Przegląd Wschodni 54

PRZEGLĄD WSCHODN I

Zeszyt 2 (54) Tom XIV Kwartalnik RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”: † Andrzej Ajnenkiel, Warszawa † Stanisław Alexandrowicz, Toruń Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno † Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Richard Pipes, Cambridge, Mass.

Wojciech Roszkowski, Warszawa Elżbieta Smułkowa, Warszawa † Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass.

Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa

REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

Przegląd Wschodni № 54 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie graficzne, edytorskie i typograficzne: Jan Malicki Tłumaczenia – Studium: Turinys (Ana Romančuk); Зьмест (Mirosław Jankowiak); Зміст (Aleksander Skydan); Содержание (Aleksander Skydan); Contents (Bolesław Jaworski)

Sekretariat Redakcji: Michał Piekarski Abonament i sprzedaż: wydawnictwa.studium@uw.edu.pl Zeszyt zamknięto iv/2016, wydano drukiem vi/2016, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” Wyd. PRZEGLĄD WSCHODNI. Jan Malicki Wersja drukowana „Przeglądu Wschodniego” jest jego wersją pierwotną

54

Informuję niniejszym, iż „Przegląd Wschodni” obecnie nie uczestniczy oraz nie ubiega się o udział w systemie punktacji czasopism Jan Malicki redaktor

SPIS RZECZY Nagrody Przeglądu Wschodniego 2013 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2013 w kategorii Dzieła Krajowe – Agnieszka Jankowska-Marzec (laudacja: Lech MRÓZ) . . . . . . . . . 269 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2013 w kategorii Dzieła Zagraniczne – David Frick (laudacja: Andrzej ZAKRZEWSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2013 w kategorii Dzieje Polaków na Wschodzie – Tamara Smirnowa (laudacja: Wiesław CABAN) . . . . . . . 277 Nagroda Specjalna Przeglądu Wschodniego 2013 – Henryk Wisner (laudacja: Grzegorz BŁASZCZYK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2013 im. Aleksandra Gieysztora – Witold Kieżun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

A R T Y K U ŁY

Henryk LITW I N, Aktywność reprezentacji sejmowej Kijowszczyzny, Wołynia i Bracławszczyzny na sejmach epoki Stefana Batorego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 *

Jan K. OSTROWSKI, Mazepa: romanse, spiski i gusła . . . . 317

D O K U M E N T Y I M AT E R I A ŁY

Joanna GIEROWSKA-KAŁŁAUR, „Kwestia białoruska” w Dzienniku Michała Römera. Na podstawie zapisów pomiędzy 25 marca 1918 a 6 marca 1920 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Piotr CICHORACKI, Konsekwencje I wojny światowej dla życia politycznego województw północno-wschodnich II RP . . . . . . . . . 361 Adam Adrian OSTANEK, Życie codzienne żołnierzy garnizonu lwowskiego w okresie międzywojennym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Andrzej GRAJEWSKI, Ważne źródło. Wokół raportu gen. Witalija Fedorczuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 * Bohdan URBANKOWSKI, Rozważania o federacjonizmie Józefa Piłsudskiego. Anachronizm? Antycypacja? Gra? . . . . . . . . . . . . . 443 Inspiracje romantyczne działalności Józefa Piłsudskiego. Filozofia czynu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 K

S I Ą Ż K I N A D E S Ł A N E . . . . . . . . 477 253

TURINYS „Przegląd Wschodni” 2013 apdovanojimai Przegląd Wschodni 2013 apdovanojimas: kategorija Šalies darbai – Agnieszka Jankowska-Marzec (giriamoji kalba: Lech MRÓZ) . . . . . 269 Przegląd Wschodni 2013 apdovanojimas: kategorija Užsienio darbai – David Frick (giriamoji kalba: Andrzej ZAKRZEWSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Przegląd Wschodni 2013 apdovanojimas: kategorija Lenkų darbai rytuose nuo Lenkijos– Tamara Smirnowa (giriamoji kalba: Wiesław CABAN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Przegląd Wschodni 2013 specialusis apdovanojimas – Henryk Wisner (giriamoji kalba: Grzegorz BŁASZCZYK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Przegląd Wschodni 2013 Aleksandro Geysztoro vardo – Witold Kieżun . . 285

STR AIPSNIAI Henryk LITWIN, Kijevo žemės, Volynės i Braclavo žemės atstovybių veikla Stepono Batoro epochos seimuose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 * Jan K. OSTROWSKI, Mazepa: romanai, suokalbiai ir burtai . . . . . . 317 D OK U M E N TA I I R M E DŽ AGA Joanna GIEROWSKA-KAŁŁAUR, „Baltrausių klausimas” Mykolo Riomerio dienoraštyje. Pagal įrašus nuo 1918 metų kovo 25 iki 1920 metų kovo 6 dienos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Piotr CICHORACKI, I pasaulinio karo padariniai II Lenkijos Respublikos šiaurės-rytų vaivadijų politiniam gyvenimui . . . . . . . . 361 Adam Adrian OSTANEK, Lvovo įgulos karių kasdieninis gyvenimas tarpukaryje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Andrzej GRAJEWSKI, Svarbus šaltinis. Apie gen. Witalijaus Fedorczuko raportą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 * Bohdan URBANKOWSKI, Pasvarstymai apie Juzefo Pilsudskio federacijonizmą. Anachronizmas? Anticipacija? Žaidimas? . . . . . . 443 Juzefo Pilsudskio veiklos romantinės inspiracijos. Veiksmo filosofija. . 455

ATSIŲSTOS KNYGOS . . . . . . . . . . . . . . . . 477

254

ЗЬМЕСТ Узн�����ды ��соп�с� „Przegląd Wschodni” 2013 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2013 у катэгорыі Нацыянальныя працы – Агнешка Янкоўская-Мажэц (пахвальная прамова: Лех МРОЗ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2013 у катэгорыі Замежныя працы – Давід Фрык (пахвальная прамова: Анджэй ЗАКЖЭЎСКІ) . 274 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2013 у катэгорыі Гісторыя палякаў на Ўсходзе – Тамара Сьмірнова (пахвальная прамова: Веслаў ЦАБАН) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Спэцыяльная ўзнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2013 – Гэнрык Віснэр (пахвальная прамова: Гжэгаж БЛАШЧЫК) . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2013 ім. Аляксандра Гейштара – Вітальд Кежун . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

А Р Т Ы К УЛ Ы Хэнрык ЛІТВІН, Актыўнасьць прадстаўнікоў сэйма з Кіеўшчыны, Валыны і Брацлаўшчыны на соймах эпохі Стэфана Баторыя . 289 * Ян К. АСТРОЎСКІ, Мазэпа: раманы, змовы і абрады . . . . . . . . . . 317 Д А К У М ЕН Т Ы І М АТ ЕРЫ А Л Ы Яанна ГЯРОЎСКА-КАЛЛАЎР, «Беларускае пытаньне» ў дзёньніку Міхала Ромэра. На падставе запісаў ад 25 сакавіка 1918 да 6 сакавіка 1920 году . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Пётр ЦІХАРАЦКІ, Наступствы Першай сусььветнай вайны для палітычнага жыцьця паўночна-ўсходніх ваяводзтваў ІІ Рэчы Паспалітай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адам Адрыян АСТАНАК, Штодзённае жыцьцё жаўнераў львоўскага гарнізону ў міжваенны перыяд . . . . . . . . . . . . . . . . . Анджэй ГРАЕЎСКІ, Важная крыніца. Вакол рапарту ген. Віталія Фядарчука . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Богдан УРБАНКОЎСКІ, Разважаньні пра фэдэрацыянізм Юзэфа Пілсудзкага. Анахранізм? Антыцыпацыя? Гульня? . . . . . . . . . . Рамантычнае натхненьне ў дзейнасьці Юзэфа Пілсудзкага. Філязофія чыну . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

335 361 373 423 443 455

ДАСЛАНЫЯ КНІЖКІ . . . . . . . . . . . . . . . . 477 255

ЗМІСТ Н������� журналу „Przegląd Wschodni” 2013 Нагорода журналу „Przegląd Wschodni” 2013 категорії Національні роботи – Агнешка Янковська-Мажец (лаудація: Лех МРУЗ) . . . . . . 269 Нагорода журналу „Przegląd Wschodni” 2013 категорії Зарубіжні роботи – Дейвід Фрік (лаудація: Анджей ЗАКШЕВСЬКИЙ) . . . . . . . . . . . . . 274 Нагорода журналу „Przegląd Wschodni” 2013 категорії Історія поляків на Сході – Тамара Смирнова (лаудація: Вєслав ЦАБАН) . . . . . . . . . 277 Нагорода журналу „Przegląd Wschodni” 2013 – Хенрік Віснер (лаудація: Гжегож БЛАЩІК) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Нагорода журналу „Przegląd Wschodni” 2013 ім. Олександра Гейштора – Вітольд Кежун . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

СТАТ Т І Генрик ЛІТВІН, Діяльність парламентського представництва Київщини, Волині та Брацлавщизни на сеймах епохи Стефана Баторія . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 * Ян К. ОСТРОВСКІ, Мазепа: романси, змови і чаклунство . . . . . . 317 ДОК У М ЕН Т И ТА М АТ ЕРІ А Л И Йоанна ГЄРОВСЬКА-КАЛЛАУР, «Білоруське питання» в щоденнику Михайла Ромера. На основі записів від 25 березня 1918 року і 6 березня 1920 року . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Пьотр ЧІХОРАЦКI, Наслідки Першої світової війни для політичного життя північно-східних провінцій Другої Речі Посполитої . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адам Адріан ОСТАНЕК, Повсякденне життя військових гарнізону Львова у міжвоєнний період . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Анджей ГРАЄВСЬКИЙ, Важливе джерело. Звіт ген. Віталія Федорчука . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Богдан УРБАНКОВСКІ, Роздуми про федераціоналізм Юзефа Пілсудського. Анахронізм? Очікування? Гра? . . . . . . . . . . . . . . . Романтичне натхнення діяльності Юзефа Пілсудського. Філософія дії . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

335 361 373 423 443 455

НАДІСЛАНІ КНИГИ . . . . . . . . . . . . . . . . 477 256

СОДЕРЖАНИЕ Награды журнала „Przegląd Wschodni” 2013 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2013 в категории Национальные работы – Агнешка Янковска-Мажец (лаудация: Лех МРУЗ) . . . . . . 269 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2013 в категории Зарубежные работы – Дейвыд Фрик (лаудация: Анджей ЗАКШЕВСКИ) . . . . . . . 274 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2013 в категории История поляков на Востоке – Тамара Смирнова (лаудация: Веслав ЦАБАН) . . . . . . . 277 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2013 – Хенрик Виснер (лаудация: Гжегож БЛАЩИК) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2013 им. Александра Гейштора – Витольд Кежун . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

СТАТ ЬИ Г е н р и к Л И Т В И Н , Д е я т е л ь н о с т ь п а рл а м е н т с ко г о представительства Киевщины, Волыни и Брацлавщины на сеймах эпохи Стефана Батория . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 * Ян К. ОСТРОВСКИ, Мазепа: Романсы, заговоры и колдовство . . 317 ДОК У М ЕН Т Ы И М АТ ЕРИ А Л Ы Йоанна ГЕРОВСЬКА-КАЛЛАУР, «Белорусский вопрос» в дневникахМихаила Ромера. На основе записей с 25 марта 1918 года и 6 марта 1920 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Петр ЧИХОРАЦКИ, Последствия Первой мировой войны для политической жизни северо-восточных провинций Второй Речи Посполитой . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адам Адриан ОСТАНЕК, Повседневная жизнь военных гарнизона Львова в межвоенный период . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Анджей ГРАЕВСКИЙ, Важный источник. Отчет ген. Виталия Федорчука . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Богдан УРБАНКОВСКИЙ, Размышления о федерационализме Юзефа Пилсудского. Анахронизм? Ожидание? Игра? . . . . . . . Романтическое вдохновение деятельности Юзефа Пилсудского. Философия действия . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

335 361 373 423 443 455

ПРИСЛАННЫЕ КНИЖКИ . . . . . . . . . . . . . . 477

257

CONTENTS Henryk Litwin, Sejm Activities of Representatives from Kiev, Bracław and Wołyń Voivodeships during the Reign of Stefan Batory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 The article describes reconstructs the activities and achievements, of envoys and senators from Kiev, Bracław and Wołyń Voivodeships, in the second half of the sixteenth century, at successive general sejms during the reign of King Stefan Batory. The gathered material especially concerns the representatives from Wołyń Voivodeship. Unfortunately, much less source material references survived, concerning the remaining two voivodeships. The gathered facts and materials testify that during the reign of Stefan Batory, the Wołyń nobility sided with the middle nobility opposition and openly challenged their senators at the local level. Simultaneously, they realized their own program for greater autonomy to strengthen the independence of Kiev, Bracław and Wołyń Voivodeships, constituted in the Union of Lublin (1569). These activities were connected to aspirations for emancipation with respect to the lords (kniaź) and senators. A lack of sufficient information does not allow these theories to be unequivocally applied to the Kiev and Bracław nobility, but limited references may indicate that similar processes also took place in these voivodeships. In effect, during the reign of King Stefan Batory, the Ruthenian nobility from the Eastern voivodeships took advantage of their presence on the central political stage of the Polish-Lithuanian Commonwealth in order to strengthen their own position in the region.

Jan K. Ostrowski, Mazepa: Love Affairs, Conspiracies and Witchcraft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Ivan Mazepa (most likely 1639–1709) is, on the one hand, an important historical figure, noted as a politician, leader and Ukrainian national hero.

On the other, he is a well-known protagonist of European Romantic art and literature. He was assured this position by George Byron’s poem, describing his youthful adventures from when he was at the court of King Jan II Kazimierz Waza of Poland. In most accounts, Mazepa was caught by the husband of his lover, tarred and feathered, then tied naked to a horse, which was then released into the steppe. Voltaire wrote of the episode (Byron relied on his account) as did a number of other diarists at the time. The popularity of Byron’s work caused Mazepa’s adventures to be immortalized in hundreds of literary, plastic art, musical and film works. The article is based on an 18th century source, contributing new elements to the history of Mazepa. Although it was

258

utilized 130 years ago by the Kiev historian, Ivan Mikhailovich Kamanin, direct access to the original has allowed for numerous new observations and interpretations of the events. The document, written in Polish and Latin before 1675, is a record of the interrogation of Zofia Maluszówna, servant to Mazepa’s alleged lover, Helena Zahorowska. Most of the persons named in the report are easily identifiable and the references to the topography of south-eastern Volhynia (where the events took place) adds further credibility to the account.

The contents of the interrogation, though, are quite astounding. Not only do they contain an account of a conspiracy to murder the wronged husband, local magistrate Jan Zahorowski, but certain elements of witchcraft – aided by numerous women from his wife’s and mother-in-law’s entourage – also utilized in the attempt, are treated entirely seriously. The document does not contain information as to the outcome of the investigation and there is no mention of any specific punishment which Mazepa might have suffered. It is also not possible to ascertain the exact timeline of events, thought they most likely took place around 1665–1669. The source material’s value is primarily based on the fact that they specifically place the events in Volhynia, as well as the rich material it contains concerning mentalities and customs of the time.

Joanna Gierowska-Kałłaur, The “Belarusian Question” in the Diary of Michał Römer. On the Basis of Entries between 25 March 1918 and 6 March (Diary vols. 24, 25 and 26) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 The author presents the views of Michał Römer (1880–1945) on the “Belarusian question”, on the basis of entries in his diary over a two-year period. Her starting point is the entry on 25 March 1918, the declaration of the Belarusian People’s Republic (BPR). The last entry she makes use of is 6 March 1920, when Józef Piłsudski, the head of the Polish state, largely lost the ability to make independent decisions on Eastern policy, due to a diplomatic note from the Entente forbidding Poland to carry out a plebiscite on the former lands of the Grand Duchy of Lithuania.

Introducing the social situation on Belarusian lands, where the Polish I Corps was operating in March 1918, the author notes in his diary that national themes had been rather “hastily affixed” to basic social themes. Römer initially saw an opportunity to save White Rus through an agreement between the German authorities and the Polish Army in Russia. He judged the existence of the Polish I Corps positively and only changed his opinion three months later. He accused Belarus of passivity, as well as an almost non-existent will to fight for emancipation, both on the part of its people and its national idealist leaders. In

259

March and April 1919, Römer – in keeping with Piłsudski’s ideas – was to be one of the executors of the program to federalize Poland and Lithuania. What is significant is that besides making contact with the Lithuanians, he was also meant to reach an agreement with the Belarusians. From fragments of Römer’s extensive entries it follows that he did not react enthusiastically to the “Lithuanian initiative”, but nonetheless accepted the offer of work made to him.

Based on her analysis of these entries, Joanna Gierowska-Kałłaur is of the opinion that Michał Römer, in the role of Józef Piłsudski’s emissary to the Lithuanians in March and April 1919, did not have much of a chance at success in pushing the Polish federative line. Already at the mid-way point of 1918, his criticism in relation to Poles en masse became definitively sharper.

In March and April 1919, Römer was simply a different person than the one he was still publically regarded as. He was an ex-member of Piłsudski’s legion harbouring deep feelings of resentment towards his former Commanding Officer. It has become widely accepted in literature that Römer only chose the so-called “Lithuanian option” after the actions of Gen. Żeligowski in 1920.

Nonetheless, a detailed analysis of Römer’s diary leads to the thesis that Römer had rejected his Polish identity much earlier. Nonetheless, it is difficult to definitively conclude which “Lithuania” Römer had in mind, as he no longer even mentioned “Catholic White Rus”. With regard to Belarusian lands, Römer wrote in December 1919, “It is a land of paralysis and passivity”.

Römer felt that the liberation of Minsk from the Bolsheviks, by the Polish Army in August 1919, was proof that the Lithuanians should rethink their concept of working towards and creating a national Lithuanian state and instead move in the direction of a future Belarusian-Lithuanian state. Römer was convinced – and here Gierowska fully agrees with him – that if Poland was unable to agree with Kovno, they would lose the war in the east. On 28 February 1920, after a circuit of the Eastern Lands (not kresy!) and consultation with all the groups (including the Belarusians) Piłsudski’s envoy, Maciej Glogier, sent the Head of State his conclusions on the upcoming plebiscite. On 6 March 1920, though, the Entente denied Poland (Piłsudski) from carrying out a vote for self-determination by the inhabitants of the former lands of the Grand Duchy of Lithuania.

Piotr Cichoracki, The Political Consequences of World War I in the North-eastern Voivodeships during the Second Polish Republic . 361 World War I deeply impacted the areas which became a part of the Northeastern Voivodeships of the Second Polish Republic after the Treaty of Riga in 1921, in a multitude of ways, including Wilno, Nowogródek, Polesie, and

260

the Eastern part of Białystok Voivodeship. Many factors affected the political situation of this area, part of the newly independent Polish state. This especially pertains to the first decade of its existence, but even in the 1930s, the influence of events which took place during World War I can be identified.

Among the phenomena with political consequences after the cessation of military operations, both conventional consequences of armed conflict, as well as specific consequences, can be named. The first category includes war destruction, while the second included the scale of mass evacuation – to this day known as bieżeństwo in Polish historiography – and the presence of German administrative authorities.

The scale of devastation of material and infrastructure experienced by areas of the North-eastern Voivodeships was a result of military combat, as well as the “scorched earth” policy practiced by the retreating Russian forces in 1915. The post-war rebuilding process – which became the responsibility of the newly reborn Polish state – required an extensive amount of time and was not without its disruptions. In these circumstances, especially in the 1920s, the inhabitants expected support from the authorities. Not always receiving it, they often took radical and oppositional stands.

As a result of the mass evacuation of people, called for or forced upon the population by the retreating Russian administrative powers, around 1–1.5 million people found themselves in the heart of Russia, most of Orthodox faith.

It is estimated that after the cessation of hostilities, around half of them returned home. Most significantly, the main wave of repatriation took place in 1921–1923. This meant that the repatriates had the opportunity to observe, and often take part, in the Russian Revolution. After the war, in circumstances where social and ethnic conflicts overlapped, consciousness of the scale of the upheaval that had taken place in Russia served as the basis for a sharpening in ethnic and political relations. In the Second Polish Republic, the “evacuee group” served as a base of support for activists and sympathizers of the Communist movement – a destabilizing force in the eyes of the Polish state.

The described area was partially controlled – politically and militarily – by the Germans from the summer of 1915 to the beginning of 1918, and entirely until the turn of 1918–1919. In the sphere of politics, the German decision to introduce a policy of freedom of language was most significant. With time, it was accompanied by tolerance (in varying degrees) for political initiatives, shaped within the framework of particular ethnic groups residing on the territory. It would appear that after the Germans relinquished control over the area, their earlier policies contributed to the exacerbation of Polish-Lithuanian and Polish-Belarusian conflicts.

261

Adam Ostanek, The Everyday Life of Soldiers Garrisoned in Lwów during the Inter-war Period . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Although the history of the Polish Army during the Second Polish Republic has had numerous research works devoted to it, not much research has been devoted to specific garrisons of the Polish Army during the inter-war period, with only a few having received sufficient attention. The Lwów Garrison is one of those still awaiting thorough study. The article encompasses a limited number of selected questions concerning the functioning of the Lwów Garrison during the inter-war period. As suggested in the title, the main area of focus is the everyday life of soldiers serving in units stationed in Lwów during the inter-war period.

The goal is to reveal all aspects related to service and life in the Lwów Garrison during the Second Polish Republic. The work is divided into two parts, with the first relating to service life and the second concerning everyday recreation. The first part extends to all military infrastructure created and developed during the Second Polish Republic. It also indicates the number and type of units located in the city, as well as which buildings they occupied. In order to more fully illustrate Lwów as the largest garrison in Eastern Lesser Poland, the demographic, economic and cultural potential of the city is also presented. This is a result of the fact that this potential decidedly caused military service in Lwów to be more attractive than in other cities and highly desirable. The first part of the work concludes with a summary of the shape and nature of service activities or, in other words, the rigours of daily soldierly life.

The second part of the analysis is dedicated to everyday recreation and other activities. A number of areas are explored, including educational and didactic activities, the functioning of libraries, theatres and theatre groups, as well as orchestras and choirs, mess halls and chapels. These functions were not only intended to vary everyday life, but also to serve as opportunities for personal growth, to promote education, as well as to develop interests and hobbies.

The development of sports, and by the same token healthy rivalry, comprised an extremely important aspect of army life. In the final part of this section, state holidays, as well as other celebrations which soldiers took part in, are introduced. Their importance was not to be underestimated in the building of esprit de corps and morale, and involved instilling a strict code of honourable conduct, as well as feelings of dignity and pride to serve in a military force with a gloried past. The above-mentioned points were not only intended to help soldiers identify with their individual unit and garrison, but also (and perhaps mainly) to develop patriotic and civic values.

262

The everyday life of soldiers in the Lwów Garrison was uniquely colourful.

The diversity of opportunities provided by life in Lwów meant that in their free time, nearly every soldier was able to find some form of recreation or activity matching their predispositions or fancy. It is also worth underlining the overwhelming attention and care for the everyday needs of Polish soldiers provided by the authorities until the final days of the Second Republic of Poland. This is attested to by the numerous investment projects begun, but which, unfortunately, were left uncompleted or never handed over for use before the outbreak of war.

Andrzej Grajewski, General Vitaly Fedorchuk’s Report – An Important Source . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 A selection of soviet security service documents on the subject of Cardinal Josyf Slipyj (1892–1984), the Major Archbishop of Lviv, the publication entitled: “Patriarch Josyf Slipyj in Soviet Security Services Documents (1939–1987)” is an important compilation of source materials on the methods of invigilation and fighting the Ukrainian Greek Catholic Church in the second half of the 20th century. Enclosed within the final portion of published documents is a Ukrainian KGB Chief’s report to the directorship of the local communist party on Vatican policy during the pontificate of John Paul II. It is not only important to the history of Ukraine, but allows a new look at Pope John Paul II’s papal reign, whose commitment to freedom for the Church in the East, was one of its most important features. These documents might also significantly contribute to the discussion on the reasoning behind the attempted assassination of John Paul II on 13 May 1981. When inquiring as to the intentions of the organizers of the assassination, the documents of the Ukrainian security services serve as an important clue. They show the broad effects of John Paul II’s pontificate on the religious, social and national political life of Ukraine. Their author was Gen. Vitaly Vasilyevich Fedorchuk, an experienced KGB veteran, who became chief of the Ukrainian KGB from July 1972 to May 1982 (when he was promoted for a short period to head of the KGB in Moscow). Gen. Fedorchuk’s report falls into the wider context of other Soviet evaluations and analyses carried out from the very first days of John Paul II’s pontificate. This indicates how much Moscow feared a religious reawakening brought about by his election.

In Ukraine, it was also conducive to the rebirth of Greek Catholic communities, which proved to have significant meaning for the resurgence of Ukrainian national consciousness. Gen. Fedorchuk’s report is not the only such document, but it an essential source for understanding why John Paul II’s pontificate was deemed such a threat to the interests of the Soviet Empire.

263

Bohdan Urbankowski, Thoughts on Piłsudski’s Federationalism: Anachronism? Anticipation? Game? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 Józef Piłsudski, similarly to other Polish independence activists at the turn of the 19th and 20th century, was familiar with an independent Poland from literature and imagined it in the form of the old Polish-Lithuanian Commonwealth. Information concerning details of life in the independent state at that time was especially supplemented by the Romantic poetry and novels of Henryk Sienkiewicz. Piłsudski owed his idealized vision of Poland’s past to his mother, Maria, née Billewicz. The Polish-Lithuanian Commonwealth – independent, in its pre-Partition borders and inhabited by patriots – this was the positive side of Piłsudski’s programme. There was also a darker, negative side: a feeling of repulsion to a system in which people were persecuted for their national or religious beliefs, in which an individual was condemned for life through lies and fear. In a political dimension, this translated into hate for the invaders, especially the Russians, but also a feeling of unity with other persecuted peoples, specifically the inhabitants of the former Commonwealth: Ukrainians, Lithuanians, Belarusians, Armenians, Jews, etc. Later this feeling turned into something akin to responsibility for them.

Thus, the future Marshal of Poland knew from a tender age what he had to fight for, and against. Federationalism was one of those ideas, though it was meant to not only safeguard Poles, but also their neighbours. What is more, Piłsudski was convinced that the freedom of one was a precondition for the freedom of the other. The Romantic insurgent slogan: “For your freedom and ours” (Za wolność waszą i naszą), also contained a defensive aspect.

Federationalism was of course not an invention of Piłsudski’s, but reached back to the tradition of the Polish-Lithuanian Union. In modern times it was preached by socialists, though not by all of them. The federative idea experienced its most difficult test during 1919–1920. Most significantly, the Lithuanians were not keen on either federation, or even a tactical alliance. Despite the reluctance of the Lithuanians, Piłsudski did not abandon his federative concept, thought in those circumstances the idea of wider federation became more of a dream, rather than a real possibility.

The Romantic Inspiration behind Piłsudski’s Activities. The Philosophy of Action . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 The author describes the presence of Romanticism in the life and work of Józef Piłsudski, as well as his worldview, which was shaped by the influence of its inspiration. Piłsudski’s remarks on worldview subjects took the form of

264

impressions, maxims, and even orders, but never of a programme-built doctrine, because Piłsudski’s programme was opposed to doctrines.

Piłsudski was known as the inheritor of Romanticism. The life of the Piłsudski family was strongly tied to legends, deeds and memories of Polish uprisings against Russia. The stimuli which flowed from the real world overlapped with inspiration from the world of literature, especially those found in the works of Mickiewicz and Sienkiewicz.

In Piłsudski’s dramatic conception of history, individuals and nations are constantly on the march, caught in a rat race and a whirlwind of fighting. We do not know the end of history, because we ourselves attach additional (human) causality, while the future discloses itself as a challenge. In the hierarchy of values which drove Piłsudski, the highest places were occupied by political and chivalrous values, such as the independence of Poland, patriotism, courage, sacrifice or dignity. Religious values were not as important and were lower on the list, but were declared with the respect they warranted. Piłsudski was opposed to the socialists fight with the Church, and wrote articles defending the persecution of Catholics. It can be said he considered religion to be an important organization in the life of the nation and its cult, though with regard to the Church’s doctrines, he was often evasive in his responses. The influence of Romanticism on Piłsudski also manifested itself in that he most often talked of the afterlife and beyond with the use of quotations – his God appeared in the majestic poetry of Juliusz Słowacki.

Romanticism was a model of the world which was created by the literary elite for the subjugated Polish nation. The Polish Second Republic (1918–1939) was based on that model. Following the First World War, Piłsudski’s final act was not of a war-like nature, but was a long-term effort for the “Romanticization” of Poland; creating a national sacrum. The sanctification of the last living heroes of the January Uprising was a testament to this. Piłsudski granted them the right to wear their uniforms and ordered members of the Polish Army to afford them every military courtesy.

265

PRZEGLĄD WSCHODNI № 54

268

Laudacja AGNIESZKI JANKOWSKIEJ-MARZEC Laureatki Nagrody Przeglądu Wschodniego 2013 w kategorii: DZIEŁA KRAJOWE

Agnieszka Jankowska-Marzec, Między etnografią a sztuką.

Mitologizacja Hucułów i Huculszczyzny w kulturze polskiej XIX i XX wieku, Universitas, Warszawa 2013, ss. 308.

Autorka pracy, Agnieszka Jankowska-Marzec jest pracownikiem Międzywydziałowej Katedry Historii i Teorii Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Szczególną uwagę poświęca trzem wybitnym postaciom, lwowskim malarzom, zwanym przez historyków sztuki i krytykę schyłku

269

XIX w. i początku XX w., aż po lata 30. XX w., „Hucułami”, czyli Władysławowi Jarockiemu, Fryderykowi Pautschowi i Kazimierzowi Sichulskiemu. Istotą tej pracy jest nie tylko omówienie i analiza twórczości trzech „Hucułów”, lecz pokazanie środowiska i kontekstu kulturowo-ideowego, w jakim ukształtowały się zainteresowania i co miało istotny wpływ na artystyczną aktywność Jarockiego, Pautscha i Sichulskiego. Tytuł dzieła Agnieszki Jankowskiej-Marzec Między etnografią a sztuką. Mitologizacja Hucułów i Huculszczyzny w kulturze polskiej XIX i XX wieku oddaje wiernie ramy tematyczne rozprawy, ów kontekst i tło, kształtowanie się zainteresowania mieszkańcami tej części Karpat Wschodnich, która zwana jest Huculszczyzną. Jak pokazuje to Agnieszka Jankowska-Marzec, zainteresowanie, moda, fascynacja mieszkańcami Huculszczyzny, wykraczające daleko poza lwowskie środowisko artystyczne i naukowe i warstwę mieszczańską, pozostawało w bezpośrednim związku z prądami, jakie charakterystyczne były dla Galicji, przede wszystkim dla środowiska krakowskiej Bohemy u schyłku XIX w. U podstawy tego nurtu była obawa o zachowanie kultury narodowej i jej polskiej specyfiki czy charakteru. Nie było to zjawisko, czy tendencja charakterystyczna tylko dla środowisk polskich i tej części Europy; podobne nurty i potrzeby zauważalne są w wielu krajach kontynentu – wszak jest to czas intensywnego dojrzewania, czy kształtowania się świadomości narodowej i postaw patriotycznych; zaś warstwę chłopską najczęściej utożsamiano z najbardziej prawdziwą kulturą narodową. W niej, w kulturze chłopskiej poszukiwano tego, co postrzegano, jako najbardziej autentyczną, najbardziej nieskażoną podstawę, czy pierwocinę kultury narodowej. „Chłopomania”, między ludoznawstwem a malarstwem, malarstwo o tematyce huculskiej, to trzy części składające się na zawartość prezentowanego dzieła. Dopełnieniem – koniecznym, ze względu na tematykę – jest 89 barwnych ilustracji, reprodukcji dzieł trzech, wymienionych malarzy – „Hucułów”.

Dla lepszego zrozumienia tego splotu zjawisk i procesów przedstawiła Agnieszka Jankowska-Marzec niezwykle skrupulatnie naukowe tło i zainteresowania kulturą ludową oraz początki etnograficznych penetracji i badań terenowych.

Imponująca jest wiedza autorki dzieła z zakresu etnografii; bibliografia dzieł cytowanych liczy 24 strony i w znakomitej części jest to zestaw publikacji z zakresu etnografii, lub omawiających historię, tło i konteksty zainteresowania kulturą chłopską, a szczególnie kulturą mieszkańców ziem górskich, w tym Karpat Wschodnich, zamieszkiwanych przez ludność huculską. Omówienie i analiza sposobu przedstawiania warstwy 270

chłopskiej w kulturze europejskiej, a szczególnie zagadnienie mitologizacji chłopów i warstwy chłopskiej w polskiej kulturze, a także przedstawienie publicystyki „chłopomańskiej” jest rodzajem wprowadzenia do kolejnej części pracy zatytułowanej: „Między ludoznawstwem a malarstwem”.

Agnieszka Jankowska-Marzec poddała analizie relację i współpracę badaczy i autorów rozpraw etnograficznych i artystów, dopełniających opisy ilustracjami. Cechą powszechną badaczy tamtego, początkowego okresu rozwoju nauki etnograficznej w Polsce było to, że autorzy – badacze, z reguły sami wykonywali większość materiału dokumentacyjnego, służącego zilustrowaniu opisu. Umiejętność rysowania uczona i ćwiczona była powszechnie w szkołach średnich, dzięki temu badacze byli w stanie wykonać podstawową dokumentację do prowadzonych badań i późniejszej publikacji. Jeszcze na początku lat 60. XX w. na pierwszym roku studiów etnograficznych uczono rysunku. Później niestety zarzucono ten rodzaj dokumentowania, zaś fotografia, mimo jej powszechności i dostępności, nie wypełniła tej luki, czy braku umiejętności.

Niektórzy dawni autorzy korzystali jednak z pomocy profesjonalnych artystów – szczególnie wówczas, gdy swoje dzieła ilustrowali tzw. typami charakterystycznymi dla opisywanego regionu, ubiorami, tańcami. Szczególne miejsce w dziejach polskiej etnografii zajmuje Oskar Kolberg i jego wielotomowe dzieło Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Właśnie poszczególne tomy Ludu, poświęcone różnym regionom, ilustrowali Wojciech Gerson, Maksymilian Gierymski, Artur Grottger, Juliusz Kossak, Seweryn Obst, Włodzimierz Tetmajer, Marian Wawrzeniecki, Stanisław Witkiewicz.

Nawet pobieżny przegląd literatury etnograficznej z ostatnich dziesięcioleci XIX w. i początkowych XX w. pokazuje, że tzw. Kresy Wschodnie przyciągały szczególną uwagę. Publikacje etnograficzne dotyczące innych obszarów ziem dawnej Rzeczypospolitej są znacznie mniej liczne; jedynie Oskar Kolberg starał się poznać i opisać nieomal całość ziem dawnej Rzeczypospolitej. Zarówno etnografowie amatorzy, krajoznawcy, a zwłaszcza profesjonalni badacze i etnografowie uwagę kierowali przede wszystkim ku obszarom kresowym na wschodzie. Powstały w tamtych latach dzieła, stanowiące do dzisiaj obowiązkową lekturę studentów etnologii i bez znajomości których nie można podejmować wielu kwestii także współcześnie.

Prace: J.S. Bystronia, W. Dynowskiego, K. Moszyńskiego, J. Obrębskiego, W. Pola, R. Reinfussa, T. Seweryna, W. Szuchiewicza, S. Udzieli i wielu innych zachowały wartość dokumentacyjnego opisu, ale wiele z nich analizą i próbą odczytania znaczeń uznać należy za dzieła, nie tylko ważne i ciągle aktualne, lecz także inspirujące i odkrywcze.

271

Uwagę środowisk inteligenckich, mieszczańskich, poetów, literatów, artystów najbardziej jednak przyciągali mieszkańcy gór; stali się częstym motywem, szczególnie górale Podhalańscy. Zakopane było miejscem nieomal pielgrzymowania krakowskiej bohemy, tu narodził się tzw. styl zakopiański, którego ślady i pozostałości przetrwały nie tylko na Podhalu, lecz także w Karpatach Wschodnich, gdzie znajdujemy jego elementy w wielu dawnych pensjonatach w Jaremczu, Nadwórnej i okolicznych miejscowościach Pokucia i Huculszczyzny. Licznie przybywali tam lwowiacy – polska i ukraińska inteligencja i bohema. W stworzeniu polskiego stylu narodowego jest wielka zasługa Wojciecha Gersona, a szczególnie Stanisława Witkiewicza.

Jak stwierdza Agnieszka Jankowska-Marzec, moda na Tatry i Podhale, zainteresowania podhalańską sztuką ludową, znalazły konkurencję w rozwijającej się niemal równocześnie fascynacji Huculszczyzną (s. 212).

Niedługo po powołaniu Towarzystwa Tatrzańskiego utworzone zostały oddziały w Kołomyi i Stanisławowie; wpłynęło to na rozwój zainteresowań i ruch turystyczny w Karpatach Wschodnich.

Nie jest błędem stwierdzenie, że wkrótce to Karpaty Wschodnie, szczególnie zaś Pokucie i Huculszczyzna, wraz z mieszkańcami tych ziem, częściej stawały się obszarem zainteresowania i uwagi nie tylko lwowskiej bohemy, ale też artystów z innych części Galicji, studiujących w Wiedniu lub Monachium.

Bardzo istotne znaczenie dla popularyzacji Huculszczyzny i regionu miała zorganizowana w Kołomyi przez oddział czarnohorski Towarzystwa Tatrzańskiego w 1880 r. wystawa etnograficzna Pokucia; jej otwarcie zaszczycił cesarz Franciszek Józef, dokonując przy tym, wraz z dworem, zakupu znacznej liczby wytworów huculskiego rękodzieła.

Za odkrywcę tematyki huculskiej w sztuce uchodził Seweryn Obst (1847–1917), który po skończeniu akademii wiedeńskiej osiadł w Żabiem i Jaremczu, gdzie gromadził sztukę huculską. Ostatnie 20 lat spędził we Lwowie, ale często jeździł na Huculszczyznę, a w Jaremczu miał swoją pracownię (s. 130).

Malarstwo o tematyce huculskiej; Huculi w twórczości „Hucułów” – Władysława Jarockiego, Fryderyka Pautscha i Kazimierza Sichulskiego, omówienie i analiza motywów i tematyki obrazów trzech wymienionych malarzy, to część trzecia rozprawy Agnieszki Jankowskiej-Marzec. Niezwykła staranność i skrupulatność omówienia nieomal pełnej twórczości malarzy – Hucułów, to walor tej pracy. Autorka poznała i opisała chyba wszystko, co zachowało się w kolekcjach muzealnych, nie tylko polskich i w prywatnych zbiorach ze spuścizny „Hucułów”. Pokazując sylwetki 272

trzech wymienionych artystów kreśli obraz i kontekst ich drogi twórczej i artystycznej specjalizacji.

Agnieszka Jankowska-Marzec opisuje środowisko artystów i ich wkład w obrazowanie mieszkańców Huculszczyzny. Pośród wszystkich, którym poświęca uwagę, szczególne miejsce zajmują trzej wymienieni malarze, nazywani „Hucułami”. Nie jest to określenie ani przypadkowe, ani nie jest artystycznym pseudonimem. Ich związki z Huculszczyzną mają daleko głębszy wymiar, niż tylko podróże artystyczne. To ów głęboki kontakt pozwolił im wniknąć głębiej w sposób życia mieszkańców Huculszczyzny i wpływać na zainteresowanie i podejmowane w dziełach malarskich motywy. Pautsch był synem leśniczego z Nadwornej, Jarocki wychowywał się i mieszkał z rodzicami w Jaremczu, także Sichulski związany był od młodości z Huculszczyzną. To niejako naturalnie wpływało na ich odczuwanie i postrzeganie tamtejszych ludzi i ich życia. Wyrazistym potwierdzeniem uznania dla ich twórczości było zaproszenie przez krakowską Akademię i powierzenie im funkcji profesorskich, Sichulski był nawet rektorem Akademii.

Jak trafnie podsumowała Agnieszka Jankowska-Marzec, malarstwo Władysława Jarockiego, Kazimierza Sichulskiego i Fryderyka Pautscha, zwanych „Hucułami”, wpisywało się znakomicie w obecną w kulturze polskiej przełomu wieków fascynację wsią i jej mieszkańcami. Obrazy lwowskich artystów to jakby „plastyczne teksty” korespondujące z literackimi i paranaukowymi opisami, publicystyką polityczną, a nawet modą; zarazem wymowny dowód na siłę stereotypów związanych z polskimi chłopami, oglądanymi i ocenianymi z perspektywy inteligentów.

Lech Mróz (Warszawa)

273

Laudacja DAVIDA FRICKA Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2013 w kategorii: DZIEŁA ZAGRANICZNE

David Frick, Kith, Kin, and Neighbors. Communities and Confessions in Seventeenth–Century Wilno, Cornell University Press, Ithaca, New York 2013, ss. 512.

David Frick jest z wykształcenia językoznawcą, który wykazał się odwagą, gdyż: po pierwsze, wstąpił na ścieżkę badań historycznych w sferze historii kultury sensu latissimo, a zawodowi historycy nie tylko sobie lubią wytykać „braki warsztatowe”..., po drugie, w pojedynkę zajął się tematem,

274

który pozwoliłby się pożywić całemu zespołowi, po trzecie, źródła do tematu znajdują się w Europie Wschodniej, nie zaś na Zachodnim Wybrzeżu...

Nagrodzona praca jest realizacją pomysłu inteligentnego, rozpoczętego już w Wilnianach (2008) – tomie źródeł ukazującym miasto i jego mieszkańców w przeciągu XVII w. Na wstępie badacz czyni swego rodzaju spacer przez miasto. Ukazuje je z perspektywy „stanowniczego” – urzędnika odpowiedzialnego za przydział „gospód” dla monarszej świty w 1636 r. „Stanowniczy” opisał tylko domy, ich wielkość i liczbę mieszkańców – pod kątem ewentualnego zakwaterowania członków królewskiego orszaku. David Frick nie ograniczył się do tego: już w Wilnianach przyporządkował do poszczególnych adresów źródła: królewskie przywileje, miejskie instrukcje, protestacje, zeznania, wyroki (także Trybunału Litewskiego), ugody, umowy, kwity, doniesienia gospodarcze, testamenty, listy zupełnie prywatne, a nawet kazania pogrzebowe. Wszystko to opatrzył komentarzem.

W omawianej pracy analizę pogłębił i poszerzył: interesują go różne aspekty współżycia mieszkańców reprezentujących wsz ystkie wileńskie nacje (łącznie ze Szkotami, Włochami i Francuzami) i konfesje, więc – pomijając katolików, prawosławnych i ewangelików – również Żydów i Tatarów. Współżycie to nie tylko zamieszkiwanie pod jednym dachem, ale też: różna rachuba czasu, odmienne sposoby świętowania, porozumiewania się w mowie i na piśmie (i to łącznie z alfabetem arabskim), zróżnicowana edukacja (choć bywała i wspólna), modele praktykowania miłosierdzia itd. David Frick opisuje też życie uczuciowe, poszukiwanie życiowych partnerów i efekty nietrafionych w tym zakresie wyborów. Kompetentnie włącza się też w – żywy obecnie w nauce – nurt badań nad testamentami i modelem „dobrej śmierci” (ars moriendi).

Znany opis Teodora Jewłaszewskiego ukazuje stosunki religijne w Wielkim Księstwie Litewskim w końcu XVI w., David Frick opisuje je – dynamicznie i znacznie szerzej – w przeciągu kolejnego stulecia, i to raczej na gruncie miejskim, choć szlachty w Wilnie też nie pomija. Można by rzec: na planie Wilna ukazuje i analizuje bardzo zróżnicowane aspekty współżycia różnych nacji, kultur i wyznań, ukazuje stosunki panujące na skrzyżowaniu Wschodu i Zachodu, w miejscu – z powodów strategicznych – narażonym jednak na wojenne represje, zniszczenia i wędrówki uciekinierów (vide: rozdz. 12).

Praca oparta jest na dobrej rękopiśmiennej bazie źródłowej: wykorzystano biblioteki i zbiory rękopisów z Polski (Archiwum Główne Akt Dawnych, Biblioteki: Czartoryskich, Narodowa, Jagiellońska), Litwy (Biblioteki: Wróblewskich Akademii Nauk Litwy; Narodowa, Uniwersytetu Wileńskiego, Archiwum Historyczne Państwa Litewskiego), Rosji (Ro275

ssijskij Gosudarstwiennyj Archiw Drewnich Aktow, Moskwa) i Niemiec (Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem). Oczywiście można było kwerendę pogłębić, ale nawet znalezione dodatkowe materiały obrazu – w przyjętej konwencji – zapewne by nie zmieniły. Do tego należy dodać starannie zebrane źródła wydane oraz bardzo obszerną listę literatury przedmiotu (łącznie z tezami prac doktorskich obronionych w Rosji: I.W. Gierasimowa 2012).

Mocną stroną tomu jest ujęcie porównawcze – ukazanie problemów nie tylko na tle ówczesnej Rzeczypospolitej, ale i Europy, co na pewno zasługuje na pozytywną uwagę. Jest to więc przyczynek do typowości i specyfiki dawnej Rzeczypospolitej i – w tym wypadku – jej szeroko rozumianej kultury. Na tle Europy ukazano jednak nie tylko problemy, ale również samych mieszkańców miasta – ich peregrynacje akademickie, ucieczki (lub wywózki do Moskwy) i ich poczucie – ponad pochodzeniem etnicznym – przynależności do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Mocną stroną pracy jest też położenie nacisku na kulturalny aspekt problemu, zaś analiza języków wileńskich społeczności – a niekiedy i ich konfrontacji z językiem „wiarołomnego nieprzyjaciela Moskwicina” – ukazuje lwi pazur badacza i daje sporo spostrzeżeń istotnie nowych.

Klasyczna historiografia rosyjska zajmowała się – nie zawsze obiektywnie – stosunkami prawosławia i katolicyzmu, zaś badacze polscy i litewscy, poza katolicyzmem – prawosławiem i wyznaniami reformowanymi. David Frick natomiast naświetlił całokształt niełatwych kontaktów.

Jest to dzieło wieloletniego trudu jednej osoby – stąd i forma zebranych studiów. Ta interesująca praca ukazuje także nowe możliwości badawcze: Wilno i wszystkie grupy jego mieszkańców powiązane ze sobą w sposób bardzo zróżnicowany. Tom nie tylko przybliży tematykę ówczesnego „multi–kulti” Wielkiego Księstwa Litewskiego szerszemu gronu zainteresowanych, również – z uwagi na język wydania – czytelnikom spoza naszego regionu Europy. Prezentowane opus z pewnością doczeka się recenzji – pobudzi krytyków i pozwoli na wyjaśnienie kwestii zbadanych niedostatecznie. Może również zmobilizuje do stworzenia ujęcia precyzyjnie – również kwantytatywnie – ukazującego badane zjawiska i ich przemiany w trakcie całego XVII w. To jednak jest niemożliwe do zrealizowania przez jednego badacza, zwłaszcza z oddali.

Zarówno dzieło i Autor zasługują na nagrodę: za sam trud, jego efekty i – wreszcie – za zmobilizowanie „tubylców i urodzeńców” Wielkiego Księstwa (jak również jego „zagraniczników”) do dalszych badań.

Andrzej Zakrzewski (Warszawa) 276

Laudacja TAMARY SMIRNOWEJ Laureatki Nagrody Przeglądu Wschodniego 2013 w kategorii: DZIEJE POLAKÓW NA WSCHODZIE

Tamara M. Smirnowa, Polskie obszczestwa w Sankt Pietierburgie. Koniec XIX – naczało XX wieka, Jewropiejskij Dom, Sankt Petersburg 2013, ss. 260.

Proszę mi pozwolić, że swoje wystąpienie rozpocznę od wspomnień.

Otóż 30 lat temu ukazała się praca profesora Ludwika Bazylowa o Polakach w Petersburgu w XIX w. W trakcie lektury tej interesująco napisanej książki (zresztą profesor Ludwik Bazylow potrafił pisać pięknie prawie

277

na każdy temat) co chwilę zadawałem sobie pytanie dlaczego tak długo musieliśmy czekać na to opracowanie, bo o Polakach w Petersburgu wiedzieliśmy przecież mało. Najczęściej wymienialiśmy parę osób związanych ze środowiskiem kultury i nauki w pierwszych 30. latach XIX w., a dopiero później o Polakach w Petersburgu wspominano przy okazji ich działalności rewolucyjnej. Owszem, 18 lat wcześniej od książki profesora Bazylowa ukazała się dobrze udokumentowana praca Ireny Spustek, ale dotyczyła ona jedynie spraw związanych z pobytem Polaków w Piotrogrodzie w latach 1914–1917. Zatem 30 lat temu uznałem, że swą publikacją profesor Bazylow zachęci badaczy w Polsce i w Rosji do podejmowania tej tematyki. Nic takiego się jednak nie stało. Owszem, w dwa lata później ukazała się dobrze udokumentowana książka Franciszka Nowińskiego z Gdańska o Polakach na Uniwersytecie Petersburskim w latach 1832–1884 i na tym wszystko się zakończyło.

Tematyka losów Polaków w Petersburgu w XIX w. nie znalazła specjalnego zainteresowania po 1990 r., zarówno u historyków polskich jak i rosyjskich, kiedy pojawiły się szerokie możliwości korzystania z archiwaliów. Owszem w 2010 r. w Moskwie została opublikowana książka Поляки в Петербурге в первой половине XIX века. Ukazała się ona w serii: Россия в мемуарах (Москва 2010). Rzecz jednak w tym, że książka ta w niczym nie przybliża losu Polaków w Petersburgu w pierwszej połowie XIX w., bo wydawcy ograniczyli się do opublikowania pamiętników, które ukazały się już drukiem w XIX w. Jednym słowem wydawcy poszli po najmniejszej linii oporu i zamiast udać się do archiwów w poszukiwaniu spuścizn Polaków, w tym ich pamiętników, czy kolekcji listów, to używając kolokwializmu, przedrukowali to co mieli pod ręką.

Profesor Tamara Smirnowa jest uznaną badaczką mniejszości narodowych Petersburga w XIX i XX w. Z tego zakresu opublikowała ponad 200 prac. Autorka doskonale zdawała sobie sprawę, że baza źródłowa dotycząca działalności polskich stowarzyszeń w Petersburgu na przełomie XIX i XX w. jest daleko niewystarczająca, by można było przedstawić inicjatywy społeczno-kulturalne poszczególnych towarzystw. W tej sytuacji zwróciła ona uwagę na zachowane dokumenty oficjalne, czyli ustawy i sprawozdania. Dokumenty te były publikowane i dzięki temu wiele z nich się zachowało.

Najcenniejszym źródłem była dla niej prasa polska ukazująca się w Petersburgu. Liczebność Polaków na przełomie XIX i XX w. systematycznie się zwiększała. O ile w 1890 r. zamieszkiwało tam nieco ponad 27 tys.

Polaków to w 1910 r. liczba ta wynosiła już 65 tys. W tak licznej zbiorowości prasa odgrywała bardzo ważną rolę. „Dziennik Petersburski” i inne 278

gazety zamieszczały informacje o działalności poszczególnych organizacji polskich. Oczywiście, nie były to pełne sprawozdania. Jednakże doświadczony badacz, łącząc informacje pozyskane ze statutów poszczególnych towarzystw z danymi o ich działalności zamieszczonymi w prasie, był w stanie zrekonstruować zakres oddziaływania poszczególnych stowarzyszeń. Profesor Tamarze Smirnowej udało się ustalić, że w omawianym okresie w Petersburgu działało około 300 stowarzyszeń i różnego rodzaju kółek samopomocy. Tych wyliczeń dokonałem w oparciu o zamieszczony indeks rzeczowy.

Autorka wydzieliła kilka grup stowarzyszeń, organizacji i kółek.

W pierwszej, i słusznie, znalazły się stowarzyszenia rzymskokatolickie, które skupiały się przy kościele św. Katarzyny i kościele św. Kazimierza.

W drugiej stowarzyszenia żeńskie, w trzeciej i czwartej organizacje naukowe i artystyczne, w piątej sportowe. I wreszcie w szóstej stowarzyszenia i organizacje z czasów I wojny światowej. Te ostatnie nosiły zupełnie innych charakter, bo też i sytuacja była o wiele inna.

W trakcie lektury książki czytelnik nieustannie odnosi wrażenie, że polskie stowarzyszenia były bardzo aktywne i że ze strony władz nie było specjalnych utrudnień. Tym samym Tamara Smirnowa potwierdza spostrzeżenia wielu pamiętnikarzy z Królestwa Polskiego czy z Ziem Zabranych, że daleko łatwiej było pielęgnować kulturę polską nad Newą niż w Warszawie, Wilnie czy Grodnie. Ma też rację powiadając, że w XIX w. i na pocz. XX w. Petersburg był stolicą polskości.

Przez cały XIX w. i pierwsze dwadzieścia lat XX w. w Petersburgu zamieszkiwali Polacy wywodzący się z różnych warstw społecznych i zawodów. Mieszkali tu ziemianie i chłopi, którzy zatrudniali się jako wyrobnicy. Byli tam przemysłowcy i robotnicy, inteligencja, studenci i osoby zatrudnione w administracji państwowej. Nader liczną grupę stanowili Polacy, którzy znaleźli się w carskim korpusie oficerskim. Ale, co ciekawe, wielu wojskowych w stopniach pułkowników, czy nawet generałów zaangażowanych było w prace polskich stowarzyszeń, zwłaszcza w rzymskokatolickim Towarzystwie Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny.

W „Posłowiu” do książki profesor Tamary Smirnowej zapisano: „Próba rekonstrukcji historii licznych stowarzyszeń polskich z przełomu XIX i XX wieku w znacznym stopniu zależała od liczby odnalezionych informacji i praca ta będzie kontynuowana”. Pocieszająca jest zapowiedź dalszego ciągu podjętej pracy. Rozumiem, że Autor „Posłowia” ustalił to stanowisko z Panią Profesor Tamarą Smirnową. Jej wiedza i zaangażo-

279

wanie gwarantować będą kolejne ważne publikacje odkrywające dzieje Polaków w Petersburgu.

Lektura tak ważnej dla Polaków publikacji pobudziła moją wyobraźnię do tego stopnia, że będąc w Petersburgu starałem się dotrzeć do miejsc opisywanych przez Panią Profesor i przeżywać polskość w Petersburgu na przełomie XIX i XX w. Bardzo Pani dziękuję z te przeżycia.

Wiesław Caban (Kielce)

280

Laudacja HENRYKA WISNERA Laureata Nagrody Specjalnej Przeglądu Wschodniego 2013 Profesor Henryk Wisner bez wątpienia należy do czołowych polskich lituanistów i ze wszech miar zasługuje na Nagrodę Specjalną Przeglądu Wschodniego za całokształt twórczości.

Urodzony w Warszawie w 1936 r. historyk polski w tej chwili należy do najstarszych polskich lituanistów. Ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim w 1962 r. jako uczeń wybitnego historyka wojskowości Stanisława Herbsta. W tym czasie już pracował w Centralnej Bibliotece Wojskowej w Warszawie (1961–1968). W latach 1968–1972 był redaktorem w Wydawnictwie Ministerstwa Obrony Narodowej. Tak więc cały czas obracał się w kręgu spraw wojskowych. W latach 1972–1980 pracował w Instytucie Krajów Socjalistycznych PAN, by wreszcie przejść do Instytutu Historii PAN w 1980 r., gdzie pracował do emerytury.

W tym czasie Laureat piął się po szczeblach kariery naukowej: doktorem został w 1967 r., doktorem habilitowanym w 1972 r., profesorem w 1987 r., profesorem zwyczajnym w 1994 r.

Według wykazu dorobku naukowego Laureata w latach 1967–2005 opublikował 353 pozycje naukowe i popularnonaukowe1. Do tej liczby trzeba dodać kilkanaście publikacji po 2005 r. Łącznie bibliografia ta wynosi około 370 pozycji. Prawie wszystkie z nich można zakwalifikować do dyscypliny naukowej jaką jest lituanistyka. W jej ramach należy wyodrębnić 3 główne sfery badań: Rzeczpospolita Wazów, a ściślej – czasy panowania Zygmunta III i Władysława IV, stosunki polsko-litewskie i dzieje Litwy.

Pierwsza z tych sfer badań jest chyba najważniejsza i obejmuje największą liczbę publikacji. Do odnotowania są tu 2 biografie królów polskich, wymienionych wyżej oraz liczne artykuły, czy wręcz obszerne studia, dotyczące takich zagadnień jak: wojskowość, społeczeństwo szlacheckie i różne formy funkcjonowania państwa oraz kultura wraz z reformacją i kontrreformacją w Wielkim Księstwie Litewskim w pierwszej połowie XVII w. Pewnym podsumowaniem czy ukoronowaniem tego kierunku badań jest 3-tomowy zbiór studiów Henryka Wisnera Rzeczypospolita Wazów (2002–2008). Gros tej pracy dotyczy nie tyle Rzeczypospolitej Zob. Litwa w epoce Wazów, red. W. Kriegseisen i A. Rachuba, Warszawa 2006.

1

281

jako całości, lecz Wielkiego Księstwa Litewskiego i takich zagadnień jak: państwo i jego instytucje, wojsko, skarb, dyplomacja i społeczeństwo szlacheckie. To jakby opus vitae Laureata, z którym powinien zapoznać się każdy badacz lituanista i znawca tej epoki.

Do tej sfery badań należy zaliczyć 2 książki o problematyce wyznaniowej i kulturze politycznej szlachty polskiej i litewskiej w XVI–XVII w.: Najjaśniejsza Rzeczpospolita (2 wydania z lat 1978 i 2001) i Rozróżnieni w wierze (1982). Obie spotkały się z dużym odzewem, a pierwsza z nich była przedmiotem polemiki z niektórymi badaczami. Można dodać, że prace te są oparte na solidnej kwerendzie archiwalnej, chyba głównie z Archiwum Radziwiłłowskiego w AGAD, stąd pewna przewaga problematyki litewskiej nad polską, co jest rzadkie w polskiej historiografii. Wnoszą one wiele nowego do tematyki reformacji i kontrreformacji na Litwie.

Kolejne 2 książki to monografia bitwy pod Kircholmem z 1605 r. (3 wydania z lat: 1987, 2005 i 2011) i dzieje lisowczyków, czyli lekkiej jazdy polskiej z początku XVII w. (2 wydania z lat 1995 i 2004). To kolejny ślad po zainteresowaniach Laureata dziejami wojskowości staropolskiej. Kolejne wydania wskazują na popularność tych prac.

Druga sfera badań Laureata to stosunki polsko-litewskie od czasów unii krewskiej niemal do współczesności. Z tej dziedziny pochodzi szereg publikacji, nie tylko naukowych, dotyczących problematyki unijnej, stereotypów we wzajemnych stosunkach, „zysków i strat” po obu stronach. Szczególnie ważne są ustalenia Henryka Wisnera w zakresie statusu Wielkiego Księstwa Litewskiego w ramach Rzeczypospolitej szlacheckiej, relacji unii lubelskiej 1569 r. do III Statutu Litewskiego w 1588 r. czy świadomości narodowej i państwowej na Litwie. Z publikacji książkowych najpierw trzeba wymienić Wojnę nie wojnę (1978) i Unię (1988). Pierwsza z tych prac objęła głównie okres odrodzenia narodowego Litwinów od drugiej połowy XIX w. do wybuchu II wojny światowej. Wojna nie wojna spotkała się z dość krytycznym przyjęciem, z dzisiejszej perspektywy – niewątpliwie nadmiernym, co pragnę podkreślić. Sam zaś jej tytuł bardzo dobrze oddaje ówczesny stan stosunków polsko-litewskich. Z kolei Unia, mimo upływu lat, zasługuje na większą uwagę. Obejmuje ona 4 zagadnienia: dzieje unii polsko-litewskiej do 1569 r., Rzeczpospolitą polsko-litewską, zabory i obraz Litwy w literaturze polskiej. Ten ostatni wątek tak został scharakteryzowany swego czasu przez Profesora Jerzego Ochmańskiego: „Oryginalny, zarazem wartościowy okazuje się szkic «Litwo, ojczyzno moja», zasługujący na rozwinięcie. Chodziło by o obraz Litwy i Litwinów w literaturze pięknej (z wyłączeniem historiografii), tj. poezji, prozie, przysłowiach i porzekadłach (np. «Litwa tu popasała», tj. zostawiła 282

bałagan i pustkę). Tu bowiem autor poprzestał na wątku historii dawnej Litwy w literaturze pięknej, także w muzyce, nie bardzo wiedząc czego się trzymać, stąd i chaotyczne ujęcie”. Myślę, że ten cytat, skądinąd nieznany (glosa na końcu książki), zasługuje na rozważenie.

W tej sferze badań lub w poprzedniej mieści się jeszcze jeden wątek, ważny dla naszego Laureata i często z nim kojarzony. Chodzi o postać Janusza Radziwiła, potocznie nazywanego dzisiaj zdrajcą Polski i bohaterem Litwy, co merytorycznie jest błędne. Jemu poświęcił biografię, która chyba jednocześnie wyszła w Polsce i na Litwie w 2000 r. oraz cały szereg różnych publikacji z zakresu wojskowości, działalności politycznej i dyplomacji.

W nich Laureat walczył z czarną legendą Janusza Radziwiłła i bronił jego trudnych, kontrowersyjnych decyzji w tragicznym dla Rzeczypospolitej 1655 r. Była to próba, jeśli nie rehabilitacji Radziwiłła, to przynajmniej zrozumienia jego postępowania. Z pewnymi argumentami Laureata można się zgodzić, np. z potrzebą oceny każdej osoby przez pryzmat całego życia, a nie kilku miesięcy, czy działaniem Radziwiłła w wyjątkowo trudnej sytuacji, może nawet w warunkach wyższej konieczności, a także znaczeniem jego przedwczesnej śmierci na powstanie czarnej legendy Radziwiłła. Nie zmienia to jednak faktu, że Janusz Radziwiłł był zdrajcą Rzeczypospolitej, bo nie Polski, łamiąc prawo unii lubelskiej, a jego desideria privata pod adresem króla szwedzkiego to wyraz skrajnego egoizmu i prywaty, nie mającego nic wspólnego z patriotyzmem litewskim.

Trzecia i ostatnia sfera zainteresowań badawczych Laureata to dzieje Litwy. Spod jego pióra wyszły 2 syntezy tych dziejów z lat 1991 i 1999.

O ile pierwsza była rezultatem wyjątkowej chwili, w której ujrzała światło dzienne, druga synteza jest wyraźnie lepsza i dojrzalsza. Autor wykorzystał swoją bogatą wiedzę historyczną, świetną znajomość współczesnej historiografii litewskiej i doświadczenia z poprzedniej syntezy. Zrezygnował też z drażniącej polskiego czytelnika pisowni imion i nazwisk w formie zlituanizowanej jak to się czyni na Litwie, wbrew polskiej tradycji historiograficznej. W sumie powstała druga po klasycznej syntezie dziejów Litwy Jerzego Ochmańskiego (z lat 1967–1990) synteza tych dziejów.

I choć do chwili obecnej opublikowano jeszcze jedną syntezę tych dziejów pióra Andrzeja Rachuby (2008), to nadal brak jest obszernej, chyba przynajmniej dwutomowej i nowoczesnej syntezy dziejów Litwy. Na pewno jest to ważny postulat pod adresem polskiej historiografii. Może o tym pomyśli nasz Laureat?

Przedstawiony tu dorobek naukowy Laureata w zakresie lituanistyki to nie jedyny argument za przyznaniem Mu Nagrody Specjalnej Przeglądu Wschodniego. We wspomnianym dorobku zwracają uwagę liczne recen283

zje prac historyków litewskich oraz przeglądy współczesnej literatury litewskiej. Działalność ta pozwoliła zapoznać historyków polskich ze współczesną historiografią litewską, która inaczej byłaby niedostępna dla nich ze względu na barierę językową. Godny podkreślenia jest fakt Jego związków z historykami litewskimi. Wydał kilka publikacji ze znanym badaczem litewskim Vytautasem Raudeliunasem. Na Litwie wydano jego 2 książki: obok wspomnianej wyżej biografii Janusza Radziwiłła ukazała się jeszcze Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės valstybingumo pavojai („Niebezpieczeństwa państwowości Wielkiego Księstwa Litewskiego”, 1991) oraz kilka artykułów. Mało znanym jest fakt, że Laureat przetłumaczył z litewskiego na polski Konstytucję Litwy z 1992 r. – pierwszą Konstytucję Republiki Litewskiej. Od 1994 r. do końca lat 90. był przewodniczącym polskiej części Polsko-Litewskiej Komisji Podręcznikowej.

W tym czasie została utworzona Komisja Lituanistyczna przy Komitecie Nauk Historycznych PAN, której był pierwszym przewodniczącym. Do dnia dzisiejszego należy do władz tej Komisji, która ma duże zasługi na polu zbliżenia lituanistów z Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy. W sumie nie dziwi fakt, że w 2001 r.v prezydent Litwy odznaczył Go Orderem Wielkiego Księcia Giedymina IV klasy.

Na zakończenie chciałbym jeszcze raz podkreślić, że działalność naukowa i pozanaukowa Henryka Wisnera znacznie rozszerzyła wiedzę Polaków, nie tylko historyków, o swoim sąsiedzie litewskim i Litwie, pozwoliła poznać litewski punkt widzenia na wspólne sprawy polsko-litewskie od średniowiecza do współczesności. Jest to również walka z różnymi stereotypami, od których nie jest wolny żaden naród. Są to w sumie wartości niebagatelne.

Grzegorz Błaszczyk (Poznań)

284

WITOLD KIEŻUN Laureat Nagrody Przeglądu Wschodniego 2013 im. ALEKSANDRA GIEYSZTORA Witold J. Kieżun urodził się w Wilnie 6 lutego 1922 r. w rodzinie lekarskiej. W 1931 r. wraz z rodzicami przeniósł się do Warszawy, gdzie w 1939 r. zdał maturę w Gimnazjum i Liceum Humanistycznym im. Księcia Józefa Poniatowskiego. W 1942 r. ukończył studia w Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki (dawniejszej Wawelberga i Rotwanda) uzyskując dyplom technika – inżyniera budowy maszyn. Począwszy od 1942 r. studiował na Wydziale Prawa tajnego Uniwersytetu Warszawskiego.

Od października 1939 r. Witold Kieżun brał udział w wojskowej działalności podziemnej. W czasie Powstania Warszawskiego walczył w Oddziale Specjalnym „Harnaś”, został odznaczony w sierpniu 1944 r. Krzyżem Walecznym, a w dniu 23 września 1944 r. udekorowany osobiście przez dowódcę AK gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego wojennym orderem Virtuti Militari i awansowany do stopnia podporucznika. Po kapitulacji uciekł z niewoli niemieckiej pod Ożarowem.

W marcu 1945 r. został aresztowany w Krakowie przez NKWD. Po ciężkim śledztwie (z pozorowanym rozstrzelaniem) w więzieniu na Montelupich wywieziono go do Gułagu Krasnowodsk na Pustyni Kara Kum nad granicą Iranu (Turkmenia). Ciężko chory na chorobę tropikalną przetransportowany został do Brześcia nad Bugiem, wydany polskim władzom bezpieczeństwa i następnie osadzony w Obozie Pracy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Złotowie. W lipcu 1946 r. zwolniono Witolda Kieżuna z obozu.

Po uzyskaniu stopnia magistra prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim Witold Kieżun przeniósł się do Warszawy, pracując w Narodowym Banku Polskim. W roku akademickim 1951–1952 pracował jako asystent w ówczesnej Szkole Głównej Planowania i Statystyki (obecna Szkoła Główna Handlowa). Od 1961 r. uczestniczył w seminarium doktoranckim profesora Jana Zieleniewskiego w Zakładzie Prakseologii PAN. Stopień doktora nauk ekonomicznych uzyskał w 1964 r. w ówczesnej SGPiS, a w 1969 r. stopień doktora habilitowanego za pracę: Autonomizacja jednostek organizacyjnych. Z Patologii Organizacji.

Po przejściu prof. Jana Zieleniewskiego na emeryturę Witold Kieżun objął po nim w 1971 r. kierownictwo Zakładu Prakseologii PAN. Nawiązał wówczas kontakt z USA Information Agency opracowując program polsko-amerykańskich badań organizacyjnych. W 1973 r. został usunięty ze stanowiska kierownika Zakładu Prakseologii z inicjatywy organizacji 285

partyjnej. Następnie pełnił funkcję kierownika Zakładu Teorii Organizacji Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego i Zakładu Administracji Publicznej Instytutu Organizacji Zarządzania i Doskonalenia Kadr.

Tytuł naukowy profesora uzyskał w 1975 r. Wypromował 12 doktorów i 72 magistrów. W 1980 r. wyjechał z kraju na kontrakt w School of Business and Administration Temple University w Filadelfii.

Witold Kieżun od 1980 r. był kolejno profesorem: School of Bussines Administration Temple University w Filadelfii, Duquesne University w Pittsburgu, kierownikiem projektu (chief technical advisor) Organizacji Narodów Zjednoczonych w Centralnej Afryce (Burundi i Rwanda), ekspertem rządu w Burkina Faso, profesorem EHC Universite de Montreal i Universite du Quebec a Montreal, Kierownikiem Rady Programowej Polish Institute of Arts and Sciences McGill University w Montrealu, Profesorem Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego w Warszawie. W latach 1993–1998 spędzał w Polsce 1–2 miesiące rocznie wykładając w Międzynarodowej Szkole Zarządzania, Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania (obecnie im. Leona Koźmińskiego) i Wyższej Szkole Humanistycznej w Pułtusku (obecnie im. Aleksandra Gieysztora). W latach 70., 80. i 90. wygłaszał odczyty i krótkie serie wykładów w licznych uniwersytetach w: Wielkiej Brytanii, USA , Kanadzie, Francji , Holandii, Finlandii, Czechosłowacji, Burundi, Rwandzie, m.in. w Universite Paris-Dauphine Sorbonne IX i Sorbonne II, School of Business Administration Harvard University, Faculty of Administrative Studies York University Toronto, Michigan State University Ann Arbor, School of Business Administration Catholic University Seton Hall, School of Management Bradford University (Yorkshire, Anglia), Fordham Catholic University New York, Universite de Bujumbura.

W latach 1980–1981 Witold Kieżun wygłosił serię publicznych odczytów na temat: „Spirit of Solidarity” w 14 uniwersytetach amerykańskich i kanadyjskich, utrzymując kontakt z Centrum Spraw Polskich przy Michigan State University w Ann Arbor, kierowanym przez prof. Andrzeja Ehrenkreutza.

Profesor Witold Kieżun jest autorem ponad 70 zwartych pozycji wydawniczych (książek i skryptów naukowych) i około 300 artykułów, referatów i rozdziałów w zbiorowych monografiach w języku polskim, angielskim, francuskim, hiszpańskim, rosyjskim i czeskim, oraz dwóch pozycji literackich, a także szeregu utworów muzyki fortepianowej.

Oprac. na podstawie: http://www.witoldkiezun.com/

286

ARTYKUŁY

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 2 (54), s. 289–316, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2016

Henryk Litwin Kijów

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ KIJOWSZCZYZNY, WOŁYNIA I BRACŁAWSZCZYZNY na sejmach epoki Stefana Batorego

D

ZIAŁALNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ Wołynia i Ukrainy jest od dawna przedmiotem zainteresowania historyków. Skupiali się oni jednak najczęściej na kwestiach związanych z walką miedzy unią a dyzunią i jej parlamentarnym pokłosiem.

Obecność na sejmach batoriańskich posłów wybranych w Łucku, Żytomierzu i Winnicy pozostawała właściwie niezauważona1. Kwestia ta zasługuje jednak bez wątpienia na uwagę. Mamy tu wszak do czynienia z pierwszym okresem aktywności na sejmie walnym Rzeczypospolitej parlamentarzystów z ziem, które na sejmie lubelskim 1569 r. zostały obdarowane przywilejami (pamiętajmy o nich jako o „przywilejach lubelskich”) gwarantującymi im odrębny status prawny, autonomię sądownictwa, własny język urzędowy i równe traktowanie wyznawców katolicyzmu i prawosławia2. W pierwszym dwudziestoleciu po unii lubelskiej, jak wykazał Karol Mazur3, rozwijało się już na tych terenach bujne życie sejmikowe. Przyjrzyjmy się zatem jak odzwierciedlało się to na sesjach sejmowych w Krakowie, Toruniu i Warszawie.

Będziemy zatem odnotowywali obecność na sejmach senatorów i posłów z wymienionych województw i poszukiwali śladów ich aktywności na forum sejmowym. W badanym okresie (1576–1586) ziemie te reprezentowało w senacie 6 przedstawicieli. Wojewodą kijowskim był Potwierdza tę tezę także najnowsza praca analizująca przebieg sejmów batoriańskich: E. D u b a s - U r w a n o w i c z, O nowy kształt Rzeczypospolitej. Kryzys polityczny w państwie w latach 1576–1586, Warszawa 2013.

2 H. L i t w i n, Kijowszczyzna, Wołyń, Bracławszczyzna w 1569 roku. Między unią a inkorporacją [w:] Праблемы інтэграцыі і інкарпарацыі ỹ развіцці Цэнтральнай і Усходняй Еỹропы ỹ перыяд ранняга Новага часу: Матэрыялы міжнар. навук. канферэнцыі (Мінск, 15–17 кастрычніка 2009 г.), рэд. С.Ф. Сокал, А.М. Янушкевіч, Мінск 2010.

3 K. M a z u r, W stronę integracji z Koroną. Sejmiki Wołynia i Ukrainy w latach 1569–1648, Warszawa 2006, s. 37–54.

1

290

HENRYK LITWIN

w tym czasie Konstanty Wasyl kn. Ostrogski, wołyńskim – kolejno Bohusz kn. Korecki (do śm. 19 VIII 1576), Andrzej kn. Wiśniowiecki (od 18 X 1576 do śm. 1584) i Janusz kn. Ostrogski (od 23 VIII 1584), bracławskim po awansie Andrzeja kn. Wiśniowieckiego na województwo wołyńskie – Janusz kn. Zbaraski (od 1576 p. 10 XII). Krzesła wojewódzkie zajmowali jak widać tylko kniaziowie. Kasztelanie były dostępne także dla magnatów nie posiadających tytułów. „Panem” kijowskim był do 1580 r. Paweł Sapieha, a zastąpił go awansowany z kasztelanii bracławskiej Michał kn. Wiśniowiecki, po którego śmierci (15 X 1584) urząd objął Iwan Czaplic-Szpanowski (od lutego 1585). Kasztelanię łucką dzierżył w epoce batoriańskiej Michał Myszka Warkowski. Na krześle bracławskim zasiadali kolejno Wasyl Zahorowski (do śm. 29 II 1580), wspomniany Michał kn. Wiśniowiecki (1580–1581) i Aleksander Siemaszko (od 20 IX 1581)4. Składy poselskie na sejmy Stefana Batorego zrekonstruował Karol Mazur5. Do jego ustaleń udało się jedynie dodać nazwiska dwóch posłów bracławskich wybranych na sejm 1579–15806.

Na pierwszym sejmie epoki Stefana Batorego, koronacyjnym (31 III–29 V 1576) senatorowie „województw przywróconych” byli nieobecni7. Wojewoda wołyński Bohusz kn. Korecki chorował już wówczas i zmarł niedługo później, 19 sierpnia8.

Wojewoda bracławski Andrzej kn. Wiśniowiecki oraz kasztelan kijowski Paweł Sapieha wspierali wcześniej kandydaturę Ernesta Habsburga, a ze zwycięstwem Batorego pogodzili się dopiero w czasie zjazdu knyszyńskiego w lipcu 1576 r.9 Najpotężniejszy z wołyńskich kniaziów, wojewoda kijowski Konstanty Ostrogski również nie zdecydował wówczas jeszcze o porzuceniu „rakuszan”, choć zachowywał się ostrożnie i starał się „nie palić mostów” otwierających drogę do różnych stronnictw10. Także kasztelan łucki Michał Myszka Warkowski, choć „trzymał” z Chodkiewiczami, którzy zbliżyli się już w tym czasie do batorian Na podstawie Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV–XVIII wieku. Spisy, opr.

E. Janas, W. Kłaczewski, Kórnik 2002, Urzędnicy wołyńscy XIV–XVIII wieku. Spisy, opr. M. Wolski, Kórnik 2007; H. L i t w i n, Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569–1648, Warszawa 2000.

5 K. M a z u r, op. cit., s. 411–412, 419, 423–424.

6 Byli to: Wasyl Hulewicz i Iwan Koszka, Документи Брацлавського Воєводства 1566–1606 років, М. Крикун, О. Піддубняк, Вступ М. Крикун, Львів 2008, s. 251.

7 E. D u b a s - U r w a n o w i c z, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998, s. 325.

8 Н. С т а р ч е н к о, Проблематика сеймиків Волинського воєводства під час Великого безкоролів’я (1572–1576 рр.) [w:] Парламенцкія структуры ўлады ў сістэме дзяржаўнага кіравання Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай у XV–XVIII стагоддзях, рэд. С.Ф. Сокал, А.М. Янушкевіч, Мінск 2008, s. 115.

9 I. C z a m a ń s k a, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007, s. 88, H. L u l e w i c z, Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588, Warszawa 2002, s. 182, 193, 289.

10 Kwestię tę omówiłem w pracy Kijowszczyzna, Wołyń i Bracławszczyzna wobec walki stronnictw w czasie drugiego bezkrólewia 1574–1576 (w druku).

4

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

291

prowadzonych przez ich szwagrów Zborowskich, nie kwapił się do otwartego poparcia Siedmiogrodzianina11. Nie znamy niestety elekcyjnych sympatii kasztelana bracławskiego Wasyla Zahorowskiego. Wiosną 1577 r. dostał się on do niewoli tatarskiej, z której się już nie wydostał, pozostawiając po sobie często przywoływany w literaturze testament12. W tym dokumencie (z 1577) wspomina jako swoich przyjaciół Aleksandra Żórawnickiego i Hawryłę Bokieja13, którzy w czasie bezkrólewia byli bliscy batorianom14. Jednak w czasie pierwszego bezkrólewia należał do grupy Wołynian, którzy przyłączyli się do senatorów litewskich żądających powrotu w granice Wielkiego Księstwa Litewskiego ziem inkorporowanych przywilejami lubelskimi, co z kolei pozycjonowało go blisko zwolenników kandydatury habsburskiej15. W czerwcu 1576 r. był zajęty rodzinną waśnią związaną z porzuceniem go przez drugą żonę, Katarzynę Iwanownę z Czartoryskich16. Być może familijny konflikt absorbował go już wcześniej, nie pozwalając na polityczną aktywność.

Pod nieobecność senatorów reprezentację „ziem przywróconych” stanowili posłowie, występujący zresztą w niepełnym składzie. Sejmiki przedkoronacyjne miały się odbyć we wszystkich trzech województwach. Zjazd jędrzejowski wyznaczył nawet daty zjazdów kijowskiego i bracławskiego17. Z kolei o zebraniu się sejmiku wołyńskiego świadczą jego listy wysłane do senatorów i szlachty, kontynuujących zjazd jędrzejowski w Krakowie, przywiezione 7 marca 1576 r. przez Jana Woronę-Boratyńskiego18. Posłów kijowskich zabrakło jednak ostatecznie na koronacji19. Być może od wysłania przedstawicieli odwiodło sejmik zagrożenie moskiewskie, o którym pisał nieco wcześniej Konstanty Ostrogski20. Wołynianie i Bracławianie przybyli na sejm razem 7 maja, a następnego dnia jeden z posłów wygłosił mowę powitalną w imieniu obu województw21. Źródła odnotowały Sprawy wojenne króla Stefana Batorego, dyjaryjusze, relacyje, listy i akta z lat 1576–1586, wyd.

I. Polkowski, Kraków 1887, s. 21, H. L u l e w i c z, op. cit., s. 217–235.

12 Архів Югозападной России издаваемий Временною Коммиссею для розбора Древных Актов, Киев 1859–1905, Ч. 1–8, Ч. 1, T. 1 (1/1), s. 67–94.

13 Ibidem, s. 68.

14 H. L i t w i n, Kijowszczyzna, Wołyń, Bracławszczyzna w 1569 roku...

15 Henri de Valois et la Pologne en 1572 par Le Marquis De Noailles, Tome troisième, Documents et pièces justificatives, Paris 1867, s. 403.

16 Архів Югозападной..., 1/1, s. 70.

17 Na 7 stycznia, Ś. Orzelski, Interregni Poloniae libri VIII, wyd. E. Kuntze, Scriptores Rerum Polonicarum, T. 22, Kraków 1917, s. 479.

18 Ibidem, s. 605.

19 Księgi podskarbińskie z czasów Stefana Batorego 1576–1586, wyd. A. Pawiński, Źródła dziejowe, T. 9, Warszawa 1881, s. 248.

20 7 kwietnia 1576 r., Sprawy wojenne..., s. 21.

21 Ś. O r z e l s k i, Interregni..., s. 669.

11

292

HENRYK LITWIN

nazwiska trzech reprezentantów Wołynia i dwóch Bracławian. Wśród tych pierwszych byli Aleksander Żórawnicki klucznik łucki, Hawryło Bokiej sędzia ziemski łucki i Wasyl Hulewicz wojski włodzimierski22. Już w czasie bezkrólewia można było odnotować ich aktywność w ramach stronnictwa szlacheckiego, prowadzącą do opowiedzenia się po stronie Batorego23. Województwo bracławskie reprezentowali zaś Łazar Iwanicki i Iwan Bokiej, wywodzący się również z Wołynia24.

Opisy sejmu koronacyjnego i jego konstytucje nie pozostawiają wątpliwości, że posłowie wywodzący się z Wołynia byli bardzo aktywnymi uczestnikami tego zjazdu. Zdołali umieścić w postanowieniach sejmu cały szereg regulacji o istotnym znaczeniu dla swojej prowincji i jej miejsca w Rzeczypospolitej. Większość z nich mieściła się w konstytucji „O potrzebach województwa wołyńskiego”25.

Wprowadzała ona na przyszłość zakaz łączenia lokalnych urzędów senatorskich i starostw grodowych. Ta regulacja, zaczerpnięta z arsenału antymagnackich postulatów koronnego stronnictwa średnioszlacheckiego, w lokalnych warunkach oznaczała próbę osłabienia pozycji rodów kniaziowskich i otwarcia drogi do nominacji i nadań zamożnej szlachcie. W podobnym, antykniaziowskim kontekście trzeba interpretować regulację zapewniającą woźnemu wykonywanie czynności właściwych dla jego funkcji „choćby go też żaden urząd stronie do tego nie przydawał”. Chodziło tu o możliwość wykorzystania obecności woźnego mimo braku mandatu ze strony urzędu grodzkiego. Na Wołyniu, gdzie starostwa grodowe były wówczas w ręku kniaziów mogło to dawać szlachcie możliwość „czynienia prawem” niezależnie od braku decyzji sądu pozostającego w rękach magnata. Regulacja ta nie była zresztą przestrzegana26.

Kolejny artykuł wspomnianej konstytucji ustanawiał jeden sejmik wojewódzki w Łucku, w miejsce trzech powiatowych, które miały funkcjonować zgodnie z „przywilejem inkorporacyjnym” 1569 r.; także i w tym przypadku można się domyślać antymagnackiego ostrza regulacji przy założeniu, że szlachta obawiała się łatwiejszego zdominowania przez kniaziów małych i kiepsko „obsadzonych” zjazdów powiatowych, niż to się mogło zdarzyć w Łucku, gdzie zjeżdżała się okoliczna zamożna szlachta. Emancypacyjny charakter w kontekście prawnej pozycji szeregowej szlachty miał też zapewne artykuł zwalniający ją od myt, ceł, mostowego i grobelnego za przewóz „własnych rzeczy, które nie na przekup będą obracane [...] jako insi obywatele koronni są wolni”. Większość uregulowań K. M a z u r, op. cit., s. 412.

H. L i t w i n, Kijowszczyzna, Wołyń, Bracławszczyzna w 1569 roku...

24 K. M a z u r, op. cit., s. 423.

25 Volumina constitutionum, T. II, 1550–1609, Vol. 1, 1550–1585, wyd. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 2005, s. 373.

26 Н. С т а р ч е н к о, Возні на Волині в останній третині ХVІ–на початку ХVІІ ст.: судові урядники чи слуги?, «Соціум: Альманах соціальної історії», Вип. 8, s. 142–143.

22 23

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

293

wprowadzanych przez konstytucję „O potrzebach województwa wołyńskiego” wiązała się zatem z postulatami typowymi dla koronnego ruchu średnioszlacheckiego tej epoki.

Nieco inne znaczenie miał ostatni z zapisów wspomnianej konstytucji, dotyczący nadawania prawosławnych beneficjów duchownych. Wprowadzał on zasadę przyznawania władyctw i archimandrii „szlacheckiego stanu ludziom”27. Służyć to miało bez wątpienia prestiżowi i znaczeniu Cerkwi prawosławnej, której wyznawcom przywileje lubelskie gwarantowały równe traktowanie z katolikami.

Ponieważ jednak beneficja Kościoła wschodniego były czasem dzierżone przez osoby „niskiego stanu”, co osłabiało pozycję Cerkwi, szlachta wołyńska zadbała, by stan ten poprawić i równość traktowania w odniesieniu do nominacji i nadań zadekretować jednoznacznie.

Na tym samym sejmie przyjęto także konstytucję „De ecclesiis cathedralibus Russiae”, która rozszerzała działanie statutu z 1496 r. „De non suscipiendis plebeis ad maiores cathedrales ecclesias” na „kraje Ziem Ruskich”28. Chodziło oczywiście o katedry łacińskie, tak jak w przywileju z 1496 r.29 Przedmiotem rozszerzenia zakresu terytorialnego oddziaływania przywileju nie mogły być Ruś Czerwona i Podole zachodnie, gdyż w stosunku do ich ziem takie rozszerzenie nastąpiło wcześniej, kiedy w 1505 r. rozszerzono działanie statutu „De non susipiendis...” na „Regno nostro”, a zatem także na Ruś Czerwoną i Podole zachodnie30. W 1576 r. ograniczenie dostępu osób pochodzenia nieszlacheckiego do prebend i dygnitariatów Kościoła katolickiego dotyczyć więc musiało ziem związanych z Koroną na mocy przywilejów lubelskich 1569 r. Konstytucja „De ecclesiis cathedralibus Russiae” stanowiła zatem komplet z omówionym wyżej artykułem konstytucji „O potrzebach województwa wołyńskiego” dotyczącym tej samej sprawy w odniesieniu do Cerkwi prawosławnej. Można więc złożyć, iż była ona również efektem inicjatywy reprezentantów szlachty wołyńskiej na sejm koronacyjny, którzy wykazali się nie tylko umiejętnością upominanie się o swoje potrzeby w warunkach zjazdu walnego, ale też znajomością historii prawa koronnego. W ten właśnie sposób – w komplecie – wspomniał obie

Volumina constitutionum..., s. 373.

Ibidem, s. 372.

29 Volumina legum, wyd. I. Ohryzko, Petersburg 1859, t. I, s. 120, chodziło o katedry gnieźnieńską, krakowską, poznańską, włocławską i płocką. Błędna jest interpretacja Biednowa, który twierdzi, iż w konstytucji z 1576 r. chodziło o episkopat prawosławny, zob. В.А. Б е д н о в, Православная Церковь в Полше і Литве, Минск 2003.

30 Volumina legum..., s. 138.

27

28

294

HENRYK LITWIN

sprawy Heidenstein, który wzmiankował w swej kronice konstytucję „plebei ad cathedrales” twierdząc, iż to samo uzyskali Wołynianie „dla greckiej wiary”31.

Posłowie z Wołynia mieli też zapewne wpływ na przygotowanie i uchwalenie konstytucji o „opatrzeniu” duchownych senatorów-rezydentów32. Biskupi z ziem ruskich byli słabo uposażeni, więc sejm zadbał aby mogli wykonywać obowiązki rezydentów, przyznając im na to pensję w wysokości 500 złotych. Trzeba także zaznaczyć, że Wołyniacy otrzymali na sejmie obietnicę, iż na kolejnym zjeździe walnym król zatwierdzi korekturę prawa sądowego, którą powinni przygotować33.

Było to przewidziane przywilejami lubelskimi, które gwarantowały szlachcie wołyńskiej i kijowskiej stosowanie odrębnego prawa sądowego (II Statut Litewski) i możliwość jego modyfikacji. Warto wspomnieć, że postulaty „poprawy prawa” współgrały z oczekiwaniami szlachty koronnej, która odpowiednie zapisy umieściła w recesie sejmowym i liczyła na przeprowadzenie reformy sądów na następnym sejmie34. Wołynia dotyczyła bezpośrednio także konstytucja „O sprawiedliwości Rusi, Podolanów, Bełzan i Wołyńcy” powołująca sądy rozjemcze w sprawach granicznych35. Jak opisywał w swym diariuszu Orzelski, wszystkie sprawy dotyczące Wołynia były omawiane 13 maja, kilka dni po przybyciu posłów wołyńskich i bracławskich i zostały odnotowane wśród ważnych ustaleń sejmu koronacyjnego36.

Podobnie jak w czasie bezkrólewia, przedstawiciele „ziem przywróconych” byli aktywnymi uczestnikami sejmu koronacyjnego, na którym zebrali się batorianie. Litwini i kniaziowie wołyńsko-kijowscy nie przybyli na zjazd i zachowywali wciąż jeszcze dystans wobec siedmiogrodzkiego elekta. Wykorzystała to szlachta wołyńska, która doprowadziła do uchwalenia konstytucji umacniających odrębny status jej prowincji, a pośrednio także Kijowszczyzny oraz zaznaczyła swoje dążenie do osiągnięcia politycznej podmiotowości przy wykorzystaniu koronnych wzorców prawno-ustrojowych wypracowanych przez stronnictwo średnioszlacheckie37.

R. H e i d e n s t e i n, Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594, T. 1, Petersburg 1857, s. 240.

32 Volumina constitutionum..., s. 368. W trakcie sejmu wybrano także poborców podatkowych dla poszczególnych województw i powiatów. Dla województwa kijowskiego Sołtana (prawdopodobnie Pawła), dla bracławskiego Bohusza Deszkowskiego, dla powiatu łuckego Hawryłę Bokieja sędziego ziemskiego łuckiego, dla włodzimierskiego kniazia Dymitra Kozikę, dla krzemienieckiego tamtejszego podkomorzego Iwana Patrykieja-Kurozwonskiego, Volumina constitutionum..., s. 376.

33 Ibidem, s. 369.

34 A. K a r a b o w i c z, Sprawy sejmowe i dorobek prawodawczy „tempore Conventi Generalia Torunensis A. D. 1576” w świetle Metryki Koronnej [w:] Krakowskie studia z historii państwa i prawa, T. 2, red. W. Uruszczak, D. Malec, Kraków 2008, s. 82.

35 Volumina constitutionum..., s. 372.

36 Ś. O r z e l s k i, Interregni..., s. 680–681.

37 K. M a z u r, op. cit., s. 52.

31

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

295

Na kolejny sejm oczekiwano już w czerwcu i spodziewano się, że odbędzie się on w Warszawie. W tym czasie ważyły się losy wyboru opcji politycznej przez Litwę a także wołyńskich kniaziów. Nuncjusz papieski relacjonował, iż Litwini w zamian za poparcie Batorego domagali się kasacji przywilejów lubelskich i powtórnego przyłączenia Kijowszczyzny, Wołynia i Bracławszczyzny do Wielkiego Księstwa38. W rzeczywistości zjazd litewski w Mścibohowie sformułował takie oczekiwania39. W czasie spotkania legacji litewskiej z królem w Warszawie doszło jednak do porozumienia, mimo nieuwzględnienia postulatu reinkoroporacji przez Batorego. 29 czerwca nastąpiło wzajemne zaprzysiężenie warunków ugody między Stefanem a Wielkim Księstwem. Mimo tego część wołyńskich kniaziów i senatorów wciąż jeszcze zwlekała z uznaniem Siedmiogrodzianina.

Konstanty Ostrogski pod koniec czerwca był postrzegany przez cesarza Maksymiliana jako pewny stronnik40. Nawet w ostatnich dniach lipca uważano go za zwolennika partii „rakuskiej”41. Uznanie Batorego przez Litwę stawiało jednak opcję prohabsburską na straconej pozycji, toteż kolejni magnaci przyłączali się do zwycięskiego stronnictwa. Wojewoda bracławski Andrzej kn. Wiśniowiecki, Stefan kn. Zbaraski i kasztelan kijowski Paweł Sapieha uczynili to w czasie rady senatu litewskiego w Knyszynie, gdzie pojawił się także król (24–27 lipca 1576)42. Konstanty kn. Ostrogski doszedł do porozumienia z Batorym przed sejmem w Toruniu, na który przybył z wielką pompą 29 października 1576 r.43 Do Torunia przyjechał także prawdopodobnie Janusz kn. Zbaraski, który w czasie sejmu otrzymał nominację na województwo bracławskie44, co potwierdza jego przystąpienie do grona batorian. W podobnej sytuacji znalazł się Andrzej kn. Wiśniowiecki, który otrzymał w czasie sejmu województwo wołyńskie po zmarłym Bohuszu kn. Koreckim. Kasztelanowie łucki Abraham Myszka Warkowski oraz bracławski Wasyl Zahorowski nie byli obecni na sejmie.

Documenta ex Archivo Cardinalis Ioannis Morone ad Poloniam spectantia, quae in Archivio Secreto Vaticano asservantur, I pars, 1561–1580, red. K. Lanckorońska, Elementa ad fontium editiones, T. LVIII, Romae 1984, s. 187.

39 H. L u l e w i c z, op. cit., s. 275.

40 Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes, Vol. 1, 1550–1593, red.

A.G. Velykyj, Romae 1959, s. 85.

41 Wiadomości do dziejów polskich z Archiwum Prowincji Śląskiej, wyd. A. Mosbach, Wrocław 1860, s. 144.

42 H. L u l e w i c z, op. cit., s. 289.

43 Litterae Nuntiorum..., s. 89.

44 Zbaraski występuje po raz pierwszy z tytułem wojewody bracławskiego 10 XII 1576 r., J. W o l f f, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895, s. 617. Jego poprzednik Andrzej kn. Wiśniowiecki został awansowany na województwo wołyńskie przed 18 X 1576, a więc w czasie sejmu, I. C z a m a ń s k a, op. cit., s. 88. Podobnie musiało być ze Zbaraskim.

38

296

HENRYK LITWIN

Decyzja o zwołaniu sejmu do Torunia – ze względu na narastający konflikt z Gdańskiem – zapadła na początku sierpnia 1576 r. Dziesiątego tego miesiąca rozesłano posłów królewskich na sejmiki. Do Kijowa posłano Feliksa Charlęskiego, chorążego kijowskiego45, rodem z Korony, ale już od lat zadomowionego na Kijowszczyźnie i „wżenionego” w tamtejsze obszerne dobra, spadek kniaziów Druckich-Lubeckich46. W Łucku miał króla reprezentować Wasyl Derewinski (Drewiński)47, wywodzący się z powiatu włodzimierskiego prawosławny szlachcic a przy tym sekretarz królewski48. Wreszcie do Bracławia wysłano Andrzeja Sadowskiego49, podsędka ziemskiego bracławskiego i podstarościego tamże, jeszcze z nominacji Bohusza Koreckiego, ale utrzymanego przez kolejnego starostę – Jerzego Strusia50. Wysłannicy zostali dobrani starannie. Wszyscy trzej byli ważnymi członkami lokalnych społeczności. Sadowski był już nawet posłem bracławskim na sejm koronacyjny Henryka Walezego51. Misja posłów królewskich przyniosła efekt w postaci pomyślnych, jak się zdaje, dla dworu wyborów reprezentacji sejmowych na „ziemiach przywróconych”. Województwo kijowskie obrało właśnie Charlęskiego – posła królewskiego na sejmik, dodając mu jako towarzyszy Kacpra Stużyńskiego, rotmistrza kijowskiego, lokalnego adwersarza kniazia Konstantego Ostrogskiego oraz Jesypa Niemirycza, szwagra Melecjusza Chreptowicza, archimandryty pierzarskiego, również skłóconego z kniaziem wojewodą52. W Łucku mandaty powierzono m.in. braciom Aleksandrowi i Michałowi Żórawnickim, batoriańskim aktywistom z czasów ostatniego bezkrólewia oraz ich szwagrowi pisarzowi ziemskiemu łuckiemu Michałowi Korytyńskiemu53. Wybrani tu też zostali Marek kn. Sokolski i sędzia ziemski krzemieniecki Andrzej Jeło-Kuniowski, niegdyś poseł wołyński na sejm unijny w Lublinie54. Z Bracławszczyzny posłować miał Konrad Kozar, który wcześniej reprezentował województwo na sejmie lubelskim a przez następne lata miał pełnić funkcję sędziego grodzkiego bracławskiego z nominacji bliskiego dworowi Początki panowania w Polsce Stefana Batorego 1575–1577 r. Listy, uniwersały, instrukcje, wyd.

A. Pawiński, Źródła dziejowe, T. 4, Warszawa 1877, s. 50.

46 H. L i t w i n, Równi do równych. Kijowska reprezentacja sejmowa 1569–1648, Warszawa 2009, s. 49–50.

47 Początki panowania..., s. 50.

48 П. К у л а к о в с ь к и й, Канцелярія Руської (Волинської) Метрики 1569–1673 рр. Студія з історії українського реґіоналізму в Речі Посполитій, Острог–Львів 2002, s. 52.

49 Początki panowania..., s. 50.

50 Документи Брацлавського..., s. 157, 187, 248.

51 K. M a z u r, op. cit., s. 423.

52 H. L i t w i n, Równi..., s. 45–46, 52–53.

53 K. M a z u r, op. cit., s. 412; H. L i t w i n, Kijowszczyzna, Wołyń, Bracławszczyzna w 1569 roku...

54 K. M a z u r, op. cit., s. 412.

45

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

297

i Janowi Zamoyskiemu starosty Jerzego Strusia55. Dwaj kolejni posłowie wybrani w 1576 r. – podkomorzy bracławski Michał Szaszkiewicz i jego syn Iwan – byli najprawdopodobniej powiązani z Konstantynem Ostrogskim, w którego dobrach późniejszy podkomorzy pełnił na początku lat 70. funkcję zarządcy (namiestnika) jednego z kompleksów dóbr56. Skład uzupełniali trudni do zidentyfikowania Jan Słoba Załęski oraz Aleksy Kamienohorski57. Reprezentacja sejmowa województw „przywróconych” składała się zatem w większości z ludzi powiązanych z dworem i ugrupowaniem batoriańskim. Na szczególną uwagę zasługuje brak przyjaciół bądź klientów Konstantyna Ostrogskiego wśród posłów kijowskich. Nieprzyjazny wobec wojewody charakter sejmiku kijowskiego potwierdzają też inne źródła.

Dysponujemy informacją, że zgromadzona na nim szlachta wystosowała prośbę do króla o zatwierdzenie Melecjusza Chreptowicza na archimandrii pieczarskiej58.

Domagano się tego wbrew stanowisku Ostrogskiego59, mimo że kilkanaście miesięcy wcześniej zgromadzone na rokach ziemskich kijowskie ziemiaństwo występowało przeciw Chreptowiczowi60. Najwyraźniej dwór dysponował dostatecznym poparciem nad Dnieprem, by zmobilizować tamtejszą szlachtę w swych interesach, nawet przeciw kniaziowi-wojewodzie.

Sejm w Toruniu (X–XII 1576)61 był zatem silnie „obsadzony” reprezentantami „ziem przywróconych”. Zachowało się jednak niewiele źródeł opisujących jego Ibidem, s. 243, Документи Брацлавського..., s. 208, 248, 362.

K. M a z u r, op. cit., s. 243, Луцкая гродская записовая, поточная и декретовая книга 1571 года [w:] Опис актовой книги Киевскаго Централнаго Архива, № 2045, Киев 1889, s. 29.

57 K. M a z u r, op. cit., s. 243. Nazwiska posłów Mazur podaje za rejestrem wypłat strawnego opublikowanym w 9 tomie Źródeł Dziejowych, Księgi podskarbińskie z czasów Stefana Batorego r. 1576–1586, wyd. A. Pawiński [w:] Źródła Dziejowe, T. 9, Warszawa 1881. Skrybowie Skarbu Koronnego mieli często kłopoty z nazwiskami szlachty ruskiej, która używała języka i alfabetu ruskiego. Jak się zdaje w obu wymienionych przypadkach mamy do czynienia z przekręceniem nazwiska. Żaden Kamienohorski nie pojawia się w źródłach dotyczących Bracławszczyzny II poł.

XVII w. (Документи Брацлавського..., passim). Istniały tam dobra kamienohorskie, które w 1576 r. były własnością małoletniej Magdaleny Dubickiej, znajdującej się pod opieką ciotki, Eufrozyny (Oprosimii) z Dubickich i jej męża Fedora Oleszy (Ibidem, s. 53). Próżno by też szukać w źródłach Słobów-Załęskich. Przydomek Złoba był używany przez rodzinę Czernczyckich. Załęscy używali przydomka Szlubicz i być może jest to właściwy trop. Żaden z Załęskich nie pojawia się jednak w źródłach dotyczących Bracławszczyzny w badanym okresie (Документи Брацлавського..., passim).

58 Архів Югозападной..., 1/1 s. 61–62.

59 B. У л ь я н о в с ь к и й, Князь Василь-Костянтин Острозький: історичний портрет у галереї предків та нащадків, Київ 2012, s. 888–889.

60 Archjeografičjeskij sbornik dokumjentov otnosjaščichsja k istorii Sjevjerozapadnoj Rusi, T. 1–7, Vilna 1867–1870, T. 4, s. 15–16.

61 H. Lulewicz słusznie zwraca uwagę na fakt, że najczęściej podawane w literaturze przedmiotu daty odbycia sejmu – 19 X–29 XI 1576 – są niepewne. Istnieją przekazy mówiące o rozpoczęciu sejmu 15 X, a także o posiedzeniach odbywających się jeszcze 13 XII. H. L u l e w i c z, op. cit., s. 296.

55

56

298

HENRYK LITWIN

przebieg i dlatego mamy jedynie skromne przesłanki pozwalające wnioskować na temat aktywności senatorów i posłów województw wschodnich62. Izba poselska oczekiwała, że w Toruniu zostaną załatwione sprawy zapisane w recesie sejmu koronacyjnego. Za szczególnie ważną kwestię uważano zaś powołanie trybunału apelacyjnego – szlacheckiego sądu wyższej instancji, który miałby zastąpić w większości spraw sąd królewski. Król jednak nie był jeszcze gotów spełnić tego postulatu. Przeciwstawiała się mu także większość senatu. Posłowie w odpowiedzi na ten opór odmówili uchwalenia poboru na wojnę z Gdańskiem. Sejm rozszedł się bez przyjęcia konstytucji i uniwersału poborowego63. Posłowie kijowscy, wołyńscy i bracławscy na sejmie toruńskim przyłączyli się do głównego nurtu działań szlachty koronnej. W trakcie dyskusji upominali się o szlacheckie sądownictwo apelacyjne64. Prosili także o specjalną konfirmację królewską tej części przywilejów lubelskich, które gwarantowały odrębność prawa sądowego – „abyśmy prav svoich u vojevodstve naszym użyvali”65. W mowie zamykającej zgromadzenie marszałek sejmowy Świętosław Orzelski uwzględnił postulaty trzech województw i domagał się zwołania sejmików w Kijowie, Łucku i Bracławiu (a także w innych województwach) „do namówienia i postanowienia sądów”, które czasowo spełniałyby rolę apelacyjnych instancji wojewódzkich66. Szlachta ruska działała zatem solidarnie z większością izby poselskiej, ale też chroniła odrębności prawnej swoich województw, znajdując dla siebie wyodrębnione miejsce w nurcie średnioszlacheckim. Inaczej, jak się zdaje, postępowali senatorowie z tych ziem.

W obradach senatu uczestniczył na pewno Konstantyn kn. Ostrogski67. Być może także Andrzej kn. Wiśniowiecki i Janusz kn. Zbaraski. Izba wyższa przygotowała własny projekt sądownictwa apelacyjnego. Województwa kijowskie, wołyńskie i bracławskie nie zostały w nim wyodrębnione jako posługujące się własnym prawem sądowym, ale zwyczajnie włączone do trybunału małopolskiego, jak wszystkie inne ziemie tej prowincji68. Najwyraźniej dla Ostrogskiego – a może i innych kniaziów – przywileje lubelskie nie były tak fundamentalną zdobyczą prawno-ustrojową jak dla szlachty. Zauważmy też, iż szlachta z „województw przywróconych” usiłowała w czasie sejmu realizować własny program, nie podporządkowując się obecnym na sejmie kniaziom-senatorom.

A. K a r a b o w i c z, op. cit., s. 80; H. L u l e w i c z, op. cit., s. 296.

A. K a r a b o w i c z, op. cit., s. 82–85.

64 Zbiór pamiętników do dziejów polskich, T. 1–4, wyd. W.S. Broel-Plater, Warszawa 1858, s. 36–38.

65 И.И. Л а п п о, Великое княжество Литовское во второй половине XVI столетия. Литовскорусский повет и его сеймик, Юрьев 1911, s. 88.

66 Zbiór pamiętników..., s. 38.

67 Litterae nuntiorum..., s. 89.

68 Zbiór pamiętników..., s. 44.

62

63

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

299

Efektem aktywności posłów z województw wschodnich były także przywileje wydane przez Stefana Batorego w czasie sejmu. Kijowianie uzyskali nadanie archimandrii pieczarskiej Melecjuszowi Chreptowiczowi, zgodnie z prośbą sejmiku wojewódzkiego i wbrew stanowisku Konstantyna Ostrogskiego69. Z kolei posłów z Łucka musiał usatysfakcjonować przywilej dla Żydów i Karaimów wołyńskich gwarantujący im wolności, należne według prawa polskiego, wraz z mandatem do urzędników, nakazującym przestrzeganie tych uprawnień. Istotne, że jego beneficjentami byli nie tylko Żydzi z miast królewskich i kniaziowskich, ale i „inne wszytki, którzy po miasteczkach wołyńskich, tak naszych jako książęcych i szlacheckich mieszkają”70. Takie sformułowanie uprawnień było bez wątpienia wynikiem zabiegów szlachty. Warto zwrócić uwagę na fakt, że sejm toruński przyniósł też przywileje i nominacje dla szlachty wołyńskiej zasłużonej w czasie bezkrólewia dla stronnictwa batoriańskiego. Starostwo łuckie otrzymał Aleksander Żórawnicki, choć zabiegał o nie usilnie Konstantyn Ostrogski71.

Z kolei podkomorzym łuckim został brat nowo kreowanego starosty Michał72.

Obaj posłowali na ten sejm. Wasyl Hulewicz, także obecny wówczas w Toruniu, zyskał przywilej na ustanowienie magdeburgii w trzech miastach prywatnych73.

Być może w tym samym kontekście trzeba widzieć inne przywileje dla szlachty wołyńskiej wydane w czasie sejmu dla Wasyla Borzobohatego, Bazylego Derewinskiego i Michała Pawłowicza74.

Sejm w Toruniu – choć bezowocny – potwierdził, że szlachta wołyńska i kijowska potrafiła być aktywna na tym forum i skutecznie zabiegała o realizację swoich postulatów, zachowując niezależność działań od kniaziów-senatorów.

Oczekiwany w następnym roku sejm nie odbył się. Batory zwołał jedynie sejmiki i sejmiki generalne, oczekując, że podejmą one decyzje w sprawie finansowania obrony granic. Listy do województw zawierające tę decyzję zostały rozesłane 1 kwietnia 1577 r.75 Zostały one przyjęte przez szlachtę koronną z niezadowoleniem, jako precedens ustawodawczy niemożliwy do zaakceptowania.

Podobnie zareagował sejmik łucki. Szlachta wołyńska wysłała do króla posłów w osobach Fedora Rudeckiego i Demiana Hulewicza76. Wyposażeni oni zostali Архів Югозападной..., 1/1, s. 61–62.

Zob. A. K a r a b o w i c z, op. cit., s. 81–82, tamże edycja dokumentu, s. 88–90.

71 Metryka Ruska (Wołyńska). Regesty dokumentów kancelarii koronnej dla ziem ukraińskich (województw wołyńskiego, bracławskiego, kijowskiego i czernihowskiego) 1569–1673, red. P. Kennedy Grimsted, Kijów 2002, s. 281.

72 Metryka Ruska..., s. 284.

73 Metryka Ruska..., s. 261; Документи Брацлавського..., s. 200.

74 Metryka Ruska..., s. 261, 262, 282.

75 Początki..., s. 104.

76 Metryka Ruska..., s. 292.

69 70

300

HENRYK LITWIN

w instrukcję, która precyzowała stanowisko województwa. W sprawach ogólnopaństwowych Wołynianie domagali się by w przyszłości zwoływano jedynie sejmiki przedsejmowe. Wystąpili natomiast z szeregiem postulatów odwołujących się do przywilejów lubelskich. Ponownie zażądali konfirmacji prawa do sądownictwa kierującego się „swoim prawem”. Upomnieli się także, by wysyłane do województwa listy i dokumenty z kancelarii królewskiej nie były pisane językiem polskim ani łacińskim. Zaprotestowali przeciw pozywaniu szlachty wołyńskiej w sprawie lustracji przywilejów własności, bo przed tym „przywileje ich chronią”.

Poprosili także o zwolnienie podatkowe dla Konstantyna Ostrogskiego, którego dobra zostały spustoszone przez Tatarów oraz domagali się opatrzenia zamku łuckiego „działami i prochem”77. Nie posiadamy niestety źródeł informujących o reakcji sejmików kijowskiego i bracławskiego. Nie wiadomo nawet, czy się odbyły. Wiosną na Wołyń i Ukrainę zawitali Tatarzy i mogło to uniemożliwić przeprowadzenie zjazdów78. O stanowisku szlachty bracławskiej możemy jednak wnioskować na podstawie nieco późniejszego dokumentu – listu jaki wystosowała ona do króla 7 lipca 1577 r. Protestowano w nim przeciw wystawianiu przez kancelarię koronną pozwów zadwornych przeciw obywatelom województwa w języku polskim, przypominając, że „za postanovlenjem unii listy z kancelerje ne inakszym, odno ruskim pismom majut buty vydavany”79. Jak widać kwestie języka urzędowego i odrębnego sądownictwa miały dla szlachty ruskiej znaczenie fundamentalne.

Dało to o sobie znać podczas kolejnego sejmu, który odbył się w lutym i marcu 1578 r. Niestety trudno ustalić jak wyglądała frekwencja senatorów kijowskich, wołyńskich i bracławskich na tym zjeździe. Dzięki ustaleniom Tomasza Kempy wiadomo, że Konstanty kn. Ostrogski był w Warszawie w czasie obrad sejmowych (13 III)80, ale dotarł tam zapewne dość późno, gdyż opisujący sejm kronikarz Reinhold Heidenstein twierdził, iż kiedy obrady się rozpoczynały kniaź był na Wołyniu, skąd alarmował o najeździe tatarskim81. Te sam dziejopis a także Joachim Bielski relacjonowali, że w czasie sejmu wojewoda bracławski Stefan Zbaraski walczył na Podolu z Tatarami82. Kasztelan łucki Michał Myszka Warkowski Instrukcja posłom wołyńskim do króla, 1 V 1577; И.И. Л а п п о, Великое княжество..., s. 86–96.

Kronika polska Marcina Bielskiego, cz. 9, Warszawa 1833, s. 29–32, Jerzy Słucki do Jana Zamoyskiego, 23 III 1577, Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, T. 1, 1553–1579, wyd. W. Sobieski, Warszawa 1904, s. 131, Janusz Zbaraski do Jana Zamoyskiego, V 1677, Początki..., s. 138–139.

79 Документи Брацлавського..., jw., s. 202.

80 T. K e m p a, Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525–1608). Wojewoda kijowski i marszałek ziemi wołyńskiej, Toruń 1997, s. 79.

81 R. H e i d e n s t e i n, op. cit., s. 86.

82 Ibidem.

77

78

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

301

przebywał w Warszawie w czasie sejmu, ale wiemy tylko, że zadbał wówczas o swoje sprawy majątkowe i rodzinne, uzyskując królewski konsens na cesję starostwa owruckiego na rzecz syna, Abrahama. O jego sejmowej działalności w sprawach publicznych brak wiadomości83. Nie wiemy też, czy byli obecni na sejmie wojewoda wołyński Andrzej kn. Wiśniowiecki, kasztelan kijowski Paweł Sapieha. Kasztelan bracławski Wasyl Zahorowski od wiosny 1577 r. pozostawał w niewoli tatarskiej84. Ten niezwykle ważny sejm rozgrywał się najwyraźniej przy biernej postawie senatorów województw ruskich.

Decyzja o zwołaniu sejmików przed sejmem 1578 r. zapadła 9 listopada 1577 r. Zjazdy województw kijowskiego, wołyńskiego i bracławskiego zwołano na 5 grudnia85. W Żytomierzu wybrano grodzkiego urzędnika (sędziego) kn. Konstantyna Ostrogskiego Iwana Sołtana oraz chorążego kijowskiego Jacka Butowicza, który w tym czasie był chyba także jeszcze związany z kniaziem-wojewodą86. W Winnicy mandat otrzymali wojski włodzimierski Wasyl Hulewicz, podkomorzy bracławski Michał Szaszkiewicz, chorąży bracławski Bohusz Deszkowski oraz Bohdan Obodeński. Pierwsi dwaj zaliczali się do najpierw klientów, a potem „przyjaciół” Ostrogskich87, ale zachowali – jak się zdaje – sporą dozę niezależności, co Wasyl Hulewicz zademonstrował w czasie drugiego bezkrólewia, kiedy był jednym z liderów wołyńskiego skrzydła ruchu średnioszlacheckiego88. Deszkowscy byli w tym czasie powiązani ze starostą winnickim i bracławskim Jerzym Strusiem, znajdowali się zatem w polu oddziaływania Jana Zamoyskiego89. Podobnie było chyba z Bohdanem Obodeńskim, choć w tym przypadku dysponujemy jedynie poszlakami90. W składzie posłów wołyńskich odnajdujemy m.in. doświadczonego parlamentarzystę i reprezentanta rodziny kniaziów Zbaraskich, Władysława – stryja wojewody bracławskiego Janusza oraz antagonistę Konstantyna Ostrogskiego. Podkomorzy łucki Michał Żórawnicki oraz Wasyl Borzobohaty-Krasieński należeli do grupy szlacheckich aktywistów czynnych w czasie drugiego bezkrólewia i na sejmie toruńskim 1576 r.91 Stryjeczni J. W i ś n i e w s k i, Myszka Michał, Polski słownik biograficzny, T. 22, Warszawa–Kraków– Wrocław 1977, s. 367.

84 Архів Югозападной..., 1–1, s. 67–94.

85 Początki..., s. 239.

86 H. L i t w i n, Równi..., s. 44–45, 54–55.

87 B. У л ь я н о в с ь к и й, op. cit., s. 1199; H. L i t w i n, Rody pańskie Bracławszczyzny 1569– 1648. Status społeczny i majątkowy, [w:] Крізь століття. Студії на пошану Миколи Крикуна з нагоди 80-річчя, Ред. О. Вінниченко, Г. Гмітерек, Л. Зашкільняк, А. Заяць, О. Купчинський, Н. Яковенко, Львів 2012, s. 297–322, s. 308.

88 H. L i t w i n, Kijowszczyzna, Wołyń, Bracławszczyzna w 1569 roku...

89 H. L i t w i n, Rody pańskie Bracławszczyzny..., s. 312.

90 Документи Брацлавського..., s. 410.

91 H. L i t w i n, Kijowszczyzna, Wołyń, Bracławszczyzna w 1569 roku...

83

302

HENRYK LITWIN

bracia Gniewosz i Fedor Kałusowscy, skłóceni między sobą, należeli zapewne do różnych ugrupowań. Tylko Gniewosz należał do „przyjaciół” kniazia Ostrogskiego92. Trudno natomiast odtworzyć polityczne powiązania szóstego posła, Fedora Rudeckiego (Ursuł-Rudecki). Generalnie reprezentacja „ziem przywróconych” składała się poza Władysławem kn. Zbaraskim z przedstawicieli zamożnych rodów pańskich, cieszących się prestiżem w lokalnym społecznościach. Tylko Iwana Sołtana można uznać za klienta Ostrogskich. Pozostali mogli należeć co najwyżej do „przyjaciół” poszczególnych magnatów, co pozostawiało im pewien margines niezależności.

Przebieg sejmu i dyskusji toczonych w jego czasie nie jest niestety bliżej znany. zachowały się jedynie bardzo ogólne relacje na ten temat93. O aktywności posłów województw ruskich świadczą jednak rezultaty zgromadzenia, a w szczególności konstytucja powołująca Trybunał Łucki94. Miał on być najwyższym sądem apelacyjnym dla trzech województw obdarowanych przywilejami lubelskimi z 1569 r., podobnie jak Trybunał Koronny dla Mało- i Wielkopolski. Wspomniana konstytucja została zapisana w języku polskim, ale zwierała gwarancję, że powstanie także wersja ruska. Zgodnie z tą regulacją powstawał odrębny sąd apelacyjny dla województw, w których obowiązywał urzędowy język ruski, a system sądowy rządził się II Statutem Litewskim. Trybunał miał – podobnie jak Koronny – składać się z deputatów wybieranych na sejmikach – 5 z Wołynia, po 4 z Kijowszczyzny i Bracławszczyzny.

Postulaty powołania Trybunału Łuckiego były częścią średnioszlacheckiego ruchu na rzecz stworzenia sądownictwa apelacyjnego i swoistym uzupełnieniem ustawodawstwa, które powołało do życia Trybunał Koronny. Te dążenia szlachty koronnej i szlachty ruskiej dały o sobie znać już w czasie sejmu toruńskiego 1576 r.

W 1578 r. zostały zrealizowane wobec akceptacji Stefana Batorego zaoferowanej w zamian za zgodę sejmu na podatki na wojnę z Moskwą. Regulacje tego sejmu były zdobyczą ruchu emancypacyjnego średniej szlachty i częścią programu reformy państwa poprzez zastąpienie niewydolnego królewskiego sądownictwa apelacyjnego – szlacheckim. Jednocześnie szlachta trzech województw wschodnich wpisywała się w nurt ogólnokrajowy w sposób uwzględniający odmienność własnego systemu sądowego i tym samym umacniający autonomiczność swego terytorium gwarantowaną przywilejami lubelskimi z 1569 r. Powołanie Trybunału Łuckiego – pierwszej wspólnej instytucji trzech województw „przywróconych” Н. С т а р ч е н к о, Каптуровий суд Волинського воєводства часів mретього безкоролів’я, «Записки НТШ», Т. CCLI: Праці Історично-філософської секції, Львів 2006, s. 464–465.

93 R. H e i d e n s t e i n, op. cit., s. 286–289. Przebieg sejmu omówili pobieżnie: O. B a l z e r, Geneza Trybunału Koronnego, Warszawa 1886, s. 307–316, E. D u b a s - U r w a n o w i c z, O nowy kształt Rzeczypospolitej..., s. 95–96.

94 Volumina constitutionum..., s. 411.

92

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

303

– świadczyło o istnieniu poczucia wspólnoty państwowo-prawnej wśród mieszkańców tych ziem, ale też wpłynęło na świadomość szlachty z innych części Rzeczypospolitej, która dostrzegła uprzywilejowaną sytuację prawną terytoriów „inkorporowanych”. Kilka miesięcy po sejmie (październik 1578) szlachta Prus Królewskich zgromadzona na sejmiku generalnym chełmińskim domagała się specjalnego statusu dla swych ziem „Wolhinensis, Kijoviensis et Braczlaviensis palatinatuum exemplo”95.

Wśród konstytucji sejmu 1578 odnajdujemy więcej śladów aktywności reprezentantów szlachty „trzech województw” ruskich. Były one związane z konsekwencjami połączenia tych ziem z koronnym organizmem państwowym, ale jednocześnie miały chronić ich odrębność. W 1578 r. przygotowano np. pakiet regulacji dotyczących ścigania zbiegostwa chłopów96. Szlachta ruska zapewniła sobie skuteczniejsze niż wcześniej instrumenty zwalczania zbiegostwa poprzez przeniesienie spraw z tym związanych z ziemstwa do grodu i precyzyjne opracowanie procedur sądowych. Przyjęto także regulacje związane ze sporami o zbiegostwo przez granicę pomiędzy „starą” Koroną a ziemiami „przywróconymi”, które wyrównywały uprawnienia i możliwości stron w sytuacjach konfliktowych97. Na tymże sejmie Kijowszczyzna, Wołyń i Bracławszczyzna uzyskały konstytucję ustanawiającą w tych województwach podczaszych, stolników, cześników i podstolich98. Powiększał się tym sposobem zasób tytularnych urzędów ziemskich umacniających prestiż średniej szlachty.

Posłowie „trzech województw” byli jak widać bardzo aktywni na sejmie 1578 r., a co istotne, odbywało się to pod nieobecność lub przy biernej postawie senatorów tych ziem. Ostrogski w czasie tego sejmu zadbał jedynie o zwolnienie podatkowe dla swoich wołyńskich i kijowskich dóbr99. Natomiast działania realizowane przez sejmikowych wybrańców wpisywały się w nurt emancypacyjnej polityki średniej szlachty koronnej, który można by nazwać późno egzekucjonistycznym, ale jednocześnie utrzymywały się w granicach autonomizmu i kontynuacji tradycji przywilejów lubelskich z 1569 r. Na sejmie 1578 r. zarysowały się już zatem polityczne podziały lokalnych wschodnioruskich scen politycznych.

Grupa senatorska wraz ze swymi klientami musiała się liczyć z aktywnością ugrupowania szlacheckiego, które współdziałało z koronnym ruchem szlacheckim i miało własne dążenia i ambicje. W każdym razie dotyczyło to sytuacji na Wołyniu.

Akta historyczne do panowania Stefana Batorego Króla Polskiego od marca 1578 do 18 kwietnia 1579 r., wyd. J. Janicki, Warszawa 1881, s. 343.

96 Volumina constitutionum..., s. 415–416.

97 Ibidem, s. 416.

98 Ibidem, s. 417.

99 Архів Югозападной..., s. 6/1-104–105.

95

304

HENRYK LITWIN

Warto dodać, że Warszawa gościła w czasie sejmu nie tylko posłów z Bracławia, Łucka czy Kijowa, ale także „arbitrów” z tych ziem, którzy nie posiadali sejmikowego mandatu, ale pojawiali się na sejmie i przy dworze, by załatwiać prywatne sprawy. Z 1578 r. zachowały się ślady takiej bytności w Warszawie wojskiego winnickiego Gniewosza Strzyżowskiego100. Wiadomo także, że swoich spraw w czas sejmowy pilnowali w Warszawie duchowni prawosławni, jak np.

Iona Borzobohaty-Krasieński, władyka łucki101.

Kolejny sejm odbył się na przełomie lat 1579 i 1580, w trakcie wojny z Moskwą. W sierpniu 1579 r. podjęto działania ofensywne z terytorium województwa kijowskiego. Konstanty kn. Ostrogski przy udziale starosty czerkaskiego i kaniowskiego Michała kn. Wiśniowieckiego oraz kasztelana kijowskiego Pawła Sapiehy zaatakowali Siewierszczyznę102. Znaczących sukcesów nie odnieśli, ale ich wypad miał znaczenie dywersyjne i utrudnił koncentrację sił moskiewskich na głównym froncie – północnym. Tam również aktywni byli przedstawiciele województw wschodnich. Wojewoda bracławski Janusz kn. Zbaraski, starosta bracławski i winnicki Jerzy Struś należeli do wyróżniających się dowódców103. Wojewoda wołyński Andrzej kn. Wiśniowiecki odgrywał istotną rolę w działaniach dyplomatycznych104. Na froncie północnym nie brakowało także przedstawicieli szlachty105. Wołyń i Ukraina odczuwały nie tylko zagrożenie moskiewskie, ale również tatarskie. Po jesiennej wyprawie Kozaków do Mołdawii106 kraj obiegały pogłoski o nadciągającej odwetowej wyprawie Tatarów107. Szlachta wschodnich województw miała za sobą trudny rok również ze względu na katastrofalną falę jesiennych deszczy, które zniszczyły znaczną część zbiorów.

Nie zachowały się żadne dane o sejmikach kijowskim i łuckim przed sejmem zimowym z lat 1579–1580 (23 listopada–4 stycznia). Nieznane są nazwiska posłów tych województw. Istnieje natomiast w źródłach ślad potwierdzający, że odbył się sejmik bracławski, na którym wybrano posłów – m.in. Iwana Koszkę, sędziego ziemskiego bracławskiego108. Brak jednak śladów jakiejkolwiek aktywności w czasie sejmu przedstawicieli trzech województw wschodnich. Nie można Документи Брацлавського..., s. 207.

Metryka Ruska..., s. 285.

102 T. K e m p a, op. cit., s. 781.

103 W. D o b r o w o l s k a, Młodość Jerzego i Krzysztofa Zbaraskich, Przemyśl 1926, s. 57.

104 Sprawy wojenne..., jw., s. 201.

105 Np. Roman Hojski na czele swojej roty brał udział w oblężeniu Wieliża, Sprawy wojenne..., s. 215.

106 T. K e m p a, op. cit., s. 80.

107 Archiwum domu Radziwiłłów (Listy ks. M. K. Radziwiłła Sierotki – Jana Zamoyskiego – Lwa Sapiehy), wyd. A. Sokołowski, Kraków 1885, s. 19.

108 Chodzi tu o zapis zabezpieczenia pożyczki, jaką Iwan Koszka zaciągnął na podróż poselską do Warszawy, Документи Брацлавського..., s. 260.

100 101

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

305

wykluczyć, że wobec zagrożenia najazdem tatarskim, szlachta tych ziem w ogóle zrezygnowała z wyjazdu na sejm. Istnieje wzmianka źródłowa, iż do Warszawy dotarli dwaj z posłów bracławskich – Wasyl Hulewicz wojski włodzimierski oraz Iwan Koszka sędzia ziemski bracławski – możliwe jednak, że pojawili się dopiero po sejmie, gdyż wspomina ich obecność przy dworze jedynie dokument z 7 stycznia 1580 r.109 Istnieje zresztą kilka pośrednich wskazówek prowadzących do wniosku o nieobecności posłów wołyńskich, kijowskich i bracławskich na obradach sejmowych. Uniwersał poborowy z 3 stycznia 1580 nie wymienia poborców wyznaczonych dla tych trzech województw110. W późniejszych rozrachunkach skarbu koronnego przy podatkach zebranych w 1580 r. wymienia się zaś poborców wybranych na sejmie 1578 r. – z Kijowa Pawła Sołtana, z Wołynia Wasyla Krasieńskiego i z Bracławia Semena Obodeńskiego111. Na sejmie 1579/1580 nie wybrano zatem poborców i nie wzięto też tej decyzji „do braci”.

Znamienne, że przyjęto wówczas konstytucję „o karaniu ludzi swawolnych na Ukrainie ruskiej, podolskiej, kijowskiej, bracławskiej i wołyńskiej, którzy pakta z Turki, Tatary, Wołochy turbują”. Została opatrzona pieczęcią koronną i miała obowiązywać do następnego sejmu112. Gdyby na sejmie obecna była szlachta z „trzech województw” nie dopuściłaby zapewne do rozstrzygnięcia tak ważnej dla siebie kwestii bez osobnego postanowienia dla swych ziem, szczycących się własnym systemem sądowym i broniących urzędowego statusu języka ruskiego.

Podobne refleksje budzi uzyskany w czasie tegoż sejmu przez biskupa łuckiego Wiktoryna Wierzbickiego wpis do Metryki Koronnej poświadczający słuszność jego protestacji przeciw pozywaniu duchownych katolickich przed trybunał łucki113. Biskup wykorzystał chyba nieobecność posłów z województw, którym służył trybunał łucki, bowiem musieliby oni zaprotestować przeciw takiemu uszczuplaniu uprawnień szlacheckiego sądu apelacyjnego.

Sprawa pozostaje nierozstrzygnięta, ale najprawdopodobniej posłów kijowskich, wołyńskich i bracławskich na sejmie nie było. Także obecność świeckich senatorów z tych ziem jest mało prawdopodobna. Wiadomo, że nieobecny był wojewoda kijowski Konstanty kn. Ostrogski114. Wojewodowie wołyński Andrzej kn. Wiśniowiecki i bracławski Janusz kn. Zbaraski również nie mogli się pojawić Документи Брацлавського..., s. 251–252.

Volumina constitutionum..., s. 439.

111 Księgi podskarbińskie..., s. 227–228. Poborcy wskazani przez sejm z 1578 r., zob. Volumina constitutionum..., s. 429.

112 Volumina constitutionum..., s. 442. Decyzję tę rozgłoszono uniwersałami królewskimi, znanymi z wpisów do Metryki Koronnej, AGAD, Metryka Koronna, nr 123, k. 98–99v.

113 AGAD, Metryka Koronna, nr 123, k. 323–326.

114 T. K e m p a, op. cit., s. 80–81.

109 110

306

HENRYK LITWIN

w Warszawie, pozostawali bowiem na froncie walk z Moskwą115. Kasztelan kijowski Paweł Sapieha zmarł w październiku lub listopadzie 1579 r.116 Kasztelan bracławski Wasyl Zahorowski od 1576 r. pozostawał w niewoli tatarskiej117. Tylko kasztelan łucki Michał Myszka Warkowski mógł być obecny na obradach sejmowych. Wiadomo, że był w Warszawie niedługo po ich zakończeniu (7 stycznia)118.

Nie zachowały się jednak żadne ślady jego sejmowej aktywności. Widoczni w czasie sejmu byli senatorowie duchowni, ale bynajmniej nie w sprawach będących przedmiotem rozważań obu izb. Biskup łucki Wiktoryn Wierzbicki przybył do Warszawy 25 listopada119, ale zabiegał głównie o wyłączenie swego duchowieństwa spod jurysdykcji trybunału łuckiego120, zaś biskup nominat kijowski Mikołaj Pac zajmował się obroną swych praw do infuły, choć pozostawał protestantem i nie zamierzał powracać na łono „kościoła rzymskiego”, co gniewnie komentował nuncjusz Caligari121.

W czasie sejmu pojawił się w Warszawie Janusz kn. Ostrogski. Załatwiał tu rodowe interesy i uzyskał potwierdzenie (po łacinie) dawnych przywilejów zwalniających od ceł sól kupowaną na potrzeby Ostrogskich122. Sprawami związanymi z handlem zbożem zajmował się w Warszawie Iwan Borzobohaty Krasieński, mostowniczy łucki, ale on zadbał już by załatwiony przez niego wpis do Metryki Koronnej został wydany w kopii wystawionej w języku ruskim123. Swe sprawy majątkowe załatwiał wówczas w kancelarii królewskiej także wojski winnicki Gniewosz Strzyżowski. Wiadomo jednak, że nie był posłem, bowiem odłożenie spraw sądowych, w które był zaangażowany skomentował, iż gdyby o tym wiedział, to by na sejm nie jechał124. Możliwe, że w Warszawie przebywali w czasie sejmu także Michał Aleksandrowicz kn. Czartoryski i Olizar Kierdej125.

Kolejny sejm zwołano na 22 stycznia 1581 r. (trwał do 8 marca). Nie dysponujemy niestety żadnymi wiadomościami o sejmikach, które odbyły się na Kijowszczyźnie, Wołyniu i Bracławszczyźnie. Brakuje też informacji o wybranych z tych ziem posłach. Wiadomo jednak, że szlachta z województwa wschodnich stawiła się w Warszawie w czasie sejmu dość licznie. Swe sprawy w kancelarii I. C z a m a ń s k a, op. cit., s. 88; W. D o b r o w o l s k a, op. cit., s. 57.

Polski słownik biograficzny t. 35, Warszawa–Kraków–Wrocław 1994, s. 131–133.

117 Архів Югозападной..., 1–1, s. 78–94.

118 Metryka Ruska..., s. 337.

119 I.A. Caligarii nuntii Apostolici in Polonia epistolae et acta 1578–1581, Monumenta Poloniae Vaticana, T. 4, Cracoviae 1915, s. 325.

120 Zob. przypis nr 104.

121 I.A. Caligarii nuntii..., s. 320–321, 324, 331.

122 AGAD, Metryka Koronna, nr 123, k. 105–106.

123 AGAD, Metryka Koronna, nr 121, k. 356–362.

124 Metryka Ruska..., s. 338; Документи Брацлавського..., s. 246, 254.

125 Metryka Ruska..., s. 336.

115 116

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

307

królewskiej załatwiali w tym czasie Feliks Charliński, Dymitr Jelec, Iwan Sołtan, Jesyp Niemirycz z Kijowszczyzny, Michał Liniewski, Wasyl Borzobohaty Krasieński z Wołynia. Wszyscy bywali posłami i nie wykluczone, że i w 1581 r. także występowali w tym charakterze, choć bezpośrednich dowodów na to brak. Do kancelarii królewskiej w czasie sejmu trafili szczególnie licznie interesanci z Bracławszczyzny. Było to związane z niedawnym spłonięciem zamku winnickiego (8 X 1580) i zniszczeniem przechowywanych tam dokumentów majątkowych tamtejszej szlachty. Przybywała ona teraz do Warszawy by dokonać wpisów „o zgorzeniu przywilejów” w Metryce Wołyńskiej i uzyskać w ten sposób urzędowe potwierdzenie swych praw do posiadanych włości. Dokonali tego w imieniu swoich rodów Gniewosz Strzyżewski, Seweryn Kropiwnicki126, Bohdan Kozar, Semen Obodeński, Semen Jackowski, Iwan Krasnosielski, Hryhory Czeczel, Hryhory i Semen Słupicowie, Iwan Mikuliński, Semen Buszyński.

Wśród wymienionych byli także zapewne posłowie na sejm 1581 r., choć na razie musi to pozostać hipotezą.

Większość senatorów z województw wschodnich była na sejmie nieobecna.

Konstanty kn. Ostrogski, wojewoda kijowski pozostawał w swych dobrach. Wojewodowie wołyński Andrzej kn. Wiśniowiecki i bracławski Janusz kn. Zbaraski uczestniczyli w działaniach wojennych na terytorium Moskwy. Kasztelania kijowska wakowała, a kasztelan bracławski Michał kn. Wiśniowiecki dowodził oddziałami osłaniającymi przed Tatarami południowo-wschodnie granice Rzeczypospolitej. Na sejmie obecni byli natomiast kasztelan wołyński Michał Myszka Warkowski oraz biskup łucki Wiktoryn Wierzbicki.

Sejm upłynął pod znakiem dyskusji o podatkach na wojnę moskiewską.

Szlachta domagała się omówienia kwestii compositio inter status i reformy elekcji.

Tylko w tej pierwszej sprawie uzyskano porozumienie. Sejm podatki uchwalił127.

Senatorowie „ziem przywróconych” wzięli udział w wotach. Biskup Wierzbicki miał wystąpienie wspierające politykę króla. Opowiedział się na uchwaleniem podatków na „potrzebę moskiewską”. Z wystąpienia Michała Myszki-Warkowskiego autor diariusza odnotował jedynie wyrażenie przezeń nadziei, iż królową Anna „daruje Rzeczypospolitej” swoją oprawę. O aktywności posłów „trzech województw” wiadomo jeszcze mniej. Dariusz sejmu 1581 r. wspomina jedynie, iż Wołynianie wraz województwem ruskim i podlaskim domagali się, by na ich ziemie nie rozszerzać jurysdykcji Trybunału Koronnego128. Petro Kułakowskyj, W późniejszym dokumencie Seweryn Kropiwnicki deklarował, że był „na proszłom sejmie warszawskom w 1581 r.” (Документи Брацлавського..., s. 302). Najprawdopodobniej był więc wówczas posłem, ale wprost tego nie stwierdza.

127 Opis i analiza sejmu 1581 r., zob. E. D u b a s - U r w a n o w i c z, O nowy kształt Rzeczypospolitej..., s. 103.

128 Sprawy wojenne..., s. 323.

126

308

HENRYK LITWIN

który omawiał to wystąpienie, łączył je z dążeniem do powołania własnej instancji apelacyjnej129. Pamiętajmy jednak, że takim właśnie sądem był Trybunał Łucki powołany w 1578 r. Odbył on tylko jedną sesję i to bez udziału deputatów kijowskich, ale powoływanie go ponownie nie miałoby sensu. Na postulaty szlachty wołyńskiej zgłoszone w 1581 r. trzeba patrzeć z perspektywy jej aktywności na kolejnych sejmach, która prowadziła do powołania w ramach Trybunału Koronnego odrębnej struktury zajmującej się sprawami województw korzystających z przywilejów lubelskich, nadających im prawo do używania w sądownictwie II Statutu Litewskiego. Takie rozwiązanie zostało ostatecznie przyjęte w 1589 r. dla Wołynia i Bracławszczyzny, a w 1590 r. rozszerzone na Kijowszczyznę. Najwyraźniej postulat ten pojawił się już na sejmie 1581 r. Trzeba też zwrócić uwagę na fakt, że Wołynianie zgłaszając swoje postulaty powoływali się na zgodę innych województw130. Oznacza to, że ich dążenia były konsultowane z innymi posłami stronnictwa średnioszlacheckiego i stanowiły część programu izby poselskiej.

Wątki wprowadzone zapewne przez posłów kijowskich pobrzmiewają w wystąpieniu Świętosława Orzelskiego w imieniu całej Izby Poselskiej w przedostatnim dniu obrad, kiedy orator wymienia potrzebę zaspokojenia roszczeń finansowych „rotmistrzów kijowskich”. Odpowiadający na postulaty posłów kanclerz koronny Jan Zamoyski obiecał potem, iż „rotmistrzów popłacić karze”.

Można się też domyślać, że posłowie wołyńscy uczestniczyli w dyskusjach nad powołaniem komisji do spraw rozgraniczenia województw ruskiego i podolskiego od Wołynia oraz przyczynili się do przyjęcia konstytucji „o mytach podlaskich i wołyńskich”, przyjętej z myślą o zmniejszeniu obciążeń szlachty tych ziem, na wzór reguł obowiązujących w Koronie – „aby niesłuszne dręczenie i uciśnienie ludzi nie było nad swobody koronne”. Z kolei reprezentanci Bracławszczyzny byli zapewne inicjatorami konstytucji rozszerzającej na ich województwo działanie przyjętej na poprzednim sejmie dla Wołynia regulacji o zbiegostwie chłopów i właściwości sądów grodzkich w takich sprawach. Instancje województwa kijowskiego były zaś najpewniej przyczyną uchwalenia konstytucji nadającej Kirykowi kn. Różyńskiemu „uroczyszcze Kotelnia za Żytomierzem” „w dziedzictwo na wieczne czasy”. Kijowsko-wołyńskie akcenty zawierał też uniwersał poborowy przygotowany przez sejm 1581 r. Powołano na sejmie poborców podatkowych dla trzech województw (Maciej Jezierski dla Kijowszczyzny, Michał Liniewski dla Wołynia, Seweryn Kropiwnicki dla Bracławszczyzny) a na obronę „krajów ruskich, podolskich i wołyńskich” powołano 3 tys. jezdnych i 1 tys. pieszych.

Przyjęto też zasadę, iż dobrowolne subsydium duchowieństwa obejmuje też hierarchów „religiey greckiey, które imionami opatrzone”. Dotyczyło to w największym П. К у л а к о в с ь к и й, Канцелярія..., s. 57.

Sprawy wojenne..., s. 323.

129 130

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

309

stopniu Kijowszczyzny i Wołynia, gdzie uposażenia władyctw i monasterów były największe.

Sejm 1581 r. przebiegł względnie spokojnie. Stefan Batory uzyskał oczekiwany rezultat w postaci podatków na kontynuowanie wojny z Moskwą. Stronnictwo średnioszlacheckie usiłowało postawić na porządku dnia kwestię reformy elekcji oraz „rozerwania inter status”, ale nie zdołało doprowadzić do żadnych uchwał w tych sprawach131. Nie wykazało tym razem dostatecznej determinacji.

Szlachta ruska z województw wschodnich upominała się w czasie tego zjazdu o własne postulaty, ale z ograniczonymi sukcesami. Jej dorobek z sejmu 1581 r., choć skromny, był kontynuacją polityki obrony odrębności ustrojowych konstytuujących terytorialną autonomię przy jednoczesnych staraniach o rozszerzanie na Rusinów z województw wschodnich zasobu przywilejów szlachty koronnej.

Kolejny sejm miał się odbyć jesienią 1582 r., już po podpisaniu pokoju z Moskwą w Jamie Zapolskim. Instrukcja królewska dla posłów na sejmiki wskazywała, iż król przygotowywał się do stawienia czoła dyskusji o postulatach ruchu średnioszlacheckiego – kompozycji między stanem duchownym a świeckim, reformie elekcji, wprowadzeniu przepisów wykonawczych do konfederacji warszawskiej. Dla Batorego istotne zaś było uzyskanie zgody na pobór umożliwiający wypłacenie zaległego żołdu zwycięskiemu wojsku oraz na królewskie projekty organizacji zarządzania odzyskanymi Inflantami, zabezpieczenia granic południowych przed najazdami tatarskimi. Ta ostatnia sprawa miała szczególne znaczenie dla województw wschodnich. Była niezwykle aktualna, gdyż jeszcze w czerwcu 1582 r. odparto kolejną krymską wyprawę po jasyr i łupy.

Sejmiki kijowski, łucki i bracławski tym razem na pewno się odbyły i wybrały swoich reprezentantów. Z Kijowszczyzny posłowało dwóch klientów Konstantego Ostrogskiego – Iwan Sołtan, sędzia grodzki kijowski132 i Wasyl Moszczenicki133 – oraz powiązany z Janem Zamoyskim Jesyp Niemirycz, sędzia ziemski kijowski134. Wśród wybrańców sejmiku łuckiego byli tacy aktywiści sejmikowi jak Wasyl Hulewicz, Michał Liniewski, Wasyl Borzobohaty-Krasieński, znani już wcześniej zwolennicy współdziałania z koronnym obozem średnioszlacheckim.

W 1582 r. dołączyli do nich kolejni posłowie z Wołynia Demian Hulewicz i Iwan Chrynicki. Komplet poselski uzupełniał młody kniaź Janusz Zasławski, którego obecność w tym towarzystwie świadczy, że sejmik zakończył się rozwiązaniami kompromisowymi między „możnymi” i szlachtą. Z Bracławszczyzny wyjeżdżali na sejm Hryhory Bajbuza, Hryhory Słupica, Michał Łasko podsędek ziemski E. D u b a s - U r w a n o w i c z, O nowy kształt Rzeczypospolitej..., s. 103.

H. L i t w i n, Równi..., s. 44–45.

133 Ibidem, s. 55.

134 Ibidem, s. 45–46.

131

132

310

HENRYK LITWIN

bracławski oraz Fedor Złoba-Czernczycki135. Słupica i Bajbuza w różnych okresach pełnili z nominacji starosty bracławskiego Jerzego Strusia funkcje sędziego (Słupica) i pisarza (Bajbuza) grodzkiego136. Byli zatem w kręgu oddziaływania starosty, który był jednym z najwierniejszych zamoyszczyków. Także Łasko należał do „przyjaciół” Strusia137. Fedor Złoba Czernczycki pochodził z Wołynia i był spowinowacony i związany z Hulewiczami138. Posłujący na ten sam sejm z Łucka Demian Hulewicz był jego szwagrem139. Możliwe więc, że Złoba Czernczycki należał do kręgu wołyńskich zwolenników współpracy z koronnym ruchem średnioszlacheckim.

Na sejm 1582 r. liczniej niż na pierwsze sejmy epoki Batorego przyjechali senatorowie „ziem przywróconych”. Stawił się biskup łucki Wiktoryn Wierzbicki140.

Przybyli wojewoda kijowski Konstanty kn. Ostrogski i wojewoda bracławski Janusz kn. Zbaraski141. Obaj reprezentowali środowisko kniaziów wołyńskich, ale w czasie omawianego sejmu trwał już między nimi dość ostry konflikt142. Jak zwykle był obecny skłócony z Ostrogskim kasztelan łucki Michał Myszka Warkowski a także nowy (nominacja 1581, przed 12 X) kasztelan bracławski Aleksander Siemaszko, protegowany Jana Zamoyskiego143. Trzeba przy tym pamiętać, że w czasie sejmu 1582 r. funkcjonował już tymczasowy sojusz między Ostrogskim a Zamoyskim144. Tym samym kniaź-wojewoda zajął stanowisko zbliżone do dworu, a jego zwolennicy mogli liczyć na współdziałanie z „zamoyszczykami”.

Sejm 1582 r. zakończył się bez uchwał i uniwersału poborowego. Dość skąpe są świadectwa dotyczące jego przebiegu. Król dążył do uchwalenia podatków na spłatę zaległego żołdu. Izba poselska zdecydowanie się temu opierała. Odmawiała też dyskusji nad reformą elekcji obawiając się, iż może to oznaczać Karol Mazur na podstawie aktów skarbowych ustalił nazwiska posłów bracławskich (K. M a z u r, op. cit., s. 423), ale Złoba Czernczycki figuruje u niego bez imienia. Chodziło jednak bez wątpienia o Fedora Złobę Czernczyckiego, Wołynianina, który w województwie bracławskim dzierżył królewszczyznę Sałasze w starostwie winnickim, Документи Брацлавського..., s. 312, 447, 600.

136 Документи Брацлавського..., s. 24.

137 H. L i t w i n, Rody pańskie Bracławszczyzny..., s. 313.

138 Документи Брацлавського..., s. 447.

139 I. В о р о н ч у к, Родоводи волинської шляхти XVI–першої половині XVII ст. (реконструкція родинних структур: методологія, методика, джерела), Київ 2009, s. 211.

140 Alberti Bolognetti Nuntii Apostolici in Polonia epistolae et acta 1581–1585 a Ludovico Boratynski P.M. collecta, Pars 3, fasc. 2, (M. Junio 1584–Maio 1585), wyd. E. Kuntze, Monumenta Poloniae Vaticana, T. VII, Kraków 1950, s. 668.

141 Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, T. 3, 1582–1584, wyd.

J. Siemieński, Warszawa 1909–1913, s. 475, 476.

142 В. У л ь я н о в с ь к и й, Князь..., s. 694.

143 Ibidem, s. 476.

144 T. K e m p a, Konstanty Wasyl Ostrogski..., s. 82.

135

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

311

podporządkowanie zmian interesom dynastycznym Batorych. Stawiała sprawę uporządkowania sądownictwa apelacyjnego. Wszyscy byli zgodni, że trzeba zadbać o obronę przeciw Tatarom, ale sprawa ta ginęła w ogniu dyskusji o innych kwestiach145.

Senatorowie z „trzech województw” ruskich nie uczestniczyli w wotach, ale zaznaczyli swoje stanowisko w sprawie „obrony tatarskiej”. Kasztelan kijowski Michał kn. Wiśniowiecki przysłał na sejm alarmujący list o rosnącym zagrożeniu z Krymu, a wojewoda kijowski Konstanty kn. Ostrogski wygłosił mowę nawołującą do przyjęcia przez sejm decyzji w tej sprawie146.

Niewiele wiemy też o aktywności posłów „trzech województw”. Z późniejszych wzmianek wiadomo, że posłowie wołyńscy upominali się o rozwiązanie sprawy sądów apelacyjnych, w sposób uwzględniający odrębność prawną województw korzystających z przywilejów lubelskich147. Kontynuowali zatem zabiegi podjęte na poprzednim sejmie. Najprawdopodobniej występowali także w imieniu Bracławszczyzny, która zwykle przyłączała się do wołyńskich rozwiązań kwestii sądowych. Wysiłki te były bezowocne, jak i cały sejm, ale Wołynianie konsekwentnie powracali do swych żądań.

Trzeba także przyjąć, że posłowie „trzech województw” wzięli aktywny udział w dyskusji na temat wprowadzenia w Rzeczypospolitej kalendarza gregoriańskiego. Nuncjusz Bolognetti zapisał w jednym ze swoich listów do Rzymu, iż kwestia natrafiła na opór innowierców148. Bez wątpienia zaznaczyli swoją pozycję w tej sprawie prawosławni posłowie z Kijowa, Łucka i Bracławia.

Sejm z 1582 r. zapowiadał już ostry rozbrat między królem a ugrupowaniem średnioszlacheckim, który charakteryzował ostatnie lata panowania Stefana Batorego. Szlachta wołyńska, a być może również bracławska, wpisywała się swoimi działaniami w aktywność „braci koronnej”. Wobec sojuszu Ostrogskich z Zamoyskim i stronnictwem dworskim musiało to powodować napięcia na lokalnym rynku politycznym, co uwidoczniło się wyraźniej w czasie kolejnej kampanii sejmowej w 1585 r.

Przebiegała ona pod znakiem ostrego konfliktu wokół sprawy egzekucji Samuela Zborowskiego wykonanej z polecenia Zamoyskiego w maju 1584 r.

Polityczna kontrakcja rodu Zborowskich wywołała stanowczą odpowiedź króla i kanclerza, którzy dążyli do wytoczenia Krzysztofowi i Andrzejowi Zborowskim procesu przed sądem sejmowym. Ugrupowanie średnioszlacheckie, choć E. D u b a s - U r w a n o w i c z, O nowy kształt Rzeczypospolitej..., s. 111–112.

Alberti Bolognetti..., s. 557.

147 Wspominają o tym artykuły sejmikowe województwa bełskiego, przyjęte na zjeździe przed sejmem 1585 r., Dyaryusze sejmowe r. 1585, wyd. A. Czuczyński, Scriptores Rerum Polonicarum, T. 18, Kraków 1901, s. 357.

148 Alberti Bolognetti..., s. 513.

145

146

312

HENRYK LITWIN

nie podporządkowało się Zborowskim, to jednak potraktowało sprawę jako zagrożenie dla „szlacheckich wolności” i zdecydowanie krytycznie odnosiło się do działań Batorego i Zamoyskiego. Król dążył do skierowania uwagi sejmu na sprawy polityki zagranicznej i obronności. Opozycja dążyła jednak do postawienia na porządku obrad kwestii naruszeń prawa przez stronnictwo dworskie149.

Senatorowie „ziem przywróconych” stawili się na sejmie dość licznie. Wojewoda kijowski Konstanty kn. Ostrogski przybył do Warszawy w towarzystwie syna Janusza i manifestacyjnie wjechał do miasta razem z Janem Zamoyskim w otoczeniu zbrojnych orszaków150. Sojusz kniazia wojewody z tronem przypieczętowała nominacja syna, Janusza, na województwo wołyńskie (po śmierci Andrzeja kn. Wisniowieckiego). Obaj senatorowie z rodu Ostrogskich sprzyjali na sejmie królowi i kanclerzowi. Związany z nimi Iwan Czaplic-Szpanowski otrzymał wówczas (luty 1585) nominację na kasztelanię kijowską „opróżnioną” po śmierci Michała kn. Wiśniowieckiego (15 X 1584)151. Nie wiadomo jednak czy był obecny na sejmie. Do Warszawy przybył natomiast wojewoda bracławski Janusz kn. Zbaraski, którego konflikt z Ostrogskimi był wówczas w stadium szczytowym152. Pojawił się tu także nowo nominowany na biskupstwo kijowskie Janusz kn. Woroniecki153 a także kasztelan bracławski Aleksander Siemaszko154.

Nie dysponujemy informacjami o obecności na sejmie pozostałych senatorów województw ruskich – biskupa łuckiego Wiktoryna Wierzbickiego, kasztelana łuckiego Michała Myszki Warkowskiego.

Znamy natomiast pełny skład reprezentacji sejmowej wyłonionej na sejmikach „trzech województw”. Z województwa kijowskiego posłował m.in. Wasyl Szaszkiewicz będący klientem Ostrogskich155. Z kolei Stanisław Kłopocki, rotmistrz kijowski należał do kręgu zamoyszczyków156. Bardziej samodzielną pozycję na lokalnym rynku politycznym mieli dwaj pozostali posłowie kijowscy z 1585 r. – podkomorzy Feliks Charlęski i pisarz ziemski Dymitr Jelec, obaj bliżsi zresztą Wiśniowieckim, niż Ostrogskim157. Podobnie zrównoważony był skład bracławskiej reprezentacji sejmowej158. Seweryn Kropiwnicki pisarz E. D u b a s - U r w a n o w i c z, O nowy kształt Rzeczypospolitej..., s. 114–127.

Dyaryusze sejmowe r. 1585..., s. 1.

151 Urzędnicy województw kijowskiego..., s. 30.

152 П.А. К у л и ш, История воссоединение Руси, T. 2, Санкт-Петербург 1874, s. 428–429.

153 Dyaryusze sejmowe r. 1585..., s. 67.

154 Dyaryusze sejmowe r. 1585..., s. 245.

155 H. L i t w i n, Równi..., s. 56.

156 Ibidem, s. 58.

157 Ibidem, s. 49–52, 56–57.

158 Oprócz niżej wymienionych K. Mazur wymienia jeszcze piątego posła Konstantego Kołpytowskiego (K. M a z u r, op. cit., s. 424) uwzględnionego w aktach skarbu koronnego, jako otrzymującego poselskie „salarium” wraz z innymi posłami bracławskimi. Musi to być jednak pomyłka, gdyż 149

150

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

313

ziemski bracławski był klientem Janusza kn. Zbaraskiego, w którego oddziałach brał udział w wyprawie na Wielkie Łuki159. Podobne powiązania miał zapewne Iwan Czerlenkowski, syn wojskiego bracławskiego Jurija, który należał do kręgu adherentów wojewody bracławskiego160. Z kolei Stanisław Goliński był związany ze starostą winnickim i bracławskim Jerzym Strusiem161. Wreszcie Aleksy Diakowski był klientem Ławryna Piasoczyńskiego, z którego nominacji pełnił potem urząd komornika bracławskiego162. Na Wołyniu doszło do rozdwojenia sejmiku i wybrano dwa składy poselskie. Z dyskusji na sejmie wiemy, iż za legalny został uznany komplet wybrany „od ślachty”163, do którego należeli znani już z poprzednich sejmów Wasyl i Demian Hulewiczowie oraz Michał Liniewski164. Po raz pierwszy został też wybrany posłem Ławryn Piasoczyński, podkomorzy bracławski, długoletni pisarz „spraw ruskich” kancelarii koronnej, wykorzystywany także jako dyplomata w sprawach tatarskich165. Zachowały się dokumenty z 1585 r. potwierdzające jego przyjazne związki z Wasylem Hulewiczem166. Wśród posłów wołyńskich wybranych w opozycji do „panów” pojawia się też Wasyl Pawłowicz, niewątpliwy klient Konstantego kn. Ostrogskiego, były podstarości włodzimierski, mianowany właśnie przez kniazia, a jeszcze w 1585 r. namiestnik wojewody kijowskiego w jednym z kompleksów dóbr na Wołyniu167.

Jak widać lojalność wobec patrona nie blokowała całkowicie swobody działań politycznych, choć z drugiej strony wybór Pawłowicza można traktować jako skutek gry Ostrogskiego „na obie strony”. Niewiele można powiedzieć o Konstantym Kołpytowskim, ziemianinie z powiatu włodzimierskiego, który uzupełniał stawkę posłów wołyńskich168.

W czasie burzliwego sejmu 1585 r. – aż dziw, że jeszcze nikt nie pokusił się o jego monografię – sprawy „ziem przywróconych” stały się chyba po raz pierwszy przedmiotem ogólnosejmowej dyskusji. Stało się to za przyczyną wspomnianego już rozdwojenia sejmiku wołyńskiego, w związku z czym sejm stanął przed koniecznością rozwiązania sporu. Nuncjusz Alberto Bolognetti opisujący obrady z Bracławszczyzny wysyłano zwykle 4 posłów, a ten sam Konstanty Kołpytowski jest wymieniony także wśród posłów wołyńskich, gdzie zresztą „mieści się” w 6-osobowym komplecie.

159 Документи Брацлавського..., s. 274–276.

160 Ibidem, s. 446–447.

161 Prawidłowo Goliński ew. Gołyński, a nie Golski jak Mazur K., jw., s. 424, Документи Брацлавського..., s. 410–411.

162 Ibidem, s. 486, 528.

163 Dyaryusze sejmowe r. 1585..., s. 38.

164 K. M a z u r, op. cit., s. 412.

165 П. К у л а к о в с ь к и й, op. cit., s. 140–145.

166 Ibidem, s. 142.

167 В. У л ь я н о в с ь к и й, op. cit., s. 411, 719.

168 K. M a z u r, op. cit., s. 412.

314

HENRYK LITWIN

sejmu w swoich listach do kardynała Como, w czwartym dniu obrad (19.01.1585) relacjonował: La causa di questo indugio fu per essere stato creato numero duplicato de’ nuntii nella provincial di Volinia, cioé sei da primate et sei dal restante della nobiltà che si tien gravata da essi primate169.

Spór ten trwał od 17 stycznia i blokował działalność izby poselskiej aż do 21, kiedy obradujący „odrzucili posły wołyńskie, te którzy byli od panów obrani a przyjęli te co od ślachty”170. Autor diariusza sejmowego zapisał wówczas także, że kniaziom Prońskiemu i Zasławskiemu „pokazano na oko, że miejsca między posły nie mają”. Chodziło bez wątpienia o Aleksandra kn. Prońskiego, starostę łuckiego i Janusza kn. Zasławskiego. Nie znamy niestety nazwisk pozostałych czterech posłów wołyńskich „wybranych od panów”, którzy nie zostali dopuszczeni by zasiąść w sejmie. Izba poselska jednoznacznie poparła swoich sojuszników z Wołynia, którzy odważyli się przeciwstawić na swym sejmiku wszechwładnym kniaziom.

Również w dalszej części obrad Wołynianie pozostawali w jedności z opozycyjnie nastrojoną większością w Izbie Poselskiej. Jednym z jej postulatów stało się żądanie uregulowania kwestii sądownictwa apelacyjnego w województwach „przywróconych”. Diariusz sejmowy wspomina kilkakrotnie o „prośbach Wołyńców” w sprawie trybunału171. Mowa trybuna opozycji, Świętosława Orzelskiego na koniec sejmu wymienia jednak w kontekście tej kwestii nie tylko „Wołyńców”, ale i „Bracławian”172. Z kolei Kronika Heidensteina pisze, iż „Kijowian i Wołynian w sprawie trybunału odłożono na później”173. Można zatem sądzić, że posłowie wszystkich województw „przywróconych” przyłączyli się w czasie sejmu do umiarkowanej średnioszlacheckiej opozycji. Nie znamy szczegółów ich postulatów w sprawie trybunału, ale można założyć, że już wówczas dążyli do uczestnictwa w Trybunale Koronnym, ale wydzielonego w osobne sesje poświęcone rozsądzaniu spraw województw, którym „służyły” przywileje lubelskie – jak to się potem stało na sejmach 1589 (Wołyń i Bracławszczyzna) „Przyczyną tego opóźnienia był wybór podwójnej ilości posłów z prowincji wołyńskiej, tzn. sześciu od możnych i sześciu od reszty szlachty, która się czuje dręczona przez możnych”, Alberti Bolognetti..., s. 594. Zob. też Dyaryusze sejmowe r. 1585..., s. 3.

170 Dyaryusze sejmowe r. 1585..., s. 38.

171 Ibidem, s. 268, 311, 312.

172 Ś. O r z e l s k i, Bezkrólewia ksiąg ośmioro czyli dzieje polski od zgonu Zygmunta Augusta r. 1572 aż do r. 1576 skreślone przez Świętosława z Borzejowic Orzelskiego, starostę radziejowskiego, Tom wstępny zawierający życiorys Orzelskiego, mowy jego i pisma w sprawach publicznych, Petersburg 1858, s. 62.

173 R. H e i d e n s t e i n, op. cit., s. 191.

169

AKTYWNOŚĆ REPREZENTACJI SEJMOWEJ...

315

i 1591 r. (Kijowszczyzna). W 1585 r. nad utraconą szansą tak rozwodził się jeden z liderów opozycji Świętosław Orzelski: Więc Prusaków naszych koronnych także Wołyńców i Bracławian, acz dawno z Koroną zuniowanych, jednak do tem większego związku i gruntowniejszego braterstwa, to jest do prawa i sądu trybunalskiego koronnego dobrowolnie się przychylających (czegośmy długo przedtem domodlić się nie mogli) prawie od siebie odpychamy i wzgardzamy, do siebie ich nie przypuściwszy174.

Wśród postulatów średnioszlacheckiej opozycji pojawiały się z inicjatywy szlachty województw wschodnich także inne, mniejszego kalibru sprawy. Posłowie z Łucka upominali się wraz z innymi o likwidację komór celnych na rzekach spławnych175. Żądanie, by płacenie kwarty dotyczyło także Wołynia176 było już raczej postulatem szlachty koronnej, niż inicjatywą lokalną.

Na sejmie 1585 r. najbardziej emocjonujące dyskusje toczyły się wokół sprawy Zborowskich. Spierano się przede wszystkim o sąd sejmowy nad Krzysztofem Zborowskim. Nie zachowały się niestety świadectwa, które dałyby podstawy do osądu jak wobec tej kwestii pozycjonowali się posłowie województw wschodnich.

Najprawdopodobniej jednak należeli tak jak w innych sprawach do umiarkowanej opozycji, czyli „neutralistów”, którzy krytykowali króla za brak dostatecznego szacunku dla praw szlacheckich, ale nie popierali Zborowskich, uważając ich postępowanie za podważające podstawy ładu politycznego w Rzeczypospolitej poprzez obrazę monarszego majestatu177. Zachowały się natomiast zapiski o wypowiedziach senatorów „trzech województw” w sprawie Zborowskich.

Konstanty kn. Ostrogski zajął stanowisko sprzyjające królowi, opowiadając się za stawieniem się Krzysztofa Zborowskiego przed sąd sejmowy178. Już wcześniej udzielił Batoremu poparcia, rozpoczynając swój udział w sejmie audiencją u króla, na którą pojechał z synem Januszem i asystą zbrojnego orszaku, liczącego sobie 1500 osób179. Został za to nagrodzony nominacją Janusza na województwo wołyńskie (17 stycznia)180. Potem jednak nie należał do najbardziej bojowych senatorów.

W kolejnych seriach wotów w sprawie Zborowskich milczał lub wymawiał się

Ś. O r z e l s k i, Bezkrólewia ksiąg ośmioro..., s. 62, Dyaryusze sejmowe r. 1585..., s. 283.

Nuncjusz Bolognetti w liście z 3.03.1585 do kardynała Como wymieniając żądania Izby Poselskiej wymienia: Del levare varii datii et in specie quegli della cervosa et altri novamente posti particolarmente in Volinia, in Podlachia et quelli della navigatione del fiume Nogat, Alberti Bolognetti..., s. 640.

176 Alberti Bolognetti..., s. 647.

177 E. D u b a s - U r w a n o w i c z, O nowy kształt Rzeczypospolitej..., s. 145.

178 Dyaryusze sejmowe r. 1585..., s. 68.

179 Ibidem, s. 1.

180 Ibidem, s. 3.

174 175

316

HENRYK LITWIN

nieznajomością prawa polskiego181. Po stronie Zborowskich stanął biskup nominat kijowski Jakub kn. Woroniecki, który opowiedział się za niestawieniem się Krzysztofa Zbrowskiego przed sądem sejmowym182. Pośrednie stanowisko zajął Janusz kn. Zbaraski, który uchylił się od wotowania nt. stawiennictwa przed sądem, a w późniejszych wypowiedziach powoływał się na brak znajomości prawa polskiego i podkreślał, że „z tymi jest co prawa pospolitego bronią”183.

Senatorowie „trzech województw” nie stanowili zatem zwartego frontu, a ich działania podporządkowane były polityce rodowej. Ostrogscy wspierali w tym czasie króla i Zamoyskiego, uzyskując korzyść w postaci nominacji na województwo wołyńskie dla Janusza. Woroniecki, spowinowacony ze Zborowskimi przez Uchańskich i prezentujący opcję prohabsburską, opowiedział się przeciw królowi. Zbaraski zajął stanowisko wyczekujące; nie poparł Batorego, ale też nie wspomógł Zborowskich. W gruncie rzeczy zachował się jak neutraliści z Izby Poselskiej. Nie znamy żadnych wypowiedzi kasztelana bracławskiego Siemaszki, ale jako wierny stronnik Zamoyskiego musiał w czasie sejmu „stać” przy królu.

Przebieg ostatniego sejmu w czasach panowania Stefana Batorego świadczył o ostrym kryzysie politycznym w Rzeczypospolitej. Województwa „przywrócone” aktywnie uczestniczyły w rozgrywce między dworem, Zborowskimi i umiarkowaną opozycją, choć unikały bezpośredniego zaangażowania w konflikt między Batorym i Zamoyskim a Zborowskimi. Ostrogscy zbliżyli się dworu, ale szlachta wołyńska stanęła po stronie średnioszlacheckiej opozycji i podjęła otwartą rywalizację ze swymi senatorami na rynku lokalnym. Jednocześnie realizowała swój autonomistyczny program umacniania odrębności ukonstytuowanej przywilejami lubelskimi. Taka postawa przejawiała się w działaniach szlachty wołyńskiej w całym okresie panowania Stefana Batorego. Działania autonomistyczne łączyły się z dążeniami emancypacyjnymi w stosunku do kniaziów i senatorów. Brak dostatecznych informacji nie pozwala jednoznacznie rozszerzyć tych tez na szlachtę kijowską i bracławską, ale nieliczne wzmianki pozwalają zakładać, że i w tych województwach miały miejsce podobne procesy. Szlachta ruska województw wschodnich w czasach Stefana Batorego wykorzystywała obecność na centralnej scenie politycznej Rzeczypospolitej dla umocnienia swej pozycji w regionie.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Ibidem, s. 185.

Ibidem, s. 67.

183 Ibidem, s. 190.

181

182

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 2 (54), s. 317–332, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2016

Jan K. Ostrowski Kraków

MAZEPA romanse, spiski i gusła*

B

OGATY I DRAMATYCZNY życiorys Iwana Mazepy (ok.

1639–1709) dzieli się na dwie wyraźne fazy: w młodości, do roku 1669 był związany z Rzecząpospolitą, później znalazł się na Zadnieprzu, gdzie w 1687 r. doszedł do godności hetmana. Już polska faza żywota Mazepy była bardzo obiecująca i obejmowała funkcję pazia na dworze Jana Kazimierza, pewne zadania dyplomatyczne zlecane przez króla oraz uzyskanie urzędu podczaszego czernihowskiego w 1665 r., uprzednio sprawowanego przez jego ojca1. Po przeniesieniu się na lewobrzeżną Ukrainę Mazepa szybko piął się po szczeblach tamtejszej hierarchii polityczno-wojskowej, a jako hetman stał się zaufanym współpracownikiem cara Piotra I. Skalę jego ówczesnej pozycji ilustruje nadanie mu rosyjskiego Orderu św. Andrzeja (1700; jedna z pierwszych nominacji), polskiego Orderu Orła Białego (1703; pierwsza nominacja, o dwa lata wyprzedzająca odznaczenie pierwszych Polaków2) oraz tytuł księcia Sacri Imperii Romani (1707). Najważniejszą decyzję w życiu Mazepa podjął w latach 1707–1708, porzucając stronę Piotra I i podejmując, w oparciu o Karola II, próbę włączenia Lewobrzeża Ukrainy do Rzeczypospolitej, z zachowaniem daleko idącej autonomii (działanie to bywa też interpretowane jako dążenie do uzyskania suwerenności dla Ukrainy).

Bitwa pod Połtawą w roku 1709 oznaczała klęskę tej koncepcji i uczyniła z Mazepy jedną z najbardziej znienawidzonych postaci w historii * Autor dziękuje drowi Mariuszowi Machyni za wykonanie w archiwum kijowskim fotokopii dokumentu, który stanowi podstawę niniejszego artykułu, a drowi Krzysztofowi Pawłowskiemu oraz drowi hab. Marianowi Wolskiemu za pomoc w odczytaniu tekstu.

1 Złożone i pełne niekonsekwencji okoliczności nadań tego urzędu porządkują E. J a n a s, W. K ł a c z k o w s k i, Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV–XVIII wieku.

Spisy, Kórnik 2002, s. 169–170.

2 Zob. przede wszystkim M. M ę c l e w s k a, Kawalerowie i statury Orderu Orła Białego 1704–2008, Warszawa 2008, s. 137; Za Ojczyznę i Naród. 300 lat Orderu Orła Białego, Warszawa 2005, s. 56, 61.

318

JAN K. OSTROWSKI

rosyjskiej. Z drugiej strony jednak, pokonany hetman został z czasem uznany za jednego z głównych ojców-założycieli państwowości ukraińskiej. W tradycji ukraińskiej, rosyjskiej i do pewnego stopnia polskiej Mazepa to przede wszystkim mąż stanu, oceniany różnie, z punktu widzenia rozbieżnych interesów narodowych3.

Zachód Europy zna natomiast zupełnie innego Mazepę (w tamtejszej wersji nazwiska – Mazeppę) – Mazepę młodego, członka literackiego panteonu nieszczęśliwych kochanków, na równi z Piotrem Abelardem czy Romeo Montecchim.

Pozycję tę zapewniła mu wzmianka w Historii Karola XII Woltera4, a następnie poemat Byrona Mazeppa z 1819 r. Owa romantyczna sława Mazepy skutkowała w postaci niezliczonych dzieł literackich, plastycznych, muzycznych i filmowych5.

Historia Mazepy, na której zbudowano jego legendę była bardzo uboga w szczegóły i sprowadzała się w zasadzie do dwóch faktów: banalnego (romans z cudzą żoną) oraz niezwykłego i pobudzającego romantyczną wyobraźnię (kara wymierzona przez zdradzonego małżonka, w postaci przywiązania nagiego winowajcy do konia wygnanego w step). Tyle tylko bowiem napisał na ten temat Wolter, niezależnie od tego, kto był jego informatorem w tej sprawie6. Wydarzenie to opisali ponadto trzej pamiętnikarze, ale ich relacje ukazały się drukiem dopiero w XIX w.

Jan Chryzostom Pasek, który Mazepę znał i pomimo początkowych konfliktów „ze sobą i pijali”, usytuował przygodę Mazepy w 1663 r. oraz przekazał nazwisko zdradzonego męża, które według niego brzmiało Falibowski7. Postać ta jest identyfikowana ze Stanisławem Falibowskin (vel Falbowskim lub Chwalibowskim) Zob. m.in. J.K. O s t r o w s k i, Mazepa. Pomiędzy romantyczną legendą a polityką, „Przegląd Wschodni” 1993, t. II, z. 2 (6), s. 359–389.

4 V o l t a i r e, Histoire de Charles XII Roi de Suède [1731], Philadeplphia 1832, s. 130.

5 Zob. Z. R a s z e w s k i, Mazepa [w:] Prace o literaturze i teatrze ofiarowane Zygmuntowi Szweykowskiemu, Wrocław 1966, s. 435–453; t e n ż e, Mazepa w malarstwie i tragedii Słowackiego [w:] Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej połowy wieku XVIII i wieku XIX, Warszawa 1967, s. 187– 193; J.-M. B a i l b é, Mazeppa et les artistes romantiques, „Annales de la Faculté des Lettres d’Aixen-Provence”, 40, 1966, s. 13–40; H.F. B a b i n s k i, The Mazeppa Legend in European Romanticism, New York–London 1974; J.P. M o u i l l e s e a u x, Mazeppa, variations sur un thème romantique [katalog wystawy], Rouen 1978; C. P i e s k e, Lord Byrons Held Mazeppa. Wanderungen eines Bildmotives durch Trivialgraphik, „Kunst und Antiquitäten” 1979, nr 4, s. 59–69; J. M a ś l a n k a, Mazepa [w:] Życiorysy historyczne, literackie i legendarne, red. Z. Stefanowska i J. Tazbir, t. 3, Warszawa 1992, s. 95–130; J.K. O s t r o w s k i, op. cit.; K. K i e b u z i n s k i, The (Re)Fashioning of an Archetype of Genius: Ivan Mazepa in Nineteenth-Century French Literature and Art, „Harvard Ukrainian Studies”, 31, 2009–2010, nr 1/4, s. 633–653. Podana tu wybrana literatura odnosi się wyłącznie do interdyscyplinarnego aspektu legendy Mazepy. Istnieje oczywiście osobna olbrzymia bibliografia, dotycząca bezpośrednio dzieł Byrona czy Słowackiego.

6 Z. R a s z e w s k i, Mazepa [w:] Prace o literaturze..., s. 437, uważa, że informacje na temat Mazepy przekazał Wolterowi markiz Jean-Louis de Bonac (1672–1738); H.F. B a b i n s k i, op. cit., s. 8, twierdzi, że wiadomości pochodziły od Filipa Orlika.

7 J.Ch. P a s e k, Pamiętniki, Warszawa 1987, s. 143–144 [pierwodruk 1836].

3

MAZEPA: ROMANSE, SPISKI I GUSŁA

319

h. Korab, wicerotmistrzem chorągwi kasztelana sandomierskiego (Stanisława Witowskiego) w 1661 r., który wraz z województwem wołyńskim podpisał elekcję Jana III8. Według Paska, błagającego o darowanie życia Mazepie, Falibowski rozebrawszy go do naga, przywiązał go na własnym koniu, zdjąwszy kulbakę i obrócił twarzą do ogona, a tyłem do głowy, ręce na opak związał, nogi koniowi pod brzuch podwiązał, a potem bachmata, dosyć z przyrodzenia bystrego, potężnie zahukano, kańczugami osieczono, a jeszcze mu nadgłowek ze łba zerwawszy, kilka razy nad nim strzelono.

Pasek bardzo wyraźnie podkreśla kompromitację Mazepy w wyniku poniesienia tak poniżającej kary i wiąże z nią opuszczenie Rzeczypospolitej („z konfuzją wyszedł z Polski”; „z samego wstydu wyjechał z Polski”).

Drugi, nieco późniejszy przekaz, Franciszka (?) Otwinowskiego, milczy na temat daty i nazwiska męża kochanki Mazepy, ale podaje za to bardzo istotny szczegół, dotyczący wysmarowania winowajcy smołą i obsypania pierzem, i dopiero w tym stanie przywiązania go do konia9. Co ciekawe, ten dodatkowo ośmieszający Mazepę szczegół musiał być stosunkowo szeroko znany, skoro pojawił się w poemacie ks. Nikodema Muśnickiego pt. Połtawa wydanym w roku 180310. Trzeci pamiętnikarz, markiz Jean-Louis de Bonac, poseł francuski przy dworze Karola XII, a następnie Stanisława Leszczyńskiego, podał wersję bardzo zbliżoną do Otwinowskiego, tyle że według niego Mazepę unurzano nie w smole, a w miodzie11. Uwodziciel został więc poddany całemu wachlarzowi kar, od czasów średniowiecznych znanych w całej niemal Europie, raczej symbolicznych niż niebezpiecznych dla życia, a więc tym bardziej uwłaczających szlacheckiemu honorowi. Obnażenie, smarowanie smołą i obsypanie pierzem, zamieniające go w „monstrum”, jak napisał Otwinowski, usadzenie na koniu twarzą do ogona, było z pewnością dla niego przykrzejsze niż chłosta (która zresztą też go spotkała), grzywna, czy odsiadka w wieży.

Tyle wiemy o historii Iwana (wówczas jeszcze raczej Jana) Mazepy i żony Falibowskiego. Dla porządku można jeszcze wspomnieć o próbie Augusta Bielowskiego, polegającej na nadaniu romansowi wymiaru politycznego w kontekście Postać tę wzmiankuje A. B o n i e c k i, Herbarz polski, t. 5, Warszawa 1902, s. 250; zob. też W. M a j e w s k i, Mazepa Jan [w:] Polski słownik biograficzny [PSB], t. 20, Wrocław–Warszawa– Kraków 1975, s. 295; S. U r u s k i, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 4, Warszawa 1907, s. 3, 6, traktuje Falbowskich i Falibowskich oddzielnie. Wg niego Stanisław Falbowski (niekonieczne tożsamy z wzmiankowanym przez Bonieckiego) to „waleczny żołnierz, nobilitowany 1662 r.”

9 E. O t w i n o w s k i, Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II od roku 1696–1728, Kraków 1849, s. 169.

10 N. M u ś n i c k i S. J., Pułtawa, poema epiczne, Połock 1803, s. 76; autor nie mógł oczywiście znać relacji Otwinowskiego, wydanej niemal pół wieku później.

11 J.L. [d’Usson] de B o n a c, Mémoires de marquis [...] sur les affaires du Nord de 1700 à 1710, „Revue d’Histoire Diplmatique” 3, 1889, s. 101.

8

320

JAN K. OSTROWSKI

rokoszu Lubomirskiego. Wiadomości te, które „jeden z szanowanych ziomków z dalekich stron nadesłał”12 są jednak zupełnie niewiarygodne13.

W 1886 r. kijowski historyk Iwan Michajłowicz Kamanin opisał inną wersję romansowej przygody Mazepy14. Dotyczy ona Heleny z Kowalewskich, żony sędziego ziemskiego włodzimierskiego Jana Zahorowskiego h. Korczak, a rozgrywa się w okolicach Zahorowa i Kisielina w pow. włodzimierskim woj. wołyńskiego.

Kamanin oparł się na wpisie do ksiąg grodzkich włodzimierskich z 1679 r., na który natrafił w archiwum w Kijowie. Do swego zadania podszedł w sposób bardzo kompetentny: powołał się na relacje Paska i Otwinowskiego, w herbarzu Niesieckiego odnalazł wzmiankę na temat Jana Zahorowskiego i jego pierwszego małżeństwa z Zofią z Korczmińskich, primo voto Gembartową, postawił słuszną, jak się z czasem okazało hipotezę, że ojcem Heleny Zahorowskiej był łowczy kijowski Stanisław Kowalewski, starał się zidentyfikować innych uczestników wydarzeń (w odniesieniu do ks. Dymitra Wiśniowieckiego było to proste; w odniesieniu do wymienionych tylko z nazwisk Trypolskiego i Zieniewicza jego hipotezy są niesprawdzalne).

Pomimo uznania dla dokonań poprzednika sprzed 130 lat, pozyskanie fotokopii zachowanego do dziś wpisu do ksiąg grodzkich15 pozwala na doprecyzowanie szczegółów i wprowadzenie pewnych korekt. Na wstępie należy zwrócić uwagę, że zawarte w dokumencie wzmianki o Mazepie zawierają tylko nazwisko, bez imienia i urzędu (jak wiemy, od 1665 r. Iwan Mazepa był podczaszym czernihowskim). Teoretycznie cała historia może więc dotyczyć kogoś innego, co jednak można uznać za mało prawdopodobne.

Fragment przygód Mazepy został opisany w ekstrakcie z ksiąg konsystorza warszawskiego oblatowanym w księgach grodzkich włodzimierskich 11 września 1679 r. Jest to, sporządzony w roku 1675, obszerny zapis zeznań szlachcianki Zofii Maluszówny alias Żurowskiej16, w sprawie rozwodu (separacji) sędziego włodzimierskiego Jana Zahorowskiego i Heleny z Kowalewskich. Maluszówna, jako służka Heleny Kowalewskiej, była przez nią używana do wykonywania czynności stanowiących istotny element procesu. Dokument został spisany A. B ( i e l o w s k i ), Jan Mazepa i jego listy, „Biblioteka Ossolińskich” 4, 1864, s. 150–172.

Szerzej na ten temat zob. J.K. O s t r o w s k i, op. cit., s. 382–384..

14 И. К a м a н и н ъ, Мaзeпa и eгo «пpeкpacнaя Eлeнa», „Киeвcкaя Cтapинa”, 16, 1886, s. 522–535.

15 Centralne Państwowe Archiwum Historyczne w Kijowie, sygn. 28-1-123 (księgi grodzkie włodzimierskie, t. 1054), k. 1383r.–1389v., wpis nr 753.

16 Nazwisko zapisane jako Miliusówna alias Zorawska (tylko raz, w nagłówku) i Maluszówna alias Żurowska (kilkakrotnie, w tekście dokumentu). Trudno zrozumieć, dlaczego Kamanin, który tak starannie przeanalizował dokument, o Maluszównie w ogóle nie wspomniał, a zeznania przypisał nieznanej z imienia Szczepanowskiej, wprawdzie zamieszanej w sprawę, ale wspominanej w tekście tylko pośrednio.

12 13

MAZEPA: ROMANSE, SPISKI I GUSŁA

321

w formie 37 szczegółowych pytań i tyluż odpowiedzi indagowanej. Pytania ułożyła osoba bardzo dobrze znająca sprawę. Przynajmniej w części był to sam Jan Zahorowski, jak na to wskazują sformułowania pytań nr 32 i 33 („Pana Trzeciaka, żołnierza z kompanią na JeoMP. Sędziego Pani Helena naprawiała z matką swoją, aby naszedłszy mię we Lwowie zabił”; „sto czerwonych złotych Panu Surynowi dawała Pani Kowalewska, aby strzelił we mnie”). Przesłuchanie dotyczyło dwóch spraw: po pierwsze niewierności małżeńskiej Heleny Zahorowskiej, po drugie podejmowanych przez nią, z pomocą matki, prób doprowadzenia do śmierci małżonka. Spisek ten był prowadzony dwutorowo, z jednej strony poprzez nakłanianie różnych osób do zgładzenia Zahorowskiego, z drugiej zaś przez użycie środków magicznych, a obydwa te aspekty były w śledztwie traktowane z jednakową powagą.

Tekst zawiera kilkanaście nazwisk, z których część odnosi się do osób skądinąd znanych. Główni bohaterowie procesu to oczywiście małżonkowie Zahorowscy. Jan Zahorowski h. Korczak był rotmistrzem królewskim, stolnikiem czernihowskim (1658–1662) oraz sędzią ziemskim włodzimierskim (od 1662 r. do śmierci, która nastąpiła przed 6 VIII 1699 r.)17. Jego pierwszą żoną była Zofia z Korczmińskich, primo voto Bełżecka, secundo voto Mikołajowa Gembartowa18. Helena Zahorowska była córką Stanisława Kowalewskiego i Krystyny ze Staweckich19. Stanisław Kowalewski h. Dołęga jest postacią dobrze znaną. Od ok. 1660 r. sprawował urząd łowczego kijowskiego. Był wielokrotnym posłem na sejm, deputatem do Trybunału Koronnego (1667), odgrywał pewną rolę w kontaktach Polski z Moskwą, w latach 1674–1676 miał swą chorągiew kozacką w sile kilkudziesięciu koni. W 1685 r. wystawił kościół katolicki w należącym do niego Kisielinie. Zmarł przed 1 grudnia 1697 r.20 O jego małżonce Krystynie ze Staweckich wiemy tylko tyle, co wynika z omawianego dokumentu, w którym wymieniono także Martę Stawecką, być może jej siostrę.

Zalotnikami Heleny Zahorowskiej byli, oprócz Mazepy, także ks. Dymitr Wiśniowiecki, wówczas wojewoda bełski21, oraz nieznany z imienia Ubysz22, M. W o l s k i, Urzędnicy wołyńscy XIV–XVIII wieku. Spisy, Kórnik 2007, s. 117, 186; E. J a n a s, W. K ł a c z k o w s k i, op. cit., s. 190, 339.

18 K. N i e s i e c k i, Herbarz polski, t. 10, Lipsk 1845, s. 25; A. B o n i e c k i, op. cit., t. 6, 1903, s. 21.

19 A. B o n i e c k i, op. cit., t. 12, 1908, s. 6–7; S. U r u s k i, op. cit., t. 7, 1910, s. 342.

20 A. P r z y b o ś, Kowalewski Stanisław Kazimierz, PSB, t. 14, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968–1969, s. 529; E. J a n a s, W. K ł a c z k o w s k i, op. cit., s. 33–34, 42, 289.

21 H. G m i t e r e k, R. S z c z y g i e ł, Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV– XVIII wieku. Spisy, Kórnik 1992, 72, 275. Dymitr Wśniowiecki był wojewodą bełskim w latach 1660–1678; później sprawował kolejno urzędy wojewody i kasztelana krakowskiego oraz hetmana polnego i hetmana wielkiego koronnego.

22 Wojciech Ubysz h. Cholewa był skarbnikiem bełskim w latach 1646–1648; zob. H. G m i t e r e k, R. S z c z y g i e ł, op. cit., s. 59. Raczej nie może tu chodzić o tę samą osobę, ale rodzina o tym 17

322

JAN K. OSTROWSKI

który „odmieniając sobie przezwisko Kempskim się mianował”. Wykonawcami planów zbrojnego zgładzenia Jana Zahorowskiego mieli być, znów oprócz Mazepy, wymienieni tylko z nazwisk Suryn, Trypolski23, Trzeciak i „Litwin” Zieniewicz24. W zeznaniach Maluszówny występują także, częściowo szlacheckie, służki Heleny Zahorowskiej: Szczepanowska, Otwinowska (raz określona jako, „pani”, raz jako „baba”; trudno nie zwrócić uwagę na to nazwisko, w kontekście relacji Franciszka Otwinowskiego) i ochmistrzyni, panna Ostrowska. Z nich Otwinowska była uwikłana w gusła i czary. Zapewne poddaną Kowalewskich była Brytanicha z Kisielina. Towarzystwo uzupełniają ks. Masalski25, „który w czarach ratował Jeo MP. Sędziego” i za to miał podlegać prześladowaniom i groźbom ze stronny popleczników Heleny Zahorowskiej, oraz „Roman, poddany Jeo Mści Pana Sędziego”, który przywłaszczył sobie pierścień, przysłany Helenie Zahorowskiej przez Ubysza.

Wątek niewierności małżeńskiej Heleny Zahorowskiej ani w zestawie pytań, ani w odpowiedziach Zofii Maluszówny nie został dogłębnie wyeksploatowany.

Dowiadujemy się jedynie, że Helena „czyniła te conversatie” z Mazepą, Ubyszem, „a potym też i X(ią)żę Pan W(ojewo)da Bełski bywał”. Z Mazepą chodziła też do sadu i do lasku, ale w towarzystwie panny Szczepanowskiej, a Maluszówna „żeby co złego było, [...] tego nie pilnowała”. Pewnym obciążeniem są tu oczywiście dary dla Zahorowskiej („barełeczka srebrna pozłocista z balsamem, także pierścionek jeden diamentowy i chustek tureckich kilka” od Mazepy, pierścień od Ubysza, zresztą ukradziony przez wspomnianego wyżej Romana) oraz dla panny Szczepanowskiej, „która chodzywała do lasku z nimi, ażeby nie powiadała, co tam czynili” (czapka aksamitna sobolowa i kilka czerwonych złotych od Mazepy, suknia aksamitna od Heleny). Dymitr Wiśniowiecki płacił natomiast podstarościemu, ochmistrzyni i samej Zofii Maluszównie, najwyraźniej także za dyskrecję. Z zeznań tych nic jednak jednoznacznie nie wynika. Można wręcz odnieść wrażenie, że Jan Zahorowski, uzyskawszy separację od małżonki, nie był zainteresowany drążeniem tej sprawy. nazwisku najwyraźniej mieszkała w okolicy. K. N i e s i e c k i, op. cit., t. 9, 1842, s. 187, notuje licznych Ubyszów, żyjących w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVII w., ale wszyscy byli związani z Wielkopolską.

23 Być może Michał, pisarz ziemski kijowski (I. K a m a n i n, op. cit., s. 531), który sprawował ten urząd w latach 1667–1681 (E. J a n a s, W. K ł a c z k o w s k i, op. cit., s. 40).

24 Wg I. K a m a n i n, op. cit, s. 532, był to starosta kobryński; jest mało prawdopodobne, by do starosty, a więc urzędnika o uprawnieniach porządkowo-policyjnych zwracano się z propozycją udziału w zabójstwie.

25 I. K a m a n i n, op. cit., s. 531, niesłusznie identyfikuje ks. Masalskiego z księciem Stanisławem Massalskim (zapewne chodziło mu o podkomorzego grodzieńskiego, zm. w 1670 r.). Sposób zapisu tytułu (X., Xdza) jednoznacznie wskazuje, że chodziło o osobę duchowną, a nie o kniazia.

MAZEPA: ROMANSE, SPISKI I GUSŁA

323

Blado – z jednym wyjątkiem – przedstawia się także wątek zbrojnego zamachu na Jana Zahorowskiego. Suryn, Trypolski, Trzeciak i Zieniewicz najwyraźniej nie podjęli żadnych działań, choć Krystyna Kowalewska obiecywała Trypolskiemu rękę Heleny po zgładzeniu jej męża. Jedyny poważniejszy ślad to zasłyszana przez Maluszównę wiadomość, że „czeladnika uchwycono P. Mazepy i listy przy nim odebrano, gdzie pisano, ażeby była jechała do drugiej majętności do Reuszek26 z Jeo MPanem Sędzią, a on tam miał był w drodze zastąpić Jeo MP. Sędziemu, chcąc go zabić”. Samo tak sformułowane zeznanie zapewne nie stanowiło bezpośredniego zagrożenia dla Mazepy, ale gdyby listy zawierające skrytobójcze plany rzeczywiście przechwycono, sprawa mogła się przedstawiać zupełnie inaczej.

Najwięcej miejsca w protokole zajmuje sprawa czarów i guseł stosowanych przeciwko Janowi Zahorowskiemu przez jego małżonkę, jej matkę (stanowiącą najwyraźniej spiritus movens przedsięwzięcia) i rozliczne „baby”. Arsenał używanych środków wprawia w głębokie zdumienie, choć większość z nich to znane skądinąd sposoby postępowania magicznego. Tak więc, Janowi Zahorowskiemu podawano napoje zawierające sproszkowane oczy wyłupione gołębiom, placek „rozczyniony” na dłoni Zahorowskiej, ziemię spod cerkwi, rdzę zeskrobaną z serca dzwonu, oraz wodę, w której „nagą Jej Mość Panią Helenę baba umywała”. Groźnym środkiem miało być zakopanie noża umieszczonego w garnku „na baszteczce Jeo MPana Sędziego, gdzie łożnica była Jeo Mści z JejMścią”.

Na nożu tym miała się pojawić „krew spod serca” Zahorowskiego, co jednak Maluszówna zdyskredytowała, „bo to tylko rdza była, gdyż baba upiwszy się, nie wiedziała co czyniła”. Do „guślenia” używano rękaw od kaftana sędziego oraz koszulę jego żony. Ponadto „wódkę zaprawowaną Pani Marta Stawecka na Jeo­ MPana Sędziego nagotowała”, ale wódkę tę rozlała Zofia Maluszówna, wioząc ją z Kisielina do Zahorowa. Wszystkie strony zaangażowane w konflikt najwyraźniej traktowały te działania z całą powagą: zarówno obydwie Kowalewskie i działające na ich polecenie „baby”, jak Jan Zahorowski, który wierzył, że spowodowały one jego chorobę, z której go „tak doktorowie, jako i cyrulicy często i exorcistowie, osobliwie X. Masalski we Lwowie leczyli”, a co najgorsze, prowadzący śledztwo konsystorz.

Z oblatowanego zapisu wynika, że doszło do separacji małżonków Zahorowskich, choć nie wiadomo, czy było to równoznaczne z unieważnieniem ich małżeństwa, które otwierałoby im drogę do kolejnych związków. Nie wiadomo Najpewniej Rewuszki (w okresie międzywojennym Rzewuszki), w d. pow. kowelskim, gm.

Turzysk (zob. SGKP, t. 15, cz. 2, 1902, s. 544; Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Przemyśl–Warszawa b.d., t. 2, s. 1497), ok. 30 km na pn. od Zahorowa. Inne miejscowości o identycznych lub zbliżonych nazwach są położone w znacznie większej odległości od siedziby Zahorowskich.

26

324

JAN K. OSTROWSKI

też, czy jakieś konsekwencje poniosły osoby zaangażowane w czary i gusła (dla Heleny Zahorowskiej i jej matki oskarżenie tego rodzaju raczej nie byłoby groźne; w gorszej sytuacji znalazłyby się proste, pozbawione środków i ochrony prawnej „baby”; być może nieprzypadkowo Maluszówna bardzo opornie wyjawiała ich nazwiska). Spisane zeznania nie mogły też zaszkodzić panom Surynowi, Trypolskiemu, Trzeciakowi ani Zieniewiczowi.

Z Mazepą było inaczej. Miał on wyraźny motyw i być może pozostawił ślad zabójczych planów na piśmie. Maluszówna wprawdzie tylko słyszała o przechwyconym liście27, ale tego rodzaju dokument w rękach Zahorowskiego byłby groźnym dowodem w możliwej sprawie karnej. Mazepa był z takimi sytuacjami niewątpliwie obeznany. Jego ojciec w 1637 r. zabił Jana Zielińskiego, za co został skazany na infamię, ale okupił się rodzinie zabitego28. W przypadku wniesienia skargi przez Zahorowskiego, który jako sędzia (choć ziemski), musiał dobrze znać także procedury karne, los Mazepy zależałby od stopnia jego zaciekłości.

W takiej sytuacji wyjazd na Ukrainę (może początkowo planowany jako czasowy) mógł być najlepszym wyjściem.

Nie można zrezygnować z próby umieszczenia w czasie miłosnych przygód (przygody?) Iwana Mazepy, choć dane, którymi dysponujemy nie tworzą tu pewnej podstawy. Jak już wspomniano, Pasek datuje romans z Falibowską na 1663 r.29 Data ta jest niesprawdzalna, ale w kontekście wyraźnie wskazanego następstwa (wyjazd Mazepy na Ukrainę), mało prawdopodobna. W następnych latach Mazepa nadal przebywał bowiem na terenie Rzeczypospolitej, a 2 października 1665 r. otrzymał przywilej na urząd podczaszego czernihowskiego, który oblatował w grodzie włodzimierskim dopiero 14 maja 1669 r.30 Urząd (choć odziedziczony po ojcu), nadany młodemu wciąż człowiekowi, był istotnym wyróżnieniem.

Trudno sobie wyobrazić, by król, a właściwie jego otoczenie, które promowało kandydatów na urzędników, żyjące przecież intrygami i plotkami, mogło się zdecydować na taki krok wobec osoby wystawionej na publiczne pośmiewisko.

Historię opisaną przez Paska należałoby więc sytuować po 2 października 1665 r.

Jeżeli chodzi o romans z Heleną Zahorowską – nie dysponujemy żadną wskazówką chronologiczną. Nie jest nią w szczególności data sporządzenia protokołu zeznań Maluszówny 11 lutego 1675 r., gdyż Mazepa w owym czasie już od kilku lat przebywał na Zadnieprzu. Zwraca niemniej uwagę, że w analizowanym wyżej tekście nasz bohater jest konsekwentnie określany jako „Pan Mazepa”, Warto zwrócić uwagę na podobny motyw w relacji Paska.

W. M a j e w s k i, Mazepa Adam Stefan, PSB, t. 20, Wrocław–Warszawa–Kraków 1975, s. 293.

29 Ściśle rzecz biorąc, wydarzenie zostało opisane w rozdziale obejmującym rok 1662, ale autor zaznaczył, że „Mazepa z konfuzją wyszedł z Polski w drugim roku”; zob. J.Ch. P a s e k, op. cit., s. 144.

30 W. M a j e w s k i, op. cit., s. 295.

27

28

MAZEPA: ROMANSE, SPISKI I GUSŁA

325

z pominięciem tytułu podczaszego. Literalne rozumienie tego zwrotu mogłoby skłaniać do datowania opisywanych wydarzeń na czas przed uzyskaniem przez Mazepę urzędu, co jednak wydaje się niemożliwe z powodów wskazanych przy omówieniu historii z Falibowskimi. Zaprzeczenie tytułu Mazepie można zresztą tłumaczyć czym innym: dokument został sporządzony przez wrogą mu stronę, która nie miała żadnych powodów, by wyrażać się o nim z zachowaniem form kurtuazyjnych. Sformułowanie „pan” było jednak konieczne w celu identyfikacji go jako szlachcica. Tak samo postąpiono zresztą wzmiankując pp. Suryna, Trypolskiego, Trzeciaka i Zieniewicza.

Tak więc, wydarzenia opisane przez Paska, Otwinowskiego, sędziów konsystorza warszawskiego z pomocą Zofii Maluszówny i innych nastąpiły najprawdopodobniej pomiędzy końcem 1665 a końcem 1669 r., kiedy to Mazepa jest już odnotowany w otoczeniu hetmana Piotra Doroszenki31. Kuszące byłoby wprowadzenie jako terminus post quem daty 14 maja 1669 r. (oblata przywileju na podczastwo czernihowskie).

W przeciwieństwie do bardzo niepewnej chronologii, romansowe przygody Iwana Mazepy są precyzyjnie osadzone w realiach geograficznych. Historia, którą znamy z zeznań Zofii Maluszówny rozgrywa się w nieregularnym czworokącie, którego wierzchołki stanowią Zahorów, Kisielin, Rewuszki i Włodzimierz Wołyński. Odległości pomiędzy wymienionymi miejscowościami nie przekraczają 35 km. Skądinąd wiadomo, że właśnie do ksiąg włodzimierskich Mazepa wpisał swój przywilej na podczastwo czernihowskie. Był on więc najwyraźniej związany z południowo-zachodnim krańcem Wołynia, od północnego zachodu graniczącym z ziemią chełmską, a od południowego zachodu z woj. bełskim.

Tam właśnie musiała się znajdować należąca do niego wieś, o której wspomina Pasek. Z Zahorowa do granicy woj. bełskiego jest bliżej niż do Włodzimierza i Kisielina. Informacja Otwinowskiego, wiążąca opisywane wydarzenia z woj. bełskim nie jest więc sprzeczna z pozostałymi przekazami. Trzeba też przypomnieć, że elektorem z woj. wołyńskiego był Stanisław Falibowski.

Na koniec trzeba powrócić do pytania: przygoda czy przygody? Czy źródła przekazały nam nieco rozbieżne opisy jednego wydarzenia czy też dwóch? Gdyby przyjąć ich wskazane wyżej datowanie na rok 1669 z pewnością nie byłoby miejsca na dwa różne romanse, a nazwisko Falibowskich należałoby uznać za pomyłkę Paska. Argumentem na rzecz pierwszej hipotezy (jedno wydarzenie) może być także retoryczne pytanie: czy jest możliwe, by w ciągu stosunkowo krótkiego czasu wplątać się w dwa romanse z cudzymi żonami i dwukrotnie dać się przyłapać w podobnych okolicznościach (przechwycenie listu)? Jak wiadomo, odpowiedzi na pytania retoryczne są albo oczywiste, albo też nie ma ich wcale.

J. M a ś l a n k a, op. cit., s. 96, jednoznacznie sytuuje wydarzenia opisane przez Paska w 1669 r.

31

326

JAN K. OSTROWSKI

Druga hipoteza (dwa wydarzenia) ma za sobą pewne racjonalne argumenty.

Przede wszystkim, zdradzeni mężowie to osoby uchwytne na podstawie innych źródeł. Bardzo wyraźne ślady pozostawili po sobie uczestnicy wydarzeń w Zahorowie: Jan Zahorowski oraz jego żona Helena z Kowalewskich i jej rodzina.

Identyfikacja Falibowskiego z przekazu Jana Paska ze Stanisławew Falibowskim figurującym w herbarzu Bonieckiego jest mniej oczywista, ale w każdym razie, nie jest to nazwisko wymyślone przez pamiętnikarza. W relacji Zofii Maluszówny nie ma wzmianki, by Mazepę miała spotkać jakakolwiek kara. Jej zeznania dotyczą wprawdzie nieco innych spraw, ale można przypuszczać, że do obszernej wypowiedzi przeniknęłaby przynajmniej jakaś aluzja na temat niezwykłego potraktowania zalotnika. Ostatni argument dotyczy charakteru Mazepy, który jeszcze w późnym wieku był – używając kolokwialnego określenia – kochliwy.

W 1704 r. zakochał się, z wzajemnością, w swej chrzestnej córce Motrii (Marii) Koczubejównie. Rodzice nie zgodzili się na ten niedobrany związek, hetman pisywał jednak do ukochanej. Motria uciekła w końcu do Mazepy i, choć ten odesłał ją rodzicom, było to jedną z przesłanek poważnego konfliktu. Wasyl Koczubej doniósł mianowicie Piotrowi I, że Mazepa zamierza przekazać Zadnieprze Polsce. Car, ufający jeszcze wówczas hetmanowi, wydał mu Koczubeja, którego Mazepa kazał stracić32. Ta ostatnia historia zawiera być może pewną przesłankę do odpowiedzi na postawione wyżej retoryczne pytanie, czy dla romansu warto ponosić poważne ryzyko, w tym przypadku o wymiarze politycznym.

Opisana historia skłania do szerszej refleksji. Wydarzenia z przeszłości staramy się rekonstruować na podstawie dostępnych dokumentów, które zazwyczaj z jednej strony zawierają nadmiar informacji nieistotnych, a z drugiej bolesne luki, coraz większe, w miarę schodzenia z poziomu dziejów publicznych na poziom szczegółowych losów osób prywatnych. Ustalanie na tej podstawie wiarygodnych faktów, powiązanych w ciągi przyczyno-skutkowe, bywa trudne, ryzykowne, czy wręcz niemożliwe. W przypadku relacji na temat przygód Mazepy można się jednak pocieszać, że przy całej swej niedoskonałości z punktu widzenia faktografii, zawierają one bogaty materiał do dziejów obyczaju.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Wydarzenia te stały się podstawą kolejnego wątku literackiego związanego z Mazepą; zob. np.

J. M a ś l a n k a, op. cit., s. 109–115.

32

MAZEPA: ROMANSE, SPISKI I GUSŁA

327

ANEKS Protokół przesłuchania Zofii Maluszówny alias Żurowskiej w sprawie spisku na życie Jana Zahorowskiego, 11 lutego 1675 Centralne Państwowe Archiwum Historyczne w Kijowie, sygn. 28-1-123 (księgi grodzkie włodzimierskie, t. 1054), k. 1383r.–1389v., wpis nr 753.

Oblata ekstraktu z knig duchownych konsystoru warszawskogo z upisaniem w nim swiadectwa Miliusowny alias Żurawskoe w sprawie pewnoj deponowanogo Roku tysjacza szestsot semdesjat dewjatogo, mjesjaca sjabtembra odinadcatogo dnia Na wrjade kgrodskom w zamku jego korolewskoje miłosti wołodymierskom peredomnoju Tomaszom Sawickim namiestnikom burkgrabstwa i zamku wołodymierskogo i knigami ninieszniemi kgrodskimi starostinskimi. Stanąwszy oczywiście urodzony JeoMPan Andrzej Drewinski, ekstrakt z ksiąg Consistorza Warszawskiego z wpisaniem w nim świadectwa urodzonej Zofiey Miliusowny, alias Zorawskiej, w sprawie pewnej, między JeoMscią P. Janem na Zahorowie Zahorowskim Sędzią Ziemskiem Włodzimirskim, wujem i krewny[m] bliskim podawającego, a urodzoną P. Heleną Kowalewskiego [sic], bywszą małżonką wuja podawającego, a thoro separatae, przed sądem duchownym deponowanego z pomienionych ksiąg autentice wydany dla wpisania do ksiąg niniejszych per oblatam podał, który [...]a się w sobie pisany ma.

Anno Domini millesimo sexcentesimo septuagesimo quinto die vero Lunae undecima mensis Februarii. Coram Perill(ustri) et Adm(odu)m [k. 1383v.] R(evere)ndo D(omi)no Nicolao Swięcicki Cath(edra) lis Posnanien(sis) Cancellario et Coll(egia)tae Varsavien(sis) Eccl(esi)arum Scholastico, Wiskitien(si), Brochowien(si) Praep(osi)to S(acrae) R(egiae) M(aiesta)tis Secretario, et in absentia Perill(ustris) et R(evere)ndi D(omini) Stanislai Hiacynthi Swięcicki1 Dei et Ap(osto)licae Sedis gra(ti)a Episcopi Spigacen(sis) Suffraganei Samogitiae, Scholastici Gnesnen(sis), Decani Vladislavien(sis), Archidiaconi, et ad S(anctum) Georgium Praep(osi)ti, Vicarii in Sp(irit)ualib(us) et Officialis Varsavien(sis), ac per Ducatum Mazoviae G(e)n(er)alis Consistorii Varsaviens(sis) Iudice Surrogato.

In publica causarum audientia comparuit p(e)r(sonali)ter G(ener)os(us) D(omi)n(us) Joannes Zahorowski Iudex Vlodimirens(is) principalis actor et in termino ex literis citationis debite prout apparebat executo in diem ho(die)rnum l(egitti)me provenien(te) et caden(te) in causa et actione inter dictum G(e)n(er) osum Iudicem Vlodimiren(sem) Actorem ab una, et G(e)n(er)osam Helenam Kowalewska, (prae)tensam, et iam separatam consortem, ac alios ad causam interessatos, ra(ti)one (prae)tensionum ad invaliditatem matrimonii et separationis citatos, parte ab altera. Testem nobilem Sophiam Maluszowna al(ia)s Zurowska dict(am) l(egitti)me citatam ad perhibendum fidele veritatis testimonium, ad perpetuam rei memoriam induxit, quam admitti, iurari, et iuxta interrogatoria iud(icialit)er producta examinari, sibiq(ue) inquisitionem expeditam [k. 1384r.] extradi mandari debita cum instantia petiit et postulavit. Et Perill(ustr)is ac Adm(odum) R(evere)nd(us) Domi(n)us Officialis Surrogatus Varsavien(sis) supramemorat(us) sedens & in contumaciam quorumvis interessatoru(m) n(on) comparentiu(m) testem inductam admisit et super veritate dicenda iuramentum ab ea(dem) corporale ad Imaginem Crucifixi D(omi)ni iud(icialit)er (prae) stitum recepit ac pro examine ad cancellariam remisit, quo expedito, examen parti inducenti extradere mandavit. Cuius examinis tenor per me Notarium Ap(ostol)icum infrascriptum, in cancellaria Co(nsisto) rii Varsaviens(is) more solito expedit(um) de verbo ad verbum talis est (pro)ut sequitur.

Fragment karty uszkodzony.

Stanisław Jacek Święcicki (ok. 1660–1696), od 1651 r. sufragan żmudzki, od 1677 r. bp chełmski; zob. P. N i t e c k i, Biskupi Kościoła Katolickiego w Polsce w latach 965–1999, Warszawa 2000, szp. 440. a

1

328

JAN K. OSTROWSKI

Examen testis nobilis Sophiae Maluszowna al(ia)s Zurowska ex parte G(e)n(ero)si D(omi)ni Ioannis Zahorowski Iudicis Wlodomirien(sis) vigore decreti die ho(die)rna lati, in Cancellaria Con(sisto)rii Varsaviens(sis) in contumacia(m) expedit(i) idq(ue) ad interrogatoria ab eo(dem) G(e)n(ero(so) D(omi)no Zahorowski iudicialiter porrecta, quoru(m) interrogatorioru(m) tenor de verbo ad verbum talis est prout sequitur. Pro parte G(e)n(ero)si D(omi)ni Ioannis Zahorowski Iudicis Vlodomirien(sis) contra N(obil)em Sophiam Maluszowna al(ia)s Zurowska, in causa ra(ti)one divortii sive separationis, cum suprascr(ipt)o G(e)n(ero)so D(omi)no Iudice, et G(e)n(ero)sa Helena Kowalewska consorte eius(dem) (prae)tensa, agitata, decisa et in via appellation(is) existente expedititis g(e)n(er)alibus ad specialia, ad singula causam scientiae de(di)t.

Primum [k. 1384v.] Jeżeli wie świadek, że po ślubie i po weselu z JeoMPanem Sędzią Włodzimirskim, JejMść.P. Helena Kowalewska z domu, a małżonka Zahorowska nieprzystojnie się sprawowała, zaloty z innymi osobami oprócz małżonka nieprzystojnie stroiła.

Secundum. Z kim to czyniła, jak wiele razy i na którym miejscu.

Tertium. Jeżeli wie, że taż JejMość P. Helena Zahorowska małżonka, na zdrowie małżonka swego, tak sama z matką swoją, jako i przez pokrewnych następowała i jakim sposobem.

Quartum. Przez których krewnych i przez których zalotników następowała na zdrowie JeoMści p. Zahorowskiego, JejMość Pani Helena.

Quintum. Jeżeli wie, że czary gotowano na JeoMPana Sędziego, jakim sposobem to czyniła Jej Mść Pani Helena małżonka, z którymi osobami, babami specificet i jeżeli to z rozkazania matki, albo swej woli czyniła.

Sextum. Jeżeli wie, że Jej Mść Pani Helena Kowalewska, małżonka JeoMP. Sędziego Włodzimierskiego, gołębiętom z Kisielina przywożonym, a potym gonionym po pokoju, oczy wyłupiła, na siekaczu (?) te oczy nad ogniem suszyła, ziemię z cerkwie zahorowskiej kazała nosić, a potym wespół te wszystkie rzeczy na proszek trzeć rozkazała.

Septimum. Jeżeli ten proszek małżonkowi swemu powracającemu z Lublina pić dawała.

Octavum. Jeżeli wie, że raz Pani Helena Kowalewska od kaftana JeoMP. małżonka swego czerwonego połowę rękawa wzięła i z [k. 1385r.] tego miejsca, gdzie się JeoMPan Sędzia przechodził ziemię brała, a potym te rzeczy zrobiwszy po babę, aby guśliła, posłała i po którą babę.

Nonum. Jeżeli w pościeli, którą Jej Mść Pani Helena małżonka JeoMPana Sędziego w posagu miała, czary znalazła i widziała, i jakie causam scien(tiae).

Decimum. Jeżeli nie wie jakiemi i innemi czarami o niebezpieczeństwo zdrowia JeoMP. Sędziego przywodzono.

Undecimum. Jeżeli wie, że na te czary i że psowanie zdrowia JeoMP. Sędziego, tak doktorowie, jako i cyrulicy często i exorcistowie, osobliwie X. Masalski we Lwowie leczyli.

Duodecimum. Jeżeli wie, że gdy leczono JeoMP. Zahorowskiego we Lwowie na czary, Jej MPani Helena ze Lwowa przysłała swoję koszulę do Brzeżan przez baby, aby o zdrowiu jej JeoMP. małżonka guśliły.

Decimum tertium. Jeżeli wie, jako każdą babę zowią, które do takowych rzeczy były zawołane i jeżeli ich chowano we dworze i każdej contentatią dała JejMść Pani Helena Kowalewska.

Decimum quartum. Jeżeli wie, że na czary takim sposobem sprawione JeoMP. Sędziego Włodzimirskiego we Lwowie leczyli exorcistowie i doctorowie.

Decimum quintum. Jeżeli wie, że gdy leczono JeoMP. Sędziego na czary, JejMPani Kowalewska stara posyłała zawsze dwa listy do swojej córki JejMPani Heleny, a małżonki JeoMsci, jeden list przeczytany spaliła, a drugi panu małżonkowi prezentowała, na pozór i na oszukanie Pan Sędziego.

Decimum [k. 1385v.] sextum. Jeżeli wie, że rdzę albo proszek z serca dzwonowego kazała Pani Helena skrobać.

Decimum septimum. Jeżeli ten proszek do napoju JeoMP. Sędziemu sypano i dawano.

Decimum octavum. Jeżeli wie, że wódkę zaprawowaną Pani Marta Stawecka na JeoMPana Sędziego nagotowała, którą testi do przywiezienia zleciła; a że testis tę wódkę przelała i rozlała, tedy Jej MPani Helena barzo się o to gniewała i testem biła.

MAZEPA: ROMANSE, SPISKI I GUSŁA

329

Decimum nonum. Jeżeli wie, że nagą Jej Mość Panią Helenę baba umywała, tak wodą ciepłą, jako i pod młynem, gdzie woda opada, a potym tę wodę obmywającą do napoju mięszała JeoMPanu Sędziemu i pić dawała, jakoż nie wiedząc żadnej zdrady pił.

Vigesimum. Jeżeli wie, że wodę w ustach swoich nosiła Pani Helena, a potym tą wodą na dłoni placek rozczyniała, upiekłszy, a potym ususzywszy i w proszek utarwszy, Panu małżonkowi swemu dawała w napoju.

Vigesimum primum. Jeżeli wie, że Otwinowska baba, garnek nowy przerobiwszy i dziurę w nim uczyniwszy, włożyła nóż goły w ten garnek i zakopała na baszteczce JeoMPana Sędziego, gdzie łożnica była JeoMści z JejMścią, a potym ten nóż pokazywała taż Pani Otwinowska i samej JejMości mówiąc, a toż na tym nożu jest krew spod serca twego nieluba, al(ia)s twego niewdzięcznego męża.

Vigesimum secundum. Jeżeli wie, że ustawicznie baby na JeoMPana Sędziego zwodzą, aby mu szkodziły i one przy sobie przechowują. Jako to z [k. 1386r.] Kisielina Brytanichę.

Vigesimum tertium. Jeżeli wie, że JejMść Pani Helena mówiła, że mój mormut2 więcej nad lat trzy żyć nie może, bo Pani matka patrzała na gwiazdy, także i baba, którą chowały dla wróżenia.

Vigesimum quartum. Jeżeli wie, że z Panem Mazepą zaloty JejMśćP. Helena, a małżonka indecen(ter) stroiła nieprzystojne, na którym miejscu i wiele razy.

Vigesimum quintu(m). Jeżeli wie, że tenże Mazepa podarunki dawał Jej Mści Pani Zahorowskiej i jakie.

Vigesimum sextum. Jeżeli wie, że z Panem Ubyszem nieprzystojnie się sprawowała i podarki brała jakie.

Vigesimum septimum. Jeżeli wie, że Pani Kowalewska, matka Pani Heleny zczarowane wódki posyłała JeoMP. Sędziemu na zepsowanie jego zdrowia.

Vigesimum octavum. Jeżeli wie, że podarunki różni rożnie dawali sługom JeoMPana Sędziego, aby te zamilczeli i nikomu nie powiadali.

Vigesimum nonum. Jeżeli wie, że JejMść P. Helena Zahorowska jako małżonka, odebrawszy suknie i klejnoty najlepsze i najbogatsze, precz od swego małżonka odjechała, w niebytności JeoMści i mówiła już też tu nierychło, albo nigdy nie będę.

Trigesimum. Jeżeli wie, że matka Jej Mści Pani Heleny gusłami się bawi, do czarwonika do Lachowicz jeździ, a baby ustawicznie chowa dla gusłów na JeoMsci P. Sędziego.

Trigesimum primum. Jeżeli wie, że X(ię)dza Masalskiego, który w czarach ratował JeoMP. Sędziego różnemi sposobami prześladowali i prześladują, a nawet i zabić obiecują.

Trigesimum secundum. Jeżeli wie, że Pana Trzeciaka, żołnierza [k. 1386v.] z kompanią na JeoMP. Sędziego Pani Helena naprawiała z matką swoją, aby naszedłszy mię we Lwowie zabił.

Trigesimum tertium. Jeżeli wie, że sto czerwonych złotych Panu Surynowi dawała Pani Kowalewska, aby strzelił we mnie.

Trigesimum quartum. Jeżeli wie, że Pan Trypolski różne rady na JeoMP. Sędziego wymyślała, aby mu zaszkodził, a z JejMPanią Heleną obiecuje się postanowić.

Trigesimum quintum. Jeżeli wie, że teraz już po sprawie VJeoMści X(się)dza Nuntiusza, gdzie separatio stanęło, nieprzystojnie się sprawuje JejMPani Helena.

Trigesimum sextum. Jeżeli wie, że Pana Zienowicza Litwina naprawia, aby ten JeoMP. Sędziego z tego świata zgładził i jeżeli wie, że innym podarunki wielkie i summy pieniężne obiecuje Pani Helena i matka jej, aby tylko zdrowie wzięli JeoMP. Sędziemu, specificet personas.

Trigesimum septimum. Co za przyczyna, że pirwej tych rzeczy nie zeznała, lubo o tym wszystkim bardzo dobrze wiedziała.

Qu(ae) quidem N(obi)lis Sophia Maluszowna citata, iurata, annorum circiter quadraginta, confessa pro festo Purificationis B(eatae) M(ariae) V(irginis) p(ro)x(i)me praeterito, cui revocatum e(st) in memoriam iuramentum, scit necessaria salutis, favet Iustitiae Sanctae, non condictavit, neq(ue) sibi aliquid datum, aut promissum e(ss)e dixit. Ad reliqua g(e)n(er)alia debite examinata, ad specialia interrogatoria, a parte actorea porrecta respondit.

Mruk (od mormotać, marmotać), zob. S.B. L i n d e, Słownik języka polskiego, Warszawa 1952, t. 3, s. 45, 158.

2

330

JAN K. OSTROWSKI

Ad primum. Wiem, że najpirwej z Panem Mazepą miała conversatią, bo u niej bywał [k. 1387r.] i często tańce stroił, a po tym przy dobrej myśli z nim chodzywała [sic] po sadzie, ale żeby co złego było, jam tego nie pilnowała. Także i z Panem Ubyszem, który nieznacznie przyjeżdżał, odmieniając sobie przezwisko Kempskim się mianował. Causam scientae dedit. Wiem to dobrze, bom przy JejMP. Sędzinej służyła.

Ad secundum. Czyniła te conversatie z panami Mazepą, Ubyszem, a potym też i X(ią)żę Pan W(ojewo)da Bełski bywał, alem ja nic z tego nie postrzegła, bom tego nie pilnowała.

Ad tertium. Słyszałam od krewnych JejMściPani Sędzinej, którzy mówili przede mną, obiecując się go zabić, ale dowodnie, jakimby to sposobem miało być, nie wiem.

Ad quartum. Słyszałam, kiedy czeladnika uchwycono P. Mazepy i listy przy nim odebrano, gdzie pisano, ażeby była jechała do drugiej majętności do Reuszek z JeoMPanem Sędzią, a on tam miał był w drodze zastąpić JeoMP. Sędziemu, chcąc go zabić.

Ad quintum. Czyniła czary, ale nie wiem, czy z rozkazania matki, z babą jednak tą, która służyła za gospodynią w Zahorowie, która to baba kazała się tymi czarami JejM Pani Sędzinej umywać, bo tam jakieś ziela wchodziły, a potym rozkazała dać wypić JeoMP. Sędziemu. Causam scientiae dedit.

Widziałam to wszystko, kiedy to czyniły.

Ad sextum. Respondit affirmative per omnia.

Ad septimum. Similiter respondit affirmative, causam scientiae dedit, ad utraque interrogatoria, tam ad sextum, quam ad septimum. Widziałam to wszystko i byłam przy tym.

Ad octavum respondit. Z tej okazjej to było, kiedy JeoMP. Sędzia do [k. 1387v.] JejMści P. Sedzinej z Włodzimirza nie chciał przyjechać, potym jej radzono, jeżeliby miała jego chusty, żeby tak uczyniła, oni składając rady, od kaftana rękaw odpruła, a potym go tej babie, która była za gospodynią w Zahorowie posłała. Causam scientiae dedit. Widziałam to wszystko i byłam przy tym.

Ad nonum. Nietylkom ja te czary wybierała, ale i z drugiemi, którzy przy tym byli: to jest wychowanica nieboszczki Paniej Sędzinej, sama także teraźniejsza JejMśćP. Sędzina i pokojowy JejMści, jakieby czary były nie pamiętam, bo już to dawno było.

Ad 10. Nescit. Respondit in supplementum. Wiem, że były czary, ale nie wiem, na co zgotowane.

Ad undecimum. Respondit affirmative per omnia.

Ad duodecimum. Wiem to dowodnie, że JejMPani Helena Kowalewska posyłała koszulę przez tę babę, która była gospodynią w Zahorowie, ze Lwowa do Brzeżan, na ten czas, kiedu JeoMP. Sędziego we Lwowie leczono, ale jakim sposobem, tego wiedzieć nie mogę.

Ad decimum tertium. O tej wiem, że była gospodynią w Zahorowie, że jej dała za to spódnicę swoję, ale drugiej, co mieszka w Kisielinie, która JeoMP. Kowalewskiego jest poddaną, której mąż piwowarem, żeby co dała, nie wiem. Radzono się i innych, tej, co w Kowlu mięszka i wódki od niej przywoziła JejMPani Stawecka, także i drugich, ale nie znam i nie wiem, jako się zowią.

Ad decimum quartum. Respondit affirmative.

Ad decimum quintum. Similiter affirmative respondit. Causam scientiae dedit. Samam te listy paliła.

Ad decimum [k. 1388r.] sextum. Similiter affirmative respondit. Causam scientiae dedit. Jam sama skrobała, bo mi JejMP. Sędzina kazała.

Ad decimum septimum. Similiter affirmative.

Ad decimum octavum. Wiozłam tę wódkę z Kisielina do Zahorowa, którą mi dała sama JejMPani Sędzina, jam ją z flaszeczką za kabat włożyła, że szrubka u flaszeczki zła była, wódka się wylała, o co mi JejMP. Sędzina łajała i w gębę dała.

Ad decimum nonum. Wiem, że baba spod Lubomnia 3 JejMP. Sędziną obmywała w wodzie, pod kołem młyńskim, ale żeby nagą wszystko nie wiem. Także wiem, że ją w wannie w ciepłej wodzie zamknąwszy się kąpała, ale żeby mu tę wodę pić dawano, nie wiem, bo już w ten czas z nim nie mięszkała.

Ad vigesimum respondit affirmative per omnia. Causam scientiae dedit. Wiem to dobrze, bom przy tym była i to wszystko widziałam.

Ad vigesimum primum. Było to wszystko, ale co do krwie na nożu, tej nie było, bo to tylko rdza była, gdyż baba upiwszy się, nie wiedziała co czyniła.

Zapewne Luboml w zabużańskiej części w ziemi chełmskiej.

3

MAZEPA: ROMANSE, SPISKI I GUSŁA

331

Ad vigesimum secundum. Wiem, że się bawią gusłami, ale nie wiem, żeby dla tego tę babę trzymano, ażeby JeoMPanu Sędziemu na zdrowiu szkodziła.

Ad vigesimum tertium. Respondit affirmative, excepto hoc, tego nie wiem, żeby sama Pani Kowalewska na gwiazdy patrzała, ale wiem, że baba na gwiazdy patrzała.

Ad vigesimum quartum. Wiem dobrze, jakom wyżej powiedziała, że się dobrze chowała z Panem Mazepą i że z nim do lasku, z inną panną chodziła, ale co tam ze sobą robili, nie wiem. Po kilka razy tego [k. 1388v.] chodzenia do lasku bywało.

Ad vigesimum quintum. Wiem, że Pan Mazepa darował JejMści Paniej Sędzinej barełeczkę srebrną pozłocistą z balsamem, także pierścionek jeden diamentowy i chustek tureckich kilka. O drugich podarunkach nie pamiętam.

Ad vigesimum sextum. Słyszałam, że Pan Ubysz pierścień przysłał był w liście, ale nie doszedł JejMści Pani Sędzinej, bo ten pierścień wziął Roman, poddany JeoMści Pana Sędziego.

Ad vigesimum septimum. Respondit, że tego nie pamięta.

Ad vigesimum octavum. Wiem to dobrze, że Pan Mazepa dał Paniej Szczepanowskiej czapkę aksamitną sobolową i kilka czerwonych złotych, która chodzywała do lasku z nimi, ażeby nie powiadała, co tam czynili. Bo i sama JejMP. Sędzina onejże dała suknią swoję aksamitną. Także Xiążę JeoMPan W(ojewo)da Bełski dawał różnym: to jest podstarościemu JeoMP. Sędziego i mnie samej, i tej, co za ochmistrzynią była, różne podarunki. To jest mnie dał, przez swego pokojowego, czerwonych złotych dziesięć i trzy sznurki pereł, a Pannie Ostrowskiej, co była za Ochmistrzynią, cztery czerwone złote.

Ad vigesimum nonum. Mówiła to wszystko, jakoż i klejnotów żadnych nie zostawiła, ale wszystkie zabrała.

Ad trigesimum. Respondit affirmative.

Ad trigesimum primum. Obiecują to wszystko uczynić, bom od nich słyszała, że się na to przegrażają mówiąc, że wolemy Pana Boga błagać, a to uczynić, jeżeliby sprawa miała się tak długo wlec. [k. 1389r.] Ad trigesimum secundum. Wiem, że Pan Trzeciak jeździł do Zahorowa samopięć, ale nie wiem, w jaki sposób, gdyż powróciwszy się nazad do JejMPani Sędzinej powiedział, że się JeoMPan Sędzia przed nim skrył.

Ad trigesimum tertium. Nescit, nec audivit.

Ad trigesimum quartum. To wiem, że przez Pana Trypolskiego nic nie czynią w tej sprawie. Ten im wszystko radzi i mówiła z nim matka Jej Mści Pani Heleny, że jako się ta sprawa skończy, dam ci ją za żonę, ale onego nie chcę.

Ad trigesimum quintum. Nescit, gdyżem tam teraz nie była. Już to rok, jako tam nie jestem.

Ad trigesimum sextum. Sam Pan Zieniewicz mówił: gdybym ja chciał, to bym tego dokazał. Takoż czeladnika swego do Zahorowa posyłał, ale czeladnik JeoMP. Sędziego na ten czas nie zastał, bo był odjechał do Lublina.

Ad trigesimum septimum. Respondit: dlategom nie zeznała, bom u nich była za wartą4 i grożono mi nawet, i z siostrą mi nie dopuszczono gadać, także i w Trybunale nie dała mi świadczyć, grożąc, ze gdybym ją wydała, tedy obiecywała, że by mi się to niedobrze nagrodziło. Et tantum cui etc.

Ex actis Con(sisto)rii Varsavien(sis) extractu(m) et sigillo Perill(ustr)is ac R(evere)nd(dissi)mi D(omi)ni Nicolai Swięcicki Eccl(esi)arum Cath(edra)lis Posnanien(sis) Cancellarii et Coll(egia)tae Varsavien(sis) Scholastici, Brochowiensis Praepositi, electi Abbatis Tremesinen(sis), Vicarii in Spi(ritualibus) et Officialis Varsaviensis, ac per Ducatum Mazoviae [k. 1389v.] G(e)n(er)alis Communitum. U tego ekstraktu pieczęć przyciśniona consisitorska warszawska. A podpis ręki pisarza consistorskiego warszawskiego w te słowa: And(reas) Alexand(er) Groszkiewicz Ap(osto)lic(us) et Causarum Con(sisto)rii Varsaviens(sis) N(ota)rius mpp. Który że to ekstrakt za podaniem i prośbą wysz rzeczonej osoby podawającej, a za moim urzędowym przyjęciem do ksiąg niniejszych jest wpisany.

4

Jak się wydaje, sformułowanie to należy rozumieć jako „pod strażą”, raczej niż „zawartą”, czyli „zamkniętą”.

332

JAN K. OSTROWSKI

Il. 1. Okolice Włodzimierza Wołyńskiego, Łucka i Kowla. Fragment mapy WIG z r. 1925.

Pogrubioną linią połączono miejscowości istotne dla opisywanych wydarzeń.

PRZEGLĄD WSCHODNI

DOKUMENTY I MATERIAŁY

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 2 (54), s. 335–360, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2016

Joanna Gierowska-Kałłaur Warszawa

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU MICHAŁA RÖMERA. Na podstawie zapisów pomiędzy 25 marca 1918 a 6 marca 1920 roku (tom 24, 25 i 26 Diariusza)

D

IARIUSZOWI MICHAŁA RÖMERA1 poświęcili wiele pracy przede wszystkim dwaj historycy – Litwin, Rimantas Miknys i Polak, Zbigniew Solak. Dzięki staraniom Vaivy Grigaitienė i Ireny Tumelytė z częścią diariusza pisanego w języku polskim mogą się zapoznać czytelnicy litewskojęzyczni2. Pomimo wysiłków Miknysa i Solaka, a także szerokiego grona innych osób3, zapiski Römera nadal „Dziennik” rozpoczyna się 1 stycznia 1911 r., a kończy 18 lutego 1945 r. Tomy 1–34 są przechowywane w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk im. Tadeusza Wróblewskiego [LMAB] w Wilnie [wg oświadczenia pracownika Działu Rękopisów zaginął tom 7]; tomy od 35 i dalsze, pisane już w języku litewskim, przechowywane są w zbiorach Działu Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego; Dienoraščio fragmentai [10–14 lapkricio 1920]. Tłum. Algis Uzdil „Terra Jatwezenorum” T. 1 (2009), s. 213–226.

2 R ö m e r, Michał Dienoraštis: 1915 m. liepos [lipiec] 18-oji – 1916 m. vasario [luty] 24-oji / Mykolas Römeris; iš lenku kalbos vertė Irena Tumelytė; Lietuvos istorijos institutas. Vilnius: Versus Aureus, 2009; XV, [1], 422, [2] s.: il.; 25 cm. Römer, Michał, Dienoraštis: 1918 m. birželio [czerwiec] 13-oji-1919 m. birželio [czerwiec] 20-oji / Vilnius: Versus Aureus, cop. 2007. Mykolas Römeris; iš lenku kalbos verte Vaiva Grigaitienė; Lietuvos istorijos institutas. Dienoraštis: 1919 m. birželio [czerwiec] 21-oji-1920 m. kovo [marzec] 15-oji / iš lenkų kalbos verte Vaiva Grigaitiene; Lietuvos Istorijos Institutas. Vilnius: Versus Aureus, cop. 2009. XVI, [2], 349, [1] s.: il.; 25 cm.

3 Fragmenty „Dziennika” w historiografii polskiej opublikowały (w porządku chronologicznym): „Lithuania” 1995, nr 2 oraz 2001, nr 1 (Mała ojczyzna Michała Römera, oprac. J. Sawicki), s. 45–55; „Krasnogruda” 2001, nr 13, s. 148–162; „Lithuania” 2001, nr 1, s. 45–55 [Fragmenty dziennika z września 1939]; „Biuletyn Historii Pogranicza” 2003, nr 4, s. 69–80 (R. Miknys, Podróż Michała Römera z Wilna do Kowna w listopadzie 1920); „Przegląd Wschodni” 2006, t. 10, z. 2 (oprac.

B. Makauskas i R. Miknys), s. 463–503); „Arcana” 2006, nr 4/5 (oprac. B. Makauskas, R. Miknys), s. 33–81; „Karta” 2014, nr 78 (oprac. J. Sienkiewicz), s. 54–76.

Jako pierwszy w historiografii polskiej rękopis wykorzystał Jerzy Ochmański (Kulisy wyprawy wileńskiej Piłsudskiego 1919 r. [w:] Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały, T. III, Warszawa 1968, s. 65–78), następnie – Stefan Gąsiorowski i Zbigniew Solak (Litewscy Żydzi we wspomnieniach Michała Römera [w:] „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1995/1996, nr 3/2, s. 121–130); oraz Włodzimierz Suleja (Kryzys w Departamencie Wojskowym 1

336

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

nie są wystarczająco wykorzystane w historiografii białoruskiej, choć Aleś Smaljańczuk, autor wielu prac o ruchu krajowym, już przed 17 laty zwrócił uwagę na znaczenie, jakie mają te zapiski dla badaczy historii Białorusi4.

Römer był skrupulatnym obserwatorem sceny politycznej, ale nie zapominajmy, że w kluczowych momentach również jej aktorem. Dzięki temu, że zapiski prowadził na bieżąco – oddają one znakomicie dynamikę jego poglądów kształtowanych w roku 1918 w dużej mierze w oparciu o lekturę prasy warszawskiej i wileńskiej5. Nie bez znaczenia były też jego osobiste kontakty

Naczelnego Komitetu Narodowego (w maju–lipcu 1916 r.) w świetle diariusza Michała Römera, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1996, nr 1/3, s. 270–275). W tym samym 1996 r. Krzysztof Tarka pisał o opinii Michała Römera o polsko-litewskich sporach w okresie II wojny światowej („Przegląd Powszechny” 1996, nr 4, s. 66–73), a Zbigniew Solak o jego autobiografii (O Niedokończonej autobiografii Michała Römera, „Roczniki Biblioteki Polskiej Akademii Nauk” 1996, R. 41, s. 91–122). W 1997 r. Zbigniew Solak opublikował kolejny artykuł (Sprawa litewska a sprawa polska: Legionowe inicjatywy M. Römera w sprawie Litwy z 1916 r. „Krakowski Rocznik Archiwalny” 1997, T. 3, s. 136–168); w rok później Rimantas Miknys pisał o „Dzienniku (O „Dzienniku” Michała Römera, „Lithuania” 1998, nr 4, s. 11–18), omówił także sprawę Wilna (Sprawa Wilna a problemy narodowościowe według „Dziennika” Michała Römera, „Krasnogruda” 2001, nr 13, s. 145–147; Podróż Michała Römera z Wilna do Kowna w listopadzie 1920 r., „Biuletyn Historii Pogranicza” 2003, nr 4, s. 69–80). Z diariusza korzystał też Leszek Zasztowt, czego wyraz dał w pracy Granice ugody z Rosją w koncepcjach wileńskich krajowców (2006). O „Dzienniku” M. Römera jako o świadectwie epoki” pisał też Bronius Makauskas (2008). Jan Sawicki wykorzystał z kolei „Dziennik” w pracy Michał Römer a problemy narodowościowe na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego [w:] Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 1998, ss. 152), a także Zbigniew Solak w swojej fundamentalnej pracy: Między Polską a Litwą: życie i działalność Michała Römera 1880–1920, Kraków 2004, s. 484; B. P a w e ł k o, Myśl polityczna Michała Römera jako próba pogodzenia sprzecznych koncepcji stosunków litewsko-polskich, „Jurisprudencija. Mokslo darbai” 2007, 10 (100), s. 60–64.

W historiografii litewskiej Michałem Römerem i jego spuścizną zajęli się (w kolejności ukazywania się prac): Rimantas Miknys (1994, 1996, 2008), Vytautas Berenis (1995) oraz Česlovas Laurinovičius (1995, 1999) a także Saulis Pivoras (1996), Vygintas Bronius Pšibilskis (1996), Mindaugas Maksimaitis (1996, 1999, 2000) i Vladas Sirutavičius (1996), Antanas Kulakauskas (1999), Indre Karciauskaite (2001).

4 http://www.belhistory.eu/ales-smalyanchuk-dzyonnik-mixala-Römera-yak-krynica-pa-gistoryi-belarusi-pachatku-xx-st/; O ile mi wiadomo, Aleś Smaljańczuk jest jedynym, który w szerokim zakresie z nich korzystał, ale – tylko do roku 1917 (Zob. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864–1917, Гродна 2001, s. 322; wyd. II uzupełnione: Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864–люты 1917 г., Санкт-Пецярбург 2004, s. 402).

5 W kwestii Białej Rusi ważne też były dla Michała Römera rozmowy z Aleksandrem Zasztowtem, Rudolfem Dreszerem, Witoldem Staniewiczem czy Ludwikiem Kulczyckim.

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

337

ze znaczącymi postaciami tej epoki oraz ożywiona korespondencja m.in. z krajowcami wileńskimi6.

Jak wiadomo, Michał Römer miał zwyczaj zapisywania każdego dnia tylko jednej karty. Zdarza się (rzadko), że karty zawierają puste miejsca z braku wydarzeń, często natomiast spotyka się zapiski wręcz „upstrzone” różnymi dopiskami na marginesach, a nawet nadpisami w poprzek już napisanego maczkiem tekstu.

Jednym słowem – jest to źródło bardzo trudne do odczytania nawet dla osoby, dla której język zapisu jest językiem ojczystym.

Tu uwaga techniczna – w odwołaniach źródłowych i tak bardzo obszernych w tym tekście, przywoływane będą tylko daty zapisu. Zapiski uczynione pomiędzy 13 lutego 1918 r. a 12 czerwca 1918 r. znajdują się w tomie o sygn.

F.138-2250, nota bene tomie nie przetłumaczonym jak dotąd na język litewski, zapiski uczynione pomiędzy 13 czerwca 1918 r. a 29 września 1918 r. znajdują się w tomie o sygn. F.138-2251, zapiski uczynione pomiędzy 30 wrześniem 1918 r. a 15 marcem 1920 r. znajdują się w o sygn. F.138-22527.

Przystępując do kwerendy autorka tekstu zasugerowana była panującą powszechnie, również w polskiej historiografii, nader korzystną opinią o Michale Römerze. Było logiczne, że takie przesłanki jak pochodzenie, krajowość i ostateczny wybór własnej tożsamości – nie polskiej i nie białoruskiej – powinny świadczyć o obiektywizmie spojrzenia Römera na kwestię białoruską8.

W omawianym okresie korespondował m.in. z Ludwikiem Abramowiczem (korespondencja opublikowana została przez Z. Solaka pod tytułem: Listy Michała Römera do Ludwika Abramowicza z lat 1908–1938 – opublikowane w 3 częściach w: „Roczniku Biblioteki Naukowej PAU i PAN” – cz. 1 – 1999, s. 307–361, cz. 2 – 2000, s. 311–366, cz. 3 – 2001, s. 355–415). Korespondował też z: Józefem Albinem Herbaczewskim, Mieczysławem Niedziałkowskim, Janem Dąbskim czy Heleną Römer-Ochenkowską. Odpisy swoich „ważniejszych” listów umieszczał na kartach diariusza.

7 Przedmiotem analizy będzie treść zapisów z tomów 24, 25 i 26 rękopisu Michała Römera przechowywanego w Lietuvos Mokslu Akademijos Biblioteka: Tom 24 [LMAB sygn. F.138-2250], liczący 120 kart dużego formatu (27cm x31 cm) obustronnie gęsto zapisanych „maczek maczkiem” w języku polskim obejmuje zapiski pomiędzy 13 lutego 1918 r. a 12 czerwca 1918 r.; tom 25 [LMAB sygn. F.138-2251], liczący 170 kart dużego formatu (27cm x31 cm) obustronnie gęsto zapisanych „maczek maczkiem” w języku polskim obejmuje zapiski pomiędzy 13 czerwca 1918 r. a 29 września 1918 r., tom 26 [LMAB sygn. F.138-2252] liczący 472 karty dużego formatu (27cm x31 cm) obustronnie gęsto zapisane „maczek maczkiem” w języku polskim obejmuje zapiski pomiędzy 30 wrześniem 1918 r. a 15 marcem 1920 r.

8 Michał Römer urodziwszy się w spolonizowanej rodzinie Niemców bałtyckich wybrał najpierw krajowość, potem – po okresie rozdarcia pomiędzy Polską a Litwą – litewskość. Wiele zapisów „Dziennika” wskazuje na to, iż wyboru obywatelskiego (ale nie – narodowego), negatywnego dla Polski, Römer dokonał najpóźniej w pierwszych miesiącach 1919 r.

6

338

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

Podjęto tutaj przedstawienie poglądów Michała Römera na kwestię białoruską na przestrzeni dwóch, w odczuciu autorki tego opracowania, kluczowych lat tej epoki wyłącznie w oparciu o pisany bez autocenzury dziennik.

Cezura początkowa podjętej kwerendy – 25 marca 1918 r. – dla Białorusinów jest oczywista. Cezura końcowa – 6 marca 1920 r. – wciąż jeszcze wymaga objaśnienia.

6 marca 1920 r. Józef Piłsudski w dużym stopniu stracił możliwość manewru w zakresie prowadzonej przez niego polityki wschodniej9. Tego dnia Maurycy Zamoyski, czołowy polityk związany z polskim obozem narodowym, odebrał w Paryżu z rąk premiera Alexandra Milleranda notę Ententy zabraniającą Polsce przeprowadzenia samookreślenia się mieszkańców ziem b. Wielkiego Księstwa Litewskiego (czyli tzw. plebiscytu) zapowiedzianego przez Józefa Piłsudskiego w ogłoszonej w oswobodzonym od bolszewików Wilnie „Odezwie” (z 22 kwietnia 1919)10. Belweder – co prawda będący w nieporównywalnie gorszej sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej – sponsorował, aż do lata 1920 r., powstałą w wyniku zamachu stanu 13 grudnia 1919 r. Radę Najwyższą11, następnie wspierał współdziałającą z Borysem Sawinkowem Radę Białoruską, jednak z bardzo wielu względów szanse na utworzenie białoruskiej nawet quasi-państwowości malały. Między innymi w efekcie konsekwentnie antypolskiej linii polityki BRL, a także gry na zwłokę, jaką wobec Piłsudskiego prowadził od marca do czerwca 1920 r. Anton Łuckiewicz.

Rok 1918 Jak Michał Römer postrzegał Białą Ruś w lutym 1918 roku?

Zdecydowanie tylko i wyłącznie jako teren działań wojennych. Obawiał się, że rozszerzenie okupacji niemieckiej na tereny dawnej Litwy historycznej, czyli na Białoruś, może zagrozić Litwinom [podkr. – J.G.K.] roztopieniem ich narodowej sprawy państwowej12.

Analiza ultimatum niemieckiego doprowadziła go jednak do wniosku, iż: Niemcy nie dopuszczą, by – cytując Römera dosłownie – „całość krajów Polityce tej w okresie 1919–1920 poświęcona jest praca: J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919–9 września 1920), Warszawa 2003, s. 447.

10 Tekst noty Alexandra Milleranda w: J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich..., s. 92, (przypis 117).

11 O Radzie Najwyższej pisał: A. Ч а р н я к е в і ч, Да гісторыі стварэння Найвышэйшай Рады БНР 13 снежня 1919 года [w:] Беларусь і суседзі: гістарычныя шляхі, узаемадзеянне і ўзаемаўплывы, Міжнародная навук. канф., red. Р.Р. Лазько, Гомель 2006, s. 98–102.

12 M. R ö m e r..., Zapiska z 27 lutego 1918 r.

9

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

339

oder­wanych [podkr. – J.G.K.] od b. Cesarstwa Rosyjskiego” – stworzyła jednolity blok13.

Jak Römer postrzegał lud Białorusi w 1918 roku?

Bardzo wyraźnie odróżniał nieliczną grupę nacjonalistów–inteligentów oraz masę. Co pisał o „masie”? Niewiele. Według jego słów w Kolnie wśród uchodźców z Rosji pojawiło się w kwietniu 1918 r. kilku „Białorusinów” – brodatych, typowych, w starych zniszczonych siermięgach i kożuchach, w łapciach na nogach, [wyglądających] jak półdzicy biedni ludzie leśni rzuceni w świat obcy i cywilizowany14.

27 czerwca pisał, iż lud jest „bierny i nieufny”.

Jak Römer widział sytuację społeczną na ziemiach białoruskich objętych działaniami I Korpusu w marcu 1918 roku?

Określał te ziemie mianem „Kraiku dobrze mu znanego”15.

Wszystko od Polski aż do Rosji właściwej, wyrzuconej za Dniepr, wszystko jest podminowane niezadowoleniem, obawą przed samowolą Niemiec, poczuciem krzywd doznanych i jeszcze oczekiwanych [...] wszystko dyszy pragnieniem odwetu [...]. Cały Wschód jest tak zdeptany, tak rozbity i ubezwłasnowolniony przez Niemców, gdyż nie ma w nim nic zorganizowanego. Ujarzmiony karny wschód – jeśli tylko Niemcom powinie się noga na Zachodzie – powstanie przeciwko nim i z pokonanej ofiary wyrosną właściciele. Dzieło przemocy tylko przemocą utrzymane być może16.

Zanotował w tym czasie intrygujące spostrzeżenie: „Motywy narodowe zostały raczej doszyte do tych elementarnych motywów społecznych”17.

Zob. szerzej: J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Question of the access of restored Polish State to the Baltic See, in opposition to German [w:] Marea loca memoriei si al desfasurarilor geostrategice, red. G.S. Manea, M. Omel, Targoviste 2014, s. 225–238.

14 M. R ö m e r..., Zapiska z 4 kwietnia 1918 r.

15 „Kraik tworzący prowizoryczną wojenną republikę polską na kresach białoruskich leży w dorzeczu dolnej Berezyny po linię Dniepru. Należą do niego Mohylów i Bobrujsk. Ciągnie się on od Mohylowa na północy wzdłuż Dniepru po ujście Berezyny włącznie z mostem kolejowym na Dnieprze pod Kłobuckiem z miastem Kłobuckiem do ujścia Berezyny, ciągnie się na zachód do Słucka linią kolejową do Osipowicz”. M. R ö m e r..., Zapiska z 7 marca 1918 r. Nota bene, na Berezynie funkcjonowały dwa mosty kolejowe. Pierwszy, linii moskiewsko-brzeskiej w rejonie Borysowa.

Drugi linii landwarowsko-romeńskiej koło Bobrujska. Nie odnalazłam jak dotychczas śladów po istnieniu miejscowości „Kłobuck” na tych terenach.

16 M. R ö m e r..., Zapiska z 7 marca 1918 r.

17 M. R ö m e r..., Zapiska z 10 marca 1918 r.

13

340

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

Gdzie Römer upatrywał ratunku dla Białej Rusi w marcu 1918 roku?

W układzie zawartym między dowództwem niemieckim a wojskiem polskim w Rosji. Wiosną 1918 r. Römer dodatnio ocenił powstanie na krańcach okupacji niemieckiej „chwilowo zwierzchnio zależnego od Niemców I Korpusu Dowbor-Muśnickiego”. Pisał „jest to rezerwa i nic więcej. Może będzie do niczego, ale może się przyda”18.

W czerwcu 1918 r. dostrzegał już co prawda „wybitnie antyrewolucyjny i przeciwludowy charakter”19 I Korpusu, dalekiego od „ideałów które opromieniały szarych strzelców Piłsudskiego”. Jednak dopiero w lipcu 1918 r. zajął zdecydowanie negatywne wobec Korpusu stanowisko, podkreślając iż wiedzę o jego karygodnych zachowaniach czerpie wyłącznie z prasy białoruskiej20. We wrześniu 1918 r. pozostał nadal bardzo krytyczny wobec formacji Dowbor-Muśnickiego

M. R ö m e r..., Zapiska z 10 marca 1918 r. Rzeczowo zwracał też uwagę na fakt, iż „korpus nie posiada własnego skarbu ani też zapasów żywności, co skutkuje w ten sposób, że wysiłki zmierzające do samodzielnego utrzymania stają się w sposób nieunikniony dotkliwym ciężarem dla kraju i ludności”.

19 M. R ö m e r..., Zapiska z 2 czerwca 1918 r.

20 W czerwcu 1918 r. informacje o rozwiązaniu Korpusu Polskiego skomentował w sposób następujący: „Przyczyną rozwiązania to, że korpus nie posiadając własnego skarbu ani też zapasów żywności gnębił kraj i ludność, by się utrzymać. [...] Rzeczywiście, to wojsko stało się tam dotkliwym ciężarem dla kraju i ludności, gospodarczo było ono pasożytem niszczącym kraj; pod względem narodowym wywoływało ono ciągłe gwałtowne protesty Białorusinów, którzy oddanie części Białej Rusi w ręce wojska polskiego uważali za zamach na ich narodowość i obawiali się po tym fakcie precedensu i podniety dla aneksyjnych dążeń polskich; wreszcie pod względem społecznym.

Korpus Dowbora-Muśnickiego miał wybitny charakter antyrewolucyjny i przeciwludowy i był on pono bardziej narzędziem policyjnym klasowych interesów obszarniczo-szlacheckich, niż jakimś wyrazem zbrojnym idei niepodległościowej, chociażby tylko polskiej. Całe dzieje i czyny tego korpusu były od początku do końca zaprawione tym antyrewolucyjnym społecznym pierwiastkiem zarówno w poprzednich jego stosunkach z bolszewikami jak w zarządzeniach późniejszych po ugodzie jego z Niemcami. Był on stekiem i schroniskiem wstecznictwa i formacją rosyjskiej polskiej „czarnej seciny”, rzecznikiem interesów społeczno-klasowych. Dzieje jego, acz równane do pozorów bohaterstwa narodowego w poszczególnych epizodach brawurowych czynów – dalekie są od sławy szlachetnego rycerstwa. Była to raczej banda bandytów na usługach interesów klasowych.

Zostawi on po sobie smutną zapewne pamięć u ludu białoruskiego i nie przysporzy laurów chwały imieniu polskiemu. Daleki jest od tych ideałów które opromieniały szarych strzelców Piłsudskiego.

Nie ma braterstwa między temi dwoma zasadniczo różnymi formacjami powstańczo-niepodległą i policyjnie-kontrrewolucyjną”. M. Römer..., Zapiska z 2 czerwca 1918 r. W dniu 14 lipca 1918 r.

M. Römer zmienił opinię o Korpusie pod wpływem zarówno powszechnie nagłośnionych wydarzeń, jak też w wyniku bezpośredniego zetknięcia się z trzema młodymi ludźmi ze świeżo rozwiązanego korpusu pochodzącymi z „kastowej pretensjonalnej szlachty szczuczyńskiej”. Zanotował: „Jeżeli taki był ogół tego wojska, to zaiste była to tylko banda kontrrewolucyjna, nie zaś żadne rycerstwo, skupione pod znakiem wolności”. M. Römer..., Zapiska z 14 lipca 1918 r.

18

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

341

(i jego osobiście). Zapisał co prawda informacje uzyskane w rozmowie od gen.

Rudolfa Dreszera21: W Korpusie oprócz żołnierzy i oficerów ideowych miłujących tworzyć wojsko polskie pod hasłami niepodległości znalazło się sporo rozmaitych szumowin i odpadków, sporo Rosjan, którzy szukali w nim ucieczki od ruchu bolszewickiego oraz rozmaitych kontrrewolucjonistów, zwolenników starego ustroju i nawet caratu. Ci ostatni zmuszali chłopów do udziału w procesjach i obnoszenia portretów cara [dochodziło i do orgii – J.G.-K.]22.

Te opowieści Dreszera, nie negującego nieprawidłowych w wielu wypadkach zachowań oficerów i żołnierzy, ostatecznie tylko upewniły Römera w negatywnej opinii na temat „POLSKIEGO” [podkr. – J.G.-K.] Korpusu.

Römer był zapalonym czytelnikiem gazety „Homan” Co o niej sądził?

Duch białoruski jest tak słaby jeszcze w masie ludowej, pionierzy inteligenccy tej sprawy tak jeszcze nieliczni, że sam byt pisma, szczególnie w warunkach okupacji wojennej byłby prawie niemożliwy bez poparcia obcego. Grono pionierów białoruszczyzny składa się z ludzi niezamożnych, z proletariatu inteligenckiego lub półinteligenckiego i nie ma w tej garstce bogatych mecenasów, mogących subsydiować kapitałami rozwój wątłych materialnie poczynań.

Okoliczności takie jak drożyzna środków wydawniczych spowodowana wojną, fakt, że tylko bardzo drobna cząstka terytorium Białoruskiego mogła dostarczać czytelników i nakładców dla pisma, bo do ostatnich czasów „Homan” był dostępny tylko dla tych skrawków Białej Rusi, które były po tej stronie linii frontu, wreszcie to, że ta cząstka kraju była bardzo wyludniona przez uchodźctwo wojenne i znękana bezpośrednio linią frontu – robiło byt białoruskiego pisma bardzo trudnym, prawie niewykonalnym o własnych siłach. To też zdaje się być prawie pewnym, że pismo to jest w jakiś sposób materialnie wspierane przez Niemców. Mówiono mi o tym w Wilnie, a chociaż słyszałem to od wrogów pisma, których niechęć skłaniała do zbyt skorych oskarżeń – to jednak zdaje Rudolf Eugeniusz Dreszer (1891–1958) był generałem brygady Wojska Polskiego, uczestnikiem I wojny światowej oraz wojen polsko-bolszewickiej oraz II wojny światowej. Był młodszym bratem Gustawa Orlicz-Dreszera. W 1905 r., w wyniku uczestnictwa w strajku szkolnym był relegowany ze szkoły. Kontynuował naukę w Gimnazjum Polskim w Częstochowie, gdzie został członkiem Związku Młodzieży Polskiej „Przyszłość”. W latach 1909–1914 studiował w Belgii na wydziale elektrycznym Politechniki w Liège. W konsekwencji wybuchu wojny powołany do służby wojskowej w armii rosyjskiej, gdzie pełnił służbę na froncie od 1 sierpnia 1914 r. do 29 października 1917 r.

Następnie wstąpił do I Korpusu Polskiego, gdzie służył w wydziale wywiadowczym korpusu.

1 listopada 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego i został komendantem miasta Chełm. Następnie kolejno pełnił funkcję zastępcy dowódcy 7 Pułku Ułanów Lubelskich, szefa łączności w dowództwie 1 Dywizji Jazdy oraz dowódcy 201 Ochotniczego Pułku Szwoleżerów.

22 M. R ö m e r..., Zapiska z 2 września 1918 r.

21

342

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

się to więcej niż prawdopodobne. W każdym razie faktem jest, że zachodzi dość bliski stosunek między ajentami okupacji niemieckiej a redakcją. Analiza treści i kierunku pisma zdaje się też potwierdzać porozumienie i spółdziałanie jego z wpływami niemieckimi. Pismo nie okazuje najmniejszej odporności w kierunku niemieckim, natomiast w stosunku do Rosji i Polski jest odporne przesadnie. Stoi ono wprawdzie kategorycznie na gruncie państwowości Białoruskiej, którą ujmuje w ramy wskrzeszenia jedności państwowej Litwy historycznej (Litwy i Białej Rusi), ale ze strony niemieckiej nie widzi żadnych niebezpieczeństw, nie zdradza żadnych cech odporności na zachłanność idącą stamtąd, mając nadzwyczajnie czułą wrażliwość na wszelkie cechy zachłanności polskiej i rosyjskiej, choćby one bezpośrednio Białej Rusi nawet nie tyczyły. Pod tym względem kroczy ono po linii najmniejszego oporu i uprawia tanie tandetne metody polityki nacjonalistycznej. Zdaje się jednak, że w słabości ruchu białoruskiego i w tym stanowisku, jaki on, jak również kraj ten zajmuje w systemacie polityki niemieckiej na wschodzie, tandetność ta, może nawet uświadamiana przez kierowników białoruskich – ma swoje praktyczne usprawiedliwienie. Chociaż bowiem na ogół zachłanność niemiecka jest tak ze względu na siłę środków rozporządzalnych, jak ze względu na psychologię ducha panowania, właściwego Niemcom, o wiele groźniejsza od polskiej lub obecnie – rosyjskiej, to jednak dla takich krajów kresowych w stosunku do Niemiec, jak Białoruś lub Ukraina – jest ona istotnie mniej konkretna od sąsiedzkich aspiracyj Polaków i Rosjan, którzy w samym wnętrzu kraju i ludu mają liczne i głębokie placówki wpływów. Zachłanność niemiecka bezpośrednio skierowana jest na Litwę, Kurlandię, Inflanty i Estonię jak również w ciągłym szachu trzyma Polskę. W stosunku do dalszych ościennych krajów, jak Białoruś i Ukraina, zachłanność ta nie zmierza do bezpośredniego podboju, jeno do zrobienia z tych krajów pewnego rodzaju Hinterlandów, ubocznie zależnych od Niemiec ale nie podwładne. Niemcom może chodzić o to, aby kraje te były poróżnione względem sąsiadów, Polski i Rosji, i żeby w swojej odrębnej państwowości [trwały] w poczuciu zagrożenia od Rosji i Polski i były na tyle osłabione, aby być nieszkodliwe dla Niemiec i zarazem przez oporność własnego bytu nie służyć za narzędzie Rosji lub Polski przeciwko Niemcom.

W stosunku do Ukrainy polityka niemiecka jest w tym kierunku zupełnie określona, w stosunku zaś do słabej Białej Rusi zdaje się ona [słowo nieczyt.] grunt na ewentualną próbę takiejże metody polityki. „Homan” zdaje się być narzędziem tego znaczenia [?], zawiązkiem pewnej próby, zmierzającej do Ukraińskich wzorów. Białorusini zaś usiłują w promieniach tej próby piec własną pieczeń państwową. Tendencje te są zaledwie w stanie szkicowym. Obecna okupacja ogromnej większości terytorium Białej Rusi może tę tendencje rozwinąć, zaakcentować i może nawet istotnie doprowadzić do pewnych konstrukcji państwowych. To się wykaże w najbliższej przyszłości, w tej grze jest jeszcze dużo niewiadomych, które mogą zmienić wytyczne kierunku23.

Postrzegał ją jako jedyny wyraz dążeń politycznych Białorusinów. Nie miał wątpliwości, iż wobec mizerii finansowej „garstki pionierów białoruszczyzny” 23

M. R ö m e r..., Zapiska z 19 marca 1918 r.

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

343

pismo sponsorowane jest przez Niemców. Uważał, iż redakcja schlebia Niemcom i politycznie jest wrogo nastawiona do Polaków. Gazeta była jednak podstawowym źródłem informacji24, kształtującym jego pogląd na stosunek Polski do Białej Rusi i Białorusinów w roku 1918. W moim odczuciu jej bardzo dokładna lektura i brak innych źródeł informacji na ten temat padły na podatny grunt niechęci Römera wobec Polaków, o czym za chwilę.

Co Römer sądził o państwowych dążeniach Białorusinów w 1918 roku?

Zarzucał Białorusi bierność, znikomą siłę emancypacyjną zarówno ludu jak i ideowców narodowych, w sumie – „niedorośnięcie do poziomu państwowotwórczego napięcia ukraińskiego”25.

Co Römer na 9 dni przed ogłoszeniem BRL pisał o sprawie białoruskiej?

Traktował ją przedmiotowo.

Sprawa białoruska może odegrać rolę w ukształtowaniu stosunków państwowych na wschodzie. Białoruś [jest dla Niemców – J.G.-K.] cennym zastawem politycznym, który można różnie użyć, zależnie od potrzeb i okoliczności, tym bardziej, że jest ona dziewiczo bierna i może być poślubiona różnym małżeństwom; oddać się ona może zwrotowi Rosji, może być użyta na częściowe odszkodowanie Polski za kompensatę za coś innego, może być łączona z Litwą, może wreszcie dać podstawę jakiejś formacji26.

Co Römer pisał w cztery dni po ogłoszeniu III Hramoty?

Uważał, że sprawa Białorusi nadal stoi w martwym punkcie z braku poparcia Niemiec27. W czerwcu nadal twierdził, iż droga do ustalenia tej państwowości

Informacje o okolicznościach ogłoszenia III Hramoty Michał Römer czerpał wyłącznie z przedruków w „Homanie” . M. R ö m e r..., Zapiska z 27 kwietnia 1918 r.

25 „Gdy wybuchła Rewolucja w Rosji wszystkie kraje i ludy w skład tego państwa wchodzące zaczęły się emancypować i wydzielać, zbliżając sie w tej czy innej formie do państwowości własnej [...] tylko Białoruś pozostała równie bierna jak była. Nie stanęła ona w szeregu nowych wyłaniających się tworów. Nie słychać było nic o żądaniach białoruskich, o jakiś konkretnych usiłowaniach tworzenia Rzeczpospolitej Białoruskiej. Siła emancypacyjna już nie tylko masy ludowej ale nawet przejawów idei białoruskiej, gotowych podnieść sztandar państwowy Białej Rusi, okazała się nikła. [...] Białoruś pozostała bierna i głucha na okazyjne wołanie chwili dziejowej a Zjazd białoruski w Mińsku nikłą próbą w porównaniu z Ukraińcami”. M. R ö m e r..., Zapiska z 16 marca 1918 r.

26 M. R ö m e r..., Zapiska z 16 marca 1918 r.

27 „W przeciwieństwie do wszystkich pozostałych (Litwy, Kurlandii, Polski, Inflant, Estonii) sprawa biednej Białej Rusi stoi w punkcie martwym. Jak wynika z lektury Homana sami Białorusini nie szczędzą zabiegów w kierunku państwowym, ale dotąd zupełnie bezowocnie, bo Niemcy urzędowego poparcia im odmawiają”. M. R ö m e r..., Zapiska z 29 marca 1918 r.

24

344

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

jest jeszcze daleka, a „fikcję państwowości” tworzy nie tyle bierny i nieufny lud, ale czynna grupa inteligencko-nacjonalistyczna28.

Podkreślał jednocześnie „uprzywilejowaną” sytuację Białorusi, która po traktacie brzeskim miała o wiele większe pole manewru niż Polska i Litwa, pozostając faktycznie niewcielona do terytoriów, których los uzależniony został od „porozumienia” z Niemcami, a odcięta od Rosji poprzez okupację niemiecką.

Römer uważał, że daje to politykom białoruskim większą formalną swobodę postanowień, a także większą swobodę ruchów i faktycznego działania.

Jak Römer postrzegał przyszłość Białorusi?

Z cytatów i przedruków w „Homanie” wywnioskował, że Białorusini zajęli front zdecydowanie separatystyczny w stosunku do Rosji i dążyli do niepodległości Białej Rusi w ściślejszym kontakcie z Zachodem i przy oparciu się o potęgę niemiecką. Komentował tę linię polityczną w bardzo ciekawy sposób: Wchodzi tu w grę nie tylko naturalna dążność ludzka do spekulowania na czynniku większej potęgi, odwracająca się od podbitej Rosji i szukająca solidaryzowania swego interesu z interesem zwycięskich na wschodzie Niemców, ale też ten logiczny wzgląd polityczny, że dla Białej Rusi, położonej w górnych dorzeczach Dźwiny, Niemna i Dniepru, Rosja, z chwilą gdy przestała władać ujściami Dźwiny, Niemna i Dniepru i wybrzeżami Bałtyku i Morza Czarnego odrzucona została na równiny wschodu w kierunku na Azję i utraciła wszelką atrakcję dla Białorusi. Białoruś zawsze logicznie, nie tylko „Czytając białoruski wileński «Homan» ma się wrażenie, że sprawa niepodległości Białej Rusi została w Mińsku poważnie posunięta naprzód. Tzw. Rada Białoruskiej Rzeczypospolitej Ludowej, która powstała jak się zdaje, poniekąd z delegacji b. Zjazdu Białoruskiego, poniekąd z przedstawicieli różnych stronnictw, grup, ziemstw i rad miejskich ogłosiła w końcu marca Niepodległość Białej Rusi z zerwaniem wszelkich związków państwowych z Rosją. W opozycji do tej uchwały stanęli Rosjanie, których przedstawiciele (należący do tzw. sr-ów, czyli partii socjalistów-rewolucjonistów) wystąpili z Rady. Funkcje rządu tej proklamowanej Respubliki pełni tzw. Sekretariat Ludowy, który energicznie usiłuje nawiązać stosunki dyplomatyczne i objąć kierownictwo nad instytucjami publicznymi w kraju. Zapewne, że droga do ustalenia tej państwowości jeszcze daleka, ale dziś, korzystając z zawieruchy, na gruzach rozkładu rosyjskiego, wszystkie ludy usiłują tworzyć forsownie precedensy, fakty dokonane, a choćby nawet fikcje swych własnych, odrębnych państwowości.

Może nie tyle ludy, bo te są w masach swoich bierne i dziś bardziej, niż kiedykolwiek nieufne i niechętne jakimś eksperymentom, ale czynne grupy inteligencko-nacjonalistyczne wszystkich ludów. Białorusini są w tym położeniu dogodniejszym od sąsiadów zachodnich, że będąc faktycznie odcięci od Rosji okupacją niemiecką, nie zostali na podstawie traktatu brzeskiego wcieleni do terytoriów, których los uzależniony został od «porozumienia» ich z Niemcami. To im daje większą formalną swobodę postanowień, a zarazem mają oni tym większą swobodę ruchów i faktycznego działania, ponieważ okupacja nie jest tam tak ścisła, jak w Polsce i na Litwie. Rosjanie są na Białej Rusi przeciwni separowaniu się jej całkowitemu od Rosji, co zaś do Polaków, to ich organizacja w Mińsku nawiązała stosunki z czynnikami Białoruskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. M. R ö m e r..., Zapiska z 27 kwietnia 1918 r.

28

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

345

ze względów narodowych, ale i społeczno-gospodarczych i kulturalnych, ciążyć musi i ciążyć będzie do tych państw, które posiadają ujścia Dniepru na południu, a ujścia Dźwiny i Niemna na zachodzie wybrzeża Bałtyku tzn. w tym wypadku do Litwy, krajów bałtyckich, Niemiec i Ukrainy. W tych kierunkach wskazane dla niej sojusze i związki jej dziejowego stosunku29.

Co Römer sądził o próbie polityki podjętej przez Romana Skirmunta?

Linia polityczna, którą zamierzał realizować Roman Skirmunt (Michał Römer zdecydowanie uważał go za Białorusina30) w zasadzie współgrała z Römerowską analizą sytuacji. Römer zdawał sobie jednak sprawę, że z postanowień traktatu brzeskiego wynika, iż Niemcy nie mogą dać żadnego formalnego poparcia białoruskim dążeniom do oderwania się od Rosji i do samodzielnego państwa.

Zwracał uwagę, że deklaracja Skirmunta wywołuje spory terytorialne zarówno w stosunku do Litwy, jak Polski i Ukrainy31.

Jak Römer oceniał stosunek Polaków litewskich do BRL? Odnotował, że na Białej Rusi to nie Polacy, tylko Rosjanie przeciwni byli całkowitemu odseparowaniu się jej od Rosji. Podkreślał, że organizacja Polaków w Mińsku (Rada Polska Ziemi Mińskiej) nawiązała nawet stosunki z czynnikami Białoruskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Jak Römer oceniał warszawską politykę w stosunku do Litwy i Białorusi?

Negatywnie. 12 maja 1918 r. Römer bardzo sceptycznie skwitował pełne optymizmu informacje Ludwika Abramowicza, wówczas współpracownika M. R ö m e r..., Zapiska z 29 marca 1918 r. „Deklaracja Komitetu Narodowego w Mińsku podpisana m.in. przez Romana Skirmunta który zdecydował się kategorycznie na przyjęcie szat Białorusina i na czynne pod narodowym sztandarem Białoruskim działania. Deklaracja ta, zrywając więzy Białej Rusi z Rosją i obwieszczając postulat niepodległości obwieszczając postulat niepodległości państwowej Białej Rusi w zespole czy w oparciu o Niemcy, zwraca się zarazem z potrójnym protestem w stosunku do trzech większych sąsiadów – Litwy, Polski i Ukrainy”. I dalej: „Niemcy wszakże uchylili się od opublikowania tej deklaracji [Skirmunta] na tej zasadzie, że w myśl traktatu pokojowego [brzeskiego] z Rosją, Białoruś została uznana za formalną sferę zwierzchnictwa państwowego Rosji wobec czego Niemcy nie mogą dać żadnego formalnego poparcia białoruskim dążeniom do oderwania się od Rosji i do [utworzenia] samodzielnego państwa”. M. R ö m e r..., Zapiska z 29 marca 1918 r.

31 W swoim diariuszu o tym programie Skirmunta zanotował następujące uwagi: „W stosunku do Litwy protestuje przeciwko przywłaszczeniu przez Litwinów Wilna i innych części białoruskich b. guberni Wileńskiej i Grodzieńskiej. W stosunku do Polski protestuje przeciwko jej zakusom zaborczym na ziemie białoruskie. W stosunku do Ukrainy, żąda przywrócenia dawnej granicy południowej guberni Grodzieńskiej i Mińskiej, stanowiącej naturalną i historyczną granicę białoruską z Ukrainą” [podkreśl. – J.G.-K.]: M. R ö m e r..., Zapiska z 29 marca 1918 r.

29

30

346

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

Departamentu Politycznego Tymczasowej Rady Stanu, o korzystnych zmianach w polskiej polityce polegających na tym, że Polska ma nie tylko „zaprzestać przeciwstawiać się” budowaniu państw Litwy i Białej Rusi i zerwać z polityką popierania opozycji Polaków litewskich w tej kwestii, ale również ma nawiązać kontakt bezpośredni z odpowiednimi zawiązkami tych państw i solidaryzować się z akcją państwową litewską i białoruską.

Komentarz Römera był niezwykle chłodny: Przypuszczam, że to będzie nic więcej, niż zmiana metody, bo cel pozostanie zapewne ten sam – doprowadzić w jakikolwiek sposób do organicznego związku Polski z Litwą, względnie Białą Rusią32.

Wybiegając w przyszłość Römer mylił się w tej kwestii. Komisja Litewska Tymczasowej Rady Stanu, wbrew temu co prorokował, zajęła deklarowane przez Abramowicza stanowisko i wówczas istotnie uległo ono korzystnej dla idei białoruskiej i litewskiej zmianie. Jak wynika z moich ustaleń – na kolejną zmianę tego stosunku, tym razem niekorzystną dla niepolskich polityków Litwy historycznej, w dużym stopniu wpłynął, eufemistycznie to określmy, „sposób uprawiania polityki” w Mińsku przez takich członków BRL jak Jazep Waronko w stosunku do takich działaczy jak Roman Skirmunt33.

W grudniu 1918 r. Römer zanotował też, jako ewenement, że w Warszawie, która jawiła mu się już od jesieni 1918 r. jako gniazdo maksymalistycznie nastawionej endecji, zdarzyło mu się natrafić na Polaków–Białorusinów, względnie gorących sympatyków narodowego i państwowego odrodzenia Białej Rusi. Za takich Białorusinów uznał osobiście mu znanych: „byłego zakonnika Wysłoucha publikującego pod pseudonimem Szacha”34, czy „rozkochanego w duszy białoruskiej i litewskiej pana Kazuro”35.

M. R ö m e r..., Zapiska z 12 maja 1918 r.

Zob. szerzej: J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Stanowisko Rady Polskiej Ziemi Mińskiej w kwestii białoruskiej. Przyczyny zmiany stanowiska Komisji Litewskiej, wystąpienie na konferencji IH PAN i Centrum Rosyjsko-Polskiego Dialogu (Warszawa, czerwiec 2014) „Europa Środkowa i Wschodnia przed wielkim przełomem: społeczne wyobrażenia Europy, wolności, przyszłości, wspólnoty narodowej przed I wojną światową” [tekst wystąpienia w druku].

34 Mowa o Józefie Izydorze Kajetanie Wysłouchu (1869–1937). Patrz: S. G a j e w s k i, Izydor Kajetan Wysłouch (Antoni Szach) 1869–1937, Lublin 1995, s. 261.

35 Stanisław Kazuro (ur. 1881 w Teklinapolu koło Wilna, zm. 1961 w Warszawie) – kompozytor, dyrygent i pedagog, profesor Konserwatorium Warszawskiego. Opublikował m.in.: Polska pieśń ludowa i jej znaczenie dla kultury narodowej, Warszawa 1925. Zob. też: A. W i e n i a w s k i: Stanisław Kazuro jego życie i twórczość, Warszawa: 1932; A. M r y g o ń, Kazuro Stanisław [w:] Encyklopedia muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, T. 5, Kraków 1997, s. 53–54.

32 33

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

347

Rok 1919 W połowie lutego 1919 r., gdy w Wilnie w najlepsze rządzili bolszewicy, Römer sformułował swoje credo polityczne: Wiem, że inkorporacja ziem Litwy i Białej Rusi w jakiejkolwiek bądź formie do Polski, stanie się źródłem polityki aneksyjnej, kolonizacyjnej, gwałcącej układ stosunków narodowych i społecznych Litwy36.

9 marca 1919 r. dywagował nad poglądami Witolda Abramowicza – nad programem odbudowania państwowego niepodzielnej Litwy z Białorusią sięgającej terytorialnie co najmniej po Mińsk albo Berezynę ze stolicą w Wilnie, pozostającą w związku federacyjnym (unią) z Polską. Römer widział natomiast realną możliwość realizacji dwóch innych scenariuszy: powstania Litwy komunistycznej sowieckiej opartej o Rosję (nie było tu rzeczownika „Białoruś” ), albo powstania samodzielnej Litwy narodowej (Taryby Litewskiej) (też bez nazwy „Białoruś”).

Wiele cytatów z „Dziennika” Michała Römera w okresie poprzedzającym wyprawę wileńską zamieszcza Jerzy Ochmański, który pisze: „[Römer] znakomicie nadawał się do podjęcia tajnej misji politycznej na Litwie”37. Jest oczywiście przedmiotem dyskusji, jaka mogła być w tym czasie alternatywna kandydatura.

Opierając się w tym artykule wyłącznie na lekturze nie podlegających przecież żadnej autocenzurze osobistych zapisek czynionych na łamach „Dziennika” w ciągu dwóch przełomowych lat, w przeciwieństwie do Ochmańskiego i wielu innych historyków uważam, że osoba Michała Römera jako emisariusza Józefa Piłsudskiego do Litwinów w marcu i kwietniu 1919 r. nie rokowała większych szans powodzenia polskiej polityce federacyjnej.

Tok rozumowania Ochmańskiego zaciążył na postrzeganiu Michała Römera w całej polskiej historiografii. Ochmańskiemu znana była oczywiście biografia autora „Dziennika”. Z całą pewnością nie przeczytał całego diariusza, lecz prawdopodobnie zapoznał się wyłącznie z cytowanymi, bardzo interesującymi zapisami z wiosny 1919 r. Spoglądał na ich autora jak na osobę, którą „znał” z lat 1916 i 1917.

W natłoku informacji i dywagacji giną istotne fakty. Jak wiadomo Römer już w 1915 r. opuścił rosyjskie Wilno, wstąpił do Legionów, gdzie jego projekt utworzenia kompanii litewskiej został przez Piłsudskiego odrzucony. Stało się tak ze względu na chęć Komendanta zahamowania współpracy z Austrią, ale fakt pozostał faktem. Po raz drugi Römer musiał poczuć się ostro potraktowany, M. R ö m e r..., Zapiska z lutego 1919 r.

J. O c h m a ń s k i, Kulisy wyprawy wileńskiej Piłsudskiego 1919 r. [w:] Z dziejów stosunków polsko-radzieckich..., s. 65–78.

36 37

348

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

gdy 14 maja 1917 r. Piłsudski nie dopuścił do realizacji inicjatywy marszu na Warszawę i obwołania tam Rządu Narodowego, której współautorem był właśnie Römer. Taka w największym skrócie była „legionowa kariera” Michała Römera, który po zwolnieniu ze Szczypiorna objął (od 14 września 1917 r.) stanowisko sędziego pokoju w Kolnie.

Omówione powyżej zapiski Romera z 1918 r. wskazują, że jego stosunek do węzła problemów polsko-białorusko-litewskich uległ zmianie już w połowie 1918 r. i od tego czasu krytycyzm Romera w stosunku do Polaków en masse szalenie się wyostrzył38. Nie jest truizmem konstatacja, iż w marcu i kwietniu 1919 r. Michał Römer był już po prostu innym człowiekiem niż ten, za którego go nadal uważano. Był ex-legionistą, który żywił głęboką urazę do swojego ex-Komendanta.

Analizując tekst „Dziennika” obserwujemy zasadniczą zmianę w zapiskach Römera dotyczących „kwestii białoruskiej”. Ze stronic jego diariusza znika w drugiej połowie 1918 r. nie tylko nazwa BRL, ale i nazwiska polityków białoruskich, a w to miejsce autor najpóźniej od początku roku 1919 konsekwentnie zaczyna używać sformułowania: „Litwa i Biała Ruś katolicka”. Bez wątpienia Römer, już od przedwiośnia (lub nawet zimy) roku 1919 r. spoglądał nie tylko na Polskę, ale i na Białoruś z litewskiego punktu widzenia. Litewskiego nie tylko w rozumieniu krajowym. Analizował sytuację z litewskiego państwowego punktu widzenia. Podejrzewam, że być może sam nie od razu zdał sobie z tego sprawę i w nieunikniony sposób ta zmiana umyka – przy nie dość wnikliwej lekturze – czytelnikom jego „Dziennika”.

Jerzy Ochmański przytacza obszerne fragmenty zapisów „Dziennika” Römera pomiędzy 15–21 marca 1919 r. Wynika z nich, że Römer nie zareagował entuzjastycznie na inicjatywę spotkania w sprawach Litwy skierowaną pod jego adresem ze strony Walerego Sławka.

Z cytowanych zapisek wyziera olbrzymi dystans Römera zarówno do Piłsudskiego, jak też do jego planów. Römer mocno dystansował się do akcji, którą „w pojęciu Piłsudskiego” miała opromieniać idea wyzwolenia. Pochodowi na Wilno wojsk polskich – według Römera – Piłsudski miał chcieć nadać „jedynie charakter” wielkiego dzieła wyzwolenia, wolności i demokracji ludowej.

Z zapisek wynika, iż Walery Sławek postawił wobec Römera sprawę polityki wschodniej Naczelnika Państwa bardzo otwarcie39.

Do tego programu chciałby mnie Piłsudski i jego ludzie zużyć jako tego człowieka, który ma na Litwie duży wpływ u demokracji i posłuch i jest może jedynym, przez którego Zmiana nastawienia Römera do Polaków zbiegła się z rozpoczęciem kolejnego tomu „Dziennika” i właśnie od tego tomu tekst poznają czytelnicy litewskiego tłumaczenia.

39 J. O c h m a ń s k i, Kulisy..., s. 68; por. J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, op. cit.

38

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

349

można ewentualnie trafić do Litwinów w celu zainicjowania ich w intencje polityki Piłsudskiego i nawiązania pierwszych nici dla ewentualnego spółdziałania, a przynajmniej porozumienia40.

Römer miał być więc – w myśl zamierzeń Piłsudskiego – jednym z wykonawców programu federacji Polski z Litwą, a co istotne, oprócz nawiązania kontaktu z Litwinami miał też porozumieć się z Białorusinami w Kownie41.

Römer został uczciwie i otwarcie zapoznany z przewidywanym rozwojem wypadków. Według słów Römera ziemie litewsko-białoruskie po wyzwoleniu spod bolszewickiej okupacji miały być objęte tymczasowym zarządem cywilnym, który w zamierzeniu Piłsudskiego miał być jak najszybciej zastąpiony przez sukcesywnie rozbudowywane wyższe formy samorządu krajowego, aż do państwowości suwerennej z konstytuantą i rządem oraz aparatem władzy. Swego rodzaju akuszerami tej suwerennej państwowości miały być ze strony polskiej – jako czynnik cywilny – Departament Litewsko-Białoruski MSZ, a jako czynnik wojskowy – Dowództwo Główne ze specjalnym wydziałem politycznym.

W obszernie relacjonowanych przez Ochmańskiego zapiskach z marca 1919 r.

Römer uczynił freudowski błąd. Pisząc o Departamencie Litewsko-Białoruskim MSZ zastosował nazwę używaną w tym czasie w mówionej i pisanej propagandzie endeckiej: Ma być zorganizowany przez Departament Polskich Ziem Wschodnich (były Departament Litewsko-Białoruski z szefem [Ludwikiem] Kolankowskim na czele) Ministerstwa Spraw Zagranicznych jako czynnik rządu polskiego w Warszawie42.

Nie było w marcu 1919 r. w strukturze MSZ Departamentu Polskich Ziem Wschodnich. Natomiast zażarty spór o to, czy Departament Litewsko-Białoruski znajdzie się w strukturach Ministerstwa Spraw Zagranicznych czy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Piłsudski wygrał już wcześniej43.

Walery Sławek zachęcał Römera do podjęcia pracy we wspomnianym wydziale politycznym przy planowanym Głównym Dowództwie (chyba nie tożsamym z Naczelnym Dowództwem Wojsk Polskich). Sławek alternatywnie zaproponował Michałowi Römerowi również stanowisko w planowanym zarządzie cywilnym ziem litewsko-białoruskich.

J. O c h m a ń s k i, op. cit., s. 68.

Na podstawie ustaleń litewsko-białoruskich z listopada 1918 r. Białorusini mieli status litewskiej mniejszości narodowej z własnym ministrem i sześcioma miejscami w Tarybie.

42 J. O c h m a ń s k i, op. cit., s. 68.

43 Szerzej: J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Ścieranie się koncepcji federacyjnej i inkorporacyjnej w stosunku do ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie poprzedzającym Odezwę Wileńską, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” 2004, z. 17, s. 74–88.

40 41

350

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

I tym razem Römer stanowczo odtrącił propozycję współpracy. Zapisał: zarząd taki, może nawet z konieczności, ale przecież ma charakter zarządu okupacyjnego, i ja w takim, będąc rodowitym obywatelem Litwy, krajowcem, udziału żadnego brać nie mogę. Z podobnych względów nie życzę sobie pracować jako stały agent wydziału politycznego przy Głównym Dowództwie Wojsk Polskich wkraczających na Litwę i Białoruś, ani też z tym Dowództwem na Litwę wkraczać [...] Nie przystoi mi iść do Litwy w orszaku zewnętrznej siły zbrojnej (kto zaręczy, czy siła ta nie stanie się jeszcze najazdem?)44.

Römer, jak sam pisze „nie umiał odmówić swego uczestnictwa w wyprawie wileńskiej”. Pozostaje zadać pytanie – dlaczego?

Prowincjonalna od jesieni 1917 r. perspektywa postrzegania przez niego ogólnej sytuacji politycznej, ułamkowe informacje docierające w korespondencjach sprawiły, że głównym źródłem jego „wiedzy” była jednak prasa. Zarówno białoruska („Homan” w pierwszej połowie 1918 r.), jak i polska. Ta ostatnia od jesieni 1918 r. zdominowana była przez politycznych przeciwników programu federacyjnego.

Nie bez znaczenia pozostawała też chyba zadawniona uraza Römera do Józefa Piłsudskiego.

Czy osoba – jak to wynika z jego osobistych notatek – tak sceptycznie nastawiona do polityki Piłsudskiego była najlepszym kandydatem do przekonania Litwinów do idei współpracy z Polakami? W ocenie autorki niniejszego artykułu Römer nie był osobą, która powinna występować w charakterze negocjatora ze strony Naczelnika Państwa w rozmowach z Litwinami.

Czy rzeczywiście Römer był w pierwszej połowie 1919 roku tylko pogrobowcem krajowców – romantykiem i idealistą?

Przyjęło się w literaturze polskiej, iż tzw. „opcję litewską” Römer wybrał dopiero po akcji generała Żeligowskiego. Faktem jest, że osiadł wtedy w Kownie.

Drobiazgowa analiza zapisek z jego „Dziennika” skłania jednak do postawienia tezy, iż wyboru negatywnego – odrzucenia polskości – dokonał znacznie wcześniej. Odrzucenie polskości nie było jednak tożsame ze świadomym przyjęciem litewskości. Wynikały stąd jego rozterki tożsamościowe, którym dał upust na stronach diariusza i w obficie prowadzonej korespondencji jeszcze w roku 1918.

Wydaje się, że opcję litewską (państwową) ostatecznie wybrał najpóźniej na przełomie kwietnia i maja 1919 r. Pisał: „Ja sam się w Kownie dopiero wiele nauczyłem”45.

M. R ö m e r..., Zapiska dokonana pomiędzy 23 a 25 marca 1919 r., za: J. O c h m a ń s k i, op. cit.

M. R ö m e r..., Zapiska z listu do Mieczysława Niedziałkowskiego (10 czerwca 1919).

44 45

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

351

Politykę Piłsudskiego już w momencie swojego wyjazdu do Kowna uważał za: „piękną i szlachetną, ale jałową i nierealną w stosunkach istniejących”46. Nie ukrywane negatywne nastawienie emisariusza do własnej misji, pozostawało w rażącej sprzeczności z poczynionymi w trakcie podróży spostrzeżeniami.

Z wrażeń moich z tej podróży chciałbym zanotować jedno szczególnie, które mię bardzo dodatnio uderzyło [...] wszędzie [...] widzi się wyłącznie [...] ludzi miejscowych. Mówią [...] narzeczem polsko-białoruskim (po prostemu), co cały lud „tutejszy”, myślą i czują jego kategoriami. Odbiera to wkroczeniu Polaków do kraju cech jakiejś inwazji lub okupacji, [...] jest poczucie oparcia się o lud, zaufania do niego i przeto uczucia swojskości47.

Wyprawa kowieńska stała się momentem przełomowym dla samego Römera.

Pomimo dojrzałego już wieku, Römer wychowany w kulturze polskiej zmagał się dodatkowo z problemem ludzi o wiele młodszych niż jego czterdziestoletni rówieśnicy – z węzłem skomplikowanych stosunków rodzinnych, mających też przełożenie na jego sytuację finansową. Z własnym ojcem różnili się podejściem do kwestii polskości w sposób fundamentalny. Do zerwania stosunków doszło jednak dopiero na przełomie czerwca i lipca 1919 r.

Pozostaje zadać pytanie: czy w gruncie rzeczy sposób postrzegania otaczającej politycznej rzeczywistości, selekcja informacji, którym przypisywał podstawowe znaczenie, wreszcie negatywne reakcje, których nie ukrywał oraz wybory Michała Römera nie znajdowały źródła po prostu w chęci przeciwstawienia się – nieraz za wszelką cenę – apodyktycznemu i dominującemu ojcu. Jak wynika z zapisek Römera, im bardziej Römer-senior demonstrował własną niechęć do litewskości, tym bardziej rósł krytycyzm Römera-juniora wobec Polaków. Brutalnie nakłaniany do wyboru opcji polskiej wyolbrzymiał znaczenie zachowań Polaków istotnie zasługujących na potępienie, minimalizował znaczenie oraz dezawuował zachowania i fakty warte uwagi. Uważam, że długotrwały proces zrywania stosunków z ojcem mógł mieć wpływ na brak obiektywnego osądu przez Römera polityki polskiej zarówno w stosunku do Litwy, jak też w stosunku do Białorusi.

Römer jako czynny w tym czasie sędzia polskiego wymiaru sprawiedliwości, wręcz kokietujący na łamach diariusza swoją „prowincjonalną” i nieznaczącą pozycją, dodatkowo – utrzymujący siebie i (siostrzenicę) wyłącznie z własnej pensji, nie ukrywał krytycznej oceny Polaków z Warszawy. Właśnie – nie pozostających w opozycji do Belwederu endeków, tylko – POLAKÓW. O dziwo, łaskawszy był w ocenie zachowań Polaków wileńskich.

Pomimo krytycyzmu w stosunku do Polski en masse, nadal szukał możliwości współpracy z tymi „warszawskimi” Polakami, których – jak pisał – uważał za M. R ö m e r..., Zapiska z 24 kwietnia 1919 r.

M. R ö m e r..., Zapiska z 28 kwietnia 1919 r.

46 47

352

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

uczciwych (być może w grę wchodziła również kwestia poszukiwania możliwości podreperowania własnego budżetu). 3 czerwca 1919 r. Römer usiłował nawiązać kontakt z bliskim mu światopoglądowo polskim socjalistą Mieczysławem Niedziałkowskim, redaktorem „Robotnika”. Römer chciał wydać drukiem własną broszurę o stosunku Polski do Litwy. Być może do wydania pracy Römera nie doszło z braku funduszy. A może utożsamianie przez Römera przyjętej w pierwszym półroczu 1919 r. – nie bez trudu i przeszkód – oficjalnej linii polityki polskiej (federacyjnej) z jej opozycyjną endecką propagandą, zraziło potencjalnego wydawcę?

Römer skierował do Mieczysława Niedziałowskiego długi tekst mający cechy listu otwartego. Nie krył w nim swoich zastrzeżeń, których ostrze skierowane było jednak głównie wobec Polaków. Analiza wszystkich treści zawartych w tym tekście wykracza poza ramy niniejszego artykułu48.

Optyka polityczna Römera wynikała z bardzo negatywnej oceny szeroko pojętego stanu rozwoju ziem litewsko-białoruskich, które w roku 1919 nadal były dla niego jedynie przedmiotem w grze o przewodnictwo na tym terenie. Za naturalnego spadkobiercę tych terenów uważał państwo litewskie.

W początkach czerwca 1919 r. pisał do Mieczysława Niedziałkowskiego: Trzy są linie jednak – polska, która usiłuje przylać Litwę do Polski, względnie wyrwać z niej szmat ziemi i pochłonąć; druga – litewska, linia Taryby, która usiłuje rozciągnąć panowanie narodowe Litwinów na Wilno i Białoruś katolicką, wreszcie trzecia – bolszewicka, która usiłuje zaszczepić do Litwy wzory rewolucji rosyjskiej i nadać jej kształt ruchu społecznego który niby – wypływa z jej rozwoju, zrobić z niej właściwie etap im na drodze pochodu rewolucji proletariackiej ze wschodu na zachód49.

Być może przyczyny nieopublikowania pracy Michała Römera o stosunkach polsko-litewskich nakładem „Robotnika” w czerwcu 1919 r. należy szukać w jego poglądach, o których 3 czerwca 1919 r. informował również Mieczysława Niedziałkowskiego?

Römer nie miał wątpliwości, że Polska dąży do zagarnięcia terytorium Litwy historycznej z Białą Rusią katolicką i stolicą Litwy – Wilnem. Za najkorzystniejsze wyjście dla Litwy uważał utworzenie pod osłoną anglosaską Związku Bałtyckiego od Kłajpedy do Rewla pod Petersburgiem. Litwa, Łotwa i Estonia miałyby go utworzyć pod protektoratem Anglii. Römer deklarował, iż nie obawia Römer nie wpisywał w tekst „Dziennika” wszystkich swoich listów, tylko te, które uważał za istotne „programowo”. Autorka niniejszego artykułu przygotowuje obecnie edycję źródłową listów odpisanych przez Römera w prezentowanych dziś tomach, jako że ich treści dalece wykraczają poza ramy tej prezentacji i są istotne dla zrozumienia samego Michała Römera.

49 M. R ö m e r..., Zapiska z 8 czerwca 1919 r.

48

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

353

się imperializmu angielskiego – „imperializmu kupców”. Uważał go nawet za czynnik rozwoju gospodarczego i samorządowego, jako że kupcy rozwijali kulturę i mnożyli bogactwo, w przeciwieństwie do polskich chłopów, którzy kraj chcieli skolonizować i sami w nim osiąść50.

Było dla mnie prawdziwym zaskoczeniem, że ten miłośnik ludu w liście-proteście do posła Dębskiego pisał (25 maja 1919 r.) – o obawie przed „imperalizmem chłopskiej Polski” [sic!; podkreśl. – J.G.-K.], zdecydowanie i demonstracyjnie odciął się wówczas (w miesiąc po ogłoszeniu) od odezwy Piłsudskiego, „która jednak zmierza do pochłonięcia Wilna z Białą Rusią katolicką przez Polskę”.

W Polsce imperializm bierze zdecydowanie przewagę w stosunku do Litwy, nie ma co myśleć o pozyskaniu Litwinów [...] zapał imperialistycznych kół sejmowych, które przed paru dniami zamanifestowały imperializm we wnioskach sejmowych nagłych, został oblany zimną wodą depeszą Paderewskiego z Paryża [...] w osobie koalicji poparcie tylko dla polskiej polityki w duchu Piłsudskiego, „jeżeli Polska chce coś osiągnąć to tylko tą metodą, nie zaś hasłami aneksji” nie przekonałem się zupełnie, rozumiałem, że niepodobieństwem jest, aby prawica i cała większość sejmowa nagle się dała pod wpływem Koalicji przekonać szczerze i przerzucić od bezwzględnego imperializmu do zaakceptowania związkowego programu Piłsudskiego, zbudowanego na zasadniczo odrębnej koncepcji51.

Czy wiosną 1919 r., w chwili kluczowej dla spadkobierców Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Römer nie spoglądał na polską politykę w stosunku do byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego wyłącznie poprzez pryzmat endeckich wabików kierowanych pod adresem polskich chłopów zasiadających w Sejmie?52.

W tekście listu do Dąbskiego czytamy: I pomimo to, chociaż jestem z przekonań demokratą i moje sympatie ludowe idą bardzo daleko, chwilami dziś żałuję, że z ramienia Polski ma dziś w sprawie stosunku jej do Litwy (5 VI) głos zabierać i wpływ decydujący posiadać chłop polski, do którego należy Sejm w Warszawie i który za mało ma czucia historycznego, szczególnie w sprawach tak subtelnego wymagających czucia, jak sprawa Litwy i stosunku do niej Polski. Chłop tam chce ziemi, chce być kolonistą, chce usadowić państwo swoje tam, gdzie spodziewa się tę ziemię znaleźć. Już to jedno mąci stosunek jego do problematów tak złożonych, jak problemat stosunku do Litwy. Najprostszym wydaje mu się wcielenie Litwy, zabór, którego nie uważa zresztą za zabór, jeno za konsekwencję historyczną, bo historii nie zna i nie rozumie, a jego politycy nie znają stosunków w tej „Białopolsce”, o której Kolejne fragmenty listu do Mieczysława Niedziałkowskiego z 3 czerwca 1919 wpisane są w tekst diariusza w dniach 8 czerwca, 9 czerwca, 10 czerwca, 12 czerwca, 13 czerwca i 14 czerwca 1919 r.

51 List Michała Römera do posła Jana Dąbskiego pisany 25 maja po powrocie z Warszawy do Łomży wpisany jest w notatki z dni 4 czerwca, 5 czerwca, 6 czerwca 1918 r.

52 M. R ö m e r..., Zapiska z 3 czerwca 1919 r.

50

354

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

dowiadują się i chcą przesądzać na zasadzie jakiejś jednej wycieczki do Wilna w tydzień po wygnaniu Bolszewików a następnie zbyt pewni siebie, ze zwolenników czystej aneksji proklamują się nagle zwolennikami „plebiscytu”, albowiem jak twierdzą, przekonali się że plebiscyt pełni ich wolę aneksji53.

Römer zarzucał co prawda takie same cele i chłopom litewskim, „którzy w analogiczny sposób chcą potraktować tereny Białej Rusi katolickiej”.

Konkludował: Tak jedni, jak i drudzy pragną aneksji – czy płynie ona z Polski etnograficznej od chłopów polskich i ich polityków, czy też płynie z etnograficznej Litwy, od litewskich chłopów i od ich polityków, to jest złe!!54.

Próżno w jego notatkach szukać tak totalnej krytyki polityki państwowej litewskiej, jak – „rzekomej” państwowej polskiej.

Przyznawał otwarcie (25 maja 1919 r.), iż problem tej chłopskiej kontrowersji traktuje „ze stanowiska Litwy i dobra jej ludu”55. Litwa w tym czasie była zarówno krainą, jak i istniejącym państwem. O której „Litwie” Römer myślał skoro nie wymienił już nawet nazwy „Biała Ruś katolicka”?

Nie miał natomiast problemów z przywoływaniem nazwy tej krainy („Białej Rusi katolickiej”), gdy pisał w maju 1919 r. o aneksjonistycznych zamierzeniach polskich. Römer słusznie uważał, że o ile działania Polaków oderwane będą od stosunków krajowych, to nie tylko Polacy niczego nie osiągną w Litwie czy Białej Rusi katolickiej, ale obudzą, w zdobytej Białorusi, czy też „Białopolsce”, ruchy separatystyczne i ferment.

Przewidywał, że o ile Litwini upierać się będą przy rozciąganiu na Wilno swego panowania narodowego o tyle Polacy litewscy będą się przeciwstawiać i dążyć do wcielenia kraju do Polski. Sytuacja mogłaby się według niego rozwikłać gdyby Litwini zeszli ze stanowiska aneksji i poszli na rzecz tworzenia państwa wspólnego z Białą Rusią katolicką. W takim państwie Polacy litewscy powinni mieć zapewniony związek federacyjny z Polską, by „aneksji nie kołować”.

Według Römera gotowość Litwinów do pójścia na taki układ niweczyło wyłącznie „obecne [przełom maja i czerwca 1919 r.] dążenie Polski” do „panowania bezpośredniego na ziemiach Litwy i Białej Rusi katolickiej z Wilnem”. Dążenia Litwinów „miłujących budować we Wilnie i na Białej-Rusi katolickiej Litwę narodową” miały już dla Römera znacznie mniejsze znaczenie. Rozdrażniony M. R ö m e r..., Zapiska z 3 czerwca 1919 r.

M. R ö m e r..., Zapiska z 3 czerwca 1919 r.

55 M. R ö m e r..., Zapiska z 25 maja 1919 r.

53

54

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

355

napastliwą propagandą endeckiej opozycji wobec Naczelnika Państwa, którą najwyraźniej utożsamiał z oficjalną polską polityką państwową, dezawuował znaczenie obowiązującej oficjalnie polskiej linii politycznej jednocześnie wyraźnie idealizując polityków litewskich. Wierzył, iż górę weźmie wśród Litwinów dawna opcja krajowa.

Trzeciego czerwca 1919 r. [!] napisał, że „pierwotny program litewski wielkiego Polaka i Litwina – Józefa Piłsudskiego” już przegrał. I to nie tylko jako wynik swego rodzaju „matactwa” przybyłego z Paryża Paderewskiego56. W opinii Römera przegrał z maksymalizmami: polskim, litewskim i bolszewickim.

Na marginesie. Zwraca uwagę czytelnika konsekwentne ignorowanie przez Michała Römera równolegle przecież funkcjonującego maksymalizmu grona nacjonalistów białoruskich – grona nielicznego co prawda, ale jednak obecnego.

Römer na podstawie informacji prasowych wysnuł wniosek, że w pojęciu większości sejmowej tezy odezwy Piłsudskiego prowadzą do plebiscytu, który bez wątpienia spełni politykę aneksji, realizując politykę wszechpolską, nieco tylko inną metodą, niż „się zamierzało pierwotnie”57.

O ziemiach białoruskich tak pisał w grudniu 1919 r. komentując list, który otrzymał od Albina Herbaczewskiego: [...] rozległe, do niedawna jeszcze bezpańskie tereny litewsko-białoruskie, które umiały być tylko kresami bądź Rosji, bądź Polski. Na tych wielkich terenach od Bałtyku po Dniepr i od pobrzeży jezior pskowskich w głąb bagien i puszcz Polesia drzemią uśpione moce samowiedzy i ruchu. Jest to kraj bezwładu i bierności. Pier[w]si się tam zbudzili Litwini i oni pierwsi zasadzie kresów przeciwstawili zasadę „farà da sé”, zasadę woli i prawa własnego. Dzisiejsza też Litwa Kowieńska, zakładając własną państwowość M. R ö m e r..., Zapiska z 3 czerwca 1919 r. „Przyszły znaczne wnioski sejmowe w Warszawie z ostatnich dni kwietnia, poza tym przyjazd Paderewskiego, jego perswazje, jego wskazówki na to, jaką drogą należy tak zastrzec interes polski na Litwie, aby oby nie budził posądzeń Koalicji, wreszcie [wycofanie] się Sejmu z gruntu wniosków nagłych kwietniowych, akceptacja przez Sejm Odezwy Wileńskiej Piłsudskiego. Pozornie było to zwycięstwo koncepcji Piłsudskiego, ale tylko bardzo pozornie. W istocie było to przezwyciężenie przez Sejm koncepcji pierwotnej Piłsudskiego, wydarciem jej żądła, obcięciem skrzydeł, podporządkowanie jej też programowi wręcz innemu” [wyróżnienie – J.G.K.]. Koncepcję pierwotnego programu Piłsudskiego bardzo szybko uznał za martwą literę. „Najpiękniejsza i najmądrzejsza koncepcja dziejowa, taka którą w istocie rzeczy najbardziej odpowiada nie tylko szlachetności, ale i rozumowi i interesom stron i ciągłości historycznej, nic nie zadziała i nie zdoła się zrealizować, jeżeli nie leży na linii wulgarnego maksymalizmu mas [...]. Zabili ideę pięknej koncepcji Piłsudskiego i zrobiono z niej formułę na użytek tej samej zachłannej i płytkiej polityki, która ma popularność w Polsce i która wypływa z nacjonalizmu, militaryzmu itd. słowem – wszystkich bogów pruskiego ducha państwowego, którym zarażony jest cały świat (pomimo formalnego zwycięstwa nad Niemcami); ta zachłanność i płytka polityka nie jest ani pożyteczna dla Polski, ani piękna, ani dla Litwy ponętna, ani dla [w]spółżycia i pracy dziejowej ludów na wschodzie owocna”. M. R ö m e r..., Zapiska z 3 czerwca 1919 r.

56 57

356

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

jest pierwszą zwiastunką i pionierką zbudzenia tych terenów z ich letargu; dotąd jest ona jedyną; dalej na wschód, na ziemi Białorusinów trwa jeden bezwład, zakłócony dopiero przecieraniem źrenic pierwszych budzących się rycerzy od ruchu. Zbudzi się jednak i tam lud58.

Niepokoi uwaga Römera na temat mieszkańców Białej Rusi katolickiej w tym czasie zanotowana: Zamieszkuje to terytorium ludność białoruska, ukropiona pierwiastkami litewskimi, a rzeczywiście bardzo duże wpływy kulturalne polskie i katolicyzm są jedynie klejem.

Trzeba jeszcze raz bardzo wyraźnie podkreślić, że pogląd Römera wiosną i latem 1919 r. na polską politykę wobec „Litwy i Białej Rusi katolickiej”, jak wynika z jego własnych zapisek, kształtował się w jego umyśle głównie w oparciu o polską propagandę prasową. Być może docierały do niego warszawskie plotki inną drogą, ale na łamach „Dziennika” nie zdradzał innych źródeł informacji.

A zapisywał czasami informacje o sprawach żenująco banalnych. Zabiegi polskich endeków prowadzone w kuluarach Sejmu Ustawodawczego mające na celu uzyskanie większości sejmowej, istotnie doprowadziły ostatecznie (w lipcu 1919 r.) do charakterystycznych i niesprzyjających polityce federacyjnej przetasowań klubów sejmowych. Polski Sejm Ustawodawczy w nowym od lipca układzie sił faktycznie przeforsował odstąpienie od polityki federacji, ale stało się to dopiero w listopadzie 1919 r.59 Jak wynika z zapisek, Michał Römer już w maju 1919 r. postrzegał politykę „Warszawy” jako wykonawcę linii politycznej nakreślonej przez Związek Ludowo-Narodowy. Autoryzowanym reprezentantem polityki polskiej nie był dla niego – w maju 1919 r. – Józef Piłsudski, tylko jego polscy polityczni adwersarze, którzy w sposób formalny zdominowali wewnętrzną polską scenę polityczną dopiero siedem miesięcy później. (Wówczas gdy Sejm Ustawodawczy odstąpił od popierania polityki Naczelnika Państwa i podjął decyzję o wysłaniu Komisji polskiego Sejmu na „Kresy”).

Takie spojrzenie na rolę i znaczenie osoby Naczelnika Państwa znakomicie współgrało z polityką dezawuowania pozycji Piłsudskiego, realizowaną drobnymi kroczkami, przez prawdziwych mistrzów w formie „faktów dokonanych”, czyli przez polityków polskiego obozu narodowo-inkorporacyjnego.

M. R ö m e r..., Zapiska z 17 grudnia 1919 r.

J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Lenkijos Republikos Istatymu leidziamasis Seimas ir buvsios Lietuvos Dzidzios Kunigaikstystes zemiu problema [w:] 1920–1922 metu parlamentine patris, sprendimu politika, tikslai, aplinkybes. Konferencja Lietuvos Respublikos Seimo Konstitucijos saleje, Vilnius 2000, s. 41–64.

58

59

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

357

Analiza sytuacji dokonana przez Römera w oparciu o prasę i przedruki mów sejmowych była albo prorocza, albo stała się samospełniającą się przepowiednią.

Zakładam, że analiza ta dotarła w pierwszym półroczu 1919 r. do Kowna i w znaczący sposób utrudniała szanse na współpracę polsko-litewską.

Należy podkreślić, że z wywodów Römera zapisanych do 3 czerwca 1919 r. jasno wynika: a. n egatywna ocena zdolności do podjęcia w roku 1919 samodzielnej decyzji przez społeczności ziem białoruskich, a także litewskich byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego en masse; b. konieczność posiadania przez to terytorium „moderatora” i nauczyciela. Opcji polskiej Römer zdecydowanie nie brał pod uwagę, ewentualnie skłaniał się ku koncepcji Związku Bałtyckiego bez Polski pod protektoratem Anglii; c. wyznaczenie Polakom, marzącym jakoby en masse o „pochłonięciu [litewskiego] Wilna z Białą Rusią katolicką” – roli ramienia zbrojnego państwa litewskiego, które to państwo litewskie miało obejmować „Białą Ruś katolicką”.

Z zapisów wynika jasno, iż cała Polska – wyłącznie z racji szerokiej akcji propagandowej endecko-inkorporacyjnej toczonej od jesieni 1918 r. do maja 1919 r. – całe Państwo Polskie i jego Naczelnik, autor Odezwy Wileńskiej – nie zasługują na zaufanie Litwy, w związku z czym ta miała prawo albo dać się pozyskać na nowo do współpracy, albo szukać dla siebie rozwiązań na przyszłość jak najdalej od niej.

Z wywodu Römera wynika ponadto, że w jego pojęciu tylko Polska miała być obciążona trudami „pozyskiwania” Litwy, jej obrony militarnej i odbudowy – wszystko to w imię kończącej się polskiej historycznej misji na wschodzie.

Pozostaje nam tylko zadać pytanie – jaka była w tym czasie rola Białej Rusi w tej polsko-litewskiej rozgrywce, w której oddanym adwokatem Litwy wydaje się być autor omawianych zapisek?

W moim odczuciu – zakładnika. Oddajmy głos Michałowi Römerowi: Wcielenie Białej Rusi katolickiej z Wilnem do Polski nie tylko że wykopie rów między ludźmi na północnym wschodzie z Polską i osamotni zarówno Polskę, jak te ludy, wobec niebezpieczeństw zewnątrz, oraz pozbawi wszystkich tych ewentualnych korzyści, które by mogły płynąć z kooperacji [...] W kraju tym pozostawionym sobie i połączonym z Polską tylko federacją, bez podporządkowania formalnego Polsce, wpływy polskie będą czynne i twórcze; będą to wypływały w samych stosunkach krajowych, także nie wpływy Polski, lecz polskie.

I dalej:

358

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

jeżeli teraz ustąpimy je przez bezpośrednie oddziaływanie na nie Warszawy, jeżeli kraj ten będzie rządzony przez centralny sejm polski i poddany polityce płynącej z interesów chłopów polskich, dochodzących do władzy w Polsce, to jeno osłabimy wpływy polskie w kraju, bo przeciwko takiemu bezpośredniemu rządzeniu kraju przez Polskę wytworzy się reakcja i rozwinie się separatyzm polityczny i narodowy białoruski. Jeżeli stolicą Białej Rusi katolickiej będzie Wilno, to polskość będzie tam silna i wpływowa w stosunkach i urządzeniach krajowych, jeżeli poddamy ją Warszawie, polskość stanie się czynnikiem dominacji i wywoła odruch. Białoruś stanie się drugą Galicją Wschodnią60.

Po dwóch miesiącach od napisania tych słów Wojsko Polskie oswobodziło Mińsk od bolszewików. 11 sierpnia 1919 r. Römer sucho zanotował, iż „zdobycie Mińska na bolszewikach bardzo ważnym sukcesem i oręża i polityki polskiej”61.

Jak w sierpniu 1919 r. pisze Römer, od tej chwili problem Białorusi nie był już tylko problem przyszłości tzw. Białorusi katolickiej (vel „dawna Ruś Litewska) „przezywanej dziś gdzie niegdzie «Białopolską» [słowo nieczytelne] uzupełnionej Wilnem i jego spolonizowanymi przyległościami pochodzenia litewskiego”62.

Römer uznał, iż nowa sytuacja „bardzo utrudni Polsce politykę w aneksyjnym kierunku państwowo-polskim [podkr. – J.G.K.], jak to miało miejsce z tzw.

«Białopolską» lub samym Wilnem z okolicami”. Obawiał się jednak sukcesu politycznego polityki Polski, której konsekwentnie odmawiał nadal szlachetnych pobudek. Wzrost terytorium pod jej kontrolą mógł jedynie „wpłynąć na zaakcentowanie metody federacyjnej w stosunku do metody czysto aneksyjnej”63.

Römer od dawna nie kibicował Piłsudskiemu. Polski sukces militarny (Mińsk oswobodzony przez Wojsko Polskie w sierpniu 1919 r.) uznał za silny argument za tym, aby Litwini zrewidowali swą realizowaną koncepcję tworzenia państwa narodowo-litewskiego i zdecydowali się w przyszłości na państwo białorusko-litewskie. Ale nie państwo polsko-litewsko-białoruskie.

Stosunki polsko-litewskie z wielu względów były w lecie 1919 r. skutecznie zablokowane. W sierpniu 1919 r. doszło do – z wielu przyczyn – nieudanego litewskiego zamachu stanu w Kownie, popieranego (o ile nie inspirowanego) przez kowieńską POW. Tzw. „powstanie kowieńskie”, to w rzeczywistości nieudany litewski zamach stanu, który bynajmniej nie zachęcił rządu Litwy do kooperacji z Warszawą64. Aresztowania w Kownie dotknęły Polaków i wyższe sfery wojsko M. R ö m e r..., Zapiska z 10 czerwca 1919 r.

M. R ö m e r..., Zapiska z 11 sierpnia 1919 r.

62 M. R ö m e r..., Zapiska z 11 sierpnia 1919 r.

63 M. R ö m e r..., Zapiska z 11 sierpnia 1919 r.

64 Zob. J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, „Depozyty” Walerego Sławka przechowywane w Moskwie. („Biuro Detaszowane Oddziału II Naczelnego Dowództwa 1919”), „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2012, z. 47, s. 208–272. Szczególnie ciekawe są opublikowane tam zapiski z Wilna Walerego Sławka z okresu lipiec–sierpień 1919 r.

60 61

„KWESTIA BIAŁORUSKA” W DZIENNIKU RÖMERA 1918–1920

359

we, w których element polski – jak 13 września 1919 r. pisze Römer – był liczny i silny. Przez sześć kolejnych tygodni według Römera stosunki polsko-litewskie groziły wojną.

W listopadzie 1919 r., po intensywnej akcji zwolenników inkorporacji w prasie polskiej doszło do zmiany stanowiska Sejmu w sprawie polityki wschodniej.

Od stycznia 1920 r. rozpoczął się proces destrukcji Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich polskimi rękoma. *** W styczniu 1920 r.65 w liście do entuzjasty ludu litewskiego ks. Józefa Tumasa w Wilnie Michał Römer negatywnie oceniał koncepcję tzw. Kresów Wschodnich.

Przyznawał w tej korespondencji, że „ziemie [...] zaludnione przez bierną masę były do niedawna przedmiotem przetargu między Polską i Rosją”. W jego opinii to Litwa, a nie Polska była pionierką przyszłości. Uważał że „Białoruś jeszcze śpi, ale zbudzi się i ona”. Był zdecydowanie przeciwny tworzeniu z Litwy i Białej Rusi – Imperium Kresowego Polski.

Pisał: Imperium polskie to kolonia, to uczynienie z Litwy jakiego satelity, którego rozwój ma się określać prawami ciążenia do innej społeczności. Koncepcja ta jest antyludowa i antydemokratyczna66.

Przyznawał co prawda (w lutym 1920 r.), że Polska w polityce Piłsudskiego ma jednak „odrobinę idei w stosunku do Łotwy i cokolwiek w ostatnich czasach w stosunku może do Ukrainy”. Jednak ewentualne powodzenie tej „odrobiny idei” uzależniał od radykalnego odcięcia się przez Polaków od tzw. polityki „kresowej” w stosunku do Litwy i Białej Rusi.

Był przekonany, i tu się z nim w pełni zgadzam, że o ile Polska nie znajdzie drogi porozumienia z Kownem to przegra wojnę wschodnią. Kolejna oferta pracy w Zarządzie Cywilnym Ziem Wschodnich67 pod adresem Michała Römera skierowana została w lutym 1920 r. Podobnie jak ta sprzed 11 miesięcy została przez Römera odrzucona. Można go w tym miejscu zrozumieć. Było to bowiem już po sierpniu 1919 r. Pozostaje otwartym pytanie jaki jest rzeczywisty, a nie mityczny wkład Michała Römera w próby polsko-litewskiego pojednania, które

M. R ö m e r..., Zapiska z 21 stycznia 1920 r.

M. R ö m e r..., Zapiska z 21 stycznia 1920 r.

67 Zob. J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich..., passim.

65

66

360

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

były podejmowane przez Piłsudskiego do sierpnia 1919 r. Jest to jednak kwestia przekraczająca ramy niniejszego artykułu68.

Z listu Michała Römera do „starego przyjaciela Konstantego Gordziałkowskiego dowiadujemy się, że Römer zdecydowanie odmówił w lutym 1920 r. jakiegokolwiek zaangażowania w prace Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich i wyjechał do „Rzeczypospolitej litewskiej”. Zarzucał przyjacielowi i prawej ręce Piłsudskiego, Leonowi Wasilewskiemu, że flirtem z Łotwą ponad głową Litwy chce jedynie „uratować zasadę koncepcji i polityki kresowej”69.

Trudno dziś ocenić, czy w lutym 1920 r. Piłsudski miał jeszcze równie dużą szansę, jak do listopada 1919 r. na sukces w realizacji swojej wizji przyszłości Ziem Wschodnich (ale nie – Kresów). Konsekwentnie i tym razem Michał Römer nie dawał mu żadnych szans. Zaniechaniem i słowem.

Urzędnicy ZCZW ukończyli wreszcie w lutym 1920 r., po blisko 10 miesiącach od ogłoszenia „Odezwy”, spis, który miał stanowić podstawę dla komisji skrutacyjnych koniecznych do przeprowadzenia zapowiedzianego w Odezwie Wileńskiej samookreślenia się mieszkańców ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ostatniego dnia tego miesiąca (28 lutego 1920) wysłannik Naczelnika Państwa, sędzia Maciej Glogier, po objeździe Ziem Wschodnich (Ziem Wschodnich, a nie – Kresów!) i konsultacji ze wszystkimi grupami (Białorusinami też) wysłał do Naczelnika Państwa swoje wnioski w sprawie zapowiedzianego plebiscytu.

6 marca 1920 r. Ententa zabroniła jednak Polsce (Piłsudskiemu) przeprowadzenia zapowiedzianego w Odezwie Wileńskiej samookreślenia mieszkańców ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

PRZEGLĄD WSCHODNI

„Polska ma do wyboru – dwie drogi: albo wejść w sojusz ze zbudzoną Litwą i oprzeć swe [w]spółżycie i [w]spółracę dziejową na tych czynnikach solidarności i woli, które na wschodzie reprezentuje Litwa, stając się towarzyszką i naturalną przodownicą tamtych ludów, albo oprzeć się na bezwładzie i prowadzić politykę kresową, zyskując wroga w Litwie i przeciwstawiając się z góry budzeniu się dalszych prądów żywych w kraju. Jej stosunek do Kowna jest probierzem polityki wschodniej – wolnościowej i żywej, albo reakcyjnej i w przeszłości tonącej”. M. R ö m e r..., Zapiska z 17 grudnia 1919 r.

69 M. R ö m e r..., Zapiska z 18 lutego 1920 r.

68

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 2 (54), s. 361–371, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2016

Piotr Cichoracki Wrocław

KONSEKWENCJE I WOJNY ŚWIATOWEJ DLA ŻYCIA POLITYCZNEGO WOJEWÓDZTW PÓŁNOCNO-WSCHODNICH II RZECZYPOSPOLITEJ

P

IERWSZA WOJNA ŚWIATOWA była tragicznym okresem dla obszarów, które w 1921 r. stały się północno-wschodnim fragmentem II RP i funkcjonowały potem w obrębie województw wileńskiego, nowogródzkiego i poleskiego. Złożyło się na to kilka zasadniczych przyczyn. Wymienić w pierwszym rządzie należy objęcie tego terytorium działaniami wojennymi. W konsekwencji nastąpiło tam utrwalenie linii frontu na przełomie lata i jesieni 1915 r., która bez zasadniczych zmian utrzymała się do początku 1918 r.1 Skutkowało to bardzo dużą skalą zniszczeń. Drugim destrukcyjnym czynnikiem była decyzja o ewakuacji ludności z terenów, które opuszczała armia i administracja rosyjska w trakcie kilkumiesięcznego odwrotu, jakiego dokonano latem 1915 r. Jedynie część z nich powróciła do swoich pierwotnych siedzib w trakcie rewolucji rosyjskiej, a następnie w ramach repatriacji po pokoju ryskim. Trzecim wreszcie zjawiskiem o różnorakich konsekwencjach były poczynania na kontrolowanym przez siebie obszarze ze strony władz okupacyjnych państw centralnych (tu – niemieckich).

Bez wątpienia wskazane wypadki i procesy musiały odbić się na powojennym życiu politycznym omawianych terytoriów. W wyniku traktatu ryskiego weszły one częściowo w skład państwa polskiego. Podstawowym przedmiotem zainteresowania w niniejszym tekście będą konsekwencje polityczne wymienionych czynników. Fundamentalnym zagadnieniem Front niemiecko-rosyjski rozdzielał przyszłe terytoria województw wileńskiego, nowogródzkiego, poleskiego i wschodnią część białostockiego mniej więcej w proporcji 65/35, większą część pozostawiając pod okupacją państw centralnych, E. M i r o n o w i c z, Białoruś, Warszawa 2007, s. 29 [mapa].

1

362

PIOTR CICHORACKI

wydaje się problem wpływu skutków wojny na stosunek do państwa polskiego.

Zasygnalizować można, że nie zawsze daje się rozgraniczyć konsekwencje wypadków lat 1915–1918 i 1918–1921. Cały okres ograniczony skrajnymi cezurami był dla omawianego terytorium czasem braku stabilizacji. Zaznaczyć również wyraźnie należy, że sformułowane poniżej uwagi w dużej mierze mają charakter hipotez. Wynika to z relatywnie niedużego zaawansowania badań nad historią polityczną omawianego obszaru w okresie międzywojennym, co jest jak dotąd zjawiskiem charakterystycznym zarówno dla historiografii białoruskiej jak i polskiej. Drugie zastrzeżenie wynika z dotychczasowych badań niżej podpisanego.

Ze względu na szczególne zainteresowania Polesiem, a także sferą bezpieczeństwa wewnętrznego, egzemplifikacje będą związane z tą tematyką. „Bieżeństwo” W efekcie decyzji o ewakuacji z interesującego nas obszaru swoje siedziby opuściło do 1,5 miliona ludzi2. Stanowiło to według niektórych szacunków około 40% ogólnej liczby ewakuowanych wskutek decyzji rosyjskich władz3. Dominowali uchodźcy z guberni grodzieńskiej, a więc zachodniej części przyszłych województw poleskiego i nowogródzkiego, a także wschodniej części białostockiego4. Dla porządku zaznaczmy, że w opinii historyków decyzja podjęta przez rosyjskie naczelne dowództwo jest uznawana nie tylko za tragiczną w skutkach, ale z gruntu błędną i nieuzasadnioną5.

Bez wątpienia na skutek rosyjskiej ewakuacji, II RP zastała tu odmienne stosunki narodowe i konfesyjne w porównaniu z istniejącymi w 1914 r. Fakt ten można uznać prawdopodobnie za jedną z najważniejszych determinant kształtowania się sytuacji politycznej. Rosyjska akcja na rzecz wysiedlenia ludności w zdecydowanie większym stopniu dotarła do ludności niekatolickiej. Propagandowy obraz prawdopodobnej apokalipsy, jaka miała stać się udziałem miejscowej ludności po zajęciu tego obszaru przez wojska niemieckie, trafiał – zwłaszcza za Szacunki liczby uchodźców współcześnie nieco się wahają, ale zawsze wynoszą zdecydowanie powyżej miliona, E. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 29 (tu wartość 1,5 mln); Гiсторыя Беларусi, red. М. Касцюк, t. 5, Мiнск 2006, s. 122 (tu wartość 1,3 mln).

3 М.В. О с ь к и н, Неизвестные трагедии первой мировой. Плнные. Дезертиры. Беженцы, Москва 2014, s. 389.

4 E. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 31.

5 Oceny takie formułowane są zarówno w najnowszej historiografii polskiej, jak i białoruskiej oraz rosyjskiej, choć powstaje wrażenie, że spośród trzech przywołanych tu autorów, najbardziej oględnie wypowiada się autor publikacji białoruskiej, E. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 29; М.В. О с ь к и н, op. cit., np. s. 377, 416–417, М.М. С м о л я н и н о в, Беларусь в Первой миовой войне 1914–1918 гг., Минск 2014, s. 128, 130, 153.

2

KONSEKWENCJE I WOJNY ŚWIATOWEJ

363

pośrednictwem duchowieństwa – szczególnie do świadomości prawosławnych6.

Kler katolicki natomiast zdecydowanie działał na rzecz pozostania wiernych swojej konfesji7. Zapewne także uchodzące władze rosyjskie działały mniej zdecydowanie w stosunku do katolików8.

Pomijając skomplikowany problem stopnia świadomości narodowej, nie ulega wątpliwości, że w wyniku ruchów ludnościowych u progu istnienia II RP ludność prawosławna, a więc w swej masie niepolska, straciła miażdżącą wcześniej przewagę nad ludnością katolicką9. Ta ostatnia nie może być utożsamiona w całości z polskim żywiołem narodowym, niemniej na pewno była ona podatniejsza na akceptację funkcjonowania w obrębie państwa polskiego, co w efekcie powinno się z punktu widzenia władz II RP korzystnie przedłożyć na sytuację polityczną.

Wprawdzie powojenna repatriacja wzmocniła element prawosławny (stanowił on zdecydowaną większość wracających z Rosji10), mimo to owa fala powrotna nie odtworzyła dominacji ludności prawosławnej w przedwojennej skali.

Szczególnym aspektem opisanej wyżej sytuacji okazało się niemal całkowite zniknięcie rosyjskich elit. Uważa się, że ewakuacja urzędów państwowych i instytucji społecznych i placówek oświatowych, została przez władze carskie zorganizowana lepiej, aniżeli przesiedlenie mas ludności wiejskiej czy wywiezienie przedsiębiorstw przemysłowych11. W II RP pozostali przedstawiciele mniejszości rosyjskiej będą się starali odgrywać rolę liderów wśród wyznawców prawosławia, wśród których przedstawiciele inteligencji byli nadreprezentowani. Jednak ich potencjał w żaden sposób nie był adekwatny do tego z 1914 r.

Warto również zastanowić się w tym kontekście, czy geneza12, a zwłaszcza przebieg ewakuacji, a następnie dramatyczny los uchodźców w głębi Rosji, nie poderwał jej autorytetu w oczach „bieżeńców”. W efekcie pojawia się pytanie, czy w II RP ewakuacyjne doświadczenia ludności prawosławnej nie utrudniły rosyjskiej akcji politycznej. Wysiedlenia prowadzono bowiem często, a według E. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 30. Analogiczna sytuacja miała miejsce na terenie „zabużańskiej” guberni chełmskiej, М.В. О с ь к и н, op. cit., s. 401.

7 E. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 30.

8 Można natknąć się na opinię, że władze rosyjskie już od końca czerwca „nie ruszały Polaków”, ale odnosi się ona zapewne do sytuacji na terenie Królestwa, М.В. О с ь к и н, op. cit., s. 400.

9 E. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 98–99.

10 Przykładowo wśród powracających do Polski w okresie I–IV 1922 r. Białorusini i Ukraińcy stanowili niemal 70%, D. S u l a, Powrót ludności polskiej z byłego Imperium Rosyjskiego w latach 1918–1937, Warszawa 2013, s. 210.

11 М.М. С м о л я н и н о в, op. cit., s. 115.

12 Interesująco na ten temat pisze Oskin. Twierdzi, że ważną rolę w podjęciu decyzji o wysiedleniach odegrała narastająca szpiegomania. Wydaje się jednak, że uwaga ta może być zasadna w stosunku do podłoża traktowania Polaków czy Litwinów, w mniejszym zaś stopniu Białorusinów, których narodowej podmiotowości władze carskie nie uznawały, М.В. О с ь к и н, op. cit., s. 337, 373, 393.

6

364

PIOTR CICHORACKI

niektórych historyków wręcz głównie13, w sposób przymusowy. W efekcie ludność poddana im traciła nie tylko materialny dorobek życia, ale często najbliższych pozostawianych w mogiłach na szlaku marszu. Negatywna zmiana stosunku do własnej przecież armii była rejestrowana już w 1915 r.14 Dodajmy zresztą, że podobną ewolucję nastrojów zauważa się także w wypadku ludności polskiej z terenu Królestwa, czy poddanych austriackich15. Jedynie przyczynkiem do refleksji na ten temat może być fakt zdobycia w 1928 r. przez Rosyjskie Zjednoczenie Narodowe (RNO) mandatu poselskiego z pińskiego okręgu wyborczego, w skład którego w przeważającej części wchodziły te tereny, które do zimy 1917/1918 r. znajdowały się pod kontrolą rosyjską, a w związku z tym były znacznie mniej zniszczone i dotknięte ewakuacją16.

Zjawiskiem wyraźnie zauważalnym był również częściowy odpływ ludności żydowskiej, bez porównania mniej powiązanej z „polskim światem”, aniżeli Żydzi z Królestwa czy Galicji. W literaturze formułowany bywa pogląd, że w 1915 r. propaganda na rzecz opuszczenia swoich siedzib nie była prowadzona wśród ludności żydowskiej17. Faktem jednak jest, że jej część także wzięła udział w wojennym exodusie, odchodząc na wschód niekiedy w większych zwartych grupach18. Po wojnie istotny spadek udziału osób wyznania mojżeszowego był rejestrowany statystycznie19.

Wydaje się, że jednym ze skutków „bieżeństwa”, z jakim musiała zmagać się II RP był wzrost w tej – powracającej już jako repatrianci – grupie nastrojów radykalnych, a także skłonność do zachowań anarchizujących. Pierwszym tego symptomem było zachowanie jakiejś części uchodźczych mas jeszcze w 1915 r. „Bieżeńcy” pozostawieni niejednokrotnie sami sobie przez władze rosyjskie w trakcie marszu na wschód, we własnym zakresie musieli zdobywać środki utrzymania kosztem mieszkańców terytoriów, przez które prowadził szlak Ibidem, s. 376.

Ibidem, s. 381.

15 J. M o l e n d a, Miejsce ruchu ludowego w życiu wsi i wśród innych obozów politycznych [w:] Polska XIX wieku. Państwo – społeczeństwo – kultura, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1986, s. 393.

16 P. C i c h o r a c k i, Województwo poleskie 1921–1939. Z dziejów politycznych, Łomianki 2014, s. 264.

17 E. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 30.

18 М.М. С м о л я н и н о в, op. cit., s. 143.

19 Można szacować, że w województwie poleskim odsetek ludności wyznania mojżeszowego spadł o około 30%, http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=350, http://demoscope. ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=373, http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd. php?reg=370, http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=780, Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej. T. VIII. Województwo poleskie, Warszawa 1924 [„Tablica Wojewódzka”].

13 14

KONSEKWENCJE I WOJNY ŚWIATOWEJ

365

ewakuacji20. Również po dotarciu na miejsce tymczasowego osiedlenia ich położenie było fatalne, a konieczność zdobycia utrzymania z powodu bardzo słabo opłacanych zajęć dodatkowo czyniła tę grupę podatną na radykalny, opozycyjny ferment. Warto zacytować opinię rosyjskiego historyka, który swoje spostrzeżenia formułował wprawdzie w kontekście rewolucji rosyjskiej, ale które wydają się adekwatne także do sytuacji II RP, przyjmującej wracających repatriantów: bieżeńcy nieśli w głąb Imperium Rosyjskiego psychologię zmarginalizowanych [ros. маргинал – dop. P.C.] – ludzi pozbawionych wszystkiego i wszystkich – często nawet członków swoich rodzin, którzy umierali na ich rękach w trakcie odwrotu. Wpływ takiego kontyngentu na mieszkańców kraju, nawet jeśli pamiętać, że uchodźcy znajdowali się praktycznie na samym „dnie” struktury socjalnej, nie mógł nie być negatywnym21.

W związku z powyższym kluczowa wydaje się odpowiedź na pytanie o rolę repatriantów w kształtowaniu ruchu komunistycznego, a zwłaszcza powstałej jesienią 1923 r. Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi. Uznaje się niekiedy, że zwłaszcza na początku funkcjonowania zorganizowanych, nielegalnych struktur komunistycznych na terenie województw północno-wschodnich II RP wpływ „bieżeńców” był decydujący22. Pierwszorzędne znaczenie miał fakt, że mogli oni obserwować cały przebieg rewolucji w Rosji, aż do finalnego zwycięstwa bolszewików. Wśród kilkusettysięcznej masy przybyłych ze Wschodu, musiał znaleźć się poważny odsetek tych, którzy oceniali pozytywnie, zwłaszcza społeczne, radykalne zmiany tam dokonane. Byli wśród nich żołnierze wojskowych formacji bolszewickich, a także ludzie mający doświadczenie w pracy w bolszewickim aparacie państwowym (także odpowiedzialnym za bezpieczeństwo), choć zapewne jedynie na niskich jego szczeblach23.

Dokument partyjny opisujący stan Komitetu Okręgowego KPZB w Brześciu po kilku miesiącach jego funkcjonowania stwierdza, że 75% tamtejszych członków KPZB miało za sobą pobyt w Rosji. Aż połowa deklarowała wcześniejszy akces do Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików)24. Dodać można, że przykład М.В. О с ь к и н, op. cit., s. 399.

Ibidem, s. 414.

22 A. B e r g m a n, Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 23, 55.

23 Narodowe Archiwum Republiki Białoruś, f. 242, o. 1, d. 147, k. 17–18, [Relacja członka KPZB z powiatu drohickiego, niedatowana]; В.П. Л а с к о в и ч, B.B. Л а с к о в и ч, Подвиг Коммунистической Партии Западной Беларуссии (КПЗБ) 1919–1939 гг. Исторический очерк, Брест 2002, s. 72; М. Б а н а с е в і ч, Я. Б у т р ы м, В. Л а с к о в и ч, В. М о р о з, М. П а р х о м і к, М. Р а б з ю к, Ф. Х а в а н с к і, У складзе Польскай дзяржавы [w:] Памяць. Івацэвіцкі раён, Мінск 1997, s. 106.

24 Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi, sygn. VII/31, k. 26, „Ogólne położenie organizacji” [1924].

20 21

366

PIOTR CICHORACKI

województwa poleskiego jest tu o tyle spektakularny, że KO KPZB Brześć, obejmujący swym zasięgiem zachodnie powiaty, a więc tereny dotknięte ewakuacją i repatriacją, należał do najprężniejszych w całej partii, podczas gdy KO KPZB Pińsk plasował się niemal przez całe dwudziestolecie na drugim biegunie. Jeden z działaczy KPZB następnego pokolenia z dużą dozą emfazy, choć przecież nie bez racji co do istoty rzeczy, notował po latach: Podczas pobytu w Rosji w wyniku ewakuacji nasi ojcowie przeszli taką szkołę klasowego uświadomienia, że bez tego nie zdołaliby oni podnieść się do takiego poziomu za sto lat25.

Kontekst polityczny skutków repatriacji nie ogranicza się jedynie do zagadnienia komunistycznego. Historiografia białoruska ocenia, że wróciło około 500 tys. uchodźców, co stanowiłoby nieco mniej niż połowę liczby tych, którzy powrócili na terytorium II RP w latach 1921–192426. Otwarta pozostać musi kwestia, w jaki sposób na stosunek do państwa polskiego wracających z Rosji wpływały realia repatriacji, na jakie natrafiano już na polskim terytorium. Wykorzystana tu literatura nie odnotowuje, aby władze polskie traktowały repatriację w kategorii zagadnienia stricte politycznego, tzn. wymagającego bezpośrednich działań o tym charakterze. Koncentrowano się na – na pewno doraźnie najistotniejszej – sferze zapewnienia bezpośredniej opieki zdrowotnej i żywnościowej, co wynikało z fatalnego stanu w jakim znajdowali się repatrianci w momencie przekraczania granicy27. Była to jednak pomoc siłą rzeczy krótkotrwała. Zwraca uwagę, że Władysław Grabski – od grudnia 1921 r. Nadzwyczajny Komisarz ds.

Repatriacji – definiował powierzoną mu misję jako „społeczną”28. Z drugiej jednak strony trudno abstrahować od tego, że wówczas był jedną z najwybitniejszych postaci życia politycznego II RP, fakt więc powierzenia mu tak wrażliwej funkcji dowodził, że aspektu politycznego eliminować z tej nominacji zapewne nie należy.

Uważa się, że mimo starań, a i ludzkich ofiar, w najbardziej bezpośrednim znaczeniu tego słowa, nie udało się wyeliminować wielu sytuacji, które mogły negatywnie nastrajać powracających do – w sensie politycznym nowego – kraju.

Do życzenia pozostawiały sprawy organizacyjne, zapewne nie bez przyczyny badaczka zagadnienia repatriacji posługuje się w tym kontekście słowem „chaos”.

Odnotowuje również zjawisko łapówkarstwa, wymuszanego przez urzędników В.П. Л а с к о в і ч, И зплемени непнокоренных. Воспоминания подпольщика 1919–1939, Брест 1990, s. 14.

26 У.Ф. Л а д ы с е ў, П.І. Б р ы г а д з і н, Паміж Усходам і Захадам станаўленне дзяржаўнасці і тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі (1917-1939 гг.), Мінск 2003.

27 М.С. Б а д а к, А.Б. Д р о н е ц, Н.М. П л і с к о, А. С л а н е ў с к і, В складзе Польшчы [w:] Памяць. Кобрынскі раён, Мінск 2002, s. 116; D. S u l a, op. cit., s. 203.

28 D. S u l a, op. cit., s. 178.

25

KONSEKWENCJE I WOJNY ŚWIATOWEJ

367

przyjmujących przybyszy29. Faktem też pozostaje, że miejscowa administracja zespolona niekiedy czuła się zmuszona do publicznego wezwania o wsparcie z innych regionów, ponieważ zadania nałożone nań w związku z powrotami przerastały jej możliwości30.

Wskazać wreszcie można na zjawisko nieoficjalnej reemigracji, odbywanej poza oficjalnymi kanałami repatriacji. Najczęściej korzystali z niej ci, którzy nie byli w stanie spełnić formalnych warunków umożliwiających powrót. Wydaje się, że ta sytuacja była wykorzystywana przez władze sowieckie w celu przerzucania na polskie terytorium osób mających zadania wywrotowe tak typu politycznego, jak i polityczno-dywersyjnego31. Incydenty wynikłe na tle repatriacji wywoływały również napięcia w bilateralnych stosunkach polsko-sowieckich32.

Zniszczenia czasu wojny Obszar województw północno-wschodnich II RP został w okresie I wojny światowej bardzo dotknięty zniszczeniami, co znacząco wpłynęło na funkcjonowanie w okresie międzywojennym33. Złożyły się na ową destrukcję dwa typy sytuacji. Niejako „naturalną” stanowił bezpośredni efekt prowadzonych walk.

Najtragiczniejszą ilustracją skutków jest los Smorgoni, przez które wiele miesięcy przechodziła linia niemiecko-rosyjskiego frontu34. Wzdłuż linii frontu z lat 1915-1918 ludność zmuszona była wykorzystywać w celach mieszkalnych resztki umocnienień i innej „infrastruktury” związanej z wojną pozycyjną35. Dodać do tego należy dewastację wynikającą ze stacjonowania olbrzymich mas wojsk po obu stronach linii rozgraniczających obie armie. Biorąc jednak pod uwagę faktycznie pozycyjny charakter działań militarnych na opisywanym obszarze, można sformułować hipotezę, że zniszczenia o takiej genezie dotyczyły głównie, relatywnie wąskiego, pasa przyfrontowego.

Wydaje się więc, że w większej mierze na destrukcję ekonomiczną i infrastrukturalną złożyły się skutki decyzji rosyjskiego Naczelnego Dowództwa Ibidem, s. 178.

Ibidem, s. 289.

31 Protokół nadzwyczajnego zjazdu starostów województwa nowogródzkiego z 19 VIII 1924 [w:] P. C i c h o r a c k i, Stołpce – Łowcza – Leśna 1924. II Rzeczpospolita wobec najpoważniejszych incydentów zbrojnych w województwach północno-wschodnich, Łomianki 2012, s. 296; D. S u l a, op. cit., s. 201.

32 D. S u l a, op. cit., s. 213.

33 Рижский мир в судьбе белорусского народа 1921–1953 гг., pед. А.А. Коваленя, кн. 1–2, Минск 2014, s. 244.

34 http://smorgon.org/town/5153 [dostęp 8 XI 2014].

35 W ł o d k o w i c, Korespondencje. Znad Stochodu, „Głos Poleski” 1923, nr 58.

29

30

368

PIOTR CICHORACKI

o stosowaniu w trakcie odwrotu na wschód taktyki „spalonej ziemi”. Uznało ono, że porzucane terytorium powinno być przekształcone „w pustynię”36. Być może najbardziej spektakularnym przykładem był los Brześcia, zniszczonego przez własne oddziały w około 70%37. Inną ilustracją jest powiat kosowski, gdzie zniszczono 18 tys. budynków38. Interwencje na rzecz uchronienia przed podobnym losem pojedynczych posiadłości magnackich (np. Nieświeża), które docierały do rosyjskiej Kwatery Głównej, przynosiły nawet pożądany skutek w postaci reakcji najwyżej postawionych dowódców39. Zdaje się to jednak być dowodem, że żywiołowe niszczenie kraju uważanego za własny było faktycznie akceptowane w kierowniczych kręgach wojskowych40.

Dane dotyczące skali zniszczeń, jakimi operowano w okresie międzywojennym różnią się od siebie. Wahania mogą wynosić nawet kilkadziesiąt procent41. Jako orientacyjną uznać należy liczbę około 400 tys. zniszczonych budynków (województwa: wileńskie, nowogródzkie i poleskie)42. Tytułem przykładów można również przytoczyć kilka wskaźników, ilustrując skalę problemu zarówno w wartościach względnych, jak i bezwzględnych. Dla obszaru, który pozostał po sowieckiej stronie granicy ryskiej ocenia się, że w 1921 r. produkcja przemysłowa wynosiła około 20% przedwojennej43. W województwie poleskim do końca 1922 r. zgłoszono zniszczenie ponad 178 tys. budynków. Zapewne można założyć, że przytłaczająca większość uległa rujnacji w latach I wojny światowej. W każdym razie w efekcie różnych konfliktów, jakie miały miejsce na omawianym obszarze, jego mieszkańcy, a zwłaszcza dominujący wśród ludności chłopi „pozbawieni byli normalnych warunków życia”44. Tło dodatkowe stanowiła ogólnie krytyczna sytuacja gospodarcza, w jakiej znajdowało się państwo polskie w I połowie lat 20. XX w.

W tej sytuacji społeczeństwo musiało być podatne na hasła opozycyjne, a organizacja odbudowy i pomoc dla ludności, często wracającej dopiero z uchodźstwa, – stała się w I połowie lat 20. węzłowym zagadnieniem dla państwa, wyrastając w województwach północno-wschodnich na pierwszoplanowe zagadnienie polityczne45. Przy czym odnosi się wrażenie, że początkowo część zadań wzięły na М.В. О с ь к и н, op. cit., s. 379. М.М. С м о л я н и н о в, op. cit., s. 109.

38 W. S k a k u j, Od naszych korespondentów, „Głos Poleski” 1922, nr 24.

39 М.М. С м о л я н и н о в, op. cit., s. 127.

40 М.В. О с ь к и н, op. cit., s. 400; М.М. С м о л я н и н о в, op. cit., s. 112–113.

41 Rozbieżności dla Polesia: P. C i c h o r a c k i, Województwo poleskie..., s. 56.

42 Рижский мир..., s. 246.

43 Гiсторыя Беларусi..., s. 122.

44 В. К у з ь м і ч, Барацьба з нелегальнымі ўзброенымі фармірованнямі на беларускім участку савецка-польскага памежжа (1921–1926 гг.), «Беларускі Хістарычны Часопіс» 2008, nr 5, s. 19.

45 Państwowe Archiwum Obwodu Brzeskiego [dalej PAOB], f. 1, o. 2, d. 304, k. 21-22, Protokół zjazdu starostów [1925].

36 37

KONSEKWENCJE I WOJNY ŚWIATOWEJ

369

siebie instytucje, które jakkolwiek były afiliowane przy instytucjach centralnych (Główny Komitet Pomocy Jeńcom i Repatriantom przy Sejmie, Nadzwyczajny Komitet do Spraw Repatriacji), to jednak działały niejako autonomicznie. Zwraca uwagę, że bieżący kontakt z przedstawicielami władz był w przywołanych wyżej ciałach traktowany jako priorytet pożądany, ale najwyraźniej dalece niedoskonale realizowany46. Na dłuższą metę podobne rozwiązania, właśnie z przyczyn politycznych, musiały wydać się niedoskonałe. Z czasem sprawą zajął się Sejm, przyjmując w sierpniu 1923 r. ustawę regulującą udzielanie pomocy rolnej reemigrantom47.

W obliczu ostrych zaburzeń przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu, do jakich doszło w 1924 r., gabinet Władysława Grabskiego opracował kompleksowy plan zaangażowania państwa w odbudowę zniszczonych obszarów48. Dodajmy, że powołane w celu wspierania i koordynowania odbudowy instytucje regionalne budziły poważne kontrowersje, nie tylko o charakterze merytorycznym, ale właśnie politycznym. W pierwszej połowie lat 20. politycy wywodzący się z mniejszości narodowych mogli podobnym ciałom zarzucać np. celowe zaniedbywanie elementarnych potrzeb chłopów, a więc grupy najbardziej poszkodowanej49.

Wypada zaznaczyć, że proces odbudowy w połowie lat 20. był jeszcze daleki od zakończenia, choć sądząc np. z fragmentarycznych danych dotyczących części omawianego obszaru (woj. poleskie) nabierał wówczas przyspieszenia. Niemniej jeszcze w 1927 r. w jednym powiecie kilkaset osób mogło pozostawać bez domostw i funkcjonować w oparciu o takie doraźne schronienia jak ziemianki50.

Na początku lat 30. odsetek nieodbudowanych budynków wynosił poniżej 10%51.

Okupacja niemiecka Pojawienie się w 1915 r. armii niemieckiej, a w efekcie – jak się miało okazać – kilkuletni zarząd tym obszarem przez II Rzeszę miał doniosłe znaczenie polityczne, którego skutki bez wątpienia wpłynęły na dzieje województw wschodnich D. S u l a, op. cit., s. 290–293. „Ustawa o przyznaniu kredytu 20 mld marek na pomoc rolną w 1923 r. dla reemigrantów we wschodnich województwach”, „Dziennik Ustaw” 1923, nr 92, poz. 720.

48 AAN, Akta S. Kauzika, sygn. 10, k. 23–31, „Plan ogólnej polityki na kresach w powiatach zagrożonych bandami na zimę 1924/1925”. Na ten temat wraz z publikacją dokumentów: J. T o m a s z e w s k i, Trzy projekty Władysława Grabskiego, „Kwartalnik Historyczny” 1959, nr 4, passim.

49 Г о л и й, Піньчуки, прокинетсться!, «Наше Життя» 1926 z 15 VIII. 50 Odbudowa na Polesiu, „Głos Poleski” 1924, nr 2; Odbudowa Polesia w cyfrach pod koniec 1923 r., „Kurier Polesia” 1924, nr z 16 VIII; С.Л. С у п р у н, У.Л. Р а б і н е ц, Пад уладай белага арла [w:] Памяць. Драгічынскі раён, Мінск 1997, s. 117.

51 PAOB, f. 1, o. 4, d. 88, k. 90, Sprawozdanie wojewody poleskiego na posiedzenie Rady Wojewódzkiej 16 XII 1932.

46 47

370

PIOTR CICHORACKI

II RP. Najważniejszą tego typu zmianą okazało się ożywienie w różnych sferach życia narodowego nierosyjskich grup etnicznych. Dotyczyło to przede wszystkim emancypacji językowej, a więc obszaru oświaty i kultury, ale także działań o faktycznie politycznym obliczu52. Bez względu na ocenę niemieckich rządów, zmiana na tym polu w porównaniu z sytuacją do 1914 r. była zasadnicza53. Mimo piętrzonych z czasem trudności ze strony Niemców w stosunku do Polaków zapewne właśnie oni stali się największymi beneficjentami zmiany sytuacji54. Nie ulega jednak wątpliwości, że niemiecka okupacja okazała się korzystna także z punktu widzenia aspiracji Litwinów i Białorusinów. Przy czym w tym ostatnim wypadku niekiedy uznaje się, że upust ilościowy ludności prawosławnej jaki przyniosła ewakuacja musiał negatywnie odbić się na białoruskich możliwościach wykorzystania swoistej koniunktury55.

Można przypuszczać, że polityka niemiecka, opierająca się w jakiejś mierze na zasadzie „dziel i rządź” przyczyniła się zwłaszcza do eskalacji konfliktu polsko-litewskiego. Biorąc jednak np. pod uwagę poszukiwanie przez część liderów białoruskich oparcia w Kownie, miała – przynajmniej pośredni – wpływ na nienajlepszy stan relacji polsko-białoruskich. Dotyczy to zwłaszcza pierwszej połowy lat 20. Być może należałoby wskazać na także powojenne wpływy Niemiec, siłą rzeczy nakierowane na destabilizację sytuacji II RP56.

Wydaje się, że realia okupacyjne także mogły mieć wpływ na późniejszą podatność na wpływy komunistyczne, a brak doświadczenia „bieżeństwa” nie był tu zawsze skutecznym „impregnatem”. Rzeczywistość państwa polskiego przynosiła także w odczuciu tych, którzy po 1915 r. pozostali na miejscu (zwłaszcza na obszarze Polesia) odczuwalny, choć swoisty regres własnego położenia.

Emanacją tego była pamięć o „suobodzie” z lat Wielkiej Wojny. Brak stabilizacji państwowej, łatwość dostępu do broni dawały mieszkańcom wsi wspomnienie „poczucia siły i niezależności”, gdy jednocześnie – co samo w sobie ciekawe – pamięć o konsekwencjach krwawych walk latach 1915–1916 (z ofensywą Brusiłowa na czele) szybko zacierała się w świadomości57.

E. K i r w i e l, Kresy Północno-Wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918–1939. Oblicze polityczne, Lublin 2011 s. 61–62.

53 Dostrzega to także historiografia rosyjska, choć zdarza się, że podobne konstatacje opatrywane są lekceważącymi w tonie komentarzami, В. Б о н д а р е н к о, Утерянные победы Российской Империи, Минск 2010, s. 318–322.

54 E. K i r w i e l, op. cit., s. 63.

55 E. K i r w i e l, op. cit., s. 64; E. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 32.

56 E. K i r w i e l, op. cit., s. 65.

57 W. M ę d r z e c k i, Województwo wołyńskie 1921–1939. Elementy przemian cywilizacyjnych, społecznych i politycznych, Warszawa 1988, s. 82; M. M a r c z a k, Przewodnik po Polesiu, Brześć 1935, s. 34.

52

KONSEKWENCJE I WOJNY ŚWIATOWEJ

371

*** Wydaje się, że w odniesieniu do jednego wydarzenia należy jednak odejść od stosowanej tu do tej pory zasady omawiania oddzielnie składowych wypreparowanego na potrzeby niniejszego tekstu zestawu najważniejszych determinant sytuacji politycznej, mających swoje korzenie w latach I wojny światowej. Takim epizodem były wybory do parlamentu I kadencji, przeprowadzone w listopadzie 1922 r. Teoretycznie można je traktować jako względny, ale jednak najbardziej wiarygodny miernik stosunku ludności do państwa. Pamięć o przeżyciach wojennych i uchodźczych była wówczas bardzo świeża, a formalna stabilizacja polityczno-międzynarodowego status quo, jakkolwiek miała dopiero kilkunastomiesięczną metrykę, była po traktacie ryskim faktem. Można też z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć również, że zdecydowana większość repatriantów powróciła już do swoich miejsc rodzinnych i mogła wziąć udział w głosowaniu.

Sądząc z danych dla województwa poleskiego za okres 1921–1924, w pierwszych dwóch latach powróciło około 95% ogólnej liczby repatriantów58. Taka perspektywa jest, rzecz jasna, „skażona” niemożnością wypreparowania wpływu skutków I wojny światowej i oddzielenia ich od wydarzeń okresu 1918–1921. Niemniej obraz przyznajmy od razu, że niejednoznaczny, jaki się wyłania, nosił w sobie piętno przeżyć i doświadczeń z czasu Wielkiej Wojny.

Z jednej strony rzuca się w oczy sukces, jaki odniosły środowiska niepolskie w postaci mandatów uzyskanych przez tzw. Blok Mniejszości Narodowych. Pod względem oddanych głosów uplasował się on na pierwszym miejscu w woj. nowogródzkim i poleskim, i na drugim w woj. wileńskim59. Taki wynik sugerowałby, że postawy kontestacyjne, a przynajmniej bardzo krytyczne w stosunku do państwa polskiego mogły być istotną determinantą politycznych sympatii. Z drugiej jednak sukces ugrupowań polskich, takich jak PSL „Wyzwolenie” (pierwsze miejsce w woj. wileńskim, drugie miejsce w woj. nowogródzkim, trzecie miejsce w woj. poleskim) i PPS (pierwsze miejsce w woj. poleskim) dowodził, że liczyła się nie tylko formalna afiliacja narodowa, a także radykalizm społeczny. Można zapewne sformułować hipotezę, że owe prądy i postawy, tak charakterystyczne dla województw północno-wschodnich II RP, w jakiejś mierze wykreowane zostały w bezpośrednim, bądź pośrednim związku z wypadkami lat 1914–1918.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PAOB, f. 1, o. 2, d. 2001, k. 1, „Ludność i repatriacja wg danych administracyjnych” [niedatowane].

P. C i c h o r a c k i, Województwo poleskie..., s. 124; E. K i r w i e l, op. cit., s. 93–94.

58

59

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 2 (54), s. 373–422, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2016

Adam Adrian Ostanek Warszawa

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

D

ZIEJE WOJSKA POLSKIEGO II Rzeczypospolitej doczekały się licznych opracowań. Szczególnie w ostatnich latach ich liczba wyraźnie wzrosła. Swoboda dostępu do akt w połączeniu z możliwością nieskrępowanego wyrażania wniosków i opinii spowodowała, że częstokroć tendencyjne prace powstałe w okresie PRL zostały obecnie zastąpione rzetelnymi i obiektywnymi pracami1.

Z każdym rokiem przybywa kolejnych, obejmujących węższe, często niepodejmowane wcześniej aspekty funkcjonowania armii II RP. Niestety w dalszym ciągu mało jest prac odnoszących się do funkcjonowania armii i życia codziennego żołnierzy w ujęciu regionalnym. W ujęciu okręgowym opracowań doczekały się jedynie trzy okręgi wojskowe2, natomiast z licznych garnizonów rozsianych po całej Rzeczypospolitej, zaledwie kilka doczekało się monografii3.

Powodów wspomnianych braków jest kilka. Funkcjonowanie tak okręgów, jak i garnizonów było niezwykle złożone i nie we W odniesieniu do funkcjonowania całego Wojska Polskiego do najpełniejszych opracowań należą obecnie prace L. W y s z c z e l s k i e g o : Wojsko Polskie w latach 1918–1921, Warszawa 2006; Od demobilizacji do zamachu majowego. Wojsko Polskie w latach 1921–1926, Warszawa 2007; Wojsko Piłsudskiego. Wojsko Polskie w latach 1926–1935, Warszawa 2005; W obliczu wojny. Wojsko Polskie 1935–1939, Warszawa 2008.

2 W. J a r n o, Okręg Generalny Wojska Polskiego nr III Kielce w latach 1918–1921, Łódź 2003; I d e m, Okręg Korpusu Wojska Polskiego nr IV Łódź 1918–1939, Łódź 2001; A.A. O s t a n e k, VI Lwowski Okręg Korpusu w dziejach wojskowości polskiej w latach 1921–1939, Warszawa 2013.

3 T. B a n a s z e k, Historia garnizonu Sandomierz w latach 1918–1939, Sandomierz 2012; P. B o r e k, Garnizon Wojska polskiego w Białej Podlaskiej 1918–1939, Biała Podlaska 2006; W. J a r n o, K. C z e r n i e l e w s k i, Garnizon łódzki Wojska Polskiego w latach 1918–1939, Toruń 2008; J. Majka, Garnizon Rzeszów w latach 1918–1939, Rzeszów 2005; M. T r u b a s, Płocki garnizon Wojska Polskiego w latach 1918–1939, Warszawa 2008; C. W i t k o w s k i, Garnizon Warszawa w okresie II Rzeczypospolitej (1918–1939), Oświęcim 2014.

1

374

ADAM ADRIAN OSTANEK

wszystkich kwestiach jednakowe. Poza tym w wielu przypadkach brak jest materiałów źródłowych, albo są mocno rozproszone. Garnizon lwowski jest jednym z tych, które oczekują na swoje pełne opracowanie.

Jak wspomniano, życie garnizonowe nigdy nie było jednorodne. Wprawdzie obowiązki służbowe, proces wyszkolenia i inne elementy, wynikające z przepisów i regulaminów funkcjonujących w całym Wojsku Polskim były jednolite w odniesieniu do poszczególnych rodzajów broni, to jednak całość życia garnizonowego zależała od różnych czynników. Przede wszystkim istotna była sama wielkość miasta i rola jaką pełniło ono w regionie. Ważne było także i to, jak wiele jednostek WP było dyslokowanych na jego terenie oraz czy obok nich znajdowały się dowództwa wielkich jednostek.

Znaczenie i możliwości jakie dawały miasta większe oraz te, w których jednocześnie poza kilkoma oddziałami WP znajdowały się także dowództwa, były zdecydowanie większe. Lepsza i nowocześniejsza baza koszarowa oraz infrastruktura wyszkoleniowa, bogato wyposażone biblioteki oddziałowe i garnizonowe, kasyna, świetlice, działalność teatrów amatorskich, dostępność publicznych kin i teatrów, mnogość imprez kulturalnych, których przebieg uświetniało swą obecnością wojsko – wszystko to czyniło służbę wojskową odbywaną w dużych miastach, zdecydowanie atrakcyjniejszą i barwniejszą.

Garnizon Lwów należał do jednych z największych w II Rzeczypospolitej.

Fakt ten nie dziwi, bowiem i sam Lwów był trzecim pod względem liczebności miastem międzywojennej Polski. Stanowiąc najważniejsze miasto całej Małopolski Wschodniej był siedzibą władz wojewódzkich i powiatowych (powiaty Lwów-miasto i Lwów-powiat), Dowództwa Okręgu Korpusu nr VI, Inspektoratu Armii nr V, Komendy Wojewódzkiej Policji Państwowej, Okręgu Szkolnego Lwowskiego, Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych, Dyrekcji Pocztowo-Telegraficznej, Dyrekcji Lasów Państwowych, Okręgowego Sądu Apelacyjnego, Wschodniomałopolskiego Okręgowego Inspektoratu Straży Granicznej, Wyższego Urzędu Górniczego, 13 konsulatów oraz wielu innych ważnych instytucji4.

Jak wspomniano, za sprawą usytuowania w mieście najważniejszych instytucji wojskowych, Lwów był również największym garnizonem południowo-wschodniej Polski, co nie pozostawało bez wpływu na życie codzienne tak ludności jak i żołnierzy.

W niniejszej pracy skupiono się na zaprezentowaniu garnizonu Lwów, wskazując na elementy, jakie miały wpływ na życie codzienne żołnierzy służących w jednostkach tam dyslokowanych. Niezbędna zatem była wielopłaszczyznowa charakterystyka miasta ze szczególnym uwzględnieniem obiektów wojskowych, Szerzej zob.: Ilustrowany Informator Miasta Lwowa na rok 1939, Lwów 1939, s. 13, 15–16.

4

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

375

wskazanie kiedy, gdzie oraz jakie jednostki WP skoszarowane były we Lwowie.

Wszystkie te czynniki miały olbrzymi wpływ na podjęty temat.

Podstawą źródłową pracy są materiały przechowywane zarówno w archiwach polskich jak i ukraińskich oraz publikacje dotyczące dziejów Lwowa. Pierwsze z wymienionych, choć mocno rozproszone i niekompletne, odzwierciedlają dość dobrze życie codzienne garnizonu lwowskiego. Opracowania z kolei, choć w dużej mierze dotyczą innych aspektów dziejów Lwowa, ze względu na liczebność wojska we Lwowie, praktycznie zawsze w mniejszym bądź większym stopniu, temat armii poruszają. Przedwojenne wydania przewodników oraz wszelkiego rodzaju opracowań i broszur, a także lokalna prasa codzienna dostarczyły szczególnie cennych informacji statystycznych i informacyjnych. Pomocne okazały się również pamiętniki i wspomnienia przedwojennych mieszkańców miasta.

W celu uzyskania dodatkowej, praktycznej przydatności niniejszego artykułu, jako swoistego krótkiego przewodnika dla chcących poznać miasto i zlokalizować zachowane obiekty wojskowe, wymieniając poszczególne z nich, uwzględniono ich położenie na terenie miasta. Do pracy załączono także mapę ilustrującą ich położenie. Podane nazwy ulic oraz numeracja budynków odpowiadają stanowi z 1939 r. W nawiasach podano nazwy obecne, chyba że w danym przypadku nazwy te nie uległy zmianie.

Charakterystyka potencjału ludnościowego, ekonomicznego i kulturalnego międzywojennego Lwowa W celu scharakteryzowania życia codziennego żołnierzy WP we Lwowie, niezbędne było przedstawienie analizy liczebności ludności (w tym struktury narodowościowej) oraz znaczenia miasta jako centrum administracyjnego, gospodarczego a także kulturalnego dla całego regionu południowo-wschodniej Polski. Wynika to nie tylko z faktu, iż – jak już wspomniano – potencjał miasta wpływał zawsze bezpośrednio na jakość życia garnizonowego, ale także i z tego, że istotna liczba żołnierzy poszczególnych oddziałów, rekrutowała się przecież z mieszkańców Lwowa i okolicznych powiatów.

Chcąc dokonać charakterystyki narodowościowej Lwowa, należy przede wszystkim wskazać na ogólną liczbę mieszkańców miasta w poszczególnych latach. Najpełniejsze dane o liczbie mieszkańców z uwzględnieniem narodowości odzwierciedlają spisy powszechne przeprowadzone w 1921 i 1931 r. Zagadnienia związane z zakwalifikowaniem poszczególnych osób do danej narodowości zostały w nich nieco inaczej zdefiniowane w poszczególnych latach, co zaowocowało pewnymi rozbieżnościami. Powodem tego był fakt, iż nie zawsze wyznawana religia pokrywała się z deklarowaną narodowością (w przypadku spisu powszechnego z 1921 r.), bądź deklarowanym językiem ojczystym (w przypadku spisu

376

ADAM ADRIAN OSTANEK

powszechnego z 1931 r.) i odwrotnie. Oznacza to, że pewien odsetek każdej ze społeczności wyznawał religię charakterystyczną dla innej narodowości, a przez to dość często utożsamiał się dzięki temu z tą narodowością5. Ogólnie jednak rzecz biorąc ludność polska była głównie wyznania rzymskokatolickiego, żydowska – mojżeszowego, a ukraińska – greckokatolickiego6.

Rok 1921 1923 1929 1931 1939

Ogółem 219 388 234 910 240 725 312 231 318 783

Polacy 136 519 150 842 155 749 198 212 201 820

Żydzi 60 431 57 034 57 533 75 316 76 838

Ukraińcy 19 866 23 782 24 554 35 137 36 570

Inni 2 572 3 082 2 889 3 566 3 657

Tab. 1. Liczba mieszkańców i skład narodowościowy Lwowa w wybranych latach (w tys.)

Źródło: Lwów w cyfrach za lata 1923–1939; Mały Rocznik Statystyczny 1939 (dalej: MRS 1939), s. 36–38, tab. 32, 33; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1923 (dalej: RSRP 1923), s. 14; Statystyka Polski, seria C, z. 58: Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Miasto Lwów, Warszawa 1937, s. 11.

Poszczególne lata zostały wybrane celowo ze względu na znaczenie w dziejach miasta. Rok 1921 stanowi niejako datę wyjściową, lata 1929 i 1931, to lata bezpośrednio przed i po znaczącym powiększeniu granic administracyjnych miasta, natomiast 1939 r. zamyka okres badań. Dodatkowe zaprezentowanie danych z 1923 r. miało ukazać dynamikę wzrostu liczby mieszkańców Lwowa w pierwszym okresie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

Analizując powyższą tabelę należy stwierdzić, że liczba ludności w okresie międzywojennym stale rosła, choć tendencja ta nie była jednostajna. Najważniejszą i największą grupą narodowościową byli Polacy, stanowiący zawsze ponad połowę liczby mieszkańców. Drugą pod względem liczebności grupą byli Żydzi, stanowiący około ¼ mieszkańców, trzecią natomiast Ukraińcy, których liczebność oscylowała wokół 10–12%.

Widoczny od 1921 r. ciągły i dość szybki wzrost liczby mieszkańców, spowodowany był zarówno powrotami przedwojennych mieszkańców Lwowa, jak również napływem nowych, szukających tu pracy i poprawy warunków życia.

Lwów będący wówczas miastem wojewódzkim, a jednocześnie największą metropolią południowo-wschodniej Polski, dawał wielu ludziom nadzieję na S. B r o n s t e j n, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963, s. 31.

6 MRS 1939, s. 24–25; W. W ł o d a r k i e w i c z, Lwów 1939, Warszawa 2007, s. 11.

5

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

377

podniesienie standardu życia oraz podniesienie statusu społecznego. Duża liczba zakładów pracy oraz licznie stacjonujące wojsko dawało możliwość znalezienia dobrze płatnej pracy. Dobra koniunktura II połowy lat 20. dodatkowo sprzyjała tym tendencjom.

Wzrost liczby ludności zauważalny pomiędzy 1929 a 1931 r. wynika z kolei z faktu, iż z dniem 10 maja 1930 r., zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z 11 kwietnia 1930 r., do obszaru granic administracyjnych Lwowa przyłączono gminy podmiejskie, co spowodowało powstanie tzw. Wielkiego Lwowa. Skutkiem tego obszar wyznaczony granicami miasta zwiększył się z 32 km² do 67 km², co bezpośrednio wpłynęło na wzrost liczby mieszkańców7. Od tej pory część obiektów koszarowych, które dotąd oficjalnie znajdowały się poza granicami miasta, znalazła się na jego obszarze.

Lata 1931–1939 to powolny i dość stabilny wzrost liczby mieszkańców. Do 1939 r. miastu, wedle ówczesnych szacunkowych obliczeń, przybyło około 6,5 tys. nowych mieszkańców. Zgodnie z tymi danymi, w przeddzień wybuchu wojny Lwów liczył prawie 319 tys. mieszkańców, choć większość badaczy uważa tę liczbę za zdecydowanie zaniżoną8.

Zaprezentowane dane wykazują jednoznacznie na polski charakter Lwowa.

Nie zmienia to faktu, iż miasto charakteryzowała różnorodność narodowa, co także nie pozostawało bez wpływu na kształt codzienności życia wojskowego.

Militarna, gospodarcza i kulturalna rola miasta była także bardzo istotna. Przez Lwów przebiegały główne szlaki komunikacyjne łączące Polskę z Rumunią, ZSRR i Czechosłowacją, co miało istotne znaczenie dla bezpieczeństwa państwa. We Lwowie w 1938 r. działało 112 przedsiębiorstw zatrudniających więcej niż 20 pracowników, z czego w 23 zakładach pracowało nieco poniżej 100 osób, a w dalszych 17 zatrudnienie przekraczało liczbę 100 pracowników. O ile w skali kraju nie były to może dane imponujące, o tyle w skali Małopolski Wschodniej były największymi w regionie. Rokrocznie we wrześniu organizowano także zyskujące międzynarodowe uznanie Targi Wschodnie9, ściągające do Lwowa największych europejskich producentów i handlowców. Poza ogólnym splendorem, czyniło to Lwów najważniejszym ośrodkiem handlowym południowej Polski. Miasto było także siedzibą 4 wyższych uczelni (Uniwersytet Jana Kazimierza, Politechnika Lwowska, Akademia Medycyny Weterynaryjnej oraz Wyższa Szkoła Handlu Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: Dz.U.) z 1930, nr 35, poz. 286; MRS 1939, s. 14; RSRP 1923, s. 11. Autorzy przedwojennego opracowania dotyczącego statystyk Lwowa podają, że faktyczne rozszerzenie granic miasta nastąpiło 1 IV 1931 r., nie zaś tak, jak na to wskazuje treść rozporządzenia, a więc zgodnie z dniem ogłoszenia (10 V 1930 r.). Zob.: Lwów 1934–1939. Drogi rozwojowe gospodarki miejskiej, Lwów 1939, s. 72.

8 MRS 1939, s. 36, tab. 32.

9 Wyjątek stanowiły lata 1932 i 1933, kiedy Targi odbyły się w czerwcu.

7

378

ADAM ADRIAN OSTANEK

Zagranicznego – od 1937 r. Akademia Handlu Zagranicznego), 4 archiwów, 13 bibliotek (z najbogatszym w zbiory w skali kraju Zakładem Narodowym im.

Ossolińskich), 5 czytelni, 15 muzeów i galerii, 3 teatrów, 25 kin i miejscem, gdzie każdego dnia ukazywało się 10 tytułów prasowych10. Ponadto we Lwowie funkcjonowało lotnisko międzynarodowe, a od 1930 r. działała rozgłośnia Polskiego Radia, swym zasięgiem obejmująca całą Małopolskę Wschodnią11.

Lwów jako siedziba władz wojskowych Tak istotny ośrodek miejski nie mógł pozostawać bez stałej obecności wojska. Tradycja usytuowania w mieście władz wojskowych szczebla okręgowego oraz różnych formacji sięgała jeszcze czasów austriackich. Wraz z przejęciem Lwowa przez władze polskie, w mieście rozlokowano instytucje wojskowe oraz regularne oddziały Wojska Polskiego. Okręg Generalny Lwów wraz z siedzibą dowództwa we Lwowie został utworzony już 10 czerwca 1919 r. Po zakończeniu działań wojennych w 1920 r., a formalnie w 1921 r., kiedy podpisano traktat ryski kończący wojnę polsko-rosyjską, Wojsko Polskie poddano długotrwałej reorganizacji, przebudowując także struktury administracji wojskowej. W miejsce dotychczasowego DOG Lwów, z dniem 14 listopada 1921 r. powołano Dowództwo Okręgu Korpusu nr VI z siedzibą we Lwowie12. Choć w bardzo różnych strukturach, często ulegające reorganizacjom, DOK VI istniało nieprzerwanie aż do wybuchu II wojny światowej.

W ramach struktur dowództw okręgów korpusów powoływano szefostwa poszczególnych służb pomocniczych wraz z zakładami i instytucjami realizującymi poszczególne z zadań nałożonych na służby. Odnośnie oddziałów regularnych Wojska Polskiego, na obszarze każdego okręgu stacjonowały przeważnie 3 dywizje piechoty (9 pułków piechoty i 3 pułki artylerii polowej – od 1931 r. pułki artylerii lekkiej), w zależności od okresu dywizja bądź do trzech brygad kawalerii (3–4 pułki ułanów i dywizjon artylerii konnej), po jednym pułku strzelców konnych, artylerii ciężkiej oraz oddziały będące formacjami podległymi poszczególnym służbom działającym przy dowództwach OK (4–5 oddziałów).

Szerzej: W. H o r b a y, Plan orientacyjny wielkiego Lwowa z przewodnikiem, Lwów 1938, s. 24; Ilustrowany Informator Miasta Lwowa..., s. 6–7, 14; A. M e d y ń s k i, Lwów. Ilustrowany przewodnik dla zwiedzających miasto, Lwów 1938, s. 35–36; M. O r ł o w i c z, Ilustrowany przewodnik po Lwowie, Lwów–Warszawa 1925, s. 198–215; A.A. O s t a n e k, Życie kulturalne i szkolnictwo polskie we Lwowie w latach 1921–1939, „Szkice Podlaskie” 2009–2010, z. 17–18, s. 155–173.

11 Szerzej zob.: X lat Polskiego Radia, Warszawa 1935, s. 35; W. M a j e w s k a, Z Lwowskiej Fali do Radia Wolna Europa, Warszawa 2006.

12 Dziennik Rozkazów (dalej: Dz. Rozk.) DOK VI, Rozkaz nr 136 z 14 XI 1921 r.; „Kurjer Lwowski”, 1919, nr 161 z 13 VI, s. 5.

10

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

379

Do tego dochodziły jeszcze inne oddziały broni i służb, dyslokowane tylko w niektórych okręgach13.

Z instytucji wojskowych, na terenie miasta poza DOK VI i Inspektoratem Armii, istniało dziewięć szefostw służb (o różnych nazwach w poszczególnych latach) wraz z zakładami i instytucjami realizującymi ich zadania (np. Wojskowy Szpital Okręgowy, Wojskowy Sąd Okręgowy czy Wojskowa Prokuratura Okręgowa, składnice, warsztaty etc.)14.

Całość życia garnizonowego każdego miasta, w którym stacjonował oddział bądź pododdział WP, regulowały komendy garnizonów. Zwyczajowo, funkcje komendanta garnizonu pełnił najstarszy stopniem i starszeństwem oficer mający stały przydział służbowy w danym garnizonie. W przypadku garnizonów, w których znajdował się dowódca dywizji piechoty, ustanowiono także etatowe stanowiska oficerów placu. We wszystkich innych garnizonach zadania te pełnili nieetatowi oficerowie placu. Wówczas oficerem placu był jeden z oficerów dyslokowanego tamże oddziału. Komendant (oficer) placu był organem pomocniczym dowódcy garnizonu15.

W garnizonach będących siedzibami DOK ustanowiono komendy miast, przy czym dowódca miasta był jednocześnie dowódcą garnizonu. Tu również obowiązywała zasada, iż funkcję tę pełnił najstarszy stopniem i starszeństwem oficer (z wyłączeniem dowódcy okręgu). Zarówno w przypadku komend miast jak i komend garnizonów, podlegały one bezpośrednio dowództwu okręgu korpusu.

Do zadań służby garnizonowej należały sprawy taktyczne i administracyjne.

Należy jednak podkreślić, iż sprawy taktyczne należały do kompetencji dowódcy garnizonu, a administracyjne do komendanta (oficera) placu. Komendy miast jednoczyły oba te kierunki działalności. Władzom garnizonowym każdorazowo podporządkowane były znajdujące się na ich terenie komendy koszar16.

W przypadku Lwowa, życie lokalno-garnizonowe regulowała Komenda Miasta, którą tworzyli: dowódca (równocześnie dowódca 5. Dywizji Piechoty), drużyna komendanta składająca się z trzech oficerów, oddział obsługi komendy oraz zakłady garnizonowe (świetlica, areszt, pralnia i łaźnia)17.

Szerzej zob.: L. W y s z c z e l s k i, Od demobilizacji do zamachu majowego...; I d e m, W obliczu wojny..., s. 254–280; I d e m, Wojsko Piłsudskiego..., s. 147–158.

14 Szerzej o liczebności i podległości poszczególnych szefostw DOK VI zob.: A.A. O s t a n e k, VI Lwowski Okręg Korpusu..., s. 100, 107, 186, 253, 325.

15 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), sygn. I.300.22.6. Organizacja służby lokalno-garnizonowej na stopie pokojowej z 3 X 1925 r.

16 Spis władz wojskowych 1918–1921, Warszawa 1936.

17 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 45 z 26 IV 1922 r., poz. 9. Wyjątek stanowią lata 1928–1932, kiedy całkowicie zlikwidowano komendy miast (z wyjątkiem Warszawy), tworząc w ich miejsce 13

380

ADAM ADRIAN OSTANEK

Warto w tym miejscu wskazać, iż na terenie Lwowa w analizowanym okresie znajdowało się 10 dużych kompleksów koszarowych oraz co najmniej 40 budynków różnych wielkości, pełniących najprzeróżniejsze role od siedzib dowództw i służb, po piekarnie, składy i warsztaty18. Sytuacja powyższa spowodowała, że we Lwowie początkowo rozlokowano wiele innych, docelowo nie mających znajdować się tutaj oddziałów. Te z kolei, które miały pozostać we Lwowie, początkowo rozczłonkowano i ulokowano w małych, często nie przeznaczonych pierwotnie nawet dla ludzi budynkach19. Wszystko to rzecz jasna miało bezpośredni wpływ na życie codziennie żołnierzy garnizonu lwowskiego.

Kluczowe instytucje wojskowe zajmowały zazwyczaj specjalnie do tego celu wybudowane jeszcze w czasach austriackich obiekty położone w śródmieściu.

Dowództwo Okręgu mieściło się w budynku przy pl. Bernardyńskim 6 (pl. Soborny), natomiast Inspektorat Armii mieścił się początkowo w gmachu przy ul. Fredry 2, przenosząc się następnie do większego budynku przy ul. Romanowicza 11a (Saksagańskiego). Komenda Miasta wraz z większością szefostw służb mieściła się w dużym, piętrowym budynku położonym przy ul. Wałowej 16.

Wyjątek stanowiło Szefostwo Sanitarne DOK VI, które mieściło się w budynku Wojskowego Szpitala Okręgowego nr 6 przy ul. Łyczakowskiej 26 oraz Szefostwo Intendentury DOK VI mieszczące się w latach 20. w koszarach przy ul. Ochronek 4 (Konyskiego), a następnie w latach 30. przy ul. Janowskiej 5 (Szewczenki)20.

Do innych instytucji administracyjnych armii zaliczyć można Wojskowy Sąd Okręgowy, Wojskową Prokuraturę Okręgową, Wojskowy Sąd Rejonowy oraz Wojskowe Więzienie Śledcze, które ulokowano w kompleksie budynków poaustriackich, również przystosowanych do powyższych celów, mieszczących się przy ul. Zamarstynowskiej 6 i 9. Kolejnymi były Kancelaria Główna DOK VI i Stacja Telegraficzna Hughesa (od 1924 r. Stacja Telegraficzna DOK VI), które mieściły się przy ul. Jabłonowskich 5 (Rustaweli). Tam działało również w początkach 1919 r. Archiwum DOK VI, które w sierpniu i wrześniu 1919 r. przeniesiono do Arsenału Królewskiego przy ul. Podwale 13/15, gdzie funkcjonowało do swojej całkowitej likwidacji w lutym 1924 r. Wspomniane budynki przy ul. Jabłonowskich 5 były również miejscem, gdzie swoją siedzibę w latach 1928–1939 miał Okręgowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego21. komendy placu. Szerzej zob.: CAW, sygn. I.372.62.71. Przepisy służbowe – PS L10-350. MSWojsk. z 14 XII 1927 r.

18 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 13 z 3 II 1922 r., poz. 3; Rozkaz nr 22 z 6 III 1922 r., poz. 12; Rozkaz nr 78 z 15 VII 1922 r., poz. 20.

19 Szerzej zob.: CAW, sygn. I.303.3.6. Dyslokacja formacji OK VI na okres zimowy 1921/1922.

20 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 13 z 3 II 1922 r., poz. 3.

21 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 13 z 3 II 1922 r., poz. 3; Dz. Rozk. MSWojsk. nr 6 z 12 II 1924 r., poz. 75; W. Ć w i k, Archiwum wojskowe we Lwowie, Lwów 1922, s. 5; P. R o z w a d o w s k i,

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

381

Kolejnymi ważnymi instytucjami wojskowymi działającymi we Lwowie były Biblioteka Wojskowa DOK VI i Wojskowa Spółdzielnia Spożywców OK VI. Pierwsza z nich od początku swego istnienia działa w gmachu przy ul. Fredry 1, częściowo zajmując w pierwszej połowie lat 20. również wspomniany już Arsenał Królewski. Siedziba spółdzielni znajdowała się w pierwszym okresie przy ul. Ossolińskich 11 (Stefanyka), a następnie przy ul. Czarnieckiego 7 (Wynnyczenki)22.

Il. 1. Mapa centrum Lwowa z zaznaczonymi głównymi obiektami wojskowymi (Stan na 1939 r.) Źródło: Opracowanie własne.

Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w latach 1927–1939, Warszawa 2000, s. 25–57.

22 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 17 z 2 II 1920 r., l.p. 333; Rozkaz nr 59 z 22 V 1922 r., poz. 11, Załącznik do rozkazu nr 33 z 22 V 1923 r.

382

ADAM ADRIAN OSTANEK

W mieście, przy Szefostwie Duszpasterstwa, działały również kościoły garnizonowe z parafiami dwóch obrządków. Parafia rzymskokatolicka mieszcząca się w kościele katedralnym Wniebowzięcia NMP przy pl. Kapitulnym 1 (pl. Katedralny) obejmowała swoją administracją i posługą powiaty: Lwów, Brody, Bóbrka, Kamionka Strumiłowa, Radziechów, Rawa Ruska, Sokal, Żółkiew.

Parafia greckokatolicka mieściła się w cerkwi św. Mikołaja u zbiegu ulic Zamarstynowskiej (Chmielnickiego) i Żółkiewskiej, funkcjonując jako jedna z siedmiu tego typu w Polsce. Swymi granicami obejmowała tereny północno-zachodnie podległe DOK VI bez wszystkich powiatów województwa stanisławowskiego oraz powiatów Borszczów, Buczacz, Czortków, Trembowla i Zaleszczyki z województwa tarnopolskiego23.

Władze wojskowe odpowiedzialne za kwestie poboru, a na wypadek zagrożenia wojennego za przeprowadzenie mobilizacji, dysponowały na terenie miasta dwiema Powiatowymi Komendami Uzupełnień (PKU), przekształconymi na krótko przed wybuchem wojny w 1939 r. w Komendy Rejonu Uzupełnień (KRU). PKU/KRU Lwów-miasto obejmująca wyłącznie granice miasta, znajdowała się przy ul. Jabłonowskich 5 (Rustaweli), przy czym czasem podawano adres ul. św. Jacka 1 (Archipenki), co wynikało z faktu, iż wejście do budynku znajdowało się od strony tej ulicy. Z kolei PKU/KRU Lwów-powiat, obejmująca powiaty lwowski, bóbrecki, a od 1934 r. również przemyślański, znajdowała się przy ul. Kurkowej 12 (Łysenki)24.

Oczywiście pamiętać należy, że życie codzienne każdego garnizonu kreowali dowódcy i oficerowie, a także zwykli żołnierze odbywający w nim swą służbę. Żołnierze zawodowi, wiążąc się na stałe z wojskiem, musieli uzależnić od potrzeb wojska również swoje życie prywatne. Szczególnie oficerowie podlegali wielu rygorom, mieli szereg obowiązków pozasłużbowych, do których należała również opieka nad podległymi im żołnierzami. Niekiedy przenoszeni, musieli nauczyć się dostosowywać do różnych warunków jakie oferowała im dana jednostka, a właściwie koszary, obiekty ćwiczebne i miejscowe realia.

Jak wspomniano, duże ośrodki miejskie dawały zdecydowanie większe możliwości, z kolei małe, peryferyjnie zlokalizowane garnizony, sprzyjały rutynie i znudzeniu. Lwów z całą pewnością zaliczyć można do grupy pierwszych z wymienionych ośrodków.

CAW, sygn. I.371.6.28. Wykaz księży kapelanów duszpasterstwa katolickiego na terenie OK VI z 4 II 1929 r.; Dz. Rozk. MSWojsk. nr 4 z 4 II 1928 r., poz. 36, nr 35 z 14 XII 1928 r., poz. 382; Wykaz duchowieństwa wojskowego oraz parafij, kościołów i kaplic wojskowych wyznania katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej na 1929 r., Warszawa 1929, s. 21–22, 29–30.

24 Ilustrowany Informator Miasta Lwowa..., s. 16.

23

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

383

Lwów jako miejsce dyslokacji wojsk Poza organami terenowej administracji i ich agendami, Lwów był również, a właściwie przede wszystkim, miejscem, w którym na stałe dyslokowana była duża ilość różnego rodzaju wojsk. Miasto już w czasach austriackich było ważnym garnizonem, co spowodowało, że na potrzeby wojska zaadaptowano bądź wybudowano szereg budynków, tworząc z nich zwarte kompleksy koszarowe. Historia powstania, względnie wcześniejsze przeznaczenie budynków spowodowało, że w późniejszym okresie części z nich nadano nazwy potoczne, nawiązujące do ich przeszłości. Wydaje się, że z tego względu warto przybliżyć ich pochodzenie, celem lepszego zrozumienia używanych przez żołnierzy oraz mieszkańców w życiu codziennym określeń.

Koszary znajdujące się przy ul. Teatyńskiej 6 (Krywonosa) z racji, iż były niegdyś siedzibą Klasztoru oo. Teatynów, nazywano potocznie Czerwonym Klasztorem. Z kolei koszary przy ul. Zamarstynowskiej 6 i 9, z których pierwszy kompleks (mniejszy) należał niegdyś do oo. Teatynów, a większy wybudowano obok w 1824 r. dla odróżnienia nazywano Koszarami Małymi (nr 9) i Dużymi (nr 6). Koszary artylerii, powstałe w czasach austriackich w latach 40. XIX w., a położone między ulicami Gródecką, Janowską (Szewczenki) i Bema (Jarosława Mądrego), nazywano Koszarami Bema. Obiekty koszarowe położone przy ul. Jabłonowskich 5 (Rustaweli) z racji, iż był to dawny pałac Stanisława Jabłonowskiego nazywano Koszarami Jabłonowskich. Z kolei kompleksy koszarowe położne w widłach ulic Pełczyńskiej (Wytowskiego), Kopernika i Mochnackiego (Dragomanowa) z wejściem głównym od strony ul. św. Łazarza (Grabowskiego), powstałe po wydarzeniach Wiosny Ludów 1848 r., z racji przeznaczenia i kształtu całości obiektów nazywano po prostu Cytadelą25.

Powstałe w latach późniejszych koszary nazywano zasadniczo zgodnie z rodzajami wojsk, jakie je zajmowały. Po 1918 r. Polacy nadali poszczególnym z nich nazwy tak oficjalne jak i nieoficjalne. Koszary piechoty położone przy ul. św. Piotra (Miecznikowa) nazwano Koszarami im. Piłsudskiego, koszary jazdy mieszczące się na Górnym i Dolnym Łyczakowie po prostu Koszarami Dolnymi – ul. Łyczakowska 80 i 103, oraz Koszarami Górnymi – ul. Łyczakowska/ Jałowiec, a koszary mieszczące się przy ul. Iwaszkiewicza, wcześniej noszącej nazwę ul. Wuleckiej (Kniahiny Olgi) – Koszarami Sowińskiego. Z kolei niewielkie koszary mieszczące się przy ul. Ochronek 4 (Konyskiego) nazwano Koszarami Litwinowicza. Kompleksy koszarowe mieszczące się przy ulicach Janowskiej (Szewczenki) i Pierackiego, wcześniej ul. Na Błonie (Zaliznyczna), jak również Szerzej zob.: J. B i a ł y n i a - C h o ł o d e c k i, Z przeszłości gmachów wojskowych we Lwowie, Lwów 1929.

25

384

ADAM ADRIAN OSTANEK

koszary położone przy ul. Kleparowskiej 24/26 nie doczekały się charakterystycznych określeń i w dokumentach wyróżnia się je zazwyczaj zgodnie z tym, jakie rodzaje wojsk były w nich rozmieszczone26.

W poszczególnych latach okresu międzywojennego na terenie OK VI na stałe dyslokowano od 22 do 27 oddziałów. Zmiany powyższych liczb wynikały z reorganizacji, jakie przeprowadzano w Wojsku Polskim. Garnizon lwowski był miejscem dyslokacji formacji różnych broni i służb oraz dowództw wielkich jednostek tworzonych przez te formacje. Na przełomie 1921/1922 r., w toku reorganizacji armii i jej przejścia na stopę pokojową, na stałe we Lwowie dyslokowane były: 19. pułk piechoty (pp), I i III baon 26. pp (od 1934 r. tylko III baon), 40. pp, 14. pułk ułanów (puł), 5. pułk artylerii polowej (pap), przekształcony w 1931 r. w pułk artylerii lekkiej (pal), 6. pułk artylerii ciężkiej (pac), 6. dywizjon artylerii konnej (dak) oraz jednostki wspomagające poszczególne służby, tj. 6. dywizjon żandarmerii (dżand), 6. dywizjon samochodowy (dsam), 6. dywizjon taborów (dtab) oraz 6. batalion sanitarny (dsan) – łącznie 10 oddziałów. W kolejnych latach liczba wojsk skoszarowanych na terenie miasta zmieniała się. Z dniem 1 czerwca 1924 r. w miejsce 6. dak we Lwowie skoszarowano 13. dak, który jednak już w 1929 r. opuścił miasto. Równolegle w 1925 r. sformowano we Lwowie 6. pułk lotniczy (plotn), w 1926 r. z 6. pac wydzielono samodzielny 6. dywizjon artylerii przeciwlotniczej, który w 1933 r. przekształcono w 6. dywizjon artylerii przeciwlotniczej (daplot), natomiast sformowano w grudniu 1933 r. 6. batalion czołgów i samochodów pancernych, przemianowany 26 lutego 1935 r. na 6. batalion pancerny (bpanc). W międzyczasie w 1931 r. rozformowano 6. bsan powołując w jego miejsce kadrę 6. Szpitala Okręgowego, natomiast 6. dtab najpierw 26 lipca 1926 r. przekształcono w 6. szwadron taborów, a następnie 10 października 1930 r. w kadrę 6. dtab, którą w 1936 r. przeniesiono do Jaworowa. Łącznie w przeddzień wybuchu II wojny światowej na terenie Lwowa stacjonowało 10 jednostek wojskowych, co czyniło miasto największym garnizonem na terenie całego OK VI27.

Odnośnie dowództw tychże, w mieście ulokowano następujące z nich: Dowództwo 5. Dywizji Piechoty (1921–1939), Dowództwo 6. Brygady Jazdy

Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 13 z 3 II 1922 r., poz. 3.

CAW, sygn. I.303.3.6. Dyslokacja formacji OK VI na okres zimowy 1921/1922; CAW, sygn. I.303.3.6. Formacje dyslokowane na terenie OK VI w dniu 9 VI 1922 r.; CAW, sygn. I.371.6.34.

Formacje dyslokowane na terenie OK VI w dniu 17 XII 1936 r.; Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 7 z 20 XII 1930 r., poz. 37; Dz. Rozk. MSWojsk. nr 6 z 24 II 1927 r., poz. 67; Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu, Lwów 1928, s. 16–64; M. K o p c z e w s k i, Polska obrona przeciwlotnicza Wojska Polskiego w latach 1919–1994, Koszalin 1994, s. 11; W. W ł o d a r k i e w i c z, Lwów 1939..., s. 17–19.

26

27

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

385

(1921–1924), Dowództwo 4. Dywizji Kawalerii i Dowództwo XVI Brygady Kawalerii (1924–1930) oraz Dowództwo 6. Grupy Artylerii (1929–1939)28.

Tak duża liczba dowództw, sztabów, służb i oddziałów powodowała, że w mieście na stałe znajdowała się duża liczba żołnierzy. Precyzyjne jej wskazanie w poszczególnych latach jest z różnych względów trudne. Możliwe jest jednak szacunkowe określenie na podstawie etatów zachowanych dla poszczególnych instytucji, dowództw czy rodzajów broni. Generalnie liczba żołnierzy pełniących służbę w garnizonie lwowskim w okresie międzywojennym zawsze oscylowała wokół 11–12 tysięcy. Przykładowo w 1939 r. we Lwowie służbę pełniło 622 oficerów (w tym 14 chorążych na stanowiskach oficerskich) oraz minimum 11 270 szeregowców, przy czym jest to liczba szacunkowa i niepełna, wynikająca z etatów pokojowych poszczególnych jednostek29.

Działania wojenne w latach 1914–1920 przyniosły duże zniszczenia obiektów koszarowych. Stan poszczególnych z nich najgorszy był bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych, co zaowocowało tym, iż na przełomie 1921/1922 r. część oddziałów nie mogła zająć swoich obiektów i realizowała to dopiero w kolejnym roku. W przypadku 19. pp, który docelowo miał zająć w całości Cytadelę, udało się tam umieścić jedynie I i II baon, III baon czasowo umieszczając w Rawie Ruskiej. 26. pp początkowo całkowicie znalazł się poza miastem i dopiero w 1922 r. jego dwa baony z dowództwem znalazły się w koszarach przy ul. Kleparowskiej 24/26. Zdecydowanie lepsze warunki w Koszarach Bema miał 5. pap, jednak i w jego przypadku w budynkach udało się umieścić tylko II i III dyon, I dyon odsyłając czasowo do Kamionki Strumiłowej. W nienajlepszej sytuacji znalazł się również 14. puł, który częściowo zajął jedynie Koszary Górne, częściowo natomiast został rozlokowany w podlwowskich miejscowościach. 6. dak zajął Koszary Sowińskiego, natomiast 6. pac – Czerwony Klasztor, jednak i w tych wszystkich budynkach niezbędne były inwestycje poprawiające stan techniczny obiektów. Najlepsze warunki zastał 40. pp zajmując w całości Koszary Piłsudskiego30.

Oczywiście zdecydowanie łatwiej było oddziałom małym, funkcjonującym wespół z szefostwami służb. 6. dsam zajął koszary przy ul. Na Błonie (Zaliznyczna), 6. dtab przy ul. Janowskiej 87 (Szewczenki), 6. bsan budynki wokół Szerzej o liczebności i podległości poszczególnych dowództw oraz oddziałów WP z obszaru OK VI zob.: A.A. O s t a n e k, VI Lwowski Okręg Korpusu..., s. 112, 122, 195, 263.

29 Obliczenia własne na podstawie etatów poszczególnych oddziałów oraz: R. R y b k a, K. S t e p a n, Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939, Kraków 2006.

30 CAW, sygn. I.303.3.6. Dyslokacja formacji OK VI na okres zimowy 1921/1922; W. H u j d a, Zarys historji wojennej 19 pułku piechoty Odsieczy Lwowa, Warszawa 1928, s. 28; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 26 pułk piechoty, Pruszków 2012, s. 15; I d e m, 40 pułk piechoty „Dzieci Lwowskich”, Pruszków 2007, s. 10, P. Z a r z y c k i, 5 lwowski pułk artylerii lekkiej, Pruszków 1996, s. 8.

28

386

ADAM ADRIAN OSTANEK

Wojskowego Szpitala Okręgowego na ul. Łyczakowskiej 26, natomiast 6. dżand najpierw Koszary Wielkie, a następnie Koszary Litwinowicza.

Jednostka Inspektorat Armii Lwów Ekspozytura Oddziału II SG WP Dowództwo Okręgu Korpusu nr VI Komenda Miasta Lwowa 5. Dywizja Piechoty 6. Grupa Artylerii 19. pułk piechoty III baon 26. pułku piechoty 40. pułk piechoty 14. pułk ułanów 5. pułk artylerii lekkiej 6. pułk artylerii ciężkiej 6. pułk lotniczy 6. dywizjon artylerii przeciwlotniczej 6. batalion pancerny 6. dywizjon żandarmerii Wojskowy Sąd Okręgowy nr 6 Wojskowa Prokuratura Okręgowa nr 6 Wojskowy Sąd Rejonowy 6. Szpital Okręgowy i kadra zapasowa Lwowska Brygada Obrony Narodowej Korpus Kadetów nr 1 Składnica Materiału Intendenckiego nr 6 Inne RAZEM

Oficerowie1 10 5 66 6 11 2 59 12 53 33 35 32 124 18 33 8 8 8 3 28 9 26 6 27 622

Szeregowcy2 – – 150 – 20 – 2500 700 2500 700 1500 1000 800 400 700 100 – – – 150 – – 50 – 11 270

Tab. 2. Liczebność oficerów i szeregowych dyslokowanych na terenie garnizonu Lwów w 1939 r.

Oficerów zajmujących jednocześnie więcej niż jedno stanowisko uwzględniano jednokrotnie, zaliczając takie przypadki do jednostki podstawowego przydziału.

2 Dane szacunkowe, w niektórych przypadkach niepełne.

1

Źródło: Obliczenia własne na podstawie etatów poszczególnych oddziałów oraz: R. R y b k a, K. S t e p a n, Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939, Kraków 2006.

Dokładne poznanie stanu koszar i postępujących prac remontowych za wszystkie lata dwudziestolecia międzywojennego jest właściwie niemożliwe. Można

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

387

je jednak częściowo odtworzyć na podstawie fragmentarycznie zachowanej dokumentacji. Wiadomo także o czynionych inwestycjach budowlanych. Całość informacji na ten temat pozwoli na ukazanie warunków codziennej egzystencji żołnierzy garnizonu lwowskiego.

Jak wspomniano, przejęty po armii austro-węgierskiej majątek w wyniku działań wojennych, był bardzo często zdewastowany lub wręcz całkowicie nienadający się do użytku. Na terenie całego OK VI na 2,2 mln m² powierzchni użytkowej budowli wojskowych wszelkiego typu, do wykorzystania nadawało się zaledwie 440 tys. m², co stanowiło jedynie 20% ogólnej kubatury. To zdecydowanie nie pokrywało zapotrzebowania armii. Szczególnie mocno dawały się we znaki braki zaplecza szkoleniowego – głównie strzelnic, sal gimnastycznych i innych tego typu obiektów specjalistycznych31.

Najgorzej sytuacja przedstawiała się właśnie we Lwowie, co było efektem zaciekłych walk polsko-ukraińskich na terenie i wokół miasta w 1918 i 1919 r. Skalę zniszczeń najlepiej oddaje fakt, iż z całej kwoty 50 mln mkp, jakie Ministerstwo Spraw Wojskowych wyasygnowało dla OK VI w 1922 r. z przeznaczeniem na remonty infrastruktury wojskowej, dla obiektów położonych na terenie samego tylko Lwowa, przeznaczono przeszło 29 mln mkp, a więc blisko 60%32.

Bardziej szczegółowo stan obiektów wojskowych we Lwowie prezentują zachowane wnioski i uwagi poinspekcyjne. Na ich podstawie wiadomo, że przykładowo po inspekcji przeprowadzonej w marcu 1922 r. w koszarach 6. pac zwrócono uwagę na to, że część budynków nie nadaje się do użytku, a żołnierze nie mają odpowiedniej liczby izb do spania. Ponadto w oczy rzucał się niewłaściwy stan wyżywienia (problemy z organizacją i funkcjonowaniem kuchni) i zły stan sanitarny. Niemniej jednak nadmieniono, że w stosunku do zeszłorocznej inspekcji, tj. przeprowadzonej w 1921 r., w części poruszanych kwestii widoczna jest wyraźna poprawa33.

Kolejne wnioski i uwagi poinspekcyjne, oddające całokształt spraw związanych z bazą koszarową i wyszkoleniową istniejącą w garnizonie lwowskim, pochodzą z 1928 r. i odnoszą się do 6. pac, 19., 26. i 40. pp oraz 13. dak, który w 1924 r. zajął koszary przeniesionego do Stanisławowa 6. dak. W przypadku 6. pac, w porównaniu do stanu sprzed 6 lat, zwraca uwagę fakt, iż warunki bytowe określono jako względnie dobre. Podkreślono, iż udało się stworzyć 25 mieszkań dla kadry oficerskiej i podoficerskiej, a remontu wymagał już tylko budynek Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 11.

Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 41 z 18 IV 1922 r., poz. 8, Rozkaz nr 96 z 12 IX 1922 r., poz.

9. Warto zauważyć, że równolegle Rejon Inżynierii i Saperów Tarnopol otrzymał 7,35 mln mkp, a Rejon Inżynierii i Saperów Stanisławów – 1,11 mln mkp.

33 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 35 z 5 IV 1922 r., poz. 15, Rozkaz nr 39 z 13 IV 1922 r., poz. 5.

31

32

388

ADAM ADRIAN OSTANEK

zajmowany przez dowództwo i I dyon pułku. W przypadku 26. i 40. pp sytuacja również nie przedstawiała się najgorzej, choć zwracano uwagę, że brakuje miejsca dla żołnierzy (szczególnie w koszarach 26. pp). Warunki zakwaterowania panujące w 19. pp również uznano za dobre, wskazując na fakt powiększenia liczby mieszkań dla kadry zawodowej. Wyłącznie jeden budynek zakwalifikowano do remontu. Za zdecydowanie najgorsze należy uznać warunki panujące w koszarach 13. dak. Wprawdzie remonty poszczególnych budynków trwały, były one jednak powolne i opóźnione. Za sukces uznano fakt, że do wiosny 1927 r. uporano się z największymi problemami i zarówno budynki mieszkalne, jak i gospodarcze były w stanie ogólnie dobrym. Mimo tego wskazywano na szereg występujących nadal kłopotów. Przypominając jednak, że trzy lata wcześniej 30% wszystkich obiektów i urządzeń nie kwalifikowało się całkowicie do dalszej eksploatacji, trzeba przyznać, że stopień determinacji w doprowadzeniu obiektów koszarowych do stanu użytkowego i zaangażowanie żołnierzy w ich remonty był duży34.

Jedynym oddziałem, który nie mógł narzekać na warunki socjalno-bytowe był 6. plotn. Równolegle z jego sformowaniem w 1925 r. zdecydowano o konieczności przeniesienia lotniska wojskowego z Błoń Janowskich do położonego o 3,5 km na południowy-zachód od granic Lwowa – Skniłowa. W latach 1926–1927 wybudowano i oddano do użytku nowoczesne koszary. Pole wzlotów w kształcie koła o średnicy 1 km gotowe było już wiosną 1928 r., do końca 1931 r. oddano dziewięć żelbetonowych hangarów, a do początku 1935 r. znacznie powiększono ogólną powierzchnię lotniska, co uczyniło lotnisko garnizonowe w Skniłowie jednym z najnowocześniejszych tego typu obiektów w Polsce35.

W wyniku reorganizacji artylerii w 1929 r. miasto opuścił 13. dak zwalniając Koszary Sowińskiego. To spowodowało, że przeniesiono do nich całość 6. pac pozostawiając w Czerwonym Klasztorze jedynie 6. samodzielny daplot, wyłączony jeszcze w 1926 r. ze struktur 6. pac, a w 1931 r. przemianowany na 6. daplot36.

Przesunięcia powyższe, odciążające poszczególne obiekty, nie wpływały wprawdzie na nagłą zmianę stanu koszar, które sukcesywnie remontowano CAW, sygn. I.302.9.2. Sprawozdanie z inspekcji 6. pac z 20 I 1928 r., Sprawozdanie z inspekcji 26. pp z 27 I 1928 r.; CAW, sygn. I.371.6.33. Sprawozdania z inspekcji 40. pp z 28 I 1928 r., Sprawozdanie z inspekcji 19. pp z 6 II 1928 r.; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 26 pułk piechoty..., s. 16–17; P. Z a r z y c k i, 13 dywizjon artylerii konnej, Pruszków 1996, s. 9–10.

35 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 35 z 14 XII 1928 r., obw. 2; Atlas lotnisk polskich 1933, Warszawa 1933, Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 56–57; Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa, red. mjr dypl. pil. M. Romeyko, Warszawa 1933, s. 256–257; H. M o r d a w s k i, Polskie lotnictwo wojskowe 1920–1939, Wrocław 2011, s. 300.

36 Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 62; M. K o p c z e w s k i, Polska obrona przeciwlotnicza w latach 1919–1939, „Przegląd Wojsk Lądowych” 1994, Dodatek specjalny, s. 10–11; P. Z a r z y c k i, 6 pułk artylerii ciężkiej „Obrońców Lwowa”, Pruszków 1997, s. 11.

34

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

389

i rozbudowywano, z pewnością jednak polepszały warunki egzystencji oddziałów i pododdziałów, które dysponowały po prostu większą ilością miejsca.

W latach 30. w garnizonie lwowskim czyniono dalsze inwestycje, które doprowadzały budynki i infrastrukturę do należytego stanu. Problemy występowały częściej w sytuacji, gdy właścicielami obiektów były władze cywilne, co dotyczyło przykładowo koszar 26. pp. Miasto nie dokonywało niezbędnych remontów, które zalecano wcześniej, co spowodowało, że w 1930 r. specjalnie powołana mieszana komisja zarządziła konieczność natychmiastowego kapitalnego remontu, od którego wykonania miasto uchylało się ze względu na brak funduszy aż do 1933 r. W tej sytuacji zarządzono zwolnienie tej części budynków, a dowództwo i I baon pułku przeniesiono do Gródka Jagiellońskiego, we Lwowie pozostawiając jedynie III baon37.

Innym przykładem oddawania miastu części zbędnych obiektów było zwolnienie 21 stycznia 1935 r. przez pododdziały 19. pp budynków u zbiegu ulic Pełczyńskiej (Wytowskiego) i Kadeckiej (Bohaterów Majdanu). Wynikało to z zakończenia prowadzonych remontów w pozostałych obiektach. Jako ciekawostkę warto dodać, że pododdziały 19. pp już wcześniej opuściły te budynki, a do ich zwrotu rozlokowana w nich była 6. kompania szkolna łączności38.

Remonty obiektów koszarowych spowodowały, że w drugiej połowie lat 30. warunki bytowania oddziałów były już dobre. Jedynie nowo formowanym oddziałom przychodziło się jeszcze borykać z problemami, bowiem często z braku odpowiednich dla specyfiki rodzaju broni, były one dzielone i umieszczane w różnych obiektach. Takim przykładem może być 6. baon pancerny, którego pododdziały umieszczono w obiektach przy ulicach Pierackiego 5/7 i 70/72 (Zaliznyczna) oraz Janowskiej 87 i 120 (Szewczenki). Niemniej jednak i w tym przypadku dokonywano niezbędnej adaptacji, przebudowy i rozbudowy budynków na swoje potrzeby. W latach 1936 i 1937 wybudowano oraz wyremontowano pomieszczenia na część magazynów i warsztatów. Do 1939 r. sukcesywnie poprawiano warunki lokalowe, co zaowocowało powstaniem własnego placu ćwiczeń i strzelnicy. Do wybuchu II wojny światowej obiekty koszarowe na terenie miasta zostały doprowadzone do należytego stanu technicznego39. Дepжaвний аpxiв Львiвcькoї облacтi (dalej: DALO), фонд (dalej: f) 1, oпиc (dalej: op.) 4, cправа (dalej: spr.) 777. Korespondencja DOK VI z Urzędem Wojewódzkim we Lwowie w sprawie remontu koszar 26. pp z lat 1930–1933; T. W a w r z y ń s k i, Akta oddziałów piechoty 1918–1939, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 1975, nr 7, s. 78–79; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 26 pułk piechoty..., s. 17.

38 DALO, f. 1, op. 4, spr. 1197. Korespondencja DOK VI z Urzędem Wojewódzkim we Lwowie z okresu I–II 1935 r. w sprawie oddania gminie miasta Lwowa części koszar 19. pp.

39 CAW, sygn. I.300.22.136. Raport gen. S. Kozickiego z dnia 16 VII 1939 r. Stan oddziałów pancernych na dzień 1 VII 1939 r.; K.M. G a j, Polska broń pancerna w 1939 roku. Organizacja 37

390

ADAM ADRIAN OSTANEK

Duża liczba oddziałów dyslokowanych we Lwowie to także spora liczba oficerów i podoficerów. Niezbędne zatem było zapewnienie także i im właściwych warunków egzystencjonalnych. W tych celach, najprawdopodobniej w 1922 r., powołano do życia Oficerską Spółdzielnię Mieszkaniową OK VI. Jej działalność zaowocowała oddaniem do użytku już w 1924 r. pierwszej serii domków oficerskich, położonych za Koszarami Jabłonowskich. Rozciągające się wzdłuż ulic Czereśniowej i Oficerskiej (Samijłenki) osiedle nazwano potocznie Kolonią Oficerską. Zadania spółdzielni od 1 maja 1927 r. przejął stworzony na potrzeby całej armii Fundusz Kwaterunku Wojskowego. Instytucja ta, mając charakter ogólnopolski, dysponując większym od lokalnej spółdzielni budżetem i możliwościami, szybko przystąpiła do dalszej realizacji projektów, tym razem decydując się na budowę bloków. Do 1935 r. we Lwowie powstały 2 bloki oficerskie o łącznej kubaturze 50 292 m² – jeden przy ulicy Jabłonowskich 30 (Rustaweli), drugi przy ul. Gródeckiej 8 (łącznie 89 mieszkań) oraz 2 bloki podoficerskie o powierzchni mieszkalnej 13 824 m², położone przy ulicach Świętokrzyskiej 34 (Bortniańskiego) i Kleparowskiej 24 (łącznie 109 mieszkań). Dodatkowo wybudowano również bloki w koszarach skniłowskich – oficerski z 12 mieszkaniami i 2 podoficerskie z 36 mieszkaniami. Mimo powyższych inwestycji, działania FKW nie były w stanie zaspokoić zapotrzebowania na mieszkania dla kadry. Z tego względu w maju 1939 r. rozpoczęto budowę nowej ulicy pomiędzy ulicami Pełczyńską (Wytowskiego) i Stryjską, gdzie miał stanąć m.in. nowy budynek DOK VI, pomnik Józefa Piłsudskiego oraz bloki oficerskie. Z oczywistych względów koncepcja ta (poza rozpoczęciem prac gruntowych), nie doczekała się realizacji. W nieodległej perspektywie czasowej przewidziano także budowę nowych koszar dla 6. daplot przy ul. Oświecy w okolicach stacji kolejowej Lwów-Persenkówka (współcześnie ulica ta nie istnieje), co także nie doszło nigdy do skutku40.

Przy tej okazji należy także nadmienić, iż garnizon lwowski dysponował również szeregiem innych obiektów, które na potrzeby armii i dla dobra mieszkańców wybudowano w okresie międzywojennym. Władze wojskowe w tej materii bardzo często kooperowały z władzami miasta, celem zmniejszenia kosztów inwestycyjnych. Poszczególne z nich zostały zaprezentowane w dalszej części niniejszej pracy ze względu na fakt przeznaczenia. pokojowa i wojenna jednostek, Oświęcim 2014, s. 68–70; A. N a w r o c k i, 6 batalion pancerny, Pruszków 2001, s. 6–7.

40 CAW, sygn. I.300.63.246. Wykaz stanu zakwaterowania oficerów i chorążych na terenie OK VI z 1 II 1939 r.; Budownictwo wojskowe 1918–1935, t. 2, red. mjr inż. A Król, Warszawa 1936, s. 477, 486–488; Dz. Rozk. DOK VI, Dodatek do rozkazu nr 30 z 31 VII 1924 r., Rozkaz nr 26 z 25 VI 1925 r., poz. 15; „Dziennik Polski” 1939, nr 130 z 14 V, s. 6; F. K u s i a k, Życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1992, s. 119–123.

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

391

Charakteryzując Lwów jako miejsce dyslokacji wojsk, warto jeszcze wspomnieć o budowanej tu od podstaw spółdzielczości wojskowej. Jej zręby powstawały w sytuacji, gdy służba zaopatrzenia jeszcze nie zawsze i nie wszędzie funkcjonowała w armii prawidłowo. Po zakończonych działaniach wojennych, doceniając jej walory, rozwijano i poszerzano jej działalność.

Wojskowe Stowarzyszenie Spółdzielcze DOG Lwów powstało jeszcze w lipcu 1920 r., natomiast 1 lipca 1921 r. w Sądzie Handlowym we Lwowie zarejestrowano Wojskowe Stowarzyszenie Spółdzielcze OK VI. Początki funkcjonowania spółdzielni były szczególnie trudne, ponieważ jej kapitał opierał się wyłącznie na zyskach własnych. W połowie kwietnia 1922 r. siedziba główna spółdzielni została przeniesiona do nowego budynku we Lwowie przy ul. Czarnieckiego 7 (Wynnyczenki). Z dniem 29 maja tego samego roku, decyzją rady nadzorczej, WSS zostało zreorganizowane poprzez zmianę statutu uwzględniającego pokojowe realia oraz warunki rynku lokalnego. Zmieniono również nazwę na Wojskowa Spółdzielnia Spożywców. Trudne warunki ekonomiczne w jakich znalazło się państwo polskie, a co za tym idzie również żołnierze, wpłynęły dodatnio na rozwój spółdzielczości, która zmniejszała duże koszty związane z zaopatrzeniem w towary pierwszej potrzeby. W samym tylko okresie od 1 lipca 1921 r. do 1 czerwca 1922 r. WSS osiągnęła 2 026 361 mkp czystego zysku przy liczbie 2830 członków. Do końca 1922 r. przybyło dalszych 225 członków, a dochody stale rosły41.

Dzięki namacalnym korzyściom, idea spółdzielczości szybko zyskiwała propagatorów w szeregach żołnierzy poszczególnych jednostek. W ten sposób rozpoczęto zakładanie spółdzielni pułkowych. Jedną z pierwszych spółdzielni pułkowych była spółdzielnia 5. pap, założona jeszcze w 1920 r. Pod koniec pierwszej połowy lat 20. spółdzielni okręgowej podlegało już 20 spółdzielni oddziałowych, w tym 6 we Lwowie – 19. i 40. pp, 14. puł, 5. pap, 6. pac i 13. dak. W celu lepszego zapoznania się z zasadami działania spółdzielczości wojskowej, na przełomie 1924 i 1925 r. zorganizowano we Lwowie specjalistyczny kurs spółdzielczy dla podoficerów, który ukończyło 23 żołnierzy42.

WSS OK VI organizowała również Dni Spółdzielczości w wojsku. Przykładowo 6 czerwca 1925 r. zorganizowano je w Ognisku Oficerskim we Lwowie.

W programie przewidziano między innymi prelekcje na temat spółdzielczości, Dz. Rozk. DOK VI; Rozkaz nr 59 z 22 V 1922 r., poz. 11; Dz. Rozk. DOK VI, Załącznik do rozkazu nr 33 z 22 V 1923 r.; A.A. O s t a n e k, Działalność spółdzielcza Wojska Polskiego na terenie Małopolski Wschodniej w latach 1921–1939 [w:] Historia społeczna – kultura – spółdzielczość. Studia i szkice dedykowane prof. dr. hab. Zofii Chyrze-Rolicz, red. J. Gmitruk, G. Korneć, P. Matusak, Siedlce 2014, s. 510–511.

42 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 5 z 2 II 1925 r., poz. 4; Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 21; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 40 pułk piechoty..., s. 15; P. Z a r z y c k i, 5 lwowski pułk artylerii..., s. 10; I d e m, 13 dywizjon artylerii konnej..., s. 13.

41

392

ADAM ADRIAN OSTANEK

konkurs wiedzy o spółdzielczości oraz koncert i przyjęcie, z których dochód został przeznaczony na budowę nowego gmachu spółdzielni43.

Kolejne lata przyniosły dalszą ewolucję w zakresie spółdzielczości wojskowej na całym obszarze Małopolski Wschodniej. Najlepiej ukazują to zachowane sprawozdania z lat 1929–1930 i z 1934 r.

W 1928 r. WSS OK VI, wespół z dwudziestoma spółdzielniami pułkowymi skupiała już ponad 4 tys. członków, dając kapitał udziałowy 180 tys. zł, czysty zysk w kwocie około 120 tys. zł, natomiast obroty roczne na poziomie 3 mln zł.

Warto podkreślić, że najlepszą na terenie całego okręgu była spółdzielnia 14. puł ze Lwowa44.

W ciągu 1929 r. liczba spółdzielni oddziałowych zmalała do siedemnastu.

Zamknięto wówczas spółdzielnie lwowskich oddziałów 19. i 40. pp oraz 5. pap, co wynikało z ich nadmiernego rozdrobnienia we Lwowie. Ogólne osiągnięcia finansowe spółdzielni nie spadły poniżej poziomu z roku ubiegłego. Sytuacja wyklarowała się do końca 1933 r., kiedy to Spółdzielnia OK VI działała w oparciu o zaledwie dziesięć spółdzielni oddziałowych (w tym we Lwowie 14. puł, 6. pac i 6. plotn). W przypadku wszystkich spółdzielni, zyski w skali roku wahały się na poziomie 1,8–4,7%45.

Na początku lat 30. na terenie Lwowa WSS OK VI posiadała 5 sklepów: galanteryjno-żywnościowy połączony z rozdzielnią tytoniową, znajdujący się w budynku przy ul. Czarnieckiego 7 (Wynnyczenki) oraz cztery sklepy spożywczo-galanteryjne położone przy ul. Łyczakowskiej 26 (przy Szpitalu Okręgowym), przy ul. Kleparowskiej 27 (w budynku Domu Inwalidów naprzeciw koszar III baonu 26. pp), przy ul. Kadeckiej 1 (Bohaterów Majdanu) oraz przy ul. św. Jacka 1 (Archipenki). Ponadto na terenie miasta Spółdzielnia prowadziła także warsztat szewsko-krawiecki świadczący usługi kadrze zawodowej46.

Z braku danych odnośnie działania WSS OK Vi za II połowę lat 30. trudno jest powiedzieć, jak rozwijała się spółdzielczość wojskowa we Lwowie. Wiadomo, że do wybuchu II wojny światowej WSS OK VI działało cały czas w oparciu o dziesięć spółdzielni oddziałowych, choć nie wiadomo, czy były to te same, jak wymienione w 1933 r. Na możliwość pewnych zmian wskazuje fakt odnalezienia informacji, że wszystkie spółdzielnie działające w ramach pułków przynależnych do 5. DP, przynosiły na przełomie 1938 i 1939 r. na tyle duże dochody, że mogły pozwolić sobie na dotację działalności kulturalno-oświatowej w ramach „Kurjer Lwowski” 1925, nr 125 z 1 VI, s. 5.

Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 11 z 8 XI 1929 r., poz. 31.

45 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 4 z 31 VII 1930 r., poz. 3; Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 6 z 2 VIII 1934 r., poz. 30; Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 73; P. Z a r z y c k i, 5 lwowski pułk artylerii..., s. 10; I d e m, 13 dywizjon artylerii konnej..., s. 13.

46 Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 72–73.

43

44

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

393

dywizji w kwocie 9 tys. zł, co znacznie przewyższało dotacje budżetowe na ten cel47. Wśród wymienionych w 1933 r. spółdzielni oddziałowych, żadna nie była prowadzona przez oddział tworzący 5. DP (dywizję tworzyły: 19., 26. i 40. pp oraz 5. pal), stąd wniosek, że mogły w tej kwestii nastąpić jakieś zmiany.

Spółdzielczość wojskowa, choć organizowana odgórnie i w ramach wytycznych z centrali, stanowiła istotny element życia codziennego w każdym garnizonie. Spółdzielnie wojskowe, za sprawą sieci sklepów i zakładów usługowych, w których ceny były znacznie niższe od ogólnie obowiązujących, wpływały na codzienną egzystencję każdego pojedynczego żołnierza.

Zajęcia służbowe Codzienna organizacja życia garnizonowego we Lwowie, szczególnie na początku lat 20., nie należała do najłatwiejszych. Kluczowym jej elementem były oczywiście zajęcia służbowe. Dla poszczególnych rodzajów broni, regulowały je właściwe regulaminy, choć należy pamiętać, że w sytuacjach problemów z właściwym zaplecze koszarowym, przełożeni po prostu na miarę swoich możliwości i jakości obiektów jakimi dysponowali, starali się zgodnie z wymogami, wyszkolić kolejne roczniki żołnierzy.

Pobór do wojska odbywał się w II Rzeczypospolitej dwa razy w roku – wiosną i jesienią. Z biegiem czasu pobór wiosenny nabrał charakteru poboru głównego, natomiast jesienny – pomocniczego, służącego uzupełnieniom braków. Służba zasadnicza trwała w piechocie i artylerii półtora roku, natomiast w kawalerii dwa lata. Cały okres służby podzielony był na poszczególne podokresy, w których realizowano kolejne etapy wyszkolenia48.

Dla zapewnienia odpowiedniego wyszkolenia żołnierzy, przy wszystkich brakach, niedostatkach i niedomaganiach występujących w koszarach, funkcjonował określony system szkolenia praktycznego. Pobyt żołnierzy w jednostkach dzielił się na etapy, podczas których realizowano określone działania. Dzięki temu, rokrocznie miały miejsce ćwiczenia w polu poszczególnych oddziałów (poza J. O d z i e m k o w s k i, 5. Dywizja Piechoty 1919–1939 [w:] 5. Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego, praca zbiorowa, Pruszków 1997, s. 52.

48 Dziesięciolecie Odrodzenia Polskiej Siły Zbrojnej 1918–1928, red. H. Mościcki, W. Dzwonkowski, T. Bałaban, Warszawa 1928, s. 307, 315–316, 329; H.Z. F i g u r a, Obowiązek służby wojskowej w latach 1918–1938 w świetle podstawowych aktów prawnych, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2009, nr 4, s. 41–62; L. W y s z c z e l s k i, Wojsko Polskie w latach 1918–1921..., s. 241–242; I d e m, W obliczu wojny..., s. 230–232. Całościowo kwestię służby wojskowej regulowały ustawy: O powszechnym obowiązku służby wojskowej z 23 V 1924 r. wraz z późniejszymi zmianami (zob.: Dz.U. z 1924 r., nr 61, poz. 609; Dz.U. z 1928 r., nr 46, poz. 458; Dz.U. z 1933 r., nr 60, poz. 455), oraz O powszechnym obowiązku wojskowym z 9 IV 1938 r. (zob.: Dz.U. z 1938 r., nr 25, poz. 220).

47

394

ADAM ADRIAN OSTANEK

stałym miejscem dyslokacji), w ramach obozów ćwiczeń, na których odbywały się te wszystkie elementy szkolenia, które z różnych przyczyn nie mogły zostać zrealizowane w koszarach. Ponadto organizowano ćwiczenia międzydywizyjne i międzybrygadowe określane mianem manewrów49, które miały w jeszcze pełniejszym stopniu przygotować żołnierzy do warunków bojowych i weryfikować umiejętności nabyte podczas szkolenia garnizonowego50.

Pobyt żołnierzy w poszczególnych rodzajach broni powodował również nabywanie różnych umiejętności. W piechocie duży nacisk kładziono na szkolenie bojowe ze szczególnym uwzględnieniem długich marszy oraz celności prowadzonego ognia. O ile takie postępowanie należy uznać za zasadne, to wysoce negatywnie trzeba ocenić równoczesny brak uwzględnienia postępu technicznego, czyli praktycznie całkowity brak przygotowania piechura do obrony przed samolotami i czołgami. W przypadku artylerii główny nacisk podczas szkolenia oddziałów i pododdziałów był ukierunkowany na zagadnienia specjalistyczne (techniczne) takie jak: wyszkolenie jeździeckie, znajomość sprzętu i amunicji oraz umiejętność przygotowania ognia i strzelania. Szkolenie kawalerzystów, poza doskonaleniem jazdy konnej, zasad walki w plutonie pieszo i konno oraz strzelania z broni ręcznej i maszynowej, obejmował również zdobycie wiedzy technicznej, do której należały: znajomość funkcjonowania i budowania polowych linii telefonicznych, alfabetu Morse’a i sygnalizacji optycznej, obsługa centrali czy choćby nadawanie i odbieranie fonogramów. Co więcej, na początku każdego roku organizowano liniową i weterynaryjną pułkową szkołę podoficerską zakładając, że absolwenci pierwszej obejmą nadzór nad szkoleniem (szczególnie w pierwszym okresie) młodych żołnierzy, natomiast drugiej zasilą grupę żołnierzy sprawujących opiekę nad końmi. W szwadronach pionierów, z kolei, szkolono kontyngens z zakresu znajomości materiałów wybuchowych, terenoznawstwa (pod kątem wykorzystania walorów terenowych dla działań pioniersko-saperskich), miernictwa, rodzajów i sposobów budowy przepraw rzecznych etc. Jak więc widać, przeciętny kawalerzysta był wyszkolony znacznie bardziej wszechstronnie, a sama służba w tej broni okazywała się o wiele bardziej atrakcyjna, choć działo się tak kosztem większego niż w piechocie trudu i niezbędnego poświęcenia ze Poprzez ćwiczenia międzydywizyjne, międzybrygadowe i manewry należy rozumieć ćwiczenia, w których po jednej stronie brały udział przynajmniej dwa związki taktyczne. Do 1927 r. tak określano również ćwiczenia dwustronne dywizyjne, w których po każdej stronie ćwiczyła jedna dywizja, choć faktycznie były to ćwiczenia dywizyjne. Szerzej zob.: T. K o ś m i d e r, Toruński Inspektorat Armii w systemie obronnym Państwa Polskiego w latach 1921–1939, Warszawa 2009, s. 320; Z. M a t u s z a k, Obrona operacyjna w wojskowości polskiej w latach 1918–1939, Piotrków Trybunalski 2004, s. 256–257.

50 CAW, sygn. I.371.6.20. Wytyczne wyszkolenia kontyngensu w okresie letnim na 1923 r.; Dziesięciolecie Odrodzenia..., s. 518.

49

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

395

strony żołnierza. Zagadnienia z zakresu łączności pojawiały się również w przypadku szkolenia piechoty, jednak warunkiem koniecznym musiała być tu biegła „piśmienność” żołnierza51.

Poza zajęciami garnizonowymi, żołnierze doskonalili swe umiejętności również w ramach wspomnianych już obozów ćwiczeń. Harmonogram zajęć podczas nich był bardzo napięty. Przede wszystkim aby wykorzystać naturalne światło dzienne, „dzień” dla żołnierzy zaczynał się zazwyczaj ok. godz. 4.00, natomiast kończył capstrzykiem o godz. 21.00. Najwięcej czasu poświęcano na strzelanie, a następnie na zajęcia w oddziałach. Łącznie w trakcie dnia żołnierze ćwiczyli po ok. 10 godzin. Czas wolny starano się również zapełniać czynnymi formami zajęć rekreacyjnych, organizując różnego rodzaju zawody lekkoatletyczne czy też rozgrywki piłkarskie. Średnio obozy ćwiczeń trwały półtora do dwóch miesięcy, rozpoczynając się w ostatnich dniach lipca, a kończąc w pierwszej połowie września każdego roku. Szkolenie to często połączone było z powoływaniem rezerwistów. Typowy wymiar szkolenia rezerwistów to: oficerowie rezerwy – 44 dni rocznie, podoficerowie i szeregowcy rezerwy – 35 dni rocznie52.

W kontaktach z ludnością zamieszkującą rejony obozów, nakazywano budowanie jak najlepszych relacji, a w razie możliwości i wolnego czasu, niesienie pomocy przy pracach polowych. Powrót oddziałów do macierzystego garnizonu stawał się okazją do uroczystego powitania przez zwierzchnie władze wojskowe, cywilne władze administracyjne oraz miejscową ludność, co dodatkowo wpływało na rozbudowę związków jednostki z regionem i garnizonem stałego dyslokowania53.

Szczegółowych informacji pozwalających zapoznać się ze stanem wyszkolenia poszczególnych oddziałów i pododdziałów z terenów garnizonu lwowskiego dostarczają szczątkowo zachowane sprawozdania inspektorów armii, tworzone w oparciu o przeprowadzane inspekcje. Przykładowo z pułków piechoty 5. DP wiadomo, że w 1928 r. dobrze oceniano stopień szkolenia prowadzonego w 19. pp, dostatecznie – w 40. pp, natomiast słabo – w 26. pp. W odniesieniu do oddziałów artylerii na podstawie inspekcji przeprowadzanych w 1928 r. wiadomo, że ze znajdujących się na terenie garnizonu lwowskiego 5. pap otrzymał ocenę końcową – dobry, natomiast 13. dak zaledwie – dostateczny. Bardzo dobrze z kolei oceniano na przełomie lat 20. i 30. wyszkolenie kontyngensu w 6. pac. Niestety

R. Ł o ś, Artyleria polska 1914–1939, Warszawa 1991, s. 205–207; P. S t a w e c k i, Wojsko Marszałka Józefa Piłsudskiego 12 V 1926–12 V 1935, Warszawa 2004, s. 153–154, 164; L. W y s z c z e l s k i, Wojsko Piłsudskiego..., s. 151, 154, 158; Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864–1939, red. P. Stawecki, Warszawa 1990, s. 555, 557, 562.

52 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 3 z 20 III 1937 r., poz. 26.

53 W. J a r n o, Okręg Generalny Wojska Polskiego nr III..., s. 229.

51

396

ADAM ADRIAN OSTANEK

brak jest danych odnoszących się do pozostałych oddziałów i pododdziałów z terenu garnizonu54.

Zajęcia służbowe stanowiły element obowiązkowy dla wszystkich żołnierzy.

W teorii nie powinny się one różnić w żaden sposób w odniesieniu do wszystkich jednostek danego rodzaju broni, w praktyce jednak bywało różnie. Warto jednak podkreślić, że oddziały lwowskie, w ujęciu ogólnopolskim, zdobywały raczej dobre noty, a wyrazem jakości ich wyszkolenia mogą być dokonania z okresu września 1939 r.

Codzienność pozasłużbowa Życie służbowe stanowiło oczywiście tylko jeden z elementów szeroko pojmowanego życia codziennego żołnierzy – drugą z nich było życie pozasłużbowe. W pojęciu tym mieści się całość czasu wolnego od zajęć i obowiązków służbowych. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż czas ten, właściwie zorganizowany i wykorzystany, może także służyć lepszemu wykonywaniu obowiązków służbowych jak i celom reprezentacyjnym w kontaktach z miejscową ludnością.

Z tego względu codzienne życie pozasłużbowe także starano się, na miarę możliwości, odgórnie kreować i animować. Za sprawą tych działań można było uzupełnić braki w nauce, przezwyciężać niewłaściwe nawyki żołnierzy, podnosić ich ogólny poziom kulturalny, a finalnie zwiększać poziom obycia towarzyskiego.

W tej sytuacji planowymi zajęciami pozasłużbowymi starano się – w zależności od możliwości – objąć wszystkich lub możliwie dużą część żołnierzy.

Organizowanie czasu pozasłużbowego było oczywiście odmienne i uzależnione od tego, kogo dotyczyło. Inaczej kształtowało się to wśród kadry, której koszary i jednostka były właściwie stałym domem, a inaczej wśród żołnierzy odbywających zasadniczą służbę wojskową. Pobyt w armii tych ostatnich, starano się wykorzystać we wspomnianych już celach oświatowych i wychowawczych.

To dla nich otwierano kursy oświatowe w ramach Żołnierskich Szkół Początkowych, mające pozwolić uzupełnić wykształcenie, czy kursy zawodowe, pozwalające zdobyć fach. Z myślą o wszystkich powoływano biblioteki i czytelnie, formowano grupy teatralne oraz orkiestry i chóry, a na terenie garnizonu oraz poszczególnych koszar otwierano kasyna i świetlice. Ważnym elementem życia pozasłużbowego były również zmagania sportowe. Z myślą o tym zagadnieniu, powoływano drużyny sportowe poszczególnych oddziałów, w których działały CAW, sygn. I.302.9.4. Sprawozdanie z inspekcji 26. pp z 27 I 1928 r.; Sprawozdanie z inspekcji 40. pp z 28 I 1928 r.; Sprawozdanie z inspekcji 19. pp z 6 II 1928 r.; Sprawozdanie z inspekcji 5. pap z 10 II 1928 r.; Sprawozdanie z inspekcji 6. pac z 20 I 1928 r.; P. Z a r z y c k i, 6 pułk artylerii ciężkiej..., s. 12; I d e m, 13 dywizjon artylerii konnej..., s. 14.

54

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

397

liczne sekcje. Codzienność pozasłużbową wypełniały także święta pułkowe i inne święta i uroczystości o charakterze państwowym. Wszystkie te działania prowadzono w jednym celu – wychodząc naprzeciw wszystkim potrzebom ludzkim, starano się zapełniać każdą istotną sferę życia tak, aby okres służby był zarówno pożyteczny jak i atrakcyjny.

Elementem mającym w istotny sposób wypełnić czas wolny żołnierzy była prowadzona na różnych płaszczyznach i w różnym zakresie działalność wychowawcza, kulturalna i oświatowa. Szczególnie ważna była ona w odniesieniu do żołnierzy pochodzących z poboru. Działania te miały wpłynąć pozytywnie na kreowanie osobowości żołnierza, a w perspektywie – podnosić wydatnie przydatność obywatela w środowisku, na które z kolei będzie on oddziaływał po zakończeniu służby wojskowej.

Bezpośrednio po zakończeniu wojny, szczególny nacisk położono na uzupełnienie braków w nauce. Dotyczyło to zarówno kadry (zawodowej i nadterminowej) jak i szeregowych służby zasadniczej. Jeszcze przez przejściem armii na stopę pokojową w wojsku przystąpiono do organizowania kursów naukowych różnych szczebli, za istotny punkt obierając walkę z analfabetyzmem wśród poborowych. Już od stycznia 1921 r. zaczęto organizować trzymiesięczne kursy dla szeregowych kandydatów na podoficerów oświatowych, a od lutego 1922 r. trzymiesięczne kursy oświatowe dla wszystkich młodszych oficerów55.

Szczególnie trudna sytuacja panowała w tej kwestii w Małopolsce Wschodniej. Przebiegające przez ten teren na przestrzeni lat 1914–1920 fronty wojenne przyczyniły się do przerwania nauki przez wiele osób. Władze wojskowe oceniały stopień analfabetyzmu w regionie na około 20%. Finalnie konieczność szybkiego nadrobienia zaległości wśród tak licznej grupy żołnierzy przełożyła się na skrócenie przewidzianego pierwotnie czasu na kursy oświatowe dla kandydatów na oficerów i podoficerów oświatowych z trzech do półtora miesiąca56.

Na samym początku postanowiono wykształcić grupę oficerów, która przejęłaby rolę nauczycieli w stosunku do podwładnych żołnierzy. Pierwszy Kurs Metodyczno-Praktyczny dla oficerów młodszych, kandydatów na stanowiska oficerów oświatowych, otwarto we Lwowie 7 kwietnia 1924 r.57 Jak wynika z zachowanych danych do 5 marca 1925 r., kiedy zakończono ostatni kurs, z wojsk

Dz. Rozk. MSWojsk. nr 6 z 14 II 1921 r., poz. 98; W. B r u m m e r, Praca oświatowa w wojsku, „Bellona” 1921, t. 7, s. 617; L. W y s z c z e l s k i, Oświata, propaganda, kultura w Wojsku Polskim w latach 1918–1945, Warszawa 2004, s. 101–102.

56 W. B r u m m e r, Praca oświatowa..., s. 617.

57 Funkcja oficera oświatowego miała charakter nieetatowy, będąc tym samym dodatkowym obowiązkiem dla pełniącego ją oficera.

55

398

ADAM ADRIAN OSTANEK

dyslokowanych na terenie całego OK VI przeszkolono łącznie 152 oficerów oświatowych, w tym 56 z oddziałów garnizonu lwowskiego58.

Istotne znaczenie przypisywano uzupełnianiu przerwanej z różnych powodów przez kadrę oficerską i podoficerską edukacji na poziomie szkół średnich i gimnazjalnych. Naukę na odpowiednich kursach podzielono na dwa semestry po 120 dni każdy. Żołnierzy zwalniano w godzinach popołudniowych od zajęć służbowych, aby mogli swobodnie uczestniczyć w lekcjach. O skali zainteresowania kursami na poziomie szkół średnich może świadczyć fakt, że w momencie stworzenia OK VI, jesienią 1921 r., rozpoczynano już siódmy taki kurs. Szczątkowe informacje nie pozwalają odtworzyć całościowych danych odnoszących się do liczby absolwentów takich kursów, wiadomo jednak, że na bazie X kursu maturę uzyskało 93 uczniów-żołnierzy, natomiast na kolejny – XI kurs przyjęto 53 chętnych59. Sporym wzięciem cieszyły się także wspomniane kursy gimnazjalne. Choć brakuje wcześniejszych danych, wiadomo, że jeszcze w 1926 r. na terenie lwowskiego okręgu uczęszczało na nie 411 podoficerów60. Nie ma jednak możliwości wskazania ilu z nich pobierało naukę w samym Lwowie.

Największe jednak znaczenie miała walka z analfabetyzmem. Umiejętność czytania, pisania i liczenia weryfikowano już w okresie rekruckim poprzez przeprowadzenie specjalnego egzaminu. Na jego podstawie następował podział na całkowitych analfabetów, półanalfabetów oraz pozostałych, z określonym stopniem wiedzy. W ten sposób trafiali oni do Żołnierskich Szkół Początkowych, gdzie wyodrębniono cztery etapy nauczania, przy czym analfabeci i półanalfabeci rozpoczynali naukę od pierwszego etapu. Pierwszy i drugi stopień nauki organizowano w pierwszym roku służby na szczeblu kompanii, natomiast trzeci i czwarty w drugim roku służby na szczeblu batalionu. Żołnierze-uczniowie, tak jak w przypadku kursów maturalnych czy gimnazjalnych dla kadry, byli zwalniani z zajęć służbowych jeśli te kolidowały z wykładami. Łącznie przewidziano 1000 godzin zajęć, po 250 dla każdego stopnia nauczania, przy czym przez pierwsze pięć miesięcy roku szkoleniowego, wypadającego od listopada do marca, zajęcia trwały 10 godzin tygodniowo, a w okresie od kwietnia do

A.A. O s t a n e k, Działalność oświatowa, wychowawcza oraz kulturalna w jednostkach Wojska Polskiego na terenie Okręgu Korpusu nr VI Lwów (1921–1939) [w:] Wojskowość – Bezpieczeństwo – Wychowanie. Księga Jubileuszowa Profesora Lecha Wyszczelskiego w 70. rocznicę Urodzin, t. I, Siedlce 2012, s. 398.

59 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 33 z 22 IV 1923 r., poz. 11, Rozkaz nr 50 z 6 VIII 1923 r., poz. 12.

60 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 66 z 7 VII 1921 r., poz. 11; P. S t a w e c k i, Polityka wojskowa Polski 1921–1926, Warszawa 1981, s. 123; L. W y s z c z e l s k i, Oświata, propaganda, kultura..., s. 124.

58

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

399

października – 2–3 godziny. W trakcie ćwiczeń letnich oraz podczas manewrów liczbę zajęć redukowano do 1 godziny tygodniowo61.

W tym przypadku zachowało się nieco danych dotyczących garnizonu lwowskiego. Skala zjawiska i potrzeba walki z analfabetyzmem były duże. Podczas, gdy w roku szkolnym 1922/1923, a więc gdy obowiązkiem poboru byli objęci tylko Polacy, kurs I stopnia we Lwowie ukończyło 491 żołnierzy, to już w następnym roku liczba ta uległa niemal podwojeniu i osiągnęła 714 osób. Rok szkolny 1924/1925 przyniósł dalszy wzrost – zajęcia ukończyło 842 żołnierzy. Jak więc widać, rozszerzenie poboru na mniejszości narodowe przyniosło wręcz drastyczne zwiększenie się liczby analfabetów. Żołnierskie Szkoły Początkowe organizowano nie tylko w jednostkach, ale również na terenie miasta, czego przykładem może być otwarcie 6 października 1922 r. kursu I stopnia dla analfabetów w Szkole Powszechnej Męskiej im. G. Piramowicza (pl. Strzelecki). Zajęcia odbywały się w poniedziałki, środy i piątki w godz. 17.00–19.00, a prowadzili je nauczyciele cywilni. W dniu 23 lutego 1923 r. rozpoczęto kurs II stopnia w Szkole Powszechnej Żeńskiej im. św. Anny, położonej przy ul. św. Anny (Leontowycza)62.

Generalnie wiadomo, że w 1924 r. na terenie całego OK VI funkcjonowało 97 Żołnierskich Szkół Początkowych w stopniach szkolenia I (56 szkół), II (38 szkół) i III (3 szkoły) oraz komplety w stopniu IV, które łącznie w tym jednym roku wykształciły 6045 uczniów-żołnierzy (I – 3007; II – 2398; III – 573; IV – 71). Zaangażowanych w nauczanie było 52 referentów oświatowych i 124 oficerów specjalnie w tym celu przydzielonych do szkół. W 1925 r. funkcjonowały już 132 placówki oświatowe, aczkolwiek wyłącznie w stopniach I (70 szkół) i II (62 szkoły), co zaowocowało objęciem edukacją 4258 osób (I – 1795; II – 2463). Rolę pedagogów pełniło w danym roku 44 referentów oświatowych i 154 oficerów63.

Szczegółowe dane odnoszące się do nauczania w poszczególnych oddziałach dyslokowanych we Lwowie są fragmentaryczne. Wiadomo, że wiosną 1922 r. stopień analfabetyzmu w niektórych kompaniach pułków piechoty sięgał nawet 70–80%, co uniemożliwiało wręcz prowadzenie szkoleń przewidzianych regulaminami. Przykładowo na 1100 szeregowych z 40. pp – 770 brało udział w kursach na poszczególnych stopniach kształcenia, natomiast w 19. pp w zajęciach takich uczestniczyło 682 żołnierzy. Z kolei liczba kończących coroczne kursy Szerzej zob.: Dziesięciolecie Odrodzenia..., s. 518–519; P. S t a w e c k i, Polityka wojskowa..., s. 118–119; L. W y s z c z e l s k i, Oświata, propaganda, kultura..., s. 107–108.

62 CAW, sygn. I.371.6.32. Rozkaz wewnętrzny DOK VI nr 15 z 2 X 1922 r.; Rozkaz wewnętrzny DOK VI nr 6 z 22 II 1923 r.

63 CAW, sygn. I.303.5.202. Formularz statystyczny dla badań wyników przymusowego nauczania oraz pracy kulturalno-oświatowej w wojsku za 1924 r.; Formularz statystyczny dla badań wyników nauczania oraz pracy kulturalno-oświatowej w wojsku za 1925 r.

61

400

ADAM ADRIAN OSTANEK

dokształcające w 5. pap w latach 20. wynosiła ok. 200 żołnierzy, przy czym należy pamiętać o różnych stanach liczbowych (etatowych i ewidencyjnych) pułków poszczególnych rodzajów broni64.

Z biegiem lat walka z analfabetyzmem nie była już tak angażująca, choć nauczanie kontynuowano nadal. W ciągu 1927 r. na terenie całego OK VI funkcjonowało łącznie 135 szkół wszystkich szczebli (odpowiednio dla każdego kursu według stopnia: I – 59; II – 38; III – 24; IV – 14). Naukę ukończyło w nich wówczas 4886 uczniów-żołnierzy (I – 1824; II – 2117; III – 872; IV – 73). Kierownikami naukowymi było 21 oficerów oświatowych, 131 oficerów przydzielonych dodatkowo oraz 152 podoficerów. Pomiędzy 1 a 31 października 1930 r. we Lwowie zorganizowano Kurs Metodyczno-Praktyczny dla kandydatów na oficerów oświatowych w WP, który ukończyło ogółem 40 oficerów. Z liczby 9 oficerów z terenu OK VI (26., 40., 52. i 54. pp, 6. i 14. puł, 5. pap, 6. pac i 6. plotn) aż 6 pochodziło z oddziałów lwowskich. Warto jednak nadmienić, iż wówczas już w ich zadaniach przeważała praca wychowawcza nad oświatową65.

Przymusowa nauka w wojsku okazała się jedynym skutecznym sposobem na zwalczenie analfabetyzmu wśród dorosłych, którzy nie podlegali już cywilnym obowiązkom uczęszczania do szkół. Choć brak jest pełnych danych, można domniemywać, iż rezygnacja z nacisku na prace oświatowe na rzecz wychowawczych wynikała ze znaczącego spadku analfabetów w wojsku. Można zatem powiedzieć, że likwidacja analfabetyzmu części społeczeństwa w Polsce była zasługą armii.

Przy okazji analizowania wątku oświatowego warto nadmienić, że w latach 30. alternatywą dla wielu młodych żołnierzy stały się kursy zawodowe. Najważniejszą wśród nich rolę odgrywały oczywiście kursy rolnicze. Nie wiadomo, na jaką skalę prowadzono zajęcia wśród żołnierzy jednostek ze Lwowa, wiemy jednak, iż odbywały się one zawsze w okresie jesienno-zimowym. Na przedmioty kształcenia składały się wykłady i pogadanki urządzane nie tylko przez wojskowych, ale również osoby cywilne, głównie członków Małopolskiego Towarzystwa Gospodarczego. W celach pokazowych organizowano wycieczki do wzorowo urządzonych gospodarstw, natomiast w planie nauki znajdowały się zajęcia praktyczne, na co składało się zakładanie i prowadzenie wokół koszar ogrodów

J. O d z i e m k o w s k i, 5. Dywizja Piechoty 1919–1939 [w:] 5. Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego, praca zbiorowa, Pruszków 1997, s. 51; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 40 pułk piechoty..., s. 14; P. Z a r z y c k i, 5 lwowski pułk artylerii..., s. 10.

65 CAW, I.303.5.202. Formularz statystyczny dla badań wyników przymusowego nauczania oraz pracy kulturalno-oświatowej w wojsku za 1927 r.; Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 7 z 20 XII 1930 r., poz. 3.

64

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

401

i sadów. Wyhodowane w ten sposób warzywa i owoce trafiały do oddziałowych kuchni, urozmaicając menu żołnierzy66.

Na mniejszą skalę prowadzono również różnorodne kursy rzemieślnicze (głównie ślusarskie, stolarskie i introligatorskie), także wspierane przez cywilnych specjalistów. Wiadomo, że z pewnością korzystali z nich żołnierze 5. Dywizji Piechoty (19., 26. i 40. pp oraz 5. pap). Warto także dodać, że otrzymanie świadectwa ukończenia takiego kursu w wojsku upoważniało do przystąpienia do egzaminu czeladniczego, zwiększając szanse znalezienia pracy po zakończeniu służby67.

Prace czysto oświatowe nie stanowiły oczywiście całości działań inicjowanych w czasie wolnym od zajęć służbowych na rzecz ogólnego podniesienia poziomu kultury, tym bardziej, że akcja oświatowa od drugiej połowy lat 20. nie miała już tak szerokiego rozmachu. Jej uzupełnieniem były działania wychowawcze, których natężenie wzrosło szczególnie mocno po 1926 r.

Pracą wychowawczą w każdym garnizonie zajmowały się z jednej strony powołane do tego celu instytucje, z drugiej natomiast – w odniesieniu do żołnierzy służby zasadniczej – odpowiedni oficerowie.

Już w 1920 r. powołano Ognisko Oficerów Załogi Lwowskiej. Z dniem 29 grudnia 1924 r., w wyniku połączenia Towarzystwa Wiedzy Wojskowej, Wojskowego Klubu Sportowego, Klubu Szermierczo-Strzeleckiego i Ogniska Oficerów Załogi Lwowskiej, powołano instytucję pod nazwą – Towarzystwo Kasynowe i Wiedzy Wojskowej. Nazwa ta jednak się nie przyjęła i w oficjalnym rozkazodawstwie używano nadal terminu Ognisko Oficerów Załogi Lwowskiej.

Siedziba Ogniska znajdowała się przy ul. Fredry 1. Do jego zadań należała praca wychowawcza, rozwijanie zainteresowań oraz organizacja publicznych wystaw prac artystycznych i występów uzdolnionych oficerów z garnizonu. W 1924 r. powołano również Ognisko Podoficerów Zawodowych Załogi Lwowskiej, którego zadania były analogiczne. Obydwie organizacje służyły także nawiązywaniu pozytywnych relacji z mieszkańcami miasta68.

Równie ciekawą i uzupełniającą wobec powyższych inicjatywą, było powołanie 5 kwietnia 1927 r. Koła Rodziny Wojskowej. Instytucja, na czele której stanęła Wanda Norwid-Neugebauer, żona gen. Mieczysława Norwid-Neugebauera – ówczesnego inspektora armii we Lwowie, działała w budynku inspektoratu, przy ul. Romanowicza 11A (Saksagańskiego). Do głównych zadań, jakie wytyczyło sobie Koło, należało organizowanie i prowadzenie kursów rzemieślniczych Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 72; J. O d z i e m k o w s k i, 5. Dywizja Piechoty..., s. 52.

67 Ibidem, s. 52 i n. Należy w tym miejscu nadmienić, że wykształcenie uzyskane w wojsku było honorowane również w życiu cywilnym, co dziś nie jest tak oczywiste.

68 J.S. W o j c i e c h o w s k i, 40 pułk piechoty..., s. 15.

66

402

ADAM ADRIAN OSTANEK

i zawodowych dla żołnierzy i ich rodzin, nauka jazdy konnej, prowadzenia zajęć z rytmiki dla dzieci czy organizowanie wyjazdów leczniczych dla dzieci przewlekle chorych. Jako ciekawostkę można dodać, że z inicjatywy Koła na terenie Cytadeli oraz w bloku oficerskim FKW przy ul. Gródeckiej założono także przedszkola dla dzieci żołnierzy. Poza tym Koło aktywnie włączało się w inicjatywy społeczne. Przykładowo już w grudniu 1927 r. zorganizowano m.in. uroczystość wigilijną dla szeregowców KOP, natomiast wiosną następnego roku zbiórkę darów dla powodzian69.

Olbrzymim problemem garnizonu lwowskiego był brak jednego, centralnego obiektu, który służyłby żołnierzom na co dzień w celach kulturalnych, oświatowych i wychowawczych. Zrozumienie potrzeby stworzenia takiego budynku dało początek historii budowy Domu Żołnierza Polskiego we Lwowie.

Pierwszym inicjatorem budowy Domu Żołnierza było Towarzystwo Opieki nad Żołnierzami, które potrzebę stworzenia ośrodka centralnego i kierowniczego w stosunku do działających małych świetlic żołnierskich, zgłosiło już w 1923 r.

Mimo braku funduszy, w akcję tę w następnym roku włączyło się DOK VI oraz żołnierze garnizonu lwowskiego. Na terenie wojskowych obiektów sportowych poszczególne oddziały od 1926 r. organizowały cyklicznie festyny, koncerty i inne imprezy rozrywkowo-kulturalne, z których dochód przeznaczano na rzecz budowy.

Determinacja kadry oficerskiej spowodowała, że na początku 1928 r. powołano oficjalny Komitet Budowy Domu Żołnierza Polskiego i ustalono stałe datki (tzw. opodatkowanie) wśród kadry. Rok później sprawę tę uregulował ówczesny dowódca okręgu, gen. Bolesław Popowicz, obligując wszystkie podległe lwowskiemu dowództwu formacje i zakłady do wdrożenia takiego samego systemu zbiórki funduszy. Początkowo planowano ambitnie, aby budynek powstał do 1 listopada 1929 r., na kiedy przypadała kolejna rocznica rozpoczęcia walk o Lwów. Władze miasta potwierdziły nieodpłatne przekazanie gruntów, deklarując jednocześnie przekazanie na budowę 150 tys. zł płatne w 10 ratach. Miejsca Kasa Oszczędności zgłosiła chęć przekazania 20 tys. zł, garnizon kadry lwowskiej 50 tys. zł, a Gmina Ewangelicka, Izba Aptekarska oraz Izba Inżynierska po 1000 zł każda. Prywatny darczyńca chciał ofiarować nawet 5 tys. zł. To dodatkowo zachęcało do szybkiej realizacji planów. Z różnych względów do 1932 r. nie udało się jednak rozpocząć prac budowlanych mimo zatwierdzenia wstępnego projektu, którego autorami byli Andrzej Rydecki i Stefan Porębowicz. W kolejnych latach nie ustawano jednak w dążeniu do stałego powiększania zasobów finansowych przeznaczonych na tę

69

Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 68–69.

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

403

budowę, czego przykładem były choćby wspomniane już, specjalnie organizowane koncerty orkiestr wojskowych dla publiczności70.

Wiosną 1934 r., dzięki dalszemu powiększaniu funduszy, przystąpiono do budowy fundamentów, które ukończono w kolejnym roku, dyskutując przy okazji podczas różnych zebrań, nad ostatecznym kształtem architektonicznym budynku.

W latach 1935–1936 opracowano ponownie szczegółowy plan obiektu, jednak w latach 1936–1938 sprawa budowy Domu Żołnierza we Lwowie została po raz kolejny wyhamowana, co było spowodowane kolejnym problemami finansowymi. Dodatkowo nałożyła się na nie nowa dyskusja odnośnie przeznaczenia zgromadzonych już funduszy na ewentualny pomnik zmarłego marsz. Piłsudskiego. Ostatecznie w dowództwie okręgu zdecydowano o dokończeniu gmachu. Prace nabrały tempa wiosną 1938 r., a wobec szybkich postępów prac budowlanych, otwarcie obiektu zaplanowano na 1 września 1939 r. Z oczywistych przyczyn wieloletnie zaangażowanie i ogromny wysiłek (nie tylko finansowy) kadry zawodowej oraz mieszkańców Lwowa wspierających budowę uległ zaprzepaszczeniu, a budynek nie przejął nigdy przewidywanych funkcji71.

Uzupełnieniem akcji wychowawczych była działalność na rzecz podniesienia czytelnictwa. Olbrzymią rolę w tym zakresie odgrywały biblioteki tworzone zarówno na szczeblu okręgowym, garnizonowym i oddziałowym, a nawet pododdziałowym. Dawały one żołnierzom niemal nieograniczony dostęp do książek, czy bieżących wydawnictw prasowych.

Bibliotekę przy DOG Lwów otwarto już w grudniu 1919 r. przy Zarządzie Archiwalnym w Koszarach Jabłonowskich. Z dniem 1 lutego 1920 r. instytucja ta została usamodzielniona, a następnie 20 kwietnia 1920 r. przeniosła się do gmachu przy ul. Fredry 1, gdzie mieściło się także kasyno oficerskie. Warto podkreślić, że Biblioteka DOG Lwów była trzecią z kolei biblioteką powołaną przy dowództwach OG w Polsce. Funkcję kierownika od samego początku istnienia do 1925 r. pełnił kpt. Adam Łysakowski, dzięki któremu biblioteka zawdzięcza swój niezwykle dynamiczny rozwój72. W dniu 4 stycznia 1923 r. ukazał się pierwszy CAW, sygn. I.321.14.2. Rozkaz dzienny 14. puł nr 90 z 18 IV 1930 r., poz. 8; Dom Żołnierza we Lwowie, „Polska Zbrojna” 1928, nr 96, s. 3; Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 4 z 16 III 1929 r., obw. 1, Rozkaz nr 8 z 8 XI 1934 r., poz. 20; „Gazeta Lwowska” 1930, nr 121 z 27 V, s. 5; „Kurjer Lwowski” 1926, nr 118 z 24 V, s. 7; List ze Lwowa, „Polska Zbrojna” 1928, nr 300, s. 9; Listy ze Lwowa, „Polska Zbrojna” 1929, nr 72, s. 6; S. P i e k a r s k i, Domy Żołnierza Polskiego, Warszawa 1997, s. 123–125; L. W y s z c z e l s k i, Oświata, propaganda, kultura..., s. 178–179.

71 Budownictwo wojskowe..., t. 1, s. 486–487; Lwów, „Polska Zbrojna” 1935, nr 96, s. 5; S. P i e k a r s k i, Domy Żołnierza..., s. 125–128; Pomnik czy Dom Żołnierza im. Marszałka J. Piłsudskiego we Lwowie, „Polska Zbrojna” 1938, nr 33, s. 6; L. W y s z c z e l s k i, Oświata, propaganda, kultura..., s. 179; I d e m, W obliczu wojny..., s. 414–415.

72 Adam Łysakowski (1895–1952) – kpt. WP, po odejściu z armii w 1925 r. dokończył studia i obronił doktorat na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, habilitacja w 1948 r.; znany w późniejszych 70

404

ADAM ADRIAN OSTANEK

numer „Biuletynu Biblioteki Wojskowej DOK VI Lwów”, zawierający cele i zadania biblioteki oraz program normujący korzystanie z następnych biuletynów, które rozpoczęto wydawać w miarę systematycznie73.

Kolejne numery „Biuletynu Biblioteki Wojskowej DOK VI Lwów” wskazują na stałe wzbogacanie księgozbioru w dzieła polskie. Już w 1924 r. liczba woluminów znajdująca się na stanie biblioteki wyniosła około 5,5 tys. o samej tylko tematyce naukowej. Należy przy tym zauważyć, że było to ok. 35% zbiorów biblioteki, ponieważ przeszło 60% stanowiły dzieła wojskowe. W kolejnym roku księgozbiór polskojęzyczny wyniósł już 59% stanu. Tak prężny rozwój biblioteki przełożył się oczywiście na czytelnictwo i liczbę korzystających. W 1925 r. biblioteka odnotowała największe ze wszystkich 10 bibliotek DOK wpływy pochodzące ze składek członkowskich. Suma ta – 8552 zł – przewyższyła wielokrotnie przydzieloną przez Ministerstwo Spraw Wojskowych na ten rok subwencję wynoszącą zaledwie 550 zł. Zaowocowało to również powołaniem do życia obszerniejszego czasopisma bibliotecznego, wydawanego wspólnie z nowo powstałym Towarzystwem Wiedzy Wojskowej o nazwie „Biuletyn Biblioteki Wojskowej Dowództwa Okręgu Korpusu Nr VI we Lwowie i Okręgowego Koła Towarzystwa Wiedzy Wojskowej”. Zasoby Biblioteki Wojskowej DOK VI stale rosły. Pod koniec 1926 r. biblioteka posiadała już 8698 dzieł (II miejsce po bibliotece DOK VII) oraz 2180 map (najwięcej wśród wszystkich bibliotek okręgowych). W następnych latach zasoby biblioteki sukcesywnie powiększano. W 1932 r. Biblioteka Wojskowa posiadała już przeszło 17 tys. woluminów oraz prenumerowała stale 60 czasopism polskich i zagranicznych74.

Choć brak jest szczegółowych danych z działalności Biblioteki Wojskowej DOK VI za lata trzydzieste, można domniemywać, że jej zbiory z każdym rokiem ulegały powiększeniu. Nietrudno się zatem domyślić, że wkład lwowskiej latach polski bibliotekarz, bibliotekoznawca, twórca zasad katalogu przedmiotowego w Polsce, wykładowca uniwersytetów, dyrektor bibliotek naukowych, dyrektor Państwowego Instytutu Książki oraz Instytutu Bibliograficznego.

73 CAW, 303.5.206. Raport z wizytacji Bibliotek Wojskowych DOK i Biblioteki Wyższej Szkoły Wojennej [z 1922 r.]; Raport z wizytacji Bibliotek Wojskowych DOK i Biblioteki Wyższej Szkoły Wojennej z 16 X 1923 r.; Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 83 z 27 IV 1920 r., l.p. 1373, Rozkaz nr 1 z 4 I 1923 r., poz. 11; B. K o z a c z y ń s k a, Organizacja i działalność Bibliotek Wojskowych Dowództw Okręgów Korpusów w latach 1921–1926, „Rocznik Archiwalno-Historyczny Centralnego Archiwum Wojskowego” 2010, nr 3 (32), s. 43; A. K o z ł o w s k i, Biblioteka wojskowa [w:] Publiczne biblioteki lwowskie. Zarys dziejów, red. L. Bernacki, Lwów 1926, s. 64.

74 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 8 z 6 X 1931 r., ogł. 1; B. K o z a c z y ń s k a, Organizacja i działalność Bibliotek Wojskowych..., s. 55–57; Pięciolecie Biblioteki DOK, „Biuletyn Biblioteki Wojskowej Dowództwa Okręgu Korpusu Nr VI we Lwowie i Okręgowego Koła Towarzystwa Wiedzy Wojskowej” 1925, nr 2, s. 5; Z działalności Biblioteki Wojskowej we Lwowie, „Polska Zbrojna” 1923, nr 37, s. 4; Z życia biblioteki wojskowej DOK nr VI, „Polska Zbrojna” 1925, nr 99, s. 4.

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

405

biblioteki w rozwój intelektualny żołnierzy skoszarowanych na terenie miasta był olbrzymi. Kierownictwo placówki swą działalnością wykazało jednoznacznie zrozumienie dla celów, jakie miała spełniać biblioteka wojskowa w odrodzonym państwie polskim.

Równie ważną rolę w krzewieniu oświaty i kultury spełniały biblioteki oddziałowe. Do ich organizacji przystąpiono na terenie OK VI w lutym 1922 r., przy czym już 9 czerwca 1922 r. zatwierdzono formalnie działalność 21 z nich (w tym 8 we Lwowie: 19. i 40. pp, 14. puł, 5. pap, 6. pac, 6. dak, 6. dtab, 6. dsam). W rok później, 23 lutego 1923 r. wydano rozkaz, w myśl którego wszystkie samodzielne oddziały, które nie utworzyły własnych bibliotek, miały to bezwzględnie uczynić.

Początkowo niewielkie zbiory, nabyte głównie ze składek i darów kadry, szybko powiększyły się. Wraz z tworzeniem bibliotek pułkowych przystępowano od razu do rozbudowy ich sieci wewnętrznej poprzez tworzenie filii na niższych szczeblach dowodzenia. Do początku października 1923 r. wszystkie oddziały dyslokowane na terenie miasta dysponowały już bibliotekami bądź ich zalążkami, a w związku z tym otrzymały dotacje w kwocie 200 tys. mkp każda na dalszy ich rozwój. Do końca lat 20. biblioteki oddziałowe (a nawet ich pododdziałowe filie) otwarto we wszystkich jednostkach oraz instytucjach wojskowych podległych dowództwu na terenie całego okręgu. W drugiej połowie lat 30. przystąpiono do łączenia filii bibliotecznych w pododdziałach, zasilając pozyskanymi w ten sposób zbiorami, biblioteki pułkowe. Choć brak jest bardziej szczegółowych danych odnoszących się do funkcjonowania bibliotek pułkowych za okres lat 30., to na przykładzie biblioteki 5. pal, która w 1939 r. dysponowała przeszło 10 tys. woluminów można zakładać, że wszystkie one rozbudowywały swoje zasoby75.

W wychowaniu żołnierzy, a zarazem wypełnianiu ich czasu wolnego, ważne zadania spełniały także teatry garnizonowe i pułkowe. Już w 1921 r. MSWojsk. wyasygnowało środki stanowiące subwencję dla rozpoczynającego swą działalność teatru garnizonowego we Lwowie. Miał on równolegle pełnić rolę instruktorską i metodyczną wobec zakładanych w oddziałach i pododdziałach, teatrów żołnierskich76.

Teatr garnizonowy funkcjonował początkowo ze zmiennym szczęściem. Jego początki były niełatwe ze względu na trudności lokalowe, co nie wpływało jednak znacząco na jakość wystawianych sztuk. W latach 20. teatr ten nie posiadał we Lwowie większych sal i zasadniczo jego publiczna aktywność ograniczała się Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 19 z 1922 r., poz. 4, ust. II, pkt 10; Rozkaz nr 68 z 9 VI 1922 r., poz.

14; Rozkaz nr 19 z 23 II 1923 r., poz. 4, Rozkaz nr 56 z 3 X 1923 r., poz. 19, Rozkaz nr 7 z 20 XII 1930 r., poz. 21; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 26 pułk piechoty..., s. 22; I d e m, 40 pułk piechoty..., s. 14; P. Z a r z y c k i, 5 lwowski pułk artylerii..., s. 11; I d e m, 6 pułk artylerii ciężkiej..., s. 13.

76 S. P i e k a r s k i, Polskie teatry żołnierskie 1915–1939, Warszawa 1999, s. 144; L. W y s z c z e l s k i, Oświata, propaganda, kultura..., s. 135.

75

406

ADAM ADRIAN OSTANEK

do okresu, kiedy warunki pogodowe pozwalały na organizowanie przedstawień na świeżym powietrzu (zazwyczaj na stokach Cytadeli)77.

Okres jego największej świetności przypadł na II połowę lat 30. Wynika to z faktu, iż 1 września 1936 r. Komitet Budowy Domu Żołnierza Polskiego, o którym była już mowa, zainicjował działalność lwowskiego Powszechnego Teatru Żołnierskiego. Do głównych zadań, jakie postawiono przed tą placówką kulturalno-oświatową, było popularyzowanie sztuki scenicznej nie tylko wśród żołnierzy garnizonu lwowskiego, ale i mieszkańców miasta. Teatr powstał dzięki współpracy władz wojskowych i miejskich. Wojsko reprezentowali nowo mianowany II wiceminister spraw wojskowych gen. Aleksander Litwinowicz (dotychczasowy dowódca OK VI) oraz gen. bryg. Walerian Czuma – dowódca 5. DP a zarazem dowódca garnizonu Lwów, władze miasta reprezentował prezydent Lwowa – dr Stanisław Ostrowski. Na potrzeby teatru władze miasta przekazały budynek przy ul. Rutowskiego 22 (Teatralna), w którym do tej pory znajdował się Teatr Rozmaitości. Członkiem zarządu placówki z ramienia Komendy Miasta Lwowa został rtm. Kazimierz Burnatowicz. Zespół aktorski dobrano tak, aby możliwe było wystawienie zarówno komedii i dramatu, jak również sztuk śpiewanych. Ceny za bilety ustalono na poziomie 0,25–1,60 zł78 w zależności od miejsca, rezerwując jednocześnie bezpłatne miejsca dla sierot i osób bezdomnych. Tak zorganizowany teatr w przeddzień wybuchu wojny uważano za jeden z najlepszych wojskowych teatrów garnizonowych Polski, obok teatru warszawskiego, krakowskiego i grodzieńskiego79.

Jak wspomniano, teatr garnizonowy miał pełnić rolę koordynatora działalności teatrów oddziałowych. Większość z jednostek dyslokowanych na terenie Lwowa bardzo szybko podjęła inicjatywę utworzenia własnych teatrów amatorskich bądź mniej licznych kółek teatralnych. Do najlepszych w mieście pod koniec 1926 r. zaliczano teatry 19. pp, 14. puł oraz 6. batalionu sanitarnego, choć na dobrym poziomie stały także przedstawienia organizowane przez powstałą w 1922 r. grupę teatralną 40. pp i założoną w 1923 r. grupę artystyczną 5. pap. Od 30 maja 1923 r. w Koszarach Gwardii działał również Garnizonowy Teatr Świetlny kierowany przez kpt. Józefa Klinka, dysponujący salą na 270 osób. Przedstawienia teatralne odbywały się aż 4 razy w tygodniu. W krótkim czasie okazał się on jednym

Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 72.

Ceny podane za bilety, przeliczone na wartość współczesnej złotówki według kursu 1 zł [1939] = 18,25 zł [2015] (zgodnie z ówczesnymi i współczesnymi cenami złota, srebra i artykułów spożywczych pierwszej potrzeby), kształtowałyby się obecnie na poziomie 4,54–29,04 zł.

79 „Gazeta Lwowska” 1936, nr 200 z 2 IX, s. 4.

77 78

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

407

z najprężniej działających teatrów oddziałowych, bowiem w ciągu zaledwie pół roku jego przedstawienia obejrzało 17,5 tys. osób80.

Do 1928 r. wszystkie jednostki i instytucje wojskowe znajdujące się we Lwowie powołały grupy i kółka teatralne. Jako ciekawostkę dodać można, iż w celu zwiększenia efektywności prac teatrów, na przełomie 1927 i 1928 r., przy dowództwie okręgu, zorganizowano dla kierowników tych grup specjalistyczne tzw. „kursy dramatyczne”, dzięki czemu spektakle przygotowywane w kolejnych latach zyskiwały na wartości artystycznej. Przykładowo 6 czerwca 1931 r. żołnierze-aktorzy teatrów 19. pp, 14. puł i 4. szwadronu samochodów pancernych wystawili wspólnie na stokach Cytadeli reżyserowaną przez L. Czarnowskiego sztukę pt. Nawała bolszewicka81.

W latach 30. działalność teatralna w poszczególnych oddziałach rozwijała się nadal. Poza tym dawała ona możliwość nie tylko rozwoju utalentowanym żołnierzom, ale wpływała także pozytywnie na rozwój kulturalny pozostałych żołnierzy, stanowiących widownię. Pamiętać należy, iż dla części żołnierzy pochodzących z obszarów peryferyjnych, niejednokrotnie był to pierwszy kontakt z tego typu rozrywką.

Podobną rolę do teatrów spełniały orkiestry i działające przy nich chóry wojskowe. Tworzone jeszcze w trakcie działań wojennych funkcjonowały ze zmiennym szczęściem. Na skutek działań wojennych, nie było takiej orkiestry, która byłaby kompletna. Potrzeba odtworzenia orkiestr była jednak tak duża wśród samych żołnierzy, że ci już w pierwszych latach po wojnie własnymi siłami – opodatkowując się oraz składając jednorazowe datki pieniężne i rzeczowe – odtworzyli orkiestry. Pozwoliło to na zorganizowanie we Lwowie w dniach 6–7 września 1923 r. pierwszych mistrzostw orkiestr wojskowych OK VI, w których udział wzięło osiem fachowych zespołów oddziałowych82.

Należy nadmienić, że wszystkie orkiestry i chóry wojskowe organizowały koncerty nie tylko dla wojska, ale również widowni publicznej w macierzystych garnizonach, czyniąc to choćby przy okazji oficjalnych świąt czy wizyt dostojników wojskowych, państwowych czy nawet kościelnych. Orkiestra 40. pp pełniła od 1922 r. rolę orkiestry reprezentacyjnej garnizonu Lwów, a do jej głównego repertuaru należał Marsz DOK nr VI. Z kolei 30-osobowa orkiestra 5. pap, Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 72; Garnizonowy Teatr Świetlny we Lwowie, „Polska Zbrojna” 1923, nr 152, s. 5; Lwów. Teatr Świetlny rozpoczął działalność, „Polska Zbrojna” 1923, nr 71, s. 5; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 40 pułk piechoty..., s. 14; P. Z a r z y c k i, 5 lwowski pułk artylerii..., s. 11.

81 A. B i e d r z y c k a, Kalendarium Lwowa 1918–1939, Kraków 2012, s. 577; Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 72.

82 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 56 z 3 X 1923 r., poz. 20; Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 73–74.

80

408

ADAM ADRIAN OSTANEK

a następnie po jej likwidacji ze względów finansowych w połowie lat 20., pozostawiony doborowy zespół smyczkowy, często organizowały publiczne koncerty dla mieszkańców Lwowa. Regularnie czyniła to również funkcjonująca od 1922 r. orkiestra 6. pac, która w okresie maj–wrzesień każdego roku dawała nawet do kilku razy w tygodniu koncerty w lwowskim parku wokół stawu Świteź83.

Publiczne występy orkiestr i chórów wojskowych we Lwowie stawały się z biegiem czasu tradycją. Przykładem tego może być cykl zapoczątkowanych 23 maja 1926 r. na terenie koszar 19. pp Cytadela coniedzielnych koncertów połączonych orkiestr 19., 26. i 40. pp. Koncerty te odbywały się do końca czerwca, a dochody z nich przeznaczono na budowę Domu Żołnierza Polskiego84. Powyższy cykl zakończyły mistrzostwa orkiestr wojskowych. Dalszy rozwój i powoływanie kolejnych orkiestr przyczyniło się do zorganizowania w dniach 22–23 października 1927 r. drugich, 10, 11 i 12 sierpnia 1928 r. trzecich, natomiast 3–6 listopada 1929 r. czwartych okręgowych mistrzostw orkiestr poszczególnych oddziałów.

Inicjatywa ta od tej pory stała się doroczną tradycją. Do najlepszych orkiestr na przełomie lat 20. i 30. zaliczano zespoły 19. i 40. pp oraz 14. puł85.

Inną inicjatywą żołnierską, mającą ubarwić pobyt w wojsku, było organizowanie Festiwali Orkiestr Wojskowych OK VI, które odbywały się na boisku sportowym w koszarach 19. pp. Tu zbiórki prowadzone były każdorazowo na budowę Domu Żołnierza we Lwowie. Niestety nie zachowało się więcej informacji na ten temat. Wiadomo jedynie, że w przypadku festiwalu, który miał miejsce w dniach 4–5 maja 1933 r., udział w nim wzięło 9 orkiestr piechoty, 5 kawalerii i 2 artylerii. Nieco więcej informacji zachowało się w odniesieniu do festiwalu, który odbywał się w dniach 20–21 maja 1934 r. Z orkiestr garnizonu lwowskiego koncertowały wówczas orkiestry 19., 26., 40. pp i 14. puł. Orkiestrami pułków 5. DP kierował por. Jurkiewicz, 11. DP – por. Biskupski, 12. DP – por. Rossa, natomiast plutonem trębaczy kawalerii i artylerii konnej – por. Dłutek. Na zakończenie festiwalu wspólny koncert pod kierownictwem kpt. Knysaka dały wszystkie połączone orkiestry w liczbie ok. 500 żołnierzy-muzyków. Dochód

J.S. W o j c i e c h o w s k i, 40 pułk piechoty..., s. 15–16; P. Z a r z y c k i, 5 lwowski pułk artylerii..., s. 11; I d e m, 6 pułk artylerii ciężkiej..., s. 13.

84 Wstępnie wspomniany cykl miał się rozpocząć 16 maja 1926 r., jednak w dniach 14–16 maja 1926 r. na terenie województwa lwowskiego obowiązywał stan wyjątkowy, co spowodowało przesunięcie tego terminu o tydzień. Zob.: „Gazeta Lwowska” 1926, nr 107 z 13 V, s. 2, nr 109 z 16 V, s. 1, nr 110 z 18 V, s. 2; „Kurjer Lwowski” 1926, nr 108 z 13 V, s. 8, nr 111 z 16 V, s. 2, nr 112 z 17 V, s. 6, nr 118 z 24 V, s. 7.

85 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 2 z 12 IV 1930 r., poz. 13; Almanach Lwowski „Ateneum”, pod red.

M. Kubiszynównej, Lwów 1929, s. 223–224; Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 73–74.

83

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

409

uzyskany z biletów wyniósł nieco ponad 512 zł86. Podczas mniejszych występów pojedynczych orkiestr, kwestowano również i na bardziej doraźne potrzeby oddziałów, pododdziałów czy samych orkiestr, jak również na cele społeczne.

Orkiestry z pewnością były elementem urozmaicającym służbę. Angażując żołnierzy-muzyków, odrywały ich nieco od codziennych obowiązków. Dla słuchaczy z kolei były elementem uświetniającym wiele uroczystości i umilającym czas wolny.

Równie ważną rolę w życiu codziennym żołnierzy odgrywały lokale służące rozrywce. W przypadku kadry zawodowej mowa tu szczególnie o kasynach oficerskich i podoficerskich, natomiast w odniesieniu do szeregowców, rolę taką spełniały świetlice.

Głównym zadaniem kasyn było zapewnienie kadrze rozrywki tak kulturalnej, jak i towarzyskiej. Z tego względu obok bufetu, w którym stołowali się przede wszystkim kawalerowie, znajdowały się tam kąciki książki i prasy, zaopatrywane również z biegiem czasu w radioodbiorniki. Obok nich znajdowały się także pokoje gier oraz sale, w których urządzano wszelkiego rodzaju bale, przyjęcia, przedstawienia teatralne, koncerty i inne spotkania towarzyskie, na które nierzadko zapraszano również przedstawicieli miejscowej społeczności87.

Niestety nie we wszystkich koszarach znajdowały się kasyna. Powodem takiej sytuacji był przede wszystkim brak odpowiednich warunków lokalowych bądź problemy finansowe. W przypadku miast, gdzie dyslokowano kilka oddziałów bądź pododdziałów, kwestia ta była o tyle łatwiejsza, że często tworzono wspólne kasyna garnizonowe. We Lwowie Oficerskie Kasyno Garnizonowe nieprzerwanie funkcjonowało już od 28 listopada 1918 r. w budynku dawnego austriackiego kasyna wojskowego. Odrębne kasyna oficerskie i podoficerskie posiadały we Lwowie w I połowie lat 20. tylko 19. i 26. pp oraz 6. pac, natomiast żołnierze pozostałych jednostek musieli korzystać z kasyna garnizonowego88.

Z okazji dziesięciolecia istnienia 40. pp w 1928 r., na terenie koszar, zaczęło działać kasyno oficerskie, które przejęło jednocześnie rolę kasyna garnizonowego. Na przełomie lat 20. i 30. do grona jednostek posiadających własne kasyno oficerskie dołączył również 6. plotn.89 A. B i e d r z y c k a, Kalendarium Lwowa..., s. 670; Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 8 z 8 XI 1934 r., poz. 20 „Gazeta Lwowska” 1933, nr 152 z 4 VI, s. 6; „Gazeta Lwowska” 1934, nr 124 z 24 V, s. 3.

87 Dziesięciolecie Odrodzenia..., s. 522; F. K u s i a k, Życie codzienne oficerów..., s. 168–177.

88 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 4 z 10 I 1921 r., zał. 1; Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 20, 23, 31, 38; A.A. O s t a n e k, Garnizon Lwów. Władze wojskowe i cywilne w latach 1921–1939, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2009, nr 1, s. 205; P. Z a r z y c k i, 6 pułk artylerii ciężkiej..., s. 9.

89 Budownictwo wojskowe 1918–1935, red. mjr inż. A. Król, Warszawa 1936, t. 1, s. 551; Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 25, 56.

86

410

ADAM ADRIAN OSTANEK

Zdarzało się jednak i tak, że potrzeby wyższej konieczności zmusiły dowództwo pułku do zamknięcia kasyna. Takie wydarzenie miało miejsce w 6. pac, gdzie z braku lokali z dniem 11 lipca 1931 r. zlikwidowano kasyno oficerskie pułku, tworząc w jego miejsce stołówkę oficerską, a w pozostałych pomieszczeniach bibliotekę i czytelnię przeznaczoną dla kadry oficerskiej90.

W okresie międzywojennym zdecydowana większość dużych oddziałów dyslokowanych we Lwowie otworzyła własne kasyna. Ostatnim oddziałem, który na terenie swych obiektów wygospodarował miejsce dla kasyna był 6. bpanc.

W tym wypadku widoczna była duża aktywność kadry zawodowej batalionu w tej kwestii. W okresie zimowym 1938/1939 w koszarach wyremontowano kilka sal, dzięki czemu w czerwcu 1939 r. powiększono kasyno oficerskie, otwarto kasyno dla podoficerów oraz uruchomiono świetlicę żołnierską91.

Jak wspomniano wcześniej, odpowiednikiem lokali rozrywkowych w węższym tego słowa znaczeniu i przeznaczonych dla żołnierzy odbywających służbę zasadniczą, były świetlice. Na terenie koszar, już na szczeblu pododdziałów, zakładano świetlice żołnierskie, które – obok roli miejsca wypoczynku – miały za zadanie rozwijać wiedzę i zainteresowania żołnierzy, wpływając tym samym na całościowy proces dydaktyczny prowadzony przez kadrę dowódczą. W tym celu były one zaopatrzone w książki, czasopisma, gry towarzyskie, a z czasem także obowiązkowo w radioodbiorniki.

Do organizowania świetlic żołnierskich przystąpiono niezwłocznie po zajęciu koszar w miejscach stałej dyslokacji. Niestety, warunki lokalowe i finansowe często znacząco utrudniały bądź wręcz ograniczały możliwość stworzenia odpowiedniej ich ilości. Niemniej jednak ze względu na fakt, iż uznano je za bardzo ważne w procesie wychowywania żołnierzy, starano się szybko usuwać wszelkie trudności. Już w sierpniu 1928 r. na terenie całego OK VI działało 48 takich świetlic, z czego w garnizonie lwowskim było ich 2192.

W miarę posiadanych środków finansowych, tworzono kolejne świetlice, czego przykład stanowi otwarcie przez gen. Popowicza 3 grudnia 1932 r. świetlicy żołnierskiej 6 daplot, prowadzonej przez koło świetlicowe, którego przewodniczącą była Emilia Kruszyńska – żona mjr. Eugeniusza Kruszyńskiego, ówczesnego dowódcy dywizjonu93. Świetlice w szybkim czasie stały się ważnym miejscem spędzania czasu pozasłużbowego. Aby zachęcić żołnierzy do jak najczęstszego odwiedzania P. Z a r z y c k i, 6 pułk artylerii ciężkiej..., s. 9.

Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 12 z 30 XII 1936 r., poz. 18; A. N a w r o c k i, 6 batalion pancerny..., s. 7.

92 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 13 z 20 VIII 1928 r., poz. 55.

93 „Polska Zbrojna” 1933, nr 5, s. 6.

90 91

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

411

świetlic, organizowano specjalne zajęcia, atrakcyjne także w swej formie. Jak wspomniano, wszystkie z czasem wyposażono w radioodbiorniki, na różnego rodzaju prelekcje zapraszano gości spoza wojska, często angażując do tego kobiety, co zrywało także z monotonią służby.

Niezwykle istotnym elementem wypełniającym czas wolny żołnierzy był sport. Nie dość, że jego rozwój stanowił niejako przedłużenie niektórych składników procesu szkolenia, bowiem wpływał na poprawę ogólnej tężyzny fizycznej, powodował także wzbudzenie odruchu właściwego współzawodnictwa, tak potrzebnego w wojsku.

Do uregulowania zagadnień sportowych na terenie całego OK VI przystąpiono jeszcze w 1920 r., kiedy rozpoczął się proces zakładania klubów sportowych i organizowanie sekcji. Wraz z nastaniem wiosny 1922 r., kiedy poszczególne jednostki wstępnie zaaklimatyzowały się i rozpoczęły organizację życia codziennego w stałych miejscach postoju, z polecenia dowódcy okręgu we Lwowie, w świetlicy 19. pp w dniach 13–19 marca 1922 r. odbył się Kurs Informacyjny Referentów Sportowych dla wszystkich samodzielnych oddziałów i pododdziałów dyslokowanych na terenie OK VI. Przedstawiono na nim główne cele i kierunki pracy sportowej w jednostkach tak, aby przybrały one charakter zorganizowany94.

Równolegle przystąpiono do tworzenia w garnizonach boisk sportowych, co widoczne było szczególnie na terenie Lwowa. Na terenie koszar 19. pp, znajdujących się na terenie Cytadeli od strony ulicy Pełczyńskiej (Wytowskiego), na cel ten wydzielono część placu ćwiczeń. Budowa nowego boiska, trybun oraz pozostałej infrastruktury trwała do wiosny 1923 r., po czym 27 maja w obecności wojskowych z dowódcą OK VI gen. Władysławem Jędrzejewskim na czele oraz władz miasta, nastąpiło uroczyste otwarcie boiska sportowego o nazwie Cytadela.

Podobnie było w przypadku boiska 40. pp zlokalizowanego przy ul. Pohulanka (Wahnianina) u stóp Cmentarza Łyczakowskiego, którego budowę rozpoczęto wiosną 1924 r. Uroczyste poświęcenie obiektu nastąpiło 7 września tego samego roku95. To na nich, szczególnie na Cytadeli, w latach 20. rozgrywano większość wojskowych imprez sportowych, które gromadziły rzesze widzów – żołnierzy i mieszkańców. Tam również odbywały się koncerty i inne zabawy kulturalne oraz charytatywne organizowane przez poszczególne oddziały wojskowe z terenu miasta96.

Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 28 z 18 III 1922 r., poz. 10.

Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 100 z 31 V 1920 r., l.p. 1723; „Gazeta Lwowska” 1923, nr 119 z 29 V, s. 5; „Kurjer Lwowski” 1924, nr 207 z 7 IX, s. 6.

96 Boisko 19. pp jest pierwszym z omawianych dotychczas obiektów, który nie zachował się do czasów współczesnych.

94 95

412

ADAM ADRIAN OSTANEK

Poważne podejście do zagadnienia wiązało się z odgórnym planowaniem corocznych wojskowych zawodów sportowych o zasięgu ogólnopolskim. Przykładowo w dniach 17–19 maja 1924 r. we Lwowie, na wojskowej strzelnicy usytuowanej przy ul. Kleparowskiej 29, zorganizowano I Narodowe Zawody Strzeleckie o mistrzostwo WP. Trzydniowym zmaganiom sportowym towarzyszyło licznie przybyłe społeczeństwo Lwowa i okolic. Mistrzem Polski został por. Marian Borzemski z 19. pp, natomiast mistrzem miasta Lwowa – por. Stanisław Kowalczewski z 6. dywizjonu samochodowego. Po zakończeniu zawodów minister spraw wojskowych wyraził słowa uznania za niezwykle fachowe przygotowanie imprezy97.

Doceniając rolę współzawodnictwa, władze okręgowe przystąpiły do organizowania w poszczególnych garnizonach zawodów szczebla okręgowego.

Zgodnie z harmonogramem pierwszych z nich, jakie rozgrywano w okresie letnim 1922 r. we Lwowie odbyły się: pięciobój nowoczesny i lekkoatletyczny, strzelanie premiowe oficerów, zawody lekkoatletyczne ogólne, zawody hippiczne, strzeleckie, konkurs szermierki oraz bieg uliczny. Rozgrywki drużynowe i indywidualne z niektórych dziedzin organizowano w ten sposób, że ćwierćfinały odbywały się na szczeblu wielkiej jednostki i grupy oddziałów samodzielnych (tzw. grupa DOK), spotkania półfinałowe rozgrywały zwycięskie drużyny każdej z grup, natomiast finał – zwycięzcy półfinałowi98.

Tak zorganizowane mistrzostwa stały się coroczną tradycją garnizonu lwowskiego, rozbudowywaną w miarę upływu lat o kolejne dziedziny. Dobre wyniki osiągane przez drużyny nie tylko garnizonu lwowskiego, ale także całego OK VI spowodowały, iż w marcu 1924 r. ówczesny dowódca OK VI – gen. Juliusz Tarnawa-Malczewski, wydał wytyczne pracy sportowej na cały rok, polecając objąć działaniami jak najszerszą liczbę żołnierzy. Zobligował również dowódców poszczególnych formacji do rozegrania zawodów sportowych z zakresu lekkoatletyki i piłki nożnej od szczebla kompanii wzwyż. Ponadto nakazał wprowadzenie stałych dozorów lekarskich wśród żołnierzy-sportowców oraz dyżuru lekarza podczas rozgrywek sportowych na każdym szczeblu99.

Za przygotowanie żołnierzy do zawodów odpowiadały wspomniane już kluby sportowe. We wszystkich garnizonach i oddziałach samodzielnych zakładano Wojskowe, względnie Wojskowo-Cywilne Kluby Sportowe (WKS/WCKS), które niejednokrotnie w przypadku małych garnizonów były pierwszymi w danych CAW, sygn. I.303.5.204. Program I Narodowych Zawodów Strzeleckich we Lwowie; Dz. Rozk.

DOK VI, Rozkaz nr 32 z 12 VIII 1924 r., poz. 1; „Gazeta Lwowska” 1924, nr 114 z 17 V, s. 1, 7, nr 115 z 19 V, s. 6, nr 116 z 20 V, s. 5; „Kurjer Lwowski” 1924, nr 115 z 19 V, s. 3, nr 116 z 21 V, s. 3–4.

98 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 35 z 2 IV 1922 r., poz. 16 i 17, Rozkaz nr 53 z 10 V 1922 r., poz. 9.

99 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 12 z 20 III 1924 r., poz. 14.

97

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

413

miastach zorganizowanymi klubami sportowymi tego typu. Do najprężniej działających klubów wojskowych z terenu garnizonu lwowskiego można zaliczyć WKS 19. pp, WKS 40. pp oraz WKS 26. pp100. Choć poziom wyszkolenia w klubach był niejednolity, współzawodnictwo owocowało stałym rozwojem drużyn. Z biegiem lat sport stał się na tyle popularnym zagadnieniem w życiu żołnierzy, iż dodatkowe rozgrywki, zawody i mistrzostwa w różnych dyscyplinach organizowano w miarę możliwości odrębnie od mistrzostw OK w ramach wielkich jednostek i rywalizacji międzygarnizonowej.

W parze z rozwojem poszczególnych dyscyplin wojskowych szła również rozbudowa niezbędnej infrastruktury, co widoczne było szczególnie od drugiej połowy lat 20. Największe i najważniejsze inwestycje realizowano rzecz jasna we Lwowie. Na terenach strzelnicy garnizonowej położonej przy ul. Kleparowskiej 29, nieopodal koszar 26. pp, władze wojskowe zdecydowały się już w 1928 r. rozpocząć budowę kompleksu obiektów sportowo-rekreacyjnych. Projekt przewidywał wybudowanie dwóch boisk do piłki nożnej i innych gier, 400-metrowej bieżni, kortów tenisowych oraz specjalnego miejsca do gry w koszykówkę, siatkówkę, palanta, krykieta oraz prowadzenia zajęć z łucznictwa. Ponadto miały powstać tu również dwa baseny – pierwszy o wymiarach 25 x 30 m i głębokości 0,60–1,20 m, drugi zaś – o wymiarach 25 x 50 m i głębokości 1,20–3 m. Jesienią 1929 r. gotowe były obydwa baseny wraz ze studniami, natomiast do styczniu 1930 r. zakończono roboty ziemne przy budowie boisk i kortów tenisowych. Z braku funduszy prace przeciągały się jednak i finalnie ukończono je w kooperacji z władzami miejskimi.

W dniu 4 sierpnia 1932 r. dokonano uroczystego otwarcia basenów, natomiast w 1935 r. gotowe były boisko z trybunami, część betonowego toru kolarskiego oraz boisko treningowe. Całkowite zakończenie inwestycji i oddanie do użytku ostatnich części kompleksu nastąpiło 15 maja 1937 r.101 Innym bardzo ważnym obiektem sportowym na mapie Lwowa, służącym zarówno żołnierzom jak i mieszkańcom, była hala sportowa i kryta pływalnia położone przy ul. Z. Strzałkowskiej (dziś ze względu na przebudowę terenu jest to plac Petruszewicza). Inicjatywa budowy hali w kooperacji z miastem powstała w 1932 r., natomiast już 29 stycznia 1933 r. uroczyście otwarto część pomieszczeń, przeznaczając je do użytku dla żołnierzy, młodzieży w ramach zajęć PW oraz mieszkańców. W hali znajdowała się bieżnia lekkoatletyczna, boiska do gier sportowych, kort tenisowy, plansza szermiercza, ring pięściarski oraz tor J.S. W o j c i e c h o w s k i, 26 pułk piechoty..., s. 21; I d e m, 40 pułk piechoty..., s. 11–12.

DALO, f. 1, op. 4, spr. 1239. Korespondencja DOK VI z Magistratem Miasta Lwowa w sprawie budowy i rozbudowy obiektów sportowych z okresu X 1935 – III 1936; Budownictwo wojskowe..., t. 2, s. 604, 672; Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 13 z 31 XII 1929 r., poz. 20; Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 23; „Gazeta Lwowska” 1937, nr 108 z 16 V, s. 2.; „Słowo Polskie” 1930, nr 20 z 22 I, s. 9; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 26 pułk piechoty..., s. 20.

100 101

414

ADAM ADRIAN OSTANEK

łucznictwa. Jednocześnie 9 września tego samego roku w sąsiedztwie nowo otwartej hali sportowej, rozpoczęto budowę nowoczesnej krytej pływalni z systemem grzewczym wody o rozmiarach 25 x 10 m i głębokości 0,8–3 m. Budowa ta, mimo krótkotrwałych problemów finansowych, była niezwykle szybka, a do użytku obiekt oddano nieco ponad rok później, 1 grudnia 1934 r.102 Druga połowa lat 30. stanowiła dalszy rozwój zarówno sportów jak i infrastruktury sportowej. Doroczne mistrzostwa sportowe OK VI rozgrywane we Lwowie stały się już tradycją przyciągającą rzesze publiczności – nie tylko żołnierzy, ale również okolicznych mieszkańców. Idea hasła „naród pod bronią” jednoznacznie wymagała podjęcia prac na rzecz dalszego rozwoju tężyzny fizycznej żołnierzy i obywateli. Należy podkreślić jeszcze raz, że sami żołnierze również dość ochoczo garnęli się do aktywności sportowej. W dniu 31 sierpnia 1936 r. ówczesny dowódca OK VI – gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski, wydał rozkaz w sprawie nowej organizacji sportu dla kadry zawodowej na terenie okręgu. W związku z tym we Lwowie do życia powołano Okręgowy Związek Wojskowych Klubów Sportowych z płk. Ludwikiem Bittnerem jako prezesem na czele. Równolegle zobowiązano dowódców wszystkich podległych DOK VI formacji i zakładów, które do tej pory nie stworzyły WKS lub WCKS, aby to uczyniły samodzielnie lub w porozumieniu z lokalnymi władzami cywilnymi.

Wówczas to przy 6. baonie pancernym powołano do życia WKS „Pancerni”103.

Działania na rzecz rozwoju sportu prowadzono do samego wybuchu wojny. Świadczyć może o tym fakt, iż władze wojskowe nieprzerwanie prowadziły własne inwestycje budowlane oraz angażowały się w prace inicjowane przez władze miejskie. Przy okazji wspomnianej inicjatywy przebudowy okolic Parku Stryjskiego i budowy nowych obiektów dla DOK VI, planowano wyburzenie części obiektów Cytadeli i budowę nowoczesnego boiska104. Innym przykładem rozpoczętych prac na terenie Lwowa, było podjęcie współpracy z Magistratem Miasta w celu budowy stadionu dla zespołu LKS „Pogoń” Lwów, który miał się stać także reprezentacyjnym stadionem dla garnizonu lwowskiego. W dniu 15 maja 1939 r. zaakceptowano projekt stadionu, który przewidywał budowę dodatkowo m.in. dwupoziomowych sektorów dla kibiców, wykorzystanie strefy pod trybunami na szatnie, bufety, prysznice i toalety oraz salę gimnastyczną o wymiarach 9,60 x 22,40 m. Planów tych niestety z przyczyn oczywistych nigdy nie zrealizowano105.

A. B i e d r z y c k a, Kalendarium Lwowa..., s. 708, 731; „Słowo Polskie” 1933, nr 25 z 30 I, s. 7.

Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 6 z 31 VIII 1936 r., poz. 21; A. N a w r o c k i, 6 batalion pancerny..., s. 13–14.

104 П. Г р а н к і н, Парк на Цитаделі – xимера чи реальність?, «Галицька брама» 2004, № 4–6 (112–114), s. 24–25.

105 CAW, sygn.. 371.6.44. Projekt budowy reprezentacyjnego stadionu „Pogoni” Lwów z 15 V 1939 r.

102 103

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

415

Ostatnim elementem życia codziennego garnizonu lwowskiego, były różne uroczystości odbywające się zarówno dorocznie, jak również przy okazji ważnych rocznic jednorazowych. Od II połowy lat 20. ważną rolę w życiu codziennym żołnierzy każdej formacji odgrywało kultywowanie tradycji. Specjalną rolę pełniły w tej kwestii święta pułkowe106, pod których pojęciem należy rozumieć doroczne uroczystości o charakterze niezwykle podniosłym zarówno dla żołnierzy, jak i okolicznej ludności. Stanowiły one także element urozmaicenia codziennej służby. Święta te przypadały zazwyczaj w dniu rocznicy ważnego w dziejach oddziału wydarzenia z I wojny światowej bądź (najczęściej) wojny polsko-rosyjskiej.

W odniesieniu do oddziałów powołanych już w okresie pokojowym, najczęściej świętowano w dzień wydania pierwszego rozkazu dziennego. Kultywowanie tradycji oraz czczenie pamięci poległych rozpoczęto w części oddziałów jeszcze przed 1927 r., choć miało to charakter indywidualny i zależało przede wszystkim od inicjatywy dowódcy, względnie korpusu oficerskiego107. Dopiero w maju 1927 r. kwestię tę unormowano odgórnie, ustalając i zatwierdzając konkretne daty dla wszystkich jednostek108.

Jak wspomniano, uroczystościom tym nadawano charakter oficjalny i niezwykle podniosły. Miały one m.in. wykształcić u żołnierzy odpowiednie normy postępowania, a poprzez szacunek do oddziału – również szacunek wobec ojczyzny. Wspomniany szacunek do oddziału objawiał się wytworzeniem tzw. esprit de corps („ducha pułku”), na który składały się wpajane żelazne zasady honorowego postępowania oraz poczucie godności i dumy z możliwości służby w jednostce o zaszczytnej historii109. Święta pułkowe stawały się również okazją do pogłębiania integracji wojska z miejscową ludnością, bowiem na uroczystości zapraszano lokalne władze i miejscową ludność. Elementami stałymi świąt były msza święta w intencji pułku, apel poległych, defilada, uroczysty obiad, zwody sportowe. Często do tego dochodziły występy orkiestr czy teatru oddziałowego.

Określenie „święto pułkowe”, jako nieadekwatne do części formacji (dywizjony i bataliony), należy traktować jako ogólną nazwę święta samodzielnej jednostki funkcjonującej w strukturach WP. 107 Święta pułkowe w I połowie lat 20. w garnizonie lwowskim z pewnością organizowano w 19. i 26. pp, 5. pap oraz 14. puł.

108 Zob. Dz. Rozk. MSWojsk. nr 16 z 19 V 1927 r., poz. 174.

109 Szerzej o zagadnieniu „ducha pułku” zob. F. K u s i a k, Życie codzienne oficerów..., s. 30–36.

106

416

ADAM ADRIAN OSTANEK

Oddział 19. pp 26. pp 40. pp 5. pap/5. pal 13. dak 6. pac 6. daplot 14. puł 6. plotn 6. bpanc 6. bsan 6. dżand 6. dsam

Data święta 28 grudnia / 1 czerwca 17 września / 15 czerwca 6 września / 30 czerwca 7 listopada 7 czerwca 21 kwietnia 29 lipca 8 grudnia / 11 lipca 23 maja / 18 czerwca 15 sierpnia 28 lipca 12 stycznia / 13 czerwca 8 sierpnia

Okres obchodzenia 1920–1926 / 1928–1939 1922–1934 / 1935–1939 1927–1930 / 1931–1939 1925–1939 1927–1939 1931–1939 1934–1939 1918–1924 / 1924–1939 1926 / 1927–1939 1936–1939 1927–1931 1928–1935 / 1936–1939 1921–1933

Tab. 3. Zestawienie świąt pułkowych oddziałów dyslokowanych na terenie garnizonu Lwów

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dz. Rozk. MSWojsk. za lata 1927–1937. Zasadniczy przydział terminów świąt pułkowych dla wszystkich oddziałów zawiera Dz. Rozk. MSWojsk. nr 16 z 19 V 1927 r., poz. 174.

Nadzwyczaj uroczystą oprawę miały święta pułkowe połączone z okrągłymi rocznicami istnienia danego oddziału. W latach 1928–1929, gdy duża część oddziałów (głównie piechoty i kawalerii) obchodziła swoje dziesięciolecie, do poszczególnych programów wydarzeń dodawano nowe elementy w celu podkreślenia wagi święta. Uroczystości odbywające się w 1928 r. w 19., 26. i 40. pp uświetnili specjalni goście – inspektor armii i najwyższe władze wojewódzkie.

W 19. pp główne uroczystości rozpoczęły się 31 maja i trwały do 2 czerwca 1928 r.

Pierwszego dnia odbywały się zawody sportowe na boisku pułkowym, drugiego dnia miały miejsce msza żałobna i warty honorowe na Cmentarzu Obrońców Lwowa, akademia w Teatrze Wielkim oraz apel poległych, natomiast trzeciego dnia odbyły się defilada przy akompaniamencie orkiestry pułkowej, msza polowa, podczas której wręczono pułkowi nową chorągiew oraz odsłonięcie ufundowanej przez mieszkańców Lwowa bramy wjazdowej na teren koszar110.

Piętnastolecie istnienia powyższych pułków (w latach 1933–1934) również zostało zaakcentowane w nadzwyczajny sposób. W przypadku 40. pp główne uroczystości trwały trzy dni i odbywały się na stadionie pułkowym. Poza „Gazeta Lwowska” 1928, nr 123 z 31 V, s. 4; nr 125 z 2 VI 1928 r., s. 1, 4; nr 126 z 3 VI 1928 r., s. 3; J. W a s y l k o w s k i, Lwowskie Miscellanea, „Rocznik Lwowski” 2000–2001, s. 153; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 40 pułk piechoty..., s. 17–18.

110

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

417

uroczystą mszą świętą, apelem poległych i rozdaniem odznak pamiątkowych pułku dla zasłużonych, miało miejsce odtworzenie przez grupę rekonstruktorską dla publiczności jednej z większych potyczek pułku, uroczysta defilada przed inspektorem armii, gen. dyw. Juliuszem Rómmlem oraz obiad połączony z festynem i nagrodami. Trwające krócej, choć z atrakcyjnym programem, było również święto 19. pp, na które przybył szereg przedstawicieli władz wojskowych oraz cywilnych, jak również okoliczni mieszkańcy111.

Innym elementem stałym, który wpływał na urozmaicenie codziennej służby, były święta państwowe. Wśród tych, w których udział wojska był nieodzowny, należy wymienić 19 marca (dzień imienin marsz. Piłsudskiego), 3 maja (rocznica uchwalenia Konstytucji z 1791 r.), 15 sierpnia (święto Wojska Polskiego) oraz 11 listopada (odzyskanie niepodległości). Wymienionym uroczystościom towarzyszyły różne elementy, m.in. msze święte, okolicznościowe odczyty, apele poległych czy defilady, gromadzące zazwyczaj tłumy mieszkańców chcących zobaczyć oddziały poruszające się w zwartym szyku112.

Równie ważne było uczestnictwo wojska w świętach religijnych i to zarówno rzymskokatolickich, jak również greckokatolickich czy prawosławnych. Przykład aktywności wojska w życiu religijnym mniejszości narodowych stanowił coroczny udział władz wojskowych i cywilnych w prawosławnej i greckokatolickiej procesji Bożego Ciała i Święcie Jordanu. W 1937 r. kwestie te zostały nawet unormowane prawnie przez dowódcę OK VI113.

W międzywojennej historii garnizonu lwowskiego było także kilka niezwykle istotnych uroczystości jednorazowych o charakterze wojskowo-cywilnym, zorganizowanych dla uczczenia ważnych wydarzeń. Na potrzeby niniejszego artykułu warto przytoczyć dwie szczególnie ważne dla dziejów Polski i Lwowa.

Pierwszą z nich była ekshumacja zwłok Nieznanego Żołnierza, uczestnika bitwy pod Zadwórzem 17 sierpnia 1920 r., którego zwłoki spoczywały na Cmentarzu Obrońców Lwowa. W toczącej się w 1925 r. procedurze poszukiwania pola walki na terenie Polski, z którego zwłoki żołnierza planowano ekshumować i złożyć w tworzonym w Warszawie Grobie Nieznanego Żołnierza, wylosowano Lwów. W dniu 29 października 1925 r. na Cmentarzu Obrońców Lwowa doszło do ekshumacji kilku trumien. Prawo wyboru tej, z której zwłoki żołnierza miały „Gazeta Lwowska” 1933, nr 152 z 4 VI, s. 4; „Gazeta Lwowska” 1934, nr 194 z 17 VIII, s. 2; „Słowo Polskie” 1933, nr 186 z 5 VII, s. 6.

112 Przykładowy przebieg uroczystości zob.: „Gazeta Lwowska” 1926, nr 185 z 17 VIII, s. 2; 1928, nr 66 z 20 III, s. 3–4; 1929, nr 187 z 17 VIII, s. 5; 1930, nr 103 z 6 V, s. 3; 1935, nr 259 z 12 XI, s. 1; 1936, nr 187 z 18 VIII, s. 1; 1937, nr 258 z 12 XI, s. 1–2; 1939, nr 100 z 5 V, s. 2; 1939, nr 184 z 17 VIII, s. 2; „Kurjer Lwowski” 1922, nr 185 z 17 VIII, s. 3; A. N a w r o c k i, 6 batalion pancerny..., s. 7, 10.

113 Dz. Rozk. DOK VI, Rozkaz nr 13 z 8 XI 1937 r., poz. 9; „Gazeta Lwowska” 1928, nr 16 z 20 I, s. 3; „Gazeta Lwowska” 1929, nr 18 z 22 I, s. 4.

111

418

ADAM ADRIAN OSTANEK

zostać przeniesione do stolicy, przyznano Jadwidze Zarugiewiczowej – matce ochotnika Konstantego Zarugiewicza, którego ciała nigdy nie rozpoznano, a który zginął w bitwie pod Zadwórzem114.

W dniu kolejnym Lwów przeżywał niezwykłe uroczystości, w których uczestniczyło oczywiście wojsko. Najpierw trumnę przewieziono z kaplicy cmentarnej do Bazyliki Archikatedralnej. Oddziały honorowe poszczególnych formacji zabezpieczały przejazd trumny przez miasto. Szwadron 14. puł i kompania honorowa 40. pp najpierw stworzyły szpaler przed bramą cmentarną, natomiast laweta armatnia 6. pac znajdowała się w środku cmentarza. Przeniesienie trumny z kaplicy na działo wykonało 10 podoficerów kroczących przez szpaler żołnierzy trzymających pochodnie. Stąd ruszył kondukt, na czele którego na koniu jechał gen. Jan Thulie, a za nim szwadron 14. puł, poczty sztandarowe, duchowieństwo trzech obrządków i laweta armatnia z trumną. Orkiestry wojskowe podczas przejazdu trumny przez miasto grały marsze żałobne. Po dojściu konduktu do Bazyliki, kompania honorowa 40. pp była odpowiedzialna za przekazanie trumny do kościoła, zadaniem orkiestry 40. pp było odegranie hymnu państwowego, natomiast orkiestra 26. pp przewodziła pieśniom śpiewanym przez połączone chóry obydwu pułków. Wartę honorową przy trumnie pełnili na zmianę żołnierze poszczególnych pułków w składzie 2 oficerów, 2 podoficerów i 2 szeregowców.

W związku z powyższym do Lwowa przybyli przedstawiciele wszystkich oddziałów dyslokowanych na terenie OK VI115.

Po zakończeniu uroczystości trumna pozostała w kaplicy katedralnej na noc, po czym 31 października rozpoczęto kolejny dzień uroczystości. Rozpoczęła je msza święta, po której trumnę przewieziono do specjalnie na ten cel przygotowanej hali Dworca Głównego, skąd następnego dnia rano miała być specjalnym pociągiem przewieziona do Warszawy. Za przejazd konduktu odpowiedzialny w tym dnu był 13. dak, którego żołnierze podczas przejazdu trumny oddali ze stoków Cytadeli 21 wystrzałów armatnich. Do końca dnia trumna wystawiona była na widok publiczny, aby chętni mogli złożyć ostatni hołd Nieznanemu Żołnierzowi. Przy trumnie pełniono cały czas wartę honorową w układzie takim

Szerzej zob.: W. M a z a n o w s k a, Geneza symbolu Nieznanego Żołnierza [w:] W obronie Lwowa i Kresów Wschodnich, Lwów 1926, s. 193; A.A. O s t a n e k, Miejsce i rola bitwy pod Zadwórzem w procesie edukacji historycznej i obywatelskiej społeczeństwa II Rzeczpospolitej [w:] Pola bitew wczoraj i dziś, pod red. A. Olejko, P. Korzeniowskiego, K. Mroczkowskiego, Oświęcim 2013, s. 87–102; „Wiek Nowy” z 31 X 1925 r., s. 8–9.

115 „Gazeta Lwowska” 1925, nr 250 z 30 X, s. 1; „Kurjer Lwowski” 1925, nr 253 z 29 X, s. 3; nr 254 z 30 X, s. 4.

114

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

419

jak dnia poprzedniego, przy czym żołnierzom towarzyszyli także kolejarze. Dnia 1 listopada o godz. 8.48 specjalny pociąg odjechał ze Lwowa do Warszawy116.

Wydarzeniami równie istotnymi były te z 1938 r., kiedy obchodzono uroczystości 20-lecia odzyskania niepodległości, 20-lecia obrony Lwowa oraz 20-lecia większości pułków piechoty i kawalerii z terenu OK VI. W związku z powyższym, uroczystościom nadano podniosły charakter, zapraszając przedstawicieli najwyższych władz wojskowych i państwowych.

Jednym z istotnych wydarzeń 1938 r. we Lwowie, towarzyszącym powyższym uroczystościom, było odsłonięcie Pomnika Piechurów Francuskich na Cmentarzu Obrońców Lwowa przy okazji XV Ogólnopolskiego Zjazdu Oficerów Rezerwy oraz obchody rocznicy odzyskania niepodległości oraz obrony Lwowa.

Wspomniany zjazd oficerów rezerwy odbywał się we Lwowie w dniach 26– 28 maja 1938 r. Przygotowane wespół z władzami miasta uroczystości dotyczyły przede wszystkim odsłonięcia pomnika, którego 26 maja dokonał marsz. Edward Śmigły-Rydz. Cmentarz Obrońców Lwowa tego dnia zapełniła ogromna liczba żołnierzy, przedstawicieli władz oraz przyjezdnych i społeczności lokalnej.

Poza mszą i odsłonięciem pomnika na cmentarzu miały miejsce apel poległych, następnie defilada centralnymi ulicami miasta, przemówienia do ludności zgromadzonej na placu przed Teatrem Wielkim i przyjęcie dla zaproszonych gości w Urzędzie Wojewódzkim117.

Wspomniane obchody 20-lecia rocznicy odzyskania niepodległości zaplanowano na 9–11 listopada. W uroczystości ogólnopaństwowe oddziały wojskowe włączyły się 10 listopada wieczorem, kiedy poszczególne orkiestry odegrały capstrzyki na ulicach miasta. Następnego dnia miały miejsce msza święta oraz dwugodzinna defilada oddziałów wojskowych, organizacji kombatanckich, młodzieżowych, a także związków i organizacji społecznych. Obchody zakończyło przemówienie wojewody lwowskiego dr. Alfreda Biłyka118.

Rocznica obrony Lwowa została zaplanowana wspólnie przez władze wojskowe i miejskie na 20–22 listopada. Już 19 listopada wieczorem swoje święto pułkowe przyjechał obchodzić we Lwowie 5. pp z Wilna. Poza tym do miasta przybył szereg przedstawicieli władz centralnych oraz gości z różnych miast Polski. W ciągu pierwszego dnia poszczególne elementy ceremonii odbywały się w koszarach 40. pp, na Cmentarzu Obrońców Lwowa oraz w hali sportowej Okręgowego Urzędu WFiPW przy ul. Jabłonowskich 5 (Rustaweli). W ciągu następnych dni miały miejsce kolejne zaplanowane wydarzenia, w tym wmurowanie „Gazeta Lwowska” 1925, nr 251 z 31 X, s. 1; „Kurjer Lwowski” 1925, nr 255 z 31 X, s. 3; nr 256 z 1 XI, s. 1–3.

117 „Dziennik Polski” 1938, nr 145 z 28 V, s. 1–2; „Gazeta Lwowska” 1938, nr 119 z 28 V, s. 1–3.

118 „Gazeta Lwowska” 1938, nr 257 z 11 XI; s. 2, nr 258 z 13 XI, s. 1–3.

116

420

ADAM ADRIAN OSTANEK

tablicy pamiątkowej na ścianie frontowej budynku głównego Korpusu Kadetów nr 1. Dzień 22 listopada stanowił zwieńczenie całych uroczystości. Tego dnia pułkom artylerii zostały wręczone sztandary ufundowane przez społeczność Małopolski Wschodniej. Ponadto odprawiono mszę polową, otwarto Muzeum Obrony Lwowa, a gen. Mieczysław Boruta-Spiechowicz wygłosił w Teatrze Wielkim odczyt skierowany do wszystkich zgromadzonych, pt. Obrona Lwowa. Na zakończenie uroczystości odbyła się wspólna defilada oddziałów dyslokowanych i wizytujących Lwów119.

Do innych uroczystości, które miały także podniosły charakter, zaliczyć można choćby setną rocznicę wybuchu powstania listopadowego czy rocznicę bitwy pod Racławicami.

Nadawanie poszczególnym oddziałom chorągwi i sztandarów można także zaliczyć do wydarzeń wpływających na życie codzienne żołnierzy garnizonu lwowskiego. W przypadku formacji garnizonu lwowskiego najwcześniej, bo już 20 marca 1921 r., sztandar ufundowany przez grono wychowanek Sióstr Niepokalanek z Jazłowca z rąk marsz. Piłsudskiego otrzymał 14. puł. Warto dodać, że równocześnie sztandar został udekorowany orderem Virtuti Militari V klasy.

W kolejnym roku, 17 września 1922 r. marsz. Józef Piłsudski wręczył chorągiew 26. pp, a 6 września 1924 r. nadanie chorągwi 40. pp odbyło się w obecności prezydenta Stanisława Wojciechowskiego120.

Do 1937 r. możliwość otrzymania chorągwi bądź sztandaru zarezerwowana była jedynie dla oddziałów piechoty i kawalerii. Rozbudowa armii, wynikająca z postępującej modernizacji, a w związku z tym powstanie nowych rodzajów broni spowodowały, że na podstawie Dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej o znakach wojska i marynarki wojennej z 24 listopada 1937 roku rozszerzono możliwość posiadania tego symbolu na bronie pancerne, łączność, artylerię oraz lotnictwo, jak również szkoły tych formacji kształcące oficerów i podoficerów zawodowych121.

Od tej pory przystąpiono do energicznych prac mających na celu wręczenie sztandarów pozostałym jednostkom garnizonu lwowskiego. Już pod koniec 1937 r. przystąpiono do organizacji społecznych zbiórek na rzecz ufundowania sztandarów. We Lwowie powołano w tym celu specjalny Komitet Obywatelski dla Ufundowania Sztandarów. Jako pierwszy sztandar (ufundowany przez Radę „Gazeta Lwowska” 1938, nr 263 z 19 XI, s. 2; nr 264 z 20 XI, s. 1–2; nr 265 z 22 XI, s. 1–2; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 40 pułk piechoty..., s. 19.

120 S. A b r a m o w i c z, J. K r e i s, Zarys historji wojennej 26 pułku piechoty, Warszawa 1929, s. 24; W. C z a y k o w s k i, Zarys historji wojennej 14-go pułku ułanów jazłowieckich, Warszawa 1928, s. 37; Dziesięciolecie wojsk VI Okręgu Korpusu..., s. 23–24, 31–32, 38–39; K. S a t o r a, Opowieści wrześniowych sztandarów, Warszawa 1990, s. 66, 88, 97–106, 195, 212, 259; J.S. W o j c i e c h o w s k i, 40 pułk piechoty..., s. 45.

121 Zob. Dz.U. z 1938 r., nr 5.

119

ŻYCIE CODZIENNE ŻOŁNIERZY GARNIZONU LWOWSKIEGO

421

Miasta Lwowa) otrzymał 6. baon pancerny. Miało to miejsce w Warszawie 26 maja 1938 r. podczas wręczania sztandarów wszystkim oddziałom pancernym. Kilka miesięcy później, 22 listopada 1938 r., przy okazji wspomnianych uroczystości 20-lecia obrony Lwowa doszło we Lwowie do ceremonii przekazywania nowych sztandarów przez gen. Tadeusza Kasprzyckiego wszystkim oddziałom artylerii z terenu OK VI. Sztandar otrzymał wówczas m.in. 5. pal (w darze od społeczeństwa miasta Lwowa), 6. pac (w darze od Magistratu Miasta Lwowa) oraz 6. daplot (ufundowany przez społeczeństwo Lwowa)122. *** Reasumując należy stwierdzić, że życie codzienne żołnierzy garnizonu lwowskiego było niezwykle barwne. Wielorakość możliwości jakie dawał Lwów powodowała, że niemal każdy żołnierz w czasie wolnym od służby był w stanie znaleźć rozrywkę bądź zajęcie odpowiadające swoim predyspozycjom i upodobaniom. Wpływało na to oczywiście sporo czynników. Jak wspomniano we wstępie, jednym z kluczowych był fakt, iż Lwów należał do jednych z największych miast a zarazem garnizonów II Rzeczypospolitej. Umiejscowienie tu licznych instytucji i formacji wojskowych sprzyjało temu dodatkowo.

Trzeba także pamiętać o specyfice międzywojennego Lwowa, polegającej na tym, iż mieszkańcy tego miasta wielokrotnie i na każdym kroku jeszcze w trakcie I wojny światowej, a następnie walk polsko-ukraińskich i wojny polsko-rosyjskiej wykazali chęć przynależenia do Polski. Wojsko Polskie było zatem dla nich elementem, który tę chęć urzeczywistnił. To z kolei powodowało, że związki ludności z armią od samego początku były silne i niezwykle przyjazne. Taka sytuacja musiała rzecz jasna odbić się korzystnie na życiu codziennym żołnierzy pełniących służbę w garnizonie lwowskim. Jak wielokrotnie wykazywano w niniejszej pracy, wojsko zawsze mogło liczyć na wsparcie władz miejskich oraz społeczeństwa Lwowa.

Władze wojskowe także starały się dbać o potrzeby zwykłych żołnierzy rozumiejąc, iż dobry żołnierz-obywatel, to człowiek wykształcony, wychowany i spełniony pod względem swoich pasji. Armia od samego początku zarówno kadrze jak i żołnierzom służby zasadniczej dawała możliwość nadrobienia zaległości oświatowych. W tym celu prowadzono nie tylko działalność oświatową, ale także ułatwiano dostęp do fachowej literatury, umożliwiano kontakt z kulturą „Gazeta Lwowska” 1938, nr 265 z 22 XI, s. 2; nr 266 z 23 XI, s. 2; A. N a w r o c k i, 6 batalion pancerny..., s. 37; K. S a t o r a, Opowieści wrześniowych sztandarów..., s. 279, 283–285, 317, 322, 332–333, 343, 378; P. Z a r z y c k i, 5 lwowski pułk artylerii..., s. 41; I d e m, 6 pułk artylerii ciężkiej..., s. 33.

122

422

ADAM ADRIAN OSTANEK

i sztuką. Rozumiejąc jak istotne znaczenie ma dobrze rozumiane współzawodnictwo, organizowano życie sportowe angażując do niego możliwie największą liczbę żołnierzy.

Powstawanie nowych obiektów – zarówno szkoleniowych, mieszkalnych i sportowych, jak również służących potrzebom kultury i sztuki świadczą o tym, iż potrzeby żołnierzy rozumiano i traktowano poważnie. Jak można zauważyć w przypadku różnych wątków, władze zarówno wojskowe jak i cywilne do samego końca II Rzeczypospolitej planowały inwestycje, które miały polepszać warunki bytowe żołnierzy. Niestety, wybuch wojny pokrzyżował te plany. Wydaje się zatem, iż uprawnionym jest stwierdzenie, że warunki życia codziennego żołnierzy garnizonu lwowskiego były dobre, a co najważniejsze, stale starano się powiększać możliwości i ofertę jaką żołnierzowi oferowała armia.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 2 (54), s. 423–441, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2016

Andrzej Grajewski Katowice

Ważne źródło WOKÓŁ RAPORTU GEN. WITALIJA FEDORCZUKA

A

RCHIWA SOWIECKICH organów bezpieczeństwa ciągle są niedostępne dla historyków, tym większą wartość mają wszystkie publikowane dokumenty tej proweniencji. Są zawsze źródłem ważnym, ciekawym i pozwalającym lepiej zrozumieć logikę działania sowieckiego państwa. W tym sensie wyjątkową kolekcję stanowi zbiór dokumentów sowieckich organów bezpieczeństwa na temat kard.

Josyfa Slipyja, metropolity większego Lwowa obrządku wschodniego, jednej z najważniejszych postaci dla losów Kościoła greckokatolickiego1.

Zamieszczone w końcowej partii dokumenty, a zwłaszcza raport szefa KGB na Ukrainie dla kierownictwa partii komunistycznej na Ukrainie na temat polityki Watykanu z grudnia 1980 r. mają jednak znaczenie nie tylko dla historii Ukrainy. W nowym świetle pozwalają także spojrzeć na pontyfikat Jana Pawła II, którego zaangażowanie na rzecz wolności Kościoła na Wschodzie było jednym z jego najważniejszych rysów2. Są istotnym przyczynkiem w dyskusji o przyczynach organizacji zamachu na życie papieża na Placu św. Piotra w Watykanie 13 maja 1981 r. Jeśli bowiem pytamy o intencje, którymi mogli się kierować organizatorzy zamachu, to dokumenty z tego tomu, dotyczące ocen KGB pontyfikatu Jana Pawła II są ważnym argumentem na rzecz tezy o sowieckich intencjach wobec Papieża Polaka. W takim także kontekście zostały wykorzystane w opracowaniu, które powstało na kanwie śledztwa

Patriarcha Josif Slipyj w dokumentach radianskich organow derżawnoj bezpieki 1939–1987, red.

W. Sergijczuk, G. Borjak, S. Kokin, t. 2, Kijów 2012.

2 Informacja KGB Ukrainy dla KC KP Ukrainy tow. Szczerbickij, 14.12.1980, nr 242 [w:] Patriarcha Josif Slipyj w dokumentach..., s. 432–439.

1

424

ANDRZEJ GRAJEWSKI

prowadzonego przez IPN w sprawie udziału komunistycznych służb specjalnych w zamachu na Jana Pawła II3.

Kwestia unicka w relacjach sowiecko-watykańskich Status Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie był jedną z najważniejszych kwestii w relacjach Związku Sowieckiego ze Stolicą Apostolską. Likwidacja tego Kościoła w 1946 r. była jedną z największych zbrodni stalinowskiej polityki wyznaniowej. Postacią kluczową dla biegu wydarzeń był kard. Josif Slipyj (nazwisko rodowe Kobernyćkyj Diczkowśkyj), metropolita większy Lwowa, zwierzchnik tego Kościoła, niezłomny świadek wiary, który 18 lat spędził w łagrach i na zesłaniu4. Represjonowany był zarówno jako religijny przywódca, jak i reprezentant ukraińskiej idei narodowej. Należy bowiem pamiętać, że prześladowania religijne na Ukrainie Zachodniej oraz na Zakarpaciu miały także szerszy kontekst polityczny. Wpisywały się w szerszy sowiecki plan rusyfikacji Ukrainy. Jego częścią był zamiar ugruntowania na tych terenach pozycji Patriarchatu Moskiewskiego, jako wspólnoty lojalnej i spolegliwej wobec komunistów. Tuż po śmierci metropolity Andreja Szeptyckiego 1 listopada 1944 r., stojącego na czele Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie od 1901 r., na rozkaz Stalina Grigorij Karpow, formalnie przewodniczący Rady ds. Rosyjskiej Cerkwi prawosławnej przy rządzie sowieckim, faktycznie pułkownik NKWD, przygotował plan likwidacji Kościoła greckokatolickiego rękoma prawosławnych5. Chodziło o to, aby operację przedstawić jako dobrowolny powrót Ukraińców do wiary przodków. Sprzeciwił się temu następca Szeptyckiego, nowy metropolita lwowski abp Josyf Slipyj, deklarując wierność Stolicy Apostolskiej oraz papieżowi. W kwietniu 1945 r. jego i pozostałych unickich biskupów na Zachodniej Ukrainie oraz wielu księży aresztowano. Slipyj został przewieziony do Kijowa i oskarżony o działalność kontrrewolucyjną, kolaborację z Niemcami oraz szpiegostwo na rzecz Watykanu.

Jednocześnie w kwietniu 1945 r. Patriarchat Moskiewski stworzył na Zachodniej Ukrainie nową prawosławną diecezję lwowsko-tarnopolską, na której czele stanął bp Makary Oksjuka. Zajął miejsce w pałacu metropolitów lwowskich, skąd kilka A. G r a j e w s k i, M. S k w a r a, Agca nie był sam. Wokół udziału komunistycznych służb specjalnych w zamachu na Jana Pawła II, Katowice 2015, s. 408–411.

4 I. R a p p, Josyf Sipyj (1892–1984) [w:] Słownik dysydentów. Czołowe postacie ruchów opozycyjnych w krajach komunistycznych w latach 1856–1989, oprac. A.Daniel, Z. Gluza, t. 2, Warszawa 2007, s. 677–679; W. R o s z k o w s k i, Slipyj Josyf [w:] Słownik Biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, red. W. Roszkowski, J. Kofman, Warszawa 2004, s. 1157–1159.

5 W.W. S z k a r o w s k i j, Russkaja Prawosławnaja Cerkow pri Stalinie i Chruszcewie, Moskwa 1999, s. 205, 297–301.

3

WOKÓŁ RAPORTU GEN. WITALIJA FEDORCZUKA

425

dni wcześniej NKWD wyprowadziło Slipyja6. Kilka tygodni po aresztowaniach we Lwowie ujawniła się grupa duchownych unickich, organizowana przez specjalną grupę operacyjną NKWD, którzy mieli zniszczyć swój Kościół od wewnątrz.

Oświadczyli, że w sytuacji chaosu przejmują bieżące zarządzanie Kościołem greckokatolickim. Wiernych wezwali do odrzucenia dziedzictwa unii brzeskiej i zjednoczenia się z Patriarchatem Moskiewskim7. Podobny apel wystosował do nich patriarcha moskiewski Aleksy I (Simanski)8. Do ostatecznego rozwiązania kwestii unickiej miał doprowadzić tzw. synod, który podjąłby uchwałę o przejściu grekokatolików na prawosławie. Zwołany z pogwałceniem wszystkich przepisów kościelnych odbył się w unickiej katedrze św. Jura we Lwowie od 8 do 10 marca 1946 r. Podjął uchwały o likwidacji Kościoła greckokatolickiego na Zachodniej Ukrainie oraz o zjednoczeniu z Patriarchatem Moskiewskim9. Abp Slipyj przechodził już wtedy łagrową kalwarię. Został skazany na 8 lat obozu pracy za „zdradę Związku Radzieckiego”, choć nigdy nie był obywatelem sowieckim.

W łagrach i więzieniach spędził w sumie 18 lat. Jego uwolnienie w lutym 1963 r. stało się światową sensacją i wpisywało się w wielką grę, jaką Jan XXIII podjął z krajami komunistycznymi, zwołując Sobór Watykański II. Wolności jednak nie odzyskał Kościół greckokatolicki na Ukrainie, choć kard. Slipyj wielokrotnie o to się upominał. W Rzymie utworzył Ukraiński Uniwersytet Katolicki, który miał filie w różnych krajach. Był aktywnym członkiem Kongregacji dla Kościołów Wschodnich, a w 1965 r. otrzymał godność kardynalską. Wielokrotnie wizytował środowiska ukraińskiej diaspory na całym świecie, budząc nadzieję na odrodzenie Kościoła oraz ukraińskiej niezależności. Nieoficjalnymi kanałami utrzymywał kontakt z działającym w podziemiu Kościołem na Ukrainie. W marcu 1980 r., a więc już w trakcie pontyfikatu Jana Pawła II, zwołał pierwszy od 51 lat synod tego Kościoła z udziałem 15 biskupów z całego świata. Podjęto na nim uchwałę o nieważności uchwał tzw. Synodu Lwowskiego. Kard. Slipyj usilnie także pracował nad ideą powołania Patriarchatu Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie. Wierzył, że będzie on ważnym ośrodkiem jedności ukraińskiego chrześcijaństwa oraz zjednoczenia narodowego. Nieformalnie używał tytułu patriarchy, choć żaden z papieży go nie zaakceptował, podobnie jak idei stworzenia ukraińskiego patriarchatu. Przez władze sowieckie kard. Slipyj był uważany za przeciwnika równie groźnego, jak środowiska ukraińskich nacjonalistów na emigracji. W walce z nim szczególne miejsce przypadło organom bezpieczeństwa.

J. S l i p i j, Spomninki, red. I. Dacko, M. Gorjacza, Lwów–Rzym 2014, s. 157–170.

A. R i c c a r d i, Stulecie męczenników. Świadkowie wiary XX wieku, Warszawa 2001, s. 54–58.

8 B. C y w i ń s k i, Ogniem próbowane. Z dziejów najnowszych Kościoła katolickiego w Europie Środkowo-Wschodniej, red. A. Markiewicz, t. 2, Lublin–Rzym 1990, s. 190–192.

9 Ibidem.

6 7

426

ANDRZEJ GRAJEWSKI

Aż do pontyfikatu Jana Pawła II Stolica Apostolska nie upominała się publicznie o wolność dla grekokatolików. Przekładano dialog z rosyjskim prawosławiem ponad upominanie się o prawa prześladowanych katolików obrządku wschodniego w Europie Wschodniej.

Papież Słowianin zmienia front To zmieniło się, kiedy papieżem został kard. Karol Wojtyła. Bardzo szybko okazało się, że w jego programie wsparcia narodów pobratymczych ważne miejsce zajmowała kwestia Kościoła greckokatolickiego, zdelegalizowanego w 1946 r. na Ukrainie i w Rumunii, do 1968 r. represjonowanego także w Czechosłowacji. Obserwatorom nie uszło uwagi, że Jan Paweł II już w listopadzie 1978 r. przyjął na audiencji kard. Josyfa Slipyja10. Slipyj w liście przekazanym papieżowi w listopadzie 1978 r. postulował cały szereg działań duszpasterskich, a także wykorzystanie obchodów Millenium Chrztu Rusi Kijowskiej w 1988 r. dla upomnienia się o losy Kościoła skazanego przez Stalina na zagładę. W marcu 1979 r. Jan Paweł II pozytywnie odpisał na ten list, obiecując zaangażowanie się w obchody milenijne11. Ranga podniesionych w liście spraw była tak wielka, że ze względu na przygotowanie do pielgrzymki do Polski, jego treść została opublikowana dopiero po powrocie papieża z Warszawy12. Istniała bowiem obawa, że Moskwa może użyć kwestii unickiej, jako elementu przetargowego, domagając się w zamian za pielgrzymkę do Polski, odstąpienia przez papieża od planów wspierania wspólnoty ukraińskiego Kościoła katolickiego.

Kolejny sygnał ostrzegawczy przyszedł do Moskwy w czasie pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski. Już w Gnieźnie papież wyszedł w swym nauczaniu poza krąg polskich tematów, rozpoczynając wielką katechezę o dziejowych przeznaczeniach i potrzebie odkrywania chrześcijańskich korzeni przez narody Europy Wschodniej, które nazwał „narodami pobratymczymi”. Wyraźnie także zaznaczył, że we wspólnocie pamięci i modlitwy Polaków i narodów Europy Wschodniej powinien zostać także „przypomniany chrzest Rusi w Kijowie w 988 r.”13 Odnosił się w ten sposób do faktu, że chrześcijaństwo przyszło na Ruś Kijowską w okresie, kiedy Kościół katolicki nie był podzielony.

Odpowiedzialny za nadzór nad Kościołem w kierownictwie PZPR Stanisław Kania w liście do abpa Franciszka Macharskiego, metropolity krakowskiego G. P r z e b i n d a, Większa Europa. Papież wobec Rosji i Ukrainy, Kraków 2001, s. 172.

List do błażenniszogo Josifa Kardinała Slipogo, 19.03.1979 [w:] Słowo Swiatiszogo Otcja Iwana Pawła II do Ukraini, red. J. Gbur, Lwów 2001, s. 12–13.

12 G. W e i g e l, Świadek nadziei. Biografia papieża Jana Pawła II, Kraków 2005, s. 465.

13 Ibidem.

10 11

WOKÓŁ RAPORTU GEN. WITALIJA FEDORCZUKA

427

napisał, że w nauczaniu papieskim pojawiły się akcenty, które „mogą sprawiać wrażenie podejmowania z terytorium Polski spraw dotyczących innych państw, będących w ich wyłącznej, suwerennej gestii. Wyrazem tego jest hasło ewangelizacji Słowiańszczyzny – dalekie przecież od współczesnych realiów politycznych”14.

Interweniowano także wprost u abpa Casarolego, który dyplomatom PRL tłumaczył się dość nieporadnie, że papieskie teksty zostały przygotowane wyłącznie w języku polskim, co utrudniało mu ich zrozumienie. Obiecał jednak natychmiast przekazać papieżowi zastrzeżenia władz oraz wpłynąć na to, aby ton kolejnych wystąpień nie był już źródłem niepokojów15. Dodał, że zaniepokojona postawą papieża jest także Kuria Rzymska, gdyż działa on „pod impulsem emocjonalnym”, jest zbyt polski, a za mało uniwersalny16. Niepokój władz w Warszawie, ale także Kurii Rzymskiej poniekąd był zrozumiały, co zresztą świadczy o tym, że decyzje dotyczące treści wygłaszanych w Polsce przemówień, Jan Paweł II podejmował sam. Fakt, że teksty tych wystąpień nie były tłumaczone na język włoski daje do myślenia. Być może papież spodziewał się, że część jego wystąpień byłaby kontestowana w Watykanie, albo nie zostałyby utrzymane w dyskrecji.

Dlatego wolał je przygotować wyłącznie w języku polskim. Program dla „narodów pobratymczych”, jak je nazywał, odnosił się zarówno do Czechów, Słowaków, Rosjan, Ukraińców, jak Litwinów i Węgrów. Władze w Warszawie określiły ten nurt papieskiego nauczania mianem „ chrześcijańskiego panslawizmu” i oceniły go bardzo krytycznie17.

W marcu 1980 r., odpowiadając na inicjatywę kard. Slipyja papież zwołał do Watykanu Synod Kościoła greckokatolickiego. Wybrany został wówczas następca sędziwego kard. Slipyja, arcybiskup Myrosław Lubacziwśkyj, opiekun licznej ukraińskiej diaspory w Kanadzie. Przesłanie tych działań było jasne, papiestwo nadal uznaje prawo do istnienia Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie, a także w innych krajach komunistycznych, gdzie został zlikwidowany w czasach komunistycznych. W takich okolicznościach powstał w grudniu 1980 r. raport

List Stanisława Kani do arcybiskupa Franciszka Macharskiego z 4.06.1979 r. [w:] Wizyta Jana Pawła II w Polsce 1979 r. Dokumenty KC PZPR i MSW, wstęp i oprac. A. Friszke, M. Zaremba, Warszawa 2005, s. 164–166.

15 Notatka Kazimierza Szablewskiego dotycząca interwencji u abpa Agostino Casarolim przeprowadzonej 6.06. 1979 r. ma temat przebiegu pielgrzymki Jana Pawła II w Polsce [w:] Wizyta Jana Pawła II w Polsce..., s. 167–168.

16 Ibidem.

17 Informacja dotycząca przebiegu pielgrzymki Jana Pawła II, zachowań społecznych i działań władz, opracowana w Wydziale Administracyjnym KC PZPR, dnia 10.06.1979 r. [w:] Wizyta Jana Pawła II w Polsce..., s. 164.

14

428

ANDRZEJ GRAJEWSKI

szefa KGB na Ukrainie gen. Witalija Fedorczuka, skierowany na ręce I sekretarza Komunistycznej Partii Ukrainy Wołodymyra Szczerbickiego18.

Czekista z kontrwywiadu wojskowego Autorem tego opracowania jest gen. dywizji Witalij Wasilewicz Fedorczuk, doświadczony czekista, który kierował strukturami KGB na Ukrainie od lipca 1970 r. Był Ukraińcem, urodził się w rodzinie chłopskiej w Ogijewce w rejonie Żytomierza19. Ukończył zarówno uczelnię wojskową, jak i centralną szkołę NKWD w Moskwie. Jego wcześniejsza kariera związana była z pracą w kontrwywiadzie wojskowym. W czasie wojny został ciężko ranny podczas walk o Moskwę w grudniu 1940 r. Później kierował jednostkami kontrwywiadu wojskowego w różnych jednostkach frontowych. Po wojnie odpowiadał za ochronę kontrwywiadowczą Centralnej Grupy Armii Sowieckiej, okupującej Austrię.

Znajomość języka niemieckiego przydała mu się także podczas służby w NRD, gdzie był zastępcą naczelnika kontrwywiadu wojskowego KGB przy Grupie Wojsk Radzieckich w Niemczech. Od 1967 r. został naczelnikiem III Zarządu Głównego KGB, odpowiedzialnego za bezpieczeństwo kontrwywiadowcze w Armii Czerwonej. Była to ważna funkcja, gdyż zgodnie z sowiecką tradycją, armia była kontrolowana przez kontrwywiad cywilny, choć służbę w tym pionie pełnili najczęściej oficerowie służby czynnej. W tym czasie Fedorczuk zdobył zaufanie marszałka Dmitrija Ustinowa, który później popierał jego awans na szefa KGB na Ukrainie20. Zdaniem historyków sowieckiego wywiadu, Fedorczuk nie należał do kręgu bliskich współpracowników przewodniczącego KGB Jurija Andropowa. Cieszył się natomiast zaufaniem sekretarza generalnego KC KPZR Leonida Breżniewa. Jego wysłanie na Ukrainę, gdzie musiał podjąć działania znacznie wykraczające poza obszar, w jakim się specjalizował, spowodowane było celem zwiększenia nadzoru nad poczynaniami I sekretarza KC Komunistycznej Partii Ukrainy, Petra Szelesta21. Szelest był przedstawicielem tzw. narodowych komunistów, którzy w aparacie Komunistycznej Partii Ukrainy mieli odwagę występować w obronie ukraińskich interesów i praw narodowych. Był oskarżany przez Moskwę o nadmierną tolerancję wobec ukraińskich ruchów dysydenckich Informacja KGB Ukrainy dla KC KP Ukrainy tow. Szczerbickij, 14.12.1980, nr 242 [w:] Patriarcha Josif Slipyj w dokumentach..., s. 432–439.

19 Szczegółowy biogram Witalija Wasiljewicza Fedorczuka (bez autora) [w:] Encikłopedia Sekrietnych Służb Rossii, red. L.B. Jastriebow, Moskwa 2004, s. 748–749.

20 Ch. A n d r e w, O. G o r d i j e w s k i, KGB, Warszawa 1997, s. 512.

21 L. M l e c z i n, KGB. Priedsiedateli organow gosbiezopasnosti. Rossiekrieczennyje sudby, Moskwa 2010, s. 625.

18

WOKÓŁ RAPORTU GEN. WITALIJA FEDORCZUKA

429

oraz przejawów ukraińskiego nacjonalizmu22. Szelest miał interweniować u Breżniewa, aby nie odwoływał Witalija Nikitczenki, poprzednika Fedorczuka, którego uważał za doświadczonego i dobrze znającego ukraińskie realia szefa ukraińskich organów bezpieczeństwa23. Nikitczenko kierował bezpieką na Ukrainie od 1954 r. i choć słynął z twardej ręki, w latach 60. nie stosował radykalnych działań wobec przedstawicieli inteligencji, formułujących ważne postulaty w kwestiach obrony języka ukraińskiego oraz kultury. Pozostaje kwestią otwartą, na ile Fedorczuk przyczynił się do odwołania Szelesta w 1972 r. Niewątpliwie jednak od początku swej kariery w Kijowie Fedorczuk specjalizował się w zagadnieniach ukraińskiego nacjonalizmu. W sposób oczywisty kierowało to jego zainteresowanie problemami podziemnego Kościoła greckokatolickiego oraz jego powiązań z Watykanem. Podkreślał, że na tym polu jego poprzednik popełnił szereg błędów, nie reagując odpowiednio energicznie na przejawy odradzającego się ukraińskiego nacjonalizmu. Nakazał rozbudować i tak już potężny, gdyż liczący 12 tys. funkcjonariuszy aparat KGB na Ukrainie. Fedorczuk chciał, aby inwigilowane były nawet najmniejsze środowiska. Dlatego stworzył komendy rejonowe KGB, które funkcjonowały nieomal w każdej dzielnicy ukraińskich miast, co wymagało zatrudnienia dodatkowych 600 funkcjonariuszy24. Starał się także kontrolować aparat partyjny i to nie tylko w okresie, kiedy pierwszym sekretarzem na Ukrainie był Szelest, ale także, kiedy zastąpił go Wołodymyr Szczerbicki (1972–1878), zdecydowany przeciwnik jakichkolwiek form pielęgnowania ukraińskiej tożsamości, reprezentujący w aparacie partyjnym nurt lojalistyczno-sowiecki25. Efektem aktywności Fedorczuka były tysiące nowych rozpracowań, inwigilacja środowisk ukraińskiej inteligencji oraz duchowieństwa wszystkich wyznań. W połowie lat 70. KGB doprowadziło do skazania 80 osób za działalność dysydencką, w tym także osoby ze środowiska podziemnego Kościoła greckokatolickiego. Raport nie jest więc owocem nadzwyczajnych działań, podejmowanych po inauguracji pontyfikatu Jana Pawła II, ale stanowi podsumowanie wiedzy operacyjnej na temat podziemia grekokatolickiego i kard. Slipyja, gromadzonej przez KGB Ukrainy już w okresie wcześniejszym. Walka z dysydentami stała się priorytetem dla Fedorczuka, zarówno w czasie pracy na Ukrainie, jak i później, kiedy przez krótki czas między majem i grudniem 1982 r. kierował sowieckim KGB26. Jego awans nastąpił w maju 1982 r. po tym, jak Andropow został wybrany sekretarzem KC KPZR i zdecydował o tym osobiście Leonid Breżniew27. Zapewne doceniał A. W i l s o n, Ukraińcy, Warszawa 2002, s. 168.

L. M l e c z i n, op.cit., s. 625.

24 Encikłopedia Sekrietnych Służb Rossii..., s. 749.

25 A. W i l s o n, op.cit., s. 168–169; L. Mleczin, op.cit., s. 628.

26 Ch. A n d r e w, W. M i t r o c h i n, Archiwum Mitrochina II. KGB i Świat, Poznań 2006, s. 276.

27 Encikłopedia Sekrietnych Służb Rossii..., s. 748.

22 23

430

ANDRZEJ GRAJEWSKI

jego gorliwość w walce z nacjonalizmem, choć na Łubiance miał wielu oponentów, którzy zarzucali mu zwłaszcza nieznajomość uwarunkowań pracy wywiadowczej. Krótka kariera Fedorczuka na Łubiance zakończyła się, kiedy w listopadzie 1982 r. zmarł Leonid Breżniew, jego główny patron. Wkrótce po tym, kierownicy centralnych zarządów KGB podnieśli bunt przeciwko Fedorczukowi, domagając się od Andropowa, aby zabrał go z funkcji, w której się nie sprawdził28. Nie poszedł jednak w odstawkę. W grudniu 1982 r. otrzymał znaczące stanowisko ministra spraw wewnętrznych oraz awans na generała armii. Jego długa kariera polityczna zakończyła się dopiero w czasach Michaiła Gorbaczowa, który szybko doprowadził do jego dymisji w styczniu 1986 r. Został inspektorem-doradcą w grupie generalnych inspektorów Ministerstwa Obrony Związku Sowieckiego i funkcję pełnił, aż do rozwiązania grupy w 1991 r. Zmarł w Moskwie w lutym 2008 r. Omawiany raport pochodzi z dwutomowej edycji dokumentów organów bezpieczeństwa ZSRR na temat kard. Josyfa Slipyja. Tom pierwszy obejmuje lata 1940–1946, tom drugi lata 1953–1987. Raport Fedorczuka został opublikowany w tomie II pod numerem 242.

Zagrożenia dla sowieckiej racji stanu Aktywność Jana Pawła II na kierunku wschodnim nie uszła uwadze KGB. Tego dowodzi właśnie raport gen. Witalija Fedorczuka dla kierownictwa Komunistycznej Partii Ukrainy29. W ocenie Fedorczuka papieskie działania stanowiły ingerencję w wewnętrzne sprawy Związku Sowieckiego. Swym wsparciem dla unitów Papież w istocie zakwestionował suwerenność państwa sowieckiego, odwołując się do zasady wolności sumienia, która na tym terenie nigdy nie była przestrzegana. Miało to ogromne konsekwencje w przyszłości. Pod koniec lat 80. mobilizacja wiernych wokół kwestii legalizacji Kościoła greckokatolickiego stała się jednym z elementów tworzenia ukraińskiej świadomości narodowej.

Przewidywał to gen. Fedorczuk pisząc w swym raporcie: „Kościół unicki jest ideowym wsparciem dla ukraińskiego nacjonalizmu i przygotowuje kierownicze kadry dla nacjonalistów”30. Warto zwrócić uwagę na polityczne znaczenie tej konkluzji, przeznaczonej dla szefa komunistycznej partii na Ukrainie Wołodymyra Szczerbickiego, najbliższego współpracownika Breżniewa, którego głównym zadaniem była walka z tzw. ukraińskim nacjonalizmem. Sowieckie elity pamiętały, że to właśnie raporty KGB na temat wzrostu zagrożenia „ukraińskim Ch. A n d r e w, O. G o r d i j e w s k i, op.cit., s. 515.

Informacja KGB Ukrainy dla KC KP Ukrainy tow. Szczerbickij, 14.12.1980, nr 242 [w:] Patriarcha Josif Slipyj w dokumentach..., s. 432–439.

30 Ibidem, s. 433.

28 29

WOKÓŁ RAPORTU GEN. WITALIJA FEDORCZUKA

431

nacjonalizmem”, stały się jednym z ważnych powodów, dla których Breżniew podjął decyzję o wkroczenia wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji31.

Praska wiosna bowiem wyraźnie rozbudziła także partyjnych reformatorów na Ukrainie, a kwestia języka była jedynie przyczynkiem do szerszej dyskusji o miejscu Ukrainy w Związku Sowieckim32. Fedorczuk przyczynił się do upadku Szelesta, a więc jego następca musiał zareagować na informacje, że pontyfikat Jana Pawła II prowadzi do ożywienia ukraińskiego nacjonalizmu.

Niezwykle ciekawa jest zaprezentowana w raporcie Fedorczuka statystyka tzw. przestępstw przeciwko ustawie wyznaniowej, która była kagańcem narzuconym przez sowieckie państwo wszystkim wspólnotom religijnym. Otóż w 1979 r. po roku pontyfikatu Jana Pawła II odnotowano pięciokrotny wzrost przypadków łamania sowieckiego prawa wyznaniowego, co było interpretowane jako odpowiedź społeczna na papieskie wezwanie do odważnego wyznawania wiary. Dotyczyło to przede wszystkim Litwy oraz Ukrainy, gdzie w środowiskach katolickich, zarówno obrządku łacińskiego, jak i wschodniego powstały niezależne komitety ochrony praw ludzi wierzących, zaczęto także prowadzić w skali masowej nielegalne nauczanie religijne oraz wydawać, poza cenzurą, wydawnictwa religijne.

Pod wpływem pontyfikatu Jana Pawła II powstały środowiska dysydentów, które do postulatów ruchu obrony praw człowieka dodały postulat obrony wolności sumienia oraz swobód religijnych, jako niezbywalnej części praw człowieka.

Zdaniem sowieckich służb specjalnych działania Jana Pawła II zagrażały także integralności ukraińskiego prawosławia, gdzie wielu duchownych wywodziło się z rodzin greckokatolickich. Byli to tzw. kryptounici, których liczbę władze szacowały na blisko 4 mln33. Pod wpływem ożywienia w środowiskach unickich, zaczęli odkrywać także swoją tożsamość religijną, ale i narodową. Aby zapobiec szerzeniu się tych postaw, władze sowieckie zakazały przyjmowania do seminarium prawosławnego w Odessie kleryków pochodzących z rodzin unickich.

Problem był poważny, gdyż takich kleryków miało wówczas być aż 213. Władze nakazały także usuwać ze wszystkich świątyń jakiekolwiek formy liturgiczne, nawiązujące do wschodniego obrządku katolickiego oraz likwidację pustych kościołów i kaplic, w których unici gromadzili się na tajnych nabożeństwach.

Jednocześnie pozwolono na stopniowe wprowadzenie języka ukraińskiego do praktyki urzędowej ukraińskiego prawosławia, choć do tej pory obowiązywał tam wyłącznie język rosyjski. Władze zrozumiały, że jeśli Kościół prawosław R. M i e d w i e d i e w, Niezwiestnyj Andropow. Politiczeskaja biografia Jurija Andropowa, Moskwa 1999, s. 95.

32 L. Mleczin, op. cit., s. 360.

33 G. S t r i c k e r, Die Kirchen in der Sowjetunion 1975–1985, “Berichte des Bundesinstituts fűr ostwissenschaftliche und international Studien” 1986, nr 18, s. 24–25.

31

432

ANDRZEJ GRAJEWSKI

ny na Ukrainie miał zachować pozycję wspólnoty zakorzenionej w miejscowej tradycji i kulturze narodowej musiał odwoływać się do języka ukraińskiego, aby nie zostawić tego pola wyłącznie grekokatolikom.

Sygnały ostrzegawcze przed skutkami polityki Jana Pawła II na Ukrainie kierownictwo sowieckie otrzymywało nie tylko od swojej administracji i tajnych służb. Metropolita kijowski Patriarchatu Moskiewskiego Filaret (Denysenko)34 przesłał do Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów Związku Sowieckiego analizę zawierającą następującą ocenę: Wraz z wyborem Jana Pawła II problem ukraiński zaostrzył się na nowo. Papież ponownie pochwalił unię brzeską. [...] Zachęcając do odrodzenia Kościoła unickiego na Ukrainie, papież Jan Paweł II czyni to pod przykrywką wolności religijnej.

Konkluzja dokumentu była stanowcza: „W powstałej sytuacji przystoi nam myśleć przede wszystkim o obronie naszych interesów”35.

Zagrożeniem dla monopolu informacyjnego sowieckiego państwa były audycje Radia Watykańskiego, m.in. specjalnie rozbudowany serwis w języku ukraińskim, rosyjskim oraz litewskim. Podejmowane były także próby nielegalnego przerzutu literatury religijnej na Wschód. Tylko w przeciągu roku sowieckie służby specjalne zlikwidowały kilka tras przerzutowych, którymi dostarczano na Ukrainę Pismo Święte w języku ukraińskim. W ciągu krótkiego czasu – jak raportował gen. Fedorczuk – zdołano skonfiskować 23 tys. egzemplarzy literatury religijnej, co wskazuje na skalę tego zjawiska, gdyż z pewnością nie wszystkie transporty zostały przejęte przez władze. Nawet jeśli nie wszystkie pochodziły ze środowisk katolickich, bardzo aktywni byli także zielonoświątkowcy oraz emigracyjne środowiska ukraińskie wspierające także miejscowych prawosławnych, sam fakt tak wielkiego zapotrzebowania na literaturę religijną dowodził, że pod wpływem pontyfikatu Jana Pawła II został przełamany ideologiczny monopol państwa w kwestiach wychowania religijnego.

Wróg nr 1 Raport gen. Fedorczuka wpisywał się w szerszy kontekst sowieckich ocen i analiz, podejmowanych od pierwszych dni pontyfikatu Jana Pawła II, wskazując na pilną potrzebę podjęcia działań przeciwko temu papieżowi. W Moskwie obawiano się, że ożywienie religijne wstrząśnie całym sowieckim systemem.

Metropolita kijowski Filaret (Denysenko) był w tym czasie także informatorem KGB. Został zarejestrowany jako tajny współpracownik „Antonow”. A. G r a j e w s k i, Rosyjska Cerkiew prawosławna wobec rozliczeń z przeszłością, „Przegląd Wschodni” 2004, t. IX, z. 1 (33), s. 117.

35 A. R i c c a r d i, Jan Paweł II. Biografia, Częstochowa 2014, s. 329.

34

WOKÓŁ RAPORTU GEN. WITALIJA FEDORCZUKA

433

Przed konsekwencjami tego pontyfikatu przestrzegane były władze komunistyczne nie tylko przez służby specjalne, ale także cywilnych ekspertów. Świadczy o tym dokument opracowany przez dyrektora Instytutu Ekonomii Światowego Systemu Socjalistycznego Akademii Nauk ZSRR akademika Olega Bogomołowa, przygotowany na zlecenie Komitety Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Znalazła się w nim teza, że wybór Karola Wojtyły będzie oznaczał silniejszy nacisk Watykanu na zapewnienie wolności religijnej w krajach Układu Warszawskiego. Kreml niepokoiła nominacja litewskiego prałata ks. Audrysa Bačkisa (od 1991 r. metropolity wileńskiego i Prymasa Litwy), który w 1979 r., został zastępcą sekretarza Rady ds. Publicznych Kościoła, nadzorując m.in. kontakty z krajami socjalistycznymi. Bačkis był synem przedwojennego litewskiego dyplomaty i jego nominacja była przez KGB oceniana jako kolejny „antysowiecki gest” Jana Pawła II36.

Na łamach zaś czasopisma „Komunist”, organu KC KZPR pierwszy zastępca i bliski współpracownik Andropowa, gen. Siemion Cwigun przekonywał, że polityka wschodnia Jana Pawła II oraz wsparcie jakiego udziela Kościołowi podziemnemu na Ukrainie jest formą zewnętrznej agresji, zagrażającą spoistości całego państwa. Władze na Kremlu obawiały się, że zwłaszcza na terenie Zachodniej Ukrainy słowa papieskiego przesłania padną na szczególnie podatny grunt. Według szacunku KGB, na początku lat 80. funkcjonowało na zachodniej Ukrainie w podziemiu 742 kapłanów greckokatolickich, mających szerokie wsparcie wśród wiernych37. Nie było w Związku Sowieckim środowiska lepiej zorganizowanego, równie licznego i dysponującego tak silnym zewnętrznym wsparciem ze strony ukraińskiej diaspory oraz emigracji politycznej, jak grekokatolicy, którzy na domiar istnieli na jednym z najbardziej wrażliwych obszarów sowieckiego imperium.

Pontyfikat Jana Pawła II zaktywizował różne środowiska religijne na Ukrainie.

We wrześniu 1982 r. z inicjatywy Josyfa Tereli powstała Grupa Inicjatywna na Rzecz Obrony Praw Wierzących i Kościoła katolickiego38. Wszystko to głęboko niepokoiło Andropowa, który w renesansie religii w Związku Sowieckim, wyraźnie obserwowanym już w pierwszym okresie pontyfikatu Jana Pawła II, widział źródło wielu zagrożeń. Świadczy o tym m.in. raport KGB, który miesiąc po wyborze Karola Wojtyły został przesłany z Moskwy szefom służb specjalnych G. W e i g e l, Kres i początek. Papież Jan Paweł II – zwycięstwo wolności, ostatnie lata, dziedzictwo, Kraków 2012, s. 865.

37 I. H v a t, The Ukrainian Catholic Church, the Vatican and the Soviet Union during the Pontificate of Pope John Paul II [w:] Religions policy in the Soviet Union, red. S.P. Ramet, Cambridge 2005, s. 273.

38 Ibidem, s. 275; M. T a t a r y n, The re-emeregence of the Ukrainian (Greek) Catholic Church in the USSR [w:] Religions policy..., s. 294–296.

36

434

ANDRZEJ GRAJEWSKI

w Europie Wschodniej. Dokument zawiera obszerną charakterystykę osoby kard.

Karola Wojtyły oraz trafnie prognozuje najważniejsze kierunki jego pontyfikatu.

Analitycy radzieccy w oparciu m.in. o informacje otrzymane od polskich organów bezpieczeństwa przewidywali, że od tej pory negocjacje przedstawicieli krajów socjalistycznych ze Stolicą Apostolską będą trudniejsze, ponieważ na czele Kościoła „stanął biskup dobrze znający realia socjalistycznego państwa”39.

Konsekwencje tego stanu zauważył już w październiku 1979 r. minister Michaił Kurojedow, stojący na czele Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów ZSRR. Podczas spotkania z kierownikami urzędów wyznaniowych z krajów komunistycznych przestrzegał, że pod kierunkiem Jana Pawła II Kościół katolicki stanie się opozycją polityczną i będzie się starał reanimować narodowe resentymenty, zawsze groźne dla spoistości obozu socjalistycznego40.

13 listopada 1979 r. sekretariat KC KPZR, a więc kierownicze gremium sowieckiej partii komunistycznej zaakceptowało „Wytyczne do działań przeciwko polityce Watykanu w stosunku do krajów socjalistycznych”41. Dokument ten można określić mianem nieformalnego wypowiedzenia wojny Janowi Pawłowi II przez sowieckie państwo; konfrontacji prowadzonej na płaszczyźnie ideologicznej, politycznej, dyplomatycznej i przy użyciu wszystkich sił i środków sowieckiego imperium. Nie ma on precedensu w sowieckiej praktyce wyznaniowej, nie tylko wobec Kościoła katolickiego, ale także innych grup religijnych. Papież zostaje w nim zdefiniowany jako przeciwnik nie tylko sowieckiego ustroju i państwowości, ale samej istoty sowieckiego państwa, zbudowanego przecież na ideologii ateistycznej.

Dokument powstał na podstawie projektu przygotowanego przez zespół powołany trzy tygodnie wcześniej przez tenże Sekretariat. W skład ośmioosobowego zespołu wchodzili m.in. zastępca szefa KGB gen. Wiktor Czebrikow, późniejszy następca Fedorczuka na urzędzie przewodniczącego KGB, sekretarz KC KPZR odpowiedzialny za kwestie ideologiczne Michaił Zimianin oraz przewodniczący Komitetu ds. Religii przy Radzie Ministrów ZSRS Michaił Kurojedow42. Osta Information der Sicherheitsorgane der VR űber die Wahl des Kardinal Wojtyla zum Papst. Berlin 16.11.1978 r. Übersetzung aus dem Russischen [w:] Zentralarchiv MfS Ha XX/4, BStu 000020. Der Bundesbeauftragte fűr die Unterlagen des ehemaligen Staatssicherheitsdienste. Berlin.

40 A. R i c c a r d i, Jan Paweł II..., s. 329.

41 Gosudarstwiernnyj Archiw RF, fond 59, op. 32, d. 13. Dokument KC KPSS, Postanowljenije Sekretariatu KC Kommunisticzeskoj Partii Sowietskogo Sojuza. O mierach po protiwodiejstwi polityki Watikana w otnoszeni socialisticzeskich stran. Moskwa 13.11.1979. Kopia dokumentu została mi użyczona przez prof. Andrzeja Paczkowskiego.

42 Do wytycznych dołączone były dwa załączniki. Jeden dokument nosił tytuł „O środkach dla przeciwdziałania polityce Watykanu wobec państw socjalistycznych” i został przygotowany przez KGB na podstawie analizy przekazanej Wydziałowi Informacji Międzynarodowej KC KPZS przez Instytut Badania Współczesnych Problemów Kapitalizmu w Warszawie. Drugi nosił tytuł 39

WOKÓŁ RAPORTU GEN. WITALIJA FEDORCZUKA

435

teczna wersja „Wytycznych” składa się z sześciu punktów, z których dwa objęte zostały dodatkową klauzulą tajności. Zostały umieszczone w teczce specjalnej, a o ich treści nie powiadomiono większości instytucji, do których wysłano tekst uchwały, a jedynie te, których bezpośrednio dotyczyły – Ministerstwo Spraw Zagranicznych i KGB43. Obie te instytucje miały „zbadać problem dalszych kroków w celu przeciwdziałania negatywnym aspektom nowej polityki wschodniej Watykanu”, a w razie potrzeby „przedstawić KC odpowiednie propozycje”.

Natomiast KGB miało podjąć „działania w celu opublikowania specjalnymi kanałami za granicą materiałów, w których omawiano by problem tych działań Watykanu, które mogłyby zaostrzyć jego stosunki z krajami socjalistycznymi, a tym samym utrudnić położenie Kościołów katolickich w tych krajach” oraz takich, które miałyby „przedstawiać we właściwy sposób niebezpieczne tendencje w działalności papieża Jana Pawła II”. „Wytyczne” to polityczna dyrektywa zobowiązująca instytucje sowieckiego państwa do działań zmierzających do dyskredytacji osoby Jana Pawła II oraz atakowania jego działalności na całym świecie. Przy realizacji tych działań, KGB ma także używać „środków aktywnych”, co zostało zinterpretowane przez amerykańskiego dziennikarza i analityka Johna O. Koehlera, jako przyzwolenie na zorganizowanie zamachu na życie Jana Pawła II44. Dla uzasadnienia swej tezy amerykański autor przytacza następujący fragment dokumentu: „Wykorzystać wszystkie dostępne możliwości, by zapobiec nowemu kierunkowi w polityce zapoczątkowanej przez polskiego papieża, a w razie konieczności sięgnąć po środki wykraczające poza dezinformację i dyskredytację” [podkreślenie – A.G.]45. Miał go otrzymać od włoskiego urzędnika państwowego, mającego kontakt z włoskim wywiadem cywilnym SIDE. Problem w tym, że tego fragmentu nie ma w oryginale, do którego dotarł prof. Paczkowski. Albo więc Włosi źle przetłumaczyli „Wytyczne”, albo dysponują jakimś załącznikiem, którego nie znał prof. Andrzej Paczkowski. W moim przekonaniu jednak relacja Kohelera na temat tego dokumentu jest błędna, gdyż traktuje on wyłącznie o „działaniach aktywnych”. W języku zaś sowieckich służb specjalnych „aktywne działania” nie oznaczały zabójstwa, lecz akcję dezinfor„O społeczno-politycznej ideologicznej działalności Watykanu na obecnym etapie” i został przygotowany przez Radę ds. Religii przy Radzie Ministrów Związku Sowieckiego. W ocenie Rady zaktywizowała się propaganda Watykanu na obszarze Związku Sowieckiego „przy pomocy audycji radiowych, nadawanych zwłaszcza na Litwie, Ukrainie i Białorusi, próbuje się wzniecać nastroje nacjonalistyczne. [...] Podejmuje się usilne próby wskrzeszenia Kościoła unickiego na Ukrainie, służącego w swoim czasie jako fundament burżuazyjnego nacjonalizmu”. A. P a c z k o w s k i, Rozwiać iluzje klerykałów. Sowieccy analitycy o Polsce i Papieżu, „Więź” 2000, nr 7, s. 101–110.

43 Ibidem.

44 J.O. K o e h l e r, „Chodzi o papieża”. Szpiedzy w Watykanie, Kraków 2008, s. 86.

45 Ibidem, s. 87

436

ANDRZEJ GRAJEWSKI

macyjną i dezintegracyjną, wykraczającą poza zwykłe zdobywanie informacji.

Wykorzystywano w nich wszelkie dostępne środki, także agenturę wpływu, fałszowanie dokumentów w celu zdyskredytowania i izolacji osoby będącej przedmiotem operacji. Dokument z 13 listopada 1979 r. wzywa do zakrojonej na szeroką skalę dywersji ideologicznej i dezinformacyjnej wobec Jana Pawła II, ale nie do zabójstwa. W książce Mitrochina i Andrew, najważniejszym zbiorze dokumentów wywiadu KGB jakie znamy, znajduje się następująca ocena na temat zamachu: „Gdyby Papież zmarł, radość w KGB byłaby zapewne wielka, ale w żadnych dokumentach, które przeglądał Mitrochin, nie było śladu udziału sowieckich służb w zamachu”46.

Po co potrzebny był zamach?

Raport gen. Fedorczuka z pewnością nie jest jedynym, ale istotnym źródłem do zrozumienia reakcji Kremla na pontyfikat Jana Pawła II. Szybko dostrzeżono, że nowy papież od pierwszych chwil swego pobytu w Watykanie dawał całemu światu do zrozumienia, że nie uważa, żeby zastany porządek w Europie Wschodniej miał być wieczny47. Znający sowieckie analizy konsekwencji papieskiej podróży do Polski prof. Andrea Riccardi stwierdził, że wywołała ona na Kremlu taki sam wstrząs, jakim był dla Moskwy powrót ajatollaha Chomeiniego do Teheranu, który miał miejsce kilka miesięcy wcześniej48. Okazało się nagle, że kwestia religijna, zarówno w wymiarze chrześcijańskim, jak i islamskim staje się ważnym elementem globalnej sytuacji na świecie i ma bezpośrednio znaczenie dla bezpieczeństwa i stabilizacji całego sowieckiego imperium. Papieża należało więc usunąć jako zagrażającego strategicznym interesom na dwóch osiach sowieckiego imperium – zewnętrznej, gdyż generował kryzys w Polsce oraz wewnętrznej, gdyż demontował ateistyczną ideologię państwową oraz przyczyniał się do odrodzenia narodowego, przede wszystkim na Ukrainie. Dla papieża stawką w tej grze była nie tylko możliwość zmiany sytuacji geopolitycznej w Europie Wschodniej, ale także możliwość powtórnej ewangelizacji Rosji. W okresie rekonwalescencji po zamachu na swoje życie Jan Paweł II odkrył związek przesłania fatimskiego z zawartą w nim obietnicą nawrócenia Rosji. Niezwykle poruszony zbieżnością daty zamachu z objawieniami w Fatimie, papież wpisywał zamach w metafizyczny kontekst fatimskiego przesłania. Wyraźnie również wiązał wydarzenia

Ch. A n d r e w, W. M i t r o c h i n, Archiwum Mitrochina, t. 1, KGB w Europie i na Zachodzie, Poznań 2009, s. 911.

47 A. R i c c a r d i, Jan Paweł II..., s. 305–306.

48 Ibidem, s. 314.

46

WOKÓŁ RAPORTU GEN. WITALIJA FEDORCZUKA

437

z placu św. Piotra w Watykanie z Rosją. Świadczy o tym m.in. następująca jego wypowiedź, która pada w kontekście zdań o zapowiedzi „nawrócenia Rosji”.

Może również na to został wezwany z dalekiego kraju ten papież, może na to był potrzebny zamach na Placu św. Piotra właśnie 13 maja 1981 roku, ażeby wszystko to stało się bardziej przejrzyste i zrozumiałe, ażeby głos Boga mówiącego poprzez dzieje człowieka „w znakach czasu” mógł być łatwiej słyszany i łatwiej zrozumiany?49

Z pewnością gen. Fedorczuk pisząc swój raport także dostrzegał taką możliwość, choć to co dla papieża i ukraińskich chrześcijan było znakiem nadziei, dla jednego z najważniejszych strażników sowieckiego imperium było wielkim zagrożeniem, przed którym lojalnie ostrzegał swych przełożonych.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przekroczyć próg nadziei. Jan Paweł II odpowiada na pytania Vittoria Messoriego, red. A. Dobak, Lublin 2006, s. 112–113.

49

438

ANDRZEJ GRAJEWSKI

ANEKS* 1980 XII 4, Kijów – Raport przewodniczącego Centralnego Komitetu Komunistycznej Partii Ukrainy Witalija Fedorczuka do I sekretarza Komunistycznej Partii Ukrainy Wołodymyra Szczerbickiego o sytuacji Kościoła greckokatolickiego w Ukraińskiej SRR i poza jej granicami.1 Ściśle tajne Na terenie Ukraińskiej SRR w dalszym ciągu na nielegalnych stanowiskach działa 742 księży i ​ mnichów z dawnej Cerkwi unickiej w obwodzie Lwowskim – 383, Iwano-Frankowskim – 179, Tarnopolskim – 97, Zakarpackim – 80, Winnickim – 2 i Wołyńskim – 1, a także ponad 300 członków sekty uniatów-pokutników.

Unicka (greckokatolicka) lub ukraiński Kościół katolicki (UKK) został ustanowiony przez Watykan i szlachtę polską w 1596 roku w wyniku tzw. unii brzeskiej – umowy o złączeniu się Cerkwi prawosławnej z Kościołem katolickim na Ukrainie.

Liderzy uniccy aktywnie współpracowali z burżuazyjnym rządem Polski, Austro-Węgier i Niemiec hitlerowskich. W okresie pierwszej i drugiej wojny światowej prowadzeni przez metropolitę Szeptyckiego brali udział w tworzeniu profaszystowskich organizacji wojskowych „Strzelców Siczowych”, dywizjonu „SS-Galicja”, band UPA i OUN. Wielu księży unickich z błogosławienia swoich liderów Szeptyckiego i Slipoho i innych z bronią w rękach było bezpośrednio zaangażowanych w działalność band UON, masakrach ludności cywilnej, ukrywaniu w swoich domach, kościołach i klasztorach bandytów OUN, tworzeniu szpitali dla swoich, magazynów amunicji i pożywienia.

Kościół unicki był inspiratorem burżuazyjnego nacjonalizmu ukraińskiego i wychowawcą przewodniczących kadr nacjonalistycznych. Z rodzin unickich duchownych wywodzą się znani przywódcy nacjonalistyczni m.in. Konowalec, Bandera, Szuchewycz, Stetskiw, Lemkawski i wiele innych.

W marcu 1946 roku we lwowskiej katedrze Kościół unicki został zniesiony, a większa część duchowieństwa greckokatolickiego zjednoczyła się z Kościołem prawosławnym. Jednak niektórzy z kapłanów i mnichów odmówili zjednoczenia z Cerkwią prawosławną rosyjskiego patriarchatu i kontynuuje działania antyspołeczne nielegalnie.

Zagraniczne organizacje unickie razem z najbardziej ekstremistycznym centrum banderowskim, OZ Bandera OUN („Organizacje zagraniczne Ukraińskich Nacjonalistów”) próbują zjednoczyć wokół UKK reakcyjne kręgi ukraińskiej nacjonalistycznej emigracji i zintensyfikować swoje działania wywrotowe wobec Związku Radzieckiego.

Watykan, podległe mu centra unickie, kardynał Slipyj mają tendencję do kierowania i nadawania charakteru organizacyjnego unitom na Ukrainie, starają się kierować biskupami Sterniukiem VV 1907 roku urodzenia (Lwowskie), Vasilikiem P. Ya, urodzony w 1928 roku (Tarnopolskie), Dmiterkiem S.M 1917 roku urodzenia oraz Vinniczukiem R.G., urodzony w 1910 roku (Iwano-Frankowskie).

Wybranie na przewodniczącego Watykanu zagorzałego antykomunisty K. Wojtyły, którego „polityka wschodnia” ma wyraźny charakter antysowiecki i antysocjalistyczny, spowodowało znaczny wzrost aktywności wrogich przywódców unickich za granicą i wewnątrz kraju. Zakładając, że Kościół unicki jest siłą, która przyczyniła się do utrzymania wiary katolickiej Ukraińców i do ich wychowania w nacjonalistycznym duchu, Watykan i unickie centra zagraniczne zintensyfikowały zapewnienie moralnego i materialnego wsparcia resztkom unickiego duchowieństwa i elementom monastycznym.

W tym celu na Ukrainę zostało skierowanych ponad 60 emisariuszy watykańskich i misjonarzy w ciągu ostatnich dwóch lat. Zwiększa się czas trwania audycji Radia Watykańskiego w języku ukraińskim oraz wysyłanie religijnej literatury propagandowej, w tym unickich modlitewników, kalendarzy i tak dalej (w latach 1979–1980 zabrano 23450 egz. takiej literatury).

Przywódcy UKK i OZ OUN w celu podniesienia roli Kościoła unickiego, legitymizacji jej istnienia, rozpoczęli prowokującą kampanię stworzenia tzw. „Ukraińskiego patriarchatu”, na czele ze Slipym, co Przedruk dokumentu z: Патріарх Йосиф Сліпий у документах радянських органів державної безпеки 1939–1987, red. В. Сергійчук, t. 2, Київ 2012, s. 432–440. *

WOKÓŁ RAPORTU GEN. WITALIJA FEDORCZUKA

439

dałoby im podstawy do uważania zachodnich regionów Ukrainy za swoją strefę wpływów religijnych.

Aby zrealizować te aspiracje ekstremistyczne, papież Jan Paweł II, który w odróżnieniu od swoich poprzedników, w rzeczywistości przyznał prawa patriarchatu Kościołowi unickiemu przez zwołanie synodu biskupów w Rzymie unickich w marcu tego roku. Podczas synodu, po raz pierwszy pod przewodnictwem Papieża, został wybrany asystent i następca Slipoho, biskup filadelfijski Lubachivsky M.I. Urodzony w 1914 roku, rodem z Doliny Iwano-Frankowskiego, który wyemigrował na Zachód w latach 30., któremu, podobnie jak Slipemu nadano tytuł „arcybiskupa lwowskiego” i możliwość zarządzania „diecezją lwowską”.

Od 25 listopada do 2 grudnia tego roku w Watykanie z inicjatywy Jana Pawła II odbył się Synod Kościoła ukraińskiego, pod przewodnictwo Slipoho, na którym jako przedstawiciel Papieża obecny był prefekt Kongregacji wschodnich kościołów kardynał Rubin.

Członkowie Synodu przyjęli deklarację „O niesłuszności prawnej lwowskiego soboru z 1946 roku” oraz zwrócili się z wołaniem do „ukraińskich wiernych w kraju, którzy byli prześladowani”, aby ich wspierać „w walce bronić swojej wiary i Kościoła”.

4 członków Synodu podkreśliło „wielką zasługę audycji Radia Watykańskiego na Ukrainie” i wyraziło wdzięczność dla papieża Jana Pawła II. Zdecydowano, aby wzmocnić działania Kościoła unickiego w przeddzień tysiącletniej rocznicy chrztu Ukrainy. Zaplanowano zwiększenie liczby publikacji religijnych i propagandowych w języku ukraińskim i ich późniejszej infiltracji do kraju.

Według wpływowych kręgów watykańskiego Synodu, to zachowanie wpisuje się w ogólną linię Jana Pawła II, mającego na celu wzmocnienie wpływu Kościoła na życie społeczno-polityczne w krajach obozu socjalistycznego.

Te wywrotowe działania Watykanu nasiliły antyspołeczną aktywność unickich kapłanów i mnichów na Ukrainie, z których niektóre M. Gren, urodzony w 1908 roku, Tymchuk E.G. urodzony w 1906 roku, TSEGELSKY A.M. urodzony w 1914 roku (mieszkańcy Lwowskiego) i inni starają się narzucić wiernym opinię, że ​​ wiara unicka jest wiarą narodową i odrzucenie jej oznaczałoby zdradę interesów narodowych.

Niektóre unickie autorytety próbują wykorzystać sytuację w Polsce, aby osiągnąć legalizację Kościoła unickiego. Tak więc, we wrześniu i październiku tego roku, są inspirowane do organizacji rządowych zbiorowe roszczenia w imieniu wiernych wsi Zawady, powiat stryjski, obwód lwowski, które zawierają oszczercze określenia rzekomo bezprawnych działań władz lokalnych oraz wymogi rejestracji parafii unickiej w ich miejscowości.

Odnotowano nie pojedyncze przypadki nieautoryzowanej okupacji wyrejestrowanych budynków religijnych, w których z naruszeniem ustawy o obrzędach religijnych, odprawiane są msze.

Według unickich obrzędów. Tylko w Lwowie, Iwano-Frankowsku i na Zakarpaciu z różnych powodów jest ponad 800 niewykorzystywanych na usługowe potrzeby krajowe byłych budynków sakralnych, z których większość była unicka.

W części prawosławnych cerkwi regionów zachodnich Ukrainy msze są regularnie odprawiane według obrządku unickiego, a niektórzy księża, którzy wywodzili się z Kościoła unickiego i przeszli do prawosławnego, stworzyli pomysł powołania niezależnego Ukraińskiego Kościoła (Cerkwi Prawosławnej Ukraińskiego Patriarchatu). Tak więc w tym roku ksiądz Karpyak I.A, urodzony w 1910 roku (m. Radziechów, Lwowskie) stworzył wśród rosyjskiej cerkwi prawosławnej „Apel do egzarchy Ukrainy Metropolity Filareta”, ideologicznie szkodliwy, o nacjonalistycznej treści, z nawoływaniem do odcięcia się od Patriarchatu Moskiewskiego i stworzenia ukraińskiego centrum duchownego.

Dużo uwagi poświęca się unickiemu szkoleniu/wychowaniu nowych kadr duchownych, głównie wśród młodych ludzi.

W ciągu ostatnich 5 lat ujawniono 52 osoby, które były szkolone w nielegalny sposób. Tylko w obwodzie lwowskim w tym czasie przygotowano 22 unickich kapłanów i mnichów. Jednocześnie wykorzystywane są legalne formy nauki/szkolenia. W tym celu prounicko myślący liderzy Iwano-Frankowskiego, Lwowskiego i innych diecezji przygotowują i rekomendują dopuszczenie do teologicznych seminariów ortodoksyjnych fanatyków religijnych, ludzi z unickich rodzin, którzy otrzymali wykształcenie religijne i wróciwszy do miejsc pochodzenia prowadzą unickie działania z pozycji UKK. Spośród 164 osób zarejestrowanych w

440

ANDRZEJ GRAJEWSKI

1980 roku w Odeskim Seminarium Teologicznym zdecydowaną większość stanowili imigranci z zachodnich regionów Ukrainy. 104 osoby, dzięki zdolności operacyjnej, zostały wycofane z listy do przyjęcia ze względu na istnienie kompromitujących materiałów na ich temat.

Realizując decyzję Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Ukrainy z dnia 14 grudnia 1979 r. i 26 lutego 1980 r., rozkazy i instrukcje KGB ZSSR, organy bezpieczeństwa Republiki opracowały i wdrożyły szereg działań mających na celu przeciwdziałanie wrogim aspiracjom Watykanu i zagranicznym centrom unickim, otwieraniu i zwalczaniu nielegalnych liderów, podziemnych organizacji unickich na Ukrainie, ich kompromitację, odsłaniając antyludzką naturę Kościoła unickiego.

W latach 1979–1980 przeprowadzaliśmy kontrole trzech kanałów komunikacji Watykanu i grup religijnych za granicą z unitami w kraju. [...] Poprzez wyjeżdżające za granicę osoby z zadaniami kontrwywiadowczymi zostały umieszczone politycznie i operacyjnie korzystne informacje, mające na celu kompromitację unickich liderów i ograniczenia ich działalności.

Zatrzymano wywrotowe działania wielu emisariuszy i misjonarzy Watykanu, u których zabrano 4500 egz. propagandowej religijnej literatury, fundusze przeznaczone na wspieranie antyspołecznych działań członków unickiego podziemia.

W Iwano-Frankowskim, Lwowskim i Tarnopolskim zatrzymano próby unickich liderów zaangażowania w sferę religijno-nacjonalistyczną młodzieży, przeprowadzono rozmowy profilaktyczne z 33 aktywnymi unitami, skompromitowano 14 prowodyrów, zidentyfikowano i wyeliminowano 7 nielegalnych punktów druku.

Jednak ze względu na brak stanowisk operacyjnych na wyższych szczeblach nielegalnych grup unickich na Ukrainie, nadal nie można w odpowiednim czasie wykryć wywrotowych aspiracji ośrodków zagranicznych, wykryć wszystkich kanałów komunikacji z ludźmi o podobnych poglądach w kraju, aby w pełni lokalizować wojennych unickich przywódców podziemia.

Aby wyeliminować te braki i podjąć pracę kontrwywiadu, z uwzględnieniem zmian w środowisku operacyjnym w tej dziedzinie, Komitet Bezpieczeństwa Państwowego Republiki oraz KGB opracowały dodatkowe działania w celu nabycia wśród byłych władz unickich wiarygodnych źródeł operacyjnych, zwiększenia efektywności wykorzystania istniejących sił operacyjnych i środków w celu zwiększenia rozpracowania liderów w centrach zagranicznych, wniesienia w środowisko elementów wrogości i nieufności, zakłócenia ich planów inspiracji działalności antyspołecznej wśród resztek unickiego duchowieństwa w republice.

Planujemy również zintensyfikować wysiłki w celu ograniczenia wrogich działań ze strony ekstremistów unitów, zapobiec ich blokowaniu przez byłych bandounowtsów i innych elementów nacjonalistycznych.

Jednocześnie trudna sytuacja międzynarodowa i wzrastająca w związku z tym antyradziecka działalność Watykanu i innych obcych środowisk klerykalnych wymaga więcej zdecydowanych kroków od radzieckich organów administracji i organizacji społecznych, mediów, zapobiegania nielegalnej działalności antyspołecznej i innych przez resztki unickiego duchowieństwa i elementy religijne na Ukrainie, separacji wierzących od ich wpływu i zamknięcia grup działających nielegalnie.

W tym celu Rada do Spraw Wyznań, jej władze lokalne w zachodnich regionach kraju, konieczne muszą zaprowadzić ścisłą kontrolę nad aktywnością każdego z unickich kapłanów i zakonników, zdecydowanie przeciwdziałać rytuałom w niezarejestrowanych kościołach, w domach prywatnych i w innych miejscach, nielegalnemu przygotowaniu nowych ministrantów, szczególnie wśród młodych ludzi, innym nielegalnym działaniom. Podjęcia bardziej skutecznych działań na rzecz przystosowania budynków niereligijnych pod społeczno-przemysłowe i inne potrzeby.

W celu kompromitacji Kościoła unickiego i jego autorytetów należy przedstawiać ich, jako zdrajców narodu ukraińskiego, oderwanych od zwykłych wierzących, uważamy za stosowne, aby w większym stopniu wykorzystywać taką skuteczną formę jak publiczne spotkania i wieczory tematyczne (w roku 1980 takich przedsięwzięć we Lwowskim, Iwano-Frankowskim, Tarnopolskim i na Zakarpaciu odbyto 8 i 12). Wzmocnić indywidualną pracę z prounicko nastawionymi osobami, mobilizować społeczeństwo do zakłócenia udziału unickich liderów w rozpowszechnianiu reakcyjnej ideologii religijno-nacjonalistycznej wśród ludności.

WOKÓŁ RAPORTU GEN. WITALIJA FEDORCZUKA

441

Wskazane jest również większe zaangażowanie duchownych prawosławnych, aby działać przeciwko unitom, aby osiągnąć całkowitą eliminację unickich obrzędów w parafiach Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Przez egzarchię RPC należy realizować stopniowe zastępowanie kapłanów pochodzących z dawnych grekokatolików, próbujących wykorzystać sytuację dla ożywienia swojej Cerkwi na Ukrainie.

Należy wdrażać bardziej skuteczną kontrolę nad kompletowaniem szkół religijnych. Podjąć kroki w celu terminowej identyfikacji chcących uzyskać wykształcenie teologiczne oraz w celu zapobiegania przyjęcia do seminarium i akademii RPC prounitów i działaczy nacjonalistycznych, tych którzy utrzymywali relacje z OUN i niemieckimi kolaborantami.

Instytucje naukowe, redakcje gazet, czasopism, wydawnictwa, organizacja „Wiedza”, naszym zdaniem, koniecznie muszą zintensyfikować wysiłki w celu dyskredytacji reakcyjnej roli Watykanu, antyspołecznej roli Kościoła unickiego i zdradzieckich działań jego przywódców. Na podstawie materiałów archiwalnych i innych należy przygotować i opublikować serię książek, broszur i artykułów, które ujawnią przestępstwa liderów unickich podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, ich związek z nazistami i ukraińskimi nacjonalistami burżuazyjnymi. Aktywnie zaangażować ludzi, którzy zerwali z uniactwem.

Radio i Telewizja Państwowa ZSRR – częściej powinny pokazywać w kinach i w telewizji filmy dokumentalne i fabularne na ten temat, ponieważ takie filmy na ekranie pojawiają się od czasu do czasu. [...]

Podajemy do wiadomości.

Przewodniczący KGB / USRR Fedorczuk

Państwowe archiwum branżowe, SBU – F.16. – Op. 7 (1985 r.) – Spr. 58 – Ark. – 15-23.

Rezolucja na dokumencie: Należy wzmocnić walkę z wrogimi dążeniami Watykanu według partyjnych, sowieckich i administracyjnych organów. 1. Raport wysłać bezpośrednio t. Watczenko A.F., Laszko A.P., Kapto A.S., Gluhu F.R., Drobik V. F. Skiba I. I., Jarkowy I.M., - do podjęcia konkretnych działań; t. Kapto A.S. – zrobić i przedstawić PB konkretny plan działań 2. Zapoznać członków kandydatów na członków PB t Kravchuk L.M., Ivanenko B.V., Czumaka A.S., Wrublewskoho V.., V Szczerbyckyi 15.12.1980 r. i stempel CK partii komunistycznej Ukrainy. Dział ogólny. II sektor, Bx nr 39/367 od 9 listopada 15.12.1980 r. należy zwrócić.

Z jęz. ros. przełożył Aleksander Skydan

PRZEGLĄD WSCHODNI

Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich

Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański

www.new.org.pl

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 2 (54), s. 443–473, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2016

Bohdan Urbankowski Warszawa

ROZWAŻANIA O FEDERACJONIZMIE JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO Anachronizm? Antycypacja? Gra?

J

ÓZEF PIŁSUDSKI był politykiem, który nie tylko głosił idee, lecz potrafił je „wyznawać czynem”, by poddać je kryterium praktyki.

Idea federacjonizmu była jedną z nielicznych, których nie udało mu się wcielić w życie. Czy było to w ogóle niemożliwe, czy tylko przedwczesne? Czy federacja była rzeczywistym celem federacjonizmu Piłsudskiego?

Federacyjna Rzeczpospolita Dzieciństwa Piłsudski – podobnie jak inni nasi działacze niepodległościowi przełomu XIX i XX w. – wolną Polskę znał z literatury i wyobrażał ją sobie po literacku: jako Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Wilno, w którym oprócz kościołów stały cerkwie i synagogi, było nie tylko miastem młodości – tym do którego „pojechał po nauki” i do którego wrócił z zesłania. Było też miastem mistycznym – symbolem wolności, pluralizmu, tolerancji, przeniesionym z przeszłości Idealnym Miastem Rzeczypospolitej. Światem sprzed pomieszania języków.

Gdy myślał o niepodległej Polsce – wyobraźnia przenosiła to miasto z literackiej przeszłości w przyszłość, upiększała nowymi budowlami, zaludniała nowymi mieszkańcami – ale nadal było to jego „miłe Wilno”.

Informacje na temat szczegółów życia w wolnym państwie pozwalała uzupełniać zwłaszcza poezja romantyczna i Trylogia Sienkiewicza.

Wyidealizowaną wizję przeszłości zawdzięczał Piłsudski matce, Marii z Billewiczów. Chorowita, obciążona gruźlicą kości, sentymentalna jak pani Słowacka i tak samo rozkochana w poezji, pani Maria uczyła swych synów nie tylko nienawiści do okupantów. Przede wszystkim potrafiła zaszczepić im miłość do Polski, dumę z jej historii, a mimowiednie

444

BOHDAN URBANKOWSKI

także znajomość jej politycznych urządzeń. Uczyła swych synów na pamięć Śpiewów historycznych Niemcewicza, czytała z nimi wiersze i dramaty Słowackiego i Krasińskiego, modliła się wraz z nimi o przyszłą Polskę – słowami Litanii Pielgrzymskiej Mickiewicza: O wojnę powszechną za wolność ludów O broń i orły narodowe O niepodległość, całość i wolność ojczyzny naszej.

Niepodległa, w granicach przedrozbiorowych Rzeczpospolita Obojga Narodów, do tego zamieszkała przez patriotów – taka była pozytywna strona programu Piłsudskiego. Była też ciemna, negatywna: wstręt do ustroju, w którym ludzie są prześladowani z racji swojej narodowości i religii, w którym jednostka skazana jest na życie w kłamstwie i lęku. W wymiarze politycznym przekładało to się na nienawiść do zaborców, zwłaszcza do Rosjan ale i na poczucie wspólnoty z innymi prześladowanymi, zwłaszcza z mieszkańcami dawnej Rzeczypospolitej: z Ukraińcami, Litwinami, Białorusinami, Ormianami, Żydami etc. Potem nawet na swego rodzaju poczucie odpowiedzialności za nich.

Tak więc przyszły Marszałek od dzieciństwa wiedział w imię czego i przeciw czemu ma walczyć. Szkolna „Spójnia”, PPS , ZWC, Legiony – to były tylko narzędzia. Wymieniał je, zastępował zniszczone – nowymi. Ale walczył cały czas o Polskę i od początku tej walce towarzyszyła troska o to, jak tę niepodległość zabezpieczyć.

Federacjonizm był jednym z pomysłów, z tym że miał zabezpieczać nie tylko wolność Polaków, ale i narodów sąsiednich, co więcej: Piłsudski był przekonany, że wolność jednych jest warunkiem wolności drugich. Romantyczne hasło powstańców „Za wolność waszą i naszą” zawierało także ten obronny aspekt.

Kilka na ogół niepamiętanych faktów Prócz przesłanek sentymentalnych, subiektywnych, na kształtowanie idei federacjonizmu wpływ miały przesłanki obiektywne. Przypomnijmy: przedrozbiorowa Rzeczpospolita obejmowała obszar 733 500 km kw., liczyła 12,3 mln ludności. Rozciągała się między 15 a 30 st. długości geograficznej – gdyby wytyczyć linię przez sam jej środek – biegłaby od Rygi przez Kowno i Grodno do Lwowa.

Na zachód od tej linii panował język polski i wyznanie rzymskokatolickie (44% ludności), na wschód, głównie po wsiach mieszkali unici (33%) i prawosławni (10%), mówiący wschodnimi dialektami. Większe miasta na wschodzie były polskie, mniejszym barw dodawali Żydzi (8–9%); enklawy niemieckie, głównie na północy sięgały 4%. Aby docenić stopień komplikacji tych stosunków należy

O FEDERACJONIZMIE PIŁSUDSKIEGO

445

doliczyć Ormian, Tatarów i Karaimów, uwzględnić, iż część Litwinów i Łotyszy odeszła od katolicyzmu, zaś na Śląsku byli Polacy wyznania ewangelickiego etc.

To wielokulturowe i wielowyznaniowe państwo musiało albo być tolerancyjne, pluralistyczne, albo musiało zginąć. Upadek Rzeczypospolitej zaczął się od waśni religijnych i narodowościowych, które stanowiły zaproszenie dla wrogów.

W pewnym momencie zaczęła wykorzystywać je Moskwa, obłudnie upominając się o prawa „dysydentów” i mianując się „opiekunką” prawosławia.

Podczas rozbiorów Rosja zagarnęła 463 tysięcy km kw. (z 5,5 mln ludności), Prusy 141 (2,6 mln), Austria 129 (4,2 mln). Te proporcje decydowały o tym, że aspiracje niepodległościowe musiały być wymierzone przeciw Rosjanom: pokonanie ich wyzwalało większą część Rzeczypospolitej, w tym obydwie stolice: Warszawę i Wilno. Z walką o niepodległość nie mógł nie łączyć się żywiołowy prometeizm. Rosja ciemiężyła prócz Polaków także Ukraińców, Białorusinów, Litwinów, Łotyszy etc. Ten stan rzeczy skłaniał do wspólnej walki – by sojusz sterroryzowanych zamienić w sojusz wyzwalających się. Taki sojusz wydawał się też koniecznym warunkiem późniejszego utrzymania niepodległości.

Federacjonizm i socjalizm Federacjonizm nie był oczywiście wynalazkiem Piłsudskiego, sięgał tradycji unii polsko-litewskiej (także unii brzeskiej); w nowszych czasach głosili go członkowie PPS, co jest zasługą „ojca” socjalizmu polskiego Bolesława Limanowskiego, też zresztą człowieka z Kresów, bo spod Dyneburga. Założony przez niego już w 1881 r. „Lud Polski” łączył hasła wyzwolenia narodowego i społecznego z niezbyt wyraźną ideą federacjonizmu, spajającego narodowości „w granicach dobrowolnego ciążenia”. Uchwalany pod jego duchowym przywództwem Szkic programu PPS (1892) domagał się odbudowy samod ziel nej R zecz y pospo litej na zasadzie dobrowol nej federacji.

Piłsudski doszedł do tej idei samodzielnie, nie mógł zresztą – jak próbowałem to wykazać – do niej nie dojść. Prócz wychowania w sentymencie, można powiedzieć w kulcie I Rzeczypospolitej, wpłynął na to młodzieńczy socjalizm.

W jakimś stopniu dyskusje światopoglądowe w „Spójni”, a w jeszcze większym – lecz jest to obszar wciąż niezbadany – udział w studenckiej konspiracji w Charkowie i potem w Wilnie. Konspiracji, która miała charakter, jak wówczas mówiono „internacjonalistyczny”. Nawet jeśli brali w niej udział głównie Rosjanie, to byli oni nastawieni antyimperialnie, wolnościowo więc – nie używając oczywiście tego pojęcia – „prometejsko”. Podobne nastroje panowały wśród zesłańców, z którymi Piłsudski zetknął się na Syberii. Do rangi symbolu urasta prezent, jaki Piłsudski dostał w 1913 r. od byłych katorżników z Aleksandrowska: wypalona w drzewie rzeźba przedstawiająca Prometeusza rozrywającego kajdany. Twórcą

446

BOHDAN URBANKOWSKI

jej był Wiktor Stępniewski, zesłaniec, członek Organizacji Bojowej. Ten grecki tytan stanie się jednym z symboli tytanicznej pracy, jaką – niewielka przecież – partia Piłsudskiego podjęła z myślą o wyzwoleniu Polski i innych narodów cierpiących w rosyjskich okowach.

W tym miejscu trzeba zastrzec, że nie cały ruch socjalistyczny opowiadał się za niepodległością i federacjonizmem. Wedle umiarkowanych socjalistów – luksemburgistów, hasła te były sprzeczne z teorią „organicznego wcielenia” ziem Polaków (ale i ziem innych nacji) do państw zaborczych. Piłsudski twardo obstawał przy federacjonizmie, argumentując że „wcielana” ludność jest wynaradawiana i wyzyskiwana, pozbawiana nie tylko wolności ale także godności. Kierowany przez niego III Zjazd partyjny (1895) uchwalił, że PPS winna rozbudzać dążenia separatystyczne w Rosji i że w swej propagandzie powinna wykazywać konieczność obalenia caratu na drodze współdziałania podbitych narodów. Idee te będą przewijały się przez gazetki i broszury PPS; sam Piłsudski zamieści w „Walce” dwa artykuły: Kwestia żydowska na Litwie i Nasze stanowisko na Litwie. W pierwszym z nich wezwie do połączenia wysiłków polskich i żydowskich działaczy „byśmy wspólnymi siłami, dla wspólnego dobra kajdany rozbili a sprawiedliwość, ład i porządek na swej ziemi ustanowili”, w drugim podobną współpracę zaproponuje socjalistom litewskim – „na zasadzie całkowitej równości i braterstwa”.

Ta współpraca nie przesądza przyszłości, niemniej, jako jedną z możliwości Piłsudski wskaże „jakiś związek federacyjny mniej lub więcej ścisły”.

Memoriał Pogłębione socjologicznie i demograficznie wywody na temat narodów ujarzmionych przez Rosję przyniesie memoriał, który złoży Piłsudski w 1904 r. japońskiemu MSZ podczas swojej wyprawy do Tokio. Ze względów strategicznych Piłsudski nie pisze w nim o federacji, niemniej jest to jedna z najważniejszych, może nawet aktualnych do dzisiaj analiz uzasadniających sensowność federacjonizmu. W imperium liczącym 126 milionów ludności mieszka 57 milionów Rosjan; większość stanowią więc mniejszości. Najliczniejsi są tu Rusini – 15 do 16 mln, po nich Polacy – 12–13 i Gruzini 2–3. Liczniejsi od tych ostatnich są zapewne Białorusini, ci jednak stanowią grupę niezbyt uświadomioną narodowo.

Liczą się także mieszkańcy krajów nadbałtyckich: Litwini, Łotysze, Finowie.

Kraje te rządzone są terrorem, rusyfikowane i nawracane na prawosławie, do tego w sposób bezwzględny eksploatowane gospodarczo. Z podatków wybieranych na terenie Polski i Litwy utrzymywany jest nie tylko aparat urzędniczy, ale również i wojsko zaborców – prawie połowa armii. Prócz tego do kasy centralnej wyciska się z tych ziem corocznie do 100 mln rubli. Wyzysk łączy się z prześladowaniami – jeżeli w 1863 r. „przeciętna dzienna” wynosiła 296 więźniów

O FEDERACJONIZMIE PIŁSUDSKIEGO

447

politycznych, to obecnie (w 1904) wzrosła do 340. Niespotykany gdzie indziej ucisk może spowodować reakcję – naturalnymi przywódcami powstania mogą być Polacy, którzy już kilkakrotnie zrywali się do walki przeciw zaborcom, poza tym tylko oni są „narodem historycznym” – to znaczy mają za sobą doświadczenie państwowości. Jako element najbardziej wyrobiony kulturalnie i politycznie i – co ważne – pozbawiony zakusów zaborczych, potrafią wciągnąć do walki inne żywioły narodowe, zwłaszcza ciążących ku nim Litwinów i Białorusinów.

Stanowili oni kiedyś część składową Rzeczypospolitej a wszystkie powstania polskie znajdowały swoje odbicie na Litwie i Białorusi. Celem walki ma być rozbicie państ wa rosyjsk iego na głów ne części sk ładowe i usamowolnienie pr zemocą wcielonych w sk ład i mper iu m k rajów [rozstrzelenie – J.P.] uważamy – pisze Piłsudski – to nie tylko jako spełnienie kulturalnych dążeń naszej ojczyzny do samodzielnego bytu, lecz i jako gwarancję tego bytu, gdyż Rosja pozbawiona swych podbojów będzie o tyle osłabiona, że przestanie być groźnym i niebezpiecznym sąsiadem.

Pozbawienie Rosji podbojów oznaczać będzie także pozbawienie jej charakteru państwa policyjnego, a to oznacza wyzwolenie samych Rosjan, wśród których istnieją także ruchy wolnościowe – stłumione jednak przez szowinizm.

Był to nie tylko program walki, w większym stopniu był to program przebudowy politycznej i etycznej ziem ciemiężonych przez imperium.

W ogniu przedłużającej się wojny Idea federacyjna przeżyła próbę ognia w latach 1919–1920. Rosja bolszewicka zaczęła „zbieranie ziem” imperium, planowano też zajęcie Wilna, lecz nie tylko.

Marsz na Zachód był realizacją programu Trockiego, który 18 listopada 1918 r. w Woroneżu wezwał do ofensywy i do połączenia sił z rewolucją europejską. Przez Kijów prowadzi prosta droga do połączenia się z rewolucją austriacko-węgierską, podobnie jak przez Psków i Wilno wiedzie droga do połączenia się z rewolucją niemiecką. Tymczasem Wilno zajęła polska „Samoobrona” – po potyczkach z wycofującymi się Niemcami i regularnym oblężeniu siedziby komunistów.

Jednak 6 stycznia, po dwóch dniach walk Armia Czerwona zajęła Wilno. 3 lutego 1919 r. starła się z „Samoobroną” pod Prużanami, 17 lutego – z regularnym Wojskiem Polskim pod Maniewiczami na Wołyniu. Mimo że Polacy obydwie te potyczki wygrali – byli osamotnieni.

Przede wszystkim ani do federacji, ani nawet do taktycznego sojuszu nie paliła się Litwa. W 1917 r. pod protektoratem Niemców powołano radę narodową tzw.

Tarybę, która nie tylko proklamowała niepodległość, ale ogłosiła „zerwanie” z „innymi państwami” – to znaczy i z Rosją i z Polską. Niemcy celowo rozdmuchiwali nacjonalizm litewski, by wygrać go przeciw Rosji i rozbudować swoją

448

BOHDAN URBANKOWSKI

bazę nad Bałtykiem. Za sojusz Litwini płacili zgodą na kolonizację niemiecką.

Ich nacjonalizm obrócił się przeciw Polsce, co nie powinno nas dziwić. Narody małe, zapóźnione kulturowo określają swoją tożsamość raczej przez negację niż przez program pozytywny – tak być musi, dopóki same nie zaczną tworzyć swojej historii.

Sytuacja zmieniła się z początkiem 1919 r., lecz nawet fakt, iż na ziemiach Litwy i Białorusi bolszewicy ogłosili 27 lutego 1919 r. Litewsko-Białoruską Socjalistyczną Republikę Rad, że zaczęli represje – do żadnego sojuszu z Polską Litwinów nie udało się przekonać. Przede wszystkim niewielu Litwinów mieszkało w Wilnie – niecałe 2%; poza tym zamykano członków polskiej „Samoobrony”, nie zaś Litwinów.

Mimo niechęci Litwinów Piłsudski nie zarzucił idei federacyjnej. Pisał o niej jednak sceptycznie. Do historii problemu przeszedł list do Leona Wasilewskiego z 8 kwietnia 1919 r.: Przypuszczam, że w najbliższych czasach będę mógł otworzyć trochę drzwi dla polityki związanej z Litwą i Białorusią. Znasz moje pod tym względem poglądy polegające na tym, że nie chcę być ani imperialistą ani federalistą, dopóki nie mam możności mówienia w tych sprawach z jaką taką powagą – no i z rewolwerem w kieszeni. Wobec tego, że na bożym świecie zaczyna zdaje się zwyciężać gadanina o braterstwie ludzi i narodów i doktrynki amerykańskie, przechylam się z miłą chęcią na stronę federalistów.

List ten bywa czasem przywoływany, jako dowód zerwania Piłsudskiego z federalizmem. Nie jest to słuszne. W dalszym, mniej znanym fragmencie Piłsudski podkreślając, iż przeszkodą w zawarciu federacji mogą być Litwini rozważa możliwość wywarcia na nich nacisku przez Łotyszów: Gdyby Łotysze swój akces do jakiejś federacji zrobili – argumentuje Piłsudski – nie wyobrażam sobie aby Litwini temu podwójnemu naciskowi oprzeć się byli w stanie.

Rozważa także nacisk poprzez Estończyków, którzy odczuwają do Polaków, prawdopodobnie ich nie znając, taką tęsknotę, że gotowi sami propagować ideę federacji z nami.

Idea federacji wymaga przebudowy myślenia nie tylko ze strony Litwinów, także ze strony samych Polaków. W tym samym liście do Wasilewskiego Piłsudski przewiduje również trudności ze strony „kochanych rodaków, których opór i narowy imperialistyczne przełamać trzeba będzie”. Ci rodacy, to przede wszystkim endecy, głoszący program inkorporacji, na dnie którego tlił się darwinizm i wyznawana przez Dmowskiego „zoologia narodowa”. Piłsudski bardziej wierzył w kulturę, uważał że polityka powinna być podporządkowana

O FEDERACJONIZMIE PIŁSUDSKIEGO

449

„imponderabiliom” etycznym. Dał temu wyraz w wypowiedzi wspominanej po latach przez Stanisława Grabskiego. Na zastrzeżenia dotyczące pomocy dla Ukraińców odpowiedział: odmowa pomocy narodowi, z którym żyliśmy w dobrowolnym związku pięćset lat, byłaby niezmywalną plamą na polskim honorze.

Wiosną 1919 r. historia przyspieszyła bieg, by potem stanąć w miejscu.

W walkach 19–21 kwietnia Polacy wyzwolili z rąk bolszewików Wilno.

21 kwietnia, w drugi dzień Świąt do miasta przybył Piłsudski. Następnego dnia wydał odezwę Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego: Stan ciągłej niewoli, dobrze mi znanej osobiście, jako urodzonemu na tej nieszczęśliwej ziemi, raz nareszcie musi być zniesiony i raz wreszcie na tej ziemi, jakby przez Boga zapomnianej, musi zapanować swoboda i prawo wolnego, niczym nie skrępowanego wypowiedzenia się o dążeniach i potrzebach. Wojsko Polskie, które ze sobą przyprowadziłem, dla wyrzucenia panowania gwałtu i przemocy, dla zniesienia rządów krajem wbrew woli ludności, wojsko to niesie wam możność rozwiązania spraw wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych tak, jak sami sobie tego życzyć będziecie, bez jakiegokolwiek gwałtu lub ucisku ze strony Polski. Dlatego to, pomimo że na waszej ziemi grzmią jeszcze działa, krew się leje, nie wprowadzam zarządu wojskowego lecz cywilny, do którego powoływać będę ludzi miejscowych, synów tej ziemi.

Zaufani ludzie Piłsudskiego: polityk Tadeusz Hołówko i historyk Witold Kamieniecki zaczęli opracowywać koncepcję państwa zbliżonego obszarem do dawnego Wielkiego Księstwa, zorganizowanego na wzór Szwajcarii w trzy kantony: kowieński w części zamieszkałej w większości przez Litwinów, wileński (z ludnością polską) i miński – z większością białoruską. Sprawy nie były proste, bo np. Kowno było w większości miastem polskim, problemy były też z Mińskiem, w którym prócz Polaków i Rosjan byli Żydzi, najmniej zaś Białorusinów.

Piłsudski liczył jednak na „ciążenie” rdzennej ludności do swych stolic. Na razie jednak historia jakby stanęła.

Decyzją Rady Najwyższej Sprzymierzonych z 8 grudnia 1919 r. między Polską a Litwą stworzono linię demarkacyjną (jeszcze latem wymyślił ją marszałek Ferdinand Foch), która rozdzielała obydwa państwa pozostawiając Wilno i Suwalszczyznę po polskiej stronie. Do federacji z Litwą było daleko, albo jeszcze dalej. Trochę bliżej było do federacji z Białorusią – w ramach Wojska Polskiego wyodrębniono oddziały generała Stanisława Bułaka-Bałachowicza, które miały stanowić zalążek przyszłej armii a po części i administracji.

Rozpoczęty 4 lipca kolejny „czerwony marsz” na Zachód radykalnie zmienił sytuację. Prawie natychmiast, bo 12 lipca Litwini podpisali w Moskwie traktat antypolski, w którym zgadzali się na korzystanie z ich terytorium przez Sowietów.

450

BOHDAN URBANKOWSKI

Rząd sowiecki przyznał im za to (jakby miał prawo!) Wilno, Suwałki a nawet Grodno. Być może doszło też do tajnych uzgodnień, bo mimo oficjalnie deklarowanej neutralności wojska litewskie podjęły szereg działań na rzecz sowieckiej ofensywy, można powiedzieć, że wsadzili nam nóż w plecy. 12 lipca zaatakowali siły polskie pod Jewlem, 13 i 14 – opanowali rejon Nowe Troki – Landwarów, potem zajęli powiaty augustowski i sejneński. Polacy złożyli skargę do Ligi Narodów o złamaniu neutralności przez Litwę, co pozostało bez skutków. W połowie lipca Sowieci zajęli Wileńszczyznę, lecz przekazali ją Litwinom. Ci oświadczyli półgębkiem, iż znajdują się w stanie wojny z Polską, a minister obrony ppłk.

Konstanty Żukas stwierdził, że nie wierzy w możliwość zwycięstwa Polaków, a „gdyby zaszła konieczność wyboru między Polską a Rosją, to wybór padłby niezawodnie na niekorzyść Polski”.

Tymczasem Polacy pokonali bolszewików na przedpolu Warszawy, ruszyli do kontrofensywy – przy okazji odbierając Augustów, Suwałki i Sejny. Wilno chwilowo pozostało w rękach Litwinów.

Po rozgromieniu bolszewików do sprawy Wileńszczyzny wrócono. Generał Żeligowski na polecenie Piłsudskiego przygotował „zbuntowaną” grupę „Bieniakonie” i 9 października 1920 r. odebrał Wilno i – zgodnie z otrzymanymi rozkazami – wstrzymał się od dalszej ofensywy i rozbicia „kowieńskiej” Litwy. Miał w ten sposób zademonstrować, iż Polska po ziemie naprawdę litewskie nie sięga.

Litwa Środkowa – ostatni przyczółek utopii Piłsudski ciągle łudził się możliwością federacji. Wileńszczyzna została przejściowo zamieniona w Litwę Środkową – miał to być właśnie ów środkowy kanton federacji, spajający kantony Księstwa i Księstwo z Polską. Państwo miało własną administrację, Sejm, nawet znaczki pocztowe. Jeszcze w czerwcu 1921 r. za pośrednictwem Anglii Piłsudski przekazał Litwinom propozycję: w zamian za federację gotów był im odstąpić tzw. korytarz łotewski. Litwa jednak inicjatywy nie podjęła. Kowno powróciło do układów z Niemcami, które obiecały im różnoraką pomoc, rzecz jasna, nie za darmo: szósta część ziemi parcelowanej na Litwie miała przypaść kolonistom niemieckim. Konsekwencje tej kolonizacji nie spędzały Litwinom snu z powiek, ich niechęć do Polski była większa.

20 lutego 1922 r. Sejm Orzekający w Wilnie podjął uchwałę o przyłączeniu Litwy Środkowej do Polski. Stolica Wielkiego Księstwa wróciła do Rzeczypospolitej – lecz samo Wielkie Księstwo nie powstało.

O FEDERACJONIZMIE PIŁSUDSKIEGO

451

Miraż federacji Międzymorza W tej sytuacji koncepcja szerszej federacji była raczej marzeniem, niż planem.

Niemniej i to marzenie warte jest odnotowania. Między 15 a 22 stycznia 1920 r. odbyła się na ten temat konferencja w Helsinkach z udziałem Estonii, Finlandii, Łotwy, Litwy i Polski. Z planowanego udziału Rumunii nic nie wyszło – ograniczono więc narady do „konferencji państw bałtyckich”. Litwa wystąpiła przeciwko planowanej federacji, Finlandia i Estonia również - nie chciały rozdrażniać Rosji.

Właściwie pomysł zjednoczenia państw i sił poparła tylko Łotwa. Kolejna konferencja – w sierpniu 1920 r. w Bulduri (Bilerigshof pod Rygą) była pogrzebem idei federacyjnej. Niewielu polityków zdawało sobie sprawę, że groziło to niebezpieczeństwem utraty niepodległości. Warto zacytować więc Tadeusza Hołówkę: Niepodległość Polski nie da się pomyśleć bez niepodległości Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii, Ukrainy i Białorusi. Niepodległość Polski jest bowiem jednym z przejawów tego głębokiego procesu, który odbywa się dziś w Europie – wyzwalania się narodów z niewoli politycznej. Jeśli Polska zostanie osamotniona, jeśli inne państwa powstałe na gruzach Rosji, nie zdołają się utrzymać, smutna czeka ją przyszłość.

Sprawa Ukrainy Równie dramatycznie rozegrały się sprawy na południowym teatrze działań.

By skoncentrować się na froncie zachodnim Niemcy zaczęły tworzyć na wschodzie państewka buforowe, takim miało być Królestwo Polskie, Litwa i Ukraina. Środowiska żydowskie w Berlinie wystąpiły nawet z pomysłem stworzenia tzw.

Judeopolonii, w której Niemcy zachowałyby nadzór nad wojskiem i polityką zagraniczną. Pomysł był nawet rozważany, lecz ostatecznie zarzucony – została tylko legenda powtarzana w ciemne wieczory przez semitów i antysemitów.

Pierwszy akt zaczął się 9 lutego 1918 r. w Brześciu: rząd Niemiec uznał Ukraińską Republikę Ludową i „rządzącą” w Kijowie Centralną Radę Ukraińską. Aby z góry uniemożliwić próby porozumienia z Polską oddał Ukraińcom Ziemię Chełmską.

W listopadzie 1918 r. powstała jednak druga Ukraina: galicyjska Republika Zachodnioukraińska; tym razem z inspiracji austriackiej, nastawiona tyleż w opozycji do Kijowa, co też antypolsko. Zaczęły się walki wszystkich ze wszystkimi, bo zarówno „Czerwona”, jak i „Biała” Rosja również rościły sobie pretensje do ziem ukraińskich.

Najszybciej wykruszyły się oddziały Zachodniej Ukrainy, którym nie wyszła próba przejęcia Lwowa a miały dosyć wałęsania się zimą po okolicznych wsiach.

Natomiast wódz Ukrainy „kijowskiej”, ataman Semen Petlura zawarł 2 grudnia 1919 r. porozumienie z Piłsudskim, wyrażając zgodę na wschodnią granicę

452

BOHDAN URBANKOWSKI

Polski na linii Zbrucza, to jest na dawnej granicy dzielącej austriacką Galicję od carskiego imperium. Był to solidny fundament pod przyszłą federację – ale też tylko fundament. Zwłaszcza, że przeciwnikami stali się zachodni alianci, którzy dbali o interesy „Białej” Rosji. Rząd RP podjął starania o międzynarodowe uznanie Ukraińskiej Republiki Ludowej – w efekcie polskich starań Petlura zostanie uznany przez Finlandię, otrzymał też list papieski, będący formą dyplomatycznego uznania.

II akt rozegrał się w 1920 r., gdy bolszewicy pobili Denikina i zepchnęli wojska Petlury w rejon Kamieńca Podolskiego. W Warszawie 21 kwietnia podpisany został układ będący w jakimś sensie powtórzeniem poprzedniego: Polska uznawała niepodległą państwowość Ukrainy, granicę stanowić miał Zbrucz, w osobnym traktacie wojskowym Piłsudski gwarantował Ukraińcom pomoc w odzyskaniu ziem. Ofensywa ruszyła 25 kwietnia, w wyniku której odzyskany został Kijów i wyeliminowane dwie armie sowieckie – XII i XIV. Wcześniej, bo już 26 kwietnia Piłsudski wydał odezwę Do mieszkańców Ukrainy, w której pisał: Wojska polskie pozostaną na Ukrainie przez czas potrzebny po to, aby władzę na ziemiach mógł objąć prawy rząd ukraiński.

Aby rozproszyć nieufność Ukraińców, Piłsudski wydał 25 maja odezwę zakazującą powrotu Polakom – byłym właścicielom dóbr na Ukrainie.

Za osłoną wojsk polskich Ukraińcy zaczęli organizować swoje państwo.

Po przerwaniu linii tych wojsk i wycofaniu się Polaków z Kijowa (10 VI 1920) powinni byli bronić swej stolicy. Nawet jednak nie próbowali. Zmęczenie było silniejsze niż pragnienie niepodległości. Traktaty w Rydze zamroziły polityczną sytuację na blisko 20 lat. Nad pertraktacjami zaciążyła postawa endeckiej części delegacji: mimo że Polacy wyzwolili Mińsk – zrezygnowano z niego, by uniemożliwić piłsudczykom powrót do idei „kantonów”. Ocierało się to o zdradę – zarówno interesów Polski, jak interesów Polaków mieszkających w Mińsku. Żelazna kurtyna zapadła nad sprawą Ukrainy. Przy okazji Polacy wykazali się naiwnością: uwierzyli, że Ukraina, choć „czerwona” jest jednak samodzielną stroną rozmów i że jako organizm samodzielny skłoni się wcześniej czy później do sojuszu z Polską. Komuniści wprowadzili jednak na Ukrainie z dnia na dzień terror. Potajemne poparcie powstania Jerzego Tiutiunyka (1921) nie dało żadnych efektów – nie uzyskał on wsparcia we własnym społeczeństwie, niedobitki jego oddziałów przeszły do Polski. W Warszawie działał emigracyjny rząd prezydenta URL Andrzeja Liwickiego, miał on jednak tylko znaczenie symbolu.

Z całego federacjonizmu zostały nam tylko dobre stosunki z Łotwą, której podczas „wojny zimowej” 1920 r. wojska Edwarda Śmigłego-Rydza pomogły odzyskać niepodległość i następnie wróciły do siebie. W dowód sympatii Łotysze

O FEDERACJONIZMIE PIŁSUDSKIEGO

453

odznaczyli Śmigłego-Rydza Orderem Pogromcy Niedźwiedzia (najwyższe łotewskie odznaczenie wojskowe) i wprowadzili hymn wzorowany na „Jeszcze Polska...”.

Józef Piłsudski próbował także zacieśnić więzi z Rumunią. Na stworzenie bloku silnych państw, który mógłby dać sobie radę między dwoma kolosami było to jednak za mało. Dlatego w wypowiedzi z 5 grudnia 1920 r. Piłsudski stwierdził: Polska na razie nie jest jeszcze niepodległą... Wszystko to, co zostało zrobione, to tylko torowanie drogi prowadzącej do niepodległości... Polska nie może być naprawdę niepodległą między dwoma kolosami. Dopóki liczne narody pozostaną w jarzmie rosyjskim, dopóty nie możemy patrzeć w przyszłość ze spokojem.

Historia pokazała, że miał rację.

Myślę, że nie trzeba otwierać osobnego rozdziału, by odpowiedzieć na postawione na wstępie pytania. Przytoczyłem wystarczająco dużo faktów pozwalających na taką odpowiedź. Na zakończenie przepisuję słowa wypowiedziane przez Józefa Piłsudskiego w Suwałkach 13 września 1919 r.: Nastąpi pokój. Są w życiu narodów i państw zmagania, które nigdy nie ustają. Polskę na równi z innymi narodami oczekuje walka we wszechświatowych zapasach o pierwszeństwo w dziedzinie organizacji i kultury.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Bohdan Urbankowski Warszawa

INSPIRACJE ROMANTYCZNE DZIAŁALNOŚCI JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO Filozofia czynu

Z

ACZNĘ OD KRÓTKIEGO WPROWADZENIA. Nauczono mnie tego w czasach dbałości o jasność: mój proboszcz, gdy miał wygłosić homilię z szacunkiem informował obecnych: dziś opowiemy sobie o 2 uczniach idących do Emaus. W I części powiemy sobie, ilu ich było, a w II, dokąd oni szli.

W I części opowiem zatem o obecności romantyzmu w życiu i pracach Piłsudskiego, w drugiej o światopoglądzie Piłsudskiego, jaki wytworzył się pod wpływem tych inspiracji. W części jeszcze zerowej uchylam dyskusje na temat czy godzi się zestawiać filozofów z Piłsudskim (nie wypadłoby to na naszą korzyść...), zakładam że każdy człowiek ma światopogląd, który wyraża w formie bądź impresji, bądź filozofii w sensie węższym, czyli doktryny, bądź wreszcie w formie ideologii.

Różnią się one stopniem uporządkowania: impresje są okazyjne, jesteśmy bliżej wzorca Platonowego, doktryna jest uporządkowana wedle reguł Arystotelesa – ma ambicje omówienia co najmniej tych samych obszarów problemowych: logiki, epistemologii, metafizyki, etyki, etc. – z coraz to nowszych punktów widzenia. Dodatkowo filozofia różni się od innych form światopoglądu samoświadomością, jest dwupoziomowa.

Filozof wie, że jest filozofem, to poczciwiec Jourdain, który wie, że mówi prozą. Ideologia zajmuje obszar pośredni, czasem jest zbiorem impresji, czasem ułomną filozofią – braki te nadrabia często krzykiem.

Wypowiedzi Piłsudskiego na tematy światopoglądowe miały kształt impresji, maksym, nawet rozkazów, ale nie programowo budowanej

456

BOHDAN URBANKOWSKI

doktryny. Bo programowo Piłsudski był przeciwnikiem doktryn, uważał że „doktryna to śmierć dla myśli”1. Światopogląd można także rekonstruować z działań – Piłsudski mawiał często o wyznawaniu idei czynem i tłumaczył, że „każdy jego krok poprzedza decyzja.

Nawet gdy przechodzę z pokoju do pokoju” – stwierdzał pół serio w rozmowie z Arturem Śliwińskim (9 XI 1931). Część druga poświecona będzie więc rekonstrukcji światopoglądu z wypowiedzi i z działań Piłsudskiego.

I Wspomnienia czynów, legendy i mity2 Piłsudskiego nazywano pogrobowcem romantyzmu. Jest to trafne tylko w pewnym stopniu. Nie jest – jeśli przyjąć (a ja przyjmuję), iż polski romantyzm nie wybuchł i nie wygasł w XIX w. Zaczął się wraz ze zrywem konfederacji barskiej, a w miarę powstańczych klęsk – przenosił się do rzeczywistości wirtualnej, gdzie zaowocował arcydziełami poezji romantycznej trzech wieszczów, a także arcydziełami prozy jak Trylogia i Popioły, oraz dramatu jak Róża i Sybir, wierszami poetów Sztuki i Narodu, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, emigracyjną poezją Kazimierza Wierzyńskiego i Jana Lechonia. Polacy również coraz bardziej przenosili się do tej romantycznej rzeczywistości wirtualnej – i w niej przetrwali.

Jeśli jednak przyjmiemy szkolną periodyzację i za ostatni zryw romantyzmu uznamy powstanie styczniowe, to określenie „pogrobowiec” w stosunku do urodzonego w niewoli Marszałka jest trafne. W rodzinie Piłsudskich przetrwała opowieść, jak to carscy żandarmi zobaczywszy rozświetlone okna dworu, węsząc spiskowców wtargnęli do alkowy, w której akurat odbierano poród Marii Piłsudskiej. Mimowolnie stali się świadkami narodzin przyszłego Marszałka. Życie rodziny Piłsudskich związane było mocno z legendami i pamięcią czynów powstańczych. Przede wszystkim: ojciec przyszłego Naczelnika był komisarzem Rządu Narodowego3. Siostry ojca: Julia i Waleria przypłaciły więzieniem W książce W służbie idei Wacław Jędrzejewicz wspomina jak Piłsudski wręcz wybuchnął: „dajcie mi spokój z doktrynami. nienawidzę tego słowa. To straszna rzecz. Całe życie walczyłem z doktrynami! [...] Doktryna! To śmierć dla myśli, to martwota, to zerwanie z rzeczywistością”.

2 Te trzy typy narracji różnią się odległością od sacrum. Wspomnienia przypominają fakty mniej i bardzie ważne, często bohaterskie, legendy ocalają wyłącznie fakty ważne, często uzupełnione fantazją, skompilowane z wielu zdarzeń, niezwykłe – lecz jeszcze nie sakralne. Sferę sacrum wprowadzają dopiero mity. Przez analogię do Eliadego można napisać, że są to „doświęcone” legendy. Piłsudski był autorem wspomnień, pisał o tym, że był wychowywany w legendach i używał określenia „mit”.

3 Sprostujmy przy okazji przekonanie, że działał w powiecie rosieńskim. Sprawę wyjaśnił przecież w swoich Pamiętnikach już Jakub Gieysztor: „jako komisarz czynny był bardzo w powiecie kowieńskim Józef Piłsudzki (!)”. W innym miejscu pamiętnikarz dodał, iż „pomimo czynnego 1

INSPIRACJE ROMANTYCZNE PIŁSUDSKIEGO

457

za pomoc powstańcom. W powstaniu styczniowym wziął też udział stryjeczny brat ojca Piłsudskiego – Aleksander Piłsudski, a także ojciec chrzestny przyszłego Marszałka – Józef Marcinkowski. Ten miał mniej szczęścia: siedział dziewięć miesięcy w więzieniu wileńskim potem aż w Tobolsku i Tomsku. Zbiegiem okoliczności wrócił tuż przed chrzcinami przyszłego Marszałka, co uznano niemal za znak z niebios i poproszono go na chrzestnego. Kolejnym zbiegiem okoliczności jego chrześniak powtórzył najtrudniejszą część biografii Marcinkowskiego: w drodze na Sybir także przeszedł przez turmy Wilna, Tobolska i Tomska.

Strażniczką pamięci była przede wszystkim babka przyszłego Marszałka, Teodora z Butlerów. Ona to opowiadała wnukom i o tym jak Moskale z sadystyczną radością przynieśli jej wiadomość: „syn zabity, a dwór spalony”. Informacja okazała się fałszywa. Ofiarą był sąsiad ojca Piłsudskiego o nazwisku Mikulski. Ścigany przez Rosjan przybiegł do „pana komisarza” by przekazać mu jakieś papiery Rządu Narodowego. Nie zastawszy Piłsudskiego zaczął wyłuszczać sprawę jego siostrze Julii. Gdy Rosjanie wpadli do dworu Mikulski przebiegł do sąsiedniego pokoju, papiery wrzucił za skrzynię, próbował się ostrzeliwać.

Rosjanie ranili go śmiertelnie, na wszelki wypadek jeszcze podźgali bagnetami – papierów jednak nie znaleźli.

Według przekazów Mikulski miał skonać na rękach kuzynki – „cioci” Stefanii Lipmanówny, która pełniąc rolę dodatkowej guwernantki młodych Piłsudskich często opowiadała chłopcom o powstaniu. Podobno miał ją o to prosić przed śmiercią Adam Bitis, chłop, dowódca oddziału, który stał się legendą Żmudzi: My zginiem i długa noc na grobach naszych zalegnie – ale wy panno, dzieciom małym opowiadajcie o nas, aby tę broń podjęły, którą zakopią po borach niedobitki ostatnie4.

Nie jest ważne, czy pisząca o dzieciństwie Piłsudskiego autorka dosłownie przekazuje wypowiedź powstańca. Ważne, że w tej właśnie formie opowieść o Bitysie stała się jedną z legend kształtujących jego wyobraźnię. Wyobraźnię jego rówieśników z innych krajów kształtowały baśnie o krasnalach, czarownicach i księżniczkach.

We wspomnieniu Jak stałem się socjalistą Piłsudski pisał o swym dzieciństwie: Wszystkie marzenia moje koncentrowały się wówczas koło powstania i walki orężnej z moskalami, których z całej duszy nienawidziłem, uważając każdego z nich za łajdaka i złodzieja. To ostatnie zresztą było zupełnie usprawiedliwione. W owym czasie Rosja wylała na Litwę szumowiny swoje, najpodlejsze elementy jakie posiadała... udziału w organizacji powstańczej zdołał ujść cało”. Z lakonicznych informacji możemy wyciągnąć jeszcze co najmniej dwa wnioski: ojciec przyszłego Marszałka był dobrym konspiratorem, wśród jego najbliższych nie było zdrajcy.

4 Z. Z a w i s z a n k a, Świt wielkiego dnia, Warszawa 1933, s. 263.

458

BOHDAN URBANKOWSKI

A w rozmowie z Mieczysławem Lepeckim powie: Mając lat siedem, czy dziewięć postanowiłem sobie, że gdy tylko skończę lat 15, a więc osiągnę według mego ówczesnego mniemania szczyt dojrzałości, to zrobię powstanie i wypędzę Moskali z Podbrzezia.

Prócz wymiaru heroicznego, rycerskiego powstanie miało wymiar martyrologiczny. Rzecz ciekawa, iż po przejściu przez Sybir i więzienia Piłsudski będzie umiał i temu wymiarowi przydać pewien heroizm. Uczyni to w odczycie Psychologia więźnia (24 maja 1925): Przez dłuższy okres czasu więzienie było częścią kultury polskiej. Smutne wyznanie, a jednak jest w tym jakiś czar i urok! Mickiewicz w jednym z największych swych utworów, w najpoważniejszej tego utworu części, przenosi nas nie gdzie indziej, jak tylko do więzienia, gdzie więzień-poeta, po przeżyciu moralnym więzienia, po przebyciu tej drogi, o której mówiłem, po stworzeniu tam swojego więziennego własnego życia pisze, że odradza się nowy człowiek: „natus est Conradus”. Rodzi się nowy człowiek więzienny, człowiek stworzony przez własną potęgę, przez własną siłę duszy, przemienioną w diament.

Tradycja powstania styczniowego stanie się nie tylko szkołą charakteru, będzie też inspiracją do napisania kilku świetnych szkiców, dzięki którym Piłsudski do dziś uważany jest za jednego z najlepszych historyków tamtego okresu. Na szczególną uwagę zasługuje Rok 1863, który demaskuje wprawdzie mit Pokoju Bożego (treuga Dei), przedstawia jednak świetne portrety kilku bohaterów, a przede wszystkim opisuje rolę powstańczej pieczęci. Do mitu tego odwoła się Piłsudski w 1914 r. tworząc fikcję Rządu Narodowego.

Literatura jako testament Wspomnienia dotyczyły historii, która była zarazem historią rodziny i narodu.

Wszystko to rozgrywało się w realnej rzeczywistości. To były pierwsze inspiracje.

Na bodźce płynące ze świata realnego nakładały się inspiracje płynące z literatury, z rzeczywistości – jak byśmy dziś powiedzieli – „wirtualnej”.

Piłsudski urodził się po śmierci wszystkich trzech wieszczów (1849, 1855, 1859). Ich przesłanie dochodziło do Piłsudskiego pośrednio, poprzez – przepraszam za wyrażenie – narracje – zostawione jakby w spadku przez romantyków, choć życie kazało mu przeżyć także to, co w owych przekazach opisano: spiski filomackie („Spójnia”), więzienie, a nawet kilka, wędrował po Sybirze jak Anhelli, a nawet spędził tygodnie w szpitalu dla obłąkanych jak Kordian. Podobnie też

INSPIRACJE ROMANTYCZNE PIŁSUDSKIEGO

459

jak Kordian wziął udział w nieudanym zamachu na cara5 w 1887 r., co skończyło się więzieniem i syberyjską katorgą.

Piłsudski zdawał sobie sprawę z roli literatury. W przywoływanym już szkicu Jak stałem się socjalistą pisał: Od najwcześniejszego dzieciństwa zaznajamiano nas z utworami naszych wieszczów, ze specjalnym uwzględnieniem utworów zakazanych, uczono historii Polski, kupowano książki wyłącznie polskie. Matka z naszych wieszczów najbardziej lubiła Krasińskiego, mnie zaś od dziecka zachwycał zawsze Słowacki, który też był dla mnie pierwszym nauczycielem zasad demokratycznych.

Prowadzone przez matkę lekcje patriotyzmu kończyły się wedle wspomnień Bronisława Piłsudskiego słowami z psalmu Krasińskiego Będzie Polska w imię Pana a często wspólnym odmawianiem Litanii Pielgrzymskiej Mickiewicza: O wojnę powszechną za wolność ludów, Prosimy Cię, Panie.

O broń i orły narodowe, Prosimy Cię, Panie.

O śmierć szczęśliwą na polu bitwy, Prosimy Cię, Panie.

O grób dla kości naszych w ziemi naszej, Prosimy Cię, Panie.

O niepodległość, całość i wolność Ojczyzny naszej, Prosimy Cię. Panie.

Ponieważ w historiografii do dziś pokutuje teza Garlickiego mówiąca o przypadkowym wplątaniu się przyszłego Marszałka w spisek, przywołać warto fragment uzasadnienia wyroku: „Charakter współdziałania okazany przez Józefa Piłsudskiego obwinionym Kanczerowi i Goworuchinowi dla zorganizowania im w Wilnie spotkania z obwinionym Gnatowskim, wysłanie przez niego depeszy mówiącej w słowach umówionych o wyjeździe z Wilna Goworuchina [...] a następnie znalezienie u niego rękopisów treści rewolucyjnej – daje świadectwo przestępczego nastawienia, nie pozostawiając wątpliwości, że Józef Piłsudski działał świadomie w interesach rewolucyjnego spisku”. Sąd administracyjny, który wydawał wyrok nie wiedział o pomocy w zdobyciu przez Kanczera pistoletów, 150 rubli, trucizny i kwasu azotowego, który jednak okazał się zbyt słaby i butlę utopiono w Newie. Przywódcy, w tym Uljanow zostali powieszeni; Bronisław Piłsudski, początkowo skazany na stryczek został ułaskawiony na 15 lat, Józef Piłsudski – na 5 lat Sybiru. Tam spotka niedobitków powstania styczniowego, m.in. Bronisława Szwarcego, z którym się bliżej zaprzyjaźni. Niestety – treść ich rozmów – ze względów cenzuralnych nie znalazła odbicia w syberyjskiej korespondencji przyszłego Marszałka. Fakt jednak, iż Piłsudski wybrał się w 1904 r. za kordon, by wziąć udział w pogrzebie Szwarcego dowodzi, iż uznawał go za swego duchowego ojca.

Sybir stał się dla Piłsudskiego szkołą charakteru, ale też najważniejszą szkołą polskiej historii. Nie tylko tej podręcznikowej i nawet nie tylko tej znanej z rodzinnych przekazów. Także z tej tajnej historii – bogatej w poświęcenie i ludzi bohaterskich, lecz także pełnej błędów, podłości i zdrad.

Piłsudski mógł tam uczyć się na błędach – od tych, którzy je popełniali. Zrozumiał, że konspiracja nie może być improwizacją, że musi być procesem wychowawczym i że walka – jest wiedzą, którą trzeba sobie przyswoić.

5

460

BOHDAN URBANKOWSKI

W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen.

Warto zapamiętać, że w części I tej Litanii prócz Matki Boskiej i św. Stanisława wymienieni są patroni Kresów – Kazimierz i Jozafat, jest wspomnienie „rycerzy barskich i ofiar rzezi Pragi, a także Polaków zamordowanych w Kronsztadzie przez Rosjan i w Fischau przez Prusaków – tworzy to wspólnotę żywych i martwych bohaterów i takie pojęcie narodu przejmie Piłsudski.

Litania w majestacie sacrum podawała wartości polityczne, którym Piłsudski pozostanie wierny: niepodległość, całość i wolność Rzeczypospolitej, broń i orły narodowe, przywoływała – poprzez przypomnienie patronów – wspólnotę trzech narodów. Wartością, nieco dwuznaczną, była też wojna powszechna. Da szansę na niepodległość, choć Polacy muszą stanąć do walki. To najważniejsze przesłanie Psalmu nadziei: Dość już długo – dość już długo Brzmiał na strunach wieszczów żal!

Czas uderzyć w strunę drugą, W czynów stal! –

Oczywiście te inspiracje nie mogły się jeszcze przełożyć na czyny. Kształtowały charakter i wyobraźnię polityczną Piłsudskiego.

Stała obecność literatury romantycznej w działalności Piłsudskiego W pierwszej połowie 1880 r., wraz z braćmi Bronisiem i Adasiem, Ziuk zaczyna „wydawać” tajne pismo „Gołąb Zułowski”, przepisywane w kajetach, rozpowszechniane w kręgu rodziny i kolegów. Przyszły Marszałek jest jego głównym redaktorem – w sumie stworzy 46 numerów i 11 „dodatków”. Trafiały się w nim rzecz jasna opowiastki o Indianach, jednak „linię” pisemka wyznaczały fragmenty Śpiewów historycznych Niemcewicza i pieśni z czasów powstania styczniowego (m.in. Jak wspaniała nasza postać). Na uwagę zasługują szkice Bitwa pod Austerlitz i Bitwa pod Arcole. Można by je skwitować jako efekt zaczytywania się Ziuka w Historii Napoleona Emila Saint-Hilaire’ a, gdyby nie to, że w obydwu szkicach znalazły się nazwy pułków i nazwiska dowódców, których nie było we wspomnianej (i ulubionej!) książeczce Piłsudskiego. Rozczytywanie się w książkach o Napoleonie to coś więcej niż pogoń za historyczną sensacją, to początek świadomego poszukiwania wzorców. Strategia, której efektem będzie zwycięska Bitwa Warszawska – tu właśnie ma swoje początki.

Po przenosinach rodziny do Wilna bracia Piłsudscy zaczęli nauki w I Państwowym Gimnazjum, które mieściło się w gmachu dawnego Uniwersytetu Wileńskiego i obydwaj zaczęli działać w „Spójni”. Trudno powiedzieć, kto

INSPIRACJE ROMANTYCZNE PIŁSUDSKIEGO

461

zorganizował tę grupę konspiracyjną. Zapewne pod różnymi nazwami istniała tu od czasów filomatów i filaretów. Najważniejsze jest jednak to, iż była to grupa samokształceniowa, to znaczy poszukująca wzorców poza oficjalnie dozwolonym kanonem. Podstawę samokształcenia stanowiła biblioteka Piłsudskich – a więc znów lektury Marii z Billewiczów: Kordian, Wacława dzieje, Dziady, Pan Tadeusz, choć czytano, rzecz jasna, również „zwykłe” książki młodzieżowe Aleksandra Dumasa czy Wiktora Hugo.

W 1883 r. wraz z „modą” socjalistyczną zmienił się trochę charakter i lektur i spotkań. W pamiętniku Bronisława Piłsudskiego pod datą 12 grudnia tegoż roku znajdujemy zapis: Czytałem dziś gazety ruskie i „Proletariat” wydawany w Warszawie [...] zostanę patriotą i będę tym więcej się starał rozwijać i rozpowszechniać patriotyzm.

Młodzi konspiratorzy zaczynają też czytać wspomnienia syberyjskie Gillera, Gordona, Piotrowskiego, a także większe opracowania na temat walk Powstania – między innymi Limanowskiego Historia powstania narodu polskiego.

W 1887 r. Piłsudski został skazany za udział w spisku niedoszłych carobójców.

Przed wyjazdem na Sybir, 24 maja 1887 r. napisał (prawdopodobnie) wierszowany list adresowany do ojca. Historycy piłsudczykowscy na ogół kwestionują autorstwo Józefa Piłsudskiego, tekst nie wszedł do przedwojennego kanonu dzieł Marszałka. Osobiście skłonny byłbym uznać autorstwo Józefa Piłsudskiego, choć określenie jako miejsca zsyłki „dzikiej wyspy” mogłoby sugerować autorstwo jego brata, Bronisława – zesłanego na Sachalin. Wiersz stanowi pożegnanie z romantyczną młodością i przesłanie dla przyszłych patriotów: Mój los – niech zbudzi w nich to przekonanie, Że nic nie zrobim, gdy działając skrycie, Zechcemy myśl swą rzucić w wykonanie I wolę gwałtem swą narzucić drugim.

Lecz niech się nie rwą do czynu w zapale, Dojrzeją pierwej w pracy

Prócz przestrogi można tu się dopatrzeć pierwszego wariantu filozofii, którą Piłsudski określał formułą Romantyzm celów – pozytywizm środków. Formuła jest uproszczeniem fragmentu szkicu Bibuła opublikowanego w 1903 r. w „Naprzodzie”: Tradycja „romantycznych środeczków rewolucyjnych, zostawiona w spuściźnie głównie przez Narodną Wolę, ciężyła w owe czasy nad ludźmi równie silnie, jak „pozytywny” nastrój umysłów.

462

BOHDAN URBANKOWSKI

Dla rozbicia tej tradycji, dla przezwyciężenia tego nastroju potrzebni byli nowi ludzie – romantycy co do planów, pozytywiści, co do środków. Takimi okazali się założyciele Polskiej Partii Socjalistycznej.

Nawet Syberia Piłsudskiego ma swój współczynnik romantyczny. Przyszły Naczelnik żyje tak, jak opisywali żywot zesłańców Słowacki, Mickiewicz i powstańcy 1863 r., zarazem czyta Słowackiego i deklamuje Mickiewicza. W liście do poznanej na Syberii pierwszej miłości – Leosi Lewandowskiej (8 maja 1890) pisze, że przysłali mu „część Słowackiego”. Po przesiedleniu do Tunki uwodzi pannę Lidię Łojko deklamując jej Pana Tadeusza (1891). Obawiam się, że dzisiaj nie ma już uwodzicieli tej klasy i zdolności.

Romantycy towarzyszą Piłsudskiemu również po powrocie z Sybiru, można powiedzieć, że wspierają go w walce z rusyfikacją. W 1898 r. Piłsudski włącza się w obchody stulecia urodzin wieszcza – chce odebrać władzom i ugodowcom Mickiewicza. Inspiruje i wydaje broszurę o Mickiewiczu pióra Perla, sam drukuje wiele artykułów: w „Robotniku” (Jubileusz Mickiewicza, Obchód Mickiewiczowski w Krakowie), pisze także Odezwę do Robotników w sprawie pomnika Mickiewicza w Warszawie, w której tłumaczy, że manifestacja ku czci poety „musi być przeciwrządową jak przeciwrządowy był duch Mickiewicza”. Wzywa zatem, by zebrać się bez zezwolenia i iść pod pomnik. Robotnicy rzeczywiście zebrali się w Alejach Jerozolimskich, lecz kozacy zagrodzili im drogę. Przedarło się ledwo kilka grupek, które pod pomnikiem odśpiewały Czerwony Sztandar.

Jak na tamte czasy – był to sukces Piłsudskiego.

W roku następnym Piłsudski pisze tekst Z powodu jubileuszu Puszkina, w którym przypomina wiersz rosyjskiego poety Do oszczerców Rosji i Mickiewicza Do przyjaciół Moskali. Gdy nadejdzie rocznica stracenia Proletariatczyków Piłsudski napisze kilka tekstów, w których pojawią się fragmenty utwory Romantyków: w „Robotniku” – z Przedświtu, w „Kurierku Robotniczym” – cytaty z utworów Do matki Polki i Poema Piasta Dantyszka. Można dodać, że w „Naprzodzie” (tekst Bibuła) pojawi się Beniowski, a w tekście O patriotyzmie – Odpowiedź na psalmy przyszłości. To pełny zestaw wieszczów – z przewagą Mickiewicza. Z romantyków krajowych w „Walce” (Korespondencja z Wilna) zacytowany zostanie Chorał Ujejskiego. Gdyby nie doniosłość, a często i tragizm rocznic, można by sądzić, że Piłsudski urządza socjalistom korepetycje z romantyzmu.

Skłonność do poezji podkreślają też znajomi: w 1901 r. Piłsudski mieszka we Lwowie u Jodków i jak ma lepszy humor deklamuje Słowackiego. Również na wojnę światową będzie Piłsudski patrzył często przez pryzmat poezji: Słynny „proroczy” odczyt z 21 lutego 1914 r. w Towarzystwie Geograficznym ozdobi cytat z Grobu Agamemnona, a cykl artykułów o wojnie bałkańskiej w „Strzelcu”

INSPIRACJE ROMANTYCZNE PIŁSUDSKIEGO

463

rozpoczną cytaty z Beniowskiego, w Rozkazie na drugą rocznicę wojny zjawi się cytat z wiersza Do matki Polki: [...] czy po nas zostawimy jedynie: Krótki płacz niewieści i długie nocne rodaków rozmowy

Heroizm romantyczny Sienkiewicza Z nurtem mesjanistycznym, cierpiętniczym splatał się w romantyzmie nurt heroiczny, tyrtejski. Jego najwybitniejszym, nieco spóźnionym reprezentantem był Henryk Sienkiewicz, przez upór najstarszych polonistów zaliczany do pozytywizmu.

Na przełomie lat 1883 i 1884 „Słowo” warszawskie drukuje Ogniem i mieczem, następnie ukazuje się Potop. Bohaterowie Sienkiewicza stają się bohaterami konspiratorów ze „Spójni”. Jego autorytet był dla Piłsudskiego tak duży, że kiedy podczas wrzenia 1905 r. towarzysze z PPS zaczną powoływać się na Kapitał Marksa, Piłsudski rzuci im w złości: prócz „Kapitału” Marksa znam książkę nie mniej doniosłą, a mianowicie „Trylogię”.

Niech chłopcy z Organizacji Bojowej uczą się z niej strzelać do dwugłowego orła.

Wpływ Sienkiewicza na przyszłego Marszałka nie ograniczył się do werbalnych deklaracji. Pamiętajmy, że rozbita w 1863 r. Polska nie tylko nie miała armii, nie tylko nie znała języka komend, nie rozumiała świata wartości rycerskich, militaryzmem gardziła. Piłsudski odbudowywał polską kulturę wojskową po części w oparciu o Sienkiewicza. Na równi bohaterami romantyzmu Sienkiewicz kształtował etykę rycerską piłsudczyków, inspirował bohaterskie czyny.

Kiedy 23 września 1914 r. będzie ewakuował przyczółek pod Opatowem, odpłynie na ostatnim pontonie wraz z rannymi i ciałami zabitych – już pod ostrzałem Kozaków. To przywodzi na pamięć scenę z Ogniem i mieczem, ukazującą Skrzetuskiego na Dnieprze, także pod ostrzałem Kozaków.

O rycerskiej śmierci myślał także Piłsudski maszerując nocą przez Ulinę, co opisał następnie w szkicu Moje pierwsze boje. Wspomina tam, że gotów był prowadzić swych żołnierzy nawet w Tatry i w ich scenerii stoczyć ostatnią wielką bitwę. Nie po to, by zwyciężyć, lecz po to, aby stworzyć legendę i aby ta legenda była wzorem dla przyszłych pokoleń. Opowieść ta, poza walorami historycznymi stanowi naprawdę dobrą, romantyczną prozę.

Z Sienkiewicza rodem są sceny z „Reduty Piłsudskiego” na Wołyniu. Piłsudski zachowywał się czasem jak Jarema na murach Zbaraża – rozmawiał z żołnierzami podczas ostrzału, żartował i nie kłaniał się kulom. Legenda Sienkiewicza

464

BOHDAN URBANKOWSKI

tak zresztą mocno owładnęła wyobraźnią obrońców reduty, iż niby obrońcy Kamieńca, cały czas byli przekonani, że Rosjanie, jak ongiś Turcy, ryją nocami podkop. Zaczęli więc kopać kontrpodkop...

14 listopada 1920 r. wojsko (nie zrobił tego parlament opanowany przez przeciwników Komendanta, tylko właśnie wojsko!) wręczyło Piłsudskiemu buławę marszałkowską. Wśród wiwatów i armatnich salw podał ją Piłsudskiemu najmłodszy kawaler Virtuti Militari, szeregowiec Jan Wężyk. W ten sposób powtórzona została po wiekach kolejna wielka scena – okrzyknięcie Jaremy hetmanem przez wiernych mu żołnierzy z 26 września 1648 r.

Na prawach hipotezy chciałbym dorzucić jeszcze jeden wątek: bunt Żeligowskiego, a raczej: pozorny bunt. Czyż nie przypomina on gry Chmielnickiego, który pertraktując z Polakami kazał „bez wiedzy” swojej zajmować Krzywonosowi jak najwięcej ziem?...

Wpływ Sienkiewicza na przyszłego Marszałka nie ograniczył się do werbalnych deklaracji. Pamiętajmy, że rozbita w 1863 r. Polska nie tylko nie miała państwa, nie tylko nie miała armii, ale nawet nie znała języka komend i dzięki umiejętnej propagandzie okupantów i kolaborantów gardziła militaryzmem.

Lekceważyła brak własnego państwa i nie rozumiała świata wartości rycerskich.

Można powiedzieć, że Piłsudski odbudowywał polską kulturę wojskową w oparciu o arcydzieło Sienkiewicza.

Marszalek wzorował się nie tylko na bohaterach Sienkiewicza. Wyprzedzając bieg wydarzeń przywołajmy scenę z 28 czerwca 1923 r. Tego dnia Piłsudski zrzekł się ostatniej swej funkcji państwowej – szefostwa Ścisłej Rady Wojennej.

Otwierając posiedzenie oświadczył, że ma ono tylko jeden punkt – „zdanie służby przewodniczącego przez siebie” – i posiedzenie zamknął. Ta scena też ma romantyczny pierwowzór: wielką scenę koronacyjną z Kordiana, podczas której car powie tylko jedno słowo: „przysięgam”...

II Wspomniałem na początku, że Piłsudski był wrogiem doktryn. Gdyby ktoś jednak próbował uporządkować jego filozoficzne impresje wedle klasycznego schematu, musiałby mówić o epistemologii bez epistemologii i o historiozofii bez historiozofii, a nawet o religii bez eschatologii i o etyce bez metafizyki. A potem o etyce rycerskiej.

Epistemologia bez epistemologii W miejsce doktryn Piłsudski preferuje hipotezy lub, co na jedno wychodzi, uznaje doktryny za hipotezy i jeśli musi się na nich opierać, stosuje je...

INSPIRACJE ROMANTYCZNE PIŁSUDSKIEGO

465

komplementarnie. Np. w wygłoszonym 10 sierpnia 1924 r. odczycie W dziesiątą rocznicę powstania Legionów Piłsudski – wspominając o ewolucyjnym i o rewolucyjnym pojmowaniu przyrody... nie opowie się za żadną z teorii. Zarazem jednak przyjmie obie mówiąc: dwa te procesy ewolucji i katastrofy nie mogą być ze sobą porównywalne. Inaczej rzeźbią one nasz padół, inaczej każą ludziom czas liczyć.

Czyli: świat jest zbyt bogaty, by wyczerpać go mogła jedna, czy nawet dwie doktryny – i tym różni się ten światopogląd od pesymistycznego przecież sceptycyzmu. To raczej elegancki agnostycyzm, uznający rywalizację, wyścig hipotez ku prawdzie. Prawdy tej jednak nie znamy – dlatego Piłsudski mówił o „dziejach, których cel dotąd stanowi zagadkę bytu nierozwiązalną dla naszego umysłu”.

(Wilno, 20 kwietnia 1922).

Konsekwencją tego przekonania będzie probabilizm i konsekwentne zastępowanie determinizmu rachunkiem prawdopodobieństwa. W książce Rok czternasty Sokolnicki wspomina, jak pytany o szanse wojny i pokoju Piłsudski odpowiedział: „35 % na wojnę”. O tym iż Marszałek świadomie stosował rachunek prawdopodobieństwa jako metodę poznania, świadczy także notatka sporządzona przez Szembeka z 15 stycznia 1934 r. Piłsudski wypowiedział się wówczas o jednym z generałów: On myśli, że wszystko można wyrachować, że na wszystko są cyfry. On myśli, że jest ścisły. On chce być ścisły, za ścisły. A przecież tak nie można. W matematyce jest rachunek prawdopodobieństwa. To trzeba brać pod uwagę.

Ten minimalizm poznawczy ma dość praktyczną zaletę: wiedza na temat przyszłej klęski czy przyszłego zbawienia demobilizowałaby Polaków. Tak stało się w przypadku zwolenników Róży Luksemburg, którzy twierdzili, że w dobie powstawania światowego rynku walka o niepodległą Polskę nie ma szans. Ten sam styl myślenia wychwytujemy w przemówieniu z 16 marca 1917 r.: nie żądajcie ode mnie żadnego wyjaśnienia co do przyszłości, nie żądajcie abym bez podstawy malował, jak to i owo w przyszłości wyglądać będzie. Wszystkie te rzeczy są wynikiem trzecich sił, z jednej strony państw okupacyjnych, a z drugiej siły polskiej.

Przewidywać [...] nie wiedząc jak ugodzone te czynniki zostaną, uważam za niegodne siebie...

466

BOHDAN URBANKOWSKI

Kończąc ten wątek dodajmy, że prócz rozumu Piłsudski wymienia władzę poznawczą zwaną intuicją lub inwencją6. Nie tyle w ramach walki o nowy mistycyzm ile o ograniczenie „samowładztwa rozumu”.

Historiozofia bez historiozofii Gdybyśmy chcieli podzielić światopoglądy na liryczne, epickie i dramatyczne, Piłsudski prezentuje ten ostatni. Jego pogląd na świat nie ma niczego wspólnego z żadną z odmian solipsyzmu, nie opiera się na wierze w epicki „Ład świata” gwarantowany przez Naturę, czy Boga, a usensowniony Postępem, który nadaje sens historii. Po okresie dziecięcego katolicyzmu, kiedy gwarantem Ładu wydawała się Boża Opatrzność, po okresie przejściowej i niepełnej (co jeszcze wyjaśnię), fascynacji marksizmem, Piłsudski głosi światopogląd zbliżony do Norwidowej filozofii pracy i do nie-za-bardzo-marksowskiego socjalizmu. Można sygnować go nazwiskami Mickiewicza i Limanowskiego z jednej, a Brzozowskiego, Perla czy Pietkiewicza z drugiej strony7. „Marks nie wystarcza, niezbędny jest Limanowski” – jak mawiał Kazimierz Pietkiewicz – i o to w tym modelu chodziło: żeby robotnicy przypomnieli sobie, wbrew Marksowi, że mają ojczyznę8.

W tym dramatycznym pojmowaniu historii przez Piłsudskiego jednostki i narody są w ciągłym marszu, wyścigu, walce. Nie znamy zakończenia historii dlatego, że sami wprowadzamy do niej dodatkową, ludzką, przyczynowość, a raczej wiele przyczynowości; przyszłość jawi się jako wyzwanie.

Przywołajmy tu dwa cytaty: Pierwszy z przemówienia w Poznaniu z 26 września 1919 r.: Idą czasy, których znamieniem będzie wyścig pracy. Jest on teraz, jak przedtem był wyścig żelaza, jak przedtem był wyścig krwi. Kto do tych zawodów bardziej przygotowany będzie, kto w tym wyścigu większe dowody wytrzymałości złoży, ten w najbliższych czasach będzie zwycięzcą.

Upowszechnionej przez Wieniawę anegdocie sprzeciwiało się wspomnienie Aleksandry Piłsudskiej, a także sam Piłsudski. Ważny jest kontekst i intencja – mówi o roli intuicji, żeby wskazać, że nie tylko rozum, zaprzecza – gdy chce się przyjmować, iż decyzje jego są irracjonalne, że nie on jest ich podmiotem.

7 W broszurze inspirowanej zresztą przez Piłsudskiego Perl pisał: „chociaż socjalizm nasz dzisiejszy różnić się musi od mickiewiczowskiego, to wszakże dla nas jest najważniejszym, że Adam był socjalistą [...] On nam wciąż przypomina potrzebę walki z wrogiem, nieubłaganej walki o wolność.

On nas uczy ofiarności dla wielkiej sprawy, budzi w nas nienawiść do ucisku i miłość do ludu i do ludzkości” (Adam Mickiewicz, Londyn 1898). Również wydana później broszura Socjalizm jest dzieckiem chrześcijaństwa zawiera wiele poglądów podzielanych przez Piłsudskiego.

8 Pierwsza z czterech części wspomnień Pietkiewicza (O czasach pepeesowych i przedpepeesowych słów kilka [w:] Księga pamiątkowa PPS – w trzydziestą rocznicę, Warszawa 1923,) nosiła tytuł Robotnik ma ojczyznę. W tekście padało uzupełnienie „kulturalny robotnik”.

6

INSPIRACJE ROMANTYCZNE PIŁSUDSKIEGO

467

Z kolei przemawiając w Suwałkach 13 września 1919 r. Piłsudski powiedział: Nastąpi pokój. Są w życiu narodów i państw zmagania, które nigdy nie ustają. Polskę na równi z innymi narodami oczekuje walka we wszechświatowych zapasach o pierwszeństwo w dziedzinie organizacji i kultury.

Ten dramatyczny światopogląd był przesłanką wyboru rewolucyjnej wersji marksizmu przeciwko ekonomicznemu fatalizmowi Róży Luksemburg. Słowo „rewolucyjny” jest dla Piłsudskiego równoważnikiem słowa „powstańczy”, co dowodzi, że w tle przyświeca najważniejsza w hierarchii wartości Piłsudskiego wartość jaką jest niepodległość.

Podczas słynnej rady Partyjnej PPS w dniach 15–18 czerwca 1905 r. Piłsudski ogłaszając politykę czynu stwierdził: Niezależnie od tego, czy ruch nasz będziemy nazywali powstaniem, czy tylko proletariacką rewolucją – dojdziemy do tego, że się zetkniemy z wojskiem [...] pomimo, że uświadomienie ogromnie szanuję, sądzę, że Marksem żołnierza zabić nie można.

Jeśli więc chcemy zliczyć Piłsudskiego do socjalizmu, trzeba pamiętać iż jest on antyekonomiczny i sceptyczny wobec marksizmu i nie walczy z Kościołem.

Ostatnia teza prowokuje do pytania o sprawy ostateczne.

Religia bez eschatologii W hierarchii wartości kierujących życiem Piłsudskiego najwyżej stały wartości polityczne i rycerskie, takie jak niepodległość Polski, patriotyzm, odwaga, poświęcenie czy godność; wartości zaświatowe zajmowały niższe miejsca, choć były deklarowane z czcią należną. Piłsudski sprzeciwiał się walce socjalistów z Kościołem i pisał artykuły w obronie katolików prześladowanych w Krożach.

Można powiedzieć, że religia była dla niego ważną organizacją życia narodowego, także kultu, natomiast co do doktryny wypowiadał się wymijająco. Wpływ romantyzmu na Marszałka przejawiał się także i w tym, że o zaświatach mówił najchętniej cytatami – jego Bóg zjawiał się w majestacie poezji Słowackiego.

Przykładem mowa wygłoszona podczas składania prochów Słowackiego, gdy wspominając szkielety, które jak sztandary świadczą o Bogu, o samym Stwórcy pisze: Widzę, że nie jest On tylko robaków Bogiem i tego stworzenia, co pełza; On lubi huczny lot olbrzymich ptaków, A rozhukanych koni On nie kiełza

468

BOHDAN URBANKOWSKI

Ponieważ słowa poety zostały wykorzystane także w Roku 1863 można przyjąć, że Piłsudski utożsamiał się z tą wypowiedzią i że służyła ona głównie poparciu jego poglądów na historię jako walkę sił. Słynna diagnoza, że Polska skazana jest na wielkość ma również i poetyckie źródła.

Można chyba powiedzieć, iż użyte w wywiadzie dla Hłaski (25 II 1913) określenie: „Przyszłość to równanie z wielu niewiadomymi, którego zatem rozwiązać niepodobna” stosował Piłsudski jako regułę pasującą do tego i tamtego świata.

Przemawiając podczas składania prochów Słowackiego godził się z przemijaniem, wskazywał jednak wyjątki: Wszystko, co żyje – mówił – umiera, a wszystko co umiera, żyło przedtem. Prawa śmierci są bezwzględne. Są, jakby stwierdzić chciały prawdę, że wszystko co z prochu powstało, w proch się obraca.

Wyjątek stanowi wielkość ludzi i ich dzieł, Słowacki jest jednym z tych, za którymi bramy „śmierci zamknęły się nieszczelnie”. Dlatego Piłsudski kazał jego szczątki pochować na Wawelu – „bo królom był równy”.

Namiastkę nieśmiertelności stanowi ludzka pamięć. Nie mówi jednak Piłsudski nigdy o wieczności nieludzkiej, o zaświatach niebieskich czy piekielnych.

Niewiele mówi też o Bogu. Powrót do katolicyzmu w okopach I wojny był tyleż powrotem do wspólnoty, co odmianą zakładu Pascala. Myślę, iż w czasach mody na „political fiction” można sobie pozwolić na żart i wyobrazić scenkę, w której zapytany o zaświaty Piłsudski odpowiada: „50% na Boga”.

Jeśli chodzi o ten świat – stawiałby po 33 i 1/3 % na człowieka, prawa natury a także na Boga jako twórcę.

Domeną ludzkiej działalności jest bowiem ten i przede wszystkim ten świat.

Tu – walcząc z przemijaniem – tworzy człowiek nową rzeczywistość. „Są światy gasnące i są wschodzące słońca”9, wszystko ginie i wszystko się odradza, panem wszystkiego, rzeczywistym Bogiem wydaje się czas. Nie przypadkiem – jak zauważył w Wykładzie o istocie dowodzenia, starożytni przedstawiali czas jako Boga depczącego, tratującego kulę ziemską. Ale człowiek jest twórcą żywiołu, który temu mijaniu się przeciwstawia. Ten żywioł – będzie o nim jeszcze mowa – to praca. W wielu wypowiedziach Bóg jawi się tylko jako siła stwórcza, jego dziełem była ziemia i lasy Śląska – miasta już dziełem człowieka. Człowiek tworzy w naturze, czasem naruszając jej prawa, czasem nawet wpisane w nią prawa boskie.

Takimi wypowiedziami Piłsudski wpisuje się w nurt filozofii romantycznej, reprezentowanej przez Henryka Kamieńskiego a potem przez Stanisława Brzozowskiego. To Kamieński uważał, iż w świecie działają dwa Absoluty: Gasnącemu światu, „Głos Prawdy” 1921 z 22 IX.

9

INSPIRACJE ROMANTYCZNE PIŁSUDSKIEGO

469

Bóg i człowiek. Piłsudski również przyjmuje istnienie siły twórczej, niezależnej od człowieka, rządzącej prawami natury, nie przesądza jednak jej charakteru.

Określa życie jako „spalanie się ducha w materii” – i to wszystko co wolno nam na ten temat mówić. Reszta to cytaty z poetów.

Myślę, że można ten wątek podsumować znakomitą formułą ks. kardynała Kakowskiego, który po jednej z rozmów z Marszałkiem powiedział: Piłsudski to typowy Polak (lub: polski inteligent). Co do istnienia Boga ma poważne wątpliwości a jednocześnie do Matki Boskiej bardzo gorące nabożeństwo.

Etyka bez metafizyki. Etos walki – etos pracy Nie mogąc liczyć na tablice znoszone z niebios, ani na drogowskazy wyrastające wprost z Natury człowiek skazany jest na własny kodeks. Po odrzuceniu marksistowskiej historiozofii, która była ostatnią pokusą światopoglądu epickiego, Piłsudski pozostaje przy swoistej etyce bez metafizyki. Opiera się ona na kodeksie rycerskim, na wspomnieniach o bohaterstwie żołnierzy, zwłaszcza powstańców z 1863 r.

Najbardziej dramatycznym wyznaniem jego etyki jest list do Perla z 1908 r., pisany gdy Piłsudski szykował się do akcji pod Bezdanami, nie wiedząc czy nie szykuje się na śmierć: Walczę i umrę jedynie dlatego, że w wychodku, jakim jest nasze życie, żyć nie mogę, to ubliża – słyszysz! – ubliża mi jako człowiekowi z godnością nie niewolniczą. Niech inni się bawią w hodowanie kwiatów czy socjalizmu, czy polskości, czy czego innego w wychodkowej (nawet nie klozetowej) atmosferze – ja nie mogę! To nie sentymentalizm, nie mazgajstwo, nie maszynka ewolucji społecznej, czy tam co, to zwyczajne człowieczeństwo. Chcę zwyciężyć, a bez walki, i to walki na ostre, jestem nie zapaśnikiem nawet, ale wprost bydlęciem, okładanym kijem czy nahajką. Rozumiesz chyba mnie. Nie rozpacz, nie poświęcenie mną kieruje, a chęć zwyciężenia i przygotowania zwycięstwa. Ostatnią moją ideą [...] jest konieczność wytworzenia w każdej partii, a tym bardziej naszej (PPS) funkcji siły fizycznej, funkcji, że użyję tak nieznośnego dla uszu „humanitarystów” określenia (histeryczne panny, nie znoszące drapania po szkle, ale znoszące pranie ich po pysku) funkcji „przemocy brutalnej.

Chodzi o to by stać się siłą. Nie zawsze rozumieli to socjaliści, którzy widzieli swe zadanie głównie w dyskutowaniu, a co najwyżej w strajkowaniu. Jako ciekawostkę odnotujmy, że w lot zrozumieli Piłsudskiego policjanci. Na dowód cytat z raportu dyrekcji policji we Lwowie (Kronika, I, 71 z 1905).

W Krakowie Piłsudski zaczął słowem i pismem szerzyć ideę, że chcąc uzyskać niepodległość Polski należy przejść od marzeń do stworzenia sił i organizacji, które w odpowiedniej chwili mogą podjąć walkę zbrojną z Rosją.

470

BOHDAN URBANKOWSKI

Filozofia pracy – chwila teorii Walka i działalność socjalistyczna mieszczą się w kategorii szeroko pojętej pracy. Pojmowana jest ona wręcz po Norwidowsku. Do polskich socjalistów koncepcja ta dotarła w wersji zwulgaryzowanej przez marksizm a uszlachetnionej wartościami etycznymi i heroicznymi przez romantyzm.

Piłsudski mówiąc o pracy, używał także słów takich jak „czyn” i „twórczość”.

Nie jest dla niego czynem praca wykonywana pod przymusem, praca myślowa też nie zawsze jest „godna” – może czasami nie osiągnąć stadium czynu – to znaczy nie odcisnąć się w świecie zewnętrznym, wyparować w gadulstwie i frazesach.

Najlepiej te niuanse wyjaśnić odwołując się do wykładu o Dowodzeniu podczas wojny z 16 sierpnia 1923 r.: Praca, która buduje w myśli dowódcy rozkaz poruszający masy powstaje za pomocą koncepcji, będącej pierwotnie zarysowanym projektem planu czyli widomego już czynu.

Plan – jest to praca techniczna; wszystko co jest koncepcją przechodzi w plan lub umiera, zastąpione nową koncepcją [...]. Zadaniem duszy ludzkiej w ogóle jest tworzenie: koncepcje są tworzeniem nagłym, rodzajem natchnienia.

Pojawia się tu funkcjonalna definicja duszy: bez względu a to czym jest sama w sobie „zadaniem duszy jest tworzenie”. Pełne określenie aktu twórczego, obejmuje proces od myślowej koncepcji do fizycznego czynu.

Koncepcja albo obumiera jako jałowe marzenie, albo prowadzi do planu, plan zamienia się w rozkaz którego efektem jest działanie. Natomiast frazes, podobnie jak marzenie to ślepe uliczki twórczości. „Proces pracy polegający na pracy mówienia, należy do pomysłów najbardziej potwornych” – powie Piłsudski10. Tę potworność obserwował Piłsudski w ruchu socjalistycznym – stąd stwierdzenie z 1906 r.: „pomimo, że uświadomienie ogromnie szacuję, sądzę, że Marksem żołnierza zabić nie można”. Potem widział te potworności w Sejmie i określał je znacznie dosadniej.

Przedkładanie walki ponad lekturę Marksa oznacza potępienie gadulstwa, ale nie pracy. Ta urasta do roli siły mogącej konkurować z siłami natury. W przemówieniu utrwalonym na płytach 5 września 1924 r., Piłsudski powiedział: Jest żywioł nie boski, lecz ludzki może dlatego człowiek tak mało go szanuje. Żywiołem tym jest praca, praca ludzkich mózgów, praca ludzkich serc i praca ludzkich mięśni.

W wypowiedzi z 15 czerwca 1905 (podczas Rady Partyjnej w Józefowie) Piłsudski zwrócił uwagę na etyczny aspekt zastępowania działania frazesami: „Słowo nie poparte w czasach rewolucyjnych czynami lub przygotowaniami do czynu nie może być głoszone”. I wyjaśniał, że traci się zaufanie mas, ale także godność: „jeśli mówi się o wyciągnięciu kułaka z kieszeni i go się nie wyciąga, to poniża się g o d n o ś ć osobistą”.

10

INSPIRACJE ROMANTYCZNE PIŁSUDSKIEGO

471

Dzieje ludzkie w całych tysiącleciach, wszystko to co nazywamy kulturą, są właściwie przetworem tego ludzkiego żywiołu, człowieczej pracy.

Jako przykłady wielkich, ludzkich dzieł Piłsudski wymieniał czasem wydarte bagnom miasta takie jak Rzym, czy Petersburg, także Wenecję, także Śląsk, także swe ukochane Wilno. Twórczość oznaczała dla niego niemal stan naturalny, oznaczała zdrowie i życie jednostek. Brak twórczości – chorobę, rezygnację z tego co najbardziej ludzkie.

Filozofia polityki: wolność – demokracja – federacja Z I Rzeczypospolitej zostało w naszej kulturze to, co ocalili poeci. A ocalili właśnie ideę państwa wolnego, w którym godność ludzi i narodów zabezpieczają demokracja i federacja (unia) wielu narodów. Te trzy wartości dopełniają się i warunkują nawzajem.

Opowiadała o takiej braterskiej i wolnej Rzeczypospolitej i przywoływana już Litania Pielgrzymska i Pan Tadeusz, dramaty Słowackiego oraz powieści Sienkiewicza. Myśląc o przyszłej Polsce zniewoleni Polacy taką właśnie Rzeczpospolitą widzieli.

Nie trzeba dodawać, że literatura była też wzorcem etyki dla Polaków, zawierającym wartości razem z przykładami. Poczet bohaterskich postaci zawierały już Śpiewy historyczne Niemcewicza – polski odpowiednik Plutarcha. Mickiewicz dołączał opowieści o Emilii Plater i Ordonie, Sienkiewicz o Skrzetuskim i Jaremie.

Również o wartości Legionów dowiadywał się Piłsudski najpierw z Pana Tadeusza, potem z podręczników historii. Unia wydawała się tak oczywista, że jako przywódca PPS Piłsudski proponował ją już socjalistom litewskim. Zachował się list Piłsudskiego (z 22 X 1898) do Londynu o stosunkach z Litwinami, którzy nie mogą nawet wykrztusić, że chcą federować się z Polską, a nie z czym innym... No a zgodzicie się chyba, że z samą zasadą federacji chyba nie sposób jest federować się

– skarżył się przywódca PPS. Dyskusje na ten temat powracały. W 1903 r. w „Walce” w artykule Nasze stanowisko na Litwie Piłsudski tłumaczył, że nie chodzi o zlanie się organizacji socjalistycznych na Litwie z organizacją socjalistyczną w Polsce,

ale o wytworzenie partii socjalistycznej na całej przestrzeni Litwy.

472

BOHDAN URBANKOWSKI

Takie porozumienie partii nie przesądza jeszcze formy przyszłego ustroju państwowego – czy historyczna Litwa rozpadnie się na trzy lub dwie całkiem niezależne republiki, „czy połączą się one w jakiś związek federalny mniej lub więcej ścisły”. Piłsudski był za federacją, dał temu wyraz teoretycznie w liście do Wasilewskiego z kwietnia 1919 r.11, a praktycznie – tworząc odrębny kanton przyszłego państwa zwany Litwą Środkową. Litwini byli przeciw, czemu dali wyraz popierając bolszewików w czasie najazdu na Polskę.

Romantyzm jako wzorzec tworzenia polskiego świata Romantyzm był modelem świata stworzonym przez elitę literacką dla Polaków w niewoli. Z tego modelu odtwarzano potem II Rzeczpospolitą. Rycerska forma życia (kult wojska, a powstańców styczniowych w szczególności) łagodzona być miała szlacheckim obyczajem i tolerancyjną religijnością. Obrzędowość religijna zacznie wspierać sacrum państwowe. Od pewnego momentu zaczęto lansować ideologię państwowotwórczą, mówiono o wspólnym tworzeniu państwa przez naród, ale i o twórczych jednostkach. Ustrój zapewniać miał wolność i godność, życie na poziomie wyznawanych wartości. Najlepszym zabezpieczeniem wydawała się demokracja, dlatego – mimo zwycięstwa w maju 1926 r. Piłsudski pozostawił ten ustrój. To także było zgodne z testamentem Słowackiego.

Ostatni czyn Piłsudskiego nie miał charakteru wojennego, był długoletnią pracą nad „romantyzacją” Polski, nad stworzeniem państwowego sacrum. To wielkie dzieło sztuki, w porównaniu z prymitywną obrzędowością komunizmu – bardzo wielkie. Uświęceni zostali przede wszystkim ostatni żywi bohaterowie powstania styczniowego. Piłsudski przyznał im prawo noszenia mundurów, żołnierzom wydał rozkazy oddawania honorów powstańcom. A zadbano też o pamięć bohaterów walk legionowych i wojny z najazdem bolszewickim.

Symbolicznym zakończeniem wieloletnich walk o niepodległość stały się uroczystości 5 sierpnia 1921 r. na Cytadeli. W rocznicę stracenia Traugutta i czterech członków Rządu Narodowego odbyła się wspólna defilada żołnierzy różnych formacji, także peowiaków i legionistów. Piłsudski udekorował krzyżem Virtuti Militari 10 weteranów tamtych walk, wśród nich Mariana Dubieckiego, Benedykta Dybowskiego, Bolesława Limanowskiego i Aleksandra Kraushara.

To święto kończyło historię nieudanych walk o niepodległość. Nazajutrz, 6 sierpnia, odbyły się obchody rocznicy wymarszu I Kompanii Kadrowej. To święto Nie jest to entuzjastyczny akces: „Nie chcę być imperialistą ani federalistą, dopóki nie mam możności mówienia o tych sprawach z jaką taką powagą – no i z rewolwerem w kieszeni. Wobec tego, że na Bożym świecie zaczyna zdaje się zwyciężać gadanina o braterstwie ludzi i narodów i doktrynki amerykańskie, przechylam się z małą chęcią na stronę federalistów”.

11

INSPIRACJE ROMANTYCZNE PIŁSUDSKIEGO

473

przypominało początek walk prowadzących do zwycięstwa. I tylko to święto wprowadzono na stałe do polskiego kalendarza.

Potem do rocznic tych zwycięstw dojdzie Święto Żołnierza obchodzone 15 sierpnia, na pamiątkę zwycięstwa pod Warszawą. Ogólnopaństwowy charakter miały także obchody Święta Niepodległości – 11 listopada i Konstytucji 3 Maja, a także Święto Morza (28 czerwca). Okazyjnie wspominana będzie 250. rocznica Wiktorii Wiedeńskiej, żołnierze Marszałka spontanicznie zaczną świętować jego urodziny i imieniny (19 III, 5 XII).

Piłsudski zauważył kiedyś, że w Polsce za mało obchodzi się rocznic wielkich zwycięstw odniesionych w naszej historii, a za dużo sentymentalizmu łączy nas z rocznicami tragicznymi”.

W wyniku jego zwycięstw i prac ta diagnoza przestawała być trafna. Jego program kulturowy był zarazem programem przebudowy zbiorowej psychiki, swoistym wychowaniem przez sztukę, wydawnictwa, architekturę. Jedna z ostatnich prac została zapoczątkowana 6 sierpnia 1934 r. Ta data oznacza początek sypania Kopca Piłsudskiego pod Krakowem.

PRZEGLĄD WSCHODNI

474

BOHDAN URBANKOWSKI ANEKS

Wiersz ten przed wojną drukowany był tylko w pracy Stefana Hińczy Pierwszy żołnierz odrodzonej Polski (1931). Przepisuję jego urywki wraz z komentarzem autora: W dalekiej stronie, gdzieś na krańcach świata, Z zatrutem sercem, zakuty w kajdany, Na dzikiej wyspie i pod ręką kata Żywot swój pędzić będę opłakany.

Jam tak świat kochał i szczęście ludzkości Najpromienniejszem było mem marzeniem.

Utonąć mogło braci nieporozumienie.

Chciałbym, by człowiek w bliźnim widział brata, Jam pragnął święcie, by w morzu miłości Nie bacząc nigdy na sztuczne podziały.

----------------------------------------------------Niech więc mój przykład, me złamane życie, Mój los – niech zbudzi w nich to przekonanie, Że nic nie zrobim, gdy działając skrycie, Zechcemy myśl swą rzucić w wykonanie I wolę gwałtem swą narzucić drugim.

Lecz niech się nie rwą do czynu w zapale, Dojrzeją pierwej w pracy – i po długim, Długim rozmyśle idą już wytrwale Do celu, jaki wskaże proces życia, A nie szlachetne, lecz próżne marzenie...

Oto jest droga dla nich do przebycia...

Następuje [streszcza utwór Hińcza] rzewne pożegnanie z rodziną. Błaga ojca, by mu ułatwił dalsze kształcenie i obietnica, iż w przyszłości chciałby pracować dla społeczeństwa, pragnąłby zużytkować swą wiedzę i swe siły dla dobra narodu.

Gdy stanę w miejscu, a świat pójdzie przodem, A ja zostanę w zapomnieniu...

I nić utracę, łączącą z narodem, Ta myśl mię nęka, spokoju nie daje, Gryzie mi serce, do mózgu się wkrada.

Sen płoszy z powiek. Ach! sił mi nie staje, By wypowiedzieć, jak duch mi upada, Gdy myślę o tem...

Wierzy jednak, że ojciec go nie opuści i przyjdzie mu z pomocą, a kiedy po latach wielu wróci z ziemi wygnania do ojczyzny, nie będzie obcy rodzinie, nie zerwie związku z wiedzą i z postępem.

A gdyby bezlitosna śmierć porwała go na obczyźnie? Niech przynajmniej pozostanie po nim pamięć dobrego syna i dobrego Polaka, niech przebaczą mu bliscy, iż w tak młodych latach, niewiele zdziaławszy, opuścił rodzinę.

Powiedzcie sobie: zniósł on ciężkie bóle, za błąd chwilowy zapłacił on srodze.

I zginął marnie, choć tak święte cele Zakreślił sobie na życiowej drodze.

Trza mu przebaczyć, bo kochał on wiele.

Ratuje go od ostatecznej rozpaczy głębokie przekonanie, że cierpienie jego nie nadaremne, że z jego popiołów „powstanie lepszy obrońca praw świętych ludzkości!”.

PRZEGLĄD WSCHODNI

KSIĄŻKI NADESŁANE

Przegląd Wschodni, t. XIV, z. 2 (54), s. 477–480, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2016

W dziale „Noty i Książki nadesłane” postanowiliśmy umieszczać krótkie opisy książek nadesłanych do Redakcji i Redaktora „Przeglądu”, dotyczących szeroko pojętej tematyki wschodniej. Z tej przyczyny wykaz ten jest oczywiście i niejednoznaczny, i niekompletny.

Drukując ten materiał pragnę osobiście podziękować tym wszystkim Autorom, Korespondentom i Wydawcom, którzy zechcieli byli nadesłać lub przekazać na moje ręce wydane przez Nich pozycje.

Oferujemy ten dział jako stałe miejsce informowania czytelników, zainteresowanych sprawami wschodnimi o najnowszych wydawnictwach.

Jan Malicki

WASYL DANILENKO, Radianśki orhany derżawnoi bezpeky u 1939 – czerwni 1941 roku. Dokumenty HDA SB Ukrainy, Kyjewo-Mohylańska Akademia, Kijów 2013, ss. 608.

i poety. Autor opisuje jego postać ujmując ją także w kategorii Gente Lithuanus, natione Polonus. Zwraca także uwagę na kontekst ówczesnej polityki rosyjskiej wobec Polaków i Litwinów.

Publikacja w języku ukraińskim. Autor prezentuje dokumenty, jakie przechowywane są w oddziale Służby Bezpieczeństwa Archiwum Państwowego w Kijowie. Większość z nich nie była dotąd publikowana. Na podstawie opracowanych dokumentów można stwierdzić m.in. na ile ZSRR spodziewał się wojny z III Rzeszą, która wybuchła w 1941 r.

„NOWY PROMETEUSZ” 2014, nr 6.

JERZY HOLZER, Wspomnienia, Znak, Kraków, 2013, ss. 300.

Wspomnienia Jerzego Holzera (ur. 1930 w Warszawie, zm. 2015 tamże), historyka i politologa, uczestnika opozycji demokratycznej w PRL. W poszczególnych rozdziałach możemy przeczytać m.in. na temat: korzeni rodzinnych Holzerów i Mayerów, okresu przedwojennego, wojennego, szkoły, studiów i polityki w powojennej Polsce, kontaktów opozycyjnych, początków III RP.

EGIDIJUS ALEKSANDRAVIČIUS, Antanas Baranauskas. Szlak wieszcza, przełożyli Jadwiga Rogoża i Tomasz Błaszczak, Pogranicze, Sejny 2014, ss. 208.

Książka ukazuje dzieje i twórczość Antanasa Baranauskasa (Antoniego Baranowskiego) (1835–1902), biskupa sejneńskiego

W prezentowanym numerze znalazły się m.in. następujące artykuły i eseje: Witalij Martyniuk, EU Association of Ukraine vs.

Russia’s Counteractions, Hasan Aksakal, Farther Neighbour: A Critical Estimation on Turkish Reception of Ukrainian Revolution and Crimean Criss; Mariusz Podgórski, Przemiany polityczne w Gruzji i na Ukrainie w latach 2003–2013 – próba porównania skutków „kolorowych rewolucji”; Mykoła Riabczuk, Kolonializm inaczej. O przydatności metodologii postkolonialnej do badań nad Europą postkomunistyczną.

ADAM ŚWIĄTEK, Gente Rutheni, natione Poloni. Z dziejów Rusinów narodowości polskiej w Galicji, Księgarnia Akademicka, Kraków 2014, ss. 510.

Obszerna monografia opisuje kwestie identyfikacji narodowej i etnicznej wśród galicyjskich Rusinów. W kolejnych rozdziałach autor omawia: kształt dwuszczeblowości tożsamości Rusinów narodowości polskiej, wagę polskiego dorobku kulturowego w kształtowaniu światopoglądu galicyjskich Rusinów, genezę polityczną określenia przez Rusinów swoich postulatów w 1848 r., działalność Rusinów podczas Wiosny Ludów (a także w okresie

478

KSIĄŻKI NADESŁANE

po niej następującym), dokonania na rzecz zachowania zgodnych stosunków między ludnością polską i ruską. W ostatnim rozdziale autor podjął problem dlaczego gente Rutheni, natione Poloni od lat 80. XIX w. stopniowo znikali z życia politycznego Galicji.

ZYGMUNT BALICKI, Państwo, naród i... polityka polska, wprowadzenie i redakcja naukowa Joanna Kurczewska, Wydawnictwa UW, Warszawa 2015, ss. 286.

Antologia przedstawiająca dorobek naukowy oraz publicystyczny Zygmunta Balickiego, obok Romana Dmowskiego i Ludwika Popławskiego jednego z najważniejszych ideologów i polityków polskiego nacjonalizmu przełomu XIX i XX w. Wybór jego pism ilustruje złożone powiązania między rolą ideologa i polityka a zaangażowaniem w naukę (m.in. socjologię, psychologię, filozofię).

Antologia poprzedzona została obszernym wstępem Joanny Kurczewskiej, w którym odpowiada ona na pytanie: „Dlaczego warto dziś czytać Zygmunta Balickiego”?

IG OR C HOM Y N, Katalog plakiet, medalionów i medali polskich i z Polską związanych w Lwowskiej narodowej Galerii Sztuki, MKDiN, tom I i II, Warszawa 2015, tom I, ss. 608, tom II, ss. 560.

Dwujęzyczna, polsko-ukraińska publikacja, która ukazała się w ramach serii „Poza krajem”. Oprócz katalogu zawiera wstęp i przedmowę autorstwa: Jerzego T. Petrusa, Borysa Woźnickiego oraz Igora Chomyna.

OL A H NAT I U K, Odwaga i strach, Kolegium Europy Wschodniej, Warszawa 2015, ss. 718.

Autorka opisała okres okupacji we Lwowie, koncentrując się na losach poszczególnych osób, często rodzinnie z nią powiązanych.

Jako materiał faktograficzny posłużyły m.in. pamiętniki, listy oraz dokumenty archiwalne.

Opisane zostały losy inteligencji narodowości polskiej, ukraińskiej i żydowskiej, a także relacje pomiędzy tymi grupami. W książce

ukazane zostało w jaki sposób obecne po latach wyobrażenia o II wojnie światowej ukształtowane zostały za sprawą osobnych narracji narodowych.

DAVID KOLBAIA, Pod skrzydłami Rzeczypospolitej. Emigracja gruzińska w Polsce 1921–1939, Studium Europy Wschodniej UW, Warszawa, 2015, 187 il., ss. 212.

Prezentowana książka ukazuje w szerokim ujęciu gruzińską emigrację w okresie międzywojennym, zarówno w kontekście wydarzeń oficjalnych oraz związanych ze służbą wojskową, jak i towarzyskim. Istotną część książki stanowią także biogramy przedstawicieli społeczności gruzińskiej. Zebrane fotografie i opisy prezentują czytelnikowi zapomnianą dziś dla wielu społeczność Polski międzywojennej, która po II wojnie światowej przestała istnieć.

MAREK BOGDAN KOZUBEL, Ukraińscy Strzelcy siczowi 1914–1920, Napoleon V, Oświęcim 2015, ss. 404.

Dzieje ukraińskiej formacji ochotniczej funkcjonującej w ramach armii austro-węgierskiej. Autor opisał cały szlak bojowy od powstania formacji w 1914 r. do jego rozwiązania w 1920 r. Ukazane zostały także późniejsze losy bardziej znanych weteranów.

Załączony został także materiał ikonograficzny prezentujący umundurowanie, odznaczenia oraz fotografie z pola walki.

„NOWY PROMETEUSZ” 2015, nr 7.

W prezentowanym numerze znalazły się m.in. następujące artykuły i eseje: Justyna Prus i Konrad Zasztowt, The Gordian Knot: Crimean Tatar-Russian Relations after the Annexation of Crimea, Paweł Libera, Stypendyści narodów „prometejskich” 1928–1939: próba portretu zbiorowego; Anton Saifullayeu, Kolonializm „po naszemu” czyli o potrzebie zachowania ostrożności w używaniu metodologii postkolonialnej do badań nad Europą Wschodnią. Polemika z Mykołą Riabczukiem.

KSIĄŻKI NADESŁANE

„NOWY PROMETEUSZ” 2015, nr 8.

W prezentowanym numerze znalazły się m.in. następujące artykuły i eseje: zapis dyskusji Neo-imperialism. A Myth Or a Threat? z udziałem: Romana Backera, Mikołaja Iwanowa, Pawła Kowala, Andrew Nagorskiego, Adama Balcera; Katarzyna Chawryło, Polityka tożsamości w dzisiejszej Rosji: ideologia i działania Kremla; Natalia Paulovich, Miejsce kobiety we współczesnej rodzinie gruzińskiej.

URSZULA PASZKIEWICZ, Cathalogus cathalogorum. Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej od XVI wieku do 1939 roku, MKDiN, tom I i II, Warszawa 2015, tom I, ss. 718, tom II, ss. 260.

Publikacja ukazała się w ramach serii „Poza krajem”. Zawiera spis inwentarzy i katalogów – wśród nich: opisy jednostkowe i informacje zbiorcze. Osobno opisani zostali właściciele bibliotek prywatnych, sporządzono także indeks bibliotek instytucjonalnych i klasztornych, a także zestawienie chronologiczne inwentarzy i katalogów.

PAWEŁ ROKICKI, Glinciszki i Dubinki. Zbrodnie wojenne na Wileńszczyźnie w połowie 1944 roku i ich konsekwencje we współczesnych relacjach polsko-litewskich, ISP PAN, Warszawa 2015, ss. 384.

Autor podejmuje temat zbrodni litewskiego oddziału policyjnego na ludności cywilnej w Glinciszkach oraz odwetu brygady Armii Krajowej na zamieszkałych w Dubinkach litewskich osadnikach wojskowych. Oba wydarzenia nazywa zbrodniami. W celu nakreślenia szerszego kontekstu opisuje uwarunkowania polsko-litewskiego pogranicza w okresie konfliktu. W rozdziale ostatnim podjęta została istotna do dziś kwestia odmiennej interpretacji wydarzeń z 1944 r. przez stronę polską i litewską.

STANISŁAW JAN ROSTWOROWSKI, Listy z wojny polsko-bolszewickiej

479

1918–1920. Z frontu litewsko-białoruskiego oficera sztabowego gen. Szeptyckiego i Sikorskiego do świeżo poślubionej żony, redakcja i przypisy Grzegorz Musidlak, z rękopisów spisała Maria Dietlowa, Oficyna Wydawnicza Mireki, Warszawa–Kraków 2015, ss. 490.

Wydanie źródłowe obejmujące 235 listów Stanisława Rostworowskiego (1888–1944).

Pisał je głównie do żony Zofii z Mycielskich Rostworowskiej, mieszkającej w Poznańskiem. Ukazują one nastroje, sytuacje i zdarzenia rozgrywające się na froncie walki z bolszewikami. Młody oficer pisze także o swoich planach w czasie pokoju. Pisane i adresowane były w rozmaitych miejscach w: Warszawie, Wilnie, „w polu”, w pociągu.

ADAM SZCZUPAK, Greckokatolicka diecezja przemyska w latach I wojny światowej, Historia Iagellonica, Kraków 2015, ss. 284.

Książka ukazuje greckokatolicką diecezję przemyską w różnych aspektach i kontekstach. W kolejnych rozdziałach podjęto następujące zagadnienia: problemy eparchii przemyskiej u progu I wojny światowej (m.in. wobec rozwoju ruchu prawosławnego), polityka władz austriackich wobec diecezji przemyskiej, duchowieństwo i wierni w czasie okupacji rosyjskiej (m.in. konwersje na prawosławie), uchodźcy z eparchii przemyskiej w Austro-Węgrzech, odbudowa diecezji po 1915 r., jej stan u progu rozpadu monarchii.

ANATOL TARAS, Anatomia nienawiści.

Stosunki polsko-rosyjskie XVIII–XX w., Demart, Warszawa 2015, ss. 896.

Obszerna książka opisuje oprócz stosunków polsko-rosyjskich także sytuację wewnętrzną w Polsce i na ziemiach polskich na przestrzeni 250 lat. Praca dzieli się na cztery zasadnicze części: „Śmierć Rzeczypospolitej w XVIII w.”, „Polski ruch narodowowyzwoleńczy w XIX wieku”, „«Czerwona» Rosja przeciw «białej» Polsce”, „Upadek Polski w roku 1939”.

480

KSIĄŻKI NADESŁANE

MARIUSZ ZAJĄCZKOWSKI, Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w okresie okupacji niemieckiej 1939–1944, ISP PAN, Warszawa 2015, ss. 504.

Książka ukazuje proces budowania i reorganizacji oraz działalność OUN-B i jej dzieje zbrojne w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa. Towarzyszy temu szeroki kontekst obejmujący: kwestię ukraińską na Lubelszczyźnie w okresie międzywojennym oraz w okresie wojny, ukraińskie podziemie na południowo-wschodnich ziemiach II RP pod okupacją niemiecką, kwestię Ukraińców w służbie niemieckiej, konflikt polsko-ukraiński, przebieg „antypolskiej akcji” OUN-B i UPA, działalność ukraińskiego podziemia w walce z Sowietami i Niemcami w 1944 r.

OŁEKSANDR ZINCZENKO, Katyń. Śladami polskich oficerów, przekład Ola Hnatiuk, Bosz, Olszanica 2015, ss. 294.

Autor jest historykiem, radcą prezesem Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej.

Opisał dzieje zbrodni katyńskiej mające miej-

sce na terytorium Ukrainy, przedstawiając losy Polaków, którzy byli przetrzymywani w obozie w Starobielsku pod Ługańskiem, a potem zostali przewiezieni do Charkowa.

Wykorzystał w tym celu dokumenty archiwalne, wspomnienia rodzin ofiar.

AUDRYS A. ŽULYS, Polska w polityce zagranicznej Litwy w latach 1938–1939.

Studium z historii dyplomacji, Muzeum II Wojny Światowej, Gdańsk 2015, ss. 458.

Monografia litewskiego historyka opisująca stosunki Polski i Republiki Litewskiej między marcem 1938 r. a październikiem 1939 r. z przedstawieniem również genezy relacji polsko-litewskich w okresie międzywojennym. Autor porusza m.in. takie zagadnienia jak: działalność pierwszego polskiego posła w Kownie i pierwszego litewskiego posła w Warszawie, sprawy mniejszości narodowych, stosunki polsko-niemieckie a Litwa, relacje z ZSRR.

PRZEGLĄD WSCHODNI

(Oprac. Michał Piekarski)