mUZe nr. 35

muze HET MEDISCH MAGAZINE VAN HET UZ BRUSSEL Driemaandelijks SEPTEMBER 2015 nr. 35

8 ziektebeeld

12

BEHANDELING VAN DIABETES MELLITUS BIJ KINDEREN EN ADOLESCENTEN

ACTUEEL Nieuwe tendensen in de Verloskunde en prenatale geneeskunde

16

ACTUEEL Fertiliteitspreservatie bij jonge kankerpatiënten in opmars

Kantoor van Afgifte: Brussel X • Erkenningsnummer P2 06218

— Nathalie —

“Ik wil mee aan het stuur zitten”.

V

alerie, Virginie, Abdelwahab, Marc, Nathalie, Robert, Resusci Junior, Sebbe en Michèle. 9 patiënten onderstrepen wat voor hen de kern is van de zorg. Of wat hen tijdens hun zorgtraject is opgevallen. Of ook: hoe dankbaar ze zijn.

Daar hebben we in het UZ Brussel veel oor naar. Daarom zijn patiënten de rode draad in de terugblik op 2014. Want alle gecijfer ten spijt is de essentie van de zorg nog steeds: mensen door begeleiding of genezing helpen zodat ze zoveel mogelijk weer kunnen doen wat ze graag doen.

Fotograaf Bas Bogaerts heeft de patiënten kunstig op foto vastgelegd. De stemmen van acteur Vic De Wachter (in de Nederlandstalige versie) en auteur en ex-RTBF presentator Jacques Mercier (in de Franstalige versie) geven uitleg. De activiteiten van het UZ Brussel in 2014 worden op overzichtelijk-grafische manier weergegeven. Geen lange uitweidingen en details, enkel de essentie.

En het UZ Brussel blikt ook vooruit.

Ga meteen naar http://jaarverslag2014.uzbrussel.be

UZ Brussel, Brussels Health Campus, Laarbeeklaan 101, 1090 Jette – www.uzbrussel.be

voorwoord

Als u dit leest is de vakantieperiode al achter de rug, maar dit voorwoord schrijf ik tijdens mijn jaarlijkse vakantie.

Mooi weer, lekker eten, glaasje rosé, wat sporten en uitstapjes, en lezen (van ‘Soumission’ van Houellebecq, via mijn all-time favorite Elsschot herlezen tot de thriller ‘Vogelman’ van Mo Hayder). Het laat je toe je dwingende deadlinevakantie-opdracht “Graag tegen maandag je voorwoord!” in een ander perspectief te bekijken.

Filosofie en vakantie Want bij die opdracht hoorde de inhoudsopgave van deze mUZe. Eigenlijk vormt deze een synopsis van het leven, en dan vooral van het leven waar wij gezondheidsmedewerkers zoal mee bezig zijn (hoewel wij in het ziekenhuis eigenlijk vooral met zieke mensen bezig zijn – sickcare in plaats van healthcare ...).

Deze mUZe gaat over het prille begin (fertiliteit), de geboorte, ziekte bij kinderen, oncologie, heelkunde, e-health, en het levenseinde. En ook een vleugje wetenschapsfilosofie en –methodiek.

Dit blijf ik fascinerend vinden. Hoe in één en hetzelfde ziekenhuis 3.500 medewerkers bezig zijn – rechtstreeks of onrechtstreeks – met het vinden van de best mogelijke antwoorden op al deze vragen en uitdagingen en medische problemen die zovele van onze medeburgers en patiënten ons stellen. En die medeburgers, dat zijn op een bepaald ogenblik ook wijzelf.

Ik vind het bijzonder verheugend, dat binnen het UZ zoveel kwaliteitsvolle antwoorden worden gevonden. Niet alleen over de ‘moeilijke’ vragen rond levensbegin en –einde (waarin we traditioneel pioniers waren en zijn), maar ook rond alle themata ‘daartussenin’.

Hoe dan ook is dit toch onze gemeenschappelijke drijfveer, Prof. dr. Marc Noppen

onze common purpose. Wanneer er op het Directiecomité

Gedelegeerd bestuurder

(soms zeer moeilijke) keuzes moeten gemaakt worden, probeer ik als laatste vraag telkens te stellen: “Wordt de patiënt hier beter van?”

Maar: is dit geen welbegrepen eigenbelang? Want ooit, worden we allemaal patiënt (of gaan we alleszins toch dood). Oei, misschien wat teveel filosofie?

Reageren ?

Mail naar marc.noppen@uzbrussel.be.

Inhoudelijke reacties worden gepubliceerd in mUZe, uiteraard indien akkoord van de auteur ervan.

Tijd voor een glaasje rosé, c’est l’heure de l’apéro.

We hebben tenslotte ook goede hepatologen.

12 ACTUEEL

NIEUWE TENDENSEN IN DE VERLOSKUNDE EN PRENATALE GENEESKUNDE

6 muze sprak met ...

ELS TIERENS

HUISARTS IN MERCHTEM actueel

FERTILITEITSPRESERVATIE BIJ JONGE KANKERPATIﾃ起TEN IN OPMARS 4

16

In dit nummer 8 ziektebeeld

BEHANDELING VAN DIABETES MELLITUS BIJ KINDEREN EN ADOLESCENTEN

VOORWOORD Filosofie en vakantie

3

MUZE SPRAK MET… Dr. Els Tierens, huisarts in Merchtem

6

ZIEKTEBEELD Behandeling van diabetes mellitus bij kinderen en adolescenten

8

ETHISCHE REFLECTIE Zorg om zorg

21 van naderbij bekeken

WAAROM DE EVIDENCE VAN EVIDENCE-BASED MEDICINE NIET VOLDOENDE IS

ACTueel • Nieuwe tendensen in de verloskunde en prenatale geneeskunde • Fertiliteitspreservatie bij jonge kankerpatiënten in opmars Van naderbij bekeken • Interview met prof. Wim Distelmans • Waarom de evidence van evidence-based medicine niet voldoende is COLUMN Zo boven, zo onder

11

12 16

18 21

24

Academisch en ander nieuws 25 COLOFON 28

5

muze SPRAK MET ...

HUISARTS ELS TIERENS IN MERCHTEM

"IK BEKOMMER MIJ SOMS OOK OM DE FINANCIËLE PROBLEMEN VAN EEN PATIËNT.” the-counter medicijnen zonder zich bewust te zijn van de gevaren en passen

Neen, we gaan het niet over Maggie De Block hebben, al is de verleiding groot. Naast het naambord van de huisartsen Els Tierens en Tom Poelman hangt namelijk dat van de minister. Waardoor hun groepspraktijk in Merchtem feitelijk een duopraktijk is. Huisarts De Block zit immers in hogere sferen. Maar neen, het gaat nu niet over Maggie, wél over Els.

medicatie aan zonder hun arts hierover te informeren. Ook de afstemming tussen de zorgverstrekkers onderling is niet perfect, er zijn vaak verschillen in de medicatielijsten die zij bezitten. Het elektronisch uitwisselen van medische gegevens gaat hierin ongetwijfeld een positieve rol spelen.”

Een tweede kenmerk is dat ze beseft dat ze geen zorg verleent op een eiland. Els: “Een huisarts is meer dan een huisarts. De opvang van de patiënt be-

Het is ook boeiend om met een jonge

te overleggen met de patiënt, ook over

perkt zich niet tot het bio-medische en

huisarts te praten, en dat is Els. Ze

het beleid. Dit komt de therapietrouw

het psycho-sociale. Ik bekommer mij

studeerde af aan de Vrije Universiteit

ten goede. Ik tracht alles altijd goed

bijvoorbeeld ook soms om de financi-

Brussel en is nu één jaar huisarts. Ik

uit te leggen. We overschatten im-

ële problemen van een patiënt. Zo heb

ben benieuwd hoe de huisarts nieuwe

mers vaak de informatie die we geven.

ik geregeld contacten met het zieken-

generatie het doktersleven ziet. En ze

Het is zaak de patiënt zijn capaciteiten

fonds, help ik een patiënt met admi-

vertoont er alle kenmerken van. Je zou

om het advies en de instructies op te

nistratieve opvolging van zijn gezond-

ze zelfs puntsgewijs kunnen bespreken.

volgen goed in te schatten. Zeker bij

heidsproblematiek, … Ik ben ook erg

oudere patiënten die veel medicatie

voor samenwerkingsinitiatieven, zoals

nemen en soms geheugenproblemen

het zorgtraject diabetes, al worden al

In de eerste plaats voel je het aan haar visie op de arts-patiëntrelatie. Els Tierens: “De patiënt van vandaag speelt een actieve rol in de gezondheidszorg.

“Een huisarts is meer dan een huisarts”

Er ligt vandaag meer verantwoordelijkheid bij de patiënt. Het is zijn lichaam en zijn leven en dus ook zijn verant-

hebben, is dat essentieel. Tijdens mijn

die mogelijkheden soms erg complex.“

woordelijkheid. Het zit al in het woord

studie heb ik het medicatieschema bij

Een waarlijk holistische visie hebben is

consulteren. Dat betekent raadplegen,

ouderen bestudeerd en het lijstje ge-

een goede eigenschap. Immers, litera-

om advies vragen. Een zwakke com-

neesmiddelen dat patiënten nemen, is

tuur ten over toont het verband aan

municatie is vaak een bron van proble-

vaak echt een warboel. Ze combineren

tussen de socio-economische context

men. Daarom vind ik het belangrijk om

voorgeschreven medicatie met over-

en de gezondheidssituatie van mensen.

6

Ten derde is er haar vertrouwdheid met

plaatsvinden met alle betrokken zorg-

Els is een nieuwe huisarts, maar haar

en geloof in de ICT. Els: “Onze huisart-

verleners. Ik ben erg nieuwsgierig naar

motivatie is als vanouds: ze houdt van

senpraktijk heeft een digitale wacht-

de verdere evolutie."

sociale contacten en ze was al vroeg ge-

kamer die toelaat via het internet zelf

ïnteresseerd in het menselijk lichaam.

een afspraak te boeken. Meer en meer

Goed evenwicht

maakt jong én oud hier gebruik van. In-

Een vierde kenmerk is de privé-werk-

kunstwerken: ze schildert vaak portret-

formatica is cruciaal, het is bijna onmo-

balans. “Nu ik een jaar huisarts ben, is

ten en laat zich bij het boetseren inspi-

gelijk geworden om zonder computer

mijn leven wat regelmatiger gewor-

reren door de menselijke anatomie.

en internet aan goede geneeskunde te

den en dat vind ik goed. Hierdoor kan

doen. Het vergemakkelijkt de commu-

ik ook meer investeren in mijn leven

Hoe ze haar toekomst ziet? “Er gaat

nicatie met specialisten en ziekenhui-

daarnaast. Een groepspraktijk past

nog veel veranderen”, zegt ze, “ik ben

zen, al is de communicatie tussen huis-

daarom ook het beste bij mij. Ik vind de

alvast benieuwd naar wat de komende

arts en ziekenhuis nog niet optimaal. Er

samenwerking in duo trouwens zeer

jaren zullen brengen!”

is nood aan integratie in de zorg. Het is

aangenaam en efficiënt. Overleg kan

bovendien wenselijk dat er ook digitaal

vlot plaatsvinden, ook een telefonisch

multidisciplinaire communicatie kan

contact brengt snel verheldering.”

Dat vertaalt zich overigens ook in haar

EDGARD EECKMAN

Huisarts Els Tierens in Merchtem: “Het is bijna onmogelijk geworden om zonder computer en internet aan goede geneeskunde te doen”.

7

muze Ziektebeeld

BEHANDELING VAN

DIABETES MELLITUS BIJ KINDEREN EN ADOLESCENTEN

Jaarlijks krijgen 300 kinderen in België de diagnose diabetes mellitus.

Bij kinderen gaat het in de meeste gevallen over type 1 diabetes, een chronisch progressieve auto-immune destructie van de insulineproducerende cellen van de pancreas.

Hierdoor ontstaat een absoluut tekort aan insuline, wat aan-

ling met een insulinepen wordt gebruikt gemaakt van een

leiding geeft tot chronisch hyperglykemie en glucosurie. De

combinatie van (ultra)snelwerkende insuline bij de maaltij-

klassieke symptomen die ontstaan zijn polyurie, polydipsie,

den en een (ultra)traagwerkend insuline voor het slapen-

vermoeidheid en vermagering. Bij het niet tijdig herkennen

gaan, het zogenaamde 'basaal-bolus'-schema. Dit maakt

van deze aandoening ontstaat er keto-acidose met lethargie,

dat deze kinderen minstens 4 insuline injecties per dag

verminderd bewustzijn en zelfs coma. Vooral bij jonge kin-

nodig hebben.

deren met een sluimerend verloop worden de symptomen wel eens miskend, met vaak laattijdige diagnose met al keto-

Wanneer er gebruik gemaakt wordt van een insulinepomp

acidose tot gevolg.

wordt er continu ultrasnelwerkende insuline subcutaan toe-

De diagnose wordt gesteld op basis van een bloed- en uri-

gediend via een uitwendige pomp (basale insuline). Dit ver-

neonderzoek. Er worden een verhoogde (nuchtere of post-

vangt de langwerkende insuline. Bij elke maaltijd wordt door

prandiale) glykemie en HbA1c, glucosurie en ketonurie vast-

de pomp een aangepaste bolus insuline toegediend. Deze

gesteld. De aanwezigheid van specifieke auto-antistoffen

maaltijdbolus wordt door de pomp berekend op basis van

(ICA, GADA, IA2) en verminderende insulineproductie (verla-

het aantal grammen koolhydraten in de maaltijd. De pomp

ging van het C-peptide) bevestigen dat het om diabetes mel-

houdt hierbij ook rekening met nog actieve insuline als kort

litus type 1 gaat.

voordien ook iets gegeten werd. De pomp zal ook extra insuline geven bij een hogere glykemiewaarde (correctiebolus).

Symptomen worden wel eens miskend

De glykemiewaarde die de patiënt meet met zijn glucometer wordt automatisch doorverzonden naar de pomp. Deze berekent dan in functie van de geprogrammeerde insuline gevoeligheid en streefwaarde welke bolus er nodig is om de glykemie weer binnen de streefwaarde te krijgen. De bedoe-

Het doel van de behandeling is om te proberen normale

ling van een insulinepomp is de reële insulinebehoefte zo

bloedsuikerwaarden zo dicht mogelijk te benaderen. De toe-

dicht mogelijk te benaderen.

diening van insuline is de hoeksteen van hun behandeling.

Ook gezonde voeding en beweging zijn essentiële elemen-

Het gebruik van de insulinepomp biedt een hele reeks voor-

ten van de behandeling.

delen. Het risico op hypoglykemie als gevolg van een niet

Insuline wordt subcutaan toegediend. Dat kan door middel

aangepaste insulinedosis in de behandeling van diabetes

van insulinepennen of een insulinepomp. Bij een behande-

wordt gereduceerd door het gebruik van een insulinepomp.

8

Een belangrijke pijler in de behandeling van diabetes mellitus is de zelfcontrole.

Bij continue toediening van insuline subcutaan is de variabili-

(bijvoorbeeld een verstopte naald) zal na enkele uren het ab-

teit in absorptie beperkter. Door middel van een insulinepomp

soluut tekort aan insuline in het lichaam merkbaar worden

kunnen kleinere dosissen insuline (tot 0.025 IE) toegediend

met hyperglykemie met snel ontstaan van ketose en acidose

worden in vergelijking met insulinepennen (minimum 0.5 IE).

als gevolg. Er moet dan dringend insuline toegediend wor-

De dosissen kunnen dus preciezer worden aangepast aan de

den, eventueel door middel van een pen, in afwachting van

behoefte. De insulinebolus kan ook gespreid worden over een

herstel van het technisch probleem (nieuwe naald, nieuwe

langere periode (bijvoorbeeld 2 of 3 uur). Dat levert een voordeel op bij voedingsstoffen die traag verteerd worden (bijvoorbeeld frietjes of pasta). Ook het risico op hypoglykemie tijdens sport of verhoogde fysieke activiteit zal bij gebruik van een insulinepomp lager liggen, doordat het basale insuline tijdelijk verlaagd kan worden tijdens en even-

batterij, nieuwe pomp). Vooral ado-

Dankzij technische vooruitgang is de insulinepomp performanter geworden

lescenten vinden de zichtbaarheid van een insulinepomp heel vervelend: naald, catheter en pomp moeten 24 uur per dag gedragen worden (alleen afgekoppeld voor douche, bad, zwemles, contactsporten, ‌) en kunnen niet altijd 'verborgen' worden. Gezien een naald van een insuline pomp geduren-

tueel ook nog na de inspanning. Ook

de 2 tot 3 dagen ter plaatse blijft, is er

voor kinderen met prik- of spuitangst

ook een licht verhoogd risico op lokale

heeft de insulinepomp een voordeel: de naald van een insu-

infecties. Nog op te merken valt dat een behandeling met in-

line pomp moet maar om de 2 tot 3 dagen herplaatst worden.

sulinepomp ook duurder is (kostprijs pomp, meer materiaal, vaak meer glykemiecontroles).

Een insulinepomp heeft echter ook enkele nadelen. Het grootste medische nadeel is het gebruik van alleen ultrasnel-

Een andere belangrijke pijler in de behandeling van diabetes

werkende insuline in de pomp. Hierdoor is er geen 'reserve'

mellitus is de zelfcontrole. De patiĂŤnt meet zijn eigen glyke-

van insuline in het lichaam aanwezig. Bij een technisch defect

mie met een persoonlijke glucometer en past zijn behande-

9

De patiënt meet zijn eigen glykemie met een persoonlijke glucometer

ling (insulinedosis en eventueel voeding) aan deze waarde aan. Voor een optimale metabole regulatie is het noodzakelijk voldoende glykemiecontroles te verrichten. In de regel wordt er aangeraden een glykemiecontrole te doen voor elke (hoofd)maaltijd en voor het slapengaan. Bij twijfel, bij vermoeden van hypoglykemie, bij een extra sportactiviteit of uitzonderlijke maaltijd en bij ziekte is het zeker aangewezen extra controles te verrichten. Dit betekent toch al gauw 5 tot 6 vingerprikken per dag. Vooral bij ziekte is het essentieel dat ondanks verminderde of afwezige eetlust de behandeling met insuline nooit gestaakt wordt om ketose te vermijden. Door frequente glykemiecontroles, aanpassingen van insulinedosis en intensieve opvolging wordt de noodzaak tot

Deze technologische snufjes zijn allemaal kleine stappen op

opname bij ziekte vermeden.

weg naar het 'closed loop'-systeem, waarbij er continu aanpassing gebeurt van de insulinedosis, toegediend via een in-

Een onderhuidse sensor kan constant glykemie meten

sulinepomp, op basis van continue glucosemetingen door de sensor. Bij een perfect werkend systeem zijn zowel ernstige hypo- als hyperglykemie bij kinderen en adolescenten met diabetes verleden tijd.

DR. JESSE VAN BESIEN,

Ook wat de glykemiecontroles betreft is de laatste jaren

KINDERDIABETOLOOG KINDERZIEKENHUIS

technische vooruitgang geboekt. Er is steeds minder volume bloed nodig om een bepaling te doen. De glucometers geven ook sneller een resultaat, dat ook buiten de normale waarden (hypo- of hyperglykemie) meer betrouwbaar is.

Recent werd ook de performantie van de continue glucosemonitoringsystemen verbeterd. Een kleine sensor wordt onderhuids aangebracht en meet voortdurend de glykemie.

De waarden worden geregistreerd en weergegeven. Het apparaat geeft een alarm bij te hoge of te lage glykemiewaar-

IRIS Group renovates, cleans & protects your properties

den, afhankelijk van de ingestelde streefwaarden. Met zulke continue glucosemonitoring kan het effect van medicatie, voeding en beweging op de glucosespiegel geëvalueerd worden. Gekoppeld aan het gebruik van een insulinepomp kunnen deze waarden ook doorgestuurd worden naar de pomp. Er wordt op dit moment al gebruik gemaakt van 'slimme' pompen waarbij de toediening van basale insuline wordt gestaakt bij (dreigende) hypoglykemie.

Kinderdiabetesteam naar Marokko Het Kinderdiabetesteam van het UZ Brussel deelt zijn kennis en ging begin juni 2015 naar het universitair ziekenhuis van Rabat (Marokko) om ter plaatse artsen en zorgverstrekkers op te leiden over de behandeling van diabetes bij kinderen.

Maatschappelijke zetel

10

Bazellaan 5 - 1140 Brussel info@iris.be - Tel + 32 (0)2 204 03 00

www.iris.be

muze Ethische reflectie

Prof. dr. Patrick Lacor is internist en voorzitter van de reflectiegroep voor biomedische ethiek van het UZ Brussel

ZORG OM ZORG

D

at een ziekenhuis gezond-

deweg in dat van de zorgvragende en

gewenste toestand. In ‘zorgen voor’

heidszorg verstrekt, is de logi-

zorgkiezende, de waakzame cliënt, die

schuilt een sterker verwijzing naar per-

ca zelve. Wat die gezondheids-

recht heeft op het beste product uit

soonlijke betrokkenheid, zich voltrek-

zorg inhoudt, lijkt ook glashelder, maar

het brede aanbod. Voor de zorgprofes-

kend over een korte of langere tijd,

is dat bij nader inzien eigenlijk niet. Als

sional begon daarbij het afleggen van

maar altijd op een basis van positieve

ziekenhuisartsen en -verpleegkundigen

verantwoording veld te winnen ten

gerichtheid op de patiënt. De zorg die

kennen wij immers allemaal het lastige

koste van het nemen van verantwoor-

artsen en verpleegkundigen kunnen

gevoel over een patiënt die ontevre-

delijkheid. Dit bracht de opvatting met

verstrekken, overstijgt dan ook het lou-

den is niettegenstaande het zorgpro-

zich mee dat als in de complexe zorg-

ter ‘te verwachten resultaat’.

ces geheel correct verliep. Een gevoel

keten de verwachte taak correct uit-

van verbazing, zelfs verontwaardiging

gevoerd (en geregistreerd) wordt, de

Als wij dus routinematig, als geoefend

over de onverwacht negatieve reactie

opdracht volbracht is en er dus geen

team in de ons vertrouwde omgeving

op onze inspanningen. Ik noem het ‘las-

ruimte voor discussie, laat staan onte-

van een technologisch sterk uitgerust

tig’, omdat wij als zorggevenden ervan

vredenheid is. Maar is dit wel handelen

ziekenhuis, de medische problematiek

uitgaan patiënten altijd te helpen. Een

naar de geest van dit beroep, van deze

van een patiënt ter harte nemen, dan

menselijke reactie is dan om dit adjec-

‘professie’? Moet het in gezondheids-

riskeren wij voorbij te gaan aan de

tief te verschuiven naar de ‘ondank-

zorg als ‘job’ niet eerder blijven gaan

kwetsbaarheid van de bezorgde zieke,

bare’ patiënt. Maar misschien loont het

om een combinatie van vakkennis, be-

die tijdens zijn verblijf ‘in onze handen’

eerder de moeite om dat ‘geheel cor-

trokkenheid en toewijding?

niet zozeer baat vindt in het besef dat

rect verlopen zorgproces’ te ontleden en te zoeken naar een verklaring voor de ontevredenheid.

Als ‘zorgprofessional’ dienen wij theoretische kennis en technische vaardigheid te combineren met een open en

Het afleggen van verantwoording wint veld ten koste van het nemen van verantwoordelijkheid.

empathische houding naar de zorgbehoevende, en dit volgens de regels van een alsmaar meer dwingende bureau-

Zorgethici zien in de inhoud van ‘zorg’

wij ondanks de werkdruk er toch voor

cratie. Termen als meetbaarheid, kwa-

eerst en vooral iets van ‘betrokken-

zorgen dat diagnostiek en behandeling

liteit, veiligheid, efficiëntie, betaalbaar-

heid die streeft naar het beste’. Maar

lege artis gebeuren, dan wel in het ge-

heid, … echoën na bij elke uitgevoerde

zij maken een onderscheid tussen ‘zor-

voel dat er voor hem of haar gezorgd

zorghandeling. Het beeld van de zorg-

gen dat’ en ‘zorgen voor’. In ‘zorgen

wordt. Pas als aan dat laatste voldaan

behoevende patiënt veranderde gaan-

dat’ primeert het waarmaken van de

is, zal niemand zich ‘lastig’ maken.

11

muze actueel

NIEUWSTE TENDENSEN IN VERLOSKUNDE EN PRENATALE GENEESKUNDE • Intra-uteriene chirurgie d.m.v. foetoscopie werd voor verschillende

De oude medische specialiteit verloskunde ontwikkelde zich in de afgelopen 20 jaar tot een nieuwe specialiteit: de foetomaternale geneeskunde. Niet alleen de vrouw en de zwangerschap, ook de foetus zelf wordt nu medisch begeleid; de foetus is een soort premature patiënt op zich geworden.

indicaties door wetenschappelijk onderzoek gevalideerd. Tot deze indicaties behoren placentaire laserablatie bij twintransfusiesyndroom en tracheale occlusie bij ernstige diafragmatische hernia. Deze ingrepen kunnen meestal onder lokale of loco-regionale anesthesie via een 3mm-insnede gebeuren met gebruik van een aangepaste foetale

tegelijk bezig. De opvolging van een

Opsporen van aangeboren foetale aandoeningen

zwangerschap omvat hierdoor naast

Naast aangeboren morfologische af-

is voorbehouden voor meer uitzon-

de maternale medische en psychoso-

wijkingen kunnen prenataal met be-

derlijke aandoeningen zoals spina

ciale begeleiding ook de systemati-

hulp van deze technieken ook andere

bifida of cystische adenomatoïde

sche evaluatie van het foetale welzijn.

foetale

opgespoord

longmalformatie. Deze ingrepen

Hiervoor staan naast de expert prena-

worden, zoals anemie, hartritmestoor-

houden meer risico’s in voor foe-

tale echografie ook nieuwe beeldvor-

nissen of infecties. De behandeling kan

tus en moeder en het succes is niet

mende technieken zoals statische en

in veel gevallen uitgesteld worden tot

gegarandeerd. Om het beleid te

dynamische 3D-echografie en foetale

na de geboorte. Soms is prenatale in-

optimaliseren gebeurt foetale chi-

MRI ter beschikking. Deze technieken

terventie echter vereist om de progno-

rurgie in samenwerking met een

laten een meer gedetailleerde visuali-

se te verbeteren. Er bestaan verschil-

referentiecentrum.

satie van de foetus toe, waardoor het

lende therapeutische opties. Enerzijds

stafleden binnen de dienst hebben

opsporen van aangeboren afwijkingen

de maternale medicamenteuze thera-

een 4 jarige opleiding gevolgd en

nauwkeuriger kan gebeuren. Aanvul-

pie voor een foetale aandoening. Deze

kunnen hierdoor deze patiënten

lende foetale 3D-beelden en/of een

is de eerste keuze voor de behandeling

zelf in een van de referentiecentra

MRI maken een betere counseling van

van foetale hartritmestoornissen of

behandelen.

de zwangere patiënten mogelijk als er

foetale infecties. Anderzijds zijn er in-

een foetale afwijking is. Ze worden in

vasieve procedures:

het UZ Brussel als standaardzorg ge-

• Navelstrengpuncties:

Foeto-maternale

experten

houden

zich meer dan ooit met twee patiënten

aandoeningen

endoscoop.

• Open foetale chirurgie na maternale laparotomie en hysterotomie

Verschillende

In de meeste gevallen worden chirurgivoornamelijk

sche behandelingen nog altijd postna-

bruikt om de diagnostiek van een foe-

toepast voor intra-uteriene transfu-

taal uitgevoerd (cleft lip, gastro-intesti-

tus met aangeboren afwijkingen pre-

sies bij ernstige anemie t.g.v. rhesus

nale afwijkingen zoals slokdarmatresie,

nataal uit te werken.

allo-immunisatie.

spina bifida, …).

12

Opsporen van chromosomale afwijkingen

5% vals positieve resultaten. De beves-

trisomie 21 opgespoord. Een positieve

tiging van de chromosomenafwijking

screening moet altijd door een inva-

moest tot voor kort in alle gevallen via

sieve procedure bevestigd worden,

Naast de echografische screening naar

een vruchtwaterpunctie of vlokken-

een negatieve screening maakt verder

aangeboren afwijkingen kwam ook de

test gebeuren. Deze twee procedures

onderzoek overbodig. Deze test wordt

screening naar chromosomale afwijkin-

houden een risico op miskraam in (in-

in het UZ Brussel aangeboden (i.s.m.

gen, zoals trisomie 21, in een stroom-

cidentie: 1/200 - 1/1000 procedures).

dienst Medische Genetica).

versnelling terecht. Nadat er initieel enkel op 16 weken met maternale serummarkers gescreend kon worden,

De foetus wordt een soort premature patiënt.

werd de gecombineerde screening (maternale serum markers en echogra-

Niet Invasieve Prenatal Testing (NIPT)

De prenatale begeleiding van de moe-

fische merkers tussen 11 en 13 weken)

biedt hiervoor een alternatief: uit een

der werd in de afgelopen decennia

in de laatste 2 decennia de gouden

maternaal bloedstaal wordt vrij cir-

meer geïndividualiseerd. Hierbij wordt

standaard. Met behulp van deze combi-

culerend foetaal DNA geëxtraheerd.

er aandacht besteed aan de opsporing

natietest worden nu 90% van alle aan-

Voor eenlingszwangerschappen wor-

van individuele risicofactoren en wor-

getaste foetussen geïdentificeerd, met

den bijna 100% van de foetussen met

den de mogelijkheden tot preventie

De prenatale begeleiding van de moeder werd in de afgelopen decennia meer geïndividualiseerd.

13

van zwangerschapscomplicaties geëva-

In de prenatale zorg voor vrouwen met

basisvaardigheden. Bij high-fidelity si-

lueerd. We lichten dit voor enkele risi-

een hoogrisico zwangerschap, zoals di-

mulaties wordt met simulatiepoppen

cofactoren toe:

abetes type 1, essentiële hypertensie,

gewerkt die pathologie levensecht

• Wetenschappelijk onderzoek toonde aan dat vrouwen uit een laag socio-economisch milieu, significant meer risico hebben op zwangerschapsverwikkelingen

zoals

laag

geboortegewicht en prematuriteit.

Een belangrijke evolutie in de foetomaternale geneeskunde: de introductie van simulatietraining

Opsporing en individuele begeleiding van deze vrouwen verbeteren de prognose voor de zwangerschap.

maar ook groeirestrictie en dreigende

nabootsen in een realistische verlos-

Daarnaast ontwikkelt de dienst Ver-

immature partus of na preterm breken

kundige omgeving. In deze setting kun-

loskunde i.s.m. de Erasmushoge-

van de vliezen, werd een langdurige

nen zorgverleners hun technische en

school Brussel een specifiek zorg-

hospitalisatie in veel gevallen als stan-

communicatieve vaardigheden in een

pad voor de postpartumzorg in deze

daardzorg beschouwd. Talrijke studies

veilige omgeving inoefenen en optima-

kwetsbare groep.

hebben aangetoond dat een langdurig

liseren.

• Bij zwangere vrouwen met obesi-

ziekenhuisverblijf gedurende de zwan-

Het Perinatale Skills Lab op de Brussels

tas worden meer structurele foe-

gerschap zowel psychisch als fysiek ne-

Health Campus beschikt over beide simu-

tale afwijkingen, groeiretardatie en

gatieve gevolgen kan hebben voor de

latoren. Meerdere stafleden en vroed-

macrosomie teruggevonden. Ook

vrouw. In de afgelopen jaren werd er

vrouwen van het UZ Brussel zijn na een

verloskundige

zoals

om deze reden meer aandacht besteed

meerdaagse opleiding simulatietraining

keizersneden, schouderdystocie zijn

aan ambulante en multidisciplinair be-

gecertificeerd en leiden de simulatietrai-

toegenomen. Een multidisciplinaire

geleiding van deze patiënten.

ning in goede banen. Het Perinatale Skills

benadering van deze vrouwen is in

Een andere belangrijke evolutie is de

Lab staat ook ter beschikking van colle-

het UZ Brussel in de Obesitaskliniek

introductie van simulatietraining in

gae uit het werkveld, die hun vaardighe-

mogelijk. Verschillende multicentri-

de opleiding en de dagelijkse praktijk.

den willen aanscherpen.

sche studies evalueren op dit ogen-

Low-fidelity training maakt gebruik van

blik de mogelijke interventies bij

verloskundige oefenpoppen met een

Het UZ Brussel, met de grootste universi-

deze patiëntengroep.

focus op het inoefenen van technische

taire materniteit van Vlaanderen, tracht

complicaties

een belangrijke voorbeeldfunctie in te nemen voor wat betreft nieuwe ontwikkelingen. Uitgebreide deskundigheden zijn vanaf de prenatale raadplegingen beschikbaar tot en met de bevalling en daarna gedurende de hele postpartum periode, voor patiënten maar ook voor doorverwijzende artsen.

PROF. DR. LÉONARDO GUCCIARDO, DR. MONIKA LAUBACH, DIENST VERLOSKUNDE EN PRENATALE GENEESKUNDE

Meerdere stafleden en vroedvrouwen van het UZ Brussel zijn na een meerdaagse opleiding simulatietraining gecertificeerd.

14

YOUR TRUSTED PARTNER IN HEALTHCARE

Aurobindo is one of the leading worldwide pharmaceutical companies with a strong focus on product development. In Belgium we offer hospitals a solid, continuously growing portfolio in generics and branded products, such as antibiotics, cytostatics and pain management.

We help you monitor your budget, with favorable commercial terms and conditions.

Above all, quality and safety are our top priorities. Combined with excellent service and expertise in all aspects in the product lifecycle: Aurobindo is your trusted partner in healthcare.

More information?

Contact us at 0800 - 99 662 (toll-free), info@aurobindo.be or www.aurobindo.be

15 www.aurobindo.be

muze actueel

FERTILITEITSPRESERVATIE IN OPMARS BIJ JONGE KANKERPATIËNTEN

De overlevingskans na kanker op jonge leeftijd is de afgelopen decennia in belangrijke mate verhoogd. Er is een grotere groep van ‘cancer survivors’: jonge mensen die de levensbedreigende ziekte overwonnen hebben en vol verwachting uitkijken naar een kwaliteitsvol leven. Onderzoek heeft aangetoond dat de mogelijkheid om biologisch eigen kinderen te kunnen verwekken een belangrijk aspect vormt van dit kwaliteitsvol leven na kanker.

Steeds meer jonge volwassenen en zelfs kinderen met kanker vinden hun weg naar het fertiliteitscentrum in de dagen en weken na het vernemen van de kankerdiagnose. Ze worden doorverwezen door de oncoloog of hematoloog, maar ook steeds vaker omdat ze gelezen of gehoord hebben dat kankerbehandelingen, chemotherapie en radiotherapie, nadelige effecten kunnen hebben op de voortplanting.

Een individuele fertiliteitsvoorspelling is nog niet mogelijk. In functie van vruchtbaarheidsparameters als leeftijd en eicelreserve, en van de gonadotoxiciteit van de kankerbehandeling, kunnen tijdens een uitvoerig informatief gesprek met de patiënt en/of zijn of haar ouders de mogelijke opties van fertiliteitspreservatie besproken worden. Hierbij wordt uiteraard grondig overlegd met de behandelende kankerspecialisten en wordt de klok angstvallig in het oog gehouden.

Want meestal is er niet veel tijd voorhanden vooraleer de chemotherapie of radiotherapie gestart wordt en twee weken zijn snel om. Dit is wel de periode die nodig is om bij een

Alles gebeurt in grondig overleg met de kankerspecialisten.

Hoop op een kind doet leven. Ook na kanker.

16

Het oncofertiliteitsteam van het UZ Brussel

(jong)volwassen vrouw een aantal rijpe eicellen te oogsten na een hormonale kuur. Die eicellen kunnen jarenlang efficiënt bewaard blijven dankzij vitrificatie. Dankzij deze techniek is de kans op zwangerschap na IVF even hoog met gedooide eicellen als met verse eicellen.

Toch is enige nuancering op zijn plaats. Fertiliteitspreser-

wen met kanker, bij wie het tijdsbestek voor cryopreservatie

vatie biedt geen garantie op de geboorte van een kind na

zeer kort is en bij wie het dus niet mogelijk is om een klassie-

kanker. Een handvol eicellen in de vriezer bieden aan deze

ke hormonale stimulatiekuur toe te passen. Onrijpe eicellen

jonge kankerpatiënten weliswaar een lichtpuntje in de toe-

kunnen worden geoogst door vaginale punctie of ‘ex vivo’,

komst, maar de reproductieve geneeskunde is nog volop

uit chirurgisch verwijderd eierstokweefsel, en na maturatie

in ontwikkeling en vele technieken zijn nog experimenteel.

in vitro ingevroren worden voor toekomstig gebruik.

Ook moeten we soms vertellen dat fertiliteitspreservatie weinig zin heeft: voor een kinderloze vrouw van 41 jaar met

Nood aan terugbetaling!

bijvoorbeeld borstkanker is de kans op een uitstelbaby met

Dankzij deze nieuwe ontwikkelingen neemt UZ Brussel het

ingevroren eicellen uitermate klein. Toch mag het nut van

voortouw in het domein van fertiliteitspreservatie, met als

een fertiliteitscounselling ook voor deze patiënten niet on-

grootste troef de beschikbaarheid van meerdere technieken

derschat worden. Zij stellen naast de onontbeerlijke uitleg

binnen één centrum, wat uniek is voor België. Hierdoor kan

over de ziekte door de oncoloog of hematoloog, ook eerlijke

de aanpak perfect worden aangepast aan de specifieke situa-

informatie over de gevolgen van de ziekte voor hun onvol-

tie van elke individuele patiënt(e), en kan de hoop op behoud

tooide kinderwens op prijs.

van vruchtbaarheid na kanker verhoogd worden.

Nieuwe experimentele ontwikkelingen

De kost van hoop is evenwel niet gering. Al meer dan tien jaar

Bij mannen is het al lange tijd mogelijk om sperma in te ‘ban-

is België een koploper inzake de terugbetaling van IVF-behan-

ken’ voor toekomstig gebruik. Bij prepubertaire jongens is

delingen. Hierdoor hebben duizenden onvruchtbare koppels

dit niet mogelijk, maar kunnen wel de voorlopers van zaad-

of alleenstaanden hun kinderwens in vervulling zien gaan.

cellen worden ingevroren. De onderzoeksgroep BITE van de

Voor de meeste jonge kankerpatiënten, naar schatting enke-

VUB onderzoekt al jaren o.l.v. prof. Herman Tournaye deze

le honderden per jaar in ons land, is de terugbetaling van me-

voorlopers (spermatogoniale stamcellen). Daardoor moet

disch begeleide voortplanting niet van toepassing, omdat

het binnen afzienbare tijd mogelijk worden om, na vriesbe-

enkel cryopreservatie van embryo’s wordt terugbetaald.

waring, nieuwe zaadcellen te doen ontstaan na transplanta-

Voor eicellen en eierstokweefsel geldt dit vooralsnog niet.

tie van deze stamcellen of van teelbalweefsel.

Eierstokweefsel invriezen om na genezing te transplanteren,

PROF. DR. MICHEL DE VOS,

is al meerdere jaren een van de speerpunten voor weten-

CENTRUM VOOR REPRODUCTIEVE GENEESKUNDE

schappelijk onderzoek in fertiliteitscentra wereldwijd. Ook het Laboratorium voor Folliculaire Biologie (onderzoeks-

www.oncofertiliteit.be

groep FOBI) heeft pionierswerk verricht in dit domein en heeft mee bijgedragen tot de geboorte van enkele kinderen na transplantatie van ingevroren eierstokweefsel. België staat trouwens aan de top voor wat het aantal kinderen betreft na eierstoktransplantatie bij vrouwen die door gonadotoxische therapie steriel waren geworden.

Ook IVM of In Vitro Maturatie van eicellen is een techniek met een veelbelovende toekomst, niet enkel voor koppels met vruchtbaarheidsproblemen maar ook voor jonge vrou-

24/24 & 7/7 Night & Day Tel : 02/421 76 77 17 Fax : 02/428 34 30

info@emdsprl.be

muze van naderbij bekeken

“ DE EUTHANASIEWET IS DE SPIN-OFF VAN EEN VERANDERENDE MAATSCHAPPIJ” “Ontbreekt hier niet iemand voor ons gesprek?”, vraag ik aan Wim Distelmans in zijn kantoor in het dagcentrum TOPAZ van het UZ Brussel dat deel uitmaakt van het expertisecentrum ‘Waardig Levenseinde’ in Wemmel, “’namelijk de patiënt?”. Prof. Distelmans kijkt mij aan, leunt achterover en stapt naar de kamer ernaast.

Ik hoor hem in een boekenrek snuisteren.

K

ankerspecialist Wim Distelmans

hulpverleners de neiging hebben om

van een veranderende maatschappij en

is radiotherapeut-oncoloog aan

alles in de plaats van de patiënt en zijn

we hebben in België geluk gehad dat

het UZ Brussel, professor in de

familie te willen beslissen en hoe wei-

de politieke machtsevenwichten dat

palliatieve geneeskunde aan de VUB,

nig respect en geduld we voor hen op-

op dat moment toelieten. Vaak is de

stichter en voorzitter van de vzw

brengen”.

discussie gekoppeld aan politieke en

LevensEinde InformatieForum (LEIF),

andere belangen en aan ideologieën,

sie Euthanasie, titularis van de leerstoel

Aversie voor bevoogding en betutteling

“Waardig Levenseinde” aan de VUB

En hij gaat verder: “We beslissen vaak

en – tegen wil en dank – mediafiguur.

over de hoofden van de patiënten heen

In juni kreeg hij van de Humanistisch-

en dat is goed bedoeld, maar niette-

In de vakliteratuur komt het vaak aan

vrijzinnige Vereniging in Bozar de Prijs

min totaal onaanvaardbaar. De wet op

bod: terwijl artsen en andere zorgvers-

Vrijzinnig Humanisme én een lange

de patiëntenrechten is daar deels aan

trekkers enkele decennia geleden nog

staande ovatie. Hij wandelt het kan-

tegemoet gekomen, maar wie kent de

medebewakers waren van de geldende

toor terug binnen met het boek “Een

patiëntenrechtenwet en wie past hem

waarden en normen in de samenleving,

waarding levenseinde” dat hij in 2005

toe? Dat is een oud zeer en daarom vind

beschouwen steeds meer patiënten

schreef en ondertussen al aan zijn 9de

ik de euthanasiewet zo fundamenteel

dit vandaag als hun beslissingsdomein,

druk toe is, gaat zitten en leest uit de

belangrijk: omwille van de realisatie

zeker op cruciale momenten. In tegen-

inleiding voor: “De aanzet tot dit boek

van euthanasie natuurlijk, maar ook als

stelling tot het gevoel dat soms be-

werd mee geïnspireerd door mijn enor-

fundamentele waarde voor het feit dat

staat, wordt niet de medische kennis

me aversie voor alles wat bevoogdend

mensen daardoor weten dat ze op het

van de arts in vraag gesteld, wel vaker

en betuttelend is. In mijn dagelijkse

einde van hun leven zelf het recht heb-

de manier waarop die wordt toegepast.

omgang met ernstig, ongeneeslijk zie-

ben om te zeggen ‘Ik wil dat het hier

Een metafoor maakt het duidelijk: een

ken valt het me telkens op hoe wij als

stopt’. De euthanasiewet is de spin-off

ingenieur weet hoe een weg moet wor-

co-voorzitter van de Federale Commis-

18

terwijl enkel de rechtstreekse bekommernissen van de patiënt zouden moeten primeren.”

Prof. Distelmans: “De arts is de medische expert, maar de patiënt is de menselijke expert. Als hij goed geïnformeerd is, weet hij zeer goed wat hij wel en niet wil”.

den aangelegd, maar bepaalt daarom

bijvoorbeeld in het buitenland vaak

nog niet waar en of er een weg moet

gekoppeld aan een andere definiëring

komen1; de arts legt uit welke de moge-

van het concept euthanasie. Wij zijn

lijkheden zijn en de patiënt beslist.

verplicht geweest om het woord euthanasie wettelijk te definiëren. In de

Onze definitie: euthanasie kan enkel op uitdrukkelijk verzoek van de betrokkene.

Waarom hebben artsen het vaak moeilijk met euthanasie? “Omdat het

VS bijvoorbeeld verstaat men onder

Wim Distelmans krijgt Prijs Vrijzinnig Humanisme

euthanasie ‘de levensbeëindiging van iemand op of zonder zijn vraag’. Ook

Op 21 juni, de Internationale Dag

bij ons wordt in de volksmond wel eens

van het Humanisme, reikte de

gezegd ‘We gaan de hond euthanase-

Humanistisch-vrijzinnige

ren’. Maar de euthanasiewet is zeer

ging (HVV) voor de 14de keer de

duidelijk: euthanasie kan enkel op uit-

Prijs Vrijzinnig Humanisme uit, dit

drukkelijk verzoek van de betrokkene

keer aan Wim Distelmans. Die prijs

zelf. Een deel van het probleem is dus

wordt om de twee jaar toegekend

dat hetzelfde woord wordt gebruikt

aan een vooraanstaand huma-

maar dat het inhoudelijk anders wordt

nist die in zijn leven en werk blijk

ingevuld en dan spreek je eigenlijk over

heeft gegeven van een authen-

andere dingen.”

tiek en volgehouden vrijzinnig-

Vereni-

humanistisch engagement. Vorige

sen houden niet van patiënten met

Overleggen met de patiënt is een proces

initiatief”, zegt prof Distelmans. “Bij

Kunnen mensen zo’n fundamentele be-

Vermeersch (2011) en prof. dr.

palliatieve sedatie kunnen we het zelf

slissing rond het levenseinde wel aan?,

Marleen Temmerman (2013).

doen. Daarenboven is de weerstand

vraag ik. “Er zijn er die dat aankunnen

initiatief bij de patiënt ligt, en wij art-

1

The Sociology of Health and Illness, Sarah Nettleton, Polity Press, Cambridge, 3de druk, 2013

laureaten waren Karel baron Poma (2009), prof. dr. Etienne

19

“De rol van de huisarts zal alleen maar toenemen in gans die problematiek.”

wil overlijden. Van wie overlijdt door een zelfgekozen levenseinde of euthanasie sterft de helft thuis. Dat betekent dus dat als mensen zelf kunnen kiezen hoe het gebeurt, dat het wél

en er zijn er andere. Er zijn mensen die

wil. En als de patiënt finaal beslist – ook

thuis kan. De rol van de huisarts zal dus

willen stoppen en anderen die zich als

als hij een beslissing neemt waarmee

alleen maar toenemen in gans die pro-

aan een strohalm aan het leven vast-

de arts het niet eens is, en niet beslis-

blematiek. Ik pleit ervoor dat zoveel

houden. Wie zijn wij dan om te zeg-

sen is ook een beslissing – moet de arts

mogelijk huisartsen de LEIF-opleiding

gen wat ze moeten doen? Onze rol is

beschikbaar blijven en het traject van

komen volgen. Daarom moeten ze nog

om de mensen goed te informeren

de patiënt begeleiden. Dat wil dus niet

niet als LEIF-arts fungeren, maar om

zodat ze weten wat de mogelijkheden

zeggen dat je de keuze exclusief bij de

zich goed te informeren over hoe je

zijn en dan kiest de patiënt zelf, uiter-

patiënt moet leggen, want dat is niet

medico-technisch, juridisch en psycho-

aard in overleg. En als hij zegt: ‘Ik wil

altijd mogelijk. Het moet in overleg ge-

logisch op een correcte manier met

nog verder’, dan moeten wij als maat-

beuren en overleggen is geen eenma-

euthanasie kan omgaan.”

schappij zorgen dat hij nog verder kan

lig moment maar een proces.”

in aanvaardbare omstandigheden. Zo

EDGARD EECKMAN

simpel is het. De arts is de medische ex-

Prof. Distelmans: “De cijfers zijn over-

pert, maar de patiënt is de menselijke

duidelijk: 25% van de mensen overlijdt

expert. Als hij goed geïnformeerd is,

thuis. Dat is pijnlijk weinig als je weet

weet hij zeer goed wat hij wel en niet

dat meer dan 70% van de mensen thuis

Permanente vorming in PALliatieve zorg voor Medici en Masters/PALM Gepatroneerd door de leerstoel “Waardig Levenseinde” van deMens.nu aan

LEIF-advies terugbetaald

de Vrije Universiteit Brussel wordt een 5-daagse en intensieve opleiding in

Vanaf het najaar wordt het advies

de palliatieve zorg georganiseerd voor artsen. De opleiding is geaccrediteerd.

m.b.t. euthanasie aan een arts die

De permanente vorming ‘palliatieve zorg’ gaat in op de belangrijke een op-

een LEIF-opleiding heeft gevolgd,

vallende maatschappelijke evoluties, zoals de vergrijzing, patiënteneman-

door het RIZIV via LEIF vergoed

cipatie, langer (over)leven met chronische en ongeneeslijke aandoeningen.

aan 150 euro per advies.

De kwaliteit van de opleiding wordt gewaarborgd door experten met jaren-

Op 3 oktober start opnieuw een

lange praktijkervaring. Voor niet-artsen, houder van een masterdiploma of

opleiding van LEIF (LevensEinde

gelijkgestelden bestaat een gelijkaardige opleiding.

InformatieForum). Ze duurt 5 zaterdagen, is geaccrediteerd en

Concrete info op

een groot aantal experts geven

http://www.vub.ac.be/events/2015/palliatieve-zorg-medici-masters

uiteenzettingen en leiden discus-

op www.waardiglevenseinde.eu

siesessies. Informatie over de op-

of via mail vorming@waardiglevenseinde.eu.

leiding op http://www.leif.be.

20

muze van naderbij bekeken

OVER HET METIER VAN ARTS, EN WAAROM DE EVIDENCE VAN EVIDENCE-BASED MEDICINE NIET VOLDOENDE IS nis aanwezig is. Deze kennis wordt op een moeilijk in woorden uit te drukken manier overgedragen van meester op

Evidence-based medecine is niet voldoende bij het stellen van een diagnose. De expertise van een arts speelt zelfs een crucialere rol in het diagnostisch proces dan vaak wordt, verondersteld. Er is namelijk een métier verbonden aan het arts zijn. Filosofe Stéphanie Van Droogenbroeck onderzocht dit in het kader van haar doctoraat.

leerling. Men kan het vergelijken met het leren auto rijden.

In het begin kijken we naar de pedalen als we willen schakelen en draaien we krampachtig aan het stuur bij elke bocht.

Maar na wat oefening weten we waar de pedalen staan en gaan de stuurbewegingen vlotter. Wanneer we al jarenlang op de baan zijn, dan moeten we niet meer nadenken over de handelingen. Maar wanneer we iemand anders leren autorijden, kunnen we wel uitleggen welke pedaal voor welk maneuver dient, maar de kennis overdragen naar de leerlingbestuurder is andere koek. De leerling weet het wel, maar kan het niet vlot toepassen. Er lijkt dan een soort impliciete of stille kennis aanwezig te zijn in dat weten van de positie van de pedalen.

Wanneer er voldoende skills aanwezig zijn, zoals bij een ervaren chauffeur, dan zal de arts in eerste instantie gebruik

Evidence-based medicine (EBM) is niet meer weg te denken

maken van patroonherkenning. Dit betekent dat de klachten

uit de huidige klinische praktijk. Diagnoses en behandelingen

van de patiënt naast gelijkaardige gevallen uit het geheugen

moeten gebaseerd zijn op de best beschikbare wetenschap-

van de zorgverlener worden gelegd. Wanneer er een match

pelijke bewijzen en tegelijk moet men rekening houden met

is tussen de huidige patiënt en een case uit het verleden,

de voorkeuren van de individuele patiënt. Daarnaast is er nog

dan is er sprake van een succesvolle patroonherkenning. Om

een plaats voorbehouden voor de klinische expertise van de

dit proces tot een goed einde te brengen is het van belang

arts. Klinische expertise krijgt dan wel een plaats in de meest

dat de arts over skills beschikt, gebaseerd op voldoende we-

courante definitie van EBM, maar het is niet helemaal duide-

tenschappelijke en ervaringskennis, die snel en moeiteloos

lijk hoe deze zich verhoudt tot het bewijsmateriaal verwor-

aangesproken kunnen worden. Patroonherkenning is een

ven uit bijvoorbeeld meta-analyses en dubbelblinde studies.

voorbeeld van niet-analytisch redeneren en bevat dus stille

De rol van ervaring in het diagnostisch proces

kennis die toeneemt naarmate de ervaring groeit.

In het geval van een beginnende diagnosticus ontbreken

Het standaard diagnostisch proces begint met een vraag-

deze skills vaak en is men genoodzaakt zich te beroepen op

stelling. Artsen werken doorgaans op een hoog tempo. De

heuristieken. Deze tactiek is eveneens snel, maar de klinische

eerste stap die wordt gezet op weg naar een diagnose is

ervaring en onderliggende wetenschappelijke kennis ontbre-

analytisch redeneren. Deze vorm van redeneren is snel, kost

ken om over te gaan op patroonherkenning. Daarom wordt

weinig moeite en is impliciet. Dit betekent dat er stille ken-

er gebruik gemaakt van heuristieken. Een voorbeeld hiervan

21

is de beschikbaarheidsheuristiek die stelt dat als de zorgver-

redeneren. Dit doet zich voornamelijk voor in complexe,

lener zich meer voorgaande gelijkaardige cases kan herinne-

niet-routineuze en onzekere contexten gezien de zorgverle-

ren, dan zal deze patiënt ook wel lijden aan die welbepaalde

ner zich hier niet kan beroepen op voorgaande gevallen. De

pathologie. Het verschil met de patroonherkenning is dat

aanpak verandert op dat moment van een niet-analytische

deze heuristiek een kwestie is van aantallen en niet handelt over de kwaliteit van de matching tussen de cases in het geheugen van de zorgverlener en de patiënt die voor de arts zit. Aan het gebruik van heuristieken zijn uiteraard meer gevaren verbonden dan aan de patroonherkenning.

Het is echter mogelijk dat noch de

redeneerstijl naar een analytische.

Aan het gebruik van heuristieken zijn meer gevaren verbonden dan aan patroonherkenning.

ervaren arts op basis van de skilled intuition, noch de minder ervaren arts

Deze laatste kost tijd, energie en is grotendeels expliciet. Dit betekent dat analytisch denken gebruik maakt van de kennis die letterlijk in guidelines en artikels is terug te vinden. Maar de meest gebruikte bron van informatie voor deze redeneervorm zijn de collega’s. Zorgverleners gaan in de derde lijn in de meeste gevallen ten rade bij hun collega’s. De acte van het raad vragen aan een collega, die vaak meer

door middel van de heuristieken tot een diagnose komen.

ervaring heeft met die welbepaalde patiëntenpopulatie,

Op dat moment wordt er afgestapt van het niet-analytische

is een vorm van analytisch redeneren gezien de moeite en

"En toch, laat ons nog een röntgenfoto nemen voor de zekerheid."

We willen niet spreken over een geneeskunst waarbij de ervaring alles is wat de klok slaat.

22

Elke organisatie staat voor strategische momenten.

Ook die van u.

weloverwogen idee die hier achter schuilen. Pas wanneer ook deze collega de richting kwijt is, zal overgestapt worden op een zoektocht naar het best beschikbare wetenschappelijke bewijs. Uiteraard zijn er uitzonderingen op deze gang

Each company is confronted with strategic moments.

We see different things.

Even yours.

We do things differently.

Möbius is a dynamic organisation. Always critical, pragmatic and daring, we are not afraid to explore new angles. Our daily determination to improve is our driving force.

To find out more, visit www.mobius.eu

van zaken, maar dit is hoe het er meestal aan toegaat in de klinische praktijk.

Evidence is niet voldoende om diagnostiek te verklaren EBM is dan wel de gouden standaard voor de praktijk, maar het is zeker niet zo dat wetenschappelijke evidence centraal wordt gesteld in het diagnostisch proces bij routineuze patiënten. Uiteraard blijft het belangrijk om op de hoogte te zijn van de recente richtlijnen en zich te verdiepen in de literatuur bij het ontbreken van een correcte diagnose, maar de stille kennis die aanwezig is bij het niet-analytisch redeneren en die wordt opgebouwd door ervaring is prominenter aanwezig in de dagelijkse klinische praktijk dan men soms

Möbius is een internationale groep van business consultants.

Ondernemend. Schouder aan schouder met u. Gebeten op resultaat.

Business grondig Möbius works consulting, for Inanders. the following sectors

Möbius works for

In the following sectors

Cummins, Daikin, CorusCorus Industry & retail Cummins, Daikin, Industry & retail ABB, Agfa, BPost, UZ Brussel care care consultants.

Möbius isBPost, an international groupHealth of business ABB, Agfa, UZ Brussel Health Heidelberg Cement Group, Services & financial institutions Heidelberg Cement Group, Services & financial Enterprising.

Shoulder to shoulderRecycling with you.

Eagerinstitutions for Belfi us, Eandis, Stad Leuven, AgO, AgO, Belfi us, Eandis, Stad Leuven, Recycling Federale Overheidsdienst, Fostplus LocalLocal & regional government Federale Overheidsdienst, Fostplus & regional government results.

Business consulting, profoundly different.

Federal government Federal government

business consulting. profoundly different.

veronderstelt.

We kunnen dan ook spreken van het métier van arts. Geneeskunde draagt niet voor niets de term kunde in zich mee. Het gaat niet om een geneeswetenschap. Dit zou betekenen dat het gaat om een louter toepassen van wetenschappelijke kennis. We kunnen ons zelfs de vraag stellen of dit wel wenselijk zou zijn. Nu willen we ook niet spreken over een geneeskunst waarbij de ervaring alles is wat de klok slaat. Het gaat echt om geneeskunde waarbij in de meeste gevallen deskundigheid, opgebouwd door ervaring, wordt aangevuld door theoretische kennis. In andere, meer zeldzame en complexe cases, krijgt de theoretische en wetenschappelijke kennis een prominentere rol. Maar al bij al, gaat het om een combinatie van beide waardoor het concept van het métier van de geneeskunde meer dan op zijn plaats is. aerocom is wereldwijd de grootste en meest STÉPHANIE VAN DROOGENBROECK CENTRUM VOOR LOGICA EN WETENSCHAPFILOSOFIE VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL

technologische fabrikant van buispostsystemen.

Maar wat ons het meest onderscheidt van onze concurrenten is niét ons aanbod. En al evenmin onze ervaring van meer dan een halve eeuw of onze unieke technische know-how. Neen, waar wij het verschil maken, is op het vlak van toewijding.

Elk van onze klanten kan rekenenen op z’n eigen ‘dedicated team’, korte communicatielijnen, snelle reacties en een pro-actief commitment.

Onze klanten kunnen dag en nacht beroep op ons doen. En u ook. Probeer het gerust.

Met een telefoontje bijvoorbeeld: 02 334 93 93 Go with the Flow.

www.aerocom.be

23

COLUMN

JEAN-PAUL VAN BENDEGEM IS GEWOON HOOGLERAAR AAN DE FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE VAN DE VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL. HIJ IS LICENTIAAT WISKUNDE EN DOCTOR IN DE WIJSBEGEERTE. HIJ WOONT IN GENT.

Prof. dr.

Jean-Paul Van Bendegem

Zo boven, zo onder

Iedereen die al eens iets gelezen heeft

fysiologie in recente tijden in krant of

ding tussen geest en lichaam of, in hui-

over astrologie weet dat de titel van

weekblad, papier of elektronisch, weet

dige termen, brein en lichaam. Het liefst

deze column één van de kerngedachten

dat we langzamerhand tot het besef

wilde men beide gescheiden houden,

uitdrukt van deze bizarre leer: zoals het

zijn gekomen dat de mens een tweede

hoe bizar dit idee ook moge klinken.

universum globaal gestructureerd is, zo

brein heeft. En die bronnen verzekeren

En, kijk, nu krijgen we het bericht dat

is het ook hier beneden op aarde, meer

mij dat ik dat helemaal niet metaforisch

dat lichaam ook een brein heeft dat bo-

bepaald in de mens. Het bovenmaanse

moet begrijpen: het gaat wel degelijk

vendien communiceert met dat al te

vormt een weerspiegeling van het on-

om geconnecteerde neuronen die een

vaak overgewaardeerde andere brein

dermaanse en zo zijn ze met elkaar

gelijkaardige structuur vormen zoals

en dat beide elkaar broodnodig hebben.

verbonden. Indien de lezer nu al onge-

het brein dat we reeds kennen. Het on-

Ze zijn dus onvermijdelijk met elkaar

rust de wenkbrauwen fronst en zich

gelofelijke is evenwel dat dit tweede

verbonden en staan vrijwel op gelijke

afvraagt of de auteur van dit stukje het

brein deel uitmaakt van ons darmstel-

voet. Maar niet alleen dat. Uitdrukkin-

ware wetenschappelijke pad heeft ver-

sel. Is dat niet fantastisch? Een brein

gen zoals “Een scheet in een fles”, “Veel

laten en zich nu onledig houdt met het

boven, een brein onder. Of moet ik

wind maken” en “Een woordendiarree”

achterhalen van zijn juiste geboortemo-

spreken van het ‘bovenmaagse’ en het

krijgen meteen een ruimere betekenis.

ment dan wil ik hem of haar meteen ge-

‘ondermaagse’? Waarmee mijn nieuwe

Zo bekeken, is het toch normaal dat ve-

ruststellen. Niets daarvan, de aanleiding

interpretatie gegeven is. Maar waarom

len onder ons lezen op het toilet, zo zet

is iets totaal anders. Ik zeg het maar al

vind ik dit filosofisch relevant?

je beide breinen aan het werk.

meteen: ik heb een nieuwe interpretatie gevonden voor de titel die mij bijzon-

Twee breinen

der aanspreekt gezien haar filosofische

Iedereen die al eens iets gelezen heeft

belang. Ik verklaar mij nader.

over filosofie (en dat mag “De wereld van Sofie” of Alain de Botton zijn) weet

Iedereen die al eens iets gelezen heeft

dat de westerse wijsbegeerte altijd flink

over gezondheid, ons lichaam en zijn

wat moeite heeft gehad met de verhou-

24

ACADEMISCH EN ANDER

NIEUWS Een eengemaakte dienst Klinische Biologie Genomineerd: geneesmiddeleninteractiesysteem

De diensten Klinische Chemie en Radio-immunologie, Labo Hematologie en Microbiologie en Ziekenhuishygiëne werden samengevoegd tot een eengemaakte dienst Klinische Biologie o.l.v. prof. dr. Denis Pierard.

Prof. dr. Marc De Waele, hoofd labo Hematologie, gaat binnenkort op emeritaat (vanaf 1/10/2015). Prof.

Bij de eHealth Awards was het UZ Brussel in de cate-

dr. Frans Gorus zal ook vanaf 1/10/2015 stoppen als

gorie 'Beste return on investment (ROI)', genomineerd

diensthoofd Klinische Chemie en Radio-immunologie

met een innovatief hulpsysteem dat artsen onder-

en zijn klinische activiteiten in het UZ Brussel sterk

steunt bij het voorschrijven van medicatie waarbij er

verminderen om zich vooral toe te leggen op zijn

mogelijk ongewenste interacties optreden. Zo houdt

academische activiteiten. Prof. dr. Ilse Weets wordt

het systeem ook rekening met de labowaarden en ka-

laboratoriumdirecteur en dienstverantwoordelijke voor

rakteristieken van de patiënt. Het systeem werd ont-

de afdelingen Klinische Chemie, Radio-immunologie en

wikkeld door de dienst Klinische Farmacologie en ICT

Hematologie.

van het UZ Brussel en wordt sinds 2014 gebruikt op alle afdelingen van ons ziekenhuis.

iKnow portal van het UZ Brussel wint eHealth Award De eHealth Awards (uitgereikt door Agoria) belonen de beste ICT-projecten in de gezondheidssector.

Het gaat om projecten die bijdragen tot de administratieve vereenvoudiging, de verbetering van zorgkwaliteit en die blijk geven van innovatie en goede samenwerking. In de categorie ‘beste innovatieproject’ kwam iKnow van het UZ Brussel als winnaar uit de bus. iKnow maakt innovatieve zoektoepassingen mogelijk binnen het klinisch werkstation (KWS). Het klinisch werkstation is een mobiele computer waarop zorgverstrekkers werken en gegevens in het elektronisch patiëntendossier aanvullen. iKnow is een zeer geavanceerde zoekfunctie die het mogelijk maakt om een schat aan informatie te ontsluiten die via de basiszoekfunctie nooit samengebracht kunnen worden. Artsen en onderzoekers kunnen via iKnow gegevens ontsluiten om hun wetenschappelijk onderzoek mee te onderbouwen. Bovendien kan er proactief naar patiënten gezocht worden voor deelname aan klinische studies. Dit maakt iKnow ook voor de farmaceutische sector een zeer waardevolle toepassing en is een boost voor klinisch onderzoek in België. iKnow draagt zo bij tot een verbetering van de zorgkwaliteit, uiteraard altijd met respect voor de privacy van de patiënt.

25

ACADEMISCH EN ANDER

NIEUWS UZ Brussel-medewerkers hadden veel goesting in een swingend positief lied, dus ze maakten er een.

Hebt u Goesting?

Dat surf je meteen naar iTunes en download je voor slechts 0,99 euro het lied Goesting. De opbrengst van de verkoop van het lied gaat naar de Appeltuin, de bouw van een unieke speel-, leer- en leefruimte voor zieke kinderen, vlak naast het UZ Brussel in Jette (www.appeltuin.be). De tekst van het lied is van Edgard Eeckman, manager communicatie van het UZ Brussel en de muziek van Marc Borms, werkzaam op de ICTdienst van het ziekenhuis. Het lied werd door hen uitgevoerd

Novalis-accreditering voor dienst Radiotherapie De dienst radiotherapie van het UZ Brussel behaalde sinds kort een Novalis-accreditering. De accreditering werd uitgevoerd o.l.v. prof. Timothy D. Solberg, professor Medische fysica aan de universiteit van Pennsylvania.

samen met een handvol enthousiaste en muzikale ziekenhuismedewerkers.

Reorganisatie Dienst Heelkunde

De accreditering is voor patiënten een kwaliteitsgaran-

De medische activiteiten van de dienst Abdominale- en Kin-

tie voor de behandeling van kanker met stereotaxische

derheelkunde werden toegevoegd aan de dienst Oncologi-

radiochirurgie.

sche, Thorax- en Transplantatieheelkunde tot een eengemaakte dienst Heelkunde o.l.v. prof. dr. Jan Lamote. Prof. dr. Georges Delvaux stopte zijn activiteiten in het UZ Brussel. De herstruc-

Diabetesonderzoeksgroep valt in de prijzen

turering tot een eengemaakte dienst

Onderzoeksgroep BENE, Beta Cell Neogenesis, is gelauwerd voor haar we-

diensten.

tenschappelijk werk. De Belgian Endocrine Society beloonde doctoraatsonderzoeker dr. Nico De Leu met haar Annual Lecture Award. BENE-coördinator prof. dr. Harry Heimberg mocht dan weer de Ray Kroc Scientific Award van het Diabetes Center van de Zweedse Uppsala Universitet in ontvangst nemen.

BENE onderzoekt manieren om een relatief dan wel absoluut tekort aan bètacellen te compenseren. Ofwel door bètacellen te transplanteren ofwel door ze in situ, in het lichaam zelf, te ontwikkelen. Dit laatste door ze te differentiëren uit voorlopercellen of door hun functie door andere alvleeskliercellen over te laten nemen. Daarnaast doen ze er alles aan om bestaande bètacellen te beschermen. Hiervoor oogst BENE nu dus erkenning van haar wetenschappelijke peers.

26

heelkunde past binnen de strategische visie van het ziekenhuis om te streven naar clustering en schaalvergroting van

SYMPOSIA en bijscholingen 17 SEPT 2015 - 18 SEPT 2015

Vlaams Congres Kinder- en Jeugdpsychiatrie en -Psychotherapie

3 OKT 2015 (VOORMIDDAG)

Huisartsen Symposium Diabeteskliniek Praktijk en aanpak bij patiënten - Een voorgeschiedenis van zwangerschapsdiabetes – dr. N. Van Wilder - Diabetes en geheugenstoornissen – prof. J. Versijpt Workshops – casussen - Suikerfabels – mevr. M. Marcipont, dr. N. Denecker - Interpretatie van glucosemonitoring bij insulinebehan-

Te lang bestaat een soort 'war of therapies', te veel

delde patiënten – mevr. L. Kempeneer – dr. D. Unuane

wordt gekeken vanuit één therapeutische school of discipline. Hoog tijd om het te hebben over de samen-

Lezing ethiek & economie

hang tussen patiënt, behandeling en professional,

- Kostenefficiënt gebruik van orale antidiabe-

tussen research en kliniek, tussen psychologie en psy-

tica bij type 2 diabetes – prof. B. Keymeulen

chiatrie, tussen denken, voelen, doen, … en laten.

MEER INFO EN INSCHRIJVEN

MEER INFO

www.vckjpp2015.com

www.uzbrussel.be

10 OKT 2015 (VOORMIDDAG)

Huisartsen Symposium Oncologisch Centrum • Gepersonaliseerde kankergeneeskunde – prof. J. De Grève • Onderwerpen toegelicht a.h.v. casussen: - Nieuwe behandelingsalgoritmen in colorectale kanker – prof. M. De Ridder - Melanoom en immunotherapie – prof. B. Neyns - Erfelijke borstkanker – prof. J. De Grève - Nieuwe behandelingen in het multipel myeloom – prof. R. Schots • Rondleiding in het nieuwe Oncologisch Centrum

MEER INFO www.uzbrussel.be

S CI ENT I F I C I NS T R UM E N T S F O R L A B O R AT O R I E S MAIL@ANALIS.BE NAMUR 081 25 50 50 GENT 09 243 77 10

27

W W W. A N A L I S . B E

Colofon mUZe is het driemaandelijks medisch magazine van het UZ Brussel.

Redactionele coördinatie en eindredactie: Edgard Eeckman en Inge Staelens Redactieraad: Johan Braeckman, Toon De Backer, Wim Distelmans, Edgard Eeckman, Martine Huybrechts, Patrick Lacor, Marc Noppen, Denis Piérard, Jan Schots, Inge Staelens, Ria Vanschoenwinkel, Brigitte Velkeniers.

In dit nummer staan redactionele bijdragen van Edgard Eeckman, Michel De Vos, Patrick Lacor, Marc Noppen, Inge Staelens, Jean-Paul Van Bendegem, Monika Laubach, Léonardo Gucciardo, Jesse Vanbesien, Stephanie Van Droogenbroeck.

De foto’s in dit nummer zijn o.m. van Edgard Eeckman en Bart Moens.

De vormgeving werd verzorgd door DADDY KATE. mUZe wordt gedrukt op de persen van Leleu Printing op milieuvriendelijk papier.

Hebt u een vraag of suggestie voor de redactie?

Mail naar: muze@uzbrussel.be of telefoneer naar de dienst Communicatie van het UZ Brussel op 02 477 80 80.

Wilt u zich abonneren op mUZe of een adreswijziging doorgeven, mail dan naar communicatie@uzbrussel.be mUZe is een realisatie van de dienst Communicatie van het UZ Brussel.

Verantwoordelijke uitgever: Marc Noppen, Laarbeeklaan 101, 1090 Brussel Algemene info over het UZ Brussel: www.uzbrussel.be Vacatures: www.werkeninhetuzbrussel.be Volg het ziekenhuis ook op twitter, facebook, Google+ en via de blog http://blog.uzbrussel.be www.facebook.com/UZBrussel en www.twitter.com/uzbrussel ( @uzbrussel )

Adverteren in m

UZe?

Contacteer Publiest Be lgië op telefoon nummer 0484 08 91 55