Վրացերենից թարգմանեց Ասյա Դարբինյանը Խմբագիր՝ Արմեն Սարգսյան
ՀՏԴ 821.353.1-31 Քիքոձե ԳՄԴ 84(5Վր)-44 Ք 530 The book is published with the support of the Writers’ House of Georgia. Գիրքը հրատարակվել է Վրաստանի գրողների տան օժանդակությամբ:
Ք 530
Քիքոձե Ա. Հարավային փիղը / Ա. Քիքոձե; Վրացերենից թարգմանեց Ասյա Դարբինյանը.– Եր.: «Վերնատուն մեդիա» ՍՊԸ, 2021.– 272 էջ: Արչիլ Քիքոձեի «Հարավային փիղը» ուրբանիստական վեպ է, որի գործողությունները տեղի են ունենում մեկ օրում: Ռեժիսորը, որն այլևս երբեք ֆիլմ չի նկարահանի, իր բնակարանը տրամադրում է ընկերոջը՝ սիրելի կնոջը հանդիպելու համար, իսկ ինքը թափառում է Թբիլիսիի փողոցներում: Վեպն անցյալի հայելուն նայելու և կյանքը վերագնահատելու փորձ է։ Նրա էջերում կինոկադրերի նման անցնում են մանկությունը, սերը, կիրքը, փորձանքներն ու ողբերգությունները: Գլխավոր հերոսի հուշերի ֆոնին բացվում է Վրաստանի նորագույն պատմությունը, որը պատմողին հետապնդում է ուրվականի նման՝ պատասխանատվության ենթարկելով շուրջը կատարված ամեն ինչի պատճառով: Քիքոձեն, որի արձակն իրավամբ ինտելեկտուալ է, հայ ընթերցողին ներկայանում է առաջին անգամ։ ՀՏԴ 821.353.1-31 Քիքոձե ԳՄԴ 84(5Վր)-44
ISBN 978-9939-9242-8-1 © © © © ©
«Վերնատուն մեդիա» ՍՊԸ, 2021 Արչիլ Քիքոձե, 2016 Ասյա Դարբինյան (թարգմ. համար), 2021 Լիլիթ Ալթունյան (կազմի համար), 2021 Ալեքսանդրե Զվիադաուրի (կազմի նկարազ. համար), 2019
Պ
արաններով զինված՝ ոստիկանները Օրթաճալայի հէկ–ում գործունյա տեսքով ինչ-որ բան են բզբզում: Կարծում եմ՝ ձմռան էդ արևոտ և ցրտաշունչ առավոտյան մեր ամբողջ քաղաքում միայն նրանց համար է գործ բացվել: Ամբողջ ուժով հրում են, մի փոքր էլ, ու տեղից կշարժեն դին: Նրանք չեն փորձում դա դուրս հանել, պարզապես ուզում են այլ վայր տեղափոխել: Կանգնած ենք ու շշմած նայում ենք էս տեսարանին: Բան չենք հասկանում: Հետո՝ ավելի ուշ, Թազոն, ինչպես միշտ, կհետաքրքրվի և կպարզի էն, ինչի ականատեսը դարձանք: Իսկ էդ առավոտ, պուտանկաների մոտից դուրս գալով, համրացած նայում էինք, թե ինչով են զբաղված ոստիկանները: Մի գիշեր Խարփուխի զառիվերներում կորած տանն էինք և հիմա հէկ-ի մոտ կուտակված ջրին նայելիս արդեն ամեն ինչ կտայինք, միայն թե կորցնեինք մեր հիշողությունը ու մոռանայինք էդ տեղանքը… Մենք` էս օտար Խարփուխի նեղ փողոցներում հարցուփորձով բորդելի համար անհամապատասխան բակը և շուշաբանդով տուն գտնողներս, Թազոյի ծանոթի ծանոթի անունից թակում ենք ապակին: Մութ փողոցից լույսի մեջ հայտնվածներս մեկ վայրկյան կանգ ենք առնում լույսին վարժվելու համար: Տեղանքն իսկապես ամեն ինչ արժե… Առաստաղին ու պատին տարբեր տրամաչափի գնդակներով խոցված տեղեր կան և սենյակի անկյուններից նայող, ոչ մեկին չսիրող խոժոռ աչքեր… Ասես վեսթերնի՝ ամենավատ քաղաքում թափառած, շփոթված հերոսներ լինենք: «Նրանք օտարներին չեն սիրում, չէ՞,– օրհնվեն էն հին 3
ԱՐՉԻԼ ՔԻՔՈՁԵ
ֆիլմերի երկխոսություններ գրողները,– նրանք ընդհանրապես ոչ ոքի չեն սիրում…»։ Պարզից էլ պարզ է՝ մենք էստեղ սեր գտնել չենք կարող: Պատշգամբում ռիթմիկ վնգում է գեներատորը... Թշնամական նպատակներով չենք եկել. երկուսս էլ անզեն ենք… Թազոն անհարմարությունից իր անբաժան գլխարկն է ձեռքի մեջ ճմռթում։ Տաք բաճկոնի տակից իր ունեցած միակ բլուզն է հագել, որով մի ամբողջ տասնամյակ է անցկացրել: Հաստ գործվածքով կապույտ, տձև բլուզ է՝ կարմիր անկյունային գծով… Թազոն կիսափակ աչքերն ուղղում է լույսին, հետո անտեղի ժպտում, որովհետև այլ կերպ ժպտալ պարզապես չի կարող, և հիմա ներկաների համար մի բան պարզ է՝ մենք չենք կրակի, ոչ էլ զենքով կհարվածենք որևէ մեկին, և սա արդեն հետաքրքիր է: Դուք, ի՞նչ է, եղբայրնե՞ր եք։ Ծույլ աչքերում իսկապես չնչին հետաքրքրություն է առաջանում: Չէ,՛ եղբայրներ չենք… Մենք նրանց ո՛չ սեքսի ժամանակ կխփենք, ո՛չ էլ հետո, երբ վերջապես կսթափվենք, և ինքներս մեզնից ավելի շատ սրտխառնոց կունենանք, քան նրանցից: Ավելին, Թազոն առավոտյան էլ կարող է էնքան հալ ունենալ, որ էլի կժպտա որևէ մեկին… Հետո կգանք, անձայն կանցնենք քարոտ զառիթափը, անխոս կկտրենք անմարդ և անմեքենա հրապարակը, չենք էլ նկատի թուրը մերկացրած և կայտառ Պետրե Բագրատիոնիին, ինչպես երբեք չենք նկատել մեր քաղաքի որևէ ձիավոր դև–հերոսի: Օրթաճալայի հէկ–ի ամբարտակը կբարձրանանք, հերթով կծխենք գիշերվանից մնացած միակ սիգարետը: Ֆիլտրով սիգարետ գնելու փող չունենք, անֆիլտր կճարենք, երբ մեր թաղերի ծանոթ 4
Հարավային փիղը
կրպակները բացվեն: Միայն թե դրան դեռ շատ կա… Իսկ մինչ էդ էս տեղանքից առաջին և վերջին անգամ կնայենք մեր քաղաքին… Թեպետ միայն ես կնայեմ վերջին անգամ, թե չէ Թազոն երևի հետ գնաց. այլապես ոչինչ չէր կարող իմանալ… Քուռն է՝ խոտածածկ ափերով և ճայերով… Իսանիի ոստիկանության ոչուփուչ աշխատակիցները հայհոյելով և պարաններով ափալ–թափալ հրում են ջրի երեսին մնացած դիակը և փորձում դա աջ կողմ քաշել: Դիակի հագին Քուռի ջրի նման անգույն բաճկոն է և մեզ նման կապույտ ջինս: Չես հասկանում՝ սպանե՞լ են, թե՞ ինքնասպան է եղել, բայց ոստիկանների համար դա ոչ մի նշանակություն չունի: Թազոն քիչ հետո կիմանա, որ սա սովորական բան է, որ Օրթաճալայի հէկ–ը թիֆլիսցի դիակների հանգրվանն է, Քուռը ինքնակամ թռածը և գցվածը, բոլորը էստեղ են հավաքվում, իսկ հէկ–ի մյուս կողմում Սամգորիի շրջանի ոստիկաններն էլ հատուկ էս գործի համար պատրաստված բավական երկար փայտեր ունեն, և էս քաղաքում ամեն ինչը հասցնելու վրա է, թե ով է ավելի ճարպիկ, առաջինը ով և որ կողմ լողալով կտանի դին։ Սամգորիում էլ, Իսանիում էլ ջանասիրաբար աշխատում են: Պարզապես ձմռան էս առավոտ Իսանին հաղթեց, և սպանության, հնարավոր է՝ ինքնասպանության գործը Սամգորիի վրա գրվի… Թազոն կողքս կանգնած սրթսրթում է։ Գուցե նա էլ է նույնը մտածում. ջուրը, երևի, շատ սառն է… Եվ հանկարծ սկսում է երեկվա երազը պատմել… «Արա՛, դու էնտեղ քնել էլ հասցրի՞ր»։ Հա՛, քնել է մի քիչ ու երազում տեսել, որ լողում է անծայրածիր ծովում։ Չափավոր շարժում ներով ձգտում է դեպի հորիզոնի գիծը: Հեռավորությունը մեծ է, և խնայում է ուժերը։ 5
ԱՐՉԻԼ ՔԻՔՈՁԵ
Հորիզոնը նույնիսկ Թազոյի նման լավ լողորդի համար է անհասանելի թվում, բայց համառորեն լողում է դեպի էդ կողմը: Համ էլ չի հասկանում՝ իրեն կոտորելով ինչին է ձգտում, բայց զգում է, որ էնտեղ իրեն կարևոր մի բան է սպասում, կամ մի կարևոր բան կարող է պատահել: Եվ ահա ինչ-որ բան իսկապես երևաց միապաղաղ հորիզոնում, և Թազոն էլ ուղղություն վերցրեց դեպի էդ ինչ-որ բանը։ Ճիշտ է, հոգնած է, բայց սեփական ուժերին մի վայրկյան անգամ չի կասկածում: Գիտի՝ կհասնի, իսկ իր նպատակն էլ ավելի է մոտենում և հետևաբար չափով մեծանում: Գրություն է: Թազոն դեռ չի կարողանում կարդալ, բայց հստակ տեսնում է, որ լողում է դեպի ծովից դուրս ցցված երկաթե լաստակ հիշեցնող կառույցին ամրացված հսկայական գրությունը: Կոմունիստները երբեմն որևէ տեղ կամ լրիվ անհամապատասխան վայրերում փակցնում էին էդպիսի գրություններ, որոնց վրա գրված էր՝ «Դեպի լուսավոր ապագա», ինչպես Հոլիվուդի բլրին գրված է «Hollywood»: Թազոն ձեռքի անհասկանալի շարժումով օդի մեջ գծում է գրությունը, որին ջանասիրաբար լողալով մոտենում է անծայրածիր ծովում և ահա արդեն կարողանում է կարդալ: Պարզվում է՝ դեպի էստեղ էր ձգտում… «պուցը» (էն դատավճռի նման գրված է ամբողջ հորիզոնի վրա), և Թազոն տեսանելի դարձնելու համար ինձ համար նորից է օդում նկարում գրությունը, բայց էս անգամ վրացական այբուբենի տառերին լիովին հստակ ձև է տալիս։ Ծովը ոչ մի տեղ չի երևում, բայց Թազոյի ձեռքով գծված գրությունը իմ երևակայությունը հեշտությամբ տեղափոխեց կուտակված Քուռի և նրա երկայնքով կառուցված մեր հարազատ քաղաքի գլխին: Գժություն է, բա ի՞նչ է։ 6
Հարավային փիղը
Իրար ենք նայում: Իմ թողած ծխախոտը Թազոն վերջին շնչով ծխում է մինչև ֆիլտրը, հետո ուսերը թոթվում՝ ի նշան էն բանի, որ մեղավոր չէ նման երազ տեսնելու համար: Երևում է, որ հազիվ է ծիծաղը զսպում։ Ծխախոտը ցուցամատի և բութ մատի ուժեղ շարժումով նետում է Քուռը, նույնիսկ ջուրն ընկած սիգարետի ծխուկի հանգչելու ձայնն ենք լսում, և հանկարծ երկուսս էլ սկսում ենք հռհռալ։ Չենք կարողանում հանգստանալ։ Իսանիի ոստիկանները, որոնք անծանոթ դին մինչև Սամգորիի շրջան գրեթե լողալով հասցրին, մեկ վայրկյանով կտրվում են իրենց գործից և մեզ նայում։ Փորձում են հասկանալ, թե ինչի վրա ենք ծիծաղում, իրենց ափալ–թափալ գործ անելու վրա հո չե՞նք ծիծաղում: Ո՛չ, բա ամոթ չէ՞, ինչ էլ որ նշանակի ձեր այժմյան ջանք գործադրելը, կասկած չկա, որ քաղաքի և երկրի բարեկեցության համար է արվում ամեն ինչ: Նորից հռհռում ենք, իսկ նրանք, տարված են իրենց գործով, մեր ժամանակը չունեն։ Հռհռոցով լքում ենք հէկ–ը: Ոտքով պիտի անցնենք էն ամբողջ երկար ճանապարհը, որը տանում է մինչև տուն և պարտքով առանց ֆիլտրի սիգարետ տվող կրպակ… Աչքերս բացում եմ։ Բաժակի սառույցները դեռ չեն հալվել։ Շատ քիչ եմ քնել: Համակարգչի վրա նույն նկարն է. ինչ-որ տեղ՝ Մերձավոր Արևելքում, Նելլին կատվին է փաղաքշում: Ժամին եմ նայում. ինն է դառնում, և ուր որ է կգա հյուրս, որը երկար տարիներ ոտք չի դրել էս տուն: Մայրիկիս հուղարկավորության օրը հաշիվ չէ: Դա պարտավորություն էր սոցիալական և մարդկային, իսկ երեկ զանգեց ու անձամբ խնդրեց գալ: Անհարմար զգալով և հեռվից գալով՝ կցկտուր մի կերպ արտաբերեց միտքը ու վերջապես ասաց: Նույնիսկ խոսափողից 7
ԱՐՉԻԼ ՔԻՔՈՁԵ
էր զգացվում նրա էն վախը, թե ես կարող էի ձեռք առնել կամ հռհռալ: Նման բան մտքովս անգամ չի անցել: Դա գրեթե որպես պատիվ ընդունեցի… Բայց առավոտյան ինը չափազանց շուտ է: Ռանդևյուի՞ է գալիս, թե՞ խաշ ուտելու։ Դռան զանգն է։ Մինչև ինն էլ չի համբերել։ Գնում եմ բացելու: Ճանապարհի կեսին մտքովս անցավ, որ հյուրը Նելլիին չպիտի տեսնի: Համակարգչի մոտ եմ վերադառնում, նախ նկարը, հետո ամբողջ ալբոմն եմ փակում։ Դռան զանգը կրկին և ավելի անհամբեր է հնչում: Երեխաս նորից չի երևում չաթում: Էնտեղ արդեն ուշ է, և քնած է: Սոցիալական ցանցից դուրս եմ գալիս, համակարգչին հրամայում եմ քնել և նորից դեպի դուռն եմ ուղևորվում: Չեմ էլ հասցնում նորմալ վրան նայել: Թազոն դռան շեմին ոչ թե քայլ է անում, այլ ցատկում է, կարծես պատշգամբի տակ անձրևից է թաքնվում: Էնպես է առաջանում բնակարանի խորքերը, կարծես ապաստարանում լինի: Նրա անդադար զանգը անպատկառության նշույլ չէր։ Ապաստարան էր խնդրում: Հյուրասենյակում ծանրորեն ընկնում է բազմոցիս մոտ դրված բազկաթոռին ու էնպես է նայում գրապահարաններին, կարծես առաջին անգամ է ինձ հյուր եկել: – Ի՞նչ է, քնա՞ծ էիր։ – Աչքս կպել էր… համակարգչին էի նայում, ու աչքս կպավ, թե չէ շուտ եմ արթնացել… Գրպանից սիգարետ է հանում ու ծխում: Ծխելու ձևը նույնն է՝ նոր ծխող պատանու ագահ շնչով. մեկ, երկու, երեք, ու սիգարետի վերջը տրված է… Ես էլ եմ սեղանից վերցնում իմ սիգարետը ու ծխում։ Անհամբեր նայում է վրաս։ Հարամ է լինում սիգարետս։ Արագորեն հանգցնում եմ ու վեր կենում: 8
Հարավային փիղը
– Արի՛, Թազո՛, մեկ րոպեով… Ննջասենյակ ենք մտնում: – Աչքս կպել էր համակարգչի մոտ, ու սպիտակեղենը չեմ փոխել քեզ համար… արի՛, օգնի՛ր: Անկողնու վրայից իմ սպիտակեղենը հանում եմ ու Թազոյի օգնությամբ նորն եմ քաշում: Ծիծաղելիորեն տքնում ենք: Ընդհանրապես չպիտի մտածեմ սրա մասին, բայց էն, ինչ անում ենք, կինո է… Քառասունն անց երկու տղամարդ դեմքի լիովին լուրջ արտահայտությամբ, անհարմար զգալով, փոխում ենք անկողնու սպիտակեղենը. բարձերը երեսների մեջ ենք խցկում: – Ուզո՞ւմ ես՝ բարակ վերմակ դնենք ծրարի մեջ։ Չեմ կարծում՝ մրսեք. արդեն շոգ է… Բացառվում է, որ Թազոն էս անհեթեթ տեսարանի կինեմատոգրաֆությունը չզգա: Ինձ թվում է՝ կարծես հիմա հենց էնպես, ինչպես հին ժամանակներում, միմյանց կնայենք ու կհասկանանք, որ նույն բանն ենք մտածում: Հետո շատ կծիծաղենք… բայց չէ, Թազոն մի անգամ էլ չնայեց վրաս: Անձայն տքնեցինք, հոգնեցինք, և ահա պատրաստ է անկողինը… Ինչ-որ բան եմ հիշում: Դուրս եմ գալիս միջանցք: Պահարանը բացում եմ ու կիսադատարկ կոնյակի շիշ եմ հանում: – Վրաս կայֆոտ ազդում է մի հիսուն–հարյուր գրամ կոնյակը… էն հարցում… հասկացար, չէ՞, ինչ նկատի ունեմ: Ինձ վրա եմ բարկանում, որովհետև զգում եմ, որ Թազոյի հետ խոսելիս հատուկ բառեր եմ ընտրում: Թազոն շշին է նայում ու կարծես չի տեսնում, լսում է ինձ ու կարծես չի հասկանում՝ ինչ եմ խոսում: – Էդպե՞ս ես պատրաստվում գնալ։ Սպորտային համազգեստո՞վ։ 9
ԱՐՉԻԼ ՔԻՔՈՁԵ
Թազոն անպատկառ ու լկտի չէ ու երբեք էլ չի դառնա էդպիսին: Պարզապես շատ է շտապում ճանապարհել ինձ, շատ անհանգիստ է ու կարծես մի քիչ էլ ամաչում է իր վիճակից: Ժպտում եմ: – Արագ կփոխվեմ ու դուրս կգամ: Ննջարանում իսկապես արագ եմ փոխվում. զինվորի պես: Առանձնապես մեծ հագուկապի կարիք չունեմ: Սպորտային հագուստը պահարանի մեջ եմ դնում ու վերջ: Միջանցքում մարզակոշիկներս եմ հագնում: Ո՞վ գիտի, գուցե ոտքով երկար քայլեմ: Սիգարետը, բանալին, հեռախոսը գրպանումս են: Էլ ի՞նչ է պետք։ Հյուրասենյակում Թազոն կռացած մեջքով գրապահարանի ապակու հետևում դրված լուսանկարին է նայում էնպիսի դեմքով, կարծես փորձում է ինչ-որ բան հիշել: Լուսանկարը սև ու սպիտակ է, նրա հայրն էր նկարել և տպել Մթածմինդայի՝ կախարդական կարմիր լույսով լուսավորված իրենց լոգարանում: Դեռ էն ժամանակներից է նկարը դրված ապակու ետևում, և դա դիտելու համար կռանալու կարիք չունեինք: Պետական թանգարանի բակը և մենք՝ երկուսս, նախապատմական փղի կմախքի ֆոնին: Հագիս մայրիկիս գործած բլուզն է: Երկուսս էլ զուգված– զարդարված ենք, երևի տասը տարեկան: Մեր հետևի ապակե հսկայական արկղում փակված փիղը ամբողջությամբ չի տեղավորվում կադրում, բայց լավ են երևում առջևի ոտքերը, ժանիքները և ճակատի մի մասը։ Ես էն էլ եմ հիշում, թե ինչ էր գրված ապակե արկղի վրա: Ահա, եթե չես հավատում. «Archidiskodon Meridionalis–հարավային փիղ: Գտնված է Տարիբանիի դաշտից»: Թազոն ձեռքը ապակու հետևն է տանում, նկարը հանում ու կկոցած աչքերի մոտ տանում: Ինձ թվում է՝ վատ է տեսնում: Կարդալիս երևի արդեն ակնոց է դնում: 10
Հարավային փիղը
– Էդ Տարիբանիի դաշտը ինչ-որ կախարդական վայր էի պատկերացնում, որտեղ փղեր էին զբոսնում: Վերջերս մի ցուցահանդեսի էի, էնտեղ նկար կար. մեծ, բաց դաշտ և մեկ ծառ: Գեղեցիկ տեղ էր: Գրություն ուներ՝ «Տարիբանիի դաշտ»… Միանգամից փիղը հիշեցի: Նույնիսկ ցանկացա գնել էդ նկարը, բայց արդեն վաճառված էր… – Տարիբանիի դաշտում եղել եմ,– Թազոն լուսանկարը տեղն է դնում,– գործի տեղից ուղարկեցին բերքը ապահովագրելու: Ինչ-որ մեկը ցորեն էր ցանել: Սովորական տեղ է… առանձնապես մի բան չէ… Թազոն Տարիբանիի դաշտում է եղել: Թազոն ինչ-որ մեկի հացահատիկն է ապահովագրում: – Իմ գնալու ժամանակն է. ահա բանալին, ամեն դեպքում թող մոտդ լինի… Գնալուց առաջ զանգի՛ր, ու կգամ: Եթե առանց ինձ գնաս, միջանցքի պահարանին թո՛ղ բանալին ու դուռը դրսից փակի՛ր… Գլխով է անում ու մինչև դուռը ճանապարհում ինձ: Մարզակոշիկներս եմ հագնում: Ազնիվ մարդու թխկթխկոցով վազելով իջնում եմ փայտե աստիճաններով: Գաղտնի ու գողեգող թող ադյուլտերշիկները քայլեն: Վերև եմ նայում, որ ձեռքով անեմ, բայց արդեն փակել է իմ տան դուռը: Փակել է ու շատ էլ լավ է արել… Փողոց դուրս գալուց առաջ Մեդիկոյի հայելու մեջ ինձ եմ նայում: Սափրվել չհասցրի, բան չկա: Փող, հեռախոս, բանալի… ոչինչ չեմ մոռացել, լավ է, հետ գնալու կարիք չունեմ: Մեկ էլ Մեդիկոյի հայելին ասում է, որ սափրվելուց բացի խուզվելու կարիք էլ ունեմ և կարող է խուզեմ էլ, եթե օրս ճիշտ պլանավորեմ: Ծիծաղս գալիս է. ինչը պիտի պլանավորել, եթե բան չունես անելու ու ինչ էլ ունես, հաստատ գիտես, 11
ԱՐՉԻԼ ՔԻՔՈՁԵ
որ անողը չես: Չեմ էլ հիշում՝ վերջին անգամ երբ եմ արթնացել էսքան շուտ կամ առավոտյան դրսում երբ եմ եղել: Սիգարետի ու բորջոմիի համար դուրս գալը հաշիվ չէ: Իսկական, հիմքային դուրս գալն եմ ասում… Մեդիկոյի հայելու մեջ վերջին անգամ եմ նայում ինձ, ու մեկ, երկու… երկուսուկես, երեք, ու դուրս եմ գալիս… Շքամուտքը էլի լի է սիգարետի ծխուկներով: Մեր շքամուտքը սիրահարների գիշերային ապաստարան է: Դուռը չի փակվում, թեպետ ես ուրիշ չփակվող շքամուտքեր էլ գիտեմ շրջակայքում, բայց մեզ մոտ են հատկապես շատ գալիս, կարծում եմ՝ պատճառը հայելին է… Կարող են աստիճաններին նստել ու համ էլ հայելուն նայել: Հայելին նաև նրանց փաղաքշանքների վկան է և միմյանց ունենալու ապացույցը: Երևի բոյերով էլ են չափվում: Ուղղահայաց շրջած հսկայական աչքի ձև ունի Մեդիկոյի հայելին: Իսկ մարդու աչքը կատարյալ գործիք չէ: Շատ մոտ հեռավորությունից ֆոկուսից ընկնում է, և բծավոր ես տեսնում թանկագին աչքերի լույսը, խնամքով պահած վզնոցի փայլը ու էդ ժամանակ կարող ես գաղտնի աչք գցել հայելուն, հայելուց գողանալ դիտանկյունը, ու, ով գիտե, գուցե հայելին էնպիսի բան ցույց տա, որ մի բան էլ ինքը քեզնից ժպիտ գողանա… Միայն թե վատ է, որ ծխուկներ են թափում: Արևի լույսին եմ դուրս գալիս, հատում փողոցը ու դրսից նայում իմ տանը: Պատուհանից ոչ ոք ինձ չի նայում: Վարագույրը նույնիսկ մեկ անգամ չի շարժվի: Արդյոք բավականաչափ լա՞վն է իմ տունը առաջին ժամադրության համար։ Թազոն էնքան անհանգիստ էր, որ վստահ եմ՝ առաջինն է: Աշխատավարձ ունի. 12
Հարավային փիղը
Տարիբանիի դաշտում ինչ-որ մեկի բերքն է ապահովագրում: Հյուրանոցի կձգեր, բայց, մեկ է, ինձ մոտ ուզեց: Հյուրանոցի լայն մահճակալի վրա օտարոտի ծխելու ու ֆրանսիական ֆիլմ նայելու փոխարեն նախընտրեց ընտանեկան միջավայրի ադյուլտերը ու ինձ մոտ եկավ էսքան տարի անց… Ապակու հետևում դրված մեր մանկության նկարից բացի իրենից էլ ի՞նչ կտեսնի։ Հարազատ դեմքե՞ր։ Գրքե՞ր։ Մի քանի գիրք էլ մնաց մահճակալի մոտ՝ հատակին: Տեսնես կհետաքրքրվի՞, թե ինչ եմ կարդում, կուզենա՞ վերցնել ու թերթել։ Էլ ի՞նչ։ Պատին Թենգիզ Միրզաշվիլիի մի քանի նկար կա՝ ի նշան էն բանի, որ էս տունն էլ Թազոյի տան պես քաղաքի մեջ մի երկրորդ քաղաք է, որն էս նկարիչը իր անշահախնդիր նվերներով վավերագրեց… Էն կինն էլ, որին Թազոն սպասում է, կարող է «Չուբչիկայի» քաղաքից լինել: Չէ՞ որ մենակությունը երկու քաղաքում էլ միանման անտանելի է: Կինը շատ շուտով կմտնի իմ բնակարան ու մի քիչ անհարմար կնայի պատերին… Է՞լ ինչ կտեսնի։ Էլի մի քաղաքի, ավելի ճիշտ քաղաքատեղիի ավերակների հսկայական լուսանկար… Տարիներ ձգվող հնագիտական աշխատանք. ձեռնափայտին հենված մայրս համառ ու անառիկ հայացքով նայում է օբյեկտիվին ու ոչ մի կերպ չի ուզում հավատալ, որ տասնամյակներ է նվիրել էնպիսի հուշարձանի, որտեղից արժեքավոր ոչինչ չգտնվեց… Մեկ էլ աֆիշը իմ ֆիլմի, որը դիտել երբեք չկարողացա պահանջել Թազոյից ու ոչ էլ համարձակվեցի հարցնել՝ նայե՞լ է, թե՞ ոչ։ Էլի՞։ Սառնարանին աղջկաս՝ մագնիսներով փակցված բազմաթիվ լուսանկարներ: Մոռացա Թազոյին ասել, որ սառնարանը բացի, բայց եթե բացի, միայնակ ապրող մարդու համար ահագին զբաղվելու 13
ԱՐՉԻԼ ՔԻՔՈՁԵ
բան կգտնի, թեպետ ձեռքին անթափանցիկ մեծ տոպրակ կար, որը միանգամից խցկեց բազմոցի ու բազկաթոռի արանքը: Ինչ-որ բաներ է երևի բերել… Մեր շքամուտքից Մեդիկոն է դուրս գալիս ու ինձ ձեռքով անում: Ես էլ եմ ձեռքով անում փողոցի մյուս կողմից: Երկու հարևանի առավոտյան հանդիպում, միայն թե Մեդիկոն աշխատանքի է գնում, իսկ ես գաղափար չունեմ՝ ուր: – Բա՞ն է պատահել։ – Ոչինչ, զբոսնում եմ… – Էնպիսի դեմք ունես, կարծես բան պատահած լինի: – Եսիմ… շուտ եմ արթնացել: Մտածեցի՝ զբոսնեմ… – Հո դեպի էս կողմ չե՞ս զբոսնում,– Մեդիկոն Հանրապետության հրապարակի ուղղությամբ է գնում: Գլխով ասացի ոչ, ու հանկարծ շատ ուզեցի գոռալ՝ գիտե՞ս` Թազոն է ինձ մոտ: – Շքամուտքի դռանը մի կողպեք չդնե՞նք, թե չէ ինչի՞ նման է տեղանքը։ Մեդիկոն ժպտադեմ ինձ է դառնում. – Դնենք, այսինքն՝ ես դնեմ, չէ՞։ Ծիծաղում եմ ու ձեռքով հրաժեշտ տալիս: Հակառակ ուղղությամբ՝ դեպի կապույտ մենաստան եմ գնում, էնտեղից Վերայի այգի դուրս կգամ ու մի կուշտ սիգարետ կծխեմ: Չէ՛, էլի, ո՛չ մեր փողոցին, ո՛չ էլ իմ տանը ոչ մեկը անուն դնել չի կարող: «Ուդաչի, ախպե՛ր»,– էդպես ծերունակ կասեմ Թազոյին ու դուրս կգամ, կզբոսնեմ: Թազոյի հյուրը Քիաչելիի տասնմեկ համարը հեշտությամբ կգտնի. երկհարկանի տուն, մեկ շքամուտք: Թազոն երևի լրացուցիչ կողմ նորոշիչ էլ է տվել, ասել է, 14
Հարավային փիղը
որ շքամուտքում հայելի է կախված: Կինը անպայման կնայի հայելուն, ու շատ եմ ուզում, որ իր արտաքինից գոհ մնա: Հետո վերև կբարձրանա: Թազոն նրա ոտքերի ձայնն է լսում: Բարձրակրունկներով իմ աստիճաններով անձայն բարձրանալն անհնար է: Հստակ քայլերն ես լսում՝ բազմոցին թիկն տված ու ձեռքերդ գլխիդ տակ դրած. մարմ նիդ, գլխիդ, վերջույթներիդ համար սրանից ավելի լավ բան չես մտածի: Սիրտը տրոփում է: Ոտնաձայները դռանդ մոտ կտրվում են, ինչին հետևում է չափազանց երկար դադար մինչև դուռը թակելը կամ զանգ տալը, ու կանգնած սիրտը նորից է տրոփում… Առավոտյան աղոթքից դուրս եկած հոգևորականները կապույտ մենաստանի մոտ ինձ խնդրում են խմբակային լուսանկար անել: Տեսախցիկը վերցնում եմ, հետ գնում ու մեջքով հենվում եկեղեցու պատին՝ բոլորին կադրում տեղավորելու համար: Խցիկի տերը վազելով միանում է կոմպոզիցիային, որի կենտրոնի ականավոր ներկայացուցիչը՝ խոյացած քահանան, երեք մատն է հավաքում և խաչակնքվելու ելակետային դիրքով քարանում: Չը՛խկ։ Էկրանին եմ նայում, դա է, բայց մի հատ էլ կնկարեմ: Նորից լրջանում են: Քահանան նորից միավորում է երեք մատը: Նորից եմ չխկացնում, ու տեսեք, կարծում եմ՝ լավ է… Տեսախցիկի տերը էկրանին է նայում: – Շնորհակալությու՛ն, եղբա՛յր, Աստված քեզ հետ: – Խնդրեմ… Շարունակում եմ ճանապարհս։ Երկու բան կա, որ կինոյում պատկերել բացարձակ հնարավոր չէ՝ ռեալիստորեն պատկերել սեռական ակտը և Աստծուն ուղղված աղոթքը: Ես չեմ հավատում 15
ԱՐՉԻԼ ՔԻՔՈՁԵ
կնոջը կամ տղամարդուն, որ փորձում են ինձ համոզել, թե ամբողջությամբ տրվում են սիրուն, ես չեմ կարողանում հավատալ դերասանին, որը փորձում է ինձ համոզել, որ աղոթում է… Էդպիսի հավատք ուներ ծեր Օրսոն Ուելսը… Թե դա՞ որտեղից հիշեցի հիմա։ Վերայի այգում շնապահների ժամն է: Շուտով էս տեղանքը ուրիշ մարդկանցով կլցվի՝ երեխաներով, դայակներով ու ստվերներով, իսկ երեկոյան էնքան սիրահար զույգ կհավաքվի, որ ազատ աթոռ չի մնա: Առավոտը շնապահներինն է: Ես հավանում եմ էս մարդկանց: Ես էլ խելացի, սպիտակ լաբրադորով հազվադեպ գալիս եմ էստեղ, ազատ եմ թողնում ու նայում, թե ինչպես է զբաղվում ուրիշ շների հետ: Միմյանց հոտոտում են, վազում են անկաշկանդ: Լաբրադորի հետ ես էլ էս շնային միասնության մասն եմ դառնում: Առանց շան նույն մարդիկ չեն էլ ճանաչում ինձ, փոխարենը ես եմ յուրաքանչյուրին ճանաչում, բայց էսօր ծանոթներիցս ոչ ոք չկա, մենակ ինչ-որ ազաբոչենի իր դոբերմանին արդեն փսլնքախառն կոն գցելով էր զբաղվում: Սպորտային համազգեստով էս «ներված» պերսոնաժը նորեկ է: Մինչև օրս երբեք չեմ տեսել: Նստում եմ աթոռին ու ծխում: Դոբերմանը գերմանական փութաջանությամբ գտնում է կոնը, ուրախացած վերադարձնում տիրոջը, սպասում գցելուն ու առանց հոգնելու ափալ–թափալ վազում՝ բերելու, և էսպես անվերջ: Հիմա գրպանիցս հեռախոսս կհանեմ, ինտերնետ կմտնեմ ու ինքնավերացման ջանասիրությամբ Նելլիի գործուղման ալբոմը կդիտեմ, իսկ կոնի հետևից ընկած դոբերմանը գժի նման նորից կվազվզի դեսուդեն… 16
Հարավային փիղը
– Սիգարետ ունե՞ս,– Լեոն նստում է կողքս, ու ձեռքով բարևում ենք իրար: Հեռախոսս գրպանս է վերադառնում: Նա էլ է շուտ դուրս եկել։ Լեոյի հագին էլ է սպորտային համազգեստ, բայց եթե դոբերմանի տերը առողջ ապրելակերպով ու նյութական բարեկեցությամբ է շողում, Լեոյի մաշված սպորտային հագուստը բանտարկյալի համազգեստ է: Բանտն ու օղին ուրիշ կերպ են չորացնում մարդուն։ Տեսնես նա հաշվե՞լ է բանտում անցկացրած օրերի, ամիսների, տարիների ընդհանուր թիվը։ Լեոն պատկերացում անգամ չունի, որ իր՝ վերջին անգամ բանտից ազատվելը անգիտակից հարբելով եմ նշել: Էդ օրը Մեդիկոն զանգեց, խնդրեց իջնել։ «Էսօր կհարբե՛նք»,– համարյա տոնական հայտարարեց և պահարանից հանեց ճաճայի հսկայական շիշը: Խոհանոցում նստեցինք ու քաշեցինք գլուխներս: Կողքի սենյակում Մեդիկոյի հայրը Շոպենի նոկտյուրններն էր նվագում, իսկ Մեդիկոն օղի էր քաշում գլուխը, խոսում էր ինձ հետ ու մեջումեջ լալիս: Էդ օրը մի չափազանց երկար պատմություն ավարտվեց: Առավոտյան Վերայի այգով անցնող Մեդիկոյին անծանոթ մեկը բարևեց՝ գլխարկը հանելով, ու ինչ-որ բան կտրվեց… Ավարտվեց էն, ինչ երբեք չէր եղել… Լեոն վերջին սռոկից հետո Մեդիկոյից այլևս չի հարցրել՝ ինչ կա: «Հարևանային միջավայրում ի՞նչ կա–չկա, ո՞նց են գործերը»,– իբր իմիջիայլոց ասում էր ու ավազակորեն աչքով էր անում: Իսկ հարևանային միջավայրում տարիների ընթացքում ոչինչ չի փոխվում: Երեկոյան Մեդիկոն տուն մտնելու համար ստիպված է լինում գրկախառնված սիրահարների վրայով անցնել, իսկ էնտեղ միայն հայրիկի լավ ջրած բույսերն են աճում, և տեղանքին սարդոստայնի պես կպել է տանը 17
ԱՐՉԻԼ ՔԻՔՈՁԵ
մնացած օրիորդական աշնան բույրը: Սենյակում ծաղկած բույսերը էս բույրը միայն սրում են, և երբեմն հարբելն էլ չի օգնում… – Հիշո՞ւմ ես մեքենան,– հարցնում է Մեդիկոն: Գլխով եմ անում: Իհարկե հիշում եմ: – Ամենածիծաղելին ի՞նչն է, գիտե՞ս։ Ոչ թե տղամարդկանց, երկրպագուների, ամուսնանալու մասին եմ մտածում, այլ էն մեքենաների, որ կանգնում էին, ու ես չէի նստում… Մեքենաները դարձան իմ էրոտիկ երևակայությունը: Ծիծաղելի չէ՞։ Ծիծաղելի չէ: Լեոյին կարծես թե չէր սպասում, բայց համ էլ սպասում էր: Տեսնես աշխարհի էլ ո՞ր քաղաքում կարող է նման բան պատահել։ Ավելի ճիշտ, ոչինչ էլ չպատահել: Միմյանցից հարյուր քայլ հեռու ապրող երկու մարդ, որոնք որևէ ընդհանուր բան չունեն, ամբողջ կյանքը իրար անտեսանելի թելով կապված անցկացնեն: Սուտ է, թե իբր Մեդիկոն Լեոյի վախից չի ամուսնացել: Լեոյից այլևս ոչ ոք չի վախենում: Տարիների ընթացքում Լեոն Վերայի այգու ուրվականն է դարձել: Կարծես տարիքով չպիտի հասնի, բայց իրականում իրենից տարիքով մեծ ուրվականներից ծեր է: Բանտը ծերացնում է մարդուն, սպանությունն էլ է ծերացնում, ու Լեոյի համար էլ եկավ էն օրը, երբ, հերթական սռոկից ազատվելով, այլևս չհամարձակվեց Մեդիկոյի մոտ գնալ ու որպիսությունը հարցնել, ուրիշ ուրվականների մեջ կանգնած՝ հեռվից բարևեց՝ գլխարկը հանելով, անատամ բերանով ծիծաղեց, ու ինչ-որ բան ավարտվեց… Իսկ նորը սկսելը երկուսի համար էլ ուշ է: Ժամանակն անցավ… Լեոյի մասին կասեն՝ ուժեղ տիպ էր, ու ճիշտ էլ կլինի… Էս քաղաքը հիշում է իր հերոսներին: Քաղաքը, 18
Հարավային փիղը
որտեղ Լեոն է ապրում, շատ նման է խիստ ռեժիմով բանտի: Էստեղ երբեք չես կարող թուլանալ, սվաբոդայում էլ չես կարող ազատ լինել: Զգոնությունը կորցնելն էստեղ ոչ մեկը չի ների, էստեղ ոչինչ չի կարող թաքուն մնալ. կարծես մարդուն միշտ ուղեկցում է ու երբեմն նրանից առաջ է ընկնում բանտախցից բանտախուց, զոնայից զոնա նրա պահվածքի կամ անվայելչության անգիր քսիվը: Մանկապարտեզից դպրոց, դպրոցից համալսարան, էնտեղից հասուն կյանք, ծերություն… Ուժեղ տիպ էր… Երբվանի՞ց են Լեոյի մասին անցյալ ժամանակով խոսում։ Կարո՞ղ է էն օրից, երբ Քիաչելիի փողոցից Մեդիկոյին նվիրած մեքենան անհետացավ: Ինչ-որ մեկը՝ քաղաքապետարա՞ նը, թե՞ ղեկավարներից մեկը, հստակ որևէ մա՞րդ, թե՞ ամբողջ համակարգը մի օր էլ համարձակվեց և փտած ու անտեր «BMW»–ն հեռացրեց փողոցից: Ինչ-որ բան է փոխվել, նախկինում դրսում կլիներ Լեոն, թե բանտում, ոչ մեկը մատով չէր կարող դիպչել Մեդիկոյի մեքենային, ոչ մեկի մտքով անգամ չէր անցնի: Չեմ էլ հիշում՝ քանի տարի էր մեր տան առջև կանգնած էդ «BMW»–ն: Կանգնած էր ու կանգնած: Կարծես միշտ պիտի կանգներ: Շատերի համար նույնիսկ թանկագին էր էս տեղական առասպելը, որով սերունդներ մեծացան: Ուժեղ տղան առաջին մեծ գումարը ձեռքը գցելուն պես սիրելիին թույն մեքենա նվիրեց, բայց աղջիկը արհամարհեց: Մի ուրիշ տիպի դաստոյնի աղջիկ էր՝ պրոֆեսորի զավակ, բայց տղային, միևնույնն է, սիրում էր… «Հարյուր տոկոս՝ սիրում էր»,– կհամաձայնեն ուրիշները, որոնք պատմության սկիզբն են հիշում, իսկ էդպիսիք շատ չենք մնացել. «Որ չսիրեր, 19
ԱՐՉԻԼ ՔԻՔՈՁԵ
կամուսնանար, մեկին կուզեր: Հրեշտակի նման աղջիկ էր… տղան էլ ուժեղ էր, զադնի չգիտեր, միանգամից կրակում էր ու երբեմն սպանում… Միշտ հանուն արժանապատվության: Դուելյանտ կերպար էր: Խախտում ներ չի ունեցել։ Մեծ պատժաչափով էր գնում…»: Քիաչելիի տասնմեկ համարի առջև կայանած «BMW»–ն էնպես դարձավ ջարդոն, որ ոչ մի անգամ չխոդվեց: Պատմության սկիզբը հիշողները Մեդիկոյին մինչև օրս գլխարկը հանելով և ակնածանքով են բարևում: Նրանց աչքում Մեդիկոն հավատարմության ու պատկառելի սպասումի խորհրդանիշ է… Գողոնով կամ գողացած փողերով սիրելիի համար գնված նվերը Թբիլիսիի պատերազմից անմիջապես հետո մեր փողոցում հայտնվեց: Մեզնից երկու քայլ էն կողմ տեղի ունեցած ռազմական հեղափոխությունը Մեդիկոյի նոր կյանքի սկիզբը դարձավ. հիմա մեքենա ուներ, որը երբեք չէր նստի, ու հայր, որն այլևս երբեք դուրս չէր գա տնից, ու ամբողջ թաղամասում և կարծեմ ամբողջ քաղաքում քեռի Ռոստոմը միակ մարդն էր, որը չգիտեր, որ պատուհանի տակ կայանած «BMW»–ն իր դստերն էր: Անցած ձմռանը լաբրադորիս հետ զբոսնում էինք Մթածմինդայի ուղղությամբ: Գրիբոյեդովի փողոցով իմ առջևով քայլող զույգը բաժանվեց կոնսերվատորիայի մուտքի մոտ: Տղան աղջկան համբուրեց ու ճանապարհը շարունակեց, աղջիկը ուսից կախված ջութակի պատյանը ուղղեց ու հայացքով ուղեկցեց փողոցով անցնող տղային: – Էս ի՜նչ լավ տղա ճանապարհեց քեզ,– տաքսուց հևալով ու խառնված հազիվ իջավ բամբասկոտ կարգադրիչը,– էդպիսի կանայք միայն վարչությունում են աշխատում: 20