Uzay Çobanları Dergisi Eylül 2013 - Sayı 12

1

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

BU SAYIDA NELER VAR?         

Dünya Dışı Yaşam Arayışları Kozmik Mikrodalga Arka planı Kozmik Makine; Evren I İnce Mavi Kalkan Atmosfer Halkımız ve Evren Gökbilim Tarihi III Uzaydan Haberler Bu Ay Gökyüzü Harun Şahin Tanıtıyor

DERGİ KÜNYESİ

         

Sayfa 03 Sayfa 07 Sayfa 15 Sayfa 25 Sayfa 26 Sayfa 28 Sayfa 31 Sayfa 33 Sayfa 34

DERGİ BİRİMLERİ

Ertan Koç Özgür Can Özüdoğru Kemal Cihat Toprakçı Yiğit Yılmaz Kazım Kıvanç Eren Mehtap Çelik Sinan Gözcü Mert Can Orhan Berke Çelik Harun Şahin

YAYIN KURULU

DENETİM KURULU

Ertan Koç Özgür Can Özüdoğru

Mert Can Orhan S. Umut Çalışkan

İLETİŞİM dergi@uzaycobanlari.com uzaycobanlari.com facebook.com/groups/uzaycobanlari/ twitter.com/uzaycobanlari

YÖNETİM KURULUNDAN MESAJ Tüm okurlarımıza merhabalar; Dergimizin bu sayısında yine birçok konuya değindik. Evren dediğimiz kozmik makineyi anlayabilmeniz için dev bir makale yazdık. Aynı zamanda bu sayımızda biraz daha popüler konular üzerinde durduk. Umuyoruz ki tüm okuyucularımız dergimizin 12. Sayısını okurken büyük zevk alacaktır. Değinmek istediğimiz bir diğer konu ise siz değerli okurlarımıza internet sitemiz üzerinde dergimizin geçmiş sayılarını indirme fırsatı sunduk. Bu saya de ister dergi sayılarımızı arşivinize ekleyebilir. İsterseniz de bastırabilirsiniz. Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu olarak tüm okurlarımıza ve destekçilerimize bol yıldızlı karanlık bir gökyüzü diliyoruz.

Yönetim Kurulu Başkanları Ertan KOÇ – Özgür Can ÖZÜDOĞRU

2

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

DUNYA DİŞİ YAŞAM ARAYİŞLARİ

Ertan Koç

Evimiz Dünya, Samanyolu gökadasının Orion kolu olarak adlandırdığımız dış spiral kollarının birinde bulunan Güneş Sisteminin bir üyesidir. Gökada merkezimizden yaklaşık 25.000 ışık yılı uzaklıktayız. Öyle ki Dünya üzerinde ki yaşamın en büyük etkisi Güneş Sisteminin gökada içerisinde ki konumudur.

Güneş sistemimizin gökada içerisinde yakın çevresine Yerel Kabartı diyoruz. Güneş sistemimizin ışık yılı genişliğinde yıldızlararası bir bulut… Dünya üzerinde yaşam 4 milyar yıl önce başladı. Ve dünya dışı yaşam arayışlarına başladı. Çünkü kendi gezegenimizi mahvettik… Güneş’ten gelen ışınları tutan, ozon tabakamızı deldik… Şimdi ise Hidroelektrik santralleri ile Dünya’yı en yaşayabileceğimiz tek gezegeni mahvediyoruz… Oysa her şey insanlık için değil miydi?

hareket ettiği 30 insanlık şuan da morötesi zararlı azından şimdilik

Uzun yıllardır, evrenin bir köşesinde yaşama dair izler aramaktayız. SETI@home isimli proje Dünya dışı akıllı yaşam formlarından gelebilecek sinyalleri tespit etmek için kuruldu. Bu proje Dünya üzerinde 5,2 milyon katılımcısı ile araştırmalar yapıyor. Ve isteyen herkes radyo teleskop verilerini indirip inceleyerek projeye destek olabiliyor.

5 Ekim 1997 yılında Dünya dışı yaşam arayışları için Satürn’ün uydusu Titan’a Cassini isimli bir uzay ara cı gönderdik. Cassini’den ayrılacak Huygens adlı robot Titan’ın yüzeyine iniş gerçekleştirdi. 2004 yılında Satürn’ün yörüngesine giren Cassini, 2005 yılında Titan üzerine iniş yaptı. 2016 yılında Satürn’ün Atmosferi ile halkası arasında kalan dar aralığa yerleştirilecek Cassini görevinin sonuna gelecek.

3

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Titan’ın yüzey sıcaklığı -180 derece su ve karbondioksit sadece donmuş şekilde bulunuyor. Atmosfer %99 azot, %1 metandan oluşuyor. Dünya üzerinde yaşamın ilk başlangıç yıllarında atmosferimiz de buna yakın bir karışımdan oluşuyordu. Titan’da metan destekli bir yaşam olabileceği konusu hala bir varsayım.

Terazi takımyıldızında kırmızı cüce bir yıldız… Gliese 581 isimli yıldızın bilinen 6 adet gezegeni var. Ve bu gezegenler Dünya’ya en çok benzeyen gezegen unvanını taşıyor. Yıldız’ın gezegenlerinden Gliese 581g Dünya ile %92 benzerlik taşıyor. Aynı zaman ESO tarafından Nisan 2007’de yapılan bir keşifte yıldız çevresinde bir gezegen daha bulundu. Gliese 581c ismini alan gezegenin yüzey sıcaklığı 0 ile 40 derece arası ve bu da suyun sıvı halde bulunduğu anlamına gelmektedir. Bu gezegenlere Ötegezegenler diyoruz. Ve dünya dışı yaşam arayışı için oldukça önemli gezegenler. Ötegezegenler insanlığın yüzyıllar önce sorduğu ve hala cevaplayamadığı bir sorunun cevabı haline gelmiştir. Ötegezegenler, Güneş Sistemi dışında ki gezegenlere verilen isimdir. Şimdiye kadar 927 ötegezegen, 715 gezegenli yıldız ve 144 tane gezegen sistemi bulunmuştur. Yıldızının yaşam kuşağı içerisinde bulunan Gliese 581’in iki gezegeni Dünya’ya en çok benzeyen Öte gezegendir… Bu gezegenlerde yaşam olup olmadığı, bilinmemekle beraber üzerinde çalışmalar hala sürüyor.

Kızıl gezegen Mars… İnsanlar yüzyıllar boyunca Mars’ta yaşam olup olmadığı merak etmişler ve bununla ilgili bir çok araştırma yapmışlardır. Yüzeyinde bulunan demir oksitten dolayı ‘’kızıl gezegen’’ unvanını alan komşumuz yüzeyinde Dünya’dakine benzeyen volkan, vadi, kutup bölgeleri, çöl ve mevsim dönemleri ile yer benzeri gezegenlerden bir tanesidir.

Bilim üzerinden rant sağlamak, insanları yanıltmak ve çeşitli amaçları bulunan Bilim dışı çevreler. Şimdiye kadar bir çok gezegende yaşam olduğuna dair iddialar ortaya atmış. İnsanları yanıltmışlardır.

Dijital ortamda hazırlanmış sahte fotoğraflar, sahte videolar ile bu saçmalıklarına saçma kanıtlar sağlamışlardır. Bu saçma iddialardan nasibini Mars’ta almıştır. Bir çok çevre Mars’ta daha önce yaşam olduğunu, ya da çeşitli canlılar bulunduğu türde iddialar ortaya atmıştır. Ancak bugün Bilim çevresi olarak biliyoruz ki, ne Mars’ta ne de başka bir gökcisminde yaşam izine rastlanamamış. Ve bir çok konu varsayım olarak kalmıştır.

Mars’ın yüzey sıcaklığı -140C ile 20C arası değişir. Atmosferi ile %95 karbondioksit %2-3 azot ve %0,4 oksijenden oluşur. Aynı zamanda argon, su buharı ve bazı nadir gazlarda barındırır. Son derece ince bir atmosfere sahiptir.

Güneş rüzgârları ve meteorlara karşı oldukça savunmasız olan Mars’ın geçmişe kıyasla daha yaşanabilir halde olduğu düşünülmektedir. 26 Kasım 2011 tarihinde Mars Bilim Laboratuvarı isimli kaşif robotu Mars’ın Gale kraterine 6 Ağustos 2012 tarihinde iniş yaptı.

4

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Curiosity’in amaçlarından bir tanesi de Mars’ta geçmişte yaşanabilir bir ortam olup olmadığını araştırmak. Kızıl gezegen üzerinde bir çok araştırma yapan akıllı robot gezegenin sulu geçmişini bulmak için geçtiğimiz günlerde bir kayayı döner ve darbeli matkabı ile deldi. Curiosity geçmişte Mars’ta mikrobik yaşam olduğunu doğruladı. Ancak şuan için bir yaşam söz konusu değil. Curiosity görev süresi boyunca kızıl gezegen üzerinde yaşamın izle rini arayacak…

Umuyoruz ki bir gün insanlık Mars’ta yaşamaya başlayacak, nasıl mı? Haziran 2012’de duyurulan Mars One Projesi Mars yüzeyine kalıcı bir insan kolonisi kurmayı amaçlıyor. Projenin liderliğini ise Hollandalı girişimci Bas Lansdrop yapıyor. Proje bir çok aşamadan meydana geliyor. Öncelikle 2016 yılına kadar Mars’a bir keşif aracı ve iletişim uydusu, 2023 yılına kadar ise 4 astronot gönderilecektir. Eminim şuan bir çoğunuz neden kolonileşme için Mars’ın seçildiğini soruyorsunuzdur. Cevaplayalım, Mars’ın seçilmesinde Dünya’ya benzerliği, yakınlığı gibi bir çok etken bulunsa da en önemli etken enerjidir. Çünkü Koloniye yerleşecek Astronotların ihtiyacı olan en önemli şey budur.

Mars’ta bir enerji formu bulunuyor. Mars toprağının altında donmuş bir şekilde bulunan suyu içmek için arıtabiliriz.

Hidrojen ve Oksijeni ayrıştırarak roket yakıtı üretebilir ve böylece Mars’taki kolonimiz için enerji sağlayacak yakıt hücreleri oluşturabiliriz.

Aynı zamanda Dünya Dışı Yaşam ile ilgili bir çok senaryo ve varsayımda mevcuttur. Bir gezegeni yaşanabilir hale getirip Dünyalaştırma işlemine Terraforming diyoruz. 4 milyar yıldır hiç şikâyet etmeksizin bize ev sahipliği yapan Dünya gün gelecek bizleri barındıramayacak. İçecek su, soluyacak temiz bir hava bulamayacağ ız. Bu şekilde devam ettiğimiz sürece Dünya bizim için yaşanabilir olan tüm özelliklerini kaybedecek. Ve biz onu terk etmek zorunda kalacağız.

Terraforming 1970’li yıllarda Venüs gezegeni için düşünülüyordu, ancak onun fazla yoğun atmosferi bilim insanlarını vazgeçirdi. Ve artık Terraforming için Kızıl gezegen Mars düşünülüyor. Şuanda Mars üzerinde kolonileşme için adımlar atılmış olsa da Dünyalaştırma( Terraforming ) için henüz net bir adım atılmış değil ve sadece bir varsayımdan ibaret.

Mars, gerek mevsimleri gerekse günü ile Dünya’ya benzeyen yer benzeri bir gezegendir. Bir mars günü 24 saat 39 dakika, 35 saniyedir. Kızıl gezegeni Dünyalaştırma için her şeyden önce atmosferinin yaşama uygun hale getirilmesi gerekiyor. Dünya’mızın atmosferi bizi Güneş’ten

5

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

gelen zararlı ışınlara karşı korumaktadır. Ancak Mars’ın atmosferi Dünyadakine göre oldukça incedir. Dünya atmosferinin %0,7’si kalınlığındadır. Önce hidrojen bombası yardımı ile Mars’ın kutupları patlatılır ve kutuplarda buz halde bulunan suyun eritilmesi sağlanır. Daha sonra volkanik hareketler tetiklenerek ortaya çıkacak Karbondioksit ile atmosfer süreci tetiklenir.

Ve sera etkisi yaratılarak su artışı ve sıcaklıklarda yükselme sağlanacaktır.

Daha sonra ki plan ise Bakteri türü canlılar başta olmak üzere çeşitli yaşam formlarının Mars’a gönderilip ilk yaşamın başlatılmasıdır. Aradan geçecek 10-20 yıl boyunca Mars atmosferinde oldukça az bulunan Oksijen artış gösterecek ve ilk hayvan türleri Mars’a gönderilecek. Daha sonra ise kolonileşme başlayacak. Yerçekiminin olmayışı insanlar üzerinde ciddi sorunlar doğurabilir.

Mars’ta yer çekimi yaklaşık Dünya’dakinin üçte biridir. Bilim insanları Mars’ta ki yerçekimine insanların zamanla alışabileceğini ve sürekli yaşam için uygun olduğunu düşünüyor. Aynı zamanda bir diğer önemli etken ise Magnetosferdir. Mars’ın magnetosferi oldukça incedir. Bu da Güneş’ten gelen zararlı ışınları ve radyasyonu direk gezegene ulaştırır. Bu nedenle Mars yüzeyinde özel kıyafetlerin kullanımı zorunludur.

Birazda oluşabilecek sorunlardan bahsedelim. Terraforming çok ciddi bir sorun içeriyor. Yeni yaşam ortamında canlıların mutasyona uğrama ihtimali vardır. Eğer böyle bir şey söz konusu olur ve oluşacak hastalık kolonicilere bulaşır, onlarda bu hastalığı Dünya’ya getirirse sonumuz gerçekten felaket olur.

1986 yılında Jüpiter’e Galileo uzay aracını gönderdik.

Galileo’nun bizlere gönderdiği verilen incelendiğinde Jüpiter’in 64 uydusundan birisi olan Europada su bulduk…

Ve bu keşif, Bilim dünyasını heyecanlandırdı. Yüzeyi buzullarla kaplı uyduda buzulların altında sıvı bir su kütlesi bulundu.

Marmara Denizinin birkaç katı büyüklüğünde sıvı su barındırıyor. Eminim şuan bir çoğunuz Güneş ışığını neredeyse hiç almayan soğuk bir uyduda nasıl olurda sıvı su bulunduğunu soruyorsunuzdur. Bilim insanlarını en çok şaşırtanda bu olmuştu. Cevaplayalım, Jüpiter Dünya’dan 300 kat daha ağırdır. Yoğun gaz içeren gezegen, uydularını muazzam bir gelgit gücü ile yoğurur ve bu uydular içerisinde kinetik ısı oluşturur. Böylece Europa üzerinde sıvı su bulunur.

Europa’da yaşam var mıdır şuan için bilmiyoruz. Ancak geçtiğimiz günlerce Europa Report isimli bir Bilim -kurgu filmi vizyona girdi… İzlemeyeniniz vardır, konusundan bahsetmeyeyim. Ancak oldukça başarılı buldum, tavsiye ederim.

Dünyamızın dışında yaşanabilir bir başka gezegen var mıdır bilmiyoruz. Ya da yaşayanlar. Ancak Bilim insanları bunu araştırmaya devam ediyor. Emin olduğumuz tek şey, ufo denen saçmalıkların var olmadığı… Şuan da yaşayabildiğimiz tek gezegen Dünya… Ona çok iyi bakmalıyız…

6

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

KÖZMİK MİKRÖDALGA ARKAPLANİ

K. Kıvanç Eren

Kozmik mikrodalga arkaplanı evrenin her yerini kaplamış olan ve büyük patlamanın en büyük kanıtı sayılan mikrodalga boyundaki ışınıma verilen addır.1964’te Bell Laboratuvarındaki iki radyo gökbilimcisi Arno Penzias ve Robert Wilson tarafından keşfedilmiştir. Bu yazıda kozmik mikrodalganın keşfiyle ilgili teorik ve deneysel keşiflerden kısaca bahsedeceğim.

Hubble Sayesinde Evren Hakkındaki Görüşlerimizin Değişmesi Hubble evrenin genişlediğini kanıtlayarak insanlığın evrene bakış açısını değiştirmiştir.

Peki, bu nasıl oldu?

Konunun daha iyi anlaşılması için Hubble’dan önce galaksilerin yıldızlar arasındaki akkor halinde bulunan gaz bulutları olarak düşünüldüklerini belirtmek gerekir. Hubble bunun yanlış olduğunu ve bunların çok uzaklarda bulunan ve çok sayıda yıldızdan oluşan yıldız toplulukları olduğunu gösterdi.

Akkor bulutsular olarak varsayılan bu sarmal cisimler ilk olarak 18.yy da keşfedilmişlerdi.

Ancak bu cisimler o dönemki astronomların ilgisini çekmemekteydi. O dönemde daha çok kuyruklu yıldızlar ilgi çektiğinden bunlar bazen kuyruklu yıldızlarla karıştırılabiliyordu ve gökbilimcilerin sinirlerini bozabiliyorlardı. Bunun önlenmesi amacıyla Charles Messier onları bugün hala kullanılan Messier kataloğu olarak da bilinen katalogda topladı. Bunlardan biride M-31 yani kataloğun 31. Cismi olan Andromeda idi.

7

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Hubble bu M-31 katalog numaralı cismi incelemeye başladı ve onun akkor halinde bir bulut yerine yıldızlardan oluşan bir cisim olduğunu keşfetti ve baktığında sanki bunlar Samanyoluna ait değilmiş gibi göründü. Fakat bunu kanıtlaması gerekiyordu.

Ancak bunu kanıtlaması için onun uzaklığını ölçmesi gerekiyordu. O an imdadına Andromeda da bulduğu bir yıldız türü yetişti. Sefeidler. Sefeid tipi yıldızlar periyodik olarak parlaklık değişimi gösteren yıldızlardır.1783 yılında John Godricke Kral takımyıldızındaki Delta Cepheid’in periyodik olarak parlaklık değişimi yaşadığını gösterdi ve ilk zonklayan yıldız gözlemlenmiş oldu. Daha sonraları ise bu yıldızlara ilk örneğinin adını taşıyan Sefeidler(Cepheid) adı verildi. Normal bir yıldızda eğer çok uzaksa uzaklığını bulmak imkânsızken sefeidler de bu mümkündür.

Uzaktaki bir sefeidin parlaklığı periyoduna bağlı değişir ve bu bir grafikle ifade edilir. Periyodu bilin en sefeidin mutlak parlaklığın grafikten çıkarılır ve gözlem sırasında yıldızın görünür parlaklığı da ölçülerek bir dizi işlem sonucu onun uzaklığı ölçülmüş olur.

Yukarıda Sefeidlerin periyotları ve parlaklıkları arasındaki grafik görülmektedir.

Hubble bulduğu sonuçla Andromeda’nın Samanyolunun dışında olan bir galaksi olduğu sonucuna vardı. Ve bu gizemli akkor bulutlarının tam olarak ne oldukları anlaşılmış oldu. Samanyolu yalnız değildi.

Ama asıl büyük keşif hala gelmemişti. Hubble evrenin durağan olmadığını genişlediğini gösterecekti.

Evrenin Genişlemesi Hubble’ın evrenin genişlemesi adına çalışmalarına Velmo Slipher’in gözlemleri kaynaklık etmiştir.1912 yılından beri Slipher 15 tane galaksinin(o zamanlar galaksi olduğu bilinmiyordu ta ki Hubble bulana kadar) tayfsal incelemesini yapmıştı. Bunlardan 13’ünün tayfı kırmızıya 2’si ise tayfın mor kısmına kayıyordu. Slipher bunu Doppler etkisiyle açıkladı. Eğer bir cisim bizden uzaklaşıyorsa dalga boyu yay gibi uzar ve bu dalga boyunun uzaması b ize kırmızıya kayma olarak görünür. Tam tersi durumda ise dalga boyu kısalır yani tayfın mor kısmına kayma gözlemlenir.

O dönemde galaksilerin akkor bulutlar olduğu ve samanyolu içerisinde bulunduğu düşünüldüğünden pek önemsenmedi. Ama artık bunların Samanyolundan tamamen bağımsız evrende geniş bir alanda yayıldığı biliniyordu. Hubble bu bilgileri alıp asistanı Miltan Humanson’a götürdü ve ondan galaksilerin hızlarını ölçmesini istedi. Humanson galaksilerin bizden on binlerce kilometre hızla uzaklaştığını buldu. Hubble ise hepsinin aynı parlaklıkta olduğu ve soluk olanların parlak olanlardan uzak olduğu varsayımıyla onların uzaklıklarını ölçtü ve hepsinin uzaklıklarıyla doğru orantılı olarak uzaklaştığını keşfetti. Yani sonuç olarak evren genişliyordu.

8

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Bu genişleme senaryosunu geriye sararsak evrenin bir başlangıç noktası olmalıdır. Günümüzde buna Büyük Patlama diyoruz. Büyük patlama 13,7 milyar yıl önce gerçekleşti ve evren o zamandan beri genişliyor ve hızlanarak genişlemeye devam etmekte. Hubble bizim düşüncelerimizi kökten değiştirmiş, evrenin durağan olmadığını, aksine gayet dinamik bir yapıda olduğunu göstermiş ve kozmoloji(evrenbilim) adıyla yeni bir dalın ortaya çıkmasındaki başrol olmuştur.

Gamow’un Fikirler i Hubble’ın keşfi bilim dünyasında büyük bir yankı uyandırmıştı fakat hala tam sindirilememişti. Pek çok bilim çevresi Büyük Patlamayı kabul etse de kimse ilk anda neler olduğunu bilmiyordu.

George Gamow, Aleksandr Friedmann’ın öğrencisi olarak gökbilim eğitimi görmüş ayrıca E.Rutherford ve Niels Bohr ile çalışmıştı. Gamow Büyük Patlama anında ne olduğunu merak ediyordu. Hem gökbilim bilgisi hem de Rutherford ve Bohr ile çalışmalarından kazandıklarıyla Büyük Patlamanın ilk anını nükleer fiziği kullanarak açıklamaya çalıştı. Gamow evrenin basit malzemelerden oluştuğunu ve diğer tüm elementlerin ise bu basit malzemeden oluştuğunu öne sürdü. O dönemde işine yarayacak bilgiler de mevcuttu. Yani atomların proton, nötron ve elektronlardan oluştuğu ve farklı elementlerin birleşerek daha farklı elementler oluşturabileceğini biliniyordu. Gamow bunları kullanarak evrenin ilk anlarına gitti. Her şeyin hayatına proton, nötron ve elektrondan oluşan bir karışımla başladığını düşündü. Bunlar birleşerek hafif elementleri onlarda birleşerek daha ağır elementleri oluşturmalıydı. Gamow’a göre evren ilk dönemde çok sıcak olmalıydı çünkü yüksek sıcaklık yüksek hız demektir ve bu yüksek hızla çarpışan tanecikler birleşerek elementleri oluşturabilirdi. Bu sıcaklığın milyarlarca derece olması gerekiyordu. Yani ilk evren çok sıcak olmalıydı.

Gamow’un dikkatini ilkel evrende sadece madde parçacıklarının olmadığı çekti. Madde her sıcaklıkta ışınım yayar bu sebeple bu madde parçacıkları ilkel evrende çok yüksek ışınım yayacaktı. Yani evren ışıl ışıl parlayan bir madde çorbasıydı.

1946’da Gamow yardımcısı Alpher’e ilk dönemde üretilen atomların miktarını hesaplaması ve bunu dünyadakilerle karşılaştırmasını istedi. Bu arada onlara Robert Herman da katıldı. Alpher ve Herman hesaplama yaparken bir yandan Büyük Patlama anı hakkında fikir yürütmeye başladılar. Elektronlar fotonları soğurup yaydıkça ve madde arasında sürekli enerji akışı olacaktı. Evren genişledikçe yayılan ışınım uzayacak, kırmızıya doğru kayacaktı. İkisi Gamow’un fark edemediği bir şeyi fark ettiler. Evren de hala bu ışınım olmalıydı ve bu bulunursa Büyük Patlamanın en büyük kanıtı olacaktı. Evren genişlemeye başladıkça bu ışınımdaki kırmızıya kayma miktarı artmalı ve dalga boyu artınca soğumalıydı. Alpher ve Herman bu sıcaklığı -268 derece olarak ölçtü. Yani mutlak 0’ın 5 derece üzerinde olmalıydı. İkisi birlikte bazı gökbilimcilere danıştılar ancak gökbilimciler onlara bu ışınımını ölçecek teknolojinin günümüzde olmadığı söylendi (aslında vardı).Gamow’un tahminlerinin göz ardı edilmesinin asıl sebebi Gamow’un evrendeki ağır elementleri ile ilgili teorisinin yanlışlığıydı. Gamow her şeyin Büyük Patlama esnasında olduğunu söyleyerek çıkmaz bir yola girdi. Yapılan hesaplamalar hidrojen ve helyumun evrendeki oranını tam olarak açıklasa da ağır elementlerde tam bir çıkmaza giriyordu. Fred Hoyle’un kanıtladığı gibi ağır elementler yıldızlarda oluşuyordu.

9

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Bob Dicke Ve Grubu Toplanıyor George Gamow Büyük Patlamanın başlangıcına dair ilk tahminleri yapsa da ağır elementlerle ilgili düşünceleri onun önüne büyük bir engel oluşturmuştu. Fakat 1960’larda Bob Dicke adlı bir fizikçi de Gamowla benzer sonuçlara ulaştı. Ama tamamen farklı bir düşünceyle... Gamow elementleri oluştururken o parçalıyordu. Dicke evreni sonsuzlukta bir şişip bir kasılan kalbe benzediğini düşünüyordu. Tüm galaksiler bizden uzaklaşıyordu çünkü evrenin şiştiği bir evredeydik ama bu bir son bulacak ve evren tekrar çökecek ve sonra tekrar şişecekti. Dicke evrenin çökmesini kütleçekimine bağladı. Ona göre genişleyen evren kütleçekimi ile yavaşlayacak ve çökmeye başlayacaktı.

Artık evrende ağır elementlerin yıldızların derinliklerinde oluştuğu biliniyordu. Dicke bunlara çökme esnasında ne olacağını sordu. Dicke bu sorunun aşırı derecede yüksek ısıyla çözebileceğini fark etti. Yani evren sıkışırken ısınmalı ve bu en azında 1 milyar derece olmalıydı. Sonuç olarak evren sıcak aşamasında aşırı sıcak olmalıydı. Aslında Gamow da bunu düşünmüştü.

Evren genişlediği esnada tam tersi evreler olacaktı. Dicke bu sıcaklıktaki ışınımın genişleme sonucu dalga boyu uzayarak ve enerjisi azalarak günümüze kadar gelmesini ve bunun tespit edilebileceğini düşündü.

Dicke arkadaşları David Wilkinson ve Peter Roll’u çağırarak bu ışınımın keşfedileceğini açıkladı. Ve birlikte bu ışınımı aramaya koyuldular. Wilkinson ve Roll ışınımı arama işine koyulurken gruba Jim Peebles dahil oldu. Kendisi bir kuantum fizikçisiydi ama bu iş daha fazla ilgisini çekmişti. Bob Dicke ondan büyük patlamadan gelen ışınımın sıcaklığını ölçmesini istedi. O da evrenin mutlak sıfırın 10 derece kadar üzerinde olması gerektiğini buldu. Peebles teorisini oluşturuken Wilkinson ve Roll evrendeki ışınımın ölçülebilmesi için bir teleskop yapmaya giriştiler bu bir radyo teleskopuydu. Teleskobu yaparken bazı zorluklarla karşılaştılar çünkü evrendeki en soğuk şeyi ölçme ye çalışıyorlardı. Bu sebeple çevredeki bütün ışınım kaynaklarını egale ederek bu soğuk şeyin diğer sinyallerle karışmaması gerekiyordu. En sonunda tasarımlarını tamamladılar ve Princeton Jeoloji Binasındaki boş bir güvercin kafesinin üzerine yerleştirdikleri bu teleskopla gözlemlerine başlamışlardı ki 45 dakika uzaklıkta iki gökbilimci keşfin kıyısına gelmişlerdi.

Bu iki gökbilimci Arno Penzias ve Rober Wilson’du. Bell laboratuvarında çalışan otuzlu yaşlardaki bu iki gökbilimci için önlerindeki yıl biraz zorlu ve kafa karıştırıcı olacaktı.

Wilson tezi için Samanyolu’nun mikrodalga boyundaki haritasını yapmıştı. Samanyolunu çevreleyen yıldız diskinin radyo dalgası boyunda parlayan gaz halesi olduğundan şüpheleniyordu fakat bunun kanıtlayamamıştı çünkü kullandığı yöntem yetersizdi. Ama Bell laboratuvarındaki 7 metrekarelik anten bu iş için ideal bir araçtı. Penziasta Wilson’a katıldı ve 21 cm dalgaboyunda aramaya başladılar. Dalgaboyu 21 cm olmalıydı çünkü bunun bu dalga boyunda yayımlanan nötr hidrojen gazından kaynaklandığını düşünüyorlardı.

Bu arada anten Telestar uydusu çalışanları tarafından 7,35 cm’lik dalgaboyunda ayarlanmış bir şekilde duruyordu.

Penzias ve Wilson 21 cm’lik bir alıcı tasarlamadan önce bu dalga boyunda nasıl çalıştığını gözlemlemek iste diler. Bu

10

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

dalga boyunda Samanyolu halesi ölçülemezdi çünkü 7,35 cm dalga boyunda Samanyolu parıldamıyordu. Yani gökyüzünün sıcaklığını ölçmek isterseler sadece antenden gelen parazitler olacaktı ve bu değer yaklaşık olarak 0 derece olmalıydı. Ama ölçümleri aksine son derece farklı bir değer gösteriyordu bu değer gökyüzünün mutlak 0’ın 3,5 derece üstünde olması gerektiğini gösteriyordu. Ve hangi tarafa çevirirse çevirsinler değer sabit kalıyordu. Önlerindeki bütün yıl bununla uğraştılar ikiside çok titizdi her ihtimali değerlendirdiler güvercin dışkısı da dahil. Bir gün antene açılan kabinde bir çift güvercin gözlerine çarptı. Bu ölçümlerini açıklıyor olabilirdi çünkü etraftaki herşey radyodalgaları üretebilirdi. Her şey hesaba katıldığında ellerindeki tek açıklama buydu. Bir türlü gitmeyen güvercinleri en sonunda postayla Bell laboratuvarının 65 km ötesindeki başka bir yerleşkesine göndermişlerdi ama iki gün sonra geri döndüler son çare olarak Wilson tüfeğine sarıldı ve onları bir daha geri gelmemek üzere yol ladı.

Ancak güvercinlerin ölümü boşunaydı çünkü o gizemli parazit bir türlü gitmiyordu. En sonunda başka birileriyle görüşmeleri gerektiğini anladılar. Ve telefonla büyük patlamadan gelen ışınımı arayan Dicke’i aradılar. Telefon görüşmesinden sonra Bell laboratuvarını ziyarete giderek Penzias ve Wilson’ın buldukları şey üzerine görüşme yaptılar. Böylece evrenin başlangıcından gelen mesaj ilk kez tamamen şans eseri gözlemlenmiş oldu. Wilkinson ve Roll’de çalışmalarını tamamladılar ve Bell’deki iki genç gökbilimcinin çalışmalarını onaylayan gözlemler yaptılar.

Bilim dünyasında ilerleyen dönemlerde de çeşitli gözlemler Penzias ve Wilson’ı doğrular nitelikteydi ki nitekim keşfinden 14 yıl sonra iki gökbilimci 1978 Nobel Fizik ödülünü kazandılar.

Gözlem kolaylığından dolayı çok sayıda radyo gökbilimci bu alana yöneldi. Gözlemlenmesi kolaydı çünkü kaliteli bir anteniniz varsa ve gerekli çevresel faktörlere karşı iyi önlemler alınmışsa (çevredeki herşey radyo dalgası yaydığından gözlemsel verilerle karışabiliyor.)hemen gözleme başlayabiliyordunuz. Ama çoğu zaman atmosferik koşullar sorun çıkarabiliyordu 1980lere gelindiğinde bu yöntem yetersiz gelmeye başlamıştı. Artık uzaya çıkmak gerekiyordu.

Kozmik Arkaplan Yolculuğunda COBE NASA’nın 1974 yılında verdiği fırsat İlanlarına gelen 3 proje vardı ve bunlar evrenin geçmişinden gelen mesajı ölçmek üzere tasarlanmıştı. Bunların ilki John Mather adlı genç bir fizikçiydi. John Mather ekibinde tanıdık bir isim Bob Dicke ile çalışmış olan Dave Wilkinson da yer alıyordu. Mather’ın ekibi Dünya yörüngesinde 4 bağımsız deney yürütebilecek bir uydu üzerine çalıştı. Planlanan deneylerden biride Büyük Patlamadan gelen ışınımın en duyarlı ölçümünü yapmayı planlıyordu. Diğeri tüm gökyüzünü mikrodalga boyunda tarayacak ve eşitlik ölçümü yaparak bu ışınımın evrende homojen olup olmadığını ölçecekti. NASA’ya projelerini gönderdiler. NASA bu tür bir görevin kendileri için uygun olduğunu düşünmüştü ancak Mather’ın projesine karşılık 2 proje daha vardı. NASA dâhice bir çözümle bu üç projeden birleşik bir grup oluşturdu ve COBE için çalışmalara başlanmıştı. COBE (Kozmik Mikrodalga Ardalan Kâşifi)’de üç deney yürütülecekti. Bu deneyler; 1.

2.

3.

11

Uzak Kızılötesi Kesin Spektrofotometresi(FIRAS) ile Kozmik Mikrodalganın tayfının kara cisim benzeri cisim olup olmadığını araştırmak.

Geniş Kızılötesi Ardalan Deneyi(DIRBE)’de Büyük Patlama sonrasında soğuyan gazın oluşan ilk galaksilerin kızılötesi ışınımını arayacaktı.

Ayrışımcı Mikrodalga Radyometresi(DMR) ise mikrodalganın eşitsizlik durumunu araştıracaktı.

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

NASA 1976 yılında Goddard Uçuş Merkezinin ana merkez olarak belirlenmesine ve 1989’da COBE’nin fırlatılmasını kararlaştırdı. COBE ekibi Goddard uçuş merkezinde çalışmalara başlamıştı fakat şansızlıklar yüzünden COBE projesinde ekibin bayağı ter dökmesine sebep oldu. Onlar COBE’yi Delta roketiyle uzaya göndermeyi düşündüklerinden tasarımlarını ona göre ayarlamışlardı. Ancak NASA 1980’lerde mekik kullanımını benimsediğinden mekikle fırlatılması konusunda diretti. Bu sebeple roket uçuşlarına uyarlanmış COBE mekik uçuşlarına uygun olacak şekilde yeniden yapılandırılmaya başlandı. Aslında mekik uçuşu COBE’yi başarısızlığa uğratmak adına daha riskliydi çünkü kargo bölmesindeki gazlar uyduya bulaşabilir bu ise COBE’nin gördüklerinde fazladan ışınım tespit etmesine neden olarak yanlış sonuçlara yol açabilirdi.

Ancak NASA’nın Gökbilimsel Kızılötesi Uydusu IRAS başarıyla uzaya çıkarılınca kuşkular giderildi. IRAS duyarlılığı arttırmak adına sıvı Helyum ile doluydu ve COBE’de bunu kullanacaktı ve görevin başarılı olması ekibe umut verdi.1986da COBE büyük ölçüde tamamlanmıştı. Ancak 28 Ocak’ta üzücü bir olay meydana geldi Uzaya 7 astronotla birlikte ilerlerken Challenger uzay aracı patlayarak bu astronotların ölümüne sebep oldu. Bunun üzerine NASA uzay projelerini belirsiz bir tarihe kadar askıya aldı. Dolayısıyla COBE projesi de askıya alınmıştı. Ama ekibin umudu kesilmemişti.

ABD hükümeti NASA’nın hala uydu fırlatabilecek yeterlilikte olduğunu göstermek amacıyla çalışmaların devam ettirilmesi kararını aldı. Bu projelerden hangilerine öncelik tanınacaktı? Bu kadar şansızlıktan sonra NASA çalışmaya değer projelerden biri olarak COBE’yi gördü. Ancak mekik faciasından sonra COBE’nin mekikle fırlatılamayacağı açıktı. Yani tekrar Delta roketine dönülecelti. Başta yapılması gerekene tekrar dönüldü. Ve tüm aksiliklere rağmen COBE 1989’da fırlatıldı ve bize o güne kadar ki evrenin en detaylı fotoğrafını verdi.

COBE evrenin başlangıcından 380.000 yıl sonraki görüntülerini bize ulaştırdı ve Büyük Patlamanın elde edili r en etkin kanıtı oldu. COBE kozmik mikrodalganın her yerde eşit olmadığını ve ufak sıcaklık dalgalanmalarını bize gösterdi. Bu sıcaklık farklılıkları o kadar küçüktü ki derecenin 100.000 de 1’i kadar farklılıklar vardı. Bu çok küçük bir sıcaklık fark olsa da ilkel evrendeki madde topaklanmalarını gösteriyordu. Bazı kısımlarda madde brikmiş ve günümüzdeki yıldızların, galaksilerin oluşmasını sağladığı anlaşıldı ve evrene bakışımızda yeni bir milat oldu.

Yandaki şekilde COBE’nin bulguları yer alıyor. Bu COBE haritasında farklı renkler evrendeki çok küçük derece farklılıklarına yol açıyor. Bu sıcaklık farklılıkları ışınımın bir kısmının maddeyle etkileşime girerek madde tarafından emilmesi sebebiyle oluşuyor. Bu madde ise daha sonra yıldızlar, galaksiler ve kozmik cisimleri oluşturmak için yoğunlaşıyor. Ama COBE bilimcileri haritada görülen madde miktarının 13,7 milyar yılda topaklanamayacağını bu oluşumların 13,7 milyar yılda oluşabilmesi için daha fazla madde miktarının olması gerektiğini buldular. Bu ise karanlık madde fikrini akıllara getiriyor hatta bu sırrın açıklanabilmesi için en güçlü kanıt haline getiriyor.

COBE evrenin bebeklik dönemindeki zamanlara ait güzel bir fikir sunsa da çok kaliteli veriler elde edememiştir. Çünkü bu fotoğrafta evrenin kendisi dışında COBE’nin alıcılarında hareket eden elektronların sinyalleri karışmıştı.

12

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Yani bu aslında evrenin kendisi ile alıcılardaki elektronların bir karışımıydı. Bu evrenin ilk anlarına bakılmasına olanak verse de ayrıntıların tam olarak gözükmesine engel oluyordu. Yeni bir görev gerekiyordu.

WMAP COBE’den sonra yeni bir uzay programının gerekliliği herkes tarafından kabul edilmişti. Çünkü COBE evrenin bebeklik döneminin şimdiye kadarki en ayrıntılı fotoğrafını çekmiş olsa da daha ayrıntılı bir fotoğrafa ihtiyaç vardı. Bunun içinde yeni bir uzay görevi inşa edilmeliydi. İlk başlarda farklı grupların farklı fikirleri vardı. Bunlardan biride kozmik mikrodalga arkaplanını görenlerden Dave Wilkinson ve arkadaşı Princeton Üniversitesinde Lyman Page vardı. İlk önce bir grupla iletişime geçmelerine rağmen anlaşamadılar. Daha sonra NASA’nın Goddard Uçuş Merkezinden Chuck Bennet ve ekibini ziyaret ettiler. Görüşmeler olumluydu ve Chuck Bennet’da projenin yürütücüsü olacaktı. İlk dönemlerde COBE’nin başı John Mather’da takımdaydı ama Nasa onu James Webb Uzay Teleskobunun inşası ve fırlatılmasında görevlendirildi. NASA 1995 yılında bir fırsat duyurusu yaptı. Projelerinin adı MAP’ti… MAP yani Mikrodalga Anizotropi Uzay Roketi. MAP’te daha önce COBE’de kullanıldığı üzere anten çiftleri bulunduracaktı. Bunlar iki farklı yönde çalışarak evrenin ateşini ölçeceklerdi. Ve beş farklı dalga boyunda çalışacaklardı. Bu proje COBE’ye oranla daha kesin ve canlı bir fotoğraf oluşturması için tasarlandı. Öyle ki tüm gökyüzünü tarayacak ve maksimum 0,2 derecelik detaylar ile COBE’den tam 15 kat daha ayrıntılı fotoğraf çekecekti. Aralık 1995’te proje NASA’ya sunuldu. Nisan 1996 yılında ise Nasa projeyi onaylamıştı. MAP uzaya gidecekti.

Takım çalışmaya başladıktan sonra 2002 yılında Dave Wilkinson’un ölüm haberi geldi. Kendisi kozmik mikrodalga yolculuğunda ilk mücadeleyi başlatmış ve en baştan beri evrenin ateşini ölçme arayışımızda dolaylı da olsa kaybolmayan isimlerden biridir. Princeton’da Dicke, Roll ve Peblees ile başladığı kozmik mikrodalga yolculuğunda çöllerden, soğuk dağ tepelerine kadar evrenin ateşini daha ayrıntılı ölçmek için koşuşturmuş ve NASA projelerinde de hep yardımcı olarak var olmuştur. Ekip bu sebeple NASA’ya projenin adında değişiklik yaparak projeye Wilkinson ’ın adının verilmesini sağladı. Ve MAP yeni adıyla WMAP oldu yani Wilkinson Mikrodalga Anizotropi Uzay Roketi.

WMAP Bulgular ı WMAP evrenbilimciler için önemli bir soruya cevap oluşturabilecek ipuçları buldu. Evrenin ilk zamanlarında oluşmuş olabilecek olan temasta bulunamayan bölgelerin nasıl olup ta aynı sıcaklıkta olduğu sorunu mevcuttu. Çünkü Büyük Patlamaya göre evren birden genişlemeye başlayınca her şey birbirinden uzaklaşacağı için evrenin uzak kısımları birbirleriyle aynı ısıda olamayacaklardı. Ama WMAP bulguları evrenin neredeyse her yerinin aynı sıcaklıkta olduğunu

13

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

gösteriyor. Bu ise şişen evren kuramının varlığını güçlendiren bir bulgudur. Şişen evrene göre evren önce bir şişme evresi geçirmiş ve herşey birbiriyle temas ederek sıcaklığın her yerde yaklaşık olarak aynı olmasını sağlamıştır.

Ayrıca WMAP varlığı büyük sorun olan karanlık madde ve karanlık enerji ile ilgili ölçümler yapmıştır. WMAP evrendeki maddenin sadece %4’ünün gördüğümüz madde olduğunu,%23’ünün karanlık madde geri kalan %73’lük kısmın ise karanlık enerji olması gerektiğini hesapladı. Evrenin nasıl bir sonun beklediğini açıklayacak olan karanlık enerji evren için büyük bir önem taşır.

Evrenin hep genişlemesi veya bir gün büzülerek küçülmesi kritik yoğunluk adı verilen madde yoğunluğuna bağlıdır.

Bu maddeye dair ölçümler evrenimizin geleceği hakkındaki öngörülerimiz açısından önemlidir. Ayrıca bu ölçümler yine şişme kuramının öngördüğü değerlerdir ve bir kez daha şişme kuramını destekler.

WMAP evrenin genişlemesini de ölçerek Hubble’ın keşfini daha da ileri götürerek büyük bir kesinlikte ölçtü. Bir zamanlar kırmızıya kayma faktörünün yaklaşık 1000 olduğu söyleniyordu. Bu WMAP ile %1lik hatayla 1089 olduğunu ölçtü. Kırmızıya kayma faktörü önemlidir çünkü bize evrenin evrimindeki tarihsel ayrımları daha ayrıntılı bilmemizi sağlar. Kırmızıya kayma faktörü 0 olması günümüz zamanını 1089 olması ise evrenin 380.000 yıl yaşındaki bebeklik dönemini belirtir. Böylece WMAP gözlerinin gökyüzüne çevirdiğinde evrendeki madde topaklanmalarının evren doğduktan 380.000 yıl sonra oluştuğunu %1’lik kesinlikle ölçmüş oldu.

Evrenin yaşı kesin olarak bilinemiyordu.9-15 milyar yıl aralığı öngörülüyordu. Ancak WMAP bu sorunu da çözdü ve yine %1’lik hata payıyla evrenin yaşını 13,7 milyar yıl olarak ölçtü.

Planck Dönemi

bölgesindeki olayları da incelemede vardır.

Günümüzde ise ESA tarafından gönderilen Planck Uydusu görev yapıyor. Evrenin nasıl başladığına dair görüşümüzü daha da keskinleştirmek amacıyla Dünya yörüngesinde L2 adı verilen yörüngede dolanmaktadır.

Ayrıca amaçları arasında galaksi kümelerine ait bir katalog oluşturma, yerçekimsel mercek etkisini ölçme, aktif galaksi çekirdeklerinin ayrıntılı gözlemi, yıldızlar arası ortamdaki çeşitli olaylar ve gezegenler asteroitle, kuyruklu yıldızlar ile Zodyak ışığı gibi Güneş Sistemi Planck diğer uydulardan daha da ayrıntılı bir şekilde ölçümler yaptı.

Evrenin genişleme hızını 67,3 (+/- 1,2) kilometre/ saniye / megaparsek olarak ölçtü.(Bu tahminlerden daha küçük bir değerdir.)Evrenin yaşını da daha da yüksek hassasiyetle(WMAP %1 hata ile ölçmüştü.) 13.81 milyar yıl olarak belirledi. Bu değer WMAP ile tahmin edilenden daha yaşlı olduğunu ortaya koydu. Kozmik mikrodalganın şu ana kadarki en ayrıntılı ölçümlerini yaptı.

14

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

KÖZMİK MAKİNE; EVREN İ

Kemal Cihat Toprakçı

Karmaşık bir makine gördüğümüzde onun nasıl çalıştığını ve neden karmaşık yapıldığını merak ederiz. Eğer gerçekten merak etmişsek, nasıl çalıştığını anlamak için parçalarını tek tek inceler, ne işe yaradıklarını sorar ve bunlara bir cevap ararız. Makine ne kadar karmaşıksa, çalışma prensibini anlamamız o kadar uzun sürecektir.

Bizler ''Evren'' adlı kozmik bir makinenin, çok küçük bir bölümünde yaşıyoruz. Ve yüzyıllardır, hatta binyıllardır insanoğlu bu karmaşık makinenin nasıl çalıştığını hep merak etmiş ve cevaplar aramıştır. Yaşadığımız yüzyıla kadar pek çok muhteşem teori ve LHC (Büyük Hadron Çarpıştırıcısı) gibi birçok modern deneysel imkân sayesind e bu karmaşık makinenin çalışma prensibi hakkında biraz olsun ipucu elde edebildik. Fakat hala, henüz bu kocaman makineyi tamamıyla anlayabilmiş değiliz. Bu yazıda, bu makinenin çok ama çok küçük ''parçacıklarını’’ inceleyeceğiz ve evrenin ‘’temellerine’’ bir göz atacağız.

Fakat tüm bunlardan önce değinmek istediğim bir konu var. Konumuz evren gibi çok büyük bir olguysa, haliyle çok büyük ve çok küçük (atomlar ve atomaltı boyutlar için) rakamlar kullanmak zorunda kalıyoruz. Akılda kalıcı olması açısından önce bu rakamların büyüklüğünü ve küçüklüğünü kavramak gerek. Çünkü bu yazıda sık sık çok büyük ve çok küçük rakamlarla karşılaşacağız.

Evren o kadar büyük ve küçük olguları içerir ki, inanılmaz uzunlukta sayıları, sıfırları art arda getirmemiz gerekebilir. Örneğin ortalama bir gökadada 100.000.000.000 sayısında yıldız varsa ve eğer evrende gökadaların sayısını 100.000.000.000 olarak kabul edersek, evrendeki yıldızların tamamını hesaplamak için yukarıdaki iki sayıyı çarpmamız gerekecektir. Sonuç; 10.000.000.000.000.000.000.000 olacaktır. Fakat tabii ki bu iki sayıyı bu şekilde uzunca yazmak ve çarpmak uzun zaman alır. Pratik insanlar olan bilim adamları ve matematikçiler de işte bu sorunu çözmek adına harika bir sistem geliştirmişlerdir. Buna üstel gösterim denir. Önce 10 sayısı sonra bunun sağına ve üstüne birden sonra kaç sıfır geldiğini belirten küçük bir sayı yazılır: 10^6: 10^9: 10^12: 1.000.000.000.000 gibi...

1.000.000 1.000.000.000

Sağladığı kesinliğin yanı sıra üstel gösterimin harika bir yararı daha vardır: Herhangi iki sayıyı, sadece üsleri toplayarak çarpabiliriz. Böylece 1000 x 1.000.000.000 işlemini, 10^3 x 10^9 = 10^12 olarak da ifade edebiliriz. Az önce evrendeki yıldızları hesaplamaya çalıştığımız işlemi üslü bir şekilde yapmaya çalışalım. Ortalama bir gökadada 10^11 sayısında yıldız varsa ve eğer evrende gökadaların sayısını 10^11 olarak kabul edersek, evrendeki yıldızların tamamını hesaplamak için yukarıdaki iki sayıyı çarpmamız gerekecektir. Sonuç; 10^22 olacaktır.

Görüldüğü üzere üstel gösterim bize büyük sayılarla uğraşmak için büyük kolaylık sağlar. Örneğin, bir çay kaşığı topraktaki mikropların sayısı kabaca 10^8, dünyanın bütün kumsallarındaki kum taneciklerinin sayısı tahminen 10^20, Dünya'daki canlıların sayısı 10^29, Dünya'daki tüm canlıların atom sayısı 10^41, Güneş'teki atom çekirdeklerinin sayısı 10^57 ya da evrendeki temel parçacıkların (elektron, proton, nötronlar) sayısı 10^80 gibi.

Fakat bu demek değildir ki, bir milyar ya da bir kentilyon nesneyi zihnimizde canlandırabiliriz ; bunu kimse

15

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

yapamaz. Ama üstel gösterim yöntemiyle bu sayıları düşünebilir ve onlarla hesap yapabiliriz. Bu da, işe sıfırdan başlayan ve çevresindekileri ancak parmak hesabıyla sayabilen kendi kendini yetiştirmiş insanoğlu için azımsanacak bir şey değildir.

Sayıların büyüklüğünü biraz olsun zihnimizde canlandırabilmek için örneğin X sayısını, (her saniye bir sayı saymak şartıyla) ne kadar zamanda sayabileceğimizi gösteren bir tablo veriyorum.

Tablo 1: Sıfırdan başlayarak x sayısına kadar saymak için gereken zaman tablosu.

Daha büyük sayılar da şöyle: sekstilyon (10^21), septilyon (10^24), oktilyon (10^27), nönilyon (10^30), desilyon (10^33). Çok küçük sayılara ise yazının ilerleyen bölümlerinde değineceğiz.

Evren Makinesinin En Küçük Parçaları: -Atomlar ve Atomaltı Temel Parçacıklar Bundan çok zaman önce eski Yunanlılar, evrendeki her şeyin atom dedikleri, küçük, ''bölünemez'' bileşenlerden yapıldığını varsaymışlardı. ''Atom'' ismi tuttu, ama tarih bunun yanlış bir isimlendirme olduğunu gösterdi. (Atom sözcüğü Yunancada ''Atomos'' sözcüğünden gelir ve ''gözle görülemez'' anlamına gelmektedir) Öyle ki atomlar tabii ki ''bölünebiliyordu.'' 1930'ların başında J. J. Thomson, Ernest Rutherford, Niels Bohr ve James Chadwick'in ortaklaşa çalışmalarıyla birlikte, hepimizin aşina olduğu Güneş sistemine benzer bir atom modeli geliştirildi. Bu modele göre, atomun merkezinde bir çekirdek bulunmaktadır. Atomun çekirdeği ise, elektriksel yükü + olan proton ve elektriksel yükü 0 olan nötrondan oluşmaktadır. (Proton ve nötrondan oluşan atom çekirdeğinin etrafında ise, belirli yörüngelerde dolanan elektronlar bulunur.) Yani basitçe bir atom proton, nötron ve elektronlardan oluşur.

16

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Şekil 1: + yüklü proton, nötr yüklü nötronlardan ve çekirdeğin etrafında - yüklü elektronlardan oluşan klasik atom modeli. Çizim açısından bu gibi şekiller kolaylık sağlasa da, aslında yanlıştır. İlerleyen bölümlerde değineceğiz -Atomların Boyutu, Yoğunluğu ve Boşluğu: Atomların çok küçük olduğunu hepimiz biliriz, elbette okulda derslerden ya da bir yerlerden mutlaka duymuşuzdur.

Evet, atomlar gerçekten çok küçüktür ama acaba ''ne kadar'' küçüktürler?

Bir atomun çapı ''25 pm'' ile ''260 pm'' arasında değişmektedir. Buradaki ''pm''nin anlamı ''pikometre''dir. Pikometre, metrik sistemde, metrenin terametre'de (Diğer bir deyişle milyon kere milyonda) biridir. Bilimsel olarak ''1×10^-12 m'' ile gösterilir.

Ayrıca bir elektronun çapı bir fm'dir. (fm, femtometre anlamına gelmektedir. Ve 10^−15 ya da 0,000000000000001 şeklinde gösterilir.) Bir protonun çapı ise 1,6 ila 1,7 femtometre arasında değişmektedir.

Şekil 2: Bir He atomunun yarıçapı 31 pikometre'dir.

Bu sayıların ne kadar küçük olduğunu anlayabilmek için şöyle bir kıyaslama yapalım. Örneğin sarı ışığın dalga boyu yarım mikrometredir, (0,5 µm) bir iğne başında 1 mikrometre (1 µm) çapında toz zerrecikleri bulunur.

İnsan gözü ise milimetrenin onda biri (10^-4 m) kadar bir böceği ancak görebilir. Şimdi aşağıdaki tabloya bakıp, bu boyutlarla atomun, elektronun veya protonların boyutlarını kıyaslamayı deneyebilirsiniz.

17

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Tablo 2: Uluslararası Ölçüm Sistemi'ne göre metrenin katları Yine de tüm bu kıyaslamalar ve matematiksel ifadeler akılda kalıcı olamayabiliyor. Görsel örnekler ve benzetmeler her zaman işe yarar ve akılda kalıcı olur.

Bu boyutları anlamak için önce büyükçe bir portakal alalım. Portakalın içindeki her bir atomu bir erik boyutuna şişirdiğimizi düşünelim. İşte o zaman portakalımızın Dünya kadar büyüdüğünü görürdük! Ayrıca bildiğimiz üzere atomun proton ve nötrondan oluşan bir çekirdeği vardır. Atom bu denli küçükse, acaba atomun çekirdeği ne kadar küçüktür? Bir atomu bir erik boyutuna kadar şişirdiğimizi düşünelim ve atomun çekirdeğini arayalım. Fakat ne yazık ki atomu erik boyutuna şişirmiş olsak bile atomun çekirdeğini (çok küçük olduğundan) göremezdik. Erik boyutuna şişirdiğimiz atomu 2 katlı bir ev boyutuna kadar daha şişirelim ve atomun çekirdeğini tekrar aramak üzere eriğin içine girelim. Ne yazık ki bu boyutlarda bile atomun çekirdeğini göremezdik. Atomun çekirdeğini görebilmek için eriğimizi futbol sahası kadar şişirdiğimizi ve yeniden eriğin içine çekirdeği aramak üzere girdiği mizi düşünün. İşte o zaman atomun çekirdeğini merkezde küçük bir misket boyutunda görürdük! Bir atom bu kadar küçük olduğuna göre, proton veya nötronların boyutunu bir düşünün...

18

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Yazının başında belirttiğimiz üzere atomun çekirdeğinin etrafında dönen eksi yüklü elektronlar bulunur. Okulda kitaplarda gördüğümüz çizimlere göre, çekirdek etrafında dönen elektronlar vardır. Buraya kadar doğru fakat kitaplardaki bu çizimlerde çekirdeğin büyüklüğüyle, elektronların çekirdeğe olan uzaklığı orantılı değildir. Bu tü r çizimlerde, çekirdeğin bu boyutuna göre elektronlar çok daha uzakta olmalıdır. (Şekil 3) Çünkü gerçekte atom çekirdeği ile elektronlar arasında devasa bir boşluk bulunur. (Teknik olarak elektromanyetik alanlar bulunmaktadır.

Ancak madde konusunda, boşluktur. Örneğin yine bir atomu küçük bir erik boyutuna (bilyede diyebilirsiniz) şişirdiğimizi düşünürsek, elektronlar kilometrelerce uzakta olmalıdır. Yani aslında bunun anlamı, evrendeki her madde neredeyse boşluktan oluşur. Öyle ki, bir atomun %99,9999999999999'u boşluktan oluşur. Yani siz, ben, dünyadaki herkes ve evrende gördüğümüz her şey %99,9999999999999 oranında boşluktan meydana gelir. Brian Cox'un deyimiyle, çok pahalı; yaklaşık 2,5 milyon poundluk bir elmas aldığınızda, temel olarak aslında 2,5 milyon poundluk boşluk satın almış oluyorsunuz. Bir başka deyişle, dünyada ki bütün insanların atomlarını toplar, içlerindeki %99,9999999999999'luk boşluğu sıksaydık, bütün insanlar çapı 5 santim olan bir taşın içerisine sığarlardı! Görüldüğü üzere bir atom devasa oranda boşluk içerir ve çok çok küçüktür . Şekil 3: Kolaylık açısından kitaplarda çizilen atom şekli bunun gibi olsa da, aslında yanlıştır. Gerçekte çekirdek ve elektronlar bu kadar yakında olamazlar.

Peki, bir atomun yoğunluğu ne kadardır? Bir atomun kütlesinin büyük çoğunluğunu atom çekirdeği oluşturur, o zaman bir atom çekirdeğinin ne kadar yoğun olduğuna bir bakalım. Atom çekirdeğinin yoğunluğu tam olarak 4x10^17kg/m^3'tür. Daha basit bir dil kullanalım; Atom çekirdeğinin yoğunluğu, 2,5x10^16LB/FT^3'tür. Tamam, bunu da anlamak çok zordur. O zaman bir atomu 30x30x30 boyutlarında bir kutu olarak düşünelim. Atom çekirdeğinin yoğunluğunu bu boyuta orantılamak için kutunun içine tam 6,2 milyar tane 1.800 kg ağırlığında araba koymamız gerekirdi. Yani dünyadaki tüm arabaları toplayıp bu kutuya koysaydık, ancak bir atom çekirdeğinin yoğunluğuna eşit olabilirdi.

Kuarklar - Müonlar - Nötrinolar : 1968'de Stanford Doğrusal Hızlandırıcı Merkezi'ndeki araştırmacılar, teknolojinin artan kapasitesinden yararl anarak, maddenin mikroskobik derinliklerini araştırırken, protonlar ve nötronların da temel bileşenler olmadığını gördüler.

Araştırmalara göre proton ve nötronlar kuarklardan oluşuyordu.

Kuark parçacıklarının varlığını iddia eden ilk kuramsal fizikçi Murray Gell-Man'dır. 1968'e kadar kuarkların varlığı hakkında çok az fiziksel kanıt vardı. Fakat daha sonra parçacık hızlandırıcıları laboratuvarları ve deneyler sayesinde kuarkların varlığı kanıtlanmış oldu. Kuarklara neden ''Kuark'' adı verildiğini kimse bilmiyor. Bazı kaynaklarda ''Kuark''; Gell-Mann'ın rüyasında duyduğu parçacıklar hakkında bir şiirin baş harfleridir. Diğer çoğu kaynağa göre ise, Murray Gell-Man, Kuark ismini James Joyce'un ''Finnegan's Wake'' adlı mizahi romanından almıştır.

Kuarklar hakkında deneyleri gerçekleştirenler, kuarkların da iki çeşit olduğunu gördüler. Bunlara yukarı kuarklar ve aşağı kuarklar denildi. Deneylere göre örneğin bir proton, iki yukarı kuark ve bir aşağı kuarktan oluşmaktadır. Bir

19

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

nötronsa, iki aşağı kuark ve bir yukarı kuarktan oluşur. Yani maddelerin dünyasında ve yukarıda göklerde gördüğünüz her şey, elektron, yukarı kuark ve aşağı kuark kombinasyonlarından oluşur. Bu üç parçacığın daha küçük bir şeylerden yapıldığını gösteren deneysel bir kanıt yoktur. Fakat birçok kanıt, evrenin parçacık türü başka bileşenleri olduğunu göstermektedir. 1930'ların sonunda, kozmik ışınlar (dış uzaydan Dünya'ya yağan parçacık yağmurları) üzerine çalışmakta olan fizikçiler, müon denilen başka bir parçacık keşfetti. Kozmik düzende müonun varlığını gerektiren hiçbir şey, çözülmemiş bir bilmece, hazır edilmiş bir yer olmadığından, Nobel Ödüllü parçacık fizikçisi Isidor Isaac Rabi müonun keşfini hiç de şevkli olmayan ''Bunu da kim sipariş etti?'' sözleriyle karşılamıştı.

Ama ne yaparsınız, vardı işte. Arkası da gelecekti.

1950'lerin ortalarında Frederick Reines ve Clyde Cowan nötrino denilen dördüncü bir tür temel parçacığın varlığına dair kesin kanıtlar buldular. 1930'ların başında Wolfgang Pauli tarafından varlığı tahmin edilen bir parçacıktı bu.

Nötrinolar , ışık hızına yakın hızlarda ve elektriksel yükleri neredeyse sıfır olan tuhaf parçacıklardır. Nötrinoların elektriksel yükleri sıfıra yakın olduğundan, bu parçacıklar elektromanyetik alanlarla neredeyse hiç etkileşimde bulunmazlar. Bu yüzden, elektromanyetik alanlardan ve maddelerin içlerinden kolayca geçebilirler. Bu özellikleri nötrinoları oldukça tuhaf ve algılanması zor bir hale getirir.

Uzayan Parçacık Listesi - 12 Temel Parçacık: Daha da güçlü bir teknoloji kullanan fizikçiler, madde parçacıklarını giderek artan bir enerjiyle çarpıştırmayı, Büyük Patlama'dan bu yana hiç görülmemiş koşulları bir anlığına yaratmayı sürdürdü. Enkazın içinde, giderek artan parçacık listesine ekleyecek yeni temel parçacıklar arıyorlardı. İşte şunları buldular:   

Dört kuark daha; Çekici Kuark, Tuhaf Kuark, Alt Kuark, Üst Kuark.

Elektronun tau denilen daha ağır bir kuzeni.

Nötrinoya benzer özellikler gösteren başka iki parçacık daha; ‘’Muon Nötrino’’ ve ‘’Tau Nötrino’’

Uzayan parçacık listesiyle birlikte evrende şu ana kadar keşfedilmiş 12 Temel Parçacık bulunduğu anlaşıldı. Madde parçacıkları genellikle aile denilen üç gruba ayrılmaktadır. Her aile iki kuark, bir elektron, elektronun kuzenlerinden birini ve nötrino türlerinden birini içerir. Bu üç ailede, benzer tipte parçacıklar benzer özellikler gösterirler, kütleleri dışında. Kütlelerinin büyüklüğü aile sıralamasına göre artar.

Tablo 3: Üç temel parçacık ailesi ve bu parçacıkların kütleleri

20

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Tablo 4: Temel taneciklerin Standart Modeli. Tabloda adı geçen birçok terimden, -foton, gluon vb.- henüz bahsetmediğimiz için, yazının sonunda bu tabloya dönüp tekrar bakmanızda fayda vardır Karşı Parçacık (Anti-Madde): Yukarıdaki paragraflarda adı geçen parçacıkların her birinin bir karşı parçacık partneri vardır; benzer kütleye sahip, fakat elektrik yükü gibi başka bazı bakımlardan karşıt olan bir parçacık. Örneğin elektronun karşı parçacığına pozitron denir; elektronla aynı kütleye sahiptir, ama elektronun elektrik yükü -1'ken pozitronun elektrik yükü +1'dir. Temasa geçtiklerinde madde ve karşı madde birbirlerini ortadan kaldırıp saf enerji ortaya çıkarabilirler.

Etrafımızdaki dünyada doğal olarak mevcut son derece küçük miktarda karşı madde bulunmasının sebebi budur.

Netice itibarıyla fizikçiler bugün maddenin yapısını, metrenin milyarda birinin milyarda biri ölçeğinde araştırmışlar ve bugüne kadar karşılaşılan her şeyin (İster doğal olarak mevcut olsun, ister devasa atom çarpıştırıcılarda yapay olarak üretilmiş olsun) bu üç ailede yer alan parçacıkların ve onların karşı madde partnerlerinin bir kombinasyonundan oluştuğunu göstermiştir.

21

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Higgs Parçacıkları: Parçacık fiziğinde Higgs Bozonu ya da Higgs Parçacıkları büyük önem taşımaktadır. Çünkü Higgs Parçacıkları olmadan, temel denklemler eksik kalırdı.

Neyse ki 2012'de Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi (CERN)'de çalışan bilim adamları, Higgs Parçacıklarını bulmuşlardı. Higgs Parçacıkları ''Tanrı Parçacıkları'' olarak ünlenmiş olsalar da aslında ne felsefi ne de bilimsel açıdan hiçbir ilişkisi yoktur.

Higgs Parçacıklarının varlığını ilk ortaya atan bilim insanı, 1993 yılında Nobel Ödülü alan Peter Higgs'tir.

Parçacıkların varlığını ilk kez ortaya attığında bilim insanları tarafından önemsenmemiş, dalga geçilmişti.

Ama bugün deneysel bulgular gösteriyor ki, tabii ki Peter Higgs haklıydı. Higgs Parçacıkları gerçekten evrenin her yanında mevcuttu.

Higgs Parçacıkları; Fermiyonlara kütle kazandıran parçacıklardır. Higgs Par çacıkları ışık hızına yakın hızlarda gittiğinden, ışık hızında giden parçacıklar onunla etkileşime girip kütle kazanıyordu. Yani bir parçacık evrende dolaşırken, bu Higgs Parçacıkları ile etkileşebilir.

Peki, ama nasıl? Neden Higgs Parçacıkları diğer parçacıklarla etkileşime giriyordu?

CERN'de çalışan parçacık fizikçileri, 1980'lerde İngiliz hükümetinden deneyler için para istedikleri zaman Britanya Başbakanı Margaret Thatcher şöyle demişti; ''Şu yaptığınız her neyse, eğer onu bir politikacının anlayabileceği bir dille anlatabilirseniz, parayı alırsınız. Bu Higgs Parçacığı ne yapar bilmek istiyorum.'' Bunun üzerine fizikçiler harika bir benzetmeyle çıka gelmişlerdi ve işe yaramıştı. Öncelikle benzetmeleri iyi anlamak için iki temel bilgiyi aklımızda tutmamız gerek.

1: Higgs Parçacıklarının yaptığı şey, temel parçacıklara kütle vermektir.

2: Bütün evren Higgs Alanı olarak adlandırılan alanla doludur.

Benzetme şöyle; Görselde görülen tüm insanları Higgs Parçacıkları olarak kabul edelim. Şimdi görsele bakalım ve çok popüler olmayan birisinin odadan geçtiğini düşünelim. Kimse onları fark etmeyecek ve çabucak geçebileceklerdir. ( Kütlesizdirler ve Higgs Parçacıkları tarafından kütle kazandırılmadıkları için ışık hızında geçip gideceklerdir. Temel parçacıklar kategorisinde olmayanlar popüler değildirler. )

22

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Şekil 4: Higgs İnsanları Şimdide inanılmaz derecede önemli, popüler ve zeki birisinin Higgs İnsanlarıyla dolu odaya girdiğini düşünün.

(Temel Parçacıklar) Higgs İnsanları tarafından sarmalanırlar ve odadan geçişleri engellenir. Ağırlaşırlar, kütle kazanırlar, irileşirler. (Buna sebep olanlar Higgs Parçacıklarıdır.)

Şekil 5: Higgs İnsanlarının arasından geçmeye çalışan ünlü bir temel parçacık insanı

23

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

İşte Higgs düzeneği basitçe böyle işlemektedir. Vücudumuzda ve etrafımızda, gördüğümüz evrendeki elektron ve kuarkların ağır ve iri olmalarının sebebi Higgs Alanı ile etkileşmeleri ve Higgs Parçacıkla rı tarafından sarılmalarıdır.

Eğer Higgs Parçacıkları keşfedilmeseydi, neden parçacıkların belirli kütlelerde olduğunu anlayamazdık. Örneğin Tablo 3'de belirtilen tablodaki parçacıkların kütlelerinin neden bu sayılarda olduğunu anlayamazdık.

Neden bazı parçacıkların kütleli, bazılarınsa kütlesiz olduğunu kavrayamazdık. Bu nedenle Higgs Parçacıkları b ize, parçacıkların kütleleri hakkında derin bir kavrayış sunar. Bu nedenledir ki Higgs Parçacıklarının keşfiyle Kuantum Mekaniği, tarihinde yeni bir sayfa açmış oldu.

Parçacık fiziği alanında, yeni ve modern devasa laboratuvarların kurulmasıyla daha pek çok parçacık keşfinin olacağı aşikar. Biz şimdiye değin yapılan keşifleri ve Evrendeki 12 Temel Parçacığı özetleyici ve anlaşılır bir şekilde sunmaya çalıştık.

Sürekli yeni parçacıkların keşfedilmesiyle ilgili olarak Manchester Üniversitesi'nden, atomik çekirdeğin kaşifi Ernest Rutherford bu konuda görüşlerini esprili bir biçimde ifade etmiştir; ''Bütün bilim ya da fizik pul koleksiyonu yapmaktır.''

Umarız bu tuhaf pul koleksiyonculuğu sizi sıkmamıştır. Gelecek yazımızda mikro boyuttan çıkıp, makro boyutta evreni şekillendiren 4 temel doğa yasasını inceleyeceğiz.

24

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

İNCE MAVİ KALKAN: ATMÖSFER

Yiğit Yılmaz

Kendimizin bir astronot olduğunu varsayalım ve Uluslararası Uzay İstasyonu'na görev için gideceğiz. Kalkış zamanı geldi. Fırlatıldınız. Çok yükseğe çıktınız. O zaman Dünya'ya doğru baktığınızda ince mavi bir çizgi görürsünüz. O sizi birçok göktaşından koruyan, nefes almanızı sağlayan, Güneş'in zararlı ışınlarından koruyan atmosferdir. Peki, incecik bir çizgi bizi nasıl koruyabilir. İşte ben de yazımda bundan bahsetmek istiyorum.

Atmosferimiz 5 katmandan ve yaklaşık 15 ayrı gazdan meydana gelir.

Atmosferde milyarlarca ton hava yeryüzünü kuşatmaktadır.

Atmosfer bizi Güneş’ten gelen zararlı ışınlardan korur. Dünya atmosferi 5 katman ve 15 ayrı gazdan oluştu.

Bunların hepsinin bir görevi var. İlk 5 katmanı açıklayalım.

Atmosferin Katmanları  Troposfer: Gazların en yoğun olduğu katmandır. Gazların %75’i, su buharının ise tamamı bu katmanda bulunur. Ayrıca bütün meteorolojik olaylar burada gerçekleşir.  Stratosfer: Rüzgârlar gözlemlenir. Su buharı bulunmadığı için dikey hava hareketi oluşmaz.  Mezosfer: Küçük göktaşları atmosferin bu katmanında sürtünmenin etkisiyle yok olur. Mezosferde kendi içinde 2 kısma ayrılır.  Ozonosfer: İçinde ozon gazları bulunur. Güneşten gelen ultraviyole ışınlarından korur. Ama maalesef şuan bir bölümü delik… Kendiliğinden olmadı. Onu biz yaptık! Bizi koruyan bir şeyi kendimiz mahvettik.  Kemosfer: Gazların iyonlara ayrılmaya başladığı kısımdır.  Termosfer: Bu katmanda Güneş ışınları çok yoğundur. Sıcaklık 200 ile 1600 derece arasında değişir.

Sıcak olduğu ve ismi Termosfer olduğu için Termometreyi aklınıza getirerek ne olduğunu hatırlayabilirsiniz.

Birde bu katmanda gazlar iyon haldedir ve aralarındaki elektron alış -verişi çok fazladır. Bu yüzden haberleşme sinyalleri ve radyo dalgaları çok iyi iletilir.  Ekzosfer: En üst kattır. Az miktarda hidrojen ve helyum atomlarından oluşur. Yapay uydular bu katmanda bulunurlar. Yerçekimi çok ama çok azdır. Gazlar oldukça seyrek bulunur ve bu katmandan sonra uzay boşluğuna geçiş başlar.

25

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

HALKİMİZ VE EVREN

Mert Can Orhan – Kemal Cihat Toprakçı

Kumsalda güzel bir gün geçirip bir kum tanesi azaldığını bilerek, bir hafta sonra tekrar dönseniz farklı bir sahil gibi mi olacak? İşte aynı şekilde, Dünya yok olduğunda evrende bizi umursamazca yoluna devam edecek. Evren kesinlikle muazzam ve biz neredeyse bir hiçiz.

Benim hayat amacım yalnızca öğrendiklerimi başkalarına da öğretmek, bilmediklerimi öğrenmek için çabalamak ve bu sayede, astronomiden tecrübe ettiğim gökyüzünün göz kamaştıran büyüsünü başkalarına da tattırmak. Çünkü yaşama şansını bir kez elde ediyorum ve bu şansı, hem kendimin hem de başkalarının yararlanacağı şekilde kullanmalıyım. Hepimiz bir gün öleceğiz. Ve bu da bizi şanslı olanlar yapıyor. Birçok insan asla ölmeyecek çünkü asla doğmayacaklar. Şu anda benim yerimde olabilecek ama aslında dünyaya hiç gelmeyecek olan insanlar, Sahra Çölü'ndeki kum tanelerinden fazladır. Bu hiç doğmamış insanlar arasında Newton'dan daha büyük ve zeki bil im adamları da vardır.

Bunu biliyoruz, çünkü DNA'mızın var olmasına izin vereceği olası insanların sayısı, gerçekten var olan insanların sayısından çok daha fazladır. Bu şaşkınlık verici olasılıklara rağmen, sizler ve benim gibi insanlar, bütün sıradanlığımızla şu anda buradayız. Doğma şansına erişen bizler, bütün düşük olasılıklara rağmen bu piyangoyu kazanan ayrıcalıklı azınlığı oluşturuyoruz. Doğma şansını bulamamış olan o büyük çoğunluğun sahip bile olamadığı bu ayrıcalığa erişmiş olmaktan hangi yüzle yakınabiliriz?

Tamamen karanlık bir yerde gözlerimi yukarı çevirdiğimde tüm görebildiğim şey sadece bir yıldız kümesi oluyor.

Anlayabileceğimden çok daha fazlalar ve kavrama yeteneğimin çok ötesinde olduklarını düşünüyorum. Alışılmamış şekilde alçakgönüllü ve yaşadığım için de yıldızlara karşı kendimi minnettar hissediyorum. Yaşıyor olmanın verdiği hisle bazen öylesine kendimden geçiyorum ki ağlıyorum, gülüyorum, çığlık atıyorum ya da derin nefes alıyorum.

Alçakgönüllü olmak, böylesine muazzam büyüklükteki evren için bizim varlığımızın ne kadar ufak olduğunun farkına varmanın yarattığı bir his. Ve biliyorum ki ben, evrenle birim. Metafizik olarak değil, tamamen fiziksel olarak. Bir süpernova evrende neyse ben de oyum. Aynı parçacıklardan oluşuyoruz, aynı kuvvetlere tabiyiz .

Yaşamanın ihtişamlığı karşısında hayrete düşüyorum. Çünkü bir düşünün, tüm evrende bunları yapabilen tek varlık belki de biziz. Ve bu gerçekten çok güzel... Bilim bizlere, önceden cevaplanamayan pek çok soruya basitçe cevaplar bulmamızı sağladı. Örneğin; Neden sabahları Güneş doğar? Gökyüzünde ilerleyip, dünyamı aydınlatır, gölgemi hareket ettirip, tenimi ısıtır. Ve ardından denizin içine doğru batar. Peki, neden böyle olmak zorunda? Her şey neden olur ki? Güneş sisteminin işleyişi sadece kuvvet, kütle ve gökyüzündeki nesnelerin ölçülebilir uzaklığından oluşan birkaç denkleme dökülerek çok iyi anlaşılabilir. Bilimsel metodun gücü bugün bizim tek bir sayfaya bütün yıldızların ışık saçan kalplerini çalıştıran nükleer santralin planını yazmamızı sağlıyor. Be n bu konseptleri insanlara sık sık açıklayabilirim ve açıklıyorum da ama hala bilimde cevaplanması gereken pek çok soru bir cevap bekliyor...

Yıldızlar altında bir gece bir kişiyi çok derinden etkileyebilir. Uzayıp giden samanyolunu görmek için yukarı baktığınızda birden bire onun muazzam ağırlığının üzerinize yüklendiği hissetmeye başlıyor ve hem çok küçük hem

26

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

de çok önemli olmanın nasıl bir şey olduğunu anlıyorsunuz. Hayret veren şey şu ki: Bedenimizdeki her bir atom patlamış olan bir yıldızdan geldi. Ve sol elimizdeki atomlarla sağ elimizdeki atomlar muhtemelen farklı yıldızlardan geldiler. Bu, astronomi hakkında bildiğim gerçekten en şiirsel durum: Hepimiz yıldız tozuyuz! Yıldızlar patlamasaydı burada olamazdık. Çünkü yaşam için gerekli olan elementler ve her şey -karbon, nitrojen, oksijen, demir- zamanın başlangıcında oluşmamıştı. Bunlar, yıldızların nükleer fırınlarında oluştu ve onların bedenimize gelmelerinin tek yolu bu yıldızların patlayacak kadar 'kibar' olmalarıydı. Yani yıldızlar öldü ve böylelikle biz, burada olabildik. Bu yüzden gece gökyüzüne baktığımda biliyorum ki evet, biz bu evrenin bir parçasıyız. Bu evrenin içindeyiz. Fakat belki de bu iki gerçekten daha da önemlisi; evren içimizde. Bu gerçeği derin derin düşündüğümde, gökyüzüne bakarım. Pek çok kişi kendini küçük hisseder çünkü kendileri küçük, evrense çok büyüktür. Fakat ben kendimi büyük hissediyorum. Çünkü atomlarım yıldızlardan geldi. Bir düzey bağlantı var. Kısacası bizler; Yıldız çocuklarıyız!

Ailem, akrabalarım veya diğer insanlar bana çoğu zaman neden yıldızları sevdiğimi, onlarla neden ilgilendiğimi sorarlar. İşte bu kısa yazıda Neil deGrasse Tyson, Lawrance Krauss, Richard Dawkins ve Carl Sagan gibi bilim insanlarından ilham alarak ve yazıda onların sözlerine de karışık bir biçimde yer vererek, astronomi hakkında düşüncelerimi aktarma imkânı buldum. Umuyorum ki, ''Neden astronomi, gökyüzü, gezegenler ve yıldızlarla ilgileniyorsun?'' sorusuna geçerli bir cevap sunabilmişimdir.

Aynı zamanda sizler için halkımıza Uzay hakkında ne düşündüklerini sorduk. Türkiye, Astronomi bilimi açısından geride kalmış, halkın büyük çoğunluğunun Bilim’e ilgi duymadığı bir ülke, konu Gökbilimi olunca bu sayı daha azalıyor. Bunun bir diğer nedeni ise şehirlerde ki düzensiz ve yanlış yerleştirilen sokak lambaları ile kirletilmiş bir gökyüzünden kaynaklanıyor. Bir kez olsun gökyüzüne bakıp yıldızların parıltılarını seyredenler o sonsuz güzelliği merak ederler. Ancak bizler, şehir merkezlerinde gökyüzüne baktığımızda yıldız değil, Işık kirliliği ile mahvedilmiş bir gökyüzü görüyoruz. Gökbilim ’nin ülkemizde az rağbet görmesinin başlıca sebeplerinden bir tanesi de budur. Dolasıyla insanlar göremediklerini pek araştırma isteği duymuyorlar.

Halkımıza uzay hakkında ne düşündüğünü sormuştuk. Şöyle bir cevap aldık; ‘’Doğduğum günden bu yana şehir merkezinde yaşadım. Kafamı gökyüzüne kaldırdığım da hiçbir şey göremiyordum, bazen de birkaç yıldız. Uzay’ın gerçekten bu şekilde birkaç yıldızdan oluştuğunu düşünüyor. Ve gökyüzüne baktığım da gördüklerimin normal olduğunu sanıyordum. Ta ki geçen sene köyümüze gidene kadar, gece kafamı gökyüzüne kaldırdığım da sayamadığım binlerce yıldız görüyor. Ve tam bu yıldızların ortasından geçen şerit gibi bir bulut görüyordum. O günden sonra aslında evrende ne kadar çok cismin bulunduğunu fark ettim. Ve araştırma ihtiyacı duydum, bir yeni bilgi öğrendim. Oysa köyden önce, sönük sönük gözüken iki üç yıldızı araştırmaya kimin ihtiyacı olurdu?‘’ Bu söylenen yukarda bahsettiğimiz ışık kirliliği mevzusunu destekler nitelikte, ‘’En giz emli, en muhteşem ve çözülmesi en eğlenceli problem!’’ diyenler olduğu gibi Evren’i ‘’sıkıcı’’ bulunlar da var.

27

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

GÖKBİLİM TARİHİ İİİ

Özgür Can Özüdoğru

Avrupa Karanlık Çağı ve İslam Rönesansı Büyük Roma İmparatorluğu bölünmüştü. Bilinen dünya büyük bir imparatorluğun tek devletli hâkimiyetinden çıktıktan sonra yönetime Avrupa’da toprak ağaları el koymayı başarmış, Orta Doğu’da da yeni bir din doğmuştu: İslam… Üçüncü yazı dizimizde Orta Çağlardaki bilimsel ve elbette ki astronomi anlamındaki ilerlemeleri inceleyeceğiz.

28

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Avrupa, Sorgulama ve Bilimin Derin Uykusu 7. Yüzyıl… Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşünün üzerinden yüzyıla yakın bir süre geçmiş ve 500 yıldır tek bir devlet hâkimiyetinde yaşayan halkın idaresi, otorite eksikliğinden yararlanan derebeyleriyle dolmuştu. Bu derebeyleri, sahip oldukları topraklardaki köylüleri koruyacağı bahanesi ile tarlalarında çalışmasını sağlıyordu. Bu ekonomik sistem yöneticiler için o kadar kârlıydı ki zaman içinde tüm Avrupa’ya yayıldı. Bu yönetim ve ekonomik şeklin ismi Feodalizmdi ve gelecekteki birkaç yüzyılın kaderini belirleyecekti.

Feodalizm, tamamen sorgulamayan, dışa kapalı ve yalnızca kendisinden istenileni yapacak köleliğe erişmiş köylülere ihtiyaç duyuyordu ve bu da bilimsel ilerleme ve şüphecilik ile var olamazdı. Derebeyleri ve din adamlarının tekelinde olan bir din ile halkın tüm sorgulama kabiliyeti Avrupa’da yüzyıllarca kontrol altına alındı. Bilimsel düşüncenin çok büyük bir günah olduğu düşüncesiyle insanlar tıbbi müdahaleden bile aciz kaldı. 900lere geldiğimizde Avrupa’da en yaygın tıbbi tedavi okuma üfleme idi.

Avrupa medeniyetlerinin bu karanlık çağlardan kurtulmak için eski Yunan metinlerinin çevrilmesi ve dış dünyaya ticaret ile açılma gibi etkenleri beklemesi gerekiyordu, bu da insanlığın en a z 700 yıl bilim olmadan yaşaması demekti. Karanlık Çağları kapsayan yaklaşık 900 yıllık sürece tüm Avrupa’da gökbilim ile ilgili yazılan makale miktarı 10’dur. Bu makalelerin pek çoğu da düz bir dünyayı öngörüyordu. Bir gökbilim devriminin var olması ise çoğumuzun bildiği gibi 1500leri buluyor.

Özgürlüğün Sağladığı Bilimsel Devrim: Bağdat Gözümüzü yavaş yavaş Avrupa’dan daha doğuya çevirdiğimizde Bilinen Dünya’da Karanlık Çağ Avrupa’sından çok daha hareketli şeyler döndüğünü görebiliriz. Her şeyden önce İslam Devleti, Emevilerin çöküşünden farklı bir çağa geçmiştir. Abbasilerin önderlik ettiğin bu yeni dönem, Orta Doğu coğrafyasında özgürlüklerin ve karşılıklı güvenin gözle görülür bir biçimde yaşandığı, yani bilimin gelişebilmesi için en uygun ortama sahipti.

Abbasilerin sağladığı bu özgürlük ortamı Avrupa’daki birçok filozof ve Bilim insanını Bağdat’a çekti ve 9. Yüzyılda Bağdat dünyanın bilim merkezi haline gelmesine sebep oldu. Ancak İslami Altın Çağ’ı önemli kılan şey yalnızca bu değildi. Bağdat’ta bulunan bilim insanları Bizanslılardan ticaret yoluyla elde edilen ya da çeşitli seyahatler sonucu getirilen Yunan yazıtlarını ve tarihi kitapları Eski Yunancadan Arapçaya çevirmeye başladıla r. Bu da İskenderiye Kütüphanesi’nin yıkılması ve Roma İmparatorluğu’nun baskıcı bir düzene girmesi ile yüzyıllar boyunca üstü örtülü kalan ve halk tarafından unutulan bilimsel gerçeklerin yeniden açığa çıkmasını sağladı Özellikle Farabi, İbn-i Sina gibi bilim insanları Astrofizik, Tıp ve Eczacılık alanında Orta Çağ’daki en önemli buluşları sağladılar. Tıp alanındaki gelişmeler o kadar kayda değerdi ki 10. Yüzyılda ortalama bir Avrupalı ’nın yaşamı 30 -40 arasında olduğu tahmin ediliyorken Arap Yarımadası ve Mezopotamya’da ortalama yaşam 50-60ları görmekteydi.

Modern anlamda Hipokrat’ın öğretilerini ve Hipokrat yeminini insanlığa yeniden kazandıranlar da yine Bağdatlı bilim insanlarıdır.

29

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

Bu dönemdeki önemli gelişmelerden biri Astronomi alanında yaşanmıştır. Antik Yunanistan’da keşfedilen suyun yakınlaştırma gücü, yapılan çeviriler sayesinde insanlığa kazandırıldı. Antik Yunanistan’da gökbilimciler göletlerin çevresinde toplanıp yıldızlara ve Ay’a oradan bakmanın daha yakınlaşmış bir görüntü elde ettiğini keşfetmişti. Ayrıca gökbilimci İznikli Hipparkus’un (M.Ö. 190, M.Ö. 120) Rodos Adasında yaptığı çalışmalar ve yıldızların Dünya’ya gelen ışığının kırılarak Dünya’ya ulaştığını anlatan yazıtları da teker teker Arapça’ya çevrildi.

Tüm bunlarla birlikte Hintli ve Çinli astronomların yaptığı gözlemlerin de Arapçaya çevrilmesi ile insanlık tarihinde ilk defa bilimsel gündem oluştu. Bağdat’taki tüm gökbilimciler 10. Yüzyılın sonuna ulaştığımızda Dünya’daki tüm bilimsel gelişmelerden haberdar hale gelmişlerdi, Çin’den İspanya’ya… Bu dönemde Arapça, adeta Bilim ve Felsefe’nin küresel dili hale geldi.

Bu dönemde bir Bilimsel Devrim de İspanya Yarımadası’nda meydana geldi. Emevilerin çöküşünden sonra ayrı bir Müslüman devlet haline gelen Endülüs, Kuzey’de Katolikliğin baskılarından uzak bir devlet haline gelmişti. Birçok Avrupalı bilim insanı Endülüs’e kaçarak burada bilimsel çalışmalarına devam etmişti. Özellikle Endülüs’te Abbas Ibn Firnas gibi mühendislikten astronomluğa, şairlikten müzisyenliğe ilgi duymuş insanların yaşamını geçirdiği bir yer haline geldi.

Abbas, aerodinamik dalında ilk bilimsel eseri veren bilim insanıdır. Kuleden atlarken kullandığı aletin şemaları, modern uçakların ve uzay mekiklerinin temel taslağını oluşturmuştur. İslam devletlerinin yaşadığı bu Altın Çağ, Osmanlı devleti döneminde de devam etti. Ali Kuşçu ve Şeyh Bedrettin gibi gökbilimciler ve filozoflar Osmanlı Devleti’nde yaşama imkânı buldu. Ancak zaman içerisinde otoriterleşen devlet yönetiminden dolayı bilimsel ilerleme yavaşlayarak durma noktasına geldi. Ancak tüm bunlarla birlikte Osmanlı ve Selçuklu medeniyetleri, eğitimi sistematik bir hale getirmek ve Abbasi Dönemi’nde oluşan güncel bilim gibi konuları Medreseler açarak ve belirli bir düzeyde öğretim sistemi kurarak düzenli hale getirme si, Bilim tarihinde önemli bir adım oldu.

Bilim tarihinin bize gösterdiği bir şey varsa, o da bilimsel bir devrimin var olabilmesi için gereken en önemli şeyin kişisel özgürlükler olduğudur. Baskıların yoğunlaştığı ve düşünce özgürlüğünün azaldığı medeniye tlerde bilim gelişemez. Tarihin akışı bunun en büyük örneğidir.

Bir sonraki sayımızda Avrupa Rönesansı ve Gökbilim otoriteye kafa tutma mücadelesini işleyeceğiz.

30

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

UZAYDAN HABERLER

Ertan Koç - Mehtap Çelik

ISON Kuyruklu Yıldızına Ne Oldu?

ISON (C/2012 S1) kuyruklu yıldızını 21 Eylül 2012 tarihinde keşfettik.

Keşfettiğimizde bizden 940 milyon kilometre uzaklıktaydı. Bahsi geçen bu kuyruklu yıldız çok ilginç bir gökcismi çünkü güneş sisteminin oluşumundan bu yana bozulmadan kalabilen tek kuyruklu yıldız ve oluştuğu ilk günden bu yana sistemin üst kısımlarında dolanırken ilk defa sistemin iç kısımlarına doğru harekete geçti şuan da ise Oort bulutundan güneşe doğru yolculuğu sürüyor.

Rusya’nın Kislovodsk’deki Uluslararası Bilimsel Optik Ağ Merkezi’ndeki Gökbilimciler Vitali Nevski ve Artyom Novichonok tarafından keşfedildi. Kuyruklu yıldızın 2013 yazının sonuna doğru Güneşe 1,2 milyon kilometre yaklaşarak Venüs’ün parlaklığının altı katına erişeceği tahmin ediliyordu. Kasım ayında Güneş’ten gelen çekim gücüne dayanabilir ve hayatta kalabilir ise Aralık ayında Kuzey yarım kürede devasa bir parlaklığa erişecek ve hatta çıplak göz ile gözlemlenebilecekti. Ancak ters giden bir şeyler var.

NASA’nın Spitzer Uzay Teleskopu kuyruklu yıldız üzerinde güçlü karbondioksit çıkışları gözlemledi. Spitzer’in Kızılötesi Kamera Dizisi ile alınan görüntülerde ortalama 300.000 kilometre uzunluğa sahip kuyruktaki tozun karbondioksit karışımı olduğu ve resmen köpürdüğü gözlemlendi. Kuyruklu yıldızlar donmuş su, gaz ve kozmik toz karışımından meydana gelmiş cisimlerdir. Sandığımız gibi birer yıldız değillerdir ışık üretemez, üzerine düşen ışığı yansıtırlar. Güneş sisteminin dışında hiperbolik bir yörünge izleyen kuyruklu yıldızları sadece güneşe yaklaştıkları sırada gözlemleyebiliriz. ISON üzerinde yapılan son ölçümlerde kuyruklu yıldızın parlaklığı Ocak ayından itibaren yavaşlıyor. Ve şuan da 18,9 kadir sabit parlaklığı ile yolculuğuna devam eden ISON gökbilimcileri şaşırtmış durumda, çünkü kuyruklu yıldızın giderek parlaklığının artması gerekirken sergilediği bu tavır oldukça anormal bir durum.

Kolombiya Amerikan Üniversitesi’nde görev yapan Astronomi ve Uzay Bilimleri uzmanı İgnoco Ferrin yaptığı basın açıklamasında uzun süredir gökbilimciler tarafından beklenen kuyruklu yıldızın düşünülen parlaklığa ulaşmayacağını açıkladı. Kuyruklu yıldızın çapı 4,8 kilometre ağırlığının ise 3,2 milyon ya da trilyon olduğu düşünülüyor.

Gökbilimcilere göre ISON güneş sisteminin ilk temel yapıtaşlarını barındırıyor. Ancak kuyruklu yıldıza ne olduğu hala bir merak konusu…

Dr. Ferrin; ‘’ ISON kuyruklu yıldızı tuhaf bir davranış gerçekleştirdi. ‘’ Diyor. Ve ‘’ ISON kuyruklu yıldızının geleceği parlak görünmüyor. ‘’ diye ekliyor.

Kuyruklu yıldızlar Güneş çevresinden birçok kez geçtikten sonra gaz ve buz kütlelerini tamamen kaybederek bir taş parçasına dönüşürler. Astronomlar kuyruklu yıldızın buz katmanlarının erimiş olabileceğini ya da parlamasını sağlayan gaz katmanlarının yok olabileceğini düşünüyor. Aynı zamanda uzun bir periyota sahip kuyruklu yıldızın daha öncede Güneş çevresinden geçmiş olma ihtimali göz önünde tutuluyor. Ancak yapılan gözlemlerde ISON’un

31

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

güneş sisteminin iç kesimlerini ilk ziyareti olduğunu biliyoruz. Eğer ki kuyruklu yıldız bu şekilde yolculuğuna devam ederse Güneş tarafından yutulabilir ya da yüksek çekim gücünden çekirdeği parçalanabilir. Neler olacağını henüz bilmiyoruz. Ancak ISON bize yeni bir oyun oynayabilir. 2007 yılında Holmes kuyruklu yıldızı beklenenden 6 -7 kat daha fazla parlaklığa ulaşmış ve çıplak göz ile gözlemlenebilmişti. ISON’da yeniden beklenen parlaklığa ulaşabilir.

Bunu anlayabilmemiz için kuyruklu yıldızın bize biraz daha yaklaşmasını beklemek zorundayız.

Güzel Bir Son Güneş gibi yıldızlar hayatlarının sonunda dikkat çekecek derecede ışık yaymaya başlar. Dünya'dan yaklaşık 4.200 ışık yılı uzakta olduğu saptanmış olan NGC 2392 buna iyi bir örnek. NGC 2392'ye bir gezegenimsi bulutsu lakabı takan astronomlar bu bulutsuyu "Eskimo Bulutsusu" diye adlandırdı. Hâlbuki bu tanımlama aldatıcıdır çünkü gezegenimsi bulutsuların gezegenlerle ilgisi yoktur. Bu nesneler daha önceki zamanlarda küçük optik teleskoplar sayesinde astronomlara gezegensel diskler gibi göründüğünden beri basitçe bu ifade tarihi bir kalıntıdır.

Gezegenimsi bulutsular, bir yıldız kendi içindeki bütün hidrojeni tükettiğinde biçimlenir--Güneş yaklaşık beş milyar yılda tükenecek. Bu durumda yıldız, kendi asıl boyutundaki yarıçapı onlarca bir yana yüzlerce kat artarak soğumaya ve genişlemeye başlar. Sonunda, yıldızın dış tabakaları sıcak bir çekirdeği geride bırakarak, hızı saatte 50.000 km. olan aşırı bir rüzgâr ile uzağa taşınır. Saatte 6 milyon km. hızla hareket eden çok daha hızlı bir rüzgârda dış tabakalar fırlatılıyorken, bu sıcak çekirdek yaklaşık 50.000 Celsius derece olan bir yüzey sıcaklığına sahip. Sıcak yıldızdan gelen ışıma ve hızlı rüzgârın ondan daha yavaş olan rüzgâr ile etkileşimi gezegenimsi bulutsunun Filamanlı ve karmaşık yapısını oluşturur. Sonunda kalan yıldız beyaz cüce bir yıldız biçimine çökecektir. Bu günlerde, astronomlar uzay-tabanlı (uzayda bulunan) teleskoplar kullanarak bilimle ilgili atalarının muhtemelen asla hayal edemeyecekleri şekillerde NGC 2392 gibi gezegenimsi bulutsu gözlemleyebildi.

NGC 2392'nin bu karma görüntüsü, gezegenimsi bulutsuların merkezine yakın milyon-derecelik gazın yerini mor renkle gösteren NASA'nın Chandra X-ışını Gözlemevi'nden gelen X-ışını verilerini içeriyor. Hubble Uzay Teleskobundan gelen veri -kırmızı, yeşil ve mavi renktedir- yıldızın dış tabakalarının karışık biçim düzeninin çıkarıldığını gösterir. Kuyruklu yıldız biçimindeki filamanlar hızlı rüzgâr olduğu zaman şekil değiştirir ve merkezi yıldızdan gelen ışıma tarafından zaten çıkarılmış gaz ve daha soğuk toz kabukları ile birbirlerini etkiler.

NGC 2392'nin bu gözlemleri, merkezindeki sıcak gaz ile üç gezegenimsi bulutsu çalışmasının bir parçasıydı.

Chandra verisi gösteriyor ki NGC 2392 diğer ikisine kıyasla alışılmamış bir biçimde X -ışını yayıyor. Bu, araştırmacıların NGC 2392 içindeki sıcak merkezi yıldıza kendisinden daha parlak bir yıldıza çok yakın olan keşfedilmemiş ikinci bir yıldız olduğunu anlamasına yol açar. İkili yıldız çifti arasındaki bu etkileşme orada bulunan yüksek X-ışını yayımını açıklayabilir. Aynı anda, örnekteki iki diğer gezegenimsi bulutsuda daha sönük X -ışını yayımı gözlemlendi -IC 418 ve NGC 6826- bu ışıma merkezi yıldızdan gelen rüzgârda (ses bombaları gibi) muhtemelen şok cepheleri tarafından oluşturuldu. NGC 6826'nın karma bir görüntüsü 2012 yılında yayınlanan gezegensel bulutsuların bir galerisinde dahil edildi.

Kaynak: NASA Çeviri: Mehtap ÇELİK

32

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

BU AY GÖKYUZU Gök Olayları - Eylül 2013

Jüpiter: Bütün ay boyunca gece yarısından sonra doğu ufkundan doğan gezegen sabaha kadar gözlemlenebilecek.

Merkür: Merkür bu ay gözlemlenemeyecek.

Mars: 03.00 civarı doğan gezegen gün doğumuna kadar gözlemlenebilecek.

Venüs: Ay boyunca akşam saatlerin de 1–2 saat boyunca Batı tarafından gözlemlenebilecek.

Satürn: Akşamları 1–2 saat tarafından gözlemlenebilecek.

boyunca

Batı

02 Eylül: Ay ve Mars gün doğumunda yakın görünümde 06 Eylül: Venüs ve Spika yakın görünümde 09 Eylül: Ay ve Satürn yakın görünümde 15 Eylül: Ay Dünya’ya en yakın konumuna geçiyor. (367.400km) 22 Eylül: Sonbahar Ilımı gerçekleşecek gece ve gündüz süreleri eşit olacak

33

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com

HARUN ŞAHİN TANİTİYÖR!

Harun Şahin

Alüminyum Optik Tüp 4000 Gökcismi Kayıtlı GOTO ve Takip sistemi Bilgisayarlı Alt Azimut Kundak StarAlign Pozisyon Ayar Sistemi GPS vb. Aksesuar Bağlamak İçin Aux Port 9 Kademeli Motor Dönüş Hızı Alt azimut, Ekvatoryal Takip Sistemi Güçlü Çelik Üçayak Sistemi "TheSky” Astronomi Yazılımı.

Celestron NexStar 127 model teleskoplar orta seviyeli gözlemler için ideal ürünlerdir. 127mm açıklığı ve 1500mm odak uzaklığı ile Güneş Sistemi gözlemlerine olanak sağlar. Ve takip sistemi gözlemlediğiniz cisimlerin fotoğraflarını zorlanmadan çekebilirsiniz. Derin Uzay gözlemleri içinde uygun olan NexStar 127 SLT kendi sınıfında en ucuz takip ve GOTO sistemine sahip teleskop modelidir. Maksutov Cassegrain türü optik dizayna sahip teleskop aynı zamanda yeryüzü gözlemleri için de kullanılabilir.

Teleskoptan Alınan Görüntüler

34

Uzay Çobanları Astronomi Topluluğu - www.uzaycobanlari.com