2
1 Wat is permacultuur? in de pr aktijk Portret Linder
07 11
2 Ethiek in de tuin
19
Portret Alex
23
3 Ecologie in natuur en tuin
29
Ethiek als wetenschap Ethiek en permacultuur in de pr aktijk
Successie Successie in de natuur Van successie in de natuur naar groenvormen in de tuin Successie en permacultuur Bodem Bodemeigenschappen Bodemzorg in de tuin De relatie tussen groenvorm en bodem Velt en permacultuur Successie en de moestuin Successie en de siertuin Successie en de permacultuurtuin in de pr aktijk Portret Bert
4 Van principes naar ontwerp
De ontwerpprincipes van Mollison 01 Relatieve locatie 02 Elk element vervult meerdere functies 03 Elke functie wordt gedragen door vele elementen 04 EfficiĂŤnte energieplanning 05 Zoveel mogelijk biologische, hernieuwbare bronnen 06 Energierecycling ter plekke 07 Intensieve kleinschalige systemen/stapelen in tijd en ruimte 08 Met successie meewerken 09 Diversiteit 10 Randen vergroten
19 20
29 29 35 36 39 39 44 47 48 48 49 49
51
57
57 57 58 58 60
64 64 64 66 67 67
4
Ontwerp je eigen tuin Ontwerpproces SADIM Natuurversterkende en functionele elementen in de tuin Stap voor stap Zelfde tuin, andere mensen voorbeeld 1 Het jonge gezin voorbeeld 2 De jong gepensioneerden voorbeeld 3 De drukbezette kok voorbeeld 4 De piepjonge ecofreaks in de pr aktijk Portret Lieven
5 Aanleg en beheer per groenvorm
Volle zon/moestuin en doorlevende groenten Halfschaduw/bosrand/voedselbos Schaduw/bos Mediterrane tuin in de pr aktijk Portret Vera
68 70 72 75 82 84 86 89 92
95
103
103 111 123 125
127
6 Plantenlijst
135
7 Nuttige informatie
161
8 Index plantennamen
165
9 Dank je wel
174
10 Colofon
176
Eenjarigen Vaste planten voor volle zon Vaste planten voor volle zon en halfschaduw Vaste planten voor halfschaduw en schaduw Mediterrane planten Struiken en kleine bomen Hoge bomen Klimplanten
137 139 142 145 146 147 155 157
6
Wat is permacultuur? Permacultuur ontstond in de jaren 70 in Australië. Het begrip is een samentrekking van de Engelse woorden permanent agriculture. De grondleggers van de permacultuurbeweging, Bill Mollison en David Holmgren, beseften dat industriële landbouw eindig is. De gangbare landbouw maakt gebruik van eindige bronnen uit mijnbouw en van fossiele brandstof, en heeft een negatieve invloed op de natuur, de biodiversiteit en de bodem. In hun zoektocht naar een vorm van landbouw die wél vol te houden is, realiseerden ze zich dat we beter een voorbeeld nemen aan de natuur: in de natuur groeien planten zonder extra aanvoer van extern materiaal. Om een systeem op te bouwen dat wel te handhaven is, kunnen we kijken naar de werking van ecosystemen, aldus Mollison en Holmgren.
Van ecosystemen naar ontwerpprincipes De ontwikkeling van natuurlijke ecosystemen kan je beschrijven volgens wetenschappelijke, biologische principes. Mollison en Holmgren werkten een set ontwerpprincipes uit naar het voorbeeld van deze systemen. Alle ontwerpprincipes samen vormden de basis voor een ontwerpmethode, die op punt gesteld werd in de vroege jaren 80. Vanaf dat moment trainden de grondleggers boeren en tuinders om duurzame en efficiënte landbouwbedrijven te ontwikkelen. Mollison en Holmgren omschrijven permacultuur als an ethics based design science, een op ethiek gebaseerde ontwerpwetenschap. Permacultuur is geënt op wetenschappelijke kennis.
Ethiek en wetenschap Waarom benadrukt permacultuur de combinatie van ethiek en wetenschap? Toegepaste wetenschap biedt veel voordelen, zoals een grotere voedselproductie en energievoorziening, en allerlei dingen die het leven vergemakkelijken. Daar staat tegenover dat de toepassing van wetenschappelijke inzichten zonder ethisch raamwerk kan leiden tot grote problemen. Kennis en innovaties toepassen, gewoon omdat het kan, zonder oog voor de gevolgen, kan rampen veroorzaken. De geschiedenis toonde dit al aan met kernbommen en kernenergie. Uitputting van grond, woestijnvorming, ongelijke verdeling van welvaart, dat alles draait uit op grootschalige honger en armoede in heel wat landen. We vernietigen onze leefomgeving.
Ethische principes De kern van permacultuur zijn drie ethische principes en tien ontwerpprincipes. Die drie ethische principes zijn (1) zorgen voor de aarde, (2) zorgen voor mensen en (3) zorgen voor eerlijke aandelen, nu en ook op lange termijn, voor de toekomstige generaties. De tien ontwerpprincipes helpen ons om dat in de praktijk te brengen. Daarover lees je meer in hoofdstuk 4. Het doel is productiesystemen ontwerpen die niet botsen met deze drie ethische principes. De ontwerpprincipes zijn de instrumenten die we gebruiken om dit opzet te bereiken. Zorg voor de aarde gaat over meer dan alleen de bodem onder onze voeten of de grond waarin we tuinieren. Het gaat om de aarde als geheel. Het uitgangspunt is de overtuiging dat alle leven op aarde bestaansrecht en een intrinsieke waarde heeft. Die zorg voor alles wat leeft op onze aarde, begint overigens wel bij de zorg voor de bodem. Zorg voor mensen lijkt al inbegrepen in het eerste principe. Toch benoemen we dit apart. Je zou een groot natuurgebied kunnen maken van Nederland en Vlaanderen. Daarmee zorg je heel goed voor de aarde als geheel; er is dan echter weinig te eten voor
7
Ontwerpproces SADIM Bij een degelijk en grondig ontwerpproces, neem je ook de tijd in overweging. Een ontwerpproces beschrijft de stappen die je doorloopt als je een ontwerp maakt. Permaculturisten vinden handvatten in bestaande ontwerpprocessen, zoals SADIM. SADIM is een afkorting van Survey, Assessment, Design, Implement, Maintenance. Informatie verzamelen (Survey) Het Engelse woord survey kan je vertalen als informatie verzamelen, uit observatie, lectuur, enquêtes of onderzoek. Verzamel informatie en breng de tuin, de bodem en de omgeving in kaart. Breng de lokale vegetatie in kaart, doe een bodemonderzoek, bekijk de lokale regelgeving (mogen er bijvoorbeeld wel bomen geplant worden volgens het bestemmingsplan), zoek lokaal beschikbare grondstoffen enzovoort. Naast de ecologische kennis ga je ook de menselijke factoren op een rij zetten, bijvoorbeeld door de eigen arbeid zo efficiënt mogelijk in te zetten door zonering. En je benoemt je eigen voorkeuren voor gewassen, beheermethodes (liever schoffelen of liever met de hand wieden), smaak, kennis en vaardigheden, beschikbare tijd en geld …
70
Analyse en duiding (Assessment) Daarna ga je de informatie ordenen, duiden, sorteren en analyseren. Je maakt de relevante informatie inzichtelijk en plaatst ze in een context. Eerst komen de ecologische mogelijkheden en beperkingen aan bod. Lichtinval, bodem en (micro)klimaat spelen hier de belangrijkste rol. Welke vegetaties zijn mogelijk op jouw plek? Is er voldoende zon voor een moestuin met eenjarigen?
Ontwerp (Design) Aan de hand van de analyse van de informatie kan je starten met je ontwerp. Ontwerp steeds van groot naar klein: eerst de grote lijnen en daarna de details. Teken alle gewenste elementen (zie blz. 72) op correcte schaal uit, op dezelfde schaal als je tuinplan. Gebruik voor een boom of struik altijd de uiteindelijke afmeting op correcte schaal. Over 15 jaar moet hij nog steeds in je tuin passen. Je kan de elementen uitknippen. Je kan hiermee schuiven op de basiskaart en zo verschillende scenario’s bekijken. Aanleg en beheer (Implement & Maintenance) Na je ontwerp, ga je aanleggen en beheren. Begin klein, met de delen die het dichtste bij je huis liggen. Begin bij de achterdeur, en werk langzaam verder de tuin in. Te veel ineens kan snel overrompelend zijn als je weinig ervaring hebt en nog veel moet leren. Er is niets demotiverender dan mislukkingen, het overzicht verliezen of klussen die je boven het hoofd groeien. Na verloop van tijd ga je evalueren. Het ontwerpproces is niet eenmalig en lineair; soms zal je – na jaren – onderdelen opnieuw ontwerpen omdat ze onvoldoende werken. Een systeem verandert voortdurend, en door nieuwe observaties zal je je plan aanpassen in de loop van de tijd. Dit ontwerpproces is dus absoluut geen dwangbuis, maar wel een houvast. Samengevat verloopt je tuin ontwerpen, aanleggen en beheren, in 5 stappen. Stap 1 tot en met 3 gaan over het eigenlijke ontwerp, dat bespreken we hier in hoofdstuk 4. Stap 4 en 5 gaan over aanleg en beheer, wat aan bod komt in hoodstuk 5.
Het ontwerpproces SADIM – Survey, Assesment, Design, Implement, Maintenance Stap 1: Informatie verzamelen (Survey)
Stap 3: Ontwerp (Design)
▷▷ ▷▷ ▷▷ ▷▷ ▷▷ ▷▷ ▷▷ ▷▷
▷▷ Begin met de grote lijnen. De verzamelde informatie over zones en sectoren leidt tot de indeling van groenvormen/zones: ʄʄ Je kiest voor bepaalde groenvormen. ʄʄ Je analyseert de in- en uitvoer, die leidt tot de relatieve locatie van de grote, losse elementen. ʄʄ Je maakt een schaaltekening van de gewenste elementen, die dan worden uitgeknipt om ze op de basiskaart te plaatsen en te verschuiven. ▷▷ Focus vervolgens op de details. Ontwerp verder per gekozen groenvorm: ʄʄ Doe dit aan de hand van de plantenkeuze. ʄʄ Houd rekening met de gelaagdheid.
Maak een schaaltekening van de tuin en de directe omgeving. Observeer de sectoren en breng ze in kaart. Bepaal de grondsoort. Breng de vegetatie in kaart (indien relevant). Zet de beschikbare tijd en kennis op een rij. Breng mogelijke andere bronnen in kaart, zoals de fruitkennis van je opa, het snoeihout van je buren … Stel een lijst op met de wensen van de tuingebruikers wat betreft productie, tijdbesteding, ruimtegebruik … Som de beperkingen op.
Stap 2: Analyse en duiding (Assessment)
Stap 4: Aanleg (Implement)
▷▷ Zet – aan de hand van sectoren – de mogelijkheden voor groenvormen op een rij. ▷▷ Inventariseer de mogelijkheden voor groen vormen aan de hand van de beschikbare tijd/zonering. ▷▷ Ga de mogelijkheden na voor dit bodemtype: plantkeuze, bodemzorg. ▷▷ Houd een brainstormsessie.
▷▷ Plan de aanleg, telkens per groenvorm, en geef aan wat je wanneer realiseert: ʄʄ Plan de aanleg van permanente elementen (paden, schuttingen, kas, vijver …). ʄʄ Houd rekening met de ontginning. ʄʄ Vergeet de bodemzorg niet. ʄʄ Plan de voorbereiding en het aanplanten van bomen en struiken. ʄʄ Neem de voorbereiding en het aanplanten van de kruidlaag mee op. ʄʄ Bepaal welke soorten materiaal en hulpbronnen je gaat gebruiken. Stap 5: Beheer (Maintenance) ▷▷ ▷▷ ▷▷
Maak een jaarplanning voor elke groenvorm. Houd bij houtachtigen rekening met de tijd die de plant nodig heeft om zijn definitieve volume te bereiken. Bepaal de bodemzorg per groenvorm.
71
94
in de pr ak tijk
Lieven David 55 jaar, woont in Rillaar (Vlaams Brabant, België) met echtgenote Ingrid en hun twee dochters
Lieven studeerde Germaanse taalkunde, was ooit leerkracht Engels en Nederlands, en is tegenwoordig specialist moestuinen en samentuinen bij Velt. Deze drie eigenschappen typeren Lieven: creatief, sociaal en nieuwsgierig. De tuin betekent vooral genieten. Productie maakt daar een groot deel van uit, maar ik haal erg veel plezier uit observeren, experimenteren en planten kruisen. Ik ben steeds op zoek naar nieuwtjes, en omdat ik er niet genoeg vind, maak ik ze zelf. Alles wat ik in en rond de tuin doe, beschouw ik als een oefening. Ik bouw ervaring op wat betreft plantenkennis, tuinontwerp, onderhoud en oplossingsgericht denken. Ik kan op mijn eentje genieten in mijn tuin, maar het wordt nog beter als ik dat enthousiasme kan delen met anderen. Ik ben actief op zadenruilbeurzen en deel bij elke gelegenheid zelf geoogste zaadjes uit aan gelijkgezinden. Zelf blijf ik nieuwsgierig naar speciale plantjes en wil ik alles uitproberen. Curiosa die ik leuk vind, houd ik bij om andere mensen mee te verrassen. Dat is deel van de pret. Pret is ook oogst. De buren maken deel uit van mijn ‘kringloop’. Wie mij geregeld gazonmaaisel brengt, krijgt dat later terug in de vorm van pompoenen, komkommers en tomaten. Het is fijn om vrienden te hebben met aanvullende bezigheden en interesses. Aan imkeren en bomen enten ben ik bewust nooit begonnen, omdat ik geen ruimte heb om nog meer interesses te laten ontsporen. Daar heb ik twee
vrienden voor met wie ik geregeld mijn oogst en kruidenbereidingen ruil tegen een lekker potje honing of een speciale boom of struik. Iedereen heeft het steeds over zelfvoorziening, maar het is zo veel leuker wanneer je niet enkel voor jezelf zorgt. Doordat ik steeds op zoek was naar meer grond om op te spelen, vond ik vrienden die hun grond delen. Momenteel ben ik met twee groepjes mensen actief in twee andere tuinen. We tuinieren er samen, maar we zijn vooral samen. Hoewel er soms meer gepraat dan gewerkt wordt, leveren de moestuinen jaar na jaar een flinke oogst aan bewaargroenten op. Via mijn werk ben ik verantwoordelijk voor de oprichting en begeleiding van samentuinen op andere plaatsen in Vlaanderen. Ik ben een groepsdier en zet graag mensen aan om samen te werken. Ik vind het boeiend om de groepsdynamiek te bestuderen en bij te sturen waar nodig. In mijn eigen tuin tuinier ik op een heel andere manier dan in onze samentuinen, maar beide vallen onder permacultuur. Thuis heb ik weinig plaats en laat ik alles door elkaar groeien. Ongewenste kruiden groeien bij mij amper, maar ik moet veel ‘wieden’ omdat ik ook alle teeltgewassen vrij laat uitzaaien. Door jarenlang te observeren ken ik ieder kiemplantje bij naam. Weet je dat niet, dan moet je op rijtjes tuinieren. Dat doen we in de samentuin, waar het best overzichtelijk blijft. Je hebt dan meer onderhoud, meer wied- en mulchwerk. Beide systemen hebben hun voor- en nadelen en hun toepasbaarheid is afhankelijk van de schaal, de plantenkennis en de favoriete onderhoudswerkjes van de tuinier. Als ik even hardop mag dromen? Stel je voor: heel de straat ingericht met eetbare planten en kruiden, en mensen die buiten komen en erover praten, en weetjes en oogst delen. Het zou mensen verbinden die elkaar nu amper op straat herkennen. Dat lijkt mij geweldig.
95
Geniet mee met Velt Velt is dĂŠ vereniging voor al wie milieuvriendelijk aan de slag wil gaan in de tuin of in de keuken. Bij Velt leer je niet alleen hoe je op een ecologische manier lekkere groenten en fruit kweekt; je ontdekt er ook alles over prachtige siertuinen, over dier- en milieuvriendelijk kippen houden en over heerlijke gerechten vol vers geoogste seizoensgroenten. Tal van publicaties en vormingen en het boeiende ledentijdschrift Seizoenen maken je wegwijs en helpen je ecobewust te leven.
Zoveel voordelen Word lid van Velt en geniet meteen van tal van voordelen. Met je Velt-lidkaart krijg je korting op heel wat biologische of ecologische producten ĂŠn op alle Velt-publicaties. 172
Zesmaal per jaar valt het tijdschrift Seizoenen in je bus, en je krijgt toegang tot het online Seizoenen-archief. Van je lokale afdeling krijg je uitnodigingen voor inspirerende activiteiten. Heb je vragen over ecologisch tuinieren of koken? Dan geeft een Velt-medewerker je graag deskundig advies. Bovendien ontvang je als nieuw lid een leuk welkomstpakket. Help ons om samen werk te maken van een milieuvriendelijke wereld! Kijk eens op www.velt.nu en word vandaag nog lid.
Colofon
p e r m a c u lt u u r van appelboom tot zeekool een uitgave van velt vzw
Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren auteurs
Linder van den Heerik en Greet Tijskens met bijdr agen van
Lieven David, Frank Petit-Jean, Jana Van Butsel en Jasmien Wildemeersch leespanel
Frank Anrijs, Guy Augustijns, Geertje Coremans, Max De Corte, Bert Dhondt, Jan Mertens, Stijn Overloop foto’s
François De Heel – www.swadeheel.be illustr aties
176
Greet Tijskens Tuinplan blz. 12, 13 en 25: Kiki Muyres Tuinplan blz. 96: Lieven David Tuinplan blz. 128: Vera Greutink eindredactie
Karen Nys gr afische vormgeving
Kurt Cornelis – www.sfumato.be Eerste druk: 2018 – D/2018/3489/4 ISBN 9789492907035 Overname van uittreksels is mogelijk na overleg met Velt vzw © Velt vzw – Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren Uitbreidingstraat 392c – B-2600 Berchem (België) – www.velt.nu