Малын махны эрүүл мэндийн ач холбогдол Хураангуй Таван хошуу малын( улаан мах) нь өөхний агууламж өндөр бөгөөд эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлэх эрсдэлтэй хэмээн үзэх нь бий.Иймээс махны хэрэглээг бууруулах нь бодисын солилцооны хямрал, хорт хавдар, хэт таргалалт зэрэг өвчнөөс сэрэмжлэх ач холбогдолтой хэмээн зөвлөдөг. Гэхдээ мах нь биологийн өндөр ач холбогдолтой төгс уургийн баялаг эх үүсвэр юм. Түүнчлэн маханд агуулагдах зарим эрдэс бодис, аминдэм зэрэг бичил шимт нэгдлүүд нь ургамлын гаралтай хүнсэнд байхгүй, эсвэл шингэц нь тааруу байдаг. Үүний зэрэгцээ мах нь, нүүрс усны агууламж багатай учраас хэт таргалалт, шижин, хорт хавдрын үед сувиллын хоолны суурь байдлаар хэрэглэхэд харин ч тохиромжтой байх онолын үндэстэй. Түлхүүр үг: “улаан” мах, төгс уураг, шимт бодис, тосны хүчил Оршил Хүн амын амьжиргааны түвшин дээшлэхэд “улаан” хэмээх тодотголтой таван хошуу малын махны хэрэглээ нэмэгддэгийг зах зээл судлаач мэргэжилтнүүд тогтоожээ. Гэтэл хөгжингүй нийгэмд түгээмэл зарим өвчин, тухайлбал судасны хана хатуурах, цусны даралт нэмэгдэх эмгэг, хэт таргалалт, зарим эрхтэний хорт хавдар зэргийг мөн л “улаан” мах, махан бүтээгдхүүний хэрэглээтэй холбож тайлбарлах нь бий. Үүний улмаас, махны хэрэглээг бууруулах, цагаан хоолны дэглэм баримтлах эрмэлзэлтэй хүний тоо өссөөр байна. Иймд махыг яагаад “сөрөг” хэмээн үзэж байна вэ, махнаас татгалзсанаар эрүүл мэндээ хамгаалж,өвчин эмгэгт өртөхгүй байж болох уу гэсэн асуултанд үндэстэй хариу өгөх шаардлага, салбарын мэргэжилтнүүдийн өмнө тулгарч байна. Махны найрлага Юуны өмнө махны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн талаар авч үзье. Мах нь уургийн агууламж өндөртэй учраас ялангуяа шулуун гэдэсний хавдар өдөөх эрсдэлтэй хэмээн үздэг. Гэхдээ уургийн хэрэглээ ба уг өвчний хоорондох шууд хамаарлыг бүрэн баталсан судалгааны ажлын дүн одоогоор байхгүй байна. Харин “улаан” мах болон боловсруулсан махан бүтээгдэхүүнийг өдөрт хоёроос илүү удаа идэхэд дээрх эрсдэл нэмэгдэх хандлагатайг зарим судлаачид ажиглажээ. Хүнсний уургийн тоо хэмжээнээс илүүтэйгээр түүний төрөл нь хавдар үүсэхэд ямар нэгэн байдлаар нөлөөлдөг байж болзошгүй юм. Жишээ нь, метиониноор баялаг хүнсний хэрэглээ шулуун гэдэсний хавдрыг өдөөх магадлал өндөртэй байна. Түүнчлэн, тослог хоол, туршилтын харханд хавдар үүсэхэд хүргэдэг болохыг судалгаагаар тогтоожээ. Иймээс өөхгүй махны хэрэглээ шулуун гэдэсний хавдар үүсгэхгүй гэж үзэж болох юм. Өөх тос: Нилээн олон жилийн өмнө хийгдсэн судалгаагаар өөх тосны хэрэглээ ба хөхний, шулуун гэдэсний, түрүү булчирхайн хавдрын тохиолдлын хооронд эерэг хамаарал байна гэсэн таамаглал дэвшүүлсэн бий. Харин сүүлийн жилүүдэд олон тооны бүлэг болон хувь хүмүүс хамруулж өргөн хүрээтэй явуулсан судалгааны дүн шинжилгээгээр, өөх тосны хэрэглээ ба шулуун гэдэсний хавдрын өвчлөлийн хооронд ямарваа хамаарал илрүүлээгүй байна. Хоёр тохиолдолд л хөхний хавдартай холбоотой байж болох хандлага ажиглагджээ. Таван хошуу малын мах нь өөх тосны эх үүсвэр болж шулуун гэдэсний хавдар үүсгэх эрсдэлтэй хэмээх таамаглал нь, “тос, цөсний хүчлийн шүүрлийг эрчимжүүлдэг, цөсний хүчил нь хорт хавдар өдөөгчид хувирдаг” гэдэг төсөөлөлд үндэслэдэг. Сүүлийн үед явуулж байгаа олон судалгааны янз бүрийн үр дүн нь бүхэлдээ, өөх тосны талаар өнөөг хүртэл баримталж ирсэн сөрөг төсөөлөлд бүрэн тохирохгүй байгаа юм. Махны өөхний агууламж өргөн хүрээнд хэлбэлздэг бөгөөд биологийн үүрэг, нөлөө нь ч олон янз байна. Жишээ нь, малын махны тосонд агуулагдах пальмитиний хүчил, аденомын өсгөвөрлөсөн эсийн хуваагдлыг эрчимжүүлдэг. Гэтэл стеариний хүчил ийм үйлчилгээ үзүүлдэггүй болохыг тогтоожээ. Махны өөх, тосны хүчлийн бүрдлийн эсвэл бүтцийн онцлогоосоо хамааран харьцангуй бага шимэгддэг. Түүний дээр организмд өөх тос задрах, дахин эфиржих процесс хувь хүний физиологийн онцлогтой холбоотой. Эцэст нь липидэд хамаарахгүй
нэгдлүүд ч хорт хавдар өдөөх хүчин зүйл болох нь бий. Үүнд маханд агуулагдах цагираг аминууд ба бичил элемент-төмөр зэргийг нэрлэж болно. Хүнсэнд агуулагдах төмөр, туршилтын хулганын шулуун гэдсэнд липидийн исэлдэлтийг эрчимжүүлж, хулгана ба харханд шулуун гэдэсний хавдар үүсэх тохиолдлыг нэмэгдүүлж байжээ. Хүн дээр хийсэн судалгаагаар организмийн төмрийн нөөц ба шулуун гэдэсний хавдрын тохиолдолын хооронд хамаарал байж болохыг тодорхойлжээ. Эцэст нь тэмдэглэхэд гетероцагираг аминууд - ГЦА зэрэг хорт хавдар үүсгэгч, өдөөгч нэгдлүүд нь махыг хатуу горимоор шарах, чанахад үүсдэг бөгөөд хувь хүний хавдарт өртөмтгий байдлаас хамааран шулуун гэдэсний, хөхний, түрүү булчирхайн хавдар үүсгэх эрсдэл дагуулдаг байна. Өртөг багатай, хялбар зарим арга хэрэглэж ГЦА үүсэхийг бууруулж болно. Махны гадаргыг галын дөлөнд хүргэхгүй байх, хөнгөнцагаан хуудсанд ороож шарах, богино долгионы зууханд болгох нь ихээхэн үр дүнтэй арга юм. Түүнчлэн ургамлын гаралтай хүнсний, хавдрын эсрэг биологийн идэвхт нэгдлүүд маханд байж болзошгүй хортой бодисыг саармагжуулдаг. Жишээ нь, сармисанд агуулагдах органикхүхэрт нэгдэл болох- диаллил сульфид нь ГЦА хавдар өдөөгчид хувирах урвалыг саатуулдаг байна. Ер нь маханд хавдар өдөөх хүчин зүйл байлаа ч түүний үйлчлэл хувь хүний хүнсний хэрэглээний байдлаас хамаарна. Үүний дээр махны өөрийн нь бүрэлдэхүүнд хавдар үүсэхээс хамгаалах үйлчлэлтэй биологийн идэвхт нэгдлүүд агуулагддаг. Маханд агуулагдах хавдрын эсрэг нэгдлүүд ω-3 тосны хүчлүүд хивэгчдийн маханд агуулагдах эдгээр нэгдлийг, бусад олон биологийн үүргийн зэрэгцээ хавдрын эсрэг үйлчлэлтэй хэмээн үзэх болжээ. Эссенциал буюу үл орлогдох тосны хүчлүүд нь организмд, өндөр идэвхтэй эйкозапентаноидуудад хувирдаг. ω-6 линолын хүчлээс үүсэх эйкозапентаноидууд нь үрэвсэл өдөөх шинж чанартай бөгөөд тодорхой нөхцөлд хорт хавдар үүсгэх нөлөөтэй юм. ω-3 лионы хүчил, организмд линолын хүчилтэй адил замаар хувирдаг тул ω-6 эйкозапентаноидуудын хорт хавдар үүсгэх эрсдэлийг багасгадаг байна. ω-3 тосны хүчлүүд улаан маханд, түүний дотор бэлчээрийн маллагаатай хивэгчдийн маханд агуулагддаг. Фолийн хүчил Мах нь метилийн бүлэг тээгч-фолийн хүчил ба B12 аминдэм, дамжуулагчметионин, холиний чухал эх үүсвэр юм. Янз бүрийн хэлбэрийн хавдраар өвдөх эрсдэл нь фолийн хүчлээр баялаг ногоо, жимсийг бага хэрэглэсэнтэй холбоотой гэж үздэг нь үнэн хэдий ч мах, элгэнд агуулагдах уг нэгдлийн биологийн идэвхи ургамлын хүнснийхээс хамаагүй өндөр байдаг байна. Фолийн хүчлийн хэрэглээг судалсан судалгааны дүнгээр түүнийг бага хэрэглэхэд шулуун гэдэсний аденома ба хавдраар өвдөх тохиолдол нэмэгдэж байгааг тогтоожээ. Ургамлын гаралтай фолийн хүчлээс өндөр идэвхтэй бэлдмэлийг нэмэлтээр хэрэглэснээр шулуун гэдэсний хавдраар өвдөх магадлал үлэмжхэн буурсан байна. Гэхдээ хамгаалах үйлчилгээтэй биологийн идэвхт нэгдлийг хүнсэндээ удаан хугацаагаар хэрэглэхэд түүний үйлчлэл илэрдэг. Нөгөө талаас ийм нэгдлийг мөн л удаан хугацааны туршид огт хэрэглэхгүй буюу багаар хэрэглэснээр хавдарт өртөх эрсдэл бий болдог байна. Мэрэгчдийг фолатууд, аминдэм B12, метионин, холин зэргээр хомс тэжээлээр тэжээхэд биеийн янз бүрийн хэсэгт нь хавдар үүсч байжээ. Иймээс фолийн хүчлийг биологийн идэвх өндөртэй нэмэлт бэлдмэл хэлбэрээр болон уг нэгдлээр баялаг хүнс хэрэглэх нь гомоцистейний хэмжээг багасгах замаар эрсдэлийг бууруулах боломж олгоно. Аминдэм А Германы зохистой хооллолтын нийгэмлэгээс жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд аминдэм А-ийн хэрэглээг 40%, хөхүүл эхчүүдэд 90% нэмэгдүүлэхийг зөвлөдөг. Гэхдээ шинжлэх ухааны баттай үндэслэлгүйгээр, жирэмсэн, мөн жирэмслэхийг хүсч байгаа эмэгтэйчүүдэд малын элэг идэхээс татгалзахыг анхааруулдаг. Ингэснээр аминдэм А-ийн хэрэгцээг түүний угтвар нэгдэл болох бетакаротиноор хангах шаардлагатай болдог. Уг нэгдэл нь улбар шар болон хар ногоон навчит хүнсний ногоо, мөн баяжуулсан шүүсэнд ихээр агуулагддаг. Герман улсын хүн амын, бета-каротиний өдрийн дундаж хэрэглээ1.5-2 мг гэж тогтоосон байна. Хэрэв жимс ногооны бета-каротин 12:1~26:1 гэсэн харьцаатайгаар, харин шүүснийх нь 4:1 харьцаагаар А аминдэм хувирдаг гэж үзвэл дээрх хэрэглээ аминдэм А-ийн өдрийн зөвлөмж хэрэгцээний 10-15% -ийг л хангах юм. Аминдэм А-ийн гол эх үүсвэр малын элэг болдог. Малын элгэнд хүний өдрийн хэрэгцээний 75%-ийг хангах хэмжээний аминдэм А агуулагддаг. Гэхдээ Германд малын элэгний хэрэглээ нэг хүнд жилд дунджаар 500 г-аас бага оногддог тул залуу эмэгтэйчүүд, ялангуяа жирэмсэн эмэгтэйчүүд, хөхүүл эхчүүдийн хувьд бета-каротин аминдэм А –ийн гол эх үүсвэр болдог байна. Их Британид явуулсан судалгаагаар дундаж болон ажилчин ангийнхны аминдэм А–ийн хэрэглээ хангалтгүй байдаг нь тогтоогджээ. Америкийн хүүхдийн эмч нарын холбооноос, эхийн жирэмсний
болоод хөхүүл хугацаанд нярайн, нэн ялангуяа уушиг төлжиж, үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулахад нь аминдэм А хамгийн гол чухал үүрэгтэй аминдэмүүдийн нэг хэмээн нэрлэжээ. Эх нь А аминдэмийг хангалтгүй хэрэглэж байгаа тохиолдолд ургийн хангамж болоод хөхний сүүний чанар доогуур байна. Үүний сөрөг уршгийг цаашид нэмэлт бэлдмэл хэрэглээд ч засах боломжгүй юм. Түүнчлэн фолийн хүчил, аминдэм А, төмрийн хангамж ба хүүхэд бага жинтэй төрөх явдал харилцан холбоотой. Дутуу хүүхдэд элбэг тохиолдох амьсгалын замын хямрал нь, аминдэм А-ийн хангамжаас хамааран учрах олон хүндрэлийн нэг юм. АНУ-ын “Үндэсний эрүүл мэнд, зохистой хооллолтын ажиглалт” судалгаанд хамрагдсан хүнсний 12 шимт нэгдлээс зөвхөн аминдэм А-ийн хангамж, амьсгалын замын өвчний хүндрэлийн тохиолдолтой эсрэг хамааралтай байжээ. Амьсгалын замын өвчний хүндрэл уушигны хавдар үүсэх эрсдэлийг ихээхэн нэмэгдүүлдэг нь тодорхой билээ. Аминдэм А-ийн хангамж нийтдээ буурах нь амьсгалын замын эмгэг үүсэхэд, захын буюу хэсэгчилсэн хомсдол нь амьсгалын салстыг мэдэгдэхүйц өөрчлөлтөд оруулдаг. Хомсдолын уршиг нь сормууслаг цөөрөх, шүүрлийн эс олшрох, эцэст нь эвэрлэг метаплаза үүсэхэд хүргэдэг байна. Ийм өөрчлөлтүүд (сормууслаг эс цөөрч, шүүрэл нэмэгдэх) тамхичдад тохиолддог бөгөөд шүүрлийн эсийн цэвэршилтийг бууруулдаг. Шүүрлийн эсийн цэвэршилт буурснаар амьсгалын замаар синкотил вирус шингээлт нэмэгдэх нь хөгжиж буй орнуудын, аминдэм А-ийн дуталтай хүүхдүүдийн дунд ихээр тохиолдох амьсгалын замын халдвартай холбоотой өвчлөл болоод үхлийн шалтгаан болдог байна. Селен нь үр тариа, загас, маханд агуулагддаг. Хэмжээ нь тухайн газар орны хөрсөнд хуримтлагдсан байдлаас хамаардаг. Түүний биохимийн гол үүрэг нь глютатионпероксидаза (ГП) ферментийн идэвхтэй хэсэг болоход оршино. Уг фермент нь эсийн үйл ажиллагаанд чухал үүрэгтэй бөгөөд хүчилтөрөгчийн солилцоо ба хоргүйжих процесст оролцдог. ГП нь ДНХ-ийг исэлдэж, улмаар эс неопластик хувиралд орж өөрчлөгдөхөөс хамгаалдаг гэж үздэг. Селенийн харьцангуй их хэмжээ нь амьтдын зарим хавдрын эсийг дарангуйлдаг. In vivo, in vitro туршилтаар органик ба органик бус селен хэвийн болон хавдрын өсөлтийг саармагжуулдаг болохыг тогтоожээ. Газарзүйн судалгаагаар уг элементээр баялаг хүнс хэрэглэж буй нутаг орны хүн амын дунд селенийн хэмжээ ба хавдрын тохиолдлын хооронд эсрэг хамааралтай болох нь ажиглагджээ. Суурь болон эвэршсэн арьсны хавдрын үүсэлтэй гэсэн оноштой хүмүүст өөрсдөд нь мэдэгдэлгүйгээр өдрийн зөвлөмж хэмжээнээс 3 дахин их селен өгч туршсан байна. Селений бэлдмэл арьсны хавдар дахихаас сэргийлэх нөлөө үзүүлээгүй боловч түрүү булчирхай, уушигны ба шулуун гэдэсний хавдраар өвдөх, үхэх тохиолдлыг үлэмжхэн бууруулж байжээ. Үүнтэй төстэй бусад судалгааны дүнг нэгтгэн үзвэл, селенийг өдөрт 80-90µg буюу үүнээс ихээр хэрэглэх нь түрүү булчирхайн хавдар үүсэх тохиолдлыг ихээхэн бууруулах нөлөөтэй юм. Гэтэл одоогийн хэрэглээний дундаж хэмжээ өдөрт ердөө 30-40µg байдаг байна. Хүнсний хэрэглээ биеийн эдэд хуримтлагдах селенийн хангамжинд шууд нөлөөтэй. Иймээс ялангуяа селенээр ядмаг хөрстэй нутаг орны хүн ам биологийн идэвх өндөртэй уг элементээр баялаг хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэх шаардлагатай. Малын мах нь биологийн идэвх өндөртэй, хялбар шингэх селенийн чухал эх үүсвэр юм. Цайр нь зарим металлферментийн бүрэлдхүүн бөгөөд эсийн өсөлт, төлжилт, остеогенезис, дархлаанд чухал үүрэгтэй. Түүнчлэн исэлдэлтийн эсрэг хамгаалах процест оролцдог. Цайрын гол ух үүсвэр нь малын мах, далайн хүнс, шувуу, үр тариа, цагаан идээ, буурцагтан, хүнсний ногоо юм. Хавдартай өвчтөнүүдэд цайрын нөөц бага байдгийг тэмдэглэсэн бий. Гэхдээ түрүү булчирхайн хавдар үүсэхэд цайр тодорхой үүрэгтэй байж болох тухай жишээг энд хуримтлагдсан цайрын хэмжээ бусад зөөлөн эдийнхээс даруй 10 дахин өндөр байдгаас харж болно. Цайрын хуримтлал андрогенд мэдрэмтгий болон андрогенхамааралгүй булчирхайн хавдрын эсийн өсөлтийг сааруулдаг. Цайрын бэлдмэлийг нэмэлтээр хэрэглэх нь түрүү булчирхайн хавдрын эрсдэлийг бууруулахад нөлөөлөх эсэх тухай тархварын судалгааны дүнгүүд харилцан адилгүй байдаг. Үүний нэг гол шалтгаан нь хүнсний хэрэглээний бүтээгдэхүүн, ялангуяа мах, далайн бүтээгдэхүүн цайрыг янз бүрийн хэмжээтэй агуулдаг явдал юм. Нөгөө талаар маханд агуулагдах цайр, ногооныхоос илүү хялбар шингэдэг, хүнсний бусад нэгдлүүд шимэгдэлтийг нь дэмжих (нимбэгийн хүчил, гистидин, цистейн) буюу саатуулдгийг (фитатууд, оксалатууд) харгалзах ёстой. Ерөнхийдөө, цайрыг зохистой хэмжээгээр хэрэглэх нь зөвхөн түрүү булчирхайн хавдраас сэргийлэх ач холбогдлоор хязгаарлагдахгүй гэж үзэж болно. Цайрын хангамж багасахад хүргэх нэг хүчин зүйл нь янз бүрийн шалтгаанаар малын махны хэрэглээг бууруулах, үүний зэрэгцээ цэвэрлээгүй үр тариа, самар, буурцаг ихээр хэрэглэх явдал юм. Малын мах хялбар шингэх цайраар баялаг, харин үр тариа цайрын шимэгдэлтийг саатуулдаг фитийн хүчил агуулдаг. Иймд “махны хэрэглээг багасга, идэхгүй бай” гэсэн зөвлөмж нь цайрын хангамжийг бууруулах нөхцөл болдог байна. Шинэ Зеландад дээрх зөвлөмжийг баримтлан, мах бага иддэг буюу огт иддэггүй 330 эмэгтэйг хамруулан судалгаа явуулж, тэдний организмд
цайрын нөөц ихээхэн хомс байгааг тогтоожээ. Энэхүү судалгаа нь мах, махан бүтээгдэхүүн оролцсон, холимог хүнсний дэглэм нь хавдраас сэрэмжлэх бүх чухал нэгдлийг хангалттай хэмжээгээр агуулсан зохистой хэрэглээ болохын тод жишээ юм. Дүгнэлт Малын мах нь хавдар өдөөж болзошгүй зарим нэгдлийг агуулдаг хэдий ч шууд утгаараа уг өвчнийг үүсгэх шалтгаан болдоггүй нь лабораторийн ба тархварын судалгааны дүнгээс тодорхой байна. Нөгөө талаар, жимс ногоо ихээр хэрэглэдэг хүмүүс хавдраар өвдөх эрсдэл бага болохыг олон судалгаагаар тогтоосон билээ. Хүнсний ногоо, жимсэнд агуулагдах каротиноид, флавоноидоос гадна фолийн хүчил, селен, цайр зэргийг хавдраас сэргийлэх үйлчилгээтэй гэж үздэг. Малын мах эдгээр нэгдлээр ихээхэн баялаг гэдэг нь тодорхой. Сэргийлэх үйлчилгээтэй нэгдлүүдийг хүнсэндээ зохистойгоор хослуулж хэрэглэх нь хавдраас хамгаалахад чухал ач холбогдолтой. Үүний дээр өндөр илчлэг, нүүрс ус зэрэг нь шулуун гэдэсний болон бусад хавдар үүсэхэд нөлөөлдөг гэсэн таамаглалыг зарим судлаачид дэвшүүлж байгааг харгалзах нь зүйтэй. Эцэст нь хувь хүний хувьд жимс ногоо ихтэй мах, махан бүтээгдэхүүн оролцсон холимог хүнс хэрэглэж, биеийн жингээ хэвийн барьж, дасгал хийж байх нь аливаа өвчин, түүний дотор хавдраас хамгаалах чадвараа нэмэгдүүлэх хамгийн шилдэг зам болно.
Хөдөө аж ахуйн нэмүү өртгийн сүлжээг дэмжих техник туслалцаа ТА8960 MON төслийн махны салбарын асуудал хариуцсан зөвлөх Б.Энхтуяа