DNG#3 2019

CENSUUR De nieuwe gemeenschap – driemaandelijks tijdschrift van het August Vermeylenfonds september - november 2019 – AFGIFTEKANTOOR GENT X erkenningsnummer P 309 575 – vu: Tarik Fraihi - p/a V.F. Tolhuislaan 88, 9000 Gent

2019_#3.indd 1

PB- PP

BELGIE(N) - BELGIQUE

4/09/19 15:26

Libricide Op 10 mei 1933 werden in Berlijn zo’n 25000 boeken verbrand omdat ze verwerpelijk werden geacht. Boeken van auteurs zoals Marx, Freud, Brecht enz. werden op de brandstapel gegooid. Heinrich Heine, wiens boeken ook verbrand werden, schreef eerder de pijnlijk profetische woorden: “Dit is slechts een voorspel, daar waar men boeken verbrandt, verbrandt men uiteindelijk ook mensen”. Nico Pattyn belicht de historische context van ‘libricide’ en ontdekt dat ook Harry Potter niet aan de vlammen ontsnapt.

De fototentoonstelling ‘Brand’ in Vilvoorde brengt de strijd tegen censuur in beeld. Een voorproefje van de reeks portretten van bekende en minder bekende lezers samen met hun favoriete gecensureerde boek.

Judy Vanden Thoren ging in Hong Kong op zoek naar wat nog overblijft van de protesten op het Tiananmenplein en wordt ingehaald door de huidige protesten.

De cartoonist Lectrr is een absolute voorstander van het vrije woord en beschouwt cartoonisten als de kanaries in de koolmijn van de vrije meningsuiting. Geen evidentie zo blijkt uit het interview.

Censuur is een woord dat we niet associëren met onze westerse samenleving. We gaan ervan uit dat in België vrije meningsuiting een fundamenteel recht is opgenomen in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Maar is dit wel zo? Worden we toch beknot in wat we kunnen en willen zeggen? Worden we gemanipuleerd? Is censuur van alle tijden en dus ook van nu?

Inhoud september - oktober - november 2019 03 Eyecatcher 04 Standpunten

04 - 07 Interview met Lectrr 08-09 De ‘Firewall’ van China 10 - 12 Historische context van de boekverbranding

13 Recensent en Boeken 16 Focus tentoonstelling Brand 18 Ver’quiz’ uw tijd 19 Goed nieuws 20 Agenda en verslag 24 BV

¬ Daan Hugaert

26 -27 Column

¬ Peter Benoy ¬ Anita

30 Gedicht

Colofon

SARAH MISTIAEN DE NIEUWE GEMEENSCHAP driemaandelijks ledenblad van het August Vermey-

lenfonds vzw; verschijnt op 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december.

REDACTIE Peter Benoy, Raf Burm, Tom Cools, Chantal De Cock, Caroline De Neve, Robert Huygens, Sarah Mistiaen, Johan Notte, Nico Pattyn, Tinus Sioen, Eliane Van Alboom, Judy Vanden Thoren, Hans Vandevoorde, Anita Van Huffel en Anne Van De Genachte (+ vormgeving) ALGEMEEN SECRETARIAAT Tolhuislaan 88, 9000 Gent, t. 09 223 02 88 e-mail: info@vermeylenfonds.be - website: www. vermeylenfonds. be openingsuren: 9u - 12u en van 13u tot 17u ABONNEMENT 15 euro (4 nummers) LIDMAATSCHAPSBIJDRAGE 15 euro per individu. U kunt lid worden door aan te sluiten bij een plaatselijke afdeling of door overschrijving op rek.nr.

BE50 0011 2745 2218 van het Vermeylenfonds vzw, Tolhuislaan 88, 9000 Gent. Leden ontvangen gratis De Nieuwe Gemeenschap.

VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Tarik Fraihi, p/a Tolhuislaan 88, 9000 Gent AUTEURSRECHTEN personen die we niet hebben kunnen bereiken i.v.m. eventuele auteursrechten kunnen de redactie contacteren.

COVER schilderij: Peter paul Rubens, De drie gratiën, Museo del Prado Madrid STEUN HET VERMEYLENFONDS Giften vanaf 40 euro zijn fiscaal aftrekbaar. Reknr.

BE50 0011 2745 2218, Vermeylenfonds, Tolhuislaan 88, 9000 Gent.

Om reden van milieuvriendelijkheid wordt dit tijdschrift op chloorvrij recycleerbaar papier gedrukt.

2019_#3.indd 2

4/09/19 15:26

Deze pagina is een coproductie tussen het Vermeylenfonds en Creatief Schrijven vzw.

De tekst werd geoogst op het platform Azertyfactor, een vrijhaven waar pennenvoerders hun vruchten publiceren.

Wil je kans maken op publicatie in het volgende nummer?

Post je tekst op azertyfactor.be/kansen.'

Censuur

gesponnen hebt

Ik zou me graag tonen aan jou.

Naakt en kwetsbaar.

Het vel van mijn botten schrapen, mijn denkspieren voor je openvouwen, zodat je mij leert kennen. Werkelijk kennen.

Zodat je kan zien dat ik meer ben dan het beeld dat jij van mij gevormd hebt,

als een spinnenweb van dromen: dromen waarbij jij en ik de toekomst vullen.

Ik verlies mezelf in een holle weerspiegeling die amper mijn ruwe randen raakt als een teen in heet badwater.

Vluchtig.

Ik censureer mezelf, voor jou.

want je luistert niet.

Je hoort mijn woorden en censureert.

Je geeft er jouw eigen betekenis aan, waardoor ik verdwijn.

YOLINE VAN DE KEERE

Ik word gemaakt door jou.

Ik word gemaakt door de wereld, de maatschappij, en jou.

Ik verlies mezelf in de censuur die jij rond mij

3 EYECATCHER

2019_#3.indd 3

4/09/19 15:26

Lectrr?

WAT MOET DE WERELD

WETEN OVER

4 STANDPUNTEN

2019_#3.indd 4

4/09/19 15:26

BIO Lectrr is het pseudoniem van Steven Degryse (Roeselare, 27 mei 1979), een Belgische cartoonist, striptekenaar, animator, scenarist en columnist.

Steven Degryse debuteerde eind jaren 90 met een dagelijkse cartoon op het internet, en werd al snel opgepikt door allerlei media. Z'n cartoonreeks 'Hara Kiwi' loopt sinds 2004 in media in binnen- en buitenland, met publicaties in oa. Zweden, Noorwegen, Frankrijk, Nederland, Duitsland, Zuid-Afrika, de VS, Hongarije en Turkije. Z'n strookstrip 'Lars' liep in verschillende Vlaamse, Nederlandse en Zweedse kranten voor hij die stopzette.

Sinds 2011 is hij huiscartoonist bij De Standaard.

Sinds 2018 worden z'n politieke en actuele cartoons wereldwijd verdeeld door het New York Times Syndicate.

Lectrr is ook actief als animator. Hij is onder andere een van de animatoren verantwoordelijk voor de populaire rubriek 'Dag op Dag' in Man Bijt Hond, maar maakt ook commerciële animaties voor klanten als oa. Heineken.

In zijn vrije tijd is Lectrr vooral bezig met z'n passie voor boeken.

Enkele maanden geleden besliste The New York Times om geen politieke cartoons meer te publiceren naar aanleiding van een in opspraak gekomen cartoon. U noemde deze maatregelen draconisch. Welke maatregelen waren wel terecht geweest?

“Misschien eerst even kaderen. Een Portugese cartoonist heeft een cartoon gemaakt voor een Portugese krant.Aangezien die cartoonist door de New York Times vertegenwoordigd werd, kon die ook opgepikt worden door de NYT. Hun editor heeft die geselecteerd en geplaatst.

De cartoon is in een mediastorm terecht gekomen. Als reactie daarop heeft de New York Times besloten haar syndicate op te doeken (en daarbij dus meer dan 50 cartoonisten zonder wereldwijde distributie te zetten, waaronder mezelf), én hun huiscartoonist te ontslaan. Dat is draconisch: een heleboel mensen ontslaan om een cartoon die ze niet zelf gemaakt hebben, gewoon om een brandje te blussen dat je zelf veroorzaakt hebt.

Want uiteindelijk heeft de NYT zélf de keuze gemaakt om die cartoon te plaatsen, uit een poule van beschikbare cartoons.

Als iémand ontslagen had moeten worden, dan wel de beeldredacteur of de editor die die keuze heeft gemaakt.

De gevolgen zijn moeilijk te overzien: wereldwijd vallen honderden kranten nu zonder cartoons, want die gebruikten de NYT Cartoon Syndicate, waarvan een groot deel er ondertussen van afziet om een andere syndicate in te schakelen. Let-

terlijk honderdduizenden lezers krijgen dus geen cartoon meer te zien.

Cartoons, die toch een van de laatste kritische stemmen zijn, vallen zo weg.

En voor heel wat cartoonisten die aangesloten waren was die syndicate toch een groot stuk van hun inkomen. Een krant die zichzelf een baken van ‘Vrije Meningsuiting’ noemt en uit angst voor aandeelhouders en lezersbrieven de cartoonwereld de genadesteek geeft op een manier waar zelfs islamterroristen met de aanslag op Charlie Hebdo niet in slaagden, dat noem ik draconisch, ja.

Cartoonisten worden 'de kanaries in de koolmijnen van de vrije meningsuiting' genoemd. Je kan de vrijheid van een bepaalde samenleving meten aan de hand van de vrijheid die cartoonisten er hebben. Zo was Turkije 15 jaar geleden een stuk gezonder op het vlak van vrije meningsuiting dan nu.

De cartooncultuur is er om zeep. En als ik zie hoe cartoonisten behandeld worden in de VS dan vrees ik daar voor de vrije pers.”

Bij censuur denken we vooral aan dictatoriale regimes. Is de beslissing van NYT een teken aan de wand of speelt er iets anders?

“Dictatoriale censuur is natuurlijk een groot probleem, maar dat is tenminste gedocumenteerd en de 'vijand' is herkenbaar. We wéten dat mensen als Erdogan cartoonisten in de gevangenis gooien en dat de vrije meningsuiting in Rusland en consoorten enorm onder druk staat. Maar dat we zélf steeds zwaarder gecensureerd worden daar zijn maar weinigen zich van bewust.

“Ik ben Lectrr, veertig jaar en woon in Gent.

Ik werk als huiscartoonist voor de Standaard en tot een maand geleden werd m'n werk door The New York Times Cartoon Syndicate wereldwijd gedistribueerd naar honderden kranten (en soms gepubliceerd in the NYT). Verder cartoon ik met regelmaat voor Le Temps (Zwitserland), L'Internazionalle (Italië), Prospect Magazine (UK) en Brussels Times (B).”

5 STANDPUNTEN

2019_#3.indd 5

4/09/19 15:26

De censuur vanuit multinationals en puriteins Amerika is veel wijder verspreid en voor ons een stuk gevaarlijker. De censuur die Facebook ons oplegt, legt ze de hele aarde op. Letterlijk. Elke gebruiker, waar ook op aarde, volgt de extreem puriteinse censuurregels die FB ons oplegt en die strenger zijn dan onze nationale wetgeving. Geen haan die daarnaar kraait.

Om een voorbeeld te geven: elk jaar in december is er een hoop heisa rond zwarte pieten en het feit of er al dan niet een kruis op een mijter staat. De islamisering zou ons dat proberen afnemen. Wel: ik ben nog nooit door een moslim aangesproken op het feit dat ik een kruisteken op een mijter teken.

Nog nooit. Maar onlangs heb ik wel een kruis moeten verwijderen van een mijter door een hele grote Amerikaanse multinational die vond dat een “S” op de mijter beter kon. De 'S' van Soumission!

Dezelfde multinational deed me het piemeltje van Manneken Pis verwijderen van een tekening. Om maar te zeggen; het is makkelijk om een minderheid te beschuldigen van aanvallen op onze cultuur als het eigenlijk multinationals zijn die onze eigenheid ondergraven.

Bij een lezing die ik gaf in de VS toonde ik ooit een lijst van censuurregels die me opgelegd werden door het bedrijf dat m'n werk daar in die tijd verspreidde. Ik legde er een lijst naast met de gevoeligheden van de extremistische islam. Geloof me, schellen vielen van de ogen. De lijsten waren op een paar verschillen na gewoon identiek.

En natuurlijk zijn religieuze extremisten een dreiging, ik heb zelf ook drie maanden politiebescherming gehad omwille van een doodsbedreiging uit de hoek van de extremistische islam. Maar sta me toe dat een randfenomeen te noemen.

Ja, de jongens van Charlie Hebdo zijn dood, maar als je de balans maakt van wat er echt klappen toegebracht heeft aan het Vrije Spreken dan is dat helaas maar een voetnoot. Als je ziet hoeveel cartoonisten sindsdien aan de kant geschoven zijn, monddood gemaakt en gecensureerd, gewoon in de Westerse wereld door grote multinationals met een puriteinse agenda, hoe de censuur gesystematiseerd wordt door bedrijven als Facebook dan is dat op zijn zachtst gezegd zorgwekkend.

En er schuilt ook een enorme ironie in: we betalen vlotjes en gaarne mee om onze eigen vrije meningsuiting te ondergraven.”

Zijn er vormen van censuur die volgens jou te verantwoorden zijn of waar je begrip voor kan opbrengen?

“Nee. Vrije meningsuiting is vrij, of ze is niet vrij. Ook achterlijke en idiote meningen moeten kunnen. Ik vind bijvoorbeeld het feit dat negationisme, een compleet achterlijke gedachtengang, verboden is eigenlijk problematisch. Door het te verbieden verdwijnt negationisme niet. Je verwijst het gewoon naar de achterkamertjes, de donkere krochten waar het niet langer deel uit maakt van het publieke debat. En dat hebben we net nodig bij dat soort meningen; de kans om er over te praten met mensen die in dat soort onzin geloven. Hen erop te wijzen hoeveel bewijzen er wel zijn voor de holocaust, hen erop te wijzen hoe fout het wel is om zo'n gruwel niet te erkennen. Er is geen beetje negationisme verdwenen door het te verbieden, het speelt zich nu achter gesloten deuren af.

Het ettert ondergronds gewoon verder. De opstootjes die we kennen, in het geval van Schild en Vrienden bijvoorbeeld, bewijzen dat door gevaarlijke ideologieën te verwijzen naar een debat achter gesloten deuren, dit gewoon zelfversterkend werkt.

Ik geloof niet dat censuur ooit een goed idee is geweest. Overigens is er ook de vraag: wie zegt dat diegene die censureert dat om de juiste redenen doet? In het geval van negationisme valt er nog iets voor te zeggen, maar het glijdt makkelijk af. Eerst verbieden we ook het goedpraten van islamterreur en voor je het weet is elke vorm van andersdenken verboden.

Ik ben een absolute voorstander van de vrijheid van het woord, en dus ook van meningen die gevaarlijk, achterlijk, onwetenschappelijk en ronduit onnozel zijn. Dat geeft ons de mogelijkheid om er tenminste over te praten. “ Ben je zelf al met censuur geconfronteerd geweest? Heb je het gevoel dat je moet opletten? Nu meer dan vroeger?

“Ten eerste ben ik natuurlijk ook ontslagen door the New York Times om een cartoon die ik zelf niet gemaakt heb. En daarnaast word ik steeds vaker gecensureerd, maar wel enkel door grote Amerikaanse multinationals. Om de meest lullige redenen, en het wordt inderdaad alsmaar intenser.

Ik merk ook dat extreemrechts zich meer en meer gaat moeien met m'n werk. Sinds 26 mei staat m'n mailbox roodgloeiend, en wordt m'n sociale media strakker geviseerd.

Plotseling is er blijkbaar ergens een beerput

opengetrokken en is het oké om cartoonisten constant lastig te vallen. Ergens krijg ik ook het gevoel dat het georchestreerd of georganiseerd is: elke keer opnieuw duiken letterlijk dezelfde bewoordingen en verdachtmakingen op – alsof er één centrale bron die stuurt.

Maar eerlijk gezegd trek ik er me momenteel niks van aan. Hoe meer haatmail ik krijg, hoe meer ik het gevoel krijg dat de vinger in de open wonde zit en hoe harder ik duw. “ Hoe ga je daar mee om?

“Ik heb de luxe dat de krant waar ik voor werk (De Standaard) me carte blanche geeft en erin meegaat dus als ik weerwerk voel, dan ga ik meestal harder.

Maar in het geval van de multinationals dan boycot ik. Facebook gebruik ik niet langer, men zal mij en m'n cartoons niet als product verkopen aan de adverteerder om Facebook groter te maken en 'en passant' ook nog eens mijn mening als cartoonist te onderdrukken.

De klant die het kruisje op de mijter wegcensureerde zal ook niet meer op m'n werk kunnen rekenen in de toekomst. Maar dat is omdat ik de luxe heb om 'nee' te zeggen.

Niet alle cartoonisten hebben dat.”

Heb je het gevoel dat er druk is om aan zelfcensuur te doen? Onder druk van bepaalde groepen?

“Er zijn altijd groepen die het moeilijk hebben met humor. Extremisten en humor, dat is altijd al een probleem geweest.

Extreemrechts en de extreme islam komen inhoudelijk, zowel op normen en waarden als qua gevoel voor humor echt enorm goed overeen. Eigenlijk vormen ze communicerende vaten: ze voeden elkaar constant als een soort van op de open samenleving parasiterende yin en yang.

Dus ja, de druk uit extremistische hoek is er wel, ja. Op dit moment heb ik al een jaar of vijf vrij weinig last van extremistische islam, en is het vooral extreemrechts dat oprukt in mijn mailbox. Dat uit zich vooral in haatmail en bedreigingen.

Dat neemt soms hallucinante vormen aan, zo was er recent een man die het nodig vond om me bijna elk uur een epistel vol beschuldigingen te sturen.

Maar om die redenen mezelf te censureren?

Dat kan ik ook gewoon niet. Toen ik aangifte zat te doen op het politiebureau, de dag na de aanslag van Charlie Hebdo, kreeg ik een

6 STANDPUNTEN

2019_#3.indd 6

4/09/19 15:26

Cartoonisten worden 'de kanaries in de koolmijnen van de vrije meningsuiting' genoemd.

Je kan de vrijheid van een bepaalde samenleving meten aan de hand van de vrijheid die cartoonisten er hebben

doodsbedreiging uit extremistische islamhoek en zat ik gewoon een islamkritische cartoon te maken. Omdat ik het een goeie grap vond die op dat moment goed werkte.”

Vind je dat zelfcensuur altijd consequent moet zijn? Behoren dubbele standaarden wat betreft zelfcensuur tot de vrijheid van de cartoonist?

“Zelfcensuur is even onnozel als gewone censuur. Ofwel maak je de cartoons waarvan je weet dat ze nodig zijn op dat moment, ofwel bedenk je die cartoons waarvan je weet dat ze nodig zijn op dat moment en beslis je ze niet te publiceren. In het laatste geval maak je maar beter geen cartoons en zoek je beter een andere job. Het is onze taak om met humor tegen de haren in te strijken, als cartoonisten daar al mee ophouden, wie gaat het dan nog wel doen?

Cartoonisten die op dit moment in de geschiedenis bijvoorbeeld extreemrechtse cartoons maken spreken in feite de macht naar de mond. Tja, dan maak je propaganda en geen cartoons, hé. Een cartoonist gaat altijd in tegen de machtigen der aarde. Als je hen ter wille bent en cartoons maakt die in hun kraam past dan ben je geen cartoonist. Een cartoonist is idealiter de eeuwige oppositie.

Als men rechts is zijt gij links, is men links dan zijt gij rechts. Omdat dat onze taak is.

Zelfcensuur past niet in dat plaatje, want zelfcensuur is de macht ter wille. Zelfcensuur is het kennen van de vervelende vragen maar het weigeren ze te stellen.”

Je bent lid van een organisatie die opkomt voor de rechten van de cartoonist.

Welke rechten ontbreken er nog volgens jou/ moeten nog versterkt worden?

“Ik ben lid van Cartooning for Peace, een organisatie die vanuit Frankrijk opereert en wereldwijd cartoonisten verenigt die andere cartoonisten helpen, maar ook de publieke bewustwording rond cartoons, de cartooncultuur en het belang voor de vrije meningsuiting uitdraagt. We maken samen boeken, en de opbrengst daarvan wordt gebruikt om cartoonisten in nood te helpen in raad en daad, vaak via het Amerikaanse Cartoonists Right Network International.”

Op welke manier staan de rechten hier onder druk?

Hier in West-Europa valt het goed mee, maar zoals in het geval van Turkije kan het snel gaan. We zien bijvoorbeeld meer en meer journalisten die door bedrijven en politici in een juridische procedure gesleept worden. Meestal zijn die procedures zo duur dat het lijkt alsof ze eigenlijk vooral intimiderend gebruikt worden. (ik denk bv. aan Landinvest die Apache aanklaagde of Daniel Termont die de man die het boek schreef over de Ghelamco-arena een proces aandeed). Het is een kwestie van tijd voor dat ook hier gebeurt met cartoonisten. Ook al hebben we recht op parodie en staat vrije meningsuiting van de cartoon buiten kijf, een proces duurt lang en is kostelijk en maar weinig cartoonisten in Vlaanderen kunnen zoiets dragen. Het is een vrij Amerikaanse

manier om iemand de mond te snoeren, maar het gebeurt alsmaar vaker.

Georges Forest heeft het ooit gedaan met de cover van het tijdschrift MO*, bijvoorbeeld.

Het is een sterk geval van een poging tot het censureren van iemands recht op parodie.”

Wiens taak is het volgens jou om die rechten te bewaken/ vrijwaren?

“Het is aan de overheid om de rechten van journalisten, media en cartoonisten te vrijwaren. Dat media als Doorbraak en Apache de voorbije jaren op zo'n manier onder aanval kwamen en enkel door de (financiële) steun van het publiek konden overleven is problematisch. Maar het is ook aan de media onderling om elkaar daarin te steunen. Helaas is het al te vaak 'elk voor zich' in deze wereld. Nochtans is censuur, in het algemeen en vanuit welke hoek dan ook, een gemeenschappelijke dreiging voor ons vrij spreken. Het is een recht dat door strijd door onze voorouders is afgedwongen en waar we niet al te licht over moeten gaan: het is geen verworven recht, elke generatie dient dit opnieuw en opnieuw te verzekeren.”

Interview: Judy Vanden Thoren

Extremisten en humor, dat is altijd al een probleem geweest.

7 STANDPUNTEN

2019_#3.indd 7

4/09/19 15:26

DE ‘FIREWALL’ VAN CHINA

Een tweede Chinese muur?

© Hon Pung Tao

“Roses are red, violets are blue, whatever you do, there is always an Asian better than you” Dit wijsje dat verwijst naar de Aziatische wonderkinderen die dankzij een tijgeropvoeding hoge toppen scheren, is erg populair in mijn gezin. De roots van mijn man en bijgevolg ook mijn kinderen liggen immers in Hong Kong. Het is een speelse en uiteraard ironische manier om fierheid uit te drukken over hun Aziatische deelidentiteit en hun band met dit stukje grondgebied werd een Britse kolonie toen China de Opiumoorlog van de Britten verloor in 1842. In 1997 werd het gebied dat ondertussen een welvarende, hyperkapitalistische stad was geworden, terug overgeheveld aan China. Hong Kong mocht evenwel gedurende 50 jaar haar eigen politiek, legaal en economisch systeem behouden: 1 country, 2 systems. Deze zomer waren we er op vakantie. De protesten tegen de regering waren al bezig. Ik was vooral nieuwsgierig naar de herdenking van de

dodelijke studentenprotesten in 1989: een gebeurtenis die plaats vond toen Hong Kong nog Brits was, maar waar in China toch een heel andere kijk op heerst dan in het Westen.

“Whatever you do, there is always an Asian better than you”, China is, wat censuur betreft, bij de besten van de klas. Wat er op het plein van de Hemelse Vrede (Tiananmen) gebeurde, is niet enkel een taboe of een non-issue, het werd gewoon uit de geschiedenisboeken gewist. Geen enkele jonge Hong Konger zal over deze gebeurtenis onderwezen worden. Hong Kong maakte nochtans op dat moment wel deel uit van de Westerse wereld en speelde een actieve rol in het onderbrengen van activisten.

V.M. die liever anoniem blijft, was op het moment van de protesten zelf een studente

en herinnert zich levendig de verontwaardiging en de betuigingen van solidariteit die er op dat moment waren. “Heel Hong Kong stond achter de studenten. We waren toen nog een verenigd volk” vertelt ze. “Jonge mensen die aangevallen werden: het raakte ons allemaal heel erg diep. Er worden nog steeds wakes gehouden om de gebeurtenissen te herdenken, maar het gebeurt allemaal erg onder radar. Officiële communicatie is er niet”. Voor haar job reist V.M. regelmatig naar China. Daar weten ze, volgens haar, nauwelijks wat er zich in 1989 heeft afgespeeld.

“De teruggave aan China heeft de samenleving in Hong Kong inderdaad verdeeld.

Vroeger waren we niet bezig met politiek”, zegt D.H, die volop de huidige protesten steunt. “Nu ben je ofwel pro-China ofwel

8 STANDPUNTEN

2019_#3.indd 8

4/09/19 15:26

anti-China. Meer en meer heb ik het gevoel dat Hong Kong haar identiteit en vrijheid verliest. We mogen de gebeurtenissen in 1989 nooit vergeten, het kan ons ook overkomen.�

Enkele dagen na ons gesprek werden de in aanvang vreedzame protesten voor het eerst ontsierd door geweld. Het is nog onduidelijk hoe het verder zal verlopen.

Toch zijn er ook stemmen die zeggen dat China gewoon doet wat moet om zichzelf te beschermen tegen interne verbrokkeling.

Ook in Hong Kong zijn er mensen die ondertussen een andere visie rond Tiananmen hebben ontwikkeld. In het licht van wat er na 1989 is gebeurd in de andere communistische landen was het volgens hen een noodzakelijk kwaad.

De toekomst zal uitwijzen welk narratief er in Hong Kong overeind zal blijven.

Judy Vanden Thoren

BIO Judy Vanden Thoren is een Gentse, startende sociaal onderneemster, aspirant schrijfster, mama van 2 pubers met een groot hart voor grootstedelijke jeugd. Haar professioneel leven speelde zich tot voor kort af in de sociale sector en het onderwijs. Een grote bezorgdheid over de kloof tussen jongeren enerzijds en hun leerkrachten, begeleiders, opvoeders anderzijds, zette haar ertoe aan met enkele gelijkgezinden VZW Hybried op te richten.

Voor info kijk op www.hybried.org

Exclusief voor onze leden!

25% korting op de aankoop van een ticket voor onderstaande evenement op vertoon van uw lidkaart en unieke code.

Vraag uw unieke kortingscode aan via caroline@vermeylenfonds.be.

Š KAUPO KIKKAS

01- annonce - fond vermeylen - A5 -14-08-2019-arvo part days.indd 1

2019_#3.indd 9

9 STANDPUNTEN

1/08/2019 16:32:34

4/09/19 15:26

BOEKVERBRANDINGEN DOORHEEN DE GESCHIEDENIS

Boekverbrandingen zijn een blijver

Monument ter herinnering aan de boekverbranding, Bebelplatz Berlijn © wikipedia

We leven in een post truth tijdperk. Het is een voltijdse dagtaak om de leugens en verzinsels uit de mond (en de vingers) van de Amerikaanse president bij te houden.

Russische en andere trollen manipuleren onze opinies via de sociale media. Bij de eerste de beste koude winterdag wordt de klimaatopwarming in vraag gesteld.

Individualisering en emancipatie hebben als neveneffect dat autoriteit vanuit een bepaalde maatschappelijke positie onderuit is gehaald. Wat de pastoor, de schoolmeester of de politicus beweren heeft niet meer die extra waarde vanuit hun status. En blijkbaar delen ook de wetenschappers in die malaise. Wat ze beweren wordt vaak weggezet als zomaar een te wantrouwen mening. De argumenten moeten niet meer op hun wetenschappelijkheid worden onderzocht, ‘alternative facts’ worden er tegenover geplaatst. Postmodernisme en deconstructivisme zijn niet de oorzaken van dit fenomeen, maar wellicht wel de filosofische kanaries in de koolmijn voor wat we nu volop zien tot uiting komen.

De goede oude tijd?

We hebben de neiging terug te verlangen naar de tijd toen de feiten nog de feiten waren. De ongemakkelijke waarheid is natuurlijk dat we altijd al een moeilijke relatie gehad hebben met feiten en opinies. We belichten daar een aspect van, één dat tot de verbeelding spreekt: het verbranden van boeken (biblioclasme).

Boekverbrandingen gebeuren meestal publiek. Ze hebben een ritueel aspect. Het is een andere boodschap dan in het geniep boeken in een anoniem kantoor door de papierversnipperaar halen. Door boeken publiek te verbranden wordt een statement gemaakt. Ze worden gedesacraliseerd of als moreel verwerpelijk weggezet. Daarnaast is het een middel tot censuur, om te bepalen wat we mogen weten en denken en wat niet.

Door boeken te verbranden probeert men de inhoud ervan te wissen, de cultuur die ze uitdragen te vernietigen, de opinies die ze verkondigen te vernietigen.

De boekverbranding en geleerdenbegraving

Een van de bekendste boekverbrandingen dateert al uit 213 voor onze tijdrekening.

Nadat Qin Shi Huangdi, de eerste Chinese keizer, vanuit Qin de concurrerende staten had veroverd en China had verenigd, gaf hij het bevel alle boeken in te leveren om ze te laten verbranden. Bedoeling was om rivaliserende historische verhalen uit andere Chinese staten en filosofische strekkingen zoals het confucianisme als het ware uit te wissen. De legalistische filosofie en de geschiedschrijving van de staat Qin zou zo het monopolie krijgen. De keizer ging nog verder, en zou 460 confucianistische geleerden die verboden boeken bezaten levend hebben laten begraven.

Of dit alles zich precies zo heeft voorgedaan wordt betwijfeld. Maar er zijn wel zeer weinig officiële geschiedenisboeken bewaard van voor de Qin. Het verbranden van boeken past in het programma van standaardisering en het opleggen van uniformiteit door de totalitaire Qin staat. De eerste Chinese

1 0 STANDPUNTEN

2019_#3.indd 10

4/09/19 15:26

keizer werd nadien in de Chinese geschiedenis meestal als een despoot voorgesteld, maar de neiging om in het immense en diverse gebied tot een uniform China te komen is altijd gebleven.

Orthodoxie en ketters

In het Romeinse Rijk toonde het christendom zich al heel vroeg bijzonder intolerant voor afwijkende meningen. Vanaf Constantijn de Grote werd gestreefd naar een officieel christendom, waarbij zij die afweken van die officiële versie hardnekkig werden bestreden. Hij beval het verbranden van ariaanse geschriften. De volgelingen van Arius zagen Christus en de Heilige Geest als scheppingen van God, en niet als gelijkwaardig deel van de Drievuldigheid. Ook de geschriften van andere als ketterijen beschouwde strekkingen, zoals die van Priscillanus (de eerste christen die door christenen op de brandstapel terecht kwam) of Nestorius , vielen later aan boekverbrandingen ten prooi. Maar er was ook een toenemende onverdraagzaamheid tegenover de traditie van de antieke filosofen.

bul met zijn excommunicatie publiek verbranden, naast een aantal katholieke theologische en kerkjuridische boeken. Het ging hier wel niet om het systematisch verbranden van boeken, maar telkens van één exemplaar als symbool van verzet. De verbranding van protestantse boeken werd wel een geregeld terugkerend fenomeen in de 16de eeuw. En het beroemde citaat van Heinrich Heine “dort wo man Bücher verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen” (uit de tragedie Almansor, 1823) werd bewaarheid.

In 1523 stierven Jan van Essen en Hendrik Voes op de brandstapel te Brussel, de eerste Lutherse martelaren.

Er ontstond vanuit Rome verschillende lijsten van verboden boeken, culminerend in de Index Librorum Prohibitorum die in 1564 vaste vorm kreeg. Deze Index werd pas in 1966 afgeschaft. Voor boeken uit andere religies en culturen maakte men weinig complimenten. Berucht werd de Spaanse missionaris Diego de Landa. Hij liet naar eigen zeggen 27 van hun codices verbranden,

Niet dat de klassieke beschavingen geen boekverbrandingen kenden. Ook het boek Over de goden van de Griekse agnosticus Protagoras van Abdera zou door de Atheners op de brandstapel zijn gegooid. En keizer Diocletianus liet tijdens de christenvervolgingen ook de christelijke geschriften verbranden.

De brandstapels van de contrareformatie

Ook in de middeleeuwen werden boeken verbrand, maar tijdens de reformatie en contrareformatie vonden een aantal van de bekendste voorbeelden plaats. De religieuze tegenstellingen binnen het westerse christendom werden scherper. In 1497 liet de monnik Savonarola in Firenze boeken, schilderijen, muziekinstrumenten… die tegen zijn streng-religieuze opvattingen in gingen op een grote brandstapel gooien.

Aanhangers zoals de schilder Botticelli zou zelfs een aantal van zijn eigen werken op dit ‘Vreugdevuur der ijdelheden’ hebben gegooid. Maar ook onze contreien zouden een trieste wereldprimeur kennen.

In 1521 beval Keizer Karel alle geschriften van Luther en zijn volgelingen te verbranden. De eerste van die boekverbrandingen vond in Antwerpen plaats, kort daarna gevolgd door Gent. De keizer was hierbij aanwezig. Luther had trouwens zelf al het slechte voorbeeld gegeven. Een paar maanden eerder liet hij te Wittenberg de pauselijke

BIO Nico Pattyn (°1968) studeerde psychologische en pedagogische wetenschappen aan de Universiteit Gent. Hij ging in 1994 aan de slag als psychopedagogisch consulent in het PMS, de voorloper van het CLB. Hij was van 1996 tot 2006 betrokken bij de coördinatie van het Geïntegreerd Onderwijs (GON) voor het Gemeenschapsonderwijs. Van 2008 tot 2011 was hij directeur van het CLB van het GO! Mandel en Leie. Daarna ging hij aan de slag bij de Stichting Gerrit Kreveld voor de denktank Metis.

Sinds 2015 werkt hij opnieuw als psychopedagogisch consulent in het CLB, waar hij zowel gewoon als buitengewoon onderwijs begeleidt.

omdat er volgens hem toch enkel bijgeloof en leugens van de duivel in stonden. Slechts drie codices hebben het vuur van de Spanjaarden overleefd.

Vrijheid van drukpers naast de totalitaire staat

De boekdrukkunst maakte het veel moeilijker om een tekst te laten verdwijnen. Boeken konden gemakkelijker gereproduceerd worden. In de 17de en 18de eeuw was er in Europa een tendens naar meer tolerantie en vrijheid van opinie. De eeuw der revoluties zorgde er voor dat nogal wat landen persvrijheid kregen. Censuur werd teruggedrongen.

Wel bleven er incidenten plaatsvinden waarbij bibliotheken in brand werden gestoken en onvervangbare manuscripten verloren gingen. Bij ons is het bekendste voorbeeld de universiteitsbibliotheek van Leuven, die bij de aanvang van de Eerste Wereldoorlog door de Duitsers in brand werd gestoken.

Maar misschien de beruchtste boekverbranding vond in de 20ste eeuw plaats. In mei 1933 verbrandden leden van het door de Nazi’s gedomineerde Deutsche Studentenschaft 25.000 als on-Germaans beschouwde boeken op de Bebelplatz te Berlijn. Ook vele andere Duitse steden kenden boekverbrandingen. ‘Decadente en moreel corrupte’ boeken werden gebannen uit bibliotheken en scholen. Na de ineenstorting van het Naziregime werd een denazificatie van de Duitse samenleving doorgevoerd. De geallieerden confisqueerden en vernietigden heel wat boeken. Ze werden tot pulp verwerkt in plaats van ze publiek te verbranden, en er werden exemplaren van bewaard om te bestuderen.

Een nooit aflatende strijd

Boekverbrandingen zijn een blijver. Zo werden in de Verenigde Staten in 1956 op bevel van de rechter de werken van Wilhelm Reich verbrand. Periodes van felle ideologische spanningen, zoals de Hongaarse opstand in 1956, de Culturele Revolutie in China of de machtsovername van Pinochet in Chili deden telkens boeken in vlammen opgaan.

Maar ook de compleet onschuldig lijkende Harry Potter boeken maakten al kennis met het vuur.

De laatste decennia hebben vooral de opkomst van het islamfundamentalisme en ook de reactie daarop tot boekverbrandingen geleid. De Duivelsverzen van Salman Rushdie werd bij betogingen in 1988 publiek verbrand, eeuwenoude manuscripten gingen

1 1 STANDPUNTEN

2019_#3.indd 11

4/09/19 15:26

ringen met het denkkader waarin ze geloven.

Wat daar niet in past wordt verworpen. Boeken verbranden lijkt zo overbodig te worden, tenzij om degenen die waarde hechten aan die boeken te treffen en te vernederen.

in 2013 in de vlammen op in Timboektoe, maar IS spant wel de kroon. Ze keerden zich tegen alles wat voor hen niet-islamitisch was, verwoestten talloze monumenten en voorwerpen maar dynamiteerden ook de bibliotheek van Mosoel. In het westen keren sommigen zich tegen de islam en de koran.

In 2010 baarde predikant Terry Jones ophef toen hij aankondigde om precies negen jaar na 9/11 200 korans te zullen verbranden.

Uiteindelijk kon hij hiervan weerhouden worden, al verbrandde hij later wel een koran in zijn eigen kerk.

Als we zien hoe in de Verenigde Staten, maar ook elders mensen alleen nog boodschappen en opinies voorgeschoteld krijgen die aansluiten bij de eigen opvattingen, dan kunnen we ons afvragen of een totalitaire staat nodig is om censuur en alomtegenwoordige controle te bereiken. Een opgezweepte, fanatieke massa kan de feiten verplichten om tijdelijk ondergronds te gaan. Het blijft belangrijk dat voldoende mensen hun mening in alle schakeringen verkondigen, en dat het recht daarop verdedigd wordt. Dit is een oproep.

De toekomst van censuur of de censuur van de toekomst?

Het valt af te wachten welke impact technologische ontwikkelingen zullen hebben op het verbranden van boeken. Boeken worden nu ook in gedigitaliseerde vorm gemaakt, verspreid en bewaard. Informatie is ook gemakkelijker toegankelijk, via het net kan een schat aan gegevens geraadpleegd worden. Anderzijds biedt de manier waarop we online informatie raadplegen nieuwe mogelijkheden tot censuur en controle.

Algoritmes bepalen welke informatie via sociale media e.d. aangeboden wordt. En in een zee van vaak elkaar tegensprekende informatie is het moeilijk om een standpunt te bepalen. Zich informeren in het digitale tijdperk vereist andere vaardigheden, vertrouwdheid met de nieuwe media en nog steeds een kritische blik.

Boekverbranding Ariaanse boeken, manuscript uit 825, kathedraal Vercelli, Ilibrariana files

Nico Pattyn

Het gevaar dat een totalitaire staat via de huidige en op stapel staande technologieĂŤn een meer alomvattende controle over haar burgers verkrijgt is niet denkbeeldig. In The Origins of Totalitarianism legt Hannah Arendt uit hoe mensen in totalitaire regimes beĂŻnvloedbaar zijn door propaganda. Uiteindelijk gaat het niet meer om de feiten, maar om het al dan niet consistent zijn van bewe-

Ook de compleet onschuldig lijkende Harry Potter boeken maakten al kennis met het vuur

e boekverbranding en geleerdenbegraving, sciencesource

1 2 STANDPUNTEN

2019_#3.indd 12

4/09/19 15:26

De recensent I K Z A L D E WERELD NOOIT ME E R Z I E N. A A N T E K E N INGEN UIT DE G E VA N G E N IS Na de mislukte coup in Turkije van 15 juli 2016 was president Recep Tayyip Erdoğan verdacht snel in het aanduiden van de vermeende schuldigen. De invloedrijke geestelijke Fethullah Gülen, een voormalige medestander van Erdoğan, was kop van jut. Wat volgde was een massale zuivering van het leger, de rechterlijke macht, het overheidsapparaat en het onderwijs. Op de avond van 16 juli waren er al 2745 rechters en aanklagers uit hun functie gezet. De snelheid waarmee lijsten gepubliceerd werden en arrestaties werden verricht, deed een vooropgezet plan tot liquidatie van ongewenste elementen vermoeden. Sindsdien verloren meer dan 150.000 ambtenaren, militairen, leerkrachten en journalisten hun baan. De gevangenissen zitten eivol. Toen de AKP in 2002 aan de macht kwam zaten er 60.000 mensen gevangen. Ondertussen zitten er 258.000 gedetineerden vast, vaak in erbarmelijke omstandigheden, terwijl er officieel slechts plaats is voor 110.000 gedetineerden. Kritische stemmen worden monddood gemaakt. In Turkije zitten meer journalisten in de gevangenis dan in eender welk ander land. Ze zijn het slachtoffer van de ongekend harde aanpak van alle vormen van oppositiemedia. Voor je eigen mening uitkomen is levensgevaarlijk geworden.

Ahmet Altan, één van de bekendste schrijvers van Turkije en oprichter van het na de staatsgreep verboden dagblad Taraf, geldt als één van de prominentste slachtoffers van de door Erdoğan georkestreerde zuivering. Op 23 september 2016 werd hij gearresteerd op beschuldiging van het verzenden van subliminale boodschappen om de coupplegers aan te moedigen. Hij staat bekend als een onafhankelijke denker. In het verleden heeft hij zich kritisch uitgelaten over de Armeense en de Koerdische kwestie. Zijn vader Çetin Altan, een beroemde Turkse auteur, journalist en parlementair voor de Türkiye İşçi Partisi, TİP, de Turkse Werkliedenpartij, werd zelf meer dan 300 keer vervolgd en vertoefde 2 jaar in gevangenis. Zijn broer Mehmet, eveneens auteur en journalist, werd net zoals Ahmet opgepakt maar is ondertussen vrijgesproken door het Turkse Hof van Cassatie. Momenteel zit Ahmet Altan vast in Silivri, een zwaar beveiligd detentiecentrum aan de rand van Istanbul.

Op het moment van verschijnen van ‘Ik zal de wereld nooit meer’ zien keek Ahmet Altan aan tegen een levenslange gevangenisstraf. Het boek, een krachtig egodocument bestaande uit 19 essays, kwam in precaire omstandigheden tot stand. Omdat hij geen geschriften naar buiten mocht brengen behalve voor de verdediging van zijn zaak, stak hij de handgeschreven essays tussen de notities voor zijn verdediging en gaf deze zo aan zijn advocaten. Zijn vrouw Yasemin Congar vertaalde de essays naar het Engels.

Haarfijn beschrijft Ahmet Altan de ontmenselijking die hij en zijn medegevangenen ondergaan en hoe de beangstigende banaliteit van het kwaad danig inhakt op hun waardigheid. Zijn analytische methode om met het vernederende gedrag van zijn kwelduivels om te gaan maakt dat hij dit gedrag kan classificeren in zijn geheugen, om er later over te kunnen schrijven. “Als ze je behandelen alsof je niets bent, kun je het evenwicht herstellen door te doen alsof ze een onderzoeksobject zijn.”

Met stoïcijnse berusting schetst Altan zijn eigen danteske tocht door de hel die Erdoğan en zijn acolieten hebben gecreëerd. Zijn schrijverschap behoedt hem voor fatalisme en defaitisme. Uit zijn artistieke verbeelding put hij de kracht om verder te gaan. “Schrijven draagt een magische tegenstrijdigheid in zich, je kunt je erin verschuilen terwijl je jezelf met je woorden ontvouwt voor de wereld. Het zorgt ervoor dat je vergeet, maar ook dat je wordt herinnerd.”

Ik zal de wereld nooit meer zien beklijft van begin tot einde. Het is een weergaloze tour de force van een onverschrokken auteur die van bij zijn arrestatie heeft besloten zich niet te laten kisten. Zijn lichaam zit dan misschien gevangen, zijn geest is vrij. “Aan de ene kant was er een lichaam dat bestond uit vlees, botten, bloed, spieren en zenuwen, dat was vast komen te zitten, aan de andere kant was er een geest die zich niets aantrok van wat dat lichaam allemaal overkwam, die er de spot mee dreef, die boven alles wat hij meemaakte en nog ging meemaken stond, die geloofde onaantastbaar te zijn en het daardoor ook was.”

Recent vallen er enkele lichtpuntjes te bespeuren in Turkije. In Istanbul, met 15 miljoen inwoners de grootste stad van Turkije, waait een nieuwe politieke wind. Binali Yildrim van de AKP in Istanbul moest twee maal het onderspit delven tegen Ekrem Imamoglu van de centrumlinkse partij CHP.

Ahmet Altan is erelid van PEN Vlaanderen.

PEN is de wereldwijde auteursvereniging die ijvert voor vrije meningsuiting, vrede en internationale verstandhouding.

Als stichtend lid stond August Vermeylen in 1922 mee aan de wieg van de Nederlandstalige afdeling van de Belgische PEN-club.

Met d e ca m p a g n e ‘ Ee n m e e r vo u d aan stemmen voor Turkije’ focust PEN Vlaanderen dit jaar op Turkije en tracht zo de Turkse overheid ervan te overtuigen de vrijheid van meningsuiting in het land te respecteren.

Je kan PEN Vlaanderen steunen door PENvriend te worden.

Info www.penvlaanderen.be

De levenslange straf van Ahmet Altan werd teruggebracht tot 15 jaar celstraf nadat hij door het Turkse Hof van Cassatie werd vrijgesproken van het schenden van de grondwet. De aanklacht voor het steunen van de Gülen-beweging werd wel behouden.

Ahmet Altan laat het niet aan zijn hart komen.

“Ik ben een schrijver.

Ik ben noch waar ik ben noch waar ik niet ben.

Je kunt me gevangenzetten, maar je kunt me niet in de gevangenis houden.

Omdat ik, zoals alle schrijvers, over magie beschik. Ik loop met gemak door de muren heen.”

Tom Cools Ik zal de wereld nooit meer zien.

Aantekeningen uit de gevangenis Ahmet Altan, De Bezige Bij, 2019

1 31 3 D E R E C E N S E N T

2019_#3.indd 13

4/09/19 15:26

E XC LU S I E F VO O R AV F - L E D E N ! G E N I E T VA N 2 0 % KO RT I N G O P O P D E Z E B O E K E N. S U R F N A A R

www.epo.be/nl/12-boekenportaal bestel het boek en gebruik de kortingscode DNG201903 in je winkelmandje.

IN HET OOG VAN DE KLIMAATSTORM

Tweede deel van Flussers grote In dit boek geeft de belangrijkste klimaatwetenschapper van België een helder antwoord op de vragen die ertoe doen en gunt hij ons een blik achter de schermen van de grote internationale conferenties.

Zijn overgrootvader was advocaat van priester Daens en zijn nonkel kabinetschef van koning Boudewijn en koning Albert II. Zelf koos hij een heel ander pad: Jean-Pascal van Ypersele is de belangrijkste klimaatwetenschapper van België. In 2015 schopte hij het zelfs ei zo na tot grote baas van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), de organisatie van de Verenigde Naties die de risico’s van de klimaatverandering evalueert.

In dit boek vertelt van Ypersele over het hoe en waarom van zijn engagement. Maar hij biedt ook een blik achter de schermen van de grote internationale conferenties waar hij al decennia kind aan huis is, strooit kwistig met anekdotes, en beantwoordt de vragen die ertoe doen, gaande van ‘Wat is nu echt de staat van het klimaat?’ tot ‘Hoe kunnen we de transitie inzetten?’.

Jean-Pascal van Ypersele staat bekend als de klimaatprofessor die er een sport van maakt zo helder en toegankelijk mogelijk te communiceren over de klimaatontwrichting. Dat bewijst hij ook in zijn eerste boek voor een breed publiek.

Referentie: 9789462671225

NIEUW RECHTS

Over populisme, ideologie, Pepethe-frogversies van Trump en Baudet, Theo Francken als meme in keizerskostuum, Breitbart en Gramsci.

Het zou een quizvraag kunnen zijn: wat hebben Trump, alt-right, Alternative für Deutschland, het Front National, Thierry Baudet en de N-VA gemeen? Dat ze overal voor een ruk naar rechts zorgen? Uiteraard. Dat ze een antwoord op de neoliberale globalisering vonden dat aanslaat? Zeker. Dat ze ‘zeggen waar het op staat’? Eveneens. Maar volgens Ico Maly is er nog een belangrijke overeenkomst die velen over het hoofd zien: al die mensen, partijen en groeperingen delen de strijd tegen gelijkheid, vrijheid en universele mensenrechten. Tegen de waarden van de verlichting. Een complex spel van sociale,

politieke, economische, ecologische en digitale evoluties versnelde hun opmars. De grensoverschrijdende internetcultuur zorgde voor een boom. Over populisme, ideologie, Pepethe-frog-versies van Trump en Baudet, Theo Francken als meme in keizerskostuum, Breitbart en Gramsci.

Referentie: 9789462671225

HET NIEUWE VERTROUWEN

In dit boek steekt Rik Pinxten de wanhopigen, ontmoedigden en gedemoraliseerden een hart onder de riem: er zijn alternatieven.

De rode draad? Verander de wereld, wees actief in je eigen buurt én houd rekening met de mondiale context.

Je leest het in de kranten en je hoort het op de radio: het Avondland is moe. Veel mensen leggen verslagen de handen in hun schoot.

‘De politiek is te groot geworden,’ zuchten ze, ‘we zijn alle grip verloren.’ In dit boek steekt Rik Pinxten, wellicht onze grootste antropoloog, de wanhopigen, ontmoedigden en gedemoraliseerden een hart onder de riem: er zijn alternatieven. Maar dan moeten we wel voorbij de keuze tussen populistisch nationalisme en kosmopolitisme. Want Trump en Macron, dat is iets als Coca-Cola en Pepsi. Beide stromingen smaken hetzelfde: ze zijn kinderen van dezelfde TINA en ze dienen vrijwel identieke belangen. Neen, dan ziet de auteur andere pistes.

Vertrekkend vanuit concrete voorbeelden tikt hij een heel nieuw scenario bij elkaar.

De rode draad? Verander de wereld, wees actief in je eigen buurt én houd rekening

met de mondiale context. Neem nu voeding, eeuwenlang een zaak tussen lokale groepen en families. Wordt het geen tijd onze dagelijkse kost uit handen van de agro-industrie te trekken? Een groot verhaal over kleine dingen die verbinden.

Referentie: 9789462671294

AARDBEI EN CHOCOLA

Dit relaas – tegelijk kritisch en solidair – is een van de grootste Latijnse-Amerikaanse teksten van de twintigste eeuw en betekende in Cuba een keerpunt in de aanvaarding van homorechten.

Havana, dertig jaar na het uitbreken van de revolutie. David, een jonge communistische militant, maakt kennis met Diego, homoseksueel, levensgenieter en gepassioneerd liefhebber van kunst en literatuur. Hun ontluikende vriendschap zet hen op een kruispunt: tussen genegenheid en homofobie,

14 BOEK

2019_#3.indd 14

4/09/19 15:26

Gutiérrez Alea een gelijknamige film uit. Het is de enige Cubaanse film die ooit voor een Oscar is genomineerd.

Oorspronkelijke titel: El lobo, el bosque y el hombre nuevo (1990). Uit het Spaans vertaald door Pieter Lamberts Referentie: 9789490042134 DE KRACHT VAN ONZEKERHEID

maar ook tussen politieke loyaliteit en de fascinatie voor een andere manier van leven.

Dit relaas – tegelijk kritisch en solidair – is een van de grootste Latijns-Amerikaanse teksten van de twintigste eeuw en betekende in Cuba een keerpunt in de aanvaarding van homorechten.

Aardbei en chocola is het meest gefotokopieerde boek in de Cubaanse geschiedenis.

Het is in meer dan twintig landen gepubliceerd, in elf talen vertaald en diende als inspiratie voor negentien toneelstukken. In 1993 bracht de Cubaanse regisseur Tomás

Leven tussen chaos en orde Een prikkelende beschouwing over controledrift, avontuurzin, idealisme en zinnelijke overgave.

Paul Dijkman laat in De kracht van onzekerheid zien hoe wij leven tussen chaos en orde.

De wereld is in beweging en dus zoeken we houvast. We willen zekerheid en organiseren ons bestaan tot in de puntjes, maar de onzekerheid blijft. Dus regelen we de zaken nóg beter, nóg preciezer, en dat werkt niet. We bouwen een kathedraal van schijnzekerheden, om te gaan mopperen in de schaduw.

We zetten onszelf klem. We missen de adem die chaos biedt, de ruimte voor improvisaties, experimenten en het onbezonnen, onbekommerd plezier.

Onzekerheid is het fundament van ons bestaan, we ontkomen er niet aan, en dat moeten we ook niet willen. Onzekerheid

Muziekcentrum

is deel van ons, ze vormt ons, ze kneedt de menselijke cultuur. Wadend door de chaos ontwikkelen we manieren om onze onzekerheid te hanteren. We ontwikkelen ‘gebruiken’. Sportwedstrijden, tafelmanieren en muziekles, verschijnselen als landsgrenzen en seksuele normering, opvattingen als rationalisme en mysticisme: ze loodsen ons door het moeras van het bestaan. Soms wankelen we en klampen we ons vast aan onze zekerheden. En soms waden we baldadig verder, op de tast, vol goede moed. Spannend. Onzekerheid maakt het leven levendig.

De kracht van onzekerheid beschrijft hoe culturen geboren worden uit controledrift, avontuurzin, idealisme en zinnelijke overgave. De orde wordt beproefd, de twijfel gezaaid, het toeval uitgelicht – toegankelijk, uitdagend, met humor.

Referentie: 9789086841608

Exclusief voor onze leden!

Korting op een selectie van evenementen in de Bijloke op vertoon van uw lidkaart en unieke kortingscode. Vraag uw code aan via caroline@vermeylenfonds.be.

Za 28.09

Zo 13.10

Kaja Draksler Octet

Das Knaben Wunderhorn

Sloveens, exceptioneel, eigenzinnig

Antwerp Symphony Orchestra & Philippe Herreweghe

JAZZ

Do 17.10

Vr 06.12

Minetti Quartett

Silbersee

KAMERMUZIEK

NIEUWE MUZIEK

Haydn, Berg & Brahms!

Stimmung | Stockhausen

Bekijk het volledige seizoen 19 | 20 op www.debijloke.be

Info & tickets op www.debijloke.be of 09 323 61 00

2019_#3.indd 15

4/09/19 15:26

F O TO T E N TO O N S T E L L I N G

Brand “Wo man Bücher verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen.” (Heinrich Heine) Op 10 mei 1933 kwam een horde nazi’s samen op de Bebelplatz in Berlijn om gehoor te geven aan de oproep van propagandaminister Joseph Goebbels. Alle boeken die niet pasten binnen het canon van de nazi’s werden op de brandstapel gegooid.

Boeken van onder meer Heinrich Mann, Sigmund Freud, Erich Maria Remarque en Karl Marx gingen in vlammen op.

Censuur is van alle tijden. Kritische stemmen zijn de luis in de pels van autocratische regimes. Alle middelen worden ingezet om hen monddood te maken.

Censuur is nog steeds een realiteit in verschillende landen. Auteurs worden nog steeds vervolgd, boeken nog steeds verbrand. Censuur druist in tegen de mensenrechten, en dat kunnen wij niet accepteren.

Met de fototentoonstelling Brand willen wij de strijd tegen censuur onder de aandacht brengen. Bekende en onbekende lezers laten zich fotograferen met een gecensureerd boek dat hen heeft ontroerd, een boek waarvan ze hopen dat het opnieuw gelezen wordt. En opnieuw. En opnieuw.

Brand valt de ganse maand oktober te bezichtigen in de bibliotheek van Vilvoorde (Grote Markt 9, 1800 Vilvoorde) tijdens de openingsuren.

U bent uiteraard welkom op de vernissage die plaatsvindt op vrijdag 4 oktober om 20u.

Afdelingen die geïnteresseerd zijn om de tentoonstelling te programmeren mogen ons telefonisch contacteren of sturen een mail naar tom@vermeylenfonds.be

16

2019_#3.indd 16

4/09/19 15:26

foto's Š Robert Huygens, Jean-Pierre Drubbels en Sarah Mistiaen

2019_#3.indd 17

4/09/19 15:26

Ver’quiz’ uw tijd!

In onze quizrubriek staan we stil bij onze lange periode zonder regering.

We zoeken het goede voorbeeld in het verleden, met vragen rond een aantal vrouwen die elk op hun manier leiding gaven.

1. In de middeleeuwen waren vrouwelijke vorsten eerder uitzonderlijk, maar er zijn wel een aantal bekende voorbeelden.

Welke koningin regeerde tussen 1389 en 1412 over vijf huidige Europese landen, namelijk Denemarken, Noorwegen? Ze deelt haar naam met de huidige koningin van Denemarken.

3.

Welke Perzische koning, de eigenlijke stichter van het Perzische rijk die heerste over veruit het grootste gebied ooit door iemand veroverd tot dan toe, sneuvelde volgens Herodotos in een veldslag tegen de Massagetae geleid door hun koningin Tomyris?

5. Welk land telt de grootste moslimbevolking? Het land had met Megawati van 2001 tot 2004 een vrouw als president.

Oplossing zie pagina 28 2. Vrouwen in moderne democratieën kregen lange tijd weinig tot geen kansen.

Sirimavo Bandaranaike werd in 1960 de eerste vrouwelijke premier ter wereld.

Van welk Aziatisch land?

4. In welke Belgische stad staat het standbeeld van Christine de Lalaing op de Grote Markt? Zij leidde de verdediging van de stad in 1581.

18 QUIZ

2019_#3.indd 18

4/09/19 15:26

Vermeylen beïnvloed(t)

Goed nieuws Dankzij mevrouw dr. Lucy Fuks en door bemiddeling van het Vermeylenfonds kon het AMSAB in Gent het privé-archief van minister van Staat Piet Vermeylen (19041991) verwerven. Lucy Fuks verwierf bekendheid als dokter van Europese nieuwkomers in Brussel 1. Zij nam contact op met Frederik Dezutter, directeur van het Vermeylenfonds, die haar doorverwees naar het AMSAB en de biograaf van zijn vader August Vermeylen. Samen gingen zij langs bij mevrouw Fuks, die het verhaal deed van het archief en zijn omzwervingen.

Piet Vermeylen had bij leven grote delen van het archief van zijn vader aan het Letterenhuis in Antwerpen geschonken. Zijn eigen papieren bleven na zijn overlijden in het bezit van de familie. De kleinzoon van August, Jacques (of Jacquot) Vermeylen (1930-1991?), was het enige kind van Piet Vermeylen en de beeldschone Franstalige Gilberte Marin, dochter van een beeldhouwer. Ze huwden in 1926. Jacques, begaafd maar bijna vanzelfsprekend verwend, werd arts terwijl zijn passie uitging naar het theater.

Uit een cahier dat zijn moeder over hem bijhield, blijkt dat hij reeds vroeg een zorgenkind was. Later werd hij verslaafd aan drank en drugs, waardoor zijn huwelijk met Renée Fuks (de zus van Lucy, die dit jaar overleden is) geen stand hield. Als acteur was hij bekend onder de naam Jacques Dorval. Zijn zoon Vincent, vertaler Frans-Russisch-Nederlands, werd ziek in 2017 en stierf het jaar daarop, nog geen vijftig jaar oud. Hij woonde bij zijn moeder, waardoor het archief na zijn dood in haar appartement bleef.

Wat overging naar het AMSAB zijn vooral

Tinus Sioen maakt een keuze uit kunstenaars, schrijvers, denkers, die Vermeylen leuk vond.

Grote en invloedrijke namen, maar ook personen die wat op de achtergrond verzeild zijn geraakt of ondertussen volledig vergeten. Wat vast staat is dat Vermeylen hen belangrijk genoeg achtte om er zijn tijd en woorden aan te schenken. Ze verdienen dus ook een plekje in De Nieuwe Gemeenschap.

L. Fuks, psychiater in Brussel © Dewaele, Bart

fotoalbums, enerzijds van de familie Marin en anderzijds van Piet en zijn vrouw.

Daarnaast bevat het archief vooral de persoonlijke briefwisseling van Piet en Gilberte uit de jaren twintig, enkele heel intieme correspondenties en een dagboekje van Gilberte (‘A brûler’) uit de Tweede Wereldoorlog. Enkele omvangrijke dossiers van Piet Vermeylen werden ook overgedragen. Waar de rest van zijn brieven en archief is gebleven blijft vooralsnog een raadsel. Maar Mevrouw Fuks moeten we hartelijk danken voor haar attente en genereuze schenking.

Hans Vandevoorde 1

https://www.nrc.nl/nieuws/2006/ 09/02/op-de-divan-bij-dr-europe11187268-a384344

Dante Aleghieri Een van de beroemdste schrijvers en moralisten uit de Middeleeuwen was de Italiaanse dichter en filosoof Dante Alighieri (12651321). Hij is vooral beroemd geworden vanwege zijn werk La Divina Commedia, een onvoltooid meesterwerk waarin hij alle kennis van zijn tijd over filosofie, economie en andere wetenschappen verwerkte. Dit boek staat letterlijk ‘te boek’ als een van de hoogtepunten uit de mondiale literatuur.

“Dat deze eeuw de eeuw zal zijn van een diepe sociale omvorming wordt met vrees of met hoop als een onafwendbare zekerheid verwacht. Midden onder de vreeslijke schokken van een tijd die uit zijn voegen gerukt is, werkt in het mensdom door, gebiedender dan ooit, de droom van Eenheid, waar eens schoonheid en liefde aan ontbloeien moeten. De kunst van een nieuwe maatschappij zal weer, zoals in de middeleeuwen, een monumentale gemeenschapskunst zijn. En daardoor is de hoogste verwezenlijking van monumentale gemeenschapskunst in de poëzie van 't verleden, Dante's Goddelijk Spel, nog van onmiddellijk belang: het verschijnt ons als een vóórbeeld - in den zin van ‘praefiguratio’, - van het kunstwerk der toekomst waar ons verlangen naar reikt.”

(Dante in 1921, p. 502 in Verzameld Werk II) Piet Vermeylen © Amsab

1 9 GOED NIEUWS

2019_#3.indd 19

4/09/19 15:26

Agenda

INKOM gratis maar de plaatsen zijn beperkt LOCATIE Auditorium Leon De Meyer, St. Pietersnieuwstraat 33, 9000 GENT ORGANISATIE VF Nationaal

Uitgebreide info over alle activiteiten vindt u op www.vermeylenfonds.be

26/9 " 20u00 Wat zoudt gij zonder 't werkvolk zijn?

30/9 " 20u00 The Friends Combo - Jazz standards

‘Wat zoudt gij zonder ‘t vrouwvolk zijn?

Een geschiedenis van het feminisme’ is zoals de titel al verraadt, een overzicht van het feminisme in België sinds de 19de eeuw.

Triest was één van de eerste professoren Vrouwenstudies in de Lage Landen. Hiervoor woonde ze een tijd in de V.S. woonde in de tijd van Mei 68 en de revolutie daar volgde ze dus van nabij. Ze was ook voorzitter van het Vrouwen Overleg Komitee, intussen beter bekend als Furia. Ze publiceerde onder meer over de begijnen, Maria van Bourgondië en heksen in de Nederlanden: allemaal historische studies over de positie van de vrouw.

INFO chreet.dexters@telenet.be LOCATIE Volkshuis, Rozenberg 115 in Mol. ORGANISATIE VF Mol -

Het Vermeylenfonds presenteert The Friends Combo is een kwintet bestaande uit Annick De Schijver (contrabas, elektrische bas/klarinet), Kaat Marchau (zang), Piet Smeyers (drum en percussie), Jef D’haese (piano en keybords) en Leo Van Biesen (saxofoons). Die avond staat er op het menu: Jazz, een 4-soorten pastabuffet (incl. veggie) en 3 desserten met drank aan democratische prijzen.

INFO AVF Hasselt - denyshans@hotmail. com INKOM Vooraf inschrijven is noodzakelijk! 20,00 euro per persoon te storten op het rekeningnummer van het Vermeylenfonds Hasselt BE34 0015 7859 6790.

LOCATIE Vrijzinnig Punt, A. Rodenbachstraat 18, 3500 HASSELT ORGANISATIE VF Hasselt

26/9 " 20u00 Brutopia (De dromen van Brussel)

Is Brussel “a hellhole” volgens Trump? Of gewoon een stad met een hoek af ? Waar komt die hoek vandaan? Wie heeft daarvoor gezorgd? Pascal Verbeken - een auteur die boeiend vertelt... en zijn boeken met plezier signeert, geeft een voordracht hierover.

INFO Brigitte.Debal@skynet.be - Vionawestra@kankan.be INKOM : 5 euro.

LOCATIE Het Centrum, Wijgmaalsesteenweg 15 in Herent.

ORGANISATIE Deze voordracht is een gezamenlijk initiatief van verschillende Groot-Leuvense en Herentse verenigingen: Hart Boven Hard, Beweging.net, Curieus, Vermeylenfonds Leuven, KWB, Masereelfonds, het Centrum, Kan-Kan.

29/9 " 10u00 Rondleiding in mosterd en pickels fabriek Camp’s

Rondleiding in mosterd en pickels fabriek Camp’s. Hun fabrieksgebouw in de Langemeersen won verscheidene architectuurprijzen.

INFO trudy.ernste@telenet.be LOCATIE Fabrieksgebouw in de Langemeersen, Meersstraat 5, 9790 WORTEGEM-PETEGEM ORGANISATIE: VF Oudenaarde

4/10 " 20u00 Vernissage Tentoonstelling Brand

Met de fototentoonstelling Brand willen wij de strijd tegen censuur onder de aandacht brengen. Bekende en onbekende lezers laten zich fotograferen met een gecensureerd boek dat hen heeft ontroerd, een boek waarvan ze hopen dat het opnieuw gelezen wordt.

INFO tom@vermeylenfonds.be LOCATIE Bilbiotheek Vilvoorde, Grote Markt 9.

7/10 " 20u00 Nagelaten geschriften Vermeersch

van

Etienne

Onder de titel Nagelaten Geschriften publiceert uitgeverij Houtekiet nu een selectie van zijn artikelen en opiniestukken die hij in de loop van meer dan vijftig jaar geschreven heeft. Het boek biedt een overzicht van de onderwerpen die Etienne Vermeersch zijn hele leven passioneerden, zoals identiteit, geloof, euthanasie, overbevolking, milieu en vele andere kwesties. Het boek is samengesteld door Johan Braeckman en Dirk Verhofstadt. Zij waren medewerkers, collega’s en bovenal intieme vrienden van Etienne Vermeersch.

INFO aanmelden via verhofstadt.dirk@telenet.be met vermelding van naam en aantal personen.

10/10 " 14u30 China als regionale- en wereldmacht.

Lezing door Prof. Dr. Bart Dessem - UGent INFO Marc Mortier : 0475/ 97 21 98 – marc-mortier@telenet.be INKOM 5 euro / leden : 3 euro(koffie inbegrepen) LOCATIE Vrijzinnig Huis Koksijde, Galloperstraat 48, Koksijde ORGANISATIE VF Koksijde in samenwerking met UPV- WESTKUST

12/10 " 14u00 - 18u00 Dag van de Maakbare Mens

Gastheer Chokri Ben Chikha gidst ons op eigenzinnige wijze door de dag. Hij is acteur, regisseur, theatermaker en bestuurslid bij De Maakbare Mens. Waarom we onze genen moeten verbeteren. Katrien Devolder in gesprek met Julian Savulescu Hoe dominant zijn onze genen? Een gesprek over de ingewikkelde relatie tussen genen en omgeving. Met Gert Matthijs, Kristien Hens, Leen De Vreese en Geerdt Magiels Crispr, nipt, pgd,… waar gaan we naartoe?

Hetty Helsmoortel legt het uit aan Wouter Deprez INFO info@demaakbaremens.org https://www.demaakbaremens.org/agenda/dag-van-de-maakbare-mens/ INKOM €15/ kortingstarief – 26 en 65+: €9. UiTPAS voor verhoogde tegemoetkoming, leefloon of schuldbemiddeling (enkel Gentenaars): €3. Mail naar info@demaakbaremens.org met je uitpasnummer.

In het ticket zitten twee gratis drankjes inbegrepen!

LOCATIE De Centrale, Turbinezaal, Kraankindersstraat 2, 9000 GENT ORGANISATIE Dag van de Maakbare Mens

24/10 " 14u30 Theatervoorstelling " KLAPROZEN"

MONOLOOG door PAULE COTTIGNIE INFO Maurits De Picker : 0477/ 29 38 37 – depicker.maurits@skynet.be INKOM : 8 euro / leden : 5 euro LOCATIE Vrijzinnig Huis Koksijde – Galloperstraat 48, Koksijde ORGANISATIE VF Koksijde

2 0 AGENDA

2019_#3.indd 20

4/09/19 15:26

26/10 " 18u00 Spookbondsfeest Halloween

We doen mee aan Spookbondsfeest Halloween. Dat wordt griezelen in het Liedtspark en een spookkasteel met … slangen INFO trudy.ernste@telenet.be LOCATIE Het Liedtspark, Hofstraat 9, 9700 OUDENAARDE

lisme op onze huidige maatschappij.

INFO VF Zelzate - 0477/93 56 13.

INKOM 5 euro.

LOCATIE Bibliotheek, B.J. Chalmetlaan 50, 9060 ZELZATE ORGANISATIE Met de steun van Psychiatrisch Centrum Sint Jan-Baptist, het August Vermeylenfonds, het Willemsfonds, het Humanistisch Verbond, Markant en het Davidsfonds.

17/11 " 10u00 Monoloog van Kurt Defrancq, De binnenzak van de ziel

14/11 " 14u30 Onze kust anders bekeken.

INFO Maurits De Picker : 0477/ 29 38 37 – depicker.maurits@skynet.be INKOM Gratis LOCATIE Vrijzinnig Huis Koksijde – Galloperstraat 48 ORGANISATIE VF Koksijde, Koksijde

31/10 " 19u30 Marc Van Ranst over de Spaanse griep

Professor en viroloog Marc Van Ranst vertelt over oorsprong, verspreiding en link met WOI. En ook: kan dit nog eens gebeuren?

INFO AVF Brugge - j.ducazu@scarlet.be INKOM 12 euro.

LOCATIE Vormingplus, St. Pieterskerklaan 5, 8000 BRUGGE ORGANISATIE VF Brugge

7/11 " 20u00 Hoe maken we onszelf en de maatschappij weer gezond?

Op deze avond hebben we Prof. Dr. Paul Verhaeghe te gast.

De vraag: ‘wie ben ik?’ is helemaal niet zo interessant als de vraag: ‘wat wil ik? Wat voelt goed voor mij?’

Een lezing rond vervreemding en identiteit en wat de effecten zijn van het neolibera-

LEZING door DR. JAN SEYS INFO Marc Mortier : 0475/ 97 21 98 – marc-mortier@telenet.be INKOM koffie inbegrepen: 5 euro / leden : 3 euro LOCATIE Vrijzinnig Huis Koksijde – Galloperstraat 48, Koksijde ORGANISATIE VF Koksijde in samenwerking met UPV-WESTKUST

16/11 " 14u00-18u00

Bijzonder algemene vergadering Vermeylenfonds LOCATIE Pianofabriek, Fortstraat 35, Brussel INFO frederik@vermeylenfonds.be

INFO trudy.ernste@telenet.be ORGANISATIE VF Oudenaarde LOCATIE VC Liedts, Parkstraat 2, 9700 OUDENAARDE

24/11 " 11u00 Aperitiefconcert met Harpiste " Annelies Smet"

12/12 " 14u30 Beestenboel

LEZING door DIRK DRAULANS INFO Maurits De Picker : 0477/ 29 38 37 – depicker.maurits@skynet.be; Marc Van Muylem : 058/ 51 90 94 – vanmuylem@ skynet.be INKOM Gratis LOCATIE Vrijzinnig Huis Koksijde – Galloperstraat 48, Koksijde ORGANISATIE VF Koksijde ism. VRIJZINNIG HUIS KOKSIJDE

‘Ik denk nog het best met een pen in de hand’. Het dagboek 1939-1944 van August Vermeylen.

Door Ruben Mantels en Hans Vandevoorde met medewerking van Janna Aerts. Gent, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren, 2019 (Literaire tekstedities en bibliografieën 23.) Verschijnt oktober 2019. Prijs hardcover: 39,50 euro. ISBN: 9789072474995 ‘Ik word vandaag 67 en vind daarin een aanleiding om weer een dagboek te houden’, noteert August Vermeylen (18721945) op 12 september 1939. De Vlaamse schrijver, kunsthistoricus en politicus heeft gedurende lange perioden in zijn leven een dagboek bijgehouden. Drie schriftjes bestrijken de periode van de Tweede Wereldoorlog en worden hier voor het eerst uitgegeven. Ze werpen licht op Vermeylens netwerk, zijn schrijverschap, zijn vrienden en vriendinnen en de oorlogsjaren die hij doorbracht in Brussel tijdens de bezetting.

Boekvoorstelling met Gita Deneckere op vrijdag 25/10 om 20 u. in het AMSAB, Bagattenstraat 174, 9000 Gent.

Meer info op onze website vermeylenfonds.be.

Bent u lid van het Vermeylenfonds dan kan u het boek aankopen voor 25 euro ipv 39,50 euro.

21

2019_#3.indd 21

4/09/19 15:26

Verslag

© Jean-Pierre Drubbels

Literair Zomerlief

Tijdens de Gentse Feesten organiseerde het Vermeylenfonds, KANTL en vzw Trefpunt, Literair Zomerlief, een reeks gesprekken waarbij bekende lezers hun geliefde auteurs ontmoeten.

De lezers kiezen vooraf een literair fragment dat hen raakte, de schrijvers antwoorden. Een uur lang praten lezer en auteur over hun gekozen fragmenten, over literatuur, over de schrijvers, over alles wat zich aandient ...

Tom Lanoye en Chokri Ben Chikha waren de eerste gasten in deze nieuwe reeks van Literair Zomerlief.

De fragmenten kan u nalezen op de website of de Facebookpagina van Literair Zomerlief.

De sociale ontvoogding van Gent door de eeuwen heen.

Jamsessies van afdeling Eeklo brengen mensen dichter bij elkaar. foto's © Marc De Coninck

Een boeiende rondleiding door prof. dr. Jan Dumolyn. foto © Jean-Pierre Drubbels

2 2 VERSLAG

2019_#3.indd 22

4/09/19 15:26

2 3 VERSLAG

2019_#3.indd 23

4/09/19 15:26

(b.v.)

Het thema ‘polyamorie’ is momenteel erg actueel. Reeds in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw werden monogame relaties ook al in vraag gesteld. O.m. Robert Long heeft er een lied over gemaakt waarin hij letterlijk zingt: ‘Als ik mijn lichaam aan anderen wil schenken zegt dat toch niet dat ik niet van je hou’. Er werd toen ook geëxperimenteerd met andere samenlevingsvormen zoals communes.

“In mei 68 liep ik school in Californië als uitwisselingsstudent in het laatste jaar humaniora. Alhoewel Californië toen de bakermat was van de hippies heb ik er niet al te veel van gemerkt. Ik was ondergebracht bij een vrij conservatieve familie die me heel ver hield van al dat jonge geweld. Het is pas toen ik terugkwam dat ik via vrienden vernam wat hier allemaal gaande was, dat bv. autoriteit niet meer zo vanzelfsprekend was. ‘Het moet zo omdat ik het zeg’, pakte niet meer.

Autoriteit moest bij wijze van spreken verdiend worden. Opdrachten moesten gemotiveerd worden. Zelf heb ik eigenlijk weinig last gehad van autoriteit, mijn ouders hebben me vrij opgevoed. Ik wil nog eens terugkomen op de vergelijking die je maakt met de periode van de jaren zestig en zeventig. Inmiddels is er in die vijftig jaar toch wel veel veranderd. Ik heb de indruk dat de jongeren vandaag hun relaties veel ernstiger nemen dan toen wij jong waren. In onze jonge jaren was een scheve schaats rijden meer regel dan uitzondering. We hadden er het plezier van en de zagerij achteraf namen we erbij. De jongeren streven nu naar pure, zuivere relaties. Aan de andere kant worden ze echter ook geconfronteerd met programma’s als ‘Temptation Island’.

De doelstelling van zo’n programma’s, overspel en bedrog van de deelnemers, staat haaks op die pure relaties. De psychologe die ik daarnet vernoemd heb, Esther Perel, en wiens werk wij ook gebruikt hebben voor het scenario van ‘Een paar is twee’ heeft hieromtrent heel interessant onderzoek verricht. Waarom zijn zulke programma’s zo populair? Kijkt men naar zulke programma’s omdat men zelf de vrijheid niet durft op te eisen om ook andere relaties aan te gaan?

Te zeggen: ‘Schat ik zie jou graag maar dat betekent niet dat ik mijn gevoelsleven kan of moet afsluiten voor iemand anders’?”

Je ouders hebben je vrij opgevoed. Ze hadden er dus geen bezwaar tegen dat je ervoor koos om acteur te worden.

Daan

Hugaert ¬ Acteur

Begin volgend jaar gaat de nieuwe theaterproductie ‘Een paar is twee ‘in première. Het is een productie van de vzw De grote Foulée die enkele jaren geleden is opgericht door acteur Daan Hugaert. ‘Een paar is twee’ gaat over een gehuwd koppel in crisis nadat de vrouw aan haar man bekend heeft dat ze sinds enkele maanden een buitenechtelijke relatie heeft.

Daan Hugaert: “Het is gebaseerd op een heel leuk boek van de jonge Antwerpenaar, Toon van Mierlo maar we hebben ook boeken gebruikt van de Belgisch-Amerikaanse psychoanalist, Esther Perel die rond polyamorie heel wat onderzoek heeft verricht. Het gaat over het doorbreken van grenzen waarbij de concepten bedrog of overspel in vraag worden gesteld. Mag men de vrijheid hebben om ook seksuele relaties te hebben buiten het huwelijk? “

“Mijn ouders waren totaal niet geïnteresseerd in cultuur. Mijn interesse voor theater is gegroeid vanuit de lagere school. Ik speelde toen af en toe mee in een schoolvoorstelling en ik kreeg daarover heel lovende kritieken. Ik heb ook toneel gespeeld toen ik in Amerika school liep.

Toen ik terugkwam uit Amerika heb ik een amateur toneelgezelschap gesticht voor de jeugd. Ik had zelf ervaren dat jonge acteurs in gewone amateurgezelschappen de kleinere rollen mochten spelen en de oude vedetten van het gezelschap zichzelf de grote rollen gaven. Maar met amateurtoneel ben ik gestopt toen ik besliste om een opleiding te volgen aan het conservatorium te Gent. Dat was in feite een verkeerde keuze. Die opleiding stelde niets voor, ik heb me daar doodverveeld.

Mijn bedoeling was om mijn tweede jaar aan het conservatorium te combineren met de universitaire studie Germaanse filologie. Omdat de titularis toneel dat niet toeliet – conservatoriumstudenten moesten kneedbaar materiaal voor hem zijn en niemand anders mocht dat in de weg staan – heb ik mijn studies aan het conservatorium stopgezet.

Tijdens mijn studies aan de universiteit ben ik evenwel blijven acteren in enkele Gentse theaters zoals Arca en Vertikaal. Ik vertaalde ook toneelstukken uit het Engels. Ik ben afgestudeerd aan de universiteit in september 1976 en op 1 oktober kreeg ik al een eerste contract bij het Trojaanse Paard. Omdat ik mijn studies aan het conservatorium had stopgezet moest ik wel nog gedurende vijf jaar werken als stagiair om mijn beroepskaart te kunnen bekomen.”

2 4 BV

2019_#3.indd 24

4/09/19 15:26

Het Trojaanse Paard was een sociaal geëngageerd links theater.

Was dat een bewuste keuze om bij zo’n gezelschap te spelen?

Kan de overheid door middel van subsidies geen handje toesteken om deze toch waardevolle projecten te ondersteunen?

“Aan de universiteit was ik actief in linkse middens. We waren jong en we gingen de wereld veranderen. Het Trojaanse Paard was inderdaad een links politiek theatercollectief. Elke voorstelling eindigde met een samenzang met de vuist omhoog. Het eerste stuk waarin ik meespeelde had de titel ‘Ontwaak verworpenen der aarde maar niet allemaal tegelijk’. Het was geschreven door Marianne Van Kerkhoven de stichtster van Het Trojaanse Paard. Nadien heb ik ook nog geacteerd bij Stekelbees en rondgereisd met een tent van de Internationale Nieuwe Scène waar ik meespeelde in het toneelstuk ‘Hercules’. Of dat een bewuste keuze was om bij linkse groepen te acteren? Eigenlijk niet. Als acteur begin je je carrière met een soort ontdekkingstocht.

Wat en waar zijn er mogelijkheden? Eerder toevallig heb ik bij diverse linkse theatergezelschappen gespeeld. Je werd ook niet veel betaald.

Met mijn eerste jaarcontract bij Het Trojaanse Paard verdiende ik 15.000 BF (375 euro) per maand. Iedereen die daar werkte kreeg hetzelfde loon. Op mijn eerste wedde heb ik negen maanden moeten wachten. Gelukkig had ik een relatie met een vrouw die bereid was mijn rekeningen te betalen. Geleidelijk aan is dat wel verbeterd.”

“Vorige maand besliste de Minister van Cultuur dat van de 520 aanvragen voor een projectsubsidie van het kunstendecreet er slechts 90 een subsidie ontvangen, dat is 17%. Alle 520 projecten waren ontvankelijk verklaard en 47% kregen de beoordeling uitstekend. Wat is me dat voor natte vinger werk? De ene krijgt geld en de andere niet: op basis van wat? Ik ben supporter van AA Gent en ga dus dikwijls naar een wedstrijd kijken. Op het voetbalveld zie ik 22 miljonairs spelen in een stadion dat voor een belangrijk deel gefinancierd is door de overheid met business suites waaraan de aandeelhouders kapitalen verdienen. Hoeveel subsidies gaan er niet naar de bedrijven, de geschreven pers, enz? Inmiddels moeten theaters sluiten wegens gebrek aan middelen. Onlangs hoorde ik nog het schrijnende verhaal van het Fakkeltheater dat te horen kreeg dat de Gesco- en DACstatuten worden afgeschaft. Van de acht werknemers in dat theater zijn er zeven die onder die statuten werken. Als die zeven inderdaad zullen moeten verdwijnen dan blijft er nog één werknemer over om de zaak te runnen. Dat is toch schandalig. Neem nu de laatste verkiezingen, welke partij heeft het in zijn programma opgenomen voor de culturele sector? Vele politieke partijen zoals N-VA, Open VLD en CD&V hebben de mond vol over de Vlaamse identiteit, onze eigenheid, onze cultuur maar zich daar werkelijk voor inzetten, dat zit er niet in.”

Er is nu toch een collectieve arbeidsovereenkomst voor de podiumkunsten waarbij de loonbarema’s vastliggen.

“Ja en het is goed dat die er zijn. Een acteur die het hele jaar door kan werken kan daar ruim van leven. Maar lang niet alle acteurs hebben dat geluk. Velen zijn regelmatig werkloos. Bovendien zijn er nog lacunes in de wetgeving. Onlangs vertelde me een collega dat hij een aanbod kreeg om te spelen in een televisieserie voor 100 euro per dag. Ook Studio 100 en Music Hall van Geert Allaert betalen hun acteurs niet zoals het hoort.”

Via je vzw De Grote Foulée blijf je je maatschappelijk engageren.

“Inderdaad, in de stukken die via de vzw geproduceerd worden probeer ik altijd een thema aan te snijden dat maatschappelijk interessant is en waarover kan gedebatteerd en gepraat worden. Het is geen vrijblijvend amusement. Ik probeer de lat hoog te leggen. Het mag literair iets betekenen. Qua vormgeving is het weliswaar altijd eenvoudig omdat ik niet het geld heb om dure decors te bouwen. We hebben het daarnet al over mijn nieuwe productie ‘Een paar is twee’ gehad die het thema van de huwelijkstrouw in vraag stelt. Een ander voorbeeld is ‘Spaans Krijt’, een soort roadmovie van een zesjarige jongen die tijdens de Spaanse burgeroorlog op de vlucht is en van hot naar her gestuurd wordt. Uiteindelijk belandt hij in Gent waar hij gelukkig wordt. Met dit verhaal wilde ik reageren tegen al die negatieve berichtgeving rond de huidige vluchtelingenproblematiek.

Een geslaagde integratie van vluchtelingen is wel mogelijk als er voldoende hulp geboden wordt. De grote Foulée is een niet gesubsidieerde vzw en om die financieel gezond te houden is het vrij moeilijk. De productie van een toneelstuk vergt een grote investering die men moet terugverdienen met voorstellingen. En dat is momenteel erg moeilijk. De culturele centra kampen met geldgebrek en kunnen steeds minder theaterproducties programmeren. De verkoop van de erkende theaterbureaus gaat voortdurend achteruit want Jantje en Mieke eisen de scène op: zo goed als elke journalist van de VRT en VTM heeft een show. Het zijn weliswaar geen echte concurrenten maar ze nemen wel telkens dat podium af. Dus het is knokken. De laatste jaren heb ik de verkoop van onze producties zelf in handen genomen en mijn resultaten zijn in elk geval beter dan die van de theaterbureaus, maar nog steeds niet voldoende om de investeringen te financieren.”

Je wordt binnenkort zeventig jaar en bent toch nog altijd druk aan het werk. De regering vindt dat we allemaal langer moeten werken maar over jou kan ze toch niet klagen.

“Ik heb een rijk gevulde carrière gehad met heel diverse opdrachten.

Ik ben geen enkel jaar werkloos geweest wat voor een Vlaamse acteur niet zo vanzelfsprekend is. Ik heb veel geacteerd zowel in het theater als voor televisieseries en films, heb toneelstukken vertaald, geregisseerd, stemmetjes ingesproken. Ik ben eigenlijk wel heel tevreden over mijn carrière. Ik vind het wel spijtig dat ik de laatste jaren niet meer gevraagd word om te participeren in Vlaamse series.

Na de politieserie ‘Witse’ en ‘Thuis’ heb ik geen aanbiedingen meer gehad. Het hoeft daarom geen hoofdrol te zijn, er nog eens mogen bij zijn zou al voldoende zijn. De aflossing van de wacht staat voor de deur. Het is aan de jongeren om hun kansen te nemen en hopelijk ook te krijgen. Zoals ik zojuist geschetst heb, heb ik daarover toch mijn twijfels. Ik heb het gevoel dat het cultuurbeleid steeds meer geliberaliseerd wordt. Ik hoop evenwel dat ik ongelijk krijg.”

We hopen het ook. Hartelijk dank voor dit gesprek.

Johan Notte ‘Een paar is twee’ gaat in première op vrijdag 17 januari in het cultureel centrum Nova in Wetteren. Daarna is het nog op vele locaties in Vlaanderen te zien. De flyer met speelkalender kan je opvragen via het algemeen secretariaat van het Vermeylenfonds: info@vermeylenfonds.be Info en data op www.daanhugaert.be

2 5 BV

2019_#3.indd 25

4/09/19 15:26

Column De onvoltooid verleden tijd – Peter Benoy

DE GROENE BOEKJES VAN GIRODIAS Het kunnen verbieden van iets is een teken van macht. Wie macht heeft, heeft de neiging om te bepalen wat goed is of niet goed voor diegenen waarover hij/zij macht uitoefent. De grens tussen moraliseren en het handelen uit plat eigenbelang is dikwijls vaag. Censuur en de daaraan verbonden zelfcensuur zijn fenomenen die het gevolg zijn van machtsuitoefening. In de loop der geschiedenis zijn talloze geschriften verbrand en hun schrijvers soms eveneens, als ze al niet op een andere manier gemarteld of geëxecuteerd werden.

In de 20ste eeuw werd in de zogenaamde Westerse democratieën vooral in de Angelsaksische landen gecensureerd. Frankrijk had bv. een milder regime en dat trok vele Amerikaanse en Britse intellectuelen en kunstenaars aan om zich daar te vestigen of er een tijd te verblijven. Spoedig ontstonden er Engelstalige uitgeverijen en tijdschriften (zoals ‘transition’), die literair werk publiceerden dat in de VS of Groot-Brittannië niet toegelaten was, tenzij in een gecensureerde versie, of slachtoffer werd van de zelfcensuur van de uitgevers. Een soort van spontaan ontstane tegenbeweging.

Een van de beroemdste voorbeelden is de Engelstalige roman ‘Ulysses’ van de Ier James Joyce die in 1922 voor het eerst verscheen te Parijs bij de uitgeverij/boekhandel van Sylvia Beach.

In 1929 richtte Jack Kahane Obelisk Press op, een uitgeverij voor ‘English and American writers who had something to say that they could not conveniently say in their own countries’. Kahane trachtte de rechten te kopen van verboden Engelstalige romans en kocht zo mogelijk de al gedrukte exemplaren van de gedupeerde uitgevers. Die bond hij dan opnieuw met een cover van Obelisk Press en bracht ze zo in de handel. In 1934 gaf hij ‘Tropic of Cancer’ van de nog onbekende Henry Miller uit, met een cover getekend door zijn 15-jarige zoon Maurice.‘Een in Parijs gestrande Amerikaan die eruit zag als een soort literaire clochard’ zou Maurice later zeggen. Verder publiceerde hij o.m. ‘My Live and Loves’ van Frank Harris en werk van Anaïs Nin. Wanneer Jack Kahane in 1939 op de vooravond van de Tweede Wereldoorlog sterft neemt Maurice de Obelisk Press over. Om begrijpelijke redenen heeft Maurice tijdens de oorlog zijn Joods klinkende naam veranderd in Girodias, de naam van zijn moeder. Na de voor een jonge uitgever moeilijke oorlogsjaren (later hierover meer) geeft hij samen met zijn broer Eric Kahane ‘Sexus’ (het eerste deel van ‘The Rosy Crucifixion’) van Henry Miller uit.

Het mag dan zijn dat in Frankrijk een soepeler klimaat heerste op het vlak van censuur, maar ‘Sexus’ was een brug te ver. Girodias wordt voor de rechter gedaagd wegens obsceniteit;

hij ontsnapt wel aan een gevangenisstraf maar zijn uitgeverij eindigt in een faillissement.

Later komt Girodias in contact met enkele jonge schrijvers rond het Engelstalig tijdschrift ‘Merlin’. Hij overtuigt hen van de mogelijkheid van het publiceren van interessant werk, dat kansloos is bij de reguliere uitgevers, dankzij de opbrengsten van ‘dirty books’. Zo beginnen deze veelbelovende jonge auteurs onder diverse pseudoniemen romans te schrijven met titels als ‘Rape’, ‘The Libertine’,’Tender Was My Flesh’, enz. Vanaf 1953 worden dit de eerste pockets in de ‘Travellers Companion Series’ van ‘Olympia Press’, de nieuwe uitgeverij van Girodias, m.a.w. de beruchte groene boekjes, waarin erotische literatuur of porno afgewisseld worden met waardevolle romans die in de VS en het UK verboden zijn. Pockets met eenvoudige smaakvolle olijfgroene covers in een sobere omkadering, bovendien heel herkenbaar. Uitzonderlijk krijgen ze een geïllustreerde wikkel. Dankzij deze bizarre constructie, slaagt Girodias erin om in de loop der volgende jaren onder dat groene kleedje belangrijke eerste edities op de markt te brengen van William Burroughs (Naked Lunch; The Soft Machine; The Ticket that Exploded, e. a.), Gregory Corso (The American Express), Lawrence Durrell (The Black Book), Henry Miller (The World of Sex; Plexus), Vladimir Nabokov (Lolita), Terry Southern

2 6 COLUMN

2019_#3.indd 26

4/09/19 15:26

(Candy), Samuel Beckett (The Unnamable; Molloy; Malone Dies), … Zo brengt hij ook Franse auteurs in Engelse vertaling uit, bv. De Sade (Juliette), Jean Genet (Our Lady of the Flowers; The Thief ’s Journal), Jean Cocteau (The White Book), Guillaume Apollinaire (Two Novels), Raymond Queneau (Zazie dans le Metro), Pauline Réage (O), ...

Voor zover ik me kan herinneren waren de Olympia Press uitgaven in België alleen te vinden, en dan nog met mondjesmaat, in de nu verdwenen boekhandel Ulysses op de Antwerpse Kathelijnevest. Daar kon je naast kunstboeken en grafiek ook zeldzame buitenlandse edities vinden, o.m. van de ‘Beat Generation’ en de surrealisten.

Zeker vanaf 1956 wordt de Franse censuur minder tolerant. De activiteiten van Girodias worden door de overheid met argusogen gevolgd en vooral de ‘Brigade Mondaine’ komt hem geregeld lastigvallen en confisqueert soms hele voorraden. Daarnaast komen er ook conflicten en processen met sommige auteurs; de uitgever had ongetwijfeld een charlatanesk trekje. Donleavy bv. beschuldigt hem ervan dat hij zich zijn auteursrechten onrechtmatig toe-eigende. Na jaren geeft de rechtbank hem gelijk. Nabokov is naderhand verontwaardigd over het feit dat zijn meesterwerk met hetzelfde type cover op de markt komt tussen ‘dirty books’; dat wist hij ongetwijfeld vooraf, want hij wordt pas als nummer 66 in de reeks gedrukt. Girodias repliceert: ‘Et Beckett, alors, et Genet et Miller, ils n’ont pas honte, eux.’ Later daagt Nabokov hem voor de rechter i.v.m. een zaak van royalties; na een lang proces verliest Girodias. Andere processen, zoals rond Southern’s ‘Candy’, wint hij.

Wanneer sommige van die romans, zoals ‘Lolita’, ‘Candy’ en ‘The Ginger Man’, later toch in de VS en het UK kunnen verschijnen en bestsellers worden, blijkt hun voorgeschiedenis in de ‘dirty books’ en de verplichtingen die er nog aan vast hangen soms de rancunes van auteurs op te wekken.

Hij vertrekt naar Kopenhagen, later naar de VS. Olympia Press wordt opnieuw opgericht, o.m. in Washington, Londen en Frankfurt. In 1974 wordt hij op order van Henry Kissinger uitgewezen uit de VS. Girodias schrijft zijn autobiografie ‘Une journée sur la terre’, voorzien in drie lijvige boekdelen, maar kort na het verschijnen van deel twee overlijdt hij op 71-jarige leeftijd aan een hartaanval terwijl hij voor een radioprogramma geïnterviewd werd.

Juliette Kahane, schrijfster en dochter van Maurice Girodias, publiceerde in 2015 ‘Une Fille’, waarin ze vooral op haar relatie met haar vader ingaat. Geïntrigeerd door zijn verleden komt ze er na zijn dood achter dat deze strijder voor de vrije meningsuiting gecollaboreerd heeft: ‘Mon père n’a pas dénoncé de Juifs en danger de mort, il a publié le livre d’un antisémite dénonçant un Juif exilé aux États-Unis. Il n’a pas lui-même incité à la haine raciale, il a publié les livres de son ami Pelorson, haut responsable politique de Vichy et idéologue d’une version extrémiste, cryptofasciste, de la révolution nationale. (…) Mon père a utilisé ses relations avec les directeurs de journaux collaborationnistes ou franchement pronazis pour devenir un éditeur florissant sous l’Occupation.’ Toen hij in november 1945 voor de rechtbank verscheen, kwamen die feiten niet ter sprake, maar wel het feit dat hij kunstboeken van zijn uitgeverij in het Duits had laten vertalen. De zaak werd nog dezelfde dag geklasseerd.

De groene boekjes? Ze zijn zeldzaam, maar je vindt ze nog wel eens in antiquariaten. Naargelang de auteur, de titel en de uitgave kosten ze tussen 10 en meer dan 2 000 euro.

In 1963 publiceert Girodias een anthologie van fragmenten uit de belangrijkste romans uit zijn fonds: ‘The Best of Olympia’. Een voltreffer die later in de VS door de prestigieuze Grove Press opnieuw wordt uitgegeven. Toch is in datzelfde jaar de positie van Girodias onhoudbaar geworden en moet hij Parijs verlaten om te ontsnappen aan een gevangenisstraf en een verbod om gedurende 20 jaar in Frankrijk zijn beroep van uitgever uit te oefenen wegens ‘outrage aux mœurs par la voie du livre’. Nooit eerder werd zo’n zware straf voor vergelijkbare feiten uitgesproken.

Column De mening – Anita Mijn leven is lang genoeg geleefd om te beseffen dat niemands leven lang genoeg duurt om er iets van te begrijpen.

Wat we ons in het leven vormen, zijn meningen.

Wat we van het leven weten, zijn metingen. Om te meten ben ik niet slim genoeg en meningen heb ik in overvloed.

Maar, wat is een ‘mening’?

Waarop baseren we onze mening? Loont het de moeite onze mening zoveel mogelijk te ventileren en waarom? Voelen we ons dan beter, vrijer? Verbonden? Verlost, opgelaten, uitgelaten?

Mijn moeders taal was doordrenkt met uitdrukkingen. “Gij zoudt beter zeven keer uw tong ronddraaien” was daar één van. Als kind vergat ik daarbij niet alleen wat ik wou zeggen, maar kreeg ik tongkramp bovendien. “Spreken is zilver, zwijgen is goud” hing bij ons aan de muur, naast een afgeschenen, vergeeld driehoekig oog waarboven men las: “God ziet U, hier vloekt men niet.” Er werd bij ons veel gezwegen. En veel gevloekt. Tja, uit welke tijden kom ik… in welke tijden leef ik? Het duizelt mij. Er duiken nu meningen op die beweren dat ik de metingen niet mag geloven!

En metingen die beweren dat die meningen niet deugen!

Er zijn wereldleiders die aanhanger zijn van een beleid, gebaseerd op de allerindividueelste expressie van hun allerindividueelste mening, zonder dat ze die zin kunnen uitspreken.

Wat ze wel heel goed kunnen is dreigen endat is verwarrend- hun mening voortdurend aanpassen aan hun hoogst persoonlijke, allerindividueelste tellingen. Dat lijkt me een merkwaardige evolutie. Temeer daar ze verkozen worden door een volk dat vroeger zeven keer zijn tong ronddraaide.

Er lijkt in de geschiedenis van de mensheid een soort versnelling te zijn opgetreden die op hol slaat.

We krijgen informatie die ons informeert dat informatie aan herziening toe is.

Langs onzichtbare snelwegen bewegen zich zienswijzen; beweringen en interpretaties.

Alsmaar sneller. Alsmaar korter. Alsmaar meer.

Ooit hing ik aan de lippen van mijn geschiedenisleraar. Telkens als een boekenverbranding ter sprake kwam, leek me dat zo weerzinwekkend wreed dat ik er een bepaalde verzamelwoede heb aan overgehouden. Geen kattenbel gaat verloren, geen uitgeknipt artikel wordt weg gegooid, laat staan een boek! Toen ik kleiner ging wonen kwamen duizend boeken in ruimtenood. Zelfs de kookboeken van Engelse gerechten wou ik niet weg. Een boek is Heilig! Vergeet het. Het opvoedingsboek van

2 7 COLUMN

2019_#3.indd 27

4/09/19 15:26

2019_#3.indd 28

4/09/19 15:26

2 8 COLUMN

1. Margaretha I. Zij was als zesde en jongste kind van de Deense koning Valdemar IV niet voorbestemd om koningin te worden.

Ze werd op tienjarige leeftijd uitgehuwelijkt aan de Noorse koning Haakon IV, tevens zoon van de Zweedse koning. Door de dood van haar enige broer, haar echtgenoot en tenslotte haar zoon, werd ze koningin van Denemarken en Noorwegen in 1387. Na een interventie in Zweden werd ze in 1389 ook in dat land tot koningin gekozen. Ze bleef over geheel Scandinavië heersen tot haar dood in 1412. Geen enkele latere Scandinavische vorst zou haar onbetwiste machtspositie in het noorden van Europa evenaren. De Noordse landen zijn een voortrekker gebleven wat betreft de positie van vrouwen. In 1924 werd de Deense Nina Bang de eerste vrouwelijke minister van een internationaal erkende regering. En in 1980 werd Vigdís Finnbogadóttir president van IJsland, ook al een wereldprimeur als vrouw.

2. Sri Lanka (Ceylon). De eerste vrouwelijke regeringsleider werd dus niet in het westen aangesteld. Haar man, Solomon Bandaranaike, werd in 1956 premier en voerde een eerder linkse politiek, gericht op meer onafhankelijkheid van de Britten. Hij werd drie jaar later vermoord. Na een woelig jaar en twee andere premiers kwam zij zelf aan het roer. Ze regeerde vijf jaar, en kwam opnieuw aan de macht in 1970 voor nog eens zeven jaar. Ze maakte van het land een republiek en wijzigde de naam van Ceylon naar Sri Lanka. Haar dochter, Chandrika Kumaratunga, werd in 1994 eveneens premier, om een paar maanden later president te worden. Sirimavo werd onder haar dochter opnieuw premier, van 1994 tot haar dood in 2000. Ze werd 84.

Maar ondanks de primeur van eerste vrouwelijke premier ter wereld is de politiek in Sri Lanka hoofdzakelijk een mannenzaak gebleven.

3. Cyrus II de Grote. Vrouwen konden ook krijgshaftig zijn. Cyrus, aanvankelijk als koning van Anshan vazal van de Meden, wist de Meden te verslaan en veroverde daarna ook het rijk van de Lydiërs en de Babyloniërs. Hij nam het ook op tegen de nomaden ten noorden van zijn rijk. Via een list wist hij een leger van de Massagetae te verslaan en hun aanvoerder Spargapises gevangen te nemen. Die pleegde zelfmoord, en zijn moeder Tomyris, tevens koningin van de Massagetae, zon op wraak. Ze versloeg Cyrus die sneuvelde, liet zijn hoofd afhakken en stopte dit in een zak gevuld met bloed, zodat hij zijn dorst naar bloed kon lessen. Nochtans stond

Cyrus bekend als een wijze en tolerante heerser, die de joden liet terugkeren naar Palestina en de gebruiken van overwonnen volkeren respecteerde. Hij zou ook een zeer liefdevolle relatie hebben gehad met zijn vrouw, Cassandane.

4. Doornik. Alexander Farnese dook op 1 oktober 1581 onverwacht voor de muren van Doornik op met zijn leger. Doornik stond toen aan de kant van de opstandelingen tijdens de Tachtigjarige Oorlog.

Stadhouder Pierre Melun was afwezig, maar zijn echtgenote Christine leidde de verdediging. Zij werd gewond aan de arm, en wist, toen na twee maanden de situatie niet langer houdbaar was, een eervolle aftocht af te dwingen voor de calvinisten in de stad. Ze stierf een jaar later te Antwerpen. In Noord-Frankrijk kennen trouwens nogal wat steden een vrouw als heldin tijdens een beleg. In Rijsel staat een standbeeld voor Jeanne Maillotte, die in 1582 de verdedigers aanvuurde tegen een protestantse aanval van de zogenaamde hurlus. Beauvais eert op zijn Grand Place Jeanne Laisné, bijgenaamd Jeanne Hachette omdat ze tijdens het beleg van de stad in 1472 door Karel de Stoute met een bijl een Bourgondiër te lijf ging en zo de burgers van de stad inspireerde zich te verzetten.

5. Indonesië. Megawati was de dochter van de eerste Indonesische president Soekarno. Zij werd een van de oppositieleiders tegen Soeharto, de man die haar vader afzette. Soeharto moest in 1998 de macht afstaan, en zij werd een jaar later vicepresident en uiteindelijk president.

Haar presidentschap bleek geen groot succes, en ze verloor de verkiezingen in 2004 en in 2009. Ze is wel niet het enige vrouwelijke staatshoofd van een groot moslimland. Ook de nummers twee en drie op de lijst van moslimlanden met het meeste inwoners hadden al een vrouw aan de leiding, met Benazir Bhutto in Pakistan en Khaleda Zia en Sheikh Hasina in Bangldesh. Maar ook zij waren dochter van of echtgenote van een mannelijke premier of president. Turkije, een ander groot moslimland, kende wel al een vrouwelijke premier zonder dergelijke familiebanden, Tansu Çiller, die van 1993 tot 1996 regeerde. Sedert 3 juli 2018 is Souad Abderrahim burgemeester van Tunis, de eerste vrouwelijke burgemeester van de hoofdstad van een Arabisch land. Zij is lid van Ennahda, de eerder gematigde islamitisch-fundamentalistische partij in dat land.

Anita.

Spock, heb ik weg gegeven, evenals talrijke kookboeken. Het seksuele voorlichtingsboek van mijn ouders, heb ik bewaard. Hilariteit verzekerd als ik eruit voorlees bij de vrienden.

Idem met ‘De Vlaamse Leeuw’ van Conscience.

Maar, geen enkel boek heb ik verbrand. Dat kan ik niet.

Nu die gigantische ophoping van kleine opvattingen; tweets; betweterige beweringen; snelle oordelen; gevatte opmerkingen om de gevatheid zelf enz. zich voordoet op het internet en onze kennis lijkt te pollueren door haar hoeveelheid en onbenulligheid, denk ik …verbrand ze voor mijn part. Ze vormen een gevaar voor uitslaande brand.

Hiermee las je de allerindividueelste expressie van mijn allerindividueelste mening. Ik heb zeven keer mijn tong rondgedraaid.

Oplossing quiz pagina 18

9/11

FILOSOFIEFESTIVAL

w w w. n a c h t v a n d e v r i j d e n k e r. b e

v.u.: Wim Taels - Kantienberg 9, 9000 Gent

2019

NACHT VAN DE VRIJ DENKER

SUSAN NEIMAN TOMÁŠ SEDL ÁČEK SARAH BAKEWELL

D O N A L D R O B E R T S O N - D I A N A F L E I S C H M A N - P H I L I P P E VA N PA R IJ S - T I N N E K E B E E C K M A N A L I C J A G E S C I N S K A - L U D O A B I C H T - F R A N C E S C A M I N E RVA - G R I E T VA N D E R M A S S E N S I M O N G U S M A N - A R J E N K L E I N H E R E N B R I N K - M A A R T E N B O U D RY - N A I M A C H A R K AO U I C H R I S T O P H E B U S C H - KO E R T D E B E U F - J A N D U M O LY N - H E I D I M E R T E S - D I R K H O L E M A N S G U I D O D E W E R T - A N VA N DA M M E - M A R C O V I S S C H E R - G E R A R D G OV E R S FA R A H F O C Q UA E R T - J E S S E M E IJ E R S - L I Z A C O R N E T - P E T E R V E N M A N S - J E R O E N H O P S T E R J O O S T D E V R I E S - H A N S C L AU S EN VERDER

K U N G F U M E T C O N F U C I U S , F I L O C A F É , O P D E F I L O S O FA , A F T E R PA R T Y, F O O D & D R I N K S , B O E K E N M A R K T, S I G N E E R S E S S I E S …

E e n o r g a n i s a t i e va n

m e t d e s t e u n va n

@ nachtvrijdenker facebook.com/nachtvandevrijdenker

kaban

mediapartner

2019_#3.indd 29

4/09/19 15:26

ALICE NAHON t’Is goed, in ‘t eigen hert te kijken Nog even voor het slapen gaan, Of ik van dageraad tot avond Geen enkel hert heb zeer gedaan.

Om eerlijk te zijn, ik heb altijd gedacht dat het verzen van Gezelle waren, ten onrechte; ze zijn van de jonggestorven dichteres Alice Nahon (1896-1933) van wie ik tot voor kort niets had gelezen. In mijn bibliotheek zit weliswaar een eerste druk van haar derde en laatste bundel ‘Schaduw’, maar ik heb hem hoogstens ingekeken want mijn aankoop was ingegeven door de prachtige omslagtekening van de modernist Jos Leonard. Het beeld dat ik van Nahon had was dat van een vrome, ziekelijke dichteres die met haar weemoedige bespiegelingen succes oogstte in katholiek Vlaanderen, een imago waartegen zijzelf zich altijd heeft verzet.

Soms heb je een duwtje nodig om vooringenomenheid t e ove r w i n n e n . I n d i t geva l w a s d a t d e u i t st e ke n d gedocumenteerde studie van Manu van der Aa: ‘Ik heb de liefde liefgehad, het leven van Alice Nahon’ (Lannoo, Tielt, 2008, 326 p.) dat ik recent in handen kreeg. Deze toont aan dat de gangbare beeldvorming van haar persoonlijkheid niet met de werkelijkheid strookt. In feite was zij een onconventionele en zeer aantrekkelijke vrouw die zich, in zoverre haar gezondheid het toeliet, thuis voelde in de artistieke bohème van het Interbellum en een vrij turbulent liefdesleven leidde. Geert Pijnenburg, een goede vriend van haar, legt in zijn herinneringen de nadruk op de vrijgevochten en vrijdenkende Nahon. De tegenstelling tussen dat leven en haar ‘brave’ poëzie maakt haar op zich uiteraard geen betere dichteres; ze intrigeert echter wel in die mate dat je het beeld dat je van haar werk had zonder het gelezen te hebben, wil toetsen aan de lectuur ervan.

Als vijftienjarige wordt Alice Nahon naar een landbouw/ huishoudschool in Overijse gestuurd. Drie jaar later begint ze als leerling-verpleegster te werken in het Stuivenberg ziekenhuis te Antwerpen, haar geboortestad, niet voor lang want ze wordt ernstig ziek. Volgens de diagnose van de behandelende specialist lijdt ze aan tuberculose en is haar een kort leven beschoren. Wanneer ze na een verblijf in sanatoria van 1916 tot 1922 door een bekende arts in Zürich opnieuw wordt onderzocht, blijkt dat de eerder gestelde diagnose foutief is: ze lijdt aan een chronische bronchitis en beginnende astma.

kwaliteiten beschikt, maar die niet verdacht kan worden van enige invloed van de op gang zijnde vernieuwingen, zoals het expressionisme. Beide bundels worden door de kritiek over het algemeen goed onthaald; negatieve reacties komen vooral uit de hoek van de modernisten. In Van Ostaijen vindt ze haar grootste tegenstander; hij ergert zich aan de ‘kleinburgerlijke allure met het gekadanseerde op-en-neer schommelen van sentimentele stereotiepen’ en aan haar ‘perfecte gemis aan ritme’. Desondanks volstaan die twee bundels, die talloze keren herdrukt worden, om van Nahon een populaire en gevierde dichteres te maken.

Pas zeven jaar later, in 1928, verschijnt een nieuwe bundel, de eerder genoemde ‘Schaduw’, waarin ze tracht haar ouderwetse imago af te werpen, maar die poging blijft te halfslachtig om te kunnen overtuigen.

Van 1927 tot 1930 werkt ze in de Mechelse bibliotheek; dat lost tijdelijk de financiële problemen op waarmee ze tijdens het grootste deel van haar leven te kampen had, o.m. door dure behandelingen, die haar dwongen geregeld beroep te doen op gastvrijheid en steun van vrienden. In 1933 sterft ze in haar appartement te Antwerpen aan een hartfalen. Haar korte leven was in feite, naast haar poëzie, een onrustige opeenvolging van veranderende verblijfsadressen, doktersbezoeken, behandelingen en liefdesaffaires.

‘Verlangen’ wordt voor het eerst gepubliceerd in ‘Het Overzicht’ van 1 augustus 1921, een literair tijdschrift onder leiding van Fernand Berkelaers (alias Michel Seuphor) en Geert Pynenburg (alias Geert Grub); toen nog niet het spraakmakende avant-gardetijdschrift dat het vanaf september 1922 zal worden. De 25-jarige dichteres had een relatie met de vijf jaar jongere Seuphor, maar die staat op de helling na haar ontmoeting met Paul Pée, een dichter voor wiens avances zij zeker niet ongevoelig is. De beeldspraak van het gedicht laat volgens biograaf Manu van der Aa weinig ruimte voor interpretatie; je kunt moeilijk buiten de erotische connotatie: ‘‘Verlangen’ is duidelijk het poëtische verslag van een ontmaagding’. Wanneer het gedicht kort daarna in de bundel ‘Op zachte vooizekens’ wordt opgenomen, blijkt dat het eerste vers is vervangen door ‘Ik zegen u verlangen’, waardoor het minder de indruk van een persoonlijke ervaring wekt. Seuphor zowel als Pée beweerden dat de ‘oogen’ in het gedicht de hunne zijn. Literatuurwetenschappers hebben hierover al heel wat inkt doen vloeien, maar de meningen blijven verdeeld. Honni soit qui mal y pense.

KEUZE GEDICHT EN TEKST: PETER BENOY

Tijdens haar verblijf in het sanatorium van Tessenderlo begint ze, sterk onder invloed van Gezelle, gedichten te schrijven en te publiceren in tijdschriften. In 1920 verschijnt haar debuutbundel ‘Vondelingskens’; een jaar later een tweede,‘Op zachte vooizekens’. Conventionele poëzie die wel over veel

30 IM

2019_#3.indd 30

4/09/19 15:26

VERLANGEN Nu weet ik ook verlangen …

Nu diep m’n blik begrijpt Hoe rozeknop door zonne Tot roze rijpt.

Dat leerd’ ik uit uw oogen …

Die deden, stil-spontaan, Bloesems van jong begeeren Wijd opengaan.

Zoo hebt ge zonder woorden Aan mij ‘t geheim verteld Hoe d’eene menschenziele In d’andre smelt …

Want als ik, schoon van liefde, U lang in d’oogen schouw, Voel ik mezelve worden Van kind tot vrouw.

Alice Nahon

2019_#3.indd 31

4/09/19 15:26

Wij zijn er voor jou!

Bij deMens.nu staat de mens centraal. Mensen hebben mensen nodig.

En mensen willen verbonden zijn met elkaar. Daarom vind je overal in Vlaanderen en Brussel een huisvandeMens in je buurt.

In een huisvandeMens kan je terecht voor: Informatie Bij ons vind je informatie over levensbeschouwelijke onderwerpen, over het vrijzinnig humanisme en zijn waarden, en over ethische en maatschappelijke thema’s zoals euthanasie, abortus, mensenrechten …

Vrijzinnig humanistische plechtigheden Wil je graag stilstaan bij een belangrijke gebeurtenis in je leven?

Wij helpen je bij de organisatie van een vrijzinnig humanistische plechtigheid bij een geboorte of adoptie, een huwelijk of relatieviering, een overlijden of afscheid …

Gesprekken Bij ons kan je terecht voor gesprekken omtrent levensvragen en zelfbeschikking, levensbeschouwing en zingeving.

Waardig levenseinde Wij bieden informatie over euthanasie, patiëntenrechten, palliatieve zorg … en helpen je met het opstellen van een wilsverklaring.

Gemeenschapsvorming Een huisvandeMens werkt als vrijzinnig humanistische draaischijf en geeft ondersteuning aan onze lidverenigingen. In een huisvandeMens vind je informatie over initiatieven en activiteiten van de lokale vrijzinnig humanistische verenigingen en ontmoetingscentra.

Vrijwilligerswerk Heb je zin om het vrijzinnig humanistische netwerk te versterken?

Vrijwilligers zijn bij ons meer dan welkom. Wij zorgen voor begeleiding en geven je alle kansen. Zo kan je onder meer plechtigheden verzorgen of meewerken aan gemeenschapsvormende activiteiten.

De huizenvandeMens zijn een initiatief van deMens.nu

Unie Vrijzinnige Verenigingen vzw

deMens.nu vertegenwoordigt Nederlandstalige vrijzinnig humanistische verenigingen in Vlaanderen en Brussel

deMens.nu Magazine Zoomt in op mensen en maatschappelijke tendensen vanuit een vrijzinnig humanistisch perspectief. Verschijnt viermaal per jaar.

Gratis proefnummer of gratis abonnement?

Mail naar info@deMens.nu Of schrijf naar deMens.nu-UVV vzw Brand Whitlocklaan 87 bus 9 1200 Sint-Lambrechts-Woluwe Of telefoneer naar 02 735 81 92

32

2019_#3.indd 32

4/09/19 15:26