Zaan by Pim van der Marel

TO ER VA A R T Z A A NS E S CHA NS

INDUSTRIEEL ERFGOED

1 De Zaanse Schans is een aangelegd openluchtmuseum van grote historische waarde. 2 De schommel ‘Over the edge’ is niet geschikt voor mensen met hoogtevrees. 3 De Wilhelminasluis in Zaandam wordt gerenoveerd en schut alleen beroepsvaart.

Als je door Noord-Holland vaart heb je de gelegenheid dat via de Zaan te doen. Die is betrekkelijk kort en heeft de naam heel afwisselend te zijn. Bovendien heb je onderweg een speciale attractie: de Zaanse Schans. Dat willen we natuurlijk niet missen.

ger het tamelijk saaie hoofdkantoor van Shell was, is een hip verzamelgebouw geworden. Op de top daarvan zit A’dam Lookout, waarvan de naam al zegt dat je daar voor het uitzicht heen moet. Maar wij zijn geboeid

PIM VAN DER MAREL

door de schommel op de rand. Die heet niet alleen ‘over the edge’ maar

gaat daar ook echt overheen. Niet iets voor mensen met hoogtevrees dus! We nemen een foto van het stel dat gillend de schommel uitprobeert, terwijl we goed opletten dat we de alom tegenwoordige veerponten niet in de weg varen. Daar slagen we vanzelfsprekend in en verderop varen we langs het bekende botel bij de NDSM-werf het Noordzeekanaal op. We gaan met de waterkaart voor ons op zoek naar het Zijkanaal G. Dat had - zo blijkt - ook wel zonder de kaart 2

gekund, want het bord met ‘Welkom in Zaanstad’ bij de ingang is moeilijk te missen.

BLIKVANGER We vertrekken vroeg vanuit Jachtha-

voorbaat op. Op het Afgesloten IJ is

VOORZAAN

ven ‘De Oostvaarders’ in Amsterdam

het filmmuseum Eye vanzelfsprekend

Als we stuurboord uit het Zijkanaal G

voor onze vaartocht naar Akersloot.

een

blikvanger.

op zijn gevaren, komen we al snel bij

Voor de route daarheen nemen we de

Maar onze aandacht wordt getrokken

de Oude Haven van Zaandam. We

Zaan en daar verheugen we ons al bij

door het gebouw ernaast. Wat vroe-

houden bakboord aan en varen de

indrukwekkende

Oude Haven in met het Zaaneiland 3

aan stuurboord. Over de oude binnenvaartschepen heen zien we in de verte het kleurrijke stadhuis van Zaanstad. Dat staat hier in Zaandam en is qua architectuur geïnspireerd op traditionele Zaanse huisjes. Het Zaaneiland is pas betrekkelijk recent een aantrekkelijk wooneiland geworden. Toen de Oude Haven nog de houthaven was, gebruikte houthandel William Pont het eiland voor houtopslag. Achter het eiland bevinden zich twee jachthavens. We moeten terug rondom het eiland om de Voorzaan af te

www.motorboot.com

maart 2021

T OE R VAAR T Z AAN SE SC H AN S

6 Pal voor de Zaanse Schans staat molen De 4 De pleziervaart is in Zaandam

Ooijevaar op het terrein van Duyvis.

aangewezen op de historische Groote Sluis.

7 Het is prettig wonen aan de Zaan in Zaan-

5 Het uit de 19e eeuw stammende Verkade

dijk met op de achtergrond de Zaandijker-

is nu onderdeel van een wereldwijd concern.

kerk.

lijdt ook De Schans onder een overkunnen varen naar de Wilhelmina-

load aan toeristische belangstelling.

sluis. Deze sluis wordt gerenoveerd

Vanaf het water hebben wij daar geen

en schut om die reden alleen be-

last van. We genieten van het uitzicht

roepsvaart. En dat is ontzettend leuk, want nu is de pleziervaart aangewe-

op alle molens en gebouwen en varen

er in een traag tempo aan voorbij. Natuurlijk maken we daar volop foto’s

zen op de Groote Sluis ernaast. De eerste Groote Sluis dateerde uit 1544

ZAAN

en is in 1722 opgevolgd door de hui-

Uit de sluis varen we de Zaan op die

waren de oevers van de Zaan een

van ‘Het jonge schaap’. Dit is een re-

dige. Die werd al in 1965 buiten ge-

hier een brede vaarweg is. Na korte

sterk industriële omgeving. Bij het

plica uit 2007 van een houtzaagmo-

bruik gesteld maar moest weer in ere

tijd duikt aan bakboorzijde de Verka-

aanvaren op de Coenbrug is dat nog

len waarvan de maten exact bewaard

hersteld worden door de renovatie

defabriek op. Vanaf het water kijk je

steeds heel duidelijk het geval.

waren gebleven. Ook aan de over-

van de Wilhelminasluis. En dat bete-

op het prachtig gerestaureerde fa-

kent dat je je laat schutten door een

brieksfront met de Verkadetoren. In

HISTORIE

ning

drie eeuwen oud geval. De muren

1886 begon de eerste Verkade hier,

Dat brengt ons op het punt even stil

traditionele Zaanse huizen eruit horen

worden opgesierd met de wapenste-

in het begin nog onder de naam ‘De

te staan bij de geschiedenis van dit

de Zaanse Schans in volle glorie. Al-

van architectonisch reservaat voor de

te zien. We hebben veel waardering

nen van een dijkgraaf en het hoog-

Ruyter’. Tegenwoordig is Verkade een

gebied. De Zaanstreek is namelijk

thans, het gedeelte dat je vanaf het

houtbouw in deze streek geworden.

voor al die initiatieven tot behoud van

heemraadschap. Aan die wapen-

onderdeel van de Pladis group, een

één van de oudste industriegebieden

water kunt zien dan. De Zaanse

Je vindt er onder meer een scheeps-

ons erfgoed. Het is ronduit fantas-

stenen is de ouderdom van de sluis

worldwide koek- en chocoladebedrijf.

van Europa. Zeevaart, scheepsbouw,

Schans is een aangelegd openlucht-

werf, bedrijven waar oude ambachten

tisch dat we op deze manier de histo-

natuurlijk wel af te zien. Datzelfde

De nieuwe aandeelhouders hebben

zagerijen en alle mogelijke soorten

museum. Men heeft de houten Rijks-

worden beoefend, de museumwinkel

rie levend weten te houden! Varend

geldt voor de traditionele manier

de bekende ‘meisjes van Verkade’

handel en nijverheid zorgden voor

monumenten

van

andere

door zo’n openluchtmuseum waan je

waarop de deuren in beweging wor-

gelukkig nog niet met pensioen ge-

een florerende economie. Tsaar Peter

gebleven industriemolens ernaartoe

musea en veel typisch Zaanse houten

je terug in hoe het vroeger moet zijn

den gezet. Maar die deuren zijn wel

stuurd. We hebben veel waardering

de Grote kwam er niet voor niets per-

verplaatst. Daardoor is het een soort

huizen. Zoals veel populaire locaties

geweest, heerlijk.

nieuw en de vrijwilligers die de sluis

voor het fraai uitziende pand en ver-

soonlijk de scheepsbouw bestude-

bedienen zijn superenthousiast en

volgen onze vaarweg. Die slingert

ren. Zelfs de walvisvaart werd hier op

reuze gezellig. Het zou ook kunnen

hier door het voormalige Koog aan de

flinke schaal beoefend. In het begin

dat onze ruimhartige vrijwillige bij-

Zaan, waarbij op een flink aantal

van de 18e eeuw waren hier 600 mo-

drage aan de kas daar een rol in

plaatsen woonhuizen de industrie

lens in bedrijf. Mogelijk waren het er

speelde…

hebben

zelfs 900, de annalen zijn op dit punt

van. We zijn nogal onder de indruk

verdrongen.

Traditioneel 5

bewaard

Albert

Heijn,

talloze

kant van het water is er volop rekemee

gehouden

met

hoe

niet erg eenduidig. Belangrijk waren de houtverwerking en de voedingsmiddelenindustrie. In die tijd werd deze streek gezien als de ‘provisiekast’ van Nederland. Later werden de molens vervangen door stoommachines. Tot op de dag van vandaag zijn de grote bedrijven die daaruit voortvloeiden hier nog steeds te vinden.

ZAANSE SCHANS Na de Coenbrug passeren we aan stuurboord het schiereiland De Hemmes. Het zwaar verontreinigde eiland heeft een woonbestemming gekregen, dus moet er flink gesaneerd worden. We passeren aan stuurboord molen De Ooijevaar en varen onder de Julianabrug door. En daar is dan 4

www.motorboot.com

maart 2021

T OE R VAAR T Z AAN SE SC H AN S

0 km

8 De adelaar op de toren van de voormalige 9 De Zaanbrug tussen Wormerveer en Wormer is omringd door fraai

Uitgeest

gerestaureerde gebouwen.

De Rijp Vinkenkop

Alkmaarder Meer Stierop

Noordhollandsch kanaal

Zaanbrug

MARKANTE GEBOUWEN

Julianabrug

Assendelft

Purmerend

Wormer

weleens een slap aftreksel van het voorgaande zou kunnen zijn. Daar zit-

Noord

Zijkanaal C

Verkade

naal

ZAANDAM

Hannover

Arnhem Wesel

dat de planning wordt gehaald, kun je je

Oostzaan

daar komend jaar weer laten schutten.

Landsmeer

Maas

Essen

Waterland

Keulen Bonn

Luik BELGIË

(hoogte 2m70, diepte 1m70) geen

A’dam Lookout

Afgesloten IJ

Halfweg

AMSTERDAM

Maar als de beperkingen van de - ernaast

FRANKRIJK

Karlsruhe Stuttgart Rijn

0 km

100

zou hebben, blijkt dus iets te simpel.

De vogel was destijds het beeldmerk

de prachtig gerenoveerde pakhuizen-

zen. Je kunt er bijvoorbeeld ook

geknapt moet worden. Maar de voor-

van

zeepfabriek.

rij die eindigt bij de voormalige rijstpel-

gewoon kantoorruimte huren. Ook dit

beelden van hoe je dat moet doen

Maar in de praktijk werd het natuurlijk

is weer zo’n prachtig staaltje van wat

liggen hier voor het oprapen. Bij Oost-

je met oude industriële gebouwen

Knollendam gaat de Zaan over in de

kunt doen.

Knollendammervaart. Wij gaan daar

het bij een brand vernietigd en is de

Hollandia. welvaart ©lerij Henk de Bruin - 3De februari 2021 van de industrie in het laatste kwart van de De Zaan 19e eeuw spat ervan af. In de loop 105 × 118 mm van de 20e eeuw namen de oor-

huidige versie gemaakt. Het zeepbe-

spronglanden het pellen van de rijst

ERFGOED

daag. Als we terugkijken op de Zaan is

drijf is ingeschoven bij de naastgele-

steeds meer zelf ter hand. Dat maakte

Wij varen door en stellen vast dat ook

het eigenlijk een heel aantrekkelijk,

gen vettenfabriek en de toren is nu

een einde aan de voorspoed. Sinds

de rest van de Zaan een fraai en pret-

doorlopend lesje industrieel historisch

een Rijksmonument waarin creatieve

de renovatie zijn er veel mogelijkhe-

tig vaarwater is. Natuurlijk is er op de

erfgoed. Mocht je in de buurt komen,

bedrijfjes hun domicilie hebben ge-

den in de bestemming van de pakhui-

oevers nog van alles dat een keer op-

doen hoor!

pers op de rivier. Kort daarna werd

vonden.

bakboord uit richting ons doel van van-

RIJST We zijn nog maar net van de adelaar bekomen als we in de buurt komen van de Zaanbrug in Wormerveer. Vlak voordat we daar zijn torent aan stuurboord de Lassie-fabriek hoog naast ons op. Voortgekomen uit een gortpellerij van 1893 en een latere havermoutfabriek is het ‘bijproduct’ rijst na de oorlog de hoofdrol gaan spelen. De merknaam Lassie staat er al sinds 1957 op. Dit merk wordt overigens alleen in Nederland gevoerd. Het bedrijf is anno nu onderdeel van Ebro, een multinational in food. Leuk is dat de productie nog altijd hier plaatsvindt, in de - fraai gerestaureerde – fabrieksgebouwen van meer dan een eeuw oud. Meteen na de brug hebben we aan stuurboord de voortzetting van 6

www.motorboot.com

Straatsburg

den dat het met Duitsers te maken

vooral een baken voor de beurtschip-

Heidelberg

Nancy

leuker!

Amstel

Offenbach

Ludwichshafen Saarbrücken

Route

er al voor 1900 stond. Ons vermoe-

Wies- Frankfurt baden Mainz

Luxemburg

hinderpaal vormen, adviseer ik die. Veel Buiten IJ

Kassel

Rijn

Remagen Koblenz

liggende - historische Groote Sluis

Eye

prijkt een reusachtige adelaar. Het

gelijknamige

Dortmund

Düsseldorf Leverkussen

Lorelei

kante fabriek varen. Op de watertoren

Aller

Mittellandkanal

IJssel

vaarweg deelt met de grotere binnenvaart.

verbeteringsprogramma. Ervan uitgaande

Oude Haven

Slotermeer

Zwolle

Zaandam is een onderdeel van dit

Noordhollandsch kanaal

opvolger van een metalen versie die

Weser

Ems

De renovatie van de Wilhelminasluis in

we in Wormerveer langs een mar-

beest is van gewapend beton en is de

Bremen

Lemmer

Purmer Ringvaart Zaanse Schans

Voorhaven zeeka

Emden Groningen

Wormer

Coenbrug

Nauernasche vaart

Leeuwarden

de Zaan!’ wordt de bevaarbaarheid van de verbeterd. Dat betekent dus dat je deze

Koog a/d Zaan

den we er rekening mee dat wat volgt

In het kader van het programma ‘Vaart in Zaan voor grote binnenvaartschepen

De Poel

Krommenie Wormerveer Adelaar

ten we nog wat over te mijmeren als

Beemster Ringvaart

Noorder vaart

10 In de meer dan een eeuw oude Lassie-

Zoals altijd na een hoogtepunt hou-

GOED OM TE WETEN

Beemster Beemster Ringvaart

Knollendammer vaart Oost-Knollendam

fabriek vindt nog altijd de productie plaats.

zeepfabriek is meer dan een eeuw oud.

Route

Akersloot

maart 2021