's Hertogenbosch

PAREL VAN BRABANT

‘s-Hertogenbosch staat op de verlanglijst in de zomer van 2021. Er rolt in dat jaar echter een golf water over ons land door de regenval en de overstromingen in Duitsland, België en Limburg. De afvoer van al dat water zorgt voor zoveel stroming dat we het plan een jaar moeten opschuiven. Maar gelukkig, wat in het vat zit…

PIM VAN DER MAREL

We komen van de Ertveldplas die noordwestelijk ten opzichte van het stadscentrum ligt. Onze vaarweg heet de Dieze, die via deze plas van de Maas naar de binnenstad loopt. We varen onder de Trierbrug door in de richting van het stadshart en komen al vrij snel bij de volgende brug. Die ziet er alleszins markant uit en luistert naar de naam The Royal Welshbrug, feitelijk twee bruggen met ook nog een spoorbrug ernaast. De gehele brugcombinatie is afgewerkt met wat men hier typeert als een ‘gouden netkous’.

Je moet er maar op komen! Mooi is wel dat ‘s-Hertogenbosch met deze brug de 53rd Welsh Division dankt voor hun inzet (en verliezen) bij de bevrijding van de stad aan het eind van de Tweede Wereldoorlog.

We zijn nog maar nauwelijks van de netkous bekomen als we aan stuurboord worden verrast met megagrote street art op een voormalige mengvoederfabriek. De twintig meter hoge silo’s daarvan zijn door achttien verschillende kunstenaars omgevormd tot indringende kunstwerken. We draaien een rondje om ze op ons in te laten werken en zijn er vergenoegd over. Wat een leuke manier om een industriële entree om te toveren in een speels welkom! Vanaf hier zien we de Diezebrug al liggen waar ook alle an-

dere grotere Bossche waterwegen samenkomen: de Dommel, de Aa en de Zuid-Willemsvaart. Op dit punt ligt ook Stadshaven De Waterpoort, waar we een deel van de dag willen liggen. Van hieruit gaan we alle waterwegen van ‘s-Hertogenbosch verkennen inclusief de veelgeroemde Binnendieze.

HISTORIE

De plaats waar de Dommel en Aa samenvloeien leent zich in de 12e eeuw uitstekend voor het ontstaan van een nederzetting. Die groeit snel: al aan het eind van de 14e eeuw is ‘s-Hertogenbosch één van de grootste steden van Nederland. Met stadsrechten sinds 1184 en een keur aan monumenten is de stad met recht een parel van Brabant. Neem alleen al de SintJan. Met de bouw van de kerk die aan de basis van de Sint-Jan staat is in 1220 begonnen. Met uitbreidingen en aanpassingen nadien wordt het in de 16e eeuw de kathedraal waar het bisdom Den Bosch zijn domicilie heeft. De rijkdom aan beeldhouwwerk en de enorme omvang maken de kerk meer dan imposant. De basiliek wordt gezien als het hoogtepunt van de Brabantse gotiek en staat natuurlijk niet voor niets als ‘kanjermonument’ te boek bij Monumentenzorg.

is de Markt, die op een donk (zandplaat) – en daardoor wat hoger – ligt. Aan de Markt vind je het stadhuis uit de tweede helft van de 14e eeuw. Maar ook De Moriaan, een 13eeeuws bakstenen woonhuis. En het geboortehuis van Jheronimus Bosch. Sinds 2007 is een permanente overzichtstentoonstelling van het werk van Jeroen Bosch (1450-1516) te bewonderen in de voormalige Sint-Jacobskerk aan het Jeroen Boschplein. En zo kunnen we nog wel een tijdje doorgaan. In een stad met zoveel historie zijn natuurlijk nog tientallen andere highlights te noemen. Maar om te voorkomen dat dit een opsomming daarvan wordt wijzen we hier alleen nog op de omwalling van de oude stad, die dateert uit het eind van de 14e eeuw. Deze omwalling, de vestingwerken en het hele historisch centrum zijn beschermd erfgoed.

DOMMEL

We beginnen met even langs te gaan bij het havenkantoor van de stadshaven. Dat ligt op een prachtig punt in de oude omwalling van de stad. In de eerste ommuring – gereed in 1225 en nadien afgebroken – waren er twee waterpoorten. Het havenkantoor bevindt zich op het punt waar destijds één van de beide waterpoorten lag.

Openingsfoto De Binnendieze onder de eeuwenoude binnenstad. 2 The Royal Welsh brug ofwel de ‘gouden netkous’. 3 Stadshaven De Waterpoort.

Het centrale plein van de binnenstad 2

We worden er vriendelijk ontvangen en krijgen te horen waar we onze boot mogen aanschuiven als we vanmiddag – met een boot van de rondvaartorganisatie – de Binnendieze gaan ‘doen’.

Meteen daarna besluiten we om eerst maar eens de Dommel op te varen. Om te beginnen laten we een grote groep suppers passeren. De jongelui zijn prima gekleed op deze snikhete dag: voor verkoeling hoeven ze alleen maar van hun board te stappen. Op de Dommel passeren we eerst de draaibrug en varen dan aan op de Wilhelminabrug. Die ligt in de Stationsweg en is feitelijk de derde ‘stationsbrug’ op deze plaats. Het treinstation van ‘s-Hertogenbosch ligt hier maar tweehonderd meter vandaan. Al onder de brug zien we aan bakboord het grote terras van Brasserie Bolwerk Den Bosch. Die is gevestigd in het voormalige Bolwerk Sint-Jan, samen met een informatiecentrum en een rondvaartbedrijf. Op het dak is een stadsparkje aangelegd met uitzicht op de Dommel. We nemen ons voor op de terugweg even

de kwaliteit van het terras te testen en varen door.

Aan bakboord hebben we het voormalige klooster Mariënburg. Het leuk uitziende torentje op de kapel is volgens het monumentenregister een zogenoemde dakruiter. We nemen dat maar voor kennisgeving aan en varen door naar de Mariabrug. Die is betrekkelijk recent vernieuwd en ziet er aan-

trekkelijk uit. Als we even later ook nog onder de Willemsbrug door zijn gevaren komen we op een soort van waterplein. Het ‘plein’ markeert het einde van het gemotoriseerd bevaarbare deel van de Dommel. Rechtdoor met paaltjes en aan bakboord met de Vughterstuw. We grinniken om het feit dat we met ons bootje nu eenmaal niet tegen een stuw kunnen opklim-

4 Megagrote street art op de silo’s van een voormalige mengvoederfabriek. 5 Suppen op de Dommel. 6 Bij de Vughterstuw moeten we omkeren.

men en keren hier om. Al die tijd vaar je op deze Dommel aan de stadskant langs de omwalling. Die schijnt oorspronkelijk nog vier meter hoger te zijn geweest, maar mocht later niet meer dan ongeveer 4,5 meter boven de grachten uitsteken. De stad probeert de oude bastions in ere te herstellen, dus ook het Bastion Maria waar we langs varen. Door de gedeeltelijke reconstructie zijn de maatvoering en de plaats van het oorspronkelijke bastion weer goed herkenbaar. We leggen aan bij het eerdergenoemde terras, waar onze kwaliteitstest in een positieve recensie resulteert.

BINNENHAVEN

We varen terug naar de Stadshaven en gaan van daar onder de Boombrug door. Dat brengt ons in de Binnenhaven. De haven is een in het midden van de 14e eeuw uitgegraven arm van de Dieze. Toen de stad nog belangrijke overslagactiviteiten had, was dit het kloppend hart daarvan. Tegenwoordig is het een plaats voor historische schepen en pleziervaart. De westelijke oever van de haven is de Brede Haven, de oostelijke oever de Smalle Haven. Het is een fraai oud geheel en een genoegen om doorheen te varen. Aan bakboord hebben we meteen na de Jan Heinsstraat een

vertakking naar de Binnendieze. Met twee grote verbodsborden en een waarschuwing voor het doodlopen van de vaarweg, probeert men vaarweggebruikers te doen afzien van invaren. Wij varen door naar het eind van de Binnenhaven. Ook daar kun je niet verder door een stuw. De Binnendieze stroomt hier – gevoed door de Dommel – in de Binnenhaven. We vinden het ontzettend grappig om alweer ‘vast te lopen’ op zo’n stuw, dat maken we maar weinig mee!

ZUID-WILLEMSVAART

We zijn omgekeerd en varen direct na de Boombrug stuurboord uit de ZuidWillemsvaart op. Dit kanaal verbindt ‘s-Hertogenbosch via Maastricht met Luik. De vaart is aan het begin van de 19e eeuw gegraven en overbrugt een kleine veertig meter hoogteverschil. Daarvoor waren destijds 21 sluizen nodig. In het stadstracé van Den Bosch ligt de eerste sluis met de niet al te fantasierijke naam ‘Sluis 0’. De namen van de andere sluizen laten zich raden. Sluis 0 wordt vervangen door een nieuwe die volgens de wateralmanak in 2023/2024 klaar is. De website van de gemeente leert dat het project is uitgesteld in verband met te hoge uitvoeringskosten. Dat geldt ook voor de ambitieuze plannen om bij

Sluis 0 het nieuwe Zuid-Willemspark te realiseren met daarbij langs het water de Kanaalboulevard. Varend betekent het dat we na de Orthenbrug en de Kasterenbrug worden geblokkeerd door de Hinthamerbrug, want daaronder begint Sluis 0. We passeren een visser op een steiger. Maar als we beter kijken denken we dat de gemeente dit bedoelt met ‘tribunes aan de boulevard’. We vinden het er in elk geval leuk uitzien. Ondertussen zijn de bruggen aan de benedenzijde van de sluis buiten gebruik gesteld en is de maximale doorvaarthoogte op het bevaarbare stuk beperkt tot 3,40 meter.

Nadat we zijn omgekeerd bij Sluis 0 varen we naar het beginpunt van de Aa. Op de vaarkaart is het oranje vaarwater (kanowater) en aan de Diezebrug hangt een overduidelijk invaarverbod. Desondanks vaart alles en iedereen om ons heen gewoon door. We concluderen dat het invaarverbod wel niet meer zal gelden. Wel raar dat ze dan zo’n bord niet weghalen. Direct als je de Aa op wilt, moet je om de Citadel heen varen. Dit fort is gebouwd in 1637 als uitbreiding op de al bestaande fortificaties van de stad.

De vijfde citadelpunt stak hinderlijk uit

in de Zuid-Willemsvaart en is om die reden aan het eind van de 19e eeuw gesloopt. Anno nu is in het Fort het Brabants Historisch Informatiecentrum gehuisvest. We varen door en passeren de Rückertbrug. De Aa maakt daarna een drietal slingers voordat je rechtdoor vaart naar het plasje aan het eind. In de tweede slinger komen we langs de (voormalige) zwemplas ‘De IJzeren Vrouw’, waarmee helaas geen vaarverbinding bestaat. Meteen daarna hebben we aan stuurboord een markante watertoren. Het bouwwerk uit 1885 is thans in gebruik als bedrijfsverzamelgebouw. Desondanks is het een aantrekkelijke toren gebleven. We varen door en komen langs de Oosterplas, die is uitgebouwd tot een recreatiegebied, overigens ook weer zonder vaarverbinding met de Aa. Net als ‘De IJzeren Vrouw’ is het een zandwinplas. Voor ons ligt dan de brug over de A2 met meteen daarachter de Zandvang, een visplas die ook populair blijkt bij zwemmers. Een onverwachte zand-

bank maakt het plasje spannend om te varen. Wij keren om en varen hetzelfde stuk terug naar de Stadshaven.

BOVENSTROOMS

Op de website van het waterschap De Dommel is een downloadbare vaarkaart opgenomen van het vaargebied onder ‘s-Hertogenbosch. Daaruit

blijkt dat de Dommel daar vooral geschikt is voor roeien en kanoën. Gemotoriseerd vaarverkeer is op dit deel slechts toegestaan op grofweg het stukje van de plaatsen Sint-Michielsgestel en Hal naar de zuidelijke Singelgracht van ‘s-Hertogenbosch. Via deze Singelgracht loopt het water langs de Parklaan, Spinhuiswal en

7 De fraaie, oude Binnenhaven. 8 Sluis 0. 9 We leggen onze boot aan en gaan de Binnendieze ‘doen’. 10 Uitzonderlijke schoonheid onder de stad.

Zuidwal en stroomt bij de Hekellaan in de Binnendieze. En het stroomt ook –zodra je op de Singelgracht komt – de andere kant op over de eerder genoemde Vughterstuw. De waterkaart vermeldt terecht ‘geen doorvaart’ bij de stuw. Motorvaart vind je benedenstrooms hiervan. Ook een plas als de Zuiderplas heeft geen faciliteiten voor motorboten en is vooral een zeilplas.

BINNENDIEZE

We schuiven onze boot aan langs de afgesproken steiger en melden ons bij het instappunt voor een rondje Binnendieze. Het tot stand komen van de Binnendieze is een verhaal op zich. Feit is dat het nu één van de mustsees van ‘s-Hertogenbosch is en razend populair als onderdeel van een dagje binnenstad. Waar je normaliter grachten zou verwachten, is daar in Den Bosch – uit ruimtegebrek – vaak overheen gebouwd. Het stelsel van waterlopen onder de stad is uitermate uitgebreid. Deze voor een belangrijk deel dus overkluisde grachten hadden de functie van riool en liepen het risico te worden gedempt. Gelukkig is dat uiteindelijk niet gebeurd. We volstaan met te vermelden dat ze zijn aangewezen als beschermd stadsgezicht, deels weer opgegraven en bevaarbaar zijn gemaakt. Varen is er zonder

concessie niet toegestaan. Hoewel we geprobeerd hebben een ontheffing te krijgen, bleek de gemeente niet te vermurwen. We gaan dus op weg met een speciaal voor ons gereserveerde rondvaarboot, dat regelde de gemeente dan weer wel. De gids is een welbespraakte vrijwilliger van de cultuurhistorische vereniging Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch. We varen een combinatie van de verschillende toertjes die onder de stad mogelijk zijn en doen daarbij de meest fotogenieke plaatsen aan. De restauratie van de Binnendieze was in 1998 voltooid. Van de oorspronkelijke 12 km is nog een derde deel over. Dat

GOED OM TE WETEN

betekent dat we best een tijd onderweg zijn. Na een paar minuten zijn we al blij dat de gemeente ons geen ontheffing heeft gegeven, want we zouden hier gegarandeerd verdwalen. Onderweg varen we ook even ‘naar buiten’ op de Singelgracht aan de zuidkant van de binnenstad. We zijn er stil van. Wat is dit leuk! Je vaart letterlijk onder een eeuwenoude binnenstad op een fijnmazig overkluisd grachtenstelsel met een gids die doorlopend allerlei leuke en wetenswaardige verhalen opdiept. Als je ooit in ‘s-Hertogenbosch komt, zet een tocht op de Binnendieze dan vooral op je wensenlijst!

Op de Dieze is de maximumsnelheid 9 km/u, op de overige wateren in ‘s-Hertogenbosch is dat volgens de website van Stadshaven de Waterpoort 5 km/u. Deze verenigingshaven beheert naast de eigen ligplaatsen ook die van de passantenhaven. Vooraf reserveren van een ligplaats is niet mogelijk. Voor de ligplaatsen aan de Dommel is de doorvaarthoogte met gesloten brug 3,20 m en voor een ligplaats in de Binnenhaven 4,50 m. Met een grotere doorvaarthoogte zit de Binnenhaven er niet meer in want de gemeente heeft – overigens zonder overleg – de Boombrug vast gelast om geluidshinder tegen te gaan. De draaibrug over de Dommel (Havenbrug) kan wel open, maar dat vergt overleg met de hulpdiensten en het stadsvervoerbedrijf en is dus geen sinecure. De WSV waarschuwt dat het van belang is een eventuele box altijd vooruit in te varen omdat het aan de walkant ondiep kan zijn.