in de tuin ecologisch & plezierig Johan Deblaere & Geert Gommers
KIPPEN IN DE TUIN // ECOLOGISCH EN PLEZIERIG Johan Deblaere - Geert Gommers
Colofon Kippen in de tuin: ecologisch & plezierig een uitgave van Velt vzw - de Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren Auteurs: Johan Deblaere en Geert Gommers
Leespanel: Arseen Audenaert, Mieke Franquet, Frans Smets, Geert Spitaels, Lies Rottiers, Rony Vandecastele en Karel Vangeel Vormgeving en illustraties: Marieke Smets
Foto’s: Guy Augustijns, Johan Deblaere, Dierenbeeldbank (www.dierenbeeldbank.nl - p. 13, 19, 22, 39, 40-49, 53, 56, 67, 76, 84, 87, 89, 90-91, 94-95, 104, 106, 108, 119, 138, 141, 145, 147, 164, 168, 175), Dierengezondheidszorg Vlaanderen vzw, Evelyne Fiers, Geert Gommers, Genootschap Herve / Mergelland Hoen (Herve Hoen), Stefan Huysentruyt, Stefan Jacobs, Paul Janssen, Thierry Lecomte (Gele van Méhaigne), Johan Opsomer, Jenke Pyfferoen, Pierre Rondia / Centre wallon de Recherches agronomiques de Gembloux (Gele van Haspengouw), Petersime, Prof. Paul Simoens (Faculteit Diergeneeskunde UGent), Stichting Levend Erfgoed, Stichting Zeldzame Huisdierrassen, Inge Van Der Elst, Ludo Zanders. Tweede, volledig herziene druk, maart 2014 ISBN 9789081612876 D/2014/3489/1 NUR 431 © 2014 Velt vzw.
In dit Velt-boek leggen we uit hoe enkele kleine, voor de hand liggende ingrepen een ecologische meerwaarde geven aan de veilige, besloten thuis voor onze beste tuinvrienden. Wie weet raak je als trotse eigenaar van een gezellig klokkende kippentoom wel zo in de ban van je nieuwe hobby dat je je geroepen voelt om een bedreigd streekeigen kippenras voor uitsterven te behoeden. In dit boek vind je alle informatie om met succes te slagen in het scharrelwereldje. Heel wat weetjes zijn ervaringen van Velt-leden die al twintig jaar of langer op een ecologische wijze met kippen omgaan. Aangezien een groot deel van onze leden kippen houdt, vind je altijd wel een ervaringsdeskundige in jouw buurt die je met raad en daad kan bijstaan. Intussen wensen we je flink wat leesplezier en veel succes met je toom!
Johan Deblaere Geert Gommers
[ ]
Vanaf het moment dat je beslist om kippen te houden, rijzen er vragen: Waar zet je de kippenren en het hok het best in de tuin? Hoe groot moet de uitloop zijn voor het aantal kippen? Mag of moet er misschien een haan bij? Wat geef je de kippen naast de keukenrestjes te eten? Waar koop je het voeder? De antwoorden op deze vragen zijn niet zo moeilijk en ze vereisen evenmin dure investeringen. Ze zijn wel van belang voor het welzijn van de kippen én voor je zorgeloze plezier als eigenaar.
5
kippen in de tuin ecologisch en plezierig
Als kippenhouder zie je je dieren graag. Tijdens de dagelijkse voederbeurt bekijk je je kroost aandachtig. Je strooit speciaal nog wat eten op een andere plek wanneer niet alle kippen ongestoord van het lekkers kunnen meepikken. Even later loop je tevreden de keuken in met een verse ‘oogst’ van enkele lauwwarme, kakelverse eieren. Het lege bakje voor het keukenafval zet je weer mooi naast de compostemmer.
woord vooraf
WOORD VOORAF
INHOUD Waarom kippen houden? De voorbereiding Historiek
p. 12 p. 13 p. 14
1 // HET LICHAAM VAN DE KIP Het ademhalingsstelsel Over poten, benen, tenen en sporen Het skelet Het verenkleed Kopversierselen en kamvormen De kleur van de huid De zintuigen van de kip Het spijsverteringskanaal Hoe ontstaat een ei?
p. p. p. p. p. p. p. p. p.
19 19 20 20 21 22 22 23 24
[ ]
inhoud
2 // KIPPENKEUZE
kippen in de tuin ecologisch en plezierig
6
Het ras
p. 28
Vleesras, legras of dubbeldoelras Streekeigen rassen Belgische rassen Hoenders Krielen Nederlandse rassen Hoenders Krielen Andere bijzondere rassen Hybride rassen
p. 28 p. 30 p. 31 p. 31 p. 37 p. 40 p. 40 p. 46 p. 47 p. 51
p. 52 p. 53 p. 53
De leeftijd van de kip
Eendagskuikens Jonge kuikens Legklare hennen
Een haan erbij? Biologisch opgekweekte kippen
p. 52
p. 53 p. 55
3 // HUISVESTING De kippenren
p. 58
Oppervlakte Omheining Bodembegroeiing Aanplantingen in de kippenren Stof- en zonnebaden Omweiden Fitness of verzuipen
Het kippenhok
p. 58 p. 59 p. 63 p. 64 p. 67 p. 68 p. 70
Oppervlakte Soorten en modellen Materiaalkeuze en constructie Ventilatie en lichtinval Kippendeur Legnesten Zitstokken Voederbak Drinkbak
Regels omtrent de bouw van een kippenhok
p. 72 p. 73 p. 73 p. 75 p. 76 p. 76 p. 79 p. 80 p. 82
p. 83 p. 83
4 // KIPPENGEDRAG Sociaal gedrag
p.86
Voortplantingsdrang
p. 86 p. 89 p. 91
Verleidingstechnieken en haremgedrag Het aanzoek van de haan Kippenseks Broedsheid
p. 92 p. 92 p. 92 p. 96
p. 98 p. 98
Kippen onder elkaar Kippen samen met andere dieren De kip en de mens
De leg
Legproblemen Gekke eieren
p.92
p.97
inhoud
[ ]
p. 83
7
kippen in de tuin ecologisch en plezierig
Regels in Vlaanderen Regels in Nederland
p. 71
De rui
p. 100
Ongewenst gedrag en slechte gewoonten
p. 101
Verenpikken en agressief pikken Kannibalisme Eierpikken Eieren verstoppen
p. 101 p. 103 p. 104 p. 105
[ ]
inhoud
5 // VOEDING
kippen in de tuin ecologisch en plezierig
8
Water Voedsel
p. 108 p. 109
Granen en peulvrucHten Groenvoer Groenten en fruit Kruiden Grasmaaisel en tuinafval Keukenresten Grit Kiezelsteentjes Zeewier Voedersamenstelling
p. 110 p. 111 p. 111 p. 112 p. 112 p. 112 p. 114 p. 114 p. 114
Hoeveel voeder geef je en wanneer?
p. 115 p. 115 p. 116 p. 116
Hoeveelheid Tijdstip
Voeders in de handel
p. 116 p. 116
p. 117 p. 118 p. 120 p. 121
Voor jonge kuikens van een dag tot zes weken oud Voor kippen vanaf zes weken Voor legkippen Voor vethaantjes
Biovoeder: wat betekent het? Etikettering van biologische kippenvoeders Nuttige informatie op het etiket Waar vind je biovoeders?
p. 114
p. 116
p. 117
6 // VOORTPLANTING p. 124 Het paren De keuze van het broedei Broedeieren transporteren en bewaren
De kloek Een broedmachine
Het uitbroeden van de eieren
De ontwikkeling van het embryo De kuikens grootbrengen Moeder kloek Kunstmatig grootbrengen Jonge hennen en hanen Fokken
7 // GEZONDHEID Preventieve gezondheidszorg
Natuurlijke weerstand opbouwen Goede hygiĂŤnische maatregelen
Een gezonde of een zieke kip?
Kippen vangen en oppakken Gezondheidskenmerken Wat met een zieke kip?
Veel drinken en gezond eten Een kippenziekenhuis Huismiddeltjes Ziekten en hun behandeling Gebreksziekten Uitwendige parasieten Rode vogelmijt Schurftmijt Luizen Vlooien Inwendige parasieten Wormen Coccidiose
p. 124 p. 124 p. 126
p. 127 p. 127 p. 129
p. 129 p. 132 p. 133 p. 135 p. 136 p. 137
p. 140 p. 140 p. 142
p. 144 p. 144 p. 145
p. 146 p. 146 p. 147 p. 147
p. 148 p. 149 p. 149 p. 150 p. 151 p. 152 p. 152 p. 153 p. 154 p. 155
inhoud
[ ]
9
kippen in de tuin ecologisch en plezierig
Broedeieren
Rovers
p. 156 p. 156 p. 156 p. 157 p. 158 p. 158 p. 159 p. 161 p. 162 p. 163 p. 163 p. 163 p. 163 p. 164 p. 164 p. 164
Zoogdieren Vogels
p. 166 p. 167
Het ei
p. 171
Samenstelling Voedingswaarde Cholesterol en het ei Kenmerken van het kippenei Eieren uit de winkel Zijn eieren risicoproducten? Over salmonella en dioxines
p. 171 p. 171 p. 173 p. 173 p. 176 p. 178
Kippenvlees is lekker vlees De slacht
p. 181 p. 182
Bijlage 1: Waar vind je streekeigen kippenrassen? Bijlage 2: Tentoonstellingen en musea Bijlage 3: Biologisch opgekweekte kippen Bijlage 4: Waar vind je biologische kippenvoeders? Bijlage 5: Afschermen of ophokken: hoe doe je dat?
p. 188 p. 188 p. 189 p. 190 p. 191
BacteriĂŤle infecties Snot Salmonella-infecties Virale infecties Infectieuze bronchitis Vogelpest Pseudovogelpest Ziekte van Marek Andere aandoeningen Verwondingen Gebroken beenderen Kropziekte Vergiftigingsverschijnselen Zoolzweren Bevroren kam en kinlellen Vaccinatie
p. 166
[ ]
inhoud
8 // PRODUCTEN
kippen in de tuin ecologisch en plezierig
10
Het vlees
BIJLAGEN
BIBLIOGRAFIE
p. 181
p. 187
p. 192
kippen in de tuin ecologisch en plezierig
[ ] 11
inhoud
INLEIDING
Waarom kippen houden? Kippen houden is een leuke hobby. Er zijn allerlei redenen om het te doen: voor de eieren, voor het vlees, of gewoon omdat je graag dieren ziet. Dieren zijn vaak goede bondgenoten. In een boomgaard verorberen kippen met plezier een hoop schadelijke insecten bijvoorbeeld. Tegelijkertijd houden ze het gras kort. Ze zetten bovendien etensresten en een deel van het groenafval om in vlees, eieren en mest en houden zo de afvalberg in toom. Als de kippen hun eieren hebben uitgebroed, zie je van dichtbij jonge kuikens opgroeien. Zeker voor kinderen is dat leuk. Ze kunnen observeren hoe de kloek omgaat met haar kuikens, ze leren verantwoordelijkheid te dragen voor dieren en door ze te observeren krijgen kinderen inzicht in hun gedrag. Sommige liefhebbers houden kippen om (lokale) rassen in stand te houden.
[ ]
inleiding
Door de omgang met je dieren beleef je veel plezier aan je hobby. Soms krijgen de kippen een naam en groeit er echt een band. Vele mensen vinden naar kippen kijken bovendien ontspannend. Ze genieten ervan om het gedrag van hun tweevoeters gade te slaan. Als amateur houd je vooral van gezonde kippen in een groene omgeving, zonder dat je er te veel naar moet omkijken. Met de ecologische tips in dit boek zal dat zeker lukken.
kippen in de tuin
12
Herve Hoen
5 // VOEDING
Elke hen zat afzonderlijk van haar buren en had niet veel ruimte om zich te kunnen bewegen, maar elke kooi had kleppen, zodat de mest aan de achterkant kon worden verwijderd en voor ieder dier was er een pannetje voor het voer en een kommetje voor het drinken. Zij gaf de kippen gerst, zacht gekookt, sommige dagen in melk, en ter afwisseling andere dagen in bier. Maar steeds mengde ik de gekookte gerst in het pannetje met wat bruine suiker. In de drinkkommetjes deed ik overdag sterk bier, zodat de dieren erg dronken werden, en zich niet veel in de kooien bewogen, want te veel beweging maakt maar dat zij vlees verliezen, en ‘s nachts kregen ze fris water en gedurende de gehele nacht brandde boven de kooien een kaars om ze wakker te houden. Dan moesten ze veel eten vanwege de honger, die ze van het vele water drinken kregen.
[ ]
voeding
Robert Graves in Wife to Mr. Milton, 1642
kippen in de tuin
108
Kippen zijn alleseters. In de bosrand, hun natuurlijke biotoop, pikken ze insecten, zaden, groenvoer en andere diertjes zoals slakken, wormen en zelfs kikkers of padden op. Daarmee kan een kip overleven, maar ze zal maar 10 tot 20 eieren per jaar leggen. Als kippenhouder moet je ze dus wel wat meer te eten geven. Een evenwichtig en gevarieerd rantsoen is belangrijk opdat de kippen een goede weerstand opbouwen en goede legkippen worden. Een mengeling van granen vormt het hoofdbestanddeel van het menu. Je kunt aan je kippen ook tafelrestjes en groenafval geven. In een groene uitloop scharrelen de kippen een deel van hun voedsel zelf bij elkaar. Door regelmatig bij je kippen te komen, leer je hun eetgedrag kennen. De kippen dagelijks voederen is een goede gewoonte. Neem hiervoor de nodige tijd en doe het op een rustige manier.
Water
Een belangrijk onderdeel van de voeding is vers water. In normale omstandigheden hebben kippen tweemaal zoveel water nodig als
Kippen zijn alleseters, met granen op het dagelijkse menu.
VOEDINGSSTOF
Kippen zijn alleseters en ze hebben net als mensen nood aan een gezonde en evenwichtige voeding. Variatie speelt daarbij een belangrijke rol. Kippen met een ruime uitloop zullen zelf heel wat planten, zaden, bessen, larven, slakken, teken, regenwormen en insecten vinden. Daarom is het interessant om de kippenren aan te kleden met een groen scherm van zaaden vruchtdragende planten. Kippen hebben in een groene omgeving heel wat om handen en ze krijgen er voldoende lichaamsbeweging zodat ze niet snel zullen vervetten. Een dagelijkse portie van een granenmengsel maakt de voeding compleet. Je kunt de kippen nog bijvoederen met keukenrestjes en groenvoeder.
VOEDINGSBRON
eiwitten
- peulgewassen (erwten, bonen, sojabonen, linzen), koolzaad, lupinen - kruiden (akkerdistel, brandnetel, herderstasje) - dierlijk voedsel (wormen, insecten, vis-, vleesen zuivelrestjes)
koolhydraten
- granen (mais, tarwe, gerst, haver, spelt) - groenten (erwten, aardappelen, wortelen)
vetzuren
- oliehoudende gewassen (lijnzaad, koolzaad, zonnebloempitten)
vezels
- kruiden (brandnetel, herderstasje, duizendblad) - groenvoer (luzerne, klaver)
mineralen
- gemalen eierschalen en schelpen, kalksteenpoeder, zeewier - kruiden (brandnetel, herderstasje, akkerdistel) - groenvoer (luzerne)
vitaminen en spoorelementen
- gevarieerd aanbod van granen, groenvoer en kruiden
voeding
Sommige kippenhouders hebben de gewoonte om enkele lookteentjes in het drinkwater te leggen, of om het drinkwater aan te zuren, bijvoorbeeld met een beetje appelazijn of
Voedsel
[ ]
Naast de hoeveelheid water is ook de kwaliteit van het water van belang. Kippen moeten altijd over schoon, fris en vers water kunnen beschikken. Je kunt het best regenwater gebruiken. Op warme dagen ververs je het water bij voorkeur dagelijks. In de zomer zorg je ervoor dat het water in de schaduw staat, zo voorkom je dat het water lauw wordt en er zich ongewenste bacteriën of algen in ontwikkelen. Let er op dat in de herfst geen bladeren of vruchten in het drinkwater vallen. Een afdakje of een beschut plekje kan nuttig zijn.
kombucha: 2 eetlepels per halve liter water (zie ‘Huismiddeltjes: appelazijn’, p. 147). Zij gaan ervan uit dat dit de weerstand van de kippen verhoogt. Water geef je in een drinkbak en drinkemmer. Meer informatie hierover vind je in het hoofdstuk ‘Huisvesting’, p. 82.
109 kippen in de tuin
voer, dat is ongeveer een kwart liter (250 ml) per kip per dag. Hennen die veel leggen, hebben meer water nodig. Bij hoge temperaturen kan de behoefte aan water meer dan verdubbelen. Een dag zonder water volstaat opdat de hen enkele weken niet meer legt. Eieren bevatten veel water (ongeveer 70%) en zorgen dus voor veel vochtverlies.
7 // GEZONDHEID Je kippen gezond houden, is erg belangrijk. Zieke kippen voelen zich slecht in hun vel, leggen geen eieren en groeien niet goed. De kans op ziekten is bij particulieren veel kleiner dan bij professionele pluimveehouders. Toch worden kippen bij de liefhebber ook weleens ziek. Om een ziekte te kunnen vaststellen moet je weten hoe een gezonde kip eruitziet en hoe ze zich gedraagt. Als je de symptomen herkent en je weet welk virus of welke bacterie, schimmel of parasiet de ziekte veroorzaakt, dan kun je een behandeling starten.
[ ]
gezondheid
In dit hoofdstuk komen eerst de preventieve maatregelen aan bod waarmee je je kippen gezond houdt. Je kunt het geheel omschrijven als preventieve gezondheidszorg. Daarna bekijken we het gedrag en de kenmerken van een gezonde en een zieke kip. Het verenkleed, het uitzicht van de zintuigen en de uitwerpselen verschillen duidelijk bij gezonde en zieke kippen. Ook het gedrag, de lichaamshouding, de ademhaling en de alertheid zijn anders.
kippen in de tuin
140
We beschrijven de belangrijkste ziektes en aandoeningen bij kippen en de maatregelen die je kunt nemen. Ten slotte komen de rovers aan bod: vossen, egels, vogels en nog andere dieren hebben het weleens gemunt op jouw kippen of eieren.
Preventieve gezondheidszorg
Een goede natuurlijke weerstand is de basis voor de goede gezondheid van je kippen. Als de dieren zich goed voelen, bouwen ze weerstand op. Het welzijn van de kippen hangt af van verschillende factoren. Ziektekiemen
mogen geen kans krijgen om te overleven of zich uit te breiden. Een natuurlijke weerstand opbouwen en goede hygiĂŤnische maatregelen zorgen daarvoor. NATUURLIJKE WEERSTAND OPBOUWEN
In de buitenren en in het hok wordt de kip blootgesteld aan virussen, bacteriĂŤn, schimmels en parasieten. In normale omstandigheden is er een evenwicht tussen de ziekteverwekker en de gastheer. De kip maakt antistoffen aan en bouwt zo weerstand op, zonder gevaar voor haar gezondheid. Je kunt er dus van uitgaan dat de kip na verloop van tijd een zekere basisimmuniteit heeft opgebouwd. Het is goed mogelijk dat een kip antistoffen tegen bepaalde ziekteverwekkers heeft zonder dat ze ooit symptomen van de ziekte heeft vertoond. In Oostenrijk trof men bij scharrelkippen met een vrije uitloop, ook wel Freilandkippen genoemd, specifieke IB-virussen aan, zonder dat de kippen minder eieren legden of symptomen vertoonden. IB-virussen veroorzaken infectueuze bronchitis. Goede levensomstandigheden staan borg voor een optimaal welzijn. Verschillende elementen spelen hierbij een rol: het klimaat in het hok, voldoende ruimte en evenwichtige voeding. EEN GOED KLIMAAT IN HET HOK Het klimaat in het hok is van wezenlijk belang. Voldoende buitenlucht en zonlicht zijn basisbehoeften. Voorkom dat er in het kippenhok direct zonlicht binnenvalt door mat glas of lichtdoorlatende kunststof te gebruiken. Bijverlichten in de winter, wat gangbare professionele leghennenhouders doen, is voor de liefhebber zeker niet nodig. Kunstlicht bevat trouwens slechts een klein deel van het spectrum van zonlicht: het is van mindere kwaliteit.
Om verse lucht in het hok te krijgen is een goede ventilatie noodzakelijk, maar het mag er niet tochten (zie ‘Huisvesting’, p.75). Voorzie de ventilatiegaten van muggengaas om vliegen en andere ongewenste insecten buiten te houden. Door de ademhaling en de uitwerpselen van de kippen stijgt de luchtvochtigheid en komen schadelijke gassen zoals ammoniak vrij. In een onvoldoende verlucht hok treedt condensatie op en beginnen de uitwerpselen al gauw te stinken. Gebruik bij voorkeur vers stro. Hooi kan ook, maar klit sneller samen. Houtzaagsel of -krullen zijn eveneens mogelijk, maar ze veroorzaken meer stof, dat de luchtwegen van de kip kan belasten. Te smalle zitstokken, scherpe kanten aan de zitstokken, houtsplinters en uitstekende spijkers moet je vermijden. Ze kunnen verwondingen en voetgezwellen veroorzaken.
Als je het hok schildert, gebruik dan natuurlijke verfmaterialen zodat de kippen geen schadelijke stoffen inademen.
VOLDOENDE RUIMTE EN AFLEIDING Zorg ervoor dat er niet te veel kippen op een beperkte ruimte verblijven. Stress voorkomen is de boodschap. In het hok reken je minstens 0,25 m² grondoppervlakte per dier, in de ren minimaal 5 m² per dier. Een goede uitloop is een ruimte zonder plassen met een diversiteit aan planten als begroeiing (gras, struiken, fruitbomen). Voorzie ook een stofbad. Kippen die over voldoende uitloopruimte beschikken, voelen zich goed in hun vel en zullen elkaar minder snel verwonden. Uitwendige wonden maken kippen meer vatbaar voor ziekten. Legnesten moeten goed bereikbaar zijn zodat de kip in alle rust haar ei kan leggen.
[ ]
gezondheid
Een ruime uitloop staat borg voor goede natuurlijke weerstand bij deze jonge Welsumer hanen.
kippen in de tuin
141