often pushed to the side, or even completely ignored.

The author reflects on the fundamental importance of memory and history – as well as culture, which is linked to these two terms – to the identity of EU citizens. This is the shaping of multi-ethnic European societies from different points of origin, which unites their varied identities within the framework of European cultural identity. The future of the EU and uniform democracy depends on the consciousness of its citizens – people deeply entrenched in their own culture; national, religious, etc. Many years ago, Bronisław Geremek, a great Pole and European, summed this up in the following matter: “We have created Europe, now we must create Europeans.” History and culture – thoroughly considered, deep and humanistic, totally accepted by societies and the EU authorities – are the conditions for the success of the idea of “Europeans”, which will decide the future of the organization.

PW 51.indb 690

2015-05-11 15:15:56

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 691–703, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Henryk Wisner Warszawa

Parę uwag O SEJMIKU GENERALNYM SŁONIMSKIM Czasy Zygmunta III

D

ECYZJA O UTWORZENIU SEJMIKU GENERALNEGO Wielkiego Księstwa Litewskiego (zjazdu głównego, generała) została zapisana w Artykułach henrykowskich, które uchwalił sejm elekcyjny (12 V 1573 Warszawa), a zaprzysiągł król obrany Henryk Walezy (10 IX 1573 Paryż). Była jednym z ważnych kroków w dziele unifikacji tworzącej się Rzeczypospolitej Obojga Narodów, gdyż oznaczała uznanie nadrzędności postanowień wspólnego sejmu i władcy nad odrębnym prawodawstwem litewskim. W tworzącym bowiem ustrój sejmikowy Wielkiego Księstwa tzw. II Statucie, który powstał parę lat przed unią (1566–1569), sejmiku głównego nie wymieniono, bo byłby sejmem przed sejmem, tyle, że bez udziału hospodara (wielkiego księcia).

Jak stanowiły Artykuły, sejmik miał zbierać się w Wołkowysku.

Zanim jednak stało to się normą, zaczął obowiązywać Statut zwany nowopoprawionym, a z czasem Trzecim (6 stycznia 1589). Dodać można – zatwierdzony tylko przez Zygmunta III, co mogłoby prowokować do dyskusji o zakresie władzy, jaką rzeczywiście, nie zaś zgodnie z literą prawa, miał władca Polski i Litwy. W prezentowanym tekście należy poprzestać na stwierdzeniu, że sejm, choć nie wyraził formalnej aprobaty dla Statutu, uczynił to pośrednio, najpierw przez wprowadzenie zmian do niego, a potem przez powoływanie komisji dla dokonania korektury i wyrażanie zgody na kolejne edycje.

Zgodnie z nowym prawem, sejmik generalny miał się zbierać w Słonimiu. Dlaczego dokonano zmiany, nie wiadomo. Być może, zaważył wpływ Lwa Sapiehy, podkanclerzego litewskiego a jednocześnie starosty słonimskiego. Jeśli tak, znaczyłoby to, że myślał o zwiększeniu oddziaływania na obrady, ale także, iż korzyści, jakie zjazdy szlachty przynosiły miastom, w których się odbywały, przewyższały straty

PW 51.indb 691

2015-05-11 15:15:56

692

HENRYK WISNER

spowodowane burdami. O tym zaś, że zjazdy budziły obawy, świadczy choćby wystąpienie na sejmiku generalnym z roku 1597 ciwuna i posła wileńskiego Jana Paca, który zachęcając do uchwalenia okazowania, mówił, że „nie psuje się Nowogródek, Mińsk od Trybunału, ani Słonim od zjazdu”1. Być może Słonim miał jednak zawdzięczać spokój niemal stałej obecności na sejmikach jednego z Sapiehów.

Ewenementem było zwołanie przed sejmem 1605 r. sejmiku generalnego do Mścibohowa2. Zjazdy zwołane przez króla, w roku 1588 do Wilna i z powodu zarazy przeniesiony do Wołkowyska oraz w 1602 r. do Nowogródka, bardziej przypominają Zjazd Główny WXL czyli, jak potocznie mówiono, konwokację wileńską, niż sejmik generalny. Obradować bowiem miały nie przed sejmem, lecz po nim, bądź po konwokacji. W pierwszym wypadku chodziło o aprobatę podatków, których Litwini nie zaaprobowali na sejmie koronacyjnym, w drugim i o zwiększenie uchwalonych przez konwokację.

Sejmiki w powieciech [...] także i zjazd główny [...] w Nowogródku stanom Wielkiego Księstwa Litewskiego [...] składamy [...] skąd by się więcej aniżeli pobór na zjeździe przeszłym wileńskim uchwalony [został]3.

Kwestią odrębną jest, że król, wobec sprzeciwów wojewody wileńskiego Krzysztofa Radziwiłła Pioruna, ulegając perswazjom kanclerza litewskiego Lwa Sapiehy, który przekonywał, że wobec nastrojów szlachty pożądane uchwały nie zostaną podjęte, zjazd nowogrodzki odwołał.

Zrozumiawszy z pisania UW, że się do żadnego ratunku wojska w Inflanciech przyłożyć nie chcą [...] zdało się nam powtórzyć [...] abyś już składania sejmików [...] zaniechał [...]4.

Nastroje niechętne nowym obciążeniom wynikały z tragicznej sytuacji Litwy (klęska głodu, zaraza, niszczące przemarsze wojska idącego do i z Inflant) Jak stanowił Statut, w obradach sejmiku generalnego powinni brać udział senatorowie oraz wybrani na sejmikach powiatowych i opatrzeni instrukcjami posłowie na sejm .

H. L u l e w i c z, Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 1, Warszawa 2009, s. 129 (Diariusz obrad sejmiku przedsejmowego w Słonimiu z dn. 27–30 I 1597). Z tego niezwykle cennego wydawnictwa pochodzą niemal wszystkie wykorzystywane w artykule odwołania do uchwał słonimskich.

2 Ibidem, s. 145.

3 Teki Naruszewicza [dalej: TN], T 99, nr 34. Zygmunt III do Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki, 31 VII 1602 Kraków.

4 O sprzeciwie wojewody zob. BPAN Kraków 352, k. 119. Podkanclerzy koronny Piotr Tylicki do Lwa Sapiehy, 5 IX 1602 Kraków. TN, t 99, nr 45. Zygmunt III do Lwa Sapiehy, 11 IX 1602 Kraków.

1

PW 51.indb 692

2015-05-11 15:15:56

O SEJMIKU GENERALNYM SŁONIMSKIM

693

Obrady miały się rozpoczynać 4 tygodnie po zebraniu się sejmików powiatowych, a 2 tygodnie przed sejmem zwyczajnym. Należy jednak podkreślić, że są to daty orientacyjne, a konkretne wskazywał król. W wypadku sejmu nadzwyczajnego terminy ustalał poprzedzający go sejm zwyczajny, a uściślał król, bądź sam król, jeśli sejm poprzestał na upoważnieniu go do zwołania sejmu nadzwyczajnego.

I tak, sejm roku 1595 zezwalając na zwołanie sejmu nadzwyczajnego określił, że sejmiki powinny go poprzedzić o trzy tygodnie, w 1626 r. wymienił cztery, w roku 1627 nie wspomniał, kiedy miałyby się zebrać, a Zygmunt III złożył sejmiki na około trzy tygodnie przed sejmem (5 i 27 czerwca 1628). Data zebrania się sejmiku generalnego była wskazywana tylko przez króla i przypadała przeważnie na 10 dni przed sejmem, czyli, zwykle, 10–11 dni po zebraniu się sejmików przedsejmowych.

Tak było w roku 1613 (23 listopada i 3 grudnia) i w 1632 (1 i 11 marca).

Wszystkie terminy ogłaszano w legacjach rozsyłanych do urzędów grodzkich.

Rzeczywisty okres dzielący sejmiki czasem był nieco inny niż wskazany przez prawo, gdyż władca nie przestrzegał zbyt ściśle terminów, zawsze zaś należy odliczyć czas obrad w powiatach (od jednego do kilku dni). Ponadto instrukcję dawane posłom niekiedy spisywano nawet kilka dni po zakończeniu sejmiku, należało więc, a przynajmniej jeden z posłów, na nią zaczekać. Wreszcie, pewnie trzeba było wstąpić do domów dla przygotowania się do czasem trudnego a zawsze kosztownego wyjazdu.

Do zwykłego miasta sejmów, czyli Warszawy, jeśli jechano najkrótszą drogą, było od nieco ponad 200 do blisko 900 kilometrów. Najkrótszą, bo część tras nie prowadziła przez Słonim. Tak było w wypadku Brześcia, Grodna, Pińska, Kowna, Lidy, Poniewieża, Rosień, Trok, Wilna, Wiłkomierza, Wołkowyska... Aby zatem wziąć udział w obradach sejmiku generalnego część posłów musiała przebyć dodatkowo od kilkudziesięciu do kilkuset kilometrów5. Przykładowo, droga na sejm warszawski posłów brzeskich, jeśli chcieli wziąć udział i w sejmiku generalnym, liczyła nie 190 kilometrów, lecz 520 (170 do Słonimia i stamtąd 350 do Warszawy). Posłowie grodzieńscy musieli przebyć nie 277 kilometrów, lecz 487, pińscy odpowiednio 380 i 470 kilometrów.

Zawsze pobyt w Słonimiu wydłużał czas ekspedycji, a zatem i jej koszty.

Jechano z wozami a to choćby ze względu na wiezione zapasy żywności i paszy, czyli, licząc może zbyt optymistycznie, w ciągu dnia pokonywano około 40 kilometrów. Droga z Brześcia do Słonimia zajmowała więc 4–5 dni, z Mozyrza 12, a z Pińska 10. To zaś oznacza, że zdążenie na obrady sejmiku generalnego bywało trudne, a w wypadku niektórych posłów właściwie niemożliwe.

Odległości są liczone zgodnie ze współczesnym przebiegiem dróg, zwykle, choć pewnie nie zawsze, pokrywającym się z tym sprzed wieków. Podano je zaś z dokładnością do 10 kilometrów.

5

PW 51.indb 693

2015-05-11 15:15:56

694

HENRYK WISNER

W Słonimiu, jak zapisano w III Statucie, należało obradować „wedle czasu i potrzeby”, ale tak, żeby zdążyć na sejm. Ze źródeł wynika, że sejmik trwał od 3 do 6 dni, a jeśli z powodu niskiej frekwencji, o czym niżej, zebrani nie podjęli obrad, zapewne dwa. W roku 1597 obradował w dniach 27–30 stycznia (początek sejmu 10 lutego), w 1607 od 23 do 26 kwietnia (sejm zbierał się 7 maja), w 1624 w dniach 23–27 grudnia (początek obrad sejmowych 7 stycznia 1625), a w 1626 w dniach 13–14 stycznia (sejm 27 stycznia).

Ze Słonimia do Warszawy jest, jak wspomniano, około 350 kilometrów, do Krakowa, gdzie w roku 1595 Zygmunt III złożył sejm, 650. A zatem, było możliwe nie? zdążenie na początek obrad sejmu zwyczajnego. Droga ze Słonimia do stolicy zajmowała bowiem około 9 dni, a do Krakowa 16. Gdy sejm miał się zebrać w Krakowie (7 lutego 1595), król dokonał uzasadnionych wydłużeniem drogi zmian w terminie sejmików zarówno przedsejmowych, jak i relacyjnych. Sejmiki powiatowe miały się zebrać 29 grudnia 1594 r. (zatem nie 4 a ponad 5 tygodni wcześniej), sejmik generalny słonimski 23 stycznia, sejmiki relacyjne 5 maja, czyli nie 4 tygodnie po zakończeniu sejmu (21 lutego) a prawie 10! Król stwierdzając, że m.in. , „przez dalekość drogi” posłowie nie mogli przybyć na zwykły termin sejmików relacyjnych, „naznaczyć [...] raczył czas, to jest dzień 5 maja”6. Sytuacja formalnie podobna, ale w rzeczywistości inna, była w roku 1603. Sejmik generalny wprawdzie obradował 8 stycznia, zatem niemal cztery tygodnie przed sejmem, tyle, że dopiero w Słonimiu zebrani oficjalnie dowiedzieli się o przeniesieniu obrad do Krakowa! Jeszcze 2 grudnia były to tylko pogłoski: „O sejmie twierdzą, że do Krakowa nam każą, jeno na słonimski sejmik oczekiwają, żeby w gromadzie nas zastano”7. Podobnie było i w wypadku kolejnego z sejmów pozawarszawskich, to jest toruńskiego, gdyż początkowo i on miał obradować w Warszawie8.

Należy podkreślić, że mimo wspomnianych kłopotów, terminy zjazdów zapisane w Statucie miały aprobatę szlachty, a wskazywane przez sejm czy króla nie budziły sprzeciwu sejmików.

Spośród 27 (po 1638 r. 28) senatorów oraz początkowo 44, a po pojawieniu się w sejmie przedstawicieli sejmiku smoleńskiego (w roku 1621) i starodubowskiego (w 1626, na sejmie warszawskim), 48 posłów, w Słonimiu zjawiało się od kilkunastu do dwudziestu paru. W wypadku senatorów – od 2 w roku 1597 do 10 w 1603, posłów zapewne od 8 w roku 1626, przed sejmem zwyczajnym, do 19 w 1611.

Podane dane, które powstały z zestawienia podpisów na uchwałach sejmików Czart., rkps 2243, nr 38. Instrukcja relacyjnego sejmiku wileńskiego, 5 V 1595 Wilno.

Lietuvos Mokslu Akademijos Vrublevskiu Biblioteka. Vilnius (dalej: LMAB), F 139 SK 809.

Biskup wileński Benedykt Wojna do księcia [zapewne Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki], 2 XII 1602 Niedźwiedzice.

8 Zob. J. S e r e d y k a, Sejm w Toruniu z 1626 r., Wrocław 1966, passim.

6 7

PW 51.indb 694

2015-05-11 15:15:57

O SEJMIKU GENERALNYM SŁONIMSKIM

695

generalnych oraz korespondencji, są przeważnie ścisłe tylko w odniesieniu do senatorów. W wypadku posłów, na dokumentach, a zwłaszcza na ich kopiach, bywają podpisy tylko części obecnych, gdyż nie wszyscy się podpisywali, a i nie wszystkie kopista przepisał. Tu przykładowo można wspomnieć podkomorzego trockiego Bohdana Ogińskiego, o którym wiadomo, że w roku 1615 był w Słonimiu, a jego podpisu na uchwale nie ma. Fakt licznych sprzeciwów wywołanych małą frekwencją, a nawet z tego powodu nie podejmowanie obrad, przecież dowodzi, że choć liczby są nieścisłe, to wielkości już nie.

Wśród nieobecnych lub pojawiających się w Słonimiu sporadycznie byli zarówno ci, którym było po drodze, jak i którzy jadąc na sejm musieliby ją nadkładać: posłowie brasławscy, grodzieńscy, kowieńscy, lidzcy, pińscy, rzeczyccy, upiccy, żmudzcy... Wśród przybyłych chyba zawsze bywali posłowie słonimscy, a często sejmików pobliskich Słonimiowi lub których droga wiodła przez Słonim: mińscy, mścisławscy, nowogrodzcy, połoccy, wileńscy, wołkowyscy... Należy jednak odnotować i parokrotną obecność choćby posłów sejmiku brzeskiego.

Nie wydaje się, aby istniała zależność między obecnością senatora i posłów z terenu jego województwa czy powiatu. Wyjątkiem wydaje się województwo witebskie, którego wojewoda Jan Zawisza niemal zawsze zjawiał się w Słonimiu, a posłowie często.

I jeszcze jedna uwaga: część obradujących w Słonimiu nie jechała na sejm, bądź przybywała do Warszawy z opóźnieniem, którego nie uzasadniały terminy.

W 1597 r. spośród dwu senatorów wymienionych w anonimowym diariuszu zjazdu słonimskiego, przybył na początek sejmu, a przynajmniej wotował, jeden, wojewoda wileński Krzysztof Radziwiłł Piorun oraz sześciu, którzy w obradach słonimskich nie brali udziału. Z czasem pojawił się drugi uczestnik sejmiku, kasztelan wileński Hieronim Chodkiewicz i 14 innych9.

W roku 1615 uczestnik sejmiku generalnego, poseł orszański Stefan Grudzyński, pisał ze Słonimia, że było 4 senatorów10. Informacja z racji powagi adresata listu, Jana Karola Chodkiewicza, powinna być prawdziwa, ale pod uchwałą znajdują się podpisy siedmiu (kasztelan parnawski Piotr Stabrowski także jako poseł połocki).

Natomiast w wotach sejmowych uczestniczyło dwu spośród z pewnością obecnych w Słonimiu, kanclerz Lew Sapieha i podskarbi ziemski bądź wielki Jarosz Wołłowicz, a już po ich zakończeniu przybył nie wspomniany przez S. Grudzyńskiego wojewoda trocki Aleksander Chodkiewicz. Nieobecni, to wymieniony przez J. R z o ń c a, Sejmy z lat 1597 i 1598, cz. I Bezowocny sejm z 1597 roku, Warszawa 1989, s. 31 i 33.

Lietuvos Mokslu Akademijos Vrublevskiu biblioteka. Vilnius, F 139 SK 1072. Stefan Grudzyński do Jana Karola Chodkiewicza, 2 II 1615 Słonim. AR, dz. V, nr 6788, Stanisław Pukszta Klausgiełowicz do Krzysztofa Radziwiłła, 13 IV 1616 Słonim. S. O c h m a n n, Sejmy z lat 1615–1616, Wrocław 1970, s.214. Wykaz senatorów i posłów na sejmie 1615 r.

9

10

PW 51.indb 695

2015-05-11 15:15:57

696

HENRYK WISNER

S. Grudzyńskiego wojewoda witebski Jan Zawisza oraz dwaj kasztelani, miński Jan Mieleszko i nowogrodzki Samuel Wołłowicz11.

W roku 1616 w Słonimiu spośród sześciu senatorów będących w Słonimiu przybyło do Warszawy i wotowało dwu: Lew Sapieha i Jarosz Wołłowicz12.

Nie jest pewne, czy w roku 1621 przybył do Warszawy marszałek nadworny litewski Jan Stanisław Sapieha. Nie jest wymieniony w monografii sejmu, ale autor zastrzega, że wykaz nie jest pełny13.

W 1626, przed sejmem warszawskim, było trzech senatorów: wojewoda wileński, hetman wielki Lew Sapieha, starosta żmudzki Jarosz Wołłowicz i podskarbi ziemski Krzysztof Naruszewicz. Z tych wotował w czasie sejmu jeden, Lew Sapieha, obaj pozostali pojawili się później14.

Spośród posłów będących w Słonimiu w roku 1597, na początek sejmu nie przybył żaden, ale kiedy kończono obrady, byli wszyscy i, co należy podkreślić, tylko oni. Nie wiadomo, ilu posłów przybyło na początek sejmu 1615 r., ale po przybyciu spóźnionych było reprezentowanych 17 sejmików, czyli, w porównaniu z obradami słonimskimi, zabrakło mozyrskiego i mścisławskiego, a pojawił się brasławski, grodzieński, kowieński, lidzki, miński, upicki i witebski. A zatem posłowie z niemal wszystkich, z których droga nie prowadziła przez Słonim15. W roku 1621 spośród sześciu posłów, których podpisy widnieją na akcie słonimskim, autor monografii sejmu wymienia dwu, ale zastrzegając, że wykaz nie jest pełny16. Zimą 1626 r. na sejmiku słonimskim było ośmiu posłów z 6 powiatów (grodzieński, lidzki, trocki, słonimski, wileński i wołkowyski). Wszyscy wymienieni są w monografii sejmu, a ponadto nieobecny w Słonimiu drugi poseł wileński Daniel Poniatowski oraz trocki Aleksander Ogiński, brakuje zaś drugiego z posłów lidzkich17.

Kwestią otwartą pozostaje, dlaczego spóźniano się z przyjazdem do Warszawy.

W wypadku senatorów, bo może nie chciano wypowiadać się w czasie wotów. Na wszystkich mogła oddziaływać chęć obniżenia kosztów pobytu w stolicy, albo, S. O c h m a n, op. cit., s. 216. Wykaz posłów i senatorów na sejm 1616 r.

W Słonimiu byli wojewodowie: mścisławski Aleksander Hołowczyński i witebski Jan Zawisza, kasztelanowie: nowogrodzki Samuel Wołłowicz i smoleński Jan Mieleszko oraz kanclerz Lew Sapieha i podskarbi ziemski Jarosz Wołłowicz. AR, dz. V, nr 6788. Stanisław Pukszta Klausgiełowicz do Krzysztofa Radziwiłła, 13 IV 1616 Słonim. S. O c h m a n n, op. cit., s. 216.

13 J. P i e t r z a k, Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej, Wrocław 1983, s. 166 Senatorowie na sejmach.

14 Obecni w Słonimiu: AR, dz. IV, nr 581. Zygmunt Karol Radziwiłł do Krzysztofa Radziwiłła, 16 I 1626 Kroszyn. Senatorzy obecni w Warszawie: J. Seredyka, Parlamentarzyści drugiej po lowy panowania Zygmunta III Wazy, Opole 1989, s. 46, tabela III. J. K w a k, Sejm warszawski 1626 roku, Opole 1985, s. 68–70.

15 S. O c h m a n n, op. cit., s. 216.

16 J. P i e t r z a k, op. cit., s. 167. Posłowie na sejmy.

17 Zob. przypis 15. Nazwiska posła nie odczytałem.

11

12

PW 51.indb 696

2015-05-11 15:15:57

O SEJMIKU GENERALNYM SŁONIMSKIM

697

przeciwnie, zrobienia wrażenia na już sejmujących wspaniałym wjazdem. Nie wiadomo, dlaczego przyjeżdżano do Słonimia i rezygnowano z udziału w sejmie.

Aby przeszkodzić podjęciu uchwał sprzecznych z wolą króla? Część spośród tych, którzy do Warszawy nie jechali, byli to ludzie bez większego autorytetu. Dla przeforsowania własnych postulatów? Do tego wystarczało wysłanie listu. Aby pokazać się społeczności szlacheckiej Litwy ? Relacje z przebiegu sejmiku są wprawdzie skąpe, ale zwykle wymieniają obecnych na nim senatorów...

Celem zjazdu było uzgodnienie stanowiska prowincji, co miało owocować sprawniejszym przebiegiem sejmu. Jak zapisano w artykule 8 rozdziału III nowo poprawionego Statutu, posłowie mieli „znieść w pośrodek siebie instrukcje, po czym namowy wspólne czynić przywodząc się do jednego słusznego zrozumienia”.

Należało jednak odnieść się i do problemów, które król przedstawił w instrukcji przywiezionej na sejmik przez jego posła. Możliwe było omawianie spraw ustrojowych, gdyż, jak stwierdził sejmik generalny z roku 1614: „dlatego są sejmiki, zjazdy i sejmy, żeby prawa dawne wcale zostawały, a coby naprawy potrzebowało, poprawiać”18. Dyskutowano i podejmowano uchwały w sprawach ważnych dla Litwy a w instrukcjach nie wspomnianych. Tak było w roku 1597, kiedy sejmik upoważnił hetmana wielkiego Krzysztofa Radziwiłła Pioruna do zaciągu żołnierzy bądź, w 1600, gdy w związku z groźbą zbrojnego konfliktu między Radziwiłłami birżańskimi i Chodkiewiczami wysłał listy, w których upominał protagonistów, Krzysztofa Radziwiłła Pioruna oraz Hieronima Chodkiewicz za zachowanie niegodne senatorów. Wreszcie, ustosunkowywano się do listów nadesłanych przeważnie przez osoby prywatne, a zawierających prośby o wstawiennictwa do króla czy sejmu.

Nie wiadomo, kto otwierał obrady, można tylko domniemywać, że, jak w sejmie, marszałek poprzedniego zjazdu, albo, jeśli go nie było, jeden z posłów słonimskich.

W każdym razie, jego rola ograniczała się do przeprowadzenia spośród posłów wyboru marszałka bądź, jak go także nazywano, dyrektora. Brakuje informacji, jak wyboru dokonywano, zapewne głosując lub przez aklamację. Nie jest pewne, kto wybierał, sami posłowie czy, na co wskazuje fragment diariusza z roku 1597, wszyscy obecni: „PP Senatorowie i PP Posłowie [...] obrawszy z pośrodku siebie marszałkiem pana Eliasza Pielgrzymowskiego, posła z Oszmiany, nazajutrz [...] poselstwa od Jego Królewskiej Mości słuchali”19. A zatem, czy radzono w dwu kołach, senatorskim i poselskim czy w jednym. Innymi słowy, na wzór sejmowych albo, jak sądzi autor, sejmikowych. Wprawdzie prowadzący obrad podpisywał się jako dyrektor lub marszałek koła poselskiego, ale tak tytułował się i był tytułowany także dyrektor czy marszałek sejmiku powiatowego, gdzie z pewnością radzono 18

BPAN Kraków, rkps 360, nr 106. My, Rady i posłowie ziemscy... 27 XII 1624 Słonim.

H. L u l e w i c z, s. 128.

19

PW 51.indb 697

2015-05-11 15:15:57

698

HENRYK WISNER

wspólnie. Na jedno koło wskazuje także fakt, że przynajmniej większość obrad toczono wspólnie.

Właściwe obrady rozpoczynano od wspólnego wysłuchania przywiezionej przez posła królewskiego kolejnej, po rozesłanej na sejmiki powiatowe, instrukcji i jak tamte zawierającej wykaz spraw, które zdaniem władcy sejmik powinien, co nie znaczy: musiał, rozpatrzyć. List zwykle odczytywał poseł królewski. [...] zleciliśmy [...] Hieronimowi Wołłowiczowi, posłowi naszemu, aby na teraź-

niejszym zjeździe [...] potrzeby i niebezpieczeństwa na ten czas Rzeczpospolitą zachodzące imieniem naszym przełożył”20.

Następnie, także wspólnie, słuchano odczytywanych przez marszałka lub jednego z posłów czy posłańców pism w sprawach całej Rzeczypospolitej lub tylko Wielkiego Księstwa. Tu można wspomnieć wypis z listu bojarów moskiewskich, który w roku 1615 odczytał zgromadzonym podkomorzy trocki Bohdan Ogiński21.

Adresat i treść pisma nie są znane, a w uchwale znalazło odbicie o tyle, że zapisano, iż zgromadzeni wiedzą o poselstwie moskiewskim do króla i senatu, które wiezie, jak się domniemywają, propozycję rokowań w sprawie zakończenia wojny.

Kolejny wspólny punkt obrad, to wystąpienia senatorów, a po nich posłów. Senatorzy, jak uważano, przedstawiali, a przynajmniej powinni przedstawiać, opinie własne, wynikające z ich wiedzy o stanie państwa. Jak jednoznacznie w roku 1597 stwierdził ciwun i poseł wileński Jan Pac „panowie, jako przysięgli, mówią pro conscientia, a PP Posłowie muszą to mówić, co im powierzono od Braci”22. Innymi słowy, że, zdaniem ciwuna, pewnie nie odosobnionego w swych poglądach, senatorowie muszą, z racji przysiegi składanej przy obejmowaniu urzędu, mówić, co wiedzą, posłowie zaś nie mogą odejść od postanowień instrukcji.

Wreszcie, słuchano listów nadesłanych na sejmik przez ludzi znanych i nieznanych, zawierających prośby o wstawiennictwo do króla i sejmu. O tym, że i tych słuchano wspólnie świadczy chociażby relacja Pawła Bozarzewskiego, wysłannika Krzysztofa Radziwiłła: Jam [...] pisanie WXM [...] w kole oddał, na które ile co PP senatorów i PP Posłów [było] [...] zgodnie się ozywali, abyś WXM względem znacznej tej teraźniejszej przysługi przepomniany nie był, wyjąwszy samego pana wojewody wileńskiego [Lwa Sapiehy]23.

TN, t 120, nr 113. Zygmunt III do obywatelów Wielkiego Księstwa Litewskiego na zjazd główny słonimski zgromadzonych, Bez daty dziennej, XII 1628 Warszawa.

21 AR, dz V, nr 6788. Stanisław Pukszta Klausgiełowicz do Krzysztofa Radziwiłła, 15 IV 1616 Słonim.

22 H. L u l e w i c z, op. cit.

23 AR, dz. V, nr 432. Paweł Bozarzewski do Krzysztofa Radziwiłła, po 14 I 1626 Brolniki.

20

PW 51.indb 698

2015-05-11 15:15:57

O SEJMIKU GENERALNYM SŁONIMSKIM

699

Obrady kończyło podjęcie uchwały. Aby jednak ją podjąć, ba, nawet przystąpić do obrad, należało zdecydować, czy liczba obecnych jest dostateczna. Kworum określonego przez prawo lub zwyczaj nie było, ale istniało przekonanie, że w zbyt małej liczbie decydować nie należy. Tak było w roku 1616, kiedy „senatorów, jako też [...] posłów wielu nie było” i w rezultacie poprzestano na zasygnalizowaniu odbycia narady. „Odłożywszy wszystko do sejmu [...] uczyniliśmy pismo i podpisali”24.

Podobnie w 1621, kiedy po wysłuchaniu posła królewskiego, „że tak... panów senatorów, jako też [...] posłów wiele nie było”, odłożono wszystkie sprawy do decyzji sejmu. „Nie zdało się nam [...] inaczej postąpić [...] jeno [...] wszystkie deklaracje nasze [...] na blisko przyszły sejm odłożyć”25. Tak zrobiono przed sejmem 1624: „nie godziło się głucho z tego miejsca rozjechać”26 i sejmem warszawskim 1626 r., kiedy „nad 3 senatorów [...] więcej nie było, a posłów 8, zaczem ni w czem się nie znosząc i instrukcji nawet swych nie pokazując, we czwartek rano się rozjechali”27.

Dokładnie biorąc, rozjechali się, ale informacja, że słuchano wspomnianego listu Krzysztofa Radziwiłła sugeruje, że wcześniej wybrano marszałka i wysłuchano posła królewskiego28.

W aspekcie formalnym uchwały można w podzielić na odnotowujące odbycie zjazdu oraz zawierające uzgodnione postulaty. Ostatnie nie różniły się układem od instrukcji sejmikowych. Problem możliwej sprzeczności między nimi i instrukcjami rozwiązywała zasada nadrzędności instrukcji sejmików, tak jak to wyrażono w uchwale słonimskiej z roku 1615: „którą to zgodę naszą [...] z całą salvą instrukcji naszych, trzymać sobie obiecujemy”. Z całą nienaruszalnością naszych instrukcji... Nie było wskazane przez prawo, kto miał przygotować uchwałę. Wydaje się prawdopodobne, że robił to, jeśli był, a zwykle był, kanclerz Lew Sapieha, marszałek zjazdu albo ludzie, którym obradujący to powierzyli. Nie wiadomo, aby projekt uchwały dyskutowano. Przede wszystkim zaś brakuje informacji, komu ją przekazywano i jakie były jej dalsze losy. Czy myślano o przedstawieniu jej w izbie poselskiej (ale jeśli tak, to nie wiadomo, aby do tego dochodziło), czy też posłowie mieli zanotowane uzgodnione punkty? W obu wypadkach pozostawał problem nieobecnych w w Słonimiu, czyli większości. Nie wiadomo zaś, aby uchwałę dyskutowano na sesjach prowincjonalnych senatorów i posłów litewskich.

AR, dz. V, nr 6788. Stanisław Pukszta Klausgiełowicz do Krzysztofa Radziwiłła, 15 IV 1616 Słonim.

25 Biblioteka im Raczyńskich. Poznań, rkps 75 , k 171. My Rady i posłowie ziemscy z niektórych województw i powiatów WXL, 10–11 VIII 1621 Słonim.

26 Biblioteka PAN Kraków, rkps 360 nr 106. My, Rady i posłowie ziemscy, 27 XII 1624 Słonim.

27 AR, dz. II, nr 432. Paweł Bozarzewski do Krzysztofa Radziwiłła, po 14 I 1626 Brolniki. Owi senatorzy, to wojewoda wileński Lew Sapieha, starosta żmudzki Adam Talwosz oraz podskarbi ziemski Krzysztof Naruszewicz.

28 Tamże.

24

PW 51.indb 699

2015-05-11 15:15:57

700

HENRYK WISNER

Wreszcie, nie wiadomo, czy z uchwałą zapoznawano ogół szlachty. Pewne jest, że to zrobiono (czy zamierzano zrobić) w roku 1607, kiedy w uchwale zapisano, że jej odpisy zostaną rozesłane do wszystkich województw i powiatów Wielkiego Księstwa. Być może jednak, że było to zdarzenie wyjątkowe, że chciano oddziałać na nastroje społeczeństwa litewskiego, powiadamiając je, iż we wstrząsającym Rzecząpospolitą konflikcie zebrani w Słonimiu opowiedzieli się po stronie króla a przeciw rokoszanom.

Pewne jest, że uchwały, bez względu na ich treść, także mówiące o niepowodzeniu obrad, należało wpisać do ksiąg grodzkich słonimskich. Zapewne powinien to robić marszałek sejmiku. Znanym wyjątkiem jest uchwała z roku 1618, kiedy z powodu nie podpisania jej przez część posłów, pozostali nie zgodzili się na jej aktykowanie (wpisanie do ksiąg grodzkich słonimskich)29. * Wotując podczas sejmu 1597 r. wojewoda wileński Krzysztof Radziwiłł Piorun wymienił wśród spraw wymagających w Rzeczypospolitej naprawy funkcjonowanie sejmików generalnych koronnych. „Zjazdy po sejmikach w Wielkiej Polsce w Kole, a w Małej Polsce w Korczynie bywały [...] teraz to wszystko [...] ustaje”30.

Nie wiadomo dlaczego o tym mówił, gdyż wystąpienia Litwinów w sprawach samej Korony (bądź odwrotnie) były rzadkością. Ważniejsze przecież jest, że wojewoda nie wspomniał sejmiku słonimskiego, co zdaje się wskazywać, że, jego zdaniem, poprawy nie wymagał. W istocie, spośród znanych instrukcji sejmikowych wyjątkiem jest instrukcja obradującego przed sejmem 1600 r. sejmiku wiłkomierskiego, który nakazał posłom starać się, „aby ten zjazd słonimski zniesiony był”31. Jeszcze jednak wśród konstytucji sejmu 1611 r. znalazła się zatytułowana „O sejmikach”, która wznawiała sejmiki: kolski i korczyński, milczała zaś o słonimskim. Zwraca to tym większą uwagę, że wówczas uchwały odnoszące się do Litwy zostały wyodrębnione („Konstytucje WXL”), co umożliwiało zwiększenie ich liczby. To także sugerowałoby, że stanu sejmiku słonimskiego nie uznawano za krytyczny.

Dopiero, gdy liczba przybywających do Słonimia bywała tak mała, że nie decydowano się na podejmowanie uchwał, konwokacja wileńska, same sejmiki generalne oraz powiatowe zaczęły domagać się uchwalanie konstytucji nakazującej udział w generale i karania nieobecnych posłów i senatorów (w roku 1621, 1624 sejmik LMAB F9-432 nr 5. Lew Sapieha do Krzysztofa Radziwiłła, 3 II 1618 Słonim.

TN, t. 97, nr 9. Diariusz sejmu. Vota. Wystąpienie wojewody wileńskiego Krzysztofa Radziwiłła Pioruna , 22 II 1595 Warszawa.

31 Nacionalnaja Biblioteka Rossii. Pietierburg. Otdiel Rukopisiej. Polskije awtografy iz sobranija P.P. Dubrowskogo. Rkps 133 k 121. Instrukcja posłom na sejm 1600 r., Mikołajowi Hlebowiczowi i Malcherowi Gineythowi.

29

30

PW 51.indb 700

2015-05-11 15:15:57

O SEJMIKU GENERALNYM SŁONIMSKIM

701

generalny i w tym samym roku konwokacja wileńska). „Co się tknie tego zjazdu słonimskiego, potrzeba na przyszłym sejmie obostrzyć, żeby [...] PP Rady i PP Posłowie [...] zjeżdżać byli powinni”32. Kwestią odrębną jest, że nie wiadomo, aby taką konstytucję próbowano przeforsować, ale to skoro przybywano także na sejmy z wielodniowym opóźnieniem, dziwić nie może.

Powodów, dla których sejmik słonimski przestawał funkcjonować, było kilka.

Podstawowym było usytuowanie między sejmikami powiatowymi a zbierającym się zaledwie kilka dni później sejmem. Kolejnym, że uchwały sejmików słonimskich nie ważyły na przebiegu i wynikach obrad sejmów. Dochodziło wprawdzie do sytuacji, kiedy posłowie Wielkiego Księstwa występowali na sejmie jako jedność (sprawa biskupstwa wileńskiego, przyłączenia do Litwy ziem rekuperowanych od Moskwy, odrębności litewskiego pospolitego ruszenia), ale przecież nie w wyniku decyzji zapadłych w Słonimiu. Inaczej mówiąc, sejmik był ceniony dlatego, że był, że stanowił część ustroju, który obawiano się zmieniać, a nie, że jego uchwały miały poważniejsze znaczenie.

Nie najmniej ważne było, że przyjazd do Słonimia często oznaczał zwiększenie trudów drogi, a zawsze jej kosztu. Wreszcie, że posłowie mogli nie poddawać się zapisanym w instrukcjach nakazom udziału w obradach.

PRZEGLĄD WSCHODNI

32

BPAN Kraków, rkps 360 nr 106. My, Rady i Posłowie Ziemscy... 27 XII 1624 Słonim.

PW 51.indb 701

2015-05-11 15:15:57

702

HENRYK WISNER

SANTRAUKA Henryk WISNER, Keletas pastabų apie generalinį seimelį Słonim. Zigmundo III laikai Sprendimas kurti Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės (LDK) generalinį seimelį buvo priimtas 1573 m. ir užrašytas, taip vadinamuose, Henriko Artikuluose. Pagal juos, seimelis turėjo posėdžiauti Wołkowysk gyvenvietėje, o nuo 1588 metų – Słonim (dabar abu miestai randasi Baltarusijos teritorijoje). Seimelio tikslas buvo senatorių ir atstovų, atsiųstų apylinkių seimų, diskusijos, kurių metu turėjo būti suformuota bendra LDK pozicija. Iš tiesų, aptariamų klausimų buvo daug daugiau, nes buvo kalbama apie karaliaus atsiųstus nurodymus, bei kiti klausimai, kurie seimelio nariams atrodė svarbūs. Jau antrame XVII a. dešimtmetyje seimelio lankomumas buvo toks mažas, jog jis negalėjo priimti sprendimų. Autoriaus nuomone, senatoriai ir pasiuntiniai nenorėjo dalyvauti seimelio veikloje todėl, jog jo sprendimai neturėjo įtakos seimų sprendimams. Be to, daugeliui pasiuntinių kelias į Słonim buvo ilgas ir sukus, dėl to jie vengė į jį važiuoti.

Reikia prisiminti, jog laiko tarpas tarp apskrities seimelio ir generalinio semelio buvo toks trumpas, jog ne visi spėjo į pastarąjį atvažiuoti. Dalyvavimas Słonim seimelyje padidindavo išlaidas vykstant į seimą. Autorius pabrėžia, jog sunku vienareikšmiškai paaiškinti kodėl dalis žmonių dalyvavusių Słonim seimelyje po to nedalyvaudavo seimo veikloje.

РЭЗЮМЭ Хэнрык ВІСНЭР, Пара заўвагаў аб слонімскім генэральным сойміку. Часы Жыгімонта ІІІ Рашэньне аб арганізацыі генэральнага сойміку Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) было прынятае ў 1573 годзе і запісанае ў так званых Генрыкавых артыкулах. Згодна зь ім, соймік павінны быў зьбірацца ў Ваўкавыску і Слоніме (абодва гарады сёньня знаходзяцца на тэрыторыі Беларусі). Яго мэтай была сустрэча сэнатараў і паслоў высланых павятовымі соймікамі на сойм і праз параўнанне пасольскіх інструкцыяў – выпрацоўка супольнай пазыцыі ВКЛ. Па сутнасьці, аб’ём справаў для абмеркаваньня быў шырэйшы, бо падставай пасяджэньняў была таксама інструкцыя дасланая каралём, а таксама ўсё тое, што сабраныя палічылі важным. Ужо ў другім дзесяцігоддзі XVII стагоддзя яўка на сойміках была такой нізкай, што пастановы не прымаліся. На думку аўтара, ухіленьне ад прысутнасьці на пасяджэньнях сойміку як сэнатараў, так і паслоў – вынікала з таго факту, што яго пастановы ня мелі ўплыву на ход соймавых пасяджэньняў. У дадатак, для многіх паслоў прыезд у Слонім азначаў значнае падаўжэньне дарогі і такім чынам яе ўскладненьне. Трэба таксама памятаць, што час які падзяляў павятовыя соймікі і соймік генэральны бываў такі кароткі, што трапіць у Слонім і потым на сойм было цяжка, а часам немагчыма. Апроч таго, удзел у слонімскіх пасяджэньнях павялічваў кошт выезду на сойм. Аўтар асобна зьвяртае ўвагу, што ня ўсе ўдзельнікі пасяджэньняў у Слоніме пазьней прымалі ўдзел у сойме, разважае над прычынай і не знаходзіць адназначнага адказу.

РЕЗЮМЕ Хенрик ВІСНЕР, Кілька зауважень про слонімську генеральну раду. За часів Сигізмунда III Рішення про створення генеральної ради Великого князівства Литовського (ВКЛ) було прийняте в 1573 році і зареєстроване в так званих Генрихових статтях. Відповідно до нього, рада проводила засідання в Волковиську, а з 1588 – в Слонімі (обидва міста знаходяться в даний момент на території Білорусі). Його метою було зустріти сенаторів і депутатів, відправлених місцевими радами до парламенту і шляхом порівняння депутатських інструкцій виробити спільну позицію ВКЛ. Насправді, обсяг обговорюваних питань був ширшим, тому що основою засідання була також інструкція від короля і все, що зібрання вважало важливим. Уже в другій декаді сімнадцятого століття, явка на засіданні ради була іноді настільки низькою, що не приймалось жодних рішень. На думку автора, відсутність як сенаторів і так

PW 51.indb 702

2015-05-11 15:15:57

O SEJMIKU GENERALNYM SŁONIMSKIM

703

і депутатів в обговореннях ради було обумовлено тим, що резолюція не матиме впливу на хід сесії Сейму. Крім того, для багатьох членів шлях до Слонімі означав видовження шляху, таким чином, збільшуючи справу. Слід також зазначити, що час між місцевими радами та генеральними був часто настільки малим, що потрапити вчасно в Слонім, а потім в раду було важко, а іноді й неможливо. Завжди участь в слонімських засіданнях збільшував вартість поїздки до ради. Окремо, автор зазначає, що не всі хто брали участь в засіданнях в Слонімі пізніше брали участь у засіданнях сейму, розмірковує про причини і не має однозначної відповіді.

РЕЗЮМЕ Хенрик ВИСНЕР, Несколько общих замечаний о Слонимском облсовете. Времена Сигизмунда III Решение о создании совета генерал-регионального Великого княжества Литовского (ВКЛ) было принят в 1573 году и зарегистрировано в так называемых Генриковых артикулах. В соответствии с ним, совете отбывался в Волковысках, а с 1588 года – в Слониме (оба города находятся в настоящее время в Беларуси). Его целью было встретить сенаторов и депутатов, отправленных местными советами и округами депутатов парламента и путем сравнения выработать общую позицию ВКЛ. В самом деле, объем обсуждаемых вопросов был шире, потому что встречи были также основой обсуждения вопросов пришедших от короля и все, что собрание считало важным. Уже во второй декаде семнадцатого века, присутствие участников в областном совете, иногда было настолько низко, что не возможно было принять резолюцию. По мнению автора, отсутствие как сенаторов, так и послов в обсуждениях областного совета было обусловлено тем, что резолюция не повлияет на ход сессии Сейма. Кроме того, для многих членов приехать в Слоним означало более длинную дорогу, что усложняло ситуацию. Следует также отметить, что время между местными советами было часто настолько мало, что попасть вовремя в Слоним, а затем в сейм было трудно, а иногда и невозможно. И всегда участие в Слониме приводило к возросшей стоимости поездки в сейм. Отдельно, автор отмечает, что не все, кто ездил на заседания в Слоним, позже принимали участие в заседании сейма, автор размышляет о причине этого и не имеет однозначного ответа.

SUMMARY Henryk WISNER, Remarks on the General Sejmik of Slonim during the Reign of Zygmunt III The decision to open the General Sejmik of the Grand Duchy of Lithuania (GDL) came about in 1573 and was recorded in the so-called “Henrician Articles”. In accordance with them, the Sejmik was to take place in Vawkavysk, and from 1588 onwards in Slonim (both cities are now found on the territory of Belarus). Its goal was for senators and deputies elected to the Sejm to meet and compare their instructions in order to work out a united standpoint of the GDL to later bring to the Sejm. In essence, the range of topics discussed was wider, as the conference included discussing instructions sent by the king, as well as everything that its members felt to be important.

Already in the 1620s, attendance at the Sejmik was so low that no resolutions were passed. In the opinion of the author, the absence of senators and deputies was a result of the fact that its resolutions had no influence on the course of debate in the Sejm. In addition, the trek to Slonim meant a significantly longer and harder journey for many of the deputies. It should also be noted that the time period separating the various Sejmiks was usually so short, that arriving on time to Slonim and then the Sejm was often difficult, if not impossible. Participation in the Sejmik at Slonim always increased the cost of taking part in the Sejm. On another note, the author also points out that not everyone who went to Slonim also later took part in the Sejm and reflects on possible reasons for this, though he does not settle on one unequivocal answer.

PW 51.indb 703

2015-05-11 15:15:57

PW 51.indb 704

2015-05-11 15:15:57

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 705–747, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Анна Крих, Светлана Мулина Омск

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ*

С

СЫЛКЕ УЧАСТНИКОВ ПОЛЬСКИХ КОНФЕДЕРАЦИЙ отводится особое место в польской историографии. Дело конфедератов оценивается как первое сражение за независимость государства, которое внешне еще оставалось свободным, но в реальности уже являлось российской провинцией1. Ссылка конфедератов считается первым примером массовых насильственных перемещений жителей Речи Посполитой вглубь Российской империи, а также первой политической ссылкой поляков, запустившей процесс формирования «сибирского мифа», сыгравшего важную роль в становлении польской национальной идентичности. Не смотря на важность данной темы в польской историографии и особенно мартирологии, на изучении ссылки конфедератов в Сибири сказывается дефицит исторических источников. Информация о сибирской жизни польских конфедератов черпается, преимущественно, из двух мемуарных произведений: воспоминаний французского офицера Франца Августа Тесби де Белькура, взятого в плен и сосланного в Сибирь за службу барской конфедерации, и записок краковского шляхтича Карла Любича Хоецкого, сосланного солдатом в сибирские гарнизоны. Отсутствие возможности расширения источниковой базы привели к формированию расхожих суждений, * Статья подготовлена при поддержке РГНФ: проект № 11-31-00214 «История и культура поляков Западной Сибири в XVIII–XX вв.».

1 M. J a n i k, Dzieje polaków na Syberji, Kraków 1928 (reprint), Warszawa–Wrocław 1991, s. 49.

W jubileuszowych zeszytach nr 50 i 51 zamieszczamy wiele materiałów, pochodzących od autorów z różnych państw, ukazując przez to szerokie spektrum badań oraz poglądy i punkty widzenia badaczy rożnych specjalności, różnych krajów, zwłaszcza naszego regionu. Tekstów tych redaktor PW zdecydował nie poddawać zwyczajowemu w czasopismach naukowych opracowaniu, opiniowaniu i wewnętrznej naukowej dyskusji, pozostawiając odpowiedzialność za prezentowane stanowisko w rękach autorów (Red.).

PW 51.indb 705

2015-05-11 15:15:57

706

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

кочующих из одного исследования в другое. Зачастую выводы, сделанные исследователями на материалах более известной польской ссылки XIX в., экстраполировались на предшествующее столетие. В результате, ссылка конфедератов органично вошла в «черную легенду» Сибири. Даже романтичная история невероятного побега А. Беневского, облетевшая всю Европу, не спасла конфедератов от виктимизации. Судьбы конфедератов в Сибири, – писал М. Яник, – были чрезвычайно тяжелыми. В войске или на работах они должны были довольствоваться низкой оплатой и сносить надоедливые гримасы начальников2.

Польским потом пропитано строительство Тобольска, Оренбурга, крепостных стен Томска и других городов3. Многие конфедераты погибли во время подавления восстания Емельяна Пугачева4. Одновременно, практически исчезали из поля зрения исследователей поляки, нашедшие свое «сибирское счастье». Не удивительно, что когда авторами настоящей статьи был накоплен солидный архивный материал по теме, он вошел в диссонанс с рядом утверждений историков и позволил по-новому взглянуть на некоторые аспекты сибирской истории польских конфедератов. Первой проблемой, с которой сталкивается исследователь, изучающий какую-либо группу населения, является определение ее численности. В данном вопросе у историков нет единого мнения, поэтому численность конфедератов варьируется в различных работах в диапазоне от 5 до 15 тысяч человек5. По мнению польского историка М. Яника, в Сибирь было выслано более 10 тысяч конфедератов. В это число входили польские казаки и чернь, высланные за гайдаматчину, а также мирное сельское население, высланное со шляхетских заимок в вглубь России6. В списке сосланных конфедератов, составленном де Белькуром, значится 5445 человек7. Однако польские исследователи полагают, что бóльшая часть конфедератов, указанных в списке, до Сибири не доехала8. По документам, найденным нами в Российском Ibidem, s. 54.

A. K u c z y ń s k i, Syberia. 400 lat polskiej diaspory. Zesłania, martyrologia i sukces cywilizacyjny Polaków. Rys historyczny, Kraków 2007, s. 65.

4 K. C h o j e c k i, Pamięć dzieł polskich. Podróż i niepomyślny sukces Polaków, na podstawie pierwodruku z 1789 roku wydali oraz przypisami i komentarzami opatrzyli A. Kuczyński i Z.J. Wójcik, Warszawa–Wrocław 1997, s. 94.

5 F. N o w i ń s k i, Polacy i Syberia. Historia i współczesność, [w:] Sybiracy. Martyrologia Polaków na Wschodzie, red. A. Wirski, Koszalin 2000, s. 24.

6 M. J a n i k, op. cit., s. 53.

7 Konfederaci barscy na Syberyi (1774), Kraków 1895, s. 160.

8 Z. L i b r o w i c z, Polacy w Syberii, Kraków 1884 (reprint), Wrocław 1993, s. 46.

2 3

PW 51.indb 706

2015-05-11 15:15:57

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

707

государственном архиве древних актов, в 1774 г., когда уже начался процесс постепенного возвращения конфедератов на родину, в ведении сибирского губернатора Д.И. Чичерина еще оставалось 782 ссыльных конфедерата, служивших в качестве казаков и солдат9. С учетом конфедератов, умерших в первые годы сибирской неволи, вышедших в отставку, а также сосланных на поселение, общее количество участников конфедераций, оказавшихся за Уралом, должно было быть больше. Но порядок чисел в этом вопросе далеко не очевиден и подлежит тщательному дальнейшему изучению. Нам удалось собрать сведения о 265 конфедератах, сосланных в Западную Сибирь10, сведения о них приведены в приложении к данной статье. В силу особенностей источников практически невозможно судить о социальном составе сосланных конфедератов. Социальная принадлежность указана лишь у 21 человека. Среди них: 13 шляхтичей, 6 мещан (посадских) и двое крестьян. Гораздо чаще в источниках встречается информация о религиозной принадлежности ссыльных повстанцев. Из 265 человек 144 конфедерата были католиками, 39 – униатами, трое – православными и двое – лютеранами. Несмотря на масштабность ссылки и компактность проживания конфедератов, они не смогли организоваться в этническое локальное сообщество – диаспору, – и достаточно быстро слились с русским населением. Обрусение ссыльных поляков, – заявлял в начале XX в. известный русский этнограф С.В. Максимов, – представляется в Сибири явлением осязательным и бесспорным. [...] До сих пор между фамилиями коренных сибиряков – старожилов сплошь и рядом попадаются польские фамилии и при них семейные предания, указывающие прямо на происхождение от ссыльных поляков, целые семейства происходят от барских конфедератов. Сохраняя польский тип лица, они, как правило, не знали родного языка и считали себя сибиряками11.

Возлагая на конфедератов ответственность за раздел Речи Посполитой, видя в них националистов или, по меньшей мере, патриотов12, польские историки не могли простить оказавшимся в российском плену борцам за независимость Польши столь быструю их ассимиляцию. Виновницей этого процесса объявлялась местная сибирская власть, которая якобы препятствовала реализации амнистий, склоняла поляков к тому, чтобы остаться в Си Российский государственный архив давних актов (далее – РГАДА). Ф. 248. Оп.113. Д. 293. Л. 1, 2.

10 С.А. М у л и н а, А.А. К р и х, Поляки в Западной Сибири. Последняя треть XVIII–первая треть XIX веков: Биографический словарь, Омск 2013, с. 19–57.

11 С.В. М а к с и м о в, Сибирь и каторга. 3-е изд., СПб. 1900, с. 337.

12 A. L e n k i e w i c z, Konfederacja barska (1768) po 240 latach, „Zesłaniec” 2008, nr 34, s. 10.

9

PW 51.indb 707

2015-05-11 15:15:57

708

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

бири, и способствовала их растворению среди сибиряков13. Важнейшими показателями ассимиляции рассматривали браки поляков с сибирячками и сопутствующий этому переход в православие. Но архивные документы свидетельствуют, что применительно к ссылке конфедератов принятие православия, как правило, опережало процесс обзаведения семьей, и не было напрямую связано со вступлением в брак. Первые перекрещивания конфедератов начались в 1771 г., однако массовое принятие православия приходится на 1773–1774 гг. Видимо всплеск перекрещиваний был связан с указом от 10 января 1773 г., принятым по инициативе Синода и предписывающим не посылать крестившихся конфедератов в Сибирь и г. Оренбург, а оставлять в г. Казани в качестве «вольных людей», найдя им соответствующие должности по усмотрению Казанского губернатора14. Законодатели ориентировались на уже существующие правила относительно пленных турок и татар, «к благочестию обратившихся». Синод надеялся, что эта мера будет способствовать переходу поляков в православие. И действительно, по сведениям Тобольской Духовной консистории в 1773–1774 г. в разных городах и крепостях Тобольской губернии приняло крещение по православному обряду 154 польских конфедерата15. Хотя в указе 1773 г. речь шла о тех конфедератах, которых еще не отправили в Сибирь, в самой Сибири, по-видимому, это распоряжение было воспринято как возможность облегчения собственной участи. Интересен тот факт, что в этом же 1773 г., но 10 сентября по инициативе вице-президента военной коллегии генерала-аншефа Н.И. Салтыкова принимается указ об освобождении пленных польских мятежников и находящихся между ними французов. Указ не затрагивал тех конфедератов, «кои, кроме мятежничества своего оказались винными частно сами по себе в разных злодействах и преступлениях, сосланные в каторжную работу»; замешанных в краковском заговоре, находящихся при нерчинских сереброплавильных заводах и в других местах в военной службе, а также тех, которые ранее приняли православие»16. Таким образом, если в начале 1773 г. принятие православия становилось залогом облегчения участи польских ссыльных, то в сентябрьском указе наоборот, выкресты были исключены из сферы действия амнистии.

F. N o w i ń s k i, Polacy na Syberii Wschodniej. Zesłańcy polityczni w okresie międzypowstaniowym, Gdańsk 1995, s. 41.

14 Государственное учреждение Тюменской области «Государственный архив в г. Тобольске» (далее – ГУТО ГАТ). Ф. 156. Оп. 3. Д. 68. Л. 2–2 об.; Полное собрание законов Российской империи (далее – ПСЗРИ). – 1-е изд. – СПб., 1830. – Т. XIX. – № 13935, с. 699–700.

15 ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 3 об.–6; Д. 343. Л. 3–4 об., 5 об.–7, 11–12 об.

16 ПСЗРИ. – 1-е изд. – СПб., 1830. – Т. XIX. № 14.038, с. 821.

13

PW 51.indb 708

2015-05-11 15:15:57

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

709

Многочисленные ограничения, предусмотренные указом от 10 сентября 1773 г., сковывали свободу сибирских властей в отправке польских ссыльных на родину. Несмотря на это, те конфедераты, которые служили в Сибири солдатами и казаками, а также те из них, которые приняли православие, винили в отсутствии возможности вернуться на родину сибирского губернатора Д.И. Чичерина. Мнение ссыльных конфедератов прочно закрепилось в польской историографии в виде утверждения, что Д.И. Чичерин самовольно удержал более молодых и сильных конфедератов в Сибири, позволив вернуться в Польшу лишь офицерам, некоторым полякам, служившим в чине товарищей, а также старцам и увечным17. Поскольку значительный контингент ссыльных поляков не подпадал под действия указа от 10 сентября 1773 г. по инициативе Д.И. Чичерина 10 января 1774 г. был принят еще один указ, предписывающий «тем, кои уже до сего вечно жить в Сибири остались [выделено нами – А.К., С.М.], так и впредь, которые равномерно свое на то желание объявлять станут и в верности присягу учинять», выдавать единовременно по 18 руб. каждому человеку из средств Камер-Коллегии, вместо 5 копеек кормовых в день18. По мнению тобольского губернатора, без этого указа конфедераты «остаются без пропитания, а через то и от поселения в Сибири удерживаются»19. Конфедерат К. Хоецкий вспоминал, что когда стало известно об этом указе, «...не было дня, чтобы не пришло наших шестеро или семеро разом в канцелярию просить о принятии их в религию». Им всем было разрешено жениться и искать работу20. Уверенность конфедератов в том, что сибирский губернатор весьма вольно трактует указ от 10 сентября 1773 г. и сознательно не отпускает их на родину, спровоцировала осенние события 1774 г. в г. Тобольске, связанные с намерением ссыльных конфедератов, зачисленных в российскую армию, самовольно отказаться от дальнейшей службы21. К. Хоецкий утверждал, что поляки смогли осуществить свои планы: во дворе губернаторского дворца они сложили с себя оружие и амуницию и решительно потребовали у губернатора отпустить их на родину22. Однако в рапорте Д.И. Чичерина Сенату говориться, что выступление, описанное польским мемуаристом, A. K u c z y ń s k i, op. cit., s. 67. ПСЗРИ. – 1-е изд. – СПб., 1830. – Т. XIX. № 14.095, с. 887–889.

19 Там же.

20 K. C h o j e c k i, op. cit., s. 89.

21 И.В., Щ е г л о в, Хронологический перечень важнейших данных из истории Сибири: 1032–1882, Сургут 1993, с. 186.

22 K. C h o j e c k i, op. cit., s. 104–105.

17

18

PW 51.indb 709

2015-05-11 15:15:58

710

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

осталось только в планах конфедератов, поскольку заговор был раскрыт, а его участники схвачены23. Учитывая то, что в г. Тобольске к началу бунта находился 391 польский конфедерат, из которых, по свидетельству Д.И. Чичерина, 270 приняли православную веру, и, исходя из того, что после бунта в г. Тобольске были оставлены 123 конфедерата, не принявших участие в мятеже, можно утверждать, что большая часть принявших православие польских ссыльных встала на сторону недовольных24. После неудавшегося восстания конфедераты были рассредоточены по сибирским городам и наиболее крупным сёлам: в г. Красноярск было отправлено 92 человека, в г. Тюмень – 82, в г. Тару – 81, в г. Енисейск – 48; партиями по 35 человек поляки были разосланы в г. Березов, г. Сургут и Самаровский ям; 30 человек оказалось в г. Томске и 20 – в Демьяновском яме. В Тобольской губернской роте и гарнизонных батальонах остался 201 конфедерат25. Д.И. Чичерина интересовал вопрос, было ли выступление конфедератов в г. Тобольске как-то связано с социальными бунтами, охватившими многие губернии России26. Но подозрения так и не подтвердились и, в целом, несмотря на неспокойную обстановку в империи, власти достаточно адекватно оценили произошедшие в г. Тобольске события27. Однако идея заговора, распространившего свое влияние далеко за пределы сибирской столицы, отвергнутая властями, все-таки проникла в историографию. Материалы следствия позволили некоторым историкам утверждать, что около 400 поляков предполагали оставить оружие и отказаться от повиновения, причем участие в этом сговоре принимали и поляки, размещенные по вой­ скам Сибирской оборонительной линии28.

1774 г. стал последним годом массового перехода ссыльных конфедератов в православие. Анализируя контингент восприемников, можно судить о том, с какими категориями сибирского населения у конфедератов складывались контакты. Моду на участие в таинстве крещения польских ссыльных задавал сам сибирский губернатор Д.И. Чичерин. Со своей супругой они неоднократно становились крестными, как благородных шляхтичей, так РГАДА. Ф. 248. Оп.113. Д. 293. Л. 1. Там же. Л. 2.

25 Там же.

26 K. C h o j e c k i, op. cit., s. 186.

27 РГАДА. Ф. 248. Оп.113. Д. 293. Л. 1.

28 А.В. Р я б к о в а, В.Я. Т е м п л и н г, Дневник французского офицера [Электронный ресурс].

– URL: //http://library.ikz.ru/georg-steller/aus-sibirien-2013-2009/ryabkova-a.-v.-templing-v.-ya.dnevnik.

23

24

PW 51.indb 710

2015-05-11 15:15:58

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

711

и безродных солдат29. Отдавая дань моде, бургомистр г. Тары также стал крестным для польского конфедерата Андри Гвордиона30. Трижды крестными конфедератов становились майор М.Г. Кривоногов и тарский воевода Т.Г. Кривоногов31. Зачастую в роли восприемников принимавших православие конфедератов выступали одни и те же люди. К примеру, семь раз крестной у поляков становилась сержантская жена М.К. Урусова32. В Таре восприемницами польских конфедератов становились в основном жены офицеров нижних чинов, реже – солдатские жены, мещанки или крестьянки. Нам известен лишь один случай, когда восприемницей конфедерата стала дворянка, и один случай, когда на такой шаг согласилась супруга тарского коменданта. В общей сложности из 81 конфедерата, проживавшего в г. Таре, 63 приняли крещение33. Видимо, конфедератам удалось вызвать интерес к себе и даже небольшой ажиотаж в неискушенном светской жизнью сибирском обществе, что в немалой степени было связано с их дворянским происхождением, образованием, но также и тем вниманием, которое проявляли к политическим ссыльным в Сибири, как в XVIII, так и XIX в.34 На примере г. Тары мы видим, что высокопоставленные чины охотно становились крестными отцами молодых конфедератов, но при этом не спешили с ними породниться. Из 23 конфедератов, женившихся в г. Таре, шестеро взяли в жены крестьянок, четверо – женщин из разночинской среды, трое – из семей служилых людей, двое – посельщиц, один женился на мещанке. Лишь двое поляков-конфедератов нашли невест своего этнического круга. Шляхтич Антоний Ореховский женился на дворовой девке, Фрацзен Буклинской – на дочери ясачного крестьянина, а Ян Шмидт – на дочери новокрещенного татарина. У двух жен польских конфедератов социальное происхождение неизвестно35. Достаточно быстрый и масштабный процесс врастания поляков в сибирское общество был дополнительно стимулирован указом 1781 г. о выдаче кормовых денег для ссыльных конфедератов, турок и татар, принявших ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 1112. Л. 7, 18, 105–106. Там же. Л. 476.

31 Там же. Л. 248, 401, 474.

32 Там же. Л. 401об, 402, 402об, 474, 475, 652.

33 В приложении к данной статье помещен материал о 58 конфедератах, проживавших в г. Таре и принявших православие, еще относительно пяти человек установить польские имена и фамилии не удалось.

34 Схожую ситуацию – моду на общение со ссыльными конфедератами в провинциальном городе, – описывает В.В. Латыпова применительно к г. Уфе: В.В. Л а т ы п о в а, Поляки на Южном Урале (XVII–начало XX века). Очерки историко-культурного наследия, Уфа 2010, с. 66–65.

35 ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 1112. Л. 399 об., 482, 654 об., 724.

29

30

PW 51.indb 711

2015-05-11 15:15:58

712

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

православие36. В результате в «Топографическом описании Тобольского наместничества 1788 г.» был сделан вывод, что все пленные конфедераты «восприняли веру греческого исповедания»37. Но миссионерский успех православия в среде ссыльных конфедератов не стоит приписывать исключительно политике российского правительства. В XVIII в. в Сибири отсутствовало такое важнейшее условие для диаспоризациии поляков, как костел. Как уже отмечалось, первые шаги по возвращению конфедератов из ссылки были предприняты еще в 1773 г., но, очевидно, не многие поляки смогли воспользоваться этой возможностью. Основанием для массового возвращения конфедератов на родину стал указ от 28 июля 1781 г. Его появление спровоцировали просьбы об освобождении польских пленных, находившихся в Казанской губернии, принявших православие и отданных в вечное услужение разным помещикам. Конфедераты вместе с женами (даже если они были женаты на крепостных женщинах) и с детьми, объявлялись свободными. Они могли избрать «такой род жизни, какой захотят на пользу общую и для своего собственного пропитания»38. 19 ноября 1781 г. этот указ был распространен на всех польских пленных, какой бы они веры ни были39. В результате, по мнению польских историков, 1781 г. стал для конфедератов концом неволи40, а в Сибири осталось около 90 бывших бунтовщиков, заключивших браки с сибирячками41. Таким образом, одновременно с тезисом о тотальной ассимиляции конфедератов в польской историографии фигурирует утверждение, о практически полном возвращении конфедератов на историческую родину. Возможность мирного сосуществования этих двух взаимоисключающих выводов кажется нам сомнительной. В последующие годы появляется еще несколько помилований. Павел I указом 29 ноября 1796 г. позволил всем, «попавшим под наказание, заточение и ссылку по случаю бывших в Польше замешательств», вернуться на родину42. В апреле 1804 г. Александр I издал указ, позволяющий польским военнопленным возвратиться в отечество за государственный счет. Польских пленных, пожелавших вернуться на родину, должны были собрать И.В. Щ е г л о в, Указ. соч., с. 191. А.Д. К о л е с н и к о в, Омский и Тарский уезды в топографическом, историческом и экономическом описании 1788 года, Омск 2002, с. 17.

38 ПСЗРИ. – 1-е изд. – СПб., 1830. – Т. XXI. № 15.198, с. 211.

39 Там же. № 15.282, с. 309–310.

40 Konfederaci barscy na Syberyi (1774), Kraków 1895, s. 13.

41 Э. К а ч и н с к а я, Поляки в Сибири (1815–1914). Социально–демографический аспект, [w:] Сибирь в истории и культуре польского народа: Пер. с пол., М. 2002, с. 272.

42 ПСЗРИ. – 1-е изд. – СПб., 1830. – Т. XXIV. № 17.585, с. 21.

36 37

PW 51.indb 712

2015-05-11 15:15:58

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

713

в г. Тобольске и отправлять с паспортами малыми партиями от пяти до пятнадцати человек. Каждому до г. Перми выдавались кормовые деньги по10 копеек на день. Сверх того, на каждые двенадцать верст пути выдавали повозку на три человека, выплачивали из казны прогонные деньги, а в случае болезни во время дороги оказывали врачебную помощь. При отправлении каждой партии тобольский губернатор должен был отправлять пермскому губернатору ведомость о числе пересылаемых ссыльных43. Эти указы были направлены, прежде всего, на пленных участников восстания Т. Костюшко, но архивные документы свидетельствуют, что среди возвращавшихся были также конфедераты. Например, в 1798 г. сибирскому губернатору было приказано собрать сведения о польских военнопленных, имевших в бывших польских войсках чины товарищей44. Таковых было обнаружено несколько человек: Семен Альшевский, Юзеф Кличковский и Тамас Политовский, служившие в тобольской губернской роте. Они оказались в российском плену в период с 1769 по 1772 гг., что позволяет предположить, что они были связаны с конфедерацией. По решению властей первые двое были выключены со службы и отпущены по домам. Был ли отправлен на родину Т. Политовский не известно. Расширение категории амнистированных сопровождалось упрощением процедуры их отправки на родину. В частности, в октябре 1804 г. польским пленным, женившимся на местных уроженках и имеющим детей, было разрешено взять семью с собою, причем на членов семей так же выдавались прогонные деньги45. Но это не отменяло заинтересованности сибирской администрации в том, чтобы бывшие конфедераты со своими семьями оставались в Сибири. Генерал-губернатор И.О. Селифонтов отмечал в 1804 г., что поляки, пожелавшие остаться в Сибири, не должны быть побуждаемы к переселению46. Неизвестно сколько человек воспользовалось этим указом. Т.С. Мамсик опубликовала список польских ссыльных, подлежащих возвращению на родину по указу от 30 апреля 1804 г., причем было высказано сомнение в том, что речь в документе шла именно о бывших конфедератах. В списке 229 человек, которые, видимо, относились только к Ояшинскому земскому управлению Томской губернии47. ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 193. Л. 6. Российский государственный военно-исторический архив (далее – РГВИА). Ф. 8. Оп. 10. Д. 15. Л. 171.

45 ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 193. Л. 6–6 об.

46 ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 4.

47 Т.С. М а м с и к, Поляки в Сибири (по материалам амнистии 1804 г.), [w:] Проблемы социально-экономического и культурного развития Сибири XVII–XX вв.: сб. науч. тр., Но43

44

PW 51.indb 713

2015-05-11 15:15:58

714

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

Документы Тобольского архива позволяют говорить, что местные власти не торопились с исполнением апрельского указа. По справке Тобольского губернского правления на февраль 1806 г. из числа польских пленных, проживавших в губернии, согласились возвратиться на родину 12 человек с семьями: из Тобольского округа – Михайло Вещенко с женою и Антон Кучинской; из Ишимского округа – Павел Белопольской с женою и двумя сыновьями; из Ялуторовского округа – Михайло Дробина, Андрей Тыневич, Ян Каминский, Петр Маевской и Андрей Рушковский; из г. Ялуторовска – Каспер Палчинской с семьей; из Тобольска – Иван Лашоцкой, Яков Новаковской и Михайло Блащик. Их требовалось исключить из оклада и отправить в г. Тобольск с выдачею прогонов и кормовых. Сложно сказать, кто из них смог выехать из Сибири48. 6 декабря 1806 г. пожар в Тобольском губернском правлении уничтожил дела о пленных, внеся путаницу в процесс выявления и отправки поляков на родину. Сибирские власти заново стали собирать материал о военнопленных. 5 декабря 1808 г. Тарский земский суд сообщил в г. Тобольск, что в подведомственном ему уезде из польских пленных остался один Антоний Бриско, который возвратиться на родину не пожелал49. По-видимому, тарские чиновники не стали прикладывать усилий для поиска расселившихся по уезду конфедератов, а просто отписались, приведя в пример человека, жившего в самой г. Таре, в то время как семья А.М. Буклинского проживала в 75 верстах от города в Аевской слободе. В г. Туринске, г. Тобольске и г. Березове польских пленных, желающих возвратиться в свое отечество, обнаружено не было50. Некоторые военнопленные так и не получили разрешение на отъезд. Например, ялуторовский земский суд отобрал проездные документы у шляхтича Андрея Рушковского, поскольку двое из его сыновей были предназначены к отдаче на военную службу в качестве рекрутов51. Польский пленный Яков Иванов Новаковский не мог выехать из Сибири, поскольку успел наделать долгов52. Федор Чаповский, проживавший в г. Тюмени, в феврале 1807 г. был исключен вместе с сыновьями из подушного оклада, восибирск 2004, с. 36–41.

48 Нам известно лишь об одной партии с польскими военнопленными, отправленной из г. Тобольска 27 июля 1807 г. Сюда вошли ранее проживавшие в Ялуторовском округе Михайло Дробина, Андрей Тыневич, Ян Каминский, Петр Маевской. Каждому было выдано на содержание до г. Перми (на 46 дней) по 4 рубля 60 коп.: ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 128.

49 В.С. С у л и м о в, Польские ссыльные в Тобольской губернии (1801–1881 гг.): биографический словарь, Тобольск 2007, с. 11–12.

50 ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 32–32 об., 37–38.

51 Там же. Л. 54.

52 Там же. Л. 130.

PW 51.indb 714

2015-05-11 15:15:58

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

715

получил прогонные и кормовые деньги. Но уже 8 июля 1807 г. тюменский городничий отобрал у Чаповского паспорт на проезд, из-за начавшегося судебного разбирательства по растрате Чаповским церковных денег53. Интерес вызывают примеры, когда польские пленные сами не хотели возвращаться на родину. Причем понимание того, что в Сибири их жизнь может сложиться более удачно, чем на родине, приходило не сразу. По сведениям гродненского губернатора от 29 декабря 1806 г., польский пленный Антон Андреевский, возвращающийся из Сибири вместе с сыном Гаврилой в Варшаву, пожелал возвратиться обратно в Сибирь, и представил в правлении билет на проход до города Тобольска54. Егор Маковский был отправлен из г. Тобольска в г. Вильно, но в 1806 г. подольское губернское правление известило, что Маковский пожелал вернуться обратно в г. Тобольск к оставшимся в городе жене и детям55. Польский пленный, исключенный из тобольского мещанства Иван Максимов Лашоцкой, попросил остаться в Сибири еще на два года с позволением совершать разъезды по городам Пермской и Тобольской губерний для решения хозяйственных дел56. Он собирался распродать имеющееся в г. Тобольске домообзаводство, побывать на рыбном промысле и рассчитаться с должниками, проживавшими в нескольких городах Пермской губернии. Матвей Садовников остался в Сибири потому что, когда прочие пленные конфедераты возвращались в отечество, он был болен, а по выздоровлении уже не находил возвращение для себя полезным57. Подобные примеры вынудили сибирскую администрацию более точно определить юридический статус остающихся в Сибири поляков. Министр внутренних дел граф В.П. Кочубей в отношении к сибирскому генерал-губернатору И.О. Селифонтову изъяснял, ...что всякий из иностранцев, остающихся в российское вечное подданство, должен избрать себе род жизни и по званию, в какое причислен, нести повинности. А потому те из польских пленных, кои были причислены в оклады и не пожелали возвратиться восвояси, должны в тех окладах и остаться58.

Таким образом, амнистии не прервали процесс ассимиляции польских конфедератов русскими сибиряками. О том, что значительная их часть осела ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 193. Л. 6 об. – 7, 8, 10, 12–12 об. ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 70.

55 Там же. Л. 84 об.

56 Там же. Л. 94 об.–96, 105.

57 ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 4. Д. 398. Л. 1.

58 ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 134.

53

54

PW 51.indb 715

2015-05-11 15:15:58

716

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

в Сибири, косвенно свидетельствуют регулярные упоминания политических ссыльных более позднего периода о встречах с конфедератами или их потомками, полностью утративших «польскость». Возможно, именно образ обрусевших конфедератов преследовал польских ссыльных в XIX в. и стимулировал их диаспоризацию, заставлял противиться перекрещиванию и осуждать смешанные браки. В целом, ссылка конфедератов действительно представляла собою особое явление в карательной политике самодержавия. Правовое положение этой группы «невольных мигрантов» можно определить как промежуточное между военнопленными XVII в. и политическими ссыльными XIX в., а значит, проводить какие бы то ни было аналогии с более ранним или более поздним периодом польско-сибирской истории следует с осторожностью. Вряд ли можно утверждать, что власти рассматривали конфедератов как политических ссыльных, хотя бы, потому что в юридическом отношении их уравнивали с пленными турками и татарами.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 51.indb 716

2015-05-11 15:15:58

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

717

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ И ВОЕННОПЛЕННЫЕ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ (ПОСЛЕДНЯЯ ТРЕТЬ XVIII–НАЧАЛО XIX ВВ.) Адамов Петр – пр. 1752 г.р. (22 года на 29 ноября 1774 г.), родился в польском г. Торуне, поляк, католик; в Россию вывезен прапорщиком абзеровского полка Иваном Василевским после коронации Станислава Понятовского. Прапорщик И. Василевский продал П. Адамова Марье Александровне Долгорукой. В 1772 г. прислан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в солдатах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 109 об. Алшевский Семен – военнопленный поляк, шляхтич, уроженец Грыфинского уезда. Служил в польской армии в полку Полной Булавы в чине товарища. Службу проходил с собственным оружием и конем. В 1771 г. взят в плен под г. Бемом и определен российскую службу в оренбургские гарнизонные батальоны, в 1774 г. переведен в тобольские гарнизонные батальоны, а после – в тобольскую губернскую роту конную команду драгун. После отставки был отправлен с паспортом на прежнее место жительства 29 марта 1799 г. в г. Грыфино – РГВИА. Ф. 8 Оп. 10. Д. 15. Л. 172, 212. Андреевской Антон – польский пленный, служил в енисейской штатной команде. По указу от 30 апреля 1804 г. отправлен вместе с сыном Гаврилой в г. Варшаву. По сведениям гродненского губернатора от 29 декабря 1806 г. пожелал вернуться обратно в Сибирь, и получил билет на проход до г. Тобольска – ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 70; В.С. Сулимов, Польские ссыльные в Тобольской губернии (1801–1881 гг.): биографический словарь, Тобольск 2007, с. 4. Андрушкевич Антоний (Andryzkiwuz Antoni) – пр. 1739 г.р. (35 лет на 22 июня 1774 г.), родился в с. Андрушах Новогородского воеводства Княжества Литовского, шляхтич, католик, грамотный; отец был посессором в с. Андрушах; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, состоял в г. Тобольске в команде плац-майора Менбома на кормовых деньгах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3, 127. Арвай Иван – гусар Тобольской губернской роты, в 1772 г. пожелал принять православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2948. Л. 2. Артаментов/Артеменко Федор – пр. 1734 г.р. (40 лет в 1774 г.), родился в Польше в г. Германовке Краснобродского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, где принял православие, определен солдатом в томский батальон – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 24, 26 об., 27. Артман Войтех – католик, фургер Сибирской губернской роты, в 1766 г. принял православие и получил имя Георгий – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 1343. Л. 10.

PW 51.indb 717

2015-05-11 15:15:58

718

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

Бадашкевич/Войташкевич Францышек – пр. 1750 г.р. (24 года в 1774 г.), родился в столичном польском г. Кракове, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Марк – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 33 об., 35. Барда Федор – пр. 1746 г.р. (28 лет в 1774 г.), родился в с. Ожинна Краковской провинции, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Афанасий, служил в солдатах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 162 об. Бардачек Андрей – пр. 1749 г.р. (26 лет на 10 марта 1775 г.), родился в г. Скалат, униат, сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 55–56. Барташевский Игнатий – пр. 1733 г.р. (39 лет в 1772 г.), сослан в г. Туринск, где в 1772 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2948. Л. 90. Белолицкий Семен – пр. 1726 г.р. (48 лет на 15 октября 1774 г.), родился в г. Минске, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Лука, служил в солдатах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 154. Белопольской Павел – родился в г. Виннице Киевской губернии, отставной солдат. Поскольку его отец служил в чине полковника в серпском гусарском полку, Павел также был зачислен в серпский полк. Во время коронации Станислава Понятовского отправлен на усмирение восставших поляков, затем сопровождал ссыльных до г. Тобольска, где был оставлен для военной службы в губернской роте. В Сибири был причислен к военнопленным. Сначала служил в губернской роте, после в штатной туринской команде, где и получил отставку. Прослужил в Тобольской губернии 10 лет. Проживал в Ишимском округе. Имел двух сыновей: Ивана и Михаила, которым в 1806–1807 г. было соответственно 24 и 22 года. Иван служил в сибирском драгунском полку, Михаил – в тобольском втором батальоне. В 1806 г. Павел выразил желание возвратиться на родину вместе с сыновьями. Разрешения не получил, поскольку, по мнению властей, право, предоставленное польским пленным указом от 1804 г. в отношении Белопольских не действовало, т.к. Павел, будучи солдатским сыном, всю свою службу провел в Российской империи и дети его родились в России – ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 15–21; В.С. С у л и м о в, Указ. соч., с. 7. Бемовский Томаш – пр. 1752 г.р. (22 года в 1774 г.), сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Алексей – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12. Берган Лютер Го[т]лип – сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Вишняков Василий Петров – ГИАОО.

PW 51.indb 718

2015-05-11 15:15:58

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

719

Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 402; А.А. Крих, Этническая история русского населения Среднего Прииртышья (XVII–XX вв.), Омск 2012, с. 246. Березенской Валентий – пр. 1752 г.р. (22 года на 28 ноября 1774 г.), родился в г. Плоцке, католик, сослан в Краснослободский острог, в 1774 г. принял православие и получил имя Лаврентий, служил солдатом в тобольском первом батальоне второй роты – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6, 108. Березицкий Ян – пр. 1755 г.р. (21 лет на 13 мая 1776 г.), родился в г. Виннице, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие и получил имя Василий, служил в солдатах тобольского третьего батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 11–12. Блажевич Петр – католик, солдат сибирского гарнизона, в 1766 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 1343. Л. 14. Блащик Михайло – пр. 1747 г.р. (27 лет на 2 декабря 1774 г.), родился в г. Калише Великопольского воеводства, поляк, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в казаках. В начале XIX в. состоял в мещанском окладе, проживал в г. Тобольске, имел трех сыновей – Михаила, Ивана и Петра. В 1806 г. высказал желание возвратиться на родину, но затем передумал. В 1813 г. обратился к тобольскому губернатору Ф.А. фон Брину с просьбой освободить сына Михаила от рекрутской повинности. Прошение было отклонено – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4 об., 92 об.; Ф. 327. Оп. 13. Д. 130. Л. 19–20 об.; В.С. С у л и м о в, Указ. соч., с. 9. Бобровников Никита – униат, сослан в г. Тару, в 1776 г. принял православие, служил в тарских казаках, в 1777 г. женился на «посельщицкой девке» Вассе Тарасовой – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 652 об., 737; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 246. Боченков Василий – униат, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 475; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 246. Брасевич Семен – пр. 1746 г.р. (28 лет в 1774 г.), католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Семен – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 69–69 об. Брезневали Ешов – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Афанасий – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 476; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 246. Бриско Антоний – пр. 1745 г.р., поляк, католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и по восприемникам стал называться Кривоногов Антон Максимов, в 1774 г. женился на крестьянской дочери Федосье Ивановой Котовщиковой (1762 г.р.), в 1777 г. родился сын Иван, в 1783 г. – Андрей, в 1788 г. – дочь Анна. В 1808 г. не пожелал возвращаться на родину – ГИАОО.

PW 51.indb 719

2015-05-11 15:15:58

720

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 472, 474; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 246; В.С. С у л и м о в, Указ. соч., с. 11–12. Бугуш Станислав – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Дмитрий – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6, 145–145 об. Будырский Блаже – пр. 1751 г.р. (23 года на 5 ноября 1774 г.), родился в г. Новое Място Краковского воеводства, посадский, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Яков, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4 об., 165. Васильевский Андрей – пр. 1744 г.р. (29 лет в 1773 г.), католик, сослан в Краснослободский острог, в 1773 г. принял православие и был наречен тем же именем – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 6. Васильевской Михайло – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6, 148. Васильев Иван – пр. 1728 г.р. (46 лет на 15 октября 1774 г.), родился в г. Минске «принадлежащего до короля Польского», католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Яков, служил в солдатах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 154. Вещенко Михайло – польский пленный, проживал в Тобольском округе, был женат, на февраль 1806 г. высказал желание возвратиться на родину – ГУТО ГАТ. Ф. 327. Оп. 13. Д. 130. Л. 19–20 об. Вирбицки Король – поляк, шляхтич, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Евграф Тимофеев. В 1774 г. женился на дочери «вдовы полячки» Настасье Максимовой – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 401, 482; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 246. Висотской Михайло – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6, 145. Вишневской Матвей – пр. 1746 г.р. (28 лет в 1774 г.), католик, сослан в г. Ялуторовск, в 1774 г. принял православие и получил имя Николай – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6 об., 12 об., 104, 130 об. Вишневский Карп – 1730 г.р. (42 года в 1772 г.), сослан в г. Туринск, где в 1772 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2948. Л. 90. Водриволски Ион – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Гаврил – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 476. Возниковский/Возняковский Петр – пр. 1743 г.р. (30 лет в 1773 г.), сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Вязмин Петр Матвеев – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 4 об; ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 401 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 246.

PW 51.indb 720

2015-05-11 15:15:58

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

721

Войтехевич Войтех – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Василий, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 143, 144. Волковский Войтех – пр. 1726 г.р. (50 лет на 15 мая 1776 г.), родился в г. Кракове, поляк, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие, служил в солдатах томского батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 7–8. Вонцен/Вунцен Вольтер – пр. 1737 г.р. (36 лет в 1773 г.), сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Вишневсков Василий Петров, служил в тарских казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 4; ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 322; А.А. Крих, Указ. соч., с. 246. Воронин Иван – пр. 1737 г.р. (60 лет в 1797 г.), в 1797 г. проживал в г. Таре вместе с женой Анной Дмитриевой (пр. 1753 г.р.) в качестве отставного солдата – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2 .Д. 32. Л. 82 об. Галай Семен – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и наречен тем же именем, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 143, 144. Галлуза Михаил Васильев – греческого исповедания, сослан в г. Тару, в 1774 г. женился на дочери посадского Варваре Дмитриевой Черновой – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 472 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 246. Гвардовский Андрей – поляк, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие, служил в тобольских казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 3–4. Гвордион Андри – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Иван – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 476; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 246. Гомябака Францышек – сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Венедикт – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12. Гофман Яган – родился в Саксонии в г. Дрездене, лютеранин, в 1775 г. в г. Тобольске принял православие, определен в г. Тару, служил в тарских казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 66, 69; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 246. Градомиретский Ян – пр. 1741 г.р. (33 года в 1774 г.), католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Иван – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6. Гуртов Евстафий (Остап) – пр. 1746 г.р. (28 лет в январе 1774 г.), родился в селе [название написано неразборчиво] близь г. Черкасы Бреславского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял

PW 51.indb 721

2015-05-11 15:15:58

722

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

православие, определен в томский батальон в солдаты – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11, 20, 21 об. Гурецкой Тадеуш – католик, сослан в г. Тюмень, в 1775 г. принял православие и получил имя Фаддей, служил в солдатах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 79. Даниленко Михайло – пр. 1749 г.р. (25 лет в январе 1774 г.), родился в Польше в г. Вольшижне Каменец-Подольской провинции, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, определен в томский батальон в солдаты – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11, 20, 21 об. Данило Федор Степанов – пр. 1738 г.р. (36 лет в 1774 г.), родился в с. Святковом Краковского воеводства, униат, отец его состоял на службе при ширацком воеводе; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и наречен тем же именем, солдат томского батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4, 84 об. Даниховский Яков – пр. 1750 г.р. (24 года в 1774 г.), родился в столичном г. Варшаве, шляхтич, католик, сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Григорий, солдат третьего тобольского батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4, 87 об. Дедерков Семен – пр. 1750 г.р. (24 года в 1774 г.), католик, сослан в г. Ялуторовск, в 1773 г. принял православие и получил имя Семен – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6 об., 12 об., 104, 130. Демовский Томаш (Demowski Alexiey) – пр. 1752 г.р. (22 года в 12 мая 1774 г.), родился в польском г. Возники, католик, грамотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Алексей – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 64 об., 67. Демьяновский Яган – родился в г. Кошицы, католик, в 1775 г. в г. Тобольске принял православие, определен в г. Тару, служил в тарских казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 66, 69; А.А. Крих, Указ. соч., с. 246. Держановский Осип – пр. 1743 г.р. (29 лет в 1772 г.), сослан в г. Туринск, где в 1772 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2948. Л. 90. Держановский – польский военнопленный, имел в польской армии чин товарища, служил унтер-офицером в гарнизонном 2-м полку полковника князя Уракова. После амнистии пожелал проживать на Иртышской линии в крепости Усть-Каменогорской. Сведения на 4 декабря 1798 г. – РГВИА. Ф. 8 Оп. 10. Д. 15. Л. 203. Доброволной Йозеф – сослан в г. Тару, в 1778 г. принял православие и получил имя Иосиф, служил в тарских казаках – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 819 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247.

PW 51.indb 722

2015-05-11 15:15:58

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

723

Долинский Юзеф – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Иосиф, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 143, 144. Драгомиретский Ян – пр. 1741 г.р. (33 года в 1774 г.), родился в Польше в д. Драгомирчане столицы Галицкой воеводства Русского, греческого исповедания, крещен униатским попом, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 147. Дробина Михайло – проживал в Ялуторовском округе, состоял в крестьянском окладе, на февраль 1806 г. высказал желание возвратиться на родину, в июле 1807 г. отправлен в г. Вильно – ГУТО ГАТ. Ф. 327. Оп. 13. Д. 130. Л. 19–20 об.; Ф. 329. Оп. 13. Д. 193. Л. 16 об.; В.С. С у л и м о в, Указ. соч., с. 29. Дубина Андрей Григорьев – поляк, униат, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие, в 1774 г. женился на дочери разночинца Пелагее Ивановой Плотниковой, служил солдатом– ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 482 об., 475; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Дубровской Адам – пр. 1745 г.р. (30 лет на 12 марта 1775 г.), родился в г. Люблине, поляк, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие и получил имя Гавриил, служил солдатом во втором тобольском батальоне – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 76 об.–77. Дубровский Антоний – пр. 1738 г.р. (36 лет в 1774 г.), родился в Великой Польше в д. Околеви близь г. Торуни Краковского воеводства, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, определен в тобольские казаки – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 47. Духович Александр – сослан в г. Тюмень, в 1773 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 4. Еворской/Егорской/Яворский Юзеф – пр. 1749 г.р. (25 лет на 23 июля 1774 г.), родился в Польше в г. [Пржидаце] Куявского воеводства, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Иосиф, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 115. Желинский Яков – пр. 1747 г.р. (25 лет на 10 мая 1772 г.), лютеранин, сослан в г. Тобольск, в 1772 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2948. Л. 59, 82. Жуковской Адам – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Николай – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6, 148. Забелский Петр – пр. 1754 г.р. (20 лет в 1774 г.), родился в Польше д. Забели Любецкого воеводства, католик, сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 43 об.

PW 51.indb 723

2015-05-11 15:15:58

724

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

Завистовски Иван – поляк, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Быкасов Николай Васильев, в 1773 г. женился на дочери разночинца из г. Тары Юлии Яковлевой Месниковой – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 409; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Завистовски Михаил – пр. 1750 г.р. (47 лет в 1797 г.), поляк, сослан в г. Тару, где принял православие и по восприемникам стал называться Неклюдов Михаил Яковлев, в 1774 г. женился на дочери разночинца Матрене Дмитриевой Шетерниной (1741–1821). В 1787 г. родился сын Федор. В 1797 г. проживали в г. Таре – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 402, 404 об., 482; Д. 32. Л. 83 об.; Д. 56. Л. 326; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Загроцкой Иван (Zagrodzki Ian) – пр. 1748 г.р. (26 лет на 11 октября 1774 г.), родился в «пригородке Величка» столичного г. Кракова, католик, грамотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Лука – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4, 98, 99. Заицев Карл – католик, сослан в г. Тару, в 1776 г. принял православие и получил имя Карп – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 652 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Заклюковский Василий – пр. 1751 г.р. (24 года на 31 июля 1775 г.), родился в с. Дебне Краковского воеводства, крестьянин, католик, сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 68 об., 69 об. Замузе Михаил – униат, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие, служил солдатом – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 475 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Замышляк Василий – пр. 1739 г.р. (35 лет в 1774 г.), родился в Польше в г. Животове Бреславского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 52, 64. Зарецкий Казимер – пр. 1734 г.р. (40 лет в 1774 г.), сослан в г. Ялуторовск, в 1774 г. принял православие и получил имя Николай – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Лл. 6 об., 12 об., 104, 130 об. Затынской/Зачински Матфей – 1747–1795 гг. (умер 25 февраля 1795 г. в возрасте 48 лет), поляк, католик, сослан в г. Тару, в 1776 г. принял православие и по восприемникам стал называться Матфей Евграфов, служил в тарских казаках, в 1776 г. женился на дочери ссыльного Дарье Трофимовой Чудовой, в 1779 г. родилась дочь Агрипина – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 653, 654 об; Д. 28. Л. 20, 40; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Захматович Ян – католик, сослан в г. Тару, в 1776 г. принял православие и получил имя Иван, служил в тарских казаках – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 652; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247.

PW 51.indb 724

2015-05-11 15:15:58

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

725

Збоевский Иосиф – пр. 1753 г.р. (20 лет на 26 февраля 1773 г.), католик, сослан в Троицкую крепость, в 1773 г. принял православие, служил в солдатах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 3031. Л. 9; Оп. 3. Д. 143. Л. 5. Зувровски Матеус – католик, сослан в г. Тару, в 1776 г. принял православие и получил имя Матвей, служил в тарских казаках – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 653; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Илимчевски Жульен – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Игнатий – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 476; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Кавецки – 1751–1773 гг. (умер 11 июля 1773 г. в возрасте 22-х лет), сослан в г. Тару, где принял православие и по восприемникам стал называться Коржев Василий Стефанов – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 406 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Казновский Томаш – пр. 1743 г.р. (31 год в 1774 г.), сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Николай, капрал гусарской команды – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12. Калиновский Антоний – пр. 1744 г.р. (30 лет на 23 июля 1774 г.), родился в Польше в г. Таресполе столичного Варшавского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и наречен тем же именем – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 115 об. Каминский Ян – проживал в Ялуторовском округе, состоял в крестьянском окладе, на февраль 1806 г. высказал желание возвратиться на родину, в июле 1807 г. отправлен в г. Вильно – ГУТО ГАТ. Ф. 327. Оп. 13. Д. 130. Л. 19–20 об.; Ф. 329. Оп. 13. Д. 193. Л. 16 об.; В.С. С у л и м о в, Указ. соч., с. 39. Каминской Михайло – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и наречен тем же именем, солдат – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 142. Карпинский Иван Иванов – пр. 1740 г.р. (47 лет в 1787 г.), принял православие, в 1787 г. проживал совместно с другим конфедератом Матвеем Ивановым в Петропавловской крепости на подворье у вдовы Агрипины Ивановы Швецевых, семьи не имел – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 1. Д. 10. Л. 1578 об. Карпович Антоний – пр. 1753/1756 г.р. (21 год в 1774 г./20 лет на 4 апреля 1776 г.), родился в г. Сувалки Гродненской провинции, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие и получил имя Николай, служил в солдатах тобольского второго батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 9–10. Кастецкий/Костецкий Мартин Андреев – пр. 1753 г.р. (21 год в 1774 г.), родился в польском столичном г. Львове, католик, неграмотный; сослан

PW 51.indb 725

2015-05-11 15:15:58

726

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, определен в тобольские казаки – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 25, 26 об. Каченко Иван – пр. 1747 г.р. (27 лет в 1774 г.), родился в Польше в г. [Жебокрич] Бреславского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 65 об. Керекеш/Киерекиш Мацей – пр. 1751 г.р. (23 года на 11 октября 1774 г.), родился в г. Ермулинцы Каменецкой провинции, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Яков – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4. Кесарь Блажей – пр. 1753 г.р. (21 год в 1774 г.), родился в Польше близ столичного г. Кракова в г. Скавине, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Константин, служил в г. Тобольске в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 51 об., 64 об. Киш Юзеф – пр. 1754 г.р. (20 лет в 1774 г.), сослан в г. Тюмень, католик, в 1774 г. принял православие и получил имя Иосиф – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 69–69 об. Климчевский Лукаш – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Игнатий, служил в тарских казаках – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 475; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Кличковский/Клющевской Юзеф – из военнопленных поляков, уроженец Сандомирского воеводства, шляхтич. В польской армии служил в команде у маршалка Плавского в чине товарища с собственным своим человеком, на собственном коне и с оружием. Был послан в составе отряда к Валевскому, после потери лошади в сражении был определен в пехоту сержантом. В 1772 г. взят в плен в г. Кракове, а по прибытии в Россию определен на службу в гарнизонные батальоны. Был переведен в тобольскую губернскую роту конную команду драгун. По исключению из службы отправлен с паспортом 29 марта 1799 г. на прежнее место жительства в Сандомирское воеводство – РГВИА. Ф. 8 Оп. 10. Д. 15. Л. 173, 212. Ковалски – сослан в г. Тару, где принял православие и по восприемникам стал называться Потанин Стефан Александров, в 1773 г. женился на крестьянской дочери г. Тары Ирине Сидоровой Нефедьевой – ГИАОО Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 406; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Ковалский Михаил – сослан в г. Тюмень, в 1773 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 4. Ковалчин Осип – католик, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и получил имя Иван – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 404; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Ковецкий Езеф – пр. 1752 г.р. (22 года в 1774 г.), родился в Польше Новогрудского воеводства в д. Чековшине, католик, сослан в г. Тюмень,

PW 51.indb 726

2015-05-11 15:15:58

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

727

в 1774 г. принял православие и получил имя Иосиф – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6, 147. Козицкий Юзеф – пр. 1742 г.р. (32 года на 5 ноября 1774 г.), родился в Сандомирском воеводстве, посадский, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Петр, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4 об., 165. Козловский Иван – пр. 1739 г.р. (33 года в 1772 г.), сослан в г. Туринск, где в 1772 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2948. Л. 90. Козловский Томаш (Kozmowski Nikolay) – пр. 1743 г.р. (31 год в 1774 г.), родился «в Польше в публичном г. Львове», католик, грамотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Николай, служил в г. Тобольске капралом в гусарской команде – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 50. [Колелекс] Юзеф – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Иван – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 475; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 247. Копотило Федор – пр. 1746 г.р. (28 лет в 1774 г.), сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об. Косоновски Матфей – сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Шарапов Алексей Павлов, в 1773 г. женился на Мавре Яковлевой Голубиной – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 402 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Кпополковской Казимер – сослан в г. Ялуторовск, в 1774 г. принял православие и получил имя Иван – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12 об. Крекеш Мацей – 1751 г.р., родился в г. Ермулинце Каменец-Подольского воеводства, католик, сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Иаков – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 98, 99. Крыжановский Юзеф – пр. 1734 г.р. (36 лет в 1770 г.), католик, сослан в г. Тобольск, в 1770 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2780. Л. 24. Крюковский Андрей – родился в г. Сандомир, католик, определен солдатом в тобольский батальон, в 1775 г. принял православие и получил имя Матвей – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 66, 69. Кузубовской Федор – пр. 1754 г.р. (23 года на 13 января 1776 г.), родился в г. Янов Пинской губернии, шляхтич, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 15–16. Куликовский Иоанн – пр. 1734 г. р. (39 лет в 1773 г.), сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Вишневсков Иван Петров – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 4; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248.

PW 51.indb 727

2015-05-11 15:15:59

728

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

Куропацкий Стефан – пр. 1744 г.р. (30 лет в 1774 г.), родился в Польше в г. Гранове Бреславского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в тобольском первом батальоне солдатом – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 53, 64. Кучинской Антон – польский пленный, проживал в Тобольском округе, состоял в крестьянском окладе, на февраль 1806 г. высказал желание возвратиться на родину – ГУТО ГАТ. Ф. 327. Оп. 13. Д. 130. Л. 19–20 об. Ласковский Андрей – пр. 1751 г.р. (24 года на 10 марта 1775 г.), родился в г. Войнич Краковского воеводства, католик, сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 55–56. Латынской/Лютынский Иван – шляхтич Варшавского у., в 1765 г. принял православие в г. Тобольске – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 1112. Л. 16–16 об. Лашоцкой/Лотоцкий Иван Максимов – польский пленный, проживал в Тобольске. Служил 24 года в тобольском батальоне и в губернских ротах. Получил звание унтер-офицера. В 1778 г. отправлен в отставку по слабости здоровья. Состоял в мещанском окладе. На февраль 1806 г. высказал желание возвратиться на родину, но 15 июня 1806 г. попросил остаться в Сибири еще на два года. Получил вид на свободное пребывание в г. Тобольске, проезд на рыбный промысел и в некоторые города Пермской губернии на 10 месяцев. В 1815 г. повторно обратился с прошением вернуться на родину. – ГУТО ГАТ. Ф. 327. Оп. 13. Д. 130. Л. 19–20 об., 94 об.–96, 105; В.С. С у л и м о в, Указ. соч., с. 55. Ледзинский Людвиг – пр. 1756 г.р. (19 лет на 17 октября 1775 г.), родился в г. Варшаве, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие и получил имя Матвей, служил солдатом в третьем тобольском батальоне – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 50, 82 об., 83. Лекартович Яков – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Стефан – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 476; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Лещинский Дмитрий – пр. 1748 г.р. (26 лет в 1774 г.), родился на Украине в г. Бершет, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 57, 65 об. Лещинской Яков – пр. 1748 г.р. (27 лет на 21 марта 1775 г.), родился в г. Бершт Потоцкого воеводства, униат, служил солдатом в томском батальоне, в 1775 г. принял православие и получил имя Иосиф – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 52–52 об.

PW 51.indb 728

2015-05-11 15:15:59

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

729

Либски Лукаш – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Никита, служил в тарских казаках – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 475 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Лукашевич Матвей – пр. 1752 г.р. (24 года на 6 июля 1776 г.), родился в г. Замосць, дворянин, католик, сослан в г. Тобольск, состоял на кормовых деньгах, в 1776 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 19–20. Лукашевич Тадеуш – пр. 1750 г.р. (24 года в 1774 г.), родился в польском г. Каменец-Подольском близь г. Хотина, шляхтич, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, служил в томском батальоне в звании капрала, в 1774 г. принял православие и получил имя Георгий – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 33 об. – 34. Лясковский Осип – пр. 1736 г.р. (36 лет в 1772 г.), сослан в г. Туринск, где в 1772 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2948. Л. 90. Лясовской Симон – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Симон, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 143, 144. Маевский/Майовский Казимер – пр. 1748 г.р. (26 лет на 22 июня 1774 г.), родился в Малой Польше Краковской столицы земле Санотского, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Петр, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3, 126. Маевской Петр – проживал в Ялуторовском округе, состоял в крестьянском окладе, на февраль 1806 г. высказал желание возвратиться на родину, по решению тобольского земского суда в июле 1807 г. отправлен в г. Вильно; был слеп – ГУТО ГАТ. Ф. 327. Оп. 13. Д. 130. Л. 19–20 об.; Ф. 329. Оп. 13. Д. 193. Л. 16 об.; В.С. С у л и м о в, Указ. соч., с. 57. Мазуркевич Войцех – пр. 1747 г.р. (207 лет в 1774 г.), католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Вакх – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 69–69 об. Мазютич Степан – родился в г. Кракове, униат, сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие и наречен тем же именем, служил солдатом во втором тобольском батальоне – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 49, 53–53 об. Маковский Юрий – пр. 1742 г.р. (31 год в 1773 г.), униат, сослан в г. Тобольск, в 1773 г. принял православие и получил имя Георгий (Егор); после амнистии был отправлен из г. Тобольска в г. Вильно, но в 1806 г. подольское губернское правление известило тобольское губернское правление, что Ю. Маковский пожелал вернуться обратно в г. Тобольск к оставшимся

PW 51.indb 729

2015-05-11 15:15:59

730

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

там жене и детям. По прибытии в г. Тобольск он сначала был причислен в богодельню, а после поселен в д. Петуховой Ашлыцкой волости – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 3031. Л. 26; Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 84 об. Малахавски Федор – униат, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и наречен тем же именем, служил солдатом – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 475 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Малецкий Ян – пр. 1739 г.р. (35 лет в 1774 г.), родился в Польше Краковской столицы в г. Опатовец, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Федот, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 52, 66. Малиновский – в 1806 г. состоял под следствием, проводимым Березовским уездным судом о публичном поношении особы Его Императорского Величества – ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 177. Л. 1–6. Малюта Иван – пр. 1739 г.р. (36 лет на 31 июля 1775 г.), родился в с. Чичилкине, крестьянин, униат, сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 68 об., 69 об. Малюта Митрофан (Dmytorofan Moluta) – пр. 1747 г.р. (27 лет в 1774 г.), родился в Польше княжества принца Любомирского в г. Палеве озере близь турецкой границы в д. Готары, «из волохов», греческого исповедания, грамотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 39 об. Марковский Андрей – пр. 1752 г.р. (22 года в 1774 г.), родился в Польше в г. Радоме Сандомирского воеводства, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, определен в тобольские казаки – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 43 об., 45. Марковский Стефан – пр. 1751 г.р. (23 года в 1774 г.), родился в столичном польском г. Варшаве, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 67. Марковской Петр – пр. 1745/1746 г.р. (28 лет в 1773/1774 г.), католик, сослан в г. Ялуторовск, в 1773 г. принял православие и наречен тем же именем – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6 об., 130. Мартников Сава – пр.1748 г.р. (27 лет на 21 января 1775 г.), родился в Польше близь российской границе в г. Чигирене, униат, сослан в г. Тюмень, в 1775 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 78. Масловской Мартин – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Мартын, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 143, 144. Матушка/Мотучка Вецентий – пр. 1735 г.р. (39 лет в 1774 г.), родился в Цесарии в г. Каточке, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г.

PW 51.indb 730

2015-05-11 15:15:59

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

731

принял православие и получил имя Виктор – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 64 об. Милен Иян – католик, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и получил имя Гаврил – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 403; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Мирович Франтишек – сослан в г. Тобольск, в 1774 г. изъявил желание принять православие, в мае 1774 г. содержался в тюремном остроге, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 52, 66 об. Михайловский Ян – пр. 1731 г.р. (43 года в 1774 г.), родился в Польше княжества Литовского в г. Слуцке, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Андроник, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 52, 66. Михайловский Ян – пр. 1743 г.р. (32 года на 17 октября 1775 г.), родился в Польше в д. Барчиной близь г. Кракова, католик, грамотный; сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие и получил имя Иван, служил солдатом в третьем тобольском батальоне – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 50, 82 об., 83. Морозовский Мартин – пр. 1756 г.р. (18 лет в 1774 г.), родился в польском столичном г. Кракове, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, определен в тобольские казаки – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 43 об., 45. Моторной Иван – пр. 1729 г.р. (45 лет в 1774 г.), родился в Польше в с. Коловерт [Корецкого] воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, находился на кормовых деньгах в команде плац-майора, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 52, 64 об. Муровский Михайло – сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в тобольском втором батальоне солдатом – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 139. Муховский Якуб – пр. 1746 г.р. (30 лет на 13 мая 1776 г.), родился в г. Минске, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие и получил имя Афанасий, служил в солдатах тобольского третьего батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 11–12. Немец Лаврин – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Иван, служил в третьей роте солдатом – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 475; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Никелский Томас – пр. 1748 г.р. (49 лет в 1797 г.), сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Вязмин Павел Матвеев/Иванов. В 1773 г. женился на крестьянской дочери из Татмыцкой слободы Устинье Семеновой Кармышаковой. В 1784 г. родилась дочь Па-

PW 51.indb 731

2015-05-11 15:15:59

732

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

раскева. В 1797 г. проживали в г. Таре – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 402 об., 405 об.; Д. 32. Л. 83 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Никульской Франтишек – пр. 1752 г.р. (24 года на 14 июля 1776 г.), родился в городе воеводства Бобрянского, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие и получил имя Николай, служил в тобольских казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 21–22. Новаковский Яков Иванов – получил разрешение вернуться на Родину, в 1806 г. обратился с просьбой выдать вид на проживание в Сибири сроком на один год для отработки задолженностей, просьба была удовлетворена – ГУТО ГАТ. Ф. 327. Оп. 13. Д. 130. Л. 19–20 об.; Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 130. Новицкий Каспер – пр. 1741 г.р. (33 года на 5 ноября 1774 г.), родился в г. Сохачев Плоцкого воеводства, посадский, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Климент, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4 об., 165. Новицкий Павел – католик, солдат селенгинского пехотного полка, вместе с женой Катериной Захаровой в 1766 г. в г. Тобольске принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 1343. Л. 2, 6, 7. Новицкой Павел – пр. 1752 г.р. (22 года на 15 апреля 1776 г.), родился в г. Варшаве, поляк, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие, служил в тобольских казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 17–18 об. Новоженов/Важенинок Венцеслав – 1731–1801 гг. (42 года в 1773 г., умер 18 февраля 1801 г. в возрасте 50 лет), поляк, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Кривоногов Захар Тимофеев. Был женат на Варваре Михайловой. Дети: Иван 1772 г.р., писавшийся в метриках «мещанин-конфедерат», Николай, 1777 г.р., Татьяна, 1778 г.р., Ирина, 1781 г.р., Екатерина, 1789 г.р. В 1797 г. в г. Таре проживал его сын – Иван Захаров Новоженинков в возрасте 25-ти лет с женой Марьей Ивановой 30-ти лет – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 4; ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 812; Д. 28. Л. 40, 55 об.; Д. 32. Л. 45; Д. 40. Л. 770; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Обуховской Никита – «ис поляков», католик, солдат тобольского третьего батальона, в 1769 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 1443. Л. 2, 5, 7. Ореховский Антоний – пр. 1741 г.р. (32 года в 1773 г.), шляхтич, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Катин Антон Афанасьев, в 1773 г. женился на дворовой девке посадского Евдокии Петровой, в 1773 г. родилась дочь Настасья – ГУТО ГАТ. Ф. 156.

PW 51.indb 732

2015-05-11 15:15:59

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

733

Оп. 3. Д. 143. Л. 4; ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 401, 404 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Орешковский Андрей – пр. 1754 г.р. (20 лет в 1774 г.), сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12. Орловский Николай – пр. 1736 г.р. (38 лет в 1774 г.), родился в польском столичном г. Кракове, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, определен в томский батальон в солдаты – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 43 об., 45. Охалски Воитех – католик, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и получил имя Ион – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 403 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Пазура Матвей – пр. 1748 г.р. (27 лет на 6 февраля 1775 г.), родился в Малоросском городе Белая Церковь, сослан в г. Тюмень, в 1775 г. принял православие, служил солдатом во втором тобольском батальоне – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 51. Палский Федор Иванов – пр. 1747 г.р. (27 лет в январе 1774 г.), родился в г. Збараш Волынского воеводства, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11, 21. Палчинской Каспер – проживал в г. Ялуторовске, состоял в мещанском окладе, имел сына Самаила, на февраль 1806 г. высказал желание возвратиться на родину – ГУТО ГАТ. Ф. 327. Оп. 13. Д. 130. Л. 19–20 об. Папроцкий/Патроцкий Михайло – пр. 1751 г.р. (23 года на 9 июля 1774 г.), родился в д. Паланке над рекою Буг Бершацкого воеводства польского г. Львова, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3, 121. Пасевич Ян – родился в г. Вилькомире, католик, в 1775 г. принял православие и получил имя Иван, служил капралом в тобольском батальоне – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 66, 69. Пашкевич Лукьян Прокопьев – пр. 1747 г.р. (27 лет в январе 1774 г.), родился в подольском г. Белозерке Волынского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11, 21 об. Перлович Николай – пр. 1741 г.р. (33 года в 1774 г.), родился в Польше Галицкой столицы Подольского воеводства д. Потоки, униат, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6, 147. Петарский/Питарский Иосиф – пр. 1746 г.р. (28 лет в 1774 г.), родился в Польше Краковской столицы на границе цесарской в д. Зебнице, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил

PW 51.indb 733

2015-05-11 15:15:59

734

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

в томском батальоне солдатом – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 56, 65 об. Подлецкий Антон – пр. 1744 г.р. (30 лет на 30 января 1774 г.), католик, сослан в крепость Крутоярскую, в 1774 г. принял православие и наречен тем же именем, солдат – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 7, 133. Покотило Федор – пр. 1746 г.р. (28 лет в 1774 г.), родился в Польше в г. Скурине Подольского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 39. Политовский Тамас – военнопленный поляк, мещанин, уроженец г. Старого Мяста у австрийской границы. Служил в войске польском на собственном коне, с оружием в чине товарища; был взят маршалком Плавским и находился у него в службе в том же чине товарища. В 1769 г. взят в плен и отправлен в 1770 г. в российскую службу в оренбургские гарнизоны, откуда был переведен в тобольские гарнизоны, а затем – в тобольскую губернскую роту конную команду драгун – РГВИА. Ф. 8 Оп. 10. Д. 15. Л. 174. Полцер Яган – родился в г. Гофе, католик, в 1775 г. в г. Тобольске принял православие, определен в г. Тару, служил в тарских казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 66, 69; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 249. Почерковски Иван – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Прокопий – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 476; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 248. Преславский Валентий (Przeslawski Pawiel) – пр. 1736 г.р. (38 лет на 22 июня 1774 г.), родился в польском столичном г. Кракове, мещанин, католик, грамотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Павел, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3, 125. Прибельский/Приселский Андрей – пр. 1755 г.р. (18 лет на 26 февраля 1773 г.), католик, сослан в Троицкую крепость, в 1773 г. принял православие, служил в солдатах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 3031. Л. 9; Оп. 3. Д. 143. Л. 5. Пробицкий Петр – сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12. Пшибыльски Анджей – в 1772 г. находился в г. Тобольске, просил о перекрещивании в православную веру – В.С. С у л и м о в, Указ. соч., с. 75. Радицкий Адам – пр. 1722 г.р. (50 лет в 1772 г.), цесарец, католик, сослан в г. Тобольск, служил в казаках; в г. Тобольске проживал на квартире у казачьего пятидесятника Федора Соболева; в июне 1772 г. пожелал принять православие, но 6 июля того же года на него напали «варнаки» (так в Сибири называли сосланных за уголовные преступления) и перерезали горло – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2948. Л. 20–20 об., 89 об.

PW 51.indb 734

2015-05-11 15:15:59

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

735

Радоевский Францышек – пр. 1742 г.р. (32 года на 5 ноября 1774 г.), родился в г. Торобине Холмского воеводства, посадский, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Стефан, солдат второго тобольского батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4, 90 об. Радумской Остафий – из ссыльных польских уроженцев, состоял на службе в туринской казачьей команде. Отказался возвращаться на родину – ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 32–32 об. Ракасирски Кашут – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Яков – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 475; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 249. Рашковский Андрей – сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 52. Рачковский Ян – пр. 1736 г.р. (40 лет на 24 июня 1776 г.), родился в г. Кракове, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие и получил имя Иоанн, служил в тобольских губернских ротах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 5–6. Рублевски Николай – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Сергей – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 476; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 249. Рублевский Яков – пр. 1752 г.р. (22 года в 1774 г.), родился в Польше в королевском городе г. Коженец Сандомирского воеводства, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 43. Рублевской Кайтан – пр. 1752 г.р. (22 года в 1774 г.), родился в Польше в г. Бережаны столицы Галицкой воеводства Русского, католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Григорий – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6, 147. Рублевской Петр – из ссыльных польских уроженцев, состоял на службе в туринской казачьей команде. Отказался возвращаться на родину – ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 32–32 об. Рутковский Павел – пр. 1744 г.р. (29 лет в 1773 г.), сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Бекишев Василий Алексеев – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 4 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 249. Рухлевский Антон – сослан в г. Тюмень, в 1773 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 4. Рушковский Андрей – шляхтич, служил вахмистром в российской армии. Проживал в с. Заводоуковском Заводоуковской волости Ялуторовского округа. Имел семью из девяти человек. Как польский военнопленный при

PW 51.indb 735

2015-05-11 15:15:59

736

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

проведении ревизии 1782 г. положен в подушный оклад государственных крестьян. Старшие сыновья – Дмитрий и Иван, – в 1795 г. записаны крестьянами, младшие сыновья – Илья и Матвей, – нигде не были причислены. На февраль 1806 г. высказал желание возвратиться на родину, но потом передумал. Просил определить трех своих сыновей – Ивана, Илью и Матвея – в тобольское военно-сиротское училище (старшего сына, 17-летнего Дмитрия, который был глух, хотел оставить при себе), себя просил зачислить в Сибирский почтамт инвалидом – ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 130. Л. 54; Ф. 329. Оп. 13. Д. 193. Л. 16 об.–24 об., 27–28 об.; В.С. С у л и м о в, Указ. соч., с. 79. Рыбацки Матфей Матфеев – поляк, католик, сослан в г. Тару, в 1775 г. принял православие и наречен тем же именем, в 1776 г. женился на «ис поляк же» вдове Катерине Юрьевой – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 569 об., 654 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 249. Рыжев Егор Федоров – пр. 1740 г.р. (35 лет на 14 августа 1775 г.), родился в Польше в Лифляндии в г. Прель, католик, неграмотный; его отец – Федор Ильин Рыжев, – «боярский человек», был россиянином православного исповедания, который «зашел в Польшу в давние годы и женился в оном городе Прель на [...] Анне Кириловой дочери девице в католическом законе», из Польши был выведен с прочими поляками примерно в 1771 г. В Сибири был определен на поселение в Подгородный Тобольский дистрикт [Вагарацкий] станец в качестве крестьянина, в 1775 г. принял православие и наречен тем же именем – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 503. Л. 80–81 об. Садовников Матвей – пр. 1711 г.р. Видимо в 1788 г. в Тобольской управе благочиния показал, что отроду ему 77 лет, католик, «польской нации», был прислан пленным конфедератом в г. Тобольск. Находился в г. Тобольске не более двух недель и снова был отправлен с другими пленными конфедератами в город г. Иркутск. В г. Иркутске находился в казенных работах лет двадцать. По его прошению иркутский губернатор И.А. Бриль отдал его «для пропитания» заводчику И.Г. Савельеву, у которого он находился в заводских работах. Будучи не довольным содержанием и пропитанием, в 1786 г. М. Садовников сбежал. На расстоянии в 460 верст от завода он нашел на берегу лодку и доплыл до ближайшего города. Оставив лодку на берегу, явился к городничему и рассказал о своем побеге. Садовников был отправлен в г. Тобольск, в наместническое правление, а потом – в нижний надворный суд. Поскольку Садовников обвинялся только в побеге, а в воровстве и других противозаконных поступках не был уличен, он избежал наказания. 14 декабря 1788 г. в г. Тобольске Садовников принял православие. Восприемником был тобольский мещанин Кирило Кузнецов, восприемни-

PW 51.indb 736

2015-05-11 15:15:59

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

737

цей – жена священника тобольского Софийского собора Матвея Вахрушева Марья Игнатьева – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 4. Д. 398. Л. 1–4. Саевич Осип Иванов – поляк, сослан в г. Тару, где принял православие, в 1773 г. женился на дочери разночинца г. Тары Федоре Александровой Черепановой – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 409 об.; А.А. Крих, Указ. соч., с. 249. Санбовской Каспер – пр. 1742 г.р. (32 года на 27 октября 1774 г.), родился в г. Треншине Цесарского, дворянин, католик, сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Миней, солдат тобольской губернской роты – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4, 89 об. Сандолович Ян – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Иван, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 143, 144. Свирский Ян – пр. 1750 г.р. (26 лет на 13 мая 1776 г.), родился в мес. Дримин Мстиславской провинции, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие и получил имя Иоанн, служил в солдатах тобольского второго батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 11–12. Сволкин Тадеуш – пр. 1750 г.р. (26 лет на 4 апреля 1776 г.), родился в г. [Жекме] Вилкомирской провинции, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие и получил имя Михаил, служил в солдатах тобольского второго батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 9–10. Сиатынский Антоний – пр. 1744 г.р. (30 лет в 1774 г.), сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6. Скаржинский Юзеф – пр. 1752 г.р. (22 года на 11 октября 1774 г.), родился в мес. Поросятково Каменец-Подольской провинции, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Николай – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4, 98. Сковинской Павел – пр. 1752 г.р. (23 года на 21 сентября 1775 г.), родился в г. Кракове, католик, сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 63 об. – 64. Скрижевский Иван – пр. 1744 г.р. (30 лет в 1774 г.), сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12. Сладковской Иозеф – пр. 1744 г.р. (30 лет в 1774 г.), католик, сослан в Троицкую крепость, в 1774 г. принял православие и получил имя Захар, служил в солдатах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 73. Сливинский Мацей – пр. 1741 г.р. (33 года на 23 августа 1774 г.), родился в Польше Варшавской столицы города Плоцка в д. Кушкова, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Матвей, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 117.

PW 51.indb 737

2015-05-11 15:15:59

738

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

Слотвинский Францышек – пр. 1748 г.р. (25 лет в 1773 г.), католик, сослан в Краснослободский острог, в 1773 г. принял православие и получил имя Михаил – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 3031. Л. 50; Оп. 3. Д. 143. Л. 6. Снятынский Антоний – пр. 1744 г.р. (30 лет в 1774 г.), родился в Польше в д. Переросле столицы Галицкой воеводства Польского, католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 147. Ставинский Каспер – пр. 1751/1752 г.р. (22 года в 1773/1774 г.), католик, сослан в г. Ялуторовск, в 1773 г. принял православие и получил имя Сергей – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6 об., 130. Сталицкой Юзеф – сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Иосиф, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 143, 144. Станкиевич Николай (Stankiewicy Nikolay) – пр. 1752 г.р. (22 года в 1774 г.), родился в польском столичном г. Львове, католик, грамотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в тобольских казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 33 об. – 34. Стародуб Стефан Семенов – пр. 1747 г.р. (36 лет в январе 1774 г.), родился «в Польше на украине и взрос в г. Погребеш», униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11, 21 об. Степановски Станислав – поляк, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Катин Иван Афанасьев, в 1773 г. женился на дочери отставного казака Агриппине Федоровой Второвой – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 402, 409 об.; А.А. Крих, Указ. соч., с. 249. Столицкий Езеф – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Иосиф, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об. Стополковской Казимир – пр. 1752 г.р. (22 года в 1774 г.), католик, сослан в г. Ялуторовск, в 1774 г. принял православие и получил имя Иван – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6 об., 104, 130 об. Стрыжевский Юзеф – сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, определен в томские роты – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 52. Студийский Войцех – пр. 1748 г.р. (22 года в 1770 г.), католик, сослан в г. Тобольск, в 1770 г. принял православие и получил имя Георгий – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2780. Л. 24. Тадор Павел – пр. 1750 г.р. (24 года на 9 июля 1774 г.), родился в Польше в д. Тарговицкой Краковского воеводства, католик, неграмотный; сослан

PW 51.indb 738

2015-05-11 15:15:59

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

739

в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и наречен тем же именем, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3, 120, 121. Тарновский Матфей – сослан в г. Тюмень, в 1773 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 4. Татарович Стефан – пр. 1747 г.р. (27 лет на 23 июля 1774 г.), родился в Польшев Львовской столицы в г. Богородчанах, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и наречен тем же именем, служил в солдатах второго тобольского батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3, 115 об. Ткаченко Иван – сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 57. Траншковской Андрей – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6, 145. Трускалевской Юзеф – пр. 1752 г.р. (23 года на 25 января 1776 г.), родился в г. Варшаве, поляк, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие и получил имя Иоанн, служил в солдатах тобольского второго батальона – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 13–14. Туречик Иван – пр. 1725 г.р. (48 лет в 1773 г.), католик, сослан в Троицкую крепость, в 1773 г. принял православие, служил в солдатах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 3031. Л. 9; Оп. 3. Д. 143. Л. 5. Тыневич Андрей – проживал в Ялуторовском округе, состоял в крестьянском окладе, в феврале 1806 г. высказывал желание возвратиться на родину, в июле 1807 г. отправлен в г. Вильно – ГУТО ГАТ. Ф. 327. Оп. 13. Д. 130. Л. 19–20 об.; Ф. 329. Оп. 13. Д. 193. Л. 16 об.; В.С. С у л и м о в, Указ. соч., с. 92. Уклински/Буклинской Фрацзсен – 1739–1819 гг., католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и по восприемникам стал называться Александр Максимов, служил в тарских казаках. В 1777 г. женился на дочери ясачного Евдокие Ивановой Сибирцевой, в 1778 г. родилась дочь Евдокия, в 1779 г. родился сын Василий, в 1783 г. – дочь Анна. Проживали в Аевской слободе Тарского уезда – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 475 об., 724 об.; Д. 40. Л. 610; Д. 56. Л. 41; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 249. Фиалковский Антоний – пр. 1743 г.р. (31 год в 1774 г.), родился в столичном г. Кракове, католик, грамотный, сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Михаил, капрал сибирской губернской роты – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 4, 86 об. Франенций Иозеф – поляк, католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и по восприемникам стал называться Бекишев Иосиф Афана-

PW 51.indb 739

2015-05-11 15:15:59

740

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

сьев, в 1774 г. женился на крестьянской дочери Параскеве Егоровой Калининой. Дети: Федор. 1773 г.р., Акулина. 1779 г.р. В 1802 г. Акулина вышла замуж за мещанина г. Тары Василия Путилова – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 472 об., 474; Д. 28. Л. 14 об.; Д. 40. Л. 618; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 249. Харевич/Хоревич Дамиан/Демьян – пр. 1739 г.р. (35 лет в 1774 г.), родился в польской Украине в г. Чичелнике Бреславского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12, 57, 65 об. Хоецкий Кароль Любич – 1740 г.р., вероятно, происходил из краковской шляхты; в 1768 г. находился в осажденном русскими войсками г. Кракове. Был взят в плен и отправлен в Западную Сибирь. Пребывал в г. Тобольске и г. Таре, служил солдатом в драгунском полку в г. Омске. Принимал участие в подавлении пугачевского бунта. Воспользовался переводом в окрестности г. Азова, чтобы сбежать на Украину, а оттуда на родину. Нашел приют у известного путешественника Яна Потоцкого, которому продиктовал свои воспоминания, опубликованные в 1789 г. под названием Pamięć dzieł polskich, podróż i niepomyślny sukces Polaków, впоследствии несколько раз переиздававшиеся под разными заголовками. Воспоминания содержат информацию о духовной и материальной культуре народов азиатской части России – A. B r u s, E. K a c z y ń s k a, W. Ś l i w o w s k a, Zesłanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815–1914, Warszawa 1992, s. 202–207; K. C h o j e c k i, Ibid. Холевобски/Холевовски Станислав – пр. 1729 г.р. (44 года в 1773 г.), поляк, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Кривоногов Павел Тимофеев, в 1773 г. женился на крестьянской дочери из Знаменского погоста Тарского уезда Екатерине Леонтьевне Котовщиковой, в 1774 г. у них родилась дочь Вера – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 143. Л. 4; ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 401, 405 об., 471; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 249. Холод Козма – пр. 1750 г.р. (24 года в 1774 г.), родился на Украине польского города Брясилова (вероятно – г. Брацлав) в с. Соловьевке, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 39 об. Хреновски Воицех – католик, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и получил имя Григорий – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 403 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 250. Хрустовский Войцех – пр. 1741 г.р. (32 года в 1773 г.), католик, сослан в Краснослободский острог, в 1773 г. принял православие и получил имя Григорий – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 3031. Л. 50; Оп. 3. Д. 143. Л. 6.

PW 51.indb 740

2015-05-11 15:15:59

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

741

Цалиновский Антоний – пр. 1744 г.р. (30 лет в 1774 г.), сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об. Цеповской Иван – пр. 1752 г.р. (23 года на 15 января 1775 г.), родился в г. Черторижске Луцкой провинции, поляк, униат, неграмотный, сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 58 об. – 59, 62. Цеханович Павел – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Павел, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 143, 144. Цыпинской Игнатей – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Игнатий, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 143, 144. Чайковский Антоний – пр. 1744 г.р. (30 лет в 1774 г.), католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 12. 69–69 об. Чаповский/Чеповский Федор – в 1807 г. состоял в тюменском мещанстве, был церковным старостой. Имел семью: жену Прасковью Иванову (1757 г.р.), дочь Ольгу (1789 г.р.), сыновей Михаила (1790 г.р.), Семена (1791 г.р.) и Алексея (1782 г.р.), женатого на Марине Васильевой (1787 г.р.) и имеющего сына Александра (1805 г.р.). В 1806 г. пожелал вернуться на родину вместе с семьей, но их выезд был задержан из-за судебного разбирательства по растрате Ф. Чеповским церковных денег – ГУТО ГАТ. Ф. 329. Оп. 13. Д. 193. Л. 6 об.–7, 8, 10, 12–12 об.; В.С. Сулимов, Указ. соч., с. 97. Чернавской Иван – пр. 1728 г.р. (45 лет в 1773 г.), «ис поляков», униат, сослан в Троицкую крепость, в 1773 г. принял православие, служил солдатом – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 3031. Л. 1, 9; Оп. 3. Д. 143. Л. 5. Чудер Игнатий – пр. 1751 г.р. (23 года на 15 октября 1774 г.), родился в столичном г. Кракове, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Иван, служил в солдатах – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 154. Чулковский Иван – пр. 1735 г.р. (37 лет в 1772 г.), сослан в г. Туринск, где в 1772 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2948. Л. 90. Чюловский Кирило – пр. 1754 г.р. (20 лет в 1774 г.), родился в Польше в мес. Ополь Пинского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 43.

PW 51.indb 741

2015-05-11 15:15:59

742

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

Шалай/Шелай Павел – пр. 1744 г.р. (30 лет в 1774 г.), родился в Малой Польше в г. Прилуце, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 52, 64 об. Шафрански Ян – католик, сослан в г. Тару, в 1776 г. принял православие и получил имя Иван, служил в тарских казаках – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 654; А.А. Крих, Указ. соч., с. 250. Швыковский Антоний – пр. 1749 г.р. (25 лет на 23 июля 1774 г.), родился в Польше Литовского княжества в г. Вильно, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 115 об. Шелест Иван – пр. 1730 г.р. (44 года в 1774 г.), родился в Польше в г. Комаре Бреславского воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие, служил во втором тобольском батальоне солдатом – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 52, 64 об. Шематунский Якус – пр. 1744 г.р. (30 лет на 23 июля 1774 г.), родился в Польше в д. Ширки Анциславского (искаженно – Станиславского) воеводства, униат, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Яков, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 115 об. Шестаков Францышек – солдат первого тобольского батальона, в 1765 г., находясь на лечении в тобольском госпитале, принял православие и получил имя Федор – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 1112. Л. 42–42 об. Шлюнбургский Яган – родился в Цесарии г. Пешине, католик, в 1775 г. в г. Тобольске принял православие, переведен в г. Тару, служил в тарских казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 66, 69; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 250. Шмилд Иян – католик, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и по восприемникам стал называться Попов Василий Никитин, в 1774 г. женился на дочери новокрещенного татарина Анне Ивановой Ершовой – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 403, 483; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 250. Шпаковский Иван – пр. 1749 г.р. (25 лет в 1774 г.), родился на Украине в г. Белая Церковь, униат, грамотный (подписывался по-русски); сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 11 об., 39. Шульмерски Казимир – католик, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие и получил имя Симеон – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 476; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 250.

PW 51.indb 742

2015-05-11 15:15:59

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

743

Щербанской Андрей – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и наречен тем же именем, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 143–144. Щигелской Ян – пр. 1752 г.р. (22 года на 23 июля 1774 г.), родился в Польше в г. Фордоне Холмского воеводства, католик, неграмотный; сослан в г. Тобольск, в 1774 г. принял православие и получил имя Иван, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 3 об., 115. Юрашка Петр – униат, сослан в г. Тару, в 1774 г. принял православие – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 475 об.; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 250. Явгель Казимер – пр. 1748/1749 г.р. (25 лет в 1773/1774 г.), католик, сослан в г. Ялуторовск, в 1773 г. принял православие и получил имя Иван – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6 об., 130. Якимович Якуб – католик, сослан в г. Тюмень, в 1774 г. принял православие и получил имя Иаков, служил в казаках – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 5 об., 143, 144. Яковлев Григорий – пр. 1741 г.р. (34 года на 13 марта 1775 г.), родился в с. Волкив под г. Львовом, поляк, католик, неграмотный, сослан в г. Тобольск, в 1775 г. принял православие и получил имя Алексей, служил во втором тобольском батальоне солдатом – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 503. Л. 60 об. – 61. Яковский Волентий – пр. 1753 г.р. (23 года на 28 сентября 1776 г.), родился в г. Калише Великопольской провинции, католик, сослан в г. Тобольск, где в 1776 г. принял православие, служил в гусарах тобольской гусарской команды – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 904. Л. 1 об. – 2 об. Якубовский Лука – пр. 1741 г.р. (31 год в 1772 г.), сослан в г. Туринск, где в 1772 г. принял православие – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 2. Д. 2948. Л. 90. Яницкой Мартин – пр. 1749 г.р. (25 лет в 1774 г.), католик, сослан в г. Ялуторовск, в 1774 г. принял православие и получил имя Иван – ГУТО ГАТ. Ф. 156. Оп. 3. Д. 343. Л. 6 об, 12 об., 104, 130 об. Ясенски Ян – католик, сослан в г. Тару, в 1773 г. принял православие и получил имя Илья – ГИАОО. Ф. 16. Оп. 2. Д. 4. Л. 403; А.А. К р и х, Указ. соч., с. 250.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 51.indb 743

2015-05-11 15:15:59

744

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

STRESZCZENIE Anna KRICH, Swietlana MULINA, Polscy konfederaci na Zachodniej Syberii Problematyka zesłania konfederatów barskich zajmuje miejsce szczególne w polskiej historiografii. Sprawę konfederatów uważa się za pierwszą walkę o niepodległość państwa polskiego w XVIII w., które z jednej strony było jeszcze wtedy wolne, jednak w rzeczywistości podlegało coraz bardziej Rosji, stając się jej prowincją. Zesłanie konfederatów uznano za pierwszą masową i przymusową wywózkę mieszkańców Rzeczypospolitej w głąb imperium rosyjskiego. Uważa się również, że była to pierwsza zsyłka polityczna Polaków, na której skutek narodził się „mit syberyjski”, odgrywający istotną rolę w powstawaniu polskiej tożsamości narodowej.

Mimo że niniejszy temat zajmuje bardzo ważne miejsce w historiografii polskiej, badania nad zesłaniem konfederatów barskich na Syberię posiadają wciąż wiele ograniczeń, bowiem uzależnione są od dostępu do źródeł historycznych. Brak możliwości zgromadzenia solidnej bazy źródłowej doprowadził do powstawania stereotypowych osądów, przekazywanych kolejno w następnych pracach. Często wnioski, dokonane przez historyków na podstawie znakomitych materiałów dotyczących polskich zsyłek w XIX w., bywały przenoszone na badania nad wiekiem XVIII. Dlatego też z pola widzenia badaczy praktycznie zniknęli Polacy, którzy odnaleźli swoje „syberyjskie szczęście”. Nic dziwnego, że gdy autorki niniejszego artykułu zgromadziły znaczącą liczbę materiałów archiwalnych na ten temat, od razu powstał dysonans z wieloma dotychczasowymi opiniami historyków, co pozwoliło na nowo przedstawić niektóre aspekty syberyjskiej historii polskich konfederatów.

Pierwszym problemem, z którym ma do czynienia historyk prowadzący dowolne badanie naukowe nad konkretną grupą ludności, jest ustalenie jej liczby. W przypadku konfederatów barskich wśród historyków nie ma konsensusu, więc ich liczba w różnych pracach naukowych waha się od 5 do 15 tysięcy osób. Według źródeł odnalezionych w Rosyjskim Państwowym Archiwum Akt Dawnych, w 1774 r., kiedy już rozpoczęły się stopniowo powroty konfederatów do ojczyzny, pod kontrolą syberyjskiego gubernatora Cziczerina pozostawało jeszcze 782 zesłanych konfederatów, których przymusowo wcielono do armii rosyjskiej jako kozaków i żołnierzy.

Mimo skali i wspólnego zamieszkania konfederatów na Syberii, nie mogli oni stworzyć tam lokalnej społeczności etnicznej tzn. diaspory i dość szybko asymilowali się z ludnością rosyjską.

Za istotne wskaźniki asymilacji uważano małżeństwa Polaków z mieszkankami Syberii z towarzyszącemu temu przyjęciem prawosławia. Dokumenty archiwalne świadczą, że w przypadku konfederatów przyjęcie prawosławia w większości przypadków poprzedzało założenie rodzin i nie było bezpośrednio związane z samym zawarciem małżeństw.

Pierwsze małżeństwa konfederatów zostały zawarte w 1771 r., ale masowe przyjmowanie prawosławia przypada dopiero na lata 1773–1774. Należy przypuścić, że gwałtowne zwiększenie przejść na prawosławie było związane z cyrkularzem z dnia 10 stycznia 1773 r., zatwierdzonym z inicjatywy Synodu. Dokument ten nakazywał nie wysyłać ochrzczonych konfederatów na Syberię i do Orenburga, a pozostawiać ich w Kazaniu jako „ludzi wolnych”, dla których należało znaleźć odpowiednie stanowiska na podstawie rozporządzenia gubernatora kazańskiego. Według Tobolskiego Konsystorza Duchownego z lat 1773–1774 w różnych miastach i twierdzach guberni tobolskiej 154 polskich konfederatów przyjęło chrzest w obrządku prawosławnym.

Według ustawy z dnia 10 września 1773 r., zatwierdzonej z inicjatywy wiceprzewodniczącego Kolegium Wojskowego generała Sałtykowa, konfederatów skazanych za zbrodnie w miejscach zesłania, zamieszanych w spisku krakowskim oraz przebywających przy zakładach srebra w Nerczyńsku i innych miejscach, jak i tych którzy wcześniej przyjęli prawosławie, nie obejmowało zwolnienie z odbywania kary. Liczne ograniczenia wynikające z ustawy skrępowały możliwość władz syberyjskich w sprawie wysłania zesłańców Polaków do ojczyzny. Mimo to, konfederaci barscy służący na Syberii jako żołnierze i kozacy, jak również ci, którzy przyjęli prawosławie, za brak możliwości powrotu do domu oskarżali gubernatora Syberii Cziczerina. Opinia zesłańców została mocno zakorzeniona w polskiej historiografii stwierdzeniem, iż Cziczerin świadomie zatrzymywał młodych i silnych konfederatów na Syberii, pozwalając wrócić do Polski tylko oficerom, a także niektórym Polakom, starcom i ubogim.

PW 51.indb 744

2015-05-11 15:15:59

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

745

Przekonanie konfederatów barskich o tym, że gubernator syberyjski dość swobodnie interpretuje ustawę z 10 września 1773 r. i świadomie nie pozwala im powrócić do ojczyzny, spowodowało przebieg wydarzeń, które miały miejsce jesienią 1774 r. w Tobolsku, związanych z zamiarem konfederatów wcielonych do wojska rosyjskiego do samodzielnego zrzeczenia się z dalszej służby wojskowej. W chwili rozpoczęcia buntu w Tobolsku przebywało 391 konfederatów, z których, według Cziczerina 270 osób przyjęło prawosławie. Biorąc pod uwagę, że po zamieszkach w Tobolsku pozostało 123 konfederatów nie uczestniczących w buncie, można stwierdzić, że większość z prawosławnych konfederatów narodowości polskiej była po stronie buntujących się.

Dnia 29 listopada 1796 r. Paweł I podpisał ustawę, która pozwoliła wszystkim „ukaranym, uwięzionym i zesłanym za zamieszki w Polsce” powrócić do ojczyzny. W kwietniu 1804 r. Aleksander I wydał ustawę pozwalającą polskim jeńcom powrócić na koszt państwa. Rozszerzenie kategorii osób podlegających amnestii odbywało wraz z ułatwieniem procedury ich wyjazdu do domu. Oprócz tego, w październiku 1804 r. pozwolono polskim jeńcom, którzy zawarli związki małżeńskie z rdzennymi mieszkankami i posiadali dzieci, na zabranie ze sobą całych rodzin. Na podróż członków rodzin także były przydzielone środki pieniężne.

Amnestia ta nie przerwała jednak procesu asymilacji polskich konfederatów wśród syberyjskich Rosjan. O tym, że wielu z nich na stałe osiedliło się na Syberii, świadczą pośrednio regularne relacje zesłańców politycznych z późniejszych lat na temat spotkań z konfederatami z końca XVIII w. lub ich potomkami, którzy całkowicie utracili już cechy polskości. Być może właśnie obraz zrusyfikowanych konfederatów prześladował polskich zesłańców w XIX w. i stymulował ich do utworzenia diaspory, zmuszając sprzeciwiać się i surowo osądzać zawieranie małżeństw mieszanych.

Zesłanie konfederatów barskich w rzeczywistości stanowiło zjawisko specyficzne w polityce karnej imperium rosyjskiego. Status prawny tej grupy „niewolnych migrantów” można określić jako pośredni między statusem jeńców wojennych XVII w. i statusem zesłańców politycznych XIX w. Dokonywanie wszelkiego rodzaju analogii wobec wcześniejszego lub późniejszego okresu polsko-syberyjskiej historii należy jednak czynić z wielką ostrożnością.

SANTRAUKA Anna KRICH, Swietlana MULINA, Konfederatai lenkai Vakarų Sibire Autorės nagrinėja Baro konfederacijos dalyvių, ištremtų į Sibirą, klausimą. Tai buvo dalies lenkų bajorų protrūkis 1768–1772 m. ginant Abiejų Tautų respubliką nuo Rusijos ekspansijos, kuris nulėmė 1772 m. padalijimą. Istoriografijoje konfederatų klausimas traktuojamas kaip pirma kova už Lenkijos nepriklausomybę, kuri oficialiai buvo savarankiška, nors jau buvo Rusijos įtakos zonoje. Konfederatų ištrėmimas laikomas pirma didele ATR gyventojų priverstine migracija į Rusijos imperijos gilumą. Taip pat tai laikoma pirmu politiniu lenkų trėmimu, ko pasekoje gimė „Sibiro mitas”, kuris suvaidino svarbų vaidmenį formuojantis lenkų tautinei tapatybei.

Autorės atkreipė dėmesį į tai, jog negalima surinkti užtektinai šaltinių šio klausimo tyrimui, dėl ko atsirado daug stereotipinių vertinimų. Sunku nustatyti net tikslesnį konfederatų skaičių, jau nekalbant apie jų teisinį statusą, išsiuntus į Sibirą. Dėmesys skirtas ir ištremtų žmonių gyvenimų aprašymui, jų santuokoms su rusėmis ir stačiatikybės priėmimui. Dauguma tremtinių visam laikui liko gyventi Sibire. Autorės daro prielaidą, jog toks šių žmonių surusėjimas nepatiko vėlesniems XIX a. tremtiniams, kas paskatino juos kurti diasporą, kurią stiprino mišrių santuokų smerkimas.

Baro konfederatų tremtis buvo specifinis reiškinys Imperinės Rusijos bausmių sistemoje. Jų teisiniį statusą – „nelaisvi migrantai” galima vertinta kaip tarpinę grandį tarp XVII a. karo belaisvių ir XIX a. politinių tremtinių. Autorės pabrėžia, kad ieškoti analogijų su ankstesniais ar vėlesniais lenkų tremtiniais Sibire reikia labai atsargiai.

PW 51.indb 745

2015-05-11 15:16:00

746

АННА КРИХ, СВЕТЛАНА МУЛИНА

РЭЗЮМЭ Анна КРЫХ, Сьвятлана МУЛІНА, Польскія канфэдэраты в Западной Сибири Аўтаркі зьвяртаюцца да праблематыкі ссылкі ў Сыбір барскіх канфэдэратаў. Гэта быў парыў часткі польскай шляхты да абароны Рэчы Паспалітай ад экспансіі Расеі, што меў месца ў 1768–1772 гадах. Дадзеная экспансія ў 1772 г. прывяла да першага падзелу Рэчы Паспалітай. У гістарыяграфіі дзеяньні канфэдэратаў трактуюцца як першы бой за незалежнасьць Польскай дзяржавы, якая, з аднаго боку, была яшчэ вольнай, але на самой справе залежала ад Расеі, зрабіўшыся расейскай правінцыяй. Ссылка канфэдэратаў прызнаецца першай масавай і прымусовай дэпартацыяй жыхароў Рэчы Паспалітай ў глыб Расейскай імпэрыі. Таксама лічыцца, што гэта была першая палітычная ссылка палякаў. У яе выніку нарадзіўся «сыбірскі міт», які адыграў важную ролю ва ўзьнікненьні польскай нацыянальнай ідэнтычнасьці. Аўтаркі зьвярнулі ўвагу, што адсутнасьць магчымасьці сабраць надзейную крыніцавую базу па адзначанай тэме прывяла да ўзьнікненьня многіх стэрэатыпных меркаваньняў. Цяжкай праблемай апынулася нават акрэсьліць колькасьць канфэдэратаў. Далей абмяркоўваецца пытаньне праўнага статусу высланых у Сыбір канфэдэратаў. Таксама ўвага была прысьвечаная біяграфіям былых канфэдэратаў у Сыбіры, у тым ліку пытаньням уступленьня некаторых зь іх у шлюб з расейкамі і прыняцьця праваслаўя. Шмат былых канфэдэратаў у выніку назаўсёды пасялілася ў Сыбіры. Як дапускаюць аўтаркі, можа быць менавіта такі вобраз зрусіфікаваных канфэдэратаў перасьледваў у ХІХ стагоддзі чарговых польскіх ссыльных і стымуляваў іх да стварэньня дыяспары, што суправаджалася супраціўленьнем заключэньню зьмяшаных шлюбаў. Ссылка барскіх канфэдэратаў па сутнасьці была спэцыфічнай зьявай у карнай палітыцы Расейскай імпэрыі. Юрыдычны статус гэтай групы «несвабодных мігрантаў» можна акрэсьліць як сярэдні паміж статусам вайсковых вязьняў XVII стагоддзя і статусам палітычных ссыльных стагоддзя ХІХ. Аўтаркі падкрэсьліваюць, што правядзеньне ўсякага роду аналёгіяў з ранейшым ці пазьнейшым пэрыядам польска-сыбірскай гісторыі неабходна зьдзяйсьняць зь вялікай асьцярожнасьцю.

РЕЗЮМЕ Анна КРІХ, Світлана МУЛІНА, Польські конфедерати в Західному Сибірі Автори розглядають питання про депортацію до Сибіру Конфедератів Барських. Це був ривок частини польської шляхти у захисті Речі Посполитої проти експансії Росії в 1768–1772 роках. Та експансія в 1772 році призвела до першого поділу Польщі. В історіографії справа Конфедератів вважається першим боєм за незалежність Польщі, держави, яка, з одного боку, була ще вільною, але насправді підлягала Росії, ставши російською провінцією. Заслання конфедератів вважається першою масовою депортацію і примусовим вивезенням жителів Речі Посполитої в Російській імперії. Вважається також, що це було перше політичне заслання поляків, у зв'язку з чим народився «міфом Сибіру», який зіграв важливу роль у розвитку польської національної ідентичності. Автори відзначили, що відсутність можливості нагромадження обширної бази джерел на цю тему, привели до появи багатьох стереотипних суджень. Непростим питання виявилось вказати навіть кількість конфедератів. Далі обговорюють питання про правовий статус конфедератів, засланих до Сибіру. Також присвячують увагу історіям життя колишніх конфедератів в Сибіру, в тому числі представлена інформація про одруження з росіянами і прийняття православ’я. Багато колишніх конфедератів, в кінці кінців, оселилися в Сибіру. Як припускають автори, можливо що, таке відображення русифікованих конфедератів переслідував в дев'ятнадцятому столітті чергових польських засланців і стимулював їх для створення діаспори, що супроводжувалось протестам проти змішаних шлюбів. Заслання Конфедератів Барських насправді, є явищем специфічним в кримінальній політиці Російської імперії. Правовий статус цієї групи «невільних мігрантів» може бути

PW 51.indb 746

2015-05-11 15:16:00

ПОЛЬСКИЕ КОНФЕДЕРАТЫ В ЗАПАДНОЙ СИБИРИ

747

визначений як проміжний між статусом військовополоненого сімнадцятого століття і політичного засланця дев’ятнадцятого століття. Автори відзначають, що будь-якого роду аналогія з попереднім або наступним періодом польсько-сибірської історії слід інтерпретувати з великою обережністю.

SUMMARY Anna KRICH & Svetlana MULINA, Polish Confederates in Western Siberia The authors deal with the subject of the deportation of Bar Confederates to Siberia. This was a sudden dash by the Polish nobility to defend the Rzeczpospolita against Russian expansion in the years 1768–1772. In 1772, this expansion led to the First Partition of Poland. Historiography regards the issue of the Confederation as the first fight for an independent Poland, which on the one hand was still free, but in reality was subjugated by Russia – a mere province of the latter.

The deportation of Confederates is regarded as the first mass and forced exile of citizens of the Rzeczpospolita into the heart of the Russian Empire. It was also considered the first political deportation of Poles, as a result of which the “Siberian myth” was born; which would play such a significant role in the development of the Polish national identity.

PW 51.indb 747

2015-05-11 15:16:00

PW 51.indb 748

2015-05-11 15:16:00

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 749–760, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Piotr Łossowski Warszawa

PROBLEM ZAKAZU DRUKÓW LITEWSKICH 1864–1904

P

O ZDŁAWIENIU POWSTANIA STYCZNIOWEGO represje władz carskich szczególnie boleśnie i bezwzględnie dotknęły Litwę. Znaczyły się tysiącami aresztowanych, zesłanych i wywłaszczonych. W Polakach, którzy stanowili warstwę wyższą, władze dopatrywały się głównych inspiratorów „buntu”. Godziły też w nich z całą bezwzględnością. Ale jednocześnie, co warte jest uwagi, swe niszczycielskie poczynania skierowały także przeciw Litwinom, którzy tworzyli warstwę chłopską.

W pierwszych latach po powstaniu z Polakami i Litwinami rozprawiali się pospołu. Władze rosyjskie, a w szczególności sam generał-gubernator Michaił Murawiow, traktowały Litwinów jak „bezwolny lud”, który łatwo będzie poddać rusyfikacji.

Pod wpływem swych doradców generał-gubernator wpadł na pomysł, ażeby zakazać Litwinom wydawania w swym języku książek i innych druków, które drukowane byłyby literami łacińskimi, opartymi o alfabet polski. Teraz drukować można było tylko książki z alfabetem rosyjskim, cyrylicą. W kręgu doradców Murawiewa uważano, że w ten sposób, pisząc rosyjskimi literami, Litwini łatwo i szybko przyjmą także słownictwo rosyjskie. Przeliczono się jednak zupełnie.

Na początku wydrukowano podręcznik języka litewskiego. Wyszedł z tego dziwaczny potworek lingwistyczny. Niby napisany po litewsku, lecz ze zmienionymi nie do poznania wyrazami, upodobniającymi się do słów rosyjskich. W ślad za podręcznikiem wydano jeszcze kilka innych druków.

Jednak ogólnie biorąc próba się nie powiodła. Litwini stanowczo i solidarnie zaczęli bojkotować „ruskie książki”. Władze, ale dopiero po pewnym czasie, musiały to przyznać. W jednym z dokumentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych znajdujemy taką ocenę:

PW 51.indb 749

2015-05-11 15:16:00

750

PIOTR ŁOSSOWSKI

Zjawienie się urzędowych podręczników zostało przyjęte przez miejscową ludność w sposób skrajnie wrogi. Rodzice chłopskich dzieci zaczęli odmawiać ich zakupu [...]

Dzieci za namową rodziców nie przyjmowały tych książek nawet za darmo. Nauczyciele musieli kupować podręczniki ze swych własnych środków i rozdawać je dzieciom, ale wręczane książki były natychmiast niszczone.

Rezultat był taki, że znakomita większość wydrukowanych cyrylicą książek zalegała magazyny. W samych tylko pomieszczeniach szkolnych miasta Kowna leżało 14 tysięcy egzemplarzy. Władze nie przejmowały się tym jednak. Wydane rozporządzenia formalnie obowiązywały nadal. Zakazy i nakazy również.

Spokoju, bezczynności i rutynowej powolności władz nie zmąciły liczne podania i listy zbiorowe od ludności, które zawierały prośby przywrócenia druków litewskich. Na urzędnikach nie robiły wrażenia argumenty, że na skutek zakazu druków chłopi litewscy znaleźli się w rozpaczliwej sytuacji pod względem umysłowym i duchowym. Zniknęły bowiem książki, w których – pisano – „my i dzieci nasze moglibyśmy nauczyć się wszystkiego niezbędnego dla ratowania naszych dusz”.

Podania nie doczekały się odpowiedzi, władze po prostu je zignorowały. Nad potrzebą dalszego utrzymania zakazu druków litewskich w Petersburgu i w Wilnie nawet się nie zastanawiano.

W takiej sytuacji znalazła się także niewielka, lecz stopniowo rozszerzająca się grupa działaczy litewskich, w tym osób duchownych, którzy zaczęli szukać innych sposobów. Dostrzeżono mianowicie możliwość drukowania książek, a potem i gazet litewskich, za nieodległą pruską granicą. Rozstrzygające przy tym było zachowanie władz pruskich. I tu sytuacja rozwinęła się korzystnie dla Litwinów. W miarę jak pod koniec XIX w. stosunki niemiecko-rosyjskie ulegać zaczęły pogorszeniu, zmieniało się nastawienie lokalnych władz w Prusach Wschodnich. Urzędnicy pruscy na poczynania litewskie przymykać zaczęli oczy.

Ośrodkiem litewskiego drukarstwa stały się nadgraniczne miejscowości Tylża, Ragneta i inne. Zamieszkiwało w tych stronach sporo Litwinów. Litwini z Rosji znaleźli wśród nich aktywnych pomocników. Działalność wydawnicza rozszerzała się. Jak ustalił badacz problemu profesor Vytautas Merkys, w ciągu 40 lat (1864–1904) mimo zakazu wydrukowano za granicą 1480 różnych tytułów. Charakterystyczne były przy tym dwa zjawiska. Początkowo dominowały książki o charakterze religijnym, natomiast później było coraz więcej świeckich.

Wszystkie te wydawnictwa wydrukowane w Prusach byłyby martwe i pozbawione znaczenia, gdyby pozostały na miejscu. Sedno sprawy sprowadzało się do tego, ażeby te druki przerzucić przez dość pilnie strzeżoną granicę na rosyjską stronę, a potem udostępnić je i dostarczyć czytelnikom. A to oznaczało potrzebę

PW 51.indb 750

2015-05-11 15:16:00

PROBLEM ZAKAZU DRUKÓW LITEWSKICH 1964–1904

751

dotarcia do najodleglejszych nawet wiosek i zapukania do drzwi chat chłopskich.

Potrzebna była do tego organizacja i współdziałanie wielu ludzi, którzy nie baliby się kar i odpowiedzialności.

Początki były trudne i mało skuteczne. Przez granicę przedostawały się pojedyncze osoby, które nie miały wytyczonych tras, nie posiadały kontaktów i konkretnych adresów. Ale z czasem zawiązywały się znajomości, ustanawiały kontakty. Wytwarzało się współdziałanie wielu ludzi. Największą rolę odgrywali ci z pierwszego szeregu, ludzie przenoszący książki przez granicę. W literaturze litewskiej utrwaliła się postać „nosiciela książek”, chłopa przenoszącego ciężki worek zarzucony na plecy. Ci ludzie, w większości bezimienni, poczytani są dziś na Litwie za bohaterów narodowych. Przedostawali się oni dziesiątkami, a później setkami, przez granice, latem i wśród zimowej zamieci. Niektórzy zostali pojmani przez żandarmów, podlegali karze. Większość jednak osiągała cel i dostarczała książki do umówionych punktów. Stamtąd, przeważnie już furmankami, rozwożono je do różnych zakątków kraju.

Zakazany owoc budził zainteresowanie. Po książki wyciągało się wiele rąk.

Uczono się z nich czytania, modlitwy, ale i historii Litwy, która przedstawiana była w heroicznej wersji. W ten sposób zachodziło zjawisko przerastające swym znaczeniem samo omijanie rządowych zakazów. Szerzyła się oświata i zręby litewskiej świadomości narodowej. A jednocześnie, co nie mniej ważne, ukształtowały się sięgające głęboko więzi międzyludzkie, a także zręby organizacyjne.

Wytworzyła się paradoksalna sytuacja. Zamysł władz rosyjskich, żeby za pomocą pisanych rosyjskimi literami książek zrusyfikować Litwinów nie powiódł się. Wręcz przeciwnie. Walka o własne druki zaktywizowała Litwinów, przyczyniła się do ukształtowania poczucia własnej odrębności i wytworzenia się świadomości narodowej.

Władze rosyjskie przez dłuższy czas tego wszystkiego jakby nie zauważały.

Rzeczywiście w skali ogromnego państwa nie było to wydarzenie najważniejsze.

Ale już w guberniach tak zwanego Kraju Północno-Zachodniego miało to swoje znaczenie.

Pierwszy zwrócił na to uwagę gubernator kowieński Suchodolski, który w sprawozdaniu za rok 1896, a więc ponad trzydzieści lat od zakazu druku, stwierdził jednoznacznie, że próba hrabiego Murawiewa nie powiodła się. Wielka liczba książek wydrukowanych za państwowe pieniądze nadal zalegała w magazynach. Jako jedyny sposób zaradzenia temu gubernator proponował wydanie zezwolenia na druk książek w „języku żmudzkim i litewskim”, poddając całą procedurę nadzorowi cenzury.

Władze przede wszystkim bały się rozpowszechnienia wpływów polskich o czym Suchodolski w swym raporcie wyraźnie napisał:

PW 51.indb 751

2015-05-11 15:16:00

752

PIOTR ŁOSSOWSKI

Dla bardziej skutecznego zruszczenia Litwinów – podkreślał – należy przede wszystkim nie dopuścić do polonizowania się Litwy i doprowadzenia do tego ażeby Litwin poczuwał się za takowego i nie zaliczał siebie do polskiej narodowości tylko dlatego, że jest katolikiem. Litewska książka stanie się dobrym sposobem aby nie dopuścić do takiego niepożądanego zjawiska.

Podobnych uwag i sugestii władze centralne w Petersburgu zaczęły otrzymywać więcej. Między innymi gubernator suwalski Konstantin Bożowski w tymże 1896 r. raportował o zagrożeniu wynikającym z napływu wydawnictw z zagranicy.

Pisał, że zaobserwowano nowe wypadki kontrabandy książek, modlitewników, kalendarzy i gazet. W niektórych drukach można było znaleźć treści antyrządowe.

Na marginesie tego raportu car Mikołaj II napisał: „Jakie środki są podejmowane, ażeby drukować u nas alfabetem rosyjskim wystarczającą ilość litewskich książek przeznaczonych dla ludu?”.

Rezolucja cara, traktowana jako nakaz najwyższy, rozpatrzona została przez Komitet Rady Ministrów. Sprawie nadano bieg, ale tryby machiny państwowej poruszały się wolno. Dopiero 28 listopada 1897 r. rząd polecił ministrom spraw wewnętrznych i oświaty szczegółowo rozpatrzeć sprawę i przedstawić swe wnioski. Ministerstwa zwróciły się do podległych instancji o konkretne materiały.

Charakterystyczna była odpowiedź wileńskiego kuratora oświaty z 17 stycznia 1898 r. Otóż wyliczył on kroki, które zostały już podjęte, celem dalszego drukowania litewsko-żmudzkich książek rosyjskimi literami. Trudności w ich rozpowszechnianiu byłyby mniejsze – zdaniem kuratora – „jeśliby nie stała temu na przeszkodzie fanatyczna nienawiść duchowieństwa rzymskokatolickiego wobec tych książek”. Duchowieństwo wprost nakazuje Litwinom i Żmudzinom rzucać książki z rosyjskim drukiem „do płonących pieców”, gdyż są to „nieczyste łańcuchy Moskali”. Mimo tych przeszkód kurator uważał, iż druk wydawnictw litewskich alfabetem rosyjskim należy kontynuować.

Ale wśród dokumentów rosyjskich znaleźć można było i odmienne opinie.

Wyrażali je przedstawiciele władz szkolnych, którzy byli lepiej zorientowani w sytuacji. Do takich należał A. Nienadkiewicz, naczelnik suwalskiej dyrekcji szkolnej, który pisał m.in., iż prześladowanie litewskich podręczników i modlitewników, drukowanych alfabetem łacińskim nie osiągnęło i raczej nigdy nie osiągnie swego celu. Litwini nie przyjmą alfabetu rosyjskiego. Lepiej byłoby, gdyby udało się uzyskać zmianę rozporządzenia nakazującego drukowanie książek litewskich rosyjskimi literami i przywrócić Litwinom możliwość drukowania swych książek i gazet alfabetem łacińskim.

Była to wszakże opinia odosobniona. Nikt na górze nie liczył się z wnioskami jakiegoś naczelnika gubernialnej dyrekcji szkolnej. Chociaż gubernia suwalska, podległa warszawskiemu generał-gubernatorowi, rozciągała się wówczas aż do

PW 51.indb 752

2015-05-11 15:16:00

PROBLEM ZAKAZU DRUKÓW LITEWSKICH 1964–1904

753

Niemna, a północna Suwalszczyzna stawała się matecznikiem litewskiego ruchu narodowego.

Urzędnicy w terenie w swej większości nie chcieli się angażować i sprawę odsyłali do decyzji władz wyższych. O potrzebie zmian wypowiadali się bardzo ostrożnie.

I tak wileński generał-gubernator Witalij Trocki wyrażał opinię, iż szerokie rozpowszechnienie się w tajny sposób zakazanych wydawnictw w języku litewsko-żmudzkim, drukowanych polskimi literami spowodowane zostało silnym zapotrzebowaniem Litwinów na książki. Stosowane środki administracyjne nie mogą przynieść rozwiązania. Najlepszym sposobem zaradzenia złu, według Trockiego, będzie bardziej energiczne rozpowszechnianie litewskich książek drukowanych cyrylicą. W związku z tym generał-gubernator prosił o przyznanie dodatkowych środków pieniężnych.

Na marginesie podobnych wypowiedzi warto zauważyć, że urzędnicy rosyjscy nie bardzo orientowali się w tym co działo się na zarządzanych przez nich obszarach. Obawy przed szerzeniem się polskich wpływów przesłaniały im rzeczywistą sytuację. Najbardziej nadal obawiali się polskości, a generał-gubernator Trocki pisał wręcz o „litewskich książkach drukowanych polskimi literami”.

W rzeczywistości w tym czasie, to jest w latach 90. XIX w., Litwini nie używali już alfabetu polskiego. Pisali wprawdzie alfabetem łacińskim, ale uzupełnionym przez litery wzięte z języka czeskiego. Ruch litewski wyrastał na samodzielną siłę, której istotą było przeciwstawianie się wpływom polskim. A to uchodziło uwadze rosyjskich administratorów.

Tymczasem przedstawione powyżej raporty i opinie przekazane zostały do Komitetu Naukowego przy Ministerstwie Oświaty. Po zapoznaniu się i przedyskutowaniu tych materiałów uczony Komitet doszedł do wniosku, iż nie można obecnie upierać się przy zakazie sprzed ponad 30. lat. Stwierdzał natomiast, że zamierzeniem ówczesnym było doprowadzenie do wyobcowania Polaków i Litwinów i zbliżenie tych ostatnich z rdzenną ludnością rosyjską, celem przekształcenia ich w „prawdziwych Rosjan rzymsko-katolickiego wyznania i litewskiego plemienia”. Okazało się jednak, że uzyskano wyniki odwrotne od zamierzonych, zaś ludność, zwykle spokojna i pokorna, doprowadzona jest niemal do buntu. Komitet przyznał, iż zastosowany sposób rusyfikacji okazał się całkowicie nieprzydatny.

Ale Komitet uznał, że rozporządzenie należy zachować póki co w mocy, wstrzymując się jednak z wydawaniem druków litewskim alfabetem do czasu uspokojenia umysłów. Natomiast – i tu zrobiono widoczny krok naprzód – wydawanie przez osoby prywatne książek litewskich drukiem łacińskim, a także handel takimi książkami, powinien być dozwolony. Oczywiście pod nadzorem cenzury. Natomiast samej idei drukowania książek litewskich alfabetem rosyjskim nie należy zarzucać. W ten sposób utoruje się drogę rosyjskiej piśmienności.

PW 51.indb 753

2015-05-11 15:16:00

754

PIOTR ŁOSSOWSKI

Uzyskanie litewskiej świadomości stanie się fazą przejściową do przyswojenia najlepszych wzorów rosyjskiej kultury. Minister oświaty 20 stycznia 1900 r. zaaprobował wnioski Komitetu.

Z przyjętych w Ministerstwie Oświaty ustaleń wynikało, że cel długofalowy pozostawał ten sam. Litwinów należy wyrwać z kręgu wpływów polskich, nie po to ażeby stali się samym w sobie narodem, lecz po to, aby nadal pod wpływem rosyjskiego języka i kultury stawali się nieodwracalnie Rosjanami. Ślepota władzy, zwłaszcza tych z pionu oświaty była zadziwiająca. Nie dostrzegano zachodzących zmian, a przede wszystkim tego, że litewski ruch narodowy poczynił wielkie postępy, rozwinął się i umacniał. Nie rozumiano, iż świadomość Litwinów nie tylko jest fazą przejściową do rusyfikacji, lecz stanowi wartość samodzielną.

I nie ma od tego odwrotu.

Tymczasem nie widać było końca sprawy, która gmatwała się coraz bardziej.

W drugiej połowie 1898 r. wypłynęło pytanie jak ustosunkować się do próśb i podań Litwinów kierowanych nadal na imię samego cara, a w których coraz natarczywiej domagano się przywrócenia druku. Ministerstwo Oświaty wyrażało opinię, że podobne prośby należy zbywać milczeniem. Sprawę rozpatrzył Mikołaj II w grudniu 1898 r. i „zechciał nakazać” ażeby podania litewskie „pozostawić bez następstw”.

Tymczasem jednak do Komitetu Rady Ministrów wpłynęło pismo księcia Aleksandra Imeretyńskiego, generała-gubernatora warszawskiego, który donosił, że sprawa druków litewskich dojrzała do tego stopnia i stała się na tyle bolesna, iż możliwie szybkie jej rozstrzygnięcie jest „ważną państwową i życiową potrzebą”.

Czytający te słowa car „zechciał postawić „w tym miejscu znak zapytania”. Stało się to powodem dalszej krzątaniny zdezorientowanych urzędników, zwracania się po nowe ekspertyzy i opinie.

W tym czasie zaobserwować można było następującą sytuację. Urzędnicy w ministerstwach, zwłaszcza z pionu oświaty, dążyli do rozmywania sprawy, odwlekania decyzji i faktycznie pozostawienia wszystkiego po staremu, natomiast administratorzy w terenie, odpowiedzialni za nastroje i stan bezpieczeństwa w guberniach dostrzegali potrzebę dokonania zasadniczej zmiany. Na przykład w sprawozdaniu nowego gubernatora kowieńskiego A. Rogowicza za rok 1900 można było przeczytać, iż masy chłopskie zostały poruszone. Wyłoniła się z ich grona inteligencja. Nadzieje władz, że poprzez zakaz druku uda się ustrzec Litwinów przed polonizacją i wprowadzić na drogę rusyfikacji, „jest historyczną pomyłką”. Bowiem – podkreślał Rogowicz – nie można zmusić do wyrzeczenia się swej narodowości. Wydawnictwa rządowe skazane są na niepowodzenie. Spośród administratorów, zwolenników pozostawienia wszystkiego po staremu, ostał się tylko generał Witalij Trocki. Ten zawodowy żołnierz umiał myśleć i działać tylko według starej rutyny.

PW 51.indb 754

2015-05-11 15:16:00

PROBLEM ZAKAZU DRUKÓW LITEWSKICH 1964–1904

755

Tymczasem w 1901 r. narady nad sprawą litewskiego druku prowadzone były dalej. Nowy minister oświaty generał Piotr Wannowski zwrócił się ponownie do kuratorów w Warszawie i Wilnie celem uzyskania od nich opinii w tej kwestii.

Następnie „dla ostatecznego wyjaśnienia problemu” powołał specjalną komisję pod przewodnictwem wiceministra Grigorija Zengera. Prace komisji przeciągnęły się do 1902 r. W tym czasie Wannowski przeszedł już na emeryturę, a jego miejsce zajął Zenger.

Komisja działała w starym duchu i niczego w zasadzie nie zamierzała zmieniać. Utwierdzają w tym przekonaniu propozycje konkretnych posunięć, które zaproponowała. I tak wystąpiono o przyznanie subwencji, celem rozpowszechnienia w środowisku litewskim rosyjskich wydawnictw, a w szczególności gazet, mówiących o sprawach bytowych litewskiej ludności wiejskiej. Przyczyniłoby się to – zdaniem komisji – do wykorzenienia podtrzymywanych przez księży katolickich uprzedzeń w stosunku do Rosjan.

Dalej komisja doszła do wniosku, że stypendia przyznawane Litwinom od 1866 r. nie spełniają swej roli. Nie tylko nie przyczyniają się do zrusyfikowania młodych inteligentów, lecz służą do pobudzania litewskiej odrębności. O wiele korzystniejsze, zdaniem komisji, byłoby założenie na Uniwersytecie Warszawskim katedry dialektów litewskich. Ważne jest ażeby badania nad językiem i historią plemienia, które zawsze było tak ściśle związane z dziejami Rosji, wziąć w ręce rosyjskie – podkreślano.

Komisja zatroszczyła się też o sprawę nauki dziewcząt litewskich, ale nie chodziło jej bynajmniej o samo podniesienie ich wykształcenia. Cel był inny.

Inteligenci Litwini, nie mogąc znaleźć kandydatek do małżeństwa we własnym środowisku, żenią się z Polkami, a tym samym stają się straceni jako obiekt rusyfikacji. Wymyślona przez komisję „szkoła żon litewskich”, założona w Mariampolu, miałaby temu zaradzić.

Komisja oceniła także ogólną sytuację w Kraju Północno-Zachodnim i stwierdziła, że nie ma jeszcze zagrożenia. Zalecała jednak ażeby niezbędne działania administracyjne, w miarę możności, były pozbawione nadmiernej ostrości i grubiaństwa, mogących niepotrzebnie drażnić ludność. Jeśli chodzi o sprawę książek litewskich to komisja opowiedziała się za dalszym drukowaniem cyrylicą wydawnictw rządowych. Wszakże dopuszczała prywatne książki z drukiem łacińskim. Jednak miały one zostać poddane nie tylko dozorowi cenzury, ale także „kompetentnych organów resortu oświaty”.

Prace komisji opisaliśmy w sposób nieco dokładniejszy, gdyż stanowią one pouczający przykład w jaki sposób rozumowali carscy urzędnicy u progu XX w., jak dalece byli konserwatywni. Chcieli na własną modłę kształtować obywateli, narzucać im wzorce postępowania. Chodziło nie tylko o druk książek, lecz o wyraźne dążenie do „rozwiązania problemu litewskiego’’ poprzez odgórną

PW 51.indb 755

2015-05-11 15:16:00

756

PIOTR ŁOSSOWSKI

rusyfikację. Ministerstwo Spraw Zagranicznych pismem z 24 września 1902 r. wyraziło aprobatę dla propozycji komisji. Nie zgodziło się jedynie na różnicowanie poczynań w guberni kowieńskiej i suwalskiej, widząc w tym obszarze jedną nierozdzielną całość.

Tymczasem jednak nastąpiła nominacja, która, jak się okazało, była brzemienna w skutki. Mianowicie na stanowisko wileńskiego generała-gubernatora mianowany został 17 września 1902 r. książę Piotr Światopełk-Mirski, człowiek wpływowy, dotychczasowy wiceminister spraw wewnętrznych. Już po dwóch miesiącach pobytu w Wilnie Światopełk-Mirski doszedł do wniosku, iż „transkrypcja wydawnictw litewskich jest jednym z ważniejszych problemów Kraju Północno-Zachodniego”. Niezwłocznie powiadomił o tym ministra spraw wewnętrznych Wiaczesława Plehwe.

Po dokładniejszym zapoznaniu się ze sprawą Światopełk-Mirski 8 lutego 1902 r. wystąpił do Plehwego z konkretnym wnioskiem. Podkreślił, że piśmiennictwo litewskie ma już duży dorobek, zaś w XIX w. nastąpił w tej dziedzinie skok ilościowy. Skrytykował Murawiewa za zlekceważenie dotychczasowego dorobku piśmiennictwa litewskiego.

Trzeba pamiętać – nadmieniał Mirski – że sam druk nie jest w stanie ani polonizować ani rusyfikować Litwinów. Decydujący jest język, a nie druk. Środki zastosowane przez Murawiewa pozostawały w mocy na skutek inercji władz. Piśmiennictwo litewskie mimo zakazu rozwijało się burzliwie w drugiej połowie XIX w., zaś ośrodki wydawnicze przeniosły się do Prus Wschodnich. W tym czasie u nas na Rusi – pisał dalej Mirski – narzucano swoiste litewskie książki pisane alfabetem rosyjskim. Kilkadziesiąt modlitewników i kalendarzy – oto wszystko co udało się przeciwstawić zagranicznym wydawnictwom. Jest to zrozumiałe, gdyż „nigdzie i nigdy literatura nie była tworzona przez rząd, lecz była własnością społeczeństwa”.

Biorąc to wszystko pod uwagę Mirski stwierdzał: Narzuconego alfabetu Litwini nie przyjęli, natomiast książki drukowane za granicą, mimo zakazów i kar, torowały sobie drogę w dziesiątkach tysięcy egzemplarzy.

Na tle tego co dotychczas w tej sprawie zrobiono wprost zaskakują dalsze słowa księcia.

Nie można – pisał – utracić kontroli nad duchowym rozwojem litewskiej narodowości.

Gdy zezwoli się na druk powstanie w Rosji literatura litewska, którą można będzie kierować zgodnie z interesami rządu.

Mirski zakończył swój memoriał stwierdzeniem, że „należy zmienić zakaz druku alfabetem łacińsko-litewskim beż żadnych ograniczeń”.

PW 51.indb 756

2015-05-11 15:16:00

PROBLEM ZAKAZU DRUKÓW LITEWSKICH 1964–1904

757

Stanowisko Światopełk-Mirskiego wywarło duży wpływ na dalszy przebieg wypadków. Cesarska Akademia Nauk opowiedziała się również 15 marca 1903 r. za zniesieniem zakazu druków. Także i ministerstwo spraw wewnętrznych skłaniało się do rozwiązania zmierzającego do zniesienia wszelkich zakazów druków litewskich.

Ale przeciwnicy zniesienia zakazu nie składali jeszcze broni. Skupili się w Ministerstwie Oświaty. Pismo tego resortu z 5 lipca 1903 r. mówiło, iż nie widać niezbędności takiego kroku. Otwarcie przyznawano, że resort oświaty nie jest za sprzyjaniem wzrostowi literatury litewskiej. „Litewski prostak” nie odczuwa potrzeby korzystania z innych wydawnictw jak tylko modlitewników i kalendarzy. I nie trzeba mu tego zabierać.

Nie należy wszakże umożliwiać działalności wydawniczej inteligencji, która dąży do uczynienia z języka litewskiego narzędzia przekazywania do mas ludowych idei separatyzmu.

Uwidoczniły się więc dwa stanowiska. Z jednej strony Ministerstwa Oświaty, które werbalnie przyznając potrzebę zmian, faktycznie działało na zwłokę, a z drugiej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i gubernatorów w terenie, którzy „dla uspokojenia kraju” zmierzali do zniesienia ograniczeń w zakresie druków litewskich.

Sprawa znowu się przeciągała. Rozstrzygnięcie przyniosło dopiero posiedzenie Komitetu Rady Ministrów z udziałem premiera Sergiusza Wittego, które miało miejsce 13 kwietnia 1904 r. Podjęto na nim decyzję ażeby znieść wszelkie poprzednio przyjęte przez rząd uchwały dotyczące druków litewskich i żmudzkich, a wydawcom zezwolić na stosowanie w nich, oprócz rosyjskiego także łacińskiego, czy jakiegokolwiek alfabetu.

W sobotę 24 kwietnia 1904 r. premier Witte udał się do cesarza, który uchwałę Komitetu Rady Ministrów „łaskawie zatwierdzić raczył”. W ten sposób dobiegł końca trwający czterdzieści lat zakaz druku, który dla społeczeństwa litewskiego stał się ciężkim doświadczeniem. Wszakże w tym czasie Litwini ujawnili swą siłę witalną. Powstały ruch doprowadził do ukształtowania nowoczesnego narodu.

Do ostatecznego podjęcia decyzji przez rząd przyczyniły się narastające w Rosji niepokoje, a przede wszystkim wybuch wojny z Japonią. W tej sytuacji rząd, nie chcąc mieć niezałatwionych spraw na swej zachodniej granicy, podjął ostateczną decyzję. Dla dalszego rozwoju litewskiego ruchu narodowego miało to ogromne znaczenie.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 51.indb 757

2015-05-11 15:16:00

758

PIOTR ŁOSSOWSKI

SANTRAUKA Piotr ŁOSSOWSKI, Lietuviškų rašmenų draudimo 1864–1904 problema Po 1863 m. antirusiško sukilimo nuslopinimo carų represijos ypač skaudžiai palietė buvusios LDK žemes. Tūkstančiai buvo areštuoti, ištremti, jų turtas nusavintas. Lenkus, kurie aukštuosiuose gyventojų sluoksniuose sudarė daugumą, apkaltino maišto kurstymu. Jiems buvo pritaikytos ir dauguma represijų. Svarbu yra tai, kad tuo pat metu represijas taikė ir prieš lietuvius, kurie buvo valstiečiai. Vilniaus generalgubernatorius Michailas Muravjovas sugalvojo uždrausti lietuviams spausdinti knygas ir kitus leidinius lotyniškais rašmenimis. Spausdinti buvo galima tik rusiškais rašmenimis- kirilica. Muravjovo aplinka tikėjosi, jog rašydami rusiškomis raidėmis lietuviai lengvai perims rusišką žodyną. Vis dėl to, jie labai klydo.

Pradžioje išspausdino lietuvių kalbos vadovėlį. Tai buvo baisi lingvistinė baidyklė: lyg ir parašyta lietuviškai, tačiau taip supanašinta su rusų kalba jog nebuvo galima suprasti. Po to išleido kar keletą tokių knygų, tačiau lietuviai solidariai ėmė jas boikotuoti. Esant tokiai situacijai nedidelė, tačiau nuosekliai didėjanti lietuvių grupė pradėjo spausdinti lietuviškas knygas, o po to ir laikraščius netoli esančioje Rytų Prūsijoje. Lietuvių spaudos centrais tapo pasienio miestai- Tilžė ir Ragainė, kur gyveno daug lietuvių. Lietuviai iš Rusijos imperijos jų tarpe rado daug pagalbininkų.

Leidybinė veikla išsiplėtė. Jai buvo būdingi du aspektai: iš pradžių dominavo religinio turinio knygos, po to ėmė daugėti pasaulietinių. Svarbu buvo tas knygas pervežti per akylai saugomą Rusijos imperijos sieną ir išplatinti skaitytojams. Reikėjo jas išvežioti po tolimiausius kaimus ir valstiečių namus. Tam reikėjo organizacijos žmonių, kurie nebijojo atsakomybės ir galimų bausmių.

Lotyniškų rašmenų draudimas galiojo iki 1904 m. Šiuo laikotarpiu lietuviai pademonstravo savo atsparumo jėgą. Šis judėjimas padėjo suformuoti modernią lietuvių tautą.

РЭЗЮМЭ Пётр ЛАСОЎСКІ, Праблема забароны літоўскага друкаваньня 1864–1904 Пасьля задушэньня паўстаньня супраць расейскай улады 1863 г., рэпрэсіі царскіх уладаў асабліва балюча закранулі землі былога Вялікага Княства Літоўскага. Прывялі да зьяўленьня тысячаў арыштаваных, сасланых і пазбаўленых маёмасьці. У паляках, якія складалі вышэйшы пласт, улады бачылі галоўных завадатараў «бунту». Cупраць іх дзейнічалі абсалютна бязьлітасна. Але адначасова, што таксама варта ўвагі, свае рэпрэсіі ўлады накіравалі і супраць літоўцаў, якія складалі пласт сялянаў. Віленскаму генэрал-губэрнатару Міхаілу Мураўёўву прыйшла ідэя забараніць літоўцам выдаваць кнігі і іншыя друкаваныя матэрыялы лацінскім альфабэтам. Цяпер друкаваць кнігі можна было толькі з выкарыстаньнем расейскага альфабэту, кірыліцай. У коле дарадцаў Мураўёва лічылі, што такім чынам, пішучы расейскімі літарамі, літоўцы лёгка і хутка прымуць і расейскую мову. Аднак яны цалкам пралічыліся. Спачатку быў надрукаваны падручнік літоўскай мовы. Атрымаўся з гэтага дзіўны лінгвістычны вырадак. Нібы напісаны па-літоўску, але з да непазвальнасьці зьмененымі словамі, што рабіліся падобнымі да словаў расейскіх. Усьлед за падручнікам было выдадзена яшчэ некалькі кнігаў. Літоўцы пераканана і салідарна пачалі іх байкатаваць. У такой сытуацыі невялікая, але, што паступова пашыралася, група літоўскіх дзеячаў, знайшла магчымасьць друкаваньня кніжак, а потым і літоўскіх газэтаў за недалёкай прускай мяжой – ва Ўсходняй Прусіі. Асяродкам літоўскага друкарства сталі памежныя гарады – Тыльжа і Рагнэта. На той тэрыторыі жыло шмат літоўцаў і літоўцы з Расеі знайшлі сярод іх актыўных памочнікаў. Выдаўнічая дзейнасьць пашыралася. Пры гэтым былі характэрнымі дзьве зьявы. Пачаткова дамінавалі кнігі рэлігійнага характару, затое пазьней было кожнага разу болей сьвецкіх. Сутнасьць справы была ў тым, каб гэтыя друкаваныя матэрыялы перавезьці на расейскі бок празь мяжу, якая даволі пільна ахоўвалася, а потым перадаць іх і даставіць чытачам. Азначала гэта патрэбу дасягненьня нават найаддаленых вёсак і груканьня ў дзьверы сялянскіх хатаў. Для гэтага была патрэбная арганізацыя і супольная праца многіх людзей, якія не баяліся бы пакараньняў і адказнасьці.

PW 51.indb 758

2015-05-11 15:16:00

PROBLEM ZAKAZU DRUKÓW LITEWSKICH 1964–1904

759

Забарона друку лацінскім альфабэтам існавала ажно да 1904 г. За гэты час літоўцы паказалі сваю жыцьцёвую сілу. Утвораны рух спрыяў таксама фармаваньню сучаснай нацыі.

РЕЗЮМЕ Пьотр ЛОССОВСКІ, Проблема забороні литовських друкованих видань 1864–1904 Після придушення повстання 1863 р. проти влади Росії від репресій царської влади, особливо сильно постраждали області колишнього Великого князівства Литовського. У статистиці були тисячі заарештованих, засланих і знедолених. У поляках, котрі репрезентували вищі прошарки населення, влада бачила натхненників «бунту». Безжально теж з ними розправлялась. Але в той же час, що варто відзначити, також направила свої репресії проти литовців, які репрезентували прошарок селян. Генералу-губернатору Вільнюса, Михайлові Муравйову, прийшла в голову думка заборонити видачу литовця книг та іншої друкованої продукції латиницею. Тепер можна було друкувати книгу за допомогою російського алфавіту, кирилицею. У колі радників Муравйова вважалось, що таким чином, пишучи російськими літерами, литовці легко і швидко переймуть також лексику російської мови. Тим не менш, повністю прорахувались. На початку видано підручник литовської мови. Вийшов з того дивний лінгвістичний монстр. Так ніби написано литовською, але зі зміненими до не зрозуміння, схожими словами до російської мови. Одразу за підручником було випущено кілька інших видань. Литовці твердо і солідарно стали бойкотувати такі книги. У тій ситуації, невелика група активістів Литви, яка поступово збільшувалась, побачила можливість друку книг, а потім і литовських газет за незалежним прусським кордоном – у Східній Пруссії. Центром Литовський видавництва стали прикордонної міста – Тильзит і Рагнета. В тих місцях жило багато литовців. Литовці з Росії отримали від них активну допомогу. Видавнича діяльність розширювалась. Характерними для неї були два явища. Спочатку домінували книги релігійного характеру, натомість пізніше з’являється все більш світських видань. Суть справи зводилася до того, щоб ті видання перекинути на російську сторону через кордон, котрий досить добре охоронявся, а потім зробити їх доступними і доставити читачам. Це означало, що потрібно було дійти навіть до найвіддаленіших населених пунктів і постукати у двері селянських хат. Для цього слід було зорганізувати до співробітництва багатьох людей, які не боялися покарань та відповідальності. Заборона друку латиницею діяла до 1904 року. У той період литовці проявили свою життєву силу. Рух, котрий тоді зародився, призвів також до утворення сучасної нації.

РЕЗЮМЕ Петр ЛОССОВСКИ, Проблема запрета печатных литовских изданий в 1864–1904 гг. После подавления восстания 1863 г. против правительства России репрессии царских властей особенно сильно повлияли на области бывшего Великого княжества Литовского. Отмеченные были тысячи арестованных, сосланных и обездоленных. Поляки, которые были более высоким сословием, власти видели вдохновителей «бунта». Направляли свои репрессии также и против них. Но в то же время, что стоит отметить, также направили свои репрессии против литовцев, которые были крестьянами. Генерал-губернатору Вильнюса Михаилу Муравьеву пришла в голову мысль запретить литовцам издательство на латинском алфавите книг и другой печатной продукции. Теперь можно было печатать книги на русском алфавите, кириллицей. В кругу советников Муравьев думали, что таким образом, печатая кириллицей, Литва легко и быстро перейдет на русский язык. Тем не менее, они глубоко ошибались.

PW 51.indb 759

2015-05-11 15:16:00

760

PIOTR ŁOSSOWSKI

Вначале напечатано учебник литовского языка. Из него вышел странный языковой монстр. Как будто написан по-литовски, но с измененными словами до неузнаваемости, похожими на слова в русском языке. Вслед за учебником было издано несколько других изданий. Литовцы твердо и солидарно стали бойкотировать такие книги. В этой ситуации, не большая, но постепенно увеличивающаяся, группа активистов Литвы, увидела возможность печати книг, а позже литовских газет, в ближнем прусском зарубежье – в Восточной Пруссии. Литовским полиграфическим центром стала пограничная деревня – Тильзит и Рагнета. В этих местах проживало много литовцев. Литовцы из России имели среди них активных помощников. Издательство расширялось. Характерными при этом были два явления. Первоначально доминировали книги религиозного характера, но позже было все больше светских. Суть дела сводилась к тому, чтобы перекинуть эти издания через по вполне хорошо охраняемую границу с российской стороны, а затем распространить их и доставить читателям. Это означало, что следует достичь даже самые отдаленные населенные пункты и постучать в дверь крестьянских хат. Для этого была необходима организация и сотрудничество многих людей, которые не боялись бы наказаний и ответственности. Запрет латинского алфавита в издательстве был в силе до 1904 года. В то время, литовцы показали свою жизненную силу. В результате появившееся движение привело также к образованию современной нации.

SUMMARY Piotr ŁOSSOWSKI, The Prohibition of Lithuanian Literature (1864–1904) After crushing the Uprising of 1863 against Russian rule, the Tsar’s repressions were especially painfully felt on the territory of the former Grand Duchy of Lithuania. These repressions were marked by thousands of arrests, deportations and expropriations. The authorities suspected that the main instigators of the “revolt” could be found amongst the Polish nobility. They mercilessly punished them. But at the same time, it is worth noting that they also levelled their repressions against the Lithuanian peasant class. At the time, the Governor General of Vilnius, Mikhail Muravyov, came upon the idea to prohibit books and other publications in the Latin alphabet. Now publications could only appear in the Russian Cyrillic alphabet. It was felt by Muravyov’s advisors, that in this way – having to write in Cyrillic – the Lithuanians would quickly and easily absorb the Russian language. They were gravely in error.

The first thing published was a Lithuanian language textbook. The result was a freakish linguistic nightmare. Although supposedly written in Lithuanian, it contained unrecognizable words and phrases, very similar to Russian. Subsequently a few more books were published, but the Lithuanians emphatically began to boycott them.

In these circumstances, a small, but increasingly wider group of Lithuanian activists discovered that they could print books, and later Lithuanian newspapers, on the other side of the nearby border... of Eastern Prussia. The border towns of Tilsit and Ragnit became the mainstays of Lithuanian publishing. The area was inhabited by many Lithuanians. The Lithuanians from Russia found many active accomplices among them. Publication activity increased and was characterized by two phenomena – supply and demand.

To begin with, books of a religious character were dominant, though later there came to be a growing number of secular books. The crux of the matter was to smuggle them over the border – which was closely watched – to the Russian side and then distribute them to readers. This meant that the smugglers often had to reach remote villages and then deliver the books right to the doors of peasant huts. In order for this to work, a large number of well-organized people were needed who were not afraid of punishment or responsibility.

The prohibition of printing in the Latin alphabet was finally discontinued in 1904. The Lithuanians then gave vent to their vital strength and the movement they created led to the shaping of a modern nation.

PW 51.indb 760

2015-05-11 15:16:00

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 761–776, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Theodore R. Weeks Carbondale

BUILDING CIVIL SOCIETY IN AN “ALIENATED CAPITAL” The Vilnius Lithuanian Press, 1904–1922

A

KEY ASPECT OF DEVELOPING a modern, democratic state is the building of civil society. Civil society includes such elements as free associations, or to use the unlovely present-day phrase, “non-governmental organizations,” publishing, various forms of education, and in general an open exchange of ideas, information, and opinions. Hitherto research on civil society has concentrated mainly on developments in nation-states such as France, Germany, and the United States1. In multiethnic states and regions, developing civil society was made more complicated by a number of practical, political, and even economic factors. This paper will take a look at the Lithuanian-language press in the multiethnic city of Vilnius (Wilno, Vilna)2 as a case study of the complications of developing a functioning civil society in linguistically and ethnically diverse areas.

First of all we need to consider the role that the press fulfills in creating and furthering civil society. In any society, the press provides a shared space for members of a community to air issues, share information, and put forth grievances and visions of the future. Periodical press organs also bring together members of civil society, helping them strengthen their See, for example, The State and Civil Society: Studies in Hegel’s Political Philosophy (Cambridge: Cambridge UP, 1984); and the classic J. Habermas, Strukturwandel der Öffentlichkeit (Berlin: Luchterhand, 1965).

2 The Lithuanian designation for the city, “Vilnius,” will be used here for convenience sake.

Obviously this does not indicate any attempt on the author’s part to deny the validity of other nations’ claims and attachment to the city they knew as Wilno or Vilna.

1

W jubileuszowych zeszytach nr 50 i 51 zamieszczamy wiele materiałów, pochodzących od autorów z różnych państw, ukazując przez to szerokie spektrum badań oraz poglądy i punkty widzenia badaczy rożnych specjalności, różnych krajów, zwłaszcza naszego regionu. Tekstów tych redaktor PW zdecydował nie poddawać zwyczajowemu w czasopismach naukowych opracowaniu, opiniowaniu i wewnętrznej naukowej dyskusji, pozostawiając odpowiedzialność za prezentowane stanowisko w rękach autorów (Red.).

PW 51.indb 761

2015-05-11 15:16:00

762

THEODORE R. WEEKS

group identity which is frequently based on shared language, class, and shared political-cultural presuppositions. In eastern Europe and among “emerging high cultures,” to coin a phrase, the periodical press fulfills another important function: that of presenting a permanent – at least in theory – forum for the language and culture in question. While French and English journalists in the 18th century did not need to think about the survival of their culture – strong state structures would see to that – among stateless cultures the very existence of printed books and periodicals was a triumph, indicating the viability and importance of a language.

Certainly for Lithuanians this was the case. While their language – unlike that of the Ukrainians, to take one example – had never been specifically proscribed, Russian government policy from the late 1860s to 1904 outlawed the publication of Lithuanian works using the Latin alphabet. For various reasons, not least among them the strong presence of clergy among Lithuanian patriots, the Russian government’s insistence that Lithuanian be published in Cyrillic characters amounted to a total ban on Lithuanian printing. Indeed, the period has gone down in Lithuanian history as that of “spaudos draudimas” – prohibition of the press3.

For the Lithuanian national movement, as for its contemporary Ukrainian, Belarusian, or even Yiddish counterparts, the very existence of the printed word in the national language was proof of the vitality and respectability of this culture.

Thus unlike in central and western Europe, the press in eastern Europe played a far more vital role in the creation and shaping of civil society.

The political situation in pre-1905 Russia was not, to put it mildly, ideal for the development of civil society. Censorship of books and periodicals was strict, no political parties or parliament existed, and the formation of any kind of free associations – be they for the purposes of business, culture, sport, or anything else – was strictly regulated. Even the taking up of collections for, say, the support of a local hospital or school, required specific government permission. Still, we can witness the beginnings of civil society among Russians by the turn of the 19th/20th centuries4. While censorship, a suspicious government, poverty, and high rates of illiteracy hindered the development of Russian civil society, in one sense the Russian model fit the western or central-European model more than the eastern European case. That is, for all its inefficiency and repression, the Russian state represented a central focus for Russian culture (even though the two words in Russian are slightly different – rossiiskii and russkii). Thus Russians could On this period see V. M e r k y s, Knygešių laikai: 1864–1904 (Vilnius: Valstybinis Leidybos centras, 1994). A recent collection of articles on this period in Lithuanian cultural history is D. Staliūnas, ed., Raidžių draudimo metai (Vilnius: LII Leidykla, 2005). There is an enormous literature on the period of “press prohibition” in Lithuanian but surprisingly little in other languages.

4 On this process, see E.W. C l o w e s and S.D. K a s s o w, eds., Between Tsar and People: Educated Society and the Quest for Public Identity in Late Imperial Russia (Princeton: Princeton UP, 1991).

3

PW 51.indb 762

2015-05-11 15:16:00

BUILDING CIVIL SOCIETY IN AN „ALIENATED CAPITAL”

763

concentrate on what was being said. Lithuanians and other stateless peoples had to first establish their existence and argue for the right of their culture to continue to exist. Only after considerable energy had been expended on such basic arguments could Lithuanian activists begin to debate the proper nature and contours of the Lithuanian culture and the future Lithuanian polity. *** The unique nature of Vilnius, Lithuania’s would-be capital, further complicated the situation. This principal city in the so-called Northwestern Provinces (Severozapadnyi krai, or roughly present-day Belarus and Lithuanian), variously known as Vilna, Vilnius, or Wilno, had special importance for Russian officialdom as military, administrative, and educational power were centered there. For Poles it was the last major indisputably Polish city to the east and firmly associated with Adam Mickiewicz, the national poet. For Jews, Vilna was the “Jerusalem of Lithuania,” a major center of Jewish publishing and learning. And of course Vilnius was of central importance for the Lithuanian national movement. Thus at least four – and possibly five, if we include the Belarusians – nations laid claim to the city.

While Lithuanian patriots from early on claimed the city as their capital, harking back to the medieval and early modern Lithuanian state (and transforming it into a Lithuanian nation-state in their rhetoric), the actual number of Lithuanians living in the city in the early 20th century was small. According to the Russian imperial census of 1897, no one ethnic group predominated in Vilnius. The total population of the city was 154,532, divided by religion into 23.6% Orthodox Christians, 36.9% Catholics, and 41.3% Jews (with assorted Muslims, Karaites, Lutherans, and even two Mennonites as well). By native tongue, Yiddish enjoyed a strong plurality with 40.0% of all inhabitants, followed by Polish (30.9%), Russian (20.0%), Belarusian (4.2%), and Lithuanian (2.1%)5. While these figures can be challenged in detail – in particular it is very likely that the actual Jewish percentage of the total population was even higher – but on the whole they give an accurate picture of the ethnic and religious make-up of the city6.

The city was located on the important railroad linking Warsaw with St. Petersburg and central Russia. While Vilnius was not a major industrial center, it too had been affected by the growth of industry and commerce since the comple Pervaia vseobschaia perepis’ naseleniia Rossiiskoi Imperii. tom 4: Vilenskaia guberniia (St. Petersburg: MVD, 1899), tetrad’ 3, tables XIII and XIV. The total population of the city in 1897 was 154, 532. For “Lithuanian” I added together “litovskii” and “zhmudskii” entries.

6 For a nice snapshot of Vilnius just before the revolution, see A.A. V i n o g r a d o v, Putevoditel’ po gorodu Vil’na (Vil’na: Tip. Shtaba Vilenskago voennago Okruga. 1904).

5

PW 51.indb 763

2015-05-11 15:16:01

764

THEODORE R. WEEKS

tion of the railroad line to Warsaw in 1862. Some 8000 of the city’s population worked in factories, half of these in the seventy-three largest enterprises. Still, Vilnius had more than twice as many artisans as industrial workers – 17,733 in 1897. Few Lithuanians, apparently, worked as artisans (mostly Jews) or industrial workers (Russians and Jews, with some Poles). But probably a good percentage of the 9.5% of the city’s population that was made up of servants were of Lithuanian background7.

The typical pre-modern pattern by which ethnicity and social class coincide remained surprisingly resilient in Vilnius. Shopkeepers (like tailors and innkeepers) were overwhelmingly Jewish, officials were almost exclusively Russian (Jews and Catholics were for the most part excluded from government service in the region), and Poles priests, professionals, and landowners. By the early 20th century a new and growing class of Jewish professionals was appearing who used Russian in their professional life – and sometimes even at home. One may say with an only slight degree of simplification that in 1900 Vilnius was Russian by administration, Jewish by trade and commerce (many owners of large factories were also Jewish), and Polish in its high culture and society.

Politically, the city was Russian. Since the crushing of the 1863 Polish insurrection, government policy had been based on the idea that the city and the region were Russian and had only been polonized in recent time8. Signs had to be posted in that language (or, if bilingual, with the Russian text at least as large as the text in Polish or Yiddish) and Poles could be fined for speaking their native tongue in official places. Schools were taught mainly in Russian (aside from Jewish schools), courts deliberated in Russian, and the periodical press was almost exclusively Russian. From the mid-1860s until 1904, no periodicals in Lithuanian or Polish (not to mention Yiddish) were permitted to appear in the city. Thus to a great extent Vilnius’s public sphere was dominated by the Russian language.

There were, however, important exceptions to this rule. While teaching children in Polish at home was illegal, the practice was nearly universal. Polish periodicals were not published in the city, but these were brought in legally (from Warsaw and St. Petersburg) and illegally from abroad. Theater and artistic life remained J. J u r g i n i s, V. M e r k y s, A. T a u t a v i č i u s, Vilniaus miesto istorija nuo seniausių laikų iki Spalio revoliucijos (Vilnius: Mintis, 1968), 300–302.

8 On this policy, see T.R. W e e k s, Nation and State in Late Imperial Russia: Nationalism and Russification on the Western Frontier, 1863–1914 (DeKalb: Northern Illinois UP, 1996), esp.

92–109; and W. R o d k i e w i c z, Russian Nationality Policy in the Western Provinces of the Empire (1863–1905) (Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998). A contemporary – though hardly unbiased – account is W. D o b a c z e w s k a, Wilno i Wileńszczyzna w latach 1863–1914. Dzieje ruchów społecznych i politycznych (Wilno: Nakład „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okr. Szk. Wileńskiego”, 1938).

7

PW 51.indb 764

2015-05-11 15:16:01

BUILDING CIVIL SOCIETY IN AN „ALIENATED CAPITAL”

765

overwhelmingly Polish, despite efforts by some Russians to establish their own theater9. Perhaps most important of all, the church remained a bulwark of Polish culture and the Russian government never seriously considered infringing the right of Poles to pray, hear sermons, and sing hymns in their native tongue. Thus beneath a thin veneer of Russian culture, the predominant (non-Jewish) high culture remained Polish.

Where did this leave the Lithuanians in Vilnius? At first glance, nowhere. But such a view – though it probably corresponded to the opinion of most of the city’s Poles – would be misleading. In fact, from the late 1890s the Lithuanian national movement had established a presence in the city that they claimed as their future capital. It is remarkable that despite their small numbers, Lithuanians had a daily paper in Vilnius before the Poles. To a great extent, this success and the appearance of Vilniaus Žinios from 10 December 1904 was the work of one man, Petras Vileišis. Vileišis had been educated as an engineer in St. Petersburg but returned to Vilnius in 1899 to work for the Lithuanian cause in the city.

It is not easy to overstate the importance of Vileišis for Lithuanian Vilnius. Among other things, he founded (or helped found) the first Lithuanian political-national society in the city, the first Lithuanian printing house, the first Lithuanian bookstore, the first Lithuanian art exhibit, and the first Lithuanianlanguage daily newspaper. By the time of his return to Vilnius in 1899, Vileišis was already a middle-aged (he was born in 1851) and quite wealthy man. His house in Antakalnis was built using the latest techniques of reinforced concrete construction and rapidly became a center for Lithuanian cultural activity in the city. Unlike most nationalist intellectuals, Vileišis was also a hard-headed businessman with a considerable fortune that he used wisely in support of the cause, among other things by subsidizing the publication of Lithuanian works.

At the same time, Vileišis continued his successful work as builder and engineer, for example building railroads in the Transcaucasus during World War I. Vileišis was truly a unique individual who left his mark on the development of the Lithuanian public sphere10.

For an excellent cultural history of Polishness in Vilnius and its region during this period, see A. R o m a n o w s k i, Pozytywizm na Litwie. Polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864–1904 (Cracow: Universitas, 2003).

10 On this remarkable figure, see the conference essays collected in D. Linčiuvienė, ed., Vilniaus kultūrinis gyvenimas ir Petras Vileišis (Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautsakos institutas, 2001).

The Russian administration’s basically positive assessment of Vileišis and his activities comes through in LVIA, f. 378, BS 1904, b. 292. For some interesting documents on the press and Lithuanian movement at this time (basically 1900–1914), see E. M a n e l i s and R. S a m a v i č i u s, eds., Vilniaus miesto istorijos skaitiniai (Vilnius: Vilniaus knyga, 2001), 378–400.

9

PW 51.indb 765

2015-05-11 15:16:01

766

THEODORE R. WEEKS

In Vilnius, as elsewhere in the Russian Empire, 1905 was a watershed year.

Despite the fact that after 1906 many things would return to „normal“ (i.e., to the tsarist status quo), many others would not. From 1905 the press would be incompably more interesting and freer than before. While this is true for the Russian press, it was even more important for the development of the printed word – and the social networks arising out of it – for other languages. Up to 1904, the only periodicals published in Vilnius appeared in Russian. Afterwards, Lithuanian, Polish, and Yiddish newspapers and journals appeared and flourished11. While Vilnius had been a multiethnic city for centuries, these national groups only began to organize themselves socially and politically at the turn of the 19th/20th century. The events of 1905 were a crucial step in this process. For Jews, Poles, and Lithuanians, the growth of the periodical press in and after 1905 reflected their growing national identity and impatience with their subordinate status in the Russian Empire.

The single most important event in 1905 for the Lithuanian national movement was the “Great Seim” held in Vilnius late in that year12. The gathering had been inspired and organized in great part by the energetic and cantankerous Dr. Jonas Basanavičius, one of the fathers of Lithuanian nationalism. Basanavičius, a writer and ethnographer, returned in summer 1905 to Vilnius after nearly a quarter century abroad13. On 11 November 1905 Vilnius Žinios published Basanavičius’s call for a gathering in Vilnius to discuss national demands of the Lithuanian people14.

This assembly convened on December 4, 1905 at the Vilnius town hall. As was expected, the Lithuanian social democrats refused to take part in this bourgeois affair of middle-class notables and priests, though in the end some socialists did, in fact, take part in the discussions15. In the end the assembly reached important decisions on Lithuanian autonomy, schools, and the church. These decisions were published in Vilniaus Žinios on December 716.

See, for example, the proliferation of titles – to be sure, often short-lived, listed in J. K a z l a u s k a i t ė, ed., Vilniaus lietuvių periodiniai leidniai 1904–1940 (Vilnius: LTSR Liaudies Švietimo Ministerija, 1988). Despite the title, this helpful bibliography includes titles in a variety of languages. See also, by the same author, Vilniaus periodiniai leidiniai 1760–1918 (Vilnius: Mintis, 1988). On the Jewish press, see S. M a r t e n - F i n n i s, Vilna as a Centre of the Modern Jewish Press, 1840–1928: Aspirations, Challenges, and Progress (Bern/Berlin/New York: Peter Lang, 2004).

12 E. M o t i e k a, Didysis Vilniaus seimas (Vilnius: Saulabolis, 1996).

13 J. B a s a n a v i č i u s (J. S-lius, pseud.), Iš didžiojo Vilniaus Seimo istorijos (Vilnius: “Ruch”, 1925), p. 3.

14 Dr. J. B a s a n a v i č i u s, “Atsišaukimas į Lietuvių tautą,” Vilniaus Žinios, vol. 1, no. 254 (29 October/11 November 1905), p. 1.

15 J. B a s a n a v i č i u s, Iš didžiojo Vilniaus Seimo istorijos, pp. 12–13.

16 “Pirmojo Lietuvių Tautos Atstovų susivažiavimo nutarimai,” Vilniaus Žinios, vol. 1, no. 276 (November 24/December 7, 1905), pp. 1–2.

11

PW 51.indb 766

2015-05-11 15:16:01

BUILDING CIVIL SOCIETY IN AN „ALIENATED CAPITAL”

767

Despite some revolutionary rhetoric (“a happier life can be had only by winning the struggle against the old order”), the actual demands were rather more cautious. All Lithuanians should work together, regardless of class or party affiliation, to achieve autonomy within a new, reformed federal Russia. In order to bring this autonomy about, Lithuanians in Kaunas, Vilnius, and Gardinas (Grodno) provinces should refuse to serve in the army, keep their children from attending school, and withhold all taxes from the government. “Purely national” schools should replace the present ones, and all inhabitants should be taught in their “native tongue” (understood in the context to be Lithuanian but never stated). Even more controversially, “since in Lithuanian churches of the Vilnius bishopric the Polish language is used in prayers for political purposes” the assembly wishes all “fighting Lithuanians” success against the polonizing priests and called for the use of Lithuanian in these churches17. Economics or relations with the Jews were not mentioned. Despite limiting their demands to only autonomy within Russia, the Lithuanian patriots hereby set themselves up against both the Russian government (as it was presently constituted) and the present Polish-dominated hierarchy of the Catholic Church in the region.

While the “Great Seimas” was in itself of crucial importance for the Lithuanian national movement, perhaps even more important was the publication of its resolutions in Vilniaus Žinios. Here we see the interplay between political action and the press. In a sense the newspaper itself was part of the “action” – Vileišis was certainly no passive observer of the Seimas. By spreading the word of the Seimas’s meeting, deliberations, and resolutions, Vilniaus Žinios was not only providing information. At the same time it was demonstrating to Lithuanian speakers that their language and culture deserved the same rights and respects as all others.

The Lithuanian Press 1906–1914 The period after 1905 to the beginning of World War I is generally known as one of reaction and rising Russian nationalism, often connected with the name of the prime minister Petr Stolypin18. At the same time, the reforms of 1905 – including a less strict censorship law – were not rescinded. The press continued to expand, despite government fines and arrests. In her important bibliographical work on Vilnius Lithuanian periodicals, Jadvyga Kazlauskaitė counts nearly fifty journals and newspapers published in the city in the decade Ibid., pp. 19–21. A translation of these decisions can be found in J. D a i n a u s k a s, “Prelude to Independence: The Great Conference of Vilnius, 1905” Lituanus, vol. 11, no. 4 (Winter, 1965), pp. 56–57.

18 On Stolypin and the period, see A. A s c h e r, P.A. Stolypin: The Search for Stability in Late Imperial Russia (Stanford: Stanford UP, 2001).

17

PW 51.indb 767

2015-05-11 15:16:01

768

THEODORE R. WEEKS

from 1905 to the first year of World War I19. To be sure, many of these had very small circulations and lasted only a short time. Still, in 1914 a dozen Lithuanian periodicals were published in the city, ranging from literary monthlies to two daily papers, Viltis and Lietuvos Žinios20. Among the periodicals were even legal socialist organs such as Naujoji gaudynė, “Skardas”, and Žarija, though these were rapidly all shut down by 190821.

Periodical publishing – especially for dailies – had changed radically compared to the pre-1905 situation. Now newspapers could publish without preliminary censorship, but they could then be taken to court by the government for any article deemed inappropriate. Not infrequently the government would place an “arrest” on an issue of a journal or newspaper, confiscating all copies still to be found and pressing charges against the editor22. While sometimes newspapers were shut down out of hand – such had been the case with the socialist XXX and YYY – in general the government took a different tack, relying more on the fear of the financial consequences of confiscations. Not government interference but market forces and bad administration presented the main threat to Lithuanian – and other – periodicals in Vilnius23.

Even Petras Vileišis’s Vilniaus Žinios was unable to make ends meet. In 1909, faced with mounting debts, Vileišis was forced to shut down the daily24. Only months later, however, his brother Jonas opened another newspaper in Vilnius, Lietuvos Žinios, its title not only harking back to the first Lithuanian-language daily in the empire but openly declaring that its aim to be a newspaper for all of J. K a z l a u s k a i t ė, Vilniaus periodiniai leidiniai 1760–1918 (Vilnius: Mintis, 1981), p. 96.

For a list of these periodicals (and also of Lithuanian clubs and organizations), see Lietuvos ukininko Vilniaus kalendorius devinti 1914 metai (Vilnius: Spaustuvė J. Zavadzkio, 1913), pp. 131–132.

21 E. V i d m a n t a s, Lietuvos darbininkų periodinė spauda 1895–1917 (Vilnius: Mintis, 1979), pp. 45–59; and E. G r i š k u n a i t ė, “Legali darbininkų spauda Lietuvoje 1906–1908 m. (“Naujoji gaudynė”, “Skardas”, “Žarija”)” in J. J u r g i n i s et al., eds., Spauda ir spaustuvės (Iš lietuvių kultūros istorijos, vol. 7) (Vilnius: Mintis, 1972), pp. 111–141.

22 See, for example, the documents on such “arrests” of newspapers and journals in this period in LVIA, f. 378, BS 1908, b. 318; and f. 601, ap. 1, b. 1.

23 Compare, for example, the general inability of Polish newspapers in the city – which had a far greater potential readership – to achieve solvency. See the memoirs of Cz. Jankowski (editor and publisher of the conservative Kurjer Litewski), W ciągu dwóch lat: Przyczynek do dziejów prasy polskiej na Litwie (Warsaw: Nakł. Autora, 1908); and a recent biography of M. Römer, editor of the liberal Gazeta Wileńska: Z. S o l a k, Między Polską i Litwą: Życie i działalność Michała Römera (Cracow: Arcana, 2004). On the latter newspaper see also R. J u r k o w s k i, “‘Gazeta Wileńska’ i‘Głos Kijowski’ (Z dziejów polskiej prasy radykalno-liberalnej na Litwie i Ukrainie w 1906 roku)” Kwartalnik Historii Prasy Polskiej, vol. 26, no. 4 (1987), 59–84.

24 A. B u t k u v i e n ė, “Lietuviška spauda” in Eugenijus Manelis and Romualdas Samavičius, eds., Vilniaus miesto istorijos skaitiniai (Vilnius: Vilniaus knyga, 2001), pp. 390–393.

19

20

PW 51.indb 768

2015-05-11 15:16:01

BUILDING CIVIL SOCIETY IN AN „ALIENATED CAPITAL”

769

Lithuania. A year later another Lithuanian-language daily, Viltis (“Hope”), opened in Vilnius. Both periodicals would continue publication until the autumn of 1915, when the German army occupied Vilnius.

Lithuanian civil society expanded significantly in the decade between 1905 and the German occupation. Despite sparse funding and a not-entirely-benevolent government, dozens of periodicals, clubs, and Lithuanian organizations were set up. Schools were organized, lectures, and courses to teach basic literacy.

Parallel with the development of periodicals, Lithuanian literature grew. Poems, songs (dainos), stories, and even novels and plays appeared25. Thus by the eve of the first World War, Lithuanian civil society was growing in Vilnius – and elsewhere – despite all obstacles. While many Lithuanians, no doubt, continued to identify themselves more with village and religion than with nationality, this was changing – in significant part to the activities of Vilnius-based Lithuanian organizations and periodicals.

The first World War dealt a severe blow to Lithuanian aspirations. Suddenly the Russian government considered Polish public opinion of vital importance and seemed to forget entirely about Lithuanian demands. Vilnius was important as a major railroad center on the way to the front; military considerations outweighed all others. In particular for Lithuanian-language publications in Vilnius it became increasingly difficult to reach readers outside the city. In fall 1915 the Russians abandoned Vilnius without a struggle to the Germans26. Things only got worse for the Lithuanian press under the Germans. Probably more for material reasons that out of any specific anti-Lithuanian attitude, the Lithuanian press in Vilnius almost stopped worked until 191827.

In general on the cultural developments of this decade, see M. Š a l č i u s, Dešimt metų tautiniaikulturinio darbo Lietuvoje 1905–1915 (Chicago: Spauda “Lietuvos,” 1915); and M. B i r ż y s z k a (Mykolas Biržiška), Skrót dziejów Piśmiennictwa Litewskiego (Wilno: “Głos Litwy,” 1919), esp. pp. 63–66.

26 On the days before the German occupation of the city, see “Wilnas Leidenzeit im Kriege” in Das Litauen-Buch. Eine Auslese aus der Zeitung der 10. Armee (N.p. [Wilna]: Zeitung der 10. Armee, 1918), pp. 116–131. It goes without saying that this German account emphasizes the corruption and ineptitude of the Russians and, by implication, the order and rectitude of the German forces.

27 Kazlauskaitė notes only four titles between 1915 and 1917, none of which reached more than a minuscule audience (Kazlauskaitė, Vilniaus periodiniai leidiniai, p. 96).

25

PW 51.indb 769

2015-05-11 15:16:01

770

THEODORE R. WEEKS

By 1917 most of Vilnius’s inhabitants were going hungry28. Mortality rates shot up, especially among the youngest and oldest parts of the population29. A census carried out by the Germans in 1916/1917 showed 54% Poles, 41% Jews, and 2.1% Lithuanians in the city30. Banditry increased, and it appeared that all semblance of law and order was breaking down. The German authorities seemed entirely incapable of dealing with the situation and were certainly not helped by the terrible harvest of 1916/17. At the very least, Vilnius had hoped that the Germans would succeed in maintaining order, but by late 1917 and 1918 chaos and lawlessness gave the lie to any pretense of German Ordnung31. Of course nobody could know how desperate the Germans’ situation really was. Despite the Russian revolution and harsh treaty of Brest-Litovsk in spring 1918, life did not improve in Vilnius.

The German capitulation of November 1918 translated into chaos in Vilnius32.

At the end of 1918 all was in flux. The old order had been swept away, but no new structures had yet appeared to take its place. The next three years were to be among the most chaotic and violent of Vilnius’s history.

Even before the November 1917 communist revolution, Lithuanian patriots had gathered in Vilnius and organized the Taryba (“council”) as a first step toward national independence. The Taryba declared independence under German auspices on December 11, 1917, though on February 16, 1918 the Lithuanians repudiated the very close ties with Germany set down in the first declaration. In July a German prince, Wilhelm von Urbach, was invited to take the Lithuanian throne as Mindaugas II, an offer accepted by Wilhelm but later withdrawn by the Taryba in early November. The 11 November 1918 armistice, with its harsh terms for Germany, made it clear that the allied powers would dominate post-war Europe. At the same time, Lenin and the Bolsheviks repudiated the Treaty of Brest-Litovsk (signed March 1918) in the wake of the armistice. In late December An excellent source on daily life in Vilnius during the war is the diary of Lithuanian writer and historian, P. K l i m a s, Dienoraštis 1915.XII.1–1919.I.19 (Chicago: Am&M Publications, 1988). On the situation in 1916 and 1917 see Liūdas Gira, “Vilniaus gyvenimas po vokiečiais,” Mūsų senovė vol. 1, no. 2 (1921), pp. 21–38 and no. 3 (1922), pp. 410–424.

29 According to Minczeles, mortality rates went up from 292 in 1916 to 548 in 1917 among those under five years of age, and from 227 to 621 among those 61 to 70 years old. Minczles, Vilna, p. 135.

30 Figure quoted in P. Ł o s s o w s k i, “Das Wilna-Problem in der polnischen Aussenpolitik 1918–1939” in Zwischen Staatsnation und Minderheit. Litauen, das Memelland und das Wilnagebiet in der Zwischenkriegzeit, special issue of Nordost-Archiv. Zeitschrift für Regionalgeschichte, vol. 2/1993, no. 2, p. 279. For more detail see M. B r e n s z t e j n, Spisy ludności Wilna za okupacji niemieckiej od d. 1 Listopada 1915 r. (Warsaw, 1919).

31 V.G. L i u l e v i c i u s, War Land on the Eastern Front: Culture, National Identity, and German Occupation in World War I (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), pp. 181–184.

32 On the chaotic month of November 1918 in Oberost (which included the Lithuanian lands and Vilnius), see ibid., pp. 214–219.

28

PW 51.indb 770

2015-05-11 15:16:01

BUILDING CIVIL SOCIETY IN AN „ALIENATED CAPITAL”

771

1918 the Germans began to leave Vilnius and the Red Army moved westward in an attempt to regain lands given up at Brest-Litovsk, including Vilnius. On January 2, 1919 Polish military forces (samoobrona) within the city took control, causing the Lithuanian Taryba to withdraw to Kaunas. Thus in early 1919 the city was – for the moment – Polish.

At the same time, the sympathizers of the Bolshevik revolution were organizing in Vilnius. The first congress of the Lithuanian Communist party took place in early October 1918 in Vilnius and in December 1918 elections for the Vilnius Soviet of Workers’ Deputies took place. It is telling that the soviet members were divided almost equally between communists (and “sympathizers”), that is, those who wanted a closer alignment with Soviet Russia, and more independent socialists. Ninety-six members of this first Vilnius soviet belonged in the first pro-Bolshevik group while the Jewish Bund elected sixty deputies, the Menshevik Internationalists twenty-two, and the Lithuanian Social Democrats fifteen. The socialists went on to form the “Provisional Revolutionary Workers’ and Poor Peasants’ Government of Lithuania” on 8 December 1918 in Vilnius (interestingly, among the governments’ eight “ministers” were four Lithuanians, two Poles, and two Jews, including Semen Dimanshtein, later to gain fame as a nationality specialist in the USSR and still later purged by Stalin33. Just as Poles – now the majority of the city’s population – were about to grab power of the city, both a Lithuanian government and an organ of Soviet power were active in Vilnius34.

As we have seen, already before the 1905 revolution the Lithuanian national movement claimed Vilnius as its capital. This was, after all, the reason that a Lithuanian cultural presence (press, bookstores, theater, cultural organizations, schools) in the city was of such crucial importance. As the Lithuanian state took shape in 1919, the claim to Vilnius as the state’s capital was taken for granted – but not, of course, by the Poles of Wilno35. The back-and-forth between Soviet, Polish, and Lithuanian forces controlling Vilnius continued until the final defeat of the Red Army by the Poles in late summer 1920. After that point only international pressure could have placed Vilnius within the boundaries of the Lithuanian state. Despite various plans, commissions, and discussions within

B. V a i t k e v i č i u s and Z. V a s i l i a u s k a s, Lithuania in 1918–1919. First Soviets (Vilnius: Mintis, 1979), pp. 38–40, 56–60.

34 On this period (1918–1920) from the Lithuanian point of view, see the articles in Manelis and Samavičius, eds., Vilniaus miesto istorijos skaitinai, 496–565.

35 A.E. S e n n, The Emergence of Modern Lithuania (New York: Columbia UP, 1959), pp. 105–130.

33

PW 51.indb 771

2015-05-11 15:16:01

772

THEODORE R. WEEKS

and outside of the League of Nations, the matter ended up being decided by force of arms in autumn 192036.

Just as the Red Army in Poland was disintegrating (August–September 1920), the Lithuanian government was setting up shop in Vilnius. Trains from Lithuania began to arrive in Vilnius in late August and the Lithuanian post office and other government offices were set up around the same time. Even some foreign embassies (Estonia and Germany, for example) opened in the “Lithuanian capital”37. For Warsaw, the situation was intolerable. Fearful that the Lithuanian government would succeed in gaining the support of the western powers to retain the city, the Warsaw government engineered a “rebellion” to re-establish Polish control. On October 9, 1920 general Lucjan Żeligowski occupied Vilnius and declared the Vilnius region (much more heavily Lithuanian and Belarusian than the city itself) a new independent state: “Central Lithuania” (Litwa środkowa)38. Warsaw declared itself uninvolved and neutral in this conflict, but it was an open secret that in fact Żeligowski was little more than Piłsudski’s agent. Despite this, the Lithuanian government was unsuccessful in persuading the League of Nations or western powers to put significant pressure on Poland to give back the city39.

Wilno remained under Polish rule until 1939 when the Polish state collapsed under the combined attacks of Nazi and Soviet forces. This did not mean, however, that Lithuanian claims on the city ended or that Lithuanian cultural life there disappeared. Among the most active Lithuanian patriots in the city were the brothers Viktoras and Mykolas Biržiška. The most famous of these, Mykolas, was later rector of Kaunas and Vilnius universities, and both ended up in the United States after the war. In the key period 1918–1922 both were active in Vilnius, arguing that the city should belong to Lithuania because of its geographical and historical situation, as well as on the basis of its mixed population40. It is interesting that The most famous of these plans was presented by the Belgian foreign minister Paul Hymans, foreseeing a cantonization of Lithuania but including the city of Wilno-Vilnius. Nearly all sides reacted unfavorably to Hymans’s well-meaning plan, e.g., T. W r ó b l e w s k i, Uwagi o projekcie p.

Hymansa (Wilno: „Nowiny Wileńskie”, 1921). See also A.E. S e n n, The Great Powers, Lithuania, and the Vilna Question 1920–1928 (Leiden: E.J. Brill, 1966), 66–82.

37 Ibid., pp. 211–218.

38 On Żeligowski’s taking of the city from a very pro-Polish point of view, see B. W a l i g ó r a, Zajęcie Wilna przez Gen. Żeligowskiego (Warsaw: Wojskowe biuro historyczne, 1930).

39 P. Ł o s s o w s k i, Stosunki polsko-litewskie w latach 1918–1920 (Warsaw: Książka i Wiedza, 1966), pp. 319–367; anger against Żeligowski and the general apathy of the western powers is reflected in the contemporary articles collected in M. B i r ż i s z k a [Mykolas Biržiška], Na posterunku wileńskim (Wilno: „Głos Litwy” 1922), vol. 4, pp. 59–94 [articles from October to December 1920].

40 V. B i r ž i š k a, Dėl mūsų sostinės. Neužgijusios žaizdos. Atsiminimai iš Vilniaus 1920–1922 m.

(London: Nida, 1967).

36

PW 51.indb 772

2015-05-11 15:16:01

BUILDING CIVIL SOCIETY IN AN „ALIENATED CAPITAL”

773

most of these arguments were published in Polish-language periodicals in Vilnius in these years. One of the most salient arguments of the Biržiškas, as indeed of the Lithuanian national movement as a whole, was that language could not be the prime determinant of nationality. In this way they “argued around” the statistical problem presented by the tiny number of Lithuanian speakers in Vilnius.

Still, the Lithuanian-language periodical press in Vilnius did not stop entirely, even in these difficult years. Between 1919 and the end of 1922 (the official incorporation of Wilno into the Polish state occurred in March 1922), a half-dozen Lithuanian-language periodicals appeared. Among the dailies were Nepriklausomoji Lietuva (1919 and 1920), Vilniaus Aidas (August to October 1920), Vilnius, Vilnietis, and Rytų Lietuva; there were also weeklies like Aušra, Vilniaus Garsas and Garsas41. All of these papers operated under extremely difficult material and political circumstances, as nearly all were viewed with great suspicion – to put it mildly – by both Soviet and Polish authorities. Nonetheless, throughout this period the Lithuanian press – in both Polish and Lithuanian – remained a presence in Vilnius. Indeed, because of the difficulty of publishing in Lithuanian in Vilnius, probably more “Lithuanian” press in Vilnius appeared during this period in the Polish language42.

Conclusions The example of the Lithuanian press in the mainly-Polish/Jewish/Russian city of Vilnius/Wilno/Vilna between 1904 and 1924 provides a unique example of the difficulties of attempting to develop organs of civil society in an uncommonly difficult situation. Not only was the bulk of the city’s population non-Lithuanian-speaking, but even worse the Lithuanian civic leaders were directly challenged and opposed by Polish colleagues who in essence were attempting the same task of civil society building, only in another language and with quite different national presuppositions. A central question which has not been posed here is – why Vilnius? It is remarkable that few Lithuanian patriots of this period challenged the idea that Vilnius was, is, and will be the capital of Lithuanian culture and in the long run, of a Lithuanian state. But this question must be left for a future paper.

PRZEGLĄD WSCHODNI

V. S t e p o n a i t i s, Vilniaus lietuvių spauda 1919–1928 (Kaunas: Vilniui vaduoti sąjunga, 1931), p. 32.

42 See, for example, the titles listed in J. K a z l a u s k a i t ė, Vilniaus lietuvių periodiniai leidiniai 1904–1940. Bibliografinė rodyklė (Vilnius: Lietuvos TSR Liaudies Švietimo Ministerija, 1988).

41

PW 51.indb 773

2015-05-11 15:16:01

774

THEODORE R. WEEKS

STRESZCZENIE Theodore R. WEEKS, Budowanie społeczeństwa obywatelskiego w „wyobcowanej stolicy”: prasa litewska w Wilnie w latach 1904–1922 W latach 1904–1922 Litwini pracowali nad stworzeniem w Wilnie własnego społeczeństwa obywatelskiego. Niezależnie od tego, że Litwini stanowili jedynie znikomą część mieszkańców Wilna, historyczne znaczenie tego miasta, przy jednoczesnym braku poważniejszej alternatywy (Kowno na początku XX w. było jeszcze mniejszym miastem, zamieszkałym w większości przez Żydów i Polaków), stało się ważniejsze od realiów demograficznych. Dla litewskiego ruchu narodowego Wilno stanowiło jedyne możliwe centrum kulturalne i polityczne i z tego właśnie powodu istotne stało się powołanie w tym właśnie mieście litewskojęzycznej prasy, szkół, księgarni i innych elementów życia społeczeństwa obywatelskiego.

W 1904 r. władza carskiej Rosji zniosła zakaz publikowania w języku litewskim alfabetem łacińskim – który był równoznaczny z absolutnym brakiem możliwości drukowania w tym języku na terenie Rosji przez prawie 40 lat. Pod koniec roku 1904 i jednocześnie (nieznacznie) przed pojawieniem się polskojęzycznego dziennika w Wilnie ukazała się pierwsza litewskojęzyczna gazeta „Vilniaus Žinios”. W burzliwych, rewolucyjnych latach, patrioci litewscy zwołali pierwsze większe zebranie w Wilnie, tzw. Wielki Sejm Wileński, mający miejsce w roku 1905, na którym postanowili domagać się rozszerzenia zakresu autonomii. Gdy polityczna niezależność nie była jeszcze możliwa, stanowczość Wielkiego Sejmu w kwestii kultury wywołała wielkie zdziwienie u znacznej części ludności miejscowej, zwłaszcza narodowości polskiej.

Ogólna pozycja Litwinów w Wilnie była jednak bardzo słaba. Mimo że coraz więcej Litwinów miało możliwość czytania w języku litewskim, rynek czasopism i książek wciąż pozostawał niewielki, co było związane zwłaszcza z ogólnym ubóstwem wśród Litwinów, brakiem litewskojęzycznego ziemiaństwa oraz ograniczoną liczbą wykształconych Litwinów przynależących do klasy średniej. Dlatego gdy „Vilniaus Žinios” utrzymywał się jedynie przez kilka lat – co było spowodowane problemami finansowymi – wzrastała liczba innych czasopism i gazet codziennych.

Litewskojęzyczne książki także pojawiały się w ciągu dekady poprzedzającej wybuch I wojny światowej, w związku z czym w Wilnie pojawiła się osobna księgarnia specjalizująca się w książkach litewskojęzycznych. Jednocześnie w Wilnie w tym czasie zaistniały także inne aspekty istnienia społeczeństwa obywatelskiego jak prywatne szkoły, organizacje dobroczynne i stowarzyszenia kulturalne – łącznie z organizacją wystawy sztuki litewskiej . Podczas gdy Polacy i Żydzi dominowali w Wilnie liczebnie, Litwini mogli być dumni ze swojego kulturowego rozwoju, jakiego dokonali w „swojej stolicy” do roku 1914.

Okres I wojny światowej, równocześnie wielce zgubny dla ludzkiego życia i ludzkiej własności, ułatwił działalność polskiemu i litewskiemu ruchowi narodowemu. Na początku 1917 r.

Litwini domagali się już nawet niepodległości przyszłego państwa litewskiego, co było żądaniem, jakiego aktywiści wcześniej unikali. Niemcy okupujący Wilno traktowali mniej więcej równo zamieszkujące w nim narodowości – poza Rosjanami, których spotkała jawna dyskryminacja.

Litwinom pozwolono drukować i nauczać w języku litewskim. Niemcy wciąż byli zainteresowani wygraniem wojny i zarówno polskie jak i litewskie żądania narodowe traktowali protekcjonalnie lub z nieskrywaną pogardą.

Upadek imperium rosyjskiego w 1917 r. oznaczał w istocie, że Niemcy wygrali wojnę na froncie wschodnim. W tej sytuacji Litwini ruszyli z przygotowaniami proklamowania przyszłego niepodległego państwa pod rządami niemieckiego księcia Mendoga II (Wilhelm von Urach).

Porażka Niemiec na froncie zachodnim przeszkodziła jednak w stworzeniu monarchii litewskiej pod niemieckimi auspicjami. Gdy pod koniec 1918 r. Niemcy wycofywali się z Wilna, wakująca władza została przejęta (na krótko) przez Sowietów. W latach 1919–1920 Wilno wielokrotnie przechodziło z rąk do rąk i stabilizacja nastąpiła dopiero w momencie „buntu” generała Lucjana Żeligowskiego, który miasto wyzwolił (zgodnie z interpretacją polską) lub okupował (zgodnie z interpretacją litewską) w październiku 1920 r. Od tego momentu, niezależnie od litewskich protestów, stało się jasne, że bez wielkiej zewnętrznej interwencji – którą żadne zagraniczne siły nie były zainteresowane – Wilno będzie pozostawało pod polską kontrolą. Niemniej jednak litewscy aktywiści patriotyczni kontynuowali działalność wydawniczą w językach litewskim i pol-

PW 51.indb 774

2015-05-11 15:16:01

BUILDING CIVIL SOCIETY IN AN „ALIENATED CAPITAL”

775

skim, gorliwie przytaczając argumenty na rzecz litewskich rządów w Wilnie. Nawet po oficjalnej inkorporacji Wilna do Polski, która nastąpiła w 1922 r., Litwini kontynuowali w mieście swoją działalność aby – z jeszcze większym natężeniem – domagać się „końca okupacji” Wilna i jego „powrotu” do Republiki Litewskiej.

SANTRAUKA Theodore R. WEEKS, Visuomenės kūrimas svetimoje sostinėje Nuo 1904 iki 1922 m. lietuviai stengėsi sukurti savo pilietinę visuomenę Vilniaus mieste. Nors lietuvių mieste buvo mažuma, bet nesant alternatyvų (Kaunas buvo mažas, jame pagrinde gyveno lenkai ir žydai) buvo bandoma nugalėti nepalankią demografinę realybę. Lietuvių nacionaliniam judėjimui Vilnius buvo vienintelis realus kultūrinis ir politinis centras, dėl to buvo nepaprasta svarbu, jog lietuvių spauda, leidyklos, mokyklos, knygynai ir kitos visuomenės institucijos įsikurtų šiame mieste.

1905 m. lietuviai patriotai šiame mieste surengė pirmą didelį susibūrimą, pavadintą Didžiuoju Vilniaus seimu, kurio metu pareikalavo didesnės kultūrinės autonomijos. Iki Pirmo pasaulinio karo lietuviai Vilniuje sukūrė mažą, bet gyvybingą kultūrinį gyvenimą, kurį sudarė meno parodos, spaudos leidyba, laikraščiai, žurnalai ir privačios mokyklos.

Pirmas pasaulinis karas, kuris nusinešė daug žmonių gyvybių, pastūmėjo lietuvių ir lenkų nacionalinius judėjimus. 1917 m. lietuviai reikalavo ateityje sukurti nepriklausomą valstybę, ko ankščiau buvo vengiama. 1918 m. pasibaigus karui Vilniaus likimas buvo nežinomas, nors lietuviai visada jį vadino savo sostine. Po lenkų okupacijos (arba „išlaisvinimo”) 1920 m. spalį ir po jos sekusio referendumo, kurio dėka buvo paskelbta „Vidurio Lietuva” įjungta į Lenkijos sudėtį, Vilnius tapo Lenkijos dalimi, nepaisant lietuvių protestų.

РЭЗЮМЭ Тэадор Р. УІКС, Стварэньне супольнасьці ў адчужанай сталіцы У пэрыяд 1902–1922 гг. літоўцы працавалі над тым, каб збудаваць сваю грамадзкую супольнасьць у Вільні. Нягледзячы на тое, што літоўцы складалі невялікі адсотак ў горадзе, для іх Вільня была важная зь гістарычнага пункту гледжаньня, а таксама сыходзячы з таго, што не было іншай сур’ёзнай альтэрнатывы (Коўна было занадта малым ды заселеным пераважна палякамі і габрэямі), усё гэта дамінавала над дэмаграфічнай рэчаіснасьцю. Для літоўскага нацыянальнага руху Вільня была адзінай рэальнай магчымай культурнай і палітычнай сталіцай, па гэтай прычыне было істотным, каб літоўскія газэты, выдавецтвы, школы, кнігарні і іншыя элемэнты грамадзкай супольнасьці ствараліся менавіта тут. У 1905 годзе, літоўскія патрыёты правялі сваю першую вялікую сустрэчу ў Вільні – так званы Вялікі сойм, на якім заклікалі да больш шырокай культурнай аўтаноміі. Перад I Сусьветнай вайной літоўцы стварылі невялікі, але актыўны культурны асяродак у Вільні, уключаючы мастацкія выставы, штодзённыя газэты, часопісы і прыватныя школы. Пэрыяд І Сусьветнай вайны хоць і быў разбуральным для чалавечага жыцьця і маёмасьці, але фактычна садзейнічаў ўзмацненьню нацыянальных рухаў палякаў і літоўцаў. Да пачатку 1917 года літоўцы ўжо патрабавалі незалежнасьці будучай уласнай дзяржавы, таго, чаго раней яны пазьбягалі. Але калі ў 1918 годзе вайна закончылася, статус Вільні заставаўся неакрэсьленым, хоць літоўцы заўсёды і дэкляравалі яе як сваю сталіцу. Толькі з польскай акупацыяй (ці «вызваленьнем») гораду, у кастрычніку 1920 году і пазьнейшым плебісцытам па пытаньні далучэньня «Сярэдняй Літвы» да Польшчы, Вільня, нягледзячы на пратэсты літоўцаў, перайшла пад польскую ўладу.

PW 51.indb 775

2015-05-11 15:16:01

776

THEODORE R. WEEKS

РЕЗЮМЕ Теодор Р. УІКС, Будуючи суспільство в відчуженому капіталі У період з 1904 по 1922 рік, литовці працювали над створенням свого власного громадянського суспільства в місті Вільнюс. Незважаючи на те, що литовці були присутніми тільки в невеликих кількостях у Вільнюсі, історичне значення міста і відсутність будь-якої серйозної альтернативи (Каунас/Ковно був малим і в основному з польсько-єврейським населенням) переважили цю демографічну реальність. Для литовського національного руху, Вільнюс був єдиним реально можливим культурний і політичний центром, і з цієї причини вкрай важливо, що литовська преса, видавництва, школи, книгарні, та інші елементи громадянського суспільства створювались тут. У 1905 році литовські патріоти провели своє перше головне зібрання у Вільнюсі – так званий великий Сейм – і закликали до більш культурної автономії. У роки, що передували Першій світовій війні, литовці створили незначне, але яскраве культурне життя у Вільнюсі, в тому числі художні виставки, публікації, щоденні газети, журналів та (приватні) школи. Період Першої світової війни, будучи надзвичайно руйнівним людського життя та майна, насправді сприяв національним рухи обох країн – поляків і литовців. До початку 1917 року, литовці навіть вимагали майбутньої незалежної Литовської держави – вимога, котрої активісти раніше уникали. Але коли війна закінчилася в кінці 1918 року, статус Вільнюса залишався неясним – хоча литовці завжди стверджували, що це їхня столиця. Тільки після польської окупації (або «визволення») міста в жовтні 1920 року і подальшого плебісциту на користь включення «Центральної Литви» до Речі Посполитої, Вільнюс потрапив під владу Польщі, незважаючи на протести литовців.

РЕЗЮМЕ Теодор Р. ВИКС, Строительное общество в отчужденной столице В период с 1904 г. по 1922 г. литовцы работали над созданием своего собственного гражданского общества в городе Вильнюс. Несмотря на то, что литовцев было мало в Вильнюсе, историческая значимость города и отсутствие любой серьезной альтернативы (город Каунас/ Ковно был как маленьким, так и в основном с польско-еврейским населением) перевесили такую демографическую реальность. Для литовского национального движения Вильнюс был единственным реально возможным культурным и политическим центром, поэтому было крайне важно, чтобы литовская пресса, издания, школы, книжные магазины и другие элементы гражданского общества были созданы здесь. В 1905 году литовские патриоты провели свое первое большое собрание в Вильнюсе – так называемый Большой Сейм – и призвали к большей культурной автономии. В годы, предшествовавшие первой мировой войне, литовцы создали небольшую, но энергичную культурную обстановку в Вильнюсе, включая художественные выставки, издания, ежедневные газеты, журналы и (частные) школы. Период первой мировой войны, будучи чрезвычайно разрушительным для человеческой жизни и собственности, на самом деле способствовал национальным движениям и поляков, и литовцев. К началу 1917 года литовцы даже требовали будущего независимого литовского государства – требование, которого раньше активисты избегали. Но когда война закончилась в конце 1918 года, статус Вильнюса оставался неопределенным – хотя литовцы всегда считали его своей столицей. Только с польской оккупацией (или «освобождением») города в октябре 1920 года и с последующим референдумом в пользу вхождения «Средней Литвы» в состав Республики Польша Вильнюс действительно оказался под властью Польши, несмотря на протесты литовцев.

PW 51.indb 776

2015-05-11 15:16:01

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 777–805, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Giennadij Matwiejew Moskwa

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI IDEOLOGICZNEJ W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

R

OZWÓJ SERBSKIEGO POLITYCZNEGO ruchu ludowego w okresie międzywojennym miał tak wspólne, jak i specyficzne cechy w porównaniu z pokrewnymi ruchami w innych krajach słowiańskich1. Bez wątpienia wszystkie te ruchy jednoczyło uznanie chłopów za główną siłę społeczną w swoich krajach i całym regionie, która jest w stanie, dzięki szeregu charakterystycznym dla niej zaletom moralnym, fizycznym i zwłaszcza socjalnym, zmienić społeczno-gospodarczą i polityczną rzeczywistość na lepsze nie tylko dla siebie, lecz i dla przetłaczającej większości społeczeństwa. Pewien mesjanizm społeczny zbliżał ruch ludowy z robotniczym, który w momencie powstania pierwszego już był dostatecznie zorganizowany, masowy i dynamiczny, co więcej posiadał szczegółowo opracowaną ideologię.

O swoistym charakterze serbskiego ruchu ludowego w dużej mierze przesądziła specyfika rozwoju serbskiej państwowości i społeczeństwa w XIX – na początku XX w. Owa swoistość (odzyskanie państwowości Г.Ф. М а т в е е в, «Третий путь»? Идеология аграризма в Чехословакии и Польше в межвоенный период. М., 1992; Его же, Формирование идеологии чешских аграриев в конце XIX в.–1914 г., [w:] Вестник Московского университета. Сер. 8. История. 1989. № 5; Его же, О некоторых источниках идеологической концепции А. Стамболийского, [w:] Известия на Българското историческо дружество, София 1987. Кн. 39; Его же, Из творческой мастерской А. Стамболийского, [w:] Развитие общественной мысли в странах Центральной и ЮгоВосточной Европы, М. 1991.

1

W jubileuszowych zeszytach nr 50 i 51 zamieszczamy wiele materiałów, pochodzących od autorów z różnych państw, ukazując przez to szerokie spektrum badań oraz poglądy i punkty widzenia badaczy rożnych specjalności, różnych krajów, zwłaszcza naszego regionu. Tekstów tych redaktor PW zdecydował nie poddawać zwyczajowemu w czasopismach naukowych opracowaniu, opiniowaniu i wewnętrznej naukowej dyskusji, pozostawiając odpowiedzialność za prezentowane stanowisko w rękach autorów (Red.).

PW 51.indb 777

2015-05-11 15:16:01

778

GIENNADIJ MATWIEJEW

przez naród o niepełnej strukturze społecznej, zwolniony charakter procesu stratyfikacji społecznej, brak w rolnictwie pozostałości feodalizmu, wczesne wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego itd.) przesądziła o tym, że na początku XX w. znacząca część chłopów podtrzymała Radykalną Partię Nikoły Pašića. Jak wiadomo, Pašić w swoich poglądach na perspektywy rozwoju Serbii, sformułowanych w ostatnim ćwierćwieczu XIX w., wychodził właśnie z założenia o chłopskim charakterze kraju i z interesów drobnych producentów rolnych.

Monopol wpływów Radykalnej Partii w środowisku wiejskim zachował się do początku lat dwudziestych XX w., kiedy zmieniło się państwo (w miejsce Królestwa Serbii powstało wielonarodowe Królestwo Serbów, Chorwatów i Słowieńców), ale także struktura społeczna jako wynik tworzenia i wzrostu ilościowego nowoczesnych klas i grup społecznych. Serbscy chłopi nieubłaganie, niezależnie od własnej woli, zostali wyrwani z tradycyjnych warunków bytu i wciągnięci do nowych dla nich stosunków produkcji i społecznych o charakterze kapitalistycznym. Oni co raz to w większym stopniu stawali się przedmiotem eksploatacji ze strony krajowego i zagranicznego kapitału handlowego, przemysłowego i bankowego. W tym okresie Radykalna Partia Pašića w wyniku naturalnego rozwoju ewolucyjnego przekształciła się w tradycyjną partię burżuazyjną, chociaż nadal działającą w środowisku wiejskim, jednak ze względów obiektywnych tylko w ograniczony sposób wyrażającą interesy bieżące i perspektywiczne drobnych producentów rolnych.

Pierwsza próba utworzenia samodzielnej, niezwiązanej tak z Radykalną Partią, jak i z innymi partiami, ludowej organizacji politycznej w Serbii była podjęta w 1904 r., kiedy powstała Narodna Selaczka Słoga, dość radykalna w swoich żądaniach. Jednak już w 1905 r. w wyniku podziału przestała ona istnieć.

W latach 1916–1919 idea utworzenia ludowego ruchu politycznego w Serbii była dyskutowana w kręgu inicjatora i organizatora ruchu spółdzielczego w Serbii Michajło Avramovića, do tego kręgu należało kilku „przyjaciół wsi”, w większości byli to agronomi. Pojawienie się już tylko samej idei było podyktowane wieloma przyczynami. Głównym motywem było przekonanie, że absolutna większość chłopów nie miała żadnego wpływu na ustawodawstwo i władzę wykonawczą i dlatego chłopi nie mogli bronić się przed bezlitosną eksploatacją miasta. Dokonane zjednoczenie ziem jugosłowiańskich wymagało zajęcia się urządzeniem nowego, znacznie większego państwa, zdolnego do wyścigu kulturowego i gospodarczego z krajami przodującymi. Biorąc pod uwagę przeważnie rolniczy charakter gospodarki Królestwa SChS, potrzebne było, w przekonaniu tej grupy inteligentów, postawić na nogi i rozwinąć rolnictwo. Było to możliwe pod warunkiem, że chłopi wezmą własny los w swoje ręce, zostaną podmiotem

PW 51.indb 778

2015-05-11 15:16:01

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

779

życia politycznego kraju. Jednej spółdzielczości, uważali Avramović i jego współwyznawcy, nie wystarczy2.

Rozważania Avramovicia i jego zwolenników nie były abstrakcją, uwzględniały one nastroje społeczne w środowisku wiejskim. Avramović w następujący sposób scharakteryzował te nastroje: największy ciężar podczas wojny spadł na barki chłopów, to oni ryli okopy, przeżyli niewolę, głód itp., jednak po wojnie nie zostali za to wynagrodzeni.

Chłop otrzymał dobrą naukę podczas wojny i po jej zakończeniu. Teraz wie, co robił i czego jest wart. Już nikt go nie jest w stanie przekonać, że tej nauki w jego życiu nie było i jest ona warta zero. Odwrotnie, jest absolutnie przekonany, że wie więcej niż przed wojną, i to, czego dowiedział się, stawia ponad własne życie3.

Jeden ze znanych publicystów serbskiego ruchu ludowego Miłosz Moskovlević w 1923 r. odnotował nasilające się wśród chłopów dążenie do samodzielnego rozwiązywania własnych problemów4, a po upływie 14 lat pisał: U nas tak samo jak w innych krajach wojna światowa doprowadziła poza rewolucją narodową i duchową do rewolucji w świadomości szerokich warstw chłopskich... Chłop zaczął mieć o sobie większe mniemanie, zobaczył znaczenie własnej grupy społeczno-gospodarczej i odczuł konieczność zjednoczenia. Jednym słowem, chłopi poczuli się jedną klasą. Zobaczyli świat. Szczególny wpływ wywarła na nich rosyjska rewolucja poprzez swoje osiągnięcia i swoją władzę robotniczo-chłopską5.

12 października 1919 r. Avramović zwołał w Velika-Plani okręgu Smederevskiego konferencję z udziałem aktywistów ruchu spółdzielczego i oświeceniowego, na której postanowiono utworzyć społeczno-polityczną organizację – Związek Rolników (Sawez zemleradnikow) (ZR). Związek stał się centrum przyciągnięcia pokrewnych grup z różnych ziem Jugosławii. W sierpniu 1919 r. w Bośni i Hercegowinie utworzono „T‫׳‬ażeczki sawez”, który w czerwcu następnego roku został przekształcony w partię polityczną, przyjął program Związku Rolników i połączył się z nim. W Dalmacji jeszcze w latach wojny powstała „Teżaczka sloga”, która działała jako spółdzielnia spożywcza. W 1920 r. ona też weszła do Związku Rolników. W Słowenii latem 1919 r. powstała Niezależna Partia Chłopska (Samostijna kmetijska stranka) z programem podobnym do М. М о с к о в љ е в и ħ, Земљораднички покрет код Срба, [w:] Selo i seljaśtvo. Studije i članci, Sarajevo 1937, s. 42; J.J. J o в а н о в и ħ, О савезу земљорадника, „Nova Europa”, 1.4.1923, s. 290.

3 M. A v r a m o v i ć, Agrarna reforma i zemljoradnički pokręt, „Nova Europa”, 21.05.1924, s. 247–248.

4 М.C. М о с к о в л е в и ч, Союз земледельцев в Югославии, [w:] Крестьянская Россия. Сборник статей по вопросам общественным и экономическим, Прага 1923, № V–VI, с. 140.

5 М. М о с к о в љ е в и ħ, Земљораднички покрет код..., c. 42.

2

PW 51.indb 779

2015-05-11 15:16:01

780

GIENNADIJ MATWIEJEW

programu Sojuszu Rolników. W Chorwacji w 1920 r. wśród serbskiej ludności zaczął działać Związek Ludowy (Selaczki sawez) doktora Polaka, większa część którego po rozłamie weszła do Związku Rolników.

Zjednoczenie pokrewnych organizacji na podstawie programu SR, przyjętego w 1919 r., odbyło się na I kongresie, zwołanym 1 sierpnia 1920 r. w Belgradzie.

Jednynie słoweńska partia nie zdecydowała się na połączenie z Związkiem, chociaż zgodziła się na udział w zjednoczonym klubie parlamentarnym. Jednak i tak współpraca nie trwała długo, w 1921 r. „kmetijcy” opuścili zjednoczoną frakcję.

W okresie międzywojennym Związek Rolników przeszedł trudną drogę rozwoju organizacyjnego i politycznego. Wybory do parlamentu 1920 r., w których brał udział ZR, przyniosły mu duże powodzenie – 30 mandatów (czwarte miejsce w parlamencie). Chociaż w następnych wyborach partia uzyskiwała od 115 do 153 tys. głosów, nie udało się jej więcej powtórzyć swego pierwszego sukcesu parlamentarnego. W 1923 r. wywalczyła 10, w 1925 r. – 4, w 1927 r. – 9 miejsc w parlamencie.

Charakterystyczną cechą rozwoju ZR były okresowo nasilające się konflikty wewnątrzpartyjne, doprowadzające do rozłamów. W październiku 1922 r. z partii został wydalony jej główny sekretarz Komantinić z zarzutem, że był agentem Radykalnej Partii. W 1923 r. na zjeździe partii w Bania-Luce zwycięstwo odnieśli Serbowie z Bośni o nastrojach nacjonalistycznych i probelgradzkich, w związku z czym szeregi Związku Rolników opuścił inicjator jego utworzenia i cieszący się autorytetem lider Avramović.

Gruntowne przeobrażenia przeżył Związek Rolników w 1927 r. Konflikt z Avramoviciem, który trwał od 1923 r. zakończył się jego usunięciem od kierownictwa ruchem spółdzielczym. Natomiast do partii przyszli Milan Pribiciević ze swoimi zwolennikami, oraz Dragolub Jovanović z grupą „Za społeczną i kulturową akcję”. W 1928 r. nasiliła się walka między lewicowym nurtem w partii i prawicowym kierownictwem, która w znacznym stopniu wpłynęła na osłabienie ZR. W nowych warunkach politycznych w Jugosławii po przewrocie państwowym 1929 r., partia stała przed dokonaniem trudnego wyboru: podtrzymać twardą politykę centralizacyjną rządu lub zachować nieprzejednaną pozycję. Po 1933 r., kiedy zaczęło się pewne łagodzenie reżimu, w partii zwiększyły się wpływy W. Bordżevića, W. Evtića, którzy myśleli o wejściu do rządu.

Konflikt w ZR osiągnął szczyt w końcu 1939 r., kiedy jego liderzy prawicowi weszli do rządu Cvetkovića-Maćeka. W tym momencie w centrum uwagi kierownictwa partii znajdowały się takie pytania, jak stosunek do umowy z Chorwatami, współpraca z Bułgarią, zbliżenie się z ZSSR, współpraca z klasą robotniczą i innymi potencjalnymi sojusznikami. Prawica zgadzała się z lewicą tylko co do pierwszych dwóch punktów. Ostra wymiana zdań zakończyła się wyjściem z ZR

PW 51.indb 780

2015-05-11 15:16:02

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

781

skrzydła lewicowego, które 17 marca 1940 r. utworzyło Ludową Partię Chłopską (Narodna selaczka stranka)6.

Złożona droga rozwojowa Związku Rolników w okresie międzywojennym nie była cechą szczególną ruchu ludowego Serbii. Podobne procesy zachodziły w pokrewnych ruchach w Polsce, Bułgarii i nawet Czechosłowacji. U ich podstaw leżały przyczyny nie tylko specyficzne, właściwe wyłącznie dla każdej z partii lub ruchu, ale i bardziej ogólne, uniwersalne. Myślę, że do ostatnich można z pewną na to podstawą zaliczyć rozbieżności o charakterze ideologicznym, powodem do których były nie tylko niejednorodność bazy społecznej ruchów i partii, lecz i różnica w poglądach między poszczególnymi ideologami.

W związku z tym niewątpliwy interes przedstawia analiza ewolucji koncepcji ideologicznych Związku Rolników w kontekście przeżywanych przez niego kryzysów i podziałów w ciągu całego okresu międzywojennego. Najbardziej wiarygodnym źródłem dla takiej analizy są dokumenty programowe parii i wystąpienia publicystyczne jej czołowych działaczy i ideologów.

Pierwszy program Związku Rolników został przyjęty na jego konferencji organizacyjnej. Autorzy programu nie ukrywali, że w centrum ich uwagi znajdują się chłopi, interesy których oni zamierzają reprezentować i bronić. Wybór bazy społecznej nowej partii politycznej uzasadniano tym, że właśnie na wsi mieszka zdecydowana większość ludności kraju, która będąc źródłem sił fizycznych, gospodarczych i moralnych narodu, jednak nie korzysta z dostatecznej uwagi i obrony swoich interesów.

Tym twierdzeniem praktycznie zamykała się cała aksjologiczna charakterystyka chłopów. Bardzo powierzchownie zostało opracowane pytanie o stosunkach chłopów do innych grup społecznych. Co więcej, autorzy programu nie konkretyzowali tych grup, określając je poprzez pojęcie zbiorowe „miasto”. W programie mówiono, że mieszkańcy miasta nie powinni korzystać z przewagi nad chłopami, różnego rodzaju instytucje kulturowe, higieniczne i inne oraz osiągnięcia cywilizacyjne powinny znajdować się nie tylko w mieście, ale i na wsi, stosunki między miastem a wsią nie powinny nabierać charakteru konfliktowego, miasto nie powinno działać przeciwko wsi7.

Teoretyczna część ideologii rolników była dość skromna. Została zbudowana na przekonaniu, że podstawą społeczeństwa jest praca, a nie wyzysk człowieka przez człowieka. W optymalny sposób zorganizowane społeczeństwo jest takim М. М о с к о в љ е в и ħ, Савез земљорадника, [w:] Календар село за 1924 г., Београд 1923, c. 61–62; Его же, Земљораднички покрет код..., c. 45–47; M. A v r o m o v i ć, Zadrugarstvo prema državi, „Nova Europa”, 1.03.1924, s. 264; Д. J о в а н о в и ħ, Социализам и сељаштво, Београд 1941, c. 33–35.

7 Програм Савеза земљорадника. III изд., Београд 1922, c. 5, 15.

6

PW 51.indb 781

2015-05-11 15:16:02

782

GIENNADIJ MATWIEJEW

społeczeństwem, w którym każdy korzysta w pełnej mierze z wyników swojej pracy, w którym nie ma próżniaków i pasożytów, utrzymujących się kosztem pracy innych. W związku z tym, celem rozwoju społeczeństwa jugosłowiańskiego powinno być ustanowienie ustroju „demokracji gospodarczej”. Jego sedno wyrażane było poprzez następną formułę: Władza polityczna narodu może być trwałą tylko wtedy, kiedy ona bazuje na władzy gospodarczej i vice versa. Dlatego Związek Rolników chce zbudować taki ustrój państwowy, w którym wola narodu swobodnie i bez przeszkód będzie decydowała o swoich sprawach narodowych tak o charakterze politycznym, jak i gospodarczym8.

Wolę polityczną narodu w społeczeństwie „demokracji gospodarczej” miał wyrażać parlament, w którym chłopom byłaby zagwarantowana proporcjonalna ich liczbie ilość mandatów. Natomiast władza gospodarcza byłaby zapewniona poprzez całkowite przejście przemysłu, handlu, środków transportu i łączności, systemu finansowo-kredytowego do rąk państwa, organów samorządowych i spółdzielczości, oraz poprzez pełną likwidację wszystkich pozastałości feudalnych w rolnictwe, włącznie z konfiskacją ziemi u wielkich właścieli ziemskich i jej przekazaniem tym, którzy na niej bezpośrednio pracują i stale mieszkają9.

Budowa takiego idealnego, niekapitalistycznego w swojej istocie społeczeństwa miała być przeprowadzona w toku długotrwałego procesu, a nie w wyniku akcji o charakterze rewolucyjnym. Szczególnie ważne znaczenie przy osiągnięciu ideału przywiązywano do spółdzielczości, w której autorzy programu widzieli „pierwowzór przyszłego ustroju społecznego i poczynanie, które może w pełni i najlepiej roztrzygnąć większość powstających w społeczeństwie problemów”10.

Program zawierał również cały szereg konkretnych postulatów partii, dotyczących różnych kwestii życia politycznego i gospodarczego.

Przyjęta w 1919 r. ZR koncepcja idelogiczna odzwierciedlała w ostatecznym rozrachunku bieżące interesy chłopów, ich dążenie do równych praw z innymi grupami społecznymi, do wpływu na podejmowane decyzje o losach państwa i społeczeństwa, w końcu ich utopijne, raczej konserwatywne, niż radykalne wyobrażenia o idealnym ustroju społecznym. Właśnie w taki sposób pojmowana była ta ideologia przez wielu współczesnych. Czasopismo „Misao” pisało w listopadzie 1919 r., że z programu Związku Rolników widać, że „jest organizacją klasową, jednak założyciele nowego ruchu nie są przy tym teoretykami klasowymi i niecierpliwymi dogmatykami”11. Там же, с. 3. Там же, с. 12–29.

10 Там же, с. 14.

11 Х.Х., Два покрета, «Мисао», 16.11.1919. Кн. 1. Ч. II, с. 144–145.

8 9

PW 51.indb 782

2015-05-11 15:16:02

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

783

Pod względem ideologicznym nowa partia ludowa była chyba najbliżej ideologii Bułgarskiego Chłopskiego Związku Ludowego i bardzo niewiele miała wspólnego z koncepcjami idelogicznymi polskiego ruchu ludowego i czeskich agrariuszy.

Niewyraźny charakter koncepcji idelogicznej Związku Rolników i potrzeby bieżącej działalności politycznej wymagały od idelogów i publicystów partyjnych dalszego opracowania i pogłębiania poszczególnych tez.

Co się tyczy aksjologicznej części programu ideologicznego, dość słabo zaprezentowanej w programie 1919 r., to tu zaznaczyła się tendencja do dodatkowego uzasadnienia poprzez charakterystyki jakościowe prawa chłopów na przodującą rolę w społeczeństwie. Coraz to częściej powtarzana jest myśl, że chłopi są fundamentem społeczeństwa; kosztem ich pracy i krwi żyją wszyscy inni; właśnie chłopi nie zważając na błędy polityków sprzyjali powstaniu warunków do odzyskania niepodległości przez Serbów, Chorwatów i Słowieńców, traktowanych jako części składowe jednego narodu. Nowym momentem stało się zwrócenie uwagi na charakterystyczne dla chłopów wady. Wśród nich najczęściej wymieniano analfabetyzm, ciemnotę, zacofanie, niską aktywność społeczną, nierozwinięte poczucie solidarności klasowej, skłonność do podporządkowania się innym stanom, interesy których nie mają nic wspólnego z życiowymi interesami chłopów12.

Należy zaznaczyć, że wszystkie wymienione wady miały charakter „sytuacyjny”, to znaczy były nie jakąś immanentną dla chłopów wartością, a skutkiem warunków ich życia. Dla przezwyciężenia tych wad proponowany był tradycyjny dla agrarystów zestaw środków: oświata, troska o wzrost gospodarczy i postęp, oraz zapewnienie udziału w kierownictwie państwem13.

Bardziej określonego charakteru nabrał stosunek do innych warstw społecznych. Jeżeli wobec różnych grup burżuazji był on raczej wrogi, to wobec inteligencji (zwłaszcza nauczycieli wiejskich i osób, utrzymujących się z pracy intelektualnej), rzemieślnikom wiejskim był jak najbardziej życzliwy, jako do przyjaciół ruchu ludowego14.

Szeregiem nowych twierdzeń wzbogacił się teoretyczny system pojęciowy Związku Rolników. Wielu publicystów partyjnych demonstrował swoją przychyl Земљорадници, «Село», 1.12.1919; М. М о с к о в љ е в и ħ, Сељак jе основа нашег национальног jединства, «Село», 23.5.1920; М.Б. П о п о в и ħ, Главна начела будуче задружне државе, [w:] Календар «Cело» за преступну 1923 годину, Београд 1922, c. 28; У.М. С т а j и ħ, Наше село. Како данас изгледа, [w:] Там же, с. 62; В. П о п о в и ħ, Земљорадници у прошлости, [w:] Календар «Cело» за преступну 1924 годину, Београд 1923, с. 59.

13 М.Б. П о п о в и ħ, Главна начела..., с. 29.

14 М. А в р а м о в и ħ, У чему jе смисао земљорадничког покрета, [w:] Календар «Cело» за преступну 1922 годину, Београд 1921, с. 60; Б. Т а с и ħ, Интелигенциjа («господа») и народ, [w:] Там же, с. 108–110; У.М. С т а j и ħ, Наше село..., с. 62–68.

12

PW 51.indb 783

2015-05-11 15:16:02

784

GIENNADIJ MATWIEJEW

ność ideom obiektywnego, historycznie uzasadnionego charakteru organizacji społeczeństwa ludzkiego i postępu społecznego. Tak, na przykład, M.B. Popović twierdził: Społeczeństwo ludzkie nie jest tworem sztucznym. Powstało już w starożytności i rozwijało się pod wpływem warunków, w których znajdowało się. Dzisiejsze nasze społeczeństwo i wszystkie istniejące państwa nie zostały stworzone w wyniku czyjejś woli, żadna siła i wola ich nie jest w stanie utrzymać. Są wynikiem warunków geograficznych, klimatu, czynników wewnętrznych i zewnętrznych i właściwości swoich członków. Każdy rodzaj ustroju społecznego i państwowego ma swój określony czas. Bez wątpienia ludzkość robi postępy i z czasem dojdzie do bardziej wysokiej i doskonałej organizacji społeczeństwa.

Za siłę napędową postępu społecznego uważał walkę oddzielnych klas i grup społecznych o prawo udziału w zarządzaniu15.

W swoich rozważaniach o historycznych drogach rozwoju państwa, w tym Słowian Południowych, publicyści ZR wychodzili z szeroko rozpowszechnionej w owym czasie koncepcji, zgodnie z którą powstanie państwowości u narodów rolniczych było skutkiem nie złożonego połączenia przyczyn wewnętrznych i zewnętrznych, a podbicia ich przez plemiona koczownicze, oraz wpływów narodów sąsiednich: Greków, Rzymian, Niemców. Uznawali oni klasową naturę państwa i jej zmianę w zależności od tego, jaka z klas w danym okresie panowała.

Wszystkie te rozważania miały na celu uzasadnienie prawomocności zmiany istniejącego państwa burżuazyjnego nowym, treść i wizerunek którego mieli określać chłopi jako najliczniejsza i najmocniejsza klasa16.

Z czasem obraz nowego społeczeństwa, o utworzenie którego powinni walczyć jugosłowiańscy chłopi staje się bardziej konktetny. Jeżeli w programie partii spółdzielczość była rozpatrywana tylko jako najbardziej efektowny i dostępny sposób utworzenia ustroju „demokracji gospodarczej”, to już wkrótce ten idealny ustrój coraz częściej i uporczywie zaczyna kojarzyć się z tak zwanym „zadrużnym” (kooperatywnym) państwem. W ukazującym się na początku lat dwudziestych wydaniu „Zemleradniczki trebnik” wprost wskazywano: Ideałem ruchu rolniczego jest... państwo „zadrużne”. Teraz społeczeństwo i państwo są zbudowane na podstawie systemu kapitalistycznego. Prawo i rządy sprzyjają temu, że niewielka liczba ludzi zbiera za pomocą pieniędzy-kapitałów w swoich bankach i kasach pracę i zarobki milionów rolników i pracowników. Nie kapitalistyczne i nie komunistycz-

М.Б. П о п о в и ħ, Главна начела..., с. 27–28. Сељаче, шта си био а шта треба да будеш?, [w:] Календар «Cело» за преступну 1922 годину, Београд 1921, с. 45–48; Ф. Н и к и ħ, Постанак државе, [w:] Там же, с. 61–65.

15 16

PW 51.indb 784

2015-05-11 15:16:02

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

785

ne, a „zadrużne” państwo stworzy nowy porządek, przy którym każdy będzie korzystał z wyników swej pracy i nie będzie więcej gnębicieli i uciskanych17.

Główną zaletę państwa spółdzielczego publicyści Związku Rolników widzieli w tym, że ono będzie zbudowane nie na sile, jak to miało miejsce w poprzednim tysiącleciu, a „na swobodnej woli i na podstawie wspólnej spółdzielczej działalności”. Transformacji miały podlegać tak gospodarcze, jak i polityczne podstawy społeczeństwa. Jego gospodarczą podstawą miały zostać rolnicze „zadrugi”, a polityczną – wiejski wiec18. Miał być zmieniony również charakter parlamentu: z organu, tworzonego na partyjnej podstawie, miał zostać zebraniem delegatów, wybieranych poprzez poszczególne grupy zawodowe i społeczne i absolutnie podlegających w swojej działalności ich kontroli (nawet do odwołania)19.

Charakterystyczne jest to, że założyciel partii M. Avramović w odróżnieniu od większości swoich piszących kolegów nie wymieniał pojęcia państwa spółdzielczego. Dla niego było ważne, aby już w tej chwili zaczynać stwarzać sprzyjające warunki dla wzrostu społecznego i kulturowego chłopów. Avramović podkreślał: Problem ma charakter społeczny, przede wszystkim jest ważny dla wsi, ale dla miasta też, ponieważ cywilizacja miejska przestanie istnieć, jeżeli nie zostanie roztrzygnięty problem chopski, który po wojnie wyszedł na plan pierwszy20.

Jedną z przyczyn rozłamu w partii w 1923 r. były więc rozbieżności o charakterze ideologicznym, różne poglądy na charakter odpowiadającego interesom chłopów państwa. Avramović wyjaśniał przyczynę swego zerwania ze Związkiem Rolników tym, że był zwolennikiem stopniowej pracy w kierunku uświadomiania przez chłopów swoich zadań, wykształcenia z nich zdyscyplinowanych, wiernych i świadomych zwolenników idei partii, którą nazywał „naszym agraryzmem”.

Jego zdaniem, partia poprzez poważną naukową i jednocześnie duchową oraz organizatorską działalność powinna była łączyć ludzi i kontynuować służenie jednej wielkiej idei, a mianowicie osiągnąć równowagę między miastem a wsią, przemysłem a rolnictwem, miejską a wiejską kulturą, które dopełniają jedna drugą, i w taki sposób stworzyć trwałą podstawę do „harmonijnego wspólnego rozwoju wszystkich pozytywnych stron gospodarczej i duchowej siły narodu”.

Jednak jego idee nie uzyskały dostatecznego poparcia, w partii zwyciężyły „pra-

Землераднички требник, Б.м., б.г., с. 11. М.Б. П о п о в и ħ, Главна начела..., с. 28.

19 Организация Савезе Земљорадника, [w:] Календар «Cело» за преступну 1922 годину, Београд 1921, с. 49.

20 М. А в р а м о в и ħ, У чему jе смисао земљорадничког покрета, [w:] Там же, с. 60.

17

18

PW 51.indb 785

2015-05-11 15:16:02

786

GIENNADIJ MATWIEJEW

wicowi politykierzy”, to znaczy zwolennicy bezpośredniej walki o utworzenie państwa spółdzielczego21.

W wyniku zwycięstwa zwolenników nadania Związku Rolników charakteru przede wszystkim organizacji politycznej w centrum uwagi w działalności jej liderów i ideologów nieuchronnie stawała kwestia jak najszybszego przyciągnięcia na stronę partii maksymalnie szerokich warstw chłopskich, żeby zapewnić jej dość znaczący wpływ na życie polityczne. Wśród służących temu celowi środków za najważniejszy uznawano polityczne wykształcenie chłopów. Nie przypadkowo Stankiević pisał, że wszystkie nieszczęścia chłopów są związane z ich ciemnotą polityczną, z tym że głosując na niechłopskie partie, tym samym pomagają burżuazji prowadzić antychłopską politykę. Chłopi powinni uświadomić sobie, że ich narodowa i gospodarcza walka powinna być prowadzona w ścisłym połączeniu z walką polityczną, że tylko popierając partie chłopskie zapewnią sobie należyte miejsce w państwie, co już zostało osiągnięnte w Czechach, Polsce i Bułgarii.

Każdy chłop powinien wiedzieć, że tylko partia ludowa jako przedstawicielka najliczniejszej warstwy ludności w kraju może rozwiązać problem prawdziwej jedności narodowej, tylko ona jest w stanie podjąć decyzje o roztrzygnięciu wielkich narodowych, państwowych i politycznych kwestii22.

Oczywiste jest to, że polityczne wykształcenie chłopów było absolutnie niemożliwe bez odpowiedniej pracy propagandowej całego aktywu partii, a dlatego należało go uzbroić w stosowny ideologiczny bagaż. W związku z tym partyjna ideologia potrzebowała stałego doskonalenia i rozwoju, i to w części tak aksjologicznej, jak i teoretycznej.

Jakie nowe chrakterystyki aksjologiczne pojawiły się w ideologii serbskich rolników? Wśród pozytywnych charakterystyk chłopów serbskich najczęściej wymieniano rozwój świadomości narodowej, bystrość i nadzwyczajną, zdumiewającą cały świat pracowitość, śmiałość oraz poświęcenie się walce o swoje interesy gospodarcze, zdecydowany wkład w odbudowanie państwa i tworzenie bogactwa narodu, pokojowość i szczodrość (każdemu dają według jego zasług, czasami nawet więcej, niż zostawiają dla siebie)23.

Wśród wad wymieniano brak zrozumienia związku między ich ciężką sytuacją gospodarczą a polityką i złą organizację24. М. А в р а м о в и ħ, Неуспех Земљорадничке странке, «Нова Европа», 1.3.1923, № 7, с. 212– 214; Его же, Zadrugarstwo premi državi..., s. 264.

22 Ч. С т а н к о в и ħ, Сељак и његова политичка просвеħеност, [w:] Календар «Cело» за преступну 1924 годину, Београд 1923, с. 146–149.

23 Там же, с. 147; Р.М. Б о к и ħ, Устав (Статут, начела и програм) Земљорадничке странке, Београд 1925, с. 2, 5, 22.

24 Ч. С т а н к о в и ħ, Сељак и његова..., с. 147; В. М и л у т и н о в и ħ, Задружна продаjа хране, [w:] Календар «Cело» за преступну 1925 годину, Београд 1924, с. 80.

21

PW 51.indb 786

2015-05-11 15:16:02

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

787

Zwraca na siebie uwagę odejście od jednoznacznie negatywnej oceny konserwatyzmu chłopskiego. Tak, na przykład, U.M. Stajić, który w drugiej połowie lat dwudziestych był generalnym sekretarzem Związku Rolników, wiązał konserwatyzm chłopów z warunkami ich życia, które kształtują ich odporność na nowowczesne idee, oraz z tradycjonalizmem w sympatiach politycznych, które sprawiały znaczące kłopoty w poszerzeniu w ich środowisku wpływów Związku Rolników. Jednocześnie w tym konserwatyźmie widział i plusy, które pozwolają chłopom odgrywać rolę obrońców narodu, być podstawą jego fizycznego i duchowego zdrowia. Właśnie ten konserwatyzm uratował Europę od komunizmu i obali komunizm w Rosji25.

Ten sam Stajić jeszcze w 1923 r. przedstawił całą listę różnic między życiem mieszkańców wsi i miast pod względem zalet i wad. Zwęzłe streszczenie tej listy przedstawia się następująco: wieś jest naturą, miasto jest kulturą; życie wiejskie charakteryzuje naturalność, przyjemna prostota, miasto – sztuczność i wytworna subtelność; życie mieszkańców wsi przebiega w pokoju i spokoju, mieszkańcy miast żyją w warunkach bardziej ostrej, niż na wsi, walki o byt; w miastach jest bardziej rozwinięte życie duchowe, natomiast na wsi jest więcej duchowej spontaniczności; mieszkańcy miast mają trudniejszy charakter, mniej trwałe więzi rodzinne, mniej oddają czci autorytetom; na wsi różnice między bogactwem i biednotą są mniejsze; mieszkańcy miasta mają bardziej rozwiniętą świadomość społeczną, a pracownicy jeszcze mają skłonność do zjednoczenia się; praca mieszkańców wsi jest twórczą i różnorodną, robotnicy są wyłącznie częścią maszyn; wad na wsi jest tyle samo co w mieście. Zwłaszcza wysoko Stajić cenił to, że wieś jest źródłem siły narodowej każdego kraju, skutkiem tego, że chłopi są przywiązani do ziemi, stale podsycają świeżymi siłami wymierającą i degradującą ludność miejską, dają miastom żywność i pieniądze, bez których one nie mogą istnieć. Ze wszystkiego powiedzianego Stajić robił wniosek, że wymienione różnice mają charakter obiektywny i są naturalnym skutkiem społecznych, gospodarczych i kulturowych różnic między miastem a wsią. Im więcej jest różnic między nimi, tym silniejsze i ostrzejsze są sprzeczności26.

Wymienione Stajićem głębokie różnice między wsią a miastem są dość bliskie aksjologicznym poglądom ideologa bułgarskiej odmiany agraryzmu Aleksandra Stambolijskiego, oraz rosyjskiego emigranta, później znanego amerykańskiego socjologa Pitirima Sorokina, które przedstawił na początku lat dwudziestych w pracy Ideologia agraryzmu, szeroko znanej w Jugosławii.

J.М. С т а j и ħ, Карактеристике нашего сељака, [w:] Календар «Cело» за преступну 1927 годину, Београд 1926, с. 64–69.

26 У. С т а j и ħ, Село и град, [w:] Календар «Cело» за преступну 1924 годину, Београд 1923, с. 159–167.

25

PW 51.indb 787

2015-05-11 15:16:02

788

GIENNADIJ MATWIEJEW

W stosunku do innych grup społecznych żadne zasadnicze zmiany nie zaszły. Za najbliższą warstwę uznawano tylko inteligencję wiejską. Ogólnie biorąc stosunek wobec miejskich warstw pracujących nie był wrogim, ponieważ ich interesy nie były sprzeczne z interesami chłopów i nawet były zbieżne. Im chłopi są bardziej oświeceni gospodarczo i duchowo, tym jest większy dobrobyt i szczęście wszystkich innych grup społecznych, żyjących własną pracą. Jednak jako sojusznicy nie byli oni rozpatrywani, w miarę zaostrzenia w partii walki między zwolennikami i przeciwnikami jej udziału w różnych kombinacjach politycznych, dość jednoznacznie mówiono o niedopuszczalności uczestnictwa w jakichkolwiek koalicjach z burżuazyjnymi i proletariackimi partiami27.

Coraz bardziej precyzyjnie określano wrogów rolników. Do nich należeli lichwiarze, oszuści, bankierzy, kupcy, oraz partie polityczne – „radykalne, demokratyczne, begowskie, klerykalne i fałszywe chłopskie”28.

Aksjologiczna charakterystyka serbskich chłopów Związku Rolników w dość określony sposób demonstrowała przechylenie na korzyść podkreślenia przede wszystkim jego wartości, tj. tendencję, ogólną dla wszyskich podzielających ideologię agraryzmu partii chłopskich regionu.

Wychodząc z założenia o społecznej wadze i wartości dla społeczeństwa jego pracującej, produkcyjnej części, robiono globalny wniosek o tym, że tylko chłopi i robotnicy mają prawo do władzy. Wszystkie pozostałe grupy społeczne (handlarze, urzędnicy, inteligencja) powinny tylko obsługiwać ich potrzeby29.

Najbardziej wyraźnie tendencja przekształcenia Sojuszu Rolników przede wszystkim w partie polityczną przejawiła się w teoretycznych poszukiwaniach jego ideologów i publicystów.

Główny kierunek teoretycznych rozważań ideologów ruchu rolniczego po 1923 r. był wyznaczony ich wyobrażeniami o celu końcowym ludzkości, jak pisał B. Tasić „określoną filozofią kulturową”. Ona, jego zdaniem, polegała na tym, że w pełni uznając sprzeczności gospodarcze między chłopami i znanymi warstwami miejskimi, na przykład, chłopami jako producentami i handlowcami-eksporterami lub bankierami, ruch rolniczy swoją główną uwagę skupiał na tym, że chłopi w tym państwie, w którym władza znajduje się w rękach burżuazji, są pozbawieni zasadniczych dóbr kulturowych. I on chce, z jednej strony, podnieść wieś pod względem kulturowym i gospodarczym, zaś z drugiej, zwrócić ku naturze nie tylko miasto, ale i wieś, znajdującą się w cieżkiej sytuacji. Р.М. Б о к и ħ, Устав..., с. 22; Б. С т о j с а в љ е в и ч, Наши идеали, [w:] Календар «Cело» за преступну 1929 годину, Београд 1928, с. 170; U.M. S t a j i č, Šta je agrarizam?, [w:] Там же, с. 211–212.

28 Р.М. Б о к и ħ, Устав..., с. 2–4.

29 И. М р м о љ а, Сељачки покрет с обзиром на социално уређенье државе, [w:] Календар «Cело» за преступну 1927 годину, Београд 1926, с. 190–192.

27

PW 51.indb 788

2015-05-11 15:16:02

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

789

Chcemy przywrócić pokój i spokój ludziom, to co oni stracili ganiąc za nowościami i dobrobytem, a mianowicie, prostotę i stabilność życia, zamiłowanie do ziemi i natury jak do swoich karmicieli. Dlatego ruch ludowy uważa za najważniejsze prace i zamiłowanie, czym z jednej strony, zbliża się z ruchem robotniczym, a z drugiej, chce zachować tradycyjną religię chrześciańską i wcielić ją w życie30.

Formułując zadanie zbudowania nowego, sprawiedliwego dla wszystkich pracujących ustroju społecznego, partia powinna była wyjaśnić przyczyny swego negatywnego stosunku wobec już istniejących w tym momencie systemów społecznych. Kapitalizm ideolodzy ZR odrzucali za to, że miał charakter drapieżny, był winny wszystkim biedom ludzkości włącznie z wojną światową, za to, że rujnuje poprzedni porządek gospodarczy i zamienia go nowym, który charakteryzuje się gwałtowną deferencjacją majątkową nie tylko ludności miejskiej, ale i wiejskiej, nie respektuje demokracji. Istniejące demokratyzm i parlamentaryzm są tylko maską, która pozwala kapitalizmowi bronić swoich interesów kosztem pracowników miejskich i wiejskich. Burżuazja jest zainteresowana w analfabetyźmie chłopów, ich zacofaniu i niezorganizowanym charakterze. Kapitalizm, który usposobił przeciwko sobie ludzi, nie ma perspektyw na rozwój31.

W połowie lat dwudziestych negatywne strony kapitalizmu zaczęto określać jako liberalizm. Zagrzebski dziennikarz D. Grubić, który zaznaczył tę problematykę, pisał że kapitalizm jest dzieckiem liberalizmu, który urodził również dzisiejszą demokrację. Pod maską liberalizmu zwolennicy wielkiego kapitału zobaczyli idealną możliwość do tego, żeby wykorzystując swoją siłę ekonomiczną, zdobyć za pośrednictwem „wolnej konkurencji” wszyskie najważniejsze pozycje, zabezpieczyć sobie taką rolę, która pozbawi gospodarczo osłabione warstwy społeczne w dalekiej przyszłości możliwości normalnego rozwoju. Pod przykryciem wolności politycznej i wolnej konkurencji kapitalizm zniewolił szerokie warstwy ludności pracującej. Idee Wielkiej Rewolucji Francuskiej przekształciły się w puste słowa kapitału. „Demokracja, dziecko wielkiej rewolucji, została sprofanowana tymi wyzyskiwaczami świata”32.

W inny sposób oceniali ideologowie ZR szeroko pojmowany ruch socjalistyczny. Mówiąc o jego nurcie komunistycznym, Moskovlević zaznaczał: 30 Б. Т е с и ħ, Етички циљеви земљорадничког покрета, [w:] Календар «Cело» за преступну 1924 годину, Београд 1923, с. 155.

31 М.С. М о с к о в љ е в и ħ, Значаj задругарства, [w:] Календар «Cело» за преступну 1924 годину, Београд 1923, с. 101; М. С т о j и ħ, Зашто сељаку треба школа и каква?, [w:] Там же, с. 134; Его же, Земљорадничка странка премо земљорадничкоj задруги, [w:] Календар «Cело» за преступну 1925 годину, Београд 1924, с. 76; А. К р у ш е в и ħ, Земљорадничка демократиjа, [w:] Календар «Cело» за преступну 1929 годину, Београд 1928, с. 209.

32 Д. Г р у б и ħ, Капитализам, комунизам и задругарство, [w:] Календар «Cело» за преступну 1926 годину, Београд 1925, с. 95.

PW 51.indb 789

2015-05-11 15:16:02

790

GIENNADIJ MATWIEJEW

Gdyby nawet ideę komunizmu można było zrealizować, trzeba byłoby oświecać ludzi, żeby oni odczuli komunizm jako najwyższą formę społeczną, odzwyczaiły się od własności prywatnej, żeby mieszkali i pracowali razem jak w koszarach. Ponieważ takich ludzi nie jest wielu, to komunizm narzuca się siłą. Bolszewicy próbowali to zrobić, ale im to dobrze nie wychodzi. Teraz już dla wielu socjalistów jest jasne, że społeczeństwo socjalistyczne – muzyka przyszłości i że ono nie jest w stanie zastąpić dzisiejsze społeczeństwo kapitalistyczne33.

Dając negatywną ocenę wyników komunistycznego eksperymentu w Rosji z punktu widzenia interesów narodu, Moskovlević jednocześnie nie negował wielkich sukcesów, które osiągnęli robotnicy we wszystkich krajach świata, gdzie byli w stanie zorganizować się w celu obrony swoich interesów politycznych, społecznych i gospodarczych. I w tym widział przykład dla ruchu ludowego34.

Nie zważając na nieprzyjęcie socjalizmu, zwłaszcza jego nurtu komunistycznego, ideolodzy Związku Rolników jednocześnie nie tylko nie demonstrowali otwarcie wrogiego stosunku, lecz nawet wskazywali na pokrewieństwo agraryzmu i socjalizmu. D. Grubić w związku z tym pisał: Agraryzm jest młodszym bratem socjalizmu. Stąd wynika podobieństwo światopoglądu, stąd kolektywistyczne poglądy i krytyka nowoczesnego kapitalizmu. Główną rysą, sednem tych ruchów jest to, że występują przeciwko dziesiejszej niesprawiedliwości społecznej. Jednak metody osiągnięcia tego celu są różne.

Wśród różnic wymieniano i to, że jeżeli dla socjalizmu najważniejszą jest walka klasowa, socjalizacja gospodarki, to ruch ludowy w centrum swojej działalności stawia wyzwolenie gospodarcze oraz (przede wszystkim dotyczy to narodów słowiańskich) sprawiedliwy podział dóbr gospodarczych wśród wszystkich produkujących członków społeczeństwa, to znaczy, tych, którzy pracują i tworzą. Zwracano uwagę i na to, że część ruchów socjalistycznych nie przejawiła odpowiedniej stanowczości w walce z istniejącym ustrojem, poszła z nim na kompromis, osiągając kilka ustępstw od kapitalizmu.

Od połowy lat dwudziestych na stronach wydawnictw ZR coraz częściej zwracano uwagę właśnie na różnice w poglądach zwolenników agraryzmu i socjalizmu na własność prywatną, zwłaszcza chłopską. Brak możliwości jej likwidacji uzasadniali tym, że nie tylko wykształcenie, ale samą przyrodę rolnictwa nie można sobie wyobrazić bez własności prywatnej, która stymuluje do pracy

М.С. М о с к о в љ е в и ħ, Значаj задругарства..., с. 101–102. М.С. М о с к о в љ е в и ħ, Савез земљорадника – његов программ и организациjа, [w:] Календар «Cело» за преступну 1925 годину, Београд 1924, с. 31.

33

34

PW 51.indb 790

2015-05-11 15:16:02

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

791

i doskonalenia się. Jeżeli nie będzie własności prywatnej, to góre weźmie taka negatywna cecha człowieka, jak chęć, aby mniej pracować i więcej zarabiać35.

Odrzucenie ideologami Związku Rolników liberalizmu i socjalizmu jako ideologii, oraz zbudowanych na ich podstawie kapitalistycznego i socjalistycznego społeczno-politycznych systemów, prowadziło ich do problemu określenia dróg przyszłego rozwoju społeczeństwa jugosłowiańskiego. Na drugiem etapie rozwoju Związku Rolników w dalszym ciągu dominowała w nim idea budowy państwa „zadrużnego”, w największym stopniu odpowiadającego interesom nie tylko chłopów, ale i innych warstw pracujących społeczeństwa. O tym świadczy nie tylko wiele artykułów publicystów i działaczy partyjnych36, ale również to, że nowa edycja 1927 r. tzw. „Modlitewnika Związku Rolników” różni się od wydanej wersji z początku lat dwudziestych tylko częścią, dotyczącą charakterystyki państwa „zadrużnego”. Jeszcze raz przedstawiając swój negatywny stosunek do kapitalizmu i wyrażając niewiarę w eksperyment komunistyczny, autorzy „Modlitewnika...” podkreślali, że w Jugosławii, gdzie pracowników fabrycznych jest bardzo mało, kapitalizm może zastąpić tylko państwo „zadrużne”. Główną zaletę spółdzielczości widzieli w tym, że przejście do „zadrużnej” formy państwowości odbędzie się nie w rewolucyjny sposób, lecz drogą prawną, ponieważ jej gospodarczy fundament można założyć nawet przy istniejącym obecnie burżuazyjnym ustroju. „Zadrugi” zastąpią wszystkie instytucje i pośredników kapitalistycznych.

Nie znosząc własności prywatnej one jednocześnie przeszkadzają akumulacji jej w rękach nielicznej grupy, robią ją własnością całego narodu.

Jednak ważne jest aby zmienić polityczną podstawę państwa. Ponieważ parlament ma charakter burżuazyjny, wyraża interesy poszczególnych partii, polityków i burżuazji, a nie całego narodu, należy go zastąpić parlamentem zawodowym, tj. przedstawicielstwem narodowym według zawodów. Wtedy ¾ członków parlamentu będą przedstawicielami rolników. Parlament będzie w adekwatny sposób odzwierciedlał strukturę społeczeństwa jugosłowiańskiego i oczywiście realizował wszystkie dążenia chłopów. Co do innych grup społecznych, to one też będą miały w parlamencie przedstawicielstwa zgodne z ich liczbą, które zajmą się obroną ich interesów. Za obowiązkowy warunek tej nowej formy parlamentaryzmu rolnicy uważali nadanie wyborcom prawa odwołania swoich deputowanych37. Należy dodać, że do „Modlitewnika...” nie weszła formułowana Д. Г р у б и ħ, Капитализам, комунизам..., с. 97–99; Требник Савеза земљорадника, Београд 1927, с. VII. 36 Zob. np.: М.С. М о с к о в љ е в и ħ, Савез земљорадника – његов смисао, значаj, постанак и jачина, [w:] Календар «Cело» за преступну 1924 годину, Београд 1923; Его же, Савез земљорадника – ньегов программ...; М. С т о j и ħ, Земљорадничка странка премо...; Д. Г р у б и ħ, Капитализам, комунизам...

37 Требник Савеза земљорадника, с. VI–VIII. 35

PW 51.indb 791

2015-05-11 15:16:02

792

GIENNADIJ MATWIEJEW

jeszcze na początku drugiego etapu propozycja wybrania dwóch parlamentów: jednego zawodowego, a drugiego – tradycyjnego, politycznego, do obowiązków którego należałaby obrona praw politycznych całego narodu od potencjalnego zagrożenia dyktatury chłopskiej38.

Idea państwa „zadrużnego” jak najbardziej odpowiadającego chłopom będzie zajmowała centralne miejsce w teoretycznej konstrukcji ideologicznej Związku Rolników aż do końca drugiego etapu jego rozwoju39.

Należy zaznaczyć, że idea utworzenia parlamentu zawodowego, dość szeroko rozpowszechniona na początku XX w. w Europie Zachodniej, cieszyła się znaczną popularnością wśród ideologów chłopskich krajów słowiańskich. Jej aktywnymi propagatorami byli Stambolijski w Bułgarii, publicyści Zwiazku Młodzieży Wejskiej RP „Wici”, tj. ci ideolodzy ludowi, którzy byli bliscy myśli radykalnej przebudowy istniejącego społeczeństwa burżuzayjnego. Natomiast ci myśliciele, których ideologiczne konstrukcji nie wychodziły poza ramy reformizmu burżuazyjnego, o tej idei nigdy nie mówili (czechosłowaccy agrariusze, dorosły ruch ludowy w Polsce).

Koncepcja państwa „zadrużnego”, w związku z obiektywną przyczyną – zdecedowana przewaga chłopów w Jugosławii nad innymi grupami społecznymi – nie mogła nie spotykać się z przeciwdziałaniem rywali politycznych Związku Rolników, nie wywoływać całego szeregu oskarżeń co do chłopskiego separatyzmu i skłonności do dyktatury. W praktyce utrudniało to pójście na kompromisy i współpracę ZR z innymi partiami politycznymi, zwłaszcza burżuazyjnymi, które również dysponował wsparciem w środowisku wiejskim i w tym lub innym stopniu przedstawiały interesy wszystkich wyborców. Owa okoliczność stawiała kierownictwo Związku Rolników w dość trudnej sytuacji, zwłaszcza w drugiej połowie lat dwudziestych, kiedy w Jugosławii znacząco zaostrzyły się stosunki narodowościowe. Związek Rolników, który od samego początku stał po stronie unitarnej państwowości jugosłowiańskiej, swoją pozycją podrywał jednolity front partii serbskich.

Wydaje się, że właśnie te względy zmuszały ideologów ZR do wypracowania takich tez, które by złagodziły zbyt jednoznaczne postrzeganie ich koncepcji państwa „zadrużnego”. Ślady owych poszukiwań widać w publicystyce partyjnej już w pierwszej połowie lat dwudziestych. Tak, na przykład, Tesić pisał w związku z ideą państwa „zadrużnego”, że w przypadku jej realizaji nie należy oczekiwać jakichś nagłych, radykalnych zmian istniejącego porządku. Ruch rolniczy nie neguje kategorii wolności i własności prywatnej, nie zniszczy ani kultury, ani Б. Т е с и ħ, Етички циљеви..., с. 156–157. См. например: А. К р у ш к о в и ħ, Земљорадничка демократиjа, [w:] Календар «Cело» за преступну 1929 годину, Београд 1928, с. 209.

38 39

PW 51.indb 792

2015-05-11 15:16:02

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

793

prawa drobnych grup społecznych, odwrotnie, będzie sprzyjał ich rozwojowi.

Zwłaszcza nie należy obawiać się inteligencji40.

W połowie lat dwudziestych powoli zaczyna formułować się baza teoretyczna idei o możliwości pokojowego współistnienia wszystkich grup społecznych z chłopami. W związku z tym charakterystyczne jest wystąpienie Kruszkovića.

Wskazując na kapitalizm i komunizm jako na dwie skrajne formy rozwoju społecznego (co w pełni zgadzało się z idelogią Związku Rolników), jednocześnie zwrócił on uwagę na zarysowującą się w ostatnim czasie tendencję do ich zbliżenia, co na Zachodzie wyraża się poprzez praktykę regulacji przez państwo życia ekonomicznego, a w Rosji poprzez pozwolenie na istnienie drobnej własności prywatnej. Jego zdaniem, ta tendencja świadczy o tym, że należy szukać jakiejś środkowej drogi rozwoju. I taką drogą może być tylko solidaryzm. Solidaryzm uznaje pierwszeństwo własności prywatnej, która zawsze była gwarantem wolności osobistej i stymulowała do pracy, jednak jest przeciwko eksploatacji, występuje za równowagą pomiędzy gospodarczo silnymi i słabymi. Nie można pozwolić na to, żeby państwo było wyłącznie obserwatorem sytuacji, kiedy gospodarczo bardziej silni niszczą słabych w walce konkurencyjnej, a jednocześnie państwo nie powinno wtrącać się tam, gdzie dla niego nawet nie jest przewidziane miejsce, podporządkowywać sobie życie gospodarcze, ponieważ to zabije inicjatywę prywatną. Praktycznym uosobieniem solidaryzmu jest właśnie spółdzielczość wszelkiego rodzaju: spożywcza, zbytu i produkcyjna41.

Jeszcze w bardziej określony sposób idea państwa „zadrużnego” nie jako państwa-wyraziciela wyłącznie interesów chłopskich, lecz państwa, gwarantującego chłopom równouprawnienie z innymi grupami społecznymi, była przedstawiona przez Kruszkowića w 1928 r. Pisał, że ruch rolniczy jest przeciwnikiem zarówno burżuazyjnej, jak też i socjalistycznej demokracji. Odrzuca kapitalizm za to, że wyzyskuje gospodarczo słabe warstwy, chce walczyć z tym złem, jednak nie tak, jak to robią socjaliści. Ruch ludowy jest przeciwny likwidacji własności prywatnej, odwrotnie – chce, żeby własność prywatna stała się podstawą istnienia drobnych i średnich gospodarstw rolnych. Chłopi powinni wziąć władzę w swoje ręce, utworzyć nową organizację społeczną – państwo „zadrużne”, w którym oni zostaną uwolnieni z niewoli gospodarczej i bedą korzystać z równouprawnienia z innymi grupami społecznymi, razem z nimi pracować dla dobra wspólnego postępu społecznego42.

Б. Т е с и ħ, Етички циљеви..., с. 156–157. А. К р у ш к о в и ħ, Солидаризам као наука земљорадничког покрета, [w:] Календар «Cело» за преступну 1926 годину, Београд 1925, с. 55–57.

42 А. К р у ш к о в и ħ, Земљорадничка демократиjа, с. 209.

40 41

PW 51.indb 793

2015-05-11 15:16:02

794

GIENNADIJ MATWIEJEW

O charakteryzowane wyżej poglądy na temat treści państwa „zadrużnego” świadczą o istnieniu w Związku Rolników nurtu, który przedstawiał jedną z odmian reformizmu burżuazyjnego, bliskiego nie tyle formą, ile duchem agrariuszom czechosłowackim. Dla jego zwolenników przewaga liczbowa chłopów w Jugosławii była mocnym argumentem na rzecz reformowania istniejącego systemu gospodarczego i politycznego w interesach większości społeczeństwa.

Od 1927 r. w leksykonie publicystów ZR coraz częściej zaczyna pojawiać się pojęcie „agraryzm”. Jego definicja i wyjaśnienie przyczyn powstania znajdujemy w artykule generalnego sekretarza partii Stajića. Pisał, że agraryzm jest ruchem społecznym wsi, obejmującym wszystkie strony życia, w tym sfery społeczną, gospodarczą, polityczną i kulturową. Agraryzm jest tworem samego życia chłopów, a nie wynikiem rozważań gabinetowych. Istniał zawsze, nasilał się i osłabiał, dopóki nie nabył formy nowoczesnego ruchu społecznego. Agraryzm jest reakcją na ucisk społeczny i gospodarczy rolników, lekceważący stosunek wobec ich interesów życiowych ze strony innych klas społecznych. Agraryzm jest buntem klasy społecznej, która szuka odpowiadającego jej liczbie i znaczeniu miejsca w społeczeństwie, w historii, w państwie, i która swoje życie, moralność i działalność gospodarczą wyprowadza nie z rynku i handlu, jak liberalizm, nie z komina fabrycznego, jak socjalizm lub komunizm, a z ziemi, która jest wieczna i stała i która nie jest tworem ludzi, lecz przyrody. Agraryzm, podkreślał Stajić, obejmuje wszelkie formy ruchu ludowego, niezależnie od tego, czy dominuje w nim moment społeczny, polityczny lub gospodarczy. Dlatego nie można go rozpatrywać wyłącznie jako ruch społeczno-polityczny lub gospodarczy wsi.

Jest syntezą wszystkich tych ruchów. Agraryzm nie traci na swojej aktualności i sensie, jeżeli jakaś z tych form przejawia się w większym lub mniejszym stopniu.

Każdy przejaw ruchu rolniczego jest agraryzmem. Agraryzm ma wielkie zadanie historyczne – utrzymać pokój i ludzkość przed nowymi katastrofami, likwidować kapitalizm i socjalizm i stworzyć nowy porządek historyczny na zasadach spółdzielczości, które jedyne gwarantują możliwość stworzenia społeczeństwa dobrobytu i szczęścia43.

Zaproponowana przez Stajića definicja agraryzmu i podkreślenie jego ponadczasowego charakteru wskazują na genetyczne pokrewieństwo z oficjalną ideologiczną koncepcją agrariuszy czechosłowackich, którą w żaden sposób nie da się zaliczyć do radykalnych. O tym świadczy i uznanie przez Stajića mistycznej więzi pomiędzy chłopem a ziemią. To był niewątpliwie oddźwięk „prawa ziemi” Antonina Švehly, sformułowanego przez niego w wystąpieniu na zjeździe

43

U. S t a j i ć, Šta je agrarizam?..., s. 210.

PW 51.indb 794

2015-05-11 15:16:02

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

795

agrariuszy czechosłowackich w 1925 r.44, które było przedrukowane w wydaniu Kalendarz wsi na... 1926 rok45.

Jednocześnie w Związku Rolników istniał inny nurt, który rozpatrywał państwo „zadrużne” jako zupełnie inną w porównaniu z istniejącymi, formę organizacji społeczeństwa. Początek jego ideologicznego wyodrębnienia jest związany z drugą połową lat dwudziestych. W 1927 r. pojawił się artykuł Mrmola, w którym podkreślano, że prawo do władzy mają tylko chłopi i robotnicy jako społeczne klasy produkujące. Pozostałe grupy społeczne tylko obsługują ich potrzeby. Dlatego powinny istnieć dwie partii: robotnicza i chłopska. Nie wolno ich łączyć, ponieważ robotnicy i chłopi w różny sposób zdobywają środki do życia. Jednak mają wspólny cel – wyzwolenie pracy spod eksploatacji nielicznej klasy kapitalistycznej. Ruch chłopski walczy o to, żeby w imię sprawiedliwości społecznej chłopi określani byli jako główna siła produkcyjna narodu, przy czym nie rezygnuje z uwzględnienia praw społecznych wszystkich pozostałych stanów46. Jest absolutnie oczywiste to, że w taki sposób postawione pytanie nie uwzględniało prawa do istnienia burżuazji, ponieważ ona nie obsługiwała potrzeby chłopów i klasy robotniczej.

Artyukuł Mrmola świadczy o tym, że w środowisku wiejskim istniały bardziej radykalne nastroje, niż te, które były charakterystyczne dla kierownictwa i ideologów Związku Rolników, stojących na bardziej umiarkowanej pozycji.

Artykulacja tych nastrojów na stronach wydawnictw partyjnych stała się bardziej wyraźna po tym, jak w lutym 1927 r. do Związku Rolników przyłączyła się „Grupa za społeczną i kulturową akcję” profesora Dragoluba Jovanovića. Jovanović w następujący sposób wyjaśniał ten krok w marcu 1927 r.: Jesteśmy socjalistami, to znaczy walczymy przeciwko eksploatacji i o większe prawa społeczne i gospodarcze dla ludu pracującego. Spośród wszystkich pracujących najbardziej wyzyskiwani są chłopi. Tak samo jak robotnica jest podwójnie eksploatowana: jak robotnica i jak żona pozbawionego kultury męża, tak i chłopi są podwójnie eksploatowani: jak robotnicy, którym płaci pośrednik, i jako rolnicy, żyjące poza wszelką cywilizacją.

W odróżnieniu od ucisku gospodarczego, – kontynuował Jovanović, – charakterystycznego dla pracowników miejskich, chłop nie tylko znajduje się w ciężkiej sytuacji gospodarczej, ale częściej jest poniżany i nie jest równouprawniony w stosunkach społecznych tylko dlatego, że jest chłopem. Dlatego on i jego współmyśliciel postanowili skoncentrować cały swój wysiłek na pracy na wsi, przede wszystkim wśród chłopów małorolnych i średniorolnych, którzy odczuwają podwójny wyzysk. Taka decyzja była podyktowana przekonaniem, że wiek XX jest wiekiem chłopów, tak samo jak wiek O poglądach A. Švehly patrz szerzej: Г.Ф. М а т в е е в, «Третий путь?»..., с. 67–68, 131–133. А. Ш в е х л а, Човек и земља, [w:] Календар «Cело» за преступну 1926 годину, Београд 1925, с. 51–57.

46 И. М р м о љ а, Сељачки покрет с обзиром..., с. 190–192.

44 45

PW 51.indb 795

2015-05-11 15:16:02

796

GIENNADIJ MATWIEJEW

XVIII był wiekiem burżuazji, a wiek XIX – wiekiem robotników. Najbardziej znaczące wydarzenia XX w. – pierwsza wojna światowa i rewolucja w Rosji – zademonstrowały wyjście na scenę historyczną chłopów jako takich, ich „inkorporację do cywilizacji”, przy czym nie poszczególnych chłopów, opuszczających wieś, a wszyskich w ogóle. Ta nowa siła społeczna potrzebuje własnej ideologii, własnego chłopskiego Marksa. Właśnie „Grupę za społeczną i kulturową akcję” Jovanović uważał za zdolną do spełnienia tego zadania, teoretycznie przygotowaną dla wypracowania nowej ideologii, którą nazywał „socjalizmem agrarnym”47.

Swoje pojmowanie „socjalizmu agrarnego” Jovanović przedstawił w marcu 1927 r. w odpowiedzi na zarzut lidera Niezależnej Partii Demokratycznej Svetozara Pribićevića o tym, że jest propagandystą „komunistycznego ruchu „zadrużnego”. Jovanović podkreślił, że rozumie socjalizm nie jako naukę klasy robotniczej, a jak ogólne dążenie postępowej części ludzkości do tego, żeby ustrój społeczny i bogactwa maksymalnie służyły ogólnym interesom. W stosunku do chłopów to oznacza, że coraz więcej chłopów powinno zostać właścicielami tej ziemi, na której pracują. Z socjalizmem ideę „socjalizmu agrarnego” zbliża tylko chęć, żeby bogactwo społeczne, przede wszystkim ziemia, było bardziej prawidłowo, bardziej sprawiedliwie podzielone między możliwie jak największą liczbą ludzi48.

Z przyjściem do ZR grupy Jovanovića tendencja radykalna zaczyna nabierać coraz bardziej wyraźny charakter. Rozwijając myśl o nadejściu „stulecia stanu piątego” tj. chłopów, Jovanović motywował to nie specjalnymi wartościami chłopów, a tym, że po wojnie w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej burżuazja niczego nie dała rolnikom. Wieś jest rozczarowana, rozdrażniona oraz zadłużona. Wielu chłopów nie ma ziemi, ludność wiejska jest zacofana, według swego statusu społecznego znajduje się niżej ludności miejskiej. Dlatego w tym regionie Europy po wojnie powstały ruchy ludowe, dla których głównym celem jest zmiana istniejącej sytuacji, w której znajdują się chłopi, którzy są przepełnieni „imperializmem chłopskim” z hasłem pan-chłop i programem państwa chłopskiego i dyktatury chłopów. Istniejące społeczne sprzeczności powinny być naprawione teraz, a nie w ciągu stuleci49.

Jednak grupie działaczy i ideologów radykalnych nie udało się zająć dominującej pozycji w kierownictwie Związku Rolników. Jej konflikt z prawicową częścią kierownictwa nabrał charakteru otwartego po czerwcowych strzałach 1928 r. w parlamencie, krytycznym zaostrzeniu konfliktu serbsko-chorwackiego i ustanowieniu dyktatury królewskiej. Szeregi ZR opuściła grupa dalmatyńska.

D. J o v a n o v i ć, Sloboda od straha. Izabrane političke rasprave, Belgrad 1991, s. 127–130.

Ibidem, s. 131–133.

49 Д. J о в а н о в и ч, Век сељака, [w:] Календар «Cело» за преступну 1928 годину, Београд 1927, с. 163–167.

47

48

PW 51.indb 796

2015-05-11 15:16:02

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

797

Związek powinien był określić swoją pozycję wobec kwestii chorwackiej, która była do tej pory ignorowana przez liderów partii50.

Zaczęła się ostra walka wewnątrzpartyjna, która dezorganizowała Związek Rolników na długie lata. Praktycznie całe następne dziesięciolecie było związane z walką frakcji, rywalizacją liderów, miotaniem się w poszukiwaniu linii politycznej w warunkach jakościowo nowej sytuacji w Jugosławii.

Kryzys polityczny w kraju zbiegł się ze światowym kryzysem gospodarczym, skutki którego w najdotkliwszy sposób odczuli chłopi Europy Wschodniej i Bałkan, którzy nie mieli możliwości przeciwdziałać wzrastającej eksploatacji ze strony bardziej zorganizowanych i lepiej zabezpieczonych rządami kapitałów przemysłowego, handlowego i bankowego. Pogorszenie sytuacji gospodarczej oczywiście wpłynęło na nastroje chłopów, w związku z czym zaczynały ich bardzij interesować hasła lewicowe.

Formalny podział partii odbył się w końcu 1939 r., kiedy prawicowe kierownictwo Związku Rolników podjęło decyzję o wejściu do rządu koalicyjnego, który utworzono zgodnie z umową serbo-chorwacką (sporazum). Lewica uświadomiła brak możliwości narzucenia swojej linii partii, opuściła jej szeregi i 17 marca 1940 r. w Belgradzie ogłosiła utworzenie Ludowej Partii Chłopskiej (LPCh)51, głównymi hasłami której były; „Nie ma wroga na lewicy” i „Sojusz chłopsko-robotniczy”.

W tym samym roku został przedstawiony program nowej partii, co już świadczyło o gruntownych przygotowaniach jej autorów. Ten program znacząco odróżniał się od programu Związku Rolników. Chociaż LPCh również była zorientowana przede wszystkim na chłopów, u jej podstaw leżała zupełnie inna koncepcja ideologiczna. Partia występowała nie tylko w imieniu chłopów, ale i innych warstw pracujących włącznie z drobnymi przedsiębiorcami i inteligencją.

W odróżnieniu od swoich poprzedników z ZR ideolodzy LPCh nie stawiali sobie za cel wyodrębnienie jakichkolwiek specyficznych cech moralnych, fizycznych i społecznych ludzi pracy, kierowali się wyłącznie zasadą sprawiedliwości społecznej. Podkreślali, że pracownicy są najbardziej pokrzywdzoną częścią społeczeństwa nie zważając na to, czy jest ono w stanie wojny, czy pokoju, przeżywa wzrost gospodarczy, czy kryzys.

Przy czym autorzy programu nie ukrywali, że im szczególnie chodzi o chłopów, motywując to następująco. Po pierwsze, tym, że w Jugosławii kwestia społeczna jest przede wszystkim kwestią chłopską, o ostrości której przede wszystkim przesądza brak przygotowania chłopów do życia w warunkach kapitalistycznych stosunków produkcji. Z opóźnieniem włączona do nowoczesnej produkcji, zmu Szerzej na temat walki wewnątrzpartyjnej zob.: D. J o v a n o v i ć, op. cit., s. 158–165.

Ibidem, s. 184.

50 51

PW 51.indb 797

2015-05-11 15:16:02

798

GIENNADIJ MATWIEJEW

szona brać udział w wyścigu z rozwiniętymi państwami, Serbia i jej chłopi już ponad 100 lat mielą się w żarnach międzynarodowego kapitalizmu. Rolnictwo, przyzwyczajone produkować tylko na własne potrzeby, powinno było stale zwiększać produkcję na rynek, odrywając od siebie niezbędną im samym żywność. W warunkach ograniczonej możliwości odejścia ze wsi ludności zbytecznej następuje nieskończony proces podziału działek chłopskich, u ponad 3,5 mln chłopów nadziały nie przekraczają 2 ha, skutkiem czego to są „nie rolnicy, nie biedni chłopi, a wiejscy nędzarze, którzy nie żyją, nie umierają, a męcząco giną”.

Po drugie, twierdzono w programie LPCh, chłopi i rolnictwo nigdy nie cieszyły się uwagą ze strony państwa i miejskiej klasy majątkowej, chociaż jej dobrobyt jest oparty o pracę, cierpienia, pot i krew rolników. W konsekwencji chłopi znajdują się na samym dole hierarchii społecznej nie tylko w sensie gospodarczym, ale i społecznym, wszystkie pozostałe grupy socjalne patrzą na nich z góry, poniżają i obrażają. Uogólnieniem charakterystyki stanu rolnictwa i chłopów było twierdzenie, że w takich nierozwiniętych pod względem gospodarczym ziemiach, jak nasza, kapitalizm jest drapieżny: chłopi znajdują się w sytuacji mieszkańców kolonii, oni są nowoczesnymi niewolnikami.

Autorzy ideologicznej koncepcji LPCh byli nie tylko dalecy od jakiejkolwiek idealizacji chłopów, ale nawet nie uważali, że ci stanowią niepodzielną grupę, są homogeniczni; oni odnotowywali kształtowanie warstwy bogatych chłopów, wyzyskujących swoich biednych sąsiadów na równi z kapitalizmem miejskim.

Roztrzygnięcie kardynalnych dla chłopów problemów autorzy programu LPCh widzieli w aktywnej walce przeciwko istniejącemu porządkowi, konieczność której chłopi odczuwali podczas wojny światowej i w następnym okresie (a propos, Jovanović, jeden z wiodących ideologów nowej partii, wprost wiązał wzrost świadomości chłopów w krajach słowiańskich z rewolucją w Rosji)52. Pojmując różnice między wsią a miastem, między rolnictwem a przemysłem, między krajami agrarnymi i przemysłowo rozwiniętymi, chłopi w coraz większym stopniu angażowali się do walki społecznej jako nosicieli postępu społecznego i jako bojownicy o utworzenie „sprawiedliwego i pełnego ideału socjalistycznego”.

Zakończeniem ich walki powinno być utworzenie takiego ustroju społecznego, w którym nie będzie biednych chłopów, kiedy oni zostaną nie tylko twórcami wszelkich dóbr, lecz również zaczną korzystać z kultury, kiedy zostaną zlikwidowane monopole, miernikiem korzyści społecznej będzie praca, celem produkcji – służba człowiekowi, środkiem istnienia – dochody od własnej pracy, a społeczeństwo przekształci się w stowarzyszenie wolnych i równych ludzi pracy.

52

Ibidem, s. 185.

PW 51.indb 798

2015-05-11 15:16:02

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

799

Bez wątpienia proponowany przez ideologów LPCh ideał organizacji społeczeństwa różnił się od realnie istniejącego w Jugosławii ustroju społecznego, jednak nie miał nic wspólnego z reformizmem burżuazyjnym, który rozpowszechnił się w latach trzydziestych w ruchach chłopskich Czechosłowacji i Polski. Jego cele zbliżały go z radykalnym kierunkiem, przedstawionym w Polsce ZMW RP „Wici”.

Na korzyść podobnego twierdzenia świadczą nie tylko charakterystyki ogólnych parametrów porządanego ustroju, ale i szereg tez teoretycznych, które znalazły odzwierciedlenie w programie partii. Jeżeli miernikiem korzyści społecznej pojedynczej osoby, zdaniem ideologów LPCh, mogła być praca, to każde społeczeństwo, bazowane na innych kryteriach, automatycznie nie zaliczano do tej kategorii. Jeżeli społeczeństwo nie jest zbudowane w sposób sprawiedliwy, to również nie jest sprawiedliwe i służące interesom pracujących państwo, które broni takiego ustroju: Jeżeli bogactwo jest monopolem tych, którzy posiadają kapitały, jeżeli status społeczny związany jest z majątkiem i zamieszkaniem w mieście, to w takim razie władza polityczna jest oderwana od narodu. Państwo jest trwałym środkiem panowania nad narodem. Państwowi urzędnicy zamiast tego, żeby służyć tym, kto powierzył im opiekę nad interesami wspólnymi, wzmocnili się i pozbawili naród jego praw. Pojęcie człowiek i obywatel zostało pustym dźwiękiem.

Wśród przyczyn antynarodowej istoty istniejącego państwa wymieniano centralizm, który w ciągu wieków panował na świecie. Właśnie centralizm, z jego chęcią podporządkowania wszystkiego swej woli, jest przyczyną walki wszystkich przeciwko wszystkim, wojen religijnych i narodowych, chaosu i anarchii, panujących na świecie zamiast tak potrzebnego wszystkim ogólnego porządku i harmonii. Demokracja burżuazyjna, która zamierzała dać władzę narodowi, „przekształciła się w narzędzie, za pomocą którego warstwy i grupy panujące ustanowiły swoją władzę”.

Określając główne wady istniejącego społeczeństwa i państwa, ideolodzy LPCh sformułowali te konkretne postulaty, na podstawie których można byłoby w radykalny sposób zmienić sytuację na rzecz interesów ludzi pracy, tj. większości społeczeństwa. W ich przekonaniu, państwo jugosłowiańskie, będąc wielonarodowościowym, mogło być zorganizowane wyłącznie na podstawie federacyjnej lub związkowej, jednak nie chodziło o utworzenie jakichkolwiek narodowych tworów państwowych. Podstawą organizacji społecznej miała zostać idea samoorganizującego się i samorządnego społeczeństwa, składającego się z małych społeczeństw. Jednostką pierwotną miała zostać wieś (wspólnota wiejska), dalej miał iść powiat i okręg. Tę swoją ogranizację teoretycy LPCh nazwali „demokracją pracowniczą”.

PW 51.indb 799

2015-05-11 15:16:03

800

GIENNADIJ MATWIEJEW

Demokracja pracownicza, myśleli, nastąpi wraz z zagwarantowaniem swobód politycznych i praw obywatelskich, i to da możliwość zwiększenia dobrobytu producentów oraz godności wszystkich ludzi. Osoby pracujące zostaną pełnoprawnymi członkami społeczeństwa. Praca przekształci się w ideologię państwową, będzie nie tylko obowiązkiem, ale i prawem każdego, tzn. każdemu powinna być zagwarantowana możliwość pracy i życia z własnej pracy. Eksploatujący obcą pracę mogą być pozbawieni praw obywatelskich. Władza przejdzie do rąk odpowiednio zorganizowanych producentów. Autorzy programu nie ukrywali, że będzie to przede wszystkim chłopskie państwo, ponieważ właśnie chłopi są większą częścią ludności Jugosławii. Jednak podkreślali przy tym, że takie państwo zadowoli robotników, rzemieślników, inteligencję pracującą.

Przeobrażenia mają dotyczyć i stosunków własnościowych. Ziemia powinna pozostać w rękach tych, którzy na niej pracują, przy czym na równi z pracą o charakterze prywatnym w rolnictwie, będzie podtrzymywana kooperacja.

Organizacje przemysłowe i gospodarcze powinny znajdować się pod kontrolą społeczną. Sektor prywatny zniknie nie od razu, ale będą go tolerować tylko w tym wypadku, jeżeli nie będzie sprzeczny z interesami ogółu i będzie odpowiadał podstawowym warunkom działalności gospodarczej. We wszystkich sferach gospodarki będą sprzyjać rozwojowi sektora spółdzielczego. Jednocześnie będzie stworzony sektor społeczny, obejmujących przemysł wielki i środki komunikacji53.

Opracowaną przez LPCh koncepcję ideologiczną raczej nie można uważać za jakąś odmianę narodową agraryzmu. Jedyne, co ich zbliża, to poglądy na świat przez pryzmat interesów chłopskich. Przy czym chłopi, ich cele i dążenia brano nie w odizolowany sposób, a w całokształcie z interesami wszystkich osób pracujących, przede wszystkim klasy robotniczej. W przywidywanym sojuszu żaden z partnerów nie otrzymywał przewagi, każdy budował swoje życie zgodnie z wyznawanym przez niego ideałem. Biorąc pod uwagę otwarcie antykapitalistyczne ukierunkowanie tej ideologii, można z pełnym na to uzasadnieniem zaliczyć ją do rewolucyjno-demokratycznych koncepcji przebudowy społeczeństwa ludzkiego na filarach jednakowo dalekich od podstaw społeczeństwa tak burżuazyjnego, jak i radzieckiego.

Na korzyść właśnie takiego potraktowania koncepcji ideologicznej LPCh dość jednoznacznie świadczy wydrukowana w 1941 r. broszura Jovanovića Socjalizm i chłopi, która została swego rodzaju poszerzonym komentarzem do fundamentalnych postulatów programu Ludowej Partii Chłopskiej. Wyznawana przez LPCh ideologia była określona w programie jako „socjalizm chłopski”, sednem którego było uznanie, że główne centrum eksploatacji kapitalistycznej znajduje się w wielkich miastach. Z drugiej strony, ludzi, utrzymujących się z własnej pracy, Народна сељачка странка. Основна начела, програм, статут, Београд 1940, с. 7–11.

53

PW 51.indb 800

2015-05-11 15:16:03

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

801

najwięcej jest na wsi. Te dwa czynniki przesądzają o tym, że socjalizm jako nauka i jako ruch powinien coraz bardziej zwracać się do chłopów, przyjmować co raz bardziej chłopski charakter, zwłaszcza w przeważająco agrarnych krajach. Jovanović zwraca szczególną uwagę na brak zgodności gospodarczych, społecznych, cywilizacyjnych warunków życia chłopów i ich wartości dla całego społeczeństwa (producenci żywności i surowca, spożywcy produkcji miejskiej, podstawowe źródło wzrostu ludności, czynnik stabilności i równowagi). Jednak za pomocą tej argumentacji, którą w swoim czasie szeroko wykorzystywało szereg ideologów agraryzmu, w tym Stambolijski dla uzasadnienia potrzeby powrotu ludzkości do swoich źródeł, naturalnych, zdrowych warunków życia na wsi, Jovanović przyszedł do zupełnie innego wniosku: należy stworzyć takie społeczeństwo, w którym będą harmonijnie łączyć się wszystkie pozytywne strony życia na wsi i w mieście. Wychodząc z tego celu, zaznaczał Jovanović, socjaliści chłopscy krytykują nowoczesny porządek gospodarczy, kulturowy i społeczny, uważają go za chaotyczny, nierozumny i barbarzyński i walczą o jego obalenie. Zamiast niego proponują „rozumny porządek”, który jest demokracją pracowniczą, to jest społeczeństwem ludzi, utrzymujących się kosztem własnej pracy fizycznej i umysłowej. Socjaliści chłopscy odróżniają się od innych nurtów socjalistycznych tym, że uznają własność prywatną, która nie jest źródłem eksploatacji innych ludzi, oraz przekonaniem o istnieniu możliwości utworzenia nowej cywilizacji na wiejskiej, a nie miejskiej podstawie, która da ludziom możliwość korzystania z osiągnięć nauki i techniki54.

Ideologiczna koncepcja NPCh demonstruje niewątpliwą bliskość tej koncepcji, która została opracowana w połowie lat trzydziestych przez ideologów polskiego Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”. Jovanović wskazywał na jej pokrewieństwo z poglądami grupy bułgarskich ludowców na czele z M. Genowskim. Więc pojawienie się koncepcji ideologicznej LPCh nie było jakimś przypadkowym, wyilozowanym zjawiskiem, a odzwierciedlało określoną prawidłowość w rozwoju ruchów ludowych w krajach słowiańskich w okresie międzywojennym, sedno której polega na krystalizacji na podstawie dość eklektycznej ideologii agraryzmu dwóch, w znacznym stopniu różniących się ideologii – burżuazyjnego reformizmu i rewolucyjnego demokratyzmu, zorientowanych na jedną grupę społeczną – chłopów.

PRZEGLĄD WSCHODNI

D. J o v a n o v i ć, op. cit., s. 185–190.

54

PW 51.indb 801

2015-05-11 15:16:03

802

GIENNADIJ MATWIEJEW

SANTRAUKA Giennadij MATWIEJEW, Serbų tautinis judėjimas ieškant ideologinės tapatybės Tarpukariu Serbų politinio-tautinio judėjimo vystymasis Tarpukariu turėjo ir panašumų, ir skirtumų, lyginant su panašiais judėjimais kituose slaviškuose kraštuose. Visiems tiems judėjimams bendra yra tai, kad jie valstiečius laikė pagrindine visuomenės jėga savo šalyse ir visame regione. Visuomeninis judėjimas suartino tautinį ir darbininkišką judėjimą, pastarasis jau buvo ganėtinai organizuotas, masiškas ir dinamiškas, ir kas svarbiausia turėjo išsamią ideologiją.

Savotišką serbišku tautinio judėjimo charakterį daug įtakojo serbų visuomenės ir valstybės vystymasis XIX a. pab, XX a. pr. Jis padėjo atgauti nepriklausomybę tautai, kuri turėjo nepilną visuomeninę struktūrą. XX a.pr. dauguma valstiečių palaikė radikalią Nikolos Pašicos partiją. Pašica savo Serbijos raidos modelyje, suformuluotame paskutiniame XIX a. ketvirtyje, siūlė sukurti valstietišką valstybę, kurioje būtų gerbiami smulkių ūkininkų interesai. Šios partijos dominavimas valstiečių tarpe išsilaikė iki trečio XX a. dešimtmečio, kuomet pasikeitė pati valstybė (vietoj Serbijos Karalystės atsirado daugiatautės Serbų, Kruatų ir Slovėnų valstybės), taip pat visuomenės struktūra, atsirandant modernioms visuomenės grupėms ir klasėms. Serbų valstiečiai nepermaldaujamai, nepriklausomai nuo asmeninės valios, buvo priversti keisti tradicinę gyvenseną ir įsijungti į kapitalistinius gamybos ir visuomenės santykius. Tuo laikotarpiu radikali Pačisos partija natūraliai evoliucionavo į tradicinę buržuazinę partiją, nors vis dar veikė kaimo vietovėse. Dėl suprantamų priežasčių ji jau ribotai atstovavo smulkių ūkininkų interesus.

Tai iššaukė bandymus sukurti kitas partijas tautiniu pagrindu. Šiame kontekste ideologinė Tautinės Valstiečių partijos koncepcija nebuvo atsitiktiniu, izoliuotu reiškiniu, o atspindėjo tam tikrą tautinių judėjimų tendenciją slaviškuose kraštuose Tarpukariu, kuri rėmėsi eklektyvia agrarine ideologija, kurią sudarė dviejų ganėtinai skirtingų ideologijų elementai: buržuazinio reformizmo ir revoliucinės demokratijos, kurios buvo nukreiptos į konkrečią visuomenės grupę – valstiečius.

РЭЗЮМЭ Генадзі МАТВЕЕЎ, Сэрбскі народны рух у пошуку ідэалягічнай тоеснасьці ў міжваенны пэрыяд Разьвіцьцё сэрбскага палітычнага народнага руху ў міжваенны пэрыяд мела як агульныя, гэтак і спэцыфічныя рысы ў параўнаньні з роднаснымі рухамі ў іншых славянскіх краінах. Без сумневаў усе гэтыя рухі аб’ядноўвала прызнаньне сялянаў галоўнай грамадзкай сілай у сваіх краінах і ўсім рэгіёне. Некаторае грамадзкае мэсіянства збліжала народны рух з працоўным, які на момант зьяўленьня першага ўжо быў дастаткова зарганізаваны, масавы і дынамічны, больш за гэта, ён меў падрабязна распрацаваную ідэалёгію. Своеасаблівы характар сэрбскага народнага руху ў вялікай ступені вызначала спэцыфіка разьвіцьця сэрбскай дзяржаўнасьці і грамадзтва ў ХІХ–напачатку ХХ ст. Тагачасная спэцыфіка палягала ў аднаўленьні дзяржаўнасьці нацыяй зь няпоўнай грамадзкай структурай. Прычынілася яна да таго, што напачатку ХХ ст. значная частка сялянаў падтрымала Радыкальную партыю Ніколы Пашыча. Пашыч па сваіх поглядах на пэрспэктывы разьвіцьця Сэрбіі, сфармуляваных у апошняй чвэрці ХІХ ст, сыходзіў зь меркаваньня аб сялянскім характары краіны і з інтарэсаў дробных сельскагаспадарчых вытворцаў. Манаполія ўплываў Радыкальнай партыі на вясковае асяроддзе захоўвалася да пачатку дваццатых гадоў ХХ ст., калі зьмянілася дзяржава (замест Каралеўства Сэрбіі зьявілася многанацыянальнае Каралеўства Сэрбаў, Харватаў і Славенцаў), а таксама, як вынік зьяўленьня і колькаснага росту сучасных клясаў і грамадзкіх групаў, зьмяненьня структуры грамадзтва. Сэрбскія сяляне, незалежна ад уласнай волі, былі вырваныя з традыцыйных пабытовых умоваў і ўцягнутыя ў новыя для іх грамадзкія стасункі капіталістычнага характару. У гэты пэрыяд Радыкальная партыя Пашыча ў выніку натуральнага эвалюцыйнага разьвіцьця ператварылася ў традыцыйную буржуазную партыю, якая хоць і надалей працавала ў вясковым асяроддзі, аднак сыходзячы з аб’ектыўных поглядаў, ужо абмежавана адлюстроўвала бягучыя інтарэсы

PW 51.indb 802

2015-05-11 15:16:03

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

803

дробных сельскагаспадарчых вытворцаў. Адсюль прымаліся спробы стварэньня іншых народных партый. На гэтым тле ідэалягічная канцэпцыя Сялянскай народнай партыі не была выпадковай, ізаляванай зьявай, але адлюстроўвала пэўную заканамернасьць у разьвіцьці народных рухаў у славянскіх краінах у міжваенны пэрыяд, сутнасьць якой хавалася ў крышталізацыі на падставе даволі эклектычнай ідэалёгіі аграрызму дзьвюх у рознай ступені непадобных ідэалёгіяў – буржуазнага рэфармізму і рэвалюцыйнага дэмакратызму, зарыентаваных на адну грамадзкую групу – сялянаў.

РЕЗЮМЕ Геннадій МАТВЄЄВ, Сербський селянський рух в пошуках ідеологічної ідентичності в міжвоєнний період Розвиток сербського політичного селянського руху в міжвоєнний період мав як і загальні, так і специфічні особливості порівняно з відповідними рухами в інших слов’янських країнах. Немає сумнівів у тому, що всі рухи об’єднувало визнання селян як потужної соціальної сили в своїх країнах і в усьому регіоні. Певний соціальній месіанізм зближував народний рух до робітничого, які на момент створення першого, вже був досить організованим, масовим і динамічним, і крім того мав конкретно розроблену ідеологію. Специфіку сербського селянського руху в значній мірі вирішили специфіка розвитку сербської держави і суспільства в дев’ятнадцятому на початку двадцятого століття. Та специфіка складалася з відновлення державності в країні народом з фрагментованою соціальною структури. Це випливає з того факту, що на початку двадцятого століття значна частина селян підтримала радикальну партію Нікола Пашича. Пашич у своїх поглядах на перспективи Сербії, сформульовані в останній чверті дев’ятнадцятого століття, опирався припущеннях про селянську країну та інтереси дрібних фермерів. Монополія впливу радикальної партії в сільській місцевості збереглася до початку двадцятих років двадцятого століття, коли змінилась держава (замість Сербії була створена багатонаціональне Королівство сербів, хорватів і словенців), але і соціальна структура, в результаті створення і кількісного зростання сучасних класів і соціальних груп. Сербські селяни незалежно від їх власної волі, були відірвані від традиційних умов життя і втягнуті до нової продукції і соціальних відносин капіталістичного характеру. У цей період радикальна партія Пашича в результаті природного еволюційного розвитку перетворилася на традиційну буржуазну партію, хоча як і раніше працювала в сільській місцевості, але, з об’єктивних причин, лише в обмеженій формі виражала інтереси тодішніх дрібних фермерів. Таким чином, були спроби створення інших народних партій. На цьому тлі, ідеологічна концепція народної селянської партії не була випадковим, ізольованим явищем і відображає певну закономірність у розвитку народних рухів в слов’янських країнах у міжвоєнний період, суть якого в тому, щоб кристалізувати на основі еклектичної ідеології аграризму двох відмінних ідеологій – буржуазного реформізму і революційного демократизму, орієнтованих на одну соціальну групу – селян.

РЕЗЮМЕ Геннадий МАТВЕЕВ, Сербское народное движение в поисках идеологической идентификации в межвоенный период Развитие сербского политического народного движения в межвоенный период имело как общие, так и специфические особенности по сравнению с подобными движениями в других славянских странах. Без сомнения все движения объединяла уверенность в том, что крестьяне являются главной общественной силой в своих странах и во всем регионе. Определенный общественный мессианизм сближал народное движение с рабочим, кото-

PW 51.indb 803

2015-05-11 15:16:03

804

GIENNADIJ MATWIEJEW

рое на момент возникновения первого уже было достаточно организованное, массовое и динамичное и к тому же имело подробно разработанную идеологию. Специфический характер сербского народного движения в значительной мере обусловлен спецификой развития сербской государственности и общества в XIX–в начале XX в. Эта специфичность заключалась в том, что государственность вновь приобрел народ с неполной общественной структурой. Она способствовала тому, что в начале XX века значительная часть крестьян поддерживала Радикальную партию Николы Пашица. Пашиц в своих взглядах на перспективы развития Сербии, сформулированных в конце XIX века, исходил собственно из предположения о крестьянском характере страны и из интересов мелких сельскохозяйственных производителей. Монополия влияния Радикальной партии на сельских жителей сохранилась до начала двадцатых годов XX века, когда изменилась страна (вместо Королевства Сербии возникло многонациональное Королевство сербов, хорватов и словенцев), а также общественная структура как результат создания и увеличения количества современных социальных классов и групп. Сербских крестьян беспощадно, независимо от их собственного желания, вырвали из традиционных условий жизни и вовлекли в новые для них производительные и общественные отношения капиталистического рода. В то время радикальная партия Пашица в результате естественного эволюционного развития превратилась в традиционную буржуазную партию, хотя продолжала работать в сельской местности, но по объективным причинам только в ограниченной форме представляла поточные интересы мелких сельскохозяйственных производителей. Поэтому появились попытки создания других народных партий. На этом фоне идеологическая концепция Народной Крестьянской Партии не была случайным, изолированным явлением, а отражала определенную закономерность в развитии народных движений в славянских странах в межвоенный период, суть которой заключалась в кристаллизации на основе довольно эклектической идеологии аграризма двух значительно отличающихся идеологий – буржуазного реформизма и революционного демократизма, сориентированных на одну социальную группу – крестьян.

SUMMARY Gennady MATVEEV, The Serbian Peasant Movement and the Search for Ideological Identity in the Interwar Period The growth of the Serbian peasant political movement during the interwar years had both common and unique traits, as compared to similar movements in other Slavic nations. Without a doubt, all these movements were united by the fact that they all recognized peasant as the main social force in their respective countries and the entire region. A certain social messianism drew the peasant movement closer to the labour movement, which at the conception of the former, was already a sufficiently organized, dynamic and a mass movement. What is more, it possessed its own ideology compiled in great detail.

The unique character of the Serbian peasant movement was mostly decided by the specificity of the development of Serbian statehood and society at the turn of the 19th and 20th century.

This uniqueness was based on regaining statehood by a nation possessing an incomplete social structure. It was decided by the fact that a significant number of peasants supported Nikola Pašić’s People’s Radical Party. Pašić’s views on the prospective for Serbian development, formulated in the last quarter of the 19th century, were rooted in the assumption of the peasant character of the country and the interests of small-holding agricultural producers. The Radical Party’s monopoly on influence in village communities continued until the 1920s, when the nation was transformed (in place of the Kingdom of Serbia, the multi-ethnic Kingdom of Serbs, Croatians and Slovenian was created), but also as a result of the creation of a number of new social classes and groups. Serbian peasants inevitably – irrespective of their own will – were torn from their traditional means of existence and pulled into new production and social proportions of a capitalistic nature. During this period, Pašić’s Radical Party – as a result of natural evolutionary growth – was transformed into a traditional bourgeoisie party, and though it continued to operate in villages due to objec-

PW 51.indb 804

2015-05-11 15:16:03

SERBSKI RUCH LUDOWY W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI

805

tive reasons, their active representation of small-holder interests was quite limited. Thus, there were a number of attempts to create other peasant parties.

In light of such a background, the ideological concept of the People’s Peasant Party was not an accidental, nor isolated, phenomenon and reflected the particular correctness in the growth of peasant parties in Slavic countries during the interwar period, the essence of which was founded on the crystallization of the basis of two quite eclectic and differing agrarian ideologies – bourgeoisie reformism and revolutionary democratism – both aimed at one social group – peasants.

PW 51.indb 805

2015-05-11 15:16:03

Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich

Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański

www.new.org.pl

PW 51.indb 806

2015-05-11 15:16:03

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 807–838, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Piotr Eberhardt Warszawa

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

W

KOŃCOWEJ FAZIE I WOJNY ŚWIATOWEJ pojawiły się odpowiednie warunki polityczne umożliwiające działanie białoruskiego ruchu narodowego1. Wiązało się to z klęskami militarnymi armii rosyjskiej i stopniowym przesuwaniem się na wschód frontu rosyjsko-niemieckiego. Armia kajzerowska latem 1915 r., rozpoczęła ofensywę i zajęła zachodnią część ziem białoruskich. Osiągnęła linię Dyneburg–Brasław–Baranowicze–Pińsk oraz w połowie września wkroczyła do Wilna. Na terytorium podzielonej Białorusi oraz wśród uchodźców białoruskich, którzy znaleźli się w Rosji, zwłaszcza zaś w Piotrogrodzie, Moskwie, Kijowie i Odessie, zaczęły powstawać liczne organizacje reprezentujące różne odłamy białoruskiego ruchu narodowego.

Po nieudanych pertraktacjach niemiecko-bolszewickich w Brześciu, armia niemiecka ruszyła na wschód i nie napotykając oporu dotarła do Dniepru i Dźwiny zajmując całą Białoruś. Podpisany traktat niemiecko-bolszewicki w Brześciu 18 lutego 1918 r. usankcjonował zdobycze niemieckie. Okupacja niemiecka nominalnie miała mieć charakter przejściowy i po zapłaceniu reparacji ziemie białoruskie miały być zwrócone Rosji,

Polska literatura przedmiotu dotycząca kształtowania się koncepcji niepodległościowych w ramach różnorodnych białoruskich ugrupowań politycznych zmierzających w latach I wojny światowej do autonomii, a rzadziej do utworzenia suwerennego państwa, jest bardzo obszerna. Zob. J. T u r o n e k, Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi, Warszawa 1992; K. G o m ó ł k a, Między Polską a Rosją.

Białoruś w koncepcjach ugrupowań politycznych 1918–1922, Warszawa 1994; O. Ł a t y s z o n e k, Białoruskie elity polityczne wobec traktatu wersalskiego, [w:] Traktat ryski 1921 roku po 75 latach, red. Z. Karpus, W. Rezmer, M. Wojciechowski, Toruń 1998, s. 293–316; O. Ł a t y s z o n e k, Symbolika państwowa Białoruskiej Republiki Ludowej, [w:] Białoruś w XX stuleciu. W kręgu kultury i polityki, red. D. Michaluk, Toruń 2007, s. 215–224; O. Ł a t y s z o n e k, E. M i r o n o w i c z, Historia Białorusi, Białystok 2002.

1

PW 51.indb 807

2015-05-11 15:16:03

808

PIOTR EBERHARDT

tyle że ich przyszły status był nieokreślony. Strona niemiecka okupująca ziemie białoruskie odniosła się pozytywnie do narodowych aspiracji miejscowych działaczy. Z tego też powodu stronnictwa białoruskie uzyskały duże możliwości swobodnego funkcjonowania i głoszenia poglądów politycznych. Reprezentowały one trzy główne orientacje ideologiczne, pomiędzy którymi różnice miały często charakter bardziej społeczny niż narodowy. Oprócz działaczy zmierzających do utworzenia niepodległej Białorusi, względnie państwa związkowego białorusko-litewskiego, istniały ugrupowania prorosyjskie lub znacznie słabsze propolskie. Przedstawiciele orientacji niepodległościowej zdawali sobie sprawę ze swej słabości i też liczyli bardziej na status autonomiczny, niż na uzyskanie pełnej suwerenności. Pomimo tego wszyscy działacze, którym była bliska przyszłość Białorusi, zmierzali do wyodrębnienia wszystkich ziem zamieszkałych przez ludność, używającą w życiu codziennym języka białoruskiego, w jedną niepodzielną jednostkę terytorialną. Byli przekonani, że ziemie białoruskie różnią się językiem, obyczajami i kulturą od sąsiednich etnicznych obszarów polskich, rosyjskich, ukraińskich, litewskich i łotewskich.

Wykorzystując destabilizację wywołaną upadkiem caratu powstały liczne partie i organizacje polityczne. Do ważniejszych z nich należał Białoruski Komitet Narodowy, Białoruska Partia Ludowych Socjalistów, Zjednoczenie Chrześcijańsko-Demokratyczne, Białoruska Ludowa Hromada, Białoruski Związek Narodowy, Białoruska Organizacja Wojskowa, itd. W marcu 1917 r. odbył się zjazd białoruskich organizacji, na którym opowiedziano się za autonomią Białorusi w ramach Federacji Rosyjskiej. Na przewodniczącego Białoruskiego Komitetu Narodowego wybrano Romana Skirmunta, znanego działacza, byłego deputowanego do Dumy Rosyjskiej. W trakcie zjazdu powołano komisję do opracowania programu działania na przyszłość. Między innymi miała ona określić granice etnograficzne przyszłej Białorusi, jako autonomicznej prowincji w składzie demokratycznej i federacyjnej Rosji. W tym celu Skirmunt udał się do Petersburga na rozmowy z przedstawicielami Rządu Tymczasowego Republiki Rosyjskiej.

Miały one dotyczyć uprawnień władz autonomicznych i samorządowych oraz wprowadzenia języka białoruskiego do szkolnictwa. Propozycje te nie spotkały się z zainteresowaniem władz rządu Aleksandra Kiereńskiego, który nie miał jeszcze wyklarowanego stanowiska wobec ruchów odśrodkowych, które pojawiły się nie tylko na Białorusi.

Na samej Białorusi pozycja Białoruskiego Komitetu Narodowego ulegała osłabieniu. Było to spowodowane narastającą radykalizacją mas chłopskich, które domagały się daleko idących zmian społecznych, w tym reformy agrarnej, co nie odpowiadało wielkim posiadaczom ziemskim, do których należał Skirmunt. Zarzucano mu propolską postawę i konserwatyzm społeczny. W następstwie przeprowadzonej reorganizacji został on z władz Komitetu usunięty. Powołano Centralną

PW 51.indb 808

2015-05-11 15:16:03

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

809

Radę Białoruskich Organizacji i Partii, na której czele stanął Arkadiusz Smolicz, reprezentujący poglądy bardziej lewicowe. W tej nowej organizacji rywalizowały dwie orientacje polityczne. Pierwsza z nich prorosyjska, w zasadzie obojętnie nastawiona wobec postulatów narodowych, druga zaś domagała się uzyskania w ramach Federacji Rosyjskiej daleko idącej autonomii terytorialnej, społecznej i kulturalnej. O ograniczonym zakresie tych dezyderatów świadczy fakt, że nie zamierzano tworzyć jakichkolwiek białoruskich ugrupowań militarnych.

Poważne reperkusje polityczno-społeczne na scenie białoruskiej wywarła rewolucja bolszewicka w Rosji. Procesy dezintegracyjne objęły terytorium całego byłego imperium rosyjskiego. Pojawiły się szerokie możliwości dla swobodnej działalności politycznej. Zostało to stosunkowo szybko wykorzystane przez ugrupowania, które porzuciły postulaty autonomii na rzecz suwerenności. Powstała koncepcja odtworzenia państwa białorusko-litewskiego, względnie powstania niepodległej Białorusi. Momentem przełomowym była sesja przedstawicieli Rady Zjazdu Wszechbiałoruskiego, która odbyła się w marcu 1918 r. w Mińsku.

Proklamowano na niej powstanie Rady Białoruskiej Republiki Ludowej, na której posiedzeniu w dniu 25 marca 1918 r. został ogłoszony formalny akt niepodległości Białoruskiej Republiki Ludowej (BRL). Zapowiedziano w nim oficjalnie, że nowe państwo ma objąć wszystkie ziemie, gdzie mieszka i stanowi liczebną przewagę naród białoruski. Przyjęto, że do tego obszaru należy: Mohylewszczyzna, Mińszczyzna, Grodzieńszczyzna z Białymstokiem, Wileńszczyzna z Wilnem, Witebszczyzna, Smoleńszczyzna oraz pograniczne części sąsiednich guberni zamieszkałych przez Białorusinów.

Zważywszy, że nigdy nie istniało na scenie politycznej niepodległe państwo białoruskie, a jednocześnie nie zakładano możliwości powrotu do historycznych granic byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego2, określenie zasięgu geograficznego tworzonego państwa było zadaniem dość złożonym. Musiało siłą rzeczy opierać się o założenia subiektywne i tak też stało się w rzeczywistości. Nawiązano w sposób arbitralny do delimitacji przeprowadzonej przez Jefima Karskiego, białoruskiego uczonego, pełniącego w latach 1905–1910 funkcję rektora rosyjskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Był on wybitnym lingwistą i autorem monumentalnego dzieła pt. Białorusini, w którym zamieścił mapę zasięgu geograficznego ludności posługującej się narzeczami języka białoruskiego (Il. 1). Mapa ta stała się dla białoruskich ugrupowań niepodległościowych wiarygodną podstawą merytoryczną do wyznaczenia granic przyszłego państwa białoruskiego. Opracowana przez Karskiego mapa była cennym dokumentem naukowym, który w sposób Przebieg historycznych granic Wielkiego Księstwa Litewskiego został przedstawiony w opracowaniu autora: P. E b e r h a r d t, Wschodnia granica Litwy, „Przegląd Geopolityczny” 2009, nr 1 (2), s. 6–24.

2

PW 51.indb 809

2015-05-11 15:16:03

810

PIOTR EBERHARDT

Il. 1. J. Karski, „Etnograficzna mapa Białorusi” (skala 1:1 600 000), Wilno 1904. Źródło: J. Karski, „Biełorusy, Wilenskij Wremiennik”, Izdanije Witenskowo General-Gubernatorstwa, Uprawlienije Kniga I, Wilna 1904.

wierny odtwarzał rozprzestrzenienie się języka białoruskiego3. Niemniej było to dzieło dość jednostronne i zawężone jedynie do jednego kryterium etniczności, tzn. języka. Nie mogło więc jednoznacznie określać narodowości. Pomijało kryterium religijne, wówczas bardzo ważne, gdyż świadczyło o przynależności ludności Karski był autorem dwóch map poświęconych rozprzestrzenieniu się ludu białoruskiego, które niewiele się różniły. Pierwsza z nich była opublikowana w 1904 r. zaś druga w 1917 r.

Były identycznie zatytułowane Etnografičeskaja karta biełoruskovo plemieni i w tej samej skali 1:1 600 000. Wcześniejsza miała bogatszą treść i wydzielone dialekty języka białoruskiego. Różnice między nimi co do zasięgu i granic obszaru zamieszkałego przez Białorusinów są niewielkie.

Oryginały tych map znajdują się w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Reprodukcje znajdują się w książce: D. M i c h a l u k, Przebieg granicy między Białoruską Republiką Ludową a Ukraińską Republikę Ludową w koncepcjach ukraińskich i białoruskich działaczy narodowych w latach 1918–1919 – przedstawienie kartograficzne, [w:] Białoruś w XX stuleciu. W kręgu kultury i polityki, red. D. Michaluk, Toruń 2007, s. 272–273.

3

PW 51.indb 810

2015-05-11 15:16:04

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

811

do odrębnego kręgu kulturowego. Nie uwzględniało subiektywnych deklaracji narodowościowych. Nie znaczy to, że wyznacznik językowy nie był istotny, jednak często nie oddawał on rzeczywistości narodowej. Na rozległych pograniczach etnicznych istniały dialekty mieszane, które różniły się nieznacznie lub ludność była dwujęzyczna i miała trudności z własną identyfikacją, która podlegała ewolucyjnym przeobrażeniom. Można tu podać jako przykład Wileńszczyznę, która była zaliczana w zależności od narodowości badacza do polskiego, litewskiego lub białoruskiego obszaru językowego. Te niejednoznaczności spowodowały, że wspomniana mapa była i jest stałym obiektem kontrowersji naukowych4.

Ze względu na polityczną wagę tego ujęcia kartograficznego, które jest ciągle przypominane i komentowane, warto je zaprezentować i omówić w sposób bardziej szczegółowy. Na mapie Karskiego terytorium zajęte przez ludność używającą języka białoruskiego jest bardzo rozległe. Rozciąga się od Białegostoku po Rżew i Briańsk oraz od Dyneburga po Nowogród Siewierski. Na zachodzie tzw. ziemie białoruskie obejmują Wilno oraz jego okolice z Trokami, Podbrodziem i z Mejszagołą.

Kolejny terytorialny klin wysunięty daleko na zachód włącza do tzw. ziem białoruskich region białostocko-grodzieński, z powiatem grodzieńskim, wołkowyskim, sokólskim i częściowo białostockim, włącznie z miastem Białystok. Na północy dochodzi ten klin do Druskiennik i Augustowa, zaś na zachodzie dociera do Knyszyna, Choroszczy i Starosielc.

Granica białorusko-ukraińska przebiega równoleżnikowo zgodnie z historycznie ukształtowanymi granicami oddzielającymi dialekty białoruskie od ukraińskich. Zaczyna się w miejscu usytuowanym daleko na zachodzie w pobliżu Bielska Podlaskiego, który jest po ukraińskiej stronie rozgraniczenia, podobnie jak pobliska Hajnówka. Natomiast położoną bardziej na wschód Białowieżę włączono do Białorusi. Wytyczona granica w regionie poleskim została przeprowadzona w sąsiedztwie Prużan, Berezy Kartuskiej, Małkowicz oraz Łunińca. Na południe od tego miasteczka granica dochodzi do Prypeci. Całe rozległe Polesie wraz z Pińskiem, według Karskiego należy do językowej strefy ukraińskiej. W sąsiedztwie Morzysza granica odchodzi od Prypeci docierając do guberni kijowskiej, w pobliżu ujścia Prypeci do Dniepru. Dalszy ciąg rozgraniczenia, nadal o układzie równoleżnikowym, przebiega na północ od ukraińskiego Czernihowa oraz na południe od białoruskiej Horodni i zbliża się do wspomnianego Nowogrodu Siewierskiego.

Najdłuższa jest granica białorusko-rosyjska. Wysunięta jest daleko na wschód i dochodzi prawie do Briańska, Rżewa i Wiaźmy. Dzięki temu w ramy tzw. ziem W niniejszym artykule pominięto złożoną problematykę etniczną (narodowościową, wyznaniową i językową) Białorusi. Informacje w tym zakresie zawarte są w książce autora: P. E b e r h a r d t, Przemiany narodowościowe na Białorusi, Warszawa 1993.

4

PW 51.indb 811

2015-05-11 15:16:04

812

PIOTR EBERHARDT

białoruskich wchodzi szeroko ujęta Smoleńszczyzna oraz takie miasta jak Starodub, Mglin, Rosław, Jelnia i Dorohobuż. Na północy ziemie białoruskie graniczą też z obszarem etnicznie wielkoruskim. Odcinek północny, także o charakterze równoleżnikowym, wykreślono w pobliżu Wielkich Łuków; obejmuje skrawki guberni twerskiej i pskowskiej oraz prawie całą gubernię witebską. W części północno-zachodniej do tzw. ziem białoruskich Karski włączył wschodnią część tzw. Inflant Polskich, po powiatowe miasto Lucyn. W pobliżu Dyneburga wytyczone rozgraniczenie dochodzi do Dźwiny, obejmując wschodnią część powiatu Iłłkukszta, należącego do historycznej Kurlandii. W tym miejscu według badacza stykają się etniczne obszary białoruskie, litewskie i łotewskie. Bardziej na południe od tego punktu położone były Święciany – na zachód od tej miejscowości, według badacza, znajdowały się wsie litewskojęzyczne, a na wschód białoruskojęzyczne.

Było z góry wiadomo, że tak wykreślone granice Białorusi nie tylko nie będą zaakceptowane przez Rosję, ale również zostaną zakwestionowane przez Litwinów, Łotyszy i Polaków. Była to propozycja pod względem terytorialnym maksymalistyczna i miała bardziej wydźwięk ideologiczny, niż polityczny. Niemniej została zaakceptowana bezkrytycznie przez przedstawicieli białoruskiego ruchu narodowego. Z dezaprobatą jedynie przyjęto południowy odcinek granicy białorusko-ukraińskiej. Uważano, że Karski popełnił wyraźny błąd odłączając od Białorusi Polesie z Pińskiem oraz Podlasie z Bielskiem Podlaskim i Drohiczynem.

Wskazywano na to, że słuszniejszym rozwiązaniem było nawiązanie do południowej granicy byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego i przyjęcie kryterium historycznego, a nie wątpliwego i dyskusyjnego wyznacznika lingwistycznego.

Nie zmieniło to podstawowego faktu, że projekt graniczny Karskiego stał się podstawą rozważań naukowych, a następnie programów politycznych odniesionych do rozległości terytorialnej tworzącego się państwa białoruskiego.

Ze względu na wagę problematyki granicznej Ludowy Sekretariat Spraw Zagranicznych Białoruskiej Republiki Ludowej powołał specjalną komisję, której zadaniem było kartograficzne wytyczanie przebiegu granic formującego się państwa. Na czele zespołu rzeczoznawców stanął pułkownik byłego rosyjskiego sztabu generalnego Dymitr Bether. Wykorzystano mapę Karskiego, na którą naniesiono drobne weryfikacje na granicy wschodniej, zachodniej i północnej.

Wyjątek stanowiło rozgraniczenie białorusko-ukraińskie, które przesunięto na kilku odcinkach daleko na południe. Większą część Polesia z Pińskiem, Brześciem Litewskim, Bielskiem Podlaskim i Prużaną włączono do Białorusi. Tak opracowana propozycja terytorialna odzwierciedlała stanowisko władz nowej republiki na kwestie graniczne.

Postulowane przez Białoruską Republikę Ludową granice kształtującego się państwa miały charakter czysto symboliczny i mogły być zrealizowane jedynie

PW 51.indb 812

2015-05-11 15:16:04

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

813

w przypadku wyjątkowo korzystnej koniunktury politycznej. W schyłkowej fazie wojny sprzyjała ona wyjątkowo aspiracjom białoruskim. Okupacyjne władze niemieckie były nastawione przychylnie do tworzonej państwowości, tyle że przygotowywały się do opuszczenia Białorusi. Wojna domowa w Rosji wyłączała ten kraj z możliwości aktywniejszej interwencji zbrojnej. Jedynym celem doraźnym z kolei władz bolszewickich była anarchizacja życia oraz popieranie miejscowych ugrupowań rewolucyjnych. Na zachodzie tworzyły się dopiero zaczątki państwowości polskiej. Na terytorium Białorusi, wykorzystując niestabilną sytuację, organizowały się ugrupowania wojskowe złożone z miejscowych Polaków zmierzających do odtworzenia, w takiej czy innej formie, historycznej Rzeczypospolitej. Wzmacniały również pozycję polityczną ruchy narodowe na pobliskiej Litwie i Łotwie, ale jeszcze nie były w stanie wysuwać roszczeń terytorialnych wobec obszarów uznawanych przez władze Białoruskiej Republiki Ludowej za ziemie, do których ma moralne prawo naród białoruski.

Każdy z sąsiadów Białorusi tworzył jednak ekspansjonistyczne programy terytorialne, które kolidowały, tak w sprawach generalnych, jak i szczegółowych, z wizją przyjętą przez władze w Mińsku. Zdawano sobie sprawę z abstrakcyjności i niewielkiego znaczenia politycznego tej wizji, co wynikało ze słabości militarnej kształtującego się państwa białoruskiego. Zakreślone w tak dużym rozmiarze terytorium nowej Białorusi było nie do przyjęcia przez Rosjan i Polaków, którzy nie ukrywali swoich aspiracji terytorialnych i zamierzali w najbliższej przyszłości podporządkować sobie na razie jeszcze nieokreślone, ale rozległe obszary zamieszkałe w większości przez Białorusinów, a położone na styku ich interesów strategicznych.

Władze białoruskie zdając sobie sprawę, że kwestie prawomocnego ustalenia granicy zachodniej z Polską oraz północno-wschodniej z Rosją nie dojrzały do rozstrzygnięcia, podjęły próbę usankcjonowania na zasadzie porozumienia dwustronnego granicę południową z Ukrainą i zachodnią z Litwą. Status prawny i polityczny Ukrainy był równie słaby jak Białorusi. Została wprawdzie uznana przez państwa centralne, a delegacja ukraińska uczestniczyła nawet w rokowaniach niemiecko-bolszewickich w Brześciu. Uzyskała wówczas na mocy zawartego traktatu gubernię chełmską oraz obietnicę, że jej granica północna będzie przebiegała wzdłuż linii Międzyrzec Podlaski, Sarnaki, Mielnik, Wysokie Litewskie, Kamieniec Litewski, Prużana i jezioro Wyganowskie. Przy takim rozgraniczeniu Brześć i Pińsk miały być w składzie Ukrainy. Werdykt ten był nie do przyjęcia przez władze w Mińsku. Pomimo rozbieżnych stanowisk obie strony były zainteresowane polubownym i definitywnym załatwieniem sporu granicznego. Obawiały się zbliżającego się, nieuniknionego rewanżyzmu rosyjskiego i polskiego. Strona ukraińska wolała mieć po północnej stronie swojej granicy słabą Białoruś niż Rosję, względnie Polskę. Sądzono również, że oficjalne po-

PW 51.indb 813

2015-05-11 15:16:04

814

PIOTR EBERHARDT

rozumienie białorusko-ukraińskie wzmocni ich pozycję międzynarodową, jako suwerennych państw, tak wobec Rosji, jak też mocarstw zachodnich.

Rozmowy obu delegacji państwowych rozpoczęły się w kwietniu 1918 r. w Kijowie5. Początkowo starano się ustalić punkt wyjściowy delimitacji na pograniczu wschodnim. Białorusini przyjęli miejscowość Hremacz w powiecie Nowogród Siewierski, natomiast Ukraińcy bardziej na północ położone miasto Mglin. Strona ukraińska początkowo zaproponowała tzw. linię strategiczną. Została ona odrzucona przez Białorusinów. Obie delegacje uzgodniły, że wspólna granica powinna być wykreślona na podstawie kryterium etnograficznego. Nie ułatwiło to pertraktacji, gdyż spierające się strony traktowały jako swoich rodaków ludność szeroko ujętej strefy przygranicznej o słabo wyrobionym poczuciu narodowym. Ponadto Ukraińcy uważali, że uzgodnienia delimitacyjne powinny dotyczyć wschodniego odcinka granicy, gdyż rozgraniczenie od jeziora Wyganowskiego do punktu, w którym stykają się granice etniczne polskie, ukraińskie i białoruskie zostały już definitywnie ustalone i rozstrzygnięte. Motywowano to argumentem, że odcinek zachodni granicy został już uprawomocniony w traktacie brzeskim. Prowadzone rozmowy dotyczyły całego przebiegu przyszłej granicy białorusko-ukraińskiej.

Początkowo delegacja białoruska nie była w pełni przygotowana merytorycznie do pertraktacji. Dopiero po dokooptowaniu w drugiej fazie rozmów kompetentnego badacza Mitrofana Downar-Zapolskiego stanowisko białoruskie uległo wzmocnieniu i stało się bardziej konstruktywne. Domagał się on w sposób bardziej bezkompromisowy, aby przyszła granica białorusko-ukraińska była przeprowadzona wzdłuż południowych rozgraniczeń powiatów: brzeskiego, kobryńskiego, pińskiego, morzyskiego, rzeczyckiego, homelskiego. Argumentował, że Podlasie oraz zachodnie i wschodnie Polesie, po obu stronach Prypeci, powinny być przyłączone do Białorusi, zarówno z powodów etnograficznych, jak historycznych6. Należały one w późnym średniowieczu do księstwa turowsko-pińskiego, a po Unii Lubelskiej były częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nie były te argumenty zaakceptowane przez stronę ukraińską, która nie zważając na brak wspólnych uzgodnień zaczęła wprowadzać własną administrację i szkolnictwo ukraińskie na spornych obszarach położonych w dorzeczu Prypeci. Do ukraińskiej Pertraktacje graniczne między Białorusią i Ukrainą zostały w sposób szczegółowy omówione w obszernej książce: D. M i c h a l u k, Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. U podstaw białoruskiej państwowości, Toruń 2010.

6 Dla Downar-Zapolskiego przyłączenie Polesia do Białorusi było niezmiernie istotne. Uzasadniał to w sposób następujący: „na wschodzie nasi Białorusini zrusyfikowali się, na zachodzie w znacznej części spolonizowali się, a nasza południowa część (tj. Polesie) [jest] najcenniejsza i pod względem narodowościowym i ekonomicznym. Z punktu widzenia historii i etnografii my na południu ustąpić niczego nie powinniśmy” (D. M i c h a l u k, op. cit., s. 249).

5

PW 51.indb 814

2015-05-11 15:16:04

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

815

guberni wołyńskiej, względnie czernihowskiej, przyłączono powiaty: piński, brzesko-litewski, kobryński, morzyski, rzeczycki, homelski oraz dużą część powiatu prużańskiego, słuckiego, bobrujskiego, rohaczewskiego i siewskiego.

Decyzje o ustaleniu swojej granicy północnej strona ukraińska podjęła jednostronnie, pomimo oficjalnego protestu przedstawicieli reprezentujących Białoruską Republikę Ludową7. Rozmowy obu delegacji zakończyły się więc dla strony białoruskiej niepowodzeniem i nie doprowadziły do porozumienia. Stanowisko białoruskie było jednak przedstawione i w późniejszym czasie wielokrotnie przypominane. Miało to początkowo wymowę symboliczną, a po wielu latach okazało się, że i polityczną, gdyż dzisiejsza granica południowa Białorusi jest zgodna z poglądem przyjętym wówczas przez delegatów białoruskich.

Bardziej kontrowersyjną kwestią było porozumienie graniczne, nie tyle ze słowiańską Ukrainą, co z położoną na zachodzie bałtycką Litwą. Wśród elity politycznej litewskiej oraz białoruskiej nie było wyklarowanej opinii, czy dążyć do odtworzenia Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli wspólnego państwa Litwinów i Białorusinów, czy też zmierzać do dwóch odrębnych i suwerennych jednostek politycznych. Każdy z tych wariantów miał swoje pozytywy, ale również potencjalne zagrożenia, o których obie strony zdawały sobie doskonale sprawę.

Bez względu na podjęte decyzje o jedności lub podziale, zakładano że między częścią białoruską a litewską będzie przeprowadzone rozgraniczenie nawiązujące do konfiguracji zasięgów etnicznych. W miarę czasu idea nawiązująca do tradycji i wspólnoty terytorialnej Wielkiego Księstwa Litewskiego stawała się coraz mniej realna. Przy umacnianiu się tendencji odśrodkowych, zmierzających do dualistycznego podziału, kwestia odpowiedniego rozgraniczenia nabierała coraz większego znaczenia. Wiązała się ona nieodłącznie z przynależnością państwową Wilna, bez którego dwa państwa nie wyobrażały sobie przyszłości.

Dla Litwinów Wilno było historyczną stolicą. Białorusini też uważali się za spadkobierców spuścizny Wielkiego Księstwa Litewskiego. Uważali, że państwo to będące przez kilka wieków integralną częścią Rzeczypospolitej miało charakter bardziej słowiański (białoruski) niż litewski. Wielokrotnie podkreślano, że Wilno jest położone na etnicznym obszarze białoruskim, o czym świadczyła mapa Karskiego. Nie przyjmowano do wiadomości faktu, że samo Wilno miało oblicze polsko-żydowskie, zaś w regionie wileńskim dominowała ludność coraz bardziej identyfikująca się z polskością. Było to zresztą ignorowane również przez Litwinów, którzy wskazywali na jego starodawny litewski rodowód i z determinacją Żądania terytorialne formułowane przez prawie wszystkich ukraińskich działaczy politycznych cechowały się wyraźnym maksymalizmem i niechęcią do zawierania rozstrzygnięć kompromisowych.

Odnosiło się to nie tylko do granicy białorusko-ukraińskiej. S. S k r z y p e k, Ukraiński program państwowy. Na tle rzeczywistości, Londyn 1948.

7

PW 51.indb 815

2015-05-11 15:16:04

816

PIOTR EBERHARDT

występowali o przyłączenie Wilna, wraz z najbliższymi jego okolicami, do państwa litewskiego. Był to postulat nie do zaakceptowania przez władze Białorusi.

Doprowadzenie do rozwiązania kompromisowego, satysfakcjonującego obie strony, nie było już możliwe. Niemniej raz zainicjowane rokowania, ze względów taktycznych i propagandowych, musiały być kontynuowane.

W tej trudnej sprawie większą elastyczność wykazali Białorusini, gdyż Rada Białoruskiej Republiki Ludowej zwróciła się 3 listopada 1918 r. do litewskiej Taryby, pełniącej funkcję tymczasowego rządu Republiki Litewskiej8 z oficjalną notą, w której zaproponowano spotkanie delegacji obu przedstawicielstw narodowych.

Równocześnie stwierdzono, że rząd białoruski jest zainteresowany powstaniem dwuczłonowego państwa litewsko-białoruskiego. Wstępnym krokiem miało być utworzenie wspólnego tymczasowego parlamentu białorusko-litewskiego, którego zadaniem było wyłonienie Rządu Tymczasowego. W prezentowanym stanowisku nie ukrywano, że w razie niedojścia do porozumienia, Białorusini z Wileńszczyzny będą zmuszeni do przyłączenia się do państwa białoruskiego.

Podobny warunek dotyczył również Grodzieńszczyzny i Białostocczyzny9.

Rozmowy obu delegacji, w której również brali udział przedstawiciele białoruskiej ludności Wileńszczyzny, nie przyniosły konstruktywnych rezultatów.

Pomimo że obie strony obawiały się interwencji Polski, to jednak sprzeczności interesów były na tyle głębokie, że niezależnie od porozumienia w wielu szczegółowych kwestiach nie podjęto wiążących decyzji, które byłyby w stanie doprowadzić do jedności politycznej obu państw. Nie podpisano również formalnej umowy, co dało powód do odmiennej ich interpretacji. Litwini obawiali się, że przy włączeniu do wspólnego państwa guberni witebskiej, mohylewskiej, smoleńskiej i mińskiej zostaną zmajoryzowani przez większość białoruską. Nie odpowiadały im jednak przede wszystkim wykorzystane kryteria etniczne. Przyjęli jako warunek przyłączenie do Litwy większej części guberni grodzieńskiej i wileńskiej. W takiej sytuacji optymalną dla Litwinów granicą między obu państwami byłaby tzw. linia frontu niemiecko-rosyjskiego z 1915 r. W składzie państwa litewskiego znalazłaby się ludność białorusko i polskojęzyczna wyznania katolickiego. Wierzono, że zostanie ona poddana asymilacji i będzie lojalna wobec państwowości litewskiej.

Litewska Rada Krajowa, tzw. Taryba została utworzona we wrześniu 1917 r. przez patriotycznych działaczy litewskich. Niemieckie władze okupacyjne nie oponowały przy jej powstaniu, gdyż była ona dla nich użyteczna. Litwini traktowali ją jako zalążek przyszłej władzy państwa litewskiego, ścisłe związanego z Niemcami o ograniczonej suwerenności, ale z wyraźnie określonymi granicami obejmującymi ziemie zamieszkałe „dziś lub dawniej” przez ludność litewską. Zaliczano do nich gubernie kowieńską, wileńską i większą część guberni grodzieńskiej z Grodnem. Szerzej wyjaśniono to zagadnienie w monografii: P. Ł o s s o w s k i, Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883–1938, Warszawa 1985, s. 86.

9 D. M i c h a l u k, op. cit., s. 382–383.

8

PW 51.indb 816

2015-05-11 15:16:04

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

817

Tego typu program terytorialny był nie do przyjęcia przez stronę białoruską. Ze względu na zmianę uwarunkowań politycznych, w tym opanowanie zachodniej Białorusi przez Polaków, a wschodniej przez bolszewików, rozmowy białorusko-litewskie zostały zawieszone i do nich już nie powrócono.

Sekretariat Ludowej Białoruskiej Republiki Ludowej zajął również stanowisko wobec granicy polsko-białoruskiej. Zostało ono zawarte w dokumencie zatytułowanym Opis granic BRL10. Według tej propozycji granica z Polską rozpoczynała się w pobliżu Włodawy nad Bugiem, po czym miała przebiegać nurtem tej rzeki do ujścia Nurca. Następnie była wytyczona wzdłuż tej rzeki, aż do Brańska, stamtąd zaś kierowała się do Suraża położonego nad Narwią. Dalej zaś idąc tą rzeką dochodziła do ujścia Biebrzy, po czym docierała do Kanału Augustowskiego, pozostawiając Augustów po stronie polskiej, w dalszym swym przebiegu zmieniała kierunek na równoleżnikowy dochodząc do Niemna, w pobliżu Druskiennik.

Miał tu znajdować się punkt styku granic Białorusi, Litwy i Polski.

Białoruskie i litewskie programy terytorialne były w zasadzie ignorowane w Warszawie. Zarówno zwolennicy koncepcji inkorporacyjnej, jak i federacyjnej widzieli etniczne pogranicze polsko-litewsko-białoruskie w granicach Polski.

Dotyczyło to przede wszystkim guberni grodzieńskiej i wileńskiej. Do sporu białorusko-litewskiego o Wilno nie podchodzono zbyt poważnie. Wiedziano, że słowiańskojęzyczna ludność wyznania katolickiego mieszkająca w tych dwóch guberniach, a ona właśnie zdecydowanie dominowała, będzie optowała za Polską.

Z tego powodu przyjęto metodę wyczekiwania, zdając sobie sprawę, że o losie tych obszarów zadecyduje siła militarna. Nie wierzono w kompromisowe porozumienie litewsko-białoruskie w sprawie przynależności Wilna. Kolejne wydarzenia potwierdziły słuszność tego stanowiska, gdyż wypowiedzi polityków białoruskich i litewskich były wobec siebie coraz bardziej wrogie. Strona białoruska przyjęła, że granica litewsko-białoruska musi być wytyczona na zachód od Wilna. Założono w sposób dogmatyczny, że jedynie granica określona przez Karskiego ich satysfakcjonuje. W tej sprawie nie byli gotowi na kompromis. Rozgraniczenie to miało przebiegać od Druskiennik do miasta Orany, a następnie do wsi Woronowo.

Od tej miejscowości granica wyginała się szerokim łukiem, pozostawiając po stronie białoruskiej Wilno i Troki, idąc w pobliżu wsi Olkieniki, Klecze, Wysoki Dwór, Kiejtowiszki, Muśniki, Szyrwinty i Dubinki docierała do Święcian. Od tego miasta wytyczono ją przez Hoduciszki, Widze i jezioro Dryświaty, aż do Turmontu będącego punktem styku granic Litwy, Białorusi i Kurlandii.

Przynależność polityczna Kurlandii oraz byłych Inflant Polskich (Łatgalii) była jeszcze niewiadoma. Do tych dwóch prowincji aspirowała Łotwa. Obsza Memoriał ten został przedstawiony i omówiony we wspomnianej już książce: D. M i c h a l u k, op. cit., s. 260–261.

10

PW 51.indb 817

2015-05-11 15:16:04

818

PIOTR EBERHARDT

rem spornym była wschodnia część powiatu Iłłukszta należąca do Kurlandii.

Następnie proponowano granicę wzdłuż Dźwiny. Nie było wyklarowanego stanowiska wobec przynależności państwowej położonego po północnej stronie rzeki Dyneburga zamieszkałego przez Żydów, Rosjan i Polaków. Nie wykluczano jego przyłączenia do Białorusi ze względu na fakt, że w okolicach tego miasta mieszka ludność słowiańska, używająca dialektów języka białoruskiego.

W tej sprawie Białorusini podjęli nawet rozmowy z przedstawicielami Łotwy.

Proponowana granica białorusko-łotewska na wschód od Dyneburga zmieniała kierunek na południkowy i przecinała terytorium Łatgalii, włączając do Białorusi obszary położone na wschód od Drui, Lucyna i Janowa. Przy stacji kolejowej Korsówka znajdować się miał styk granic Łotwy, Białorusi i Rosji.

Ze względu na nieustabilizowaną sytuację w Rosji i konieczność przestrzegania przez nią wiążącego ją jeszcze traktatu brzeskiego, władze bolszewickie nie były zainteresowane rokowaniami granicznymi z Białorusią. Podchodziły w sposób lekceważący do władz w Mińsku, które traktowały jako tymczasowe i nie posiadające atrybutów właściwych dla normalnie funkcjonującego państwa.

Nie mając partnera do rozmów, sprawa ustalenia granicy białorusko-rosyjskiej została zawieszona. Wierzono jedynie w retorykę bolszewików, którzy głosili deklaratywnie, że przy ustalaniu granic między państwami powinna decydować nie siła, lecz zasady samostanowienia narodowego. Strona białoruska uważała, że linia ustanowiona przez Karskiego spełnia te wymogi i będzie zaakceptowana, gdyż jest zgodna z rozgraniczeniem oddzielającym naród białoruski od rosyjskiego.

Prowadzone pertraktacje nad przebiegiem granic umożliwiły przedstawienie kształtu terytorialnego przyszłego państwa białoruskiego. W związku z tym wydano w końcu 1918 r. schematyczną mapę Białorusi, rozpowszechnioną przez Białoruskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe „Ojczyzna”. Przyjęła ona w przybliżeniu granice z Polską, Litwą, Łotwą i Rosją według koncepcji Karskiego, zaś z Ukrainą wg projektu Downara-Zapolskiego (Il. 2). Określenie ostatecznego stanowiska w sprawie granicznej było ważne, gdyż władze białoruskie zaczęły się przygotowywać do konferencji pokojowej w Paryżu. Zdawano sobie sprawę, że na zachodzie wiedza o istnieniu odrębnego narodu białoruskiego jest znikoma. Dla wykazania, że nie jest to fikcja i kraj ten ma wyraźnie określone usytuowanie geograficzne w Europie, z inicjatywy działaczy białoruskich została opublikowana w Berlinie, na początku 1919 r., mapa zatytułowana: Carte de la République Démocratique Blanche Ruthénienne w skali 1:2 000 000 (Il. 3).

Mapa ta ze względu na opanowanie Mińska przez bolszewików, straciła prawie od razu aktualność polityczną. Stanowi jednak interesujący dokument historyczno-kartograficzny, który przedstawia wiernie stanowisko ówczesnych władz Białoruskiej Republiki Ludowej w sprawie granic. Nawet w przypadku utrzymania

PW 51.indb 818

2015-05-11 15:16:04

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

819

Il. 2. Mapa Białoruskiej Republiki Ludowej, Wyd. Białoruskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe „Ojczyzna”, Minsk 1918. Źródło: D. Michaluk, „Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. U podstaw białoruskiej państwowości”, Toruń 2010.

państwowości białoruskiej prawdopodobieństwo urzeczywistnienia tak skrajnych postulatów terytorialnych było niewielkie. Trudno było się spodziewać, aby Rosja zrezygnowała ze Smoleńszczyzny, Polska z Grodna, Białegostoku czy Brześcia, Litwa z Wilna, zaś Łotwa z Dyneburga itd.

Okres koniunktury politycznej i istnienie pewnej próżni geopolitycznej były krótkotrwałe. Opuszczenie Białorusi przez wojska niemieckie, które wspomagały białoruski ruch narodowy, stojący w opozycji wobec hegemonii rosyjskiej lub polskiej, było jednocześnie końcem państwowości białoruskiej. Wycofywanie się Niemców wiązało się z wkroczeniem od wschodu Armii Czerwonej. Bolszewicy wkroczyli do Mińska 10 grudnia 1918 r. Rząd Białoruskiej Republiki Ludowej przeniósł się do Wilna. Pomimo że władze suwerennej Białorusi miały charakter dość symboliczny i nie były oficjalnie uznawane ani przez sąsiadów, ani też przez społeczność międzynarodową, to jednak były świadectwem

PW 51.indb 819

2015-05-11 15:16:04

820

PIOTR EBERHARDT

Il. 3. Mapa Białoruskiej Republiki Ludowej, skala 1:2 000 000, Berlin, 1919. Źródło: D. Michaluk, „Przebieg granicy między Białoruską Republiką Ludową a Ukraińską Republikę Ludową w koncepcjach ukraińskich i białoruskich działaczy narodowych w latach 1918–1919 – przedstawienie kartograficzne”, [w:] D. Michaluk (red.), „Białoruś w XX stuleciu.

W kręgu kultury i polityki”, Toruń 2007.

urzeczywistnienia idei państwowości białoruskiej. Z tego powodu białoruscy i rosyjscy bolszewicy nie mogli ignorować faktu istnienia narodu białoruskiego, który ujawnił aspiracje do odrębności państwowej, z czym wiąże się prawo do samookreślenia narodowego.

Z tego też powodu wraz z wkroczeniem na terytorium Białorusi Armii Czerwonej proklamowano w Moskwie 8 grudnia 1918 r. utworzenie nowej republiki sowieckiej. Trwała ona bardzo krótko, gdyż dokonano podziału i powołano Socjalistyczną Republikę Litewską obejmującą gubernie kowieńską i wileńską oraz Socjalistyczną Republikę Białoruską złożoną z guberni grodzieńskiej, mińskiej, witebskiej i smoleńskiej, a następnie powiększonej o gubernie mohylewską i homelską. Akty proklamacyjne miały charakter tymczasowy, gdyż tylko część centralna i wschodnia kraju zostały opanowane przez wojska bolszewickie. Powstały jednak warunki do ukonstytuowania się tzw. Tymczasowego Robotniczo-Włościańskiego Rządu Białorusi, który

PW 51.indb 820

2015-05-11 15:16:05

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

821

w ogłoszonym manifeście unieważnił wszystkie rozporządzenia podjęte przez władze Białoruskiej Republiki Ludowej. Na wniosek Zjazdu Sowietów Białorusi ogłoszono 3 lutego 1919 r. ustawę o przyłączeniu Białorusi do federacyjnego związku z bolszewicką Rosją. W następstwie tej decyzji inkorporacyjnej władze bolszewickie uszczupliły terytorium Białoruskiej Republiki Socjalistycznej o gubernie: smoleńską, witebską i mohylewską. Włączono je bezpośrednio do bolszewickiej Rosji. Uznano również za zbędne istnienie okrojonej terytorialnie Białoruskiej Republiki Socjalistycznej i na podstawie odpowiedniego dekretu (16 lutego 1919 r.) ponownie połączono ją z Litewską Republiką Socjalistyczną, która faktycznie nie istniała, tworząc Socjalistyczną Sowiecką Republikę Litwy i Białorusi. Ten nowy twór formalny o minimalnych kompetencjach został sfederowany z bolszewicką Rosją.

Wycofanie się armii niemieckiej z okupowanych terenów wschodnich i utworzenie niepodległego państwa polskiego zmieniło diametralnie sytuację geopolityczną ziem białoruskich. Wojska polskie zaczęły stopniowo przesuwać się na wschód. Doprowadziło to do spotkania z przesuwającą się na zachód Armią Czerwoną, która nie ukrywała swoich zamierzeń ekspansjonistycznych.

Do pierwszego starcia zbrojnego doszło 17 lutego 1919 r. Walki nie przybrały początkowo znaczniejszej skali, gdyż obie strony konfliktu nie dysponowały poważniejszą siłą militarną. Przewaga jednak była po stronie polskiej, której 21 kwietnia 1919 r. udało się zdobyć Wilno. Dalsza zaś ofensywa zakończyła się spektakularnym powodzeniem i wkroczeniem 8 sierpnia 1919 r. wojsk polskich do Mińska, a następnie dotarciem do Berezyny. Władze polskie zapewniały, że celem tych działań zbrojnych jest jedynie wyzwolenie ziem białoruskich spod okupacji sowieckiej i przekazanie uprawnień wyłonionemu przedstawicielstwu społeczeństwa białoruskiego. W takim też tonie została wystosowana deklaracja Piłsudskiego do narodu białoruskiego. Zebrany Konwent Seniorów Rady Białoruskiej Republiki Ludowej skierował dnia 20 września 1919 r. oficjalne pismo do Piłsudskiego informujące o wznowieniu działalności organów rządowych. Deklaracje federalistyczne Piłsudskiego oraz sukcesy militarne Polski były powodem podjęcia w Moskwie decyzji o zlikwidowaniu Socjalistycznej Sowieckiej Republiki Litwy i Białorusi. Miało to charakter propagandowy, gdyż bolszewicka Rosja zmierzała do zawarcia tymczasowego rozejmu na froncie zachodnim i zapewniała, że jest gotowa zrezygnować z Białorusi na rzecz Polski. Władze sowieckie w kwestiach terytorialnych prowadziły zmienną i przewrotną politykę. W okresie sukcesów armii polskiej bagatelizowały problemy graniczne i obiecywały przekazanie Polsce ziem położonych daleko na wschodzie, aż po Witebsk. Natomiast w sytuacji, gdy armia bolszewicka zbliżała się, na przykład w sierpniu 1920 r., do Warszawy proponowano w nocie Kamieniewa granicę polsko-sowiecką wzdłuż Bugu

PW 51.indb 821

2015-05-11 15:16:05

822

PIOTR EBERHARDT

oraz w pobliżu Białegostoku, pozostawiając w dyspozycji sowieckiej linię kolejową Wołkowysk–Białystok–Grajewo. Zresztą ta deklaracja też nie miała dużego znaczenia, gdyż w przypadku zwycięstwa wojsk bolszewickich Polska miała być jedną z republik sowieckich. Problematyka graniczna była więc uzależniona od rezultatów wojny polsko-sowieckiej, która od początku była nieunikniona, gdyż władze Kremla dążąc do rewolucji światowej zmierzały do udzielenia pomocy proletariatowi niemieckiemu, a do niego droga wiodła tylko przez Polskę.

Sytuacja na froncie polsko-sowieckim w drugiej połowie 1919 r. była w miarę ustabilizowana. Obie strony czyniły odpowiednie przygotowania do oczekiwanego starcia w następnym roku, który miał zaważyć na przyszłych losach Polski, Białorusi i Ukrainy. Na obszarach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego polskie dowództwo wojskowe utworzyło tzw. Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich, który przyjął pełne uprawnienia administracyjne. W miarę czasu nabierał on charakteru władzy okupacyjnej, gdyż wszelkie polityczne organizacje białoruskie były eliminowane, względnie ignorowane. Na miejsce demokratycznych haseł federacyjnych pojawiły się dążenia o charakterze inkorporacyjnym uprzywilejowujące miejscowych Polaków. Czołowi działacze białoruscy, początkowo zainteresowani ścisłym sojuszem z Polską, zaczęli być nastawieni negatywnie do współpracy ze swoim zachodnim sąsiadem.

W trakcie wojny polsko-bolszewickiej miały miejsce jeszcze jedne rokowania graniczne, które dotyczyły obszarów uważanych przez władze Białoruskiej Republiki Ludowej za integralną część ziem białoruskich. W maju 1920 r. rozpoczęły się oficjalne rozmowy pomiędzy przedstawicielami rządu litewskiego i bolszewickiego. Obu stronom zależało na pozytywnych rezultatach tych pertraktacji. Litwinom chodziło o uznanie państwa litewskiego i uzyskanie akceptacji dla korzystnej dla Litwy granicy wschodniej. Dla bolszewików głównym przeciwnikiem była Polska i przychylna neutralność Litwy wzmacniała ich pozycję międzynarodową. Rozmowy sowiecko-litewskie zakończyły się umową podpisaną 12 lipca 1920 r. w Moskwie. W trakcie rozmów starano się ustalić linię graniczną od Suwalszczyzny aż po Dźwinę. Przedstawiciele Litwy postulowali, podobnie jak w poprzednich rozmowach z Białorusinami, przyjęcie jako podstawy kryterium religijnego. Obszary o dominacji ludności rzymskokatolickiej powinny zostać według opinii delegatów litewskich przyłączone do Litwy. Dla umotywowania tych roszczeń wysuwano uzasadnienia historyczne. Argumentowano, że w momencie chrystianizacji Litwy ich sąsiedzi na wschodzie byli już obrządku wschodniego. Ludność zaś litewska przyjęła katolicyzm. Przedstawiciele bolszewickiej Rosji udowadniali, że przeważająca część Wileńszczyzny zatraciła język litewski i nie poczuwa się do narodowości litewskiej. Stronie bolszewickiej zależało na współdziałaniu

PW 51.indb 822

2015-05-11 15:16:05

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

823

Litwy z Moskwą, więc ostateczny końcowy werdykt był sukcesem delegacji litewskiej11.

Uzgodniona granica litewsko-bolszewicka, która miała być równocześnie granicą między Litwą a Białoruską Socjalistyczną Republiką Sowiecką, pozostawiała Wilno, Grodno, Brasław, Postawy, Smorgonie, Oszmianę i Lidę po stronie litewskiej. Granica zaczynała się nad Biebrzą w pobliżu Sztabina, kończyła się zaś nad Dźwiną, na północ od Brasławia. Do państwa litewskiego włączono ponadto Augustów i Suwałki. W traktacie było zaznaczone, że na odcinku suwalskim ostateczne wytyczenie rozgraniczenia będzie ustalone na podstawie przyszłego porozumienia polsko-litewskiego. Nie jest to istotne, gdyż ustalona 12 lipca 1920 r. granica wschodniej Litwy nigdy nie stała się rzeczywistością polityczną.

Nawet po opanowaniu Litwy w 1940 r. strona sowiecka nie traktowała poważnie tego, dla niej wyłącznie taktycznego porozumienia. Nie miało ono również znaczenia dla strony polskiej, która traktat ten odrzuciła, jako niezgodny z prawem międzynarodowym. Bolszewicy i Litwini zignorowali całkowicie w tej sprawie stanowisko białoruskie.

Sytuacja militarna diametralnie się zmieniła na froncie polsko-bolszewickim w lipcu 1920 r., kiedy to ruszyła na zachód ofensywa Tuchaczewskiego. Ziemie białoruskie zostały opanowane przez bolszewicką Rosję. Status przynależności Białostocczyzny nie był uregulowany, ale powstanie w Białymstoku Rewolucyjnego Rządu Polskiego na czele z Feliksem Dzierżyńskim i Julianem Marchlewskim wskazywał na to, że region ten może się znaleźć w granicach Sowieckiej Republiki Polskiej, mającej być integralną częścią bolszewickiej Rosji.

Komitet Centralny Komunistycznej Partii (bolszewików) Litwy i Białorusi proklamował 31 lipca 1920 r. ponowne powstanie bolszewickiej Białorusi. W ogłoszonej deklaracji stwierdzono, że granice sowieckiej Białorusi będą wyznaczone według kryterium etnograficznego oraz zgodnie z wolą ludu pracującego miast i wsi. Politycy białoruscy związani z byłym rządem Białoruskiej Republiki Ludowej wrogo odnieśli się do władzy sowieckiej. Działali w Kownie, względnie w Warszawie, i oczekiwali na korzystniejszy rozwój wydarzeń militarnych i politycznych.

W sytuacji porażek wojsk polskich i zbliżania się Armii Czerwonej do etnicznych ziem polskich, alianci zachodni zaniepokojeni rozwojem wydarzeń podjęli pewne kroki zmierzające do zawarcia pokoju. Były one mało realne, gdyż strona sowiecka nie zamierzała zrezygnować z pokonania i podporządko Problematyka stosunków sowiecko-litewskich, polsko-litewskich oraz białorusko-litewskich na tle polityki terytorialnej Litwy omówione są w książkach: P. Ł o s s o w s k i, Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883–1939, Warszawa 1985; I d e m, Konflikt polsko-litewski 1918–1920, Warszawa 1996.

11

PW 51.indb 823

2015-05-11 15:16:05

824

PIOTR EBERHARDT

wania sobie Polski. Niemniej Rada Najwyższa Sprzymierzonych powróciła do opracowanej koncepcji rozgraniczenia wojsk polskich i sowieckich. Przyjęła ona nazwę linii Curzona od nazwiska ówczesnego ministra spraw zagranicznych Anglii12. Powstała ona na podstawie projektu opracowanego przez Komisję do Spraw Polskich, która była jednym z organów opiniodawczych Konferencji Pokojowej w Paryżu. Granica ta rozpoczynała się na północy przy ujściu Czarnej Hańczy i Kanału Augustowskiego do Niemna, następnie wytyczono ją rzeką Niemen, bezpośrednio przy Grodnie, pozostawiając po stronie polskiej stację kolejową Łosośnę. W dalszym ciągu swego przebiegu odchodziła od Niemna i zmierzając w kierunku południowym dochodziła do Bugu w rejonie Niemirowa, pozostawiając po stronie zachodniej Sopoćkinie, Indure, Krynki, a po wschodniej Odelsk, Białowieżę (z prawie całą Puszczą Białowieską), Wysokie Litewskie oraz Wołczyn. Następnie przebiegała już nurtem Bugu, pozostawiając Brześć po stronie wschodniej. Linią rzeki Bug dochodziła do rejonu Kryłowa i w tym miejscu się kończyła. Miała być w założeniu granicą wschodnią Polski oraz zachodnią Białorusi. Ze względu na to, że suwerenność tej ostatniej była bytem formalnym, wynikało że granica będzie praktycznie rozgraniczeniem dzielącym szczątkową Polskę od bolszewickiej Rosji. W ówczesnych warunkach militarnych zaproponowanie tej granicy nie miało dużego znaczenia politycznego. Przez ponad dwadzieścia lat była ona zapomniana. Dopiero w okresie II wojny światowej przypomniano sobie o tej dawnej propozycji i w trakcie Konferencji w Teheranie i Jałcie trzy wielkie mocarstwa (ZSRR, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone) podjęły decyzję bez akceptacji strony polskiej, że granica wschodnia Polski ma być wytyczona zgodnie z tzw. linią Curzona.

Były to jednak wydarzenia znacznie późniejsze.

Pomimo protestów państw Ententy oddziały Armii Czerwonej dowodzone przez Tuchaczewskiego przekroczyły w końcu lipca 1920 r. tzw. linię Curzona aby zlikwidować „burżuazyjną i obszarniczą Polskę”. Ich klęska pod Warszawą, a następnie w bitwie niemeńskiej przyniosła daleko idące konsekwencje geopolityczne. Wojska polskie stopniowo przesuwały się na wschód i w połowie października wkroczyły do Mińska. Stolica Białorusi ponownie znalazła się w rękach polskich. Zawieszenie broni i zaprzestanie działań bojowych nastąpiło w momencie gdy front polsko-bolszewicki dzielił etniczne ziemie białoruskie. Zachodnia ich część była zajęta przez oddziały wojska polskiego, zaś wschodnia, nieznacznie rozleglejsza, była w posiadaniu władz sowieckich.

Ostateczny układ graniczny został definitywnie ustalony w traktacie ryskim Szerzej w artykule autora pt. Linia Curzona jako wschodnia granica Polski – Geneza i uwarunkowania polityczne, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2011, T. XLVI, s. 126–154.

12

PW 51.indb 824

2015-05-11 15:16:05

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

825

podpisanym 18 marca 1921 r. i ratyfikowanym przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 15 kwietnia 1921 r. Należy zaznaczyć, że w trakcie pertraktacji w Rydze Polska zrzekła się dobrowolnie dużych powierzchniowo obszarów białoruskich. Strona sowiecka zamierzała oddać Polsce terytorium między Dźwiną, Dnieprem a Berezyną. Delegacja polska, biorąca udział w pertraktacjach pokojowych w Rydze, dążyła jednak do stworzenia państwa w miarę jednolitego narodowo, w którym ludność polska stanowiłaby zdecydowaną większość. Tę linię reprezentował w delegacji polskiej zwłaszcza Stanisław Grabski, związany z Narodową Demokracją, który uważał, że nadmierna liczba mniejszości narodowych w granicach państwa polskiego utrudni ich polonizację, a ograniczenia polskich żądań terytorialnych usuną potencjalne zadrażnienia w przyszłych stosunkach polsko-rosyjskich13.

Ustalona zachodnia granica Białoruskiej SRS pokrywała się w przybliżeniu z granicą II rozbioru Rzeczypospolitej. Zrezygnowała więc Polska z wszelkich pretensji terytorialnych na wschód od tej linii, czyli z obszarów, które zagarnęła carska Rosja w trakcie pierwszego i drugiego rozbioru. Z kolei na zachód od nowej granicy, z roszczeń terytorialnych w jakiejkolwiek postaci zrezygnowały władze bolszewickie. Granica nazwana ryską zapewniała Polsce bezpośredni styk z Łotwą na północy. Oddzielała Białoruską SRS od Litwy, czyli w zasadzie był to podział na trzy części terytorium historycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Wytyczona granica między Białoruską SRS i Polską rozpoczynała się na północy w pobliżu Drysny i Dzisny. Pierwsze z tych miast znalazło się po wschodniej, a drugie po zachodniej stronie granicy. Następnie rozgraniczenie przyjmowało układ południkowy, przechodząc na zachód od Mińska i Zasławia oraz na wschód od Stołpców i Klecka. W dalszym ciągu swego przebiegu granica lekko wybrzuszała się na wschód. Dzięki temu Dawidgródek, z przeważającą częścią Polesia, był włączony do Polski. Na północny-wschód od Rokitna miało miejsce zetknięcie granicy Polski z Białoruską SRS i Ukraińską SRS14.

Instrukcje wysłane przewodniczącemu delegacji sowieckiej Joffemu przez Radę Komisarzy Ludowych pozwalały mu na duże ustępstwa, aż po wytyczenie granicy na rzece Berezynie.

Zaproponowane zostały one bezpośrednio Grabskiemu, który ich nie przyjął. Musiałoby to doprowadzić do układu federacyjnego z Białorusią, w której dominowałaby ludność prawosławna: P. Z a r e m b a, Historia Dwudziestolecia (1918–1939), Paryż 1981, s. 216.

14 Wytyczona granica w traktacie ryskim została z wielką goryczą przyjęta przez niepodległościowych działaczy białoruskich. Została ona potraktowana jako rozbiór ziem białoruskich między Polskę i Rosję. Współcześnie historycy białoruscy również niezmiernie krytycznie oceniają ten werdykt terytorialny. Niektórzy z nich określają go „geszeftem polsko-rosyjskim” i pogwałceniem wszelkich praw moralnych. Na przykład: L. K o z ł o j, A. C i t o j, Biełarus na sjami rubjeżach, Mińsk 1993, s. 42–43.

13

PW 51.indb 825

2015-05-11 15:16:05

826

PIOTR EBERHARDT

Końcowym epizodem granicznym był konflikt polsko-litewski o Wilno, do którego Białorusini wysuwali zawsze roszczenia. Znane wydarzenia związane z tzw. „buntem” gen. Lucjana Żeligowskiego sprawę ostatecznie przesądziły i Wilno znalazło się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Przez pewien czas po zakończonej wojnie na pograniczu polsko-białoruskim funkcjonowały zbrojne ugrupowania nawiązujące do różnych haseł ideologicznych. Obok partyzantki komunistycznej działały oddziały zmierzające do wyzwolenia ziem białoruskich i nawiązujące do spuścizny Białoruskiej Republiki Ludowej. W rejonie białoruskiego Słucka i Mozyrza miało miejsce powstanie antybolszewickie, które zostało brutalnie spacyfikowane. Stopniowo następowała normalizacja w strefie przygranicznej, do której dążyły oba państwa wyczerpane dwuletnim konfliktem militarnym.

Po obu stronach powstałego kordonu granicznego sytuacja polityczna, społeczna i gospodarcza układała się odmiennie. Po zachodniej stronie rozgraniczenia Polacy utworzyli woj. wileńskie, nowogródzkie, białostockie i poleskie. Był to obszar o mieszanym charakterze etnicznym, z dużym udziałem ludności polskiej i żydowskiej. Białorusini stanowili co prawda większość, ale też nie przekraczali 60% ogólnego zaludnienia. Była to w dodatku ludność chłopska o niskim poziomie wykształcenia i o niezbyt wyrobionym poczuciu narodowym. W takiej sytuacji władze warszawskie zrezygnowały z układu federacyjnego. Po rezygnacji z centralnej części Białorusi oraz Mińska stał się on nierealny. Możliwy był status autonomiczny, ale władze polskie obawiały się tendencji odśrodkowych i zadecydowały o unitarnym charakterze państwa polskiego. Mniejszość białoruska miała ulec stopniowej polonizacji.

Wschodnia część, okupowana przez sowietów, uzyskała tzw. uprawnienia związkowe i przyjęła nazwę Białoruskiej SRS ze stolicą w Mińsku. Początkowo władze centralne wybrały kurs na tzw. białorutenizację. Nie tylko uznano, ale i uprzywilejowano język białoruski, który wprowadzono do administracji i szkolnictwa. Trwało to zaledwie około dziesięciu lat, ale przyczyniło się do rozwoju kultury i nauki w języku białoruskim. Ta liberalna polityka przyjęła formę na tyle spektakularną i atrakcyjną, że wielu byłych działaczy Białoruskiej Republiki Ludowej wróciło z emigracji do kraju, aby działać na rzecz narodu białoruskiego.

W późniejszym okresie, w latach 30., gdy nastąpił powrót do polityki sowietyzacji i rusyfikacji, białoruska elita kulturalna poddana została totalnej eksterminacji.

Formowanie się Białoruskiej SRS trwało kilka lat. Początkowo włączono do niej część powiatów guberni mińskiej (Mińsk, Bobujsk, Borysów, Ihumeń, Mozyrz i Słuck). Tak wyodrębniona republika białoruska liczyła zaledwie 59,7 tys. km2 i 1634 tys. mieszkańców. Dopiero na wniosek Zjazdu Sowietów Białorusi w dniu 3 marca 1924 r. władze centralne w Moskwie powiększyły dotychczasowe terytorium poprzez przyłączenie do niej części graniczących z nią

PW 51.indb 826

2015-05-11 15:16:05

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

827

Il. 4. Formowanie się Białoruskiej SSR. Źródło: „Atlas Gistorii Biełarusi, Biełaruskaja Enciklopedija”, Mińsk 2004.

obszarów guberni witebskiej i mohylewskiej. Dołączono również jeden powiat z guberni smoleńskiej. Następnie 6 grudnia 1926 r. włączono do Białorusi okręg homelski i rzeczycki (Il. 4). Pomimo interwencji władz Mińska nie przyłączono do Białorusi całej Smoleńszczyzny oraz rejonów do niej przyległych, gdzie ludność chłopska posługiwała się jeszcze wówczas dialektami języka białoruskiego.

Dla władz w Moskwie była to ludność wielkoruska, która nie identyfikowała się z białoruskością. W tej argumentacji było wiele racji. Przy wytyczaniu wschodniej granicy Białoruskiej SRS nawiązano nie do koncepcji Karskiego, lecz do

PW 51.indb 827

2015-05-11 15:16:05

828

PIOTR EBERHARDT

wschodnich granic Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1772 r. Ta granica, pomimo że nie funkcjonowała już od blisko 150 lat, była ciągle obecna w świadomości mieszkającej po obu jej stronach ludności. Dlatego też została zaakceptowana i nie budziła większych zastrzeżeń u miejscowej ludności15.

Ostatecznym rezultatem wspomnianych delimitacji granicznych było powstanie Białoruskiej SRS liczącej 125 tys. km2 oraz około 5,0 mln mieszkańców16.

Zlikwidowano gubernie jako relikt czasów carskich i wprowadzono okręgi, których łącznie było 12 (miński, bobrujski, borysławski, witebski, homelski, kaliniński, mohylewski, morzyski, orszański, połocki, słucki, rzeczycki).

Konsekwencją paktu zawartego 23 sierpnia 1939 r. między ZSRR a Niemcami (tzw. pakt Ribbentrop-Mołotow) była agresja na Polskę. Kolejnym następstwem tego porozumienia stała się pewna weryfikacja poprzednich ustaleń zawarta 28 września 1939 r. (tzw. pakt o granicach i przyjaźni). Armia sowiecka przekroczyła granicę polsko-sowiecką 17 września 1939 r. i w ciągu dwóch tygodni, na odcinku frontu północnego, dotarła do Łomży i Siedlec. W trakcie końcowych uzgodnień sowiecko-niemieckich w Moskwie ustalono, że rozgraniczeniem dzielącym strefy wpływów obu państw w tym rejonie będzie linia Bugu i Pisy. Na początku października armie obu agresorów dostosowały się do tego werdyktu.

W posiadaniu ZSRR znalazła się cała wschodnia Polska. W części północnej okupacja sowiecka objęła woj. wileńskie, poleskie, nowogródzkie, białostockie i trzy powiaty woj. warszawskiego (Łomża, Ostrołęka, Ostrów Mazowiecka).

W terminologii sowieckiej było to tzw. „wyzwolenie zachodniej Białorusi”.

Sowieckie władze okupacyjne w celu uprawomocnienia aneksji przeprowadziły „wybory” do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi. Odbyły się one 22 października 1939 r. Poprzedziła je kampania propagandowa mająca na celu zastraszenie mieszkańców. Nowo wybrane przedstawicielstwo uchwaliło 29 października 1939 r. w „stolicy zachodniej Białorusi – Białymstoku” petycję o „włączeniu do Związku Sowieckiego wyzwolonych przez wojska sowieckie terenów byłego państwa polskiego”. Nadzwyczajna Sesja Rady Najwyższej ZSRR w dniu 2 listopada 1939 r. włączyła oficjalnie „Zachodnią Białoruś” do Białoruskiej SSR. Następnie to samo prezydium nadało 29 listopada 1939 r. wszystkim mieszkańcom anektowanych obszarów obywatelstwo sowieckie.

Okupowane terytorium polskie wymagało rozgraniczenia na obszar włączony do Białoruskiej SRS i Ukraińskiej SRS. Decyzja w tej sprawie zapadła Nie znaczy to, że jest to oceniane pozytywnie przez wielu autorów białoruskich. Autorzy o poglądach bardziej nacjonalistycznych traktują to jako kolejny rozbiór ziem białoruskich dokonany przez władze moskiewskie. Tego typu ocena prezentowana jest w opracowaniu: E.E. S z i r a j e w, Rus Biełaja. Rus Czernaja i Litwa w kartach, Mińsk 1991, s. 16.

16 Obszerne informacje o pierwszych latach istnienia Białoruskiej SRS zawarte są w popularnej książce E. M i r o n o w i c z, Białoruś, Warszawa 1999, s. 55–80.

15

PW 51.indb 828

2015-05-11 15:16:05

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

829

w Moskwie. Była to kwestia ważna dla obu republik, gdyż dotyczyła spornego Polesia, o którym była już mowa. Ustalono werdykt korzystny dla Białoruskiej SRS. Przyjęto za podstawę nie delimitację Karskiego, lecz propozycje Downar-Zapolskiego. Granica między obu republikami miała przechodzić w przybliżeniu po północnej granicy byłej guberni wołyńskiej, względnie województwa wołyńskiego, a jeszcze dawniej nawiązywała do rozgraniczenia między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim. Uznano, że Poleszucy stanowią część narodu białoruskiego, a nie ukraińskiego.

Dzięki opracowaniu Włodzimierza Bonusiaka znamy już historię powstania tego rozgraniczenia, które przetrwało późniejsze perturbacje polityczne i istnieje do dnia dzisiejszego. Była to osobista decyzja Stalina. Ze względu na interesujące kulisy tego wydarzenia, o którym do niedawna mało wiedzieli badacze, warto wiernie przytoczyć tekst autora17: Rada Najwyższa Ukrainy – zgodnie z uchwałą Rady Najwyższej ZSRR z 1 października 1939 r. – miała przygotować projekt linii granicznej między Ukrainą a Białorusią na zaanektowanych ziemiach polskich. N.S. Chruszczow – wówczas I sekretarz KC KP(b) Ukrainy – przedłożył J.W. Stalinowi projekt, zgodnie z którym Brześć, Prużany, Pińsk, Stolin, Kobryń, Łuniniec i większa część Puszczy Białowieskiej miała przypaść Ukrainie. Powiadomiony o tym projekcie przez Wydział Organizacyjny KC WKP(b) P.K. Ponomarienko zwołał natychmiast Biuro Polityczne, które postanowiło opracować swój kontrprojekt. W dniu 22 października 1939 r. Ponomarienko został wezwany do Moskwy i w poczekalni Stalina – u jego osobistego sekretarza N.A. Poskrebyszowa – spotkał się z Chruszczowem i doszło między nimi do ostrej kłótni. Okazało się, że Stalin przewidział ten konflikt, bo gdy zostali do niego wezwani, powitał ich słowami: „Witajcie hetmani, no jak z granicami. Wy jeszcze nie bijecie się? Nie zaczęliście wojny? Nie ześrodkowaliście wojsk? Czy dogadaliście się pokojowo?”. Po zapoznaniu się z propozycjami Chruszczowa, Stalin odrzucił je twierdząc, że „to byłaby zła polityka narodowościowa” i trafnie następnie odgadł faktyczne zamiary Ukraińców. Chcieli oni uzyskać jak najwięcej lasu, którego na Ukrainie było mało. W rezultacie Ponomarienko zanotował, że Stalin wziął mapę i narysował linię graniczną zgodnie z propozycjami białoruskimi, ale „w jednym miejscu zrobił w zielonym kolorze mapy występ na północ i powiedział: niech ten teren odejdzie do Ukrainy”. Zaznaczony przez Stalina rejon okazał się powiatem Kamień Koszyrski, który w ten sposób przypadł Ukrainie. Formalną decyzję w sprawie „rozgraniczenia obłasti i rejonów” między Białorusią a Ukrainą Biuro Polityczne KP(b)B podjęło 19 listopada 1939 r. Uchwała Biura głosiła, że należy „uznać za konieczne powiat Kamień Koszyrski przedtem wchodzący w skład wołyńskiej guberni, mający większość ludności ukraińskiej, oddać Ukrainie.

Materiał źródłowy opublikował Włodzimierz Bonusiak. W. B o n u s i a k, Podział administracyjny i władze tzw. Zachodniej Białorusi w latach 1939–1941, [w:] Rosja XIX i XX wieku, Studia i szkice, red. J. Sobczak, Olsztyn 1998, s. 203–204.

17

PW 51.indb 829

2015-05-11 15:16:05

830

PIOTR EBERHARDT

Władze Białoruskiej SRS nie znały klauzuli w tajnym protokole zawartym w pakcie Ribbentrop–Mołotow, w którym jednoznacznie ustalono, że rejon wileński będzie przekazany Litwie. Dlatego też były przekonane, że Wilno znajdzie się w granicach Białoruskiej SRS. Nie zostały powiadomione, że już 26 września 1939 r. Biuro Polityczne WKP(b) podjęło ustalenia dotyczące zasięgu geograficznego obszaru, który nie będzie przyłączony do Białoruskiej SRS. Na początku października rozpoczęły się rozmowy sowiecko-litewskie, które zakończyły się podpisaniem w dniu 10 października 1939 r. układu o wzajemnej pomocy i przekazaniu zachodniej części Wileńszczyzny Litwie. Chociaż układ nawiązywał do traktatu litewsko-sowieckiego z 12 lipca 1920 r., to jednak nie przywrócił granicy przewidywanej tym traktatem. Przekazano Litwie 6880 km2 ziem należących w okresie międzywojennym do Polski. Był to pas długości 200 km i szerokości około 20 km w części północnej i południowej oraz rozszerzający się do około 70 km w części centralnej, w której usytuowane było Wilno.

Do Litwy przyłączono między innymi na południu Orany, Olkieniki, Ejszyszki na północy Dukszty, Ignalino i Nowe Święciany. Najcenniejsze jednak były obszary wokół Wilna. W zasadzie cały powiat wileńsko-trocki włączono do Litwy, z takimi miejscowościami jak: Wilno, Landwarów, Nowa Wilejka, Rudziszki, Niemenczyn i Podbrodzie.

Dla władz w Mińsku była to nieoczekiwana strata, gdyż musieli wycofać swoich przedstawicieli, których już wyekspediowano do zdobytego Wilna.

Oczekiwali, że to Wilno, a nie Białystok, stanie się stolicą „Zachodniej Białorusi”. Rekompensatą była aneksja prawie całej Białostocczyzny wraz z północno-wschodnią częścią woj. warszawskiego. Opanowano nie tylko tereny zamieszkałe przez Białorusinów, ale włączono do Białoruskiej SRS kilka powiatów etnicznie czysto polskich, z takimi miejscowościami jak Łomża, Ostrołęka, Kolno, Wysokie Mazowieckie czy Łapy. Nawet na mapie Karskiego nie były one włączone do obszarów białoruskich. Niewielki skrawek woj. białostockiego z powiatem Suwałki oraz północną częścią powiatu augustowskiego nie został przyłączony do Białoruskiej SRS, gdyż Stalin przekazał je jako osobisty „podarunek” Ribbentropowi18.

Dzięki agresji sowieckiej na Polskę terytorium Białoruskiej SRS zwiększyło się o 103 tys. km2 i zbliżyło do wielkości blisko 250 tys. km2. W miejsce polskich województw (białostockiego, poleskiego, nowogródzkiego oraz częściowo wileńskiego) utworzono pięć obwodów (baranowicki, białostocki, brzeski, piński i wilejski).

O tym epizodzie mającym miejsce w trakcie podpisywania paktu między Ribbentropem a Mołotowem napisano w znanej książce: A. B r e g m a n, Najlepszy sojusznik Hitlera, Londyn 1967, s. 80–81.

18

PW 51.indb 830

2015-05-11 15:16:05

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

831

W następnym roku Białoruska SRS poniosła niewielkie straty terytorialne.

Związane to było z przyłączeniem Litwy do ZSRR i utworzeniem Litewskiej SRS. Granica litewsko-białoruska uległa weryfikacji w sierpniu 1940 r., kiedy to wyłączono z Białoruskiej SRS trzy rejony. Na północy wyłączono obszar położony w sąsiedztwie Druskiennik. Na północy Litwa uzyskała centralną część byłego powiatu Święciany z Hoduciszkami, Mielgianami i Twereczem. Ponadto Litwa otrzymała niewielki rejon w kształcie półwyspu, głęboko wrzynający się w terytorium Białorusi w pobliżu Dziewieniszek. Do momentu napaści hitlerowskich Niemiec na ZSRR, czyli do 22 czerwca 1941 r. terytorium Białoruskiej SRS nie ulegało już zmianom.

Na przełomie czerwca i lipca 1941 r. ziemie białoruskie zajęte zostały przez oddziały Wehrmachtu19. Były one życzliwie przyjęte przez ludność białoruską, która wiele ucierpiała w okresie represji stalinowskich. Emigracyjni białoruscy działacze przebywający na obszarach okupowanych przez III Rzeszę Niemiecką liczyli, że dzięki wsparciu niemieckiemu uzyskają jeżeli nie pełną, to jednak pewną namiastkę suwerennego bytu narodowego. Mając tego typu nadzieje utworzono 19 czerwca 1941 r. w Berlinie Białoruskie Centrum Narodowe. Nie uzyskało ono jednak od Niemców żadnych uprawnień ani podmiotowości politycznej. Niektórzy, jedynie przedstawiciele tej organizacji, otrzymali stanowiska w lokalnej i regionalnej administracji kierowanej przez okupacyjne władze niemieckie.

Mieli jedynie możliwości organizowania w języku białoruskim oświaty i życia kulturalnego. W każdym przypadku zgłaszane postulaty utworzenia państwa białoruskiego, w granicach etnograficznych, były ignorowane i całkowicie nierealne. Dowodem tego było wprowadzenie nowego podziału administracyjnego, który podzielił ziemie białoruskie na odrębne jednostki o charakterze okupacyjnym. Odpowiednim zarządzeniem Hitlera z dnia 22 lipca 1941 r. utworzono okręg białostocki. Był on złożony z obwodu białostockiego, północnej części brzeskiego i zachodniej baranowickiego. Kształtem terytorialnym przypomniał byłe województwo białostockie z powiatem wołkowyskim i grodzieńskim oraz trzema powiatami byłego województwa warszawskiego. Włączono go do Prus Wschodnich, czyli bezpośrednio do III Rzeszy Niemieckiej. Były obszar Litewskiej SRS, czyli tereny okupowane w latach 1940-1941 przez ZSRR nie uzyskały statusu niepodległego państwa, lecz zostały przemianowane na Okręg Generalny Litwa. Uzyskał on pewne rekompensaty terytorialne kosztem Białoruskiej SRS. Przyłączono do niego zachodnią część obwodu wilejskiego. Kolejne straty dotyczyły Polesia. Władze niemieckie odłączyły południowe rejony obwodów homelskiego, pińskiego i brzeskiego, z takimi miastami jak Rzeczyca, Mozyrz, Sytuacja polityczna na Białorusi pod okupacją niemiecką zaprezentowana jest w klasycznej pracy: J. T u r o n e k, Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa 1993.

19

PW 51.indb 831

2015-05-11 15:16:05

832

PIOTR EBERHARDT

Stolin, Pińsk, Kobryń, Brześć. Całe to terytorium stało się integralną częścią Komisariatu Rzeszy Ukraina. Pozostały obszar byłej Białoruskiej SRS uzyskał nazwę Okręg Generalny Białoruś, który podzielono na dwie części. Zachodnia z nich z Mińskiem, Wilejką, Nowogródkiem, i Słuckiem była w dyspozycji tzw. Zarządu Cywilnego. Wschodnia zaś znalazła się pod kuratelą tzw. Zarządu Wojskowego. Początkowo planowano powiększyć Okręg Generalny Białoruś o Smoleńszczyznę i Brianszczyznę, ale niepowodzenia na froncie wschodnim zniweczyły te niemieckie projekty reform terytorialnych. Podział administracyjny ustanowiony jesienią 1941 r. dotrwał w stanie niezmienionym do 1944 r., czyli wycofania się Wehrmachtu z Białorusi (Il. 5).

Il. 5. Wojenno-administracyjny podział okupowanego terytorium Białorusi (wg stanu z 1942 r.). Źródło: „Atlas Gistorii Biełarusi, Biełaruskaja Enciklopedija”, Mińsk 2004.

Pomimo usiłowań różnych organizacji białoruskich kolaborujących z władzą niemiecką, nie udało się przeforsować koncepcji utworzenia jednolitej jednostki autonomicznej obejmującej całość ziem białoruskich. Nie było to zgodne z polityką Hitlera i Himmlera. Nie znaczy to, że Białorusini nie byli faworyzowani

PW 51.indb 832

2015-05-11 15:16:06

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

833

i nie zabiegano o ich względy. Świadczy o tym fakt, że Niemcy w sierpniu 1941 r. pozwolili na powołanie Białoruskiego Komitetu Narodowego. Powstały liczne organizacje białoruskie, które uzyskały uprawnienia w zakresie prowadzenia szerokiej działalności społecznej i gospodarczej. Niemcy pozwolili na eksponowanie białoruskiej symboliki narodowej. Powołano tzw. Białoruską Samoobronę oraz zamierzano utworzyć białoruskie formacje wojskowe. Ta pewna liberalizacja wiązała się z realizacją koncepcji Wilhelma Kubego pełniącego funkcję Komisarza Generalnego. Po zamachu na jego życie przywrócono ostry reżim okupacyjny.

Starano się go zmienić w sytuacji katastrofy militarnej. Ostatecznie władze niemieckie pozwoliły 27 czerwca 1944 r. na zwołanie II Kongresu Wszechbiałoruskiego (pierwszy odbył się w grudniu 1919 r.), który powołał przedstawicielstwo narodowe, mające być jedyną władzą legalną suwerennej Białorusi. Nie miało to już żadnego znaczenia politycznego, gdyż w lipcu 1944 r. w wyniku ofensywy sowieckiej nastąpił kres okupacji niemieckiej i odtworzenie Białoruskiej SRS. Władze komunistyczne Białoruskiej SRS były bardzo długo przekonane, że zostaną przywrócone granice wg stanu z dnia 22 czerwca 1941 r. Dochodziły do nich orientacyjne wiadomości o ustaleniach podjętych w Teheranie i decyzji trzech wielkich mocarstw o wytyczeniu granicy polsko-sowieckiej według linii Curzona. Pierwsze informacje w tej sprawie zostały przekazane 20 sierpnia 1944 r., gdy Rada Najwyższa Białoruskiej SRS została zmuszona podjąć uchwałę o rezygnacji z większej części obwodu białostockiego. Pomimo tego, w sytuacji gdy front sowiecko-białoruski zbliżał się do Białegostoku, tworzono delegatury, które miały tworzyć podstawy lokalnej władzy sowieckiej. Najbardziej było to zaawansowane w powiecie Bielsk Podlaski, gdzie zaczął funkcjonować białoruski aparat administracyjny. Dopiero w rezultacie interwencji władz PKWN-u zaniechał on swojej działalności. Niemniej, aż do połowy 1945 r. granica polsko-białoruska nie była w pełni ustalona i miejscowe władze zarówno polskie, jak i białoruskie, nie były w pełni świadome jaki będzie końcowy werdykt graniczny.

Ostatecznie nowa granica polsko-sowiecka została ustalona na konferencji w dniu 16 sierpnia 1945 r. w Moskwie. Nastąpiły pewne niewielkie odstępstwa od linii Curzona, zarówno na korzyść Polski jak i Białoruskiej SRS20.

Różnice między linią demarkacyjną niemiecko-sowiecką, istniejącą od 28 września 1939 r. do 22 czerwca 1941 r., a linią ustaloną w Moskwie w sierpniu 1945 r. były dość istotne. W rezultacie tej korekty do Polski powróciło w przybliżeniu prawie całe województwo białostockie (bez powiatu wołkowyskiego i grodzieńskiego). Było to terytorium o powierzchni około 20 tys. km2, zamieszkałe w 80% przez ludność polską. Delimitacja topograficzna tej granicy trwała stosunkowo długo i w zasadzie Ze względu na artykuł autora poświęcony tej kwestii nie zachodzi potrzeba jej omawiania. Zob. P. E b e r h a r d t, Linia Curzona jako...

20

PW 51.indb 833

2015-05-11 15:16:06

834

PIOTR EBERHARDT

zakończyła się dopiero w 1955 r. W wyniku kolejnych weryfikacji niektóre wsie położone w strefie przygranicznej zmieniały swoją przynależność państwową. Korekty te nie były zbyt duże. W części południowej odcinka granicznego były one na korzyść Białoruskiej SRS. Na odcinku środkowym i północnym granica przesunęła się o kilka kilometrów na wschód. Końcowe saldo tych niewielkich weryfikacji było raczej korzystne dla Polski, gdyż w jej składzie znalazło się kilkanaście wsi należących do gminy sopoćkińskiej, brzostowickiej i świsłockiej.

Granice z pozostałymi sąsiadami Białoruskiej SRS zostały zachowane i przywrócono stan z dnia 22 czerwca 1941. Nie znaczy to, że stosunki między sąsiadującymi ze sobą republikami sowieckimi nie były pozbawione pretensji i wzajemnych roszczeń terytorialnych. Bezpośrednio po wojnie władze w Mińsku stale przypominały sprawę „białoruskiej” Wileńszczyzny. Według opinii Ukraińców w sposób niewłaściwy była wytyczona granica ukraińsko-białoruska. Aparat partyjny lokalnego Połocka zwrócił się bezpośrednio po wojnie z propozycją przesunięcia całego rejonu z Białoruskiej SRS do Rosyjskiej SRS. Wszystkie te dezyderaty graniczne zostały odrzucone przez centralne władze w Moskwie, które nie były zainteresowane destabilizacją i sporami na niższych szczeblach administracji republikańskiej.

Po rozpadzie ZSRR i powstaniu niepodległej Białorusi, Ukrainy i Litwy kwestie graniczne nabrały znów aktualności. Powróciła na krótko kwestia Wileńszczyzny czy Białostocczyzny oderwanej jakoby w sposób nieprawomocny od Białorusi. Ze względu na absurdalność tych żądań po pewnym czasie przestano poruszać te kontrowersyjne kwestie, zdając sobie sprawę z nierealności ich urzeczywistnienia. Współczesna Republika Białoruska liczy 207,6 tys. km2 i graniczy z Polską (416 km), Federacją Rosyjską (990 km), Ukrainą (975 km), Litwą (462 km) oraz Łotwą (143 km)21. Zgodnie z konstytucją stanowi państwo unitarne podzielone na siedem jednostek obwodowych (brzeski, witebski, homelski, grodzieński, miński, m. Mińsk, mohylewski). *** W podsumowaniu należy stwierdzić, że kilkakrotnie w ciągu pierwszej połowy XX w. zmieniały się granice „Białorusi”. Działo się to w sytuacji, gdy Białoruś była jedynie przedmiotem, a nie podmiotem polityki międzynarodowej. Nie posiadała w tym okresie suwerenności, lecz zazwyczaj dysponowała jedynie pewną autonomią terytorialną. O losie jej zazwyczaj decydowała Moskwa, a bardziej epizodycznie Berlin i Warszawa. Pomimo ograniczonej podmiotowości oddzielona była od sąsiadów formalnymi granicami. Znaczenie ich nie było zbyt duże (jeżeli nie były jednocześ W różnych źródłach podawane są różne długości granic Ukrainy z jej sąsiadami. Różnice wynoszą od kilku do kilkunastu kilometrów. Nie ma to dużego znaczenia.

21

PW 51.indb 834

2015-05-11 15:16:06

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

835

nie granicami ZSRR), ale ściśle określono je w terenie i zaznaczano na wszelkich mapach. Zachodnia granica Białorusi stanowiła ważne rozgraniczenie polityczne dla Polski i Rosji (ZSRR). Przesuwanie się jej granic z zachodu na wschód, lub też odwrotnie, wiązało się z uszczupleniem ich terytoriów, dlatego też stanowiły ważną kwestię geopolityczną. Pozostałe granice Białorusi były już mniej istotne, niemniej też odznaczały się niestabilnością. Politycy białoruscy zmierzali konsekwentnie do tego, aby wszystkie obszary zamieszkałe przez ludność białoruską znalazły się w jednej, niepodzielnej jednostce politycznej. W ostatecznym rezultacie cel ten został w dużym stopniu osiągnięty po II wojnie światowej. Wiązał się nieodłącznie z podporządkowaniem wobec imperium sowieckiego, dla którego Białoruska SRS była jedną z wielu republik związkowych. Przyniosło to pełne zniewolenie kraju, utratę elity przywódczej oraz sowietyzację i rusyfikację ludności22. Nieoczekiwany i spektakularny rozpad Związku Radzieckiego umożliwił powstanie niepodległej Białorusi. Zachowano dotychczasowy status graniczny, który zapewnia odpowiednie warunki dla rozwoju kraju. Układ graniczny ustalony po II wojnie światowej okazał się trwały. Nie są te granice na razie przez nikogo kwestionowane. Stanowi to niewątpliwie element stabilności i integralności terytorialnej Białorusi, lecz nie jest gwarancją jej pełnej niezależności wobec wielkiego wschodniego sąsiada23.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Dzieje Białorusi były i są różnie postrzegane przez historyków białoruskich. Są również tacy autorzy, którzy oceniają je z punku widzenia interesów imperialnych Rosji. Informacje z tego zakresu zawarte są w przeglądowym artykule: S. A l e x a n d r o w i c z, Jak pisano historię Białorusi w XX wieku, [w:] Białoruś w XX stuleciu. W kręgu kultury i polityki, red. D. Michaluk, Toruń 2007, s. 15–54.

23 W trakcie konfliktu zbrojnego ukraińsko-rosyjskiego w 2014 r. ekstremistycznie nastawieni politycy rosyjscy zaczęli głosić konieczność odbudowy imperium rosyjskiego i włączenia Białorusi do Rosji.

22

PW 51.indb 835

2015-05-11 15:16:06

836

PIOTR EBERHARDT

SANTRAUKA Piotr EBERHARDT, Politinių Baltarusijos sienų formavimasis XX amžiuje Straipsnyje pristatoma politinių ir administracinių Baltarusijos sienų kaita XX amžiuje. Tekstų ir žemėlapių analizės pradžia buvo padėtis prieš Pirmąjį pasaulinį karą, kuomet baltarusių apgyvendintos žemės buvo integrali centralizuotos ir despotiškos Rusijos imperijos. Neturėjo jokios autonomijos. Toliau nuosekliai aptariamas audringas ir nevienareikšmis 1914–1920 m. laikotarpis, kuomet vokiečių ir rusų karo, Rusijos revoliucijos ir lenkų-bolševikų karinio konflikto pasekoje daug kartų keitėsi baltarusių gyvenamos teritorijos politinis ir administracinis suskirstymas.

Pristatomi Rygos taikos sutarties (1921) teritoriniai pokyčiai, kuri padalino etninę Baltarusijos teritoriją, ir tuo pat stabilizavo politinę situaciją iki 1939 m. Kita straipsnio dalis skirta Antrojo pasaulinio karo pasekmėms, kurio metu daug kartų buvo keičiamos politinės Baltarusijos sienos.

Jos buvo nulemtos Molotovo-Ribentropo pakto, agresijos prieš TSRS ir Trečiojo Reicho vokiečių pralaimėjimo ir rytinės Lenkijos sienos nustatymo Kerzono linijoje. Atskirai aptariama istorinėgeografinė sienų kaita tarp Lenkijos-Baltarusijos, Rusijos-Baltarusijos, Ukrainos-Baltarusijos, Lietuvos-Baltarusijos. Pabrėžiama, jog visi sprendimai susiję su baltarusių apgyvendintų žemių sienų keitimu buvo priimami Maskvoje, ir iš dalies Berlyne ir Varšuvoje. Tai nulėmė faktas, jog baltarusiai visą XX a. nebuvo politinis subjektas ir dėl jos sienų sprendė išorinės jėgos. Baltarusijos valstybės sukūrimas XX a. pab. buvo Tarybų Sąjungos žlugimo pasekmė. Nepaisant to sienų stumdymas Baltarusijos teritorijoje šimtmečio eigoje suvaidino svarbią geopolitinę rolę.

РЭЗЮМЭ Пётр ЭБЭРХАРДТ, Фармаваньне палітычных межаў Беларусі ў ХХ стагоддзі У артыкуле паказаныя зьмены палітычных і адміністрацыйных межаў Беларусі ў ХХ стагоддзі. Пунктам пачатку тэкста-картаграфічнага аналізу была сытуацыя перад І Сусьветнай вайной, калі землі населеныя беларусамі былі неад’емнай часткай цэнтралізаванай і дэспатычнай Расейскай імпэрыі. У той час яны не валодалі нават частковай аўтаноміяй. Далей у дакладным парадку разглядаецца бурлівы і неаднародны пэрыяд 1914–1920 гг., калі ў выніку расейска-нямецкай вайны, расейскай рэвалюцыі, а таксама польска-бальшавісцкага вайсковага канфлікту – на беларускай зямлі шматразова зьмянялася палітычнае і адміністрацыйнае разьмежаваньне. Апроч таго паказаныя тэрытарыяльныя вынікі мірнай дамовы падпісанай у Рызе (1921 г.), якая падзяліла этнічную тэрыторыю Беларусі, але адначасова стабілізавала палітычную сытуацыю ажно да 1939 г. Чарговая частка артыкула прысьвечаная нэгатыўным геапалітычным наступствам, зьвязаным з працяканьнем ІІ Сусьветнай вайны, якія паўплывалі на неаднаразовыя перамяшчэньні палітычных межаў на беларускай зямлі. Яны былі вынікам пакту заключанага паміж Рыбэнтропам і Молатавым, нямецкай агрэсіі супраць СССР, далейшага паражэньня гітлераўскай Нямеччыны і ўстанаўленьня ўсходняй мяжы Польшчы па лініі Керзана. Асобна праілюстраваныя геаграфічна-гістарычныя зьмены межаў на беларуска-польскім, расейска-беларускім, украінска-беларускім і літоўска-беларускім памежжы. Падкрэсьліваецца, што ўсе рашэньні аб пераўтварэньні межаў на землях населеных беларусамі – прымаліся ў Маскве, а таксама часткова ў Бэрліне і Варшаве. Гэта вынікае з таго факту, што Беларусь напрацягу ўсяго ХХ стагоддзя ня мела палітычнай самастойнасьці і на контуры яе межаў уплывалі зьнешнія чыньнікі. Зьяўленьне беларускай дзяржавы ў канцы ХХ стагоддзя было толькі вынікам развалу савецкай імпэрыі. Тым ня менш, перамяшчэньні межаў на тэрыторыі Беларусі напрацягу апошніх ста гадоў адыгралі істотную геапалітычную ролю.

PW 51.indb 836

2015-05-11 15:16:06

FORMOWANIE SIĘ GRANIC POLITYCZNYCH BIAŁORUSI W XX WIEKU

837

РЕЗЮМЕ Петро ЕБЕРХАРД, Формування політичних кордонів Білорусі в ХХ столітті У статті представленні зміни політичних і адміністративних кордонів Білорусі в ХХ столітті. Відправною точкою для текстово-картографічного аналізу був стан перед Першою світовою війною, коли землі, населені білоруським населенням були невід’ємною частиною централізованої і деспотичної Російської імперії. Вони не мали навіть часткової автономії. Потім детально описується бурхливий період 1914–1920 рр., коли в результаті російсько-німецької війни, російської революції і польсько-більшовицького військового конфлікту неодноразово розвивалися на білоруських землях. Крім того, подано наслідки територіального мирного договору, підписаного у Ризі (1921 р.), який розділив етнічні території Білорусі, а й в свою чергу стабілізував політичну ситуацію до 1939 року. Наступна частина статті присвячена геополітичним наслідкам, пов’язаних з ходом Другої світової війни, в результаті якої відбулась велика кількість змін політичних кордонів на білоруській землі. Вони були наслідком пакту між Ріббентропом і Молотовим, німецькою агресією на Радянський Союз і розгрому фашистської Німеччини та встановлення меж східного кордону Польщі на лінії Керзона. Окремо представлені з точки зору географічно-історичних зміни кордонів на пограниччі польсько-білоруському, російсько-білоруському, українсько-білоруському і литовсько-білоруському. Підкреслено, що будь-які рішення про зміни прикордонних земель населених білорусами були прийняті в Москві і частково в Берліні та Варшаві. Це обумовлено тим, що Білорусь протягом усього ХХ століття не мала політичної суб’єктності і, звичайно, її межі визначалися зовнішніми чинниками. Створення білоруської держави наприкінці ХХ століття було тільки наслідком розпаду радянської імперії. Однак прикордонні зрушення на території Білорусі за останні сто років, відіграли важливу геополітичну роль.

РЕЗЮМЕ Петр ЭБЕРХАРД, Формирование политических границ Беларуси в ХХ веке В статьи описаны изменения политических и административных границ Беларуси в ХХ веке. Отправной точкой для текстово-картографического анализа было состояние до Второй мировой войны, когда земли, населенные белорусским населением были неотъемлемой частью сцентрализированной и деспотической Российской империи. Они не имели даже частичной автономии. Дальше в деталях описан неравномерной и бурный период 1914–1920 гг., когда в результате русско-немецкой войны, русской революции и польско-большевицкого военного конфликта неоднократно изменялась линия политической и административной демаркации на белорусских землях. Кроме того, представлены последствия территориальных изменений по Рижскому мирному договору (1921 г.), который разделил этнические территории Беларуси, но и стабилизировал политическую ситуацию до 1939 года. Следующая часть статьи посвящена геополитическим последствиям, связанных с ходом Второй мировой войны, в результате которой произошло несколько смен политических границ на белорусской земле. Они были следствием пакта между Риббентропом и Молотовым, германской агрессией на Советский Союз, а дальше разгрома фашистской Германии и установлению границ восточной Польши по линии Керзона. Отдельно обсуждаются с географическо-исторической точки зрения изменения границ на границе польско-белорусской, русско-белорусской, украинско-белорусской и литовско-белорусской. Было подчеркнуто, что любые решения о трансформации пограничных земель населенных белорусами были приняты в Москве и частично в Берлине и Варшаве. Это обусловлено тем, что в Беларуси на протяжении всего ХХ века не было политической субъективности и, конечно, ее границы определялись внешними факторами. Создание белорусского государства в конце ХХ века было только следствием распада советской империи. Однако сдвиг границ территории Беларуси за последние сто лет, сыграли важную геополитическую роль.

PW 51.indb 837

2015-05-11 15:16:06

838

PIOTR EBERHARDT

SUMMARY Piotr EBERHARDT, The Formation of Belarusian Political Borders in the 20th Century The article presents changes in the administrative and political borders of Belarus in the 20th century. The point of departure for textual-cartographic analysis is the situation prior to the First World War, when the lands inhabited by Belarusians were an integral part of the centralized and despotic Russian Empire. At the time, they did not possess a shred of autonomy. Following this, a detailed account is presented of the turbulent and inconsistent period from 1914–1920, during which, as a result of the Russo-German war, the Russian Revolution, as well as the Polish-Soviet War, the political and administrative borders of Belarusian lands changed many times over. The territorial effects of the treaty signed in Riga (1921) are also discussed. This treaty divided the ethnic territory of Belarus, but simultaneously stabilized the political situation until 1939. The next part of the article is dedicated to the geopolitical repercussions connected to the Second World War, which influenced the multiple shifting of political borders on Belarusian lands. They were a consequence of many factors, including the Molotov–Ribbentrop Pact, the German invasion of the USSR and finally, the defeat of Nazi Germany and establishment of the eastern Polish border along the Curzon line. This phenomenon is separately discussed in the sense of geographical-historical changes on the Polish-Belarusian, Russian-Belarusian, Ukrainian-Belarusian and Lithuanian-Belarusian borders. It is underlined that most all decisions concerning border transformations on lands inhabited by Belarusians came to be decided in Moscow, though partially in Berlin and Warsaw. This was due to the fact that during the whole 20th century, Belarus was never the master of its political destiny and other external factors determined its borders. The formation of the Belarusian state was merely the consequence of the fall of the Soviet empire.

Nonetheless, border shifts on the territory of Belarus during the last hundred years have played a significant geopolitical role in the region.

PW 51.indb 838

2015-05-11 15:16:06

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 839–858, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Eugeniusz Mironowicz Białystok

STOSUNKI BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKIE 1990–2014

W

PIERWSZYCH LATACH po rozpadzie ZSRR w polityce białoruskiej największe znaczenie miały stosunki z Rosją, Polską, Ukrainą, Niemcami i Chinami. Z Ukrainą łączyło Białoruś podobieństwo losów i problemów. Pierwsze porozumienie wybijających się na niepodległość republik radzieckich zawarto 29 grudnia 1990 r. Powołując się na deklarację suwerenności Ukrainy Radzieckiej z 16 lipca 1990 r. i Białorusi Radzieckiej z 27 lipca 1990 r. obie republiki zobowiązywały się w tym porozumieniu do kształtowania stosunków dwustronnych na bazie prawa międzynarodowego i obowiązującego w ZSRR. W opisie relacji akcentowano jednak czynnik suwerenności i jako suwerenne podmioty Białoruś i Ukraina deklarowały wzajemnie nieingerencję w sprawy wewnętrzne oraz odrzucenie rozwiązań siłowych i nacisków ekonomicznych przy rozwiązywaniu ewentualnych spraw spornych1.

Wspomniane lipcowe deklaracje o suwerenności obu republik radzieckich w odniesieniu do świata zewnętrznego miały podobne przesłanie ideowe. Deklaracja USRR głosiła, że „Ukraińska SRR uroczyście ogłasza swój zamiar stać się państwem neutralnym, które nie uczestniczy w wojskowych blokach i dotrzymuje wierności trzem antyatomowym zasadom – nie przyjmować, nie produkować i nie nabywać broni jądrowej”2. Uchwała Rady Najwyższej nadawała USRR rangę podmiotu prawa międzynarodowego, a w związku z tym deklarowała nawiązanie wszechstronnych stosunków z innymi państwami i podporzadkowanie się normom prawa międzynarodowego.

T. K a p u ś n i a k, Stosunki Republiki Białoruś z Ukrainą, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009, s. 202.

2 Декларація про державний суверенітет України: http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main. cgi?nreg=55-12 [19.07.2011].

1

PW 51.indb 839

2015-05-11 15:16:06

840

EUGENIUSZ MIRONOWICZ

Stosunki Ukraińskiej SRR z innymi republikami radzieckimi – zapisano w Deklaracji – budują się na podstawie umów układanych na zasadzie równości, wzajemnego poszanowania i nie mieszania się w sprawy wewnętrzne.

W preambule do Deklaracji o suwerenności BSRR Rada Najwyższa powołując się na wolę narodu białoruskiego oraz prawo międzynarodowe ogłosiła „niezależność republiki w stosunkach międzynarodowych”3. W artykule 1 zapisano, że prawo BSRR jako suwerennego państwa jest zgodne z normami prawa międzynarodowego oraz, że ochrania i broni państwowość narodu białoruskiego. Deklaracja dawała prawo występowania w imieniu narodu białoruskiego wyłącznie Radzie Najwyższej BSRR, władzom republiki tworzyła prawne podstawy do tworzenia wojska narodowego. Wojsko innych krajów mogło znajdować się na terenie Białorusi tylko za zgodą Rady Najwyższej4. Zapisano wprawdzie, że „BSRR samodzielnie realizuje dobrowolne sojusze z innymi państwami oraz wychodzenie z sojuszy”, lecz w najbliższym czasie przewidywano Białorusi status państwa neutralnego. Podobnie jak w przypadku Ukrainy mocno akcentowano potrzebę zbudowanie strefy bezatomowej i pozablokowej w Europie Środkowo-Wschodniej.

W pierwszych miesiącach po uzyskaniu suwerenności komuniści rządzący zarówno w Kijowie, jak Mińsku nie przejawiali woli wyprowadzania republik ze składu ZSRR. Opozycja narodowa w obu krajach domagała się jednak radykalnego zerwania związków państwowych z Moskwą i ogłoszenia pełnej niepodległości.

Podczas referendum, które przeprowadzono na całym obszarze ZSRR 17 marca 1991 r. obywatele poszczególnych republik mieli odpowiedzieć na 2 pytania: czy jesteś za utrzymaniem ZSRR i czy jesteś za członkostwem republiki w nowym państwie związkowym. Ogromna większość mieszkańców Białorusi – blisko 83% – wypowiedziała się za pozostaniem republiki w ZSRR. Ponad 71% obywateli Ukrainy opowiedziało się za istnieniem Związku Radzieckiego, a ponad 80% za przynależnością republiki w przyszłym sojuszu, którego zasad funkcjonowania nikt nie znał5. Odsetek zwolenników zachowania ZSRR na Ukrainie był podobny jak w Rosji i jedynie 12% mniejszy niż na Białorusi, gdzie opozycja narodowa była o wiele słabsza, a nomenklatura zdecydowanie prosowiecka6. Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1976 г.–верасень 1991 г.), т. 6, рэд. У. Ракашэвіч, А. Шарапа, Мінск 2003, З Дэкларацыі Вярхоўнага Савета Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, s. 281.

4 Ibidem, s. 283 5 СРСР розвалився ще на референдумі 17 березня 1991 року: http://siver.com.ua/news/1/201003-16-4006 [20.07.2013].

6 Ю. С о л о м а т и н, Всесоюзный референдум 17 марта 1991 года о сохранении ссср: помним!: http://pomnimvse.com/255pb.html [19.07.2013]. Za zachowaniem ZSRR opowiedziało się 71,3 głosujących w Federacji Rosyjskiej, 82,7 na Białorusi i ponad 95% w republikach azjatyckich.

3

PW 51.indb 840

2015-05-11 15:16:06

STOSUNKI BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKIE 1990–2014

841

Wydarzenia w Moskwie w sierpniu 1991 r. znane jako „pucz Janajewa” stworzyły sprzyjające warunki do ogłoszenia niepodległości. Rada Najwyższa Ukrainy uczyniła to 24 sierpnia, zaś parlament Białorusi dzień później. Decyzja w Kijowie została podjęta niemal jednogłośnie, w Mińsku nieznaczną większością głosów.

Przywódcy Białorusi i Ukrainy – Stanisław Szuszkiewicz i Leonid Kuczma – byli uczestnikami najważniejszego wydarzenia epoki – likwidacji Związku Radzieckiego. Podczas spotkania z prezydentem Rosji Borysem Jelcynem 8 grudnia 1991 r. w Wiskulach złożyli podpisy pod dokumentem zmieniającym mapę polityczną w Europie. Politycy białoruscy i ukraińscy jednak nieco odmiennie oceniali rangę tego wydarzenia i rożne oczekiwania wiązali z powołanym w Wiskulach nowym bytem politycznym o nazwie Wspólnota Niepodległych Państw. Szef ówczesnego białoruskiego MSZ Piotr Krauczanka dowodził, że kierownictwo Białorusi podczas rozmów w Wiskulach nie odgrywało wielkiej roli. Zostało doproszone przez prezydenta Rosji Borysa Jelcyna ponieważ ten miał problemy z porozumieniem się ze swoim ukraińskim odpowiednikiem Leonidem Krawczukiem7. Premier Białorusi Wiaczesław Kiebicz – pisał Krauczanka – był tylko zwolennikiem autonomii ekonomicznej republiki i nie chciał tak radykalnego rozstania podmiotów tworzących ZSRR. W ocenie tego polityka także Stanisław Szuszkiewicz nigdy wcześniej nie przejawiał zdecydowanej postawy w sprawie niepodległości Białorusi8. Premier Kiebicz przyznaje wprawdzie, że to on organizował spotkanie w Wiskulach na prośbę Jelcyna, lecz nikt z białoruskich uczestników nie przewidywał, ani nie oczekiwał takich rezultatów. Celem prezydenta Rosji – stwierdza – było zatrzymanie Ukrainy w obrębie jakiejś wspólnoty politycznej i ekonomicznej na obszarze postradzieckim9. Po latach były premier Białorusi napisze nawet, że popełnił największy błąd w swoim życiu, nie czyniąc nic, aby zapobiec „zamachowi stanu”, który dokonał się w Wiskulach z udziałem „trzech podpitych facetów”10. П. К р а в ч е н к о, Беларусь на роспутье, или правда о Беловежском соглашении. Записки дипломата и политика, Москва 2006, s. 143–144. Zdaniem szefa białoruskiego MSZ „ZSRR umarł w sierpniu 1991 r., 8 grudnia w Wiskulach podpisano jedynie oficjalne poświadczenie o jego śmierci. [...] Najważniejszym było rozstrzygnięcie ostrych sprzeczności między Rosją i Ukrainą.

Ukraina dążyła do pełnej niepodległości, Moskwa chciała zachować coś podobnego do ZSRR. Tak pojawiła się formuła Wspólnoty Niepodległych Państw”.

8 Ibidem, s. 145. Krawczenka pisze, że spotkanie w Puszczy Białowieskiej było zorganizowane w tajemnicy przed Michaiłem Gorbaczowem. Kiebicz obawiając się, że uczestnicy spotkania mogą zostać aresztowani, zabrał ze sobą szefa białoruskiego KGB Edwarda Szyrkowskiego, który wciąż związany był kremlowskim ośrodkiem decyzyjnym, aby uniemożliwić mu wykonanie rozkazów (s. 152).

9 В. К е б и ч, Искушение властью. Из жизни прэмьер-министра, Минск 2008, s. 188–199.

10 Ibidem, s. 212–214. „To nie była historyczna tragedia – pisze Kiebicz – to bardziej anegdota. Trzech podpitych facetów spotkało się w lesie, pogadali i ogłosili państwo jako nieistniejące. Amerykanie 7

PW 51.indb 841

2015-05-11 15:16:06

842

EUGENIUSZ MIRONOWICZ

W opiniach po stronie ukraińskiej dominowała natomiast satysfakcja z wyników ustaleń z 8 grudnia 1991 r. Leonid Kuczma oceniał, że Krawczuk przywiózł z Puszczy Białowieskiej hramotę uwalniającą Ukrainę od Rosji.

Dokument przez niego podpisany nie tylko unieważniał układ związkowy z 1922 r. On unieważniał wszystkie akty prawne (w historycznym sensie), które wiązały Ukrainę z Rosją od Traktatu Perejesławskiego począwszy11.

Krawczuk, do niedawna funkcjonariusz KPZR, wystąpił w Wiskulach jako przywódca niepodległego państwa i uzyskał pełną jego legitymizację ze strony Moskwy.

Wielokrotnie pełniący funkcję ministra spraw zagranicznych Ukrainy Borys Tarasiuk odnosząc się do wydarzeń z końca 1991 r. mówił nawet, że powstanie niezależnej Ukrainy było jednym z najważniejszych wydarzeń politycznych w Europie w XX w. i największym osiągnięciem dyplomacji ukraińskiej. Tarasiuk sukces ten przypisał głównie elitom ukraińskim, marginalizując wszystkie okoliczności polityczne występujące w ZSRR umożliwiające uzyskanie niepodległości przez Ukrainę12.

Od początku 1992 r. oba kraje zajmowały podobne stanowisko w sprawie neutralności i członkostwa w sojuszach militarnych. Zasłaniając się doktryną o neutralności przywódcy Białorusi i Ukrainy – Szuszkiewicz i Krawczuk – podczas spotkania szefów państw WNP w Taszkiencie 15 maja 1992 r. odmówili podpisania porozumienia o zbiorowym bezpieczeństwie. Ich decyzje zostały zaaprobowane przez Rady Najwyższe Białorusi i Ukrainy13.

Od czasu ogłoszenia Deklaracji suwerenności BSRR w 1990 r. władze republiki przejawiały ogromną aktywność na rzecz zbudowania w Europie Środkowo-

marzyli o likwidacji ZSRR i tracili na to ogromne środki, ale Georgowi Buschowi nawet we śnie nie mogłoby się przewidzieć, że państwo, które złamało grzbiet faszyzmowi można wykończyć takim dzikim sposobem. [...] Przewrót państwowy nawet w jakiejkolwiek bananowej republice rodzi dla społeczności światowej masę problemów. A tutaj wielonarodowe mocarstwo, nasycone bronią jądrową i ponad 200 mln ludzi. Jego chaotyczny upadek mógłby zakończyć się prawdziwą apokalipsą. [...] Sposobów zatrzymania Borysa Jelcyna było wiele, lecz ja nie zrobiłem nic i z tego powodu obecnie szczerze ubolewam”.

11 Л. К у ч м а, Україна – не Росія, Москва 2004, s. 418.

12 Б. Т а р а с ю к, Зовнішня політика незалежної України: підсумки та перспективи, Львів 2006, s. 8–9, referat wygłoszony na Uniwersytecie Lwowskim z okazji nadania autorowi doktora honoris causa 9 lutego 2002 r.

13 Decyzja parlamentu białoruskiego o niepodpisywaniu układu obronnego WNP z 16 grudnia 1991 r. wiązała się z przyjęciem nowej doktryny obronnej zakładającej utrzymanie 100-tysięcznej armii uzbrojonej w broń konwencjonalną.

PW 51.indb 842

2015-05-11 15:16:06

STOSUNKI BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKIE 1990–2014

843

-Wschodniej przestrzeni bez broni jądrowej14. Po uzyskaniu niepodległości propozycja białoruska kanałami dyplomatycznymi MSZ była przedstawiona sąsiednim krajom. Strefa bezatomowa miała obejmować Białoruś, Ukrainę, Polskę, Litwę, Łotwę i Estonię z możliwością rozszerzenia na inne kraje byłego Układu Warszawskiego. Ze strefą bezatomową wiązała się propozycja nie uczestnictwa tych państw w żadnym sojuszu wojskowo-politycznym. Ukraina, która podobnie jak Białoruś, akcentowała potrzebę zachowania statusu państwa neutralnego, w przypadku broni atomowej, wraz z upływem czasu i pojawieniem się tendencji separatystycznych na Krymie i Donbasie, wykazywała coraz dalej idąca wstrzemięźliwość. Polska oraz byłe nadbałtyckie republiki radzieckie odmówiły udziału w realizacji tego projektu nie chcąc pozbawiać się możliwości wejścia do NATO15.

Białoruś nie stawiała żadnych warunków w sprawie pozbycia się broni atomowej z terytorium republiki. W 1992 r. rozpoczęto proces likwidacji tych arsenałów i wywożenia do Rosji. 16 grudnia 1992 r. Rada Najwyższa uchwaliła doktrynę wojenną Białorusi, gdzie powtórzono zapis o zamiarze ustanowienia państwa neutralnego i bezatomowego oraz zawarto deklarację o nieprzystępowaniu do żadnego bloku lub sojuszu wojskowego16. Pierwsze działania Polski i Litwy na rzecz uzyskania członkostwa w NATO zmieniły stosunek Białorusi w sprawie neutralności. W Mińsku perspektywę rozszerzenia Paktu do granic Białorusi uznano za wzrost zagrożenia bezpieczeństwa państwa. W Kijowie natomiast obecność NATO na zachodniej granicy Ukrainy oceniono jako czynnik równoważący wpływy Rosji w regionie i szansę na zachowanie suwerenności i integralności terytorialnej. Od 1993 r. różnice w polityce zagranicznej Białorusi i Ukrainy stały się bardzo wyraźne. Białoruś coraz mocniej swoją przyszłość wiązała z Rosją, Ukraina zaś wybrała politykę równego dystansu wobec Wschodu i Zachodu.

Stosunki dyplomatyczne Białoruś i Ukraina nawiązały już jako niepodległe państwa 27 grudnia 1991 r. W czerwcu 1992 r. została otwarta ambasada ukraińska w Mińsku, a w październiku 1993 r. ambasada białoruska w Kijowie17. W latach 1992–1993 zawarto także szereg porozumień regulujących najpilniejsze dla obu stron sprawy wynikające z sąsiedztwa suwerennych podmiotów państwowych – У. С н а п к о ў с к і, Беларуская дзяржаўнасць і дыпламатыя у ХХ ст., «Белорусский журнал международного права и международных отношений» 2001, № 1, s. 49.

15 У. С н а п к о ў с к і, Беларуская дыпломатыя ў ХХ ст. – асэнсаванне знешнепалітычнага вопыту БНР, БСРР і Рэспублікі Беларусь, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2001, nr 16, s. 149.

16 A. W i e r z b o w s k a - M i a z g a, Koncepcje polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Białorusi, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009, s. 113.

17 Министерство Иностранных Дел Республики Беларусь. Двустороннее сотрудничество: http://www.mfa.gov.by/ru/foreign-policy/bilateral/cis/c505ef91a2dae894.html [24.08.2013].

14

PW 51.indb 843

2015-05-11 15:16:06

844

EUGENIUSZ MIRONOWICZ

wzajemnych zobowiązaniach finansowych, handlu i ruchu granicznym18. Niewiele wynikało z tych umów, gdyż w obu państwach w jednakowym stopniu ignorowano wagę wzajemnych stosunków na rzecz relacji z Rosją i Zachodem. Ukraina w polityce białoruskiej, a jeszcze bardziej Białoruś w polityce ukraińskiej nigdy nie absorbowały uwagi elit rządzących w Mińsku i Kijowie.

Jedynie w programie opozycyjnego Białoruskiego Frontu Ludowego Ukraina postrzegana była jako najważniejszy partner Białorusi w projektowanej konfederacji państw regionu bałtycko-czarnomorskiego. Białoruski Front po drugiej stronie granicy miał partnera w postaci opozycyjnego Ruchu Ludowego Ukrainy.

Przywódcy obu tych ruchów narodowych organizowali debaty z udziałem przedstawicieli podobnych nurtów z Litwy i Łotwy, rozważali na temat rozwiązania najpilniejszych problemów dotyczących państw regionu, a zwłaszcza szans na uniezależnienie się od dostaw surowców energetycznych z Rosji, determinująco wpływających na politykę zwłaszcza Białorusi i Ukrainy19. Rządy obu krajów uznawały jednak, że był to problem nierozwiązywalny bez udziału Rosji.

Białoruś najmocniej dotknięta skażeniem wskutek awarii czarnobylskiej elektrowni atomowej domagała się od władz Ukrainy całkowitego jej zamknięcia20.

Przewodniczący Rady Najwyższej Stanisław Szuszkiewicz stawiał ten problem jako jeden z najważniejszych w stosunkach dwustronnych, lecz strona ukraińska kierując się własnymi potrzebami energetycznymi deklarowała wygaszenie reaktorów w bliżej niesprecyzowanej przyszłości.

W polityce zagranicznej Białorusi od czasów przejęcia władzy przez Aleksandra Łukaszenkę systematycznie akcentowano wolę utrzymania dobrych stosunków ze wszystkimi sąsiadami. Według prezydenta względy ideologiczne, gospodarcze, geopolityczne, historyczne i kulturowe przemawiały za tym, aby drugim obok Rosji partnerem politycznym i gospodarczym Białorusi była Ukraina, stanowiąca trzeci człon rusko-bizantyjskiej wspólnoty cywilizacyjnej21. W 1995 r. kilkakrotnie podejmował on próby przekonania nowego prezydenta Ukrainy Leonida Kuczmy do utworzenia trójstronnego sojuszu wraz z Rosją. Łukaszenko trzy razy w ciągu tego roku spotykał się z Kuczmą, lecz nie zdołał osiągnąć zamierzonego celu 22. Przez cały następny Д. Ю р ч а к, Белорусско-украинские отношения в 1991–2004 годах: успехи и противоречия, «Веснік Віцебскага дзяржайнага універсітэта» 2009, № 51, s. 22–26.

19 E. M i r o n o w i c z, Białoruś, Warszawa 1993, s. 197.

20 H. F e d o r, ed.: Białoruś Badania Country: US Library of Congress: http://translate.google.pl/ translate?hl=pl&langpair=en|pl&u=http://countrystudies.us/belarus/51.htm [25.08.2012].

21 Пресс-конференция Президента А.Г. Лукашенко российским СМИ. Тип документа: Стенограмма выступления Президента: http://law.sb.by/989/ [26.11.2012].

22 25 marca odbyło się pierwsze robocze spotkanie prezydentów w Czarnobylu, w dniach 17–18 lipca podczas oficjalnej wizyty Kuczmy w Mińsku podpisano Traktat o przyjaźni, dobrym sąsiedztwie 18

PW 51.indb 844

2015-05-11 15:16:06

STOSUNKI BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKIE 1990–2014

845

rok prezydenci nie spotkali się ani razu, a podpisany w lipcu 1995 r. Traktat o przyjaźni, dobrym sąsiedztwie i współpracy pozostawał nieratyfikowany przez parlamenty obu krajów.

Mimo wielu przesłanek skłaniających oba kraje do bliskiej współpracy stosunki białorusko-ukraińskie pozostawały wprawdzie poprawne, lecz dość chłodne23.

O dobre relacje bardziej zabiegała strona białoruska, natomiast z punktu widzenia Kijowa Białoruś nie znajdowała się wśród krajów, których pozycja mogła określać miejsce Ukrainy na mapie politycznej Europy. Władze Ukrainy miały poczucie wielkości i znaczenia geopolitycznego położenia swojego kraju. Próbowały balansować między Rosją i Zachodem. Białoruś z prorosyjską orientacją nie mogła być partnerem w tej grze, gdyż zbyt jednoznacznie postawiła na sojusz z Federacją Rosyjską.

Przyczyną zdystansowanych relacji była nie tylko rozbieżność w polityce zagranicznej, lecz także nieuregulowane kwestie zadłużenia Ukrainy wobec białoruskich przedsiębiorstw za dostarczone towary po rozpadzie ZSRR. Obie strony nie były w stanie osiągnąć porozumienia mimo starań rządu białoruskiego.

Nieuregulowana sprawa linii granicznej dodatkowo rodziła stany napięć między obu krajami. Impas próbowali przełamać prezydenci obu krajów podczas spotkania w Homlu 18 stycznia 1997 r. Większość produkowanych w tym mieście maszyn rolniczych trafiało na Ukrainę, mimo braku uregulowań płatniczych za wcześniejsze dostawy. Z treści wydanego przez MSZ Białorusi oświadczenia wynika, iż prezydent Łukaszenko wyrażał nadzieje, że spotkanie z Kuczmą zapoczątkuje przyłączenie się Ukrainy do trwających procesów integracyjnych na linii Mińsk–Moskwa. Kuczma odpowiadał, że dwustronne kontakty wystarczająco skutecznie przyczyniają się do wymiany handlowej między obu krajami i do ich rozwoju gospodarczego24.

W trakcie roboczego spotkania w Homlu dokonano jednak szeregu uzgodnień, które doprowadziły wkrótce do podpisania kilku porozumień łagodzących sporne problemy między obu państwami. Stało się to podczas oficjalnej wizyty Łukaszenki w Kijowie 12 maja 1997 r. Najważniejsza była Umowa o granicy państwowej między Republiką Białoruś i Ukrainą, która stanowiła zobowiązanie stron do wykonania niezbędnych prac celem ustanowienia granicy państwowej i współpracy, 23 września Łukaszenko odbył roboczą podróż do Kijowa, gdzie przekonywał władze ukraińskie do wspólnego działania sojuszniczego z Rosją: Политические контакты на уровне глав государств: http://www.belarus.mfa.gov.ua/belarus/ru/publication/content/38592.htm [26.11.2013].

23 T. K a p u ś n i a k, op. cit., s. 201.

24 Паведамленне МЗС Рэспублікі Беларусь аб сустрэчы прэзідэнта А.Р. Лукашэнкі з прэзідэнтам Украіны Л.Д. Кучмам у Гомелі, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996–2000), т. 8, рэд. С. Мартынаў, Мінск 2008, s. 95–96.

PW 51.indb 845

2015-05-11 15:16:06

846

EUGENIUSZ MIRONOWICZ

zgodnie obowiązującymi normami międzynarodowymi25. Drugim istotnym dla obu krajów dokumentem było Porozumienie między rządem Republiki Białoruś i rządem Ukrainy o współpracy obwodów przygranicznych Republiki Białoruś i Ukrainy26. Podmioty gospodarcze dwóch obwodów białoruskich – brzeskiego i homelskiego oraz pięciu ukraińskich – wołyńskiego, żytomirskiego, kijowskiego, równieńskiego i czernihowskiego, uzyskały możliwość swobodnego przewożenia przez granicę państwową partnera swoich towarów, usług i kapitału. Kwestię ruchu osobowego w obszarze przygranicznym przekazano do kompetencji władz obwodowych, z zagwarantowaniem swobody przemieszczania się w ramach obowiązku służbowego. Za niedopuszczalną uznano jakąkolwiek dyskryminację pracowników zatrudnionych na terytorium drugiego państwa. Trzecim podpisanym dokumentem było Porozumienie między rządem Republiki Białoruś i rządem Ukrainy o wspólnych działaniach na rzecz minimalizacji i przezwyciężenia skutków katastrofy czarnobylskiej27. Najistotniejszą sprawą było zobowiązanie stron do niepodejmowania działań w ramach likwidacji skutków katastrofy, które bezpośrednio lub pośrednio mogłyby pogorszyć zagrożenie radiologiczne na terytorium drugiego państwa. Obywatele Białorusi i Ukrainy, którzy ucierpieli w wyniku awarii elektrowni mieli mieć zagwarantowane jednakowe prawa do opieki medycznej i socjalnej przebywając na obszarze obu państw.

Według komunikatu MSZ Białorusi wizyta Łukaszenki w Kijowie została zdominowana rozmowami na temat relacji obu krajów z NATO i Rosją. O ile w kwestiach relacji dwustronnych akcentowano dużą zgodność celów, to w sprawach określających położenie geopolityczne obu państw pozostawały spore różnice.

Prezydent Białorusi wyrażał jednak w dalszym ciągu nadzieje, że Ukraina dołączy do budowanego sojuszu z Rosją28. Zaproszenie do tworzenia trójstronnego sojuszu złożył także Radzie Najwyższej Ukrainy podczas pobytu jej delegacji na czele z przewodniczącym Aleksandrem Tkaczenko w Mińsku w dniach 27–29 stycznia 1999 r. Ukraińska Rada Najwyższa zdominowana przez komunistów i socjalistów reprezentowała w kluczowych sprawach polityki zagranicznej, zwłaszcza wobec Дагавор паміж Рэспублікай Беларусь і Украінай аб дзяржаўнай граніцы, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996–2000)..., s. 116–118.

26 Пагадненне паміж урадам Рэспублікі Беларусь і урадам Украіны аб супрацоўніцтве прыгранічных абласцей Рэспублікі Беларусь і Украіны, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996–2000)..., s. 118–122.

27 Пагадненне паміж урадам Рэспублікі Беларусь і урадам Украіны аб сумесных дзеяннях па мінімалізацыі і пераадоленню наступстваў чарнобыльскай катастрофы, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996–2000)..., s. 123–126.

28 Паведамленне МЗС Рэспублікі Беларусь аб афіцыйным візыце прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнкі ва Украіну 12–13 мая 1997 г., [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996–2000)..., s. 127–129.

25

PW 51.indb 846

2015-05-11 15:16:07

STOSUNKI BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKIE 1990–2014

847

NATO i Rosji, stanowisko bliskie Aleksandrowi Łukaszence. W odróżnieniu od prezydenta Kuczmy przewodniczący ukraińskiego parlamentu w bardzo życzliwych słowach komentował białoruską politykę integracji z Rosją, akcentował istnienie wspólnoty kulturowej i cywilizacyjnej narodów Rosji, Białorusi i Ukrainy29. Wyraźnie sygnalizował obecność na Ukrainie sił akceptujących białoruski wariant ładu politycznego na obszarze postradzieckim.

Prawdopodobnie nadzieje związane ze stanowiskiem większości parlamentarnej skłoniły prezydenta Białorusi do podjęcia kolejnej próby przekonania Kuczmy do trójstronnego sojuszu. Podczas roboczej wizyty w Kijowie w dniach 12–13 marca 1999 r. Łukaszenko nie ukrywał, że przyjechał z propozycjami, które wcześniej uzgodnił z Borysem Jelcynem i uzyskał dla nich pełną akceptację. Prezydent Białorusi proponował „przeprowadzenie konsultacji białorusko-rosyjsko-ukraińskich na temat wypracowania memorandum o strategicznym partnerstwie trzech krajów we wszystkich dziedzinach współpracy”30. Determinacja wykazywana przez Łukaszenkę na rzecz przekonania władz Ukrainy do trójstronnego sojuszu z Rosją wynikała także z kalkulacji obliczonych na zachowanie podmiotowości wszystkich uczestników. Dwustronny układ białorusko-rosyjski wobec nierówności potencjałów obu stron stawiał Białoruś bardziej w roli satelity niż partnera. Obecność Ukrainy w sojuszu mogłaby równoważyć te dysproporcje.

W lakonicznym komunikacie MSZ Białorusi stwierdzono, że Kuczma wyraził zainteresowanie propozycjami przywiezionymi przez Łukaszenkę. Obaj prezydenci byli zgodni, że WNP nie wykonuje swojej roli i poddali w wątpliwość, czy w ogóle istnieje31. Tradycyjnie różnili się w kwestii NATO, a zwłaszcza faktu rozszerzenia paktu na wschód. Prezydent Białorusi definiował to jako wzrost zagrożenia bezpieczeństwa swojego państwa. Strona ukraińska nie zgłaszała takich obaw32. Odmienne postrzeganie problemu obecności NATO u zachodnich granic obu państw stanowiło jeden z istotnych czynników kształtujących wizję stosunków z Rosją zarówno z perspektywy Mińska jak Kijowa.

W maju 2000 r. wizytę na Białorusi złożył prezydent Kuczma, który uwzględniając integracyjne idee gospodarza, wyraził opinie o małej skuteczności wszelkich stowarzyszeń międzynarodowych tworzonych pod przywództwem Rosji.

Dokument o przystąpieniu do Związku Celnego, który miał stać się strefą wolnego Паведамленне МЗС Рэспублікі Беларусь аб афіцыйным візыце ў Рэспубліку Беларусь парляменцкай дэлегацыі Украіны, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996–2000)..., s. 271–273.

30 Паведамленне МЗС Рэспублікі Беларусь аб рабочым візыце прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнкі ва Украіну, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996–2000)..., s. 291.

31 Ibidem, s. 292.

32 Ibidem, s. 293.

29

PW 51.indb 847

2015-05-11 15:16:07

848

EUGENIUSZ MIRONOWICZ

handlu na przestrzeni postradzieckiej – argumentował Kuczma – nie został nawet ratyfikowany przez rosyjski parlament33. Ukraina stawiała na rozwój relacji dwustronnych z Białorusią z pominięciem mało skutecznych struktur międzynarodowych. Brak jest jakichkolwiek komunikatów o tym, że Łukaszenko podczas tego spotkania z Kuczmą kontynuował swoją misję przekonywania prezydenta Ukrainy do wspólnego sojuszu z Moskwą.

Stosunki Białorusi z Ukrainą, chociaż stały się bardziej dynamiczne niż przed 2000 r., nie wywoływały jednak tak wielkich emocji jak w przypadku relacji obu krajów z Polską lub z Rosją. Znawcy tematu podkreślają, że do 2004 r. były bardzo konstruktywne i oparte na pragmatycznych przesłankach34. Oba państwa były wprawdzie członkami WNP, lecz odmiennie postrzegały swój udział w tej organizacji. Białoruś na początku XXI w. wciąż stawiała na strategiczne partnerstwo z Rosją, Ukraina aspirowała do powołania regionalnego ugrupowania państw kontestujących dominującą rolę Rosji – GUAM – pod własnym przywództwem35. Wspólnym celem Ukrainy, Gruzji, Azerbejdżanu i Mołdawii zrzeszonych w GUAM stało się powstrzymywanie inicjatyw Rosji zmierzających do reintegracji przestrzeni postradzieckiej. Projekt ten był wspierany przez USA, NATO i UE36. Z oczywistych względów był on sprzeczny z podstawowymi założeniami polityki białoruskiej, ukierunkowanej na zacieśnianie procesów integracyjnych z byłymi republikami radzieckimi.

Białoruś akceptowała także przywódczą rolę Moskwy w określaniu kierunków współpracy w ramach WNP. Rywalizacja białorusko-ukraińska pojawiła się jednak na innej płaszczyźnie.

W lutym 2003 r. prezydenci Rosji, Białorusi, Ukrainy i Kazachstanu podpisali deklarację o powołaniu nowej regionalnej organizacji – Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej37. W przypadku Białorusi niemal wszystkie cele zawarte w dokumentach powołujących WPG miały być realizowane w ramach projektów Państwa Związkowego Białorusi i Rosji oraz Euroazjatyckiej Wspólnoty Go Паведамленне МЗС Рэспублікі Беларусь аб рабочым візыце ў Рэспубліку Беларусь прэзідэнта Украіны Л.Д. Кучмы, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996–2000)..., s. 450.

34 А.В. Т и х о м и р о в, Политические аспекты взаимодействия Республики Беларусь с Украиной в 2000-е гг., [w:] Белорусь в современном мире. Материалы IX Международной научной конферэнции посвященной 88-летию образования Белорусского государственного университета, Минск 2010, s. 45.

35 GUAM powstała w 1997 r. Nazwa organizacji pochodziła od pierwszych liter nazw państw członkowskich – Gruzji, Ukrainy, Azerbejdżanu, Mołdawii. W 1999 r. do GUAM przystąpił Uzbekistan, zawiesił swoje członkostwo w 2002 r, a w 2005 wystąpił z organizacji.

36 T. K a p u ś n i a k, op. cit., s. 208–209.

37 A. E b e r h a r d t, A. G u r y n, Wspólna Przestrzeń Gospodarcza (Rosja, Ukraina, Białoruś, Kazachstan): http://www.pism.pl/index/?id=86b122d4358357d834a87ce618a55de0 [01.04.2012].

33

PW 51.indb 848

2015-05-11 15:16:07

STOSUNKI BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKIE 1990–2014

849

spodarczej38. Nowym elementem była Ukraina, która w tym układzie stawała się konkurentem Białorusi do roli głównego partnera Rosji. Moskwa nawet nie ukrywała, że dla utrzymania Ukrainy w swojej strefie wpływów, gotowa była na ograniczenie znaczenia Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej39. Łukaszenko na etapie polityki wspólnych działań integracyjnych z Rosją w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych starał się przyciągnąć do realizowanych projektów Ukrainę.

Perspektywa rywalizacji Białorusi i Ukrainy o dostęp do rosyjskich surowców i rynków w zamian za różne koncesje polityczne, militarne i gospodarcze na rzecz Kremla, obniżała wartość dotychczasowych atutów białoruskich.

Problem rozwiązała „pomarańczowa rewolucja”. Zaangażowanie Polski, kilku krajów unijnych i USA we wspieranie obozu Wiktora Juszczenki i Julii Tymoszenko wywołało obawy w Mińsku, że następnym etapem „rewolucyjnych przeobrażeń” może stać się Białoruś. W 2005 r. stosunki z Ukrainą stały się dość chłodne, a powodem były krytyczne wypowiedzi polityków ukraińskich, w tym prezydenta Juszczenki o demokracji na Białorusi. Łukaszenko pogratulował Juszczence wyboru na prezydenta Ukrainy i początkowo wypowiadał się o przywódcach „pomarańczowej rewolucji” w pojednawczym tonie, później odpowiadając na krytykę zarzucał władzom Ukrainy kierowanie się obcymi interesami40.

Prezydenci spotykali się jednak dość regularnie i rozmawiali41.

Po wyborach w marcu 2006 r. Łukaszenko po raz trzeci został prezydentem Białousi. Zachód ponownie nałożył sankcje wobec jego i najbliższych współpracowników. Wiktor Juszczenko uchodzący wówczas za demokratycznego polityka, wezwał kraje unijne do zaniechania izolacji Białorusi42. Pogorszenie stosunków z Rosją systematycznie zbliżało Białoruś do Ukrainy. W 2006 r. odbywały się spotkania delegacji parlamentarnych i rządowych. Prowadziło to do ożywienia współpracy gospodarczej. Bilans wymiany handlowej w 2007 r. Единое Экономическое Пространство: http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/913212 [01.04.2011].

39 Первый интеграционный форум. Единое экономическое пространство Беларуси, России, Казахстана и Украины: значение, возможности, перспектывы. Выступления группы высокого уровня: В.Б. Христенко, министр промышленности и енергетыки Российской Федерации: http://www.fundeh.org/files/publications/33/tezisi_eep.pdf [02.04.2013].

40 Александр Лукашенко поздравил Виктора Ющенко с избранием Президентом Украины: http://president.gov.by/press16836.html#doc [02.04.2011]; Лукашенко назвал Виктора Ющенко проукраинским президентом: http://news.tut.by/daynews/49545.html [01.04.2013]; Лукашенко обвинил Ющенко в захвате власти: http://charter97.org/rus/news/2005/12/06/obvinil [01.04.2013]; Лукашенко ответил Ющенко: http://charter97.org/rus/news/2005/04/13/agl [01.04.2013].

41 Ющенко приедет в Москву говорить с Лукашенко: http://www.yoki.ru/news/interesting_news/ entertainment/news/04-05-2005/1213-meeting-0/ [02.04.2013].

42 А.В. Т и х о м и р о в, Политические аспекты взаимодействия Республики Беларусь с Украиной..., s. 54.

38

PW 51.indb 849

2015-05-11 15:16:07

850

EUGENIUSZ MIRONOWICZ

przekroczył 3 mld USD43. Rok później sięgał blisko 5 mld USD. Białoruś miała bilans dodatni wielkości ponad 660 mln dolarów44. Nie rozwiązywało to jednak wspólnego problemu obu krajów – uzależnienia gospodarek od rosyjskich surowców energetycznych.

Kryzysy gazowe Rosji z Białorusią i Ukrainą jednoczyły coraz bardziej prozachodniego Juszczenkę i prosowieckiego Łukaszenkę. W 2009 r. prezydenci spotkali się 3 razy, dopełnieniem były wizyty w Kijowie premiera Siergieja Sidorskiego i szefa MSZ Siergieja Martynowa. Podczas spotkania w Czernihowie 20 stycznia 2009 r. podpisano memorandum o współpracy energetycznej, które zawierało plany poszukiwania dróg dywersyfikacji dostaw gazu i ropy naftowej do obu krajów. Ukraina zgodnie z zawartym porozumieniem miała pełnić rolę pośrednika miedzy Białorusią i Unią Europejską45. Po raz drugi prezydenci spotkali się w Homlu 6 maja, w przeddzień podpisania układu o „Partnerstwie Wschodnim”. Do Pragi wybierał się wprawdzie premier Białorusi, lecz znając słabość własnej pozycji na unijnym forum, rolę protektora interesów białoruskich Łukaszenko powierzył Juszczence. W trakcie oficjalnej wizyty Łukaszenki w Kijowie w dniach 4–6 listopada 2009 r. prezydenci podpisali kilkanaście lat negocjowany traktat graniczny, który został ratyfikowany przez parlamenty obu krajów w kwietniu 2010 r46. W ten sposób zostały ostatecznie uregulowane problemy terytorialne.

Intensywność kontaktów sprawiła, że Łukaszenko po wizycie w Kijowie określił stosunki białorusko-ukraińskie strategicznym partnerstwem. Wśród obserwatorów nie było wątpliwości, że dla Łukaszenki sojusz z nielubianym na Kremlu ukraińskim przywódcą był głównie demonstracją możliwości alternatywnych rozwiązań i niezadowolenia przeciwko rosyjskiej dominacji47. Udział Białorusi i Ukrainy w „Partnerstwie Wschodnim” ułatwiał zawieranie wspólnych porozumień z państwami trzecimi. 22 listopada podczas spotkania w Kijowie ministrów spraw zagranicznych Białorusi, Litwy i Ukrainy – Siergieja Martynowa, Vygaudasa Uszackasa, Petra Proszenki – rozważano projekty budowy elektrycznych linii przesyłowych z Ukrainy do Litwy przez Białoruś oraz budowę infrastruktury transportowej północ-południe, w tym autostrady Mińsk–Kijów.

W 2009 r. podpisano ponad 180 porozumień dwustronnych regulujących stosun T. K a p u ś n i a k, op. cit., s. 213. Г. М а к с а к, Беларусь–Украина: на старте стратегического сотрудничества, «Белоруский ежегодник» 2009, s. 94.

45 Ibidem, s. 90–91.

46 А.В. Т и х о м и р о в, Политические аспекты взаимодействия Республики Беларусь с Украиной..., s. 54.

47 Против кого подружили Лукашенко и Ющенко?: http://pirat.ca/forum/viewtopic.php?p=181315 [02.04.2013].

43

44

PW 51.indb 850

2015-05-11 15:16:07

STOSUNKI BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKIE 1990–2014

851

ki dwustronne miedzy obu krajami48. Połowa dotyczyła spraw związanych ze współpracą gospodarczą. Powstawały wspólne białorusko-ukraińskie koncerny skupiające strategiczne przedsiębiorstwa po obu stronach granicy.

Zbliżeniu politycznemu towarzyszyła bliska współpraca kulturalna między obu krajami oraz angażowanie Białorusi za pośrednictwem Kijowa do różnych projektów unijnych ukierunkowanych na rozwój społeczeństwa obywatelskiego.

Mniejszości narodowe po obu stronach granicy potraktowano jako ambasadorów kultury i czynnik łączący oba kraje49.

Zmiana władzy w Kijowie po wyborach prezydenckich w lutym 2010 r. nie wpłynęła znacząco na relacje między obu krajami. Podczas oficjalnej wizyty nowego prezydenta Ukrainy Wiktora Janukowicza w Mińsku w kwietniu 2010 r. zaakceptowano wcześniejsze ustalenia dotyczące współpracy dwustronnej oraz podjęto decyzje tworzeniu planu skoordynowanych działań ich realizacji50.

Najważniejszym było potwierdzenie Janukowicza, zgodnie ze wcześniejszymi porozumieniami zawartymi miedzy Łukaszenką i Juszczenką, o gotowości wykonania zobowiązań przez Ukrainę w sprawie tranzytu wenezuelskiej ropy naftowej do białoruskich rafinerii. Transport z portu w Odessie miał odbywać się drogą kolejową. Za usługę Białoruś miała płacić produktami ropopochodnymi.

Pierwszy tankowiec z wenezuelską ropą przypłynął do Odessy w maju 2010 r.51 W drugiej połowie 2010 r. wraz z szybko postępującym zbliżeniem ukraińsko-rosyjskim dialog białorusko-ukraiński tracił na intensywności. Pojawiły się rozbieżności w sprawie tranzytu na Białoruś wenezuelskiej nafty i gazu znad Morza Kaspijskiego przez Ukrainę, nie udało się przystąpić do realizacji uzgodnionych w 2009 r. umów dotyczących budowy energetycznych sieci przesyłowych z Ukrainy do krajów bałtyckich. Białoruś nie była w stanie wyegzekwować należności za dostarczone towary na Ukrainę52. Wprawdzie udało się w końcu wynegocjować nową umowę o tranzycie ropy, lecz tym razem rurociągiem Odessa–Brody i dalej do Mozyrza miała popłynąć ropa azerbejdżańska, zakupiona przez Białoruś w Wenezueli. Ropa wenezuelska sprzedawana zaś miała być jako azerbejdżańska na półkuli zachodniej53. Wcześniejsze uzgodnienia dywersyfikacyjne zawarte Г. М а к с а к, Беларусь–Украина: на старте стратегического сотрудничества..., s. 93.

Ibidem, s. 96–97.

50 Leaders of Belarus and Ukraine Discuss Their Relationship with the EU: http://belarusdigest.com/2010/04/30/leaders-of-belarus-and-ukraine-discuss-their-relationship-with-the-eu/ [02.04.2013].

51 А.В. Т и х о м и р о в, Политические аспекты взаимодействия Республики Беларусь с Украиной..., s. 54.

52 Ibidem.

53 „Umowa została zawarta pomiędzy Białoruską Kompanią Naftową a przedsiębiorstwem Ukrtransnafta na dwa lata, z możliwością przedłużenia. Umożliwia ona uruchomienie stałego 48 49

PW 51.indb 851

2015-05-11 15:16:07

852

EUGENIUSZ MIRONOWICZ

przez Łukaszenkę z Juszczenką nabierały realnego kształtu i były korzystne dla obu stron, lecz ich ostateczny rezultat od początku był zależny od całkowitego bilansu relacji w trójkącie Mińsk–Kijów–Moskwa.

Wydarzenia na Białorusi z 19 grudnia 2010 r. w Kijowie zostały przyjęte z wyraźnym zakłopotaniem. Janukowycz nie śpieszył się gratulacjami, zaś MSZ Ukrainy wydał oświadczenie, mówiące, że ukraińska strona nie podziela stanowiska władz białoruskich wobec opozycji, lecz nie będzie podejmować z tego powodu żadnych zdecydowanych kroków. Na Ukrainie, ani wśród elit, ani wśród społeczeństwa nie ma żadnych nastrojów antybiałoruskich54.

Wbrew pozorom dialog na najwyższym szczeblu między prezydentem Łukaszenką i prorosyjskim prezydentem Ukrainy Janukowyczem stał się mniej intensywny niż z jego poprzednikiem Wiktorem Juszczenką. W sferze politycznej nastąpiło wyraźne ochłodzenie, któremu towarzyszyło nawet wzajemne wydalanie dyplomatów55. Ożywienie nastąpiło natomiast w dziedzinie wymiany handlowej, co było efektem wdrażania umów podpisanych w czasie prezydentury Juszczenki. Tylko w ciągu 2011 r. saldo obrotów wzrosło z 4,5 mld dolarów do 6,2 mld, z zachowanie podobnej dynamiki wzrostu w 2012 r. Bilans handlowy był zdecydowanie korzystny dla Białorusi. W 2011 r. nadwyżka eksportu nad importem wynosiła 2,2 mld, a rok później zbliżyła się do 3 mld. Ponad 67% białoruskiego eksportu stanowiły jednak produkty ropopochodne, resztę sprzęt gospodarstwa domowego, autobusy, ciężarówki, wyroby przemysłu spożywczego56. Ukraina eksportowała na Białoruś energię elektryczną, wagony, produkty rolne, wyroby żelazne i metale kolorowe.

Wielkie projekty – budowy magistrali energetycznych i komunikacyjnych – niegdyś uzgadnianie przez Łukaszenkę i Juszczenkę zostały z woli Janukowycza całkowicie zaniechane. W 2012 r. władze Ukrainy regulacjami celnymi podjęły próbę ograniczenia importu wyrobów mlecznych z Białorusi57. Odpowiedzią tranzytu na zagwarantowanym poziomie minimalnym 4 mln ton ropy rocznie – we wcześniejszych porozumieniach roczny przesył określano na 5–9 mln ton”. Cyt. za: Białorusko-ukraińska umowa o tranzycie ropy: http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2011-01-19/ bialorusko-ukrainska-umowa-o-tranzycie-ropy [06.03.2012]. Umowę podpisano 17 stycznia 2011 r.

54 Украинский МИД: Украина не будет делать резких шагов в отношении Беларуси: http:// www.open.by/politics/45413 [03.04.2012].

55 К. Р и з а н ч у к, Вся правда о белорусско-украинских отношениях – охлаждение и молчаливый одобрямс: http://uainfo.org/important/81768-vsya-pravda-o-belorussko-ukrainskihotnosheniyah-ohlazhdenie-i-molchalivyy-odobryams.html [06.12.2014].

56 Ibidem.

57 Э. Р а и в ч, Заразились свинкой белорусско-украинские отношения: http://www.belgazeta. by/ru/2012_03_05/economics/337/ [08.12.2014].

PW 51.indb 852

2015-05-11 15:16:07

STOSUNKI BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKIE 1990–2014

853

były podobne działania z drugiej strony dotyczące importu ukraińskiego piwa.

Mnożyły się problemy z tranzytem wenezuelskiej ropy. Na białoruskie produkty ropopochodne podwyższano cła importowe58. Najważniejszą sprawą było jednak rosnące zadłużenie Ukrainy i trudności w egzekwowaniu należności za dostarczone z Białorusi towary. Z obu stron unikano jednak zadrażnień, a dominujący we wzajemnych stosunkach pragmatyzm skłaniał do zawierania kolejnych kompromisów pozwalających na kontynuowanie współpracy gospodarczej na niezmienionym poziomie59.

Odmiennie układała się w tym czasie współpraca polityczna obu krajów.

Przyczyną braku dialogu była m.in. rozbieżność strategicznych wyborów rozwoju cywilizacyjnego dokonanych w Mińsku i Kijowie. Białoruś wraz z Rosją i Kazachstanem zaangażowała się w tworzenie Unii Celnej. Ukraina była oczekiwanym partnerem w tej organizacji. Z Kijowa rządzący wraz z prezydentem zgodnym chórem odpowiadali o „europejskim wyborze Ukrainy” i planach integracji z Unią Europejską60. Prezydent Łukaszenko we wszystkich wystąpieniach na temat Ukrainy podkreślał pierwszoplanowe znaczenie tego kraju w polityce białoruskiej. Akcentował wprawdzie rolę współpracy gospodarczej, lecz jednocześnie wskazywał na czynnik suwerenności Ukrainy jako element wpływający na stan bezpieczeństwa Białorusi. Ukrainę w czasie rewolucji na Majdanie na przełomie 2013 i 2014 r. określił polem starcia między Zachodem i Wschodem61. „To piękny kraj i piękny naród – mówił o Ukrainie 21 stycznia 2014 r. – lecz oto do czego prowadzi ten bałagan zwany rynkiem, gdy państwo podzieliły między sobą klany. Gdy tylko dzieci prezydenta zaczynają zajmować się biznesem, a ich żony i kochanki zakładają korony na głowę – katastrofa gwarantowana”62.

W ocenie białoruskiego przywódcy demokratyzacja na Ukrainie, podobnie jak w większości państw postradzieckich, w tym także Rosji, kończyła się oligarchizacją ze wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami.

Reżim ustanowiony przez przywódców Majdanu spotkał się w Mińsku ze wstrzemięźliwą akceptacją, zaś pierwsze spekulacje o możliwości rozpadu Ukrainy z wyraźną dezaprobatą. „Ukraina powinna stanowić całość”, „Nikt nie powinien dzielić tego wielkiego kraju, on nam nie jest obcym – mówił białoruski Белорусско-украинские отношения: обострение и «заморозка»: http://media-polesye.by/ news/belorussko-ukrainskie-otnosheniya-obostrenie-i-zamorozka-7248 [08.12.2014].

59 Белорусско-украинские отношения: превалирует прагматизм: http://www.copoka.net/site. php?cat=down&idItem=4738 [06.12.2014].

60 К. Р и з а н ч у к, Вся правда о белорусско-украинских отношениях...

61 Белорусско-украинские отношения в цитатах Лукашенко, wypowiedź z 21 stycznia 2014 r.: http://www.belaruspartisan.org/m/politic/259065/ [07.12.2014].

62 Ibidem.

58

PW 51.indb 853

2015-05-11 15:16:07

854

EUGENIUSZ MIRONOWICZ

prezydent”63. W Kijowie postrzegano natomiast Białoruś jako wiernego sojusznika Rosji, a majdanowi przywódcy kierowali pod adresem Mińska, polityków i dyplomatów białoruskich wiele nieuzasadnionych oskarżeń, jak udzielanie schronienia przedstawicielom reżimu Janukowycza i wspieranie ich działalności na Ukrainie64.

W kwietniu 2014 r. rząd Arsenija Jaceniuka wprowadził ograniczenia na import białoruskich produktów ropopochodnych. Komentatorzy białoruscy ocenili, że „większego idiotyzmu nawet nie sposób sobie wyobrazić”65. W odpowiedzi Białoruś wprowadziła zaporowe cła na szereg ukraińskich produktów. Wszelkie wzajemne ograniczenia w handlu zostały zdjęte w sierpniu 2014 r. w wyniku bezpośrednich rozmów prezydentów Aleksandra Łukaszenki i Petra Poroszenki66.

Oznacza to jedynie, że ich wprowadzenie było motywowane względami politycznymi. Wkrótce okazało się, że dostawy paliw z Białorusi miały strategiczne znaczenie dla państwa ukraińskiego.

Aleksander Łukaszenko dość szybko znalazł wspólny język z nowym prezydentem Ukrainy Petrem Poroszenką. Był zresztą konsekwentny w sprawie najistotniejszej dla Ukrainy, a mianowicie integralności terytorialnej państwa. Nie uznał ani aneksji Krymu przez Rosję, ani jakiejkolwiek podmiotowości Donieckiej Republiki Ludowej i Ługańskiej Republiki Ludowej67. W sierpniu 2014 r. Poroszenko poprosił białoruskiego prezydenta o zgodę na zorganizowanie w Mińsku spotkania trójstronnego z udziałem Ukrainy, Rosji i Unii Europejskiej w sprawie uregulowania konfliktu w Donbasie i innych spornych problemów z Moskwą68.

Miejsce spotkania było do zaakceptowania przez obie zainteresowane strony i, jak się okazało, przez europejskich negocjatorów. Niezależni komentatorzy zwracają uwagę, że Łukaszenko wzorowo odegrał rolę neutralnego pośrednika69. Лукашенко о событиях в Украине: «Это только начало»: http://news.tut.by/politics/387999. html [09.12.2014].

64 Комментарий пресс-секретаря МИД Беларуси Дмитрия Мирончика: http://www. belukrresurs.org/index.php?option=com_content&view=article&id=402:2014-03-08-12-3324&catid=34:news&Itemid=50 [07.12.2014].

65 Э к с п е р т, Белорусско-украинские отношения являются «интересными, необычными, неадекватными»: http://www.regnum.ru/news/economy/1648302.html [09.12.2014].

66 Порошенко обсудил с Лукашенко барьеры в торговле: http://lb.ua/news/2014/08/12/275984_ poroshenko_obsudil_lukashenko.html [08.12.2014]; Э к с п е р т, Торговля Белоруссии и Украины не касается Таможенного союза: http://nsn.fm/in-the-world/ekspert-torgovlya-belorussii-iukrainy-ne-kasaetsya-tamozhennogo-soyuza.php [09.12.2014].

67 Беларусь не признает ЛНР и ДНР, – Лукашенко: http://lb.ua/news/2014/10/03/281494_belarus_ priznaet_lnr_dnr_.html [09.12.2014].

68 Порошенко поблагодарил Лукашенко за возможность встречи в Минске: http://lb.ua/ news/2014/08/19/276668_poroshenko_poblagodaril_lukashenko.html [10.12.2014].

69 Е. П р е й г е р м а н, Белорусско-украинские отношения: https://www.youtube.com/ watch?v=6jeWWzzqZXM [10.12.2014].

63

PW 51.indb 854

2015-05-11 15:16:07

STOSUNKI BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKIE 1990–2014

855

Konflikt na Ukrainie jest bardzo niewygodny dla Białorusi nie tylko dlatego, że dzieje się w sąsiednim państwie, lecz przede wszystkim ze względów gospodarczych. Ukraina była trzecim po Rosji i Niemczech partnerem w wymianie handlowej Białorusi, z którym zawsze występowała znaczna nadwyżka eksportu nad importem, w ostatnich latach przekraczająca nawet 2 mld dolarów. Chaos nad Dnieprem i utrata kontroli nad przemysłowym centrum na wschodzie kraju w naturalny sposób ograniczają tę wymianę, a przede wszystkim pozbawiają Ukrainę płynności finansowej.

Wydarzenia na Ukrainie nie sprzyjają także przyszłości białoruskiej opozycji.

Zdecydowanej większości Białorusinów sceny z Kijowa, Odessy lub Doniecka widziane za pośrednictwem rodzimej lub rosyjskiej telewizji stały się dość przekonujące, aby wspierać tę stabilizację, którą stwarza reżim Aleksandra Łukaszenki.

Na pytania często stawiane w 2014 r. przez polskich komentatorów i analityków: czy przykład Ukrainy może być inspirujący dla Białorusi; czy i kiedy wybuchnie Majdan w Mińsku – odpowiedź wydaje się dosyć prosta. Na Białorusi nie ma okoliczności sprzyjających tego typu wydarzeniom. Dochód narodowy na głowę mieszkańca jest 2,5 razy wyższy niż na Ukrainie, a ponadto jest znacznie równomierniej dzielony. Na Białorusi nie istnieje bowiem kasta oligarchów dysponująca olbrzymimi majątkami i narzucająca zasady zarządzania państwem zgodne z oczekiwaniami tej grupy. Białoruscy milionerzy nie mają istotnego znaczenia w życiu politycznym kraju. Trudno także sobie wyobrazić, aby władza białoruska pozwoliła sobie na kilkutygodniowe obrzucanie milicjantów płytami chodnikowymi i koktajlami Mołotowa oraz na wiece opozycji z udziałem zagranicznych polityków.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 51.indb 855

2015-05-11 15:16:07

856

EUGENIUSZ MIRONOWICZ

SANTRAUKA Eugeniusz MIRONOWICZ, Baltarusių-ukrainiečių santykiai 1990–2014 Baltarusijos ir Ukrainos naujausia istorija, dėl geopolitinės padėties turi daug bendrų cechų. Panašios aplinkybės 1990 m. nulėmė abiejų šalių suvereniteto TSRS sudėtyje, o po metų ir pilnos nepriklausomybės paskelbimą. Pirmaisiais nepriklausomybės metais abi šalys, nepriklausomai viena nuo kitos, pasirinko beveik identišką užsienio politikos modelį. Ši politika pasižymėjo neutralumu, nesijungimu į karinius-politinius blokus. Valstybėse negalėjo būti atominių ginklų. Siekė, jog Vidurio-rytų Europoje būtų neutrali zona be atominių ginklų.

Baltarusijos ir Ukrainos keliai išsiskyrė 1993 m. dėl skirtingo NATO plėtros į rytus vertinimo.

Minskas tai suprato kaip grėsmę Baltarusijai ir pasirinko strateginę partnerystę su Rusijos Federacija. Kijevas, Alijanso priartėjimą prie vakarinių valstybės sienų suprato kaip galimybę įgyti daugiau galios derybose su Rusija, kuri reiškė pretenzijas į Donabasą ir Krymą.

Tiek Minske, tiek Kijeve dvišaliai santykiai buvo nustumti į antrą planą. Baltarusijos prezidentas Aleksandras Lukašenka daug kartų ragino Ukrainos prezidentą Leonidą Kučmą imtis integracijos su Rusija politikos, bet Kijavas dažniausiai atsakydavo kad jį domina euroatlantinė ir europinė integracija. Po „Oranžinės revoliucijos” dvejus metus truko Minsko ir Kijevo santykių atšąlimas.

2008 m. prasidėjo glaudus Lukašenkos ir naujojo Ukrainos prezidento Viktoro Juščenkos bendradarbiavimas. Abi šalys vėl galvojo apie Rytų Europos vystymąsi, jas jungė kritiškas Rusijos politikos vertinimas. Kuomet Ukrainai vadovavo prezidento Viktoro Janukovičiaus komanda buvo sustabdytas stambių projektų, kuriuos planavo Lukašenka ir Juščenka įgyvendinimas.

2014 m. politinės krizės Ukrainoje metu ir iki jos teritorinio konflikto su Rusija Baltarusijos prezidentas pasisakė už savo pietinio kaimyno teritorinį vientisumą.

РЭЗЮМЭ Яўген МІРАНОВІЧ, Беларуска-украінскія стасункі 1990–2014 У моц геапалітычнага становішча, Беларусь і Ўкраіна аб’яднаныя вялікай колькасьцю супольных рысаў, што датычацца найноўшай гісторыі абедзьвюх краінаў. Падобныя акалічнасьці ў 1990 г. прывялі да абвяшчэньня сувэрэнітэту абедзьвюх рэспублік у рамках Савецкага Саюзу, а годам пазьней – поўнай незалежнасьці. У першыя гады незалежнага існаваньня абедзьве краіны, без узаемнага ўзгадненьня, выбралі амаль аднолькавую мадэль замежнай палітыкі. Іх асаблівасьцю быў нэўтралітэт, няўдзел у ваенна-палітычных саюзах, статус бязьядзернай дзяржавы, а таксама бачаньне Цэнтральнай Эўропы як бязьядзернай і пазаблёкавай зоны. Дарогі Беларусі і Ўкраіны пачалі разыходзіцца ў 1993 г., у сувязі з рознымі ацэнкамі, што тычыліся праекту пашырэньня НАТО на Ўсход. Менск бачыў у гэтым пагрозу бясьпецы Беларусі і прыняў рашэньне аб стварэньні стратэгічнага саюзу з Расейскай Фэдэрацыяй. У Кіеве прысутнасьць Пакту на заходняй мяжы дзяржавы трактавалася шансам на збалянсаваньне адносінаў з Расеяй, якая выказвала тэрытарыяльныя прэзэтэнзіі да Данбасу і Крыму. Як у Менску, гэтак і ў Кіеве ўзаемным стасункам было нададзенае другараднае значэньне. Прэзыдэнт Беларусі Аляксандар Лукашэнка шматразова заклікаў свайго ўкраінскага калегу Леаніда Кучму да ўдзелу ў інтэграцыйных працэсах з Расеяй, але з Кіева часьцей адказвалі аб выбары эўрапейскай і эўраатлянтычнай інтэграцыі. Пасьля «памяранчавай рэвалюцыі», наступіла больш чым двухгадовае пахаладаньне адносінаў паміж Менскам і Кіевам. У 2008 дайшло да блізкага супрацоўніцтва паміж Лукашэнкам і новым прэзыдэнтам Украіны Віктарам Юшчанкам. Абедзьве краіны зноў аб’яднала супольнае бачаньне разьвіцьця Ўсходняй Эўропы, але асабліва крытычнае стаўленьне да расейскай палітыкі. Падчас кіраваньня ва Ўкраіне каманды прэзыдэнта Віктара Януковіча была спыненая рэалізацыя большасьці праектаў узгодненых паміж Лукашэнкам і Юшчанкам. Падчас палітычнага крызісу ва Ўкраіне 2014 г. і зьвязанага з Расеяй тэрытарыяльнага канфлікту, прэзыдэнт Беларусі выказаўся за тэрытарыяльную цэласнасьць паўднёвага суседа.

PW 51.indb 856

2015-05-11 15:16:07

STOSUNKI BIAŁORUSKO-UKRAIŃSKIE 1990–2014

857

РЕЗЮМЕ Евгеніуш МІРОНОВІЧ, Білорусько-українські відносини 1990–2014 Білорусь і Україна у зв’язку з геополітичним розташуванням мають багато спільних рис, котрі стосуються сучасної історії двох країн. Схожі обставини в 1990 році призвели до визнання суверенітету двох республік в Радянському Союзі, а рік потому Декларації незалежності. У перші роки незалежного існування обидві країни, без взаємної згоди, вибрали майже однакові моделі зовнішньої політики. Їх особливістю були нейтральність, неучасть у військових союзах і політичний статус країни без ядерної зброї, бачення Центральної Європи як без’ядерної зони і позаблоковим статусом. Шляхи Білорусі і України почали розходитись в 1993 році, за різними оцінками проекту розширення НАТО на Схід. У Мінську вважали це загрозою для безпеки Білорусі і вирішили вибрати шлях у напрямку до стратегічного альянсу з Російською Федерацією. У Києві наявність пакту на західному кордоні держави розглядалось як можливість збалансувати відносини з Росією, котра мала територіальні претензії до Донбасу і Криму. І в Мінську, і в Києві взаємини наділили другорядним значенням. Президент Білорусі Олександр Лукашенко неодноразово закликав свого українського колегу Леоніда Кучму до участі в процесах інтеграції з Росією, але з Києва відповідали, про вибір Україною європейської та Євроатлантичної інтеграції. Після «помаранчевої революції», наступив час прохолодних відносин між Мінськом і Києвом більше ніж двох років. У 2008 році дійшло до тісної співпраці між Лукашенко і новим президентом України Віктором Ющенко. Обидві країни знову об’єднали спільного бачення розвитку у Східній Європі, і особливо критичне ставлення до російської політики. Під час правління українського президента Віктора Януковича команди відмовилися від реалізації більшості проектів, погоджених між Лукашенко і Ющенко. Під час політичної кризи в Україні в 2014 році і її територіального конфлікту з Росією, президент Білорусі висловився на користь територіальної цілісності південного сусіда.

РЕЗЮМЕ Евгений МИРОНОВИЧ, Белорусско-украинские отношения 1990–2014 Беларусь и Украина в связи с геополитическим расположением имеют много общего касательно новейшей истории обеих стран. Похожие обстоятельства в 1990 г. привели к объявлению суверенитета обеих республик в составе Советского Союза, а через год – к провозглашению независимости. В первые годы независимости обе страны, без взаимного соглашения, выбрали почти одинаковые модели внешней политики. Их особенностью был нейтралитет, неучастие в военно-политических союзах, статус страны без ядерного оружия и видение Центральной Европы как безъядерной и внеблоковой зоны. Дороги Беларуси и Украины начали расходиться в 1993 г. из-за различных оценок проекта расширения НАТО на Восток. В Минске это восприняли как угрозу безопасности Беларуси и решились на стратегический союз с Российской Федерацией. В Киеве присутствие Альянса на западной границе страны восприняли как возможность сбалансировать отношения с Россией, предъявляющей территориальные претензии к Донбассу и к Крыму. И в Минске, и в Киеве взаимоотношениям уделялось второстепенное значение. Президент Беларуси Александр Лукашенко неоднократно призывал своего украинского коллегу Леонида Кучму к участию в процессах интеграции с Россией, но Киев чаще всего сообщал о том, что Украина выбрала курс на европейскую и евроатлантическую интеграцию. После «оранжевой революции» наступило двухлетнее охлаждение отношений между Минском и Киевом. В 2008 г. дошло до близкого сотрудничества Лукашенка с новым президентом Украины Виктором Ющенком. Обе страны вновь объединило общее видение развития восточной Европы, в особенности критическое отношение к российской политике. Во времена правления в Украине команды президента Виктора Януковича приостановлено реализацию большинства проектов, согласованных Лукашенком и Ющенком.

PW 51.indb 857

2015-05-11 15:16:07

858

EUGENIUSZ MIRONOWICZ

Во время политического кризиса в Украине в 2014 г. и ее территориального конфликта с Россией президент Беларуси выступил за территориальную целостность южного соседа.

SUMMARY Eugeniusz MIRONOWICZ, Belarusian-Ukrainian Relations (1990–2014) Belarus and Ukraine, because of their geopolitical locations, possess much in common concerning the contemporary history of both countries. Similar circumstances in 1990, led to the declaration of sovereignty of both republics in relation to the Soviet Union, and a year later they proclaimed independence. During the first years of independence, without any previous mutual understanding, they both chose nearly identical models of foreign policy. Their features included neutrality, non-participation in military-political alliances, non-possession of nuclear weapons and a vision of Central Europe as a non-nuclear and non-bloc area.

Belarus and Ukraine began to part ways in 1993, as a result of differing opinions concerning the project to expand NATO eastwards. In Minsk it was decided that this was a threat to the safety of Belarus and a strategic alliance with the Russian Federation was opted for. In Kiev, the existence of NATO on the western border of the country was treated as an opportunity to balance relations with Moscow, which continued to stake territorial claims to Donbas and the Crimea.

At this time, both Minsk and Kiev gave their mutual relations secondary consideration. The President of Belarus, Alexander Lukashenko, encouraged his Ukrainian counterpart, Leonid Kuchma, to take part in the process of integration with Russia on numerous occasions, but the reply from Ukraine most often spoke of Ukraine choosing EU and Euro-Atlantic integration. Following the Orange Revolution, there occurred a two-year cooling of relations between Minsk and Kiev. In 2008, Lukashenko began to closely cooperate with the new President of Ukraine, Viktor Yushchenko. Both countries were once more connected by a mutual vision of development in Eastern Europe, especially including a critical approach to Russian policy. When the team of President Viktor Yanukovich was in power, most of the projects previously agreed between Lukashenko and Yushchenko were abandoned.

During the political crisis in Ukraine in 2014 and its territorial conflict with Russia, the President of Belarus supported the territorial integrity of his southern neighbour.

PW 51.indb 858

2015-05-11 15:16:07

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 859–867, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Лявон Баршчэўскі Менск

НОВАЯ КНІГА ПРА АЛЯКСАНДРА ЛУКАШЭНКУ

У

Andrzej Brzeziecki, Małgorzata Nocuń. Łukaszenka.

Niedoszły Car Rosji, Wydawnictwo Znak, Kraków 2014, ss. 269.

П О Л Ь С К І М К РА К А В Е , у в е л ьм і п р э с т ы ж н ы м і папулярным выдавецтве «Знак» убачыла свет кніга Лукашэнка: няздзейснены цар Расіі. Яе аўтары, 35-гадовы Анджэй Бжазецкі (Andrzej Brzeziecki) і 33-гадовая Малгажата Ноцунь (Małgorzata Nocuń), нягледзячы на свой адносна малады ўзрост, належаць сёння да найлепшых польскіх знаўцаў беларускай праблематыкі, што знаходзіць свой выраз, між іншага, і на старонках аўтарытэтнага часопіса „Nowa Europa Wschodnia”, які яны разам рэдагуюць. Яшчэ ў 2007 годзе ў Кракаве выйшла іх першая супольная праца Беларусь: бульба і джынсы, а двума гадамі пазней ва Уроцлаве з’явілася падрыхтаваная імі кніжка Зрабаваны народ: Размовы з беларускімі інтэлектуаламі, якая пазней была перакладзеная і на беларускую мову. Чым жа новая кніжка прынцыпова адрозніваецца ад папярэдніх? Тым, што, як пішуць самі аўтары ў прадмове да новай публікацыі, ранейшыя кніжкі «былі прысвечаныя ў большай ступені беларускай апазіцыі, чым уладнаму лагеру, [...] але вобраз Беларусі, які мы ствараем, быў бы няпоўны без кнігі пра Лукашэнку». Наогул жа, прадмова да кнігі Бжазецкаму і Ноцунь, на мой погляд, удалася добра. Не W jubileuszowych zeszytach nr 50 i 51 zamieszczamy wiele materiałów, pochodzących od autorów z różnych państw, ukazując przez to szerokie spektrum badań oraz poglądy i punkty widzenia badaczy rożnych specjalności, różnych krajów, zwłaszcza naszego regionu. Tekstów tych redaktor PW zdecydował nie poddawać zwyczajowemu w czasopismach naukowych opracowaniu, opiniowaniu i wewnętrznej naukowej dyskusji, pozostawiając odpowiedzialność za prezentowane stanowisko w rękach autorów (Red.).

PW 51.indb 859

2015-05-11 15:16:07

860

ЛЯВОН БАРШЧЭЎСКІ

магу не прывесці тут хоць бы наступнай цытаты з яе [тут і далей усе цытаты з кнігі падаю ў сваім перакладзе – Л.Б.]: Бываючы ў Беларусі, мы часта праходзілі цераз агромністую Кастрычніцкую плошчу, што месціцца ў самым цэнтры горада непадалёк ад адміністрацыі прэзідэнта... У нашым разуменні гэтая плошча ў нейкай ступені сімвалізуе Беларусь. Яна робіць моцнае ўражанне – гэткая велізарная пустка, якая зеўрае: узімку па ёй шугае вецер, улетку сонца плавіць асфальт, але тут няма ніякага вулічнага ажыўлення, ніякага руху ці гамонкі. Людзі хуценька перабягаюць цераз Кастрычніцкую плошчу, лятуць далей шырокімі гарадскімі артэрыямі або знікаюць у падземных пераходах і чэргах на ўваходзе ў метро. У іх, здаецца, няма часу на тое, каб пасядзець у кавярні (кавярняў тут няшмат), на тое, каб паўсміхацца. Асобны чалавек на гэтай плошчы падаецца кропачкай, якая анічога не значыць. Гэткія кропачкі рухаюцца ў розных напрамках...

Пасля гэтай крыху лірычнай прадмовы ў кніжцы ідуць раздзелы, пра змест якіх збольшага можна здагадацца з іх загалоўкаў: Дырэктар саўгаса, Прэзідэнт, Дыктатар, Цар. Для лепшага разумення, пра што ідзе гаворка ў раздзеле Цар, прывяду назвы падзагалоўкаў раздзела: Вышэйшы за Бога і Мне няма куды сыходзіць. Аўтары кнігі Лукашэнка: няздзейснены цар Расіі дастаткова сур’ёзна падышлі да выбару крыніц, на падставе якіх напісаная іх кніга: напрыклад, неаднаразова цытуюцца вядомыя ў Беларусі кнігі-палітычныя партрэты Аляксандра Лукашэнкі аўтарства Аляксандра Фядуты, Паўла Шарамета і Святланы Калінкінай, Валера Карбалевіча, а таксама, відавочна, напісаная на замову прэзідэнцкіх ідэолагаў кніга расійскага гісторыка Роя Мядзведзева Александр Лукашенко: Контуры белорусской модели. Неаднаразова цытуюцца выказванні былых і дзейных палітыкаў (Міхаіл Чыгір, Станіслаў Шушкевіч, Анатоль Лябедзька, аўтар гэтых радкоў), а таксама не вельмі вядомага ў нас палітолага Андрэя Ляховіча. Слова даецца і знаным у нашай краіне журналістам, і родным і блізкім вядомых людзей, што зніклі ў Беларусі падчас кіравання Аляксандра Лукашэнкі. Аўтары падрабязна і ў цэлым кампетэнтна апавядаюць пра найважнейшыя падзеі найноўшай гісторыі Беларусі, асабліва той, што пачалася ў 90-я гады. Найбольшую каштоўнасць для чытача маюць іх уласныя ацэнкі, да прыкладу вось такія: Перабудова ў Савецкім Саюзе, у кожным разе, дала шанец не толькі дэмакратам і дысідэнтам, але таксама і ўсім тым, хто хацеў «дарвацца» да ўлады і грошай. Зрэшты, гледзячы на гэта з перспектывы наступных двух з паловай дзесяцігоддзяў, можна заўважыць, што дэмакраты належным чынам не скарысталіся са свайго

PW 51.indb 860

2015-05-11 15:16:07

НОВАЯ КНІГА ПРА АЛЯКСАНДРА ЛУКАШЭНКУ

861

шанцу ў ніводнай з рэспублік былога Савецкага Саюза, з выняткам краін Балтыі. Тыя, хто прагнуў улады і грошай, далі сабе рады лепей. Сярод іх быў і Аляксандр Лукашэнка...

Анджэй Бжазецкі і Малгажата Ноцунь імкнуцца быць аб’ектыўнымі, спасылаюцца на звесткі сацыёлагаў, аналізуюць стан сучаснага беларускага грамадства – у тым ліку і ў кантэксце самых апошніх падзей ва Украіне. Даюць яны выраз і свайму крытычнаму стаўленню да факту адсутнасці паслядоўнай палітыкі сучаснага Еўрапейскага Саюза ў дачыненні да беларускага рэжыму. У гэтым месцы мне хацелася б звярнуць увагу на тыя рэчы, сведкам якіх я быў сам і аповед пра якія мог бы дадаць кнізе пра Аляксандра Лукашэнку яшчэ большай пераканаўчасці. Увесну 1990 года, пра што згадваюць аўтары кнігі, у тагачаснай Беларускай ССР адбыліся чарговыя выбары ў яе Вярхоўны Савет. Гэты, раней абсалютна дэкаратыўны, орган савецкай рэспублікі выбіраўся дванаццаты раз, але ўпершыню ў гісторыі выбары мелі элементы свабоднага волевыяўлення беларускіх грамадзян. Камуністычная ўлада, ідучы за перабудовачнымі ініцыятывамі Міхаіла Гарбачова, дазволіла канкурэнцыю ў барацьбе за дэпутацкія мандаты. Гэта значыць, што выстаўляць свае кандыдатуры на выбарах мелі магчымасць не толькі асобы, зацверджаныя партыйнымі органамі адпаведных узроўняў, як гэта заўсёды рабілася раней. Трэба заўважыць, што працэдура вылучэння кандыдатаў у Вярхоўны Савет была няпростай. Беларускае заканадаўства не прадугледжвала, напрыклад, вылучэння асоб шляхам збору подпісаў. Патэнцыйны кандыдат у дэпутаты мог быць вылучаны толькі «сходам працоўнага калектыва» (а гэтыя сходы кантраляваліся партыйнымі структурамі), «сходам грамадзян дадзенай адміністратыўна-тэрытарыяльнай адзінкі» (на такім сходе павінна было прысутнічаць не менш за 300 грамадзян, якія маюць права голасу) або «вышэйшым органам грамадскай арганізацыі» (на той час у БССР існавалі толькі дзве зарэгістраваныя грамадскія арганізацыі, якія не цалкам кантраляваліся кампартыяй – створаныя ўжо ў часы перабудовы Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны і Беларускі экалагічны саюз). Аляксандру Лукашэнку не складала ніякай цяжкасці вылучыцца на гэтых выбарах, бо пад ягоным поўным кантролем быў «працоўны калектыў» саўгаса «Гарадзец» Шклоўскага раёна, дырэктарам якога ён тады быў. Паколькі падчас саміх выбараў ён выйграў у канкурэнта, афіцыйна падтрыманага раённым камітэтам камуністычнай партыі, а сам такой падтрымкі не меў – хоць на той момант ужо больш як дзесяць гадоў быў членам партыі – ён аўтаматычна ператвараўся ў квазі-апазіцыйнага

PW 51.indb 861

2015-05-11 15:16:07

862

ЛЯВОН БАРШЧЭЎСКІ

дэпутата. На момант правядзення выбараў у Вярхоўны Савет ХІІ склікання адзінай апазіцыйнай арганізацыяй, якая, аднак, у тых умовах не мела шанцаў быць зарэгістраванай, быў Беларускі Народны Фронт «Адраджэнне» на чале з навукоўцам Зянонам Пазьняком. Менавіта Пазьняк, які сам ужо ў першым туры выйграў выбары пры агромністай канкурэнцыі ў рабочым раёне горада Мінска, атрымаўшы дэпутацкае пасведчанне, узяў на сябе ініцытыву фарміравання ў Вярхоўным Савеце фракцыі або групы дэпутатаў, якая б стварыла рэальную апазіцыю існуючай большасці, падпарадкаванай вельмі артадаксальнаму партыйнаму кіраўніцтву БССР. Так узнікла задума заснавання «Дэмакратычнага Клуба», запрашэнне да ўдзелу ў якім атрымалі практычна ўсе новаабраныя дэпутаты, якія так ці інакш не ўваходзілі ў папярэднія спісы, складзеныя ў ЦК Камуністычнай партыі Беларусі. Абсалютная большасць гэтых дэпутатаў выбіралася ў найбуйнейшых гарадах Беларусі – Мінску, Гомелі, Магілёве, Гродне, Віцебску, Полацку, Наваполацку, Брэсце, Оршы, Бабруйску, Баранавічах. Сітуацыя ў малых гарадах, мястэчках і ў вёсцы амаль цалкам кантралявалася партыйнымі органамі. У выніку галоўнай сілай Вяохоўнага Савета ХІІ склікання мелася зрабіцца «партыйна-аграрнае лобі», якое складалася з партыйных функцыянераў сельскай мясцовасці, старшынь калгасаў, дырэктараў саўгасаў, галоўных аграномаў і іншых спецыялістаў гэтых сельскагаспадарчых прадпрыемстваў, заснаваных на прымусовай планавай працы. Гэтыя людзі не мелі асаблівай патрэбы ў вывучэнні адзін аднаго, бо ў сваёй большасці кантактавалі між сабою, калі яшчэ навучаліся ў адзінай у БССР Горкаўскай сельскагаспадарчай акадэміі або – таксама адзінай у рэспубліцы – Вышэйшай партыйнай школе. Большасць з іх была добра знаёмая і з Аляксандрам Лукашэнкам і, трэба сказаць, не хавала свайго скептычнага і крытычнага стаўлення да здольнасцяў апошняга як сельскагаспадарчага кіраўніка. Аграрнікі, выбраныя ў Вярхоўны Савет, бачылі ў Лукашэнку, хутчэй, выскачку і дэмагога, чалавека, які сур’ёзна ў сельскай гаспадарцы не разбіраўся, але любіў ездзіць на розныя нарады і там прамаўляць па тэме і не па тэме. Такім чынам, калі б Лукашэнка далучыўся да партыйнааграрнага лобі Вярхоўнага Савета, ён мусіў бы застацца там на трэціх ролях, што абсалютна не адпавядала яго велізарным амбіцыям. Таму ўвесну 1990 года фактычна адзіна магчымая дарога вяла яго ў «Дэмакратычны клуб», фармальным кіраўніком якога быў тагачасны прарэктар Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта прафесар Станіслаў Шушкевіч. Лукашэнка, які адчуваў страх перад лідарам ідэйнай апазіцыі Зянонам Пазьняком, адразу ж паспрабаваў спадабацца Шушкевічу. Не скажу, што Станіслаў Станіслававіч адчуваў у сувязі з гэтым нейкую эйфарыю, але Дэмклуб, так ці іначай, павінен быў мець у сваім складзе тых, хто займаецца сельскай

PW 51.indb 862

2015-05-11 15:16:07

НОВАЯ КНІГА ПРА АЛЯКСАНДРА ЛУКАШЭНКУ

863

гаспадаркай, бо ў іншым выпадку супрацьстаяць вышэйзгаданаму лобі ў пытаннях, традыцыйна важных для Беларусі, папросту не было б каму. Каардынатары Дэмклуба ў якасці адной сваіх асноўных задач бачылі вылучэнне на першай сесіі новага Вярхоўнага Савета ўзгодненых кандыдатур на кіраўнічыя пасады ва ўсім Савеце і ў яго паасобных камісіях. Было зразумела, што аграрная камісія можа стаць адной з самых уплывовых. Прапанаваць на кіраўніка гэтай камісіі, акрамя Лукашэнкі, дэмакратам фактычна не было каго. Праўда, калі на адным з працоўных пасяджэнняў Дэмклуба дэпутат з Оршы, былы камсамольскі і партыйны работнік Яўген Глушкевіч назваў прозвішча Аляксандра Пазюмкі, старшыні калгаса з Магілёўшчыны, як кандыдатуры, што магла б патэнцыйна быць падтрыманая дэмакратамі, Аляксандр Лукашэнка літаральна ўзвіўся: «Ведаеце што. Калі вы хочаце чагосьці дамагчыся, ніякіх пазюмак тут быць не павінна. За пасаду старшыні буду змагацца я!». На шмат каго гэты эмацыйны ўсплёск будучага прэзідэнта зрабіў моцнае ўражанне: было відаць, што гэты чалавек прыйшоў у парламент менавіта па высокую пасаду і што нават рэгаліі старшыні парламенцкай камісіі для яго – толькі магчымая прыступка для далейшай кар’еры. Аляксандр Лукашэнка прайграў змаганне за гэтую пасаду: згуртаваныя аграрнікі аддалі перавагу дэпутату Уладзіміру Гаркуну (які, зрэшты, ужо ў часы прэзідэнцтва Лукашэнкі атрымае спачатку пасаду віцэ-прэм’ера, а потым стане паслом Беларусі ў Літве). Памятаю адну з першых размоў з ім пасля гэтай падзеі. Я пацікавіўся ў Лукашэнкі, чым ён збіраецца займацца далей. Той адкрыта сказаў, што ягоная мэта – узначаліць кампартыю, але дзеля гэтага трэба «скінуць старых няздольных кіраўнікоў». Вось жа, для мяне не было ніякага дзіва, калі пазней – пасля таго, як Дэмклуб застаўся існаваць чыста фармальна, калі ўзнікла згуртаваная і працавітая дэпутацкая група пад назвай «Апазіцыя Беларускага Народнага Фронту» – Аляксандр Лукашэнка з трыбуны Вярхоўнага Савета гучна абвясціў аб стварэнні новай дэпутацкай групы «Камуністы за дэмакратыю». Яго намерам было згуртаваць вакол сябе тых камуністаў у Вярхоўным Савеце, якія бачылі дагматызм і арганізацыйную няздольнасць закаснелага беларускага партыйнага кіраўніцтва, і выкарыстаць гэтую групоўку як таран, што праб’е дарогу самому Лукашэнку да вяршыні партыйнай улады. Але ў гэтую групу запісалася толькі крыху больш за 30 дэпутатаў-камуністаў – збольшага тых, хто раней хадзіў на пасяджэнні Дэмклуба [на гэты момант агульная колькасць дэпутатаў у Вярхоўным Савеце БССР складала 345 чалавек – Л.Б.] Прыватна я размаўляў з некаторымі з іх і пытаўся, чаму яны выбралі менавіта Аляксандра Лукашэнку кіраўніком групы. «Ай, нам лепей не свяціцца: на нас і так ціснуць на асноўным месцы працы. А Лукашэнка любіць

PW 51.indb 863

2015-05-11 15:16:07

864

ЛЯВОН БАРШЧЭЎСКІ

пабалбатаць, вось хай і балбоча...». З такім заплеччам змагацца за кіраўніцтва над усёй беларускай кампартыяй не выпадала, і на чарговым яе з’ездзе спробы Лукашэнкі раскалоць партыйны жалезабетон аказаліся няўдалымі. Першым сакратаром ЦК КПБ быў выбраны артадаксальны, але досыць млявы партфункцыянер Анатоль Малафееў, які пры гэтым не быў дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР гэтага склікання, а ездзіў на з’езды дэпутатаў у Маскву. Трэба зазначыць, што, нягледзячы на тое, што тады Аляксандр Лукашэнка не саромеўся ўсяляк у адкрытую выказваць сваю вялікую нелюбоў да Малафеева, тым не менш, пазней, калі ў 1996 годзе ён здзейсніў ліквідацыю Вярхоўнага Савета (ужо ХІІІ склікання) і замяніў яго абсалютна марыянеткавай «Палатай прадстаўнікоў» – кіраванне гэтай «палатай» ён даручыў менавіта Малафееву. Але вернемся да групы «Камуністы за дэмакратыю» і яе дзейнасці ў канцы 1990–пачатку 1991 года. Уся гэтая дзейнасць абмяжоўвалася гучнымі крытычнымі заявамі, якія абвяшчаліся самім Лукашэнкам з парламенцкай трыбуны: ніякіх заканапраектаў ці іншых інтэлектуальных напрацовак група не прапаноўвала. Параза маскоўскага путчу і прыпыненне дзейнасці камуністычнай партыі ў Беларусі, што мелі месца ў жніўні 1991 года, загналі Аляксандра Лукашэнку, як мне падалося, у стан дэпрэсіі: мара ўзначаліць кампартыю, відавочна, развеялася. У той самы час, у рэальнай працы па будаўніцтве новаабвешчанай незалежнай дзяржавы свайго месца ён не бачыў, бо ніякай высокай пасады яму ніхто не прапаноўваў. Урэшце, камуністычны прэм’ер Вячаслаў Кебіч даў сябе намовіць залічыць Лукашэнку ў штат сваіх дарадцаў – вядома ж, толькі ў пытаннях сельскай гаспадаркі. Памятаю сваю тагачасную размову з героем кнігі Бжазецкага і Ноцунь у буфеце Дома Урада, падчас аднаго з перапынкаў у пасяджэннях Вярхоўнага Савета. Лукашэнка сказаў мне, маўляў, «ад вашай апазіцыйнай дзейнасці ніякай карысці няма; трэба дапамагаць існуючаму ўраду». Што праўда, сам прэм’ер Кебіч ні ў адной са сваіх апублікаваных кніжак так і не здолеў назваць, якія ж такія парады Аляксандра Лукашэнкі ён улічыў у сваёй працы прэм’ерам, якая доўжылася да абвяшчэння вынікаў першых прэзідэнцкіх выбараў у 1994 годзе. Зрэшты, на гэтых выбарах Лукашэнка і Кебіч як бы супернічалі паміж сабою. Чаму «як бы»? У кнізе Кебіча Белавежскі гамбіт, выдадзенай у 2012 г. на рускай мове, былы прэм’ер адкрыта прызнаў, што і ён, і Лукашэнка (у адрозненне ад «нацыяналістаў» Пазьняка ды Шушкевіча) падчас тых выбараў належалі да адной палітычнай групоўкі, якая ўсе свае надзеі звязвала з Масквой, а разыходжанні паміж ім і будучым прэзідэнтам мелі чыста тактычны характар. Трэба сказаць, што ў кнізе Анджэя Бжазецкага і Малгажаты Ноцунь кулісы тых падзей адлюстраваны не зусім поўна. Апрацаваўшы немалую колькасць друкаваных крыніц, аўтары

PW 51.indb 864

2015-05-11 15:16:08

НОВАЯ КНІГА ПРА АЛЯКСАНДРА ЛУКАШЭНКУ

865

польскай кніжкі, на жаль, не выкарысталі ў належнай меры магчымасці паразмаўляць з тымі ж дэпутатамі Вярхоўнага Савета ХІІ склікання або былымі членамі ўраду. На жаль, сёння ўжо не змогуць падзяліцца сваімі сведчаннямі і ўспамінамі пра дарогу Аляксандра Лукашэнкі да неабмежаванай улады ў Беларусі такія выбітныя асобы, як Ігар Герменчук, Галіна Сямдзянава, Яўген Глушкевіч, Барыс Гюнтар, Ігар Пырх, Віктар Ганчар, Яўген Бачароў, Міхаіл Марыніч або Генадзь Майсееў, але многія важныя сведкі тых падзей жывуць і застаюцца актыўнымі ў грамадскім жыцці. Напэўна, аўтары польскай палітычнай біяграфіі Лукашэнкі павінны былі б ведаць, што якраз у апошні год над кнігай пра 1994 год у беларускай палітыцы і месца ў ёй Аляксандра Лукашэнкі працуе Сяргей Навумчык, таксама дэпутат Вярхоўнага Савета ХІІ склікання... Але, хачу паўтарыцца, у цэлым Анджэй Бжазецкі і Малгажата Ноцунь даступнай для шырокага чытача мовай досыць поўна абмалявалі палітычны партрэт Лукашэнкі. Красамоўным выглядае фінал разгляданай кнігі: ...Хоць сёння пазітыўныя сцэнары сыходу Аляксандра Лукашэнкі не надта праглядаюцца, але відавочным застаецца тое, што некалі ён сыдзе. Застаецца толькі пытанне, як хутка пасля таго пачнуць сумаваць па тым часе яго суайчыннікі?

Мне ўдалося паразмаўляць з адным з аўтараў кнігі Лукашэнка: нядзейснены цар Расіі Анджэем Бжазецкім і задаць яму пытанне пра акалічнасці яе напісання. Л.Б.: Адкуль узнікла задума гэтай кнігі? Ёсць жа досыць грунтоўныя палітычныя біяграфіі Аляксандра Лукашэнкі, напісаныя Аляксандрам Фядутам, Валерам Карбалевічам ды іншымі. Можа, лепш было б выдаць іх працы ў польскім перакладзе? А.Б.: Па-першае, сёлета [гаворка ідзе пра 2014 год – Л.Б.] спаўняецца 20 гадоў кіравання Аляксандра Лукашэнкі ў Беларусі. У нашай краіне адчуваецца новая хваля зацікаўленасці гэтай тэматыкай. Кніга і напісаная з перспектывы гэтых дваццаці гадоў. Па-другое, асоба Лукашэнкі спалучае ў сабе як жахлівыя, так і захапляльныя рысы, а ў кожным разе, пра яе ведае большасць палякаў. Вось жа, нашай мэтай было даць адказы на пытанні: якім чынам Лукашэнка так доўга ўтрымлівае ўладу ў Беларусі і што можа чакаць Беларусь у перспектыве? Мáю сціплую надзею, што нам з Малгажатай гэта ў пэўнай меры ўдалося.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 51.indb 865

2015-05-11 15:16:08

866

ЛЯВОН БАРШЧЭЎСКІ

STRESZCZENIE Lawon BARSZCZEUSKI, Nowa książka o Aleksandrze Łukaszence Artykuł recenzyjny, w którym Lawon Barszczeuski, białoruski opozycjonista, literat, publicysta, deputowany do Rady Najwyższej Republiki Białorusi w latach 1990–1996, omawia książkę która ukazała się nakładem krakowskiego wydawnictwa „Znak” w 2014 r. z okazji 20-lecia obejmowania rządów na Białorusi przez osobę nazywaną ostatnim dyktatorem Europy. Recenzent docenia wykorzystanie przez autorów omawianej książki dużej liczby drukowanych źródeł i wypowiedzi niektórych białoruskich politologów o osobie Łukaszenki jako polityku, zgadzając się z większością autorskich ocen i podsumowań. Jednocześnie Lawon Barszczeuski jest zdania że recenzowana książka miałaby jeszcze większą wartość gdyby jej autorzy sięgnęli po wywiady i wspomnienia wciąż żyjących osób które brały czynny udział w politycznym życiu Białorusi, zwłaszcza w pierwszej połowie lat 90. Nawiązując do wydarzeń tamtego czasu recenzent, który był ich aktywnym uczestnikiem, odtwarza niektóre ważne wątki pomijane w dostępnych na ten temat publikacjach.

Barszczeuski wykorzystuje również fragment przeprowadzonej przez siebie rozmowy z Andrzejem Brzezieckim, jednym z autorów książki Łukaszenka. Niedoszły car Rosji.

SANTRAUKA Lawon BARSZCZEUSKI. Nauja knyga apie Aleksandrą Lukašenką Recenzija kurioje Lawon Barszczeuski, baltarusis opozicionierius, literatas, publicistas, deputatas į Aukščiausiąją Baltarusijos Tarybą 1990–1996, recenzuoja knygą, kuri buvo išleista Krokuvos leidyklos „Znak” 2014 metais. Knyga išleista 20 metų, kai Baltarusiją valdo asmuo, vadinamas paskutiniu Europos diktatoriumi, proga. Recenzentas teigiamai vertina autorių pastangas gausiai remtis spausdintiniais šaltiniais, kai kurių Baltarusijos politologų pasisakymais apie Lukašenkos asmenį, jo vykdomą politiką. Sutinkama su dauguma autorių išsakytų minčių ir vertinimų. Tuo pat metu Lawon Barszczeuski laikosi nuomonės, jog recenzuojama knyga būtų dar geresnė, jei jos autoriai būtų rėmėsi asmenų, dalyvavusių Baltarusijos politiniame gyvenime pirmoje paskutinio XX a. dešimtmečio pusėje. Recenzentas, kuris pats buvo aktyvus to laikmečio dalyvis, parodo kai kurias svarbias kryptis, kurios nebuvo apžvelgtos tiriant šaltinius. Savo recenzijoje Lawon Barszczeuski remiasi fragmentu savo pokalbio su vienu iš knygos „Lukašenka, netapęs Rusijos caru” autoriumi Adrzej Brzeziecki.

РЕЗЮМЕ Лявон БАРЩЕВСЬКІ, Нова книга про Олександра Лукашенка Оглядова стаття, в якій Лявон Барщевські, білоруський опозиційний діяч, письменник, журналіст, член Верховної Ради Республіки Білорусь у 1990–1996, розглядає книгу, випущену видавництвом «Знак» у 2014 році з нагоди 20-річчя, що охоплює режиму особи, котра називається останнім диктатором в Європі. Рецензент оцінив використання авторами книги великої кількісті друкованих джерел і заяв деяких білоруських політологів про особу Лукашенко-політик, погодившись з більшістю оцінок і висновків автора. У той же час Лявон Барщевські вважає, що ця книга мала б ще більшу цінність, якби її автори звернулись до інтерв’ю і спогадів осіб, котрі і досі живуть, котрі брали активну участь у політичному житті Білорусі, особливо в першій половині 90-х років. Посилаючись на події того часу, котрих рецензент був активним учасником, відтворює кілька важливих моментів, котрі не беруться до уваги в доступних публікаціях на цю тему. У своєму огляді Лявон Барщевські також використовує частину своєї розмови з одним з авторів книги Łukaszenka.

Niedoszły car Rosji, Анджея Бжезіцького.

PW 51.indb 866

2015-05-11 15:16:08

НОВАЯ КНІГА ПРА АЛЯКСАНДРА ЛУКАШЭНКУ

867

РЕЗЮМЕ Лявон БАРЩЕВСКИЙ, Новая книга об Александре Лукашенко Обзорная статья, в которой Лявон Барщевский, деятель белорусской оппозиции, писатель, журналист, член Верховного Совета Республики Беларусь в 1990–1996, рассматривает книгу выпущенную издательством «Знак» в 2014 году по случаю 20-летия режима в Беларуси, который осуществляется лицом, называемым последним диктатором в Европе. Рецензент оценивает использование авторами книги большого количества печатных источников и заявлений некоторых белорусских политологов о Лукашенко как политику, согласившись с большинством оценок и выводов авторов. В то же время Лявон Барщевский считает, что в то же время эта книга была бы более ценной, если бы авторы обратились к интервью и воспоминаниям до сих пор живущих людей, которые принимали активное участие в политической жизни Беларуси, особенно в первой половине 90-х годов. Ссылаясь на события того времени, которых рецензент был активным участником, он представляет несколько важных моментов, которые упущены из виду в доступной литературе на эту тему. В своем обзоре Лявон Барщевский также использует часть своего разговора с одним из авторов книги Лукашенко. Несбывшийся царь России, Анджея Бжезицкого.

SUMMARY Lavon BARSZCZEUSKI, Critique of a New Book on Alexander Lukashenko The article is a critical review by Lavon Barszczeuski, Belarusian oppositionist, literati, publisher and former-deputy of the Supreme Soviet of Belarus (1990-96). In it he reviews a book published by “Znak” in Krakow in 2014, on the occasion of the 20th anniversary of “Europe’s last dictator” coming to power in Belarus. Barszczeuski appreciates that the book’s authors took advantage of many published sources and statements of various Belarusian political scientists concerning “Lukashenko: the politician” and agrees with most of their evaluations and conclusions. Simultaneously Lavon Barszczeuski is of the opinion that the book would be even more valuable still if its authors had utilised interviews and memoirs of still-living individuals who were active in the political life of Belarus, especially in the first half of the 1990s. In referencing events that took place then, the reviewer, himself an active participant, reveals various important questions which have been ignored by publications on the subject. In his review, Lavon Barszczeuski takes advantage of fragments of his discussion with Andrzej Brzeziecki, one of the authors of the book: Łukaszenka.

Niedoszły car Rosji (“Lukashenko – Russia’s would-be Tsar”).

PW 51.indb 867

2015-05-11 15:16:08

PW 51.indb 868

2015-05-11 15:16:09

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 869–912, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Roman Dzwonkowski SAC Lublin

PAPIEŻ JAN PAWEŁ II SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE Recepcja obecności i nauczania*

W

Wprowadzenie

YBÓR 16 PAŹDZIERNIKA 1978 roku Papieża z Polski, był dla Polaków na całym świecie głębokim przeżyciem duchowym o trudnym do opisania znaczeniu religijnym i narodowym. Na dawnych Kresach Wschodnich I i II Rzeczypospolitej, od Rygi po Odessę, wiadomość ta wywołała falę ogromnej radości. Nie mogli jej jednak wówczas głośno manifestować. Nie wszyscy zapewne słyszeli o kardynale Karolu Wojtyle z Krakowa, ale wiadomość, że Polak został papieżem zelektryzowała wszystkich i obudziła wielkie nadzieje na przyszłość. Wybór Papieża z Polski obudził je również w krajach, które po II wojnie znalazły się w granicach ZSRS, jako jego zachodnie republiki, a także w elitach społeczeństwa rosyjskiego.

Laureat nagrody Nobla, Aleksander Sołżenicyn, przebywający na Zachodzie po wydaleniu z ZSRS, mówił na ten temat: W świecie żyjącym w dobrobycie, chrześcijaństwo uległo w znacznej mierze rozproszeniu, a niekiedy skostnieniu. Większość mieszkańców Zachodu utraciła poczucie sensu i wymiaru życia. Ufam, że to odczucie sensu i wymiaru wniesie do Kościoła katolickiego nowy papież z niezłomnej duchowo Polski; papież wyrosły wśród ograniczeń, narzucanych Kościołowi w jego ojczyźnie. My, Rosjanie, wraz z wszystkimi katolikami krajów Wschodniej Europy bardzo się z tego wyboru cieszymy i wierzymy, że dopomoże on w umocnieniu na całym świecie naszej wspólnej chrześcijańskiej wiary – a tylko ona może dzisiaj zbawić ludzkość. A Polakom chciałbym złożyć specjalne gratulacje1.

* Poniższy tekst jest zmienioną i skróconą wersją pierwszej części publikacji autora pt.: Papież Jan Paweł II. Spotkania z Polakami na Wschodzie (1993, 1999, 2001, 2002), Warszawa–Lublin 2012.

1 „Kultura” (Paryż) 1978, nr 12/375, s. 28.

PW 51.indb 869

2015-05-11 15:16:09

870

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

Rosyjski miesięcznik emigracyjny „Kontynent”, skupiający znanych pisarzy rosyjskich, skierował do Jana Pawła II telegram gratulacyjny następującej treści: Wasza Świątobliwość – razem z całym narodem polskim, razem z całą Europą Wschodnią, razem ze wszystkimi chrześcijanami świata jesteśmy głęboko uradowani wybraniem Waszej Świątobliwości na tron papieski. Od tej chwili, jak nigdy przedtem, wzrok wszystkich cierpiących na ziemi jest zwrócony do Stolicy Apostolskiej2 .

Tę samą myśl wyrażała redakcja paryskiej „Kultury” w swoim komentarzu do wyboru Papieża z Polski, pisząc: Chcemy podkreślić, że nowy Papież wywołał ogromną falę nadziei wśród wszystkich chrześcijan w bloku sowieckim, jak również u wszystkich ludzi na świecie walczących o sprawiedliwość i wolność człowieka3.

Nadzieja ta wciąż trwała. Na początku lat 80. w salonie domu prawosławnych intelektualistów w Moskwie grupa katolików z Francji zauważyła fotografię Papieża Jana Pawła II. Pani domu, lekarz za czasów Stalina, wyjaśniła: Oczekujemy wiele od tego człowieka, gdy chodzi o polepszenie naszego losu. Jest głową Kościoła katolickiego i Polakiem. W naszych oczach to nie ma żadnego znaczenia. Istotne jest to, że może on wiele uczynić dla naszej wolności4.

Władze ZSRS wybór Papieża Polaka przyjęły z niepokojem i obawą, że wywoła on w Polsce destabilizację panującego w niej i zależnego od Moskwy ustroju5. Zgodnie ze swoją ideologią widziały w nim ponadto spisek mający na celu „wyłuskanie” Polski z bloku państw im podległych6. Przede wszystkim jednak dostrzegały w jego osobie wielkie zagrożenie dla ideologii i programu światowego komunizmu pod kierownictwem Moskwy7. Głosił on bowiem „wol „Kultura” (Paryż) 1978, nr 11/374, s. 3. W imieniu czasopisma telegram podpisali emigracyjni pisarze rosyjscy – Natalia Gorbaniewska, Władimir Maksimow, Władimir Bukowski i inni. W drugiej części tego szkicu zamieszczone zostały, miedzy innymi, ogłoszone po wyborze Jana Pawła II skierowane do niego adresy, wypowiedzi osobistości kościelnych i świeckich pozostających na emigracji, pochodzących z krajów leżących w granicach ZSRS lub od niego zależnych 3 Ibidem.

4 Cyt. za: D. L e n s e l, „Nous lui devons la liberte!”. La main tendue de Jean Paul II à l’Est, Paris 2008, s. 7.

5 Por. T. G a w i n, Zwycięstwa i porażki. Odrodzenie polskości na Białorusi w latach 1987–2000, Białystok 2003, s. 35.

6 Por. W. B u k o w s k i, Moskiewski proces. Dysydent w archiwach Kremla, Warszawa 1998, s. 238.

7 Por. W. K a l t e r f l e i t e r, H. O s c h w a l d, Szpiedzy w Watykanie, Warszawa 2007, s. 234–252.

O nastawieniu władz sowieckich do Papieża świadczyło np. powiedzenie jednego w wyższych oficerów KGB do jednego z księży na Ukrainie: eto umnyj pop, no, my jevo pabied’im (to mądry 2

PW 51.indb 870

2015-05-11 15:16:09

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

871

ność duchową, od strachu i zakłamania”, co było bardziej niebezpieczne niż NATO8. Obawy Moskwy w związku z wyborem Polaka na tron papieski były uzasadnione. Pierwsza jego wizyta Papieża w ojczyźnie w czerwcu 1979 r. i jego nauczanie zapoczątkowało głębokie przemiany w świadomości społecznej Polaków, wyzwoliło ogromną energię duchową, a w konsekwencji i poważne zmiany polityczne9. W następnym roku powstała w Polsce SOLIDARNOŚĆ, ruch i organizacja licząca 10 milionów członków, mająca program odrodzenia moralnego, społecznego i politycznego. Została ona brutalnie zdławiona przez władze PRL z gen. Wojciechem Jaruzelskim na czele, zgodnie z interesami Moskwy i partii komunistycznej w PRL, lecz nie uspokoiło to władz na Kremlu. Obawiały się one wpływu wizyt Papieża w Polsce na katolików w ZSRS. W postanowieniach Rady ds. Religijnych Kultów przy Radzie Ministrów Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego z lipca 1983 r., podjętych po wizycie Papieża w Polsce w dniach 16–23 czerwca tego roku, w punkcie 7 polecano: Przestudiować nastroje i reakcje katolickiego duchowieństwa i wiernych na wizytę Jana Pawła II w PRL i zastosować odpowiednie środki w celu neutralizacji ujemnego wpływu tej wizyty na katolików w ZSRS10.

Wybór na Papieża kard. Karola Wojtyły z Polski miał się okazać dla bloku sowieckiego ciosem, po którym on się już nie podniósł11. W 13. roku jego pontyfikatu rozwiązany został Związek Sowiecki (1991), a dwa lata później (1993) Papież udał się z wizytą duszpasterską do trzech byłych republik tego państwa – na Litwę, na Łotwę i do Estonii. W następnych latach odbył podróże do pięciu innych: do Gruzji (1999), na Ukrainę (2001), do Kazachstanu (2001), do Armenii (2001) i do Azerbejdżanu (2002).

Niniejszy szkic poświęcony jest tylko jednej z całego szeregu kwestii wiążących się z wizytami papieskimi we wspomnianych republikach. Chodzi o odpowiedź na pytanie: jaki był ich wpływ na świadomość religijną i narodową klecha, ale my go zwyciężymy). Relacja ks. Antoniego Chomickiego z Murafy przekazana autorowi 1 VI 1979 r.

8 Por. T. P o m p o w s k i, Armia Boga kontra imperium zła. Duchowa historia upadku komunizmu, Kraków 2012, s. 102.

9 Najpełniej wpływ pontyfikatu Jana Pawła II oraz jego wizyt i nauczania w Polsce analizuje ks. Alfred Marek Wierzbicki w pracy: Polska Jana Pawła II, Lublin 2011. Nieliczne są publikacje poświęcone temu problemowi. Pewne jego aspekty poruszają: A. B i e l a, Papieskie lato w Polsce. Szkic psychologiczny wizyty-pielgrzymki papieża Jana Pawła II w Polsce, Londyn 1983; Ks. T. S t y c z e ń, Jedynie prawda wyzwala. Rozmowy o Janie Pawle II, red. E. Balawejder, Rzym 1987; A. D r z y c i m s k i, M. L e h n e r t, Osiem dni w Polsce, Paryż 1984.

10 Cyt. za: „Ład” (Warszawa) 1995, nr 6/95, s. III. 11 Por. Ch.A.W. M i t r o c h i n, Archiwum Mitrochina I. KGB w Europie i na Zachodzie, przełożyli M.M. Brzeska i R. Brzeski, Poznań 2009, s. 855.

PW 51.indb 871

2015-05-11 15:16:09

872

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

ludności polskiej i polskiego pochodzenia, która w Kościele katolickim obrządku łacińskiego istniejącym w republikach bałtyckich, na Ukrainie i na Białorusi stanowi ocenianą na ok. dwa miliony społeczność wiernych, wyróżniającą się głębokim przywiązaniem do Kościoła. Wprawdzie Jan Paweł II nie był w tej ostatniej republice, lecz żyjący tam Polacy licznie uczestniczyli w spotkaniach z nim w Polsce, w krajach bałtyckich i na Ukrainie.

Jedynie wyjątkowo podejmowano próby prac badawczych stawiających pytanie o wpływ wyboru Jana Pawła II na Polonię i Polaków w różnych krajach. Te, które zostały zrealizowane dowodzą, że był on bardzo widoczny na płaszczyźnie religijnej i narodowej12. Jakby doszło do cudownego rozmnożenia Polaków na świecie – pisał znany, emigracyjny pisarz i publicysta, Tadeusz Nowakowski, towarzyszący Papieżowi w latach 1979-1980 w podróżach do Stanów Zjednoczonych, Ameryki Południowej i niektórych krajów zachodnich13. To samo zjawisko zauważono na Białorusi14.

Z przygodnie zebranych relacji wiadomo, że wybór Papieża z Polski, jego wizyty w krajach byłego ZSRS i spotkania z nim Polaków z tych krajów u siebie oraz w Polsce, dokąd w tym celu przybywali, miały bardzo widoczny wpływ na ich świadomość religijną i narodową15.

Niniejszy szkic jest pierwszą próbą zapoznania się z tym zagadnieniem16. Zawiera on analizę ponad trzydziestu odpowiedzi na ankietę rozesłaną na przełomie lat 2011 i 2012 pocztą e-mailową do osób ze środowisk inteligencji polskiej na Zagadnienie to analizuje socjolog z USA, Danuta Mostwin, w opracowaniu na temat: Znaczenie pontyfikatu Jana Pawła II w przemianach tożsamości Polonii amerykańskie, [w:] Papież Jan Paweł II a emigracja i Polonia 1978–1989, red. ks. R. Dzwonkowski SAC, ks. S. Kowalczyk, ks. E. Walewander, Lublin 1991, s. 139–151. Por. T.N. C i e ś l a k, Wybór Jana Pawła II a odradzanie się świadomości etnicznej Polonii amerykańskiej, [w:] II Kongres uczonych polskiego pochodzenia.

Zbiór materiałów, red. H. Kubiak i J. Wróbel, Wrocław–Warszawa 1994.

13 Por. T. N o w a k o w s k i, Reporter papieża. Drugie wydanie, poszerzone, Londyn 1980, s. 19, II wyd. Kraków–Gdańsk–Łódź 1984, s. 199–214.

14 Por. A. S i e m i o n o w, Polak w wyboru, Lublin–Lida 2011, s. 21 i passim.

15 Charakterystycznym przykładem reakcji na wybór kard. Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową jest wypowiedź ukrytej zakonnicy z Wilna, rodem z Białorusi. Kilkanaście dni po tym wydarzeniu pisała: „Taka radość i szczęście przepełnia nam serce, że nie jesteśmy zdolne tego przekazać. Kiedyś dla mnie było postawione pytanie kim ja jestem? (o narodowości). Odpowiedziałam rzeczywiście bez zastanowienia, że jestem Polką. Ale później miałam wątpliwości. Lecz teraz to dobrze się wyjaśniło. Nie znam wprawdzie historii swego narodu, błędnie rozmawiam i piszę, ale w żyłach Polska krew. Jak się dowiedziałam, że na Papieża wybrali Polaka ze wzruszenia i radości nie mogłam spać.

Cieszymy się wszyscy i modlimy się”. S. Wala R. List do autora. Podobne listy nadeszły od kilku innych ukrytych zakonnic ze Lwowa. Były one niewątpliwie sygnałem zjawiska o szerokim zasięgu.

16 Inspiracją do zajęcia się nim była propozycja Dyrektora Instytutu Duszpasterstwa Emigracji i Ruchu Apostolatu Emigracyjnego Księży Chrystusowców, ks. Wiesława Wójcika, wygłoszenia referatu na temat: „Znaczenie pielgrzymek Jana Pawła II dla tożsamości kulturowej rodaków 12

PW 51.indb 872

2015-05-11 15:16:09

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

873

Litwie, na Białorusi i na Ukrainie, dotyczącą wpływu wizyt Papieża Jana Pawła II na tożsamość narodową mieszkających w tych krajach Polaków. Wśród respondentów byli redaktorzy pism polskich, miejscowe nauczycielki języka polskiego, polityk, duchowni katoliccy i inne osoby. Z tytułu swych funkcji i znajomości środowisk zarówno polskich, jak i innych, mieli oni stosunkowo szerokie pole obserwacji. Odpowiedzi na ankietę uzupełnia kilka wywiadów przeprowadzonych za pomocą poczty e-mailowej z kilkoma osobami z Ukrainy17.

Należy podkreślić fakt, że zanim Jan Paweł II przybył do byłych republik ZSRS, tamtejsi wierni poznali go dzięki różnym przekazom medialnym. Pierwszym i wyjątkowym, był obraz-migawka w telewizji moskiewskiej z pierwszej wizyty w Polsce w dniach 2–10 czerwca 1979 r., ukazująca jego spotkanie w Warszawie z Edwardem Gierkiem, pierwszym sekretarzem PZPR18. Następne pochodziły spoza ZSRS. Telewizja fińska zwiększyła zasięg i moc nadajników, dzięki czemu Łotysze i Polacy na Łotwie mogli oglądać przebieg wizyty Papieża w Polsce19.

Przebieg kolejnych wizyt papieskich w Ojczyźnie relacjonowało radio i telewizja polska oraz Radio Watykańskie w języku polskim, rosyjskim, białoruskim i ukraińskim. Podawało ono także wiadomości o jego wizytach w różnych krajach świata. Audycji tych słuchała znaczna liczba Polaków za wschodnią granicą. Od końca lat 80. tysiące osób, które na spotkania z Papieżem przybywały do Polski z Litwy, Łotwy, Białorusi, Ukrainy i z Rosji, relacjonowało je po powrocie do domu swoim bliskim i znajomym. Za pośrednictwem księży z Polski i innych osób albumy o Papieżu Janie Pawle II i jego podróżach do różnych krajów świata trafiały do polskich osiedli w Kazachstanie20. Wiadomo również, że od momentu wyboru Jana Pawła II w katolickich parafiach na Wschodzie, do których należała ludność polska, trwała spontaniczna modlitwa wiernych w jego intencji21. Była to forma jego duchowej tam obecności, mająca najszerszy zasięg. W tamtejszych

w krajach byłego ZSRS”, podczas konferencji zorganizowanej przez powyższy Instytut w Poznaniu 18 X 2011 r., na temat: „Jan Paweł II wobec migrantów”.

17 Wywiady przeprowadzili: dr Oleg Gorbaniuk i dr Julia Gorbaniuk z KUL. 18 Por. ks. S. R y ż k o, Kronika kościoła rzymskokatolickiego w Łahiszynie. Listy i notatki z lat 1956–1984, Waszawa 1995, s. 97.

19 Por. T. P o m p o w s k i, op. cit., s. 96.

20 Relacja Dymitra Panto z Kazachstanu doktoranta na Wydziale Humanistycznym KUL, z 12 II 2012.

21 Według informacji proboszcza parafii Murafa (wówczas Żdanowo) w województwie winnickim na Podolu (diecezja kamieniecka), ks. Antoniego Chomickiego, w ciągu trzech miesięcy po wyborze Papieża wierni tej parafii zamówili u niego w intencji Jana Pawła II ponad 300 Mszy św. Relacja przekazana autorowi 3 VI 1979 r. w czasie jego pobytu w tej parafii.

PW 51.indb 873

2015-05-11 15:16:09

874

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

kościołach pojawiły się jego portrety, co zostało bardzo źle przyjęte przez sowieckie władze wyznaniowe. Często nalegały one na ich usunięcie22.

Okolicznością niesprzyjającą odpowiedziom na pytania wspomnianej ankiety wydawał się fakt, iż od wizyt Papieża w krajach bałtyckich upłynęło prawie 20 lat, od wizyty na Ukrainie 10 lat, a od ich spotkań z nim w Polsce minęło od dziesięciu do dwudziestu lat. Okazało się to jednak bardzo ważnym sprawdzianem znaczenia i siły ich wpływu na uczestników tych spotkań. Wypowiedzi respondentów świadczą o tym, że spotkania te nie wywołały jedynie przemijających emocji, lecz miały swoją psychologiczną głębię. Będą one obficie cytowane. Ma to na celu ukazanie autentyzmu uczuć i refleksji uczestników spotkań z Papieżem. Ich opisanie w żadnym wypadku nie pozwoliłoby na to. Ukaże to ponadto ich oryginalną formę słowną, charakterystyczną dla języka Polaków z dawnych Kresów Wschodnich. *** Należy wyjaśnić dwa ważne dla dalszych rozważań pojęcia: tożsamości i samoidentyfikacji narodowej. Pierwsze oznacza zaliczanie się i bycie zaliczanym do konkretnej narodowości, mającej określone cechy wyróżniające ją od innych wspólnot narodowych, takie jak historia, język, religia, wyznanie, tradycje narodowe i inne.

W zachowaniu tożsamości narodowej i kulturowej najważniejsze i najbardziej trwałe są te wartości, które związane są z religią. Socjolog francuski, René Bastide, pisał na ten temat przed laty: Mówiąc ogólnie, religia stanowi najważniejsze centrum oporu. Można zmienić język, sposób życia i pojęcia na temat miłości, lecz religia tworzy ostatni szaniec, wokół którego skupiają się wszystkie wartości, które nie chcą umierać. W bitwie cywilizacji sacrum stanowi ostatnią twierdzę, która nie chce się poddać23.

Przykładem słuszności tego stwierdzenia może być fakt, że na dawnych Kresach Wschodnich I i II Rzeczypospolitej podziały religijne były zawsze bardziej wyraźne niż narodowe. Do dziś tam i w Polsce Ormianie i Tatarzy, od wieków spolonizowani, gdy chodzi o świadomość narodową i będący patriotami polskimi, zachowują swoją pierwotną tożsamość religijną, opartą na elementach odrębnego w formie i treści sacrum. W wypadku Ormian jest to starożytny obrządek ormiański i jego symbolika. Dla Tatarów jest to religia mahometańska i jej symbolika. Wskazuje to, że granice między narodami, mniejszościami na Relacja ks. Antoniego Chomickiego z par. Murafa z 2 VI 1979 r. przekazana ustnie autorowi.

R. B a s t i d e, Brésil, terre des contrastes, Paris 1975, s. 241.

22 23

PW 51.indb 874

2015-05-11 15:16:09

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

875

rodowymi i grupami etnicznymi są przede wszystkim granicami kulturowymi i symbolicznymi.

Samoidentyfikacja narodowa oznacza utożsamianie się danej osoby z konkretną narodowością. Nie zawsze oznacza to znajomość jej języka, historii i kultury.

Przykładem w tym względzie są Polacy w byłych republikach ZSRS, którzy, pomimo nieznajomości języka polskiego, utożsamiają się z narodowością polską.

Niekiedy może istnieć podwójna samoidentyfikacja, oznaczająca utożsamianie się z dwoma narodami i ich kulturą. Tak bywa w wypadku małżeństw narodowościowo mieszanych. Tożsamość osoby i jej samoidentyfikacja jest rzeczywistością dynamiczną. Może ulegać zmianie, aż do konwersji narodowej, czyli wyboru innego samookreślania się narodowego, niż dotychczasowe. To zjawisko jest dobrze znane na dawnych Kresach Wschodnich I i II Rzeczypospolitej24.

Społeczności polskie na Wschodzie w czasie pontyfikatu Jana Pawła II Na dawnych Kresach Wschodnich I i II Rzeczypospolitej leżących dziś w granicach Łotwy, Litwy, Białorusi i Ukrainy, Polacy są ludnością autochtoniczną i stanowią polskie mniejszości narodowe. Dalej na Wschód, w Rosji Europejskiej, na Syberii, w Kazachstanie, na Kaukazie i gdzie indziej, tworzą polskie grupy etniczne. Powstały tam one z kolejnych pokoleń zesłańców, osób deportowanych w czasach komunizmu lub kierowanych do pracy na Wschodzie przez władze ZSRS, a także w wyniku dobrowolnej zarobkowej migracji w granicach tego państwa, a przedtem Rosji carskiej.

Dla zrozumienia reakcji ludności polskiej w byłych republikach ZSRS na wybór Jana Pawła II i na spotkania z nim, konieczne jest przypomnienie jej losów w tym państwie. Decydowały one bowiem o jej świadomości narodowej, religijności i reakcji na spotkania z Papieżem.

Lata międzywojenne były dla Polaków w Związku Sowieckim epoką męczeństwa religijnego i narodowego. Ich przywiązanie do Kościoła katolickiego, obrona kościołów przed ich zamykaniem przez władze, odrzucanie ateistycznej ideologii Badania ankietowe świadomości narodowej młodzieży polskiego pochodzenia z krajów byłego ZSRS studiującej w Polsce, przeprowadzone w 1998 r. na próbie 943 osób (spośród 2622 odbywających studia) pokazały, że pod wpływem pobytu w Polsce i dostrzegania innego typu polskości, niż w krajach ich zamieszkania, a przede wszystkim częstego traktowania ich jako „Ruskich”, o więcej niż 9% zmalała liczba osób identyfikujących się z narodowością polską. Łącznie prawie ¼ wszystkich badanych podała, że podczas pobytu w Polsce nastąpiła u nich zmiana w dotychczasowej samoidentyfikacji polskiej. Wybrali oni taką samoidentyfikację jak: Polak ze Wschodu, polskie pochodzenie, podwójna samoidentyfikacja lub identyfikowali się z większością narodową w kraju, z którego pochodzili. Por. szerzej na ten temat: R. D z w o n k o w s k i SAC, O. G o r b a n i u k, J. G o r b a n i u k, Świadomość narodowa młodzieży polskiego pochodzenia z byłego ZSRR studiującej w Polsce, Lublin 2002, s. 133–138.

24

PW 51.indb 875

2015-05-11 15:16:09

876

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

i nadzieje wiązane z Polską, która w 1920 r. odniosła zwycięstwo nad Armią Czerwoną, budziło szczególną wrogość do nich władz sowieckich. Jedynie w czasach Wielkiego Terroru pod koniec lat 30., od 15 sierpnia 1937 do 15 listopada 1938 r., aresztowanych i skazanych zostało 139 835 osób, z czego 111 091 rozstrzelano25 na podstawie sfingowanych zarzutów szpiegostwa na rzecz Polski, Japonii i innych państw. Torturami wymuszano przyznanie się do rzekomej winy lub skazywano na śmierć bez śledztwa w tzw. wyrokach albumowych, w trybie pozasądowym26.

Sam fakt bycia Polakiem i katolikiem wystarczał do skazania na śmierć.

Nie było rodziny, która by nie straciła kogoś bliskiego i nie cierpiała z powodu antypolskich represji27. Miały one wszędzie masowy charakter28. Największa liczba osób narodowości polskiej została aresztowana i zamordowana na terenie Białoruskiej SRS i Ukraińskiej SRS (Wołyń i Podole), to znaczy na dawnych Kresach Wschodnich I Rzeczypospolitej, graniczących z Polską. W Berdyczowie na Wołyniu do czerwca 1939 r. aresztowanych i skazanych zostało 60% mieszkających tam Polaków29. Znaleźli się w tej grupie wszyscy, którzy kiedykolwiek mieli listowny kontakt z krewnymi lub znajomymi w Polsce. Podobnie było gdzie indziej. Na Ukrainie Polacy stanowili zaledwie 1,5% populacji, lecz aż 18,9% aresztowanych i skazanych w latach 1937–193830. Wszyscy, niezależnie od miejsca zamieszkania w ZSRS, zaliczeni zostali do tzw. „wrogów ludu” („wragi naroda”). Określenie to uzasadniało wyroki skazujące na łagry lub rozstrzelanie. W sumie Polacy stanowili ok. 10% wszystkich ofiar Wielkiego Terroru w latach 1936–1938 i ok. 40% „kontyngentu” operacji31 obejmującej inne mniejszości narodowe. Lata 1936–1939 były prawdziwym holokaustem Polaków32. Wcześniej, w 1936 r., z Zachodniej części S. C o u r t o i s, N. W e r t h, J.-L. P a n n e, A. P a c z k o w s k i, K. B a r t o š e k, J.-L. M a r g o l i n, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999, s. 344.

26 „Wyroki albumowe” polegały na podpisywaniu wyroku śmierci u dołu listy zawierającej nazwiska kilkuset aresztowanych osób, bez badania ich spraw.

27 P. K o ś c i ń s k i, Skazanie w każdym domu, „Rzeczpospolita”, dodatek „Plus Minus” 2012, 17–18.03., s. P16.

28 Aresztowania mężczyzn objęły wszystkie skupiska polskie także w Rosji europejskiej i na Syberii. Por. W.A. C h a n i e w i c z, Biełostockaja tragedia. Iz istorii genocida Poliakow w Sibiri, „Memoriał” 1993, passim.

29 A. A p p l e b a u m, Gułag, przeł. J. Urbański, Warszawa 2005, s. 151–152. W ogłoszonym przez władze hitlerowskie urzędowym sprawozdaniu z akcji identyfikacyjnej masowych grobów odkrytych w Winnicy w 1941 r. na początku okupacji niemieckiej, wśród 679 zidentyfikowanych osób ok. 20% stanowią nazwiska z imionami typowo polskimi lub z dopiskiem „Pole”. Por. Amtliches Material zum Massenmord von Winniza, Berlin 1944, SW 88, s. 215–248. Jest to wielokrotnie wyższy odsetek niż ten, który stanowiła tam ludność polska.

30 H. K u r o m i y a, Głosy straconych, Warszawa 2008, s. 192.

31 Por. A. N o w a k, Krótki kurs, [w:] Studia Rzeszowskie. Polska i Polacy w XX wieku, Tom V, red.

J. Draus, Rzeszów 1998, s. 40.

32 Por. „Najwyższy Czas!” 2009, nr 10 (961) z 7.03.

25

PW 51.indb 876

2015-05-11 15:16:09

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

877

Ukrainy graniczącej z Polską, wywiezionych zostało do Kazachstanu ok. 60 tys.

Polaków33.

Na Białorusi miejscem eksterminacji Polaków oraz ludności białoruskiej były Kuropaty k. Mińska. Od 1937 r. do lata 1941 r. zamordowanych zostało tam co najmniej kilkadziesiąt tys. osób34. W 1988 r. odkryto tam ok. 500 masowych grobów. Miejsca eksterminacji katolickiej ludności polskiej odkryto w podziemiach kościołów w Kamieńcu Podolskim, w Połonnem i w Latyczowie na Ukrainie35 oraz w Mozyrzu na Białorusi. Nie jest to pełna ich lista. Znane są miejsca masowej eksterminacji w takich miastach jak Winnica, Kamieniec Podolski i Płoskirów (od 1953 r. Chmielnickij) na Ukrainie.

Ogólna liczba strat społeczności polskiej w ZSRS do 1940 r., oceniana jest na 30% stanu z końca lat 2036. Według danych rosyjskiego Stowarzyszenia „Memoriał”37, odsetek represjonowanych Polaków przekracza wielokrotnie odsetek represjonowanych osób innej narodowości. Należą oni, zdaniem badaczy tej instytucji, do narodowości najbardziej prześladowanych w ZSRS38 ze względów religijnych i narodowych. Określenie „wróg ludu” było stosowane do nich także w okresie powojennym. Władzom administracyjnym i szkolnym służyło jako podstawa szykan i dyskryminacji rodzin i dzieci ludzi skazanych i zamordowanych w okresie międzywojennym i powojennym, później zrehabilitowanych39.

Wybuch II wojny światowej i zajęcie przez ZSRS ziem wschodnich II Rzeczypospolitej po 17 września 1939 r. stał się początkiem nieopisanego dramatu ludności polskiej. Natychmiast rozpoczęła się eksterminacja jej warstwy przywódczej, inteligencji, ziemiaństwa, urzędników państwowych, niekiedy księży.

Kilka miesięcy później rozpoczęły się deportacje do Rosji Północnej, na Syberię Por. H. S t r o ń s k i, Deportacje polskiej ludności z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 r. [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, red. S. Ciesielski i A. Kuczyński, Wrocław 1996, s. 245.

34 Por. J. G o r e l i k, Kuropaty. Polski ślad, Warszawa 1996, s. 7, 61, 65. Dokładna liczba nie jest znana, gdyż wszystkich grobów nie zbadano. Wymieniana jest liczba 250 tys.

35 R. D z w o n k o w s k i SAC, Religia i Kościół katolicki w ZSRS 1917–1991. Kronika, Lublin 2010, s. 219.

36 M. I w a n o w, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Warszawa– Wrocław 1991, s. 372, 377.

37 MEMORIAŁ – stowarzyszenie rosyjskie zajmujące się badaniami historycznymi i propagowaniem wiedzy o ofiarach sowieckich, w tym stalinowskich represji, a także obroną praw człowieka w krajach byłego ZSRS. W 2004 wyróżnione nagrodą Right Livelihood Award. Do 1997 r. stowarzyszenie opublikowało 140 książek na temat władzy sowieckiej, Gułagu i dysydentów rosyjskich.

Por. J. V a r o l i, Vittime dimenticate, „La Nuova Europa” 1997, nr 5 (275), s. 101.

38 Repressii protiw Poliakow i polskich grażdan, red. A.E. Gurianow, Moskwa 1997. MEMORIAŁ, s. 3.

39 Podstawą rehabilitacji stał się art. 1 zarządzenia Prezydium Rady Najwyższej ZSRS z 16 stycznia 1989 r. O dodatkowych środkach w celu przywrócenia sprawiedliwości w stosunku do ofiar represji, które miały miejsce w latach 30-tych i 40-tych oraz na początku 50-tych.

33

PW 51.indb 877

2015-05-11 15:16:09

878

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

i do Kazachstanu, które objęły kilkaset tysięcy lub więcej osób. Bezpośrednio po ataku Niemiec na ZSRS 22 czerwca 1941 r. wycofujące się oddziały wojsk sowieckich wymordowały kilkanaście tysięcy osób więzionych we wszystkich większych miastach, w tym 42 księży40. Po zakończeniu wojny większa część okupowanych przedtem ziem II Rzeczypospolitej została, na podstawie umowy w Jałcie w 1945 r. włączona do Białoruskiej i Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Ta część ludności polskiej, która pomimo to nie opuściła stron ojczystych i nie wyjechała do centralnej Polski, przeżyła grabież mienia i znalazła się, w ogromnej większości, w kołchozach oraz w miejskich zakładach pracy, zwykle na najniższym szczeblu drabiny społecznej. Z ziem II RP włączonych do Białoruskiej SRS w latach 1944–1952 w nowej fali deportacji na Syberię i do Kazachstanu wywiezionych zostało 35 tys. ludności polskiej zaliczonej do tzw. kułaków41. Zaliczano do nich rodziny mające kilka hektarów ziemi, dwie krowy i konia. Poza Litewską SRS Polacy byli pozbawieni oświaty w języku polskim i możliwości poznawania kultury ojczystej. Jednocześnie podlegali silnej presji asymilacyjnej i ateizacji42. Na ulicy obawiali mówić po polsku.

Por. R. D z w o n k o w s k i SAC, Leksykon duchowieństwa polskiego represjonowanego w ZSRS 1939–1998, Lublin 2003, s. 16. 18.

41 Por. A. B i a ł o u s, Porażająca skala deportacji, „Nasz Dziennik” 2012, 25.04., s. 4. Około tysiąc żołnierzy z Armii gen. Władysława Andersa, którzy po wojnie wrócili w strony rodzinne na Białorusi, na Litwie i na Ukrainie włączone do ZSRS, zostało wraz rodzinami deportowanych na Syberię. Por. Spod Monte Cassino na Sybir. Deportacja byłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie z Białorusi, Litwy i Ukrainy w 1951 roku, Warszawa 1998. Opracował P.P. Romaniuk.

42 Po II wojnie światowej na terenach Kresów Wschodnich I i II Rzeczypospolitej polityce asymilacji służyły szczególnie kolejne spisy ludności ZSRS. Bardzo często miało w nich miejsce zapisywanie Polaków, bez ich wiedzy i zgody, do innej narodowości. Dotyczyło to szczególnie Białorusi. Ilustracją tych działań może być list jednego z mieszkańców tej republiki do redakcji tygodnika polskiego „Głos znad Niemna” ukazującego się w Grodnie. Pisał w nim: „Pochodzę z byłego obwodu małodeczeńskiego, gdzie w latach 1949–1950 wszystka ludność polska tu zamieszkująca była brutalnie w sto procent przepisana na Białorusinów. Zrobiono to było z moimi rodzicami i całą rodziną, więc i ja w przeszłości w moim służbowym życiorysie musiałem odziedziczyć przypisaną stalinowskim totalitaryzmem tą drugą narodowość. W czasie chruszczowskiej odwilży w 1957 r. próbowałem odzyskać utraconą narodowość, lecz, niestety, tylko w ciągu miesiąca mogłem cieszyć się sukcesem po czym znów odebrano mi paszport z wpisem Polak. W 1970 r. w sprawie pomocy odzyskania tożsamości narodowej zwracałem się do Ambasady Polskiej w Moskwie. W rozmowie Ambasador współczuwał mi z istniejącej dyskryminacji Polaków ZSRR, lecz jednocześnie radził pogodzić się z zaistniałą sytuacją, gdyż walka o godność narodową może mieć fatalne skutki, a Ambasada Polska nic nie ma do powiedzenia w tej sprawie przed rządem sowieckim i dał mi do zrozumienia, że oni tu w Moskwie, bardziej się boją władz niż mieszkający tu Polacy”. „Głos znad Niemna” 1992, nr 3/14 z 15.02., s. 10. Autor listu pisze dalej, że po uciążliwych staraniach w różnych instancjach władzy, udało mu się ostatecznie uzyskać zapis o narodowości polskiej. Ogromna większość nie podejmowała takich starań i posiadanie tego rodzaju wpisu w dowodzie osobistym przez kilkadziesiąt lat powodowało zwykle zmianę samoidentyfikacji narodowej. Powyższy list do redakcji „Głosu znad 40

PW 51.indb 878

2015-05-11 15:16:09

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

879

Po aresztowaniu i skazaniu na wieloletnie uwięzienie w łagrach przytłaczającej większości księży, którzy pozostali na włączonych do Białorusi i Ukrainy przedwojennych Kresach Wschodnich Polski, kościoły, w których pracowali zostały zamknięte. Dzieci i młodzież do lat 18 miała bezwzględny zakaz uczestniczenia w nabożeństwach. Księża dopuszczający obecność w kościele nawet jednego dziecka, byli karani pozbawieniem prawa do sprawowania funkcji duszpasterskich.

Przekaz wiary dokonywał się w rodzinach oraz w konspiracyjnej katechezie, prowadzonej przez zakonspirowane zakonnice i ukryte katechetki świeckie.

Za jej prowadzenie groziła kara kilku lat łagrów. Niezwykle ważną rolę w zachowaniu religijności odegrały istniejące w konspiracji w każdej dawnej parafii polskiej, bractwa franciszkańskie i róże Żywego Różańca. Spotkania z okazji tej wspólnej modlitwy języku polskim, były to nie tylko formą przekazu wiary, ale także umacnianiem więzi społecznych i antidotum na forsowaną przez władze atomizację społeczeństwa.

Jak wspomniano, ludność polska na Białorusi i Ukrainie nadal stanowi większość wiernych Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego. Badania socjologiczne z 2000 r. w tej ostatniej republice wykazały, że 71% procent katolików deklarowało tam narodowość polską43. Według analogicznych badań na Białorusi z 2003 r., 63% ogółu katolików w tym kraju uważało się za Polaków. W diecezji grodzieńskiej odsetek ten wyniósł 80%, w pińskiej – 70%, w witebskiej – 57%, a w archidiecezji mińsko-mohylewskiej – 35%. W tej ostatniej 82% podało, że ma pochodzenie polskie, 66% że pochodzi z rodzin całkowicie polskich, a 16% z mieszanych. Tylko 18% oświadczyło, że pochodzi z rodzin niepolskich44. Liczby te wskazują na nietypowy charakter Kościoła katolickiego wspomnianego obrządku w tych krajach. Mniejszości narodowe stanowią w nim większość wiernych.

Trwający przez kilka pokoleń brak oświaty polskiej sprawił, że ogromna większość ludności polskiej, poza Litwą, utraciła znajomość języka ojczystego45.

Jednak asymilacja językowa, nie oznaczała wynarodowienia, choć jej sprzyjała.

Język białoruski, ukraiński i rosyjski w sferze codziennej komunikacji nie kolidoNiemna” jest jednym z wielu podobnych, publikowanych w tym piśmie. Na temat zmian w zapisie narodowości podczas spisów ludności por. R. D z w o n k o w s k i SAC, Polacy na dawnych Kresach Wschodnich. Z problematyki narodowościowej i religijnej, Lublin 1994, s. 39–46.

43 Por. R. D z w o n k o w s k i SAC, O. G o r b a n i u k, J. G o r b a n i u k, Postawy katolików obrządku łacińskiego na Ukrainie wobec języka polskiego, Lublin 2001, TNKUL, s. 95. Badania objęły 1300 osób w 57 wybranych losowo parafiach, które stanowiły wówczas 11,5% ogółu istniejących.

44 Por. R. D z w o n k o w s k i SAC, O. G o r b a n i u k, J. G o r b a n i u k, Postawy katolików obrządku łacińskiego na Białorusi wobec języka polskiego, Lublin 2004, szanujące s. 14, 117, 123.

Badania objęły 43 parafie (12% ogółu istniejących wówczas) i 860 osób.

45 Według spisu ludności ZSRS z 1989 r. na Białorusi i Ukrainie zaledwie 12% do 13% osób określających się jako Polacy, znało język polski. Por. Nacjonalnyj sostaw nasielenija CCCP. Po dannym wsiesojuznoj pierrepisi nasielenija 1989 g., Moskwa 1991, s. 73–83 i 88.

PW 51.indb 879

2015-05-11 15:16:09

880

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

wał z zachowaniem polskiej świadomości narodowej46. Tylko w sferze sakralnej Polacy przywiązywali duże znaczenie do języka polskiego. Był on bowiem dla nich jedynym i najważniejszym znakiem polskiej przynależności narodowej i duchowej tożsamości47.

Niska pozycja społeczna ludności polskiej miała swoją dobrą stronę. Jej skutkiem było to, iż mogła ona bardziej swobodnie spełniać praktyki religijne, co sprzyjało zachowaniu wiary. Przekazywało ją zwłaszcza najstarsze pokolenie, w tym szczególnie babcie, które w latach swojego dzieciństwa i młodości otrzymały pogłębioną formację religijną. Na Białorusi i na Ukrainie większe jej skupiska prowadziły nie kończące się starania o zwrot zamkniętych kościołów lub jednorazowy przyjazd kapłana. Polegały one na składaniu zbiorowych podań do różnego rodzaju urzędów i wysyłaniu do nich delegacji w tych sprawach, pomimo, że było to bezskuteczne, a inicjatorzy tych starań, emeryci i starsze kobiety, byli zastraszani, niekiedy karani48.

W dawnych społecznościach polskich zachodziły zmiany w sferze świadomości narodowej. Wprawdzie w rodzinach kolejnym pokoleniom przekazywano wiarę, lecz nie były one w stanie ukazywać dzieciom kultury i historii Polski.

Tymczasem miejscowe szkoły ukazywały jej negatywny obraz49, przedstawiając jednocześnie w atrakcyjnej formie historię i kulturę kraju zamieszkania, Litwy, Białorusi, Ukrainy i Rosji.

Ważnym czynnikiem zmian były małżeństwa mieszane narodowościowo.

Przyczyniały się one do wzrostu liczby katolików o innej niż polska samoidentyfikacji narodowej, niegdyś praktycznie niewidocznych. Na tle wspomnianych

Zwracał na to uwagę Sokrat Janowicz pisząc: Utrata mowy etnicznej, nie musi wyrokować o śmiertelnym zejściu samej narodowości, co udowodnili Irlandczycy. „Kresy” 1993, nr 13. Sytuację językową na dawnych Kresów Wschodnich charakteryzuje wypowiedź gen. Stanisława Bułak-Bałszewicza: Matki bowiem nasze tam na dalekich kresach najpierw uczyły nas Polskę kochać, a potem już prawidłowo po polsku mówić. Cyt. za: M. C a b a n o w i c z, Generał Stanisław Bułak-Bałachowicz, Warszawa 1993, s. 13. Nieznajomość języka ojczystego dotyczy również Białorusinów, którzy nie znają języka białoruskiego oraz części Ukraińców nie znających ukraińskiego. Językiem codziennej komunikacji jest dla nich rosyjski.

47 Por. O. G o r b a n i u k, Miejsce religijności w strukturze tożsamości narodowej Polaków na Ukrainie i Białorusi, [mps], Lublin 2004, s. 4.

48 Por. R. D z w o n k o w s k i SAC, Polacy w Kościele katolickim na Wschodzie (1939–2011), Toruń 2011, s. 32–60.

49 4 sierpnia 1970 r. podczas spotkania z rodziną polską w par. Ostrowiec na Białorusi, byłem świadkiem następującej sceny: 14-letni chłopiec z tej rodziny na pytanie miejscowego księdza: kim ty jesteś, Polakiem czy Moskalem? odpowiedział: Ja polakiem ne choczu byt’, bo u polaków gierojów niet. Był to niewątpliwie wpływ antypolskich stereotypów obecnych w literaturze sowieckiej i nieznajomości historii Polski.

46

PW 51.indb 880

2015-05-11 15:16:09

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

881

przemian konieczne stało się wprowadzenie do liturgii języka białoruskiego50, ukraińskiego i rosyjskiego. Tam, gdzie zgodnie z oczekiwaniem większości wiernych i zaleceniami Kościoła stosowano zasadę kolejnego, niejako równoległego odprawiania nabożeństw w różnych językach, obok języka polskiego, zostało to przyjęte z pełnym zrozumieniem. Tam natomiast, gdzie wbrew oczekiwaniom wiernych eliminowany był język polski, stało się to dla nich bolesnym rozczarowaniem51. W sytuacji wolności religijnej, niektórzy katolicy żyjący w diasporze, przez katolickie wyznanie rzymskiego obrządku odnajdywali swój polski rodowód52.

Należy dodać, że polskie skupiska istniejące na Białorusi i na Ukrainie, znacznie się różnią na obszarze tych samych republik. W północno-wschodniej części pierwszej z nich (Grodzieńszczyzna) poziom religijności, stopień utożsamiania się z narodowością polską i znajomość języka polskiego był i jest bez porównania wyższy, niż we wschodniej części Białorusi należącej do ZSRS w okresie międzywojennym. Na Ukrainie natomiast te skupiska, które istnieją za przedwojenną granicą Polski, w obwodach – żytomierskim, chmielnickim i winnickim mają zwarty charakter i znacznie różnią się od diaspory polskiej w obwodach lwowskim i tarnopolskim.

Przed wizytami w byłych republikach ZSRS Jan Paweł II zwracał uwagę na charakterystyczne cechy religijności ludzi żyjących w systemie ateistycznym.

W jednym z wywiadów mówił na ten temat: Pewne wartości mniej się zdewaluowały na Wschodzie. Kiedy człowiek żyje w systemie programowo ateistycznym, nawet w kraju takim jak Polska, lepiej sobie zdaje sprawę z tego czym jest religia. Z tego, co nie zawsze dostrzegane jest na Zachodzie: mianowicie, że Bóg jest ostatecznym, jedynym, absolutnym źródłem godności człowieka. Człowiek, na Wschodzie, więzień w Gułagu, Sołżenicyn, zdaje sobie z tego sprawę53. Podobną myśl wyraził w jednym z przemówień na Litwie: Pięćdziesiąt lat ateizmu i wymuszonego milczenia o Ewangelii pozostawiło w wielu ludziach i w całym społeczeństwie głębokie Literacki język białoruski i tworzona dopiero wówczas w dziedzinie liturgii jego terminologia, ogółowi wiernych była zupełnie nieznana.

51 Na Ukrainie i na Białorusi w niektórych parafiach istnieje on niekiedy nadal.. Por. R. D z w o n k o w s k i SAC, Polacy w Kościele katolickim..., s. 98–122.

52 Ma to miejsce nawet tam, gdzie istnieje tylko diaspora polska. Według pracującego w Odessie, ks. Wincentego Pawłowicza, w domach rodzin katolickich w Odessie i na terenie diecezji odessko-symferopolskiej spotyka się z reguły obrazki Matki Boskiej Częstochowskiej i fotografie Papieża Jana Pawła II. Wypowiedź na międzynarodowej konferencji polonijnej na temat: „Jan Paweł II wobec migrantów”, zorganizowanej 18 X 2011 r. w Domu Głównym Towarzystwa Chrystusowego w Poznaniu.

53 Jestem papieżem dwóch światów: Zachodu i Wschodu. Z Janem Pawłem II rozmawia Jan Gawroński, „Niedziela” 1993, nr 46, s. 6.

50

PW 51.indb 881

2015-05-11 15:16:09

882

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

ślady, które można będzie zatrzeć jedynie poprzez ponowne odkrycie Boga i Jego słowa w życiu osobistym i społecznym54 .

Kraje i miejsca spotkań Pierwsza pielgrzymka Papieża do Polski w 1979 r. obudziła wśród katolików w ZSRS, ogromne zainteresowanie. Relacji radiowych z jej przebiegu oraz przemówień Jana Pawła II słuchano w domach ponad tysiąca księży katolickich na Litwie, na Łotwie, na Białorusi i na Ukrainie, gdzie powszechna była wówczas znajomość języka polskiego55 oraz w wielu domach innych osób.

Zanim Jan Paweł II spotkał się z Polakami w sześciu byłych republikach ZSRS, pierwsze ich reprezentacje uczestniczyły w spotkaniach z nim podczas jego wizyty w Polsce w 1987 r. Ponieważ niebawem przekraczanie tej granicy stało się łatwe, w czasie kolejnych jego pielgrzymek do ojczyzny w latach 1991, 1995, 1997, 1999 i 2002, przybywali tu oni w zorganizowanych grupach, najliczniej z Białorusi.

Jan Paweł II nie był w tym kraju, choć było to jego pragnieniem i oczekiwali go tam wierni Kościoła katolickiego. Po jego wizytach na Litwie, na Łotwie i na Ukrainie sądzili, że odwiedzi on także ich kraj.

Z wielką nadzieją

– jak pisze jeden z respondentów – liczyli na to aż do śmierci papieża. W rozmowach szukali odpowiedniej daty dla tej wizyty, układali ewentualną trasę papieża po Białorusi (Wiktor Szukiełowicz).

W innej wypowiedzi na temat oczekiwań jego wizyty w tym kraju czytamy: Polacy z Białorusi bardzo chcieli, ażeby Papież odwiedził kraj. Sami zawsze byli obecni na spotkaniach z Papieżem. Jeździli do Papieża i za Papieżem [...]. Katolicy z Białorusi otwierali się na świat, podziwiali gościnność innych krajów, kiedy ci otwierali drzwi swoich domów dla nich. Katolicy zrozumieli, że Kościół to jedna wielka rodzina (Regina Demjaniuk).

Powszechność Kościoła, o której mówi autorka tych słów, Jan Paweł II ukazał przez swoje podróże-pielgrzymki do krajów na wszystkich kontynentach.

Cyt. za: M. L a t a s i e w i c z, op. cit., s. 75.

Była także najbardziej emocjonalnie przeżywana. Dnia 2 czerwca 1979 r., w domu ks. Antoniego Chomickiego, proboszcza par. Murafa (wówczas Żdanowo) w obwodzie winnickim na Ukrainie autor był świadkiem zbiorowego, pełnego emocji słuchania przez wszystkich domowników i gości przemówienia Papieża na Placu Zwycięstwa w Warszawie.

54 55

PW 51.indb 882

2015-05-11 15:16:09

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

883

W dekanacie mozyrskim (Białoruś wschodnia, obwód homelski), gdzie parafie katolickie są liczebnie niewielkie, zorganizowane podróże do Polski z okazji wizyt Papieża rozpoczęły się w 1991 r. Na spotkanie z nim w Białymstoku, gdzie miała miejsce beatyfikacja pracującej niegdyś na Białorusi zakonnicy, Bolesławy Lament56, wyjechało 120 osób. Z tego samego dekanatu w kolejno organizowanych grupach parafianie udawali się do Wilna (1993), Wrocławia (1997) i Siedlec (1999).

Dojazd do tego ostatniego miasta został zapewniony dzięki wynajęciu specjalnego pociągu z Brześcia i Terespola. Kilkadziesiąt osób z tego dekanatu udało się autobusami do Kijowa (2001)57. O wiele większy zasięg miały tego rodzaju wyjazdy z terenów położonych bliżej granicy z Polską, z przedwojennych Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. Nadzieja katolików i Polaków na wizytę Papieża na Białorusi pozostała niespełniona. Na przeszkodzie stanął stanowczy sprzeciw ówczesnego Patriarchy moskiewskiego, Aleksego II. Ich daremne oczekiwanie trafnie skomentowała Polka z tego kraju uczestnicząca w spotkaniu z Papieżem w Siedlcach (10 VI 1999 r.): „Co prawda nie mógł przyjechać na Białoruś, ale zawsze o nas pamiętał”58.

W czasie wizyty Papieża na Litwie miejscowi i przyjezdni Polacy obecni byli na ogólnym nabożeństwie w parku Zakret nad Wilią (5 IX 1993), co zostało kilkakrotnie zaznaczone w liturgii59, podobnie jak podczas nabożeństwa w Ostrej Bramie i w czasie wizyty na cmentarzu wojskowym na Antokolu60. Ponadto miało miejsce osobne spotkanie z Polakami w kościele Św. Ducha (5 IX), nie mające Związana z Mohylewem na Białorusi założycielka Zgromadzenia Sióstr Misjonarek Świętej Rodziny. Pierwszy jego dom powstał w tym mieście w 1905 r. Zakonnice tego zgromadzenia działały tam w konspiracji w czasach ZSRS. 57 Relacja z 16 II 2012 r. ks. Józefa Dziekońskiego, b. proboszcza w Mozyrzu, organizatora wyjazdów. Wizyty papieskie w tych krajach budziły żywe zainteresowanie polskich mediów katolickich i innych, choć relacje na ten temat skupiały się głównie na opisach zewnętrznej strony wizyt i związanych z nimi wydarzeń. Por. Pielgrzym narodów. Tysiące Litwinów, Białorusinów i Polaków ze Wschodu przybyło na spotkanie z Papieżem, „Życie” (Warszawa) 1999, 9.04. Relacje z wizyty Papieża na Litwie, na Łotwie, Ukrainie i w Kazachstanie ukazywały się w takich gazetach jak: „Słowo. Dziennik katolicki”, „Życie” „Ład”, „Tygodnik Powszechny”, „Rzeczpospolita”, „Nasz Dziennik”, „Forum” i inne. Reportaże z wizyt Papieża w Polsce, na Litwie, na Łotwie i na Ukrainie ukazywały się przede wszystkim w czasopismach polskich wydawanych w Wilnie, Grodnie, w Kijowie i we Lwowie.

58 „Głos znad Niemna” 1999, 25.06.

59 Por. Cz. P a c z k o w s k a, Wilno pielgrzymkowe. Przewodnik śladami świętych i błogosławionych, Wilno 2002, s. 192.

60 Cmentarz na Antokolu w Wilnie, określany jako wojskowy. Powstawał w 1809 r. W 1918 r.

X armia niemiecka zbudowała w jego północnej części wojenny cmentarz niemiecki i rosyjski. W latach 1919–1921 powstał cmentarz żołnierzy polskich, poległych w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920. W 1939 r. pochowano tam żołnierzy polskich, poległych w walkach z Niemcami. Po II wojnie światowej wzniesiono mauzoleum żołnierzy sowieckich i zbudowano 56

PW 51.indb 883

2015-05-11 15:16:09

884

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

charakteru liturgicznego. Było to jedyne tego rodzaju wydarzenie podczas podróży Papieża na Wschód.

W czasie wizyty na Łotwie Jan Paweł II dwukrotnie przemawiał do rodaków po polsku. W Rydze, na zakończenie Mszy św. w parku Meža (8 IX 1993) oraz w sanktuarium maryjnym w Agłonie (9 IX). Swoją homilię wygłosił tu po łotewsku, po polsku i częściowo po rosyjsku. W Estonii, podczas nawiedzenia kościoła katolickiego w Tallinie, przemawiał po estońsku i po polsku (10 IX 1993).

W listopadzie 1999 r. wracając z Indii złożył wizytę w Gruzji i w stolicy kraju, Tbilisi (9 XI 1999), podczas Mszy św. w Pałacu Sportu, zwrócił się do obecnej na niej Polaków po polsku.

Tylko we Lwowie obecność Polaków została podkreślona przez osobną liturgię w języku polskim. Jedynie tu Mszę św. dla ogółu wiernych Papież odprawił w języku polskim i w tym języku wygłosił homilię (26 VI 2001). Dwa dni wcześniej w Kijowie podczas nabożeństw dla wszystkich wiernych, zwracał się z pozdrowieniem po polsku do Polaków z Ukrainy i z krajów sąsiednich (z Białorusi, Rosji, Mołdawii). Było to przypomnienie historycznej i aktualnej ich obecności w Kościele w tych krajach. Przemówienia na Litwie i na Ukrainie zawierały wezwania do przebaczenia, zachowania jedności i do współpracy żyjących tam wiernych różnych narodowości, wyznań i obrządków.

W Kazachstanie, dokąd Jan Paweł II przybył we wrześniu 2001 r. dwukrotnie, w dłuższych przemówieniach i w serdecznych słowach zwracał się do Polaków podczas kolejnych liturgii Mszy św. w stolicy kraju, Astanie (23 IX i 24 IX 2001).

Przed wizytami Papieża na Wschodzie, jak wspomniano, część Polaków z ościennych państw za wschodnią granicą, zwłaszcza mieszkających bliżej granicy z Polską, dzięki radiu i telewizji śledziła jego pielgrzymki do ojczyzny.

Nauczycielka polska z Brześcia wspomina: Relacji radiowych słuchali ludzie starsi, młodsi – posiadacze anten satelitarnych, oglądali w TV „Polonia”. Moja rodzina słuchała relacji z pielgrzymek w radiu i oglądała w TV „Polonia”. Przywoziłam także z Polski gazety i czasopisma, kasety magnetofonowe, wydawane po każdej pielgrzymce Ojca świętego do Ojczyzny. Byliśmy dumni i szczęśliwi, że należymy do narodu Jana Pawła II, że Słowo naszego Papieża Polaka dociera do najdalszych zakątków świata i nasze serca, i nasze myśli są solidarne. Pamiętam, jak zbierałam wszystkie publikacje o Papieżu, tworzyłam albumy dla swoich uczniów w Klubie Polskim, robiłam razem z nimi gazetki szkolne. Było to wielkie, wzruszające poczucie dumy i radości z przynależności do wiary, do Kościoła (Alina Jaroszewicz).

aleję zasłużonych. W 1991 r. spoczęli tam Litwini, którzy zginęli w walce z wojskami rosyjskimi pod wieżą telewizyjną.

PW 51.indb 884

2015-05-11 15:16:09

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

885

Zdaniem ks. Józefa Dziekońskiego, proboszcza par. Mozyrz w obwodzie mohylewskim w archidiecezji mińsko-mohylewskiej, w latach 1990–2002, Polacy na Białorusi słuchali relacji radiowych z pielgrzymek Jana Pawła II do Polski i do innych krajów, cieszyli się nimi i dzielili się informacjami na ten temat. Do 1989 r. czynili to na ogół potajemnie61. Zjawisko to nie było jednak powszechne, zależało od środowiska i pozycji społecznej danych osób. Respondentka z Białorusi, co prawda w latach 80. mająca zaledwie kilka lat, twierdzi, że w jej otoczeniu relacji radiowych z pielgrzymek Papieża do Polski wówczas nie słuchano, ponieważ, jak pisze: nikt ich nie udostępniał i nie promował [...]; wiedza na temat Papieża Polaka była mizerna.

Będąc dzieckiem i kończąc w 1990 r. 10 lat dowiedziałam się o jego istnieniu. Babcia sprezentowała mi kupiony w Polsce wizerunek Papieża przytulającego dziecko (talerz z porcelany do zawieszania na ścianie). Od tego momentu zaczęła się moja droga ku poznaniu i zgłębiania osobowości Papieża (Regina Demjaniuk).

Trudno określić liczbę Polaków, którzy osobiście uczestniczyli w spotkaniach z Papieżem w krajach zamieszkania, na Litwie, na Łotwie, w Estonii, na Ukrainie, w Gruzji, w Kazachstanie oraz w Polsce, dokąd z niektórych, wymienionych krajów oraz z Białorusi, przyjeżdżali. Zorganizowane ich grupy, które przybywały do Polski z różnych z krajów, Papież często wymieniał62. Ogólną liczbę uczestników spotkań we wszystkich wymienianych krajach można zapewne oceniać na kilkadziesiąt tysięcy, lecz duchowy wpływ jego wizyt objął wszystkie skupiska i ogół Polaków na Wschodzie.

Bezprecedensowym wydarzeniem związanym z każdą wizytą Papieża było to, iż podczas każdego spotkania z nim, powstawało zgromadzenie Polaków i osób polskiego pochodzenia niespotykane dotychczas, gdy chodzi o liczbę osób. Nigdy nie zaistniało też tak silne i jednoczące wszystkich pod względem emocjonalnym, religijnym i narodowym przeżycie, jak w czasie tych spotkań. Integrowało ono środowiska polskie i miało niewątpliwie duże znaczenie psychologiczne i moralne.

Spotkania Jana Pawła II z Polakami z byłych republik ZSRS poprzedziło spotkanie w Rzymie podczas historycznej konferencji „Kraj – Emigracja” w październiku 1990 r. Wzięli w niej udział przedstawiciele Polonii i Polaków z całego świata, a wśród nich, po raz pierwszy, reprezentanci społeczności polskich z Ło Relacja z 10 i 16 II 2012, przekazana autorowi.

W dziennikarskiej relacji ze spotkania Polaków z Janem Pawłem II we Lwowie 25 czerwca 2001 r. czytamy: „Wśród wielobarwnego tłumu widać zarówno zmęczone staruszki z najodleglejszych okolic Ukrainy czy Rosji, jak i rozśpiewanych pielgrzymów z Polski czy Słowacji”. „Przywiozłem tu ze sobą dokładnie połowę wiernych z mojej diecezji” - mówił bp Marcjan Trofimiak z Łucka na Wołyniu. Są także niemal wszyscy mieszkający jeszcze we Lwowie Polacy i delegacje z każdej parafii archidiecezji lwowskiej. Ks. K. S o w a, Trzy papieskie lekcje, „Gość Niedzielny” 2001, nr 27.

61

62

PW 51.indb 885

2015-05-11 15:16:10

886

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

twy, Litwy, Białorusi i Ukrainy oraz z Rosji Europejskiej. Obecni byli także Polacy z takich państw komunistycznych jak Czechosłowacja, Węgry i Rumunia. Podczas specjalnej audiencji dla uczestników konferencji w dniu 29 października, Papież zwrócił uwagę na obecność przedstawicieli Polaków ze Wschodu i poświęcił im dłuższy fragment przemówienia63. Przypomniał tragizm ich dziejów i wyraził wzruszenie, z jakim przeżywał spotkanie z nimi.

Uczestnik spotkania, ówczesny prezes Polskiego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego w Ukraińskiej SRS (pierwszej, świeżo powstałej polskiej organizacji w tej republice), Stanisław Szałacki64, wręczył mu zaproszenie na Ukrainę od rodaków z tego kraju65. Wyprzedziło ono o dwadzieścia lat zaproszenie ze strony władz niepodległej już Ukrainy, którego rezultatem była wizyta Papieża w tym kraju w czerwcu 2001 r. Konferencja w Rzymie zapoczątkowała zjednoczenie i współpracę Polaków z całego świata, w tym organizacji polskich z różnych republik byłego ZSRS i z Federacji Rosyjskiej66.

Ożywienie wiary, radość i duma z polskiej tożsamości narodowej Socjolog i badacz Polonii amerykańskiej, Danuta Mostwin z USA, pisała przed laty, że elekcja papieża z Polski zmieniła tożsamość tej Polonii i przywróciła jej polskość67. Jej zdaniem odbierała ona Papieża Jana Pawła II na trzech poziomach: jako głowę Kościoła katolickiego, jako wielkiego Polaka i jako „człowieka Bożego” promieniującego aurą uduchowienia, którą odczuwają i na którą odpowiadają nie tylko wierzący. Charyzma emanująca z jego gestów, uśmiechu, spojrzeń skierowanych, wydawałoby się, do każdego z osobna, wzbudzała radosną chęć zbliżenia się, odpowiedzi w bezsłownym dialogu. Dla Amerykanów polskiego pochodzenia stał się postacią wymodloną przez długie lata cierpliwych i nieraz ciężkich oczekiwań. Stał się dla nich charyzmatycznym przywódcą, który w okresie w naszym narodzie beznadziejnym, gdy ginęły rzeczy i sprawy bezcenne, pojawił się jak wielka kometa. A przede wszystkim odczuli, że on, chociaż tak odległy, jest jednym z nich. W roli, którą podjął z godnością i prostotą, poczuli bezpieczeństwo, jakie daje miłość opiekuńczego, prowadzącego i silnego ojca. W tej roli rodzinnej Polonia amerykańska przyjęła Jana Pawła do swoich domów.

Zob. tekst przemówienia Papieża w Części II, Aneks 1.

Stanisław Szałacki (1919–1996), urodzony w Berdyczowie. Zasłużony dla społeczno-kulturalnego odrodzenia polskiego na Ukrainie. Por. „Jak trudno być Polakiem na Ukrainie!”. „Jak ważko but’i Poliakom”, Kiïw 1997, passim.

65 Por. E. J a b ł o ń s k i, Wzlot. Dokąd zmierzają Polacy na Ukrainie, Warszawa 2004, s. 20.

66 Por. T. G a w i n, Związek Polaków na Białorusi 1988–2005. Historia działalności, Białystok 2007, s. 194.

67 Por. D. M o s t w i n, op. cit., s. 143.

63

64

PW 51.indb 886

2015-05-11 15:16:10

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

887

W każdym z tych domów papież stojący na piedestale swojej ważności, a jednak bliski i rodzinny, zamieszkał68.

Wypowiedzi Polaków z Litwy, Białorusi i Ukrainy ukazują taki sam ich stosunek do osoby Papieża i podobne odczucie jego roli. Było ono jednak wzmocnione w wyniku ich pozostawania przez kilkadziesiąt lat w ateistycznym i totalitarnym systemie komunistycznym. Były student z Białorusi pisze: Jan Paweł II był postrzegany jako swoisty posłaniec niebios, który niesie pokrzepienie w trudnościach, wzbudza nadzieję na lepsze jutro. Po spotkaniach z papieżem ludzie podkreślali, że jest to jeden z najmądrzejszych i świętych ludzi współczesności. Mówili, że należy mocno zapamiętać spotkanie z papieżem, żeby później opowiadać o nim swoim dzieciom i wnukom (Wiktor Szukiełowicz).

Znany teolog francuski, dominikanin, Yves Congar (1904–1995), który na początku lat 60. jako uczestnik II Soboru Watykańskiego w charakterze eksperta spotykał arcybiskupa Karola Wojtyłę, pod wrażeniem tych spotkań zanotował: „W jego osobie jest jakieś ożywienie, magnetyczna siła, profetyczna moc, pełna pokoju i nie do odparcia”69. Wypowiedzi uczestników spotkań z Janem Pawłem II w krajach, które odwiedzał, świadczą o fascynacji jego osobowością. Zwracali na nią uwagę dziennikarze towarzyszący mu w jego zagranicznych podróżach do różnych krajów. Widoczna była ona nie tylko wśród katolików, ale także wśród ludzi innych wyznań i religii70. „Często ludzie dalecy od religii wyrażali Ibidem, s. 144.

Cyt. za: Ks. R. S k r z y p c z a k, Ojciec Soboru, „Niedziela” 2011, nr 51/52, s. 28.

70 Jej przejawy zanotował towarzyszący Papieżowi w pielgrzymkach do kilku krajów na przełomie lat 1979–1980, znany emigracyjny publicysta i pisarz, Tadeusz Nowakowski (Por. Reporter papieża...). „Papierzu, wita Cię Żyd z Polski” (s. 20); „Gdziekolwiek się pojawia «papa Wojtyła», tam ludzka powódź zalewa place i ulice – rzekł łapiduch w białym kitlu, dyżurny w szoferce ambulansu Czerwonego Krzyża” (Ibidem, s. 43); „Gdybym nie był protestantem – rzekł kanclerz Schmidt, socjalista – poszedłbym do tego papieża do spowiedzi, to autentyczny mąż Boży” (Ibidem, s. 52); „Jak to się dzieje, że Karola Wojtyłę, ulubieńca, więcej: męża zaufania milionów ludzi na świecie, wiernych i nie wierzących (już nadeszły prośby o przyjazd z 15 krajów), mistrza naturalności i intelektualnego wdzięku, wirtuoza starannie obmyślanej improwizacji, talent, wena i instynkt trybuna nigdy nie zawodzą? Urzeka on i podbija słuchaczy światłem swej duszy. Tym promieniotwórstwem, którego wyuczyć się nie można. Albo się je ma albo się go nie ma. Charisma czyli Łaska” (Ibidem, s. 61): „Takiego wzięcia, takiego rządu dusz nie miał jeszcze żaden następca św. Piotra w długiej historii papiestwa – mówi brodaty Holender, któremu marzy się rząd światowy” (Ibidem, s. 106–107); „Gdzie on się tego wszystkiego nauczył? Skąd ta wprawa i ta moc niezwykła? Spokój, godność, dobroć w jednym trójsplocie. Ecce sacerdos magnus [Oto wielki kapłan]” (Ibidem, s. 112); „Słyszeliście?

«Szalom» powiedział, Good, very good. I o Żydach dobrze mówił. I like him. Mówcie co chcecie, ale ja go lubię. Ja go nawet bardzo lubię» (Ibidem, s. 121); „Tysiące skandowały: John Paul Two – we love you” (Ibidem, s. 124). „Kardynał Angelo Rossi żartuje: Papa Wojtyła spolonizował Afrykę!”

68 69

PW 51.indb 887

2015-05-11 15:16:10

888

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

swój podziw i uznanie wobec Jana Pawła II” – pisze Polak z Białorusi (Wiktor Szukiełowicz).

Wielkie znaczenie spotkań z Papieżem dla siebie i ogółu Polaków na Wschodzie podkreślają wszyscy respondenci. Ich wypowiedzi są wyrazem głębokich przeżyć religijnych oraz radości i dumy z faktu, że są jego rodakami. Wspomnienia wizyt i spotkań z nim mają po latach entuzjastyczny charakter. Ukazują je jako w najwyższym stopniu radosne i ważne wydarzenie w ich życiu. Była nim już sama wiadomość o przyjeździe Papieża. O reakcji na jej ogłoszenie w jednym z kościołów na Ukrainie za przedwojenną granicą Polski jedna z respondentek (Ibidem, s. 180); „Zdumiewające z jaką łatwością papież podbija serca i umysły Afrykańczyków” (Ibidem, s. 188); „Nad ruderami, lepiankami, norami, w których gnieżdżą się dzieci [...] łopocze transparent: Te ama todo mundo [Ciebie kocha cały świat]” (Ibidem, s. 228); „A setki tysięcy odkrzykują: Amo te! Amo te! [...] To dobry znak! – unosi się reporter z Montevideo – Spełnią się nasze nadzieje! Ten papież więcej zdziałał dla sprawy Boga i człowieka w ciągu kilku dni, niż patentowani mocarze w ciągu wielu lat” (Ibidem, s. 234); „Nikt ze współczesnych nie wywarł na mnie tak głębokiego wrażenia – powiedział Carter – jak papież z Polski” (Ibidem, s. 253). W czasie wizyty Papieża w W. Brytanii i w anglikańskim obecnie Opactwie Westminsterskim, arcybiskup anglikański, Runcie, powitał go po polsku słowami: „Witamy Wasza Świątobliwość, drogiego brata w Chrystusie, w imię Pana naszego Jezusa Chrystusa. Szczęśliwe oczy, które widziały, szczęśliwe uszy, które słyszały, można by rzecz za Psalmistą”. Idem, Volo papale, Londyn 1982, s. 83. Po wizycie Jana Pawła II w W. Brytanii pastor prezbiteriański mówił w wywiadzie radiowym: „Odwiedził nas rzeźbiarz dusz ludzkich. Po jego wyjeździe ogarnęło mnie na chwilę poczucie pustki, ale rychło przemogłem smutek rozstania, uprzytomniłem sobie, że ten niezwykły człowiek ukazał nam kształt pełniejszego życia, roztoczył przed nami wizje polepszenia świata poprzez wzmocnienie jedności chrześcijan. On nas duchowo wzbogacił”. Ibidem, s. 90. Por. ibidem analogiczne wypowiedzi: s. 77–78, 83–84. Analogiczne spostrzeżenia notował towarzyszący Papieżowi polski korespondent z redakcji „Tygodnika Powszechnego” z Krakowa. O jego wizycie w Nowym Jorku pisał: „Jego wizyta i tu spowodowała szok [...]. Pan domu dostarcza mi stertę prasy sprzed miesiąca, różne wycinki, ilustracje, fotografie, całe numery gazet z Filadelfii, Bostonu, Chicago i własnej metropolii. Mimo znużenia studiuję je dosyć uważnie i odkrywam w nich ten sam entuzjazm, rodzaj szczęśliwego transu, w który wpadają w obecności Ojca Świętego ludzie odwiedzanych krajów.

To nie tylko katolicy stoją wzdłuż jezdni zamkniętej dwoma ścianami drapaczy chmur, lecz kto żyw wyległ na zewnątrz domów. Oto tajemnica wpływu bezpośredniego obcowania człowieka z człowiekiem, którego nie zastąpi elektronika. Samotny tłum widocznie przestał być w tych momentach samotny”. Cyt. za: M. S k w a r n i c k i, Podróże po Kościele, Paryż 1990, s. 73. Po wizycie w W. Brytanii w 1982 r. ten sam dziennikarz wspominając o wielkim ryzyku pielgrzymki do tego kraju w związku z wojną brytyjsko-argentyńską o Malwiny, pisał: „Jan Paweł II zdecydował się nie odwoływać brytyjskiej pielgrzymki, która stała się jednym z najbardziej zadziwiających sukcesów jego duszpasterskich «wizytacji» krajów i kontynentów”. Ibidem, s. 148. Por. ibidem analogiczne spostrzeżenia dotyczące innych krajów: s. 167, 314–315, 318. Rok później miała miejsce wizyta papieska w Austrii. Przy pożegnaniu Papieża prezydent tego kraju, Rudolf Kirschlaeger mówił: „Nikomu jeszcze na austriackiej ziemi nie udało się w ciągu tylko czterech dni przerzucić tak trwałych mostów, jak uczynił to Wasza Świątobliwość”. Cyt. za: M. L a t a s i e w i c z, op. cit., s. 31. Powyższe cytaty mają przykładowy charakter i nie wyczerpują tego rodzaju ocen i refleksji.

PW 51.indb 888

2015-05-11 15:16:10

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

889

pisze: „Wtedy po mszy wszyscy wyszli na zewnątrz i zaczęli się ściskać, składać sobie życzenia; młodzież tańczyła. Dziadkowie płakali. Panował ogromny entuzjazm” (kobieta lat 50).

Polka z Białorusi wspomina: Każde spotkanie było wyjątkowe i ciągle się chciało, żeby to nigdy się nie skończyło.

Bowiem ta niesamowita radość i euforia, która panowała wśród wierzących, działała na zmysły pobudzająco i niezwykle pozytywnie [...] byłam pod wrażeniem, że to się właśnie dzieje w moim życiu. Dookoła ciągle słyszałam głosy, że Papież to niezwykły człowiek, kochający Boga i ludzi (Regina Demjaniuk).

Wizytę Papieża we Lwowie mieszkanka tego miasta opisuje w słowach: „Była to ogromna radość dla mnie i dla mojej rodziny”.

Niemal we wszystkich wypowiedziach pojawia się charakterystyczne zdanie: „Wszystkim dodawał odwagi”. Sygnalizuje ono stan obawy i strachu przed władzą zakodowany w psychice obywateli byłego ZSRS, z którego uwalniali się pod wpływem wizyt Papieża i spotkań z nim.

W republikach bałtyckich, na Litwie i na Łotwie Jan Paweł II „nawiązywał do wspólnej przeszłości polsko-litewskiej i polsko-inflanckiej”, lecz zarówno w tych krajach, jak i w innych na Wschodzie nie mówił do Polaków o historii i kulturze polskiej, jak czynił to podczas spotkań z Polonią w krajach zachodnich.

Pragnął uniknąć ewentualnych zadrażnień ze strony gospodarzy71. Jednak swoją charyzmatyczną osobowością i językiem polskim, w którym przemawiał obok kilku innych języków, w porywający sposób Polskę reprezentował i budził ich dumę72. Tym bardziej, że byli świadomi jego ogromnego moralnego autorytetu na całym świecie.

Obok osobistego świadectwa wiary Jana Pawła II, niezwykle ważnym czynnikiem oddziaływującym na uczucia Polaków, były kierowane do nich przemówienia w języku polskim i utożsamianie się z nimi na płaszczyźnie narodowej.

W Kazachstanie i w Gruzji witał Polaków słowami: „Serdecznie pozdrawiam moich rodaków”. Wszędzie, gdzie w tym języku zwracał się do nich podczas ogólnych zgromadzeń liturgicznych, było to ich zaszczytnym wyróżnieniem, Por. R. Ł u ż n y, Podróż-pielgrzymka Papieża do krajów nadbałtyckich oraz je słowiańskie aspekty, [w:] Myśl słowiańska Jana Pawła II. Zbiór artykułów, red. J. Orłowski, A. Woźniak, Lublin 2008, s. 125.

72 Śp. ks. prof. Tadeusz Styczeń, przyjaciel Papieża, szukając odpowiedzi na pytanie czym Papież podbijał świat, wypowiada zdanie które dziś, wobec częstego poniżania polskości w wielu wpływowych massmediach utrzymywanych w Polsce, jest szczególnie ważne. Stwierdza on, że tajemnica wpływu Jana Pawła II polegała na tym, iż uosabiał on „zwykle, dogłębne, ludzkie oblicze polskości, które właśnie czyni tak atrakcyjną dla innych Jego polskość”. Por. op. cit., s. 76.

71

PW 51.indb 889

2015-05-11 15:16:10

890

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

nobilitacją i nagrodą za wierność Kościołowi i tożsamości narodowej, pomimo prześladowań i represji.

Dla wszystkich było rzeczą widoczną, że uniwersalizm papieskiego urzędu i misji Jana Pawła II w niczym nie zmienił jego polskiej samoidentyfikacji narodowej. Nieraz dawał temu wyraz podczas spotkań z Polakami i Polonią w różnych krajach świata. Przemawiając w 1980 r. do Polaków w Demokratycznej Republice Konga (d. Zair) powiedział: Jeżeli chodzi o to, [...], że ja wszędzie podkreślam moje polskie pochodzenie – trudno inaczej! Nie ma powodu, żebym tego nie czynił. A równocześnie czyniąc to, nie popadam w żaden nacjonalizm [...]. Ja tego nie mówię w poczuciu żadnym innym, tylko w poczuciu wdzięczności i dla Opatrzności, i dla mojego narodu – dla historii tego narodu, dla jego duchowych dziejów, dla jego wielkich cierpień, ponieważ czuję się synem i dziedzicem tego wszystkiego. Wszędzie i na każdym miejscu, i w Rzymie, i gdziekolwiek poza Rzymem się znajdę, również i tutaj (Kinszasa, 4 V 1980).

Był to wyraz jego patriotyzmu, którego rozumienie nieraz wyjaśniał. Kilka dni po swoim wyborze na Stolicę Piotrową w „pożegnalnej” audiencji dla Polaków, 23 października 1978 r., powiedział: Mówię do wszystkich bez wyjątku Rodaków, szanując światopogląd i przekonania każdego bez wyjątku. Miłość Ojczyny łączy nas i musi łączyć ponad wszelkie różnice.

Nie ma ona nic wspólnego z ciasnym nacjonalizmem czy szowinizmem. Jest prawem ludzkiego serca. Jest miarą ludzkiej szlachetności – miarą wypróbowaną wielokrotnie w ciągu naszej niełatwej historii73.

Wypowiedzi respondentów świadczą o głębokim wpływie spotkań z Janem Pawłem na ich postawy religijne i świadomość narodową, także tych osób, które były tylko polskiego pochodzenia. Tych, którzy wybrali już inną niż polska samoidentyfikację narodową, spotkania te skłaniały do szukania korzeni polskich.

Początkowe pytania ankiety dotyczyły przeżyć religijnych podczas spotkań z Papieżem. Wszystkie odpowiedzi mają podobny charakter.

Ogromna radość, wzruszenie... Bardzo byłam szczęśliwa, zadowolona, wzruszona, odczuwałam działanie Ducha Świętego wśród ludzi, pozytywną energię. Wszyscy byli bardzo wzruszeni, był taki ogrom pozytywnej energii, że ludzie po prostu się modlili i przeżywali uczucia, tu chyba nie [potrzeba] dużo słów. Radość, wzruszenie, przypływ wiary (kobieta z Ukrainy, lat 37).

W relacji studenta polskiego pochodzenia z Białorusi ze spotkania z Papieżem w Kijowie czytamy: Cyt. za: „Kultura” 1978, nr 12/375, s. 4.

73

PW 51.indb 890

2015-05-11 15:16:10

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

891

Spotkanie z Janem Pawłem II przeżyłem w sposób szczególny. Bardzo głęboko przeżyłem Mszę św. sprawowaną przez pontyfika. Z wielkim wzruszeniem również przyjąłem Komunią św. Wśród wielojęzycznych tłumów odczułem powszechny wymiar Kościoła.

Od tego też momentu ściślej zacząłem utożsamiać się z Kościołem katolickim. Myślami wędrując do Rzymu, uświadomiłem [sobie] długą i piękną historię Kościoła. Pojąłem, że przez swoich przodków jestem duchowo związany z pierwszymi chrześcijanami, którzy nie bali się za swoją wiarę oddać życie. Postawiłem sobie więc poważne pytanie: a jaka jest moja rola w Kościele i co ja mogę zrobić dla wspólnoty?

Autor powyższej wypowiedzi zanotował reakcję profesora uniwersytetu na informacje o tym, że uczestniczył on w spotkaniu z Papieżem.

Wróciwszy z Kijowa do Mińska, miałem następnego dnia w uniwersytecie trudny egzamin z literatury światowej. Ktoś z moich kolegów przed egzaminem powiedział pani profesor, która została wychowana w ideologii wojującego ateizmu, że byłem na spotkaniu z Janem Pawłem II. Pani profesor od razu poprosiła mój indeks. Nie wiedziałem czego oczekiwać, serce zaczęło bić ze zwiększoną częstotliwością, lecz ku mojemu zaskoczeniu pani profesor bez cienia namysłu wpisała ocenę „bardzo dobry”, po czym podała indeks i powiedziała, że powinienem uczyć się tak dalej (Wiktor Szukiełowicz).

W wielu wypowiedziach jest mowa o tym, że słowa Papieża zostały przyjęte jako wskazanie postawy życiowej na przyszłość.

Jego przyjazd był dla nas czymś w rodzaju znaku nadziei, dodał otuchy, pomógł przezwyciężać strach, jakim byliśmy zniewoleni przez lata trwania systemu komunistycznego.

Wtedy to głęboko zrozumiałem i przyjąłem te słowa jako motto na dalsze życie, na swoją działalność w polityce. Są one dla mnie najważniejsze po dziś dzień

Tak pisał o wizycie Papieża na Litwie w 1993 r. Waldemar Tomaszewski, przewodniczący Akcji Wyborczej Polaków74 i poseł do Parlamentu Europejskiego.

Wspomniana przed chwilą Polka z Białorusi, nawiązując do jednego ze spotkań z Papieżem w Polsce pisze.

Na zawsze pozostały w pamięci słowa Papieża skierowane do młodzieży: „Jesteście solą ziemi”. Dzięki temu, jako osoba młoda, jaśniej zaczęłam widzieć swój życiowy cel, powołanie. Dzięki temu, jako mężatka staram się być „solą” w swojej rodzinie. Jako wykładowca, często te słowa kieruje do studentów. Kolejne słowa które żywo pamiętam: „nie lękajcie się”, w ciężkich chwilach pomagają przetrwać i pozostać zawsze przy Bogu (Regina Demjaniuk).

74

Partia polityczna reprezentująca Polaków mieszkających na Wileńszczyźnie.

PW 51.indb 891

2015-05-11 15:16:10

892

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

Podobne uczucia wyrażają inni (Czesława Paczkowska). Na słowa Papieża powoływali się w swojej działalności liderzy Związku Polaków na Białorusi75.

Uwagę zwraca opinia nauczycielki polskiej z Brześcia na temat znaczenia spotkań z Janem Pawłem II dla Polaków na Białorusi.

W Polakach na Białorusi po udziałach w pielgrzymkach wraz z poczuciem dumy za Papieża Polaka, pojawiało się poczucie godności i pewności siebie, postrzeganie nas jako takiego samego ludu bożego jak i Włosi, jak Francuzi, godnego lepszego życia.

Dla wielu pielgrzymów z Białorusi pielgrzymki stały się także pierwszym w życiu spotkaniem z „zagranicą”, z wolnym, lepszym światem. Stały się początkiem przełamania i zwyciężenia niewolniczego strachu, niemal zakodowanego w genach mieszkańców Krainy Rad (Alina Jaroszewicz).

Dla moich znajomych Polaków na Białorusi

– czytamy dalej w tej samej wypowiedzi – spotkania z Papieżem stały się największym wydarzeniem w życiu, było to wielkie dla nich dowartościowanie, pokrzepienie – że są równoprawną częścią Narodu Polskiego, Narodem Jana Pawła II. Te spotkania podniosły poczucie godności narodowej i ludzkiej, dodały odwagi – przecież mieli w Watykanie tak potężnego obrońcę. [...]. Pielgrzymki spowodowały znaczny wzrost wiernych w parafiach, nawrócenie wielu ludzi, którzy przeprowadzali do kościołów swoje dzieci i wnuki. Te pielgrzymki spowodowały odrodzenie pielgrzymowania na terenie Białorusi, które zanikło po wojnie. Udział w pielgrzymkach powodował także stopniowe zanikanie strachu, który gnieździł się z sercach wiernych, zastraszonych represjami, wieloletnią walką z kościołem. Ludzie zaczynali myśleć innymi kategoriami, czuć się wolnymi ludźmi.

Ostatnie zdania tej wypowiedzi przypominają wskazywany często psychologiczny rezultat pierwszej wizyty Jana Pawła II w 1979 r. w Polsce, który można określić jako masową psychoterapię76, polegająca na uwolnieniu się od ukrytego lęku i uświadomieniu sobie swojej godności i praw. Obecność Papieża w krajach byłego ZSRS była dla uczestników spotkań z nim „realnym powiewem wolności” (ks. Józef Dziekoński, Białoruś).

Słowa Papieża skierowane do Polaków,

– pisze inna nauczycielka polska z Białorusi – wywoływały zawsze wzruszenie i poczucie dumy – Papież o nas pamięta, to nasz Papież! [...] Polacy na Białorusi otrzymali moralne wsparcie [...]. Zacząłem się mniej obawiać Por. T. G a w i n, Związek Polaków..., s. 517.

Por. A. B i e l a, op. cit., s. 182.

75

76

PW 51.indb 892

2015-05-11 15:16:10

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

893

jak mnie odbierano w społeczeństwie (Hanna Paniszewa). Zdaniem respondenta z tego samego miasta pielgrzymki Papieża, w których uczestniczyli Polacy z Białorusi, dodały pewności że warto być sobą, być Polakiem, że trzeba zaufać Chrystusowi (Eugeniusz Lickiewicz).

Podobną myśl wyraża inny respondent z tego samego kraju: Niewątpliwie pielgrzymki Jana Pawła II dodawały otuchy Polakom w krajach byłego ZSRR. Szczycili się oni tym, że pochodzą z tego samego pnia, co ich wybitny Rodak, który swoim życiem uświęcał Kościół i cały świat. (Wiktor Szukiełowicz).

Dwie młode Polki z Ukrainy swoje przeżycia w czasie spotkania z Papieżem podczas nabożeństwa na lotnisku Czajka pod Kijowem wypowiadają w pięknym języku polskim. Pierwsza z nich pisze: Czekaliśmy na tę chwilę, jak „owce nie mające pasterza”. Śniliśmy o niej... Nie wierzyliśmy, że kiedykolwiek nastąpi. A tu papież już jest na ukraińskiej ziemi [...]. Najbardziej wzruszający był moment spotkania z papieżem we Lwowie. Eucharystia była sprawowana w języku polskim. Dla nas, Polaków na Kresach, był to ogromny prezent. Wtedy naprawdę poczuliśmy, że Kościół jest naszym Domem (Nela Szpyczko). Jej koleżanka dodaje: Entuzjazm był niesamowity. Ludzie skandowali, klaskali, machali rękami, flagami, a co najważniejsze – płakali. Myślę, że były to łzy uwolnienia po 70 latach życia w nieustannym lęku (Irena Saszko).

Ostatnie zdanie tej wypowiedzi wyraża to samo uczucie co respondentka z Białorusi. Można je określić jako terapeutyczne działanie wizyty papieża.

Na pytania: „Czy i jak pielgrzymka Jana Pawła na Ukrainę II wpłynęła na Polaków mieszkających w tym kraju, co zmieniło się w ich postrzeganiu samych siebie i jakie miała znaczenie dla nich jako katolików i Polaków”, ksiądz z Polski od 20 lat pracujący w tej części Wołynia, która w okresie międzywojennym należała do Polski (par. Ostróg), odpowiada: Niewątpliwie wielu Polaków poczuło bardziej swą godność i dumę. Myślę, że jest to ważne o tyle, że miejscowi Polacy często są traktowani jak Żydzi albo Cyganie (przepraszam: Romowie) czy pariasi Słowiańszczyzny. Miejscowe społeczeństwo nieraz negatywnie ustosunkowując się do Polaków jest obciążone dziedzictwem poprzedniej epoki i ulega pokusie stereotypizacji.

W wypowiedzi kobiety z diecezji kamienieckiej uwagę zwraca interpretacja motywów wizyty Papieża na Ukrainie.

Gdyby nie to, że papież jest Polakiem, nigdy by nie przyjechał na Ukrainę. Gdyby nie Polska, to nie byłoby powodu przyjeżdżać na Ukrainę. Zawsze kpili z nas: „Polaki, Polaki...”. A tu jakby wzrósł autorytet Polaków, świadomość, że nie jesteś sam, że ktoś

PW 51.indb 893

2015-05-11 15:16:10

894

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

cię podtrzymuje, że możesz liczyć na wsparcie. Poczucie solidarności, mocniej podbudowana wiara (kobieta 64 lata).

Autorka tej wypowiedzi wyraża myśl, że dzięki temu, iż Papież był Polakiem i znał sytuację na Ukrainie, zdecydowanie dążył do realizacji planu swojej wizyty w tym kraju, pomimo przeszkód i sprzeciwu ze strony hierarchii prawosławnej77.

Wiedział bowiem jakie znaczenie będzie ona miała dla Kościoła katolickiego obydwu obrządków w tym kraju. Autorka wypowiedzi widzi także w jego wizycie przejaw solidarności narodowej Papieża z Polakami na Ukrainie. Tak niewątpliwie patrzyło na nią ich starsze pokolenie w tym kraju, wyczuwające, iż są oni dla niego częścią narodu polskiego oddzieloną od Polski powojenną granicą.

Na jednoczący katolików różnej narodowości i różnych obrządków wpływ wizyty Papieża wskazuje wypowiedź mężczyzny z Ukrainy (lat 41) z rodziny mieszanej narodowościowo i wyznaniowo, posiadającego jednak Kartę Polaka i będącego katolikiem, dzięki swojej matce Polce.

Papież przyjechał do wszystkich ludzi mieszkających na Ukrainie, nikogo specjalnie nie wyróżniał, starał się mówić po ukraińsku i nawet bardzo byłem zadowolony, że tak pięknie mówi po ukraińsku. Bardzo się cieszyłem, że nikogo nie wyróżnia specjalnie, tylko szanuje ziemię, kraj, wszystkie nacje mieszkające na Ukrainie, jak jedną rodzinę.

Wypowiedź Polki ze Lwowa, która uczestniczyła w Mszy św. odprawianej w tym mieście przez Papieża w języku polskim, wyraża powtarzającą się wielokrotnie opinię, że fakt przyjazdu na Ukrainę Papieża-Polaka był nobilitacją Polaków i obudził w nich uczucie dumy i świadomość przynależności do ponadnarodowej wspólnoty Kościoła: to było niezwykłe przeżycie, nie wierzyłam, że mogę uczestniczyć. Ludzie byli poruszeni, „inni”, coś ich łączyło i jednoczyło, wszyscy rozumieli, że to niezwykły święty Człowiek. Byłam dumna, że jestem Polką, że Ojciec św. jest Polakiem, czułam się ważnym członkiem ogólnoludzkiej wspólnoty [...]. Wszyscy przyznawali, że to unikalny Papież.

Kilka wypowiedzi wskazuje na szersze, ponadnarodowe znaczenie pielgrzymek i nauczania Papieża.

Ale mnie się wydaje

– pisze respondentka z Grodna – że kiedy Papież przemawiał, to przemawiał zawsze jak gdyby do każdego człowieka i każdy słyszał i odnajdywał w Jego wypowiedzi coś skierowanego personalnie dla Por. G. P r z e b i n d a, Większa Europa. Papież wobec Rosji i Ukrainy, Kraków 2001, s. 220–223.

77

PW 51.indb 894

2015-05-11 15:16:10

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

895

siebie. Czy był on Polakiem czy był kimś innym, nie było ważne. Ważne było być otwartym na jego słowo. Nie umiem powiedzieć czy wzmocniły jego słowa dla kogoś poczucie polskości. Moim zdaniem Papież nie stawiał przed sobą takiego zadania, dążył do obudzenia w masach ludzkich na Wschodzie człowieczeństwa i to mu się udawało.

Otwierał jak gdyby ludziom oczy – na siebie, na świat, na historię itd. (Larysa Michalik).

Podobną refleksję zawiera wypowiedź Polaka z Białorusi uczestniczącego w spotkaniu z Papieżem w Wilnie: Mówiąc szczerze nic nie pamiętam z treści Papieskiej homilii. Ale może istotniejsze jest coś innego, bo właściwie słowa Papieża słuchało się sercem. Co dał Jan Paweł mnie, moim znajomym? Myślę, że dotyczy to wszystkich ludzi, zaryzykuję twierdzić, że nawet tych co się uważają za niewierzących, – a więc dał nam ogromną dawkę nadziei, nawet tym największym grzesznikom, będąc samym w naszych czasach tym niezrównanym orędownikiem Pokoju, Bożej Miłości i Miłosierdzia [...] myślę, że nie tylko Polakom, będącym mniejszością narodową na Białorusi, ale i wszystkim małym, słabym, biednym, niedowartościowanym Papież zdecydowanie wzmocnił poczucie własnej godności (Eugeniusz Lickiewicz; podkreślenia w tekście tłustym drukiem pochodzą od autora wypowiedzi).

Wypowiedzi przedstawicieli młodzieży polskiej z Grodna, która uczestniczyła w spotkaniu z Janem Pawłem II w Siedlcach 10 czerwca 1999 r. mają podobny charakter78. Oto niektóre z nich: To była najważniejsza msza w moim życiu. Jestem dumny z tego, że Papież jest Polakiem. Nie mogłem uwierzyć, że moje marzenie się spełniło. Zobaczyłem człowieka, który nawraca miliony (Tadeusz Siemaszko). Ta pielgrzymka odmieniła moje życie.

Dużo zrozumiałam i uczyniłam wniosek: życie bez Boga jest nic warte (Ania Oniśko)79.

Wybór i pontyfikat Jana Pawła II, a później jego wizyty Polsce i w krajach b. ZSRS, aktywizowały środowiska katolickie w dziedzinie religijnej i społecznej80. Było to widoczne w podejmowaniu licznych i wytrwałych starań o odzyskanie kościołów i ich odbudowę oraz w powstawaniu, w czasie pierestrojki, polskich stowarzyszeń społeczno-kulturalnych, mających na celu pielęgnowanie kultury polskiej.

We Mszy św. na Błoniach wzięło udział ok. pół miliona wiernych z Białorusi, Litwy, Ukrainy i Rosji. Z diecezji lwowskiej i przemyskiej przybyli też grekokatolicy ze swymi biskupami. Dzień przedtem w Ełku, Papież koncelebrował Msze św. z biskupami polskimi i litewskimi, z udziałem ok. 250 tys. pielgrzymów, w tym licznie przybyłych z Litwy, Białorusi i Rosji. Por. Jan Paweł II dzień pod dniu. Ilustrowane kalendarium Wielkiego Pontyfikatu 1978–2005, oprac. G. Turowski, red. J. Sosnowska, Kraków 2005, t. II, s. 1053–1054.

79 „Głos znad Niemna” 1999, 25.06.

80 Por. R. D z w o n k o w s k i SAC, Polacy w Kościele..., s. 123–131.

78

PW 51.indb 895

2015-05-11 15:16:10

896

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

Ankieta nie zawierała pytań na ten temat, lecz respondenci samorzutnie zwrócili na to uwagę. Jeden z nich pisze: Nie zapomnę np. promieniujących radością, powróciwszy z pielgrzymki do Białegostoku81, twarzy moich śp. rodziców, od kiedy też mój śp. Ojciec już „na całego” zaangażował się w sprawy odrodzenia polskości i odbudowy kościołów w naszej miejscowości (Eugeniusz Lickiewicz). To samo spostrzeżenie zawiera wypowiedź Polki z Białorusi.

Mnie się wydaje, że Papież zjednoczył Polaków i Polacy poczuli się pewniej. Są bardzo dumni, że mieli takiego rodaka. Po powrocie ze spotkań z papieżem w parafiach następowała aktywizacja życia religijno-poznawczego. Chciało się zgłębiać biografie Papieża, jego dzieła (Regina Demjaniuk).

Podczas wspomnianej wizyty w Białymstoku (5 VI 1991) Jan Paweł II odwiedził prawosławną katedrę św. Mikołaja i w czasie ekumenicznego nabożeństwa wygłosił przemówienie. Prawosławni wierni witali go tak samo serdecznie, jak katolicy.

Wizyty Papieża a stosunki międzyetniczne Wszystkie kraje byłego Związku Sowieckiego, które Papież odwiedził i w których żyją Polacy, mają charakter mieszany narodowościowo i wyznaniowo, a w wypadku muzułmańskiego Kazachstanu także i religijnie. Odpowiedzi na pytanie, co po wizytach Papieża zmieniło się w relacjach między Polakami, a większością społeczeństwa innej narodowości w jego postrzeganiu Polaków i w postawach wobec tych ostatnich, są ostrożne i krytyczne. Zgodne są jedynie w tym, że w czasie wizyty Papieża i spotkań z nim panowała wśród ludzi różnych wyznań i narodowości atmosfera niezwykłej życzliwości i jedności.

Polka ze Lwowa (absolwentka Politechniki Lwowskiej) wspomina drogę na papieską Mszę św. we Lwowie (26 VI 2001) i nastroje wśród ludzi w tym dniu.

Szliśmy parę dobrych kilometrów. Cała ulica Stryjska we Lwowie – to był tłum ludzi z plakatami, śpiewem. Polacy, Ukraińcy, Rosjanie, trudno wymienić wszystkie narodowości. Nastrój podniesiony, radość, właściwie życzliwość ogólna.

Pojawienie się tego rodzaju pozytywnych uczuć w zróżnicowanej narodowościowo i nierzadko skonfliktowanej społeczności, pod wpływem obecności Papieża, i taka ich intensywność, było niespotykanym zjawiskiem.

Jan Paweł II odwiedził Białystok 5 czerwca 1991 r. We Mszy św. na lotnisku białostockiego Aeroklubu obecni byli liczni pielgrzymi z Białorusi i Rosji.

81

PW 51.indb 896

2015-05-11 15:16:10

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

897

Dalsza wypowiedź tej samej respondentki zwraca również uwagę na niezwykle pozytywne nastawienie i podobne wspólne uczucia osób różnej narodowości, wynikające z szacunku wobec osoby Papieża: Środowisko, w którym się obracam jest międzynarodowe. Gdy zachodzi rozmowa o Papieżu, każdy wypowiada się o nim jak najlepiej – „Nasz Papież” – to określenie chyba wszystko tłumaczy.

Autorka tej wypowiedzi zwróciła uwagę na mało znany fakt, którym było zatrzymanie się Papieża przed zamkniętą w czasach sowieckich dawną katolicką katedrą ormiańską we Lwowie. Dzięki temu po pewnym czasie została ona zwrócona wiernym obrządku ormiańskiego.

Respondenci z Litwy i z Białorusi (część Polaków z tego kraju na spotkanie z Papieżem w Wilnie przybyła specjalnym, przepełnionym pociągiem z Grodna)82, podkreślają zbliżenie Litwinów do Polaków w dniach jego wizyty na Litwie.

Tłumaczą to niezwykłą osobowością Papieża. Jeden z przybyszy z Białorusi pisze: Znowuż to uczucie wspólnoty. Litwini byli bardzo życzliwi i, jak rzadko kiedy wśród nich czułem się wówczas jak zupełnie wśród swoich (Eugeniusz Lickiewicz).

Redaktor ukazującego się w Wilnie kwartalnika „Znad Wilii”, Romuald Mieczkowski, wspomina, że pielgrzymka Papieża na Litwę miała dla Polaków wielkie znaczenie, bo Dodała siły trwania na tej ziemi. Podczas pielgrzymki Polaków darzono serdecznością, zresztą narodowość wtedy nie była istotna – Papież potrafił złączyć wokół siebie wszystkich.

Polacy z Białorusi natrafiali na przeszkody w udawaniu się na spotkanie z Papieżem w Wilnie.

Abp Kazimierz Świątek mówił na ten temat: „To rzecz dziwna, bo Litwa przyznała nam tylko 4 tysiące zaproszeń na uroczystości religijne z udziałem Jana Pawła II w swoim kraju. Kiedy przyjechaliśmy, okazało się, że w poszczególnych parafiach jest jeszcze bardzo dużo zaproszeń.

Ponieważ w poszczególnych parafiach na Białorusi zgłaszało się po 200–300 osób chętnych do udziału w pielgrzymce, my zaś mogliśmy zapewnić wyjazd tylko po jednym autobusie z parafii, przypuszczam, że około 15 tysięcy osób zostało zmuszonych do pozostania w domach. Szkoda, że ta okazja została zmarnowana. Na Łotwie nie było już żadnych ograniczeń, więc postanowiliśmy, że parafie znajdujące się bliżej granicy łotewskiej będą się tam kierować. Tu, w Agłonie, jesteśmy bardzo widoczni. Także przez łatwo zauważalne transparenty, przez flagi”. A propos – w Wilnie była grupa wiernych z Polesia z transparentem „Zapraszamy do Pińska”. Zapraszamy do Pińska.

Z arcybiskupem Kazimierzem Świątkiem z Białorusi rozmawia Adam Hlebowicz, „Ład” (Warszawa) 1993, nr 41. W dniach obecności Papieża w Wilnie władze miasta bezpłatnie udostępniły komunikacje miejską (ks. J. Dziekoński).

82

PW 51.indb 897

2015-05-11 15:16:10

898

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

Oczekiwania Polaków na Litwie związane z przybyciem Papieża przedstawia następująco: Mieliśmy nadzieję, że pielgrzymka zmieni optykę w stosunkach polsko-litewskich, doprowadzi do „realnego braterstwa”, a przekładając to na konkrety, że Polakom np. zezwoli się na nabożeństwa po polsku (w określonych godzinach, w określonej godzinie) w Katedrze Wileńskiej.

Nie miało to miejsca. Dalej stwierdza, że wizyta papieska w niczym nie zmieniła asymilacyjnej presji na Polaków.

Potem jednak życie na Litwie potoczyło się nie na korzyść Polaków litewskich – dla zdecydowanej ich większości nie oddano zabranej ziemi, nie rozwiązano problemu ich oryginalnej pisowni nazwisk, usiłuje się dotkliwie pomniejszyć zakres szkolnictwa po polsku, nie zezwala się na podwójne obywatelstwo, nie dofinansowuje się polskich placówek kulturalnych i in.

Charakteryzując obecną sytuację autor tej wypowiedzi dodaje: stosunek Litwinów do Polaków jest pełen nieufności, dążą oni ze wszech miar do zasymilowania ich na gruncie litewskości.

Na podobne zjawisko zwraca uwagę redaktorka jednego z pism polskich ukazujących się w Wilnie („Tygodnik Wileńszczyzna”). Stwierdza, że wierząca część Litwinów zapewne zbliżyła się do Polaków, lecz nie są oni przez nich równoprawnie traktowani.

Współpracują ze sobą na płaszczyźnie religijnej: wspólne pielgrzymki, święta, katecheza dzieci. Gorsze – niestety, niejako odsuwanie czasem wiernych narodowości polskiej na stronę, np. w opracowaniu szlaku turystycznego „Śladami JP II na Litwie” nie znalazł się kościół Ducha Świętego, i inne (Czesława Paczkowska).

Większych zmian po wizytach Papieża w stosunkach między różnymi narodowościami nie dostrzegają u siebie respondenci z Białorusi. Jest to dość zrozumiałe.

W tym kraju nie było bardzo widocznych antagonizmów narodowościowych, polsko-białoruskich.

Nauczycielka z Brześcia, pisze: Nasze otoczenie na mojej pamięci nigdy nie szanowało nas, jako Polaków. Pielgrzymki te dodały mocy wiary tym Polakom, których znam. Zauważa jednak: Odczuwałam, że nie polskie otoczenie bardzo zazdrości nam, Polakom, że mamy takiego Papieża. Więcej tolerancji, więcej wiary. Pojawiła się duma z tego, że jestem Polką. Pielgrzymki papieża zmieniły moje postrzeganie siebie jako Polkę, dodały rozumienia prawdy o człowieku, o mojej osobie. Zaczęłam mniej obawiać się, jak mnie odbierano w społeczeństwie (Hanna Paniszewa).

W innej odpowiedzi z Białorusi czytamy:

PW 51.indb 898

2015-05-11 15:16:10

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

899

może warto powiedzieć ogólnie, że choć powoli, ale jeżeli mówić np. o Białorusinach (którzy stanowią większość otoczenia dla każdego u nas Polaka), tak się wydaje że stosunek ich do Polski i do Polaków zmienia się na bardziej racjonalny83.

Zdaniem duszpasterza polskiego pracującego od 1989 r. na Białorusi Wschodniej (archidiecezja mińsko-mohylewska), wybór Jana Pawła II, jego pielgrzymki do Polski i udział w spotkaniach z nim Polaków z tego kraju „spowodowały większe zbliżenie do siebie Polaków na Białorusi, dotychczas traktowanych jako wrag naroda”. Pod wpływem tych wydarzeń, jak pisze: Zmieniło się myślenie na Białorusi, że Polska to rzeczywiście zagranica. Wcześniej mówiono zaś „kurica nie ptica, a Polsza nie zagranica”. Polacy poczuli się dumni, ze swoich korzeni. Jan Paweł II poruszył świadomość religijną Polaków oraz świadomość narodową i sympatię, a nawet patriotyzm. Pielgrzymki spowodowały, że nawet niektórzy prawosławni, wcześniej nastawieni contra katolików przez swoje partykularne władze religijne, zaczęli patrzeć [na Polaków] przez pryzmat Jana Pawła II, nie jako na wrogów, ale jako coś pozytywnego84.

Opinie pochodzące z Ukrainy mają charakter bardziej zróżnicowany w zależności od tego, czy pochodzą z terenów za przedwojenną czy też za obecną granicą Polski. Śledzący przebieg wizyty Papieża na Ukrainie redaktor gazety polskiej ukazującej się w Kijowie (Eugeniusz Tuzów-Lubański) pisze.

Nie było aż tak, iż Papieża oglądała cała Ukraina, jak to bywało w Polsce, bo jednak antywatykańska propaganda dała i swoje negatywne owoce w odbiorze Jana Pawła II. Tylko Lwów w odróżnieniu od Kijowa witał z całego serca Papieża [...]. W Kijowie negatywne było to, iż za rozkazem prezydenta Kuczmy milicja pilnowała, aby nie dochodziło do bezpośrednich kontaktów zwykłych ludzi. Tysięcy milicjantów na ulicach denerwowały kijowian. Wzdłuż ulic stali nie tylko szeregowi milicjanci ale nawet pułkownicy. I miasto wtedy wyglądało jak niby to wprowadzono stan wojenny. Natomiast we Lwowie wszystko było bardziej ciepłe i ludzkie i Papież tu przemawiał w języku polskim, co było bardziej naturalne niż w Kijowie, gdzie mówił po ukraińsku.

Uczucia ludzi były na ogół dobre, oprócz niektórych ludzi wyznania prawosławnego.

Zwłaszcza we Lwowie Papieża przyjmowano jak kogoś dawno znanego i bliskiego. Papież jednoczył ludzi w dobrym i dawał nadzieję na lepsze życie [...]85. Tylko Lwów w odróż Eugeniusz Lickiewicz. Podkreślenia tłustym drukiem pochodzą od autora wypowiedzi.

Ks. Józef Dziekoński. Relacja z 16 II 2012.

85 Autor ma na myśli skrajnie negatywne stanowisko moskiewskiej Cerkwi prawosławnej wobec wizyty Papieża na Ukrainie. Wywołała ona protest ze strony Patriarchatu Moskiewskiego, ponieważ Papież przybył tam bez porozumienia z rosyjską Cerkwią prawosławną, która uważa Ukrainę za swoje „terytorium kanoniczne”. Patriarcha, Aleksy II, oświadczył publicznie, że „ta wizyta nie przyniesie niczego dobrego”. Pozytywnie do wizyty Papieża na Ukrainie nastawiony był natomiast Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego i jego głowa, Patriarcha Filaret. Por. Władyka 83

84

PW 51.indb 899

2015-05-11 15:16:10

900

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

nieniu od Kijowa witał z całego serca Papieża [...] we Lwowie wszystko było bardziej ciepłe i ludzkie i Papież tu przemawiał w języku polskim, co było bardziej naturalne niż w Kijowie, gdzie mówił po ukraińsku86 [...] miejscowi Polacy byli od tej wizyty jakby wniebowzięci. To trudne do opisania, bo trzeba było patrzeć do oczu tych ludzi i z nich czytać. To było zdarzenie na miarę tysiąclecia, ale powtarzam, iż nie wszyscy Ukraińcy otworzyli własne serca na Papieża.

W odpowiedziach na pytanie o relacje z innymi narodowościami po wizycie Papieża jest cały szereg stwierdzeń pozytywnych.

Powiem szczerze czas zaciera odczucia. Byłoby na pewno gorzej dla pozycji Polaków Ukrainy w zakresie przestrzegania ich praw jako mniejszości narodowej

Tak pisze ten sam dziennikarz polski z Kijowa. Jego kolega z tego samego miasta, zastępca redaktora naczelnego „Dziennika Polskiego” (Borys Dragin) dodaje, że wizyta Papieża dodała Polakom otuchy, dał się zauważyć większy szacunek dla nich i łatwiej stało się im w otoczeniu być Polakami.

Szerzej podobne opinie wyraziła Polka (lat 37) zza przedwojennej południowo-wschodniej granicy Polski. Na pytanie, co na Ukrainie byłoby inaczej gdyby do wizyty nie doszło, odpowiada: Pewnie pozostalibyśmy nadal w kompleksie i każdy walczyłby z innymi, z lęku przed utratą swojej religii, żeby nikt go nie nawracał na swoje. Papież pokazał nam, że jesteśmy jak mozaika, która tworzy piękny Boży obraz. To Bóg pomieszał nam języki – stworzył różnorodność w jedności dzieci Bożych [...]. Polacy poczuli się bardziej pewni i nawet dumni ze swojej wiary. Otrzymali dużo pochwał o Papieżu jako wielkim Polaku. Polacy są bardziej aktywni i stają się otwarci na Polskę i kontakty z Polakami w kraju, może jeszcze mają swoje kompleksy z powodu języka, ale Papież przywoływał Polaków do jedności całego narodu niezależnie, kto gdzie mieszka (Ameryka, Kanada czy Ukraina).

Jesteśmy częścią narodu i musimy o tym pamiętać... nie zakompleksowywać się... Myślę, że [...] ludzie poczuli się mniej wyśmiewani za polskość [...], że jest więcej tolerancji miedzy wyznaniami.

W odpowiedzi na pytanie, czy zmienił się stosunek otoczenia do Polaków, cytowana przed chwilą respondentka z Ukrainy ocenia: Markijan. O historii i dniu dzisiejszym Kościoła katolickiego na Ukrainie z księdzem biskupem Marcjanem Trofimiakiem rozmawia Włodzimierz Osadczy, Lublin–Łuck 2009, s. 158. Były także manifestacje sympatii i poparcia dla Papieża ze strony ludności prawosławnej. Podczas łacińskiej liturgii w Kijowie, widziano sztandar z napisem po ukraińsku: Prawosławni Huculi witają Jana Pawła II – człowieka nadziei i miłości. Por. G. P r z e b i n d a, op. cit., s. 221.

86 W Kijowie Papież przemawiał także i po polsku (24 VI 2001). Było to krótkie rozważanie przed modlitwą „Anioł Pański”, po liturgii na lotnisku sportowym Czajka. W spotkaniu tym brało udział 150 tys. osób, w tym z Polski, Białorusi, Rosji, Węgier, Mołdawii, Gruzji. Por. Jan Paweł II dzień po dniu..., s. 1144.

PW 51.indb 900

2015-05-11 15:16:10

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

901

Myślę, że nie. Stosunek otoczenia do nas wcale się nie zmienił. Natomiast osobom starszym teraz jest o wiele łatwiej przyznać się do polskości. Zdaje się, że wizyta JP II stała się przełomowa również dla mentalności Polaków na Ukrainie. To był wyraźny znak, że już minęły czasy zastraszenia i terroru.

W odpowiedziach na pytania: Czy i jak wizyta papieska zmieniła postrzeganie przez Ukraińców ludzi innej narodowości? Co zmieniło się na lepsze, a co na gorsze? Jak pielgrzymka papieska wpłynęła na Polaków mieszkających na Ukrainie i co zmieniło się w ich postrzeganiu samych siebie? – padają przemyślane stwierdzenia.

Ukraińcy bardzo dobrze przyjęli Jana Pawła II. Tego papieża uwielbiają różne narodowości. Po wizycie, Polaków stali więcej szanować. A jeżeliby nie przyjechał wówczas, to wielu Ukraińców by nie mieli możliwości dostać jego błogosławieństwa. Przecież za granicę nie każdy potrafi pojechać [...]. Polacy zawsze potrafią szanować swoich bohaterów narodowościowych. Szczególnie ci, którzy mieszkają poza krajem.

Tu, na Ukrainie, działalność Jana Pawła II była wielkim wsparciem dla Polonii. Był wzorcem dla milionów ludzi pochodzenia polskiego [...].

Otoczenie szanuje ludzi, a nie narodowości. Na moją narodowość nikt nie zwraca uwagi.

Na mnie patrzą jako na człowieka, który postępuje w pewny sposób [...].

Wizyta papieża jeszcze raz udowodniła, że Polacy to wielka nacja. Otoczenie zawsze bardziej szanuje te narodowości, które wykazują wysoki poziom kultury. Proszę wziąć pod uwagę, że otoczenie może być różne i Polacy też [...] Jestem jeszcze bardziej dumna ze swojej narodowości (Polka lat 30, Ukraina).

Ostatnie zdanie tej respondentki, jest lejtmotywem wszystkich wypowiedzi osób deklarujących narodowość polską.

Charakterystyczna jest odpowiedź mężczyzny z okolic Kamieńca Podolskiego na pytanie, czy wizyta papieska spowodowała jakąś zmianę w stosunkach z sąsiadami innej narodowości. Wskazuje on na zgodne współżycie ludzi różnej narodowości w tej części Ukrainy.

Nie nic się [nie] zmieniło, żyjemy z sąsiadami jak dawniej, każdy w swojej wierzy. U nas tu nie ma „nawiedzonych fanatów” jest spokojnie. Może dla kogoś to jest bardzo ważne, są ludzie, którzy nawracają się do Kościoła, ale Kościół nie dzieli na Ukraińców czy Polaków, modlimy się wspólnie – jak rozmawiamy tak się modlimy.

Dwaj respondenci z Ukrainy wspominają o pewnego rodzaju negatywnych skutkach wizyty Papieża na Ukrainie. Chodzi o reakcję na nią wiernych Cerkwi prawosławnej. Kobieta lat 64 z diecezji kamieniecko-podolskiej pisze: pojawił się większy „rozbrat” z Ukraińcami wyznania prawosławnego i innego niż grekokatolickie. Ukraińcy byli nakręcani przez własne duchowieństwo, wielu było złych

PW 51.indb 901

2015-05-11 15:16:10

902

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

z powodu wizyty papieża jako niepotrzebnej i im zagrażającej. W niektórych przypadkach można to określić jako wrogość87. To pozostało do dnia dzisiejszego. Część osób, która dawniej zapraszała z kolędą katolików (w czasie kolędy Polacy z Gródka [Gródka Podolskiego, diec. kamieniecka] chodzą w grupach 15–20 osób i śpiewają u sąsiadów, a sąsiad prowadzi do sąsiada i tam śpiewa razem z innymi), teraz nie chce tego robić.

Dla innych Ukraińców wizyta papieża była ciekawostką lub obojętna.

Mężczyzna lat 41 ze wspomnianej diecezji, w odpowiedzi na pytanie o wpływ przyjazdu Papieża na relacje międzywyznaniowe odpowiada: Zmiany mogą być różne i „na plus”, że bardziej są przyjaźni wobec katolików, i też „na minus”. Wszyscy widzieli stosunek moskiewskiego Głowy kościoła do Papieża. Ci którzy byli przeciw, mogli bardziej upewnić się w swojej niechęci do katolików i mieć na to przyzwolenie swojej wspólnoty, popa.

Pracujący na Wołyniu od dawna ksiądz z Polski także wskazał na pogorszenie się, w następstwie wizyty Papieża, stosunku do katolików duchowieństwa prawosławnego obediencji moskiewskiej, ale także na jej bardzo pozytywne znaczenie dla Kościoła: Wielu chce widzieć katolików jako poszczególne mniejszości, Polaków czy Węgrów.

Mimo różnych zabiegów Kościół jest stygmatyzowany jako polski na Ukrainie Zachodniej czy węgierski na Zakarpaciu. Wielu naszych wiernych zobaczyło, że stanowimy pewną ilość i siłę, pewne bogactwo – wieloobrządkowość czy wielojęzyczność.

W wypowiedziach z Ukrainy w sposób najbardziej wyraźny wyrażona została myśl, że wynikiem wizyty Papieża było ukazanie ogółowi mieszkańców tego kraju obecności Kościoła katolickiego obydwu obrządków i jego światowego zasięgu oraz, że tym samym dokonało się wzmocnienie jego pozycji i znaczenia w świadomości katolików Kościoła obrządku rzymskiego i greckokatolickiego.

Zwierzchnik grekokatolików, abp Swiatosław Szewczuk z Kijowa, w wypowiedzi dla Radia Watykańskiego z okazji dziesięciolecia wizyty Jana Pawła II na Ukrainie ocenił ją jako pozytywny przełom w najnowszych dziejach katolików w tym kraju. Usunęła ona, jego zdaniem, pewne uprzedzenia w odniesieniu do osoby Papieża, jak i Kościoła katolickiego. Przekonał on do siebie ludzi swą serdecznością i autentyzmem w głoszeniu Ewangelii. W swojej wypowiedzi arcybiskup stwierdził między innymi: Była ona niekiedy tak rażąca, że, jak wspomina organizator pielgrzymki Papieża na Ukrainę ze strony Kościoła katolickiego rzymskiego obrządku, bp Markijan Trofimiak, świeccy wierni wyznania prawosławnego przepraszali go za niespotykaną wrogość jednego z hierarchów prawosławnych, który oświadczył, że modli się, by samolot z Papieżem nie wylądował. Por. Władyka Markijan..., s. 162.

87

PW 51.indb 902

2015-05-11 15:16:10

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

903

O tych osobistych spotkaniach z Janem Pawłem II Ukraińcy pamiętają do dzisiaj. Dziś wiedzą oni o Kościele katolickim i o grekokatolikach dużo więcej niż przed 10 laty.

W wielu Ukraińcach dość długo utrzymywały się bowiem opinie zaszczepione przez sowiecką propagandę. Papież i Kościół byli po prostu wrogami ukraińskiego narodu.

Stopniowo jednak Ukraińcy odkryli, że nie jest to żaden wróg, lecz wielki autorytet moralny i to nie tylko dla katolików, lecz dla wszystkich obywateli Ukrainy (Radio Watykańskie, 16 V 2011).

Podsumowaniem wypowiedzi na temat wpływu wizyt Papieża na stosunki międzyetniczne na Ukrainie może być opinia wspomnianego duszpasterza katolickiego obrządku rzymskiego z Ostroga na Wołyniu.

Niewątpliwie wizyta Papieża Jana Pawła II dobrze wpłynęła na Polaków. W trakcie i po jej zakończeniu Polacy czuli się dowartościowani. Polacy są uważani za członków miejscowej społeczności, spotykają się z szacunkiem i respektowana jest ich godność, chociaż nadal istnieją stereotypy „Lacha”, „białego Polaka” czy „jezuity”. Po wizycie Papieża te stereotypy nieco straciły na swojej sile. Szacunek do Polaków – spotykałem się z tym osobiście – był wyrażany także po śmierci Papieża Jana Pawła II i po tragedii smoleńskiej (Ks. Witold Kowalów).

Opinie respondentów ankiety na temat relacji między ludźmi różnych narodowości i wyznań po wizycie Papieża są realistyczne i trafnie oceniają rzeczywistość. Dostrzegają oni chwilowe zmiany pozytywne, niekiedy ich zdaniem są one nadal widoczne, czasem przewidują je w przyszłości, choć ma to charakter hipotetyczny, a niekiedy nie dostrzegają żadnych zmian. W Kazachstanie, gdzie ogółowi społeczeństwa kazachskiego Kościół katolicki jest nieznany, osoby Jana Pawła II nie kojarzono z Polską i z Polakami. Jego wizyta w tym kraju zmieniła tę sytuację.

Wizyty Papieża Jana Pawła II w byłych republikach ZSRS, a tożsamość narodowa Polaków Końcowa część ankiety zawierała pytania dotyczące wpływu wizyt Jana Pawła II na tożsamość narodową Polaków. Respondenci z Litwy, Białorusi i Ukrainy stwierdzają, że miały one w tej dziedzinie ogromne znaczenie.

Zdaniem redaktora Romualda Mieczkowskiego z Wilna88: Dla polskości Papież zrobił najwięcej ze wszystkich współczesnych Polaków. Jako Wybitny nasz Rodak dał poczucie dumy i dodał siły, by zmierzać się z problemami, jakie w późniejszych latach nabrały dramatycznej ostrości. Przypomnijmy: był to rok 1993, mieliśmy wtedy znacznie więcej oczekiwań, niektóre procesy, jak np. zwrot ziemi pra Redaktor i wydawca ukazującego się w Wilnie polskojęzycznego kwartalnika „Znad Wilii”.

88

PW 51.indb 903

2015-05-11 15:16:10

904

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

wowitym właścicielom, dopiero się zaczynały, dzisiaj już są de facto zakończone. Wtedy było wiele nadziei. Pielgrzymka była „kamieniem milowym” w sprawie umocnienia tożsamości Polaków na Litwie.

Podobną ocenę spotkań z Papieżem dla Polaków na Białorusi zawiera cytowana już w innym kontekście wypowiedź nauczycielki polskiej z Brześcia.

Dla moich znajomych Polaków na Białorusi spotkania z Papieżem stały się największym wydarzeniem w życiu, było to wielkie dla nich dowartościowanie, pokrzepienie – że są równoprawną częścią Narodu Polskiego, Narodem Jana Pawła II. Te spotkania podniosły poczucie godności narodowej i ludzkiej, dodały odwagi – przecież mieli w Watykanie tak potężnego obrońcę (Alina Jaroszewicz).

Wypowiedzi respondentów z Ukrainy na temat znaczenia wizyty Papieża dla Polaków w tym kraju mają podobną wymowę. Mężczyzna z Ukrainy (lat 43), określający się jako „tylko trochę prawdziwy Polak”, mówiąc o wizycie papieskiej w Kijowie ocenia je następująco: Polacy zauważyli, że też są częścią polskiej kultury, pewnie mają wschodnie naleciałości, ale to jest tylko mała część wielkiego narodu rozrzuconego po całym świecie. Tak to było ważne, dla nas odczuwać jedność z całym narodem polskim. Bo autokarów i ludzi z Polski było mnóstwo, nie tylko z Polski i z całej Ukrainy tutejsi Polacy przyjechali, i z Rumunii, Mołdawii, Litwy, Łotwy, i innych krajów sąsiednich mówili w telewizji, że przyjechały wspólnoty polskie, wtedy my byliśmy bardzo lojalni jak jeden naród, niezależnie gdzie mieszkamy.

Powyższa wypowiedź jest kolejnym, spontanicznym wyrażeniem uczucia i przekonania, wywołanego przez wizytę Papieża, o jedności narodowej i kulturowej Polaków ze wspomnianych krajów i z Polski, pomimo dzielących ich granic politycznych.

Na temat Polonii i Polaków za granicą jako części narodu polskiego, Papież wypowiadał się kilkakrotnie na Zachodzie. Podczas audiencji dla przedstawicieli Polonii w Rzymie (16 X 1980), mówił o narodzie, który żyje w „Ojczyźnie i poza jej granicami”89. W przemówieniu do Polonii w Hiszpanii (3 XI 1982) stwierdził, że naród polski żyje „nie tylko w swoim historycznym pniu nad Wisłą, ale także w różnych miejscach świata”90, a w Chile (3 IV 1987) dwukrotnie wspomniał o tym, że Polacy żyjący w kraju i poza jego granicami tworzą wielką rodzinę i wspólnotę „wywodzącą się z tego samego pnia zakorzenionego w Ojczyźnie”91.

Por. Jan Paweł II do Narodu. Polacy na drogach świata, wybór i oprac. A. Wieczorek, Warszawa 2004, s. 41.

90 Ibidem, s. 69.

91 Ibidem, s. 127–128.

89

PW 51.indb 904

2015-05-11 15:16:10

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

905

W przemówieniach do Polaków w byłych republikach ZSRS na Litwie, na Łotwie, na Białorusi, na Ukrainie, w Kazachstanie i w Gruzji nie wspominał o tym, lecz było oczywiste, że tak właśnie są przez niego traktowani.

Na widoczny znak wpływu wizyty Jana Pawła II na postawy Polaków na Ukrainie w sferze ich tożsamości i samookreślania się narodowego, wskazuje jeden z redaktorów gazety polskiej z Kijowa: „Gdyby ta wizyta w ogóle nie odbyła się, rezultaty spisu ludności w końcu 2001 r. na Ukrainie dla Polaków byłyby gorsze” (Borys Dragin). Zwraca jednak uwagę, że jeśli wizyta Papieża umocniła w polskości starsze i patriotycznie nastawione pokolenie Polaków, to, jak napisał: „z młodzieżą jest różnie”. Jest to nawiązanie do mało znanego i rzadko podnoszonego, lecz bardzo widocznego problemu wynarodowienia młodego pokolenia. Jest to zrozumiałe. Nie miało ono żadnych możliwości poznania kultury polskiej. Jednak również i w tej kategorii osób polskiego pochodzenia zaistniał wpływ osobowości Papieża w dziedzinie ich samoidentyfikacji narodowej. Jego sygnałem może być wypowiedź młodego Polaka z Białorusi, który pisze: Osoba Jana Pawła II sprawiła, że zacząłem z większą ochotą interesować się językiem polskim. Chciałem głębiej poznać ten język jako skarb moich przodków, jako bezcenny spadek od poprzednich pokoleń (Wiktor Szukiełowicz).

Zróżnicowanie świadomości narodowej wśród uczestników spotkań z Janem Pawłem II znalazło odbicie w odpowiedziach tej kategorii słuchaczy, która już nie uważa się za Polaków, lecz ma świadomość swojego polskiego pochodzenia.

Kobieta lat 38 z Ukrainy, która już nie uważa się za Polkę, na pytanie czy wizyta Papieża zmieniła jej postrzeganie siebie odpowiada, że była ona również powodem, aby szukać swoich korzeni – i dodaje: Zależało mi na tym, aby pytać dziadków i szukać wszelkich dowodów polskości w mojej rodzinie, znalazłam zeszyt mojego dziadka od pierwszej komunii, przepisane wszystkie modlitwy na język polski. Na pytanie jakie znaczenie wizyta papieska miała dla innych Polaków odpowiada: Myślę, że niektórzy sięgnęli do swoich korzeni i ich szukają.

Opinie respondentów z Ukrainy zawarte w odpowiedziach na pytanie o wpływ spotkań z Papieżem na ich samookreślanie się narodowe wskazują na złożoność poczucia tożsamości narodowej części respondentów, stopniowalność ich polskości oraz jej głęboki związek z katolicyzmem. To cechy charakterystyczne ludności polskiej i polskiego pochodzenia na dawnych Kresach Wschodnich I i II Rzeczypospolitej.

Na pytania: Czy uważał się Pan za Polaka; czy wizyta Papieża coś zmieniła; czy dodała coś innym Polakom – mężczyzna (lat 43) z Ukrainy za przedwojenną granicą wschodnią Polski odpowiada:

PW 51.indb 905

2015-05-11 15:16:11

906

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

Myślę, że tak, ja wyrosłem w tej religii, w tej narodowości, to są moje korzenie, chociaż może jestem tylko trochę „prawdziwym Polakiem” [...]. Bardzo mi się podoba Polska, byłem tam jeden raz, naprawdę miło patrzeć, ze Polacy to są tacy porządni, pracowici i bardzo kulturalni ludzie. My tutaj nie tacy... ludzie są dobrzy, ale inni [...]. Jakim Polakiem byłem, takim i zostałem, nic mi nie zabrano, ani nic nie dodano (nie poczułem się gorszym). Cieszyłem się tylko, że urodziłem się właśnie w takiej rodzinie.

Dalsze uwagi tego samego respondenta wskazują na zmieniający się charakter dawnych społeczności polskich i zacierający się ich dawny polski charakter: Jest tak samo, bardziej u nas to się mówi katolicy może teraz niż Polacy, ludzie zrozumieli, że katolikami mogą być różni nie tylko Polacy. U nas tu nie ma prawdziwych Polaków, teraz to już dużo mieszanek.

To zdanie wskazuje na dwie ważne kwestie. Pierwsza, to zmiana bardzo charakterystycznego dla dawnych Kresów Wschodnich stereotypu „katolik – Polak” i „polski kościół”, utożsamiającego katolicyzm z polskością. Oznacza ona, że obecnie, jeśli każdy Polak jest katolikiem, to nie każdy katolik jest Polakiem.

Druga, to zjawisko rodzin mieszanych narodowościowo i wyznaniowo. Jego wynikiem jest zróżnicowanie w sferze polskiej świadomości narodowej i różny jej poziom. Wskazuje na to inny respondent (mężczyzna lat 41): A tak to myślałem jaki ja Polak, nawet Polski nie widziałem. Bardziej wiara przodków – polska [...]. Mam dokumenty, dostałem kartę polską. Skoro wszyscy uważają mnie za Polaka. Byłem dwa razy w Polsce, na kilometr widać, ze jestem Ukraińcem. Coś nie wiem pomiędzy Ukraińcem i Polakiem.

Pierwsze zdanie tej samooceniającej wypowiedzi respondenta na temat wątpliwej jego polskości, ponieważ nie widział Polski, są echem argumentu często używanego na Ukrainie i na Białorusi w czasach ZSRS w czasie spisów ludności, stwierdzającego, że Polakiem jest tylko ten człowiek, który urodził się w Polsce.

Tylko dwoje respondentów z Ukrainy (kobieta lat 50 i mężczyzna lat 41) podkreślając wielkie zainteresowanie wizytą Papieża w tym kraju (w zachodniej jego części) i jej znaczenie dla pogłębienia świadomości religijnej uczestników spotkań z nim, nie dostrzega jej widocznego wpływu na świadomość narodową Polaków.

Odpowiadając na pytania: czy po wizycie Papieża na Ukrainie Polacy czują się bardziej Polakami i jakie miała ona dla nich znaczenie, kobieta odpowiada: Trudno mi powiedzieć, czy Polacy bardziej czują się Polakami. Bardzo dużo Kresowych Polaków jeździło na spotkanie z papieżem do Kijowa, a tam liturgia była sprawowana w jęz. ukr. i akcent był raczej położony na patriotyzm ukraiński, a nie polski. Natomiast, na pewno katolicy bardziej poczuli się katolikami, poczuli się Kościołem powszechnym, poczuli się potrzebni, niewyobcowani.

PW 51.indb 906

2015-05-11 15:16:11

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

907

Wspomniany mężczyzna pisze: Ja myślę, że nic się nie zmieniło, gdy chodzi o narodowość polską, na spotkanie jechali wszyscy, niezależnie od narodowości i nawet wyznania. To było ogromne zainteresowanie, ogólnie, takim wydarzeniem religijnym, możliwym do zrealizowania na Ukrainie.

Po powrocie ze spotkania, sąsiedzi pytali jak było, widzieli w telewizji i trudno było im uwierzyć, że wszyscy i dzieci, starzy, wytrwali po kostki w błocie pod deszczem, i nikt nie chciał odejść. Był to bardziej sprawdzian wiary przez Boga ludzi mieszkających na Ukrainie. Cieszyłem się, że też tam byłem.

Niekiedy respondenci z Ukrainy wskazują na szersze, społeczne i polityczne znaczenie wizyty Papieża w tym kraju. Redaktor polskiego pisma z Kijowa pisze: Odczuwałem dumę za swoje polskie pochodzenie, dodaje: Odczułem przybliżenie historycznej daty. (Eugeniusz Dragin).

Podobne uczucia wyraża kilka osób z Ukrainy.

Byłam dumna, że uczestniczę w tej mszy i razem z papieżem modlę się. Zdawałam sobie sprawę, że to wydarzenie jest historyczne i ja jestem świadkiem wielkich zmian w moim kraju.

W odpowiedzi na pytanie, czego oczekiwała po wizycie Papieża pisze: „Wzrostu autorytetu międzynarodowego państwa ukraińskiego. Polepszenia stanu rzeczy na Ukrainie”. Mężczyzna lat 47, w odpowiedzi na to samo pytanie stwierdza: „Myślę, że to był duży krok Ukrainy w kierunku Europy, cywilizacji”.

Nasuwa się pytanie o znaczenie wyrażanych przeżyć i uczuć respondentów na dłuższą metę. Kwestii tej dotyczyły następujące pytania: Jakie znaczenie ma dla Ciebie udział w spotkaniach z Janem Pawłem II z perspektywy czasu/lat?

Czy coś zmieniły one w Tobie? Co zmieniło się w Twoim postrzeganiu innych i w Twoich relacjach z ludźmi innych narodowości?

Jest rzeczą charakterystyczną, że najwięcej odpowiedzi pochodzi od osób z Białorusi. Zasługują one na obszerne ich cytowanie.

Nasz Papież,

pisze nauczycielka z Brześcia, posiadał wielkie poczucie duchowych korzeni, z których wyrastał, a jednocześnie był otwarty na wszystkie kultury i cywilizacje. Był wielkim Nauczycielem, uczył nas, że „człowiek jest sobą przez dojrzałość swego ducha, swego sumienia, swego stosunku do Boga i bliźnich” (Rzym, 10 XI 1979). Ukazywał nam wiele razy na potrzebę kształtowania sumień jako warunku leżącego u podstaw życia w społeczeństwie demokratycznym.

Zrozumiałam po latach, że był Ojcem świata – ludzi różnych narodowości, różnych

PW 51.indb 907

2015-05-11 15:16:11

908

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

konfesji. Moje spotkania z Papieżem spowodowały, że posiadam bardziej głębokie i ostre poczucie odpowiedzialności – za każde słowo, czyn, za każdą myśl, za swoją pracę, za relacje z ludźmi. Zdaję sobie sprawę, że bycie świadkiem i uczestnikiem tych spotkań – to zaszczyt, radość, ale przede wszystkim obowiązek – być godnym tych spotkań, tych darów, by nie zawieść Ojca świętego. Aby do niego się przybliżać i pociągać innych.

Aby do końca być nieustającym uczniem Jego dzieł: encyklik, kazań, listów... Z tym jest ciężko, w wirze obowiązków, z codziennym pośpiechu nie tak często jak by się chciało sięgam po słowa Ojca świętego. Choć staram się to, co wiem, co przeczytałam, przekazywać uczniom, kolegom, znajomym.

Dalsza część odpowiedzi dotyczy zobowiązań moralnych wobec środowiska i ojczyzny, których świadomość zrodziło nauczanie Papieża.

Zrozumiałam, że każdy z nas jest na swoim, mniejszym lub większym, posterunku naszej Ojczyzny. Powinnością naszą jest chronić Jej dobre imię, służyć Jej jak tylko może, zachować swoją tożsamość, język i tradycje, szerzyć kult naszych świętych i błogosławionych, opiekować się miejscami pamięci. Nie lękać się – nie po to zostaliśmy wyzwoleni mocą Chrystusa, nie po to spełnił swoją bohaterską misję nasz Święty Jan Paweł II, nie po to rzucił swoje życie na stos Ks. Jerzy i inni nasi polscy święci i błogosławieni. Zło ma wiele postaci, widzimy że obecne władze w Polsce i na Białorusi swoje życie i życie narodów kształtują tak, „jak by Bóg nie istniał w swej transcedentalnej rzeczywistości”. Tyle się wydarzyło w ostatnich latach, po odejściu Papieża. Ale dzięki spotkaniom z Papieżem, dzięki mocy Jego słowa staliśmy się bardziej dojrzali, odważniejsi, pokrzepieni w wierze, w duchu. Wbrew wszystkiemu będziemy robić swoje i nie damy zniewolić naszych serc i umysłów. Modlimy się za naszą Polskę i naszą Białoruś (Alina Jaroszewicz).

Ostatnie zdanie tej wypowiedzi dotyczy ważnego i delikatnego problemu psychologicznego i etycznego – łączenia miłości do Białorusi i do Polski. Na początku lat 90. wyrażało to hasło przyjęte przez organizacje polskie w niezależnych już republikach Litwy, Białorusi i Ukrainy: Litwa, Białoruś, Ukraina – naszą Ojczyzną, Polska naszą Macierzą92.

Na najważniejszy element odpowiedzi na pytanie o wpływ pontyfikatu Jana Pawła II i spotkań z nim na społeczności polskie na Wschodzie, wskazuje poniższa opinia.

Każdy z nas odpowie na to pytanie twierdząco – pontyfikat naszego wielkiego Papieża Polaka do dziś ma ogromne znaczenia dla trwania polskości na Białorusi. Papież jest dla nas niepodważalnym autorytetem, trzymamy się za Jego Wiarę, za Jego Polskość jak za skałę, jak za olbrzymie kolo ratunkowe wbrew wszystkiemu: i wtedy, kiedy nasi księża unikają i wyrzekają się tej Polskości i kiedy w Polsce władze i media Ją wyśmiewają i poniżają. Papież jest naszym Ojcem, Nauczycielem, Obrońcą i zrobimy wszystko, Określenie kojarzące się z matką i macierzyństwem.

92

PW 51.indb 908

2015-05-11 15:16:11

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

909

żeby Tym pozostał dla naszych dzieci i wnuków. To jest moja odpowiedz, ale wiem że wyrazem także myśli moich koleżanek – nauczycielek, moich przyjaciół i krewnych (Alina Jaroszewicz).

W podobny sposób na to samo pytanie odpowiada inny respondent z Białorusi.

Bo przecież ktoś taki, jak Jan Paweł II, pozostawił nam swoją naukę, wiarę, miłość, wreszcie własny przykład – to jego dziedzictwo duchowe jest tak wielkie i wszechstronne, że nasz Papież wciąż pozostaje nie tylko dla swoich rodaków drogowskazem, a dla rozbitków latarnią, niezaprzeczonym autorytetem i oparciem moralnym. Przecież jest w naszych sercach. A że był Polakiem, – napawa nas nie tylko dumą, lecz także fakt ten zachęca do trwania w polskości rodaków również u nas na Białorusi (Eugeniusz Lickiewicz).

Można przyjąć, że powyższe, spontanicznie wyrażane refleksje respondentów narodowości polskiej i polskiego pochodzenia zza wschodniej granicy, uczestników spotkań z Janem Pawłem II na Litwie, na Łotwie, w Polsce, na Ukrainie i gdzie indziej, dotyczące wiary i samoidentyfikacji narodowej, wyrażają postawy i uczucia ogromnej większości osób należących do polskich mniejszości na Wschodzie.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 51.indb 909

2015-05-11 15:16:11

910

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

SANTRAUKA Roman DZWONKOWSKI SAC, Popiežius Jonas Paulius II – susitikimas su lenkais rytuose.

Dabarties priėmimas ir mokymasis Po TSRS žlugimo popiežius Jonas Paulius II aprankė septynias buvusias tos valstybės respublikas.

Lietuvą, Latviją, Estiją (1993), Gruziją (1999), Ukrainą (2001), Kazachstaną (2001) Armėniją (2001) ir Azerbaidžaną (2002). Visur, išskyrus paskutinę valstybę, susitiko su ten gyvenančiais lenkais ir kreipėsi į juos lenkiškai. Tyrėjai pabandė ištirti, kaip lenko išrinkimas popiežiumi ir jos susitikimai su tose šalyse gyvenančiais lenkais ir lenkiškas šaknis turinčiais žmonėmis įtakojo jų religingumą ir tautinę tapatybę.

Tyrėjai teigė, jog įtaka buvo didelė, pasireiškusi giliu tikėjimu ir tapatinimusi su lenkiška tapatybe. 2011 ir 2012 m. sandūroje buvo bandoma ištirti susitikimų su Jonu Pauliumi II įtaką religinėms ir tautinėms nuotaikoms lenkų, gyvenančių Lietuvoje, Baltarusijoje ir Ukrainoje. Tyrėjai naudojosi el.paštu išsiųstomis anketomis lenkų inteligentijai gyvenančiai tose šalyse.

Analizuojant respondentų atsakymus galima išskirti šias reakcijas susitikimo su popiežiumi metu: laimės jausmas, išgyventas individualiai ir kartu su kitais, palankumo aplinka viso susitikimo metu, gilus priklausymo Bažnyčiai ir lenkų tautai pajautimas, išdidumo, dėl bendro tikėjimo ir tautybės su popiežiumi pajautimas, sukaupti teigiami jausmai ir viltys dėl ateities, visuomeninės veiklos suaktyvėjimas, psichologinio saugumo jausmas, priklausant didelei masei žmonių išpažįstančiai tas pačias vertybes, laisvės ir savo svarbos pajautimas, baimės jausmo nebuvimas, psichologinis komfortas parodant savo tikėjimą ir įsitikinus, naujų savo užduočių ir įsipareigojimų, apie kuriuos kalbėjo popiežius suvokimas. Žmonių iš buvusių TSRS respublikų susitikimus su popiežiumi Jonu Pauliumi II galima įvarditni kaip plataus mąsto visuomeninę terapiją.

РЭЗЮМЭ Кс. Раман ДЗВАНКОЎСКІ, Папа Ян Павал ІІ – сустрэчы з палякамі на Ўсходзе. Успрыняцьце прысутнасьці і навучаньня Пасьля распаду СССР папа Ян Павал ІІ зьдзейсьніў падарожжы ў сем былых рэспублік гэтай дзяржавы. Быў у Літве, у Латвіі, у Эстоніі (1993), у Грузіі (1999), ва Ўкраіне (2001), у Казахстане (2001), у Армэніі (2001) і ў Азэрбайджане (2002). Паўсюль, апроч апошняй краіны, ён сустракаўся з палякамі, што жывуць там і прамаўляў да іх на польскай мове. Прымаліся выключныя спробы правядзеньня дасьледаваньняў, што мелі на мэце адшукаць адказ на пытаньне аб уплыве выбару папы з Польшчы і сустрэчаў зь ім у наведаных краінах на рэлігійную пазыцыю і нацыянальную ідэнтычнасьць палякаў, а таксама асобаў польскага паходжаньня, якія там жывуць. Рэалізаваныя дасьледаваньні паказвалі, што ўплыў гэты быў заўважны ў выглядзе ўзмоцненага праяўленьня веры і самаідэнтыфікацыі з польскай нацыянальнасьцю. На пераломе 2011 і 2012 году была рэалізаваная спроба дасьледаваньня ўплыву сустрэчаў з папам Янам Паўлам ІІ на рэлігійныя і нацыянальныя пазыцыі палякаў, а таксама асобаў польскага паходжаньня ў Літве, Беларусі і Ўкраіне. У якасьці інструмэнта дасьледаваньня паслужыла анкета разасланая электроннай поштай асобам з асяродкаў польскай інтэлігенцыі ў пералічаных краінах. Аналізуючы адказы рэспандэнтаў можна заўважыць наступныя праявы рэакцыі на сустрэчы з папам палякаў з узгаданых краінаў: пачуцьцё радасьці, якая перажывалася індывідуальна і групай; атмасфэра ўсеагульнай добразычлівасьці падчас сустрэчы зь ім; глыбейшае адчуваньне прыналежнасьці да касьцёльнай супольнасьці і польскай нацыі; пачуцьцё перапаўненьня пазытывам і надзея на будучыню; прабуджэньне грамадзкай актыўнасьці; адчуваньне бясьпекі і псыхічнага спакою, што вынікала з факту прыналежнасьці да вялікай масы людзей і ідэнтыфікацыі зь ёй ў пачуцьці адзінства мэты і прыняцьця тых самых вартасьцяў; нараджэньне пачуцьця свабоды i cуб’ектыўнасьці; зьнікненьне адчуваньня страху; высвабаджэньне псыхічнай энэргіі і адвагі ў раскрыцьці веры і перакананьняў; уласнае ўсьведамленьне новых задачаў і абавязкаў, што вынікалі з навучаньня папы.

PW 51.indb 910

2015-05-11 15:16:11

JAN PAWEŁ II – SPOTKANIA Z POLAKAMI NA WSCHODZIE

911

Узьдзеяньне сустрэчаў з папам Янам Паўлам ІІ на іх удзельнікаў з былых рэспублік СССР можна акрэсьліць як псыхатэрапію шырокіх грамадзкіх масаў.

РЕЗЮМЕ Кс. Роман ДЗВОНКОВСКІ, Папа Римський Іоанн Павло II – зустрічі з поляками на Сході. Сприйняття присутності та повчання Після розпаду Радянського Союзу, Папа Римський Іоанн Павло II здійснив сім поїздок до колишніх республіках країни Радянського Союзу. Він був у Литві, Латвії та Естонії (1993), Грузії (1999), Україні (2001), Казахстані (2001), Вірменії (2001) та Азербайджані (2002). Скрізь, крім останньої країни, зустрічався з поляками, котрі там проживають, і виголошував свої промови польською мовою. Лише у окремих дослідженнях було зроблено спроби отримати відповіді на питання про вплив вибору польського Папи і зустрічей з ним в країнах, котрі він відвідував, на ставлення до релігійної та національної ідентичності поляків, котрі там живуть і також людей польського походження. Ті подорожі, котрі він здійснив, показали видимий ефект, а саме проявився він у вигляді підвищення релігійної свідомості і само ідентифікації з польською нацією. На рубежі 2011 і 2012 років, була зроблена спроба вивчення впливу зустрічей з Папою Римським Іоанном Павлом II на релігійні і національні погляди поляків і людей польського походження в Литві, Білорусії і на Україні. У якості наукового інструментарію виступила анкета, котра була розіслана електронною поштою до людей з середовища польської інтелігенції у вищевказаних країнах. Аналізуючи відповіді респондентів можна побачити наступні прояви реакції поляків з цих країн на зустрічі з Папою: почуття радості котрі переживали індивідуально і в групах; атмосфера всеохоплюючого добра під час зустрічей з ним; глибоке переживання приналежності до громади Церкви та польської нації; почуття гордості на тлі ідентифікації з Папою на рівні віри і національності; накопичення позитивного досвіду і відчуття надії на майбутнє; стимулювання соціальної активності; почуття захищеності і душевного відпочинку, що було породжене фактом приналежності до великої маси людей і ідентифікації себе з нею у почуттях єдності мети і прийнятті тих самих цінностей; усвідомлення почуття свободи і суб’єктивності; позбавлення відчуття страху; вивільнення психічної енергії і мужності у прояві віри і переконань; усвідомлення нових завдань та обов’язків відповідно до вчення Папи Римського. Вплив зустрічей з Папою Римським Іоанном Павлом II на учасників з колишніх республік СРСР може бути визначена як психотерапія для широких суспільних мас.

РЕЗЮМЕ Кс. Роман ДЗВОНКОВСКИ, Папа Римский Иоанн Павел II – встречи с поляками на Востоке. Принятие наличия и обучения После распада Советского Союза, Папа Римский Иоанн Павел II совершил семь поездок в страны бывших республик Советского Союза. Он был в Литве, Латвии и Эстонии (1993), Грузии (1999), Украине (2001), Казахстане (2001), Армении (2001) и Азербайджане (2002). Везде, кроме последней страны, он встречался с поляками, проживающих там, и разговаривал с ними на польском языке. Лишь в исключительных случаях проводились исследования, в которых пытались получить ответ на вопрос о влиянии польского Папы и встреч с ним в посещенных им странах, восприятия религиозной и национальной идентичности поляков, живущих там и людей польского происхождения. Те, которые закончены, показали, что этот эффект был виден в виде повышения проявления веры и самоидентификации польского гражданства. На рубеже 2011 и 2012 годов была сделана попытка рассмотреть влияние встреч с Папой Римским Иоанном Павлом II на религиозные и национальные отношения поляков и людей

PW 51.indb 911

2015-05-11 15:16:11

912

ROMAN DZWONKOWSKI SAC

польского происхождения в Литве, Белоруссии и на Украине. Исследование производилось в виде вопросника, разосланного по электронной почте к людям из польской интеллигенции в этих странах. Анализируя ответы респондентов, можно увидеть следующие выражения реакции на встречи с Папой поляков из этих стран: чувство радости испытанное индивидуально и в группах; атмосфера всеобъемлющей доброты во время встреч с ним; глубокое переживание принадлежности к общине Церкви и польской нации; чувство гордости на фоне идентификации с Папой на уровне веры и национальности; накопление опыта и положительные надежды на будущее; стимулирование социальной активности; чувство защищенности и душевного отдыха в результате факта принадлежности к большой массе людей и идентификации себя с ней, чувство единства цели и значения; рождение чувства свободы и субъективности; устранение чувства страха; высвобождение психической энергии и мужества в выражении веры и убеждений; осознание новых задач и обязанностей по учению Папы Римского. Влияние встреч с Папой Римским Иоанном Павлом II на участников бывших республик СССР может быть определена как психотерапия охватывающая народ.

SUMMARY Roman DZWONKOWSKI SAC, Pope John Paul II and his Meetings with Poles in the East: Reactions to his presence and teachings After the fall of the USSR, Pope John Paul II made trips to seven former Soviet republics. He visited Lithuania, Latvia and Estonia (1993), Georgia (1999), Ukraine (2001), Kazakhstan (2001), Armenia (2001) and Azerbaijan (2002). In each country (besides Azerbaijan) he met with Poles living in those countries and spoke to them in Polish. There have been very few attempts by scholars to research the influence of the election of a Polish Pope. His meetings with Poles and people of Polish heritage living in the aforementioned countries and his influence on their attitudes towards religion and national identity have also been rarely discussed. Those attempts that were accomplished concluded that his influence was visible through strengthened manifestations of faith and self-identification with the Polish nationality.

At the turn of 2011–2012, an attempt was made to analyse the influence that Pope John Paul II’s meetings with Poles and people of Polish heritage in Lithuania, Belarus and Ukraine had on their attitudes towards religion and nationality. A questionnaire was utilized for this research and emailed to Polish intelligentsia circles in those three countries.

In analysing the respondents’ answers we can perceive the following reactions to meeting the Pope: individual and community feelings of joy, a prevailing climate of goodwill during meetings, deeper feelings of belonging to the Church community and Polish nationality, pride at sharing religious and national identity with the Pope, an accumulation of positive experiences, feelings of hope for the future, awakening of social activity, feelings of safety and mental relaxation as a result of belonging to a great mass of people identifying with a singular goal and accepting the same values, awakening of feelings of freedom and subjectivity, elimination of feelings of fear, unblocking of mental energy and courage to reveal their faith and beliefs, recognizing new tasks and responsibilities as a result of the Pope’s teachings. The general effect of meetings with Pope John Paul II on people from the former republics of the USSR can be characterized as widereaching social psychotherapy.

PW 51.indb 912

2015-05-11 15:16:11

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 3 (51), s. 913–948, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Rūstis Kamuntavičius Kowno

INTERPRETACJE PRZESZŁOŚCI Litewskie, polskie i białoruskie mapy historyczne Nota autorska Latem 1991 roku po raz pierwszy pojechałem do Polski. Mieszkałem w Warszawie. Chociaż byłem dopiero uczniem szkoły średniej, już słyszałem, że Polacy „zniekształcają” historię Litwy, chcąc odebrać „naszą przeszłość”, a w książkach historycznych mówią i piszą nieprawdę o Litwie. Dzisiaj, patrząc z perspektywy prawie 25 lat, wydaje się, że nie byłem kimś wyjątkowym wśród Litwinów. Chociaż byłem przygotowany na najgorsze, wielkim zaskoczeniem dla mnie były mapy Rzeczypospolitej Obojga Narodów, które wtedy zobaczyłem na Zamku Królewskim. Między Litwą a Koroną nie było granicy, a całe państwo nazywało się „Polską”.

Po pierwszej mojej wizycie w Polsce miało miejsce kilka symbolicznych wydarzeń. Po pierwsze, na Zamku Królewskim wszystkie mapy historyczne zostały uzupełnione – pojawiła się Litwa, nie jako część Polski, ale jako jej partner*. Po drugie, w 2012 r. Jan Malicki, znany zwolennik ideałów Jerzego Giedroycia, zaproponował mi wykład o mapach historycznych, który potem wygłosiłem w ramach kursów Wschodniej Szkoły Zimowej, organizowanej wspólnie przez Studium Europy Wschodniej UW i Kolegium Europy Wschodniej we Wrocławiu.

Stąd zrodziła się idea niniejszego artykułu.

W

Wstęp

IELKIE KSIĘSTWO LITEWSKIE stanowi istotną część historii Republiki Litewskiej, która pojawiła się na mapie Europy po pierwszej wojnie światowej, następnie była

* Autor nie może podać informacji, kiedy dokładne mapy na Zamku Królewskim zostały

zmienione. Musiało, jak stwierdził, to mieć miejsce w latach 90-tych. Informacji takich nie są także w stanie potwierdzić polscy znawcy przedmiotu (przyp. red.).

W jubileuszowych zeszytach nr 50 i 51 zamieszczamy wiele materiałów, pochodzących od autorów z różnych państw, ukazując przez to szerokie spektrum badań oraz poglądy i punkty widzenia badaczy rożnych specjalności, różnych krajów, zwłaszcza naszego regionu. Tekstów tych redaktor PW zdecydował nie poddawać zwyczajowemu w czasopismach naukowych opracowaniu, opiniowaniu i wewnętrznej naukowej dyskusji, pozostawiając odpowiedzialność za prezentowane stanowisko w rękach autorów (Red.).

PW 51.indb 913

2015-05-11 15:16:11

914

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

okupowana i represjonowana w czasach sowieckich i odrodziła się po roku 1990.

Giedymin, Witold Wielki, Zygmunt August i inni wielcy książęta są najsłynniejszymi bohaterami. Terytorium państwa w XV w. obejmowało obszary od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego, co symbolizuje najwyższy szczyt jego potęgi.

Dla Polski Wielkie Księstwo Litewskie nie stanowi centralnego zagadnienia jej przeszłości, jednak występuje jako bardzo ważny polityczny i kulturalny czynnik. Z Litwy pochodził jeden z najsłynniejszych królów – Jagiełło – oraz cała dynastia Jagiellonów, która przeobraziła Polskę w najmocniejsze mocarstwo Europy Środkowo-Wschodniej w epoce nowożytnej. Na Litwie była wydrukowana pierwsza Biblia w języku Polskim (1563 r.), stamtąd pochodzą wybitni poeci i politycy z XIX i XX w. Tymczasem dla Białorusinów Litwa przez cały XX w. występowała jako najważniejsza część ich przeszłości, którą sowieci cały czas chcieli odebrać i zniszczyć. Obraz Litwy jest tym, co odróżnia się od okupantów ze wschodu – „Moskali”. Proeuropejska Białoruś nie może po prostu budować swojej tożsamości bez Wielkiego Księstwa. Jeżeliby odjęć jej tę możliwość, pozostanie jedynie prorosyjski fundament – imperium carskie, druga wojna światowa i język rosyjski jako rdzeń narracji narodowej.

Oczywiste, że w narracji każdego narodu – Litwinów, Polaków, Białorusinów – swoją własną interpretację posiada kwestia Litwy. Każda narracja narodowa traktuje to zjawisko ze swojego punktu widzenia i dla każdej ciężko przyjęć jest fakt, że sąsiad może mieć inny pogląd na ten sam temat. Pojawił się w związku z tym rezultat w postaci różnych granic, kolorów i nazw na mapach historycznych, a także zaistniałe konflikty i nieporozumienia na poziome „prostego” człowieka, zwykłego ucznia szkoły średniej na Litwie, Białorusi i Polsce.

Niniejszy artykuł nie ma na celu wartościowania która z tych narracji jest najlepsza, najdokładniejsza i bezbłędna. Spróbujemy tu jedynie zanalizować dlaczego pojawiają się różnice, jakie tematy są najbardziej „konfliktowe” i jakie są argumenty spierających się stron. Najważniejsze jest aby spróbować zrozumieć, a nie osądzić swego oponenta i sąsiada po drugiej stronie granicy. Proponujemy różne i sprzeczne narracje traktować nie jako konfliktowe, ale jako uzupełniające jedna drugą i tym samym dokonać postępu nie tylko w lepszym zrozumieniu przeszłości ale i swego sąsiada w dniu dzisiejszym. Dla polskiego czytelnika artykuł ten występuje także jako jeszcze jeden tekst umożliwiający krytyczne poznanie litewskiej tradycji historycznej przez porównanie z lepiej znaną tradycją polską oraz mniej znaną białoruską.

Obiektem badań stały się mapy historyczne publikowane w tych trzech państwach od roku 1989, tj. od czasu kiedy nauki historyczne i narracje narodowe zaczęły rozwijać się bez radzieckiej cenzury. Możemy bez wątpienia stwierdzić że najbardziej reprezentatywny atlas historyczny ze strony litewskiej wydany

PW 51.indb 914

2015-05-11 15:16:11

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

915

został w 2001 r. w centrum kartograficznym Uniwersytetu Wileńskiego1. Jego konsultantami byli najwybitniejsi historycy i znawcy kartografii historycznej na Litwie. Jest to najlepsza synteza, ukazująca jak Litwini traktują swoją historię po roku 1989, ponadto nic bardziej profesjonalnego nie zostało wydane do dzisiaj.

Z białoruskiej strony jako najnowszy i wyczerpujący atlas historyczny, który pełni podobną funkcję, można traktować Wielki Atlas Historyczny Białorusi. Do dzisiaj ukazały się dwa tomy w latach 2009 i 2013, obejmujące okres do końca XVIII w.2 Stulecia XIX i XX znajdą się w tomach trzecim i czwartym. W porównywaniu do Litwy i Białorusi, Polska cechuje się o wiele większą różnorodnością. Solidne prace wydawane są przez: Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera (Warszawa–Wrocław)3, a także Wydawnictwo Naukowe PWN (Warszawa) stale publikujące mapy historyczne na naukowo profesjonalnym poziomie4. Obok wspomnianych litewskich, białoruskich i polskich atlasów przygotowanych przez profesjonalnych historyków, przyjrzymy się także atlasom szkolnym5 i innym mapom zamieszczanych w różnych akademickich i popularnych wydaniach, które najlepiej reprezentują cechy narracji narodowych.

Mapy historyczne są integrowane w historię każdego państwa i narodu, są częścią narracji narodowych, dlatego w tym kontekście należy je analizować.

Narracja narodowa w tym artykule rozumiana jest jako kompleks najważniejszych i najbardziej rozpowszechnionych historycznych pojęć, interpretacji, faktów i „prawd” dominujących w podręcznikach szkolnych, w tekstach najbardziej wpływowych historyków, a także w mediach i w sferze publicznej.

Chociaż narracje narodowe posiadają wiele interpretacji i są bardzo różnostronne, należy zwrócić tu uwagę na kilka aspektów, które są ważne dla mojej analizy.

Tradycyjne, polska narracja ukazuje państwo od chrystianizacji i pierwszego króla w X do XXI w. jako kontinuum. Dłużej lub krócej należące do polskiego królestwa regiony – Wielkopolska, Mazowsze, Czerwona Ruś, Litwa i inne – są włączone do jej historii. Szukanie i akcentowanie ich polskości pomaga integrować „własny” świat. W ostatnich dziesięcioleciach tacy polscy historycy jak na Lietuvos istorijos atlasas, Vilnius 2001. Вялікі гістарычны атлас Беларусі, t. 1–2, Мінск 2009, 2013.

3 W artykule tym będzie używanych kilka atlasów, które ukazały się nakładem tego samego wydawnictwa: Atlas historyczny Polski, Warszawa–Wrocław 1989 i Atlas historyczny Świata, Warszawa–Wrocław 1998.

4 W artykułu będą używane: Polskie dzieje. Multimedialna historia Polski na 4 płytach CD-ROM, 2001 i Multimedialny Atlas historyczny, 2002.

5 Z polskiej strony jest mapa interaktywna online przeznaczona dla szkół: http://mapahistoryczna. gwo.pl: Państwo Polskie: Od Mieszka I do czasów współczesnych, Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe 2014. Na Białorusi i na Litwie nie ma takiego wyczerpującego online projektu, dla tego używamy różne drukowane atlasy szkolne.

1 2

PW 51.indb 915

2015-05-11 15:16:11

916

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

przykład Andrzej Sulima-Kamiński, głośniej zaczęli mówić o różnorodności „polskiego” państwa, w szczególności po Unii Lubelskiej, akcentując nie tylko polski element ale autonomiczność, suwerenność i indywidualność społecznych, religijnych, nacjonalnych i politycznych jednostek „Rzeczypospolitej Wielu Narodów”, powoli modyfikując ważniejsze pojęcia narracji narodowej.

Litewska narracja XX w. jest skoncentrowana na Wielkim Księstwie.

Jego istnienie podkreśla potęgę i suwerenność tego państwa. W dodatku, litewska narracja jest bardzo antypolska, traktuje Polskę jako wielowiekowe zagrożenie dla litewskiego państwa, które osiągnęło swoją kulminację w okresie międzywojennym po „podstępnej i przestępczej okupacji Wilna”.

Nie tylko w okresie międzywojennym ale i radzieckim takie nastroje były podtrzymywane przez władzę – antagonizm wobec Polski był na rękę okupantom. Na Litwie, podobne jak w Polsce, w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleciach widać próby modyfikowania tej narracji, która nie odpowiada geopolitycznym zmianom w regionie. Historycy Litewscy coraz więcej badają i akcentują związki pomiędzy Litwinami i Polakami (szczególnie w wiekach XVI–XVIII), takie jak wspólne rządzenie państwem, kulturalne i społeczne podobieństwa, walki wobec wrogów itd. Tego rodzaju teksty mają wpływ na narrację narodową, jednak, antagonistyczne i broniące się nastroje nadal dominują w społeczeństwie.

O wiele bardziej skomplikowane, niż w przypadku polskiej czy litewskiej, jest określenie białoruskiej narracji historycznej po 1989 r. W czasach radzieckich – od pierwszej wojny światowej do 1989 r. – Białorusinom tłumaczono że Wielkie Księstwo było „litewskim” (albo „polskim”) państwem, czyli „obcym”. W ciągu ostatnich dziesięcioleci dostrzega się powolne ale stałe odrodzenie idei Wielkiego Księstwa jako białoruskiego (białorusko-litewskiego) państwa. Najpierw była to inicjatywa środowisk narodowych, teraz (w ciągu niemal ostatnich 10 lat) przejęła ją także oficjalna władza. Dzisiaj ciężko jednak jednoznacznie stwierdzić, która z dwóch narracji – proradziecka czy probiałoruska – jest dominująca. W tym artykule zaakcentowany zostanie element tej drugiej koncepcji – narodowej i antyrosyjskiej. Według niej Białorusini myślą podobnie do Litwinów i patrzą na Wielkie Księstwo jako samodzielne państwo, zmniejszając wpływy Polski.

Jedna różnica polega na tym, że dokonuje się tego nie tak agresywne, ponieważ, Polska nigdy nie była wrogiem numer jeden dla Białorusinów. Problem polega na tym, że Litwini zaraz po pierwszej wojnie światowej stworzyli swoje państwo i – z punktu widzenia Białorusinów – „przywłaszczyli sobie” Wielkie Księstwo.

To powoduje konflikt: pretensje Białorusinów do Wielkiego Księstwa są traktowani przez Litwinów jako groźba.

PW 51.indb 916

2015-05-11 15:16:11

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

917

Narracja narodowa – nieunikniony konflikt?

Poznanie prawdy nigdy nie było głównym celem narracji narodowych. Jeden z najbardziej znanych badaczy nacjonalizmu i świadomości narodowej Ernest Renan, już w 1882 r. zauważył, że zapominanie, a nawet błędy historyczne są głównymi czynnikami w tworzeniu narodu i opowieści o nim6. Zgadzają się z nim historycy początku XXI w.: „narracje narodowe starają się powiązać przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, robiąc opowiadanie głównym bohaterem. Historie, które są opowiadane i sposób w jaki się tego dokonuje, są tak samo ważne jak same historie, które powinny być zapomniane”7. Historycy tworzący historię narodu konstruują „społeczności wyobrażone”8, „unaradawiając przeszłość”9 albo „ograbiając” ją. Wypuszczają na świat opowieści, które usprawiedliwiają ucisk albo wywyższają wolność, rehabilitują błędy albo leczą rany, zachęcają do powstań i rewolucji, wychowują patriotów albo zdrajców.

Przeszłość jest obiektem nauki historycznej, która tak samo jest obiektem narracji narodowych, pamięci zbiorowej i indywidualnej. Za sprawą żadnego z tych aspektów przeszłość nie jest rekonstruowana w pełni10. Różnica polega na tym, że w przypadku nauk historycznych ten fakt jest rozpoznany i wątpliwość zawsze istnieje, zaś w pozostałych przypadkach pozostaje pretensja do absolutnej prawdy. Krótko mówiąc, historycy i nacjonaliści nie są wygodnymi partnerami.

Narracja narodowa nie jest zgodna z krytyczną nauką historyczną. Znany historyk brytyjski, Anthony F. Upton11 dokładnie sformułował istotę tego konfliktu. Jak pisze, mit historyczny i fikcja od poglądu krytycznego różnią się tym, że wnioski historyków zawsze są tymczasowe i otwarte na kolejne rozpatrzenie. Niestety taka historia jest nie do przyjęcia dla twórców identyfikacji narodowej, którzy potrzebują „prawdziwej” przeszłości. Do zadań historyka narodowego należy stworzenie wytrzymałej ikony. Tymczasem historyk krytyczny, według swojej E. R e n a n, Qu’est-ce qu’une nation?, conference faite en Sorbonne, le 11 Mars 1882 „http:// fr.wikisource.org/wiki/Qu%E2%80%99est-ce_qu%E2%80%99une_nation_%3F. 7 M. C a r r e t e r o, C. L o p e z, M.F. G o n z á l e z and M. R o d r í g u e z - M o n e o, Students historical narratives and concepts about the nation, [w:] History education and the construction of national identities, New York 2012, s. 154. M. Bloch kiedyś powiedział, że „Podręczniki są wspaniałe narzędzie zapomnienia” M. B l o c h, The Historian’s Craft, New York 1953.

8 B. A n d e r s o n, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, London–New York 2006.

9 Nationalizing the Past. Historians as NAtion Builders in Modern Europe, red. S. Berger, Ch. Lorenz, Basingstoke 2010.

10 J. Le G o f f, History and Memory, New York 1992, s. 129.

11 A.F. U p t o n, History and National Identity: Some Finish Examples, [w:] National History and Identity: Approaches to the Writing of National History in the North-East Baltic Region. Nineteenth and Twentieth Centuries, red. M. Branch, Helsinki 1999, s. 164.

6

PW 51.indb 917

2015-05-11 15:16:11

918

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

natury, jest obrazoburcą i obowiązkiem jego jest bez wątpienia dojście do każdej prawdy. Upton retorycznie pyta, czy historycy narodowi i historycy krytycy powinni po przyjacielsku rozejść się i iść różnymi drogami? Naukowiec nie ma ojczyzny. Uważa, że w istocie wszystkie społeczności są takie same i różnice są zdecydowane przez przypadki, a nie cechy tych ludzi którzy tworzą społeczności.

Historyk narodowy, uważa że każda społeczność jest swoista i środowisko nie wpływa na charakter narodowy, ale odwrotnie – społeczności same zmieniają i wpływają na środowisko. Upton konkluduje, że historyk krytyczny jest barierą dla stworzenia i wspierania tożsamości narodowej, a jednoczesne i dla rozkwitu narracji narodowej.

Narracje narodowe wypaczają historię, podgrzewają konflikty pomiędzy narodami i często hamują postęp historii. Widzimy, że nie mogą one być ani obiektywne ani naukowo uzasadnione. Prawdą jest, że niektóre fakty, dążenia czy procesy opisane w takich opowieściach, najczęściej są krytycznie uzasadnione, lecz całość (a całość jest przecież najważniejszym elementem w opowieści o narodzie) i pretensja do jednej prawdy są bardzo kłopotliwe. Problem polega na tym, że dopóki istnieją kraje i narody, mało prawdopodobne jest, że narracja narodowa może zostać czymś zmieniona. Żaden pełnowartościowy naród nie może zostać stworzony i istnieć bez swojej narracji narodowej. Powstrzymuje ona identyfikację zbiorową, która tworzy związki solidarności12. Opowieść historyczna nadaje sens dla zdarzeniom z przeszłości, procesom i epokom, które inaczej pozostałyby tylko abstrakcją albo po prostu zostałyby zapomniane13.

Wsparcie tożsamości zbiorowej i ochrona pamięci są ważnymi czynnikami narracji narodowych, które powodują nieuniknioność powieści historycznej. Bez względu na długotrwałą krytykę i czynione próby aby narracje narodowe zmienić na krytyczne wychowywanie obywatelskie, dzisiaj jest tylko kilka państw, w których nie ma zunifikowanej i wąsko na naród zorientowanej narracji nauczanej w szkołach. Najlepsze przykłady to Wielka Brytania i Szwecja. W innych krajach, zgodnie z S. Fosterem, historia jest otwarcie nacjonalistyczna i oferuje tylko jeden model do interpretacji; staje się narzędziem propagandowym, przydzielonym na wzmacnianie idiologiczne skonstruowanej świadomości narodowej oraz na rozwiązanie aktualnych problemów społecznych i politycznych14. Chociaż wielu badaczy z drugiej połowy XX w. z powodu procesu globalizacji, prognozowało osłabienie nacjonalizmów i zniknięcie narodów, okazało się, że miał jednak A. R o s h w a l d, The Endurance of Nationalism: Ancient Roots and Modern Dilemmas, Cambridge 2006.

13 F.R. A n k e r s m i t h, Narrative Logic: A Semantic Analysis of the Historian’s Language, Hague 1983.

14 S. F o s t e r, Re-thinking history textbooks in a globalised world, [w:] History education and the construction of national identities, New York 2012, s. 49.

12

PW 51.indb 918

2015-05-11 15:16:11

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

919

rację Samuel P. Huntington, który dwie dekady temu prognozował, że narody i nacjonalizmy tylko będą robiły się silniejsze, ponieważ w związku z polepszeniem komunikacji i zbliżeniem świata będzie wzrastała zachęć wyróżnienia się, szukania i wzmacniania identyfikacji15. Po drugiej wojnie światowej osłabiona historia narodowa odrodziła się w ostatnim dziesięcioleciu wieku16 prawie na całym świecie oraz w naszym śródkowo-północno-wschodnim regionie Europy17.

Zdarzenia ostatnich dziesięcioleciach w Azji (dalekiej oraz bliskiej), Europie (zachodniej oraz środkowo- wschodniej) i w północnej Afryce oczywiście to potwierdzają. Badania regionu Bałkanów pokazują, że każda ze stron konfliktu ma swój punkt widzenia historii i nawet po wyjaławiających wojnach nie widać żadnych prześwitów na „podporządkowanie historii”18. Denacjonalizacja historii jest nie do wyobrażenia w najbliższej przyszłości. Z drugiej strony, świat demokratyczny jest niewyobrażalny bez krajów, narodów, społeczeństw, które posiadają tożsamość, swoją interpretację przeszłości i wizji. Różnorodności nie ma tylko w totalitaryzmach. Prawdopodobne istnienie konfliktów narodowych jest też zakodowane w samej istocie ludzkiej i w logice życiowej wolnych społeczeństw.

Metoda: zrozumienie Biorąc pod uwagę bliskie relacje Litwy, Polski i Białorusi od przełomu XIII i XIV wieku, pytamy – czy możliwe jest opowiadanie ich historii nie idąc na konflikt jednej strony z drugą? Trzy narody wybierają i układają fakty historyczne po swojemu, kierując opowieść taką drogą, która im się wydaję najbardziej prawdziwa. Poza tym, w każdym przypadku historia jest bardzo ważnym elementem identyfikacji narodowej, a próby jej modyfikacji doprowadzają do drżenia cały naród, co ładnie opisał E. Aleksandravičius na przykładzie Litwy19. Choć zatem jest możliwe napisanie „narodowo neutralnej” historii, w której przeszłość Litwy była by traktowana w ten sposób, że pasowałaby wszystkim sąsiednim narodom – Białorusinom, Polakom i Litwinom – jednak jest oczywiste, że w dzisiejszych warunkach nie miałaby ona dużego wpływu i zastosowania.

S.P. H u n t i n g t o n, The Clash of Civilizations and Remaking of World Order, New York 1996.

S. B e r g e r, Rising Like a Phoenix... The Renaissance of National History Writing in Germany and Britain since the 1980s, [w:] Nationalizing the Past. Historians as Nation Builders in Modern Europe, red. S. Berger, Ch. Lorenz, Basingstoke 2010, s. 426–451.

17 G. S c h ö p f l i n, The Politics of National identities, [w:] National History and Identity: Approaches to the Writing of National History in the North-East Baltic Region. Nineteenth and Twentieth Centuries, red. M. Branch, Helsinki 1999, s. 48–62.

18 (Re)Writing History. Historiography in Southeast Europe after Socialism, red. U. Brunnbauer, Münster 2004, s. 6–7.

19 E. A l e k s a n d r a v i č i u s, Lost in Freedom: Competing Historical Grand Narratives in Post-Soviet Lithuania, [w:] Darbai ir Dienos, t. 60, Kaunas 2014, s. 319–338.

15 16

PW 51.indb 919

2015-05-11 15:16:11

920

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

Jeżeli jest niemożliwe napisanie idealnej historii i narysowanie idealnie bezbłędnego atlasu historycznego, pozostaję jedyna droga – postaranie się aby zrozumieć opowieści funkcjonujące u sąsiadów. Więcej niż pół wieku temu M. Bloch twierdził, że właśnie zrozumienie, a nie wiedza, czy zbiór dążeń lub opowieści, jest najważniejszym dążeniem intelektu człowieka20. Istotne jest zrozumienie, że historia nie jest czymś danym, ale podlega konstruowaniu i tworzeniu. Jeszcze przed drugą wojną światową historycy doszli do wniosku, że „tylko metoda porównawcza może zmniejszyć rasistowskie, polityczne i narodowe przesądy pomiędzy historykami” i że „metoda porównawcza daje szansę zobaczenia historii w prawdziwym świetle”21. Choć Bloch nie chciał wiązać metody porównawczej z „pogodzeniem” różnych narodów, miał nadzieję, że to pomoże transformować dialog pomiędzy „ludźmi z zaburzeniem słuchu” do „realnego” dialogu22. Współcześni historycy akcentują porównanie opowieści historycznych i historiografii, podkreślając że tylko analizując historię różnych narodów można je lepiej poznać. Stwierdzają nawet, że obecnie w badaniach historii narodowych metoda porównawcza jest niezbędna23.

Badacz narracji narodowych, A.F. Upton zauważył, że praca historyka grozi destabilizacji głównej narracji narodowej. Taki historyk może wpaść na kłopotliwą sytuację, ponieważ znajduje się on pomiędzy obywatelem, który czuje obowiązek wzmacniania swego kraju i kultury, a profesjonalistą, którego celem jest opisanie przeszłości tak, jak ona wygląda24. Celem tego artykułu jest zrozumienie tych postaw, a także dekonstrukcja, pewne „rozmontowanie”, wszystkich trzech opowieści. Może to zostać błędnie zrozumiane jak próba zniszczenia narracji narodowej. Można na to zareagować kilkoma uwagami.

Po pierwsze, w związku z tym że historia jest tworzona, różne interpretacje przeszłości są niezbędne, a chęć nie dostrzegania tego jest anachronizmem. Niemiecka historia o Merowingach nie jest lepsza czy gorsza, bardziej prawdziwa czy błędna w porównywaniu do historii Francji, która patrzy na tą samą dynastię jak na swoją. Tak samo jest z punktami widzenia Litwinów, Białorusinów i Polaków M. B l o c h, The Historian’s Craft, Vintage Books: New York 1953, Introduction.

H. P i r e n n e, What are historians trying to do? [w:] The Philosophy of History in Our Time, An Anthology, New York 1959, s. 87–101.

22 M. B l o c h, Aus der Werkstatt des Historikers. Zur Theorie und Praxis der Geschichtswissenschaft, Frankfurt 1995, s. 158–159.

23 Ch. L o r e n z, Double Trouble: A Comparison of the Politics of National History in Germany and Quebec, [w:] Nationalizing the Past. Historians as Nation Builders in Modern Europe, red.

S. Berger, Ch. Lorenz, Basingstoke 2010, s. 50–53.

24 A.F. U p t o n, History and National Identity: Some Finish Examples, [w:] National History and Identity: Approaches to the Writing of National History in the North-East Baltic Region. Nineteenth and Twentieth Centuries, red. M. Branch, Helsinki 1999, s. 160.

20 21

PW 51.indb 920

2015-05-11 15:16:11

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

921

wobec historii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Chociaż są one różne w swojej treści, ze względu na prawdziwość, obiektywność czy samą przeszłość są one identyczne. Jeszcze raz powtórzymy, że nie ma narodu, który by nie miał narracji narodowej i tylko narody ujarzmione mają narracje im narzucone. Bogactwo różnych opowieści o tych samych zdażeniach historycznych tworzy unikalną możliwość. Jedna z najbardziej znanych mediewistów R. Pernoud cytując intelektualistę z przełomu XIX i XX w. G.K. Chestertona, przypomina że człowiek tylko wtedy staje się prawdziwym człowiekiem, kiedy ma możliwość popatrzenia na świat stojąc do góry nogami25. Z jednego punktu widzenia nigdy nie widać całej rzeczywistości, która jest bardzo różnorodna i kompleksyjna; dlatego im więcej punktów widzenia, tym bardziej w sposób pełny widzimy historię26. Krytyczne podejścia i różne wizje historyczne WKL mogą opowiedzieć więcej, niż tylko jeden z tych punktów widzenia. Długoletnie badania młodzieży z różnych krajów, pokazały, że „kiedy się dyskutuje o faktach historycznych z różnych perspektyw – konkurencyjnych czy przeciwnych jeden drugiemu – generuje się więcej klarowności i formułuje się lepsze zrozumienie rzeczywistości historycznej”27.

Z tego samego kontekstu wynika wniosek, że „narracje narodowe powinny więcej siebie zauważać, być więcej otwarte w swoich perspektywach, dając możliwość otwierania różnych wariantów widzenia”. Historia narodowa powinna wyglądać jak „rozbite lustro” – w nim widać nie jeden a wiele obrazów, zależnie od sytuacji i perspektywy tego, który opowiada historii28, jedna z tych skorup w narracji litewskiej mogłaby pochodzić z Białorusi i Polski, w polskiej – z Litwy i Białorusi...

Po drugie, krytyczna dekonstrukcja narracji, a szczególnie tak sprzecznych, powinna zmniejszyć agresję. Badacz propagandy G. Mažeikis określa ją jako publiczne, instytucjonalnie reglamentowane, sieciowe, powtarzalne przekonanie mas lub grup społecznych29. Jeżeli rozumiemy propagandę w najszerszym sensie, to wszystkie narracje historyczne – litewskie, polskie, białoruskie – byłyby propagandą, ponieważ ich celem jest wprowadzenie pewnej wizji przeszłości. Ale trzeba zrozumieć i rozróżnić narrację, której celem jest skupienie i dojrzewanie narodu, od tego co jest agresywnym działaniem ukierunkowanym na zewnątrz, podpieranym emocjami, instynktami i którego celem jest rozbicie, osłabienie i dołączenie sąsiednich terytoriów. Na razie brak oznak, że Białorusini lub Polacy propagandowymi metodami starają się przekonać Litwinów do swojej prawdy. Nie R. P e r n o u d, Inaczej o średnowieczu, Gdańsk–Warszawa 2002, s. 165.

M. B l o c h, The Historian’s Craft, New York 1953.

27 M. G r e v e r, Reflections on History Education and Heritage in a Globalizing World, [w:] History education and the construction of national identities, New York 2012, s. 86.

28 S. B e r g e r, Some Reflections On How to Defuse the Negative Potential of National(ist) History Teaching, [w:] History education and the construction of national identities, New York 2012, s. 43.

29 G. M a ž e i k i s, Propaganda ir simbolinis mąstymas, Kaunas 2010, s. 19.

25

26

PW 51.indb 921

2015-05-11 15:16:11

922

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

ma też i odwrotnych procesów. Narody żyją ze swoimi narracjami, które się różnią.

Tylko patrząc bardzo powierzchowne, takie różnice stają się przyczyną nieuniknionego konfliktu. „Badanie tej samej historii z różnych perspektyw transformuje świat (historię) we wspólny świat (wspólną historię)”30. Czyni to świat bardziej przyjaznym i tolerancyjnym. Taka jest zasada wspólnego istnienia wolnego, demokratycznego świata. Potrzebne są jednak do tego siły intelektualne. Krytyczne wgłębienie i próba innego spojrzenia na interpretację historii, na pewno nie może zniszczyć ani Litwinów, ani Polaków, ani identyfikacji narodowej żadnego innego narodu. Odwrotnie, wzmacnia to każdy naród i robi go bardziej dojrzałym.

Po trzecie, uznając fakt, że każdy naród ma swoją narracje i nie może bez takiej narracji żyć, rozumieć zaczynamy dwie kwestie. Jedną z nich jest fakt, że narody mające wspólną historię zawsze będą w konflikcie, ponieważ każdy po swojemu, według własnych interesów, będzie ją interpretował. Drugą jest zrozumienie, że różnice są nieuniknione i powinno to zachęcać do poszukiwania wyjścia. Faktycznie, poddanie się opinii, że jesteśmy różni i z tego powodu będziemy zawsze się spierać, tylko pokazuje niedojrzałość. Odwoływanie się do uczuć i do fanatycznej wiary w postaci determinizmu i przeświadczenia przeznaczenia spowodowało największe katastrofy XX w., w których zginęły miliony ludzi. Szeroko znany jako pierwszy filozof historii, Włoch G. Vico, który cytując Platona jeszcze w XVIII w. pisał: „zwierzę jest niewolnikiem swoich pasji, człowiek, który jest pomiędzy walczy ze swoimi pasjami, bohater kontroluje swoje pasje jak mu się to podoba”31.

Wyrozumiałość i znalezienie balansu pomiędzy nieuniknionym a ludzkim, między igrzyskiem pasji a harmonią demokracji, czyni człowieka jednostką cywilizowaną.

1. Bałtowie i Słowianie Jeden z najwybitniejszych historyków XX wieku, M. Bloch, zwrócił uwagę na fakt że każda narracja narodowa ma tendencję do przeniesienia swoich początków do jak możliwe najwcześniejszych czasów. Narracje retrospektywne patrzą ku przeszłości. Im dalej od czasów teraźniejszych, tym więcej pojawia się mitów, błędów i nieadekwatnych interpretacji. On to nazwał jednymi z najważniejszych wad i grzechów historyków tworzących historie narodowe32. Prawie wszystkie narody europejskie szukają swoich korzeni w prehistorycznych czasach, z których pozostało bardzo mało źródeł. Celtowie i Gałowie, mieszkający 2000 lat temu, nie mogli o sobie myśleć, że są przodkami teraźniejszych Irlandczyków i Francuzów M. G r e v e r, Reflections on History Education and Heritage in a Globalizing World, [w:] History education and the construction of national identities, New York 2012, s. 86.

31 G.B. V i c o, New Science, London 2001, s. 213.

32 M. B l o c h, The Historian’s Craft, Vintage Books: New York 1953.

30

PW 51.indb 922

2015-05-11 15:16:11

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

923

albo Germanów – Niemców. Ten fakt jednak nie powstrzyma dzisiejszych narodów od budowania swoich „długich” historii, ciągających się przez wiele tysięcy lat.

Litwini znajdują swoje korzenie w Bałtach. Ten etnos pojawił się koło 2–3 tysięcy lat przed naszą erą w rezultacie inwazji Indoeuropejczyków na Europę i zmieszaniem się z miejscowymi ludźmi, o których kulturze i języku prawie nic nie jest wiadome. Według litewskich atlasów historycznych, terytoria zamieszkane przez Bałtów rozciągały się mniej więcej od Moskwy do Warszawy. Tak duży obszar zamieszkany przez Bałtów przez kilka tysięcy lat (do połowy pierwszego tysiąclecia naszej ery) nie jest zwykłym owocem wyobrażenia historyków, na co wskazują badania filologiczne (hydronimy) i archeologiczne33.

Nie widziałem ani jednego polskiego atlasu historycznego, gdzie terytorium prehistorycznych Bałtów byłoby taka wielkie. Dodamy do tego, że w ogóle znalezienie Bałtów w polskich atlasach ilustrujących czasy do połowy I tysiąclecia naszej ery jest ciężkim przedsięwzięciem. Te przecinki wśród lasów (tryby), w których mieszkały ludy (nazywane przez Litwinów „Bałtami”), w Polskich atlasach są nazywane „Kulturami strefy leśnej”. Jeżeli jest używany termin „Bałtowie”, ich terytorium zawsze jest zredukowane do wąskiej strefy przy Morzu Bałtyckim, obejmującej mniej więcej dzisiejsze terytorium państw bałtyckich i część Białorusi. Ta różnica między litewskimi i polskimi interpretacjami pojawia się nie dlatego że Polacy nie znają prehistorii. Po prostu, nie mają oni takiej potrzeby jak Litwini popierania hipotezy na temat Bałtów i wybierają inną strategię klasyfikacji tych terenów.

Podobne do Polaków, Białorusini też są narodem słowiańskim. Według map białoruskich Bałtowie mieszkali nie między Moskwą i Warszawą, ale na o wiele mniejszej przestrzeni, podobne jak w przedstawione to zostało w atlasach polskich.

Takie podejście jest trochę zaskakujące, biorąc pod uwagę, że ostatnio teorie głoszące iż Białorusini powstali w wyniku zmieszania się Bałtów i Słowia są bardzo rozpowszechnione, akcentowane i intensywne dyskutowane w popularnо historycznej34 i naukowo edukacyjnej35 literaturze.

Największy wpływ na badania prehistorycznych Bałtów zrobiła litewska historyczka Marija Gimbutienė, po drugiej wojnie światowej mieszkająca i pracująca we Stanach Zjednoczonych.

Ona jest uważana za jedną z wybitniejszych kobiet naukowców na Litwie w XX wieku. Wydała 23 książki o prehistorycznej Europie i o kulturze Bałtów, większość w języku angielskim. Kilka najważniejszych prac dotyczących naszego tematu: M. G i m b u t a s, The Balts, London 1963; M. G i m b u t a s, Bronze Age cultures in Central and Eastern Europe, Hague–London 1965; M. G i m b u t i e n ė, Baltai priešistoriniais laikais: etnogenezė, materialinė kultūra ir mitologija, Vilnius 1985.

34 Na przykład: Ілюстраваная гісторыя: Краіна Беларусь, тэкст У. Арлова, мастак З. Герасімовіч, Slovakia 2003.

35 Na przykład: Е.К. Н о в и к, И.Л. К а ч а л о в, Н.Е. Н о в и к, История Беларуси с древнейших времен до 2013 г., Минск 2013, s. 20.

33

PW 51.indb 923

2015-05-11 15:16:12

924

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

W połowie pierwszego tysiąclecia obok Bałtów i innych ludów mieszkających w Europie Środkowo-Wschodniej pojawili się Słowianie. Ten fakt jest traktowany w różny sposób. Dla dzisiejszych Litwinów jest to początek upadku cywilizacji Bałtów. Od momentu kiedy Słowianie pojawili się w Europie Środkowej aż po XX w., całe rozległe terytorium niegdyś zamieszkałe przez Bałtów zostało zasymilowane i zredukowane do granic dzisiejszych Litwy i Łotwy. Asymilacja doszła do takiego stopnia że odrodzenie Litwinów w końcu XIX w. może być traktowane jako cud, ponieważ większość elit była spolonizowana, a wschodnie terytoria – zbiałorutenizowane. Niczego podobnego do litewskiego tragizowania nie ma oczywiście w polskich i podobnych do nich białoruskich mapach. Tam rozprzestrzenienie się Słowian jest pokazane jako naturalny proces, dający początek nowej cywilizacji i kulturze, których członkami są dzisiejsi Polacy i Białorusini.

Na takich mapach nie ma podkreśla się, że Słowianie niszczyli jakieś inne kultury, w tym cywilizację, którą współcześni Litwini uważają dziś za swoją.

Il. 1. Interpretacja litewska.

Terytorium Bałtów w drugiej połowie I tysiąclecia i na początku II tysiąclecia. Zaznaczono terytorium, na które Słowianie nie przeniknęli, linia przerywana – rozprzestrzenienie Bałtów do początku migracji Słowian, strzałki – kierunki migracji Słowian. Lietuvos istorijos atlasas, Vilnius 2001, s. 9.

PW 51.indb 924

2015-05-11 15:16:12

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

925

Il. 2. Interpretacja polska (i białoruska).

Terytorium Bałtów jest mniejsze w porównywaniu do interpretacji litewskiej. Migracja Słowian nie została pokazana jako proces zniszczenia Bałtów. Atlas historyczny Świata, Warszawa– Wrocław 1998, s. 29.

2. Mendog i początki Litwy Mamy wiele narracji historycznych wyjaśniających jak, kiedy i dlaczego powstało Wielkie Księstwo Litewskie. Używam liczby mnogiej, ponieważ wydaje mi się niemożliwe wskazanie jednej narracji, która by była zgodna z wyobrażeniami wszystkich narodów związanych z Wielkim Księstwem Litewskim. Generalnie stwierdzając, polska pozycja jest neutralna. Proces stworzenia Wielkiego Księstwa Litewskiego dla niej nie jest tak ważny, bowiem Litwa w swojej początkowej fazie (XIII–XIV w.) była dla Polski obcym krajem. Najczęściej w polskich atlasach historycznych w ogóle nie pojawia się Litwa z tego okresu. Na Litwie i na Białorusi sytuacja jest inna.

W dwudziestowiecznej historiografii litewskiej można wyróżnić dwie podstawowe interpretacje wyjaśniające przyczyny powstania Wielkiego Księstwa

PW 51.indb 925

2015-05-11 15:16:12

926

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

Litewskiego. Jedna z nich pojawiła się w okresie międzywojennym, druga pod koniec XX w. Te dwie interpretacje funkcjonują dziś równolegle w narracji historycznej Litwinów.

Zacznijmy od jednego z najważniejszych litewskich historyków XX w. Adolfasa Šapoki, redaktora najobszerniejszej i najbardziej konsekwentnej historii Litwy, jaka ukazała się w dwudziestoleciu międzywojenny36. Tę wydaną w latach 30. książkę pisali znani historycy – Zenonas Ivinskis, Paulius Šležas, Petras Klimas i Juozas Jakštas. Ostatni z nich był odpowiedzialny za opracowanie czasów Mendoga. Była to pierwsza wyczerpująca historia kraju napisana po litewsku, reprezentująca litewski punkt widzenia znamienny dla okresu międzywojennego.

Książka odcisnęła swe piętno nie tylko na Litwie międzywojennej: w okresie radzieckim powszechnie korzystano z niej na emigracji, a w latach 90., niemal do roku 2000 uczono z niej w szkołach. Jeszcze całkiem niedawno był to jeden z podstawowych podręczników, z których uczniowie szkół średnich przygotowywali się do egzaminów. Dodamy ważny szczegół – książka tak ważna dla litewskiego punktu widzenia nigdy nie została przetłumaczona na język polski i białoruski, ani na żaden inny.

W zredagowanej przez Šapokę historii Litw y znajdziemy jedną z najżywotniejszych narracji o tym, jak powstało państwo litewskie: główną przyczyną jednoczenia się plemion litewskich była konieczność odparcia zagrożenia zewnętrznego. Gdyby Litwini się nie zjednoczyli, to zostaliby podbici przez zakon krzyżacki i kawalerów mieczowych, tak jak się to stało z rozdrobnionymi Prusami i Łotyszami. Poza tym, już od X–XI w. Bałtom zagrażały Polska oraz Ruś Kijowska. Z książki Šapoki możemy się dowiedzieć, że Litwini zdawali sobie sprawę ze złożoności swojej sytuacji geopolitycznej, dlatego szybko się zjednoczyli, by dzięki temu przetrwać. Istotne znaczenie ma w historiografii postać Mendoga, który właśnie w tym momencie pojawił się na arenie politycznej i posiadał wszystkie przymioty polityka i żołnierza, potrzebne do zjednoczenia narodu.

Ogólnie rzecz biorąc, w interpretacji Šapoki przyczyną powstania Wielkiego Księstwa Litewskiego była potrzeba obrony. W okresie radzieckim litewscy historycy dalej trzymali się tej interpretacji, toteż jeszcze dzisiaj wielu nauczycieli szkół średnich w ten sposób tłumaczy powstanie państwa litewskiego. Pod koniec XX w. pojawiła się jednak bardzo poważna, alternatywna teoria.

Po odzyskaniu niepodległości zaczęły się coraz częściej pojawiać inne głosy – Litwini jednoczyli się nie po to, żeby się bronić, tylko po to, żeby organizować coraz efektywniejsze wyprawy wojenne i podbijać ziemie sąsiadów.

Rzeczywiście, w okresie jednoczenia się plemion litewskich i wzrostu ich potęgi 36

Lietuvos istorija, red. A. Šapoka, Kaunas 1936.

PW 51.indb 926

2015-05-11 15:16:12

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

927

Il. 3. Interpretacja litewska.

Rdzeń Wielkiego Księstwa – Litwa Mendoga na początku jego rządów (koło 1240 r.) – jest na terytorium etnograficznej Litwy (ze Żmudzią włącznie). Później Litwa rozszerza się na ziemi białoruskie. Lietuvos istorijos atlasas, Vilnius 2001, s. 12.

(koniec XII–początek XIII w.) najczęściej to nie sąsiedzi byli postrachem dla Litwinów, tylko Litwini dla sąsiadów. Już od końca XII w., szczególnie od lat 80.

Litwini masowo parli na Wschód, by grabić rozdrobnione księstwa słowiańskie, które mniej więcej pięćdziesiąt lat później wejdą w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zakon kawalerów mieczowych powstał w Rydze około 1200 r., jednak przez pierwsze kilkadziesiąt lat stosował względem Litwinów taktykę raczej obronną niż zaczepną, a po bitwie pod Szawlami w 1236 r. jego położenie na długo się skomplikowało. Zagrożenie krzyżackie w okresie tworzenia się państwa litewskiego właściwie nie istniało, ponieważ Krzyżacy zbliżyli się do Niemna i zaczęli regularne walki z Litwinami dopiero w latach 80. XIII w.

Wcześniej od litewskich i żmudzkich plemion oddzielali ich Prusowie. Według niemieckich kronik i ruskich latopisów z końca XII i z całego XIII w. Litwini byli bardzo wojowniczy i energiczni. To pozwala postawić hipotezę, że dzięki wyprawom wojennym plemiona litewskie zorganizowały się i wzbogaciły, a chcąc prowadzić jeszcze efektywniejsze podboje, zaczęli tworzyć konfederację

PW 51.indb 927

2015-05-11 15:16:12

Il. 4. Interpretacja białoruska.

Litwa Mendoga (około 1250 r.) obejmuje litewskie i białoruskie ziemi ze stolicą w Nowogródku. Żmudzi na tym początkowym etapie nie ma w państwie Litewskim. Вялікі гістарычны атлас Беларусі, Мінск 2009, s. 60.

PW 51.indb 928

2015-05-11 15:16:12

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

929

(najlepszym przykładem jest układ zawarty w 1219 r. przez dwudziestu jeden litewskich książąt z księstwem halicko-wołyńskim). Ta konfederacja przyczyniła się do powstania państwa, zwłaszcza gdy Mendog pozbył się innych ważniejszych litewskich książąt.

Współtwórcą tej interpretacji jest Edvardas Gudavičius, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, jeden z najlepszych mediewistów litewskich końca XX w., dobrze znany na Litwie z popularnych programów telewizyjnych poświęconych historii.

Dzięki niemu teoria „zaczepna” przenika dziś do książek historycznych pisanych przez innych znanych autorów litewskich37 oraz do podręczników szkolnych.

Gdyby Litwin wziął do ręki historię Wielkiego Księstwa Litewskiego napisaną przez Białorusina, to mógłby pomyśleć, że sąsiedzi nie za bardzo to wszystko rozumieją, gdyż podane w niej przyczyny powstania państwa litewskiego wyglądają inaczej.

Absolutna większość białoruskich badaczy – od romantyka M. Jermałowicza, po A. Krawcewicza38 i H. Sahanowicza39 – uważają, że podstawową przyczyną powstania Wielkiego Księstwa Litewskiego była obustronnie korzystna współpraca litewsko-białoruska. Ekspansja Litwinów odpowiadała interesom białoruskim albo, wyrażając się „bardziej po białorusku”, Białorusini bronili się przed zagrożeniami zewnętrznymi (na samym początku byli to Mongołowie-Tatarzy), wykorzystując wojowniczych Litwinów. Od końca XII w. i przez cały XIII w.

Białorusini tworzyli sojusze wojskowe z Litwinami, zapraszali do siebie litewskich książąt wraz z wojskiem albo ściągali ich do siebie drogą ożenków, żeby bronili i poszerzali terytoria białoruskich państw-miast. Po przybyciu do obcego kraju Litwini całkowicie się asymilowali, nie pozostawiając po sobie żadnych śladów litewskości. Nie wywarli żadnego wpływu na lokalną religię, zwyczaje, prawo, hierarchię społeczną itd. Jest faktem, zgadzają się z tym także litewscy historycy, że w XIII–XIV w. absolutna większość ziem białoruskich weszła w obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego drogą pokojową. Bardzo rzadko inkorporacja odbywała się przemocą. Już za czasów Mendoga, tj. od początku istnienia państwa litewskiego, ziemie zachodniej Białorusi były częścią WKL. Na terenach białoruskich znajdowały się ważne dla kraju miasta takie jak Nowogródek (uważany za stolicę państwa przez Białorusinów) i Grodno, panowała dużo wyższa cywilizacja (religia monoteistyczna, zakony, pismo, duże miasta itd.), z biegiem czasu Litwini przejęli wiele elementów kultury tych ziem. Czy można mówić o jednostronnej ekspansji litewskiej i powstawaniu czysto litewskiego państwa, skoro przyłączanie Z. K i a u p a, J. K i a u p i e n ė, A. K u n c e v i č i u s, Lietuvos istorija iki 1795 m., Vilnius 1995.

Książka miała kilka wydań.

38 A. K r a w c e w i c z, Powstanie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Białystok 2003.

39 H. S a h a n o w i c z, Historia Białorusi do końca XVIII wieku, Lublin 2002.

37

PW 51.indb 929

2015-05-11 15:16:13

930

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

odbywało się dobrowolnie i pokojowo, odpowiadało interesom obu stron, a narody przenikały się nawzajem? To są główne argumenty Białorusinów.

Streszczając, według Litwinów, WKL powstało z inicjatywy Litwinów i na ziemiach przez nich zamieszkanych. W zasadzie korzystając z tych samych faktów historycznych, badacze białoruscy interpretują rzecz zupełnie inaczej: agresywni Litwini, zderzając się z dużo bardziej cywilizowanymi Białorusinami, zaczęli się z nimi łączyć i tworzyć wspólne państwo. Wielkie Księstwo Litewskie było wynikiem pokojowego łączenia się terenów litewskich i białoruskich, a przyczyną jego powstania – wspólnota interesów. Różne interpretacji powodują różne mapy pokazujące początki Wielkiego Księstwa. Litwini akcentują że jego rdzeń leżał na ziemiach zamieszkanych przez Litwinów, Białorusini zaś, że na ziemiach zamieszkanych wspólnie przez Litwinów i Białorusinów. Takie opisanie początków daje fundament na określenie państwa i jego wielowiekowej historii: według jednej interpretacji to państwo litewskie, według drugiej – litewsko-białoruskie z akcentem na ziemie Białorusinów.

Litwini w dwudziestoleciu międzywojennym, w okresie radzieckim i po odzyskaniu niepodległości nie mieli jasnej odpowiedzi na pytanie gdzie była pierwsza stolica Litwy. Szukano jej na Litwie właściwej, ponieważ uważano ją za rdzeń państwa. Wśród proponowanych miast są Kiernów, Wilno, Troki i Woruta. Šapoka i wielu innych twierdzili, że w całej Europie w początkowym etapie kształtowania się państw nie było stałych stolic. Władca musiał prowadzić wiele wojen, dlatego ciągle podróżował i stolica była tam, gdzie się zatrzymywał.

Na Litwie taka sytuacja trwała do początku XIV w., kiedy to Giedymin uczynił Wilno stałym centrum swojego państwa.

Nie spotkałem ani jednego litewskiego historyka, który próbowałby dowieść, że stolicą Litwy w XIII w. był Nowogródek. Wychowankowie dwudziestowiecznych szkół litewskich nawet przez chwilę nie pomyśleliby, że tam mogłaby się ona znajdować. Nikt nic na ten temat nie mówi i nie pisze. Miasto to nie istnieje w litewskiej pamięci historycznej. Można by powiedzieć jeszcze więcej: dwudziestowieczny Litwin wychowany w duchu Šapoki przeżyłby szok, gdyby ktoś zaczął go przekonywać, że pierwszą stolicą Litwy było miasto białoruskie, a nie litewskie.

Zupełnie inna sytuacja jest na Białorusi. Białorusini od niepamiętnych czasów wiedzą, że stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego był Nowogródek. Ważniejszymi źródłami są historia Litwy napisana przez M. Stryjkowskiego (XVI w.) i latopis Hustyński (XVIII w.). Obaj określają stolicę w Nowogródku jako miejsce koronacji Mendoga. Obaj są też krytykowani przez historyków litewskich od okresu międzywojennego jako źródło późne i niepewne. Niektórzy białoruscy autorzy uważają, że Nowogródek był stolicą aż do 1323 r., kiedy to Giedymin przeniósł stolicę do Wilna.

Tę ostatnią opinię znalazłem między innymi w podręczniku szkolnym wydanym

PW 51.indb 930

2015-05-11 15:16:13

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

931

w 2001 r. (oczywiście nie jest to „oficjalny” podręcznik)40. Nigdzie ta ostatnia opinia nie została poparta odsyłaczami do wiarygodnych źródeł. Za każdym razem były to tylko rozważania i spekulacje, których żaden historyk litewski nie traktuje poważnie.

3. Jagiełło, Krewo i Witold Z punktu widzenia terytorialnego i politycznego, Wielkie Księstwo Litewskie w XIV i XV w. przeżywało okres największej potęgi. Posiadało ponad milion kilometrów kwadratowych, obejmujący terytorium dzisiejszej Litwy, Białorusi i Ukrainy, rozciągnięty od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego. Litwa dominowała nad książętami ruskimi, włączając ich jeden po drugim pod swoje panowanie. Na początku XV w. zakończyła się wojna z największym agresorem – państwem zakonu krzyżackiego, zagrażającym Litwie od końca XIII w. Na koniec wielki książę Jagiełło przetransformował Litwę z państwa pogańskiego w chrześcijańskie, zostając wybranym na króla Polski.

Czasy Jagiełły (1386–1432) były pierwszym okresem, kiedy Litwa pojawiła się na polskich mapach historycznych jako część jej przeszłości. Od tego momentu zaczyna się długa historia współpracy między dwoma państwami. Wielkie Księstwo Litewskie z tego okresu pokazane jest jako odrębne państwo ale połączone z Polską. Stanowi to zasadniczą różnicę z litewskimi mapami historycznymi.

Wielkie Księstwo Litewskie czasów Witolda (1392–1430) i w ogóle całego okresu do Unii Lubelskiej nigdy nie jest pokazane razem z Polską. W historiografii litewskiej XX w. WKL do unii lubelskiej jest traktowane jako państwo niezależne od Polski. Według litewskich historyków oba państwa były połączone jedynie unią personalną, co nie stanowi argumentu aby pokazywać Polskę i Litwę razem, bowiem faktyczne Litwa funkcjonowała jako byt suwerenny, mający nie tylko własną stolicę, granice i walutę ale i armię oraz politykę zagraniczną. Dwudziestowieczne interpretacje aktów w Krewie (1385), w Horodle (1412) i innych nigdy nie są traktowane jako inkorporacja albo długotrwałe połączenie Litwy z Polską41. Taka tradycja narodziła się w okresie międzywojennym, kiedy Polska była traktowana jako wróg numer jeden, trwając przez cały XX w. aż do dzisiaj.

Witold (pierwszy i jedyny „Wielki” władza Litwy) walczył z Jagiełłą i osiągnął faktyczną niezależność Litwy od Polski. Antagonizm wobec Polski i akcentowanie swej państwowości stymulowało tendencję aby nie pokazywać i nie podkreślać związków pomiędzy Polską i Litwą.

E. M i r o n o w i c z, Historia Białorusi. Podręcznik dla liceów ogólnokształcących, Białystok 2001.

41 Prawie w każdej historii Litwy dotyczącej XIV i XV wieku, wydrukowanej na Litwie w XX wieku – poczynając od Šapoki i zakończając pracami Kiaupy i Kiaupienė – jest podkreślone, że Litwa nie była częścią Polski, że to byli dwa odrębne państwa.

40

PW 51.indb 931

2015-05-11 15:16:13

932

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

Białoruski punkt widzenia jest podobny do litewskiego w tym, że Wielkie Księstwo jest zawsze traktowane jako odrębne od Polski państwo. Białorusinom jak i Litwinom, zależy na podkreśleniu, że ich państwowość i suwerenność trwała przez wiele wieków, ponieważ Litwa jest uważana za własne państwo. Widoczne są tu dwie istotne różnice mięczy białoruskimi i litewskimi mapami.

Pierwsza to tendencja podkreślania, że Żmudź nie należała do „prawdziwej” Litwy, tym samym pokazująca i akcentująca że trzonem państwa były terytoria teraźniejszej zachodniej Białorusi wraz z dzisiejszą wschodnią Litwą. Taka tendencja jest widoczna w historiografii białoruskiej XX w., w szczególności nacjonalistycznej oraz w popularno-historycznej literaturze. Całe Wielkie Księstwo było podzielone na województwa. Tylko Żmudź miała specyficzny status starostwa, albo księstwa (na przykład w tytulaturze króla Polski w XV–XVIII w.). Litewska historia akcentuje wspólną kulturę, język i religię Żmudzi i Litwy, Białorusini – inny status administracyjny i autonomię polityczną Żmudzi. Gdy Żmudź zostaje oddzielona, w Wielkim Księstwie Litewskim pozostaje tylko wąski pas na

Il. 5. Interpretacja polska.

Królestwo Polskie i Litwa pokazane na jednej mapie początku XVI w. Na Litwie ciężko znaleźć taką mapę, ponieważ Wielkie Księstwo zawsze pokazywane jest bez Polski, ze względu na inne podejście do unii personalnej między państwami. http://mapahistoryczna.gwo.pl: Państwo Polskie: Od Mieszka I do czasów współczesnych, Gdańsk 2014.

PW 51.indb 932

2015-05-11 15:16:13

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

933

Il. 6. Interpretacja białoruska.

Podobne do Litewskich map Wielkie Księstwo na początku XVI w. pokazane jest bez Polski. Ze względu różnic pomiędzy litewską a białoruską interpretacją, ważny szczegół polega na tym, że „rdzeń” państwa ukazany jest pomiędzy Wilniem i Mińskiem tj. w ziemiach zamieszkanych przez Słowian. Litwini podkreślają że ten „rdzeń” był bardziej za zachód. Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя, тэкст У. Арлова, мастак З. Герасімовіч, Martin (Słowacja) 2003, s. 101.

PW 51.indb 933

2015-05-11 15:16:13

934

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

zachodzie, zamieszkany przez mieszkańców litewskojęzycznych. To terytorium (około 80% państwa) zamieszkiwali przodkowie dzisiejszych Białorusinów.

Druga różnica polega na tym, że Białorusini często podkreślają, a także – przeciwnie do litewskich historyków – chętne pokazują na mapach XV–XVIII w., że Litwa, jako terytorium historyczne i jako rdzeń Wielkiego Księstwa, zajmowało dużą część dzisiejszej Białorusi (zachodnio-południowe ziemie) i jedynie wąski pas wschodni dzisiejszej Republiki Litewskiej. Taka interpretacja jest argumentowana faktem, że aż do początku XX w. w tym regionie Białorusi ludzie nazywali siebie Litwinami, co potwierdzają badania historyków42. Cała ta argumentacja czyni państwo więcej białoruskim, a mapy podkreślają to wizualnie.

4. Unia lubelska i Rzeczpospolita Polska „Tylko Polak może zaproponować Litwinowi świętowanie dnia 1 lipca, czyli podpisanie unii lubelskiej (1569), zwykły Litwin nigdy tego nie zaproponuje”.

W polskiej narracji narodowej ten fakt jest traktowany jako jedno z największych osiągnięć cywilizacji Polskiej. Od tej daty Polska jest prawdziwym hegemonem Europy Środkowo-Wschodniej. Z jednej strony powstała Rzeczypospolita „wielu narodów”, z drugiej – państwo to było zdominowane przez Polaków zarówno polityczne, jak i kulturalne. W Litewskiej tradycji historycznej było przeciwnie, przez długi czas, poczynając od S. Daukantasa (1793–1864), autora pierwszej historii Litwy w języku litewskim43, dominowała opinia, że unia lubelska oznaczała koniec litewskiej państwowości, określana nieraz jako katastrofa44. Więcej niż połowa dawnej Litwy (ziemie ukraińskie) została wówczas przyłączona do ekspansywnej Polski, Wielkie Księstwo stało się mniejsze od Polski nie tylko poprzez liczbę mieszkańców, ale i terytorialnie. Polityczne i kulturalne centrum Rzeczypospolitej ostateczne znalazło się w Krakowie i Warszawie. Procesy polonizacji i niszczenia litewskiej kultury stały się jeszcze szybsze. Dopiero w ostatnich dziesięcioleciach mają miejsce próby „rehabilitowania” unii. Polegają one na ukazaniu, że suwerenność litewska nie została całkowicie zlikwidowana (oddzielne finanse, armia, granice, statut itd.), a samo państwo stało się partnerem a nie integralną częścią Polski. W dodatku Polska wielokrotnie raz pomagała Litwinom obronić się od największego wroga – Moskwy45. Niestety, takie próby

O. Ł a t y s z o n e k, Od Rusinów Białych do Białorusinów, Białystok 2006.

Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių (1822 m.); Istorija žemaitiška (1838 m.); Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių (1845 m.); Pasakojimas apie veikalus lietuvių tautos senovėje (1850 m.).

44 E. G u d a v i č i u s, Lietuvos istorija, t. 1: Nuo seniausių laikų iki 1569 metų, Vilnius 1999.

45 Popularny reprezentatywny tekst, który dobrze ilustruje przykład takiego myślenia jest napisany przez Rimvydasa Petrauskasa, dziekana Wydziału Historycznego Uniwersytetu Wileńskiego: 42 43

PW 51.indb 934

2015-05-11 15:16:13

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

935

Il. 7. Interpretacja polska. „Rzeczpospolita Polska” – państwo Polskie w czasach swojej politycznej i kulturalnej potęgi.

Atlas historyczny Polski, Warszawa–Wrocław 1989, s. 72.

nie są zbyt skuteczne i w społeczności dominują wciąż antagonistyczne emocje wobec unii.

Na polskich mapach historycznych podkreślana jest obecność unii lubelskiej, w litewskich (jak i białoruskich) – bywa pomijana. W rezultacie, Polacy pokazują duże państwo, złożone z Korony i Wielkiego Księstwa. Nazywają ją Rzeczypospolitą, Rzeczypospolitą Polską albo po prostu „Polską”. Zwrócimy uwagę że słowo „Polska” dzisiaj mniej jest używane w porównywaniu z okresem do około 1990 r.

Coraz częściej nazwa „Polska” jest zastępowana „Rzeczpospolitą” lub „Państwem Polsko-Litewskim”, albo innymi terminami zmniejszającymi polonocentryzm.

Chociaż ostatnio Polacy demonstrują pragnienie pokazania wielokulturowość i odrębności różnych członków Rzeczypospolitej, Litwini nie przyjmują takiego podejścia i nie rysują map według polskiego modelu. Z nieznacznymi wyjątkami, Wielkie Księstwo po unii lubelskiej jest zawsze pokazywane bez Polski tj. jako odrębne państwo. Takie same tendencje są widoczne na mapach białoruskich, http://www.ldkistorija.lt/index.php?act=search#liublino-unija-arba-ko-verke-lietuviai-ir-lenkailiubline_fact_1443 ( 27-11-2014 )

PW 51.indb 935

2015-05-11 15:16:13

936

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

Il. 8. Interpretacja litewska.

Litwa po unii lubelskiej w litewskich i białoruskich atlasach historycznych najczęściej jest pokazywana bez Polski, jako suwerenne państwo. Ważny szczegół litewskiej interpretacji – zamiast pokazania Polski, na mapie widzimy całe Prusy, tzn. „Małą Litwę”. „Dzielenie administracyjne Wielkiego Księstwa Litewskiego po unii Lubelskiej” Lietuvos istorijos atlasas, Vilnius 2001, s. 18.

chociaż Polska nie jest tam aż tak radykalnie odrzucana. Przyczyna jest jednak ta sama – pokazanie suwerenność państwa i usunięcie cienia dominacji Polski.

Patrząc na polskie mapy historyczne możemy konstatować, że Rzeczpospolita Obojga Narodów dla polskiej tradycji historycznej jest „własnym” państwem. Litwa nie jest w nim czynnikiem centralnym, tylko prowincją integrowaną w polski świat. Dla Litwinów Rzeczpospolita nie jest „własnym” państwem. „Własnym” jest tylko jej część – Wielkie Księstwo Litewskie. Na Polskę patrzy się jako na obce państwo, tak jak było to od czasów Jagiełły do unii lubelskiej. Białorusini częściej niż Litwini pokazują Litwę razem z Polską w okresie od końca XIV do końca XVIII w. Można powiedzieć że przez Białorusinów Polska nie jest traktowana tak negatywnie jak przez Litwinów. Jest to zrozumiałe – Białorusini nie mieli tak nabrzmiałego konfliktu z Polakami jak Litwini, którego powodem było zajęcie Wilna przez Polaków po pierwszej wojnie światowej. Z drugiej strony, Białorusini, jak i Litwini, podkreślają, że to Wielkie Księstwo, a nie Polska czy

PW 51.indb 936

2015-05-11 15:16:13

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

937

Rzeczypospolita jest dla nich prawdziwą spuścizną historyczną. Pomimo tego, gdy chodzi o pokazanie konkretnych wojen, społecznych lub kulturowych procesów, Białorusini koncentrują się na dzisiejszych ziem białoruskich, „amputując” Żmudź, która nie jest traktowana jako część białoruskiego świata. Paralelnie, Litwini koncentrują się na etnograficznych ziemiach litewskich (włączając Żmudź) i chociaż nie pomijają zupełnie białoruskich miast i ziem, jednak nie akcentują tamtejszych procesów. Oczywiście, jest to spowodowane specyfiką narracji narodowych, które mają tendencję retrospektywnego koncentrowania się na terytoriach dzisiejszych państw. Dostrzegając taką logikę, należy dodać, że częściej niż Polska, na litewskich mapach akcentowana jest obecność Prus.

Północna część tego państwa była zamieszkana przez ludność litewskojęzyczną, odbywały się tam ważne procesy litewskiej reformacji, została też wydrukowana pierwsza książka w języku litewskim (1547). Kultura narodowa w tym protestanckim kraju rozwijała się szybciej i energiczniej niż na katolickiej i spolonizowanej Litwie.

Chociaż Polacy traktują Litwe po roku 1569 jako integralną część polskiej cywilizacji, zawsze (w szczególności w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci) oznaczają granicę pomiędzy Wielkim Księstwem i Koroną. Jest tylko jeden okres, kiedy ta granica znika – od uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 r. po upadek państwa w 1795 r. Konstytucja unifikowała państwo eliminując suwerenność Wielkiego Księstwa i integrując wszystkie ziemie Rzeczypospolitej w jedne państwo – Polskę. Oczywiście, Litwini i Białorusini wiedzą o tej Konstytucji, ale nigdy oni nie odstępują od pokazywania odrębności Wielkiego Księstwa.

W przeciwieństwie do Polaków, na mapach powstania kościuszkowskiego 1794 r., rysowanych przez Białorusinów i Litwinów zawsze widoczna jest granica między Litwą i Koroną. Argumentem jest stwierdzenie „Zaręczenia wzajemnego Obojga Narodów”, aktu przyjętego przez Polaków i Litwinów kilka miesięcy po obwieszczeniu słynnej Konstytucji (20 października 1791 r.). Zgodnie z tym dokumentem, suwerenność i odrębność terytorium Litwy była zachowana.

Ciekawe że proces rozbiorów Rzeczypospolitej (1772–1795) w litewskich i białoruskich mapach pokazany jest jako tragedia nie tylko Wielkiego Księstwa ale i Polski. Zawsze terytorium podzielone przez zaborców obejmuje nie tylko Litwę, ale także Polskę.

PW 51.indb 937

2015-05-11 15:16:13

Il. 9. Próby ujęcia wschodniej Litwy, zamieszkałej przez różne narodowości do połowy XX wieku:

a) Interpretacja polska: akcentowani są mieszkańcy mówiący po polsku w XIX w. Atlas historyczny Polski, Warszawa–Wrocław 1989, s. 110.

b) Interpretacja białoruska: pokazywane jest terytorium zamieszkane przez Białorusinów w Kraju Wileńskim (mapa 1903 r. reprodukowana w dzisiejszych książkach historycznych), Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя, s. 277.

PW 51.indb 938

2015-05-11 15:16:14

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

939

c) Interpretacja litewska: aby argumentować pretensjie do terytorium, akcentowane jest, że na początku kraj ten był zamieszkany przez Litwinów, tylko później asymilowany. Mapa pokazuje proces slawizacji od połowy XVII wieku do drugiej wojny światowej. Lietuvos istorijos atlasas, Vilnius 2001, s. 43.

PW 51.indb 939

2015-05-11 15:16:14

Il. 10. Międzywojenne pretensje do Wilna:

a) Interpretacja litewska: „Kraj Wileński” – terytorium traktowane przez Litwinów jako okupowane przez Polskę, nigdy nie pokazywane na mapach polskich i białoruskich. Wilno pokazane jako białoruskie miasto. Lietuvos istorijos atlasas, Vilnius 2001, s. 43.

b) Interpretacja polska: „Litwa Środkowa” – terytorium inkorporowane do Polski w 1922 r.

Fakt przez Litwę nigdy nie uznany i nigdy nie pokazywany na mapach. Atlas historyczny Polski, Warszawa–Wrocław 1989, s. 44–45.

PW 51.indb 940

2015-05-11 15:16:14

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

941

c) Interpretacja białoruska: etnograficzna mapa Białorusi – od początku XX w. reprodukowana do dzisiaj tylko i wyłącznie w białoruskich mapach i książkach historycznych. Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя, Martin 2003, s. 317.

5. Kraj Wileński i Litwa Środkowa W regionie Europy Środkowo-Wschodniej nowoczesny naród narodził się w XIX w. W Polsce proces ten był o wiele szybszy w porównywaniu do Litwy. Na Litwie – szybszy niż na Białorusi. Różne prędkości narodotwórczych procesów, niejednolite kulturowo oraz narodowo terytorium, w szczególności na wielkim obszarze między Wilnem a Grodnem, powodowało pojawienie się dużych grup ludności z nieokreśloną identyfikacją („tutejsi”). Terytoria te stały się obiektem sporu różnych narracji. Pokazując ten region na mapach historycznych, Litwini akcentują element litewski, Białorusini – białoruski, Polacy – polski. W rezultacie – każdy naród ma swoje pretensje do tych samych terytoriów.

Na początku XX w. każdy naród rysował granice swojego etnograficznego państwa. Polacy mieli ambicje obejmujące Litwę, dużą część Ukrainy i Białorusi. Po drugiej wojnie światowej granice „Wielkiej Polski” zostały zapomniane i nie funkcjonowały ani w pamięci narodowej ani w narracjach narodowych. Zniknęły pretensje do Litwy „Kowieńskiej” oraz Ukrainy i Bia-

PW 51.indb 941

2015-05-11 15:16:15

942

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

łorusi, które zostały inkorporowane do Związku Radzieckiego. Inna sytuacja miała miejsce na Litwie. Po zajęciu Wilna przez Polskę w 1920 r., Litwa nie pogodziła się ze stratą historycznej stolicy. Faktyczna granica pomiędzy państwami, przez Litwinów nazywana „linią demarkacyjną”, nie była uznawana.

Litwini trzymali się poglądu, że prawdziwe terytorium Litwy jest o wiele większe, tylko jego wschodnia część z Wilnem, Grodnem, Suwałkami, Lidą, Oszmianą, Mołodecznem oraz Brasławiem były tymczasowo okupowane przez Polskę. Taka mapa Litwy, nazywana „etnograficzną” albo „faktyczną w roku 1920” (przed aktem Żeligowskiego i zajęciem Wilna przez Polaków) nadal była drukowana. Cała strefa „okupowana” przez Polskę do dzisiaj jest nazywana Krajem Wileńskim. Tylko jego część (około jednej trzeciej) Stalin przyznał Litwie w 1939 r. Oczywiście na białoruskich i polskich mapach nie widnieje pojęcie „Kraju Wileńskiego” i nigdy ta litewska interpretacja nie jest pokazywana na mapach. Przeciwnie, na Polskich mapach historycznych część „Kraju Wileńskiego” jest nazywana „Litwą Środkową”. Jest to terytorium, na którym po „inwazji” Żeligowskiego był prowadzony plebiscyt opowiadający się za dołączeniem do państwa polskiego (1922 r.). Oczywiście terminu i terytorium „Litwy Środkowej” nie znajdziemy w litewskich mapach, ta sprawa jest traktowana jako nielegalna, jako przestępstwo wobec prawa międzynarodowego i państwa litewskiego. Również Białorusini mają swoje ambicje co do Wilna i w swoich mapach „etnograficznych” rysowanych przez cały XX w. zawsze włączają to miasto do Białorusi. Bez wątpienia, Wilno co najmniej od XV w. było najważniejszym miastem dla kultury białoruskiej, nie mówiąc już, że było stolicą państwa, które jest uważane jest za „swoje”.

Zakończenie Czy można narysować atlas historyczny, w którym region historycznej Litwy byłby pokazany obiektywnie, tak żeby odpowiadał narracjom narodowym wszystkich dziedziczących państw i który stałby się wspólny dla Litwinów, Białorusinów i Polaków?

Gdzie znajdowała się pierwsza stolica Wielkiego Księstwa – w Nowogródku (interpretacja białoruska) czy Kiernowie, albo po prostu „miejscu nieznanym” (litewska interpretacja)? Jak narysować początki państwa w XIII w. – zaznaczyć tylko litewskie ziemie czy także białorusko-litewskie? Co zrobić z czasami Witolda Wielkiego i Jagiełły – czy po Krewie Litwę należy pokazywać jako partnera Polski (interpretacja polska) czy jako samodzielne państwo, bez ściślejszych związków ze swoim zachodnim sąsiadem (interpretacja litewska). Jak na mapach interpretować unię lubelską – jako realną unię, kiedy Litwa stała się częścią Rzeczypospolitej, której stolica, polityczne i kulturowe centrum znajdowało

PW 51.indb 942

2015-05-11 15:16:15

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

943

się w Krakowie i Warszawie (wersja polska), czy jako działanie „agresywnych” Polaków, w którym jednak Wielkie Księstwo zachowało swoją polityczną, kulturową i ekonomiczną suwerenność (interpretacja litewska i w jakimś stopniu białoruska). Jak na tej „obiektywnej” mapie pogodzić litewski punkt widzenia (i nie tak radykalny białoruski), który nie chce pokazywać Polski – „obcego” kraju – na jednej mapie z Litwą w XV–XVIII w. z interpretacją polską, która traktuje Litwę jako „swoją” prowincję? Mówiąc o wieku XX czy można „obiektywnie” i bezstronne pokazać na mapie sytuację wileńską, która by była przyjęta przez wszystkie trzy strony? Jak pokazać wielonarodowościowość tego regionu, kiedy każda narracja narodowa traktuje te ziemie jako istotną część swej kulturowej i politycznej przeszłości?

Ponieważ historia Wielkiego Księstwa Litewskiego jest tak różnie interpretowana, daje to możliwość jeszcze lepiej zrozumieć fenomen tego państwa. Miejsce występowania wielu kultur, identyfikacji i religii, stwarzające idealne środowisko w zachowaniu i rozwoju wszelkich osobliwości. Dzięki tolerancyjnej naturze społeczeństwa nie dochodziło do gwałtownego wyniszczenia jednych grup przez inne. W rezultacie w XXI w. obecne są aż trzy narody, które swoje polityczne i kulturowe korzenie łączą z Wielkim Księstwem. Wszystkie trzy posiadają tu swoje miasta, regiony, linie „demarkacyjne”, a także „swoje” i „obce” obszary.

Czasem elementy te zbiegają się (najlepszy przykład Wilno i jego region), czasem się rozchodzą (np. interpretacja Żmudzi). Powierzchownie patrząc, powoduje to konflikty i niedorozumienia, jeżeli jednak spojrzeć głębiej, różnice na mapach pokazują wielowątkowość dawnej Litwy.

Różne interpretacje historii widniejące na mapach wiele też mówią o dzisiejszych narodach i ich zachowaniu wobec sąsiadów. Widać, że Polska trzyma się roli regionalnego lidera, włączając całe dziedzictwo byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów do swojej narracji. Patrząc na polskie mapy historyczne, państwo to występuje jako hegemon, przywłaszczający sobie przeszłość Litwy i Białorusi, w szczególności XVI–XVIII w. Narracja polegająca na wyznaczeniu kontynuacji w schemacie: I Rzeczpospolita, II Rzeczpospolita i III Rzeczpospolita wyraźnie to ilustruje. Między państwem dzisiejszym a państwem z XVII w. polska narracja historyczna widzi logiczne kontinuum. Taka interpretacja jest ukorzeniona w dzisiejszej Konstytucji (1997) Polski.

W ciągu ostatnich pół tysiąca lat Litwa i Białoruś trwają w pozycji obronnej, w pozycji słabszego. Litwini czują tradycyjnie antagonizm wobec Polski i bronią Wielkie Księstwo od jakichkolwiek pretensji sąsiadów. W historycznej narracji nadal widać próby zredukowania roli Polski w historii Litwy. Z takiej perspektywy patrząc polski punkt widzenia możemy nazwać „dominującym, uniwersalistycznym i integrującym”, litewski – „broniącym, partykularystycznym i dzielącym”. Litwini nie widzą ciągłości pomiędzy Rzeczpospolitą Obojga

PW 51.indb 943

2015-05-11 15:16:15

944

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

Narodów a Republiką Litewską z XX w. Kontynuacja jest jednak widoczna między Wielkim Księstwem i Republiką Litewską. Podobnie do Polski Litwa ukorzeniła swoje pretensje do dziedzictwa WKL w dzisiejszej Konstytucji, której pierwsze zdanie mówi o tym, że to Litwini stworzyli Wielkie Księstwo.

W końcu XX w. nowo stworzone państwo białoruskie też zaczęło poszukiwać swoich korzeni w Wielkim Księstwie. Obecnie powoduje to konflikt w stosunkach białorusko-litewski, w którym Litwa jako państwo od wielu lat dominuje nad przeszłością Wielkiego Księstwa, podobne jak Polska nad tradycją Rzeczypospolitej.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 51.indb 944

2015-05-11 15:16:15

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

945

SANTRAUKA Rūstis KAMUNTAVIČIUS, Praeities interpretacija: lietuviški, lenkiški ir baltarusiški istoriniai žemėlapiai Ar galima sukurti bendrą istorijos atlasą lietuviams, baltarusiams ir lenkams? Kuriame istorinės Lietuvos ribos būtų pavaizduotos objektyviai, arba taip, jog atitiktų visų šių šalių nacionalines istorijos interpretacijas? Kaip pažymėti pirmąją LDK sostinę Naugarduką (baltarusiškai) arba Kernavę, ar tiesiog „nežinomą vietovę” (lietuviška interpretacija). Kaip pavaizduoti valstybės kūrimosi pradžią, jos branduolį, XIIIa. – žymėti tik lietuviškas žemes ar baltarusių-lietuvių? Ką daryti su Vytauto Didžiojo ir Jogailos laikais (XIV–XV a.) – ar po Krėvos unijos Lietuva bus vaizduojama kaip Lenkijos partnerė (Lenkiška interpretacija) ar kaip savarankiška valstybė, be partnerystės su savo vakariniu partneriu pripažinimo (Lietuviška interpretacija). Kaip žemėlapyje interpretuoti Liublino uniją 1569 m. – kaip realią uniją, kuomet Lietuva tapo Respublikos su politiniais ir kultūriniais centrais Varšuvoje ir Krokuvoje dalimi (Lenkiška versija), ar kaip dėl „agresyvių” lenkų sumažėjusią, bet savo politinę, kultūrinę ir ekonominę nepriklausomybę išsaugojusią valstybę (lietuviška ir iš dalies baltarusiška interpretacija).

Kaip tame „objektyviame: žemėlapyje sutaikyti lietuvišką (ir ne tokią radikalią baltarusišką) poziciją, kuri nenori vaizduoti Lenkijos – „svetimos” šalies – bendrame žemėlapyje su Lietuva XV–XVIII a. ir lenkišką interpretaciją kuri traktuoja Lietuvą kaip „savo” provinciją?

Kalbant apie XX a. ar galima „objektyviai” ir nešališkai parodyti žemėlapyje konfliktą dėl Vilniaus, kuris būtų priimtinas visoms trims pusėms? Kaip pavaizduoti daugiatautiškumą to regiono, kuomet kiekviena nacionalinė istorija tą regioną laiko svarbia savo politinės ir kultūrinės praeities dalimi?

Tai, jog Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės istorija yra taip skirtingai interpretuojama suteikia galimybę geriau suprasti tą valstybę. Skirtingos žemėlapių interpretacijos daug pasako apie šiandienines tautas ir jų elgesį su kaimynais. Lenkija laikosi regiono, apimančio buvusią ATR, lyderės vaidmens, šios valstybės sukūrimą laikydama savo palikimo dalimi. Ši interpretacija yra įsišaknijusi dabartinės Lenkijos konstitucijoje (1997). Paskutinius penkis šimtus metų Lietuva ir Baltarusija yra silpnesnėse, gynybinėse pozicijose. Tradiciškai lietuviai jaučia priešiškumą lenkams ir gina LDK nuo bet kokių kaimynų pretenzijų. Istorijos interpretacijoje vis dar matoma bandymų sumažinti Lenkijos vaidmenį Lietuvos istorijoje.

Taip žiūrint lenkišką poziciją galima vadinti „dominuojančia, universalia ir apjungiančia”, lietuviška – „ginančia, dalijančia ir skaldančia”.

Lietuviai nemato tęstinumo tarp Abiejų Tautų Respublikos ir Lietuvos Respublikos XX a. Tačiau matomas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės tęstinumas Lietuvos Respublikoje. XX a. pr. naujai sukurta Baltarusių valstybė irgi pradėjo ieškoti savo šaknų buvusioje LDK. Šiandien tai iššaukia konfliktą lietuvių baltarusių santykiuose, nes Lietuva, kaip valstybė, daugybę metų dominuoja interpretuodama LDK praeitį, panašiai kaip Lenkija ATR.

РЭЗЮМЭ Русьціс КАМУНТАВІЧУС, Інтэпрэтацыя мінуўшчыны: літоўскія, польскія і беларускія гістарычныя мапы Ці можна стварыць гістарычны атляс, які быў бы агульным для літоўцаў, беларусаў і палякаў? У якім рэгіён гістарычнай Літвы быў бы паказаны аб’ектыўна, альбо так, каб ён адпавядаў нацыянальным поглядам усіх гэтых дзяржаваў? Як абазначыць першую сталіцу Вялікага Княства – Наваградак ці Кернава альбо ўвогуле «невядомы горад» (літоўская інтэрпрэтацыя)? Як акрэсьліць зараджэньне дзяржавы, ядро, у ХІІІ стагоддзі – абазначыць толькі літоўскія землі ці беларускалітоўскія? Што рабіць з часамі Вітаўта Вялікага і Ягайлы (XIV–XV стагоддзе) – ці будзе пасьля Крэва Літва паказаная як польскі партнэр (польская інтэрпрэтацыя) альбо як самастойная дзяржава, без адлюстраваньня партнэрства са сваім заходнім суседам (літоўская інтэрпрэтацыя). Як на мапах інтэрпрэтаваць Люблінскую ўнію 1569 г. – як рэальную ўнію, калі Літва стала часткай Рэчы Паспалітай, сталіца каторай, палітычны і культурны цэнтар быў у Кракаве і Варшаве (польская вэрсія), ці як дзяржаву абмежаваную «агрэсіўнымі» палякамі, але, якая захавала і ўратавала свой палітычны, культурны і эканамічны сувэрэнітэт (літоўская і ў нейкая ступені беларуская

PW 51.indb 945

2015-05-11 15:16:15

946

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

інтэрпрэтацыя). Як на гэтай «аб’ектыўнай» мапе сумясьціць літоўскую (і не такую радыкальную беларускую) пазыцыю, каторая ня хоча паказваць Польшчу – «чужую» краіну – на адной мапе зь Літвой у XV–XVIII стагоддзі, з польскай інтэрпрэтацыяй, якая трактуе Літву як «сваю» правінцыю? Ці можна, гаворачы аб ХХ стагоддзі, «аб’ектыўна» і непрадузята паказаць на мапе канфлікт вакол Вільні, які быў бы прыняты ўсімі трыма бакамі? Як паказаць шматнацыянальнасьць гэтага рэгіёну, калі кожная нацыянальная нарацыя трактуе гэтыя землі як істотную частку сваёй культурнай і палітычнай мінуўшчыны? Той факт, што гісторыя Вялікага княства інтэрпрэтуецца настолькі па-рознаму, дае магчымасьць лепей зразумець гэтую дзяржаву. Розныя інтэрпрэтацыі на гістарычных мапах таксама шмат кажуць аб сёньняшніх нацыях і іх паводзінах у адносінах да суседзяў. Бачна, што Польшча трымаецца ролі рэгіянальнага лідэра, уключаючы ўсю спадчыну былой Рэчы Паспалітай абодвух народаў да свайго здабытку. Такая інтэрпрэтацыя зафіксаваная ў сёньняшняй Канстытуцыі (1997 г.) Польшчы. Напрацягу апошніх паўтысячы гадоў Літва і Беларусь былі ў абарончай пазыцыі, у становішчы слабейшага. Літоўцы, традыцыйна, адчуваюць антаганізм датычна Польшчы і абараняюць Вялікае Княства ад любых прэтэнзіяў суседзяў. У гістарычнай нарацыі надалей бачныя спробы абмежаваньня ролі Польшчы ў гісторыі Літвы. З гэтага пункту гледжаньня, польскае бачаньне мы можам назваць «дамінуючым, унівэрсальным і інтэгруючым», літоўскае – тым, якое «бароніць, партыкулярыстычнае і дзяліць». Літоўцы ня бачаць сувязі паміж Рэччу Паспалітай абодвух народаў і Літоўскай Рэспублікай ХХ стагоддзя. Такая сувязь, аднак, ёсьць паміж Вялікім Княствам і Літоўскай Рэспублікай. У канцы ХХ стагоддзя новаствораная беларуская дзяржава таксама пачала шукаць свае карані ў Вялікім Княстве. Сёньня гэта выклікае канфлікт ў беларуска-літоўскіх дачыненьнях, дзе Літва, як дзяржава, напрацягу многіх гадоў дамінуе над мінулым Вялікага Княства, таксама як Польшча над Рэччу Паспалітай.

РЕЗЮМЕ Рустіс КАМУНТАВІЧЮС, Інтерпретація минулого: історичні карти Литви, Польщі та Білорусі Чи це можливо створити історичний атлас, який міг би бути спільним для литовців, білорусів і поляків? В котрому регіон історичної Литви був об’єктивно представлений, або так, щоб він відповідав усім національним дискурсам тих держав? В позначити першу столицю Великого князівства – Новгородок (білоруською мовою) або Кернаве, або ж просто «не відоме» місце (литовська інтерпретація)? Як намалювати початки держави, ядро, в тринадцятому столітті – намалювати лише литовські землі чи білорусько-литовські? Що робити з часами Вітаутаса Великого і Ягелли (XIV–XV століття) – чи після Кревської унії Литва буде представлена як польський партнер (польська інтерпретація), чи в якості незалежної держави, без вказівки співпраці з її західним партнером (литовська інтерпретація). Як на картах інтерпретувати Люблінську унію 1569 р. – як реальний союз, коли Литва була частиною Речі Посполитої, якої столицею, політичний і культурний центр були у Кракові та Варшаві (польська інтерпретація), або, як «агресивними» поляками зменшена держава, котра зберегла свій політичний, культурний та економічний суверенітет і врятувала державність (литовська і до деякої міри білоруська інтерпретація). Як на тій «об’єктивній» карті примирити становище Литви (і не таке радикальне Білорусі), котра не бажає показувати Польщу – «чужу» державу – на одній карті з Литвою в п’ятнадцятому і вісімнадцятому століттях, з польським становищем, що трактує Литву як «свою» провінцію? Говорячи про ХХ століття – чи можемо ми мати «об’єктивний» і неупереджений погляд на карту з Вільнюським конфліктом, котрий присвоюють собі всі три сторонами? Як показати багато національність того регіону, коли кожен національний дискурс співвідносить ту землю з важливою частини свого культурного і політичного минулого? Факт того, що інтерпретація історії Великого князівства настільки диференційована, дозволяє краще зрозуміти цю державу. Різні трактування історичних карт також багато чого можуть сказати про сьогоднішній нації і їх поведінку по відношенню до своїх сусідів.

PW 51.indb 946

2015-05-11 15:16:15

LITEWSKIE, POLSKIE I BIAŁORUSKIE MAPY HISTORYCZNE

947

Можна побачити, що Польща утримує роль регіонального лідера, включаючи всю спадщину колишньої польсько-литовської Співдружності до своєї національної спадщини. Ця інтерпретація корениться в сучасній Конституції (1997) Польщі. Протягом останніх п’ятиста років, Литва і Білорусь знаходяться в оборонній позиції, у більш слабкій позиції. Литовці, традиційно, відчувають антагонізм в стосунку до Польщі і захищають Велике князівство від всяких претензій сусідів. В історичній традиції до сьогодні відчуваються спроби зменшення ролі Польщі в історії Литви. З цієї точки зору, ми можемо назвати польську точку зору «домінуючою, універсалістською та інтеграційною», а литовську – «тією, котра захищається, партикуляристською і поділяючою». Литовці не бачать нічого спільного між Річчю Посполитою та Литовською Республікою двадцятого століття. Таке спільне, однак, спостерігають між Великим князівством та Литовською Республікою. Наприкінці двадцятого століття, новостворена білоруська держава також почала шукати свої корені у Великому князівстві. Сьогодні, це викликає конфлікт у відносинах між Білоруссю та Литвою, де Литва, як держава, протягом багатьох років домінує над минулим Великого князівства, аналогічно як Польща над минулим Речі Посполитої.

РЕЗЮМЕ Рустис КАМУНТАВИЧЮС, Интерпретация прошлого: исторические карты Литвы, Польши и Беларуси Можно ли нарисовать исторический атлас, который был бы общим для литовцев, белорусов и поляков? Такой, в котором историческая область Литвы была бы объективно показана, или так, чтобы он соответствовал всем национальным наррациям тех государств? Как означить первую столицу Великого княжества – Новогрудок (по белорусский) или Kernavė или просто «не известное» место (литовский перевод)? Как нарисовать происхождение государства, ядро, в тринадцатом веке – назначить только литовские земли или белорусско-литовские? Что делать с временем Витаутаса Великого и Ягелло (XIV–XV века) – после Кревской унии показывать Литву, как польского партнера (интерпретация Польши), или в качестве независимого государства, без указания сотрудничества с ее западного партнером (интерпретация Литвы). Как интерпретировать карты 1569 г. Люблинской унии – как реальный союз, когда Литва была частью Республики, столицей которого, политическим и культурным центром был Краков и Варшава (польская версия), или, как «агрессивными» поляками уменьшенное, но сохранившее свой политический, культурный и экономический суверенитет и сохранившее государственность (литовская интерпретация и до некоторой степени белорусская). Как на той «объективной» карте примирить позицию Литвы (не так радикальную как Беларуси), которая не хочет показать Польши – «чужого» государства – на одной карте с Литвой в пятнадцатом и восемнадцатом веках, с польского интерпретацией, которая смотрит на Литву как «свою» провинции? Говоря о двадцатом веке – можно ли «объективно» показать и иметь объективный взгляд на то, как показать на карте вильнюсский конфликт, который был бы принят всеми тремя сторонами? Как показать многонациональность региона, когда каждая национальная наррация относится к этой земле в качестве важной части своего культурного и политического прошлого? Факт того, что интерпретация истории Великого княжества настолько отличается, позволяет лучше понять это состояние. Различные трактовки исторических карт также многое могут сказать о сегодняшних нациях и их поведении по отношению к своим соседям. Можно заметить, что Польша играет роль регионального лидера, в том числе ко всему наследию бывшего польско-литовского Содружества. Эта интерпретация укорененная в современной Конституции (1997 г.) Польши. Последние пятьсот лет, Литва и Беларусь находятся в оборонительной позиции, в позиции проигравших государств. Литовцы, традиционно, чувствуют антагонизм к Польше и защищают Великое княжество от каких-либо претензий соседей. Историческая наррация по-прежнему попытается уменьшить роль Польши в истории Литвы. С этой точки зрения, мы можем назвать это позицию с польского пункта зрения

PW 51.indb 947

2015-05-11 15:16:15

948

RŪSTIS KAMUNTAVIČIUS

«доминирующей, универсалистской и интеграционной», с литовского – «защищающейся, партикуляристичной и разделяющей». Литовцы не видят продолжение между Речью Посполитой и Литовской Республикой двадцатого века. Такое продолжение, однако, есть между Великим княжеством и Литовской Республикой. В конце двадцатого века, вновь созданное Белорусское государство также начало искать свои корни в Великом княжестве. Сегодня, это вызывает конфликт в отношениях между Беларусью и Литвой, где Литва, как страна, на протяжении многих лет доминирует в составе Великого княжества, аналогично тому, как Польша и Речь Посполита.

SUMMARY Rūstis KAMUNTAVIČIUS, Interpreting the Past: Historical Maps of Lithuania, Poland and Belarus Is it possible to paint a historical atlas which might be considered the common property of Lithuanians, Belarusians and Poles? Can the historical region of Lithuania be objectively shown, or in such a way as to correspond to the national narratives of all these nations on this map? What should the first capital city of the Grand Duchy be known as – Navahrudak (in Belarusian), Kernavė, or simply “place unknown” (the Lithuanian interpretation)? How should the country’s creation in the 13th century– its roots – be described? Should only the Lithuanian lands be distinguished? Or the Belarusian-Lithuanian land? What should be done with the times of Vytautus the Great and Jagiełło (14th–15th centuries)? After the Union of Krewa, should Lithuania be solely shown as the partner of Poland (the Polish interpretation) or as an independent country without any indication of its partnership with its eastern neighbour (the Polish interpretation)? How should the Union of Lublin of 1569 be interpreted on maps? As a real union, when Lithuania became a part of the Rzeczpospolita, whose capital, as well as political and cultural centres, was located in Krakow and Warsaw, or as a state, curtailed by the “aggressive” Poles, but with their political, cultural and economic sovereignty intact and statehood rescued (the Lithuanian, and to some degree Belarusian interpretation)? How should this objective map reconcile the Lithuanian position (and the not so radical Belarusian position), which refuses to show Poland – a “foreign” country – on the same map as Lithuania in the 15th–18th centuries, with the Polish interpretation, which treats Lithuania as its “own” province? Speaking of the 20th century, is it possible to “objectively” and impartially show the conflict over Vilnius on a map which would be acceptable to all three sides?

How can the multi-national character of the region be shown, when each national narrative treats these lands as an essential element of their cultural and political future?

It is a fact that the history of the Grand Duchy of Lithuania is so variously interpreted, that it allows better understanding of the nation. Different interpretations of historical maps also speak multitudes on contemporary nations and their behaviour in relation to their neighbours. It is obvious that Poland continues to act in the role of regional leader, adding the whole heritage of the Polish-Lithuanian Commonwealth to its own legacy. This interpretation is rooted in the modern day Constitution of Poland (1997). In the last 500 years, Lithuania and Belarus have taken a defensive position – a weaker one. Lithuanians traditionally feel antagonism towards Poland and defend the Grand Duchy against any and all grievances from its neighbours. Within the historical narrative, it is still possible to view attempts at reducing the role of Poland in the history of Lithuania. From this angle, the Polish viewpoint can be called “dominating, universalistic and integrating”, while the Lithuanian – “defensive, particularistic and divisive”.

Lithuanians do not see a continuation between the Polish-Lithuanian Commonwealth and the 20th century Republic of Lithuania. Nonetheless, such a continuation does exist between the Grand Duchy and the Republic of Lithuania. At the end of the 20th century, the newly created state of Belarus began to search for its roots in the Grand Duchy of Lithuania. Today, this is the cause of conflict in Belarusian-Lithuanian relations, where Lithuania as a state, prevails over the Grand Duchy’s past, much like Poland prevails over the Polish-Lithuanian Commonwealth’s past.

PW 51.indb 948

2015-05-11 15:16:15

PW 51.indb 949

2015-05-11 15:16:16

PW 51.indb 950

2015-05-11 15:16:17

Redakcja dziękuje za wsparcie i pomoc ze strony Studium Europy Wschodniej UW Kwartalnik PRZEGLĄD WSCHODNI Krakowskie Przedmieście 64, 00-322 Warszawa © Copyright by Studium Europy Wschodniej UW Redakcja: Studium Europy Wschodniej UW tel. 22 55 22 555, fax 22 55 22 222 Pałac Potockich, Krakowskie Przedmieście 26/28, PL 00-927 Warszawa e-mail: wydawnictwa.studium@uw.edu.pl Prenumerata, kolportaż (zob. III str. okładki)

PW 51.indb 951

2015-05-11 15:16:17

NASTĘPUJĄCE KSIĘGARNIE PROWADZĄ STAŁĄ SPRZEDAŻ „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO” KRAKÓW Księgarnia Skarbnica

Os. Centrum C1 bl. 1

LUBLIN Księgarnia Unwersytecka

Pl. M. Curie-Skłodowskiej 5

WARSZAWA Główna Księgarnia Naukowa im. Bolesława Prusa

Krakowskie Przedmieście 7

Warszawska Drukarnia Naukowa PAN

Śniadeckich 8

Ogólnopolski System Dystrybucji Wydawnictw Azymut Sp. z o.o.

G. Daimlera 2 02-460 Warszawa

›

KOWNO Humanitus

K. Donelaicio 52 (Uniwersytet Kowieński) WARUNKI PRENUMERATY TOMU XII (z. 45–48)

Prenumerata krajowa z wysyłką: Prenumerata z wysyłką za granicę:

120,- zł 200,- zł

WARUNKI PRENUMERATY TOMU XIII (z. 49–52) Prenumerata krajowa z wysyłką: Prenumerata z wysyłką za granicę:

150,- zł 200,- zł

Egzemplarze archiwalne można nabywać za pośrednictwem redakcji wg powyższego cennika

ZAMÓWIENIA I WPŁATY / SUBSCRIPTIONS Wydawnictwo: „Przegląd Wschodni’’ ul. Krakowskie Przedmieście 64 00-322 Warszawa

PW 51.indb 952

Prenumerata, kolportaż: Studium Europy Wschodniej ul. Dobra 56/66 PL 00-312 Warszawa budynek BUW – p. 161 (I piętro) tel./fax 22 55 27 990 wydawnictwa.studium@uw.edu.pl

2015-05-11 15:16:17