Przegląd Wschodni 53

PRZEGLĄD WSCHODN I

Zeszyt 1 (53) Tom XIV Kwartalnik RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”: † Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Richard Pipes, Cambridge, Mass.

Wojciech Roszkowski, Warszawa Elżbieta Smułkowa, Warszawa † Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass.

Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa

Przegląd Wschodni 53.indb 1

REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

2016-01-22 17:10:07

Przegląd Wschodni № 53 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie graficzne, edytorskie i typograficzne: Jan Malicki Tłumaczenia – Studium: Turinys (Ana Romančuk); Зьмест (Mirosław Jankowiak); Зміст (Aleksander Skydan); Содержание (Aleksander Skydan); Contents (Bolesław Jaworski)

Sekretariat Redakcji: Michał Piekarski Abonament i sprzedaż: wydawnictwa.studium@uw.edu.pl Zeszyt zamknięto ix/2015, wydano drukiem i/2016, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” Wyd. PRZEGLĄD WSCHODNI. Jan Malicki Wersja drukowana „Przeglądu Wschodniego” jest jego wersją pierwotną

52

Przegląd Wschodni 53.indb 2

2016-01-22 17:10:07

Informuję niniejszym, iż „Przegląd Wschodni” obecnie nie uczestniczy oraz nie ubiega się o udział w systemie punktacji czasopism Jan Malicki redaktor

Przegląd Wschodni 53.indb 3

2016-01-22 17:10:07

PrzeglÄ…d Wschodni 53.indb 4

2016-01-22 17:10:07

SPIS RZECZY A R T Y K U ŁY

Barbara TÖRNQUIST-PLEWA, Europa Wschodnia, Europa Zachodnia, Nowa Europa, czy po prostu Europa? Zmiany tożsamości w Europie po Zimnej Wojnie . . . . . . . . . . . . . . 27

* Anna BAR AŃSK A, Rzymskokatolicka metropolia mohylewska (1798–1917). Struktury i episkopat . . . . . . 47 Andrzej GĄSIOROWSK I, Z dziejów harcerstwa polskiego w Republice Litewskiej 1918–1940 . . . . . . . . 97 Roma n D U DA , Lwów i Wilno w matemat yce międzywojennej Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 D O K U M E N T Y I M AT E R I A ŁY

Mariusz KOWALSKI, Pochodzenie Fiodora Nieświckiego w świetle badań genetycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Irina TREŃ, Z historii życia i działalności J. Greena, rodziny Motherby i I. Kanta w Królewcu w XVIII–XIX wieku . . . . . . . . . . 167 Jan TRYNKOWSKI, Polski Sybir – przestrzeń zmitologizowana.

Próba uporządkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Maria WARDZY ŃSK A, Ponary – miejsce masowych straceń w okręgu wileńskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 * Łukasz DRYBLAK, Polityka narodowościowa władz polskich względem emigracji i mniejszości rosyjskiej w latach 1926–1935 – wybór dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

RECENZJE

Marek Przeździecki, Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej. Znaczenie dziedzictwa kulturowego Rzeczypospolitej Obojga Narodów dla integracji Europy Środkowej i Wschodniej z Zachodem, Łomża 2015 (Elżbieta SMUŁKOWA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

K

S I Ą Ż K I N A D E S Ł A N E . . . . . . . . 245

5

Przegląd Wschodni 53.indb 5

2016-01-22 17:10:07

TURINYS STR AIPSNIAI Barbara TÖRNQUIST-PLEWA, Rytų Europa, Vakarų Europa, Naujoji Europa ar tiesiog Europa? Tapatybių kaita Europoje po šaltojo karo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 * Anna BARAŃSKA, Mohiliovo Romos katalikų metropolija (1798– 1917). Struktūra ir episkopatas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Andrzej GĄSIOROWSKI, Iš lenkų harcerių Lietuvos Respublikoje istorijos 1918–1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Roman DUDA, Lvovas ir Vilnius tarpukario Leukijos matematikoje . 125 D OK U M E N TA I I R M E DŽ AGA Mariusz KOWALSKI, Fiodoro Niesvickio kilmė pagal genetinius tyrimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Irina TREŃ, Iš Josepho Greeno, Motherby šeimos ir Imanuelio Kanto gyvenimo ir veiklos XVIII–XIX amžių Karaliaučiuje . . . . . .

Jan TRYNKOWSKI, Lenkų Sibiras – mitologizuota erdvė. Bandymas sutvarkyti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maria WARDZYŃSKA, Paneriai – masinių žudynių vieta Vilniaus apskrityje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Łukasz DRYBLAK, Lenkijos valdžios tautinė politika rusų emigracijos ir mažumos atžvilgiu 1926–1935 metais – rinktiniai dokumentai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151 167 179 193

205

RECENZIJOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 ATSIŲSTOS KNYGOS . . . . . . . . . . . . . . . . 245

6

Przegląd Wschodni 53.indb 6

2016-01-22 17:10:07

ЗЬМЕСТ А Р Т Ы К УЛ Ы Барбара ТОРНКВІСТ-ПЛЭВА, Усходняя Эўропа, Заходняя Эўропа, Новая Эўропа, ці проста Эўропа? Зьмены тоеснасьці ў Эўропе пасьля Халоднай вайны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 * Анна БАРАНЬСКА, Рымска-каталіцкая магілёўская мітраполія (1798–1917). Структуры і эпіскапат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Анджэй ГАНСЯРОЎСКІ, З гісторыі польскага гарцэрства ў Літоўскай Рэспубліцы 1918–1940 гадоў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Роман ДУДА, Львоў і Вільня ў матэматыцы даваеннай Польшчы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Д А К У М ЕН Т Ы І М АТ ЕРЫ А Л Ы Марыюш КАВАЛЬСКІ, Пахаджэньне Хведара Нясьвецкага ў сьвятле генэтычных дасьледваньняў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ірына ТРЭНЬ, З гісторыі жыцьця і дзейнасьці Ёзэфа Грына, сям’і Мотэрбі і Імануіла Канта ў Караляўцы ў XVIII–XIX стагоддзях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ян ТРЫНКОЎСКІ, Польская Сібір – зьміталагізаваная прастора. Спроба ўпарадкаваньня . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Марыя ВАРДЗЫНЬСКА, Понары – месца масавых убійстваў у Віленскай окрузе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Лукаш ДРЫБЛАК, Нацыянальная палітыка польскіх уладаў у дачыненьні да эміграцыі і расейскай меншасьці ў 1926–1935 гадох – выбар дакумэнтаў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151 167 179 193

205

РЭЦЭНЗІІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 ДАСЛАНЫЯ КНІЖКІ . . . . . . . . . . . . . . . . 245

7

Przegląd Wschodni 53.indb 7

2016-01-22 17:10:07

ЗМІСТ СТАТ Т І Барбара ТОРНКВІСТ-ПЛЕВА, Східна Європа, Західна Європа, Нова Європа, або просто Європа? Зміни ідентичності в Європі після холодної війни . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 * Анна БАРАНСЬКА, Римсько-католицька метрополія у Могилеві (1798–1917). Структури і єпископат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 А н д р і й Г О Н С Ь О Р О В С К I , І с т о р і я п ол ь с ь ко г о рух у скаутів у Литовській Республіці 1918–1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Роман ДУДА, Львів і Вільнюс в міжвоєнній математиці Польщі 125 ДОК У М ЕН Т И ТА М АТ ЕРІ А Л И Маріуш КОВАЛЬСКІ, Походження Федора Нєсвєцкого у світлі генетичних досліджень . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Іріна ТРЕНЬ, З історії життя і праці Йозефа Гріна, родини Мотербі та Іммануїла Канта в Кенігсберзі в XVIII–XIX століттях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ян ТРИНКОВСКІ, Польська Сибір – міфологізований простір. Спроба упорядкування . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Марія ВАРДЗИНСЬКА, Понари – місце масових розстрілів у Вільнюському окрузі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Лукаш ДРИБЛЯК, Національна політика польської влади по відношенню до еміграції і російської меншини в роки 1926–1935 – вибір документів . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151 167 179 193

205

РЕЦЕНЗІЇ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 НАДІСЛАНІ КНИГИ . . . . . . . . . . . . . . . 245

8

Przegląd Wschodni 53.indb 8

2016-01-22 17:10:07

СОДЕРЖАНИЕ СТАТ ЬИ Барбара ТОРНКВИСТ-ПЛЕВА, Восточная Европа, Западная Европа, Новая Европа, или просто Европа? Изменения идентичности в Европе после холодной войны . . . . . . . . . . . . . . 27 * Анна БАРАНСКА, Римско-католическая метрополия в Могилеве (1798–1917). Структуры и епископат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Андрей ГОНСЬОРОВСКИ, История польского движения скаутов в Литовской Республике 1918–1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Роман ДУДА, Львов и Вильнюс в межвоенной математике Польши . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 ДОК У М ЕН Т Ы И М АТ ЕРИ А Л Ы Мариуш КОВАЛЬСКИ, Происхождение Федора Несвицкого в свете генетических исследований . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ирина ТРЕНЬ, Из истории жизни и труда Йозефа Грина, семьи Мотерби и Иммануила Канта в Кенигсберге в XVIII–XIX веках . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ян ТРИНКОВСКИ, Польская Сибирь – мифологизированное пространство. попытка упорядочения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Мария ВАРДЗИНСКА, Понары – место массовых расстрелов в Вильнюсском округе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Лукаш ДРИБЛЯК, Национальная политика польских властей по отношению к эмиграции и русского меньшинства в годы 1926–1935 – выбор документов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151 167 179 193

205

РЕЦЕНЗИИ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 ПРИСЛАННЫЕ КНИЖКИ . . . . . . . . . . . . . 245

9

Przegląd Wschodni 53.indb 9

2016-01-22 17:10:07

CONTENTS Barbara Törnquist-Plewa, Eastern Europe, Western Europe, New Europe or, simply, Europe? The East-West Division and Identity Changes since the End of the Cold War . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 During the greater part of the twentieth century, until the end of the Cold War, concepts such as “Eastern Europe” and “Western Europe” were, for the most part, self-evident. Eastern European countries were lumped together into one unit – the Eastern Bloc: the military and ideological enemy of the West, civilizationally different and rather unknown. The fall of the Berlin Wall in 1989, and the peaceful revolutions in 1989–1991, culminating in the collapse of the Soviet Empire, radically altered all of Eastern Europe and put its identity into question, leading to the question: what is East and what is West in contemporary Europe?

This article aims to discuss the above issues. It begins with a number of theoretical observations concerning collective identity. The author emphasises the dynamic nature of identity construction and proposes that an analysis of collective identity should also consider its two main aspects: the construction of boundaries and borders towards “significant others” and the construction of bonds, uniting a community. The author uses these concepts to structure her article.

Utilizing Fernand Braudel’s concepts of different levels of history (la longue duree, les conjuctures and les événements), the author argues that the East-West division in Europe has much deeper historical roots than just the Cold War. The emergence of the division between East and West in Europe can be seen as “a tenacious mental structure”. These identities have their roots in the processes that took place at all levels of, and throughout, history: events (wars, revolutions and the political changes in Europe during the twentieth century), conjunctures (the Communist system that produced and reproduced economic, cultural and mental borders), and la longue durée (geography and geopolitics).

The author demonstrates that while the division has existed for centuries, the nature of the boundaries and borders between these parts of Europe have undergone continuous changes (both modifications and redefinitions) throughout time (from late antiquity to the present day). A number of boundaries are described: religious, civilizational, mental, communicational, political, economic and military. With regard to the bonds binding Eastern Europeans, the author suggests that they are relatively weak and contested by Eastern Europeans themselves, but that, nevertheless, they do exist. The weakness of these bonds has its source in the Eastern sense of “we”, which is not built on

10

Przegląd Wschodni 53.indb 10

2016-01-22 17:10:07

feelings of solidarity, trust and loyalty, but is rather based on a community feeling of a shared, common fate, full of historical suffering.

Thus, the bonds that underpin this identity are mostly the result of structures (geopolitics, historical circumstances, social mechanisms of exclusion) and much less the free choices of Eastern European actors in their respective societies. What, then, are these bonds made up of? Firstly, there is some commonality of geographical territory and geopolitical position. For centuries, Eastern Europe has been in a peripheral position in relation to large parts of Western Europe that have played a leading role in European cultural and economic development. Secondly, Eastern and Central Europe are to some extent united by shared past experiences and the entangled, if not always common, memories of them.

Eastern European societies have been marked by specific historical experiences and processes that caused them to develop differently from Western European societies. First and foremost, these are: belated modernization, specific processes of nation-building, not to mention the interference and persecution experienced under two authoritarian regimes: the Nazis and the Soviets. The historical experiences shared by people in Eastern Europe have resulted in a number of common cultural and mental features (which also create a bond of sorts). One of the most important is an inferiority complex towards the West.

Another is the socialist, or Homo Sovieticus, mentality. The latter includes cultural rules and attitudes that were created as an effect of living under the Communist system. The author describes the main features of Homo Sovieticus and points to how this mentality is alien to the democratic, capitalistic and market-orientated cultural discourse which dominates in the West.

While the first part of the article deals with history prior to 1989, the second part focuses on contemporary history. The author emphasises the gradual process of Eastern European identity dissolution. The author also demonstrates how several of the borders and boundaries, mentioned above, progressively disappeared. The new Eastern European members of the EU began to be referred to as East Central Europe (ECE) while the concept of Eastern Europe seemed to be moved further to the east. Countries such as Russia, Belarus, Ukraine, Moldova and the countries situated in the Caucasus and a significant part of the Balkans became the “new East”. The author refers to economic, social and cultural indicators that argue for the existence of a new Eastern Europe, East of the Schengen border.

It is still too early to describe the present relations between East and West in Europe in terms of a reshuffling of territorial and political borders and the creation of a new East and a larger West. Even if the physical borders between

11

Przegląd Wschodni 53.indb 11

2016-01-22 17:10:08

Western and Eastern European EU members have all but disappeared, mental and cultural borders remain, and thus the idea of the former East simply becoming a new West remains unrealized. Furthermore, what we observe in Europe today is the continued stereotyping of Eastern Europe as less developed, more nationalistic and less civilized – a clear reminder of the civilizational border that the West once drew between itself and Eastern Europe.

The author concludes, nevertheless, that the enlarged EU is no longer viewed as “Western Europe plus former parts of Eastern Europe”. Several years after its expansion, the EU is beginning to see itself differently; as a kind of new unit, a truly “New Europe”. This does not mean that dissent and problems are absent, but they do not always follow the traditional East-West divisions of the Cold War period. A process of identity change can be observed – a continuous de-bordering and re-bordering. It is still unknown what these developments will bring. Additionally, the war in Ukraine and the EU-Russia relations crisis have created new dynamics; raising new questions about what is East and what is West in Europe and what Russia’s place is in all of it.

Anna Barańska, The Roman Catholic Metropolitan Archdiocese of Mogilev (1798–1917) – Its Structure and Episcopate . . . . . . . . . . 47 As a result of the partitioning of Poland in the second half of the 18th century, around two million Roman Catholics suddenly found themselves within the borders of the Russian Empire. In order for the territorial structures of the Catholic Church to correspond with the new political divisions, Catherine II – already after the first partition of Poland in 1772 – took the initiative to open a diocese in 1774, followed by an archdiocese in 1782, based in Mogilev on the Dnieper. The Holy See sanctioned the decision in 1783. The final structure of the Mogilev Metropolitan Archdiocese was officially approved in 1798, the result of an agreement between Tsar Paul I and Cardinal Litta. It consisted of six diocese – Samogitia, Wilno, Lutsk-Zhytomyr, Kamyanets, Minsk and the Mogilev Archdiocese (encompassing the old Belarusian diocese, as well the remaining territory of the Russian Empire). It was the largest Roman Catholic Metropolitan Archdiocese in the world. The Russian government attempted to gain the rank of Primate and extraordinary privileges for the Mogilev Archbishop, which effectively would have made him independent of Rome. When these attempts were unsuccessful, the Catholic Church hierarchy was placed under the direct supervision of the state.

On the basis of the 1847 Concordat between the Holy See and Russia, the new Tiraspol Diocese (with its headquarters in Saratov) was established in

12

Przegląd Wschodni 53.indb 12

2016-01-22 17:10:08

the south of Russia, while the borders of the remaining diocese were made to conform to each governorate’s borders. Following the January Uprising, two diocese – Kamyanets (1866) and Minsk (1869) – were dispensed with. In 1873, the Metropolitan capital was official moved from Mogilev to St. Petersburg (in fact, the Metropolitans had effectually resided there from the very beginning).

One of the most controversial issues between the Holy See and St. Petersburg was the appointment of bishops. An agreement pertaining to some method or principle proved impossible, as the Pope would not grant the Tsar the right of nomination. With time, the practice of preliminary negotiations was adopted. A direct result of these conflicts (especially during the reigns of Nicholas I and Alexander II) was long vacancies in the diocese. The longest was in the Wilno Diocese, which went over seventy-eight years without a bishop (66% of the researched period). The number of vacant years in the Mogilev Archdiocese constituted a combined total of over thirty-nine years (33%). In some instances, a diocese simultaneously lacked both an ordinary and a suffragan, for example in Minsk (1839–1852), or Wilno (1863–1883).

In the years 1798–1917, forty-three diocesan and metropolitan bishops governed the Mogilev Archdiocese. An overwhelming majority (thirty-one, or 72%) came from the nobility, most often from rich landowning families, less often from the aristocracy or gentry. Six bishops (14%) were of peasant backgrounds. They governed in Samogitia and Wilno, and proved particularly influential in developing the ministry in the Lithuanian language. The Tiraspol Diocese was managed by bishops of German nationality. Apart from the clergy educated before the partitions of Poland, as a rule, future bishops, studied in the Russian Empire; until 1842 in Wilno, later at the St. Petersburg Roman Catholic Theological Academy. Only nineteen of them (44%) possessed doctorates. The age of nomination of a candidate for a bishopric averaged around fifty-five years, an arch-bishopric – sixty-three years. The average length of term varied a great deal by diocese. The shortest was in Wilno (four and a half years) and Mogilev (almost six years), while the longest was in Samogitia, averaging fifteen years.

The basic criteria adhered to by the Russian government in selecting bishopric candidates was their loyalty to the authorities and pro-government political views. The selection mechanism was only partly effective. The Mogilev Metropolitan Archdiocese was mainly composed of careful individuals, submissive to the government, often of weak character, though not lacking good will and devotion to the church. In matters of principle, a great many of them proved themselves resistant to the authorities. Until 1917, nine bishops were exiled or removed from their diocese. The opposition of the episcopate

13

Przegląd Wschodni 53.indb 13

2016-01-22 17:10:08

to anti-Catholic activities began to rise from the 1880s, especially considering the decrease in isolation (a fact of life for the Catholic Church operating in the Russian Empire), exacerbated by closer contact with clergy in the Kingdom of Poland, foreign travel and visits to Rome. Despite the unfavourable conditions, a number of bishops were able to develop intensive and fruitful ministerial activities.

The October Revolution in Russia, and changes on the political map of Europe as a result of the First World War, put an end to the Mogilev Metropolitan Diocese. Pope John Paul II reactivated it in 1991, designating it the Minsk-Mogilev Metropolitan Archdiocese in Belarus.

Andrzej Gąsiorowski, The History of Polish Scouts in the Lithuanian Republic, 1918–1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Prior to the First World War, the Polish scouting movement was developing as a secret association, mainly focusing on out-of-school and middle school youths. In the north-eastern parts of partitioned Polish lands occupied by the Russians, the organization grew most rapidly in Wilno, from where it was transmitted to the Kovno Governorate. On 27 December 1918, out of a number of loosely formed scout units, the first all-male, “Tadeusz Kościuszko Scout Troop” was formed. The following year, its female counterpart, the “Emilia Plater Scout Troop”, was created. Together they formed the independent Kovno troop, whose first commandant was Dr. Lucjan Martusewicz. After 1918, when the territories previously under Russian domination became parts of the newly independent states of Poland and Lithuania (with its capital in Kovno), the leadership of the Polish Scouting Association’s (ZHP) intention to subordinate Polish scouting units in Lithuania met with opposition from the Lithuanian side. The dispute caused by this decision would continue throughout the entire inter-war period and resulted in the refusal to officially recognize the activity of Polish scout troops in the Republic of Lithuania, meaning that they were forced, more or less, to operate in secret. Soon after, successive middle school scout troops were formed outside Kovno, in Poniewież (Panevėžys) and Wiłkomierz (Ukmergė).

In 1923, when official registration was brought up once again, permission was conditional on the Polish scout troops being subordinated to Lithuanian scout organization and justified by similar regulations binding Lithuanian scout troops in Wilno to the ZHP. The conditions proposed by the Lithuanian side were deemed unacceptable, as they also involved swearing Lithuanian allegiance. Despite this, scout activity continued without any greater obstacles until 1926, when President Smetana took office at the head of a nationalistic government, once more forcing Polish scouting activities under ground.

14

Przegląd Wschodni 53.indb 14

2016-01-22 17:10:08

In such difficult circumstances, communication with the home country proved particularly meaningful and despite various difficulties, this was accomplished. The main goal of these efforts was to maintain contact with the leadership of the Polish scouting movement in Warsaw and participate in various training programs run in Poland. In the second half of the 1930s, a number of further attempts were made to negotiate with the leadership of the Lithuanian Scouting Organization (LZS), but they all resulted in similar offers mentioned above.

The lack of progress in these talks meant that the existing problems between the Polish and Lithuanian scouting associations remained unresolved. The situation was further complicated by the outbreak of war. Several scouting publication appeared in 1939–1940, including Zarzewie, by Zbigniew Skłodowski, and Wzwyż, published by Tadeusz Kognowicki. They even found their way into the hands of Polish soldiers, interned in Lithuania following defeat in the September Campaign. The scouts made contact home and foodstuffs available to them, and even organized escapes. After 15 June 1940, when Kovno was occupied by Soviet forces, all Polish institutions, schools and organizations were dissolved. Polish middle schools, subject to their own fate, could no longer provide support to the scout troops. On the initiative of Zbigniew Skłodowski and Mieczysław Raczkowski, the Polish scouting organization changed its designation to Polish Organization in Lithuania (POL). This was intended to make further clandestine operations easier, despite increased surveillance from the occupying forces. It was also decided to initiate cooperation with various clandestine groups in Wilno (ZWZ, AK, Szare Szeregi). The main organizer of these activities was T. Kognowicki.

In the middle of July 1940 the NKVD began arresting Polish activists, including Kognowicki and Skłodowski, both of whom were executed soon after. The remaining, older scouts joined the resistance movement in the years 1941-1944. Throughout the entire war and occupation, hunted by the NKVD and Gestapo, many of them paid the ultimate sacrifice. Only a small number survived.

Roman Duda, Lwów and Wilno in Polish Inter-war Mathema-­ tics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Lwów and Wilno were two inter-war, university-level centres of education, located in the eastern borderlands of Poland and lost to the Soviet Union at Yalta. The article describes accomplishments in mathematics in each of these places, starting with the years 1919–1929 and subsequently by the years 1929–1939. Also described is their situation and significance, compared to

15

Przegląd Wschodni 53.indb 15

2016-01-22 17:10:08

other university education centres in Poland at the time, as well as their wartime destruction. In Wilno, the first decade was spent building Stefan Batory University from the bottom up, including the discipline of mathematics, which received three departments staffed by mathematicians from St. Petersburg and Warsaw. A common library was built and teaching was maintained at a high level, though research activity was rather weak. The situation in Lwów was better, as the existing structures of Jan Kazimierz University and the Lwów Polytechnic were preserved. A total of seven departments were established and staffed by well-known mathematicians with Galician roots, and joined by a multitude of talented and ambitious youths.

The leaders in Lwów were Hugo Steinhaus and Stefan Banach and the, soon famous, Lwów school of mathematics came into existence around them. At the beginning of the following decade, significant improvements were made in Wilno. One of the departments was taken over by Antoni Zygmund. Zygmund’s quickly developing talent attracted the likes of Józef Marcinkiewicz – his best pupil – and many others like him. It was during this decade that the Lwów school of mathematics reached its zenith. Due to is two charismatic leaders and in conjunction with students such as Mark Kac, Stanisław Mazur, Władysław Orlicz, Juliusz Schauder, Stanisław Ulam and others, Lwów came to be an attractive centre for mathematics, famous the world over.

Mathematics at Lwów and Wilno compared favourably with the remaining three university centres in inter-war Poland. While the Warsaw school flowered, the Lwów school kept pace and the two schools cooperating closely with each other (Kazimierz Kuratowski, from Warsaw, spent seven years as a professor in Lwów, while Wacław Sierpiński, Alfred Tarski and others Warsaw mathematicians were often guest lecturers). Mathematics in Kraków remained at a solid level, although somewhat in the shadow of Lwów and Warsaw, while Poznań continued its development. Thus, the perspectives for the further growth of Polish mathematics, especially in Lwów and Wilno, appeared very positive, though they were soon shattered by war.

Stefan Kaczmarz from Lwów was killed during the September Campaign.

Józef Marcinkiewicz and Konstanty Sokół-Sokołowski, both from Wilno, were captured on the outskirts of Lwów by Soviet troops, taken prisoner and later murdered in the spring of 1940. Stefan Kempisty died in a Soviet-Lithuanian prison in Wilno that summer. Władysław Hetper, from Lwów, died in a Soviet work camp. The Germans then followed up the initial work of the Soviets with a thorough pogrom. At the very beginning of the German occupation of Lwów, they shot more than a dozen professors, including four mathematicians. They

16

Przegląd Wschodni 53.indb 16

2016-01-22 17:10:08

then proceeded to systematically destroy the Polish intelligentsia, especially those with Semitic backgrounds, murdering over a dozen mathematicians.

Only a handful of mathematicians survived the war, though they were no longer able to continue their work after their expatriation to Poland, now in its new borders. After this exodus, a Lithuanian school of mathematics appeared in Wilno; though not a continuation, and without the knowledge, of the work previously carried out at Stefan Batory University. In Lwów, a Ukrainian school of mathematics was developed, though some traces of the Lwów school persisted. In post-war Poland, the Wilno school was abandoned, though the Lwów school continued to some degree in Wrocław, Poznań and Warsaw.

Mariusz Kowalski, The Ancestry of Fiodor Nieświcki in Light of Genetic Testing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 To date, the lineages of many royal families of the Grand Duchy of Lithuania have not been sufficiently studied. This also pertains to a number of dynasties connected to Volhynia. This includes the Zbaraski house, which later split into four main lines: Zbaraski, Wiśniowiecki, Porycki and Woroniecki.

The head of one of them was Michał Korybut Wiśniowiecki, the last member of the local dynasty and later, ruler of the Polish-Lithuanian Commonwealth.

The protoplast of these houses was Fedka (Fiodor) Nieświcki and very little is known about his lineage.

It is a matter of some discussion whether or not the Zbaraskis descended from Gediminas, the Grand Duke of Lithuania. While some researchers bow to family tradition and cite Gediminas as their ancestor, most researchers identify Fiodor Korybutowicz, the son of Kaributas and grandson of Olgierd Gedyminowicz, as the ancestor of Fedka Nieświcki. Further indication of this includes the family coat of arms: “Korybut”.

The discovery of new historical evidence is unlikely and thus genetic testing may hold the key to unlocking this mystery. Andrzej Bajor was the first to conduct such testing on the Rurik and Gediminas dynasties. His experience and that of other such researchers appears to indicate that the combination of genetic testing with information from existing source materials can shed new light on the ancestry of many families, including the Zbararskis.

As the author is not a specialist in the area of genetics, in the area of the Rurik dynasty’s mutual blood kinship, he bases his article on the conclusions of other researchers. The cited specialists focused their attentions on general descriptions of their results and identifying relations between living descendants.

The article’s focal point concerns the ancestry of the Nieświcki house, supplementing the results of genetic testing with arguments from other areas of research,

17

Przegląd Wschodni 53.indb 17

2016-01-22 17:10:08

especially heraldry and sigillography. The posed research hypothesis is that the Nieświcki line originates from the Rotislav princes of Smolensk – descendants of Rostislav Mstislavitch, Prince of Smolensk and Grand Prince of Kiev – specifically the alleged Czernichowski (Karczewski) branch of the dynasty.

Irina Treń, The Lives and Activity of Green, Kant and the Motherby Family in Königsberg at the Turn of the 18th and 19th Century . . 167 The article concerns the histories of Brits (Englishmen and Scots) in Eastern Prussia at the turn of the 18th and 19th century. According to the author, Joseph Green and the Motherby family were prominent figures in the economic and intellectual life of Königsberg in the 18th century and the beginning of the 19th century. They made significant contributions to the development of various areas of society, including trade, medicine, agriculture and philology. Their close contact and friendship of many years with the philosopher Immanuel Kant, until his passing, were fruitful and mutually beneficial. After Kant’s death, they lent themselves to the preservation of his memory.

In the following article, an attempt has been made to integrate and supplement known information on the life and activity of Joseph Green, the Motherby family and their friendship with Immanuel Kant. Kant was an ever-present guest at the house of Robert Motherby, who was one of his closest friends. Evidence of their close relationship and regular contact can be found in the philosopher’s correspondence with his friends. Robert Motherby maintained his close relationship with Immanuel Kant until his death. One of Robert Motherby’s sons, William, began studies at the University of Königsberg and during his time there, attended Kant’s lectures. After completing his studies, in accordance with his father’s wishes, he left to take up medical studies in Edinburgh. In 1798, he defended his thesis on epilepsy there. On 20 December 1799, Kant in a letter to the German philosopher and doctor, Johann Benjamin Erhard, lauded his former pupil’s work. After his return from Scotland, William Motherby settled in Königsberg and set up a private practice. Immanuel Kant valued his professionalism and inherent decency. In 1805, a year after Kant’s death, William organized a banquet dedicated to the memory of the eminent philosopher.

Jan Trynkowski, Polish Sybir – An Attempt to Arrange Mythologized Space . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 In Polish language and culture, two similar terms – “Syberia” and “Sybir” – function side-by-side, albeit with different meaning. Syberia is easier to

18

Przegląd Wschodni 53.indb 18

2016-01-22 17:10:08

define: a geographical, administrative and historical term, the equivalent of Siberia in English. Sybir, though is a mythologized space; exile country – bleak, forbidding, freezing.

It appears that the “Sybir myth” began to form at the end of the 18th century.

The fall of the Bar Confederation and the resulting first mass deportations were an intense and traumatic shock for Polish society. These strong emotions, in collision with widespread and deeply-seeded ignorance, a lack of knowledge concerning Siberia and deportation conditions, all combined to provide fertile ground for the emergence of the myth.

At the beginning of the 19th century, the Sybir myth, created by those who had managed to avoid deportation, was already formed. At this time, consciousness of the myth’s existence and the first shy attempts to correct these errors of imagination also came about. Later deportations served to consolidate the myth, while the work of the Romantics, although not the myth’s direct authors, essentially aided in its popularization.

A touch belatedly (most likely from the inter-uprising period) a different, but also mythologized picture of deportation formed, whose creators were the deportees themselves. Polish historical myths played a role here, of which the most important proved to be the “bulwark myth” (mit przedmurza).

Effectively, we are dealing with two different and non-pervading narratives. The first was created by those who were never in Siberia. It possesses a martyrological character, while its iconic image is the figure of a convict, chained to a wheelbarrow, forced to labour in the mines to exhaustion. The second, formed by the deportees themselves, is of a heroic nature. Its hero fights for national independence, unbroken by strict repression and defends the values he holds dear, all the while spreading the light of higher civilization in strange, often barbarian, surroundings.

Research on the diverse and varied examples of mythological thinking concerning the fate of Polish deportees not only widens our knowledge of them, but also simplifies of critical literature of the legacy left behind by them, helps in its understanding, allows the avoidance of error possible, or false conclusions.

They can also serve as a warning that we not bow to the pervasive pressures of old myths so deeply ingrained in our thinking.

Maria Wardzyńska, Ponary – Mass Executions in the Wilno District . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 The term “Wilno District”, (Okręg Wileński) was utilized during the Second World War to describe parts of pre-war Poland’s Wilno Voivodeship, added to Lithuania along with the city of Wilno in October 1939. Seventy-five percent

19

Przegląd Wschodni 53.indb 19

2016-01-22 17:10:08

of the population of this territory was constituted of Poles, while the largest national minority were Jewish inhabitants. The Wilno District was also inhabited by groups of Russians, Belarusians and Lithuanians, as well as small pockets of Germans and Crimean Karaites.

After the Third Reich’s invasion of the Soviet Union on 22 June 1941, and the occupation of Wilno District and the Lithuanian Soviet Socialist Republic, the Germans occupiers created the Generalbezirk Litauen. Alongside the German administration, a Lithuanian auxiliary administration was called into being, while a Lithuanian security police (Saugumas) was created to assist the German Gestapo. A Sonderkommando made up of Lithuanians was also created in Wilno, carrying out executions in the small village of Ponary (Paneriai) – located 10km from Wilno – selected by the occupiers due to the existence of large pits from an uncompleted project dug before the war.

The first extermination operations in Ponary were carried out in July 1941, against communists, Soviet prisoners and Jews, representing the very root and biological reservoir of Bolshevism and the creators of the Judeo-Bolshevik state, which the German Reich sought to erradicate. The victims were brought to Ponary, lined up at the edges of the pits and shot in the back with machine guns. The bodies were stacked in subsequent layers and buried. By the end of 1941, 21,000 people had been massacred.

In 1942, there was a pause in exterminations, caused by pressure from the German occupying administration and Wehrmacht seeking Jewish labourers.

The executions recommenced in 1943, coinciding with the liquidation of the Wilno Ghetto.

From the fall of 1941, mass executions were also carried out on Poles arrested in preventative actions. The occupiers, claiming that „ on the entire Trans-Bug River area, Poles have made contact with underground Warsaw”, sought to counteract the Polish independence movement. The German police gathered information on Polish resistance organization from their Saugumas informants, who, knowing the Polish language, attempted to unmask Polish underground organizations. Arrests encompassed the Polish clergy, intelligentsia and youths. Captured individuals were thrown into Łukiszki (Lukiškės) Prison, and after interrogation, were shot in Ponary. In September 1941, 320 Poles from Łukiszki Prison were executed.

Arrests of Poles in Wilno District and their executions in Ponary intensified in 1942, the spring and summer of 1943, and at the beginning of 1944. Among those arrested and executed, were individuals associated with producing “legalization papers”, diversion-sabotage cells, as well as publishers and couriers of the bi-monthly underground publication Niepodległość

20

Przegląd Wschodni 53.indb 20

2016-01-22 17:10:08

(Independence). At the beginning of 1944, a few hundred AK members from Trok were executed.

During the war crimes trials in Nuremberg, it was attempted to precisely establish the number of victims of genocide in Ponary before the International Military Tribunal. The Tribunal estimated that at least 100,000 people were murdered in Ponary. The issue was also addressed by Polish courts. A number of researchers have also attempted to establish a more exact figure. The number of victims is estimated to be anywhere from 50,000–120,000.

Łukasz Dryblak, National Minority Policy Towards Russians and Russian Immigrants in Poland 1926–1935 (Based on Selected Documents) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 In this edition, source documents concerning the little-known, inter-war Polish government’s policy towards the Russian minority and its immigrants in the years 1926–1935 are presented. This period was characterized by an increase in the activity of Russian organizations, connected to (among other factors) Piłsudski’s followers taking power and pursuing a much more active policy than their predecessors towards Russians.

The introduction attempts to present the most important aspects of this policy, placing the source documents in a wider historical context. The selection of documents from the Archive of Modern Records (Archiwum Akt Nowych) was guided by a desire to present, in a cross-sectional manner, the most significant issues pertaining to the activites and history of the Russian diaspora in Poland, as well as typical problems faced by the Polish state in its relations with the Russian minority. The selection is limited to documents issued by the Ministry of Internal Affairs and the Office of Polesie Voivodeship in Brest. Cooperation between Russians and the Second Department of the Polish General Staff was omitted due to the subject’s extensive nature and the neccesity of conducting a search query of the Central Military Archive – a subject that requires a seperate article, solely focussed on military matters.

This edition contains documents concerning the Conference of the Association of Russian Minority Organizations (Zjazd Związku Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych), Russian political activities, problems generated by the presence of Russian inhabitants in Poland’s Eastern voivodeships, as well as the different methods of various ministries and military departments in their respective approaches to the Russian issue.

21

Przegląd Wschodni 53.indb 21

2016-01-22 17:10:08

PrzeglÄ…d Wschodni 53.indb 22

2016-01-22 17:10:08

PRZEGLĄD WSCHODNI № 53

Przegląd Wschodni 53.indb 23

2016-01-22 17:10:08

24

PrzeglÄ…d Wschodni 53.indb 24

2016-01-22 17:10:08

ARTYKUŁY

Przegląd Wschodni 53.indb 25

2016-01-22 17:10:08

PrzeglÄ…d Wschodni 53.indb 26

2016-01-22 17:10:08

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 27–46, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015

Barbara Törnquist-Plewa Lund

EUROPA WSCHODNIA, EUROPA ZACHODNIA, NOWA EUROPA, CZY PO PROSTU EUROPA? Zmiany tożsamości w Europie po zimnej wojnie

P

RZEZ WIĘKSZĄ CZĘŚĆ XX STULECIA, tj. aż do zakończenia zimnej wojny, wydawało się, że pojęcia „Europy Wschodniej” jak i „Europy Zachodniej” nie wymagają wyjaśniania. Państwa Europy Wschodniej połączone zostały w jeden organizm – blok wschodni, będący militarnym i ideologicznym wrogiem Zachodu, cywilizacyjnie różnym i raczej nieznanym. Upadek Muru Berlińskiego w 1989 r. i pokojowe rewolucje z lat 1989–1991 zwieńczone upadkiem imperium sowieckiego, radykalnie zmieniły Europę Wschodnią i poddały w wątpliwość wschodnioeuropejską tożsamość, stawiając tym samym pytanie, o to czym są Wschód i Zachód we współczesnej Europie.

Poniższy tekst ma na celu przedyskutowanie historycznych elementów składających się na tożsamość Europy Wschodniej i ich transformacji po upadku bloku komunistycznego.

Należy rozpocząć od kilku ogólnych komentarzy natury teoretycznej na temat tożsamości zbiorowej. Tożsamość zbiorowa jest rezultatem produkcji znaczeń, kontestacji, debaty i negocjacji. W związku z tym tożsamość nie powinna być rozumiana jako pewien rodzaj rdzenia kulturowego, a raczej jako ciągły proces konstrukcji: nie „bycie”, ale „stawanie się”; „coś, co tworzymy, a nie posiadamy. Widziana w ten sposób, tożsamość może często jawić się jako niespójna, fragmentaryczna i zależna od kontekstu”1, a tożsamość wschodnioeuropejska, jak poniżej chcę udowodnić, jest dobrym tego przykładem.

Z. M a c h, G. P o ż a r l i k, Collective Identity Formation in the Process of EU Enlargement, RECON Online Working Paper Series (2008/14): www.reconproject.eu/projectweb/portalproject/ RECONWorkingPapers.html.

1

Przegląd Wschodni 53.indb 27

2016-01-22 17:10:08

28

BARBARA TÖRNQUIST-PLEWA

Tożsamość zbiorowa wywodzi się z mechanizmów zachodzących w społeczeństwie. Cechuje się wyjątkową dynamiką, gdyż jest rezultatem zarówno zbiorowych działań społeczności, jak i stanowi dla nich prerekwizyt. Tożsamość z jednej strony powstaje jako produkt indywidualnych motywacji i wyborów jednostek, a z drugiej wywodzi się ze struktur społecznych, w których te jednostki funkcjonują2. Tak też tożsamości zbiorowe nie są przedmiotem wolnego wyboru dla jednostek i społeczności. Pole manewru jest tu ograniczone, gdyż struktury społeczne ograniczają i do pewnego stopnia determinują ten wybór. Dlatego też tożsamość zbiorowa może być postrzegana jako twór zewnętrzny, a w niektórych przypadkach nawet jako mniej lub bardziej narzucona. Tak właśnie wygląda sytuacja jeśli chodzi o tożsamość Europy Wschodniej, co chcę pokazać w dalszej części artykułu.

Tożsamość zawsze konstruowana jest w odniesieniu do „Innego”, wobec którego definiujemy nasze wzajemne wyobrażenia i znaczenia. Według słynnej sentencji Frederika Bartha: „O istocie tożsamości decydują granice”3. Znaczy to, że jest ona konstruowana poprzez akcentowanie tego, co odróżnia nas od innych, ale z drugiej strony również tego, co łączy nas z niektórymi. Analizowanie tożsamości zbiorowej oznacza zatem wyjaśnianie obu jej aspektów: konstrukcji ostrych i nieostrych granic, ale także budowy więzi4. Należy o tym pamiętać analizując tożsamość wschodnioeuropejską5.

Ostre i nieostre granice pomiędzy europejskim Wschodem i Zachodem Procesy historyczne stworzyły liczne granice i podziały pomiędzy Europą Wschodnią i Zachodnią, przyczyniając się do tworzenia i podtrzymywania różnic tożsamościowych między Europą Wschodnią i Zachodnią.

Podczas zimnej wojny istniały wyraźnie widoczne granice między Wschodem i Zachodem Europy. Najbardziej oczywistą była terytorialna, fizyczna granica w znaczeniu dosłownym – naszpikowana drutem kolczastym, strażnicami, surowymi i upokarzającymi procedurami wizowymi. Była to granica zmilitaryzowana, pomiędzy NATO a Układem Warszawskim, pomiędzy sowieckimi P. S z t o m p k a, From East Europeans to Europeans: Shifting Identities and Boundaries in the New Europe (= Ortelius Lecture 3), (Wassenaar: NIAS. 2004), 3.

3 W oryginale: “Identity is encapsulated in boundaries”. Zob. F. B a r t h, Ethnic Groups and Boundaries, London 1969, s. 14.

4 S.N. E i s e n s t a d t, Cultural Programs, the Construction of Collective Identities and the Continual Reconstruction of Primordiality, [w:] S.N. E i s e n s t a d t, Comparative Civilisations and Multiple Modernities, t. 1, Leiden: Brill, 2003), 75–134. Zob. także P. S z t o m p k a, op. cit.

5 Koncepcja granic i podziałów została zaczerpnięta do analizy tożsamości Europy Wschodniej z dzieł Piotra Sztompki. Zob. Ibidem.

2

Przegląd Wschodni 53.indb 28

2016-01-22 17:10:08

ZMIANY TOŻSAMOŚCI W EUROPIE PO ZIMNEJ WOJNIE

29

i sojuszniczymi żołnierzami w NRD, Polsce, Czechosłowacji a amerykańskimi i sojuszniczymi siłami stacjonującymi za Łabą. Najbardziej namacalnym przejawem tej granicy był Mur Berliński. Ta fizyczna granica była tożsama z podziałem politycznym między dwoma różnymi systemami: autorytarną, jednopartyjną dyktaturą na Wschodzie i parlamentarną, wielopartyjną demokracją na Zachodzie. Kolejną linię podziału wyznaczała gospodarka: po jednej stronie centralnie zaplanowana, skutkująca niedoborami, a po drugiej wolnorynkowa, ze swoją zamożnością i konsumeryzmem. Kontakty gospodarcze obu stron były bardzo ograniczone i ściśle kontrolowane. Waluty państw wschodnioeuropejskich nie były wymienialne na te z państw zachodnich, a w połączeniu z surowymi restrykcjami wizowymi, powodowały, że podróż na Zachód stawała się bardzo trudna, jeśli nie niemożliwa. W czasie zimnej wojny powstała też granica komunikacyjna między Europą Wschodnią i Zachodnią, spowodowana cenzurą i polityką edukacji językowej prowadzoną przez reżimy komunistyczne na Wschodzie i mającą na celu zapobieżenie wpływom idei, myśli i kultury zachodniej. Dlatego też dostęp mieszkańców Europy Wschodniej do kultury zachodniej był ograniczony, co czyniło wymianę w tej dziedzinie bardzo trudną. Zachodnie książki, gazety, filmy, a nawet muzyka były poddawane cenzurze i spotykały się z restrykcjami w dystrybucji. Aby dodatkowo utrudnić komunikację między dwoma blokami, kompetencje językowe dotyczące języków zachodnioeuropejskich były poprzez politykę edukacyjną celowo utrzymywane na niskim poziomie. Języki takie jak angielski, niemiecki i francuski były nauczane tylko w liceum w klasach przygotowujących na studia wyższe, a uczniowie mogli wybrać tylko jeden z tych języków.

Wszystkie wspomniane ograniczenia i bariery jednoznacznie stanowiły o podziale Europy na linii Wschód-Zachód, jednakże błędem byłoby założenie, że podział ten był wyłącznie wynikiem zimnej wojny. Podział ten, tak jak i proces budowania wschodnio i zachodnioeuropejskiej tożsamości ma swoje korzenie w znacznie dalszej przeszłości. Można interpretować go w duchu dzieła Fernanda Braudela6, patrząc z perspektywy longue durée – długiego trwania niektórych procesów i struktur. Długowieczność tego podziału jest w znacznym stopniu spowodowana położeniem geograficznym Europy Środkowowschodniej i jej miejscem w europejskim systemie politycznym i gospodarczym, tj. czynnikami natury geopolitycznej, które zmieniają się bardzo powoli.

Bardzo istotnym i głęboko zakorzenionym w historii podziałem w Europie, na który można spoglądać z perspektywy longue durée, jest podział religijny.

W przednowoczesnej Europie idea „Europy” była synonimem Republica Christiana, świata chrześcijańskiego. Poza Europą znajdowali się zatem przede wszystkim Muzułmanie (Turcy i Tatarzy), ale nawet status chrześcijaństwa wschodniego, tj.

F. B r a u d e l, On History, Londyn 1980.

6

Przegląd Wschodni 53.indb 29

2016-01-22 17:10:08

30

BARBARA TÖRNQUIST-PLEWA

świata bizantyjskiego, był bardzo niejednoznaczny. Rozdział między wschodnie (ortodoksyjne) i zachodnie chrześcijaństwo stopniowo doprowadził do wykluczenia chrześcijaństwa wschodniego z Republica Christiana. Za symboliczną datę formalnego rozbicia Kościoła chrześcijańskiego na wschodni i zachodni uważa się rok tzw. Wielkiej Schizmy – 1054 r., ale w rzeczywistości jego źródeł można szukać już we wczesnym średniowieczu, gdy cesarz Teodozjusz podzielił w 395 r.

Imperium Rzymskie na Wschodnie i Zachodnie, którymi to częściami władali jego synowie. Wydarzenie to zapoczątkowało rywalizację między nimi, a co za tym idzie, także pomiędzy głowami kościołów w Konstantynopolu i Rzymie.

Z początku Cesarstwo Bizantyńskie wygrywało w tych zmaganiach, zwłaszcza po 476 r., gdy plemiona barbarzyńskie podbiły Rzym. Jednakże w roku 800 Karol Wielki przywrócił i wzmocnił Cesarstwo Zachodnie, podczas gdy Bizancjum stopniowo traciło znaczenie, aby w końcu upaść po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w 1453 r. Główne tereny, które obejmowało średniowieczne Imperium Karola Wielkiego – ziemie francuskie, niemieckie, Niderlandy, północne Włochy, stały się gospodarczym i kulturalnym centrum Europy. Zdaniem elit zachodniochrześcijańskich tamtych czasów7, Europa sięgała tak daleko jak chrześcijaństwo zachodnie. Była ona tożsama z terenami, gdzie łacina stała się dla elit lingua franca, gdzie dziedzictwo antyku było oczywistym punktem odniesienia, gdzie rozpowszechnione były idee wywodzące się z zachodniochrześcijańskich uniwersytetów oraz na dworach zachodnich monarchów. Tak też, wedle powyższych kryteriów, granice XVI-wiecznej Europy były tożsame z granicami, między innymi, państwa polsko-litewskiego (Rzeczypospolitej Obojga Narodów). Węgry, ziemie polsko-litewskie i terytoria leżące na wschodnim wybrzeżu Bałtyku były granicami Europy, jej rubieżami. W takim wypadku tereny prawosławnej Rosji, narody kontrolowane przez muzułmańskie Imperium Otomańskie, nie będąc częścią chrześcijaństwa zachodniego, nie przynależały tym samym do Europy.

Rzeczone podziały religijne z czasem zaczęły tracić na znaczeniu, jednak przyczyniały się do podtrzymywania różnic między Europą Wschodnią i Zachodnią.

Staje się to bardzo widoczne podczas dyskusji nad wschodnim rozszerzeniem Unii Europejskiej. Państwa kandydujące, które posiadają ludność wyznania prawosławnego lub islamskiego muszą liczyć się ze zwiększoną nieufnością i kontestacją ich przynależności do Europy w porównaniu do krajów Europy Środkowowschodniej, posiadających ludność o wyznaniu zachodniochrześcijańskim.

W kontekście religii należy wspomnieć o jeszcze jednym, niedawnym podziale w Europie, mianowicie tym pomiędzy religijną Europą Wschodnią, a zsekularyzowanym Zachodem. Sekularyzacja, będąc istotnym elementem procesu modernizacji na Zachodzie, nie osiągnęła takiego samego sukcesu na Wschodzie, J. T a z b i r, W pogoni za Europą, Warszawa 1998, s. 8–20.

7

Przegląd Wschodni 53.indb 30

2016-01-22 17:10:08

ZMIANY TOŻSAMOŚCI W EUROPIE PO ZIMNEJ WOJNIE

31

pomimo antyreligijnej polityki prowadzonej przez reżimy komunistyczne (a może właśnie dzięki obronie przed tą polityką). Polskę, największe nowe państwo UE, zamieszkuje głęboko katolickie społeczeństwo. Religia jest także bardzo ważna w katolickiej Litwie, Słowacji, Słowenii i na Węgrzech, a na Łotwie i w Estonii obserwujemy odradzanie się protestantyzmu. Przyczynia się to do postaw sceptycznych wobec radykalnie liberalnych wartości propagowanych przez UE dotyczących na przykład: homoseksualizmu, aborcji, roli kobiety w rodzinie, wychowania dzieci, etc. Tego typu zachodnie poglądy są w Europie Wschodniej przez wielu postrzegane jako obce, a wizja liberalnego i sekularnego społeczeństwa stwarza poczucie zaniepokojenia i wywołuje liczne sprzeciwy.

Kolejną granicą między Wschodem i Zachodem, cechującą się wyjątkową trwałością, jest granica cywilizacyjna. Ma ona swoje korzenie w odziedziczonym historycznie zacofaniu, będącym pozostałością peryferyjnego położenia Europy Wschodniej8. Jednak, jak pokazał Larry Wolff w swojej przełomowej książce pt.

Inventing Eastern Europe (1994), granica ta została stworzona przez zachodnich myślicieli epoki Oświecenia, którzy dali początek nowej, zsekularyzowanej tożsamości Europy Zachodniej, opartej nie na religii, ale na koncepcji „cywilizacji” i „postępu”. Kiedy religia zaczęła odciskać coraz mniejsze piętno na umysłach ludzkich, a jej znaczenie dla konstruowania tożsamości zostało uszczuplone, wtedy myśliciele epoki Oświecenia sięgnęli po koncepcję cywilizacji. Europa Zachodnia została przedstawiona jako kolebka cywilizacji i główny nosiciel postępu; i tak jak w przypadku każdego rodzaju tożsamości, ta nowa została stworzona w odniesieniu do Innych: dla Zachodu Inni pochodzili z Orientu9 i Europy Wschodniej10. W związku z tym oświeceniowi myśliciele podzielili Europę na dwie części: cywilizowany i postępowy Zachód versus opóźniony w rozwoju cywilizacyjnym Wschód.

Oświeceniowe elity zachodnioeuropejskie ustalały standardy cywilizacyjne, takie jak poziom zaspokojenia potrzeb materialnych, stopień uprzemysłowienia, stopień rozwoju infrastuktury (w tym transportu), edukacji i ochrony zdrowia, poziom higieny, racjonalność systemu politycznego, stopień wolności osobistej i praw obywatela, etc. Co więcej, twierdzili oni, że tylko zachodnia część kontynentu te standardy spełnia. Zachód był w ich oczach synonimem modernizacji, dostatku, porządku, etyki pracy, szacunku dla prawa i wyrafinowanych manier, Wschód oznaczał zacofanie, biedę, nieporządek, lenistwo, bezprawie i rozpasanie.

The Origins of Backwardness in Eastern Europe: Economics and Politics from the Middle Ages until the Early Twentieth Century, red. D. Chirot, Berkeley 1989.

9 Zob. E. S a i d, Orientalism (New York: Vintage Books, 1978).

10 L. W o l f f, Inventing Eastern Europe. The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment, Stanford 1994. Zob. także: M. T o d o r o v a, Imagining the Balkans, Oxford 1997.

8

Przegląd Wschodni 53.indb 31

2016-01-22 17:10:08

32

BARBARA TÖRNQUIST-PLEWA

Widzenie „Wschodu” w kategoriach „zacofania” stało się na Zachodzie rodzajem trwałej struktury myślowej filtrującej percepcję otaczającego świata.

Niektóre rejony położone w Europie Zachodniej (jak np. Irlandia, Portugalia, część Hiszpanii czy Włoch) były równie zacofane jak zdefiniowany w ten sposób Wschód. Z kolei pewne tereny Europy Wschodniej (np. Czechy) wręcz przeciwnie – były bardzo dobrze rozwinięte gospodarczo. Jednakże zróżnicowanie wewnątrz Zachodu czy Wschodu nie było dostrzegane, gdyż nowo wytworzone stereotypy pozostawały spójne ze starymi wyobrażeniami, które wzmacniały tylko dotychczasowe podziały i głęboko zakorzenione uprzedzenia. Wolff twierdzi11, że ta struktura myślowa pozostaje w umysłach do dziś, i że wpłynęła ona na decyzje polityczne podejmowane podczas II Wojny Światowej na konferencjach aliantów w Teheranie, Jałcie i Poczdamie. Europę Wschodnią można było poświęcić dla dobra sojuszu ze Związkiem Radzieckim, gdyż w oczach wielu europejskich polityków była to „inna” Europa.

Idąc tym tropem, wytworzenie się podziałów religijnych w Europie, oraz gospodarcze i kulturowe różnice pomiędzy różnymi częściami kontynentu, doprowadziły do powstania kolejnej granicy – granicy mentalnej – na którą składają się wzajemne stereotypy. Po stronie zachodniej mieliśmy do czynienia z negatywnymi wyobrażeniami o Europie Wschodniej jako zapóźnionej w rozwoju, a tym samym innej i obcej. Zostały one wzmocnione w XX w. za sprawą zimnej wojny, która potęgowała na Zachodzie poczucie zagrożenia poprzez równowagę strachu i wyścig zbrojeń. Wschód odpowiedział na te negatywne stereotypy, kreując pejoratywny obraz Zachodu. Stereotypy, jak twierdzi Sztompka, mają tendencję do wchodzenia w „cykle dialektycznej wzajemności: im bardziej jesteśmy nielubiani, tym bardziej sami nie lubimy, i vice versa”12. Dlatego też Europa Zachodnia częstokroć była prezentowana w dyskursach wschodnioeuropejskich jako materialistyczna, egoistyczna, fałszywa, taka, na której nie można polegać13. Obraz Europy Zachodniej jako niegodnej zaufania powstał po II Wojnie Światowej i opierał się na przekonaniu, że na konferencji w Jałcie w 1945 r.

Zachód po raz kolejny pozostawił swoich sojuszników. Wcześniej opuścił ich w Monachium, pozostawiając na pastwę Hitlera, później nie udzielił pomocy, gdy w 1939 r. wybuchła wojna, a potem w Jałcie rzucił Europę Wschodnią na L. W o l f f, op. cit., s. 2–16.

P. S z t o m p k a, op. cit., s. 3.

13 Zob. B. T ö r n q u i s t - P l e w a, The Complex of an Unwanted Child: The Meanings of Europe in Polish Discourse, [w:] The Meaning of Europe, eds. M. af Malmborg and B. Stråth, Oxford & New York 2002, s. 224. Zob. także: M. M i c i ń s k a, The Dual Image of the West in the Eyes of the Poles, [w:] Through a Glass Darkly. Cultural representations in the dialogue between Central, Eastern and Western Europe (= Slavica Lundensia 19), red. F. Björling, Lund 1999, s. 49–58.

11

12

Przegląd Wschodni 53.indb 32

2016-01-22 17:10:08

ZMIANY TOŻSAMOŚCI W EUROPIE PO ZIMNEJ WOJNIE

33

pożarcie Związku Radzieckiego14. Stereotypy na temat Zachodu były także do pewnego stopnia podsycane przez komunistyczną propagandę, która u tych, co w nią wierzyli kreowała poczucie strachu przed agresywnym Zachodem. Ci, którzy w propagandę nie wierzyli, mogli z kolei ulec odwrotnemu złudzeniu i naiwnie idealizowali Zachód.

Podsumowując, zgodnie ze słowami Fernanda Braudela można stwierdzić, że rozdział między Wschodem i Zachodem Europy opiera się na „trwałej strukturze myślowej”. Obie tożsamości zakorzenione są w procesach, które zachodziły na wszystkich poziomach historii, takich jak: pojedyncze wydarzenia (wojny, rewolucje i zmiany polityczne w Europie w XX w.); wydarzenia złożone (system komunistyczny, tworzący i rekonstruujący granice gospodarcze, kulturowe i mentalne); oraz procesy la longue durée (geografia i geopolityka).

Więzi łączące mieszkańców Europy Wschodniej Jak już wspomniano, tożsamości zbiorowe przyczyniają się zarówno do budowania granic, jak i tworzenia więzi; abyśmy mogli odpowiedzieć na pytanie z kim mamy coś wspólnego i gdzie przynależymy.

Jeśli chodzi o więzi łączące mieszkańców Europy Wschodniej, to można twierdzić, iż są one kontestowane i słabe15, ale jednak istnieją. Ich słabość ma swoje źródło w negatywnej interpretacji przynależności. Poczucie wspólnoty nie jest w tym przypadku budowane w oparciu o solidarność, wzajemne zaufanie i lojalność, a raczej jego podstawą są wspólne cierpienia i fatalne doświadczenia historyczne. Kilka razy próbowano tę tożsamość zreformować i nadać jej nieco bardziej pozytywny charakter. Jednym z pomysłów było promowanie idei panslawizmu, mówiącej o nadrzędności cywilizacji Słowian, o tym, że konserwatywne wartości zniszczone przez nowoczesność są wciąż żywe na Wschodzie16, że XX-wieczna koncepcja Europy Środkowej jest unikatowa17 i zwiastuje nadejście ery ponowoczesności18. Niemniej idee te nigdy nie uzyskały szerszego poparcia i nie zdołały zmienić wybrakowanego charakteru tożsamości wschodnioeuropejskiej. Tożsamość ta jest dla jej posiadaczy ciężarem, do którego nie chcą się Zob. A.S. K o w a l c z y k, Kryzys świadomosci europejskiej w eseistyce polskiej lat 1945—1977, Warszawa 1990.

15 I. N e u m a n, Uses of the Other. The East in European Identity Formation, Manchester 1999.

16 A. W a l i c k i, Poland between East and West, Cambridge 1994.

17 M. K u n d e r a, The Tragedy of Central Europe, “The New York Review of Books” 1984, 26.04.

18 B. T ö r n q u i s t - P l e w a, Danube by Claudio Magris as an Example of a Postmodern Construction of Central Europe, [w:] Through a Glass Darkly. Cultural representations in the dialogue between Central, Eastern and Western Europe (= Slavica Lundensia 19), red. F. Björling, Lund 1999, s. 29–48.

14

Przegląd Wschodni 53.indb 33

2016-01-22 17:10:08

34

BARBARA TÖRNQUIST-PLEWA

przyznawać, ale często są zmuszeni ją zaakceptować, gdyż została im narzucona.

Tak też więzi podtrzymujące tę tożsamość są w dużej mierze rezultatem struktur (geopolitycznych, okoliczności historycznych, mechanizmu społecznego wykluczenia), a nie wolnego wyboru narodów i społeczeństw Europy Wschodniej. Co zatem składa się na te więzi?

Po pierwsze jest to wspólnie zajmowane terytorium i usytuowanie geopolityczne. Bycie Europejczykiem ze Wschodu oznacza zamieszkiwanie we wschodniej części kontynentu europejskiego, na skrawku terenu bez wyraźnych granic oddzielających go od Azji. Takie ulokowanie geopolityczne niesie za sobą istotną konsekwencję: region ten od dawna skazany był na pozostanie na peryferiach w odniesieniu do Europy Zachodniej.

Polityczna mapa Europy ulegała częstym zmianom. Imperia rosły w siłę i upadały, systemy polityczne i szlaki handlowe ulegały modyfikacjom, jednak relacja na linii centrum-peryferie europejskie pozostała niezmienna19 i stała się częścią la longue durée w rozwoju Europy. Państwa, które dziś tworzą trzon Unii Europejskiej to te same, których tereny były częścią Imperium Karola Wielkiego i już w średniowieczu odgrywały wiodące role w rozwoju kulturowym i gospodarczym Europy. Terytoria leżące poza granicami (limes) imperium, na wschód od Łaby, były przez wieki postrzegane jako na wpół barbarzyńskie peryferia, które, poza pewnymi wyjątkami, pozostawały gospodarczo zapóźnione technologicznie20 oraz jeszcze do niedawna zdominowane przez osadnictwo wiejskie z niewielkimi tylko ośrodkami miejskimi.

Geopolityczne położenie jako cecha konstytutywna tożsamości Europy Wschodniej, może być interpretowane jako pierwotna więź, która otworzyła drogę do powstania kolejnych. Najważniejszymi z nich były wspólne doświadczenia historyczne i zazębiająca się, a niekiedy wspólna, pamięć o nich.

Społeczeństwa w Europie Wschodniej dotknięte zostały przez szczególne doświadczenia historyczne, które spowodowały, że ta część Europy rozwijała się inaczej w porównaniu do Zachodu. Są to przede wszystkim: • opóźniona modernizacja • szczególny proces budowania tożsamości narodowych • bolesne doświadczenia dwóch reżimów autorytarnych: nazistowskiego i ponad 40-letni okres rządów komunistycznych.

Modernizacja, niosąca ze sobą innowacje technologiczne, industrializację, demokratyzację, sekularyzację, powszechną edukację i radykalnie zwiększoną J. J e d l i c k i, Poland’s perpetual return to Europe, “Cross Currents. A Yearbook of Central European Culture” 1993, t. 12, s. 78–88.

20 The Origins of Backwardness in Eastern Europe: Economics and Politics from the Middle Ages until the Early Twentieth Century, red. D. Chirot, Berkeley 1989.

19

Przegląd Wschodni 53.indb 34

2016-01-22 17:10:08

ZMIANY TOŻSAMOŚCI W EUROPIE PO ZIMNEJ WOJNIE

35

możliwość awansu społecznego, dotarła do wschodniej części Europy później, co spowodowało, że chęć nadrobienia zaległości w stosunku do Zachodu zajmowała elity wschodnioeuropejskie przez całe stulecia. Nawet przywódcy komunistyczni, dochodząc do władzy, obiecywali rychłą modernizację, ale im się to nie udało, a w niektórych przypadkach pogłębili tylko przepaść dzielącą Wschód od Zachodu. Modernizacji wdrażanej w krajach socjalistycznych brakowało kluczowych – politycznych, kulturowych i gospodarczych – elementów, toteż można ją określić mianem „modernizacji pozornej”21.

Społeczeństwa zachodnioeuropejskie były poddane radykalnym procesom modernizacyjnym i dziś mówi się o nich jako o poprzemysłowych, zurbanizowanych, racjonalnie zorganizowanych, wydajnych gospodarczo, zsekularyzowanych, ze stabilnymi systemami demokratycznymi. Dla porównania, w Europie Środkowej i Wschodniej proces modernizacji ciągle się nie zakończył, co powoduje, że społeczeństwa tego regionu wciąż posiadają pewne przednowoczesne cechy wspólne.

Oprócz opóźnionego procesu modernizacji kolejną konsekwencją peryferyjnego statusu Europy Wschodniej była newralgiczna pozycja geopolityczna oznaczająca podatność na obce wpływy i podboje przez mocarstwa z Zachodu lub Wschodu: Imperium Habsburskie, Imperium Ottomańskie, Cesarstwo Rosyjskie.

Spowodowało to odłożenie w czasie procesu budowy nowoczesnych tożsamości narodowych w regionie. Historia Europy Środkowej i Wschodniej charakteryzowała się brakiem nieprzerwanej ciągłości procesów państwotwórczych i radykalnymi zmianami statusu terytorialnego państw. Nowoczesny nacjonalizm, który uformował się w XIX w. miał tutaj działanie odśrodkowe, jako że nowoczesne państwa narodowe w tym regionie powstały nie poprzez integrację w ramach istniejących organizmów politycznych (wielonarodowych imperiów), ale dzięki ich rozpadowi na mniejsze jednostki, oparte na różnych etnicznie i kulturowo społecznościach. Ostatni etap tego procesu miał miejsce po zimnej wojnie, gdy rozpadał się Związek Radziecki oraz Czechosłowacja i Jugosławia.

Kiedy wreszcie, w końcu XIX i początku XX w., pierwsze nowoczesne państwa narodowe w Europie Wschodniej pojawiły się na mapie, nad ich istnieniem ciągle wisiało widmo zagrożenia. Straciły swoją suwerenność w rezultacie II wojny światowej i musiały czekać aż do początku lat 90., aby ją odzyskać.

Przetrwanie państwa narodowego w Europie Środkowej i Wschodniej nigdy, w przeciwieństwie do sytuacji na Zachodzie, nie traktowane było jako pewnik.

W oryginale „fake modernity”. Termin ukuty przez Piotra Sztompkę, opisujący paradoks komunistycznej modernizacji: przymusowemu stwarzaniu namacalnych przejawów modernizacji w niektórych dziedzinach towarzyszyło niszczenie tej bardziej ulotnej tkanki modernizacyjnej (w tym np. społeczeństwa obywatelskiego), która jest niezbędna do efektywnego, prawdziwego i korzystnego dla ludzi działania modernizacji. Zob. P. S z t o m p k a, Civilisational Incompetence.

The Trap of Post-Communist Societies, “Zeitschrift fűr Sociologie” 1993, 2.04, nr 22, s. 88.

21

Przegląd Wschodni 53.indb 35

2016-01-22 17:10:08

36

BARBARA TÖRNQUIST-PLEWA

Wręcz przeciwnie, państwo narodowe jest na Wschodzie wciąż postrzegane jako pożądane, ale również stale narażone na zagrożenia. Jest wartością, a głównym celem jego obywateli jest zapewnienie mu przetrwania i ochrony22.

Kraje Europy Wschodniej mają zatem świeżo w pamięci fakt, iż ich istnienie było zagrożone, co skutkuje brakiem poczucia bezpieczeństwa i wpływa na ich sposób widzenia integracji europejskiej, stosunek do mniejszości narodowych zamieszkujących region oraz podejście do przyjmowania uchodźców z obcych krajów. Analiza dyskursu publicznego w nowych, wschodnich państwach członkowskich UE ukazuje tendencję do widzenia przyszłości Europy jako „Europy suwerennych państw narodowych” i ciągłego umacniania tożsamości opartej o przynależność etniczną i narodową23.

Istnienie mniejszości w Europie Wschodniej rodzi wspomnienia o opresji i konfliktach. Mniejszości te są bardzo często postrzegane jako potencjalne zagrożenie, gdyż wiele państw Europy Środkowej i Wschodniej w niedalekiej przeszłości doświadczyło żądań terytorialnych i agresji ze strony państw sąsiednich, które tłumaczyły swoją ekspansję terytorialną koniecznością ochrony swoich obywateli zamieszkujących kraje sąsiednie. Kwestie bezpieczeństwa i praw mniejszości na Wschodzie Europy są zatem blisko ze sobą związane24. Dlatego też żądania niektórych, nie budzących kontrowersji na Zachodzie, praw dla mniejszości (np. podwójnego obywatelstwa), we Wschodniej Europie budzą spore emocje25.

Istotnym elementem tożsamości wschodnioeuropejskiej zawsze była pamięć o tragicznych wydarzeniach historycznych w tym regionie. Pozostawiona pomiędzy nazizmem i stalinowskim komunizmem – dwoma najbardziej okrutnymi reżimami XX w., Europa Wschodnia doświadczyła bezprecedensowej przemocy.

Przywołując słowa historyka, Karla Schlögela: To głównie ten rejon był świadkiem ludobójstwa Żydów europejskich, systematycznej polityki czystek etnicznych i społecznych, największej machiny wojennej i spalonej ziemi, przymusowych przesiedleń i ucieczek; oraz wyzwolenia, które w wielkiej mierze było tylko zamianą jednego okupanta na drugiego. Nie ma choćby jednego punktu na mapie

B. T ö r n q u i s t - P l e w a, Nationalism and Minority Questions in Central and Eastern Europe in the Context of EU Enlargement, [w:] CFE Working Paper Series, t. 12, Lund 2001. Wersja elektroniczna: http://www.cfe.lu.se/publications/cfe-working-papers-series.

23 M a c h, P o ż a r l i k, Collective identity Formation in the Process of EU Enlargement, RECON Online Working Paper Series 2008, nr 14: www.reconproject.eu/projectweb/portalproject/RECONWorkingPapers.html.

24 Bardzo dobrym tego przykładem mogą być Państwa Bałtyckie. Zob. J. C h i n n, L.A. T r u e x, The Question of Citizenship in the Baltics, “Journal of Democracy” 1996, nr 1, s. 47.

25 Dla dogłębnej analizy tego zagadnienia zob.: An Ever Diverse Union? The Future of Majority– Minority Relations in an Enlarged Europe, red. M. Weller, London 2008.

22

Przegląd Wschodni 53.indb 36

2016-01-22 17:10:08

ZMIANY TOŻSAMOŚCI W EUROPIE PO ZIMNEJ WOJNIE

37

tego regionu, choćby jednej rodziny, jednej biografii, która nie byłaby w jakimś stopniu dotknięta przez te wydarzenia. Znajduje się on w centrum „stulecia ekstremizmów”26.

Pamięć o tych wydarzeniach jest nierzadko prezentowana w literaturze, filmie i sztuce w kategorii „tragicznego losu”. Pamięć ta przyczynia się do konstruowania tożsamości wschodnioeuropejskiej właśnie jako wspólnoty losu.

Doświadczenia historyczne łączące mieszkańców Europy Wschodniej wytworzyły pewnego rodzaju poczucie więzi opartej na wspólnych cechach kulturowych i wspólnocie postaw. Jedną z najistotniejszych jest kompleks niższości. Badacze kultury Europy Wschodniej zgadzają się co do tego27, że większość Wschodnioeuropejczyków przyjęło jako swój wyznawany na Zachodzie negatywny stereotyp zacofanej i biednej Europy Wschodniej. Stał się on dla nich autostereotypem i źródłem samoniezadowolenia, od którego starają się uciekać na wszelkie sposoby. Jednym z tych sposobów jest intensywna praca w celu jak najszybszej modernizacji własnego społeczeństwa, próba nadrobienia zaległości dzielących ich od Zachodu, a co za tym idzie, jego naśladowanie. Innym jest odrzucenie zachodniego modelu cywilizacji jako skazanego na degenerację i krytyka jego bezduszności, egoizmu, materializmu, braku wartości duchowych i powierzchowności. W ten sposób generowane są negatywne stereotypy o Europie Zachodniej i czasami przybierają postać kompleksu wyższości, którego posiadacze ukazują Europę Wschodnią jako pozytywną alternatywę dla Zachodu28.

Dynamika wyżej przedstawionych kompleksów niższości i wyższości w kulturze Europy Wschodniej jest głęboko zakorzeniona w jej peryferyjnym położeniu. Możliwe jest jednak zidentyfikowanie jeszcze innych, wspólnych cech kulturowych łączących mieszkańców tej części Europy, które rozwinęły się już później, w czasach rządów komunistycznych. Mam tu na myśli specyficzny rodzaj kultury w bloku sowieckim, nazywany „mentalnością socjalistyczną”, którą

K. S c h l ö g e l, Places and Strata of Memory. Approaches to Eastern Europe, “Eurozine” 2008, 19.12. http://www.eurozine.com/articles/2008-12-19-schlogel-en.html.

27 Zob. J. J e d l i c k i, op. cit.; A. W a l i c k i, op. cit.; P. S z t o m p k a, op. cit.

28 Współczesnym przejawem tego zjawiska jest na przykład antyliberalny, chrześcijańsko-prawicowy dyskurs w Polsce, zob.: M. J u r e k, Reakcja jest objawem życia. Kroniki radiowe z lat 1999–2000, Gniezno 2001. Jeszcze innym tego przykładem są dyskursy konceptualizujące relację Wschód-Zachód w kategoriach postkolonialnych, zob.: A. M e l e g h, On the East-West Slope.

Globalization, nationalism, racism and discourses on Central and Eastern Europe, Budapest 2006; T. Z a r y c k i, From Soviet to Western oriented political scene: the context of evolution of the images of Polish political mentalities in the post-communist period, [w:] Cultural and Social Transformations after Communism: Central and Eastern Europe in Focus, red. B. Törnquist-Plewa, K. Stala, Lund 2010, s. 82–108.

26

Przegląd Wschodni 53.indb 37

2016-01-22 17:10:08

38

BARBARA TÖRNQUIST-PLEWA

określa się jako homo sovieticus. Opisana została przez liczne grono socjologów, np. Mirosławę Marody, Piotra Sztompkę czy Janinne E. Wedel29. Życie w systemie komunistycznym skutkowało pewnymi postawami i zasadami kulturowymi, które zostały wytworzone dzięki długotrwałej indoktrynacji lub reakcji obronnej na wszechobecną kontrolę. Tego typu elementy, tak charakterystyczne dla postkomunistycznego dyskursu kulturowego, są obce zachodniemu, demokratycznemu, kapitalistycznemu i nastawionemu prorynkowo dyskursowi.

Badacze wymieniają wiele przykładów takich postaw30: • relatywizm moralny (niesubordynacja i zinstytucjonalizowane praktyki omijania przepisów postrzegane jako atut, podczas gdy zarządzenia i nakazy władz uważane są za niemoralne), • zawiść społeczna skutkująca relatywną deprywacją (gdy jednostka twierdzi, że jej sytuacja materialna jest gorsza niż za czasów komunizmu nie dlatego, że standard życia rzeczywiście się obniżył, ale dlatego, że dla niektórych się podniósł), • wyuczona bezradność i oczekiwnie opieki państwa, • domaganie się równej dystrybucji dóbr, a nie opartej o porządek merytokratyczny, • obwinianie systemu za osobiste porażki i domaganie się pomocy państwowej, nieumiejętność polegania na samym sobie, • akceptacja status quo dla dobra stabilizacji i bezpieczeństwa, niechęć do dążenia do sukcesu osobistego i zawodowego, • bierność i ucieczka w prywatność, brak działalności w sferze publicznej (skutkująca nieuczestniczeniem w wyborach).

Te i kilka innych postaw zostało uformowanych podczas rządów komunistycznych i pomimo, że po upadku starego reżimu mogło się wydawać, że postawy te zanikną, to wciąż jeszcze mają niemały wpływ na zachowanie ludzi. Ta komunistyczna spuścizna, nawet jeśli stanowi ciężar, jednak wytwarza pewien rodzaj więzi. Przypomina ona ludziom z Europy Wschodniej, że ich społeczeństwa są do siebie podobne i mierzą się ze zbliżonymi problemami, w taki sam sposób jak widok szarych, betonowych bloków przypomina im o wspólnej, komunistycznej przeszłości.

Co nam zostalo z tych lat... Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej, red. M. Marody London 1991; J.R. W e d e l, The Private Poland: An Anthropologist Looks at Everyday Life, New York 1986; P. S z t o m p k a, op. cit.

30 Ibidem.

29

Przegląd Wschodni 53.indb 38

2016-01-22 17:10:08

ZMIANY TOŻSAMOŚCI W EUROPIE PO ZIMNEJ WOJNIE

39

Znoszenie i przesuwanie granic: powstanie nowej Europy Wschodniej i Eurazji Wraz z końcem zimnej wojny, w latach 1989–1991 rozpoczął się stopniowy proces rozpadu tożsamości wschodnioeuropejskiej. Wschodnie rozszerzenie Unii Europejskiej w 2004 r. o Polskę, Słowenię, Słowację, Czechy, Węgry i państwa bałtyckie, w 2007 r. o Bułgarię i Rumunię, i 2013 r. o Chorwację, spowodowało, że niektóre wspomniane wcześniej granice, w których zawierała się tożsamość Europy Wschodniej, przestały istnieć: granica polityczna między demokracjami a dyktaturami; granica komunikacyjna wzniesiona przez cenzurę; granica ekonomiczna między chylącymi się ku upadkowi gospodarkami centralnego planowania a kwitnącymi wolnymi rynkami. Wraz z akcesją kilku państw Europy Wschodniej do NATO w latach 90., a także do systemu Schengen, fizyczna i militarna granica przesunęła się dalej na wschód. Wydarzenia te były przyczyną zmian w europejskim dyskursie politycznym. Nowych członków z Europy Wschodniej zaczęto nazywać Europą Środkowowschodnią, a domeną „nowego wschodu” stały się Rosja, Białoruś, Ukraina, Mołdowa oraz kraje leżące na Kaukazie, a także znaczna część Bałkanów. Podstawą takiego podziału była: mniej lub bardziej wyraźna granica gospodarcza oddzielająca kraje biorące udział we wspólnym, europejskim rynku, od tych poza nim; granica militarna oddzielająca państwa NATO; a przede wszystkim granica Schengen niosąca za sobą zamkniętą granicę i ograniczenia wizowe dla obywateli spoza UE. Co więcej, aby wzmocnić argument o przesunięciu Europy Wschodniej dalej na wschód, można przytoczyć wiele charakterystycznych dla niej społecznych, gospodarczych i kulturowych wyróżników, które odróżniają ją od środkowo-wschodnio europejskich członków UE. Analizy oparte na Wskaźniku Rozwoju Społecznego (HDI), The World Bank Governance Index, The World Value Survey i inne europejskie badania ukazują duże różnice między członkami UE z Europy Środkowowschodniej a ich wschodnimi sąsiadami. Chodzi o wskaźniki takie jak PKB per capita, długość życia, poziom korupcji, brak liberalnych konstytucji i jawności, słabość prawna i instytucjonalna, słabe społeczeństwo obywatelskie, etc.31 Różnica ta nie jest ogromna, ale wystarczająco znacząca, by można mówić o cechach wspólnych nowej Europy Wschodniej, których źródłem jest wciąż jeszcze obecna tam spuścizna czasów sowieckich. Rosja i Białoruś spuściznę tę przyjmują i akceptują, Mołdowa jest niezdecydowana, a Gruzja i Ukraina starają się od niej uciec. Ukraińskie rewolucje – pomarańczowa (2004) i ta na Majdanie (2014) były zatem próbami zerwania wschodnioeuropejskich, postsowieckich Zob. G. M a n g o t t, Deconstructing a Region, [w:] The New Eastern Europe: Ukraine, Belarus, and Moldova, red. D.S. Hamilton, G. Mangott, Washington 2008, s. 261–286.

31

Przegląd Wschodni 53.indb 39

2016-01-22 17:10:08

40

BARBARA TÖRNQUIST-PLEWA

więzów i zbudowania nowej tożsamości ukraińskiej, bliższej Europie Środkowowschodniej, którą brano za przykład przy modernizacji społeczeństwa ukraińskiego. Taki wybór tożsamości przez znaczną część ukraińskich elit jest nie do zaakceptowania przez Rosję, według której kraje nowej Europy Wschodniej znajdują się w jej strefie wpływów. Co więcej, od ok. 2000 r. (gdy Putin sięgnął po władzę), Rosja zaczęła definiować samą siebie w opozycji do Zachodu i Unii Europejskiej i mianowała się potęgą eurazjatycką32, której celem miała być ponowna integracja państw powstałych po rozpadzie Związku Sowieckiego – „Unia Eurazjatycka”33.

Koncepcja tożsamości eurazjatyckiej propagowana przez Rosję oznacza wyznaczenie nowych granic między Wschodem i Zachodem Europy. Tyczy się to nie tylko podziałów gospodarczych, społecznych czy politycznych, ale istnienia tworu odrębnego cywilizacyjnie – Eurazji, należącej do cywilizacji, która stoi w opozycji do sekularnych i liberalnych wartości zachodnich34. Zbrojne interwencje Rosji w Gruzji w 2008 r. i na Ukrainie w 2014 r. pokazały, że Rosja nie zawaha się, aby użyć swej potęgi militarnej w celu destabilizowania państw postsowieckich, chcących podążać swoją własną ścieżką rozwoju. Jej celem jest nakłonienie ich do wstąpienia w eurazjatyckie szeregi. W związku z tym możemy współcześnie obserwować znoszenie i przesuwanie granic tożsamości we wschodniej części Europy, które są rezultatem geopolitycznej gry prowadzonej przez aktorów wewnętrznych i międzynarodowych. Sytuacja jest złożona i w każdej części regionu nieco inna. Warto podkreślić, że mimo iż konflikt rosyjsko-ukraiński zapoczątkowany w 2014 r. doprowadził do wzniesienia nowych murów między Wchodem i Zachodem, to nie można porównywać obecnej sytuacji z epoką żelaznej kurtyny. Ogólnie rzecz biorąc, fizyczna, terytorialna, gospodarcza a nawet militarna granica dzieląca UE i jej nowych europejskich sąsiadów, z Rosją włącznie, jest bardziej przenikalna, bardziej „miękka” niż ta z czasów zimnej wojny. Granica komunikacyjna właściwie prawie przestała istnieć na skutek rozwoju nowych technologii komunikacji, internetu, transakcji kartami płatniczymi, telefonii komórkowej – dla technologii tych granice nie istnieją, co ułatwia kontakty i powoduje, że wszyscy w Europie prowadzimy podobny tryb życia. Jednak nowe podziały wznoszone są przez Rosję, która widzi region jako planszę do gry o sumie zerowej – wybór polityczny jaki podjęli Ukraińcy w 2014 r. automatycznie uważany jest za atak na rosyjski projekt eurazjatycki.

Więcej informacji o początkach rosyjskiej koncepcji Eurazjatyzmu zob.: N. R i a s a n o v s k y, The Emergence of Euroasianism, „Californa Slavic Studies” 1967, nr 4, s. 39–72.

33 Russia’s ”Pivot” to Euroasia, red. K. Liik, London 2014.

34 G. S m i t h, The Masks of Proteus: Russia, Geopolitical Shift and the New Eurasianism, “Transactions of the Institute of British Geographers” 1999, nr 4, s. 481–494.

32

Przegląd Wschodni 53.indb 40

2016-01-22 17:10:08

ZMIANY TOŻSAMOŚCI W EUROPIE PO ZIMNEJ WOJNIE

41

Rozszerzający się Zachód?

Można by przypuszczać, że przesunięcie granic terytorialnych i politycznych oraz powstanie „nowego Wschodu” i powiększenie Zachodu jest adekwatnym opisem zmiany w relacjach między Wschodem i Zachodem Europy. Taki wniosek jest jednak zbyt pochopny. Nawet jeśli te namacalne granice między Zachodem i nowymi członkami UE przestały istnieć, wciąż pozostają granice kulturowe i mentalne. Bezpodstawne jest zatem twierdzenie, że niegdysiejszy Wschód stał się po prostu nowym Zachodem. Wydaje się, że od upadku muru berlińskiego upłynęło już dużo czasu, ale nie z perspektywy la longue durée. Wiele z analizowanych wyżej podziałów mentalnych i kulturowych powstało jako rezultat długotrwałych procesów historycznych, nie można ich zatem zbyt szybko puścić w niepamięć.

Wciąż zatem Europa Wschodnia postrzegana jest w sposób stereotypowy jako zapóźniona w rozwoju i mniej cywilizowana. Stanowi to bezpośrednią konsekwencję opisanego wcześniej podziału cywilizacyjnego wymyślonego przez Zachód. Innym przejawem tego, a także geopolitycznego podziału między tzw. „starą Unią” a jej nowymi członkami, jest klarowna asymetria jeśli chodzi o interesy, postrzeganie i pamięć społeczną.

Podczas gdy mieszkańcy Europy Wschodniej często podróżują, studiują i pracują na Zachodzie, a także okazują spore zainteresowanie zachodnią kulturą, ideami i modą, zainteresowanie mieszkańców Zachodu swoimi wschodnimi sąsiadami jest skromne. W rezultacie ocena Zachodu przez Wschodnioeuropejczyków ewoluowała z niegdysiejszej naiwnej idealizacji bądź podejrzliwości ku dużo bardziej trzeźwemu, krytycznemu i wyważonemu osądowi, podczas gdy zachodnie stereotypy wobec Wschodu wydają się pozostawać niezmienione.

Wyrażają się one w hasłach różnych ugrupowań populistycznych w Europie Zachodniej, które starają się wzbudzić niepokój wśród obywateli sloganami mówiącymi, że fala niecywilizowanych imigrantów ze Wschodu pozbawi ich pracy, fabryki zostaną przeniesione do Europy Wschodniej, gdzie rządzi mafia, przemyca się narkotyki, handluje ludźmi, etc. Dobrym tego przykładem była debata we Francji na temat „polskiego hydraulika”, która mobilizowała przeciwników Traktatu Konstytucyjnego. Negatywne stereotypy dotyczące Europy Wschodniej przyczyniają się do powstania w UE swego rodzaju nierówności społecznej zakorzenionej w sferze kulturowej i mentalnej, która może rosnąć w siłę, nawet jeśli inne rodzaje nierówności (prawne, ekonomiczne etc.) zostaną wyeliminowane35. Wschodnioeuropejskie pochodzenie wciąż implikuje ryzyko Dla dokładnej analizy różnych typów nierówności zob.: M. W a l z e r, The Spheres of Justice: a defence of pluralism and equality, New York 1983.

35

Przegląd Wschodni 53.indb 41

2016-01-22 17:10:08

42

BARBARA TÖRNQUIST-PLEWA

bycia uważanym za tego gorszego w porównaniu do osób pochodzących z państw „starej UE”. Efektem ubocznym tego zjawiska jest postrzeganie przez Europejczyków ze Wschodu swojej tożsamości jako negatywnej, problematycznej i, co nie mniej ważne, narzuconej z zewnątrz.

Poza asymetrią interesów i percepcji między Wschodem a Zachodem Europy, mamy także do czynienia z asymetrią pamięci. Jak już wspomniano w poprzednim podrozdziale, Europa Wschodnia ma za sobą tragiczne doświadczenia dwóch reżimów – nazistowskiego i komunistycznego, obydwa o równym znaczeniu dla społeczeństw i narodów regionu. Sprawia to, że mieszkańcy Europy Wschodniej posiadają inne spojrzenie i wrażliwość na tę kwestię, co czasem prowadzi do nieporozumień i konfliktów wewnątrz UE (np. dotyczących polityki Unii wobec Rosji czy USA).

Dnia 3 czerwca 2008 r. w Pradze członkowie UE z Europy Wschodniej podpisali Deklarację w sprawie Europejskiego Sumienia i Komunizmu (Declaration on European Conscience and Communism) wzywającą UE do potępienia zbrodni komunistycznych i edukowania o nich obywateli Unii w taki sam sposób jak ma to miejsce w przypadku nazizmu36. Zachodni członkowie UE z początku się wahali, ale po wielu debatach Deklaracja stała się podstawą ustanowienia przez Parlament Europejski w 2009 r. Europejskiego Dnia Pamięci Ofiar Stalinizmu i Nazizmu. Na jego obchodzenie wybrano datę 23 sierpnia – dzień, w którym w 1939 r. podpisano Pakt Ribbentrop–Mołotow.

Poprzez przyjęcie praskiej Deklaracji Europejczycy ze Wschodu chcieli, aby ich tragiczna przeszłość stała się częścią wspólnej, europejskiej pamięci. Pamięć i tożsamość są ze sobą ściśle związane, jako że pamięć w dużym stopniu pozwala na podtrzymywanie tożsamości 37. Ramy społecznej pamięci decydują o tym co dana społeczność pamięta, a o czym zapomina. Powodując, że pamięć o gułagach i innych zbrodniach komunistycznych stanie się częścią pamięci europejskiej, a nie tylko wschodnioeuropejskiej, mieszkańcy Europy Wschodniej mają nadzieję na większe zrozumienie ich przeszłości wśród społeczności zachodnich i włączenie jej w europejską wspólnotę pamięci, a co za tym idzie, na wzmocnienie więzi z innymi członkami UE. Jednakże starania te zderzają się z Zachodnimi poglądami na przeszłość. W Europie Zachodniej pamięć o Holokauście od lat 80. stała się kamieniem węgielnym tożsamości. Podczas negocjacji akcesyjnych sposób, w jaki w państwach członkowskich upamiętniano Holokaust, stał się testem na ich przywiązanie do demokratycznych wartości. Wywierano, choć nie bezpośrednio, presję by kraje Europy Wschodniej przemyślały rolę, jaką ich

Tekst deklaracji: http://www.praguedeclaration.org.

B. M i s z t a l, Theories of Social Remembering, London 2003, s. 132–139.

36 37

Przegląd Wschodni 53.indb 42

2016-01-22 17:10:09

ZMIANY TOŻSAMOŚCI W EUROPIE PO ZIMNEJ WOJNIE

43

społeczeństwa odegrały podczas Holokaustu. Tak też się stało, ale tylko połowicznie38. W odróżnieniu od Zachodu, społeczeństwa Europy Wschodniej nie postrzegają Holokaustu jako wyjątkowego ludobójstwa i pragną zuniwersalizować pamięć o innych ludobójstwach i naruszaniu praw człowieka, zwłaszcza dotyczącą gułagów i zbrodni komunistycznych. W ich przekonaniu dziedzictwo to może być bardzo pouczające dla całej Europy. Zachód z kolei interpretuje takie nastawienie do przeszłości jako próbę relatywizacji i umniejszenia pamięci o Holokauście motywowaną ukrytą chęcią uniknięcia odpowiedzialności – jak uważają – za tę zbrodnię. Zderzenie tych dwóch poglądów na temat przeszłości stanowi istotną przeszkodę w budowaniu wspólnej, europejskiej pamięci39.

Od zakończenia zimnej wojny możemy zaobserwować w Europie zaciętą walkę o pamięć, nie tylko w wymiarze międzynarodowym, ale także wewnątrz państw.

Walki te są odbiciem zmieniających się tożsamości w Europie, zachodzących, gdy nowe i stare, lecz zredefiniowane, społeczności poszukują swej historii.

Rozpad więzi wschodnioeuropejskich?

Wiele z granic oddzielających Zachód od Europy Wschodniej albo zniknęło, lub też stało się mniej zauważalnych, stawiając pod znakiem zapytania koncept tożsamości wschodnioeuropejskiej. Co zatem stało się z więziami, które łączyły mieszkańców Europy Wschodniej?

Wiele wskazuje na to, że wciąż istnieją, ale tracą na znaczeniu. Przede wszystkim nadal mamy do czynienia ze wspomnianymi wyżej więziami odnoszącymi się do wspólnej przeszłości i pamięci. Istnieje jednak coraz mocniejsze przekonanie, że poza wspólną pamięcią o okupacjach i dyktaturach, każdy naród ma swoją własną historię mówiącą o jego przetrwaniu, współpracy i walce. Różnice są bardziej widoczne dziś niż kiedykolwiek, gdyż współpraca partnerów wschodnioeuropejskich w walce przeciwko komunizmowi straciła na znaczeniu. Dobrym tego przykładem jest sformowana na początku lat 90. Grupa Wyszehradzka40, której zadaniem miało być promowanie współpracy między Polską, Czechami, Węgrami i Słowacją, a która w dużym stopniu straciła swoje znaczenie po akcesji tych państw do UE. Część wspólnej, komunistycznej spuścizny wciąż jest w Europie Wschodniej widoczna, czy to w postaci charakterystycznej zabudowy miejskiej, czy we Dla analizy zjawiska w różnych krajach zob. The Echoes of the Holocaust, red. K.-G. Karlsson, U. Zander, Lund 2003; The Holocaust on Post-War Battlefields. Genocide as Historical Culture, red. K.-Göran Karlsson, U. Zander, Malmö 2006.

39 Zob. A. W a e h r e n s, Is Soviet Communism a Transeuropean Experience? Politics of memory in the European Parliament, 2004–2009, „Baltic Worlds“ 2014, t. 7, nr 4, s. 19–26.

40 Więcej informacji na oficjalnej stronie www Grupy: http://www.visegradgroup.eu.

38

Przegląd Wschodni 53.indb 43

2016-01-22 17:10:09

44

BARBARA TÖRNQUIST-PLEWA

wzorach zachowań spod znaku homo sovieticus. Korupcja, niska frekwencja wyborcza, nietolerancja są znakami starych czasów. Niemniej nowe pokolenie ludzi urodzonych pod koniec ery komunizmu przejawia w swoich zachowaniach cechy indywidualistyczne, chęć zrobienia kariery czy przedsiębiorczość41. Cechy te niewiele mają wspólnego z pasywną, pełną pesymizmu i poszukującą na każdym kroku pomocy państwa postawą homo sovieticus. Kolejne raporty Eurobarometru pokazują względnie wysoki poziom zbieżności jeśli chodzi o wyznawane przez „starych” i „nowych” Europejczyków wartości42. Może to wskazywać na pewne zmiany w mentalności i kulturze w państwach byłego bloku wschodniego oraz na formowanie się nowego poczucia przynależności.

Ostatnią, ale nie mniej ważną, jest więź polegająca na zamieszkiwaniu tego samego, zubożonego, peryferyjnego obszaru we wschodniej części kontynentu. Świadomość problematyczności tego położenia wciąż jest silna w Europie Wschodniej. Jednakże wynikający z niego kompleks niższości, choć głęboko zakorzeniony wśród starszego pokolenia, jest o wiele mniej widoczny u młodych. Wzrost gospodarczy w Europie Wschodniej i wyjątkowo intensywne kontakty z Zachodem po rozszerzeniu UE, umocniły w młodych, dorastających w Europie Wschodniej ludziach poczucie własnej wartości. Biorąc pod uwagę codzienne, dynamiczne przepływy środków finansowych, dóbr i ludzi przez niegdysiejszą granicę między Wschodem a Zachodem oraz wielość połączeń transportowych między wschodnimi peryferiami a metropoliami na Zachodzie, można z całą pewnością stwierdzić, że dystans oraz związane z nim spory czy napięcia, zmalały w Europie radykalnie43. Należy też wspomnieć, że wszystkie intensywne przepływy dotyczą nie tylko pracowników gotowych do podjęcia słabo wynagradzanych prac na Zachodzie, ale też studentów oraz wysoko wykwalifikowanych specjalistów: naukowców, inwestorów, biznesmenów (z obu stron), polityków, artystów, intelektualistów, etc. Konsekwencje tej codziennej, intensywnej wymiany nie mogą pozostać niedocenione. Przyczynia się ona bowiem do wzmacniania spójności europejskiej i likwidowania starych podziałów lepiej niż jakiekolwiek decyzje polityczne czy manifesty intelektualistów. Dzięki tym transgranicznym kontaktom wielu mieszkańców państw UE z Europy Wschodniej czuje się jak w domu, przebywając zarówno na Wschodzie jak i na Zachodzie, dostrzega, że przynależy do Europy. W ten sposób, oddolnie, następuje proces zastępowania starego podziału na Wschód i Zachód przez nową europejską tożsamość. Jak zauważają Mach i Pożarlik, wciąż jednak brakuje „nowego M. S z p a k o w s k a, Chcieć i mieć. Samowiedza obyczajowa w Polsce czasu przemian, Warszawa 2003, s. 142–146.

42 Zob. Z. M a c h, G. P o ż a r l i k, op. cit., s. 9.

43 K. S c h l ö g e l, op. cit.

41

Przegląd Wschodni 53.indb 44

2016-01-22 17:10:09

ZMIANY TOŻSAMOŚCI W EUROPIE PO ZIMNEJ WOJNIE

45

języka, nowych kategorii”44, które pozwoliłyby wyrazić tę nową transnarodową tożsamość. Ludzie używają do opisu samych siebie starych kategorii i trzymają się starych, negatywnych i wzajemnie się wzmacniających stereotypów, które osłabiają procesy integracyjne w UE. Dający się zauważyć od czasu do czasu na Zachodzie, stygmatyzujący, orientalistyczny dyskurs na temat „Innego”, pochodzącego z Europy Wschodniej, skutkuje ożywieniem starych, negatywnych stereotypów dotyczących Zachodu. Są one pożywką dla dyskursu, w którym Zachód prezentowany jest jako pewnego rodzaju potęga kolonialna, zdeterminowana by zdominować i wykorzystać europejskie peryferia. Tym negatywnym obrazem często posługują się formacje eurosceptyczne, zarówno w nowych jak i starych państwach UE45. Ich działania przyczyniają się do podtrzymania istnienia dotychczasowych tożsamości (Wschodu i Zachodu) i zatrzymania procesu budowania wspólnej europejskiej tożsamości.

Wnioski Upadek Związku Radzieckiego i całego bloku wschodniego można porównać do wybuchu bomby, który ruszył w posadach tożsamość wschodnioeuropejską i jednocześnie okaleczył ją na tyle poważnie, że zapoczątkował jej rozkład.

Po 1989 r. tożsamości Europy Wschodniej i Zachodniej przechodziły poważne zmiany. Koniec bloku wschodniego oznaczał, że Europa Zachodnia straciła swojego „Znaczącego Innego”, w odniesieniu do którego konstruowała swoją tożsamość. W konsekwencji kontury tożsamości zachodniej stały się mniej wyraźne. Podczas procesu rozszerzenia UE na Wschód, Europa Zachodnia mogła się jeszcze cieszyć swoją rzekomo wyjątkową tożsamością, odgrywając rolę mentora, który uczył Europę Wschodnią zachodnich wartości. Jednakże po rozszerzeniu nie było już kogo uczyć. Pytanie brzmi zatem: kto teraz jest „Znaczącym Innym” dla Europy Zachodniej46? Możliwe jednak, że to pytanie jest źle zadane, być może nie można już mówić o „Innym” wobec Europy Zachodniej, ale o tym, kim jest „Inny” dla integrującej się Europy.

Dekadę po wschodnim rozszerzeniu UE większość politologów i ekonomistów uważa za udaną47. Nieuzasadniony okazał się niepokój związany z możliwymi konfliktami między nowymi i starymi państwami członkowskimi, które ograniczałyby wydajność europejskiej polityki instytucji. Wbrew wszelkim obawom, Z. M a c h, G. P o ż a r l i k, op. cit., s. 3.

Kilka przykładów w: ibidem, s. 5–9.

46 Wielu twierdzi, że rolę tę odgrywa świat islamski, jednak z powodu ograniczonej długości i tematyki tego artykułu, nie będę rozwijać tej problematyki.

47 Zob. J. T a l l b e r g, Demokratirådets rapport 2009. Europa efter utvidgningen, Stockholm 2009.

44 45

Przegląd Wschodni 53.indb 45

2016-01-22 17:10:09

46

BARBARA TÖRNQUIST-PLEWA

reformy w nowych państwach członkowskich nie ustały, pomimo pewnych niepowodzeń na drodze ich demokratycznego rozwoju, a integracja europejska, choć również nie bez trudności, dzięki Traktatowi Lizbońskiemu posuwała się naprzód. Co prawda w ostatnich latach coraz silniejszą pozycję zdobywają eurosceptycy, ale jest to spowodowane głównie kryzysem w strefie euro z 2008 r., a nie rozszerzeniem Unii. Co więcej, zauważyć należy, że powiększona UE nie jest już postrzegana jako „Zachód plus część byłej Europy Wschodniej”. Kilka lat po rozszerzeniu, UE zaczyna widzieć samą siebie w innym świetle, jako zupełnie nowy twór, prawdziwie Nową Europę. Nie oznacza to, że brak w niej kwestii spornych i rozłamów, ale nie zawsze przebiegają one wzdłuż zimnowojennej linii Wschód–Zachód. Trudno przewidzieć, jak sytuacja będzie się rozwijać, ale wojna na Ukrainie i kryzys w relacjach UE–Rosja stworzyły nową dynamikę wydarzeń i prowokują powrót do pytań o to, czym jest obecnie Wschód, a czym Zachód w Europie i czy Rosja w ogóle do Europy należy. Ciągle obserwujemy w tej części świata procesy zmian tożsamości – znoszenie i przesuwanie granic.

Miejmy nadzieję, że zmiany te doprowadzą do sytuacji, w której będziemy mogli pozostawić w tyle nasze stare, obciążone stuleciami nierówności i dekadami zimnej wojny tożsamości. Na chwilę obecną procesy te jeszcze się nie zakończyły.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni 53.indb 46

2016-01-22 17:10:09

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 47–96, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015

Anna Barańska Lublin

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917) Struktury i episkopat* Geneza rzymskokatolickiej organizacji kościelnej w Cesarstwie Rosyjskim. Powstanie metropolii mohylewskiej1

D

O CZASÓW PIOTRA I Rosja była państwem niemal jednolitym wyznaniowo, jeśli nie liczyć wewnętrznych podziałów w łonie prawosławia. Nieznaczną grupę katolików tworzyli cudzoziemcy: przedstawiciele dyplomatyczni, kupcy, przedsiębiorcy i inni przybysze z zagranicy oraz jeńcy wojenni. Kościół katolicki nie posiadał organizacji kanonicznej na terenie Cesarstwa Rosyjskiego, działały tam jedynie stacje misyjne, zakładane głównie przez jezuitów i podlegające rzymskiej Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Większy napływ katolików do Rosji zaznaczył się za panowania Piotra I (1689–1725).

Było to związane z polityką „europeizacji” Cesarstwa, sprowadzaniem Skrócona wersja niniejszego artykułu zostanie opublikowana w języku rosyjskim w pracy zbiorowej o Kościele katolickim w Rosji w XVIII–XX w. pod red. M. Radwana.

1 Do najważniejszych opracowań o Kościele rzymskokatolickim w Cesarstwie Rosyjskim należą: A. T h e i n e r, Die neuesten Zustände der Katholischen Kirche beider Ritus in Polen und Rußland seit Katharina II bis auf unsere Tage, Augsburg 1841; S. S z a n t y r, Zbiór wiadomości o Kościele i religii katolickiej w Cesarstwie Rosyjskim, t. 1–2, Poznań 1843; D. T o l s t o y, Le catholicisme romain en Russie. Etudes historiques, t. 1–2, Paris 1863–1864; L. L e s c o e u r, L’Eglise catholique et le gouvernement russe, Paris 1903; P. P i e r l i n g, La Russie et le Saint-Siège. Etudes diplomatiques, t. 1–5, Paris 1896–1912; A. B o u d o u, Le Saint-Siège et la Russie: leurs relations diplomatiques au XIXe siècle, Paris 1922–1925 (w tekście cytuję wg przekładu polskiego); E. W i n t e r, Russland und das Papsttum, t. 1–2, Berlin 1960–1961; O.A. L i c e n b e r g e r, Rimsko-katoličeskaja Cerkov’ v Rossii. Istorija i pravovoe položenie, Saratov 2001; S. K o z l o v - S t r u t i n s k i j, P. P a r f e n t ’ e v, Istorija katoličeskoj Cerkvi v Rossii, Carskoe Selo 2014; ponadto syntezy dziejów Kościoła w Polsce: W. U r b a n, Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed nowym tysiącleciem (1815–1965), Rzym 1966; Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. 2, cz. 1: 1764–1918, Poznań–Warszawa 1979; B. K u m o r, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej 1772–1918, Kraków 1980; J. K ł o c z o w s k i, L. M ü l l e r o w a, J. S k a r b e k, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986. *

Przegląd Wschodni 53.indb 47

2016-01-22 17:10:09

48

ANNA BARAŃSKA

z Zachodu specjalistów i fachowej kadry koniecznej dla rozbudowy przemysłu oraz reform administracyjno-wojskowych. Car gwarantował przybyszom tolerancję religijną i swobodę kultu, który jednak mieli sprawować prywatnie, a nie publicznie. Świątynie katolickie istniały tylko w Moskwie (od 1698) i Peter­ sburgu (od ok. 1710). W początkach panowania Katarzyny II (1762–1796) liczba rzymskich katolików w Rosji wynosiła ok. 10 tysięcy. Byli wśród nich Niemcy, Francuzi, Włosi, Polacy i przedstawiciele innych narodowości. Najliczniejszymi skupiskami katolików pozostawały gminy moskiewska i petersburska, mniejsze grupy były rozproszone w różnych rejonach Cesarstwa. W 1766 r. caryca podporządkowała sprawy cywilne wyznania katolickiego tzw. Justizkolegium, powołanemu pół wieku wcześniej przez Piotra I dla protestantów z Liwonii (Inflant), Estonii i Finlandii. W roku 1769 wydała ordynację (regulamin) dla gminy w Petersburgu. Zawierała ona szczegółowe przepisy administracyjne, którym miały podlegać wszystkie wspólnoty katolickie w Rosji2.

Nową sytuację stworzył pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. Inkorporacja 92 tysięcy km2 ziem białoruskich z blisko 800 tysiącami grekokatolików i ponad 100 tysiącami łacinników3 zakłóciła wyznaniową homogeniczność Cesarstwa.

Katarzyna II w traktacie rozbiorowym z 1773 r. zagwarantowała swoim nowym, nieprawosławnym poddanym pełną swobodę w sprawach wiary. Swoboda ta, w przekonaniu imperatorowej, nie mogła jednak krępować jej władzy ani naruszać systemu samodzierżawia.

Pierwszy ukaz dotyczący spraw kościelnych na ziemiach I zaboru Katarzyna wydała już 14/25 XII 1772 r. Rozciągał on postanowienia regulaminu z 1769 r. na katolików obu obrządków zamieszkałych na tym terenie i zapowiadał nominację biskupa katolickiego dla całej Rosji. Nominacja taka musiała oznaczać zmianę granic diecezji. Ponieważ obie wymienione kwestie należały do wyłącznej kompetencji Stolicy Apostolskiej, zarysowała się realna perspektywa schizmy, tym bardziej, że Katarzyna nie uznała papieskiego brewe z 21 VII 1773 r. znoszącego Towarzystwo Jezusowe i pozwoliła białoruskim jezuitom na dalszą działalność w granicach swego państwa. Sytuację utrudniał brak stosunków dyplomatycznych między Petersburgiem a Rzymem. Poufne negocjacje podjęte przez dyplomację papieską za pośrednictwem nuncjatury w Warszawie i dworu wiedeńskiego nie przyniosły początkowo efektów. Ukazem z 22 XI/3 XII 1773 r. Katarzyna mianowała „biskupa białoruskiego” w osobie Stanisława Bohusza-Siestrzeńcewicza, M. L o r e t, Kościół katolicki a Katarzyna II (1772–1784), Kraków–Warszawa 1910, s. 4–6; A. P e t r a n i, Kolegium Duchowne w Petersburgu, Lublin 1950, s. 7–12; A. M a j d o w s k i, O początkach Kościoła katolickiego w cesarstwie rosyjskim, „Ecclesia” [Katowice] 2008, nr 4, s. 8–13.

3 M. L o r e t, Kościół katolicki a Katarzyna II..., s. 1–2, 199.

2

Przegląd Wschodni 53.indb 48

2016-01-22 17:10:09

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

49

wyświęconego kilka miesięcy wcześniej na sufragana w Wilnie, i wyznaczyła na miejsce jego rezydencji Mohylew nad Dnieprem4. Utworzona przez carycę diecezja białoruska (12/23 V 1774) obejmowała dotychczasową diecezję smoleńską oraz wschodnie części diecezji wileńskiej i inflanckiej. Jej ordynariusz miał ponadto sprawować jurysdykcję nad wszystkimi katolikami łacińskimi w Cesarstwie Rosyjskim oraz nad zakonami, które tym samym zostały wyjęte spod władzy swych przełożonych w Rzymie5.

Wybór Katarzyny II był dobrze przemyślany. Stanisław Siestrzeńcewicz (1731–1826) zawdzięczał swą karierę kościelną protekcji biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego, jednego z czołowych stronników Rosji w okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był synem kalwina i katoliczki, wyznanie matki przyjął w wieku dorosłym. Po dość burzliwej młodości (udział w wojnie sukcesyjnej, studia w Berlinie i we Frankfurcie) wstąpił do seminarium duchownego, przyjął święcenia kapłańskie w 1763 r. i w niedługim czasie został kanonikiem wileńskim. Inteligentny, rzutki, o wielkich ambicjach, potrafił pozyskać względy zarówno Stanisława Augusta, jak i papieskiego nuncjusza oraz ambasadora rosyjskiego w Warszawie. Bp Massalski, zabiegając w Rzymie o nominację Siestrzeńcewicza na sufragana wileńskiego, działał w porozumieniu ze stroną rosyjską. Święcenia na biskupa in partibus Siestrzeńcewicz przyjął 3 X 1773 r. w Wilnie i wkrótce wyjechał do Petersburga. Pozostał jednak w kontakcie z nuncjuszem warszawskim Giovannim Andreą Archettim6.

Dokonana przez Katarzynę II erekcja biskupstwa białoruskiego i nominacja Siestrzeńcewicza na ordynariusza były bezprawne z punktu widzenia kanonicznego. Za cichym przyzwoleniem carycy nominat podjął zabiegi o uregulowanie swej sytuacji i zalegalizowanie nowej diecezji przez Stolicę Apostolską. Pozostały one jednak bezskuteczne, udało mu się jedynie uzyskać pełnomocnictwo do sprawowania jurysdykcji nad katolikami w diecezjach przyłączonych do Rosji. Okazji do wywarcia skutecznego nacisku na papieża Piusa VI dostarczyły Katarzynie sprawy unickie. Kiedy greckokatolicki biskup połocki Jazon Smogorzewski Grekokatolicy na ziemiach I zaboru mieli podlegać jurysdykcji unickiego arcybiskupa połockiego.

Ponieważ sprawy tego obrządku nie są przedmiotem niniejszego artykułu, wspominam o nich tylko skrótowo.

5 M. L o r e t, Kościół katolicki a Katarzyna II..., s. 38–39, 54–55 i n.

6 Ibidem, s. 49–51; A. B r u m a n i s, Aux origines de la hiérarchie latine en Russie. Mgr Stanislas Siestrzencewicz-Bohusz premier archevêque-métropolitain de Mohilev (1731–1826), Louvain 1968, s. 3–12, 29–33. Zob. także M.A. P o p o v, Mitropolit Stanislav Boguš-Sestrencevič (1731–1826): rol’ v formirovanii pravitel’stvennoj politiki po otnošeniû k Rimsko-katoličeskoj cerkvi na belorusskih zemlâh (konec XVIII–pervaâ četvert’ XIX v.), Minsk 2012; M.A. P o p o v, A.I. G a n č a r, Mitropolit S. Boguš-Sestrencevič: formirovanie pravitel’stvennoj politiki po otnošeniû k Rimsko-katoličeskoj cerkvi na belorusskih zemâh (konec XVIII–pervaâ četvert’ XIX vv.), Grodno 2012.

4

Przegląd Wschodni 53.indb 49

2016-01-22 17:10:09

50

ANNA BARAŃSKA

objął administrację metropolii kijowskiej (na terenie Rzeczypospolitej), caryca wydaliła go z Rosji jako „obcego poddanego” i wprowadziła nowe regulacje prawne umożliwiające przejmowanie unickich parafii przez księży prawosławnych (1780). Rozpoczęcie rozmów z Rzymem o obsadzie greckokatolickiej diecezji połockiej uzależniła od zgody na utworzenie w Rosji arcybiskupstwa łacińskiego i nominację Siestrzeńcewicza na arcybiskupa. Wreszcie ukazem z 17/28 I 1782 sama ustanowiła archidiecezję rzymskokatolicką w Mohylewie i mianowała Siestrzeńcewicza metropolitą, a kanonika Jana Benisławskiego – koadiutorem.

Kompetencje Siestrzeńcewicza jako arcybiskupa zostały rozszerzone: nie podlegał już Justizkolegium, tylko bezpośrednio carycy i Senatowi, miał prawo mianowania proboszczów w parafiach i przełożonych w klasztorach.

Polityka faktów dokonanych oraz niedwuznaczne groźby Katarzyny wobec Kościoła unickiego zmusiły Stolicę Apostolską do ustępstw. Pius VI bullą Onerosa pastoralis officii cura (15 IV 1783) ustanowił w Cesarstwie Rosyjskim rzymskokatolicką metropolię ze stolicą w Mohylewie i wydelegował do Petersburga nuncjusza Archettiego z misją kompleksowego uregulowania spraw kościelnych w Rosji w porozumieniu z carycą. Podczas rocznego pobytu nad Newą (4 VII 1783–13 VI 1784) Archetti erygował nowe arcybiskupstwo (19 XII 1783), podniósł do rangi katedry kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Mohylewie, utworzył kapitułę i wręczył metropolicie paliusz (29 I 1784)7. W ten sposób Kościół rzymskokatolicki w Rosji uzyskał stałe struktury organizacyjne8.

Metropolita mohylewski otrzymał od nuncjusza i Kongregacji Rozkrzewiania Wiary nadzwyczajne uprawnienia: władzę nad wszystkimi zakonami w Cesarstwie Rosyjskim i prawo rozstrzygania spraw małżeńskich w ostatniej instancji9.

W wyniku drugiego (1793) i trzeciego (1795) rozbioru Rosja inkorporowała terytoria Rzeczypospolitej położone na wschód od Niemna, Bugu i Zbrucza, czyli resztę ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz należące do Korony ziemie ruskie (ukraińskie) – łącznie 370 km2. W ten sposób w jej M. L o r e t, Kościół katolicki a Katarzyna II..., s. 189–196; B. K u m o r, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego..., s. 17, 192–193 (zawiera liczne pomyłki w szczegółach); A. P e t r a n i, Kolegium Duchowne..., s. 20–21; Z. Z i e l i ń s k i, Polityczne i kościelne okoliczności powstania katolickiej organizacji kościelnej w Rosji, [w:] i d e m, Kościół w kręgu rzeczywistości politycznej, Lublin 2003, s. 32–33. Zob. także: M.J. R o u ë t d e J o u r n e l, Nonciatures de Russie d’après les documents authentiques. Nonciature d’Archetti 1783–1784, Città del Vaticano 1952.

8 Dokumenty dotyczące archidiecezji mohylewskiej można znaleźć w kilku edycjach źródłowych: M. G o d l e w s k i, Monumenta Ecclesiastica Petropolitana, t. 1–5, Petersburg 1906–1913; Akty i gramoty o ustrojstve i upravlenii Rimsko-katoličeskoj cerkvi v Imperii rossijskoj i Carstve pol’skom, Peterburg 1849; Vnešnjaja politika Rossii XIX veka i načala XX veka. Dokumenty Rossijskogo Ministerstva Inostrannych Del, red. A.L. Naročnickij et al., serija I: 1801–1815, t. 1–8, Moskva 1960–1972; serija II: 1815–1832, t. 1(9)–9(17), Moskva 1974–2005.

9 B. K u m o r, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego..., s. 23.

7

Przegląd Wschodni 53.indb 50

2016-01-22 17:10:09

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

51

granicach znalazły się kolejne diecezje łacińskie: kijowska, reszta inflanckiej, część chełmskiej oraz – nie licząc enklaw odciętych kordonami granicznymi – wileńska, żmudzka, łucka i kamieniecka, z ok. 2 milionami rzymskich katolików.

Podobnie jak poprzednio, Katarzyna II dokonała na przyłączonym obszarze samowolnej reorganizacji kościelnych struktur terytorialnych. Ukaz z 6/17 IX 1795 r. skasował wszystkie istniejące tu diecezje oprócz żmudzkiej (która pozostała w dotychczasowym kształcie), a na ich miejsce ustanowił trzy nowe: inflancką, pińską i latyczowską. Tym razem Pius VI nie czekał na dalszy rozwój wydarzeń i niemal od razu zaproponował carycy wysłanie do Petersburga kolejnego negocjatora. Miał nim być ostatni nuncjusz warszawski Lorenzo Litta. Katarzyna postawiła wstępnie kilka warunków – jednym z nich była nominacja kardynalska dla abp. Siestrzeńcewicza – jednak jej niespodziewana śmierć spowodowała, że do rozmów doszło dopiero za panowania Pawła I (1796–1801)10.

Litta, który po trzecim rozbiorze pozostał w Warszawie w charakterze delegata apostolskiego, był dla Stolicy Apostolskiej najlepszym pośrednikiem w rozmowach z rządami pruskim i rosyjskim. Przedstawiciele młodszej generacji urzędników Kurii rzymskiej uważali, że w nowej sytuacji politycznej, jaka zaistniała w Europie po rewolucji francuskiej, Rzym powinien dążyć do poprawy stosunków z państwami niekatolickimi, szczególnie z Rosją. Instrukcje, jakie Litta otrzymywał z kongregacji powołanej do uregulowania spraw kościelnych na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej, były zredagowane w tym właśnie duchu. Papieski delegat wyruszył w marcu 1797 r. najpierw do Moskwy, gdzie miały miejsce uroczystości koronacyjne Pawła I. Rozpoczęte tam negocjacje kontynuowane były w następnych miesiącach w Petersburgu. Litta starał się o reaktywowanie zniesionych diecezji i powrót usuniętych z nich biskupów, obsadzenie wakujących biskupstw zgodnie z zasadami kanonicznymi, zwrot dóbr kościelnych skonfiskowanych przez Katarzynę II i przywrócenie autonomii zakonom. Udało mu się dojść do porozumienia z carem tylko w niektórych kwestiach, przede wszystkim tych, które dotyczyły organizacji terytorialnej Kościoła. Dawne biskupstwa zostały przywrócone, chociaż z pewnymi korektami granic – zostały one zmienione w ten sposób, aby pokrywały się z administracyjnym podziałem państwa na gubernie. W Cesarstwie Rosyjskim istniało odtąd sześć biskupstw łacińskich: żmudzkie, wileńskie, żytomierskie (utworzone z dawnej diecezji kijowskiej) i łuckie połączone unią aeque principaliter, kamienieckie, mińskie

B. K u m o r, Ustrój Kościoła katolickiego w zaborze rosyjskim (1772–1815), [w:] Historia Kościoła w Polsce..., t. 2, cz. 1, s. 213; M. L o r e t, Kościół katolicki w zaborze rosyjskim za panowania Pawła I, „Przegląd Powszechny” 1928, t. 179, s. 117.

10

Przegląd Wschodni 53.indb 51

2016-01-22 17:10:09

52

ANNA BARAŃSKA

Mapa 1. Diecezje metropolii mohylewskiej (na obszarze I Rzeczypospolitej) na przełomie XVIII i XIX wieku* * Mapy i wykresy opracowała Maria Juran z Ośrodka Badań nad Geografią Historyczną Kościoła w Polsce (KUL)

Przegląd Wschodni 53.indb 52

2016-01-22 17:10:09

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

53

(nowo utworzone) oraz arcybiskupstwo mohylewskie (wcześniej: białoruskie)11.

Wszystkie one podlegały władzy metropolity mohylewskiego. Archidiecezja miała posiadać trzech sufraganów (w Mohylewie, Połocku i Kijowie, gdzie został utworzony archidiakonat), wileńska – czterech (w Wilnie, Brześciu, Trokach i Kurlandii), żmudzka – dwóch (w Worniach i Miednikach), pozostałe diecezje – po jednym. Paweł I zatwierdził tę organizację ukazem z 28 IV/9 V 1798 r., Pius VI – bullą Maximis undique pressi z 15 XI 1798 r. (wcześniej, 8 VIII, odpowiednie akty wydał nuncjusz Litta). Uprawnienia metropolity papież określił w osobnym brewe (Quam calamitosa z 1 X 1798). Nadał mu również przywilej noszenia purpurowego stroju, tradycyjnie zastrzeżonego dla kardynałów.

W gestii biskupów pozostały nominacje na beneficja i urzędy kościelne oraz zwierzchnictwo nad seminariami duchownymi i szkołami. Ukaz carski przyznawał im także – wbrew kanonom Kościoła łacińskiego – jurysdykcję nad zakonami.

Ich władzę ograniczała natomiast kuratela rządowa, zwłaszcza placetum regium na pisma papieskie, obowiązkowe pośrednictwo rządu w korespondencji z Rzymem oraz prawo apelacji od wyroków kościelnych konsystorzy do organów państwowych. Arcybiskup mohylewski otrzymał od cara tytuł „jedynego metropolity wszystkich kościołów rzymskokatolickich w Cesarstwie Rosyjskim”. Regulacje te nie były przedmiotem porozumienia, ale zostały wydane jednostronnie przez Pawła I12.

Aby zachować formalny autorytet Stolicy Apostolskiej w kwestii zakonów, Kuria Rzymska – na prośbę Litty – nadała ordynariuszom łacińskim w Rosji na okres 5 lat specjalne uprawnienia ( facultates) legalizujące ich władzę nad zakonnikami. W przypadku metropolity mohylewskiego, który otrzymał je już wcześniej, nastąpiło jedynie przedłużenie na kolejne 5 lat. Sprawy personalne związane z obsadą stolic biskupich i nominacjami sufraganów zostały ustalone w toku negocjacji. Kilka miesięcy później, w maju 1799 r., kiedy papież odmówił Do pełnego uzgodnienia podziału administracyjnego z kościelnym nie doszło. Tylko diecezje kamieniecka i mińska odpowiadały guberniom (pierwsza – podolskiej, druga – mińskiej). Diecezja wileńska obejmowała gub. słonimską (w 1801 r. przemianowaną na grodzieńską), kurlandzką i część wileńskiej, żmudzka – pozostałą część gub. wileńskiej, łucka i żytomierska – gub. wołyńską, archidiecezja mohylewska – gub. mohylewską, witebską, kijowską oraz resztę obszaru Cesarstwa Rosyjskiego. Zob. J. S k a r b e k, Kościół rzymskokatolicki na Białorusi i Litwie w XIX i w początkach XX stulecia, „Sympozjum – periodyk naukowy” 1999, R. 3, nr 1(4), s. 16 (zawiera mapy).

12 M. L o r e t, Kościół katolicki w zaborze rosyjskim..., s. 114–126; B. K u m o r, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego..., s. 18–19, 194–196, 257; A. P e t r a n i, Kolegium Duchowne..., s. 24–26.

Zob. także: Journal et correspondance de Stanislas Siestrzencewicz-Bohusz premier archevêquemétropolitain de Mohilew (1797–1798), wyd. M. Godlewski, W. Kriksine, t. 1–2, Petersburg 1913– 1914; M.J. R o u ë t d e J o u r n e l, Nonciatures de Russie d’après les documents authentiques.

Nonciature de Litta 1797–1799, Città del Vaticano 1943.

11

Przegląd Wschodni 53.indb 53

2016-01-22 17:10:09

54

ANNA BARAŃSKA

zgody na mianowanie cara Pawła wielkim mistrzem Zakonu Maltańskiego, Litta został wydalony z Rosji.

W okresie wojen napoleońskich jurysdykcja metropolii mohylewskiej została rozszerzona na nowe tereny przyłączone do Cesarstwa Rosyjskiego. Inkorporowany na mocy traktatu w Tylży w 1807 r. obwód białostocki (diecezja wigierska), należący wcześniej do Prus, został włączony do archidiecezji mohylewskiej, chociaż nie posiadał z nią połączenia terytorialnego. Zmiana ta uzyskała sankcję kanoniczną dopiero w konkordacie z 1847 r. Jurysdykcję kościelną nad nielicznymi katolikami w zdobytej przez Rosję w 1812 r. Besarabii (dawna diecezja bakowska) objął początkowo arcybiskup mohylewski, a od 1814 r. – biskup kamieniecki, prawdopodobnie bez zgody papieża13. Natomiast Królestwo Polskie, przyłączone do Cesarstwa decyzją kongresu wiedeńskiego w 1815 r., otrzymało odrębną organizację kościelną ze stolicą metropolitalną w Warszawie (1818).

Spory o zakres uprawnień metropolity mohylewskiego (1798–1826) Abp Siestrzeńcewicz cieszył się początkowo zaufaniem Pawła I. Car w 1798 r. powierzył mu kierownictwo departamentu katolickiego, który wcześniej wydzielił z Justizkolegium. Organ ten, złożony z czterech członków świeckich i czterech duchownych, podlegał Senatowi Cesarstwa i miał zajmować się sprawami administracyjnymi Kościoła oraz rozstrzygać apelacje od sądów konsystorskich w diecezjach. Wkrótce jednak metropolita utracił względy monarchy, który wymusił na nim złożenie dymisji nie tylko z tego stanowiska, ale również z funkcji arcybiskupa mohylewskiego. Oba urzędy przejął w tej sytuacji koadiutor Jan Benisławski. Na rozkaz cara Siestrzeńcewicz opuścił Petersburg (26 XI 1800) i przez kilka miesięcy przebywał w swym majątku w okolicach Mohylewa, najpierw swobodnie, a potem w areszcie domowym i pod nadzorem policji14.

Gdy w marcu 1801 r. Paweł padł ofiarą spisku dworskiego, jego syn i następca Aleksander I (1801–1825) uwolnił Siestrzeńcewicza i powołał specjalną komisję pod kierownictwem generał-prokuratora Aleksandra Bekleszowa, która miała zająć się przywróceniem mu sprawowanych wcześniej urzędów, a jednocześnie reorganizacją stosunków kościelnych. Część wyższego duchowieństwa, zwłaszcza niechętni metropolicie jezuici, zabiegali o to, aby bp Benisławski zachował przynajmniej przewodnictwo w departamencie katolickim. Ten jednak zrzekł się wszystkich funkcji na rzecz Siestrzeńcewicza. Sprawa trafiła w końcu na B. K u m o r, Granice metropolii i diecezji polskich w okresie niewoli narodowej (1772–1918), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1970, t. 20, s. 286–287, 291–292.

14 A. B r u m a n i s, Aux origines de la hiérarchie..., Louvain 1968, s. 230–231; A. P e t r a n i, Kolegium Duchowne..., s. 27–29.

13

Przegląd Wschodni 53.indb 54

2016-01-22 17:10:09

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

55

forum Senatu, który opowiedział się za koncentracją władzy w ręku metropolity.

Przychylając się do tej opinii, car pozwolił Siestrzeńcewiczowi objąć na nowo rządy w archidiecezji i postawił go na czele Rzymskokatolickiego Kolegium Duchownego w Petersburgu. Organ ten, utworzony 13/25 XI 1801 r. w miejsce departamentu katolickiego, miał być odtąd najwyższą instancją sądowniczą i administracyjną dla duchowieństwa katolickiego. Przewodniczył mu z urzędu metropolita mohylewski, a grono członków tworzyło ośmiu duchownych (jeden biskup, jeden infułat i sześciu asesorów wybieranych na trzy lata przez kapituły poszczególnych diecezji spośród prałatów i kanoników) oraz świecki prokurator reprezentujący władze państwowe. Do kompetencji Kolegium należało m.in. rozstrzyganie apelacji od wyroków konsystorzy biskupich, wyrokowanie w sprawach spornych między duchownymi, obsadzanie (w porozumieniu z Senatem) stanowisk sufraganów, infułatów i przełożonych zakonnych, przyjmowanie od biskupów sprawozdań z ich pracy w diecezjach oraz nadzór nad klasztorami, kościołami, instytucjami i funduszami kościelnymi. Kolegium miało kierować się prawami Kościoła, ale jednocześnie „stać na straży władzy autokratycznej, ustaw państwowych i najwyższych interesów swego monarchy”. Ze swych czynności składało raport Senatowi Cesarstwa15.

Rzymskokatolickie Kolegium Duchowne przejęło w ten sposób część uprawnień jurysdykcyjnych arcybiskupa mohylewskiego, a także pewne prerogatywy zastrzeżone dla Stolicy Apostolskiej16. Jako instytucja świecka i niekanoniczna nie uzyskało aprobaty papieskiej, chociaż Rzym był zmuszony tolerować jego działalność. Historycy dostrzegają w nim pewne podobieństwo do Świętego Synodu rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, ale też do konsystorzy protestanckich17.

Pius VII (1800–1823) bezskutecznie starał się uzyskać zgodę Aleksandra I na utworzenie w Petersburgu stałej placówki dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej.

Car zgodził się jedynie na misję nadzwyczajną i ograniczoną w czasie, w podobnej formie jak w przypadku Litty, a wcześniej Archettiego. W kwietniu 1803 r. do Petersburga przybył abp Tommaso Arezzo. Trudne i burzliwe negocjacje nie przyniosły żadnego efektu. Władze rosyjskie zażądały przyznania metropolicie A. P e t r a n i, Kolegium Duchowne..., s. 33–37; M. Loret, Kościół katolicki w początku panowania Aleksandra I (1801–1815), „Biblioteka Warszawska” 1913, t. 1, s. 495–498; A. B r u m a n i s, Aux origines de la hiérarchie..., s. 242–245.

16 Od 1810 r. Kolegium straciło niektóre funkcje administracyjne w sprawach kościelnych na rzecz agend rządowych (kolejno: Departamentu Wyznań Obcych, Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Ministerstwa Oświecenia Publicznego, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych).

17 A. P e t r a n i, Kolegium Duchowne..., s. 137; A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja. Stosunki dyplomatyczne między nimi w XIX stuleciu, przeł. Z. Skowrońska, t. 1: 1814–1847, Kraków 1928, s. 40–41; M. L o r e t, Kościół katolicki w początku panowania Aleksandra I..., s. 497.

15

Przegląd Wschodni 53.indb 55

2016-01-22 17:10:09

56

ANNA BARAŃSKA

mohylewskiemu niezwykle szerokich uprawnień, które uniezależniłyby go całkowicie od Rzymu: prawa przeprowadzania tzw. procesów informacyjnych kandydatów na biskupstwa i ich instytucji kanonicznej, jurysdykcji nad zakonami obrządku łacińskiego i unickiego, wydawania zgody na łączenie beneficjów, udzielania dyspens zastrzeżonych dla papieża, rozstrzygania w ostatniej instancji spraw o unieważnienie małżeństwa, zwalniania ze ślubów wieczystych oraz sekularyzacji zakonników. Reprezentant papieża uznał to za wymóg nie do przyjęcia.

Nadał wprawdzie arcybiskupowi dodatkowe pełnomocnictwa, ale w znacznie mniejszym zakresie niż postulował to rząd i tylko na okres 5 lat. Car skierował wtedy na ręce Siestrzeńcewicza reskrypt (13/25 XII 1803), który uzależniał wszystkie apelacje do Stolicy Apostolskiej od woli metropolity. Ostatecznie Arezzo, podobnie jak jego poprzednik, został wydalony z Rosji w lipcu 1804 r.

Co więcej, Aleksander I ukazem z 10/22 VIII 1804 r. zerwał oficjalne stosunki z papiestwem, a wyłączną władzę nad katolikami w swoim państwie powierzył metropolicie mohylewskiemu. Miał ją sprawować w oparciu o pełnomocnictwa nadane mu wcześniej przez Archettiego w 1784 r. (które już formalnie wygasły)18.

W ten sposób, podobnie jak 30 lat wcześniej za panowania Katarzyny II, pojawiło się niebezpieczeństwo schizmy. Stolica Apostolska obawiała się go tym więcej, że abp Siestrzeńcewicz wydawał się znacznie bardziej lojalny wobec rządu niż wobec papieża. Brak urzędowych relacji z Rosją Pius VII starał się zrekompensować kontaktami nieformalnymi, zarówno z katolicką hierarchią kościelną, jak i z przedstawicielami władz. W jednych i drugich pośredniczyła nuncjatura wiedeńska, której Rzym zlecił dyskretną opiekę nad Kościołem katolickim w Cesarstwie Rosyjskim. Nuncjusz Antonio Severoli przez ambasadę rosyjską w Wiedniu zabiegał o uregulowanie kwestii nadzwyczajnych uprawnień dla metropolity mohylewskiego. Petersburg postawił jednak żądania idące jeszcze dalej niż poprzednio: metropolita miał otrzymać „na wieczne czasy” prawo do przeprowadzania wszystkich etapów kanonicznej nominacji biskupów (wyznaczonych przez cara), sprawować pełną władzę nad zakonami i przez okres 12 lat korzystać z nadzwyczajnych uprawnień, jakie w 1784 r. nadał mu Archetti, z możliwością delegowania ich biskupom diecezjalnym. Nie mogąc zwrócić się do papieża, uwięzionego przez Napoleona w Sawonie, Severoli przedstawił te propozycje delegatowi apostolskiemu w Rzymie. Ten – choć z dużym oporem – upoważnił go do sfinalizowania negocjacji. Dekretem nuncjusza wiedeńskiego z 4 VII 1812 r. abp Siestrzeńcewicz otrzymał przywilej przeprowadzania procesów M. L o r e t, Kościół katolicki w początku panowania Aleksandra I..., s. 508–513. Zob. także: M.J. R o u ë t d e J o u r n e l, Nonciatures de Russie d’après les documents authentiques. Intérim de Benevenuti 1799–1803, Città del Vaticano 1957; i d e m, Nonciatures de Russie d’après les documents authentiques. Nonciature d’Arezzo 1802–1806, t. 1–2, Città del Vaticano 1922–1927.

18

Przegląd Wschodni 53.indb 56

2016-01-22 17:10:09

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

57

informacyjnych nominatów na biskupstwa i udzielania im instytucji kanonicznej (z warunkiem przesyłania odnośnych aktów do zatwierdzenia papieskiego) oraz odnowienie facultates z 1798 r. (były one nieco węższe niż te z 1784 r.). Po swoim powrocie do Rzymu w 1814 r. Pius VII odwołał ten dekret (podobnie jak inne, wydane na prośbę różnych hierarchów ze względu na „wyjątkową sytuację”)19.

Kwestia zakresu władzy metropolity mohylewskiego stała się jednym z głównych punktów negocjacji między Aleksandrem I a kardynałem Ercole Consalvim, reprezentującym Piusa VII na kongresie wiedeńskim. Ponawiając wszystkie wcześniejsze żądania, car wyraził ponadto życzenie, aby stolica metropolitalna została przeniesiona z Mohylewa do Wilna20, a abp Siestrzeńcewicz – mianowany prymasem Wielkiego Księstwa Litewskiego i wszystkich diecezji rzymskokatolickich w Cesarstwie Rosyjskim z tytułem legatus natus21. Mimo niezawoalowanych gróźb ze strony rosyjskiej, Stolica Apostolska zajęła tym razem nieustępliwe stanowisko. Rozmowy były jednak kontynuowane, najpierw w Wiedniu, a następnie w Rzymie, gdzie Aleksander wydelegował jako nadzwyczajnego ambasadora gen. Fiodora Tuylla. W czerwcu 1816 r. car polecił swemu wysłannikowi podjąć dodatkowo starania o godność kardynalską dla Siestrzeńcewicza. W odpowiedzi papież zadeklarował gotowość do przyznania metropolicie tytułu prymasa, jednak bez rozszerzania jego jurysdykcji (poza ściśle zdefiniowanymi facultates przyznanymi na czas określony) oraz podniesienia biskupstwa w Wilnie do rangi metropolii – drugiej obok Mohylewa. Takie rozwiązanie nie odpowiadało oczywiście stronie rosyjskiej, która konsekwentnie dążyła do koncentracji władzy nad Kościołem katolickim w Rosji w ręku arcybiskupa mohylewskiego.

Sprawa nominacji kardynalskiej została obwarowana przez Piusa VII różnymi wymaganiami pod adresem Siestrzeńcewicza. W efekcie Aleksander I wycofał się z tego punktu, zirytowany faktem, że Rzym potraktował go jako okazję do stawiania warunków. Zrezygnował także z przeniesienia metropolii do Wilna.

Nowy ambasador rosyjski w Rzymie, Andriej Italiński, akredytowany już na stałe przy Stolicy Apostolskiej (1 II 1817), miał wrócić tylko do kwestii uprawnień metropolity i formy stosunków między papieżem a biskupami katolickimi w Cesarstwie Rosyjskim. Różnica stanowisk była jednak zbyt duża, aby mogło dojść do porozumienia i w końcu 1817 r. rokowania zostały zawieszone. Car zmienił odtąd metodę postępowania. Ambasador w Rzymie załatwiał na bieżąco konkretne M. L o r e t, Kościół katolicki w początku panowania Aleksandra I..., s. 514–517; D. T o l s t o y, Le catholicisme romain..., t. 2, s. 393–394.

20 Autorem tego projektu był sam metropolita. B. K u m o r, Granice metropolii i diecezji..., s. 282–283.

21 B. K u m o r (Ustrój i organizacja Kościoła polskiego..., s. 21) interpretuje to błędnie jako starania mające na celu „przeniesienie uprawnień polskiego prymasa z Gniezna w zaborze pruskim do Wilna w zaborze rosyjskim”.

19

Przegląd Wschodni 53.indb 57

2016-01-22 17:10:09

58

ANNA BARAŃSKA

sprawy wymagające aprobaty papieża, takie jak zatwierdzenia kanoniczne biskupów czy przedłużanie im facultates udzielonych na czas określony. Dzięki temu – bez formalnego układu – utrwalił się pewien modus vivendi. Idea sprawowania kontroli nad Kościołem w Rosji za pośrednictwem prymasa, wyposażonego we wszystkie możliwe uprawnienia i zależnego od Stolicy Apostolskiej tylko nominalnie, ustąpiła miejsca systemowi bezpośredniego nadzoru ze strony rządu22.

System ten kontynuował następca Aleksandra, Mikołaj I (1825–1855). Zgodnie z jego zaleceniem poselstwo rosyjskie w Rzymie miało unikać wszelkich sporów, nie podnosić bez naglącej konieczności żadnych zasadniczych kwestii, prosić o odnowienie różnych koncesji [...] tylko wtedy, kiedy ich termin wygasa, aby uzyskać ich przedłużenie na taki sam okres.

Rząd rosyjski łączył to z polityką faktów dokonanych, którym starał się nie nadawać rozgłosu ( faire sans dire)23.

Zmiany organizacyjne i jurysdykcyjne (1826–1917) Abp Stanisław Siestrzeńcewicz zmarł w Petersburgu 1/13 XII 1826 r., w wieku 95 lat24. Po jego śmierci na porządek dzienny powróciła sprawa translacji metropolii z Mohylewa do Wilna, rozważana w latach 1814–1817. W ukazie Mikołaja I nominującym na następcę Siestrzeńcewicza biskupa łuckiego Kaspra Cieciszowskiego nie została wymieniona stolica arcybiskupstwa, natomiast z informacji, które dotarły do Rzymu drogą nieoficjalną wynikało, że car zamierza albo przenieść je do Wilna, albo wprowadzić system „metropolii wędrownej”, czyli niezwiązanej z konkretną stolicą. Szczególnie drugi z tych projektów wzbudził w Rzymie duży niepokój25. Rząd rosyjski nie wystąpił jednak z żadnym formalnym pismem i nie zaprotestował, kiedy papież Leon XII (1823–1829) udzielił Cieciszowskiemu instytucji na arcybiskupstwo w Mohylewie.

A. B a r a ń s k a, Między Warszawą, Petersburgiem i Rzymem. Kościół a państwo w dobie Królestwa Polskiego (1815–1830), Lublin 2008, s. 100–102, 116–118, 126–128, 135. Zob. także M. G o d l e w s k i, O kardynalacie Stanisława Siestrzeńcewicza-Bohusza, Wilno–Warszawa [1910].

23 A. B a r a ń s k a, Między Warszawą, Petersburgiem i Rzymem..., s. 177; A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 1, s. 164.

24 Osoba i działalność pierwszego metropolity mohylewskiego doczekały się bardzo zróżnicowanych ocen w historiografii, od zdecydowanie krytycznych, upatrujących w nim serwilistę i karierowicza, do pozytywnych, które podkreślają jego talenty dyplomatyczne oraz zasługi dla ocalenia katolickiej organizacji kościelnej w Rosji.

25 Segreteria di Stato, Sezione per i Rapporti con gli Stati, Archivio Storico, Congregazione degli Affari Ecclesiastici Straordinari, Sessioni, anno 1828, sessione 109.

22

Przegląd Wschodni 53.indb 58

2016-01-22 17:10:09

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

59

Po powstaniu listopadowym Mikołaj I rozważał zarówno przeniesienie arcybiskupstwa do Wilna i nowe rozgraniczenie diecezji, jak i dalej idący projekt połączenia metropolii warszawskiej (obejmującej diecezje Królestwa Polskiego) i mohylewskiej26. Papież Grzegorz XVI (1831–1846) gotów był zgodzić się na translację i zmiany granic, żądał jednak dokładnych informacji i uzasadnień. Wykluczał natomiast kasaty i łączenie diecezji lub metropolii27. Temat ten pojawiał się od czasu do czasu w korespondencji i rozmowach dyplomatycznych między rządem rosyjskim a Stolicą Apostolską, ale przedmiotem formalnej dyskusji stał się dopiero w okresie negocjacji o konkordat, rozpoczętych w Rzymie w listopadzie 1846 r., wkrótce po elekcji Piusa IX (1846–1878). Delegacja rosyjska przedstawiła wówczas projekt utworzenia nowej diecezji chersońskiej na południu Rosji, gdzie znajdowały się liczne kolonie osadników niemieckich wyznania rzymskokatolickiego, oraz dokonania korekt w granicach diecezji należących do metropolii mohylewskiej w celu ponownego uzgodnienia ich z granicami guberni. Projekt ten, po długich dyskusjach, został przyjęty przez Stolicę Apostolską i wszedł do konkordatu z 22 VII/3 VIII 1847 r.

W konkordacie znalazły się również postanowienia dotyczące jurysdykcji biskupów, która kilka lat wcześniej została poważnie uszczuplona przez rząd.

Ukaz o konsystorzach (23 XII 1842/4 I 1843) wyjął je spod władzy ordynariusza diecezji, czyniąc z nich samodzielny, kolegialny organ zależny od państwa28.

Konkordat przywrócił biskupom pełną władzę sądową i administracyjną w sprawach kościelnych na terenie diecezji (z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla Stolicy Apostolskiej)29. Byli oni wprawdzie nadal zobowiązani do przedkładania niektórych spraw konsystorzowi, ale nie musieli kierować się jego zdaniem.

Członkami konsystorzy mieli być wyłącznie duchowni, mianowani przez biskupa za zgodą rządu; ich funkcje ustawały automatycznie z chwilą śmierci lub dymisji ordynariusza. Powyższe regulacje oznaczały również uszczuplenie kompetencji Kolegium Duchownego30.

A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 1, s. 230–231; A. P e t r a n i, Kolegium Duchowne..., s. 65–68.

27 A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 1, s. 373.

28 Ukaz ten de facto pozbawiał biskupów jurysdykcji na rzecz konsystorzy. W skład tych ostatnich, oprócz duchownych, weszli urzędnicy świeccy; najważniejszą rolę odgrywał mianowany przez rząd sekretarz (zwykle Rosjanin i prawosławny). B. Kumor, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego..., s. 234; A. B o u d ou, Stolica Święta a Rosja..., t. 1, s. 497.

29 O regulacjach dotyczących sądownictwa kościelnego zob. B. K u m o r, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego..., s. 31–32; o konsystorzach po 1847 r. Ibidem, s. 235–237.

30 A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 1, s. 582–585, Dodatek (tekst konkordatu w przekładzie polskim). Zob. także: M. G o d l e w s k i, Preliminaria konkordatu z roku 1847, Warszawa 1910; S. O l s z a m o w s k a - S k o w r o ń s k a, Le concordat de 1847 avec la Russie d’après les documents authentiques, Rome 1962.

26

Przegląd Wschodni 53.indb 59

2016-01-22 17:10:09

60

ANNA BARAŃSKA

Mapa 2. Prowincja kościelna mohylewska w II połowie XIX wieku.

Postanowienia konkordatu odnoszące się do zmiany granic diecezji31 i erekcji biskupstwa w Chersoniu32 zostały zatwierdzone przez Piusa IX bullą Universalis Ecclesiae cura z 3 VII 1848 r. Jej wykonawcą (w charakterze delegata apostolskiego) papież mianował nowego koadiutora mohylewskiego Ignacego Hołowińskiego.

Zgodnie z przepisami kanonicznymi miał on obowiązek sporządzić dokładny spis parafii, kościołów i klasztorów w poszczególnych diecezjach. Do tego punktu (zaniedbanego w 1798) Rzym przywiązywał duże znaczenie, ponieważ posiadanie takich wykazów umożliwiało władzom kościelnym monitorowanie liczby placówek duszpasterskich i utrudniało rządowi rosyjskiemu dokonywanie „cichych” kasat metodą faire sans dire. Hołowiński wywiązał się ze swych zadań Diecezja żmudzka objęła gubernie kowieńską i kurlandzką, wileńska – gub. wileńską i grodzieńską (w tym obwód białostocki), mińska – gub. mińską, łucka i żytomierska – gub. wołyńską i kijowską (archidiakonat kijowski należał wcześniej do archidiecezji mohylewskiej), kamieniecka – gub. podolską. Obszar archidiecezji mohylewskiej rozciągał się na gub. mohylewską, witebską, Wielkie Księstwo Finlandzkie oraz wszystkie pozostałe tereny Rosji europejskiej i azjatyckiej. Zob. J. S k a r b e k, Kościół rzymskokatolicki na Białorusi..., s. 21–24.

32 Należały do niego gubernie: chersońska, jekaterynosławska, krymska, saratowska, astrachańska, generałgubernatorstwo kaukaskie i prowincja besarabska. Dzieliło się na dwa sufraganaty: saratowski i chersoński. Ordynariusz tej diecezji miał sprawować opiekę również nad katolikami obrządku ormiańskiego. Zob. B. K u m o r, Granice metropolii i diecezji..., s. 288, 299–300.

31

Przegląd Wschodni 53.indb 60

2016-01-22 17:10:09

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

61

Mapa 3. Diecezje metropolii mohylewskiej (na obszarze I Rzeczypospolitej) w 1850 roku.

Przegląd Wschodni 53.indb 61

2016-01-22 17:10:09

62

ANNA BARAŃSKA

bardzo sumiennie, mimo niechętnej postawy rządu33. Ponieważ ministerstwo zwlekało z dostarczeniem zebranej dokumentacji do Rzymu (uczyniło to dopiero w 1856), delegat apostolski przesłał papieżowi swoją relację drogą nieoficjalną (w maju 1851).

Po powstaniu styczniowym władze rosyjskie rozpoczęły akcję represyjną, która wymierzona była zarówno przeciw Polakom, jak i przeciw Kościołowi katolickiemu. Jej elementem były kasaty diecezji. Ukazem z 5/17 VI 1866 r.

Aleksander II (1855–1881) zlikwidował diecezję kamieniecką, przyłączając ją do łuckiej. Pius IX nie sankcjonował tej kasaty, o której zawiadomiony został w sposób poufny przez biskupa kamienieckiego Antoniego Fijałkowskiego.

Mianował jedynie wikariusza apostolskiego w osobie biskupa łuckiego i żytomierskiego, aby zapewnić wiernym opiekę duszpasterską. Sytuacja ta trwała do rewolucji październikowej. Trzy lata później skasowana została diecezja mińska (27 VII/8 VIII 1869). Administrować nią miał odtąd, na polecenie cara, biskup wileński34.

Wkrótce rząd ogłosił zerwanie konkordatu i stosunków ze Stolicą Apostolską (22 XI/4 XII 1866). Zgodnie z ukazem z 10/22 V 1867 r. wszystkie sprawy należące do kompetencji papieża miały najpierw trafiać do Kolegium Duchownego w Petersburgu, które podejmowałoby ostateczną decyzję, czy należy przekazać je do Rzymu. Korespondencja z papieżem miała, jak poprzednio, odbywać się wyłącznie za pośrednictwem rządu i podlegać ścisłej kontroli. Pius IX ze swej strony odmówił uznania Kolegium i zakazał biskupom delegowania do niego asesorów.

Po kilku latach rząd rosyjski złagodził swe stanowisko i doszło do kompromisu.

Kolegium Duchowne zostało zreformowane ukazem z 18 II/2 III 1875 r. Przestało być organem „pośredniczącym w stosunkach duchowieństwa katolickiego ze Stolicą Świętą” i instancją wyrokującą w sprawach małżeńskich; zajmować się miało wyłącznie administracją spraw materialnych. Papież zaakceptował tę formułę. W ten sposób Kolegium Duchowne ostatecznie utraciło swoją wcześniejszą rolę35. Ostatnia jego reorganizacja została przeprowadzona w 1901 r.

Opornie przebiegała nawet erekcja diecezji chersońskiej, która w 1852 r. zmieniła nazwę na tyraspolską. Władze rosyjskie zabroniły nowo mianowanemu biskupowi Ferdynandowi Kahnowi osiedlić się na stałe w Chersoniu, a potem w Tyraspolu. W 1856 r. otrzymał prowizoryczną rezydencję w Saratowie, gdzie ostatecznie pozostał (mimo że w 1858 r. nakazano mu przenieść się do Tyraspola). A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 2: 1848–1883, Kraków 1930, s. 121–122.

34 A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 2, s. 349–353; B. K u m o r, Granice metropolii i diecezji..., s. 292, 298. Zob. także S. O l s z a m o w s k a - S k o w r o ń s k a, Pie IX et l’Église Catholique en Pologne: la suppression des diocèses catholiques par le gouvernement russe après l’insurrection de 1863–4 (1866–1869), Rome 1965.

35 A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 2, s. 409–411; A. P e t r a n i, Kolegium Duchowne..., s. 89–91, 108–109.

33

Przegląd Wschodni 53.indb 62

2016-01-22 17:10:09

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

63

Z innych zmian w metropolii mohylewskiej po powstaniu styczniowym wymienić należy te, które dotyczyły rezydencji biskupów. W diecezji żmudzkiej katedra, znajdująca się do 1864 r. w Worniach, została przeniesiona do Kowna36.

Istotniejsze znaczenie miał ukaz z marca 1873 r., przenoszący stolicę arcybiskupią z Mohylewa do Petersburga37. Stolica Apostolska zaaprobowała tę zmianę post factum. Wraz z arcybiskupem do Petersburga przeniosła się jego kapituła.

Katedra, wedle brewe papieskiego, miała pozostać w Mohylewie, ale mimo to abp Fijałkowski konsekrował do tej funkcji nowy, niewielki kościół Zaśnięcia Najświętszej Panny Marii w Petersburgu.

Sprawa skasowanych diecezji kamienieckiej i mińskiej była jednym z przedmiotów negocjacji, jakie toczyły się między Stolicą Apostolską a Rosją od 1879 r., najpierw w Wiedniu (między ambasadorem rosyjskim a nuncjuszem), następnie w Watykanie. W myśl podpisanego 24 XII 1882 r. porozumienia Leon XIII (1878– 1903) zrezygnował ze starań o przywrócenie tych biskupstw, a władzę nad nimi powierzył biskupom sąsiednich diecezji (odpowiednio: łucko-żytomierskiemu i mohylewskiemu)38. Mieli ją jednak sprawować jako administratorzy apostolscy, ponieważ papież nie zatwierdził kasaty. W tym kształcie archidiecezja mohylewska przetrwała do rewolucji październikowej w Cesarstwie Rosyjskim.

Nominacje metropolitów i biskupów Obsada biskupstw należała do najbardziej spornych kwestii w stosunkach między Stolicą Apostolską a kolejnymi władcami Cesarstwa Rosyjskiego. Udział władz świeckich w nominacjach na urzędy kościelne sankcjonowała wielowiekowa tradycja, a monarchowie katoliccy korzystali zwyczajowo z indultów przyznających im prawo do prezentowania papieżowi kandydatów na stolice biskupie.

Rzym odmawiał jednak takiego przywileju dynastom innego wyznania, nawet jeśli na obszarze ich państw mieszkał znaczny odsetek ludności katolickiej i istniały regularne struktury kościelne (tak jak było to w przypadku Rosji i Prus od Zatwierdził to Leon XIII w 1883 r. B. K u m o r, Granice metropolii i diecezji..., s. 304.

W rzeczywistości metropolici od dawna rezydowali w stolicy państwa. Tak było w przypadku abp. Siestrzeńcewicza, a potem abp. Kazimierza Dmochowskiego (od 1842) i jego następców.

A. P e t r a n i, Kolegium Duchowne..., s. 32, przyp. 2.

38 A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 2, s. 659, Dodatek (test porozumienia w przekładzie polskim). Zob. także S. O l s z a m o w s k a - S k o w r o ń s k a, Les accords de Vienne et de Rome entre le Saint-Siège et la Russie (1880–1882), Rome 1977. Do nawiązania regularnych stosunków dyplomatycznych doszło w późniejszym okresie: legacja rosyjska wznowiła działalność przy Watykanie w 1888 r., najpierw w charakterze półurzędowym. Dopiero w 1894 r. Petersburg mianował na tę placówkę stałego ambasadora. Zob. A. B a r a ń s k a, Próby wznowienia stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską a Rosją w latach 1887–1888, „Nasza Przeszłość” 2003, t. 99, s. 259–280.

36 37

Przegląd Wschodni 53.indb 63

2016-01-22 17:10:09

64

ANNA BARAŃSKA

czasu rozbiorów Polski oraz Holandii od czasu jej połączenia z Belgią w 1815 r.).

Carowie rosyjscy traktowali ze swej strony wszelkie nominacje jako niezbywalną prerogatywę władzy monarszej. Korzystali z niej także z pełną swobodą w stosunku do Cerkwi prawosławnej, zgodnie z systemem wprowadzonym przez Piotra I. Nominacja Stanisława Siestrzeńcewicza na biskupa, a potem na metropolitę przez Katarzynę II rozpoczęła długą serię konfliktów, dotyczących w pierwszej kolejności zasad, a w następnej – procedur i warunków akceptacji przez Rzym konkretnych kandydatów rządowych.

W przypadku Siestrzeńcewicza sprawa zakończyła się, jak była już o tym mowa, ustępstwem papieża – po 10 latach nominat carycy uzyskał kanoniczną instytucję na nowo utworzone arcybiskupstwo mohylewskie. Podczas reorganizacji struktur kościelnych w 1798 r., dzięki obecności w Petersburgu nuncjusza Litty, obsada biskupstw przebiegała mniej konfliktowo. Przyczynił się do tego również fakt, że Paweł I wyraził zgodę na reaktywowanie diecezji zniesionych przez Katarzynę po III rozbiorze Polski. W konsekwencji mogli do nich wrócić dawni ordynariusze. W ten sposób diecezję żmudzką objął rządzący nią od 1778 r. bp Jan Stefan Giedroyć, diecezję łucką i żytomierską – Kasper Cieciszowski (wcześniej bp kijowski), a diecezję wileńską – Jan Nepomucen Kossakowski (wcześniej bp inflancki). Na nową stolicę w Mińsku mianowany został Jakub Ignacy Dederko, jezuita, infułat wileński. Kontrowersje pojawiły się jedynie w odniesieniu do diecezji kamienieckiej. Jej były ordynariusz, Adam Krasiński, po II rozbiorze przekazał rządy swemu koadiutorowi Janowi Dembowskiemu. Katarzyna skasowała wkrótce tę diecezję, tworząc w jej miejsce nową, latyczowską. Nominację carycy na urząd biskupa latyczowskiego otrzymał targowiczanin Michał Sierakowski, były sufragan przemyski. Po przywróceniu diecezji kamienieckiej Litta, za zgodą Pawła I, zatwierdził na stanowisku ordynariusza bp. Dembowskiego.

Sierakowski nie chciał jednak zrezygnować i dzięki stosunkom w Petersburgu zdołał doprowadzić do usunięcia Dembowskiego z urzędu po zaledwie kilku miesiącach. Interwencja nuncjusza u cara nie przyniosła żadnego rezultatu. Sierakowski objął rządy w diecezji kamienieckiej i sprawował je bez zatwierdzenia kanonicznego. Dopiero po jego śmierci w 1802 r. bp Dembowski wrócił do Kamieńca jako „człowiek skołatany wiekiem i przeciwnościami” (miał 73 lata)39.

Aleksander I, chcąc na przyszłość usunąć trudności ze strony Stolicy Apostolskiej przy nominacjach biskupów, domagał się od papieża wyposażenia arcybiskupa mohylewskiego we wszystkie pełnomocnictwa potrzebne do przeprowadzania procedury kanonicznej. Po wydaniu ukazu nominacyjnego przez

M. L o r e t, Kościół katolicki w zaborze rosyjskim..., s. 116, 118–119, 274; A.J. R o l l e, Zameczki Podolskie na Kresach Multańskich, t. 2, Warszawa–Kraków 1880, s. 180–187.

39

Przegląd Wschodni 53.indb 64

2016-01-22 17:10:10

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

65

monarchę metropolita miał przeprowadzać proces informacyjny40, a następnie dokonywać kanonicznej instytucji nominata i udzielać mu sakry. Udział Stolicy Apostolskiej sprowadzałby się w tej sytuacji do formalnego zatwierdzenia czynności dokonanych całkowicie poza jej kontrolą. Jak już wspomniano, abp.

Siestrzeńcewiczowi udało się uzyskać takie uprawnienia od nuncjusza wiedeńskiego w 1812 r., w okresie uwięzienia papieża. Aleksander I, nie zadawalając się tym dekretem (odwołanym zresztą wkrótce przez Piusa VII), w latach 1814–1817 ponawiał kilkakrotnie swe żądania, ale za każdym razem spotykał się z odmową.

Nawet udzielenie metropolicie stałej delegacji do przeprowadzania procesów informacyjnych Rzym uważał za zbyt ryzykowne, ze względu na jego znaną uległość wobec rządu. Dlatego upierał się przy zachowaniu przepisów soboru trydenckiego, które powierzały to zadanie legatowi lub nuncjuszowi, a w jego braku, ordynariuszowi kandydata lub innemu biskupowi cieszącemu się zaufaniem papieża.

Drażliwą kwestią był także sam akt nominacji. W świetle prawa kanonicznego był on zawarty w bulli nominacyjnej (instytucyjnej) wystawianej przez papieża po zakończeniu procesu informacyjnego i ostatecznym zaaprobowaniu kandydata.

Mianowanie przez monarchę nie oznaczało nominacji w sensie ścisłym, tylko formalny akt prezenty kandydata. Uznaniu ukazów nominacyjnych rosyjskiego cara za prezentę stała jednak na przeszkodzie różnica wyznania41. Rzym nie stawiał w zasadzie żadnych przeszkód wcześniejszemu uzgadnianiu kandydatur z rosyjskim rządem – pod warunkiem, że w rozmowach nie będą pojawiały się żadne wzmianki o nominacjach dokonanych przez cara. Dla władców przyzwyczajonych do autokratycznej formy rządów warunek ten był trudny do przyjęcia, podobnie zresztą jak sama konieczność dyskutowania ze Stolicą Apostolską o kwestiach, które uważali za domenę swojej suwerennej władzy. W 1820 r. rosyjski minister spraw zagranicznych napisał w komentarzu do negocjacji rzymskich: Jeśli Cesarz będzie sobie życzył, aby w przypadku, kiedy papież zdecydowanie odmówi udzielenia instytucji któremuś z nominatów, jego opinie były brane pod uwagę, należy

Proces informacyjny stanowił formalną i merytoryczną podstawę do udzielenia kandydatowi do biskupstwa instytucji kanonicznej. Jego najważniejszą częścią było przesłuchanie dwóch zaprzysiężonych świadków, którzy odpowiadali na pytania dotyczące osoby kandydata i diecezji, którą miał objąć. Zestaw pytań był zawsze ten sam, odpowiedzi spisywano na odpowiednim formularzu. Następnie kandydat składał wyznanie wiary i przedstawiał wymagane dokumenty.

Całość dokumentacji przesyłano do Rzymu.

41 W 1817 r. kardynał Consalvi napisał wprost do rosyjskiego ambasadora, że „w całej historii Kościoła na przestrzeni osiemnastu wieków nie było ani jednego przykładu, aby rzymscy papieże przyznawali monarchom innego wyznania indult pozwalający im nominować kandydatów na biskupstwa katolickie”. A. B a r a ń s k a, Między Warszawą, Petersburgiem i Rzymem..., s. 131.

40

Przegląd Wschodni 53.indb 65

2016-01-22 17:10:10

66

ANNA BARAŃSKA

zmienić porządek mianowania biskupów i wydawać ukazy nie bezpośrednio po wyznaczeniu kandydata, ale po otrzymaniu papieskich bulli.

Rozumowanie było logiczne: raz wydany ukaz nie mógł być cofnięty bez naruszenia autorytetu monarchy. Z drugiej jednak strony, przyznanie pierwszeństwa decyzji papieża oznaczało odejście od praktyki wprowadzonej przez Katarzynę i było sprzeczne z całą tradycją samodzierżawia42. Na taki krok nie zdecydował się ani Aleksander I (mimo paru wyjątków, uczynionych dla kandydatów z Królestwa Polskiego), ani jego następcy. Przyjęła się natomiast praktyka wstępnych rozmów z Rzymem. W ten sposób, chociaż brak możliwości porozumienia w kwestii zasad stanowił potencjalne źródło konfliktu przy każdej nominacji, w praktyce wiele zależało od aktualnego układu stosunków między papiestwem i Rosją.

Za Aleksandra I nie doszło do większych sporów co do kandydatów na biskupstwa. W archidiecezji mohylewskiej zmieniło się zresztą w tym czasie tylko trzech ordynariuszy: biskupstwo żmudzkie objął w 1802 r. Józef Giedroyć (od 1791 r. koadiutor cum futura successione), wileńskie – w 1814 r. Hieronim Stroynowski (od 1808 r. administrator z nominacji metropolity), kamienieckie – w 1815 r. Franciszek Mackiewicz (od 1809 r. wikariusz kapitulny). Rzym odmówił zatwierdzenia tylko jednemu nominatowi cesarza – co interesujące, nie chodziło o stanowisko biskupa diecezjalnego, ale pomocniczego. Pius VII poinformował Aleksandra o tej decyzji w osobistym liście, do którego dołączył kompromitującą dla kandydata opinię pochodzącą z kręgów kościelnych43. Car nie wrócił więcej do tej sprawy, ale też nie przedstawił żadnej nowej kandydatury na wakującą sufraganię.

Mimo względnie dobrych relacji Aleksandra I z Rzymem po kongresie wiedeńskim, dwie diecezje – mińska i wileńska – były przez długi czas pozbawione ordynariuszy. Biskup miński Jakub Dederko, który w 1812 r. zaangażował się po stronie Napoleona, został ukazem monarchy odsunięty od władzy i osadzony na resztę życia przy kolegiacie w Ołyce w diecezji łuckiej. Wakowało także biskupstwo wileńskie, które po śmierci bp. Stroynowskiego Aleksander pozostawił bez obsady ze względu na projekt przeniesienia tam metropolii. Administrował nim metropolita Siestrzeńcewicz i ten stan rzeczy utrwalił się na wiele lat.

Mikołaj I w sprawach nominacyjnych nie wykazywał żadnej skłonności do kompromisu. Dwóch kolejnych metropolitów mohylewskich, Kaspra Cieciszowskiego (biskupa łuckiego i żytomierskiego) i Ignacego Pawłowskiego A. B a r a ń s k a, Między Warszawą, Petersburgiem i Rzymem..., s. 144.

Kanonik wileński Wincenty Łabuński, mianowany przez Aleksandra I sufraganem żytomierskim, oskarżany był m.in. o porzucenie obowiązków kapłańskich i niemoralne życie.

S. O l s z a m o w s k a - S k o w r o ń s k a, La correspondance des papes et des empereurs de Russie [1814–1878], Roma 1970, s. 209–210.

42

43

Przegląd Wschodni 53.indb 66

2016-01-22 17:10:10

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

67

(sufragana kamienieckiego), powołał na ten urząd ukazem, bez wcześniejszych konsultacji z papieżem; abp Pawłowski rozpoczął swoje rządy nie czekając na zatwierdzenie z Rzymu. Pragnąc ograniczyć wpływ Stolicy Apostolskiej na wybór nowych biskupów i uniknąć procedur kanonicznych, Mikołaj pozwalał na długie wakaty w diecezjach. Rządzili nimi wtedy administratorzy, wyznaczani przez uległe rządowi kapituły. Papież Grzegorz XVI, chociaż dostrzegał możliwość współpracy z carem na gruncie politycznym, zdecydowanie odrzucał ustępstwa w sprawach kościelnych. Mimo zagrożenia, jakie stwarzał dla wiernych przedłużający się brak biskupów w diecezjach, odmówił w 1841 r. instytucji kanonika Jana Gintyłły, nominowanego przez Mikołaja na biskupstwo żmudzkie, a w 1843 r. – prałata Pawła Rawy, nominata na biskupstwo mińskie. Powodem odrzucenia obu kandydatur były informacje uzyskane drogą nieoficjalną44. Zapoczątkowało to dłuższą wymianę not dyplomatycznych między Petersburgiem a Rzymem w sprawie trybu „wyboru i zatwierdzania biskupów”, którą rząd rosyjski pragnął uregulować „w sposób ostateczny i na stałe”45. Była ona w gruncie rzeczy powtórzeniem dyskusji z czasów Aleksandra I i Piusa VII, i podobnie jak wtedy, nie doprowadziła do żadnych rozstrzygnięć. Jednocześnie Mikołaj podjął próbę odnowienia episkopatu w archidiecezji mohylewskiej w taki sposób, aby jego skład w większym niż dotąd stopniu gwarantował lojalność wobec rządu.

Czas był dobrze wybrany, bowiem po śmierci biskupa żmudzkiego Szymona Giedroycia we wrześniu 1844 r. w całej metropolii pozostał już tylko jeden ordynariusz (łucki i żytomierski – Michał Piwnicki) i dwóch sufraganów. Kandydaci na wakujące biskupstwa zostali wyselekcjonowani ze szczególną starannością, a ponadto – co wcześniej nie było praktykowane – zażądano od nich pisemnej deklaracji posłuszeństwa wobec władzy państwowej. Chodziło przede wszystkim o to, aby nowi hierarchowie byli w przyszłości gotowi konsekrować na biskupów nominatów cesarskich niezatwierdzonych jeszcze przez papieża46. Stolica Apostolska została ostrzeżona o tych planach poufną drogą przez ks. Ignacego Hołowińskiego, rektora Akademii Duchownej w Petersburgu (późniejszego metropolitę); do ich realizacji ostatecznie nie doszło. Gdy umarł bp Piwnicki (29 V 1845), w archidiecezji przez ponad trzy lata wakowały wszystkie stolice, łącznie z metropolitalną. Sytuacja poprawiła się dopiero po podpisaniu konkordatu z 1847 r., zgodnie z którym wyznaczanie biskupów miało dokonywać się „zawsze według uprzedniego porozumienia się między Cesarzem a Stolicą Stolica Apostolska nie miała zaufania do procesów informacyjnych prowadzonych przez hierarchów z Cesarstwa Rosyjskiego i Królestwa Polskiego, ponieważ działali oni pod presją rządu, a dokumentację wysyłali do Rzymu za pośrednictwem ministerstwa. Dlatego już od czasów Piusa VII regułą stało się korzystanie z innych, niezależnych źródeł (przede wszystkim kościelnych).

45 A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 1, s. 380–382, 392–399.

46 Ibidem, s. 402–409.

44

Przegląd Wschodni 53.indb 67

2016-01-22 17:10:10

68

ANNA BARAŃSKA

Świętą” (art. 12)47. W lipcu 1848 r. Pius IX udzielił instytucji trzem duchownym (Kazimierzowi Dmochowskiemu na arcybiskupstwo mohylewskie, Wacławowi Żylińskiemu na biskupstwo wileńskie i Kasprowi Borowskiemu – na łuckie i żytomierskie). Ignacy Hołowiński został koadiutorem metropolity z prawem następstwa. W następnym roku diecezję żmudzką objął Maciej Wołonczewski.

Pod koniec panowania Mikołaja I wszystkie stolice metropolii mohylewskiej były obsadzone i sytuacja ustabilizowała się na pewien czas.

Reformy zainicjowane przez Aleksandra II po wojnie krymskiej nie objęły spraw wyznaniowych. W stosunkach z Rzymem nowy car kontynuował politykę swego ojca, podzielał również jego stanowisko w kwestii nominacji biskupów katolickich. Pierwsi kandydaci, których przedstawił do zatwierdzenia Piusowi IX, otrzymali instytucję mimo pewnych wahań ze strony papieża. Do poważnego kryzysu doszło dopiero w następstwie powstania styczniowego. W 1863 r. został usunięty z diecezji i zesłany do Wiatki biskup wileński Adam Krasiński48, w 1869 r. podobny los spotkał biskupa łuckiego i żytomierskiego Kaspra Borowskiego, zesłanego do Permu. Diecezje kamieniecka (1866) i mińska (1869) zostały skasowane, mohylewska i tyraspolska wakowały od czasu śmierci swoich ordynariuszy (w 1863 i 1864). Doszło więc ponownie do tego, że obsadzona była tylko jedna diecezja (żmudzka).

W tym czasie, podczas nieoficjalnych rozmów między nuncjaturą a ambasadą rosyjską w Wiedniu, zrodził się plan zastąpienia biskupów-Polaków hierarchami innych narodowości, pochodzącymi głównie z terenu monarchii austro-węgierskiej. Jego autorem był morawski benedyktyn Beda Dudík, historyk i słowianofil.

Projekt Dudíka został wstępnie zaakceptowany w Petersburgu, zyskał również orędownika w osobie chorwackiego biskupa i działacza ruchu słowiańskiego Josipa Strossmayera, zwolennika unii Kościoła rzymskokatolickiego i Cerkwi prawosławnej. Nie doczekał się jednak ostatecznie aprobaty Aleksandra II49.

Ibidem, Dodatek, s. 584.

Zob. A.S. K r a s i ń s k i, Wspomnienia, Kraków 1900; T.A. D v o r e c k a j a, Biskup Adam Stanisław Krasiński na zesłaniu w Wiatce, „Almanach Historyczny” R. 3, 2001, s. 109–121; A. P r a š m a n t a i t e, Zesłanie biskupa wileńskiego Adama Stanisława Krasińskiego. Zasłużona kara czy przypadek?, [w:] Zesłańcy postyczniowi w Imperium Rosyjskim. Studia dedykowane profesor Wiktorii Śliwowskiej, red. E. Niebelski, Lublin–Warszawa 2008, s. 105–118.

49 B. Ż o n g o ł ł o w i c z, W sprawie obsadzenia stolic biskupich w zaborze rosyjskim (1868–1883), „Kwartalnik Teologiczny Wileński” 1923–1924, R. 1–2, s. 45–52; A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 2, s. 572–580. Zob. także B. K u k h a r e n k o, Rządowe projekty rozdzielenia pojęć Polak i katolik w diecezji tyraspolskiej (saratowskiej) po powstaniu styczniowym 1863–1864 roku, [w:] Narrata de fontibus hausta. Studia nad problematyką kościelną, polityczną i archiwistyczną ofiarowane Janowi Skarbkowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Barańska, W. Matwiejczyk, Lublin 2010, s. 517–531.

47

48

Przegląd Wschodni 53.indb 68

2016-01-22 17:10:10

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

69

Petersburg podjął nieoficjalne rozmowy z papieżem o nominacji nowych biskupów w 1871 r., wiążąc je z inną sprawą – wprowadzenia języka rosyjskiego do tzw. nabożeństw dodatkowych w kościołach katolickich. Dzięki temu w 1872 r. obsadzone zostały dwie stolice: mohylewska i tyraspolska. Pierwszą z nich objął biskup kamieniecki Antoni Fijałkowski, zwolniony z wygnania w Symferopolu, gdzie przebywał od czasu kasaty swojej diecezji; drugą – kanonik tyraspolski Franz Xaver Zottman, Niemiec rodem z Bawarii (jeden z kandydatów proponowanych przez Dudíka). Diecezje wileńska oraz łucka i żytomierska pozostały pod zarządem administratorów, ponieważ Pius IX nie zgodził się pozbawić urzędu ich ordynariuszy, przebywających na zesłaniu50.

Ponieważ negocjacje dotyczące języka rosyjskiego w nabożeństwach zakończyły się fiaskiem, przerwane zostały również rozmowy o kolejnych nominacjach. Przez kilka lat sytuacja pozostawała bez zmian, oprócz tego, że w 1875 r. zakończył życie biskup żmudzki Wołonczewski i zarząd diecezji objął sufragan Aleksander Bereśniewicz jako wikariusz kapitulny. W najtrudniejszym położeniu znajdowały się biskupstwa skasowane. Dla kamienieckiego Pius IX (bez wiedzy rządu rosyjskiego) ustanowił administratora apostolskiego w osobie biskupa łuckiego i żytomierskiego Kaspra Borowskiego (3 V 1867), ten jednak dwa lata później znalazł się na wygnaniu. Diecezja mińska została ukazem cara przyłączona do wileńskiej, którą – po zesłaniu ordynariusza – zarządzał jako administrator kanonik Piotr Żyliński, wybrany przez kapitułę z naruszeniem przepisów kanonicznych. Kilkakrotnie upominany przez papieża za działanie na szkodę Kościoła, został w końcu ukarany ekskomuniką. Administratorem apostolskim w Wilnie Rzym mianował w 1878 r. ks. Macieja Harasimowicza, rektora seminarium duchownego51. Przykład ten obrazuje problemy formalne i praktyczne związane z zarządem opuszczonych diecezji. Z punktu widzenia prawa państwowego administrator otrzymywał swoje stanowisko wyłącznie na mocy decyzji cesarskiej. Natomiast wedle przepisów kanonicznych wybierała go kapituła (po śmierci ordynariusza), wyznaczał urzędujący biskup (np. w przypadku ciężkiej choroby lub wywiezienia) albo mianował papież. W sytuacji, kiedy właściwa władza kościelna nie akceptowała nominata rządowego i powierzała administrację innemu duchownemu, powstawała swego rodzaju dwuwładza, co bardzo komplikowało funkcjonowanie diecezji. Kapituły dokonywały zazwyczaj elekcji zgodnej z wolą rządu, bardziej oporni okazywali się wygnani biskupi52.

A. B o u d o u, Stolica Święta a Rosja..., t. 2, s. 408.

Ibidem, s. 437, 440–443, 558–559.

52 Najwięcej informacji o administratorach i okolicznościach ich mianowania można znaleźć w opracowaniu J. W a s i l e w s k i e g o, Arcybiskupi i administratorowie archidiecezji mohylowskiej, Pińsk 1930.

50 51

Przegląd Wschodni 53.indb 69

2016-01-22 17:10:10

70

ANNA BARAŃSKA

W 1879 r. doszło do wznowienia nieoficjalnych rozmów w Wiedniu, kontynuowanych później w Watykanie. Przedwstępny układ między Stolicą Apostolską a Cesarstwem Rosyjskim z 31 X 1880 r. przewidywał obsadzenie wakujących biskupstw. W następnym roku strona rosyjska przygotowała listę kandydatów.

Ich wybór stawał się w coraz większym stopniu zadaniem ministerialnych urzędników, chociaż ostateczna decyzja należała nadal do monarchy. Śmierć Aleksandra II z rąk zamachowca (1/13 III 1881) nie przerwała rokowań i 24 XII 1882 r. przedstawiciele obu stron podpisali porozumienie, które uregulowało sprawy skasowanych diecezji, zesłanych biskupów i nowych nominacji53. 15 III 1883 r. instytucję papieską otrzymali: Aleksander Gintowt-Dziewałtowski, arcybiskup mohylewski i administrator miński, Szymon Kozłowski – biskup łucki i żytomierski, administrator kamieniecki, Karol Hryniewicki – biskup wileński oraz Mieczysław Pallulon – biskup żmudzki. Dwaj wygnani ordynariusze wrócili z zesłania: Kasper Borowski został przeniesiony do diecezji płockiej w Królestwie Polskim, Adam Krasiński wyjechał do Rzymu, a potem osiadł w Krakowie.

W okresie panowania Aleksandra III (1881–1894) stosunki rosyjsko-watykańskie uległy pewnej poprawie54. Przyczyniła się do tego pojednawcza polityka Leona XIII oraz działalność Aleksandra Izwolskiego, który w latach 1888–1897 kierował rosyjską misją dyplomatyczną przy Stolicy Apostolskiej (najpierw jako specjalny wysłannik, a od maja 1894 r., po reaktywacji stałej placówki – jako ambasador). Nie wywarło to jednak większego wpływu na położenie Kościoła katolickiego w Cesarstwie Rosyjskim. Mimo zmniejszonej liczby diecezji, szybko odnowiły się trudności z obsadą. Po śmierci abp. Gintowta-Dziewałtowskiego w 1889 r. Mohylew wakował ponad dwa lata. Kiedy metropolitą został w 1891 r. biskup łucki i żytomierski Szymon Kozłowski, z kolei jego diecezje pozostały bez ordynariusza do 1897 r. Po zesłaniu do Jarosławia nad Wołgą bp. Hryniewickiego przez prawie pięć lat wakowała diecezja wileńska. Dopiero gdy w wyniku pertraktacji między Petersburgiem a Stolicą Apostolską w 1889 r. Hryniewicki zrzekł się urzędu i opuścił Rosję, Leon XIII powołał na jego następcę prałata mohylewskiego Antoniego Audziewicza. Podobne tendencje dominowały za rządów Mikołaja II (1894–1917). Rewolucja 1905 r., mimo ukazu tolerancyjnego z 17/30 IV, który w teorii wprowadzał wolność wyznaniową, nie doprowadziła A. P e t r a n i, W sprawie obsadzenia stolic biskupich w zaborze rosyjskim (1880–1883), „Prawo Kanoniczne” 1962, R. 5, nr 1–2, s. 149–166.

54 Więcej na ten temat (do 1914 r.) zob. Z.P. J a c h i m o v i č, Rossija i Vatikan: problemy diplomatičeskich vzaimootnošenij v konce XIX–načale XX veka (po materialam AVPRI), [w:] Rossija i Vatikan v konce XIX–pervoj treti XX vv: materialy kollokviuma, sostojavšegosja v Moskve 23– 24 ijunja 1998 goda, red. E.S. Tokareva, A.V. Judin, Sankt-Peterburg 2003, s. 58–79; V.P. G a j d u k, Dialog Rossii s Vatikanom na rubeže XIX–XX vv. (po novym archivnym materialam), Ibidem, s. 95–114 (edycja włoska: Santa Sede e Russia da Leone XIII a Pio XI, Città del Vaticano 2002).

53

Przegląd Wschodni 53.indb 70

2016-01-22 17:10:10

71

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

na dłuższą metę do zmiany polityki wobec duchowieństwa katolickiego. Co więcej, pontyfikat Piusa X (1903–1914) przyniósł wyraźne ochłodzenie stosunków z Petersburgiem. Na zesłanie trafiło dwóch kolejnych biskupów wileńskich (Stefan Zwierowicz w 1902 r. i Edward Ropp w 1907 r.), w innych diecezjach (poza tyraspolską) nadal zdarzały się dwuletnie i dłuższe wakaty.

W kwietniu 1911 r. władze państwowe przeprowadziły rewizje w konsystorzach i kancelariach biskupich archidiecezji mohylewskiej i diecezji wileńskiej oraz łuckiej i żytomierskiej, formułując następnie pod adresem tamtejszego duchowieństwa szereg oskarżeń o łamanie prawa i działalność szkodliwą dla interesów państwa. Rok później, kiedy Stolica Apostolska przekazała do Petersburga memorandum w sprawie represji i prześladowań Kościoła katolickiego w Cesarstwie Rosyjskim, Departament Obcych Wyznań oskarżył Kurię Rzymską o akceptowanie tylko takich kandydatur na stolice biskupie, które „odpowiadały wyłącznie jej wymogom”, bez liczenia się z politycznymi interesami Rosji55.

Tabela 1. Obsada diecezji w metropolii mohylewskiej od XI 1798 do XI 1917 r.

Diecezja mohylewska (archidiecezja) tyraspolska żmudzka łucka i żytomierska przed kasatą kamieniecka po kasacieb przed kasatą mińska po kasaciec wileńska

Obsadzonaa [w latach]

Nieobsadzona [w latach] biskup wakat usunięty z diecezji

w l.b.

w%

79,6

66,9

39,4

59,7 103,8 89,5 42,7 21,9 43,6 23,6 40,8

88,4 87,2 75,2 63,2 42,6 61,7 48,9 34,3

7,8 15,2 15,8 21,2 15,8 14,4 24,7 43,6

razem

Ogółem lat

w l.b.

w%

–

39,4

33,1

119

– – 13,7 3,7 13,7 12,7 – 34,6

7,8 15,2 29,5 24,9 29,5 27,1 24,7 78,2

11,6 12,8 24,8 36,8 57,4 38,3 51,1 65,7

67,5 119 119 67,6 51,4 70,7 48,3 119

Obsada liczona jest od daty instytucji kanonicznej ordynariusza diecezji.

Od 15 III 1883 skasowaną diecezją kamieniecką administrowali biskupi łuccy i żytomierscy. c Od 15 III 1883 skasowaną diecezją mińską administrowali arcybiskupi mohylewscy. a

b

Ostatnie nominacje w metropolii mohylewskiej miały miejsce w czasie I wojny światowej. W październiku 1916 r. diecezje łucką i żytomierską objął proboszcz katedry w Żytomierzu, Ignacy Dubowski. Po rewolucji lutowej Rząd Tymczasowy K. L e w a l s k i, „A co da Watykan?” Rzecz o relacjach między Stolicą Apostolską a Rosją w XIX i na początku XX stulecia, „Przegląd Wschodni” 2006, t. 10, z. 1 (37), s. 77–78.

55

Przegląd Wschodni 53.indb 71

2016-01-22 17:10:10

72

ANNA BARAŃSKA

Mapa 4. Obsada diecezji w metropolii mohylewskiej od XI 1798 do XI 1917 r.

Przegląd Wschodni 53.indb 72

2016-01-22 17:10:10

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

73

unieważnił ukaz o usunięciu biskupa Roppa z diecezji wileńskiej i przedstawił go Watykanowi jako kandydata na metropolitę (arcybiskupstwo wakowało od czasu rezygnacji Wincentego Kluczyńskiego we wrześniu 1914); instytucję papieską otrzymał on 25 VII 1917 r.56 W momencie wybuchu rewolucji bolszewickiej w archidiecezji było czterech hierarchów: dwaj wyżej wymienieni oraz biskup żmudzki Franciszek Karewicz i biskup tyraspolski Josef Kessler.

Okresy wakatów w diecezjach metropolii mohylewskiej obrazuje tabela 1, kartodiagram (mapa 4) i wykresy sporządzone dla poszczególnych biskupstw.

Nawet w najbardziej regularnie obsadzanej diecezji tyraspolskiej wakaty przekraczały 11% okresu jej funkcjonowania. Diecezja żmudzka była nieobsadzona przez 15,2 lat na 119 (12,8%), łucka i żytomierska – 29,5 lat (24,8%), kamieniecka (do kasaty) – 24,9 lat (36,8%), mińska (do kasaty) – 27,1 lat (38,3%). Smutny rekord należał do diecezji wileńskiej, która pozostawała bez ordynariusza przez 78,2 lat (65,7%), a więc przez ok. 2/3 badanego okresu. Dla metropolii łączny okres wakatów wynosił 39,4 lat (33,1%). W obliczeniach za początek rządów biskupa przyjęto datę instytucji kanonicznej, jednak faktyczne objęcie diecezji następowało dopiero po przyjęciu sakry (o ile nominat nie otrzymał jej wcześniej, na przykład jako biskup pomocniczy lub koadiutor) i ingresie do katedry. Daty te dzieliło zazwyczaj kilka miesięcy, tak że rzeczywisty okres wakatów był dłuższy niż wynika to z wykresów i danych tabeli nr 1.

Jeszcze większe nieregularności występowały w przypadku sufraganów.

Liczba biskupów pomocniczych dla każdej diecezji została ustalona w porozumieniu z 1798 r. i potwierdzona w konkordacie z 1847 r. (z uwzględnieniem dokonanej wtedy zmiany granic57). Do końca lat 20. XIX w. większość sufraganii była obsadzona (zob. wykres 2)58, chociaż diecezja mińska nie miała sufragana aż do 1814 r., a kamieniecka – do 1828 r. Po 1830 r. rząd praktycznie przestał przedstawiać kandydatów na biskupów pomocniczych: między 1831 a 1855 r. takich nominacji było zaledwie 3 (dwie dla diecezji wileńskiej w 1840 r. i jedna dla archidiecezji mohylewskiej w 1848 r.). Po śmierci sufragana wileńskiego Jana Cywińskiego w listopadzie 1846 r. w całej metropolii pozostał tylko jeden biskup pomocniczy; w latach 1851–1856 nie było żadnego. Sytuacja poprawiła się dopiero po porozumieniu z 1882 r., ale tylko do pewnego stopnia. Niezależnie od tego, ilu biskupów pomocniczych przypadało na daną diecezję nominalnie, ordynariusz mógł liczyć na mianowanie najwyżej jednego. Biorąc pod uwagę cały A. K o z y r s k a, Arcybiskup Edward Ropp: życie i działalność, Lublin 2004, s. 128–133.

Sufragania kijowska przeszła z archidiecezji mohylewskiej do diecezji żytomierskiej, a sufragania kurlandzka z diecezji wileńskiej do żmudzkiej.

58 W obliczeniach uwzględnieni zostali również koadiutorzy, ponieważ w praktyce pełnili oni te same zadania co sufragani stołeczni.

56 57

Przegląd Wschodni 53.indb 73

2016-01-22 17:10:10

74

ANNA BARAŃSKA

Tabela 2. Sufragani i koadiutorzy w diecezjach metropolii mohylewskiej od XI 1798 do XI 1917 r.

Diecezja mohylewska (archidiecezja) żmudzka łucka i żytomierska wileńska tyraspolska (od 1850) mińska (do kasaty) kamieniecka (do kasaty)

Liczba suObsada [w latach] fraganów ustalona w razem 1 sufr. 2 sufr. 3 sufr.

1798 r. w l.b. w%

brak sufragana w l.b.

w%

3a

47,6

29,1

–

76,7

64,5

42,3

35,5

2b 2 4c

69,7 48,8 19,3

20,5 3,4 19,1

– 10,0 9,8

90,2 62,2 48,2

75,8 52,3 40,5

28,8 56,8 70,8

24,2 47,7 59,5

2d

26,0

–

–

26,0

38,5

41,5

61,5

1

21,8

–

–

21,8

30,8

48,9

69,2

1

14,4

–

–

14,4

21,3

53,2

78,7

W Mohylewie, Połocku i Kijowie; archidiakonat kijowski przeszedł po 1847 r. do diecezji żytomierskiej. b W Worniach i Miednikach. c W Wilnie, Brześciu, Trokach i Kurlandii; Kurlandia przeszła po 1847 r. do diecezji żmudzkiej. d W Chersoniu i Saratowie. a

okres, najdłużej miały sufraganów diecezja żmudzka: 90,2 na 119 lat (75,8%) i archidiecezja mohylewska: 76,7 na 119 lat (64,5%); w pozostałych wakaty były znacznie dłuższe. Diecezja mińska miała przez cały czas swego funkcjonowania tylko jednego biskupa pomocniczego, diecezje kamieniecka i tyraspolska – dwóch.

W diecezji wileńskiej od połowy 1848 r. nie było już żadnego sufragana; jedynie w latach 1889-1896 w kapitule zasiadał biskup tytularny Ludwik Zdanowicz.

Sufragani, którzy znaleźli się w konflikcie z rządem z powodu swej działalności kościelnej, nie byli usuwani z diecezji59, natomiast stosowano wobec nich inną sankcję – pozbawienie pensji i zakaz pracy duszpasterskiej. Spotkało to dwóch ostatnich biskupów pomocniczych archidiecezji mohylewskiej, Stefana Denisewicza i Jana Cieplaka.

Diecezjom pozbawionym zarówno ordynariusza, jak i biskupa pomocniczego, groziło rozprzężenie wewnętrzne i osłabienie życia religijnego. Wielkim problemem stawało się również udzielanie sakramentu bierzmowania i święceń Na wygnanie został skazany w 1897 r. bp Franciszek Symon z archidiecezji mohylewskiej, ale stało się to już po jego prekonizacji na biskupstwo płockie w Królestwie Polskim (którego rząd nie pozwolił mu objąć). Spędził cztery lata w Odessie; po uwolnieniu opuścił Cesarstwo Rosyjskie.

59

Przegląd Wschodni 53.indb 74

2016-01-22 17:10:10

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

75

kapłańskich, których szafarzem mógł być tylko biskup. Taka sytuacja zaistniała m.in. w diecezji mińskiej w latach 1839–1852, kamienieckiej w latach 1842–1853, wileńskiej w latach 1863–1883, łuckiej i żytomierskiej w latach 1874–1883.

Wykres 1. Obsada diecezji w metropolii mohylewskiej od XI 1798 do XI 1917 r.

Przegląd Wschodni 53.indb 75

2016-01-22 17:10:10

76

ANNA BARAŃSKA

Wykres 2. Sufragani i koadiutorzy w diecezjach metropolii mohylewskiej od XI 1798 do XI 1917 r.

Episkopat archidiecezji mohylewskiej – charakterystyka zbiorowa Od czasu porozumienia cara Pawła I ze Stolicą Apostolską w 1798 r. do rewolucji październikowej w archidiecezji mohylewskiej rządy sprawowało 43 biskupów

Przegląd Wschodni 53.indb 76

2016-01-22 17:10:10

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

77

diecezjalnych i metropolitów60. Najczęściej zmieniali się metropolici – było ich w sumie 14. Diecezją wileńską rządziło 9 biskupów, łucką i żytomierską – 8, żmudzką – 7, tyraspolską – 5, kamieniecką – 4 i mińską – 3. Sześciu metropolitów było wcześniej biskupami diecezjalnymi tej prowincji (w tym jeden, Edward Ropp, kolejno w dwóch stolicach: Saratowie61 i Wilnie).

Zdecydowana większość hierarchów (31 z 43, czyli 72,1%) pochodziła ze szlachty, najczęściej z zamożnych rodzin ziemiańskich, rzadziej z arystokratycznych lub drobnoszlacheckich. Biskupów pochodzenia chłopskiego było sześciu (14%). Między poszczególnymi diecezjami występowały jednak charakterystyczne różnice. Całkowicie szlachecką obsadę miały diecezje łucka i żytomierska, niemal całkowicie – arcybiskupstwo mohylewskie i diecezja kamieniecka (wyjątkiem był tu Antoni Fijałkowski, ordynariusz w Kamieńcu, a następnie metropolita, syn unickiego duchownego – choć i w jego przypadku nie można wykluczyć, że rodzina była herbowa). Ordynariuszy z ludu miały diecezje wileńska i żmudzka.

W Wilnie byli nimi Andrzej Kłągiewicz (1840–1841), pierwszy włościanin w kapitule katedralnej (od 1819 r.), i Antoni Audziewicz (1889–1895). W Worniach (potem Kownie), po prawie półwieczu rządów „dynastii” książąt Giedroyciów (Jan Stefan, jego bratanek Józef Arnulf62 i Szymon Michał), nastąpiła zupełna odmiana: czterech kolejnych biskupów wywodziło się z rodzin chłopskich. Z kolei Prezentowane poniżej statystyki zostały opracowane na podstawie: Hierarchia catholica medii et recentioris aevi, vol. 6–9, Patavii [Padova] 1958–2002; baza The Hierarchy of the Catholic Church. Current and historical information about its bishops and dioceses [online], dostępna w Internecie: http://www.catholic-hierarchy.org; Polski Słownik Biograficzny, t. 1–49, Kraków 1935–2014; P. N i t e c k i, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 2000. Ze względu na pewne rozbieżności i brak niektórych informacji w cytowanych publikacjach, obliczenia należy taktować jako szacunkowe. Szersze informacje o biskupach metropolii mohylewskiej i ich rządach można znaleźć w opracowaniach poświęconych poszczególnym diecezjom: J. W a s i l e w s k i, Arcybiskupi i administratorowie archidiecezji mohylowskiej, Pińsk 1930; M. W o ł o n c z e w s k i, Biskupstwo żmudzkie, przeł. i wyd.

M. Hryszkiewicz, Kraków 1898; X.Y.Z. [W. S u ł k o w s k i], Kartka z dziejów Kościoła katolickiego w Polsce rosyjskiej. Biskupstwo wileńskie, Kraków 1889; J. K u r c z e w s k i, Biskupstwo wileńskie od jego założenia aż do dni obecnych, Wilno 1912; K. P r o k o p, Sylwetki biskupów łuckich, Biały Dunajec–Ostróg 2001; i d e m, Biskupi kamienieccy od średniowiecza do współczesności: szkice biograficzne, Biały Dunajec–Ostróg 2007; i d e m, Rzymskokatoliccy biskupi ordynariusze diecezji na ziemiach ruskich dawnej Rzeczypospolitej (do czasów I wojny światowej), Warszawa–Drohiczyn 2014; F. S z n a r b a c h o w s k i, Początek i dzieje rzymsko-katolickiej diecezji łucko-żytomierskiej, obecnie łuckiej w zarysie, Warszawa 1926 (reprint: Biały Dunajec–Ostróg 2014); Č. S i p o v i č, The Diocese of Minsk, its Origin, Extent and Hierarchy, „The Journal of Belarusian Studies” 1970, R. 6, t. 2, nr 2, s. 177–191. Osobne biografie posiada niewielu hierarchów; odsyłam do nich w przypisach.

61 Diecezja nosiła oficjalnie (od 1852) nazwę tyraspolskiej, ponieważ jednak biskup rezydował w Saratowie, wymieniam to miasto jako jego siedzibę.

62 Zob. A. P r a š m a n t a i t ė, Žemaičių vyskupas Juozapas Arnulfas Giedraitis, Vilnius 2000; przekład polski: Żmudzki biskup Józef Arnulf Giedroyć (1757–1838) i jego diecezja, Poznań 2001.

60

Przegląd Wschodni 53.indb 77

2016-01-22 17:10:10

78

ANNA BARAŃSKA

w diecezji tyraspolskiej dwóch ordynariuszy było synami kolonistów niemieckich osiadłych w Rosji, jeden pochodził z rodu baronów inflanckich (Edward von der Ropp), o pochodzeniu dwóch brak informacji.

Tabela 3. Pochodzenie społeczne biskupów metropolii mohylewskiej w latach 1798–1917.

Diecezja mohylewska (archidiecezja) żmudzka wileńska łucka i żytomierska kamieniecka mińska tyraspolska Razemc

Pochodzenie społeczne

arystokracjaa

szlachta

2

11

3 1 1 7 (5)

– 6 8 3 2 – 30 (26)

chłopi

innib

brak danych

Razem

–

1

–

14

4 2 – – – – 6 (6)

– – – 1 – 2 4 (3)

– – – – 1 2 3 (3)

7 9 8 4 3 5 50 (43)

Rodziny z tytułem książęcym, hrabiowskim lub baronowskim.

Syn księdza unickiego i 2 synowie niemieckich kolonistów. c Pięciu hierarchów sprawowało rządy kolejno w diecezji i w metropolii, jeden – w dwóch diecezjach i metropolii, dlatego w podsumowaniu tabeli są oni liczeni dwukrotnie lub trzykrotnie. Liczba w nawiasie oznacza biskupów liczonych pojedynczo. a

b

Pod względem narodowościowym episkopat w diecezjach znajdujących się na obszarze dawnej Rzeczypospolitej był prawie jednolicie polski, choć w stosunku do biskupów pochodzenia chłopskiego należałoby raczej mówić o podwójnej, polsko-litewskiej tożsamości. Byli oni bowiem językowo i etnicznie gente Lithuani, kulturowo – poprzez edukację seminaryjną i akademicką – natione Poloni.

Z reguły też starali się dbać w równym stopniu o wiernych obu narodowości. Największym orędownikiem narodowego odrodzenia Litwinów był biskup żmudzki Maciej Wołonczewski (1849–1875), miłośnik historii i literatury litewskiej, jeden z pierwszych autorów piszących w tym języku63. Ostatni z mianowanych przed 1917 r. ordynariusz żmudzki, Franciszek Karewicz (Pranciškus Karevičius),

Osobą i działalnością Wołonczewskiego interesują się przede wszystkim historycy i historycy literatury na Litwie. Z poświęconych mu opracowań można wymienić: Motiejus Valančius 1875– 1935: šešių dešimčių metų mirties sukaktuvėms paminėti, red. K. Binkis, Vilnius 1990; J. J a s a i t i s, Motiejus Valančius, Kaunas 1994; i d e m, Motiejus Valančius iš arti ir iš toli, straipsnių rinkinys, sudarė, Vilnius 2001.

63

Przegląd Wschodni 53.indb 78

2016-01-22 17:10:10

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

79

w 1926 r. zrzekł się biskupstwa, przyjął obywatelstwo litewskie i wstąpił do klasztoru marianów w Mariampolu.

Diecezją tyraspolską rządzili biskupi niemieccy. Pierwszym ordynariuszem został tam Austriak z Galicji (Ferdinand Kahn), drugim – Bawarczyk (Franz Zottman), pozostali pochodzili z rodzin niemieckich z terenu Cesarstwa Rosyjskiego. W planach rządu diecezja tyraspolska, utworzona z myślą o katolikach niemieckich z południowych guberni Rosji, miała stanowić przeciwwagę dla „polskich” diecezji w guberniach zachodnich. Wiązano z tym szerszy projekt osłabienia związku między katolicyzmem a polskością. Jego realizacja okazała się jednak trudna z wielu powodów, oczekiwań władz nie spełnili też biskupi tyraspolscy. Wspomniany już Edward Ropp, syn barona Emmericha Juliusa i Izabelli Plater-Zyberkówny, wychowany w dwóch kulturach, wybrał narodowość matki (choć zawsze kładł nacisk na uniwersalizm Kościoła katolickiego). Objąwszy stolicę w Saratowie, wprowadził tam nauki apologetyczne dla inteligencji w języku polskim. Jego następca, Josef Kessler, nauczył się polskiego, aby prowadzić skuteczniejszą działalność duszpasterską wśród Polaków, którzy w tym czasie stanowili ok. 1/3 jego diecezjan.

Trzech hierarchów pochodziło z rodzin unickich. Michał Piwnicki przyjął święcenia kapłańskie w Kościele greckokatolickim, na obrządek łaciński przeszedł dwa lata później (w 1797) pod wpływem biskupa Cieciszowskiego. Mateusz Lipski był kapłanem w zakonie bazylianów; sekularyzował się i zmienił obrządek w 1812 r. Wedle Polskiego słownika biograficznego, synem unickiego księdza był biskup kamieniecki, a potem arcybiskup mohylewski Antoni Fijałkowski.

Natomiast pierwszy metropolita Stanisław Siestrzeńcewicz został wychowany przez ojca w religii kalwińskiej, a na katolicyzm przeszedł w wieku 23 lat.

Ordynariusze ustanowieni przed 1815 r. pochodzili z różnych terenów I Rzeczypospolitej, natomiast w późniejszym okresie stolice biskupie (nie licząc tyraspolskiej) obejmowali duchowni urodzeni na ziemiach litewsko-ruskich. Tylko biskup wileński Stefan Zwierowicz pochodził z Królestwa Polskiego (z gub. siedleckiej). Najwięcej hierarchów przyszło na świat na terenie guberni wileńskiej (9), kowieńskiej (7) i wołyńskiej (6). Dalsze miejsce zajmowały gub. podolska (4), witebska (3), mińska (2), grodzieńska i kurlandzka (po jednym).

Nie wszyscy biskupi wywodzili się z miejscowego duchowieństwa. Najbardziej związani ze swoją diecezją byli ordynariusze żmudzcy. Józef i Szymon Giedroyciowie zasiadali przez wiele lat w kapitule w Worniach; ich następcy (do 1917) byli rodowitymi Żmudzinami z warstwy włościańskiej. Biskupi wileńscy tworzyli zróżnicowaną grupę. Urodzeni w tej diecezji Wacław Żyliński i Karol Hryniewicki wstąpili do seminarium duchownego w Mińsku; pierwszy z nich wrócił po pewnym czasie do Wilna, drugi pełnił różne funkcje w Petersburgu.

Tylko 4 (z 9) późniejszych ordynariuszy kształciło się na Uniwersytecie lub

Przegląd Wschodni 53.indb 79

2016-01-22 17:10:10

80

ANNA BARAŃSKA

Tabela 4. Związek biskupów z diecezją przed nominacją.

Diecezja

Liczba biskupów

mohylewska (archidiece- 14 zja) żmudzka

wileńska

7

9

łucka i 8 żytomierska kamieniecka 4

mińska

3

tyraspolska 5 a

Związek z diecezją przed nominacją urodzony w diecezjia seminarium w diecezji członek kapituły katedralnej urodzony w diecezji seminarium w diecezji członek kapituły katedralnej urodzony w diecezji seminarium w diecezji członek kapituły katedralnej urodzony w diecezji seminarium w diecezji członek kapituły katedralnej urodzony w diecezji seminarium w diecezji członek kapituły katedralnej urodzony w diecezji seminarium w diecezji członek kapituły katedralnej urodzony w diecezji seminarium w diecezji członek kapituły katedralnej

1

1

•

•

• •

• • • •

• • • • • • • •

• • •

1

1

1

1

• • •

• •

•

•

• • •

• •

• •

•

•

•

• •

• •

1

•

•

• •

•

W granicach I Rzeczypospolitej.

w seminarium wileńskim; 5 należało do kapituły. Podobnie było w diecezjach łuckiej i żytomierskiej. Wychowankami miejscowego seminarium było 3 biskupów, członkami miejscowej kapituły – 5 (z 8). Diecezja kamieniecka miała tylko jednego biskupa (z 4) z tamtejszego duchowieństwa, diecezja tyraspolska – dwóch.

W diecezji mińskiej wszyscy biskupi pochodzili z zewnątrz. Wreszcie, w zupełnie nietypowej sytuacji znajdowało się arcybiskupstwo mohylewskie, którego rządcy rezydowali w Petersburgu i zajmowali się sprawami kościelnymi całego Cesarstwa Rosyjskiego. Na obszarze archidiecezji (w granicach dawnego państwa polskiego) przyszło na świat dwóch metropolitów: Antoni Fijałkowski i Edward Ropp.

Biorąc pod uwagę całą metropolię, tylko w 6 przypadkach ordynariuszami zostali duchowni, którzy urodzili się na terenie swojej przyszłej diecezji, uczęszczali tam do seminarium i pozostali z nią związani na dalszych etapach kariery kościelnej: Maciej Wołonczewski, Mieczysław Pallulon i Kasper Cyrtowt na Żmudzi, Cyryl Lubowidzki w Żytomierzu, Mikołaj Górski w Kamieńcu i Anton Zerr w Saratowie.

Przegląd Wschodni 53.indb 80

2016-01-22 17:10:10

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

81

Pierwsze pokolenie biskupów metropolii mohylewskiej kształciło się jeszcze przed rozbiorami. Czterech z nich studiowało w Rzymie (Kasper Cieciszowski, Józef i Szymon Giedroyciowie, Jan Kossakowski), jeden w Krakowie (Hieronim Stroynowski), jeden w Akademii Wileńskiej (Jakub Dederko). Jan Dembowski i (prawdopodobnie) Jan Giedroyć mieli tylko edukację seminaryjną, Stanisław Siestrzeńcewicz przed wstąpieniem do seminarium uczęszczał na wydział filozoficzny uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą. Później regułą stało się zdobywanie wykształcenia na miejscu. W 1803 r. w Wilnie powstało Seminarium Główne, blisko związane z Uniwersytetem Wileńskim, które miało kształcić wybranych kleryków z seminariów diecezjalnych całej metropolii. Po zamknięciu Uniwersytetu w 1832 r. z jego Wydziału Teologicznego oraz Seminarium Głównego powstała Rzymskokatolicka Akademia Duchowna, przeniesiona w 1842 r. do Petersburga. W tych to zakładach naukowych wykształciło się aż 25 biskupów i metropolitów. W latach 1812–1820 alternatywę dla Wilna stanowiła jezuicka Akademia Połocka, w której dyplomy zdobyło 3 hierarchów (Mateusz Lipski, Ignacy Pawłowski i Kazimierz Dmochowski). Możliwości kontynuowania studiów kościelnych w Królestwie Polskim, a tym bardziej za granicą, praktycznie nie było. Pierwszym wyjątkiem stał się Edward Ropp, absolwent prawa (świeckiego) na Uniwersytecie w Petersburgu, który po ukończeniu seminarium duchownego w Kownie w 1886 r. otrzymał pozwolenie rządu na studia teologiczne w Innsbrucku i we Fryburgu szwajcarskim. Możliwe, że zgody udzielono ze względu na niemieckie pochodzenie Roppa. Na początku XX w. Ignacemu Dubowskiemu udało się, po ukończeniu seminarium w Żytomierzu, wyjechać do Rzymu, gdzie studiował teologię na Angelicum i prawo kanoniczne na Gregorianum. Nietypowym wykształceniem legitymował się Jerzy Szembek, który (jako świecki) uczęszczał na wykłady z filozofii i chemii na Uniwersytecie Jagiellońskim, a potem ukończył już tylko seminarium diecezjalne. Świeckie studia odbył także Franz Zottman (filozofia i nauki przyrodnicze w Wurzburgu, teologia w Eichstätt i lingwistyka w Monachium). Z pozostałych biskupów tyraspolskich Ferdinand Kahn otrzymał edukację w zakonie dominikanów, Anton Zerr – w seminarium saratowskim.

Wedle prawa kościelnego warunkiem otrzymania święceń biskupich był stopień doktora teologii, prawa kanonicznego lub filozofii. W przypadku jego braku, konieczna była papieska dyspensa. Wedle danych zawartych w biogramach doktoraty posiadało tylko 19 biskupów i metropolitów (44,2%), w tym dwóch honoris causa od Akademii Duchownej w Petersburgu (Karol Niedziałkowski i Szymon Kozłowski). Wśród metropolitów doktorami byli: Ignacy Pawłowski, Kazimierz Dmochowski, Antoni Fijałkowski, Szymon Kozłowski, Bolesław Kłopotowski i Wincenty Kluczyński. Jeden hierarcha doktoryzował się w Krakowie (Hieronim Stroynowski, 1782), 3 w Połocku, 6 na Uniwersytecie Wileńskim,

Przegląd Wschodni 53.indb 81

2016-01-22 17:10:10

82

ANNA BARAŃSKA

7 w Akademii Duchownej, 2 w Rzymie (Wincenty Kluczyński, 190464 i Ignacy Dubowski, 1910). Można sądzić, że wobec poważnych problemów z nominacjami biskupów w metropolii mohylewskiej, Stolica Apostolska nie czyniła żadnych trudności z udzieleniem dyspensy od stopnia naukowego, jeśli wobec kandydata nie było innych zastrzeżeń.

Czterech biskupów wywodziło się ze zgromadzeń zakonnych. Jakub Dederko był nowicjuszem jezuickim (do czasu kasaty), Hieronim Stroynowski i Adam Krasiński – pijarami (pierwszy sekularyzował się w 1790 r., drugi po kasacie swego zakonu), Ferdinand Kahn – dominikaninem, przeorem konwentu w Rydze.

W I Rzeczypospolitej droga do biskupstwa wiodła najczęściej przez stosunki rodzinne oraz polityczno-kościelne. Tak było w przypadku pierwszych biskupów metropolii mohylewskiej: Jana Kossakowskiego, Jana Dembowskiego, Giedroyciów. Tylko Kasper Cieciszowski, nieposiadający wpływowych krewnych i protektorów, zawdzięczał swój urząd zdolnościom i osobistej pobożności. Pod władzą rosyjską przestały działać dawne mechanizmy kariery kościelnej, jednocześnie zaś zmienił się społeczny i polityczny status biskupów. Hierarchowie wyznania „tolerowanego” nie mogli liczyć ani na wysokie uposażenie i niezależność finansową, ani na przywileje polityczne, jakimi cieszyli się ich poprzednicy przed rozbiorami. Nawet ich działalność kościelna podlegała poważnym ograniczeniom.

Ponadto o obsadzeniu stanowisk i funkcji decydowały władze państwowe, które wymagały od duchownych lojalności i prawomyślności politycznej.

W wymiarze formalnym, początkiem awansu w hierarchii kościelnej było z reguły stanowisko w kapitule. Niemal wszyscy biskupi metropolii mohylewskiej byli wcześniej kanonikami lub prałatami - choć nie zawsze w swojej przyszłej diecezji. Do nielicznych wyjątków należeli: Jan Dembowski, który został koadiutorem kamienieckim zaledwie trzy miesiące po święceniach kapłańskich (1775), Maciej Wołonczewski, Ignacy Dubowski (kanonik honorowy) i dominikanin Ferdinand Kahn. Natomiast członkostwo w Kolegium Duchownym nie było niezbędnym stopniem w karierze – jego asesorami, członkami stałymi lub prezesami było tylko 13 przyszłych biskupów (30%). Wielu hierarchów wykładało przed nominacją w seminariach diecezjalnych, 11 było w nich rektorami, regensami lub prorektorami. Trzech (Ignacy Hołowiński, Szymon Kozłowski i Karol Niedziałkowski) sprawowało funkcję rektora, a sześciu (Maciej Wołonczewski, Kasper Borowski, Karol Hryniewicki, Antoni Audziewicz, Bolesław Kłopotowski i Kasper Cyrtowt) – wykładowcy w Akademii Duchownej w Petersburgu65.

Kluczyński uzyskał tytuł doktora teologii od Kongregacji Studiów podczas kilkutygodniowego pobytu w Rzymie.

65 Zob. I. W o d z i a n o w s k a, Rzymskokatolicka Akademia Duchowna w Petersburgu, Lublin 2007.

64

Przegląd Wschodni 53.indb 82

2016-01-22 17:10:10

83

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917) Tabela 5. Wiek nominatów na biskupstwo w metropolii mohylewskiej w latach 1798–1917a.

Diecezja mohylewska (archidiecezja) kamieniecka

Liczba biskupów

Wiek najmłodszego nominata

Wiek najstarszego nominata

Średnia wieku nominatów

14

43,3

83,5

63,1

4

49,4

68,8

62,4

żmudzka

7

47,8

73,7

58,5

łucka i żytomierska

8

42,5

74,0

55,5

mińska

3

47,5

60,4

54,7

wileńska

9

41,2

74,0

52,9

tyraspolska

5

40,8

61,8

48,1

Razem (diecezje)

36

40,8

74,0

55,1

Ogółem (archidiecezja i diecezje)

50

40,8

83,5

57,3

W przypadku biskupów przedrozbiorowych wiek liczony jest od reorganizacji archidiecezji mohylewskiej w 1798 r.; u pozostałych – według daty instytucji kanonicznej. a

Dwunastu ordynariuszy (27,9%) było wcześniej biskupami pomocniczymi – 7 w tej samej diecezji, 5 w innej (w jednym przypadku – Aleksandra Gintowta-Dziewałtowskiego, sufragana płockiego – była to diecezja należąca do metropolii warszawskiej). Nominacje na koadiutora z prawem następstwa były stosunkowo rzadkie. Po 1798 r. otrzymało je pięciu duchownych: Hieronim Stroynowski, Ignacy Giedroyć66, Michał Piwnicki, Szymon Giedroyć i Ignacy Hołowiński.

Pierwszy z nich, koadiutor ordynariusza łuckiego i żytomierskiego Kaspra Cieciszowskiego, został ostatecznie biskupem innej diecezji – wileńskiej. Dziesięciu biskupów pełniło przed zatwierdzeniem funkcję administratora diecezji.

Poza awansami na arcybiskupstwo, translacje ordynariuszy do innej diecezji zdarzały się tylko sporadycznie. Edward Ropp po niespełna półtorarocznych rządach w Saratowie został przeniesiony do Wilna (1903). Dwaj biskupi – zesłańcy po ułaskawieniu trafili do stolic w Królestwie Polskim: Kasper Borowski z Łucka i Żytomierza do Płocka (1883), Stefan Zwierowicz – z Wilna do Sandomierza (1902). Natomiast zarówno biskupi diecezjalni, jak i sufragani, bywali przenoszeni do metropolii. Z 13 następców arcybiskupa Siestrzeńcewicza 8 było wcześniej ordynariuszami (3 w Łucku i Żytomierzu, 2 w Wilnie, 1 w Kamieńcu, 66

Koadiutor biskupa żmudzkiego Józefa Giedroycia od 24 V 1824, zmarł w 1829 r.

Przegląd Wschodni 53.indb 83

2016-01-22 17:10:10

Przegląd Wschodni 53.indb 84

a

3 1 1 2 2 3 12

3 1 3 1 6 23

pow.

5-10

9

do 5

3 4

1 2 1 1 4

-

pow.

20-25

1 1

3 1 1 6

1

pow. 25

7 3 5 8 4 9 50

14

36,1 17,5 17,9 29,6 26,8 9,9 36,1

27,0

3,5 8,7 1,4 0,9 2,5 0,9 0,9

0,9

Liczba Najdłuższe Najkrótsze biskupów rządy rządy

Od instytucji papieskiej do śmierci, przeniesienia na inne biskupstwo lub usunięcia z diecezji przez władze państwowe.

mohylewska (archidiecezja) żmudzka mińska tyraspolska łucka i żytomierska kamieniecka wileńska Razem

Diecezja

Długość rządówa [w latach] pow. pow.

10-15 15-20

Tabela 6. Długość rządów biskupów w diecezjach metropolii mohylewskiej w latach 1798–1917.

15,0 14,5 12,1 11,3 10,7 4,5 9,3

5,8

Średnia długość rządów

84 ANNA BARAŃSKA

2016-01-22 17:10:10

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

85

2 w Płocku w Królestwie Polskim), 3 biskupami pomocniczymi (w diecezji wileńskiej, kamienieckiej i płockiej), a jeden (Ignacy Hołowiński) – koadiutorem. Tylko Wincenty Kluczyński nie miał sakry biskupiej przed nominacją na metropolitę (1910). Warto zauważyć, że przechodzenie biskupów ze stolic metropolii mohylewskiej do warszawskiej i odwrotnie rozpoczęło się dopiero od lat 80. XIX w., kiedy likwidowane były ostatki odrębności Królestwa Polskiego.

Dane statystyczne potwierdzają funkcjonującą od dawna w historiografii opinię, że biskupami w Cesarstwie Rosyjskim zostawali duchowni w dość zaawansowanym wieku, choć między poszczególnymi diecezjami można dostrzec wyraźne różnice. Średnia wieku nominatów na biskupstwo wynosiła 55,1 lat.

Najwyższa była w diecezji kamienieckiej (62,4), najniższa – w tyraspolskiej (48,1). Wskazuje to, że władze rosyjskie preferowały starszych kandydatów przede wszystkim w biskupstwach położonych na obszarze dawnego państwa polskiego; w „niemieckiej” diecezji tyraspolskiej czynnik ten odgrywał mniejszą rolę. Średni wiek nominata na arcybiskupstwo przekraczał 63 lata. Najmłodszym biskupem diecezjalnym był Anton Zerr w Saratowie (40,8), najstarszymi – Andrzej Kłągiewicz w Wilnie i Cyryl Lubowidzki w Łucku (74); najmłodszym metropolitą – Ignacy Hołowiński (43,3), najstarszym – Kasper Cieciszowski (83,5). Średnia długość rządów biskupów różniła się dość znacznie dla poszczególnych diecezji. Najniższa była w diecezji wileńskiej – 4,5 roku i w archidiecezji mohylewskiej – 5,8. Najdłużej rządzili ordynariusze żmudzcy – średnio 15 lat i mińscy – średnio 14,5 roku. Najbardziej „długowieczni” byli przedstawiciele pierwszego pokolenia biskupów: Stanisław Siestrzeńcewicz sprawował urząd metropolity przez 43 lata (licząc od 1783), Kasper Cieciszowski rządził w Żytomierzu i Łucku 44 lata (od 1784), Józef Giedroyć w Worniach – 36 lat (1802–1838), Franciszek Mackiewicz w Kamieńcu – 27 lat (1815–1842). Ignacy Dederko, wywieziony z Mińska (1816) w osiemnastym roku swoich rządów, żył na wygnaniu jeszcze blisko 13 lat. Prawdopodobnie odgrywały tu rolę dwa czynniki – nominacje w stosunkowo młodym wieku i relatywnie lepsze – w porównaniu z późniejszym okresem – warunki sprawowania urzędu. Biorąc pod uwagę wymiar geograficzny, najwięcej biskupów o długim stażu miała diecezja żmudzka – oprócz wspomnianego już Józefa Giedroycia byli to Maciej Wołonczewski (1849–1875) i Mieczysław Pallulon (1883–1908).

Zdarzało się również, że biskup umierał bardzo szybko po zatwierdzeniu.

Hieronim Stroynowski, prekonizowany na biskupstwo wileńskie 26 IX 1814 r., przybył do Wilna w grudniu, wydał kilka listów pasterskich i wyznaczył termin ingresu na wiosnę następnego roku. Z powodu opóźnionego nadejścia bulli z Rzymu ingres został przełożony na sierpień, jednak biskup zachorował i zmarł

Przegląd Wschodni 53.indb 85

2016-01-22 17:10:10

86

ANNA BARAŃSKA

w przeddzień uroczystości67. Metropolita Apolinary Wnukowski, zatwierdzony 16 VI 1908 r., odbył ingres w Petersburgu 23 XI tego roku. Miał 60 lat – nie należał więc do najstarszych arcybiskupów, ale stan zdrowia nie pozwalał mu na podjęcie obowiązków pasterskich. Zmarł w maju 1909 r., nie zdążywszy skorzystać z rządowego pozwolenia na wyjazd za granicę na leczenie68. Także biskup łucki i żytomierski Cyryl Lubowidzki, prekonizowany w sierpniu 1897 r. w wieku 74 lat, zmarł w czerwcu 1898 r.

Przypadków usunięcia ordynariusza z diecezji przez rząd było siedem. Biskup kamieniecki Jan Dembowski, zmuszony do ustąpienia na rzecz protegowanego przez władze konkurenta, spędził poza diecezją blisko cztery lata (1798–1802).

Jako jedynemu z tej grupy udało mu się jednak powrócić na stanowisko. Jakub Dederko został deportowany z Mińska do Ołyki (1816–1829) za współpracę z Napoleonem. Na zesłaniu w Rosji przebywali biskup łucki i żytomierski Kasper Borowski – w Permie (1869–1882) oraz trzej biskupi wileńscy: Adam Krasiński w Wiatce (1863–1882), Karol Hryniewicki w Jarosławiu nad Wołgą (1885–1889) i Stefan Zwierowicz w Twerze (1902). Usunięty z Wilna Edward Ropp został potraktowany łagodniej, ponieważ pozwolono mu mieszkać w majątku brata w guberni witebskiej (1907–1917). Dwóch biskupów, kamienieckiego Antoniego Fijałkowskiego i mińskiego Adama Wojtkiewicza, rząd pozbawił stanowisk w związku z kasatą diecezji. Fijałkowski został deportowany do Kijowa, a następnie na 6 lat do Symferopola (1866–1872), Wojtkiewicz udał się na przymusowy pobyt do Wilna, gdzie wkrótce zmarł. Po rewolucji październikowej władze bolszewickie zmusiły do opuszczenia diecezji trzech ordynariuszy: Ignacego Dubowskiego (Łuck i Żytomierz), Josefa Kesslera (Saratów) i metropolitę Edwarda Roppa. W sumie wygnania doświadczyło 11 biskupów, w tym jeden (Edward Ropp) – dwukrotnie.

Trzech hierarchów podało się z własnej inicjatywy do dymisji. Franz Zottman i Anton Zerr z diecezji tyraspolskiej uczynili to ze względów zdrowotnych, arcybiskup Wincenty Kluczyński – „wskutek trudności administracyjnych i coraz większych prześladowań ze strony rządu”69. Średnia długość życia hierarchów metropolii mohylewskiej wynosiła 73,1 lat.

Dla biskupów poszczególnych diecezji średnia ta wykazuje duże różnice: A.J. K u k u ł a, Stroynowski Hieronim, [w:] Polski słownik biograficzny t. 44, Kraków–Warszawa 2006–2007, s. 399.

68 J. W a s i l e w s k i, Arcybiskupi..., s. 151. Zob. także I. L a s o c k i, „Pasterz Serdeczny”: biskup płocki, arcybiskup mohylowski Wnukowski Apolinary, [Płock] 1933.

69 J. W a s i l e w s k i, Arcybiskupi..., s. 162–163. Zob. także F. R u t k o w s k i, Ksiądz Wincenty Kluczyński: arcybiskup-metropolita mohylowski administrator apostolski diecezji mińskiej 1847– 1917 (kilka rysów i wspomnień), Poznań 1929 (2 wyd. Człowiek wielkiego serca. Ksiądz Wincenty Kluczyński [...], Włocławek 1997).

67

Przegląd Wschodni 53.indb 86

2016-01-22 17:10:10

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

87

najwyższa była dla diecezji tyraspolskiej – 78,9, najniższa dla wileńskiej – 70,3.

Metropolici żyli średnio 70,6 lat. Jak się wydaje, krótszy czas życia był związany ze szczególnie trudnymi warunkami pracy.

Podstawowym kryterium, jakie stosował rząd rosyjski przy wyborze kandydatów na biskupów, była lojalność wobec władzy i prawomyślność polityczna.

Mimo to episkopat metropolii mohylewskiej tworzył niejednorodną grupę. Biskupi z czasów Pawła I i Aleksandra I otrzymali formację intelektualną i kościelną jeszcze w Rzeczypospolitej, niektórzy z nich czynnie uczestniczyli w życiu publicznym (Kasper Cieciszowski, Jan Stefan Giedroyć, Hieronim Stroynowski). Po rozbiorach zaakceptowali nową władzę – jedni od razu, jak Stanisław Siestrzeńcewicz, inni po pewnym wahaniu, jak Jan Stefan Giedroyć, który po przyłączeniu do Rosji w 1772 r. części jego diecezji (inflanckiej) przygotowywał akcję protestacyjną w senacie i dopiero na skutek perswazji otoczenia przeszedł całkowicie na stronę Rosji70. W czasie wojen napoleońskich za akcją niepodległościową prowadzoną w oparciu o Francję opowiedział się tylko Jakub Dederko.

Charakterystycznym rysem biskupów wywodzących się z XVIII wieku było zaangażowanie w działalność społeczną, oświatową i charytatywną. Hieronim Stroynowski – wybitny przedstawiciel polskiego oświecenia71, ekonomista i filozof prawa, zwolennik józefińskiego modelu życia kościelnego, był jednym z najbliższych współpracowników księcia Adama Jerzego Czartoryskiego jako kuratora Wileńskiego Okręgu Naukowego, promotora polskiego szkolnictwa i reformatora oświaty. O szkolnictwo na Litwie dbali także z wielkim zaangażowaniem Jan Kossakowski i Józef Giedroyć. Ten ostatni, podobnie jak Franciszek Mackiewicz i przede wszystkim arcybiskup Siestrzeńcewicz, działali we wspieranym przez Aleksandra I międzywyznaniowym Towarzystwie Biblijnym (Giedroyć przełożył Nowy Testament na język żmudzki). Siestrzeńcewicz był członkiem cesarskiej Akademii Nauk i licznych towarzystw naukowych i literackich, autorem prac historycznych, fundatorem stypendiów dla ubogiej młodzieży, hojnym ofiarodawcą na rzecz Towarzystwa Dobroczynności w Wilnie. Ta wielostronna aktywność nie zawsze pozostawiała wystarczającą ilość czasu na obowiązki pasterskie w diecezji, choć na przykład Jan Kossakowski, niezależnie od pracy oświatowej, wykazał wiele troski o sprawy kościelne, zreformował konsystorz i seminarium, dbał o dyscyplinę wśród duchowieństwa i o poziom kazań, wizytował parafie. Biskupem-duszpasterzem był Kasper Cieciszowski, powszechnie szanowany ze względu na głęboką religijność, ascetyczny tryb życia i osobiste T. T u r k o w s k i, Giedroyć Jan Stefan, [w:] Polski słownik biograficzny t. 7, Kraków 1948–1958, s. 427–428.

71 Zob. J. K u k u ł a, Hieronim hrabia Stroynowski – prawnik, ekonomista, fizjokrata (1752–1815), Lublin 2009.

70

Przegląd Wschodni 53.indb 87

2016-01-22 17:10:11

88

ANNA BARAŃSKA

zaangażowanie w sprawy duchowieństwa i wiernych, wizytacje, kaznodziejstwo, pomoc potrzebującym.

Na późniejszych biskupów nie wywierały już wpływu wzory osiemnastowieczne i tradycje z okresu Rzeczypospolitej, natomiast coraz większego znaczenia nabierał rządowy mechanizm selekcji. Analizując biogramy hierarchów można dojść do wniosku, że był on skuteczny tylko częściowo72. W episkopacie metropolii mohylewskiej nie było wielu wybitnych postaci, tworzyli go w większości ludzie ostrożni, lojalni wobec rządu, skłonni do kompromisów, czasem słabego charakteru lub podatni na wpływy zewnętrzne. Na ogół jednak nie brakowało im dobrej woli i oddania Kościołowi. Niejednokrotnie też, stając wobec konieczności wyboru między wiernością Stolicy Apostolskiej, prawu kościelnemu i obowiązkom urzędu a posłuszeństwem władzy świeckiej, potrafili zachować się jak kapłani, nie jak czynownicy. Usuwanie biskupów z diecezji było najbardziej widocznym dowodem niezadowolenia rządu z ich postawy, ale nawet gdy nie dochodziło do tej ostateczności, rzadko który hierarcha zachowywał do końca takie zaufanie cesarza, jakim cieszył się przed nominacją. Błędem często popełnianym przez rząd było utożsamianie poglądów ultramontańskich lub konserwatywnych z bezwarunkowym lojalizmem politycznym. Tymczasem duchowni-ultramontanie, choć bliscy środowisku ugodowców, w sprawach religijnych stawiali wyżej autorytet papieża niż cesarza. Ilustruje to dobrze przykład abp. Ignacego Hołowińskiego. Hierarcha ten, posiadający znakomitą opinię w kręgach rządowych, członek tak zwanej „petersburskiej Pentarchii” – grupy polskich literatów głoszących program ugody z Rosją, nie wahał się prowadzić tajnej korespondencji ze Stolicą Apostolską oraz informować papieża o wszystkich posunięciach rządu, ryzykując najsurowsze represje. Jednocześnie, jako człowiek wielkiej inteligencji i charakteru, potrafił zachowywać się wobec cara i wysokich urzędników z całą godnością. Między Mikołajem I a metropolitą miało kiedyś dojść do następującego dialogu: „Hołowiński, czyś ty zapomniał, czym byłeś pierwej, a czym jesteś teraz dzięki mojej przychylności? – Prochem byłem, prochem jestem – odparł arcybiskup”73.

Opór stawiany przez episkopat wobec działań uderzających w Kościół i katolików wzrastał wraz z upływem czasu. O ile ordynariusz łucki i żytomierski Michał Piwnicki czy metropolita Ignacy Pawłowski nie protestowali przeciw kasatom klasztorów i restrykcjom rządowym po 1831 r., o tyle pół wieku później praktycznie wszyscy biskupi przeciwstawili się rządowej akcji narzucania języka Niekiedy zawodził już na pierwszym etapie – weryfikacji kandydatów na alumnów, np. Karol Hryniewiecki i Stefan Zwierowicz dostali się do seminarium mimo wcześniejszego udziału w powstaniu styczniowym.

73 J. W a s i l e w s k i, Arcybiskupi..., s. 64.

72

Przegląd Wschodni 53.indb 88

2016-01-22 17:10:11

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

89

rosyjskiego w katolickich nabożeństwach paraliturgicznych. Do odważniejszych wystąpień hierarchów przyczyniło się niewątpliwie zmniejszenie izolacji, w jakiej funkcjonował Kościół katolicki w Cesarstwie Rosyjskim. Dzięki przenoszeniu biskupów z archidiecezji mohylewskiej do warszawskiej i odwrotnie74 częstsze stały się kontakty z Królestwem Polskim. Pojawiły się też pewne – choć bardzo ograniczone – możliwości wyjazdów zagranicznych i wizyt w Rzymie. W 1862 r. bp Borowski otrzymał pozwolenie na uczestnictwo w kanonizacji męczenników japońskich dokonanej przez Piusa IX. Począwszy od lat 80. XIX w., hierarchowie odwiedzali Rzym incognito przy okazji wyjazdów na leczenie, a później także za zgodą rządu75. Zintensyfikowała się też nielegalna korespondencja ze Stolicą Apostolską. Pod koniec XIX w. biskupi zaczęli podejmować próby działań kolegialnych. W 1896 r. metropolita Kozłowski złożył Mikołajowi II memoriał episkopatu o potrzebach Kościoła katolickiego. Abp Szembek po swojej nominacji zaprosił biskupów obu metropolii (mohylewskiej i warszawskiej) na uroczystość wręczenia paliusza w Petersburgu w maju 1904 r. – pod tym pretekstem odbył się swego rodzaju synod, podczas którego przygotowano list do Piusa X i memoriał do cara76.

Pracę pasterską utrudniały długie wakaty, które często poprzedzały objęcie rządów przez nowego biskupa (zwłaszcza jeśli w tym czasie diecezją kierował niezbyt gorliwy administrator), brak sufraganów, szykany i ograniczenia ze strony rządu, duża ilość obowiązków administracyjnych, nierzadko także wiek i stan zdrowia ordynariusza. Niektórym hierarchom udało się jednak rozwinąć na tym polu intensywną i owocną działalność. Gorliwymi duszpasterzami byli biskupi żmudzcy Maciej Wołonczewski (1849–1875), Mieczysław Pallulon (1883–1908) i Kasper Cyrtowt (1910–1913). Pochodzący z rodzin chłopskich, troszczyli się szczególnie o sprawy ludu: jego życie religijne, obyczaje, problemy społeczne.

Wołonczewski wizytował parafie, publikował opowieści i czytanki dla dzieci w języku litewskim, z wielkim rozmachem organizował bractwa trzeźwości, do których zapisało się podczas jego rządów ponad 80% ludności. Walki z pijaństwem nie zaprzestał nawet wtedy, gdy po 1863 r. bractwa zostały zakazane przez rząd; kontynuował ją później biskup Pallulon. Dzięki temu na Żmudzi w końcu XIX w. w wielu wsiach nie używano alkoholu podczas wesel i chrzcin77.

Trzech metropolitów mohylewskich było najpierw biskupami płockimi: Gintowt-Dziewałtowski – sufraganem (1872–1883), Szembek (1901–1903) i Wnukowski (1904–1908) – ordynariuszami, z kolei do Płocka został przeniesiony biskup Borowski, a do Sandomierza – Zwierowicz.

75 Abp Gintowt-Dziewałtowski w 1883 r., abp Kozłowski kilkakrotnie od 1889 r., bp Niedziałkowski w 1898 i 1905 r., bp Szembek w 1896, 1897 i 1904 r., abp Kluczyński kilkakrotnie od 1905 r., bp Ropp w 1906 r.; bp Dubowski studiował i doktoryzował się w Rzymie.

76 J. W a s i l e w s k i, Arcybiskupi..., s. 140–141.

77 J. S k a r b e k, W dobie rozbiorów i braku państwowości (1772–1918), [w:] J. K ł o c z o w s k i, L. M ü l l e r o w a, J. S k a r b e k, Zarys dziejów Kościoła..., s. 228.

74

Przegląd Wschodni 53.indb 89

2016-01-22 17:10:11

90

ANNA BARAŃSKA

Cyrtowt, szanowany przez Polaków i Litwinów, „ujmował wszystkich swą akcją charytatywną, wspierając hojnie kształcącą się młodzież, liczne instytucje oraz ubogich bez różnicy narodowości i wyznania”78.

Biskupów oddanych obowiązkom pasterskim miała także diecezja wileńska – tu jednak zwykle nie było im dane utrzymać się na stanowisku dłużej niż kilka lat. Andrzej Kłągiewicz jako wieloletni administrator diecezji (1830–1840), a potem biskup (1840–1841), kładł duży nacisk na karność duchowieństwa, dbał o szkoły wiejskie, interesował się losem chłopów w dobrach kościelnych, często pisał listy pasterskie do księży. Wacław Żyliński (1848–1856) „ciągle prawie wizytował diecezję”. Adam Krasiński (1858–1863), podobnie jak ordynariusze żmudzcy, walczył z alkoholizmem. Założył w diecezji stowarzyszenie św. Wincentego à Paulo, troszczył się o seminarium i poziom umysłowy duchowieństwa, a dla literatów wileńskich organizował regularne spotkania, zwane „obiadami czwartkowymi”. Karol Hryniewicki (1883–1885) zapoczątkował religijną odnowę diecezji pozbawionej biskupa przez blisko 20 lat. Podczas swoich dwuletnich rządów odbywał wizytacje kanoniczne, podczas których bierzmował „tłumy wiernych [...] we dnie i w nocy”. Jego następca, Antoni Audziewicz (1889–1895), „wchodził w najdrobniejsze szczegóły zarządu diecezji” i mimo zaawansowanej choroby jeszcze na parę miesięcy przed śmiercią osobiście wizytował parafie.

Niezmordowanym wizytatorem był także Aleksander Zwierowicz (1897–1902)79.

W Łucku i Żytomierzu energicznym pasterzem, który „w ciągu kilku lat zwiedził całą diecezję i [...] uświęcił ją przez niezmordowane głoszenie Słowa Bożego, bierzmowanie i spowiedź”, był Kasper Borowski (1848–1869). Publikował on również liczne homilie i artykuły. Karol Niedziałkowski zwołał w 1906 r. pierwszy zjazd duchowieństwa diecezjalnego. Założył Stowarzyszenie Samopomocy Kapłańskiej, szkołę organistów i Muzeum Diecezjalne w Żytomierzu80. W diecezji tyraspolskiej o sprawy duszpasterskie najbardziej dbali biskupi Zottman, Ropp i Kessler. Wśród metropolitów wizytacjom parafii wiele czasu poświęcali Jerzy Szembek (1903–1905) i Wincenty Kluczyński (1910–1914). Natomiast Szymon Kozłowski (1891–1899) był jednym z najpłodniejszych pisarzy religijnych, autorem Cz. F a l k o w s k i, Cyrtowt Kasper Felicjan, [w:] Polski słownik biograficzny t. 4, Kraków 1938, s. 130.

79 J. K u r c z e w s k i, Biskupstwo wileńskie..., s. 66–75; M. G o d l e w s k i, Audziewicz Antoni, [w:] Polski słownik biograficzny t. 1, Kraków 1935, s. 178–179; J. B i e n i a r z ó w n a, Kłągiewicz Andrzej Benedykt, [w:] Polski słownik biograficzny t. 13, Wrocław 1967, s. 40–42; M. Ż y w c z y ń s k i, Krasiński Adam Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny t. 15, Wrocław 1970, s. 166–168.

80 F. S z n a r b a c h o w s k i, Początek i dzieje..., s. 138 i nn., 169–170 i n.; R. F i l o c h o w s k i, Dwaj biskupi ś.p. ks. Kasper Borowski biskup płocki i ś.p. ks. Kazimierz Wnorowski biskup lubelski: ich żywot, zasługi i prace, Warszawa 1885; Cz. L e c h i c k i, Niedziałkowski Karol Antoni, [w:] Polski słownik biograficzny t. 22, Wrocław 1977, s. 737–739.

78

Przegląd Wschodni 53.indb 90

2016-01-22 17:10:11

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

91

podręczników i popularnych opracowań – „na jego książkach uczył się zasad religii katolickiej ogół młodzieży w Cesarstwie Rosyjskim aż do XX wieku”.

Wielką popularnością cieszyła się także jego edycja Biblii w podwójnej, łacińskiej i polskiej wersji językowej81.

Do najwybitniejszych hierarchów metropolii mohylewskiej w epoce Mikołaja II można zaliczyć Jerzego Szembeka i Edwarda Roppa. Obaj pochodzili z rodzin arystokratycznych, obaj też byli przykładem tak zwanych późnych powołań – pierwszy, przyjmując święcenia kapłańskie, miał 42 lata, drugi – 35. Szembek w latach 1876–1889 zasiadał w komisji Akademii Umiejętności w Krakowie do badań w zakresie historii literatury i oświaty w Polsce, był też zapalonym bibliofilem. Na jego życie wewnętrzne największy wpływ wywarli ksiądz, a potem biskup krakowski Albin Dunajewski oraz Andrzej (Roman) Szeptycki, późniejszy greckokatolicki metropolita lwowski. Po nieudanej próbie wstąpienia do seminarium w Petersburgu Szembek został alumnem w Saratowie, gdzie przyjął święcenia w 1893 r. Następnie sprawował funkcję wikariusza, potem proboszcza, katechety i dziekana, angażując się czynnie w pracę duszpasterską i działalność charytatywną. Dzięki poparciu gubernatora saratowskiego, rząd przedstawił jego kandydaturę na biskupstwo płockie; zatwierdzenie papieskie otrzymał 15 IV 1901 r.

Wkrótce, 9 XI 1903 r., został przeniesiony na arcybiskupstwo mohylewskie. Swoje rządy rozpoczął od zaaranżowania nieformalnego zjazdu biskupów w Petersburgu; później zwołał też dwa zjazdy katechetów archidiecezji mohylewskiej. W 1904 r. przeprowadził wizytację parafii w Inflantach, Kurlandii, Wielkim Księstwie Finlandii oraz w guberni petersburskiej i mińskiej; wygłaszał kazania, które wywierały wielkie wrażenie na wiernych. W listopadzie tego roku pojechał do Rzymu, gdzie został przyjęty przez Piusa X. Osobiście pertraktował z Mikołajem II, zabiegając o zniesienie restrykcji wymierzonych w Kościół katolicki. Po wydaniu przez cara ukazu tolerancyjnego w 1905 r. wznowił wizytację diecezji mińskiej, przyczyniając się do masowego przechodzenia na obrządek rzymskokatolicki dawnych unitów, zmuszonych do przyjęcia prawosławia. Gubernator miński miał podsumować efekty tej wizytacji, stwierdzając: „Cośmy zrobili w ciągu lat czterdziestu, arcybiskup Szembek zrujnował w ciągu kilku dni”. Podczas pobytu w diecezji mińskiej metropolita zachorował na tyfus i zmarł w majątku krewnych w pow. chrzanowskim w Galicji, podczas drogi na kurację do Marienbadu. W pogrzebie Szembeka uczestniczył krakowski kardynał Jan Puzyna, metropolita warszawski Wincenty Chościak-Popiel oraz metropolici lwowscy trzech obrządków82.

M. Ż y w c z y ń s k i, Kozłowski Szymon Marcin, [w:] Polski słownik biograficzny t. 15, Wrocław 1970, s. 31–32.

82 J. W a s i l e w s k i, Arcybiskupi..., s. 134–149; J.M. D z i e w u l s k a, Szembek Jerzy Józef Elizeusz, [w:] Polski słownik biograficzny t. 48, Warszawa–Kraków 2012–2013, s. 75–78.

81

Przegląd Wschodni 53.indb 91

2016-01-22 17:10:11

92

ANNA BARAŃSKA

Edward Ropp po ukończeniu studiów prawniczych w Petersburgu pracował przez kilka lat w administracji państwowej, a potem gospodarował w rodowym majątku. W 1883 r. wstąpił do seminarium w Kownie, święcenia przyjął w 1886 r.

Pracował w Libawie w Kurlandii jako proboszcz i dziekan, łącząc działalność duszpasterską ze społeczną. 9 VI 1902 r. otrzymał instytucję papieską na biskupstwo tyraspolskie. Podjął tam regularną wizytację parafii, także w Kaukazie i na Zakaukaziu. Po niespełna półtora roku został przeniesiony do Wilna (9 XI 1903). I tu systematycznie odwiedzał parafie, nadając wizytacjom bardzo uroczystą formę. W 1905 r., podobnie jak metropolita Szembek, przyczynił się do porzucenia prawosławia przez ok. 30 tysięcy dawnych unitów lub katolików łacińskich. Zarządził prowadzenie katechezy w języku ojczystym uczniów, w seminarium wprowadził obok polskiego język litewski, wskrzesił tradycyjne procesje, animował zjazdy duchowieństwa. Pozostawał w stałym kontakcie ze Stolicą Apostolską, w końcu 1906 r. odbył wizytę ad limina. Starał się usilnie o usunięcie konfliktów narodowościowych z Kościoła, przez co naraził się z jednej strony rządowi, z drugiej – nacjonalistom polskim i litewskim. Potępiał pogromy Żydów. W 1906 r. założył Stronnictwo Konstytucyjno-Katolickie, rozwiązane po 8 miesiącach przez władze. Wydawał „Nowiny Wileńskie”, a potem „Kurier Litewski”. Był posłem do I Dumy, gdzie należał do Klubu Autonomistów Aleksandra Lednickiego. Rozmach działań biskupa, jego zaangażowania społeczno-polityczne i twarda, choć uprzejma postawa wobec administracji spowodowała jego usunięcie z Wilna 5 X 1907 r. Do działalności kościelnej Ropp mógł powrócił dopiero po rewolucji lutowej. Urzędu metropolity mohylewskiego, którym został mianowany 25 VII 1917 r., nie dane mu było jednak sprawować długo: aresztowany przez bolszewików wiosną 1919 r., został po długich pertraktacjach przekazany stronie polskiej i osiadł w Warszawie83.

Rewolucja październikowa w Rosji i zmiany na mapie politycznej we wschodniej części Europy po I wojnie światowej położyły kres istnieniu metropolii mohylewskiej. Część jej terytorium znalazła się w granicach odbudowanej Polski, a także niepodległej Litwy, Łotwy i Estonii. Na terenie Rosji sowieckiej w ciągu kilku lat struktury Kościoła katolickiego zostały niemal całkowicie zniszczone, a duchowieństwo zdziesiątkowane. Do formalnej reaktywacji arcybiskupstwa doszło 13 IV 1991, kiedy papież Jan Paweł II połączył archidiecezję mohylewską z diecezją mińską. Nowa metropolia mińsko-mohylewska objęła obszar Białorusi.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Z. P o n a r s k i, Ropp Edward, [w:] Polski słownik biograficzny t. 32, Wrocław 1989–1991, s. 31–33; A. K o z y r s k a, Arcybiskup Edward Ropp...

83

Przegląd Wschodni 53.indb 92

2016-01-22 17:10:11

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

93

Aneks Wykaz biskupów diecezjalnych metropolii mohylewskiej w latach 1798–19171 Archidiecezja mohylewska 1. Siestrzeńcewicz Stanisław Jan 2. Cieciszowski Kasper Kazimierz 3. Pawłowski Ignacy Ludwik 4. Dmochowski Kazimierz Roch 5. Hołowiński Ignacy 6. Żyliński Wacław 7. Fijałkowski Antoni 8. Gintowt-Dziewałtowski Aleksander Kazimierz 9. Kozłowski Szymon Marcin 10. Kłopotowski Bolesław Hieronim 11. Szembek Jerzy Józef Elizeusz 12. Wnukowski Apolinary 13. Kluczyński Wincenty 14. Ropp Edward

11 XII 1783–13 XII 1826 zm.

23 VI 1828–28 IV 1831 zm.

1 III 1841–2 VII 1842 zm.

3 VII 1848–24 I 1851 zm.

24 I 1851–19 X 1855 zm.

18 IX 1856–5 V 1863 zm.

23 II 1872–11 II 1883 zm.

15 III 1883–26 VIII 1889 zm.

14 XII 1891–26 XI 1899 zm.

15 IV 1901–24 II 1903 zm.

9 XI 1903–7 VIII 1905 zm.

16 VI 1908–21 V 1909 zm.

7 IV 1910–22 IX 1914 rezygn.

25 VII 1917–[25 VII 1939 zm.]

Diecezja żmudzka 1. Giedroyć Jan Stefan 2. Giedroyć Józef Arnulf 3. Giedroyć Szymon Michał 4. Wołonczewski Maciej 5. Pallulon Mieczysław Leonard 6. Cyrtowt Kasper Felicjan 7. Karewicz Franciszek

30 III 1778–13 V 1802 zm.

13 V 1802–17 VII 1838 zm.

17 VII 1838–IX 1844 zm.

28 IX 1849–29 V 1875 zm.

15 III 1883–2 V 1908 zm.

7 IV 1910–20 IX 1913 zm.

20 II 1914–[23 III 1926 rezygn.]

Diecezja wileńska 1. Kossakowski Jan Nepomucen 2. Stroynowski Hieronim 3. Kłągiewicz Andrzej Benedykt 4. Żyliński Wacław 5. Krasiński Adam Stanisław 6. Hryniewicki Karol

17 XI 1798–26 VIII 1808 zm.

26 IX 1814–17 VIII 1815 zm.

14 XII 1840–27 XII 1841 zm.

3 VII 1848–18 IX 1856 translacja Mohylew 27 IX 1858–lato 1863 deport.

15 III 1883–3 II 1885 deport.

Pierwsza data oznacza instytucję papieską, druga – zakończenie rządów (w przypadku biskupów usuniętych z diecezji jest to data deportacji).

1

Przegląd Wschodni 53.indb 93

2016-01-22 17:10:11

94

ANNA BARAŃSKA

7. Audziewicz Antoni Franciszek 8. Zwierowicz Stefan Aleksander 9. Ropp von der Edward

30 XII 1889–10 VI 1895 zm.

2 VIII 1897–17 IX 1902 deport.

9 XI 1903–5 X 1907 deport.

Diecezja łucka i żytomierska 1. Cieciszowski Kasper Kazimierz 2. Piwnicki Michał 3. Borowski Kasper 4. Kozłowski Szymon Marcin 5. Lubowidzki Cyryl 6. Kłopotowski Bolesław Hieronim 7. Niedziałkowski Karol Antoni 8. Dubowski Ignacy Maria

17 XI 1798–23 VI 1828 trans. Mohylew 23 VI 1828–29 V 1845 zm.

3 VII 1848–1869 deport.

15 III 1883–14 XII 1891 trans. Mohylew 2 VIII 1897–9 VI 1898 zm.

14 XII 1899–15 IV 1901 trans. Mohylew 15 IV 1901–7 IV 1911 zm.

16 X 1916–[1 VI 1925 rezygn.]

Diecezja kamieniecka 1. Dembowski Jan Józef 2. Mackiewicz Franciszek Borgiasz 3. Górski Mikołaj 4. Fijałkowski Antoni

16 X 1798–13 IX 1809 zm.

15 III 1815–13 I 1842 zm.

27 VI 1853–27 XII 1855 zm.

23 III 1860–VI 1866 deport., kasata diecezji

Diecezja mińska 1. Dederko Jakub Ignacy 2. Lipski Mateusz 3. Wojtkiewicz Adam

XI 1798–28 V 1816 deport.

28 II 1831–21 XI 1839 zm.

18 III 1852–8 VIII 1869 kasata diecezji

Diecezja tyraspolska 1. Kahn Ferdinand Elano 2. Zottman Franz Xaver 3. Zerr Anton Johann 4. Ropp von der Edward 5. Kessler Josef Alois

20 V 1850–18 X 1864 zm.

23 II 1872–28 XII 1889 rezygn.

30 XII 1889–6 VI 1902 rezygn.

9 VI 1902–9 XI 1903 trans. Wilno 20 IV 1904–[23 I 1930 rezygn.]

Przegląd Wschodni 53.indb 94

2016-01-22 17:10:11

RZYMSKOKATOLICKA METROPOLIA MOHYLEWSKA (1798–1917)

95

Wykaz biskupów pomocniczych i koadiutorów metropolii mohylewskiej w latach 1798–19171 Archidiecezja mohylewska 1. Benisławski Jan (koadiutor) 1783–25 III 1812 zm.

2. Odyniec Cyprian 17 XI 1798–28 VII 1811 zm.

3. Możdżeniewski Maciej Paweł 10 VII 1815–5 IV 1819 zm.

4. Kamionko Walery Henryk 10 VII 1815–26 VIII 1840 zm.

5. Lipski Mateusz 24 XI 1823–28 II 1831 trans. Mińsk [Grabowski Joachim Józef 23 VI 1828–28 I 1829 zm. przed przyjęciem sakry] 6. Hołowiński Ignacy (koadiutor ) 3 VII 1848–24 I 1851 abp mohylewski 7. Staniewski Józef Maksymilian 27 IX 1858–11 XII 1871 zm.

8. Iwaszkiewicz Jerzy 6 V 1872–9 I 1876 zm.

9. Symon Franciszek Albin 17 XII 1891–2 VIII 1897 trans. Płock, deport.

10. Niedziałkowski Karol Antoni 2 VIII 1897–15 IV 1901 trans. Łuck i Żytomierz 11. Denisewicz Stefan Antoni 12 VI 1908–13 XII 1913 zm. (od 1911 r. zakaz pracy) 12. Cieplak Jan Feliks 16 VII 1908–[1922 areszt.] (1910–1913 zakaz pracy) Diecezja żmudzka 1. Malinowski Antoni 23 IX 1782–po 30 VI 1816 zm.

2. Giedroyć Józef Arnulf (koadiutor) 11 IV 1791–13 V 1802 bp żmudzki 3. Giedroyć Szymon Michał 20 VIII 1804 (od XII 1829 koadiutor)–17 VII 1838 bp żmudzki 4. Giedroyć Ignacy (koadiutor) 24 V 1824–1829 zm.

5. Bereśniewicz Aleksander 27 IX 1858–15 III 1883 trans. Włocławek Kazimierz 6. Baranowski Antoni 24 III 1884–2 VIII 1897 trans. Sejny 7. Cyrtowt Kasper Felicjan 2 VIII 1897–7 IV 1910 bp żmudzki Diecezja wileńska 1. Kossakowski Adam (Kurlandia) 1 VI 1795–4 V 1828 zm.

2. Połubiński Jerzy (Troki) 27 I 1796–7 VIII 1801 zm.

3. Kłokocki Adam (Brześć) 1798–8 III 1808 zm.

Pierwsza data oznacza instytucję papieską, druga – koniec sprawowania funkcji.

1

Przegląd Wschodni 53.indb 95

2016-01-22 17:10:11

96

ANNA BARAŃSKA

4. Houwalt Ignacy (Troki) 20 VIII 1804–5 V 1807 zm.

5. Puzyna Nikodem (Wilno) 26 IX 1814–22 X 1819 zm.

6. Kundzicz Tadeusz (Troki) 10 VII 1815–15 I 1829 zm.

7. Kłągiewicz Andrzej Benedykt 15 III 1830–14 XII 1840 bp wileński (Wilno) 8. Cywiński Jan (Troki) 17 XII 1840–17 XI 1846 zm.

9. Dmochowski Kazimierz Roch 1 7 XII 1840–3 VII 1848 trans. Mohylew (Kurlandia) [Zdanowicz Ludwik Feliks 30 XII 1889–28 XII 1896 zm.] (bp tytularny) Diecezja łucka i żytomierska 1. Kaczkowski Jan Chryzostom 25 VI 1781–24 II 1816 zm.

2. Podhorodeński Jan Kanty 20 VIII 1804–4 X 1832 zm.

3. Stroynowski Hieronim (koadiutor) 20 VIII 1804–26 IX 1814 trans. Wilno 4. Piwnicki Michał (koadiutor) 3 VII 1826–23 VI 1828 bp łucki i żytomierski 5. Brynk Ludwik Bartłomiej 23 II 1872–19 IX 1874 zm.

6. Lubowidzki Cyryl 24 III 1884–2 VIII 1897 bp łucki i żytomierski 7. Kłopotowski Bolesław Hieronim 2 VIII 1897–14 XII 1899 bp łucki i żytomierski 8. Karaś Antoni 12 XI 1906–7 IV 1910 trans. Sejny 9. Żarnowiecki Longinus 7 IV 1910–5 X 1915 zm.

10. Godlewski Michał 21 X 1916–[1926 rezygn.]

Diecezja kamieniecka 1. Pawłowski Ignacy Ludwik 2. Fijałkowski Antoni

23 VI 1828–1 III 1841 trans. Mohylew 25 VI 1858–23 III 1860 bp kamieniecki

Diecezja mińska 1. Masclet Jan Chrzciciel

26 IX 1814–11 VII 1836 zm.

Diecezja tyraspolska 1. Lipski Wincenty 2. Zerr Anton Johann

18 IX 1856–13 XII 1875 zm.

15 III 1883–30 XII 1889 bp tyraspolski

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni 53.indb 96

2016-01-22 17:10:11

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 97–123, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015

Andrzej Gąsiorowski Olsztyn

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO W REPUBLICE LITEWSKIEJ 1918–1940

P

OCZĄTKI HARCERSTWA polskiego na terenie zaboru rosyjskiego sięgają okresu sprzed I wojny światowej. Ruch skautowy rozwijał się jako stowarzyszenie o charakterze tajnym. W jego szeregach działała głównie młodzież starsza, pozaszkolna oraz gimnaz­ jalna. Harcerstwo, poza typową pracą organizacyjną, czynnie włączyło się do konspiracji niepodległościowej1. Organizacja ta najszybciej rozwinęła się w Wilnie, a stąd w połowie 1918 r. została przeniesiona na teren dawnej guberni kowieńskiej. Z luźno działających zastępów harcerskich 27 grudnia 1918 r. w Kownie utworzono pierwszą drużynę męską im. Tadeusza Kościuszki, która liczyła 65 członków. Jej drużynowym był Wiktor Sukiennicki, a przybocznym Michał Łaski. Wkrótce (5 I 1919) powstała 60-osobowa drużyna żeńska im. Emilii Plater z drużynową Eleonorą Mickiewiczówną, przyboczną Zofią Nehrebecką i zastępową Marią Syrunowiczówną. Razem drużyny te utworzyły samodzielny hufiec kowieński, którego pierwszym komendantem został dr Lucjan Martusewicz. Zaproponował on (3 II 1919) polskim władzom harcerskim w kraju wpisanie hufca do rejestru ZHP w Warszawie. Wniosek ten został przychylnie zaakceptowany na posiedzeniu Inspektoratu KG ZHP w dniu 27 lutego 1919 r. W liście zawiadamiającym o tej decyzji między innymi pisano: Życzymy Wam pomyślnego rozwoju pracy Waszej i wychowawczej zastępów, dzielnej i sprawnej młodzieży na pożytek Najjaśniejszej Rzeczpospolitej2.

H.J. B a g i ń s k i, Tajny skauting lat 1908–1914, „Więź” 1972, nr 6, s. 120–123.

Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), ZHP, nr 215, k. 101, Pismo L. Martusewicza do Naczelnego Inspektoratu KG ZHP z 3 II 1919; AAN, ZHP nr 215, k. 10; Pismo K G ZHP do Komendy Harcerskiej w Kownie z 4 III 1919.

1 2

Przegląd Wschodni 53.indb 97

2016-01-22 17:10:11

98

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

Próba podporządkowania harcerstwa polskiego na Litwie Naczelnictwu ZHP w Warszawie wywołała sprzeciw po stronie litewskiej. Spór wywołany tą decyzją toczył się przez cały okres międzywojenny. Konsekwencje tego odczuły już istniejące w 1919 r. trzy ośrodki harcerskie, działające przy polskich gimnazjach w Poniewieżu, Kownie i Wiłkomierzu. Powołane tam drużyny harcerskie nie uzyskały zgody na oficjalną działalność i musiały prowadzić ją nie w pełni legalnie. Z konieczności więc występowały pod szyldem kół Czerwonego Krzyża, jedynej legalnie działającej polskiej organizacji szkolnej. W ten zakonspirowany sposób odbywały się zbiórki, na których przeprowadzano ćwiczenia i szkolenie z zakresu prawa harcerskiego, wydawano też ręcznie pisane gazetki3. Od początku działaniom tym przyświecała myśl głosząca, iż: Być harcerzem, to żyć w gromadzie młodych ludzi idących z honorem przez życie i ze śpiewem na ustach, to żyć w drużynie harcerskiej, to żyć z ludźmi, którzy poświęcili swe życie walce o lepszą przyszłość Narodu4.

Poza Kownem dużą aktywność przejawiała młodzież z Gimnazjum Polskiego w Poniewieżu. W drużynach harcerskich znalazło się ponad 160 osób. W 1920 r. działały tam dwie żeńskie drużyny harcerskie. Drużynową I drużyny im. Emilii Platter była Aleksandra Judycka, później Helena Szwejkowska. Drużynową II drużyny im. Królowej Jadwigi została Maria Januszewska, a następnie Janina Ciemnołońska5. Razem utworzyły one hufiec żeński kierowany przez Birutę Ejdrygiewiczówną. Później funkcję te pełniły: Maria Januszewska, Zofia Romer i Alicja Korzeniowska. Każda z drużyn hufca miała po 4–6 zastępów, które razem skupiały około 65 harcerek. W Poniewieżu jeszcze bardziej liczny był hufiec męski, którym dowodził Bronisław Likowski, później Ksawery Narkiewicz. Hufiec ten posiadał 3 drużyny, a każda miała 5–7 zastępów. Funkcje drużynowych pełnili: w I drużynie im. Tadeusza Kościuszki – Mamert Jabłonowski, później K. Narkiewicz, w II drużynie im. Stefana Czarnieckiego – Lubomir Ławcewicz i w III im. Adama Mickiewicza Józef Sawicki6. Drużyny samodzielnie lub całym hufcem urządzały gry i zabawy terenowe, ogniska, piesze wycieczki, zdobywano sprawności harcerskie. Na zbiórkach ćwiczono musztrę, uczono się pieśni i zasad pracy harcerskiej7. Pierwszą próbą podsumowania dokonań organizacyjnych M. J a c k i e w i c z, Organizacje polskie na Litwie w latach 1919–1940, „Znad Wilii” 1993, nr 25, s. 6.

4 A. G i ż y ń s k i, Być harcerzem, „Głos Młodych” 1939, nr 17–18, s. 4.

5 J. C i e m n o ł o ń s k a, List do Tadeusza Cywińskiego w Wilnie, 1923 (kopia listu w posiadaniu autora).

6 I. D o w g w i ł ł o w i c z (Bukowska), Wspomnienia, b. daty, mps, k. 57 (kopia w posiadaniu autora).

7 Lietuvos Valstibinis Archywas Vilnius (LVA), f. 1157, ap. 9, b. 21, k. 13, Sprawozdanie Zarządu Gimnazjum Polskiego w Poniewieżu za 1921–1926.

3

Przegląd Wschodni 53.indb 98

2016-01-22 17:10:11

Il. 1. Archiwum Akt Nowych, ZHP, nr 215, k. 101, Pismo Lucjana Martusewicza do Naczelnego Inspektoratu KG ZHP z 3 II 1919 r.

PrzeglÄ…d Wschodni 53.indb 99

2016-01-22 17:10:11

100

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

Il. 2. II drużyna żeńska im. Królowej Jadwigi w Polskim Gimnazjum w Poniewieżu (1923 r.)

W pierwszym szeregu stoją Biruta Ejdrygiewiczówna i Maria Januszewska (fot. w zbiorach Ryszarda i Czesława Mackiewiczów w Warszawie)

był odbyty w 1922 r. w Kownie pierwszy zjazd harcerski na Litwie. Podjęto tam zadanie wytyczenia kierunków pracy harcerskiej na kolejne lata. Z braku kadry podstawowej, nadal rolę tę mieli pełnić instruktorzy byłego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oraz nauczyciele i przedstawiciele młodzieży akademickiej. Hymnem polskich harcerzy na Litwie była wówczas Rota i Marsz Sokołów („Ospały i gnuśny, zgrzybiały ten świat”)8.

Harcerstwo w miarę swobodną, choć nieoficjalną, działalność prowadziło do końca 1923 r. Od tego czasu jedyną szansą na oficjalne zarejestrowanie drużyn był wymóg przystąpienia do litewskiej organizacji skautowej. Wiązało się to z obowiązkiem złożenia litewskiej przysięgi, w której był fragment zobowiązujący do walki o przywrócenie Wilna państwu litewskiemu. Odmowa takiego przyrzeczenia była równoznaczna z zakazem dalszego działania drużyn harcerskich, o czym 8 października 1923 r. dyrektor Gimnazjum Polskiego w Poniewieżu zakomunikował swoim uczniom. W Kownie decyzji takiej jeszcze nie podejmowano, gdyż formalnie zakaz ten zaczął obowiązywać z początkiem 1924 r.

Proponowane warunki strony litewskiej były nie do przyjęcia, pozostawała więc E. K u d r e w i c z, Wspomnienia – Harcerstwo polskie w Kownie, Pyrford 1989, s. 1 (kopia w posiadaniu autora artykułu).

8

Przegląd Wschodni 53.indb 100

2016-01-22 17:10:11

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

101

tylko działalność tajna, pod egidą innych organizacji szkolnych. Mimo tych ograniczeń, dzięki wsparciu: Ludwika Abramowicza, Marty Burbianki, Tadeusza Koreywy i Krystyny Szukścianki udało się nie tylko utrzymać dotychczasowy stan posiadania, ale jeszcze założono nowe drużyny w Kownie: im. księcia Józefa Poniatowskiego oraz im. Marii Curie-Skłodowskiej, którym przewodzili Tadeusz Kognowicki i Zbigniew Skłodowski, uczniowie Polskiego Gimnazjum9. Utajniona działalność z powodzeniem prowadzona była do 1926 r., mimo że władze litewskie musiały wiedzieć o istnieniu polskich drużyn. Zmiany zaszły dopiero, gdy na Litwie władzę objął rząd nacjonalistyczny z prezydentem Antanasem Smetoną na czele. Od tego czasu praca harcerska musiała być prowadzona w pełnej konspiracji.

W Kownie drużyny męskie zbierały się potajemnie w remizie strażackiej jako koła Czerwonego Krzyża lub Sekcje Gimnastyczno-Sportowe (SGS) „Pochodnia”.

Dziewczęta organizowały zbiórki na terenie gimnazjum pod opieką drużynowej Heleny Łosowskiej i hufcowej Wandy Sienkiewiczówny. W Kownie była też gromada zuchów występująca pod nazwą „Mieszkańcy Puszczy”. Drużyny harcerskie utrzymały się także w Gimnazjum Polskim w Wiłkomierzu. Występowały one pod szyldem szkolnych kół naukowych i SGS „Sparta”, a w Poniewieżu SGS „Ursus”. Wszystkie drużyny musiały zrezygnować z występów na zewnętrz oraz korzystania z mundurów, odznaczeń i symboli harcerskich. W programie zajęć dominowała jednak metoda harcerska, były więc jak dawniej zbiórki, wycieczki, obozy i ogniska harcerskie, ale tak prowadzone, by „nie rzucało się to w oczy”10.

W Wiłkomierzu w latach 1923–1927 starsza młodzież harcerska występowała też pod mianem oddziałów Straży Ogniowej, której komendantem był Bronisław Likowski. Warunki w jakich prowadzono tę działalność, mobilizowały młodzież do czynu, a pewien klimat konspiracji, atmosfera tajemnych, patriotycznych spotkań, narad i utajnionych zbiórek wprowadzały dodatkowy nastrój powagi i odpowiedzialności. Motyw ten przewija się niemal we wszystkich wspomnieniach uczestników tych wydarzeń. Harcerstwo tamtych dni, odcięte od kontaktów z krajem, nie posiadało jeszcze odpowiedniego poziomu organizacyjnego, zgodnego z wymogami prawa i specyfiką organizacji skautowej. W tej sytuacji najwięcej czasu poświęcano na proste formy zajęć, jak gry terenowe i sportowe, musztrę harcerską, piesze wycieczki, naukę polskich pieśni, a wszystko miało

J. D u r c z e w s k i, Z dziejów harcerstwa na Litwie Kowieńskiej w latach 1918–1940, [w:] Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912–1992, red. M. Szczerbiński, Gorzów Wlkp. 1992, s. 96.

10 M. S z c z e r b i ń s k i, Polonijna kultura fizyczna na Litwie w latach 1918–1939, „Przegląd Polonijny” 1980, nr 2, s. 50, 51; Relacja Ireny Dowgiłłowicz-Bukowskiej, mps (w zbiorach Cz. i R. Mackiewiczów w Warszawie).

9

Przegląd Wschodni 53.indb 101

2016-01-22 17:10:11

102

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

Il. 3. I drużyna harcerska im. T. Kościuszki w Poniewieżu (1924 r.). W środku drużynowy Ksawery Narkiewicz (,,Iskry” 1929, nr 1–2, s. 11)

głęboki podtekst patriotyczny11. Wanda Sienkiewiczówna, uczennica Gimnazjum Polskiego w Poniewieżu, tak opisywała jedną z wycieczek: Chłopcy – harcerze naszej szkoły poszli z wieczora, aby nocować w lesie. Gdyśmy z rana przyszły na umówione miejsce byłyśmy zdumione – urządzili oni nam niespodziankę.

Na polanie były zrobione z ziemi i darni stoły, obok wykopana kuchnia dla ugotowania strawy. Stoły ubrane kwiatami i kartka Witajcie i szukajcie nas w lesie12.

O dalszych losach harcerstwa dyskutowano na Pierwszym Polskim Zjeździe Oświatowym na Litwie, który odbył się w 1923 r. w Kownie. W czasie obrad padła nawet propozycja wprowadzenia do szkół polskich harcerstwa, jako jednego z przedmiotów nauczania. Miała być to próba rozwiązania dotychczasowych problemów tej organizacji i nadania jej prawnych podstaw działania. Okazało się, że i ten pomysł nie mógł być wprowadzony w życie13. Ubolewała nad tym polska Wspomnienia: Janiny Ciemnołońskiej-Cywińskiej, T. Cywińskiej, J. Mackiewiczowej (w zbiorach Cz. i R. Mackiewiczów).

12 W. S i e n k i e w i c z ó w n a (Ugiańska), Wspomnienia, mps (w zbiorach Cz. i R. Mackiewiczów).

13 Pierwszy Polski Zjazd Oświatowy w Litwie, [w:] „Dzień Kowieński” 1923, nr 251, s. 1.

11

Przegląd Wschodni 53.indb 102

2016-01-22 17:10:11

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

103

prasa ukazująca się na Litwie, a w pisemku gimnazjalistów kowieńskich „Zorza” zamieszczono obszerny artykuł poświęcony potrzebie rozwoju harcerstwa i jego roli w wychowaniu młodych Polaków14. Własne pisemko pt. „Czuwaj” posiadali także gimnazjaliści z Poniewieża, wydawane było przez starszych harcerzy.

Pierwszy numer, pod redakcją Konstantego Kozłowskiego, ukazał się 1 lutego 1923 r. i zapowiadał, że będzie zamieszczał wiele materiałów praktycznych, jak zasady budowy szałasów, boisk sportowych, jazdy na nartach i radzenia sobie w trudnym terenie15. Pisemko zachęcało do wycieczek, które miały być okazją do wzajemnych spotkań, gawęd historycznych i śpiewu patriotycznych pieśni.

Tradycje prasy harcerskiej kontynuowało pisemko dla młodzieży szkolnej pt. „Wytrwaj”, ukazujące się w latach 1931/1932. Redagowała je Krystyna Szukszcianka, polonistka w Gimnazjum Polskim im. A. Mickiewicza w Kownie i opiekunka miejscowych harcerzy. Zamieszczano tam wiele materiałów przygotowywanych przez samą młodzież. Postęp w pracy harcerskiej odnotowano także w Wiłkomierzu, gdy przy wsparciu Towarzystwa „Oświata” Władysław Leonowicz, razem z Janem Weberem, Ryszardem Łabudzią, Wiktorem Ławrzewskim i Czesławem Wizo założyli drużynę męską. Podobnie Irena Ciemnołońska i Janina Borowska podjęły się opieki nad drużyną żeńską. Nadzór nad całością harcerstwa w Wiłkomierzu sprawował Zbigniew Skłodowski, który dojeżdżał z Kowna16. Dzięki jego staraniom, na początku lat trzydziestych udało się założyć kolejną, tak zwaną „Drużynę Słoneczną”, prowadzoną przez Witolda Czerka17.

Wyjątkowe znaczenie dla utrzymania drużyn harcerskich na Litwie miała łączność z krajem. Mimo istniejących wówczas ograniczeń w ruchu z Polską, różnymi sposobami starano się takie kontakty utrzymywać. Chodziło głównie o nawiązanie współpracy z Komendą Główną ZHP w Warszawie i udział w różnych akcjach szkoleniowych prowadzonych na terenie kraju. Dopiero jednak w 1934 r. udało się za pośrednictwem konsulatu RP na Łotwie wyjechać pierwszym harcerzom na kurs instruktorski w Grabowie pod Gdynią. Uczestniczyli w nim Tadeusz Koreywo i Tadeusz Kognowicki uczniowie Gimnazjum Polskiego Prawidła Skautów, „Zorza” 1925, nr 3, s. 5–7. Fragment: „Prawidła skautów: 1. Na harcerzu można polegać jak na Zawiszy; 2. Wierność Ojczyźnie obowiązkiem. Nie żyje się dla siebie, a całe życie jest sługą społeczeństwu ; 3. Skaut jest pożyteczny, codziennie dba o dobry uczynek ; 4. Skaut jest przyjacielem wszystkich, a bratem każdego innego skauta. Cechuje go uprzejmość i szlachetność; 5. Skaut jest rycerski, jest przyjacielem zwierząt, skaut jest posłuszny rodzicom i przełożonym”.

15 Harcerze na obozie. Jazda na nartach, „Czuwaj” 1923, nr 1, s. 4, 8.

16 J. D o w i e d z, Wspomnienia Polaków z Litwy Kowieńskiej w latach 1939–45, b. daty, wyd. „Pochodnia” (kopia w posiadaniu autora artykułu).

17 AAN, nr 646, k. 309, Raport ze stanu aktualnego Harcerstwa Polskiego na Litwie w styczniu 1939 r. (część historyczna); J. M a c k i e w i c z o w a (Koreywo), Wspomnienia. Ogólny rzut na Harcerstwo Polskie na Litwie, Otwock 1976, s. 1–3.

14

Przegląd Wschodni 53.indb 103

2016-01-22 17:10:11

104

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

w Kownie. Wkrótce na podobny kurs w Brennej udał się Zbigniew Skłodowski, który dostał się tam przez „zieloną granicę”. W Polsce wszyscy złożyli przyrzeczenie i otrzymali krzyże harcerskie stając się pełnoprawnymi członkami ZHP. Po powrocie do Kowna utworzyli dwie kolejne drużyny szkolne w Gimnazjum Polskim w Kownie i Poniewieżu. W 1935 r. przeszkolenie harcerskie w kraju odbyła Marta Burbianka, młoda nauczycielka języka polskiego w Gimnazjum Polskim w Kownie. W porozumieniu z Komendą Główną ZHP podjęła próbę zorganizowania nowej żeńskiej drużyny, ale już w pełni z obowiązującymi zasadami harcerskimi. Na zewnątrz drużyna ta musiała jednak nadal występować jako Koło Czerwonego Krzyża18. W ślad za tym również Helena Łosowska, nauczycielka Gimnazjum Polskiego w Poniewieżu, utworzyła podobną drużynę żeńską. Natomiast drużynę męską w Poniewieżu założył Ksawery Narkiewicz, były harcerz, z zawodu lekarz szkolny. Harcerzom z Poniewieża dużego wsparcia udzielała Marta Burbianka, przeniesiona z Kowna do pracy w Polskim Gimnazjum w Poniewieżu. Jednocześnie pełniła ona funkcję hufcowej dwóch drużyn żeńskich. Kwalifikacje harcerskie pogłębiała między innymi na kursie ZHP w Buczu na Śląsku19. Pewne zmiany organizacyjne związane z funkcjonowaniem drużyn gimnazjalnych wynikały ze specyfiki szkolnej, gdzie po odejściu jednego rocznika, praktycznie starano się je organizować na nowo.

Ważnym wydarzeniem dla polonijnego ruchu harcerskiego był Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskiego w Spale (1935). Była to okazja do nawiązania szerszych kontaktów z krajem i spotkania z harcerzami z innych państw20. Harcerzy z Litwy reprezentowały Marta Burbianka i Krystyna Szukścianka, które do Warszawy udały się drogą okrężną przez Łotwę. Po powrocie z Polski Burbianka pisała: Wracałam do Poniewieża z brzemieniem włożonej na mnie przez Komendę Główną ZHP w Warszawie odpowiedzialności za dalszą działalność harcerstwa polskiego na Litwie21.

Chodziło głównie o lepiej zorganizowane drużyny harcerskie, działające nadal pod nazwą kół Czerwonego Krzyża. W tym celu podjęto bardziej aktywną akcję M. B u r b i a n k a, Materiały do historii harcerstwa polskiego na Litwie, [6 III 1973], mps, k. 1–3, (kopia w posiadaniu autora). Zbiórki organizowano w gmachu gimnazjum, a w dni, gdy sprzyjała pogoda w terenie. Miały one za zadanie wyrobienie sprawności fizycznej, orientacji, zaradności i umiejętności niesienia pierwszej pomocy sanitarnej. Obok tego chodziło o wyrobienie odpowiednich cech charakteru: prawości, koleżeńskości, patriotyzmu, znajomości polskiej historii i kultury.

19 W drużynie gimnazjalnej w Kownie pierwszym zastępowym wybrano Józefa Górniewicza, a członkami zastępu byli: Jan Gieysztor, Józef Juszkiewicz, Edward Kudrewicz, Ż. Łukowski, Andrzej Nieławicki.

20 Ks. K. B o j k o, Żyjąc krótko przeżył wiele, „Magazyn Wileński” 1998, nr 10, s. 12.

21 M. B u r b i a n k a, Wspomnienia, mps, [b. daty]; H. S t a w r y ł ł o, Wspomnienia, mps, s. 7, [b. daty] (materiały w posiadaniu autora).

18

Przegląd Wschodni 53.indb 104

2016-01-22 17:10:11

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

105

szkoleniową. W czasie wakacji letnich w 1936 r. wyjechali przez Łotwę na kurs instruktorski w Górkach Wielkich: Tadeusz Butler, Władysław Iwaszkiewicz, Zbigniew Luty, Janina Borowska i Julian Iwaszkiewicz. Był to okres pewnego ożywienia, jakie miało miejsce w całym polskim ruchu mniejszościowym na Litwie. W rozwoju harcerstwa duży udział mieli polscy nauczyciele gimnazjalni: w Kownie polonistka Krystyna Szukścianka, w Poniewieżu polonistka Maria Burbianka i w Wiłkomierzu biolog Jan Doraszkiewicz22. Dzięki nim możliwe było przeprowadzenie obozów szkoleniowych na terenie Litwy. Przygotowywano się do nich na wycieczkach, zbiórkach, ćwiczeniach i zabawach terenowych. Zajęcia te należały do najbardziej atrakcyjnych i ulubionych form pracy młodzieży polskiej na Litwie. Nadal jednak cała akcja obozowa musiała być organizowana w sposób utajniony, jak zwykle pod szyldem kół Czerwonego Krzyża lub sekcji sportowych działających w polskich gimnazjach. Na obozach można było bardziej swobodnie realizować cele harcerskie. Przykładem tego może być obóz przeprowadzony latem 1935 r. w Prepuntach, w majątku Malkiewiczów nad rzeką Dubissą. Na obozie tym przebywali późniejsi, najbardziej aktywni organizatorzy harcerstwa na Litwie: Jerzy Boczkowski, Adolf Giżyński, Józef Górniewicz, Tadeusz Kognowicki, Zbigniew Malkiewicz, Edward Śluzyński, Tadeusz Wołkowycki.

Atrakcyjny przebieg miał obóz szkoleniowy dla harcerek z Kowna i Poniewieża zorganizowany przez Marię Burbiankę. Odbył się on w Jordańcach, w majątku Reginy Wańkiewiczowej. Akcję obozową starano się również planować na lata następne. Głównym jej celem było szkolenie przybocznych i zastępowych, którzy w drużynach harcerskich stanowili kadrę podstawową. W 1937 r. na obozie w Poszuszwie funkcję takie między innymi zdobyli: Julian Iwaszkiewicz, Witold Gotowt-Wojszwiłło i Czesław Stawryłło, a w drużynach dziewcząt: Halina Rejkołówna, Halina Rozenówna, Halina Chmielewska, Leonia Iwanowiczówna, Irena Lubiniewiczówna i Regina Pietrzkiewiczówna23.

Z początkiem roku szkolnego 1937/1938 w Kownie wybrano nowe władze harcerskie. W drużynie im. ks. Józefa Poniatowskiego, drużynowym został Zbigniew Skłodowski, a przybocznym Witold Czerek 24. Drużynę im. Zawiszy Cz. M a c k i e w i c z, Harcerstwo, „Głos Młodych” 1930, nr 11–12, s. 2, 3; K. M a r c z y k, Ułomki pamięci, „Magazyn Wileński” 1996, nr 4, s. 27.

23 Na obozie były też harcerski z Poniewieża: Bronisława Bobrowska, Anna Butrymówna, Łucja Filipowiczówna, Halina Jabowiłłówna, Halina Jatowttówna, Irena i Regina Konttowtówne, Janina Kuczyńska, Maria Laus, Izabela Markiewiczówna, Bronisława i Weronika Pożemeckie.

24 Drużyna Z. Skłodowskiego im. Ks. J. Poniatowskiego, Witold Czerek (przyboczny). Zastęp I: Wacław Jurewicz (zastępowy). Czesław Bobkowski, Czesław Byliński, Władysław Dowtort, Stanisław Dyrda, Adolf Giżyński, Teodor Gruszecki, Janusz Januszkiewicz, Wacław Jurewicz (zastępowy), Stanisław Łabuński, Zygmunt Marcinkiewicz, Czesław i Jan Poderscy, August Rutkowski, Jan Janusz Strawiński, Franciszek Zelwis. Zastęp II: Czesław Byliński, Władysław 22

Przegląd Wschodni 53.indb 105

2016-01-22 17:10:11

106

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

Czarnego objął Tadeusz Kognowicki, a jego przybocznym został Zbigniew Lutyk.

W drużynie tej wyróżniały się dwa zastępy: „Rysi” z zastępowym Stanisławem Rautensztrauchem i „Jastrzębi” z zastępowym Tadeuszam Wołkowyckim 25.

W młodszych klasach gimnazjalnych, przy drużynach harcerskich, powoływano gromady zuchowe chłopców i dziewcząt. Zuchami byli uczniowie w wieku 7–11 lat, którzy po okrzepnięciu organizacyjnym mieli zasilać drużyny młodoharcerskie składające się z uczniów w wieku 11–17 lat, a później, gdy osiągnęli 17–19 lat przyjmowano ich do drużyn starszoharcerskich. W tym czasie, w Wiłkomierzu gimnazjalną drużynę męską prowadził Władysław Leonowicz i Jan Weber, a żeńską Irena Ciemnołońska. Opiekę nad tymi drużynami sprawował dojeżdżając z Kowna Zbigniew Skłodowski. Wśród najbardziej aktywnych harcerzy w Wiłkomierzu byli: Mieczysław Bacewicz (zastępowy), Lucjan Bartusewicz, Gustaw Lutkiewicz, Ryszard Łabudź, Wiktor Ławrzecki (zastępowy), Władysław Nowicki (drużynowy), Mieczysław Rymkiewicz, Marian i Zdzisław Sarbscy, Henryk Stawryłło, Czesław Wizo26.

Zainteresowanie ruchem harcerskim na Litwie było już na tyle duże, że sprawą zainteresowało się nawet MSZ w Warszawie. Ministerstwo zażądało od Poselstwa RP w Rydze (reprezentowało polskie interesy na Litwie) informacji dotyczących działania drużyn i stosunku kierownictwa Litewskiego Związku Skautów (LZS)27 do polskich inicjatyw harcerskich. Obawiano się również, iż działające w konspiracji drużyny, a także incydent jaki miał miejsce między skautami litewskimi Dowtortt (zastępowy), Zygmunt Konarski, Stanisław Łabuński, Piotr Minejko, Czesław i Jan Poderscy, August Rutkowski, Janusz Surwiłło, Franciszek Żelwis, Andrzej i Jarosław Żemajtisowie, Tadeusz Żyliński (zob. J. K o z a k i e w i c z, R. M a c k i e w i c z, Polskie organizacje w Litwie Kowieńskiej, Warszawa 1996, s. 72.

25 I Drużyna im. Ks. Zawiszy Czarnego T. Kognowickiego: Tadeusz Butler (prowadził grupę zuchów), Zbigniew Lutyk (przyboczny), Dwa zastępy: Zastęp „Rysi” – Antoni Czyż, Zbigniew Daniszewski, Brunon Doweyko, Wiktor Gawinowski, Edward Kudrewicz (skarbnik), Andrzej i Zbigniew Nieławiccy, Stanisław Rautenstrauch (zastępowy), Feliks i Wacław Żubrowie). Zastep „Jastrzebi” – Stanisław Czerek, Jerzy Łukowski, Andrzej Nieławicki, Zygmunt Stankunowicz, Kazimierz Szmidt, Tadeusz Wołkowycki (zastępowy), Feliks i Wacław Żubrowie. Na polecenie T. Kognowickiego Waclaw Jurewicz, jako drużynowy zorganizował zastęp chłopców na terenie Zielonej Góry (dzielnica Kowna) w składzie: Czesław Byliński, Stanisław Dyrda, Stanisław Łabuński, Piotr Minejko, August Rutkowski, Janusz Surwiłło, Andrzej i Jarosław Żemajtisowie, Tadeusz Żyliński.

26 Funkcje zastępowych w drużynach Wiłkomierza pełnili: Wiktor Ławrzecki, Ryszard Łabudź, Czesław Wizo. Zob. J. K o z a k i e w i c z, R. M a c k i e w i c z, op. cit., s. 75.

27 LZS w okresie międzywojennym był jedyną organizacją społeczną. Zorganizowano ją wg systemu skautowego Roberta Baden Powella. Miała ona na celu wychowanie młodzieży Litwy na ludzi moralnych, wzniosłego ducha i silnego charakteru oraz pożytecznych obywateli (zob. AAN, ZHP, nr 2235, k. 9, Statut Litewskiego Związku Skautowego § 1) .

Przegląd Wschodni 53.indb 106

2016-01-22 17:10:11

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

107

i delegatami ZHP w czasie Jamboree w 1937 r. w Holandii, mogą mieć szersze, niekorzystne konsekwencje28. W kręgach harcerskich uważano, że: Pewne stosunki braterskie pomiędzy polskimi i litewskimi drużynami poszłyby znacznie dalej, gdyby nie to, że znowu społeczeństwo litewskie, a raczej jednostki spośród wybitnych Litwinów w Wilnie, niechętnie widzą wszelkie żywsze przejawy sympatii oraz współpracę harcerzy litewskich z drużynami polskimi29.

Miejscowi działacze harcerscy, jak gdyby nie zważając na istniejące zagrożenia, w okresie wakacji 1938/1939 planowali szeroką akcję letnią na terenie Litwy i Polski. Miały być to obozy drużynowych w Kownie (20 osób), Poniewieżu (20 osób) i Wiłkomierzu (15 osób). Ponadto na obozie kierowników gromad zuchowych w kraju (1 VIII–22 VIII 1938) miały brać udział: Halina Bosenówna, Irena Ciemnołońska, Halina Chmielewska, Irena Górska, Leonia Iwanowiczówna, Maria Jackunowiczówna, Irena Januszewska, Zofia Kognowicka, Jadwiga Lancewiczówna, Irena Lubkiewiczówna, Kalina Skłodowska. Tym razem akcję obozową wspierało nawet MSZ, które na ten cel przyznało 1000 zł30. Program szkolenia harcerskiego obejmował także okres zimowy. W Górkach Wielkich na kurs zuchowy wyjechała 1 osoba, na kurs w Zakopanem 2 starsze harcerki i 2 starszych harcerzy oraz Tadeusz Kognowicki, który uzyskał tam stopień harcmistrza31.

Jak zawsze wszystkie działania harcerskie przepojone były duchem miłości ojczyzny i oddaniem dla sprawy polskiej. Kierując się tym przesłaniem przy każdej okazji, jak to było w tradycji harcerskiej, poświęcano wiele czasu na AAN, MSZ, nr. 10908, k. 1, Pismo MSZ do Poselstwa RP w Rydze z 25 X 1937.

L. B a r, W jednym obozie Polacy i Litwini, „Włóczęga” 1933, nr 8/9, s. 5.

30 AAN, ZHP, nr 2225, k. 30, Wykaz kandydatek na obozy harcerskie; AAN, ZHP, nr 2235, k. 146, Pismo MSZ z 25 VII 1938; W. G a w i e n o w s k i, Wspomnienia z lat 1934/34, mps, k. 2, b. daty (kopia w zbiorach autora); Z. S k ł o d o w s k i, Harcerstwo, [w:] „Głos Młodych” 1939, nr 11–12, s. 2.

31 AAN, ZHP, nr 2235, k. 398, Program akcji obozowej 1938/39; Tamże, k. 403, Współpraca Działu Zagranicznego ZHP z harcerstwem polskim na Litwie; E. P i e t k i e w i c z, Wspomnienia z obozu ZHP w 1938 roku nad Dubissą, Gdańsk 1989, s. 1–3. Niezależnie od akcji obozowej na terenie Litwy od lipca 1938 do stycznia 1939 r. udało się wysłać do kraju: 8 osób brało udział w obozie w Brennej (od 3 VII 1938); 5 harcerek przebywało od 8 VII–5 VIII w Wielkiej Puszczy; 8 chłopców zaliczyło kurs zuchowy w Górkach Wielkich (26 VII–16 VIII 1938); 2 osoby uczestniczyło w kursie starszyzny harcerskiej (19 VIII–29 VIII 1938); 2 harcerki odbyły kurs drużynowych w Buczu (27 VII–18 VIII 1938). Wyjeżdżano także na kursy zimowe: 1 harcerka była na kursie zuchowym w Górkach Wielkich (12 XII 1938–12 I 1939); 2 harcerzy i 2 harcerki odbyły kurs starszyzny harcerskiej w Zakopanem (27 XII 1938–6 I 1939). Ogółem od lipca 1938 do 10 I 1939 w Polsce na kursach i obozach przebywało 30 osób. W programie było także zwiedzanie Warszawy, Krakowa, Katowic, Cieszyna, Bielska, Częstochowy, Zakopanego (zob. AAN, ZHP, nr 2235, k. 1–2, Współpraca Działu Zagranicznego ZHP z harcerstwem polskim na Litwie, kwiecień 1939).

28 29

Przegląd Wschodni 53.indb 107

2016-01-22 17:10:12

108

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

wyrobienie sprawności fizycznej, hartu ducha, odwagi, wytrzymałości i naukę patriotycznych pieśni. Taki bowiem ideał wychowania potrzebny był w warunkach w jakich znaleźli się Polacy na Litwie. Odpowiedzią na to mogła być jedynie mobilizacja własnych szeregów oraz dalsze konsekwentne stosowanie się do prawa i obyczaju harcerskiego32. Dopiero, gdy w 1938 r. nawiązano polsko-litewskie stosunki dyplomatyczne, również harcerze uzyskali większą nadzieję na kontakt z Macierzą. Pojawiła się też bardziej realna możliwość legalizacji drużyn harcerskich, działających nadal nieoficjalnie. Postanowiono też wyznaczyć kandydata, który mógłby prowadzić pertraktacje ze stroną litewską, a w przyszłości objąć kierownictwo polskiego ruchu harcerskiego na Litwie. Wybór padł na Piotra Gieduszkę, nauczyciela domowych kompletów. Była to propozycja Czesława Mackiewicza, prezesa Towarzystwa Popierania Kultury i Oświaty „Pochodnia”.

W lipcu 1938 r. pod przybranym nazwiskiem Michała Laudańskiego przekroczył on „zieloną” granicę i odbył w Polsce kilkumiesięczne przeszkolenie harcerskie.

Jesienią 1938 r. Gieduszko wrócił na Litwę tą sama drogą, lecz nie uszło to uwadze policji litewskiej, która zainteresowała się jego osobą. Pomysł z przydziałem mu harcerskich obowiązków nie należał do najlepszych, dodajmy że był on wielokrotnie karany przez władze litewskie za działalność w ruchu polskim i każdy jego krok z uwagą był śledzony33. Nie mógł więc odegrać większej roli i to nadal, w konspiracyjnym ruchu harcerskim. W kręgu polskiej młodzieży harcerskiej także nie zyskał pełnego poparcia. Tymczasem sprawy harcerskie na Litwie znalazły się na porządku dziennym tajnej narady zwołanej przez Henryka Kapiszewskiego (naczelnik Wydziału Zagranicznego ZHP), która odbyła się 30 lipca 1938 r. w Warszawie. Podjęto wówczas kolejną decyzję o formalnym podporządkowaniu harcerstwa na Litwie Wydziałowi Zagranicznemu ZHP oraz wznowieniu starań o legalizację polskich drużyn. Jednocześnie kierownictwo nad drużynami żeńskimi powierzono Szukściance, a męskimi wspomnianemu Gieduszce. Miały one utrzymywać stały kontakt z Wydziałem Zagranicznym ZHP za pośrednictwem nowoutworzonego poselstwa RP w Kownie. Zadanie prowadzenia Obchody 10-lecia wskrzeszonego średniego szkolnictwa polskiego w Litwie, „Sprawy Narodowościowe” 1929, nr 1, s. 139.

33 R. T u r k o, Z dziejów harcerstwa na Litwie, [w:] Dzieje harcerstwa na Litwie w latach 1912–1992, red. M. Szczerbiński, Gorzów Wlkp. 1992, s. 103. Stan organizacyjny na dzień 6 marca 1939 r. zastępów wchodzących w skład drużyny im. ks. Józefa Poniatowskiego Zbigniewa Skłodowskiego, przyboczny S. Czerek: łącznie liczebność drużyny 152 harcerzy. Drużyna w Kownie: zastęp „Sokołów” i dwie gromady zuchów („Wyrwidębów”, „Czujnych wilków”). Zastęp starszy „Orłów” i 3 zastępy młodsze. Drużyna w Wiłkomierzu (drużynowy Nowicki) – w organizacji. Zastęp „Żurawi” – harcerze ze szkół litewskich. Gromada zuchów w Wiljampolu (przedmieście Kowna).

Drużyna w miejscowości Łopie z dwoma zastępami „Chytrych lisów” i zastęp koedukacyjny.

Organizowano kursy dla zastępowych.

32

Przegląd Wschodni 53.indb 108

2016-01-22 17:10:12

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

109

dalszych rozmów ze stroną litewską w sprawie legalizacji harcerstwa powierzono dyrektorowi Gimnazjum Polskiego w Kownie Ludwikowi Abramowiczowi i Czesławowi Mackiewiczowi, prezesowi Towarzystwa „Pochodnia”34. Ponadto w celu poprawy pracy organizacyjnej H. Kapiszewski polecił Gieduszce nawiązanie bliższych kontaktów ze Zbigniewem Kognowickim i Tadeuszem Skłodowskim, gimnazjalnymi liderami ruchu harcerskiego. Kapiszewskiemu chodziło o to, by z chwilą pojawienia się możliwości legalizacji harcerstwa, można było powołać samodzielne kierownictwo ZHP na Litwie. O wpływy w tej organizacji zabiegał też Czesław Mackiewicz, który już wcześniej podporządkował niemal cały ruch polski kierownictwu „Pochodni”35.

Zgodnie z propozycją Wydziału Zagranicznego ZHP, Krystyna Szukścianka nawiązała kontakt z Naczelnictwem LZS. O wynikach tych pertraktacji zawiadamiała 9 lutego 1939 r. Marię Daszkiewiczową z Wydziału Zagranicznego ZHP. Z informacji tej wynikało, że strona litewska gotowa była zgodzić się na rozmowy dotyczące przyszłości harcerstwa polskiego na Litwie. Z relacji Szukścianki mogło wydawać się, że zalegalizowanie harcerstwa jest już tyko kwestią czasu. Dowodem tego mogła być zgoda Komendy Głównej Związku Litewskiego Skautingu na utworzenie drużyny żeńskiej w Kownie. Zapewnienie takie uzyskał już wcześniej Kapiszewski, w którego imieniu sprawę tę prowadził Witold Sworakowski, konsul RP w Rydze. Konsul w rozmowach z kierownictwem litewskim powoływał się na międzynarodowe przepisy dotyczące zakładania mniejszościowych organizacji, a w tym i drużyn harcerskich. Odpowiedź jaką wówczas uzyskał dotyczyła drużyny polskiej, która jednak miała wejść w struktury skautingu litewskiego.

Na podobnych zasadach działały drużyny skautingu litewskiego w Polsce. Początkowo i Henryk Kapiszewski skłaniał się ku tej propozycji36. Jednak, gdy kierownictwo LZS nadal stało na stanowisku, by harcerze polscy składali przyrzeczenie litewskie, ze znanym już akapitem zobowiązującym do „walki o powrót Wilna” do Litwy, dalsze rozmowy w tej sprawie zostały zawieszone. Tymczasem Szukścianka, zachęcona pobytem w Polsce, postanowiła 18 lutego 1939 r., razem z Burbianką, przeprowadzić w drużynach żeńskich Kowna i Poniewieża uroczyste składanie przyrzeczenia harcerskiego. Tekst przyrzeczenia był taki sam, jaki stosowało harcerstwo polskie w kraju. W Polsce podobne przyrzeczenie składały drużyny litewskie w Wilnie, gdzie od dawna funkcjonowały oficjalnie. Uroczystość przyrzeczenia harcerskiego przebiegła bez zakłóceń.

AAN, MSZ, nr 646, k. 252–253, Tajna notatka w sprawie harcerstwa na Litwie z 30 VII 1938.

(W konferencji poświęconej harcerstwu na Litwie udział brali: F. Charwat poseł RP w Kownie, H. Kapiszewski kierownik działu zagranicznego ZHP, W. Sworkowski z Wydziału E.II. MSZ).

35 AAN, ZHP, nr 2235, k. 317, List H. Kapiszewskiego do Piotra Gieduszko z 9 I 1939; Tamże, k. 320, 323, Pisma F. Charwata do T. Kognowickiego i Z. Skłodowskiego z 9 I 1939.

36 AAN, ZHP, nr 2235, k. 109, Pismo H. Kapiszewskiego do Witolda Sforakowskiego z 24 I 1938.

34

Przegląd Wschodni 53.indb 109

2016-01-22 17:10:12

Il. 4. AAN, MSZ, nr 2235, k. 46, List M. Daszkiewiczowej do hufca żeńskiego w Kownie z 14 II 1939 r.

Przegląd Wschodni 53.indb 110

2016-01-22 17:10:12

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

111

Być może właśnie to zachęciło Krystynę Szukściankę do kolejnej wizyty w sztabie Skautingu Litewskiego. Wybrała się tam 26 marca 1938 r. z prośbą o wydanie zgody na założenie drużyny męskiej i żeńskiej w Kownie na warunkach, jakie drużyny litewskie uzyskały w Wilnie37. Odpowiedź litewska nie tylko, że była niezmienna i utrzymywała wymóg składania przyrzeczenia zgodnego z tekstem skautów litewskich, ale ponadto zażądano od harcerzy znajomości języka litewskiego, komend w tym języku, hymnu państwowego i jednej pieśni litewskiej38. Nic więc nie zmieniło się od chwili, gdy podobne warunki stawiał pułkownik Sarauzkas, naczelny skaut litewski. Zmierzały one do podporządkowania harcerstwa naczelnictwu LZS. W celu zmiany tego stanowiska Kapiszewski proponował, by nawiązać bliższe stosunki ze skautami litewskimi w Polsce. Roli tej podjął się harcmistrz Józef Grześkowiak-Czarny, komendant Chorągwi Wileńskiej. Postanowił zwrócić się o pomoc do F. Żyżmarasa, komendanta skautów litewskich na Wileńszczyźnie. Zadeklarował też swój przyjazd do Kowna, by wspierać starania o legalizację drużyn polskich39. Jak wiadomo z tych planów niewiele zostało wcielonych w życie. Tymczasem pod koniec lat trzydziestych dysponowano już niezłą kadrą podstawową, która mogła podjąć samodzielną pracę organizacyjną. Utrzymywano także stały kontakt z Naczelnictwem ZHP w Warszawie. Z kraju otrzymywano odpowiednie materiały, instrukcje, sprzęt i niezbędne fundusze, które docierały za pośrednictwem Towarzystwa „Pochodnia”40.

Jak wynikało z raportu Szukścianki i Kognowickiego przedłożonego Wydziałowi Zagranicznemu ZHP, na początku 1939 r. na Litwie było 157 harcerek i 172 harcerzy oraz 125 zuchów. Zatrudniano 2 instruktorki i 2 instruktorów. Skromne natomiast było wyposażenie: 7 namiotów (w tym 2 kupione za własne pieniądze), 3 egzemplarze „Na Tropie” i 3 egzemplarze „W Kręgu Wodzów”, biblioteczka z dużymi brakami i to wszystko. Mimo to jeszcze w latach 1939/1940 planowano zakładanie nowych drużyn w Kompach, Korniłowie i Wiłkomierzu oraz przy świetlicach młodzieżowych41.

AA, MSZ, nr 2235, k. 44, 46, List K. Szukścianki do Daszkiewiczowej z M.K. Daszkiewiczowej z 9 II 1939 (Przyrzeczenie złożyły: Maria i Regina Baumdykierówny, Teresa Butkiewiczówna, Maria Dawidowiczówna, Irena Górska, Zofia Kognowicka, Jadwiga Lancewiczówna, Halina Lutykówna, Alina Łukaszewiczówna,Regina Mądrzejewska, Kalina Skłodowska).

38 AAN, ZHP, nr 2235, k. 43, Odręczny list K. Szukscianki do M.K. Daszkiewiczowej z 9 II 1939; Tamże, k. 57, drugi list z 24 III 1939; Tamże, nr 646, k. 60, List K. Szukścianki do M.K. Daszkiewiczowej z 31 III 1939.

39 AAN, ZHP, nr 2235, k. 245, Odpowiedź Czarnego Grześka z 16 XI 1938 r na pismo Henryka Kapiszewskiego wysłane 14 XI 1938 r .

40 AAN, ZHP, nr 646, k. 116, Plan pracy Hufca (oprac. przez Zb. Skłodowskiego), Kowno 1 IX 1938; AAN, ZHP, nr 646, k. 214, Sprawozdanie Z. Skłodowskiego z pracy za 1937/1938, Kowno 1 IX 1938.

41 AAN, ZHP, nr 646, k. 310, Raport ze stanu aktualnego Harcerstwa Polskiego na Litwie w styczniu 1939 r. Stan organizacyjny na dzień 12 III 1939. zastępów wchodzących w skład drużyny Tadeusza 37

Przegląd Wschodni 53.indb 111

2016-01-22 17:10:12

112

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

Nadal jednak status formalny harcerstwa na Litwie nie był do końca rozwiązany. Zaniepokojony tą sytuację Franciszek Charwat, konsul RP w Kownie, w jednej ze swoich korespondencji dotyczącej spraw harcerstwa pisał: Podkreślam raz jeszcze, że pracę harcerską na tutejszym gruncie uważam za instrument bardzo ważny ale i niesłychanie delikatny42 .

Przy realizacji nowych projektów Charwat ostrzegał przed używaniem nazwy „tajne harcerstwo” oraz angażowaniem do harcerstwa osób, wobec których władze litewskie były nieprzychylne i mogły zastosować represje. Do tego grona zaliczał między innymi Leona Ślużyńskiego (nauczyciel w gimnazjum w Kownie), który prowadził obozy sportowe metodą harcerską. Jako doświadczony nauczyciel wychowania fizycznego oraz instruktor sportowy był dobrze obeznany ze specyfiką pracy z młodzieżą. Konsul wyrażał się z dużym uznaniem o jego kwalifikacjach zawodowych, zalecał jednak, aby raczej angażował się tam, gdzie z wychowaniem fizycznym można byłoby połączyć pracę harcerską – „wówczas jego współpraca przydałaby się najbardziej”43. Oświadczenie to miało związek z trudnościami, które dotyczyły nawiązania kontaktów z litewskimi skautami i obawą o oskarżenie harcerstwa o działania antypaństwowe. Kierownictwo litewskie nadal wykluczało uznanie harcerstwa, jako samodzielnej organizacji powiązanej z Wydziałem Zagranicznym ZHP w Warszawie. W celu wyjaśnienia tych spraw 18 lutego 1939 r. złożył wizytę w Komendzie Związku Skautów Litewskich w Kownie Witold Bublewski. W imieniu Henryka Kapiszewskiego miał podjąć negocjacje dotyczące nawiązania bliższej współpracy. Towarzyszyli mu członkowie wodnej drużyny ZHP z Grodna, którzy zamierzali zwrócić się do skautów litewskich o pomoc w odbyciu spływu kajakowego Niemnem do Kłajpedy. Propozycja ta spotkała się z dużym zainteresowaniem osób, które zastano w siedzibie LZS. Nawiązała się przyjacielska rozmowa i to prowadzona w języku polskim. Było tak aż do chwili przybycia komisarza ds. międzynarodowych litewskich skautów. Od tego Kognowickiego im. Zawiszy Czarnego w Kownie: Z. Lutyk – przyboczny, T. Wołkowycki – zastępowy I, S. Rautenstrauch – zastępowy II, A. Giżyński – zastępowy III. Razem 155 harcerzy w tym: drużyna: pierwsza – 3 zastępy gimnazjalne i gromada zuchów w Wiljampolu; drużyna druga – 3 młodsze zastępy gimnazjalne i zastęp w Wiljampolu oraz gromada zuchów w Kalnicy; drużyna trzecia – 2 zastępy w Szańcach: I – chłopcy 12–15-letni i II – chłopcy: 16–19-letni. Drużyna w Kompach k. Bobot: gromada zuchów i koło starszej młodzieży wiejskiej. Drużyna w Poniewieżu 3 zastępy: I – zastępowy M. Cywiński, II – zastępowy J. Iwaszkiewicz, III – zastępowy M. Jatowt; Podobny raport do Kwatery Harcerek Wydziału Zagranicznego złożyła drużynowa Marta Burbianka, z którego wynikało, że drużyna żeńska im. Emilii Plater w Poniewieżu posiadała 6 zastępów, razem 44 osób.

42 AAN, ZHP, nr 646, k. 281, Pismo F. Charwata do H. Kapiszewskiego z 27 XII 1938.

43 Ibidem.

Przegląd Wschodni 53.indb 112

2016-01-22 17:10:12

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

113

czasu spotkanie przybrało bardziej oficjalny charakter, a rozmowę prowadzono w języku rosyjskim. Dopiero, gdy atmosfera stała się bardziej towarzyska znów powrócono do języka polskiego. Litwini unikali jednak odpowiedzi na temat harcerstwa polskiego na Litwie oraz możliwości nawiązania współpracy pomiędzy ZHP i LZS. Komisarz uważał, że takie rozmowy najlepiej prowadzić przy okazji międzynarodowych spotkań i zjazdów skautowych. Na koniec dodał, że zna Kapiszewskiego osobiście i chętnie by się z nim spotkał w Wilnie. Wizyta Witolda Bublewskiego w Kownie, choć nie przyniosła większych efektów, to jednak zapoczątkowała szereg kolejnych spotkań polsko-litewskich. Próbę taką znów podjęła Krystyna Szukścianka. Na początku marca 1939 r. została przyjęta przez hufcowego Kareliusa. Rozmowa prowadzona była po litewsku i odbywała się, jak stwierdzała, w atmosferze przyjaznej, mądrej i otwartej. Karelius zaproponował nawet, by złożyła odpowiednie podania na jego ręce, a „on nie będzie utrudniał powołania w gimnazjum polskiej drużyny”. W relacji z tego spotkania Szukścianka stwierdzała między innymi, że „O ile dalej takie porozumienie z hufcowym panować będzie, to niczego więcej pragnąć nie możemy”44. Mniej zadowolony był Kapiszewski, któremu bardziej zależało na uznaniu legalności całego harcerstwa, a nie jednej drużyny szkolnej i to powiązanej organizacyjnie z kierownictwem litewskim. Problem ten ponownie miała podjąć polska delegacja, która w składzie: dyr. L. Abramowicz, L. Ślużyński i T. Kognowicki 11 marca 1939 r. została przyjęta przez hufcowego Kareliusa. Spotkanie przebiegało w życzliwej atmosferze, a na koniec Karelius oświadczył: „Wzajemna współpraca będzie pomostem porozumienia między młodzieżą polska i litewską”. Dodał jednak, że spotkanie miało charakter prywatny, a zakładanie drużyn można będzie rozpocząć dopiero po rozpatrzeniu tego wniosku przez Sztab Główny Litewskich Skautów45.

Wkrótce po tym spotkaniu, 18 marca 1939 r. polscy harcerze (Zbigniew Kognowicki i Tadeusz Skłodowski) zostali zaproszeni na rozmowę z byłym premierem Litwy Tubelisem. Na spotkaniu tym był również instruktor skautów litewskich niejaki Chodakowski (przyboczny Karalnisa) i K. Chodak delegowany przez Wydział Zagraniczny ZHP. Tubelis oświadczył, że ma powstać nowy Hufiec Zalgirio-Grunwaldzki, do którego będą włączone drużyny polskie i rosyjskie, z prawem używania własnego języka, nawet przy składaniu przyrzeczenia harcerskiego.

Głos zabrał także Chodakowski, który oświadczył, że w składzie kierownictwa nowego hufca tylko on dobrze zna język polski, zostanie więc instruktorem przy AAN, ZHP, nr 2235, k. 361, Pismo K. Szukścianki do H. Kapiszewskiego z 9 III 1939; Tamże, k. 367, Pismo W. Bublewskiego do Działu Zagranicznego ZHP w Warszawie z 11 III 1939.

45 AAN, ZHP, nr 2235, k. 380–381, List T. Skłodowskiego i Z. Kognowickiego do H. Kapiszewskiego z 27 III 1939.

44

Przegląd Wschodni 53.indb 113

2016-01-22 17:10:12

114

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

tych drużynach46. W celu dalszego nawiązania bliższej współpracy ze skautami litewskimi drużynowa J. Borowska uczestniczyła w zbiórce jednej z drużyn litewskich. Z relacji Borowskiej wynikało, że nic szczególnego tam nie usłyszała i nic specjalnego nie skorzystała, ale przyjęto ją dobrze i uprzejmie. Po tym spotkaniu pełna optymizmu Szukścianka stwierdzała, że Litwini: Trudności nie robią i do lata chyba sprawa zalegalizowania drużyn się dokona. Ustalono, że tylko raporty i korespondencja z Hufcem będzie prowadzona w języku litewskim, poza tym wszystko po polsku47.

Wkrótce nadeszła oficjalna odpowiedź na wcześniej złożone polskie propozycje. Wynikało z niej, że drużyny polskie będą podlegały Naczelnictwu LZS na podobnych zasadach, jakie przyjęto 4 lutego 1930 r. dla drużyny litewskiej im. ks. Gedymina w Wilnie. Były to konsekwencje niedawnego oświadczenia Tubelisa, który 18 III 1939 r. przedstawił stronie polskiej plany wobec obcych drużyn skautowych działających na terenie Litwy. Odnosząc się do tej decyzji Szukścianka w piśmie do Daszkiewiczowej z 31 marca 1939 r. zawiadomiła, że ponownie postanowiono złożyć podanie o legalizację drużyn żeńskich w Kownie, Poniewieżu i Wiłkomierzu48.

Podobną opinię wyrażał Piotr Gieduszko, który w piśmie z 14 kwietnia 1939 r. zapewniał Kapiszewskiego, że legalizacja drużyn żeńskich nie powinna nastręczać trudności. W rozmowie telefonicznej potwierdził to również hufcowy Karamalis stwierdzając, że kierownictwo Skautingu litewskiego zatwierdziło projekt utworzenia żeńskiej drużyny harcerskiej w Polskim Gimnazjum w Kownie. Karamalis dodawał jednak, że konkretne rozmowy z dyr. L. Abramowiczem w tej sprawie rozpoczną się dopiero 13 czerwca 1939 r. W imieniu Karamalisa w rozmowach tych miał uczestniczyć pułkownik Szarauskas, naczelnik męskich Nowy tekst przyrzeczenia harcerskiego dla drużyn litewskich w Polsce zatwierdzony przez Naczelnictwo ZHP w Warszawie w styczniu 1938 r.: „Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu i Polsce oraz Swemu Narodowi, nieść chętną pomoc bliźnim, być posłusznym prawu harcerskiemu” (w niektórych tekstach litewskich wykreślano słowo „Polsce”). Ustalono też, że na początek harcerze muszą zdobyć minimum jeden stopień litewski, złożyć przyrzeczenie i wybrać przybocznego i dopiero wówczas można było przystąpić do zakładania drużyny. Następnie instruktor litewski miał przygotowywać harcerzy do uzyskania najniższego stopnia i sprawności. On miał też decydować, który harcerz nadaje się do pracy skautowej i czy ma zdolności wodzowskie.

47 AAN, ZHP, nr 2235, k. 386, List K. Szukścianki do M. Daszkiewiczowej z 31 III 1939.

48 W Poniewieżu do drużyny żeńskiej w 1939 r. należały: Bronisława Bobrowska, Halina Chmielewska, Eugenia Iwaszkiewiczówna, Bożena Janowiczówna, Janina Dowgiałlówna, Krystyna Grażyńska, Janina Kuczyńska, Irena Kulwieciówna, Janina Łosowska, Lola Najglówna, Janina Namowiczówna, Tania Poklewska-Kozieł, Józefa Pletówna, Regina Pietkiewiczówna, Beata i Helena Rejkałówny (zastępowa), Halina Snarska, Maria Wojszwiłówna, Teresa Wojtkiewiczówna, Janina Zaborska.

46

Przegląd Wschodni 53.indb 114

2016-01-22 17:10:12

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

115

drużyn LZS. Odniósł się on także do polskiej propozycji zmiany niektórych fragmentów przyrzeczenia harcerskiego. Stwierdzał, że poprawki te nie mogą być wprowadzone, gdyż zmiany nie leżą w kompetencji Rady Naczelnej Litewskiego Skautingu. Dowodził, że Statut, a w tym i tekst przyrzeczenia ukazały się w formie ustawy i tylko ustawą mogą być zmienione. Jednocześnie komunikował, że „Do używania języka polskiego nie ma zastrzeżeń, i że nic nie stoi na przeszkodzie, by drużyny polskie przystąpiły do zarejestrowania”49. Odnośnie do przyrzeczenia harcerskiego Charwat miał inne zdanie i uważał, że Szarauskas wprowadza stronę polską w błąd, gdyż wszystkie ustalenia prawno-organizacyjne są dziełem LZS i dopiero później zatwierdza je Ministerstwo Oświaty. Ponadto informacja udzielona przez Szarauskasa dotyczyła zgody na powstanie jednej gimnazjalnej drużyny żeńskiej pod opieką Szukszcianki i jednej drużyny męskiej pod opieką Leona Ślużyńskiego. W tym czasie takich drużyn było znacznie więcej, które łącznie liczyły ponad 150 osób, ale zezwolono tylko na dwie. Zgodę na funkcjonowanie tych drużyn, jak dawniej, uzależniano od przystąpienia do hufca litewskiego50. Oficjalnie zawiadomiono o tym stronę polską 12 maja 1939 r.

Jednocześnie komunikowano, że na podstawie rozkazu Nr 30 z 25 IV 1939 r. drużyna żeńska im. E. Platerówny została włączona w skład hufca litewskiego w Kownie51. Poseł Franciszek Charwat zawiadamiając o tym MSZ gotów był przyjąć ten fakt za oficjalne uznanie harcerstwa polskiego na Litwie. W prasie polskiej pojawiły się także informacje o próbie legalizacji harcerstwa, ale na warunkach skautingu litewskiego, a przecież Polakom nie oto chodziło52. Kształt harcerstwa o jaki starali się Polacy miał uwzględniać jego niezależność i samodzielność organizacyjną, powiązaną z ZHP w Warszawie, a nie pod sztandarami LZS w Kownie. Zwolennicy takiego rozwiązania nadal nie ustawali w staraniach o taki właśnie kształt organizacji harcerskiej na Litwie. Propozycje litewskie zostały więc odrzucone, a Ludwik Abramowicz razem z Tadeuszem Butlerem, Leonem Ślużyńskim i Krystyną Szukścianką 18 czerwca 1939 r. udali się z ponowną wizytą do Naczelnej Rady Litewskiego Skautingu w celu wyjaśnienia tego stanowiska. Złożono także podanie, w którym przedstawiono motywy dotyczące powołania samodzielnej organizacji harcerskiej i to na terenie całej Litwy, a nie AAN, ZHP , nr 2235, k. 422, Pismo F. Charwata do Wydziału Zagranicznego ZHP z 20 IV 1939.

AAN, ZHP, nr 2235, k. 391, List T. Kognowickiego do H. Kapiszewskiego z. 1 IV 1939; Ks. K. B o j k o, Żyjąc krótko..., s. 13.

51 W 1939 r. w skład drużyny im. E. Plater wchodziły: Janina Borowska (drużynowa), Irena Górska (zastępowa), Zofia Kognowicka (zastępowa), Jadwiga Lancewiczówna (zastępowa), Kalina Skłodowska (zastępowa). Skład drużyny M. Curie-Skłodowskiej: Bożena Łapinówna (drużynowa), Renia i Maria Baumdykiertówny (przyboczna), zastępowe: Halina Jaguczańska, Irena Kustkiewiczówna, Renia Modrzejewska.

52 AAN, ZHP, nr 646, k. 42, Pismo F. Charwata do MSZ z 12 V 1939.

49

50

Przegląd Wschodni 53.indb 115

2016-01-22 17:10:12

116

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

tylko w gimnazjach, jak to widziało kierownictwo LZS. Powoływano się przy tym na oświadczenie hufcowego Kareliusa z 30 marca 1939 r., w którym zawiadamiał on o wydanej zgodzie na utworzenie drużyny harcerskiej w Kownie. Ponadto w oparciu o § 12 p. 2 i § 89 statutu LZS domagano się zgody na funkcjonowanie drużyn harcerskich na podobnych zasadach na jakich działały drużyny litewskie w Wilnie. Posiadały one między innymi prawo wychowania w duchu narodowo-litewskim, co również uwzględniał tekst przysięgi skautów53. Odnosząc się zatem do planowanej umowy dotyczącej drużyn polskich na terenie Litwy proponowano, by ona uwzględniała następujące kwestie: 1) Zmianę w przyrzeczeniu harcerskim, by do fragmentu: „Bogu, Litwie, bliźnim” dodać i swemu narodowi; 2) Prawo używania na mundurze harcerskim polskiego krzyża harcerskiego; 3) Prawo do wywieszania na wycieczkach i w obozach poza flagą państwową również polskiej flagi narodowej; 4) Prawo do używania wewnętrznego języka i komend polskich; 5) Prowadzenia księgi protokołów, kasowej i pieczęci w dwóch językach54.

Dalsze rozmowy kontynuowano 9 maja 1939 r. Stronę polską reprezentowali Abramowicz i Butler, którzy spotkali się z naczelnikiem Litewskiego skautingu płk. Szarauskasem. Poruszono tam wszystkie istotne sprawy dotyczące harcerstwa i mimo wyrażanego „zrozumienia” dla polskich postulatów, nie podjęto żadnych konkretnych decyzji. W opinii Abramowicza: „Odpowiedź Rady Naczelnej, bez nacisku, przychylną nie będzie i że długi okres czasu minie, zanim taka lub inna odpowiedź w ogóle nadejdzie”55. Nadeszła jednak, ale dopiero pod koniec czerwca 1939 r. Otrzymał ją Charwat. Komunikowano w niej o wydanej zgodzie na założenie dwóch drużyn w Gimnazjum Polskim im. A. Mickiewicza w Kownie.

Jednocześnie zażądano spisu członków tych drużyn wraz z pełnymi informacjami dotyczącymi szczegółowych danych personalnych. Ponadto stwierdzano, że zbiórki i wycieczki poza siedzibą gimnazjum muszą być zgłaszane hufcowemu LZS, a wszystkie księgi, dokumenty i korespondencja miały być prowadzone wyłącznie w języku litewskim. Żądano też, by w tym języku posługiwano się na wszystkich uroczystościach publicznych. Nadal stwierdzano, że mają być to drużyny gimnazjalne, co było sprzeczne z polskimi oczekiwaniami, gdyż uważano, że gimnazja miały być tylko siedzibą tych drużyn. Odrzucano także wszelkie próby autonomii harcerstwa. Wymagania te znacznie przekraczały to, na co mogły liczyć litewskie drużyny skautowe w Polsce56. Decyzja strony litewskiej AAN, ZHP, nr 646, k. 438, Do Naczelnej Rady Litewskiego Harcerstwa. Podanie.

AAN, ZHP, nr 2235, k. 444–445, Pismo F. Charwata do MSZ z 28 VI 1939.

55 AAN, ZHP, nr 646, k. 431,432, Relacja z rozmowy Abramowicza i Butlera z Naczelnikiem litewskiego skautingu płk. Szarauskasem, Kowno 2 VI 1939.

56 W znacznie lepszej sytuacji znalazły się litewskie drużyny skautowe na terenie Polski. Były to: w Wilnie drużyna „Grunwald” i drużyna im. ks. Gedymina oraz drużyna im. w. ks. Witolda.

53

54

Przegląd Wschodni 53.indb 116

2016-01-22 17:10:12

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

117

znów skomplikowała problem funkcjonowania polskich drużyn, a tym samym plany szkoleniowe na okres wakacji. Mimo to podjęto próbę przeprowadzenia w 1939 r. letnich obozów w Buczanach i Kalwarii na Litwie. Brali w nich udział harcerze z Polski oraz Henryk Kapiszewski57. W opinii Marii Daszkiewiczowej, sposób przeprowadzenia akcji letniej nie podobał się Czesławowi Mackiewiczowi, prezesowi „Pochodni”. Uważał on, że to „Pochodnia” powinna nadawać kierunek ideowo-polityczny harcerstwu na Litwie i ustalać jego formy działania.

Proponował także, by dalszy rozwój drużyn harcerskich odłożyć do momentu pełnego zalegalizowania harcerstwa, był też przeciwny rozdzieleniu harcerstwa na hufiec żeński i męski. Opinie te wynikały z poglądów Mackiewicza, dążącego do centralizacji całego polskiego ruchu mniejszościowego na Litwie pod egidą „Pochodni”. Postawa taka prowadziła do konfliktów z działaczami całego młodego pokolenia rodaków. Problem ten pojawił się także przy wyborze metod dochodzenia do legalizacji drużyn harcerskich. Miało to swój oddźwięk i w kontaktach personalnych. Na przykład po wyjeździe do kraju Kognowickiego i Skłodowskiego na zaproszenie Wydziału Zagranicznego ZHP w Warszawie. Po powrocie Mackiewicz wezwał obu harcerzy do siebie i „ostro zakomunikował, że nie ma do nich zaufania i że ich stosunek do niego jest nieuczciwy”, a chodziło o to, że nie uzgodniono z nim tego wyjazdu. O przebiegu tej rozmowy zawiadomili Kapiszewskiego, gdyż poruszeni jej ostrą formą, zamierzali nawet złożyć rezygnację z dalszej działalności harcerskiej58.

Tymczasem, gdy w środowisku polskim prowadzono spory o kompetencje i procedury organizacyjne hufcowy Saulaitis w piśmie do Kognowickiego z dnia 19 V 1939 r. (nr 183/2) zawiadamiał, że szczegóły organizacyjne interesujące stronę polska będą mogły być załatwione „w zwykłym trybie”. Chodziło szczególnie o korektę przyrzeczenia harcerskiego, gdzie do słów „Bogu, ojczyźnie-Litwie i bliźnim” zamierzano dodać słowo „i swemu narodowi” – jak to było Placówki te mogły jawnie działać do końca lat trzydziestych. Znane są przykłady wzajemnej współpracy i przyjacielskich kontaktów z harcerstwem polskim w czasie wspólnych zawodów sportowych, spływach kajakowych i obozach harcerskich. Sprzyjały temu również władze Chorągwi Wileńskiej, które jednak starały się podporządkować sobie drużyn litewskich. Po wielu nieudanych próbach uzyskania zgody u władz litewskich na utworzenie polskich drużyn harcerskich F. Charwat poseł RP w Kownie zamierzał wystąpić z propozycją rozwiązania dwóch drużyn litewskich na Wileńszczyźnie.

57 Z kroniki harcerskiej prowadzonej przez siostry T. Kognowickiego, wpis H. Kapiszewskiego z dnia 25 VI 1939 (kopia w posiadaniu autora artykułu). W Kalwarii obóz dla 16 osób prowadził Z. Wysocki i J. Ulanowska; Zorganizowano z szerokim udziałem Polaków harcerskie ogniska w Kownie i Łopiach, a wśród zaproszonych gości był nawet Cz. Mackiewicz. Natomiast odwołano wycieczkę rowerową i spływ kajakowy (Zob. „Dzień Kowieński” 1939, nr 151).

58 AAN, ZHP, nr 2235, k. 434, Pismo T. Kognowickiego i Z. Skłodowskiego do H. Kapiszewskiego z 9 V 1939.

Przegląd Wschodni 53.indb 117

2016-01-22 17:10:12

118

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

w przyrzeczeniu skautów litewskich w Polsce. Hufcowy komunikował jednak, że nie wyrażono zgody na używanie polskich symboli harcerskich (lilijka, krzyż harcerski i mundurki). Decyzję tę uzasadniano tym, że nie uwzględniono również podobnych postulatów wysuniętych przez skautów niemieckich i żydowskich59.

Dopiero po akceptacji przedstawionych żądań kierownictwo LZS gotowe było wyrazić zgodę na zarejestrowano dwóch drużyn harcerskich, po 40 osób każda.

Drużyny te miały działać przy Gimnazjum Polskim im. A. Mickiewicza w Kownie. Mimo tych ograniczeń pełna optymizmu „Chata Rodzinna”, w dodatku „Życie Młodzieży” pisała: Miejmy nadzieję, że zapoczątkowany ruch harcerski ogarnie szerokie koła naszej młodzieży miejskiej i wiejskiej, że zjednoczy ją w pracy dla dobra polskiego społeczeństwa i zwalczy zastarzałe wady, jak niesłowność, niepunktualność, niedbalstwo i bierność60.

Litewskie propozycje raz jeszcze potwierdziły, że drużyny harcerskie na większe swobody poza strukturami LZS liczyć nie mogą. Z drugiej strony koncepcja polskiego ruchu harcerskiego na Litwie była od początku sprzeczna z wymaganiami litewskimi i nie mogła liczyć na powodzenie. Tylko nadzieja na zmianę tego postanowienia powodowała, że harcerstwo nadal trwało i to „w połowie jawnie, a w połowie tajnie”. Stan ten utrzymywał się praktycznie przez cały okres międzywojenny, gdyż żadna ze stron w zasadniczych kwestiach nie była skłonna do kompromisu. Niekorzystnie odbiło się to również na akcji obozowej, tak ważnej dla młodzieży harcerskiej. Szczególny problem wiązał się z wyjazdami do kraju, gdzie miejscowa kadra harcerska mogła zdobywać niezbędne kwalifikacje. W lipcu 1939 r. M. Burbiance udało się jednak wyjechać na kurs instruktorski w Warszawie. Po jego zakończeniu uzyskała stopień podharcmistrza i nominację na komendantkę hufca żeńskiego ZHP na Litwie. Miało to być kolejnym dowodem na związek harcerstwa na Litwie z Naczelnictwem ZHP w kraju, a nie z Hufcem LZS. W sierpniu na letni obóz szkoleniowy nad Narwią wyjechali kolejni harcerze: Tadeusz Butler, Tadeusz Kognowicki i Zbigniew Skłodowski. Podobnie jak Burbianka, Kognowicki otrzymał mianowanie na komendanta hufca męskiego na Litwie61.

Po powrocie z kraju, harcerze ci ponownie podjęli rozmowy z lokalnymi hufcami litewskimi. Nie udało się jednak osiągnąć współpracy w takim stopniu, jak miało to miejsce w Polsce, gdzie odbywały się wspólne obozy i wycieczki, ogniska, wyprawy kajakowe i rowerowe. Uzyskano natomiast pierwszą oficjalną AAN, ZHP, nr 646, k. 435–136, Relacja L. Abramowicza z rozmów z Naczelnikiem Litewskiego Harcerstwa Męskiego pułk. Szarauskasem z 2 VI 1939.

60 K a e s, Hasła i cele harcerstwa, [w:] „Chata Rodzinna” 1939, nr 30, s. 9.

61 J. D u r c z e w s k i, op. cit., s. 98.

59

Przegląd Wschodni 53.indb 118

2016-01-22 17:10:12

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

119

zgodę władz litewskich na odbycie obozu harcerskiego na terenie Litwy. Skorzystał z tego Kognowicki, który razem z grupą harcerzy udał się statkiem do Średnik nad Niemnem, a stąd po przebyciu pieszo 17 km do majątku rodziny Kognowickich we wsi Skuby. Tam pod opieką Leona Ślużyńskiego założono obóz pod namiotami. Wśród uczestników znalazła się również Krystyna Wańkiewiczówna, córka Melchiora Wańkowicza. Największe wrażenie na młodzieży robiły ogniska, wspólne ćwiczenia i zdobywanie sprawności harcerskich. Jeden z uczestników tego obozu tak wspominał swój pobyt: Te nasze harcerskie ogniska zbliżyły nas, tak że stawaliśmy się sobie coraz bliżsi. Czuliśmy i rozumieliśmy, że jesteśmy braćmi i synami jednego Narodu, któremu służyć będziemy zawsze z oddaniem i poświęceniem62.

Podobny obóz żeński zorganizowano w Beczkanach k. Żośl, na który zaproszono skautów litewskich. Tam rozbito namioty, urządzono obozowisko i wciągnięto flagę biało-czerwoną na maszt. Wieczorem urządzono ognisko ze śpiewem i występami z udziałem okolicznych mieszkańców. Jedno z pism młodzieżowych, podając informację o obecności na obozie młodzieży litewskiej donosiło, że możliwe to było gdyż: „Harcerz uważa za brata każdego innego harcerza”63. Równie duże zainteresowanie wywołała przybyła 7 lipca 1939 r. 15-osobowa wycieczka harcerska z Polski. W Kownie harcerze spotkali się z tutejszą młodzieżą polską i redakcjami młodzieżowych czasopism. Goście z kraju przebywali także w terenie prezentując na ogniskach harcerskich swój atrakcyjny program, który gromadził liczną widownię zachwyconą wysokim poziomem artystycznym64.

Udało się także wysłać kilka harcerek do Polski na obóz szkoleniowy w Janowej, a były to: Halina Rejkołówna, Halina Rozenówna, Halina Chmielewska, Leonia Iwanowiczówna, Irena Lubiniewiczówna i Regina Pietrzkiewiczówna. Natomiast z powodów organizacyjnych musiano zrezygnować z planowanej w dniach od 6 VIII do 4 IX 1939 r. wycieczki po Polsce połączonej z obozem harcerskim

T. B e r, Pierwszy obóz harcerski, Głos Młodych” 1939, nr 13–16, s. 8. Dzienny rozkład zajęć obozowych przedstawiał się następująco: godzina 6 – pobudka, gimnastyka, toaleta, porządki.

O godzinie 7 – śniadanie. Po śniadaniu – harcerskie zajęcia praktyczne. Od godziny 10 do 12 – kąpiel i łowienie ryb. W południe obiad. Po obiedzie 15 minut bezwzględnej ciszy, następnie dwugodzinne zajęcia indywidualne. Od podwieczorku do kolacji gry sportowe, zdobywanie sprawności, przed wieczorem raport i kolacja. Po kolacji – ognisko, po nim modlitwa, opuszczenie sztandaru, wystawienie wart i spoczynek.

63 L. B a r, W jednym obozie Polacy i Litwini, „Włóczęga” 1933, nr 8–9, s. 4.

64 Wycieczki z Polski, „Głos Młodych” 1939, nr 13–16, s. 15.

62

Przegląd Wschodni 53.indb 119

2016-01-22 17:10:12

120

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

w miejscowości Czuwajów koło Puław na terenie Chorągwi Lubelskiej65. Według Szukścianki: Każdy pobyt na obozach w Polsce przynosił nam opiekunom i naszej młodzieży olbrzymie korzyści, przygotowując do pracy w swoim środowisku. Nasza młodzież z Kowna i Poniewieża wyróżniała się wśród Polaków z zagranicy swoją postawą, gorącym patriotyzmem, dobrą polszczyzną w słowie i piśmie66.

Osiągniecia harcerzy, choć trudno byłoby zaliczyć do wielkich sukcesów, z pewnością miały duże znaczenie dla ruchu polskiego na Litwie. Samo istnienie drużyn harcerskich, ich siła przetrwania i poświęcenie harcerzy spowodowało, że choć bez formalnych podstaw prawnych obecność ich musiała być tolerowana. Znalazło to również uznanie w kraju, gdzie na działalność harcerską w roku szkolnym 1939/1940 przyznano dotację w wysokości 14 425 litów. Z tych funduszy zamierzano pokryć wydatki związane z organizacją wycieczek, kursów i obozów harcerskich oraz wyjazdy do Polski67. Mimo to sytuacja harcerstwa na Litwie w opinii Wydziału Zagranicznego ZHP w Warszawie nie wyglądała najlepiej. W specjalnym piśmie wysłanym 9 grudnia 1938 r. do Franciszka Charwata stwierdzano: Sytuacja, jaka się obecnie wytworzyła w Harcerstwie tutejszego terenu może być uważana za niepokojącą i mogącą pociągnąć za sobą nieprzewidziane następstwa68.

Opinię tę uzasadniano tym, że z jednej strony dostrzegano duże zaangażowanie młodzieży w rozwój harcerstwa, z drugiej zaś brakowało podstawowych warunków do zapewnienia ruchowi harcerskiemu oficjalnej działalności. Dotychczasową współpracę z Wydziałem Zagranicznym ZHP uważano za zgodną z polityką MSZ. Dostrzegano też pewne niebezpieczeństwo mogące wynikać z możliwości zdekonspirowania ruchu harcerskiego i zarzucenia mu wrogiej działalności. Zarzuty takie mogły pojawić się z powodu ciągle niezałatwionej legalizacji drużyn harcerskich. W kraju pojawiły się nawet opinie, z których wynikało, że dalsze AAN, MSZ, nr 646, k. 122–125, Projekt programu wycieczki i obozu dla Polaków z Litwy; AAN, ZHP, nr 2235, k. 32–35, Wykaz kandydatek na obozy harcerskie 1938/39. W roku szkolnym 1938/1939 ustalono listę kandydatek na obozy harcerek: Kowno: Janina Borowska (drużynowych), Irena Górska (drużynowych), Zofia Kognowicka (zastępowych), Jadwiga Lancewiczowa, Bożena Łapinówna (drużynowa), Kalina Skłodowska (zastępowych); Poniewież: Halina Chmielewska, Leonia Iwanowiczówna, Irena Lubkiewiczówna, Halina Rejkałłóna, Halina Rosenówna; Wiłkomierz: Irena Ciemnołońska, Janina Ankudowiczówna.

66 K. S z u k s z c i a n k a, Drużyny Harcerstwa Polskiego w Litwie [6 III 1973] (kopia wspomnień w posiadaniu autora artykułu).

67 AAN, ZHP, nr 646, k. 343, Preliminarz budżetowy na rok 1939/1940.

68 AAN, ZHP, nr 646, k. 296, Pismo Wydziału Zagranicznego ZHP do F. Charwata z 9 XII 1938.

65

Przegląd Wschodni 53.indb 120

2016-01-22 17:10:12

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

121

działanie w konspiracji byłoby niebezpieczne i trudne do utrzymania. Proponowano nawet, by dotychczasową pracę ograniczyć do minimum, a nawet gdyby nie udało się zalegalizować harcerstwa – na pewien czas zawiesić jego działalność.

Rozważano też utworzenia Naczelnictwa ZHP na Litwie, które możliwe byłoby do zaakceptowania przez stronę litewską. Akcja ta miałaby być przeprowadzona pod nadzorem konsula Charwata „jako kierownika ideowo-politycznego życia polskiego na Litwie”69.

Sytuacja i położenie harcerstwa polskiego na Litwie do końca lat trzydziestych nie pozwoliły na osiągniecie zamierzonych celów. Mimo to nie przerwano działalności organizacyjnej. Ponadto po klęsce wrześniowej pomagano uciekinierom z Polski. Do działalności tej zachęcały ukazujące się w latach 1939/1940 pisemka: „Zarzewie” Zbigniewa Skłodowskiego i „Wzwyż” wydawane przez Kognowickiego70. Udało się nawet Kognowickiemu, razem z Wacławem Jurewiczem, Andrzejem i Jarosławem Żemajtisami (z zawodu zecerzy), zmontować ręczną drukarnię (hektograf) i dzięki temu urządzeniu odbijać różne druki i potrzebne dokumenty71. Zaopatrywano w nie także żołnierzy polskich, internowanych na terenie Litwy po klęsce RP. Utrzymywano łączność między obozami wojskowymi, dostarczano niezbędnych informacji, materiałów, żywność, lekarstwa i cywilną odzież. Każda z harcerek opiekowała się jednym żołnierzem. Ułatwiono ucieczki z obozów dla wielu polskich oficerów. Udało się nawet Kognowickiemu i Butlerowi wynieść z obozu sztandary wojskowe, które zostały przekazane płk. Leonowi Mitkiewiczowi, attaché wojskowemu w Kownie, a następnie ukryte przez Armię Krajową. Za wyczyn ten harcerze zostali odznaczeni Krzyżami Walecznych72.

Jeszcze w listopadzie 1939 r., w Kownie odbyło się zebranie przedstawicieli H. Kapiszewski zalecał, by przy pertraktacjach z Litwinami pamiętać o następujących postulatach: w sprawach drużyn harcerskich władze skautowe powinny rozmawiać z kierownictwem polskim na Litwie; drużyny polskie choć będą należały do terytorialnych jednostek litewskich to jednak powinny mieć prawo do organizowania wspólnych zbiórek; harcerze przyrzeczenie odbywają w języku polskim i litewskim. AAN, ZHP, nr 646, k. 299, Pismo Wydziału Zagranicznego ZHP do F. Charwata z 9 XII 1938.

70 Pisemko „Zarzewie” miało swą siedzibę w gabinecie Franciszka Dąbrowskiego, dyr. Gimnazjum Polskiego w Kownie. „Zarzewie” redagował zespół: Z. Skłodowski, W. Czerek, W. Gawienowski, Z. Marcinkiewicz. Pisemko „Wzwyż” miało swoją siedzibę w domu S. Rautenstrauch, przy pomocy T. Kognowickiego i J. Domeji. Z tymi pisemkami współpracowało wielu innych harcerzy.

Pisemka cieszyły się dużą popularnością wśród uczniów gimnazjum, a nawet nauczycieli, głosiły treści patriotyczne i nawoływały do przetrwania (zob. W. G a w i e n o w s k i, op. cit., s. 6; J. K o z a k i e w i c z, R. M a c k i e w i c z, op. cit., s. 74).

71 W. W o j s z w i ł ł o, Harcerstwo męskie w Poniewieżu w latach trzydziestych, b. daty, s. 5 (kopia w posiadaniu autora artykułu).

72 Między innymi ukryto sztandary: 9 pułku Strzelców Konnych, 10 pułku Ułanów Litewskich Polskiej Brygady Kawalerii, 3 pułku Szwoleżerów Mazowieckich i 2 pułku Ułanów Grochowskich z Suwalskiej Brygady Kawalerii (Zob. J. M a c k i e w i c z o w a (Koreywo), op. cit., s. 3).

69

Przegląd Wschodni 53.indb 121

2016-01-22 17:10:12

122

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

polskich organizacji w celu skoordynowania pomocy uchodźcom z kraju.

W spotkaniu harcerzy reprezentowali: Tadeusz Butler i Tadeusz Kognowicki.

Nadal główna działalność harcerska koncentrowała się w polskich gimnazjach, ale także w większych skupiskach polskich, jak: Czekiszki, Dantów, Lauda, Szyrwinty, Wędziagoła, a w Poniewieżu 2 drużyny żeńskie i 2 drużyny męskie łącznie skupiały 152 członków. Przeprowadzano szkolenie wojskowe i sanitarne w celu niesienia pierwszej pomocy rannym. Uczono się zakładania opatrunków, robienia zastrzyków i stosowania podstawowych leków. W 1940 r. polskie gimnazja zostały zamknięte przez władze litewskie. Harcerze zbierali się teraz na tajnych kompletach historii i literatury polskiej, które między innymi prowadziła Marta Burbianka73. Powstały nawet nowe drużyny, których organizatorami byli Adolf Giżyński, dawniej uczeń Gimnazjum Polskiego i Franciszek Jegliński. Oni też założyli w 1940 r. drużynę we wsi Łopie pod Kownem. Przetrwała ona do 11 listopada 1942 r., a więc do dnia, w którym jej założyciel został aresztowany.

Do tego czasu organizowano wycieczki, a nawet zdobywano kolejne sprawności harcerskie i normy na odznakę sportową. Po aresztowaniu Giżyńskiego drużyna w Łopiach weszła w skład partyzantki wileńskiej74.

Po 15 czerwca 1940 r., gdy Litwę Kowieńską zajęły wojska Związku Sowieckiego, rozwiązano wszystkie polskie instytucje szkoły i organizacje. Skończył się także nadzór szkół nad harcerstwem, które przeszło do pełnej konspiracji.

Dokonało się to na zebraniu Rady Starszych Harcerzy, na którym postanowiono zachować samodzielność i niezależność w działaniu i walce z okupantem. W tym celu z inicjatywy Zbigniewa Skłodowskiego i Mieczysława Raczkowskiego harcerstwo przyjęło nazwę: Polska Organizacja na Litwie (POL). Nazwa ta miała odwrócić uwagę od wszelkich powiązań harcerstwa z innymi formacjami konspiracyjnymi, a na zewnątrz zaplanowano realizować cele kulturalno-narodowe, nieść koleżeńską pomoc i wspierać się wzajemnie. Jednocześnie gromadzono broń, prowadzono szkolenie wojskowe, drukowano i kolportowano tajne czasopisma, starano się podtrzymywać w społeczeństwie ducha narodowego. Ruch ten jednak przy wzmożonej inwigilacji okupantów nie był w stanie utrzymać się w takiej formie, a tym bardziej prowadzić samodzielną działalność.

Z konieczności więc nastąpiło zbliżenie POL ze strukturami Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) i Armii Krajowej (AK). Głównym organizatorem tych działań Skład osobowy męskiej drużyny w Gimnazjum Polskim w Poniewieżu (1938/1939): Henryk Budrewicz, Henryk Chmielewski, Witold Gotowtt-Wojszwiłło (zastępowy), Józef i Julian Iwaszkiewicze (drużynowy), Leon Jankiewicz, Jarosław i Mirosław Jotowttowie, Antoni, Zbigniew i Zygmunt Ławrynowicze, Leopold Mackiewicz, Leopold Mardziukiewicz, Jan Pyliński, Czesław Stawryłło (zastępowy), Leopold Wardziukiewicz, Witold Wojszwiłlo, Piotr Zapolski, Zygmunt Zawisza, Ryszard i Janusz Zykusowie.

74 A. G i ż y ń s k i, List do „Wincentego”, b. daty (kopia w posiadaniu autora artykułu).

73

Przegląd Wschodni 53.indb 122

2016-01-22 17:10:12

Z DZIEJÓW HARCERSTWA POLSKIEGO NA LITWIE (1918–1940)

123

był T. Kognowicki (ps. „Złoty”), który jeszcze nie mając 18 lat, został szefem oddziału organizacyjnego Komendy Podokręgu ZWZ Kowno75. W połowie lipca 1940 r. NKWD rozpoczęło pierwsze aresztowania działaczy polskich, wśród których znalazł się także T. Kognowicki, wkrótce po aresztowaniu rozstrzelany (wspominał o nim Melchior Wańkowicz w Ziele na kraterze oraz Szare szeregi).

Kierownictwo nad harcerstwem przejął Zbigniew Skłodowski (ps. „Kura”), który nawiązał współpracę z harcmistrzem Józefem Grześkowiakiem-Czarnym (ps. „Kmita”), komendantem „Szarych Szeregów” w Wilnie. Skłodowski okazał się doskonałym organizatorem cieszącym się dużym autorytetem w środowisku polskim. Rozwinął szeroką działalność konspiracyjną na całym terenie Litwy.

Prowadził ćwiczenia przygotowujące do działań zbrojnych, wyposażał w broń i werbował ludzi do oddziałów partyzanckich. Organizował pomoc i przerzuty przez granicę żołnierzy i osób represjonowanych. Działalność tę prowadził do 1942 r. Tropiony przez Gestapo i funkcjonariuszy litewskiej „Saugumy” został ujęty w Wilnie i 13 czerwca 1942 r. rozstrzelany w Ponarach76.

W latach 1941–1944 większość starszych harcerzy czynnie włączyła się do ruchu oporu w szeregach ZWZ i AK. Połowa z nich walczyła z bronią w ręku w III Brygadzie im. „Szczerbca”. Wielu brało udział w akcji „Ostra Brama”77.

Wówczas komendantem „Szarych Szeregów” został Mieczysław Raczkowski (ps.„Ścibor”) harcerz i dawny kolega Kognowickiego i Skłodowskiego. Z jego inicjatywy po 1942 r. drużyny harcerskie zostały podporządkowane dowództwu AK, a on w randze podporucznika został mianowany komendantem Podokręgu Armii Krajowej Obwodu Kowno78. Podobnie Julian Iwaszkiewicz, były drużynowy, wyznaczony został zastępcą komendanta AK Okręgu Poniewież. Przez cały okres wojny i okupacji tropieni przez NKWD lub Gestapo ponosili największe ofiary, płacąc często najwyższą cenę za wierność oraz ideały, o które zawsze walczyli, a tylko nielicznym dane było przetrwać79.

PRZEGLĄD WSCHODNI

J. K o z a k i e w i c z, R. M a c k i e w i c z, op. cit., s. 73.

K. B o j k o, Na drodze najwyższych ideałów, „Magazyn Wileński” 1999, nr 1, s. 13; M.K. D z i e w a n o w s k i, Wspomnienia kowieńskie (1938–1939), Londyn 1968, s. 261; J. K o z a k i e w i c z, R. M a c k i e w i c z, Polskie organizacje na Litwie Kowieńskiej, Warszawa 1996, s. 73 (maszynopis w zbiorach Cz. i R. Mackiewiczów).

77 M. B u r b i a n k a, Materiały do historii..., s. 3; W. W o j s z w i ł ł o, op. cit., s. 2.

78 Ks. K. B o j k o, Mieczysław Raczkowski, „Magazyn Wileński” 1999, nr 12, s. 14; K. S k ł o d o w s k a - A n t o n o w i c z, Wspomnienia. Na Litwie kowieńskiej, mps, k. 1 (kopia w posiadaniu autora).

79 Ks. K. B o j k o, „...ostatnim słowem Boga nie jest krzyż, lecz zmartwychwstanie”, „Magazyn Wileński” 1999, nr 2, s. 13–15; M. B u r b i a n k a, Materiały do historii harcerstwa na Litwie; H. S t a w r y ł ł o, Na Litwie Kowieńskiej (rękopisy w zbiorach Cz. i R. Mackiewiczów).

75

76

Przegląd Wschodni 53.indb 123

2016-01-22 17:10:12

PrzeglÄ…d Wschodni 53.indb 124

2016-01-22 17:10:12

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 125–147, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015

Roman Duda Wrocław

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

O

Wstęp

DZ YSK A N I E PR ZEZ POLSK Ę N I EPODLEGŁOŚCI w 1918 r. wyzwoliło falę entuzjazmu i wolę wyróżnienia się na każdym polu, także naukowym. Międzywojenna Polska powołała 5 uniwersytetów i 3 politechniki, w tym Uniwersytet Jana Kazimierza i Politechnikę we Lwowie oraz Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, co oznaczało, że blisko 40% akademickiego stanu posiadania mieściło się na Kresach Wschodnich. Nie było to mało, ale i wkład uczelni kresowych do nauki też okazał się niemały.

Przedwojenna matematyka polska, oparta o tych 8 uczelni, szybko zyskała międzynarodowe znaczenie, a jej ówczesne osiągnięcia należą do największych osiągnięć nauki polskiej w całym okresie jej dziejów. Śmiało można powiedzieć, że matematyka polska była wówczas trampoliną torującą drogę całej nauce polskiej do uznania w świecie. Celem tego artykułu jest przedstawienie roli ośrodków matematycznych Lwowa i Wilna w międzywojennym życiu matematycznym Polski i świata.

Początki

Sytuacja wyjściowa w obu miastach, Wilnie i Lwowie, była skrajnie różna. Oba szczyciły się wprawdzie parowiekową tradycją uniwersytecką (uniwersytet wileński powołał król Stefan Batory w 1579 r., a uniwersytet lwowski król Jan Kazimierz w 1661 r.), ale w Wilnie tradycja ta została brutalnie przerwana, kiedy władze carskie po zdławieniu powstania listopadowego zamknęły tamtejszy uniwersytet, natomiast uczelnia lwowska miała wprawdzie trudne okresy, ale

Przegląd Wschodni 53.indb 125

2016-01-22 17:10:12

126

ROMAN DUDA

była czynna niemal bez przerwy, a od jej repolonizacji w 1870 r. rola uniwersytetu lwowskiego w polskim życiu narodowym szybko rosła1.

W przededniu I wojny światowej sytuacja w obu tych miastach była więc różna.

Wilno było już osiemdziesiąt lat z górą pozbawione wyższej uczelni, a w konsekwencji i środowiska naukowego, dla którego taka uczelnia stanowiłaby instytucjonalne i kadrowe oparcie. Pojawiło się tam wprawdzie w 1907 r. Towarzystwo Przyjaciół Nauk 2, ale miało ono orientację humanistyczno-przyrodniczą, a jego działalność skupiała się na tworzeniu zaplecza humanistyczno-przyrodniczego w postaci biblioteki i muzeum. W gronie członków Towarzystwa nie było ani jednego naukowo czynnego matematyka, fizyka czy astronoma3. Nowoczesny uniwersytet nie może jednak istnieć bez matematyki, kiedy więc w 1919 r. został tam powołany Uniwersytet Stefana Batorego (dalej USB), był na nim osobny Wydział Matematyczno-Przyrodniczy. Osobny, bo na pozostałych uniwersytetach polskich, podobnie zresztą jak na wielu uniwersytetach w ówczesnym świecie, matematyka, nauki ścisłe i nauki przyrodnicze były kierunkami studiów na wydziałach filozoficznych. Kadry matematyczne dla tego Wydziału i programy nauczania trzeba było jednak ściągać z zewnątrz, a także od podstaw tworzyć bibliotekę matematyczną.

Inaczej było we Lwowie. Tam też był stary uniwersytet, ale jego historia, chociaż długo trudniejsza, biegła jednak inaczej i nie została trwale przerwana.

W czasach I RP uniwersytet ten pozostawał w cieniu Krakowa i Wilna (aktywnie zresztą był wówczas zwalczany przez Akademię Krakowską), a kiedy po I rozbiorze znalazł się w rękach austriackich – długo pozostawał uczelnią prowincjonalną, na parę dekad nawet zdegradowaną do rangi gimnazjum czy liceum. Jednakże uzyskanie przez Galicję autonomii w 1870 r. i wprowadzenie na uniwersytecie polskiego języka wykładowego zapoczątkowało okres jego szybkiego rozwoju4.

Dzieje obu uczelni były wielokrotnie opisywane, m.in. J. B i e l i ń s k i, Uniwersytet Wileński (1579–1831), 3 tomy, Kraków 1899–1900; L. P i e c h n i k, K. P u c h o w s k i (red.), Z dziejów Almae Matris Vilnensis. Księga Pamiatkowa ku czci 400-lecia założenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Kraków 1996; L. F i n k e l, S. S t a r z y ń s k i, Historya Uniwersytetu Lwowskiego, 2 części, Lwów 1894; Universitati Leopoliensi in memoriam. Trecentesimum quinquagesimum anniversarium suae fundationis celebrandi, Kraków 2011.

2 Por. H. Ilgiewicz, Societas Academiae Vilnensis. Towarzystwo Przyjaciół Nauk i jego poprzednicy (1907-1939), Warszawa 2008.

3 Nawiasem mówiąc, podobna sytuacja była w Poznaniu, gdzie w 1919 r. powołano Uniwersytet Poznański, ale miejscowe Towarzystwo Przyjaciół Nauk też nie miało w swoim gronie matematyków, fizyków czy astronomów.

4 Por. S. D o m o r a d z k i, The Growth of Mathematical Culture in the Lvov Area in the Autonomy Period (1870–1920), Praha 2012.

1

Przegląd Wschodni 53.indb 126

2016-01-22 17:10:12

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

127

Pierwszym matematykiem polskim na spolonizowanym uniwersytecie lwowskim był Wawrzyniec Żmurko (1824–1889)5, jego zaś utalentowany uczeń Józef Puzyna (1856–1919) rozwinął już bardzo aktywną działalność dydaktyczną i organizacyjną. Za sprawą Puzyny w 1908 r. przyszedł do Lwowa Wacław Sierpiński (1882–1969), który się tam habilitował i stworzył aktywne naukowo seminarium z nowej wtedy dziedziny matematyki: teorii mnogości i jej zastosowań. Prócz lidera wśród uczestników tego seminarium byli znani później matematycy Zygmunt Janiszewski (1888–1920), Stefan Mazurkiewicz (1888–1946) i Stanisław Ruziewicz (1889–1941). Grupę tę rozproszył wprawdzie wybuch I wojny światowej, ale w jej trakcie Puzyna zdołał jeszcze ściągnąć do Lwowa Hugona Steinhausa (1887–1972), który też tam się habilitował, i założyć Towarzystwo Matematyczne6 (oba wydarzenia miały miejsce w 1917 r.). Co więcej, coraz lepsza matematyka na uniwersytecie lwowskim (nazwanym w 1918 r. Uniwersytetem Jana Kazimierza, dalej UJK) miała silne wsparcie ze strony miejscowej uczelni technicznej, której początki sięgają 1844 r. i która po polonizacji w 1870 r. szybko zyskała status uczelni akademickiej, a w 1919 r. została nazwana Politechniką Lwowską (dalej PL)7. Obie te uczelnie, uniwersytet i politechnika, stanowiły solidne oparcie dla żywego w przededniu I wojny światowej ośrodka matematycznego we Lwowie, zapewniając kadry, programy i zaplecze.

W 1919 r. Kresy Wschodnie, a na nich Wilno i Lwów, były jeszcze ogarnięte wojnami: polsko-litewską na Wileńszczyźnie, polsko-ukraińską w Galicji i polsko-bolszewicką na całym ich obszarze. Odradzająca się Polska budziła jednak powszechny entuzjazm polskiego społeczeństwa, tak że mimo tych wojen trwała praca organiczna, a w szczególności praca nad powstaniem wyższych uczelni w Polsce i rozwinięciem polskiego życia naukowego. Normalne warunki dla pokojowego rozwoju przyniosło jednak dopiero zawarcie rozejmu z bolszewikami w 1920 r. i podpisanie traktatu pokojowego w Rydze w 1921 r.

Pierwsza dekada we Lwowie Na początku dekady 1919–1929 Lwów był jeszcze ogarnięty wojną, najpierw polsko-ukraińską, a potem polsko-bolszewicką. Mimo to myślano o przyszłości, w tym o wznowieniu działalności uniwersytetu i politechniki.

Przy pierwszym pojawieniu się nazwiska polskiego matematyka podajemy jego lata życia. Niemal wszyscy wspomniani w tym artykule matematycy polscy mają swoje biogramy w książce: R. D u d a, Matematycy XIX i XX wieku związani z Polską, Wrocław 2012.

6 S. D o m o r a d z k i, Towarzystwo Matematyczne we Lwowie, [w:] Dzieje matematyki polskiej, red. W. Więsław, Wrocław 2012, s. 31–43.

7 Politechnika Lwowska 1844–1945, red. R. Szewalski, Wrocław 1993.

5

Przegląd Wschodni 53.indb 127

2016-01-22 17:10:12

128

ROMAN DUDA

Szybciej odrodziła się PL, bo we Lwowie pozostała niemal cała przedwojenna kadra. I katedrę matematyki piastował prof. Placyd Dziwiński (1851–1936), który miasta nie opuścił. II katedrę matematyki zajmował prof. Zdzisław Krygowski (1872–1955), ale ten w 1919 r. przyjął zaproszenie do objęcia katedry na nowo powstałym uniwersytecie w Poznaniu, przeniósł się do Poznania i stał się organizatorem poznańskiej matematyki. Katedrę po nim objął rodowity lwowianin Antoni Łomnicki (1881–1941). Na politechnice były także dwie katedry geometrii wykreślnej. Pierwszą z nich zajmował od 1914 r. prof. Kazimierz Bartel (1882–1941), który w czasie polsko-ukraińskich walk o Lwów dowodził obroną dworca kolejowego, a potem był aktywnym politykiem (ministrem, premierem i senatorem), a także rektorem PL. Druga katedra geometrii wykreślnej powstała w 1921 r., a objął ją wychowanek Szkoły Politechnicznej (poprzedniczki PL) prof.

Antoni Plamitzer (1889–1954)8.

Na uniwersytecie sytuacja była trudniejsza. Nie żył Puzyna (zmarł 1919), a pierwszą nominację na profesora uniwersytetu otrzymał w 1919 r. przybysz z Kijowa, Eustachy Żyliński (1889–1954). Wykształcony w Kijowie, odbył jeszcze studia uzupełniające za granicą, a pod koniec wojny znalazł się w wojsku polskim i do Lwowa trafił z Warszawy. Drugim profesorem, mianowanym w 1920 r., został Hugo Steinhaus, a trzecim rodowity lwowianin Stanisław Ruziewicz (1889–1941), mianowany 1 stycznia 1921 r.9 Tak więc na początku pierwszej międzywojennej dekady obie lwowskie uczelnie rozpoczęły działalność z obsadzonymi pięcioma katedrami matematycznymi i dwoma z geometrii wykreślnej. Dobrze się to wpisywało zarówno w tradycję miejsca jak i w ambicję społeczeństwa, które otrzymało wymarzoną przez pokolenia własną państwowość. Był to solidny fundament instytucjonalny, kluczowy natomiast miał się okazać czynnik ludzki.

Jeszcze w 1916 r. Steinhaus odkrył talent młodego studenta lwowskiej Szkoły Politechnicznej Stefana Banacha (1892–1945). Idąc raz Plantami w Krakowie usłyszał rozmowę o mierze Lebesgue’a. Było to wówczas w matematyce pojęcie nowe, a w parku tak nieoczekiwane, że Steinhaus zatrzymał się, podszedł do ławeczki, na której siedzieli młodzi ludzie i przedstawił się. Jednym z tych młodych ludzi był właśnie Banach i tak się zaczęła znajomość Steinhausa z Banachem, a wkrótce potem współpraca i przyjaźń10. Po objęciu katedry na UJK w 1920 r.

Steinhaus ściągnął Banacha do Lwowa, załatwił mu posadę asystenta u prof.

R. D u d a, Matematycy na Politechnice Lwowskiej (przed 1945 r.), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2014, t. 59, z. 4, s. 75–95.

9 Kształtowanie się nowego środowiska matematycznego na UJK i historię lwowskiej matematyki lat międzywojennych omawia książka: R. D u d a, Lwowska szkoła matematyczna, II wyd., Wrocław 2014.

10 Por. H. S t e i n h a u s, Wspomnienia i zapiski, wyd. III popr., Wrocław 2010, s. 93.

8

Przegląd Wschodni 53.indb 128

2016-01-22 17:10:12

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

129

Łomnickiego na PL i pomógł rozwinąć rozpoczętą w Krakowie pracę naukową.

Jeszcze w tymże 1920 r. Banach przedstawił znakomitą rozprawę, na podstawie której otrzymał (mimo nieukończonych studiów!) doktorat na UJK. I niebawem, w 1922 r., tam się habilitował, a rok później został już kierownikiem czwartej katedry matematyki. Te cztery katedry matematyki na UJK utrzymały się do czasu reformy Jędrzejewicza w 1934 r.

Steinhaus i Banach byli matematykami bardzo twórczymi. Steinhausa pociągały różne dziedziny matematyki - szeregi trygonometryczne, analiza funkcjonalna, teoria miary, teoria prawdopodobieństwa, teoria gier, zastosowania matematyki – i w każdej z nich miał wybitne osiągnięcia. Banach natomiast skupił się na stworzonej przez siebie aksjomatycznej koncepcji ogólnej przestrzeni funkcyjnej w postaci tzw. przestrzeni typu (B) i w oparciu o nią rozwijał jej teorię. Dziś te przestrzenie noszą nazwę przestrzeni Banacha, a ich teoria jest istotnym składnikiem analizy funkcjonalnej, jednej z najważniejszych dziedzin matematyki w XX w.11 Różniło ich wszystko – pochodzenie, upodobania, sposób bycia, temperamenty badawcze – ale łączyła matematyka i współpracowali zgodnie.

Wokół nich obu, Steinhausa i Banacha, wkrótce zaczęła się skupiać grupa młodych, ambitnych ludzi, którzy z dużą werwą włączali się w rozwijanie teorii przestrzeni Banacha i, ogólniej, w tworzenie nowej matematyki. Już w tej pierwszej dekadzie własne wyniki wnieśli Herman Auerbach (1901–1942), Zygmunt Birnbaum (1903–2000), Stefan Kaczmarz (1895–1939), Stanisław Mazur (1905–1981), Władysław Nikliborc (1899–1948), Władysław Orlicz (1903–1990), Juliusz Schauder (1899–1943) i inni. Szybko się rozwijali, a kiedy w drugiej dekadzie większość z nich osiągnie apogeum swojej twórczości, a nadto dołączać będą następni – lwowska matematyka stanie się głośna w świecie12.

Duże zmiany zaszły też na PL13. W 1922 r. powstała tam III katedra matematyki, którą objął przybyły z Krakowa Włodzimierz Stożek (1883–1941). Po odejściu prof. Dziwińskiego na emeryturę w 1925 r., prof. Stożek zastąpił go na katedrze I, a III katedrę objął w 1927 r. przybyły z Warszawy Kazimierz Kuratowski (1896–1980). Było to znaczne wzmocnienie ośrodka, obaj bowiem, Kuratowski i Stożek, aktywnie włączyli się w życie i działalność grupy skupionej wokół Steinhausa i Banacha.

Lwów był chętnie odwiedzany przez matematyków warszawskich i chętnie też oni współpracowali z lwowskimi matematykami. Sierpiński i Mazurkiewicz spędzili we Lwowie dobre dla siebie lata 1908–1914, nawiązując tu trwałe Por. J. D i e u d o n n é, History of Functional Analysis, Amsterdam 1981; A. P i e t s c h, History of Banach Spaces and Linear Operators, Boston–Basel–Berlin 2007.

12 Por. R. D u d a, Lwowska szkoła matematyczna...

13 Por. R. D u d a, Matematycy na Politechnice...

11

Przegląd Wschodni 53.indb 129

2016-01-22 17:10:12

130

ROMAN DUDA

przyjaźnie, a ich późniejsze przyjazdy te przyjaźnie kultywowały14. Z młodszych chętnie tu bywali Bronisław Knaster (1893–1980), Stanisław Saks (1897–1942) i Alfred Tarski (1901–1983).

Powstałe w 1917 r. Towarzystwo Matematyczne we Lwowie przekształciło się po paru latach w pierwszy oddział zamiejscowy Polskiego Towarzystwa Matematycznego, które powstało w 1919 r. w Krakowie (przy udziale zresztą matematyków lwowskich). I ten Oddział Lwowski PTM rozwinął bardzo żywą działalność naukową15, a w 1927 r. zorganizował we Lwowie I Polski Zjazd Matematyczny16.

Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego był Maksymilian Huber, referentem mieszkaniowym Włodzimierz Stożek, referentem programowym Stefan Banach, referentem skarbowym Antoni Łomnicki, sekretarzem Władysław Nikliborc.

Zjazd zgromadził ponad 170 uczestników, w tym 9 z zagranicy (Austria, Dania, Holandia, Niemcy 2, Rosja 3, Rumunia).

Jak wspominał Steinhaus, we Lwowie kongres udał się doskonale. Wtedy powziąłem myśl założenia we Lwowie nowego międzynarodowego czasopisma matematycznego; tą myślą podzieliłem się z Banachem i poczyniliśmy wstępne kroki17.

Tak się narodziły „Studia Mathematica” (tytuł wymyślił Antoni Łomnicki), czasopismo poświęcone „teorii operacji, rachunkowi prawdopodobieństwa i innym dyscyplinom uprawianym we Lwowie”18. Pierwszy tom wyszedł w 1929 r.; na 14 opublikowanych w tym tomie prac aż 12 pochodziło ze Lwowa, a ich autorami byli: Banach, Birnbaum, Kaczmarz, Mazur, Nikliborc, Orlicz, Schauder, Steinhaus, a więc krąg skupiony wokół Steinhausa i Banacha. „Studia” rychło okazały się znakomitym oparciem dla twórczości matematyków lwowskich i szybko stały się czołowym czasopismem matematycznym świata w zakresie analizy funkcjonalnej (wznowione po wojnie we Wrocławiu, a potem przeniesione do Warszawy – pozostają nim do dzisiaj).

Pod koniec omawianej pierwszej dekady lwowski ośrodek matematyczny rysował się doskonale. Miał mocne oparcie instytucjonalne w dwóch uczelniach, na których siedem katedr matematycznych (nie licząc dwóch katedr z geometrii Por. W. W i ę s ł a w, Listy Wacława Sierpińskiego do Stanisława Ruziewicza, „Wiadomości Matematyczne” 2004, nr 40, s. 139–167.

15 Por. R. D u d a, Polskie Towarzystwo Matematyczne na tle dziejów, „Wiadomości Matematyczne” 2009, nr 45, s. 241–280.

16 Księga Pamiątkowa Pierwszego Polskiego Zjazdu Matematycznego, Lwów 7–10 IX 1927, Dodatek do „Annales de la Société Polonaise de Mathématique” 1929, ss. 216 [reprint: 2009]. P. także: S. W a r h a f t m a n, Pierwszy Polski Zjazd Matematyczny, „Mathesis Polska” 1927, nr 2, s. 84–91.

17 H. S t e i n h a u s, Wspomnienia..., s. 110.

18 Ibidem, s. 120.

14

Przegląd Wschodni 53.indb 130

2016-01-22 17:10:13

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

131

wykreślnej) zajmowali aktywni matematycy (Żyliński, Steinhaus, Ruziewicz, Banach, Stożek, Łomnicki, Kuratowski), otoczeni sporą grupką ambitnej i łaknącej sukcesów naukowych młodzieży (Auerbach, Birnbaum, Kaczmarz, Mazur, Orlicz, Schauder i inni), działał bardzo aktywny Oddział Lwowski PTM, skupiając na swoich posiedzeniach wszystkich aktywnych matematyków lwowskich i stanowiąc główny w owym czasie ośrodek ich pracy naukowej19, wychodziło własne czasopismo matematyczne, które szybko zyskało międzynarodowe znaczenie, przyjeżdżali goście z kraju i zagranicy. A najlepsze lata miały dopiero przyjść.

Pierwsza dekada w Wilnie Na tle kwitnącego Lwowa Wilno w owej pierwszej dekadzie rysowało się nader skromnie. Lwów miał dwie zastane poważne instytucje naukowe, dające solidne oparcie kształtowanemu przez pokolenia środowisku naukowemu, natomiast Wilno takich instytucji było pozbawione, a żywego środowiska matematycznego nie było w nim wcale. W obu miastach była jednak podobna wola „zdobycia samodzielnego stanowiska dla matematyki polskiej”20.

Odpowiadając na lokalne tęsknoty i potrzeby21, w okresie zajmowania Wilna przez wojska polskie, został tam 28 sierpnia 1919 r. powołany Uniwersytet Stefana Batorego. Organizatorem matematyki na USB został Wiktor Staniewicz (1866– 1932), którego życie biegło do tego czasu w Rosji, a do Wilna przybył w 1919 r.

Na pierwszym posiedzeniu Rady Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego USB, które odbyło się 15 września 1919 r., Staniewicz objął I katedrę matematyki (jako profesor nadzwyczajny, a od 1920 r. zwyczajny). Obowiązki dydaktyczne łączył z organizacyjnymi, w kadencji 1920/1921 był bowiem dziekanem Wydziału, a w kadencji 1921/1922 rektorem USB, pierwszym z wyboru. Jako rektor USB podpisał akt połączenia Litwy Środkowej z Rzeczypospolitą Polską. Ujawniona niebawem gruźlica stopniowo pozbawiała jednak Staniewicza sił. Krótko przed śmiercią, która nastąpiła 23 grudnia 1932 r., został jeszcze profesorem honorowym USB. Na II katedrę matematyki Rada Wydziału powołała 14 maja 1920 r. dra Stefana Kempistego (1892–1940) z Politechniki Warszawskiej. Objął on tę Por. sprawozdania z działalności Oddziałów PTM, zamieszczanych w: „Annales de la Société Polonaise de Mathématique”, tomy 3 (1924)–17 (1938–1939).

20 Cytat z artykułu Z. J a n i s z e w s k i e g o, Stan i potrzeby matematyki w Polsce, [w:] Nauka polska. Jej potrzeby, organizacja i rozwój, Warszawa 1917, s. 11–18; przedruk: „Wiadomości Matematyczne” 1963, nr 7, s. 3–8. Artykuł ten stał się programem, dając początek tzw. polskiej szkole matematycznej. Więcej na ten temat: R. D u d a, Matematyka polska w międzywojennym dwudziestoleciu, „Nauka Polska” 2012, nr 46, s. 121–155; i d e m, Wizjoner sprzed wieku, „PAUza Akademicka” 2013, nr 205, s. 2–3.

21 Por. D. Z a m o j s k a, „Ta ludność życzy mieć uniwersytet” – walka o utworzenie Uniwersytetu Stefana Batorego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2006, nr 51, z. 2, s. 7–46.

19

Przegląd Wschodni 53.indb 131

2016-01-22 17:10:13

132

ROMAN DUDA

katedrę jako „zastępca profesora” i dopiero po habilitacji, uzyskanej w 1924 r. na Uniwersytecie Warszawskim, został jej pełnoprawnym kierownikiem jako profesor nadzwyczajny (zwyczajnym został w 1939 r.). Na III katedrę matematyki Rada Wydziału powołała 6 grudnia 1922 r. profesora Politechniki Warszawskiej Juliusza Rudnickiego (1881–1948), który objął swoje funkcje 1 maja 1923 r. od razu jako profesor zwyczajny.

Te trzy katedry miały wspólny lokal i wspólną bibliotekę przy ul. Zamkowej 11 (obecnie: Pilies 11). Ze zmianą numeracji (I – prof. W. Staniewicz, II – prof. J. Rudnicki, III – prof. S. Kempisty), katedry te utrzymały się do końca dekady. W tym czasie jednak Staniewicz przekroczył sześćdziesiątkę i chorował, ograniczając się do wykładów, starannie zresztą prowadzonych, natomiast Kempisty i Rudnicki trochę publikowali, ale też oddawali się głównie dydaktyce. Świetnym wykładowcą był zwłaszcza Rudnicki, nadto bardzo aktywny w życiu społecznym środowiska (dusza towarzystwa i zapalony turysta).

Każda katedra matematyki na USB prowadziła własne seminarium, na które studenci mogli się zapisywać po zdaniu egzaminów z rachunku różniczkowego i całkowego, z geometrii analitycznej, z algebry i teorii liczb oraz egzaminu kwalifikacyjnego. Seminaria miały różną tematykę, a ściślej, Seminarium I (prof. W. Staniewicz): geometria różniczkowa i algebra wyższa; Seminarium II (prof. J. Rudnicki): funkcje całkowite, równania całkowe, odwzorowania konforemne, równania fizyki, a później także geometria różniczkowa, rachunek wariacyjny, teoria macierzy i form kwadratowych; Seminarium III (prof. S. Kempisty): teoria mnogości, funkcje zmiennej rzeczywistej, funkcje przedstawialne analitycznie, całka Lebesgue’a i funkcje przedziału22. Na wybranym seminarium studenci otrzymywali zadania, przedstawiali referaty i prace magisterskie. Przed otrzymaniem kończącego studia tytułu magistra student miał jeszcze obowiązek zdać nadto egzaminy z dziedzin pokrewnych (mechaniki teoretycznej, fizyki doświadczalnej, astronomii lub fizyki teoretycznej) oraz egzamin ostateczny z całej matematyki. Nadzorowała ten proces Komisja Magisterska Wydziału, powoływana na okresy 3-letnie, w składzie po jednym profesorze reprezentującym każdy kierunek studiów na Wydziale; z matematyki był to zawsze profesor Juliusz Rudnicki.

W 1925 r. matematycy USB zawiązali Oddział Wileński Polskiego Towarzystwa Matematycznego, który na początku liczył zaledwie 5 członków (Towarzystwo było elitarne), ale pod koniec dwudziestolecia ich liczba wzrosła do 13.

Dla matematyki pierwsza dekada na USB była okresem budowania egzystencjalnych podstaw: zakładania katedr, kompletowania obsady, tworzenia biblioteki.

L. J e ś m a n o w i c z, Wspomnienia o matematykach wileńskich, „Wiadomości Matematyczne” 1971, 12.01., s. 309–319 (s. 311).

22

Przegląd Wschodni 53.indb 132

2016-01-22 17:10:13

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

133

O pracy naukowej właściwie nie myślano, główny wysiłek miał bowiem charakter organizacyjny i dydaktyczny z ukierunkowaniem na kształcenie nauczycieli dla szkół średnich. W rezultacie tej uporczywej pracy pod koniec omawianej dekady istniało już jednak w Wilnie skromne środowisko matematyczne, oparte o trzy katedry uniwersyteckie, które zajmowali Staniewicz, Rudnicki i Kempisty. Zaczęła się też praca naukowa. Innymi słowy, pojawił się już solidny fundament dalszego rozwoju.

Druga dekada we Lwowie Mimo trudności, które się w dekadzie 1929–1939 pojawiły i o których niżej, lwowski ośrodek matematyczny nadal dynamicznie się rozwijał.

W 1930 r., kiedy pojawił się problem obsady katedry logiki na UJK, do konkursu stanęli Alfred Tarski i Leon Chwistek (1884–1944). Tarski, który mieszkał w Warszawie i był zaprzyjaźniony z matematykami lwowskimi (bywał we Lwowie, miał wspólną z Banachem znakomitą pracę o paradoksalnym rozkładzie kuli), byłby niewątpliwie znacznym wzmocnieniem siły matematyki lwowskiej.

Stał jednak dopiero na progu wielkiej kariery, podczas gdy starszy i pochodzący z Krakowa Chwistek miał już wtedy sporą reputację na świecie, uprościł był bowiem teorię typów Russella. I właśnie Bertrand Russell wystawił mu pozytywną rekomendację, co zapewne przesądziło o tym, że katedrę dostał Chwistek, a nie Tarski. Za Chwistkiem podążyli do Lwowa jego krakowscy uczniowie Jan Hercberg (1908–1941?), Władysław Hetper (1909–1941?) i Jan Skarżeński, a że na miejscu był Józef Pepis (1910–1943?), to powstał we Lwowie interesujący ośrodek logiczny, żyjący jednak życiem od matematyków raczej osobnym23. Przydawał lwowskiej nauce znaczenia i kolorytu, do lwowskiej szkoły matematycznej go jednak nie zaliczano. Chwistek był także znanym malarzem24.

Grupę matematyków I dekady poszerzyli następcy z młodszych roczników, w tym Meier Eidelheit (1910–1943), Mark Kac (1914–1984), Józef Schreier (1909–1943), Marceli Stark (1908–1974), Stanisław Ulam (1909–1984) i inni.

Grupa rosła, a wraz z tym rosła jej siła, wartość uzyskiwanych wyników i międzynarodowe znaczenie.

W 1933 r. nastąpił cios nieoczekiwany: w ramach reformy szkolnictwa akademickiego minister Jędrzejewicz „zwinął” cały Wydział Ogólny PL z katedrą Kuratowskiego włącznie i Kuratowski opuścił Lwów, wracając do rodzinnej Warszawy, gdzie otrzymał katedrę na Uniwersytecie Warszawskim. Jego odejście oznaczało znaczne osłabienie lwowskiego ośrodka. Ale to nie koniec, mimo J. W o l e ń s k i, Logic and foundations of mathematics in Lvov, [w:] Lvov Mathematical School in the period 1915–1945 as Seen Today, “Banach Center Publications” 2009, nr 87, s. 27–44.

24 Por. K. E s t r e i c h e r, Leon Chwistek (1884–1944). Biografia artysty, Kraków 1971.

23

Przegląd Wschodni 53.indb 133

2016-01-22 17:10:13

134

ROMAN DUDA

protestów uniwersyteckich kolegów „zwinięta” bowiem została także katedra profesora Ruziewicza na UJK (podobno był niemiły władzom ze względu na sympatie endeckie), co oznaczało zmniejszenie liczby katedr uniwersyteckich do trzech (i czwartej z logiki). Ruziewicz pozostał we Lwowie i znalazł pracę w niepublicznej Szkole Handlu Zagranicznego, ale jego związek z matematykami UJK i PL stał się jednak słabszy, a także możliwości pracy naukowej miał teraz z natury rzeczy mniejsze.

Pod koniec dekady horyzont polityczny zaczął się ściemniać, a gromadzące się chmury zwiastowały nadchodzącą wojnę. W tej sytuacji niektórzy matematycy emigrowali, w tym Birnbaum (od 1937 r. w USA), Kac (od 1938 r. w USA) i Ulam (od 1935 miał różne stypendia w Stanach, ale na letnie miesiące co roku wracał do Lwowa; ostatecznie opuścił kraj w sierpniu 1939 r.). Istnieje legenda, że proponowano emigrację także Banachowi, ale ten odmówił.

Mimo tych trudności i mimo instytucjonalnych i kadrowych strat, we lwowskim środowisku matematycznym nadal panowała radość życia i twórczości.

Nadal odbywały się regularne sesje Oddziału Lwowskiego PTM, na których przedstawiano komunikaty o nowych wynikach (w latach 1930–1933 było takich komunikatów co roku ponad czterdzieści, potem ich liczba zmalała), omawiano je i poddawano krytyce, a dyskusje się często przenosiły do kawiarni. Ulubionym miejscem spotkań grupy matematyków skupionych wokół Banacha stała się kawiarnia Szkocka. Jak wspominał Ulam, Stoły kawiarniane były pokryte płytami marmurowymi, na których można było pisać ołówkiem i, co ważniejsze, szybko ścierać. W naszych matematycznych rozmowach często słowo lub gest bez żadnego dodatkowego wyjaśnienia wystarczały do zrozumienia znaczenia. Czasem cała dyskusja składała się z kilku słów rzuconych w ciągu długich okresów rozmyślania. Widz siedzący przy innym stole mógł zauważyć nagłe krótkie wybuchy konwersacji, napisanie kilku wierszy na stole, od czasu do czasu śmiech jednego z siedzących, po czym następowały okresy długiego milczenia, w czasie których tylko piliśmy kawę i patrzyliśmy nieprzytomnie na siebie. Tak wytworzony nawyk wytrwałości i koncentracji, trwającej czasem godzinami, stał się dla nas jednym z najistotniejszych elementów prawdziwej pracy matematycznej25.

Steinhaus dodawał, że Banach z Mazurem i Ulamem to był najważniejszy stolik w Kawiarni Szkockiej we Lwowie. A była nawet taka sesja, która trwała 17 godzin – jej rezultatem był dowód pewnego ważnego twierdzenia z przestrzeni Banacha – ale nikt go nie zapisał i nikt już dziś nie zdoła go odtworzyć... Prawdopodobnie blat stolika pokryty śladami chemicznego S. U l a m, Wspomnienia z Kawiarni Szkockiej, „Wiadomości Matematyczne” 1969, 12.01., s. 49–58.

25

Przegląd Wschodni 53.indb 134

2016-01-22 17:10:13

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

135

ołówka został po owej sesji, jak zwykle, zmyty przez sprzątaczkę kawiarni. Toteż wielką zasługą pani Łucji Banachowej26 [...] było zakupienie grubego zeszytu o twardych okładkach i powierzenie go płatniczemu Kawiarni Szkockiej – tam zapisywano zagadnienia, na pierwszych stronicach kolejnych kart, tak żeby ewentualne odpowiedzi mogły być kiedyś wpisane na wolnych stronicach obok tekstu pytań. Oryginalna „książka szkocka” była do dyspozycji każdego matematyka, który jej zażądał w kawiarni; niektóre problematy ogłaszano tam z obietnicą nagrody za rozwiązanie – nagrody wahały się od małej czarnej do żywej gęsi27.

Tak narodziła się i funkcjonowała słynna „Księga Szkocka”, do której pierwszy problem wpisał Stefan Banach pod datą 17 lipca 1935 r., a ostatni Hugo Steinhaus pod datą 31 maja 1941 r. Łącznie są w niej 193 problemy numerowane i sporo nienumerowanych, niektóre z rozwiązaniami, a odnoszą się one do takich dziedzin jak teoria sumowalności, analiza funkcjonalna, analiza klasyczna, teoria grup, teoria mnogości, teoria miary, teoria prawdopodobieństwa, topologia28. Najwięcej problemów wpisali Banach (14 własnych i 9 wspólnych z innymi matematykami), Mazur (22 własne i 25 wspólnych), Ulam (40 własnych i 22 wspólne), Orlicz (3 własne i 12 wspólnych).

Księga ocalała z wojennej pożogi, a po wojnie pani Łucja Banachowa przemyciła ją do Wrocławia. Dzięki staraniom Steinhausa i Ulama została ona przetłumaczona na język angielski i rozchodziła się w reprintach, a powodzenie tych reprintów sprawiło, że w 1981 r. ukazało się drukiem jej wydanie z komentarzami o aktualnym wówczas stanie wszystkich jej problemów29. Jak oceniał wybitny matematyk amerykański, dla nas, którzy wyrośliśmy w złotej epoce analizy funkcjonalnej, Księga Szkocka była i pozostanie romantycznym źródłem naszej matematyki. [...] Zadziwiające problemy Księgi Szkockiej zwiastowały ducha współczesnej matematyki30.

O sile naukowej środowiska świadczy też jego zdolność do kształcenia następców, a w szczególności liczby i jakość doktoratów i habilitacji. Jednych i drugich było we Lwowie sporo. W międzywojennym dwudziestoleciu doktoryzowali się we Lwowie z matematyki lub z logiki: Stefan Banach (1920, promotor Twardowski), Stefan Kaczmarz (1924, promotor Ruziewicz; żył 1895–1939?), Władysław Łucja Banachowa (1897–1954), żona Stefana Banacha.

H. S t e i n h a u s, Stefan Banach, „Wiadomości Matematyczne” 1960, 4.03, s. 257. Żywą gęś otrzymał w 1973 r. z rąk Mazura matematyk szwedzki Per Enflo za rozwiązanie jego problemu nr 153.

28 R.D. M a u l d i n, The Scottish Book. Mathematics from the Scottish Café, Boston–Basel–Stuttgart 1981.

29 Ibidem. Planowane jest wznowienie tego dzieła z niektórymi uzupełnieniami.

30 Był to Gian-Carlo Rota, a cytat pochodzi z obwoluty książki R.D. Mauldina.

26 27

Przegląd Wschodni 53.indb 135

2016-01-22 17:10:13

136

ROMAN DUDA

Nikliborc (1924, promotor Steinhaus; żył 1899–1948), Juliusz Schauder (1924, promotor Żyliński; żył 1899–1943), Sala Weinlös (1927, promotor Steinhaus), Władysław Orlicz (1928, promotor Żyliński; żył 1903–1990), Zygmunt Birnbaum (1929, promotor Steinhaus; żył 1903–2000), Herman Auerbach (1930, promotor Steinhaus; żył 1901–1942), Miron Zaryckij (1930, promotor Ruziewicz; żył 1889–1961), Stanisław Mazur (1932, promotor Banach; żył 1905–1981), Stanisław Ulam (1933, promotor Kuratowski na PL; żył 1909–1984), Józef Schreier (1934, promotor Banach; żył 1909–1943), Edward Otto (1936, promotor Bartel na PL; żył 1908–1986), Mark Kac (1937, promotor Steinhaus; żył 1914–1984), Władysław Hetper (1937, promotor Chwistek; żył 1909–1941?), Meier Eidelheit (1938, promotor Banach; żył 1910–1943), Józef Pepis (1938, promotor Żyliński; żył 1910–1943?). Było więc tych doktoratów z matematyki lub logiki łącznie 17 i niemal wszystkie były świetne, o czym świadczą rychłe habilitacje i późniejsze kariery. Habilitowali się: Antoni Łomnicki (1919 na PL), Antoni Plamitzer (1921, na PL; żył 1889–1954), Stefan Banach (1922 na UJK), Adam Maksymowicz (1923 na PL; żył 1880–1970), Juliusz Schauder (1927 na UJK), Władysław Nikliborc (1927 na UJK i 1931 na PL), Stefan Kaczmarz (1929 na UJK), Władysław Orlicz (1934 na UJK), Herman Auerbach (1935 na UJK), Stanisław Mazur (1936 na UJK), Władysław Hetper (1939 na UJK). Tak więc z matematyki lub logiki habilitowało się we Lwowie 11 osób, przy sporym udziale PL. Może dziwić brak habilitacji Birnbauma, Kaca i Ulama, którzy zrobili później świetne kariery w Stanach Zjednoczonych, ale tam habilitacja jest niepotrzebna, a także Eidelheita i Pepisa, ale tych zabrała wojna.

Rozwijało się czasopismo „Studia Mathematica”, stając się wiodącym czasopismem nowej wówczas analizy funkcjonalnej. Ostatni tom 9 wyszedł w 1940 r., a więc już pod okupacją sowiecką, ale za wyjątkiem pracy M. Kreina i D. Milmana z Odessy (świetnej zresztą) składał się w całości z prac przygotowanych przed wojną. Łącznie w tomach 1–9 ukazało się 161 prac, z czego 111, tj. niemal 70%, stanowiły prace matematyków lwowskich31. Wymowne to świadectwo siły ośrodka lwowskiego i jego wpływu na kształt i rozwój analizy funkcjonalnej. Świadectw takich jest zresztą więcej. Na początku lat trzydziestych, z inicjatywy matematyków warszawskich i lwowskich, została uruchomiona seria wydawnicza Monografie Matematyczne, mająca prezentować w syntetycznej formie osiągnięcia matematyki polskiej. Przed wojną ukazało się 10 tomów tej serii, a jej tomem pierwszym była monografia Banacha o analizie funkcjonalnej32.

Por. R. D u d a, „Fundamenta Mathematicae”, „Studia Mathematica”, „Acta Arithmetica” – pierwsze trzy specjalistyczne czasopisma matematyczne, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej” 1996, nr 1287, Matematyka–Fizyka 76, s. 47–80.

32 S. B a n a c h, Théorie des opérations linéaires, „Monografie Matematyczne” 1, Warszawa 1932.

31

Przegląd Wschodni 53.indb 136

2016-01-22 17:10:13

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

137

Została natychmiast w świecie dostrzeżona i doceniona, gruntując zarówno znaczenie matematyki lwowskiej, nazywanej już lwowską szkołą matematyczną, jak i nadając rozwojowi analizy funkcjonalnej terminologię i kierunek. Oto kilka cytatów wybitnych matematyków o znaczeniu tej monografii33: Dzieło cieszyło się [...] ogromnym powodzeniem, a jednym z najbardziej bezpośrednich jego skutków było niemal powszechne przyjęcie nomenklatury i oznaczeń użytych przez Banacha34.

Trudno przecenić wpływ, jaki książka Banacha miała na rozwój analizy funkcjonalnej35.

Jest to bez wątpienia jedna z książek, które wywarły największy wpływ na rozwój matematyki współczesnej36.

Swoje idee Banach przedstawił w sposób dojrzały i zwarty w słynnej monografii, [...] podkreślając subtelną współzależność rozważań algebraicznych i topologicznych [...] [którymi charakteryzuje się] współczesna analiza funkcjonalna37.

Wyrazem uznania dla Banacha i lwowskiej szkoły matematycznej było zaproszenie go do wygłoszenia plenarnego odczytu na Międzynarodowym Kongresie Matematyków w Oslo w 1936 r.

W serii Monografie Matematyczne ukazały się ponadto dwie inne jeszcze monografie matematyków lwowskich38, które również miały duże znaczenie, o czym mogą świadczyć ich przekłady na inne języki i późniejsze wznowienia.

O rozgłosie, jakim cieszyła się lwowska szkoła matematyczna, mogą także świadczyć liczne wizyty matematyków z innych ośrodków polskich i zagranicznych. Z Warszawy przyjeżdżali Karol Borsuk (1905–1982), Stefan Mazurkiewicz, Stanisław Saks, Wacław Sierpiński, Alfred Tarski i inni, z Wilna Józef Marcinkiewicz (1910–1940) i Antoni Zygmund (1900–1992), a z zagranicy John von Pełniejszy wybór opinii, p. R. D u d a, Lwowska..., II wyd., s. 134–137.

N. B o u r b a k i, Elementy historii matematyki, tłum. S. Dobrzycki, Warszawa 1980, s. 272.

Dodajmy, że „Nicolas Bourbaki” jest pseudonimem grupy matematyków francuskich, której traktat Elements des mathématiques (wyszło kilkanaście tomów) wywarł ogromny wpływ na matematykę w drugiej połowie XX w.

35 G. B i r k h o f f, E. K r e y s z i g, The establishment of Functional Analysis, “History of Mathematic” 1984, nr 11, s. 315.

36 B. S z ö k e l f a l v i - N a g y, Przemówienie na uroczystości ku uczczeniu pamięci Stefana Banacha, „Wiadomości Matematyczne” 1961, 4.03., s. 265–268.

37 M.H. S t o n e, Nasz dług wobec Stefana Banacha, „Wiadomości Matematyczne” 1961, 4.03., s. 252–259. Autor był jednym z liderów amerykańskiej matematyki.

38 C. K u r a t o w s k i, Topologie I, „Monografie Matematyczne” 3, Warszawa–Lwów 1933; S. K a c z m a r z, H. S t e i n h a u s, Theorie der Orthogonalreihen, „Monografie Matematyczne” 6, Warszawa 1936.

33

34

Przegląd Wschodni 53.indb 137

2016-01-22 17:10:13

138

ROMAN DUDA

Neumann (1903–1957), Henri Lebesgue (1875–1941), Ernst Zermelo (1871–1953) i wielu innych.

Z tymi licznymi odwiedzinami kontrastuje (a może współgra?) wyraźna w owych latach niechęć matematyków lwowskich do wyjazdów zagranicznych.

Stefan Banach spędził we Francji 1924 r., ale minął on bez echa w jego twórczości, a potem miał jeszcze tylko krótki wypad do Oslo na Kongres. Najlepiej czuł się we Lwowie, a najlepszym okresem były dlań letnie miesiące. Wolny od obowiązków akademickich, mógł je spędzać z przyjaciółmi w kawiarni Szkockiej, gdzie wiernymi towarzyszami byli mu Mazur, Ulam i inni. Także wyjazd Mazura do Francji w 1925 r. minął bez echa. Mało jeździli także inni, choć bywali na międzynarodowych kongresach matematyków i zjazdach matematyków polskich.

Druga dekada w Wilnie Na tle kwitnącego Lwowa mały ośrodek wileński nadal rysuje się skromnie, ale i tam w drugiej dekadzie działy się już interesujące rzeczy, które sprawiały, że ośrodek ten piął się już szybko w górę. Wiąże się to przede wszystkim z dwoma niezwykle utalentowanymi ludźmi, co podkreśla rolę talentu w rozwoju matematyki i promocji danego środowiska.

Pierwszym z tych dwóch ludzi był Antoni Zygmund, którego w 1930 r. zaproszono do objęcia na USB nowo wtedy utworzonej IV katedry matematyki. Zygmund wchodził wtedy w najlepsze swoje lata. Za sobą miał doktorat uzyskany w 1923 r. na UW z teorii szeregów trygonometrycznych (promotorem był Mazurkiewicz, ale była to formalność, faktycznym bowiem jego nauczycielem i wczesnym mistrzem był Aleksander Rajchman, 1890–1940) i tamże habilitację w 1926 r., a potem bardzo owocny wyjazd do Oxfordu i Cambridge, gdzie nawiązał liczne kontakty naukowe. I tak się szczęśliwie złożyło, że jednocześnie z przyjazdem Zygmunda do Wilna rozpoczął tam studia niezwykle utalentowany Józef Marcinkiewicz. Zygmund został jego opiekunem naukowym, dzięki czemu Marcinkiewicz ukończył studia w cztery lata, a po rocznej podchorążówce 1933/1934 błyskawicznie rozwijał swoją karierę: doktoryzował się w 1935 r. (promotorem był oczywiście Zygmund), rok 1935/1936 spędził na stypendium Funduszu Kultury Narodowej we Lwowie, gdzie brał żywy udział w tamtejszym życiu matematycznym (m.in. wpisując parę komentarzy i własny problem do Księgi Szkockiej), po powrocie habilitował się w 1937 r. na USB (mając 27 lat był wtedy najmłodszym docentem USB), a w 1938 r. wyjechał na kolejne stypendium Funduszu do Paryża i Anglii. Był już tak znany, że w czerwcu 1939 r. Uniwersytet Poznański zaprosił go na katedrę.

Objąć jej nie zdążył, wybuchła bowiem wojna, w której ppor. Marcinkiewicz

Przegląd Wschodni 53.indb 138

2016-01-22 17:10:13

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

139

wziął udział i z której nie wrócił39. Działalność naukowa Marcinkiewicza trwała więc zaledwie 6 lat (1933–1939), ale w tym czasie opublikował on 55 prac (w tym 15 wspólnych z Zygmundem), które zapewniły mu trwałe miejsce w matematyce.

Współpracownikiem Zygmunda jeszcze z czasów studenckich był Saks, którego Zygmund zapraszał do Wilna, a kiedy po śmierci Staniewicza otworzyła się możliwość nominacji profesorskiej – aktywnie o tę nominację dla Saksa zabiegał.

Stanowisko MWRiOP było jednak konsekwentnie negatywne, a po „zwinięciu” IV katedry na USB przez ministra Janusza Jędrzejewicza Zygmund musiał przejść na opuszczoną katedrę I i taki układ katedr matematycznych (I – prof. Zygmund, II – prof. Rudnicki, III – prof. Kempisty) utrzymał się do końca.

Wyrazem rosnącej aktywności naukowej środowiska matematycznego były doktoraty, które w drugiej dekadzie otrzymali: Stanisław Krystyn Zaremba (1932, promotor Rudnicki; żył 1903–1990), Mirosław Krzyżański (1934, promotor Kempisty; żył 1907–1965), Józef Marcinkiewicz (1935, Zygmund), Konstanty Sokół-Sokołowski (1938, promotor Zygmund; żył 1906–1940), Zbigniew Lepecki (1939, promotor Zygmund; żył 1902–1949). Było więc tych doktoratów tylko 7 (wliczając dwa „starego typu”), ale, jak o tym świadczą późniejsze ich kariery (dwie jednak przerwane przez wojnę), doktoraty „nowego typu” były bardzo dobre.

Wyrazem prężności Oddziału Wileńskiego PTM było zorganizowanie II Zjazdu Matematyków Polskich, który miał miejsce w Wilnie w dniach 23–26 września 1931 r.40 Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego był Wiktor Staniewicz, zastępcą przewodniczącego Juliusz Rudnicki (w istocie był on przewodniczącym, bo Staniewicz chorował), sekretarzem Stefan Kempisty, referentem programowym Antoni Zygmund, a gospodarzem Stanisław Krystyn Zaremba. Zjazd zgromadził około 170 uczestników (nie licząc 41 studentów USB), w tym 16 z zagranicy (Czechosłowacja, Estonia, Francja, Holandia, Jugosławia, Łotwa, Niemcy, Rumunia, Włochy). Z pobliskiej Litwy nie było nikogo.

Innym wyrazem ambicji wileńskiego środowiska matematycznego było założone tam czasopismo „Bulletin du Séminaire Mathématiques de l’Université de Wilno”. W jego dwóch tomach, które wyszły w latach 1938 i 1939 ukazało się 12 prac matematyków wileńskich. Istnienie czasopisma przerwała jednak wojna, po której się nie odrodziło.

Pod Lwowem dostał się do sowieckiej niewoli, trafił do obozu w Starobielsku i wiosną 1940 r. został w Charkowie zamordowany.

40 Opis tego Zjazdu można znaleźć w artykułach: II Zjazd Matematyków Polskich, „Wiadomości Matematyczne” 1931, z. 33, s. 107–111; Deuxième Congrès de Mathématiciens Polonais, „Annales de la Société Polonaise de Mathématiques” 1932, nr 10, s. 132–151.

39

Przegląd Wschodni 53.indb 139

2016-01-22 17:10:13

140

ROMAN DUDA

We wspomnianej wyżej serii Monografie Matematyczne, wśród jej pierwszych 10 tomów były także dwie monografie matematyków wileńskich41, co też świadczy o szybko rosnącej randze matematyki wileńskiej.

Matematycy wileńscy byli obecni także w międzynarodowym życiu matematycznym. W drugiej dekadzie dłuższe wyjazdy zagraniczne odbyli: prof. J. Rudnicki (Paryż, 1932), prof. S.Kempisty (Paryż, 1935/1936) i doc. J. Marcinkiewicz (Paryż i Londyn, 1938/1939), natomiast z wykładami do Wilna przyjeżdżali prof.

W. Sierpiński z Warszawy (letni trymestr 1931/1932, wykładał teorię liczb i teorię funkcji zmiennej rzeczywistej) i prof. P. Sergescu z Cluj (początek 1936/1937, wykładał algebrę i historię matematyki). Na stażach u prof. Zygmunda przebywali też A.J. Ward (1936/1937) i Offord (1937/1938), obaj z Cambridge.

Wyjazdy i udział w kongresach świadczą o żywych kontaktach osobistych matematyków wileńskich z matematyką światową, publikowanie zaś przez nich prac własnych w czasopismach o wysokiej renomie międzynarodowej świadczy o tym, że w drugiej dekadzie matematyka wileńska osiągnęła poziom światowy i była w świecie ceniona.

Inne ośrodki matematyczne w Polsce Obraz matematyki Lwowa i Wilna nie byłby pełny bez zarysowania sytuacji w pozostałych trzech polskich ośrodkach matematycznych.

W 1915 r. odrodził się Uniwersytet Warszawski, a wkrótce potem powstała Politechnika Warszawska i inne uczelnie warszawskie jak Szkoła Główna Handlowa czy Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, zaś Towarzystwo Kursów Naukowych przekształciło się w 1919 r. w Wolną Wszechnicę Polską. Na Uniwersytecie od samego początku działali matematycy Zygmunt Janiszewski i Stefan Mazurkiewicz oraz logicy Jan Łukasiewicz (1878–1956) i Stanisław Leśniewski (1886–1939), a w 1918 dołączył do nich matematyk Wacław Sierpiński. Była to duża siła, którą łączyło doświadczenie lwowskie oraz wizja Janiszewskiego budowania samodzielnego miejsca w matematyce w oparciu o wspólną problematykę, aktywną i życzliwą współpracę oraz własne czasopismo tej problematyce poświęcone. Taki był początek warszawskiej szkoły matematycznej i lwowsko-warszawskiej szkoły logicznej42; wyżej wymienieni stali się jej liderami, a czasopismo „Fundamenta Mathematicae”, poświęconego „teorii mnogości i jej A. Z y g m u n d, Trigonimetric Series, „Monografie Matematyczne” 5, Warszawa–Lwów 1935; S. S a k s, A. Z y g m u n d, Funkcje analityczne, „Monografie Matematyczne” 10, Warszawa 1939.

42 Z opracowań wymieńmy kilka: K. K u r a t o w s k i, Pół wieku matematyki polskiej 1920–1970.

Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1973; M. P r z e n i o s ł o, Powstanie i rozwój warszawskiej szkoły matematycznej, „Przegląd Historyczny” 2011; W. S i e r p i ń s k i, O polskiej szkole matematycznej, [w:] Wkład Polaków do nauk. Nauki ścisłe. Wybór artykułów. Wybrał J. Hurwic, 1967; 41

Przegląd Wschodni 53.indb 140

2016-01-22 17:10:13

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

141

zastosowaniom”, w tym logice matematycznej, którego tom pierwszy ukazał się w 1920 r. – w ciągu paru lat stał się jednym z najważniejszych czasopism matematycznych świata43. Spektakularny sukces tej grupy, rychło wspartej przez napływ młodych talentów takich jak Kazimierz Kuratowski, Bronisław Knaster, Alfred Tarski, Stanisław Saks, Antoni Zygmund i inni, wprowadził matematykę warszawską na salony matematyki powszechnej, a trzeba pamiętać, że znaczenie matematyki warszawskiej podnosiła jeszcze „druga Warszawa” z takimi matematykami jak Antoni Przeborski (1871–1941) i Kazimierz Żorawski (1886–1953) na Uniwersytecie Warszawskim, Aleksander Rajchman na Wolnej Wszechnicy Polskiej, Witold Pogorzelski (1895–1963) i Stefan Straszewicz (1889–1983) na Politechnice Warszawskiej, Jerzy Neyman (1894–1981) w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego i inni. Matematyka warszawska dynamicznie się rozwijała przez całe międzywojenne dwudziestolecie, uzyskując bezdyskusyjnie dominującą pozycję w matematyce polskiej (o czym świadczy więcej niż połowa nadanych w międzywojennej Polsce doktoratów z matematyki i logiki i niemal połowa przeprowadzonych habilitacji) oraz silna pozycja w matematyce światowej. Przeniesienie do Warszawy siedziby Zarządu Głównego PTM w 1935 r. pozycję tę potwierdzało i wzmacniało.

Trochę inaczej było w Krakowie, gdzie na starym Uniwersytecie Jagiellońskim katedry matematyki przed I wojną światową zajmowali znani matematycy Stanisław Zaremba (1863–1942) i Kazimierz Żorawski i gdzie w 1919 r. powstało Polskie Towarzystwo Matematyczne. W tymże jednak roku Żorawski przeniósł się do Warszawy, a Zaremba zachowywał spory dystans do poczynań liderów warszawskich, w szczególności broniąc dyscyplin klasycznych takich jak analiza matematyczna. W rezultacie ośrodek krakowski poszedł w latach międzywojennych własną drogą, skupiając zainteresowania na równaniach różniczkowych (domena Zaremby), a oparcie mając w Rocznikach PTM pod nazwą „Annales de la Société Polonaise de Mathématiques”. Była to matematyka dobra, przyciągająca także matematyków z zagranicy, jednakże w dziedzinach klasycznych inni byli wtedy od nas lepsi. W rezultacie w latach międzywojennych Kraków pozostawał w cieniu Warszawy i Lwowa, a przeniesienie siedziby Zarządu Głównego PTM do Warszawy tę peryferyjność podkreśliło.

Podobnie jak Wilno, zupełnie nowym ośrodkiem matematycznym był wtedy także Poznań, gdzie w 1919 r. powstał uniwersytet, dla którego pierwszych kadr J. W o l e ń s k i, Filozoficzna szkoła lwowsko-warszawska, Warszawa 1985; R. D u d a, Matematyka polska w międzywojennym dwudziestoleciu, „Nauka Polska” 2012, 21 (46), s. 121–155.

43 Por. R. D u d a, “Fundamenta Mathematicae” and the Warsaw School of Mathematics, [w:] L’Europe Mathématique – Mythes, histoires, identités, red. C. Goldstein, J. Gray, J. Ritter, Paris 1996, s. 479–498.

Przegląd Wschodni 53.indb 141

2016-01-22 17:10:13

142

ROMAN DUDA

dostarczało Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W tym Towarzystwie matematyki jednak nie było i poznańską matematykę mozolnie budował przybyły ze Lwowa Zdzisław Krygowski44, w czym wspierał go przybyły z Kijowa Kazimierz Abramowicz (1888–1936). Cierpliwa praca pionierów, a także ściąganie na wakujące posady dobrych matematyków z innych ośrodków zaczęła jednak przynosić owoce. W 1930 r. do Poznania przyszedł Mieczysław Biernacki (1891–1959) z Wilna, a w 1937 r. Władysław Orlicz ze Lwowa; miał też przyjść w 1939 r.

Józef Marcinkiewicz z Wilna. Dzięki temu ośrodek matematyczny w Poznaniu stabilizował się i zyskiwał dobre perspektywy na przyszłość.

Jak z tego obrazu wynika, Lwów szedł śladem Warszawy, a Wilno było podobne do Poznania. Naśladownictwo Lwowa było jednak oryginalne, oparte o własne talenty i własne zainteresowania, podstawowe jednak cechy były podobne: wiara we własne siły, oryginalna problematyka (w Warszawie była to głównie teoria mnogości i logika matematyczna, we Lwowie głównie analiza funkcjonalna i teoria miary), życzliwa współpraca (do której Lwów dodał własny koloryt bogatego życia kawiarnianego), wreszcie własne czasopismo (w Warszawie „Fundamenta Mathematicae”, we Lwowie „Studia Mathematica”) poświęcone wybranej w danym ośrodku dziedzinie. Ważne były więzi osobistych przyjaźni, osobowości liderów i ambitna młodzież, przyciągana perspektywą burzliwej twórczości.

W rezultacie Warszawa i Lwów złożyły się na polską szkołę matematyczną, stanowiąc jej dwie uzupełniające się gałęzie45.

Wilno swoje siły czerpało głównie z Warszawy, stamtąd bowiem przyszli Kempisty i Rudnicki, a w 1930 r. także Zygmund, stamtąd też chciał przyjść Saks, na co jednak MWRiOP nie wyraziło zgody. Kempisty kontynuował problematykę warszawską, ale swoją prawdziwą wielkość Wilno zawdzięczało Zygmundowi i „drugiej Warszawie” (Zygmund był wychowankiem Rajchmana). Wilno było jednak otwarte także na inne prądy, pojawiła się w nim bowiem problematyka równań różniczkowych (przybyły z Krakowa Stanisław Krystyn Zaremba, własny wychowanek Mirosław Krzyżański), a także silne były jego związki ze Lwowem, gdzie na rok pojechał Marcinkiewicz, a Zygmund publikował w „Studiach”.

Jak z tego przeglądu wynika, Lwów i Wilno były ważnymi ośrodkami matematyki polskiej w międzywojennym dwudziestoleciu, o znaczeniu przekraczającym granice kraju.

Por. Zdzisław Krygowski, pionier i organizator nauk matematycznych, Klasycy Nauki Poznańskiej 59, Wstęp M. Jaroszewska i J. Musielak, dobór tekstów M. Jaroszewska, Poznań 2011.

45 R. D u d a, Polska szkoła matematyczna, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, t. 21, Warszawa 2004.

44

Przegląd Wschodni 53.indb 142

2016-01-22 17:10:13

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

143

Osiągnięcia naukowe Lwowa i Wilna Liderzy i adepci, instytucje i atmosfera są tłem, niezbędnym wprawdzie, ale tylko tłem, prawdziwa bowiem wartość ośrodka matematycznego polega na znaczeniu uzyskiwanych w nim wyników.

Znaczenie Lwowa polegało głównie na pojawieniu się tam koncepcji „przestrzeni Banacha” w postaci aksjomatycznej definicji, obejmującej kilkanaście znanych już wtedy szczególnych „przestrzeni funkcyjnych”. Rola tych ostatnich w matematyce, prostota definicji Banacha, a także lawina wyników Banacha i Steinhausa oraz ich uczniów (Zygmunt Birnbaum, Stanisław Mazur, Władysław Orlicz, Juliusz Schauderi inni), sprawiły, że rozwijana we Lwowie teoria „przestrzeni Banacha” stała się podstawowym rozdziałem analizy funkcjonalnej, jednej z najbardziej dynamicznie rozwijających się gałęzi matematyki w XX w.

Ale znaczenie Lwowa jest szersze, byli tam bowiem matematycy mający spore osiągnięcia także poza analizą funkcjonalną, jak Antoni Łomnicki i Hugo Steinhaus, którzy zaproponowali oparcie rachunku prawdopodobieństwa na teorii miary, co było wtedy nowatorskie, a dzisiaj jest powszechne, jak Hugo Steinhaus i jego uczeń Mark Kac, którzy budowali ważną dla probabilistyki teorię funkcji niezależnych, jak Stefan Banach i Alfred Tarski, którzy skonstruowali tzw. paradoksalny rozkład kuli, jedno z najbardziej zadziwiających konsekwencji kluczowego dla matematyki aksjomatu wyboru, jak Kazimierz Kuratowski i jego uczeń Stanisław Ulam, którzy pracowali nad abstrakcyjną teorią miary i teorią alefów, jak Juliusz Schauder, który wprowadził koncepcje topologiczne do analizy funkcjonalnej i stosował metody tej analizy w teorii równań różniczkowych, i jak wielu innych. Łącznie aktywnych członków lwowskiej szkoły matematycznej było ponad dwudziestu46.

Ośrodek wileński był instytucjonalnie i kadrowo znacznie skromniejszy, ale jego z kolei znaczenie polegało na tym, że tam pojawiło się kilkadziesiąt prac Zygmunda i jego ucznia Marcinkiewicza, które wybitnie przyczyniły się do powstania i rozwoju analizy harmonicznej. Swój wysoki status i znaczenie analiza harmoniczna zawdzięcza w dużej mierze właśnie Zygmundowi, którego wielka kariera rozpoczęła się w Wilnie47.

Oba ośrodki, lwowski i wileński, każdy na swoją miarę, były ważne na przedwojennej mapie matematyki polskiej, a lwowski nawet na mapie matematyki światowej.

R. D u d a, Lwowska...

Por. C. F e f f e r m a n, J.-P. K a h a n e, E.M. S t e i n, O dorobku naukowym Antoniego Zygmunda, „Wiadomości Matematyczne” 1976, 19.02., s. 91–126.

46 47

Przegląd Wschodni 53.indb 143

2016-01-22 17:10:13

144

ROMAN DUDA

Porównanie Lwowa i Wilna Oba ośrodki, lwowski i wileński, stanowią wdzięczne pole do porównań, a w szczególności do wyróżnienia charakterystycznych cech aktywnej grupy matematycznej. Taką grupę od początku miał Lwów i takiej grupy dorabiało się Wilno, nie osiągając jednak rangi Lwowa.

O wielkości Lwowa stanowiła żywa tradycja, silne oparcie instytucjonalne, błyskotliwi liderzy i niepowtarzalny klimat tego miasta. Tradycję wypracowały poprzednie pokolenia, szczególnie duży zaś wkład miało pokolenie ostatnie, z kluczową rolą Józefa Puzyny. Wychowanek uniwersytetu lwowskiego (ściślej, Wawrzyńca Żmurki, swego poprzednika na katedrze), po uzupełniających studiach w Berlinie (u Weierstrassa i Kroneckera), usilnie starał się podnieść rangę ośrodka lwowskiego zarówno poprzez własne wykłady (w okresie swojej aktywności wyłożył około 30 różnych działów matematyki) jak i przez ściąganie do Lwowa młodych, aktywnych matematyków. Obok Puzyny drugą uniwersytecką katedrę matematyki zajmował aktywny Jan Rajewski (1857–1906), ale zmarł przedwcześnie. Po śmierci Rajewskiego do Lwowa przyszedł młody Wacław Sierpiński, który się tam habilitował w 1908 r., a dwa lata później został profesorem nadzwyczajnym (wniosek o uzwyczajnienie nie został już rozpatrzony z powodu przygotowań do wojny). Sierpiński zaczął skupiać wokół siebie grupkę aktywnej młodzieży, w składzie której byli znani później matematycy Zygmunt Janiszewski, Stefan Mazurkiewicz i Stanisław Ruziewicz. Grupa szybko zaczęła osiągać oryginalne wyniki, jednakże wybuch I wojny światowej ją rozproszył; sam Sierpiński został internowany w Rosji i do Lwowa na stałe już nie wrócił.

Trwała jednak pamięć o jej dobrych początkach i kiedy Puzyna namówił w 1917 r.

Steinhausa na habilitację we Lwowie, pamięć ta była jeszcze żywa. Działalność Steinhausa zaczynała się więc na dobrym gruncie, w pewnym sensie była to bowiem kontynuacja stanu quo ante.

Oparcie instytucjonalne dla środowiska matematycznego stanowiły dwie lwowskie uczelnie, uniwersytet i szkoła politechniczna, które u zarania niepodległości przyjęły miana Uniwersytetu Jana Kazimierza i Politechniki Lwowskiej.

Każda z nich miała przed wojną dwie katedry matematyki wraz z paroma (nielicznymi) etatami pomocniczymi, a nadto politechnika miała katedrę geometrii wykreślnej. Po wojnie ilość tych katedr i związanych z nimi etatów wzrosła.

Zapewniało to pracę najwybitniejszym matematykom, a nadto, co również bardzo ważne, zapewniało stały napływ młodzieży, która po studiach matematycznych miała szansę zatrudnienia w wyuczonym zawodzie bądź na którejś uczelni bądź w dość już wtedy licznych szkołach średnich Lwowa i okolicy. W każdym razie istniała perspektywa dobrej pracy dla absolwentów, co dawało poczucie socjalnego bezpieczeństwa. Oparcie naukowe dawał aktywny Oddział Lwowski PTM,

Przegląd Wschodni 53.indb 144

2016-01-22 17:10:13

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

145

Lwowskie Towarzystwo Naukowe oraz wydawnictwa, w tym własne czasopismo „Studia Mathematica” i lokalne domy wydawnicze jak Książnica-Atlas.

Do sukcesu lwowskiej matematyki niewątpliwie przyczyniła się także niezwykła atmosfera tego legendarnego dziś miasta. Mieszanka etniczna, z dominującą jednak kulturą polską i z polskimi instytucjami naukowymi, zmuszała wszystkich do wysiłku, a współzawodnictwo wyrażało się także w dążeniu do wyróżnienia się na polu naukowym. O niezwykłym uroku miasta mówią liczne świadectwa, w tym wymowne wspomnienie Kuratowskiego: Przyjmując katedrę we Lwowie [...] nie byłem pewien, czy potrafię żyć poza mą rodzimą Warszawą. Stało się jednak inaczej [...] i na dobre rozsmakowałem się we Lwowie. [...]

Niezwykły urok tego miasta, które jeszcze teraz wspominam z rozczuleniem, oraz sposób bycia środowiska naukowego, które mnie wchłonęło błyskawicznie. Zwłaszcza [...] środowisko matematyczne [...] przede wszystkim Banach i Steinhaus. [...] lata lwowskie, to lata mej najaktywniejszej działalności naukowej48.

Aczkolwiek konieczne, to jednak ani tradycja, ani instytucje, ani nawet zdolni studenci nie wystarczą do pojawienia się aktywnej grupy matematycznej.

Potrzebni są jeszcze liderzy, którzy sami są aktywnymi matematykami, a nadto posiadają zdolność skupiania wokół swojej problematyki i swojej osoby młodych.

Historia zna wielu dobrych matematyków, którzy pozostali w swojej twórczości odosobnieni (choćby Kazimierz Żorawski czy Stanisław Zaremba), ale Lwów miał to szczęście, że w 1920 r. objął tam katedrę Hugo Steinhaus, a z nim przybył Stefan Banach, który się tam niezwłocznie doktoryzował i wokół obu skupiła się grupa, nazwana później lwowską szkołą matematyczną.

Na tle kwitnącego Lwowa Wilno wyglądało początkowo jak pustynia: ani żywej tradycji (istniała jednak pamięć o sławnej kiedyś uczelni), ani kadr (w Wilnie nie było aktywnych matematyków), ani oparcia instytucjonalnego. Istniała jednak wola wskrzeszenia uniwersytetu i przywrócenia mu dawnej świetności, podobna też do lwowskiej była atmosfera tego kresowego miasta, świadomego swego położenia i potencjalnej roli do odegrania. W takiej atmosferze pojawił się Uniwersytet Stefana Batorego i pierwsze dziesięciolecie było mozolnym organizowaniem podstawowej kadry i tworzeniem instytucjonalnych podstaw dalszego rozwoju. A potem, w 1930 r., stał się cud pojawienia się liderów w osobach profesora Antoniego Zygmunda i jego niezwykle utalentowanego ucznia Józefa Marcinkiewicza. Matematyka wileńska zaczęła się gwałtownie piąć do góry i choć do końca pozostawała, w porównaniu ze Lwowem, kadrowo i instytucjonalnie słabsza, to jednak stawała się już w Polsce widoczna i zaczęła być dostrzegana w świecie.

48

K. K u r a t o w s k i, Notatki do autobiografii, Warszawa 1981, s. 86 i 89.

Przegląd Wschodni 53.indb 145

2016-01-22 17:10:13

146

ROMAN DUDA

Zagłada Okres, w którym można się było poświęcić uprawianiu matematyki, minął bezpowrotnie z chwilą wybuchu II wojny światowej. 1 września 1939 r. na Polskę napadły Niemcy z zachodu, a 17 września 1939 Związek Sowiecki ze wschodu.

Wzięta w tak potężne kleszcze Polska nie miała szans i traktat sowiecko-niemiecki podzielił wkrótce nasz kraj na dwie połowy. Lwów i Wilno znalazły się w połowie sowieckiej, ale ich losy początkowo przebiegały inaczej.

Pierwszą ofiarą tego kataklizmu był matematyk lwowski Stefan Kaczmarz.

Jako oficer rezerwy został zmobilizowany i wziął udział w kampanii wrześniowej, podczas której zginął w nieznanych do dzisiaj okolicznościach.

W trakcie tej samej kampanii Niemcy podeszli pod Lwów już 12 września 1939 r., ale miasto się broniło i po tygodniu (19 września) Niemców zamienili Sowieci. W beznadziejnej sytuacji Lwów kapitulował przed Sowietami 22 września 1939 r. na honorowych, zdawałoby się, warunkach. Warunki nie zostały jednak dotrzymane. W szczególności oficerowie polscy zostali aresztowani i przewiezieni do obozów jenieckich, a byli wśród nich dwaj matematycy wileńscy, Józef Marcinkiewicz i Konstanty Sokół-Sokołowski, którzy znaleźli się w obozie w Starobielsku. Marcinkiewicz prosił w kartkach o książki matematyczne (ostatnia z marca 1940 r.), ale wiosną 1940 r. obaj zostali w Charkowie zamordowani.

Ukraina Zachodnia ze Lwowem została niebawem oficjalnie włączona w skład Związku Sowieckiego. UJK i PL zostały przez Sowietów zamknięte, ale już w listopadzie 1940 r. Sowieci uruchomili uniwersytet ukraiński, któremu 8 stycznia 1940 r. nadano imię Iwana Franki, oraz ukraiński instytut politechniczny. Wbrew nadziejom niektórych Ukraińców, którzy oczekiwali bezwzględnej ukrainizacji Lwowa na wzór lituanizacji Wilna (p. niżej), Sowieci dopuścili polską profesurę na uniwersyteckie stanowiska (Stefan Banach został nawet dziekanem Wydziału Fizyczno-Matematycznego) i tolerowali język polski jako wykładowy. Były i represje, np. Władysław Hetper znalazł się w łagrze, gdzie zginął, a Stanisław Leja (1912–2000) został deportowany do Kazachstanu, skąd wyszedł z armią gen.

Andersa i po wojnie został na Zachodzie, ale środowisko ocalało. We Lwowie znalazło się też sporo uciekinierów z Warszawy, w tym matematycy Bronisław Knaster, Edward Szpilrajn-Marczewski (1907–1976), Stanisław Saks i kilku młodszych, którzy znaleźli tam zatrudnienie na ukraińskich uczelniach. Jak wspominał Steinhaus, „w normalnych warunkach bylibyśmy niemało zrobili w takim komplecie”49, ale warunki nie były normalne. Matematycy wegetowali, nie było atmosfery uprawiania matematyki.

H. S t e i n h a u s, Wspomnienia i zapiski, III wyd., Wrocław 2010, s. 182.

49

Przegląd Wschodni 53.indb 146

2016-01-22 17:10:13

LWÓW I WILNO W MATEMATYCE MIĘDZYWOJENNEJ POLSKI

147

Wilno i okolice zostały przez Sowiety w październiku 1939 r. przekazane Litwinom, a ci z miejsca rozpoczęli brutalną lituanizację miasta. 15 grudnia 1939 r. zamknęli USB, usuwając polskich profesorów ze służbowych mieszkań, a polskich studentów z burs. Na miejsce USB uruchomili uniwersytet litewski, ale już bez Polaków. W tym okresie zdołał jednak wyjechać (do Stanów Zjednoczonych) profesor Zygmund z rodziną. Radość Litwinów z uzyskania Wilna trwała jednak krótko, już w czerwcu 1940 r. wojska sowieckie zaczęły bowiem zajmować już tym razem całą Litwę, a 3 sierpnia 1940 r. okupowana Litwa została oficjalnie włączona w skład ZSRS. Sytuacji USB to nie zmieniło, a na domiar złego w zamieszaniu związanym z przejmowaniem Litwy przez Sowiety zginął Kempisty: aresztowany 12 lipca przez policję litewską i osadzony w litewskim jeszcze wówczas więzieniu na Łukiszkach zginął (oficjalna wersja: popełnił samobójstwo) 3 sierpnia 1940 r. w sowieckim już więzieniu (ale nadzorcy byli jeszcze litewscy). Była to trzecia ofiara, po Marcinkiewiczu i Sokół-Sokołowskim (o tragicznym losie których jednak bardzo długo nie wiedziano) z wileńskiego środowiska matematycznego.

Po 22 czerwca 1941 r. Lwów i Wilno zajęli Niemcy i zaczął się drugi etap zagłady polskości w tych miastach. Tym razem bardziej ucierpiał Lwów. W lipcu 1941 r. aresztowano, wedle z góry przygotowanej listy, 23 profesorów lwowskich uczelni, w tym 5 członków PTM (Kazimierz Bartel, Antoni Łomnicki, Stanisław Ruziewicz, Stanisław Stożek z 2 synami, Kasper Weigel) i wszyscy oni zostali rozstrzelani. A potem nastąpiła systematyczna likwidacja ludności żydowskiej i pochodzenia żydowskiego, w ramach której zginęło wielu dalszych matematyków lwowskich, w tym z bardziej znanych Herman Auerbach, Meier Eidelheit (1910–1943), Marian Jacob (1900–1944), Stanisław Saks, Juliusz Schauder, Józef Schreier 1909–1943), Ludwik Sternbach (1905–1942), Menachem Wojdysławski (1918–1942?).

Trzeci i ostatni etap zagłady polskości Lwowa, Wilna i całych Kresów nastąpił po powrocie Sowietów w 1944 r., kiedy to (jeszcze w czasie trwania wojny!) rozpoczęli oni akcję przesiedlania pozostałej tam przy życiu ludności polskiej na zachód, do Polski w jej nowych granicach. Nauka polska na Kresach, w tym polskie ośrodki matematyczne w Wilnie i Lwowie, przeszły do historii.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni 53.indb 147

2016-01-22 17:10:13

Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich

Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański

www.new.org.pl

Przegląd Wschodni 53.indb 148

2016-01-22 17:10:13

DOKUMENTY I MATERIAŁY

Przegląd Wschodni 53.indb 149

2016-01-22 17:10:13

PrzeglÄ…d Wschodni 53.indb 150

2016-01-22 17:10:13

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 151–166, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015

Mariusz Kowalski Warszawa

POCHODZENIE FIODORA NIEŚWICKIEGO W ŚWIETLE BADAŃ GENETYCZNYCH

P

Wprowadzenie

OCHODZENIE WIELU RODÓW KSIĄŻĘCYCH Wielkiego Księstwa Litewskiego nie zostało w dostateczny sposób wyjaśnione. Dotyczy to również kilku dynastii wołyńskich. W grupie tej, obok Ostrogskich i Czetwertyńskich, znajdują się również Zbarascy.

Ci ostatni rozdzielili się na cztery główne linie: Zbaraskich, Wiśniowieckich, Poryckich i Woronieckich. Przedstawicielem jednej z nich był Michał Korybut Wiśniowiecki, ostatni należący do miejscowej dynastii książęcej władca Polski, Litwy i części Rusi. Protoplastą tych wszystkich rodów był Fedka (Fiodor) Nieświcki, o którego pochodzeniu nic w zasadzie nie wiadomo.

Warstwa wołyńskich książąt (kniaziów większych), do których zaliczali się również Zbarascy, uformowała się ostatecznie w okresie quasi-suwerennych rządów Świdrygiełły (w latach 1440–1452)1. Koreccy, Czartoryscy, Sanguszkowie i Zbarascy uważali się za potomków Gedymina. Czetwertyńscy i Ostrogscy wywodzili swój ród od Ruryka. Czetwertyńscy sądzili, iż są potomkami Światopełka, wielkiego księcia kijowskiego. Ostrogscy za swojego przodka uważali księcia halicko-włodzimierskiego, Daniela. Większość badaczy, nie negując pochodzenia tych rodów od Ruryka, sugeruje jednak, iż mogły być one odgałęzieniami turowsko-pińskiej linii Rurykowiczów, co jest zbieżne z tradycją Czetwertyńskich (protoplastą tej linii był bowiem Światopełk)2.

Zob. M. K o w a l s k i , Księstwa Rzeczpospolitej: państwo magnackie jako region polityczny, Warszawa 2013.

2 Zob. J. W o l f f , Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895.

1

Przegląd Wschodni 53.indb 151

2016-01-22 17:10:13

152

MARIUSZ KOWALSKI

Pochodzenie Koreckich, Sanguszków i Czartoryskich od Gedymina nie pozostawia już obecnie większych wątpliwości3. Problem sprawiają jedynie Zbarascy, a dyskusja w ich sprawie trwa już od dłuższego czasu. Niektórzy, w ślad za tradycją rodu, przypisują im pochodzenie od Gedymina. Tezę tę postawił Józef Puzyna 4. Przychylali się do niej tacy badacze jak, Oskar Halecki5, Zygmunt Wdowiszewski6, a ostatnio Tadeusz Wasilewski7 i Ilona Czamańska8. Większość z nich utożsamia Fedka Nieświckiego, protoplastę rodu Zbaraskich, z Fiodorem Korybutowiczem, synem Korybuta Dymitra i wnukiem Olgierda Gedyminowicza.

O pochodzeniu tym miałby również świadczyć ich herb, nazywany Korybutem.

Do innych wniosków dochodzili m.in. Józef Wolff9, Władysław Semkowicz10, Zygmunt Luba-Radzymiński11 a ostatnio Jan Tęgowski12 , uznając iż nie ma dowodów (co jest zresztą zgodne z prawdą), by Fiodora Korybutowicza i Fedka Nieświckiego, można było uważać za jedną i tę samą osobę. Nie ma więc podstaw, poza rodzinną tradycją (która często bywa zwodnicza), by uważać Zbaraskich za Gedyminowiczów. Autorzy owi w większości wywodzili Nieświckich – choć jedynie na zasadzie intuicyjnego przypuszczenia – od turowsko-pińskich Rurykowiczów.

Nie ma potrzeby przedstawiania w tym miejscu argumentów prezentowanych w dyskusji. Zainteresowani mogą zapoznać się z nimi w wymienionych publikacjach. Ostatnio przedstawione w nich tezy omówili również badacze

Zob. J. T ę g o w s k i, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, Poznań–Wrocław 1999.

J. P u z y n a, O pochodzeniu kniazia Fedka Nieświzkiego, „Miesięcznik Heraldyczny” 1911, nr 1, s. 6–15; nr 3–4, s. 43–47; nr 5–6, s. 74–82.

5 Zob. O. H a l e c k i, Ostatnie lata Świdrygiełły i sprawa wołyńska za Kazimierza Jagiellończyka, Kraków 1915. Z Jana Zamojskiego inwentarza archiwum koronnego, „Archiwum Komisji Historycznej” 1919, z. 12.

6 Zob. Z. W d o w i s z e w s k i, Genealogia Jagiellonów, Warszawa 1968.

7 T. W a s i l e w s k i, Wnuczka Korybuta Olgierdowicza Zofia Zygmuntówna (Żedewidówna), księżna Zubrewicka i potomkowie Fedka Korybutowicza Nieświskiego Wiśniowieccy i Zbarascy, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 2001, nr 5 (16), s. 176–179.

8 Zob. I. C z a m a ń s k a, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007.

9 Zob. J. W o l f f, op. cit.

10 W. S e m k o w i c z, Korybutowicze i Nieświzcy w świetle sfragistyki, „Miesięcznik Towarzystwa Heraldycznego” 1913, nr 6, s. 200–204.

11 Z.L. R a d z i m i ń s k i, W sprawie pochodzenia Fed’ka Nieswizkiego, „Miesięcznik Heraldyczny” 1911, nr 4, s. 142–145; I d e m, Jeszcze w sprawie Fedka Nieswizkiego, „Miesięcznik Heraldyczny” 1912, nr 5, s. 158–165; I d e m, Itinerarze kn. Fedora Korybutowicza i kn. Fedka Nieswizkiego, „Miesięcznik Heraldyczny” 1913, nr 11–12, s. 194–200.

12 J. T ę g o w s k i, Pochodzenie kniaziów Iwana i Fiodora Nieświckich, „Genealogia” 1996, nr 7, s. 125–136; I d e m, Jeszcze o pochodzeniu kniazia Fiodora Nieświckiego, „Genealogia” 1996, nr 8, s. 87–90; I d e m, Pierwsze pokolenia...

3 4

Przegląd Wschodni 53.indb 152

2016-01-22 17:10:13

POCHODZENIE FIODORA NIEŚWICKIEGO

153

ukraińscy, formułując swoje przemyślenia w tej sprawie13. Wśród argumentów negujących pochodzenie Fiodora Nieświckiego od Gedymina, przekonywający jest przede wszystkim pogląd Jana Tęgowskiego14. Utożsamiając Korybutowiczów z Nieświckimi, a więc Fiodora i Iwana Korybutowiczów z Fedką i Iwanem Nieświskim, należałoby przyjąć, iż żona tego ujednoliconego Iwana, Jarochna z Korczaków (w rzeczywistości żona Iwana Nieświckiego), która owdowiała w wieku ok. 70 lat, poślubiła następnie Borysa Glińskiego i była matką jego dzieci (co w rzeczywistości dotyczyło żony Iwana Korybutowicza). Nie przesądza to, o tym czy Nieświccy byli potomkami Gedymina czy Ruryka, wydaje się jednak wykluczać utożsamienie Nieświckich z Korybutowiczami. Jan Tęgowski przypuszcza natomiast, iż Fiodor Nieświcki mógł wywodzić się z Rurykowiczów turowsko-pińskich, typując na jego ojca Wasyla Winnickiego, tożsamego prawdopodobnie z Wasylem Boskim15. Nie znany jest jednak rodowodów tej postaci, przesuwając ewentualnie problem o jedno pokolenie.

Nowe perspektywy badawcze Trudno liczyć, by miały zostać odkryte nowe źródła historyczne mogące wyjaśnić tę zagadkę. Z tego względu ważnych argumentów mogą dostarczyć rozwijane ostatnio badania genetyczne. Ich przydatności dowiódł pionier tego typu badań, Bryan Sykes, który wykazał, iż wbrew rodowej tradycji przodek szkockiego rodu MacDonaldów nie był miejscowym Gaelem, lecz jednym z wodzów Wikingów16. Podobne badania w odniesieniu do Rurykowiczów i Gedyminowiczów zapoczątkował Andrzej Bajor, publikując najważniejsze wnioski w artykule Rurykowicze, Bolesław Śmiały i genetyka17. Wyniki zostały również upublicznione na popularnym portalu poświęconym genealogii genetycznej18.

Odwoływało się do nich kilku autorów, próbujących wyjaśnić genealogiczne zawiłości wspomnianych rodów19. Ich doświadczenia wydają się wskazywać, iż I. P a p a, Zagadka pohodzhennja knjazja Fed’ka Nesvіc’kogo: davnі ta novіtnі diskusії, „Vіsnik.

L’vіvs’kogo unіversitetu” 2011, nr 46, s. 42–64; M. B a b i ń s k a, Polemika chleniv pol’s’koho tovarystva heral’dychnoho nad pokhodzhennya knyazya Fed’ka Nesviz’koho (1911–1930), „Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego” 2013 (2014), t. 5, s. 72–94.

14 Zob. J. T ę g o w s k i, Pierwsze pokolenia...

15 Zob. J. T ę g o w s k i, Jeszcze o pochodzeniu...

16 Zob. B. S y k e s, Przekleństwo Adama: przyszłość bez mężczyzn, Warszawa 2007.

17 A. B a j o r, Rurykowicze, Bolesław Śmiały i genetyka, „Mówią Wieki” 2008, nr 7, s. 24–28.

18 Rurikid Dynasty DNA Project, www.familytreedna.com/public/rurikid/.

19 V. V o l k o v, Vse li rjurikovichi proiskhodjat ot odnogo predka? Proiskhozhdenie Rjurika i Gedimina v svete poslednikh geneticheskikh issledovanijj, [w:] Genealogija dopetrovskogo vremeni: istochnikovedenie, metodologija, issledovanija, red. A. Rodionov, Sankt-Peterburg 2012, s. 11–40; 13

Przegląd Wschodni 53.indb 153

2016-01-22 17:10:13

154

MARIUSZ KOWALSKI

połączenie wiedzy genetycznej z informacjami z dotychczasowych źródeł może rzucić nowe światło na pochodzenie wielu rodów, w tym również Zbaraskich.

Badania tego typu stały się możliwe dzięki odkryciu pewnych szczególnych właściwości naszego kodu DNA. Wiele cech dziedziczonych po naszych przodkach ma bardzo nietrwały charakter. Po kilku pokoleniach wachlarz genów osób należących do tej samej rodziny może ulec radykalnej zmianie. Odkryto jednak w ludzkim materiale genetycznym elementy względnie trwałe, dziedziczone zarówno w linii męskiej (z ojca na syna), jak i w linii żeńskiej (z matki na córkę).

W badaniach dotyczących pochodzenia interesujących nas rodów istotne znaczenie ma dziedziczenie w linii męskiej. Względnie trwałe, ulegające bardzo rzadko mutacji elementy męskiego chromosomu Y określane są mianem haplogrupy y-dna.

Jest to grupa podobnych ze względu na wspólne pochodzenie haplotypów, czyli serii alleli genów położonych w specyficznym miejscu na chromosomie. Mutacje tych sekwencji zachodzą na tyle rzadko, że można łatwo określić pokrewieństwo i pochodzenie od wspólnego przodka. Na tyle jednak często, by można było określić stopień tego pokrewieństwa i orientacyjny czas w którym żył wspólny przodek20.

Ponieważ nie jestem specjalistą w dziedzinie genetyki, w sprawach dotyczących wzajemnego pokrewieństwa linii Rurykowiczów oparłem się w niniejszym artykule na ustaleniach innych autorów21. Wspomniani badacze koncentrowali się na ogólnym opisie uzyskanych rezultatów i określenia relacji pomiędzy żyjącymi przedstawicielami rodu. W niniejszym artykule skupiono się na rozważaniach dotyczących pochodzenia Nieświckich, uzupełniając wyniki badań genetycznych argumentami z innych dyscyplin naukowych, przede wszystkim z heraldyki i sfragistyki. Stawianą hipotezą badawczą jest pochodzenie Nieświckich od książąt smoleńskich (Rościsławiczów), potomków Rościsława Mścisławowicza, księcia smoleńskiego i kijowskiego, a w szczególności od domniemanego czernichowskiego (karczewskiego) odłamu tej dynastii.

Haplogrupy Ruryka i Gedymina W ramach Rurikid Dynasty DNA Project22 badaniom genetycznym poddali się zarówno przedstawiciele różnych gałęzi Rurykowiczów, jak i Gedyminowiczów. Sens wykorzystywania tych wyników może budzić wiele wątpliwość z uwagi na liczne możliwości przerwania ciągłości genetycznej w linii męskiej, Ryurikovichi na filogeneticheskom dereve Y-DNA gaplogruppy N; http://mouglley-gen.livejournal. com/2944.html; zob. M. K o w a l s k i, op. cit.

20 B. S y k e s, op. cit.

21 A. B a j o r, op. cit.; V. V o l k o v, op. cit.; zob. Rjurikovichi na filogeneticheskom dereve Y-DNA gaplogruppy N, http://mouglley-gen.livejournal.com/2944.html.

22 Ibidem.

Przegląd Wschodni 53.indb 154

2016-01-22 17:10:13

POCHODZENIE FIODORA NIEŚWICKIEGO

155

pomimo kontynuacji tradycji rodzinnej. W grę wchodzą m.in. adopcje lub zdrady małżeńskie, połączone z uznaniem dziecka przez formalnego ojca. Wbrew tym wątpliwościom okazało się, iż duża liczba rodów książęcych wywodzących się według tradycji od Ruryka posiada identyczną haplogrupę y-dna N1c1a1a1a* (L1025-). W grupie tej znaleźli się przedstawiciele rodu Puzynów, Massalskich, Kropotkinów, Wodbolskich, Łobanowów, Chiłkowów, Gagarinów, Putatinów, Rżewskich i Szachowskich (Ryc. 1). W przypadku kilku wspomnianych rodów badania potwierdziły jednoznacznie ich dynastyczny – niejednokrotnie podważany – rodowód. Wzajemne pokrewieństwo przebadanych rodów wskazuje, iż nosicielem tej haplogrupy był z pewnością wnuk Ruryka, Światosław I (zm.

972)23. Można zaryzykować hipotezę, iż tę samą haplogrupę nosił również Ruryk. ┌── E15839_N1c1_L550xL1025_V ┌──695┤ ┌── 167330_N1c1_L550xL1025_V Wołkoński │ └──417┴── 47176_N1c1_L550xL1025_V Gagarin ┌──805┤ ┌── N24649_N1c1_L550xL1025_V Åkerman │ │ ├── N86056_N1c1_L550xL1025_V Baron │ └──652┼── 211870_N1c1_L550xL1025_V Peterson │ └── 161450_N1c1_L550xL1025_V deDavenport-Stuart ──1034┤ ┌── 160453_N1c1_L550xL1025_V Putiatyn │ ├── 158598_N1c1_L550xL1025_V Wodbolski │ │ ┌── 229414_N1c1_L550xL1025_V Łobanow └──890┤ │ ┌── 158599_N1c1_L550xL1025_V Chiłkow │ │ │ ┌── 200703_N1c1_L550xL1025_V Woroniecki └──866┤ │ ├── 111461_N1c1_L550xL1025_V Puzyna │ ├──730┤ ┌── 193008_N1c1_L550xL1025_V Larsson └──687┤ └──278┤ ┌── 187619_N1c1_L550xL1025_V Ostlund │ └──209┴── 139986_N1c1_L550xL1025_V Dion │ ┌── 179757_N1c1_L550xL1025_V Massalski │ │ ┌── N50634_N1c1_L550xL1025_V Korsström └──365┼──209┴── 170255_N1c1_L550xL1025_V Rusu │ ┌── 158355_N1c1_L550xL1025_V Kropotkin └──313┤ ┌── 197153_N1c1_L550xL1025_V Szachowski └──313┴── 133692_N1c1_L550xL1025_V Rżewski Ryc. 1. Stopień genetycznego pokrewieństwa Rurykowiczów w ramach haplogrupy y-dna N1c1a1a1a* (L1025-)24 V. V o l k o v, op. cit. Źródło: Rjurikovichi na filogeneticheskom dereve Y-DNA gaplogruppy N, http://mouglley-gen. livejournal.com/2944.html.

23

24

Przegląd Wschodni 53.indb 155

2016-01-22 17:10:13

156

MARIUSZ KOWALSKI

Ryc. 2. Filogenetyczne drzewo Rurykowiczów będących nosicielami haplogrupy N1c1.

Podwójna linia oznaczona najbardziej wiarygodne genetyczne związki25

Posiadana przez te rody haplogrupa y-dna okazała się równocześnie charakterystyczna dla wielu Szwedów zamieszkujących Szwecję i Finlandię. Można pod tym względem zauważyć wyraźną zbieżność genetyczną pomiędzy nimi a Rurykowiczami (Ryc. 1). Większość z nich nosi szwedzkie nazwiska (Åkerman, Peterson, Larsson, Ostlund, Korsström). Zbieżność ta może być kolejnym dowodem wareskiego pochodzenia samego Ruryka. Zauważalne przemieszanie Rurykowiczów i ich genetycznych kuzynów ze Skandynawii (Ryc. 1) jest rezultatem niewielkich zmian w chromosomie. Volkow zaproponował oczyszczenie danych z tych genetycznych „szumów” i wyznaczenie bardziej zgodnego z rzeczywistością pokrewieństwa pomiędzy Rurykowiczami (Ryc. 2) oraz Rurykowiczami a ich szwedzko-fińskimi genetycznymi krewnymi (Ryc. 3).

Źródło: V. V o l k o v, op. cit.

25

Przegląd Wschodni 53.indb 156

2016-01-22 17:10:14

POCHODZENIE FIODORA NIEŚWICKIEGO

157

Ryc. 3. Drzewo filogenetyczne Rurykowiczów i ich najbliższych genetycznych krewnych26

Wspomniane badania dostarczają jednak również dowodów na przełamanie ciągłości genetycznej lub inne pochodzenie niektórych części dynastii Rurykowiczów. Tak jest w przypadku rodów wywodzących się od niektórych linii książąt czernichowskich: Oboleńskich, Wołkońskich, Boratyńskich, którzy są nosicielami haplogrupy R1a, szczególnie licznej u ludów słowiańskich. Przebadany członek rodu Czetwertyńskich jest natomiast nosicielem haplogrupy I2a, drugiej co do liczebności haplogrupy y-dna u ludów słowiańskich.

Badania genetyczne dotyczące rodów uważających się za potomków Gedymina wykazały, iż większość ich przedstawicieli jest nosicielami haplogrupy y-dna N1c1a1a1a1a (L551 + L149.2 +), odrębnej w stosunku do haplogrupy Ruryka, ale wraz z nią należący do większej grupy. Pokrewieństwo to wskazuje, iż wspólny przodek obu rodów mógł żyć nieco ponad 3 tys. lat temu27. Dystans ten pozwala jednak precyzyjnie określić przynależność rodową potomków obu dynastii. Noszona przez Rurykowiczów i Gedyminowiczów haplogrupa jest charakterystyczna dla północnej części Eurazji, występując w dużym odsetku zarówno u Bałtów i Finów na zachodzie, jak i u Czukczów na wschodzie. Do Europy została najprawdopodobniej przyniesiona przez ludy uralskie, które już nad Bałtykiem wymieszały się z ludami indoeuropejskimi. Siła tej uralskiej domieszki odróżnia Litwinów i Łotyszy od Słowian, poza niektórymi grupami Rosjan (np. Pomorcy), wywodzących się od zeslawizowanych ludów fińskich.

Haplogrupę Gedymina noszą przebadani przedstawiciele rodu Chowańskich, Trubeckich, Golicynów oraz rosyjskiej gałęzi Czartoryskich, o której istnieniu do niedawna nie zdawano sobie sprawy. Posiadana przez te rody haplogrupa jest Źródło: V. V o l k o v, op. cit.

Ibidem.

26 27

Przegląd Wschodni 53.indb 157

2016-01-22 17:10:14

158

MARIUSZ KOWALSKI

charakterystyczna dla mieszkańców dzisiejszej Litwy. Stanowi to oczywiste i raczej nie kwestionowane potwierdzenie litewskich korzeni rodu Gedymina.

Podobnie jak w przypadku Rurykowiczów, również u Gedyminowiczów genetyczna ciągłość nie dotyczy wszystkich „formalnych” przedstawicieli rodu. Tak okazało się w przypadku jednej z polskich linii Czartoryskich, której przebadany przedstawiciel, potomek Konstantego Czartoryskiego (1774–1860), jest nosicielem haplogrupy R1b 28. Idąc za opiniami historyków29, można przyjąć, iż stało się to za sprawą romansu Izabeli z Flemingów Czartoryskiej (1746–1835) z Armandem Ludwikiem de Gontaut-Biron, księciem de Lauzun. Jego owocem miał być wspomniany Konstanty Czartoryski. Jego potomkami, poza jednym wyjątkiem, są wszyscy żyjący dziś męscy przedstawiciele polskiej linii rodu.

Genetycznymi Gedyminowiczami okazali się natomiast przedstawiciele rosyjskiej gałęzi Czartoryskich (Chartorisky), którzy obecnie mieszkają w Australii. Ich rodzinna tradycja mówi o litewskim przodku, który dostał się do moskiewskiej niewoli w czasie wojny lat 1500–1503, a później zdecydował się osiedlić w Moskwie na stałe30. Mógł być nim wnuk Aleksandra, księcia Nowogrodu i Pskowa, a syn Szymona (Siemiona), księcia na Łohojsku, którego potomstwo w tym samym mniej więcej czasie miało być wzięte do niewoli przez Tatarów31.

Pomimo wspomnianych przypadków przerwania ciągłości genetycznej badania potwierdzają, iż zasadniczy trzon Rurykowiczów wywodzi się od jednej osoby (prawdopodobnie Ruryka), która mogła pochodzić z terenów dzisiejszej Szwecji lub Finlandii. Na tej samej zasadzie, badani dowodzą, iż zasadniczy trzon Gedyminowiczów wywodzi się od jednej osoby (prawdopodobnie Gedymina) pochodzącej z Litwy.

Na Litwie posiada ją ok. 5% mężczyzn, w Polsce 12%. Jest ona natomiast charakterystyczna dla Europy Zachodniej (np. Francji), gdzie jej nosicielami jest ok. 50% mężczyzn (Distribution of European Y-chromosome DNA (Y-DNA) haplogroups by country in percentage, http://www. eupedia.com/europe/european_y-dna_haplogroups.shtml).

29 Zob. J. Ł o j e k, Strusie Króla Stasia: szkice o ludziach i sprawach dawnej Warszawy, Warszawa 1961; J. D a c k i e w i c z, Paryż zdradzony, czyli, Izabela Czartoryska, Lublin 1971; J. S k o w r o n e k, Adam Jerzy Czartoryski: 1770–1861, Warszawa 1994.

30 Rurikid Dynasty DNA Project...

31 J. B a r t o s z e w i c z, Czartoryski (Siemion), [w:] Encyklopedyja Powszechna, t. 6, red.

S. Orgelbrand, Warszawa 1861, s. 214–215; J. W o l f f, op. cit.; R. A f t a n a z y, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, cz. 1, t. 1, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991; R. A f t a n a z y, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, cz. 2, t. 5, Wrocław 1994; A. M i c h a l s k i, Działalność gospodarcza książąt Czartoryskich w księstwie klewańskim w latach 1701–1741, Słupsk 2012.

28

Przegląd Wschodni 53.indb 158

2016-01-22 17:10:14

POCHODZENIE FIODORA NIEŚWICKIEGO

159

Haplogrupa książąt Woronieckich Ród Zbaraskich wygasł w końcu XVII w., ród Wiśniowieckich w 1744 r. Nikt do tej pory nie pokusił się o badanie genetyczne ich szczątków. Nie wiadomo również, czy takie badania są w ogóle możliwe. Do dziś przetrwał jednak ród Woronieckich, boczna linia książąt Zbaraskich. Wywodzą się oni od Stefana Wojny Woronieckiego (ur. ok. 1520), syna Fiodora (Teodora) Zbaraskiego, wnuka Wasyla (Bazylego) Zbaraskiego (zmarł po 1475). Ten ostatni był wnukiem Fiodora Nieświckiego. Woronieccy odziedziczyli po przodkach tylko niewielką część dzielnicy zbaraskiej, główną siedzibą rodu czyniąc Woronczyn, położony w zachodniej części Wołynia. Od tej miejscowości Woronieccy przybrali swoje nazwisko, jednak utrzymanie fragmentu dzielnicy zbaraskiej pozwoliło im zachować tytuł książęcy. W tych czasach był on bowiem nierozerwalnie związany z posiadaniem dóbr nadanych na prawie książęcym32.

Badaniom haplogrupy y-dna poddał się żyjący dziś potomek Lucjana Woronieckiego (1806–1875), posiadający udokumentowany (przynajmniej pod względem formalnym) rodowód od książąt Zbaraskich. Badanie to w sposób jednoznaczny wskazało, iż jest on nosicielem haplogrupy y-dna, charakterystycznej dla Rurykowiczów33. Przy założeniu ciągłości genetycznej rodu stanowi to jednoznaczny argument za pochodzeniem Fiodora Nieświckiego, i jego potomków: Zbaraskich, Wiśniowieckich, Poryckich i Woronieckich od Ruryka.

Nie można oczywiście odrzucić hipotezy, iż w nieznanych okolicznościach nastąpiło przerwanie ciągłości genetycznej. Mogło się to stać w dowolnym momencie dziejów rodu. Pewne mogłoby być tylko to, że sprawcą tej zmiany był ktoś z potomków Ruryka. Mogłoby się to stać na drodze adopcji lub zdrady małżeńskiej. Bliskie relacje pomiędzy Gedyminowiczami i Rurykowiczami na przestrzeni dziejów nie wykluczają takiej możliwości. W takim wypadku pochodzenie Fiodora Nieświckiego nadal pozostawałoby tajemnicą. Nie mamy jednak żadnych podstaw by tak sądzić. Przebadany potomek Fiodora okazał się genetycznym Rurykowiczem, a wyniki badań innych potomków Ruryka i Gedymina pokazują, iż ciągłość genetyczna w większości wypadków została utrzymana do dziś. Wobec braku przekonywających dowodów, by uznać Fiodora Nieświckiego za syna Korybuta, należy więc przyjąć iż jego przodkiem był Ruryk.

Fedko Nieświcki jako potomek książąt smoleńskich Hipotetycznie można przyjąć za wieloma badaczami, że przodkowie Nieświckich byli Rurykowiczami turowsko-pińskimi. Należy jednak zwrócić uwagę, iż M. K o w a l s k i, op. cit.

Rurikid Dynasty DNA Project...

32 33

Przegląd Wschodni 53.indb 159

2016-01-22 17:10:14

160

MARIUSZ KOWALSKI

wśród przebadanych genetycznie rodów wywodzących się od Ruryka, haplotyp Woronieckich najbliższy jest haplotypowi Puzynów (Ryc. 2). Może to sugerować bliskie pokrewieństwo pomiędzy tymi liniami, choć sami Puzynowie (i bliscy im Ogińscy), używający przydomka „z Kozielska”, uważani są najczęściej za potomków książąt smoleńskich 34 lub czernichowskich (Księstwo Kozielskie zostało wydzielone z Księstwa Czernichowskiego). Motyw herbu Puzynów i Zbaraskich także może wydawać się podobny, gdyż w obu występuje krzyż wieńczący podobne w swym kształcie obiekty: „bramę” u Puzynów (Ryc. 4c) i półksiężyc u Zbaraskich (Ryc. 4a). Jeszcze bardziej podobny do herbu Zbaraskich był herb kniaziów Kropotków (Ryc. 4d) (brama zwieńczona całym krzyżem, w odróżnieniu od krzyża rozdartego na pół w herbie Ogińskich i Puzynów).

Kropotkowie i ich rosyjscy kuzyni Kropotkinowie również mieli wywodzić się od książąt smoleńskich35, i są również blisko Nieświckich (Woronieckich) na drzewie filogenetycznym Rurykowiczów (Ryc. 3). Zbliżoną haplogrupę y-dna posiada także przebadany przedstawiciel rodu Rżewskich, którzy według tradycji również stanowią odgałęzienie książąt smoleńskich. Bliskość genetyczna wykazują także Massalscy (Ryc. 3), podobnie jak Puzynowie uchodzący za jedną z linii książąt czernichowskich. Ich herb (Ryc. 4e) także nawiązuje do wspomnianego wzorca (litera „M” zwieńczona krzyżem). Obrazowo można by powiedzieć, iż we wszystkich wspomnianych przypadkach podobieństwo znaku herbowego polega na umieszczeniu krzyża (rozdwojonego lub nie) na dwunożnym postumencie.

Znak herbowy o podobnym kształcie nawiązuje w szczególny sposób do znaku rodowego Rościsława (Ryc. 4f), który zapoczątkował dynastie książąt smoleńskich. Wywieść można z niego i „bramę”, i literę „M”, i nawet zarys księżyca z gwiazdą, gdyby zaokrąglić kształty największego elementu znaku.

W przypadku potomków Nieświckich szczególnie do znaku tego podobna jest górna część znaku Zbaraskich z XVI w. (Ryc. 4h).

Należy zauważyć, iż zarówno księstwa Massalskie i Kozielskie, nie tylko sąsiadowały ze sobą, ale były również najdalej na północ wysuniętymi księstwami czernichowskimi, sąsiadując bezpośrednio z dzielnicą smoleńską. Nie można wykluczyć, iż zarówno Massalscy jak i Puzynowie wywodzili się z Rurykowiczów smoleńskich, którzy przez pewien czas władali Mosalskiem i Kozielskiem. Jest to w jakimś stopniu zgodne z opiniami niektórych badaczy, którzy wbrew przydomkowi „z Kozielska” uważali Puzynów za potomków książąt smoleńskich36.

Zob. J. W o l f f, op. cit.

O.O. V i n n y c h e n k o, Knyazi i neknyazi: Pro knyazivs’kyy tytul Yelovyts’kykh, „Ukrayins’kyy istorychnyy zhurnal” 2009, nr 5 (488), s. 47–65.

36 Zob. J. W o l f f, op. cit.

34 35

Przegląd Wschodni 53.indb 160

2016-01-22 17:10:14

POCHODZENIE FIODORA NIEŚWICKIEGO

161

Także Massalscy swe główne majątki w XV w. posiadali na Smoleńszczyźnie37.

Tę wersję uprawdopodobniają wnioski płynące z badań genetycznych, dotyczące rodów wywodzących się bez wątpienia od książąt czernichowskich (Oboleńscy, Wołkońscy, Boratyńscy). Pomimo tego, że uchodzą za Rurykowiczów, posiadają zupełnie inną haplogrupę y-DNA (R1a1a). Różni się ona nie tylko od haplogrupy Massalskich i Puzynów, ale i od haplogrupy zasadniczej linii Rurykowiczów.

A. Bajor uważa, iż mogło się to stać za sprawą polskiego króla Bolesława II Śmiałego38. Niezależnie od tego wskazuje to jednoznacznie, iż Massalscy i Puzynowie (z Ogińskimi) nie mogli być potomkami właściwych książąt czernichowskich.

Wśród rodów wołyńskich do herbu Zbaraskich (Wiśniowieckich, Woronieckich) szczególnie podobny jest herb ich wołyńskich sąsiadów – Czetwertyńskich (Ryc. 4b), z tą różnicą, iż u tych ostatnich półksiężyc z gwiazdą zwieńczony jest nie jednym a dwoma krzyżami (mieczami). Przypomina to trochę rozwiązanie w herbie Puzynów i Ogińskich, gdzie mamy krzyż rozdwojony na pół. Do omawianego grona Rurykowiczów można by więc zaliczyć również Czetwertyńskich, gdyby nie to, iż przebadany przedstawiciel rodu jest nosicielem zupełnie innej haplogrupy y-dna (I2a). Jest ona natomiast bardzo podobna do haplogrupy rosyjskiego szlacheckiego rodu Kwaszyninów39. Rozbieżność tę można by wytłumaczyć na dwa sposoby. Czetwertyńscy mogli być ruskim rodem możnowładczym, który dzięki swojej pozycji i związkom mógł zostać utożsamiony z Rurykowiczami40. Drugą ewentualnością jest przerwanie ciągłości genetycznej w bliżej nieznanych okolicznościach. Czetwertyńscy mogliby więc być pierwotnie genetycznymi Rurykowiczami, lecz zmienili swoją genetyczną przynależność.

Zakładając turowsko-pińskie pochodzenie Czetwertyńskich, można by założyć, iż tego samego pochodzenia byli Nieświccy (Zbarascy). Przyjmując inne pochodzenie tych ostatnich, podobnego pochodzenia mogliby być także Czetwertyńscy.

Zob. Ibidem.

Zob. A. B a j o r, op. cit.

39 Rurikid Dynasty DNA Project...

40 Zob. V. V o l k o v, op. cit.

37

38

Przegląd Wschodni 53.indb 161

2016-01-22 17:10:14

Zbaraski

Czetwertyński

Kropotka

Massalski

Znak Fedka Nieświckiego

Puzyna

Znak Zbaraskich z XVI w.

Znak książąt smoleńskich (Rościsławiczów)

Daszkow

Ryc. 4. Znaki Nieświckich, Zbaraskich, Czetwertyńskich i Rurykowiczów smoleńskich41 Źródło: a–e: K. N i e s i e c k i, Herbarz polski, powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Lipsk, 1839–1845, t. 1–10; 41

Przegląd Wschodni 53.indb 162

2016-01-22 17:10:14

POCHODZENIE FIODORA NIEŚWICKIEGO

163

Być może nosicielami charakterystycznej dla Rurykowiczów turowskich haplogrupy są Putiatinowie (z krzyżem w herbie), wywodzący się od Iwana Putiaty, przedstawiciela książąt Druckich. Ci ostatni uchodzą w oczach wielu badaczy za potomków książąt turowskich42 , choć Tęgowski43 uważa, iż istnieje również ród używający tego samego nazwiska, wywodzący się od syna Gedymina, Dymitra.

Gdyby jednak za Wolffem przyjąć, że Iwan Putiata był synem Siemiona Druckiego44, nie można tego ostatniego uznać za syna Dymitra Olgierdowica (czyli Gedyminowicza), co czyni Tęgowski45. Nie pozwalają na to wnioski płynące z badań genetycznych, gdyż Putiatynowie mają haplogrupę charakterystyczną dla Rurykowiczów. Sprawy nie ułatwia przebadanie przedstawiciela rodu Druckich-Sokolińskich46. Nosi on haplogrupę R1a (ale w innym wariancie niż niektórzy Rurykowicze czernichowscy), odległą zarówno od Rurykowiczów jak i Gedyminowiczów, co może świadczyć o przerwaniu ciągłości genetycznej tej linii Druckich.

Bratem Iwana Putiaty był prawdopodobnie Iwan Baba, od którego wywodzą się rosyjscy Babiczewowie. Ród ten również ma w herbie krzyż wieńczący półksiężyc, choć ten ostatni inaczej niż u Zbaraskich jest ustawiony pionowo. Tego typu rozwiązanie występuje jednak także w niektórych odmianach znaku Nieświckich (Ryc. 4g). Mogłoby to trochę komplikować kwestie zaliczenia tych ostatnich do smoleńskiej linii Rurykowiczów. W tym wypadku genetyka ponownie staje się pomocna. Haplogrypa y-dna Putiatynów jest, co prawda, charakterystyczna dla głównego nurtu Rurykowiczów, jednak wyraźnie odstaje od haplogrupy Woronieckich (Nieświckich), którzy wyraźnie nawiązują pod tym względem do książąt smoleńskich.

Ten tok rozumowania mogą komplikować niektóre ustalenia Volkova. Według jednej z metod klasyfikacji Putiatynowi są pod względem genetycznym najbliższymi krewnymi książąt Rżewskich47, a ci również uchodzą za gałąź książąt smoleńskich. Te dwa rody tworzyłyby w takiej sytuacji odrębną grupę. Uznanie jednej z mutacji obecnych u Rżewskich za „szum” genetyczny (czego Volkov nie f: S.V. B e l e t s k i y, Lichno-rodovyye znaki knyazey-Ryurikovichey na metallicheskikh podveskakh XI v., „Ruthenica” 2002, nr 1, s. 134–151; g–h: M. B a b i ń s k a, Polemika chleniv pol’s’koho tovarystva heral’dychnoho nad pokhodzhennya knyazya Fed’ka Nesviz’koho (1911–1930), „Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego” 2013 (2014) t. 5, s. 72–94; i: Obshchiy Gerbovnik dvoryanskikh rodov Vserossiyskoy Imperii, cz. 1, 1798, http://gerbovnik.ru/.

42 Np. J. W o l f f, op. cit.

43 Zob. J. T ę g o w s k i, 1999, op. cit.

44 Zob. J. W o l f f, op. cit.

45 Zob. J. T ę g o w s k i, 1999, op. cit.

46 Rurikid Dynasty DNA Project...

47 Zob. V. V o l k o v, op. cit.

Przegląd Wschodni 53.indb 163

2016-01-22 17:10:14

164

MARIUSZ KOWALSKI

wyklucza), pozwala jednak umieścić ich w jednej grupie z pozostałymi rodami smoleńskimi. Tak zresztą czyni inny autor (Ryc. 1). Przy przyjęciu takiego rozwiązania Putiatynowie tworzą odrębną grupę (nazwijmy ją „turowską”) w pojedynkę, podczas gdy Woronieccy (a za ich pośrednictwem Nieświccy) wraz z Puzynami, Krapotkinami, Szachowskimi i Massalskimi tworzą grupę odrębną. Zgadza się to z informacjami natury historycznej i genealogicznej, gdyż większość tych rodów wywodzi się od książąt smoleńskich.

Dochodzi jednak jeszcze jednak okoliczność. Wśród rodów wywodzących się od książąt smoleńskich, rosyjscy książęta Daszkowowie (ród wymarł w 1807) posługiwali się w polu sercowym swego herbu bardzo podobnym (Ryc. 4i), a w zasadzie identycznym, znakiem co Zbarascy48. Inne rosyjskie rody wywodzące się z książąt smoleńskich (np. Kropotkinowie) posiadają w herbie armatę, ale była to z pewnością późniejsza innowacja. Za przodka rosyjskiego rodu Daszkowych uznać należy Aleksandra Światosławowicza, noszącego przydomek Daszko.

Był on prawdopodobnie synem przedostatniego władcy smoleńska Światosława i bratem ostatniego – Jerzego (zm. 1407). W 1404 r. Księstwo Smoleńskie zostało włączone do Litwy, a panująca tam dynastia pozbawiona władzy. Wcześniej jednak jej przedstawiciele wielokrotnie współdziałali w różnych sprawach z władcami litewskimi. Nie można wykluczyć, iż z tego kręgu rodzinnego mogli wywodzić się Nieświccy, którzy mniej więcej w tym samym czasie (początek XV w.) pojawiają się na Wołyniu49. Syn (krewny) któregoś z władców Księstwa Smoleńskiego mógł przejść na służbę litewską, jako uposażenie otrzymując ziemie i urzędy na Wołyniu i Podolu. To samo mogło dotyczyć jakiegoś czernichowskiego dynasty smoleńskiego pochodzenia, gdyż w połowie XIV ziemia ta weszła w orbitę wpływów Litwy. Te wersję uprawdopodobnia bliskość genetyczna Nieświckich (Woronieckich) i Puzynów. Być może tym smoleńskim założycielem rodu był wskazywany przez Tęgowskiego Wasyl Winnicki50.

Zakładając, że Zbarascy wywodzili się od książąt smoleńskich (Rościsławiczów), można przyjąć, iż podobnie jak u Puzynów czy Massalskich, ich znak herbowy jest nieco zmodyfikowaną formą znaków tego odłamu Rurykowiczów Herbu Korybut używały również litewskie rody Daszkiewiczów i Daszków, lecz J. Wolff (op. cit.) zalicza ich do grupy pseudo-kniaziów, sugerując iż wywodzili się z miejscowej szlachty.

49 W tym kontekście niezwykle intrygującym jest fakt, iż ostatnia wzmianka o Korybucie Olgierdowicu, rzekomym ojcu Fiodora Nieświckiego, pojawia się w źródłach historycznych w kontekście oblężenia Smoleńska w 1404 r. (J. T ę g o w s k i, Pierwsze pokolenia...), tuż sprzed włączeniem Księstwa Smoleńskiego do monarchii litewskiej. Może tu kryje się tajemnica nazwy herbu Korybut, i fałszywe przekonanie potomków Fiodora o swym litewskim pochodzeniu.

W rzeczywistości ich przodkowie mogli być krewnymi władców podbijanej właśnie ziemi, a książę Korybut mógł tu odegrać jakąś szczególną rolę.

50 Zob. J. T ę g o w s k i, Jeszcze o pochodzeniu...

48

Przegląd Wschodni 53.indb 164

2016-01-22 17:10:14

POCHODZENIE FIODORA NIEŚWICKIEGO

165

(Ryc. 4f). Według Bielickiego (1996, 2002) znak ten jest z kolei zmodyfikowaną wersją kijowskiego „trójzębu”, przyjętego ostatnio jako herb niepodległej Ukrainy. W stosunku do swego pierwowzoru jest jedynie odwrócony o 180 stopni.

W przypadku herbu Korybut ten zmodyfikowany „trójząb” miałby tylko dwa ostrza (zęby), w postaci rogów półksiężyca, zwróconych do dołu. Z trzeciego została jedynie końcówka, zamieniona na gwiazdę.

Wnioski Nie odrzucając całkowicie możliwości, iż Fedko Nieświcki mógł być potomkiem jakiejkolwiek gałęzi Rurykowiczów (ze względów genetycznych w grę wchodzą przede wszystkim linie wywodzące się od Włodzimierza Monomacha), najbardziej obecnie przekonywającą hipotezą wydaje się ich pochodzenie od książąt smoleńskich. Przemawiają za tym argumenty natury genetycznej, heraldycznej (sfragistycznej) i genealogicznej. Najbliżsi genetycznie Zbaraskim Rurykowicze wydają się należeć bowiem do różnych linii książąt smoleńskich (Szachowscy, Kropotkowie, Rżewscy), a w szczególności do linii, które mogły teoretycznie od książąt smoleńskich się wywodzić, lecz swe działy książęce, przynajmniej przez jakiś czas, posiadały w przylegających do Smoleńszczyzny częściach dzielnicy czernichowskiej (Puzynowie, Massalscy). Wszyscy oni posługiwali się prawdopodobnie podobnym herbem, a szczególnie bliski Zbaraskim mieli, nie przebadani genetycznie, ale wywodzący się z książąt smoleńskich, Daszkowowie. Wielu przedstawicieli smoleńskich Rurykowiczów po utracie swych dzielnic książęcych osiedliło się w różnych okolicznościach w Wielkim Księstwie Litewskim. Prócz wspominanych powyżej Puzynów, Kropotków, Massalskich, wymienić należy również Żyżemskich, Sołomereckich. W ten sam schemat mogą wpisywać się przodkowie Nieświckich, choć obecnie nie znamy ich wcześniejszej genealogii i okoliczności w jakich mogli pojawić się na Litwie. Zagadkę tę rozwiążą być może dalsze badania genetyczne i genealogiczne.

Przyjmując, iż Fiodor Nieświcki był Rurykowiczem należy jednocześnie uznać Michała Korybuta Wiśniowieckiego za ostatniego monarchę z tej dynastii.

Panował nie tylko w Polsce i na Litwie, ale również nad znaczną częścią Rusi (formalnie również nad Kijowem), czyli nad pierwotną domeną Rurykowiczów51.

Ostatni przedstawiciel tej dynastii na tronie moskiewskim, Wasyl IV Szujski, rządził w latach 1606-1610, a więc ponad pół wieku wcześniej niż Wiśniowiecki.

Po nim rodzimą dynastią rosyjską stali się Romanowowie. Przy założeniu, iż przodkami Wiśniowieckich byli książęta smoleńscy, należy również zauważyć, iż Michał Korybut Wiśniowiecki był ostatnim ze smoleńskich Rurykowiczów, Zob. M. K o w a l s k i, op. cit.

51

Przegląd Wschodni 53.indb 165

2016-01-22 17:10:14

166

MARIUSZ KOWALSKI

któremu przysługiwał oficjalnie tytuł księcia smoleńskiego (w ramach tytulatury polsko-litewskich monarchów).

Na koniec, za Volkovem52, należy zwrócić uwagę na pewien paradoks. Twórcą tezy o pochodzeniu Nieświckich od Gedymina był Józef Puzyna (1878–1949), reprezentant jednej z linii Rurykowiczów. Badania genetyczne sugerują jednak, iż potomkowie Nieświckich (czyli Woronieccy) są Rurykowiczami, wśród dotychczas przebadanych przedstawicieli tego rodu najbliżsi właśnie Puzynom.

PRZEGLĄD WSCHODNI

52

Zob. V. V o l k o v, op. cit.

Przegląd Wschodni 53.indb 166

2016-01-22 17:10:14

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 167–178, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015

Irina Treń

Czerniachowsk

Z HISTORII ŻYCIA I DZIAŁALNOŚCI JOSEPHA GREENA, RODZINY MOTHERBY I IMMANUELA KANTA W KRÓLEWCU W XVIII–XIX WIEKU

H

ISTORIA BRYTYJCZYKÓW (Anglików i Szkotów) w Prusach Wschodnich w wiekach XVIII–XIX, dokładnie już zbadana przez historyków, nie stanowi głównego zagadnienia niniejszego artykułu. Spośród historyków zajmujących się tym zagadnieniem do najbardziej znanych należy pochodzący z Lubeki Thomas Alfred Fischer, który zainteresował się pracami historyków angielskich i następnie większą część swego życia poświęcił badaniom życia Szkotów w Prusach Wschodnich i w Niemczech. W wyniku poszukiwań archiwalnych i systematycznej pracy napisał kilka książek w języku angielskim, które wniosły znaczący wkład do badań nad historią Szkotów w Prusach. Częściowe informacje o życiu Szkotów i Anglików w Królewcu możemy znaleźć też w innej pracy Fritza Gaussego1. Obaj wymienieni historycy jedynie wspomnieli w swoich tekstach o kupcu Josephie Greenie i o przedstawicielach rodziny Motherby, która osiadła w Królewcu w pierwszej połowie XVIII w.

Brytyjczycy Joseph Green i rodzina Motherby należeli do znaczących figur w życiu ekonomicznym i intelektualnym Królewca w XVIII w. i pierwszej połowie XIX w. Wnieśli niemały wkład do rozwoju różnych dziedzin życia królewieckiego społeczeństwa: handlu, medycyny, rolnictwa, a także filologii. Ich bliskie stosunki i przyjaźń z filozofem Immanuelem Kantem na przestrzeni wielu lat (do końca jego życia) były owocne i wzajemnie pożyteczne, zaś po śmierci filozofa przyczyniły się do uwiecznienia jego pamięci.

Zob. F. G a u s e, Die Geshcichte der Stadt Königsberg in Preussen, Reklinghausen 1994.

1

Przegląd Wschodni 53.indb 167

2016-01-22 17:10:14

168

IRINA TREŃ

Pierwsze biograficzne artykuły o reprezentantach rodziny Motherby i o Josephie Greenie napisali profesor i bibliotekarz Uniwersytetu Królewieckiego Carl Diesch (1880–1957) i niemiecki filolog i archiwista Christian Krollmann (1866–1944). Artykuły niemieckich badaczy opublikowano w pierwszych tomach Altpreussische Biografie (1941–1965). Stały się one inspiracją do dalszych badań nad stosunkami Brytyjczyków z Immanuelem Kantem. Należy podkreślić, że niektóre informacje zamieszczone w Altpreussische Biografie trzeba było zweryfikować i dokonać niewielkich poprawek (na przykład mylna jest informacja w artykule o dacie i miejscu urodzenia Roberta Motherby-starszego). Marianna Motherby w referacie zatytułowanym Kant i rodzina Motherby, który wygłosiła w 2011 r. na posiedzeniu „Towarzystwa I. Kanta” w Kaliningradzie wniosła wiele nowych, nieznanych faktów z życia członków rodziny Motherby i ich przyjaźni z niemieckim filozofem. Swój referat prelegentka napisała na podstawie różnych wspomnień i artykułów biograficznych, a także w oparciu o korespondencję Kanta z przyjaciółmi i znajomymi, włącznie z członkami rodziny Motherby, jednakże pominęła kilka ważnych źródeł i publikacji. W niniejszym artykule podjęta została próba uzupełnienia informacji o życiu i działalności Josepha Greena, a także członków rodziny Motherby i ich przyjaźni z Immanuelem Kantem.

Historia rodziny Motherby w Prusach Wschodnich zaczyna się od Roberta Motherby’ego (starszego). Urodził się 23 grudnia 1736 r. w wielodzietnej rodzinie George’a Moterby (1688–1748) i Anny Hotham w Halle hrabstwa Yorkshire (Anglia). W 1748 r., gdy skończył 12 lat, zmarł mu ojciec. W 1754 r., w wieku 18 lat Robert Motherby przyjechał do Królewca na zaproszenie ziomka, kupca i właściciela przedsiębiorstwa handlowego Josepha Greena (1727–1786), który także przyjechał z Anglii do Królewca w młodym wieku, założył tu spółkę handlową, którą wkrótce doprowadził do rozkwitu, stając się samodzielnym kupcem.

Zaproponował on Robertowi Motherby stanowisko pomocnika asystenta w swoim przedsiębiorstwie. Motherby okazał się zdolnym i uczciwym pracownikiem i wniósł poważny wkład w rozwój firmy Greena. Po pewnym czasie awansował na stanowisko pomocnika szefa, został jego przyjacielem i na koniec wspólnikiem. W ten sposób pojawiła się w Królewcu firma „Green, Motherby i spółka”2.

Joseph Green był nie tylko skutecznym kupcem, lecz także wykształconym człowiekiem. Jak podaje niemiecki filozof i historyk filozofii Friedrich Ueberweg: bliska przyjaźń łączyła Kanta z Anglikiem Greenem [...], który był podobny do niego niezależnym charakterem i punktualnością [...]. Kant często był gościem w podmiejskim domu Josepha Greena3.

Altpreußische Biographie, t. 2, Marburg 1969, s. 447.

F. U e b e r w e g, A history of philosophy, from Thales to the present time, t. 2. New York 1889.

2 3

Przegląd Wschodni 53.indb 168

2016-01-22 17:10:14

GREEN – MOTHERBY – KANT (KRÓLEWIEC XVIII–XIX w.)

169

Karl Vorländer w książce Immanuel Kant. Człowiek i praca (1924) pisze o stosunkach Kanta z zaprzyjaźnionymi kupcami Josephem Greenem, Robertem Motherbym, Wilhelmem Ludwigiem Ruffmannem, Johannem Conradem Jacobim (do jego śmierci w 1774 r.) oraz z uczonymi Theodorem Gottliebem von Hippelem, Johannem Georgem Hamannem, Johannem Georgem Scheffnerem i innymi4.

Z niektórymi z nich (Green, Motherby i Ruffmann) Kant pozostawał w bliskiej relacji przyjacielskiej, spędzając czas w swoim ulubionym miejscu – w domku leśnika Wobsera w miejscowości Moditten na północny zachód od Królewca.

Karl Vorländer notuje, że „tam w chaosie lasu, w 1764 r. napisał on ogólnie znane, popularne i błyskotliwe Rozważania o uczuciu piękna i wzniosłości”.

Joseph Green znał szkockiego filozofa i ekonomistę Adama Smitha. O tej znajomości świadczy następujący fakt: 13 kwietnia 1784 r. Green otrzymał bilecik od przybyłego do Królewca pisarza i pamiętnikarza Jamesa Boswella z prośbą o spotkanie z poręczeniem Adama Smitha. Szkocki filozof scharakteryzował Greena jako człowieka rozsądnego i życzliwego i prosił Boswella, aby ten przekazał mu pozdrowienia. Prośbę Boswella Green przyjął i zaprosił gościa na śniadanie. Spotkanie nastąpiło następnego dnia, 14 kwietnia 1784 r.

Wrażenia o nowym znajomym Boswell zanotował w swoim dzienniku: „Jest on zamożnym, szlachetnym człowiekiem, o surowym wyrazie twarzy i powściągliwy w zachowaniu się”5. Dalej w swoim dzienniku w dniu 14 kwietnia 1784 r. napisał o Greenie i Motherby: Zacny Green opowiedział mi o swoim życiu. Przyjechał tu z Halle jako młodzieniec.

Jego firma rozwija się dobrze i działała nawet w okresie okupacji miasta przez Rosjan.

Handluje z Anglią, Indiami, Prusami i z Kurlandią. Drewno, owoce i różne przyprawy są jego podstawowymi towarami, które sprowadza tutaj i sprzedaje. Partnerem jego jest kuzyn, mister Motherby, który jest pewny, że tutaj pozostanie.

Jak nam wiadomo, przypuszczenia Boswella o Motherby spełniły się, natomiast w sprawie pokrewieństwa Motherby’iego i Greena zapewne Boswell się pomylił, bowiem potwierdzenia tego faktu w dostępnych źródłach nie udało się znaleźć.

Po przyjęciu Boswella w swoim domu Green zaprowadził gościa do swego przyjaciela Immanuela Kanta. Spotkanie to Boswell szczegółowo odnotował w swoim dzienniku w dniu 27 czerwca 1786 r. Joseph Green zmarł po dwóch latach od opisanego wyżej spotkania z Boswellem. Podczas długotrwałej choroby każdego dnia odwiedzał go Kant. Śmierć przyjaciela mocno zmartwiła filozofa, który po jego utracie rzadko spotykał się z innymi przyjaciółmi i znajomymi w sobotnie K. V o r l ä n d e r, Immanuel Kant. Der Mann und das Werk, Leipzig 1925.

J.A. B o s w e l l, Mr. Boswell dines with Professor Kant: being a part of James Boswell’s Journal, until now unknown, found in the Castle of Balmeanach on the Isle of Muck, Bristol 1995.

4 5

Przegląd Wschodni 53.indb 169

2016-01-22 17:10:14

170

IRINA TREŃ

wieczory. Po śmierci bezdzietnego nieżonatego Greena Robert Motherby został jego jedynym spadkobiercą i właścicielem firmy „Green, Motherby i spółka”, a także zarządzającym majątkiem zmarłego przyjaciela.

Po śmierci Greena, Robert Motherby, a następnie jego synowie George (1770– 1799) i William zostali najbliższymi przyjaciółmi Kanta. Należy też wspomnieć, że Motherby i Kant od dawna byli znajomymi i przyjaciółmi. Istnieją dowody, że wcześnie się poznali i zaprzyjaźnili. Jednym z nich jest list z 12 stycznia 1770 r. profesora teologii Ernsta Jacoba Danoviusa z Jeny, w którym Danovius przesyła podziękowania dla wspólnych znajomych z Królewca – Lawala, Motherby’iego, Tussena i ich małżonek, jak również dla Kanta za wspólne spędzenie czasu w Królewcu6.

Immanuel Kant był stałym gościem w domu Roberta Motherby’ego. Gause pisze w swojej pracy o Królewcu: Bezdzietny filozof bardzo interesował się zagadnieniem wychowania dzieci i rozdzielał z Robertem Moherby’m jego troski w wychowywani czterech synów i trzech córek7.

Gdy dzieci Motherby’ego wyrosły, utrzymywały stosunki z Kantem, swoim nauczycielem i dawnym przyjacielem. Z filozofem jako podlotek korespondowała córka Motherby’ego Elisabeth (1772–1807). W liście z 11 lutego 1793 r. do „młodej entuzjastki” Elisabeth Kant pisze o dobrym wychowaniu i jako człowiek z doświadczeniem życiowym, na przykładzie austriackiej lady Marie Hubert, przestrzega Elisabeth przed „błędnym uleganiem sublimującej fantazji”8.

Robert Motherby był jednym z najbliższych przyjaciół Kanta, którego regularnie zapraszał na obiady do swego dużego i wygodnego domu przy Princessenstrasse 87-88 w centrum Królewca. Udo Kern w swojej książce Co to jest i co powinno być. Natura i wolność według Immanuela Kanta (Was ist und was sein soll. Natur und Freiheit bei Immanuel Kant) pisze, że profesor Kant w wieku 63 lat (1787) osiągnął taki dobrobyt, że z powodzeniem mógł tracić pieniądze na utrzymanie i rozrywki z przyjaciółmi. Dzięki dobrym warunkom materialnym Kant mógł też zapraszać regularnie do siebie na biesiadę kilka osób. Robert Motherby został uwieczniony na obrazie niemieckiego malarza Emila Doerstlinga (Motherby siedzi po lewej stronie Kanta), przedstawiającym Kanta z przyjaciółmi w jego domu. Obraz został namalowany przez Doerstlinga na zamówienie królewskiego bankiera, profesora uniwersytetu Albertyna i mecenasa sztuki Waltera Simona I. K a n t, Briefwechsel (list nr 49 do Ernsta Iacoba Danoviusa). Ф. Г а у з е, Кенигсберг в Пруссии. История одного европейского города, Реклингхаузен 1994, s. 146.

8 I. K a n t, Briefwechsel (list nr 559 do Elisabeth Motherby); http://www.korpora.org/kant/briefe/559.html.

6 7

Przegląd Wschodni 53.indb 170

2016-01-22 17:10:14

GREEN – MOTHERBY – KANT (KRÓLEWIEC XVIII–XIX w.)

171

wiele lat po śmierci Kanta (1892). Podczas pracy nad obrazem artysta malarz korzystał z książki Christiana Friedricha Reuscha9.

Dowodem przyjaźni i regularnego kontaktu Motherb’ego z Kantem jest korespondencja filozofa z jego przyjaciółmi i znajomymi. W dniu 9 listopada 1879 r.

Reinhold Bernahard Jachmann pisze z Edynburga obszerny list do Kanta. W tym liście obok innych znajomych z Królewca (T. G. Hippela i profesora C.J. Krausa) wzmiankuje Motherby’ego i prosi, by Kant przekazał mu podziękowanie za okazaną pomoc.

W domu Roberta Motherby’ego bywał profesor Isaak Abraham Eichel, jeden ze znanych działaczy żydowskiego oświecenia. Kupca Motherby’ego znał też niemiecki profesor filozofii Johann Gottfried Karl Christian Kiesewetter, o czym świadczy list z dnia 28 lipca 1795 r. J.G.K.C Kiesewettera z Berlina do I. Kanta.

W liście tym Kiesewetter pisze o przybyłym z Królewca Eichelu, który przebywając w Królewcu odwiedzał Moterby’ego 10.

Lorenz Grimoni i Martina Will w książce Immanuel Kant – 1724–1804 piszą, że w domu Motherby’ego przy Forderrosssgarten 96 w Królewcu Motherby (starszy) w obecności Kanta przedstawił zebranym przyjaciołom starszego brata, uczonego-lekarza George’a Motherby’ego11. Stopień naukowy doktora medycyny przyznano G. Motherby’emu na uniwersytecie Aberdina 17 maja 1767 r. Jak podaje Gause, Motherby około 1770 r. pracował w Królewcu, gdzie opracował technologię szczepionki przeciw ospie. Fakt ten potwierdza też Friedrich Samuel Bokk, profesor uniwersytetu i kolega Kanta. Zadedykował on G. Motherby’emu swoją pracę, opublikowaną w 1780 r. w Królewcu12. George Motherby jako uczony jest autorem Nowego słownika medycyny (New Medical Dictionary, Londyn 1776)13. Zmarł 30 lipca 1793 r. w Beverly hrabstwa Yorkshire14. Jego młodszy brat, Robert Motherby (starszy) zmarł 13 lutego 1801 r. w Królewcu, do końca życia utrzymując bliskie kontakty z Immanuelem Kantem.

Zob. C.F. R e u s c h, Kant und seine Tischgenossen, Königsberg 1849, s. 8 f. (Sonderdruck von Reusch, Historische Erinnerungen, „Neue Preußische Provinzial-Blätter” 1848, t. 6).

10 I. K a n t, Briefwechsel (list nr 670 do Iohanna Gottfrieda Carla Christiana Kiesewettera). http:// www.korpora.org/kant/briefe/670.html.

11 L. G r i m o n i, M. W i l l, Immanuel Kant – 1724–1804, Husum 2004.

12 F.S. B o c k, Von der vorzüglichen Geschicklichkeit des herrn George Motherby Med. Doct. bey Einpfropfung der Pocken, Königsberg 1770.

13 F.H. J a c o b i, J.G. H a m a n n, von F. R o t h, Köppen F. Friedrich Heinrich Jacobi‘s werke, t. 4, cz. 3, Leipzig 1819.

14 Propagating what the Ancients taught and the moderns improved”: The Sources of George Motherby’s – A New Medical Dictionary; A General Repository of Physic, 1775, Selected Proceedings of the 2008 Symposium on New Approaches in English Historical Lexis (HEL-LEX 2), red.

R.W. McConchie, A. Honkapohja, J. Tyrkkö, Cascadilla, USA, 2009.

9

Przegląd Wschodni 53.indb 171

2016-01-22 17:10:14

172

IRINA TREŃ

Spośród synów Roberta Motherby’ego najbardziej znani są Wiliam (1776–1847) i John (1784–1813). Wiliam Motherby urodził się 12 września 1776 r. W wieku 6 lat wysłano go na naukę do pensjonatu Johanna Friedricha Basedowa w Dessaau.

Po powrocie z pensjonatu Wiliama przygotowywano do wstąpienia na uniwersytet. W Słowniku niemieckich filozofów XVIII wieku jeden z biografów Kanta wzmiankuje niemieckiego teologa i pedagoga Reinholda Bernharda Jachmanna jako korepetytora Wiliama Motherby’ego: Jachmann przebywał w Królewcu jako student jedenaście lat (a jak sam podliczył, dziewięć lat studiował pod kierunkiem Kanta). Był to niezwykle długi okres studiów na uniwersytecie, aczkolwiek on w tym czasie pracował jako korepetytor (na przykład z Wiliamem Motherby’m, synem przyjaciela Kanta Roberta Motherby’ego)15.

W dniu 8 marca 1792 r. Wiliam Motherby wstąpił na Uniwersytet Królewiecki.

Podczas studiów uczęszczał na wykłady Kanta. Wiadomo nam, że prawnuczka Wiliama Motherby’ego, Helen Mothwerby przez pewien czas przechowywała dwa studenckie kajety Wiliama z konspektem wykładów Kanta (z metafizyki i filozofii moralnej), jednakże później zeszyty te zaginęły. Po ukończeniu uniwersytetu w Królewcu, na życzenie ojca Wiliam wyjechał do Edynburga na studia medyczne. Tam w 1798 r. obronił pracę o epilepsji. Kant pochwalił jego pracę w liście (20 grudnia 1799) do niemieckiego filozofa i lekarza Johanna Benjamina Erharda16. Także Erhard w liście do Kanta (16 kwietnia 1800) również wspomniał o lekarzu Motherby’m17.

Wiliam Motherby, podobnie jak jego stryj George, pracował nad szczepionką przeciwko ospie. O wynikach badań nad wakcynacją przeciw ospie George’a Motherby’ego i jego synowca Wiliama pisał później w swoim artykule niemiecki lekarz z Getyngi Wilhelm Ebstein. Jego artykuł opublikowano w IV tomie „Archiwum historii medycyny” w maju 1910 r.

Po powrocie ze Szkocji Wiliam Motherby zamieszkał w Królewcu, gdzie prowadził prywatną praktykę lekarską. Kant w liście (4 sierpnia 1800) do profesora anatomii Samuela Thomasa von Sömmerringa, zamieszkałego we Frankfurcie nad Menem, z wdzięcznością wspominał o wizycie u lekarza i przyjaciela Motherby’ego18. Kant cenił profesjonalizm i wrodzoną przyzwoitość Wiliama The Dictionary of Eighteenth Century German Philosophers, t. 3, red. M. Kuehn, H. Klemme, London/New York 2010.

16 K a n t, Briefwechsel, Brief 850, An Iohann Benjamin Erhard. 20. Dec. 1799. http://www.korpora. org/kant/briefe/850.html.

17 K a n t, Briefwechsel, Brief 860, Von Iohann Benjamin Erhard. Berlin den 16. Apr. 1800 http:// www.korpora.org/kant/briefe/860.html.

18 K a n t, Briefwechsel, Brief 871, An Samuel Thomas Soemmerring. (Entwurf.) http://www. korpora.org/kant/briefe/871.html.

15

Przegląd Wschodni 53.indb 172

2016-01-22 17:10:14

GREEN – MOTHERBY – KANT (KRÓLEWIEC XVIII–XIX w.)

173

Motherby’ego. O tej cesze jego charakteru wspomina w liście z 20 grudnia 1794 r. do Johanna Benjamina Erharda. Wiliam Wallace w swojej książce biograficznej Kant, wymieniając obecnych „rycerzy” przy stole profesora Kanta w ostatnich latach jego życia wzmiankuje: „dwóch braci Motherby’ego: starszego – kupca, młodszego – lekarza, synów dawnego przyjaciela Kanta z czasów młodości”.

Oczywiście, mowa tu o lekarzu Wiliamie Motherby’m (1776–1847) i jego starszym bracie George Motherby’m (1770–1792)19.

Teolog i filozof John Henry Wilbrandt w książce Życie Immanuela Kanta (1882) pisze o stosunkach Kanta z rodziną Motherby: W obcowaniu z tymi Anglikami i ich rodakami, głównie z kupcami i marynarzami, których spotykał w ich domach, Kant doskonalił swą wiedzę o angielskiej literaturze i polityce; i nam wiadomo, że korzystał on z tych możliwości20.

W 1805 r., w rok po śmierci Kanta, jego przyjaciel Wiliam Motherby zorganizował bankiet poświęcony pamięci filozofa. J.H.W. Stuckenberg w książce Życie Immanuela Kanta (1882) pisze: Dla uwiecznienia pamięci o Kancie z inicjatywy doktora Motherby’ego powstało w Królewcu Towarzystwo Kanta. Pierwszymi członkami Towarzystwa zostali najbliżsi przyjaciele filozofa i ilość ich nie przekraczała 12 lub 18 osób. W 1846 r. na zebraniu Towarzystwa było już tylko 3 członków spośród założycieli [łącznie zapewne z Wiliamem Motherby – I.T.], a ostatni z założycieli Towarzystwa zmarł w 1848 r.

Jednakże tradycja spotkań na „obiedzie bobowym” (podawano potrawy z bobu) przetrwała do naszych czasów.

A zatem, jak widzimy, z woli losu życie Josepha Greena i kilku osób z rodu Motherby połączyło się wieloletnimi więzami z niemieckim filozofem Immanuelem Kantem nie tylko za jego życia, lecz także i po śmierci, bowiem bracia Motherby postarali się zachować i upowszechnić o nim pamięć. Dlatego też w niniejszym artykule skoncentrowano się na opisaniu historii stosunków wspom­ nianych Brytyjczyków z Kantem i jego otoczeniem.

Dalsze informacje dotyczą samej rodziny Motherby. Wiliam w 1806 r. ożenił się z córką krawca Johanną Tilchheim, urodzoną w Królewcu. Mieli dwoje dzieci: córkę Annę i syna Roberta. Robert Motherby (młodszy, 4.04.1808–17.04.1861) został lekarzem i rolnikiem. Nazwisko Roberta Motherby figuruje w wykazie członków Towarzystwa Ekonomicznego w Królewcu (lipiec 1860)21.

W. W a l l a c e, Kant, Edinburgh 1882.

J.H. S t u c k e n b e r g, The life of Immanuel Kant, London 1882.

21 Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, t. 1–3 1, Königsberg 1861–1872.

19

20

Przegląd Wschodni 53.indb 173

2016-01-22 17:10:14

174

IRINA TREŃ

W domu Wiliama Motherby’ego spotykała się elita Królewca. Do grona jego przyjaciół prócz Kanta należeli filolog i filozof Wilhelm von Humboldt, działacz państwowy i polityczny, jeden z twórców reform w Prusach baron Heinrich Friedrich Karl von Stein, historyk i pisarz Ernst Moritz Arndt i astronom Friedrich Wilhelm Bessel. Z Wiliamem przyjaźnił się i bywał w jego domu także pochodzący z Tylży Max von Schenkendorf, do 1812 r. mieszkaniec Królewca.

Wiliam Motherby znał osobiście wielkiego niemieckiego pisarza Johanna Wolfganga Goethe’go i nawet wyświadczył mu drobną przysługę, czego dowodzi list Goethe’go z 1 marca 1810 r., napisany z Weimaru do Wiliama Motherby’ego: Mister Wiliam Motherby, przekazuję Panu moje szczere podziękowanie za przekazane mi rękopisy Kanta. Zachowam je jako rarytas22.

Wielu wspólnych znajomych Greena, Motherby i Kanta było członkami loży masońskiej „Trzy korony”. Gause pisze, że „oprócz Kanta, Hamanna i Greena, którzy nie należeli do żadnej z istniejących lóż, prawie wszyscy znani mieszkańcy Królewca byli masonami”23.

W centrum uwagi towarzystwa w domu Wliama Motherby’ego była jego żona Johanna o romantycznym usposobieniu, posiadająca ujmujące oblicze i wiele serdeczności. W styczniu 1813 r. z baronem von Steinem przybył z Sankt Petersburga do Królewca Ernst Moritz Arndt, profesor historii i przyjaciel z czasów młodości Wiliama i „po królewsku spędził ten czas do połowy marca, jak napisał w autobiografii”24. W książce Moje podróże i przygody z baronem Karlem Friedrichem von Steinem Arendt wyraziście opisuje Królewiec i ożywiony nastrój mieszkańców w 1813 r., wspomina rodzinę przyjaciela Wiliama Motherby’ego, który również przeżywał ożywienie miasta i jak pisze Arendt: w jego domu zbierała się złota młodzież, jego bracia, Friccius, von Fahrenheit, von Bardeleben i inni, którzy nie zdradzili swojego kraju w nieszczęściu25.

We wspomnianej książce Arndt charakteryzuje młodzież, zbierającą się w domu rodziny Motherby w czasie niespokojnej zimy 1813 r.:

J.W. G o e t h e, Briefe, 1810. 21/5925. An William Motherby.http://www.zeno.org/Literatur/M/ Goethe,+Johann+Wolfgang/Briefe/1810.

23 Ф. Г а у з е, Кенигсберг в Пруссии. История одного европейского города, Реклингхаузен 1994.

24 E.M. A m d t, Meine Wanderungen und Wandlungen mit dem Reichsfreiherrn Karl Friedrich vom Stein, t. 2, Leipzig 1893.

25 Ibidem.

22

Przegląd Wschodni 53.indb 174

2016-01-22 17:10:14

GREEN – MOTHERBY – KANT (KRÓLEWIEC XVIII–XIX w.)

175

Dom Motherby był niczym „kasyno”, miejsce spotkań zapalczywej, zawadiackiej młodzieży, która sercem, pięścią i mieczem szykowała się do zbliżającej się wielkiej bitwy.

O, byli to wspaniali chłopcy!

Odnotował także wielu młodzieńców, „którzy nie powrócili z krwawych bitew do domu, a pogrzebani zostali na obcej ziemi: Friccius, Howerbekk, von Fahrenheit, von Bardelen”.

Wszyscy oni wyróżnili się w walce z armią Napoleona. Wśród tych bohaterów był też przedstawiciel rodziny Motherby – kapitan pruskiej landswehry Johnny Motherby. O nim pisał nie tylko E.M. Arndt w wspomnieniach, ale i Friedrich August Stegemann, który włączył J. Motherby’ego do wykazu poległych żołnierzy pospolitego ruszenia 1813 r. Smutną wiadomość o śmierci młodszego brata Johna Wiliam Motherby otrzymał w październiku 1813 r.

John Motherby (1784–1813) wyróżniał się nie tylko na polu bitew, lecz także wyraziście wykazywał się w innych dziedzinach życia, dlatego poświęcamy mu nieco uwagi. Urodził się w Królewcu 16 września 1784 r. Podobnie jak jego bracia, John był wykształconym młodym człowiekiem. Początkowo edukację uzyskiwał pod kierunkiem wspomnianego teologa i pedagoga Reinholda Bernharda Jachmanna. Następnie w 1794 r. dziewiętnastoletniego młodzieńca wysłano do Marienburga (Malborka), gdzie Jachmann był kaznodzieją. Tam John kontynuował naukę. Po ukończeniu tamtejszej szkoły John Motherby od 10 kwietnia 1800 r. studiował prawo i kameralistykę na uniwersytecie w Królewcu. Po dwóch latach studiów prawniczych kontynuował studia rolnicze. Następnie obrał karierę urzędniczą. W 1804 r. został referendarzem, zaś w 1809 – asesorem. Podczas dwuletniego urlopu John odbył pieszą wędrówkę przez Niemcy i Szwajcarię do Paryża i Genui. W kwietniu 1809 r. mianowano go radcą stanu, a od 1811 r. pracował w deputacji podatkowej26.

John Motherby był nadzwyczaj odpowiedzialnym urzędnikiem i opanowanym mężczyzną, który nie interesował się zewnętrzną polityką kraju, jednakże w maju 1813 r. jako ochotnik wstąpił do formacji pospolitego ruszenia, aby walczyć przeciwko Napoleonowi. Był dowódcą kompanii w królewieckim batalionie landswehry, którego dowódcą był wspomniany Karl Friedrich Friccius. John Motherby walczył pod Grossbeeren (23 sierpnia) i Dennewitz (6 września), uczestniczył w oblężeniu Wittenbergi i zginął o godzinie jedenastej 19 października 1813 r. podczas szturmu Bramy Grimma na Lipsku. O szczegółach jego śmierci pisze przyjaciel Karl Friedrich Friccius. John poderwał do ataku towarzyszy i gdy wyskoczył z okopu, kula ugodziła go w głowę. Zmarł na rękach przyjaciela.

Altpreußische Biographie, t. 2, s. 447.

26

Przegląd Wschodni 53.indb 175

2016-01-22 17:10:14

176

IRINA TREŃ

Pochowano go w Lipsku27. Na mogile postawiono pomnik w kształcie krzyża z inskrypcją. Poeta Max von Schenkendorf na znak pamięci o przyjacielu napisał wiersz Na śmierć Johna Motherby, radcy królewskiego i kapitana królewieckiego pospolitego ruszenia (1813).

Wiliam Motherby prowadził inne życie. Niemiecki filolog Martin Julius Hertz opowiada o znajomych Wiliama, a mianowicie o tym, jak w 1818 r. dyrektor Friedrichskolegium Friedrich August Gotthold zaznajomił nowego wykładowcę swojej uczelni Karla Lachmanna z Wiliamem Motherbym i profesorem Ludwigiem Wilhelmem Saksem. Charakteryzując okres przebywania Karla Lachmanna w Królewcu, Hertz pisał: Również jego otoczenie dawało mu wiele przyjemności: dzięki Gottholdowi miał on dwóch błyskotliwych lekarzy: profesora Saksa i doktora Motherby [...] Motherby z ojca Anglika i matki Francuzki w określonym stopniu odziedziczył zalety obu narodowości: był dowcipny i miał poczucie humoru, bywał też ekscentryczny i hojny28.

Martin Hertz pisze też o przyjaźni i współpracy Wiliama Motherby’ego z Karlem Lachmannem i Friedrichem Jakobim, nauczycielem Friedrichskolegium (1820). Notuje on, że podczas pracy nad przekładami utworów Szekspira, Karl Lachmann. ćwiczył swój język angielski podczas obcowania z Motherbim i Frierichem Jakobim.

Wkrótce ich oficjalne stosunki przekształciły się w bliską przyjaźń.

Małżeństwo Wiliama Motherby’ego z Johanną nie było szczęśliwe i stopniowo ich związek się rozpadał. W 1820 r. królewiecki medyk Johann Friedrich Dieffenbach, kochający się w Johannie, zmuszony został do opuszczenia tego miasta.

Wkrótce po wyjeździe Dieffenbacha, w 1821 r., Johanna Motherby opuściła męża i dwoje dzieci i wyjechała do przyjaciółki Elizy von Lützow, mieszkającej w Münster. W 1822 r. małżonkowie Wiliam i Johanna oficjalnie się rozeszli.

W tym samym roku Wiliam nabył majątek Arnsberg pod Kreutzburgiem, ponadto większa część jego majątku została wpisana na hipotekę29.

Wiliam Motherby był znawcą i wielbicielem Wiliama Szekspira. Przekład na język niemiecki komedii Szekspira Wesołe kumoszki z Windsoru Wiliam ogłosił drukiem w 1826 r. Później przekład Motherby’ego pod tytułem Wesołe kumoszki z Widsoru Szekspira. Nowy i rzetelny przekład wszedł do katalogów Biblioteki Szekspira, wychodzących w Weimarze (1894 i 1909)30.

E.M. A r n d t, Meine Wanderungen und Wandlungen mit dem Reichsherrn vom Stein, Leipzig 1910.

K. L a c h m a n n, Eine Biographie, Berlin 1851.

29 Altpreußische Biographie, t. 2, s. 448.

30 Katalog der Bibliothek der Deutschen Shakespeare-Gesellschaft, Weimar 1909.

27

28

Przegląd Wschodni 53.indb 176

2016-01-22 17:10:14

GREEN – MOTHERBY – KANT (KRÓLEWIEC XVIII–XIX w.)

177

W 1832 r. Wiliam Motherby utracił ukochanego brata Roberta. Robert Motherby (młodszy) urodził się 27 kwietnia 1781 r. w Królewcu. Po śmierci starszego brata George’a Motherby’ego (1770–1799) ojciec skierował Roberta do nauki zawodu kupieckiego, aczkolwiek Robert młodszy nie chciał być kupcem. Wprawdzie odziedziczył firmę ojca, lecz nie potrafił jej utrzymać i w końcu zarabiał na życie ucząc języka angielskiego i francuskiego, które znał doskonale zgodnie z tradycjami rodziny31. Ostatecznie Robert Motherby wykształcił się jako lingwista. Opracował Kieszonkowy słownik dialektu szkockiego (1826) oraz Ćwiczenia z języka angielskiego (1826). Przełożył z języka włoskiego Romea i Julię Luigi Da Porto (utwór na podstawie dramatu Szekspira). W 1830 r. Robert Motherby został członkiem Królewskiego Niemieckiego Towarzystwa. W „Zeszytach Naukowych Królewskiego Niemieckiego Towarzystwa” wydanych w 1832 r. w Królewcu pod redakcją profesora historii i geografii Friedricha Wilhelma Schuberta były opublikowane dwie jego prace: O Robercie Burnsie i dialekcie szkockim (czerwiec 1830) oraz O nauczaniu i uczeniu się nowych języków (październik 1831)32.

Latem 1832 r. Robert Motherby poważnie zachorował i 1 sierpnia 1832 r. zmarł podczas podróży do Kłajpedy, gdzie zamierzał odwiedzić krewnych. Nekrolog Roberta Motherby’ego napisał profesor teologii Cäsar von Lengerke („Pruskie Gubernialne Wiadomości”, Królewiec 1832, t. 8).

Tymczasem jego starszy brat Wiliam Motherby w 1832 r. porzucił praktykę lekarską i większość swego czasu, szczególnie latem, poświęcał gospodarowaniu w majątku. Jednocześnie opracowywał i publikował artykuły na tematy medyczne, o czym świadczy jego artykuł, opublikowany w 18. tomie rocznika wydawanego przez Karla Christiana Schmidta w rozdziale o chirurgii i oftalmologii (Lipsk 1838). W tym okresie życia Wiliama Motherby’ego przyjęto do Królewskiego Fizyko-Ekonomicznego Towarzystwa w Królewcu, o czym wspomniano w referacie wygłoszonym w Towarzystwie we wrześniu 1860 r. i opublikowanym w Królewcu „Pamiętniku Krolewskiego Fizyko-Ekonomicznego Towarzystwa” za rok 186033.

Wiliam Motherby jako rolnik i przedsiębiorca osiągnął wielki sukces. Był jednym z założycieli Towarzystwa Rozwoju Rolnictwa w Prusach i przez pewien czas jego dyrektorem; przetłumaczył z języka angielskiego na niemiecki pracę członka-korespondenta Towarzystwa Rolniczego w Królewcu D. Johnsona O powiększeniu głębokości gleby. Artykuł ten opublikowano (Londyn 1840). Pracę Altpreußische Biographie, t. 2, s. 448.

Cäsar von Lengerke: Robert Motherby. Nekrolog. „Preußische Provinzial-Blätter” 1832, t. 8,, s. 640–648.

33 Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, t. 1–3 1, Königsberg 1861–1872.

31

32

Przegląd Wschodni 53.indb 177

2016-01-22 17:10:14

178

IRINA TREŃ

tę w przekładzie W. Motherby’ego opublikowano 1841 r. w Królewcu. Motherby propagował koninę do spożywania przez konsumentów, napisał nawet broszurę o jej spożywaniu (1841)34. Z kolei w pracy Wódka i jej skutki (1843) próbował walczyć z nadmiernym spożyciem alkoholu w Prusach. W tym samym roku ukazała się drukiem jego praca Temperamenty. Próba antropologicznych badań (Lipsk 1843).

W dniu 22 sierpnia 1842 r. zmarła w Berlinie Johanna, była żona Wiliama Motherby’ego. Wiliam Motherby zmarł kilka lat później 16 stycznia 1847 r. w Królewcu. Majątek Arnsberg pod Kreutzbergiem odziedziczyli jego potomkowie.

Początkowo majątek ten dostał się w spadku synowi Roberowi. W źródłach jako jego właściciel w 1883 r. wzmiankowana jest osoba o nazwisku Motherby, następni właściciele tym o nazwisku występują w latach 1889 i 1885, zaś w 1901 r. odnotowano farmera Johna Motherby’ego. Był to prawdopodobnie ostatni przedstawiciel pruskiej rodziny Motherby.

PRZEGLĄD WSCHODNI

34

Altpreußische Biographie, t. 2, s. 448.

Przegląd Wschodni 53.indb 178

2016-01-22 17:10:15

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 179–192, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015

Jan Trynkowski Warszawa

POLSKI SYBIR – PRZESTRZEŃ ZMITOLOGIZOWANA Próba uporządkowania*

W

JĘZYKU POLSKIM funkcjonują dwa wyrazy pokrewne, choć o odmiennym znaczeniu: są to „Syberia” i „Sybir”1. „Syberia” to łatwe do zdefiniowania pojęcie o konkretnym historycznym, geograficznym czy administracyjnym znaczeniu. W naszej zbiorowej świadomości funkcjonuje również „Sybir” – zmitologizowana przestrzeń – kraina zesłań.

Zanim owo pojęcie powstało i wypełniło się treścią, nic praktycznie w Polsce nie wiedziano o ziemiach leżących za Uralem. Znakomite dzieło Macieja Miechowity, Tractatus de duabus Sarmatiis Asiana et Europiana (1517)2, w którym, jak pisał Aleksander Brückner, „po raz pierwszy w Europie pojawił się prawdziwy, nie «hiperborejski» opis jej Wschodu, co uprzątnął na koniec bajki Ptolomeuszowe o jakichś rypejskich górach”3, mimo szeregu wydań (i przekładów), nie zdołało się przebić do świadomości zbiorowej, w której nadal dominował odziedziczony po antyku, baśniowy obraz odległych krain, leżących poza granicami ekumeny...

Z najstarszej polskiej encyklopedii z połowy XVIII w. – „Nowych Aten” Benedykta Chmielowskiego o Syberii niczego się nie dowiadujemy, chyba, że ziemie za Uralem kryją się za ową położoną na terenie Imperium Rosyjskiego, niewątpliwie baśniową, krainą Samogedią * Rozszerzona wersja wystąpienia na konferencji zorganizowanej przez Katedrę Literatury Polskiej Oświecenia i Romantyzmu, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w dn. 18–19 XI 2013 r. w Kazimierzu Dolnym (= Syberia infernalna – mity i oblicza rzeczywistości, red. M. Cwenk, Lublin 2014, s. 161–177).

1 Istniejące słowniki języka polskiego, niestety tej oboczności nie odnotowują. Zob. A.B. S t r a w i ń s k a, Sybir w słownikach języka polskiego oraz w świadomości współczesnych Polaków, [w:] Sybir. Wysiedlenia–losy–świadectwa”, Białystok 2013, s. 59–69.

2 Zob. M a c i e j z Miechowa, Opis Sarmacji Azjatyckiej i Europejskiej, tłum. T. Bieńkowski, wstęp H. Barycz, Wrocław 1972.

3 A. B r u c k n e r, Dzieje kultury polskiej, t. 2, Kraków 1930, s. 215.

Przegląd Wschodni 53.indb 179

2016-01-22 17:10:15

180

JAN TRYNKOWSKI

(czy raczej jej częścią Lukomorią)4 leżącą na dalekiej północy, której mieszkańcy „obrośnięci szerścią” zapadają w sen zimowy5. Podobnie opis „Tatarii”, wypełniony banialukami nie zdradza wiedzy o Syberii.

Ta ignorancja zdumiewa, zwłaszcza gdy uświadomimy sobie, że podbój Syberii przez Rosję rozpoczął się jeszcze w końcu XVI w., od wyprawy Jermaka, że Tobolsk został założony w roku 15876, a niemal od samego początku zsyłano tam przestępców różnego typu, oraz jeńców wojennych, wśród których nie brakowało żołnierzy z wojsk Rzeczypospolitej (tak litewskich jak i koronnych). Można ową bulwersującą niewiedzę kłaść na karb specyficznych cech umysłowości autora „Nowych Aten”, można ją przypisać tak chętnie przywoływanej „ciemnocie” czasów saskich – podstawową jednak, jak się zdaje, przyczyną było to, że Syberia nie zaistniała w świadomości społecznej, a los nielicznych przecież jeńców tam zsyłanych, nie poruszał umysłów, nie budził emocji.

Epoka Oświecenia przyniosła istotne zmiany. W drugiej z kolei polskiej encyklopedii, autorstwa Ignacego Krasickiego, możemy przeczytać: Syberia. Kraj wielki Azji północnej, w małej części mieszkalny; reszta albo dla zbytniego zimna pusta, albo mająca dzikich mieszkańców. Należy to państwo do monarchii Rosyjskiej, stołeczne miasto jego Tobolsk7.

Informacja ta jest rzeczowa i pozbawiona elementu baśniowego. Zwraca jednak uwagę położenie akcentu na północne usytuowanie tej krainy i panujące w niej zimno. Syberia nadal nie jest tu traktowana jako miejsce zesłań.

Ciągle jednak pokutuje i długo będzie obecny w potocznej świadomości baśniowy obraz Syberii, ponurej krainy zaludnionej przez przerażające istoty. Kajetan Kraszewski wspomina, że gdy jego brat, Józef Ignacy, wtedy student uniwersytetu w Wilnie, był w 1831 r. zagrożony zesłaniem, to rodzina postanowiła, że będzie mu tam towarzyszył jego służący8, Józef Wakulczyk. Ten, „jednego poranku wchodzi i pada do nóg Ojca z wielkimi przeprosinami, przyznając się, że uciekł z Wilna i już niech pan z nim co chce zrobi, „ale taki ja – mówi – z paniczem jechać nie mogę”. „Dlaczego?” – pyta się nasz Ojciec. „Ha, proszę pana, już to ponad moje siły”. Po długich badaniach pokazało się, że mu ktoś w Wilnie dowiódł jasno jak B. C h m i e l o w s k i, Nowe Ateny albo Akademia Wszelkiej Sciencyi Pełna, Kraków 1966, s. 430 (pierwsze wydanie „Nowych Aten” pochodzi z roku 1746).

5 Wydaje się jednak, że jest to zaczerpnięte z Herodotowego opisu ludów mieszkających na północ od krainy Scytów (H e r o d o t, Dzieje, IV, tłum. S. Hammer, Warszawa 1954, s. 25).

6 Z. Ł u k a w s k i, Historia Syberii, Wrocław 1981, s. 59–64.

7 I. K r a s i c k i, Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych, t. 2, Lwów 1781, s. 917.

8 Praktyka, iż zesłańcom towarzyszyli na wygnaniu służący, najczęściej chłopi pańszczyźniani, nie była czymś wyjątkowym. Zjawisko to zupełnie nie rozpoznane, zasługuje na odrębne zbadanie.

4

Przegląd Wschodni 53.indb 180

2016-01-22 17:10:15

POLSKI SYBIR – PRZESTRZEŃ ZMITOLOGIZOWANA

181

na dłoni, że na Syberii są ludzie o jednym oku na czole, co ludzi zjadają żywcem, i już do śmierci nic go z tego przekonania zbić nie mogło”9.

Sytuacja zmienia się radykalnie po konfederacji barskiej (1768–1782) i insurekcji kościuszkowskiej (1794) – masowe zesłania, które po nich nastąpiły, musiały być odczuwalnym wstrząsem dla społeczeństwa·. Wydaje się, że to właśnie wtedy, u schyłku XVIII w. zaczyna się formować zmitologizowany obraz Syberii (Sybiru). Będzie się on wypełniać i intensyfikować wraz z kolejnymi powstaniami i licznymi zdekonspirowanymi przez władze spiskami, których następstwem były między innymi zesłania. Towarzyszy im z jednej strony wzrost zainteresowania polskiego społeczeństwa Syberią i losem rodaków tam przebywających, z drugiej zaś znikoma wiedza o tej złowrogiej i tajemniczej krainie. Niewiedzy tej nie mogła zaradzić książka Józefa Kobyłeckiego, która jak się zdaje nie zdobyła większej popularności10. Niewiele w tym zakresie mogły też pomóc szkoły Królestwa Polskiego, dostarczające raczej mizernej wiedzy o Syberii11.

Ta wręcz niewyobrażalna a powszechna ignorancja zasługuje na osobne i gruntowne przebadanie. Tu tylko dwa wymowne jej przykłady. W sierpniu 1834 r.

Stefania Ginowska w liście do swego narzeczonego – Adolfa Januszkiewicza, przebywającego na zesłaniu na Syberii Zachodniej, w Iszymiu, martwiąc się o jego zdrowie pisze: wody mineralne, które się znajdują w górach Kaukaskich, nie muszą być zbyt oddalone od miejsca gdzie mieszkasz, są to wody bardzo pomocne dla słabych [...] Dobrze zrobisz Adolfie, gdy podasz prośbę, by ci pozwolono na przyszłą wiosnę udać się do nich dla poratowania zdrowia12.

Można by oczekiwać, że Stefania Ginowska, która musiała się interesować losem swego ukochanego (do którego nawet planowała pojechać), wiedziała nieco więcej niż inni, tak o geografii miejsca jego zesłania13, jak i warunkach, w jakich karę odbywał. Pomysł prośby do władz o pozwolenie na wyjazd na kurację jest wręcz obezwładniający. Innym, choć w gruncie rzeczy podobnym jest przypadek Eustachego Iwanowskiego. Ten majętny człowiek gromadził różnego typu K. K r a s z e w s k i, Silva rerum. Wspomnienia i zapiski dzienne z lat 1830–1881, oprac.

Z. Sudolski, Warszawa 2006, s. 21.

10 J. K o b y ł e c k i, Wiadomość o Syberii i podróże w niej odbyte w latach 1831, 1832, 1833, 1834, t. 1–2, Warszawa 1837. Osoba autora, sama książka oraz problem jej recepcji oczekują na swego badacza.

11 J. W o ł c z u k, Wiedza o Syberii w szkołach Królestwa Polskiego okresu międzypowstaniowego, [w:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, red. A. Kuczyński, Wrocław 1998, s. 91–98.

12 Ile ja wieków na ten list czekałem. Listy Stefanii Ginowskiej do Adolfa Januszkiewicza, oprac.

J. Trynkowski, „Blok – Notes Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza” 1999, nr 12/13, s. 321.

13 Z Iszymu do regionu kaukaskich wód mineralnych jest ok. 2200 km w linii prostej.

9

Przegląd Wschodni 53.indb 181

2016-01-22 17:10:15

182

JAN TRYNKOWSKI

rękopisy, które następnie wydawał poza zasięgiem carskiej cenzury (w Paryżu, Krakowie, Lwowie i Poznaniu). Opublikował wiele materiałów dotyczących zesłań syberyjskich. Dużo cennych informacji dostarczył mu Gaspar Maszkowski14, który z właściwym sobie temperamentem reagował na liczne przykłady nierzetelności i nieuctwa Iwanowskiego. Pisze między innymi w liście do niego tak: O Syberii ty pisać nie powinieneś, bo nie masz najmniejszego wyobrażenia o geografii Syberii – a czyż jest jaki autor piszący o jakimbądź kraju, któryby tego kraju geografii nie znał? Stąd niepodobna nawet odpowiadać tobie na twoje zapytania – np. co do soli na Syberii: od Wschodniej Syberii, skaczesz w tejże chwili do Zachodniej o 5000 wiorst, a tam polegasz na czyichś głupotach, że z Wieliczki sól do tobolskiej guberni sprowadzano.

Czwartoklaśnik gimnazjum, takiemu by opowiadaczowi w twarz plunął jak łgarzowi...15.

Kolejne masowe zesłania na Sybir, będące niewątpliwym dramatem dla rodzin, były również doświadczeniem traumatycznym dla ogółu społeczeństwa, odczuwanym jako przeżycie zbiorowe. Zderzenie tych potężnych emocji z głęboką niewiedzą o miejscach i warunkach zesłań było znakomitą pożywką dla uformowania się mitu. Twórczość romantyków, a zwłaszcza cieszących się wielkim autorytetem wieszczów narodowych16, tylko ten proces mitologizacji wzmacniała.

Wszystko wskazuje na to, iż już w początkach XIX w., zasadniczy zrąb mitu Sybiru jest już nie tylko ukształtowany, ale i pojawia się świadomość jego istnienia, a także próby prostowania błędnych wyobrażeń przez ten mit niesionych. „Dziennik Wileński”, publikując w 1817 r. interesujące listy Tadeusza Hreczyny, lekarza pracującego nad Morzem Ochockim17, uznał za konieczne wprowadzenie komentarza, w którym czytamy: Syberia, czyli właściwiej podług nazwania Rosjan Sybir [...] uważa się pospolicie za część północną Rosji azjatyckiej, istotnie zaś jest to owa niezmierna przestrzeń na sto trzydzieści stopni geograficznych wzdłuż od pasma gór uralskich, aż do oceanu wschodniego rozciągająca się [...] nie trzeba dla podobieństwa nazwisk mieszać z Syberią, czyli Sybirem, guberni symbirskiej od miasta Symbirsk nad Wołgą położonego nazwanej18.

J. T r y n k o w s k i, Dlaczego Gasper Maszkowski nie pozostawił wspomnień?, „Niepodległość i Pamięć” 1996, z. III, 2 (6), s. 121–133.

15 Biblioteka Jagiellońska, rkps 5931, k. 69; list z 17 X 1879 r.

16 Z. T r o j a n o w i c z o w a, Sybir romantyków, Poznań 1993 (zwłaszcza rozdział III – Mit, s. 82–148).

17 J. T r y n k o w s k i, Z. Wójcik, Tadeusz Hreczyna i jego posługa lekarska w północno wschodniej Azji na początku XIX wieku, [w:] Lekarze polscy na Syberii od XVIII do XX wieku, red. J. Supady, Łódź 2008, s. 296–307.

18 Wyjątki z listów Pana Tadeusza Hreczyny doktora medycyny, pisanych z Hiżygi do przyjaciela w Wilnie mieszkającego, „Dziennik Wileński” 1817, t. 6, nr 32, s. 152–153.

14

Przegląd Wschodni 53.indb 182

2016-01-22 17:10:15

POLSKI SYBIR – PRZESTRZEŃ ZMITOLOGIZOWANA

183

Ostateczne uformowanie się mitu syberyjskiego ma miejsce w okresie międzypowstaniowym. Od tego czasu funkcjonuje on w kształcie niemal niezmienionym, mimo zmian w samym systemie zesłań. Trwa on tak w czasach postyczniowych jak i jeszcze później, w dobie zsyłek „socjalistycznych”.

Znamienne jest, że chociaż sowiecki, stalinowski system represji, nie jest w sposób oczywisty kontynuacją systemu represyjnego „carskiego”, wiele elementów mitu ukształtowanego w XIX w., okazało się trwałych w odniesieniu do „imperium Gułagu”.

Ostatnie dziesięciolecia przyniosły wyraźny wzrost zainteresowania dla badań nad problematyką mitów historycznych (czy też mitów politycznych)19. Pojawiło się też szereg prac poświęconych „mitowi Sybiru”. Nie ma tu miejsca na ich omawianie, zrobił to zresztą w swej niedawno wydanej monografii Mariusz Chrostek20.

Sybir – to zmitologizowana przestrzeń, nieposiadająca precyzyjnie wyznaczonych granic, niemająca wiele wspólnego z Syberią geograficzną. Mieszczą się tu doskonale i Kazachstan i Kraj Orenburski i Kaukaz (nazywany niekiedy „Sybirem gorącym”21) i gubernie europejskie – w 1867 r. ukazała się w Krakowie broszura pod wymownym tytułem: Poczet skazańców na Sybir do guberni tylko wiatskiej z powstania r. 1830/31, sporządzony w Wiatce 1832 r. Do współcześnie działającego Związku Sybiraków, należą ofiary represji sowieckich niezależnie od tego czy były one zsyłane na Syberię, czy też do Kazachstanu, lub Workuty...

Sybir to kraina posępna i lodowata, położona na północy. W słowniku Lindego, hasłu „Syberia” towarzyszy, błędne oczywiście, ale wymowne odesłanie do rosyjskiego słowa siewier (północ)22. Juliusz Słowacki w Kordianie, stwierdza jednoznacznie: Polska „jak magnesu igła na północ obrócona, w Sybir patrzy mroźny”23. Warto tu przypomnieć, że np. Irkuck, stolica Syberii Wschodniej, położony jest bardziej na południe niż Warszawa.

W powszechnej świadomości społecznej przestrzeń owa jest wypełniona, pełniącymi w niej rolę jakby punktów orientacyjnych, swoistymi reperami zbiorowej pamięci, takimi jak: więzienia, kibitka, etap, knut, żandarm, łańcuchy, Zob. rozprawy zamieszczone w kolejnych wydawanych przez Uniwersytet Wrocławski pod redakcją Wojciecha Wrzesińskiego tomach serii „Polska Myśl polityczna XIX i XX wieku”, a zwłaszcza, jej t. 9 (1994) i X (1996) – „Polskie mity polityczne XIX i XX wieku”.

20 M. C h r o s t e k, Etos dziwiętnastowiecznych zesłańców, Wrocław 2008, s. 140–168.

21 A. K u c z y ń s k i, Mitologizacja polskich dziejów na Syberii. Mit Sybiraka, [w:] Polskie mity polityczne XIX i XX wieku, t. 10, Wrocław 1996, s. 199; w klasycznej już dzisiaj książce Michała Janika, Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928, zesłaniom na Kaukaz jest poświęcony osobny rozdział.

22 S.B. L i n d e, Słownik języka polskiego, Lwów 1859, s. 536: „Syberia (z ros. siewier)”; jeszcze w 1909 r. w Encyklopedii Orgelbranda czytamy „Syberia, czyli północna część azjatyckich posiadłości Rosji (t. 14, s. 189).

23 J. S ł o w a c k i, Kordian, akt 3, scena V, w. 1038–1039.

19

Przegląd Wschodni 53.indb 183

2016-01-22 17:10:15

184

JAN TRYNKOWSKI

pęta, kajdany, miny (kopalnie), katorga, katorżnik... Każdy z tych elementów sybirskiego krajobrazu zasługuje na osobną mikromonografię.

Katorżnik, który jest jedną z ważniejszych figur tego świata, został utrwalony w micie Sybiru, jako zesłaniec przykuty łańcuchami do taczek, w morderczym trudzie pracujący we wnętrzu syberyjskich (najczęściej nerczyńskich) kopalni.

Obraz taki został upowszechniony przez literaturę, tu szczególną siłę miała poezja – w znanym wierszu Adama Mickiewicza, rękę dekabrysty Bestużewa „car... do taczki zaprzągł, dziś w minach ryje, skuta obok polskiej dłoni”·7. Swoją rolę odegrało też malarstwo. Wśród nierzadkich w polskim malarstwie XIX w. scen przedstawiających syberyjskich katorżników, kajdany i taczki stanowią niemal obowiązkowy atrybut. Znajdujemy go na obrazach Jacka Malczewskiego (Niedziela w kopalni), Artura Grottgera (Widzenie – z cyklu Lithuania), Aleksandra Sochaczewskiego (Śmierć na taczce)24. Obraz ten, jak ikona, zastygł w naszej pamięci, zachowując do dziś niezwykłą siłę i żywotność. Autor tych słów miał możność, latem 1994 r. w Ochotnicy Górnej (w Gorcach) wysłuchać opowiedzianej żywą gwarą, barwnej opowieści o dramatycznych losach jednego z mieszkańców tej wsi (wtedy już nieżyjącego), który będąc więźniem stalinowskich łagrów był w „Sybirze”, gdzie pracował „w kamieniołomach, przykuty łańcuchem do taczek...”.

Ten szczególny rodzaj narracji, jakim jest „mit Sybiru”, mógł się wzbogacać o najróżniejsze nowe aspekty, które niekoniecznie musiały mieć źródło w wydarzeniach rzeczywistych. Podstawowym i wystarczającym warunkiem było, by odpowiadały na społeczne oczekiwanie i były zgodne z głównym tej narracji nurtem. Tak było z mityczną postacią ks. Elizeusza Głębockiego25. Ten całkowicie zmyślony przez ks. Stanisława Szantyra26 kapłan, miał rzekomo przez lat blisko czterdzieści przemierzać na piechotę ogromne obszary Syberii, ciągnąc za sobą na saneczkach składany ołtarz i niosąc posługę religijną polskim zesłańcom. Miał on umrzeć w 1789 r., mając ponad dziewięćdziesiąt lat. Relacja ta, powtórzmy, całkowicie fałszywa, wielokrotnie powtarzana, wzbogacana o nowe, równie fikcyjne szczegóły27, pozwoliła przekształcić tę mistyfikację w mit, a jej bohatera Należałoby oczekiwać ze strony historyków sztuki, monograficznego opracowania sposobów w jakich polskim malarstwie krajowym przedstawiany był temat „Sybiru”.

25 J. T r y n k o w s k i, Ksiądz Elizeusz Głębocki, kapucyn z Uściługa – od mistyfikacji do mitu, [w:] Kościół katolicki na Syberii. Historia. Współczesność. Przyszłość, red. A. Kuczyński, Wrocław 2002, s. 35–47.

26 Wyjątek z rękopisu Historii Kościelnej x. Prałata Szantyra, „Athenaeum” (Wilno) 1841, t. 6, s. 274–276.

27 Szczególnie się tu „zasłużył” o. Wacław (Edward) Nowakowski (1829–1903), kapucyn, zesłaniec syberyjski, autor wielu prac z zakresu historii Kościoła, zakonu kapucynów, historii Polski, zesłań... Czterokrotnie pisał o ks. Elizeuszu, „wyposażając” jego postać w nazwisko (Głębocki) 24

Przegląd Wschodni 53.indb 184

2016-01-22 17:10:15

POLSKI SYBIR – PRZESTRZEŃ ZMITOLOGIZOWANA

185

w niemal świętego. Stać się tak mogło, bo postać ks. Elizeusza, doskonale odpowiadała istniejącej w społeczeństwie potrzebie świętości, będąc jednocześnie świadectwem wysokich wymagań wobec duchowieństwa, od którego oczekiwano heroicznej postawy w obronie wiary i ojczyzny. „Mit Sybiru” powstał w kraju, jego twórcami i nosicielami byli ludzie, którzy na zesłaniu nie byli. Sami zesłańcy, jak wszystko na to wskazuje, nie mieli na kształt tego mitu istotnego wpływu.

Nie tak rzadkie pamiętniki zesłańcze, jakie się ukazały drukiem w XIX w., relacje ustne zesłańców, którzy powrócili (szczególnie licznie po 1856 r. na mocy „łask” Manifestu Koronacyjnego28), pozostające najczęściej w sprzeczności z podstawowymi treściami składającymi się na „mit syberyjski”, nie były w stanie go zmienić. Był on już na tyle ukształtowany, że nie poddawał się wpływowi czynników „zewnętrznych”29.

Zesłańcy w procesie mitologizacji Syberii (czy szerzej – miejsc zesłań), odgrywali rolę aktywną, ale jakby stojącą obok „mitu syberyjskiego” i tylko niekiedy z nim korespondującą. Pod wieloma względami sama Syberia okazała się miejscem mitotwórczo wyjątkowo płodnym. Tu rodzi się zmitologizowany, wyidealizowany obraz Polski jako „raju utraconego”, będący dla wielu po powrocie do kraju i zderzeniu się z jego brutalną rzeczywistością, źródłem rozczarowań a nieraz i dramatów30. Na Syberię wędrują wraz z zesłańcami polskie mity historyczne, wzbogacające się tutaj o nowe aspekty czy znaczenia. Tak jest z mitem polskiego mesjanizmu – przeświadczeniem, że niezawinione cierpienia narodu mają głęboki sens i są zapowiedzią przyszłego zwycięstwa31 (temat ten oczekuje na swego badacza). Podobnie jest z mitem polskiego „Orientu” – romantycznej przestrzeni wolności. Wyraźne, choć przetworzone elementy tego

i miejsce śmierci (Tobolsk). Ks. Nowakowski, niejednokrotnie w imię spraw, o których słuszności i ważności był przekonany, nie wahał się czynić odstępstwa od prawdy historycznej, nie cofając się nawet przed mistyfikacją.

28 S.W. K o d a n, Amnistija 1856–1861 gg. i sibirskaja politiczeskaja ssyłka, „Ssyl’nyje Rewoljucioniery w Sibiri” 1982, wyp. 7, s. 38–52.

29 Trzeba niestety zrezygnować z zaproponowanej przez Wiktorię Śliwowską, definicji „Sybiru” jako „zespołu doświadczeń zesłańczych”. Zob. W. Ś l i w o w s k a, Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 1998, s. VI, nie jest on efektem doświadczeń zesłańców, a sumą wyobrażeń społeczeństwa na ten temat.

30 J. T r y n k o w s k i, Polskie krajobrazy Sybiru, „Przegląd Wschodni” 1991, t. 1, z. 2, s. 365–373; zdarzały się przypadki, gdy już po powrocie zesłania, rozczarowani tym co zastali, prosili o zezwolenie na powrót do Syberii.

31 Bronisław Zaleski pisał: zesłańcy „cierpieli za Polskę i wolno nam się spodziewać, że ich cierpienia na szali sprawiedliwości Bożej zaważą” (B. Z a l e s k i, Wygnańcy polscy w Orenburgu, „Rocznik Tow. Hist.-Lit. w Paryżu. Rok 1866” 1867, s. 107.

Przegląd Wschodni 53.indb 185

2016-01-22 17:10:15

186

JAN TRYNKOWSKI

mitu odnajdujemy z łatwością w zesłańczej twórczości Gustawa Zielińskiego i Adolfa Januszkiewicza32.

Szczególnie ważny i nośny w warunkach zesłania okazał się polski mit przedmurza. Janusz Tazbir, pisał: termin przedmurze należy do pojęć, które odegrały istotną rolę w rozwoju polskiej świadomości historycznej. W XVI i XVII stuleciu odpowiadał on konkretnej rzeczywistości, związanej z geopolitycznym położeniem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Choć w następnych wiekach przeszedł do kategorii mitów, nie stracił jednak na znaczeniu.

Wręcz przeciwnie, przedmurze zrobiło swoistą karierę w okresie, gdy państwo, które ongiś obdarzano tym przydomkiem, na długie lata (1795–1918) zniknęło z mapy Europy33.

Ideologia antemurale wyposażona jest niemal od samego początku w dwa niejako równoległe aspekty: wyznaniowy – przedmurze jako bariera przeciwko islamowi – i cywilizacyjny – zapora chroniąca europejską cywilizację przed azjatyckim barbarzyństwem. W okresie zaborów, a zwłaszcza w warunkach zesłania oba te aspekty są nadal obecne, ale oczywiście występują w postaci zmodyfikowanej. Zesłańcy (a przynajmniej ich część) traktowali swoją obecność na ogromnych przestrzeniach za Uralem jako szczególną misję, która polega nie tylko na walce o zachowanie tożsamości narodowej i religijnej – byliby oni wtedy przedmurzem polskości i chrześcijaństwa, a ściślej katolicyzmu – lecz również na potrzebie pełnienia roli forpoczty wyższej kultury w tym dzikim i barbarzyńskim kraju – byliby wtedy przedmurzem cywilizacji – oczywiście cywilizacji europejskiej. Najpełniej obecność mitu przedmurza występuje w syberyjskiej spuściźnie Agatona Gillera, który we wstępie do swego podstawowego dzieła pisał: Misją Polski jest praca u siebie i wszędzie: dla wolności, godności, oświaty, samodzielności ludzi i ludów; zobaczymy, jak zagnani falami niewoli, wykonali i wykonują swą misję w gnieździe Czyngis-Chana34.

Jest to chyba jedyny mit kreowany przez zesłańców, który równocześnie jest obecny w piśmiennictwie krajowym i emigracyjnym.

Zob. prace zamieszczone w tomie – Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, red.

S. Ciesielski, A. Kuczyński, Wrocław 1995: J. O d r o w ą ż - P i e n i ą ż e k, Kazachowie romantyczni. Pierwszy obraz społeczeństwa kazachskiego w twórczości Gustawa Zielińskiego i Adolfa Januszkiewicza, s. 119–131; J. M i c h a l a k, Kazachstan jako część romantycznego Orientu w „Kirgizie” Gustawa Zielińskiego, s. 147–156; J. F i e ć k o, Romantyk wśród Kirgizów. Kilka uwag o „Listach ze stepów kirgiskich” – Adolfa Januszkiewicza, s. 167–178.

33 J. T a z b i r, Polskie przedmurze chrześcijańskiej Europy. Mity a rzeczywistość historyczna, Warszawa 1987, s. 5.

34 A. G i l l e r, Opisanie Zabajkalskiej krainy w Syberii, t. 1, Lipsk 1867, s. XI. 32

Przegląd Wschodni 53.indb 186

2016-01-22 17:10:15

POLSKI SYBIR – PRZESTRZEŃ ZMITOLOGIZOWANA

187

Sprostać zadaniom, jakie stawiała koncepcja antemurale mogli tylko ludzie odpowiadający wysokim wymaganiom. Stąd rodzi się na zesłaniu, formalnie nie skodyfikowany35, ale realnie istniejący swoisty „kodeks” zesłańca, będący sumą nakazów i zakazów. Tu również, najłatwiej posłużyć się jest pismami Agatona Gillera36, który pisał: Zaprawdę, pocieszający to i wspaniały widok tych ludzi pozbawionych praw, skazanych na tęsknotę, nędzę i kajdany, a panujących moralnie nad społeczeństwem wśród którego przebywają i zasiewających pomiędzy nimi ziarna prawdziwej cywilizacji [...]37.

Jest to oczywiście obraz wyidealizowany, ale tym lepiej ilustruje przekonanie Gillera co do tego, jakimi jego zdaniem, winni być zesłańcy. Nie jest on zresztą w tym względzie odosobniony, podobne zapatrywania mieli i inni, a wśród nich Gaspar Maszkowski (na zabajkalskim zesłaniu przebywał w tym samym czasie co Giller), tak to formułujący: Spotykając wróconych z Syberii po dwudziestu latach wygnania, widzimy mężów noszących cechę niezgasłej narodowości, zapału, czerstwości, sił moralnych i fizycznych.

Przy tym cechuje ich pewna dojrzałość umysłu, hart nadzwyczajny ducha i ciała, piękna pogoda i pokój moralny38.

Warto zaobserwować, że ten tryskający optymizmem obraz, chciałoby się powiedzieć ozdrowieńczego wpływu Syberii i zesłań na zesłańców, pozostaje w wyraźnej sprzeczności z martyrologicznym portretem zesłańca jaki ukształtował się w micie Sybiru...

W istocie mamy do czynienia z dwiema różnymi i nie przenikającymi się wzajemnie narracjami. Pierwsza z nich wytworzona przez tych, którzy na Syberii nie byli, ma charakter martyrologiczny. Jej ikoną, jest postać katorżnika, przykutego łańcuchami do taczek i zmuszonego do wycieńczającej pracy w kopalniach. Druga, uformowana przez samych zesłańców, ma charakter heroiczny. Jej bohaterem jest bojownik o sprawę narodową, który nie złamany srogimi represjami, broni niezłomnie bliskich mu wartości, szerząc w obcym mu, a często barbarzyńskim otoczeniu, światło wysokiej cywilizacji. * * * Próby takie lokalnie istniały, pisze o nich w swym pamiętniku: J. R u c i ń s k i, Konarszczyk.

1838–1878. Pamiętniki zesłania na Sybir, Lwów 1895, s. 98–99.

36 J. T r y n k o w s k i, Kodeks etyczny zesłańca w świetle pism Agatona Gillera, „Studia Łomżyńskie” 2003, t. 14, s. 23–30; M. C h r o s t e k, op. cit.

37 A. G i l l e r, op. cit., s. 256.

38 [E. I w a n o w s k i], Wspomnienia Narodowe, Paryż 1864, s. 367.

35

Przegląd Wschodni 53.indb 187

2016-01-22 17:10:15

188

JAN TRYNKOWSKI

Mit syberyjski winien być przedmiotem badań, nie tylko dlatego, że takie jest podstawowe zadanie historii: poszerzanie i pogłębianie wiedzy o przeszłości (a prościej mówiąc zaspakajanie normalnej ludzkiej ciekawości o tym jak było).

Badanie mitu syberyjskiego (oczywiście i innych naszych mitów narodowych) dostarcza nam wiedzy o tej szczególnej formie społecznego, zbiorowego myślenia – w istocie wiedzy o nas samych. Niejako przy okazji możemy się wiele dowiedzieć o mechanizmie powstawania, kształtowania mitów a następnie ich zastygania w kształcie odpornym na wszelkie, „zewnętrzne” próby ich korekty, czy racjonalizacji. Może to być pożyteczne, przy próbach oceny kolejnych mitów, które przecież nieustannie na naszych oczach powstają.

Dogłębne poznanie mitu syberyjskiego winno też być pomocne dla samych historyków w ich pracy, pozwalając im uświadomić jak mit ten, głęboko zakorzeniony w naszej świadomości, może wpływać (i wpływa) na ich pracę i jej rezultaty. Mit Sybiru wpływa niewątpliwie na dobór tematów badań. Chętniej podejmowane są tematy związane z martyrologicznym aspektem zesłań, omijane zaś są takie, które się kłócą z tonem narracji właściwym dla mitu.

Skazani na wieloletnie zesłanie, młodzi ludzie, często, co naturalne, wiązali się z miejscowymi kobietami, formalizując niejednokrotnie takie związki zawarciem małżeństwa39. Było to przez środowisko zesłańcze surowo potępiane.

Stuła, która wiąże ręce Polaka z Moskiewką, przywiązuje go do narodu moskiewskiego i wyciąga z serca i krwi, żywioły narodowe. [...] Odmawiamy szacunku publicznego tym rodakom, którzy pożenili się z Moskiewkami...,

pisał Agaton Giller40. Zesłańcy, zjawisko to potępiali, ale też, wychodząc zapewne z założenia, że przynosi ono ujmę ich środowisku, niezbyt chętnie o zdarzeniach takich pisali. Jak się zdaje przypadków takich było nie tak mało.

Teofil Moszyński41 w swym (niepublikowanym) sporządzonym w 1858 r. spisie zesłańców, na ogólną liczbę 541 nazwisk, wymienia 37 osób które „ożeniły się z Sybiraczkami”. Skala tego zjawiska, dalsze losy tych ludzi zasługują z pewnością na zbadanie.

Długoletnie zesłanie stawiało w trudnej sytuacji żony pozostałe w kraju. Musiały one same radzić sobie z zadaniami jakie do tej pory były domeną ich mężów.

J. T r y n k o w s k i, Gdy będę na osiedleniu pojmę córeczkę Tatara... Samotność i próby jej przezwyciężenia w życiu polskich zesłańców w okresie międzypowstaniowym, [w:] Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2006, s. 359–375.

40 A. G i l l e r, op. cit., s. 32.

41 J. T r y n k o w s k i, Agatona Gillera „Lista wygnańców polskich”, [w:] Drogi Polaków do niepodległości. Od kółek samokształceniowych do walki zbrojnej. W 150 rocznicę powstania styczniowego. Kielce (w druku).

39

Przegląd Wschodni 53.indb 188

2016-01-22 17:10:15

POLSKI SYBIR – PRZESTRZEŃ ZMITOLOGIZOWANA

189

Prowadziło to wielokrotnie do rozpadu małżeństw. O zjawisku tym współcześni, traktując je jako wstydliwe, pisali niechętnie. Gaspar Maszkowski (sam w tym względzie boleśnie doświadczony42), w liście do Eustachego Iwanowskiego, wspominając zesłanego na Syberię Wilhelma Hołowińskiego, napisał: „Wiesz, że żona jego wyszła za mąż gdy Wilhelma zesłano – ale o tym fakcie jako nam ubliżającym, nie trzeba wspominać – żadna Rosjanka, żona dekabrysty tego nie zrobiła”43.

Zbadania z pewnością wymaga sytuacja zesłańców po powrocie z zesłania.

Jak należy sądzić, czekało ich bardzo różne przywitanie; można się domyślać, że niejednokrotnie znajdowali się w sytuacji dramatycznej. Takich tematów badawczych, które mogą przynieść efekty, zakłócające tonację narracji właściwej dla mitu syberyjskiego, jest oczywiście więcej.

Mit Sybiru, wpływa nie tylko na dobór tematów badawczych, ale także na dobór źródeł, którymi historyk się posługuje. Skazany w procesie wileńskim konarszczyków Edward Römer (1806–1878), w czasie swego zesłania (do Wołogdy i Wielkiego Ustiugu), prowadził dziennik44, podobnie jak przybyła do niego na zesłanie żona Zofia45. Do tego należy dodać obfitą korespondencję obejmującą zarówno listy pisane z zesłania, jak i otrzymywane. Wszystko to tworzy ogromny zespół o wielkiej wartości poznawczej46. Tylko częściowe wyobrażenie o zawartości tych dokumentów stanowią dwa tomy Z dziejów rodziny Römerów na Litwie, w których wybór fragmentów zespołu dokonany został pod kątem dziejów rodziny47, okres zesłania stanowi w nich istotny, lecz nie jedyny epizod. Losy zesłańcze Römerów, ludzi bardzo bogatych, wyglądały inaczej, niż to miało miejsce w przypadku innych represjonowanych konarszczyków. To samo właściwie można powiedzieć o losach Stanisława Szumskiego (1790–1871), zesłanego do Wiatki. Jego pamiętnik48, zwłaszcza w zderzeniu z mitem Sybiru, może szokować, zarówno opisem drogi na zesłanie (jedzie razem z kucharzem i kamerdynerem), jak i samym pozbawionym trosk materialnych życiem w miejscu wygnania. Znamienne, że ani dziennik Edwarda Römera, ani pamiętnik

Żona, Karolina z Grabowskich, po jego zesłaniu wyszła za mąż za swego plenipotenta Wyszkowskiego.

43 B. Jag. Rps 5931, k.71 – list z 17 X 1879 r.

44 BN, rkps II 8723, Dziennik Edwarda Römera z lat 1840–1852, t. 1–8.

45 BN, rkps II 8738, Dziennik Zofii z Białłozorów Römerowej, t. 1–2.

46 Zob. Biblioteka Narodowa. Katalog rękopisów, t. 10, Warszawa 1972.

47 Z dziejów Römerów na Litwie. Nie ustawajmy więc w ochocie pisania..., t. 1, Z listów i dzienników trzech pokoleń, wybór, oprac. i wstęp D. Kamolowa; t. 2, Pasmo czynności ciągiem lat idące..., wybór, opracowanie i wstęp A.A. Römerowie, Warszawa 1992.

48 S. S z u m s k i, W walkach i więzieniach. Pamiętniki z lat 1812–1848, Wilno 1931.

42

Przegląd Wschodni 53.indb 189

2016-01-22 17:10:15

190

JAN TRYNKOWSKI

Stanisława Szumskiego, nie są w zasadzie wykorzystywane w obfitej przecież literaturze przedmiotu.

Znajomość mitu winna ułatwić badaczom zrozumienie i krytyczną interpretację tekstów od tegoż mitu zależnych. Chciałoby się też wierzyć, że owa znajomość uchronić może przed popełnianiem błędów, które są efektem obniżonej przez mit czujności.

Wspomniany już wyżej ks. Elizeusz Głębocki, którego mityczność wykazał już pół wieku temu wybitny badacz dziejów zakonu kapucynów Kornel Gadacz (i kilkakrotnie to powtórzył) – tak się zakorzenił w zbiorowej świadomości, że nadal funkcjonuje jako realna postać, tak w prasie codziennej49, co specjalnie nie dziwi, gorzej gdy czynią to autorzy dzieł aspirujących do naukowości50.

Pobyt Anicetego Renier na zesłaniu, według Polskiego słownika biograficznego, wyglądał następująco: „Zesłany do kopalni srebra w Nerczyńsku, R. pracował przykuty łańcuchem do taczki”. Zgadza się to idealnie z wykreowanym przez mit obrazem katorżnika, tyle że Anicety Renier nie był zesłany do Nerczyńska (gdzie zresztą nie ma kopalni srebra), ani do żadnej innej miejscowości w Zabajkalu, pozostawiony po zachodniej stronie Bajkału, przydzielony został do pracy w gorzelni w Aleksandrowsku. Naczelnik tych zakładów Iwan Efimowicz Jefimow, w swych publikowanych wspomnieniach pisał: Wśród pracowników Aleksandrowskiej gorzelni, było u mnie pięciu wykształconych Polaków zesłanych z Wilna. Byli to doktor Anicety Renier, w dokumentach którego mówiło się, że zesłany został za sprawę emisariusza Röhra, a następnie czworo gimnazjalistów z nieukończonymi naukami – Władysław Kleczkowski, Cywiński, Łobodziński i Wejsztort. Nikogo z nich do prac fizycznych nie wyznaczałem. Powierzałem im zwykle takie zajęcia do których potrzebni byli całkowicie uczciwi i pewni ludzie. Zaufania mojego nigdy nie zawiedli. Renier był zatrudniony przy przyjmowaniu od rolników zboża do magazynów gorzelnianych51.

Nie ma tu miejsca na taczki i kajdany, ale też i tu nie ma prawdy. Iwan Jefimow był człowiekiem praktycznie myślącym, który wiedział dobrze, że zatrudnianie lekarza, których na Syberii brakowało, w charakterze rejestratora zboża dostarczanego przez chłopów do gorzelni, jest bez sensu. Musiał jednocześnie w sprawozdaniach, które zobowiązany był wysyłać do Petersburga, wykazywać, że człowiek skazany na katorgę, pozbawiony praw stanu, a więc i pozbawiony P. F a l k o w s k i, Nicefor z twierdzy Abazin, „Nasz Dziennik” 2012, z 17 XII. A. M a j d o w s k i, Kościół katolicki w Cesarstwie rosyjskim. Syberia. Daleki Wschód. Azja Środkowa, Warszawa 2001, s. 298; rec.: „Zesłaniec” 2004, nr 17, s. 112–120 (J. Trynkowski).

51 I.W. E f i m o w, Iz żizni katorżnych Iłginskowo i Aleksandrowskowo winokurennych zawodow 1848–1853, „Russkij Archiw” 1900, nr 2, s. 261.

49

50

Przegląd Wschodni 53.indb 190

2016-01-22 17:10:15

POLSKI SYBIR – PRZESTRZEŃ ZMITOLOGIZOWANA

191

prawa wykonywania swego zawodu lekarza, odbywa karę w zakładzie pracy, którym kieruje, zgodnie z przepisami...

Nie jest to odosobniony przypadek. W lutym 1843 r. administracja katorgi nerczyńskiej meldowała, że „przestępca polityczny” Antoni Beaupré zatrudniony jest jako dozorca w miejscowym szpitalu...52. Nie trzeba chyba dodawać, że dr Beaupré, był cenionym lekarzem... Podobnie było i z Anicetym Renier. Po półtora roku odbywania katorgi w Aleksandrowsku, jak odnotowuje w swym dzienniku pod datą 5 sierpnia 1850 r. Julian Sabiński: Doktor nasz Anicety Renier, przyjechał i był dziś u mnie. Alem go nie poznał, znając go pierwej z długą brodą, chudym, wyblakłym i schorzałym. Teraz ogoliwszy brodę wygląda młodszym o piętnaście lat przynajmniej i utył znacznie. Nachwalić się nie może miejscowego naczelnika, Jana Efimowa. Przyjechał tu zalecany jako lekarz... kupcowi Bałakszynowi...53

Najwyraźniej „katorga” Anicetemu Renier służyła54. Nie chodzi jednak o to, że w praktyce odbywanie katorgi mogło się w sposób istotny różnić od jej wykreowanego przez mit obrazu. Istotne jest, że autorka biogramu w PSB, w sposób bezkrytyczny temu mitowi uległa. Takich przykładów można przytoczyć więcej.

Wybitni i zasłużeni badacze, autorzy cennego wydawnictwa prezentującego polskich spiskowców okresu międzypowstaniowego, w biogramie Gerwazego Gzowskiego, umieścili informację, że; „był wybitnym badaczem Syberii”55.

Gerwazy Gzowski był zacnym i zasłużonym człowiekiem, ale nie tylko „wybitnym”, ale żadnym badaczem Syberii nie był – nie miał takich zainteresowań.

Znów błąd spowodowany presją mitu, który chciałby w niemal każdym zesłańcu widzieć badacza Syberii, a co najmniej kogoś kto szerzy w tym dzikim kraju wyższą europejską cywilizację.

Według Wojciecha Wrzesińskiego mity wyprzedzają badania. Wyniki badań naukowych nad przeszłością mają niezmiernie utrudnione oddziaływanie na przeobrażenia mitów, ale równocześnie rzeczywistość

Politiczeskaja ssyłka w Sibiri Nerczinskaja katorga, t. 1, red. L.M. Gorjuszkin, Nowosybirsk 1993, s. 93, dokument nr 47.

53 J. G l a u b i c z S a b i ń s k i, Dziennik syberyjski, do druku z rękopisu przygotowali W. i R. Śliwowscy, przedmową, przypisami opatrzył J. Trynkowski, t. 2, Warszawa 2009, s. 460.

54 J. T r y n k o w s k i, Anicety Renier – katorżnik, [w:] Z dziejów Europy Środkowo-Wschodniej, Białystok 1995, s. 267–273.

55 W.A. D j a k o w, A. G a ł k o w s k i, W. Ś l i w o w s k a, W. Z a j c e w, Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832–1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, Wrocław 1990, s. 179.

52

Przegląd Wschodni 53.indb 191

2016-01-22 17:10:15

192

JAN TRYNKOWSKI

historyczna, szczególnie w wypadkach, gdy jest podporządkowana ideologii, może się przerodzić w mit, podporządkowujący sobie również i efekty badań naukowych56.

Historyk winien badać zarówno rzeczywistość historyczną, jak i historyczne mity, lecz w żadnym przypadku nie powinien dopuścić, by owe mity deformowały rezultaty jego badań.

PRZEGLĄD WSCHODNI

W. W r z e s i ń s k i, Polska mitologia polityczna XIX i XX wieku, [w:] Polskie mity polityczne XIX i XX wieku, Wrocław 1994, s. 15.

56

Przegląd Wschodni 53.indb 192

2016-01-22 17:10:15

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 193–203, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015

Maria Wardzyńska Warszawa

PONARY – MIEJSCE MASOWYCH STRACEŃ W OKRĘGU WILEŃSKIM

O

KREŚLENIE „OKRĘG WILEŃSKI” w stosunku do ziem położonych wokół Wilna nie istniało w II Rzeczypospolitej.

Ziemie województwa wileńskiego, jednego z szesnastu województw międzywojennej Polski, określano pojęciem „Wileńszczyzna” lub „Ziemia Wileńska”.

Województwo wileńskie, którego centralnym miastem było Wilno, obejmowało obszar 29 000 km kw. i dzieliło się na dziesięć powiatów (Wilno, Wilejkę, Troki, Święciany, Postawy, Oszmianę, Mołodeczno, Dzisnę, Duniłowicze i Brasław) zamieszkanych przez 1276 tys. mieszkańców.

Po wybuchu II wojny światowej województwo wileńskie zostało zajęte przez ZSRR i w październiku 1939 r., na mocy układu podpisanego przez ZSRR i Republikę Litewską, podzielone. Podział Wileńszczyzny wynikał z ustaleń okupantów. W tajnym protokole do paktu Ribbentrop–Mołotow, ZSRR i III Rzesza uznały interesy Litwy na obszarze Wilna i okolic. Do Litwy włączono część zachodnią Wileńszczyzny wraz z miastem Wilnem, natomiast ziemie wschodnie województwa przekazano Białoruskiej SRR. Obszar województwa wileńskiego, przekazany Litwie, liczący 6880 km kw., został określony jako „okręg wileński”1.

Przyznana Litwie część Wileńszczyzny była wprawdzie pod względem powierzchni niewielka, ale z polskiego punktu widzenia bardzo ważna. Tutaj znalazło się Wilno, a obszar ten w zdecydowanej większości zamieszkiwali Polacy. Spośród ludności mieszkającej w okręgu wileńskim, 75 procent stanowiła ludność polska. Polacy mieszkali

P. Ł o s s o w s k i, Litwa a sprawy polskie, 1939–1940, Warszawa 1985, s. 55.

1

Przegląd Wschodni 53.indb 193

2016-01-22 17:10:15

194

MARIA WARDZYŃSKA

w zaściankach, wioskach i miastach. W Wilnie, które liczyło 209 tys. mieszkańców, liczba ludności polskiej wynosiła 137 tys.2 Najliczniejszą mniejszością narodowościową zamieszkującą Wilno i okręg wileński byli Żydzi. W Wilnie, w dzielnicy żydowskiej, mieszkało około 57 tys. społeczności żydowskiej. Miasto było uważane za stolicę kulturalną europejskich Żydów (Jeruzalem Północy). W Wilnie istniał silny ośrodek ruchu hebraistycznego, który w dużym stopniu przyczynił się do odrodzenia języka hebrajskiego w Izraelu. Ludność żydowska zamieszkiwała także małe miasta Wileńszczyzny, tworząc tam – podobnie jak w Wilnie – zamknięte pod względem kulturowym i towarzyskim grupy ludności3.

Poza społecznością żydowską Wilno i okręg wileński zamieszkiwały grupy Rosjan, uciekinierów z porewolucyjnej Rosji, którym Polska dała schronienie.

Mieszkali tam także Białorusini i Litwini oraz małe grupki Niemców i Karaimów4.

Przedstawiony obraz demograficzny okręgu wileńskiego nie był stały, lecz ulegał zmianom zarówno w wyniku wojny, jak i celowych działań okupantów.

W pierwszych miesiącach wojny wzrosła liczba Polaków, głównie na skutek napływu uchodźców wojennych z Polski centralnej i zachodniej. Według danych polskiego podziemia na terenie Wilna i okręgu wileńskiego znalazło się na przełomie 1939/1940 r. od 30 do 40 tys. uchodźców. Natomiast w okresie, gdy Wilno i okręg wileński zostały przyłączone do Litwy, na tereny te przybyli Litwini, około 20 tys., z części Wileńszczyzny włączonej do Białoruskiej SRR, z okręgu kłajpedzkiego oraz z głębi Litwy, tworząc policję i administrację okręgu wileńskiego5.

Po zajęciu Litwy przez ZSRR w czerwcu 1940 r. okręg wileński, powiększony o rejony Święcian, Hoduciszek, Dziewieniszek i Druskiennik, pozostawał w utworzonej w lipcu tego roku Litewskiej SRR aż do momentu napaści III Rzeszy na Związek Radziecki. W tym czasie Polaków dotknęła fala aresztowań. NKWD aresztowało m. in. część kadry byłej Wyższej Szkoły Nauk Politycznych oraz jej dyrektora Władysława Wielhorskiego. Jednocześnie starano się przedstawić szkołę jako agenturę II Oddziału Sztabu Głównego WP, przygotowującą „wychowanków do służby wywiadowczej na terenie ZSRR”6. Aresztowania dotknęły także członków Komendy Okręgu SZP–ZWZ w Wilnie i Komendy Podokręgu w Kownie. Równocześnie władze radzieckie rozpoczęły masową deportację ludności z okręgu wileńskiego, która była częścią deportacji przeprowadzonej Mały Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 1939, s. 37.

J. K a r o s a s, Mówią kamienie Wilna, Warszawa 1968, s. 213; S. B e r g m a n, Jerozolima Północy, [w:] B. H o ł u b, Przy wileńskim stole, Warszawa 1992, s. 191–209.

4 L. T o m a s z e w s k i, Kronika wileńska 1939–1941, Warszawa 1990, s. 210.

5 L. T o m a s z e w s k i, op. cit., s. 210; P. Ł o s s o w s k i, op. cit., s. 57–115.

6 W. W i e l h o r s k i, Wspomnienia z przeżyć w niewoli sowieckiej, Londyn 1965, s. 38.

2 3

Przegląd Wschodni 53.indb 194

2016-01-22 17:10:15

PONARY – MIEJSCE MASOWYCH STRACEŃ W OKRĘGU WILEŃSKIM

195

na całych kresach wschodnich II Rzeczypospolitej. Oblicza się, że do wybuchu wojny między ZSRR a III Rzeszą, NKWD aresztowało i deportowało w okręgu wileńskim około 31 do 35 tysięcy Polaków7. Akcja deportacyjna trwała niemal do ostatniej godziny rządów radzieckich.

22 czerwca 1941 r. niemiecki Wehrmacht przekroczył szerokim frontem obowiązującą od jesieni 1939 r. granicę niemiecko-radziecką. 24 czerwca zostało zajęte Wilno, a następnie całe terytorium okręgu wileńskiego i Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Litwini w odróżnieniu od Polaków, nie traktowali agresji niemieckiej jako najazdu, z którym należy walczyć, lecz jako fakt dla siebie korzystny. Litewskie oddziały wojskowe spod znaku Frontu Litewskich Aktywistów (Lietuvių aktyvistų frontas), organizacji utworzonej w III Rzeszy, w listopadzie 1940 r., włączyły się do walki z wojskami radzieckimi. Front Aktywisów zorganizował także entuzjastyczne przyjęcie wojsk niemieckich przez społeczeństwo litewskie.

Spodziewano się restytucji państwa litewskiego. Liczono, że Litwie, w ramach nowego stanowionego przez Niemcy ładu europejskiego, zostanie przyznany duży stopień samodzielności.

Pierwsze tygodnie po przejściu frontu zdawały się potwierdzać nadzieje Litwinów. Został proklamowany samozwańczy Rząd Tymczasowy. Zaczęto organizować aparat państwowy. W okręgu wileńskim, przy współdziałaniu z wojskiem niemieckim, udało się aktywistom sparaliżować próby ludności polskiej przejęcia władzy lokalnej po odejściu wojsk radzieckich. W Wilnie utworzono Litewski Komitet Miejski, który spełniał role władzy naczelnej. Komitet został uznany przez niemieckie władze wojskowe i przystąpił do budowy litewskiej administracji na terenie Wilna i okręgu.

Nadzieje ugrupowań politycznych byłej Republiki Litewskiej na restytucję państwa litewskiego jednak się nie spełniły. Już w końcu lipca 1941 r. Litwa wraz z okręgiem wileńskim została włączona do Komisariatu Rzeszy Ostland (Reichskommissariat Ostland) jako Generalny Komisariat Litwy (Generalkommissariat Litauen). Pozostała część Wileńszczyzny weszła w skład Generalnego Komisariatu Białorusi (Generalkommissariat Weissruthenien). W Komisariacie wprowadzono niemiecką administrację cywilną, a litewskie wojsko i policję podporządkowano dowództwu niemieckiemu. Władze niemieckie godziły się natomiast na litewską administrację pomocniczą, kierowaną i nadzorowaną przez administrację niemiecką. Przy generalnym komisarzu powołano litewski zarząd krajowy składający się z siedmiu radców generalnych, a przy niemieckim gestapo utworzono litewską policję bezpieczeństwa – „saugumo policija”. Była R. K o r a b - Ż e b r y k, Biała Księga w obronie Armii Krajowej na Wileńszczyźnie, Lublin 1991, s. 10.

7

Przegląd Wschodni 53.indb 195

2016-01-22 17:10:15

196

MARIA WARDZYŃSKA

ona szczególnie przydatna Niemcom na Wileńszczyźnie. Znając miejscowe stosunki, rozpracowywała polskie organizacje podziemne i dostarczała cennych materiałów dla gestapo.

Ze 150 szeregowców i podoficerów armii litewskiej utworzono wileńskie Sonderkommando, kierowane przez kadrowego funkcjonariusza SD, Hauptscharfuhrera Martina Weissa. Tworzono także posterunki policji porządkowej składające się z Litwinów, które istniały w każdym mieście i miasteczku okręgu wileńskiego. Udział Litwinów w obsadzie policji i administracji okupacyjnej ułatwił Niemcom opanowanie podbitego terytorium i pozwolił na utrzymanie w Generalnym Komisariacie Litwy jedną z najmniejszych załóg okupacyjnych.

Rzesza Niemiecka przystępując do wojny ze Związkiem Radzieckim zakładała rozbicie państwa komunistycznego i wytępienie bolszewizmu. Wojna miała być walką dwóch światopoglądów, walką o zniszczenie. Stąd też w pierwszym rzędzie planowano fizyczne wyniszczenie tych, którzy byli nosicielami bolszewickiej idei i zarazem stanowili aparat przywódczy.

Natychmiastową likwidacją planowano objąć sowieckich funkcjonariuszy państwowych i partyjnych oraz politycznych komisarzy Armii Czerwonej.

Równolegle likwidacją miała zostać objęta ludność żydowska, w której widziano sam rdzeń i biologiczny rezerwuar bolszewizmu. Identyfikowano pojęcie Żyda z pojęciem bolszewika. Ogłoszona wojna była wojną z wrogim państwem żydowsko-bolszewickim. Realizacja zadania została powierzona, w porozumieniu z dowództwem sił lądowych (OKH) operacyjnym grupom policji bezpieczeństwa i SD (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD).

Zakładano, że będą one wkraczać bezpośrednio za walczącym wojskiem i przeprowadzać likwidację nosicieli bolszewickiej idei.

Akcję ujmowania komunistów, agentów NKWD i Żydów w okręgu wileńskim zapoczątkowało w lipcu 1941 r. Einsatzkommando 9, a następnie w sierpniu kontynuowało ją Einsatzkommando 3 oraz utworzone z Litwinów Sonderkommando.

Grupy te weszły do Wilna i okręgu wileńskiego bezpośrednio za oddalającym się wojskiem. Już 2 lipca litewskie oddziały policyjne zostały zobowiązane przez funkcjonariuszy EK 9 do sporządzenia list wileńskich Żydów, przede wszystkim inteligencji żydowskiej, politycznych aktywistów i Żydów zamożnych. Akcją kierowała litewska policja bezpieczeństwa. Na podstawie sporządzonych list funkcjonariusze Sonderkommando dokonywali aresztowań. Aresztowane osoby osadzano w więzieniu policji bezpieczeństwa na Łukiszkach, a następnie przewożono do miejsca masowych straceń w Ponarach.

Ponary to mała oddalona 10 km od Wilna, położona w lesie miejscowość wypoczynkowa pracowników Polskich Kolei Państwowych. Przez Ponary prowadziła linia kolejowa do Kowna i Grodna oraz droga łącząca Wilno z Grodnem, zwana „grodzieńką”.

Przegląd Wschodni 53.indb 196

2016-01-22 17:10:15

PONARY – MIEJSCE MASOWYCH STRACEŃ W OKRĘGU WILEŃSKIM

197

Na miejsce straceń okupant wybrał teren na odludziu, w odległości 3 km od stacji kolejowej. Znajdowały się tam, wykopane wcześniej przez Rosjan, doły głębokości 5–8 m na zbiorniki paliwa płynnego dla samolotów. Stąd też w potocznym języku funkcjonowało określenie tego miejsca jako „baza”. Teren wokół „bazy” został przez Rosjan ogrodzony dwumetrowym płotem zwieńczonym drutem kolczastym. Wybrane miejsce straceń Niemcy dodatkowo otoczyli czterometrową siatką zakończoną także drutem kolczastym. Teren był strzeżony przez dwunastu funkcjonariuszy Sonderkommando. Wokół terenu okupant rozplakatował ostrzeżenia, ze zbliżenie się do „bazy” grozi śmiercią.

Wybór przez Niemców Ponar, jako dogodnego miejsca do przeprowadzenia eksterminacji był podyktowany zarówno położeniem Ponar, do których można było szybko dowieźć skazańców ciężarówkami lub koleją, oraz możliwością wykorzystania wykopanych dołów, które miały posłużyć za masowe groby.

Pierwsze akcje eksterminacji ludności w Ponarach miały miejsce 4 i 5 lipca 1941 r., kiedy rozstrzelano 147 wileńskich Żydów. Egzekucji dokonało utworzone z Litwinów Sonderkommando (Ypatingas Burys) nazywane „strzelcami ponarskimi”, a popularnie „szaulisami”. Do 8 lipca „strzelcy ponarscy” rozstrzelali 321 Żydów8. Kolejnej egzekucji dokonano 11 lipca, kiedy funkcjonariusze Sonderkommando rozstrzelali 348 osób – jeńców radzieckich przywiezionych z Łukiszek oraz wileńskich Żydów9. Więźniowie byli doprowadzani pod eskortą strażników na dziedziniec więzienny i tam ładowani do samochodów ciężarowych krytych plandeką. Jednorazowo samochód ciężarowy mógł pomieścić 20 osób.

Samochodami ciężarowymi przywożono także Żydów z getta wileńskiego; przez całą drogę kazano im klęczeć. Żydów z innych miejscowości dowożono koleją.

Załadunku do wagonów pilnowała policja żydowska. Przywiezione lub zagnane do Ponar ofiary ustawiano wzdłuż wykopanych dołów i strzelano z broni maszynowej. Ciała układano w kilku warstwach i zasypywano10.

Do największej egzekucji w Ponarach doszło 2 września. Rozstrzelano wówczas 3700 Żydów. Kolumna ofiar prowadzonych do miejsca eksterminacji ciągnęła się 3–4 km. Była to tak zwana akcja specjalna, przeprowadzona przez funkcjonariuszy niemieckich w odwecie za rzekome strzelanie przez ludność żydowską do niemieckich żołnierzy.

AAN, Ereignismeldungen UdSSR des Chefs der Sipo und des SD, sygn. T175, r. 233, kl.2721486504.

9 AAN, Ereignismeldungen UdSSR des Chefs der Sipo und des SD, sygn. T175, r. 233, kl. 2721486.

10 K. S a k o w i c z, Dziennik 1941–1943, oprac. M. Wardzyńska, Warszawa 2014.

8

Przegląd Wschodni 53.indb 197

2016-01-22 17:10:15

198

MARIA WARDZYŃSKA

Do końca 1941 r. przeprowadzono w Ponarach jeszcze 14 egzekucji, w których zginęło ponad 21.000 osób, głównie Żydów oraz komunistów i rosyjskich jeńców wojennych, a także Polaków11.

W czasie dokonywanych egzekucji demoralizacja szaulisów służących w Sonderkommando przekraczała wszelkie wyobrażenia. Byli prawie ciągle upojeni alkoholem, który zdobywali handlując ubraniem i butami rozstrzelanych ofiar.

Zegarki, złoto i biżuterię zatrzymywali Niemcy. Po libacjach, które odbywały się w wartowni na miejscu straceń, stawali się agresywni i niebezpieczni dla napotkanych ludzi. Zdarzały się przypadki, że pijani szaulisi strzelali dla zabawy do miejscowej ludności, która wracała z targu w Wilnie.

Po egzekucjach, które przeprowadzono w 1941 r. nastąpiła dłuższa przerwa w akcjach eksterminacyjnych, spowodowana naciskami administracji cywilnej i Wehrmachtu, domagających się żydowskiej siły roboczej. Na stanowcze żądanie Wehrmachtu pozostawiono w getcie wileńskim 15 tys. robotników. Zatrudniono ich głównie w fabrykach zbrojeniowych, a część skierowano do robót związanych z wykopywaniem torfu.

W tym czasie wielu Żydów próbowało zbiec z getta. Tym, którym się to udało, wilnianie zorganizowali akcję pomocy. Starano się wyrobić im fałszywe metryki i zatrudnić we własnych zakładach rzemieślniczych. Żydom wyprowadzanym z getta do pracy przymusowej przy torach, kolejarze ułatwiali zdobywanie mleka, chleba i jaj. Pomocy udzielało także polskie duchowieństwo. Klasztory żeńskie, za wolą i wiedzą ks. metropolity Romualda Jałbrzykowskiego, dawały ludności żydowskiej schronienie. Wileńska „Legalizacja” wykonywała dla nich „aryjskie” dokumenty.

Masowe egzekucje ludności żydowskiej wznowiono w 1943 r., kiedy rozpoczęto likwidację getta wileńskiego. Getto likwidowali funkcjonariusze Sonderkommando pod niemieckim nadzorem. Rozstrzelano przede wszystkim kobiety, osoby starsze i dzieci. Młodych mężczyzn zdolnych do pracy wywieziono do robót w różnych miejscowościach Generalnego Komisariatu Litwy. Część pozostawiono w Wilnie, zatrudniając w miejscowych przedsiębiorstwach wojskowych12.

Niemcy wkraczając w 1941 r. na tereny wschodnie II Rzeczypospolitej nie zastosowali tam wobec Polaków tak masowego terroru, który miałby charakter eksterminacji kół inteligencji, jak miało to miejsce w zachodniej i centralnej Polsce. W kampanii przeciwko ZSRR do wrogów zaliczono działaczy radzieckich, funkcjonariuszy państwa i partii oraz Żydów identyfikowanych z pojęciem komunisty. Inteligencja polska, jako grupa inspirująca opór, po latach okupacji Zestawienie całościowe egzekucji w Ponarach, [w:] M. W a r d z y ń s k a, Sytuacja ludności polskiej w Generalnym Komisariacie Litwy, czerwiec 1941–lipiec 1944, Warszawa 1993.

12 AAN, sygn. T175, r. 235, kl. 2724189-236.

11

Przegląd Wschodni 53.indb 198

2016-01-22 17:10:15

PONARY – MIEJSCE MASOWYCH STRACEŃ W OKRĘGU WILEŃSKIM

199

sowieckiej i masowych deportacjach, nie wydawała się Niemcom tak groźna, jak na ziemiach zachodniej i centralnej Polski. Wyrażano nawet zdziwienie, że jej przedstawiciele są jeszcze obecni na terenie objętym deportacjami. W meldunku nr 23 operacyjnych grup policji bezpieczeństwa i SD z 15 lipca 1941 r., zawarto następującą uwagę: Na dawnym polskim obszarze, który prawie dwa lata był pod sowieckimi rządami, znajduje się jednakże ciągle mała warstwa inteligencji.

Postępowanie wobec Polaków wyznaczał rozkaz komendanta niemieckiej policji bezpieczeństwa i SD, wydany 1 lipca 1941 r. do wszystkich grup operacyjnych: ... akcja oczyszczania ma przede wszystkim rozciągać się na bolszewików i Żydów. Co się zaś tyczy polskiej inteligencji sprawa może zostać rozstrzygnięta później. Gdyby jednak zwłoka mogła grozić niebezpieczeństwem, a przypadek nie był sporadyczny, kroki zaradcze zostaną bezwarunkowo podjęte13.

Pierwsza fala aresztowań wśród Polaków w okręgu wileńskim przeszła już jesienią 1941 r. Objęła Wilno i dziewięć większych miejscowości w okręgu (Niemenczyn, Nową Wilejkę, Orany, Jaszuny, Troki, Święciany, Landwarów, Turgiele i Turmont). Aresztowania miały charakter prewencyjny. Okupantowi, który stwierdził, że „na całych terenach zabużańskich Polacy nawiązali kontakt z konspiracyjną Warszawą” chodziło o przeciwdziałanie polskiemu ruchowi niepodległościowemu. Oceniano opór Polaków jako szczególnie ruchliwy i niebezpieczny, obejmujący nie tylko inteligencję, ale wszystkie warstwy polskiego społeczeństwa, zakorzeniony we własnej historii, państwowości i wychowaniu14.

We wrześniu, październiku i listopadzie 1941 r. policja aresztowała setki osób, zwłaszcza spośród młodzieży, działaczy społecznych i politycznych oraz oficerów rezerwy. Aresztowane osoby zostały rozstrzelane w Ponarach. Meldunki Armii Krajowej informują o straceniu w Ponarach 320 Polaków z więzienia łukiskiego już we wrześniu 1941 r.15 Kolejna masowa egzekucja w Ponarach miała miejsce w maju 1942 r. Niemieckiej policji udało się natrafić, wśród aresztowanych i przesłuchiwanych Polaków, na aktywnie działających w podziemiu. Byli to członkowie Związku Wolnych Polaków, organizacji utworzonej w 1939 r., na czele której stał Jan Mackiewicz.

Wszystkich jej członków, 74 osoby, rozstrzelano w Ponarach16.

AAN, sygn. T175, r. 233, kl. 2721398-403.

AAN, sygn. T175, r. 234, kl. 2723196.

15 AAN, sygn. 203/VII – 45, k. 14–15; sygn. 202/II – 6, t. II, k. 131–132.

16 Nazwiska rozstrzelanych członków Związku Wolnych Polaków, [w:] M. T o m k i e w i c z, Zbrodnie w Ponarach 1941–1944, Warszawa 2008.

13 14

Przegląd Wschodni 53.indb 199

2016-01-22 17:10:15

200

MARIA WARDZYŃSKA

Rozpoznanie polskiego środowiska ułatwili niemieckiemu aparatowi bezpieczeństwa konfidenci saugumy. Znając dobrze język polski starali się nawiązać kontakt z Polakami, stosując przy tym prowokacje. Na skutek donosów konfidentów policja niemiecka zdobywała informacje o organizacjach konspiracyjnych oraz o składach broni i amunicji. Informowano okupanta o powiązaniach polskiego Kościoła katolickiego z ruchem oporu oraz o akcji pomocy Żydom17. Donosy te zawierały wprawdzie niedokładne dane, niemniej na ich podstawie policja niemiecka rozpoczęła tropienie podziemnych organizacji.

Aresztowania Polaków w okręgu wileńskim nasiliły się na początku 1942 r.

Dotknęły one setki osób. Fala aresztowań uderzyła w działaczy polskiego podziemia, które rozrosło się w tym czasie i rozszerzyło swoje struktury organizacyjne o ustanowioną na przełomie lutego i marca 1942 r. Okręgową Delegaturę Rządu.

Aresztowania objęły duchowieństwo katolickie, inteligencję wileńską i młodzież.

Dotknęły one w takim samym stopniu Wilno jak i prowinję. Również na początku 1942 r. rozpoczęły się masowe egzekucje w Ponarach.

W połowie stycznia 1942 r. został aresztowany przez gestapo ks. Romuald Świrkowski pseudonim „Tarcza”, przed wojną dyrektor Akcji Katolickiej na całą diecezję wileńską. Podczas wojny został mianowany przez arcybiskupa Jałbrzykowskiego przedstawicielem Episkopatu w Radzie Wojewódzkiej ZWZ–AK. Został rozstrzelany 6 maja 1942 r. w Ponarach.

Między lutym i marcem 1942 r. przeszła fala aresztowań w związku z działalnością legalizacyjną, dotyczącą produkcji kartek żywnościowych i paszportów. Aktywność legalizacyjna polskiego podziemia w okręgu wileńskim datowała się od 1939 r. i wyprzedziła nawet inne formy organizacyjne, bowiem na tym terenie istniało ogromne zapotrzebowanie na wytwory „Legalizacji”18.

Odbiorcami dokumentów „Legalizacji” były osoby, które uciekły z obozów dla internowanych na Litwie i mieszkańcy Wilna, przybyli z Polski centralnej i zachodniej, traktowani przez władze litewskie jako „cudzoziemcy”. Działalność legalizacyjna podyktowana była potrzebą chwili. Policja litewska żądała, przy wydawaniu kartek na żywność, okazania nowych dokumentów, wydanych przez władze Generalnego Komisariatu Litwy. Decyzja ta postawiła w tragicznej sytuacji uchodźców wojennych z Polski zachodniej i centralnej, pozbawiając ich przydziałów kontyngentowych.

Aresztowani wiosną 1942 r. w związku z działalnością legalizacyjną, należeli zarówno do osób kierujących akcją, jak i pracowników jej komórek. 14 marca aresztowano ks. Tadeusza Zawadzkiego, kierującego całą akcją. Aresztowano AAN, sygn. T175, r. 233, kl. 2721449-462.

Na temat organizacji i działalności Wydziału Legalizacji Komendy Głównej ZWZ–AK, [w:] S. L e w a n d o w s k a, Kryptonim „Legalizacja” 1939–1945, Warszawa 1984.

17

18

Przegląd Wschodni 53.indb 200

2016-01-22 17:10:15

PONARY – MIEJSCE MASOWYCH STRACEŃ W OKRĘGU WILEŃSKIM

201

także kierownika drukarni, w której drukowano kartki żywnościowe, Władysława Paszkiewicza oraz szesnastu jej pracowników i pięć innych osób związanych z wytwarzaniem kartek. Aresztowane osoby rozstrzelano w Ponarach w maju 1942 r.

Podobnie rozprawiono się z członkami wileńskiej komórki sabotażowo-dywersyjnej, utworzonej przy Komendzie Okręgu Wileńskiego AK jesienią 1941 r.

Komórka liczyła 23 osoby i prowadziła na kolei akcje sabotażowe. Aresztowano pięciu jej członków, których osadzono w więzieniu na Łukiszkach i po przesłuchaniach rozstrzelano w czerwcu 1942 r. w Ponarach.

Wiosną 1942 r. miały również miejsca dalsze aresztowania. W stołówce ojców jezuitów przy ulicy Wielkiej aresztowano 16 marca kilkadziesiąt osób, które przyszły na obiad. Kilka dni później, 21 marca, aresztowano personel (kierowniczkę, kasjerki i ekspedientki) dużego sklepu spożywczego. Łącznie w dniach od 16 do 21 marca ujęto na terenie Wilna 192 Polaków, z których rozstrzelano w Ponarach 34 osoby19.

Kolejne grupy Polaków przywiezionych z więzienia na Łukiszkach, 50 osób, rozstrzelano w połowie lipca 1942 r. Natomiast aresztowanych w sierpniu dziesięciu oficerów i podoficerów 5 Pułku Piechoty Legionów oraz śpiewaczkę Lubecką stracono w Ponarach 18 stycznia 1943 r. Kazimierz Sakowicz tak zanotował ten fakt w swoim „Dzienniku”. „Jeden samochód więźniów – 42 osoby. [...] Morderca Klukas trzyma w ręce polskie saperki, chce 4 tys. rubli. Buty jeszcze ciepłe”20.

Egzekucja 120 działaczy konspiracyjnych ujętych w Wilnie jesienią 1942 r. miała miejsce w grudniu tego roku. Stracono wówczas m. in. Stanisława Węsławskiego, konspiracyjnego prezydenta Wilna, jednego z założycieli harcerstwa na Wileńszczyźnie i długoletniego członka Polskiej Macierzy Szkolnej oraz trzech młodych redaktorów pierwszej podziemnej gazetki w Wilnie „Dla Polski”. Również w grudniu 1942 r., rozstrzelano w Ponarach 37 działaczy konspiracyjnych, aresztowanych na terenie Kowna, Podbrodzia i Jaszun, a następnie przewiezionych do Wilna na przesłuchanie. Rozstrzelano także harcmistrzynię Wandę Rewieńską, geografa, docenta Uniwersytetu Stefana Batorego21.

Aresztowania i egzekucje grup Polaków związanych z organizacjami podziemnymi miały miejsce także wiosną i latem 1943 r. Wiosną dokonano wielu aresztowań i egzekucji osób związanych z wydawaniem i kolportowaniem konspiracyjnego dwutygodnika „Niepodległość”. Było to pismo o objętości od 6 do 8 stron. Jego pierwszy numer ukazał się 15 lipca 1942 r. w nakładzie AAN, sygn. T175, r. 235, kl. 2724039-049.

K. S a k o w i c z, op. cit., s. 65.

21 AAN, sygn. 175, r. 235, kl. 2723963-980.

19

20

Przegląd Wschodni 53.indb 201

2016-01-22 17:10:15

202

MARIA WARDZYŃSKA

500 egzemplarzy. Od lipca 1943 r. do numerów „Niepodległości” dołączono „Dodatek dla wsi”, poświęcony problemom dotyczącym ludności zamieszkałej na wileńskiej prowincji.

Kolejne egzekucje Polaków miały miejsce w Ponarach w lipcu i wrześniu 1943 r. 17 lipca rozstrzelano w Ponarach 27 kobiet, a 28 lipca na egzekucję przywieziono 30 więźniów z Łukiszek. Natomiast 17 września rozstrzelano dziesięciu zakładników spośród inteligencji wileńskiej. Osoby te nie były wprawdzie związane z Armią Krajową, jednak sama egzekucja była następstwem wykonania wyroku przez żołnierzy AK na Marijonasie Podabasie, inspektorze litewskich oddziałów policyjnych, agencie gestapo bezwzględnie tropiącym i niszczącym polskie podziemie. Egzekucja miała charakter represyjny, o czym powiadomiono ludność obwieszczeniem w gadzinowej prasie „Gońcu Codziennym”. Rozstrzelano dwóch profesorów Uniwersytetu Stefana Batorego, adwokata, oficera rezerwy Wojska Polskiego, trzech urzędników, inżyniera, chemika i majstra rusznikarskiego.

Do dalszego nasilenia represji związanych ze zwalczaniem polskiego podziemia doszło na początku 1944 r. W Ponarach rozstrzelano wówczas kilkuset Polaków. Byli to członkowie AK z Trok, aresztowani i przewiezieni do więzienia w Łukiszkach oraz osoby zatrzymane w Wilnie w związku z wykryciem tajnej radiostacji przy ulicy Gołębiej. Rozstrzelano także redaktora konspiracyjnej „Niepodległości”, u którego w trakcie rewizji znaleziono korektę „Niepodległości” i „Dodatku dla wsi”.

Ofiarami terroru padały nie tylko osoby współdziałające z ruchem oporu, lecz także osoby uważane za „niepewne” politycznie z racji przynależności do warstwy przywódczej. Były one aresztowane, ale nie zawsze kierowane na egzekucję. Najczęstszą formą eliminacji takich osób było wysyłanie ich do obozów pracy. W ciągu roku 1942 wobec aresztowanych, którym nie udało się udowodnić powiązań z konspiracją, nakładano karę od 6 do 12 miesięcy obozu pracy. Ta forma terroru rozpowszechniła się zwłaszcza od 1943 r., w związku ze zgłaszanym coraz większym zapotrzebowaniem na siłę roboczą. Do najbardziej znanych obozów, w których przebywali Polacy, należały Praweniszki, Radziwiliszki i Sapieżyszki pod Kownem.

W dalszym ciągu natomiast przeprowadzano egzekucje osób oskarżanych o sabotaż i dywersję. Część aresztowanych zostało rozstrzelanych na miejscu, w egzekucjach publicznych. Część przewieziono na przesłuchanie do Wilna i rozstrzelano prawdopodobnie w Ponarach.

Ustalenie dokładnej liczby ofiar ludobójstwa dokonanego w Ponarach przysparza wiele trudności. Próby jej ustalenia podjęto podczas procesu głównych zbrodniarzy wojennych, toczącego się przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze. W przedstawionym, na przełomie września

Przegląd Wschodni 53.indb 202

2016-01-22 17:10:16

PONARY – MIEJSCE MASOWYCH STRACEŃ W OKRĘGU WILEŃSKIM

203

i października 1946 r., wyroku Międzynarodowego Trybunału podano, że w Ponarach zamordowano co najmniej 100 tysięcy osób22.

Kwestia liczby ofiar zamordowanych w Ponarach była poruszana także w trakcie procesów toczących się przed sądami polskimi, m. in. przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie przeciwko Juozasowi Miakisziusowi, Jonasowi Barkauskasowi i Vładasowi Butkunasowi. Jedna z zeznających osób stwierdziła wówczas, że według jej obliczeń niemieccy i litewscy oprawcy rozstrzelali w Ponarach około 120 tysięcy osób23.

Próby ustalenia rzeczywistej liczby ofiar masowych egzekucji w Ponarach podjęło się również kilku badaczy. Ich zdaniem liczba zamordowanych osób w Ponarach wahała się od 50 tysięcy do 75 tysięcy osób24.

Nie jest znana wprawdzie dokładna liczba ofiar zamordowanych w Ponarach, znane jest natomiast bestialstwo i sadyzm z jakim oprawcy dokonywali egzekucji.

Wstrząsający obraz ludobójstwa przekazał Kazimierz Sakowicz, wileński dziennikarz, który miał możliwość obserwowania zbrodni. Informacje o masowych egzekucjach zamieszczał w swoim „Dzienniku”, a notatki chował do butelek i zakopywał w ogrodzie. Z opisów zawartych w „Dzienniku” wynika do jakiego okrucieństwa byli zdolni funkcjonariusze formacji dokonujących egzekucji, których na terytorium okupowanej Polski przeprowadzono tysiące.

PRZEGLĄD WSCHODNI

The Trial the Major War Criminals before the International Military Tribunal, Nuremberg 1947, cz. 21, s. 173.

23 SWWW, sygn. IV K 130/73, Akta w sprawie karnej Jouzasa Miakisziusa, Jonasa Barkauskasa, Vładasa Butkunasa.

24 P. S z u b a r c z y k, Pamiętajmy o Ponarach, „Nasz Dziennik” 2006, nr 110 z 12 V; M. G ó r n i a k, Encyklopedia „białych plam”, t. 14, Radom 2004, s. 243–245.

22

Przegląd Wschodni 53.indb 203

2016-01-22 17:10:16

PrzeglÄ…d Wschodni 53.indb 204

2016-01-22 17:10:16

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 205–231, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015

Łukasz Dryblak Warszawa

POLITYKA NARODOWOŚCIOWA WŁADZ POLSKICH WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ W LATACH 1926–1935 Wybór dokumentów

P

OLITYKA NARODOWOŚCIOWA II Rzeczypospolitej była tematem licznych prac naukowych i wydawać by się mogło, że w tej kwestii nie pozostało już nic do dodania. Faktycznie, prawie wszystkie mniejszości i grupy etniczne posiadają już swoje monografie, a niektóre nawet kilka. Wyjątkiem pozostają Rosjanie, których znaczenie było, co prawda, drugorzędne w porównaniu z rolą Ukraińców, Niemców, Żydów, czy Białorusinów, jednak ze względu na specyfikę owej grupy narodowościowej i jej wpływ na inne mniejszości, zasługuje ona na całościowe opracowanie, które wypełniłoby lukę nie tylko w historiografii polityki narodowościowej II Rzeczypospolitej, ale również stosunków polsko-rosyjskich i emigracji rosyjskiej.

Niniejsza edycja nie jest pierwszą próbą udostępnienia szerszemu gronu czytelników dokumentów dotyczących polityki władz polskich względem Rosjan. Najwięcej związanych z tym zagadnieniem źródeł opublikowano w zbiorze Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich z lat sześćdziesiątych1. Bardzo istotne są również edycje Wojciecha Śleszyńskiego Polesie w polityce rządów II Rzeczypospolitej i Protokoły i raporty zebrań wojewodów i starostów – województwo poleskie, zawierające dokumenty dotyczące polityki wojewodów poleskich, Jana Krahelskiego i Wacława Kostka-Biernackiego2. Poza nimi warto wspomnieć Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. II–VII, Warszawa 1961–1967.

Polesie w polityce rządów II Rzeczypospolitej, oprac. W. Śleszyński, Białystok–Kraków 2009; Protokoły i raporty zebrań wojewodów i starostów – województwo poleskie, oprac. W. Śleszyński, Kraków 2014.

1 2

Przegląd Wschodni 53.indb 205

2016-01-22 17:10:16

206

ŁUKASZ DRYBLAK

o wyborze korespondencji i raportów polskiego ambasadora w Moskwie Stanisława Patka, dokonanym przez Małgorzatę Gmurczyk-Wrońską3.

Naszym celem było przedstawienie w sposób przekrojowy problemów związanych z polityką wobec Rosjan żyjących w Polsce w latach 1926–1935. Ograniczyliśmy się do kwestii natury wewnętrznej, wybierając na potrzeby niniejszej edycji osiem, do tej pory niepublikowanych, dokumentów pochodzących z zespołów akt Urzędu Wojewódzkiego w Brześciu oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przechowywanych w Archiwum Akt Nowych.

Rosjanie byli piątą pod względem liczebności mniejszością narodową w Polsce, wraz z emigrantami i uchodźcami nieprzekraczającą dwustu tysięcy osób. Według spisu powszechnego z 1931 r. liczba Rosjan, zgodnie z kryterium językowym, miała wynosić 138 7134. Spis ten nie oddawał jednak faktycznej liczby osób narodowości rosyjskiej zamieszkujących Polskę. Największym jego mankamentem był brak podziału ludności rosyjskiej na mniejszość i emigrację. Wątpliwym jest, by wszyscy uchodźcy i emigranci, ze względu na swoją mobilność, zostali w nim uwzględnieni. Niejasny pozostaje także status moskalofilów, gdyż nie ma pewności, jak w przypadku staroobrzędowców, czy podawali oni w spisie język rosyjski. Problem dotyczy również Rosjan, którzy – z obawy przed reakcją władz – postanowili podać język inny niż rosyjski, którym posługiwali się na co dzień.

Wszystko to sprawia, że za uśrednioną liczbę Rosjan przebywających w Polsce po 1921 r. należy przyjąć raczej liczbę dwustu tysięcy, pamiętając, że swoimi wpływami owa niewielka grupa mogła oddziaływać na kilkusettysięczną rzeszę osób niezdecydowanych lub nieokreślonych narodowo, zamieszkujących ziemie byłego zaboru rosyjskiego5, środowisko moskalofilów w Małopolsce Wschodniej oraz – w zakresie informacji prasowej, kultury i polityki – na rosyjskojęzycznych Żydów. Sami działacze rosyjscy określali liczbę swoich rodaków żyjących w Polsce na trzy, a czasami nawet na sześć milionów, wliczając jednak do jednej rodziny rosyjskiej całą ludność prawosławną lub nawet, w myśl zasady troije­ dinstwa, wszystkich Białorusinów i Ukraińców6.

Stanisław Patek. Raporty i korespondencja z Moskwy (1927–1932), oprac. M. Gmurczyk-Wrońska, Warszawa 2010.

4 Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r., Warszawa 1938, s. 15. Por. W. S t a n i s ł a w s k i, Emigracja i mniejszość rosyjska w II Rzeczypospolitej: próba charakterystyki społeczności, „Sprawy Narodowościowe” 1996, t. V, z. 2, s. 32.

5 Problem tutejszych na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej poruszał m.in. przedwojenny znawca problematyki narodowościowej Seweryn Wysłouch, zob. S. W y s ł o u c h, Stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich a spisy ludnościowe 1921 i 1931 r., „Przegląd Wschodni” 2014, t. XII, z. 4 (48), s. 920–923. Szerzej zob. S. W y s ł o u c h, Stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich (Wilno 1939/40), Warszawa 2013.

6 J.E. Z a m o j s k i, „Biała” emigracja rosyjska wobec spraw ukraińskich. Próba zarysowania problemu. Refleksje (1919–1939), „Dzieje Najnowsze” 1993, t. XXV, z. 4, s. 64.

3

Przegląd Wschodni 53.indb 206

2016-01-22 17:10:16

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

207

Większość emigrantów rosyjskich zamieszkiwała duże miasta oraz mniejsze miejscowości położone w województwach wschodnich, w których koncentrowało się również gros mniejszości rosyjskiej. Najważniejszymi ośrodkami były Warszawa, Wilno – stanowiące jednocześnie największe skupisko mniejszości rosyjskiej7, a także, w mniejszym stopniu, Lwów oraz Łódź. Poza tym najliczniej byli reprezentowani w województwach: białostockim – Białystok, Grodno, Hajnówka (we wschodniej części województwa mieszkało około 2 tys. bałachowców), w wileńskim – Wilno, Nowa Wilejka, w nowogródzkim – Nowogródek, Lida, Baranowicze, Słonim, Stołpce; w poleskim8 – Brześć nad Bugiem, Pińsk, Dawidgródek, Sarny; w wołyńskim9 – Łuck, Równe, Zdołbunów, Włodzimierz, Kowel, Dubno, Ostróg, Krzemieniec, Kołki (większość ziemian rosyjskich zamieszkiwała województwa poleskie, wołyńskie i wileńskie)10, po kilkuset we lwowskim – Lwów; w tarnopolskim – Tarnopol. Część mniejszości rosyjskiej zamieszkiwała również obszary wiejskie w powiatach: wileńsko-trockim, święciańskim, brasławskim, dziśnieńskim, wilejskim, duniłowickim województwa wileńskiego (głównie staroobrzędowcy)11, w pasie granicznym, w województwach wołyńskim, poleskim oraz nowogródzkim, a także w niektórych powiatach województwa lwowskiego (głównie moskalofile). Przynajmniej kilkudziesięcioosobowe kolonie znajdowały się we wszystkich dużych i w wielu średnich miastach Polski.

„Inteligencja rosyjska – właściciele licznych nieruchomości, dawni urzędnicy carscy – stanowiła zwartą i ruchliwą grupę. Utrzymywała kontakt z dość licznie reprezentowanymi właścicielami majątków ziemskich”; J. K i r c h m a y e r, Pamiętnik, Warszawa 1987, s. 55.

8 16 198, w tym 15 887 prawosławnych. Zob. Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r.

Województwo poleskie, Warszawa 1938, s. 20; Referat przesłany przez wojewodę Wacława KostkaBiernackiego do MSW zawiera informację o 25 050 Rosjanach (2,2% ludności województwa), zamieszkujących w 1931 r. województwo poleskie, Archiwum Akt Nowych, Urząd Wojewódzki w Brześciu, sygn. 976/41, k. 3–4.

9 23 387 w tym 22 771 prawosławnych. Zob. Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r.

Województwo wołyńskie, Warszawa 1938, s. 22; W sprawozdaniu wojewody wołyńskiego z 1934 r., odwołującym się do danych z 1931 r., liczba Rosjan została określona na 4923 (sic!) – Henryk Józewski uważał większość Rosjan za zrusyfikowanych Ukraińców, a tylko niewielką część za przybyszów z głębi Rosji, co również mogło zaciążyć na podanych danych, AAN, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, sygn. 85, k. 44.

10 W powiecie zdołbunowskim Rosjanie stanowili 1,6% ludności, ale posiadali aż 7,67% całej ziemi (31 gospodarstw poniżej 50 ha, 10 gospodarstw 50–500 ha, 5 majątków powyżej 500 ha), Materiały dotyczące spraw narodowościowych w powiatach rówieńskim i zdołbunowskim w 1931 r., AAN, MSW, sygn. 944, k. 114.

11 W 1931 r. w województwie wileńskim, nie licząc Wilna, mieszkało 35 981 osób deklarujących język rosyjski jako ojczysty (w tym ok. 9624 prawosławnych i ok. 25 000 staroobrzędowców), z czego ponad 33 000 zamieszkiwało wieś. Zob. Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r.

Województwo wileńskie, Warszawa 1936, s. 10.

7

Przegląd Wschodni 53.indb 207

2016-01-22 17:10:16

208

ŁUKASZ DRYBLAK

Wśród Rosjan spory odsetek stanowiła inteligencja, często byli urzędnicy, członkowie kleru prawosławnego i wojskowi, którzy sprawowali ważne funkcje na terenach do niedawna wchodzących w skład Cesarstwa Rosyjskiego.

Reprezentowali oni często wyższy poziom świadomości narodowej niż inne mniejszości zamieszkujące Wołyń, a w szczególności Polesie, byli lepiej zorganizowani, wykształceni, ich prasa stała na wyższym poziomie12. Wojewodowie polescy obawiali się rusyfikacji nie tylko narodowo biernych Poleszuków, ale również inteligencji żydowskiej, dla której język i kultura rosyjska była wciąż atrakcyjna. Wpływ rosyjski na mniejszości wywierany był przede wszystkim za pośrednictwem Cerkwi, w której dominowali księża rosyjscy. Nie bez znaczenia był również wpływ niższych urzędników pochodzenia rosyjskiego zatrudnionych w starostwach, nadleśnictwach i innych instytucjach państwowych, które miały bezpośredni kontakt z mieszkańcami13. Problem ten był widoczny szczególnie na Polesiu i w mniejszym stopniu na Wołyniu, gdzie wiele niższych funkcji pełnili Rosjanie, często nawet nie znający języka polskiego, tak jak duża część ludności miejscowej, która chętnie porozumiewała się z nimi po rosyjsku. Rosjanie oddziaływali na inne narodowości również przez szkolnictwo, organizacje społeczne14, ruchy polityczne, prasę (powszechniej czytaną niż czasopisma o wiele liczniejszej, mniejszości białoruskiej)15 oraz w mniejszym stopniu samorządy, w których udało im się ulokować swoją reprezentację. Działalności mniejszości rosyjskiej sprzyjała powszechna znajomość języka rosyjskiego na północno-wschodnich terenach Rzeczypospolitej. Ważnym elementem były również powiązania mniejszości z białą emigracją, komunistami, Białorusinami, Ukraińcami oraz starorusinami, wobec których Rosjanie próbowali prowadzić własną politykę. Wszystko to świadczy o tym, że stanowili oni istotny element układanki narodowościowej oraz politycznej, szczególnie w województwach wschodnich.

Przez długi czas władze państwowe negowały istnienie mniejszości rosyjskiej; tak jak w przypadku innych narodowości słowiańskich program działania nie był sprecyzowany. Do 1926 r. dominowała koncepcja asymilacji mniejszości AAN, UWB, sygn. 976/41, k. 1–47, Referat, przesłany przez wojewodę Wacława KostkaBiernackiego do MSW, dotyczący ruchu i wpływów rosyjskich na Polesiu, oparty na materiałach zebranych przez Wydział Bezpieczeństwa.

13 „Mamy nauczycieli Rosjan, urzędników Rosjan, którzy pozornie ustosunkowują się lojalnie do naszej pracy, jednak w wielu wypadkach przejawiają działalność nam wrogą”, Protokół ze zjazdu starostów powiatowych województwa poleskiego (17–18 XII 1926), Protokoły i raporty..., s. 106.

14 „Najgroźniejszym siedliskiem ruchu rosyjskiego jest Łuniniec jako środowisko dość wysokiego intelektu rosyjskiego, siedziba gimnazjum rosyjskiego, utrzymywanego przez Rosyjskie Towarzystwo Dobroczynne”, Protokół ze zjazdu starostów powiatowych województwa poleskiego poświęconego sprawom politycznym i gospodarczym (15–16 V 1928), Protokoły i raporty..., s. 162.

15 A. P a c z k o w s k i, Prasa polska 1918–1939, Warszawa 1980, s. 361.

12

Przegląd Wschodni 53.indb 208

2016-01-22 17:10:16

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

209

słowiańskich, nie było jednak bliżej sprecyzowanego programu jej realizacji16.

Nie uległo to zmianie również w wyniku przewrotu Józefa Piłsudskiego, mimo że część Rosjan upatrywała właśnie w jego osobie szansę na polepszenie swojej sytuacji17; spotkał ich jednak szybki zawód18.

Władze polskie starały się nie wpuszczać na teren Polski nowych emigrantów i uchodźców rosyjskich. Jednakże, o czym świadczą słowa radcy B. Brodowskiego z MSW, zdawano sobie sprawę ze specyficznego charakteru emigracji rosyjskiej w Polsce. Napawało to radcę sceptycyzmem co do akcji emigracyjnej organizowanej za pośrednictwem Ligi Narodów, w której jednakże zdecydowano się wziąć ograniczony udział, zamierzając w pierwszej kolejności, jeśli będzie taka możliwość, pozbyć się osób uciążliwych dla państwa polskiego (dok. nr 1).

Rosjanie wyjeżdżali również za pośrednictwem Delegata Wysokiego Komisariatu Ligi Narodów E. Gallatiego na okresowe prace do Francji, z których powrót do Polski często wiązał się z problemami dotyczącymi nieposiadania wizy powrotnej lub jej wygaśnięcia19. W latach Wielkiego Kryzysu legalny wjazd do Polski osób narodowości rosyjskiej stał się jeszcze trudniejszy, a wymagania formalne uległy zaostrzeniu20.

Rosjanie opuszczali Polskę również na własną rękę oraz za pośrednictwem organizacji emigracyjnych, z których część miała charakter przestępczy. Działalność owych organizacji kwitła szczególnie na Polesiu; przysparzała ona wielu problemów polskiej administracji, która ścigała oszustów wykorzystujących łatwowiernych włościan (dok. nr 8).

W opinii władz państwowych najbardziej niepożądani byli Rosjanie zamieszkujący województwa wschodnie. Ze względu na panujące tam stosunki narodowościowe, od listopada 1927 r. rosyjscy uchodźcy i emigranci, posługujący się jedynie tymczasowym dowodem tożsamości, a chcący pozostać lub wyjechać Polesie w polityce..., s. 8.

Oczekiwano uznania mniejszości rosyjskiej. Zob. „Za Swobodu!”, nr 149, 3 VII 1926, s. 3.

Zwycięstwo Piłsudskiego uważano za triumf demokracji nad „reakcją”. Zob. „Wilenskoje Utro”, nr 1660, 16 V 1926, s. 2.

18 „U was w Polsce są dwa «obozy». Jedni mówią: są Ukraińcy, Białorusini, Rosjan nie ma. Dla Ukraińców i Białorusinów jesteśmy gotowi zrobić wiele. Jednak – nie robi się nic. Drudzy mówią: są tylko Rosjanie. Ale dla Rosjan nic się nie robi”. Zob. Listy Dymitra Fiłosofowa do Mariana Zdziechowskiego, oprac. P. Ławriniec, „Zeszyty Historyczne”, Paryż 2008, z. 165, s. 185–186; Domagano się określenia polityki względem mniejszości narodowych, krytykując tekst Bogusława Miedzińskiego z „Głosu Prawdy”, sugerujący, że wszystko da się rozwiązać za pomocą decyzji administracyjnych. Zob. „Za Swobodu!”, nr 274, 27 XI 1926, s. 2; Stanowisko Miedzińskiego odzwierciedlało poglądy marszałka Józefa Piłsudskiego. Zob. A. C h o j n o w s k i, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wrocław 1979, s. 240–241.

19 Zob. przykładowo sprawa Aleksieja Wasiliewa, AAN, MSW, sygn. 1859, k. 108–114.

20 AAN, MSW, sygn. 1895, k. 104–105.

16

17

Przegląd Wschodni 53.indb 209

2016-01-22 17:10:16

210

ŁUKASZ DRYBLAK

na Kresy Wschodnie, musieli starać się o pozwolenie21. Duże znaczenie miała w takiej sytuacji decyzja wojewody. Wojewodowie polescy oraz wołyńscy, sprawujący swoje urzędy po 1926 r., byli jednakowo nieprzychylnie nastawieni do ludności rosyjskiej, w związku z czym nie chcieli wydawać takowych zezwoleń (oczywiście od decyzji wojewody można było się odwołać do MSW). Dobitnym przykładem takiej postawy jest pismo wojewody poleskiego Jana Krahelskiego do MSW, w którym prosi on o zaakceptowanie jego odmownej decyzji, dotyczącej swobodnego poruszania się czterech członków Rosyjskiego Związku Literatów i Dziennikarzy na terenie podległego mu województwa. Zadecydował tak, mimo że Aleksandr Chiriakow był pracownikiem dziennika „Za Swobodu!”, wspieranego przez MSW, Siergiej Wojciechowski miał za sobą współpracę z Oddziałem II Sztabu Generalnego, natomiast Dimitr Kuryłło był działaczem prawosławnym, który w przyszłości miał się zaangażować w akcję polonizacji Cerkwi; ostatni spośród nich, Gieorgij Liperowski, prawdopodobnie nie miał związków z polskimi instytucjami, ale z drugiej strony nie prowadził też żadnej antypolskiej akcji (dok. nr 5). Oczywiście, wojewoda nie musiał mieć wiedzy o powiązaniach wymienionych osób z innymi organami państwa. Jednakże emigranci zwrócili się najpierw z obszernym memorandum do MSW, uzasadniając swoją prośbę m.in. korzyściami, jakie państwo polskie mogłoby uzyskać z pracy rosyjskich dziennikarzy na Kresach (dok. nr 4). Mimo że województwo wileńskie pod względem liczby ludności rosyjskojęzycznej plasowało się w czołówce, to jednak większość stanowili, deklarujący lojalność wobec państwa i nieobciążeni piętnem zaborcy, staroobrzędowcy rosyjscy, dlatego też polityka wojewodów względem tamtejszych Rosjan była łagodniejsza.

Przytoczona sprawa Związku Literatów jest jedną z wielu sytuacji, kiedy to organa państwa polskiego wzajemnie nie informowały się o podejmowanych inicjatywach, a wojewodowie, cieszący się z każdym rokiem coraz większą samodzielnością, realizowali inną politykę niż centrala (ministerstwa). Z drugiej strony należy zaznaczyć, iż Polesie było szczególnym terenem, bazą rekrutacyjną dla nielegalnych organizacji rosyjskich oraz komunistycznych prowokatorów, którzy przenikali w ich szeregi. Sprzyjały temu warunki terenowe – nie bez przyczyny poleski odcinek granicy polsko-sowieckiej był najczęściej przekraczany przez kurierów, uchodźców i dywersantów, pracujących dla Sowietów, Polaków oraz „białych” Rosjan. O skali problemu mogą świadczyć raporty wojewody Krahelskiego do MSW, donoszące o postępowaniu działaczy emigracyjnych po zabójstwie sowieckiego dyplomaty, połpreda (pełnomocznyj priedstawitiel) Piotra Wojkowa w 1927 r., zamachu na przedstawiciela handlowego Aleksieja „Dziennik Ustaw” 1926, nr 83, poz. 465, art. 11; por. W. S t a n i s ł a w s k i, Emigracja i mniejszość..., s. 34.

21

Przegląd Wschodni 53.indb 210

2016-01-22 17:10:16

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

211

Lizariewa w 1928 r. (dok. 2 i 3), a także pismo wojewody wołyńskiego Henryka Józewskiego do MSW w sprawie wydalenia uchodźcy rosyjskiego (dok. nr 6).

Warto zaznaczyć, że większość zaangażowanych politycznie Rosjan na Polesiu i Wołyniu charakteryzowały poglądy nacjonalistyczne lub monarchistyczne, a organizacje, do których przynależeli, były zazwyczaj filiami organizacji mających swoje centra w Jugosławii, Francji lub Niemczech. Ich działalność, w porównaniu z działalnością organizacji Borisa Sawinkowa z pierwszej połowy lat dwudziestych, czy Ludowego/Narodowego Związku Pracujących (Narodno-Trudowoj Sojuz), współpracującego z państwem polskim, przedstawiała się bardzo słabo.

Charakterystycznym jest, że tajna działalność nieprzychylnych Polsce socjalistów z kręgu Pawła Milukowa oraz monarchistów, głównie stronników księcia Mikołaja Mikołajewicza, przez długi czas była tolerowana. W 1928 r., po zamachu na Lizariewa, zażądano zaprzestania tajnej działalności tych grup22, lecz nie egzekwowano tego zbyt dokładnie. Działo się tak prawdopodobnie za sprawą Oddziału II, którego oficerowie monitorowali pracę Rosjan, lecz nie przeszkadzali im w pracy destrukcyjnej po sowieckiej stronie granicy zakładając, że każda forma destabilizacji systemu sowieckiego przynosi korzyść państwu polskiemu23.

Aresztowania i wzmożona inwigilacja następowały zawsze w wyniku reakcji na zamachy dokonane na sowieckich przedstawicielach dyplomatycznych, co związane było z naciskami Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz polskiego ambasadora w Moskwie Stanisława Patka, który – potrzebując argumentów w dyskusji z Sowietami – dążył do tego, by Polska spełniła częściowo żądania sąsiada, m.in. wydalając grupę Rosjan, jednakże bez uwzględniania listy imiennej, jaką przedstawiali wschodni sąsiedzi24. Prowadzenie śledztwa w obu przypadkach sprawia wrażenie pospiesznego poszukiwania osób, których można byłoby, w sposób pokazowy, pozbyć się – bez znaczenia, czy rzeczywiście mieli oni bezpośredni związek z zamachami. Chociaż, o ile osoby wydalone po zamachu Przykład Rosyjskiej Grupy Demokratycznej, zob. W. S t a n i s ł a w s ki, Myśl polityczna emigracji rosyjskiej w II Rzeczpospolitej: interpretacje przeszłości i koncepcje polityczne, mnps pracy doktorskiej w Bibliotece Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, s. 200; Artykuł o działalności Siergieja Masłowa, wielokrotnie przekraczającego granicę polsko-sowiecką (również po 1928 r.) działacza „Kriestianskoj Rossii”, http://www.svoboda.org/content/transcript/371933. html [dostęp z 10 II 2014 r.].

23 Oddział II SG nie tylko tolerował działalność grup wrogich polskiej państwowości, a zarazem destabilizujących sytuację w Rosji, ale także wspierał niektóre z nich finansowo, czego przykładem była monarchistyczna gazeta wychodząca w Równem, redagowana przez Izmaiła Czernowa współpracującego z polskim wywiadem, W. S t a n i s ł a w s k i, Myśl polityczna..., s. 265 24 1928 sierpień 2, Moskwa – Raport nr 846/T/28: Stanisław Patek do ministra spraw zagranicznych w Warszawie Augusta Zaleskiego na temat taktyki działania w stosunkach polsko-sowieckich po zamachu na Lizariewa i planów dotyczących wydalenia przedstawicieli białej emigracji z Polski, [w:] Stanisław Patek. Raporty i korespondencja..., s. 325–327.

22

Przegląd Wschodni 53.indb 211

2016-01-22 17:10:16

212

ŁUKASZ DRYBLAK

na posła Wojkowa nie należały do grupy znaczących działaczy emigracyjnych, to w przypadku represjonowanych po zamachu na Aleksieja Lizariewa sytuacja przedstawiała się odmiennie. W ramach represji zdecydowano się wydalić, co prawda również niezwiązanego z zamachem, ale niewygodnego dla państwa polskiego, prezesa Rosyjskiego Komitetu Wiktora Siemienowa. Skutkiem ubocznym wydaleń z 1928 r. (być może było to świadome działanie MSW, które, zmuszone podjąć kroki satysfakcjonujące stronę sowiecką, postanowiło przy okazji wzmocnić kontrolę nad emigrantami) było wzmocnienie pozycji Dimitrija Fiłosofowa25 oraz zwiększenie kontroli nad rosyjskim środowiskiem poprzez zamknięcie Związku Młodzieży Rosyjskiej oraz Rosyjskiego Komitetu, których miejsce zajął lojalny w stosunku do państwa polskiego Rosyjski Komitet Społeczny26 i Rosyjska Organizacja Młodzieżowa27.

Konsolidacja emigracji wokół państwa postępowała równolegle z procesem pozyskiwania mniejszości, który nabrał tempa przed wyborami w 1930 r., kiedy na liście BBWR znaleźli się dwaj Rosjanie – staroobrzędowcy, rozłamowcy z wileńskiego oddziału Rosyjskiego Zjednoczenia Ludowego (Russkoje Narodonoje Obiedinienije, dalej: RNO), którzy nie zgodzili się na bojkot wyborów: Boris Pimonow, zdobywający mandat poselski i jego ojciec, Arseniusz, uzyskujący miejsce w Senacie28. Wydarzenie to przysporzyło zwolenników Pimonowom, kierującym

Dimitrij Fiłosofow (1878–1940), pisarz, krytyk literacki, bywalec intelektualnych salonów Sankt Petersburga; w 1920 r. przedostał się do Polski, latem 1920 r. został zastępcą Borisa Sawinkowa w Rosyjskim Komitecie Politycznym w Warszawie, pisał do dziennika „Swoboda”; znał osobiście Józefa Piłsudskiego oraz wielu czołowych działaczy z nim związanych; współpracował z Oddziałem II SG, był szefem polskiego oddziału Związku Obrony Ojczyzny i Wolności, redaktorem najpoważniejszych gazet rosyjskich w Polsce – „Za Swobodu!”, „Mołwa” i „Miecz”, jednym z inicjatorów powołania Rosyjskiego Komitetu Społecznego w 1930 r. oraz gospodarzem sławnego warszawskiego klubu dyskusyjnego, w którym spotykała się polska i rosyjska inteligencja – „Domik w Kołomnie”.

26 Rosyjski Komitet Społeczny był organizacją koalicyjną, której prezesem został Nikołaj Bułanow, wiceprezesem Aleksandr Chirjakow, skarbnikiem gen. Pantelejmon Simanski, a sekretarzem Władimir Brand; w łonie zarządu znaleźli się również Siergiej Wojciechowski i Gieorgij Sokołow; AAN, MSW, sygn. 82, Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych za II i III kwartał 1930 r., Warszawa 1930, s. 75; W. S k r u n d a, Rosyjska mniejszościowa organizacja młodzieżowa w Polsce międzywojennej (ROM). Okoliczności powstania, „Studia Rossica” 1997, t. V, s. 174.

27 W. S k r u n d a, op. cit., s. 167.

28 Lista rządowa zyskała również poparcie kleru prawosławnego, idącego za głosem listu pasterskiego metropolity Dionizego (mimo że reprezentantami tej listy byli staroobrzędowcy, a nie prawosławni). Rosjanie, udzielając swego poparcia, mieli nadzieję na ostateczne uregulowanie ich statusu jako mniejszości narodowej. Zob. AAN, MSW, sygn. IV/83, Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych za IV kwartał 1930 r., s. 67.

25

Przegląd Wschodni 53.indb 212

2016-01-22 17:10:16

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

213

frakcją dążącą do współpracy z władzami państwa29. W dniach 28 i 29 czerwca 1931 r. w Warszawie odbył się Wszechpolski Zjazd Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych, przy udziale siedemdziesięciu ośmiu osób reprezentujących siedemdziesiąt pięć organizacji pod przewodnictwem Borisa Pimonowa30. Podczas zjazdu bardzo aktywne było również skrzydło opozycyjne (zwolennicy troijedinstwa, prowadzący politykę narzucania tożsamości rosyjskiej narodom i etnosom słowiańskim zamieszkującym wschodnią Rzeczpospolitą) względem zwolenników lojalnej współpracy z państwem, które wymusiło na nich pewne ustępstwa. Mimo sporów udało się powołać Związek Organizacji Mniejszościowych w Polsce, co było sukcesem Pimonowa, który dążył do ograniczenia roli Rosyjskiego Zjednoczenia Ludowego.

W tym miejscu dochodzimy do najważniejszego w tym wyborze dokumentu (dok. nr 7) – pisma ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego do komisarza rządu m.st. Warszawy i wybranych wojewodów31, w którym informuje on ich o założeniach swojej polityki względem narodowości rosyjskiej. Minister wyraził swoje poparcie dla działalności Związku Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych, polecając komisarzowi rządu m. st. Warszawy zatwierdzenie jego statutu. Było to de facto zaakceptowanie, do tej pory negowanego, istnienia mniejszości rosyjskiej w Polsce32. Jednocześnie zabronił on wojewodom udzielania subwencji dla RNO Nikołaja Serebrennikowa i blisko związanej z nią Russkoj Selianskoj Organizaciji33 oraz wszystkich innych, które z nimi współpracowały do tego czasu – wzmacnianie ich pozycji, mimo wysuwanych przez nie antyrządowych haseł, uważano za słuszne, gdyż osłabiało ono wpływy nacjonalistów ukraińskich. Pod koniec lat dwudziestych, postanowiono zmienić sojusznika Boris Pimonow był opłacany przez naczelnika Wydziału Narodowościowego MSW Henryka Suchenka-Sucheckiego. Zob. B. Ż o n g o ł ł o w i c z, Dzienniki 1930–1936, oprac. D. Zamojska, Warszawa 2004, s.199.

30 AAN, MSW, sygn. IV/85, Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych za II kwartał 1931 r., s. 59.

31 Pieracki był zwolennikiem większej aktywności państwa polskiego, które do tej pory ograniczało się głównie do odpowiadania na posunięcia mniejszości. Zob. A. C h o j n o w s k i, op. cit., s. 179.

32 AAN, MSW, sygn. IV/85, Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych za II kwartał 1931 r., s. 63; J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, op. cit., s. 650. Odmienne stanowisko w kwestii uznania mniejszości rosyjskiej prezentował wiceminister WRiOP Bronisław Żongołłowicz (współpracował z wojewodą wołyńskim Henrykiem Józewskim); być może obawiał się zbytniego wzmocnienia mniejszości rosyjskiej, co mogło wpłynąć na usztywnienie stanowiska Cerkwi prawosławnej. Zob. B. Ż o n g o ł ł o w i c z, op. cit., s. 199.

33 Moskalofilska organizacja starorusinów z Małopolski od czerwca 1928 r. była autonomiczną częścią Rosyjskiego Zjednoczenia Ludowego. Zob. AAN, MSW, sygn. IV/82, Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych za II i III kwartał 1930 r., s. 72; Ibidem, sygn. IV/83, Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych za IV kwartał 1930 r., s. 68; G. M a z u r, Życie polityczne polskiego Lwowa 1918–1939, Kraków 2007, s. 160.

29

Przegląd Wschodni 53.indb 213

2016-01-22 17:10:16

214

ŁUKASZ DRYBLAK

i wesprzeć zamiast moskalofilów starorusinów, ruch mniejszy, ale za to lojalny wobec państwa. W swoim piśmie minister podkreślił zachowanie pozytywnego stanowiska względem Russkoj Agrarnoj Partii (RAP) posła Mychaiła Baczynskiego przeciwdziałającej wpływom moskalofilów wśród starorusinów. Była to zmiana polityki, gdyż w latach 1926–1929 MSW wspierało moskalofilów wykorzystując ich do osłabienia wpływów ukraińskich w Małopolsce Wschodniej, a odmawiało subwencjonowania działalności lojalnej wobec państwa, jednakże słabszej liczebnie od partii moskalofilów RAP34. Decyzje te stanowiły ważny krok w stosunkach mniejszości rosyjskiej z państwem polskim. Przyczyniły się do wzrostu znaczenia wśród Rosjan działaczy propaństwowych z Wileńszczyzny, kosztem ograniczenia wpływów nacjonalistów rosyjskich z RNO działających głównie na terenie Polesia, Wołynia oraz Lwowa. Minister Pieracki tym samym zyskał w oczach mniejszości rosyjskiej, a jego wystąpienie na zjeździe zostało odczytane jako oficjalne uznanie mniejszości rosyjskiej przez władze państwowe.

Wyznaczony na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych kurs polityki wobec ludności rosyjskiej w Polsce został utrzymany do 1935 r. Mimo rozpoczęcia procesu polonizacji Cerkwi po 1935 r. (najwcześniej z inicjatywy wojewody Wacława Kostka-Biernackiego na Polesiu) oraz pogorszenia się sytuacji szkolnictwa rosyjskiego, w szczególności w województwach wołyńskim i poleskim, rządzonych przez Józewskiego i Kostka-Biernackiego, organizacje rosyjskie starały się współpracować z państwem polskim w nadziei na pewne koncesje lub pomoc finansową, z której zresztą korzystało wiele instytucji rosyjskich, zapewniając zarazem miejsca pracy dla wielu spośród swoich rodaków.

Czy zatem prowadzona polityka okazała się być skuteczną? W tym krótkim wstępie nie jesteśmy w stanie dać pełnej odpowiedzi na to pytanie, lecz skłanialibyśmy się do stwierdzenia, że w dużym stopniu tak. Przez całe dwudziestolecie postępowała powolna asymilacja tejże ludności; ostatecznie, w obliczu agresji III Rzeszy i Związku Sowieckiego, w swej masie zachowała ona lojalną postawę wobec państwa polskiego. Do dziś żyją jeszcze w Polsce i na Białorusi, często już spolonizowani, nieliczni potomkowie tych Rosjan, którzy przeżyli wojnę i „wyzwolenie” przez Armię Czerwoną, za którą podążały oddziały „Smierszu”, wyłapujące nawet najmniej znaczących działaczy rosyjskich35.

Dokumenty zostały opublikowane z zachowaniem oryginalnego stylu. Skróty nie mające obecnie zastosowania zostały rozwinięte bez zaznaczania w tekście.

Podkreślenia i zakreślenia ręczne zostały oznaczone we frakcji górnej literami a-a, natomiast maszynowe linią ciągłą w tekście.

G. M a z u r, op. cit., s. 162.

J. M a c k i e w i c z, Wieszać czy nie wieszać, Londyn 2015, s. 14–15.

34 35

Przegląd Wschodni 53.indb 214

2016-01-22 17:10:16

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

215

Część dokumentów, mimo że posiada prezenty Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, w Archiwum Akt Nowych znalazła się w zespołach Urzędu Wojewódzkiego w Brześciu (dok. nr 2 i 3) oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (dok. nr 7). W wyniku bowiem utraty archiwów województw wschodnich w 1945 r., województwo lubelskie okazało się jedynym, którego kilka powiatów uważano za wschodnie, a które w związku z tym uczestniczyło w wymianie specjalnej korespondencji między nimi. Tworząc zespoły województw wschodnich prawdopodobnie zdecydowano, że lepiej będzie, jeśli owe dokumenty znajdą się w tychże zespołach, gdyż treść ich dotyczy tylko w niewielkim stopniu województwa lubelskiego.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni 53.indb 215

2016-01-22 17:10:16

216

ŁUKASZ DRYBLAK Nr 1

11 czerwca 1927, Warszawa. – Protokół z konferencji międzyministerialnej odbytej w Ministerstwie Spraw Zagranicznych 8 czerwca 1927 r., w sprawie uchodźców rosyjskich, przesłany do Departamentu Konsularnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

Poufne Protokół Konferencji międzyministerialnej odbytej dnia 8 VI w Gabinecie pana Dyrektora Departamentu Konsularnego MSZ w sprawie uchodźców rosyjskich.

Obecni: Panowie dyrektor Babiński1 – MSZ, Malhomme2 – MSZ, aradca Brodowski 3 – MSWa, dyrektor Kutyłowski4 – Urząd Emigracyjny, dr Bulanda5 Ministerstwo Skarbu Protokołował – Kotarski P. Babiński otwiera posiedzenie komunikując, iż przedmiotem obrad będzie propozycja Wysokiego Komisarza Ligi Narodów dla spraw uchodźców rosyjskich Nansena6 w sprawie przesiedlenia części wychodźców rosyjskich znajdujących się w Europie do Ameryki Południowej.

Podobne przesiedlenie będzie z korzyścią dla primo – samych emigrantów, secundo – dla państw, które im obecnie azylu udzielają.

P. Malhomme daje krótki zarys historyczny problemu uchodźców rosyjskich. Na dwóch konferencjach międzynarodowych w Genewie (rok 1922 i 1926) uregulowano sprawę paszportów dla uchodźców, zorganizowano nad nimi opiekę, ustanowiono delegatów, M[ministerstwa] Pracy w poszczególnych krajach specjalnie dla spraw, związanych z tymi uchodźcami.

Na ostatniej konferencji omawiano głównie sposób zdobycia pewnej sumy dla przesiedlenia uchodźców znajdujących się w Europie do Ameryki Południowej. Próby czynione w tym kierunku (kontrybucja dobrowolna państw, marki nansenowskie) zawiodły. Obecnie dr Nansen podał do rozważenia rządom poszczególnych państw propozycję pewnego towarzystwa osiedlenia na terenach tego towarzystwa w Ameryce 25 000 uchodźców. aPaństwo, w którym uchodźca przebywa musiałoby w razie jego wyjazdu do Ameryki pokryć koszta przejazdu w wysokości 20 funtów] szterlingów od osobya. Mówca popiera ten projekt uważając, iż primo – uchodźcy zamieszkujący w Polsce są dla nas elementem niepożądanym tym bardziej, iż dzieci ich w myśl obowiązującego prawodawstwa stają się obywatelami polskimi, secundo Wacław BABIŃSKI (1887–1957), doktor nauk ekonomicznych; w latach 1917–1918 dyrektor kancelarii w gabinecie cywilnym Rady Regencyjnej, od 1 XII 1918 r. w MSZ na stanowisku radcy ministerialnego, od 1920 r. wicedyrektor Departamentu Konsularnego, a od 1924 r. jego dyrektor, od 1929 r. poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny II klasy w Belgradzie; w latach 1931–1944 na placówce w Hadze, a następnie w Londynie jako przedstawiciel przy rządzie holenderskim; pozostał na emigracji; zmarł w Montrealu.

2 Leon MALHOMME (1888–1940), studiował w Petersburgu i Dorpacie, gdzie ukończył prawo; od 23 XI 1918 r. do 31 XII 1928 r. kierownik referatu konsularnego, w latach 1922–1928 delegat Polski do Ligi Narodów na konferencje międzynarodowe do spraw uchodźców rosyjskich, następnie konsul generalny w Bytomiu i Opolu; od 1933 r. radca dla spraw emigracyjnych przy ambasadzie RP w Paryżu; od 1934 r. na placówce w Morawskiej Ostrawie, w 1935 r. na żądanie Edwarda Beneša odwołany do Polski, został nominowany na drugiego wicewojewodę śląskiego; zmarł w obozie w ZSRS. 3 B. BRODOWSKI, radca ministerialny w Wydziale Konsularnym MSW, często zastępujący naczelnika Wydziału.

4 Roman KUTYŁOWSKI (1895–1976), w latach 1924–1930 wicedyrektor Urzędu Emigracyjnego, od 1932 r. dyrektor zarządu Linii Transatlantyckiej Gdynia-Ameryka (GAL) w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie z siedzibą w Nowym Jorku; brał udział w przygotowaniach polskiej ekspozycji na Wystawę Światową w Nowym Jorku w 1939 r.

5 Juliusz BULANDA, urzędnik Ministerstwa Skarbu, a następnie Opieki Społecznej.

6 Fridtjof NANSEN (1861–1930), norweski oceanograf, działacz społeczny; w 1920 r. został wysokim komisarzem Ligi Narodów do spraw uchodźców; uchodźcy z Rosji zawdzięczali mu paszport „nansenowski”, wydawany dla osób niemających obywatelstwa, tzw. bezpaństwowców; w 1922 r. za swoją działalność został nagrodzony Pokojową Nagrodą Nobla.

1

Przegląd Wschodni 53.indb 216

2016-01-22 17:10:16

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

217

– Polska jest krajem emigracyjnym, a lepiej by wyemigrował element obcy, niż polski. Przeprowadzona w 1922 r. statystyka stwierdziła, iż w Polsce było wówczas 500 000 uchodźców. W 1926 r. było ich: aw miastach – 90 000, na wsi około 10 000a. Wątpliwym jest, by w pierwszym roku wyjechało więcej emigrantów nad 2 tysiące. aKoszta ich przejazdu wyniosą w takim razie 1 600 000 złotycha.

P. Kutyłowski pomija stronę polityczną zagadnienia. Uchodźcy rosyjscy korzystają z pomocy społecznej, więc bezwzględnie odciążenie od tego elementu byłoby korzystne. Z drugiej strony procent rolników wśród emigracji jest nieznaczny i nie nadają się oni do terenów proponowanych przez dr. Nansena ze względów na warunki klimatyczne itd. Znając stosunki południowo-amerykańskie mówca uważa plan dr. Nansena za nierealny, efemeryczny.

P. Malhomme w 1922 r. zarzucono nam, iż utrudniamy wyjazd nansenowcom. Zarzut ten odparliśmy twierdzeniem, iż i tak mamy ich za dużo, że chcemy się od nich odciążyć. Na tym stanowisku stoimy dotychczas. aNegatywnie więc ustosunkowanie się do propozycji dr. Nansena jest niemożliwe, gdyż byłoby zupełnym załamaniem naszej linii polityczneja. Z drugiej strony jednakże należy się bezwzględnie powstrzymać od zbytniej ofiarności, od pokrywania w jakiejkolwiek bądź formie kosztów przejazdu emigrantów z innych krajów.

Delegat polski na konferencji winien wejść w porozumienie z innymi państwami posiadającymi znaczną ilość emigrantów i będącymi tak jak i my w trudnościach budżetowych. a Rząd Polski może pokrywać koszta przejazdu tylko naszych uchodźców: za każdego zabranego od nas uchodźcę dajemy 20 f. st. Ile zabierzecie uchodźców – tyle damy pieniędzy – takie powinno być nasze stanowiskoa. Sumy te jednakże nie mogą być zbyt wielkie. Możemy finansować tę akcję przesiedlania jedynie w skromnych granicach naszych możliwości budżetowych.

P. Babiński aZe względów na specyficzne nasze położenie w Genewie nie możemy zająć stanowiska negatywnegoa. Delegat nasz winien zwrócić uwagę zebranych na okoliczności przytoczone przez pana Kutyłowskiego. Będzie to dla niego bardzo wdzięczna rola. Emigracja ta od nas dużego rozmiaru chyba nie przybierze.

P. Brodowski uważa projekt za nierealny. W Polsce emigrant znajduje się w specjalnych warunkach, krańcowo różnych od warunków w innych państwach. Żyją oni tu w warunkach rodzinnych, są blisko ojczyzny i chcą koniecznie do tej ojczyzny wrócić czekając pierwszej na to sposobności. Z tej racji wątpliwym jest, by chcieli oni opuścić Polskę dla Ameryki. Przeciwnie – daje się zauważyć dążność przenoszenia się do Polski, a w samej Polsce przenoszenia się na Kresy, bliżej Rosji, bliżej ojczyzny.

Należy również zauważyć, iż emigracja u nas jest politycznie zorganizowana, a Komitety na jej czele stojące emigracji do ameryki na pewno się przeciwstawią.

W Genewie musimy wyraźnie zaznaczyć, iż Polska emigracja jest w specjalnych warunkach i do Ameryki wyjeżdżać nie będzie chciała. W każdym bądź razie ryczałtowo udziału w akcji przesiedlania emigrantów wziąć nie możemy.

Można by wyzyskać tę propozycję dla pozbycia się elementu niepożądanego, dla wysiedlenia go do Ameryki. Będzie to możliwe o ile kraje imigracyjne nie będą stawiać trudności wizowych. W takim razie wyjeżdżałyby jednostki pod naszym przymusem.

Można płacić za wyjazd emigranta 20 funtów szterlingów choć to jest drogo, lecz należy to wykorzystać pozbywając się elementu niepożądanego. Należy się obawiać sita wizowego oraz oporu Komitetów narodowych. Sumy wydane na wyjazd można by lepiej zużyć pomagając emigrantom wewnątrz kraju. a Dr Bulanda uważa, iż suma 20 funtów szterlingów za przejazd jednej osoby jest wygórowaną, bo przecież państwo emigracyjne winno pokryć przynajmniej część tych kosztówa. Jest on upoważniony oświadczyć, iż w obecnym roku budżetowym uzyskanie jakichkolwiek bądź kredytów na ten cel jest niemożliwe. aDo budżetu roku przyszłego można by wstawić pewną kwotęa, lecz uchwalenie jej, jak wiadomo, zależy od Izb. W każdym razie suma ta mogłaby być zużytkowana jedynie na awyjazd emigrantów z Polskia.

P. Kutyłowski proponuje użycie pewnych kwot na ten cel z sum przewidzianych w budżecie Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej na opiekę nad ofiarami wojny i wypadków politycznych, o ile Komitety Narodowe na to się zgodzą.

Po ogólnej dyskusji p. Dyr. Babiński reasumując wyżej powiedziane stwierdził:

Przegląd Wschodni 53.indb 217

2016-01-22 17:10:16

218

ŁUKASZ DRYBLAK

a Rząd Polski może pokrywać jedynie koszta przejazdu tych emigrantów, którzy w Polsce stale zamieszkują.a Wyasygnowanie w bieżącym (1927/1928) roku budżetowym jakichkolwiek bądź specjalnych kredytów na przesiedlenie emigrantów jest niemożliwym ze względu na zamkniętą sesję budżetową. Rząd Polski zgadza się użyć na ten cel pewnych sum z 500 000 kredytu przewidzianego na opiekę nad ofiarami wojny i wypadków politycznych w budżecie Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej (Dział 7 par[agraf] 18) pod warunkiem, że Komitety narodowe emigracji wyrażą na to zgodę.

Rząd Polski skłonny jest wstawić do budżetu na rok 1928/1929 pewną sumę specjalnie na koszta przewozu emigrantów przeznaczoną. Jasnym jest, iż uchwalenie odnośnych kredytów zależne jest od Izb.

Posiedzenie zamknięto o godz. 13.

(–) Babiński Za zgodność: Kotarski Oryg., msp., AAN, MSW, sygn. 1910, k. 325–330. Prezenta: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, weszło dn. 18.6.1927 r. L.AP1054/p.

Nr 2 5 września 1928, Brześć nad Bugiem. – Pismo wojewody poleskiego Jana Krahelskiego do Departamentu Politycznego MSW, przesłane do informacji wojewodów białostockiego, łuckiego, wileńskiego, lubelskiego i nowogródzkiego w sprawie działalności monarchistów.

Poufne a Według posiadanych informacji konfidencjonalnych, zasługujących na zaufanie, w dniu 15 VII br.

Brzeski Okręgowy Komitet monarchistów rosyjskich został podzielony na okręgowy i powiatowy. Podział ten nastąpił stosownie do uchwały starszych partii, która zapadła w Brześciu nad Bugiem w dniu 1 VII br. W mieszkaniu Michała Popławskiego komornika Sądowego.a Na tym zjeździe byli obecni z Pińska: inż. Piotrowski Konstanty 7, geometra Ławrynowicz Stefan, Karius Edward b. płk armii carskiej, który 4 miesiące temu przybył do Polski z Serbii – z Łunińca; adwokat Bułhakow8 i Sawicz księgarz – z Siemiatycz9, pow. Bielsk-Podlaski; Michałowski Józef – z Brześcia

Konstanty PIOTROWSKI, ur. w Pińsku, właściciel majątku ziemskiego Krydanowo w pow. drohickim, inżynier komunikacji; w 1921 r. wrócił z Kijowa do Pińska; przedstawiciel biura parcelacyjnego, rezydent Bractwa Russkoj Prawdy, prowadził kolportaż bibuły monarchistycznej wśród młodzieży; wrogo ustosunkowany do państwowości polskiej; w latach 1928 i 1930 agitował za listą rosyjską w wyborach, patronował młodzieży pracującej w redakcjach „Pod niebom Polesia” i „Pińskj Hołos” oraz subsydiował te wydawnictwa, sam również pisał artykuły na temat uświadamiania narodowego Poleszuków, potępiające unitów oraz rewindykacje zajętych przez Rosjan polskich majątków, AAN, UWB, sygn. 976/56, k. 5.

8 Mścisław BUŁHAKOW (1882–?), ur. w Odessie, adwokat, mieszkaniec Łunińca i właściciel chutoru w Waźwinkach, prezes łuninieckiego oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynności (dalej: RTD); w 1928 r. prezes komitetu wyborczego RNO, AAN, UWB, sygn. 976/56, k. 14.

9 Jan SAWICZ, księgarz.

7

Przegląd Wschodni 53.indb 218

2016-01-22 17:10:16

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

219

nad Bugiem; aKotowicz Mikołaja10, Szłykow starszy11, aMajmeskuł Borys, Majmeskuł Jerzya referendarz III stopnia służby Okręgowej Dyrekcji Robót Publicznych, adwokat Pantelewicz12, ksiądz prawosławny Żukowski, Fedsiaj Aleksy były dyrektor gimnazjum rosyjskiego w Brześciu nad Bugiem oraz szereg osób z Łucka, Równego i innych miast, których nazwiska są nieznane. Na zjeździe tym postanowiono: wyrazić kondolencje żonie gen. Wrangla13 z powodu śmierci jej męża – w imieniu emigrantów przebywających na emigracji w Polsce, przesłać żonie Wrangla ponad 400 zł na pomnik dla zmarłego męża, przesłać do kasy Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza14 pieniądze zebrane od byłych członków i nie członków – suma nieznana, do czasu złagodzenia antagonizmów polsko-rosyjskich w Pińsku, uważać miejscowy Komitet za rozwiązany z dniem 15 VII br., informacje zaś przesyłać tylko do Kariusa Edwarda, który ma informować byłych członków, do 23 VIII br. otworzyć punkty graniczne na granicy polsko-sowieckiej i wyznaczyć tam ludzi, prosić Brodowicza o sprawozdanie do 1 września br. co zrobiono w czasie od kwietnia do września br., oraz o sprawozdanie kasowe, a przedsięwziąć środki zmierzające do zatuszowania incydentu w Horodyszczu pow. pińskiego (vide sprawozdanie tut. z dn. 26 VII br. LIV/B.P.33/tjn.),a wybrać zarząd, w skład którego weszli: Kotowicz Mikołaj przewodniczący, architekt miejski Popławski Michał wiceprzewodniczący, komornik sądowy inż. Archipenko, sekretarz, b. pułk armii carskiej Majmeskuł Borys skarbnik – obecnie przebywa w Łucku, otworzywszy tam rzekomo kancelarię adwokacką, Brodowicz z Łunińca kierownik kolportażu literatury do Rosji Sowieckiej.

Komisja rewizyjna pozostała bez zmian, w skład jej wchodzą: Piotrowski Konstanty przewodniczący, ksiądz prawosławny Gubarew wiceprzewodniczący z Prużany, Bułhakow z Łunińca oraz dwóch (Równe, Łuck) niewiadomych z nazwiska.

Ponadto na zebraniu tym poruszono wiele spraw nieznanej treści, które jednak są trzymane w tajemnicy – następne zebranie wyznaczono na dzień 7 X br. w Brześciu nad Bugiem u Majmeskuła Jerzego.

Zaznaczam, że aczkolwiek są to informacje konfidencjonalne, to jednak przywiązuję do nich wagę ze względu na wzmagający się rosyjski ruch monarchistyczny. Celem uprawdopodobnienia powyższych danych, równocześnie z niniejszym zarządzam ich sprawdzenie, którego wyniki przedłożę dodatkowo.

Mikołaj KOTOWICZ (1875–?), ur. w Wilnie, zm. w Brześciu n. Bugiem, inż. architekt; w 1922 r. przyjechał z Rosji do Pińska, kierownik biura budowlanego i mierniczego, zajmował się parcelacją majątków ziemskich, chwilowo był architektem miejskim w Brześciu, w 1933 r. zdał egzamin na mierniczego przysięgłego; w swojej firmie miał zatrudniać tylko monarchistów rosyjskich; do 1928 r. był szefem oddziału tajnej organizacji gen. Nikołaja Kutiepowa, AAN, UWB, sygn. 976/56, k. 6.

11 Jan SZŁYKOW (1895–?), emigrant, kapitan sztabowy; w 1935 r. unieważniono mu bezprawnie wydany dowód przynależności państwowej; członek RTD, AAN, UWB, sygn. 976/56, k. 20–21. Identyfikacja niepewna.

12 Bazyli PANTELEWICZ (1890–?), ur. w Kodniu, pow. bielski; deklarował narodowość ukraińską; adwokat, członek RTD oraz Proswity, AAN, UWB, sygn. 976/56, k. 20.

13 Piotr WRANGEL (1878–1928), baron, generał porucznik, uczestnik wojny rosyjsko-japońskiej, I wojny światowej oraz wojny domowej; w 1920 r. przejął z rąk gen. Antona Denikina dowodzenie nad Siłami Zbrojnymi Południa Rosji, do listopada 1920 r. bronił Krymu, po czym ewakuował swoje wojsko do Turcji i Bułgarii; jego emigracyjną kwaterą główną zostały Sremskie Karłowce, pod Belgradem; od 1924 r. kierował Rosyjskim Związkiem Ogólnowojskowym (dalej: ROWS), organizacją zrzeszającą byłych żołnierzy rosyjskich; został pochowany w Belgradzie.

14 Nikołaj Nikołajewicz ROMANOW (1856–1929), wielki książę, wnuk cara Mikołaja I, do 23 VIII 1915 r. głównodowodzący armii rosyjskiej, w 1919 r. wyemigrował do Włoch, w latach 1924–1929 przewodniczący ROWS, zm. w Antibes, we Francji.

10

Przegląd Wschodni 53.indb 219

2016-01-22 17:10:16

220

ŁUKASZ DRYBLAK

– do wiadomości z prośbą o nadesłanie mi własnych w tym przedmiocie materiałów.

Wojewoda (–) w/z Z. Skrzyński15 Oryg., msp., AAN, Urząd Wojewódzki w Brześciu, sygn. 74, k. 1–2. Prezenta: Lubelski Urząd Wojewódzki, Podano dn. 7 WRZ 1928 L. 4590 BP.

Nr 3 29 grudnia 1928, Brześć n. Bugiem. – Pismo wojewody poleskiego Jana Krahelskiego do Departamentu Politycznego MSW, przesłane do informacji wojewodów białostockiego, łuckiego, wileńskiego, lubelskiego, nowogródzkiego i lwowskiego, informujące o rosyjskim ruchu monarchistycznym.

Poufne Udzielam do wiadomości w ślad pisma z dnia 5 września br. nr IV.B.P.5 z prośbą o nadesłanie mi własnych w tym względzie materiałów.

Za Wojewodę (–) M. Małaczyński16 Poufne Nawiązując do pisma z dnia 5 września br. nr IV.B.P.5 w sprawie obok wymienionej donoszę, iż według ostatnio uzyskanych informacji, sprawdzenie których jednocześnie zarządzam, Kotlarewski Feoksty17, syn Asaniego, byłego sztabs-kapitana armii rosyjskiej, pochodzący z Pińska, który od niedawna przystąpił do wydawania w Wilnie pisma codziennego w języku rosyjskim „Nasze Życie”, należy do partii monarchistów rosyjskich od września 1923 roku, obecnie zaś jest czynnym członkiem Komitetu Centralnego, mającego swą siedzibę w Sekcji, Białogród18 – ul. Królowej Natalii 94.

Kotlarewski działa w II Okręgu partii i otrzymuje fundusze z Centrali na wydawanie wspomnianego dziennika, lecz w jakiej wysokości na razie nie zdołano ustalić.

Czołowym zadaniem dziennika „Nasze Życie” jest stałe uświadamianie obywateli pochodzenia rosyjskiego, przebywających w Polsce oraz emigrantów w duchu narodowościowym z jednej strony i z drugiej – dać odczuć władzom polskim, iż Rosjanie są w Polsce i że należy się z nimi liczyć.

Zygmunt SKRZYŃSKI (1897–1944), wicewojewoda poleski.

M. MAŁACZY ŃSKI, często podpisywał się w zastępstwie naczelnika Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego Polesie, prawdopodobnie był jego zastępcą.

17 Feoksty KOTLAREWSKI, związany z belgradzkim ośrodkiem monarchistów, wydawca „Naszej Żyźni” subsydiowanej przez Pawła Korola oraz bliżej nieokreśloną organizację rosyjską (pieniądze przysyłano przez ČSR), brat Jewgienija Kotlarewskiego (po wejściu Sowietów do Wilna), redaktora „Krasnoj Zwiezdy”, natomiast w 1941 r., po wejściu Niemców, gadzinówki „Gońca Wileńskiego”, obaj bracia zostali aresztowani i zlikwidowani przez Gestapo w Warszawie, AAN, UWB, sygn. 976/74, k. 4–6; S. W o j c i e c h o w s k i, Epizody, London-Kanada 1978, http://www.dk1868.ru/history/voytzexov.htm [dostęp z 30 I 2015].

18 Belgrad.

15 16

Przegląd Wschodni 53.indb 220

2016-01-22 17:10:16

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

221

Również będzie ono uzależnione od posła dr. Korola Pawła19, który zamierza je subsydiować w celu wykorzystania jego szpalt do akcji propagandowej, związanej z zamiarem organizowania w wioskach i miastach (wespół z Kotowiczem Mikołajem – Brześć nad Bugiem i Lelawskim – Lwów) „Komitetów narodowościowych Rosyjskich”, mających za zadanie rusyfikowanie ludności tubylczej, wyznania prawosławnego, której nieznaczna część uważa się za obywateli pochodzenia rosyjskiego. Korespondentami „Naszego Życia” są przeważnie byli wojskowi armii rosyjskiej.

Ażeby zainteresować włościan ruchem narodowościowym i dać możność nabywania gazety wszystkim, cena numeru ustalona została na 20 groszy chociaż koszty druku wynoszą nie wiele mniej.

Partia organizuje szereg punktów przygranicznych, obsadzonych przez zaufanych ludzi. Punkty te służyć mają do wymiany korespondencji i ułatwiania przechodzenia granicy agentom partii. W tym celu postanowiono prze nieść sklep wódczany Tichonowicza Wawrzyńca, syna Mikołaja, z Lubieszowa, pow. Kamień-Koszyrski do Łachwy, powiat Łuniniecki – co już zostało formalnie załatwione. Tichonowicz obejmuje w Łachwie kierownictwo punktu granicznego nr 3, podporządkowany Brodowiczowi Szymonowi, zamieszkałemu w Malkowiczach tegoż powiatu, kierownikowi wywiadu i sekcji agitacyjnej za granicą trudniącemu się wszelkiego rodzaju dostawami.

Pieniądze Brodowicz otrzymuje z Czechosłowacji od Kopaczyńskiego, które rozdziela w myśl dyrektyw partii; w listopadzie br. otrzymał przeszło 1000 dolarów.

Kotlarewski również ubiega się o koncesję wódczaną w powiecie Pińskim.

II. Okręg partii podzielony jest na 6 sekcji, podlegających bezpośrednio Brodowiczowi lub jego zaufanemu byłemu pułkownikowi armii rosyjskiej Mackiewiczowi, zamieszkałemu w Oborowie, gminy Brodnica, powiatu Pińskiego, a mianowicie: sekcja – Pińsk: prezes Piotrowski Konstanty, inżynier; pomocnik Bułaj, urzędnik Sądu Okręgowego, sekretarz Litwinow, były kpt., Bank rolny; skarbnik Kiryłow Grzegorz, konsystorz prawosławny.

Sekcja Łuniniec – prezes Bułhakow, adwokat; pomocnik brat Bułhakowa; sekretarz Sawicz Jan, księgarnia; skarbnik dr Bogorodzicki 20, księgarnia.

Sekcja Brześć – prezes Majmeskuł Jerzy (przedtem inżynier Kotowicz); pomocnik Szłykow (starszy); sekretarz Piatnicki Konstanty; skarbnik Popławski Michał, komornik.

Składu pozostałych 3 sekcji na razie nie zdołano ustalić, znajdować się one mają jedna w Łachwie, pow. Łuniniecki, druga w Baranowiczach.

Członkowie sekcji są zatwierdzeni przez centralę w Białogrodzie. Obsada stanowisk na rok 1929 ustalona będzie przez Centralę do 15 stycznia 1929 r.

Archiwum partyjne, przechowywane w myśl polecenia szefa sztabu gen. Kutiepowa21 u Serdijuka, zarządcy majątku Bobryka, gmina Dąbrowska, powiat Piński, zostało ostatnio zniszczone i odtąd archiwum partia posiadać nie będzie. Szyfr znajduje się u Brodowicza, który zachowuje go w ścisłej tajemnicy.

Agenci partyjni korzystają z punktów przejściowych na granicy litewskiej i rumuńskiej oraz nad granicą sowiecką w Leninie, Łachwie i Korcu (Wołyń). Kierownikiem tego ostatniego jest nieznanego mi nazwiska b. kapitan armii rosyjskiej.

Obecnie partia liczy 150 czynnych członków, rekrutujących się przeważnie z pośród emigrantów, posiada kilka zakonspirowanych drukarń w Rosji sowieckiej, z których ma nadejść niebawem transport

Paweł KOROL (1890–?), ur. w Białej Podlaskiej, w latach 1915–1921 przebywał w Rosji, od 1923 r. oficer rezerwy WP, ginekolog, założyciel brzeskiego oddziału RTD, w 1927 r. prezes RNO, poseł na Sejm 1928–1930 r.; w 1930 r. agitował za Listą Ruską, lecz z braku szans na sukces wycofał się; przeciwny autokefalii i Związkowi Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych (dalej: ZROM), AAN, UWB, sygn. 976/56, k. 2.

20 Bazyli BOGORODZICKI (1885–?), ur. w Woroneżu, mieszkaniec Łunińca, lekarz, członek RNO, wiceprezes łuninieckiego oddziału RTD, monarchista, AAN, UWB, sygn. 976/56, k. 14–15.

21 Aleksandr KUTIEPOW (1882–1930), w 1920 r. awansował na stopień generała, dowódca 1 Armii gen. Piotra Wrangla, od 1928 r. szef ROWS; w 1930 r. porwany na ulicy w Paryżu przez agentów OGPU, zamordowany w trackie transportu do ZSRS lub po przewiezieniu do Moskwy.

19

Przegląd Wschodni 53.indb 221

2016-01-22 17:10:16

222

ŁUKASZ DRYBLAK

literatury monarchistycznej. Zebrań postanowiono nie odbywać, korespondować zaś za pośrednictwem zaufanych ludzi, a nie poczty.

Literaturę, między innymi i „Ruską Prawdę” przesyła z Gdańska b. gen. Machrow22, paczkami o wadze 5 kg, za pośrednictwem Nikona Piotra, obywatela serbskiego, zamieszkałego w Gdańsku.

Brodowicz otrzymuje dwa razy w miesiącu (19 i 29 lub 30) informacje i zlecenia z Choignie (Francja)23, zaś co trzeci dzień informować ma Białogród o działalności w Polsce i ZSRR. Placówki, znajdujące się na terytorium Polski, partia zamierza wyzyskać do demonstracji politycznych.

Karjus Edward zajmuje stanowisko instruktora partyjnego w Serbii. O wynikach sprawdzenia powyższych informacji doniosę dodatkowo.

Wojewoda (–) w/z Z. Skrzyński Oryg., msp., AAN, UWB, sygn. 74, k. 3–8. Prezenta: Lubelski Urząd Wojewódzki, 5/I 1929 r. L 86 BP.

Nr 4 7 czerwca 1929, Warszawa. – Memorandum Związku Literatów Rosyjskich i Dziennikarzy w Polsce do MSW, uzasadniające wydanie pozwoleń na swobodne poruszanie się po całej Polsce dla członków Związku.

Związek Rosyjskich Literatów i Dziennikarzy w Polsce istnieje od 11 września 1925 roku na podstawie statutu, zatwierdzonego decyzją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych nr B.B.4938/25. W chwili obecnej liczy Związek ten 40 członków, z których część mieszka w Warszawie i jej okolicach, inna zaś część w rozmaitych miejscowościach prowincjonalnych na terytorium Rzeczypospolitej. Zarząd Związku składa się po ostatnim ogólnym zgromadzeniu członków, odbytem w Warszawie dnia 14 marca 1929 roku z panów Aleksandra aChirjakowaa24, zastępcy redaktora naczelnego warszawskiego pisma „Za Swobodu”, jako prezesa, Sergiusza aKielniczaa25, redaktora naczelnego warszawskiej agencji prasowej „Russpress”, jako zastępcy prezesa, Jerzego aLiperowskiegoa26, jako sekretarza, Sergiusza aWoyciechowskiegoa27, re Piotr MACHROW (1876–1964), gen. lejtnant, szef sztabu Sił Zbrojnych Południa Rosji, od lipca 1920 r. do grudnia 1924 r. przedstawiciel gen. Piotra Wrangla w Polsce, następnie wyjechał do Francji.

23 Możliwe, że miano na myśli położone nad Marną, w Szampanii Chamarandes-Choignes.

24 Aleksandr CHIRIAKOW (1863–1940), dziennikarz, prozaik, krytyk, współpracował z gazetami „Za Swobodu!” i „Mołwa”, mąż poetki Jewgeni Weber-Chiriakowej.

25 Siergiej KIELNICZ (ok. 1890–1969), warszawski dziennikarz, nauczyciel i księgarz; w czasie wojny był korespondentem wojennym; w 1919 r. wyjechał do Odessy, gdzie pracował w gazecie „Prizyw” i kierował pismem „Syn Otieczestwa”; w lutym 1920 r. wrócił do Warszawy, gdzie w październiku założył, z inspiracji Oddziału II, agencję telegraficzną Russpress (informacje od niej pozyskiwało 420 europejskich gazet, posiadała oddziały w Berlinie, Paryżu, Pradze, czasowo w Sofii, Rewlu i Rydze); w 1924 r. założył wydawnictwo i księgarnię; był korespondentem berlińskiego „Rulia”, w latach 1924–1931 przedstawicielem i korespondentem „Siegodnia”, do której pisał pod pseudonimem „Dobrotin”; w połowie lat 30. publikował w paryskim „Wozrożdienniu”; w 1939 r. został warszawskim korespondentem berlińskiej gazety „Nowoje Słowo”, ps. S. Moskwin; w 1944 r. znalazł się w zachodnich Niemczech, skąd wyjechał do Argentyny, gdzie pracował dla rosyjskiej prasy emigracyjnej.

26 Gieorgij LIPEROWSKI (1879–1944), z rodziny szlacheckiej, oficer, służył w 61 brygadzie artylerii, następnie w stopniu pułkownika w armii gen. Antona Denikina; w 1920 r. wyjechał do Jugosławii, następnie do Polski; od 1921 r. był dyrektorem gimnazjum rosyjskiego w Warszawie; zmarł w sierpniu 1944 r. w Warszawie.

27 Siergiej WOJCIECHOWSKI (1900–1984), działacz społeczny, poeta, dziennikarz, korespondent „Kuriera Warszawskiego”, a także rosyjskich emigracyjnych czasopism: „Borba za Rossiju”, „Wozrożdienije”, „Rul”, „Rossija”, „Siegodnia”; członek 22

Przegląd Wschodni 53.indb 222

2016-01-22 17:10:16

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

223

daktora agencji „Russpress” i korespondenta rosyjskich pism zagranicznych, jako skarbnika oraz Leona a Łyszczyńskiego-Trojekurowaa28. Do Związku, jako też do Zarządu Związku należą zarówno obywatele polscy, jak i bezpaństwowi uchodźcy z Rosji sowieckiej. Dokładne wyjaśnienie kwestii przynależności państwowej wszystkich członków Związku jest obecnie w toku na podstawie uchwały, powziętej przez Zarząd Związku dnia 20 marca 1929 roku.

W ciągu pierwszych lat swego istnienia nie objawiał Związek Rosyjskich Literatów i Dziennikarzy w Polsce żywszej działalności, czego powodem był brak funduszów w kasie Związku oraz brak kontaktu z szerszym ogółem literatów i dziennikarzy Rosjan poza granicami ZSRR. Obecnie sytuacja ta nieco się zmieniła, gdyż na jesieni 1928 roku odbył się w Białogrodzie pierwszy zjazd rosyjskich literatów i dziennikarzy, zwołany przez Związek Literatów i Dziennikarzy Rosyjskich w królestwie SHS pod protektoratem rządu Jugosławii. Związek Rosyjskich Literatów i Dziennikarzy w Polsce reprezentowany był na tym zjeździe przez delegatów Sergiusza Kielnicza i Anatola Wielmina29. W wyniku obrad zjazdu powstało Zjednoczenie Rosyjskich Literatów i Dziennikarzy, w którego skład weszły, oprócz Związku Rosyjskich Literatów i Dziennikarzy w Polsce, pokrewne organizacje w Białogrodzie, Pradze, Paryżu i Berlinie. Zjednoczenie to uzyskać ma w najbliższej przyszłości prawa rosyjskiej reprezentacji międzynarodowej federacji dziennikarzy, do której przedtem należał jedynie związek rosyjskich dziennikarzy i literatów w Paryżu.

Zjazd w Białogrodzie stwierdził wielkie postępy, poczynione przez rosyjskich literatów i dziennikarzy poza granicami ZSRR w organizacji swego życia zawodowego. Zjazd ten udowodnił, iż w Jugosławii i Czechosłowacji cieszą się ci literaci i dziennikarze z moralnego i finansowego poparcia rządów wymienionych państw, iż we Francji i w Niemczech korzystają literaci i dziennikarze rosyjscy ze wszystkich praw i specjalnych udogodnień, które przysługują innym literatom i dziennikarzom zagranicznym.

Zjazd przyczynił się do dalszego rozwoju współpracy zawodowej rosyjskich dziennikarzy i literatów poza granicami Rosji, ułatwił obronę praw zawodowych członków rosyjskich związków literackich dziennikarskich oraz dowiódł, iż w wielu krajach rozproszeni po świcie literaci i dziennikarze rosyjscy zdołali nawiązać kontakt z prasą lokalną przez współpracę w pismach obcojęzycznych.

Równocześnie spowodował zjazd potrzebę porównania sytuacji materialnej, prawnej i moralnej, w której znajdują się literaci i dziennikarze rosyjscy w poszczególnych państwach Europy i Ameryki. Porównanie to, jak stwierdziła po powrocie z Białogrodu w swym sprawozdaniu delegacja Związku, wypada niepomyślnie dla Związku Literatów i Dziennikarzy Rosyjskich w Polsce, gdyż jest to jedyna organizacja, reprezentowana na zjeździe w Białogrodzie, aktóra nie tylko że nie może poszczycić się uzyskaniem jakichkolwiek praw lub udogodnień dla swych członków, lecz mogłabya

redakcji gazety „Mołwa” (do maja 1933 r., kiedy jego drogi z pismem rozeszły się, ze względu na odmienne podejście do wydarzeń w Niemczech); sekretarz powstałego w 1931 r. Rosyjskiego Komitetu Społecznego; jego wiersze znalazły się w zbiorze Stichi opublikowanym w 1932 r. w Warszawie; pod koniec lat 30. był korespondentem berlińskiej gazety „Nowoje Słowo”; był członkiem różnych prawicowych organizacji, pełnił funkcję m.in. rezydenta gen. Aleksandra Kutiepowa na Polskę, jednocześnie reprezentował poglądy bliskie euroazjatom; w czasie okupacji niemieckiej stał na czele przedstawicielstwa rosyjskiego, umożliwił tajną działalność m.in. działaczy NTS; po zlikwidowaniu przedstawicielstwa wyjechał do Berlina, następnie znalazł się na zachodzie Niemiec, we francuskiej strefie okupacyjnej, skąd wyjechał do USA, gdzie pracował w rosyjskich wydawnictwach oraz publikował m.in. na temat afery MOCR-Trust, w której miał swój udział, Russkaja pieczat’..., kn. I, s. 33; S. W o j c i e c h o w s k i, Triest. Wospominanija i dokumienty, Ontario 1974, s. 27, 167–168.

28 Leon ŁYSZCZYŃSKI-TROJEKUROW (1888–1945), książę, bywalec na carskim dworze, poeta, działacz prawosławny, członek Związku Rosyjskich Literatów i Dziennikarzy w Polsce; pisał m.in. do „Za Swobodu!”, „Mołwa”, „Miecz”, „Utro”, „Nasze Wriemia”; właściciel majątku Ruda w powiecie brzeskim, zdarzało mu się przyjmować gości z poselstwa niemieckiego w Warszawie; w czasie okupacji przebywał w Warszawie, po powstaniu wyjechał do Krakowa, gdzie zmarł, AAN, UWB, sygn. 976/56, k. 6.

29 Anatol WIELMIN (1883–1958), ukończył prawo na Uniwersytecie Kijowskim, na początku 1920 r. należał do organizacji antybolszewickiej; w 1925 r. uciekł do Polski; członek Rosyjskiego Komitetu Politycznego, związany z warszawską grupą rosyjskich demokratów, stojących w opozycji do grupy Dimitrija Fiłosofowa; w latach 1929–1949 przedstawiciel rosyjskiego zagranicznego archiwum w Pradze, pracownik „Poslednije Nowosti”, od 1953 r. był paryskim przedstawicielem Archiwum Bachmetiewa w Nowym Jorku; zm. we Francji.

Przegląd Wschodni 53.indb 223

2016-01-22 17:10:17

224

ŁUKASZ DRYBLAK

stwierdzić, iż literaci i dziennikarze rosyjscy w Polsce podlegają o ile nie posiadają obywatelstwa polskiego pewnym krępującym ograniczeniom, które stanowią poważną przeszkodę w spełnianiu obowiązków zawodowych.

Stwierdzając istnienie tego rodzaju ograniczeń, miał Związek Rosyjskich Literatów i Dziennikarzy w Polsce przede wszystkim na myśli aistniejące dla uchodźców rosyjskich w Polsce ograniczenia prawa swobodnego poruszania się na terenie województw wschodnich Rzeczypospolitej.a Ograniczenie to stanowi dla literatów i dziennikarzy rosyjskich w Polsce zarówno moralną, jak i materialną krzywdę.

Moralną dla tego, iż w żadnym innym państwie nie istnieją podobne ograniczenia, materialne dlatego, iż istniejące ograniczenia stanowią bardzo poważną przeszkodę dla nieskrępowanego wykonania obowiązków zawodowych.

Zaznaczyć należy, iż nie wszyscy członkowie Związku czynni są w dobie obecnej, jako zawodowi literaci lub dziennikarze. W stosunku do tych współpracowników prasy rosyjskiej w Polsce lub korespondentów rosyjskich pism zagranicznych w Warszawie, którzy z racji swych obowiązków służbowych musieli odwiedzać wschodnie województwa Rzeczypospolitej, nie posiadając obywatelstwa polskiego, władze administracyjne pierwszej i drugiej instancji okazywały dotychczas we wszystkich bez wyjątku wypadkach jak najdalej posuniętą uprzejmość, nie krępując bynajmniej swobody ruchów. Związkowi nie jest znany żaden wypadek, w którym czynnemu dziennikarzowi lub literatowi rosyjskiemu w Polsce odmówiono wyjazdu na teren województw wschodnich, gdy zachodzi ku temu udowodniona potrzeba. a Jednakże konieczność zwracania się do władz pierwszeja lub drugiej instancji z prośbą o odpowiednie zezwolenie stanowi sama w sobie przeszkodę, która utrudnić może w wielu wypadkach należyte wykonanie obowiązków dziennikarskich.

Jako przykład, przytoczyć można następujący wypadek. Podczas zeszłorocznych uroczystości legionowych w Wilnie redakcja bardzo poważnego rosyjskiego pisma zagranicznego poleciła swemu warszawskiemu korespondentowi nie posiadającemu obywatelstwa polskiego natychmiastowy wyjazd do Wilna w celu złożenia relacji z przebiegu uroczystości. Relacja ta odbić się miała szerokim echem we wszystkich państwach bałtyckich z niewątpliwą korzyścią dla interesów państwowych Polski. Podanie korespondenta poparte zostało przed Komisariatem Rządu na m. st. Warszawę przez wydział prasowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych, lecz dla względów formalnych nie mogło być załatwione w ciągu 24 godzin, wobec czego wyjazd wymienionego dziennikarza do Wilna został uniemożliwiony.

Wszelka praca dziennikarska powoduje liczne wypadki, w których zachodzić może potrzeba nagłych wyjazdów tego rodzaju i skrępowanie ruchów korespondentów rosyjskich pism zagranicznych oraz współpracowników prasy rosyjskiej w Polsce stanowi dla tych korespondentów i współpracowników niezwykle przykrą przeszkodę.

Zaznaczyć należy, iż prócz krzywdy materialnej, zachodzi w tych wypadkach również krzywda moralna, gdyż istnienie tego rodzaju ograniczenia stwarza dla współpracowników prasy rosyjskiej w Polsce oraz dla korespondentów rosyjskich pism zagranicznych ciężką sytuację moralną w stosunku do ogółu dziennikarzy w Polsce i szczególniej w stosunku do ogółu korespondentów innych pism zagranicznych.

Związkowi znany jest wypadek, w którym korespondent bardzo poważnego dziennika amerykańskiego, bezpaństwowy, uchodźca rosyjski, odbywający z ramienia swego pisma bez wszelkich przeszkód podróże po wszystkich państwach Europy Zachodniej, odwołać musiał zamierzone odwiedzenie Polski, gdyż dowiedział się o istnieniu formalnej przeszkody, ograniczającej prawo poruszania się literatów i dziennikarzy rosyjskich na terenie województw wschodnich. a Ze względu na wszystkie wyżej przytoczone okoliczności, Związek Rosyjskich Dziennikarzy i Literatów w Polsce uznał konieczność zwrócenia się do władz Rzeczypospolitej polskiej z prośbą o zniesienie tego krępującego ograniczenia w stosunku do zamieszkałych w Polsce literatów i dziennikarzy rosyjskich, nieposiadających określonej przynależności państwowej. Odpowiednia uchwała zapadła na ogólnym zgromadzeniu członków Związku, odbytem w Warszawie dn. 14-go marca br.a Przystępując do wykonania tej uchwały i składając powyższe memorandum do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Zarząd Związku pragnie zwrócić uwagę Ministerstwa jeszcze na jedną okoliczność.

Zjazd rosyjskich literatów i dziennikarzy w Białogrodzie był tylko pierwszym zjazdem tego rodzaju.

W chwili obecnej znajdują się w toku przygotowania do zwołania drugiego takiego zjazdu, który odbyć

Przegląd Wschodni 53.indb 224

2016-01-22 17:10:17

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

225

się ma z inicjatywy rządu Bułgarii w stolicy tego państwa. Projektowane jest również zwołanie zjazdu literatów słowiańskich w Poznaniu z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej. Do udziału w tym zjeździe zaproszeni być mają również literaci i dziennikarze rosyjscy, którzy po ukończeniu obrad zjazdu wezmą prawdopodobnie udział w projektowanych wycieczkach literatów zagranicznych po terytorium Polski.

Istnienie wskazanego powyżej ograniczenia uniemożliwi wymienionym literatom zwiedzanie wschodnich połaci państwa, lub gdyby się okazało, iż literaci ci posiadali będą określoną przynależność państwową, uniemożliwi literatom rosyjskim w Polsce oraz korespondentom rosyjskich pism zagranicznych w Warszawie towarzyszenie tym gościom zagranicznym podczas podróży, która posiadać może bardzo wielkie znaczenie dla propagandy zagranicznej Państwa. Jest to okoliczność, która zmusza Zarząd Związku do pilnego zajęcia się sprawą swobody poruszania się literatów i dziennikarzy rosyjskich po terytorium Rzeczypospolitej.

Zasadniczo chodzi Związkowi o takie prawne ujęcie sprawy, aby rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 grudnia 1927 roku nie było stosowane do zrzeszonych w Związku literatów i dziennikarzy rosyjskich. Zarząd Związku życzyłby sobie bardzo, aby mógł się poszczycić zniesieniem tego ograniczenia na pierwszym kolejnym zjeździe rosyjskich literatów i dziennikarzy poza granicami ZSRR. Ponieważ jednak załatwienie tej sprawy w kierunku powyższym będzie, być może wymagało dłuższego czasu.

Zarząd Związku zamierza złożyć w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych podanie o doraźne zezwolenie na poruszanie się na całym obszarze Rzeczypospolitej dla osób, które nie posiadając obywatelstwa polskiego, ze względów zawodowych, jako współpracownicy pism rosyjskich lub korespondenci rosyjskich pism zagranicznych, zasługują, zdaniem zarządu, na uzyskanie proszonego ułatwienia. Lista tych osób, za które zarząd przyjmuje całkowitą odpowiedzialność zawodową i moralną, załączona jest do niniejszego memorandum.

Zarząd Związku nie wątpi, iż po zapoznaniu się z powyższym, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zechce potraktować podanie Związku z cechującym wszystkie poczynania władz Rzeczypospolitej Polskiej szczytnym liberalizmem.

(–) A. Chiriakow S. Wojciechowski J. Liperowski D. Kuryłło30 Załącznik Lista członków Związku, w stosunku do których zarząd zamierza złożyć podanie o doraźne zezwolenie na poruszanie się na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.

Chiriakow Aleksander zastępca redaktora naczelnego pisma „Za Swobodu”, Warszawa Żoliborz, ul. Śmiała 1.

Wojciechowski Sergiusz, redaktor agencji prasowej „Russpress”, korespondent ryskich pism „Siewodnia” i „Pehdeja Brihdi” i paryskiego pisma „Wozrożdienije” Liperowski Jerzy, publicysta, Warszawa, Podwale 17 Kuryłło Dymitr, literat, Warszawa, Floriańska 8 m. 29.

Oryg., msp., AAN, MSW, sygn. 1932, k. 41–46. Prezenta: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 7.VI.29 r. nr IV AP 10914/1/R p. Szum.

Dimitr KURYŁŁO, literat, działacz prawosławny.

30

Przegląd Wschodni 53.indb 225

2016-01-22 17:10:17

226

ŁUKASZ DRYBLAK

Nr 5 13 września 1929, Brześć n. Bugiem. – Pismo wojewody poleskiego Jana Krahelskiego do Departamentu Politycznego MSW, w sprawie odmowy wydania pozwolenia na pobyt w województwie poleskim członkom Związku Rosyjskich Literatów i Dziennikarzy w Polsce.

Poufne, pilne Komisariat Rządu na m. st. Warszawę zwrócił się tu pismem z dnia 5 IX br. nr BP8110/29 z prośbą o wydanie zezwolenia na swobodne poruszanie się na obszarze Województwa Poleskiego dla czterech członków Rosyjskiego Związku Dziennikarzy i Literatów w Polsce: pp. Aleksandra Chirjakowa, Sergiusza Wojciechowskiego, Jerzego Liperowskiego i Dymitra Kuryłło.

W piśmie swym Komisariat Rządu powołał się na zarządzenie Ministerstwa z dnia a26 lipca 1929 r. nr AP10914/1a, którego treść nie jest mi znana.

W związku z powyższym donoszę, że udzieleniu tego zezwolenia jestem przeciwny z następujących względów: Na terenie Polesia istnieje dość silna kolonia rosyjska, rekrutująca się z przybyszów z byłego cesarstwa, grupująca się zwłaszcza przy oddziałach Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynności w Brześciu nad Bugiem, w Pińsku, w Łunińcu i w Kamieniu-Koszyrskim. Za pośrednictwem tego stowarzyszenia oraz częściowo Rosyjskiego Zjednoczenia Ludowego w Polsce (RNO) zdołała ona zdobyć dość duży wpływ i rozwinąć działalność szczególnie w kierunku zakładania szkół. Wynikiem tej działalności są gimnazja rosyjskie w Brześciu n/B. i w Łunińcu oraz w Pińsku, które zostało w ubiegłym roku zamknięte przez władze szkolne za nacjonalistyczne wybryki uczniów, tolerowane przez nauczycieli gimnazjalnych.

O wpływach politycznych kolonii rosyjskiej na Polesiu świadczy fakt, że jedyny poseł z listy rosyjskiej Nr 20 został wybrany w okręgu Nr 60 (Pińsk).

Z obserwacji działalności żywiołu rosyjskiego na Polesiu wnioskuję, iż ma on za zadanie ugruntować tu swoje wpływy i stworzyć bazę operacyjną w celu zadokumentowania wobec władz centralnych i ciał ustawodawczych oraz zagranicy istnienia zwartej mniejszości rosyjskiej – wbrew oficjalnej statystyce i istotnemu stanowi.

Wyraźne wysiłki w tym kierunku opierają się o bierność narodową „Poleszuków” i przy braku przeciwdziałania, mogą w krótkim czasie wytworzyć istotne niebezpieczeństwo wznowienia rusyfikacji, usilnie prowadzonej na tym terenie przez byłe rządy rosyjskie.

Względy i interesy ogólno-państwowe zmuszają mnie do przeciwdziałania tej akcji i utrudniania elementom rosyjskim, zwłaszcza napływowym, działalności wśród mas tubylców którzy w większej części nie są w ogóle uświadomieni narodowościowo, a dzięki długoletniej polityce rusyfikacyjnej i świeżej pamięci rosyjskiego panowania, są na wpływy rosyjskie podatni, wobec tego i przyjazd na Polesie dziennikarzy rosyjskich uważam za wysoce szkodliwy.

Proszę o zaakceptowanie mego stanowiska.

(–) [Jan Krahelski]31 Wojewoda Oryg., msp., AAN, MSW, sygn. 1932, k. 29. Prezenta: D II PN. 2003, 18 IX 29, podpis nieczytelny.

Jan KRAHELSKI (1884–1960), inżynier melioracji, płk WP, w latach 1926–1932 wojewoda poleski, od 1932 r. inspektor melioracji w Ministerstwie Rolnictwa, od 1935 r. na emeryturze.

31

Przegląd Wschodni 53.indb 226

2016-01-22 17:10:17

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

227

Nr 6 13 listopada 1929, Łuck. – Pismo wojewody wołyńskiego Henryka Józewskiego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w sprawie wydalenia Andrzeja Zwolańskiego.

Tajne W odpowiedzi na pismo AC. 1259/3 z dn. 6 XI 1929 r. komunikuję: Sprawa wysiedlenia Zwolańskiego jest sprawą zasadniczą. Łączy się ona z problemem ułatwionego przez niedostateczne strzeżenie granicy przechodzenia na terytorium Polski i ustosunkowania się władz administracyjnych do przekraczających nielegalnie granicę obywateli sowieckich. Stan faktyczny sprawy Zwolańskiego przedstawia się następująco: Zwolański, rosjanin [sic!], urzędnik pocztowy, posiada rodziców rosjan [sic!] na terytorium Polski. Po przewrocie bolszewickim wstępuje na służbę państwową i zostaje nawet awansowany z urzędnika pocztowego na Naczelnika Oddziału. Pracuje na tym stanowisku do 1928 r. Tak więc wygląda stan faktyczny rzekomych prześladowań go przez bolszewików i związanych z tym cierpień. Według posiadanych wiadomości, Zwolański ani razu nie był aresztowany, ani siedział w więzieniu za jakiekolwiek nie tylko przestępstwo polityczne, na terenie ZSSR ale przeciwnie awansował w swojej karierze urzędniczej. W międzyczasie nie usiłował on nigdy przedostać się do Polski. W 1928 r. jak to wynika z wiadomości, z wielkim trudem zbieranych przez Urząd Wojewódzki Zwolański przedostał się do Polski, w związku z jego sprawami służbowymi, przy czym zachodzi uzasadnione podejrzenie, że musiał on uciekać z Rosji Sowieckiej po popełnieniu nadużyć natury kryminalnej. Po przybyciu do Polski został on ukarany za nielegalne przekroczenie granicy i wobec oświadczenia, że jest zbiegiem politycznym, otrzymał do wyjaśnienia sprawy pozwolenie pozostania chwilowo na terytorium Polski.

Jest zrozumiałym, że sprawdzenie prawdziwości zapodań Zwolańskiego, wymagało dużo czasu i trudności, z tego też względu sprawa jego przeciągnęła się blisko rok, co może służyć dowodem liberalności i sumienności postępowania tutejszych władz administracyjnych.

Po ustaleniu okoliczności o których mowa, zadecydowałem wysiedlenie Zwolańskiego z powodów następujących: wymienionemu nie przysługuje prawo azylu jako zbiegowi politycznemu, niema zaś wyraźnych powodów aby tolerować na terytorium Polski ludzi, co do których istnieje uzasadnione podejrzenie, że dopuścili się czynów kryminalnych.

Rosjanie na terenie Województwa Wołyńskiego są elementem wysoce niepożądanym i sprawiają duże kłopoty władzom administracyjnym.

Ostatnia akcja RNO i ożywiona działalność tego związku wywołuje fermenty i nastroje niepożądane. Na ogół rosjanie [sic!] są elementem destrukcyjnym i jak praktyka wykazuje nie oszczędzają żadnej okazji aby wyrażać pogardę dla Państwa Polskiego, urzędów i armii. Z tych też względów prócz jeszcze motywów natury gospodarczej uważam za konieczne wysiedlić Zwolańskiego z terenu RP. Dla ścisłości musze dodać, że sprawa ta została skrupulatnie badana ze względu na to, że Zwolański ma tu zamieszkałych rodziców i że w czasie pobytu swego na terytorium Polski nie dał on powodu do skarg, co zaznaczam jest zrozumiałe ze względu na jego nieuregulowaną sprawę pobytu.

W każdym wypadku obecność człowieka, który przebył 11 lat na służbie sowieckiej jest na tutejszym terytorium wysoce niepożądana.

Ponadto z ogólnego punktu widzenia nadmieniam, iż przez zbyt liberalne traktowanie napływowego elementu, który i bez tego na Wołyniu i w ogóle na Kresach Wschodnich jest dość liczny i niepewny, zachodzi możliwość wzmocnienia się jego, co bynajmniej nie leży w interesie Państwa a władzom administracyjnym miejscowym przysporzy trudności. Ostatecznie spostrzeżenia organów, którym powierzona jest ochrona granicy, stwierdzają, iż obecnie w związku z katastrofalnym położeniem gospodarczym ZSSR, fala uciekinierów z tamtej strony kordonu zwiększa się i jeśli z naszej strony nie spotka się ona ze stanowczym przeciwdziałaniem, może powodować zalanie Kresów elementem pozbawionym materialnych środków egzystencji, zdemoralizowanym i który niewątpliwie przyczyni się do wzmocnienia fermentu, jaki już obecnie sieją wysłannicy Kominternu. Wreszcie wśród tego rodzaju uchodźców mogą się łatwo znaleźć liczni agitatorzy komunistyczni celowo przez władze ZSSR przemycani na nasz teren.

Przegląd Wschodni 53.indb 227

2016-01-22 17:10:17

228

ŁUKASZ DRYBLAK

Z tego punktu widzenia, co już parokrotnie podnosiłem przy innych okolicznościach, zmuszony jestem sprawy tego rodzaju, a zwłaszcza rzekomych zbiegów politycznych traktować nader ostrożnie i wstrzemięźliwie oraz przeważnie odrzucać napływających uciekinierów, którzy w najlepszym razie mogą się okazać tylko elementem uciążliwym, nigdy zaś nie będą elementem państwowotwórczym.

Dla lepszej ilustracji omawianego wypadku ze Zwolańskim dołączam odpis poufnej o nim informacji32.

Wojewoda (–) H. Józewski 33 Oryg., AAN, MSW, sygn. 2105, k. 64–65. Prezenta: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 15 XI 1929 r., nr AC 1259.

Nr 7 20 lipca 1931, Warszawa. – Pismo Ministra Spraw Wewnętrznych Bronisława Pierackiego do komisarza rządu m.st. Warszawy oraz wszystkich wojewodów z wyjątkiem śląskiego, pomorskiego, poznańskiego i kieleckiego, dotyczące Związku Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych w Polsce.

Tajne Rosyjskie życie polityczne w Polsce opanowane było do niedawna prawie wyłącznie przez ludzi na ogół wrogo usposobionymi do państwowości polskiej. Przewodził im były poseł Sieriebrianikow34, będący jednocześnie prezesem Rady Naczelnej Rosyjskiego Zjednoczenia Ludowego (RNO). Na skutek tego zagadnienie rosyjskie w Polsce było dotychczas jedynie przez rząd obserwowane. Dopiero akcja przedwyborcza w październiku 1930 r. ujawniła poważny rozdźwięk w łonie rosyjskich ugrupowań politycznych. Grupa Sieriebriannikowa nie czując się na siłach wystąpić z własną listą, zdecydowała powstrzymać się od udziału w wyborach, z drugiej jednak strony, grupa wileńskich Rosjan opowiedział się za poparciem listy rządowej. Dało to rządowi asumpt do zapoczątkowania akcji obliczonej na rozbicie grupy Sieriebriannikowa i skierowania rosyjskiego życia na tory lojalnej współpracy z rządem i społeczeństwem polskim. Pierwszym posunięciem na tej drodze było udzielenie Rosjanom dwóch miejsc na

Odpis nie został włączony do niniejszej edycji, ze względu na to, że byłby on jedynie powtórzeniem treści zawartych w piśmie wojewody Henryka Józewskiego.

33 Henryk JÓZEWSKI (1892–1981), polityk, piłsudczyk, artysta, w 1920 r. wiceminister spraw wewnętrznych w rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej, minister spraw wewnętrznych w latach 1929–1930, wojewoda wołyński w latach 1928–1929 i 1930–1938.

34 Nikołaj SEREBRENNIKOW (1873–1951), ur. w Ostrowi (pow. łomżyński), prawnik, urzędnik, właściciel księgarni „Rossica” w Warszawie, współzałożyciel i od 1927 r. prezes RNO w Polsce; w 1922 r. poseł na Sejm RP z listy Bloku Mniejszości Narodowych, działał na rzecz pozyskania moskalofilów galicyjskich; pozostawał w opozycji do rządu polskiego; przez emigrantów podejrzewany o współpracę z Sowietami; w 1945 r. opowiedział się za pozbawieniem urzędu metropolity Dionizego, zm. w Warszawie, zob. AAN, MSW, sygn. 1021 (dopływ), Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w Polsce za okres VI 1927 r., k. 90 i 97.

32

Przegląd Wschodni 53.indb 228

2016-01-22 17:10:17

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

229

liście BBWR, w rezultacie czego weszli do Izb Ustawodawczych ojciec35 i syn Pimonowa 36. Niebawem poseł Pimonow rozwinął energiczną działalność, która w wyniku swym doprowadziła do zwołania zjazdu Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych.

Wbrew intencjom inicjatorów i organizatorów zjazdu, został on bardzo licznie obesłany przez delegatów Ruskiej Sielianskiej Organizacji z Małopolski Wschodniej nieprzychylnie usposobionych do rządu i grupy posła Pimonowa. Głównym inspiratorem delegatów RSO stał się Sieriebriannikow, usiłujący przy ich pomocy, jeśli nie rozbić zjazd, to chociażby doprowadzić do powzięcia takich uchwał, treść których już z góry wykluczałaby możność jakiejkolwiek pozytywnej współpracy z rządem. Po burzliwym starciu udało się jednak grupie Pimonowa opanować sytuację i wprowadzić do zarządu, wyłonionego przez Zjazd, Związku Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych ludzi, nastawionych prorządowo. Tym niemniej w niektórych sprawach grupa Pimonowa musiała ulec żądaniom opozycji. Przede wszystkim dotyczy to uchwały w sprawie nazwy związku. Grupa opozycyjna, a przede wszystkim delegaci z Małopolski na czele z Medyckim, Chilakiem i Treszniewskim37 zadeklarowali, że związek ma nosić nazwę „ruski” a nie rosyjski, celowo zmierzając ku temu, aby ramy statutowe Związku były otwarte dla organizacji ruskich czyli rusińskich.

Ostatecznie po ożywionej dyskusji zwolennicy panrusycyzmu wysunęli tezę identyczności tych terminów, w rezultacie czego zjazd w punkcie 5 uchwały o „prawnej sytuacji mniejszości rosyjskiej w Polsce” stwierdził, że terminy „ruski” i „rosyjski” są w polskim języku identyczne i oznaczają jedną narodowość, a następnie uchwalił, że Związek Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych ma się nazywać „Związek Ruskich Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych”.

Wychodząc z konieczności jasnego sprecyzowania zagadnienia rosyjskiego w Polsce i stojąc na stanowisku, że w Małopolsce Wschodniej nie ma Rosjan, a są tylko Rusini i Ukraińcy, polecam aby Pan Komisarz Rządu przy zatwierdzaniu statutu Związku Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych w Polsce polecił skreślić w nazwie statutowej Związku termin „ruskich”, pozostawiając jedynie „rosyjskich”.

Jednocześnie polecam Panom Wojewodom aby swą politykę w stosunku do Rosjan zechcieli gruntować na zasadach przychylnego traktowania poczynań Zarządu Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych w Polsce oraz negatywnego ustosunkowania się do akcji Sieriebriannikowa, Rosyjskiego Zjednoczenia Ludowego (RNO) i Ruskiej Sielianskiej Organizacji (RSO), szczególnie w odniesieniu tej ostatniej zechcą Panowie Wojewodowie, województw południowo-wschodnich, powstrzymać się od udzielania jakichkolwiek bądź subwencji, tak samej RSO, jak i instytucjom z nią związanym. Oczywiście powyższe nie ma dotyczyć zupełnie Ruskiej Agrarnej Organizacji, grupy posła Baczyńskiego względem38, której dotychczasowy kurs polityki nie powinien ulec zmianie.

(–)

Arseniusz PI MONOW (1863–1939), ur. w Białym Dworze na Wileńszczyźnie, przemysłowiec; od 1907 r. wiceprzewodniczący Wileńskiej Gminy Staroobrzędowej, od 1918 r. kierował Radą Wileńskiej Gminy Staroobrzędowców, w 1925 r. stanął na czele komitetu organizacyjnego mającego na celu zorganizowanie przedstawicielstwa staroobrzędowców; jego wysiłki zostały zwieńczone uznaniem przez państwo w 1928 r. Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego. W latach 1930 i 1936 wybierany na prezesa Rady Naczelnej. W 1930 r. został senatorem z listy BBWR, wbrew postanowieniom zjazdu RNO w Brześciu o bojkocie wyborów.

36 Boris PI MONOW (1901–1963), syn Arseniusza; od 1919 r. sekretarz Wileńskiej Gminy Staroobrzędowej, od 1927 r. wiceprzewodniczący, brał udział w przygotowaniu statutu i ustawy regulującej stosunek państwa do wyznania staroobrzędowego; w latach 1930 i 1936 wybierany na wiceprzewodniczącego Rady Naczelnej Staroobrzędowców w Polsce.

W 1930 r. poseł na Sejm RP z listy BBWR, a także w latach 1935 i 1938 jako bezpartyjny przedstawiciel mniejszości rosyjskiej.

Od 1931 r. prezes Związku Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych; zm. w Millville (stan New Jersey).

37 Z. MEDYCKIJ, A. CHILAK, E. TRESZNIEWSKIJ – rosyjscy działacze z Małopolski, na zjeździe zostali wybrani na członków Rady Związku Rosyjskich Organizacji Mniejszościowych. Zob. „Sprawy Narodowościowe” 1931, nr 4–5, s. 476.

38 Mychaił BACZYNSKI (1884–1935), oficer Armii Ochotniczej Antona Denikina, prawnik, radny miejski Lwowa; w 1928 r. współzałożyciel i działacz Russkoj Agrarnoj Partii, a po zmianie nazwy Russkoj Agrarnoj Organizacji; w 1930 r. poseł na Sejm RP z listy BBWR; w 1933 r. uczestnik zjazdu założycielskiego Związku Łemkowskiego; do października 1933 r. komisarz rządowy Narodnoho Domu we Lwowie; zakładał istnienie odrębnego od Rosjan i Ukraińców narodu ruskiego.

35

Przegląd Wschodni 53.indb 229

2016-01-22 17:10:17

230

ŁUKASZ DRYBLAK B. Pieracki 39 Minister

Oryg., msp., AAN, MSW, sygn. 1074 (dopływ), k. 47–48. Prezenta: Lubelski Urząd Wojewódzki, Podano dn. 24/7 1931 r., 2795, BP.

Nr 8 9 marca 1935, Brześć n. Bugiem. – Pismo naczelnika Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego Poleskiego Karola Rolewicza do Departamentu I Politycznego MSW, w sprawie werbunku do Algierskiej Stanicy Kozackiej oraz spółdzielni SKAFA. Poufne, pilne Na ustne żądanie pana radcy Łaniewskiego40 melduję, że Jan i Leon Bogdanowowie, Rosjanie, cudzoziemcy o nieustalonej przynależności państwowej, zamieszkiwali we wsi Kołby, pow. pińskiego na podstawie kart pobytu czasowego i paszportów nansenowskich.

Leon Bogdanow jest ożeniony z miejscową włościanką i trudnił się rolnictwem, a ponadto wspólnie z bratem, który u niego zamieszkuje – krawiectwem, jako zajęciem ubocznym.

W październiku 1934 r. obaj bracia Bogdanowowie nawiązali kontakt z Chliebnikowem i Gołowaniczem w Pińsku i z ich polecenia rozpoczęli agitację wśród włościan za wyjazdem do Afryki oraz werbunek członków do Algierskiej Stanicy Kozackiej i spółdzielni SKAFA w Nicei. Po aresztowaniu przez prokuraturę Chlebownikowa i Gołowaniczewa, Jan i Leon Bogdanowowie nie tylko nie zaniechali kontynuowania akcji werbunkowej, lecz rozszerzyli swój teren działania, objeżdżając wsie w gminie lemieszewickiej powiatu pińskiego oraz w gminach płotnickiej, radczyckiej i stolińskiej sąsiedniego powiatu stolińskiego, agitując włościan, wśród których rozsiewali fałszywe wiadomości o rzekomo dozwolonej i bezpłatnej emigracji do Afryki członków ASK i SKAFA. Na skutek tej agitacji do Bogdanowów do wsi Kołby przyjeżdżało po kilkadziesiąt osób, pragnących wyjechać do Afryki Północnej, od których Bogdanowowie pobierali pieniądze tytułem wpisowego i składki członkowskiej do ASK oraz udziału do SKAFA, a w zamian dawali im pisma i „rozkazy”, nadesłane przez Bokadyrowa41 z Nicei.

Akcję tę Bogdanowowie prowadzili w ciągu października i listopada ub. r. 5 XII ub. r. na polecenie prokuratury organa Policji Państwowej dokonały u Bogdanowów rewizji, w czasie której ujawniły korespondencję, czasopisma i „rozkazy” ASK i SKAFA. Spisu zwerbowanych ani pobranej od nich gotówki nie znaleziono. Bogdanowowie zeznali, że spisy i gotówkę wysłali do Chlebnikowa. Sprawa Bogdanowych została skierowana na drogę sądową z wnioskiem o pociągnięcie ich do odpowiedzialności Bronisław PIERACKI (1895–1934), zwolennik większej aktywności w stosunku do mniejszości, w latach 1926–1928 sprawował nadzór nad Wydziałem Narodowościowym w ramach naczelnikostwa w Samodzielnym Wydziale Wojskowym MSW, od kwietnia 1929 r. był sekretarzem stanu MSW, nieoficjalnie kierował ministerstwem za nominalnie sprawującego ten urząd Felicjana Sławoja-Składkowskiego, od grudnia 1930 r. był wicepremierem i ministrem bez teki, w czerwcu 1931 r. przeszedł na stanowisko ministra spraw wewnętrznych, sprawując je do tragicznej śmierci w czerwcu 1934 r., kiedy zginął w zamachu zorganizowanym przez działaczy Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów.

40 Stanisław ŁANIEWSKI (1899–1944), por. WP, członek odeskiej siatki POW, od 1919 r. w Oddziale II Sztabu Generalnego, w 1923 r. kierownik placówki wywiadowczej w Kijowie, w 1925 r. przeniesiony na placówkę do Kiszyniowa, w 1927 r. attaché w Helsingforsie, w 1935 r. radca Wydziału Narodowościowego MSW; zaangażowany w pracę „prometejską”, miał również styczność z zagadnieniem białej emigracji.

41 Nikołaj BOKADYROW, emigrant rosyjski kierujący z Nicei spółdzielnią SKAFA, oszust i faktyczny odbiorca składek zbieranych na Polesiu (w zamian za obietnice bezpłatnego przewiezienia do Paragwaju i przydział ziemi na miejscu), AAN, UWB, sygn. 976/22, k. 12.

39

Przegląd Wschodni 53.indb 230

2016-01-22 17:10:17

POLITYKA WOBEC EMIGRACJI I MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ (1926–1935)

231

karnej za wykroczenie przeciwko rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej o emigracji. Mimo to Bogdanowowie nadal w ciągu grudnia ub. r. prowadzili werbunek emigrantów, wobec czego starosta piński, zgodnie z instrukcjami wojewody o zwalczaniu nielegalnej akcji werbunkowej, cofnął im pozwolenie na pobyt w powiecie pińskim, podobnie jak innym cudzoziemcom o nieustalonej przynależności państwowej, zaangażowanym w tej akcji i kontynuującym ją mimo wyraźnych zakazów prokuratury i władz administracji ogólnej.

Po wydaleniu z powiatu pińskiego Bogdanowowie wyjechali do Warszawy.

Za wojewodę (–) K. Rolewicz42 Naczelnik Wydziału Społeczno Politycznego Za zgodność (–) W. Wiercioch Odpis, msp., AAN, MSW, sygn. 1859, k. 43.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Kazimierz ROLEWICZ (1896–1986), ukończył prawo, oficer 38 Pułku Piechoty, przeniesiony z pułku, dzięki staraniom swego przełożonego Wacława Kostka-Biernackiego, do służby cywilnej, krótko w 1932 r. kierował Wydziałem Bezpieczeństwa Publicznego w Nowogródku, a następnie wraz z wojewodą Biernackim przeszedł na to samo stanowisko w województwie poleskim, gdzie pracował z przerwą w 1937 r., kiedy na krótko został przeniesiony do Nowogródka, do września 1939 r., był faktycznym zastępcą wojewody poleskiego, w czasie wojny służył w AK, w 1946 r. wyjechał na Zachód jako wysłannik II Komendy Zrzeszenia WiN, zmarł w Paryżu.

42

Przegląd Wschodni 53.indb 231

2016-01-22 17:10:17

PrzeglÄ…d Wschodni 53.indb 232

2016-01-22 17:10:17

RECENZJE

Przegląd Wschodni 53.indb 233

2016-01-22 17:10:18

PrzeglÄ…d Wschodni 53.indb 234

2016-01-22 17:10:18

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 235–241, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2015

Marek Przeździecki, Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej. Znaczenie dziedzictwa kulturowego Rzeczypospolitej Obojga Narodów dla integracji Europy Środkowej i Wschodniej z Zachodem, Łomża 2015, ss. 309.

P

ONIŻSZE OMÓWIENIE książki dra Marka Przeździeckiego należy traktować jako przejaw zainteresowania humanisty nie historyka, od lat wielokierunkowo zajmującego się krajami Europy Wschodniej, zwłaszcza Białorusią, i ich relacjami z Polską. Trudno bowiem przejść obojętnie wobec tak ważnej problematyki zawartej w pracy o tytule nawiązującym do słów Jana Pawła II, wypowiedzianych do pielgrzymów z Polski w czerwcu 2003 r., czyli krótko przed referendum decydującym o przystąpieniu naszego kraju do Unii Europejskiej. Tym sformułowaniem papież dał wyraz swemu przekonaniu o wartości UE, ale i o tym, że narody Europy Środkowo-Wschodniej miały swoją odrębną od Zachodu historię i w przeszłości doświadczały już wielu podobnych problemów, z jakimi obecnie mierzy się Unia Europejska, takich jak: wieloetniczność, wielokulturowość, wielojęzyczność i wielokonfesyjność.

Przedmiotem pracy Marka Przeździeckiego, jak wynika z podtytułu książki, jest znaczenie dziedzictwa kulturowego Rzeczypospolitej Obojga Narodów (wolałabym Wielu Narodów, mimo ugruntowanego już nazewnictwa) dla integracji Europy Środkowej i Wschodniej z Zachodem.

Omawiana książka składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów problemowych, podsumowującego zakończenia, bibliografii i indeksu osób. Zanim przejdę do charakterystyki zawartości poszczególnych rozdziałów, chciałabym podkreślić jedną z ogólnych zalet recenzowanej pracy, a mianowicie to, że używane w tekście terminy i pojęcia są z reguły przez autora definiowane, często wraz z szerszą informacją o ich genezie i wykorzystaniu.

Można w tym zakresie mówić o dodatkowym dydaktycznym znaczeniu tej publikacji.

Podobnie traktuję wartość, stosowanych przez Autora, rozległych nieraz, przypisów.

W rozdziale I Obszar Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako jednostka geopolityczna, geohistoryczna, geokulturowa i geoetniczna autor dokonuje charakterystyki Rzeczypospolitej Obojga Narodów zgodnie z problemami uwidocznionymi w tytule rozdziału i z wykorzystaniem rozległej literatury przedmiotu. Ze szczególną uwagą skupia się na zagadnieniach wieloetniczności i, co za tym idzie, wielokulturowości Rzeczypospolitej, gdyż jak pisze we wstępie: Celem książki jest [...] próba zdefiniowania fenomenu Rzeczypospolitej i zdiagnozowania przyczyn, znaczenia i skali wpływu jej cywilizacyjnego dziedzictwa na tożsamość narodów i grup etnicznych zamieszkujących ziemie dawnego państwa, a także próba pokazania historycznych i współczesnych uwarunkowań przebiegu procesu integracji z Zachodem na przełomie XX i XXI wieku oraz zbadanie znaczenia dziedzictwa Rzeczypospolitej dla przebiegu tego procesu (s. 12).

Przegląd Wschodni 53.indb 235

2016-01-22 17:10:18

236

RECENZJE

W tym ciekawym, obszernym i wielowątkowym rozdziale, podsumowującym dotychczasową wiedzę o Wielkim Księstwie Litewskim i Rzeczypospolitej Obojga Narodów, nie udało się Autorowi uniknąć pewnych uproszczeń, czy nawet błędów, przy omawianiu spraw kulturowych i tożsamościowych, a zwłaszcza językowych. Poniżej postaram się pokrótce zwrócić na nie uwagę: Na stronie 41 znajduje się zdanie: „Szczególnie ważnym osiągnięciem były tłumaczenia Biblii na język polski, litewski i białoruski, dokonane przez Franciszka Skarynę”, z odesłaniem do Jerzego Kłoczowskiego1. Zaszło zapewne jakieś nieporozumienie w odczytaniu Kłoczowskiego. Na przestrzeni lat 1517, 1518, 1519 Skaryna wydawał w Pradze księgi Starego Testamentu w swoim tłumaczeniu. Język tego tłumaczenia jeszcze do niedawna wzbudzał kontrowersje i szerokie dyskusje. Sam Skaryna określa go jako ruski, czyli w polskiej terminologii znaczyłoby to zachodnio-ruski, w opozycji do rosyjskiego i staro-cerkiewno-słowiańskiego: О сих всех книгах, мною на руский язык ново выложэных и о именах их ширэй в предословиях од мене на кожный роздельне положеных, выписано знайдеши2.

Niektórzy badacze bez zastrzeżeń mówią, że Skaryna przetłumaczył Biblię na język białoruski. I mają o tyle rację, że w tekstach przekładu jest sporo słownictwa i form gramatycznych właściwych piśmiennictwu starobiałoruskiemu, w różnym stopniu podporządkowanemu zasadom pisowni staro-cerkiewno-słowiańskiej. Bardziej wnikliwi, jak np. Arkadź Żurauski starali się badać teksty Skaryny pod kątem stosunku rodzimych (białoruskich) elementów językowych do cerkiewnosłowiańskich i konkludował: З гэтага пункту погляду біблейскіе кнігі Скарыны можна таксама адносіць да беларускага тыпу кніжнаславянскай мовы і разглядаць іх як прамежкавае звяно ў прaцэсе пераходу ад царкоўнаславянскай мовы да беларускай у сферы рэлігійнага ўжытку3.

Ten sam autor zwraca uwagę na trzeci żywioł językowy w tekstach biblijnych i innych Skaryny, a mianowicie na elementy polskie4, co nie powinno dziwić, gdyż wpływ języka polskiego w Rzeczypospolitej Wielu Narodów w pierwszych dekadach XVI w. był już znacznie zaawansowany. Najwięcej polonizmów i białorutenizmów znajduje się w tekstach przedmów i aforyzmów, pochodzących bezpośrednio od Skaryny. Przekład jednej z ksiąg zadedykowany jest na przykład tak: Людем посполитым руского языка к пожитку>. A nieco dalej: <...каждый человек имат некоторую речь пред собою в ней же ся наболей кохает и о ней мыслит5.

J. K ł o c z o w s k i, Europa Środkowo-Wschodnia w XIV–XVII wieku, [w:] Historia Europy Środkowo-Wschodniej, t. I, s. 233, Lublin 2000.

2 Ю. Л а б ы н ц а ў, Скарынаўскі каляндар, Мінск1988, c. 88.

3 A. Ж у р а ў с к і, Гісторыя беларускай літаратурнай мовы, Мінск1967, c. 155.

4 Ibidem, c. 177.

5 Ю. Л а б ы н ц а ў, op.cit., c. 13, 48.

1

Przegląd Wschodni 53.indb 236

2016-01-22 17:10:18

RECENZJE

237

Podsumowując: Franciszek Skaryna nie tłumaczył Biblii na język polski ani na litewski.

W uproszczeniu, uwzględniając powyższe informacje, można powiedzieć, że zrobił to dla języka starobiałoruskiego, wykorzystując funkcjonujące już w białoruskim polonizmy i przyswojone lituanizmy.

Skoro jesteśmy przy problematyce językowej warto przypomnieć, że język litewski jest językiem indoeuropejskim peryferyjnej grupy bałtosłowiańskiej, w obrębie której, jak twierdzą specjaliści, w głębokiej przeszłości mogło dochodzić do bliższych kontaktów językowych Bałtów i Słowian, o czym świadczą fonetyczne paralele rozwojowe, obserwowane w językach prasłowiańskim i w litewskim. Nigdy jednak nie było takiej możliwości, aby litewski rozwinął się z dialektów ruskich, jak może sugerować niefortunne sformułowanie na stronie 76.

W czwartej części rozdziału I zawarte są ważne stwierdzenia na temat składu etnicznego i struktury społecznej mieszkańców Rzeczypospolitej. Autor zwraca uwagę na fakt, z którego nie wszyscy zainteresowani zdają sobie sprawę, że w owych czasach tylko szlachta stanowiła naród polityczny, a atrakcyjność praw stanu szlacheckiego w Koronie była silnym czynnikiem integrującym z nią szlachtę litewską, ruską i inflancką pozostałych ziem Rzeczypospolitej. Autor podkreśla, że „Szlachta w Rzeczypospolitej Obojga Narodów była jedynym stanem, który doświadczał wolności i praw obywatelskich” (s. 52). Pozostałe stany to: duchowieństwo, mieszczanie i chłopi. Norman Davies jako stan traktuje także Żydów Rzeczypospolitej. Stanowość w Rzeczypospolitej była nadrzędnym kryterium zróżnicowania społecznego mieszkańców Rzeczypospolitej. Zacytujmy Autora: W XVI–XVIII wieku w państwie polsko-litewskim, podobnie jak w współczesnej Europie nie istniało pojęcie narodu w rozumieniu ukształtowanym w XIX wieku. Dla obywateli Rzeczypospolitej bardzo długo pochodzenie etniczne nie było tak ważne jak przynależność stanowa, wyznanie religijne, czy tożsamość wynikająca z miejsca zamieszkania (s. 51).

Zwracam uwagę na to ważne sformułowanie, ze względu na to, że zwłaszcza w warstwie chłopskiej, na niektórych obszarach dawnej Rzeczypospolitej podobna tożsamość była aktualna do przełomu XX i XXI w., a szczątkowo można się z nią spotkać do dziś dnia.

Do pewnej polemiki, zwłaszcza odnośnie sytuacji językowej, pobudza natomiast pogląd, że w XVI wieku „nie było różnic kulturowych między „Białorusinami” i „Ukraińcami”.

Obie grupy etniczne posługiwały się językiem staro-cerkiewno-słowiańskim” (s. 50, cudzysłowy – E.S., ze względu na zastosowanie pojęć późniejszych w stosunku do sytuacji XVI w.). Prawdą jest, że piśmienni przedstawiciele obu grup etnicznych mogli w piśmie posługiwać się językiem staro-cerkiewno-słowiańskim w tak zwanej redakcji ruskiej, ale zarówno zachowane drukowane jak i rękopiśmienne teksty staro-cerkiewno-słowiańskie XVI w. świadczą już o przenikaniu do nich zróżnicowanych cech białoruskich (np. akanie) i ukraińskich (twarda wymowa spółgłosek, ikanie) języków mówionych.

Traktowana swego czasu jako aksjomat, hipoteza staroruskiej wspólnoty językowej Rusi Kijowskiej, została w ostatniej dekadzie XX w. poważnie podważona przez emigracyjnego badacza ukraińskiego Juryja Schevelova (1994) vel J. Śerecha (1953) i poparta przez Janusza Riegera, polemizującego jednak z Schevelowem na temat szczegółów jego koncepcji. Generalnie chodzi o to, że Shevelov przeciwstawia teorii o rozwinięciu się trzech

Przegląd Wschodni 53.indb 237

2016-01-22 17:10:18

238

RECENZJE

języków wschodniosłowiańskich (białoruskiego, rosyjskiego i ukraińskiego) ze wspólnoty staroruskiej (общерусский, старорусский язык) pogląd o wczesnym (począwszy od VI w. po Chr.) pięciokierunkowym zróżnicowaniu dialektów wschodniosłowiańskich, z których pod wpływem wielu różnych czynników, także pozajęzykowych, te trzy języki się ukształtowały.

Trzeba jeszcze nawiązać do roli języka polskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i użycia w książce Marka Przeździeckiego obiegowego twierdzenia, że język polski „dopiero w 1697 roku zastąpił język ruski w życiu publicznym i w kancelariach” (s. 54).

Jest to niewątpliwie nadmierny skrót myślowy, nie uwzględniający faktu, że rok 1697 to data ostatecznego usankcjonowania prawnego (postanowienie Konferencji Generalnej Warszawskiej o tym, że dokumenty urzędowe mają być pisane po polsku, a nie po rusku) faktycznego stanu rzeczy, dokonującego się znacznie wcześniej, i że postanowienie to odnosiło się tylko do pisarzy kancelaryjnych i wojskowych. Gdyby było inaczej, nie byłoby tak trudno o zabytki piśmiennictwa zachodnioruskiego już od połowy XVII w., a zwłaszcza z przełomu XVII i XVIII, aż po wiek XIX, kiedy to zaczęło się pojawiać nowe piśmiennictwo białoruskie, niezależne od starobiałoruskiego, oparte na dialektach ludowych i ich stopniowej normalizacji6.

Autor podkreśla za Januszem Tazbirem, że Wiek XVII stanowił jedyną epokę w kulturze, w której język polski służył kontaktom międzycywilizacyjnym. Znało go wielu przedstawicieli wołoskiej, mołdawskiej i pruskiej dyplomacji, jak też rosyjskiej elity intelektualnej, zwłaszcza duchowieństwa. Wpływy polskie widoczne były również na Węgrzech, na dworach bojarów wołoskich, a także wśród prawosławnego duchowieństwa w obu częściach Ukrainy (podzielonej między Rzeczpospolitą i Rosję). Rozbiory przerwały ekspansję kulturową języka polskiego w Europie Wschodniej, choć stało się to dopiero po klęsce powstania styczniowego, gdy carat przystąpił do zdecydowanej rozprawy z polską dominacją kulturową w dawnych, wschodnich prowincjach Rzeczypospolitej (s. 54).

Nie traktowałabym jednak tego zagadnienia w kategoriach „przegranej rywalizacji języka polskiego z rosyjskim o dominację w Europie Środkowej i Wschodniej”.

W rozdziale II jako kryteria identyfikacji ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów rozpatrywane są następujące problemy: procesy narodotwórcze i tożsamość narodowa oraz kształtowanie się nacjonalizmów na ziemiach Rzeczypospolitej; tożsamość i struktura wyznaniowa; tożsamość kulturowa i tożsamości regionalne oraz oddziaływanie wieloetniczności na kształtowanie kulturowego dziedzictwa Rzeczypospolitej. Omawiane jest również znaczenie gospodarcze Rzeczypospolitej w Europie oraz kształtowanie się państwowości i jej miejsca (roli i znaczenia) wśród innych państw europejskich.

Rozdział III Ścieranie się dwóch żywiołów cywilizacyjnych na ziemiach Rzeczypospolitej poświęcony jest nakreśleniu obrazu Rzeczypospolitej jako pomostu między cywilizacją

E. S m u ł k o w a, O polsko-białoruskich związkach językowych w aspekcie czasowym i terytorialnym, [w:] Studia polsko-litewsko-białoruskie, red. J. Tomaszewski, E. Smułkowa, H. Majecki, Warszawa 1988, s. 238–240.

6

Przegląd Wschodni 53.indb 238

2016-01-22 17:10:18

RECENZJE

239

Zachodu i Wschodu oraz przedstawieniu genezy, przebiegu i konsekwencji „strategicznego konfliktu polsko-rosyjskiego na tym terenie” (s. 121).

Przechodzę do zaprezentowania kluczowych dla podstawowego tematu książki rozdziałów: IV Identyfikacja ziem Rzeczypospolitej w ramach nowych państwowości po rozpadzie ZSRR i bloku wschodniego oraz V Tożsamość ideowa i polityczna państw powstałych po 1990 roku na ziemiach Rzeczypospolitej odnoszących się do spraw współcześnie obserwowanych i przeżywanych przez Autora i zainteresowanych Czytelników.

Rozdział IV otwiera szerokie omówienie złożonego pojęcia „dziedzictwo kulturowe”, po czym następuje prezentacja nowych państw, powstałych po rozpadzie ZSRR i ich stosunku do dziedzictwa byłej Rzeczypospolitej, na której ziemiach się znajdują. Oddajmy głos Autorowi: Na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej pozostało wiele śladów kultury materialnej i niematerialnej polsko-litewskiego państwa. Na niektórych obszarach Ukrainy, Białorusi i Litwy, we Lwowie, Grodnie i Wilnie są one nieodłącznym elementem krajobrazu i stanowią wręcz o jego tożsamości kulturowej. Na Łotwie i w Estonii trudniej jest odnaleźć relikty dawnego państwa.

Ogromna część dziedzictwa Rzeczypospolitej uległa zniszczeniu w czasie wojen i rewolucji, ale też programowego niszczenia przez zaborców i okupantów. Część zatarł czas. Najcenniejsze obiekty, które ocalały, weszły do światowego dziedzictwa kultury i stały się przedmiotem ochrony (s. 168–169).

Marek Przeździecki odwołuje tu się do Konferencji Generalnej UNESCO, która w roku 1972 przyjęła Konwencję Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego. Konwencja weszła w życie w 1975 r., a według danych na dzień 31 grudnia 2011 r. jej sygnatariuszami jest 186 państw, w tym wszystkie leżące na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Autor wymienia obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego z tego terenu, łącznie z Polską. Dla Białorusi jest to rezydencja Radziwiłłów w Nieświeżu i zamek w Mirze. Na Litwie historyczne centrum Wilna, architektura w Kownie, Trokach i Pożajściu. Na Łotwie – centrum Rygi, która w latach 1561–1621 należała do Rzeczypospolitej i ten okres zostawił po sobie pewien ślad. Na Ukrainie przede wszystkim twierdza w Kamieńcu Podolskim, park w Zofiówce i architektura centrum Lwowa.

Cenne obiekty tego dziedzictwa, które nie znalazły się na Liście, jednak niszczeją, jak np. zamek w Podhorcach na Ukrainie, czy pałac Pusłowskich na Białorusi, a zmiana historycznych nazw ulic i miejscowości, np. Stanisławów na Ivano-Frankiwśk, „zaburza historię, pomniejszając znaczenie kulturowego dziedzictwa Rzeczypospolitej na ziemiach obecnej Ukrainy” (s. 178).

Z przedstawionego przez Autora obrazu stosunku poszczególnych państw współczesnych do dziedzictwa kulturowego Rzeczypospolitej wyłania się, mimo pewnych różnic, dość jednolity obraz, który mogę potwierdzić własną wiedzą i doświadczeniem, polegający na tym, że to, co dane państwo chce uznać za dziedzictwo, traktowane jest wyłącznie jako swoje, na ogół bez nawiązań historycznych do wielokulturowości Rzeczypospolitej. Można to zilustrować drobnym przykładem z dziedziny wydawniczej. Pięknie wydany na wzór ilustrowanych inkunabułów, oprawny w skórę, z pieczęcią świadczącą o ręcznej robocie, białoruski Штодзённік, Ежедневник, Diary, opatrzony na każdej kolejnej kartce ryciną

Przegląd Wschodni 53.indb 239

2016-01-22 17:10:18

240

RECENZJE

zabytku architektonicznego z czasów Rzeczypospolitej, imitującą znak wodny, otwiera cytat z poety narodowego Janki Kupały: Ад прадзедаў спакон вякоў Мне засталася спадчына... [Pradziadowie z przedwieków zostawili mi dziedzictwo, tłum. E.S.].

Warto podkreślić, że białoruskie środowisko inteligencji grodzieńskiej (np. historycy, artyści, dziennikarze) z pietyzmem i znawstwem odnosi się do dziedzictwa kulturowego Rzeczypospolitej, starając się zapobiegać wyburzaniu starej architektury miasta i dbając o sprostowania fałszujących historię wystaw muzealnych. Ciekawy jest ruch naukowy i wydawniczy na temat historii Grodna, będący odpowiedzią na niszczącą miasto działalność administracyjną, np. roczniki «Гарадзенскі палімпсэст», red. Natalla Śliż i Alaksandr Smalanczuk (2010, 2011, 2012) czy „Homo Historicus”, rocznik antropologicznej historii, red. A. Smalanczuk (2008, 2009, 2012). Warto przytoczyć treść informacji znajdującej się na odwrocie karty tytułowej Grodzieńskiego Palimpsestu: Гарадзенскі палімпсэст 2010 – гэта чарговая кніга Гарадзенскай Бібліягэкі. Гарадзенская Бібліятэка – гэта яшчэ адзін напамін гарадзенцам, што лёс горада ў іх руках. Толькі агульнымі намаганнямі мы здолеем перанесці у наступныя стагоддзі непаўторнасць гістарычнай Гародні, зберахчы яе ўнікальнасць для нашчадкаў. Гарадзенская Бібліятэка прысвячаецца той Гародні, якой мы можам ганарыцца. Дзякуем усім, кто з намі7.

Pozwoliłam sobie na te dwa charakterystyczne uzupełnienia z Białorusi, do czego dorzucić by jeszcze można przykłady restauracji miejsc pamięci traktowanych tam jako polskie (cmentarze wojskowe, kościoły i kaplice katolickie) i z polskiej inicjatywy zadbane. Nie znaczy to, że nie ma na Białorusi jeszcze wiele niszczejących zabytków, które do dziedzictwa Rzeczypospolitej można by zaliczyć. W ostatnich latach obserwuje się też dwie tendencje raczej nie przynoszące Białorusi większej chluby: np. wśród ruin wielkiego pałacu Sapiehów w Różanie odbudowano bramę wjazdową i dwie kordegardy.

Oryginalny zachowany na starej bramie herb zdjęto umieszczając tam gipsową kopię, jaskrawo pomalowaną. Za tą blichtrową fasadą, na wielkim dziedzińcu otoczonym ruinami odbywają się periodycznie jarmarki i pikniki ludowe. Czy to właściwy współczesny stosunek do dziedzictwa?

A druga rzecz, w ostatnich latach pojawiają się w prasie białoruskiej informacje o wykupywaniu za symboliczne pieniądze zniszczonych dworów i dworków przez przyjezdnych bogatych Rosjan, którzy je „odbudowują” jako swoje rezydencje, dodatkowo przyczyniając się do rusyfikacji środowisk lokalnych.

Pisząc o dziedzictwie kulturowym Marek Przeździecki zwraca też uwagę na tzw. dziedzictwo niematerialne, czyli teksty literackie i przyswajanie pisarzy. Np. do Adama Гарадзенскі палімпсэст 2010 jest kolejną książką Biblioteki Grodzieńskiej. Biblioteka Grodzieńska – to jeszcze jedno napomnienie grodnianom, że los miasta jest w ich rękach. Tylko dzięki wspólnemu wysiłkowi zdołamy przenieść w następne stulecia oryginalność historycznego Grodna.

Zachować dla potomnych jego wyjątkowość. Grodzieńska Biblioteka poświęcona jest temu Grodnu z jakiego możemy być dumni. Dziękujemy wszystkim, którzy są z nami.

7

Przegląd Wschodni 53.indb 240

2016-01-22 17:10:18

RECENZJE

241

Mickiewicza oprócz Polaków przyznają się Białorusini i Litwini; podobnie do Macieja Stryjkowskiego, Mikołaja Hussowskiego, Stanisława Moniuszki i innych. Na Ukrainie za swoich mają braci Zimorowiców i Stanisława Orzechowskiego. Oceny tego typu zależą od przyjętych kryteriów klasyfikacji. Obserwujemy to wyraźnie, na przykład, przy podziale zabytków piśmiennictwa wschodniosłowiańskiego na białoruskie i ukraińskie.

Bardzo istotnym składnikiem dziedzictwa Rzeczypospolitej jest według Autora mentalność Białorusinów i Ukraińców, odróżniająca ich od Rosjan, z którymi , jak dotychczas bardziej im było po drodze, niż integracja z Unią Europejską, czy NATO. Stąd wynika podział krajów Europy Środkowo-Wschodniej na ciążące ku Rosji i takie jak Polska, Litwa, Łotwa i Estonia, które integrują się z UE. W rozdziale V bardzo ważne są precyzyjne obserwacje na temat wpływu integracji z UE i NATO na sytuację Polski i Państw Bałtyckich oraz oddziaływania Polski na sytuację polityczną i priorytety integracyjne nowych państw. Autor zajmuje się również próbą oceny o ile Unia Europejska i NATO mogły oddziaływać na politykę Białorusi i Ukrainy.

Rozdział V ma wyraźnie charakter politologiczny. Zajmuje się różnymi aspektami polskiej i unijnej polityki wschodniej. Omawia program i realizację Partnerstwa Wschodniego jako polskiej inicjatywy wspartej przez Szwecję.

Reasumując trzeba powiedzieć, że książka Marka Przeździeckiego, wpisując się w krąg polskich i zagranicznych prac dotyczących fenomenu Rzeczypospolitej Wielu Narodów, zwłaszcza Timothy Snydera Rekonstrukcja narodów Polska. Ukraina. Litwa i Białoruś 1569–1999 (Sejny 2009), łączy współczesną analizę politologiczną z kilkoma wiekami historii i kulturoznawczym spojrzeniem na narody Europy, nazywanej dziś ŚrodkowoWschodnią. Omawiana praca ze względów poznawczych i dydaktycznych zasługuje na II wydanie, staranniejsze redakcyjnie8 i miejscami pogłębione w analizie dziedzictwa kulturowego Rzeczypospolitej9 w państwach powstałych po rozpadzie ZSRR, co w opracowaniu tak wielokierunkowym, jak recenzowana książka nie było od razu możliwe.

Elżbieta Smułkowa (Warszawa)

PRZEGLĄD WSCHODNI

Mam na myśli pewne powtórzenia w rozdziałach oraz bardzo liczne literówki, nieraz istotnie zniekształcające nazwiska autorów, np.: Aleh Trusau, kogo? Aleha Trusowa, ewentualnie Trusawa – nie Trusana (s. 35); Hienadź Sahanowicz – nie Gienadzie Saganowicz (s. 152). Przy okazji sprostowanie, Juozas Tumialis jest historykiem litewskim, nie ukraińskim (s. 35).

9 W czym, np. widzi Autor przejawy architektury rosyjskiej w odnowionym pałacu w Nieświeżu (s. 177)?

8

Przegląd Wschodni 53.indb 241

2016-01-22 17:10:18

PrzeglÄ&#x2026;d Wschodni 53.indb 242

2016-01-22 17:10:18

KSIĄŻKI NADESŁANE

Przegląd Wschodni 53.indb 243

2016-01-22 17:10:18

PrzeglÄ&#x2026;d Wschodni 53.indb 244

2016-01-22 17:10:18

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 1 (53), s. 245–248, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

W dziale „Noty i Książki nadesłane” postanowiliśmy umieszczać krótkie opisy książek nadesłanych do Redakcji i Redaktora „Przeglądu”, dotyczących szeroko pojętej tematyki wschodniej. Z tej przyczyny wykaz ten jest oczywiście i niejednoznaczny, i niekompletny.

Drukując ten materiał pragnę osobiście podziękować tym wszystkim Autorom, Korespondentom i Wydawcom, którzy zechcieli byli nadesłać lub przekazać na moje ręce wydane przez Nich pozycje.

Oferujemy ten dział jako stałe miejsce informowania czytelników, zainteresowanych sprawami wschodnimi o najnowszych wydawnictwach.

Jan Malicki

MIECZYSŁAW Z. RYGOR SŁOWIKOWSKI, W tajnej służbie. Jak polski wywiad dał aliantom zwycięstwo w Afryce Północnej, Rebis 2011, Poznań, ss. 568.

krew, jeden język, jedne obyczaje. Zarys etnografii Kosowa) i Joanny Miksztym (Łowienie piękna. Historia kolekcji kosowskiej i albańskiej Muzeum Etnograficznego w Poznaniu).

Wspomnienia generała Mieczysława Słowikowskiego pseudonim „Rygor”, który w ocenie Londynu stworzył najważniejszą i najlepiej zorganizowaną ekspozyturę polskiego wywiadu w okresie II wojny światowej. W części I opisano organizację nielegalnej ewakuacji i początki pracy wywiadowczej we Francji, w części II – Ekspozyturę Wywiadowczą „Rygor”, III – Ekspozyturę Wywiadowczą Sztabu Naczelnego Wodza „Afryka Północna”, a także stosunki z aliantami w Algierze.

Jarmarki poleskie – próba aktywizacji życia gospodarczego, Avalon, Kraków 2013, ss. 148.

Śladami Kanunu. Kultura albańska w wieloetnicznym Kosowie, red. Joanna Minksztym, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 2011, ss. 210.

Katalog z wystawy zorganizowanej przez Oddział Etnograficzny Muzeum Narodowego w Poznaniu. Była to pierwsza tego typu wystawa w Europie, prezentująca gromadzoną od ponad 20 lat, największą w Polsce kolekcję muzealną z terenu Kosowa i Północnej Albanii. Wiele z nich ma wartość unikatową z powodu zniszczeń prowadzonych na tym terenie wojen. Oprócz prezentacji eksponatów (m.in. strojów męskich i kobiecych, tkanin, biżuterii), w katalogu znalazły się artykuły m.in. autorstwa Marty Kołczyńskiej (Jedna

Przegląd Wschodni 53.indb 245

Publikacja w ramach serii Dokumenty do dziejów Kresów Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej. W rozdziale pierwszym przedstawiono sytuację ekonomiczną na Polesiu w okresie międzywojennym. Następnie opublikowano treść dokumentów dotyczących czterech tzw. Jarmarków Poleskich, które odbywały się w latach 1936–1939. Dokumenty obejmują m.in.: korespondencję komitetu Jarmarku Poleskiego z wojewodą poleskim, regulaminy dla wystawców, sprawozdania.

Protokoły i raporty zebrań wojewodów i starostów – województwo poleskie, Avalon, Kraków 2013, ss. 314.

Publikacja w ramach serii Dokumenty do dziejów Kresów Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej. W dwóch pierwszych rozdziałach omówiono rolę wojewody w systemie władzy administracyjnej na Polesiu wraz z przedstawieniem sylwetek wojewodów. Najobszerniejszą część książki zajmuje, opublikowana treść dokumentów, obejmując głównie protokoły z wystąpień wojewodów, zjazdów starostów powiatowych.

2016-01-22 17:10:18

246

KSIĄŻKI NADESŁANE

Rus’ During the Epoch of Mongol Invasions 1223–1480, red. Vitaliy Nagrinyy, Wydawnictwo UJ, Kraków 2013, ss. 290.

Praca wydana w ramach serii Colloquia Russica, publikująca materiały z III międzynarodowej konferencji, która odbyła się w Warszawie w 2012 r. Wśród prezentowanych referatów znalazły się m.in. autorstwa Moniki Kamińskiej (Archeologiczne świadectwa najazdów mongolskich), Igora Iwaśkiwa (Był li wziat Halicz monholami w 1241 g.?), Viktora Adamoviča (Rus’ In the Second sequel to Cosmas), Màrty Font (Latin Church and Tatar influence), Andrzeja Janeczka (Red Ruthenia – on name’s incidents). Dokonany został także przegląd literatury poświęconej omawianemu zagadnieniu.

JA N SK ŁODOWSK I, Cmentarze na Żmudzi. Polskie ślady przeszłości obojga narodów, MKDiN, Warszawa 2013, ss. 410.

Publikacja w ramach serii Poza krajem przedstawia zarys dziejów samej Żmudzi, a następnie żmudzkich cmentarzy ze szczególnym uwzględnieniem nagrobków z polskojęzycznymi napisami. Osobny rozdział poświęcono staremu cmentarzowi w Szawlach.

Cennym uzupełnieniem jest indeks nazwisk odnotowanych na nagrobkach.

WOJCIECH ŚLESZYŃSKI, Województwo poleskie, Avalon, Kraków 2013, ss. 148.

Publikacja w ramach serii Województwa kresowe II RP. W części pierwszej autor omówił początki budowy administracji polskiej na Polesiu w latach 1919-1920, następnie szeroko opisał życie codzienne, społeczeństwo, a także działalność administracji województwa poleskiego. W poszczególnych podrozdziałach uwaga skoncentrowana została na zagadnieniach ogólnych (np. terytorium), jak i szczegółowych (m.in. kwestia „tutejszych”).

Dialog kultur pamięci w regionie UBL, red. Alvydas Nikžentaitis, Michał Kopczyński, Muzeum Historii Polski, Warszawa 2014, ss. 356.

Przegląd Wschodni 53.indb 246

W prezentowanej pracy zbiorowej poruszone zostały następujące zagadnienia: pamięć Europy – pamięć regionu UBL (Ukrainy, Litwy, Białorusi), Wielkie Księstwo Litewskie i jego dziedzictwo, stereotypy: „okupacja Wilna” i „Kresy Wschodnie”.

Osobno opisano kwestie dotyczące Białorusi (Między wielkim Księstwem Litewskim a Republiką Partyzancką), Ukrainy (Pamięć podzielona), a także Rosji (Między toposem Wojny Ojczyźnianej a Imperium). Omówiono także kwestię Katynia pod kątem pamięci i stosunków międzynarodowych. Oddzielne miejsce przeznaczono na opisanie problematyki Holokaustu. Wśród autorów znaleźli się m.in.: Henryk Samsonowicz, Leszek Zasztowt, Alfredas Bumblauskas, Aleksandr Smalianczuk, Andrzej Nowak, Wojciech Materski, Andrzej Żbikowski.

WO JC I E C H G ÓR E C K I, Rosyjsk i Kaukaz bez zmian. Lokalna wojna na przedpolach olimpiady, OSW, Warszawa 2014, ss. 78.

Autor opisał dzieje współczesnego północnego Kaukazu po rozpadzie ZSRR. Omówił przy tym kontekst geograficzny i historyczny, wojnę domową, dokonał przeglądu sytuacji w północnokaukaskich podmiotach Federacji Rosyjskiej, zwrócił uwagę na znaczenie Azerbejdżanu i Gruzji, a także przemiany kulturowo-cywilizacyjne. W podsumowaniu autor zawarł wyrażenie „Rosja bez Kaukazu?”, sugerując także taką możliwość.

STEFAN LEHR, Pewna prawie zapomniana „akcja na Wschodzie”. Niemieccy archiwiści w Generalnym Gubernatorstwie i Komisariacie Rzeszy Ukraina, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2014, ss. 456.

Tłumaczenie Mai Gąssowskiej książki, która ukazała się w 2007 r. w Düsseldorfie (Ein fast vergessener „Osteinsatz”. Deutsche Archivare im Generalgouvernement und im Reichskommissariat Ukraine). W kolejnych rozdziałach omówione zostały: pruski zarząd archiwalnyt podczas I wojny świato-

2016-01-22 17:10:19

KSIĄŻKI NADESŁANE

wej, archiwa, zarząd archiwalny w okresie międzywojennym w Prusach, Polsce i na terenach współczesnej Ukrainy, niemiecki zarząd archiwalny i praca archiwalna podczas II wojny światowej, działalność niemieckich archiwistów po II wojnie i losy polskich i ukraińskich archiwaliów.

„LITHUANIAN FOREIGN POLICY REVIEW” 2014, nr 32, ss. 140.

Czasopismo poświęcone zagadnieniom dotyczącym Europy Środkowej i Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem współpracy regionalnej. W prezentowanym numerze znalazły się artykuły na temat: bezpieczeństwa energetycznego, udziału Litwy w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, litewsko-polskich relacji po 2004 r.

Okupowana Europa . Podobieńst wa i różnice, red. Waldemar Grabowski, IPN, Warszawa 2014, ss. 332.

Książka zawiera rozszerzoną wersję referatów wygłoszonych na międzynarodowej konferencji naukowej, zorganizowanej przez Biuro Edukacji Publicznej IPN w 2011 r. w Warszawie. Jej celem była próba porównania – na przykładzie Belgii, Francji i Polski – okupacji niemieckiej w zachodniej i środkowo-wschodniej Europie podczas II wojny światowej. Do poruszonych zagadnień należą m.in.: stosunek francuskiej opinii publicznej do okupanta, działalność Poselstwa RP w Bernie, udział Polaków w ruchu oporu na terenie okupowanej Belgii.

Sociology from Lublin, Maria Curie-Skłodowska University Press, Lublin 2014, ss. 354.

Praca zbiorowa obejmująca zagadnienia dotyczące: przestrzeni granic, pogranicza i identyfikacji, kwestii cywilnych i religijnych w przestrzeni publicznej, głównych problemów w wymiarze pracy i zdrowia. Do autorów należą: Agnieszka Kolasa-Nowak, Bogdan Szajkowski, Artur Wysocki, Ryszard Radzik, Irena Machaj, Joanna Bielecka-Prus, Jarosław Chodak, Maria Libiszowska-Żółt-

Przegląd Wschodni 53.indb 247

247

kowska, Wojciech Misztal, Izabela Łucjan, Biruta Skrętowicz, Włodzimierz Piątkowski, Luiza Nowakowska.

Wilno i Wileńszczyzna w pamiętnikach z lat pierwszej wojny światowej, oprac. Marek i Małgorzata Przeniosło, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Kielce 2014, ss. 158.

Materiały ze zbiorów wileńskich i londyńskich opublikowane w ramach serii Kresy w polskich pamiętnikach i listach. W prezentowanym tomie I znalazły się: pamiętnik Stanisława Aleksandrowicza (1914–1918), dziennik Tadeusza Hryniewicza (1915), dziennik Wacława Wincentego Łubieńskiego (1915–1916). Nie były one dotąd publikowane.

Zawierają cenne informacje na temat życia codziennego na Wileńszczyźnie w latach I wojny światowej.

Central & East European Politics. From Communism to Democracy, red. Sharon L. Wolchik, Jane Leftwich Curry, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham 2015, ss. 550.

Publikacja poświęcona 25-leciu w dziejach Europy po 1989 r. Poruszone zostały m.in. zagadnienia dotyczące: społecznych aspektów transformacji, kwestii etnicznej, udziału kobiet w polityce doby postkomunistycznej. Część druga dotyczy konkretnych krajów: Czech, Słowacji, krajów bałtyckich, Bułgarii, Rumunii, Albanii, Ukrainy i dawnej Jugosławii.

Na końcu języka. Z orientalistą Andrzejem Pisowiczem rozmawiają Kornelia Mazurczyk i Zbigniew Rokita, Fundacja Sąsiedzi, Białystok 2015, ss. 256.

Wywiad z Andrzejem Pisowiczem, językoznawcą i tłumaczem, specjalizującym się w językach ormiańskim, perskim, osetyjskim i kurdyjskim. Poruszone zostały zagadnienia zależności między językiem a polityką i kulturą. O szerokim spektrum omawianych zagadnień świadczą tytuły rozdziałów, m.in. „Wawel i Babel to to samo słowo?”, „Czemu

2016-01-22 17:10:19

248

KSIĄŻKI NADESŁANE

piszemy od lewej do prawej?”, „Erywań starszy niż Rzym”.

Polak w carskim mundurze. Wspomnienia Aleksandra Skolimowskiego (1817–1895), oprac. Wiesław Caban, Jerzy Szczepański, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Kielce 2015, ss. 238.

Pierwszy tom planowanej serii wydawniczej Polacy – Syberia. XVIII–XIX wiek.

Prezentowane wspomnienia Aleksandra Skolimowskiego ukazują dzieje Polaka, który obrał karierę w służbie armii carskiej, dochodząc do stopnia generała-majora. Pamiętnik przedstawia m.in. jego wewnętrzne przeżycia i rozterki jako Polaka w rosyjskim środowisku, które spisane zostały jako przesłanie dla własnych dzieci.

Polskije ssylnyje w Sybir wo wtoroj polowinie XVIII – naczale XX wieka w wosprijati rossijskoj administracji, pereselencew i korennych narodow Sibiri, red. Swietłana Mulina, Anna Krich, Poligraficzeskij centr KAN, Omsk 2015, ss. 404.

Praca zbiorowa zawierająca artykuły autorów pochodzących z Rosji (m.in. Bolesław Szostakowicz, Swietłana Mulina) i Polski (m.in. Wiktoria Śliwowska, Zbigniew Wójcik). Rozdział I poświęcony jest zagadnieniom teoretycznym dotyczącym polskich zesłańców na Syberii, rozdział II – udziałowi Polaków w pracy, kulturze i ekonomii Syberii, rozdział III – wkładowi Polaków w kolonizację Syberii, rozdział IV – Syberii w oczach Polaków, Polaków w oczach dotychczasowych mieszkańców Syberii.

MIKOŁAJ TARKOWSKI, Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919–1939, Wydawnictwo GSW, Gdańsk 2015, ss. 344.

Monografia powstała przy wykorzystaniu materiałów źródłowych oraz polskiej i litewskiej literatury przedmiotu. Oprócz ma-

teriałów zdeponowanych m.in. w Litewskim Centralnym Archiwum Państwowym autor sięgnął także po kolekcję Stefana Ehrenkreutza. W kolejnych rozdziałach opisane zostały: historia nauki prawa w Wilnie (od założenia Akademii Wileńskiej), budowa oraz rozwój struktur Wydziału Prawa i Nauk Społecznych, władze wydziału, działalność dydaktyczna i naukowa, studenci i organizacje studenckie Wydziału Prawa i Nauk Społecznych.

ROMUALD WERNIK, Habit i nagan.

Obrona Ostroga 1944 r., Wołanie z Wołynia, Biały Dunajec–Ostróg 2015, ss. 176.

W książce o charakterze beletrystycznym opisane zostały zdarzenia mające miejsce w Ostrogu na Wołyniu w styczniu i lutym 1944 r. Autor podjął próbę wyjaśnienia genezy zbrodni ludobójstwa na polskiej ludności w okresie 1943–1944 r., chcąc odpowiedzieć na pytanie: dlaczego ukraińscy nacjonaliści zamierzali rozwiązać kwestię etniczną Ostroga po swojej myśli.

Waldemar WOŁKANOWSKI, Michał Węsławski. Biografia prezydenta Wilna w latach 1905–1916, Wydawnictwo Nowik Sp.j., Opole 2015, ss. 332.

Biog raf ia zapom n ianej d ziś post aci Michała Węsławskiego (1849–1917), pierwszego polskiego prezydenta Wilna, posła II Dumy Państwowej. Autor biografię Węsławskiego umieścił w szerokim kontekście, obejmującym pochodzenie rodziny, wykształcenie, działalność polityczną i społeczną. Osobny, najobszerniejszy rozdział poświęcony został okresowi prezydentury, z uwzględnieniem m.in. drogi do objęcia urzędu, dokonanych reform, planów, działalności społecznej, oświatowej i dobroczynnej. W ten sposób ukazane zostały nieznane dotąd aspekty z dziejów samego Wilna w latach 1905–1916.

(oprac. Michał Piekarski)

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni 53.indb 248

2016-01-22 17:10:19