Maart 2018
Nieuwsbrief
De Witte Hoeve in Twisk, Dorpsweg 108
Stolpboerderijen in Noord-Holland Afgelopen jaar heeft Boerderijenstichting Fryslân aandacht besteed aan de boerderijen in het Oldambt in Groningen. De jaar staan de Thema-avond en de excursie in het teken van de stolp in de kop van Noord-Holland. Deze boerderijen behoren tot het zogenaamde ‘Friese huistype’ en gaan terug tot het Oudfriese langhuis. Kenmerkend is de grupstal, waar het vee paarsgewijs gestald werd met de kop naar de buitenmuur. Vanuit het basistype ontwikkelde zich in de verschillende regio’s een eigen, streekgebonden type met geheel eigen inkleuring.
Activiteiten in BEARS: theatervoorstelling in kop-hals-rompboerderij, uitleg bij middeleeuwse kerk en ‘Uniastate’ met poort
B
oerderijenstichting Fryslân sluit zich aan bij de activiteiten rond Culturele Hoofdstad LF 2018, met het organiseren van een theatervoorstelling met als titel: Boerderij in de buurt. Het begrip ‘buurt’ verwijst naar buurtschap
of gehucht. Deze theaterproductie is ontwikkeld door Agrarisch Erfgoed Nederland. De voorstelling wordt gehouden in de schuur van het Aldahuys, een kophals-rompboerderij ten zuiden van de dertiende-eeuwse kerk in Bears en op
korte afstand van de ‘luchtspiegeling’ van Uniastate met het nog aanwezige poortgebouw. In het kader van LF 2018 doet de boerderijenstichting ook mee aan het project Potatoes go wild in het Bildt.
In deze editie: 2 Lezing: ‘Stolpen, dragers van het landschap’ door Willem Messchaert 3 Stolpboerderijen: de piramides van Noord-Holland 7 Idyllisch terpdorp Bears: theater, pleats, kerk Uniastate en poortgebouw 12 Koetshuizen met tentdak, deel III 15 In Memoriam jonkheer Cees van Eysinga en Potatoes go wild 16 Nieuwe penningmeester als opvolger van Jan de Haan en Excursie zaterdag 2 juni naar de kop van Noord-Holland
Lezing: ‘Stolpen, dragers van het landschap’ door Willem Messchaert
Lezing: ‘Stolpen, dragers van het landschap’ door Willem Messchaert Boerderijenstichting Fryslân organiseert op 4 april 2018 voor donateurs en andere belangstellenden een lezing die verzorgd wordt door Willem Messchaert, bestuurslid van de Boerderijenstichting Noord-Holland. Hij gaat vooral in op de zo kenmerkende stolpboerderij, zoals deze zich vanuit het Oudfriese langhuis heeft ontwikkeld. De reden dat we dit jaar dit onderwerp centraal stellen op de jaarlijkse thema-avond heeft te maken met de door ons geplande boerderijenexcursie op zaterdag 2 juni aanstaande naar Wieringen en Westfriesland.
H
et woord ‘stolp’ is al heel oud en van vreemde herkomst. Voor zover kan worden nagegaan is het woord bekend in het Russisch (stolb) en in het oud-Noors. Het woord leeft nog voort als ‘stolpi’ in het moderne IJslands. Desgevraagd betekent daar stolpi zoveel als sterk en robuust, maar ook steunpilaar en staander. De laatste betekenis sluit aan bij de naamgeving van de Noord-Hollandse stolpboerderij. Deze is dus genoemd naar de staander of vierkantstijl, de steun en drager van de dekbalkconstructie, het
Waar: Adres: Wanneer: Tijd: Entree:
houten hart van de stolp. Ten onrechte wordt wel eens gesuggereerd dat het verwijst naar de vorm en werking van een kaasstolp, omdat alles zich onder één dak of stolp bevindt. Stolpen, stjelpen, Oostfriese Haubargen en Vlaamse schuren zijn allemaal familie van elkaar. Alle hebben een dekbalkdna. Opmerkelijk is dat deze typische houtbouwvorm is toepast in de kustgebieden. Willem Messchaert introduceert de stolpboerderij. De logische locatie van
Dorpshuis Yn‘e Mande te Tytsjerk, gevestigd in een voormalige boerderij Noarderein 1, 9255 KC Tytsjerk Donderdag 4 april 2018 20.00 uur - 22.15 uur Donateurs gratis Niet-leden € 5,00 (inclusief koffie/thee)
de stolp voor elk apart boerenbedrijf is regulerend voor de structuur van het landschap. Zowel op het oude cultuurland op bijvoorbeeld Wieringen, als ook in Westfriesland en in de grote en kleine droogmakerijen. De vorm van het piramidale dak geeft soms hallucinerende beelden alsof Lutjewinkel in Egypte ligt. Messchaert vertelt graag over het voorkomen en de schoonheid van de stolp in steden als Enkhuizen en in dorpen als Twisk: “graag tot woensdag 4 april, oant sjen”.
Programma Vanaf 19.30 Inloop met koffie/thee 20.00 Opening en welkomstwoord door voorzitter Boerderijenstichting Fryslân met kort iets over het reilen en zeilen van onze stichting en onze activiteiten, onder andere die in het kader van KL2018 20.10 Inleiding van Willem Messchaert over stolpen als dragers van het landschap
20.45 21.00 21.35
Pauze Inleiding van Willem Messchaert, 2e deel en discussie Onze donateurs aan het woord*
21.45 - 22.15 Afsluitende borrel (voor eigen rekening) * onze donateurs aan het woord Onze donateurs krijgen de mogelijkheid om ideeën in te brengen.
Twisk, Dorpsweg 159
Twisk, Dorpsweg 108, De Witte Hoeve
2
Poolland aan de Westfriese dijk (NH)
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
Stolpboerderijen: de piramides van Noord-Holland
Stolpboerderijen: de piramides van Noord-Holland Zonder stolpen zou Noord-Holland Noord-Holland niet meer zijn! Dat is de leus die de Boerderijenstichting NoordHolland voert om aan te geven dat deze provincie zijn eigen gezicht voor een groot deel te danken heeft aan de stolpboerderijen. Deze beeldbepalende verschijningen stofferen de polders en de droogmakerijen en staan ook midden in dorpen en steden. Ze vormen prachtige silhouetten met hun massale, piramidevormige daken.
D
e Britse schrijver Aldous Huxley was opgetogen over de stolpen in Noord-Holland en schreef in 1923: ‘’Heerlijk landschap en wat past de stolp volmaakt in het geometrisch systeem!… een boerderijtype dat traditioneel is en zo volmaakt in het landschap past, dat het onmogelijk zou zijn iets passenders te ontwerpen’’. Ruim 5000 stolpen staan er nog, verspreid van Texel tot Haarlemmermeer. In een grote variatie aan landschappen zoals de oude inpolderingen met lintbebouwing van West-Friesland en Waterland, en de strakke geometrie van de droogmakerijen en de zandgronden van de Noordzeekust, Texel en Wieringen. In de veengebieden en havenstadjes aan de vroegere Zuiderzee werden vaarboerderijen gebouwd. Westbeemster (NH)
Van langhuis tot hooihuisboerderij
De stolp met vierkante plattegrond behoort tot de ‘Friese huisgroep’ die zich kenmerkt door een dekbalkconstructie. De stolp heeft als kenmerk een vierkantsconstructie met een piramidaal dak. In Noord-Holland ontstond binnen de Westfriese Omringdijk de stolp in de tweede helft van de zestiende eeuw. Aanvankelijk voor gemengd bedrijf, later vooral voor veeteelt. De stolp heeft zich ontwikkeld uit het Oudfriese langhuis met losse hooiberg (klamp) tot de langgerekte hooihuisboerderij. Daarbij werd de hooiberg omtimmerd en van een dak voorzien (de kaak- of kapberg) en aan het woonhuis met stal gekoppeld. De hooihuisboerderij bestaat uit drie aaneen gebouwde delen: het voorhuis, in het verlengde de veestalling en daarachter het hooihuis. De hooiberg is omtimmerd, voorzien van een tentdak en via een luik kan het vee gevoerd worden. Van de hooihuisboerderij resteren nog maar enkele exemplaren.
Van kapberg tot langhuisstolp
Een hooihuis komt ook voor als losstaande kapberg (in Waterland: ‘kaakberg’). Kapbergen zijn er in grotere aantallen, in Waterland, Zaanstreek en Kennemerland. Van de met dakpannen beklede kapbergen
Restant hooihuisboerderij Westzaang (NH)
Hooihuisboerderij
Langhuisstolp op Texel, Zuidhaffel (NH)
(dakpankapbergen) rest nog een tiental, vooral in de Zaanstreek. De langhuisstolp is ontstaan uit het Friese langhuis, samengevoegd met als aanbouw de kapberg als stolpvormige binnenberging Langhuisstolp
Nieuwsbrief Boerderijensti chti ng Fryslân - maart 2018
3
Stolpboerderijen: de piramides van Noord-Holland
met dars en de vanuit het langhuis doorlopende veestalling. Er zijn twee typen te onderscheiden: een met de doorlopende stal en een met het langhuis als woongedeelte vóór tegen het stolpgedeelte en de stal achter de berg. Het langhuis verkortte in de volgende fase tot het ‘voorend’ van de Westfriese stolp en zo verscheen de stolp met vierkante plattegrond. Bij vaarboerderijen in de veengebieden en stadsboerderijen aan vaarten zijn er wagendeuren in een zijgevel.
Westfriese stolp met vierkante plattegrond
Al aan het eind van de zestiende eeuw bleek met de stolp de ideale oplossing te zijn gevonden voor het middelgrote agrarisch bedrijf waarin alle onderdelen van het boerenbedrijf optimaal waren geïntegreerd. Deze boerderij combineerde een compacte hoofdvorm met een uitgekiende plattegrond. De bergruimte met de oogst, vooral hooi, in het midden, daaromheen in de lage zijbeuken aan de vier zijden de woning, de darsruimte (dorsruimte of ‘teskhûs’) annex wagenberging en de stalruimte: de ‘lange regel’ voor gemiddeld 16 koeien en de ‘korte regel’ voor het jongvee. Ook kon het
paard worden ondergebracht en bovendien was er vaak nog een kaaskamer voor het zelf bereiden van de kaas. De toenemende vraag naar landbouwproducten uit de snel groeiende steden in de zeventiende eeuw naar landbouwproducten bespoedigden de drooglegging van de grote binnenmeren en de forse toename van het aantal stolpen. De kavelindeling van de droogmakerijen werd afgestemd op de bedrijfsvoering en de stolp bleek een ideale bouwvorm met de mogelijkheid het veebestand uit te breiden door de stal uit te bouwen of naast de enkele vierkants-constructie er een tweede vierkant aan te koppelen, de zogenaamde dubbele stolp. Er ontstonden allerlei variaties op de basisconstructie en de grondvorm al naar gelang de specifieke eisen van het bedrijf en de landschappelijke ligging. Je vindt stolpen met een uitgebouwd stalgedeelte (de ‘staart’) of een langgerektere vorm met een dubbel vierkant voor veel oogstberging, bijvoorbeeld voor akkerbouw- en tuinbouwproducten. Kenmerkend is de ligging van de dars (darsdeuren aan de voorkant-wegzijde) en de veestalling (aan de achtergevel). Het woon-gedeelte aan de zijgevel. Aan de voorgevel een inpandig,
soms iets uitgebouwd, voorhuis met pronkkamer en opkamer met kelder. In die voorgevel een rijk bewerkte ‘rouw en trouwdeur’, alleen te openen bij huwelijk en uitvaart.
Twisk, Dorpsweg 69, Oldehoeve
4
Nieuwsbrief Boerderijensti chti ng Fryslân - maart 2018
Stolpboerderijen: de piramides van Noord-Holland
Middenbeemster, Middenweg 196 De Eenhoorn (foto RCE)
Boerenwelvaart laat zich zien
In de loop van de tijd is het uiterlijk van de stolpen aangepast aan de economische omstandigheden, de bouwmode en de beschikbare bouwmaterialen. Al in de eerste versies zag je de rouw- en trouwdeur. De welvaart in de Gouden Eeuw spiegelde zich in de bouwtrant van de stolpen in vooral de zeventiende eeuw. Zo lieten
de Amsterdamse kooplieden die met VOC-kapitaal de Beemster drooglegden en de rijke patriciërs uit onder andere Alkmaar die in de Zijpe of de Schermer hun herenboerderij hadden, de gevels voorzien van stadse allure. De prachtige herenboerderij ‘De Eenhoorn’ in de Beemster (1682) met zijn renaissance trapgevel is bijvoorbeeld een perfecte
kruising van stolp en Amsterdams grachtenhuis. Maar ook een stolp als de ‘Zuider Hoeve’ in de Schermer verraadt stedelijke invloed, hier die van Alkmaar. Steden als Alkmaar maar ook Hoorn, Schagen en Purmerend lagen ineens midden tussen sterk toenemende agrarische bedrijvigheid en floreerden als marktplaats.
DE WIERINGER SKUURSKOT als ‘neefje van de stolp’
Het voormalige Waddeneiland Wieringen in de Zuiderzee is lang geïsoleerd gebleven. De naam is afgeleid van het Oudfriese ‘wîr’, dat hoogt betekent. Het glooiende landschap wordt gevormd door een stuwwal die in de voorlaatste ijstijd ontstaan is. Hier heeft zich vanuit het langhuis een geheel eigen schuurvorm ontwikkeld: de skuurskotboerderij. Een ‘eigenwijze’ boerderijvorm in een bijzonder landschap. De dekbalkenconstructie met meestal twee of drie vierkanten is gelijk aan de bouw van de ‘Friese huisgroep’, maar indeling en uiterlijk verschillen. Aan het hoofdgebouw met woon- en stalruimten is een afzonderlijke tweebeukige dwarsdeelschuur verbonden waardoor een opvallende, karakteristieke haakse vorm is ontstaan. In veel gevallen is het oorspronkelijke woonhuis en soms ook de erachter gelegen stalruimte van buitenaf
Voorzijde van de Hippolytushoef, Stroeërweg 39 (Museum) met pannen aan de westzijde
Met riet aan de oostzijde
Nieuwsbrief Boerderijensti chti ng Fryslân - maart 2018
5
Stolpboerderijen: de piramides van Noord-Holland
gezien nog als afzonderlijk, ouder bouwdeel herkenbaar gebleven. De schuur wordt aan de buitenzijde voorzien van een zwartgeteerde, overnaads getimmerde houten wand, het zogeheten skuurskot. Fraai is de sobere afwisseling van de horizontaal getimmerde wand en de verticale planken van de er in aanwezige wagendeuren.
De gevels van de skuurskotboerderij zijn opgetrokken van gele, friese baksteen. De makelaar (oprijzend houten tussenstuk) heeft een eigen, Wieringer model. Het dak is met overhangend riet gedekt. De gebintvakken van de schuur dienen, net als bij het vierkant van de stolp, als tasruimte (hooiskuur) en een deel als wagenberging (wagenstik). De lagere zijbeuk werd vroeger
als dorsvloer (darsk) en tegenwoordig als werkruimte gebruikt. Aan de buitenzijde van de gevel is hier een schoorsteen (darskschoorstien) gesitueerd en aan de kant van de wagenberging de jongveestal (uutlid). Het gebruik van de Wieringer boerderij was overwegend gemengd, met akkerbouwproducten en relatief weinig koeien (zes) voor de zuivelproductie.
De achterzijde met skuurskot
Beesten en mensen
De koestal heeft op Wieringen een afwijkende, geheel eigen indeling, met slechts één rij vee, aan de kant van de aangebouwde hooischuur. De koeien staan op deze grupstal met de koppen naar de scheidingswand gekeerd en worden rechtstreeks uit het tasvak vanuit hooiluiken gevoederd. De rest van de open stalruimte, achter de koestand (middele achterhuus) werd gebruikt als werkplek voor de zuivelproductie en bovendien als woonruimte voor het boerengezin in de zomermaanden. Het woongedeelte (foerhuus; heerd en boveneerd) ligt in het verlengde van de stalruimte en steekt als bij de langhuisstolp uit de hoofdmassa van het boerengebouw. Het is voorzien van een zadeldak dat in verband met de harde wind meestal aan de westelijke kant gedekt is met dakpannen. Het dient voor de winning van regenwater voor drinkwatergebruik. De skuuskotboerderij heeft inmiddels het agrarisch tijdperk overleefd en
6
de resterende exemplaren dienen na herbestemming als woonhuis, kantoor of bedrijfsruimte. Samen met het erf, het geboomte en de hier en daar aanwezige wolles (tuunwallen) vormen zij een markant en onmisbaar element in het glooiende keileemlandschap. (Op Wieringen staan ook stolpen van het Noord-Hollandse en Westfriese type, meest als veeteeltboerderij). www.boerderijenstichting.nl Op deze site is de Boerderijen Beeldbank te raadplegen waarmee alle 5000 stolpen in Noord-Holland zichtbaar worden met beeld en tekst, adressen, bouwjaar en bijzonderheden.
Het woongedeelte in open verbinding met de stal
Tekst: Mart Groentjes Tekeningen: L. Brandts Buys
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
Titel optioneel BEARS: theatervoorstelling vervolgtitel ‘boerderij in de buurt’ in ‘t Aldahuys, met gids naar kerk en ‘Uniastate’
Idyllisch terpdorp Bears Het agrarisch terpdorp Bears met het uit het dertiende eeuw daterende kerkgebouw duikt op in het vlakke boerenland. Het is ontstaan in de vroege Middeleeuwen. Het dorp werd ontsloten door de Jaanfeart, die nog steeds door de landerijen meandert. De huidige ontsluiting loopt via de weg vanaf de vroegere Middelzeedijk, de Hegedyk. Ten noorden van de kerk ligt het terrein van Uniastate, een dubbel omgracht terrein waar een modern skelet de contouren van het verdwenen hoofdgebouw weergeeft. Aan de oorspronkelijke boerderij die op het statenterrein gestaan heeft herinnert niets meer. Gelukkig is het poortgebouw bewaard gebleven. In dit hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de kerk, Uniastate en de poort. Ten zuiden van de kerk ligt de historische kop-hals-rompboerderij ‘t Aldahuys uit 1792. Hier wordt in het kader van LF 2018 het theaterstuk Boerderij in de buurt opgevoerd. Daarnaast aandacht voor de middeleeuwse kerk, Uniastate en het poortgebouw.
Theater op de ‘pleats’
De locatie ’t Aldahuys leent zich bij uitstek voor het theaterstuk Boerderij in de buurt. De huidige bewoners verbouwden de ‘pleats’ naar hedendaagse maatstaven maar lieten de schuur en de stal zoveel mogelijk intact. ’t Aldahuys ligt aan een kanoroute en biedt mogelijkheden voor allerlei activiteiten op het gebied van kunst en cultuur. De theaterproductie is ontwikkeld door Agrarisch Erfgoed Nederland in het kader van het Agrarisch erfgoed en omgeving. De uitvoering wordt gehouden in de Friese schuur.
Het theaterstuk
De theatervoorstelling Boerderij in de buurt gaat in gesprek met het publiek over nieuwe kansen voor het platteland. De aanwezigheid van historische boerderijen is voorwaarde om prettig te wonen, te werken en te recreëren op het platteland. De boerderijen moeten dus behouden worden. Het gebouwde agrarisch erfgoed is als vanzelfsprekend verbonden met het omliggende land. Daaraan ontleent het
zijn betekenis. De van oorsprong agrarisch cultuur ontmoet “stadse” invloeden. In de huidige maatschappij komt er steeds meer nadruk te liggen op de eigen rol van de eigenaar, de buren en andere partijen. Dat leidt tot nieuwe keuzes en oplossingen. Daarover gaat dit toneelstuk. En: het publiek krijgt aan het eind van de voorstelling de gelegenheid op de inhoud te reageren.
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
7
BEARS: theatervoorstelling ‘boerderij in de buurt’ in ‘t Aldahuys, met gids naar kerk en ‘Uniastate’ Titel optioneel vervolgtitel
Korte inhoud
Emma en Boris hebben 30 jaar geleden een boerderij gekocht en opgeknapt. De boerderij heeft nu een woonbestemming. Emma is kostwinner, zij heeft een goedlopend internationaal bedrijf en is eigenlijk altijd op reis. Boris is lifestylecoach en werkt vanuit de boerderij. Een groot deel van het onderhoud van de boerderij en de tuin wordt bekostigd door het geven van yogalessen en meditatie/lifestyle coaching die hij in de tuin en de verbouwde stallen organiseert. Boris en Emma hebben geen kinderen. Emma’s ouders, Jet en Hans, wonen in een caravan op het erf. Ongeveer 5 jaar geleden ontstond het plan om de schuur op het erf om te bouwen tot tweede woning, waar de ouders van Emma hun intrek zouden nemen en hun oude dag zouden slijten. Het verbouwingsproject raakt gestagneerd. Waar:
’t Aldahuys
Adres:
Noarderein 1, Op ‘e Terp 6, 9025 BL Bears
Wanneer: 12 juni, bij voldoende belangstelling ook 13 en 14 juni 2018 Tijd:
19:00 uur - 22:00 uur
Entree:
€ 17,50,- en donateurs € 15,00 (inclusief koffie/thee en versnapering). In het programma kunnen nog wijzigingen worden aangebracht. Raadpleeg regelmatig onze website voor het laatste nieuws: www.boerderijenstichtingfryslan.nl. U kunt alvast een plaats reserveren via f.postma@dehaanlaw.nl of bel Fonny Postma 06-31042093
De schuur blijkt binnen de stankcirkel van buurman (boer) Bart te vallen en kan daarom geen woonbestemming krijgen. De schuur van Emma en Boris raakt steeds verder in verval en de situatie escaleert. Er komt storm. De moeder van Emma pakt haar koffers. De bliksem slaat in de schuur… Voorafgaand aan de voorstelling is er gelegenheid tot het bezichtigen van de kerk en het terrein van Uniastate met poortgebouw. Op beide plekken is er vanaf 19.00 uur een gids aanwezig die uitleg geeft. Vanaf 19.00 uur kunt u ook terecht in het Aldahuys voor een korte bezichtiging. Er wordt nog volop gewerkt aan de verdere invulling van het programma.
Programma
Boer Bart is razend en Saar kan daar weinig tegen doen.
BOERDERIJ IN DE BUURT Yvon Haan – tekst Gerja Meima – regie Gerard Hendrix – organisatie Ewoud van Arkel -publiciteit
Vanaf 19.00 Gidsen aanwezig in kerk en bij poortgebouw Uniastate. Inloop met koffi e/thee en mogelijkheid bezichti gen boerderij. 20.00 uur Boerderij in de buurt. De voorstelling duurt ruim een uur, inclusief de discussie met de toeschouwers naar aanleiding van de inhoud van het verhaal. 21.00 uur Afsluitende borrel (voor eigen rekening) en nog mogelijkheid voor bezichti ging kerk en terrein Uniastate.
Spelers: Saar Jeanett e Meima / Eshter van de Zouw Bart Dick van de Put Jet Engelien Rakhorst Hans André van Es Boris Rik Thybaut Kees wordt naar gezocht Lokale gastrol wordt naar gezocht
Nederlands Hervormde kerk Bears
Het in kloostermoppen opgetrokken kerkgebouw is in de dertiende eeuw gebouwd en gewijd aan Maria. In de veertiende eeuw is het gebouw naar het oosten toe uitgebreid met een koor. In het interieur overheerst het achttiende-eeuwse meubilair. Zeer fraai is de kansel uit 1759 met snijwerk van de Leeuwarder houtsnijder E. Swalue. In de vloer liggen enkele zerken, onder andere van de familie Unia, de bewoners van Uniastate.
Noord- en oostgevel
8
Nieuwsbrief Boerderijensti chti ng Fryslân - maart 2018
Titel optioneel BEARS: theatervoorstelling vervolgtitel ‘boerderij in de buurt’ in ‘t Aldahuys, met gids naar kerk en ‘Uniastate’
Bears met kerk, state, boerderij en poort (aquarel door M.C. Meilma, 1704)
Detail state met boerderij en poort (1704)
Uniastate met voormalige boerderij en poortgebouw
Volgens de Tegenwoordige Staat van Friesland uit 1788 werd de state in 1443 bewoond door Kempo Unia. Hij was grietman van Leeuwarderadeel en één der hoofden van de Schieringers. De state werd in 1515 door de Zwarte Hoop verwoest. Hoewel het huis werd hersteld raakte het aan het eind van de zestiende eeuw in verval. In 1616 kwam het geheel in bezit van Tjaert Tyara, advokaat aan het Hof van Friesland. Hij was getrouwd met Ydt Buygers. Hun alliantiewapen is drie maal in de poort aangebracht. Door hem werden waarschijnlijk de op de aqaurel van M.F. Peski uit omstreeks 1720 afgebeelde gebouw en poort opgericht. In het jaar 1700 kreeg het huis de naam “Nieuw Huistrastate” of “Nyenhuis”. In 1756 liet Hobbe Esaias van Aylva het gebouw, behoudens de poort, slopen om er een boerderij voor in de plaats te zetten. In 1879 werd ook deze boerderij gesloopt.
De poort met latrine
Uniastate omstreeks 1720 door M.F. van Peski
De uit kleine gele baksteen opgebouwde poort heeft één bouwlaag en een zolder onder een met zwarte geglazuurde Hollandse golfpannen gedekt zadeldak tussen topgevels. De plattegrond is rechthoekig met in de noord-west hoek een grenenhouten spiltrap. De zuidmuur heeft aan de binnenzijde twee nissen en drie kijkgaten. De noordmuur heeft geen nissen en vanwege de spiltrap twee kijkgaten. In deze gevel bevindt zich tevens een venster ten behoeve van de spiltrap. De verdieping heeft tegen de gevel aan de hofzijde een schouw. De zolder en de vliering werden niet door een vloer van elkaar gescheiden. Blijkbaar was de bewoonbaarheid van de poort beperkt. In de noord-west hoek is daartoe een latrine (toilet) aangebracht waarvan de afvoer door de muur loopt, met een uitlaat in de noordgevel vlak boven de waterspiegel. De oostgevel (veldzijde) met op de achtergrond de luchtspiegeling; 2013
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
9
Titel optioneel BEARS: theatervoorstelling vervolgtitel ‘boerderij in de buurt’ in ‘t Aldahuys, met gids naar kerk en ‘Uniastate’ Gibbengaten en zwanenrecht
De poort bezit twee sierlijke topgevels (twee trappen die ojiefvormig worden beëindigd). Die van de westgevel (hofzijde) is voorzien van gibbengaten met zitstenen (invlieggaten voor halfwilde duiven). In de top is een smeedijzeren zwanendrift (een recht op het jagen op zwanen) aangebracht. De bovenste verbeeldt de zwanenhals en eronder zijn de kogel, spies en strik te herkennen. Op een gevelsteen in de oostgevel bevinden zich de wapens van Tyara en Buygers. Een foto uit 1820 laat een zeer vervallen poort zien. Pas in 1963 is de poort onder leiding van de Leeuwarder architect A. Baart gerestaureerd. Daarbij is noodgedwongen veel oorspronkelijk materiaal vervangen. Op deze foto staan twee windvanen met het wapen van Tyara. Na restauratie is één windvaan in het midden van de nok geplaatst en de tweede opgeslagen op de zolder. In 1993 is op de fundering van de state een staalconstructie geplaatst die een af(lucht)spiegeling is van de state. Ten noorden van de poort bevindt zich nog een hynstewaed of paardenwed. Het gehele terrein met de gedempte grachten is nog herkenbaar.
Hofzijde, ca. 1920
Windvaan met het wapen van Tyara
Zwanendrift
10
Gibbengaten (duivegaten) met zitstenen in de westgevel (hofzijde)
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
BEARS: theatervoorstelling ‘boerderij in de buurt’ in ‘t Aldahuys, met gids naar kerk en ‘Uniastate’
Hynstewaed of paardenwed bij poort in Bears
Met name bij stadspoorten, stinsenpoorten en boerderijen bevond zich vanaf de zestiende eeuw een gelegenheid om de paarden te laten drinken en te wassen, het zogenaamde paardenwed. Het wed bestond uit een flauwe helling vanaf de oever naar het water en was meestal bestraat. Bij rivieren werd het natuurlijke talud benut. Dit unieke fenomeen is inmiddels zo goed als verdwenen of aan het oog onttrokken door begroeiing. Zo kwam in 2014 bij Martenastate te Cornjum bij baggerwerkzaamheden een paardenwed te voorschijn dat behoorde bij de in 1899 afgebroken state. Maar ook het paardenwed naast de stinsenpoort van de voormalige Uniastate te Bears is inmiddels onder de zoden verdwenen. Omstreeks 2013 was de bestrating nog deels zichtbaar. Fryslân bezit nog twee in goede staat verkerende paardenwedden, namelijk bij de boerderijen Oude Bildtdijk 502 te St. Annaparochie en Fjouwerhûs 4 te Menaldum. Deze zijn echter niet vrij toegankelijk. Maar het stinsenpoortje met het daarachter gelegen luchtkasteel en de naastgelegen kerk hebben een museale bestemming.
Voorbeeld uit de 18e eeuw van een paardenwed bij de Utrechtse Poort in Amsterdam.
Bestrating van het hynstewaed (paardenwed) was in 2013 nog net zichtbaar
Latrine (toilet), de inlaat in het poortgebouw (foto Johan Jorritsma)
Noord- en westgevel in 2013 met links naast de poort het hynstewaed
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
11
Historische bijgebouwen
Koetshuizen met tentdak, deel III Bij veel historische boerderijen staan kleinere gebouwen zoals koetshuizen, stallen, stookhokken, schuren en varkenshokken die voorheen een onderdeel vormden van het boerenbedrijf. Hoewel deze bijgebouwen uit cultuurhistorisch oogpunt zeer waardevol zijn, zijn ze meestal van bescherming uitgesloten. Ook als de boerderij een rijks- of gemeentelijk monument is. Dat betekent dat ze vogelvrij zijn. Door functieverlies en gebrek aan onderhoud raken de bijgebouwen in verval en worden ze uiteindelijk gesloopt. De Boerderijenstichting Fryslân wil door middel van een serie artikelen aandacht vragen bij eigenaren en overheden voor dit fenomeen. Hopelijk kan daarmee worden voorkomen dat in de toekomst nog meer van deze juweeltjes gaan verdwijnen.
I
n de Nieuwsbrief van februari 2016 en van maart 2017 verschenen in de rubriek ‘Historische bijgebouwen’ de artikelen ‘Koetshuizen met tentdak, deel I en deel II’. Naar aanleiding van een oproep om informatie over andere exemplaren van dit type koetshuis werd één koetshuis aangedragen. Daarmee zijn veertien van dergelijke koetshuizen gelokaliseerd. Met het voor u liggende artikel deel III, waarin de koetshuizen bij Altenastreek 6 te Dokkum, Hoge Hereweg 3 te Hallum, Ljouwerterweg 18 te Hallum en Medwerterwei 4 te Holwert worden beschreven, wordt deze serie afgesloten.
Als u informatie heeft over interessante bijgebouwen, dan kan deze worden toegezonden aan R.J. Wielinga, Heideburen 97, 8441 GN HEERENVEEN of gemaild naar rjwielinga@yahoo.com.
Dokkum, Altenastreek 6
O
p de kadastrale kaart van 1832 staat de boerderij met koetshuis nog niet weergegeven, maar op die van 1887 wel. Het koetshuis dateert dus uit het derde of vierde kwart van de negentiende eeuw. Bij de uitbreiding van de stad werd de boerderij gesloopt, maar werd het koetshuis behouden. Het koetshuis heeft een nagenoeg vierkante plattegrond van 4,50 x 4,80 meter. De tweesteens dikke muren zijn opgetrokken in bruine baksteen. De voorgevel heeft een dubbele deur waarvan de rechter deur verdeeld is in een boven en een onderdeur. Deze deur wordt geflankeerd door een horizontaal taatsend gietijzeren roosvenster. De overige gevels hebben een identiek roosvenster. De rechter zijgevel heeft een dicht gezette loopdeur. In de achtergevel zijn later twee vensters toegevoegd. Het ingezwenkte tentdak is met riet gedekt en heeft een groot overstek met een rijk geprofileerde sierlijst (kneldeel). Het dak wordt bekroond door een zeer rijk vormgegeven smeedijzeren kruis (zeventiende-eeuws?). De ruimte wordt door één forse balk en twee kleine strijkbalken overspannen. De kapconstructie met gelamineerde sporen is in het zicht. Oorspronkelijk lag het maaiveld ongeveer 40 cm. lager. Door ophoging van het maaiveld is de goede verhouding van de gevelindeling verstoord en bevinden de roosvensters zich niet meer op ooghoogte. De deuren zijn dientengevolge ingekort. De uit meubelplaat bestaande sierlijst is waarschijnlijk een kopie van de oorspronkelijke.
Het kruis
12
Huidige toestand
Oorspronkelijke toestand
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
Historische bijgebouwen
Hallum, Hoge Herenweg
H
et koetshuis bij de in het midden van de negentiende eeuw gebouwde kop-hals-rompboerderij Hoge Hereweg 3 te Hallum heeft een vierkante plattegrond (4,83 x 4,83 meter). De halfsteens muren zijn opgetrokken in rode baksteen. De voorgevel heeft een brede toegang met dubbele deuren. De toegang was oorspronkelijk smaller. De linker zijgevel heeft een halfrond venster met houten roeden en een (later aangebrachte) lage deur. Het halfronde venster in de rechter zijgevel is dicht gezet. In de achtergevel is een loopdeur geplaatst. Het met riet gedekte tentdak heeft een flauwe helling en werd oorspronkelijk met een pinakel bekroond. Het interieur heeft een betonnen vloer, wit gepleisterde wanden en een plafond bestaande uit vijf ongeschilderde balken die door gietijzeren rozetankers met de gevels zijn verbonden. Het gebouwtje is thans als paardenstal in gebruik.
Hallum, Ljouwerterdyk 18
N
aast de uit 1788 daterende schuur van de kop-halsrompboerderij Ljouwerterdyk 18 (de kop is vroeg twintigste-eeuws) te Hallum staat een koetshuis met een nagenoeg vierkante plattegrond (5,14 x 5,25 meter). De voorgevel is eensteens en de overige gevels zijn halfsteens dik. De muren zijn opgetrokken in gele baksteen. De voorgevel heeft een dubbele deur die wordt geflankeerd door een gietijzeren roosvenster. De achtergevel heeft een loopdeur en de twee zijgevels zijn blind. Het tentvormige dak heeft een zeer flauwe helling en is belegd met een twintigsteeeuwse pan. De zinken dakgoot had een houten goot op klossen als voorganger. De plaats van de klossen zijn nog zichtbaar.
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
13
Historische bijgebouwen
Hallum, Mariëngaarderweg 35
H
et koetshuis naast de schuur van de negentiende-eeuwse kop-halsrompboerderij Mariëngaarderweg 35 te Hallum heeft een nagenoeg vierkante plattegrond (4,80 breed en 5,20 meter diep). De toegepaste baksteen en detaillering van de deuren en de vensters doet vermoeden dat het koetshuis uit de tweede helft van de negentiende eeuw dateert. De eensteens dikke muren zijn opgetrokken in rode baksteen. De voorgevel heeft een brede toegang met een stalen deur die oorspronkelijk smaller was. Toen werd de toegang geflankeerd door een
roosvenster met gietijzeren kruisraam. Het rechter venster werd bij de verbreding van de toegang opgeofferd. De linker zijgevel heeft een loopdeur met bovenlicht en de rechter zijgevel heeft twee roosvensters met een gietijzeren kruisraam van een groter formaat dan die in de voorgevel. De vensters zijn rondom omgeven door een rollaag van gele baksteen. De achtergevel is blind. Het met riet belegde tentdak werd oorspronkelijk zeer waarschijnlijk bekroond door een pinakel. De ruimte wordt overspannen door een vlak plafond met zes balken.
Holwert, Medwerterwei 4
O
p een oude ansichtkaart staat bij de in 1864 gebouwde kop-hals-rompboerderij Medwerterwei 4 te Holwert een koetshuis met een tentdak afgebeeld. Helaas is dit, misschien eveneens uit 1864 daterende, koetshuis verdwenen. De gevels waren opgetrokken in baksteen. De voorgevel had naast elkaar twee toegangen met dubbele deuren. De linker zijgevel en waarschijnlijk ook de rechter zijgevel hadden twee halfronde vensters. Het ingezwenkte tentdak was met riet gedekt en had een overstek met een sierlijst.
14
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
In Memoriam: jonkheer Cornelis (Cees) van Eysinga (1923 – 2018) Mede initiatiefnemer van voorganger Boerderijenstichting Fryslân Op 17 januari is in Oudemirdum overleden jonkheer Cees van Eysinga op de respectabele leeftijd van 94 jaar. Hij en zijn drie jaar eerder overleden echtgenote Maria Clara Electa Walburga van Eysinga, née barones van Harinxma thoe Slooten worden wel beschouwd als twee iconen van de Friese adel. Zij hebben lange tijd in landhuis Boschoord in Sint Nicolaasga gewoond. Van Eysinga had groot respect voor het Friese cultureel erfgoed en heeft zich hier bestuurlijk sterk voor ingezet. Ons bestuurslid Rudolf Wielinga, architect van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, schreef in 1979 het boek: Langs Stinsen, States en andere Voorname huizen in Friesland. Jonkheer van Eysinga schreef hiervoor het hoofdstuk ‘Macht en cultuur’, een veelzeggende titel. Hierin omschrijft hij de ontwikkeling van de macht en de cultuur van de adel en het principe dat adel ‘verplicht’. Een paar citaten: (omtrent de ontwikkeling van de adel in de veertiende tot zestiende eeuw) “Een mengelmoes van kunnen en willen, tact en geweld, vuisten en hersenen in verschillende doseringen heeft de stand der heerschappen doen ontstaan. Het is niet vorstengunst, zoals veelal elders, maar eigen gezag dat de posities onderbouwt. Zij, die tot deze groep behoorden, hadden veel te vertellen, maar ook veel te verantwoorden.”
Friese adel was van oudsher grootgrondbezitter en eigenaar van vele boerderijen. Het stemrecht was voor 1800 gekoppeld aan ‘stemhebbende pleatsen’ of ‘saten’. De eigenaar van de helft of meer van de stemhebbende boerderijen werd de grietman in de grietenij. De functie was een combinatie van burgemeester en rechter. Op 18 september 1985 werd de stichting Staten en Saten opgericht, waarbij jonkheer Cees van Eysinga een van de initiatiefnemers was en bestuurslid van het eerste uur. Twintig jaar later werd deze stichting, die zich aanvankelijk vooral bezig hield met boerderijen, opgesplitst in een aparte stichting voor staten, ‘Staten en Stinzen’ genaamd en voor de saten de ‘Boerderijenstichting Fryslân’. In 2009 wordt hij geïnterviewd voor onze uitgave De Friese boerderij, 2500 jaar geschiedenis van de Fryske Pleats. Als geen ander kan hij vanuit documenten, brieven en kronieken het ontstaan en de ontwikkeling van het stemrecht dat verbonden is aan grondgebruik en bezit van boerderijen uitleggen. Het is zo nadrukkelijk ook ‘zijn’ geschiedenis. Ook weet hij op voortreffelijke wijze aan de hand van de eigen familiegeschiedenis de ontwikkelingen van na 1813 te schetsen zoals over boerderijen als belegging en inpoldering en stichting van nieuwe boerderijen.
Onderdeel Leeuwarden/Friesland Culturele Hoofdstad 2018 Potatoes go wild bestaat uit diverse projecten. Het gehele programma is te vinden op www.bildtseaardappelweken.nl
Jonkheer Cees van Eysinga was als het ware vergroeid met het Friese cultureel erfgoed. Hij heeft via zijn bestuurlijke functies en invloed veel betekend voor het behoud van dat erfgoed. Het bestuur is hem daar zéér erkentelijk voor.
Van Eysinga in 2003
POTATOES GO WILD
Hier kunt u zich ook opgeven voor het onderdeel : “Ete bij de boer “ Bij de onderdelen “Fruchtberegrônd” en “Ete bij de boer” kunnen de bezoekers binnenkijken in oude historische schuren en in moderne bedrijfsgebouwen. Op het “Gewassenveld in 50 tinten groen” kan men kennismaken met 50 oude en nieuwe gewassen die ooit op Het Bildt geteeld zijn.
FRUCHTBERE GRÔND / FERTILE SOIL 21 juni – 15 juli 2018 Kunst in aardappelschuren Zo’n 25 kunstenaars uit ‘de vier Frieslanden’ in Noord-Europa exposeren in zeven aardappelschuren op de Oudebildtdijk in het Bildt. De kunst heeft een directe relatie met de landelijke omgeving. Anita van Os -eigenaar van de Roos van Tudor in Leeuwarden en conservator van de Kunstmaand Ameland in 2013 t/m 2016, gaat de tentoonstelling samenstellen. De boerderijen zijn gratis te bezoeken. Langs de hele Oudebildtdijk zullen circa 20 grote sculpturen van vooral Friese kunstenaars een plekje vinden.
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
15
Aankondiging excursie
Excursie Boerderijenstichting Fryslân 2018 Nieuwe penningmeester als opvolger van Jan de Haan Bestuurslid Jan de Haan uit Franeker nam 12 jaar geleden de taak van penningmeester van onze stichting op zich. Een klus die hij vanaf het eerste moment voortvarend ter hand heeft genomen. Helaas maakt zijn gezondheid het noodzakelijk dat hij een stapje terug moet doen. Een fijne bestuurscollega en het bestuur is hem erkentelijk voor het vele werk dat hij voor onze stichting heeft verzet. Ook mede namens u willen we hem hiervoor heel hartelijk dank zeggen. Gerrit Fokkema uit Leeuwarden hebben we bereid gevonden zijn taak als penningmeester over te nemen. Hij is als boerenzoon geboren in de Bilthoeke maar was beroepsmatig tot aan zijn pensionering werkzaam in diverse managementfuncties bij de ING. Vanuit zijn achtergrond ervaart hij affiniteit met onze stichting. Ook op beleidsmatig gebied kan hij een grote steun zijn voor de boerderijenstichting.
Agenda 4 april Thema-avond in Tytjerk 2 juni excursie Noord-Holland 12 juni Theater in Bears, bij voldoende belangstelling ook 13 en 14 juni 21 juni – 15 juli 2018 Kunst in aardappelschuren
Excursie Boerderijenstichting Fryslân op zaterdag 2 juni 2018 naar de kop van Noord-Holland Wognum, Kerkstraat 1, Welgelegen
Vertrek vanuit Zurich, Viaduct 3 (kop van de Afsluitdijk)Parkeerterrein bij Routiers restaurant. Gratis parkeren. 9.30 uur Vertrek • Eerste stop op het voormalige eiland Wieringen Hippolytushoef, Stroeërweg 39. Het eilandmuseum Jan Lont. Koffie met gebak, uitleg en bezichtiging Wieringer boerderij. • Rondrit over Wieringen met aandacht voor het landschap en de boerderijen. Via een route over het ‘nieuwe’ en ‘oude’ land rijden we naar Lambertschaag. • Lunch in verbouwde stolp Het Wagenwiel, Noordeinde 2. • Volgende stop is het dorp Twisk. Het is een beschermd dorpsgezicht met gerestaureerde stolpboerderijen, historische huizen en kerken. Wandeling met bezichtiging van twee stolpboerderijen: De Witte Hoeve (zie voorpagina) en Carpe Diem. • Via Benningbroek rijden we naar Wognum waar we de dag afsluiten met de bezichtiging van boerderij Welgelegen en een nazit in het er vlak naast gelegen oude gemeentehuis van Wognum: restaurant ’t Raethuys. • De boerderij Welgelegen aan de Kerkstraat 1 in Wognum is gebouwd in
1879. Het is een zogenoemde gekeerde West-Friese stolp met staartstuk. De boerderij is grotendeels in originele staat met koegang, dars, paardenstal en vierkant. Het voorhuis bevat o.a. de ‘koepelkamer’ en pronkkamer, die ingericht zijn met 19e-eeuwse meubels. Opmerkelijk is de in Jugendstil beschilderde gang. In verband met de symmetrie zijn er twee voordeuren, waarvan de linker niet open kan, een zogenaamde ‘leugendeur’ of schijndeur. Op de koegang staan attributen voor kaas- en boterbereiding opgesteld, waaronder een kaaspers, botertijn en zoutvat. 18.30 uur Aankomst Zurich Aanmelding: haanshoeve@hotmail.com. of telefonisch bij Hans de Haan 0513 – 438007. Het maximum aantal deelnemers bedraagt 50 personen. Donateurs € 40,00 p.p., niet-donateurs € 45,00 p.p. Dit is inclusief entrees, lunch, koffie/thee met gebak, hapje en drankje. De inschrijving is pas definitief als de kosten voor de excursie zijn bijgeschreven op onze bankrekening NL67 RABO 0341 7831 02 t.n.v. Boerderijenstichting Fryslân, onder vermelding ‘excursie 2018’
Colofon ISSN 2214-3327 Redactie: Wiebe Hoekstra, (hoofdredacteur) Rudolf J. Wielinga en Jacob van der Vaart Bijdragen van: Wiebe Hoekstra, Rudolf J. Wielinga en gastschrijver Mart Groentjes Fotografie: Rudolf J. Wielinga en Boerderijenstichting Noord-Holland (NH)
Redactie: Postbus 137, 8900 AC Leeuwarden Telefoonnummer 058-2666617 E-mail mpennewaard@monumentenzorgfryslan.nl Oplage: 600 exemplaren
Boerderijenstichting Fryslân: E-mail info@boerderijenstichtingfryslan.nl Meld u nu aan via de website voor de digitale nieuwsbrief op: www.boerderijenstichtingfryslan.nl.
Vormgeving en opmaak: Van der Let & Partners www.vdlp.nl
Nieuwsbrief Boerderijenstichting Fryslân - maart 2018
16