Przegląd Wschodni 52

PRZEGLĄD WSCHODN I

Zeszyt 4 (52) Tom XIII Kwartalnik RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”: Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole † Bohdan Osadczuk, Berlin Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Richard Pipes, Cambridge, Mass.

Wojciech Roszkowski, Warszawa Elżbieta Smułkowa, Warszawa Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass.

Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa †Zbigniew Wójcik, Warszawa † Janusz Zawodny, Brush Prairie

PW_52.indb 953

REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

2015-08-03 17:19:33

Przegląd Wschodni № 52 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie graficzne, edytorskie i typograficzne: Jan Malicki Tłumaczenia – Studium: Turinys (Agnieszka Rembiałkowska); Зьмест (Mirosław Jankowiak); Зміст (Aleksander Skydan); Содержание (Aleksander Skydan); Contents (Bolesław Jaworski)

Sekretariat Redakcji: Michał Piekarski Abonament i sprzedaż: wydawnictwa.studium@uw.edu.pl Zeszyt zamknięto xii/2014, wydano drukiem xii/2014, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” Wyd. PRZEGLĄD WSCHODNI. Jan Malicki Wersja drukowana „Przeglądu Wschodniego” jest jego wersją pierwotną

52

PW_52.indb 954

2015-08-03 17:19:33

Informuję niniejszym, iż „Przegląd Wschodni” obecnie nie uczestniczy oraz nie ubiega się o udział w systemie punktacji czasopism.

Jan Malicki redaktor

PW_52.indb 955

2015-08-03 17:19:33

PW_52.indb 956

2015-08-03 17:19:33

SPIS RZECZY Nagrody Przeglądu Wschodniego 2011 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2011 w kategorii Dzieła Krajowe – Łukasz Adamski (laudacja: Adolf JUZWENKO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 977 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2011 w kategorii Dzieła Krajowe – Arkadiusz Janicki (laudacja: Tadeusz CEGIELSKI) . . . . . . . . . . . . . 980 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2011 w kategorii Dzieła Zagraniczne – Rudolf Pichoja (laudacja: Włodzimierz MARCINIAK) . . . . . . . . . . 984 Nagroda Specjalna Przeglądu Wschodniego 2011 – Wojciech Materski (laudacja: Adam Daniel ROTFELD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 988 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2011 im. Aleksandra Gieysztora – Andrzej Przewoźnik – pośmiertnie (laudacja: Władysław BARTOSZEWSKI) . 990 Nagrody Przeglądu Wschodniego 2012 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2012 w kategorii Dzieła Krajowe – Anna Engelking (laudacja: Lech MRÓZ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2012 w kategorii Dzieła Zagraniczne – Swietłana Mulina (laudacja: Wiktoria ŚLIWOWSKA) . . . . . . . . . . . 996 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2012 w kategorii Dzieła Zagraniczne – Wasyl Haniewicz (laudacja: Antoni KUCZYŃSKI) . . . . . . . . . . . . . 999 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2012 w kategorii Dzieje Polaków na Wschodzie – Helena Krasowska (laudacja: Elżbieta SMUŁKOWA) 1003 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2012 w kategorii Popularyzacja Tematyki Wschodniej – Agnieszka Biedrzycka (laudacja: Grzegorz MAZUR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007 Nagroda Specjalna Przeglądu Wschodniego 2012 – Stanisław Alexandrowicz (laudacja: Andrzej RACHUBA) . . . . . . . . . . . . . . . 1010 Nagroda Specjalna Przeglądu Wschodniego 2012 – Jerzy Kowalczyk (laudacja: Stanisław MOSSAKOWSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1013

A R T Y K U ŁY Alain BESANÇON, Wschodnie granice Europy. Casus Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1017 * Remigiusz FORYCKI, Astolphe de Custine i jego „Rosja w roku 1839” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029 Roman JURKOWSKI, Działalność Piotra Stołypina w guberni kowieńskiej w latach 1889–1902. Próba bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1059 957

PW_52.indb 957

2015-08-03 17:19:33

Maciej MATWIJÓW, Wkład polskiego środowiska we Lwowie w rozwój humanistyki polskiej po II wojnie światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079 Edward RÓŻYCKI, Profesor Mieczysław Gębarowicz (1893–1984) w nauce i kulturze polskiej. Kilka uwag na kanwie monografii Macieja Matwijowa o polskim uczonym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1097 D O K U M E N T Y I M AT E R I A ŁY

Helena KRASOWSKA, Polacy na południowo-wschodniej Ukrainie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1121 Mieczysław JACKIEWICZ, Blinstrubowie i Janczewscy z Blinstrubiszek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1133 Stefan PASTUSZEWSKI, Przepustka staroobrzędowców do polskiej historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1147 Paweł MIELCZAREK, „Biblioteka Pstrykońska” . . . . . . . . . 1161

RECENZJE Renata Król-Mazur, Działalność polityczna arcybiskupa Józefa Teofila Teodorowicza w latach 1888–1923, Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne, Kraków 2013 (Marcin TYSZKA) . . . . . . . . . . . . . . . 1175 Tomasz Sommer, Operacja Antypolska NKWD 1937–1938. Geneza i przebieg ludobójstwa popełnionego na Polakach w Związku Sowieckim, Warszawa 2014 (Mikołaj IWANOW) . . . . . . . . . . . . 1179 Krzysztof Żęgota, Diaspora polska w Obwodzie Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, Toruń 2014 (Marcin WAKAR) . . . . . . . . . . 1181 K S I Ą Ż K I N A D E S Ł A N E . . . . . . 1189 * WSTĘP DO ZESZYTÓW Nos 50–51. . . . . . . . . . . . . 1194 SPIS RZECZY ZESZYTÓW № 50 i № 51. . . . . . . . . . 1196

958

PW_52.indb 958

2015-08-03 17:19:33

TURINYS „Przegląd Wschodni” 2011 metų apdovanojimai Przegląd Wschodni 2011 metų apdovanojimas, kategorija Šalies darbai – Łukasz Adamski (laudacija: Adolf JUZWENKO) . . . . . . . . . . . . . . . . . 977 Przegląd Wschodni 2011 metų apdovanojimas, kategorija Šalies darbai – Arkadiusz Janicki (laudacija: Tadeusz CEGIELSKI) . . . . . . . . . . . . . 980 Przegląd Wschodni 2011 metų apdovanojimas, kategorija Užsienio darbai – Rudolf Pichoja (laudacija: Włodzimierz MARCINIAK) . . . . . . . . . 984 Przegląd Wschodni 2011 metų Specialusis apdovanojimas – Wojciech Materski (laudacija: Adam ROTFELD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 988 Aleksandro Gieysztoro vardo 2011 metų apdovanojimas – Andrzej Przewoźnik (po mirties) (laudacija: Władysław BARTOSZEWSKI) 990 „Przegląd Wschodni” 2012 metų apdovanojimai Przegląd Wschodni 2012 metų apdovanojimas, kategorija Šalies darbai – Anna Engelking (laudacija: Lech MRÓZ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 992 Przegląd Wschodni 2012 metų apdovanojimas, kategorija Užsienio darbai – Swietłana Mulina (laudacija: Wiktoria ŚLIWOWSKA) . . . . . . . . . 996 Przegląd Wschodni 2012 metų apdovanojimas, kategorija Užsienio darbai – Wasyl Haniewicz (laudacja: Antoni KUCZYŃSKI) . . . . . . . . . . . . 999 Przegląd Wschodni 2012 metų apdovanojimas, kategorija Lenkų darbai Rytuose – Helena Krasowska (laudacija: Elżbieta SMUŁKOWA) . . 1003 Przegląd Wschodni 2012 metų apdovanojimas, kategorija Rytų problematikos populiarinimas – Agnieszka Biedrzycka (laudacija: Grzegorz MAZUR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007 Przegląd Wschodni 2012 metų Specialusis apdovanojimas – Stanisław Alexandrowicz (laudacija: Andrzej RACHUBA) . . . . . . . . . . . . . . . . 1010 Przegląd Wschodni 2012 metų Specialusis apdovanojimas – Jerzy Kowalczyk (laudacija: Stanisław MOSSAKOWSKI) . . . . . . . . . . . . . 1013

STR AIPSNIAI Alain BESANÇON, Europos rytinės sienos. Rusijos atvejis . . . . . . 1017 * Remigiusz FORYCKI, Astolphe de Custine ir jo „Rusija 1839 metais” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029 Roman JURKOWSKI, Piotro Stolypino veiklos Kauno gubernijoje 1889–1902 m. apžvalga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1059 Maciej MATWIJÓW, Lvovo lenkų bendruomenės indėlis plėtojant lenkų humanitarinius mokslus po Antrojo pasaulinio karo . . . . . 1079 Edward RÓŻYCKI, Profesorius Mečyslavas Gembarovičius (Mieczysław Gębarowicz; 1893–1984) – lenkų mokslininkas 959

PW_52.indb 959

2015-08-03 17:19:33

ir kultūros veikėjas. Kelios pastabos perskaičius Macejaus Matvijuvo monografiją skirtą Mečyslovui Gembarovičiui . . . . . . 1097 D OK U M E N TA I I R M E DŽ AGA Helena KRASOWSKA, Lenkai Pietryčių Ukrainoje . . . . . . . . . . . . 1121 Mieczysław JACKIEWICZ, Blinstrubai ir Jančevskiai iš Blinstrubiškių . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1133 Stefan PASTUSZEWSKI, Kaip sentikiai atsirado lenkų istorijoje . 1147 Paweł MIELCZAREK, „Biblioteka Pstrykońska”(„Margojo arklio ordino biblioteka”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1161 RECENZIJOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175 ATSIŲSTOS KNYGOS . . . . . . . . . . . . . . . 1189 REDAKTORIAUS ŽODIS . . . . . . . . . . . . . . . . 1194 № 50 IR № 51 SĄSIUVINIŲ TURINYS . . . . . . . . . . 1196

960

PW_52.indb 960

2015-08-03 17:19:33

ЗЬМЕСТ Узн�����ды ��соп�с� „Przegląd Wschodni” 2011 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2011 у катэгорыі «Краёвыя працы» – Лук�ш Ад�мск� (пахва льная прамова: Адольф ЮЗВЭНКА) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 977 Узнагарода часопісу «Przegląd Wschodni» 2011 у катэгорыі «Краёвыя працы» – А��а���� Я����� (пахвальная прамова: Тадэвуш ЦЭГЕЛЬСКІ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 980 Узнагарода „Przegląd Wschodni” 2011 у катэгорыі «Замежныя працы» – Р������ П�х�� (пахвальная прамова: Уладзімеж МАРЦІНЯК) . . 984 Спэцыяльная ўзнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2011 – В����� М������� (пахвальная прамова: Адам РОТФЭЛЬД) . . . . . . . . . . . . . . . 988 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2011 імя Аляксандра Гейштара – А����� П��������� (пасьмяротна) (пахвальная прамова: Уладзіслаў БАРТАШЭЎСКІ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 990 Узн�����ды ��соп�с� „Przegląd Wschodni” 2012 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2012 у катэгорыі «Краёвыя працы» – А��� Эн�������� (пахвальная прамова: Лех МРОЗ) . . . 992 Узнагарода „Przegląd Wschodni” 2012 у катэгорыі «Замежныя працы» – Сь������� М����� (пахвальная прамова: Вікторыя СЬЛІВОЎСКА) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 996 Узнагарода „Przegląd Wschodni” 2012 у катэгорыі «Замежныя працы» – В����� Г���в�ч (пахвальная прамова: Антоні КУЧЫНЬСКІ) . . 999 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2012 у катэгорыі «Гісторыя палякаў на Ўсходзе» – Х����� К�������� (пахвальная прамова: Эльжбета СМУЛКОВА) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschod ni” 2012 у катэгорыі «Папулярызацыя Ўсходняй Тэматыкі» – А������ Б������� (пахвальная прамова: Гжэгож МАЗУР) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007 Спэцыяльная ўзнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2012 – С�������� А������������ (пахвальная прамова: Анджэй РАХУБА) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1010 Спэцыяльная ўзнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2012 – Е�� К�������� (пахвальная прамова: Станіслаў МАССАКОЎСКІ) . . . 1013

А Р Т Ы К УЛ Ы Ален БЭЗАНСОН, Усходнія межы Эўропы. Казус Расеі . . . . . . . 1017 * Рэмігіюш ФАРЫЦКІ, Астольф дэ Кусьцін і яго «Расея ў 1839 годзе» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029

961

PW_52.indb 961

2015-08-03 17:19:33

Роман ЮРКОЎСКІ, Дзейнасьць Пятра Сталыпіна ў Ковенскай губэрні ў 1889–1902 гг. Спроба балянсу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1059 Мацей МАТВІЯЎ, Унёсак польскага асяродку ў Львове ў разьвіцьцё польскай гуманітарыстыкі пасьля Другой сусьветнай вайны . 1079 Эдвард РУЖЫЦКІ, Прафэсар Мячыслаў Гэмбаровіч (1893–1984) у польскай навуцы і культуры. Некалькі заўвагаў з нагоды манаграфіі Мацея Матвіёва аб польскім навукоўцы . . . . . . . . 1097 Д А К У М ЕН Т Ы І М АТ ЕРЫ А Л Ы Хэлена КРАСОЎСКА, Палякі ў паўднёва-усходняй Украіне . . . . 1121 Мячыслаў ЯЦКЕВІЧ, Блінштубы i Янчэўскія з Блінструбішак . 1133 Стэфан ПАСТУШЭЎСКІ, Пропуск старавераў у польскую гісторыю . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1147 Павэл МЯЛЬЧАРЭК, «Бібліятэка Пстрыконьская» . . . . . . . . . . 1161 РЭЦЭНЗІІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175 ДАСЛАНЫЯ КНІЖКІ . . . . . . . . . . . . . . . 1189 АД РЭДАКТАРА . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1194 ЗЬМЕСТ СШЫТКАЎ № 50 і № 51 . . . . . . . . . . . . 1196

962

PW_52.indb 962

2015-08-03 17:19:33

ЗМІСТ Н������� ������������ „Przegląd Wschodni” 2011 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2011 в категорії Національні Праці – Лукаш Адамский (лаудація: Адольф ЮЗВЕНКО) . . . . . . . . 977 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2011 в категорії Національні Праці – Аркадіуш Яніцкі (лаудація: Тадеуш ЦЕГЄЛЬСКІ) . . . . . . 980 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2011 в категорії Закордонні Праці – Рудольф Пихоя (лаудація: Влодзімєж МАРЦІНЯК) . . . . . 984 Спеціальна нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2011 – Войцєх Матерскі (лаудація: Адам РОТФЕЛЬД) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 988 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2011 ім. Александра Гєйштора – Анджей Пшевознік (посмертно) (лаудація: Владислав БАРТОШЕВСКИЙ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 990 Н������� ������������ „Przegląd Wschodni” 2012 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2012 в категорії Національні Праці – Анна Энгелькинг (лаудація: Лех МРУЗ) . . . . 992 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2012 в категорії Закордонні Праці – Світлана Муліна (лаудація: Виктория СЛИВОВСКА) . . . . 996 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2012 в категорії Закордонні Праці – Василь Ханевич (лаудація: Антоні КУЧІНСКІ) . . . . . . . . 999 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2012 в категорії Історія поляків на Сході – Хелена Красовска (лаудація: Ельжбєта СМУЛКОВА) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2012 в категорії популяризація сходознавства – Агнєшка Бєджицка (лаудація: Гжегож МАЗУР) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2012 – Станіслав Александрович (лаудація: Анджей РАХУБА) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1010 Спеціальна нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2012 – Єжи Ковальчик (лаудація: Станіслав МОССАКОВСКІ) . . . . . . . . . . . . . . 1013

СТАТ Т І Ален БЕЗАНСОН, Східні кордони Європи. Приклад Росії . . . . . . 1017 * Ремігіуш ФОРИЦКІ, Астольф де Кюстін і його «Росія в 1839 році» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029 Роман ЮРКОВСКІ, Діяльність Петра Столипіна в каунаській губернії в 1889–1902 роках. Спроба рівноваги . . . . . . . . . . . . . 1059 Мацей МАТІВІЮВ, Внесок польської громади у Львові у розвитку польської гуманістики після Другої світової війни . . . . . . . . . 1079 963

PW_52.indb 963

2015-08-03 17:19:33

Едвард РУЖИЦЬКІ, Професор Мечислав Гембарович (1893–1984) у польській науці та культурі. Декілька зауважень на канві монографії Мацея Матвійова про польського вченого . . . . . . 1097 ДОК У М ЕН Т И ТА М АТ ЕРІ А Л И Гелена КРАСОВСЬКА, Поляки у південно-східних регіонах України . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1121 Мєчислав ЯЦКЕВИЧ, Блінструби і Янчевці з Блінструбішок . . 1133 Стефан ПАСТУШЕВСКІ, Перепустка старообрядників до польської історії . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1147 Павел МЄЛЬЧАРЕК, «Пстриконська бібліотека» . . . . . . . . . . . . 1161 РЕЦЕНЗІЇ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175 НАДІСЛАНІ КНИГИ . . . . . . . . . . . . . . 1189 ВІД РЕДАКТОРА . . . . . . . . . . . . . . . . . 1194 ЗМІСТ ЖУРНАЛІВ № 50 i № 51 . . . . . . . . . . . . . 1196

964

PW_52.indb 964

2015-08-03 17:19:34

СОДЕРЖАНИЕ Н������ ������� „Przegląd Wschodni” 2011 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2011 в категории Общепольские работы – Лукаш А да мский (похва льна я речь: А дольф ЮЗВЕНКО) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 977 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2011 в категории Общепольские работы – Аркадиуш Яницки (похва льная речь: Тадеу ш ЦЕГЕЛЬСКИ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 980 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2011 в категории Заграничные работы – Рудольф Пихоя (похва льная речь: Влодзимеж МАРЦИНЯК) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 984 Специальная награда журнала „Przegląd Wschodni” 2011 – Войцех Матэрски (похвальная речь: Адам РОТФЕЛЬД) . . . . . . . . . . . . . . . . . 988 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2011 им. Александра Гейштора – Анджей Пшевозник (посмертно) (похвальная речь: Владислав БАРТОШЕВСКИЙ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 990 Н������ ������� „Przegląd Wschodni” 2012 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2012 в категории Общепольские работы – Анна Энгелькинг (похвальная речь: Лех МРУЗ) . . . . . . . 992 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2012 в категории Заграничные работы – Светлана Мулина (похва льная речь: Виктория СЛИВОВСКА) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 996 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2012 в категории Заграничные рабо т ы – Васы ль Х аневи ч (пох ва л ьна я реч ь: А н т он и КУЧИНСКИ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 999 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2012 в категории История поляков на Востоке – Хелена Красовска (похвальная речь: Эльжбета СМУЛКОВА) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2012 в категории популяризации востоковедения – Агнешка Беджицка (похвальная речь: Гжегож МАЗУР) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2012 – Станислав Александрович (похвальная речь: Анджей РАХУБА) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1010 Специальная награда журнала „Przegląd Wschodni” 2012 – Ежи Ковальчик (похвальная речь: Станислав МОССАКОВСКИ) . . . . . . 1013

СТАТ ЬИ Ален БЕЗАНСОН, Восточные границы Европы. Случай России 1017 * Ремигиуш ФОРЫЦКИ, Астольф де Кюстин и его «Россия в 1839 году» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029

965

PW_52.indb 965

2015-08-03 17:19:34

Роман ЮРКОВСКИЙ, Деятельность Петра Столыпина в Каунасской губернии в 1889 –1902 годах. Попытка сбалансирования . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1059 Мацей МАТИВИЮВ, Вклад польской общины во Львове в развитие польской гуманистики после Второй мировой войны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079 Эдвард РУЖИЦКИ, Профессор Мечислав Гембарович (1893–1984) в польской науке и культуре. Некоторые замечания на канве монографии Мацей Матвийова о польском ученом . . . . . . . . . 1097 ДОК У М ЕН Т Ы И М АТ ЕРИ А Л Ы Хэлена КРАСОВСКА, Поляки в юго-восточной Украине . . . . . . 1121 Мечислав ЯЦКЕВИЧ, Семейство Блинструбов и семейство Янчевских из Блинструбишек . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1133 Стефан ПАСТУШЕВСКІ, Перепустка старообрядників до польської історії . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1147 Павел МЄЛЬЧАРЕК, «Пстриконська бібліотека» . . . . . . . . . . . . 1161 РЕЦЕНЗИИ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1175 ПРИСЛАННЫЕ КНИЖКИ . . . . . . . . . . . . 1189 ОТ РЕДАКТОРА . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1194 СОДЕРЖАНИЕ ЖУРНАЛОВ № 50 и № 51 . . . . . . . . 1196

966

PW_52.indb 966

2015-08-03 17:19:34

CONTENTS Alain Besançon, Eastern Borders of Europe: Russia’s Casus 1017 Many commentators on the future of Europe leave one question undefined – the future eastern borders of the territory. The following article is dedicated to shedding light on this controversial point, as practically no one is currently speaking about the eastern borders of Europe.

In the Middle Ages, Europe became visibly homogenous; the Eastern Roman Empire detached itself, while Africa came under the rule of Islam. Europe owes its uniformity to the Roman Catholic Church, which managed to absorb the whole Germanic world, but only a part of the Slavic world.

At the end of the 17th century, the eastern border of Europe looked as follows: the North was reigned by the Swedes and Prussia, which ruled over Finland and the Gulf of Finland. Further to the South stretched the PolishLithuanian Commonwealth, ruling these vast territories to varying degrees; the territories often changed hands in accordance with wars, invasions and treaties.

The eastern border of Europe – without doubt – would have corresponded with the borders of three great powers: Prussia-Sweden, the Polish-Lithuanian Commonwealth and the Austro-Hungarian Empire, if not for two circumstances that complicated the situation: Russian conquests and the contraction of the Ottoman Empire.

At the moment, if Russia gains entry into Europe, as she demands, Europe will stretch all the way to Vladivostok, as the Urals are not a genuine border.

To Russia, the term “Great Power” signifies that she continues to possess the right to control swathes of European territory, but Russia does not want to participate in building Europe, only to intervene on her territory. Russian diplomacy is working to realize these goals. Russia, thus, does not possess national borders. It was born an empire, and today it stands guard over the borders of the former Soviet Union.

Remigiusz Forycki, Astolphe de Custine and ‘Russie en 1839’ 1029 Astolphe de Custine’s work Russie en 1839 has grown into legendary status.

Its fragments, quoted many times over, have served as the most apt commentary for tragic events all over the world. Custine was cited when Soviet fighters shot down a Korean airliner over the USSR, after the Chernobyl disaster and recently, when Litvinienko was poisoned by means of Polonium 210. Many commentators point out that de Custine’s letters regarding the Tsarist Empire are excellent and are the best commentary on Stalin or Brezhnev’s Russia, while still contemporary in terms of Putin’s Russia. The following essay attempts

967

PW_52.indb 967

2015-08-03 17:19:34

to shed light on the nature of this specificity and the astounding topicality of this phenomenon.

The main thesis of the article is based on the assertion that de Custine’s book is a thorough, precisely considered, even surgical, study of Russian despotism. The equivalent of this pathological social-political apparition was the French revolution and its shocking mechanism, which the French Marquis personally experienced during his existential adventure with it – the correlation between the Jacobite terror and Tsarist despotism is demonstrated in the first part of the study, in the sub-chapter: Stigma of the Guillotine and the Knout.

Accepting the thesis that the whole text is full of the leitmotif of inhumane, barbarous despotism, the article was based on the findings of studies concerning the especially unique construction and distinct style of Custine’s letters from his journey around Russia. An analysis of the style of this “travel poetry” will serve as the main goal of the second party of the following work, aptly entitled: Travel Poetry.

In the following sub-chapter, Custine’s Informer, the author takes advantage of the most recent works and yet unpublished source materials on the subject.

In it he attempts to answer the question which plagues every researcher of Custine: who were Custine’s informers?

At the end of the work there is a sub-chapter entitled The Phenomenon of Astolphe de Custine – Past and Present, which attempts to grasp and describe the specificity and uniqueness of Custine, as well as presenting the reception of his work at its time of publication; the only example of its kind: a literarypolitical work.

Roman Jurkowski, Pyotr Stolypin’s Activities in Kaunas Guberniya (1889–1902): An Attempt to Strike a Balanced Opinion . . . . . . 1059 Pyotr Stolypin was the owner of an estate located almost 13 kilometres from Kėdainiai (now Lithuania), the Prime Minster of the Government of the Russian Empire and, at the same time, Minister of Internal Affairs. He is undoubtedly the greatest historical figure during the decline of the Romanov Empire, but who also raises many questions concerning his 14 years of work and life in Kaunas guberniya. The author deliberates over two points. Firstly, what kind of “Russian official in the North-western Lands” was the later Prime Minister of Russia at the beginning of his career as a civil servant and as a politician?

Secondly, what were his activities and what was the role of Polish landowners during his time in Kaunas guberniya?

In the years 1906-1911, Stolypin was the second person in Russia after the Tsar. At the time, political chess forced him into doing many things which

968

PW_52.indb 968

2015-08-03 17:19:34

he might not have agreed to a few years earlier. His conduct, work and all of his actions were a result of who he was and how he saw himself in the huge mechanism of Russian administration on the lands of the former Rzeczpospolita that were annexed by Russia.

It is a known fact that the initiator of the idea to cooperate with the Poles was Pyotr Stolypin himself. This not only came about because he occupied the position of marshal of the nobility, and the Poles were the most numerous among members of this social strata, nor was it because he was bursting with energy to organize and implement good ideas for the development of Kaunas guberniya.

It was result of the unique political circumstances of the “Taken Lands” (formerly part of the Rzeczpospolita) after the January Uprising. At the end of the 19th century, the Russian authorities did not allow Polish landowners any degree of independent social activity, which meant stagnation in nearly every facet of life. Pyotr Stolypin, wanting to do more than just function in his capacity as a government official, stood before the question of who might help him put his ideas into practice. He decided to cooperate with the Poles in the areas of economics and organization, assuming that increasing the wealth of the landowners in connection with raising the quality of life of the remaining population was beneficial to Russia and synchronous with strengthening her position in those lands. This ruled out any attempt, even the most humble, to address the political question. Nonetheless, for Polish landowners loyal to Russia, after decades of post-uprising stagnation, this was an offer that could not be refused.

Authority and personal prestige were unreservedly connected in the figure of Pyotr Stolypin with the authority and prestige of a state official in the western guberniyas, representing the might of Imperial Russia. It should not be forgotten that Pyotr Stolypin was a Russian nobleman by birth, proud of his nation, its people and completely dedicated to the Romanov dynasty. He was also fully aware of the role that he, as a Russian official, performed in the lands annexed by Russia in the former Rzeczpospolita.

Maciej Matwijów, The Contribution of the Polish Community in Lwów to the Development of Polish Humanities After the Second World War. Some Observations Concerning the Scholar’s Life on the Basis of M. Matwijow’s Monograph . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079 As a result of the “de-polonization” of Lwów (now Lviv, in Ukraine) in the years 1945-46, the Polish humanities academic community was reduced to just a handful of members, most of them art and cultural historians. Among them, the most distinguished was Mieczysław Gębarowicz (1893–1984), a professor

969

PW_52.indb 969

2015-08-03 17:19:34

at Jan Kazimierz University in Lwów before the war. Among their number, there was also Wacław Olszewicz (1888-1974), Władysław Terlecki (1891–1958) and Ludwik Grajewski (1900–1987). A serious difficulty in continuing their scholarly activity in Soviet Lwów was the inaccessibility of certain types of library and archival source materials, a lack of contemporary Polish academic literature, as well as difficulties in maintaining unencumbered contact with the home country. Despite these obstacles, the Polish community in Lwów, thanks mostly to Gębarowicz, played a meaningful role in the development of Polish humanities subjects. Its main achievements include publishing many works and source materials in Poland. The publications encompassed art and cultural issues on the territory of Red Ruthenia from the 16th to the 18th century, museum and library collections in Lwów (including Studia z dziejów kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce, Toruń 1962), the monograph Psałterz floriański i jego geneza (Wrocław 1965) dedicated to one of the most important relics of 14th–15th century Polish culture, as well as research concerning the activity of Polish libraries and collections from the times of “Old Poland” and the Renaissance. Although less in number, there were also works concerning Polish science and culture of the 19th century. Besides their publishing activity, the Poles in Lwów aided Polish scholars in their library searches, rendered valuable information concerning collections and archives in Lwow, as well as passing on “poloniks” (documents concerning Poland and Polish artifacts) to libraries in Poland. Gębarowicz was the most active in this field, “smuggling” information via visiting Polish scholars without the knowledge of the Soviet authorities. The activity of these scholars in Lwów had an immeasurable impact on popularizing the history, art and culture of Lwów amongst Poles at home and abroad.

Edward Różycki, Professor Mieczysław Gębarowicz (1893–1984) in Polish Science Culture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1097 Mieczysław Gębarowicz was a Polish professor at Jan Kazimierz University before the war, as well as director of Ossolineum in Lviv during the German occupation. He was a member of the National Academy of Arts and Sciences, and a great scholar and patriot. After 1945, he decided to remain in Lviv to help rescue Polish cultural treasures from destruction and historical oblivion. An art and culture historian, his main area of interest was the territory in and around the Polish-Russian border. He was the author of many excellent source-based works dealing with the sphere of Latin and Byzantine culture in the eastern lands. His work was mainly based on materials that were difficult for Polish researchers to gain access to. His achievements are not only limited to the scope

970

PW_52.indb 970

2015-08-03 17:19:34

of academic work. Professor Gębarowicz was a walking encyclopedia with regards to Lviv and the South-eastern lands of the former Rzeczpospolita. He could often be found helping others in various libraries and archives in Poland and the Soviet Union. A testament to Gębarowicz’s interests and scholarly life is the vast amount of his correspondence found in Ossolineum in Wrocłąw, as well as in private hands, resurrected by Maciej Matwijow, the author of a recently published monograph dedicated to Gębarowicz. It can be said, that Gębarowicz was not always understood within the circle of Soviet-era researchers, probably due to his original method of interpreting and presenting historical facts, mostly devoid of Marxist methodology. He was able to accurately characterize the reality of post-war Lviv. In his monograph, Matwijow describes the hardships that Gębarowicz had to deal with both in Lviv and at home, as a result of the publication of his works. The author of the monograph characterizes the various people that Gębarowicz met and corresponded with over the course of his life. He especially underlines the assistance of Professor Jadwiga Puciata-Pawłowska from Toruń (Poland), without whom it would have been very difficult to publish Professor Gębarowicz’s works.

Helena Krasowska, Poles in North-Eastern Ukraine . . . . . . . . 1121 The goal of the following article is to demonstrate the presence of Poles in contemporary North-Eastern Ukraine – in the oblasts of Donetsk and Zaporozhye. In accordance with the latest census conducted in 2001, there were 4300 Poles residing in Donetsk oblast, around 0.09% of the total number of inhabitants, while 1800 Poles were living in Zaporozhye oblast, or 0.01% of the total population. Poles have inhabited North-eastern Ukraine for centuries and their presence can be traced back to the 15th century. From the 1400-1700s, the undeveloped eastern territories of the Rzeczpospolita were settled by peasants and the gentry. The presence of Poles in the area can be divided into the following stages: voluntary economic migration, exile and deportations, forced migration due to Soviet policy in 1960-80 (army, compulsory employment after university studies) and Polish national rebirth after 1991.

After the destruction caused by the Second World War, the reconstruction and exploitation of the economic potential of the Donetsk-Dnieper region demanded large amounts of manual labour, which Ukraine was unable to provide on its own. Population losses were meant to be compensated by forced labour deportations of civilians from countries in Eastern-Central Europe. In April and May of 1945, after a public summons and arrest by the NKVD, more than 10,000 miners – Polish citizens from Silesia – were sent for forced labour to mines in Donbas. After a decade, only a handful returned. Many fled

971

PW_52.indb 971

2015-08-03 17:19:34

from Donbas and were subsequently arrested. The policy of weakening the population continued until the death of Stalin.

The Polish population in Donbas and Zaporozhye continued to be scattered.

As a result of further Sovietization, it was quickly assimilated and “Russified”.

After Ukraine regained its independence in 1991, and all minorities were able to openly vie for their rights, national minorities began creating their own associations. The Polish diaspora movement in Ukraine had already begun in the late 1980s and grew in the early 1990s. It began in Lviv (formerly part of Poland), but later spread to Central and South-Eastern Ukraine. The first organization to be created in Zaporozhye was the Adam Mickiewicz Polish Cultural Association (Stowarzyszenie Kultury Polskiej im. Adama Mickiewicz). In comparison to Lviv, though, it is not possible to speak of a rebirth of “Polishness” in South-eastern Ukraine. It is currently being created from scratch, utilizing borrowed materials directly from Poland and via the Internet and television, as well as various forms of trips to Poland.

Mieczysław Jackiewicz, The Blinstrub and Janczewski Families of Blinstrubiškiai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1133 The town of Blinstrubiškiai now lies in the Raseiniai region in Lithuania.

It is exactly 2 kilometres west of Viduklė on the Alsė River and 13 kilometres to the east of Raseiniai, right next to the Kaunas (Kovno)–Klaipėda highway.

The town was originally named Viduklė-Paalsė. It owes its current name to the first half of the 17th century, when the Blinstrub family of the Łabędź (Swan) coat of arms had their estate there.

The Blinstrubs arrived in Lithuania at the end of the 16th century. In the 17th century, Jan Blinstrub became royal secretary to King Jan Kazimierz and the deputy for Samogitia. Jerzy was the most well-known Blinstrub in Lithuania and the owner of an estate at Viduklė-Paalsė. It was during his time at ViduklėPaalsė that the name of the town was changed to Blinstrubiškiai, which remains to this day. The history of the Janczewski family in Blinstrubiškiai begins in 1844 and ends in 1940 (or even 1945), when the last owners of Blinstrubiškiai, Kazimierz, Henryk and Tadeusz, left Lithuania for good (Kazimierz and his son Henryk went to Poland, while Tadeusz left fort Germany and later England).

At the end of the 19th century, K.J. Janczewski was known as a social activist in the powiat of Raseiniai and a model farmer. He was one of the first in Samogitia (at the time part of the Russian Empire) to introduce Dutch cattle.

He engaged in three types of agriculture: wheat farming, cattle breeding and fruit-growing. According to guidebooks at the time, his estate produced wheat, rye, oats and barley, as well as potatoes, beets and peas.

972

PW_52.indb 972

2015-08-03 17:19:34

The estate at Blinstrubiškiai also possessed a family archive. The archive contained family birth certificates, wills, resolutions from when Cyprian Jan­ czewski served as marshal of the nobility, documents from various lawsuits and other papers. Special reverence was reserved for Cyprian’s correspondence connected to his deportation, including: letters to his parents, letters from various influential people pleading mitigation of Cyprian’s sentence during the trial of the “Black Brothers”, as well as official correspondence from the chancellery of Nikolay Novosiltsev, which bear his signature.

Stefan Pastuszewski, The Old Believers Ticket into the Annals of Polish History . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1147 This source material contains a protocol from the 17th century which was published as part of an article by Dmitrij Iwanowicz Dowgiałło. It concerns the fate of the Starovyery or “Old Believer” immigrants to the Polish Rzeczpospolita. King Jan III Sobieski’s royal secretary, inquisitor and commissioner, Piotr Michał Połtiew, began an inquiry on their subject. It commenced in February 1690 in Vietka and was concluded by a protocol signed 18 February, a copy of which was entered in the Rzeczyca district court in Minsk Voivodeship (now Belarus). The document, at the time in the records register of the disctrict court in Rzeczyca (no. 4. cl. 51-52), was discovered by Dmitrij Iwanowicz Dowgiałło and published in 1900 in its original version, along with fragments of a rendition in Russian (or rather a commentary) in Sbornikie statiej Moglilewskich Gubiernskich Wiedomosti, in the article Mogilewskaja starina. K’ istorii Wietki (p. 37-41). Previously it was unknown in its entirety, although Old Believers and numerous researchers referenced it in their writings.

Paweł Mielczarek,“Biblioteka Pstrykońska” (“Piebald horse Library”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1161 The article concerning “Biblioteka Pstrykońska” outlines a publication series created in 1924 by Henryk Józewski and Jerzy Stempowski. Based on existing research, the article gathers formerly scattered information on the subject of three publications in the “Biblioteka Pstrykońska” series. The first part introduces its creators: the politician and painter, Henryk Józewski and the writer and essayist, Jerzy Stempowski, set amidst the background of the social-cultural milieu of the first half of the 1920s. The second part describes the creation of the social club “Zakon Pstrego Konia” in 1924, whose publishing organ was intended to be “Biblioteka Pstrykońska”. The last part of the article describes in detail three bibliophile texts which appeared within the framework

973

PW_52.indb 973

2015-08-03 17:19:34

of “Biblioteka Pstrykońska” in 1924: Pielgrzym1 (impressions of a stay in Holland and Germany in winter 1923-24) written by Jerzy Stempowski and illustrated by Henryk Józewski, Hamlet: słowo i pomysły sceniczne B. Huberta2

by Henryk Józewski and Widzenia3, containing drawings by Henryk Józewski.

First, the bibliographic characteristics of these publications are presented in detail, as in this aspect there was much discrepancy in publishing at the time.

Next, they are presented in light of the authors’ contemporary viewpoints, as well as their later creative output and activity, particularly paying close attention to the contemporary artistic and social-political trends of the 1920s.

Pilgrim.

Hamlet: B. Hubert’s Ideas on Text and Scenes.

3 Sightings.

1 2

974

PW_52.indb 974

2015-08-03 17:19:34

PRZEGLĄD WSCHODNI № 52

PW_52.indb 975

2015-08-03 17:19:34

976

PW_52.indb 976

2015-08-03 17:19:34

Laudacja ŁUKASZA ADAMSKIEGO Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2011 w kategorii: DZIEŁA KRAJOWE

Łukasz Adamski, Nacjonalista postępowy. Mychajło Hruszewski i jego poglądy na Polskę i Polaków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, ss. 374.

Przyznam, że z ogromnym zainteresowaniem przeczytałem książkę Łukasza Adamskiego Nacjonalista postępowy. Mychajło Hruszewski i jego poglądy na Polskę i Polaków z podstawowego powodu. Mimo że od wielu lat, kiedyś może w sposób bardziej zdyscyplinowany, dzisiaj bardziej okazjonalnie, zajmowałem się i zajmuję problematyką wschodnią, to ciągle mam takie poczucie, że niewiele wiem chociażby o historii Ukrainy,

977

PW_52.indb 977

2015-08-03 17:19:34

państwa tak nam bliskiego. Państwa, które na dobrą sprawę dopiero pod koniec minionego wieku wreszcie wybiło się na niepodległość, a od stosunków, od których tak wiele zależy u nas, tak wiele zależy w Polsce. Zawsze mam świadomość, że polska historiografia traktująca o tych sprawach zajęta jest przede wszystkim historią Polski, a więc kiedy się pisze o naszej wschodniej polityce, jak się omawia tamtejsze problemy, zwłaszcza w XIX i XX w., to dominuje patrzenie przez nasze źródła i nasze doświadczenia.

Mychajło Hruszewski był postacią bez wątpienia wielką i przede wszystkim z ogromną odwagą podjął trud zmierzenia się z całą falą, jaką była w tym wypadku polska myśl polityczna, polska historiografia, stosunek Polaków do Ukrainy. Miał nie tylko problem z tym jak prowadzić polemikę i zachowywać się wobec tego wszystkiego, co wiązało Ukrainę z Polską.

Na wschodzie istniał bowiem jeszcze poważniejszy kłopot – Rosja. Kiedy my mówimy o naszym geopolitycznym położeniu – między Niemcami a Rosją, to Ukraińcy też mają problem podobny – położenie między Rosją a Polską. To są dwa światy, dwa różne światy. Na tym zaś polega formowanie pod wpływem wschodu i zachodu. Te postrzegane problemy ukraińskie z tego właśnie wyrastają. Na okładce książki widnieje krótka biografia Hruszewskiego, doskonale ilustrująca w sposób skondensowany jego sylwetkę: „Mychajło Hruszewski, jeden z najwybitniejszych ukraińskich bohaterów narodowych, jest dziś w Polsce postacią niesłusznie zapomnianą. Tymczasem 100 lat temu jego działalność wzbudzała wśród Polaków ogromne kontrowersje...”.

Należy się pod tym zdaniem podpisać i jednocześnie cieszyć, że młody polski politolog i historyk podjął się tak trudnego zadania i wyszedł z tego, mało powiedzieć obronną ręką, ale jeszcze odnosząc sukces. Na okładce widnieją także opinie znawców wschodu: prof. T. Korbuta i prof.

A. Walickiego, którzy oceniają książkę jako znakomitą. Równocześnie, kiedy czyta się książkę, dostrzega się jak bardzo podobne są dzieje Polaków i Ukraińców. Hruszewski zauważał ogromne podobieństwo w tym, co on sam robił, a czego dokonał Lelewel. Bardzo mi się to porównanie podobało z tego względu, że my często zapominamy, że w XIX w. Ukraińcy przebudzili się narodowo, ale też zdefiniowali, czy wciąż definiowali, bo był to proces, program państwowy, wytyczający drogę do odzyskania niepodległości. W roku 1918 byliśmy w Polsce zaskoczeni, że doszło do wojny polsko-ukraińskiej. Chyba jednak większym zaskoczeniem byłoby to dla tego, kto obserwował jak się rozwijała sytuacja od XIX w., gdyby do tej wojny nie doszło. Dwie strony, dwa narody stanęły przeciw sobie – Polska odzyskiwała niepodległość po ponad 120 latach niewoli i wykorzystała szansę, znakomitą zresztą, stworzoną przez koniunkturę po I wojnie 978

PW_52.indb 978

2015-08-03 17:19:34

światowej i ją spożytkowała. Ukraina po raz pierwszy postanowiła wtedy też wykorzystać szansę zdobycia niepodległości, co się jej nie udało. Ten proces przesunięty został o kilkadziesiąt lat, do końca XX w. i dzisiaj tym bardziej potrzebne są nam takie książki, które pozwalałyby na zrozumienie myślenia Ukraińców i to, co definiowało ich programy polityczne. Chciałem Panu serdecznie pogratulować.

Adolf Juzwenko (Wrocław)

979

PW_52.indb 979

2015-08-03 17:19:34

Laudacja ARKADIUSZA JANICKIEGO Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2011 w kategorii: DZIEŁA KRAJOWE

Arkadiusz Janicki, Kurlandia w latach 1795–1915. Z dziejów guberni i jej polskiej mniejszości, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2011, ss. 1028.

K u r l a n d i a . Po łotewsku: Kurzeme; w języku liwskim (liwońskim): Kurāmō; w niemieckim i szwedzkim: Kurland; po łacinie: Curonia/Couronia; po litewsku: Kuršas; w estońskim: Kuramaa; po rosyjsku: Курляндия; po białorusku: Курляндыя; w języku fińskim: Kuurinmaa – niezmiernie rzadko się zdarza, aby nazwa niewielkiej krainy historycznej, w dodatku

980

PW_52.indb 980

2015-08-03 17:19:34

peryferyjnie położonej, obecna była w językach tak wielu narodów i narodowości. Mogłoby to znaczyć, że odegrała ważną rolę w dziejach swych zarówno wielkich, jak i małych sąsiadów. Jeśli tak, to pozostaje zagadką, dlaczego tak szybko została zapomniana, dlaczego jest dziś pojęciem wyłącznie historycznym, przywoływanym bardziej na akademickim niż potocznym poziomie społecznego dyskursu. Innymi słowy: dlaczego Kurlandia wymazana została ze zbiorowej pamięci, jak można sądzić, nie tylko polskiej? A przecież – jak przypomina nam Arkadiusz Janicki: „była tą częścią ziem dzisiejszego państwa łotewskiego, która najdłużej pozostawała w związkach polityczno-kulturowo-prawnych z Rzeczpospolitą Obojga Narodów, [a którą] w XVIII wieku nazywano ‘Polską w miniaturze’, podkreślając niejako fakt, że wpływy polskie – te złe i te dobre – odcisnęły piętno na mentalności tamtejszych elit i na sposobie funkcjonowania księstwa” (s. 9).

Nagrodzona Nagrodą Przeglądu Wschodniego za rok 2011, niezwykle obszerna, gdyż licząca 1028 stron, wieloaspektowa, ponieważ ujmująca dzieje w różnych przekrojach: od prawno-ustrojowego po społeczny i kulturalny oraz wieloperspektywiczna, gdyż nie tylko z polskiej pisana perspektywy, monografia Arkadiusza Janickiego nie przynosi odpowiedzi na tak postawione pytanie. Ta znajduje się gdzieś w obszarze badanym przez polito- socjo- i psychologów. Opus magnum doktora Arkadiusza Janickiego ukazuje przecież, dlaczego pamięć o Księstwie Kurlandzkim, aż do 1795 r. pozostającym w stosunku lennym do Rzeczypospolitej, niepowinna zostać wymazana z p o l s k i e j pamięci historycznej. Przynosi szczegółowy, częstokroć ujęty statystycznie, a więc możliwie zobiektywizowany obraz etnicznej, kulturowej i społecznej mozaiki, jaką tworzyły ziemie kurlandzkie. Pokazuje związki Kurlandii z państwem polsko-litewskim, z Rosją, ze Skandynawią, a na koniec z wielkim światem. Co więcej, obdarza czytelnika bogatym i wiarygodnym materiałem historycznym, dzięki któremu może on ową świadomościową lukę wypełnić. Materiałem pochodzącym z zasobów archiwów państwowych i prywatnych Federacji Rosyjskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Federalnej Niemiec, Republiki Litewskiej, Republiki Łotewskiej, archiwów polskich, w tym Biblioteki Jagiellońskiej, AGAD czy AAN. Źródła archiwalne dopełniają liczne wydawnictwa źródłowe, statystyczne, prasa, rozmaite źródła literackie. Autor zadał sobie trud, aby dotrzeć do śladów rozproszonych po wszystkich stronach świata, który tworzyła dawna Kurlandia: od Berlina i Marburga, poprzez Warszawę, stolice republik bałtyckich, po Moskwę. W kontekście tych dokonań zwracają uwagę czytelnika szerokie kompetencje językowe Autora.

981

PW_52.indb 981

2015-08-03 17:19:34

Owo ważne zadanie podjęte przez Arkadiusza Janickiego, jakim jest wypełnianie naszej świadomościowej luki, niezmiernie ułatwia bogaty materiał ikonograficzny, zamieszczony na 43 stronach końcowej partii monografii. Przygotowana profesjonalnie przez Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego książka zaopatrzona została w zestaw 21 aneksów, prezentujących demografię księstwa, jak również rozmaite zjawiska społeczne; od Matrykuły Rycerstwa Kurlandzkiego, poprzez dane dotyczące mieszkańców miast i miasteczek kurlandzkich w XVIII w., ludność dziewiętnastowiecznej guberni kurlandzkiej, po szczegółowy wykaz polskiej własności ziemskiej w guberni kurlandzkiej w 1912 r., a więc tuż przed początkiem zagłady kurlandzkiego mikrokosmosu. Aparat naukowy dopełniają: wykaz skrótów, szczegółowa bibliografia, indeks osobowy, streszczenia w językach angielskim, niemieckim i łotewskim, na koniec spis rycin, schematów i tabel.

Przedstawmy naukową sylwetkę Autora nagrodzonej pracy: urodzony w Elblągu, szkoły ukończył w Koszalinie. W latach 1991–1996 studiował na kierunku Historia (specjalność nauczycielska) na Wydziale Filologiczno-Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego. Tytuł pracy magisterskiej Arkadiusza Janickiego brzmiał: Studenci polscy na Uniwersytecie Dorpackim w latach 1802–1918, zapowiadając kierunek dalszych jego badań. W latach 1994–1999 studiował na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego, uzyskując tytuł magisterski. Temat jego pracy: Pojęcie prawne wypadku morskiego. Wnioski de lege lata i de lege ferenda.

W latach 1996–2001 był doktorantem na Studium Doktoranckim Historii w Instytucie Historii Uniwersytetu Gdańskiego. Doktorat obroniony w 2001 r. z wyróżnieniem i z wnioskiem Rady Naukowej Instytutu Historii o przyznanie nagrody Prezesa Rady Ministrów. W 2001 r. zatrudniony został na stanowisku adiunkta w Instytucie Historii w Zakładzie Historii Myśli i Kultury Politycznej Uniwersytetu Gdańskiego1.

Przed wydaniem nagrodzonej monografii na temat Kurlandii, Arkadiusz Janicki opublikował dwie rozprawy dotyczące studentów polskich na uczelniach w Rydze i Dorpacie: Studenci polscy na Politechnice Ryskiej w latach 1862–19182 oraz Dorpacki „Burschenstaat” i „Konwent Polo W 2012 r. Rada Wydziału Historycznego UG nadała Arkadiuszowi Janickiemu stopień doktora habilitowanego, w obszarze nauk humanistycznych, dziedzinie nauk humanistycznych w zakresie historii, specjalność historia XIX w. Od 2012 r. pełni funkcję dyrektora Instytutu Historii UG. Od 2013 r. zatrudniony na stanowisku profesora nadzwyczajnego UG w Instytucie Historii w Zakładzie Historii Myśli i Kultury Politycznej Uniwersytetu Gdańskiego.

2 Zob. A. J a n i c k i, Studenci polscy na Politechnice Ryskiej w latach 1862–1918, t. 1–2, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005.

1

982

PW_52.indb 982

2015-08-03 17:19:34

nia” na Uniwersytecie w Dorpacie w latach 1802-19183. Monumentalna monografia Kurlandia w latach 1795–1915. Z dziejów guberni i jej polskiej mniejszości nie tylko dopełnia ten ważny obszar badań, podjęty przez dr. Janickiego kilkanaście lat temu. Należy mieć nadzieję, że otwiera również nowy rozdział w rodzimej historiografii, stroniącej wcześniej od trudnej pod każdym względem tematyki bałtyckiej.

Tadeusz Cegielski (Warszawa)

Zob. A. J a n i c k i, Dorpacki „Burschenstaat” i „Konwent Polonia” na Uniwersytecie w Dorpacie w latach 1802–1918, [w:] A. J a n i c k i, M. L a s z c z k o w s k i, Polskie korporacje bałtyckie przed 1918 rokiem, Warszawa 2011, s. 11–68. Ta sama publikacja w języku angielskim, niemieckim, łotewskim i estońskim.

3

983

PW_52.indb 983

2015-08-03 17:19:34

Laudacja RUDOLFA PICHOJI Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2011 w kategorii: DZIEŁA ZAGRANICZNE

Rudolf G. Pichoja, Historia władzy w Związku Radzieckim 1945– 1991, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, ss. 848.

Proszę o wybaczenie tego, że zacznę mowę od pytania najprostszego z możliwych. Cóż to jest ladātĭo? Chwalenie kogoś, pochwała, świadectwo pochwalne dane komuś – podpowie nam każdy słownik. Czasownik laudo – chwalić co, kogo, pochodzi od rzeczownika laus, laudis, oznaczającego chwałę, wysławianie, ale także pochwałami ozdabianie i wynoszenie nad innych. Zgodzą się zapewne ze mną wszyscy tu zgromadzeni, że nie chwalić laureatów zamierzamy, tylko ich wawrzynami naszych pochwał zdobić.

Powiedziawszy to, laudator zaraz musi zadać pytanie następne. Jakimi to

984

PW_52.indb 984

2015-08-03 17:19:34

pochwałami politolog może ozdobić profesora historii Rosyjskiej Akademii Służby Państwowej przy Prezydencie Federacji Rosyjskiej? Przychodzi nam tu w sukurs Cicero powiadając: Esse in laude cum populo (Być w poważaniu u narodu) i dając tym samym szansę jednemu z wielu świadomych członków politei, jeśli w taki sposób interpretować współczesny termin „politolog”, wygłoszenia tej mowy.

Profesor Rudolf Giermanowicz Pichoja, autor imponującej syntezy dziejów władzy sowieckiej od 1945 r. aż po jej dni ostatnie, należy do jakże licznego grona badaczy wieków odległych, którym sama historia wskazała ścieżkę prowadzącą do dziejów najnowszych. Dzisiejszy kierownik Katedry Historii Państwowości Rosyjskiej i Myśli Społeczno-Filozoficznej, autor akademickiego podręcznika historii administracji państwowej w Rosji, zaczynał swoją karierę naukową jako badacz dawnej ruskiej kultury i jej bytowania w warunkach współczesnych. W 1974 r. uzyskał stopień doktora na podstawie rozprawy Церковь в Древней Руси XI–1-й пол. XIII в. (Древнерусское покаянное право как исторический источник), a potem zorganizował przy Uralskim Uniwersytecie Państwowym w Swierdłowsku, wcześniej i obecnie – Jekaterynburgu, ośrodek studiów ruskiej tradycji piśmienniczej. Pod kierunkiem profesora Pichoji ówczesny Swierdłowsk stał się uznanym w świecie ośrodkiem badań archeograficznych, czego logicznym rozwinięciem było utworzenie tam muzeum książki, a następnie Instytutu Ruskiej Kultury.

Burzliwe wydarzenia przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych rzuciły Rudolfa Pichoję do Moskwy, gdzie w październiku 1990 r. został przewodniczącym Komitetu do spraw archiwów przy Radzie Ministrów RSFRS. W latach 1992–1996 był szefem Państwowej Służby Archiwalnej Rosji. Jako główny archiwista państwowy FR uczestniczył w poszukiwaniu dokumentów, na podstawie których były wydawane decyzje o rehabilitacji wielu grup represjonowanych. W późniejszym okresie pod redakcją Pichoji ukazały się dwa zbiory dokumentów Катынь. Пленники необъявленной войны (1997) oraz Лубянка. ВЧК, ОГПУ, НКВД, МГБ, МВД, КГБ (1997).

14 października 1992 r., jako specjalny wysłannik Prezydenta Rosji Borysa Jelcyna przekazał Prezydentowi RP Lechowi Wałęsie kopie dokumentów dotyczących zbrodni katyńskiej przechowywanych w tzw. „teczce specjalnej nr 1”, w tym kopię uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. nakazującej zamordowanie obywateli polskich. W uznaniu wybitnych zasług w upowszechnianiu prawdy o tej zbrodni 7 kwietnia 2011 r.

Prezydent RP Bronisław Komorowski odznaczył Rudolfa Pichoję Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.

985

PW_52.indb 985

2015-08-03 17:19:34

Cechą historii Rosji jest nieciągłość tego procesu, cykliczne rozpoczynanie wszystkiego od początku. Skutkiem tego jest powstawanie – jak to ujmuje Laureat – „luk historiograficznych”. Podjęta w pierwszych dziesięcioleciach XX w. próba skierowania procesu dziejowego na tory budowy komunizmu doprowadziła do powstania kolejnej „luki historiograficznej”. Problem może być rozwiązany poprzez podjęcie dogłębnych i fundamentalnych badań źródłowych. Profesor Pichoja deklaruje się jako zwolennik historiograficznego konserwatyzmu, polegającego na stosowaniu tradycyjnej metodologii historycznej i klasycznego źródłoznawstwa do badania procesów historii najnowszej. Umieszczenie własnych badań w kontekście nieciągłej świadomości historycznej oraz w kontekście procesu politycznego lat dziewięćdziesiątych, wyznacza oryginalne miejsce dzieła Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991 na tle innych opracowań dotyczących historii politycznej Związku Sowieckiego.

Mikołaj Pokrowski stwierdził kiedyś, że „rosyjska historia” to termin kontrrewolucyjny. W ścisłym tego słowa znaczeniu miał rację, jeśli oczywiście przez kontrrewolucję rozumieć nie zwykłą retrospekcję szkód wyrządzonych przez rewolucję w przeszłości, ale wysiłek powstrzymania jej biegu. Polega więc ona również na poznaniu rewolucji zarówno w jej niezmiennej istocie jak i w różnych współczesnych przypadłościach.

Celem profesora Pichoji jest opisanie mechanizmu sprawowania władzy i odpowiedzenie na pytanie, „kto, w jaki sposób i jakie decyzje podejmował w powojennej historii ZSRR, jak sprawowano władzę w jej rozmaitych formach i, w końcu, dlaczego uważany za efektywny i dysponujący ogromnymi zasobami system przestał istnieć”. Opisując proces decyzyjny, autor stara się pozostać „w nieprzekraczalnych ramach faktów i świadectw dokumentalnych”, co wyklucza – jego zdaniem „serię efektownych uogólnień i socjologicznych wniosków”. Dlatego też Laureat nie definiuje pojęcia „władza w Związku Sowieckim”, natomiast stara się udowodnić, że władza nie należała, ani do partii komunistycznej, ani do jej statutowych organów, tylko znajdowała się w rękach grupy osób, nazwanej oligarchią, która skrywała się za fasadą aparatu partyjno-państwowego.

Dla politologa ustalenia te są niezwykle istotne. Formalnym kryterium przynależności do grupy osób trzymających władzę sowiecką wcale nie musiała być przynależność do statutowych ciał partyjnych. Decyzję Biura Politycznego z 5 marca 1940 r. podjął na wniosek ludowego komisarza spraw wewnętrznych sekretarz KC WKP(b) Józef Stalin oraz kilku komisarzy ludowych – spraw zagranicznych, obrony, handlu zagranicznego, przemysłu naftowego, oraz przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej.

Decyzję „O sytuacji w A”, czyli o interwencji w Afganistanie, podjęto 986

PW_52.indb 986

2015-08-03 17:19:34

na daczy Leonida Breżniewa w obecności szefa KGB, ministrów obrony i spraw zagranicznych oraz kierownika Wydziału Ogólnego KC. W kontekście grupowego procesu decyzyjnego można też rozpatrywać dyskusję 10 grudnia 1981 r. na temat „operacji X” w Polsce.

Jeśli istotę przynależności do oligarchii stanowiła możliwość bezpośredniego udziału w rządzeniu państwem, to mechanizm sprawowania władzy zakładał – według trafnego określenia Konstantina Czernienki – „konspiracyjny charakter pracy”. Okazał się on być niezwykle użyteczny w schyłkowym okresie istnienia imperium, gdy z coraz większą siłą zaczęły dochodzić do głosu interesy nomenklatury, wymuszające „reformę polityczną” i legitymizację władzy. Konstatując tę jakże ważną okoliczność, trzeba będzie w przyszłości wielokrotnie powracać do rozważań Rudolfa Pichoji na temat rosyjskiej nieciągłej świadomości historycznej i poszukiwać w jego godnym pochwały dziele odpowiedzi na nurtujące nas pytanie o szansę odbudowy państwa w Rosji dzisiejszej.

Włodzimierz Marciniak (Warszawa)

987

PW_52.indb 987

2015-08-03 17:19:34

Laudacja WOJCIECHA MATERSKIEGO Laureata NAGRODY SPECJALNEJ Przeglądu Wschodniego 2011 Zadanie, które otrzymałem od przewodniczącego naszej dzisiejszej uroczystości, aby przygotować laudację na cześć profesora Wojciecha Materskiego, jest z jednej strony znacznie trudniejsze, a z drugiej – łatwiejsze.

Trudniejsze jest dlatego, że dotyczy wszystkich książek Laureata, a ja nie podejmuje się takiego zadania i nie byłbym w stanie tego zrobić. Z drugiej strony – po wysłuchaniu już kilku laudacji czuję się już doświadczonym laudatorem. Nie ulega wątpliwości, że jest dla mnie zaszczytem i honorem zaprezentowanie sylwetki naszego Laureata tegorocznej Nagrody „Przeglądu Wschodniego” za całokształt badań i twórczości naukowej. W istocie profesor Materski należy do tej grupy badaczy tematyki wschodniej, których nazwisko jest na tyle znane i szanowane za jego dorobek naukowy, działalność dydaktyczną i organizacyjną, że nie wymaga dodatkowego uzupełnienia, czy wyjaśnienia, dlaczego to właśnie on został uhonorowany Nagrodą Specjalną „Przeglądu Wschodniego”.

Zdarzyło mi się przed laty, że miałem powiedzieć kilka słów wprowadzających przed wykładem – uznałem, że słowa są zbędne i funkcja nie wymaga prezentacji. Ograniczyłem się tylko do aktualnego dorobku tej osoby. Na to teatralnym szeptem powiedział mi ktoś: „mimo wszystko parę komplementów by się przydało”. W tym wypadku ograniczę się do faktów.

Zacznę od tego, że profesor Materski urodził się 18 kwietnia 1944 r. w Warszawie. Czy ta data miała znaczenie dla przyszłych zainteresowań badacza polskiej polityki wobec ZSRR i Rosji i odwrotnie – stosunku naszego wschodniego sąsiada do Polski? Nie wiem. Wiem natomiast, że stolica pozostawiła jeszcze jedno wspomnienie związane z okupacją. Można przypuszczać, że miało to znaczenie dla rodziny przyszłego profesora, któremu trzeba było po Powstaniu opuścić Warszawę. W momencie wybuchu Powstania nasz bohater miał niespełna 3 i pół miesiąca. Co się jeszcze działo w tym pamiętnym dniu 18 kwietnia 1944 r.? Otóż trwała jeszcze bitwa pod Monte Cassino i dopiero miesiąc później, 18 maja Polacy zdobyli szczyt tego wzgórza. W tym dniu, co się tyczy frontu wschodniego, nadmorska grupa wojsk frontu południowego Armii Czerwonej, która uczestniczyła w operacji krymskiej, została włączona w skład Czwartego Frontu Ukraińskiego, a już miesiąc później została wyłączona z tego frontu, do końca 988

PW_52.indb 988

2015-08-03 17:19:34

wojny, a po wojnie utworzono z tej grupy Taurydzki Okręg Wojskowy.

Do końca wojny pozostawało jeszcze 385 dni. Mógłbym tak analizować kolejne dni, miesiące i lata życia naszego Laureata – jak pisała Wisława Szymborska: „zrodziliśmy się bezprawnie i pomrzemy bez rutyny”.

Nie zamierzam więc opowiadać Państwu, jakie były kolejne szczeble edukacji Laureata i Jego kariery zawodowej – najpierw w Warszawie na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, potem w PAN w Instytucie Krajów Socjalistycznych, a od 1990 r.,do października 1994 r. – przez 4 lata – na Wydziale Historii Uniwersytetu Łódzkiego, gdzie Wojciech Materski został profesorem nadzwyczajnym, a 1 października 1993 r. uzyskał tytuł profesora zwyczajnego. Kierował w Łodzi Katedrą Historii Europy Wschodniej. Od 22 lat jest pracownikiem naukowym Instytutu Studiów Politycznych PAN, profesorem i wicedyrektorem od spraw naukowych, od 1994 r. przez drugą kadencję – dyrektorem Instytutu Studiów Politycznych PAN. Opublikował w tym czasie ponad 400 prac, a dokładnie 472 – w tym około 30 książek.

Profesor Materski specjalizuje się w historii powszechnej, głównie w relacjach Polski z Rosją i innymi dziejami na Wschodzie oraz dziejami dyplomacji, w tym głównie Zakaukaziem. W tej mierze zdobył sobie tytuł człowieka-instytucji – znawcy przedmiotu, który jest niekwestionowanym autorytetem jako sekretarz naukowy polsko-rosyjskiej edycji źródeł na temat zbrodni katyńskiej, nie mając sobie równych w tym przedmiocie. Ze względu na naukową pozycję prof. Materskiego w środowisku akademickim, w roku 2008 minister spraw zagranicznych mianował go członkiem polsko-rosyjskiej grupy do spraw trudnych. Jest też laureatem wielu nagród naukowych, członkiem rad naukowych, kolegiów i redakcji czasopism oraz członkiem zespołu historii stosunków międzynarodowych w Komitecie Nauk Prawnych PAN. Profesor wypromował 8 doktorów, blisko 30 magistrów, był też recenzentem w 6 przewodach profesorskich, 20 habilitacyjnych i 24 doktorskich. Oceniał też dorobek życiowy Jana Karskiego i Richarda Pipesa przy okazji przyznania im doktoratów honoris causa. Z tych wszystkich względów mogę wyrazić jedynie uznanie kapitule Nagrody „Przeglądu Wschodniego”, która za całokształt pracy naukowej przyznała profesorowi Materskiemu Nagrodę Specjalną. Uznać należy to wyróżnienie za w pełni zasłużone. Można jedynie życzyć Laureatowi wielu dalszych osiągnięć, zarówno w pracy badawczej jak i dydaktycznej.

Adam Daniel Rotfeld (Warszawa)

989

PW_52.indb 989

2015-08-03 17:19:34

Laudacja śp. ANDRZEJA PRZEWOŹNIKA Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2011 im. Aleksandra Gieysztora Jako przewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa miałem możność od 2001 r. bliskiego współpracowania z Andrzejem Przewoźnikiem. Jego życiorys to niemal gotowa definicja pojęcia służba ojczyźnie i jednocześnie trudna do uwierzenia historia człowieka, który z pasji uczynił swój zawód. Wykonywał go przez osiemnaście lat jako wysoki urzędnik państwowy bez względu na zmiany polityczne i personalne, jakie przechodziła III Rzeczpospolita.

1 września 1992 r. powołany został przez Premier Hannę Suchocką na stanowisko Sekretarza Generalnego Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Miał wtedy dwadzieścia dziewięć lat, za sobą studia historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, wiele lat pracy w podziemnych, a po 1989 r. oficjalnych strukturach Solidarności, a także doświadczenie radnego krakowskiej dzielnicy Zwierzyniec (z ramienia Komitetu Obywatelskiego) i pracownika Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie. Po przenosinach do Warszawy od razu musiał zmierzyć się z zadaniami, które wymagały wielkiej wiedzy, a także niebagatelnych zdolności organizacyjnych i dyplomatycznych. Szczególnie angażował się w opiekę nad miejscami ważnymi dla polskiej pamięci narodowej na Wschodzie. To dzięki Jego osobistemu zaangażowaniu powstały polskie cmentarze wojenne w Katyniu, Miednoje i Charkowie i wydane zostały księgi dla tych cmentarzy. Także Jego staraniom zawdzięczamy przeprowadzenie badań sondażowo-ekshumacyjnych w Bykowni, wybudowanie cmentarzy wojennych na szlaku Armii Polskiej gen. Władysława Andersa w Uzbekistanie i Kazachstanie. Jego zasługą jest zrealizowanie po długich i trudnych negocjacjach rekonstrukcji Cmentarza Orląt Lwowskich, upamiętnienie w zbiorowej mogile Polaków zamordowanych w Hucie Pieniackiej, powstanie kwatery żołnierzy AK na wileńskiej Rossie, a także remonty i budowa niezliczonych mogił, kwater i cmentarzy Polaków poległych podczas II wojny w różnych częściach świata – w Belgii, na Białorusi, we Francji, w Libanie, na Litwie, Ukrainie, Węgrzech i we Włoszech.

Sprawa upamiętnienia ofiar Zbrodni Katyńskiej zajmowała wśród aktywności Andrzeja Przewoźnika miejsce szczególne. Jest autorem licznych opracowań na ten temat. Publikował także teksty poświęcone Polskiemu 990

PW_52.indb 990

2015-08-03 17:19:35

Państwu Podziemnemu i polskiemu uchodźstwu na Węgrzech. Wiele uwagi i troski poświęcał upamiętnieniu zagłady polskich Żydów. Organizował ze strony polskiej uporządkowanie i upamiętnienie terenu b. obozu zagłady Żydów w Bełżcu, działał aktywnie przy tworzeniu podobnego projektu dla obozu w Sobiborze, planował prace nad uporządkowaniem i godnym upamiętnieniem obozów w Treblince i Chełmnie n. Nerem, gdzie przez wiele lat nasza Rada wspierała prowadzone tam prace badawcze. W ogromnej mierze właśnie Jemu zawdzięczamy godne zorganizowanie miejsca pamięci o polskich Żydach zamordowanych w Jedwabnem.

Przewodniczył Polsko-Niemieckiej Komisji ds. Niemieckich Grobów Wojennych w Polsce, koordynował projekt utworzenia Europejskiej Sieci Pamięć i Solidarność, był członkiem Rady Powierniczej Muzeum Powstania Warszawskiego, Rady Muzeum Historii II Wojny Światowej, Rady Muzealnej Muzeum Niepodległości, Rady Muzealnej Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, polsko-rosyjskiej Komisji ds. Trudnych, przewodniczył Radzie Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie i Radzie Muzeum Ordynariatu Polowego WP, przez wiele lat zasiadał w Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, był członkiem honorowym szeregu organizacji społecznych, kombatanckich i towarzystw kresowych. Współzakładał, wraz z obecnym sekretarzem generalnym Rady Andrzejem Krzysztofem Kunertem, Fundację Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956 w Warszawie, założył i był prezesem Instytutu Józefa Piłsudskiego w Warszawie i redaktorem naczelnym rocznika „Niepodległość”.

Prywatnie był głęboko wierzącym katolikiem, kochającym i zawsze z dumą mówiącym o swojej rodzinie, mężem Pani Jolanty i ojcem dwóch córek Joanny i Julii.

Andrzej Przewoźnik uchodził słusznie za człowieka niezwykle pracowitego, odpowiedzialnego i odważnego, a ponieważ praca którą wykonywał była jednocześnie jego pasją, brał na swoje barki znacznie więcej, niż musiał i mimo takiego obciążenia zawsze potrafił podołać zadaniom, których się podejmował. Niejednokrotnie traktowany był jako „ostatnia deska ratunku”. Robił swoje i robił to dobrze. Na myśl o Nim nasuwają się słowa mistrza Jana Kochanowskiego: „A jeśli komuś droga otwarta do nieba, Tym co służą Ojczyźnie”.

Władysław Bartoszewski (Warszawa)

991

PW_52.indb 991

2015-08-03 17:19:35

Laudacja ANNY ENGELKING Laureatki Nagrody Przeglądu Wschodniego 2012 w kategorii: DZIEŁA KRAJOWE

Anna Engelking, Kołchoźnicy. Antropologiczne studium tożsamości wsi białoruskiej przełomu XX i XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2012, ss. 844.

Pośród wielości publikacji o Białorusi Kołchoźnicy to książka nie tylko wybitna, ale też szczególna, pojedyncza. Jest zarówno wyśmienitym opisem, jak głęboką analizą współczesnego sposobu myślenia sporej części obywateli Białorusi. Niejednokrotnie dziwi ten szczególny przypadek Białorusi. Przecież w tym samym czasie uzyskała niepodległość co Litwa

992

PW_52.indb 992

2015-08-03 17:19:35

i Ukraina, lecz tak odmiennie funkcjonuje ten kraj. Także w zestawieniu z Ukrainą, i to nie tylko zachodnią, uderza to porównanie. Tak, jak z prac Józefa Obrębskiego uwidacznia się archaizm i swoiste zamknięcie kulturowe Polesia w porównaniu z Wołyniem, Galicją czy obszarami dalej na północ leżącymi, tak dzisiaj archaizm Białorusi zadziwia w porównaniu z Litwą czy Ukrainą.

Autorka dzięki cierpliwym i wieloletnim badaniom pozbierała i skleiła tę wielość elementów, które w końcu pozwoliły jej zrozumieć i opisać ten szczególny fenomen, jakim jest kołchozowe społeczeństwo białoruskie.

Jej badania i przedstawione rezultaty pokazują długie trwanie struktur feudalnych w myśleniu białoruskich wieśniaków. Pan feudalny zamieniony został przez zwierzchnika kołchozu, podział ról społecznych na tych, co rządzą i tych co pracują, jest zachowany, tak jak i stosunek do własności – okradanie pana miało przyzwolenie lokalnej społeczności, w tym także ludzi wierzących, religijnych, podobnie jak potem okradanie kołchozu.

Zadziwia, ale tylko pozornie, ubogość czy skromność potrzeb – chleb, kartofle, mleko, to wszystko, co umożliwia przeżycie. Istnienie kołchozu jest tym, co jest dane, a nie wybierane, z czym się człowiek godzi.

Praca Anny Engelking to dzieło oryginalne, unikatowe. Kołchoźnicy to efekt dziesięcioletnich badań autorki we wsiach Białorusi. Jeżeli porównywać tę pracę do jakichś wcześniejszych publikacji dotyczących obszaru dzisiejszej Białorusi, to jedynie można łączyć pracę Laureatki z publikacjami Józefa Obrębskiego (jednego z najwybitniejszych polskich etnologów), będącymi rezultatem jego badań na Polesiu, w latach 30. XX w. Właśnie Obrębski poprzez swoją nowoczesną i nowatorską interpretację archaizmów widocznych w materiale terenowym z Polesia jest wyraźnym wsparciem i bodźcem dla autorki Kołchoźników.

Nie ma we współczesnej polskiej literaturze dotyczącej Białorusi podobnej pracy i podobnie dociekliwej analizy obrazu współczesnej Białorusi.

Procesy społeczne, wybory i polityczne postawy Białorusinów czasami zastanawiają – zwłaszcza, jeżeli porównać je z postawami mieszkańców sąsiedniej Litwy i Ukrainy – również przecież byłych republik ZSRR w podobnym czasie decydujących się na niezależność. Praca Laureatki umożliwia nam zrozumienie tego splotu zjawisk i postaw mieszkańców Białorusi – po prostu kołchoźników.

Długa droga naukowa i bardzo poważny dorobek, liczący około 150 publikacji poprzedziły powstanie Kołchoźników. Wielopłaszczyznowe przygotowanie – językowe, antropologiczne, etnolingwistyczne, przy tym wyśmienita znajomość literatury metodologicznej, pozwala Autorce wniknąć poza warstwę obserwacji i opisu. Autorka Kołchoźników dys993

PW_52.indb 993

2015-08-03 17:19:35

ponuje rozległą wiedzą na temat Białorusi. Licząca 22 strony bibliografia zawiera nie tylko wszystkie istotne publikacje dotyczące Białorusi, lecz także wiele prac przyczynkarskich, użytecznych Autorce do porównań i dopełnienia wiedzy płynącej z jej własnych badań. Jest także wyśmienicie zorientowana we współczesnej literaturze teoretycznej i metodologicznej i w sposób konsekwentny oraz przemyślany wykorzystuje ją przy opisie zjawisk, analizie materiału terenowego i stawianiu wniosków.

Walorem, którego nie sposób przecenić jest materiał terenowy – efekt niemal dwudziestoletnich badań przeprowadzonych na Białorusi (zwłaszcza na Polesiu), rozmów rejestrowanych i cytowanych w pracy w oryginalnym brzmieniu. Laureatka pracowała według najlepszych wzorów i wymogów – z wielokrotnymi w ciągu lat powrotami do tych samych miejsc i rozmówców, realizacją nagrań rozmów – co dało możliwość także analizy etnolingwistycznej. Jak sama Laureatka pisze we Wprowadzeniu: „Bazę materiałową książki stanowi 400 zapisów rozmów z lat 1993–2011”.

Zwracam uwagę na tę istotną informację autorki Kołchoźników, bowiem ilustruje ona ogrom pracy – nie tylko terenowej, także analitycznej i interpretacyjnej, jaki wykonała Anna Engelking, zanim przedstawiła wnioski i odpowiedziała na postawione pytanie: jak konstruowana jest, w oparciu o jakie elementy i w uzależnieniu od jakich kontekstów – z przeszłości odległej, a także czasów współczesnych – tożsamość mieszkańców kołchozowych wsi białoruskich. Obszerne przytoczenia tych rozmów, a raczej wypowiedzi rozmówców autorki dzieła są niezmiernie istotnym elementem narracji, a zarazem wyrazistym unaocznieniem podejmowanych w trakcie badań kwestii.

To rozmówcy Engelking tworzą opowieść o dzisiejszej Białorusi. Dzisiejszej, lecz bardzo głęboko osadzonej w strukturach myślenia archaicznego i pamięci przeszłości – zarówno tej idealizowanej, przedwojennej, jak też okrutnej, pamięci czasów wojny i lat powojennych. Tę opowieść systematyzuje Engelking, tworząc plastyczną strukturę, ukazującą relacje społeczne, system wartości, siłę zakorzenienia w tradycji wierzeniowej, stosunek do władzy i państwa; ale także skuteczność polityki radzieckiej i głębokość zmian, wymuszonych nową ideologią i wynikającymi z niej zasadami gospodarowania.

Tym, co utrudnia czytelnikowi stałą koncentrację nad lekturą Kołchoźników jest przede wszystkim pojemność dzieła – 844 strony. W pewnym sensie także nasycenie odwołaniami do literatury metodologicznej i dialekt cytowanych wypowiedzi nie ułatwiają odbioru rozprawy. Jednak to właśnie dosłowność i skrupulatność cytowania wypowiedzi stanowi istotny walor, dający czytelnikowi szansę własnego ustosunkowania się do treści przeka994

PW_52.indb 994

2015-08-03 17:19:35

zu i własnej jego interpretacji czy odczytania. Autorka zrobiła ogromnie dużo, by rozumienie wypowiedzi ułatwić (jej przygotowanie lingwistyczne umożliwia daleko głębsze rozumienie treści wypowiedzi), dzięki temu była też w stanie odpowiednio przygotować odbiór i rozumienie cytowanych wypowiedzi, a właśnie ich forma i treść, w całej rozmaitości dialektowej, stanowią istotny walor tej pracy.

Jest to dzieło – nie waham się użyć tego określenia – znakomite. Starannie wydane w serii „Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej”.

Nie mam najmniejszych wątpliwości, że praca Anny Engelking, Kołchoźnicy. Antropologiczne studium tożsamości wsi białoruskiej przełomu XX i XXI wieku zasługuje na nagrodę naukową. Podkreślam także, że pośród wyróżnionych dotychczas prac nie ma takiej, której treścią byłaby antropologiczna analiza zjawisk składających się na tożsamość znacznej części współczesnego społeczeństwa Europy postradzieckiej.

Praca Anny Engelking – powtórzę – to dzieło unikatowe. W literaturze ostatniego trzydziestolecia nie powstało nic porównywalnego, choć napisano wiele prac ważnych na temat Białorusi – historii, przeszłości bliskiej i współczesności. Kołchoźnicy to obowiązkowa lektura dla wszystkich, którzy podejmują studia nad dzisiejszą Białorusią – niezależnie czy interesuje ich gospodarka, zjawiska z zakresu polityki, procesów społecznych, zmian kulturowych, języka czy też siły tradycji i zachowawczości. Dla współczesnych badaczy nie tylko przeszłości, ale też dla polityków usiłujących zrozumieć ludzi białoruskich i ich wybory, jest to lektura podstawowa.

Praca ta powinna stać się lekturą obowiązkową także dla tych osób, które z powodu specyfiki zawodowej mają wpływ na kształtowanie polityki polskiej wobec Białorusi.

Lech Mróz (Warszawa)

995

PW_52.indb 995

2015-08-03 17:19:35

Laudacja SWIETŁANY MULINY Laureatki Nagrody Przeglądu Wschodniego 2012 w kategorii: DZIEŁA ZAGRANICZNE

Swietłana Mulina, Migranty poniewole. Adaptacija ssylnych uczastnikow Polskogo wostannija 1863 goda w Zapadnoj Sibiri, Aleteja, Petersburg 2012, ss. 200.

Ze Swietłaną Muliną (podówczas Pierminową) znamy się od roku 1998, gdy w Kazaniu po raz pierwszy objęłam stanowisko przewodniczącej polskiej grupy Komisji Historyków Polskich i Rosyjskich i z wielką tremą przyjechałam na pierwszą „kierowaną” przeze mnie konferencję. Swietłana również zapewne nie bez tremy przyjechała na swoją pierwszą międzynarodową konferencję jako przedstawicielka uczelni omskiej.

996

PW_52.indb 996

2015-08-03 17:19:35

Od tego czasu była jeszcze niejedna konferencja i niejeden staż, na którym spotykałyśmy się. W rezultacie bibliografia dzisiejszej Laureatki liczy „tylko” 50 pozycji, w tym monografię wydaną w 2012 r. pt. Migranty poniewole: adaptacija ssylnych uczastnikow Polskogo wosstanija 1863 goda w Zapadnoj Sibiri wydaną w już zasłużonej „Polsko-syberyjskiej Bibliotece”. Powiem od razu, że uważam (i nie tylko ja; mogę się powołać na prof. Wiesława Cabana, który tę opinię w pełni podziela), że jest to niewątpliwie najlepsza rosyjska książka dotycząca sytuacji polskich zesłańców XIX stulecia, napisana w sposób niesłychanie precyzyjny, świetnie skonstruowana, w dodatku opatrzona w CD ROM zawierający biografie omawianej grupy, dzięki czemu nie poszerza się niepotrzebnie objętości książki i pozwala z niej korzystać w sposób nowoczesny. Swietłana Mulina nie jest obciążona balastem sowieckiej historiografii, umiejętnie korzysta nie tylko z nowej techniki, ale także chętnie współpracuje z kulturoznawcami, antropologami, etnologami, co wzbogaca jej publikacje już ogłoszone i wzbogaci te z rozmachem zaplanowane. Nie będę dłużej o tym mówiła, pozostawię analizę książki do druku.

Teraz kilka osobistych wspomnień. Poznałam przed piętnastoma laty szczuplutką blondyneczkę otoczoną ciągle gronem admiratorów i za każdym razem, kiedy dochodziło do jej wystąpienia – a słuchałam uważnie, bo szukałam współpracowników do kartoteki zesłańców postyczniowych oraz na kolejne konferencje (z racji nowych obowiązków) – byłam zdumiona dojrzałością Jej tekstów. Wystarczy przejrzeć Jej bibliografię, by przekonać się, że młoda uczona nie powtarza się, wystarczy posłuchać lub przeczytać, by podziwiać zarówno pracowitość, umiejętność szukania źródeł i ich wykorzystywania, jak i zdolność syntetycznego opracowania zgromadzonego materiału. Na konferencjach poznaje się różnych uczestników: znałam jednego profesora, który z tym samym referatem objeżdżał wszystkie międzynarodowe sesje, a jeszcze innego, także profesora, który traktował wyjazdy wyłącznie z punktu widzenia handlowego. Anegdot konferencyjnych nazbierało się niemało.

Mam nadzieję, że Swietłana nie będzie mi miała za złe, jeśli zdradzę, jak wiele zawdzięczała swemu promotorowi, kierownikowi katedry, znakomitemu uczonemu profesorowi Uniwersytetu Omskiego, którego nazwisko: Anatolij Wiktorowicz Riemniew, nie jest obce naszym historykom, autorowi wielu poważnych książek, a zarazem uroczemu biesiadnikowi, którego miałam szczęście poznać w Warszawie w Instytucie Historii PAN na jednej z konferencji. Jak kolosalne znaczenie ma obcowanie z wybitnymi i życzliwymi uczonymi mogłam się przekonać na własnej skórze i dlatego myślę, że moje zdumienie nad dojrzałością wystąpień i publikacji Swietła997

PW_52.indb 997

2015-08-03 17:19:35

ny, a zwłaszcza Jej ostatniej – o, przepraszam, nie ostatniej, po ukazaniu się Migrantów poniewole ogłosiła jeszcze dwie prace we współpracy z A.A. Krichem – słusznie nagrodzonej monografii, jest w jakimś stopniu związane z osobowością tego wybitnego historyka. Oczywiście, bez Jej wrodzonego talentu i pracowitości nie byłoby o czym mówić i czego nagradzać. Cieszę się z całego serca, że mam okazję – dzięki „Przeglądowi Wschodniemu” i niezmordowanemu Janowi Malickiemu – w tej pięknej sali pogratulować Swietłanie Mulinie zasłużonego wyróżnienia.

Wiktoria Śliwowska (Warszawa)

998

PW_52.indb 998

2015-08-03 17:19:35

Laudacja WASYLA HANIEWICZA Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2012 w kategorii: DZIEŁA ZAGRANICZNE

Wasyl Haniewicz, Polaki w Tomskie (XIX–XX ww.). Biografii, Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny w Tomsku, Tomsk 2012, ss. 686.

Badacze związków polsko-syberyjskich oraz współczesnego odradzania się kultury i świadomości etnicznej naszych rodaków za Uralem bez wątpienia uznają Laureata za jedną z wyróżniających się osób, której praca ma charakter naukowych i organizacyjnych poczynań z tego zakresu. W kwestiach tych Laureat jest znakomicie zorientowany, a na jego działalność składają się prace badawcze, organizowanie konferencji naukowych oraz

999

PW_52.indb 999

2015-08-03 17:19:35

inicjowanie i współtworzenie tzw. znaków pamięci o głębokiej wymowie symbolicznej, związanych z sowieckimi represjami wobec Polaków mieszkających na Syberii. Między tymi przedsięwzięciami zadzierzgnięta została wzajemna relacja.

Po wielu latach faktograficznego zastoju dotyczącego związków polsko-syberyjskich, przesiąkniętych martyrologią, badania te podjęli badacze związani z Historyczno-Oświatowym Stowarzyszeniem Obrońców Praw Człowieka „Memoriał”. Dzięki nim w naukowym obiegu znalazło się wiele nowych informacji dotyczących tej tematyki i obecnie stan wiedzy z tego zakresu jest o wiele większy. Laureat Wasyl Haniewicz jest od roku 1993 działaczem „Memoriału” oraz badaczem pielęgnującym pamięć o Polakach na terenie Syberii Zachodniej. Urodził się 1 listopada 1956 r. we wsi Białystok nieopodal Tomska w rodzinie polskich emigrantów, którzy znaleźli się na Syberii na przełomie XIX i XX w. W odległości około 200 kilometrów od Tomska, na przysłowiowym surowym korzeniu, założyli w głębi tajgi osadę, którą z czasem nazwali Biełostok (Białystok). Tam mieszkali jego pradziadowie i najbliżsi krewni, którzy podobnie jak inni mieszkańcy tej wsi doznali okrutnych stalinowskich represji.

Problematyce tej poświęcona jest pierwsza książka Laureata zatytułowana Biełostockaja tragedija opublikowana w Tomsku w 1993 r. oraz rozszerzona jej edycja Z historii ziemi tomskiej. Syberyjski Białystok, wydana w Tomsku w 1998 r. Polska edycja tego martyrologium Tragedia syberyjskiego Białegostoku ukazała się w Pelplinie nakładem wydawnictwa „Bernardinum” w 2008 r. W przedmowie do niej czytamy autorskie wyznanie: „Dla mnie osobiście sioło Białystok na Syberii – to nie jest tylko jeszcze jedno miejsce na mapie. To moja mała ojczyzna, gdzie minęło moje dzieciństwo i młodość, gdzie rodzili się moi rodzice i dziadkowie, a pradziadkowie znajdowali się wśród jej założycieli. Tak więc jestem Sybirakiem już w czwartym pokoleniu. Zarówno dla mnie, jak i dla moich krajan, historia naszego Białegostoku ma szczególne znaczenie. W tej historii nie ma dla nas faktów i zdarzeń mało znaczących, bo tak czy inaczej, wszystkie one są związane z osobistym losem naszych rodzin i bliskich, a przecież dokładnie z tych konkretnych ludzkich wydarzeń składa się historia naszych wsi, miast i narodów...”.

Z przeświadczeniem tym, podejmując badania nad dziejami polskiej diaspory w guberni tomskiej, Wasyl Haniewicz stał się jej liderem i założycielem Polskiego Centrum Narodowo-Oświatowego „Orzeł Biały”, wiarygodnym i sumiennym badaczem, inicjatorem konferencji naukowych, których tematyka obejmuje przeszłość, teraźniejszość i przyszłość Polonii syberyjskiej, popularyzuje i ubogaca jej dzieje. Dzięki jego staraniom 1000

PW_52.indb 1000

2015-08-03 17:19:35

w centrum Tomska znajduje się pomnik poświęcony „Pamięci Polaków ofiar stalinowskich represji na Ziemi Tomskiej w latach 1930–1956”, tablica pamiątkowa w miejscu cmentarza katolickiego w Tomsku oraz wiele podobnych znaków pamięci wzniesionych we wspomnianym już syberyjskim Białymstoku i we wsi Połozowo. Opierając się na faktach sprawdzonych i pewnych, z naturą szperacza odnajduje on nowe materiały na temat tomskiej Polonii, której poświęca różne artykuły oraz organizuje konferencje o tej tematyce.

Laureat jest bezdyskusyjnie badaczem pielęgnującym pamięć o Polakach na terenie Syberii Zachodniej i oprócz prowadzonych badań naukowych stał się animatorem wielorakich form odradzania się kultury i świadomości etnicznej polskiej diaspory w tej części Rosji. Za zasługi te odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1999), Medalem Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej Bene Merito (2012), a jego biografia znajduje się w książce-słowniku Polak w Świecie.

Leksykon Polonii i Polaków za Granicą. Ponadto, posiada szereg rosyjskich odznaczeń państwowych i regionalnych.

Wasyl Haniewicz jest Sybirakiem z polskim rodowodem, absolwentem studiów ekonomicznych Państwowego Uniwersytetu Tomskiego (1980), który w latach 1988-1999 pracował na tomskich uczelniach. Obecnie etatowo troszczy się o Muzeum Pamięci Historii Represji Politycznych „Areszt Śledczy NKWD”, które jest Oddziałem Obwodowego Muzeum Krajoznawczego w Tomsku. Ponadto jest wiceprzewodniczącym tomskiego „Memoriału” i bez wątpienia należy uznać, że informacje na temat wielu faktów i wydarzeń związanych z represjami sowieckimi wyszperał w najróżniejszych materiałach. W naukowym dorobku Laureat posiada 5 książek oraz ponad 70 artykułów opublikowanych w pracach zbiorowych i czasopismach w Rosji, Polsce i na Białorusi. W zasadzie dotyczą one historii Polaków w guberni tomskiej, genealogii, nekropolityki, dziejów Kościoła katolickiego za Uralem oraz represji i prześladowań sowieckich, które dotknęły szerokie rzesze ludności, nie tylko polskiej narodowości.

Jako świetny znawca tomskich zespołów archiwalnych łączących się z tą tematyką, z wielką starannością wydobywa z nich wiadomości dotyczące polskich losów w tej części syberyjskiej ziemi, zarówno w XIX jak i XX stuleciu. Praca w archiwach, skutecznie zresztą chronionych przez długie lata przed historykami, już w pierwszym okresie po rozpadzie Związku Radzieckiego, doprowadziła go do odnalezienia dokumentów potwierdzających ewidentnie zbrodnię NKWD dotyczącą zamordowania mieszkańców wspomnianej wsi Białystok. Dodam, że Laureat w obszar swych zainteresowań wciągnął innych badaczy, dzięki czemu zostały bliżej 1001

PW_52.indb 1001

2015-08-03 17:19:35

poznane dzieje Polaków w Tomsku i na Zachodniej Syberii. Niektóre z nich weszły już do historiografii z tym związanej i znalazły się wśród faktografii o podstawowym znaczeniu dla tego fragmentu polskich losów na Syberii.

Najnowszym dziełem Laureata jest słownik Polaki w Tomskie (XIX– XX ww.). Biografii, zawierający 545 biogramów Polaków oraz osób polskiego pochodzenia mieszkających w Tomsku w XIX i XX w. Wielu z nich przyczyniło się w znacznym stopniu do rozwoju gospodarki, nauki, oświaty i kultury tego miasta. Księga to wielka i ważna, dzięki której pełniej rysują się dzieje polskiej diaspory w tej części Syberii. Szkoda, że podobne słowniki nie dotyczą Irkucka, Omska czy Władywostoku. Pierwszy krok został jednak zrobiony i to przez jednego autora, któremu należy się podziękowanie i uznanie za dzieło, które stworzył. Jesteśmy także przekonani o potrzebie polskiej edycji tego słownika, który jest swoistym zwornikiem, mogącym służyć badaczom do opisu wkładu Polaków w dzieje polskiego dziedzictwa, naukowego, kulturowego czy gospodarczego za Uralem. Propozycję takiej edycji kieruję pod adresem Uniwersytetu Wrocławskiego, od ponad 15 lat posiadającego porozumienie o współpracy z Uniwersytetem Pedagogicznym w Tomsku, porozumienie, którego ojcem chrzestnym jest właśnie Wasyl Haniewicz oraz autor tej laudacji.

Antoni Kuczyński (Wrocław) Zbigniew J. Wójcik (Warszawa)

1002

PW_52.indb 1002

2015-08-03 17:19:35

Laudacja HELENY KRASOWSKIEJ Laureatki Nagrody Przeglądu Wschodniego 2012 w kategorii: DZIEJE POLAKÓW NA WSCHODZIE

Helena Krasowska, Mniejszość polska na południowo-wschodniej Ukrainie, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 2012, ss. 436.

Mam przyjemność zaprezentowania Państwu młodej, a znacznie już zasłużonej Autorki i jej książki Mniejszość polska na południowo-wschodniej Ukrainie, wyróżnionej przez Jury Nagrody Przeglądu Wschodniego. Czynię to z tym większą satysfakcją, że jest to już druga, obok Kołchoźników Anny Engelking, nagrodzona w tym roku pozycja, wywodząca się z Instytutu Slawistyki PAN, co świadczy o specjalizacji i potencjale naukowym tej instytucji.

1003

PW_52.indb 1003

2015-08-03 17:19:35

Praca badawcza Heleny Krasowskiej nie tylko dotyczy innego regionu niż w przypadku Anny Engelking, ale i różnej sytuacji społecznej, wymagającej stawiania innych hipotez badawczych oraz odrębnego sposobu badań i opisu. Anna Engelking zagłębia się głównie w etos chłopski autochtonicznej ludności wiejskiej na Białorusi, żyjącej w większych grupach lokalnych; Helena Krasowska bada rozproszoną mniejszość polską, różnego pochodzenia, przybyłą z różnych miejsc Ukrainy i Polski, żyjącą w społecznościach wielonarodowościowych, w uprzemysłowionych rejonach pogranicza ukraińsko-rosyjskiego i ukraińsko-rumuńskiego. Miała do czynienia z mieszkańcami miast, co stwarza dodatkowe trudności w nawiązywaniu kontaktów. Obserwowanie istotnych różnic, ale i pewnych analogii, wynikających przede wszystkim z życia w warunkach sowieckich represji i opresji, byłoby niezwykle ciekawe. Trzeba jednak z tego zrezygnować na rzecz skoncentrowania uwagi na problematyce i walorach nagrodzonej książki Heleny Krasowskiej.

Biorąc pod uwagę bogatą już literaturę na temat losów Polaków znajdujących się na wschód od dzisiejszych granic Polski, praca Heleny Krasowskiej jest nowatorska pod kilkoma względami. Jest pierwszą pracą dotyczącą Polaków, mieszkańców południowo-wschodniej Ukrainy. Dotychczas nie prowadzono specjalnych badań nad Polakami w obwodach donieckim i zaporoskim; podstawę materiałową stanowią zróżnicowane źródła: pochodzące z bezpośredniej eksploracji terenowej Autorki (wywiady nagrywane na nośniki elektroniczne, ankiety przeprowadzane w parafiach katolickich oraz organizacjach społecznych, także trzy biografie) i archiwalnej; wiele miejsca poświęca Autorka omówieniu statusu prawnego mniejszości polskiej na Ukrainie, w tym podstaw prawnych działalności organizacji społecznych i Kościoła rzymskokatolickiego. Ten aspekt badań polonijnych na ogół był dotychczas pomijany w literaturze przedmiotu.

Podstawowym zagadnieniem książki jest tożsamość przedstawionych w niej osób, badanych w latach 2007–2012, ich stosunek do języka polskiego oraz sposób i stopień zaangażowania w polskość. A wszystko to na tle aktualnych warunków życiowych na Ukrainie w środowisku wielonarodowościowym, obarczonym zróżnicowanym doświadczeniem historycznym. Na podstawie badań archiwalnych Autorka ustala, że osoby wykazujące związek z pochodzeniem polskim to emigranci zarobkowi, zesłańcy kierowani do pracy w kopalniach, różnego rodzaju uciekinierzy i osoby z przydziałami pracy w ramach ZSRR. W obwodzie donieckim to około 4300 osób, co stanowi 0,09% ogółu mieszkańców, w zaporoskim – 1800 osób, co się równa 0,1% ludności. Liczby te są zmienne, podaję je tylko dla ogólnej orientacji. Podstawowym środkiem komunikacji jest 1004

PW_52.indb 1004

2015-08-03 17:19:35

język rosyjski, także w rodzinach. Znajomość języka polskiego zachowują ludzie pochodzący z zachodniej Ukrainy lub Białorusi (Lwów, Grodno), rzadziej inni i to w najstarszym pokoleniu. Obserwuje się ciekawe nowe zjawisko zainteresowania językiem polskim i polskością importowaną z Polski (poprzez internet, telewizję) w średnim i młodym pokoleniu. Powstają ośrodki nauczania języka polskiego jako środka umożliwiającego wyjazdy do Polski na studia, lub uzyskania lepszej pracy.

Poczucie polskiej tożsamości oparte jest na świadomości, że rodzice, lub jedno z nich byli Polakami, czasem na zachowanych dokumentach i na wyznaniu rzymskokatolickim. Nierzadkie są jednak samoidentyfikacje jako „Ukrainiec polskiego pochodzenia” lub „Rosjanin polskiego pochodzenia”.

Można powiedzieć, że w wielu rodzinach została przerwana łączność kulturowa i językowa z polskością. Autorka porównuje tę sytuację z Bukowiną, którą zna z dzieciństwa i wczesnej młodości, gdzie język polski jest używany na co dzień i kulturowa tożsamość polska została znacznie lepiej zachowana.

Ważną częścią składową książki są trzy biografie rodów polskiego pochodzenia zasłużonych dla regionu, w tym Jelskich1 oraz niezwykle ciekawy aneks składający się z fotografii i kserokopii dokumentów, a także przejmujące cytowane wypowiedzi o różnych rodzajach dyskryminacji Polaków, którzy żyli w permanentnym zastraszeniu, prowadzącym do ukrywania swego pochodzenia nawet przed własnymi dziećmi.

W rezultacie otrzymaliśmy książkę interdyscyplinarną, umiejętnie ukazującą specyfikę regionu, zobowiązującą do szukania adekwatnych do potrzeb metod nauczania języka i kultury polskiej oraz pomocy tamtejszym Polakom w odradzaniu polskiej tożsamości. Traktuję tę publikację jako cenny, wielokierunkowy rekonesans badawczy, stwarzający bardzo dobrą podstawę do dalszych szczegółowych badań, zwłaszcza językoznawczych.

Helena Krasowska jako człowiek pogranicza, pochodząca z miejscowości Panka koło Czerniowiec, z mieszanej rodziny polsko-rumuńskiej, z dużym wyczuciem i zrozumieniem podchodzi do problematyki wielokulturowości i wielojęzyczności. Ma w tym zakresie już znaczny i zróżnicowany tematycznie dorobek badawczy. Aktualnie przeprowadza przewód habilitacyjny. Studia magisterskie i doktoranckie odbyła w Polsce jako stypendystka Rządu Polskiego. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej postanowieniem z dnia 12 września 2003 r. nadał Jej obywatelstwo polskie.

Warto dodać, że na Białorusi majątek Jelskich w Dudyczach stał się w latach 90. XX w. podstawą próby odtworzenia dworskiego salonu muzycznego i tradycyjnych rzemiosł. Zajęto się też restauracją dworskiego drzewostanu i krajobrazu. Jest to rodzaj dużego gospodarstwa agroturystycznego, programowo nawiązującego do przeszłości.

1

1005

PW_52.indb 1005

2015-08-03 17:19:35

Nasza Laureatka, aktywnie udzielająca się w organizacji życia naukowego we współpracy międzynarodowej, jest chlubnym przykładem korzyści jakie może odnieść nauka polska dzięki odzyskiwaniu potomków swoich utraconych po zmianie granic państwowych obywateli. Dziękujemy, Pani Heleno, i serdecznie gratulujemy wyróżnienia.

Elżbieta Smułkowa (Warszawa)

1006

PW_52.indb 1006

2015-08-03 17:19:35

Laudacja AGNIESZKI BIEDRZYCKIEJ Laureatki Nagrody Przeglądu Wschodniego 2012 w kategorii: POPULARYZACJA PROBLEMATYKI WSCHODNIEJ

Agnieszka Biedrzycka, Kalendarium Lwowa 1918–1939, Universitas, Kraków 2012, ss. 1160.

Książka doktor Agnieszki Biedrzyckiej jest dziełem ogromnym, bo liczącym aż 1160 stron. Na jej wielkość składa się kilka ważnych elementów.

Po pierwsze, międzywojenny Lwów był ogromnym miastem, prawdziwą stolicą nie jednego, a kilku województw południowo-wschodniej II Rzeczypospolitej. Jego życie kulturalne, naukowe, polityczne i społeczne i działające tam postacie były znane w całym kraju. Był jednym z najważniejszych

1007

PW_52.indb 1007

2015-08-03 17:19:35

miast ówczesnej Polski. Według danych spisu powszechnego z 1931 r. miasto to zamieszkiwało ponad 300 tysięcy mieszkańców, należało więc do jednego z największych w Polsce. We Lwowie, jak w żadnym innym mieście, rezydowało trzech metropolitów trzech różnych obrządków, działały cztery wyższe uczelnie. Był to też ważny ośrodek nie tylko dla Polaków, ale też dla zamieszkujących ten region mniejszości: Ukraińców, Żydów, Ormian. Zarazem było to miasto wielu niespotykanych nigdzie indziej konfliktów. Lwów był więc jednym z najważniejszych miast międzywojennej Polski, gdzie działo się bardzo dużo. Miało to swoją wagę i wszyscy w kraju o tym mówili. Najróżniejsze były to wydarzenia, jak przyjazd marszałka Józefa Piłsudskiego i odznaczenie miasta orderem Virtuti Militari, czy też mniej chwalebne, jak napaść studentów z Młodzieży Wszechpolskiej na ich żydowskich kolegów, bądź obrzucenie jajami wielokrotnego premiera i zarazem profesora Politechniki Lwowskiej, Kazimierza Bartla, czy też wreszcie pogrzeb arcybiskupa ormiańskokatolickiego Józefa Teodorowicza, który stał się manifestacją jedności wszystkich środowisk lwowskich w obliczu zbliżającej się II wojny światowej. Lwów – obok Wilna – był swego rodzaju symbolem ówczesnych Kresów Wschodnich, związane były z nim najróżniejsze mity, które przetrwały dziesięciolecia. Miał więc dla wszystkich ogromne znaczenie symboliczne i stąd jego waga – jako przedmurza i mitycznej twierdzy, o którą wszyscy walczyli – zwłaszcza dla Polaków i Ukraińców.

Przy tak ogromnej wadze, roli tego miasta w historii, nic dziwnego, że temat trzeba uznać za bardzo ważny. O Lwowie w XX w. pisało już wiele osób, ale ciągle jeszcze jest za mało prac, traktujących o jego dziejach w pierwszej połowie tego stulecia. Stąd też pomysł wydawnictwa „Universitas” oraz Agnieszki Biedrzyckiej, aby zawrzeć w formie kalendarium jak najwięcej informacji o Lwowie, okazał się jak najbardziej fortunny.

Książka Agnieszki Biedrzyckiej zawiera informacje o sprawach ważnych i mniej ważnych. Są tam na przykład spisani członkowie władz miasta i zarazem znajdujemy mnóstwo szczegółów, zdawałoby się daleko mniejszej wagi, drugorzędnych – jak chociażby o rozrzuceniu na Kleparowie w dniu 14 lutego 1933 r. ulotek komunistycznych, czy urządzeniu koncertu poezji i muzyki cygańskiej w dniu 15 stycznia tego roku w Instytucie Technologicznym. Ale niezwykłe bogactwo warsztatu i pracowitość historyka zaowocowało właśnie książką, w której znajdujemy takie imponujące bogactwo informacji. I to jest właśnie ogromną jej zaletą, że znajdujemy w niej informacje nie tylko na ważne, „uczone” tematy, ale także dotyczące zwykłego życia codziennego. Pamiętać bowiem trzeba, że historia składa się nie tylko z tych wydarzeń, które trafiają do monografii i podręczników 1008

PW_52.indb 1008

2015-08-03 17:19:35

akademickich, ale też z tych, o których wzmianki znajdujemy ostatecznie głównie w pitawalach. W wydawnictwie typu kroniki jest miejsce dla wszystkich i co jest ważne, wszystkie się tam znalazły.

Z przyczyn od historyków niezależnych, po II wojnie światowej przez wiele lat w Polsce o Lwowie nie pisano. Było to z niewątpliwą szkodą dla historii tego miasta, dla samej nauki historii, dla historyków i dla samego Lwowa. Nadrabianie zaległości zaczęło się nie od razu i ciągle jeszcze, mimo dużych postępów w badaniach nad dziejami naszych Kresów Wschodnich, widoczne są duże luki. Powiedziałbym nawet, że w miarę postępu tych badań widać coraz wyraźniej, jak wiele pozostaje jeszcze do zrobienia, jak wiele wydarzeń i osób do przypomnienia.

W Polsce i na Ukrainie ukazuje się coraz więcej wartościowych prac dotyczących historii Lwowa, dlatego też ważne jest, aby nie pozostawać w tyle w tej rywalizacji. Książka Agnieszki Biedrzyckiej jest pracą ważną, zawierającą ogromne bogactwo szczegółów życia społecznego wielu kultur i narodów. Ranga tej publikacji będzie wzrastała w miarę upływu czasu z każdym rokiem, bowiem Autorka w wielu przypadkach korzystała ze źródeł, które już za kilka czy kilkanaście lat mogą być niedostępne – gazet mogących fizycznie po prostu już nie istnieć z powodu znanego wszystkim, a zwłaszcza bibliotekarzom, zjawiska tzw. kwaśnego papieru. W tym miejscu trzeba podkreślić jeszcze jedną kwestię. Autorka jako historyk jest nowożytnikiem, specjalizującym się w biografistyce, wychodziła od badania dziejów Kresów Wschodnich w XVII i XVIII w., a przejście do historii najnowszej wymagało dodatkowego wysiłku. I to wszystko na chwałę Autorki trzeba powiedzieć.

Książka Agnieszki Biedrzyckiej jest ważna dla nas wszystkich. Dostarcza ogromnej dawki wiedzy o Lwowie, mieście wielu nacji, kultur i religii, często pozwala odgraniczyć mity od faktów rzeczywistych. Historycy, badacze dziejów Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich, będą do niej sięgać jeszcze przez wiele lat. Trzy elementy złożyły się więc na ten ogromny sukces, który zasłużenie zaowocował Nagrodą Przeglądu Wschodniego: ważne w naszych dziejach miasto, którego historia została uznana za konieczną do opisania, aby nie poszła w zapomnienie; istotny temat, który znakomity historyk uznał za konieczny do zgłębienia; wreszcie fantastyczny warsztat i ogromna pracowitość – to wszystko złożyło się na sukces Autorki, ale też sukces wydawnictwa, które wiedziało, że w ten temat warto inwestować, które Autorce uwierzyło wbrew wszelkim przeciwnościom.

Grzegorz Mazur (Kraków) 1009

PW_52.indb 1009

2015-08-03 17:19:35

Laudacja STANISŁAWA ALEXANDROWICZA Laureata Nagrody Specjalnej Przeglądu Wschodniego 2012 Przypadł mi w udziale ogromny zaszczyt zaprezentowania laudacji nagrodzonego Nagrodą Specjalną Przeglądu Wschodniego profesora Stanisława Alexandrowicza. Co prawda, trawersując słynne powiedzenie naszego XVIII-wiecznego encyklopedysty, Laureat jaki jest, każdy (kto zajmuje się dziejami Rzeczypospolitej czasów nowożytnych) wie, ale – na szczęście – nie każdy zajmuje się tym okresem, więc mam teraz okazję zaprezentowania Jego sylwetki naukowej.

Zgodnie z pewną teorią większość luminarzy polskiej kultury wywodzi się z ziem litewsko-ruskich byłej Rzeczypospolitej. Stanisław Alexandrowicz urodził się 5 kwietnia 1931 r. w Wilnie, czyli jak najbardziej we właściwym miejscu, by następnie zajmować się dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po przymusowym spędzeniu kilku lat dzieciństwa w Kazachstanie osiadł w 1946 r. w Toruniu, gdzie też odbył pierwszy etap studiów historycznych na UMK, a zakończył je w 1955 r. w Poznaniu pod opieką naukową luminarza lituanistyki polskiej, prof. Henryka Łowmiańskiego. Przez pewien czas pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu, a następnie został asystentem w Katedrze Historii Narodów ZSRR UAM i nadal pod kierunkiem Łowmiańskiego przygotował pracę doktorską pt. Funkcje gospodarcze miasteczek Białorusi i Litwy w XVI– I poł. XVII w., na podstawie której uzyskał w 1960 r. stopień naukowy doktora. Problematyka miast, ich funkcji gospodarczych i handlowych, stała się jedną z dwu wiodących dziedzin zainteresowania Profesora, a do najważniejszych jego prac z tego zakresu należą artykuły: Miasteczka Białorusi i Litwy jako ośrodki handlu w XVI i w I połowie XVII wieku1, Miasta białoruskie w XVI i pierwszej połowie XVII wieku2, Kierunki produkcji rzemieślniczej i przemysłowej w miasteczkach Białorusi i Litwy (XVI do I połowy XVII wieku)3, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy

„Rocznik Białostocki” 1961, T. 1. „Kwartalnik Historyczny” 1968, R. LXXV, nr 2.

3 „Zeszyty Naukowe UAM” 1964, z. 6.

1 2

1010

PW_52.indb 1010

2015-08-03 17:19:35

do połowy XVII wieku4, Rola miast i miasteczek w przemianach kulturalnych i językowych na ziemiach Białorusi w XVI–XVIII w.5 Po doktoracie Stanisław Alexandrowicz zdecydowanie bardziej skoncentrował swe badania nad dziejami kartografii, co stało się wkrótce Jego najważniejszą dziedziną badawczą, swoistym znakiem firmowym, a osiągnięte rezultaty przyniosły zasłużoną sławę najwybitniejszego w Polsce i jednego z najznakomitszych w Europie znawców dziejów kartografii nowożytnej. Jego podstawowym dziełem w tym zakresie jest praca Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, która ukazała się w Poznaniu w 1971 r. i stała się rok później podstawą habilitacji. Praca ta – stale wzbogacana o nowe informacje i wyniki badań – miała jeszcze dwa wydania (w 1989 i 2012 r.). Tym nie mniej dopiero praca Alexandrowicza była pierwszą próbą przedstawienia podstawowych kierunków rozwoju kartografii na ziemiach WKL do połowy XVIII w., czyli obejmujących obszary z grubsza biorąc dzisiejszej Litwy i Białorusi.

Już jako uznany badacz zmieniał miejsca pracy – najpierw (od 1977 r.) w Filii UW w Białymstoku kierował Zakładem Historii Starożytnej i Średniowiecznej i dwukrotnie pełnił funkcję prodziekana Wydziału Historycznego, a następnie (od 1987 r.) kierował Zakładem Historii Europy Wschodniej w Instytucie Historii i Archiwistyki UMK. W 1989 r. został tu profesorem nadzwyczajnym, a w 1994 r. profesorem zwyczajnym. Jego uczniem jest m.in. jeden z laureatów Nagrody Przeglądu Wschodniego (z 2007 r.) – profesor Tomasz Kempa, bardzo zdolny i mający już ogromny dorobek naukowy badacz młodszego pokolenia z Torunia.

Jak wspomniałem, Stanisław Alexandrowicz ma ogromne osiągnięcia naukowe, zwłaszcza dla dziejów kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale także i polskiej. Wśród owych osiągnięć koniecznie wymienić trzeba badania Profesora nad tzw. radziwiłłowską mapą Litwy, planami Moskwy, dorobkiem Józefa Naronowicza Narońskiego, kartografią wojskową, geografią historyczną. Swą ogromną wiedzę potrafi On na dodatek prezentować w sposób interesujący, przystępny także dla miłośników naszych dziejów. W ostatnich latach dzieje kartografii ziem byłego WKL stały się zresztą obiektem zainteresowań odrodzonych, dynamicznie rozwijających się historiografii litewskiej, a zwłaszcza białoruskiej (ogromną w tym rolę odegrał zwłaszcza Michaił Fiodorowicz Spiridonow), która zresztą swego

„Acta Baltico-Slavica” 1970, t. 7.

Nasz Radawod, kn. 7 [Materyjały Miżdunarodnoj Nawukowoj Kanferencji „Gistorycznaja Pamjac’ Narodaw Wjalikaga Knjastwa Litowskaga i Bełarusi XIII–XX st., Grodna 3–5 lipenija 1996), Grodno 1996.

4 5

1011

PW_52.indb 1011

2015-08-03 17:19:35

czasu właśnie naszemu Laureatowi dedykowała serię Biełaruś u pracach kartografau.

Na koniec muszę dodać, że Stanisław Alexandrowicz ma jeszcze jedną wielką pasję – lotnictwo, któremu poświęcił kilka prac, aktywnie działał w Aeroklubie Poznańskim, był pilotem szybowcowym I klasy, a w 1968 r. uzyskał złotą Odznakę Szybowcową. Nasz Laureat jest więc nie tylko wielkim uczonym, wspaniale propagującym Polskę w świecie, ale też wspaniałym człowiekiem, sympatycznym gawędziarzem o dużym poczuciu humoru. Niezmiernie cieszę się, że profesor Stanisław Alexandrowicz na zakończenie (deklarowane publicznie) swej przygody z historią otrzymał prestiżową Nagrodę Przeglądu Wschodniego za całokształt dokonań. Zasłużył na to w pełni i bardzo serdecznie Mu tego wyróżnienia gratuluję.

Andrzej Rachuba (Warszawa)

1012

PW_52.indb 1012

2015-08-03 17:19:35

Laudacja JERZEGO KOWALCZYKA Laureata Nagrody Specjalnej Przeglądu Wschodniego 2012 Sztuka, a w szczególności architektura południowo-wschodnich obszarów dawnej Rzeczypospolitej, mimo intensyfikacji badań – umożliwionych dzięki zmianom politycznym dokonanym w tej części naszego kontynentu – wciąż jeszcze umyka świadomości europejskiej. Szczególne miejsce w rozwoju tych badań, a zarazem w upowszechnianiu za granicą wiedzy o dorobku kultury artystycznej naszego makroregionu, zajmują dokonania naukowe oraz inspiratorska działalność dydaktyczna, organizacyjna i wydawnicza profesora Jerzego Kowalczyka.

Profesor Jerzy Kowalczyk jest pionierem powojennych badań nad sztuką kresowych terenów przedrozbiorowej Rzeczypospolitej jako historyk sztuki i kultury artystycznej czasów nowożytnych, od XVI do XVIII stulecia, autor przeszło 400 publikacji naukowych, z których kilkadziesiąt rozpraw i artykułów dotyczy architektury na Rusi Koronnej i w Wielkim Księstwie Litewskim, wraz z obszerną monografią Świątynie późnobarokowe na Kresach (2005).

Laureat przeprowadził badania zarówno nad dziełami zachowanymi in situ, jak też oparte na rozległych kwerendach archiwalnych w zakresie źródeł pisanych i materiałów ikonograficznych. Wystarczy wspomnieć, że prowadzonym pod jego kierunkiem kilkunastu ekspedycjom zabytkoznawczym zawdzięczamy m.in. uzyskanie bogatej dokumentacji fotograficznej i pomiarowej wielu nieznanych lub mało znanych obiektów.

Równocześnie – rzecz godna tutaj podkreślenia – wyniki swych prac profesor Kowalczyk systematycznie upowszechnia poza granicami Polski, drukując rozprawy po francusku, niemiecku, ukraińsku, białorusku, litewsku i włosku. Z ośmiu jego książek trzy opublikowane zostały w języku włoskim.

Niechże mi będzie wolno tytułem przykładu wspomnieć tylko wydane przez Fondazione Giorgio Cini w Wenecji w 1999 r. opracowanie przechowywanego w Kijowie kodeksu rysunków szesnastowiecznego architekta jezuickiego, Jana Marii Bernerdoniego, które stanowi wyjątkowy przykład współpracy naukowej polsko-białorusko-ukraińsko-włoskiej.

Współdziałanie profesora Kowalczyka z uczonymi Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy obejmuje również praktykę konserwatorską i rewitalizację 1013

PW_52.indb 1013

2015-08-03 17:19:36

zabytków. Był on m.in. konsultantem prac konserwatorskich w Mińsku (dawny kościół jezuitów) i Kamieńcu Podolskim (zespół miejski). Na seminarium profesora Kowalczyka w Instytucie Sztuki PAN powstały lub były referowane liczne prace dotyczące wspólnego dziedzictwa artystycznego narodów dawnej Rzeczypospolitej, a wśród obronionych doktoratów znalazły się rozprawy młodych uczonych z Białorusi i Litwy (Irina Ławrowska, Birūte Vikauskienė).

Wreszcie profesor Jerzy Kowalczyk niestrudzenie opiekuje się historykami sztuki przybywającymi do Polski z Mińska, Wilna, Lwowa, Kijowa i Rygi, m.in. stypendystami Kasy im. Józefa Mianowskiego. Hic stantibus rebus nic dziwnego, że publikacje naszego Laureata są obficie cytowane także w literaturze naukowej poza Polską. Jego sylwetkę badacza prezentują m.in. encyklopedie na Białorusi (Mińsk 2005) i na Ukrainie (Kijów 2012), a zasłużony komandor Orderu Polonia Restituta został w roku 2009, chyba jako jedyny z Polski, członkiem honorowym Narodowej Akademii Sztuki Ukrainy.

Nagroda Specjalna Przeglądu Wschodniego, w jej jubileuszowej edycji, dostaje się więc dzisiaj w ręce osoby szczególnie na nią zasługującej.

Stanisław Mossakowski (Warszawa)

1014

PW_52.indb 1014

2015-08-03 17:19:36

ARTYKUŁY

PW_52.indb 1015

2015-08-03 17:19:36

PW_52.indb 1016

2015-08-03 17:19:36

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1017–1027, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Alain Besançon Paryż

WSCHODNIE GRANICE EUROPY

W

Casus Rosji1

IELE OSÓB WYPOWIADAJĄCYCH SIĘ na temat przyszłości Europy pozostawia jedną sprawę nieokreśloną: wschodnie granice przyszłego terytorium. Swoim wystąpieniem chciałbym przyczynić się do rozjaśnienia tego spornego punktu. Praktycznie nikt dzisiaj nie mówi o wschodnich granicach Europy.

Według specjalistów zajmujących się prehistorią, jeszcze przed okresem inwazji indoeuropejskich Europa posiadała pewne cechy, które ją wyróżniały. Cesarstwo Rzymskie nie ujednoliciło Europy. Rozciągało się bowiem między dwoma różnymi obszarami, Bliskim Wschodem i Afryką, zaś Europy do końca nie podbiło.

W Średniowieczu Europa zyskuje widoczną jednolitość. Cesarstwo Wschodniorzymskie oddzieliło się, Afryka przeszła pod panowanie islamu. Swą jedność Europa zawdzięcza Kościołowi katolickiemu obrządku łacińskiego, który zdołał wchłonąć cały świat germański oraz część, ale tylko część świata słowiańskiego.

Z końcem XVII w. wschodnia granica Europy wygląda następująco.

Północ znajduje się pod władaniem szwedzkim i pruskim, które panują nad Finlandią i Zatoką Fińską. Bardziej na południu rozciąga się polsko-litewska Rzeczpospolita Obojga Narodów, w różnym stopniu władająca rozległymi obszarami, których powierzchnia zmienia się w zależności od wojen, najazdów i zawieranych traktatów: Prusy Wschodnie, Liwonia i Kurlandia, czyli obszary nawrócone na chrześcijaństwo przez Krzyżaków, górne dorzecze Dniepru (Litwa i współczesna Białoruś), Ukraina, aż po ziemie (Dzikie Pola) znajdujące się we władaniu Imperium Osmańskiego i Krymskich Tatarów. Państwo Habsburgów, które również Tekst jest rozszerzonym zapisem wykładu wygłoszonego 6 listopada 2014 r. w Studium Europy Wschodniej UW po uroczystości wręczenia Autorowi doktoratu Honoris Causa Uniwersytetu Warszawskiego.

PW_52.indb 1017

2015-08-03 17:19:36

1018

ALAIN BESANÇON

posiada ruchomą granicę z Imperium Osmańskim, stopniowo wchłonęło ziemie części spośród Słowian nawróconych na katolicyzm (Słoweńcy, Chorwaci, Czesi), a także Węgry w najszerszym tego słowa znaczeniu.

Wschodnia granica Europy bez wątpienia pokrywałaby się z granicami tych trzech wielkich państw: prusko-szwedzkiego, polsko-litewskiego i austrowęgierskiego, gdyby dwie okoliczności nie skomplikowały sytuacji, mianowicie podboje rosyjskie i kurczenie się państwa osmańskiego. Tutaj zajmę się tylko rosyjskimi podbojami. Zanim jednak przejdziemy do wspomnianych okoliczności, spróbujmy określić przyczyny, dla których nasza wspólna świadomość instynktownie uważa tamte trzy państwa za europejskie.

Otóż jest tak po prostu dlatego, że przeżyły one takie same doświadczenia historyczne, a żadna radykalna nieciągłość nie przerwała wspólnoty ich losów.

Wspomniałem już o Kościele katolickim obrządku łacińskiego. Wypada tu również wymienić najważniejsze instytucje Średniowiecza: feudalizm, prawo miejskie (w Polsce miasta były lokowane na prawie magdeburskim), zakony benedyktyński, dominikański, franciszkański i jezuicki, uniwersytety oraz sztukę gotyku. Najprostszym sposobem określenia wschodnich granic Europy byłoby połączenie jedną linią najdalej wysuniętych kościołów gotyckich. Linia ta wyznaczyłaby wschodnią granicę Europy od Finlandii po Chorwację. Później pojawia się Odrodzenie, prawo rzymskie, jezuicki humanizm. Reformacja nie wprowadza tu żadnego przełomu. Dokonuje ona realizacji pewnych wirtualnych wartości obrządku łacińskiego, pozostając – w oczach prawosławnego Wschodu – ruchem typowo zachodnim.

Aby szlachta i miejscy patrycjusze mogli przejąć dobra i władzę Kościoła, jak to się stało w krajach protestanckich, musiały najpierw narodzić się szlachta, miasta, prawnie uznane dobra oraz dogmatyczna teologia według tradycji augustyńskiej, wszystko to, co się składa na oryginalną tkankę europejską przed i po Reformacji.

Równie ważna jest ciągłość rozprzestrzeniania się osiągnięć cywilizacyjnych.

Na przykład rolnictwo średniowieczne, ze swoją umiejętnością uprawy ciężkich, wilgotnych gleb Północy, poza basenem Morza Śródziemnego, powstało w okolicach roku tysięcznego na Zachodzie. Musiało minąć osiem wieków, zanim dotarło do Polski.

Istnieje jednak pewien obszar, gdzie rozprzestrzenianie się osiągnięć cywilizacyjnych zatrzymuje się lub podlega takim zniekształceniom, że nie sposób ich rozpoznać: tu leży granica Europy.

Granica ta została jednak przez Rosję przekroczona. A przecież Rosja wielokrotnie, głosami Piotra, Katarzyny i Aleksandra I, określała się, a nawet dzisiaj określa się jako kraj europejski. Na jakie tytuły Rosja może się przy tym powoływać?

PW_52.indb 1018

2015-08-03 17:19:36

WSCHODNIE GRANICE EUROPY

1019

Pierwszym z nich jest zwycięstwo. Moskowia leżała daleko poza granicami zainteresowania Europy, stanowiąc bez wątpienia obszar bardziej nieznany niż Imperium Osmańskie. Nieznaczne wysiłki Szwecji i Polski w pełni wystarczały, aby siły rosyjskie trzymać na dystans. Lecz pod koniec XVII w. mur szwedzki pękł, a połowa Ukrainy oddzieliła się od Polski. Przewaga państwa rosyjskiego nad Szwecją była przewagą demograficzną, Rosja miała zdecydowanie większą liczbę ludności. Jej przewaga nad Polską była przede wszystkim polityczna. Polska rozminęła się z paneuropejską transformacją w kierunku monarchii absolutnej.

Kiedy wobec rosyjskiego zagrożenia taka forma władzy stała się pilną koniecznością, dyplomacja rosyjska była już w stanie przeszkodzić przekształceniu Polski w monarchię absolutną. Państwo rosyjskie, odmienne od europejskich monarchii Ancien Régime’u, udowodniło, że jest skuteczniejsze od szlacheckiej Rzeczypospolitej. Monarchie pruska i austriacka pośpiesznie podzieliły między siebie to, co pozostało z Polski, aby nie wpadła całkowicie pod władanie Rosji.

Od tej chwili (1795) Rosja miała już wspólną granicę z Prusami i Austrią.

Rosjanie wyglądają podobnie do nas, mają jasną skórę, proste włosy i nie mają skośnych oczu. Będąc krzyżówką ludów przybyłych z południowych stepów i fińskich plemion z Północy, z pewną domieszką krwi tatarskiej, należą do tego samego typu (rasy, jak mawiano w XIX w., choć dzisiaj nie ośmielamy się tak mówić) co pozostałe ludy europejskie. Ich indoeuropejski język należy do grupy języków używanych na rozległych obszarach Europy, nawet w jej sercu. Rosyjski język literacki jest pod pewnymi względami bliższy francuskiemu i innym językom romańskim niż polski, który pod koniec XVIII w. był poddany mniejszym wpływom francuskim.

Naród rosyjski jest chrześcijański. Został ochrzczony przez jednego ze swoich książąt w 988 r., w podobny sposób jak to miało miejsce – mniej więcej w tym samym czasie – w Norwegii, na Węgrzech, w Polsce czy na Litwie, choć tu miało to miejsce nieco później. Za czasów dominacji zislamizowanych Mongołów naród rosyjski pozostał wierny swojej wierze. Poprzez Polskę i Ukrainę stosunkowo wcześnie zetknął się z katolicyzmem. Poprzez Niemcy i Szwecję znalazł się pod silnym wpływem protestantyzmu luterańskiego, a także prądów mistycznych i sekciarskich, które Rosję uznawały za teren misyjny. Angielskie misje biblijne rozpoczęły się dopiero na początku XIX w. przekładem Biblii na język rosyjski.

To państwowa, w pełni świadoma wola przyłączyła Rosję do Europy, wyrywając ją spod władzy stepów i izolacji. Wola ta pojawiła się już za panowania Iwana III, wzrosła w XVII w., a swoje apogeum osiągnęła za Piotra Wielkiego. Celem petersburskich carów jest zbudowanie Rosji w stylu Ancien Régime’u, na wzorcach luźno zbliżonych do francuskich, ale zaadaptowanych przez Prusy i Szwecję do panującej w Europie wschodniej biedy. Będące militarną i administracyjną

PW_52.indb 1019

2015-08-03 17:19:36

1020

ALAIN BESANÇON

monarchią państwo rosyjskie podejmuje próbę zbudowania uporządkowanego społeczeństwa i stopniowo przekształca klasę służebną w rodzaj szlachty. Tej nielicznej warstwie państwo rosyjskie wpaja europejskie maniery, poczucie godności, wykształcenie. Od czasów Katarzyny rosyjski szlachcic nie może być batożony, co wcześniej było jak najbardziej dopuszczalne. Ludwik XV nie bardzo rozumiał, jak można kogoś zwać szlachcicem, skoro ów ktoś może być batożony. Jednak od czasów Katarzyny szlachcic rosyjski nie mógł już być batożony, a więc można już było mówić o szlachcie. Aleksander II znosi pańszczyznę, Aleksander III wprowadza system powszechnej oświaty. Można powiedzieć, że na początku XX w. Rosja dość wyraźnie przypomina swój niemiecki lub austriacki wzorzec, z opóźnieniem w pewnych dziedzinach o jeden lub kilka wieków (np. rolnictwo, państwo prawa), w innych o kilkanaście lat (np. stosunkowo nowoczesny system oświaty, a nawet system przedstawicielski począwszy od rewolucji 1905 r.).

I wreszcie najznamienitszym tytułem do przynależności Rosji do Europy jest bez wątpienia jej literatura XIX w. Puszkin odmładza francuskie wzorce poetyckie, podobnie jak to uczynił Chaucer w piętnastowiecznej Anglii. Z twórczości Puszkina wyrasta wspaniała, typowo europejska literatura, czerpiąca wzorce z literatury angielskiej, francuskiej i niemieckiej, w swoim duchu laicka i liberalna.

Nie zapominajmy jednak, że ta piękna w czytaniu literatura jest przesiąknięta nienawiścią i pogardą wobec Europy. Największy rosyjski pisarz, Dostojewski głęboko gardził Europą, mówiąc, że Francja jest krajem policyjnym, a swobodnie oddychać można tylko w Rosji.

Tych tytułów do przynależności Rosji do Europy jest więc wiele. Jednakże, już w XIX w. zaczęły się podnosić głosy sceptyków, którzy twierdzili, że w rzeczywistości Rosja nie należy do Europy. Przypomnijmy sobie takich autorów jak Custine czy Michelet, który powiedział, że: Rosja to crescendo kłamstw, pozorów, iluzji. Mówiła nam, że jest chrześcijańska, jutro oznajmi, że jest socjalistyczna. A wszystko to są kłamstwa.

Karol Marks: Pomimo swoich niewątpliwych osiągnięć na skalę światową, [Imperium Rosyjskie] nie przestaje należeć do sfery przekonań, a nie faktów.

Tego rodzaju stwierdzenia, powszechne w Europie 1850 r., w 1914 r. zdawały się nieaktualne. Jednak dziesięć lat później w Rosji nie pozostało nic lub prawie nic z cywilizacji europejskiej. Ancien Régime upadł, Kościół został złamany, społeczeństwo obywatelskie było rozbite, rynek, własność, klasy społeczne, wszystko to zostało unicestwione, nawet język rosyjski uległ deprawacji. Będący europejską doktryną socjalizm wpadł w ręce sekty leninowskiej, która doprowadziła do jego przekształcenia i zdziczenia; ta właśnie sekta zawładnęła Rosją, a dorobek trzech stuleci został błyskawicznie przekreślony. Zapewne był bardzo kruchy.

PW_52.indb 1020

2015-08-03 17:19:36

WSCHODNIE GRANICE EUROPY

1021

Przed wymuszoną odgórnie europeizacją żadne ze wspólnych doświadczeń, o których była mowa powyżej, a które legły u podstaw historycznego dziedzictwa Europy, nie miało miejsca w Rosji. Ani Kościół rzymskokatolicki, ani feudalizm, ani miasta (w takim znaczeniu, jakie miały w Niemczech czy w Polsce), ani Odrodzenie, ani prawo własności... Ponadto, w stosunku nie tylko do Europy, ale i do sąsiednich imperiów Persów, Mongołów, Chińczyków czy Japończyków, Rosja jawiła się jako obszar pustki i barbarzyństwa. W XVI w. Rosja była krajem znacznie mniej znanym niż Imperium Osmańskie czy nawet Chiny. Niemal całkowity brak rzemiosła, rolnictwo na poziomie rolnictwa z epoki Merowingów...

Aby Rosja stała się krajem europejskim, wszystko musiało zostać stworzone przez państwo. Stąd właśnie wzięło się podejrzenie europejskich myślicieli, że jest to twór sztuczny. Nowożytna Rosja to budowla, która naśladuje cywilizację europejską, odtwarza jej stan, ale jest pozbawiona energii sprawiającej, że jakakolwiek cywilizacja jest zdolna do samodzielnego rozwoju. Bez zewnętrznego impulsu, bez zewnętrznej siły wszystko rozpada się, gnije, powraca do stanu bezwładu i grzęzawiska. Wedle słów wielkiego rosyjskiego historyka, Wasilija Kluczewskiego, Piotr Wielki pragnął, aby „niewolnik, nadal pozostając niewolnikiem, postępował w sposób wolny i śmiały”, co samo w sobie stanowi sprzeczność: niewolnik nie jest w stanie postępować w sposób śmiały i wolny.

Im bardziej Rosja zewnętrznie przypomina Europę, tym mniej jest do niej podobna wewnętrznie. Wielu podróżników, początkowo żywiących sympatię do tego kraju i oczarowanych jego ludem, wkrótce zaczyna odczuwać i podejrzewać jego ciemne, złowróżbne strony. Taką jawiła się Rosja w oczach Zachodu, którego jednym z przedstawicieli był polski pisarz, Joseph Conrad. Te ciemne strony niemal zawsze można dostrzec na styku między państwem a religią.

Państwo rosyjskie nie ma nic wspólnego z Rusią Kijowską. Ta ostatnia, założona przez Szwedów (Waregów) na skutek podboju kilku plemion słowiańskich, rozpadła się pod naporem innych plemion, przede wszystkim turkijskich. Niedobitki przeniosły się do Galicji i utworzyły rdzeń przyszłego narodu ukraińskiego. Reszta, wyemigrowawszy na obszary leśne między Oką a Wołgą, wpadła w XIII w. pod panowanie Tatarów. Przez dwa stulecia Ruś była administrowana z Chin lub z Saraj Batu (tatarskie miasto położone w dorzeczu dolnej Wołgi).

Wielki książę moskiewski otrzymywał władzę z rąk tatarskiego chana. Rzecz zgoła niezwykła: wielki książę moskiewski, chrześcijanin, Rus, miał nadany mu przez chana status zdobywcy wobec własnego narodu. W XVI w. angielski podróżnik zapytał ówczesnego księcia, jaki jest status jego poddanych. „Wszyscy są niewolnikami” – odparł książę, który sam nie tak dawno był niewolnikiem mongolskiego chana.

Ogólnie mówiąc, Eurazję podzieliły między siebie dwa modele państwowości.

Pierwszy, którego przykładem jest państwo anglonormandzkie, rozprzestrzenił się

PW_52.indb 1021

2015-08-03 17:19:36

1022

ALAIN BESANÇON

w Anglii i we Francji, a za nimi w niemal całej Europie. Opiera się on na hierarchii, której głową jest władca, a reszta społeczeństwa zajmuje niższe szczeble aż do ostatniego z poddanych. Jednak cała hierarchia jest współzależna, a każdy kolejny szczebel jest odwzorowaniem szczebla wyższego. Drugi model, którego przykładem jest państwo mongolskie, rozpowszechniany lub naśladowany przez świat turecki, irański i chiński, opiera się na władcy, poniżej którego nie istnieje żadna zorganizowana hierarchia, lecz rodzaj równości w poddaństwie.

Państwo rosyjskie, które powstało po wypowiedzeniu posłuszeństwa tatarskiej Ordzie, zachowało tę cechę. Państwo rosyjskie, a właściwie car teoretycznie był właścicielem wszystkich dóbr i wszystkich ludzi. Jeszcze w XIX w., kiedy państwo to – chcąc zbudować swoją potęgę i konkurencyjność wobec Europy – położyło podwaliny pod pewnego rodzaju Ancien Régime, nadało szlachcie pewne przywileje i w pewnym stopniu uznało prawo własności, nawet wówczas wielu Rosjan zachowało w sobie piętno czy też gen tatarski. Hercen, wielki filozof rosyjski XIX w., nazywał Mikołaja I „Czyngis-chanem z telegrafem”.

Zaś Tkaczow, rosyjski rewolucjonista i nauczyciel Lenina, stwierdzając, że państwo rosyjskie jest niczym armia w podbitym kraju, słusznie wnioskował, że jest ono pozbawione solidnych podstaw, a więc może z łatwością zostać obalone i zastąpione przez grupę zdeterminowanych rewolucjonistów. Co też i nastąpiło.

Pod wieloma względami państwo to, pod warstwą petersburskiego poloru, nadal czuło się spadkobiercą Ordy. Uznawało, że jego stosunki z Chinami, Persją i Imperium Osmańskim są uprzywilejowane, a przynajmniej niezwykle bliskie i ożywione. Za swoje powołanie uważało zajęcie wewnętrznego obszaru kontynentu eurazjatyckiego. Jeszcze dzisiaj, nawet bardziej niż kiedykolwiek, w Rosji pojawiają się myśliciele głoszący poglądy tzw. eurazjatyckie, według których los Rosji jest raczej związany ze strefą eurazjatycką, a nie europejską. Te poglądy były tak szczerze akceptowane i tak silnie uwewnętrznione, że państwo rosyjskie nigdy nie afiszowało się ze swoim imperializmem, nigdy nie przyznało, że jego cele są imperialne. Po prostu przyłączało kolejne terytoria, których prastarym, opatrznościowym przeznaczeniem było zostać przyłączonymi do rosyjskiego imperium. Zajmując na przykład Chanat Kazański za czasów Iwana Groźnego, następnie Ukrainę czy Polskę, działało powodowane miłością, wychodząc naprzeciw głębokim, historycznym pragnieniom ludów, które kolejno sobie podporządkowywało. Związek Sowiecki odziedziczył to podejście. Opinia publiczna za czasów Breżniewa uważała, że Rosja nieustannie i bezinteresownie poświęca się dla Uzbekistanu, Bułgarii czy Kuby. Bowiem państwo rosyjskie nigdy nie było państwem narodowym. W swojej istocie było państwem imperialnym o nieokreślonych granicach. „Nie znam Rosji – deklarował wielki rosyjski premier Witte – znam tylko Imperium Rosyjskie”. Powiedziałbym, że Rosja nie jest narodem,

PW_52.indb 1022

2015-08-03 17:19:36

WSCHODNIE GRANICE EUROPY

1023

a może nawet nie jest imperium. Rosja to Kościół, do którego wierni przystępują na skutek nawrócenia i pod wpływem miłości.

Państwo moskiewskie potrzebowało legitymizacji, którą przez pewien czas wywodziło od Czyngis-chana. To właśnie ta legitymizacja oparta na Czyngis-chanie była jedną z pobudek podboju Chanatu Kazańskiego, do dzisiaj widoczną w kopułach kremlowskich cerkwi. Jednak wkrótce miała zapanować inna legitymizacja, oparta na bizantyjskim prawosławiu. Czym jest Kościół prawosławny?

Otóż można wyróżnić dwa typy prawosławia, które współistnieją, a zarazem ze sobą konkurują. Pierwszy w pełni wpisuje się w chrześcijańską tradycję.

Drugi to antykatolicyzm. To właśnie ów prawosławny antykatolicyzm znalazł się w centrum uwagi państwa moskiewskiego, które rozciągnęło go również na antyluteranizm, co pozwoliło mu na uświęcenie swojej władzy oraz sakralizację granic. To egzaltowane, ksenofobiczne prawosławie zaczęło się tytułować w sposób, który – biorąc pod uwagę, czym była ówczesna Moskowia – można uznać za megalomański: ów sławetny „Trzeci Rzym”, wymyślony na początku XVI w. przez jakiegoś mnicha. Im bardziej prawosławie identyfikowało się z państwem rosyjskim, tym bardziej myliło wielbienie prawdziwego Boga z bałwochwalczym wielbieniem samego siebie, z bałwochwalczym wielbieniem rosyjskości. Mam przyjaciela, jezuitę, który twierdzi, że w Rosji wszystko, co religijne, staje się narodowe, na przykład Święta Trójca, a to, co narodowe, staje się religijne, na przykład samowar lub izba.

Piotr dokończył dzieło podporządkowania Kościoła rosyjskiego państwu, znosząc funkcję patriarchy, a Cerkwi nadając strukturę administracyjną wzorowaną na Kościele szwedzkim czy pruskim. Tym samym prawosławna megalomania zgasła na następne sto lat. Jednak na początku XIX w. narodziła się ponownie, kiedy Mikołaj I przyjął dewizę: „Samowładztwo, Prawosławie, Ludowość”.

Słowianofilscy przeciwnicy państwa petersburskiego, rozpaczliwie poszukujący rosyjskiej „wartości moralnej”, którą można by przeciwstawić reszcie Europy, znaleźli ją w prawosławiu, jedynej prawdziwej wierze, wolnej od katolickich i protestanckich fałszerstw. Od tej chwili zaczął się rozwijać światopogląd, który – choć przeżywa okresowe wzloty i upadki – nie przestaje rosnąć w siłę. Łączy on w sobie pogardę wobec Zachodu, wiarę w mesjanistyczne przeznaczenie Rosji oraz mitologizację rosyjskiego ludu, wywodzącą się z jakoby zasadniczej różnicy między ludem rosyjskim a wszystkimi pozostałymi. Można to uznać za przeniesienie na grunt rosyjski poglądów niemieckich lub polskich romantyków, tyle że w oczach Rosjan budowlę tę uprawomocnia wiara oraz urojona, a zarazem coraz bardziej szczegółowa i wzniosła genealogia rosyjskiego chrześcijaństwa.

Takie właśnie poglądy, w połączeniu z Dostojewskim, symbolizmem i filozofią początków XX w., dominowały w Rosji u progu Rewolucji. Chociaż bolszewizm był ich zaprzeczeniem, autorzy tacy jak Mikołaj Bierdiajew cieszyli

PW_52.indb 1023

2015-08-03 17:19:36

1024

ALAIN BESANÇON

się, że przynajmniej przeszkodził on Rosji w pójściu tą samą drogą co Europa Zachodnia. Obecnie te przez lata zakazane doktryny są znowu nauczane i popierane, a ich losy można śledzić w putinowskiej Rosji. Stanowią one podstawę narodu, idealnie zastępując bolszewizm i wypełniając te same funkcje. Obowiązują w armii, gdzie nauczeni takiego właśnie prawosławia popi z powodzeniem zajęli miejsce dawnych komisarzy politycznych. W jednym punkcie bolszewizm współgra z prawosławną mitologią: obydwa systemy są maszynami służącymi do przeobrażania rzeczywistości, do jej negowania, do narzucania fikcyjnej wizji świata, szlachetnej acz wyimaginowanej, która w swojej istocie dyskwalifikuje Zachód, stawiając Rosję na oddzielnym miejscu. Takie oto są źródła słynnego, niepowstrzymanego, zagmatwanego, zbijającego z tropu, mistrzowsko skutecznego kłamstwa rosyjskiego.

Tyle jeśli chodzi o rozważania historyczne. Jaką mają one wagę w odniesieniu do problematyki współczesnej?

Na siedemdziesiąt lat państwo rosyjskie i rosyjskie prawosławie znikły pod naporem nowej ideologii o sile nieznanej w dotychczasowych dziejach świata.

W odpowiedzi europejski Zachód wytworzył inną ideologię, nazizm, równie obłąkany i zbrodniczy, z którego Niemcy obudziły się jak z koszmarnego snu, natychmiast powracając na swoje dawne miejsce w Europie. Nazizm nie zdążył zniszczyć samej istoty Niemiec, w których w 1945 r. pozostało dość własności, prawa i społeczeństwa, aby ów monstrualny nawias nazizmu definitywnie zamknąć. W kraju od razu zapanowała demokracja.

Inaczej sprawy przebiegały w świecie komunistycznym, który upadł bez śladu damnatio memoriae. Ani jeden komunistyczny dygnitarz nie poniósł kary (a przecież wielu nazistów zostało powieszonych), nawet nie doznał uszczerbku na honorze, co po sześćdziesięciu latach nadal dotyka nawet najpośledniejszych uczestników nazistowskiego przedsięwzięcia.

Z jednej strony mieliśmy więc do czynienia z amnezją komunizmu, z drugiej, symetrycznie, z hiperamnezją nazizmu, i owa nierówność moralnego traktowania tych niejako bliźniaczych, choć bardzo odmiennych systemów sprawia, że żyjemy w wielkim fałszu historycznym. Nasze pokolenie nie ma świadomości, co się naprawdę wydarzyło. Dzisiaj rano byłem w Muzeum Powstania Warszawskiego; Warszawa posiada również wspaniałe muzeum ukazujące nazistowską okupację miasta. Tego rodzaju muzeum w Rosji rzecz jasna nie istnieje.

Państwo bolszewickie było zasadniczo odmienne od państwa petersburskiego.

Miały jednak trzy punkty wspólne. Podobnie jak tamto, a nawet jeszcze bardziej, państwo bolszewickie było „armią w podbitym kraju”, nieponoszącą żadnej odpowiedzialności wobec obywateli. Było strukturą imperialną ukrywającą swój imperializm. Posiłkowało się rosyjskim nacjonalizmem. Skoro prawosławie, monstrualne prawosławie może zastąpić bolszewizm, częściowa ciągłość jest

PW_52.indb 1024

2015-08-03 17:19:36

WSCHODNIE GRANICE EUROPY

1025

możliwa. Tym bardziej, że funkcjonariusze państwa w całości przetrwali upadek komunizmu. Dawne państwo opierało się na armii, policji, dyplomacji, służbach wywiadowczych i Cerkwi. Państwo postkomunistyczne opiera się na tych samych siłach, nawet bez konieczności wymiany ludzi.

Nacjonalizm był niezbywalnym składnikiem komunizmu, gdyż wprowadzał nieco rzeczywistości i ludzkiej namiętności w nieludzką nierzeczywistość utopii.

Dzisiaj ów chwilowo utajony nacjonalizm powraca z drugiego rzędu do pierwszego. Jeśli ponownie pojawi się potrzeba absolutnej i uniwersalnej prawdy, zamiast naukowego komunizmu można się będzie odwołać do rosyjskiego prawosławia.

I faktycznie, Kościół prawosławny służy dzisiaj za główne ostrze pozwalające na penetrację Europy Zachodniej. W pobliżu wieży Eiffla jest obecnie prowadzona budowa gigantycznej cerkwi Patriarchatu Moskiewskiego wraz z centrum szerzenia prawosławia.

Jeśli Rosja wejdzie do Europy, jak się tego domaga, Europa będzie się rozciągać aż po Władywostok, jako że Ural nie stanowi żadnej granicy. Formuła „od Atlantyku po Ural” jest świadectwem zaskakującej ignorancji. Naród rosyjski bez najmniejszej utraty ciągłości zamieszkuje po obu stronach tego łańcucha górskiego, który nigdy nie stanowił żadnej granicy. Ludzie posługują się dokładnie takim samym językiem rosyjskim od Moskwy po Władywostok.

Uważa się, że potęga Rosji jest nieproporcjonalna do potęgi narodów europejskich. To nieprawda. Nie wiemy, jaka jest dokładnie jej liczba ludności. Zapewne niewiele wyższa niż w krajach niemieckojęzycznych, z podobną tendencją spadkową. Przy czym 15% ludności Federacji Rosyjskiej stanowią muzułmanie.

Zrujnowana gospodarka nie odradza się. Wiele czasu minie, zanim może się stać konkurencyjna w produkcji dóbr konsumpcyjnych. Problem leży w intencjach państwa rosyjskiego. O ile post-nazistowskie Niemcy postępują z najwyższą ostrożnością i na pewne tematy nie ośmielają się zabierać głosu, o tyle post-bolszewicka Rosja, z góry rozgrzeszona, szczyci się swoją przeszłością, przywraca Stalina do chwały i nie obawia się przejawiać najbrutalniejszej buty. Pierwszy cel, jaki sobie jasno postawiła, choć znajduje się w stanie nędzy, polega na utrzymaniu swojego statusu „wielkiego mocarstwa”. Żądanie to Zachód uprzejmie uznał za całkowicie do przyjęcia, pozwalając Rosji, aby zasiadała we wszystkich fotelach i przy wszystkich stołach instytucji międzynarodowych, choć takie samo żądanie ze strony Brazylii nie zostałoby przez Zachód zrozumiane.

A więc „wielkie mocarstwo”, ale w jakim celu? Rosja pragnie zachować swoje prawo do zachodnich subwencji, które jej hojnie przyznawaliśmy. Nadal prowadzi rozpoczętą za czasów Breżniewa zabawę w „jastrzębie” i „gołębie”, na którą Zachód dawał się nabierać, a która zamieniła się w zabawę w „demokratów” i „nacjonalistów”, „zwolenników Jelcyna” i „zwolenników Żyrinowskiego”, obecnie zaś przerodziła się w rozgrywkę między Putinem a Miedwiediewem;

PW_52.indb 1025

2015-08-03 17:19:36

1026

ALAIN BESANÇON

i zabawa ta toczy się wciąż z takim samym powodzeniem wobec niewiarygodnej naiwności państw europejskich.

Pojęcie „wielkie mocarstwo” oznacza, że Rosja nadal posiada prawo kontroli wobec terytoriów europejskich. Żąda ona, aby przystąpienie nowego państwa do NATO wymagało jej zgody. Polska stara się nie żyć w cieniu Rosji, jak to było za czasów Katarzyny, która uważała, że ma prawo do „ochrony” republikańskiej konstytucji dawnej Rzeczypospolitej.

Oznacza to, że państwo rosyjskie nie ma chęci uczestniczyć w budowaniu Europy, lecz jedynie interweniować na jej obszarze. Dyplomacja rosyjska działa na rzecz realizacji tych celów. Rosja zawsze potrafiła wyznaczać do służby dyplomatycznej najlepszych ze swoich ludzi. W porównaniu z resztą rosyjskiej administracji oraz z dyplomacją krajów zachodnich, rosyjska dyplomacja była i nadal jest najwyższej jakości. Jest również zadziwiająco liczna. Od upadku dawnego reżimu nie zrezygnowała z ani jednego ze swoich gmachów, czy to w Paryżu, czy w Warszawie, gdzie budynek ambasady sowieckiej należy dzisiaj do Rosji.

Rosja nie posiada więc granic narodowych. Narodziła się jako imperium, a dzisiaj trzyma straż na granicach dawnego Związku Sowieckiego. Kontroluje tereny kaukaskie. Dogaduje się z tyranami, którzy rządzą Turkiestanem. Granice przestrzeni chińskiej są stabilne, ale mają charakter tymczasowy. Nie ma powodu, aby któregoś dnia Chiny nie miały przypomnieć Rosji, że aktualna granica jest owocem „niesprawiedliwych traktatów”? Z tym że Chinom się nie śpieszy.

Chiny mają czas, a stosunek sił jest zdecydowanie na ich korzyść. Chiny mogą więc poczekać, kontrolując swoje przymierze z Rosją, które dla całego Zachodu może się okazać bardzo groźne. Miliony Rosjan, które znalazły się poza granicami Federacji Rosyjskiej, są skarbnicą niezwykle niebezpiecznej irredenty.

Myślę tu o takich krajach jak Łotwa, gdzie w przybliżeniu jedna trzecia ludności jest rosyjskojęzyczna, gdzie nie ma ani jedności religijnej, ani etnicznej. Dzisiaj doskonale widzimy, że granica między Rosją a Łotwą jest zagrożona.

Może warto jeszcze powiedzieć parę słów o Ukrainie. Była ona częścią polskiego imperium, rozciągającego się po Dniepr, a nawet dalej, aż po Morze Czarne, na terenach zwanych Dzikimi Polami. Ukraina utraciła swoje elity, które zostały wchłonięte przez polską szlachtę. Uczestnicy nieszczęsnego powstania kozackiego pod przywództwem Bohdana Chmielnickiego, które wybuchło w połowie XVII w. na skutek niezręcznych posunięć ze strony Polski, wybili resztki tej spolonizowanej szlachty, lecz nie potrafili zająć jej miejsca. Oddawszy się pod ochronę Rosji na mocy ugody perejasławskiej, Kozacy, którzy ową słynną ugodę zawarli, zostali przez Rosję skrupulatnie wymordowani. Kościół unicki siłą przyłączono do moskiewskiej Cerkwi prawosławnej. Język ukraiński został zakazany. Jednym z nieszczęść Ukrainy jest fakt, że jedyny wielki pisarz tego kraju, Gogol, nie pisał po ukraińsku, ale po rosyjsku. Tym samym Rosja zyskała

PW_52.indb 1026

2015-08-03 17:19:36

WSCHODNIE GRANICE EUROPY

1027

jednego wielkiego pisarza, którego Ukraina utraciła. Fakt ten ma duże znaczenie, gdyż Szewczenko to nie to samo co Gogol.

Tak więc Rosja nadal starannie osłabiała Ukrainę. Stalinowskie ludobójstwo z lat trzydziestych, a dokładniej z lat 1932–1933, tak zwany holodomor, przyniósł cztery miliony ofiar śmiertelnych, o czym większość ludzi na Zachodzie nie ma pojęcia. Kiedy opowiadam o holodomorze, niemal nikt nie wie, o co chodzi.

A przecież poprzez swoją skalę jest to ludobójstwo porównywalne z Holocaustem, który pochłonął sześć milionów ofiar wobec czterech milionów podczas Wielkiego Głodu. Holocaust jest powszechnie znany, holodomor nie.

W 1991 r. Ukraina odzyskała niepodległość, którą przez cały czas stara się zachować. Wielokrotnie podejmowała próby desowietyzacji, gdyż na tym właśnie polega jej problem. Nie wystarczy bowiem uwolnić się od kolonialnej zależności i mieć wytyczone granice, trzeba jeszcze dokonać desowietyzacji. Ukraina usiłowała to przeprowadzić w ramach Pomarańczowej Rewolucji, ale bezskutecznie.

Od dwóch lat podejmuje dalsze próby w tym kierunku i mam nadzieję, życzę jej gorąco, aby tym razem się powiodło, lecz wcale nie jest to pewne. Nie wiemy, czy Rosja ponownie nie zechce rozszerzyć swojej władzy na Ukrainę. Warto moim zdaniem zwrócić uwagę na fakt, że ukraiński Kościół prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego nadal kontroluje trzy czwarte ukraińskich parafii. Nie umiem ocenić, jakie ma to znaczenie w warunkach lokalnych. Na Ukrainie istnieją oczywiście inne jeszcze Kościoły, na przykład lokalny Kościół greckokatolicki oraz niezależny wobec Patriarchatu Moskiewskiego Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny, który wciąż nie jest uznawany przez patriarchę konstantynopolskiego. A Patriarchat Moskiewski dysponuje szeregiem sposobów, aby konstantynopolskiemu patriarsze, mimo całej jego dobrej woli, przeszkodzić w oficjalnym przyznaniu temu Kościołowi autokefalii, choć byłoby to bardzo ważnym dla Ukrainy krokiem, sygnałem o kluczowym znaczeniu. Czy Ukraina należy lub będzie należeć do Europy? Sama musi o tym zdecydować. My tego nie wiemy. To kraj, którego stan ekonomiczny, demograficzny i moralny jest wręcz dramatyczny, kraj, który się odradza, próbuje odzyskać niezależność, ale Rosja ze swoją zręczną dyplomacją umiejętnie dzieli europejskie narody, nie potrafiące zbudować wspólnego frontu wobec rosyjskich dążeń do ponownego podboju Ukrainy.

Rosja bowiem zjednoczonej Europy zdecydowanie nie chce. (z j. francuskiego przełożyła Beata Geppert)

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_52.indb 1027

2015-08-03 17:19:36

PW_52.indb 1028

2015-08-03 17:19:37

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1029–1058, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Remigiusz Forycki Warszawa

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839” Co człowiek uczynił Bogu, że sześćdziesiąt milionów jego bliźnich jest skazanych na życie w Rosji?

Astolphe de Custine

W

MAJU 1843 ROKU „La Bibliographie de la France” odnotowała ukazanie się, w paryskim wydawnictwie Amyot, Rosji w roku 1839 Astolphe’a de Custine’a (4 tomy in-8, drukarnia Crapelet, cena 30 franków). Do korpusu tekstu weszło 36 listów, które spopularyzował Pierre Nora, wydając, mniej więcej jedną czwartą ich kanonicznego składu, pod tytułem Lettres de Russie (Gallimard, Paris 1975). W okresie stanu wojennego liczne (przeważnie słabe) polskie przekłady książki w większości opierały się właśnie na wyborze P. Nora, stąd przyjął się w naszym kraju i utrwalił tytuł Listy z Rosji. Dopiero PIW-owskie wydanie Pawła Hertza z 1995 r. oddało do rąk czytelnika polskiego pierwsze, pełne wydanie wszystkich listów zebranych pod właściwym, pochodzącym od autora, tytułem Rosja w roku 1839 (warto odnotować, że pierwsze, również pełne wydanie rosyjskie ukazało się rok później, tj. w 1996 r.).

Wspomniany zbiór listów, mimo że wysyłanych z różnych miejsc i różnie datowanych, możemy w zasadzie potraktować jako jeden, wielki „list-przekaz” dotyczący dogłębnego, chirurgicznego wręcz studium despotyzmu rosyjskiego1, który jak nowotwór złośliwy toczył imperium carów. Taki jest główny temat, najważniejsza problematyka książki i nawet opisany w Liście Drugim i Trzecim Terror Rewolucji francuskiej, siejący przecież ogromne spustoszenie w rodzinie Custine’ów, okazał się mniej ważny, drugorzędny, a nawet bardziej „ludzki” w porównaniu Według Gustawa Herlinga-Grudzińskiego: „Książka de Custine’a była anatomią despotyzmu, bezlitosną, dokonaną ostrym lancetem, nieodpartą w swoim przewodzie obserwacyjnym i myślowym” – zob. Dziennik pisany nocą, Kraków 2011, t. I, s. 133.

1

PW_52.indb 1029

2015-08-03 17:19:37

1030

REMIGIUSZ FORYCKI

z potwornym despotyzmem unicestwiającym od wielu pokoleń naród rosyjski – dodajmy za autorem: naród niemych współwinowajców, w dużym stopniu odpowiedzialnych za tę koszmarną sytuację. Ale nie ulega wątpliwości, że dogłębne zrozumienie rosyjskiego despotyzmu stało się możliwe właśnie dzięki egzystencjalnemu doświadczeniu, jakie Custine wyniósł z Rewolucji francuskiej – tę współzależność postaram się ukazać w pierwszej części tego studium w podrozdziale pt. Piętno gilotyny i knuta.

Przyjmując tezę o przewijającym się przez cały tekst i dominującym w nim leitmotywie nieludzkiego, zbrodniczego despotyzmu oparłem się na wnioskach z badań dotyczących bardzo specyficznej konstrukcji Il. 1. Portret A. de Custine’a – Boggi, akwarela, i osobliwego stylu custine’owskich Włochy ok. 1830 listów z podróży po Rosji. Gatunkowa analiza owej „poetyki podróży” stanowić będzie główny cel drugiej części niniejszego opracowania, którą nazwałem: Poetyka podróży.

W kolejnym podrozdziale: Informatorzy Custine’a, wykorzystując najnowsze opracowania oraz dotychczas niepublikowane materiały źródłowe, postaram się odpowiedzieć na nurtujące wszystkich badaczy Custine’a pytanie: kim byli informatorzy autora Rosji w roku 1839? Tym samym zajmę się opisami podróży do Rosji przed Custine’em oraz świadectwami jego współczesnych, którzy mogli bezpośrednio wpłynąć na wizję i ukształtowanie się obrazu państwa carów przed, podczas i po odbyciu jego sławnej podróży.

Na koniec, w części pt. Fenomen Astolphe’a de Custine’a – wczoraj i dziś, spróbuję uchwycić i opisać specyfikę wyjątkowości Custine’a oraz zaprezentować recepcję tego, jedynego w swoim rodzaju, zjawiska literacko-politycznego.

PW_52.indb 1030

2015-08-03 17:19:37

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1031

Piętno gilotyny i knuta Podróż to dramat, co prawda pozbawiony cech artystycznych, ale jej opis, choć nie podlega regułom kompozycji literackiej, dąży do określonego celu filozoficznego oraz moralnego, a także w jakiejś mierze stanowi pewien sposób rozwiązania intrygi, który, nie odznaczając się szczególnym kunsztem, może budzić zainteresowanie i okazać się użyteczny; ów na wskroś rozumowy sposób polega na prostowaniu mnóstwa przesądów i uprzedzeń 2.

Z przytoczonego tu cytatu widać, że dla Custine’a opis podróży jest dramatem, a więc skończoną i posiadającą swoją jedność wewnętrzną formą narracyjną, która dąży do „określonego celu filozoficznego oraz moralnego”. Należy się zatem spodziewać, że jego niezwykle popularne na całym świecie listy z podróży do Rosji będą posiadały pewien określony cel, jakiś filozoficzno-etyczny inwariant, wyróżnik, który równocześnie da czytelnikowi do ręki klucz do rozwiązania „intrygi” dramatu oraz do prostowania „przesądów i uprzedzeń”. Zapytajmy więc: jaki jest filozoficzno-moralny cel Rosji w roku 1839 i o rozwiązanie jakiej intrygi chodzi tutaj autorowi? Tak sformu łowane pytania są de facto pytaniami retorycznymi, bowiem bardzo uważna lektura całości tekstu Custine’a prowadzi do wniosku, że celem filozoficznym książki jest fenomenologia rosyjskiego despotyzmu, zaś jej kierunek moralny to bardzo wnikliwe studium okrucieństwa i zbrodni: ...skrajnie despotyczna władza, pisze Custine, dokonała w duszy narodu rosyjskiego nieuniknionych spustoszeń. Przede wszystkim objawia się to w barbarzyńskiej obojętności, z jaką Rosjanie traktują świętość słowa, szczerość i sprawiedliwość postępowania.

W całym ich życiu triumfuje kłamstwo, brak uczciwości, zła wola i podstęp. Słowem, mają stępione sumienie3.

Dla francuskiego markiza-podróżnika Rosja jest „najciekawszym krajem na świecie”, bowiem mamy tu do czynienia ze skrajnym barbarzyństwem. Konkluzja takiej oceny może być tylko jedna: zdaniem autora listów Rosja to „imperium zła”.

Astolphe de Custine jechał do tego kraju w poszukiwaniu argumentów przeciw rządom konstytucyjnym. Sądził, że w konserwatywnym państwie uznawanym za arbitra Europy znajdzie potwierdzenie swoich zasad społeczno-politycznych.

Okazało się jednak, że „duch ich (tzn. Rosjan) rządów” jest całkowicie sprzeczny z jego „poglądami i nawykami”. Prostując te „przesądy i uprzedzenia” nie tylko zdecydował się na akt palinodii politycznej („...w moich poglądach na monarchię odwróciłem się od zasady jednowładztwa i przychyliłem ku rządom

Zob. M.A. de C u s t i n e, Rosja w roku 1839, Warszawa 1995, t. I, s. 398.

Ibidem, t. II, s. 75.

2 3

PW_52.indb 1031

2015-08-03 17:19:37

1032

REMIGIUSZ FORYCKI

przedstawicielskim”4), ale również postanowił przekazać nam wyjątkowe świadectwo i to w dodatku w eklektycznej strukturze literackiej, a więc w formie połączonego opisu podróży i pamiętnika: „Moje opisy podróży są zarazem pamiętnikami”5. Zastosowanie przez Custine’a romantycznej zasady synkretyzmu gatunkowego bardzo przypomina pod tym względem Pamiętniki zza grobu – arcydzieło jego mistrza duchowego, mentora i ojca chrzestnego – François René de Chateaubrianda.

Tekst podróży stanowi spójną, integralną całość, w której każdy element ma swoje konkretne znaczenie i pełni określoną rolę. Aby się o tym przekonać porównajmy dwie historyczne postaci, które pozornie nie mają ze sobą nic wspólnego: Iwana IV i Robespierre’a.

Il. 2. Ecce Custine – rycina propagandowa z okresu Terroru. Pełny przekład tekstu Car moskiewski będzie strukturalne nafaszerowanego w oryginale błędami związany z opisem podróży – jego pojęzykowymi: «CIENIOM NASZYCH BRACI nura sylwetka ukaże się przy zwiedzaniu WYDANYCH PRZEZ ZDRAJCĘ. OTO Kremla; Robespierre natomiast pojawi CUSTINE. Jego nieczysta krew zrosi nasze się przy opowiadaniu tragicznych skiby. TAK GINĄ ZDRAJCY OJCZYZNY». dziejów rodziny Custine’ów z okresu Rewolucji francuskiej, kiedy dziadek Adam-Filip i ojciec Armand zostali zgilotynowani, a matka Delfina trafiła do osławionego więzienia karmelitów przy ulicy Vaugirard, skąd cudem uszła z życiem. Tutaj narracja dotycząca losów rodziny utrzymana jest w literackiej konwencji pamiętnika.

Ibidem, t. I, s. 24.

Ibidem, s. 38. Na marginesie tych wywodów warto wspomnieć, że pisarz nosił się nawet z zamiarem rozdzielenia tych dwoch gatunków, względy stylistyczne zdecydowały jednak o wyborze metody sykretycznej: „Powinienem napisać traktat o despotyzmie niezależnie od opisu podróży; ale jego styl byłby mniej żywy; opisy bez rozważań wydałyby się bardziej oschłe, zaś sam traktat stałby się ciężki i nudny, pozbawiony owej rozmaitości jaką opisy dają rozważaniom. Jednym słowem: zrobiłem co mogłem” – zob. M.A. de C u s t i n e, Lettres à Varnhagen d’Ense, Genève 1979, s. 456.

4 5

PW_52.indb 1032

2015-08-03 17:19:37

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

Rosję w roku 1839 rozpoczyna opis tragedii rodzinnej, której archiwalne źródła Astolphe de Custine znalazł we francuskiej placówce dyplomatycznej w Berlinie. Komentarzem Custine’a do tych wydarzeń będzie głęboka refleksja na temat przewrotu termidoriańskiego i wyeksponowanie na tym tle moralnej sylwetki Wielkiego Nieprzekupnego (Robespierre’a). Ale czy faktycznie „nieprzekupnego”? Zdaniem markiza w tej obiegowej opinii została rozmyta różnica między dobrem a złem; twierdzić bowiem na korzyść Robespierre’a, który przecież zapisał się w dziejach Francji jako krwawy tyran, że nie był z natury okrutnikiem, nie lubował się w rozlewie krwi i że nie kradł – to nic innego, jak cnotą usprawiedliwiać zbrodnię:

1033

Il. 3. Madame de Custine – artysta nieznany, 1790 r.

Usprawiedliwiać zbrodnię tym, pisał Custine, co czyni ją jeszcze bardziej ohydną, a mianowicie zimną krwią, z jaką ją popełniono, oraz rachubami mordercy, to tyle, co przyczyniać się do jednego z największych nieszczęść naszych czasów, do spaczenia oceny moralnej... nasze pokolenie jedno tylko uznaje za zbrodnię, a mianowicie, gdy ktoś oburza się na zbrodnię, i jedną tylko rzecz za godną szacunku, a mianowicie, jeśli ktoś nie ma jakiegokolwiek poglądu. Mieć jakieś o czymś zdanie to tyle, co być niesprawiedliwym, a zatem niezdolnym do zrozumienia innych. Moda dzisiejsza wymaga, aby zrozumieć wszystko i wszystkich6.

Idąc pod prąd rozumowaniu i modzie swoich współczesnych, Custine żąda napiętnowania Robespierre’a przed trybunałem historii za przelaną krew. Uważa, że dopuścił się on „zbrodni politycznej z wyrachowania”: Robespierre to zawiść, która stała się wszechpotężna. Owa zawiść... sprawiła, że powziął myśl o zemście tak straszliwej, iż nawet jego nikczemność i okrucieństwo nie tłumaczą sposobu, w jaki zdołał ją urzeczywistnić. Francja pozwoliła, aby Robespierre poddał naród działaniom matematycznym, zastosował algebrę do namiętności politycznych, pisał krwią i rachował głowami. Dziś, słuchając ludzi o wybitnych umysłach, którzy usiłują usprawiedliwić takiego człowieka, czyni się chyba jeszcze coś gorszego. Robespierre nie kradł... No cóż, tygrys nie zawsze zabija, aby się pożywić7.

M.A. de Custine, Rosja..., op. cit., t. I, s. 69.

Ibidem, s. 89–69.

6 7

PW_52.indb 1033

2015-08-03 17:19:37

1034

REMIGIUSZ FORYCKI

Il. 4. Kadr z filmu Iwan groźny – Siergiej M. Eisenstein, ZSRR, 1944 r.

Z tego aktu oskarżenia, wyartykułowanego w imię prawdy, zapamiętajmy zarzut zastosowania matematyki i algebry do namiętności politycznych, bowiem autor listów, który wielokrotnie powróci do twierdzenia, że w Rosji wszystko jest matematycznie uporządkowane8, wykorzystał wielką i bolesną lekcję geometryzacji życia społecznego, jaką wyniósł z fantazmatycznych pomysłów tzw. „architektów wolności” okresu Rewolucji francuskiej9. Przewrót termidoriański Oto kilka przykładów takiej matematycznej logiki społeczno-politycznej: „W Rosji zasada despotyzmu działa niezmiennie z matematyczną dokładnością, toteż wynikiem tej skrajnej konsekwencji jest skrajne uciemiężenie” – Ibidem, t. I, s. 194; „W Rosji wszystko jest symetryczne i uporządkowane; różnorodność, źródło harmonii, która nadałaby wartość temu porządkowi, jest tu nie znana” – Ibidem, s. 342; „Mimo niezmierzonych przestrzeni wszystko w Rosji na całym jej obszarze odbywa się z jednakową ścisłością i dokładnością niczym za dotknięciem różdżki czarnoksięskiej. Gdyby kiedykolwiek tak się stało, że lud rosyjski dokonałby prawdziwej rewolucji, sprawiona przez niego rzeź w swojej precyzji niczym by się nie różniła od ćwiczeń pułkowych.

Wsie zamieniłyby się w koszary, a uzbrojeni po zęby mordercy wyszliby z chat w szyku bojowym w idealnym wprost porządku. Z pewnością też ruszyliby, aby zrabować wszystko, co znajduje się między Irkuckiem i Smoleńskiem, tak samo składnie, jak maszerują podczas parady na placu przed Pałacem Zimowym w Petersburgu” – Ibidem, s. 399.

9 Mam tu na myśli utopijne projekty takich twórców jak: Etienne-Louis Boulée, Claude Nicolas Ledoux, Jean-Jacques Lequeu, Antoine François Bonnet, Jacques-Louis David... – zob. na ten temat 8

PW_52.indb 1034

2015-08-03 17:19:37

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1035

i upadek Robespierre’a jest dla niego konsekwencją „zmowy w jaskini”, czyli buntu bandytów, którzy się „przestraszyli na czas”; ratując swoją skórę uratowali oni jednocześnie Francję, która stałaby się właśnie „jaskinią dzikich bestii”, gdyby Nieprzekupny herszt rozbójników mógł zrealizować swoje obłędne plany: Cóż stałoby się ze sumieniem, gdyby dość było nieszczęścia, aby usprawiedliwić zbrodnię? Sprawiedliwość mogłaby ulec zagładzie pod wpływem źle pojętej szlachetności, uczucia nader niebezpiecznego, które zwodzi na manowce pięknoduchów i sprawia, że zapominają, iż człowiek szlachetny nad wszystko winien przekładać to, co słuszne i prawdziwe10.

W konkluzji swoich rozważań dotyczących relatywizmu moralnego współczesnych i, w tym kontekście, oceny etycznej Robespierre’a, Custine znacząco złagodził swój ton oskarżycielski wobec Terroru. Doradzał, aby uzbroić się w cierpliwość bowiem, jak pisał: „świat nieraz już zawracał z odleglejszych manowców”11. W tym miejscu można by zadać pytanie: gdzie leżą, w jakiej krainie, owe „odleglejsze manowce”? Dla Custine’a odpowiedź jest oczywista: to przestrzeń, nad którą wszechwładnie panuje i w której dominuje „imperium Zła”! Figurą tego Zła będzie Iwan IV Groźny, a jego symbolicznym emblematem Kreml: „Iwan to ideał tyrana, a Kreml – ideał pałacu tyrana”12.

Ale jest jeszcze coś więcej. Custine’owska hermeneutyka rosyjskiego barbarzyństwa, obok okrutnego cara i jego mrocznej siedziby, ujawnia również masowy udział mieszkańców imperium w zbrodniczym procederze. Jak twierdzi, w dziejach ludzkości zdarzali się okrutni, despotyczni i kapryśni władcy absolutni. Byli też wśród nich seryjni mordercy, a przecież „panowanie żadnego z tych potworów nie jest podobne do rządów Iwana IV: z jednakowego ziarna pod rozmaitymi szerokościami geograficznymi i na różnych glebach wyrastają rośliny jednakowego gatunku, ale odmiennej wielkości i wyglądu. Ziemia nie ujrzy drugiego takiego arcydzieła despotyzmu jak Kreml ani drugiego narodu tak bałwochwalczo cierpliwego jak naród rosyjski pod wprost nieprawdopodobnie okrutnymi rządami swojego tyrana. Skutki tych rządów dają o sobie znać aż po dziś dzień”13. Rozwijając swoją diagnozę dotyczącą wszechogarniającego przestrzeń rosyjską barbarzyństwa, Custine wyciąga daleko idące konsekwencje dotyczące upodlenia narodu przez ucisk. Rzecz znamienna, w swoim obłędnym m.in.: A. J a c q u e s, J.-P. M o u i l l e s e a u x, Les architectes de la liberté, Paris 1988; B. B a c z k o, Lumières de l’utopie, Paris 1978; J. S t a r o b i n s k i, 1789. Emblematy rozumu, Warszawa 1997; M. O z o u f, Święto rewolucyjne 1789–1799, Warszawa 2008.

10 M.A. de Custine, Rosja..., op. cit., t. I, s. 68.

11 Ibidem.

12 Ibidem, t. II, s. 107.

13 Ibidem, s. 74.

PW_52.indb 1035

2015-08-03 17:19:38

1036

REMIGIUSZ FORYCKI

fanatyzmie naród rosyjski kochał ucisk i nadal go kocha. Francuski markiz nie ma żadnych złudzeń co do dalszych społeczno-politycznych losów Rosji: Takie rządy na zawsze pustoszą duszę narodu, który znosi je cierpliwie aż do końca.

Jeszcze późni wnukowie tych ludzi piętnowanych przez katów będą ponosić skutki ich sprzeniewierzenia się powinności człowieka, zbrodnia bowiem obrazy ludzkości poniża narody aż do najdalszego pokolenia. Owa zbrodnia polega nie tyle na czynieniu niesprawiedliwości, co na jej cierpliwym znoszeniu. Naród, który kierując się zasadą, że posłuszeństwo jest najważniejszą cnotą, przekazuje w dziedzictwie swoim potomkom rządy tyranii, zaniedbuje swoje własne interesy, a co gorsza, uchybia swoim obowiązkom... Współcześni Rosjanie są godnymi dziećmi poddanych Iwana IV...14.

W tym miejscu pojawia się zasadnicza różnica między rządami Terroru we Francji Robespierre’a a patrymonialnym despotyzmem Iwana Groźnego, który „przekroczył granicę obszaru, na którym Bóg, obdarzając człowieka wolną wolą, jak gdyby pozwolił mu czynić zło. Nikt nigdy nie posunął się tak daleko”15. Przy zwierzęcym barbarzyństwie Iwana IV bledną „wszyscy tyrani starożytności i współcześni”16.

Rzecz ciekawa, liczne przykłady patologicznego okrucieństwa i zbrodni cara-ogra autor listów podaje za Histoire de l’empire de Russie (Berlin 1826) Mikołaja N. Karamzina, któremu, jak pisze, „można i trzeba ufać”. Zanim podamy kilka przykładów takiego skrajnego barbarzyństwa cara-mordercy powtórzmy raz jeszcze: narodowy fanatyzm Rosjan czyni z nich biernych pomocników i współodpowiedzialnych za ten despotyczny terror: Okazywanie posłuszeństwa władzy jest dla Rosjan czymś w rodzaju kultu, religii. Myślę, że tylko w tym narodzie skazańcy wielbią swoich katów17.

Panowanie Iwana IV, oparte na rządach tortur, osadzone było na dwóch filarach: nieodłącznego od tyranii kłamstwa i wszechogarniającego strachu. Car, jak wybitny specjalista od inżynierii społecznej, potrafił sprowadzić człowieka do roli maszyny lub bezdusznego automatu. Twórca opryczniny: Posługując się ciałem ludzkim jak zegarem, wynalazł trucizny, które działały w oznaczonym z góry czasie, mierząc godziny śmiercią jego podwładnych, zdążających z każdą minutą ku ziejącej przed nimi mogile. Tę jego rozrywkę cechowała szczególna dokładność, można by rzec, że była to rozrywka z piekła rodem18.

Ibidem, s. 74–75.

Ibidem, s. 76.

16 Ibidem.

17 Ibidem, s. 79–80.

18 Ibidem, s. 86.

14

15

PW_52.indb 1036

2015-08-03 17:19:38

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1037

Jeszcze niedawno Zachód, osłupiały ze zdumienia, mógł obserwować taki „zegar” w jednym z londyńskich szpitali – w organizmie Aleksandra Litwinienki „tykał” polon-21019. Czarna wizja Rosji jaką nam przedstwia Custine jest skrajnie pesymistyczna: Wokół cara rosły stosy trupów, ale śmierć to najmniejsze zło, jakie z jego ręki spotykało skazańców. W swoim okrucieństwie wynalazł takie sposoby zadawania męki, że ci, co byli im poddawani, długo i z utęsknieniem wyczekiwali ostatniego ciosu. Jako biegły znawca tortur napawał się wywoływnaiem bólu swoich ofiar w sposób wyszukany, przedłużał jego trwanie z piekielną zręcznością, rozkoszował się kaźnią i gdy ci, nad którymi się pastwił, pragnęli umrzeć jak najrychlej, starał się uczynić wszystko, aby stało się to jak najpóźniej. Śmierć to jedyna łaska, jakiej udzielał swoim poddanym20.

Okrucieństwo tyrana i jego nienawiść do ludzi Custine tłumaczy obsesyjnym strachem: „Lęk człowieka wszechpotężnego, pisał, jest czymś przerażającym”, bowiem nieustanny strach wywołuje „myśl o wojnie”. Samodzierżawie oparte na terrorze policyjnym, kłamstwie politycznym i potędze militarnej stanowi społeczno-polityczny wariant wyjątkowości rosyjskiej (Sonderweg) i leży na antypodach kultury Zachodu. Poniżona Moskwa, zagrożona wiekami niewoli tatarskiej oraz okresem „wielkiej smuty”, dopracowała w najdrobniejszych szczegółach zasadę absolutnego monolitu władzy carskiej oraz jej sakralizację, stawiającą władcę ponad państwo i naród. Warto dodać, że ta idea dla przyszłych pokoleń miała być sekretem siły. Ustanowienie tak okrutnej umowy społecznej dokonało się tu w sposób gwałtowny, czy wręcz rewolucyjny. Custine zapowiada nawet jej apokaliptyczną kontynuację: Albo świat cywilizowany przed upływem półwiecza znów zostanie ujarzmiony przez barbarzyńców, albo w Rosji nastąpi rewolucja straszliwsza od tej, której skutki wciąż jeszcze odczuwa Europa Zachodnia21.

W jego profetycznej wizji lud rosyjski, jeśli doprowadzi do prawdziwej rewolucji, dokonana przez niego rzeź w swojej precyzji niczym się nie będzie różniła od ćwiczeń pułkowych przed Pałacem Zimowym. Tutaj dochodzimy z Custinem „Kiedy tylko izotop dotarł do żołądka Litwinienki, relacjonuje Steve Le Vine, przypuścił zaciekły atak, bombardując nabłonek przewodu pokarmowego. Doprowadziło to do wewnętrznego krwotoku, bólów i mdłości. Pod koniec pierwszego dnia połowa trucizny osiadła w śledzionie, nerkach, wątrobie, węzłach chłonnych i szpiku kostnym. Zadała potężny cios czerwonym ciałkom krwi, które wskutek naturalnej reakcji przestały się mnożyć, i szpik kostny przestał dostarczać organizmowi nowych krwinek. W końcu uszkodzeniu uległy organy wewnętrzne i układ odpornościowy odmówił działania” – zob. S. Le V i n e, Labirynt Putina, Warszawa 2010, s. 176–177.

20 M.A. de Custine, Rosja..., op. cit., t. II, s. 84.

21 Ibidem, t. I, s. 208.

19

PW_52.indb 1037

2015-08-03 17:19:38

1038

REMIGIUSZ FORYCKI

do najistotniejszej różnicy między rewolucyjnym terrorem Robespierre’a a despotycznym syndromem Iwana Groźnego: Francuzi zaprzeczyli swojej naturze: moda przelewania krwi odmieniła ich charakter, a o ich postępkach rozstrzygały nieopanowane namiętności, bo nigdy nie byli mniej wolni niż właśnie wtedy, gdy wszystko w ich kraju działo się w imię wolności. Natomiast Rosjanie wyrzynając się nie sprzeniewierzają się swojej naturze, lecz po prostu spełniają swoją powinność... Obmyślona z góry rzeź odbywa się tu rytmicznie i miarowo. Ludzie zadają sobie wzajemnie śmierć na modlę wojskową, w nabożnym skupieniu, nie okazując złości ani wzruszenia, milcząc, ze spokojem okropniejszym od wszelkich uniesień nienawiści... w tym zdumiewającym kraju najbardziej wyuzdanym gwałtom towarzyszy sprzeczny z ich naturą ład. Tyrania i bunt, dotrzymując sobie kroku, idą tu noga w nogę22.

Gustaw Herling-Grudziński zastanawiał się jak wytłumaczyć ów niezwykły „walor profetyczny” Custine’a. Nazywa go nawet czołowym „sowietologiem ante litteram”. Nie ulega wątpliwości, że egzystencjalne doświadczenie ukąszenia terrorem pozwoliło francuskiemu markizowi wykreować własną, „niepulsującą” perspektywę spojrzenia na despotyzm w Rosji Mikołaja I. W literackiej formie opisu podróży stworzył on, zdaniem George’a Kennana: „książkę znakomitą, chyba najlepszą ze wszystkich, jakie dotąd napisano, o Rosji Stalina, a także książkę zupełnie niezłą o Rosji Breżniewa i Kosygina”23 – i, dodajmy, również dającą dużo do myślenia o Rosji Putina.

Poetyka podróży A. de Custine jest autorem trzech korpusów tekstów, które możemy określić jako opisy podróży: Mémoires et voyages24, L’Espagne sous Ferdinand VII, Lavocat, Paris 1838 (4 vol.)25 oraz La Russie en 1839, Amyot, Paris 1843 (4 vol.).

Wszystkie zostały napisane w formie listów i – co ważne dla podróży do Rosji – istnieją między nimi liczne powiązania i subtelne odpowiedniki26. Każda próba interpretacji Rosji w roku 1839 bez uwzględnienia tych intertekstualnych Ibidem, s. 398–399.

Podaję za: G. H e r l i n g - G r u d z i ń s k i, op. cit., s. 135.

24 Pełny tytuł książki brzmi: Mémoires et Voyages ou lettres écrites à diverses époques pendant des courses en Suisse, en Calabre, en Angleterre et en Ecosse, Paris 1830, (2 vol.) – wydanie współczesne: wyd. François Bourin, Paris 1992.

25 Korzystałem z tekstu przygotowanego przez Julien-Frédéric’a Tarna, wyd. François Bourin, Paris 1991.

26 Francine-Dominique Liechtenhan uważa, że: „Aby zrozumieć Rosję w roku 1839 należy wziąć pod uwagę całość dzieła Custine’a – znadziemy tu wiele odniesień do Mémoires et Voyages oraz L’Espagne sous Ferdinand VII” – zob. F.-D. L i e c h t e n h a n, Astolphe de Custine. Voyageur et philosophe, Paris 1990, s. 147.

22 23

PW_52.indb 1038

2015-08-03 17:19:38

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1039

zależności musi się zakończyć fiaskiem. W swoich podróżniczych wyznaniach markiz tworzy z biografii i dziejów politycznych Francji amalgamat, który stanowi spójną, nierozerwalną całość. We wszystkich trzech opisach znajdziemy wspólne, uzupełniające się tematy, obsesje, fantazmaty, takie choćby jak powracający i wszechobecny motyw upadku monarchii, czy fascynacja strachem: Moim pierwszym doznaniem był lęk. Zapewne wszyscy mniej lub bardziej odczuwają taką obawę przed życiem, każdy bowiem musi wychylić na tym świecie swój kielich goryczy. Z pewnością to właśnie uczucie sprawiło, że pojąłem istotę religii chrześcijańskiej, zanim zaczęto mnie o niej pouczać; przychodząc na ten świat poczułem, że znalazłem się na wygnaniu27.

Utożsamienie się z kondycją wygnańca, tułacza, egzula – to jeszcze jeden wspólny leitmotyw omawianych pism. Ale chyba najciekawszy z punktu widzenia badacza element wspólny, występujący w omawianym korpusie, to wypowiedzi dotyczące poetyki podróży, a więc troska autora o przygotowanie odbiorcy do umiejętnego i świadomego odczytania jego „zakodowanego” tekstu. Przyjrzyjmy się z biska tej „podróżniczej kuchni”.

Wybór przez Custine’a takiej formy literackiej nie był przypadkowy, podobnie zresztą jak porzucenie in extremis kariery dyplomatycznej tak błyskotliwie rozpoczętej podczas Kongresu Wiedeńskiego28 i, w konsekwencji, całkowite oddanie się twórczości literackiej. W obu przypadkach Astolphe – ten podziwiany przez paryski światek arystokratyczny ideał na zięcia i modelowy przykład dla wszystkich młodzieńców dzielnicy Saint-Germain – dokonał samozagłady towarzyskiej, unicestwienia się i zhańbienia w najbardziej czułym społecznie punkcie: kompromitacji swojej reputacji29. Należąc do, jak to określi później Proust: „Rasy na której ciąży klątwa i która musi żyć w zakłamaniu i wiarołomstwie” zamknął się w literackiej wieży z kości słoniowej, spełniającej osobliwą funkcję katartyczną; stworzył tu korzystny klimat do wyciszenia się, medytacji i ucieczki w krainę szczęśliwości, gdzie – jak pisze Baudelaire w Zaproszeniu do podróży : Tam zawsze ład, piękno, przepychy I rozkosz, i spokój trwa cichy.

Radykalne wycofanie się z życia towarzyskiego, przy równoczesnym utrzymaniu intymnego kontaktu z odbiorcą-czytelnikiem i jego „horyzontem oczekiwań” M.A. C u s t i n e, Rosja..., op. cit., t. I, s. 49–50.

Zob. M. de L u p é, Astolphe de Custine, éd. Rocher, Monaco 1957, s. 33–62.

29 Szczególnie haniebna dla ówczesnej socjety była tzw. „afera w Saint-Denis” z podoficerami w roli głównej, o której mówił cały Paryż – zob. na ten temat J.-F. T a r n, op. cit., s. 77–155; ciekawe również pod tym względem jest świadectwo George Sand w Histoire de ma vie (IVe partie, chapitre IX).

27

28

PW_52.indb 1039

2015-08-03 17:19:38

1040

REMIGIUSZ FORYCKI

Il. 5. Portret Raheli Levin-Varnhagen – rys. G. Küslner, ok. 1825

Il. 6. Portret Carla Augusta Varnhagena – rys. Wilhelm Hensel, 1826

wymagało od nowo kreowanego pisarza stworzenia bardzo subtelnej strategii literackiej. W pierwszej kolejności będzie to wybór „opisu podróży”, gdzie Ego autora, siłą rzeczy, musi przybrać postać stendhalowskiego zwierciadła spacerującego po gościńcu. Jeżeli pojawiają się tutaj silne akcenty autobiograficzne, a jest ich przecież bez liku, to będą one zakodowane i umiejętnie ukryte pod maską ironii, iluzji (typu „trompe l’oeil”), techniki palimpsestu, czy pointylizmu.

Wrócę jeszcze do tych kwestii. Również forma listu zakłada redukcję odbioru do jednego, wtajemniczonego adresata, z którym można prowadzić kameralną konwersację bez udziału czytelników-świadków komunikacji30. Uciekając od

F.-D. Liechtenhan zwraca uwagę na odwołanie się Custine’a do siedemnastowiecznej tradycji literackiej, której teoretykiem był hugenota Maximilien de Misson: „Zdaniem Radcy, opis podróży, który jest pierwszorzędnym środkiem komunikacji pozwala na porozumiewanie się między różnorodnymi podmiotami, przy jednoczesnym zachowaniu swojej właściwej formy: zbioru listów wysyłanych do familianta. Każdy taki list to odrębna całość, jakby konwersacja na piśmie, gdzie autor z wielką swobodą konceptualną może zahaczyć o różnorodne tematy. Sprzeczności znajdują tu nowy typ wyjaśnień. Faworyzująca przyjacielską wylewność metoda Missona, wydaje się niezbędna każdemu, kto chce odmalować spontaniczne wrażenia, stany duszy, czyli świadomie pisać dzieło subiektywne, w którym każda sytuacja, w miarę napływu korespondencji, może być bez zbytnich ceregieli zdementowana lub odwrócona w inną stronę” – M.A. de Custine, Rosja..., op. cit., t. I, s. 19.

30

PW_52.indb 1040

2015-08-03 17:19:38

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1041

arystokratycznych salonów Paryża, Custine czuł się wyobcowany i samotny – jak wyznawał: „Nie należę ani do mojej epoki, ani do mojej ojczyzny”.

Osobą, która znalazła się szczęśliwie na wyboistej drodze życia samotnego markiza była Rahela Varnhagen, której męża Custine poznał podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego. Podobnie jak on wyobcowana w swoim środowisku31, ta, intelektualnie wybitna i życiowo mądra, „siostrzana dusza” dała mu ojczyznę zastępczą i rozległe kontakty, które z kolei skutecznie uformowały polityczną i europejską tożsamość wykorzenionego Francuza. W Liście z 5 kwietnia 1843 r., pisał on do Varnhagena: Gdzie leżą wspólne interesy Europy? Istnieją one w krajach, gdzie cywilizacja jest na przyzwoitym i mniej więcej podobnym poziomie; poziom cywilizacji stanowi wymierną wskazówkę dla ludów chcących się zjednoczyć. Wnoszę, iż jedynym pożądanym, możliwym i solidnym przymierzem byłaby unia Francji z Niemcami, ale też z państwami, których położenie siłą rzeczy uzależnione jest od tych dwóch wielkich narodów. W takiej tylko konfiguracji widzę zbawienie dla Europy oraz skuteczne lekarstwo na filantropijną hipokryzję – z jednej, a wdzieranie się despotyzmu – z drugiej strony32.

Ta, jakże przecież współczesna, wizja naszego Kontynentu była podzielana przez wiernego drucha, powiernika i informatora w sprawach rosyjskich – Eugeniusza Brezę (cicerone Heinego33 po Wielkopolsce) oraz jego podopiecznego, a od 1835 r. wychowanka Custine’a, Ignacego Gurowskiego, który z kolei wprowadził swojego przyjaciela Fryderyka Chopina na salony markiza w Saint-Gratien.

Do wąskiego grona kręgu „happy few” należy dorzucić również: Edouarda de Sainte-Barbe, Dr. Koreffa, Sophie Gay, Delphine’ę de Girardin, François René de Chateaubrianda, Mme Récamier, i – last but not list – Stendhala, który w Liście do Sophie Duvancel z 1830 r., ciepło i inteligentnie wyrażał się o ekscentrycznym markizie: Jakie by nie były winy Pana Custine’a nie jest on szarlatanem; nie jest też szukającym zręcznej pointy wodywilistą; obrazuje rzetelnie; oto trzy drobne, choć rzadkie, zalety...

Natomiast jego poważną wadą jest lęk przed publicznością34.

Zob. H. A r e n d t, Rahel Varnhagen. La vie d’une juive allemande à l’époque du romantisme (szczególnie ciekawy pod tym względem jest rozdział pt. Assimilation 1807–1808), Paris 1986, s. 153–165.

32 Zob. M.A. de C u s t i n e, Lettres à Varnhagen d’Ense, op. cit., s. 451.

33 Zob. na ten temat: M. G r a b o w s k a, Heine a Wielka Emigracja, „Pamiętnik Literacki”, nr LVI, z. 4, 1965, s. 361–389; W. K u b a c k i, Heine a Polska, „Przegląd Humanistyczny”, nr 2 (47), 1965, s. 1–21 oraz nr 3 (48), 1965, s. 41–61.

34 Cytuję za: J.-F. T a r n, op. cit., s. 251.

31

PW_52.indb 1041

2015-08-03 17:19:38

1042

REMIGIUSZ FORYCKI

Opinia kapłana „beylizmu” jest tu bardzo ważna, bowiem świadczy o stylistycznych powinowactwach obu pisarzy, których narracja w dużym stopniu oparta jest na tym, co zwykło się nazywać ironią romantyczną, będącą immanentną częścią kultury osobistej zarówno twórcy jak i odbiorcy jego dzieł. Ironia wyznacza granicę między narratorem a podróżującym „Ja” – określa wartość artystyczną opisu, który w swojej dialektyce dystansuje się do/od rzeczywistości postrzeganego terytorium. Custine, w swojej namiętności do ironii niemieckiej35 opisywał świat antynomicznie, w opozycji binarnej, posługując się przy tym światłocieniem. Wielokrotnie zaczyna jakiś opis (np. cara, Moskwy, rosyjskiego chłopa, cerkwi, krajobrazu) w ciepłych, pogodnych barwach, aby po pewnym czasie ukazać postrzegany obiekt w kolorach ponurych, czarnych, złowieszczych, czy wręcz apokaliptycznych.

Fakt kulturowo-cywilizacyjny jest dla niego – nauczył się tego od Fryderyka Schlegla – antynomiczną syntezą, rodzajem uniwersalnej perfekcji konkretyzującej się w poetyce ironii. Stendhal dobrze to rozumiał, kiedy pisał, że nie jest szarlatanem-wodywilistą.

Obraz rzeczywistości powstaje u Custine’a stopniowo, w procesie „krystalizacji” – aby się posłużyć terminem stendhalowskim, używanym po dziś dzień w psychologii. Chodzi tu o nakładające się na siebie, tworzone techniką pointylistyczną obrazy, które Il. 7. Portret Emiliana Pugaczowa na portrecie Katarzyny II – autor nieznany, koniec XVIII w. czytelnik musi sam „odszyfrować” i zobaczyć. Klucz interpretacyjny polega tu na zrozumieniu i odczytaniu hermeneutycznego „kodu ironii”, bez którego twórca nie może uwolnić się od maski hipokryzji: Niech cię nie wprowadza w błąd znaczenie, które nadaję słowu maska; używam go zgodnie z jego etymologią. Po grecku hipokryta znaczyło tyle, co aktor; hipokryta był to człowiek, który wkładał maskę, aby wystąpić na scenie. Chcę więc tylko powiedzieć, że cesarz zawsze odgrywa swoją rolę i że czyni to jak wielki aktor... Nie twierdzę, że „Muszę Ci wyznać, pisał do Matki, że mam wielkie upodobanie do ironii niemieckiej” – zob.

List z 26 sierpnia 1815 r. w: „Revue bleue”, 11 VIII 1911, s. 229.

35

PW_52.indb 1042

2015-08-03 17:19:38

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1043

twarz tego władcy jest nieszczera, bynajmniej, brak jej, powtarzam, jedynie naturalności; w ten sposób najgroźniejsza z chorób, na jakie cierpi Rosja, a mianowicie brak wolności, maluje się nawet w rysach jej władcy, który ma wiele masek, ale nie ma twarzy. Szukasz człowieka? Zawsze znajdziesz cesarza36.

Ważną rolę w „poetyce podroży” odgrywa też autoironia, która w interesujący sposób uwiarygodnia relację narratora, wpisując ją w czasoprzestrzeń przeżycia egzystencjalnego. Prześledźmy na konkretnych przykładach, jak – posługując się tymi technikami i schematem dramatu romantycznego – Custine odkrywa Rosję carów.

Wypada zacząć od Prologu:

Czy wiesz, co to znaczy: podróżować po Rosji? Dla człowieka o umyśle powierzchownym oznacza to karmienie się złudzeniami, ale kto ma oczy otwarte i choćby z jakim takim darem obserwacji łączy poczucie niezależności, ten musi tu dokonywać nieustannej, uporczywej pracy, która polega na trudzie ustawicznego rozróżniania przy każdej okazji dwóch narodów, co walczą z sobą zwarte w jednej masie. Te dwa narody to Rosja taka, jaka jest naprawdę, i Rosja taka, jaką chciano by ukazać Europie37.

Pora na Część I dramatu: Pośród tych petersburskich balów nie mogę zapomnieć o podróży cesarzowej Katarzyny na Krym i o zrobionych z desek oraz malowanego płótna fasadach sztucznych wsi, które pozostawiono w pewnych od siebie odległościach wzdłuż całej drogi, o ćwierć mili od jej skraju, aby odbywająca tę tryumfalną podróż władczyni mogła sobie wyobrażać, że za jej panowania dawne pustkowia zapełniły się ludźmi... Panuje tu nieustanne sprzysiężenie uśmiechów spiskujących przeciw prawdzie, byle zadowolić tego, który jeden tylko jest rzekomo godzien chcieć i działać dla dobra ogółu: cesarz to w tym państwie jedyny człowiek, o którym można powiedzieć, że żyje, samo bowiem jedzenie tego nie oznacza38.

Teza jest jasna: mamy do czynienia ze spiskiem przeciwko prawdzie. Teraz następuje antyteza – Część II: Nienawidzę tylko jednego zła, a nienawidzę go dlatego, że, moim zdaniem, ono właśnie jest przyczyną wszelkiego zła; owym pierwotnym złem jest kłamstwo. Staram się więc obnażać kłamstwo wszędzie tam, gdzie się na nie natykam; właśnie ów wstręt względem fałszu sprawia, że chcę i mam odwagę opisać tę podróż; wybrałem się w nią z ciekawości, opowiem o niej z poczucia obowiązku... Nienawiść do hipokryzji jest pochodnią, która oświetla przede mną labirynt tego świata: ci, co okłamują innych, to, bez względu na przedmiot owego kłamstwa, truciciele, a im stoją wyżej, im są potężniejsi, tym większa Zob. M.A. de C u s t i n e, Rosja..., op. cit., t. I, s. 236.

Ibidem, s. 324. Na fenomen dwóch Rosji zwraca też uwagę Mariusz Wilk w swoim Wilczym notesie, Warszawa 2010, s. 14–15.

38 M.A. de C u s t i n e, Rosja..., op. cit., t. I, s. 253.

36 37

PW_52.indb 1043

2015-08-03 17:19:38

1044

REMIGIUSZ FORYCKI

jest ich wina. Nienawidzę kłamliwych słów, kłamliwych książek, kłamliwych czynów, a kiedy, jak w Rosji, kłamliwe jest milczenie, wyjaśniam jego przyczynę i tym samym wymierzam mu karę39.

W Części III możemy się spodziewać – zgodnie z dialektyką heglowską, nieobcą Custine’owi – syntezy: ...udałem się w podróż do Rosji. Chciałem ujrzeć kraj, w którym panuje spokój ustanowiony przez władzę pewną swojej siły, ale gdy się tam znalazłem, okazało się, że to tylko cisza wywołana strachem, toteż wyciągnąłem stąd wniosek wprost przeciwny temu, o jaki mi chodziło. To świat cudzoziemcom prawie nie znany: Rosjanie, którzy wyjeżdżają, aby uciec od niego jak najdalej, z daleka spłacają swój dług wobec ojczyzny podstępnymi pochwałami, a większość podróżników w swoich opisach Rosji dostrzega to tylko, co dostrzec chciała. Ale po cóż podróżować, skoro broni się własnych, z góry powziętych sądów przeciw rzeczywistości? Jeśli ktoś postanawia, że uda się w podróż, aby zobaczyć obce narody tak, jak je sobie wyobraża, to raczej powinien zostać w domu40.

Wreszcie przyszedł czas na podsumowanie, morał, konkluzję, a więc zamykające dramat podróży Przesłanie: Nie przeczę, że moje poglądy po odbytej podróży całkiem są odmienne od tych, które żywiłem, jadąc do Rosji. Ale za nic w świecie nie wyrzekłbym się trudu, który kosztowała mnie ta podróż. Jeśli ogłaszam niniejsze z niej sprawozdanie, to głównie dlatego, że właśnie owa podróż sprawiła, iż o wielu sprawach myślę dziś inaczej. Każdy, kto mnie czytał, zna dawniejsze moje myśli, nie wie jednak, że się na nich zawiodłem, toteż poczuwam się do obowiązku ogłosić to publicznie41.

Dzięki Rosji w roku 1839 A. de Custine wszedł do kanonu wielkich pisarzy XIX w. Osiągnął swój życiowy cel, mimo wielu przeciwności, przesądów i nietolerancji środowiska, w którym się wychował i, w którym przyszło mu żyć.

W pięknym hołdzie jaki mu złożył niemiecki przyjaciel Carl August Varnhagen von Ense została wydobyta jego skomplikowana, targana przeciwnościami osobowość, której spoiwem ukierunkowanym na harmonijną jedność było umiłowanie prawdy i wolności: Samotność i światowe przyjemności, spokój i zgiełk, prostota i elegancja, wyrzeczenie i luksus, katolicyzm i wolnomyślicielstwo, rojalizm i demokracja; – wszystkie te skłonności, mimo, że przeciwstawne jedne drugim, mieszkały w jego sercu nie następując jedna po drugiej, ale stale konkurencyjnie się ujawniając; Custine trzymał je – by tak rzec – na smyczy, moderując i regulując wewnętrzne walki, posługując się nimi, aby Ibidem, s. 327.

Ibidem, t. II, s. 395.

41 Ibidem, s. 406–407.

39

40

PW_52.indb 1044

2015-08-03 17:19:38

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1045

poprowadzić swój umysł i duszę ku nowym nieznanym rejonom, gdzie mógł utorować sobie szlak i zażywać wolności42.

Informatorzy de Custine’a Do połowy XIX w. obowiązywała przy przygotowywaniu wyprawy i późniejszym redagowaniu opisu z podróży żelazna zasada: pisarz-wojażer bardzo drobiazgowo, z dużą troską i w największych szczegółach dokumentował swoją eskapadę. Custine jest pod tym względem wzorowy: w Rosji miał zawsze przy sobie podręczną biblioteczkę, z której często korzystał w wolnych chwilach: Pocieszam się, że opóźnienia, spowodowane koniecznością częstych napraw mojego powozu, są korzystne dla moich prac pisarskich... Nie będę niczego przytaczał z pamięci. Wybierając się w tę podróż zabrałem z sobą mnóstwo potrzebnych mi książek43.

Jego projekt miał przede wszystkim charakter poznawczy – turystyka, w naszym dzisiejszym rozumieniu, raczej wówczas nie istniała. Podczas eksplorowania imperium carów starał się więc wykazywać maksymalnie dużo precyzji i staranności: Moje listy nie są utworem literackim, wyznawał, ale opisem tak dokładnym, jak to tylko możliwe. Podróżuję, aby przedstawiać społeczeństwa, jakie są, a nie, jakie być powinny44.

Il. 8. Sigmund Freiherr von Herberstein – Friedrich von Adelung, St. Petersburg, 1818

Natomiast już po powrocie, przy redagowaniu swojej relacji w formie książkowej, opierał się i korzystał z ogromnej ilości źródeł, dokumentów i opracowań – nie wszystkie jednak

M.A. de C u s t i n e, Lettres..., op. cit., s. XVIII. M.A. de C u s t i n e, Rosja..., op. cit., t. II, s. 44 oraz 76–77.

44 Ibidem, t. II, s. 192.

42 43

PW_52.indb 1045

2015-08-03 17:19:38

1046

REMIGIUSZ FORYCKI

ujawnia w swoim tekście, chociaż niektóre cichaczem kopiuje à la lettre. Taka była wówczas ogólna tendencja.

Wiedza o Rosji przed podróżą Custine’a była, wbrew obiegowym opiniom, stosunkowo duża, a dokumentacja obszerna. W okresie Renesansu ogromną i pozytywną rolę odegrali w tym względzie Polacy, często posługujący się w swoich pismach doskonałą łaciną. Stéphane Mund w swojej wnikliwej i świetnie udokumentowanej monografii45 prezentuje przebogaty korpus tekstów stanowiących źródło wiedzy Zachodu o Rosji (Moscovii). Są to w pierwszej kolejności liczne opisy podróży oraz traktaty chorograficzne – z tych najbardziej znanych wymienię Rerum Moscoviticarum Commentarii Sigismunda Herbersteina (Custine, znający świetnie język Goethego, korzystał z wersji niemieckiej), ruski Common Wealth Giles’a Fletchera, Moscovia Possevina, czy opisy Europy Wschodniej Macieja z Miechowa. Obraz Państwa moskiewskiego jaki się wyłania z tych relacji, jest negatywny, wskazujący raczej na bardzo niski jej „gradient kulturowy”, tj. duży dystans rozwojowy dzielący Europę postępową, kwitnącą od zacofanej, wstecznej, barbarzyńskiej Moskwy, która może być co najwyżej kandydatką do intelektualnej Europy, a nie jej pełnoprawnym uczestnikiem.

Jeżeli chodzi o pierwsze doświadczenia bezpośredniego kontaktu i próby opisania Rosji przez rodaków Custine’a, to pochodzą one dopiero z drugiej połowy XVI w. i systematycznie rozwijają się przez cały wiek XVII. Szczegółowo ta problematyka została opracowana w książce Michela Mervaud i Jeana-Claude’a Robertiego pt. Une infinie brutalité46. Przedmiotem analizy są tutaj opisy podróży między innymi: Jacques’a Margereta, Guillaume’a Le Vasseura de Beauplana, czy Foy de la Neuville’a. Raz jeszcze Moskwa ukazania jest w czarnych barwach, tytuł monografii poniekąd mówi za siebie: „bezgraniczna brutalność”.

Pełna jednak ekspansja Francuzów nad Newą zaczyna się w okresie, kiedy encyklopedyści z entuzjazmem i nadzieją witają na tronie Katarzynę II47. Myśliciele narzucający ton i styl na salonach europejskich z osłupieniem, graniczącym z fascynacją, odkrywają „ziemię obiecaną”, gdzie odtąd będą mogli w spokoju – jak sądzili – realizować ideał, który Tomasz More nazwał wyspą – Utopią. Wszyscy byli zahipnotyzowani ogromnymi możliwościami, jakie dawało samodzierżawie.

Władza cara zdawała się nieograniczona w podejmowaniu decyzji i ich realizacji, zdolna do tego, aby zmienić „irracjonalny” bieg historii. Potęga twórcza Woltera, Denisa Diderota, Jeana Le Ronda d’Alemberta, Melchiora Grimma była niczym 45 Por. S. M u n d, Orbis russiarum. Genèse et le développement de la représentation du monde “russe” en Occident à la Renaissance, Genève 2003.

46 M. M e r v a u d, J.-C. R o b e r t i, Une infinie brutalité. L’image de la Russie dans la France des XVIe et XVIIe siècles, Paris 1991.

47 Zob. A. L o r t h o l a r y, Le mirage russe en France au XVIIIe siècle, Paris 1951.

PW_52.indb 1046

2015-08-03 17:19:38

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1047

w porównaniu z gestem absolutnym autorytarnego władcy. Wszechpotężny car – jak Bóg stwórca – powołuje do życia wszelkie stworzenie, rzeczy i ludzi, miasta, przestrzeń, granice imperium – słowem tworzy historię, kształtuje i kontroluje wszystko. To nieważne, że odbywa się to jakby poza rozwojem organicznym, bez udziału ogniw pośrednich, społeczeństwa obywatelskiego itp. Najważniejsze, że władza jest całkowita, totalna: „na szczęście Wasza Cesarska Mość może wszystko” – ekscytuje się Diderot48. Według głównego animatora Encyklopedii car, dzięki opóźnieniu cywilizacyjnemu, może szybciej i lepiej niż jakikolwiek inny władca europejski unowocześnić swój kraj. Rosja jest postrzegana tutaj jako kraina dziewicza, porównywalna z Paragwajem jezuitów; intelektualiści francuscy przedstawiają ją często jako białą, niezapisaną kartę (tabula rasa).

Przekreślenie tradycji przez ogolenie na rozkaz cara Rosjan jest objawem mniejszego barbarzyństwa niż przywiązanie do chrześcijańskich korzeni barbarzyńskich Francuzów. W tym osobliwym stopniowaniu barbarzyństwa (wróci do tego pani de Staël, porównująca Napoleona do Tamerlana i Czyngis-chana) „nowi barbarzyńcy” okazują się bardziej ucywilizowani niż „barbarzyńcy” starej Europy.

Pisma Woltera stanowią pod tym względem wyżyny politycznej niedorzeczności.

Odbiera on cywilizacji zachodnioeuropejskiej – na przykład w biografii Piotra I Anecdotes sur le czar Pierre le Grand z 1748 r. – geniusz postępu, przypisując reformom cara kluczowe znaczenie dla rozwoju rodzaju ludzkiego, a cara Piotra ukazuje w aureoli „męża opatrznościowego” (l’homme providentiel). Dla autora Traktatu o tolerancji car reformator (Piotr I, później Katarzyna II) wprowadza cywilizację w swoim imperium sam, otoczony prymitywnym ludem. Historia staje się i dopełnia z woli jednego człowieka – lud pozostaje pasywny i niedojrzały. Za cenę pełnej wolności intelektualnej Wolter posunie się nawet do zaakceptowania politycznego zniewolenia: marzył o „republice filozofów”, której główną zasadą byłoby „najwyższe przywództwo intelektualne” cara. W zderzeniu utopii z ideą postępu fantazmatyczna przestrzeń imaginacyjna przeciwstawiona jest tutaj czasoprzestrzeni historii. A przecież historia może również okazać się „obietnicą utopii”.

Wystarczy dobrać odpowiednią strategię słowa, wymyślić skuteczną propagandę, aby otworzyć przed masami iluzję świetlanej przyszłości. Wielkim mistrzem takiej strategii, jej genialnym twórcą w Rosji był właśnie Wolter – porte-parole Katarzyny II. Jego model postępu dziejowego połączony z misją cywilizacyjną Rosji stworzył podwaliny zafałszowanej interpretacji historii, jej mesjanistyczny bubel porównywalny z kartonowymi „wioskami potiomkinowskimi”. Jak się wydaje, dla ustabilizowania i zaakceptowania za Zachodzie władzy carskiej swoją „propagandą sukcesu” Wolter uczynił więcej niż cała armia Suworowa.

48

D. D i d e r o t, Mémoires pour Catherine II, Paris 1966, s. 11.

PW_52.indb 1047

2015-08-03 17:19:38

1048

REMIGIUSZ FORYCKI

Custine’a Rosja w roku 1839 będzie wielkim oskarżeniem ideologicznego oczadzenia osiemnastowiecznych intelektualistów (nie wszystkich oczywiście, ale wielu z nich – i to tych najważniejszych!) oraz ich wykładni rządów rosyjskich.

Również w zdecydowanej opozycji do takiej „mesjanistycznej” wizji roli i miejsca Rosji carów w Europie był Jean Chappe d’Auteroche autor Voyage en Sibérie49.

Opublikował on, sześćdziesiąt lat przed markizem, swoją relację z podróży, gdzie kreśli równie ponury obraz imperium carów i jego mieszkańców. Oglądane i opisywane z autopsji realia ukazują Rosję jako kraj rządzony despotycznie, gdzie człowiek jest sprowadzony do roli niewolnika. Swoją podróż Chappe d’Auteroche odbył w roku 1761, a więc w czasie tragicznego, krwawego przewrotu pałacowego, dzięki któremu Katarzyna II doszła do władzy50. Wydana siedem lat później książka wzbudziła obawy i gniew Katarzyny, która właśnie w tym okresie usilnie zabiegała o intelektualne uznanie Europy. Jej reakcja była więc natychmiastowa i bardzo ostra: własnoręcznie napisała i niwzwłocznie wydała (w 1770 r.) Antidot, czyli refutację książki natrętnego Francuza. Z jej punktu widzenia, relacja d’Auteroche’a była szkodliwa, nieprawdziwa i, co gorsza, zmanipulowana przez „wrogie siły”, dążące wszelkimi sposobami do dezawuowania jej oraz Piotra I dorobku cywilizacyjnego i reformatorskiego. Taki typ obserwacji, rejestracji i prezentacji wydarzeń mógł na dłuższą metę bardzo szkodzić wizerunkowi Rosji, toteż nie dziwi, że Katarzyna II zdanie po zdaniu, słowo po słowie starła się odparować wszystkie argumenty astronoma-podróżnika, prowadząc w ten sposób zażartą walkę na śmierć i życie o swoje intelektualne przetrwanie. Od chwili pojawienia się książki na rynku wydawniczym caryca miała poważne kłopoty z opanowaniem stale rosnącej popularności dzieła. Nawet typowo restrykcyjne działania, takie jak wykupywanie i masowe niszczenie „wolnych” egzemplarzy czy szkalowanie Chappe’a i jego relacji z podróży w „Correspondance littéraire” (pismie usłużnego Melchiora Grimma, chętnie zamawianym i popularnym wśród oświeconych władców europejskich) nie przyniosły spodziewanych rezultatów.

Voyage („Podróż na Syberię”) znalazła się na półkach wielu amatorów tego typy literatury zarówno we Francji (np. Woltera, Holbacha, Turgota), jak też poza jej granicami. Również w prasie ukazały się pozytywne recenzje, wynoszące pod niebiosa sam tekst oraz jego bogatą szatę graficzną. Krytycy „L’Année littéraire”, „Mercure de France”, „Journal des beaux-arts et des sciences” czy „Journal de l’agriculture, du commerce, des arts et des finances” zwracają uwagę na poży Zob. na ten temat: R. F o r y c k i, „Światła w ciemności” – o XVIII-wiecznej fascynacji Rosją we Francji, „Przegląd Wschodni” 2014, t. XII, z. 4 (48), s. 755–789.

50 Wydarzenia te zostały szczegółowo opisane przez Claude-Carlomana Rulhière’a w: Anecdotes sur la Révolution de Russie en l’année 1762 – korzystałem z wyd. Oeuvres postumes, Paris 1819, t. IV, s. 271–388.

49

PW_52.indb 1048

2015-08-03 17:19:38

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1049

teczne, przemyślane, sprawdzone, a więc wiarygodne obserwacje, przytaczając obszerne fragmenty omawianej książki. Również w późniejszych trochę, ale równie entuzjastycznych recenzjach prestiżowych pism, takich jak „Journal des savants” i „Journal encyclopédique” widać wyraźnie, że choroba na „miraż rosyjski” była jeszcze w zarodku (wyjątek stanowi tutaj oczywiście „Correspondance littéraire” Grimma). Dopiero opublikowany w 1770 r. Antidot i rok później Lettres d’un Scyte franc et loyal całkowicie zmienią sytuację. Katarzyna II powołała do życia nowy gatunek literacki, tworząc coś w rodzaju „szkoły refutacji opisów podróży po Rosji”. Wrócę jeszcze do tego literacko-propagandowego dziwoląga przy okazji omawiania działalności „Komitetu anty-custine’owskiego”.

Pierwszym myślicielem z Zachodu, który poznał, zrozumiał i opisał absurdalny i despotyczny system rosyjski po doświadczeniach Rewolucji francuskiej 1789 r., był Charles-François-Philibert Masson. Jego Mémoires secret sur la Russie (1800), obejmujące okres panowania Katarzyny II i Pawła I, stanowią ważną datę w dziejach sporu o Rosję przed Custine’em. Masson przebywał na dworze w Petersburgu i dogłębnie poznał obyczaje, język, kulturę, historię i teraźniejszość rosyjską. Jego opis Imperium Północy jest pierwszym po 1789 r. syntetycznym ujęciem samodzierżawia, daleko odbiegającym od uproszczonych i schematycznych opisów podróży do i po Rosji czy intelektualnych konstrukcji większości osiemnastowiecznych filozofów. Na kilka lat przed Custine’em, ale i Micheletem czy Mickiewiczem rozłożył na czynniki pierwsze i opisał rosyjską machinę poństwową, ukazując najdrobniejsze trybiki poruszające ten bezduszny mechanizm. Jednym z pierwszych obrońców caryzmu okazał się von Kotzebue, autor opublikowanej na Zachodzie refutacji książki Massona.

Również Joseph de Maistre – którego trudno tutaj pominąć ze względu na teologiczno-religijne zainteresowania Custine’a – w swojej profetycznej wizji Europy wyznaczał Rosji wyjątkowo dużą rolę. Kraj ten jako potężna siła niszcząca ma wymierzyć karę, jaką Opatrzność ześle na zwyrodniałą Europę. Jego zdaniem Rosja będzie katem narodów i gwarantem ładu oraz porządku boskiego na ziemi. „Zło dla de Maistre’a – pisze Albert Camus w Człowieku zbuntowanym – to nic innego jak zerwanie z jednością. Ale ludzkość musi znaleść jedność na ziemi i w niebie. W jaki sposób?”51. Odpowiedź de Maistre’a na to pytanie jest jednoznaczna: Rosja będzie tym silnym państwem, które doprowadzi do utworzenia „chrześcijańskiego państwa uniwersalnego”. Traktat o „Świętym Przymierzu” stanowi jakby próbę realizacji pomysłów de Maistre’a; „Żandarm Europy” to nic innego jak rosyjska konkretyzacja zasady, w której de Maistre mówi o służebnej roli w niszczeniu zła „aż do śmierci śmierci”. Kat z Wieczorów petersburskich A. C a m u s, Człowiek zbuntowany, Warszawa 1984, s. 198.

51

PW_52.indb 1049

2015-08-03 17:19:38

1050

REMIGIUSZ FORYCKI

jest figurą Rosji; bez kata (i bez Rosji) „porządek zmieni się w chaos, trony runą, a społeczeństwo zniknie”52.

Po załamaniu się w 1815 r. napoleońskiego porządku europejskiego we Francji pojawiły się pytania nie tyle o europejską czy azjatycką tożsamość Rosji (te problemy zostały już praktycznie rozstrzygnięte w pismach Monteskiusza, Woltera, Mably’ego, Rousseau czy Rulhière’a), ile o jej miejsce w kulturze i cywilizacji Zachodu. Dla jednych Rosja była strażnikiem ładu i bezpieczeństwa na Starym Kontynencie – taką rolę arbitra Europy wyznaczali Rosji, obok de Maistre’a, pani de Staël, Saint-Julien, Horace Vernet. Inni, na przykład Michelet, Tocqueville, Gustave Doré, Barante, uważali ją za krainę barbarzyństwa, którą dręczy chaniebne niewolnictwo oraz uciska bezwzględny despotyzm władców. Osiemnastowieczny flirt encyklopedystów z Katarzyną II i podziw filozofów francuskich dla jej i Piotra Wielkiego poczynań reformatorskich zmienia się w epoce romantyzmu w ponurą wizję wszechpotężnego samodzierżawia, gwaranta zasad legitymizmu oraz restauracji europejskiego absolutyzmu w duchu zasad „Świętego Przymierza”.

Dziewiętnasty wiek wyznaczył artyście rolę szczególną. Jego misja duchowego przywódcy narodu, wieszcza, nie polegała wyłącznie na głoszeniu prawd wiecznych; miał on również moralny obowiązek angażowania się w najbardziej aktualne, palące problemy współczesności i głoszenie prawd żywych. Adam Mickiewicz w utworze Stopnie prawd dostrzega prawdy, „które mędrzec wszystkim ludziom mówi oraz te, które szepcze swemu narodowi”53. We Francji taką szeptaną narodowi przez romantycznego barda prawdą była dobra albo zła nowina o Rosji. Niewielu udało się uchylić przed tym „świętym” obowiązkiem. Pani de Staël, de Maistre, Chateaubriand, Stendhal, Gérard de Nerval, Alfred de Vigny, Alphonse de Lamartine, Balzac, Wiktor Hugo, George Sand, Berlioz, Prosper Mérimée, Gustave Doré, Gautier, Eugène Delacroix, Dumas... – wszyscy, aby osiągnąć znaczącą pozycję w społeczeństwie, byli niejako zmuszeni do wyartykułowania swojej „prawdy szeptanej” o imperium carów. Niekwestionowanym liderem, mistrzem nad mistrze ich wszystkich był zapewne Astolphe de Custine, którego książka o Rosji stała się absolutnym bestsellerem nie tylko we Francji, ale również w całej intelektualnej i politycznej Europie.

Ten sukces zawdzięcza między innymi obszernej wiedzy jaką czerpał z licznych źródeł, o których była tu już mowa, ale też z tych mniej znanych, różnorodnych książek, grupujących szczegółowe informacje dotyczące wydarzeń i faktów historycznych, geograficznych, literackich, społeczno-politycznych a nawet statystycznych; można tu wymienić choćby dzieła: Juliana-Ursyna Niemcewi-

J. de M a i s t r e, Les soirées de Saint-Pétersbourg, Paris 2007, s. 471.

A. M i c k i e w i c z, Dzieła, Warszawa 1949, t. I: Wiersze, s. 275.

52 53

PW_52.indb 1050

2015-08-03 17:19:38

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1051

cza54, Marie-Joseph Horrera55, G. Lecointe’a de Laveau56, Filipa de Ségur’a57, Paula-Charles’a Levesque’a58 czy Jeana-Henri Schnitzlera59.

W tym miejscu warto też zapytać: skąd jeszcze, obok omawianych rozpraw, opisów podróży i traktatów, Custine czerpał swoją głęboką i nader aktualną, wręcz pulsującą teraźniejszością, wiedzę o Rosji? W pierwszej kolejności wypadałoby wskazać na jego towarzyskie kontakty z kuracjuszami modnych wowczas kurortów, na których bywali najważniejsi przedstawiciele europejskich elit: władcy i ich rodziny, następcy tronu, wysokiej rangi urzędnicy państwowi, wojskowi, artyści itp. Modne były wówczas kuracje w Ems, Wisbaden, Spa, Marienbadzie czy Kissingen. W tej ostatniej miejscowości, zaraz przed wyjazdem do Berlina, markiz spotkał się w apartamencie swojego przyjaciela Varnhagena z dobrym znajomym (znali się od dziesięciu lat) Aleksandrem I. Turgieniewem, który dał mu list polecający do Piotra A. Wiaziemskiego. Czytamy w nim: Zapowiedz go (Custine’a) ode mnie i Varnhagena u księcia Odojewskiego... Jeżeli zaś przyjedzie do Moskwy wyślij w moim imieniu do Bułhakowa, Czaadajewa i Swerbeidewy60.

Mamy tutaj niezwykłe zagęszczenie wybitnych postaci: Turgieniw, Wiaziemski, Varnhagen (wielki znawca spraw rosyjskich), Odojewski, Bulhakow, wreszcie Czaadajew. Ale to nie koniec listy: po wyjeździe z Berlina pojawi sie na statku „Mikołaj I” ważny interlocutor Piotr. B. Kozłowski – jeden z najważniejszych informatorów Custine’a, w Niżnym Nowgorodzie spotka się z gubernatorem Michałem P. Buturlinem, zaś w Moskwie i w Jarosławiu z Golicynem oraz jego rodziną, w której żywe były jeszcze wspomnienia babki markiza, hrabiny de Sabran („Wydawało mi się, że jestem w pokoju mojej babki”61 – pisał pod wrażeniem niespodzianki jaka go tu, w głębi Rosji, spotkała).

J.-U. N i e m c e w i c z, Notes sur ma captivité à Saint-Pétersbourg, Paris 1843.

M.-J. H o r r e r, Persécutions et souffrances de l’Eglise catholique en Russie, Gaume 1842.

56 G.L. de L a v e a u, Description de Moscou, Moscou 1836.

57 P.-P. de S é g u r, Histoire de Russie et de Pierre le Grand, Baudouin frères, 1829.

58 P.-C. L e v e s q u e, Histoire de Russie, tirée des chroniques originales, Paris 1812.

59 J.-H. S c h n i t z l e r, Moscou, tableau statistique, Renouard 1835.

60 Katarzyna A. Swerbeidiewa, z domu Szczerbatowa, żona Dimitra N. Swerbeidiewa, który zapewnia w swoich Pamiętnikach, że Custine widywał się z Czaadajewem u niego z domu: „Wszystkie ważne osobistości, które były przejazdem w tym mieście (Moskwie) odwiedzały go... Custine, Mauguin, Marmier, Circourt, Mérimée, Liszt, Berlioz, Haxthausen” – zob. D.N. S w e r b e i d i e w, Zapiski, Moskwa 189?, t. II, s. 405. Według Gustawa Herlinga-Grudzińskiego zachował się też: „ślad pobytu markiza w liście Czaadajewa do księżnej Szczerbatowej; nowo kreowany przez cara ‘wariat’ prosił w nim kuzynkę, by francuskiemu podróżnikowi powiedziała ce qu’il faut qu’il sache” [co trzeba żeby wiedział] – zob. M.A. de Custine, Rosja..., op. cit., s. 135.

61 M.A. de C u s t i n e, Rosja..., op. cit., t. II, s. 248.

54 55

PW_52.indb 1051

2015-08-03 17:19:39

1052

REMIGIUSZ FORYCKI

Inną bardzo ważną i stosunkowo liczną grupę informatorów stanowili Polacy.

Tutaj w pierwszej kolejności należy wymienić rodzinę Gurowskich i Eugeniusza Brezę oraz środowiska polonijne skupione wokół ks. Adama Czartoryskiego i Adama Mickiewicza. Oddzielne miejsce – ważne ze względów artystycznych i zażyłej znajomości z George Sand – należy się Fryderykowi Chopinowi. Gurowscy z całą pewnością zasługują na szczególną uwagę i wyeksponowanie ich roli w dziejach rodziny Custine’ów. Raz jeszcze musimy tu wrócić do tragicznych wydarzeń z okresu Rewolucji francuskiej i losów babki Astolphe’a markizy de Sabran oraz jej drugiego męża Stanisława Jeana de Boufflers’a, którzy doznali od Gurowskich wsparcia podczas pobytu na przymusowej emigracji w Prusach. Relacjonując w Liście do Varnhagena z 22 lutego 1841 r. szczegóły dotyczące „hiszpańskiego romansu” swojego podopiecznego Ignacego Gurowskiego, Custine pisał: Pewien młody uchdźca Polak, którego rodzina utrzymywała stosunki z moją babką podczas pierwszej62 emigracj, mieszka u mnie od sześciu lat63.

Opieka, od 1835 r., nad młodym Ignacym jest bardzo zacnym i chwalebnym dowodem wdzięczności Custine’a wobec szlacheckiego rodu Gurowskich. Jego iście ojcowska troska trwała aż do ślubu Ignacego z hiszpańską infantką Izabellą i byłoby rzeczą absurdalną, wręcz niesmaczną utrzymywać, że więzy łączące markiza z Ignacym miały charakter homoseksualny. Nawet po ślubie młodej pary, która doczekała się ośmiorga dzieci, Custine zabiegał o ustabilizowanie kondycji egzystencjalnej swojego podopiecznego (Ignacy po latach otrzymał tytuł hiszpańskiego granda I klasy). Między innymi ubolewał, że Fryderyk Wilhelm IV król Prus nie chce się zgodzić na osiedlenie młodych w Berlinie: Ta dwójka młodych ludzi, pisał w liście do Varnhagena, z których chce się uczynić nowy gatunek pariasów – pariasów eleganckich, nie marzy o niczym innym jak tylko o wyjeździe do Berlina, gdzie Pan Gurowski byłby bliżej swojej siostry i matki oraz miałby w zasięgu ręki swoje dóbra, które wymagają jego obecności. Nigdy nie zrozumiem dlaczego tak prosta rzecz może być uważana za jakąś aferę... powiadają, że ze względu na zamieszanie jakie wywołałaby taka właśnie obecność, król Prus nie chce ich wpuścić do Berlina64.

Na temat fal emigracji francuskiej podczas Rewolucji 1789 r. – zob. F. B a l d e n s p e r g e r, Le movement des idées dans l’émigration française. Tom I: Les expériences du présent; Tom II: «Prophètes du passé» – Théories de l’avenir, Paris s.d.

63 M.A. de C u s t i n e, Lettres à Varnhagen..., op. cit., s. 412. Zob. też: M. K a r p i ń s k a, Correspondances d’Astolphe-Louis de Custine avec les intellectuelles polonais, [w:] Correspondances d’érudits aux XVIIIe et XIXe siècles. France, Pologne, Lituanie, Rennes 2014, s. 55–65.

64 M.A. de C u s t i n e, Lettres à Varnhagen..., op. cit., s. 433–434.

62

PW_52.indb 1052

2015-08-03 17:19:39

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1053

Można by spytać: dlaczego „król Prus nie chce ich wpuścić do Berlina”? Tutaj dotykamy bardzo delikatnej tajemnicy Cecylii Gurowskiej, przyrodniej siostry Ignacego, drugiej pod względem ważności osoby z rodu Gurowskich, która była informatorem markiza. Jak podaje Paweł Hertz Baronowa*** z Listu Szesnastego: to żona generała Piotra Andriejewicza Frederiksa, wielkiego koniuszego, z domu Cecylia Gurowska (1794–1851), przyrodnia siostra Ignacego, która wychowywała się na dworze pruskim wraz z przyszłą cesarzową (żoną cara Mikołaja I ) i, jak głosiła plotka, miała być rzekomo córką naturalną Fryderyka Wilhelma III i Marii von Bischofswerder, pierwszej żony hrabiego Władysława Gurowskiego65.

Może jeszcze za wcześnie na ostateczne wnioski, ale przygotowuję książkę o Custine’ie, w której będę mógł (mam taką nadzieję) przedstawić przekonywujący materiał wyjaśniający tę zagadkę. Wszystko bowiem wskazuje na to, że zarówno Ignacy Gurowski, jak też Fryderyk Wilhelm IV, od 1840 r. król Prus, byli przyrodnimi braćmi Cecylii Frederiks. Kolejną osobistością z rodziny Gurowskich, niezwykle kontrowersyjną, choć „mocną” intelektualnie był rodzony brat Ignacego – Adam. Tutaj odsyłam do znakomitej książki Henryka Głębockiego o Adamie Gurowskim66 i jego ważnej tezy, że Rosja w roku 1839 Astolphe’a de Custine’a i La civilisation et la Russie Adama Gurowskiego67 powinny doczekać się starannej, przeprowadzonej z dużą akrybią filologiczną, analizy komparatystycznej, bowiem w obu przypadkach mamy do czynienia nie tylko z ideologicznym sporem o Rosję (u Adama Gurowskiego można zdecydowanie mówić o ideologicznym oczadzeniu „mirażem rosyjskim”), ale również z jedną z najbardziej pasjonujących i pozostających na wysokim (bardzo wysokim) poziomie intelektualnym europejskich debat o słowianofilstwie i kiełkującym wówczas panslawizmie. Z dziejami Gurowskich i francuskim markizem ściśle związany jest też Eugeniusz Breza68 – jak się wydaje, bardzo ważny informator w sprawach rosyjskich Custine’a. Może o tym świadczyć List markiza z lipca 1843 r., napisany do Brezy świeżo po opublikowaniu Rosji w roku 1839: Poste restante w Bieberich, księstwo Nassau, koło Moguncji. Niemcy

7 lipca 1843 rok

Zob. M.A. de C u s t i n e, Rosja..., op. cit., s. 549 (przypis 30).

H. G ł ę b o c k i, „Diabeł Asmodeusz” w niebieskich binoklach i kraj przyszłości. Hr. Adam Gurowski i Rosja, Kraków 2012.

67 A. G u r o w s k i, La civilisation de la Russie, Petersburg 1840.

68 Zob. na ten temat: R. F o r y c k i, Droga do Rosji..., Aneks B, Listy Astolphe’a de Custine’a de Eugeniusz Brezy w przekładzie Doroty Felman, op. cit., s. 172–253 oraz: E. de B r e z a, Monsieur le marquis de Custine en 1844. Lettres adressées à Mme la comtesse Joséphine Radolinska, Leipsick 1845.

65

66

PW_52.indb 1053

2015-08-03 17:19:39

1054

REMIGIUSZ FORYCKI

Potrzebuję Pana, Pańskiej przyjaźni, Pańskiego rozumu, Pańskiej obecności i oburzam się, że zamiast tego wszystkiego mam jedynie listy. To powód, dla którego tak rzadko do Pana piszę.

Moja książka wyszła z wielkim hukiem; nieoczekiwany sukces, popyt tak wielki, że po dwóch miesiącach rozeszło się pierwsze wydanie (cztery tomy – Pan wie, co to znaczy w Paryżu!). Do tego, ukazały się dwa wydania pirackie w Brukseli, tłumaczenie na angielski i jedno, jak sądzę częściowe, na niemiecki!!! Gazety ledwo co wspominają o książce, która przecież sama się broni w szerokim świecie, parlamencie, czy – co ważne – na prowincji. Przeciwnicy mówią: „co za niegodziwe zachowanie, i to po tak dobrym przyjęciu!” – a co by powiedzieli jakbym był źle przyjęty? Wynikałoby z tych wypowiedzi, że aby odważyć się mówić prawdę o Rosji to nie należałoby tu w ogóle być przyjmowanym.

Sprawia mi dużą rodość, że Polacy nie są w pełni usatysfakcjonowani. Biedni ślepcy!

Mają teraz proroka, który mąci im w głowach! Powiadają, że jest opłacany przez Rosjan, aby robić im mętlik i przechwycić dusze. Janin pisze mi, że duże wrażenie robi moja książka tym, iż widać, że autor broni się przed ich oburzeniem. Niestety nie on napisze tekst krytyczny do „Journal des débats”; artykuł wstępny powierzono Panu Saint-Marc de Girardin, wrogo nastawionemu do Rosjan – co będzie gorsze.

Jeśli nie otrzymał Pan egzemplarza to dlatego, że nie chciałem Pana rujnować – nie wiedziałem też jak Pana nie rujnować wysyłając książkę. A poza tym czy by doszła?

Czy można dotrzeć tam, gdzie Pan jest? Jak sądzę nie bardziej, niż stamtąd wrócić.

Oto faksymile oryginału Listu:

PW_52.indb 1054

2015-08-03 17:19:39

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1055

Il. 9. List z dnia 7 lipca 1843 roku – A. de Custine do Eugeniusza Brezy – ze zbiorów autora

Spędzamy lato nad brzegiem Renu, wrócimy zaś przez Belgię, aby odwiedzić młodych.

Do 1 sierpnia można do mnie pisać tutaj na poste restante; później na poste restante w Ems (do wód) – data graniczna 1 września, a potem już na adres domowy.

Jestem stary, zmęczony i rozbity: nie z powodu innych, ale – co gorsze – siebie samego.

Gdzie szukać lekarstwa na chorobę, kiedy szwankuje sama choroba? Dokonało się... Mogę się zająć wyłącznie drugim wydaniem, gdzie zrobiłem wiele zmian i korekt. Wyjdzie ono po moim powrocie do Paryża, a może nawet wcześniej. Później będę już za stary na inne rzeczy. Potrzebuję Pańskich pochlebstw, aby dać się przekonać, że jestem młody i pełen nadziei. Ale straciłby Pan w ten sposób swoją Dziwkę... Żegnam, proszę mnie traktować jak stare dziecko, a kochać jak młodego przyjaciela; nic bowiem nie ma wartości bez młodości – nawet przyjaźń która, jakkolwiek byśmy się starali, popycha mnie ku starości.

A. de Custine Édouard, Antonio są ze mną; bez nich ból byłby jeszcze większy; a tak jest bardzo duży.

Nie poznaję siebie. Pan również stwierdziłby, że widzi kogoś innego! Długo byłem młody, a teraz będę wiecznie stary!!! Proszę sobie wyobrazić, że kryje się w tym coś takiego,

PW_52.indb 1055

2015-08-03 17:19:39

1056

REMIGIUSZ FORYCKI

co Pana interesuje!... to dla Pana proste – lubi się Pan zapominać, ja też; ale wychodzi mi to gorzej niż Panu.

[List ten do tej pory nigdy nie był opublikowany]

Prorokiem, który „mącił w głowach” Polaków był oczywiście Towiański – Custine zna od podszewki te sprawy, bowiem chodził na wykłady Mickiewicza do Collège de France, bywał na salonach księcia Adama Czartoryskiego w pałacyku Lambert (Hôtel Lambert), a także blisko przyjaźnił się z opiniotwórczymi Polakami m. in. Eweliną Hańską, Chopinem etc.

Eugeniusz Breza, autor broszury potępiającej „rusomanię” w Wielkim Księstwie Poznańskim69 i sympatyzujący z reformami społecznymi w zaborze pruskim, był również blisko zaprzyjaźniony z H. Heine, głównym – obok Carla Augusta Varnhagena i doktora Koreffa – niemieckim informatorem Astolphe’a de Custine’a.

Fenomen Astolphe’a de Custine’a – wczoraj i dziś Rosja w roku 1839 miała oszałamiające powodzenie: sześć nakładów we Francji, kilka pirackich wydań w Belgii, liczne przekłady – w sumie dwieście tysięcy egzemplarzy! Jak na owe czasy liczba zawrotna. Książka wywołała prawdziwą panikę na dworze rosyjskim. Mikałaj I rozpętał olbrzymią kampanię literacką przeciwko Custine’owi. Oto co pisze na ten temat Jan Kucharzewski: Charakterystyczna i pocieszna była kampania literacka, jaką urzędowa i półurzędowa Rosja podjęła przeciwko książce Custine’a. Polak z imienia i nazwiska, Ksawery Łabęcki, prawa ręka Nesselrodego, straszy radca Ministerstwa Spraw Zagranicznych wydał zaraz w roku 1839 broszurę po francusku, przetłumaczoną na niemicki i angielski, oczywiście za środki rządowe. Jakow Tołstoj, rosyjski agent polityczny, utrzymywany w Paryżu z ramienia III Oddziału kancelarii carskiej, używany tam do posług poufnych, wygotował dwie publikacje na pognębienie Custine’a. Wreszcie osławiony kamrat po piórze Bułharyna, gadzinowy literat Nikołaj Griecz, który bawił jeszcze w roku 1843 za granicą i stamtąd utrzymywał żywą korespondencję z Dubbeltem, wówczas faktycznym szefem tajnej policji rosyjskiej, wystąpił z pracą polemiczną, w językach francuskim i niemieckim70.

Na temat rosyjskich refutacji książki francuskiego podróżnika pisał również Michel Cadot, który wymienia aż ośmiu pisarzy zaangażowanych w „patriotyczną kampanię przeciwko aroganckiemu markizowi”71, oraz Vera Miltchina i Alexandre E. de B r e z a, De la russomanie dans le Grand Duché de Posen, Berlin 1846.

J. K u c h a r z e w s k i, Od białego do czerwonego caratu, Warszawa 1998, t. I, s. 107.

71 M. C a d o t, La Russie dans la vie intellectuelle française (1839–1856), Paris 1967.

69 70

PW_52.indb 1056

2015-08-03 17:19:39

ASTOLPHE DE CUSTINE I JEGO „ROSJA W ROKU 1839”

1057

Ospovat72. Krążyły pogłoski, że Balzak również miał przyłożyć rękę (a raczej pióro) do – tym razem francuskich – refutacji dzieła Custine’a. Został nawet zawiązany „Komitet antycustine’owski”, którego zadaniem była koordynacja działań na rzecz refutacji tez zawartych w niebezpiecznej książce francuskiego markiza. W skład dostojnego gremium wchodzili: Sergiusz Uwarow – szef cenzury, hr. Aleksy Orłow – zaufany cara, hr. Nesselrode – minister spraw zagranicznych, hr. Paweł Kisielow – minister dóbr państwowych, hr. Benckendorf – szef żandarmerii i naczelnik III Oddziału, hr.

Dymitr Błudow – dyrektor II Oddziału Kancelarii carskiej. Ściśle dotąd tajna dokumentacja na ten temat dostępna jest od kilku lat w Państwowych Archiwach Federacji Rosyjskiej (GARF)73.

O dalszych losach książki Custine’a pisze syntetycznie śp. Gustaw Herling-Grudziński – jeden z najznakomitszych współczesnych polskich pisarzy specjalizujących się w problematyce rosyjskiej.

Oddajmy mu tutaj głos: Wciągnięta natychmiast na indeks w Rosji, [książka Custine’a] była tam przemycana przez podróżnych zagranicznych i rosyjskich: czytano ją to z cierpkawą aprobatą, to z gwałtownym oburzeniem. Hercen widział w niej Il. 10. Portret syna – rysunek Delfiny de Custine, Fervaques 1822 najlepszą książkę o Rosji, napisaną przez cudzoziemca; dodając melancholijnie, że trzeba było niestety cudzoziemca, by coś podobnego powstało, że na taką książkę nie śmiałby albo nie potrafił zdobyć się żaden Rosjanin. Mikołaj I wpadł po szybkim przekartkowaniu czterech tomów w gniew, słyszano go mruczącego pod nosem: „Moja wina, to ja ułatwiłem temu łajdakowi przyjazd do Rosji”. (W roku 1836 „wariat” Czaadajew, w roku 1843 „łajdak” de Custine). Fama jednak głosi, że dał się później przemóc ciekawości i wyjątkowo nudne wieczory w pałacu wypełniał sobie i rodzinie czytaniem na głos wybranych rozdziałów. Dopiero po upływie siedemdziesięciu blisko lat, w roku 1910, cenzura carska zezwoliła na skrócone rosyjskie wydanie książki. Prawie jednobrzmiący skrót ujrzał światło dzienne nazajutrz po rewolucji, ale został błyskawicznie skonfisko Zob. V. M i l t c h i n a, A. O s p o v a t, Le cabinet de Saint-Pétersbourg face au marquis de Custine: une refutation inédite de “La Russie en 1839”, “Romantisme” 1996, nr 92, s. 9–22.

73 Rzecz znamienna, prawie wszyscy członkowie Komitetu znali osobiście Balzaka i byli z nim w bezpośrednim kontakcie. Czy oznacza to, że francuski pisarz był autorem jednej z kilkunastu zamówionych przez Komitet refutacji Rosji w roku 1839? Nie można wykluczyć takiej ewentualności.

72

PW_52.indb 1057

2015-08-03 17:19:39

1058

REMIGIUSZ FORYCKI

wany z powodów, które są bardziej oczywiste dzisiaj, niż mogły być wtedy. W latach trzydziestych i czterdziestych (opowiada Kennan) dyplomaci zachodni akredytowani w Moskwie polowali na fragmenty Rosji 1839 i czytali je zachłannie z „nieopisaną rozkoszą”74.

Książka A. de Custine’a obrosła dużą legendą recepcyjną. Wielokrotnie cytaty z Rosji w roku 1839 stanowiły najlepszy komentarz do tragicznych wydarzeń na świecie. Tak było na przykład 1 września 1983 r. w programie BBC, kiedy po strąceniu nad terytorium ZSRR przez myśliwce sowieckie samolotu koreańskich linii lotniczych posłużono się cytatem z Custine’a, aby w ten sposób najkrócej i najtrafniej ukazać zbrodniczość i haniebność tego aktu przemocy. Również po tragedii w Czarnobylu ukazał się w „New York Times” artykuł Arnolda Beichmana, w którym opis z książki Custine’a dotyczący tragedii w Zatoce Fińskiej został skonfrontowany z katastrofą reaktora elektowni atomowej na Ukainie.

W konkluzji wybitnego komentatora amerykańskiego znalazło się jedno z tych genialnych w swojej lapiradności zdań markiza: „Głuche milczenie, jeszcze bardziej przerażające niż owo nieszczęście”75.

Warto może na zakończenie przypomnieć wielkie nadzieje jakie jeszcze niedawno publiczność rosyjska wiązała z filmem Aleksandra Sokurowa Rosyjska arka (2004). Ten wybitny i utytułowany reżyser rosyjski bardzo chciał nawrócić, występującego w filmie, Astolphe’a de Custine’a na Rosję. Zdawał się do niego mówić: zobacz jaka Rosja jest piękna, nie ma w niej historycznej zgrozy, ani despotycznego skurczu. No cóż, za cały komentarz raz jeszcze – w dobie dzisiejszej Anno domini 2015 – przywołajmy słowa autora Rosji w roku 1839: Duszę ludu rosyjskiego nurtuje nieokiełznana, bezmierna ambicja. Taka ambicja może zrodzić się jedynie w sercach ludzi uciemiężonych i wzrastać czerpiąc soki z nieszczęścia całego narodu. Ów naród, z natury zdobywczy i chciwy skutkiem niedostatku, już jak gdyby z góry pokutuje w pokorze i poniżeniu za jarzmo tyranii, które spodziewa się narzucić innym narodom. Przyszła sława i dostatek przesłaniają mu obecną hańbę jego położenia, toteż, chcąc zmyć w siebie winę za złożenie świętokradczej ofiary z wolności politycznej i osobistej, niewolnik marzy na klęczkach o panowaniu nad światem76.

PRZEGLĄD WSCHODNI

G. H e r l i n g - G r u d z i ń s k i, op. cit., s. 133.

M.A. de C u s t i n e, Rosja..., op. cit., t. I, s. 368.

76 Ibidem, t. II, s. 423.

74

75

PW_52.indb 1058

2015-08-03 17:19:39

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1059–1078, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Roman Jurkowski Olsztyn

DZIAŁALNOŚĆ PIOTRA STOŁYPINA W GUBERNI KOWIEŃSKIEJ W LATACH 1889–1902 Próba bilansu

G

DY PIOTR STOŁYPIN, właściciel majątku Kałnoberże1 leżącego niecałe 13 kilometrów od Kiejdan, był już potężnym premierem rządu Cesarstwa Rosyjskiego i jednocześnie ministrem spraw wewnętrznych, mieszkańcy Kiejdan, pomni na wieloletnie i dobre kontakty z marszałkiem szlachty powiatu kowieńskiego, potem całej guberni i na koniec z gubernatorem grodzieńskim – postanowili zwrócić się do niego z prośbą o pomoc w uzyskaniu praw miejskich dla ich miasteczka. Aspirowali nawet do uczynienia z Kiejdan miasta powiatowego.

Obszerne, kilkustronicowe podanie „mieszkańców miasteczka Kiejdany i jego okolic”, uzasadniające predyspozycje historyczne (prośba przedstawiała dzieje miasteczka od 1614 r.) i ekonomiczno-administracyjne do zamiany statusu prawnego miasteczka – nie doczekało się nawet odpowiedzi ze strony urzędującego premiera i jednocześnie, jak wówczas mówiono „współpowietnika”2. Jak podawała w swoich wspomnieniach Majątek ten został skonfiskowany hrabiemu Edwardowi Czapskiemu za udział w powstaniu styczniowym. Liczył 836,25 dziesięcin ziemi, od 1869 r. należał do generała Arkadiusza Stołypina, ojca przyszłego premiera, który częściowo wygrał go w karty, a częściowo kupił od swego krewnego generała Sergiusza Kuszeliewa. Szerzej o tym jak rodzina Stołypinów weszła w posiadanie tej posiadłości zob. R. J u r k o w s k i, Majątek wygrany w karty – jak po powstaniu styczniowym litewskie Kałnoberże znalazły się w rękach rodziny Stołypinów „Studia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2014, T. XLIX, z. 2. s. 5–21.

2 Его Высокопревосходительству господину председателю Совета Министров гофмейстру двора Его Императорского Величества Петру Аркадьевичу Столыпину. Жителей местечка Кейданы, Ковенской губерни г его окрестностей. Прошение. Dokument ten, napisany na maszynie, liczący 8 stron formatu A4 znajduje się w zbiorach Kėdainių Krašto Muziejaus i został mi udostępniony przez Pana dyrektora Rimantasa Žirgulisa, za co składam mu serdeczne podziękowania.

1

Artykuł jest ogólną refleksją nad kowieńskim okresem życia i działalności Piotra Stołypina, powstałą podczas pracy nad książką Kowieński marszałek, grodzieński gubernator (1889–1903). Kresowe początki kariery politycznej Piotra Stołypina, która ukaże się drukiem w 2015 r. Wszystkie daty podawane są w kalendarzu juliańskim.

PW_52.indb 1059

2015-08-03 17:19:39

1060

ROMAN JURKOWSKI

Maria Bock, najstarsza córka Piotra Stołypina, jej ojciec nie chciał być posądzony, że czyni coś dla swojej własnej korzyści „i chociaż byłoby to bardzo wygodne dla niego jako ziemianina z pobliskiego majątku, nie uczynił tego gdyż mogłoby to wywołać niepożądane plotki”3. Tego typu protekcja nie przychodziła do głowy Piotrowi Stołypinowi, co oznaczało też, że nie do pomyślenia było wzięcie przez niego łapówki w jakiejkolwiek formie. Ale gdy chodziło o wyższe stanowisko lub lepszą pensję dla osoby, którą znał i która na to zasługiwała – to podejmował starania u zwierzchników, jak w przypadku emerytowanego policmajstra grodzieńskiego Grzegorza Gordińskiego4, czy księcia Aleksego Oboleńskiego5.

Czasami taka protekcja łączyła interes państwa z własną korzyścią, ale nie prywatną, lecz wynikającą z „potrzeby służby”. Tak było wielokrotnie, zwłaszcza po 1906 r., a w okresie grodzieńskim symptomatycznym było poparcie udzielane Konstantemu Wejsowi uważanemu przez Piotra Stołypina za wyjątkowo uczciwego człowieka6. Gdy proszono go o protekcję dla konkretnej osoby, zazwyczaj pomagał, ale niejednokrotnie sprawdzał czy taki protegowany posiada odpowiednie kwalifikacje i jak wypełnia swoje obowiązki.

M. Б о к, Воспоминания о моем отце П.А. Столыпине, [w:] Российские судьбы. Жизнеописания, факты и гипотезы, портреты и документы в 30 книгах, Москва 1998, s. 49.

4 Dnia 2 grudnia 1902 r., w liście do generała-gubernatora wileńskiego, kowieńskiego i grodzieńskiego Piotra Świętopełka-Mirskiego prosił: „Jak już informowałem Waszą Książęcą Mość, przyczyną odejścia było zmęczenie po 35 latach pracy, z których 19 pan Gordiński przesłużył w policji.

Znając go z jak najlepszej strony, jako człowieka prawego i porządnego, o czym świadczy całkowity brak prywatnych środków, zdecydowałem zwrócić się do Pana z pokorną prośbą, czy nie uważałby Pan za możliwe aby w czasie swojej bytności w Petersburgu poprzeć swoim słowem moje podanie o nagrodzeniu p. Gordińskiego emeryturą w pełnym wymiarze odpowiednim do otrzymywanej przez niego pensji”. Cyt. za: П.А. С т о л ы п и н, Переписка, Москва 2004, s. 79.

5 Książę Aleksy Oboleński (24 I 1887–21 XI 1969) pochodził ze starego rodu książęcego, był synem Wasyla Oboleńskiego wicegubernatora Moskwy. W 1895 r. ukończył Liceum im. Cesarzewicza Mikołaja, a w 1898 r. Wydział Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego. Po ukończeniu studiów zatrudniono go w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, jako młodszego urzędnika do zadań specjalnych przy generale-gubernatorze wileńskim, kowieńskim i grodzieńskim. W 1903 r. został sekretarzem w Departamencie Spraw Ogólnych MSW, a w 1906 r. urzędnikiem do specjalnych poleceń przy ministrze spraw wewnętrznych Piotrze Stołypinie. Był jednym z założycieli Związku 17 Października, należał do jego Komitetu Centralnego. W 1906 r. został radnym Rady Miasta Petersburga. Po przewrocie bolszewickim przebywał na emigracji w Finlandii, po 1939 r. w Szwecji, gdzie działał w środowiskach emigracji rosyjskiej. Zmarł w Sztokholmie.

6 Konstanty Wejs był urzędnikiem do specjalnych poleceń gubernatora. Zdaniem Marii Bock jej ojciec „w prawie każdym liście mówił, że rzadko udaje się spotkać człowieka tak głęboko porządnego i z taką czystą duszą” (М. Б о к, op. cit., s. 63). Piotr Stołypin osobiście prosił ministra spraw wewnętrznych o przyspieszenie nadania K. Wejsowi kolejnej rangi – asesora kolegialnego. Национальный Исторический Архив Беларуссии в городе Гродно [dalej: НИАБ–Гродно], Ф. 1, оп. 9, д. 1473, л. 34 (Kopia listu Piotra Stołypina z 5 stycznia 1903 r.).

3

PW_52.indb 1060

2015-08-03 17:19:39

DZIAŁALNOŚĆ PIOTRA STOŁYPINA W GUBERNI KOWIEŃSKIEJ

1061

Już ten jeden przytoczony wyżej rys charakteru Piotra Stołypina – postaci niewątpliwie najwybitniejszej w dziejach schyłku Imperium Romanowów, skłania do zadania wielu pytań dotyczących 14 lat jego pracy i życia w guberni kowieńskiej. Spróbuję zastanowić się i odpowiedzieć na dwa pytania: jakim „działaczem rosyjskim w Kraju Północno-Zachodnim” był późniejszy premier Rosji w początkach swojej kariery urzędniczej i politycznej? I po drugie, jak wyglądała jego działalność i rola, jaką odegrali w niej polscy ziemianie z guberni kowieńskiej?

Przy próbach oceny wybitnych sylwetek politycznych, często dokonuje się rozdzielenia cech osobistych, prywatnych zachowań i postępowania poza sferą polityczną od działalności jako monarchów, ministrów czy generałów. Tak często oceniano Mikołaja II, czy Franciszka Józefa. Przy takim zabiegu w opisie historycznym, czasami postacie te stają się pełniejsze, wyrazistsze, nabierają „bardziej ludzkiego”, indywidualnego charakteru. I zapewne w przypadku Piotra Stołypina takiego przeciwstawienia „prywatnych” cech charakterologicznych z postępowaniem politycznym można by dokonać dla lat 1906–1911, gdy był w Rosji drugą osobą po monarsze. Wówczas gra polityczna zmuszała go do wielu zachowań, których być może nie zaakceptowałby kilka lat wcześniej. Ale w latach przebywania w Kownie i Grodnie Piotr Stołypin nie miał podwójnego oblicza starożytnego boga Janusa. Jego postępowanie, praca, cała działalność wynikała z tego kim był i z tego jak widział siebie w ogromnym mechanizmie administracji rosyjskiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej przyłączonych do Rosji.

Praca w Kownie rozwinęła w nim te cechy, które widoczne były już w gimnazjum wileńskim – pracowitość i punktualność. Maria Bok wspominała „jak ojciec był oburzony gdy nieoczekiwanie przyjechał do nas wujek matki, hrabia Buksgewden i przerwał ojcu prowadzone przez niego zebranie”7. Dochodziła do tego opisywana tutaj wielokrotnie niechęć do alkoholu i całkowita obojętność wobec gry w karty, jakże częstej rozrywki ówczesnych mężczyzn, zwłaszcza ze sfery ziemiańskiej i urzędniczej. Odpowiedzialność za powiększającą się rodzinę, wzorowo wypełniane obowiązki męża i ojca, prostą drogą przekładały się na sumienność w pracy i wzorowe wypełnianie powierzonych mu obowiązków.

Był uczciwym rosyjskim urzędnikiem – na przykład szanował pieniądze państwowe. Dom Ludowy w Kownie z jego wszystkimi instytucjami zbudowano za

M. Б о к, op. cit., s. 19.

7

PW_52.indb 1061

2015-08-03 17:19:39

1062

ROMAN JURKOWSKI

około 80 tysięcy rubli8, gdy mniejsze np. w Kijowie kosztowały dwa razy więcej9.

W Kownie nie do pomyślenia były takie sytuacje jak w guberni podolskiej, kiedy członek Rady Ministerstwa Skarbu Szumacher rewidujący kuratoria trzeźwości ludowej w tej guberni zwrócił uwagę, iż w guberni podolskiej brakuje bibliotek ludowych wymienianych mimo to w sprawozdaniach. A w samym Kamieńcu brakuje herbaciarni i czytelni, na które już dawniej wyasygnowano 1000 rubli10.

Praca w Kownie na stanowisku powiatowego, potem gubernialnego marszałka szlachty pozwoliła mu na podjęcie wielu inicjatyw społecznych i gospodarczych, które i tak trudno było od siebie rozdzielić. Pokazało to i rozwinęło kolejne cechy jego charakteru – sprawność organizacyjną – czego przykładem była między innymi działalność komitetów Kuratorium Opieki nad Trzeźwością Ludu, zbudowanie i funkcjonowanie Domu Ludowego w Kownie, założenie Towarzystwa Kupna i Sprzedaży Produktów Gospodarstwa Rolnego i wiodąca rola w powstaniu Kowieńskiego Towarzystwa Rolniczego. We wszystkich tych pracach ważna była konsekwencja w działaniu poparta umiejętnością stosowania i odpowiedniego wykorzystywania istniejącego prawa. Gdy Urząd gubernatora grodzieńskiego nie mógł formalnie wspomóc finansowo wegetującej, z powodu braku środków, nieoficjalnej części «Гродненских Губернских Ведомостей», gubernator Piotr Stołypin znalazł potrzebne środki w funduszach komitetu gubernialnego Kuratorium Opieki nad Trzeźwością Ludu, polecając jednocześnie nowej redakcji zwiększyć liczbę informacji o pracy komitetów Kuratorium. W latach kowieńskich ujawniły się też jego umiejętności kierownicze, czego przykładem sprawne prowadzenie obrad tak dużych i mało zdyscyplinowanych gremiów jak Zgromadzenia Ogólne Kowieńskiego Towarzystwa Rolniczego. W codzienności funkcjonowania założonych przez niego instytucji dużą rolę odegrały talenty mediacyjne i co ważniejsze, pełne godności i taktowne zachowanie w kierowaniu tak zróżnicowanymi wewnętrznie grupami jak polscy ziemianie należący do Pomysł urządzania Domów Ludowych pojawił się wraz z powstaniem Kuratoriów Opieki nad Trzeźwością Ludową – instytucji powołanej 20 grudnia 1884 r. wraz z wprowadzeniem państwowego monopolu na sprzedaż napojów alkoholowych. Miały one łączyć w jednym miejscu (zazwyczaj w jednym budynku) herbaciarnie, czytelnie, biblioteki, sale teatralne i kinowe (przed epoką filmu były to sale do pokazów tzw. ruchomych obrazów) i miejsca noclegowe. Podlegały powiatowym, miejskim (w dużych miastach) lub gubernialnym komitetom Kuratorium Opieki nad Trzeźwością Ludową.

Na Ziemiach Zabranych poza funkcjami ustawowymi, czyli przeciwdziałaniu pijaństwu, spełniały także funkcje „polityczne” – propagowania języka i kultury rosyjskiej. Dom Ludowy w Kownie zbudowany z inicjatywy i dzięki Piotrowi Stołypinowi w latach 1898–1899 był jednym z najlepiej działających w 9 guberniach zachodnich. Jego powstaniu, organizacji i działalności poświęciłem odrębny rozdział w monografii. Zob. R. J u r k o w s k i, Kowieński marszałek, grodzieński...

9 „Kraj”, nr 29 z 20.07.1901 r.

10 „Kraj”, nr 44 z 3.11.1900 r.

8

PW_52.indb 1062

2015-08-03 17:19:40

DZIAŁALNOŚĆ PIOTRA STOŁYPINA W GUBERNI KOWIEŃSKIEJ

1063

Kowieńskiego Towarzystwa Rolniczego. Wymagając od innych przestrzegania statutów i regulaminów, sam także ich nie naruszał, akceptując uchwały podjęte większością głosów, nawet takie, z którymi osobiście się nie zgadzał.

Ciągle miał nowe pomysły – np. w Domu Ludowym w Kownie obok składów syndykatu miała też być szkoła dla dorosłych, biuro porad prawnych. Projektowano także zorganizować w Domu Ludowym uniwersytet ludowy w Kownie. Około 10 osób zgłosiło się już z chęcią prowadzenia wykładów z różnych dziedzin naukowych. Program ma obejmować: teologię, historię literatury rosyjskiej, historię Rosji, historię powszechną, historię naturalną, historię sztuki, kosmografię, fizykę, chemię, fizjologię, higienę i prawoznawstwo11.

Ale gdy założone instytucje czy towarzystwa pracowały już normalnie, wycofywał się z czynnej pracy, zajmując się nową ideą. Ważne (jako pierwsze i jedyne w 1892 r.), dla ziemiaństwa z guberni kowieńskiej Towarzystwo Kupna i Sprzedaży Produktów Gospodarstwa Rolnego w kilka lat potem zostało nieformalnie wchłonięte przez Kowieńskie Towarzystwo Rolnicze – organizację o znacznie szerszym zakresie działalności. Piotr Stołypin w żaden sposób nie przeciwdziałał temu, stojąc „z urzędu” na czele obydwu towarzystw.

W tym czasie, czego nie zawsze można powiedzieć o latach późniejszych, miał doskonałą znajomość ludzi i jako współpracowników wybierał osoby uczciwe, kompetentne, oddane pracy, czy np. idei pomocy dla innych. Przykładem niech będzie miejski, kowieński komitet Kuratorium Opieki nad Trzeźwością Ludu, w którym współpracownikami byli Mikołaj Bogdanowicz (w latach 1895–1898 pomocnik kowieńskiego inspektora więziennego, potem w 1904 r. ufimski i 1905 r. tambowski wicegubernator, zabity przez eserowców 12 grudnia 1905 r.), Wajemsz Grundman – burmistrz Kowna, Julian Łubicz Łozino-Łoziński – polski ziemianin i wybitny kowieński działacz charytatywny, Konstanty Gukowski – główny statystyk Kowna i całej guberni. W Kownie były i inne osoby, np. Olga Lilenberg – wdowa po kowieńskim sędzi, kierująca domem noclegowym w Domu Ludowym, Antoni Chrapowicki – polski ziemianin, wieloletni dyrektor zarządzający składem Kowieńskiego Towarzystwa Kupna i Sprzedaży Produktów Gospodarstwa Rolnego. Podobnie było w Grodnie, gdzie sprawność funkcjonowania całego urzędu gubernatora i jego kancelarii zależała od kilku najbliższych i zaufanych współpracowników gubernatora.

Nie zapominając o tym, że przedsięwzięcia takie jak Dom Ludowy w Kownie, towarzystwa rolnicze, wystawy końskie w Kiejdanach, członkostwo w organizacjach charytatywnych i bractwach religijnych były obowiązkami dodatkowymi, obok których była przecież praca – określmy ją współczesnym Ibidem.

11

PW_52.indb 1063

2015-08-03 17:19:40

1064

ROMAN JURKOWSKI

terminem „zawodowa” – należy spróbować odpowiedzieć na pytanie, ważne dla badań nad społeczeństwem Ziem Zabranych w końcu XIX i na początku XX w., czy na przykładzie Piotra Stołypina można przedstawić codzienność urzędowo-rodzinną rosyjskiego urzędnika w gubernialnym mieście w zachodnich guberniach Rosji? Moim zdaniem i tak i nie. Gdy opis dotyczy obowiązków, które związane były ze stanowiskiem powiatowego i gubernialnego marszałka szlachty, można pokusić się, poprzez porównanie z innymi osobami pełniącymi podobne funkcje, o sformułowanie ogólnych wniosków, zwłaszcza wtedy, gdy materiał archiwalny uzupełniony jest pozostawioną memuarystyką i epistolografią. Na przykładzie Piotra Stołypina i jego żony można też było pokazać takie fragmenty życia społecznego mniejszości rosyjskiej w kresowym mieście gubernialnym jak funkcjonowanie organizacji charytatywnych, klubów urzędniczych, bractw religijnych. Zabawy, wenty dobroczynne, loterie allegro, koncerty amatorskie i wystawy sztuki były stałymi przejawami życia codziennego i odświętnego rosyjskich mieszkańców kresowych miast i większych miasteczek. Natomiast gdy w grę wchodzi jednostkowa, wyjątkowa w formach i rozmiarach, dodatkowa aktywność takiego urzędnika – szukanie w niej prawidłowości jest pozbawione sensu – wszak wyjątkowe przypadki tylko potwierdzają regułę, a nie ją tworzą. Dlatego przykładu Piotra Stołypina w latach kowieńskich nie można podawać jako typowego rosyjskiego urzędnika pracującego w instytucjach administracyjno-szlacheckich w powiecie i guberni kowieńskiej.

I to nie tylko dlatego, że był jednocześnie zamożnym ziemianinem czerpiącym dodatkowe zyski, ale i nieskrywane zadowolenie, z pracy we własnym majątku, lecz przede wszystkim dlatego, że podejmował się zadań, o których inni nie myśleli.

A nawet gdy pomyśleli, to albo im się nie chciało, albo wobec rozlicznych trudności i konieczności dużych nakładów pracy – zwyczajnie rezygnowali.

Jest rzeczą naturalną, że częste kontakty nawet służbowe, oficjalne zbliżają do siebie, pozwalają się lepiej poznać, szczególnie w sytuacjach, gdy obu stronom na tym zależy. Jeszcze lepiej przyczyniają się do tego stosunki czysto towarzyskie. Doświadczenia wielu lat popowstaniowych nauczyły polskich ziemian, że mimo obowiązującego systemu prawnego, zawsze, gdy chodziło o Polaków, wiele zależało od poglądów i stanowiska konkretnego wysokiego rosyjskiego urzędnika, co potwierdzały antypolskie działania takich generałów-gubernatorów jak Iwana Kachanowa, Piotra Orżewskiego, czy dla kontrastu, później księcia Piotra Światopełka-Mirskiego12. Dobre kontakty z przedstawicielami władz rosyjskich, oparte na zasadzie, że to człowiek reprezentuje urząd, a ludzie są różni, pozwalały wiele załatwić i wiele uzyskać. Dawało to konkretne korzyści, ale też wywoływało zjawisko przeceniania (zwłaszcza w działalności parlamentarnej Byli generałami-gubernatorami wileńskimi, kowieńskimi i grodzieńskimi w latach: 1884–1893, 1893–1897 i 1902–1904.

12

PW_52.indb 1064

2015-08-03 17:19:40

DZIAŁALNOŚĆ PIOTRA STOŁYPINA W GUBERNI KOWIEŃSKIEJ

1065

po 1906 r.) własnych możliwości i widzenie polityki państwa rosyjskiego przez pryzmat postępowanie takiego czy innego urzędnika, najczęściej gubernatora, generała-gubernatora czy ministra.

Natomiast w przekształcaniu się kontaktów sąsiedzkich i znajomości oficjalnych w bliskie relacje towarzyskie polskich ziemian z Piotrem Stołypinem stało na przeszkodzie także bogate życie rodzinne Stołypinów. Oboje małżonkowie w badanym okresie byli zdecydowanymi zwolennikami spędzania czasu w gronie własnej, licznej rodziny i jak tylko mogli ograniczali swoją aktywność zewnętrzną. W miarę kolejnych awansów Piotra Stołypina okazywało się to coraz trudniejsze, ale nie ulega wątpliwości, że gdy mogli wybierać między kolejną kolacją czy rautem u znajomych, a wieczorem we własnym domu, wśród swoich dzieci – najczęściej wybierali to drugie.

Piotr Stołypin był także zdeklarowanym przeciwnikiem polowań, wprost organicznie nie znosił zabijania zwierząt dla rozrywki. Było to ogromną barierą w rozwijaniu i podtrzymywaniu kontaktów z polskimi ziemianami. Pod jakim pretekstem można było zaprosić do dworu czy pałacu obcego szlachcica, nie powiązanego więzami rodzinnymi z polskim zasiedziałym ziemiaństwem?

Najczęściej stosowanym zabiegiem było zaproszenie na polowanie, kiedy różnie celebrowane zwyczaje łowieckie, wspólne wyjazdy na łowiska, noclegi w domkach myśliwskich, fetowanie najlepszych strzelców i ich trofeów zbliżały do siebie myśliwych. Zawsze likwidowało to dystanse i zbliżało do siebie Rosjan i Polaków, o czym świadczą choćby przytaczane we wspomnieniach przykłady polowań u Konstantego Skirmunta13 i Henryka Ciecierskiego14. Zwłaszcza pamiętniki tego ostatniego doskonale potwierdzają tezę o roli wspólnych polowań w dobrych kontaktach polskich ziemian z rosyjskimi urzędnikami wyższego szczebla.

W pamiętniku Henryka Ciecierskiego, ziemianina z guberni grodzieńskiej, nawet nie pada nazwisko Stołypin, mimo, że obejmują one okres gubernatorstwa Piotra Stołypina w Grodnie. Obszernie pisze on o swoich wspólnych polowaniach z Rosjanami i szczególnie dużo o wicegubernatorze Wiktorze Liszinie15, którego tak Pisał w swoich wspomnieniach: „na miejsce Batiuszkowa został mianowany [gubernatorem grodzieńskim] prokurator z Kijowa Dobrowolski [...] Namówiłem ojca, by go zaprosił do Mołodowa na polowanie na łosie, które mieliśmy w lasach naszych niezwykle pociągające, i zaproszenie chętnie on przyjął”. K. S k i r m u n t, Moje wspomnienia 1866–1945, wstęp i oprac. E. Orloff, A. Pasternak, Rzeszów 1977, s. 25.

14 Obszernie pisze on o Rosjanach, różnego szczebla administracji państwowej zapraszanych na polowania, jak i o takich, którzy sami wpraszali się na łowy w jego lasach. H. C i e c i e r s k i, Pamiętniki, Kraków 2011, s. 131–254.

15 Henryk Ciecierski osobie wicegubernatora Wiktora Liszina, który ostrzegał go przed śledztwami prowadzonymi przeciw niemu przez żandarmerię, poświęca osobny rozdział w swoich wspomnieniach: „Gubernator Wiktor Dmitriewicz Liszin”. Ibidem, s. 149–163.

13

PW_52.indb 1065

2015-08-03 17:19:40

1066

ROMAN JURKOWSKI

cenił Piotr Stołypin, a który wielokrotnie, choć zazwyczaj z miernym skutkiem, polował w lasach należących do Henryka Ciecierskiego. Gdy do tego dodać niechęć do alkoholu i gry w karty, oraz zaplanowany pracą niemal każdy dzień, to w przypadku Piotra Stołypina płaszczyzny rozwijania kontaktów towarzyskich ulegną dalszemu, radykalnemu zmniejszeniu.

Pamiętniki i wspomnienia, zwłaszcza rosyjskie, pokazują, że polskich ziemian nie trzeba było długo namawiać nie tylko do czynnego zaangażowania w przedsięwzięcia inicjowane przez Piotra Stołypina, ale także do nawiązywania stosunków sąsiedzko-towarzyskich z Rosjaninem, który był marszałkiem szlachty. Co więcej, z relacji Marii Bock widać, a nie ma żadnego powodu by wątpić w ich prawdziwość, iż polscy ziemianie, mimo że oficjalnie nie zapraszani, sami przyjeżdżali do Kałnoberży na imieniny Olgi i Piotra Stołypinów. I tego faktu nie zmienia nawet to, że Maria Bock, urodzona w 1885 r., najlepiej pamiętała i opisała z okresu kowieńskiego ostatnie lata XIX i początek XX w., czyli czasy, gdy współpraca polskich ziemian z Piotrem Stołypniem szła już pełną parą. Jak zatem pogodzić ze sobą jakże często występujące we wspomnieniach i pamiętnikach polskich ziemian kresowych deklaracje o unikaniu kontaktów z Rosjanami, szczególnie z urzędnikami, o zamykaniu się dworów kresowych przed przedstawicielami administracji państwowej16 z choćby taką jedną informacją ze wspomnień Marii Bock, że na imieniny Piotra Stołypina do Kałnoberży przyjeżdżało nie mniej niż 30 osób, nawet z majątków odległych o 50–60 wiorst, a celem przyjazdu było „pozdrowienie pana marszałka”. Upływ czasu, przychodzenie kolejnych pokoleń oraz toczące się życie, które nie znosiło próżni, na pewno łagodziły wzajemną wrogość Polaków i Rosjan, tak widoczną zaraz po powstaniu styczniowym. Polacy przystosowywali się do warunków im narzuconych, a przystosowanie nieodłącznie zawiera w sobie element koegzystencji, która w warunkach życzliwości z drugiej strony, zazwyczaj tylko w wymiarze jednostkowym, w miarę szybko może zamienić się we współpracę opartą choćby tylko (albo aż tylko) na wspólnocie interesów i wzajemnym szacunku17. Nie należy jednak zapominać o tym, „Była jedna kategoria gości, dla których nie było miejsca na traktament ani w stołowym, ani w kredensie, ani w kuchni, ani przy komódce Srula. To Rosjanie. Ani ranga, ani znaczenie przełamać nie mogły żelaznego prawa” pisał Melchior Wańkowicz o dworze swojej babki w Nowotrzebach leżących kilkanaście kilometrów od Kowna. M. W a ń k o w i c z, Czerwień i amarant. Szczenięce lata. Opierzona rewolucja, Kraków 1979, s. 51–52.

17 Pisałem o tym w swojej książce Ziemiaństwo polskie Kresów Północno-Wschodnich 1864–1904.

Działalność społeczno-gospodarcza, Warszawa 2001, s. 440–449, oraz w artykułach: Ugoda czy próba porozumienia? Polacy i Rosjanie z guberni mińskiej i kijowskiej w wyborach do Rady Państwa w 1909 r. [w:] Kompromis czy konfrontacja. Z dziejów parlamentaryzmu rosyjskiego na początku XX wieku, red. D. Tarasiuk, K. Latawiec i M. Korzeniowski, Lublin 2008, s. 67–85; Было ли возможным сотрудничество польских и русских помещиков-землевладельцев в 9 западных губерниях во время выборов в І–ІV Государственные думы и в Государственный совет 16

PW_52.indb 1066

2015-08-03 17:19:40

DZIAŁALNOŚĆ PIOTRA STOŁYPINA W GUBERNI KOWIEŃSKIEJ

1067

że takie postępowanie nielicznych przecież działaczy rosyjskich jak kowieński marszałek szlachty, w niczym nie zmieniało jego poglądów na rolę Rosji na tych ziemiach, ani tym bardziej polityki państwa rosyjskiego wobec Ziem Zabranych dawnej Rzeczypospolitej.

Byli wśród Polaków dobrzy sąsiedzi, dobrzy znajomi, ale nie było prawdziwych przyjaciół. Tak pisał w swoich wspomnieniach jedyny syn Piotra Stołypina: po pewnym czasie w Kałnoberżu zaczęło pojawiać się mnóstwo polskich gości. Najświetniejszym z nich był hr. Aleksander Tyszkiewicz, właściciel Kretyngi [...] Inna ogromna majętność należała do książąt Ogińskich. Księżna Ogińska była piękna, inteligentna i władcza. Mój ojciec wielokrotnie bywał u Ogińskich18.

Wizyty książąt Ogińskich w Kałnoberżach, lub w Kownie pamiętała także Aleksandra, najmłodsza córka Piotra Stołypina: Pozwalano nam spoglądać zza drzwi kiedy przyjeżdżali zaproszeni goście [...] Na przykład majestatyczna i przepiękna księżna O..., która wprowadzała mnie w pełny zachwyt nie tylko swoją urodą i cudownymi strojami, ale i tym, że jak dowiedziałam się od ojca, miała ona, jak bajkowa księżniczka, swoją domową orkiestrę, swój teatr i cały szpaler wielbicieli19.

Fakt bywania Piotra Stołypina w pałacu w Płungianach należącym do księcia Michała Mikołaja Ogińskiego i jego żony Marii potwierdza relacja petersburskiego „Kraju” z wystawy rolniczej w Płungianach zakończonej 19 września 1900 r.: Jednocześnie z wystawą rolniczą odbywały się uroczystości imienin księcia, więc w pałacu bawiło się około 100 osób podejmowanych z iście polską gościnnością, która się tak podobała obecnym na uroczystości gościom – ambasadorowi austriackiemu przy dworze petersburskim i gubernialnemu marszałkowi szlachty kowieńskiej – szambelanowi Stołypinowi20. в 1906, 1909, 1910 и 1913 годах?, «Таврические чтиения» 2011, Актуальные проблемы истории парламентаризма. Международная научная конференция, Санкт Петербург 2012, s. 51–62; Czy tylko armia zaborcza? Kilka refleksji o obrazie armii rosyjskiej i służbie w niej we wspomnieniach i pamiętnikach polskich ziemian kresowych z drugiej połowy XIX i początku XX wieku, [w:] Między irredentą a kolaboracją. Postawy społeczeństwa polskiego w latach niewoli – „W obcym mundurze”, red. L. Michalska-Bracha, M. Korybut-Marciniak, Warszawa 2013, s. 223–239; Współpraca polskich ziemian i rosyjskich właścicieli ziemskich w wyborach do II Dumy Państwowej na Podolu w 1907 roku. Z Archiwum Polskiego Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego, „Przegląd Wschodni” 2012, T. XII, z. 1, (45), s. 145–179.

18 A. S t o ł y p i n, Cesarstwo i wygnanie. Przed i po roku 1917. Pamiętniki. Przy współpracy Dymitra Stołypina, Warszawa 1998, s. 49.

19 A. С т о л ы п и н а, Человек последнего царя Столыпин. Воспоминания [w:] П.А. Столыпин в воспоминаниях дочерей, Москва 2003, s. 15–16.

20 G o z d a w a, Wystawa w Płungianach, „Kraj”, nr 39 z 29.09.(12.10.) 1900 r.

PW_52.indb 1067

2015-08-03 17:19:40

1068

ROMAN JURKOWSKI

Ze wspomnień księdza Waleriana Meysztowicza wiemy też, że Piotr Stołypin bywał w Pojościu, majątku jego ojca Aleksandra, nawet tam nocował21. Nie wiemy, czy wizyty te miały charakter prywatny czy urzędowy – prawdopodobnie łączyły te dwie funkcje, choć według księdza Waleriana Meysztowicza, nie wybiegały poza relacje czysto formalne: Był przyjmowany jako równy, grzecznie bawiony francuską rozmową – ale pozostawała nieprzekraczalna przegroda zupełnej obcości. Na przykład pani Stołypinowej nigdy do Pojościa nie zaproszono i nigdy żadna z naszych pań nie była u niej w Kałnoberży22.

Ten fragment wypowiedzi księdza Waleriana Meysztowicza informujący, że polskie ziemianki i arystokratki nie bywały w Kałnoberżach nie wytrzymuje krytyki, zwłaszcza w zestawieniu z relacjami trójki dzieci Piotra Stołypina. Jeszcze jedno potwierdzenie informacji o „bywaniu” marszałka szlachty w pałacach polskiej arystokracji i dworach bogatego ziemiaństwa, w tym także w Pojościu, rodowej siedzibie księdza Waleriana Meysztowicza, znajdujemy w niepublikowanych pamiętnikach Teodory z Kończów Majowej, córki Franciszka Kończy, znanego polskiego działacza ziemiańskiego z Kowieńszczyzny23. Pisząc o wystawie rolniczej w Poniewieżu w 1902 r. wymieniała jako obecnych osobistości urzędowe: delegat ministerstwa rolnictwa z Petersburga, marszałek szlachty guberni kowieńskiej Stołypin, późniejszy premier Rosji, Piotr Włodimirowicz Wierowkin, zdaje się wówczas marszałek powiatu wiłkomirskiego [...] trzej wymienieni powyżej zostali zaproszeni na obiad do Pojościa. Obiad raczej oficjalny dla członków Towarzystwa Rolniczego. Dlatego z pań obecna była tylko Zofia Aleksandrowa M[eysztowiczowa – R.J.], z domu Kossakowska, babka Meysztowiczowa [...] moja macocha i ja. Rozmowa, ze względu na panie, z toastami włącznie (nie pamiętam czy i jakie były) prowadzona Ksiądz Walerian Meysztowicz, przytacza rozmowę, która miała wtedy miejsce między nim, wówczas niespełna 10-letnim chłopcem, a Piotrem Stołypinem: „Wysoki przystojny pan z ciemną brodą. Zaczęła się rozmowa – po francusku. Gość pijąc kawę [...] zwrócił się do mnie, pytał o portrety [...] wskazał na kopię znanego portretu księcia Józefa przez Baciarellego: c’est le prince Poniatowski (to jest Książe Poniatowski) – powiedziałem grzecznie. Est – il de la famille? – non Monsieur. Alors porquoi ce trouve-t-il ici? Parce qu’il a battu les Russes (Czy on należy do rodziny? – Nie proszę pana. Więc dlaczego jest on tutaj? Ponieważ pokonał Rosjan) – powiedziałem wbrew prawdzie historycznej [...] Powiedziałem les Russes tylko dlatego, że zabrakło mi francuskiego tłumaczenia słowa „Moskale”. Ktoś wszedł. Rozmowę przerwano. Il connait bien l’histoire (On dobrze zna historię) – powiedział potem Stołypin mojej matce”. W. M e y s z t o w i c z, Poszło z dymem, Gawędy o czasach i ludziach, Warszawa 1989, s. 106.

22 Ibidem, s. 108.

23 Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, Rękopis, nr 1048/1/III, Pamiętniki Teodory z Kończów Majowej, t. 1 (1882–1914). Wypisy z tego pamiętnika otrzymałem od Pani mgr Malwiny MazanJakubowskiej, przygotowującej rozprawę doktorską poświęconą dziejom rodu Kończów w XIX i XX w. Za udostępnienie fragmentów pamiętnika składam jej serdeczne podziękowania.

21

PW_52.indb 1068

2015-08-03 17:19:40

DZIAŁALNOŚĆ PIOTRA STOŁYPINA W GUBERNI KOWIEŃSKIEJ

1069

była wyłącznie po francusku. Rosyjskiego języka nie słyszało się wcale. Zresztą starsi panowie słabo nim władali, a kobiety wcale24.

Pamiętnikarka zanotowała też swoją rozmowę z Piotrem Stołypinem: Gdy po obiedzie w salonie podano kawę, Stołypin kolejno podchodził w rozmowie do wszystkich obecnych i nawiązując do poprzedniej z kimś dyskusji zapytał mnie: „Et sous, mademoiselle qu’auriez-vous préférer beaucoup d’argent, ou beaucoup de terre?”25.

Odpowiedziałam bez wahania, że „dużo ziemi”. Pieniądze mnie nie nęciły, a ziemia to była nasza polska, teren pracy i ludzie. Stołypin na to: „Oh, oui, car sous tous, polonais, sous voudriez être comme de petits princes sur vos terres”26.

Teodora z Kończów Majowa to zdanie wypowiedziane przez Piotra Stołypina „odczuła jako nietakt w stosunku do nas, mieszkańców kraju zabranego”27.

Sądzę, że z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że obecność Piotra Stołypina w kilku domach polskich ziemian i arystokratów, nie oznaczała jeszcze szerokich, stałych i zażyłych kontaktów towarzyskich natomiast gdy, jak pisze Paweł Wieczorkiewicz, „w grę wchodziły okazjonalne, gospodarskie wizyty sąsiedzkie”28, czy opisane wyżej odwiedziny z okazji imienin, to wówczas relacje były bliższe, bardziej naturalne. Nie należy także zapominać, że w ocenie polskich ziemian Piotr Stołypin nie był pierwszym lepszym rosyjskim urzędnikiem, którego przyjmowano w kuchni lub roboczym gabinecie właściciela majątku.

Był przede wszystkim szlachcicem z „dobrej” dziedzicznej szlachty rosyjskiej, co było bardzo istotne, gdyż należał do tego samego stanu społecznego i ponadto był urzędnikiem mającym pieczę nad sprawami szlachty w powiecie, potem w całej guberni. Aleksander Meysztowicz porównując Piotra Stołypina z Piotrem Wierowkinem 29 napisał, że „Stołypin był więcej panem od Wierowkina, który pozwalał sobie czasem na bardzo ordynarne wybryki”30. Nie był też wrogiem Po Ibidem, k. 63–64. „A Pani, panienko, co byś sobie życzyła, dużo pieniędzy czy dużo ziemi?”

26 „Och, tak, ponieważ wszyscy Polacy chcieliby być jak mali książęta na waszej ziemi”.

27 Ibidem, k. 64.

28 P. W i e c z o r k i e w i c z, Stołypin, Polacy i ziemstwa zachodnie, [w:] Słowiańszczyzna i dzieje powszechne. Studia ofiarowane Profesorowi Ludwikowi Bazylowowi w siedemdziesiątą rocznicę Jego urodzin, Warszawa 1985, s. 129.

29 Piotr Wierowkin, przyjaciel Piotra Stołypina z lat szkolnych w wileńskim gimnazjum był gubernatorem kowieńskim od 24 kwietnia 1904 r. do 31 grudnia 1912 r.

30 Biblioteka Zakładu Narodowego Ossolińskich we Wrocławiu. Oddział Rękopisów, A. M e y s z t o w i c z, Kowieńskie Towarzystwo Rolnicze w latach 1900–1904, sygn. 15555, k. 24.

O braku taktu ze strony Piotra Wierowkina wobec polskich gospodarzy, u których gościł we dworze, świadczył następujący przykład podany przez Teodorę z Kończów Majową: „raz zajechał do Łukini z wizytą jako świeżo mianowany marszałek. Gdy się dowiedział, że ukończyłam nauki 24 25

PW_52.indb 1069

2015-08-03 17:19:40

1070

ROMAN JURKOWSKI

laków, wprawdzie zawsze godnie pokazywał swoją rosyjskość, ale cenił podobną godność u polskich ziemian. U zdecydowanej większości z nich, nie zapominajmy lojalnych poddanych cesarza rosyjskiego, swoją pracą dla dobra guberni wzbudzał szacunek i można przypuścić, iż zdawał sobie sprawę z tego, że ze strony polskich ziemian, tak doświadczanych przez lata po powstaniu styczniowym, to bardzo dużo31. Poza tym obu stronom zależało na współpracy, choć jak jednoznacznie pisze o tym Arkadiusz Stołypin, inicjatywa wyszła od jego ojca: Jako twory biurokracji petersburskiej marszałkowie szlachty nie byli przedmiotem szczególniejszego nabożeństwa ze strony wielkich posiadaczy polskich. Trzeba było wielomiesięcznych wysiłków mojego ojca, by ich sobie zjednać. To mu się udało32.

Podobnie córka Aleksandra: latem, do naszego domu przyjeżdżali okoliczni ziemianie, zasadniczo Polacy, a przecież te wizyty, cieszące nas, miały ogromną ważność, będącą poza naszym rozumieniem. Mój ojciec zamyślił zbliżyć się z nimi, stworzyć wspólne koło, żeby zrealizować współpracę gospodarczą na prowincji, która łączyłaby niemal wszystkie różne elementy – Rosjan, Polaków, Litwinów i Żydów33.

Współpraca z Litwinami i Żydami była bardzo iluzoryczna – w odniesieniu do tych pierwszych raczej bardziej dla nich niż z nimi, z Żydami zaś walczono na polu gospodarczym i zwyczajnie korzystano z ich usług. Natomiast udało się ją nawiązać głównie z Polakami i to w najbardziej pożądanej (ale i „bezpiecznej” w sensie politycznym) dziedzinie ekonomiczno-społecznej.

w Krakowie, powiedział, że zna Kraków, piękne, stare miasto, ale bardzo przykro raziły go orły polskie widniejące na wystawach sklepowych. Powiedziałyśmy sobie potem z Mamą: Grattez le Russe... il sortira de la terre [Poskrob Rosjanina... wyjdzie ziemia – R.J.]. T. z Kończów Majowa, op. cit., k. 65.

31 Na obecnym etapie badań trudno stwierdzić czy sprzedanie Piotrowi Stołypinowi w 1905 r. przez Jana Grużewskiego majątku Pilamont liczącego 785 dziesięcin, miało tylko podłoże czysto finansowe, czy wynikało też z dobrych relacji Jana Grużewskiego i Piotra Stołypina w latach współpracy w Zarządzie Kowieńskiego Towarzystwa Rolniczego. Zapewne oba te czynniki wystąpiły łącznie. Należy pamiętać, że mimo zniesienia w 1905 r. części ograniczeń dotyczących sprzedaży w 9 guberniach zachodnich ziemi przez Polaków, nadal nie mogli oni takowej kupować od Rosjan, a sprzedaż Rosjaninowi ziemi należącej do Polaka, nadal traktowana była jako czyn niepatriotyczny, prowadzący do zmniejszania polskiego stanu posiadania. O zakupie tego majątku, który w 1908 r. stał się posagiem dla najstarszej córki Marii gdy wychodziła za Borysa von Bock, zob.: П.А. С т о л ы п и н, Переписка, Москва 2004, s. 533–535, List do Olgi Stołypin z 2 lipca 1905 r. Por też: РГИА, Ф. 1662, оп. 1, д. 231, л. 18–19б.

32 A. S t o ł y p i n, op. cit., s. 49.

33 A. С т о л ы п и н а, op. cit., s. 15.

PW_52.indb 1070

2015-08-03 17:19:40

DZIAŁALNOŚĆ PIOTRA STOŁYPINA W GUBERNI KOWIEŃSKIEJ

1071

Nie podlega dyskusji fakt, że inicjatorem współpracy z Polakami był Piotr Stołypin. I to nie tylko dlatego, że zajmował stanowisko marszałka szlachty, a to Polacy byli najliczniejsi wśród tego stanu społecznego w guberni kowieńskiej, i nie tylko dlatego, że rozpierała go energia organizacyjna połączona z dobrymi pomysłami na rozwój guberni kowieńskiej. Wynikało to także ze specyfiki położenia politycznego Ziem Zabranych po powstaniu styczniowym.

Władze rosyjskie w końcu XIX w. nie pozwalały polskim ziemianom na żadną samodzielną działalności społeczną, a to oznaczało martwotę w niemal każdej dziedzinie życia. Rosyjskich właścicieli ziemskich było zbyt mało i nie mieszkali oni w swoich majątkach, a ci nieliczni, którzy tam mieszkali – nie garnęli się do aktywnej pracy społecznej. Mińskie Towarzystwo Rolnicze założone w 1876 r., stało się wzorcową organizacją ziemiańską dopiero wtedy, gdy po dwóch latach wegetacji, w 1878 r. zniesiono zakaz wstępowania do niego szlachty o polskim pochodzeniu. Piotr Stołypin, chcąc zrobić więcej niż tylko sprawować funkcje urzędnicze, stanął przed pytaniem, z kim zacząć wcielać w życie swoje pomysły.

Mógł nic nie robić, poza oczywiście podstawowymi obowiązkami, które dla sprawnego urzędnika były mało absorbujące. Tak postępowało wielu powiatowych marszałków szlachty. Mógł też zacząć intensywnie współpracować z Polakami w dziedzinie gospodarczej i społecznej, narażając się na opinię polonofila i ryzykując szybkie zakończenie kariery. Te dwie ewentualności zdecydowanie odrzucił. Mógł też dołączyć do wcale niemałego grona polakożerców i aktywnie działać w instytucjach i organizacjach rosyjskich, zyskując głównie sympatię władz zwierzchnich, ale z racji specyficznego charakteru działalności Rosjan tego typu (głównie dobroczynność, oświata, propagowanie prawosławia i zwalczanie katolicyzmu) nie mógłby pracować nad zagadnieniami rolniczymi, bo ziemian rosyjskich było bardzo mało, a chłopi rosyjscy „importowani” do guberni kowieńskiej przez Michała Murawiewa mogli być tylko przedmiotem działań, nie partnerem do współpracy. W dodatku spotkałby go zdecydowany i skuteczny bojkot ze strony Polaków. Pozostawała ostatnia ewentualność – współpraca z Polakami na płaszczyźnie gospodarczej i organizacyjnej, wychodząca z założenia, korzystnego dla państwa rosyjskiego, że podnoszenie poziomu dobrobytu ziemian i związane z tym polepszenie warunków życia pozostałej ludności, jest jednoczesnym wzmocnieniem pozycji Rosji na tych ziemiach. Wykluczało to jakiekolwiek, nawet najskromniejsze próby podjęcia problematyki politycznej34, ale dla lojalnych wobec Rosji polskich ziemian, po dziesięcioleciach popowstaniowego zastoju współpraca była ofertą, której nie mogli nie przyjąć.

Nie chodziło tu wcale o działalność polityczną w dzisiejszym rozumieniu tego terminu. W tamtych latach, np. niedozwolonym „działaniem politycznym” było samo oficjalne wspomnienie o przepisach dyskryminujących Polaków czy szerzej katolików.

34

PW_52.indb 1071

2015-08-03 17:19:40

1072

ROMAN JURKOWSKI

Ziemianie potrafili docenić wysiłki Stołypina na rzecz rozwoju rolnictwa w guberni kowieńskiej. Gdy w kwietniu 1899 r. mianowano go gubernialnym marszałkiem szlachty, ziemiaństwo powiatu kowieńskiego postanowiło wyrazić mu wdzięczność za dotychczasową działalność, w postaci pamiątkowego, srebrnego pucharu. Wszystko przygotowywano w tajemnicy, chcąc sprawić niespodziankę marszałkowi szlachty. Tajemnicy nie dochował Aleksander Miller35, który nie tylko poinformował go o pomyśle ziemian, lecz dodatkowo zdradził szczegóły dotyczące grawerowanego napisu na zakupionym wazonie. Tak Piotr Stołypin opisywał tę, mającą nastąpić, „niespodziankę” w liście do żony Olgi z 22 czerwca 1899 r.: Poinformował mnie w tajemnicy, że 29 [czerwca – R.J.] ziemianie ofiarują mi srebrny wazon z figurami alegorycznymi kunsztownej roboty. Ponieważ wazon jest wyrobem artystycznym to napis postanowili umieścić u samego dołu: „Jego ekscelencji Piotrowi Arkadiewiczowi Stołypinowi wdzięczne ziemiaństwo powiatu kowieńskiego”. Miller poradził im aby przenieść napis na specjalną srebrną płytkę umieszczoną na podstawce i nie pisać oficjalnie „Jego ekscelencji”, ale w jakiejś cieplejszej formie. Protestowali, że ja się obrażę na brak tytułu, ale się poddali i posłali telegram do zakładu w Warszawie.

Oto i tajemnica poliszynela36.

W dalszej części listu Piotr Stołypin nie krył zadowolenia z samorzutnego i sympatycznego gestu ziemian z powiatu kowieńskiego: „bardzo mi miło, że starają się sprawić mi przyjemność, i że udało mi się wzbudzić w nich dobre uczucia”. I nie chodziło tu o „dobre uczucia” jakichś abstrakcyjnych ziemian wobec takiegoż abstrakcyjnego marszałka, a o „dobre uczucia” polskich ziemian względem Rosjanina – marszałka szlachty. Ten niewypowiedziany, ale oczywisty w tym przypadku kontekst całego „uhonorowania przez szlachtę” wywołał u Piotra Stołypina dalsze refleksje, bardziej ogólnej natury: Czy w przyszłości wystarczy mi zdolności aby nie być statystą i cokolwiek dobrego zostawić po sobie? Przecież i dotąd pracowałem zwyczajnie, wypełniając swoje obo-

Aleksander Miller (1862–1923), posiadał majątek Czechowo pod Ejragołą (ok. 40 wiorst, czyli 42 km w linii prostej od Kałnoberży). W dokumentach urzędowych występuje jako «действительный студент», czyli absolwent, który ukończył uniwersytet, ale nie napisał pracy dyplomowej i nie posiadał stopnia kandydata. Tytuł ten zniesiono formalnie w 1884 r., ale funkcjonował do końca istnienia Rosji carskiej. Aleksander Miller, po odwołaniu go ze stanowiska kowieńskiego gubernialnego marszałka szlachty został następnie 24 prezydentem Warszawy (od 4 września 1909 r. do 4 sierpnia 1915 r. – nominalnie do 1917 r.). Od 1909 r. posiadał tytuł dworski kamergera, a od 1911 r. IV rangę rzeczywistego radcy stanu. Jego żoną była Helena de Roberti. Po 1917 r. mieszkał w Niemczech.

36 П.А. С т о л ы п и н, Переписка..., s. 434–435.

35

PW_52.indb 1072

2015-08-03 17:19:40

DZIAŁALNOŚĆ PIOTRA STOŁYPINA W GUBERNI KOWIEŃSKIEJ

1073

wiązki i nie mędrkowałem, teraz trzeba jeszcze większych umiejętności, umiejętności bycia towarzyskim, zachowując autorytet i prestiż37.

Autorytet i prestiż osobisty nierozerwalnie łączyły się u Piotra Stołypina z autorytetem i prestiżem rosyjskiego urzędnika państwowego reprezentującego w guberniach zachodnich potęgę imperialnej Rosji. Bo nie należy zapominać, że Piotr Stołypin był rodowym rosyjskim szlachcicem, dumnym ze swojego narodu, państwa i całą duszą oddanym dynastii Romanowów. Miał też pełną świadomość roli jaką on, urzędnik rosyjski, spełniał na Ziemiach Zabranych przez Rosję dawnej Rzeczypospolitej. Sam bezwzględnie uczciwy, sumienny, odpowiedzialny, punktualny – tego samego wymagał od innych. Bardzo dbał o utrzymanie dobrej opinii o Rosjanach, co w warunkach guberni zachodnich nie było takie łatwe, gdyż przyjeżdżali tam do pracy karierowicze i łapówkarze znęceni dodatkami do pensji, które wprowadził Michał Murawiew po powstaniu styczniowym w celu szybkiego zwiększenia liczby Rosjan. W liście do przyjaciela Piotra Wierowkina z 7 czerwca 1900 r. opisywał incydent, w którym pijany polski ziemianin z tytułem hrabiowskim czynnie obraził Rosjanina – marszałka szlachty. Mimo późniejszych przeprosin ze strony Polaka i przyjęcia tych przeprosin przez Rosjanina, Piotr Stołypin zdecydowanie namawiał tegoż marszałka szlachty, aby wyzwał Polaka na pojedynek, gdyż – jak pisał – „taka zniewaga uczyniona urzędnikowi państwowemu – nie może pozostać bez odpowiedzi”38. „Powinniśmy troszczyć się o zachowanie prestiżu rosyjskiego imienia” – tak zakończył swój list. Jeśli wziąć pod uwagę, że Michał, najstarszy brat Piotra Stołypina zginął w 1882 r. w pojedynku, a ich ojciec osobiście zaakceptował wyzwanie księcia Iwana Szachowskiego na ten tragiczny pojedynek, a sam Piotr był zdecydowanym wrogiem pojedynków, to wtedy dopiero widać jak ważnym był dla niego „prestiż rosyjskiego imienia”.

Aleksander Meysztowicz, we wspomnieniu pośmiertnym po zabójstwie Piotra Stołypina, nota bene bardzo rzeczowym i wcale nie hagiograficznym, jak wskazywałyby okoliczności jego napisania (19 dni po zabójstwie), zaznaczył: Pomimo ultranacjonalistycznych poglądów Stołypin w stosunkach z Polakami zachowywał się zawsze poprawnie. Miewał nawet słowa uznania dla zasług naszych dla rodzinnego kraju. Towarzystwo Rolnicze Kowieńskie oceniło jego pracę i obrało go honorowym członkiem. Dzisiaj zaś wobec świeżej jego mogiły społeczeństwo nasze potępia jego politykę, ale należne mu honory oddaje po rycersku39.

Ibidem. К.И. М о г и л е в с к и й, К.А. С о л о в ь е в, «Мы должны озаботиться сохранением престижа русского имени». Письма П.А. Столыпина к П.В. Веревкину. 1900–1905 гг., «Исторический Архив» 2011, № 1, s. 146–147.

39 A. M e y s z t o w i c z, Wspomnienia i refleksje o Stołypinie, „Kurier Wileński” z 20.09.1911 r.

37 38

PW_52.indb 1073

2015-08-03 17:19:40

1074

ROMAN JURKOWSKI

Czy rzeczywiście w czasach kowieńsko-grodzieńskich Piotr Stołypin posiadał „ultranacjonalistyczne poglądy” i czy w ogóle był nacjonalistą? Jak napisałem wyżej, jego stosunek do Polaków w latach jego marszałkostwa w guberni kowieńskiej i gubernatorstwa w guberni grodzieńskiej był rzeczowy, dziś powiedzielibyśmy merytoryczny, bez polakożerczych wyskoków, zawsze poprawny, z zachowaniem wysokich standardów dobrego wychowania. Aleksander Meysztowicz twierdzi, że były to tylko pozory, a w rzeczywistości późniejszy premier był już wtedy wrogiem polskości i katolicyzmu: Wśród tych marszałków znaleźli się jednak i należący do wyższej sfery urzędniczej, dla których marszałkowstwo było etapem do dalszej kariery. Takimi byli późniejszy premier Stołypin, późniejszy gubernator kowieński [Piotr – R.J.] Wierowkin, późniejszy gubernator miński [Aleksy – R.J.] Giers40, późniejszy prezydent Warszawy [Aleksander – R.J.] Miller. Wszyscy wymienieni, oprócz Millera, byli zajadłymi rusyfikatorami, dbali jednak o zachowanie pozorów aby podnieść stanowisko własne i dopasować je w miarę możności do stanowiska marszałków w Rosji41.

Na potwierdzenie tych słów odnośnie Piotra Stołypina, przytacza w swoich wspomnieniach kilka przykładów. Wymienię je po kolei. Przy okazji walnych zebrań Kowieńskiego Towarzystwa Rolniczego (KTR) Stołypin zapraszał nas stale na nabożeństwa prawosławne pod najrozmaitszymi pozorami. W dniu zjazdów naszych wypadały zawsze jakieś galówki, czy nabożeństwa żałobne, które mieliśmy uświetnić naszą obecnością. Uchylaliśmy się oczywiście od tych zaproszeń, a jeśli to było wskazane szliśmy na nabożeństwo katolickie, które na skutek naszych starań odbywało się o tej samej porze co prawosławne42.

Podobnie było podczas pierwszej wystawy rolniczej KTR w Poniewieżu w 1901 r.: Stołypin postarał się o ubarwienie pierwszej urządzonej przez nas wystawy rolniczej w Poniewieżu prawosławnym inauguracyjnym nabożeństwem. Na wystawę zjechał gubernator. Spotkałem go u wrót wystawy, odprowadziłem do miejsca gdzie miało się odbyć nabożeństwo, po czym wycofałem się, pozostawiając na placu szczupłe grono prawosławnych. Po chwili podszedł do mnie [Piotr – R.J.] Wierowkin, wydelegowany zapewne przez naszych rusyfikatorów aby mnie na to nabożeństwo zwerbować. Po paru słowach namowy schwycił mnie za ramię jakby chciał mnie za sobą pociągnąć.

Spojrzałem na niego z tak ostrym wyrazem twarzy jakiego chyba dawno nie widział i zapytałem co to ma znaczyć? Skonfudowany odszedł natychmiast. [...] Incydent mój Autor popełnia tutaj błąd w nazwisku (powinno być: Girs). Aleksy Girs był gubernatorem mińskim w okresie od 26 XI 1912 r. do 30 X 1915 r.

41 A. M e y s z t o w i c z, Kowieńskie Towarzystwo..., k. 16–17.

42 Ibidem, s. 24 40

PW_52.indb 1074

2015-08-03 17:19:40

DZIAŁALNOŚĆ PIOTRA STOŁYPINA W GUBERNI KOWIEŃSKIEJ

1075

z [Piotrem – R.J.] Wierowkinem miał na tyle dobry skutek, że odtąd na nabożeństwa prawosławne nas już nie zapraszano43.

Gdy Aleksander Meysztowicz, wiceprezes KTR, zawiózł mu w końcu 1902 r. do Grodna dyplom honorowego członka towarzystwa kowieńskiego, na jego prośbę przedstawił mu też memoriał poniewieskiego komitetu Rady Nadzwyczajnej dotyczący problematyki rolniczej.

W tym kontekście poruszona była także sprawa zniesienia zakazu nabywania ziemi przez Polaków. Stołypin orzekł, że memoriał ten jest arcydziełem dyplomacji, ale zaznaczył, że on sam nigdy by się na taką treść memoriału nie zgodził44.

Czy takie zachowania i wypowiedzi, do których należy dodać takie przedsięwzięcia jak budowa Domu Ludowego w Kownie, tezy memoriałów dla ministra Wiaczesłwa Plehwe45 i wystąpienia w czasie obrad grodzieńskiego komitetu Rady Nadzwyczajnej46, pozwalają na przypisanie Piotrowi Stołypinowi w okresie kowieńsko-grodzieńskim miana „ultranacjonalisty i zajadłego rusyfikatora”?

Moim zdaniem Aleksander Meysztowicz, wybitny polski kresowy działacz polityczny, w tych opiniach poszedł za daleko47. Wszystkie przykłady nazwane Ibidem, k. 25.

Ibidem.

45 Chodzi o memoriał Докладная записка Его Высокопревосходителству г. министру внутренных дел от Ковенского губернского предводителя дворянства камергера П.А. Столыпина dotyczący wprowadzenia ziemstw i wyboru do nich radnych, sporządzony w okresie między początkiem kwietnia a końcem maja 1902 r. Drugi memoriał Докладная записка по вопросу о земских учреждениях в западных губерниях г. министру внутренних дел [от] и[сполняющего] д[олжность] Гродненского губернатора камергера П.А. Столыпина przygotowany w 1903 r. wspólnie z Aleksym Rogowiczem (w l. 1899–1902 był gubernatorem kowieńskim) stanowił uzupełnienie i wyjaśnienie niektórych kwestii zawartych w przygotowanym rządowym projekcie ziemstw dla guberni zachodnich. Teksty obydwu memoriałów znajdują się w zbiorze dokumentów: П.А. Столыпин, Грани таланта политика, Москва 2006, s. 29–47, 48–55.

46 W trakcie obrad grodzieńskiego gubernialnego komitetu Rady Nadzwyczajnej dla Podniesienia Rolnictwa w Rosji, w dniu 26 listopada 1902 r. nie pozwolił na dyskusję o zniesieniu praw wyjątkowych dotyczących Polaków i obrotu ziemią w guberniach zachodnich. Труды местных комитетов о нуждах сельскохозяственной промыщленности. Гродненская губерния, Т. XI, С. Петербург 1903, s. 10.

47 Skąd zatem tak jednoznaczne opinie Aleksandra Meysztowicza? Prawdopodobnie wzięły się z przełożenia na lata wcześniejsze ocen zdecydowanie antypolskiej, politycznej działalności premiera Rosji po 1906 r. Można też przypuszczać, że źródło ostrych opinii o Stołypinie tkwiło w tym, że obaj ci politycy już w czasach kowieńskich nie darzyli się sympatią. W 1909 i 1910 r. Meysztowicz został wybrany posłem kowieńskim do Pady Państwa. Ze znajomych Piotra Stołypina z lat kowieńsko-grodzieńskich, w tym czasie utrzymywał z nim dobre kontakty Konstanty Skirmunt, poseł do Rady Państwa z guberni grodzieńskiej i poseł miński Edward Woyniłłowicz, ale to przecież nie oni byli przez trzy lata najbliższymi jego współpracownikami w Kowieńskim Towarzystwie Rolniczym 43

44

PW_52.indb 1075

2015-08-03 17:19:40

1076

ROMAN JURKOWSKI

„rusyfikatorską działalnością”, w rzeczywistości były pewnym standardem zachowania rosyjskiego urzędnika na Ziemiach Zabranych. Jego zadaniem było przede wszystkim pamiętać, że jest Rosjaninem, strzec interesów państwa i religii panującej. Wyraźnie natomiast widać, że te działania były pozbawione gorliwości, która u bardzo wielu rosyjskich urzędników najróżniejszego szczebla szybko przekształcała się w rosyjski szowinizm, czego przykładem był generał Arkadiusz Stołypin, ale nie jego syn Piotr. Podczas kilku lat poszukiwań archiwalnych w Wilnie, Grodnie, Kownie, Petersburgu, nie znalazłem ani jednej wypowiedzi Piotra Stołypina świadczącej o pogardzie dla Polaków czy religii katolickiej, ani jednej wypowiedzi mówiącej o wyższości Rosjanina nad Polakiem, Litwinem, Żydem czy Białorusinem.

W tym okresie Piotra Stołypina nie należy traktować jako polityka z zasady antypolskiego. Pracujący w guberni na zachodzie Rosji, w której państwo realizowało „specjalne cele” w odniesieniu do obcej narodowo, kulturowo i religijnie ludności miejscowej, czynił wszystko aby jego praca służyła pożytkowi Rosji.

Dlatego pomysły ograniczania roli Polaków w projektowanych ziemstwach i podkreślanie polsko-rosyjskiej walki o wpływy wśród Litwinów i Białorusinow, nie wynikały z jakiejś osobistej wrogości do Polaków, kultury polskiej i katolicyzmu, a z wewnętrznego przekonania, że tak trzeba, bo tego wymaga interes Rosji i obowiązkiem takiego urzędnika jak marszałek szlachty, jest czynić wszystko, aby wypełnić zadania, które przed nim postawiono.

Nie należy jednak zapominać, że dobre kontakty osobiste z Polakami nie przeszkadzały Piotrowi Stołypinowi, w okresie gdy jako premier i minister spraw – był nim właśnie Aleksander Meysztowicz. Napisał on w swoich wspomnieniach: „Prywatne moje stosunki ze Stołypinem skończyły się na tym [w końcu 1902 r. gdy Meysztowicz przywiózł do Grodna dyplom honorowego członka KTR – R.J.]. Widywałem go później w Petersburgu w Radzie Państwa, ale nigdy mnie do siebie nie zaprosił, aby się nie kompromitować towarzyskimi stosunkami z innoplemieńcami” (A. M e y s z t o w i c z, Kowieńskie..., k 29). W tym samym czasie inny Polak – Edward Woyniłłowicz – nawet gdy odmówił Piotrowi Stołypinowi objęcia teki wiceministra rolnictwa w projektowanym w 1906 r. rządzie koalicyjnym – często spotykał się z premierem, jak pisał: „przy wzajemnym szacunku dał mnie zawsze wolny wstęp do niego i wiarę w szczerość wypowiedzianego przeze mnie poglądu” (E. W o y n i ł ł o w i c z, Wspomnienia 1847–1928, wstępem i przypisami opatrzył J. Iwaszkiewicz, Wilno 1931, s. 135). Zatem nie o „kompromitację towarzyskimi stosunkami z innoplemieńcami” tutaj chodziło. Stołypin nie zaprosił do siebie ojca, ale zaprosił syna. Walerian Meysztowicz zapisał w swoich wspomnieniach: „gdy premier Stołypin gdzieś około 1907 r. dowiedział się, że mój brat i ja jesteśmy w Liceum [Aleksandryjskie w Petersburgu – R.J.] zaprosił nas na śniadanie, razem ze swoimi siostrzeńcami a naszymi kolegami Neudthardtami.

Wówczas w jego petersburskim pałacu na Aptekarskiej Wyspie widziałem go po raz ostatni” (W. M e y s z t o w i c z, op. cit., s. 108). Autor plącze chronologię lub myli miejsce, w którym był na śniadaniu u Piotra Stołypina. Nie mogło to być w 1907 r. w willi na Wyspie Aptekarskiej, gdyż 12 sierpnia 1906 r. została ona zniszczona w zamachu terrorystycznym na premiera Rosji, a on sam wraz z rodziną przeniósł się do Pałacu Zimowego.

PW_52.indb 1076

2015-08-03 17:19:40

DZIAŁALNOŚĆ PIOTRA STOŁYPINA W GUBERNI KOWIEŃSKIEJ

1077

wewnętrznych rządził Rosją, w podejmowaniu działań, które uderzały w Polaków zarówno tych z Królestwa Polskiego, jak przede wszystkim z guberni zachodnich.

Było to tzw. lex Pichno, ciągnące się od 1906 do 1909 r., czyli zmiana ordynacji do Rady Państwa w guberniach zachodnich, mająca zredukować liczbę posłów Polaków wybieranych z 9 guberni zachodnich. Wprawdzie pomysł ten się nie udał, ale skutkiem jego było wyraźne zacieśnienie kontaktów Piotra Stołypina z nacjonalistycznymi środowiskami rosyjskimi z tych guberni. Z dziejami lex Pichno nierozerwalnie połączona była sprawa wprowadzenia ziemstw w tych guberniach (poza wileńską, kowieńską i grodzieńską) ciągnąca się od 1906 r. i zakończona porażką 4 marca 1911 r. w Radzie Państwa. Ta największa klęska polityczna Piotra Stołypina, zakończona wprawdzie wprowadzeniem tych ziemstw 14 marca 1911 r. na podstawie § 87 Ustaw Zasadniczych, nie była spowodowana przez Polaków, ale wszyscy polscy posłowie do Dumy i Rady Państwa występowali przeciw projektom Piotra Stołypina. Aby nie dopuścić do przewagi Polaków w ziemstwach, wprowadzono tam tzw. kurie narodowościowe i dzięki zafałszowanym statystykom, praktycznie wyeliminowano ich z organów samorządu ziemskiego. Wybory do Rady Państwa oparte na ziemstwach przeprowadzono w sześciu guberniach zachodnich dopiero w 1913 r. i nie wybrano tam ani jednego Polaka. Inna sprawą, zaczętą przez Piotra Stołypina, ale tak jak ziemstwa zachodnie zrealizowaną już po jego śmierci, było wyodrębnienie Chełmszczyzny z obszaru Królestwa Polskiego i stworzenia nowej guberni, wchodzącej w skład generał-gubernatorstwa kijowskiego. Proces ten trwał od 1908 do 1912 r.

W tym miejscu nie może nie pojawić się pytanie o nacjonalizm Piotra Stołypina, choć należy dodać, iż on sam nigdy siebie nie nazwał nacjonalistą 48. Moim zdaniem trzeba to pytanie zadać w innej formie – czy można prowadzić politykę nacjonalistyczną, dodam od razu politykę „nacjonalizmu państwowego”, nie etnicznego – samym nie będąc nacjonalistą? Moim zdaniem tak. Oparcie się premiera Rosji na środowiskach nacjonalistycznych, po 1906 r., a szczególnie po 1909 r. nie wynikało z jakiejś jego szczególnej sympatii do nacjonalistów, zwłaszcza tych z guberni zachodnich, a z konieczności szukania sojusznika politycznego.

Po 1906 r., gdy upadły pomysły gabinetu koalicyjnego z kadetami i nie udały się próby dogadania się w II Dumie z Kołem Polskim, Piotr Stołypin doprowadził do ogłoszenia nowej ordynacji wyborczej do III Dumy, w której zdecydowanie ograniczył liczbę posłów reprezentujących inne narodowości niż rosyjska. Gdy w 1909 r. zawiedli go oktjabryści w głosowaniach nad projektami zmiany ordynacji wyborczej do Rady Państwa, musiał szukać innego ugrupowania, które Interesująco, także przeciwstawiając się tezom o nacjonalizmie Piotra Stołypina, pisze Anatol Borodin w specjalnym rozdziale swojej książki zatytułowanym: „Nacjonalizm” P.A. Stołypina А.П. Б о р о д и н, Столыпин. Реформы во имя России, Москва 2004, s. 118–123.

48

PW_52.indb 1077

2015-08-03 17:19:40

1078

ROMAN JURKOWSKI

mogłoby zapewnić mu poparcie na forum Dumy. Stać się nim mogła jedynie organizująca się wówczas wszechrosyjska partia nacjonalistyczna. W realiach politycznych lat 1906–1911 program budowania „wielkiej Rosji”, który chciał zrealizować Piotr Stołypin, dodajmy program nie partyjny a państwowy, można było zrealizować przy pomocy jednego spoiwa – nacjonalizmu państwowego. Dla Stołypina, zadaniem najważniejszym była wielkość Rosji, utrzymanie jej potęgi i znaczenia 49. Porównywano go czasami do Ottona von Bismarcka50, zwłaszcza jeśli chodzi o walkę z Polakami, obaj byli w tym bezwzględni, ale Piotr Stołypin w tej sprawie różnił się od „żelaznego kanclerza” tym, że w jego działaniach nie było osobistej nienawiści i pogardy. Uznał, że dla dobra Rosji trzeba występować przeciw Polakom i polskim aspiracjom politycznym, ale nie czynił tego z nienawiści do Polaków51, tak jak zdławił autonomię Finlandii nie dlatego, że nienawidził Finów, ale dlatego, że miało to przynieść korzyść dla Rosji. Bo, jak powiedział Hipolit Korwin-Milewski – poseł wileński do Rady Państwa: „Był najznakomitszym mężem stanu, którego Rosja posiadała od czasów Katarzyny II, prawdziwym patriotą rosyjskim, naturalnie nie polskim”52.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Paweł Kurłow wspominał: „Stołypin nie był wielbicielem polityki przemocy, ale wprowadzenie surowego systemu podporządkowania kresów wobec centrum państwa, było dla niego spełnieniem rządzącego nim marzenia o «Wielkiej Rosji»”. П. Курлов, Конец русского царизма, Воспоминания бывшего командира корпуса жандармов с предисловием М. Павловича, Москва–Ленинград 1923, s. 114.

50 P. W i e c z o r k i e w i c z, op. cit., s. 152.

51 Aleksander Izgojew twierdzi, że Piotr Stołypin cenił Polaków, ale także się ich obawiał: „lata służby w guberni kowieńskiej i grodzieńskiej pozwoliły mu doskonale zaznajomić się z podstawami naszego nacjonalizmu biurokratycznego. Cenił Polaków ale bał się ich, gdyż widział ogromną wyższość polskiego ziemianina nad rosyjskim”. А. И з г о е в [Александр Ланде], П.А. Столыпин. Очерки жизни и деятельности, Москва 1912, s. 88.

52 H. K o r w i n - M i l e w s k i, Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855–1925), wstęp A. Szwarc, P. Wieczorkiewicz, Warszawa 1993, s. 203.

49

PW_52.indb 1078

2015-08-03 17:19:41

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1079–1096, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Maciej Matwijów Wrocław

WKŁAD POLSKIEGO ŚRODOWISKA WE LWOWIE W ROZWÓJ HUMANISTYKI POLSKIEJ PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

O

SIĄGNIĘCIA POLSKIEGO środowiska humanistycznego we Lwowie bardzo dobrze znane są dla okresu przed wybuchem II wojny światowej: było to wówczas jedno z najbardziej znaczących środowisk naukowych w Polsce, skupione przede wszystkim w Uniwersytecie Jana Kazimierza, a także w różnych instytucjach i towarzystwach naukowych. Jednak wiedza o tym, że w okresie powojennym Lwów nie przestał być ośrodkiem polskich badań naukowych jest już znacznie mniejsza i przeważnie w ogóle pomijana w publikacjach dotyczących przeszłości tego miasta. Jest to tym bardziej warte przybliżenia, że podtrzymywanie dawnych tradycji lwowskiej humanistyki miało miejsce na przekór wszelkim zewnętrznym okolicznościom i w mocno niesprzyjających w czasach radzieckich warunkach.

Powojenna depolonizacja i rozproszenie lwowskiego środowiska naukowego objęła przede wszystkim lwowską humanistykę: historyków, historyków literatury i kultury, filozofów, filologów, historyków sztuki.

Niektórzy jeszcze w czasie okupacji niemieckiej (jak np. Juliusz Kleiner i Franciszek Bujak), w większości jednak po ponownym zajęciu Lwowa przez ZSRR w ramach tzw. akcji repatriacyjnej 1945–1946 opuścili Lwów, zasilając różne ośrodki akademickie na terytorium państwa polskiego (Lublin, Kraków, Łódź, Wrocław, Toruń). Były wśród nich takie znakomitości polskiej nauki jak np.: historycy literatury Eugeniusz Kucharski, Stanisław Łempicki, Stefania Skwarczyńska i Karol Badecki; historyk pedagogiki Bogdan Suchodolski; historycy sztuki Władysław Podlacha, Tadeusz Mańkowski i Zbigniew Hornung; historycy Teofil Emil Modelski, Stefan Inglot, Karol Maleczyński, Kazimierz Hartleb; filologowie Ryszard Gansiniec, Jerzy Kuryłowicz i Jerzy Manteuffel. Za swoimi

PW_52.indb 1079

2015-08-03 17:19:41

1080

MACIEJ MATWIJÓW

mistrzami uniwersyteckimi Lwów opuścili także początkujący adepci nauki, których udziałem stała się w przyszłości wybitna nieraz kariera naukowa1. O tym masowym exodusie zadecydowały przede wszystkim brak możliwości pracy naukowej w dotąd uprawianej tematyce i na dotychczasowych zasadach, co miało związek z radykalną zmianą oblicza uczelni i programu nauczania po włączeniu Lwowa do Związku Radzieckiego, oraz potrzeby nauki polskiej w Kraju, gdzie po zniszczeniach wojennych otworzyły się przed polskimi uczonymi szerokie możliwości dalszej pracy naukowej i kariery zawodowej. W ten sposób w lecie 1946 r. polska humanistyka we Lwowie przestała właściwie istnieć.

Ci, którzy z tego środowiska zdecydowali się pozostać we Lwowie, rekrutowali się głównie spośród pracowników lwowskich bibliotek i muzeów. Byli to ludzie o różnym dorobku i pozycji w świecie naukowym. Najwybitniejszą osobistością w ich gronie był historyk sztuki Mieczysław Gębarowicz (1893–1984), kustosz Muzeum im. Lubomirskich we Lwowie (1924–1940), profesor tytularny Uniwersytetu Jana Kazimierza (od 1936), dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich w latach wojny (1943–1946), w lipcu 1945 r. wybrany członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Był on autorem licznych publikacji głównie z dziejów sztuki i kultury średniowiecznej, jak zwłaszcza akademickiego podręcznika Sztuka średniowieczna (1934), monograficznego opracowania dziejów sztuki na Śląsku do 1400 r. (1932) oraz rozprawy Kult św. Stanisława i jego średniowieczny zabytek w Szwecji (1927), która stała się podstawą habilitacji na Uniwersytecie Jana Kazimierza2. Żaden z pozostałych nie dorównywał mu ani pozycją zawodową, ani dorobkiem naukowym. Stosunkowo największymi osiągnięciami poszczycić się mogli: Władysław Terlecki (1891–1958), historyk sztuki, konserwator zabytków i muzealnik, w latach 1920–1929 asystent w Zakładzie Historii Sztuki Uniwersytetu Jana Kazimierza, autor opracowań Zamek królewski na Wawelu i jego restauracja (1933) i Miniatury graduału z fundacji Jana Olbrachta (1939) oraz artykułów dotyczących m.in. działalności artystycznej Wita Stwosza3, Edward Woroniecki (1886–1960), również historyk sztuki, ale

J. D r a u s, Uniwersytet Jana Kazimierza 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kraków 2007, s. 31–35, 226–259; J. S t a r n a w s k i, Rozproszyli się... Losy historyków literatury polskiej – Lwowian – po drugiej wojnie światowej, „Rocznik Lwowski” 1993–1994, s. 59 i nn. W przeciwieństwie do przedstawicieli nauk humanistycznych liczniej pozostali we Lwowie wybitni przedstawiciele nauk prawnych, jak Juliusz Makarewicz, Przemysław Dąbkowski i Wilhelm Rappe oraz technicznych, jak Stanisław Bagieński, Witold Aulich, Gabriel Sokolnicki i Adam Kuryłło.

2 M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz (1893–1984) uczony i opiekun narodowych dóbr kultury, Warszawa 2013, passim.

3 L. G r a j e w s k i, Władysław Terlecki (1891–1958), „Biuletyn Historii Sztuki” 1959, nr 2, s. 238–240.

1

PW_52.indb 1080

2015-08-03 17:19:41

POLSKIE ŚRODOWISKO NAUKOWE WE LWOWIE PO II WOJNIE ŚW.

1081

publikujący także w zakresie historii literatury polskiej4, a przede wszystkim Wacław Olszewicz (1888–1974). Ten warszawiak z pochodzenia, politolog i prawnik z wykształcenia, a bibliotekarz i działacz gospodarczy z zawodu, pełniący do 1939 r. różne stanowiska w Ministerstwie Spraw Zagranicznych RP oraz w górnictwie i hutnictwie na Górnym Śląsku, a także zaangażowany w społecznym ruchu naukowym, poszczycić się mógł także pewnym dorobkiem w zakresie humanistyki, głównie dziejów bibliotek i kultury Polski okresu oświecenia XVIII w.5 Do grona luminarzy polskiego środowiska humanistycznego we Lwowie można zaliczyć też Kazimierza Giebułtowskiego (1878–1959), polonistę z wykształcenia (był on absolwentem Uniwersytetu Jagiellońskiego), długoletniego i wytrawnego redaktora naukowego znanej i cenionej serii wydawniczej Krakowskiej Spółki Wydawniczej i Zakładu Narodowego im. Ossolińskich „Biblioteka Narodowa”, który jednak nie miał na swoim koncie właściwie żadnego dorobku publikacyjnego6. To szczupłe grono uzupełniał wreszcie Ludwik Grajewski (1900–1987), historyk sztuki i muzealnik, przed 1939 r. związany studiami i pracą zawodową ze Lwowem, Krakowem i Lublinem, znany jako autor obszernej i cennej pod względem naukowym i dokumentacyjnym Bibliografii ilustracyj do sztuki, zabytków i pamiątek art[ystycznych] polskich z ilustrowanych czasopism polskich (do 1924 r.) wydanej nakładem własnym we Lwowie w 1933 r. w postaci maszynopisu powielanego7. Skromny dorobek naukowy miało także kilku innych pracowników bibliotecznych i muzealnych, jak np. Maria Chmielowska czy Eugenia Kurkowa z Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Motywy, którymi się kierowali pozostając we Lwowie, były różne: przywiązanie do miasta i dotychczasowego miejsca pracy, względy osobiste, a niekiedy – jak w przypadku Mieczysława Gębarowicza – była to manifestacja patriotyzmu i wierności dla tradycji polskiego Lwowa, a przede wszystkim chęć służenia polskiej kulturze i nauce na tym jakże trudnym posterunku, w czym decydujący udział miał wzgląd na losy nieprzekazanych Polsce zbiorów Ossolineum, za które niezmiennie czuł się odpowiedzialny.

P. G r z e g o r c z y k, Edward Woroniecki (1886–1960), „Pamiętnik Literacki” 1962, R. 53, z. 3, s. 128; S. F r y b e s, Edward Woroniecki, „Blok-Notes Muzeum Mickiewicza” 1963, nr 2, s. 153–154; J. S t a r n a w s k i, Rozproszyli się..., s. 65–66.

5 B. Ł o p u s z a ń s k i, Wacław Olszewicz. Wspomnienie i bibliografia prac, „Studia Historyczne” 1975, z. 2, s. 313–320; I d e m, Olszewicz Wacław Kazimierz (1888–1974), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24: 1979, s. 7–9.

6 W. O l s z e w i c z, Kazimierz Giebułtowski (1878–1959), „Roczniki Biblioteczne” 1967, s. 35–46; J. S t a r n a w s k i, Giebułtowski Kazimierz (1878–1959), [w:] Sylwetki lwowskich historyków literatury, Łódź 1997, s. 136–137.

7 D. K a c n e l s o n, Ludwik Bronisław Grajewski (1900–1987), „Biuletyn Historii Sztuki” 1991, R. 52, nr 1–2, s. 178–179 oraz uzupełnienia redakcji, s. 179–180.

4

PW_52.indb 1081

2015-08-03 17:19:41

1082

MACIEJ MATWIJÓW

Na tej skromnej grupie spocząć miało podtrzymywanie tradycji humanistyki lwowskiej. Na jej powiększanie i uzupełnianie o „młody narybek” nie było większych perspektyw – ludność polska w mieście zredukowana do ok. 30 000 osób8 nie przedstawiała już porównywalnego z dawnym potencjału pod względem wykształcenia i pozycji społecznej, pozbawiona była przy tym większych możliwości kultywowania swojej odrębności narodowej. Rozwijaniu polskiej humanistyki nie sprzyjał także radziecki system szkolnictwa wyższego; system ten nie zachęcał Polaków w ogóle do podejmowania studiów uniwersyteckich, co powodowało to, że udział studentów polskiego pochodzenia wśród ogółu studiujących na Uniwersytecie Lwowskim im. Iwana Franki był niewspółmiernie mały w stosunku do liczby polskiej populacji we Lwowie. Oczywiście w czasach radzieckich dla młodego pokolenia Polaków lwowskich niemożliwe było uczęszczanie na uczelnie wyższe w Polsce. Równie trudna była sytuacja polskich ludzi nauki.

Pozostając po 1946 r. we Lwowie nie mogli mieć jakichkolwiek złudzeń co do nikłych możliwości utrzymywania kontaktów z Krajem i wydawania tam swoich prac: aż do lat 1955–1956 państwo radzieckie było szczelnie zamknięte przed kontaktami z zewnątrz, także z Polską, również niemożliwe było publikowanie w języku polskim we Lwowie – nie istniały ani polskojęzyczne wydawnictwa ani takowe czasopiśmiennictwo naukowe czy społeczno-kulturalne. W realiach państwa stalinowskiego nie było także mowy o prowadzeniu swobodnej pracy twórczej, a to wobec podporządkowania całości życia naukowego ideologii marksistowsko-leninowskiej, interesom ZSRR i radzieckiej Ukrainy.

Początkowo stosunkowo najlepsze warunki do pracy naukowej mieli Gębarowicz i Olszewicz, którzy pracowali w dawnym Ossolineum (funkcjonującym od lipca 1944 r. jako Lwowska Biblioteka Akademii Nauk USRR) i to na kierowniczych stanowiskach, co dawało im stały i bezpośredni kontakt z polskimi zbiorami. Gębarowicz był do końca 1946 r. (faktycznie do 1947 r.) kierownikiem tzw. Sektora Polskiego tej biblioteki, następnie kierownikiem Oddziału Sztuki mieszczącego się w dawnej Bibliotece Baworowskich; Olszewicz był kierownikiem Oddziału Obsługi Czytelników. Ponadto w latach 1946–1949 Gębarowicz pracował na Uniwersytecie Lwowskim jako kierownik Katedry Historii Nauki o Sztuce, co jednak dla jego rozwoju naukowego większego znaczenia nie miało.

Również w dawnym Ossolineum (w oddziale rękopisów) pracował K. Giebułtowski. Z kolei Edward Woroniecki pracował na Uniwersytecie Lwowskim jako docent slawistyki (literatury polskiej) – stając się tym samym ostatnim kontynuatorem znakomitych tradycji lwowskiej polonistyki, a Władysław Terlecki i Ludwik Grajewski od 1944 r. w Państwowej Lwowskiej Galerii Obrazów – pierwszy Liczba taka szacowana jest na lata 50. XX w. Zob. M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 334.

8

PW_52.indb 1082

2015-08-03 17:19:41

POLSKIE ŚRODOWISKO NAUKOWE WE LWOWIE PO II WOJNIE ŚW.

1083

z nich na stanowisku kierownika oddziału sztuki zachodnioeuropejskiej, a drugi oddziału sztuki nowożytnej.

Ta sytuacja polskich pracowników uległa pogorszeniu, gdy w 1948 r. władze radzieckie zaostrzyły kurs wobec środowisk „burżuazyjnej” inteligencji, do której zaliczano też Polaków, przede wszystkim zatrudnionych w Lwowskiej Bibliotece Akademii Nauk USRR. W styczniu 1950 r. wraz z wieloma innymi pracownikami wydaleni stamtąd zostali Gębarowicz i Olszewicz; przeniesiony na emeryturę miał być także Giebułtowski, ale ostatecznie pozostawiono go w dotychczasowym miejscu pracy w oddziale rękopisów9. W 1948 r. z Lwowskiej Galerii Obrazów w nieznanych bliżej okolicznościach odszedł także Grajewski, który przez kilka następnych lat wykonywał dorywczo różne prace zlecone dla Lwowskiej Biblioteki AN USRR. Na szczęście w 1951 r. władze radzieckie wycofały się z dalszego represjonowania Polaków, chociaż ani Gębarowicza ani Olszewicza nie przywrócono na dawne stanowiska pracy w Lwowskiej Bibliotece AN USRR. Obaj znaleźli się w świeżo utworzonym wówczas Instytucie Nauk Społecznych Akademii Nauk USRR, pełniącym rolę jednej z głównych placówek naukowych we Lwowie. Mimo wszelkich ograniczeń narzuconych przez system radziecki i ciągle niezbyt korzystnej pozycji zawodowej, dawało im to możliwości prowadzenia działalności naukowej, w tym także „na własny rachunek”, poza obowiązkami służbowymi. Nie były więc te lata dla lwowskich pracowników nauki całkiem stracone: Gębarowicz przygotował kilka większych opracowań dotyczących dziejów sztuki na „Rusi Koronnej” XVI–XVIII w. i sztuki paleolitu, Władysław Terlecki opracowanie dotyczące Franciszka Węgrzyna, malarza krakowskiego z końca XV w., a Edward Woroniecki opracowanie dotyczące odnalezionego przez siebie w Bibliotece Baworowskich słownika Alojzego Osińskiego „Bogactwa mowy polskiej” z I poł. XIX w. Bez zmian jednak pozostawała w dalszym ciągu izolacja od polskiej nauki i brak jakichkolwiek szans na publikowanie prac w Kraju: dlatego jeszcze w 1955 r. Gębarowicz uważał, że swoje prace naukowe pisze właściwie „do szuflady”10.

Zmianę w tym zakresie przyniosła dopiero postępująca od 1955 r. odwilż postalinowska, w następstwie której przed lwowskimi Polakami otworzyły się możliwości, co prawda początkowo w skromnym jeszcze wymiarze, wznowienia bezpośrednich kontaktów z Polską11. Kiedy jednak to nastąpiło, polskie środowisko naukowe we Lwowie znacząco stopniało na skutek śmierci i wyjazdów na stałe do Kraju. W kilka miesięcy po przejściu na emeryturę, 15 listopada 1958 r.

Szerzej o tym: M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 281–295.

M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 383–384.

11 Por. M. M a t w i j ó w, Kontakty Mieczysława Gębarowicza z Krajem w latach 1946–1984 (karta z życia Polaków we Lwowie po II wojnie światowej), „Przegląd Wschodni” 2010, t. 11, s. 545–552.

9

10

PW_52.indb 1083

2015-08-03 17:19:41

1084

MACIEJ MATWIJÓW

zmarł Terlecki, nie zdoławszy już zrealizować swoich planów przeniesienia się do Polski na stałe; wkrótce po nim – 12 kwietnia 1959 r. – zmarł po dłuższej chorobie Giebułtowski, u schyłku życia musząc znosić szykany ze strony kierowniczki oddziału rękopisów Lwowskiej Biblioteki Akademii Nauk USRR, partyjnej Rosjanki Taissy Kozaczuk12. Z kolei Edward Woroniecki w 1958 r. opuścił Lwów i przeniósł się do Warszawy, gdzie po dwóch latach zmarł13. W tej sytuacji ciężar kontynuowania przedwojennych tradycji naukowych polskiej nauki we Lwowie spoczął przede wszystkim na Gębarowiczu i Olszewiczu, którzy niezmiennie nie zamierzali opuszczać Lwowa i otwierające się wówczas możliwości wykorzystali jak najbardziej wszechstronnie dla dobra polskiej nauki. We Lwowie pozostał też Grajewski, który po perturbacjach zawodowych znalazł w maju 1954 r. zatrudnienie jako kierownik biblioteki w Muzeum Etnograficznym Akademii Nauk USRR, gdzie pracował aż do przejścia na emeryturę w lutym 1964 r.

Najlepsze warunki do prowadzenia działalności naukowej miał Gębarowicz, który od 1 września 1955 r. aż do przejścia na emeryturę 2 lipca 1963 r. pracował w Muzeum Etnograficznym Akademii Nauk USRR we Lwowie, najpierw jako młodszy pracownik naukowy, a od 1962 r. (gdy po długich staraniach uzyskał od władz radzieckich nostryfikację swego przedwojennego dyplomu doktorskiego) jako starszy pracownik naukowy, zajmujący się dziejami sztuki XVI–XVIII w. na Ukrainie. Z kolei Olszewicz aż do przejścia na emeryturę 1 lutego 1962 r.14 pracował nadal jako bibliograf w Instytucie Nauk Społecznych (opracowywał tam m.in. bibliografię Galicji za lata 1772–1914). Zarówno dla Olszewicza jak i dla Gębarowicza przejście na emeryturę oznaczało zdjęcie często uciążliwych obowiązków służbowych i poświęcenie całego czasu na własne prace naukowe – dlatego też lata te stały się dla nich najbardziej płodne w dokonania naukowe mimo posuwającego się wieku15.

Negatywnym aspektem przejścia na emeryturę stało się natomiast utrudnienie w dostępie do niektórych rodzajów zbiorów, do których dostęp dozwolony był jedynie na podstawie imiennej rekomendacji instytucji naukowej, poświadczającej W liście do K. Iłowskiej z 5 VIII 1959 W. Olszewicz pisał: „Pech chciał, że kierowniczką oddziału została osoba i podła i głupia, nie mająca żadnych kwalifikacji, obca, chytra karierowiczka.

Dokuczała mu bardzo i eksploatowała go bardzo”. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej: Oss.), sygn. 300/78, s. 61.

13 Przed śmiercią, w 1959 r. zdążył jednak wydać kilka artykułów dotyczących słownika Alojzego Osińskiego, nad którym pracował we Lwowie.

14 Warto tu sprostować podawaną we wszystkich biogramach Olszewicza mylną datę 1 stycznia 1962 r., zob. list W. Olszewicza do Janiny Kelles-Krauz, 28 III 1962. Oss., sygn. 300–302/78, s. 220–221.

15 M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 324. Olszewicz, który na emeryturę przeszedł w wieku prawie 74 lat, tak to komentował: „Można [wreszcie] swobodnie pracować dla siebie, a ja mam jeszcze projekty choć czasu już mało” (list do K. Iłowskiej, 27 II 1965. Oss., sygn. 300/78, s. 123).

12

PW_52.indb 1084

2015-08-03 17:19:41

POLSKIE ŚRODOWISKO NAUKOWE WE LWOWIE PO II WOJNIE ŚW.

1085

temat pracy naukowej i potrzebę z nich korzystania. W przypadku Gębarowicza były to zbiory rękopiśmienno-archiwalne, będące dlań podstawowym materiałem badawczym. Jeszcze przez kilka lat po przejściu na emeryturę mógł korzystać z nich bez większych problemów, jednak wydawanie kolejnych prac naukowych w Polsce wzbudziło negatywną reakcję władz Komunistycznej Partii Ukrainy we Lwowie, które postanowiła ograniczyć mu dostęp do zbiorów i tym samym uniemożliwić prowadzenie niezależnej działalności naukowej. Pod wpływem stanowiska organów partyjnych prawdopodobnie już ok. 1966 r. odmówiono mu udostępniania rękopisów w Lwowskiej Naukowej Bibliotece im. Stefanyka (Ossolineum); najboleśniejsze było jednak zamknięcie przed nim w 1968 r. dostępu do zbiorów Centralnego Archiwum Historycznego we Lwowie, w czym jako formalny pretekst wykorzystano brak rekomendacji instytucji naukowej do korzystania ze zbiorów archiwalnych, której nie pracujący już zawodowo Gębarowicz nie mógł kierownictwu Archiwum przedłożyć16. Odtąd głównym warsztatem pracy stała się dla niego Biblioteka Uniwersytecka, gdzie dostęp do zbiorów, zwłaszcza starych druków, uzyskał dzięki przychylności Fedora Maksymienki, kierownika oddziału bibliograficznego i wicedyrektora tej biblioteki. Innego rodzaju trudności napotkał Ludwik Grajewski, który w latach 60. podjął prace nad kontynuacją swojej bibliografii ilustracji w polskich czasopismach, zamierzając objąć nią drugą połowę lat dwudziestych i lata trzydzieste XX w.17 Tymczasem zgodnie z przepisami radzieckimi cała prasa codzienna i większość czasopism wydawanych w l. 1917–1939 w Polsce i innych krajach Europy Zachodniej ze względu na znajdujące się tam treści nieprzychylne dla ZSRR i bolszewizmu były umieszczane w tzw. oddziałach druków zastrzeżonych (specfondach), gdzie korzystać z nich można było wyłącznie na podstawie pisemnej rekomendacji instytucji polecającej i tylko z wymienionych w rekomendacji materiałów, bez możliwości np. przeglądania całego czasopisma. Dla Grajewskiego, niepracującego już w instytucji naukowej, stwarzało to trudne do przezwyciężenia bariery18.

D. K a c n e l s o n, Polscy naukowcy w Wilnie i Lwowie. Wspomnienia z lat 1947–1987, „Kultura” (Paryż) 1993, R. 47, nr 12, s. 39; M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 325–326.

17 Wydana w 1933 r. bibliografia doczekała się reedycji w 1972 przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe jako Bibliografia ilustracji w czasopismach polskich XIX i pocz. XX w. (do 1918 r.). Do tych planów Grajewskiego nawiązał J.M. Michałowski, pisząc w recenzji, że „Historycy sztuki będą oczekiwać niecierpliwie na kontynuację dzieła dr. Grajewskiego – drugi tom Bibliografii ilustracji, który powinien być doprowadzony chociaż do września 1939 r.” (J.M. M i c h a ł o w s k i, Nowe wydanie bibliografii ilustracji L. Grajewskiego, „Biuletyn Historii Sztuki” 1974, nr 1, s. 82).

18 D. K a c n e l s o n, Ludwik Bronisław Grajewski..., s. 179; list J. M. Michałowskiego do S. Sawickiej, 26 VIII 1963, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, rkps akc. 2970. Było to szczególne bolesne, gdyż biblioteki lwowskie (zwłaszcza Lwowska Biblioteka Naukowa AN USSR im. Stefanyka, dawne Ossolineum) posiadały najkompletniejszy zbiór czasopism i prasy polskiej sprzed 1939 r., przewyższający pod tym względem zbiory w Polsce.

16

PW_52.indb 1085

2015-08-03 17:19:41

1086

MACIEJ MATWIJÓW

Mniej dotkliwe obostrzenia te były dla Olszewicza, który nie będąc fachowym pracownikiem naukowym, przeważnie korzystał z drukowanej literatury naukowej, głównie ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej. Jeśli idzie o polską literaturę naukową sprzed 1939 r. doskonałą podstawę do tego oferowały biblioteki lwowskie (dawne Ossolineum i Biblioteka Baworowskich oraz Biblioteka Uniwersytecka), a jeśli idzie o literaturę po 1945 r. to niedostępność większości z niej w bibliotekach rekompensowały po części możliwości otrzymywania jej w wyborze od przyjaciół i znajomych w Polsce lub korzystania z niej podczas pobytów w Polsce, a nawet – jak w przypadku Olszewicza – wypożyczania ich do Biblioteki Uniwersyteckiej z bibliotek moskiewskich. Największy problem stwarzał w Związku Radzieckim dostęp do książek wydanych w Polsce zaraz po II wojnie światowej, których przeważnie w tamtejszych bibliotekach nie było, a także do czasopism współczesnych i dawniejszych19.

Dzięki utrzymywanym od 1956 r. kontaktom z Krajem otwierały się także możliwości publikowania tam prac naukowych: jako pierwszy zrobił to już w 1956 r.

Gębarowicz, a wkrótce po nim także Olszewicz. W przypadku Gębarowicza dużą rolę odgrywała tu pomoc ze strony licznego grona przyjaciół i znajomych historyków i historyków sztuki, przede wszystkim Jadwigi Puciata-Pawłowskiej z Uniwersytetu Toruńskiego i Janusza Macieja Michałowskiego z Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, w przypadku Wacława Olszewicza osób z warszawskiego środowiska naukowego oraz Antoniego Knota, redaktora naczelnego „Roczników Bibliotecznych”. Duże problemy stwarzało też samo przekazywanie rękopisów prac naukowych do Polski – ponieważ prace te wydawane były bez wiedzy i zgody władz radzieckich najbardziej aktywny na tym polu Gębarowicz korzystał w tym celu najczęściej z pośrednictwa osób odwiedzających go we Lwowie, które „przemycały” je do Polski w swoim prywatnym bagażu20.

Mimo wszelkich trudności i ograniczeń wynikających choćby z braku dostępu do najnowszych publikacji oraz do źródeł archiwalnych we Lwowie, ta skromna grupa lwowska odegrała znaczącą rolę w rozwoju polskiej humanistyki. Główny udział w tym miał Gębarowicz, dzięki formatowi intelektualnemu, szerokim zainteresowaniom naukowym, doskonałemu przygotowaniu do pracy badawczej, niesłabnącej aż do późnej starości aktywności naukowej, a także ideowemu traktowaniu działalności naukowej, jako swego rodzaju misji w służbie polskiej nauki. Jego to zasługą było, że lwowski ośrodek naukowy był obecny w życiu naukowym Polski i była to obecność ważna, wręcz nie do zastąpienia.

Dorobek naukowy Gębarowicza był bowiem nie tylko bogaty pod względem ilościowym i zakresu podejmowanej tematyki, ale prezentował także bardzo 19

List W. Olszewicza do A. Knota, 12 XII 1965. Oss., sygn. 360/78/2.

Zob. M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 404–406.

20

PW_52.indb 1086

2015-08-03 17:19:41

POLSKIE ŚRODOWISKO NAUKOWE WE LWOWIE PO II WOJNIE ŚW.

1087

duży ciężar gatunkowy. Były to prace w pełni oryginalne, oparte na szerokiej podstawie źródłowej, dotykające różnych dziedzin historii sztuki i kultury. Jego powojenny drukowany dorobek naukowy liczący 40 pozycji bibliograficznych, w tym aż 8 opracowań o charakterze monograficznym lub zbiorów szkiców, nie mówi wszystkiego, gdyż część w pełni ukończonych prac z przyczyn od niego niezależnych nie doczekała się druku i pozostała w rękopisie21. Równie liczny, lecz o wiele mniej bogaty i o znacznie mniejszym ciężarze gatunkowym był dorobek Wacława Olszewicza. Nie było ani jednej monografii samoistnej, kilka artykułów problemowych koncentrujących się niemal wyłącznie wokół zagadnień dziejów nauki i kultury XVIII i XIX w., a przede wszystkim liczne recenzje22.

Najskromniej przedstawiały się osiągnięcia Grajewskiego: ograniczyły się one do kilku drobniejszych artykułów, z których nie wszystkie doczekały się druku oraz reedycji wydanej jeszcze przed wojną bibliografii ilustracji w czasopismach polskich bez zrealizowania jej dalszego ciągu, w czym może – oprócz wspomnianych już trudności biurokratycznych związanych z dostępem do czasopism – miała też jego trudna sytuacja bytowa23.

Niemal wyłączną zasługą Gębarowicza było uwzględnienie w swoich pracach tematyki dotyczących zagadnień kultury i sztuki ziem „Rusi Koronnej” XVI– XVIII w., a więc tematyki, która w czasach PRL z przyczyn politycznych była pomijana w polskich badaniach naukowych i z dużymi trudnościami przebijała się do obiegu wydawniczego. Z tego względu tytuły wszystkich prawie jego książek i artykułów wydawanych w Polsce pozbawione były bliższych odniesień topograficznych do Lwowa i Rusi Czerwonej. Prace te miały duże znaczenie dla ukazania pełnego obrazu polskiej kultury, w której ziemie ruskie odgrywały bardzo dużą rolę.

Fundamentalne znaczenie miał tutaj zbiór szkiców (chociaż faktycznie była to monografia) o rzeźbie lwowskiej XVI i pocz. XVII w., który pt. Studia z dziejów kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce ukazał się w Toruniu w 1962 r.

Było to prawdziwe wydarzenie wydawnicze i naukowe – po raz pierwszy bowiem od zakończenia II wojny światowej światło dzienne ujrzała w Polsce duża monografia poświęcona głównie ziemi lwowskiej. Oparta na tamtejszych bogatych materiałach archiwalnych oraz wytrawnej analizie artystycznej zabytków Omówienie dorobku naukowego Gębarowicza po 1945 r. zob. M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 423–453. Bibliografię drukowanych prac Gębarowicza po 1945 r. zestawił J.M. M i c h a ł o w s k i, „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 1994, z. 4, s. 171–176.

22 Bibliografia drukowanych prac Olszewicza zestawił B. Ł o p u s z a ń s k i, Wacław Olszewicz.

Wspomnienie..., s. 318–320.

23 Prace nad dalszym ciągiem bibliografii z całą pewnością były przez niego prowadzone, gdyż Olszewicz w 1967 r. informował J. Kelles-Krauz, że „drugi tom [bibliografii] Grajewskiego nie gotowy jeszcze” (list z 2 I 1967. Oss., sygn. 300–302/78, s. 265).

21

PW_52.indb 1087

2015-08-03 17:19:41

1088

MACIEJ MATWIJÓW

sztuki na Rusi Czerwonej, stanowiła ona syntezę wiedzy na temat rzeźby kręgu lwowskiego, z licznymi odniesieniami do rzeźby w innych regionach ówczesnej Rzeczypospolitej. W pracy tej Gębarowicz dał wyczerpujący obraz twórczości artystycznej i działalności kilku wybijających się artystów – rzeźbiarzy na tym terenie, jak zwłaszcza najwybitniejszego z nich Jana Pfistera. Dzięki swoim walorom Studia zajęły trwałe miejsce w dorobku polskiej historii sztuki, i już w momencie swego ukazania się porównywane zostały przez jednego z recenzentów do klasycznej już Sztuki lwowskiej w XVI i XVII wieku Władysława Łozińskiego z 1898 r. Gębarowicz opublikował także artykuł, stanowiący rozszerzenie pewnych wątków poruszonym w tej pracy24. Dzieje rzeźby kręgu lwowskiego XVII w., a także zagadnienia mecenatu artystycznego króla Jana III Sobieskiego i malarstwa ruskiego tego okresu przedstawił Gębarowicz w Szkicach z historii sztuki XVII w. (Toruń 1966), natomiast szereg spostrzeżeń i uwag na temat rzeźby rokokowej na tym obszarze zawarł w artykule opublikowanym już po śmierci25.

Uzupełnieniem tematyki dotyczącej dziejów sztuki na Rusi Czerwonej było po części opracowanie Początki malarstwa historycznego w Polsce (Wrocław 1981), w którym na kanwie malowideł w zamku Mniszchów w Laszkach Murowanych przedstawił tę sferę malarstwa polskiego XVII w. Ten poważny dorobek uzupełniały prace nie wydane z przyczyn od niego niezależnych – były to zwłaszcza przygotowane jeszcze w latach 1944–1945 „Panegiryki architektoniczne XVIII w.”, omawiające na przykładach kilku obiektów sakralnych z terenu Rusi Czerwonej zagadnienie symboliki w architekturze barokowej, a także przygotowana w 1959 r. duża monografia „Najstarszy ikonostas cerkwi wołoskiej we Lwowie”, poświęcona jednemu z ważniejszych zabytków kultury ruskiej I połowy XVII w. (obie te prace znajdują się w zbiorach Biblioteki ZNiO we Wrocławiu, rękopisy nr 16382, 18331 i 18339).

Oprócz tematyki dotyczącej dziejów rzeźby i malarstwa na Rusi Czerwonej wchodził Gębarowicz także w tematykę dotyczącą innych zagadnień kultury duchowej i materialnej na tym obszarze. Były wśród nich: problematyka budownictwa we Lwowie, którą ukazał na przykładzie Baszty Prochowej26, dzieje papiernictwa na Rusi Czerwonej, do którego zagadnienia dorzucił sporo nowych szczegółów27 (ważnym także ze względu na zaprezentowany w nim nowy M. G ę b a r o w i c z, Artyści – przedsiębiorcy epoki renesansu, „Biuletyn Historii Sztuki” 1969, R. 31, s. 257–275.

25 Zob. M. G ę b a r o w i c z, Prolegomena do dziejów lwowskiej rzeźby rokokowej, „Artium Questiones” 1986, s. 5–46.

26 Zob. M. G ę b a r o w i c z, Z dziejów przemysłu budowlanego XVI–XIX w., [w:] Księga ku czci Władysława Podlachy, Wrocław 1957, s. 143–157.

27 Zob. M. G ę b a r o w i c z, Z dziejów papiernictwa XVI–XVIII w., „Roczniki Biblioteczne” 1966, s. 1–83.

24

PW_52.indb 1088

2015-08-03 17:19:41

POLSKIE ŚRODOWISKO NAUKOWE WE LWOWIE PO II WOJNIE ŚW.

1089

sposób odwzorowywania znaków wodnych) oraz dzieje archiwum miasta Lwowa w XVI w.28; zagadnieniami bibliofilstwa i mecenatu kulturalnego na Rusi Czerwonej w I połowie XVII w. zajął się w biografii arcybiskupa lwowskiego Jana Andrzeja Próchnickiego (Kraków 1981). W osobnym studium, opublikowanym już po swojej śmierci, przedstawił ogólne zagadnienia kultury intelektualnej Lwowa II połowy XVI w.29 W orbicie zainteresowań Gębarowicza znalazły się także zagadnienia kultury ruskiej, w kontekście jej związków i wzajemnych relacji z kulturą polską. Tego dotyczyło opracowanie poświecone Fedorowowi30, pierwszemu imiennie znanemu drukarzowi ruskiemu, a wreszcie wydana już po śmierci monografia Mater Misericordiae, Pokrow, Pokrowa w sztuce i legendzie środkowowschodniej Europy (Wrocław 1986), poświęcona ikonografii i legendzie literackiej kultu Matki Boskiej Opiekuńczej, obecnych zarówno w kręgu kultury łacińskiej jak i grecko-bizantyjskiej. Do tych bogatych osiągnięć Gębarowicza Grajewski dorzucił jedynie drobny przyczynek Nie istniejący zamek w Krasnymstawie, opublikowany już pośmiertnie w 1988 r. w „Kwartalniku Architektury i Urbanistyki”.

Ważne miejsce w dorobku Gębarowicza znajdowały prace specjalnie poświęcone zabytkom kultury i sztuki, znajdującym się w zbiorach muzeów i bibliotek lwowskich. Na pierwszym miejscu należy tu wymienić Portret XVI–XVIII w. we Lwowie (Kraków 1969), w którym omówił on kilkadziesiąt obrazów historycznych udostępnionych na wystawie zorganizowanej w Lwowskiej Galerii Obrazów w 1965 r., szczegółowo analizując ich dzieje oraz wartości ikonograficzne i artystyczne. Jego też zasługą było wprowadzenie do obiegu naukowego w Polsce wiedzy o dwóch nieznanych dotąd zabytkach polskiej kultury znajdujących się we Lwowie. Pierwszym z nich był powstały w Krakowie w latach trzydziestych XVI w. iluminowany psałterz katedry lwowskiej ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej31, drugim znajdujący się w dawnych zbiorach Biblioteki Poturzyckiej Dzieduszyckich unikatowy album z projektami architektonicznymi Warszawy

Zob. M. G ę b a r o w i c z, Stanisław Anserinus – zapomniany archiwista XVI stulecia, „Studia Źródłoznawcze” 1968, s. 91–121.

29 Zob. Kultura umysłowa Lwowa w dobie renesansu (Paralele, związki i przeciwieństwa z Krakowem, [w:] Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie renesansu, red. T. Ulewicz, Wrocław 1991, s. 481–507).

30 Zob. M. G ę b a r o w i c z, Iwan Fedorow i jego działalność w latach 1569–1583 na tle epoki, „Roczniki Biblioteczne” 1969, s. 5–95, 393–481; zob. też: M. G ę b a r o w i c z, Wawrzyniec-Laurenty Krzczonowicz, nieznany sztycharz drugiej połowy XVII wieku, „Folia Historiae Artium” 1981, s. 49–120.

31 Zob. M. G ę b a r o w i c z, Nowo odnaleziony zabytek iluminatorstwa epoki zygmuntowskiej, „Prace Komisji Historii Sztuki Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” 1960, s. 5–78.

28

PW_52.indb 1089

2015-08-03 17:19:41

1090

MACIEJ MATWIJÓW

z czasów saskich, nie mający analogii nawet w zbiorach drezdeńskich32. W tym kręgu prac mieścił się także artykuł33 poświęcony kilkunastu dokumentom przechowywanych w Centralnym Archiwum Historycznym we Lwowie. Szczególnie duże znaczenie dla polskiej nauki miały przygotowane przez niego Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki XVI–XVII w. (Wrocław 1971), a to ze względu na udostępnienie badaczom mało znanych i wykorzystywanych dotąd materiałów rękopiśmiennych z archiwów i bibliotek lwowskich, takich jak inwentarze ruchomości magnackich, szlacheckich, mieszczańskich i kościelnych oraz opisy zamków i pałaców na Rusi Czerwonej. Ponadto w połowie lat siedemdziesiątych przygotował Gębarowicz do wydania dwie najstarsze księgi metrykalne kościoła katedralnego lwowskiego znajdujące się w zbiorach Centralnego Archiwum Historycznego we Lwowie. Z powodu jednak trudności ze znalezieniem w Polsce wydawcy, a to ze względu na zakres topograficzny wydawanych materiałów, pozostały one w gotowym do druku maszynopisie34. Niemniej jednak to co ujrzało światło dzienne spotykało się z dużym rezonansem w środowiskach naukowych.

Dotykając problematyki słabo obecnej w legalnym obiegu wydawniczym, książki Gębarowicza spotykały się też z dużym zainteresowaniem społecznym, co miało miejsce zwłaszcza w przypadku Studiów nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce i Portretu XVI–XVIII w. we Lwowie, które były wprost „rozchwytywane” w księgarniach.

Problematyka zagadnień polskiej kultury nie wiążących się z Kresami zajmowała w dorobku ośrodka lwowskiego znacznie skromniejsze miejsce, ale zaowocowała dziełem, które stało się jednym z największych osiągnięć polskiej historiografii powojennej. Była nim monografia Gębarowicza Psałterz floriański i jego geneza (Wrocław 1965), poświęcona najważniejszemu zabytkowi polskiej kultury intelektualnej przełomu XIV i XV w. Swoimi korzeniami sięgała przedwojennych jeszcze zainteresowań autora tą problematyką i niejako stanowiła zamknięcie roli ośrodka lwowskiego w badaniach nad tym zabytkiem (edycja Psałterza floriańskiego w opracowaniu Ludwika Bernackiego w 1939 r.).

W monografii tej dał Gębarowicz – po raz pierwszy w nauce polskiej – w pełni kompleksowe naświetlenie tego zabytku na szerokim tle życia intelektualnego i kulturalnego epoki oraz w nowym świetle przedstawił nie tylko genezę samego Psałterza, ale dorzucił też sporo nowych ustaleń i interpretacji badawczych do obrazu kultury polskiej schyłku średniowiecza. Praca ta trafiła w Polsce na Zob. M. G ę b a r o w i c z, Album poturzycki. Nowe materiały do dziejów architektury epoki saskiej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1976, s. 77–114.

33 Zob. M. G ę b a r o w i c z, O iluminowanych dokumentach epoki baroku, „Biuletyn Historii Sztuki” 1967, s. 459–478.

34 „Najstarsze księgi metrykalne kościoła katedralnego we Lwowie 1554–1618”. Oss. 18343.

32

PW_52.indb 1090

2015-08-03 17:19:41

POLSKIE ŚRODOWISKO NAUKOWE WE LWOWIE PO II WOJNIE ŚW.

1091

podatny grunt zainteresowań naukowych tym zabytkiem i wzbudziła bardzo duży rezonans naukowy. Dzięki swoim walorom dzieło Gębarowicza pozostało do chwili obecnej niezastąpione – żaden bowiem z badaczy nie pokusił się o podobne całościowe ujęcie tego zagadnienia.

Poza tym ośrodek lwowski mógł się poszczycić dużym dorobkiem w zakresie dziejów polskich bibliotek i kolekcjonerstwa czasów staropolskich. Bez wątpienia największym osiągnięciem na tym polu był artykuł Gębarowicza Na śladach polskich bibliotek królewskich35, który przynosił nowe ustalenia i propozycje badawcze do początków księgozbiorów ostatnich Jagiellonów XVI w., w tym także informację o pięciu nieznanych dotąd książkach z biblioteki Zygmunta Augusta znajdujących się w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie. Z kolei dzieje bibliotek polskich czasów oświecenia, a zwłaszcza warszawskiej biblioteki króla Stanisława Augusta Poniatowskiego stały się przedmiotem opracowań Wacława Olszewicza. Tematyką tą nawiązywał Olszewicz do przedwojennych jeszcze swoich zainteresowań, zamierzając teraz dać książkowe opracowanie tego tematu36, do czego jednak nie doszło. Efektem bardzo intensywnych prac stały się kolejne artykuły37 – poświęcony bibliotekom kościelnym i klasztornym oraz dotyczący warunków lokalowych biblioteki królewskiej w Warszawie. Zwłaszcza pierwszy z artykułów, dzięki wykorzystanej bogatej literaturze przedmiotu i syntetycznemu ujęciu tematu, zachował aktualność do chwili obecnej. Artykuły te ściśle wiązały się z planowaną przez Olszewicza monografią działalności kulturalnej króla Stanisława Augusta. Monografia ta pod roboczym tytułem „W kręgu zainteresowań Stanisława Augusta” nie została jednak zakończona (z planowanych 26 rozdziałów ukończonych zostało 24) i pozostała w rękopisie. Prace zmierzające do wydania jej drukiem, prowadzone jeszcze w końcu lat siedemdziesiątych przez Jerzego Koweckiego z Instytutu Historii PAN, nie zostały bowiem uwieńczone powodzeniem38. Jedynym efektem wieloletniego zajmowania się tą tematyką pozostały przyczynki39, w których dokonał podsumowania dotychczasowego stanu wiedzy na temat korespondencji królewskiej i zgłosił propozycje dalszych prac badawczych i edytorskich. Wokół zagadnień Zob. M. G ę b a r o w i c z, Na śladach polskich bibliotek królewskich, „Roczniki Biblioteczne” 1970, s. 113–139.

36 Listy W. Olszewicza do A. Knota, 20 XI 1965, 12 XII 1965. Oss., sygn. 360/78.

37 Zob. W. O l s z e w i c z, Z dziejów bibliotek i miłośnictwa książki w Polsce w XVIII wieku, „Roczniki Biblioteczne” 1968, s. 51–95; I d e m, Biblioteka królewska na Zamku Warszawskim, „Roczniki Biblioteczne” 1969, s. 557–569.

38 List Z. Rogaliny do J. Kelles-Krauz, 17 IX 1974. Oss., sygn. 291–291/78, s. 302.

39 Zob. W. O l s z e w i c z, Korespondencja Stanisława Augusta, „Roczniki Biblioteczne” 1970, s. 231–250; I d e m, Matematyczno-przyrodnicze zbiory i pracownie na Zamku za Stanisława Augusta, „Studia Warszawskie” 1973, s. 115–124.

35

PW_52.indb 1091

2015-08-03 17:19:41

1092

MACIEJ MATWIJÓW

kultury polskiej okresu oświecenia obracał się kolejny artykuł40, w którym opisał działalność znanego pisarza politycznego Michała Wielhorskiego (1730–1814) – artykuł ten cenny jest przede wszystkim ze względu na wykorzystanie w nim nieistniejących już materiałów z archiwum rodzinnego Wielhorskich z Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie, zniszczonych w 1944 r.

W dorobku naukowym obu uczonych lwowskich znalazły się także opracowania dotyczące dziejów kultury i nauki polskiej XIX w. W przypadku Gębarowicza był to ważny, gdyż oparty po części na własnych obserwacjach i doświadczeniach jako ostatniego kierownika Muzeum im. Lubomirskich artykuł o zbiorach tego muzeum41, wypełniający lukę w wiedzy o tym rodzaju zbiorów lwowskich, a to ze względu na nieuwzględnianie tej tematyki w ówczesnych badaniach nad dziejami Ossolineum.

W przypadku prac naukowych Olszewicza poczesne miejsce zajmowała historia bibliotek i bibliotekarstwa. W przygotowanym jeszcze w okresie II wojny światowej artykule42 przybliżył Olszewicz na podstawie pozostającego w rękach prywatnych pamiętnika Władysława Łozińskiego dzieje Biblioteki Poturzyckiej Dzieduszyckich we Lwowie, której Łoziński (zm. w 1892 r.) był długoletnim kierownikiem; z kolei oparte częściowo na własnych wspomnieniach były przyczynki dotyczące m.in. bibliotekarstwa na Śląsku43. W zakresie dziejów handlu księgarskiego już po jego śmierci opublikowany został z maszynopisu przekazanego do Warszawy ze Lwowa przez Zofię Rogalinę artykuł Antykwariat Polski H. Wilder i S-ka44, poświęcony znanemu warszawskiemu antykwariatowi bibliofilskiemu działającemu na pocz. XX w. Poważnym osiągnięciem Olszewicza na polu badań nad dziejami polskiego krajoznawstwa był obszerny artykuł Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i jego twórcy45, w którym na podstawie obszernej literatury przedmiotu przedstawił dzieje jednego z najważniejszych polskich przedsięwzięć naukowych XIX/XX w. w zakresie geografii i krajoznawstwa, zawdzięczającego swoje powstanie inicjatywie środowiska Zob. W. O l s z e w i c z, Z archiwum Wielhorskich, „Przegląd Humanistyczny” 1970, nr 1 s. 91–111, nr 2 s. 131–148).

41 Zob. M. G ę b a r o w i c z, Zbiory muzealne w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich, [w:] Ossolineum. Księga pamiątkowa w 150-lecie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1967.

42 Zob. W. O l s z e w i c z, Pamiętnik bibliotekarski Józefa Łozińskiego, „Roczniki Biblioteczne” 1959, s. 257–280.

43 Zob. W. O l s z e w i c z, Z prehistorii Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, „Przegląd Biblioteczny” 1967, z. 2, s. 138–143; I d e m, Z dziejów Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku, [w:] Biblioteka Śląska 1932–1972, Katowice 1973, s. 58–66.

44 Zob. W. O l s z e w i c z, Antykwariat Polski H. Wilder i S-ka, „Kronika Warszawy” 1979, z. 2, s. 42–51.

45 Zob. W. O l s z e w i c z, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i jego twórcy, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” 1965, seria C, nr 10, s. 43–103.

40

PW_52.indb 1092

2015-08-03 17:19:41

POLSKIE ŚRODOWISKO NAUKOWE WE LWOWIE PO II WOJNIE ŚW.

1093

warszawskiego. Skromnym uzupełnieniem tych osiągnięć był artykuł Grajewskiego Artyści polscy w Rosji w 19-tym i z początku 20-go wieku, który złożony w 1967 r. prawdopodobnie w redakcji „Biuletynu Historii Sztuki” nie doczekał się druku (obecnie znajduje się w bibliotece Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, nr 852).

Osobne miejsce w dorobku lwowskiej humanistyki zajmowały biografie ludzi nauki i kultury XIX–XX w., przeważnie związanych ze Lwowem, publikowane głównie na łamach Polskiego słownika biograficznego, a niekiedy także czasopism specjalistycznych. Były to biogramy malarki i graficzki Wandy Korzeniowskiej (PSB, t. 14: 1969), malarza Marcelego Harasimowicza (PSB, T. 9: 1960–1961) i historyka sztuki Tadeusza Mańkowskiego („Roczniki Biblioteczne” 1967, s. 31–34 i PSB, t. 19: 1974) pióra Gębarowicza, oraz historyka literatury i dyrektora Ossolineum Ludwika Bernackiego („Roczniki Biblioteczne” 1963, s. 177–189), Kazimierza Giebułtowskiego („Roczniki Biblioteczne” 1967, s. 35–45), przyrodnika Piotra Kontnego (PSB, t. 13: 1967), etnografa Zygmunta Glogera („Lud” 1967, s. 485–501) i biogeografa Antoniego Rehmana („Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, seria C., 1972, z. 16, s. 51–71) autorstwa Olszewicza. Swój żywy od połowy lat 50. kontakt z nauką polską obaj ci uczeni zaświadczali także publikowanymi w czasopismach naukowych recenzjami z publikacji polskich i ukraińskich – w przypadku Olszewicza było ich aż 12.

Ale udział lwowskich Polaków w rozwoju humanistyki nie ograniczał się tylko do publikowania artykułów i książek naukowych – równie ważna była pomoc w zakresie kwerend naukowych i udzielaniu informacji o zbiorach lwowskich, tak bardzo ważnych dla kultury i nauki polskiej. Przypomnijmy, że Lwów od połowy lat 50. był coraz częściej penetrowany przez polskich uczonych, zwłaszcza historyków i historyków literatury, natomiast informacja, jaką udzielały tamtejsze instytucje biblioteczne, muzealne i archiwalne o swoich zbiorach była bardzo często niewystarczająca – z reguły brakowało nowych ogólnie dostępnych i stojących na odpowiednim poziomie katalogów i przewodników po zbiorach.

Dotyczyło to zwłaszcza zbiorów o polskiej proweniencji, na których naukowym wykorzystaniu często instytucjom ukraińskim nie zależało. Odwiedzający Lwów w celach naukowych skazani byli często na dobrą wolę pracowników tamtejszych pracowników, której niekiedy brakowało; ponadto nie wszyscy naukowcy mogli skorzystać z możliwości częstych wyjazdów do Lwowa z powodu obowiązujących przepisów. Dlatego też skorzystanie z pomocy doskonale zorientowanych w tamtejszych zbiorach i stosunkach Gębarowicza i Olszewicza stawało się niekiedy jedyną szansą dotarcia do poszukiwanych materiałów. Z tej pomocy obaj wywiązywali się z dużym zaangażowaniem, nie tylko indagowani, ale taż sami oferując swoje usługi w tej mierze. W tym celu poświęcali swój prywatny czas,

PW_52.indb 1093

2015-08-03 17:19:41

1094

MACIEJ MATWIJÓW

ale też wykorzystywali swoje dawne znajomości w lwowskich instytucjach. Jak określał to Gębarowicz, udzielanie tak wszechstronnego wsparcia nauce polskiej było jednym z najważniejszych powodów uzasadniających jego decyzję o pozostaniu po 1945 r. we Lwowie46.

Pomoc ta była szczególnie ważna i efektywna w II połowie lat 50. i na początku 60., kiedy możliwości wyjazdów polskich pracowników naukowych do Lwowa były jeszcze ściśle reglamentowane i ograniczone przepisami biurokratycznymi. Gębarowicz wykonał wówczas m.in. dla krakowskiego historyka literatury prof. Stanisława Pigonia, przygotowującego edycję dzieł zebranych Aleksandra Fredry, bardzo pracochłonną i ciągnącą się przez kilka lat kwerendę dotyczącą znajdującej się we Lwowie rękopiśmiennej spuścizny literackiej po dramatopisarzu, a Olszewicz podobną kwerendę dla Instytutu Historii Nauki i Techniki PAN w Warszawie dotyczącą materiałów po lwowskich uczonych w różnych zbiorach archiwalnych. Z kolei Grajewski na użytek redakcji Słownika Artystów Polskich w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk sporządził m.in. wykaz sygnowanych nagrobków Cmentarza Łyczakowskiego oraz wypisy z katalogów wystaw lwowskich od końca XIX w. do czasów współczesnych. Jak była to pomoc ważna, świadczą słowa Pigonia, który w jednym z listów do Gębarowicza z 1967 r. pisał: „Wstrzymam się od wyrazów wdzięczności, bo i tak nie zdołałbym ich wypowiedzieć tak, by oddały samo uczucie. Opatrznościowej pomocy Pańskiej zawdzięczam całą jako tako definitywną szatę edycji”47. Obaj uczeni lwowscy służyli też radą polskim pracownikom naukowym w załatwianiu spraw urzędowych na gruncie lwowskim, związanych choćby z zamawianiem mikrofilmów lub uzyskiwaniem zezwoleń na bezpośrednie korzystanie ze zbiorów – nie były to sprawy łatwe, gdyż w pokonywaniu różnych trudności biurokratycznych wiele zależało od dobrej woli lwowskich urzędników bibliotecznych i muzealnych48.

Oprócz udzielania informacji o zbiorach, w miarę swoich możliwości starali się obaj lwowscy naukowcy zasilać biblioteki w Polsce lwowskimi polonikami. Największy udział w tym miał Gębarowicz, który w czasie wojny i po jej zakończeniu ukrył przed sowietami u różnych osób we Lwowie pewne zbiory z Ossolineum i Muzeum im. Lubomirskich, a także kolekcjonował je prywatnie u siebie. Gdy otworzyły się po 1956 r. możliwości częstszych kontaktów z Krajem, przekazywał je sukcesywnie za pośrednictwem odwiedzających Lwów polskich naukowców M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 454–460; listy W. Olszewicza do J. Kelles-Krauz, 29 IV 1962, 16 III 1963, 13 IV 1964 i do A. Knota, 21 IX 1962. Oss., sygn. 300–302/78, s. 223, 233, 243 i Oss., sygn. 360/78/2.

47 M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 461–466; list W. Olszewicza do J. Kelles-Krauz, 30 VII 1960. Oss., sygn. 300–302/78, s. 201; Red.: Ludwik Bronisław Grajewski (1900–1987), „Biuletyn Historii Sztuki” 1991, R. 53, nr 1–2, s. 180.

48 Listy W. Olszewicza do A. Knota, 29 XII 1961, 19 II 1962, 29 IV 1962. Oss., sygn. 360/78/2.

46

PW_52.indb 1094

2015-08-03 17:19:41

POLSKIE ŚRODOWISKO NAUKOWE WE LWOWIE PO II WOJNIE ŚW.

1095

głównie do Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, oczywiście poza wiedzą władz radzieckich. Wśród przekazanych przez niego były cenne pamiątki narodowe, jak pukiel włosów Juliusza Słowackiego z dawnych zbiorów Muzeum im. Lubomirskich, liczne rękopisy (m.in. notatniki i listy Władysława Sikorskiego), numizmaty i druki ulotne oraz archiwalia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Podobną działalność, choć na mniejszą skalę, prowadził Olszewicz, przekazując do ZNiO we Wrocławiu resztki księgozbioru i papierów po dyrektorze Ludwiku Bernackim, przekazane mu przez wdowę po nim, Marię49.

Miała wreszcie działalność polskich naukowców niewymierne znaczenie w zakresie popularyzacji wiedzy o historii, sztuce i kulturze Lwowa wśród przyjeżdżających do Lwowa Polaków, odsłaniając przed nimi polską przeszłość i tradycje miasta, których nie sposób było dowiedzieć się z oficjalnych publikacji.

W działalności tej niezastąpieni byli zwłaszcza Gębarowicz i Grajewski, dzięki swej głębokiej wiedzy z zakresu historii sztuki i kultury miasta. Zaabsorbowany pracą naukową Gębarowicz służył głównie wycieczkom naukowym – studentów i osób ze środowiska historyków sztuki, pozostawiając wśród nich niezapomniane wrażenie i uczucie wdzięczności – jak określała to jedna z uczestniczek wycieczki Stowarzyszenia Historyków Sztuki – „za tyle bezcennych wiadomości na temat sztuki lwowskiej udzielonych [...] w czasie pobytu [...] w tym najpiękniejszym mieście”. Przede wszystkim jednak w tę działalność zaangażował się Grajewski, którego „powołaniem i potrzebą szlachetnego serca” – jak wspominała Dora Kacnelson – „było opowiadać o architekturze, rzeźbie i malarstwie we Lwowie”.

Zwiedzających Lwów „fascynował analizą zabytków architektury, osobliwie kościołów. Oprowadzał i opowiadał bezinteresownie, nie robiąc różnicy czy przyjechali zwiedzać Lwów Polacy, Rosjanie czy Ormianie”. Uzupełnieniem tej działalności było otaczanie przyjezdnych do Lwowa naukowców jak najserdeczniejszą opieką, co stawało się okazją do nawiązywania bliskich nieraz przyjacielskich kontaktów50.

Spośród polskich humanistów mieszkających we Lwowie jako ostatni zmarł Ludwik Grajewski (1 grudnia 1987 r.), lecz to śmierć Gębarowicza 2 września 1984 r. stanowiła faktyczne zamknięcie dziejów polskiej humanistyki w tym mieście. Pozostała po nich luka, której już nikt nie mógł zastąpić – jak ujęła to Dora Kacnelson w swoim krótkim wspomnieniu o Grajewskim, Lwów bez niego i Gębarowicza stał się „jakby pusty i smutny”. Środowisko lwowskie, mimo M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 471–473; list W. Olszewicza do J. Kelles-Krauz, 7 V 1968. Oss. 300–302/78, s. 289.

50 Zob. D. K a c n e l s o n, Ludwik Bronisław Grajewski..., s. 178; Z. S u d o l s k i, Tropem detektywa.

Studia-materiały-sylwetki, t. 1, Warszawa 2009. s. 10–15; B. L a s o c k a, Lwów przed czterdziestu laty, „Rocznik Lwowski” 2002, s. 157–162; M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz..., s. 467.

49

PW_52.indb 1095

2015-08-03 17:19:41

1096

MACIEJ MATWIJÓW

małej liczebności i dużych ograniczeń narzuconych przez istniejące stosunki polityczno-ustrojowe i narodowościowe, wypełniło swoją misję najlepiej jak tylko mogło. Miała ta działalność oprócz czysto wymiernego dorobku naukowego także duży wymiar moralny i społeczny, tak ważny w okresie kiedy tradycje polskiego Lwowa odgórnymi decyzjami władz miały zostać wymazane z polskiej nauki i kultury. Warunki polityczne sprawiły też, że lwowscy pracownicy nauki nie doczekali się odznaczeń i nagród za swoją działalność lub przyszły one bardzo późno, ale jakąś namiastkę tego stanowiły szacunek i podziw, jakimi obdarzano ich w środowiskach naukowych w Polsce w uznaniu ich postawy i dokonań.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_52.indb 1096

2015-08-03 17:19:42

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1097–1118, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Edward Różycki Katowice

PROFESOR MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ (1893–1984) W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ Kilka uwag na kanwie monografii Macieja Matwijowa o polskim uczonym [Maciej Matwijów, Mieczysław Gębarowicz (1893–1984). Uczony i opiekun narodowych dóbr kultury, Warszawa 2013, ss. 544]

W

ROKU 2013 UKAZAŁA SIĘ w wydawnictwie DiG obszerna monografia1 pióra Macieja Matwijowa poświęcona profesorowi Mieczysławowi Gębarowiczowi, wydanie której zbiegło się z 120. rocznicą urodzin tego wybitnego uczonego, historyka sztuki i kultury. Trudno przypuścić, by takie opracowania o wybitnych Kresowiakach publikowano często, zważywszy na okoliczności i czasy, w których ich bohaterom wypadło żyć. A życie i działalność Gębarowicza, który po wojnie świadomie pozostał we Lwowie, były wyjątkowo długie oraz skomplikowane i to w różnych obszarach ludzkiej aktywności oraz w niezwykłych uwarunkowaniach.

Niewątpliwie Mieczysław Gębarowicz, wybitny badacz dziejów sztuki i kultury kręgu łacińskiego i bizantyńskiego na Kresach Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, profesor tytularny Uniwersytetu Jana Kazimierza, członek Polskiej Akademii Umiejętności, zasłużył na tak wszechstronnie i wnikliwie opracowaną monografię. Profesor Mieczysław Gębarowicz to cała epoka w dziejach kultury umysłowej Lwowa okresu przedwojennego, a szczególnie czasów II wojny światowej i powojennych. Jest to swego rodzaju fenomen w dziejach kultury europejskiej pod rządami totalitarnych reżimów. Był autorem m.in. takich dzieł jak: Studia nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce (Toruń 1962), Psałterz Zob. M. M a t w i j ó w, Mieczysław Gębarowicz (1893–1984). Uczony i opiekun narodowych dóbr kultury, Warszawa 2013.

1

PW_52.indb 1097

2015-08-03 17:19:42

1098

EDWARD RÓŻYCKI

floriański i jego geneza (Wrocław 1965), Szkice z historii sztuki XVII w. (Toruń 1966), Portret XVI–XVIII wieku we Lwowie (Wrocław 1969), Jan Andrzej Próchnicki (1533–1633). Mecenas i bibliofil. Szkic z dziejów kultury w epoce kontrreformacji (Kraków 1980), Mater Misericordiae, Pokrow, Pokrowa w sztuce i legendzie środkowo-wschodniej Europy, Wrocław [i in.] 1986, że wymienię te najważniejsze wydane po wojnie2.

Jako jeden z „najwybitniejszych polskich historyków sztuki”, kustosz kultury i pamięci narodowej, świadomie pozostał po II wojnie światowej we Lwowie, by strzec dziedzictwa wielu pokoleń Polaków. Szczególnie niebezpieczną i odpowiedzialną posługę na rzecz kultury polskiej pełnił w czasie okupacji niemieckiej Lwowa, będąc dyrektorem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Nie mniej ważna, ale jakże trudniejsza była jego działalność za czasów sowieckiej okupacji miasta.

Autorem monografii jest Maciej Matwijów, historyk, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego, były pracownik Działu Rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, od ponad 20 lat zajmujący się głównie dziejami Ossolineum lwowskiego i działalnością profesora Gębarowicza. Należy docenić ogromny trud autora włożony w opracowanie życia i działalności lwowskiego historyka. Chciałoby się rzec, że monografia jest na miarę postaci tego wybitnego lwowianina. Autor monografii, jako pracownik Ossolineum, swego czasu naukowo opracowywał archiwum tego uczonego, w którym, oprócz dokumentów o charakterze osobistym, znalazła się korespondencja różnych postaci świata nauki i kultury (w sumie ponad 6 tysięcy listów). Nie wiadomo ile listów napisanych przez lwowskiego uczonego znajduje się poza zbiorami szacownej wrocławskiej placówki, ponieważ nie wszystkie zostały udostępnione Maciejowi Matwijowowi, jak o tym sam pisze. Wydaje się jednak, że nie zmienią one obrazu postaci lwowskiego uczonego i patrioty.

Obszerne i gruntowne opracowanie zwróci niewątpliwie uwagę nie tylko badaczy polskich, ale zapewne też ukraińskich i rosyjskich, często ignorujących lub bezpodstawnie krytykujących, bez merytorycznych racji, wyniki badań Gębarowicza. Oprócz bardzo szerokiego ujęcia sylwetki dyrektora Ossolineum w okresie wojennym, jego działalności naukowej i organizacyjnej, życia prywatnego, postawy patriotycznej, charakterystyki psychologicznej jest to panorama kultury Lwowa, stosunków panujących w środowisku historyków sztuki w Polsce, trudności z którymi borykało się młode państwo polskie w dziedzinie kultury po odzyskaniu niepodległości i całego szeregu innych zagadnień, poruszanych Pełną bibliografię prac Mieczysława Gębarowicza przygotowaną przez J.M. Michałowskiego zob. „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 1994, z. 4, s. 167–176. Ibidem, Bibliografia dotycząca Mieczysława Gębarowicza (s. 176–179).

2

PW_52.indb 1098

2015-08-03 17:19:42

MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ

1099

na kartach przeszło 540-stronicowej monografii. Obszerne ujęcie problematyki dotyczy zarówno okresu austriackiego, czasów dwudziestolecia międzywojennego oraz okupacji Lwowa przez dwa reżimy. Matwijów z niezwykłym znawstwem okresu powojennego uchwycił atmosferę tamtych czasów, których świadkiem nie mógł być ze względu na swój wiek. Można z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że oprócz właściwego tematu opracowania jakim jest postać Mieczysława Gębarowicza, jest to do pewnego stopnia rachunek wystawiony głównie wschodniemu najeźdźcy oraz nauce sowieckiej, również w ukraińskim wydaniu.

O Gębarowiczu i zasługach za jego życia pisano niewiele, najwięcej dopiero po jego śmierci3. Nie widać też rzetelnego opracowania ze strony współczesnych lwowskich badaczy. Jedna z nielicznych krótkich charakterystyk życia i działalności Gębarowicza napisana w okresie po 1991 r. piórem jednego z przychylnych mu lwowian pochodzi od dyrektora Lwowskiej Galerii Obrazów, Borysa H. Woźnickiego (1926–2012), który omawiając zasługi profesora potrafił z łatwością ominąć rafy istniejące w środowisku lwowskim. Na marginesie warto jednak odnotować, że można widzieć w tym krótkim artykule zalążek zmian przynajmniej części lwowskich badaczy w stosunku do polskiego uczonego, które powoli następują u wschodniego sąsiada.

Inny badacz, znany na Ukrainie bibliograf i bibliotekarz Fedir P. Maksymenko (1896–1983), kierownik Działu Książki Rzadkiej Uniwersytetu Lwowskiego, był do Gębarowicza przyjaźnie nastawiony, ułatwiał mu pracę, co podkreśla autor monografii (s. 390). Jednak bibliograf ukraiński nie pozostawił drukowanej wzmianki na jego temat4. Inna rzecz, że za czasów komunistycznych pisanie o profesorze było raczej nie do pomyślenia. Można było jedynie odnieść się do wyników jego badań w publikacjach, co nie zawsze odbywało się zgodnie z naukową rzetelnością, ponieważ w praktyce sowieckiej w „niezbędnikach” cenzorów były „zapisy” również na pewne osoby, których nie można było cytować. A poprawność polityczna nakazywała albo przemilczeć nazwisko osoby „niebłagonadiożnej”, albo krytykować. Wybierano raczej tę drugą opcję.

Z polskich osobistości Lwowa ciekawą sylwetkę prof. Gębarowicza przedstawił jego przyjaciel ksiądz, doktor nauk medycznych (odpowiednik polskiego

Zob. przypis 2.

Być może zachowały się jakieś materiały o Gębarowiczu i jego kontaktach z Maksymenką w archiwum Serhija Biłokinia (nie Biłokina – s. 331, 333), kijowskiego badacza, z którym zresztą utrzymywał kontakt lwowski uczony w ostatnich latach swego życia. Według relacji następczyni Maksymenki na stanowisku kierownika Działu Rzadkiej Książki Uniwersytetu Lwowskiego Natalii Szwec Biłokiń miał wywieźć do Kijowa bogate archiwum tego bibliografa i bibliotekarza lwowskiego.

3 4

PW_52.indb 1099

2015-08-03 17:19:42

1100

EDWARD RÓŻYCKI

stopnia naukowego – dr habilitowany) Henryk Mosing (1910–1999)5. Niektóre wątki z życia autora Psałterza floriańskiego powtarzają się w liście Mosinga do mnie i jest on na tyle ciekawy, że warto przytoczyć go w całości6, zwłaszcza że wypowiada je wybitny specjalista i człowiek cieszący się ogromnym autorytetem wśród społeczności polskiej powojennego Lwowa.

Stosunek krajowych uczonych do Mieczysława Gębarowicza w czasach PRL można określić jako ambiwalentny. Maciej Matwijów bez ogródek opisuje i analizuje postawę niektórych badaczy krajowych w stosunku do Gębarowicza i jego twórczości naukowej, wytykając im nie tyle brak zrozumienia, co raczej asekuranctwo. Nie przysłużyło się to dobrze – jak można sądzić – nauce polskiej. Nie można bowiem napisać jakiejkolwiek pracy naukowej, w szczególności z zakresu historii kultury i sztuki polskiej, bez uwzględnienia dziejów terenów dawnych Kresów Wschodnich i dorobku naukowego lwowskiego profesora.

A ta – jak wiadomo – powstaje po wyzyskaniu wszystkich źródeł dotyczących ziem dawnej Rzeczpospolitej w jej historycznych granicach oraz w atmosferze polemiki i krytycyzmu w stosunku do ustaleń badaczy.

W Kraju na gruncie prywatnym autora Psałterza floriańskiego przyjmowano raczej życzliwie, o czym pisał w listach do swojej rodziny, i był celebrowany, jak rzadko się zdarza, natomiast oficjalnie, z wyjątkiem pobytu w Polsce w 1957 r., odnoszono się do niego raczej z rezerwą (s. 486, 490). Quieta non movere! – jak by się chciało przypomnieć starą maksymę.

Warto przytoczyć słowa Macieja Matwijowa ilustrujące skomplikowane stosunki panujące w PRL w świecie nauki. Jest to swego rodzaju komentarz do wypowiedzi profesora Stanisława Lorentza w zadedykowanym Gębarowiczowi opracowaniu7, w którym warszawski muzeolog „ani słowem nie wspomniał, gdzie lwowski uczony pracował i mieszkał po 1939 r. i na czym polegała jego wyjątkowa rola w ówczesnej nauce polskiej” (s. 486). Mimo lepszych warunków wydawniczych w Kraju i mimo obietnic, niewielu wydawców odważyło się opublikować prace lwowskiego uczonego, a jedna z nich dość długo przeleżała w wydawnictwie krakowskim. Widocznie temat Lwowa „parzył ręce” edytorów i nikt nie chciał ryzykować swoją karierą. Gdyby nie ogromny wysiłek niektórych uczonych (przede wszystkim ośrodka uniwersyteckiego w Toruniu) nie wiadomo jak potoczyłyby się losy rękopisów naukowych opracowań Gębarowicza w trudnych powojennych czasach. Realizacja publikacji w Ojczyźnie, w warunkach na H. M o s i n g, Z przemówienia nad grobem Profesora Gębarowicza, „Tygodnik Powszechny” 1984, nr 40, s. 4; Idem, Przemówienie nad grobem Profesora Mieczysława Gębarowicza, „Czasopismo Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich...”, s. 163–165. Por. aneks II. 6 Zob. aneks I. 7 Funkcja dzieła sztuki. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Szczecin, listopad 1970, Warszawa 1972.

5

PW_52.indb 1100

2015-08-03 17:19:42

MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ

1101

wpół konspiracyjnych była możliwa dzięki poświeceniu kilku osób, wśród których jedną z najbardziej zasłużonych była profesor Jadwiga Puciata-Pawłowska z Torunia, często wzmiankowana na kartach monografii Matwijowa.

W Kraju po wojnie starano się – oględnie mówiąc – obchodzić „dziesiątą drogą” temat Lwowa i Kresów Wschodnich. Wśród części historyków sztuki, mimo często towarzyszącej przyjazdowi Gębarowicza do Polski niemal euforii, zrozumienia w sprawach publikacji opracowań naukowych raczej nie było.

Było to po części związane z terenami historią których się zajmował, zwłaszcza dziejami kultury Lwowa i regionu. Nasi cenzorzy w kraju znali reguły gry (był tzw. zapis na Lwów i Wilno), a jak widać z późniejszych badań śladów skreśleń cenzorów, nadgorliwość ich sięgała daleko. Najwidoczniej użycie słowa „Lwów” kojarzyło się nie jednemu z terytorialnymi pretensjami Polski i Polaków do ziem wschodnich dawnej Rzeczpospolitej.

Należy podziwiać umiejętność unikania drażliwych (dla peerelowskiej cenzury) tematów poruszanych w wydawanych w Kraju dziełach Gębarowicza, co było przede wszystkim jego zasługą. Miał w tym duże doświadczenie, które starał się przekazać np. swoim mało doświadczonym korespondentom. W 1973 r. pisał na przykład w liście do mnie: „Wydaje mi się tylko, że ze względu na przewrażliwienie niektórych ludzi, należy odpowiednio spreparować tytuły tzn. nie wybijać na plan pierwszy momentów topograficznych”8. Chodziło oczywiście o unikanie słowa „Lwów” w tytule opracowań, Znałem profesora osobiście, dlatego też moje uwagi dotyczące jednej z dziedzin jego twórczości naukowej (dziejów książki i bibliotek) będą przeplatały się z osobistymi refleksjami odnośnie jego osoby oraz czasów i środowiska, w którym przebywaliśmy we Lwowie w latach 60.–70. XX w., w czasach kiedy gospodarka sowiecka była w impasie. Jako pracownik Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego (CPAHUL) w latach 1964–1972 przed wyjazdem na stałe do Polski nierzadko kontaktowałem się z profesorem w celach naukowych.

Po śmierci Gębarowicza zamierzałem napisać artykuł o nim ze szczególnym uwzględnieniem jego opracowań dotyczących problematyki bibliologicznej, do sfinalizowania tego planu jednak nie doszło, może dlatego, że jego działalność naukowa została omówiona przez wybitnego krakowskiego historyka prof. Jerzego Wyrozumskiego9. Moje uwagi raczej będą dotyczyły niektórych zagadnień księgoznawstwa, co – mam nadzieję – będzie pewnym skromnym uzupełnieniem świetnego opracowania Macieja Matwijowa.

List z dnia 12 lutego 1973 r. w zbiorach autora tego tekstu.

J. W y r o z u m s k i, Mieczysław Gębarowicz jako historyk, „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 1994, z. 4 , s. 95–104.

8 9

PW_52.indb 1101

2015-08-03 17:19:42

1102

EDWARD RÓŻYCKI

Książka w życiu Gębarowicza odegrała zasadniczą rolę i miała wpływ na jego osobowość. To samo można powiedzieć o atmosferze pogranicza etnicznego, która go otaczała, z jego specyficznym klimatem. O tym zresztą pisał w swojej Autobiografii jako o ziemi owych „krzyżów i mogił” oraz „ruin zamków owianych legendami”. Może to zadecydowało, że w późniejszym okresie jego twórczości naukowej uwagę swą zwrócił na zabytki kresowe oraz na ich twórców. Był to – jak się wydaje – powrót do „kraju lat dziecinnych” po burzliwych latach II wojny światowej. Razem z tym przyświecała mu troska o udokumentowanie przeszłości, ślady której zacierał czas i ludzka ręka. Ponieważ – jak sam stwierdził – szkoła nie odegrała w jego życiu jakiejś większej roli, raczej dom rodzinny i książki, które były tym czynnikiem, wśród których należałoby szukać korzeni jego przyszłych zainteresowań. Zasadniczą rolę – jak się wydaje – spełniało tu jednak słowo drukowane.

Wspomagały jego wiedzę szkolną lektury historyczne, wśród których – jak pisze w swojej Autobiografii – oprócz Szkiców Antoniego Rollego, powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego, Władysława Łozińskiego i innych autorów na pierwszym miejscu znalazły się dzieła z zakresu historii lokalnej jak Sadoka Barącza Pamiątki buczackie oraz Pamiątki jazłowieckie, a więc literatura regionalna. Ale Gębarowicz nie był romantykiem, chociaż taka nuta przebija w jego wspomnieniach wczesnej młodości. Był raczej człowiekiem trzeźwo myślącym i twardo stąpającym na gruncie rzeczywistości.

W czasie wojny (1939–1945) Trudne warunki, w których przyszło działać Gębarowiczowi w czasie dwóch okupacji Lwowa wymagały od niego niebywałego wyczucia sytuacji. Podejmowane przez niego czynności na rzecz ratowania polskiego dziedzictwa narodowego w warunkach niemieckiego panowania niekiedy były o wiele bardziej możliwe niż podczas działalności „wyzwolicieli” ze Wschodu. W wielu sprawach łatwiej było dyrektorowi Ossolineum porozumieć się z Niemcami np. w kwestii zachowania odrębności Ossolineum, a nawet jego polskiego charakteru, jak również gromadzenia i uzupełniania zbiorów itp. czynności.

Szczególnie był wyczulony na sprawy własności prywatnych zbiorów złożonych w trakcie okupacji w Ossolineum oraz losów depozytów znajdujących się jeszcze przed II wojną światową w Ossolineum (zbiory Pawlikowskich).

Poczucie prawa własności, nie znane wschodniemu okupantowi, bardzo silnie towarzyszyło Gębarowiczowi w tamtych trudnych czasach (s. 202, 203). Jeden i drugi zaborca grabił przy okazji najcenniejsze zbiory, by wspomnieć chociażby o zabraniu przez Rosjan tzw. skarbu scytyjskiego do Ermitażu, a przez Niemców o konfiskacie rysunków Albrechta Dürera, wywiezieniu inkunabułów, starych druków i innych zbiorów.

PW_52.indb 1102

2015-08-03 17:19:42

MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ

1103

Przepadały też książki oraz inne dobra kultury, które trafiały w prywatne ręce, a później pojawiały się w antykwariatach. Gębarowicz nie mógł oczywiście za czasów sowieckich zabezpieczyć tych rzeczy ani panować nad całością polskich zbiorów wywożonych na makulaturę, jak chociażby wydawanymi przez Ossolineum w dużych ilościach podręcznikami. Jeżeli dodamy do tego celowe niszczenie księgozbiorów katedr uniwersyteckich czy innych bibliotek, to mamy jeszcze niepełny obraz zagłady polskiej kultury piśmienniczej za czasów sowieckich, świadkiem której był Gębarowicz. Lwowski uczony ubolewał nad niepowetowanymi stratami naszej kultury i, mając na uwadze losy Biblioteki Załuskich, zagrabionej przez Rosjan po krwawym stłumieniu powstania Kościuszki, bał się, że część zbiorów lwowskich znajdzie się w bibliotekach i muzeach rosyjskich. To należało już do praktyk wschodniego sąsiada, że z podbitych terenów zabierał to, co najcenniejsze – dokumenty, książki i muzealia, by później w literaturze naukowej podkreślać walory swoich zbiorów, akcentując ich światowe znaczenie. To dotyczy zbiorów zarówno Ermitażu jak i chociażby dawnej Cesarskiej Biblioteki Publicznej (dzisiaj Rosyjska Biblioteka Narodowa) w Sankt Petersburgu.

Należy pamiętać, w jaki sposób Sowieci odnosili się do kultury podbitego kraju. Z premedytacją niszczono kulturę narodów zamieszkałych na wschodnich terenach II Rzeczypospolitej, nierzadko polskie biblioteki były wyrzucane przez okna na bruk, płonęły stosy polskich książek, nie oszczędzano też zbiorów ukraińskich (na przykład wywieziono na makulaturę archiwum metropolity Szeptyckiego) i innych narodowości.

Po II wojnie światowej O swojej działalności naukowej i planach na przyszłość profesor Gębarowicz, pisał: „Drugi okres, który rozpoczęła druga wojna światowa i planowe niszczenie naszego dorobku kulturalnego oraz zacieranie jego śladów, kazał zmienić kierunek zainteresowań na ratowanie ginących zabytków w jednym dającym się zrealizować ich obrazie – w literaturze naukowej”10.

Reprezentujący wysoki poziom etyczny Gębarowicz nie mógł po wojnie przyzwyczaić się do sytuacji, jaka istniała w świecie naukowym sowieckiego Lwowa. Miał ogromne zastrzeżenia m.in. co do przygotowania warsztatowego i walorów etycznych nowych miejscowych autorów oraz merytorycznego poziomu opracowań naukowych. Jego stosunek do sposobu przygotowania opracowań przez niektórych badaczy, którzy szli po linii najmniejszego oporu, można byłoby

10

M. G ę b a r o w i c z, Autobiografia. Jeden żywot w służbie nauki, „Znak” 1982, nr 5, s. 436.

PW_52.indb 1103

2015-08-03 17:19:42

1104

EDWARD RÓŻYCKI

streścić w kilku słowach, które często powtarzał: „Chytro, mudro, newełykym kosztom”11.

Gębarowicz nie potrzebował w swoich rozprawach wydawanych w ukraińskich wydawnictwach nawiązywać do ideologów teorii marksistowskiej, jak to skwapliwie czynili niektórzy lwowscy badacze, cytując obficie wypowiedzi klasyków i chcąc w ten sposób przypodobać się cenzurze. Niepoważnie wyglądało szukanie przez niektórych autorów na siłę i na każdy właściwie temat wskazówek a raczej wytycznych w wypowiedziach owych klasyków marksizmu-leninizmu i to w różnych obszarach wiedzy, jak gdyby ci ostatni znali się na wszystkim. Gębarowicz znalazł się nie z własnej woli w otaczającej go rzeczywistości i nie trudno wywnioskować, że taki sposób robienia kariery mu nie odpowiadał i bez wątpienia brzydził się służalczą postawą. Tym m.in. – jak się wydaje – można tłumaczyć, pomijając „niemodną” w Sowieckiej Ukrainie tematykę polską, stosunkowo niewielki dorobek naukowy Gębarowicza w języku ukraińskim czy rosyjskim.

I jak tylko nadarzyła się w Polsce okazja druku jego prac, to korzystał z niej.

Stosunek profesora Gębarowicza do sowieckiej rzeczywistości powojennego Lwowa był wysoce negatywny, jak zresztą do samej ideologii komunistycznej.

Nie przeszkadzało mu to utrzymywać stosunkowo poprawnych stosunków z badaczami, miejscowymi i zamiejscowymi członkami partii. Nawet przyjmował u siebie w domu przyjeżdżających z Polski badaczy, członków PZPR. Na jednym z nich, który przyjechał z Opola, srodze się zawiódł, gdyż nie oddał mu pożyczonej książki12.

Gębarowicz zdawał sobie sprawę, że pozostawienie polskich dóbr kulturalnych na terenie ZSRS utrudni badaczom z kraju dostęp do nich, co po latach okazało się prawdą, kiedy zaistniały trudności związane z wykorzystaniem polskich źródeł znajdujących się w granicach państwa sowieckiego13. Dziś na ten temat można by wydać obszerny tom, gdyby polscy badacze chcieli napisać o nieraz kuriozalnych wykrętach sowieckich archiwistów i bibliotekarzy, by nie udostępniać Polakom materiałów archiwalnych lub utrudniać w korzystaniu z dokumentów należących przecież do polskiego dziedzictwa kulturowego.

Pracujący w archiwum w latach 60. i 70. XX w. ponoć przedwojenny absolwent polskiej uczelni (przynajmniej tak twierdził) streszczał w ten sposób wskazówki co do sposobu pisania prac naukowych: „wziąć starą przedwojenną pracę, dać jej «okantowkę» marksistowską i będzie «praca naukowa»”.

12 Według relacji lwowianki Anny B. 13 Piszący te słowa w latach 70. w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Białorusi w Mińsku i w pierwszym dziesięcioleciu XXI w. w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Sankt Petersburgu doświadczył tego na konkretnych przykładach, nie mówiąc już o kwaśnych minach pracowników w innych miastach niechętnie udostępniających materiały.

11

PW_52.indb 1104

2015-08-03 17:19:42

MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ

1105

Szykany wobec profesora Gębarowicza Środowisko lwowskich Polaków dzieliło się na mieszkańców, którzy po 1945 r. świadomie pozostali we Lwowie, nie godząc się z pojałtańskim porządkiem, którzy pomagali pozostawionym na pastwę losu osobom starszym i schorowanym oraz Sybirakom, jak również tych, którzy bali się jechać do Kraju, czyli w nieznane, mając tu przysłowiowy dach nad głową. Jedną z przyczyn pozostania we Lwowie części społeczności polskiej był również status polityczny Kraju i stosunki w nim panujące, trudne do zaakceptowania dla świadomych krajowych spraw lwowian. Podobnie myślał i profesor. Poza tym miał we Lwowie do spełnienia rolę, która nie byłaby możliwa w PRL. W latach 60. nastąpiło zaostrzenie sytuacji politycznej w Związku Sowieckim.

Dało się to odczuć w dziedzinie kultury i nauki. Niektórzy badacze i działacze w sferze kultury ujawniali daleko idące wiernopoddańcze zachowania. Na konferencjach naukowych czy akademiach związanych z rocznicami, w których uczestniczyli Mieczysław Gębarowicz i przebywający we Lwowie po wojnie ekonomista i bibliotekarz, Wacław Olszewicz, zdarzały się wypadki, kiedy ktoś potrafił zabrać głos i podkreślić, nie związaną zupełnie z tematyką konferencji, swoją prawomyślność w stosunku do władzy sowieckiej. Na różnego rodzaju zebraniach (właściwie tzw. spędach) musieliśmy wysłuchiwać podobne zapewnienia o „dobrodziejstwach” władzy sowieckiej i o „kreciej” robocie niektórych pracowników bibliotecznych i muzealnych instytucji. Byłem świadkiem jak Bohdan Dudykiewicz, przedwojenny członek Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, dyżurny chwalca reżimu, wyraził zdanie, że – mówiąc delikatnie – w bibliotekach i archiwach ukrywają się podejrzane osoby. Miał na uwadze przede wszystkim przedstawicieli ukraińskiego „burżuazyjnego nacjonalizmu”, chociaż byli to ludzie w młodym wieku jak np. poeta Ihor Kałyneć z Obwodowego Archiwum Państwowego. Ukrainiec ten razem z żoną został aresztowany za swoją działalność, a dziecko oddane do sierocińca. Zachowanie niektórych sympatyków komunizmu, którzy zabierali głos w sprawach nie związanych z tematem zebrań czy konferencji, było nader komiczne. Wyglądało to czasem jak przysłowiowy Filip z konopi, zdarzało się to przy różnych okazjach, a nawet na sesjach naukowych nie brakowało tego typu zachowań. Taka postawa oburzała Gębarowicza, czemu dawał swój wyraz w rozmowach.

Chociaż walka z „burżuazyjnym nacjonalizmem” dotyczyła Ukraińców, niejako rykoszetem uderzono również w miejscową polską społeczność. Szczególnie w latach 70. służby siłowe walczyły z przejawami tzw. nacjonalizmu polskiego.

W tym czasie przedstawiciele lwowskich Polaków szerzyli niezależną oświatę wśród dzieci i młodzieży polskiej, coś – jak w czasie zaborów – w rodzaju szkolnictwa domowego, w zakresie religii, historii i geografii Polski, których to

PW_52.indb 1105

2015-08-03 17:19:42

1106

EDWARD RÓŻYCKI

przedmiotów nie uczono w lwowskich szkołach z polskim językiem nauczania.

Zadenuncjowani „winowajcy”: starsze osoby, dzieci oraz młodzież byli w sposób drastyczny przesłuchiwani przez odpowiednie organa totalitarnego państwa. Opisuje to obszernie piórem publicysty, rzetelnie i w oparciu o rozmowy naocznych świadków, organizatorów różnych patriotycznych akcji, m.in. niezależnej oświaty, Anna Fastnacht-Stupnicka14. Również Matwijów opisał z dużym znajomością zagadnienia tę atmosferę panującą we Lwowie w czasach „breżniewowskiego zastoju” i nieco później. Podobnie prawidłowo uchwycił klimat zebrań partyjnych dotyczących m.in. krytyki ze strony kierownictwa instytucji kultury postawy profesora oraz działalności Gabinetu Sztuki Biblioteki AN Ukrainy, którym Gębarowicz kierował, czy też podczas jego pracy w Muzeum Etnografii.

Na przełomie lat 70. i 80. na Ukrainie ze zdwojoną siłą nastąpiła rusyfikacja w różnych sferach działalności ludzkiej a zwłaszcza w dziedzinie kultury.

W szczególności dało się to odczuć we Lwowie. Niektórzy badacze zorientowali się skąd wiatr wieje i jaka jest „linia partii”. Jak donosił Gębarowicz w liście z dnia 27 września 1981 r.15 do autora tych słów, podczas sesji naukowej poświęconej rocznicy wydania Biblii ruskiej w Ostrogu, prawie wszystkie referaty (oprócz jednego) były wygłaszane w języku rosyjskim, chociaż – jak pisał profesor – regulamin „nie wykluczał dialektu autochtonów”.

Na szykany zakrawała historia z kwestionowaniem przez władze sowieckie stopnia doktorskiego Mieczysława Gębarowicza, co nie wróżyło na przyszłość poprawnych stosunków zarówno w jego miejscu pracy, jak i w sprawach wydawniczych. W końcu po długich ceregielach przyznano stopień naukowy kandydata nauk przedwojennemu polskiemu profesorowi. Dla człowieka, którego charakter ukształtował się w „Piemoncie polskim”, jakim była Galicja, oraz za czasów niepodległego państwa polskiego było to niewątpliwie pasmo udręk i upokorzeń.

Na pewno nie mógł pogodzić się z tym, że przy tak bogatym dorobku naukowym jego dyplom doktorski mógł być kwestionowany. Taki dyplom byłby przecież honorowany w krajach cywilizowanych Zachodu, a poddawany był pod wątpliwość w warunkach wschodniego totalitarnego reżimu.

Nie ulega wątpliwości, że jako Polak i tzw. burżuazyjny uczony był badaczem o poglądach niezależnych i to kłuło w oczy nie tylko władze w Moskwie. Dlatego też miał spore trudności z wydawaniem prac naukowych zgodnie ze swoim rozumieniem rzetelności i uczciwości naukowej. Pomijam to, że we Lwowie dla Polaka były niełatwe warunki działalności naukowej, finalnym produktem której powinna byłaby być publikacja. Dotyczyło to zwłaszcza tematyki jak i sposobu ujęcia zagadnień, a nawet do pewnego stopnia terminologii i ideologicznych klisz, A. F a s t n a c h t - S t u p n i c k a, Zostali we Lwowie, Wrocław 2010, passim.

List w zbiorach autora tekstu.

14

15

PW_52.indb 1106

2015-08-03 17:19:42

MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ

1107

które z góry były narzucane. Pozostała niełatwa droga publikacji opracowań w Polsce. Gębarowicz doskonale to rozumiał.

Samo zakwestionowanie prawa oficjalnego wydawania opracowań naukowych za granicą, a nawet w tzw. obozie socjalistycznym z punktu widzenia normalnych stosunków w świecie naukowym było dla autora Psałterza floriańskiego nie do przyjęcia. Tak on to rozumiał i tak pojmowali te drakońskie przepisy niektórzy badacze ukraińscy np. Jarosław Daszkiewicz, który swoje prace drukował we Francji. Wbrew standardom europejskim bolszewicka urzędnicza machina z reguły nie pozwalała na druk za granicą, zwłaszcza w naukach społecznych, gdyż wszystko musiało być pod kontrolą czynników partyjnych.

Gębarowicz padł ofiarą systemu totalitarnego w połączeniu z nadgorliwością miejscowych partyjnych (i nie tylko) czynników w związku ze swoją działalnością naukową i publikacjami wydawanymi w Polsce. Oprócz zwolnienia z pracy zabroniono mu korzystania z archiwów lwowskich (s. 332 i n.). Pod pozorem braku rekomendacji z placówki naukowej czy innej (jak szkoła czy milicja [!], bo i takie przypadki były), nie został dopuszczony do korzystania z materiałów archiwalnych w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym we Lwowie (CPAHUL), z którego głównie czerpał źródła do swoich opracowań. Stanowisko władz, stwierdzające że musi on mieć pismo polecające (tzw. widnoszennia) było tylko tłumaczeniem obliczonym na łatwowierność naiwnych. Niewątpliwie taka postawa decydentów była skutkiem nacisków czynników partyjnych, którym w obawie o swoje stanowiska musieli podporządkować się dyrektorzy instytucji kultury i nauki. Mam wrażenie, że cała społeczność naukowa Lwowa poza małymi wyjątkami odcięła się wówczas od profesora Gębarowicza. Oczywiście był to sposób prześladowania go jako Polaka i tzw. burżuazyjnego badacza, chociaż innym emerytom i nie związanym z nauką amatorom innej narodowości pozwalano na korzystanie z dokumentów w CPAHUL. Widząc niesprawiedliwe postępowanie władz, zabraniające dostępu do dokumentów historycznych dotyczących dziejów dawnej Rzeczypospolitej, zacząłem w miarę swoich możliwości pomagać profesorowi w dostarczaniu materiałów, gdyż uważałem, że odcięcie dostępu polskiemu badaczowi do archiwów to krzywda, której w żadnym wypadku nie można zrozumieć ani lekceważyć16.

Wieloletnie zaniedbania w opracowaniu dziejów kultury polskiej na terenach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, co skutkowało m.in. brakiem wydawnictw źródłowych, również nie ułatwiały Gębarowiczowi pracy. Było to m.in. następstwem polityki wschodniego sąsiada polegającej na utrudnianiu polskim

O tym zob. E. R ó ż y c k i, Wspomnienia o profesorze Mieczysławie Gębarowiczu, „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 1994, z. 4, s. 150 n.

16

PW_52.indb 1107

2015-08-03 17:19:42

1108

EDWARD RÓŻYCKI

badaczom dostępu do źródeł archiwalnych. Jako archiwista CPAHUL w latach 1964–1972 znałem te sprawy od podszewki.

Do trudności piętrzących się przed profesorem należy zaliczyć przekazywanie do Kraju zarówno rękopisów jego prac przeznaczonych do publikacji oraz innych materiałów, jak i zabytków kultury polskiej, co odbywało się w trudnych warunkach na wpół konspiracyjnych. Oprócz przesyłanych drogą pocztową gotowych prac czy ich fragmentów, rękopisy i maszynopisy przepisane na maszynie przez Marię Chmielowską, jako gotowe do druku opracowania, były przewożone przez różne osoby udające się do Kraju (404 i n.)17.

Działalność naukowa W dawnym ZSRS nie można było w normalnym trybie załatwić spraw naukowych, bo państwo ze swoimi przepisami nie pasowało do zachodniej cywilizacji, podobnie jak nie pasują do siebie klocki z innego zestawu. Dotyczyło to nie tylko wyjazdów za granicę w celach badawczych, publikacji materiałów naukowych, ale innych może mniej ważnych spraw, jednak potrzebnych naukowcowi do codziennego bytowania. Do tego dochodziły jeszcze uprzedzenia i animozje miejscowych urzędników.

Prace naukowe Gębarowicza zostały zasygnalizowane i częściowo omówione w monografii Macieja Matwijowa oraz w recenzjach, a szczególnie – jak już wspomniałem – w opracowaniach z okazji jubileuszowej sesji wrocławskiej18.

Gdybyśmy użyli języka sportowego, to powiedzielibyśmy, że lwowski autor jak zawodnik lubił walczyć (tyle że o prawdę), ale czasami czekał aż go ktoś sprowokuje. Przykładem może być opracowanie dotyczące działalności ruskiego drukarza, Moskwicina Iwana Fedorowa czy drzeworytnika Wawrzyńca (Laurentego) Chrzczonowicza19. Przygotował je po mistrzowsku swoim ulubionym zwyczajem na szerokim tle wydarzeń politycznych i kulturowych dawnej Rzeczypospolitej, gdyż uważał, że zagadnienia naukowe są zrozumiałe tylko w takim kontekście.

Jako historyk książki Gębarowicz wniósł szereg nowych metodologicznych uwag w naukę o książce. Wprawdzie nigdzie tego nie sprecyzował wyraźnie, nie zostawił w tej dziedzinie żadnych prac metodologicznych (w odróżnieniu od Autor tych słów wyjeżdżając w 1972 r. do Kraju na pobyt stały również zabrał ze sobą fragment przeznaczonej do druku publikacji o najstarszych księgach metrykalnych kościoła katedralnego we Lwowie i przesłał go o. Kornelowi Gadaczowi do Sędziszowa (List z potwierdzeniem odbioru przez o. Gadacza z datą 18 I 1973 w zbiorach autora tekstu). Z kolei materiały rękopiśmienne dotyczące szesnastowiecznych druków znajdujących się w bibliotekach lwowskich, przechowywane wraz z spuścizną Gębarowicza u rodziny Adamskich, zostały mi przekazane przez rodzinę Biesiadeckich ze Lwowa po ich przyjeździe na stałe do Krakowa na początku 80. lat XX w.

18 „Czasopismo Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich” 1994, z. 4.

19 Zob. przypis 2.

17

PW_52.indb 1108

2015-08-03 17:19:42

MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ

1109

historii sztuki), ale jego sposób ujęcia tematów zasadniczo się różnił od innych badaczy. Ogólnie można by stwierdzić, że jego maniera tworzenia prac z zakresu historii książki opierała się na oryginalnej własnej metodologii badań dziejów sztuki i kultury. Była więc z tego podwójna korzyść dla historii książki: po pierwsze, to że uczony poruszał się na pograniczu historii sztuki i historii książki, po drugie, jako historyk sztuki i kultury miał oryginalny pogląd na rolę i funkcję książki, traktując ją jako wytwór geniuszu ludzkiego i przedstawiając jej dzieje na szerokim tle społecznym i kulturalnym epoki.

Profesor rozumiał wartość dawnej książki i każdą traktował jako pomnik kultury, który powstał i funkcjonował w określonych warunkach. Znał się na dawnej książce, miał swój nieszablonowy pogląd na jej dzieje i uważał, że należy ją z uwzględnieniem szerokiego tła dziejowego. Przez kilkadziesiąt lat gromadził materiały do jej historii. Napisał kilka poważnych prac i mniejszych rozpraw oraz pozostawił po sobie materiały do opracowania księgozbiorów XVI w. znajdujących się we Lwowie20. Materiały te w ilości około 300 opisów pochodzą z zasobów Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie (dawniejsze zbiory kapitulne i katedralne), biblioteki ukraińskiego Narodnego Domu oraz Muzeum Sztuki Ukraińskiej. Druki zostały opisane według schematu: 1. opis bibliograficzny w dużym skrócie (autor, kilka wyrazów tytułu, data); 2. opis oprawy, dość szczegółowy (napisy, radełka, stemple); 3. znak wodny na wyklejkach; 4. znaki proweniencyjne; 5. zapiski na kartach książek; 6. sygnatura dawna i obecna.

W pracę tę włożył wiele trudu, a wydanie tych materiałów pozostanie wciąż aktualnym postulatem nauki polskiej. Będzie to swoisty komentarz, tym cenniejszy, bo z punktu widzenia historyka sztuki, do ołówkowych przerysów opraw sporządzonych przez Annę Jędrzejowską, a znajdujących się dzisiaj w Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego.

Wiele uwag poświęcił oprawom książek. Jako historyk, znawca sztuki i kultury stworzył schemat opisu opraw zabytkowych zwracając uwagę na wszystkie szczegóły dekoracji okładzin, fachowo opisując je z pozycji historyka sztuki (por. aneks I).

Materiały te przekazał piszącemu te słowa. Niektóre z nich zostały wykorzystane w opracowaniu J. G w i o ź d z i k, E. R ó ż y c k i, Druki XVI wieku w zbiorach Biblioteki Katedralnej we Lwowie, Warszawa 2008.

20

PW_52.indb 1109

2015-08-03 17:19:42

1110

EDWARD RÓŻYCKI

Nieobca mu była sprawa dziejów papiernictwa i znaków wodnych. W rozprawie Z dziejów papiernictwa XVI–XVIII w. skreślił historię papierni i ich znaków wodnych w Busku, Nowym Stawie, Ostrogu, Kobyłowłokach-Młyniskach. W oddzielnym rozdziale dał rys szesnastowiecznego handlu papierem we Lwowie w oparciu głównie o księgi wydatków miejskich we Lwowie. W tym opracowaniu podał szereg wskazówek metodologicznych. Autor zaproponował m.in. niestosowany na szerszą skalę przez naszych historyków papiernictwa sposób reprodukowania znaków wodnych drogą bezpośredniego fotografowania znaku na papier. Również podkreślał znaczenie dla historii papiernictwa wszystkich wariantów i wersji podstawowych typów filigranów. Ustalił również zasady pochodzenia i sprawy chronologii znaków wodnych oraz ich symbolikę rejestracyjną i edytorską.

Znakomita monografia o lwowskim arcybiskupie mecenasie i bibliofilu Janie Andrzeju Próchnickim napisana jeszcze na początku lat 70.21 może być przykładem stylu pracy i trudności w ostatnich kilkunastu latach życia, ponieważ wtedy już Gębarowicz nie miał dostępu do materiałów CPAHUL. Autor tych słów „w zastępstwie” czynił we Lwowie kwerendy w odpowiednich archiwaliach urzędów sądowych i administracyjnych, wydobywając szczegóły ukryte w zapisach przepastnych ksiąg dotyczące przodków lwowskiego arcybiskupa.

Profesora interesował nie tylko ród, pochodzenie czy koleje życia lwowskiego pasterza, jego spuścizna literacka, korespondencja, ale przede wszystkim jego działalność kulturalna, mecenat, zamiłowania bibliofilskie, co na tle działalności innych arcybiskupów stolicy Rusi Czerwonej wypadło nadzwyczaj pomyślnie.

Przypuszczalnie pod wpływem działalności kolekcjonerskiej i bibliofilskiej katolickich biskupów obrządku łacińskiego, zwłaszcza Próchnickiego, zaczął stosować na książkach swojej kolekcji superekslibris arcybiskup ormiański Mikołaj Torosowicz, którego znak książkowy został niedawno ujawniony.

Gębarowicz głównie skoncentrował się na drugiej połowie życia arcybiskupa Próchnickiego, wyzyskując oprócz szeregu materiałów i dokumentów archiwalnych pierwszorzędne źródło do nakreślenia osobowości ordynariusza lwowskiego, mianowicie jego korespondencję z Szymonem Rudnickim, urzędnikiem kancelarii królewskiej. Arcybiskup ze względu na wysoką kulturę był ówczesnym intelektualistą22, doceniającym gruntowne wykształcenie i działalność, rozumując, że M. G ę b a r o w i c z, Jan Andrzej Próchnicki (1553–1633). Mecenas i bibliofil. Szkic z dziejów kultury w epoce kontrreformacji, Kraków 1981.

22 Termin ten użyty przez Gębarowicza oddaje jak najdobitniej osobowość Próchnickiego i jemu podobnych postaci. Dało to asumpt w środowisku historyków sztuki do stosowania tego terminu dla okresu średniowiecza i renesansu. Por. T. C h r z a n o w s k i, Uwagi o intelektualiście – kolekcjonerze w Polsce na przełomie renesansu i baroku, [w:] Mecenas, kolekcjoner, odbiorca. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Katowice, listopad 1981, Warszawa 1984, s. 12. Wcześniej Gębarowicz użył tego terminu w stosunku do Artemiusza, mnicha prawosławnego (M. G ę b a 21

PW_52.indb 1110

2015-08-03 17:19:42

MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ

1111

konieczne dla „osiągnięcia jakichkolwiek celów w życiu zbiorowym jest podniesienie poziomu umysłowego społeczeństwa”23.

Próchnicki był orędownikiem sprawy polskiej na Zachodzie, chociaż jako agent dyplomatyczny niekoniecznie musiał prowadzić tak szeroko zakrojonej propagandy Polski i polskości poza granicami kraju. Gębarowicz podkreślał, że opiekę mecenasowską roztoczył nie tylko na rodaków przybywających do Włoch, ale i cudzoziemców. Wśród ostatnich znalazł się promotor nauk przyrodniczych Gianbattista Porta. Był również w kontakcie z jednym z najwyższych autorytetów naukowych ówczesnego świata cywilizowanego Justusem Lipsiusem oraz innymi belgijskimi uczonymi. Nie można się dziwić, że dzieła tych zachodnioeuropejskich uczonych posiadał w swoich zbiorach.

W dalszej części została opisana działalność Próchnickiego jako opata komandatoryjnego w Sieciechowie, biskupa kamienieckiego, arcybiskupa lwowskiego z podkreśleniem jego niepoślednich zdolności organizacyjnych. Razem z tym wybija się na pierwszy plan jego mecenat kulturalny, który przejawił się w pomocy dla młodzieży studiującej, inspirowaniu wysiłków twórczych, finansowaniu druku dzieł oraz w bibliofilstwie. Miłośnictwo książek – jak się wydaje – było jego pasją życia. Gębarowicz stwierdził istnienie trzynastu odmian superekslibrisu i jednego ekslibrisu donacyjnego, co świadczy o jego stosunku do książki.

Arcybiskup rozumiał, że – oprócz słowa mówionego – słowo drukowane poprzez książkę pełni swą funkcję upowszechniając jej treści wśród społeczeństwa.

Z braku bibliotek publicznych funkcje takie sprawowały w ograniczonym stopniu biblioteki kościelne. Arcybiskup lwowski rozumiał doniosłość podnoszenia poziomu kulturalnego kleru poprzez czytelnictwo, dlatego ofiarowywał książki opactwu w Sieciechowie, a także kolegiom jezuickim w Kamieńcu Podolskim, we Lwowie i w Jarosławiu. Ostatnią część swego zbioru przekazał kapitule lwowskiej oznaczając książki odpowiednią dedykacją. Zyskał od Gębarowicza miano godnego poprzednika Załuskich.

Autor monografii o lwowskim uczonym pisze: „nie podjął się Gębarowicz próby odtworzenia tego księgozbioru, ale raczej starał się ukazać społeczne funkcjonowanie tego księgozbioru” (s. 427). Trudności w zrekonstruowaniu biblioteki domowej Próchnickiego polegały na jej rozproszeniu, braku inwentarza oraz na niełatwych warunkach, w jakich pracował lwowski badacz. Dzisiaj książki ze zbioru arcybiskupa lwowskiego znajdują się m.in. w bibliotekach Warszawy, Wrocławia, Katowic, Cieszyna, Lwowa i Kijowa. r o w i c z, Iwan Fedorow i jego działalność w latach 1569–1583 na tle epoki. Cz. 1: Poprzednicy, „Roczniki Biblioteczne” 1969, r. XIII, z. 1–2, s. 5–95. Cz. 2: Opiekunowie i współpracownicy, tamże, z. 3–4, s. 411).

23 M. G ę b a r o w i c z, Jan Andrzej Próchnicki..., s. 214.

PW_52.indb 1111

2015-08-03 17:19:42

1112

EDWARD RÓŻYCKI

Matwijów podkreśla oddźwięk monografii Psałterz floriański i jego geneza wśród uczonych polskich, akcentując jej wysokie walory naukowe oraz bardzo pochlebne wypowiedzi na temat tej publikacji. Echa recepcji Psałterza floriańskiego nie uszły uwagi autorów popularnonaukowej literatury i jej wydawców.

Jedną z nich była A. Klubówna, która wydała, mówiąc oględnie, dziwną książkę (Królowa Jadwiga. Opowieść o czasach i ludziach, Warszawa 1973). Próbuje w niej (na s. 280 i nn., passim) polemizować z profesorem Gębarowiczem. Fakt może byłby nie wart uwagi, gdyby nie był wymowną ilustracją pewnego zjawiska zachodzącego w naszej popularnej literaturze, szczególnie wydawanej w tamtych czasach w oficynach takich jak „Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza” oraz „Książka i Wiedza”. Polegała ona mianowicie na tym, że wieloletnie żmudne dociekania wybitnych uczonych stawały się pretekstem do „recenzowania” ich wyników przez „uzdolnionych” popularyzatorów na kartach ukazujących się w tysięcznych nakładach egzemplarzy książek. Podczas gdy same prace naukowe były drukowane najczęściej w nakładach kilkuset egzemplarzy. Ta próba zohydzania historii Polski i jej wybitnych przedstawicieli w późniejszym okresie coraz bardziej nasilała się do tego stopnia, że Polska postrzegana początkowo jako „państwo bez stosów”, okazywała się jednym z najgorszych tworów państwowych w stosunku do dysydentów i innowierców, a światli jego przedstawiciele byli niemal odsądzani od czci i wiary. Pomijając fakt tendencyjności całej książki Klubówny, której wydanie w późniejszym okresie zostało wznowione, taka próba „zrecenzowania” publikacji uczonego w przeznaczonej dla masowego czytelnika książki wskazuje na co najmniej dziwną praktykę, a fakt próby dyskredytacji pracy nie tylko tego wybitnego uczonego, ale całego szeregu znanych badaczy zajmujących się Psałterzem floriańskim został usprawiedliwiony „racjonalnym” myśleniem popularyzatorki. W ten sposób – w mniemaniu zapewne autorki – został w cudowny sposób i definitywnie rozwiązany szereg problemów, nad którymi głowiły się zastępy uczonych. Na szczęście lwowski profesor z całą pewnością takich „prac” nie czytywał.

Stosunek badaczy rosyjskich i ukraińskich posługujących się z tzw. marksistowską metodologią w historiografii, generalnie rzecz ujmując, był nacechowany uprzedzeniami. Autorzy ci albo pomijali wyniki badań autora, albo też zajmowali bardzo krytyczne stanowisko, bez rzeczowych uzasadnień, graniczące z lekceważeniem jego osoby. Przy tym nie starali się w sposób przyjęty w nauce polemizować z ustaleniami Gębarowicza. Inna rzecz, że sposób ujęcia zagadnień przez lwowskiego uczonego nie był „przystawalny” w żaden sposób do tradycji i nurtu istniejącego we współczesnej sowieckiej historiografii.

Dotyczyło to różnych aspektów postępowania badawczego: od terminologii począwszy a na wyzyskaniu wszystkich dostępnych źródeł skończywszy. Sam przekaz wyników badań lwowskiego autora był, jak się wydaje, trudny dla

PW_52.indb 1112

2015-08-03 17:19:42

MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ

1113

zaakceptowania przez redakcyjnych decydentów. Może dlatego, mimo zamówień, nie udało się autorowi Psałterza floriańskiego wydrukować niektórych swoich artykułów w ZSRS. Ale trudności Gębarowicza nie kończyły się na tym, ponieważ i w Kraju nie zawsze miał zrozumienie dla swoich opracowań i to mimo doskonałego przygotowania prac pod względem merytorycznym oraz na materiałach mało dostępnych lub w ogóle nie dostępnych dla krajowych badaczy. Gdyby nie łańcuch życzliwych serc i pomocy osób rozumiejących znaczenie tych opracowań, nie udałoby się opublikować ich w Kraju. Byłaby to ogromna strata dla nauki polskiej. Zresztą bardzo cenne przygotowane do druku przez niego wydawnictwa źródłowe, owoc wieloletniego ślęczenia nad trudno czytelnymi rękopisami, jak chociażby Najstarsze księgi metrykalne kościoła katedralnego we Lwowie (1554–1618) nadal zalegają w magazynach bibliotek polskich, czekając na publikację.

Większe opracowanie zostało poświęcone zbiegowi z Moskwy, moskiewskiemu drukarzowi Iwanowi Fedorowowi (Fedorowiczowi), działającemu w Zabłudowie, Lwowie i Ostrogu. Szersze zainteresowanie lwowskiego autora działalnością tego drukarza powstało w związku z całą serią opracowań rosyjskich, białoruskich i ukraińskich badaczy, które były głównie spowodowane datami rocznicowymi i łatwością druku w tym czasie. Niewątpliwie zaważyły względy koniunkturalne, również środowiska naukowego Lwowa, które przedstawiało postać tego zasłużonego dla kultury prawosławnych mieszkańców państwa moskiewskiego i Rzeczypospolitej drukarza jako postać niemal posągową. Taka atmosfera nienormalnych stosunków w nauce i nadmierna gloryfikacja zbiega z Moskwy dała impuls do napisania pracy o nim. Gębarowicz już wcześniej w pierwszej połowie lat 50. zainteresował się wystrojem artystycznym druków Fedorowa i jego wpływem na grafikę ukraińską. Dla niego więc nie był to temat zupełnie nowy.

Gębarowicz sam stwierdzał o chęci odbrązowienia postaci Fedorowa.

Nieumiarkowane zainteresowanie badaczy zbiegiem z Moskwy wpisywało się w nurt historiografii sowieckiej, w politykę historyczną państwa, przedstawiającej idealną przyjaźń między narodami zamieszkałymi niegdyś terytorium późniejszego ZSRS. Jeżeli chodzi o mieszkańców dawnej Rzeczypospolitej wyznania rzymskokatolickiego – działo się to niejako w opozycji do nich. To przesadne podkreślanie przez rosyjskich badaczy zasług Fedorowa oraz innych Moskwicinów w niesieniu kagańca oświaty dla ludów nierosyjskich miało swój określony cel polityczny, do którego dostosowywali się niektórzy ukraińscy badacze. Z drugiej strony strona ukraińska akcentowała opracowania autorów, którzy twierdzili, że we Lwowie było drukarstwo przed Johannem Gutenbergiem (sic!). Dlatego też na początku lat 70. XX w. chętnie były przyjmowane do druku, przez niektórych redaktorów czasopism, opracowania o mitycznym wynalazku drukarstwa przez miejscowego rzemieślnika Stepana Dropana. Natomiast wstrzymywano druk

PW_52.indb 1113

2015-08-03 17:19:42

1114

EDWARD RÓŻYCKI

drobnych przyczynków o Fedorowie, przygotowanych w oparciu o autentyczne źródła archiwalne.

Matwijów podkreśla, że Gębarowicz „nie podjął zagadnienia produkcji typograficznej” drukarza Moskwicina (s. 427). Tym problemem wcześniej zajęli się inni badacze, m.in. J.L. Niemirowskij24 i J. Isajewycz25, by wymienić najbardziej reprezentatywne postacie wśród badaczy rosyjskich i ukraińskich. Gębarowicz nie lubił powtarzać ustaleń innych autorów, zwłaszcza że postawił sobie inny cel – naszkicować panoramę drukarstwa cyrylickiego XVI w. w Rzeczpospolitej na tle szerokich stosunków w państwie.

Rozważania pozostałego we Lwowie uczonego na temat ilustracji w drukach Fedorowa spotkały się z polemiką z jego ustaleniami, którą podjęli m.in. J.P. Zapasko, J. Isajewycz. Był to okres, kiedy nie było nagonki na profesora w związku z jego publikacjami dotyczącymi dziejów sztuki na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. W późniejszym okresie sprawy miały się inaczej. Zamiast polemiki merytorycznej badacze ukraińscy i rosyjscy odrzucali ustalenia Gębarowicza, tym samym dezawuowali osiągnięcia naukowe autora Psałterza floriańskiego. Inna rzecz, że wśród badaczy z Europy Wschodniej trudno byłoby znaleźć kogoś, kto by nakreślił tak szerokie tło kulturowe zarówno w czasach działalności poprzedników moskiewskiego drukarza na polu drukarstwa, jak i za jego życia, jak to uczynił Gębarowicz. Inni autorzy zabierający głos po prostu nie czytali prac lwowskiego uczonego ignorując jego ustalenia. Inna rzecz, że Gębarowicz – jak każdy badacz – mógł się też mylić.

W związku z tym warto się odnieść do jednej kwestii, mianowicie fachowości drukarza z Moskwy w zakresie odlewnictwa, w szczególności armat, co świadczy o jego wszechstronności. Gębarowicz pisze: „Tak zatem z listy fachowej wiedzy Fedorowa można wykreślić odlewnictwo”26. Jednak na podstawie Ksiąg Podskarbińskich wiadomo było, że Fedorowowi zostało zlecone zadanie odlania działa według wzorca znajdującego się u lwowskiego starosty, w związku z czym wydane mu zostały pieniądze. Fedorow współpracował z lwowskim „rothgisserem” Danielem Królem w zakresie odlewnictwa armat i dzwonów i być może to spowodowało, że lwowski uczony postać tego ostatniego wysuwał na pierwszy plan. Oprócz tego uzasadniał swoje twierdzenie tym, że Fedorow jako rzemieślnik, a więc niskiego pochodzenia, nie mógł działać samodzielnie i że w jego imieniu musiał występować ktoś wpływowy narzykład książę Konstanty Ostrogski. Nawet gdyby tak było, nie wyklucza to znajomości sztuki odlewniczej tak potrzebnej nie raz drukarzowi. Gębarowicz nie mógł znać jeszcze dokumentu potwierdza Niemirowskij Jewgenij Lwowicz (ur. w 1925 r.), rosyjski księgoznawca.

Isajewicz (Isajewycz) Jarosław (1936–2010), ukraiński historyk.

26 M. G ę b a r o w i c z, Iwan Fedorow..., s. 459.

24 25

PW_52.indb 1114

2015-08-03 17:19:42

MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ

1115

jącego dobre opanowanie sztuki odlewnictwa oraz wynalazczość w zakresie puszkarstwa drukarza Moskwicina, a opublikowanego mniej więcej w tym samym czasie przez Włodzimierza Hubickiego27. Ostateczne potwierdzenie fachowości Fedorowa w zakresie ludwisarstwa znajdujemy w dokumencie opublikowanym w Archiwum Jana Zamoyskiego28. Na marginesie tego zagadnienia należałoby zainteresować się bliżej osobą jego opiekuna, którym był – jak wiadomo – książę Konstanty Ostrogski. Swego czasu wyraziłem przypuszczenie, że interesował się Fedorowem Jan Zamoyski, hetman wielki koronny odpowiedzialny za artylerię29.

I ta postać winna być brana pod uwagę. *** Profesor Mieczysław Gębarowicz był wybitnym znawcą dziejów dawnej książki rozpatrywanej przez niego w szerokim bibliologicznym ujęciu na tle dziejów kultury. Jego przewaga nad innymi badaczami polegała na tym, że był zarówno historykiem sztuki jak i historykiem w ścisłym tego słowa znaczeniu, przy czym – co już było podkreślane – z uwzględnieniem szerokiego tła kulturowego. Dlatego był uczulony na punkcie pomniejszania, a nawet ignorowania jego osiągnięć naukowych, co podkreślał również autor monografii. Świadczy o tym również list Gębarowicza do autora tych słów, w którym pisał30: Wczoraj pojawiła się w „Życiu Warszawy” klepsydra mgr. Mariana [!] Łucyka z dodatkiem „jedyny znawca starodruków we Lwowie”. Oczywiście prowokacja i to bardzo grubą szyta nicią. Przez kogo a raczej przeciw komu? Gdyby Pan dowiedział się czegoś na ten temat i zechciał mi zakomunikować, byłbym bardzo zobowiązany.

Kończąc tych kilka uwag na temat książki Macieja Matwijowa warto podkreślić niezwykły wysiłek autora monografii. Napisana w pięknym stylu biografia profesora Gębarowicza nie pozbawiona została jednak drobnych mankamentów, co z obowiązku recenzenta należy zaznaczyć. Warto więc na nie zwrócić na kilka Por. W. H u b i c k i, Pierwszy drukarz Moskwy i Lwowa konstruktorem armat. Nieznany list Fedorowicza, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1968, nr 1, s. 3–12; В. Г у б и ц к и й, Первопечатник Иван Федоров – пушечный мастер, «Вопросы истории естествознания и техники» 1969, вып. 2 (27), с. 58–63.

28 Archiwum Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, oprac. J. Siemieński, Warszawa 1913, t. 3, s. 505. Na dokument ten zwrócił Gębarowiczowi uwagę nieznany mi profesor, o czym zostałem poinformowany w swoim czasie przez autora Psałterza floriańskiego.

29 O tych i innych sprawach związanych z działalnością Fedorowa zob. E. R ó ż y c k i, Jeszcze o Iwanie Fedorowie (Fedorowiczu), [w:] Confraternitas. Ювiлейний Збiрник на пошану Ярослава Iсаєвича, Львiв 2006–2007 (druk 2008) (Україна: Культурна спадщина, нацiональна свiдомiсть, державнiсть. Збiрник наукових праць. Вип. 15), s. 194 i nn.

30 List z dnia 20 grudnia 1973 r. (w zbiorach autora tych słów).

27

PW_52.indb 1115

2015-08-03 17:19:43

1116

EDWARD RÓŻYCKI

spraw terminologicznych: Biłokiń (a więc Biłokinia nie Biłokina), raczej Czuhajow niż Czuchajow, zaś „Kokod.” to Adam Kokodyński – lekarz pozostały po wojnie we Lwowie, dziś zamieszkały w Krakowie. Jednak ani usterki w nazwiskach ani powtórzenia, nieuniknione przy tego konstrukcji pracy, nie umniejszają walorów solidnej za znawstwem przedmiotu napisanej ksiązki.

Maciej Matwijów pozostaje – jak na razie – jedynym w kraju znawcą dziejów lwowskiego Ossolineum i losów jego zbiorów w omawianym okresie, co do pewnego stopnia ułatwiła autorowi monografii praca w Dziale Rękopisów BZNiO we Wrocławiu, wyjazdy do Lwowa oraz ponad 20-letnie badania nad problematyką lwowską okresu międzywojennego, czasu wojny oraz powojennego. Na końcu warto przytoczyć, jako przykład opisów starych druków w formie brulionowej, starodruku znajdującego się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie, a pochodzącego z dawnych zbiorów Biblioteki Katedralnej. Podobnie były opisane druki XVI w. znajdujące się dziś w Bibliotece im. W. Stefanyka oraz Bibliotece Muzeum Ukraińskiego. Ilustrują one bowiem sposób gromadzenia i wstępnego opracowania starych druków. Szczególnie cenne są opisy opraw wybitnego historyka sztuki, jakim niewątpliwie był profesor Gębarowicz31.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Publikuję bez zmian. Uzupełnienia autora tego tekstu zostały podane w nawiasach kwadratowych.

31

PW_52.indb 1116

2015-08-03 17:19:43

MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ W NAUCE I KULTURZE POLSKIEJ

1117

Aneks I Przykład opisu starego druku i jego oprawy w wykonaniu Mieczysława Gębarowicza (rkps) B. Platina De vitis Pontificum Romanorum. Coloniae. Ex off. Mater. Cholini MDXCIII. Opr.: deska, sk., klamry. Wyciski złote. 1) B. PLATINA // DE VITIS PONTIF. ROMAN. 2) medalion ow. Ukrzyżowanie Christus est factus... PHIL2. 3) radełko, ramka rośl. 4) narożniki geom. rośl. z główką anioła. 5) stempel geometr, rośl. [Na doln. okł.:] 6) radełko: Apollo i muzy, 7) [radełko]: głowy bohaterów [?] w medalionach. Wykl. fil.: herb Abdank. Właść.: 1) Ex donatione R. Andreae Olpner ppositi S. Stanislai, 2) Bibliothecae Vnabilis Capituli Ecclae Metropolitanae Leopolien.

BU 188186 III (Kat. A. 229)

Aneks II List Henryka Mosinga ze Lwowa do autora tekstu w związku ze śmiercią i pogrzebem Mieczysława Gębarowicza (rkps) 20.10.1984 Kochany Edziu!

Dziękuję za list i za poprzednie znaki pamięci, niestety w swoim czasie nie podziękowałem i nie odpisałem, bo ciągle różne przeszkody i sprawy, których nie można odłożyć; z biegiem lat czas biegnie co raz szybciej, a sił nie przybywa.

Przeżyliśmy bardzo śmierć Profesora, bo rzeczywiście był człowiekiem niezwykłym; w ostatnich latach miałem możliwość bliżej go poznać, była to postać niezwykła, dziś już nie spotykany wzór prawdziwego człowieka nauki, w całej pełni jej oddanego.

Dobrze więc, że zechcesz napisać o zmarłym wspomnienie, On też zawsze z życzliwością i uznaniem mówił o Tobie, interesując się twą pracą i życiem. Warto więc wspomnieć o nim, wszak był postacią symboliczną, człowiekiem, który całe swe życie poświęcił nauce i szukaniu prawdy.

Jego głębokie wypowiedzi o celach i zadaniach nauki, wnikliwa ocena dzieł sztuki i pseudo sztuki znajdowały głęboki oddźwięk w sercach młodzieży, artystów, adeptów i miłośników sztuki, choć i nierzadko uszczypliwe docinki ze strony zawistnych. Całe swe życie poświęcił nauce i szukaniu prawdy.

A prawdziwej nauce, jaka by to nie była dziedzina, dziś tak bardzo potrzeba nie tyle „wykładających”, co wnikliwych badaczy, budujących gmach wiedzy nie na pięknych słowach i na nie umotywowanych hypotezach [! – E.R.], a na fundamencie źródłowych badań.

Szukał zmarły prawdę w przeszłości w dziedzinie historii i sztuki ubiegłych stuleci na niezbitym materiale źródeł. Wszystkie jego prace, ocena dzieł czy wypadków dalekiej przeszłości oparte były na żmudnych, długoletnich badaniach źródeł historycznych, aktów i dokumentów średniowiecza, pisanych glossą [! – E.R.] i skrótami łaciny. Odczytywanie z lupą przy oku tych rękopisów i starodruków czy dostarczanych licznych fotokopii zajmowało mu wiele dni, tygodni, miesięcy i lat.

Miał przy tym Profesor ten szczególny a tak niezwykły talent każdą przebadaną sprawę przedstawić potem źródłowo, a jednak tak przystępnie, że każdy ją czyta z najwyższym zainteresowaniem, zarówno ten, co umie ocenić, co jest źródłowa praca badawcza, jak i ten, który dopiero czytając pracę prof. M[ieczysława] G[ębarowicza] zaczyna rozumieć czym jest prawdziwa praca naukowa i szukanie prawdy rzeczowej czy historycznej.

Szukanie zaś rzetelnej prawdy naukowej to nie powtarzanie utartych sloganów, czy pochopnych twierdzeń, a ciężki trud. Trud, któremu Zmarły poświęcił całe swe życie, rezygnując nawet z życia

PW_52.indb 1117

2015-08-03 17:19:43

1118

EDWARD RÓŻYCKI

osobistego czy rodzinnego, bo prawdziwa praca naukowa, tak jak i prawdziwa twórczość duchowa czy artystyczna ma coś z ascezy i życia zakonnego, wymaga całkowitego poświęcenia i ofiary.

Duch zmarłego wyznawał zasadę „nulla dies sine linea” – „ani jednego dnia nie zmarnować”, toteż godzinami pracował w bibliotekach i archiwach, nie tylko w czasie czynnej służby, ale w ciągu 20 lat na emeryturze, co dzień, każdego dnia, aż do ostatniego dnia swego życia – zmarł jak żołnierz na posterunku (w sobotę 1 IX pracował jeszcze w bibliotece, zmarł w niedzielę 2 IX).

Pogrzeb był skromny, nadzwyczaj poważny, wzruszający. Pogoda piękna, dużo kwiatów. Klepsydra bez tytułów: Prof. M[ieczysław] G[ębarowicz] zmarł zaopatrzony św. Sakramentami przeżywszy lat 91, pogrzeb z domu żałoby na cmentarz Łyczakowski, msza św. w intencji zmarłego tegoż dnia wieczorem w kościele katedralnym. Na pogrzebie przemówił pięknie ks[iądz] Raf[ał]32, pożegnałem też zmarłego kreśląc jego sylwetkę i wyrażając powyższe myśli, część znajdziesz w Tygodniku P[owszechnym]; przemawiał także rektor Wyższej Szkoły Sztuk Stosowanych J[akym] Zapasko, który będąc kierownikiem Muzeum Etnografii współpracował z Profesorem, przemówił także Dr A[dam] Kokodyński.

Dobrze, że chcesz napisać wspomnienie o zmarłym. Rozmawiałem z Władysławem Szczepańskim (artysta plastyk urodz[ony] w r. 1951 we Lwowie), chętnie godzi się na publikację reprodukcji rysowanego przez siebie węglem portretu Profesora. W „Tygodniku Pow[szechnym]” N[r] 40 od 30 IX ukazał się długi artykuł Witkowskiej-Żychiewicz o zmarłym.

Pytasz o los przygotowywanych publikacji. Podobno są w druku o Kochanowskim, rzeźbie rokokowej i Pokrowie. Zbierał też Prof[esor] materiały do pracy o Długoszu, przysłano mu nawet fotokopie Dziejów z Kórnika, do napisania pracy dopiero się zabierał.

Co się tyczy likwidacji mieszkania i rzeczy, to zgodnie z testamentem zajęła się tym jedna z rodzin, przyjeżdżali też krewni z Krakowa, Warszawy, jeszcze mają przyjecha[ć].

Dziękuję za wiadomości o Tobie, Twoich, jak ten czas szybko leci. Pozdrowienia dla Mamusi i Cezarów. Ściskam Was serdecznie.

H[enryk] Mosing

PRZEGLĄD WSCHODNI

Władysław Kiernicki (ojciec Rafał) (1912–1995), franciszkanin, proboszcz katedry łacińskiej we Lwowie, późniejszy biskup pomocniczy we Lwowie.

32

PW_52.indb 1118

2015-08-03 17:19:43

DOKUMENTY I MATERIAŁY

PW_52.indb 1119

2015-08-03 17:19:43

PW_52.indb 1120

2015-08-03 17:19:43

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1121–1132, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Helena Krasowska Warszawa

POLACY NA POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ UKRAINIE

P

OLSKIE DZIEDZICTWO KULTUROWE w obwodach donieckim i zaporoskim na południowo-wschodniej Ukrainie jest w Polsce mało znane. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie obecności Polaków na „dalszych kresach”.

Do przeprowadzenia szczegółowych badań wybrałam obwody1 doniecki i zaporoski. Zgodnie z ostatnim spisem ludności z 2001 r. w obwodzie donieckim mieszkało 4300 Polaków, co stanowi 0,09% ogółu mieszkańców obwodu, a w obwodzie zaporoskim – 1800, czyli 0,01% ogółu mieszkańców. Łącznie ta liczba wynosi 6100 osób.

Polacy zamieszkiwali tereny południowo-wschodniej Ukrainy od dawna. Ich początki sięgają nawet XV w. W wieku XV–XVIII na niezagospodarowanych terenach wschodniej Rzeczypospolitej osiedlała się drobna szlachta i włościanie (swoista misja cywilizacyjna, która w latach późniejszych stała się treścią jednego z podstawowych „mitów kresowych”).

Obecność Polaków na badanym przeze mnie obszarze podzielić można na następujące etapy: • dobrowolna migracja zarobkowa; • zsyłki i deportacje; • migracje lat sześćdziesiątych–osiemdziesiątych XX w., wymuszone polityką sowiecką (wojsko, przymusowa praca po studiach); • polskie odrodzenie narodowe po 1991 r.

Polacy na południowo-wschodnich terenach Ukrainy nie byli autochtonami, nie istniało tam zwarte polskie osadnictwo; nie można też mówić

Obwód (ukr. oбласть), jednostka podziału administracyjnego kraju pierwszego stopnia; obwody dzielą się na rejony.

1

Artykuł jest wersją zmienioną i poszerzoną rozdziału z książki H. K r a s o w s k a, Mniejszość polska na południowo-wschodniej Ukrainie, Warszawa 2012.

PW_52.indb 1121

2015-08-03 17:19:43

1122

HELENA KRASOWSKA

o dłuższej zasiedziałości Polaków. Po rewolucji 1917 r. ślady po ludności polskiej na tych terenach celowo likwidowano. Brakowało polskich organizacji, a represje i deportacje zrodziły strach przed ujawnianiem polskiego pochodzenia; podobnie było z mniejszością niemiecką i żydowską.

Dane statystyczne dotyczące ludności w Donieckiem i Zaporoskiem z lat czterdziestych są niepełne, także celowo zafałszowane. Nie wiadomo ile osób poddano represjom w Donbasie i na Dzikich Polach. Jak podaje praca Hiroakiego Kuromiji, na całej Ukrainie w latach 1940–1941 osądzono trzy miliony osób, a około 1,5 miliona trafiło do więzień2. Donbas z każdym miesiącem tracił siłę roboczą. W drugiej połowie 1940 r. z Besarabii i północnej Bukowiny przybyło 38 000 osób, w tym liczni Polacy3.

Po zakończeniu II wojny światowej4, która przyniosła między innymi wielkie straty w ludności, rozpoczęły się migracje oraz deportacje5. W przemysłowych miastach Donbasu i Zaporoża ciągle brakowało rąk do pracy. Podam jedynie kilka przykładów. W styczniu 1945 r. Lwów objęła fala aresztowań. Naoczny świadek opisuje te wydarzenia następująco: Od 2 do 8 stycznia aresztowano we Lwowie i najbliższej okolicy 17 300 osób, zapełniając wszystkie więzienia, obozy, lokale milicji i tym podobne miejsca zbiorowego, dobrze strzeżonego bytowania6.

Г. К у р о м і я, Свобода і терор у Донбасі, Київ 2002, s. 366.

Informacje te zaczerpnięto od dzieci, których rodzice nigdy już nie wrócili do swoich rodzin na Bukowinę. W 1940 r. na Bukowinie w Pance żołnierze rosyjscy nocą zabierali mężczyzn. Czasami mężczyźni się ukrywali, wtedy zabierano żonę z dziećmi i zsyłano do Donbasu. Mój dziadek, Teodor Pertauczan, był Rumunem, burmistrzem rady wiejskiej. Został zabrany w 1940 r. i już nigdy nie wrócił do domu, ślad po nim zaginął. Mama miała wówczas siedem lat. Ojciec w rodzinie sąsiadów ukrywał się w lesie, gdyż po wsi krążyła wieść o masowym wywożeniu mężczyzn do Donbasu, zabrano wtedy matkę z piątką małych dzieci. Przeżyło tylko dwoje, pozostali zmarli.

Przeżyła również matka, która opowiadała o trudnych warunkach, represjach i głodzie. Pracowała przy zbieraniu smoły.

4 Znany jest fakt wcześniejszych masowych aresztowań Polaków we Lwowie, na początku 1944 r., i wywiezienia ich do pracy w kopalniach Donbasu, skąd niektórym udało się wrócić już w charakterze repatriantów do Polski. Relację tę przekazała mi zaprzyjaźniona starsza kobieta – pracownik naukowy, której wujowie zostali aresztowani i wywiezieni do Donbasu zaraz po ponownym zajęciu Lwowa przez Rosjan.

5 Problematyka masowych deportacji niejednokrotnie była przedmiotem badań, m.in. zob. prace: S. C i e s i e l s k i, G. H r y c i u k, A. S r e b r a k o w s k i, Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim, Toruń 2003; S. C i e s i e l s k i, Masowe deportacje z ziem wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1940–1941 i losy deportowanych. Uwagi o stanie badań, [w:] Wschodnie losy Polaków, red. S. Ciesielski, Wrocław 1997, s. 85–116; R. C o n q u e s t, The Nation Killers. The Soviet Deportation of Nationalities, Glasgow 1970.

6 M. K u l c z y c k a, Lwów–Donbas 1945, Warszawa 1988, s. 6.

2 3

PW_52.indb 1122

2015-08-03 17:19:43

POLACY NA POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ UKRAINIE

1123

W większości byli to Polacy, wśród nich profesorowie, lekarze, inżynierowie, artyści.

Wieziono nas od 4 do 11 lutego. Osób 1760, ponad tysiąc mężczyzn i około siedmiuset kobiet. Ten stan liczebny zmniejszył się już w najbliższych dniach po wyładowaniu [...].

Widok, który uderzył moje odwykłe od światła oczy, był następujący: jak daleko wzrok sięgnie, aż do horyzontu, ciągnęła się wokół – we wszystkie strony, groźna i martwa, pokryta czystym śniegiem równina. Na pierwszy rzut oka nie było widać żadnych cech charakterystycznych dla ośrodka kopalnianego. Gdzieniegdzie widniały, z rzadka rozsiadłe, prostokątne budynki z kamienia, były to łagry, którymi usiane są stepy Zagłębia Donieckiego...7.

Kopalnie wyglądały tak: Zagłębie Donieckie to rozległy step, a na nim szachty (kopalnie) o niskich drewnianych budynkach nad ziemią. Wewnątrz ziemi prymityw urągający wszystkim pojęciom o wielkim przemyśle. Szereg kopalni nieczynnych zupełnie z powodu zniszczeń wojennych8.

Odbudowa potencjału gospodarczego z powojennych zniszczeń w regionie doniecko-naddnieprzańskim (w jego skład wchodziło osiem obwodów: charkowski, dniepropietrowski, staliński, kirowogradzki, połtawski, sumski, woroszyłowogradzki i zaporoski), a także jego wykorzystanie wymagało dużego nakładu siły roboczej. Sama Ukraina nie była w stanie tego zapewnić. Straty ludności miały być wyrównane przez przymusową pracę deportowanej ludności cywilnej z krajów Europy Środkowo-Wschodniej9. W kwietniu i maju 1945 r., po publicznym wezwaniu, aresztowanych przez NKWD, wysłano do pracy przymusowej w kopalniach Donbasu kilkadziesiąt tysięcy górników, którzy byli obywatelami Polski z terenu województwa śląskiego. Do Polski wrócili nieliczni po dziesięciu latach. W regionie tym utworzono gęstą siatkę obozów, które dzieliły się na obozy kontrolno-filtracyjne i bataliony robocze. W dwóch pierwszych kategoriach umieszczano osoby aresztowane w wyniku „oczyszczania” zaplecza frontów z „wrogiego elementu”. Batalionów roboczych, do których zazwyczaj trafiali deportowani Górnoślązacy było 66 w Stalińskiem i cztery w Zaporoskiem10. Określenie dokładnej liczby mieszkańców Górnego Śląska zesłanych w 1945 r. do obozów na południowo-wschodniej Ukrainie jest niemożliwe11.

Ibidem, s. 13–14.

Ibidem, s. 51.

9 M. N i e d u r n y, Warunki życia i pracy deportowanych Górnoślązaków na przykładzie obozów Regionu Doniecko-Naddnieprzańskiego, [w:] Deportacje Górnoślązaków do ZSRR w 1945 roku, red. A. Dziurok, M. Niedurny, Katowice 2004, s. 68.

10 Ibidem, s. 68.

11 Ibidem, s. 69.

7 8

PW_52.indb 1123

2015-08-03 17:19:43

1124

HELENA KRASOWSKA

Z dotychczasowych badań wynika, że ze Śląska wywieziono co najmniej 25 000 osób. Trafiali oni do obozów pracy na terenie całego Związku Radzieckiego, m.in. do Donbasu, Kazachstanu, Czeczenii, Turkmenii, Gruzji, Uralu i Murmańska12.

O warunkach transportu, warunkach pracy i zamieszkania opowiadają naoczni świadkowie: [...] Do wagonu załadowano około 70 osób, zaś drzwi zostały zdrutowane. Z wypowiedzi konwojujących żołnierzy rosyjskich dowiedzieliśmy się, że jedziemy do Rosji i że już do rodziny nie wrócimy. Podróż trwała około 1 miesiąca, ponieważ pociąg jechał po linii jednotorowej i często następowały wymijania pociągów. Dojechaliśmy w rejon Donbasu. Po wysadzeniu nas z wagonów, szliśmy około 2 kilometrów do obozu składającego się z murowanych baraków i ogrodzonych drutem kolczastym. Spaliśmy na pryczach i okrywaliśmy się przywiezionymi z sobą kocami13.

Kolejny przykład: W miesiącu październiku 1945 r. przeprowadzono „selekcję” ludzi, którzy nadawaliby się do ciężkiej pracy w górnictwie i ja z około 100 osobami zostałem przewieziony do obozu numer 6B w Jenakijewie, przydzielono nas do pracy w górnictwie dołowym. Pracowałem na ścianie jako rębacz. Pracowałem w kopalni Junkom a następnie Hydroszachta również na ścianie. Pokłady węgla w tych kopalniach były pionowe. Bardzo niebezpieczne. Obóz ten miał charakter międzynarodowy, w którym znajdowali się Polacy – około 1500 osób, później Węgrzy i inne narodowości, w sumie około 2500 osób. Liczby te zmieniały się, było tak, że obóz mieścił 4000 osób14.

Społeczność Związku Radzieckiego, według władz w Moskwie, miała tworzyć masy pracujące, bez historycznie ukształtowanej struktury, tak zmanipulowane, by można było nimi maksymalnie sterować. „Represje, w tym także deportacje, były instrumentem realizacji polityki destrukcji owych naturalnych struktur społecznych”15. Przykładowo: liczba ludności w 1946 r. spadła w stosunku do 1941 r. w Donieckiem z 3 324 000 do 2 507 000 osób, a w Zaporoskiem z 1 443 000 do 1 144 000. Druga wojna światowa zasadniczo zmieniła strukturę narodowościową Ukrainy, w tym jej południowo-wschodni obszar. Poważne straty ponieśli Polacy, Żydzi, Niemcy. Obszar ten stawał się coraz bardziej rosyjskojęzyczny.

A. K w i e c i ń s k i, Ustalenia śledztwa w sprawie deportacji Górnoślązaków do ZSRR, [w:] Deportacje Górnoślązaków do ZSRR w 1945 roku, red. A. Dziurok, M. Niedurny, Katowice 2004, s. 100–101.

13 Cyt. za: Z. W o ź n i c z k a, Z Górnego Śląska do sowieckich łagrów, Katowice 1996, s. 69.

14 Ibidem, s. 85.

15 S. C i e s i e l s k i, G. H r y c i u k, A. S r e b r a k o w s k i, op. cit., s. 10.

12

PW_52.indb 1124

2015-08-03 17:19:43

POLACY NA POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ UKRAINIE

1125

Kolejna klęska głodu w latach 1946–1947 pozbawiła życia kolejne miliony ludzkich istnień i – zwłaszcza w Donbasie i na Zaporożu – dała się bardzo we znaki. Liczba osób, które zmarły wówczas w tych obwodach, jest trudna do ustalenia. W obwodzie zaporoskim w 1947 r. liczba gospodarstw rolnych zmniejszyła się o 760016.

Ludzie zmieniali miejsca zamieszkania. W 1949 r. na całej Ukrainie 75 134 osoby opuściły miejsca pracy bez uprzedzenia, co było traktowane jako przestępstwo kryminalne. Wiele osób uciekło z Donbasu. Zostali za to aresztowani17. Polityka wyniszczania ludności trwała po wojnie aż do śmierci Stalina18.

Walkę przeciwko religii, duchownym i osobom wierzącym, zapoczątkowaną przez Kreml, kontynuowano przez cały czas w okresie powojennym. W marcu 1953 r. Prezydium Najwyższej Rady ZSRR uchwaliło rozporządzenie o amnestii.

Amnestia objęła ponad 223 000 osób na całej Ukrainie19.

Przemysł nadal przyciągał możliwością zarobków, liczba ludności wzrastała więc coraz szybciej. W 1945 r. obwód staliński zamieszkiwało 1 998 000 osób, do 1952 r. liczba ta wzrosła dwukrotnie – do 4 262 00020.

Spis ludności z 1959 r. wykazał, że na terytorium Ukrainy mieszkały prawie 42 miliony ludzi, Ukraińców było ponad 32 miliony. Po deportacjach i repatriacjach mniejszość polska w 1959 r. wynosiła 0,9% ogólnej liczby mieszkańców.

Prawie całkowicie zniknęła mniejszość niemiecka, poważnych strat doznała ludność żydowska. Na całej Ukrainie, a zwłaszcza w obwodach donieckim i zaporoskim, widoczny był dynamiczny wzrost liczby osób narodowości rosyjskiej. Przypuszczam też, że część ludności polskiej w trakcie spisu zataiła swoją narodowość w obawie przed represjami i deportacjami.

W spisie ludności z 1959 r. w obwodzie donieckim i zaporoskim widnieje kreska w rubryce „narodowość polska”21, prawdopodobnie liczba Polaków była bardzo niewielka. Cały czas trwał silny proces rusyfikacji. System sowiecki narzucał całej Ukrainie język rosyjski i rosyjską kulturę. Na opisywanym przeze mnie terenie ekspansywność języka rosyjskiego była najsilniejsza. Ludność polska w Donbasie i na Zaporożu pozostawała w rozproszeniu. W wyniku dalszej sowietyzacji ulegała szybkiej asymilacji. Polacy ukrywali swoją tożsamość, najczęściej deklarowali się jako Rosjanie lub Ukraińcy. Dawało im to nadzieję na lepszą przyszłość ich dzieci, które już deklarowały się jako Rosjanie. Często Реабілітовані історією, Запорізька область, Запоріжжя 2004, s. 31. Г. К у р о м і я, op. cit., s. 437.

18 Ibidem, s. 444–445.

19 Реабілітовані історією, Запорізька область, Запоріжжя 2004, s. 32.

20 Г. К у р о м і я, op. cit., s. 461.

21 P. E b e r h a r d t, Przemiany narodowościowe na Ukrainie XX wieku, Warszawa 1994, s. 198–199.

16 17

PW_52.indb 1125

2015-08-03 17:19:43

1126

HELENA KRASOWSKA

rodzice nadawali dzieciom imiona typowo rosyjskie, by ukryć wszystko, co wiązało się z polskim rodowodem.

Jak wiadomo, represje, deportacje, straty wojenne, służba wojskowa najbardziej dotykały mężczyzn. Kobiety często wstępowały w związki małżeńskie z Rosjanami lub Ukraińcami i ulegały szybkiej asymilacji, także językowej. Często dzieci z takich małżeństw już nie uważały się za Polaków. Na tym terenie przyznanie się do narodowości polskiej wymagało dużej odwagi.

Warunki pracy w tych regionach nadal były bardzo trudne. W dodatku nowe władze radzieckie miały bezwzględny stosunek do pracowników. Mimo to rynek pracy był bardzo chłonny. Liczba ludności w latach 1959–1970 wzrosła na całej Ukrainie (o 5 257 500 osób)22. Spis z 1970 r. wykazuje znaczny wzrost liczby ludności rosyjskiej, co było wynikiem napływu Rosjan z różnych republik radzieckich, ale także z samej Rosji, skąd wywodziły się głównie osoby pracujące w administracji, zwłaszcza na wyższych stanowiskach. Natomiast wśród ludności polskiej na Ukrainie zaznaczył się duży spadek: z 363 300 w roku 1959 do 295 100 w 1970 r.; to znaczy, że liczba Polaków zmniejszyła się o 68 200 osób.

Można przypuszczać, że wpłynął na to proces rusyfikacji. W obwodach donieckim i zaporoskim ludność polska żyła w wielkim rozproszeniu, w mieszanych związkach małżeńskich, pozbawiona kościoła, szkół, organizacji. Wszystko to było między innymi powodem szybkiej rusyfikacji.

Liczba ludności polskiej w roku 1970 w obwodzie donieckim wynosiła 8600, w zaporoskim – 2200. W obwodzie donieckim 900 Polaków uznało język polski za swój język ojczysty, 1700 – język ukraiński za swój ojczysty, a 5900 – język rosyjski. W zaporoskim sytuacja wyglądała następująco: 300 Polaków uważało polski za swój język ojczysty, 1200 język ukraiński za swój ojczysty, a 700 – język rosyjski23.

Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XX w. to okres migracji zarobkowych w granicach samej republiki ukraińskiej, ale także proces migracji ludności „radzieckiej” z innych republik. Zasada, która nadal obowiązywała w państwie sowieckim, była podobna do polityki stalinowskiej, czyli wynaradawiania mniejszości i doprowadzania do utworzenia jednego wspólnego organizmu państwowego, jakim był Związek Radziecki; język rosyjski stawał się językiem ojczystym wszystkich mniejszości.

Mężczyzn odbywających służbę wojskową najczęściej wysyłano z Ukrainy do innych republik radzieckich lub w głąb Związku Radzieckiego, a na Ukrainę do służby wojskowej kierowani byli Kazachowie, Gruzini, Ormianie i inni. Osoby, które kończyły studia w jednym mieście, wysyłano przymusowo do pracy do Ibidem, s. 219.

Ibidem, s. 238.

22 23

PW_52.indb 1126

2015-08-03 17:19:43

POLACY NA POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ UKRAINIE

1127

innego oddalonego miasta lub wsi; tam zobowiązane były odpracować za bezpłatną naukę dwa lata. Najczęściej jako młodzi ludzie zakładali rodziny, wstępując w związki małżeńskie z osobami rosyjskojęzycznymi. Młodzież wychowywano w duchu leninizmu, za wzór stawiając pioniera Pawlika Morozowa, który wydał ojca bolszewikom. Celem propagandy było rozpowszechnianie postawy donosicielstwa i niszczenie więzi rodzinnych. Od najmłodszych lat w szkołach uczono dzieci, że najważniejsze jest dobro państwa sowieckiego24. W szkołach obowiązkowo trzeba było należeć do жовтенят25, następnie do organizacji pionierów.

Aby dostać się na studia wyższe, należało wstąpić do Komsomołu, będąc na studiach, należało działać w partii komunistycznej. Wszędzie na tych terenach panowała polityka przeciwna Kościołowi i wszystkim innym wyznaniom.

Tereny Doniecka i Zaporoża sprzyjały migracjom zarobkowym. Przemysł się rozwijał, a rąk do pracy zawsze brakowało. Z zachodniej Ukrainy często wysyłano dzieci (w tym polskie) do prac w rolnictwie. Dziewczęta często zostawały tam, a pracując, wychodziły za mąż i adaptowały się do nowej rzeczywistości rosyjskojęzycznej.

Na początku lat siedemdziesiątych pozwolono wrócić z Kazachstanu Polakom zesłanym tam w 1938 r. z Żytomierszczyzny. Wracali, pociągając kolejne osoby.

Nie była to akcja zorganizowana przez państwo, lecz przez samych zainteresowanych26. Ludzie, którzy znaleźli dla siebie miejsce pracy i zamieszkali na nowych terenach, zatajali swoją narodowość i wtapiali się w kulturę Doniecka i Zaporoża. Świadczą o tym wypowiedzi moich respondentów. Jednolity naród radziecki kształtowały głównie państwo, partia i wojsko. Z każdym rokiem malała nawet liczba szkół z wykładowym językiem ukraińskim. Jak wiadomo, polskich szkół w tych latach w Donieckiem i Zaporoskiem nie było. W Donieckiem ponad 90% dzieci uczęszczało do szkół rosyjskich27. Znajomość rosyjskiego i przynależność do partii komunistycznej dawały szybki awans społeczny i otwierały możliwości kariery. Polacy w Donieckiem i Zaporoskiem korzystali z tego w dużym stopniu28, O wzorach do naśladowania przeznaczonych dla sowieckich dzieci przekonałam się osobiście, uczęszczając do szkoły radzieckiej w latach 1980–1990.

25 W języku ukraińskim określenie жовтенятко pochodzi od nazwy miesiąca жовтень (październik), który, jak wiadomo, ma związek z rewolucją październikową. W czasach Związku Radzieckiego stworzono strukturę ideologiczną już od najmłodszych lat dla obywateli tego kraju; najpierw, w szkole podstawowej, trzeba było należeć do szeregu żowteniat, w szkole średniej do organizacji pionierskiej, w wieku od 14 do 28 lat do Komsomołu, a potem do partii komunistycznej.

26 Ktoś pojechał w odwiedziny do dalekiej rodziny, został w Bogatyriowie koło Zaporoża i ściągał tam kolejne osoby. Po wybudowaniu domu zapraszał sąsiadów, którzy budowali sobie domy i aklimatyzowali się w nowych warunkach.

27 P. E b e r h a r d t, op. cit., s. 248.

28 Zauważyłam w czasie rozmów, że informatorzy w swych życiorysach pomijają ten okres życia; zatajają przynależność do partii.

24

PW_52.indb 1127

2015-08-03 17:19:43

1128

HELENA KRASOWSKA

ukrywając swoje polskie pochodzenie. Byli też tacy, którzy w tajemnicy pracowali w gorszych warunkach, nie wstępując do partii, ale zachowali polską tożsamość i wiarę rzymskokatolicką.

Już w roku 1989 obwód doniecki był bardziej rosyjski niż ukraiński. Większość ludności tego obszaru nie jest autochtoniczna, lecz napływowa – z Ukrainy i z Rosji29. Dane statystyczne w Donieckiem wykazują znaczny wzrost ludności w latach 1959–1989. W obwodzie donieckim w roku 1989 mieszkało 5 311 300 osób, w zaporoskim – 2 074 000; oznacza to, że w ciągu czterdziestu lat liczba mieszkańców zwiększyła się o 1 049 733 osób, w zaporoskim natomiast o 610 169. W rubryce „narodowość polska” widnieją następujące liczby: w Donieckiem 6897, co stanowi 0,13%, w Zaporoskiem 2512 osób, czyli 0,12% ogółu mieszkańców obwodu. Liczba Polaków na całej Ukrainie od 1970 r. spadała, w 1989 r. mieszkało tu 219 200 osób, w 1979 – 258 000, a w roku 1970 – 295 100.

Można powołać się na dane statystyczne z obwodu donieckiego, które opublikowała gazeta „Polacy Donbasu”.

Losy Polaków Donbasu niewiele różnią się od losów Polaków, którzy mieszkali w innych regionach ZSRR. Może tylko tym, że do Zagłębia Donieckiego wywożono naszych Rodaków w celu asymilacji „do narodu radzieckiego”. Jeżeli władza nie osiągała sukcesu, czekała Polaków droga na Sybir lub do Kazachstanu. Według danych statystycznych spisu ludności w 1989 r. z zapisaną w paszporcie narodowością „Polak” było: Obwód Doniecki – 6897 os., Donieck – 1724 os., Mariupol – 889 os., Makiejewka – 659 os., Jenakijewo – 254 os., Kramatorsk – 226 os., Konstantynówka – 177 os., Sielidowo – 176 os., Szachtiorsk – 156 os., Słowiańsk – 154 os., Torez – 132 os., Sniżene – 114 os., Marinka – 101 os., Wołnowacha – 96 os., Telmanowe – 85 os., Artiomowsk – 137 os., Dimitrowo – 66 os., Starobieszewo – 63 os.30

Liczby Polaków są zdecydowanie niskie; zdaję sobie sprawę z faktu, że wiele osób zataiło pochodzenie polskie w obawie przed władzą radziecką.

Po odzyskaniu suwerenności przez Ukrainę i umożliwieniu wszystkim mniejszościom narodowym jawnego dochodzenia swoich praw i swobód zaczęły tworzyć się stowarzyszenia mniejszości narodowych. Ruch polonijny na Ukrainie rozpoczął się już pod koniec lat osiemdziesiątych, a rozwinął się na początku dziewięćdziesiątych XX w. Najpierw we Lwowie, na zachodniej Ukrainie, nieco później w części centralnej i południowo-wschodniej. Szybko wzrastała liczba organizacji polonijnych. Pierwszą organizacją na terenie obwodu zaporoskiego było Stowarzyszenie Kultury Polskiej im. Adama Mickiewicza; jego założycielem

29

P. E b e r h a r d t, op. cit., s. 271. „Polacy Donbasu. Gazeta Towarzystwa Kultury Polskiej Donbasu”, Donieck 2000, s. 5.

30

PW_52.indb 1128

2015-08-03 17:19:43

POLACY NA POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ UKRAINIE

1129

był Jerzy Rozenbaum. Powstawały i dziś działają organizacje polskie w Doniecku, Makiejewce, Berdiańsku, Mariupolu, Melitopolu.

Pierwszy spis ludności na terytorium suwerennego państwa ukraińskiego po rozpadzie Związku Radzieckiego przeprowadzono w 2001 r. Liczba ludności Ukrainy zmniejszyła się od 1989 r. o 2 995 000 osób. Spadek liczby ludności w Zagłębiu Donieckim był najwyższy31, w obwodzie donieckim liczba ta zmalała o 97 000 osób, a w zaporoskim o 66 000 osób32.

Wszystkie organizacje polonijne walczyły o ujawnianie swej narodowości przez Polaków w powszechnym spisie ludności, spotykając się ze swoimi członkami. Pojawiały się też artykuły na łamach gazet zachęcające czytelników, by przyznawali się do polskich korzeni. W Gazecie „Polacy Donbasu” znaleźć można m.in. apel: Rodacy! Od 5 grudnia na Ukrainie zostanie przeprowadzony spis ludności. Ukraina jest młodym, wolnym i demokratycznym państwem. Jesteśmy obywatelami tego kraju i ziemia ta jest nam również drogą, jak i Ukraińcom i ludziom innych narodowości zamieszkałym na niej.

Od tego, jaką przynależność zadeklarujemy, będzie zależała polityka narodowościowa państwa ukraińskiego dotycząca oświaty i kultury polskiej na Ukrainie.

Nie wstydźcie się, że większość z was nie mówi poprawną polszczyzną – w tym nie ma Waszej winy! Najważniejsze, że macie polskie serca!

Według wstępnych badań przeprowadzonych w Organizacjach Polonijnych i danych parafii katolickich jest nas około 2 milionów.

Dlatego podczas spisu ludności powiedz z dumą: JESTEM POLAKIEM, OBYWATELEM UKRAINY33.

Narodowość polską w obwodzie donieckim zadeklarowało 4300 osób, co stanowi 0,09% ogółu jego mieszkańców, w zaporoskim – 1800 osób, czyli 0,1% ogółu ludności obwodu34. Z własnych badań i doświadczeń wiem, że deklarowana P. E b e r h a r d t, Przemiany demograficzno-narodowościowe na Ukrainie 1989–2001, „Przegląd Wschodni” 2003, z. 3 (31), s. 744.

32 Ibidem, s. 745.

33 „Polacy Donbasu. Gazeta Towarzystwa Kultury Polskiej Donbasu” 2001, nr 11 (14), s. 1.

34 Jak pisze Piotr Eberhardt: „Tradycyjnie sakralnym językiem Kościoła Rzymskokatolickiego na Ukrainie był język polski. W ciągu ostatnich kilkunastu lat rozpoczęły się intensywne procesy ukrainizacji Kościoła Rzymskokatolickiego. Musiało to również odegrać niebagatelną rolę w życiu wiernych, którzy stracili ostatnią możliwość obcowania z językiem polskim” (P. E b e r h a r d t, Przemiany demograficzno-narodowościowe..., s. 755). Powyższe twierdzenie dotyczyło przede wszystkim zachodniej Ukrainy. Na wschodzie kościoły rzymskokatolickie pozamykano już pod koniec lat trzydziestych XX w. Odrodzenie Kościoła nastąpiło dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych. Na terenie Ukrainy wschodniej językiem liturgii jest głównie język rosyjski (problem ten poruszam w innych rozdziałach).

31

PW_52.indb 1129

2015-08-03 17:19:43

1130

HELENA KRASOWSKA

liczba Polaków w spisie ludności z 2001 r. w obu obwodach jest zaniżona, a raczej w dalszym ciągu zatajana przez ankietowanych. Widać jak mocno na tych terenach oddziaływał system polityki stalinowskiej, następnie radzieckiej, który spowodował, że dotychczas panuje tu strach przed ujawnieniem swego pochodzenia.

Zatajają swoje pochodzenie osoby najstarsze, które przeżyły terror i zsyłki; osób takich jest dość dużo. Średnie i młode pokolenie często nie zastanawia się, kim są z pochodzenia, także mylą ten fakt z obywatelstwem. Wprowadzona w 2008 r.

Karta Polaka bardzo ożywiła nastroje związane z pochodzeniem. Obywatele współczesnej Ukrainy przeszukują archiwa i teczki domowe w poszukiwaniu korzeni35.

Na zmniejszenie liczby Polaków na terytorium południowo-wschodniej Ukrainy duży wpływ miały akcje wynaradawiania, a także procesy naturalne, tzn. małżeństwa mieszane.

Od ponad dwudziestu lat Polacy otwarcie działają na terenach Ukrainy, a działalność tę mają zagwarantowaną prawodawstwem Ukrainy. Zrzeszyli się w organizacje, prowadzą nauczanie języka polskiego na różnych szczeblach, wydają prasę, działają zespoły folklorystyczne, taneczne. Nie można jednak mówić o odrodzeniu polskości na terenach południowo-wschodniej Ukrainy.

Jest ona tworzona od nowa, z zapożyczeniami bezpośrednio z Polski, przy pomocy Internetu, telewizji, a także bezpośrednich pobytów w Polsce w różnej formie.

Organizacji polskich jak na tak rozległy teren jest niewiele. Liczba członków podana poniżej pochodzi od prezesów poszczególnych Towarzystw. Są to osoby, które zadeklarowały swą przynależność do danej organizacji na piśmie. Zaznaczyć należy, że nie wszyscy członkowie należący do organizacji polonijnej są Polakami.

Niektórzy obecnie już nie Polacy wiedzą, że ktoś w rodzinie był Polakiem, inni czują potrzebę bycia we wspólnocie, ponadto z zamiłowania do języka i kultury polskiej czy też ogólnie do Polski.

Liczba wszystkich osób należących do organizacji polskich w Donieckiem i Zaporoskiem wynosi 1980 osób. Jest dziewięć niezależnych organizacji polskich z 12 oddziałami terenowymi. Jak zwykle przy zakładaniu organizacji spotykano się z trudnościami przy rejestrowaniu organizacji czeka się czasami miesiącami na podpis jednej urzędniczki.

Polacy zamieszkali na terenach Ukrainy mają możliwość pobierania nauki języka polskiego w różnych formach. Język polski posiada bardzo wysoki prestiż na uczelniach wyższych Doniecka i Zaporoża i w szkołach średnich. Są też Na temat Karty Polaka piszą dziennikarze, analizują tę kwestię m.in. historycy i socjolodzy, por. m.in. A. B o n u s i a k, Rozważania nad „Kartą Polaka”, [w:] Fenomen pograniczy kulturowych: współczesne tendencje, red. L. Suchomłynow, Donieck 2008, s. 176–194.

35

PW_52.indb 1130

2015-08-03 17:19:43

POLACY NA POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ UKRAINIE

1131

szkółki sobotnio-niedzielne, ponadto kursy przy parafiach rzymsko-katolickich.

Nauczanie jest bezpłatne. Na uczelniach wyższych około 800 studentów uczy się polskiego w różnych zakresach i formach, w szkołach średnich około 200 uczniów, w sobotnio-niedzielnych – 35 osób, przy stowarzyszeniach – 115, przy parafiach rzymskokatolickich – około 55 osób, w innych formach – 42 osoby. Warto podkreślić, że nie wszyscy uczący się języka polskiego są Polakami. Z relacji nauczycieli wiadomo, że z każdym rokiem liczba uczących się języka polskiego wzrasta.

Liczba uczących się języka polskiego wśród młodzieży szkolnej wzrasta z każdym rokiem. Rodzice często zadają pytania: „A czy moje dziecko może chodzić na lekcje polskiego? W dalekiej rodzinie dziadek był Polakiem” – uzasadnia informatorka z Doniecka; można też usłyszeć: U nas niet korniej polskich, no polskij jazyk mnie oczeń nrawitsia, choczu swoju docz otdat’ na uroki polskowo jazyka. My kupili samouczitiel i uże czitajem po polski, np. ja chaczu cztob ona wsio taki chodila na polskij. Ona mienia każdyj dień spraszywajet: mama ty razgawiariwała z uczitielnicoj, ja choczu uczitsia [Donieck 2008: wywiad].

Kierownicy organizacji polskich różnie interpretują ten wzrost: Język polski posiada bardzo wysoki prestiż, babcie coraz częściej zaczynają mówić o swoich korzeniach, powstaje zatem „swoistość” i pytanie „kim jestem”, jakiego języka chcę się uczyć [Berdiańsk 2009: wywiad].

Poniżej przytaczam kolejną wypowiedź: Przychodzą dzieci różne z chęcią, że chcą się uczyć polskiego, my ich nie odganiamy i dajemy tę możliwość. Każde dziecko ma prawo uczyć się u nas języka polskiego, jeżeli nawet nie ma polskich korzeni. Takich uczniów jest coraz więcej, często mamy problemy z nauczycielami [Donieck 2009: wywiad].

Mniejszości narodowe i etniczne rozwijają się przede wszystkim dzięki przechowywaniu i prezentowaniu własnej kultury narodowej czy też etnicznej. Są ustawy, mówiące o tym, że każda mniejszość narodowa ma prawo do eksponowania swojego dziedzictwa kulturowego, ma prawo go promować.

Polacy na południowo-wschodniej Ukrainie są dość dobrze zorganizowani i w pełni wykorzystują nadane im możliwości. Lista wyliczonych zespołów folklorystycznych, wokalnych, tanecznych, muzyczno-artystycznych jest znaczna.

Około 230 osób na tym terenie bierze udział w prezentacji polskości poprzez taniec, muzykę, śpiew. Tu również nie wszyscy uczestnicy są Polakami z pochodzenia, zato świetnie potrafią i chcą promować Polskę poprzez kulturę.

Na wysokim szczeblu i z aprobatą władz miejscowych organizowane są również wystawy polskiej grafiki czy też kultury wybranego regionu Polski. Jako

PW_52.indb 1131

2015-08-03 17:19:44

1132

HELENA KRASOWSKA

ilustrację wymieniłam tylko, zorganizowane w 2007 r. Wydawana jest prasa polska, organizowane plenery malarskie miejscowych Polaków, konkursy recytacji wierszy, koncerty muzyki. Polacy w tym tyglu kulturowym wyróżniają się wysokim poziomem.

Na szczególną uwagę dalszej problematyki badawczej zasługuje także działalność kościoła rzymskokatolickiego na tych terenach. Tereny przeze mnie opisywane należą do diecezji charkowsko-zaporoskiej. W obwodach: donieckim i zaporoskim istnieje 19 parafii o różnej randze, do których należy blisko 2000 osób. Liczbę wiernych należy traktować w przybliżeniu.

Jak będzie wyglądać przyszłość kolejnego pokolenia Polaków na tym terenie zależy w dużej mierze od kierowników czy liderów poszczególnych polskich organizacji, a także od „mądrej polityki” prowadzonej przez nasze państwo.

Należy podkreślić, że grupa polska mieszkająca np. we Lwowie, na południu i wschodzie Ukrainy jest bardzo różna. Dlatego też ważne jest, aby stosować inne metody opracowania sytuacji Polaków na różnych obszarach. Jedynie prawidłowe działania po kolejnych dwudziestu latach mogą przynieść rezultaty w postaci uświadomionego wyboru bycia Polakiem.

Wsparcie udzielane przez nasze państwo przez ponad dwadzieścia lat jak widać było potrzebne i jest widoczne, należałoby jednak już dziś zastanowić się i przemyśleć dalsze kierunki wsparcia zwłaszcza w kierunku nauczania języka polskiego, odpowiednich programów nauczania, ewentualnie podręczników.

Warto zastanowić się nad prowadzoną akcją „polska książka na Wschód”, czy nadal jest potrzebna i czy jest i w jakim stopniu młodzież czyta książki w języku polskim? Czy dwuletni program edukacji w programach wsparcia przez nasz MSZ jest wystarczający? Moim zdaniem już od kilku lat warto przeprowadzić odpowiednie badania naukowe na dużą skale, które wskazywałyby dalsze kierunki działań i wsparcia ze strony polskiego państwa, jeżeli jesteśmy zainteresowani odpowiednimi rezultatami. Dotychczasowy program wsparcia w niektórych działaniach już jest niepotrzebny, a nowe kierunki w rozwoju organizacji polskich na Ukrainie wymagają przemyślenia i przedyskutowania. Po dwudziestu latach sytuacja społeczna i polityczna na Ukrainie także zmieniła się, więc kierunek wsparcia obrany przez nasze państwo będzie tu odgrywał znaczącą rolę.

Wydarzenia polityczne i militarne ostatnich zwłaszcza miesięcy w obwodzie donieckim każą nam poważnie zastanowić się nad dalszymi krokami wsparcia Polaków w tym regionie.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_52.indb 1132

2015-08-03 17:19:44

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1133–1146, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Mieczysław Jackiewicz Olsztyn

BLINSTRUBOWIE I JANCZEWSCY Z BLINSTRUBISZEK

M

IEJSCOWOŚĆ BLINSTRUBISZKI (Blinstrubiškiai) leży na terytorium obecnego rejonu rosieńskiego (Raseiniai) na Litwie, dokładnie 2 km na zachód o Widukli (Viduklė), nad rzeką Olsą (Alsė), 13 km na wschód od Rosień, w pobliżu drogi szybkiego ruchu A1 Kowno–Kłajpeda. Pierwotnie miejscowość nosiła nazwę Widukle-Poolsie (Viduklė-Paalsė). Obecną nazwę otrzymała w pierwszej połowie XVII w. jako dwór rodziny Blinstrubów herbu Łabędź.

W końcu XVI w. z Ostrzeszowa na ziemi wieluńskiej przybyli na Litwę Blinstrubowie. Jeden z nich, Kasper Blinstrub, kupił tu grunta za 100 kop groszy, a jego syn Adam w 1601 r. powiększył majątek Widukle-Poolsie. W 1604 r. kupił folwark Sujajnie (Sujainiai)1. Adam Blinstrub ożenił się z Eufemią Styrnelówną, mieli czterech synów: Jerzego, Jana, Dawida i Samuela2. Adam Blinstrub był człowiekiem wykształconym: w latach 1621 i 1622 wybrano go deputowanym do Trybunału Żmudzkiego, a syn jego Jerzy studiował w Marburgu i Frankfurcie nad Odrą.

Według Wacława Gizbert-Studnickiego, Jerzy Blinstrub, syn Adama, kalwin, żonaty z Heleną Firlej-Konarską po studiach w 1631 r. był pisarzem synodu prowincjonalnego ewangelicko-reformowanego. Posiadał dobra koło Widukli. Opiekował się kaplicą ewangelicką w Widuklach.

Był spowinowacony z Billewiczami i Piłsudskimi3. Pozostali synowie Adama Blinstruba znani byli również na Żmudzi. Jan ożenił się z Heleną Wojktówną; otrzymał od ojca część majątku Widukle-Poolsie oraz połowę folwarku Poszetule (Pašetulė). Pozostae części dóbr Adama otrzymali pozostali bracia.

V. R e p a i t ė, R. R i c k e v i č i e n ė, Blinstrubiškių dvaras, [w:] Viduklė, Kaunas 2002, s. 787.

Ibidem, s. 787.

3 W. G i z b e r t - S t u d n i c k i, Blinstrub Jerzy, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 1, Kraków 1935, s. 122–123.

1 2

PW_52.indb 1133

2015-08-03 17:19:44

1134

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

Jan Blinstrub został sekretarzem króla Jana Kazimierza i posłem żmudzkim.

W archiwum wileńskim zachowały się dokumenty, z których dowiadujemy się, że Jan i Helena Blinstrubowie w 1642 r. nabyli w Dumenciszkach 6 morgów ornej ziemi, 5 morgów w Mikołaiszkach od Jakuba i Michała Maciejewiczów4.

W 1643 r. Jan Blinstrub zamienił dwór w Wizgirdziszkach i łąkę w Relikajczach z Krzysztofem i Justyną z Butkiewiczów Misiewiczami5. Ponadto wiadomo, że w 1645 r. Jan i Helena Blinstrubowie ufundowali w Widuklach-Poolsiu kaplicę ewangelicką. Jednakże nie wiadomo, gdzie ta kaplica stała. Przy kaplicy założono parafię, na utrzymanie której wydzielono 3 włóki gruntu. Jan Blinstrub miał trzy żony i dwie córki: Krystynę zamężną za Ołdakowskim i Mariannę – za Niemcewiczem. Synów nie miał, toteż w 1669 r. majątek Widukle-Poolsie zapisał testamentem synom brata Jerzego – Janowi i Bogusławowi.

Bracia Jana – Dawid i Samuel – utrzymywali dobre stosunki z Januszem Radziwiłłem i w 1655 r. podpisali obaj unię kiejdańską. Samuel Blinstrub, poseł kowieński, w 1643 r. ożenił się z Sołtan-Parczewską, właścicielką części majątku w Kulwie. Samuel był też właścicielem folwarku Poszetule (Pašetulė). Jak podają V. Repaitė, R. Rickevičienė, potomkowie Samuela Blinstruba i w XVIII w. władali dworem Kulwa Podlewszczyzna Winceniszki, który Samuelowi w 1643 r. wniosła w posagu Sołtan-Parczewska. Jego druga żona Halszka z Beynartów Blinstrubowa w 1652 r. wniosła Samuelowi trzy dwory: Poniewicie w powiecie kowieńskim, Pojoście w powiecie upickim i Poszawsze na Żmudzi6.

Samuel Blinstrub miał dwóch synów: Teodora i Karola Adama. Teodor ożenił się z Felicją Ciechanowiczówną, był stolnikiem upickim, a w 1719 r. został wojskim smoleńskim. Otrzymał od ojca dwór Polewenie. W 1690 r. część tego majątku przekazał bratu Karolowi Adamowi i jego żonie Helenie z Budrewiczów7.

W 1699 r. Teodor Blinstrub swoją część majątku Pojoście założył Podbereskim8, później z tego majątku Krzysztofowi Berkowi założył 20 chłopów. Ponadto do niego należała Uciana (Utėna) i Dziczany (Dičionys) w powiecie wikomierskim.

Jego brat Karol Adam, ożeniony z Heleną Budrewiczówną, miał 3 synów: Bogdana, Karola i Mojżesza.

Dawid Blinstrub otrzymał od ojca Adama dwór Ugionie. Ożenił się z Halszką Szwykowską, miał dwóch synów – Stefana i Dawida. Widocznie ojciec wcześnie osierocił chłopców, ponieważ ich opiekunem został stryj Jerzy. Po uzyskaniu Zob. Vilniaus universiteto biblioteka (dział rękopisów) [dalej: VUB RS]. F7-14660; zob. też.

V. R e p a i t ė, R. R i c k e v i č i e n ė, op. cit., s. 788.

5 Lietuvos centrinis valstybės archyvas. SA-14660. P. 68–69, 32, 263.

6 VUB RS. F8-1061, 1652. P1. Zob. V. R e p a i t ė, R. R i c k e v i č i e n ė, op. cit., s. 789.

7 VUB RS. F8-1086, P1.

8 VUB RS. F8-1087. 01; także: V. R e p a i t ė, R. R i c k e v i č i e n ė, op. cit., s. 789.

4

PW_52.indb 1134

2015-08-03 17:19:44

BLINSTRUBOWIE I JANCZEWSCY Z BLINSTRUBISZEK

1135

pełnoletności Dawid został właścicielem Ugioni. W 1667 r. sprzedał folwark Urbaniszki za 180 kop groszy; miał jednego syna – Jana Karola.

Najbardziej znanym na Litwie był wspomniany wyżej Jerzy Blinstrub, właściciel majątku Widukle-Poolsie. Za czasów Jerzego Blinstruba Widukle-Poolsie otrzymały nazwę Blinstrubiszki i nazwę tę miejscowość zachowała do naszych czasów.

Syn Jerzego Jan miał jednego syna – Michała, który zmarł w niemowlęctwie, natomiast Bogusław, syn Jerzego, miał syna Jerzego. Ten Jerzy Blinstrub zmarł w 1731 r., a w 1736 r. jego krewni Karol i Mojżesz Blinstrubowie majątek Blinstrubiszki sprzedali Uwojniom. Zatem od 1736 r. Blinstrubiszki przeszły do rodziny Uwojniów, herbu Łabędź odmienny.

Nowy właściciel Blinstrubiszek, Bogusław Uwojń, stolnik starodubski, posiadał kilka dworów i wsi w parafii widuklańskiej. Był zamożnym i to on prawdopodobnie wybudował drewniany pałacyk w Blinstrubiszkach. Po śmierci Bogusława Uwojnia, wdowa Anna Katarzyna Uwojniowa wyszła za mąż za marszałka szlachty powiatu rosieńskiego Ignacego Micewicza.

Tu warto przytoczyć relacje ostatniego właściciela Blinstrubiszek, Henryka Janczewskiego, który następującą historię opowiedział Romanowi Aftanazemu: W drugiej połowie XVIII wieku ostatni męski potomek Uwojniów umierając przedwcześnie wyznaczył na opiekuna swych dwóch nieletnich córek niejakiego Micewicza, który dziewczęta oddał do klasztoru, sam zaś zawładnął ich majątkiem. Jedną z panien wydostał wszkaże z klasztoru Kazimierz Burba z Poszuszwia i ożeniwszy się z nią wytoczył Micewiczowi proces, a Blinstrubiszki odebrał9.

Litewskie badaczki V. Repaitė i R. Rickevičienė na podstawie dokumentów archiwalnych prostują opowieść Henryka Janczewskiego. Piszą one, że niczego nie dowiedziały się o losie drugiej Uwojniówny. Prawdopodobnie dziewczęta oddane były do klasztoru benedyktynek (założony w 1639 r.) i jedna z sióstr tam pozostała lub zmarła? W dokumentach z pierwszej połowy XIX w. figuruje tylko jedna spadkobierczyni – Ewa Uwojniówna10.

Ponadto litewskie badaczki podają, że podczas procesu sądowego w 1829 r. wyjaśniono niektóre fakty z przeszłości: w 1799 r. Ignacy Micewicz otrzymał pożyczkę 300 holenderskich złotych od klasztoru dominikanów w Rosieniach.

Równocześnie w tym czasie zaciągnął pożyczkę u innych kredytodawców, dlatego w 1807 r. zmusił pasierbicę Ewę Uwojniównę do sporządzenia aktu kupna R. A f t a n a z y, Dzieje rezydencji na dawnych Kresach Rzeczypospolitej, t. 3. Wrocław 1992, s. 197.

10 V. R e p a i t ė, R. R i c k e v i č i e n ė, op. cit., s. 792.

9

PW_52.indb 1135

2015-08-03 17:19:44

1136

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

-sprzedaży nadającego mu prawa własności Blinstrubiszek-Widukli, Wirgojni, Dowkinłauków i innych gruntów należących do Uwojniów11. Po śmierci Ignacego i Anny Katarzyny Micewiczów spadkobierca Antoni Micewicz został zmuszony do oddania kredytodawcom pożyczki ojca i swoje.

W 1823 r. eksdywizyjny sąd w Rosieniach zasądził oddanie wszystkich gruntów Micewicza kredytodawcom. Tym sposobem i Blinstrubiszki zostały zastawione. W 1829 r. – jak ustaliły V. Repaitė i R. Rickevičienė – Ewa Uwojniówna-Burbowa (ok. 1810 r. wyszła za mąż za marszałka szlachty powiatu szawelskiego i wojskiego Kazimierza Burbę) zwróciła się do sądu ziemskiego w Rosieniach z prosbą o oddanie jej majątku, przekazanego po 1823 r. na czasowe władanie kredytodawcom. Po rozpatrzeniu sprawy i stwierdzeniu, że umowę kupna-sprzedaży Ewa Uwojniówna podpisała pod przymusem, sąd w 1830 r. przyznał jej prawo do dziedziczenia Blinstrubiszek. Po odebraniu majątku E. Uwojniówna-Burbowa jeszcze kilka lat sądziła się z sąsiadami o granice swojej ziemi. Dopiero w 1899 r. wykonano plan dóbr Blinstrubiszki.

Ewa i Kazimierz Burbowie mieli czworo dzieci: Jana Kleta, późniejszego marszałka szlachty powiatu upickiego, oraz trzy córki. Janina wyszła za mąż za Gorskiego z Birżynian, Aniela – za Seweryna Romera z Dowgirdziszek koło Trok, a trzecia – Kazimiera w 1844 r. wyszła za Cypriana Janczewskiego, wnosząc mu w posagu Blinstrubiszki.

Od 1844 r. zaczyna się historia Janczewskich w Blinstrubiszkach i będzie trwała do 1945 r., kiedy to ostatni właściciele Blinstrubiszek – Kazimierz, Henryk i Tadeusz na zawsze opuścili Litwę. Dwaj pierwsi – Kazimierz i jego syn Henryk – wyjechali do Polski, a Tadeusz – do Niemic i później do Anglii.

Ród Janczewskich, herbu Dołęga, znany jest na Żmudzi od połowy XVIII w.

Ich siedzibą były Dzierżany (Diržionai) w gminie Betygała (Betygola) w powiecie rosieńskim. Dziad Cypriana Karol Janczewski za zasługi dla Rzeczypospolitej Obojga Narodów otrzymał od króla Stanisława Augusta majątki na Żmudzi: Posandrawie, Połuknie, Pomiedze. W latach 1778 i 1785 był on członkiem Trybunału Litewskiego, sędzią miejskim w Rosieniach, posiadał też inne tytuły.

Jego syn, Franciszek, ojciec Cypriana, również był wielce zasłużony dla Litwy: był rotmistrzem powiatu ejrygolskiego, przewodniczącym sądu apelacyjnego w Rosieniach. Jego synowie brali udział w życiu społecznym Litwy i Żmudzi.

Po śmierci Franciszka właścicielem Dzierżan został jego młodszy syn Walerian Tomasz Adam Janczewski.

Cyprian Michał Janczewski, pierwszy z tego rodu właściciel Blinstrubiszek, urodził się 9 grudnia 1805 r. w Dzierżanach. Był synem Franciszka i Ludwiki z Żyłłoków. Początkowe wykształcenie otrzymał w szkole pijarskiej w Rosieniach.

Zob. ibidem, s. 792.

11

PW_52.indb 1136

2015-08-03 17:19:44

BLINSTRUBOWIE I JANCZEWSCY Z BLINSTRUBISZEK

1137

Od 1818 r. kontynuował naukę w szkole powiatowej w Kownie, gdzie nauczycielem, m.in. był Adam Mickiewicz. Janczewski odznaczał się zdolnościami, pisał wiersze okolicznościowe i satyry, w których wyśmiewał policmajstra i carskich urzędników12. Z powodu działalności antycarskiej, upowszechniania satyrycznych utworów, Cyprian Janczewski zmuszony został do opuszczenia gimnazjum w Kownie i w 1823 r. przeniósł się do gimnazjum w Krożach (Kražiai) na Żmudzi. W gimnazjum w Krożach uczyli się też jego młodsi bracia. Ojciec wynajął synom w klasztorze benedyktynek dwupokojowe mieszkanie. W mieszkaniu tym poza braćmi Janczewskimi i ich kuzynem mieszkał opiekun chłopców nauczyciel języka niemieckiego Wincenty Paszkiewicz13. W klasie VI Cypriana uczył filomata Jan Sobolewski. To właśnie w Krożach w dniu 7 listopada 1823 r. został aresztowany i osadzony w więzieniu w Wilnie. Dyrektor gimnazjum Ignacy Dowiat był nadgorliwym służbistą, utrzymywał w szkole surową dyscyplinę.

Uczniów szpiegowano, zabraniano im czytać zakazaną literaturę. Listy do uczniów cenzurował sam dyrektor Dowiat.

Pomimo ciężkiej, prawie policyjnej atmosfery, Cyprian Janczewski już w wieku 18 lat włączył się do życia społecznego Żmudzi: brał udział w sejmiku szlachty powiatu rosieńskiego. Wzorem niemieckiej organizacji studenckiej „Schwartze Bruder” postanowił założyć podobną organizację w Krożach. Bezpośrednim impulsem do powstania związku było aresztowanie w wyniku procesu akademików wileńskich, a następnie wywiezienie do wileńskiego więzienia u Bazylianów, nauczyciela gimnazjalnego, filomaty Jana Sobolewskiego. Z zamiaru założenia tajnej organizacji zwierzył się koledze Janowi Witkiewiczowi z Poszawsza. Ten go poparł, został współorganizatorem „Czarnych Braci” i do organizacji wciągnęli kolegów Feliksa Zielenowicza, Alojzego Pieślaka, Mikołaja Suchockiego i Wiktora Iwaszkiewicza. Według Stanisława Pigonia, na uczniów gimnazjum kroskiego działał pewien wpływ miejscowej masonerii, a zapewne jakieś echa niemieckiej tajnej organizacji studenckiej, utrzymującej wśród członków wysoki poziom etyczny i gotowość poświęcenia się dla ojczyzny w walce z tyranią14,

natomiast według Władysława Jewsiewickiego, związek „Czarnych Braci” właściwie nie miał konkretnego planu działania ani nawet regulaminu. Powstał nagle, bez planu. Zrzeszonym w nim młodym ludziom chodziło przede wszystkim o znalezienie sposobu przyjścia z pomocą ich nauczycielowi, Sobolewskiemu, oraz Zob. A. P o c i u s, Kiprijonas Jančauskas – kovotojas prieš carizmą, [w:] Viduklė, Kaunas 2002, s. 826.

13 Zob. A. J a n u l a i t i s, Praeitis ir jos tyrimo rūpeščiai, Vilnius 1989, s. 86.

14 S. P i g o ń, Janczewski Cyprian, PSB, t. 10. Kraków 1962–1964, s. 492.

12

PW_52.indb 1137

2015-08-03 17:19:44

1138

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

innym, więzionym w Wilnie filaretom, wśród których był i Adam Mickiewicz – wcześniej nauczyciel Cypriana Janczewskiego w gimnazjum kowieńskim15.

Byli oni na tyle naiwni, że napisali i wysłali list do dyrektora Dowiata, w którym oskarżyli go o uleganie władzom rosyjskim, rozpowszechniali wśród uczniów wiersze patriotyczne. Gdy dyrektor Dowiat otrzymał oskarżycielski list i doszły do niego upowszechniane wiersze, od razu wysłał donos do rektora Uniwersytetu Wileńskiego Józefa Twardowskiego i do policmajstra w Rosieniach. Przez Twardowskiego informacje o „Czarnych Braciach” doszły do Nikołaja Nowosilcowa, który natychmiast wysłał do Kroż komisję śledczą z Lwem Bajkowem na czele. Cyprian Janczewski przyznał się, że celem organizacji było wyzwolenie ojczyzny. Komisja śledcza wykryła wszystkich członków organizacji, których od razu aresztowano. Uwięziono też nauczyciela W. Paszkiewicza, którego później sąd skazał na dwa lata ciężkich robót w twierdzy bobrujskiej16.

Aresztowanych uczniów przewieziono do Wilna i osadzono w różnych więzieniach wileńskich. Janczewskiego – w klasztorze u Bazylianów, Witkiewicza osadzono w klasztorze Karmelitów Bosych, Iwaszkiewicza i Suchockiego u Misjonarzy, Zielenowicza i Pieślaka – w kolegium ojców Pijarów. Janczewski ostatni raz spotkał się u Bazylianów z swoim nauczycielem Adamem Mickiewiczem.

6 stycznia 1824 r. Wielki Książę Konstanty mianował członków sądu wojennego w składzie dwóch oficerów i audytora. Na przewodniczącego wyznaczył barona generała Grigorija Rosena. Sądowi nakazano sądzenie z całą surowością prawa. Rozprawa odbyła się 24 stycznia 1824 r. pod przewodnictwem gen. Rosena.

Sąd skazał Cypriana Jnczewskiego, Jana Witkiewicza i Feliksa Zielenowicza na śmierć, pozostałych na dożywotnie ciężkie roboty. Adam Mickiewicz uwiecznił Janczewskiego w Dziadach cz. III. Opowiada o nim Jan Sobolewski, współwięzień Mickiewicza: Wywiedli Janczewskiego – poznałem: oszpetniał, Sczerniał, schudł, ale jakoś dziwnie wyszlachetniał.

Ten, przed rokiem swawolny, ładny chłopczyk mały, Dziś poglądał z kibitki, jak z odludnej skały. Ów cesarz – okiem dumnem, suchem i pogodnem, To zdawał się pocieszać spólników niewoli, To lud żegnał uśmiechem gorzkim, lecz łagodnym, Jak gdyby im chciał mówić: „Nie bardzo mię boli”!17 Zob. W. J e w s i e w i c k i, Batyr. O Janie Witkiewiczu 1808–1839. Warszawa 1983, s. 35.

Zob. A. B a j o r, Ach te Pałudy, te kimeryjskie mroki, „Magazyn Wileński” 2006, http://www. magwil.lt/archiwum/2006/mww6/crw-19.htm [12.12.2014].

17 A. M i c k i e w i c z, Dziady, cz. III, [w:] Dzieła poetyckie. Wydał i objaśnił T. Pini, Nowogródek 1933, s. 168.

15 16

PW_52.indb 1138

2015-08-03 17:19:44

BLINSTRUBOWIE I JANCZEWSCY Z BLINSTRUBISZEK

1139

Franciszek Janczewski, ojciec Cypriana, próbował ratować syna, starał się dotrzeć do cara, jednakże nie dopuszczono go do Petersburga. Nie przyjął go także wszechmocny wówczas Nowosilcow. Dzięki wstawiennictwu księcia Józefa Giedroycia wielki książę Konstanty złagodził wyrok: Janczewskiego i Zielenowicza pozbawiono szlachectwa i w kajdanach wysłano na 10 lat do ciężkich robót przy budowie twierdzy w Bobrujsku. 8 marca 1824 r. nastąpiło wywiezienie skazanych „Czarnych Braci” z Wilna do miejsc odbywania kary. Na tajne polecenie Wielkiego Księcia Konstantego, Nowosilcow rozkazał policji wileńskiej zebrać informacje o nastrojach ludności miasta podczas wywożenia uczniów ze Żmudzi.

Dnia 8 marca w południe odbyło się, zgodnie z wyrokiem, wyprawianie do miejsc przeznaczenia przestępców Janczewskiego, Zielenowicza i nauczyciela Paszkiewicza. Zajęło to nieco czasu; tymczasem zebrał się ogromny tłum ludzi, który odprowadził więźniów od głównego odwachu aż za Ostrą Bramę. Na spotkanie ich przybyło aż 15 powozów prawdopodobnie osób zainteresowanych losem przestępców. Tegoż dnia o godzinie 11 przed północą wysłano pozostałych, to jest Witkiewicza, Pieślaka, Suchockiego i Iwaszkiewicza, odprowadzał ich tłum znacznie jeszcze liczniejszy.

Wysłanie więźniów odbyło się w zupełnym porządku i bez zakłóceń spokoju. Przestępcy podczas wywożenia, a nawet w czasie okuwania w kajdany, nie okazywali najmniejszej skruchy i byli zupełnie obojętni na los, jaki ich spotkał. U odprowadzających znać było współczucie, w szczególności zaś spostrzeżono ojca Janczewskiego, który stał w pewnej odległości od pojazdu syna, przejęty najdotkliwszą boleścią18.

Budowę twierdzy w Bobrujsku rozpoczęto w 1810 r. według projektu i pod kierunkiem generała-majora Karola Iwanowicza Oppermana. Car Aleksander I postanowił stworzyć punkt oporu na Polesiu, gdzie planował skoncentrować wiele wojska na wypadek wojny w zachodniej części imperium. Miejsce wybrano dogodne: płaski teren na wzniesieniu, przy ujściu rzeki Bobrujki do Berezyny.

Twierdzę budowano starannie, planowano w niej pomieścić piętnaście tysięcy żołnierzy.

Tysiące chłopów pańszczyźnianych i żołnierzy pracowało przy budowie.

Domy mieszczan przeniesiono prawie o dwie wiorsty dalej – w miejscu dawnego Bobrujska powstały wojskowe umocnienia. Dookoła budowy wycięto las.

Z Ukrainy i Kaukazu, z Karelii i z Uralu zwożono materiały.

Przed kampanią Napoleona na Rosję twierdzę gruntownie przygotowano na wypadek oblężenia. Osiem bastionów z rawelinami, murowane blokhauzy i trawersy, umocnione blindaże stanowiły obronę przed otwartym atakiem nieprzyjaciela. Na wieżach fortecy ustawiono trzydzieści armat różnego kalibru.

Zgodnie z rozkazem komendanta twierdzy, gubernatora wojennego generała18

Cyt. za: A. B a j o r, op. cit.

PW_52.indb 1139

2015-08-03 17:19:44

1140

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

-majora Nikołaja Ignatiewa, zgromadzono zapasy amunicji na rok, prowiantu zaś na sześć miesięcy dla ośmiu tysięcy osób.

Armia Napoleona stanęła w okolicach Bobrujska w lipcu 1812 r. Marszałek Louis Nicolas Davout tutaj zamierzał przeciąć drogę 2 Armii gen. Piotra Bagrationa, która podążała ze Słucka ku Berezynie i Dnieprowi, i nie dopuścić do połączenia jej z 1 Armią. I wtedy armaty z twierdzy bobrujskiej zatrzymały Francuzów, a pod osłoną armat gen. Bagration dał trzydniowy odpoczynek wymęczonym żołnierzom swojej armii. Następnie z fortecy otrzymał prowiant i furaż i ruszył w kierunku Mohylewa. Do twierdzy podeszli Francuzi. Oblegał ją korpus kawalerii gen. Marie Victora de Fay Latour-Maubourg’a, a po zajęciu przez Francuzów Smoleńska, korpus Latour-Maubourg’a został zamieniony przez dywizję gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, do której dołączono piętnaście szwadronów kawalerii. Dopiero po trzech miesiącach, w listopadzie 1812 r., gdy do Bobrujska zbliżała się 3 Armia Dunajska admirała Pawła Cziczagowa, Francuzi zdjęli blokadę twierdzy.

Po 1815 r. car Aleksander I umocnił twierdzę bobrujską. Pojawiły się nowe lunety i zamontowano system przeciwminowy. Rozpoczęto budowę murowanych koszar i prochowni. Prace ciągnęły się nieprzerwanie do 1824 r. Jeden z historyków białoruskich, Siemion Bukczyn, pisze: Od kilku lat, od wczesnej wiosny do późnej jesieni, twierdza przypominała ogromne mrowisko: tysiące żołnierzy pracowało na blindażach i rawelinach – wznosili wewnętrzne budowle i zewnętrzne umocnienia... Wspólnie z żołnierzami pracowali katorżnicy.

W twierdzy były specjalne więzienne kazamaty, w których osadzano katorżników19.

Jednym z takich katorżników był młody Cyprian Janczewski. Warunki życia w twierdzy były bardzo ciężkie: pracował przy budowie wału ochronnego i murów obronnych w fosie. Tymczasem rodzice nadal starali się o ułaskawienie syna.

I taka możliwość nadarzyła się po śmierci Aleksandra I, kiedy od 1 grudnia 1825 r. carem został młodszy brat Aleksandra Mikołaj I. Jak twierdzi Augustinas Janulaitis, Franciszek Janczewski dotarł do cesarzowej, która rzekomo wyprosiła łaskę cesarską i w 1826 r. Cypriana przeniesiono do służby wojskowej na Kaukazie20.

Cyprian Janczewski przebywał w jednostkach wojskowych na Kaukazie około pięciu lat, awansowany na oficera ok. 1832 r. został zwolniony z wojska i powrócił na Litwę do rodzinnego majątku Dzierżany, gdzie po ojcu objął dobra w posiadanie. W 1844 r. ożenił się z właścicielką Blinstrubiszek Józefą Kazimierą Burbówną (zm. w 1890) i przeniósł się do majątku posagowego Blinstrubiszki. Tu zarządzał majątkiem, pracował społecznie, był członkiem Komitetu Inwentarzowego w po19

S. B u k c z y n, Zamach na cara, Olsztyn 1986, s. 151.

Zob. A. J a n u l a i t i s, Juodieji Broliai Kražiuose, [w:] Praeities, Kaunas 1930.

20

PW_52.indb 1140

2015-08-03 17:19:44

BLINSTRUBOWIE I JANCZEWSCY Z BLINSTRUBISZEK

1141

wiecie rosieńskim. Cieszył się w środowisku ogólnym poważaniem i w 1846 r. został z wyboru marszałkiem szlachty powiatu rosieńskiego. W Blinstrubiszkach mieszkał jednak krótko, bo 19 września 1853 r. zmarł i pochowany został na cmentarzu w Widuklach. Pozostawił żonę i troje dzieci: synów Kazimierza Józefa (3.06.1845–12.07.1935), Edwarda Franciszka (14.12.1846–17.07.1918) oraz córkę Marię, która później wyszła za mąż za Chlewińskiego.

Po śmierci Cypriana majątkiem w Blinstrubiszkach zarządzała wdowa Józefa Kazimiera z Burbów Janczewska. W tym czasie, jak podaje Aftanazy (z informacji Henryka Janczewskiego), dwór Janczewskich był dziewięcioosobowy, parterowy, drewniany, wybudowany w latach 1730–1740. Budowę zaczął jeszcze ostatni Blinstrub, zaś dokończyli jej Uwojniowie. Był to dwór na planie prostokąta, na podmurówce z kamieni i tynkowej cegły. Od frontu przylegał ganek z kolumienkami zaopatrzony w daszek. Budynek nakrywał bardzo wysoki, czterospadowy dach gontowy, łamany na sposób polski. Ściany dworu pokrywała szalówka z szerokich desek fugowanych ustawionych pionowo, malowanych na kolor seledynowy. [...] W końcu XIX w. Kazimierz Józef do lewego skrzydła dworu dobudował jeszcze cztery pokoje21.

We dworze wyposażenie było skromne, ale – jak wspomina Henryk Janczewski – urządzone ze smakiem.

Było kilka obrazów, m.in. portrety Cypriana Janczewskiego, pędzla Edwarda Romera, Walerego Janczewskiego, malowany przez Edwardową Janczewską, chłopięcy Władysława Janczewskiego (oficera z partii powstańczej Dłuskiego-Jabłonowskiego), wykonany przez Tadeusza Janczewskiego, kopia portretu prof. Edwarda Janczewskiego z oryginału pędzla Pochwalskiego, robiona przez Edwardową Janczewską. Heleny z Oskierków Janczewskiej starszej, także przez Edwardową Janczewską, pastelowa podobizna Heleny z Oskierków Janczewskiej młodszej, przez Jadwigę Siedlecką, w końcu zaś portret Adama Mickiewicza, roboty Walentego Wańkowicza, naklejony na passe-partout, na którym widniała własnoręczna dedykacja poety „Cyprianowi Janczewskiemu – Adam Mickiewicz”. Portret ten był przysłany do Blinstrubiszek z Paryża. Obecnie znajdującej się w jednym z muzeów Krakowa22. Z obrazów o innej tematyce był tylko jeden pędzla Suchodolskiego, zaginiony w czasie pierwszej wojny światowej, a poza tym dzieła Piotrowicza i Wierusz-Kowalskiego. W niektórych pokojach wisiały sztychy i litografie o tematyce końskiej, jak też litografie Wilczyńskiego i Ordy, przedstawiające różne osobistości i widoki Wileńszczyzny23.

Według Romana Aftanazego, we dworze była niewielka biblioteka, założona przez Cypriana Janczewskiego.

R. A f t a n a z y, op. cit., s. 198.

R. A f t a n a z y (op. cit.) nie podaje w którym dokładnie.

23 Ibidem, s. 199.

21

22

PW_52.indb 1141

2015-08-03 17:19:44

1142

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

W zbiorze tym – pisze Aftanazy – prócz literatury klasycznej w językach polskim i francuskim, reprezentowana była astronomia, ulubiona dziedzina Cypriana, prawo i ekonomia, które interesowały Kazimierza, botanika, przedmiot studiów Edwarda i hippika, którą interesowały się wszystkie pokolenia Janczewskich. W tym zakresie najwięcej było książek w języku niemieckim, następnie w polskim, angielskim, a ostatnio także i litewskim 24.

W Blinstrubiszkach było też archiwum rodzinne. Archiwum zawierało metryki rodzinne, testamenty, akta z czasów sprawowania przez Cypriana Janczewskiego urzędu marszałka szlachty, dokumenty z różnych procesów i inne. Szczególnym pietyzmem otoczona była korespondencja związana z zesłaniem Cypriana Janczewskiego: listy Cypriana do rodziców, korespondencje różnych wpływowych osób, starających się o złagodzenie wyroku w procesie „Czarnych Braci” oraz korespondencja urzędowa z kancelarii Nowosilcowa z jego podpisem.

Obok dworku po lewej stronie – pisze Aftanazy – stała dziewięcioosobowa, również parterowa, z piętrem pośrodku oficyna. Z czerwonej nie tynkowanej cegły, wybudowana w latach 1853–1860. Od tyłu oficyna, stojąca na stoku zbocza, na całej swej długości posiadała dwie kondygnacje. Budynek ten dzieliła od dworu zwarta grupa starych lip i klonów.

Z tej samej epoki co dwór pochodził usytuowany naprzeciw niego trzydrzwiowy lamus z wejściowymi ganeczkami, ułożonymi piramidalnie z kamieni. Przełom XVIII i XIX w. sięgały stajnia oraz wozownia i lamus, podobnie jak dom mieszkalny obite szalówką25.

W 1858 r. majątek Blinstrubiszki zawierał 765 dziesięcin gruntu i 367 osób płci męskiej chłopów pańszczyźnianych26. Po zniesieniu pańszczyzny w Imperium Rosyjskim z majątku Janczewskich odeszły wsie Wiejuki, Użlowacie, Łotoki, Numgale, Szesztokinie i inne. Jednakże Kazimiera Janczewska umiejętnie prowadziła gospodarstwo, powiększając areał majątku. Z wykazu szlachty guberni kowieńskiej z 1881 r. wynika, że szlachcianka Kazimiera Janczewska posiadała 1209 dziesięcin ziemi ornej oraz 1362 dziesięciny lasu. Był to więc duży majątek, a kierował nim wynajęty ekonom. Ponadto Janczewska posiadała karczmę, która dawała 100 rubli rocznego dochodu27.

Młodszy syn Cypriana Janczewskiego Edward Franciszek początkowe wykształcenie otrzymał w domu, następnie uczył się w gimnazjum w Krożach, R. A f t a n a z y, op. cit., s. 199.

Ibidem, s. 199–200.

26 Zob. Izvleczenije iz opisanija pomieszcziczich imienij w 100 dusz i swysze. Kowienskaja gubiernija, Petersburg 1858, s. 24.

27 Zob. Ałfawitnyj spisok ziemlewładielcew Kowienskoj gubernii, po 1 sientiabria 1881, Kowno 1882, s. 377.

24 25

PW_52.indb 1142

2015-08-03 17:19:44

BLINSTRUBOWIE I JANCZEWSCY Z BLINSTRUBISZEK

1143

później przeniósł się do Wilna i tam w 1862 r. ukończył gimnazjum z srebrnym medalem. Po ukończeniu gimnazjum wstąpił na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego, po roku przeniósł się na Wydział Fizyko-Matematyczny Uniwersytetu Petersburskiego, który ukończył w 1868 r. ze stopniem kandydata nauk biologicznych. W 1869 r. wyjechał do Niemiec, do Halle, gdzie pogłębiał studia nad botaniką pod kierunkiem profesora-botanika Heinricha Antona de Bary (1831–1888). W pracowni anatomii roślin prof. H. A. de Bary’ego praktykował trzy lata. W 1872 r. obronił pracę doktorską. Po zdobyciu stopnia naukowego doktora nauk biologicznych E.F. Janczewskiego zaproszono na Uniwersytet Jagielloński. W 1875 r. został tam profesorem. W latach 1901–1902 pełnił obowiązki rektora UJ. Zebrał bogaty zielnik dotyczący Żmudzi. Ogłosił szereg prac naukowych, m.in. Le parasitisme du Nostoc Lichenoides, 1872. Recherches sur les Porphyria, 1872. O rurkach sitkowych w korzeniach, 1874. Poszukiwania nad wzrostem wierzchołkowym korzeni roślin okrytoziarnowych, 1874. Rozwój pączka u skrzypów, 1876. Zapiski pomologiczne: Wyniki doświadczeń z sadu Blinstrubiskiego na Żmujdzi, 1879. Zawilec. Anemone. Studyum morfologiczne, 1892–1896 4 części. Trzy metody hodowli drzew owocowych, 1896. Głownie zbożowe na Żmujdzi, 1897. Species generis ribes, 1905–1906 3 części Monographie des groseilliers Ribes L., 1907. Edward Franciszek Janczewski zmarł 17 lipca 1918 r. w Krakowie i tam został pochowany. E.F. Janczewski miał syna Edwarda Walerego (22.02.1887–22.08.1959). Był on geofizykiem, od 1954 r. profesorem Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie28.

Starszy syn Cypriana Kazimierz Józef Janczewski (3.06.1846–12.07.1938) pozostał w Blinstrubiszkach. Ukończył prawo na Uniwersytecie Petersburskim i po studiach powrócił do rodzinnego majątku. Ożenił się z Heleną z Oskierków.

Mieli oni pięcioro dzieci: synów – Kazimierza (1878–1959)29, Jana, bliźniaka Kazimierza (1878–1978) i Edwarda, córki – Helenę Annę (ur. 1875), którą wydał z posagiem 100 tys. rubli za hrabiego Chrapowieckiego i Marię Magdalenę (ur. w 1877), która wyszła za mąż za Ławrynowicza.

Kazimierz Józef Janczewski w ciągu długiego życia doprowadził Blinstrubiszki do rozkwitu. Odnowił dwór, wybudował oficynę, założył stawy rybne. Młodszy jego syn Edward, pomolog, założył sad, a na podstawie praktyki napisał i wydał Zapiski pomologiczne. Wyniki doświadczeń z sadu blinstrubickiego na Żmudzi.

W 1890 r. zmarła matka Kazimierza Józefa – Kazimiera z Burbów Janczewska. Ciało pochowano na cmentarzu w Widuklach, w rodzinnym grobowcu Jan Zob. [hasło:] Janczewski Edward Walery, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, t. 12, Warszawa 2002, s. 399.

29 Zob. szerzej: M. J a c k i e w i c z, Kazimierz Janczewski jako czołowy działacz mniejszości polskiej na Litwie w okresie międzywojennym, „Przegląd Wschodni” 2006, t. X, z. 1 (37), s. 205–211.

28

PW_52.indb 1143

2015-08-03 17:19:44

1144

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

czewskich. Na jej grobowcu figurują daty: 4 marca 1811–27 listopada 1890, herb Burbów „Odyniec” oraz Janczewskich „Dołęga”, pod herbem epitafium w języku polskim – My odpoczęli od prac swoich, albowiem uczynki ich idą za niemi.

Od 1890 r. Kazimierz Józef Janczewski został pełnoprawnym właścicielem Blinstrubiszek oraz kilku folwarków, m.in. do niego należały Zujownie, Popławy.

Naugale, Poporcie – ogółem jego majątek liczył 3797 dziesięcin gruntów. Bratu Edwardowi Franciszkowi Janczewskiemu dostał się w spadku folwark Jukojnie (285 dziesięcin), jednakże ponieważ Edward mieszkał w Krakowie, to Jukojniami zarządzał Kazimierz Józef.

W końcu XIX w. K.J. Janczewski znany był jako działacz społeczny powiatu rosieńskiego, a także wzorcowy rolnik. On jeden z pierwszych na Żmudzi wprowadził holenderską rasę krów, zajmował się trzema rodzajami rolnictwa: uprawą zboża, hodowlą bydła i sadownictwem. W jego gospodarstwie, jak podawano w ówczesnych informatorach, uprawiano pszenicę, żyto, owies i jęczmień, ponadto ziemniaki, buraki, groch. W wykazie wydawnictwa Kratkije sprawocznyje swiedienija o niekotorych russkich choziajstwach z 1920 r. podano, że w Blinstrubiszkach u Janczewskiego było 200 sztuk bydła, 90 koni, 20 owiec, 50 sztuk nierogacizny. Janczewski posiadał własną mleczarnię, w której przerabiano produkty mleczne: masło, twaróg, śmietanę.

K.J. Janczewski pełnił funkcję sędziego pokoju i jako działacz społeczny otrzymał od rządu rosyjskiego tytuł radcy, przyznano mu order św. Anny i św.

Stanisława. Był powszechnie szanowanym obywatelem powiatu rosieńskiego na Żmudzi. Podczas pierwszej wojny światowej, w 1915 r., gdy do Żmudzi zbliżały się wojska niemieckie, władze carskie wydały rozkaz ewakuacji ziemian, szlachty, urzędników w głąb Rosji. Chodziło o pozostawienie tzw. spalonej ziemi. Wraz z innymi bieżeńcami syn Kazimierza Józefa - Kazimierz Janczewski z rodziną jesienią 1915 r. wyruszył na wschód. W Blinstrubiszkach pozostał ojciec. Młodzi Janczewscy dotarli do guberni penzenskiej, nad Wołgę, i zamieszkali w Wojejkowie, gdzie Rosjanie ulokowali stadniny koni z Polski i Litwy. Kazimierz, jako miłośnik i znawca koni, został tam zarządcą30. Na początku 1918 r. wrócił z rodziną do Blinstrubiszek.

W 1922 r., po dokonaniu reformy rolnej przez rząd litewski, majątek Blinstrubiszki został rozparcelowany. Janczewskiemu pozostawiono tylko 80 ha ziemi ornej i ok. 25 ha lasu, młyn wodny oraz cegielnię, a także zabudowania dworskie.

W 1923 r. udało mu się część ziemi odzyskać i do 1940 r. razem z folwarkiem Jukojnie u Janczewskich było około 646 ha. Władze zwróciły część gruntów, ponieważ Kazimierz Józef i jego syn Kazimierz prowadzili hodowlę koni trakenskich, potrzebnych dla armii litewskiej.

Zob. M. J a c k i e w i c z, Kazimierz Janczewski jako czołowy działacz..., s.207.

30

PW_52.indb 1144

2015-08-03 17:19:44

BLINSTRUBOWIE I JANCZEWSCY Z BLINSTRUBISZEK

1145

Kazimierz Józef Janczewski mieszkał do śmierci w Blinstrubiszkach, zmarł 12 lipca 1938 r. i jego ciało zostało pochowane na cmentarzu w Widuklach, obok żony. Resztki dawnego majątku Kazimierz Józef zapisał synowej Helenie, która opiekowała się nim do śmierci, i wnukowi Tadeuszowi, ożenionemu z Ireną Radhen. Do 1940 r., to jest do okupacji Litwy przez Związek Sowiecki, w Blinstrubiszkach gospodarował wnuk Tadeusz Janczewski, który z rodziną szczęśliwie przetrwał okupację sowiecką i niemiecką w latach 1940–1944 i wiosną 1944 r. wraz z rodziną wyjechał do Niemiec, stamtąd do Austrii, a później osiadł w Szkocji, gdzie w 2000 r. zmarł. Zasłużony dla Polski i Litwy ród Janczewskich rozproszył się po świecie, natomiast z ich rodowego majątku Blinstrubiszki pozostała tylko oficyna i fundamenty niegdyś rozległego domu.

Czy był tu Henryk Sienkiewicz?

Wolno przypuszczać, że był. Ale – który? A może obaj gościli w Blinstrubiszkach, czego świadectwem napomknienia w listach autora Potopu do Rodziny – syna Henryka i szwagierki, Jadwigi Janczewskiej.

Nie paliło mu się „do tej Żmudzi”, „tych Paludów, kimeryjskich mroków”, to prawda. Za to synowi (również Henryka) „te Paludy” musiały wyjątkowo przypaść do serca.

Ogromnie mi się nie podoba projekt wyprawy Henia na Żmujdź. Co to za sens, by mając parę tygodni nie spędził ich z babunią i z nami, tylko odjeżdżał w dalekie strony, narażał się na uciążliwą podróż, długą drogę końmi, zaziębienia etc... (Z listu Henryka Sienkiewicza do Jadwigi Janczewskiej, pisanego z Warszawy 2 grudnia 1904).

*** Anno Domini 2006. Praprawnuk w prostej linii Cypriana Janczewskiego, Szymon Janczewski, jak co roku, wybiera się na kochaną Żmudź. Na ziemię swoich dziadów i pradziadów, do majątków, które ma nadzieję kiedyś odzyskać...

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_52.indb 1145

2015-08-03 17:19:44

PW_52.indb 1146

2015-08-03 17:19:45

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1147–1159, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Stefan Pastuszewski Bydgoszcz

PRZEPUSTKA STAROOBRZĘDOWCÓW DO POLSKIEJ HISTORII

W

YDARZENIEM O DALEKOSIĘŻNYM znaczeniu dla losów starowierskich emigrantów na terenie Rzeczypospolitej było badanie ich przez sekretarza, inkwizytora i komisarza króla Jana III Sobieskiego, a zarazem pisarza i sędziego zwyczajnego Roty Rzymskiej, Piotra Michała Połtiewa, przeprowadzone w Wietce w lutym 1690 r., a zakończone protokołem podpisanym 18 lutego, którego kopia została złożona 21 lutego w sądzie powiatowym w Rzeczycy w województwie mińskim. Dokument ów, znajdujący się wówczas w księdze akt sądu powiatowego w Rzeczycy (nr 4, k. 51–52), odnalazł Dmitrij Iwanowicz Dowgiałło i opublikował w 1900 r. w wersji oryginalnej oraz w przekładzie fragmentów na język rosyjski, a w zasadzie w formie ich omówienia w Sbornikie statiej „Moglilewskich Gubiernskich Wiedomosti” pod redakcją Jewdokima Romanowa w artykule Mogilewskaja starina. K’ istorii Wietki (s. 37–41). Nie był on dotychczas w całości znany, choć powoływali się nań staroobrzędowcy w swoich pismach oraz liczni badacze z autorem pierwszej monografii Wietki, Michaiłem Iwanowiczem Lilejewem na czele1.

W 2006 r. unowocześniony i porównany z zapisem staropolskim rosyjski przekład tego protokołu został opublikowany oraz opatrzony komentarzami przez Grigorija Potaszenkę i Andrzeja Puksztę2. W przekładzie tym i komentarzu znalazło się jednak kilka nieścisłości. Staropolski termin „zabawy” przetłumaczono jako „wiesielije”3, czyli „uciechy, zabawy ludyczne”, podczas gdy w rzeczywistości były to „zajęcia” publiczne i prywatne, którymi tłumaczyli swą nieobecność powołani pośrednio M. L i l e j e w, Iz istorii raskoła na Wietkie i w Starodubie XVII–XVIII ww., Kijów 1895, s. 121–122.

G. P o t a s z e n k o, Starowierie w Litwie, Wilno 2006, s. 288–291, 312–313.

3 Ibidem, s. 288.

1

2

PW_52.indb 1147

2015-08-03 17:19:46

1148

STEFAN PASTUSZEWSKI

dekretem królewskim członkowie komisji śledczej. Można powątpiewać w wiarygodność tych sumitacji, lecz nie sposób – tak na wprost – sprowadzać motywów absencji niedoszłych komisjantów do oddawania się uciechom. Byłoby to bowiem samobójstwo polityczne owych „panów braci”. Jednym ze świadków przesłuchania nie był ksiądz prawosławny4, tylko ksiądz greckokatolicki, jako że Chaleccy byli unitami, a ów kapłan posługiwał w ich cerkwi.

Nie sposób jednak stwierdzić, kto rzeczony protokół napisał. Czy anonimowy sekretarz królewskiego inkwizytora, czy on sam? Wszystko jednak wskazuje, że to jakiś pisarz, skoro Piotr Michał Połtiew stwierdził wyraźnie, że „ręką swoją podpisał ów dokument i pieczęć swoją przyłożył”. Skoro podpisał, to nie napisał, ale kto wie... Na pewno dyktował...

Omawiany artykuł Dmitrija Iwanowicza Dowgiałły wraz z protokołem w języku staropolskim dostępny jest obecnie w internetowej Bibliotece Carskoje Sieło5. Opublikowany przez Dowgiałłę protokół odnaleziono w dokładnej kopii. „Autentyczność jego w oparciu o zewnętrzne i wewnętrzne cechy nie ulega wątpliwości”6. Nie można być natomiast pewnym, że druk we wszystkich szczegółach oddaje pierwowzór, bo choć zdaje się, że redaktor swobodnie posługiwał się językiem polskim, to jednak drukarze w białoruskim Mohylewie mogli tego języka zbyt dobrze nie znać.

Zgodnie z poleceniem króla (1647–1696) Jana III Sobieskiego (1629–1696) Piotr Michał Połtiew przybył do Chalcza jako przewodniczący Komisji, którą powołano – „dla usługi braterskiej” – spośród szlachty powiatu mozyrskiego.

W kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego w Wilnie uzyskał potwierdzenie swojej misji i zapewne stamtąd oficjalnie powiadomił owych „panów braci”.

Zasadnym wydaje się przypuszczenie, że badanie przeprowadzone przez królewskiego inkwizytora, całkiem przecież niezależne od kwestii granicznych a połączone z nimi tylko wspólnym terytorium, było częścią większej akcji, która zakończyła się tzw. „Białą księgą starowierców”.

Tadeusz Czacki (1765–1813) w swoim dziele komentatorskim O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, źrzódłach, związku i o rzeczach zawartych w pierwszym statucie dla Litwy 1529 roku wydanym (Warszawa 1800–1801) zawarł następujące informacje: „Za Jana III wielkopolski kanclerz [kanclerz wielki koronny – S.P.] kazał badać szczegóły wyznania filiponów. Księga wywodów, świadectw i badań łączyła porozumiewania z dowodami, istotne winy przeciw

Ibidem, s. 312.

Dostępny pod indeksem: http://book-oldl.ru/1900 sbmogill/Indexfr.html.

6 D. D o w g i a ł ł o, Mogilewskaja starina. K’ istorii Wietki, [w:] Sbornik statiej „Mogilewskich Gubrienskich Wiedomostiej”, red. J.R. Romanow, Mohylew 1900, s. 39.

4 5

PW_52.indb 1148

2015-08-03 17:19:46

PRZEPUSTKA STAROOBRZĘDOWCÓW DO POLSKIEJ HISTORII

1149

społeczeństwu i obyczajom, z niedowiedzonymi wnioskami”7. Protokół Połtiewa, mógł wejść w skład tej księgi w części „Porozumiewania z dowodami”, czyli zeznania i fakty. Czacki, który być może widział tę księgę, niedwuznacznie sugeruje, że zebrane w niej opinie, często „niedowiedzione”, nie zawsze były pochlebne i zgodne z polskimi oczekiwaniami. O tym, że ów oświeceniowy historyk miał w ręku wspomniany dokument może świadczyć krytyczne określenie zawartych w nim „niedowiedzionych wniosków”. Mógł też opinię tę powtórzyć za kimś, lecz jak dotąd nie zidentyfikowano ani „Białej księgi filiponów”, ani jej późniejszych komentatorów.

Pierwszym zadaniem Komisji było rozgraniczenie ziem własnych starosty mozyrskiego Karola Kazimierza Chaleckiego (zm. 1696) oraz jego krewnych i starostwa homelskiego powierzonego Tomaszowi Krasińskiemu, noszącemu także tytuł stolnika ciechanowskiego. Spór ów oparł się o zadworny sąd asesorski, który właśnie zadecydował o powołaniu Komisji. Drugim zadaniem rzeczonej Komisji stało się śledztwo (inkwizycja) w spawie „ludzi moskiewskiej nacji” osiadłych na swobodach w okolicy Chalcza i Homla. Połtiew jako pisarz i sędzia Stolicy Apostolskiej posiadał w tym zakresie niewątpliwe kompetencje, co zresztą potwierdził w bardzo notabene rzeczowym protokole. Przyczyną tej drugiej dekretacji było pojawienie się od 1675 r. na wschodnim Polesiu (a w samej Wietce w 1685 r.) znacznej liczby ludności ruskiej nie należącej do oficjalnej Cerkwi prawosławnej. Byli to starowierzy. Do rozgraniczenia ziem nie doszło, bowiem członkowie komisji, wymawiając się zajęciami publicznymi i prywatnymi, nie przybyli do Chalcza. Dowgiałło niemożność dokonania rozgraniczenia posiadłości wytłumaczył natomiast – wyraźnie w tym zakresie konfabulując – trudnością w dotarciu do znaków granicznych z powodu zimy. Argumentu takiego rzeczony protokół jednak nie przytacza.

Inkwizytor, mimo że zgodnie z królewską i sejmową delegacją miał przeprowadzić „inkwizycję generalną”, czyli śledztwo w sprawie „Moskali osiadłych w okolicach Chalcza”, to jednak z powodu nieobecności wyznaczonych mu do współpracy „ichmości panów szlachty”, nie mógł tego uczynić (nie było Komisji), lecz „powodawany przysięgą kościelną, moją rzymską” zdecydował się na przeprowadzenie „interrogatorii”, czyli przesłuchania w formie wywiadu. Błędem jest więc nazywanie tej operacji przez Potaszenkę śledztwem („rassledowanije”)8.

Terminu tego używają też niektórzy, mniej obyci w prawie świadkowie przesłuchania (Hryhory Świnka i Mikołaj Żołtok). Śledztwo („inkwizycja”) jest

T. C z a c k i, O litewskich i polskich prawach o ich duchu, źrzódłach, związku i o rzeczach zawartych w pierwszym statucie dla Litwy 1569 roku wydanym, Poznań 1843, s. 313.

8 G. P o t a s z e n k o, op. cit., s. 312.

7

PW_52.indb 1149

2015-08-03 17:19:46

1150

STEFAN PASTUSZEWSKI

badaniem dogłębnym i wielostronnym, a przesłuchanie („interrogatoria”) ma tylko charakter wywiadu.

Komisarz jako świadków swego przesłuchania powołał miejscowych obywateli (szlachtę), w tym jednego niepiśmiennego, księdza katolickiego, notabene z rodu Chaleckich, i księdza unickiego oraz dwóch prystawów sądowych, zwących się pysznie „generałami jego Królewskiej Mości powiatu rzeczyckiego”. Nie byli to członkowie komisji, tylko obserwatorzy i konsultanci. Komisarz prowadził bowiem przesłuchanie jednoosobowo. Podzielił je na cztery części problemowe: pochodzenie przybyszy i motywy ich emigracji, zasady wiary, styl życia i obyczaje oraz liczebność.

W pierwszym rzędzie interesowało go bezpieczeństwo Rzeczypospolitej, które mogło być zagrożone, gdyby przybysze byli zbiegami, co pozostawałoby w sprzeczności z punktem piątym podpisanego w Moskwie w 1686 r. Pokoju Grzymułtowskiego między Rzeczypospolitą a Rosją. Okazało się, że emigranci byli osobami wolnymi, dowodem czego było opuszczenie przez nich z powodów religijnych dotychczasowych siedzib „bez zatrzymania żadnego” i osiedlenie się na Starodubiu, czyli w pełnej nieprzebytych lasów i bagien Północnej Czernihowszczyźnie. Zgodnie z ówczesnym prawem międzynarodowym jako ludzie wolni mogli wybrać monarchę, któremu chcieli podlegać. Wybrali „Jego Królewską Mość jako pana pobożnego”. Stwierdzili, że są „prawosławnymi ruskimi ludźmi” i niesłusznie nazywa się ich „filipowcami” (białorus. „pilipony”), a wzięło się to stąd, że „niejaki Filip, prosty człowiek”, był ich osadźcą na Starodubiu. Informacja ta ma olbrzymie znaczenie dla historiografii starowierstwa polskiego, bowiem w sposób jednoznaczny wyjaśnia pochodzenie terminu „filipowcy” lub „filiponi”, którym nazywano starowierów staroruskich w XVIII i XIX w. na ziemiach polskich, stąd przeniknęło ono do słownika niemieckiego („die Philipponen”), a zapewne też – za sprawą przestawki – jako „lipoveni” do słownika rumuńskiego, a stamtąd wtórnie do rosyjskiego i ukraińskiego jako „lipowanie”. W zakresie kwestii konfesyjnych komisarz postawił przed sobą rozstrzygnięcie problemu: „Czy jest to nowa wiara, a więc błędna, bowiem w kwestii religii chrześcijańskiej wszystko zostało już ustalone i wszelkie nowinki są błędnowierstwem?”. Aby rozwiązać ów problem przyłożył do niego matrycę wzorowego życia chrześcijanina określoną przez Sobór Nicejski w 325 r. Najważniejsze elementy tego modelu to niedzielne i świąteczne uczestnictwo we Mszy Świętej, a więc Eucharystia oraz spowiedź. Sędzia i pisarz rzymski szczególną uwagę zwrócił na stosunek starowierców do Tradycji, chcąc sprawdzić krążącą pogłoskę, że „jest to nowego wymysłu wiara”. Badając w wietkowskim monastyrze księgi liturgiczne, stwierdził, że przeznaczone są one do „ruskiego nabożeństwa”, zostały przez władze cerkiewne zatwierdzone (libros approbatos) oraz – co najważniejsze – nie są „pisane i nie wymyślone”. Były tylko stare (sprzed 1653 r.).

PW_52.indb 1150

2015-08-03 17:19:46

PRZEPUSTKA STAROOBRZĘDOWCÓW DO POLSKIEJ HISTORII

1151

Inkwizytor pytał o pełnię życia sakramentalnego, głównie o spowiedź i Eucharystię. Obejrzał, nie dotykając (!), „chranitielnicę z zapasnymi darami”, które były przywożone na cały rok liturgiczny z cerkwi konsekrowanej przez biskupa. Nie pytał jednak z jakiej, skoro starowiercy zerwali z Cerkwią państwową, a własnych biskupów nie mieli. O ile nie było w tym konfabulacji, to wietkowcy zapewne sekretnie korzystali z pośrednictwa, żyjących jeszcze w tym czasie, kapłanów święcenia przednikoniańskiego, będących ukrytymi zwolennikami staroprawosławia. W grę oczywiście wchodziły sute ofiary za tę przysługę.

Inkwizytor bardzo szczegółowo opisał Eucharystię staroobrzędową opartą tylko o „zapasnyje dary”, a nie konsekrowaną podczas kolejnej Liturgii. Dostrzegł w tym – „pewną osobliwość” – co dowodzi szczegółowy opis w protokole, lecz nie niezgodność z ustaleniami Soboru Nicejskiego. Zadowolił się też, zgodną z kanonami soborowymi odpowiedzią na pytanie o obowiązek słuchania w „niedzielę i dni święte uroczyste mszy świętej pod grzechem śmiertelnym”.

Wietkowscy mnisi odpowiedzieli rezolutnie, że chrześcijanin, który nie ma dostępu do kościoła (cerkwi) w takim przypadku nie grzeszy, a na Wietce póki co nie ma jeszcze cerkwi, chociaż starania o nią trwają i zapewne będzie ona wyświęcona przez biskupa wyznaczonego przez „Jego Królewską Miłościwość pana pobożnego”.

Komisarz poddał weryfikacji różne inne pogłoski, które w okolicy krążyły o moskiewskich przybyszach, jak te, że palą ciała swoich zmarłych oraz, że nie uznają wspólnoty stołu z innymi chrześcijanami. Pogłoski te przepytywani starowiercy sfalsyfikowali, przyznając się jedynie do niespożywania zwierząt dławionych, co zresztą inkwizytor nie zaliczył do spraw związanych z wiarą, tylko do „dawnego zwyczaju ludzi religii ruskiej”. Jeśli idzie o „poganuju krużku”, czyli wydzielanie specjalnych naczyń dla innowierców, to być może – zgodnie z zeznaniami – przepytywani wietkowcy w owym czasie tego nie praktykowali, choć funkcjonowała ona w całym świecie starowierskim i później, kiedy Wietkę zasiedlili bezpopowcy, na pewno i tam była praktykowana.

Połtiew celnie zauważył brak nowatorstwa, które mogło przerodzić się w heretyckie nowinkarstwo mieszkańców Wietki zarówno w życiu religijnym, jak i rodzinno-społecznym. Jak ocenił Siergiej Aleksandrowicz Zieńkowskij: na Wietce staroobrzędowcy wiedli życie całkowicie według starej moskiewskiej tradycji, nie wnosząc do organizacji swoich osad niczego nowego, oprócz bardzo rozwiniętego systemu wyborczego i demokracji na co dzień. Przybysze żyli w swoich oddzielnych siedliskach, zajmując się przede wszystkim handlem i rzemiosłem, w nieznacznym stopniu gospodarstwem wiejskim, mieli swoje cerkwie i klasztory. W przeciwieństwie do wczesnych bezpopowskich wspólnot na Starodubiu, na Wietce gospodarka miała jednoznacznie określony indywidualny charakter i ludność, oprócz mnichów, żyła

PW_52.indb 1151

2015-08-03 17:19:46

1152

STEFAN PASTUSZEWSKI

w typowym moskiewskim, rodzinnym układzie. Nie próbowano nawet organizować wspólnot typu komunitarnego ani wprowadzać obowiązkowego bezżeństwa9.

Przyciągało to innych spokojnych starowierów i nie drażniło otoczenia. W rezultacie, w latach trzydziestych XVIII w. ludność Wietki osiągnęła liczbę 30 000, a z okolicami aż 100 00010. Po przybyciu diakonowców z Kierżeńca oraz różnego typu bezpopowców „chrześcijański pokój” na Wietce zastał jednak zakłócony.

Choć Połtiew nie przeprowadził śledztwa jako takiego, a więc nie miał obowiązku dotarcia do różnych źródeł i przeanalizowania stanowiska różnych stron, to jednak jako doświadczony inkwizytor, czyli sędzia śledczy, przesłuchanie swoje uzupełnił o przepytywanie, zarówno okolicznej szlachty jak i chłopów, o codzienne postępowanie przybyszy. Zakończyło się to wystawieniem bardzo dobrego świadectwa starowiercom, zarówno jeśli idzie o stosunek do pracy jak i codzienne praktykowanie chrześcijaństwa, choćby poprzez czynienie znaku krzyża, choć „zwyczajem starodawnym ruskim”, przed każdą czynnością oraz o proszenie o błogosławieństwo kapłana przed każdą podróżą. Świadek przesłuchania, ksiądz greckokatolicki Tieodor Wołoczowskij dodał – z własnej inicjatywy – informację, że „okręgowy protopop odprawia na Wietce nabożeństwa w dni świąteczne”. Komisarz, zaproszony przez badanych, odwiedził osadę, a w niej klasztor oraz cmentarz, przedstawiając rezultaty tej wizyty w formie opisu kaplicy oraz mogił, z ekspozycją przedmiotów kultu. Po tym wszystkim nie pozostało mu więc nic innego jak – dla ostrożności procesowej skonsultowawszy się ze świadkami przesłuchania – wydać ocenę pozytywną: przybysze nie są „nowinkarzami, lecz praktykują starą moskiewską wiarę, w której nie ma żadnego błędnowierstwa i zabobonu”.

Wydaje się, że przesłuchujący wykazał maksimum dobrej woli i obiektywizmu, choć w jednej z konkluzji prawdopodobnie uległ sugestii Karola Kazimierza Chaleckiego, którego zapewne był gościem (Chaleccy byli możnym rodem wywodzącym się z XIV w. i piastującym ważne urzędy w Wielkim Księstwie Litewskim11). Dotyczyło to mianowicie zakazu – pod groźbą konsekwencji prawnych – dalszego przemieszczania się i osiedlania ich przez innych właścicieli ziemskich, już raz osiadłych starowierców, czyli jakże pożądanej na wyludnionym wschodnim Polesiu siły roboczej. Zabiegło się to z obowiązującym w Rzeczypospolitej zakazem włóczęgostwa.

S. Z i e ń k o w s k i j, Russkoje staroobriadczestwo, Moskwa 2009, s. 402.

A. Ż u r a w l o w, Połnoje istoriczeskoje izwiestije o driewnich strigolnikach, tak nazywajemych staroobriadcach, o ich uczienii, diełach i rozgłasijach, Peterburg 1795, s. 221–222.

11 A. G o r b a c k i j, Staroobriadczestwo na biełaruskich ziemlach, Brześć 2004, s. 68–70.

9

10

PW_52.indb 1152

2015-08-03 17:19:46

PRZEPUSTKA STAROOBRZĘDOWCÓW DO POLSKIEJ HISTORII

1153

Komisarz królewski, pozostawiając Najjaśniejszemu Majestatowi ostateczną decyzję co do dalszego losu przybyszy, zastrzegł mocą swojego urzędu (secretarius actualis), aby nikt nie zgłaszał do Moskali żadnych pretensji i nie „ciągał ich przed sądy” oraz, aby umożliwiono im swobodne osiedlanie się, lecz jednak bez „podbierania” ich przez innych panów. Zarówno ta jednoznaczna supozycja jak i wcześniejsze testimonium w kwestii prawowierności chrześcijańskiej, sprawiły, że od tego momentu w Rzeczypospolitej zapanowała pełna swoboda osadnictwa starowierskiego, co spowodowało nowe, znaczne fale osiedleńcze12. Protokół Połtiewa zdawał się być nawet wiążący dla całej polityki państwa i Kościoła rzymskokatolickiego wobec chrześcijan wschodnich. Była ona dychotomiczna.

Swoboda religijna ograniczała się tylko do starowierstwa a nie dotyczyła prawosławnych Rosjan osiedlających się w Polsce i na Litwie w drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII wieku. Początkowo i jednych i drugich chętnie przyjmowano na osiedlenie, jednak później ich los nie był jednakowy. Jeśli władza królewska, szlachta i duchowieństwo katolickie odnosili się do starowierców tolerancyjnie, to stosunek do prawosławnych nie był taki sam. Wręcz przeciwnie, ci ostatni nierzadko byli przymuszani do przyjęcia unii13.

Przymusu tego nie stosowano wobec starowierców, chyba także dlatego, że Kościół greckokatolicki, wchodząc z nimi w pierwszym okresie w bliższy kontakt, miał nadzieję na przyciągnięcie ich do siebie. Traktowano ich także jako sojuszników w walce z prawosławiem14. Posiadali oni dopuszczalną dozę sekstanstwa15.

Czy król Jan III Sobieski wydał na podstawie raportu swego komisarza – wspominany przez niektórych autorów – patent O swobodzie życia raskolników w polskich granicach, przy pełnej niezależności od duchowieństwa katolickiego w wyznawaniu wiary i sprawowaniu obrzędów, czy tylko poprzestał na ustnej akceptacji tego raportu, a więc także zawartych w nim wniosków – trudno jednoznacznie stwierdzić. O patencie tym pisze Michaił Lilejew16, a za nim Anna Czudnikowa17, lecz dokumentu tego nie odnaleziono. Wątpi weń natomiast Potaszenko18.

Można raczej przypuszczać, że król jedynie w formie orzeczenia ustnego, o długotrwałych zresztą skutkach, zatwierdził wnioski swego komisarza, który prawdopodobnie miał znaczne prerogatywy i cieszył się zaufaniem monarchy, D. D o w g i a ł ł o, op. cit., s. 39.

G. P o t a s z e n k o, op. cit., s. 255.

14 A. D i e m b o w i e c k i j, Opyt opisanija Moglilewskoj gubiernii, t. 1, Mohylew 1882, s. 665.

15 G. P o t a s z e n k o, op. cit., s. 252.

16 M. L i l e j e w, op. cit., s. 121–122.

17 T. K o r o t k a j a, J. P r o k o s z i n a, A. C z u d n i k o w a, Staroobriadczestwo w Biełarusi, Mińsk 1992, s. 33.

18 G. P o t a s z e n k o, op. cit., s. 252.

12 13

PW_52.indb 1153

2015-08-03 17:19:46

1154

STEFAN PASTUSZEWSKI

przede wszystkim w sprawach religijnych, co można wywieść z kategoryczności i dalekosiężności jego wniosków. Były one rozpowszechniane przez zainteresowanych, aż stały się obowiązującą wykładnią polityczną. Jakby na to nie patrzeć, to one pomogły starowiercom na dobre zadomowić się w Rzeczypospolitej. Były jakby „przepustką do ich polskiej historii”. Z „przepustki” tej korzystali nie tylko nobliwi popowcy polescy, a potem wołyńscy i podolscy, ale także mniej stabilni fiedosiejewcy inflanccy. Wprawdzie brak u nich tradycyjnych struktur kościelnych z trójstopniową hierarchią skazywał ich na zaliczenie do sekt, jednak nikt ich dokładnie nie zbadał, tym bardziej, że osiedlali się oni w rozproszeniu a nie tak widocznym skupieniu jak na Starodubiu-Wietce. Przez długi czas też przypisywano im opisane przez królewskiego inkwizytora cechy wietkowców.

Kopia protokołu, podpisanego w miejscu badania czyli Wietce, została „świadomie tym ludziom zostawiona”, bo w trzy dni później złożył ją w sądzie powiatowym w Rzeczycy jeden ze świadków przesłuchania, pan Aleksander Florian Kapliński.

Komisarz prawdopodobnie już wyjechał albo nie chciał odbywać 70-kilometrowej zimowej podróży z Chalcza do powiatowej Rzeczycy. Droga do Wilna lub Grodna, a potem do Warszawy nie wiodła bowiem przez ów naddnieprzański gród.

Protokół Połtiewa przez blisko sto lat był ideologiczno-prawną podstawą polityki władz Rzeczypospolitej wobec starowierstwa, choć na jej wyjątkowość składały się też inne czynniki, jak walka z prawosławiem, dążenie do osłabienia caratu, korzyści ekonomiczne. Formalnie pełną swobodę wyznania wiary zapewniła Konstytucja 3 Maja 1791 r., lecz funkcjonowanie jej było już bardzo krótkie.

Nota edytorska Niniejszy protokół został opublikowany jako część artykułu Dmitrija Iwanowicza Dowgiałły Mogilewskaja Starina. K’ istorii Wietki w almanachu Sbornik statiej „Mogilewskich Gubiernskich Wiedomosti” z 1900 r. (s. 37–41). Prawdopodobnie jest to jedyne źródło omawianego dokumentu, gdyż seria głównych ksiąg asesorskich (512 ksiąg) została zniszczona w 1944 r., podobnie jak 51 ksiąg sądu sejmowego. Uratowano 23 księgi z osobnej serii przechowywanej w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie Wyroki sądów asesorskiego, relacyjnego i sejmowego, lecz nie ma wśród nich ksiąg z 1690 r. Dalsza lokalizacja wspomnianego dokumentu wydaje się niemożliwa, ponieważ wpisy w księgach kancelarii królewskiej z okresu panowania Jana III Sobieskiego nie są ani zsumaryzowane ani zindeksowane. Nie ma pewności, że druk w almanachu rosyjskim jest dokładnym odzwierciedleniem oryginału, szczególnie jeśli chodzi o pisownię.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_52.indb 1154

2015-08-03 17:19:46

PRZEPUSTKA STAROOBRZĘDOWCÓW DO POLSKIEJ HISTORII

1155

Protokół przesłuchania ludzi Moskiewskiey nacyey z Wietki przez sekretarza, inkwizytora i komisarza królewskiego Piotra Michała Połtiewa z dnia 18 lutego 1690 r.

Piotr Michał Połttiew, Kawaler Portugalsky1, pisarz i Sędzia ordynaryiny Rzymski stolijcie swiętey apostolskiey sekretarz, aktualny Inkwizitor2 y commisarz I.K.M-sci.

Wiadomo czynie wszem wobeć y każdemu z osobna, komu by o tym wiedzieć należało, yż co za dekretem I-go K.M-osci pana mego mll-go sądow assessorskich Cadencyey przeszłey na seymie sądzoney między wielmożnym imsc panem Karolem Kazimierzem na Chalczu Chaleckim, starostą Mozyrskim i ichmosci pany Chaleckiemi, Podkomorżycami Rzeczyckiemi a imsc panem Tomaszem Krasinskim, stolnikiem Ciechanowskim, starosto Homelskim, osobliwym listem I.K.M-sci na rozgraniczenie starostwa homelskiego z maiątnoscią ich msciow panow Chaleckich dziedziczną Chalczem, w powiecie Rzeczyckim leżącą, y na inkwizycyą iakoby wiary nowey, nadaney ludzi Moskiewskiey nacyey, osiadłych na słobodach, naznaczony iestem comissarzem y Inkwisitorem y od boku Pieczętarza 3 W-o X-a L-o sekretarz aktualny I K Mlsci, po wydaney przy innych IMLsci panach collegach4 innotescencyey5, ode mnie podpisaney zjachałem, a ta comissia propter publicum Actum6 usługi braterskiey z powiatu Mozyrskiego dla zośtania posłem wielm. Mls pana starosty Mozyrskiego, yż się odłożyć musiała do przyszłey, da Pan Bóg, wiosny. Punkt zas o tych ludziach Moskiewskich, na słobodach zasiadłych, aby był I.K.Msci panu naszemu Mlmu Iasniewielmoznym w Bogu Przewielebnym wielebnym duchowienstwu utriusque ritus7 w koronie Polskiey y w Wielkim Xstwie Litewskim, zostaiącym sądowi I.K.Msci pana mego Mlsego Assessorskiemu; z którego Dekret z takowym opisanym punktem wypadł Elueidowany8, nie mogąc Ichmse panow Collegow żadnego z sobą ad locum loci9 dla zabaw10 Ichmse tak publicznych, iako i prywatnych sprowadzic z Ichmosci pany szlachtą obywatelami tutejszemi nizey przy podpisie moim podpisanemi: dosyc czyniąc nie tylko żem jest Commisarzem y Inkwizytorem osobliwym Listem I.K.Mlci z innemi Ichmsci pany Collegami memi naznaczony, ale osoblywie dosyc11 czyniąc przysiędze moiey Rzymskiej zjachałem, z ktoremi nie Inkwizio generalną12, ale dla informacyi, wyżej opisaney Interrogatorią13 z tych ludzi y onych duchownych takową uczyniłem, to iest de genere, fide, wita aut mortibus et quanctitate14.

Kawaler Portugalski – kawaler orderu portugalskiego, zapewne Orderu Chrystusa.

Inkwizitator (łac. inquisitor) – sędzia śledczy.

3 Pieczętarz – szef kancelarii (trzymający pieczęć).

4 Collegi – towarzysze (szlacheccy), brać szlachecka.

5 Innotescencya (łac. innotesco) – powiadomienie.

6 Propter publicum Actum – do spraw publicznych.

7 Utriusque ritus – w sprawie postępowania.

8 Elueidowany (łac. eluceo) – jasny, wyraźny.

9 Ad locum loci – do wskazanego miejsca.

10 Zabawy – zajęcia.

11 Osobliwie dosyc czyniąc – szczególnie zadość czyniąc.

12 Inkwizycja generalna (łac. inquistio) – śledztwo generalne.

13 Interrogatoria (łac. interrogationis) – przesłuchanie, wywiad.

14 De genere, fide, wita (łac. vita) aut moribus et quantitate – o pochodzeniu, wierze, życiu albo śmierci i liczebności.

1 2

PW_52.indb 1155

2015-08-03 17:19:46

1156

STEFAN PASTUSZEWSKI

De gerenre gdym się pytal, skąd by byli ludzie przybyli, aby pactom zaprzysiężonym z obopolnych monarchów Królestwa Polskiego y Cesarstwa Moskiewskiego15, w których punkt iest piąty opisany, non deregeretur16, odpowiedziely, iż są z panstw Moskiewskich ludzie wolni: y iako z panstw W-o X-a L-o nie mało iest w Moskwie ludzi osiadlych, takowym tedy y my terminem osiedlysmy w panstwach I.K.Mlsci, a wyscie17 nasze iest z tey przyczyny, yż ieszcze za Cara S. Pamięci Alexija Michałowicza, gdy był Nikon patriarchom Moskiewskim, nad prawiła, to iest ustawę oyców sf.18, swym domysłem postanowił ustawy y rozkazał one, aby były czynione, to iest aby się każdy żegnając nie mówił, iako przed tym było, Hospodi Isusie Christe Synie Boży pomiłui nas, to jest Panie Jezu Christe Synie Boży zmiłui się nad nami, ale roskazal pod klątwą y od urzędu swieckiego peną19 spaleniem każdego, kto by się tak nie żegnał: Hospody Boże nasz pomiluj nas, to iest Pane Boże nasz smilui się nad nami. Oce20 niemalo zostalo męczenikami, drudzy zas nie chcąc tego znosic, a podlegac przeciwko ustaw oyców sf. wyszliśmy bez zatrzymania żadnego z naszo chudobą y osiedlyśmy na Siewierze21 między Kazakami, które także kreistom żegnają się: drugie daley do panstwa I.K.Mlsci pana naszego M-go przyszlichmy: żaczym do punktu piątego w paktach o ludziach swowolnych22 opisanego nie należemy, bo nie sąchmy23 swowolni, ale wolno wyszlychmy y więcej ieszcze braci naszy pod skrzydła I.K.Mlsci, iako pana pobożnego chcemy się garnąc. A ze nas zowią Filypowcami, tedy to nieslusznie iest, zebysmy od Filipa iakiego pochodzily, tylko to iest stąd, yz nieiaki Filip prosty człowiek pod Starodubiem był osadcą na Siewierzu y on naszych braci moskalow osadzil na niektorych slabodach y od tego sadczego poczeli ludsie zwac Fipipowcami, a mysmy są prawoslawni Ruscy ludzie.

De fide, wita aut moribus pytani byli, iakowa byli mieli nową wiarą wymysłu iako iest udano, prosiły mię, żebym onych nawiedził monaster, gdzie gdym przybył widsiałem w domu tym monasterze wystawionym, na pewnym budynku krzyż postawiony, we wnątrz zas obrazow Chrystusa Pana, Panny Przenaswiętszey bardzo siła24 postanowionych y ozdobnie od srebra ozdobiony, a nasrzodku stoł postawiony, na ktorym obraz Nasw. Panny wielie25 ozdobiony: na tym stole ewangelia oprawiona w axamit karmazynny y we srebro bogata, xiąg zas barso wiele, y całe wszystkie Xsięgi do Nabożenstwa ruskiego należące edycyey Kijowskiey y Moskiewskiey. Libros approbatos26 wszystkie drukowane a nie pisane y nie wymyslone, nawet y chorągiew cerkiewna. – Pytałem się izeły wy mieli Przenaswiętszy Sakrament, na to odpowiedzieli miec go nie mogą, bo nie maią poswięcaney cerkwie y liturgiey, to iest

Podpisany w Moskwie w 1686 r. „Pokój Grzymułtowski”.

Non deregaretur – nie odnosi się, nie dotyczy.

17 Wyscie – wyjście.

18 Oyców sf. – świętych Ojców Kościoła.

19 Peną – groźbą, karą.

20 Oce – za to.

21 Siewierz – należące do Rzeczypospolitej do 1634 r. (południowe) a do 1667 r. (północne) ziemie Nowogrodu Siewierskiego.

22 Swowolni – łamiący prawo zbiegowie.

23 Sąchmy – jesteśmy.

24 Siła – dużo.

25 Wielie – wielce, bardzo.

26 Libros approbatos – księgi uznane przez władze kościelne.

15 16

PW_52.indb 1156

2015-08-03 17:19:46

PRZEPUSTKA STAROOBRZĘDOWCÓW DO POLSKIEJ HISTORII

1157

mszy swiętey miec nie mogą ieno czasy27, to jest godziny cerkiewne: przed południem, rano jutrznią, a w wieczor nieszpor odprawnia, na ktore nabożęstwa dzwonami ludzie zwoływaią: ten budynek nie nazywaią cerkiew, a czasownią. – Gdym się pytał, yż są kanony cerkiewne wedlug soboru, to iest Consilium Niceńskiego28 trzysta osimnascie swiatyteley, to iest ojcow Swt. aby chrzcianin przynamniey raz w roku czynił grzchow swoich spowiedz y przystępował do stołu panskiego, a gdy nie macie y nie możecie mieć Przenaswiętszego Sakramentu, iakoz ma każdy mieć zbawienie y kanonom dozć uczynie, osobliwie chorym, okrom tego powinno bydz wiaitcum29. Na to tak odpowiedziely ci zakonnicy, iż my cerkwie swoiey ze nie mamy, a ktora aby była staramy się, iedziemy do poswięconey od episkopa cerkwie, gdzie poswięciwszi Przenaswiętszy Sakrament tu przywoziemy y mamy nazywaiące Tieło Christowo zapascie30, to iest Ciało Christusowe dla czasu przyszley potrzeby y wszystkich ludzi po swiętey ożywami y dla chorych mamy, a nie tylko ieden raz, ktory każdy chrescianin wedlug soboru Nicenskiego winien obserwowac31, ale każdego postu, których mamy cztery: post wielki, post Piotra sf., post Spasow, to est Przemienienia Pańskiego y post Filypow, ktory iest adwentowy, niektorzy z nabożenstwa osobliwego spowiadaią się y komunikuią.

A zatym pokazali mi szkatulkę w osobliwym schowkaniu honorifice32 będącą, w ktorey nie dotykaiąc widziałem Ahniec33, to iest proskurka 34, albo chleb, ktory iako Przenaswiętszy Sakrament na każdy rok w każdey cerkwie secundum ritum grecum35 swięcą y winem swięconym krwi Christusa Pana napawaią 36, a to aż do roku trzymaią y ludziom po krzcie iedney rosmoczony miasto Naswiętszego Sakramentu rozdaią. Drugie zas takoweż chleby swięcony mniejszym swięcenem37 nie napawane, ludziom potym rozdaią.

Zatym przełożyłem im to, yż iest kanon, aby każdy w niedziele y w dni święte uroczyste mszy świętey pod grzechem smiertelnym słuchał, a gdy nie mozecie liturgiey odprawowac, iakoz ma bydz ten kanon zachowany. Na to odpowiedziely, yż każdy crzescianin, gdy iset odległy od kosciołu nic przeciwko tego kanonu nie grzeszy, aze udano38, iakoby swych umarłych mieli nie grzesc, ale palic, tedy mi pokazali mogiły swoie, na kturych na kazdey krzyz drewniany postawiony, iedne nowę, drugie zbutwiałe, dawne y mogiły stare, bo nad niektoremi są iako kapliczki porobione, tuz wedle monastyru te mogiły dokladaiąc tego iż te mieysce przez swieszczenikow39 to iest kapłanow poswięcone i na tym miejscu mamy

Czasy – godzinki, nabożeństwa Słowa Bożego bez ofiary Eucharystii.

Consilium Niceńskie – Sobór Nicejski w 325 roku; komisarz – nie mając dostępu do dokumentów – podał błędną datę 318 r.

29 Wiaticum (łac. viaticum) – wiatyk, uprzednio konsekrowana hostia przeznaczona dla chorych.

30 Tieło Christowo zapascie – zapasnyje dary, uprzednio konsekrowany chleb eucharystyczny.

31 Obserwowac – być obsłużonym, tu: przystąpić do Eucharystii.

32 Honorifice – uszanowanie, szczególna dbałość.

33 Ahniec – Agniec, ciało Baranka Bożego (Chrystusa).

34 Proskurka – prosfora, prawosławna hostia.

35 Secundum ritum grecum – drugi obrzęd grecki.

36 Napawaią – nasączają.

37 Chleby swięcony mniejszym swięcenem – antidor; cząstki prosfory, z których wycięto Agniec, nie będące chlebem eucharystycznym rozdawane po nabożeństwie.

38 Udano – głoszono pogłoski, mówiono.

39 Swieszczeniki – kapłani (wyświęceni).

27

28

PW_52.indb 1157

2015-08-03 17:19:46

1158

STEFAN PASTUSZEWSKI

cerkiew budowac y władykę, ktorego Krol. I.Msc. poda Biało-Ruskiego mamy wolą, aby poswięcil prosic.

Wszystko tedy wedlug onych wiary y nizey podpisanemi szlachtą obywatelami tuteyszemi iakoz pytal y wyrozumial nie uznawam ieno wiarę starą, iakowa iest w Moskwie, a inney żadney nie masz obłudy40 y zabobonow.

O trzeci punkt wita aut moribus gdym się pytał rożnych obywatelow y koznego poddanstwa tak po drogach iedąc, iako y z niemi mieszkaiących, iakowym by żyli sposobemiednostaynie41 wszyscy odpowiedaią, iako i sam widziałem, yz żyią, iedni grunta paszą42, drudzy ktorych iest naywięcey, nad rzekami osiadaią, żadnej rżeczy nie zaczynaią az się nie przeżegnaią wyszey opisanym żegnaniem starodawnym ruskim, bez błagosławienstwa swego duchownego nigdzie z domu w drogę nie wyiezdzaią y nic nie zaczynaią, co by mieli czynic: mortifikacye43 nad zwyczay, o ktorych wszystkim doskonała iest wiadomosc, czynią. A ze udaią malewoli, iakoby z ludzmi chrzescianskiemi nie tylko katolikami, ale y ruskiey relyey nie iedly, a nie pily, to się nie pokazuie y owszem iedsą y piją, tylko obserwuią iesc rzeczy dawionych każdego zwierzęcia, ktory iest dawny zwyczaj ludzi relyey ruskiey, trzymaiąc się byblyey pisma swiętego, co nie iest de fida.

O czwarty punkt gdym się pytal, to iest de quantitate onych moskiewskich panstw weszlych w panstwa I.K.Msci, – odpowiedzieli, iz wiedzic nie mogą, gdyż iedni tu pod Chlaczem, drudzy pod Homlem, inni pod Loiowem, Chelmeczem44 y indziey gdziey, kto sobie upodoba mieysce, garnąc się pod protekcyo I.K.Msci pana naszego Mlgo.

Ktore takowe interrogatorias muneris mei45 uczyniwszy iedne z podpisem ręki mey y Ichmłw panow szlachty obywatelow powiatu tuteyszego rzeczyckiego przy mnie przytomnie bylych, tym ludziom zostawnie, a drugie takowez, dla informacyey nayjasnieyszemu maiestatowi I.K.Msci pana naszego Młsego jasniewielmoznym w Bogu przewielebnym wielebnym duchowienstwom, ktorży będą nalezeć do tego tudziez sądowi zadwor. assessorskiemu, iako secretarius actualis46, – biore. A zatym wszystkich, aby tym ludziem do dalszey woly Nayiasnieyszego Maiestatu I.K.Msci pana mego Mlsego żadnej pretensi i bezprawia y pociengania do iakowych sądow nie czynily, gromadzic się na slobody, gdzie by chcieli osiadac, nie bronily, tych zas, ktorzy gdzie kolwiek słobodą wysiedziely, abo do siebie gdzie przyimowac nie ważyly się proszę y ostrzegam, yz będą według prawa de violatoribus public securitatis47 sądzenie.

Do ktorey interrogatoryey ręko się moią podpisawszy pieczęc moię przyłożyłem y Ich Mlscw panow obywatelow powiatu tuteyszego, ktorzy przy mnie na ten czas byli, aby się pro Testimonio48 mnie y stronie podpisac raczyly prosilem. Dan we wsi Wietce nazwaney slobodzie do Chalcza nalezącey, Anno 1690, mensis Februarżi 18 dnia.

Obłudy – zabłądzenia, tu: błędnowierstwo.

Iednostaynie – jednakowo.

42 Grunta paszą – uprawiają rolę.

43 Mortyfikacya – umartwianie się.

44 Łojów (Łojew) i Chełmecz (Chołmecz) – miejscowości nad Dnieprem w powiecie rzeczyckim na południe od Homla.

45 Muneris mei – według swego obowiązku.

46 Secretarius actualis – sekretarz urzędujący.

47 De violataribus public securitatis – naruszający bezpieczeństwo publiczne.

48 Pro testimonio – dla świadectwa.

40 41

PW_52.indb 1158

2015-08-03 17:19:46

PRZEPUSTKA STAROOBRZĘDOWCÓW DO POLSKIEJ HISTORII

1159

Piotr Michał Połttiew kawaler Portugalski, pisarz sędzia Rzymski S. stolyce Apostolskiey, sekretarz aktualny, Inkwizytor y comissarz I.K.Msci.

Iako przytomnym y uzytym będąc od I.Msci pana Kawalera do tej sprawy obywatel powiatu Rzeczyckiego, podpisuię się Ioachim Epimachowicz.

Obecnie uzyty od Mlsc, pana Kawalera do tey sprawy obywatel powiatu rzeczyckiego podpisaię się Alexander Florian z Gurki Kaplinsky.

Za uposzeniem od Mlsc, Pana Iana Melchiora Sianozeckiego iako pisma nieumiętnego w osobie IMP. podpisuię się, - Ian Piotr Danielewicz, item od siebie, tako będąc przytomnym podpisuię się Ian Piotr Danielewicz.

Będąc przytomnym przy ynkwizycey tey podpisuję się Hrehory Swinka generał I.K.Msci powiatu rzeczyckiego.

Będąc przy tej interrogatoriey przytomny ręko swoię podpisnię się X. Raymund Chalecki.

Buduczi proi tom pitaniju proszony rukoju mojeju podpisujucja Tieodor Wołoczowskij prieswitier czerkwi miestieczka Chałcza i o tom daju wiedomost’, iż protopop nasz u nich w czasowni w swjata otprawujet49.

Obecnie byłem proszony od I.Msci pana Kawalera Portugalskiego przy tey Inkwizycey Mikolay Zołtok.

Alexander Sawicky generał I.K.Msci powiatu rzeczyckiego.

Roku tysiecza sziestsot diewieddiesjatogo miesieca fiewralja dwadcat pierwogo dnia na pradie postanowiwsziesie oczewisto J.Młst. pan Aleksandier Fłorian Kaplinskij siej interrogacijej do akt podal50.

(Przyjął) Michał Hieronim Lewonowicz-Wołk. Hamiestnik Hrodskii rzeczyckiy.

PRZEGLĄD WSCHODNI

49

Tekst napisany po białorusku.

Tekst napisany po białorusku.

50

PW_52.indb 1159

2015-08-03 17:19:47

Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich

Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański

www.new.org.pl

PW_52.indb 1160

2015-08-03 17:19:47

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1161–1171, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Paweł Mielczarek Warszawa

„BIBLIOTEKA PSTRYKOŃSKA”

„B

IBLIOTEKA PSTRYKOŃSKA”, w ramach której ukazały się trzy bibliofilskie druki, powołana została do życia w 1924 r. przez dwóch przyjaciół: Jerzego Stempowskiego, pisarza, wybitnego eseistę oraz Henryka Józewskiego, polityka, konspiratora i malarza.

Znajomość ich datuje się od wczesnych lat dwudziestych. Poznali się najpewniej za sprawą ojca Jerzego Stempowskiego, Stanisława, ziemianina, masona i działacza społecznego, z którym Józewski współpracował w rządzie ukraińskim w 1920 r. Dla Józewskiego był on drugim obok Piłsudskiego ważnym mentorem politycznym, ale także serdecznym przyjacielem. Nazywał go ojcem, albo z rosyjska „papą”. Pochodząca z około 1920 r. fotografia przedstawia Stanisława Stempowskiego, który serdecznym gestem obejmuje Józewskiego i jego żonę Julię. W 1923 r.

Stanisław Stempowski już po rozejściu się z żoną Marią wynajmował przez krótki czas wspólnie z Józewskimi mieszkanie w Warszawie1. Zapewne wówczas Henryk Józewski i Jerzy Stempowski poznali się bliżej i zaprzyjaźnili. Maria Dąbrowska, od 1924 r. związana ze Stanisławem Stempowskim, wspomina o nich później w swych dziennikach jako o „dwu ślicznych bęcwałach”2.

Obaj byli w tamtym okresie u progu kariery i obaj niezbyt wiedzieli, w którym kierunku ma się ona potoczyć. Józewski (ur. 1892) wahał się pomiędzy działalnością polityczną i artystyczną. Miał za sobą bohaterski okres działalności konspiracyjnej w POW w Kijowie w latach I wojny światowej i rewolucji bolszewickiej, a później udział w rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej Semena Petlury na stanowisku wiceministra G. B o r k o w s k a, Maria Dąbrowska i Stanisław Stempowski, Kraków 1999, s. 25.

M. D ą b r o w s k a, Dzienniki, wybór, wstęp i przypisy T. Drewnowski, Warszawa 1999, t. 2, 1926–1935, s. 28 (zapis z dnia 1.07.1926).

1 2

PW_52.indb 1161

2015-08-03 17:19:47

1162

PAWEŁ MIELCZAREK

spraw wewnętrznych. Równocześnie w 1917 r. w Kijowie debiutował jako malarz, wystawiając w tamtejszym Salon d’Art kilka swych obrazów, a także projektując scenografie teatralne. Po opuszczeniu Kijowa i przyjeździe do Warszawy w 1920 r. pragnął kontynuować pracę jako scenograf, ale plany te pokrzyżowała wojna polsko-bolszewicka, w czasie której na osobiste polecenie Piłsudskiego zajął się organizowaniem konspiracji na wypadek okupacji miasta przez bolszewików.

W 1923 r. jako jeden z kilku tysięcy polskich osadników wojskowych trafił na Wołyń3.

Jerzy Stempowski (ur. 1893) od 1913 r. przebywał za granicą, studiował w Monachium oraz w Szwajcarii. W czasie wojny pracował krótko w poselstwie tureckim w Bernie, a później również przez krótki czas w przedstawicielstwie polskim. Do kraju powrócił w sierpniu 1919 r. z mglistym zamysłem podjęcia stałej pracy w dyplomacji. Od końca 1920 r. był referentem w departamencie informacji MSZ i podróżował do Europy Zachodniej jako obserwator prac Ligi Narodów w Genewie. Wielce rozczarowany pracą urzędniczą rozstał się z MSZ w 1923 r. i został korespondentem Polskiej Agencji Telegraficznej (PAT) w Berlinie4.

Józewskiego i Stempowskiego łączyło wiele spraw: kresowe pochodzenie, zainteresowanie zagadnieniami narodowościowymi oraz przychylność dla ukraińskich aspiracji niepodległościowych, krytyczny stosunek do polskiej rzeczywistości pierwszych lat niepodległości, rozległe zainteresowania filozoficzno-artystyczne i pewne ambicje w tym zakresie, a także liberalne poglądy i przywiązanie do tradycji oświeceniowych oraz wolnomyślicielskich. Nic więc dziwnego, że w jakimś momencie pojawił się projekt wspólnego działania intelektualno-artystycznego.

Pomysł „Biblioteki Pstrykońskiej” narodził się zapewne w opuszczonym klasztorze nad rzeką Horyń na Wołyniu, gdzie w Narutowiczach pod Wiśniowcem Józewski jako osadnik wojskowy zaczął w 1923 r. zagospodarowywać swą działkę.

Częściowo dla zabawy, częściowo dla realizacji ambicji artystycznych w okresie, który obaj odczuwali jako przejściowy Józewski i Stempowski założyli tam wraz z Władysławem Korsakiem, również piłsudczykiem i masonem, późniejszym wojewodą stanisławowskim i kieleckim, oraz wiceministrem spraw wewnętrznych, Z najważniejszych prac o Henryku Józewskim należy wymienić: J. K ę s i k, Zaufany komendanta: biografia polityczna Jana Henryka Józewskiego 1892–1981, Wrocław 1995; Idem, Henryk Jan Józewski – polityk (1892–1981), [w:] Henryk Jan Józewski, Polityk, artysta, malarz. Katalog wystawy, Muzeum Niepodległości w Warszawie 2002, s. 5–18; T. S n y d e r, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę, Kraków 2008; P. M i t z n e r, Gabinet cieni, Warszawa 2007; M. G a ł ę z o w s k i, Wierni Polsce. Ludzie konspiracji piłsudczykowskiej 1939–1947, Warszawa 2005 (hasło: Henryk Józewski, s. 265–289).

4 A.S. K o w a l c z y k, Jerzy Stempowski, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XLIII/3, z. 178, Warszawa–Kraków 2005, s. 397–403; Idem, Nieśpieszny przechodzień i paradoksy: rzecz o Jerzym Stempowskim, Wrocław 1997; J. T o m k o w s k i, Jerzy Stempowski, Warszawa 1991.

3

PW_52.indb 1162

2015-08-03 17:19:47

„BIBLIOTEKA PSTRYKOŃSKA”

1163

bractwo czy też zakon artystyczno-duchowy pod nazwą „Pstry Koń” i przybrali zakonne imiona „brat Hubert” (Józewski) i „brat Serafin” (Stempowski)5.

Takie towarzysko-intelektualno-artystyczne konfiguracje były wówczas popularne wśród młodych inteligentów. Nawiązywały trochę do zaborowej jeszcze tradycji kółek samokształceniowych (filomaci, czy wileńskie Towarzystwo Szubrawców), a trochę do tradycji masońskiej (obaj Stempowscy byli zresztą masonami, a Stanisław w polskiej masonerii pełnił wysokie funkcje)6.

W niepublikowanym liście do Stanisława Stempowskiego z początku 1924 r. roztoczył Józewski swą wizję „zakonu Pstrego Konia w dolinie Horynia”: Najbliższe towarzystwo – pisał – miałoby w każdej chwili piękne mieszkanie na łonie przyrody, w ciszy, pod łukowymi sklepieniami, każdy o innej porze roku mógłby obiektywizować się, wypoczywać, i spędzać czas w otoczeniu braci pstrykońskich (a nawet i sióstr). W końcu dodaję, że impreza ta kosztowałaby jakieś sto złotych za jedną celę rocznie, życie dobre i tanie, zresztą całą stronę gospodarczą wziąłbym na siebie, jako, że posiadam kuchnię i służącą. Każdy mógłby mieć osobną celę i pędzić żywot niezależny7.

Czy wizja ta się zrealizowała choćby przez chwilę? Nie wiemy. Janina Orynżyna zapamiętała, że będący wśród częstych gości mieszkania przy Flory 1 Geneza nazwy jest nieznana, możemy na jej temat jedynie snuć domysły, najpewniej stał za nią zupełny przypadek. Tytułem dygresji jedynie warto wspomnieć o pewnym śladzie plastycznej obecności motywu konika-zabawki, który znajdujemy na wspomnianej fotografii z ok. 1920 r., przedstawiającej Stanisława Stempowskiego oraz Józewskiego z żoną. Siedzą oni na tle ściany z obrazami, z których aż trzy przedstawiają zabawkę, właśnie konia na biegunach. Być może są to obrazy Józewskiego? Nie dowiemy się tego, gdyż poza „Biblioteką Pstrykońską” wszystkie jego przedwojenne prace zaginęły. Tak czy inaczej tytuł „Pstry Koń” wpisywał się w pewną tradycję nazw przedsięwzięć słowno-rysunkowych (np. kabaret „Zielony Balonik”, teatrzyk „Zielona Gęś”). Projekt Józewskiego i Stempowskiego nie był wprawdzie jak one w zamierzeniu kabaretowo-satyryczny, ale miał swój silny rys prześmiewczo-krytyczny. W wyborze nazwy przejawiała się też charakterystyczna dla Jerzego Stempowskiego niechęć do pompy i parady. W jednym z pierwszych listów do Jerzego Giedroycia, z listopada 1947 r., wyrażając swe wątpliwości, co do tytułu wydawanego przez adresata czasopisma proponował w zamian tytuły takie jak: „Listy na Berdyczów”, „Zeszyty Ostrobramskie”, „Orzeł i Reszka”, „Argonauci”, czy „Klub 13tu”. Na szczęście redaktor paryskiej „Kultury” tych porad nie posłuchał... Por. J. G i e d r o y c, J. S t e m p o w s k i, Listy 1946–1969, cz. 1, wybrał, wstępem i przypisami opatrzył A.S. Kowalczyk, Warszawa 1998, s. 33.

6 Formuła taka była zdaje się szczególnie bliska Jerzemu Stempowskiemu, który w dzieciństwie uczestniczył w stworzonej przez Stanisława Stempowskiego na potrzeby kształcenia synów „akademii winikowieckiej”, będącej połączeniem klubu dyskusyjnego i kółka samokształceniowego. Por. A.S. K o w a l c z y k, op. cit., s. 397. Później z kolei, w latach 30. Stempowski był najaktywniejszym uczestnikiem „Domku w Kołomnie”, klubu literackiego utworzonego w Warszawie przez rosyjskiego emigranta Dymitra Fiłosofowa. Por. P. M i t z n e r, Warszawski „Domek w Kołomnie”.

Rekonstrukcja, Warszawa 2014.

7 Cyt. za: J. T i m o s z e w i c z, „Hamlet” Henryka Józewskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1991, z. 1, s. 102.

5

PW_52.indb 1163

2015-08-03 17:19:47

1164

PAWEŁ MIELCZAREK

Henryk Józewski przedstawiał się jako założyciel „Pstrego Konia” – „klubu intelektualistów-prześmiewców”8. Jednak o działalności bractwa „Pstrego Konia” nie mamy żadnych przekazów ani wspomnień. Nie mogła być ona zapewne szczególnie aktywna i raczej pozostała w sferze projektów, gdyż pobyty Jerzego Stempowskiego na Wołyniu były bardzo rzadkie z racji jego zatrudnienia jako korespondenta PAT w Berlinie. W każdym razie jedynym widomym świadectwem istnienia bractwa stała się „Biblioteka Pstrykońska”.

Jej zamysł był zdaje się ambitny, a towarzyszył mu spory entuzjazm autorów.

W liście do matki wysłanym z Berlina 26 marca 1924 r. Jerzy Stempowski pisał: Z panem Henrykiem i Tusiem [tak w rodzinie był nazywany Stanisław Stempowski] założyliśmy wydawnictwo, w którym ukazał się na pierwszy ogień Pielgrzym, ilustrowany przez p. Henryka, a w najbliższym czasie ukażą się jeszcze dwa zeszyty utworów graficzno-literackich p. Henryka, mój nowy utwór pt. Profesor Ekstremizmu i jeszcze kilka różnych rzeczy. Do lata spodziewamy się lansować nasze wydawnictwo na szerokie wody, a na jesień wystąpić już jako nowa potencja spirytualna na śmietniku warszawskim, gdzie zapieliśmy niby koguty9.

Zaś Józewski w liście z 22 listopada 1924 r. pisał do Stanisława Stem­powskiego: O Pstrym Koniu myślę ciągle, mam jak największe ambicje w tym kierunku, pisałem nawet o tym list do Gracjana. [przydomek jakim przyjaciele obdarzyli Jerzego Stempowskiego, z racji jego zamiłowania do twórczości Baltazara Graciana] M.in. poinformowałem go, że Profesora wydamy zaraz po moim przyjeździe do Warszawy. Ze swej strony chcę przygotować parę rzeczy dla Biblioteki Pstrykońskiej. Nieśmiało podnoszę wzrok na Ojca dostojną postać... wydajemy numer o Rosji! – tak jak o tym mówiliśmy10.

Wbrew temu optymizmowi ani wspomniane utwory Stempowskiego, które znamy tylko z tytułów: Profesor Ekstremizmu (czy też Profesor) i Pozdrowienie Jołłopa, ani numer o Rosji, o którym pisał Józewski nie zostały wydane. Z zaplanowanych tomów w ramach „Biblioteki Pstrykońskiej” w druku ukazały się tylko trzy książeczki.

Mieszkanie przy Flory 1 w Warszawie dzielił Jerzy Stempowski w latach 30. z małżeństwem Rettingerów, Wichuną i Mieczysławem. Częstymi gośćmi na Flory 1 bywali obok Józewskich: Maria Dąbrowska, Stanisław Vincenz, Maria i Józef Czapscy czy Józef Retinger. Por. J. O r y n ż y n a, Flory 1, [w:] „Pan Jerzy”. Śladami niespiesznego przechodnia. Wspomnienia i szkice o Jerzym Stempowskimi, wybór i oprac. J. Timoszewicz, Warszawa 2005, s. 194.

9 J. S t e m p o w s k i, Listy, wybór i red. B. Toruńczyk, Warszawa 2000, s. 152.

10 Cyt. za: J. T i m o s z e w i c z, op. cit., s. 100.

8

PW_52.indb 1164

2015-08-03 17:19:47

„BIBLIOTEKA PSTRYKOŃSKA”

1165

Pielgrzym Pierwszą był Pielgrzym (wrażenie z pobytu w Holandii i Niemczech zimą 1923/24 r.) autorstwa Jerzego Stempowskiego, podpisany pseudonimem „brat Serafin”. O broszurze tej, datowanej na 1924 r. mówi się, że stanowi debiut eseistyczny Stempowskiego. W rzeczywistości zamieszczony w niej tekst został już kilka miesięcy wcześniej opublikowany w dwu częściach w czasopiśmie „Droga” (1923 nr 9, 1924 nr 1–2) pod pseudonimem Jer. Kow. I to był właściwy debiut literacki Jerzego Stempowskiego, jeśli nie liczyć jeszcze o kilka miesięcy wcześniejszego, w tymże miesięczniku „Droga” 1923 (nr 8) opublikowanego tekstu zatytułowanego Z notatek emigranta, który z fragmentów listów syna ułożył Stanisław Stempowski i podał do druku jako Kaz. Bień. W każdym razie wydany jako pierwszy tom „Biblioteki Pstrykońskiej” Pielgrzym był pierwszą publikacją eseisty w formie książkowej11.

Ten niewielki, liczący 30 stron tomik został wydrukowany w 95 numerowanych egzemplarzach w Tłoczni Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie i zawierał oprócz tekstu kilka drobnych litografii Henryka Józewskiego („brata Huberta”), które stanowiły przerywniki w tekście, a także dwa satyryczno-groteskowe rysunki odręczne jego autorstwa, umieszczone między stronami 16 a 17 oraz na końcu, za stroną 30.

Pielgrzym składa się z kilku dość luźno związanych ze sobą fragmentów, w których zacierają się gatunkowe granice eseju, reportażu i dziennika z podróży.

Ta mieszanka stanie się znakiem rozpoznawczym całej późniejszej twórczości Stempowskiego. Czytelnicy przyzwyczajeni do jego wizerunku z lat powojennych oraz do obrazu, który nakreślili jego współcześni badacze i admiratorzy: statecznego staroświeckiego pana, który ze spokojem i melancholią obserwuje i komentuje otaczający go świat, odwołując się ze swobodą do wytworów kulturowych dwóch tysięcy lat europejskiej tradycji, mogą być zaskoczeni lekturą debiutu artystycznego eseisty.

W istocie bowiem Pielgrzym jest napisanym w poetyce ekspresjonistycznej, pełnym pasji oraz dosadnych określeń antyburżuazyjnym pamfletem na cywilizację kapitalizmu z jej kultem pieniądza i konsumpcji, z jej deprawującym wpływem na jednostkę, z jej pędem do wojny i zniszczenia. „Przymusowa konsumpcja bogactw – pisze Stempowski – jest głównym zajęciem ludności. Ona to podtrzymuje większą część ruchu ulicznego. Jest ona czymś w rodzaju robót przymusowych, odbywających się odtąd nie pod pałką kaprala, lecz przy pomocy przymusu nierównie subtelniejszego. [...] Przymus pieniężny jest natarczywy, brutalny jak feldfebel, nieznoszący zwłoki. Wszelki opór jest łamany bez litości i bez surowości, A.S. K o w a l c z y k, op. cit., s. 398.

11

PW_52.indb 1165

2015-08-03 17:19:47

1166

PAWEŁ MIELCZAREK

mechanicznie, niby przy pomocy walca do łamania kości albo znakomitej maszyny do obierania z mózgu – (la machine à décerveler)12.

Ukazane w Pielgrzymie obrazy powojennego Berlina pogrążonego w „otchłani, na której dnie nędza, głód i śmierć, popycha znużony tłum, bodzie ostrogami upadających na siłach, kulawych, niewidomych, anemicznych, którzy wstają i śpieszą”; obrazy żebraków oraz „galonowanych głupców” i „małych Nabuchodonozorów w tużurkach” u władzy, obrazy „dna nędzy i rozpaczy, na której widok samo słońce zdaje się czernieć” przywołują na myśl antyutopijne wizje A. Huxleya i futurystyczne G.H. Wellsa. Stempowski z Pielgrzyma odwiedzający Amsterdam to nie subtelny eseista podziwiający światło na płótnach holenderskich mistrzów, ale reportażysta dający obraz pulsującego życiem portu, symbolu i ucieleśnienia kapitalizmu.

W Pielgrzymie odnajdujemy niepokój wczesnych lat dwudziestych wypełnionych problemami gospodarczymi, inflacją, biedą, napięciami politycznymi, walkami partyjnymi i idącą za nimi niebywałą radykalizacją nastrojów społecznych i politycznych, której efektem były wkrótce narodziny faszyzmu i kolejna wojna. Stempowski przewidywał, że rozczarowanie rzeczywistością powojenną może popchnąć młodzież w objęcia „złych proroków”, którzy ją wykorzystają do „chuligaństwa politycznego”. Nie wierzył jednak jeszcze – jakże błędnie – by młodzież dała im się uwieść. Już wkrótce nie będzie miał tych złudzeń i porzuci „pielgrzymowanie do lepszych czasów”, a nastroje katastroficzne, już zresztą obecne w Pielgrzymie, zdominują jego twórczość na długie lata.

Debiut Stempowskiego zaskakuje dojrzałością, wielowymiarowością ujęcia i siłą wyrazu. Jednocześnie lektura jego pozwala na spojrzenie w o wiele szerszym świetle na całą późniejszą twórczość eseisty.

Hamlet Drugi tom „Biblioteki Pstrykońskiej”, zatytułowany Hamlet: słowo i pomysły sceniczne B. Huberta był w całości dziełem Józewskiego. Wydrukowany w nakładzie 120 numerowanych egzemplarzy składał się z 3 stron tekstu oraz 10 nieponumerowanych stron zawierających autolitografie przedstawiające projekty inscenizacji do poszczególnych scen Hamleta.

Nie była to pierwsza przygoda Józewskiego z teatrem. Jeszcze w latach kijowskich zadebiutował jako scenograf w eksperymentalnym teatrze Stanisławy Wysockiej „Studya” przygotowując projekty inscenizacji do Świerszcza za kominem Dickensa, oraz do Balladyny. O tym ostatnim spektaklu wspominał Cytuję za: J. S t e m p o w s k i, Od Berdyczowa do Lafitów, wybrał, oprac. i przemową opatrzył A.S. Kowalczyk, Wołowiec 2001.

12

PW_52.indb 1166

2015-08-03 17:19:47

„BIBLIOTEKA PSTRYKOŃSKA”

1167

Jarosław Iwaszkiewicz, rówieśnik Józewskiego, wówczas również mieszkający w Kijowie i próbujący swych sił w aktorstwie.

Balladyna – pisał – szła w dekoracjach Henryka Józewskiego, których techniczne wykonanie powierzono Feliksowi Krassowskiemu. Dekoracja zakładała jedno tło w głębi – las czy zamek, na boku kotary, na scenie niewielka część rekwizytów. Wszystko to ograniczyło Balladynę do jakiejś syntezy, do kwintesencji tragedii. To zmniejszenie rozmiarów Balladyny bynajmniej nie wychodziło jej na złe... Przedstawienie to stało się jednym z najpiękniejszych przedstawień Słowackiego, jakie kroniki teatralne notują13.

Projekty Józewskiego zamieszczone w Hamlecie nie powstały zdaje się na żadne konkretne zamówienie, choć w 1920 r. po przeprowadzce do Warszawy Józewski miał kilka propozycji współpracy z teatrami w Warszawie i Krakowie.

Nic z niej nie wyszło, gdyż w obliczu zbliżającej się do Warszawy ofensywy bolszewickiej Józewski ponownie został wciągnięty do polityki. Scenografia teatralna była mu jednak bliska, co znalazło wyraz właśnie w omawianym tomiku.

Niewątpliwie projekty te były wyrazem fascynacji Józewskiego awangardą, która wszak przeżywała wówczas swe najlepsze, najbujniejsze lata. Szkice przemawiają abstrakcyjną prostotą i surowymi formami geometrycznymi monumentalnych dekoracji, nie ma w nich ani krzty naturalizmu czy historycyzmu.

Jerzy Timoszewicz przytacza głos Jana Brzękowskiego recenzującego Hamleta na łamach „Wiadomości Literackich” (nr 25, 1924) uznającego dekoracje zaprojektowane przez Józewskiego za „syntezy stanów duchowych Hamleta.”

Inny krytyk teatralny Wilam Horzyca na łamach „Życia Teatru” (24/1924) podkreślał, że Józewski dostrzegł religijny wymiar dzieła Szekspira. Monumentalna architektura miała według Horzycy symbolizować tragizm ziemskiej egzystencji Hamleta, zaś pionowe słupy światła wybiegające w niebo, wymiar nieskończoności14. Być może słowo „metafizyczny” byłoby tu trafniejsze, biorąc pod uwagę niechętny stosunek Józewskiego do religii. Jednak rozważania Józewskiego towarzyszące jego projektom inscenizacyjnym koncentrują się wokół innego napięcia, egzystencjalnego raczej niż metafizycznego – napięcia między kontemplacją a czynem. Józewski pisze o ludziach czynu i ludziach kontemplacji oraz o dążeniu do osiągnięcia harmonii pomiędzy „świadomością kontemplacyjną a świadomością czynu”, które jest „zasadniczym nakazem ducha”. To właśnie ta harmonia „stanowi o bogactwie i bujności życia jednostki”, a jej tworzenie jest „czymś najistotniejszym i nieuchwytnym, co się odbywa w każdym z nas, J. I w a s z k i e w i c z, Stanisława Wysocka i jej kijowski teatr „Studya”. Wspomnienie, Warszawa 1963, s. 39.

14 J. T i m o s z e w i c z, op. cit., s. 104–105.

13

PW_52.indb 1167

2015-08-03 17:19:47

1168

PAWEŁ MIELCZAREK

nadaje wyraz i wartość naszemu życiu, jest życia tego sprawdzianem i symbolem najgłębszym”15.

W rozważaniach tych znajdujemy ton bardzo osobisty. I dopiero z perspektywy lat, znając wojenne i powojenne losy Józewskiego, zestawiając jego działalność konspiracyjną, niepodległościową w czasie okupacji i w pierwszych latach powojennych z jego późną twórczością malarską pełną namysłu i kontemplacji właśnie, możemy w pełni dojrzeć światło jakie rzucają one na życiorys autora.

Jan Tomkowski przypomina, że w 1919 r. Paul Valéry ujrzał w Hamlecie bohatera nie historycznego a współczesnego dramatu, pochylającego się już nie nad czaszką Yoricka, lecz cmentarzyskami I wojny światowej16. Kilka dekad później Jan Kott, zresztą jeden z najpilniejszych uczniów Jerzego Stempowskiego, publikuje Szekspira współczesnego, w którym ukazuje „Wielki mechanizm” i odczytuje Szekspira przez pryzmat tragicznych doświadczeń swego pokolenia17. Jednym słowem XX w. przynosi odczytania dzieła Szekspira odrywające jego sztuki od kontekstu historycznego, podkreślające ich uniwersalizm. Hamlet Józewskiego jest jednym z pierwszych przykładów takich odczytań w Polsce i zajmuje wśród nich ważną pozycję.

Widzenia Trzeci tom „Biblioteki Pstrykońskiej” zawierający rysunki Józewskiego był przez lata uważany za zaginiony. Jednak jeden egzemplarz został odnaleziony w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie przy okazji przygotowań do wystawy poświęconej Józewskiemu, zorganizowanej w 2002 r. w Muzeum Niepodległości18.

Datowany również na 1924 r., i również z okładką ozdobioną wizerunkiem kolorowego konika, tomik nosi tytuł Widzenia i składa się z 12 tablic – autolitografii sygnowanych jako B. Hubert (Henryk Józewski).

H. J ó z e w s k i, Hamlet, Warszawa 1924. Skłonność do eksploracji owego napięcia między czynem i kontemplacją Jerzy Stempowski wiązał po latach z sytuacją polityczną w Polsce przed zamachem majowym. W szkicu Między pracą a bezczynnością pisał w 1957 r.: „Dramat ten, toczący się między czynem i bezczynnością, którego główny bohater zatrzymuje się niezdecydowany przed wspomnieniem Oresta i Elektry, musiał z natury rzeczy pociągnąć w Polsce pokolenia oczekujące poruszenia się wody. Barokowa poezja, bogactwo sytuacji i dygresji Hamleta nadawały się świetnie do umeblowania i zagospodarowania w myśli okresów oczekiwania. Interesowało się nim w Polsce wielu późniejszych ludzi czynu. W 1925–1926 Henryk Józewski, późniejszy wojewoda i minister spraw wewnętrznych przygotowywał projekt inscenizacji Hamleta, mający się ukazać z litografiami autora w wydaniu bibliofilskim, gdy przewrót majowy wciągnął autora w wir wypadków”. J. S t e m p o w s k i, Notatnik niespiesznego przechodnia, t. 1, zebrał i notą wstępną opatrzył J. Timoszewicz, oprac. D. Szczerba, Warszawa 2012, s. 118.

16 J. T o m k o w s k i, Zamieszkać w bibliotece, Ossa 2004, s. 72–73.

17 J. K o t t, Szekspir współczesny, Warszawa 1965.

18 Henryk Jan Józewski, Polityk, artysta, malarz. Katalog wystawy..., s. 37.

15

PW_52.indb 1168

2015-08-03 17:19:47

„BIBLIOTEKA PSTRYKOŃSKA”

1169

Rysunki Józewskiego to osobny rozdział w jego twórczości. Kontynuował go także po wyjściu z więzienia w 1956 r. w zupełnie już odmienionej rzeczywistości społecznej i politycznej. Zarówno wczesne prace zamieszczone w Widzeniach, jak i powojenne szkice zapełniające notesy i szkicowniki mają silny odcień satyryczno-groteskowy. Przedstawiają postacie niemal symboliczne oraz rozmaite alegoryczne scenki będące ilustracją ludzkich przywar i śmiesznostek oraz relacji społecznych. Józewski – obserwator jest w nich gorzki i ironiczny, jeśli nie częstokroć zgryźliwy.

Lija Skalska-Miecik pisze: Rysunki te, wyróżniające się lakonicznością i pewnością kreski świetne są zarówno pod względem technicznym, jak i umiejętnością uchwycenia charakterystyki poszczególnych postaci. Zdradzają nieprzeciętny zmysł obserwacyjny Henryka Józewskiego, zmysł bezlitosnej ironii [...]. Treść Widzeń sprowadza się do ukazania pospolitego szpetnego świata ludzkiej głupoty, pychy bez pokrycia, zakłamania, pozerstwa, manii wielkości tępaków, upokorzenia i poniżania słabszych, smutków i cierpień maluczkich19.

Skalska-Miecik podkreśla uniwersalizm wymowy rysunków Józewskiego i raczej odrzuca interpretowanie ich jako wyrazu krytycznego stosunku do rzeczywistości początku lat 20. i doszukiwania się w nim inspiracji. Można się o to spierać. Jerzy Timoszewicz zwraca uwagę, że rysunki Józewskiego atmosferą, choć nie stylem plastycznym, przypominają twórczość Georga Grosza – artysty ukazującego przecież rozkład republiki weimarskiej20. Niewątpliwie też niektóre przynajmniej z rysunków zawierają podobny potencjał krytycyzmu społecznego, co Pielgrzym Stempowskiego. Ukazane w tym ostatnim postacie żebraków i nędzarzy, „galonowanych głupców”, mężów stanu „przyssanych do władzy”, spekulantów, dyrektorów i ich „metresy w sobolowych futrach” bez trudu możemy odnaleźć na kartach Widzeń.

Zakończenie Dalszy żywot „Biblioteki Pstrykońskiej” przerwały wypadki polityczne, w których Stempowski i Józewski wzięli aktywny udział. Obaj trafili do pierwszego pomajowego gabinetu Kazimierza Bartla, Stempowski jako szef gabinetu prezesa Rady Ministrów, Józewski jako urzędnik do zleceń tamże później również szef gabinetu. W latach 1927–1928 obaj zasiadali w Radzie Nadzorczej PAT21.

Jednak już wkrótce ich drogi polityczne się rozeszły.

L. S k a l s k a - M i e c i k, Dotknięcia Muzy, [w:] Henryk Jan Józewski, Polityk, artysta, malarz.

Katalog wystawy..., s. 25.

20 J. T i m o s z e w i c z, op. cit., s. 100.

21 W. G r a b o w s k i, Polska Agencja Telegraficzna 1918–1991, Warszawa 2005, s. 64.

19

PW_52.indb 1169

2015-08-03 17:19:47

1170

PAWEŁ MIELCZAREK

Stempowski dość szybko rozczarował się do rządów sanacyjnych. W 1929 r. ostatecznie zrezygnował z funkcji rządowych. Znalazł zatrudnienie w Państwowym Banku Rolnym i zajął się pisaniem. W różnych czasopismach publikował szkice, recenzje i felietony. W 1931 r. napisał pamflet zatytułowany Pan Jowialski i spadkobiercy, rzecz o perspektywach humoru szlacheckiego, będący zawoalowaną krytyką Piłsudskiego i jego otoczenia. Liczne świadectwa jego coraz bardziej krytycznego stosunku wobec rzeczywistości lat 30. znajdujemy w późniejszych listach i esejach. Maria Dąbrowska z goryczą odnotowała w 1935 r. w dzienniku, że „aż dziwne, co on robi w Polsce, którą uważa za tak nikczemną i spodlałą”22.

Józewski tymczasem, będąc jednym z najbardziej zaufanych ludzi Marszałka, poświęcił się z oddaniem karierze politycznej, piastując w latach 1929–1938 urząd wojewody wołyńskiego, a potem do 1939 r. wojewody łódzkiego, całkowicie zarzucając działalność artystyczną, do której powrócił dopiero w 1956 r.23 „Biblioteka Pstrykońska” została niemal zupełnie zapomniana. Milczy o niej Tadeusz Drewnowski, gdy w przypisie do zamieszczonej w dziennikach Marii Dąbrowskiej informacji o pierwszej indywidualnej wystawie Józewskiego z 1960 r. pisze: „W 1924 Józewski wydał u J. Mortkowicza cykl litografii pt. Widzenia; w tymże roku projekty sceniczne do Hamleta, ocenione wysoko przez W. Horzycę”24. Nie wspomina też o niej Jan Tomkowski w swej książce o Stem­ powskim25. Poza artykułem Jerzego Timoszewicza o Hamlecie Józewskiego opublikowanym w „Pamiętniku Teatralnym” w 1991 r. nigdzie nie ma jej szerszego, całościowego omówienia. Pojedyncze wzmianki znajdziemy w kilku książkach poświęconych Józewskiemu i Stempowskim opublikowanych w ostatnich dwóch dekadach26. Żadnemu z pytanych przeze mnie antykwariuszy warszawskich jej nazwa nic nie mówiła, bo opatrzonych wizerunkiem kolorowego konika broszur M. D ą b r o w s k a, Dzienniki, t. 2, 1926–1935, wybór, wstęp i przypisy T. Drewnowski, Warszawa 1996, s. 383 (zapis z dnia 20.12.1935).

23 Po wyjściu z więzienia Józewski wprowadził się do pracowni malarki Michaliny Krzyżanowskiej przy ulicy Koszykowej 24 w Warszawie, gdzie mieszkał i tworzył aż do śmierci w 1981 r. Pracownię założył w początku XX w. wybitny polski malarz Konrad Krzyżanowski, mąż Michaliny i przyjaciel Józewskiego jeszcze z czasów kijowskich. Józewski korzystał z niej także wcześniej w latach 1924– 1925. Na temat dziejów pracowni i losów Józewskiego po 1956 r. patrz: Z. C h o m i c z, Z Peremyla Koszykową. Wspomnienie o Michalinie Krzyżanowskiej, „Niepodległość i Pamięć” 2010, nr 31; Idem, Na Koszykowej, [w:] Henryk Jan Józewski, Polityk, artysta, malarz. Katalog wystawy..., s. 31–34, Idem, Kwiaty na Koszykowej, [w:] Michalina Krzyżanowska 1883–1962: katalog wystawy, Muzeum Łazienki Królewskie, Stara Kordegarda, Warszawa 1999, s. 8–9; M. C h o m i c z - M i e l c z a r e k, Z. C h o m i c z, Pracownia trojga artystów, „Stolica” 2014, nr 3, s. 59–61.

24 M. D ą b r o w s k a, Dzienniki powojenne 1960–1965, t. 4, wybór, wstęp i przypisy T. Drewnowski, Warszawa 1996, s. 58.

25 Por. J. T o m k o w s k i, Jerzy Stempowski, Warszawa 1991.

26 Por. przypisy 3 i 4.

22

PW_52.indb 1170

2015-08-03 17:19:47

„BIBLIOTEKA PSTRYKOŃSKA”

1171

nie ma od lat w obiegu antykwarycznym. Żadnych informacji nie znajdziemy też w Internecie – wyszukiwanie w Google daje tylko trzy odniesienia do referencji bibliograficznych, w tym jednej błędnej.

Cóż się jednak dziwić, skoro nawet współtwórcy „Biblioteki” zatarła się ona mocno w pamięci. Odpowiadając na list Tymona Terleckiego Jerzy Stempowski pisał 18 II 1954 r: Co się tyczy Józewskiego, nie dziwię się wcale, że Pan o jego książeczce nie wiedział, bo o ile mnie pamięć nie myli, nigdy się naprawdę nie ukazała. W latach 1924–1925 wpadliśmy na pomysł eksploatowania towarzystwa bibliofilów warszawskich liczącego 29 członków, drukując małe broszurki, ilustrowane przez Henryka Józewskiego, w ilości 35 egzemplarzy. Bibliofile pokrywali przez subskrypcję całe koszty druku, zostawiając nam po siedem egzemplarzy. Pierwszy z tych druków był mego pióra i zawierał rodzaj opisu podróży do Holandii i Niemiec jesienią 1923. Drugim drukiem miał być Hamlet z dwunastoma ilustracjami H.J. ale bez tekstu, o ile mnie pamięć nie myli. [...] Według mojej pamięci wszystkie litografie nie zostały nigdy odbite. [...] Nie ma więc – konkluduje Stempowski – substancji do notatki bibliograficznej27.

Jak widać Stempowski się pomylił. Znacznie bliższy prawdy był w 1924 r. Nie udało się wprawdzie „lansować wydawnictwa na szerokie wody”, a „Biblioteka Pstrykońska” szybko zakończyła swój żywot, ale z całą pewnością była ona dziełem „nowej potencji spirytualnej”, świadectwem działalności dwóch wybitnych i fascynujących postaci.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Cyt za: J. T i m o s z e w i c z, op. cit., s. 99. Stempowski także wspominając w Notatniku niespiesznego przechodnia z 1957 r. o projektach inscenizacji Hamleta utrzymuje, że Józewski projektu nie ukończył i litografie nie zostały wydane. Por. przypis 15.

27

PW_52.indb 1171

2015-08-03 17:19:47

PW_52.indb 1172

2015-08-03 17:19:48

RECENZJE

PW_52.indb 1173

2015-08-03 17:19:48

PW_52.indb 1174

2015-08-03 17:19:48

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1175–1185, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Renata Król-Mazur, Działalność polityczna arcybiskupa Józefa Teofila Teodorowicza w latach 1888–1923, Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne, Kraków 2013, ss. 240.

W

OBOK DUSZPASTERSTWA

CIĄGU OSTATNICH dwudziestu kilku lat osoba arcybiskupa Józefa Teodorowicza budziła żywe zainteresowanie. Ukazywały się artykuły i książki jemu poświęcone, nadawano programy radiowe i telewizyjne, organizowano wystawy. Wszystkie te przedsięwzięcia nie tylko podtrzymywały pamięć o arcybiskupie, ale także sprawiały, że należy on dziś do grona tych hierarchów swojej epoki, których droga życiowa jest możliwie szeroko opisana. Długie, bogate w wydarzenia i aktywne życie arcybiskupa Teodorowicza sprawia, że w jego biografii wyróżnić można kilka istotnych zagadnień, z których każde wymaga zbadania i wnikliwego udokumentowania.

Książka Renaty Król-Mazur jest bardzo znaczącym wkładem, służącym poznaniu wskazanych w jej tytule działań arcybiskupa. Ma ona rozliczne walory i – w istocie – nieznaczne mankamenty. Na uznanie zasługuje sam pomysł opracowania, wszak arcybiskup obok duszpasterstwa, pisarstwa teologicznego, prac renowacyjnych we lwowskiej świątyni katedralnej znany był również z aktywności politycznej, która stanowiła wieloletni, istotny rys jego biografii, wymagający osobnego opracowania. Autorka przestrzega wymogu, aby praca nie odbiegała od tematu i zakreślonych ram czasowych. Dzięki temu jest ona wolna od dygresji burzących zasadniczy tok wywodu. Książka składa się z dwu części. Pierwsza, znacznie obszerniejsza, obejmuje prezentację trafnie podzielonych na rozdziały kierunków zaangażowania politycznego hierarchy. Druga ściśle związana jest z jubileuszem 25-lecia przyjęcia sakry biskupiej przez księdza Teodorowicza, obchodzonym w roku 1927.

Najbardziej znamienną cechą opracowania jest to, że powstało ono przy wykorzystaniu ogromnie bogatej i wszechstronnej bazy źródłowej, obejmującej materiały archiwalne, rękopisy i bardzo szeroki zakres różnorodnych druków. Bibliografia omawianej książki zawiera kilkanaście stron tekstu, zaś każdy z rozdziałów posiada co najmniej kilkadziesiąt, często rozbudowanych przypisów. Autorka dotarła do źródeł częstokroć nieznanych lub zapomnianych. Godnym odnotowania walorem książki jest jej staranne opracowanie graficzne oraz gustowna okładka.

Tytuł pracy może sugerować, że dotyczyć ona będzie pozapastoralnego obszaru aktywności arcybiskupa. Treść jednak prowadzi do wniosku, że sprawy polityki i religii pozostają niejednokrotnie w bardzo silnym związku.

Odnosząc się poniżej do treści poszczególnych rozdziałów wskażę wątki zasługujące – moim zdaniem – na pogłębienie czy doprecyzowanie. W tym miejscu pragnę zaznaczyć, że niedosyt budzi brak w książce indeksu osób, mimo iż nazwisk w tekście pada bardzo wiele. W kolejnym wydaniu błąd ten powinien zostać naprawiony. Jestem też zdania, że Front Morges wspomniany na stronie 21 wymaga nieco szerszego omówienia, zaś kiedy

PW_52.indb 1175

2015-08-03 17:19:48

1176

RECENZJE

na stronie 32 czytamy na temat „księży hakatystów”, rodzi się potrzeba wyjaśnienia, czym była hakata.

Charakterystyczną cechą rozdziału pierwszego poświęconego problemom biograficznym, a zarazem jego atutem jest rygorystyczne przestrzeganie przyjętego celu badań i ograniczenie rozważań do działalności politycznej podejmowanej przez arcybiskupa Teodorowicza. Nie ma w nim jednak nawet krótkiej wzmianki o ostatniej chorobie, przyczynach, okolicznościach i dacie śmierci arcybiskupa oraz niezwykle uroczystej ceremonii żałobnej. Skoro rozdział ten rozpoczyna się od podania daty i miejsca urodzin hierarchy, powinien zawierać dane dotyczące kresu jego życia. Nazbyt lakonicznie potraktowano też informacje o rozruchach antyżydowskich, jakie miały miejsce we Lwowie w latach 1929 i 1932 (s. 18). Istotne dla czytelnika jest bowiem ich podłoże, przebieg i skutki.

W kolejnym rozdziale przedstawiono problem zainteresowania ormiańskokatolickiego hierarchy sytuacją Kościoła w innych zaborach. Angażował się on w pozyskiwanie informacji o rozgrywających się wydarzeniach i okazywał wsparcie Polakom, zarówno zagrożonym wynarodowieniem, jak i represjonowanym za trwanie przy polskości. Autorka zaprezentowała te kwestie na szerokim tle relacji: wierni – hierarchowie – Stolica Apostolska – władze państwowe. W splocie sprzecznych dążeń jawi się postać arcybiskupa Józefa Teodorowicza jako tego, który działając całkowicie świadomie, z własnej inicjatywy pragnie poznać problemy Polaków, by w miarę możliwości przyjść im z pomocą.

Sprostowania wymaga w tym rozdziale brzmienie imienia arcybiskupa Ledóchowskiego.

Na stronie 30 pada imię Michał, gdy w rzeczywistości nosił imię Mieczysław, co potwierdzają liczne opracowania.

Trzeci rozdział pracy został poświęcony poglądom arcybiskupa Teodorowicza w kwestiach spraw społecznych. Autorka wykazała, że hierarcha ormiańskokatolicki głęboko angażował się w dzieło przybliżania Polakom myśli papieża Leona XIII zawartych w encyklice Rerum novarum. Był zdecydowanym zwolennikiem reform wiodących do eliminowania ubóstwa. W aktywności społecznej, kształtowaniu więzi solidarności, przełamywaniu antagonizmów między poszczególnymi środowiskami widział drogę do poprawy bytu społeczeństwa. Stanowczo odrzucał dochodzące wówczas do głosu idee walki klas. Istotną rolę w upowszechnianiu potrzeby wszechstronnych reform społecznych przypisywał prasie o ukształtowanym profilu ideowym, o której rozwój zabiegał.

Kolejny rozdział zawiera prezentację postawy arcybiskupa Teodorowicza i dokonywanych przezeń wyborów politycznych w czasie rosnących antagonizmów narodowościowych i społecznych przypadających na lata poprzedzające wybuch pierwszej wojny światowej.

Autorka zrekonstruowała toczące się wówczas spory dotyczące koncepcji zmiany prawa wyborczego. Problem ten przez lata stanowił czynnik aktywizujący działalność hierarchów trzech obrządków katolickich. Wobec w wielu wypadkach imponująco szczegółowych rozważań, jeden wątek wymaga – moim zdaniem – rozwinięcia. Mianowicie, na stronie 47 czytamy, że w roku 1904 arcybiskup Teodorowicz wespół z biskupami greckokatolickimi i rzymskokatolickimi protestował „wobec przyjętej uchwały o radzie szkolnej, która do zarządu szkół wprowadzała elementy antykościelne”. Na czym one polegały i jakie mogły rodzić skutki, tego nie wyjaśniono.

PW_52.indb 1176

2015-08-03 17:19:48

RECENZJE

1177

W następnym rozdziale poznajemy rozliczne formy aktywności arcybiskupa Józefa Teodorowicza w latach pierwszej wojny światowej, a więc w chwili rzadko spotykanej ogromnej dynamiki wydarzeń. Niezależnie od działań zbrojnych, wówczas właśnie rodziły się często konkurencyjne koncepcje kroków wiodących do odrodzenia państwa polskiego. Uczestnikiem niezliczonych spotkań, debat, wymiany poglądów był hierarcha ormiańskokatolicki. Wygłaszał on także budujące wiernych kazania i angażował się w prace charytatywne.

W rozdziale szóstym zaprezentowano zabiegi arcybiskupa Teodorowicza w kwestiach kształtowania granicy państwowej odradzającej się Rzeczypospolitej. W najmniejszym stopniu nie może dziwić szczególna wnikliwość z jaką omówiono przebieg walk polsko-ukraińskich o Lwów, miasto z którym arcybiskup związany był przez całe życie. We fragmencie tym pojawia się jednak pomyłka. Na stronie 94 czytamy bowiem: „Ukraińcy [...] w nocy z 30 października na 1 listopada 1918 roku rozpoczęli walkę zbrojną o Lwów”.

Jak wiadomo, październik ma 31 dni, zdanie to zatem wymaga sprostowania.

Interesująca jest informacja (s. 104), mówiąca o tym, że arcybiskup Teodorowicz był stanowczo przeciwny, by w Wilnie teologia była nauczana w językach polskim i litewskim, jak wynikało z zarządzenia, rozumiejącego specyfikę tych ziem biskupa wileńskiego Jerzego Matulewicza, zwolennika dobrych relacji między narodami.

Wiele uwagi poświęcono przynależności Górnego Śląska i poważnym antagonizmom polsko-niemieckim w tej kwestii, angażującym również duchownych. Autorka zebrała bardzo bogaty materiał faktograficzny na ten temat. Jego prezentacja wymaga jednak drobnych poprawek. Dygresja dotycząca prałata Umberto Benigniego (s. 115) nie jest konieczna, zdecydowanie zaś rozwinięcia wymaga ostatnie zdanie na stronie 116. Widzę tu bowiem konieczność podania wszystkich pięciu nazwisk biskupów, którzy apelowali o opowiedzenie się w plebiscycie na rzecz polskości Górnego Śląska, wraz ze wskazaniem pełnionych przez nich wówczas funkcji. Względy poznawcze przemawiają za tym, by szerzej potraktować problem partii wzywających do podobnej decyzji plebiscytowej, podając ich nazwy. Rozdział, o którym mowa, wymagałby też konkluzji.

Kończący pierwszą część pracy rozdział siódmy, dotyczący roli arcybiskupa Teodorowicza odgrywanej w parlamencie, nie odbiega od poprzednich ani stylem, ani szczegółowością wywodu, ani bogactwem wykorzystanych źródeł. Zaprezentowano w nim jego poglądy i działania odnoszące się do kwestii o ogromnej społecznej doniosłości, a mianowicie kształtu konstytucji Rzeczypospolitej, reformy rolnej oraz konkordatu. Wskazano także na to, że ormiańskokatolicki hierarcha głosił potrzebę oparcia życia publicznego na trwałych zasadach, a społeczeństwo skłaniał do postawy aktywnej, wyrażającej się udziałem w wyborach. W rozdziale tym dwa wątki wymagają – jak sądzę – pogłębienia. Mam na myśli wzmiankę mówiącą o krytycznym stosunku arcybiskupa Teodorowicza do konstytucji marcowej. Padają tu słowa: „Podkreślił [w swym wystąpieniu J. Teodorowicz – M.T.], że w konstytucji nie przyznano Kościołowi wszystkich praw, jakie mu się należą...” (s. 134).

Zapewne czytelnik byłby ciekaw o jakie konkretne prawa chodzi i na ile krytyka była uzasadniona. Podobnego uściślenia wymaga zwrot „dalekosiężne plany” (s. 140), użyty we fragmencie poświęconym konkordatowi. Należy przypuszczać, że chodzi tu o plany duszpasterskie, ale czego one dotyczyły? W omawianym rozdziale konieczne są też poprawki

PW_52.indb 1177

2015-08-03 17:19:48

1178

RECENZJE

redakcyjne; mianowicie na stronie 117 błędnie zapisano nazwisko Józefa Świeżyńskiego, zaś na stronie 145 błąd pojawił się w podaniu roku, który brzmieć powinien 1923.

Druga część pracy, znacznie krótsza od pierwszej, jest tematycznie jednorodna. Koncentruje się ona na obchodzonym przez arcybiskupa Teodorowicza w roku 1927 jubileuszu 25-lecia przyjęcia sakry biskupiej. Jubileusz ten obchodzony był w sposób nad wyraz uroczysty. Autorka przedstawiła jego przebieg, przypominając obchody i nazwiska osób zaangażowanych w uroczystości. Uwzględnienie w pracy tego wydarzenia jest dobrym pomysłem, pozwalającym współczesnemu czytelnikowi poznać jak wiele różnych środowisk wyraziło swe uznanie arcybiskupowi.

Ważną część składową spuścizny po arcybiskupie Teodorowiczu stanowi treść jego obszernej wypowiedzi, pochodzącej właśnie z roku 1927. Została ona opatrzona przez Renatę Król-Mazur nader szczegółowymi przypisami i zamieszczona jako ostatni rozdział pracy. Jest to zatem swego rodzaju spotkanie z bohaterem książki, pozwalające poznać jego poglądy i styl wypowiedzi. Arcybiskup zaprezentował obszary swego zaangażowania w sprawy związane z życiem kościelnym, mające często wyraźne zabarwienie polityczne.

Tak było zarówno w okresie nieistnienia państwa polskiego, jak i w pierwszych latach jego niepodległości. Wspomina więc arcybiskup lwowski obrządku ormiańskiego o swoich licznych działaniach podejmowanych w Rzymie, Wiedniu i Warszawie. W tle jego relacji wyłania się problem antagonistycznych interesów, jakie pojawiały się niejednokrotnie w sprawach, w które się angażował.

Godnym uznania zakończeniem pracy jest opublikowanie zreprodukowanej z oryginału, znajdującego się w Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, treści przemówienia księdza Adama Gerstmanna wygłoszonego w roku 1927 dla uczczenia 25. rocznicy przyjęcia sakry biskupiej przez księdza Teodorowicza. Znalazła się w nim synteza dokonań jubilata jako cenionego kaznodziei, autora prac teologicznych, inicjatora potężnego przedsięwzięcia jakim była renowacja lwowskiej świątyni katedralnej obrządku ormiańskiego oraz aktywnego, znanego w całym kraju, działacza na niwie społecznej i narodowej.

Ukazanie się omawianej książki jest wydarzeniem poważnie wzbogacającym wiedzę o ostatnim ormiańskokatolickim arcybiskupie lwowskim. Wzbudzi ona zapewne szerokie zainteresowanie wśród historyków, teologów, znawców Lwowa, badaczy dziejów Ormian w Polsce. Powinna też pojawić się w bibliotekach seminariów duchownych. Bogactwo zebranego materiału i sposób jego wykorzystania pozwoliły ukazać jeden ważny, choć z pewnością nie najważniejszy, aspekt drogi życiowej arcybiskupa Józefa Teodorowicza.

Wobec tego trud badawczy okazał się wielce owocny, utrwalając przeszłość i dokumentując wkład wybitnego Ormianina w historię Polski.

Marcin Tyszka (Warszawa)

PW_52.indb 1178

2015-08-03 17:19:48

RECENZJE

1179

Tomasz Sommer, Operacja Antypolska NKWD 1937– 1938. Geneza i przebieg ludobójstwa popełnionego na Polakach w Związku Sowieckim, 3S Media, Warszawa 2014, ss. 413.

K

SIĄŻKA TOMASZA SOMMERA Operacja Antypolska NKWD jest niewątpliwe wyjątkowo ważnym wydarzeniem w procesie wymazywania „białych plam” w polskiej historiografii dotyczącej historii Polaków na Wschodzie. Historia polskiej mniejszości narodowej w Rosji carskiej i Związku Sowieckim charakteryzuje się prawie wyłącznie wydarzeniami tragicznymi. Składa się ona z różnorodnych zbrodni popełnionych na Polakach przez rozmaitych oprawców. Katyń, Starobielsk, Miednoje, wywózki z lat 1939–1941, mordy wołyńskie z lat 1943–1945, pacyfikacja oddziałów AK na Wileńszczyźnie i Grodzieńszczyźnie, przymusowe przesiedlenie Polaków ze wschodnich województw II RP w latach 1944 i 1956 – to kamienie węgielne polskiej martyrologii na Wschodzie. Jednak wbrew ukształtowanym przez lata przekonaniom zdecydowanej większości Polaków, bezsprzecznie czołowe miejsce na tej liście powinno zajmować ludobójstwo Polaków w latach „wielkiego terroru” (1937–1938). To niewątpliwie największa, zarówno pod względem liczby ofiar, jak i pod względem wymiaru ludzkich cierpień, zbrodnia na narodzie polskim. Była to skrupulatne zaplanowana i bezwzględnie przeprowadzona w imię ideologii komunistycznej eksterminacja całego narodu zamieszkałego na tzw. „dalszych kresach” dawnej Rzeczypospolitej.

Nieprzypadkowo niektórzy świadkowie tej zbrodni nie bez podstaw porównują ją z „Holocaustem” ludności żydowskiej, popełnionym przez nazistów III Rzeczy w czasie II wojny światowej1. Książka Tomasza Sommera dowodzi, że w polskiej martyrologii XX w. eksterminacja Polaków w toku „wielkiego terroru” powinna zająć należne miejsce. W historii Polaków „za Bugiem” „operacja polska” (czy „antypolska”, jak ją trafnie nazywa Tomasz Sommer), powinna zająć niewątpliwie czołowe miejsce. Konieczna jest w związku z tym zmiana priorytetów w badaniach historycznych. „Operacja polska” – to tragedia na miarę powstania warszawskiego 1944 r. czy IV rozbioru Polski, dokonanego we wrześniu 1939 r. przez nowych zaborców.

Doktor Tomasz Sommer jest prawdopodobnie bardziej znany w Polsce ze swej działalności politycznej. Dla wielu jego książka Operacja Antypolska będzie pewnym objawieniem, świadczącym o tym, jak wspaniałego historyka traci polska nauka na rzecz polityki. Jego najnowsza książka to wynik długoletniej, żmudnej pracy, przebiegającej nieraz w warunkach wyjątkowo trudnych. Posiada on wspaniały warsztat historyczny, jest solidny i skuteczny w opracowaniu źródeł, i co najważniejsze – widzi i doskonale analizuję istotę stalinowskiej zbrodni na Polakach. Ma obszerne kontakty w Moskwie, co umożliwia mu dotarcie do archiwów, czasem zupełnie niedostępnych dla innych polskich badaczy.

Zob. M. I w a n o w, Matka premiera. O Polakach w Dowbyszu, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2009, nr 1–2, s. 37.

1

PW_52.indb 1179

2015-08-03 17:19:48

1180

RECENZJE

Jego oceny sytuacji polskiej mniejszości narodowej w ZSRS w latach 1937–1938 są absolutnie przekonywujące. Była to niewątpliwie zbrodnia na wyjątkowo szeroką skalę – ludobójstwo niesłusznie zapomniane i w dzisiejszej Polsce niedoceniane. Ta „biała plama” historiograficzna powstała w wyniku długoletniej polityki indoktrynacji w PRL, kiedy Polacy „za Bugiem” dla polskich władz komunistycznych po prostu nie istnieli.

Zastanówmy się zatem: „Operację polską” przeprowadzono według rozkazu Nr 00485 komisarza ludowego spraw wewnętrznych Związku Sowieckiego Nikołaja Jeżowa, który wyszczególniał następujące kategorię Polaków podlegających represjom: emigranci polityczni, wymienieni więźniowie polityczni z Polski [...] byli członkowie PPS i innych polskich partii politycznych [...], wszyscy pozostający w ZSRS jeńcy wojenni armii polskiej [...]. A także najbardziej aktywny miejscowy antysowiecki i nacjonalistyczny element polskich rejonów autonomicznych.

Skala antypolskich represji była tak wielka, że miejscowe oddziały sowieckiej „bezpieki” zmuszone były w wielu wypadkach korzystać po prostu z ksiąg telefonicznych, wybierając z nich polskie i polsko brzmiące nazwiska ewentualnych „przestępców” politycznych.

Zdumiewa również niezwykła nawet na tle całokształtu „wielkiego terroru” surowość represji antypolskich. Po aresztowaniu Polaka uniewinnienie należało do przypadków wyjątkowo rzadkich, prawie niespotykanych. Ze 143 810 aresztowanych w toku przeprowadzenia „operacji polskiej” kary udało się uniknąć zaledwie 3975 osobom. Uniewinnienie sięgało więc zaledwie 2,7%. Kontrastowało to wyraźnie z charakterem represji wobec aresztowanych innych narodowości. Niespotykany był również poziom skazanych na karę śmierci. Ze 139 835 skazanych wyroki od 5 do 10 lat otrzymały zaledwie 28 744 osoby.

Reszta (111 091) stanęła przed plutonem egzekucyjnym. Czy była to swoista przymiarka stalinowskich organów karnych do Katynia, tylko na o wiele większą skalę?

Tomasz Sommer słusznie wnioskuje, że dane NKWD o ofiarach zupełnie nie wyczerpują całego wymiaru tej zbrodni. W związku z tym podejmuje się on wyjątkowo trudnego i kontrowersyjnego zadania – ustalenia ogólnej liczby polskich ofiar „wielkiego terroru”.

Polacy w tym okresie ginęli, jako ofiary przede wszystkim „operacji polskiej”, ale również „operacji kułackiej”, „operacji niemieckiej” i wielu innych zbrodniczych operacji NKWD. Na podstawie wnikliwej analizy wnioskuje, że polskich ofiar „wielkiego terroru” było co najmniej 200 000. Są to dane przerażające, świadczące o tym, że w wirze antypolskiej nagonki zginął prawię co piąty obywatel ZSRS, mający w swym paszporcie zapis: „narodowość – Polak”. Ginęli przede wszystkim mężczyźni w sile wieku, ale również kobiety, ludzie w podeszłym wieku i nawet dzieci. Zniszczono prawie każdego co drugiego Polaka będącego mężczyzną w sile wieku. Dlatego nie można nie zgodzić się z Tomaszem Sommerem, że było to bezprecedensowe ludobójstwo.

Tragiczne pierwszeństwo Polaków wśród narodów prześladowanych przez stalinizm (później, jak wiadomo, do tej grupy „ukaranych narodów” dołączyli: Koreańczycy, Ingermanlandcy, Tatarzy krymscy, Niemcy nadwołżańscy, Czeczeni, Ingusze, Kałmucy i inni) wynikało z jednej głównej przyczyny. Stalin świadomie nasilał psychozę polskiego zagrożenia wojennego, gdyż Polska była mu potrzebna, jako swoisty straszak, uzasadniający podejmowanie kolejnych, narastających fal terroru. Do tego dochodziły także osobiste

PW_52.indb 1180

2015-08-03 17:19:48

RECENZJE

1181

uprzedzenia Stalina wobec Polaków i zadawnione antypolskie nastroje w społeczeństwie rosyjskim i sowieckim. Likwidacja polskiej „piątej kolumny” stała się więc jednym z najważniejszych elementów terroru stalinowskiego na krótko przed Katyniem i masowymi represjami wobec Polaków – obywateli II Rzeczypospolitej. Oprócz tego Stalin uznał, że postępy sowietyzacji wśród sowieckich Polaków są niewystarczające, że zwalczać lojalność wobec II Rzeczypospolitej i Kościoła katolickiego należy nie przekonywaniem, a środkami o wiele bardziej ostrymi.

Jedynym mankamentem książki Tomasza Sommera jest podkreślenie roli Żydów w prześladowaniu Polaków. Jak wiemy, według Stalina „prawdziwy komunista nie ma narodowości”. Znacząca liczba Żydów wśród oprawców stalinowskich nie cechowała się szczególnymi cechami narodu żydowskiego, lecz właściwym mniejszości żydowskiej położeniem w imperium rosyjskim. Zarówno Polacy, jak i Żydzi znajdowali się po obu stronach konfliktu między totalitarnym państwem i jego obywatelami. Ludobójstwo Polaków było dokonane przez Stalina i jego partię ze względów pragmatycznych. Nikt oprócz polskich obywateli państwa sowieckiego nie nadawał się na idealną rolę głównego straszaka w celu rozpętania kolejnych fal „wielkiego terroru”. Gdyby na szczeblu władzy sowieckiej zadecydowano o nadaniu tej roli Żydom, machina „wielkiego terroru” nabrałaby z kolei obrót w bezprecedensowej skali w niszczeniu narodu żydowskiego.

Mikołaj Iwanow (Oborniki Śląskie)

Krzysztof Żęgota, Diaspora polska w Obwodzie Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, Mado, Toruń 2014, ss. 416.

Z

ŻYWYM ZACIEKAWIENIEM sięgnąłem po książkę dr. Krzysztofa Żęgoty, adiunkta w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Żywym przede wszystkim dlatego, że dotąd nie ukazało się pełne opracowanie problematyki funkcjonowania diaspory polskiej w obwodzie kaliningradzkim – jedynym podmiocie Federacji Rosyjskiej graniczącym z Polską. Choć temat był podejmowany już w latach dziewięćdziesiątych2, to publikacja Żęgoty jest pierwszym opracowaniem pretendującym do miana monografii. Ponad czterystustronicowa książka składa się pięciu rozdziałów opatrzonych wstępem, zakończeniem i bibliografią. Całość zamykają załączniki – ankieta w polskiej i rosyjskiej wersji językowej, jaką autor przeprowadził wśród H. M u r a w s k a, Ludność narodowości polskiej w Kaliningradzie (omówienie wyników badań socjologicznych), mps w zbiorach specjalnych Ośrodka Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie.

2

PW_52.indb 1181

2015-08-03 17:19:48

1182

RECENZJE

przedstawicieli diaspory polskiej zamieszkującej na omawianym terytorium. Mimo że datowana na rok wcześniejszy, książka faktycznie ukazała się w 2015 r.

Wstęp zasadniczo jest nie tylko wprowadzeniem w zagadnienia podjęte na dalszych stronach publikacji, ale również prezentacją metodologii wykorzystanej w trakcie badań.

W tej części książki autor wspomina m.in. ośrodki naukowe zajmujące się obwodem kaliningradzkim m.in. z Niemiec, Polski, Szwecji i Litwy, podkreślając rolę instytutu, w którym jest zatrudniony. Tworzy także podbudowę teoretyczną oraz tłumaczy zakres wykorzystywanych pojęć, zawężając określenie społeczności polskiej w obwodzie kaliningradzkim jedynie do terminu „diaspora”, jako najszczegółowiej opisującego jej charakter. O ile z merytorycznego punktu widzenia jest to uzasadnione, o tyle z językowego doprowadza do sytuacji, w której ów termin pojawia się na niektórych stronach książki nawet kilkunastokrotnie. Przywiązując takie znaczenie do terminologii autor bywa niekonsekwentny, gdyż już w drugim zdaniu książki nazywa omawianą jednostkę administracyjną Federacji Rosyjskiej „enklawą”. Adekwatnym terminem w tym wypadku (szeroko stosowanym wśród badaczy obwodu kaliningradzkiego) jest raczej „eksklawa”, czyli obszar państwa otoczony ze wszystkich stron przez terytorium lądowe innego państwa (w tym wypadku przestrzeń Unii Europejskiej).

We wstępie tłumaczy też ryzykowną decyzję dotyczącą pisowni przedmiotu swych zainteresowań: obwodu kaliningradzkiego. Wbrew przyjętym zasadom języka polskiego proponuje pisownię rozpoczynającą oba człony nazwy z wielkiej litery, co tłumaczy taką formą stosowaną „w polskich dokumentach rządowych oraz przez polską dyplomację”3.

Rozdział pierwszy zatytułowany „Obwód Kaliningradzki FR jako teren osiedlania się diaspory polskiej” to nad wyraz szeroki opis warunków geograficznych i demograficznych eksklawy, z którego możemy zaznajomić się nawet ze średnimi temperaturami rocznymi panującymi na omawianym obszarze, poznać ukształtowanie terenu, wszystkie dopływy Pregoły itp. W tym rozdziale dowiadujemy się również wiele na temat genezy powstania obwodu, jego sytuacji społecznej, ekonomicznej, a także podziału administracyjnego i funkcjonującego w regionie systemu politycznego. Zasadniczo autor, choć powołuje się na teksty rosyjskich naukowców, nie proponuje (w liczącej niespełna pięćdziesiąt stron części książki) wiele więcej ponad to, co oferuje popularna Wikipedia. Choć jako wprowadzenie do zapowiedzianego w tytule publikacji tematu, zawarcie tych informacji w książce ma swoje uzasadnienie, to jednak zostały one omówione przesadnie szeroko.

Tytuł drugiego rozdziału: „Działalność diaspory polskiej w Obwodzie Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej” jest zapowiedzią przejścia do meritum. Jednakże nim autor do niego nas doprowadzi, zaprasza na prawie dwudziestostronicową wycieczkę w historię polskiej obecności w Królewcu i okolicach (nie mając jednak przygotowania historycznego notorycznie królewiecką uczelnię nazywa Albertiną zamiast Albertyną, a także pisze o słowie polskim w Prusach Wschodnich w czasie, gdy było to Królestwo Pruskie4). Te wiadomości, znacznie okrojone, powinny znaleźć się we wstępie. Jednakże, to właśnie Szczegółowo autor odnosi się do tego w pierwszym przypisie książki (s. 7).

K. Ż ę g o t a, Diaspora polska w Obwodzie Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, Toruń 2014, s. 101.

3 4

PW_52.indb 1182

2015-08-03 17:19:48

RECENZJE

1183

wstępne informacje wchodzą do drugiego już rozdziału książki i okazuje się, że obejmują w sumie prawie 1/3 tekstu publikacji olsztyńskiego politologa. Gdy czytelnik zainteresowany diasporą polską w obwodzie kaliningradzkim przebrnie przez 110 stron materiałów wstępnych, dotrze wreszcie do treści nawiązujących do zasadniczego tematu książki.

W tej części rozprawy, dowiadujemy się cokolwiek na temat rozmieszczenia i liczebności przedstawicieli polskiej społeczności w obwodzie kaliningradzkim. Na następnych stronach Krzysztof Żęgota opisuje formy organizacyjne przyjęte przez polską diasporę i szerzej prezentuje najaktywniejsze, jego zdaniem, organizacje: Wspólnotę Kultury Polskiej w Kaliningradzie – Autonomię Narodowo-Kulturalną „Polonia”, Wspólnotę Kultury Polskiej w Gusiewie, Wspólnotę Kultury Polskiej w Bałtijsku – Autonomię Kulturalną „BałtPolonia”, Stowarzyszenie „Dom Polski” im. F. Chopina w Czerniachowsku, Wspólnotę Polaków im. A. Mickiewicza w Czerniachowsku, Stowarzyszenie Inicjatyw Polonijnych w Kaliningradzie, Wspólnotę Kultury Polskiej im. J. Kochanowskiego i Dom Polski w Oziersku, Stowarzyszenie „Dom Rosyjsko-Polski” w Guriewsku i inne. Niestety, nie wymienia nawet powstałego w 2009 r. Klubu Miłośników Kultury Polskiej „Szturwał”, czy Stowarzyszenia Nauczycieli Polonijnych „Otwarta Książka”, które zawiązało się w 2013 r.

W dalszej części rozdziału zaprezentowana jest pokrótce działalność gospodarcza i polityczna Polaków w obwodzie kaliningradzkim i znacznie szerzej ich aktywność kulturalna. Ta ostatnia opracowana głównie w oparciu o publikacje miesięcznika „Głos znad Pregoły” wydawanego przez Wspólnotę Kultury Polskiej w Kaliningradzie. Rozdział kończy prezentacja niebagatelnej roli Kościoła katolickiego w tworzeniu i rozwoju organizacji diaspory polskiej.

Kolejny, trzeci już rozdział, nosi tytuł „Kontakty diaspory polskiej w Obwodzie Kaliningradzkim FR z Polską”. Na jego stronach autor opisuje relacje instytucji i organów władzy Rzeczypospolitej Polskiej (w tym kolejnych prezydentów, rządów oraz sejmów i senatów) z diasporą polską w obwodzie. Prezentuje również aktywność Konsulatu Generalnego w Kaliningradzie, podając niestety nieaktualne już informacje: „Od 2003 r. w Konsulacie pracują Wicekonsulowie ds. Polonii w Obwodzie Kaliningradzkim FR. Początkowo funkcję tę pełnił Marek Juzepczuk, zaś od 2008 r. – Dariusz Kozłowski”5.

Otóż kadencja konsula Kozłowskiego zakończyła się w 2013 r., a jego stanowisko piastuje obecnie Grażyna Kostrusiak. Dalej słusznie zauważa, że: [...] Konsulat odegrał znaczącą rolę w procesie integracji poszczególnych organizacji diaspory polskiej w Obwodzie Kaliningradzkim FR, zaś jej [?] pomieszczenia służyły do organizowania przedsięwzięć i spotkań członków diaspory z całego regionu6.

Następnie wspomina jeszcze o roli organizacji pozarządowych, m.in. Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” oraz Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie” oraz o działaniach samorządów i terenowych organów administracji rządowej. Zasadniczo dzięki temu rozdziałowi możemy dowiedzieć się, jakie inicjatywy podejmują polskie władze, samorządy Ibidem, s. 222.

Ibidem, s. 223.

5 6

PW_52.indb 1183

2015-08-03 17:19:48

1184

RECENZJE

i organizacje, by wspierać Polonię w obwodzie kaliningradzkim, nie zaś, jak sygnalizowano w tytule, istotnych informacji na temat kontaktów diaspory z Rzeczpospolitą.

W przedostatnim, rozdziale autor stara się odnaleźć miejsce diaspory polskiej w rzeczywistości społeczno-politycznej opisywanego regionu. Czyni to nieco nieporadnie, gdyż tytułując pierwszy podrozdział „Diaspora polska na tle innych grup narodowościowych w Obwodzie Kaliningradzkim FR”, w jego treści rozwodzi się na temat innych mniejszości narodowych zamieszkujących rosyjską eksklawę, zapominając pokazać na ich tle miejsce diaspory polskiej. W dalszej części rozdziału prezentuje jednak kilka trafnych konstatacji.

Zauważa, przede wszystkim, że polonijne organizacje w obwodzie kaliningradzkim nie przejawiają chęci odgrywania jakiejkolwiek roli politycznej w życiu regionu i: Tym samym, członkowie diaspory polskiej nie chcą odgrywać roli istotnego gracza w zakresie kreowania stosunków polsko-rosyjskich poza „standardową” działalnością organizacji mniejszości narodowych i etnicznych (działalność kulturalna, nauczanie języka, prowadzenie zespołów artystycznych, organizacja imprez z okazji świąt państwowych i religijnych)7.

Najciekawszym, pod względem poznawczym, jest ostatni rozdział książki dr. Żęgoty, w którym zajął się próbą scharakteryzowania diaspory polskiej na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań ankietowych. Po krótkim przedstawieniu przyjętej w badaniu metodologii przechodzi do części zasadniczej, w której zajmuje się m.in. tożsamością narodową i religijną, znajomością języka polskiego i kontaktami z polską kulturą, bada poziom życia diaspory polskiej i jej relacje z Polską. Zajmując się problemem tożsamości, zadaje m.in. pytanie o przynależność narodową rodziców ankietowanego. Pyta też o wyznanie, z czego 79% badanych deklaruje przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego, który jest silnym spoiwem łączącym wszystkich Polaków na Wschodzie. Przechodząc do kwestii języka, którym respondenci na co dzień porozumiewają się w domu, aż 90% odpowiedziało, że jest nim rosyjski. Języka polskiego na co dzień używa jedynie 8% przedstawicieli kaliningradzkiej Polonii. Podsumowując tę część badania ankietowego autor stwierdza, że: [...] można wprowadzić swoisty podział badanej grupy z punktu widzenia znajomości języka polskiego oraz absorbcji polskiej kultury. Dla najstarszego, jeszcze żyjącego pokolenia członków diaspory, przybyłego do Obwodu w latach wczesnej młodości, język polski jest językiem dzieciństwa, stanowiącym element nostalgii za młodością i stronami ojczystymi [...]. Pokolenie dzieci przesiedleńców charakteryzuje się najsłabszą znajomością języka polskiego i najmniejszymi związkami z polską kulturą. [...] Poziom znajomości języka wzrasta natomiast wśród przedstawicieli najmłodszego pokolenia. Młodzi członkowie diaspory polskiej upatrują szans w rozwijaniu związków z polską kulturą i nauce języka polskiego. Posiadanie statusu członka diaspory polskiej daje szanse dla przedstawicieli młodego pokolenia, związane z podjęciem studiów w Polsce, znalezienia tu pracy oraz stałego osiedlenia się8.

W dalszej części rozdziału Krzysztof Żęgota analizuje ponadto wiele odpowiedzi na pytania ankietowe, z których wyłania się ciekawy obraz diaspory polskiej w obwodzie Ibidem, s. 268.

Ibidem, s. 301.

7 8

PW_52.indb 1184

2015-08-03 17:19:48

RECENZJE

1185

kaliningradzkim. Najsłabszym ogniwem ankiety może być liczba respondentów – 85 osób (40 – działających w organizacjach polonijnych, 45 – szeregowych przedstawicieli diaspory). Jednakże biorąc pod uwagę fakt, iż społeczność polska w zamieszkująca opisywane terytorium jest niewielka, wydaje się, że wyniki badania ankietowego na taką skalę dają adekwatny obraz.

Podsumowując niniejsze omówienie, należy stwierdzić że książka dr. Żęgoty jest pozycją wymagającą wielu poprawek i uzupełnień. Czytając ją odnosi się nieodparte wrażenie, iż jest to praca doktorska, którą autor obronił w 2011 r., naprędce i pobieżnie jedynie uzupełniona o informacje częstokroć niepotrzebne. Rzetelność badacza podważa już sama bibliografia. Autor nie przeprowadził bowiem kwerendy rosyjskojęzycznej prasy kaliningradzkiej. Nie korzystał też z biuletynów „Kaliningrad. Fakty, wydarzenia, opinie”, które oparte są o informacje pochodzące z prasy kaliningradzkiej. Choć autor w tekście wspomina, iż takowe ukazywały się do 2007 r. jako miesięcznik, to nie wie już, że wychodziły później jeszcze przez pięć lat jako kwartalnik, na którego łamach znaleźć można wiele informacji dotyczących kaliningradzkiej Polonii. Z kolei redakcja tego biuletynu znajdowała się jedynie 800 metrów od Instytutu Nauk Politycznych UWM, w którym dr. Żęgota jest zatrudniony! Jedną z pozycji w bibliografii jest niepublikowana praca doktorska ks. Jerzego Steckiewicza. Autor Diaspory polskiej najwyraźniej nie sprawdził, że pozycja ta została opublikowana w 2013 r. pod tytułem Kościół katolicki w obwodzie kaliningradzkim 1945–2009 i stanowi dziś kluczowe opracowanie dotyczące Polonii kaliningradzkiej. Publikację Krzysztofa Żęgoty ratuje rozdział piąty, w którym opracowane zostały samodzielnie przeprowadzone badania ankietowe dotyczące charakterystyki diaspory polskiej w obwodzie kaliningradzkim. Warto, aby w oparciu o tę część autor opracował drugie, poprawione i uzupełnione wydanie swej książki.

Marcin Wakar (Olsztyn)

PW_52.indb 1185

2015-08-03 17:19:48

PW_52.indb 1186

2015-08-03 17:19:48

KSIĄŻKI NADESŁANE

PW_52.indb 1187

2015-08-03 17:19:48

PW_52.indb 1188

2015-08-03 17:19:48

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 4 (52), s. 1189–1192, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

W dziale „Noty i Książki nadesłane” postanowiliśmy umieszczać krótkie opisy książek nadesłanych do Redakcji i Redaktora „Przeglądu”, dotyczących szeroko pojętej tematyki wschodniej. Z tej przyczyny wykaz ten jest oczywiście i niejednoznaczny, i niekompletny.

Drukując ten materiał pragnę osobiście podziękować tym wszystkim Autorom, Korespondentom i Wydawcom, którzy zechcieli byli nadesłać lub przekazać na moje ręce wydane przez Nich pozycje.

Oferujemy ten dział jako stałe miejsce informowania czytelników, zainteresowanych sprawami wschodnimi o najnowszych wydawnictwach.

Jan Malicki

VICTORIA DUNAEVA, Activus aspectus: Polska–Rosja. Miejsce instytucji kultury w rozwoju społeczności lokalnych po przełomie ustrojowym, Stowarzyszenie „Rosyjski dom”, Warszawa 2012, ss. 160.

W kolejnych rozdziałach ukazano: kwestię kultury w okresie transformacji w Polsce i Rosji (m.in. omawiając organizowanie i prowadzenie państwowej polityki kulturalnej), współczesne zadania i wyzwania instytucji kultury, działalność wybranych instytucji w Polsce i w Rosji, kwestię instytucji kultury a partycypacji społecznej, kształtowanie nowych wzorów kulturowych poprzez współczesne instytucje kultury. W rozdziale ostatnim autorka zastanawia się m.in., jakie społeczeństwa mogą powstać za pomocą działalności ośrodków kultury w Polsce i w Rosji.

STEPAN IWANYK, Stepan Oleksiuk – uczeń Kazimierza Twardowskiego, Nacionalnyj uniwersytet „Lwiwska politechnika”, Lwów 2012, ss. 188 (j.ukr.).

Książka poświęcona została ukraińskiemu uczniowi Tadeusza Twardowskiego. Autor omówił w kolejnych rozdziałach: biografie obydwu bohaterów, działalność na polu filozoficznym (w tym działalność Oleksiuka w kontekście szkoły Twardowskiego). Druga część publikacji zawiera wybrane fragmenty prac Stepana Oleksiuka.

Ludzie–historia–polityka. Polska i Niemcy w oczach Rosjan, Fundacja Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa 2012, ss. 78.

Praca zbiorowa. Do autorów należą: Grzegorz Gromadzki, Jacek Kucharczyk, Agnieszka Łada, Cornelius Ochmann, Yuriy Taran, Łukasz Wenerski. Przedstawione zostały wyniki badania sondażowego przeprowadzonego na grupie Rosjan. Zostały poruszone m.in. takie zagadnienia jak: znajomość spraw polskich a niemieckich, relacje Rosji z Zachodem, niemieckie wsparcie dla Rosji, problemy relacji polsko-rosyjskich (wobec lepszych relacji niemiecko-rosyjskich).

A N NA ZECH ENTER, Kremlowskie trucizny, Arcana, Kraków 2012, ss. 460.

Zbiór artykułów publikowanych (częściowo lub w całości) przez autorkę w latach 2010–2012 na łamach: „Arcanów, „Biuletynu Informacyjnego IPN”, „Naszego Dziennika”, „Dziennika Polskiego”, „Gazety Polskiej”.

Tematyka dotyczy głównie walki Wladimira Putina z jego wrogami politycznymi. Autorka zastanawia się nad ich chorobami w związku z prowadzoną przez nich działalnością polityczną.

VADIM J. BIRSTEIN, Smiersz. Tajna broń Stalina. Sowiecki kontrwywiad wojskowy podczas II wojny światowej, Arkadiusz Wingert, Kraków 2013, ss. 592.

Autor opisuje dzieje sowieckiego kontrwywiadu wojskowego. Podejmuje zagadnienia:

PW_52.indb 1189

2015-08-03 17:19:48

1190

KSIĄŻKI NADESŁANE

geneza Smiersza, działalność kontrwywiadu w latach 1941–1943, niemieckich służb wywiadowczych na froncie wschodnim, organizację Smiersza i jego działalność podczas wojny (1943–1944) oraz po jej zakończeniu (1945–1946) – w tym obecności zespołu Smiersza w Norymberdze.

ARKADIUSZ CZWOŁEK, Opozycja polityczna na Białorusi (1989–2010), SVP, Gdańsk 2013, ss. 896.

Obszerna publikacja przedstawiająca działalność opozycyjną w końcowej fazie istnienia Białoruskiej SRR oraz w Republice Białoruś.

We wstępie autor omówił definicję opozycji politycznej oraz jej kontekst w systemach demokratycznych i niedemokratycznych.

W rozdziale pierwszym przedstawił proces kształtowania się opozycji politycznej od lat 60. XX w. w Białoruskiej SRR. W rozdziale drugim – stosunki między opozycją a ośrodkami władzy w okresie transformacji ustrojowej (1990–1994). W rozdziałach kolejnych przedstawione zostały główne nurty opozycji politycznej po 1994 r., metody i techniki ograniczania działalności opozycji, modele relacji z aparatem władzy. W rozdziale szóstym autor przedstawił kwestię efektywności opozycji politycznej w kampaniach wyborczych w wyborach prezydenckich, parlamentarnych i samorządowych. Na końcu ukazane zostało zagadnienie wsparcia międzynarodowego dla procesu demokratyzacji Białorusi.

TADEUSZ GAWIN, O bycie Polakiem.

Polacy w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Sowieckiej 1944–1991, Prawo i Partnerstwo, Grodno–Białystok 2013, ss. 630.

Obszerna publikacja opisująca dzieje Polaków w BSRR w okresie międzywojennym, a także po II wojnie w republice powiększonej o wschodnie województwa II RP. Książka dzieli się na cztery rozdziały: „Polityka sowiecka wobec Polski w latach 1914–1944” (z uwzględnieniem m.in. kwestii wielkiego terroru w latach 1937–1938 przeciw Polakom), „Sytuacja Polaków w BSRR w latach 1944–1956” (z uwzględnieniem m.in. problemu polskiego podziemia, a także kwestii

PW_52.indb 1190

kolektywizacji wsi polskich), „Sowietyzacja mniejszości polskiej na Białorusi w latach 1956–1986” (z uwzględnieniem m.in. kwestii upartyjniania środowiska polskiego), „Odrodzenie życia narodowego w okresie pierestrojki” (z uwzględnieniem m.in. kwestii polskiej mniejszości w polityce władz PRL i III RP).

PIOTR GŁUSZKOWSKI, F.W. Bulgarin w rusko-polskich otnoszeniach pierwoj polowiny XIX wieka: ewolucja, identicznosti i politiczeskich wozrenyj, Aleteja, Petersburg 2013, ss. 228 (j. ros.).

Książka polskiego badacza opublikowana w Petersburgu. W rozdziale pierwszym omówiona została ewolucja identyfikacji Jana Tadeusza Krzysztofa Bułharyna/ Fadeja Benedyktowicza Bułgarina (1789–1859).

Osobne podrozdziały poświęcone zostały m.in. kwestii działalności Bułgarina jako polskiego literata oraz rosyjskiego publicysty. Kolejne rozdziały przeznaczono na omówienie polskich aspektów działalności kulturalnej i politycznej Bułgarina w Rosji, a także postrzegania Bułgarina poprzez Polaków i Rosjan.

BOGDAN GRZELOŃSKI, Niedobrani sojusznicy. Ambasadorzy Roosevelta w ZSRR, PWN, Warszawa 2013, ss. 394.

Książka z serii „Trudny wiek XX” Wydawnictwa Naukowego PWN. Na przestrzeni siedmiu rozdziałów opisane zostały zagadnienia obejmujące: wizytę Maksyma Litwinowa w USA w 1933 r., dzieje ambasady USA w ZSRR i jej kierownictwa, rozmowy w Waszyngtonie i Moskwie, odbiór przez USA zbliżenia między Berlinem a Moskwą, kwestię polską podczas II wojny światowej.

JERZY KIRSZAK, Armia rezerwowa gen. Sosnkowskiego w roku 1920, IPN, Warszawa 2013, ss. 448.

Autor na wstępie przedstawił sytuację operacyjną na Froncie Litewsko-Białoruskim przed rozpoczęciem ofensywy w maju 1920 r.,

2015-08-03 17:19:49

KSIĄŻKI NADESŁANE

następnie ukazał zarys przebiegu walk odwrotowych 1 Armii polskiej z XV Armią sowiecką. W kolejnym rozdziale omówił kwestię armii rezerwowej – jej utworzenie, wybór dowódcy Kazimierza Sosnkowskiego, skład bojowy, plan działania. W czwartym rozdziale szczegółowo (na ponad 80 stronach) przedstawione zostały działania bojowe do 5 czerwca 1920 r., a w kolejnych – działania bojowe od 6–10 czerwca („Pościg”) i od 11–13 czerwca 1920 r. („Ostatnie akordy”).

W rozdziale siódmym autor ukazał lotnictwo armii rezerwowej. Obszerną część książki stanowią aneksy, zawierające m.in. spis obsady personalnej Armii Rezerwowej, wykaz poległych, wykaz odznaczonych, rozkazy organizacyjne i operacyjne.

GINTAUTAS SURGAILIS, Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie w czasie II wojny światowej, Tetragon, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2013, ss. 308.

Tłumaczenia książki, opublikowanej w języku litewskim w Wilnie w 2005 r., dokonała Ona Vaičiulytė-Romančuk. Jest to jedna z niewielu prac powstałych na ten temat na Litwie (jak i w Polsce). Obejmuje okres 1939–1940.

Autor opisuje dzieje uchodźców polskich przybywających na terytorium Republiki Litewskiej w granicach sprzed 1939 r. oraz do Wilna (w 1939 r. przekazanego Republice Litewskiej przez ZSRR). Książka dzieli się na dwie części opisujące uchodźców cywilnych i kwestię internowania żołnierzy polskich.

Poruszone zostały takie m.in. zagadnienia: dynamika liczebności uchodźców, ich administrowanie i zatrudnianie (cz. I), obozy dla internowanych, działalność antylitewska internowanych, sytuacja internowanych po rozpoczęciu sowieckiej okupacji Litwy (cz. II).

TADEUSZ WOLSZA, Więzienia stalinowskie w Polsce. System, codzienność, represje, RP, Warszawa 2013, ss. 294.

Książka podzielona została na 3 główne rozdziały: „Życie codzienne w więzieniach”, „Życie codzienne w obozach”, Życie

PW_52.indb 1191

1191

codzienne w ośrodkach pracy więźniów”.

Autor podejmuje m.in. kwestię konfrontacji wyobrażeń na temat więzień z zastaną rzeczywistością. Uwagę poświęca także regulaminowi wewnętrznemu oraz codziennym realiom („posiłki”, „instytucja kapusia”, „kary dodatkowe”). Opisane zostały także ucieczki i bunty w obozach.

STANISŁAW ŻUR EK, Ludobójstwo nacjonalistów ukraińskich dokonane na Polakach w Polsce południowo-wschodniej w latach 1939–1948, Nortom, Wrocław 2013, ss. 556.

Publikacja ukazująca dzieje ludobójstwa dokonanego na Polakach podczas II wojny oraz bezpośrednio po jej zakończeniu. Autor podejmuje m.in. kwestie korzyści wynikające dla ukraińskich nacjonalistów z napaści na Polskę przez hitlerowskie Niemcy oraz ZSRR („Z Hitlerem i Stalinem przeciwko Polsce”). Opisane zostały tereny Małopolski Wschodniej, Wołynia, a także okolic Sanu i Bugu. Dokonano także próby policzenia ofiar ludobójstwa. Podjęto również problem trudnych relacji polsko-ukraińskich po roku 1946. W kolejnych rozdziałach autor podjął kwestię odrodzenia się nacjonalizmu wśród Ukraińców po roku 1990 (m.in. w rozdziale „Gloryfikowanie faszystów ukraińskich w Polsce i na Ukrainie”).

II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego, Wojskowe teki archiwalne, tom 4, wstęp i oprac. Paweł Libera, Centralne Archiwum Wojskowe Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Warszawa 2013, ss. 576.

We wstępie autor ukazał zarys ruchu prometejskiego – jego genezę do roku 1921, powstanie, tworzenie struktur, kryzys w latach 30. oraz reformy (1936–1939). Najobszerniejszą część książki zajmują publikowane dokumenty z lat 1922–1939. Są to m.in. raporty attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, raporty posła RP w Ankarze, pisma ministra spraw wojskowych RP, protokoły z posiedzeń

2015-08-03 17:19:49

1192

KSIĄŻKI NADESŁANE

i konferencji. Ostatnia część książki zawiera zdjęcia i reprodukcje dokumentów.

Stepan Balej. U switli prowidnych fiłosof­ skych napriamiw XX stolittia, Liga-Pres, Lwów 2014, ss. 348 (j. ukr.).

Praca zbiorowa poświęcona Stefanowi Baleyowi (1885–1952) – psychologowi działającemu we Lwowie i Warszawie w okresie międzywojennym. W rozdziale wstępnym rozważone zostały społeczne oraz historyczno-filozoficzne podstawy sprzyjające formowaniu się poglądów Baleya. W kolejnych rozdziałach omówiono poglądy Baleya w kontekście lwowsko-warszawskiej szkoły filozoficznej, a także jego poglądy z zakresu filozofii i psychologii.

STEPAN IWANYK, Filozofowie ukraińscy w Szkole Lwowsko-Warszawskiej, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2014, ss. 224.

Książka dzieli się na dwie zasadnicze części, prezentujące postaci ukraińskich uczniów Kazimierza Twardowskiego oraz ich twórczość. Autor omówił także takie zagadnienia jak: polsko-ukraińskie relacje kulturowe w Galicji w latach 1895–1939, stosunek Ukraińców do Kazimierza Twardowskiego, udział Ukraińców w pracach Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie. Szczegółowo omówiona została twórczość: Stefana Baleya, Jakyma Jaremy, Wołodymyra Jurynca, Hawriła Kostelnyka, Aleksandra Kulczyckiego, Jarosława Kuźmiwa, Stefana Oleksiuka, Mileny Rudnickiej, Hilarona Święcickiego, Mirona Zaryckiego.

Na końcu przedstawiono także filozoficzny kontekst szkoły Lwowsko-Warszawskiej z uwzględnieniem merytorycznych wyróżników w twórczości ukraińskich uczniów.

MICHAŁ KLIMECKI, Wojna polsko-ukraińska. Lwów i Galicja Wschodnia 1918–1919. Pierwszy konflikt zbrojny odrodzonej Polski, Bellona, Warszawa 2014, ss. 296.

przebieg wojny z uwzględnieniem: ukraińskiego zamachu stanu (1–19 listopada), odsieczy dla Lwowa (1–23 listopada), oblężenia Lwowa (23 listopada 1918–31 marca 1919), zakończenia działań (lipiec 1919). Do publikacji dołączone zostały także mapy ukazujące przebieg działań wojennych.

JADWIGA ROGOŻA, Federacja bez federalizmu. Stosunki Moskwa–regiony, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2014, ss. 48.

Publikacja ukazała się w ramach serii „Prace OSW”. Autorka ukazuje Rosję pod względem zróżnicowania wynikającego z rozległości terytorialnej. Zwraca uwagę, że obecny model stosunków między Moskwą a regionami został ukształtowany przez politykę centralizacji, prowadzoną przez Kreml od roku 2000, co miało służyć przywróceniu dominacji ośrodka prezydenckiego. Nową fazę umocnienia dominacji centrum rozpoczął zaś Władimir Putin w 2012 r., co jeszcze bardziej osłabiło pole działania poza nim.

Autorka ukazuje przy tym szereg wynikających z tego negatywnych konsekwencji dla regionów. Ostatni rozdział poświęcony został rozważaniom nad możliwościami decentralizacji Federacji Rosyjskiej.

M A RCIN WOLNIEW ICZ, Moskwa ante portas. Rosja w polskiej propagandzie powstańczej (1863–1864), Instytut Historii im. T. Manteuffla. Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2014, ss. 282.

W trzech głównych rozdziałach omówiono zagadnienia dotyczące: polskiej dyplomacji i propagandy powstańczej w latach 1863–1864, argumentu rosyjskiego w polskiej propagandzie (1863–1864), wizji propagandy powstańczej Cypriana Kamila Norwida (1861–1864). Autor poruszył m.in. takie kwestie jak: polskie powstanie w opinii Zachodu i w rosyjskiej propagandzie, rosyjski imperializm i rasowa obcość Rosji w propagandzie powstania styczniowego.

Opisany został konflikt polsko-ukraiński przed 1 listopada 1918 r., a następnie

(Oprac. Michał Piekarski)

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_52.indb 1192

2015-08-03 17:19:49

PRZEGLĄD WSCHODNI № 50 i № 51 WSTĘP SPIS RZECZY

PW_52.indb 1193

2015-08-03 17:19:49

N

I IE BEZ WZRUSZENIA oddaję do rąk wiernych Czytelników dwa kolejne zeszyty „Przeglądu Wschodniego’’ – 50 i 51. Oba jako kolejne zeszyty należą formalnie do tomu XIII-go, ale z powodu ich wielkości i wagi odważę się je tu nazwać nie zeszytami, ale tomami jubileuszowymi. Z tej też przyczyny oba są specjalnie uroczyście oprawione, z taką myślą, że jubileuszowy zeszyt nr 50 zamyka pierwszą pięćdziesiątkę wydanych, zaś jubileuszowy zeszyt nr 51 ma otworzyć pięćdziesiątkę kolejną.

W obu tomach zastosowałem specjalne zasady, rzec można „reguły jubileuszowe”. Udało się zgromadzić teksty kilkudziesięciu autorów z różnych stron świata (z Polski, Łotwy, Litwy, Białorusi, Ukrainy, Rosji, Czech, Austrii i USA).

Dziękuję wszystkim znakomitym Autorom obu tomów za wzięcie udziału w specjalnej jubileuszowej edycji „Przeglądu Wschodniego’’. Niejedno, doprawdy niejedno uznane czasopismo mogłoby się chlubić wydaniem na swych łamach tekstów tak wybitnych specjalistów.

Jednakowoż wspomniane „specjalne reguły’’ opierają się przede wszystkim na tym, że po raz pierwszy wydajemy teksty obcojęzyczne w oryginalnym brzmieniu, a zwłaszcza w językach regionu, którym zajmuje się „Przegląd Wschodni’’, plus oczywiście w łacinie naszych czasów. Znajdą zatem Czytelnicy artykuły po polsku, litewsku, białorusku, ukraińsku, rosyjsku i oczywiście po angielsku.

A przy nich odpowiednio także streszczenia we wszystkich wyżej wskazanych językach, co także jest specjalną zasadą zastosowaną w tych tomach.

Z większym również otwarciem i zrozumieniem, mimo naturalnej dla czasopism analizy naukowej, podeszła redakcja do przeróżnych koncepcji reprezentowanych przez autorów obu tomów, zwłaszcza autorów z krajów sąsiednich naszego regionu, specjalnie zaś do koncepcji dotyczących naszych wspólnych dziejów. Zdaję sobie sprawę, że może to w niejednym wypadku wzbudzić ostrą dyskusję lub nawet i opór pośród naszych Czytelników, uznałem wszakże, że jednym z podstawowych zadań międzynarodowego czasopisma naukowego jest pokazywanie poglądów badaczy z innych krajów, nawet, nawet wtedy jeśli ich koncepcje są skrajnie odmienne od naszych.

50 PW_52.indb 1194

51 2015-08-03 17:19:50

Wydanie jubileuszowe stanowi dla mnie jako redaktora nadzwyczajną okazję, aby podziękować wszystkim dotychczasowym autorom naszego czasopisma, podziękować wybitnemu gronu „Rady Przeglądu Wschodniego’’ oraz wspomnieć ze wzruszeniem i wdzięcznością wielu członków Rady, których już nie ma wśród nas.

Jest to również okoliczność właściwa do tego, aby wyrazić wdzięczność wszystkim dotychczasowym i obecnym członkom i współpracownikom Redakcji, którzy wspólnie ze mną przez te wszystkie lata zajmują się edycją pisma. nitione skłania nie tylko do datkowo, że w tym czasie ukazało się niemało książek przez nas sygnowanych, a przede wszystkim, że od 1993 roku corocznie przyznawana jest „Nagroda Przeglądu Wschodniego” (od 2000 roku również z dodatkową edycją Nagrody im. Aleksandra Gieysztora). „Nagroda Przeglądu Wschodniego’’ cieszy się wielką estymą w środowiskach naukowych nie tylko Polski, ale i całego regionu.

Nie dla burzenia nastroju jubileuszowego zauważmy wszakże, iż pierwszy zeszyt pisma ukazał się w roku 1991, stwierdzić zatem wypada fakt, że powinno się w ciągu tych lat ukazać zeszytów znacznie więcej. Nie wchodząc szczegółowo w przyczyny, zauważmy tu jedynie, że chyba nigdy nie było łatwo, a już specjalnie w czasach dzisiejszych nie jest łatwo, wydawać czasopismo naukowe, o czym nota bene doskonale wiedzą wszyscy, którzy kiedykolwiek w wydawnictwach, instytutach, uczelniach jakiekolwiek pisma naukowe wydawali.

W każdym razie „Przegląd Wschodni” nie zważając na trudne czasy zamierza trwać dalej i dostarczać Czytelnikom – z Polski i wielu innych krajów jak najwięcej wzruszeń z lektury naszych tekstów.

Tymczasem wszakże życzę zadowolenia i naukowej podniety z lektury artykułów, które umieszczamy w jubileuszowych tomach 50 i 51.

Jan Malicki Redaktor Przeglądu Wschodniego

50 PW_52.indb 1195

51 2015-08-03 17:19:51

SPIS RZECZY ZESZYTU № 50 A R T Y K U Ł Y

Ryszard RADZIK (Lublin) Trójjedyny naród ruski czy odrębne wspólnoty narodowe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 * Wojciech TYGIELSKI (Warszawa) Dyplomacja – propaganda – pamięć historyczna . . . 303 Аляксандар СМАЛЯНЧУК (Гродна/Варшава) Род Скірмунтаў у XVI–XX стагоддзі . . . . . . . . . . . 329 [Ród Skirmuntów w XVI–XX w. – w j. białor., streszcz. pol.]

Andreas KAPPELER (Vienna) Women Historians in the Russian Empire . . . . . . . . . . 359 [Kobiety-historycy w imperium rosyjskim – w j. ang., streszcz. pol.]

Алексей МИЛЛЕР (Санкт-Петербург/Будапешт) Понятие «нация» в постсевастопольской России 381 [Pojęcie „nacji” w Rosji posewastopolskiej – w j. ros., streszcz. pol.]

Wiktoria ŚLIWOWSKA (Warszawa) Zagadki syberyjskie. Odnaleziony oryginał sztambucha Cypriana Dunin-Wąsowicza z lat 1850–1857 . . . . . . . 405 Леонід ЗАШКІЛЬНЯК (Львів) «Віднайдення України»: думки української інтелектуальної еліти XIX–початку XX століття щодо місця і ролі України в Європі . . . . . . . . . . . . . 421 [„Odnalezienie Ukrainy”: Wyobrażenia ukraińskich elit intelektualnych w XIX i na początku XX wieku na temat miejsca i roli Ukrainy w Europie – w j. ukr., streszcz. pol.]

1196

PW_52.indb 1196

2015-08-03 17:19:51

Miroslav HROCH (Prague) Nation Formation of Small Nations: the example of Lithuania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 [Formowanie narodu w Europie w warunkach małego narodu: na przykładzie Litwinów – w j. ang., streszcz. pol.]

Ēriks JĒKABSONS (Ryga) Konflikt łotewsko-polski w kwestii szkół polskich w powiecie Daugavpils (dyneburskim) w 1921 roku.

Przebieg i skutki międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . 463 Antoni MIRONOWICZ (Białystok) Problem narodowościowy w Cerkwi prawosławnej II Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Piotr WANDYCZ (Yale/New Haven) Skrzyński i Zaleski.

Dwaj ministrowie II Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Hiroaki KUROMIYA (Bloomington) Ataman Semenov’s Secret Life . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 [Sekretne życie atamana Siemionowa – w j. ang., streszcz. pol.]

Egidijus ALEKSANDRAVIČIUS (Kowno) Nieudana ucieczka czy uśmiech losu? . . . . . . . . . . . . 557 * Наталья ЛЕБЕДЕВА (Москва) Катынский вопрос на Нюрнбергском процессе . . . 565 [Sprawa katyńska na procesie norymberskim – w j. ros., streszcz. pol.]

PRZEGLĄD WSCHODNI

1197

PW_52.indb 1197

2015-08-03 17:19:51

SPIS RZECZY ZESZYTU № 51 A R T Y K U Ł Y Joanna WOLAŃSKA (Kraków) Wawel i Kresy. Malowany fryz Jana Henryka Rosena w dziale polskim Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica w Watykanie (1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609

* Jerzy KŁOCZOWSKI (Lublin) Historia Europy i jej kultury. Ich znaczenie dzisiaj dla Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671 Henryk WISNER (Warszawa) Parę uwag o sejmiku generalnym słonimskim. Czasy Zygmunta III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691 Анна КРИХ, Светлана МУЛИНА (Омск) Польские конфедераты в Западной Сибири . . . . . . 705 [Polscy konfederaci na Zachodniej Syberii – w j. ros., streszcz. pol.]

Piotr ŁOSSOWSKI (Warszawa) Problem zakazu druków litewskich 1864–1904 . . . . . 749 Theodore R. WEEKS (Carbondale) Building Civil Society in an “Alienated Capital”. The Vilnius Lithuanian Press, 1904–1922 . . . . . . . . . . . . . 761 [Budowanie społeczeństwa obywatelskiego w „wyobcowanej stolicy”. Prasa litewska w Wilnie w latach 1904–1922 – w j. ang., streszcz. pol.]

Giennadij MATWIEJEW (Moskwa) Serbski ruch ludowy w poszukiwaniu tożsamości ideologicznej w okresie międzywojennym . . . . . . . . . . 777

1198

PW_52.indb 1198

2015-08-03 17:19:51

Piotr EBERHARDT (Warszawa) Formowanie się granic politycznych Białorusi w XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807 Eugeniusz MIRONOWICZ (Białystok) Stosunki białorusko-ukraińskie 1990–2014 . . . . . . . . 839 Лявон БАРШЧЭЎСКІ (Менск) Нова я кніга пра Аляксандра Лукашэнку . . . . . . . . 859 [Nowa książka o Aleksandrze Łukaszence – w j. białor., streszcz. pol.]

Roman DZWONKOWSKI SAC (Lublin) Papież Jan Paweł II – spotkania z Polakami na Wschodzie. Recepcja obecności i nauczania . . . . . . . 869 * Rūstis KAMUNTAVIČIUS (Kowno) Interpretacje przeszłości: litewskie, polskie i białoruskie mapy historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913

PRZEGLĄD WSCHODNI

1199

PW_52.indb 1199

2015-08-03 17:19:51

PW_52.indb 1200

2015-08-03 17:19:52