Dng#3-2017

PB- PP

BELGIE(N) - BELGIQUE

DE NIEUWE GEMEENSCHAP – DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT VAN HET AUGUST VERMEYLENFONDS SEPTEMBER - NOVEMBER 2017 – AFGIFTEKANTOOR GENT X ERKENNINGSNUMMER P 309 575 – VU: KOEN GOETHALS - P/A V.F. TOLHUISLAAN 88, 9000 GENT

dng3_v2.indd 1

1/09/17 10:22

KIEZEN VOOR INCLUSIE Het lijkt haast vanzelfsprekend dat het kind en zijn ontwikkeling centraal staan in het onderwijs. De praktijk wijst uit dat dit niet het geval is, en al helemaal niet als kinderen afwijken van de norm. Een vaak terugkerende klacht is dat het buitengewoon onderwijs segregatie in de hand werkt. Al wie afwijkt wordt in een hokje gestoken en afgeschermd van Jan en Mieke modaal, zo luidt de kritiek.

Dat burgerrechtenorganisatie GRIP – gelijke kansen voor iedere persoon met een handicap – een helder pleidooi houdt voor inclusief onderwijs mag niet verbazen. Het VN-Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Handicap treedt hen hierin bij, toch blijven effectieve maatregelen uit wegens gebrek aan politieke daadkracht. Wie afwijkt blijft ondertussen in de kou staan.

INHOUD SEPTEMBER-OKTOBER-NOVEMBER 2017

04 STANDPUNTEN 04 2 jaar M-decreet 07 M-praktijk 10 M-inclusief

13 16 18 24 26

BOEKEN GRONDSTOFFEN AGENDA EN VERSLAG HET RAADSEL VAN JEAN PAUL BV ¬ Jozef Deleu

Hoe komt dat toch? Heeft dat te maken met ideologische blindheid of spelen er nog andere factoren mee? En hoe zit het trouwens met de implementatie van het M-decreet?

Nico Pattyn schetst kernachtig de historiek van buitengewoon en inclusief onderwijs. Decreet Basisonderwijs, Maatwerk in samenspraak, Leerzorgkader en M-decreet komen hierbij aan bod. Verder bekijkt hij wat de toekomst ons op dit vlak nog te bieden heeft.

Wim Van den Broeck, professor psychologie aan de VUB, pleit dan ook voor een grondig debat hierover, zonder taboes.

Tom Cools

SYMPATHIE SPONSORS

Elke bijdrage vanaf 100 euro geeft recht op vermelding in deze lijst van sympathiesponsors. Wenst u het Vermeylenfonds financieel te steunen, neem dan contact op met het secretariaat van het Vermeylenfonds, Tolhuislaan 88, 9000 Gent, tel. 09 223 02 88, info@vermeylenfonds.be.

GUS Luk Claes

dng3_v2.indd 2

¬ Peter Benoy

30 GEDICHT ¬ Peter Benoy

COLOFON

edito

Raymonda Verdyck, gedelegeerd bestuurder van het GO! onderwijs, geeft duiding bij de noodzaak van het M-decreet en evalueert de uitvoering ervan. Over het belang van inclusief onderwijs is ze zeer duidelijk: “We moeten veel meer inspelen op verschillen, we moeten veel meer flexibel worden. Meer inclusief onderwijs zal zo naar een meer inclusieve samenleving leiden.”

28 COLUMN

DE NIEUWE GEMEENSCHAP: driemaandelijks ledenblad van het August Ver-

meylenfonds vzw; verschijnt op 15 maart, 15 juni, 15 september en 15 december.

REDACTIE Peter Benoy, Tom Cools, Chantal De Cock, Caroline De Neve, Lieve De Neve, Koen Goethals, Vlad Kips, Roland Laridon, Sarah Mistiaen, Johan Notte, Nico Pattyn, Eliane Van Alboom, Anita Van Huffel, Raymond Vervliet en Anne Van De Genachte (+ vormgeving) ALGEMEEN SECRETARIAAT Tolhuislaan 88, 9000 Gent, t. 09 223 02 88 e-mail: info@vermeylenfonds.be - website: www. vermeylenfonds. be openingsuren: 9u - 12u en van 13u tot 17u.

ABONNEMENT 15 euro (4 nummers).

LIDMAATSCHAPSBIJDRAGE 15 euro per individu. U kunt lid worden door aan te sluiten bij een plaatselijke afdeling of door overschrijving op rek.nr.

BE50 0011 2745 2218 van het Vermeylenfonds vzw, Tolhuislaan 88, 9000 Gent. Leden ontvangen gratis De Nieuwe Gemeenschap.

VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Koen Goethals, p/a Tolhuislaan 88, 9000 Gent.

AUTEURSRECHTEN personen die we niet hebben kunnen bereiken i.v.m. eventuele auteursrechten kunnen de redactie contacteren.

COVER Sarah Mistiaen STEUN HET VERMEYLENFONDS Giften vanaf 40 euro zijn fiscaal aftrekbaar.

Reknr. BE50 0011 2745 2218, Vermeylenfonds, Tolhuislaan 88, 9000 Gent.

Om reden van milieuvriendelijkheid wordt dit tijdschrift op chloorvrij recycleerbaar papier gedrukt.

1/09/17 10:22

Duurzame ontwikkelingsdoelstellingen van de VN

focus

ECONOLAB Binnen ons centraal thema Econolab, duurzaamheid in de economie, focussen wij ons op één van de oorzaken van migratie, namelijk de grondstoffenproblematiek. Samen met Curieus organiseren we tijdens het Festival van de Gelijkheid een debat rond dit thema met oa. Nick Meynen (auteur) , Raf Custers (Gresea), Jiska Verhulst (o.v Plan C) moderator Dirk VandePoel ( Transitienetwerk Vlaanderen) enz. Wist u trouwens dat het Vermeylenfonds partner is van 11.11.11 bij hun najaarscampagne over migratie en vluchtelingen?

Meer info op pag.16 of via onze website www.vermeylenfonds.be.

GRONDSTOFFEN: HOE DIEP KUNNEN WE GRAVEN? De ontginning van natuurlijke rijkdommen zoals ertsen, water en hout speelt een belangrijke rol in de economieën van veel landen.

Door slecht beheer en ongelijke verdeling van deze rijkdommen zijn mensen vaak genoodzaakt om hun grondgebied te verlaten. Bedrijven en overheden schenden de rechten van de bevolking op het platteland met grootschalige ontginningsprojecten. Ze betrekken de lokale gemeenschappen niet, vervuilen hun water en grond, vernietigen hun inkomensbronnen en onderdrukken vreedzaam protest met geweld.

Voor veel gemeenschappen betekent een rijke ondergrond dus geen garantie op een beter leven. Ook sommige Europese bedrijven spelen hier een kwalijke rol.

dng3_v2.indd 3

3 FOCUS

1/09/17 10:22

stand.

2 jaar M-decreet

HET M-DECREET ZORGT VOOR BEROERING

Op 1 september 2017 zal het M-decreet twee jaar van kracht zijn. Het decreet voert het inclusief onderwijs in Vlaanderen in, en dat zorgt voor heel wat beroering. Vanaf dit schooljaar verdwijnt het geïntegreerd onderwijs, een vorm van ondersteuning voor kinderen met bijzondere noden in het gewoon onderwijs. Het gaat op in het ondersteuningsaanbod, dat meer inclusief onderwijs moet mogelijk maken. Ook dit ging niet onopgemerkt voorbij, en de concrete realisatie belooft ook nog voor problemen te zorgen.

dng3_v2.indd 4

ONTWIKKELING VAN HET BUITENGEWOON ONDERWIJS IN VLAANDEREN Voor het ontstaan van het buitengewoon onderwijs in Vlaanderen moeten we terug naar de 19de eeuw. Het was de periode waarin nieuwe wetenschappen, zoals psychologie, tot ontwikkeling kwamen. De industriële samenleving stelde nieuwe eisen aan de arbeidende bevolking. Mensen met een beperking kwamen op verschillende manieren extra onder de aandacht.

De eerste initiatieven richtten zich op blinde en dove kinderen. Het waren vooral caritatieve katholieke organisaties, zoals de Broeders en Zusters van Liefde, die de

eerste scholen oprichtten. Zo ontstond in 1825 een school voor doven aan de Gentse Bijloke. In 1853 volgde een school voor kinderen met een mentale handicap of een psychische problematiek, de zogenaamde Kinderkoer verbonden aan het krankzinnigeninstituut, nu het Psychiatrisch Centrum Dr. Guislain eveneens te Gent.

De leerplicht in België kwam er pas laat (in 1914), waardoor er vanuit de staat weinig animo voor initiatieven kwam. In 1887 ontstonden in het Brussels gemeentelijk onderwijs de eerste speciale klassen voor leerlingen met een mentale achterstand.

Pas na de Tweede Wereldoorlog, met de uitbouw van de welvaartstaat, komen er

4 STANDPUNTEN

1/09/17 10:22

tegenover te staan. De scholen moesten zich zo organiseren dat ze voor alle leerlingen toegankelijk zijn. Alle drempels, zoals de fysieke toegang tot de infrastructuur maar ook de school- en klasorganisatie, moeten worden weggenomen. In 1994 ondertekende Vlaanderen samen met tal van andere landen en regio’s de Salamanca-verklaring van de Unesco. Hierin wordt verklaard dat elke leerling toegang moet krijgen tot gewoon onderwijs, en dat moet rekening gehouden worden met de kenmerken en behoeften van elke leerling. Vlaanderen had inclusief onderwijs in theorie omarmd, maar de praktijk zag er nog helemaal anders uit.

meer initiatieven. In 1970 volgt de wet op het buitengewoon onderwijs, waarbij een gescheiden onderwijscircuit voor kinderen met een handicap wordt uitgebouwd, verdeeld over acht types. Maar ook toen al kwam er kritiek op het segregerend karakter van dat buitengewoon onderwijs: kinderen met een handicap werden uit hun vertrouwde omgeving gehaald. Daar stond tegenover dat door hen gezamenlijk onderwijs aan te bieden meer gerichte inzet van middelen en specialisatie mogelijk was. Vanaf 1980 werd de mogelijkheid tot geïntegreerd onderwijs voorzien, waarbij leerlingen met een handicap, met extra ondersteuning, de lessen konden volgen in het gewoon onderwijs. Het beperkte zich tot drie types: fysieke, visuele en auditieve handicap.

VLAANDEREN: KAMPIOEN BUITENGEWOON ONDERWIJS Ook op het geïntegreerd onderwijs kwam kritiek: het kind moest zich te veel aanpassen aan de school, en zich zo integreren. Daar kwam de roep naar inclusief onderwijs

Internationaal kwam ons onderwijs in het vizier omdat wij net een zeer sterk uitgebouwd buitengewoon onderwijs hadden en nog steeds hebben. Met vijf procent van de leerlingen in het buitengewoon onderwijs is Vlaanderen koploper binnen de EU. Als we de verschillende landen vergelijken zien we grote regionale verschillen. De mediterrane landen bv. kennen weinig buitengewoon onderwijs. In Italië werd al in 1971 gekozen voor inclusief onderwijs, en vooral de wet van 1992 maakt dit mogelijk. Dit kaderde in een visie op samenleving en handicap die zich ook op andere terreinen manifesteerde.

Zo werden met de befaamde ‘Legge 180’ uit 1978 de psychiatrische klinieken ontmanteld.

Landen als Zweden en Noorwegen hebben eveneens weinig buitengewoon onderwijs. In dunbevolkte landen is dit trouwens moeilijker te organiseren, omdat gespecialiseerde scholen grote regio’s moeten bestrijken. Landen met net als België (met Vlaanderen dus als koploper binnen ons land) veel buitengewoon onderwijs zijn Duitsland, Tsjechië, Nederland en Zwitserland. We kunnen bijna van een soort Rijnlandmodel spreken. In met name Nederland is het aandeel buitengewoon onderwijs in vergelijking met twintig jaar geleden wel al fors gedaald, terwijl dat in Vlaanderen niet het geval is. Bezoekers uit regio’s met een andere onderwijscultuur zijn vaak geschokt door de manier waarop wij kinderen met problemen in aparte scholen wegstoppen. Zij vinden dat wij segregeren.

Verdedigers van ons buitengewoon onderwijs vinden dat wij die kinderen zo de best mogelijke zorgen kunnen bieden.

VAN WENS TOT VERPLICHTING INCLUSIE De laatste twintig jaar zijn verschillende pogingen ondernomen en stappen gezet richting meer inclusief onderwijs. In 1997 werd in het Decreet Basisonderwijs gewoon en buitengewoon onderwijs in eenzelfde kader gevat, waarbij het gewoon onderwijs in principe verantwoordelijk is voor onderwijs aan alle kinderen. Onder de onderwijsministers Marleen Vanderpoorten (Maatwerk in samenspraak) en Frank Vandenbroucke (Leerzorgkader) werden plannen uitgewerkt, maar in de praktijk veranderde er niets. Het aantal leerlingen in het buitengewoon onderwijs bleef even hoog, ook al nam het aantal leerlingen geïntegreerd onderwijs (leerlingen met een attest buitengewoon onderwijs in het gewoon onderwijs) toe.

Op 2 juli 2009 werd het VN-verdrag betreffende de Rechten van Personen met een Beperking door België geratificeerd.

Daarmee erkent België en dus ook Vlaanderen ‘het recht van personen met een

ID NICO PATTYN (°1968) studeerde psychologische en pedagogische wetenschappen aan de Universiteit Gent. Hij ging in 1994 aan de slag als psychopedagogisch consulent in het PMS, de voorloper van het CLB. Hij was van 1996 tot 2006 betrokken bij de coördinatie van het Geïntegreerd Onderwijs (GON) voor het Gemeenschapsonderwijs. Van 2008 tot 2011 was hij directeur van het CLB van het GO! Mandel en Leie. Daarna ging hij aan de slag bij de Stichting Gerrit Kreveld voor de denktank Metis.

Sinds 2015 werkt hij opnieuw als psychopedagogisch consulent in het CLB, waar hij zowel gewoon als buitengewoon onderwijs begeleidt.

5 STANDPUNTEN

dng3_v2.indd 5

1/09/17 10:22

handicap op onderwijs zonder discriminatie en op basis van gelijke kansen, en waarborgt een inclusief onderwijssysteem op alle niveaus en voorzieningen voor een leven lang leren. Personen met een handicap mogen niet op grond van hun handicap worden uitgesloten van het algemene onderwijssysteem’. Door dit verdrag te ondertekenen wordt het engagement aangegaan om inclusief onderwijs te realiseren. Op termijn kunnen (ouders van) kinderen met een beperking naar de rechter stappen om de in dit geval Vlaamse overheid op het niet nakomen van deze verplichting te wijzen.

INCLUSIEF ONDERWIJS NA HET M-DECREET In 2015 is dan uiteindelijk het M-decreet van kracht geworden. De school biedt brede basiszorg aan alle leerlingen. Voor sommige leerlingen is er verhoogde zorg nodig, om er voor te zorgen dat ze de gezamenlijke leerstof kunnen blijven volgen.

Pas na het doorlopen van die twee fases kan er sprake zijn van uitbreiding van zorg en extra ondersteuning of buitengewoon onderwijs. Het CLB wordt betrokken, de noden in kaart gebracht. Via GONbegeleiding of vanaf volgend schooljaar het ondersteuningsaanbod worden de leerlingen in het gewoon onderwijs ondersteund, de leerling kan mits een verslag M-decreet door het CLB de lessen volgen in het gewoon onderwijs met een aangepast curriculum of in het buitengewoon onderwijs. De ouders en leerling kunnen steeds voor de optie gewoon onderwijs kiezen, en pas wanneer redelijke aanpassingen niet volstaan moet eventueel voor buitengewoon onderwijs gekozen worden.

Het M-decreet wordt gezien als een stap naar inclusief onderwijs, en zeker niet de realisatie van inclusief onderwijs. Een belangrijke doelstelling is een zogenaamde mindshift realiseren. De noden van elk kind moeten in de eerste plaats beantwoord worden binnen het gewoon onderwijs.

Momenteel wordt vaak in categorieën gedacht. Van een kind wordt dan gezegd dat het een kind voor het buitengewoon onderwijs is, een BO-kind. Gewoon al het bestaan van een sterk uitgebouwd buitengewoon onderwijs creëert een bepaalde dynamiek binnen dat onderwijs, en zorgt voor druk op de ‘kinderen die

niet meekunnen’ en op hun school en leerkrachten. Er is als het ware een oplossing buiten de school gewoon onderwijs voor de problemen van het kind. Die dynamiek wil het decreet tegengaan.

Het decreet heeft nog een aantal andere doelstellingen, alle aangeduid met een substantief dat met een 'm' begint, zoals de modernisering van het buitengewoon onderwijs, meer medezeggenschap voor de ouders bij de overstap naar het buitengewoon onderwijs en ook de realisatie van de middelen ter ondersteuning van het gewoon onderwijs. Om die laatste doelstelling te realiseren wordt vanaf 1 september 2017 een nieuw ondersteuningsmodel ingevoerd.

De middelen uit het GON (geïntegreerd onderwijs) dat in het nieuwe systeem opgaat, de waarborglestijden (lestijden die vrijkomen doordat met het M-decreet het aantal leerlingen in het buitengewoon onderwijs vermindert) en een pakket extra middelen worden samengevoegd. Scholen gewoon onderwijs sluiten zich aan bij een ondersteuningsnetwerk met daarin een aantal scholen buitengewoon onderwijs. De ondersteuning wordt vanuit die netwerken georganiseerd.

De omzendbrief over het samenwerkingsmodel is zeer laat (pas op 16 juni 2017) gepubliceerd. De structuren moeten grotendeels tijdens de zomervakantie worden opgezet om de ondersteuning in september van start te laten gaan. De middelen worden voor 70 procent toegekend op basis van het aantal leerlingen in het gewoon onderwijs, en 30 procent op basis van het aantal GON-leerlingen van de voorbije jaren.

Dat maakt dat er winnaars en verliezers zijn onder de scholen en netten, en de winnaars die meer middelen krijgen zijn niet noodzakelijk de scholen met de meeste noden. In de praktijk zal netoverschrijdende samenwerking veel minder plaats vinden, en zullen nogal wat leerlingen met bv.

ASS (autismespectrumstoornis) in het gewoon onderwijs hun vertrouwde begeleider verliezen. Opnieuw is er heel wat onzekerheid in het onderwijsveld.

verslag M-decreet ingeschreven worden in het gewoon onderwijs, maar dit gebeurt onder ontbindende voorwaarden. Als de redelijke aanpassingen niet volstaan, kan de inschrijving ontbonden worden. Het recht op inclusief onderwijs is dus niet absoluut.

In de eerste twee jaar na de invoering van het M-decreet zien we een terugval van het aantal leerlingen in het buitengewoon lager onderwijs, in mindere mate in het secundair onderwijs en een status quo in het kleuteronderwijs. Maar er zijn signalen vanuit de CLB’s dat er het voorbije schooljaar opnieuw meer leerlingen werden doorverwezen in de loop van het schooljaar.

Onderwijs is voortdurend in evolutie, maar heeft ook een vermogen om veranderingen in wetgeving zo op te vangen dat alles heel geleidelijk verandert.

Pleitbezorgers voor inclusief onderwijs, waaronder UNIA, beklemtonen dat met het M-decreet het engagement aangegaan door het ondertekenen van het VN-verdrag, en dus het invoeren van volledig inclusief onderwijs, niet gerealiseerd is. Het is echter onduidelijk waar Vlaanderen op dat vlak naar toe wil. Er is bv. geen eenduidige visie over het buitengewoon onderwijs van de toekomst. Volgens sommigen is het de bedoeling dat dit op termijn verdwijnt en een soort dienstverlening wordt ten aanzien van leerlingen met specifieke noden en de scholen waar die leerlingen les volgen.

Anderen zien een soort continuüm, waarbij leerlingen met bepaalde noden de keuze hebben en een niet onaanzienlijk deel van de leerlingen les blijft volgen in het buitengewoon onderwijs. Volgt Vlaanderen in de toekomst het VN-verdrag naar de letter en kiest het voor volledige inclusie, of kiest het voor een eigen model met een keuze tussen inclusief en buitengewoon onderwijs? Het is een vraag waar alle onderwijsbetrokkenen goed over moeten nadenken. De benodigde structuren, middelen en misschien vooral de bijhorende mentaliteit bij alle betrokkenen zal niet van de ene op de andere dag tot stand komen

TEKST: NICO PATTYN

WAT BRENGT DE TOEKOMST? Er wordt een decreet leerlingenbegeleiding voorzien, dat in het schooljaar 2018-2019 zou moeten ingaan. Maar het is afwachten hoe de evolutie naar inclusie verder zal verlopen. Momenteel kan een kind met een 6 STANDPUNTEN

dng3_v2.indd 6

1/09/17 10:22

M-

praktijk

© Evy Menschaert voor Victoria Deluxe

Wat vinden de onderwijsverstrekkers van het M-decreet? Hoe loopt dat in de praktijk? We vragen het aan Raymonda Verdyck, sinds 2009 gedelegeerd bestuurder van het GO!, dat het officieel onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap organiseert.

Mevrouw Verdyck, waarom was het Mdecreet nodig? Wat was er fout aan ons onderwijs en hoe zorgt dit decreet voor een verbetering?

Raymonda Verdyck: ‘Ons onderwijs heeft jaren veel te sterk over de leerlingen gedacht vanuit een deficitair model: wat zijn hun beperkingen? Veel te weinig werd er gekeken naar hun mogelijkheden, naar wat hun behoeften zijn om onderwijs zo goed mogelijk te doorlopen. Om daar verandering in te brengen is een zogenaamde mindshift nodig, waarbij de mogelijkheden van elk kind voorop staan. We moeten naar een andere benadering van ons onderwijs. Het M-decreet draagt daar toe bij.’

We zijn ondertussen twee jaar na de invoering van het M-decreet. Wat is uw evaluatie?

‘Er is duidelijk evolutie, zowel wat betreft de visie op onderwijs als de resultaten in

de praktijk. Het M-decreet is wel maar een eerste stap. Het is een eerste invulling van het engagement dat Vlaanderen op zich heeft genomen door het ondertekenen van het VN-verdrag betreffende de Rechten van Personen met een Beperking. Daarin hebben we ons geëngageerd alle kinderen toegang te laten krijgen tot inclusief onderwijs op alle niveaus.’

Voor het GO! gaat het M-decreet niet ver genoeg. Het gaat momenteel om een recht op inclusief onderwijs, geen verplichting.

‘Om een cultuurverandering te realiseren is het nodig dat iedereen inclusief onderwijs opneemt. Dat is een project van lange adem.’

De roep naar meer inclusief onderwijs is niet nieuw. Is Vlaanderen niet rijkelijk laat met de invoering van het M-decreet?

Waarom duurde het zolang?

‘De discussie liep al heel lang. Er waren al pogingen van minister Marleen Vanderpoorten (Maatwerk in samenspraak) en Frank Vandenbroucke (Leerzorgkader). Het leerzorgkader betekende een sterke vernieuwing, maar dat is gebotst op het verzet van een aantal onderwijsverstrekkers en sociale partners.’

Is er geen grondige mentaliteitswijziging nodig in onze maatschappij om inclusief onderwijs waar te kunnen maken?

‘Zeker. We zijn een samenleving die prestatiegericht is, die het cognitief-abstracte voorop stelt. Die focus blijft in ons onderwijs aanwezig, denken we maar aan de hervorming van het secundair onderwijs en de klemtoon op het behoud van de zogenaamd ‘sterke richtingen’ zoals het ASO. Dit geeft weer hoe we vanuit onze maatschappij mensen en dus ook leerlingen benaderen.

We moeten naar een benadering waarbij we naar ieders mogelijkheden kijken. De een kan dit, de ander kan iets anders. Wie cognitief-abstract minder sterk is, heeft andere talenten. Zo wordt ons onderwijs vanzelf meer inclusief gericht.

De jonge mensen zijn allen verschillend.

Nu selecteren we als het ware nog voor de schoolpoort op basis van die verschillen, en verlenen zo toegang tot verschillende soorten onderwijs. We moeten evolueren naar een benadering ‘achter de schoolpoort’, en kijken wat de leerling daar nodig heeft om onderwijs te kunnen volgen. We bezochten onlangs Bologna, en zagen daar in de praktijk hoe inclusief onderwijs wel degelijk

7 STANDPUNTEN

dng3_v2.indd 7

1/09/17 10:22

werkt. Er wordt daar altijd vertrokken vanuit de mogelijkheden van het kind, en niet vanuit de beperkingen zoals wij dat nog teveel doen.’

Ondertussen blijven er nog heel wat praktische problemen. Zo pakt de certificering van individueel aangepaste curricula in het gewoon onderwijs (waarbij de leerling in het gewoon onderwijs een eigen programma volgt) ongunstiger uit dan een vergelijkbaar traject in het buitengewoon onderwijs.

‘Diversiteit is het sleutelwoord. We moeten dit nadrukkelijker meenemen in bv. de lerarenopleiding. Om in te spelen op de verschillende snelheden waarmee leerlingen ontwikkelen moeten we aangepaste methodieken aanwenden, zoals bv. co-teaching projecten waarbij twee mensen voor de klas staan.

In het secundair onderwijs moeten we een kader creëren dat de mindshift mogelijk maakt, zoals ontwikkelingsgerichte certificaties. Geen enkel kind verlaat de school zonder kwalificaties. Die kwalificaties moeten we duidelijk maken, bv. via portfolioevaluaties. De proclamaties op het einde van het onderwijstraject moeten zo de kers op de taart vormen, waarbij benadrukt wordt wat elk kind heeft geleerd.’

Is er voldoende ondersteuning ten aanzien van de leerkrachten om inclusief onderwijs waar te maken?

‘De middelen die worden ingezet zijn inderdaad beperkt, en worden verspreid over een zeer grote groep leerkrachten. Anderzijds hoeft een mindshift niet veel te kosten qua mensen en middelen. Leerkracht zijn is geen gemakkelijke job, maar onze leerkrachten zijn professionals. Er is een totaalbenadering nodig, met onderlinge uitwisseling van expertise, meer inspelen op verscheidenheid, meer inzetten op een teambenadering in het secundair onderwijs.’

Het onderwijsveld staat er om bekend verandering traag te absorberen. Het wordt vaak vergeleken met een olietanker, die maar traag van koers verandert. Zullen de behoudende krachten de beoogde mindshift niet uithollen?

‘Ons onderwijs kent zeker een conservatieve reflex. Er wordt te veel voorbij gegaan aan verschillen tussen leerlingen, men probeert te veel naar een homogeen verhaal te gaan.

Zo zijn de ontwikkelingslijnen in het basisonderwijs heel wisselend. Kinderen maken ontwikkelingssprongen, of evolueren gedurende een periode veel minder. Er is dus geen homogeniteit qua ontwikkeling in een klas. Wij stoppen ondertussen leerlingen in klassen op basis van hun verjaardag.

Van een denken in jaarklassen met een gemeenschappelijk standaardcurriculum, waarbij alle leerlingen op basis van hun geboortejaar hetzelfde aanbod krijgen, moeten we naar een flexibel onderwijsmodel, met onderwijs op maat van elk kind. Dit houdt een fundamentele koerswijzing in voor ons onderwijs.

De vergelijking met een tanker klopt enigszins voor het onderwijs. Anderzijds kunnen we de metafoor ook anders interpreteren.

Eenmaal een koerswijziging is ingezet, kan een olietanker ook niet zomaar terugkeren naar de oude vertrouwde koers. In die zin is de evolutie richting meer inclusief onderwijs niet zomaar terug te dringen.’

Er circuleren verschillende visies op inclusief onderwijs, van het voortbestaan van het buitengewoon onderwijs tot een meer radicale versie waarbij dit op termijn verdwijnt.

Hoe ziet u het buitengewoon onderwijs van de toekomst?

‘Ons streefdoel is om tegen 2030 volledig inclusief onderwijs te realiseren. Wij zien inclusief onderwijs niet als iets dat buitengewoon onderwijs moet vervangen, maar als een breed ondersteuningsaanbod, waar alle kinderen met hun talenten en noden een plaats vinden. Het gaat dus om veel meer dan het aanbod ten aanzien van kinderen met specifieke onderwijs- en opvoedingsbehoeften. Het is een visie die de opdeling gewoon en buitengewoon onderwijs overstijgt. Het buitengewoon onderwijs evolueert hierbij naar een dienstverlening die wordt ingezet op basis van de mogelijkheden en behoeften van elke leerling.

Het GO! Is bezig met een traject rond inclusie. Er zijn pijnpunten, zoals de infrastructuur en de pedagogische invulling. Die worden in kaart gebracht, en vanaf Nieuwjaar gaan we daar volop mee aan de slag. We hopen tegen 2030 veel verder te staan, waarbij we op een andere manier naar leerlingen kijken. Ontwikkelingsgericht, met de blik op de mogelijkheden, niet de beperking. En

ID RAYMONDA VERDYCK studeerde moraalwetenschappen aan de Vrije Universiteit Brussel. 15 jaar lang was zij leerkracht zedenleer. In 1994 maakte zij de overstap naar het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap waar zij werkte aan de internationalisering van de jeugdwerking in Vlaanderen.

In 2001 werd zij afdelingshoofd bij de afdeling studietoelagen. In 2006 nam zij het mandaat op van wnd. administrateur-generaal bij het onderwijsdienstencentrum hoger- en volwassenenonderwijs. In februari 2007 wisselde zij deze bevoegdheid voor Toerisme Vlaanderen.

Naast heel wat onderwijservaring heeft zij ervaring op het vlak van leidinggeven en veranderingsprocessen.

Sinds 2009 is ze de afgevaardigde bestuurder van het GO!-onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap.

we zien al heel wat mooie initiatieven. Ons onderwijs houdt meer en meer rekening met de mogelijkheden van elk kind, met al het potentieel dat aanwezig is.

Zijn we niet nog ver van dat ideaal waarbij we vertrekken vanuit de mogelijkheden? In het M-decreet blijft men vasthouden aan types, waar medische diagnoses aan gekoppeld zijn.

‘Dat klopt inderdaad. Via het ondersteuningsaanbod wordt het medisch model al wat meer verlaten. Maar de ondersteuning

8 STANDPUNTEN

dng3_v2.indd 8

1/09/17 10:22

gebeurt nog te veel op basis van diagnoses, en te weinig vanuit de noden van het kind.’

Het GO! heeft zijn onvrede geuit over de manier waarop de middelen voor het ondersteuningsaanbod werden verdeeld. Wat is uw kritiek hierop en hoe had de Vlaamse regering het dan wel moeten aanpakken?

‘De middelen voor het ondersteuningsaanbod worden verdeeld volgens een 70/30 verdeling. Dit betekent dat zeventig procent van de middelen op basis van het leerlingenaantal verdeeld wordt, en dertig procent op basis van het aantal leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften. Het spreekt voor ons vanzelf dat deze middelen moeten gaan naar de kinderen waarvoor ze bedoeld zijn, maar nu worden die voor het grootste deel aan de onderwijsverstrekker met het grootste marktaandeel toegekend, los van de zorgbehoeften van de leerlingen.

De manier waarop het ondersteuningsaanbod is ingevoerd, op het einde van het schooljaar, kan evenmin door de beugel. Het onderwijsveld krijgt net voor en tijdens de zomervakantie nieuwe regelgeving opgelegd die vanaf 1 september moet gerealiseerd worden. De verschillende netten en sociale partners hadden dan ook om een jaar uitstel gevraagd toen de nieuwe regelgeving te lang op zich liet wachten. Dit is geen zorgvuldig beleid. Maar we zullen dit zo goed mogelijk monitoren en opvolgen, om onze leerlingen maximaal te kunnen ondersteunen.’

Kansarmen hebben minder toegang tot de diagnostiek die leidt tot bv. het aanwenden van hulp voorzien via het ondersteuningsmodel. Wat is er nodig om hier tegenin te gaan, en te zorgen dat de kinderen uit kansarme milieus ook de nodige ondersteuning krijgen?

‘Voor ons zijn ook de SES-indicatoren, die de sociaal-economische status van de leerlingenpopulatie weergeven en zo de kansarmoede in kaart brengen, belangrijk voor de omkadering. Dit zou in rekening gebracht moeten worden voor de toekenning van de middelen voor het ondersteuningsmodel.

Maar dat geldt bv. ook voor de bepaling van de omkadering van de Centra voor Leerlingenbegeleiding (CLB’s).’

Ook al laat de overheid de mogelijkheid tot netoverschrijdende ondersteuningsteams toe, de praktijk leert dat er met het nieuwe

ondersteuningsmodel minder netoverschrijdende samenwerking zal zijn. Ervaart u dat als een verlies?

‘De ondersteuning vanuit de ondersteuningsnetwerken gebeurt in de toekomst veel meer op klas- en leerkrachtniveau. Er moet meer ingespeeld worden op de leerplannen die op school gehanteerd worden. Die verschillen per onderwijsverstrekker en zijn geïnspireerd door het pedagogisch project van elk net.

De pedagogische projecten van de ondersteuner en de school waar de ondersteuner langs gaat, liggen dus best in dezelfde lijn.

Dat maakt samenwerking tussen de officiële onderwijsverstrekkers, het GO! en het Gemeentelijk en Provinciaal Onderwijs, voor de hand liggend. De overheid verplicht dan ook deze samenwerking, en wij sluiten ons daar als GO! bij aan. We hebben daaromtrent heel mooie afspraken met de collega’s van het Gemeentelijk Onderwijs en Provinciaal Onderwijs.’

Samenvattend lijkt u vooral de mogelijkheden die inclusief onderwijs biedt te benadrukken, en niet zozeer de beperkingen die de realisatie ervan bemoeilijken?

‘We leren niet alleen met onze hoofden, maar ook met onze handen. We moeten ervoor zorgen dat talent niet verloren gaat.

Vandaar dat we vertrekken vanuit de mogelijkheden van elk kind. Het gaat hierbij niet om een pamperwereld. Jonge mensen dagen we wel degelijk uit. Maar we moeten veel meer inspelen op verschillen, we moeten veel meer flexibel worden. Meer inclusief onderwijs zal zo naar een meer inclusieve samenleving leiden.’

Mevrouw Verdyck, hartelijk dank voor dit gesprek.

TEKST EN INTERVIEW: NICO PATTYN

Aïcha verdrinkt op zee. speelt in de rivier.

Jij beslist mee.

Help de grondoorzaken van gedwongen migratie aanpakken in het Zuiden. Steun 11.11.11.

BE30 0000 0000 1111 | 11.be/AllemaalMensen

11-11-11-Affiche-Fondsenwerving-A4.indd 1

13/07/17 15:03

9 STANDPUNTEN

dng3_v2.indd 9

1/09/17 10:22

MEEN GRONDIG DEBAT, ZONDER TABOES

Hoe wordt het M-decreet vanuit de wetenschappelijke middens geëvalueerd? Hoe loopt dat in de praktijk? We vragen het aan Wim Van den Broeck, professor psychologie aan de VUB en een kritische stem in dit debat.

We zijn ondertussen twee jaar na de invoering van het M-decreet.

Waarom was het M-decreet nodig? Wat was er fout aan ons onderwijs?

Wim Van den Broeck: ‘De vraag gaat voorbij aan de historischmaatschappelijke context van onderwijsopvattingen. Destijds was ons systeem met een uitgebreid BO (Buitengewoon Onderwijs), dat we in grote mate overnamen van onze noorderburen, het meest geavanceerde. Italië bv. had geen BO en werd toen beschouwd als zowat ‘achterlijk’ op dat vlak. Nu is Italië het enige land zonder een vorm van apart BO en zou dus voor de VN de beste leerling van de klas moeten zijn. Toch zijn er daar veel vragen over de kwaliteit van de ondersteuning.

Het M-decreet is dus een antwoord op de toenemende internationale vraag naar meer inclusie. Dat is niet het gevolg van dieper wetenschappelijk inzicht in hoe leerlingen met beperkingen best worden begeleid, maar wel van een wijziging in de maatschappelijke gevoeligheid voor deze kwestie. Een maximale maatschappelijke participatie is een doel dat wellicht ieder onderschrijft, maar hoe dat in een schoolpraktijk moet worden omgezet is een andere en veel moeilijkere vraag.’

Zorgt het M-decreet voor meer maatschappelijke participatie?

In welke mate kunnen we zeggen dat via het M-decreet inclusief onderwijs gerealiseerd wordt?

‘Het M-decreet, zoals het twee jaar geleden van start ging, was op te veel punten onduidelijk. Essentiële vragen, zoals wie er in aanmerking komt voor maatregelen, en welke concrete maatregelen er dienen toegepast te worden, kregen geen duidelijk antwoord. Om de sociale effecten van diagnoses op te vangen (vooral de middenklasse gaat op zoek naar diagnoses, de lagere sociale klassen veel minder), werd terecht en in overeenstemming met het handelingsgericht werken, de diagnose als voorwaarde om van maatregelen te kunnen genieten, opgegeven. Dat is zeker een positief element, maar daardoor kan elk kind nu in principe maatregelen krijgen. En omdat de effecten van verschillende soorten maatregelen nauwelijks onderzocht zijn, was dit een sprong in het duister.’

Er zijn toch nog een aantal types waar nog steeds medische diagnoses aan gekoppeld zijn?

‘Er zijn natuurlijk een aantal problematieken waarbij een klassieke diagnose nodig is, zoals bij een gehoor- of visuele stoornis, of een mentale handicap. Bij alle problematieken waarbij het probleem direct gelinkt is aan het schoolse leren zelf (dyslexie, dyscalculie, gedragsproblemen, ADHD, etc.) is handelingsgerichte diagnostiek superieur.’

We moeten dus het kind met zijn handicap uitsluitend bekijken in de schoolcontext om te zien hoe het daar functioneert en welke maatregelen nodig zijn? Los van externe diagnoses?

‘Dat is inderdaad het centrale en terechte uitgangspunt van handelingsgerichte diagnostiek. Het betekent o.m. dat externe diagnoses voor de meeste problematieken in feite irrelevant zijn en zelfs nadelige effecten kunnen hebben.

Een ander probleem met het M-decreet is dat het in de realiteit het recht op inclusie niet garandeerde. Scholen konden leerlingen toch afschepen en naar het BO verwijzen door te eisen dat de leerlingen het gemeenschappelijk curriculum moesten kunnen volgen.

Vandaar dat ik vorig jaar voorgesteld heb om het recht op inclusie te verzekeren voor ouders van kinderen die kiezen voor een inclusief traject. Dit voorstel is overgenomen door de Vlaamse regering en geldt nu in de recent aangepaste versie van het M-decreet. Dit is echter geen verplichte inclusie, zoals de VN en bv. Unia dat wensen.

Ouders die kiezen voor het BO hebben eveneens dat recht.’

Ondertussen is het niet duidelijk of de aanvankelijke daling van het aantal leerlingen in het buitengewoon onderwijs zich doorzet. Hoe ziet u de impact van het M-decreet op de verwijspraktijk?

‘Sommigen hadden zeker gehoopt dat het aantal leerlingen in het BO zou dalen. Het eerste jaar was dat het geval. Maar de laatste cijfers laten zien dat er wellicht een soort van ‘rebound’ effect is. Een stagnatie, en geen verdere daling van de BO-populatie, hoeft geen probleem te zijn. Is het een doel op zich zo weinig mogelijk leerlingen in het BO te hebben? Ik denk dat een betere doelstelling is: iedere leerling optimale ondersteuning bieden.

Veel meer zorgwekkend dan doorverwijzingen naar het BO zijn die naar buitenschoolse hulp. Daar is een hele markt ontstaan, die weinig leerlingen echt vooruithelpt. Onderzoek is daar eenduidig over: één keertje remediëring in de week bij een externe hulpverlener is niet effectief. Ook het indirecte effect op de onderwijsvisie van leerkrachten is negatief. Het idee van veel leerkrachten dat er een gespecialiseerde

inclusief 1 0 STANDPUNTEN

dng3_v2.indd 10

1/09/17 10:22

-

behandeling bestaat voor kinderen met lees- of rekenproblemen is niet juist. Zij zijn zelf de specialisten om leerlingen te leren lezen en rekenen. Alleen in individuele, ernstige gevallen kan een goede orthopedagoog, psycholoog of logopedist, die zich bijgeschoold heeft op het vlak van leerproblemen, adequate hulp bieden.’

Wat voor ondersteuning hebben onze leerkrachten dan wel nodig om inclusief onderwijs waar te maken?

‘Een kind met een leerprobleem (bv. dyslexie) heeft een heel andere ondersteuning nodig dan een kind met een verstandelijke handicap of met een gedragsstoornis. Een essentieel onderscheid is of van een leerling verwacht wordt dat zij/hij het gemeenschappelijk curriculum zal aankunnen of niet. Als het kind dat wel kan, zijn compensaties, dispensaties, en alle maatregelen die er in feite op neerkomen dat het onderwijs wordt aangepast aan de zwakte van de leerling uit den boze. In het andere geval kan en moet men wel gaan voor een individueel aangepast traject. Maakt men dit onderscheid niet, zoals nu doorgaans het geval is, dan leidt zogenaamd ‘adaptief ’ onderwijs wellicht tot slecht onderwijs voor velen.

Over de effecten van ‘maatregelen’ zijn we op dit ogenblik een uniek onderzoek aan het uitvoeren. We volgen daarbij meer dan duizend leerlingen vanaf het 1ste tot het 6de leerjaar. Leerlingen met maatregelen werden gematcht met leerlingen zonder maatregelen, maar met zeer vergelijkbare IQ’s, socio-economische indicatoren zoals moedertaal en thuistaal, en initiële leesvaardigheid. Zelf verwachtte ik eerder een nul-effect, ondermeer omdat de meeste van de leerlingen met maatregelen remediërende maatregelen krijgen en geen compenserende of dispenserende. Maar uit de eerste resultaten blijkt dat de leerlingen met maatregelen het veel slechter doen dan de controleleerlingen zonder. Dit is een ontstellend resultaat. Het betekent wellicht dat vanaf het ogenblik dat een leerkracht een kind beschouwt als een kind met een probleem, er onvoldoende gedaan wordt om dit kind echt bij te sturen zodat het weer op koers is.’

Dit zijn inderdaad zeer verrassende resultaten.

‘Ik denk dat het redelijk is te stellen dat voor sommige problematieken het BO een meer gepaste omgeving creëert dan er, zelfs mits meer middelen en personeel, mogelijk is in het gewoon onderwijs. Veel ouders van dergelijke kinderen kiezen ook heel bewust voor het BO, precies vanwege de betere ondersteuning en vanwege de rust die een dergelijke context deze kinderen biedt. Men kan er niet naast kijken dat sommige leerlingen de facto niet volwaardig deelnemen aan wat er in een gewone klas gebeurt. Dan is er wel een fysieke inclusie, maar psychologisch is dit in feite segregatie.

individualiseringstrend. Hiervoor is niet echt extra personeel nodig, wel bijscholing en samenwerking met het CLB (Centra voor leerlingenbegeleiding), die zo’n opzet zou kunnen begeleiden.’

Zijn de CLB’s daartoe in staat? Zijn ze trouwens in staat om hun rol als toeleider voldoende op te nemen?

‘De werking van de CLB’s, die nu kreunen onder allerlei administratieve beslommeringen, is aan hervorming toe. De overheid is daarmee begonnen, maar daar zijn de contouren voor mij nog erg onduidelijk. Hoe dan ook zou het CLB een centrale rol moeten spelen in de organisatie van de zorg en in de begeleiding van zorgsystemen op school.’

En zijn onze scholen momenteel voldoende gewapend om de nodige redelijke aanpassingen te realiseren om inclusief onderwijs mogelijk te maken?

‘Het oprichten van ondersteuningsteams is een uitstekend idee. Het grote probleem is dat lang niet alle krachten en middelen gebundeld worden. De roep van velen om meer financiële middelen en personeel is begrijpelijk, maar het Vlaamse onderwijs is om verschillende redenen al erg duur in vergelijking met vele vergelijkbare landen. Er loopt nu ook al heel wat personeel rond in onderwijs dat niet voor de klas staat. Er is op verschillende niveaus efficiëntiewinst te boeken.

Maar dat is natuurlijk veel moeilijker dan gewoon meer geld vragen.’

We horen verschillende visies over dat onderwijs van de toekomst.

De visie van bv. Unia verschilt duidelijk van uw visie, en de huidige praktijk ziet er dan weer anders uit. Moet de overheid hier klaarheid in scheppen?

‘Zeker. Ik heb daar van in het begin op aangedrongen, omdat er een scherpe discrepantie bestaat tussen tot wat het VN-verdrag ons verbindt en het laten voortbestaan van het BO. Het pleidooi voor inclusie gaat gepaard met een specifieke onderwijsvisie, zoals in de recente toelichting van de VN bij het verdrag. Daarin wordt gekozen voor een onderwijsvisie waarin sterk gepleit wordt voor constructivistisch, gepersonaliseerd onderwijs.

Deze onderwijsvisie komt de laatste jaren steeds sterker onder vuur te liggen door ze te confronteren met wetenschappelijke bevindingen.

Het inzicht is gegroeid dat de roep tot steeds verdergaande vormen van individualisering in strijd is met enkele essentiële aspecten van onderwijs, namelijk het enorme belang van de sociale of collectieve context. Leren in school is typisch een sociaal of groepsgebeuren.

ID WIM VAN DEN BROECK is professor

Voor echte inclusieleerlingen, die het gemeenschappelijk curriculum niet kunnen volgen, moet via de ondersteuningsteams het nodige gedaan worden om de individuele leertrajecten mogelijk te maken.

Maar voor een groot aantal zorgleerlingen, die mits bijkomende remediëring wel het gemeenschappelijk curriculum aankunnen, moet er eindelijk werk gemaakt worden van Response To Instruction (RTI) modellen. Dit is in internationaal onderzoek zeer effectief gebleken. Leerlingen krijgen hierbij in functie van hun achterstand onmiddellijk groepsgewijze of individuele bijkomende instructie.

Een dergelijk systeem zou heel wat druk van de ketel kunnen halen en een tegenwicht kunnen bieden tegen de doorgeslagen

Ontwikkelingspsychologie aan de Vrije Universiteit Brussel en is gespecialiseerd in leerstoornissen en dyslexie. Hij ontpopte zich de voorbij jaren tot dé specialist betreffende het M-decreet.

1 1 STANDPUNTEN

dng3_v2.indd 11

1/09/17 10:22

Wat is er dan wel nodig om met alle betrokken partijen een keuze te maken rond inclusief onderwijs?

‘Een grondig debat, zonder taboes. Sommigen zien de tegenstand tegen het M-decreet als een conservatieve reactie en volledige inclusie als het na te streven einddoel. Ik denk dat dit veel te simplistisch is en onvoldoende waardering toont voor de inhoudelijke zorgen van leerkrachten. Indien we de discussie nog wat verder verdiepen, kunnen we in Vlaanderen met dit debat veel verder komen dan elders, waar de discussie vaak erg ideologisch gevoerd wordt. We kunnen dan zelfs een eigen sterker model ontwikkelen, waarbij we de sterke kanten van het inclusieverhaal kunnen combineren met die van het bestaande BO. Aan ons om dit bij de VN aan te kaarten en ter discussie aan te bieden.’

Leerlingen trekken zich op aan elkaar en ze trekken ook samen op doorheen de curricula. Dat is een erg krachtige motor van leren die miskend wordt in sterk individualiserende visies op onderwijs.’

Hoe staan de leerkrachten tegenover inclusief onderwijs?

‘Uit een grootschalige enquête die we onlangs uitvoerden bleek dat de overgrote meerderheid (> 90%) inderdaad gekant is tegen een volledig inclusief systeem. Maar als we peilden naar hun onderwijsvisies, dan bleek dat ze erg mee zijn met het idee van individualiserend onderwijs. Leerkrachten zijn meestal niet omwille van hun onderwijsvisie gekant tegen inclusie of het M-decreet, maar ze botsen tegen de onvolkomenheden van het M-decreet aan. Zij die beweren dat inclusie vooral een kwestie is van een mind-shift, hebben het dus bij het verkeerde eind.’

AFFICHE.pdf

2

12/07/17

TEKST EN INTERVIEW: NICO PATTYN

10:48

www.nac htvandevri jdenker.be

ZEBRASTRAAT GENT

18/11 2 0 1 7 19 : 0 0

NACHT VAN DE VRIJ DENKER

SIMON BLACKBURN JORIS LUYENDIJK MASSIMO PIGLIUCCI MAARTEN BOUDRY COEN SIMON BEA CANTILLON CHOKRI BEN CHIKHA SIMONE VAN SAARLOOS ETIENNE VERMEERSCH KATLEEN GABRIELS HELEEN DEBRUYNE

EEN AVO N D VO L HERSENKRAKEND PLEZIER

JOHN HARRIS KATRIEN DEVOLDER TOBIAS LEENAERT PAUL SCHEFFER PATRICK LOOBUYCK [ meer namen volgen ] EN VERDER ...

OP DE FILOSOFA

TICKETS

FILOCAFÉ

€ 1 8 leden € 2 0 vvk € 25 add www.uitbureau.be

v.u.: Wim Taels - Kantienberg 9, 9000 Gent

GRIET VANDERMASSEN

SURFEN MET CONFUCIUS FOOD & DRINKS

Deelnemers mailen naar delphine@vermeylenfonds. be of kijken op onze website www.vermeylenfonds.be voor meer inlichtingen, deadlines en het reglement.

Wij hopen alvast op veel enthousiasme, net zoals de vorige jaren Na de selectie loopt de tentoonstelling van 25 tot 30 november in Het Provinciaal Hof in Brugge, Markt 3.

kaban

@ nachtvrijdenker facebook.com/nachtvandevrijdenker

OPROEP W EDST R I J D VO O R BEELDHOUW KUN ST 2 0 17

Gent

1 2 STANDPUNT

dng3_v2.indd 12

1/09/17 10:22

DE RECENSENT

FRONTLIJNEN. EEN REIS LANGS DE ACHTERKANT VAN DE WERELDECONOMIE Wie een boek ter hand neemt met de titel Frontlijnen, zou kunnen vermoeden een zoveelste boek over WO I vast te hebben.

Toch is het niet zomaar dat Nick Meynen – journalist en milieuactivist - een oorlogsterm als titel voor zijn boek over de duistere kant van onze mondiale economie heeft gekozen.

Of hij het nu heeft over de dubieuze rol van mijnbouwbedrijven in Griekenland, over bodemvervuiling in Hoboken of over nucleaire vervuiling in Bulgarije, steeds komt dezelfde strijd terug tussen het gezichtsloze grootkapitaal en lokale gemeenschappen.

Zonder mededogen worden deze laatsten bekampt met oorlogsstrategieën, en de tactiek van de verschroeide aarde zal eerder wel dan niet worden toegepast als deze zorgt voor winstmaximalisatie, met alle gevolgen van dien voor mens en natuur.

Met Frontlijnen is Nick Meynen niet aan zijn proefstuk toe. Eerder schreef hij Nepal: Nieuwe wegen in de Himalaya en Wandelen met Flora, twee boeken die deels reisverhaal, deels kritische beschouwingen en journalistiek werk waren. Ook nu loopt het veldwerk van de vele reizen die hij gemaakt heeft als een rode draad door het boek. Zijn tocht neemt je als lezer onder andere mee naar Katanga, Dubai en Napels, maar plezierreisjes zijn het niet.

EXCLUSIEF VOOR AVF-LEDEN 20 % KORTING OP 5 BOEKEN GA NAAR / Het eerste deel van het boek focust vooral op de ontginning van grondstoffen. In het tweede deel ligt de klemtoon op de afvalproductie en -verwerking. In deel drie ontkracht hij de gangbare mythes die het mondiale vrijhandelssysteem legitimeren. Tot slot kijkt hij met een blik naar de toekomst en lijst hij een aantal ideeën, bedrijven en bewegingen op die hem hoop geven.

Nick Meynen vertelt niets nieuws in zijn boek. Naast een verwerking van zijn eigen eerder verschenen artikels voor MO* put hij gretig uit het werk van andere geëngageerde schrijvers. Wie vertrouwd is met het werk van onder andere Rik Pinxten, Paul Verhaege, Naomi Klein zal dan ook veel vertrouwde ideeën en stellingnames zien terugkomen, maar op zich is dat niet erg. Er kunnen niet genoeg publicaties verschijnen die de nefaste gevolgen van het roofbouwkapitalisme aankaarten. Juist door de herhaling van het narratief dat we een ander economisch model nodig hebben, sijpelt de boodschap bij een breed publiek binnen. Een implementeerbaar alternatief voor het dominante lineaire economisch model vind je echter niet in Frontlijnen. De analyses van Nick Meynen mogen dan wel juist zijn, de oplossingen die hij naar voor schuift – degrowtheconomie & naast het kleine verzet ook kiezen voor groot verzet – overtuigen niet zoals het alternatief dat Thomas Rau naar voor schuift in zijn boek Material Matters. Diens shift naar een economisch model waarin de consument niet langer eigenaar maar gebruiker is, waarin elk product – van smartphones tot gebouwen – tegelijkertijd een grondstoffendepot is en waarin een verdrag dat de Universele Rechten van Materialen regelt ons idee over bezit radicaal overhoop gooit, heeft immers wel het potentieel om de oude verdienmodellen te vervangen en voor de hoognodige structurele verandering te zorgen. Voor de lezer mag dit hiaat geen beletsel vormen Frontlijnen links te laten liggen. Gewoon beide boeken lezen is de boodschap. | Tom Cools Frontlijnen. Een reis langs de achterkant van de wereldeconomie, Nick Meynen, Uitgeverij EPO, 2017, ISBN 978 94 6267 091 4

EN BESTEL ONLINE!

24,95 € " 19,95 € DE CHOMSKY PAPERS - NOAM CHOMSKY Bijna vijftig jaar geleden schreef Noam Chomsky zijn eerste essay over de buitenlandpolitiek van de Verenigde Staten. Wat is er sindsdien veranderd? In De Chomsky Papers brengt hij alle draden van een half leven analyseren en studeren samen. Een briljante en precieze analyse over de fatale gevolgen van de imperiale VS-politiek.

Uitgeverij EPO/ 2017/ isbn: 9789462671010

19,00 € " 15,95 € FEMINISME • TERUG VAN NOOIT WEGGEWEEST - ANJA MEULENBELT In 1976 schopte Anja Meulenbelt De schaamte voorbij de wereld in, een autobio-

13 BOEKEN

dng3_v2.indd 13

1/09/17 10:22

telt het verhaal van indianen, slaven, deserteurs, textielarbeiders, GI's uit Vietnam, feministen en jonge zwarten uit de achterbuurten. Met een voorwoord van oud-VRTcorrespondent in de VS Johan Depoortere.

Uitgeverij EPO/2017/isbn: 9789462671133

24,00 € " 15,90 € TIEN DAGEN DIE DE WERELD DEDEN WANKELEN - JOHN REED

19,00 € " 15,95 € LOBBYEN IN DE WETSTRAAT DOMINIQUE SOENENS

24,90 € " 19,95 € GESCHIEDENIS VAN HET AMERIKAANSE VOLK - HOWARD ZINN In de Amerikaanse staat Arkansas ligt een wet op tafel die dit boek uit alle publieke scholen moet bannen. Het is de zoveelste aanval op de klassieker van Howard Zinn, een van de invloedrijkste Amerikaanse historici en politicologen van de laatste decennia.

Dat komt omdat Geschiedenis van het Amerikaanse volk niet zegt over de Amerikaanse geschiedenis wat het volgens de heersende ideeën moet zeggen.

Het bekijkt het ontstaan en de groei van de VS door de ogen van de underdogs en ver-

Bedrijven, vakbonden, belangengroepen, ngo's, professionele lobbyisten: allemaal doen ze hun best om hun stempel op de Belgische politiek te drukken. Op welke manier doen ze dat, en met welke middelen?

Hoe ver gaan ze daarin? Hoe weten ze de Wetstraat te veroveren en politici voor zich te winnen? Het zijn vragen die maar zelden een antwoord krijgen.

Het clichébeeld over lobbywerk is er dan ook een van schimmige figuren die ver van het daglicht politici naar hun hand zetten.

Maar verloopt het ook echt zo? Aan de hand van drie brandend actuele dossiers – de farmaceutische industrie, de nucleaire sector en defensie – brengt journalist Dominique Soenens in kaart hoe er gelobbyd wordt. En hoe sommige lobby's veel zwaarder wegen dan andere. Zijn onderzoek leidt tot verrassende inzichten.

Een onthullende blik achter de schermen van onze democratie, op basis van gesprekken met meer dan honderd politici, lobbyisten, politicologen, kabinetsmedewerkers en andere betrokkenen.

Uitgeverij EPO/2017/isbn: 9789462671089

14

dng3_v2.indd 14

Het was 7 november 1917 en wie het nieuws hoorde, viel van zijn stoel: in Rusland had een relatief kleine groep bolsjewieken de macht gegrepen, de tsaristische structuren vernietigd en de eerste proletarische arbeidersstaat ter wereld uitgeroepen. Het was de geboorte van een experiment dat een stempel zou drukken op de hele twintigste eeuw.

Over die Oktoberrevolutie zijn vele boeken volgeschreven. Sommige analyserend, andere verhalend, sommige negatief, andere positief. Maar altijd achteraf geschreven. In de wereldliteratuur bestaat één grote uitzondering: Tien dagen die de wereld deden wankelen, het meeslepende ooggetuigenverslag van de jonge Amerikaanse journalist John Reed, een van de weinige westerlingen die de revolutie vanaf de eerste rij meemaakte.

In zijn reportage holt Reed als een razende reporter van hot naar her, brengt hij verslag uit van de toespraken van Lenin over 'vrede, brood en land', staat op de eerste rij bij de bestorming van het Winterpaleis en woont de bezetting van fabrieken bij. Een boek dat de chaos en de geestdrift van die periode geniaal in woorden weet te vatten.

Uitgeverij EPO/2017/isbn: 9789462671034

boek

grafisch verhaal over liefde, seks en de beginjaren van de Amsterdamse vrouwenbeweging. Minder geweten is dat Meulenbelt in datzelfde jaar ook Feminisme en socialisme publiceerde, een pamflet waarin ze uitlegt dat het feminisme socialistisch zal zijn of niet zal zijn. En omgekeerd.

In Feminisme. Terug van nooit weggeweest doet Meulenbelt die oefening nog eens over.

Met verbazing stelt ze vast dat een groot deel van de feministische bewustwording van toen vervlogen is. Meulenbelt sloopt de heilige huisjes. Gaat feminisme écht over de gelijkheid tussen man en vrouw? Moeten feministen blij zijn met vrouwelijke politici en bedrijfsleiders die zich als cheerleaders van het neoliberalisme gedragen? 'Voor feministen', schrijft ze, 'is dé hamvraag niet langer alleen: wat is goed voor vrouwen? We moeten ons ook afvragen in wat voor wereld we willen leven.'

Uitgeverij EPO/2017/ isbn: 9789462671058

1/09/17 10:22

MIDDAGLEZING Links-progressief@ugent ism. Sampol, Vermeylenfonds en Masereelfonds

VRIJDAG

29 september 2017 VOORUIT- Foyer (Theaterzaal) St. Pietersnieuwstraat 9000 Gent

12u15 – 14u00

Academische (on)vrijheid in de 21e eeuw Caroline Pauwels studeerde filosofie en communicatiewetenschappen. In 2016 werd zij rector van de VUB, een instelling die het Vrij Onderzoek hoog in het vaandel draagt.

Maar is het onderzoek nog vrij aan onze universiteiten?

Kan een vorser onafhankelijk zijn als hij/zij afhangt van externe kredieten of wanneer hij/zij een professoraat cumuleert met andere professionele activiteiten?

Heeft de wetenschapper ruimte voor kritische reflectie als de kwantiteit belangrijk is?

Vertoont de ‘reëel bestaande academische vrijheid’ barsten?

Deze en andere vragen komen aan bod tijdens de eerste lezing van het academiejaar.

Links-progressief@ugent is een discussieplatform opgezet door enkele progressieve Ugenters. Wij willen vrije denkers binnen en buiten de universiteit over de partijgrenzen heen met elkaar in contact brengen.

Samenleving en politiek is een tijdschrift voor een sociale democratie, uitgegeven door de Stichting Gerrit Kreveld.

Wil je erbij zijn, gelieve dan in te schrijven via progressief_links@outlook.com lidkaartmartens.indd 1

IEDEREEN WELKOM-GRATIS INKOM

20/12/16 11:15

15

dng3_v2.indd 15

1/09/17 10:22

2017 14+15+16 DECEMBER VOORUIT GENT

van de

WWW.FESTIVALGELIJKHEID.BE

GRONDSTOFFENDEBAT: FOYER THEATERZAAL, VOORUIT GENT, 15/12 OM 15U30

FestGelijk_postkaart.indd 1

dng3_v2.indd 16

06/04/17 11:46

1/09/17 10:22

“Wij stellen ons als mens centraal op in deze maatschappij. We eigenen ons rechten toe die boven alle andere dingen op deze planeet gaan. Door materialen rechten te geven bijvoorbeeld, het recht om niet verloren te gaan, benadrukken we het gelijkwaardige karakter van alles wat op de planeet aanwezig is.”

Thomas Rau, architect, visionair en innovator presenteert zijn visie op een alternatief economisch model waarin de consument niet langer ‘eigenaar’ maar ‘gebruiker’ is, waar materialen rechten krijgen en waar afval verleden tijd is.

dng3_v2.indd 17

1/09/17 10:22

AGENDA Uitgebreide info over alle activiteiten vindt u op onze website www.vermeylenfonds.be

ZO 17/09 – 11.00u W OORDKUNSTENAAR KEVIN AMSE Kevin Amse werd onlangs gehuldigd door stad Gent voor het winnen van de Wolvenslam, waardoor hij voor de vierde keer in de finale van het Belgisch Kampioenschap poetryslam staat. Kom luisteren naar een groot talent en kom leren van zijn taal.

LOCATIE VC Liedts, Parkstraat 4 in Oudenaarde INKOM leden €2 /niet-leden €4 INFO trudy.ernste@telenet.be ORGANISATIE VF Oudenaarde i.s.m. VC Liedts

ZO 17/09 - 10.00u-17.00u H ISTORISCH EN CULTUREEL JAPAN Een tentoonstelling van keramiekwerken, geïnspireerd door Japan, gevechtsportdemonstraties en initiaties, en tijdens de opening optreden door jeugddans van de dansgroep Helicon uit Ternat. Dit initiatief heeft tot doel om de jeugdwerking van de Japanse sportclubs te stimuleren. De jeugd van Ternat, die in moeilijke, sociale of financiële situatie zitten te steunen om aan sport te doen in casus Japanse budosport en om ze zo uit hun isolement te halen 10.00u: openingstoespraken project en tentoonstelling 10.15u: demo’s van de Japanse gevechtskunsten en dans Vanaf 14.00u: initiatie aan de jeugd door de verschillende clubs. (Judo-Karatedo-AikidoIaido&Jodo). Doorlopend tentoonstelling kunst & keramiek door Japan geïnspireerd.

LOCATIE site Kasteel Kruienburg Ternat (inkom Dreef-Statiestraat).

INFO jean.trembloy@telenet.be ORGANISATIE VF Ternat

ZA 23/09 DAGUITSTAP ' GRANDIOOS GROEN' OUDENAARDE VF Kortrijk en VF Oudenaarde samen naar 'Grandioos Groen' INFO 0474 17 11 73 of mjkerckhove@telenet. be ORGANISATIE VF Kortrijk en VF Oudenaarde

DI 26/09 -20.00u H ET LEVEN MET DE V-BOMMENTERREUR

Bib organiseren een lezing van Pieter Serrien over het leven met de V-bommenterreur.

Aan de hand van zijn recente boek Elke dag angst schetst de Kontichse historicus Pieter Serrien (°1985) de bijzondere geschiedenis van de V1-"vliegende bommen" en V2raketten die de Duitsers in 1944 en 1945 massaal op Antwerpen, Luik en Londen afvuurden. Meer info is te vinden op www. pieterserrien.be LOCATIE bibliotheek Mol, Molenhoekstraat in Mol INKOM gratis INFO vermeylenfondsmol@gmail.com of chreet.dexters@telenet.be ORGANISATIE VF Mol

DO 28/09 - 19.00 u FOTOKLAP Gezellige laagdrempelige babbel over fotografie, beelden, beeldtaal, compositie, camera, lenzen, techniek, tentoonstellingen, evenementen, cadrage, selectie, techniek, boeken, tentoonstelling... een eerste stap naar anders kijken en beter..

LOCATIE lokaal Noorderlicht, Marktstraat 6 in Zelzate INKOM gratis INFO pascal.meyvaert@skynet.be ORGANISATIE VF Zelzate

VR 29/09 - 20.00u GAINSBOURG Dé muziekvoorstelling gebaseerd op het leven van Serge Gainsbourg. Spilfiguren zijn Rudolf Hecke, eerste Nederlandstalig biograaf van Serge Gainsbourg en Nathalie, tot de verbeelding sprekende zangeres en vrouw.

LOCATIE Herberg Macharius, Coyendanspark 1 in Gent INKOM gratis. Kom op tijd want vol is vol!

INFO De Buren van de Abdij (info@burenvandeabdij.be), kathleen.devos@stad.gent of 0498 18 07 89 ORGANISATIE De Buren van de Abdij, Masereelfonds en VF Gent

VR 29/09 - 12.15u tot 14.00u Middaglezing ACADEMISCHE (ON)VRIJHEID IN DE 21ste EEUW Spreker: Caroline Pauwels LOCATIE Kunstencentrum Vooruit – Foyer, St. Pietersnieuwstraat, Gent INKOM gratis INFO inschrijven via mail naar progressief_ links@outlook.com ORGANISATIE Links progressief ism. Sampol, Vermeylenfonds en Masereelfonds

VF Mol i.s.m. de Bib en de Vrienden van de

ZO 01/10 - van 9.00u tot 12.30u ONTBIJTCONCERT Ontbijtconcert met Koninklijke Harmonie Noorderlicht i.s.m. VIVA-SVV. LOCATIE De Krekel, E. Caluslaan 9, 9060 Zelzate INKOM leden €13/niet-leden €16 INFO Winnie Van De Weyer, winnie.vandeweyer@gmail.com of 0477 93 56 13 ORGANISATIE VF Zelzate i.s.m. viva-svv Inschrijvingen zijn pas geldig na betaling bij voorkeur d.m.v. overschrijving op reknr.

BE397 370424642 19 met vermelding van contactgegevens.

VR 6/10 - 19.30u ERFENISRECHT Lezing door ROSALINE MOUTON. LOCATIE Vrijzinnig Huis Koksijde , Galloperstraat 48, Koksijde INKOM leden: gratis/ niet-leden: 10 € INFO Maurits De Picker 0477 29 38 37, depicker.maurits@skynet.be ORGANISATIE VF Koksijde

ZA 7/10 – 16.00u ISH NODIGT UIT Ish Ait Hamou nodigt mensen uit die hem inspireren. Rachida Lamrabet, Joke Van Leeuwen, Othman El Hammouchi, Bruno Vanobbergen, Yasmien Naciri en nog vele anderen palmen de Kruitfabriek in. Vlij je neer in de sofa’s voor een gezellige avond vol boeiende gesprekken. Kom vanaf 16u luisteren naar een panelgesprek en twee festivalbabbels. Over opgroeien en onderwijs. Over hoe verleden, heden en toekomst verweven zijn, maar hoe we ze ook zelf in handen kunnen nemen. Over kleine geschiedenissen en over generaties. Over vrijheid.

LOCATIE De Kruitfabriek, Steenkaai 44D, 1800 Vilvoorde INKOM gratis INFO via http://www.gelijkheidontour.be/ ORGANISATIE VF Vilvoorde i.s.m. stad Vilvoorde, Curieus, Ish Ait Hamou, 1001 Schakels, de Patchmadammekes, Masereelfonds, 11.11.11-comité Vilvoorde en de Congolese mama’s en papa’s

ZA 7/10 - 8.10u ERFGOEDBIBLIOTHEEK H. CONSCIENCE We brengen een uniek begeleid bezoek aan een culturele parel, nl. de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience met haar fantastisch mooie Nottebohmzaal. Na de lunch in reiscafé ‘Via Via’ gaan we met de tram naar de Stadsbrouwerij De Koninck, sinds 1833 een Antwerps icoon. De Koninck staat voor het beroemde ‘Bolleke’, Triple d’Anvers en sinds kort ook voor de creatie ‘Wild Jo’.

1 8 AGENDA

dng3_v2.indd 18

1/09/17 10:22

LOCATIE samenkomst om 08.10u in de hal van het station Brugge. (trein van 8.26u).

INKOM leden 18€/niet-leden 20 € INFO Inschrijven enkel via email en dit voor 20 september. Max deelnemers: 15. Andrée Desmet - j.ducazu@scarlet.be ORGANISATIE VF Brugge DO 12/10 - 19.00u TALKING DINNER Interculturele kookworkshop. Ontmoetingen in de keuken. De wereld op je bord!

Koken met nieuwe smaken en ingrediënten gecombineerd met een pakkende getuigenis van de kok.

LOCATIE De Buurtloods, Patrijsstraat 10 in Gent INKOM leden €15/niet-leden €20 voor kookles, getuigenis en eten INFO : kathleen.devos@stad.gent - 0498 18 07 89.

Uw inschrijving is pas geldig na telefonische bevestiging en overschrijving op rekeningnummer BE63 0017 2567 9308 van Vermeylenfonds Gent met vermelding van ‘Talking Dinner’ en aantal personen.

MA 16/10 – 20.00u GLOBAL ART: lezing Willem Elias over kunst in een geglobaliseerde wereld Prof. dr. Willem Elias - cultuurfilosoof, kunstcriticus en voorzitter HISK - buigt zich over een aantal prangende vragen. Hoe relevant kan kunst nog zijn in een geglobaliseerde samenleving? Hoe zit het met de discrepantie tussen artistieke waardering en financiële waarde van een kunstwerk? Kan kunst nog subversief zijn?

LOCATIE VOC Hasselt, Rodenbachstraat 18, 3500 Hasselt ORGANISATIE VF Hasselt

DO 19/10 - 20u00 HET BRUGADA-SYNDROOM Een lezing van prof. dr. P Brugada. Bij het Brugada syndroom zijn de elektrische prikkels in het hart verstoord. Dit manifesteert zich in een typisch afwijkend ECG-patroon.

Het komt voor bij 1 op 3.000 tot 1 op 5.000 mensen.

LOCATIE het Volkshuis, Rozenberg in Mol INKOM gratis INFO vermeylenfondsmol@gmail.com of chreet.dexters@telenet.be ORGANISATIE VF Mol i.s.m. deMens.nu

heldere uiteenzetting over het verloop van de Spaanse burgeroorlog. Er zullen tevens Spaanse strijdliederen afgespeeld worden en Spaanse drank en hapjes geserveerd.

LOCATIE VOC R. Moucheron, Frans Geldersstraat 21, 1800 Vilvoorde INKOM gratis INFO inschrijven via daniela.martin@skynet. be ORGANISATIE VF Vilvoorde & Grijze Geuzen

ZA 21/10 en ZO 22/10 – 11.00u tot 18.30u HOBBY-, VRIJETIJDS - EN CADEAUBEURS LOCATIE Dienstencentrum SAS, Prinses Elisabethlaan 47, Bredene

INKOM Gratis INFO geertlefebvre@telenet.be ORGANISATIE VF Bredene MA 23/10 - 20.00u DIRK BARREZ OVER TRANSITIE Dirk Barrez pleit voor een snelle omschakeling naar een economie met tot tienmaal minder broeikassen en materiaalgebruik tegen 2050. De transitie wordt op tal van vlakken een fantastische tocht en een fascinerende uitdaging. Barrez was ruim 20 jaar tv-journalist en reportagemaker voor VRT. Hij is auteur en hoofdredacteur van Pala.be, een website die antwoorden zoekt voor een sociale, ecologische en democratische wereld.

LOCATIE VC Liedts, Parkstraat 4 in Oudenaarde INKOM leden €2 /niet-leden €4 of 20 € met boek INFO trudy.ernste@telenet.be ORGANISATIE VF Oudenaarde

ZA 28/10 – 15.00u VERPLEEGSTERS IN OORLOGSTIJD Er zullen 2 films worden vertoond: "Las Màmas Belgues" van Sven Tuytens over Joods Belgische verpleegsters tijdens de Spaanse burgeroorlog en "The forgotten angel of Bastogne" van Martin King over verpleegster Augusta Chiwy tijdens de slag om Bastogne, 1944. Daarna receptie i.s.m. het 8-mei comité.

LOCATIE KC nOnA, Begijnstraat in Mechelen INKOM bij het ter perse gaan nog niet gekend INFO tom@vermeylenfonds.be ORGANISATIE VF Mechelen

ZA 28/10 – 14.15u PIETER POURBUS EXPO ZA 21/10 – 14.00u DE SPAANSE BURGEROORLOG- VOORDRACHT DOOR VINCENT SCHELTIENS Vincent Scheltiens, historicus verbonden aan de universiteit van Antwerpen, brengt een

In het Groeningemuseum loopt in het najaar een spraakmakende tentoonstelling over Pieter Pourbus. In de 16de eeuw ligt Brugge op artistiek terrein in de schaduw van Ant-

werpen. Oorzaak van deze verschuiving is uiteraard de economische achteruitgang van Brugge, de gebrekkige waterhuishouding alhier en de leegloop van de stad. Uitgerekend in die periode van neergang, blijven een aantal Brugse meesters prachtige kunstwerken opleveren.

LOCATIE om 14.15u in de inkom van het Groeningemuseum, Dijver in Brugge.

INKOM leden 6 € /niet-leden 8 € . Niet-Bruggelingen betalen een bijkomende deelnameprijs van 6 €. Max deelnemers: 20 INFO Andrée Desmet - j.ducazu@scarlet.be.

ORGANISATIE VF Brugge

DO9/11 – 20.00u DE MAAKBAARHEID VAN GENDER: LEZING PETRA DE SUTTER In 2016 kreeg Petra de Prijs De Maakbare Mens. Zowel door haar werk als door haar leven loopt ‘maakbaarheid’ als een rode draad. Petra is fertiliteitsspecialiste, buitengewoon hoogleraar, kritisch opiniemaker, politica en een transvrouw.

LOCATIE VOC Hasselt, Rodenbachstraat 18, 3500 Hasselt ORGANISATIE August Vermeylenfonds i.s.m.

HVDM Hasselt, VOC, de Maakbare Mens

DO 09/11 - 14.30u EEN TRANSHUMANE ETHIEK Prof. dr. Charles Susanne, antropoloog en geneticus aan de Vrije Universiteit Brussel, geeft een lezing over de ethiek omtrent technologieën en regeneratieve geneeskunde die het menselijk leven verlengen. Na de lezing beantwoordt de spreker al uw vragen.

LOCATIE Vrijzinnig Huis, Galloperstraat 48 in Koksijde.

INKOM leden €3/niet-leden €5 (koffie inbegrepen) INFO Marc Mortier 0475/97 21 98 - marcmortier@telenet.be ORGANISATIE VF Koksijde in samenwerking met UPV-Westkust

Do 16/11 – 20.00u HET BELANG VAN BIJEN: LEZING PROF. DIRK DE GRAAF Prof. Dirk De Graaf, directeur van het samenwerkingsplatform Honeybee Valley van de Universiteit Gent, legt uit waarom bijen zo belangrijk zijn en licht het wetenschappelijk onderzoek hierrond toe.

LOCATIE VC De Schakel, 2800 Mechelen INKOM gratis ORGANISATIE VF Mechelen & UPV Mechelen

1 9 AGENDA

dng3_v2.indd 19

1/09/17 10:22

DO 16/11 - 20.00u FILM TELEURDEUGD Een film over Marius, een jonge twintiger die de weg kwijt is en zichzelf dreigt te verliezen. ‘Teleurdeugd’ vertelt over de alomtegenwoordige thematiek van depressie en psychologische problemen zonder dit op een al te moraliserende manier te doen.

LOCATIE Herberg Macharius, Coyendanspark 1 in Gent INKOM gratis. Kom op tijd want vol is vol!

INFO De Buren van de Abdij (info@burenvandeabdij.be), kathleen.de vos@stadgent.be ORGANISATIE VF Gent, De Buren van de Abdij, Masereelfonds en

ZA 18/11 – 09.00u tot 15.00u 4DE INTERNATIONAAL SOEPFESTIVAL VAN VILVOORDE Alom bekend tweejaarlijks festival waarbij een 20-tal koksteams samengesteld uit lokale en Internationaal getinte verenigingen strijden om de prijs van de beste soep.

LOCATIE nog te bepalen INKOM gratis ORGANISATIE Stad Vilvoorde met deelname van VF Vilvoorde

20/11 of 27/11 - 20.00u ( zie website voor actuele info) VOORDRACHT OVER LAUTARO De coöperatieve Vinos Lautaro bestaat 20 jaar en viert feest. Ter ere van deze verjaardag ging een groep van Oxfam Oudenaarde in juni op bezoek bij Vinos Lautaro in Chili.

Kom deze avond meegenieten van deze eerlijke samenwerking en de wijnen.

LOCATIE VC Liedts, Parkstraat 4 in Oudenaarde INKOM leden €2 /niet-leden €4 INFO trudy.ernste@telenet.be ORGANISATIE VF Oudenaarde i.s.m. Oxfam

DO 23/11 - 20.00u DEBAT Toekomstdialoog tussen de voorzitters van Sp.a, Groen en pvda. Verbreden - verdiepen – verbinden. Sprekers: John Crombez, Meyrem Almaci en Peter Mertens. Moderator: Annabelle Van Nieuwenhuyse o.v.

LOCATIE HuisvandeMens, Stationsplein 22 in Sint-Niklaas INKOM gratis INFO fabjen@vermeylenfonds.be ORGANISATIE Een samenwerking van VF SintNiklaas, Masereelhuis, HuisvandeMens

Van 25/11 tot 30/11 TENTOONSTELLING BEELDHOUWWEDSTRIJD

DO 7/12 - 14.30u DE ISLAM IN BELGIE EN DE SAMENLEVINGSPROBLEMEN

Wedstrijd voor beeldhouwkunst. Meer info voor bezoekers en deelnemers: kijk op onze website www.vermeylenfonds.be LOCATIE Provinciaal Hof, Markt 3, Brugge INKOM gratis INFO delphine@vermeylenfonds.be ORGANISATIE Vermeylenfonds, kern kunsten

Lezing door SELAHATTIN KOCAK. LOCATIE Vrijzinnig Huis Koksijde, Galloperstraat 4, Koksijde INKOM (koffie inbegrepen) leden 3 €/ nietleden 5 € INFO Maurits De Picker 0477 29 38 37 – depicker.maurits@skynet.be ORGANISATIE VF Koksijde

ZO 26/11 11.00u tot 13.30u PRAATCAFE Achter de bar : Marie-Thérèse en Marc Mortier LOCATIE Vrijzinnig Huis Koksijde – Galloperstraat 48, Koksijde.

INKOM gratis ORGANISATIE VF Koksijde

ZA 2/12 – 14.00u BIOBIERPROEVERIJ MET KAAS EN BROOD Vermeylenfonds Vilvoorde organiseert een biobiertasting met o.a. Geuze Cantillon, Gageleer, biobieren van de brouwerijen Dupont & Jessenhofke, etc. Tom Cools begeleidt de avond en laat ons de geneugten ontdekken van het duurzaam en lokaal produceren.

LOCATIE VOC, F. Geldersstraat 21, 1800 Vilvoorde INKOM leden 15€, niet-leden 20 € INSCHRIJVEN noodzakelijk via daniela.martin@ skynet.be ORGANISATIE VF Vilvoorde

ZA 2/12 - 14u.00u HET VERHAAL ACHTER DE FLES: DE JENEVERINDUSTRIE IN TIJDEN VAN GLOBALISERING Een kenner neemt ons mee doorheen het Jenevermuseum en vertelt ons onderweg meer over het productieproces en de geschiedenis van jenever. Feiten worden afgewisseld met leuke weetjes en anekdotes. Maar het blijft niet bij luisteren alleen: ook onze andere zintuigen worden aangesproken. Je ruikt, voelt en… proeft. Als afsluiter vertelt de voorzitter van het Jenevermuseum, Patrick Reygel, het verhaal over de impact van de globalisering op de jeneverindustrie. Tenslotte brengen we, met een borrel van zijn favoriete jenever, een toast uit op onze camarade citoyen Hugo Dufour.

LOCATIE Jenevermuseum Hasselt, Witte Nonnenstraat 19, 3500 Hasselt INKOM €5 INFO inschrijven voor 20/11 door middel van storting van 5 euro op rekeningnummer BE50 0011 2745 2218 met vermelding van je naam, e-mailadres en aantal personen ORGANISATIE VF Hasselt

VR 08/12 - 20.00u LEZING/DEBAT TRANSITIE Dirk Barrez pleit voor een snelle omschakeling naar een economie met tot tienmaal minder broeikassen en materiaalgebruik tegen 2050. Barrez was ruim 20 jaar tvjournalist en reportagemaker voor VRT. Hij is auteur en hoofdredacteur van Pala.be, een website die antwoorden zoekt voor een sociale, ecologische en democratische wereld.

LOCATIE Sociaal Huis, Kerkstraat 7 in Waarschoot INKOM 20€ met gesigneerd boek INFO eliane.bonamie@telenet.be ORGANISATIE VF Waarschoot

ZO 10/12 - van 14.00u tot 17.00u REPAIRCAFE Een team vrijwilligers staat klaar om samen beschadigde huishoudtoestellen, pc’s en fietsen te herstellen.

LOCATIE VC Poincaré, J. Stormestraat 131 in Waregem INFO Filip Dheedene - filip.dheedene@ond. vlaanderen.be ORGANISATIE VF Waregem I.s.m. Curieus

DO 21/12- 20.00u SINGALONG MET WIM OPBROUCK Publiekslieveling Wim Opbrouck is van vele markten thuis. Dit seizoen komt hij opnieuw naar Brugge, als een licht in de donkere decemberdagen. Met een piano, trompet, drum, bas en heel veel liedjes doet hij de kou buiten en wellicht ook menig hart binnen smelten. Opbrouck begroet je graag als meester voorzanger aan de piano, geflankeerd door een kwartet dat de liefde voor muziek midden in de hartstreek draagt.

LOCATIE Stadsschouwburg in Brugge.

INKOM 16 € INFO Andrée Desmet, 050/35.94.39 j.ducazu@scarlet.be ORGANISATIE VF Brugge

2 0 AGENDA

dng3_v2.indd 20

1/09/17 10:22

VERSLAGEN

GEEFPLEIN Op zondag 25 juni vond de vierde editie van het GEEFPLEIN plaats. Dit jaar verhuisden we naar DOK, een bruisende en inspirerende ontmoetingsplek in de oude haven van Gent.

Veel volk die dag en veel spullen die een nieuw leven kregen dankzij de medewerking en het warme hart van vrijwilligers en deelnemers. Š Annemie Verhelst

2 1 VERSLAG

dng3_v2.indd 21

1/09/17 10:23

Had jij een zomer lief?

Zij wel!

LITERAIR ZOMERLIEF In de ochtenden van de Gentse Feesten, wanneer de pleinen en kasseien nog nazinderden van het nachtelijke feestgedruis, schaarde er zich een opmerkelijke en serene groep mensen bijeen. Tijdens de warmste en feestelijkste week van juli kwamen publiek en talenten, doch bovenal begenadigde lezers samen in de verkoelende schaduw van de Koninklijke academie voor Nederlandse taal en letterkunde.

Ze wisselden boekfragmenten en levenslessen uit, stelden opmerkzame vragen en staken anekdotes af. Elk literair ééndagskoppel las de door hun afzonderlijke gekozen fragmenten aan elkaar voor en de verbale chemie die daar vervolgens uit ontsprong, hield de luisteraars elke dag telkens op een andere manier in de ban. De acht koppels die we dit jaar mochten verwelkomen waren: Ann de Bie & Christophe Vekeman, Bambi Ceuppens & Koen Peeters, Joris Hessels & Lara Taveirne, Maarten Boudry & Heleen Debruyne, Kadir Balci & Stefan Hertmans, Joke Van Leeuwen en Wouter Van Bellingen, Meyrem Almaci & Kader Abdolah, Willem Wallyn & Jeroen Olyslaegers. Tot volgend jaar!

TEKST: VLAD KIPS

zo 16/07

ANN DEBIE & CHRISTOPHE VEKEMAN

ma 17/07

BAMBI CEUPPENS & KOEN PEETERS

FOTO’S: NICOLAS LEUS

wo 19/07

LARA TAVEIRNE EN JORIS HESSELS

2 2 VERSLAG

dng3_v2.indd 22

1/09/17 10:23

do 20/07

KADIR BALCI & STEFAN HERTMANS

za 22/07

MEYREM ALMACI & KADER ABDOLAH

vr 21/07

WOUTER VAN BELLINGEN & JOKE VAN LEEUWEN

za 23/07

WILLEM WALLEYN & JEROEN OLYSLAEGERS

2 3 VERSLAG

dng3_v2.indd 23

1/09/17 10:23

Het raadsel van Jean Paul Beste lezers, Filosoof, wiskundig brein, logicus en vrolijke atheïst Jean Paul Van Bendegem brengt ons enigma’s, logische doordenkertjes en wiskundige hoofdbrekers om onze hersentjes dagenlang te martelen.

Elk raadsel heeft een antwoord. Hebt u het gevonden, dan mag u dat doorsturen naar caroline@vermeylenfonds.be. In het volgende nummer verschijnt het juiste antwoord en de naam van de winnaar.

EEN HOEK AF Over wiskunde valt er heel wat te zeggen maar over één ding kan er weinig twijfel bestaan, namelijk dat het wiskundig bewijs een centrale plaats inneemt. Een wiskundige x aanvaardt niet zomaar een bewering, integendeel, x vraagt om een bewijs.

[Noot: vroeger gebruikte ik in plaats van ‘x’ ‘hij of zij’ maar ik heb recent begrepen dat dit niet genderneutraal is en dus moest ik zoek naar een vervanging maar ik vond niet meteen iets en toen viel mijn frank. Waarom niet de wiskunde zelf gebruiken die variabelen kent: x, y, z, …? Wat is het voordeel? Een variabele zoals de term het aangeeft is precies dat: variabel en dus kent die geen vaste waarde maar wel een verzameling waardes waarover niet meteen iets hoeft gezegd te worden. Dat mag dus zo breed en zo smal bekeken worden als men maar wil en dat is toch wat we willen?]

Maar hoe ziet zo’n bewijs eruit? Als ik even de filosoof mag uithangen (en heb ik een keuze?) dan is het correcte antwoord op die vraag dat het een vrij ingewikkelde zaak is. Elke (wiskundige) x zal nu meteen opmerken dat alle andere x’en wél weten waarover het gaat maar dat heeft veel meer te maken met de wiskundige opleiding die men genoten heeft. Je hebt als het ware een bewijs leren herkennen. Daarmee weet je evenwel nog niet persé wat het tot een bewijs maakt. Zou iemand suggereren dat een bewijs zo moet zijn dat je er geen speld kunt tussen krijgen dan ga ik zeker akkoord maar

het probleem is nu verplaatst naar hoe die speld eruitziet. Is het een hyperfijn model of juist iets waarmee je een grove steek kunt maken? Laat het ons eens uitproberen, dat helpt in een aantal gevallen.

Ik heb in een vorige rubriek al gesproken over priemgetallen: die (natuurlijke) getallen die exact twee delers hebben, namelijk 1 en zichzelf. Behalve 2 zijn alle priemgetallen oneven. Waarom?

Omdat – en wat volgt telt als een bewijs – even getallen deelbaar zijn door 2. Ik heb nu een vrij grove speld gebruikt want de slimme lezer merkt op dat 2 zelf toch ook even is.

Dat klopt dus klopt er iets niet. Hoe zou een ‘beter’ bewijs eruitzien? Zo: omdat even getallen groter dan 2, deelbaar zijn door 2 en het resultaat van die deling een getal is dat niet 1 is en niet het getal zelf dus is er een derde deler en dus kan het getal geen priemgetal zijn. Nu mag je al met een fijne speld komen om hier gaatjes in te prikken.

Wat ik mij wel kan voorstellen is dat een aantal lezers het al moeilijker heeft gehad om dit bewijs te vatten. Zou ik er een hyperfijne naald bijhalen dan zie ik zo de niet-x’en afhaken. Het is dus met andere woorden een delicaat spel. Maar soms – en daar handelt deze column over – kom je bewijzen tegen die jou meteen doen inzien of verklaren wat er aan de hand is. De spelden mogen in de naaidoos blijven want je hebt begrepen hoe de zaak ineensteekt. Het zijn precies die bewijzen die op x’en zo’n indruk kunnen maken. Laat ik zo’n (beroemd) voorbeeld presenteren en daaraan het raadsel voor de lezer vastknopen.

In de wiskundig-logisch-filosofische literatuur spreekt men van het ‘beschadigde’ schaakbord. Stel je een schaakbord voor van 8 op 8 dus met 64 velden. Je krijgt bovendien een set dominostenen waarbij 1 dominosteen exact 2 velden bedekt. Ten slotte verwijder je 2 vakjes van het bord, meer bepaald twee hoeken die diagonaal tegenover elkaar liggen (zie figuur), wat meteen ook de beschadiging verklaart. Dan nu de vraag: is het mogelijk om het schaakbord zonder die twee hoeken volledig te bedekken met de

stenen? Wie tijd en geduld heeft kan uiteraard alle mogelijkheden uitproberen maar er is een andere en kortere weg. Bewijs: een dominosteen moet altijd, hoe die ook wordt geplaatst, een wit en een zwart veld bedekken. Is het bord helemaal bedekt dan zijn er evenveel witte als zwarte velden bedekt maar de twee hoeken die verwijderd zijn hebben dezelfde kleur en dus is het aantal witte en zwarte velden niet gelijk aan elkaar. Dus het antwoord is neen. Einde bewijs. Is dit niet fantastisch? Dit is wiskunde op haar best: in plaats van uren uitproberen (met een grote kans op fouten maken) volstaan vier lijnen tekst. Bovendien zie je meteen een aantal veralgemeningen. Zo hoeft het bord niet 8 op 8 te zijn. Het bewijs werkt voor elk bord met een even aantal velden. Maar er is meer.

Het is ook duidelijk dat je niet persé de twee hoeken moet wegnemen. Het volstaat dat de twee vakjes waar ook op het bord dezelfde kleur hebben. Hiermee is evenwel nog niets gezegd over het omgekeerde probleem: stel dat ik twee vakjes wegneem van verschillende kleur, wat dan? Wat we zeker weten is deze uitspraak: “Als de weggenomen vakjes dezelfde kleur hebben dan kan het bord niet bedekt worden”. Hieruit volgt wel noodzakelijk dat “Als het bord kan bedekt worden dan zijn de weggenomen vakjes van verschillende kleur” maar dat is niet wat ik daarnet heb gevraagd. Wat ik graag wil weten (uiteraard door het te bewijzen) is deze uitspraak: “Als de weggenomen vakjes van verschillende kleur zijn dan kan het bord bedekt worden.” Om precies te zijn, ik wil dit niet aantonen want deze vraag is het raadsel voor dit nummer.

UITDAGING: Hoe bewijs je deze uitspraak? Ik geef een belangrijke hint mee: neem een toren uit het schaakspel en vraag je af hoe je met die toren een parcours kan afleggen dat alle velden aandoet. Waarschuwing: mocht dit een wat moeilijker opgave lijken dan in vorige columns dan is dat ook zo want deze bewering heeft een aparte naam gekregen, het gaat om de zogenaamde stelling van Gomory, bewezen in 1973. Dus wie dit kan aantonen – zonder te spieken op het internet – mag zich een x noemen!

2 4 VERSLAG

dng3_v2.indd 24

1/09/17 10:23

UITDAGING:

Oplossing vorig raadsel hieronder mijn voorstel tot oplossing van het probleem: Enige scenario zonder problemen is: de appel is groen, Jan spreekt de waarheid en alle anderen, Karel, Marcel en Piet, vertellen onwaarheden.

Toelichting: veronderstelling 1: de appel is niet groen, leidt steeds tot een conflict.

Als de appel niet groen is, dan kan Jan (J) nog steeds al of niet de waarheid spreken. (W= waar, O = onwaar) want het is een OF-samenvoeging, dus 2 opties: optie 1: J --> W , dan moet K de waarheid spreken (tweede deel W) K --> W , dan moet M de waarheid

spreken ( want EN-samenvoeging en eerste deel is W) M --> W , conflict want J en K zijn verondersteld de waarheid te spreken. optie 2 J --> O , dan bestaan voor K nog 2 mogelijkheden (W en O) K --> W , dan moet M de waarheid spreken ( want EN-samenvoeging en eerste deel is W) M --> W , conflict want K is verondersteld de waarheid te spreken.

K --> O , dan spreekt M niet de waarheid (want EN-samenvoeging en eerste deel is W) M --> O , conflict want wat M zegt zou dan W moeten zijn. veronderstelling 2: de appel is groen, dan spreekt Jan zeker de waarheid (OFsamenvoeging en deel 1 is W). Er blijven

170810_Bijloke-advertentie_Vermeylenfonds_.pdf

1

11/08/17

nog 2 mogelijkheden over voor Karel: optie 1 K --> W , conflict want dan zou de appel niet groen mogen zijn (EN-samenvoeging, moeten beiden waar zijn) optie 2 K --> O , dan vertelt M niet de waarheid, want indien wel dan leidt dit tot conflict (want J is zeker W) M --> O , klopt want minstens één van beide (J of K) liegt.

P --> O , Piet zegt inderdaad de waarheid niet, want niet iedereen liegt, met name Jan heeft de waarheid verteld !!!

WINNAARS: Berlinda Willaert had de juiste oplossing en verdient een boek want zoals ze zelf zegt: ‘een beetje hersengymnastiek tijdens de vakantie kan geen kwaad’.

Ook Noël Tourlouse verdient een prijs voor zijn juiste oplossing!

09:50

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

20% LEDENKORTING*

DEBIJLOKE.BE

Flat Earth Society | Liebrecht Vanbeckevoort | René Jacobs | Dirk Brossé | Brussels Philharmonic | Bill Frisell Symfonieorkest Vlaanderen | Barnabás Kelemen | Uri Caine | Frank Nuyts | Kristian Bezuidenhout | Antwerp Symphony Orchestra | Stockhausen – Cosmic Pulses | Vlaams Radiokoor | Anima Eterna | … *persoonlijke korting voor leden van het Vermeylenfonds. Meer info op vermeylenfonds.be

2 5 VERSLAG

dng3_v2.indd 25

1/09/17 10:23

bv ©Lodewijk Deleu - lodewijk@ikwashier.live

JOZEF

DELEU

¬ STICHTER EN ENIG REDACTIELID VAN HET POËZIETIJDSCHRIFT ‘HET LIEGEND KONIJN’

Jozef Deleu is dichter en prozaïst, maar vooral bekend als stichter en hoofdredacteur van het tijdschrift Ons Erfdeel. Hij was nauwelijks 20 jaar toen hij het oprichtte. Zijn ouders waren landbouwers in Roeselare. Zijn vader was een Fransman, zijn moeder een WestVlaamse. Toen hun boerderij door de eigenaar werd overgenomen, verhuisde het gezin naar een hoeve in Rekkem. Jozef was toen 12. Als jongste was hij de enige die mocht studeren. Zijn broers en zussen moesten meehelpen op de boerderij om de zware overnameprijs af te betalen. Hij liep normaalschool en werd onderwijzer.

Jozef Deleu: ‘In de normaalschool van Torhout, waar ik op internaat zat, waren er een paar Vlaamsgezinde en literair geïnteresseerde leraars.

Onder hun impuls heb ik mijn eerste verzen geschreven. In één van de kranten die we op school konden lezen, was ik gefascineerd door de recensies van een mij onbekende André Demedts. Een leerkracht bezorgde me zijn adres en ik stuurde hem mijn eerste gedichten op.

Ik kreeg niet alleen een antwoord, ik werd zelfs uitgenodigd om een bezoek te brengen, waar ik natuurlijk op inging. Zo ontstond tussen André Demedts en mij een verhouding leermeester-leerling. Demedts was een zeer belezen en tolerante man die er mij toe aanzette om werk van grote binnen- en buitenlandse auteurs te lezen. Hij bezorgde mij een boekenlijst die uitblonk in een voor die tijd ongekende vrijmoedigheid. Pas afgestudeerd werd ik eind 1956 door Demedts bij hem thuis uitgenodigd op een vergadering van geïnteresseerden in FransVlaanderen. Daar werd het voorstel geopperd om een tijdschrift uit te geven met het doel de culturele contacten tussen Vlaanderen en Frans-Vlaanderen te bevorderen. Demedts vond dat ik daarvoor de geschikte persoon was. Ik ging meteen aan de slag. Samen met mijn vrienden in de studentenclub, Jozef Declercq en Jan Delrue, zijn we met Ons Erfdeel gestart.’

Ondanks jullie onervarenheid was Ons Erfdeel van bij het begin succesvol. Heb je daar een verklaring voor?

‘Vanaf het tweede nummer, dat eind 1957 verscheen, waren al drie Nederlanders tot de redactie toegetreden. We hadden ze leren kennen op de jaarlijkse Frans-Vlaamse cultuurdagen. De aanwezigheid van Nederlanders was voor ons persoonlijk en voor het blad een verrijking. Hierdoor ontsnapte het tijdschrift van bij de oprichting aan de toen verstikkende verzuiling. Het blad groeide meteen uit boven het katholieke milieu waaruit wij afkomstig waren. Open discussies met kritische Nederlanders uit diverse milieus waren confronterend en inspirerend. Dat was nieuw in het naoorlogse Vlaanderen. Zonder dat we dat beseften, behoorde onze groep redactieleden tot de toenmalige jongeren die verlangden naar meer openheid en samenwerking. Ons Erfdeel oversteeg in opzet en uitwerking alle grenzen binnen het eigen taalgebied. Zijn ongebondenheid en openheid maakten het voor velen aantrekkelijk. Dat verklaart misschien ten dele het succes’.

Het tijdschrift is nadien uitgegroeid tot een heuse stichting die verschillende publicaties en tijdschriften uitgeeft.

‘Toen we met Ons Erfdeel begonnen waren we prille twintigers. Na enkele jaren hadden we allemaal een gezin en een voltijdse job. Jef Declercq verhuisde na zijn huwelijk naar Roeselare, zodat hij de administratie waarvoor hij verantwoordelijk was, nog moeilijk kon doen.

Die zorg werd toen overgenomen door mijn enthousiaste vrouw Annemarie Deblaere. Ik had een voltijdse job als onderwijzer en het werk voor het tijdschrift deed ik na schooltijd. Ik werkte ‘s avonds laat aan het tijdschrift. Dat was niet vol te houden. Er werd toen beslist om een vzw op te richten. Ik verliet in 1970 het onderwijs en ging voltijds in dienst van de Stichting Ons Erfdeel. Als je de website www.onserfdeel. be bezoekt, zal je merken dat Ons Erfdeel een waaier aan publicaties heeft. Allereerst is er het tijdschrift Ons Erfdeel dat een toonaangevend Vlaams-Nederlands cultureel blad is geworden. In 1972 richtte ik het Franstalige tijdschrift ‘Septentrion. Arts, lettres et culture de Flandre et des Pays-Bas ‘ op. Dit blad wil onze cultuur bekendmaken in de francofonie. Het is uniek in zijn soort. Over de betrekkingen met FransVlaanderen verschijnt sinds 1976 een tweetalig jaarboek ‘De Franse Nederlanden’ en sinds 1993 probeert het Engelstalige jaarboek ‘The Low Countries’ onze cultuur bekend te maken in het Engelstalig gebied. En er zijn nog tal van occasionele publicaties met cultuurpolitiek karakter. Sinds mijn pensionering in 2002 ben ik niet meer actief in de stichting. Ik kom er graag als fan over de vloer.’

Voor de huisvesting van ‘Ons Erfdeel’ werd een nieuwe locatie gebouwd, jij kwam voltijds in dienst. Dat moet heel wat gekost hebben. Hoe werd de Stichting gefinancierd?

‘De financiering van ‘Ons Erfdeel’ is een apart verhaal. Het Dialoogcentrum van Ons Erfdeel in Rekkem, waar redactie en administratie zijn ondergebracht, werd gefinancierd door het particulier mecenaat van vijfhonderd Vlaamse én Nederlandse instellingen en personen.

Crowdfunding, een halve eeuw avant la lettre, Meneer Gatz! Overheidsgeld kwam er niet aan te pas. Toch waren we van oordeel dat Ons Erfdeel voor zijn publicaties zelf moest kunnen rekenen op overheidssubsidie. Karel Jonckheere, in die jaren subsidiegod voor wat literatuur betrof, had genoeg aan ‘De Vlaamse Gids’, ‘Nieuw Vlaams Tijdschrift’ 2 6 BV

dng3_v2.indd 26

1/09/17 10:23

"Cultuurflamingantisme heeft in wezen niets met het Vlaams nationalisme te maken"

en ‘Dietsche Warande & Belfort’.

Deze tijdschriften waren zuilgebonden. Onder Minister Frans Van Mechelen, en vooral door toedoen van zijn kabinetschef Johan Fleerackers, ontving Ons Erfdeel overheidssteun. Aan de Minister en zijn entourage werd duidelijk gemaakt dat we geen talent hadden voor ideologische ondergeschiktheid. Ik heb de indruk dat tot op vandaag de dag de ongebondenheid en het pluralisme van Ons Erfdeel worden gerespecteerd. Dat is ook zijn kracht en betekenis.’

Je noemt jezelf een cultuurflamingant. Word je dan niet geassocieerd met de Vlaams- nationalistische politieke strekking?

‘Het cultuurflamingantisme heeft in wezen niets te maken met het Vlaams-nationalisme. Cultuurflaminganten streven naar het verbeteren van het culturele leven in Vlaanderen. Het Vlaams-Nationalisme streeft naar de politieke zelfstandigheid van Vlaanderen. Eigenlijk is het tragisch voor de Vlaamse Beweging dat ze als oorspronkelijke taal- en cultuurbeweging wordt misbruikt door nationalistische partijen. Veel Vlaams-nationalisten zijn niet op de hoogte van de eigen geschiedenis en van de rol die de Vlaamse Beweging, als taal en cultuurbeweging, daarin heeft gespeeld. De Vlaamse Beweging was altijd een emancipatiebeweging. Ook figuren als Daens en Moyson en vele anderen horen er bij . Ze was ook een progressieve beweging. Het Vlaams nationalisme kiest voor politieke machtsverwerving, waarbij culturele inhoud geen rol van betekenis speelt. Cultuur wordt gebruikt in zover die dienstig is en bijdraagt tot het centennationalisme. In het boek ‘Onvoltooid Vlaanderen’ van Frank Seberechts poneert Bart De Wever in zijn slotessay dat de N-VA de bekroning is van de Vlaamse Beweging. Dat is een constatering van een machtspoliticus, niet van een historicus die goed weet dat deze bewering niet met de waarheid strookt. Het waren in hoofdzaak katholieken, socialisten en liberalen die een rol hebben gespeeld in de Vlaamse emancipatie. Denk maar aan ‘De drie kraaiende hanen’: de socialist Camille Huysmans, de katholiek Frans Van Cauwelaert en de liberaal Louis Franck. Ondanks hun verschillende politieke achtergrond wisten ze dat samenwerken essentieel was voor onze emancipatie. De vernederlandsing van de Gentse universiteit is daar een treffend voorbeeld van.‘

Hij besefte beter dan wie ook dat de Vlaamse Beweging in de ruime betekenis een emancipatiebeweging was. Onlangs verscheen het boek ‘Hoe Vlaming te zijn?’, samengesteld en uitstekend ingeleid door professor Hans Vandevoorde. Het boek bevat twee beroemde essays van August Vermeylen en vier toespraken van mij. Ik ben zeer vereerd om in de schaduw van Vermeylen te mogen opduiken. Op de voorstelling van het boek was het Vermeylenfonds niet vertegenwoordigd, ondanks het feit dat het via alle mogelijke kanalen was uitgenodigd. Dit boek, in ieder geval de inleiding en de essays van Vermeylen, zouden door elk lid moeten gelezen worden.’

Een goed idee om mee te geven. Ik wil het interview graag eindigen in schoonheid, nl. met ‘Het Liegend Konijn’, het poëzietijdschrift waarvan jij de stichter en bezieler bent.

‘En ook de enige redacteur. Het blad wil een gevarieerd beeld geven van de hedendaagse Nederlandstalige poëzie. Het verschijnt sinds 2003 tweemaal per jaar. Alle gedichten die erin worden opgenomen zijn nieuw en ongepubliceerd. Meer dan driehonderd dichters hebben er al aan meegewerkt. Als enige redacteur ben ik verantwoordelijk voor de selectie. Op www.hetliegendkonijn.be lees je hoe enthousiast de pers is over onze poëzie en de poëten.’

Zal ik zeker doen! Hartelijk dank voor dit inspirerend gesprek.

Epiloog: twee dagen na mijn gesprek met Jozef Deleu had ik een telefonisch gesprek met mijn opvolger als directeur van het Vermeylenfonds, Frederik Dezutter. Hierin deelde hij me mee dat op het volgende voorzittersberaad op 16 september de inleidende tekst van het boek ‘Hoe Vlaming te zijn?’ van Hans Vandevoorde als leidraad zal dienen. Er wacht het Vermeylenfonds een schone toekomst!

Tekst: Johan Notte Het boek ‘Hoe Vlaming te zijn?’ is verschenen bij uitgeverij Polis, Kalmthout, 2017, 175 blz. Het boek is te vinden in de betere boekhandels of kan besteld worden via www.polis.be Op de website van Ons Erfdeel www.onserfdeel.be vind je een overzicht van de publicaties van de stichting Ons Erfdeel en hoe je je kan abonneren. Het poëzietijdschrift ‘Het Liegend Konijn’ is ook te koop in sommige boekhandels of via de website www.hetliegendkonijn.be

In linkse milieus krijgen velen koude rillingen bij het horen van het woord Vlaams. Men identificeert het begrip Vlaams met dat eng rechtse Vlaams nationalisme. Ook in het Vermeylenfonds hoor ik niet zelden het voorstel om de Vlaamse pijler te schrappen uit de doelstellingen.

‘Dat linkse milieus zoals veel Vlaams-nationalisten niet gehinderd worden door elementaire historische kennis, is stuitend! Het Vermeylenfonds kan als vereniging haar doelstellingen wijzigen. Maar als het Vermeylenfonds de Vlaamse doelstelling schrapt, dan moet het consequent zijn en ook de naam van zijn grote voorman schrappen! Vermeylen was een vrijzinnige en een socialist, jazeker, maar hij was ook en misschien vooral een kritische en inspirerende cultuurflamingant.

2 7 BV

dng3_v2.indd 27

1/09/17 10:23

OVER DE DODE BELG DIE TRUMP EEN HAK ZETTE DE ONVOLTOOID VERLEDEN TIJD – EEN COLUMN VAN PETER BENOY

Onder de intrigerende titel ‘Hoe een dode Belg Trumps inreisverbod onderuithaalde’ gaf Marc Reynebeau in De Standaard van 27 mei 2017 een relaas van de recente ontwikkelingen - intussen weeral voorbijgestreefd - in de zaak van Trumps travel ban.

Op 27 januari, vrijwel onmiddellijk na zijn aantreden, vaardigde Trump een presidentieel decreet uit waarbij aan de burgers van Irak, Iran, Libië, Somalië, Soedan, Syrië en Jemen tijdelijk de toegang tot de Verenigde Staten werd ontzegd. Het betrof een slordig ineengestoken decreet dat, onafgezien van de gegronde kritiek erop en de chaos die de uitvoering ervan veroorzaakte, spoedig werd opgeschort bij gebrek aan rechtsgronden.

Eén van de belangrijkste argumenten van de Trump administratie was een arrest van het hooggerechtshof, nl. Kleindienst vs. Mandel. Ernest Mandel (1923- 1995), Belgische marxistische economist, prof aan de VUB en leider van de Vierde (Trotskistische) Internationale, werd in het najaar van 1969 door Stanford University uitgenodigd voor een debat over ‘Technology and the Third World’ met niemand minder dan John Kenneth Galbraith, auteur van o.m. ‘The New Industrial State’(1967). Hoewel Mandel kort daarvoor gedurende twee maanden de VS had rondgereisd en op een dertigtal universiteiten had gesproken, weigerde het State Department hem nu een visum toe te kennen.

The New York Times noemde deze beslissing in een editoriaal een ‘idiotic decision’ en zelfs de Wall Street Journal vroeg zich af of het wel een verstandige beslissing was. Een comité met gezaghebbende figuren als Arno Mayer, Noam Chomsky, Susan Sontag, Robert Heilbroner en S.E. Luria tekende protest aan. Mandel ging in beroep bij het Hooggerechtshof, dat in 1972 met het arrest van rechter Kleindienst de overheid om betrokkene niet in de Verenigde Staten toe te laten gelijk gaf, omdat hij ‘the economic, international, and governemental doctrines of world communism’ verdedigde en erover publiceerde.

Het inroepen van dit oude precedent om Trumps ‘travel ban’ juridisch te onderbouwen was een domme keuze en kon, zoals gezegd, geen rechtbank overtuigen. Dat de ‘travel ban’ een amper verhulde ‘Moslim-ban’ was, werd beschouwd als een religieuze discriminatie die ook beledigend was voor de gevoelens van de Amerikaanse moslims.

In maart van dit jaar trachtte Trump met een wat afgezwakte versie, deze keer beperkt tot zes landen, zijn slag thuis te halen, maar vermits de kwestie van de aantasting van de godsdienstvrijheid een knelpunt bleef, moest Trump opnieuw in het zand bijten. Als Mandel nog geleefd had, dan zou hij een bijzonder genoegen beleefd hebben aan het feit dat hij de ‘chef de file’ van het wereldkapitalisme had kunnen dwarsbomen. Zijn hele leven heeft in het teken gestaan van de strijd tegen het kapitalisme, tegen het neo-kolonialisme en tegen de poststalinistische regimes in het Oostblok.

colum foto: Koch, Eric / Anefo - Fotocollectie Anefo. Nationaal Archief, Den Haag, nummertoegang 2.24.01.05, bestanddeelnummer 923-8345.

Geboren te Frankfurt in een Pools-Joodse familie, maar opgegroeid in het Antwerpse, ontdekte Ernest Mandel op 13-jarige leeftijd het socialisme door de lectuur van Victor Hugo’s ‘Les Misérables’. Wanneer hij in de Tweede Wereldoorlog een eerste keer werd aangehouden voor zijn activiteiten in de weerstand kon hij ontsnappen, maar nadat in maart 1944 de nazi’s hem opnieuw gevangen nemen werd hij naar Duitsland gedeporteerd. Na zijn bevrijding in 1945 door het Amerikaanse leger kon hij zijn studies aan de VUB verderzetten. Hoewel hij militant was van de Vierde Internationale schreef hij voor ‘Le Peuple’

2 8 COLUMN

dng3_v2.indd 28

1/09/17 10:23

en sloot hij aan bij de Belgische Socialistische Partij, waarbinnen hij in 1956 met de steun van André Renard en Camille Huysmans het tendensblad ‘La Gauche’ oprichtte en later ook ‘Links’. De invloed van deze weekbladen op de linkerzijde, niet in het minst op die van het ABVV, mag niet onderschat worden. Vooral onder invloed van Mandel komt in 1958 het ABVV-programma van de anti-kapitalistische structuurhervormingen tot stand; een programma dat aan de algemene staking 1960-61, onder leiding van André Renard, een ideologisch kader gaf. Castoriadis noemde deze staking ‘het belangrijkste evenement in de na-oorlogse arbeidersbeweging’. De BSP- leiding dulde in 1964 ‘La Gauche’ niet langer in de partij; het bleef bestaan als een onafhankelijk blad.

destanders was zijn optimisme, waardoor hij wel eens roekeloos werd in zijn prognoses; Mandel-kenner Michael Löwy noemde het een ‘optimisme antropologique’, maar het was in feite een voorwaarde voor zijn geloof in het revolutionair humanisme.

Na de publicatie van zijn hooggeprezen tweedelig theoretisch werk ‘Traité d’Economie Marxiste’ (Julliard, Parijs, 1962), waarin hij aan de hand van recente wetenschappelijke ontwikkelingen de actualiteit van Marx’ economische stellingen onderzoekt (pas 18 jaar later werd het door Paul Verbraeken in het Nederlands vertaald), werd Mandel, ook buiten de Vierde Internationale, een internationaal gewaardeerde autoriteit in de linkerzijde. Che Guevara, op dat ogenblik Cubaans minister van industrie, nodigde hem in 1964 uit om samen met hem een antwoord te formuleren op de thesissen van Charles Bettelheim, een gerennomeerd Franse economist en historicus, die sedert enkele jaren de regering van Castro adviseerde; het werd één van de belangrijkste economische debatten over de realisatie van een socialistische samenleving.

Mandel’s boeken werden in meer dan 40 talen vertaald en volgens Stutje was hij na Simenon de meest vertaalde Belgische auteur. Tot zijn belangrijkste werken naast de hogergenoemde ‘Traité d’Economie Marxiste’ behoren ‘La formation de la pensée économique de Marx’ (1967), ‘Der Spätkapitalismus’ (1972) - een eerste belangrijke theoretische fundering van dit thema, waarvoor de Vrije Universiteit van Berlijn hem de graad van doctor toekende - en ‘Long waves of capitalist development’ (1995). Hij verbaasde dan ook vriend en vijand wanneer hij tussendoor ‘Delightful murder’ (1984) publiceerde, een boeiende sociale geschiedenis van het misdaadverhaal.

Biograaf Jan Willem Stutje (‘Ernest Mandel, Rebel tussen droom en daad’, Houtekiet / AMSAP, 2007) noemt Mandel ‘een begenadigd spreker, die in een half dozijn talen zijn talrijk gehoor nieuwe vergezichten opende, maar deze revolutionaire marxist was ook een geleerde van faam die in 1978 de prestigieuze Alfred Marshall Lectures aan de Universiteit van Cambridge gaf ’. Zijn leven lang bleef hij desondanks zijn leidende rol in de Vierde Internationale onverminderd als een prioriteit beschouwen.

Mandel formuleerde heldere standpunten over en schetste de perspectieven van een socialistisch overgangsprogramma, vooral gebaseerd op de strijd voor arbeiderscontrole in de industrielanden, van de strijd tegen de neo-kolonialistische oligarchieën en van de noodzaak de poststalinistische bureaucratieën in het Oostblok omver te werpen. Zijn talloze publicaties hierover waren populariserend, polemisch of theoretisch, naargelang de noodzaak. De invloed van zijn ideeën op de rebelse jeugd, die eind jaren ’60 begin jaren ‘70 overal ter wereld in opstand kwam tegen het imperialisme, tegen kernwapens, tegen het fascisme en tegen het racisme, was bijzonder groot, maar hoe meer hij overal werd uitgenodigd als spreker of om deel te nemen aan debatten, hoe meer zijn bewegingsvrijheid werd beperkt; naast de VS weigerden nog vier andere landen hem de toegang, o.m. Frankrijk.

Toen hij in 1970 werd voorgedragen voor een benoeming tot docent aan de VUB wezen sommige academici op het ontbreken van een doctoraat, een argument dat in feite politieke motieven maskeerde.

Als repliek wierp de socialist en ex-minister Piet Vermeylen een stapel boeken op tafel en vroeg wie nog twijfelde aan Mandels wetenschappelijke waarde. In februari 1971 werd hij benoemd en in 1986 werd hij hoogleraar met de studie van de marxistische theorie als opdracht.

In de jaren ‘90 werd duidelijk dat de overtuiging en de verwachtingen die de linkerzijde in de vorige decennia hadden gekoesterd niet alleen onbeantwoord waren gebleven, maar dat een toenemend conservatisme en een verrechtsing het wereldbeeld acceerden. De algemene moedeloosheid en demoralisatie die eruit resulteerden trof ook sommige van zijn medestanders. Hij werkte onverminderd verder, maar zijn talloze activiteiten en de ermee gepaard gaande uitputtende reizen legden een zware hypotheek op zijn gezondheid en begonnen hun tol te eisen. Na een zwaar hartfalen in 1993 werd hij enkele weken gehospitaliseerd, maar twee jaar later werd hij getroffen door een fataal infarct. Op 30 september 1995 werd zijn urn op Père Lachaise bijgezet aan de Mur des Fédérés, waar in 1871 de laatste strijders van de Parijse Commune werden terechtgesteld.

mn

Ook op mij heeft Ernest in de jaren dat ik geregeld met hem te maken had, een sterke invloed uitgeoefend. Hij heeft mij de inzichten meegegeven om een situatie vanuit marxistisch oogpunt te analyseren en in een breder kader te plaatsen. Telkens weer verraste hij mij door zijn kennis over de meest uiteenlopende onderwerpen. Zijn vlijmscherpe analyses, zijn ironie en zijn uitbundige lach zullen me altijd bijblijven.

Bijna spreekwoordelijk en soms voorwerp van enige spot bij zijn me2 9 COLUMN

dng3_v2.indd 29

1/09/17 10:23

Om te milderen breng ik op het eind het merg van een waarheid terug, Als ik kan. Misschien kom ik terecht.

Een vliervlek zo groot als god verbreidt zich tussen ons.

We staren strak naar hazen die uit hun legers slapen, Wissels die het hout uit voeren naar het water en verloren gaan.

De weg terug van wat onweetbaar werd gemaakt, is een andere.

Wat net nog kon: bekentenissen blond als kaf lispelen In een dovemansoor - woord na woord wordt nu op elkaar geklemd In een staalhard zwijgen, een dรกarom rijp en donker van betekenis.

Hoe lang voor de honden aanslaan, Deze tafel wordt gerekt tot een vlakte waarin wij te rillen liggen Als een blad voor de mond?

Joost Decorte

gedic dng3_v2.indd 30

1/09/17 10:23

JOOST DECORTE Op 22 oktober wordt Stalker, de debuutbundel van Joost Decorte, bij Demian te Antwerpen voorgesteld. In deze uitgave van het Poëziecentrum worden vermoedelijk 42 gedichten opgenomen. Het gekozen gedicht werd nog niet eerder gepubliceerd.

Decorte (Hove, 1971) studeerde filosofie en kunstgeschiedenis. Hij publiceerde in literaire tijdschriften als Het Liegend Konijn, Poëziekrant, Deus ex Machina, en leverde bijdragen aan twee boeken: Verstrooid papier. Wat lezers in boeken achterlaten en Waarom Why Pourquoi Warum, een poëzie-anthologie over de eerste wereldoorlog (met foto’s van Berten Steenwegen).

Ik heb slechts enkele gedichten uit de te verschijnen bundel gelezen, maar deze dichter heeft mij overtuigd door de kracht van zijn beelden, door zijn onverwachte associaties en zijn originaliteit. Hij assembleert en moduleert taal met een bijna alchemistische gedrevenheid, wat soms resulteert in verrassende constructies. Zijn stijl is direct, in de tegenwoordige tijd; er is een ‘ik’ (stalker?) een geliefde ‘jij’ (‘Ik ben maar voor zover ik achterblijf in jou’) en soms een ‘wij’ (‘Deze tafel wordt gerekt tot een vlakte waarin wij te rillen liggen’).

Ben ik bezig het vel van de beer te verkopen voor hij geschoten is? Oordeel zelf na 22 oktober. Met enkele citaten uit andere gedichten dan het hiernaast gepubliceerde, wil ik het tipje van de sluier iets hoger heffen: ‘Een flinterdun stramien van tijd doorzeeft de zomers: Netelbrand, geslepen glaswerk en van haar stem de ondertonen Schikken zich tot een schema van verwant geluk, Warmte,’ of ‘Ik voer je slakken, schors om je te vertragen, je beter bij te kunnen blijven, Me bij jou in te lijven tot mijn afwezigheid in je zorg zacht staat ingedrukt.’ of nog: ‘Maar hier kan je zien hoe de hunker in gekende patronen verhardt: de huid schilfert, De helderheid wordt rood bij de randen.

Als we nog zichtbaar zijn, is het als een twijfel, Een schaafwond van het hoornvlies.’

Waarheen is de stalker op weg? In een korte tekst antwoordt Joost Decorte op deze retorische vraag: ‘In Stalker gaat het over de ondoorzichtigheid van het verlangen, een verlangen dat niet weet wat het wil, over het bezeten proberen benaderen van een nooit te bereiken doel dat verschillende gedaanten aanneemt, zonder dat het ooit langer dan een moment met een van deze metamorfosen samenvalt. ‘Stalker’ volgt een zoektocht naar zin, die soms vernauwt tot een obsessie. Het is een jacht en een pelgrimstocht door een landschap dat niet luistert naar de wetten van de logica.’

cht

Is het een onbezonnen associatie als ik moet denken aan Stalker (1979), de SF-film van Tarkovski, waarin twee mensen op zoek gaan naar zingeving in de Zone Zone,, een gebied waar de wetten van de logica niet gelden en waar tijd en ruimte niet lineair verlopen? Meer dan een associatie is het niet.

Nog één vers: ‘Het is een oogopslag bij de bange hoeken van het brein, een vossenval voor de zomer.’

KEUZE GEDICHT EN TEKST: PETER BENOY

dng3_v2.indd 31

1/09/17 10:23

Wij zijn er voor jou!

Bij deMens.nu staat de mens centraal. Mensen hebben mensen nodig.

En mensen willen verbonden zijn met elkaar. Daarom vind je overal in Vlaanderen en Brussel een huisvandeMens in je buurt.

In een huisvandeMens kan je terecht voor: Informatie Bij ons vind je informatie over levensbeschouwelijke onderwerpen, over het vrijzinnig humanisme en zijn waarden, en over ethische en maatschappelijke thema’s zoals euthanasie, abortus, mensenrechten …

Vrijzinnig humanistische plechtigheden Wil je graag stilstaan bij een belangrijke gebeurtenis in je leven?

Wij helpen je bij de organisatie van een vrijzinnig humanistische plechtigheid bij een geboorte of adoptie, een huwelijk of relatieviering, een overlijden of afscheid …

Gesprekken Bij ons kan je terecht voor gesprekken omtrent levensvragen en zelfbeschikking, levensbeschouwing en zingeving.

Waardig levenseinde Wij bieden informatie over euthanasie, patiëntenrechten, palliatieve zorg … en helpen je met het opstellen van een wilsverklaring.

Gemeenschapsvorming Een huisvandeMens werkt als vrijzinnig humanistische draaischijf en geeft ondersteuning aan onze lidverenigingen. In een huisvandeMens vind je informatie over initiatieven en activiteiten van de lokale vrijzinnig humanistische verenigingen en ontmoetingscentra.

Vrijwilligerswerk Heb je zin om het vrijzinnig humanistische netwerk te versterken?

Vrijwilligers zijn bij ons meer dan welkom. Wij zorgen voor begeleiding en geven je alle kansen. Zo kan je onder meer plechtigheden verzorgen of meewerken aan gemeenschapsvormende activiteiten.

De huizenvandeMens zijn een initiatief van deMens.nu

Unie Vrijzinnige Verenigingen vzw

deMens.nu vertegenwoordigt Nederlandstalige vrijzinnig humanistische verenigingen in Vlaanderen en Brussel

deMens.nu Magazine Zoomt in op mensen en maatschappelijke tendensen vanuit een vrijzinnig humanistisch perspectief. Verschijnt viermaal per jaar.

Gratis proefnummer of gratis abonnement?

Mail naar info@deMens.nu Of schrijf naar deMens.nu-UVV vzw Brand Whitlocklaan 87 bus 9 1200 Sint-Lambrechts-Woluwe Of telefoneer naar 02 735 81 92

32

dng3_v2.indd 32

1/09/17 10:23