Տարածաշրջանային խնդիրներ / Regional Affairs (1/2015)

ՏԱ­ՐԱ­ԾԱՇՐ­ՋԱ­ՆԱՅԻՆ ԽՆ­ԴԻՐ­ՆԵՐ Գիտական ամսագիր

1(6)

2015

Հ­րա­տա­րակ­վում է Հայաստանի Հանրապետության պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման ա­կա­դե­մի­այի գի­տա­կան խորհր­դի ե­րաշ­խա­վոր­մամբ

Խմ­բա­գիր­ Ար­տակ Շա­քա­րյան, պ. գ. թ.

Խմ­բագ­րա­կան կազմ Ար­թուր Ա­թա­նե­սյան, ք. գ. դ. Ար­սեն Ա­վա­գյան, պ. գ. դ. Արման Եղիազարյան, պ. գ. դ. ­Գա­րիկ Քե­ռյան, ք. գ. դ. ­ ա­չիկ Գևոր­գյան, բ. գ. թ. Խ ­Հա­մա­զասպ Դա­նի­ե­լ յան, ք. գ. թ. Ա­րամ Դավ­թյան, բ. գ. թ. Վահան Դիլանյան, ք. գ. թ. Ար­թուր Դու­մա­նյան, պ. գ. թ. ­Գո­հար Իս­կան­դա­րյան, պ. գ. թ. Անահիտ Խոսրոևա (ԱՄՆ), պ. գ. թ. Ա­րայիկ Հա­րու­թյու­նյան, պ. գ. թ. ­Տիգ­րան Ճո­րո­խյան, ք. գ. թ. ­Սու­րեն Մա­նու­կյան, պ. գ. թ. Նազելի Նավասարդյան, պ. գ. թ. ­Կա­րեն Շա­քա­րյան, ք. գ. թ. Այգերիմ Շիլիբեկովա (Ղազախստան), ք. գ. թ. ­Վահ­րամ Տեր–Մաթ­ևո­սյան, պ. գ. թ. ­Ներ­սես Տեր–Վար­դա­նյան, պ. գ. թ.

© Հեղինակներ, 2015

­ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ Հայկ Գաբ­րի­ե­լ յան Թուր­քի­այի ռազ­մա­ծո­վային ու­ժե­րի ար­դի­ա­կա­նաց­ման ու ակ­տի­վաց­ման շուրջ.............................................. 5 Ար­մեն Ղա­զա­րյան Միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռության ար­ծարծ­ման ա­ռանձ­նա­ հատ­կություն­նե­րը հհ կու­սակ­ցա­կան քա­րո­զար­շա­վում.

2012 թ. աժ նա­խընտ­րա­կան քա­րո­զար­շա­վի օ­րի­նա­կով................................................................41 Ро­ман Ме­ли­кян Юж­ный Кав­каз – про­за­пад­ный тан­дем, про­рос­сийс­кий ЕА­ЭС или...?........................................................... 59 Նաի­րա Սա­հա­կյան Ոչ մու­սուլ­ման­նե­րի ի­րա­վունք­ներն «Իս­լա­մա­կան պե­ տու­թյու­նում»........................................................... 82 Ան­ժե­լա Է­լի­բե­գո­վա Ադր­բե­ջա­նա­կան քա­րոզ­չու­թյան խն­դիր­նե­րը 2014 թ. ռազ­մա­կան թե­մայով լու­սա­բա­նում­նե­րում................. 92 Գ­ևորգ Պետ­րո­սյան 2014 թ.՝ ծանր տա­րի Թուր­քի­այի հա­մար. տար­վա ամ­ փո­փում..................................................................103 Ա­նդ­րա­նիկ Գրի­գո­րյան Է­ներ­գե­տիկ գոր­ծո­նը մի­աբ­ԵՎեռ աշխարհակարգի դեմ ո­ւղղ­ված լծակ ՌԴ ար­տա­քին քաղաքականության մեջ......................................... 112

Hasmik Khachatryan Building “Bridges” between Caspian Sea, Black Sea, the Middle East and Europe: The Relativity of Turkey´s Available and Potential Power................................... 122 ­Ռու­զան­նա Ազ­րո­յան Կա­պի­տա­լիս­տա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի ա­րագց­ված ­զար­գա­ցումն ի­րա­նում «ս­պի­տակ հե­ղա­փո­խու­թյա­նե շր­ ջա­նում. տն­տե­սու­թյան ար­դի­ա­կա­նաց­ման ձա­խող­ման պատ­ճառ­նե­րը........................................................143 The Volume In a Glance...............................................164

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

5

ԹՈՒՐ­ՔԻ­ԱՅԻ ՌԱԶ­ՄԱ­ԾՈ­ՎԱՅԻՆ ՈՒ­ԺԵ­ՐԻ ԱՐ­ԴԻ­Ա­ԿԱ­ ՆԱՑ­ՄԱՆ ՈՒ ԱԿ­ՏԻ­ՎԱՑ­ՄԱՆ ՇՈՒՐՋ ­ՀԱՅԿ ԳԱԲ­ՐԻ­Ե­ԼՅԱՆ ­ ազ­մա­ծո­վային ու­ժե­րի կար­ևո­րու­թյու­նը: Ռազ­մա­կան հզոր Ռ ո­ւժ ու­նե­նա­լը դի­վա­նա­գի­տու­թյան ա­մե­նա­մեծ օգ­նա­կան­նե­րից մեկն է: Ըն­դուն­ված է ա­սել, որ ցա­մա­քային զոր­քե­րը (ՑԶ) պաշտ­ պա­նում են ժո­ղովր­դին, գոր­ծում են ե­րկ­րի ներ­սում, և որ դրանց հիմ­նա­կան դե­րը հար­ձակ­ման են­թարկ­ված եր­կի­րը պաշտ­պա­նելն է: Ռազ­մաօ­դային ու­ժե­րը (ՌՕՈՒ) ե­րկ­րի սահ­ման­նե­րից դուրս կա­ րող են գոր­ծել մի­ջազ­գային օ­դային տի­րույ­թում, բաց ծո­վե­րում, սա­կայն պետք է նկա­տել, որ դա կա­րող են ա­նել մի­այն կարճ ժա­մա­նա­կով: Ե­րկ­րի սահ­ման­նե­րից դուրս տևա­կան ժամ­կե­տով ռազ­մա­կան ներ­կա­յու­թյուն ա­պա­հո­վել և հե­ռա­վոր վայ­րեր հաս­նել ի զո­րու են մի­այն ռազ­մա­ծո­վային ու­ժե­րը (Ռ­ԾՈՒ): Ռ­ԾՈՒ–ն պետք է ի վի­ճա­կի լի­նի տևա­կան գոր­ծե­լու բաց ծո­վե­ րում, ռազ­մա­կան ներ­կա­յու­թյուն ա­պա­հո­վե­լու ճգ­նա­ժա­մային գո­ տի­նե­րում, ին­չը մի­ջազ­գային հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րում նրան վե­րա­ ծում է վե­րին աս­տի­ճա­նի կար­ևոր գոր­ծո­նի: ՌԾՈՒ–ն նպաս­տում է հե­ռա­վոր վայ­րե­րից տն­տե­սա­կան շա­հեր ստա­նա­լուն, հե­ռա­վոր տե­ղե­րից ե­կող սպառ­նա­լիք­նե­ րին դի­մագ­րա­վե­լուն, զսպ­մա­նը ­Ռազ­մա­ծո­վային ու­ժե­րի կար­ևո­րու­թյու­նը: և այլն: ՌԾՈՒ–ն խա­ղաղ ժա­մա­ Ռազ­մա­կան հզոր ո­ւժ ու­նե­նա­լը դի­վա­նա­ գի­տու­թյան ա­մե­նա­մեծ օգ­նա­կան­նե­րից նակ այ­ցե­լում է բա­րե­կա­մա­կան մեկն է: ե­րկր­նե­րի նա­վա­հան­գիստ­ներ, կար­ևոր դեր է խա­ղում բա­րե­կա­մու­թյան ամ­րագր­ման հար­ցում, ճա­նա­չել է տա­լիս սե­փա­կան եր­կի­րը: ՌԾՈՒ–ն կա­րող է բա­րե­ կամ­նե­րի հա­մար բաց, ի­սկ թշ­նա­մի­նե­րի հա­մար փակ պա­հել ծո­

6

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

վային փո­խադր­ման եր­թու­ղի­նե­րը1: Թուր­քի­այի Հան­րա­պե­տու­թյան (ԹՀ) հիմ­նա­դիր Մուս­թա­ֆա Քե­մալ Ա­թա­թուր­քը, ով ռազ­մա­ծո­վային նա­վա­տոր­մի կար­ևո­րու­ թյու­նը գի­տակ­ցել է դեռևս Դար­դա­նե­լի օ­պե­րա­ցի­այի (1915–1916 թթ.) ժա­մա­նակ, իր ժա­մա­նա­կին հայ­տա­րա­րել է. «­Լի­նե­լով ՌԾՈՒ­–ի օգ­նու­թյու­նից զրկ­ված ցա­մա­քային ո­ւժ` մենք եր­բեք չենք կա­րո­ ղա­նա մեր (Փոքր Ա­սի­ա) թե­րակղ­զին պաշտ­պա­նել թշ­նա­մուց, ով ա­ռանց որ­ևէ բար­դու­թյան կա­րող է մո­տեց­նել իր ՑԶ­–ը»: Ի դեպ, Ա­թա­թուր­քը Դար­դա­նե­լի օ­պե­րա­ցի­ա­յում հաղ­թե­լը և դրա­նով ի­սկ Ստամ­բու­լը փր­կե­լը պայ­մա­նա­վո­րում է հենց Սև­ծո­վ յան նե­ղուց­նե­ րը փա­կե­լու հան­գա­ման­քով` մի­ա­ժա­մա­նակ Օս­մա­նյան կայս­րու­ թյան պար­տու­թյու­նը պայ­մա­նա­վո­րե­լով նրա­նով, որ կայս­րու­թյա­ նը չի հա­ջող­վել նույնն ա­նել (փա­կել) Կար­միր ծո­վը Հնդ­կա­կան օվ­կի­ա­նո­սին մի­աց­նող (Բաբ էլ Ման­դե­բի) նե­ղու­ցի պա­րա­գա­յում (ո­րով, մաս­նա­վո­րա­պես Ա­նգ­լի­ան զոր­քեր է փո­խադ­րել Հնդ­կաս­ տա­նից, Ա­վստ­րա­լի­այից, Նոր Զե­լան­դի­այից)2: 1924 թ. սեպ­տեմ­բե­րի վեր­ջե­րին էլ Քե­մալ Ա­թա­թուր­քը հայ­տա­ րա­րեց, որ ԹՀ­–ի հա­մար կար­ևոր է խո­շոր նա­վա­տորմ ու­նե­նա­լը, քա­նի որ ե­րկ­րի ծո­վային սահ­ման­նե­րը շատ ա­վե­լի եր­կար են, քան ցա­մա­քային սահ­ման­նե­րը*. «Ա­նա­տո­լի­ան չի կա­րող գո­յատևել ա­ռանց նա­վա­տոր­մի, և ԹՀ­–ը պաշտ­պա­նե­լու կար­ևոր պայ­մանն է ուժեղ նա­վա­տորմ ու­նե­նա­լը»3: Թուրք հոդ­վա­ծա­գիր Ու­միթ Օզ­դաղն իր հեր­թին ու­ժեղ նա­ վա­տորմ ու­նե­նա­լու հրա­մա­յա­կա­նը հիմ­նա­վո­րում է պատ­մա­կան մի շարք փաս­տե­րով: Նա ներ­կա­յաց­րել է պատ­մա­կան մի շարք դեպ­քեր, ե­րբ օս­մա­նյան նա­վա­տոր­մի** պար­տու­թյա­նը հա­ջոր­ դել են պար­տու­թյուն­ներ ցա­մա­քում ու տա­րած­քային կո­րուստ­ elişen ve Değişen Türk Deniz Kuvvetlerinin Bugünü ve Yarını, BILGESAM, Bilge G Söyleşi – 9, Nisan 2011 2 Nejat Tarakçı, Cumhuriyet ve Türk Denizciliği, TASAM, 20.10.2012. * Երեք կողմից ծովերով շրջապատված ԹՀ–ի ծովային սահմանների երկար­ու­ թյունը 8333 կիլոմետր է՝ ներառյալ կղզիները, իսկ ցամաքային սահմանների երկարությունը` 2949 կիլոմետր: ԹՀ ափագծի 20,34 %–ը բաժին է ընկնում Սև, 11,20 %–ը՝ Մարմարա, 33,66 %–ը՝ Էգեյան և 20,07 %–ը՝ Միջերկրական ծովերին: Սև ծովում ափագծի երկարությունը 1695 կիլոմետր է, Էգեյան ծովում` 2805, Միջերկրական ծովում` 1577, Մարմարա ծովում` 1189, կղզիների շրջանում` 1067: 3 Atatürk ve Deniz Kuvvetleri, Atatürk ve Deniz Köşesi, www.dzkk.tsk.tr ** Օսմանյան նավատորմի պատմությունը բաժանվում է 3 մասի. 1324–1390 թթ.՝ ծովապետերի (նավատորմավարների), 1390–1867 թթ.՝ նավատորմի հրա­ մանատարների, իսկ 1867–1922 թթ.՝ ծովային նախարարության ժա­ մա­ նակաշրջան: Սելջուկներն առաջին անգամ Էգեյան ու Մարմարա ծովեր են հասել 1081 թ., ինչը կարևոր տարեթիվ է համարվում ԹՀ ՌԾՈՒ–ի համար: 1

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

7

ներ: Օզ­դա­ղը մաս­նա­վո­րա­պես բե­րում է 1770 թ. հու­լի­սի 5–7­–ին տե­ղի ու­նե­ցած Չես­մե­նի ծո­վա­մար­տի օ­րի­նա­կը, ե­րբ օս­մա­նյան նա­վա­տոր­մը պար­տու­թյուն կրեց ռու­սա­կան նա­վա­տոր­մից, ա­պա 4 տա­րի ան­ց կնք­վեց Քյու­չուկ Քայ­նար­ջայի հա­մա­ձայ­նա­գի­րը` Նա­վա­րի­նի ծո­վա­մար­տից հե­տո Օս­մա­ ի վեր­ջո հան­գեց­նե­լով Ղրի­մի նյան կայս­րու­թյու­նը կորց­րեց Հու­նաս­տա­ կորս­տին (Չես­մե­նի ծո­վա­մար­ նը, պարտ­վեց 1828–1829 թթ. ռուս–­թուր­ տից հե­տո ռու­սա­կան նա­վա­ քա­կան պա­տե­րազ­մում և մնա­լով ա­ռանց տոր­մին հա­ջող­վեց լր­ջո­րեն նա­վա­տոր­մի` չկա­րո­ղա­ցավ 1830 թ. կան­ խա­թա­րել Է­գե­յան ծո­վում թուր­ խել Ֆրան­սի­այի կող­մից Ալ­ժի­րի գրա­վու­մը:­ քե­րի հա­ղոր­դակ­ցու­թյան ու­ղի­նե­րը և շր­ջա­փա­կել Դար­դա­նե­լը, ին­չը և հե­տա­գա­յում մեծ դեր խա­ղաց Քյու­չուք Քայ­նար­ջայի հա­ մա­ձայ­նագ­րի կնք­ման ժա­մա­նակ):­ Օզ­դա­ղի բե­րած ե­րկ­րորդ օ­րի­նակն ա­ռնչ­վում է 1827 թ. հոկ­ տեմ­բե­րի 20­–ին տե­ղի ու­նե­ցած Նա­վա­րի­նի ծո­վա­մար­տին, որ­տեղ օս­մա­նյան նա­վա­տոր­մը պարտ­վեց ան­գլի­ա­կան, ֆրան­սի­ա­կան ու ռու­սա­կան ռազ­մա­նա­վե­րին` կորց­նե­լով 58 նավ: Օզ­դաղն ը­նդ­ գծում է, որ Նա­վա­րի­նի ծո­վա­մար­տից հե­տո Օս­մա­նյան կայս­րու­ թյու­նը կորց­րեց Հու­նաս­տա­նը, պարտ­վեց 1828–1829 թթ. ռուս–­ թուր­քա­կան պա­տե­րազ­մում և մնա­լով ա­ռանց նա­վա­տոր­մի` չկա­ րո­ղա­ցավ 1830 թ. կան­խել Ֆրան­սի­այի կող­մից Ալ­ժի­րի գրա­վու­մը:­ Օզ­դա­ղի բե­րած եր­րորդ օ­րի­նակն էլ ա­ռնչ­վում է 1853 թ. նոյեմ­ բե­րի 30­–ին տե­ղի ու­նե­ցած Սի­նո­պի ծո­վա­մար­տին, որ­տեղ ռու­ սա­կան նա­վա­տոր­մը Սև ծո­վում պար­տու­թյան մատ­նեց օս­մա­նյան նա­վա­տոր­մին: Օզ­դա­ղի խոս­քե­րով՝ նա­վա­տոր­մի այս պար­տու­ թյան հետ­ևան­քով ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը բա­վա­կան ձգձգ­վե­ցին (մինչև Ղրի­մի պա­տե­րազ­մի ա­վար­տը)1: Բ­նա­կա­նա­բար, ներ­կա­յումս ՌԾՈՒ­–ի հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը և գոր­ծա­ռույթ­նե­րը շատ ա­վե­լի մեծ են, քան Օզ­դա­ղի նշած օ­րի­նակ­ նե­րում 18–19–րդ դա­րե­րի նա­վա­տորմ­ե­րի­նը, և հետ­ևա­բար այժմ ա­վե­լի է կար­ևոր­վում հզոր ու ար­դի­ա­կան, նոր ա­ռա­ջադրանք­ներ լու­ծե­լուն ու­նակ ՌԾՈՒ ու­նե­նա­լը: Թուրք ծո­վա­կալ Սա­լիմ Դեր­վի­ շօղ­լո­ւի կար­ծի­քով՝ ԹՀ ՌԾՈՒ–ն ա­մե­նա­կար­ևոր գոր­ծոն­նե­րից մեկն է Է­գե­յան ծո­վի վե­ճե­րի կար­գա­վոր­ման հար­ցում, և ե­թե նախ­ կի­նում Հու­նաս­տա­նի հետ գրանց­ված ճգ­նա­ժա­մային բազ­մա­թիվ պա­հե­րը չեն հան­գեց­րել լուրջ բախ­ման, ա­պա դրա հիմ­նա­կան 1

mit Özdağ, Stratejik akıl, Türk Deniz Kuvvetleri ve Türkiye, Yeni Çag Gazetesi, Ü 20.03.2014.

8

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

պատ­ճառ­նե­րից մե­կը ԹՀ ՌԾՈՒ–ն է: Ինչ վե­րա­բե­րում է Սև ծո­վին, ա­պա ԹՀ­–ը Սև­ծո­վ յան ե­րկր­նե­րի թվում ու­նի ա­մե­նաեր­կար ա­փա­գի­ծը. Սև ծո­վի ո­ղ ջ հա­րա­վային հատ­վա­ծը պատ­կա­նում է նրան: Բա­ցի այդ՝ այն հա­մար­վում է կի­ սա­փակ ծով, ի­սկ Սև­ծո­վ յան նե­ղուց­նե­րը ԹՀ­–ի ձեռ­քում են: «­Սա­ ռը պա­տե­րազ­մի» ժա­մա­նակ Սև ծո­վում գե­րա­կա ո­ւժ էր ԽՍՀՄ­–ը, սա­կայն նրա փլու­զու­մը Սև ծո­վում հան­գեց­րեց մեծ փո­փո­խու­ թյուն­նե­րի, և կա­րե­լի է ա­սել, որ դրա­նից հե­տո Սև ծո­վում սկ­սեց գե­րա­կայել ԹՀ ՌԾՈՒ–ն, ո­րն ու­նակ է վե­րահս­կելու Սև և Է­գե­յան ծո­վե­րի, Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վի ար­ևե­լ յան ու կենտ­րո­նա­կան գո­տի­ նե­րի ծո­վային փո­խադր­ման ու­ղի­նե­րը: ԹՀ­–ի հա­մար մեծ կար­ևո­րու­թյուն է ներ­կա­յաց­նում նաև մի­ ջերկ­րա­ծո­վ յան տա­րա­ծաշր­ջա­նը: ԹՀ­–ը հա­մար­վում է Մի­ջերկ­ րա­կան ծո­վում ա­մե­նաեր­կար ա­փա­գիծն ու­նե­ցող ե­րկր­նե­րից մե­ կը: Այն ԹՀ­–ի հա­մար կար­ևո­րու­թյուն է ներ­կա­յաց­նում քա­ղա­քա­ կան ու ա­ռևտ­րային տե­սան­կյու­նից: «­Բա­քու – Թբի­լի­սի – Ջեյ­հան» (ԲԹՋ) նավ­թա­մու­ղով նավ­թը հասց­վում է Ար­ևե­լ յան Մի­ջերկ­րա­ ծով, որ­տե­ղից լցա­նա­վե­րով շա­րու­նա­կում է իր ու­ղին: Այս­տե­ղով է ի­րա­կա­նաց­վում Պար­սից ծո­ցի ե­րկր­նե­րից վա­ռե­լա­նյու­թի մեծ մա­սի մա­տա­կա­րա­րու­մը ԹՀ: Տա­րա­ծաշր­ջա­նի պաշտ­պա­նու­ թյու­նը կար­ևոր­վում է նաև ա­հա­բեկ­չու­թյան, զեն­քի մաք­սա­նեն­ գու­թյան դեմ պայ­քա­րի պլա­նում: Բա­ցի այդ՝ ԹՀ­–ը սահ­մա­նակ­ ցում է ած­խաջ­րա­ծին­նե­րի հա­րուստ պա­շար­ներ ու­նե­ցող տա­րա­ ծաշրջան­նե­րի հետ և կամր­ջի դեր է կատարում նրանց ու ՆԱ­ՏՕ­–ի ե­րկրնե­րի միջև: ԹՀ­–ը մեծ դեր է խա­ղում նաև ՆԱ­ՏՕ­–ի կող­մից Սև և Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վե­րը վե­րահս­կե­լու գոր­ծըն­թա­ցում: Ծո­վը ոչ մի­այն հա­ղոր­դակ­ցու­թյան ու­ղի է ԹՀ­–ի տն­տե­սու­թյան հա­մար (Թուր­քի­ան իր ար­տա­քին ա­ռևտ­րի 90 %–ն ի­րա­կա­նաց­նում է ծո­ վային ճա­նա­պար­հով), այլև ԹՀ­–ի ան­վտան­գու­թյունն ա­պա­հո­վե­ լու «ամ­րոց» է1: ­Հարկ է նշել, որ ԹՀ­–ը ներ­կա­յումս Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վի արևել­ յան հատ­վա­ծում ա­վար­տին է հասց­նում 80 կի­լո­մետր եր­կա­րու­ թյամբ ստորջ­րյա խո­ղո­վա­կա­շա­րի կա­ռու­ցու­մը (խո­ղո­վա­կա­շա­րի ը­նդ­հա­նուր եր­կա­րու­թյու­նը 106 կի­լո­մետր է): Դրա­նով տա­րե­կան 75 մի­լի­ոն խո­րա­նարդ մետր խմե­լու ջուր պետք է մա­տա­կա­րար­ վի ի­նք­նահռ­չակ ՀԿԹՀ­–ին (Հյու­սի­սային Կիպ­րո­սի Թուր­քա­կան 1

elişen ve Değişen Türk Deniz Kuvvetlerinin Bugünü ve Yarını, BILGESAM, Bilge G Söyleşi – 9, Nisan 2011.

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

9

Հան­րա­պե­տու­թյուն), ո­րտեղ շա­րու­նակ զգաց­վել է խմե­լու ջրի պա­կաս: Թուր­քա­կան կող­մի պնդ­մամբ դա նմա­նա­տիպ ա­ռա­ջին նա­խա­գիծն է աշ­խար­հում: Խո­ղո­վա­կա­շա­րի ստորջ­րյա հատ­վա­ ծում տե­ղա­կայ­վում են զգու­շաց­ման հա­մա­կար­գեր, որ­պես­զի սու­ զա­նա­վե­րը չբախ­վեն 250 մետր խո­րու­թյուն ան­ցնող այդ խո­ղո­ վա­կա­շա­րին1:­ Ա­մե­րի­կյան Stratfor հե­տա­խու­զա–­վեր­լու­ծա­կան կենտ­րո­նի ռազ­մա­կան փոր­ձա­գետ Փի­թեր Զեյ­հա­նը կար­ծում է, որ ԹՀ­–ի ա­փագ­ծի եր­կա­րու­թյունն ու ե­րեք ա­ռան­ձին ծո­վում (Սև, Է­գե­յան ու Մի­ջերկ­րա­կան) մի­մյան­ցից տար­բեր մր­ցա­կից­ներ ու­նե­նա­լը թույլ չեն տա­լիս առ­կա ռե­սուրս­նե­րը բաշ­խել հա­վա­սա­րա­չափ, ին­ չի հա­մար էլ մր­ցու­նակ նա­վա­տորմ ու­նե­նա­լու ԹՀ­–ի մի­ակ հույ­սը և ա­ռա­վե­լու­թյու­նը Սև­ծո­վ յան նե­ղուց­ներն են: Դրանք մի կող­մից ԹՀ­–ին հնա­րա­վո­րու­թյուն են տա­լիս սե­փա­կան ռազ­մա­նա­վե­ ­Ռազ­մա­ծո­վային ու­ժե­րի պատ­մու­թյուն և րը մի վայ­րից մշ­տա­պես տե­ղա­ ներ­կայիս վի­ճակ: փո­ խե­ լու մյուս վայր, ի­ սկ մյուս կող­մից էլ՝ մր­ցա­կից­նե­րին զր­կում են նման հնա­րա­վո­րու­թյու­նից: Զեյ­հա­նը մեծ կար­ևո­րու­թյուն է տվել Սև ծո­վին` ը­նդ­գծե­լով, որ նրա­նում առ­կա են «­բա­վա­կա­նա­չափ դո­լար­ներ»` նկա­տի ու­նե­նա­ լով այն, որ Դա­նու­բի գե­տա­բե­րա­նը Եվ­րո­պայի հա­մար ա­ռևտ­րի խո­շոր կենտ­րոն է` Բա­վա­րի­այից մինչև Բալ­կան­ներ2: ­Ռազ­մա­ծո­վային ու­ժե­րի պատ­մու­թյուն և ներ­կայիս վի­ճակ: ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի պատ­մու­թյու­նը բա­ժան­վում է 3 ժա­մա­նա­կաշր­ջա­ նի: Ա­ռա­ջին շր­ջա­նը (1924–1928 թթ.) հայտ­նի է որ­պես Ռազ­մա­ծո­ վային նա­խա­րա­րու­թյան (Bahriye Vekaleti) ժա­մա­նա­կաշր­ջան: Այս շր­ջա­նում ԹՀ–ն ու­ներ բա­վա­կան քիչ թվով նա­վեր, ո­րոնք նրան որ­պես ժա­ռան­գու­թյուն մնա­ցել է­ին Օս­մա­նյան կայս­րու­թյու­նից: ՌԾՈՒ­–ի օ­պե­րա­տիվ հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներն ու ու­նա­կու­թյուն­նե­ րը բա­վա­կան սահ­մա­նա­փակ է­ին: Ծո­վային նա­խա­րա­րու­թյու­նը վե­րաց­վեց 1927 թ. դեկ­տեմ­բե­րի 27­–ին: Ե­րկ­րորդ շր­ջանն ա­ռնչ­ վում է 1928–1949 թթ.: 1928 թ. հուն­վա­րի 16­–ին պաշտ­պա­նու­թյան նա­խա­րա­րու­թյա­նը (ՊՆ) կից Գլ­խա­վոր շտա­բում (ԳՇ) ստեղծ­վեց Ռազ­մա­ծո­վային (են­թա)­քար­տու­ղա­րու­թյու­նը (Deniz Müsteşarlığı): Դրա­նով ի­սկ նա­վա­տոր­մի հրա­մա­նա­տա­րու­թյու­նը վար­չա­կան ու լո­գիս­տիկ ա­ռում­նե­րով կապ հաս­տա­տեց ԳՇ­–ի հետ: Այս ըն­ 1 2

KKTC İçmesuyu Boru Hattı’nda denizaltılar için önlem, Anadolu Ajansı, 21.10.2014. İyi ki Boğazları var, Taraf, 11.03.2012.

10

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

թաց­քում (1930 թ.) իր գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը սկ­սեց Ռազ­մա­ծո­վային ա­կա­դե­մի­ան, և քայ­լեր գոր­ծադր­վե­ցին ՌԾՈՒ–ն զար­գաց­նե­լու ու ար­դի­ա­կա­նաց­նե­լու ո­ւղ­ղու­թյամբ: 1949 թ. օ­գոս­տո­սի 15­–ին ԹՀ Բարձ­րա­գույն ռազ­մա­կան խորհրդի (Yüksek Askeri Şura, YAŞ) ո­րոշ­մամբ ստեղծ­վեց ՌԾՈՒ հրա­մա­նա­տա­րու­թյու­նը: Դա շր­ջա­դար­ձային պահ էր` ԹՀ ՌԾՈՒ–ն ժա­մա­նա­կա­կից և ո­ւժ­գին կա­ռույ­ցի վե­րա­ծե­լու ճա­նա­պար­հին: Ար­ դեն 1952 թ. փետր­վա­րի 18­–ին ԹՀ­–ը դար­ձավ ՆԱ­ՏՕ­–ի ան­դամ, ի­նչն էլ հե­տա­գա­յում մե­ծա­պես նպաս­տեց նրա ՌԾՈՒ­–ի զար­գաց­ մանն ու ար­դի­ա­կա­նաց­մա­նը: 1959 թ. ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի հրա­մա­նա­ տար, բա­նա­կի ծո­վա­կալ (հե­տա­գա­յում` 1973–1980 թթ., ԹՀ 6–րդ նա­խա­գահ) Ֆահ­րի Քո­րու­թյուր­քը հայ­տա­րա­րեց. «­Մեր նա­վա­ տոր­մը Մար­մա­րա ծո­վի նա­վա­տորմ է: Պետք է այն վե­րա­ծել Սև և Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վե­րի նա­վա­տոր­մի»: Չնա­յած նրան, որ քիչ ան­ց Քո­րու­թյուր­քը պաշ­տո­նանկ ար­վեց 1960 թ. մայի­սի 27­–ի ռազ­մա­ կան հե­ղաշր­ջու­մից հե­տո, ը­ստ ա­մե­նայ­նի` նրա խոս­քե­րը լսե­լի ե­ղան ե­րկ­րում: ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի՝ գնա­լով ա­ճող ու ը­նդ­լայն­վող կա­ րիք­նե­րը բա­վա­րա­րե­լու հա­մար 1961 թ. ՌԾՈՒ­–ի հրա­մա­նա­տա­ րու­թյու­նը կազ­մա­կերպ­չա­կան պլա­նում բա­ժան­վեց 4 օ­պե­րա­տիվ հրա­մա­նա­տա­րու­թյան` Ռազ­մա­ծո­վային նա­վա­տոր­մի հրա­մա­նա­ տա­րու­թյուն (շ­տա­բը` Գյոլ­ջուկ), Հյու­սի­սային ռազ­մա­ծո­վային գո­ տու հրա­մա­նա­տա­րու­թյուն, Հա­րա­վային ռազ­մա­ծո­վային գո­տու հրա­մա­նա­տա­րու­թյուն և Ռազ­մա­ծո­վային ու­սում­նա­կան հրա­մա­ նա­տա­րու­թյուն (շ­տա­բը` Ստամ­բուլ), ո­րը 1995 թ. վե­րան­վան­վեց Ռազ­մա­ծո­վային ու­սում­նակր­թա­կան հրա­մա­նա­տա­րու­թյուն: Հյու­ սի­սային ռազ­մա­ծո­վային գո­տու հրա­մա­նա­տա­րու­թյան (շ­տա­բը` Ստամ­բուլ) պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան գո­տում են Սև և Մար­մա­ րա ծո­վե­րը, Սև­ծո­վ յան նե­ղուց­նե­րը, ի­սկ Հա­րա­վային ռազ­մա­ծո­ վային գո­տու հրա­մա­նա­տա­րու­թյան (շ­տա­բը` Իզ­միր) պա­տաս­խա­ նատվու­­թյան գո­տում` Է­գե­յան և Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վե­րը1: ­Ռազ­մա­ծո­վային բա­զա­նե­րը կենտ­րո­նա­ցած են Սև ծո­վի ու նե­ ղուց­նե­րի շր­ջա­նում, ի­նչ­պես նաև Է­գե­յան ու Մի­ջերկ­րա­կան ծո­ վե­րի ա­փին: Սև­ծո­վ յան տա­րա­ծաշր­ջա­նում դրանք Քա­րա­դե­նիզ Է­րեղ­լի­ում և Բար­թը­նում են (2008 թ. օ­գոս­տո­սյան պա­տե­րազ­ մից հե­տո պլա­նա­վոր­վել էր բա­զա ստեղ­ծել նաև Տրա­պի­զո­նում): Հաշ­վի առ­նե­լով նե­ղուց­նե­րի ռազ­մա­վա­րա­կան կար­ևո­րու­թյու­նը՝ այս գո­տում մի­ան­գա­մից 4 բա­զա ե­ն՝ Ստամ­բուլ, Գյոլ­ջուք, Էր­դեք, 1

Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Tarihçesi, http://www.dzkk.tsk.tr/

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

11

Չա­նաք­քա­լե, ո­րոն­ցից Գյոլ­ջու­քը մայր բա­զան է: Է­գե­յան ծո­վի շր­ ջա­նում ՌԾՈԻ­–ի բա­զա­նե­րը Իզ­մի­րում ու Ֆո­չա­յում են, ի­սկ Մի­ ջերկ­րա­կան ծո­վի շր­ջա­նում՝ Աք­սա­զում, Մեր­սի­նում ու Իս­կեն­դե­ րու­նում: Ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի բա­զա­նե­րը նե­ղուց­նե­րի գո­տում ­Ռազ­մա­ծո­վային բա­զա­նե­րը կենտ­րո­նա­ ե­ն՝ Քար­թե­փե­ում (կ­րում է 1964 թ. ցած են Սև ծո­վի ու նե­ղուց­նե­րի շր­ջա­նում, Կիպ­րո­սում ԹՀ ՌՕՈՒ­–ի ա­ռա­ ի­նչ­պես նաև Է­գե­յան ու Մի­ջերկ­րա­կան ծո­ ջին զոհ­ված օ­դա­չու Ջեն­գիզ վե­րի ա­փին: Թո­փե­լի ա­նու­նը, Քո­ջաե­լի նա­հանգ) ու Դար­դա­նե­լում, ի­նչ­պես նաև Է­գե­յան ծո­վի հա­րա­վային հատ­վա­ծում (Մի­ջերկ­րա­կան ծո­ վին մոտ) գտն­վող Դա­լա­մա­նում (Մուղ­լայի նա­հանգ)1: 2014 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 27­–ին ԹՀ­–ում հան­դի­սա­վոր նշե­ցին Փրևե­զե­ի ծո­վա­մար­տում (այս մա­սին կխոս­վի ստորև) տա­րած հաղ­թա­նա­կի 476–րդ տա­րին և ՌԾՈՒ­–ի օ­րը: Իր ե­լույ­թում ՌԾՈՒ­–ի հրա­մա­նա­տար Բյու­լենթ Բոս­թա­նօղ­լուն հի­շեց­րեց, որ ԹՀ­–ի հիմ­նադր­ման տա­րի­նե­րին նրա ՌԾՈՒ­–ի ջրա­տա­րո­ղու­ թյու­նը 48.000 տոն­նա է, և որ այն բաղ­կա­ցած է ե­ղել 23 նա­վից, մինչ­դեռ ներ­կա­յումս ՌԾՈՒ­–ի ջրա­տա­րո­ղու­թյու­նը մոտ 200.000 տոն­նա է, և որ այն բաղ­կա­ցած է 134 ռազ­մա­նա­վից ու օ­ժան­դակ նա­վից, ի­նչ­պես նաև 50 ա­վի­ա­մի­ջո­ցից: Նրա խոս­քե­րով՝ ՌԾՈՒ­–ի ան­ձնա­կազ­մը մոտ 51.000 մարդ է2: ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի պաշ­տո­նա­կան կայ­քի հա­մա­ձայն՝ ԹՀ ՌԾՈՒ–ն ԹՀ ՌԾՈՒ–ն ներ­կա­յումս ու­նի 16 ֆրե­գատ, ներ­կա­յումս ու­նի 16 ֆրե­գատ, 13 սու­զա­նավ, 8 կոր­վետ, 23 տոր­պե­դա­կիր 13 սու­ զա­ նավ, 8 կոր­ վետ, 23 մո­տո­րա­նա­վակ, 17 ա­կա­նա­զեր­ծող նավ և տոր­պե­դա­կիր մո­տո­րա­նա­վակ, տրալ­չիկ, 6 պա­րե­կա­նավ, 35 (հիմ­նա­կան) 17 ա­կա­նա­զեր­ծող նավ և տրալ­ դե­սան­տա­նավ… չիկ, 6 պա­ րե­ կա­ նավ, 35 (հիմ­ նա­կան) դե­սան­տա­նավ, 2 ու­սում­նա­կան նավ, 8 ու­սում­նա­կան մո­տո­րա­նա­վակ, 2 վա­ռե­լա­նյութ մա­տա­կա­րա­րող նավ, 3 վա­ռե­լա­ նյութ փո­խադ­րող լցա­նավ, 1 լո­գիս­տիկ նավ, 3 ծո­վային տրանս­ պորտ, 9 բուք­սիր, 1 ստորջ­րյա փր­կա­րա­րա­կան նավ, 1 փր­կա­րա­ րա­կան նավ, 2 ա­կա­նա­դիր նավ, 2 հիդ­րոգ­րա­ֆի­կա­կան նավ (ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի ռազ­մա­նա­վե­րի մեծ մասն ա­մե­րի­կյան ու գեր­մա­նա­կան ար­տադ­րու­թյան է): Ծո­վային ա­վի­ա­ցի­ան բաղ­կա­ցած է 34 ո­ւղ­ղա­թի­ռից (23 հատ 1 2

Naval forces special issue 2014, s. 40.

Deniz Kuvvetleri Komutanı: Donanmamız 200 bin tona yaklaştı, Bugün, 26.09.2014.

12

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

SEA HAWK ո­ւղ­ղա­թիռ, 11 հատ AB–212 ո­ւղ­ղա­թիռ) ու 15 ի­նք­նա­թի­ ռից (7 հատ TB–20 ու­սում­նա­կան ի­նք­նա­թիռ, 6 հատ CASA CN– 235 ­ծո­վային պա­րե­կու­թյան ի­նք­նա­թիռ ու 2 հատ ATR–72 ծո­վային պա­րե­կու­թյան ի­նք­նա­թիռ1: ­Հա­մար­վում է, որ ԹՀ ՌԾՈՒ–ն այ­սօր հա­մա­պա­տաս­խա­նում է ե­րկ­րի կա­րիք­նե­րին, սա­կայն ա­ճող տն­տե­սու­թյամբ ու մա­տա­կա­ րար­ման աղ­բյուր­նե­րից կախ­ված՝ ԹՀ­–ի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­ նու­թյանն ա­վե­լի շատ ա­ջակ­ցե­լը պար­տա­դիր է դարձ­նում ՌԾՈՒ­–ի հզո­րա­ցու­մը: Ռազ­մա­ծո­վային ու­ժե­րի ար­դի­ա­կա­նա­ցում: ՌԾՈՒ­–ի զար­գաց­ ման ու բա­րե­փոխ­ման հիմ­նա­կան ո­ւղ­ղու­թյուն­ներն են նա­վա­կազ­ մի աս­տի­ճա­նա­կան կր­ճա­տու­մը՝ դրա ար­մա­տա­կան թար­մաց­ման շր­ջա­նակ­նե­րում, նա­վա­տոր­մի մանև­րային, հա­կաա­կա­նային, հա­կա­սու­զա­նա­վային, հա­կաօ­դային պաշտ­պա­նու­թյան (ՀՕՊ) հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի մե­ծա­ցու­մը, վերջ­րյա ի­րա­վի­ճա­կի ար­դյու­ նա­վետ վե­րահսկ­ման ա­պա­հո­վու­մը, նա­վա­տոր­մի ա­վի­ա­ցի­այի ու ծո­վային հետ­ևա­կի մար­տա­վա­րու­թյան կա­տա­րե­լա­գոր­ծու­մը, նա­ վա­տոր­մի նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան ա­պա­հով­ման հա­մա­կար­գի բա­ րե­լա­վու­մը: ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի հրա­մա­նա­տա­րու­թյու­նը ծրագ­րել է թար­մաց­նել կամ փո­խա­րի­նել ռազ­մա­նա­վե­րի ու օ­ժան­դակ նա­վե­րի մեծ մա­սը: Ար­դի­ա­կա­նաց­ման ծրա­գի­րը նա­խա­տե­սում է աս­տի­ճա­նա­բար և վերջ­նա­կա­նա­պես հրա­ժար­վել նա­վե­րի ու նա­վային հա­մա­կար­գե­ րի օ­տար ար­տադ­րող­նե­րի ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րից: Ներ­կա­յումս թուր­ քա­կան նա­վա­շի­նա­րան­ներն օ­տար ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հետ ի­րա­ կա­նաց­նում են հա­մա­տեղ նա­խագ­ծեր, ո­րոնց շր­ջա­նակ­նե­րում ո­րո­շա­կի դա­սի ա­ռա­ջին նա­վը կա­ռուց­վում է ար­տերկ­րում, ի­սկ մնա­ցյալ նա­վե­րը` լի­ցեն­զի­այով ԹՀ­–ում: Թուրք նա­վա­շի­նա­րար­ ներն այդ­պի­սով յու­րաց­նում են ա­վե­լի բարդ նա­վե­րի կա­ռուց­ման աշ­խա­տանք­նե­րը: ԹՀ­–ում բա­վա­կան զար­գա­ցած է նա­վա­շի­նա­ կան ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը, գոր­ծում է ա­վե­լի քան 70 նա­վա­շի­նա­ րան: Դրանք հիմ­նա­կա­նում Մար­մա­րայի տա­րա­ծաշր­ջա­նում են: Վեր­ջին շր­ջա­նում նա­վա­շի­նա­րան­նե­րի թիվն ա­ճում է նաև Սև­ծով­ յան ու Մի­ջերկ­րա­ծո­վ յան տա­րա­ծաշր­ջան­նե­րում2: ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի նախ­կին հրա­մա­նա­տար Մու­րաթ Բիլ­գե­լը 2012 թ. Ա­ՄՆ ռազ­մա­ծո­վային ա­կա­դե­մի­այի (USNI) Proceedings ամսագ­ 1 2

Deniz Kuvvetleri Platformları, www.dzkk.tsk.tr Modernizasyon Projeleri/İlke ve Öncelikler, www.dzkk.tsk.tr

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

13

րին տված հար­ցազ­րույ­ցի Թուր­քի­ան ը­նդ­գրկ­ված է աշ­խար­հի այն 16 ժա­մա­նակ խո­սե­լով թուր­քա­ ե­րկր­նե­րի թվում, ո­րոնք ու­նակ են ար­տադ­ կան նա­վա­տոր­մի ա­ռա­ջի­կա՝ րելու սու­զա­նավ: Դեռևս 2013 թ. Թուր­քի­ան 5, 10 և 20 տա­ րի­ նե­ րի պլա­ ու­ներ 14 (դա­սա­կան) սու­զա­նավ, ո­րոն­ցից նի մա­սին, հայ­տա­րա­րել է. 4­–ը «­Գյուր» դա­սի է­ին, 4­–ը` «Փ­րե­վե­զե», «­Մեր նպա­տա­կը լավ ու­սուց­ ի­սկ մնա­ցյալ 6­–ը (այժմ ար­դեն` 5)` «Այ», և ված ան­ձնա­կազ­մով, լավ սպա­ այդ ցու­ցա­նի­շով Թուր­քի­ան ա­ռա­ջին տեղն ռա­զին­ված, ռազ­մա­վա­րա­կան է զբա­ղեց­րել ՆԱ­ՏՕ­–ի ե­րկր­նե­րի թվում: հե­ռա­վո­րու­թյուն­նե­րում մո­բիլ նա­վա­տորմ ու­նե­նալն է: Ա­ռա­ ջի­կա­յում մենք պլա­նա­վո­րել ե­նք նա­վա­տոր­մը հա­մալ­րել բազ­մա­ ֆունկ­ցի­ո­նալ նոր ֆրե­գատ­նե­րով, օ­ժան­դակ նա­վե­րով, ան­ձնա­ կազմ չու­նե­ցող ո­ւղ­ղա­թիռ­նե­րով, ջրի տակ եր­կար մնա­լու ու­նակ սու­զա­նա­վե­րով, ան­ձնա­կազմ չու­նե­ցող ստորջ­րյա սար­քե­րով: Բա­ցի այդ՝ մենք պլա­նա­վո­րում ե­նք ու­նե­նալ ա­վի­ա­կիր, ո­րն իր ի­նք­նա­թիռ­նե­րով ու ո­ւղ­ղա­թիռ­նե­րով կմաս­նակ­ցի ՆԱ­ՏՕ­–ի մի­ ջազ­գային գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րին: Ներ­կա­յումս ԹՀ­–ի տրա­մադ­րու­ թյան տակ չկան այն­պի­սի ի­նք­նա­թիռ­ներ, ո­րոնք ու­նակ են վայ­ր­ էջք կա­տա­րե­լու ա­վի­ակ­րի վրա և թռ­չե­լու նրա վրայից: Թուր­քի­այի ՌՕՈՒ–ն ո­րո­շել է գնել 100 հատ ա­մե­րի­կյան նոր սերն­դի F–35 տի­պի կոր­ծա­նիչ, ո­րոնք ի­րենց ո­ւղ­ղա­հա­յաց թռիչ­քի ու վայ­րէջ­ քի շնոր­հիվ կա­րող են կի­րառ­վել ա­վի­ակ­րի վրա: F–35­–ից բա­ցի՝ նման հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րով օ­ժտ­ված են մի­այն բրի­տա­նա­կան Harrier ի­նք­նա­թիռ­նե­րը»1: Ս­տորջ­րյա նա­վա­տորմ: Թուր­քա­կան նա­վա­տոր­մի ար­դի­ա­ կա­նաց­ման պլան­նե­րում կար­ևոր տեղ է զբա­ղեց­նում ստորջ­րյա նա­վա­տոր­մի զար­գա­ցու­մը: Թուր­քի­ան ը­նդ­գրկ­ված է աշ­խար­հի այն 16 ե­րկր­նե­րի թվում, ո­րոնք ու­նակ են ար­տադ­րելու սու­զա­ նավ: Դեռևս 2013 թ. Թուր­քի­ան ու­ներ 14 (դա­սա­կան) սու­զա­նավ, ո­րոն­ցից 4­–ը «­Գյուր» դա­սի է­ին, 4­–ը` «Փ­րե­վե­զե», ի­սկ մնա­ցյալ 6­–ը (այժմ ար­դեն` 5)` «Այ», և այդ ցու­ցա­նի­շով Թուր­քի­ան ա­ռա­ջին տեղն է զբա­ղեց­րել ՆԱ­ՏՕ­–ի ե­րկր­նե­րի թվում2: 2009 թ. հու­լի­սի 2­–ին գեր­մա­նա­կան HDW ըն­կե­րու­թյան (ThyssenKrupp Marine Systems AG–ի (TKMS) դուստր ըն­կե­րու­թյուն) հետ ստո­րագ­րած պայ­մա­նագ­րով, ո­րն ու­ժի մեջ մտավ 2011 թ. հու­ նի­սի 22­–ին, նա­խա­տես­վում է մինչև 2023 թ. (ԹՀ­–ի հիմ­նադր­ման 1 2

TSK’ya süper silah geliyor, Akşam, 12.03.2012.

NATO’nun denizaltı lideriyiz, Sabah, 29.04.2013.

14

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

100­–ա­մյակ) ար­տադ­րել AIP 214 (Air–independent propulsion ղադ­րել «­Գյուր» և «Փ­րե­վե­զե», ի­սկ դրա­ – օ­դից կախ­վա­ծու­թյուն չու­նե­ նից ա­ռաջ էլ` «Այ» դա­սի սու­զա­նա­վե­րում՝ ցող շար­ժիչ­նե­րով, թուր­քե­րեն՝ դրանք վե­րա­ծե­լով հա­կա­ռա­կոր­դի տոր­ Havadan Bağımsız Tahrik, HBT) պեդ­նե­րի հա­մար ան­տե­սա­նե­լի սու­զա­նա­ տի­պի 6 սու­զա­նավ1: վե­րի: Այդ 214TN (Turkish Navy) սու­զա­նա­վերն ու­նակ են սուզ­վե­լու մինչև 400 մետր խո­րու­թյուն և ջրի տակ ի­նք­նու­րույն գոր­ծե­լու մինչև 50 օր (ըն­թաց­քի պա­շա­րը 19.000 կի­լո­մետր է): Սու­զա­նա­վե­րի այս գոր­ծար­քը գնա­հատ­վեց 2.5 մի­լի­արդ եվ­րո (մոտ 3.4 մի­լի­արդ դո­լար), ին­չը ֆի­նան­սա­կան ա­ռու­մով դար­ձավ ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի խո­շո­րա­գույն գոր­ծարք և Թուր­ քի­այի պաշտ­պա­նու­նա­կու­թյան ը­նդ­լայն­ման ո­լոր­տի 2–րդ խո­շոր նա­խա­գիծ՝ զի­ջե­լով մի­այն ա­մե­րի­կյան Lockheed Martin ըն­կե­րու­ թյան հետ գոր­ծար­քին՝ կապ­ված 13–16 մի­լի­արդ դո­լա­րով F–35 տի­պի բազ­ման­շա­նակ 100 կոր­ծա­նիչ գնե­լու հետ: Պայ­մա­նագ­րի հա­մա­ձայն՝ տվյալ սու­զա­նա­վե­րը հա­մա­տեղ ար­տադր­վե­լու են ԹՀ­–ում` Գյոլ­ջու­քի նա­վա­շի­նա­րա­նում: Գեր­մա­նի­ա­յում կկա­ռուց­ վեն և ԹՀ կբեր­վեն դրանց կոր­պուս­ներն ու մե­խա­նի­կա­կան հիմ­ նա­կան հան­գույց­նե­րը, վա­ռե­լի­քային հա­մա­կարգն ու շար­ժի­չային սար­քա­վո­րու­մը, ի­սկ սու­զա­նա­վի է­լեկտ­րո­նային բո­լոր սար­քա­ վո­րում­ներն ու սպա­ռա­զի­նու­թյան հա­մա­կար­գը կար­տադր­վեն և կտե­ղա­կայ­վեն հենց ԹՀ­–ում2: Բա­ցի այդ՝ պլա­նա­վոր­ված է ար­դի­ա­կա­նաց­նել առ­կա սու­զա­ նա­վե­րի հա­մա­կար­գե­րը, այդ թվում՝ նվա­զեց­նել դրանց աղ­մու­կի աս­տի­ճա­նը: 2014 թ. հուն­վա­րին հայտ­նի դար­ձավ, որ թուր­քա­կան ASELSAN ըն­կե­րու­թյունն ա­կուս­տիկ խա­բու­սիկ հա­մա­կարգ է տե­ ղադ­րել «­Գյուր» և «Փ­րե­վե­զե», ի­սկ դրա­նից ա­ռաջ էլ` «Այ» դա­սի սու­զա­նա­վե­րում՝ դրանք վե­րա­ծե­լով հա­կա­ռա­կոր­դի տոր­պեդ­նե­ րի հա­մար ան­տե­սա­նե­լի սու­զա­նա­վե­րի: Խոս­քը DAKA (Denizaltılar İçin Akustik Aldatıcı Sistemi) սու­զա­նա­վե­րի հա­մար ա­կուս­տիկ խա­ բու­սիկ հա­մա­կար­գի մա­սին է, ո­րը սու­զա­նա­վե­րը կպաշտ­պա­նի հա­կա­ռա­կոր­դի տոր­պեդ­նե­րից: DAKA­–ի շր­ջա­նակ­նե­րում ստեղծ­ ված Zargana (թարգ­մա­նա­բար՝ նե­տա­ձուկ) հա­մա­կարգն ավ­տո­ մատ վեր­լու­ծու­թյան է են­թար­կում մո­տա­լուտ վտան­գը (տոր­պե­ Թուր­քա­կան

ASELSAN

ըն­կե­րու­թյունն

ա­կուս­տիկ խա­բու­սիկ հա­մա­կարգ է տե­

odernizasyon Projeleri/Denizaltı Projeleri, Havadan Bağımsız Denizaltı Tedarik M Projesi, www.dzkk.tsk.tr 2 John C. K. Daly, Hot Issue: The Rise of Turkey: The Mediterranean’s New Regional Naval Power, The Jamestown Foundation, 22.11.2013.

1

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

դը) և սու­զա­նա­վը ղե­կա­վա­րող­նե­րին ա­ռա­ջար­կում է այս կամ այն չա­փով թեք­վել աջ կամ ձախ, կանգ առ­նել ու լուռ մնալ, ի­սկ դրա­նից հե­տո ծովն են նետ­վում մո­լո­րեց­նող, ա­պա­կողմ­նո­րո­շող Zoka (թարգ­մա­նա­բար՝ ձկ­նոր­սա­կան կարթ, կե­ռիկ) հա­մա­կար­գե­ րը: Դա կոչ­վում է պաշտ­պա­նա­կան պասիվ հա­մա­կարգ (soft kill): ASELSAN­–ը ներ­կա­յումս սկ­սել է աշ­խա­տել պաշտ­պա­նա­կան ակ­ տիվ հա­մա­կար­գի (hard kill) մշակ­ման ո­ւղ­ղու­թյամբ: Խոս­քը Tork (թարգ­մա­նա­բար՝ շր­ջա­դար­ձային պահ) հա­կա­տոր­պե­դի մա­սին է1: 2011 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 28­–ին ԹՀ պաշտ­պա­նա­կան ար­դյու­նա­ բե­րու­թյան քար­տու­ղա­րու­թյան (SSM) և Ստամ­բու­լի նա­վա­շի­նա­ կան գոր­ծա­րա­նի միջև ստո­րագր­վեց ստորջ­րյա փր­կա­րա­րա­ կան մայր նա­վի (MOSHIP) կա­ռուց­ման մա­սին պայ­մա­նա­գի­րը: MOSHIP–ն ու­նակ կլի­նի մինչև 600 մետր խո­րու­թյու­նից փր­կե­լու սու­զա­նա­վի ան­ձնա­կազ­մը: Նա­խա­տես­ված է ար­տադ­րել նմա­նա­ տիպ 4 նավ: Ե­րբ դա տե­ղի կու­նե­նա, փր­կա­րա­րա­կան նա­վե­րը կբաշխ­վեն ռազ­մա­ծո­վային 6 շր­ջան­նե­րի միջև. Սև­ծո­վ յան, Բոս­ ֆո­րի, Դար­դա­նե­լի, Մար­մա­րա (Հյու­սի­սային գո­տի), Է­գե­յան ու Մի­ջերկ­րա­ծո­վ յան (Հա­րա­վային գո­տի): Դա զգա­լի­ո­րեն կկր­ճա­ տի սու­զա­նա­վե­րին օգ­նու­թյան շտա­պող փր­կա­րա­րա­կան նա­վե­րի հաս­նե­լու ժա­մա­նա­կը: Թուրք ծո­վային­նե­րի հաշ­վարկ­նե­րով` փր­կա­րա­րա­կան հա­ջող գոր­ծո­ղու­թյան հա­մար MOSHIP­–ին բա­վա­կան է ա­ռա­վե­լա­գույ­նը 72 ժա­մ, որ­պես­զի նա ջրի մա­կեր­ևույթ հասց­նի վթար­ված սու­զա­ նա­վի ան­ձնա­կազ­մին կամ էլ ա­պա­հո­վի ծան­ծա­ղու­տում հայտն­ ված սու­զա­նա­վի կեն­սու­նա­կու­թյունն այն­քան ժա­մա­նակ, մինչև որ MOSHIP­–ի մաս­նա­գետ­նե­րը կլու­ծեն ծա­գած խն­դիր­նե­րը: MOSHIP­–ի ըն­թաց­քի պա­շա­րը մինչև 4500 մղոն է (14 հան­գույց ա­րա­գու­թյան դեպ­քում), ա­ռա­վե­լա­գույն ա­րա­գու­թյու­նը` մինչև 18 հան­գույց, եր­կա­րու­թյու­նը՝ 82,5 մետր, լայ­նու­թյու­նը` 20,4 մետր, ջրա­տա­րո­ղու­թյու­նը` 4447 տոն­նա2: 2014 թ. սեպ­տեմ­բե­րի վեր­ջին Մեր­սի­նում ան­ցկաց­ված զո­ րա­վար­ժու­թյուն­նե­րի ժա­մա­նակ կի­րառ­վեց նաև մթ­նո­լոր­տային ճնշ­մամբ ջրա­սուզ­ման հա­մա­կարգ (atmospheric diving system, ADS): ADS ստորջ­րյա ռո­բո­տը (ո­րում գտն­վել է տի­ե­զե­րագ­նա­ցի կոս­տյու­մի նման հա­գուս­տով մար­դը) 100 մետր խո­րու­թյան վրա 1 2

ASELSAN, denizaltıları görünmez yaptı, Deniz Haber Ajansı, 31.01.2014.

Modernizasyon Projeleri/Yardımcı Gemi Projeleri, Denizaltı Kurtarma Ana Gemisi (MOSHIP), www.dzkk.tsk.tr

15

16

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ի­րա­կա­նաց­րեց «վ­թա­րի են­թարկ­ված» սու­զա­նա­վի ան­ձնա­կազ­ մին փր­կե­լու գոր­ծո­ղու­թյուն: Ը­նդ­հա­նուր առ­մամբ, ADS–ն ու­նակ է ո­րո­նո­ղա–փր­կա­րա­րա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նե­լու մինչև 365 մետր խո­ րու­ թյան վրա և ջրի տակ մնալ ա­ ռա­ վե­ լա­ գույ­ նը մինչև 48 ժամ (աշ­խա­տան­քային նոր­մալ ռե­ժիմ է հա­մար­վում 6 ժա­մը): Ներ­կա­յումս ADS ու­նի աշ­խար­հի մի­այն 6 ե­րկ­րի ՌԾՈՒ՝ նե­րա­ռյալ ԹՀ ՌԾՈՒ–ն1: ­ Ա­վի­ա­կիր: 2013 թ. դեկ­տեմ­բե­րի 26­–ին SSM–ն ա­վի­ակ­րի նա­ խագ­ծի շր­ջա­նակ­նե­րում պայ­մա­նա­գիր ստո­րագ­րե­լու հա­մար ո­րո­ շում ըն­դու­նեց վերջ­նա­կան բա­նակ­ցու­թյուն­ներ սկ­սել SEDEF ըն­կե­ րու­թյան հետ: SEDEF–ը մր­ցույ­թում հան­դես է ե­կել որ­պես իս­պա­ նա­կան Navantia նա­վա­շի­նա­կան ըն­կե­րու­թյան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ` ա­ռա­ջար­կե­լով 2009 թ. Իս­պա­նի­այի ՌԾՈՒ­–ի հա­մար կա­ռուց­ված Juan Carlos I (L–61) տի­պի ա­վի­ակ­րի նա­խա­գիծ: Որ­պես պա­հես­ տային տար­բե­րակ` ը­նտր­վեց Desan ըն­կե­րու­թյու­նը2: Այդ­պի­սով՝ Koç հոլ­դին­գին պատ­կա­նող RMK Marine­–ին զր­կե­ ցին ա­վի­ակ­րի նա­խա­գիծն ի­րա­գոր­ծե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նից, ին­ չը պայ­մա­նա­վոր­ված էր ԹՀ կա­ռա­վա­րու­թյան ու Koç հոլ­դին­գի վատ փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րով: Դա Navantia­–ի ե­րկ­րորդ խո­ շոր հա­ջո­ղու­թյունն էր. դրա­նից ա­ռաջ Navantia–ն այդ­պի­սի եր­կու նա­վի կա­ռուց­ման պայ­մա­նա­գիր էր ստո­րագ­րել Ա­վստ­րա­լի­այի հետ: Ա­ռա­վել հա­վա­նա­կան է հա­մար­վում, որ ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի հա­ մար ա­վիա­­կի­րը կա­ռուց­վե­լու է ա­վստ­րա­լա­կան սխե­մայով. նա­վի կոր­պու­սը կկա­ռուց­վի Է­լ–­Ֆե­րո­լում (Իս­պա­նի­ա) գտն­վող Navantia­–ի նա­վա­շի­նա­րա­նում, ի­սկ մնա­ցյալ մա­սը` Ստամ­բու­լում (SEDEF)3: Ա­վի­ա­կի­րը գոր­ծե­լու է Է­գե­յան, Սև ու Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վե­րում, ի­սկ ան­հրա­ժեշ­տու­թյան դեպ­քում` նաև Հնդ­կա­կան ու Ատ­լան­տ­յան օվ­կի­ա­նոս­նե­րում: Այն կա­րող է ան­գամ պետք գալ բնա­կան ա­ղետ­ նե­րի դեպ­քում: Ա­վի­ակ­րի եր­կա­րու­թյու­նը մինչև 240 մետր է, լայ­ նու­թյու­նը` 30 մետր, ա­ռա­վե­լա­գույն ա­րա­գու­թյու­նը` 21 հանգույց, ջրա­տա­րո­ղու­թյու­նը` 28.000 տոն­նա, ան­ձնա­կազ­մը` 1443 մարդ, ըն­թաց­քի պա­շա­րը՝ 7000 ծո­վային մղոն, ա­ռանց մա­տա­կա­րար­ ման ծո­վում մնա­լու ժամ­կե­տը՝ 21 օր: Նավն ու­նե­նա­լու է 20 մի­ լի­մետր տրա­մա­չա­փի 4 հրա­նոթ, 12,7 մի­լի­մետր տրա­մա­չա­փի 4 գն­դա­ցիր: Ա­պա­գա­յում նրա­նում կա­րող է տե­ղադր­վել հր­թի­ռային Atmosferik Dalış Sistemi denizaltına nefes veriyor, Anadolu Ajansı, 25.09.2014.

Modernizasyon Projeleri/Amfibi Çıkarma Gemi Projeleri, Havuzlu Çıkarma Gemisi (LPD) Projesi, www.dzkk.tsk.tr 3 Levent İçgen, Havuzlu çıkarma gemisi ihalesi Koç’tan Sedef’e!, Vatan, 28.12.2013.

1

2

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

17

հա­մա­լիր: Նա­վի ներ­սում կա­րող է տե­ղա­կայ­վել «­Լե­ո­պարդ» տի­ պի 46 տանկ և 77 «երկ­կեն­ցաղ» փո­խադ­րա­մի­ջոց: Ա­վի­ակ­րի վրա կա­րող են տե­ղա­կայ­վել 12 ի­նք­ Նավն ու­նե­նա­լու է 20 մի­լի­մետր տրա­մա­ նա­թիռ և 6–8 ո­ւղ­ղա­թիռ: Նրա չա­­փի 4 հրա­նոթ, 12,7 մի­լի­մետր տրա­մա­ տախ­տա­կա­մա­ծի վրա մի­ա­ժա­ չա­փի 4 գն­դա­ցիր: Ա­պա­գա­յում նրա­նում մա­նակ կա­րող է թռ­չել ու վայ­ կա­­րող է տե­ղադր­վել հր­թի­ռային հա­մա­լիր: րէջք կա­տա­րել CH–47 Chinook Նա­վի ներ­սում կա­րող է տե­ղա­կայ­վել «­Լե­ո­ տի­պի 4 ո­ւղ­ղա­թիռ: Ա­վի­ակ­րի պարդ» տի­պի 46 տանկ և 77 «երկ­կեն­ցաղ» նա­խա­գի­ծը գնա­հատ­վում է 3 փո­խադ­րա­մի­ջոց: Ա­վի­ակ­րի վրա կա­րող են մի­լի­արդ դո­լար1: տե­ղա­կայ­վել 12 ի­նք­նա­թիռ և 6–8 ո­ւղ­ղա­թիռ: ԹՀ ՌԾՈՒ–ն ներ­կա­յումս կախ­վա­ծու­թյան մեջ է ցա­մա­քում գոր­ծող ի­նք­նա­թիռ­նե­րից, ին­չի հա­մար էլ կար­ևոր­վում են տվյալ վի­ճա­կին վերջ դնելն ու ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի կող­մից սե­փա­կան օր­գա­նա­կան ՌՕՈՒ ու­նե­նա­լը: 2012 թ. թուր­ քա­կան Takvim օ­րա­թեր­թին տված հար­ցազ­րույ­ցում ան­վտան­գու­ թյան և ռազ­մա­կան հար­ցե­րով ա­մե­րի­կա­ցի լրագ­րող Սեյ­մուր Հեր­ շը հայ­տա­րա­րել էր, որ ԹՀ­–ը տա­րա­ծաշր­ջա­նային ո­ւժ դառ­նա­լու հա­մար կար­ևոր քայ­լեր է ձեռ­նար­կել ռազ­մա­կան ո­լոր­տում, սա­ կայն տվյալ ո­լոր­տում ԹՀ­–ի հա­մար մի­ակ թե­րի կողմն այն է, որ նա ցայժմ չու­նի ա­վի­ա­կիր2: Թուր­քա­կան կող­մի պնդ­մամբ՝ ԹՀ­–ը կդառ­նա ա­վի­ա­կիր ու­նե­ցող 12–րդ եր­կիրն աշ­խար­հում (չ­հաշ­ված Ե­րկ­րորդ հա­մաշ­խար­հային պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ­նե­րից մնա­ ցած­նե­րը): 2014 թ. փետր­ վա­ րին Jerusalem Post­ –ը գրեց, որ Իս­ րայե­ լը մտա­հոգ է ա­վի­ա­կիր կա­ռու­ցե­լու ԹՀ­–ի պլա­նի կա­պակ­ցու­թյամբ (ներ­կա դրու­թյամբ մի­ջերկ­րա­ծո­վ յան ե­րկր­նե­րից ա­վի­ա­կիր ու­նեն մի­այն Ֆրան­սի­ան, Ի­տա­լի­ան ու Իս­պա­նի­ան). «Ա­վի­ա­կի­րը մեծ մտա­հո­գու­թյուն է ա­ռա­ջաց­րել ոչ մի­այն Իս­րայե­լում, այլև Հու­նաս­ տա­նում ու Կիպ­րո­սում, քա­նի որ ա­վի­ա­կի­րը Մի­ջերկ­րա­կան ծո­ վի ար­ևե­լ յան հատ­վա­ծում ու­ժե­րի հա­վա­սա­րակշ­ռու­թյու­նը կփո­խի ԹՀ­–ի օգ­տին»3: Կոր­ ­ վետ: Ներ­ կա դրու­ թյամբ ԹՀ ՌԾՈՒ–ն ու­ նի 8 կոր­ վետ, ո­րոն­ցից 6­–ը «Burak» դա­սի են, ի­սկ 2­–ը՝ «Ada»: Վեր­ջին եր­կուսն ար­տադր­վել են MILGEM (Milli gemi` «Ազ­գային նավ») նա­խագ­ծի շր­ջա­նակ­նե­րում, ո­րն ա­ռաջ է քաշ­վել դեռևս 1996 թ.` ռազ­մա­նա­ TRT Türk, Türkiye, kendi uçak gemisini yapmaya hazırlanıyor, 01.01.2013.

Emre Şahin, Amiral Türkiye, Takvim, 27.02.2012.

3 İsrail’de ‘Türk uçak gemisi’ alarmı, Hürriyet, 05.02.2014.

1

2

18

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

վեր ար­տադ­րող այլ պե­տու­թյուն­նե­րից ու­նե­ցած կա­խու­մը նվա­ զեց­նե­լու նպա­տա­կով: Նա­խագ­ծի մեկ­նար­կը տր­վել է 2000 թ. փետր­վա­րի 15­–ին, դրա շր­ջա­նակ­նե­րում պետք է կա­ռուց­վի մինչև 12 կոր­վետ: MILGEM նա­խագ­ծի կոր­վետ­նե­րը նա­խա­տես­ված են հե­տա­խու­զա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ ի­րա­կա­նաց­նե­լու, թի­րախ­ ներ հայտ­նա­բե­րե­լու, ա­ռափ­նյա բա­զա­նե­րը պահ­պա­նե­լու, հա­կա­ սու­զա­նա­վային թի­րախ­նե­րի դեմ գոր­ծե­լու, ՀՕՊ ա­պա­հո­վե­լու և պա­րե­կու­թյան հա­մար: Նա­խա­ Իս­րայե­լը մտա­հոգ է ա­վի­ա­կիր կա­ռու­ցե­ գի­ծը ստա­ցել է ռազ­մա­վա­րա­ լու ԹՀ­–ի պլա­նի կա­պակ­ցու­թյամբ (ներ­կա կան կար­գա­վի­ճակ, քա­նի որ դրու­թյամբ մի­ջերկ­րա­ծո­վ յան ե­րկր­նե­րից հե­ռան­կա­րում ԹՀ­–ը մտա­դիր է ա­վի­ա­կիր ու­նեն մի­այն Ֆրան­սի­ան, Ի­տա­ այդ կոր­վետ­նե­րի հի­ման վրա լի­ան ու Իս­պա­նի­ան). «Ա­վի­ա­կի­րը մեծ նա­խագ­ծել TF–2000 (Turkish մտա­հո­գու­թյուն է ա­ռա­ջաց­րել ոչ մի­այն Իս­ Frigate) ֆրե­գատ­ներ: րայե­լում, այլև Հու­նաս­տա­նում ու Կիպ­րո­ MILGEM դա­սի ա­ռա­ջին սում, քա­նի որ ա­վի­ա­կի­րը Մի­ջերկ­րա­կան կոր­ վետ Heybeliada–ն ջուրն ծո­վի ար­ևե­լյան հատ­վա­ծում ու­ժե­րի հա­վա­ ի­ջեց­վեց 2011 թ. սեպ­տեմ­բե­րի սա­րակշ­ռու­թյու­նը կփո­խի ԹՀ­–ի օգ­տին»: 27­–ին: Տվյալ ժա­մա­նակ ԹՀ վար­չա­պետ (ներ­կայիս նա­խա­գահ) Էր­դո­ղա­նը հայ­տա­րա­րեց, որ դրա­նով ի­սկ ԹՀ­–ը հայտն­վեց սե­փա­կան (վերջ­րյա) ռազ­մա­նավ նա­խագ­ծե­լու ու ար­տադ­րե­լու ու­նակ 10 ե­րկր­նե­րի թվում: Դրա­նից ու­ղիղ 2 տա­րի ան­ց՝ 2013 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 27­–ին (նույն օ­րը), ջուրն ի­ջեց­վեց ե­րկ­րորդ կոր­վե­տը՝ Büyükada–ն1: ­ Ինչ­պես եր­ևում է, եր­կու ռազ­մա­նա­վերն էլ ջուրն են ի­ջեց­վել սեպ­տեմ­բե­րի 27­–ին՝ ՌԾՈՒ­–ի օ­րը: Դա կապ­ված է նրա հետ, որ 1538 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 27­–ին օս­մա­նյան նա­վա­տոր­մը Հայ­րեդ­դին Բար­բա­րոս փա­շայի հրա­մա­նա­տա­րու­թյամբ Հու­նաս­տա­նի հյու­ սիս­արևմ­տյան ա­փե­րի մոտ` Փրե­վե­զե­ի ծո­վա­ծո­ցում, պար­տու­ թյան է մատ­նել քրիս­տո­նե­ա­կան ե­րկր­նե­րի նա­վա­տոր­մին, ին­չից հե­տո օս­մա­նյան նա­վա­տոր­մը սկ­սել է գե­րա­կայել Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վում (Բար­բա­րոս Հայ­րեդ­դին փա­շան օս­մա­նյան նա­վա­տոր­մում ծա­ռայել է 1500–1545 թթ. և Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վում զգա­լի­ո­րեն ը­նդ­լայ­նել է օս­մա­նյան գե­րիշ­խա­նու­թյու­նը):­ Այս նա­վե­րի է­լեկտ­րո­նային հա­մա­կար­գերն ին­տեգր­ված են թուր­քա­կան ար­տադ­րու­թյան GENESIS ժա­մա­նա­կա­կից մար­տա­ կան տե­ղե­կատ­վա­կան–­կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գին: Վեր­ջի­նիս ստեղծ­ման աշ­խա­տանք­նե­րը ARMERKOM­–ը (Հե­տա­զո­տա­կան 1

TCG Büyükada, DZKK’ya teslim edildi, Deniz Haber Ajansı, 27.09.2013.

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

կենտ­րո­նի հրա­մա­նա­տա­րու­թյուն, ՌԾՈՒ­–ին կից հե­տա­զո­տա­ կան–­զար­գաց­ման (AR–GE) հիմ­նարկ) սկ­սել է 1999 թ.: Ա­վե­լի ո­ւշ, ե­րբ նա­խա­գի­ծը ձեռք է բե­րել բա­վա­կան հա­սու­նու­թյուն, այն հանձն­վել է HAVELSAN ըն­կե­րու­թյա­նը` հե­տա­գա կա­տա­րե­լա­գործ­ ման, զանգ­վա­ծային ար­տադ­րու­թյան ու մի­ջազ­գային մար­կե­թին­ գի հա­մար: GENESIS­–ը ստեղծ­վել է՝ փո­խա­րի­նե­լու Մար­տա­կան տե­ղե­կատ­վա­կան կենտ­րո­նին (Combat Information Center, CIC): Պա­տե­րազ­մի կա­ռա­վար­ման ժա­մա­նա­կա­կից այդ հա­մա­կարգն ու­նակ է նաև ի­նք­նու­րույն հայտ­նա­բե­րե­լու (ճա­նա­չելու) նշա­նա­կե­ տե­րը, հետ­ևե­լու և գնա­հա­տե­լու դրանց1: 2013 թ. օ­գոս­տո­սին հայտ­նի դար­ձավ, որ ԹՀ կա­ռա­վա­րու­թյու­ նը ո­րո­շել է խզել MILGEM նա­խագ­ծի շր­ջա­նա­կում 6 կոր­վետ կա­ ռու­ցե­լու մա­սին նույն թվա­կա­նի հուն­վա­րին RMK Marine ըն­կե­րու­ թյան հետ ստո­րագ­րած պայ­մա­նա­գի­րը (գոր­ծար­քը գնա­հատ­վել էր 1150 մի­լի­ոն դո­լար): Դրա հա­մար հիմք ծա­ռայե­ցին 2013 թ. ամ­ ռա­նը «­Գե­զի» այ­գու հա­մար ան­ցկաց­ված բո­ղո­քի զանգ­վա­ծային ակ­ցի­ա­նե­րը: ԹՀ իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի կար­ծի­քով՝ Koç հոլ­դին­գի (ո­րին պատ­կա­նում է RMK Marine–ն) սե­փա­կա­նա­տեր Ա­լի Քոչն ա­ջակ­ցել է «­Գե­զի» այ­գու հա­մար բո­ղո­քի ակ­ցի­ա­նե­րի մաս­նա­կից­ նե­րին: Դրա հա­մար էլ ո­րոշ­վել է չե­ղ յալ հայ­տա­րա­րել կոր­վետ­նե­ րի մա­տա­կա­րար­ման վե­րա­բե­րյալ պայ­մա­նա­գի­րը2: RMK Marine ըն­կե­րու­թյան հետ ստո­րագր­ված պայ­մա­նա­գի­ րը չե­ղ յալ հայ­տա­րար­վեց 2013 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 26­–ին տե­ղի ու­ նե­ցած SSM­–ի նիս­տում, և ո­րոշ­վեց այդ 6 կոր­վե­տի կա­ռու­ցումն ի­րա­կա­նաց­նել եր­կու փու­լով. MILGEM նա­խագ­ծի 3–րդ և 4–րդ կոր­վետ­նե­րի (Burgazada և Kınalıada) կա­ռուց­ման ի­րա­վուն­քը շնորհ­վեց Ստամ­բու­լի նա­վա­շի­նա­կան գոր­ծա­րա­նին, ի­սկ մնա­ ցյալ 4 կոր­վե­տի կա­ռուց­ման հա­մար ո­րոշ­վեց ան­ցկաց­նել նոր մրցույթ (MİLGEM–S)3: Ու­շագ­րավ է, որ այս 4 կոր­վե­տը (Heybeliada, Büyükada, Burgazada, Kınalıada) ան­ վան­ վել են Ստամ­ բու­ լի մոտ գտն­վող կղ­զի­նե­րի ա­նուն­նե­րով, և ի­նչ­պես ար­դեն նշ­վել է, պատ­ կա­նում են Ada (թարգ­մա­նա­բար՝ կղ­զի) դա­սին: Պլա­նա­վոր­ված է կա­ռու­ցել այս դա­սի 8 կոր­վետ: ­Ներ­կա դրու­թյամբ պատ­րաստ է ASELSAN ըն­կե­րու­թյան Hızır (թարգ­մա­նա­բար՝ փր­կիչ (ա­նհ­րա­ժեշտ պա­հին ա­րա­գո­րեն օգ­նու­ GENESİS Projesi, http://www.dzkk.tsk.tr/ RMK’nın kazandığı MİLGEM ihalesi iptal edildi, Deniz Haber Ajansı, 05.08.2013.

3 Koç’a büyük şok!, Vatan, 27.09.2013.

1

2

19

20

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

թյան ե­կող)) հա­մա­կար­գը, ո­րը նա­խա­տես­ված է վերջ­րյա նա­վե­րը (մաս­նա­վո­րա­պես կոր­վետ­ներն ու ֆրե­գատ­նե­րը) տոր­պե­դային հար­ձա­կու­մից պաշտ­պա­նե­լու հա­մար: Այն ֆիք­սում (ճա­նա­չում) է հեռ­վից նա­վի ո­ւղ­ղու­թյամբ ար­ձակ­ված տոր­պե­դը և կան­խար­գե­ լիչ, խա­բու­սիկ հա­կա­մի­ջոց­ներ է կի­րա­ռում դրա դեմ1: ­Թուր­քա­կան ROKETSAN ըն­կե­րու­թյունն իր հեր­թին մշա­կել է վերջրյա նա­վե­րը սու­զա­նա­վե­րից պաշտ­պա­նե­լու ASW (Anti– submarine weapon, հա­կա­սու­զա­ Հիդ­րո­ֆոն­նե­րի կող­մից հա­կա­ռա­կոր­ նա­վային զենք) հր­թի­ռային հա­ դի սու­զա­նա­վի հայտ­նա­բեր­ման դեպ­քում մա­կարգ (թուր­քե­րեն՝ Denizaltı վերջ­րյա նա­վե­րի վրա տե­ղա­կայ­ված այս Savunma Harbi (DSH) Roketi ve հա­մա­կար­գը սկ­սում է 35,5–­կի­լոգ­րա­մա­ Atıcı Sistemi – Սու­զա­նա­վային նոց հր­թիռ­ներ նե­տել նրա վրա՝ 500–2000 պաշտ­պա­նա­կան պա­տե­րազ­մի մետր հե­ռա­վո­րու­թյան և 15–300 մետր խո­ հր­թի­ռային և նետ­ման հա­մա­ րու­թյան վրա: կարգ): Հիդ­րո­ֆոն­նե­րի կող­մից հա­կա­ռա­կոր­դի սու­զա­նա­վի հայտ­նա­բեր­ման դեպ­քում վերջ­րյա նա­վե­րի վրա տե­ղա­կայ­ված այս հա­մա­կար­գը սկ­սում է 35.5–­կի­ լոգ­րա­մա­նոց հր­թիռ­ներ նե­տել նրա վրա՝ 500–2000 մետր հե­ռա­ վո­րու­թյան և 15–300 մետր խո­րու­թյան վրա2: Պ­լա­նա­վոր­ված է, որ 2016 թ. MILLGEM նա­խագ­ծի շր­ջա­նակ­ նե­րում ար­տադր­ված կոր­վետ­նե­րը հա­մալր­վե­լու են ROKETSAN ըն­կե­րու­թյան ATMACA (թարգ­մա­նա­բար՝ շա­հեն) հա­կա­նա­վային հրթիռ­նե­րով: Ներ­կա­յումս դրանք փոր­ձարկ­վում են: Հր­թի­ռի ստեղծ­ման մա­սին պայ­մա­նա­գի­րը ARMERKOM­–ի և ROKETSAN­–ի միջև ստո­րագր­վել է 2009 թ.3: 2015 թ. հուն­վա­րին Նա­վե­րի ու զբո­սա­նա­վե­րի ար­տա­հա­նող­ նե­րի մի­ու­թյան (GYİB) նա­խա­գահ Բա­շա­րան Բայ­րա­քը հայ­տա­ րա­րեց, որ MILGEM նա­խագ­ծի շնոր­հիվ ի­րենք տն­տե­սել են 4 մի­ լի­արդ եվ­րո, քա­նի որ ար­տերկ­րից նման նա­վեր գնե­լը կար­ժե­ նար կրկնա­կի ա­վե­լին: Բայ­րա­քի խոս­քե­րով՝ վեր­ջին 10 տա­րում ԹՀ­–ում բա­վա­կա­նին զար­գա­ցում է ապ­րել նա­վա­շի­նա­կան ո­լոր­ տը, և ԹՀ­–ը ռազ­մա­նա­վեր ար­տադ­րե­լու հար­ցում աշ­խար­հում հայտնվել է 8–10–րդ տե­ղում4: Ֆ­րե­գատ: Ներ­կա դրու­թյամբ ԹՀ ՌԾՈՒ–ն ու­նի 16 ֆրե­գատ SELSAN HIZIR Su Üstü Gemileri için Torpido Karşı Tedbir Sistemi, http://www.

A aselsan.com.tr/ 2 Denizaltı Savunma Harbi (DSH) Roketi ve Atıcı Sistemi, http://www.roketsan.com.tr/ 3 ATMACA füzesi ne zaman envantere girecek?, 17.03.2014, www.kokpit.aero 4 MİLGEM’le 4 milyar avro tasarruf sağlandı, Timeturk, 13.01.2015.

1

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

(ԹՀ վերջ­րյա նա­վա­տոր­մի հիմ­նա­կան նա­վեր), ո­րոն­ցից 4­–ը «­Բար­բա­րոս» դա­սի են, 8­–ը՝ «­Գա­բյա», ի­սկ 4­–ը՝ «Յա­վուզ»: Պլա­ նա­վոր­ված է TF–2000 ծրագ­րի շր­ջա­նակ­նե­րում կա­ռու­ցել 4 ֆրե­ գատ: Ա­ռա­ջի­կա­յում կհայ­տա­րար­վի ֆրե­գատ­նե­րի ար­տադրման մր­ ցույ­ թը, ո­ րին կա­ րող են մաս­ նակ­ ցել Lockheed Martin, BAE Systems և Navantia ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը: Նա­խագ­ծին մաս­նակ­ցե­լու է նաև ASELSAN­–ը, ո­րը զբաղ­վե­լու է բազ­մա­ֆունկ­ցի­ո­նալ ռա­դա­րի մշակ­մամբ: TF–2000 նա­խագ­ծի ֆրե­գատ­նե­րը պետք է ու­նե­նան 147 մետր եր­կա­րու­թյուն, 18 մետր լայ­նու­թյուն, ա­վե­լի քան 6000 տոն­նա ջրա­տա­րո­ղու­թյուն, մինչև 28 հան­գույց ա­րա­գու­թյուն և 220–­հո­գա­նոց ան­ձնա­կազմ: Նա­վը զին­ված կլի­նի թևա­վոր և զե­ նի­թային հր­թիռ­նե­րով: TF–2000­–ի ա­վի­ախմ­բի մեջ են մտ­նում S–70B2 Seahawk բազ­ման­շա­նակ ո­ւղ­ղա­թի­ռը և ա­նօ­դա­չու թռ­չող սար­քը (Ա­ԹՍ): TF–2000­–ի ստեղծ­ման նա­խա­գի­ծը գնա­հատ­վում է մոտ 4 մի­լի­արդ դո­լար: TF–2000–­նե­րը պետք է հա­մալ­րեն Թուր­քի­այի ՀՕՊ­–ի հա­մա­կար­գի ծո­վային բա­ղադ­րի­չը: Հե­ռա­հար հր­թիռ­ նե­րով ու ռա­դար­նե­րով հա­գե­ցած այդ ֆրե­գատ­նե­րը ծո­վե­րում կհան­դի­սա­նան ԹՀ­–ի ա­մե­նա­կար­ևոր օ­դային պաշտ­պա­նու­թյան բա­զան, ի­նչ­պես նաև կա­րող են գոր­ծած­վել հրա­մա­նա­տա­րա­կան վե­րահսկո­ղու­թյան ու կա­պի, դի­տարկ­ման, վաղ զգու­շաց­ման, հե­ տա­խու­զա­կան, կան­խո­րոշ­ման նպա­տակ­նե­րով, է­լեկտ­րո­նային պայ­քա­րում1: TF–2000 նա­խա­գիծն ա­ռաջ է քաշ­վել 1990­–ա­կան­նե­րի ե­րկ­ րորդ կե­սին, սա­կայն 1999 թ. տե­ղի ու­նե­ցած Գյոլ­ջու­քի ո­ւժ­գին ե­րկ­րա­շար­ժի ու դրան հա­ջոր­դած 2001 թ. ֆի­նան­սա­կան ճգ­նա­ ժա­մի պատ­ճա­ռով կա­սեց­վել է ծրագ­րի ի­րա­գոր­ծու­մը: Սկզբ­նա­ կան շր­ջա­նում պլա­նա­վոր­ված էր TF–2000 նա­խագ­ծի շջա­նակ­նե­ րում 2003–2008 թթ. կա­ռու­ցել 12 ֆրե­գատ, սա­կայն հե­տա­գա­յում դրանց քա­նա­կը նվա­զեց­վեց՝ հաս­նե­լով 4­–ի, ին­չում քիչ դեր չխա­ ղաց նաև Ա­ՄՆ­–ի կող­մից ֆրե­գատ­ներ տրա­մադ­րե­լը: Այժմ ար­դի­ ա­կա­նաց­ման են­թա­կա են գոր­ծող ֆրե­գատ­նե­րը, ին­չը կհան­գեց­ նի դրանց հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի ը­նդ­լայն­մա­նը2: Պա­րե­կա­նավ և օ­ժան­դակ նա­վեր: Նոր տի­պի պա­րե­կա­նա­վե­ րի (YTKB) կա­ռուց­ման մա­սին հա­մա­ձայ­նա­գի­րը SSM­–ի ու Dearsan նա­վա­շի­նա­կան ըն­կե­րու­թյան միջև ստո­րագր­վել է 2007 թ. օ­գոս­ 1 2

Modernizasyon Projeleri/Fırkateyn Projeleri, www.dzkk.tsk.tr Yeni savaş gemisi yolda, Sabah, 12.03.2014.

21

22

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

տո­սի 23­–ին: YTKB­–ը նա­խա­տես­ված է ա­ռափ­նյա շր­ջան­նե­րում գոր­ծե­լու հա­մար: Վեր­ջին` 16–րդ պա­րե­կա­նա­վը պլա­նա­վոր­ված էր շա­հա­գործ­ման հանձ­նե­լու 2015 թ.1: Դա տե­ղի ու­նե­ցավ 2015 թ. փետր­վա­րի սկզ­բին, ե­րբ ՌԾՈՒ–ն հա­մալր­վեց Tuzla դա­սի Kuşadası վեր­ջին պա­րե­կա­նա­վով: Ա­ռա­ջին պա­րե­կա­նա­վը ՌԾՈՒ–ն հա­ մալրել էր 2011 թ. հուն­վա­րի 4­–ին2: Պ­լա­նա­վոր­ված է 2017 թ. նա­վա­տոր­մը հա­մալ­րե­լու եր­կու խո­ շոր դե­սան­տա­նա­վով (LST, Landing Ship, Tank), ո­րոնց կա­ռուց­ ման շուրջ պայ­մա­նա­գի­րը ստո­րագր­վել է 2011 թ.: Մե­ծա­ծա­վալ այդ նա­վե­րը, ո­րոնք ու­նեն նաև օ­դային հնա­րա­վո­րու­թյուն, նա­ խա­տես­ված են մեծ հե­ռա­վո­րու­թյուն­նե­րում գոր­ծե­լու և մեծ թվով ռազ­մա­կան տեխ­նի­կա ու մարդ­կանց փո­խադ­րե­լու հա­մար3: Ծո­ վում լից­քա­վոր­ման ու օ­ժան­դակ նա­վի (DİMDEG) նա­խագծ­ման աշ­խա­տանք­նե­րը պլա­նա­վոր­ված էր ա­վար­տել 2014 թ. վեր­ջին, ին­չից հե­տո մեկ­նար­կե­լու են դրա կա­ռուց­ման աշ­խա­տանք­նե­րը: DİMDEG­–ի հիմ­նա­կան գոր­ծա­ռույթ­ներն են կա­ռա­վար­ման ու նյու­ թա­տեխ­նի­կա­կան ա­ջակ­ցու­թյան շր­ջա­նակ­նե­րում մար­տա­կան ծա­ռա­յու­թյանն ա­ջակ­ցե­լը: Այն կա­րող է գոր­ծած­վել նաև բնա­կան ա­ղետ­նե­րի դեպ­քում: Մաս­նա­վո­րա­պես, DİMDEG­–ի դե­րը կար­ևոր­ վում է վեր­ջին տա­րի­նե­րին Հնդ­կա­կան օվ­կի­ա­նո­սում բա­վա­կան ակ­տի­վա­ցած ՌԾՈՒ­–ի նա­վե­րին վա­ռե­լա­նյու­թով և ան­հրա­ժեշտ այլ­նով ա­պա­հո­վե­լու տե­սան­կյու­նից4:­ Անձ­նա­կազմ չու­նե­ցող ծո­վային մի­ջոց­ներ: 2013 թ. մայի­ սի կե­սին հայտ­նի դար­ձավ, որ դեռևս 2010 թ. թուրք ին­ժե­ներ­նե­րի ստեղ­ծած ան­ձնա­կազմ չու­նե­ցող ա­ռա­ջին ծո­վային փո­խադ­րա­ մի­ջո­ցը հա­ջո­ղու­թյամբ ան­ցել է փոր­ձար­կում­նե­րը: Այն ԹՀ գի­ տա­կան ու տեխ­նո­լո­գի­ա­կան հե­տա­զո­տու­թյուն­նե­րի խորհր­դի (TÜBİTAK) ա­ջակ­ցու­թյամբ ամ­բող­ջո­վին պատ­րաս­տել են Global Teknik ըն­կե­րու­թյան մաս­նա­գետ­նե­րը: Նա­խագ­ծի ի­րա­գոր­ծու­ մը տևել է 4 տա­րի, նա­խա­գի­ծը գնա­հատ­վել է 3 մի­լի­ոն դո­լար: Այն ար­տադր­վել է եր­կու տար­բե­րա­կով, ո­րոն­ցից մե­կի դեպ­քում նա­վի եր­կա­րու­թյու­նը 4 մ է, ի­սկ մյու­սի դեպ­քում` 7: Այն կա­րող է զար­գաց­նել մինչև 30 հան­գույց ա­րա­գու­թյուն և ար­բա­նյա­կի մի­ջո­ odernizasyon Projeleri/Bot Projeleri, Tuzla Sınıfı Karakol Gemisi Projesi, www.dzkk.

M tsk.tr 2 TCG Kuşadası Deniz Kuvvetleri’ne teslim edildi, Milliyet, 18.02.2015.

3 Modernizasyon Projeleri/Amfibi Çıkarma Gemi Projeleri, Amfibi Gemi (LST) Projesi, www.dzkk.tsk.tr 4 Modernizasyon Projeleri/Yardımcı Gemi Projeleri, Kurtarma ve Yedekleme Gemileri Projeleri, www.dzkk.tsk.tr 1

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

23

ցով հետ­ևել աշ­խար­հի յու­րա­քան­չյուր կե­տի: Սարքն ու­նի ռա­դար, հիդ­րո­ֆոն, ստորջ­րյա տե­սախ­ցիկ, ռո­բո­տի ձեռ­քեր: 7–­մետ­րա­նոց սար­քը նա­խա­տես­ված է նաև զենք տե­ղա­փո­խե­լու հա­մար: Դ­րա­նով ի­սկ այն մի­ա­ժա­մա­նակ կա­րող է ստա­նալ և՛ հար­ձա­ կո­ղա­կան, և՛ պաշտ­պա­նա­կան գոր­ծա­ռույթ­ներ: Սև­ծո­վ յան նե­ղուց­ նե­րով ու ԹՀ ծո­վա­փե­րով ի­րա­կա­նաց­վում է հա­գե­ցած նա­վար­կու­ թյուն, ի­սկ այս սար­քը կա­րող է հետ­ևել վերջ­րյա ա­մեն տի­պի նա­ վե­րին, այդ թվում նաև`­մաք­սա­ նեն­գու­թյա­նը, թմ­րա­նյու­թե­րի 2013 թ. մայի­սի կե­սին հայտ­նի դար­ձավ, որ ա­ռևտ­րին, խա­փա­նա­րար գոր­ դեռևս 2010 թ. թուրք ին­ժե­ներ­նե­րի ստեղ­ ծո­ղու­թյուն­նե­րին, օգ­տա­գործ­ ծած ան­ձնա­կազմ չու­նե­ցող ա­ռա­ջին ծո­ վել ծո­վային սպառ­նա­լիք­նե­րին վային փո­խադ­րա­մի­ջո­ցը հա­ջո­ղու­թյամբ դի­մա­կայե­լու, հե­տա­խու­զա­կան ան­ցել է փոր­ձար­կում­նե­րը: նպա­տակ­նե­րով: Պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ այն կա­րող է գոր­ծած­ վել որ­պես հար­ձա­կո­ղա­կան զենք: Այն, ծո­վե­րից բա­ցի, կա­րող է գոր­ծած­վել նաև ներ­քին ջրե­րում1: 2009 թ. թուր­քա­կան մա­մու­լը գրել էր, որ ԹՀ–ն ար­տադ­րել է «­Բար­բա­րոս» և «­Չա­նաք­քա­լե» ան­վան­մամբ փոք­րիկ սու­զա­նա­ վեր, ո­րոնք չու­նեն ան­ձնա­կազմ և նա­խա­տես­ված են ա­կան­ներ որ­սա­լու հա­մար: Ա­ռա­ջին և Ե­րկ­րորդ հա­մաշ­խար­հային պա­տե­ րազմ­նե­րից հե­տո ցայժմ չի վե­րա­ցել այդ ժա­մա­նակ­նե­րից մնա­ ցած ծո­վային ա­կան­նե­րից բխող վտան­գը: Փոք­րիկ սու­զա­նա­վե­րը ար­տադր­վել են TÜBİTAK­–ի ա­ջակ­ցու­թյամբ2:­ Ազ­գային հիդ­րո­ֆոն, տոր­պեդ և լա­զե­րային զենք: 2011 թ. թուր­քա­կան ASELSAN ըն­կե­րու­թյունն ար­տադ­րեց ազ­գային ար­ տադրու­թյան ա­ռա­ջին հիդ­րո­ֆո­նը, ո­րը ստա­ցավ Kulaç (թարգ­մա­ նա­բար՝ սա­ժեն) ան­վա­նու­մը: Այն օգ­տա­գործ­վե­լու է սու­զա­նա­վե­րի սար­սափ հան­դի­սա­ցող տոր­պեդ­նե­րը նրան­ցից հե­ռաց­նե­լու գոր­ ծըն­թա­ցում: Սար­քը կա­րող է կի­րառ­վել բո­լոր ռազ­մա­նա­վե­րի, ի­նչ­ պես նաև քա­ղա­քա­ցի­ա­կան նա­վե­րի վրա: Այն ու­նակ է 1000 մետր խո­րու­թյան վրա 50–400 ­կի­լո­հերց հա­ճա­խա­կա­նու­թյամբ ­դի­ա­ պա­զո­նում որ­սալու օբյեկ­տից ե­կող ձայ­նե­րը և խո­րու­թյան չա­փի մա­սին տե­ղե­կու­թյուն­ներ հայտ­նելու օ­պե­րա­տո­րին3: 2009 թ. ԹՀ ԳՇ­ –ը հաս­ տա­ տեց ազ­ գային ծանր տոր­ պե­ դի (AKYA, թարգ­մա­նա­բար՝ կապ­տա­ձուկ) մշա­կու­մը, և SSM­–ը հա­մա­ İlk yerli insansız deniz aracı üretildi, Zaman, 14.05.2013.

Türkiye insansız denizaltı üretti, Hurhaber, 05.06.2009.

3 ASELSAN ilk milli sonarı üretti, T24, 01.06.2011.

1

2

24

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

պա­տաս­խան պայ­մա­նա­գիր ստո­րագ­րեց ARMERKOM–TÜBİTAK­­ –ի և ROKETSAN­–ի հետ: AKYA­–ի նա­խագծ­ման ու նա­խա­տի­պի ստեղծ­ման հա­մար հատ­կաց­վեց 24 մի­լի­ոն դո­լար: AKYA­–ի նա­ խագծ­ման հա­մար պա­տաս­խա­նա­տու է ARMERKOM­–ը, հիդ­րո­ ձայ­նային հա­մա­կար­գի հա­մար՝ TÜBİTAK­–ը, ի­սկ մար­տագլ­խի­կի ու ո­ւղ­ղորդ­ման հա­մա­կար­գի հա­մար՝ ROKETSAN­–ը: AKYA­–ի վերջ­ նա­կան մոն­տա­ժը նույն­պես ի­րա­կա­նաց­նե­լու է ROKETSAN­–ը: 533 մի­լի­մետր տրա­մա­չա­փի AKYA­–ի նա­խա­տի­պի ա­ռա­ջին փոր­ձար­ կում­ներն ի­րա­կա­նաց­վել են 2013 թ. հու­լի­սին: AKYA–ն կա­րող է օգ­տա­գործ­վել 214TN սու­զա­նա­վե­րում1: 2015 թ. հուն­վա­րի կե­սե­րին հայտ­նի դար­ձավ, որ ԹՀ­–ը հա­ջո­ ղու­թյամբ փոր­ձար­կել է հայ­րե­նա­կան ար­տադ­րու­թյան լա­զե­րային զենք, ո­րը խո­ցել է լո­ղա­ցող հար­թա­կի վրա տե­ղա­կայ­ված ԹՀ–ն ար­տադ­րել է «­Բար­բա­րոս» և «­Չա­ թի­րա­խը: Մեծ հզո­րու­թյան լա­ նաք­քա­լե» ան­վան­մամբ փոք­րիկ սու­զա­նա­ զե­րային զեն­քի հա­մա­կար­գի վեր, ո­րոնք չու­նեն ան­ձնա­կազմ և նա­խա­ (YGLSS, Yüksek Güçlü Lazer տես­ված են ա­կան­ներ որ­սա­լու հա­մար: Silah Sistemi) ստեղծ­ ման գա­ ղա­փարն ի հայտ է ե­կել դեռևս 2013 թ. մայի­սին, ի­սկ դրա վրա աշ­խա­տանք­նե­րը մեկ­նար­կել են 2014 թ.: Նա­խագ­ծի վրա աշ­ խա­տում են ASELSAN–ը, TÜBİTAK­–ը և Բիլ­քեն­թի հա­մալ­սա­րա­նը: Ներ­կա դրու­թյամբ ար­դեն ի­սկ ստեղծ­վել է YGLSS­–ի ա­ռա­ջին նա­ խա­տի­պը: Նա­խա­տես­ված է նա­խա­գիծն ի­րա­գոր­ծել 6 տա­րում, և այդ ըն­թաց­քում ար­տադ­րել լա­զե­րային զեն­քի եր­կու մո­դել: Նրան­ ցից մե­կը պետք է պատ­րաստ լի­նի ա­ռա­ջին փու­լում (4 տա­րի), ի­սկ մյու­սը` ե­րկ­րորդ փու­լում (2 տա­րի): Լա­զե­րային զենքն օգ­տա­ գործ­վե­լու է ցա­մա­քային, օ­դային ու ծո­վային թի­րախ­նե­րի դեմ: Դա մաս­նա­վո­րա­պես վե­րա­բե­րում է Ա­ԹՍ­–ե­րին, թևա­վոր հր­թիռ­ նե­րին, ղե­կա­վար­վող հր­թիռ­նե­րին, ա­կա­նա­նե­տի ար­կե­րին: Այն կտե­ղա­կայ­վի նաև ռազ­մա­նա­վե­րի վրա2: Ծո­վային ա­վի­ա­ցի­ա: 2014 թ. հու­ նի­ սի 25­ –ին ԹՀ­ –ում նշե­ ցին ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի հիմ­նադր­ման 100­–ա­մյա­կը: Ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի ծնունդ է հա­մար­վում 1914 թ. հու­նի­սի 25­–ը, ե­րբ Ե­շիլքյո­յում հիմն­վեց ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի դպ­րո­ցը (Deniz Tayyare Mektebi): ԹՀ­–ում ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի 100­–ա­մյա­կի նշումն ան­

S avunma Ve Havacılık Dergisi, Sayı:146, s. 30, տե՛ս նաև Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Bülent Bostanoğlu’nun konuşmaları, 18.11.2013, http://www.dzkk.tsk.tr/ 2 Türkiye ilk milli lazer silahını yapıyor, Vatan, 19.01.2015.

1

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

ցավ «Եր­կու կա­պույ­տում մեկ դար» (2 Mavide 1 Yüzyıl) կար­գա­խո­ սով (ն­կա­տի է ա­ռն­վում ծովն ու եր­կին­քը): Ծո­վային ա­վի­ա­ցի­ան կար­ևոր դեր է ու­նե­ցել Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հային պա­տե­րազ­մի և մաս­նա­վո­րա­պես Դար­դա­նե­լի օ­պե­րա­ցի­այի ժա­մա­նակ: Հան­ րա­պե­տու­թյան հիմ­նու­մից հե­տո Իզ­մի­րում ստեղծ­ված ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի էս­կադ­րի­լի­ան ի­նք­նա­թիռ­նե­րի քա­նա­կի ա­վե­լաց­ման հետ մեկ­տեղ վե­րա­ճեց մինչև գու­մար­տա­կի, գն­դի ու բրի­գա­դի մա­կար­դա­կի: Սա­կայն Ե­րկ­րորդ հա­մաշ­խար­հային պա­տե­րազ­մից հե­տո՝ 1947 թ., դա­դա­րեց­վեց ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի գոր­ծու­նե­ու­ թյու­նը՝ կապ­ված ծո­վում վայ­րէջք և թռիչք կա­տա­րե­լու ու­նակ ի­նք­ նա­թիռ­նե­րը գոր­ծա­ծու­թյու­նից հա­նե­լու հետ: Ծո­վային օ­դա­չու­նե­րը տար­բեր նշա­նա­կում­ներ ստա­ցան նա­վե­րում և ա­ռափ­նյա պաշտ­ պա­նու­թյու­նում: ԹՀ­–ում ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի վե­րած­նուն­դը տե­ղի ու­նե­ցավ 1970­–ա­կան թվա­կան­նե­րին: Չնա­յած նրան, որ ԹՀ–ն ար­դեն ՆԱ­ ՏՕ­–ի ան­դամ էր, նա շա­րու­նա­կում էր մեծ նշա­նա­կու­թյուն չտալ ծո­վային ա­վի­ա­ցի­ային և չու­նե­նալ այն: Հարցն օ­րա­կար­գում հայտն­վեց 1960­–ա­կան թվա­կան­նե­րի վեր­ջե­րին, և 1971 թ. հոկ­ տեմ­բե­րի 18­–ին Ան­կա­րա­յում ստեղծ­վեց Ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի հրա­մա­նա­տա­րու­թյու­նը, ի­սկ 1972 թ. ո­րոշ­վեց գնել 12 հատ S–2E ի­նք­նա­թիռ: Ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի ի­նք­նա­թիռ­ներն ու ո­ւղ­ղա­թիռ­ նե­րը 1974 թ. ԹՀ­–ի կող­մից Հյու­սի­սային Կիպ­րո­սը գրա­վե­լուց ա­ռաջ ի հայտ ե­կած լար­ված ժա­մա­նակ ի­րա­կա­նաց­րել են պա­րե­ կու­թյան, հե­տա­խու­զա­կան գոր­ծա­ռույթ­ներ: 1993–1995 թթ., ե­րբ ԹՀ­–ի ար­ևել­քում ու հա­րավ­–ար­ևել­քում սր­վեց «Քրդս­տա­նի աշ­ խա­տա­վո­րա­կան» կու­սակ­ցու­թյան (PKK) դեմ պայ­քա­րը, ծո­վային ա­վի­ա­ցի­այի ո­ւղ­ղա­թիռ­նե­րը գոր­ծում էին այդ գո­տում՝ Ժան­դար­մե­ րի­այի գլ­խա­վոր հրա­մա­նա­տա­րու­թյան (ԺԴԳ) ներ­քո: 04.10.1993 – 14.08.1995 ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում 26 օ­դա­չու 8 տար­բեր ժա­ մա­նա­կա­հատ­վա­ծում 3–4­–ա­կան ամ­սով հա­ջո­ղու­թյամբ գոր­ծել է ար­տա­կարգ դրու­թյան (օlağanüstü hal, OHAL) գո­տու շր­ջա­նում:­ Այդ ժա­մա­նակ օ­րա­կարգ մտավ ծո­վային պա­րե­կու­թյան ի­նք­ նա­թիռ­ներ ու­նե­նա­լու հար­ցը, և դրա հետ կապ­ված՝ ա­ռաջ քաշ­ վեց Meltem (թարգ­մա­նա­բար՝ սե­զո­նային քա­մի) նա­խա­գի­ծը, ո­րի ա­ռա­ջին փու­լի (Meltem 1) շր­ջա­նակ­նե­րում ծո­վային ա­վի­ա­ցի­ան 2001–2002 թթ. հա­մալր­վեց 6 հատ CASA CN–235 ի­նք­նա­թի­ռով: Դրա­նով ի­սկ հնա­րա­վո­րու­թյուն ստեղծ­վեց գի­շեր–­ցե­րեկ, ա­մեն պայ­ման­նե­րում ծո­վում ա­ռան­ձին կամ հա­մա­տեղ հետ­ևե­լու բա­

25

26

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

րե­կա­մա­կան ու ոչ բա­րե­կա­մա­կան տար­րե­րի շար­ժին: Ա­պա հին ո­ւղղա­թիռ­նե­րը փո­խա­րի­նե­լու հա­մար ո­րոշ­վեց գնել ժա­մա­նա­կա­ կից Sikorsky S–70B Seahawk ո­ւղ­ղա­թիռ­ներ, ո­րոնց թի­վը 2010– 2011 թթ. հասց­վեց մինչև 24­–ի: Այժմ պլա­նա­վոր­ված է ծո­վային ա­վի­ա­­ցի­այի հա­մար գնել SeaHawk S–70 B տի­պի 17 ո­ւղ­ղա­թիռ, ո­րոնք կփո­խա­րի­նեն նրա տրա­մադ­րու­թյան տակ ե­ղած AB 212 ո­ւղ­ղա­թիռ­նե­րին1: 2014 թ. գար­նանն ա­վարտ­վեց Meltem–2 նա­խագ­ծի ի­րա­գոր­ ծու­մը, ո­րն ա­ռնչ­վում է նա­վա­տոր­մը պա­րե­կային ի­նք­նա­թիռ­ նե­րով ա­պա­հո­վե­լուն: Ծրագ­րի մեկ­նար­կը տր­վել էր դրա­նից 16 տա­ րի ա­ ռաջ՝ 2003 թ.: Դրա շր­ ջա­ նակ­ նե­ րում ԹՀ ՌԾՈՒ–ն ստա­ցել է CN235–100M տի­պի 6 ծո­վային պա­րե­կու­թյան ի­նք­նա­ թիռ, ի­սկ Ա­ռափ­նյա պաշտ­պա­նու­թյու­նը՝ 3 ի­նք­նա­թիռ: Ա­ռափ­ նյա պաշտ­պա­նու­թյունն այդ ի­նք­նա­թիռ­նե­րը ստա­ցել է 2013 թ., ի­սկ ՌԾՈՒ–ն՝ 2013–2014 թթ.: Ի­նք­նա­թիռ­ներն ու­նակ են ծո­վում հետևե­լու 200 նա­վի և կա­րող են գոր­ծած­վել հա­կա­ռա­կոր­դի սու­ զա­նա­վե­րը հայտ­նա­բե­րե­լու ու ո­չն­չաց­նե­լու հա­մար: Թուր­քա­կան մա­մու­լի բնո­րոշ­մամբ` դրա­նով ի­սկ ա­վարտ­վեց ՌԾՈՒ հրա­մա­նա­ տա­րու­թյան 21­–ա­մյա «ինք­նա­թի­ռային ե­րաշ­տը»2: 2013 թ. հու­լի­սի վեր­ջին ԹՀ ՌԾՈՒ–ն հա­մալր­վեց ATR–72–600 տի­պի ա­ռա­ջին ի­նք­նա­թի­ռով (օ­գոս­տո­սին ստաց­վեց նաև ե­րկ­ րորդ ի­նք­նա­թի­ռը): Դա տե­ղի ու­նե­ցավ ար­դեն Meltem 3 նա­խագ­ ծի շր­ջա­նակ­նե­րում, ո­րով նա­խա­տես­ված է մինչև 2018 թ. ա­վար­ տը ստա­նալ ևս 7 այդ­պի­սի ի­նք­նա­թիռ: ATR–72–600–­նե­րը կօգ­ տա­գործ­վեն ծո­վային պա­րե­կու­թյան և հա­կա­սու­զա­նա­վային գոր­ ծու­նե­ու­թյան նպա­տա­կով: Պլա­նա­վոր­ված է 8 ի­նք­նա­թի­ռից 2–ն օգ­տա­գոր­ծել ծո­վային դի­տարկ­ման, ի­սկ մնա­ցյալ 6­–ը՝ ծո­վային պա­րե­կու­թյան հա­մար3: ­Թուր­քա­կան ռազ­մա­նա­վե­րը ATR–72–600 ի­նք­նա­թիռ­նե­րի շնոր­հիվ կկա­րո­ղա­նան ծո­վե­րում 250 կի­լո­մետր հե­ռա­վո­րու­թյու­նից ի­րա­զեկ­վել բա­րե­կա­մա­կան, թշ­նա­մա­կան կամ օ­տար տար­րե­րի առ­կա­յու­թյան մա­սին: ՌԾՈՒ­–ի հրա­մա­նա­տա­ րու­թյան հրա­մա­նով 4 ծո­վային պա­րե­կու­թյան ի­նք­նա­թիռ­նե­րը ծո­ վե­րում 250 կի­լո­մետր հե­ռա­վո­րու­թյան վրա կհս­կեն բո­լոր տե­ղա­ շար­ժե­րը և այդ մա­սին կի­րա­զե­կեն ռազ­մա­նա­վե­րին: Ի­նք­նա­թիռն ու­նակ է հար­վա­ծե­լու թե՛ վերջ­րյա, թե՛ ստորջ­րյա թի­րախ­նե­րին4: Deniz Kuvvetleri Dergisi, Eylül 2014, s. 70–78, http://www.dzkk.tsk.tr/ Deniz Kuvvetleri Komutanlığı’nın 21 yıllık uçak hasreti bitti, Bugün, 29.04.2014.

3 Meltem 3 projesinde ilk uçak alındı, Milliyet, 24.07.2013.

4 Türk savaş gemileri, düşmanı 250 kilometreden tanıyacak, Türkiye, 02.03.2014.

1

2

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

Ա­ռափ­նյա ան­վտան­գու­թյան ու­ժեր: Պա­տե­րազ­մա­կան ու ճգ­նա­ ժա­մային ժա­մա­նա­կա­հատ­ված­նե­րում ՌԾՈՒ­–ի օ­պե­րա­տիվ հրա­ մա­նա­տա­րու­թյան ներ­քո է ան­ցնում Ա­ռափ­նյա ան­վտան­գու­թյան հրա­մա­նա­տա­րու­թյու­նը (ԱԱՀ), ո­րը խա­ղաղ ժա­մա­նակ են­թարկ­ վում է ՆԳՆ­–ին: ԹՀ­–ում ԱԱՀ­–ի ստեղծ­ման հարցն օ­րա­կար­գում հայտն­վեց 1960­–ա­կան թվա­կան­նե­րի սկզբ­նե­րից և ա­րա­գու­թյուն հա­վա­քեց 1967 թ. հե­տո: Դրա հա­մար պատ­ճառ­ներ դար­ձան մի­ ջազ­գային ան­վտան­գու­թյան ո­լոր­տի փո­փո­խու­թյուն­նե­րը, ԹՀ­–ի գե­ո­ռազ­մա­վա­րա­կան դիր­քը, ա­փե­րի եր­կա­րու­թյու­նը, ԹՀ­–ը ծո­ վային պե­տու­թյան վե­րա­ծե­լու ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը: Կա­տար­ված աշ­խա­տանք­նե­րի ար­դյուն­քում 1982 թ. հու­լի­սի 9­–ին ըն­դուն­վեց և հու­լի­սի 13­–ին պաշ­տո­նա­թեր­թում հրա­պա­րակ­վեց ԱԱՀ­–ի ստեղծ­ ման մա­սին օ­րեն­քը: Սկզբ­նա­կան շր­ջա­նում ԱԱՀ­–ը, ո­րն իր գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը սկ­սեց նույն թվա­կա­նի սեպ­տեմ­բե­րի 1­–ից, մինչև 1985 թ. կց­ված էր ԺԴԳ­– ին: Սա­կայն 1985 թ. հուն­վա­րի 1­–ից ԱԱՀ­–ը հայտն­վեց ԹՀ զին­ ված ու­ժե­րի տրա­մադ­րու­թյան տակ. խա­ղաղ ժա­մա­նակ այն կց­վեց ՆԳՆ­–ին, ի­սկ ճգ­նա­ժա­մային և պա­տե­րազ­մա­կան պայ­ման­նե­րում այն ան­ցնում էր ՌԾՈՒ­–ի հրա­մա­նա­տա­րու­թյան ներ­քո: 1993 թ. ԱԱՀ­–ը կազ­մա­կերպ­չա­կան պլա­նում բա­ժան­վեց 4 մա­սի. Մար­ մա­րա ծո­վի ու նե­ղուց­նե­րի գո­տու ԱԱՀ, Սև­ծո­վ յան գո­տու ԱԱՀ, Մի­ջերկ­րա­ծո­վ յան գո­տու ԱԱՀ և Է­գե­յան գո­տու ԱԱՀ: Ներ­կա դրու­թյամբ կա նաև ա­ռափ­նյա ան­վտան­գու­թյան օ­դային հրա­մա­ նա­տա­րու­թյուն, ա­ռափ­նյա ան­վտան­գու­թյան ու­սում­նակրթա­կան հրա­մա­նա­տա­րու­թյուն և ա­ռափ­նյա ան­վտան­գու­թյան մա­տա­կա­ րար­ման հրա­մա­նա­տա­րու­թյուն: Ներ­կա­յումս Ա­ռափ­նյա ան­վտան­գու­թյան ու­ժերն ու­նեն մոտ 5500 զին­ծա­ռայող: ԱԱՀ­–ի պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան գո­տում են ԹՀ­–ի տա­րած­քային ջրե­րը, բա­ցա­ռիկ տն­տե­սա­կան գո­տին (ԲՏԳ) և ո­րո­նո­ղա–փր­կա­րա­րա­կան գո­տին, ո­րոնց ը­նդ­հա­նուր տա­րած­քը 377.172 կի­լո­մետր քա­ռա­կու­սի է, այ­սինքն՝ ԹՀ­–ի (ցա­ մա­քային) տա­րած­քի գրե­թե կե­սը, ո­րն ան­վան­վում է Mavi Vatan (թարգ­մա­նա­բար՝ «­Կա­պույտ հայ­րե­նիք»): Ա­ռափ­նյա ան­վտան­գու­ թյան ու­ժերն ի­րենց տրա­մադ­րու­թյան տակ ու­նեն փր­կա­րա­րա­ կան նա­վեր, տար­բեր տե­սա­կի մո­տո­րա­նա­վակ­ներ, CASA CN–235 ի­նք­նա­թիռ­ներ և AB 412 ո­ւղ­ղա­թիռ­ներ, վերջ­րյա և ստորջ­րյա ան­ վտան­գու­թյան ու փր­կա­րա­րա­կան թի­մեր (SAGET և DEGAK)1: 1

Tarihçe – Sahil Güvenlik Komutanlığı, http://www.sgk.tsk.tr/

27

28

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

Ռազ­մա­ծո­վային ու­ժե­րի ակ­տի­վու­թյուն: Վեր­ջին տա­րի­նե­րին թուր­քա­կան նա­վա­տոր­մը մե­ծա­պես ը­նդ­լայ­նել է իր գոր­ծու­նե­ու­ թյան աշ­խար­հագ­րու­թյու­նը` Սո­մա­լի­ից դե­պի Ճա­պո­նի­ա, Ջիբ­ րալ­թա­րից դե­պի Պա­նա­մա, Հյու­սի­սային Ատ­լան­տի­կայից դե­պի Հնդկա­կան օվ­կի­ա­նոս, ո­րով և թուր­քա­կան դրո­շը հայտն­վել է բազ­մա­թիվ ծո­վե­րում: 2013 թ. աշ­նա­նը հա­ղորդ­վեց, որ ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի նա­վե­րը վեր­ջին 10 տա­րում այ­ցե­լել են 55 ե­րկ­րի 1285 նա­վա­հան­ գիստ: 2014 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 27­–ին Բյու­լենթ Բոս­թա­նօղ­լուն ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի օր­վա կա­պակ­ցու­թյամբ հայ­տա­րա­րեց. «­Պատ­մու­թյու­ նից ստա­ցած դա­սերն ու Ա­թա­թուր­քի տված խոր­հուրդ­ներն ա­սում են, որ հայ­րե­նիքն ան­վտանգ դարձ­նե­լու հա­մար պետք է ծո­վում լի­նել ու­ժեղ: Մենք ա­ռաջ­նորդ­վում ե­նք «աշ­խար­հում խոսք ու­նե­նա­լու հա­մար պետք է ներ­կա­յաց­ված լի­նես բո­լոր ծո­վե­րում» սկզ­բուն­ քով: Մեր ՌԾՈՒ­–ի նա­վե­րը վեր­ջին մեկ տա­րում ան­ցել են մոտ 1,5 մի­լի­ոն ծո­վային մղոն տա­րա­ծու­թյուն, ին­չը հա­վա­սար է մոտ 70 շուր­ջեր­կյա ճա­նա­պար­հոր­դու­թյան: ՌԾՈՒ–ն, շր­ջա­կա ծո­վե­րում գտն­վե­լուց բա­ցի, իր ներ­կա­յու­ Վեր­ջին տա­րի­նե­րին թուր­քա­կան նա­վա­ թյունն ա­պա­հո­վել է Մի­ջերկ­րա­ տոր­մը մե­ծա­պես ը­նդ­լայ­նել է իր գոր­ծու­ կան ծո­վի ա­րևմ­տյան հատ­վա­ նե­ու­թյան աշ­խար­հագ­րու­թյու­նը` Սո­մա­լի­ ծում, Հնդ­կա­կան օվ­կի­ա­նո­սում, ից դե­պի Ճա­պո­նի­ա, Ջիբ­րալ­թա­րից դե­պի Կար­միր ու Ա­րա­բա­կան ծո­վե­ Պա­նա­մա, Հյու­սի­սային Ատ­լան­տի­կայից րում, Ատ­լան­տյան օվ­կի­ա­նո­ դե­պի Հնդ­կա­կան օվ­կի­ա­նոս, ո­րով և թուր­ սում, Հյու­սի­սային ու Բալ­թիկ քա­կան դրո­շը հայտն­վել է բազ­մա­թիվ ծո­ ծո­վե­րում»1: վե­րում: ­Դեռևս 2011 թ. աշ­նա­նը՝ Իս­ րայե­լի ու Կիպ­րո­սի հետ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի վատ­թա­րաց­ման ֆո­նին, ԹՀ­–ի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը քա­ղա­քա­կան նոր ռազ­մա­վա­ րու­թյան շր­ջա­նակ­նե­րում հայ­տա­րա­րել է­ին Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վի ար­ևե­լ յան հատ­վա­ծում սե­փա­կան ՌԾՈՒ­–ի ը­նդ­լայն­ման մա­սին։ Դրա հետ կապ­ված` ա­ռաջ էր քաշ­վել «­Բար­բա­րոս» գոր­ծո­ղու­թյու­ նը, ո­րը նա­խա­տե­սում էր ՌԾՈՒ­–ի մի մա­սը դուրս բե­րել Սև և Մար­ մա­րա ծո­վե­րից և այն ո­ւղ­ղել դե­պի Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վի ար­ևե­լ­ յան շր­ջան` ը­նդ­լայ­նե­լով «­Մի­ջերկ­րա­ծո­վ յան վա­հա­նը»: Դրա­նով ի­սկ ԹՀ­–ը զգա­լի ու­ժեր կենտ­րո­նաց­րեցին Կիպ­րո­սի ու Իս­րայե­լի ա­փե­րի մոտ: Մաս­նա­վո­րա­պես, այդ շր­ջա­նում կենտ­րո­նաց­վեց հա­վե­լ յալ 2 ֆրե­գատ, 2 կոր­վետ, մի քա­նի պա­հա­կա­նավ ու հր­թի­ 1

Deniz Kuvvetleri Komutanı: Donanmamız 200 bin tona yaklaştı, Bugün, 26.09.2014.

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

29

ռա­կիր մո­տո­րա­նա­վակ, ի­նչ­պես նաև ա­պա­հով­ման նա­վեր: Հի­շեց­նենք, որ այն բա­նից հե­տո, ի­նչ 2006 թ. Ջեյ­հա­նի շրջա­ նը վե­րած­վեց է­ներ­գե­տիկ կենտ­րո­նի (կապ­ված ԲԹՋ նավ­թա­ մու­ղի հետ), ԹՀ Ազ­գային ան­վտան­գու­թյան խոր­հուր­դը (ԱԱԽ) վճ­ռեց ու­ժե­ղաց­նել «­Մի­ջերկ­րա­ծո­վ յան վա­հա­նը». ֆրե­գատ­նե­րի քա­նա­կը կրկ­նա­պատկ­վեց` 2­–ից հասց­վե­լով 4­–ի, տոր­պե­դա­կիր մո­տո­րա­նա­վակ­նե­րի քա­նա­կը 3­–ից հասց­վեց 5­–ի, ի­սկ ա­ռափ­նյա պաշտ­պա­նու­թյան նա­վե­րի թի­վը 1­–ից հասց­վեց 3­–ի: 2011 թ. մայիս­–օ­գոս­տոս ա­միս­նե­րին թուր­քա­կան նա­վա­խում­ բը` բաղ­կա­ցած 4 ֆրե­գա­տից, 1 լո­գիս­տիկ ա­ջակ­ցու­թյան նա­վից ու 3 ծո­վային ո­ւղ­ղա­թի­ռից, 3 ա­միս պա­րե­կու­թյուն կա­տա­րեց Կար­ միր ծո­վում ու Հնդ­կա­կան օվ­կի­ա­նո­սում: Նա­վա­խում­բը, հու­նի­սի 2­–ին ան­ցնե­լով Սու­եզ­ի ջրանց­քով, այ­ցե­լեց Հոր­դա­նա­նի, Ա­ՄԷ­–ի, Օ­մա­նի, Ե­մե­նի, Սաու­դյան Ա­րա­բի­այի, Պա­կիս­տա­նի, Հնդ­կաս­ տա­նի նա­վա­հան­գիստ­ներ: Դրա­նից ա­ռաջ է­լ՝ 2010 թ., թուր­քա­ կան նա­վա­խումբն այ­ցե­լել էր Թու­նի­սի, Ալ­ժի­րի, Իս­պա­նի­այի, Ի­տա­լի­այի, Մոն­տե­նեգ­րոյի, Խոր­վա­թի­այի, Բոս­նի­ա–­Հեր­ցե­գո­վի­ նայի, Ալ­բա­նի­այի ու Ե­գիպ­տո­ «­Պատ­մու­թյու­նից ստա­ցած դա­սերն ու Ա­թա­ սի նա­վա­հան­գիստ­ներ: Սրանք թուր­քի տված խոր­հուրդ­ներն ա­սում են, որ նա­վախմ­բե­րի շր­ջա­գա­յու­թյան հայ­րե­նիքն ան­վտանգ դարձ­նե­լու հա­մար տես­քով ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի ակ­տի­ պետք է ծո­վում լի­նել ու­ժեղ: Մենք ա­ռաջ­ վաց­ման եր­կու նոր փու­լեր ե­ն1:­ նորդ­վում ե­նք «աշ­խար­հում խոսք ու­նե­նա­ Եր­ րորդ փու­ լի հետ կապ­ լու հա­մար պետք է ներ­կա­յաց­ված լի­նես ված՝ ո­րոշ­վեց, որ թուր­քա­կան բո­լոր ծո­վե­րում» սկզ­բուն­քով: Մեր ՌԾՈՒ­–ի նա­վա­խում­բը պետք է մեկ­նի նա­վե­րը վեր­ջին մեկ տա­րում ան­ցել են մոտ աֆ­րի­կյան շր­ջա­գա­յու­թյան: 1,5 մի­լի­ոն ծո­վային մղոն տա­րա­ծու­թյուն, 2014 թ. մար­ տի 17­ –ին՝ Դար­ ին­չը հա­վա­սար է մոտ 70 շուր­ջեր­կյա ճա­ դա­նե­լի (Չա­նաք­քա­լե­ի) օ­պե­րա­ նա­պար­հոր­դու­թյան: ՌԾՈՒ–ն, շր­ջա­կա ցի­այի մեկ­նար­կի (18.03.1915) ծո­­վե­րում գտն­վե­լուց բա­ցի, իր ներ­կա­յու­ 99­–ա­մյա­կի նա­խօ­րե­ին, մեկ­ թյունն ա­պա­հո­վել է Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վի նար­կեց ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի «­Բար­ ա­րևմ­տյան հատ­վա­ծում, Հնդ­կա­կան օվ­կի­ բա­րոս» նա­վախմ­բի աֆ­րի­կյան ա­նո­սում, Կար­միր ու Ա­րա­բա­կան ծո­վե­րում, ար­շա­վը, ո­րի շր­ջա­նակ­նե­րում Ատ­լան­տյան օվ­կի­ա­նո­սում, Հյու­սի­սային ու նա ան­ցավ Ջիբ­րալ­թա­րի նե­ղու­ Բալ­թիկ ծո­վե­րում»: ցով, ա­պա Ա­րևմ­տյան, Հա­րա­ վային ու Ար­ևե­լ յան Աֆ­րի­կայի ա­փե­րով և Կար­միր ծո­վով, Սո­ւե­զի ջրանց­քով վե­րա­դար­ձավ ԹՀ: Խմ­բում ը­նդ­գրկ­ված էին 4 ռազ­ 1

Mutlu Çölgeçen, Kod adı: Barbaros, Sabah, 06.09.2011.

30

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

մա­նավ, 2 ֆրե­գատ, 1 կոր­վետ (Heybeliada) և 1 լո­գիս­տիկ նավ, ի­նչ­պես նաև 3 ո­ւղ­ղա­թիռ: Նա­վախմ­բի կազ­մում գտն­վել է 800 զին­ծա­ռայող: ­Նա­վախմ­բին հրա­ժեշտ տա­լու ժա­մա­նակ Բյու­լենթ Բոս­թա­նօղ­լուն, խո­սե­լով մարդ­կու­թյան հա­մար ծո­վե­րի կար­ևո­ րու­թյան մա­սին, հի­շեց­րեց, որ աշ­խար­հում նավ­թա­հան­քե­րի ու գա­զա­հան­քե­րի մոտ 90 %­–ը ծո­վե­րի ու օվ­կի­ա­նոս­նե­րի հա­տա­կին է, ի­սկ հա­մաշ­խար­հային ա­ռևտ­րի 90 %–ն ի­րա­կա­նաց­վում է ծո­ վային ճա­նա­պար­հով1: Թուր­քա­կան նա­վախմ­բի աֆ­րի­կյան ար­շա­վը տևեց 102 օր և ա­վարտ­վեց հու­նի­սի 27­–ին: Այդ ըն­թաց­քում թուր­քա­կան նա­վա­ խում­բը մայի­սի 6­–ին ան­ցավ Բա­րե­հու­սո հր­վան­դա­նի (ՀԱՀ) մո­ տով, հե­տո հայտն­վեց Հնդ­կա­կան օվ­կի­ա­նո­սում: Թուր­քա­կան կող­մի հա­մար դա ան­նա­խա­դեպ ի­րա­դար­ձու­թյուն էր վեր­ջին 148 տար­վա կտր­ված­քով, քա­նի որ վեր­ջին ան­գամ թուր­քա­կան (օս­ մա­նյան) նա­վա­տորմն այդ հր­վան­դա­նի մո­տով ան­ցել էր 1866 թ. (ար­շա­վը կազ­մա­կերպ­վել էր Բրի­տա­նա­կան կայս­րու­թյան կազ­ մում գտն­վող Հա­րա­վային Աֆ­րի­կայի կրո­նա­կան փոք­րա­մաս­նու­ թյուն­նե­րի միջև ծա­գած խն­դիր­նե­րի լուծ­ման հար­ցում Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան կող­մից ներդ­րում ու­նե­նա­լու հա­մար): Աֆ­րի­կյան ար­շա­վի շր­ջա­նակ­նե­րում թուր­քա­կան նա­վա­խումբն ան­ցավ մոտ 15.000 ծո­վային մղոն (28.000 կի­լո­մետր) ճա­նա­պարհ և այ­ցե­լեց աֆ­րի­կյան 24 ե­րկ­րի 25 նա­վա­հան­գիստ­: Ը­նդ ո­րում՝ թուր­քա­կան նա­վա­տորմն ա­ռա­ջին ան­գամ է այ­ցե­լել այդ ե­րկր­նե­րից 19­–ի նա­ վա­հան­գիստ­ներ: Ու­շադ­րու­թյուն է հրա­վիր­վում նրան, որ MILGEM նա­խագ­ծի շր­ջա­նակ­նե­րում ար­տադր­ված Heybeliada կոր­վետն ա­ռա­ջին ան­գամ հաղ­թա­հա­րեց մի­ան­գա­մից եր­կու օվ­կի­ա­նոս (Ատ­լան­տյան ու Հնդ­կա­կան): Նա­վախմ­բի վե­րա­դար­ձի ժա­մա­նակ էլ Բյու­լենթ Բոս­թա­նօղ­լուն հայ­տա­րա­րեց, որ «­Բար­բա­րոս» նա­վախմ­բի աֆ­րի­կյան ար­շա­վը կար­ևոր էր մի քա­նի տե­սան­կյու­նից. ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի ու­նա­կու­թյուն­ նե­րի ու հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րի ցու­ցադ­րու­թյուն, ե­րկ­կողմ հա­րա­ բե­րու­թյուն­նե­րի խո­րա­ցում և նոր հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի հաս­տա­ տում, ծո­վային ան­վտան­գու­թյան ո­լոր­տում աֆ­րի­կյան ե­րկր­նե­րի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի մե­ծաց­ման հար­ցում հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան մե­ծա­ցում, աշ­խար­հի ծո­վե­րում ԹՀ­–ի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­ թյանն ա­ջակ­ցում, ԹՀ­–ի կող­մից տա­րա­ծաշր­ջա­նային ու գլո­բալ

1

4 savaş gemisinin 102 günlük Afrika seferi başladı, Hürriyet, 17.03.2014.

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

դե­րա­կա­տա­րու­թյան ամ­րապնդ­ման հար­ցում խո­շոր ներդ­րում1: ­Հարկ է ը­նդ­գծել, որ թուր­քա­կան նա­վա­տոր­մի այդ ար­շա­վը տե­ղա­վոր­վում է վեր­ջին տա­րի­նե­րին աֆ­րի­կյան ե­րկր­նե­րի հետ մեր­ձե­նա­լու ԹՀ­–ի վա­րած ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հա­մա­ տեքս­տում: 2002–2013 թթ. ԹՀ­–ը բա­ցել է 58 նոր դի­վա­նա­գի­ տա­կան ներ­կա­յա­ցուց­չու­թյուն (36 դես­պա­նա­տուն և 22 գլ­խա­վոր հյու­պա­տո­սու­թյուն), և այդ ցու­ցա­նի­շով (25) ա­ռա­ջա­տարն Աֆ­րի­ կան է: Ե­թե մինչև 2002 թ. ԹՀ–ն աֆ­րի­կյան ե­րկր­նե­րում ու­ներ 12 դես­պա­նա­տուն, ա­պա ներ­կա­յումս՝ 39 դես­պա­նա­տուն2:­ Ու­շագ­րավ է, որ պաշ­տո­նա­կան այ­ցով Տան­զա­նի­ա­յում գտն­ վող Թուր­քի­այի` տվյալ ժա­մա­նակ­վա ա­րտ­գործ­նա­խա­րար Ահ­մեթ Դա­վու­թօղ­լուն այդ ե­րկ­րի մայ­րա­քա­ղաք Դար էս Սա­լա­մի նա­վա­ հանգս­տում հան­դի­պեց «­Բար­բա­րոս» նա­վախմ­բի ան­ձնա­կազ­ մի հետ և հայ­տա­րա­րեց. «ԹՀ–ն այ­սօր դար­ձել է այն 10 ու­ժե­րից մե­կը, ո­րոնք ու­նակ են գոր­ծու­նե­ու­թյուն ծա­վա­լե­լու Հա­մաշ­խար­ հա­յին օվ­կի­ա­նո­սում: ԹՀ–ն ար­դեն գլո­բալ ու­ժի վե­րած­վե­լու ճա­ նա­պար­հին է: Մեր նպա­տա­կը մեր հան­րա­պե­տու­թյան ա­ռա­ջին 100­–ա­մյա­կին ՌԾՈՒ–ն ա­ռա­ջա­տար տաս­նյա­կում տես­նելն է, ԹՀ­–ը գլո­բալ ու­ժի վե­րա­ծե­լը` իր դի­վա­նա­գի­տա­կան, տն­տե­սա­կան ու ռազ­մա­կան հա­մա­պա­տաս­խան հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րով»3: Սա­կայն թուրք պաշ­տո­նա­թող ծո­վա­կալ Նուս­րեթ Գյու­նե­րը քննա­­դա­տեց ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի ու­ժե­րի աֆ­րի­կյան ար­շա­վը, ին­չը տե­ ղի ու­նե­ցավ Ղրի­մի շուրջ ծա­վալ­ված ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի ֆո­ նին. «Սև ծո­վի ջրե­րը ե­ռում են Ո­ւկ­րաի­նա­յում ու Ղրի­մում կա­տար­ վող ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րից, Ա­ՄՆ–ն ու Ռու­սաս­տա­նը շախ­մատ են խա­ղում այս­տեղ` մե­կը մյու­սի հետ­ևից քայ­լեր կա­տա­րե­լով, և բախ­ման սպառ­նա­լի­քի պայ­ման­նե­րում ան­թույ­լատ­րե­լի է, որ ԹՀ ՌԾՈՒ–ն զբաղ­ված լի­նի աֆ­րի­կյան կամ­պա­նի­այով և թու­լաց­նի ի­րենց ներ­կա­յու­թյու­նը տա­րա­ծաշր­ջա­նում: Աֆ­րի­կյան ար­շա­վը սխալ է նաև ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի ներ­կայիս ի­րա­վի­ճա­կի տե­սան­կյու­նից: «­Բալյոզ» (թարգ­մա­նա­բար` «Կ­ռան») հե­ղաշրջ­ման գոր­ծը և դա­ տա­կան մյուս գոր­ծըն­թաց­նե­րը թու­լաց­րել են ՌԾՈՒ­–ի պրո­ֆե­սի­ո­ նալ փոր­ձը և գի­տե­լիք­նե­րը»4: ­ arbaros Türk Deniz Görev Grubu, 148 yıl sonra çıktığı Afrika turunu başarıyla B tamamladı, http://kdk.gov.tr/ 2 10 yılda 58 yeni temsilcilik: Türkiye’nin yurtdışındaki temsilcilik sayısı 221’e çıktı, kdk. gov.tr 3 Davutoğlu Heybeliada savaş gemisini ziyaret etti, TRT Haber, 30.05.2014.

4 Donanma neden Afrika’da?, Radikal, 22.03.2014.

1

31

32

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

Ի դեպ, «­Բար­բա­րոս» նա­վա­խումբն իր աֆ­րի­կյան ար­շա­վի շրջա­նակ­նե­րում 2014 թ. մայի­սի կե­սին հր­թի­ռային փոր­ձար­կում­ ներ ի­րա­կա­նաց­րեց ՀԱՀ­–ի ջրե­րում, ին­չը հան­դի­սա­ցավ ԹՀ տա­ րած­քային ջրե­րից դուրս նրա՝ ՌԾՈՒ­–ի ի­րա­կա­նաց­րած ա­ռա­ջին հր­թի­ռային փոր­ձար­կու­մը: Թուրք դեր­ծո­վա­կալ, «­Բար­բա­րոս» նա­վախմ­բի հրա­մա­նա­տար Ա­լի Մու­րաթ Դե­դեն հայ­տա­րա­րեց, որ դա միտ­ված է շատ հե­ռա­վոր տա­րածք­նե­րում նմա­նա­տիպ կրա­ կոց­ներ ի­րա­կա­նաց­նե­լու ՌԾՈՒ­–ի ու­նա­կու­թյունն ի ցույց դնե­լուն: Դրա­ նից ա­ ռաջ հա­ ղորդ­ վել էր, թե ՌԾՈՒ–ն ATMACA հա­ կա­ նա­ վային հր­թիռ­նե­րը փոր­ձար­կե­լու է Աֆ­րի­կայի հա­րա­վային ջրե­ րում1: 2014 թ. նոյեմ­բե­րին ՆԱ­ՏՕ­–ի մշ­տա­կան ծո­վային խմ­բա­վոր­ման կազ­մում հինգ ա­միս գտնվե­լուց հե­տո ԹՀ վե­րա­դար­ձավ «­Քե­ «ԹՀ–ն այ­սօր դար­ձել է այն 10 ու­ժե­րից մե­ մալ Ռե­իս» ֆրե­գա­տը: Վեր­ կը, ո­րոնք ու­նակ են գոր­ծու­նե­ու­թյուն ծա­ վա­լե­լու Հա­մաշ­խար­հային օվ­կի­ա­նո­սում: ջինս այդ ըն­թաց­քում գտն­վեց Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վում և Հյու­ սի­սային Ատ­լան­տի­կա­յում, այ­ցե­լեց Կա­նա­դա (Հա­լի­ֆաքս)` հան­ դի­սա­նա­լով դա ա­րած թուր­քա­կան ա­ռա­ջին ֆրե­գա­տը, և Ա­ՄՆ` դառ­նա­լով վեր­ջին 15 տա­րում Ա­ՄՆ այ­ցե­լած թուր­քա­կան ա­ռա­ջին ֆրե­գատ2: 2014 թ. աշ­նա­նը հայտ­նի դար­ձավ, որ 2015 թ. հու­նի­սին ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի ա­մե­նաար­դի­ա­կան նա­վե­րից մեկն ո­ւղ­ևոր­վե­լու է Խա­ղաղ օվ­կի­ա­նոս՝ Ճա­պո­նի­ա՝ կապ­ված 1890 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 16­–ին այդ ե­րկ­րի ա­փե­րի մոտ (օս­մա­նյան) «Էր­թուղ­րուլ» ֆրե­գա­տի կոր­ծան­ ման 125­–ա­մյա­կի հետ: Նավն այդ­պի­սով կրկ­նե­լու է «Էր­թուղ­րու­լի» ան­ցած ու­ղին: Վեր­ջին ան­գամ նույն եր­թու­ղով 1990 թ. Ճա­պո­նի­ա է ո­ւղ­ևոր­վել Turgut Reis ֆրե­գա­տը: «Էր­թուղ­րու­լի» ճա­պո­նա­կան այ­ ցը հան­դի­սա­ցել էր դրա­նից ա­ռաջ ճա­պո­նա­կան նա­վե­րի ստամ­ բու­լ յան (բա­րե­կա­մա­կան) այ­ցի պա­տաս­խա­նը: «Էր­թուղ­րու­լը» խոր­տակ­վել է խա­ղա­ղօվ­կի­ա­նո­սյան թայ­ֆու­նի պատ­ճա­ռով, ին­չի հետ­ևան­քով զոհ­վել է 530 նա­վաս­տի, փրկ­վել է 69 նա­վաս­տի, ո­րոն­ցից 38­–ը՝ ծանր վի­ճա­կում3: 2015 թ. փետր­վա­րի սկզ­բին ԹՀ խորհր­դա­րա­նը ո­րո­շեց փետր­ ürk donanması ilk defa Türk karasuları dışında füze atışı yaptı, Cihan Haber Ajansı, T 15.05.2014.

2 5 aylık görevini tamamlayan Kemal Reis fırkateyni gözyaşlarıyla karşılandı, Bugün, 17.11.2014.

3 Ertuğrul’un anısına 125 yıl sonra Japonya, Milliyet, 17.09.2014.

1

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

վա­րի 10­–ից ևս մեկ տա­րով եր­կա­րաձ­գել Ա­դե­նի ծո­վա­ծո­ցում, Սո­ մա­լի­ի տա­րած­քային ջրե­րի մո­տա­կայ­քում, Ա­րա­բա­կան ծո­վում և հա­րա­կից շր­ջան­նե­րում ՌԾՈՒ­–ի գոր­ծու­նե­ու­թյան ի­րա­կա­նաց­ման ժամ­կե­տը: Դա ԹՀ խորհր­դա­րա­նի կող­մից այ­դօ­րի­նակ 6–րդ ո­րո­ շումն էր. ա­ռա­ջին ո­րո­շումն ըն­դուն­վել է 2009 թ. փետր­վա­րի 17­– ին, ին­չից հե­տո այն մեկ տա­րով եր­կա­րաձգ­վում է յու­րա­քան­չյուր տա­րի: ԹՀ ՌԾՈՒ–ն տվ յալ տա­րա­ծաշր­ջան­նե­րում պայ­քար է մղում ծո­վա­հե­նու­թյան ու զին­ված կո­ղո­պու­տի դեմ: Ը­նդգծվում է, որ Սո­ւե­զի ջրանց­քով, Կար­միր ծո­վով ու Ա­դե­նի ծո­վա­ծո­ցով տա­ րե­կան ան­ցնում է 22.000 ա­ռևտ­րա­նավ, և որ այդ եր­թու­ղուն բա­ ժին է ը­նկ­նում հա­մաշ­խար­հային ա­ռևտ­րի 14 %­–ը (1.8 տրի­լի­ոն դո­լար) և նավ­թի հա­մաշ­խար­հային ար­տա­հան­ման մոտ 26 %­–ը (315 մի­լի­արդ դո­լար): Եվ­րո­պան իր նավ­թի 30 %­–ը ներկ­րում է հենց այս եր­թու­ղով: Եր­թու­ղին մե­ծա­պես կար­ևոր­վում է նաև ԹՀ­–ի ար­տա­քին ա­ռևտ­րի տե­սան­կյու­նից, ո­րի 20 %­–ը (78 մի­լի­արդ դո­ լար) բա­ժին է ը­նկ­նում նրան: 2009 թ. հու­լի­սից ԹՀ ՌԾՈՒ–ն այս տա­րա­ծաշր­ջա­նում ծո­վա­հեն­նե­րի դեմ ի­րա­կա­նաց­րել է 26 գոր­ծո­ ղու­թյուն` վնա­սա­զեր­ծե­լով 179 ծո­վա­հե­նի1: Ռ­ԾՈՒ­–ի հզո­րաց­մանն ու ակ­տի­վաց­մա­նը խո­չըն­դո­տող հան­ գա­մանք­ներ: Ներ­կա­յումս ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի հա­մալր­ման, զար­գաց­ման և ակ­տի­վաց­ման վրա բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թյուն են թող­նում մի շարք գոր­ծոն­ներ, ո­րոնց պայ­մա­նա­կա­նո­րեն կա­րե­լի է տա­րան­ ջա­տել ե­րեք մա­սի՝ ներ­քա­ղա­քա­կան, ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան և աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան: Ներ­քա­ղա­քա­կան: Ի­նչ­պես ար­դեն եր­ևաց, ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի զար­ գաց­ման վրա ի­րենց բա­ցա­սա­կան կնիքն են թող­նում ԹՀ ներ­ քա­ղա­քա­կան առ­ճա­կա­տում­նե­րը: Մաս­նա­վո­րա­պես, «­Գե­զի» այ­ գու ցույ­ցե­րի հետ կապ­ված՝ չե­ղ յալ հայ­տա­րար­վեց MILGEM դա­սի կոր­վետ­նե­րի շուրջ ան­ցկաց­ված մր­ցույ­թի ար­դյունք­նե­րը, ո­րոնց հա­մա­ձայն՝ հաղ­թող էր ճա­նաչ­վել RMK Marine ըն­կե­րու­թյու­նը, ո­րն ա­վե­լի ո­ւշ չհաղ­թեց նաև ա­վի­ակ­րի կա­ռուց­ման մր­ցույ­թում: ­Բա­ցի այդ՝ վեր­ջին տա­րի­նե­րին դա­տա­կան մի շարք գոր­ծե­րի շր­ջա­նակ­նե­րում խո­շոր հար­ված է հասց­վել ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի հրա­մա­ նա­տա­րա­կան կազ­մին: Նույն՝ Ու­միթ Օզ­դա­ղի խոս­քե­րով՝ 2007 թ–ից ՌԾՈՒ­–ին հասց­վել են Չես­մե­նի, Նա­վա­րի­նի ու Սի­նո­պի նման հար­ված­ներ` ի դեմս «Էր­գե­նե­կոն – Բալյոզ – Լր­տե­սու­թյուն» դա­ տա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի. «1571 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 7­–ին Օս­մա­նյան 1

TSK’nın Aden Körfezi’ndeki görev süresi 1 yıl daha uzatıldı, Hürriyet, 03.02.2015.

33

34

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

նա­վա­տոր­մը պար­տու­թյուն կրեց Լե­պան­տոյի ծո­վա­մար­տում, ո­րը մի շարք պատ­մա­բան­ներ ան­վա­նում են «Ար­ևե­լ յան Թրա­ֆալ­ գար»: Այն վերջ դրեց Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վում Օս­մա­նյան նա­վա­ տոր­մի գե­րա­կա­յու­թյա­նը, և Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վում թուր­քա­կան նա­վա­տոր­մի նախ­կին ազ­դե­ցու­թյու­նը վե­րա­կանգ­նե­լու հար­ցը հե­ տաձգ­վեց մինչև 21–րդ դա­րի սկզբ­նե­րը: Եվ ա­հա 2013 թ. հոկ­տեմ­ բե­րի 9­–ին Վճ­ռա­բեկ դա­տա­րա­նը հաս­տա­տեց «­Բալյո­զի» գոր­ծով 237 զին­վո­րա­կա­նին ա­զա­տազրկ­ման դա­տա­պար­տե­լը: Նրան­ցից 134­–ը ծո­վային են, ո­րոն­ցից 99­–ը՝ գոր­ծող ծո­վային: 134 ծո­վայի­նը ռե­կոր­դային ցու­ցա­նիշ է. մնա­ Սո­ւե­զի ջրանց­քով, Կար­միր ծո­վով ու Ա­դե­ ցյալ 103 սպա­ նե­ րից ու գե­ նե­ նի ծո­վա­ծո­ցով տա­րե­կան ան­ցնում է 22.000 րալ­նե­րից 41­–ը բա­ժին են ըն­կել ա­ռևտ­րա­նավ, և որ այդ եր­թու­ղուն բա­ժին է ՌՕՈՒ­–ին, 37­–ը` ՑԶ­–ին, 25­–ը` ը­նկ­նում հա­մաշ­խար­հային ա­ռևտ­րի 14 %­–ը Ժան­դար­մե­րի­ային: Stratfor վեր­­­ (1,8 տրի­լի­ոն դո­լար) և նավ­թի հա­մաշ­խար­ լու­ծա­կան կենտ­րո­նի ղե­կա­վար հային ար­տա­հան­ման մոտ 26 %­–ը (315 մի­ Ջորջ Ֆրիդ­մա­նի՝ «Ա­ռա­ջի­կա լի­արդ դո­լար): Եվ­րո­պան իր նավ­թի 30 %­–ը 100 տա­ րին» գր­ քում նշ­ ված է, ներկ­րում է հենց այս եր­թու­ղով: որ ու­ժեղ նա­վա­տորմ ստեղ­ծե­ լու հա­մար շատ կար­ևոր են լավ ծո­վա­կալ­ներ ա­ճեց­նե­լը և նրանց կու­տա­կած փորձն օգ­տա­գոր­ծե­լը: Օ­րի­նակ՝ ֆրե­գատ ղե­կա­վա­րե­ լու հա­մար նա­վա­պետ ա­ճեց­նե­լը տևում է 15 տա­րի, սու­զա­նա­վի հրա­մա­նա­տա­րի դեպ­քում՝ 20 տա­րի, ի­սկ ծո­վա­կա­լի դեպ­քում՝ 25 տա­րի: Եվ ա­հա 134 ծո­վային­նե­րից 33­–ը ծո­վա­կալ­ներ է­ին, ի­սկ մեծ մա­սը` ստորջ­րյա նա­վա­տոր­մի հրա­մա­նա­տար­ներ, նա­վային մի­ա­վոր­ման ու նա­վի հրա­մա­նա­տար­ներ1: ­Թուրք ծո­վային Ա­լի Թյուր­քե­շե­նը կար­ծում է, որ 2009 թ–ից հե­ տո տար­բեր դա­տա­վա­րու­թյուն­նե­րի մի­ջո­ցով ան­դառ­նա­լի վնաս է պատ­ճառ­վել ՌԾՈՒ­–ին: Նա տվյալ­ներ է ներ­կա­յաց­րել վեր­ջին տա­րի­նե­րին դա­տա­կան տար­բեր գոր­ծե­րի շր­ջա­նակ­նե­րում որ­ պես կաս­կա­ծյալ ներգ­րավ­ված թուրք զին­վո­րա­կան­նե­րի ի­նք­նա­ կամ և հար­կա­դիր պաշ­տո­նա­թո­ղու­թյուն­նե­րի քա­նա­կի մա­սին՝ ու­շադ­րու­թյուն հրա­վի­րե­լով այն փաս­տի վրա, որ այդ զին­վո­րա­ կան­նե­րից 43­–ը ներգ­րավ­ված են ե­ղել մե­կից ա­վե­լի դա­տա­կան գոր­ծե­րում2:

mit Özdağ, Türk Deniz Kuvvetleri’ne yapılan saldırının sonucu ne olmuştur?, Yeni Ü Çag Gazetesi, 14.02.2015.

2 Ali Türkşen, Hangi komutanlar Pensilvanya’yı ziyaret etti, Odatv, 31.12.2013.

1

35

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

Դա­տա­կան գործ

ՑԶ

Ռ­ԾՈՒ

ՌՕՈՒ

Ժան­դար­ մե­րի­ա

Փոյ­րազքյոյ

–

17

–

–

Քա­ֆես

–

33

–

–

Ծո­վա­կալ­նե­րի դեմ մա­հա­փորձ

–

20

–

–

Ռազ­մա­կան լր­տե­սու­թյուն – Ստամ­բուլ

2

41

–

–

Բալյոզ

102

156

43

63

Ռազ­մա­կան լր­ տե­սու­թյուն – Իզ­ միր

128

81

55

47

Ընդ­հա­նուր 232 348 98 110 Թուրք հոդ­վա­ծա­գիր Մե­թին Գուր­ջանն իր հեր­թին նշել է, որ վեր­ջին 10 տա­րի­նե­րը ՌԾՈՒ­–ի հրամ­կազ­մի հա­մար ե­ղել են ծանր տա­րի­ներ. «­Վեր­ջին 10 տա­րում Թուր­քի­այի զին­ված ու­ժե­րին 2013 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 9­–ին Վճ­ռա­բեկ դա­ ա­ռնչ­վող դա­տա­կան գոր­ծե­րով տա­րա­նը հաս­տա­տեց «­Բալյո­զի» գոր­ծով ան­ ցել է մոտ 3500 ռազ­ մա­ 237 զին­վո­րա­կա­նին ա­զա­տազրկ­ման դա­ կան ան­ձնա­կազմ` սպա­յա­կազ­ տա­պար­տե­լը: Նրան­ցից 134­–ը ծո­վային են, մի 1/10–րդ մա­սը, ո­րի 50 %­–ից ո­րոն­ցից 99­–ը՝ գոր­ծող ծո­վային: ա­վե­լին՝ 1857­–ը, ծո­վային­ներ են: ԳՇ նախ­կին (2008–2010 թթ.) պետ Իլ­քեր Բաշ­բու­ղի խոս­քե­րով՝ «­Բալյոզ» գոր­ծը միտ­ված է ե­ղել թուր­քա­կան նա­վա­տոր­մի թու­լաց­մանն ու Սև և Մի­ջերկ­րա­կան ծո­ վե­րում ԹՀ ազ­դե­ցու­թյան նվա­ զեց­մա­նը1:­ Ջորջ Ֆրիդ­մա­նի՝ «Ա­ռա­ջի­կա 100 տա­ Այս ա­մե­նից բա­ցի՝ վեր­ջին րին» գր­քում նշ­ված է, որ ու­ժեղ նա­վա­տորմ մե­կու­կես տա­րում լուրջ քայ­ ստեղ­ծե­լու հա­մար շատ կար­ևոր են լավ ծո­ լեր են ձեռ­նարկ­վում նաև ԹՀ­­ վա­կալ­ներ ա­ճեց­նե­լը և նրանց կու­տա­կած –ի զին­ված ու­ժե­րը, այդ թվում՝ փորձն օգ­տա­գոր­ծե­լը: Օ­րի­նակ՝ ֆրե­գատ ՌԾՈՒ–ն գյու­լե­նա­կան­նե­րից ղե­կա­վա­րե­լու հա­մար նա­վա­պետ ա­ճեց­նե­լը մաք­րե­լու («­զու­գա­հեռ մաք­ տևում է 15 տա­րի, սու­զա­նա­վի հրա­մա­նա­ րում») ո­ւղ­ղու­թյամբ, ին­չը նույն­ տա­րի դեպ­քում՝ 20 տա­րի, ի­սկ ծո­վա­կա­լի պես ո­րա­կա­կան պլա­նում կա­ դեպ­քում՝ 25 տա­րի: րող է բա­ցա­սա­բար ազ­դել ՌԾՈՒ­–ի վրա: Ը­նդգծ­վում է, որ տա­րի­ ներ ա­ռաջ ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի մի շարք ե­րի­տա­սարդ սպա­ներ ու­ղարկ­ 1

etin Gurcan, Türk Deniz Kuvvetleri: Sıkıntılı bir süreçten küresel vizyona, Al– M Monitor, 23.10.2014.

36

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

վել են Ա­ՄՆ` այդ ե­րկ­րի ՌԾՈՒ­–ին կից հիմ­նար­կում ու­սու­ցում ստա­նա­լու, և ըն­կել են Փեն­սիլ­վա­նի­ա­յում բնակ­վող իս­լա­մա­կան գոր­ծիչ Ֆեթ­հուլ­լահ Գյու­լե­նի ազ­դե­ցու­թյան տակ: Այժմ նրանց թվում կան ծո­վա­կա­լի կոչ­մա­նը հա­սած­ներ, ո­րոնք էլ հայտն­վել են «­մաքր­ման» տակ: Նուս­րեթ Գյու­նե­րի կար­ծի­քով` ԹՀ ՌԾՈՒ–ն աշ­խար­հում ա­ռա­ջա­տար տաս­նյա­կում է, և որ ա­ռանց ՌԾՈՒ­–ի ԹՀ­–ը չի կա­րող լի­նել տա­րա­ծաշր­ջա­նային ո­ւժ, և որ հենց այդ պատ­ճա­ռով էլ ԹՀ զո­րա­տե­սակ­նե­րի թվում ա­մե­նա­շա­տը թի­րա­ խում հայտն­վել է հենց ՌԾՈՒ–ն1: 2014 թ. մայի­սի վեր­ջին թուր­քա­կան մա­մու­լը գրեց, որ «­զու­ գա­հեռ կա­ռույ­ցը» ներ­թա­փան­ցել է ԹՀ պաշտ­պա­նա­կան ար­ դյու­նա­բե­րու­թյան սիր­տը հա­մար­վող կա­ռույց­ներ, ի­նչ­պի­սիք են Aselsan­–ը, TÜBİTAK­–ը, TAİ–ն (Turkish Aerospace Industries), ի­րա­ կա­նաց­րել է գաղտ­նալ­սում­ներ ու խա­փա­նա­րար աշ­խա­տանք­ներ` կապ­ված պաշտ­պա­նա­կան ազ­գային նա­խագ­ծե­րի հետ: Խոս­քը այն­պի­սի նա­խագ­ծե­րի մա­սին է, ի­նչ­պի­սիք են ANKA Ա­ԹՍ­–ը, ATAK ո­ւղ­ղա­թի­ռը, Hürkuş ու­սում­նա­կան ի­նք­նա­թի­ռը, մեծ հե­ռա­ հա­րու­թյան հր­թի­ռային հա­մա­կար­գը, MILLGEM­–ը, Altay տան­կը, ար­բա­նյակ­ներն ու ի­նք­նա­ձի­գը (2011 թ–ից ԹՀ­–ում ի­րա­կա­նաց­ վում է պաշտ­պա­նա­կան ո­լոր­տի ա­վե­լի քան 280 նա­խա­գիծ): ԹՀ–ն այդ նա­խագ­ծե­րը կյան­քի կո­չե­լու վրա ծախ­սել է 100 մի­ լի­արդ դո­լար` օ­տար ե­րկր­նե­րից և մաս­նա­վո­րա­պես Իս­րայե­լից իր կախ­վա­ծու­թյու­նը նվա­զեց­նե­լու հա­մար: Սա­կայն «­զու­գա­հեռ կա­ռույ­ցը» իր գաղտ­նալ­սում­նե­րով օ­տար հա­տուկ ծա­ռա­յու­թյուն­ նե­րի հա­մար մատ­չե­լի է դարձ­րել դրանց բո­վան­դա­կու­թյունն ու պատ­ճառ է դար­ձել դրանց ի­րա­գործ­ման հար­ցում մի­ջազ­գային խո­չըն­դոտ­նե­րի հա­րուց­ման: Դրա­նով ի­սկ «­զու­գա­հեռ կա­ռույ­ցը» ցան­կա­նում է պահ­պա­նել ռազ­մա­կան ո­լոր­տում օ­տար ե­րկր­նե­րից ԹՀ­–ի կախ­վա­ծու­թյու­նը2: Ռ­ԾՈՒ­–ի հզո­րա­ցու­մը մե­ծա­պես կախ­ված է նաև ԹՀ­–ի ֆի­նան­ սա–տն­տե­սա­կան վի­ճա­կից ու ե­րկ­րի ներ­սում իշ­խող «Ար­դա­րու­ թյուն ու զար­գա­ցում» կու­սակ­ցու­թյան (Ա­ԶԿ) հաղ­թար­շա­վից, ո­րը մեկ­նար­կել է 2002 թ. աշ­նա­նից:­ Ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան: Ի­րենց ռազ­մա­կան ար­տադ­րան­ քով հայտ­նի ե­րկր­նե­րի հետ ԹՀ­–ի կող­մից հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը վատ­թա­րաց­նե­լը, ԹՀ­–ի վա­րած ար­տա­քին ագ­րե­սիվ քա­ղա­քա­ 1 2

Donanma komutanının paralel yapı iddiası, Haber7, 16.03.2014. İlhan Toprak, Dinlemeler milli projelere sabotaj, Yeni Şafak, 30.05.2014.

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

կա­նու­թյու­նից օ­տար ե­րկր­նե­րի դժ­գո­հու­թյուն­նե­րը հան­գեց­նում են ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի ար­դի­ա­կա­նաց­ման նա­խագ­ծե­րին օ­տար ըն­կե­ րու­թյուն­նե­րի չմաս­նակ­ցե­լուն, այդ նա­խագ­ծե­րի ի­րա­գոր­ծու­մը ձգձ­գե­լուն, գոր­ծարք­նե­րի խա­փան­մա­նը: Օ­րի­նակ՝ Գեր­մա­նի­ան ներ­կա­յումս ձգձ­գում է ԹՀ­–ի հա­մար վե­րոն­շյալ (214TN) սու­զա­ նա­վե­րի կա­ռու­ցու­մը. ա­ռա­ջին սու­զա­նա­վը ԹՀ ՌԾՈՒ­–ին պետք է հանձնվի 2015 թ., սա­կայն դրա կա­ռու­ցումն ան­գամ չի էլ սկս­ վել: Դրա հա­մար որ­պես պատ­ճառ են նշ­վում տեխ­նի­կա­կան խն­ դիր­նե­րը, սա­կայն ո­րո­շա­կի տվյալ­նե­րով պատ­ճա­ռը Գեր­մա­նի­այի կանց­լեր Ան­գե­լա Մեր­կե­լի դիր­քո­րոշ­ման մեջ է, ով դժ­գոհ է Իս­ րայե­լի հան­դեպ ԹՀ­–ի դիր­քո­րո­շու­մից: Վեր­ջերս հայտ­նի դար­ ձավ, որ գեր­մա­նա­կան հե­տա­խու­զու­թյու­նը տա­րի­ներ շա­րու­նակ լր­տե­սել է ԹՀ­–ին, ի­սկ 2014 թ. սեպ­տեմ­բե­րի վեր­ջին է­լ գեր­մա­նա­ կան ԶԼՄ–­նե­րը ԹՀ­–ին մե­ղադ­րե­ցին մի­ջու­կային զենք ստեղ­ծե­ լու փոր­ձե­րի մեջ: Թուր­քա­կան կողմն այժմ մտա­դիր է գեր­մա­նա­ կան ըն­կե­րու­թյու­նից պա­հան­ջել 2 մի­լի­ոն եվ­րոյի փոխ­հա­տու­ցում՝ ա­ռա­ջին սու­զա­նա­վի մա­տա­կա­րա­րու­մը սահ­ման­ված ժամ­կե­տում չի­րա­գոր­ծե­լու հա­մար1: Կա­րե­լի է հի­շա­տա­կել նաև այն, որ 2010 թ. ապ­րի­լի վեր­ջին («­Մա­վի Մար­մա­րայի» մի­ջա­դե­պից ա­ռաջ) Իս­րայե­լը հրա­ժար­վեց Թուր­քի­ային վա­ճա­ռել Barak–8 զե­նի­թա–հր­թի­ռային հա­մա­լի­րը, ո­րը նա­խա­տես­ված է նաև ռազ­մա­նա­վե­րը հա­կա­ռա­կոր­դի ի­նք­ նա­թիռ­նե­րից, ո­ւղ­ղա­թիռ­նե­րից, հա­կա­նա­վային հր­թիռ­նե­րից, ղե­ կա­վար­վող ռում­բե­րից պաշտ­պա­նե­լու հա­մար. (ռազ­մա­նա­վի վրա Barak–8­–ի տե­ղա­կա­յու­մը գնա­հատ­վում է 24 մի­լի­ոն դո­լար): «­Մոս­ սա­դին» մոտ կանգ­նած Debka կայքն այն ժա­մա­նակ Իս­րայե­լի այդ քայ­լը պատ­ճա­ռա­բա­նել էր նրա­նով, որ Իս­րայե­լը ԹՀ­–ին սկ­սել է դի­տար­կել Ի­րա­նի ու Սի­րի­այի հետ մի­ա­սին մի հար­թա­կում և մտա­վա­խու­թյուն ու­նի, որ ԹՀ­–ը Barak–8 հր­թի­ռի տեխ­նո­լո­գի­այով կկիս­վի Ի­րա­նի հետ2: 2015 թ. հուն­վա­րի սկզ­բին հայտ­նի դար­ձավ, որ Ա­ՄՆ սե­նա­տը չի հաս­տա­տել Oliver Hazard Perry դա­սի եր­կու ֆրե­գա­տի (USS Halyburton և USS Thach) հանձ­նու­մը ԹՀ­–ին և մի­ա­ժա­մա­նակ հաս­տա­տել է Մեք­սի­կային 2, ի­սկ Թայ­վա­նին` 4 ֆրե­գատ հանձ­նե­ լը: Դրա­նով ի­սկ վեր­ջա­կետ դր­վեց 2012 թ. Կոնգ­րե­սի դի­տարկ­մա­ lmanya denizaltıların teslimindeki gecikme için Türkiye’ye tazminat ödeyecek, A Zaman, 11.02.2015.

2 İsrail’den Türkiye’ye füze reddi, Hürriyet, 28.04.2010.

1

37

38

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

նը ներ­կա­յաց­ված օ­րի­նագ­ծին, ո­րը Ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի պա­լա­տը հաս­տա­տել էր նույն թվա­կա­նի դեկ­տեմ­բե­րի վեր­ջին: Այն ժա­մա­ նակ, սա­կայն, հան­րա­պե­տա­կան սե­նա­տոր Մարկ Կիր­կը վե­տո էր դրել օ­րի­նագ­ծի վրա` կապ­ված թուրք­–իս­րայե­լա­կան հա­րա­բե­րու­ թյուն­նե­րի վատ­թա­րաց­ման հետ: Այն օ­րա­կար­գում էր հայտն­վել եր­կա­մյա քն­նար­կում­նե­րից հե­տո, սա­կայն այս ան­գամ մերժ­ման պատ­ճառ է հան­դի­սա­ցել հար­ևան­նե­րի հան­դեպ ԹՀ­–ի ագ­րե­ սիվ պահ­ված­քը: Դա մաս­նա­վո­րա­պես վե­րա­բե­րում է Իս­րայե­լի հան­դեպ ԹՀ­–ի թշ­նա­մա­կան դիր­քո­րոշ­մա­նը և Կիպ­րո­սի ջրե­րում ա­մե­րի­կյան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կող­մից գա­զի ո­րոն­մամբ զբաղ­վե­ լուն՝ ԹՀ­–ի խո­չըն­դո­տե­լուն1: Այս­տեղ պետք է նշել, որ Ա­ՄՆ–ն ու ԹՀ­–ը լուրջ տա­րա­ձայ­նու­թյուն­ներ ու­նեն նաև «Իս­լա­մա­կան պե­ տու­թյուն» ար­մա­տա­կան խմ­բա­վոր­ման դեմ պայ­քա­րի և Սի­րի­այի նա­խա­գահ Բա­շար Ա­սա­դին տա­պա­լե­լու հար­ցե­րում:­ Աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան: Աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան վեր­ջին ի­րա­ դար­ձու­թյուն­նե­րը նույն­պես կա­րող են բար­դաց­նել ԹՀ ՌԾՈՒ­–ի կյան­քը: Դա մաս­նա­վո­րա­պես վե­րա­բե­րում է Ռու­սաս­տա­նին Ղրի­մի ան­ցմանն ու դրա­նից բխող նրա Սև­ծո­վ յան նա­վա­տոր­մի մասշ­տա­բային ար­դի­ա­կա­նաց­մանն ու հա­մալր­մա­նը, Սի­րի­այի նա­խա­գահ Բա­շար Ա­սա­դի վար­չա­կար­գի պահ­պան­մանն ու դրա­ նից բխող Տար­տու­սում Ռու­սաս­տա­նի ռազ­մա­ծո­վային բա­զայի պահ­պան­մա­նը: Ա­վե­լին, ներ­կա­յումս չի բա­ցառ­վում, որ ԹՀ­–ի հետ բարդ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի մեջ գտն­վող Ե­գիպ­տո­սում (Պորտ Սաիդ, Սո­ւեզ) նույն­պես կա­րող է ստեղծ­վել Ռու­սաս­տա­նի ռազ­ մա­ծո­վային բա­զա: 2008 թ. օ­գոս­տո­սյան պա­տե­րազ­մից հե­տո հայ­տա­րար­վել էր, թե Ռու­սաս­տա­նը ռազ­մա­ծո­վային բա­զա է կա­ ռու­ցե­լու Աբ­խա­զի­ա­յում: Վեր­ջերս Ռու­սաս­տանն ու Կիպ­րո­սը ստո­ րագ­րե­ցին ռազ­մա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան մա­սին հու­շա­գիր, ո­րը ռու­սա­կան ռազ­մա­նա­վե­րին ու ի­նք­նա­թիռ­նե­րին ար­տո­նում է օ­գտ­վե­լու Կիպ­րո­սի նա­վա­հան­գիստ­նե­րից ու օ­դա­նա­վա­կա­յան­նե­ րից: 2013 թ. մար­տից Ռու­սաս­տա­նը մշ­տա­կան հեն­քով պա­հում է Մի­ջերկ­րա­ծո­վ յան նա­վա­տորմ, ո­րը ներ­կա դրու­թյամբ ու­նի 10 ռազ­մա­նավ: Ռու­սաս­տա­նը ներ­կա­յումս պատ­րաստ­վում է Հու­ նաս­տա­նի հետ ստո­րագ­րե­լու ռազ­մա­կան–­ռազ­մա­վա­րա­կան հա­ մա­գոր­ծակ­ցու­թյան մա­սին մի շարք փաս­տաթղ­թեր, ի­նչ­պի­սիք որ ստո­րագր­վել են Ե­գիպ­տո­սի հետ: Այդ­պի­սով՝ ԹՀ­–ը Սև և Մի­ջերկ­ րա­կան ծո­վե­րում գործ­նա­կա­նում շր­ջա­պատ­վում է ռու­սա­կան ու­ 1

Tolga Tanış, ABD’den Türkiye’ye hibe gemi yok, Hürriyet, 28.04.2010.

1 2015 ­Հայկ Գաբ­րի­ե­լյա

39

ժե­ղա­ցող նա­վա­տոր­մով: Հու­նաս­տանն իր հեր­թին պատ­րաստ­վում է ա­ռա­ջի­կա­յում հա­ մա­տեղ զո­րա­վար­ժու­թյուն­ներ ան­ցկաց­նե­լու Կիպ­րո­սի ու Իս­րայե­ լի հետ: Խոսքն այն ե­րկր­նե­րի մա­սին է, ո­րոնց դեմ էր ո­ւղղ­ված թուր­քա­կան վե­րոն­շյալ «­Բար­բա­րոս» գոր­ծո­ղու­թյու­նը: Հու­նաս­ տա­նի պաշտ­պա­նու­թյան ­նա­ խա­րար Պա­նոս Կա­մե­նո­սը Իս­րայե­լը հրա­ժար­վեց Թուր­քի­ային վա­ճա­ հայ­տա­րա­րել է, որ զո­րա­վար­ ռել Barak–8 զե­նի­թա–հր­թի­ռային հա­մա­ ժու­թյուն­նե­րը միտ­ված կլի­նեն լի­րը, ո­րը նա­խա­տես­ված է նաև ռազ­մա­ Կիպ­րո­սի կող­մից Մի­ջերկ­րա­ նա­վե­րը հա­կա­ռա­կոր­դի ի­նք­նա­թիռ­նե­րից, կան ծո­վի ար­ևե­լ յան հատ­վա­ ո­ւղ­ղա­թիռ­նե­րից, հա­կա­նա­վային հր­թիռ­նե­ ծում գա­զի ո­րոն­ման ո­լոր­տում րից, ղե­կա­վար­վող ռում­բե­րից պաշտ­պա­նե­ թուր­քա­կան սադ­րանք­նե­րին լու հա­մար: հա­կազ­դե­լուն: Ի դեպ, այդ զո­ րա­վար­ժու­թյուն­նե­րին կա­րող է մաս­նակ­ցել նաև Ե­գիպ­տո­սը, ո­րը նա­խա­գա­հի պաշ­տո­նից Մո­համ­մեդ Մուր­սի­ի պաշ­տո­նան­կու­թյու­ նից (2013 թ.) հե­տո բա­վա­կան վատ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի մեջ է ԹՀ­–ի հետ: ԹՀ­–ի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը պլա­նա­վո­րել է­ին Մուր­սի­ի նա­խա­գա­հու­թյան ժա­մա­նակ ռազ­մա­կան սերտ հա­մա­գոր­ծակ­ ցու­թյուն ծա­վա­լել Ե­գիպ­տո­սի հետ, սա­կայն նրա պաշ­տո­նան­կու­ թյու­նը խա­փա­նեց այդ պլան­նե­րը: Մուր­սի­ի պաշ­տո­նան­կու­թյու­նից մոտ մեկ ա­միս ան­ց Ե­գիպ­տո­սը չե­ղ յալ հայ­տա­րա­րեց ԹՀ­–ի հետ պլա­նա­վոր­ված «­Բա­րե­կա­մա­կան ծով» հա­մա­տեղ ռազ­մա­ծո­վային զո­րա­վար­ժու­թյուն­նե­րը, ին­չը նա­խա­տես­ված էր ան­ցկաց­նե­լու նույն թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րի 21–28­–ին։ Ե­գիպ­տո­սին իր այդ քայ­ լը պայ­մա­նա­վո­րել էր եր­կու ե­րկր­նե­րի փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի սրաց­մամբ՝ ԹՀ­–ին մե­ղադ­րե­լով իր ներ­քին գոր­ծե­րին ա­կն­հայ­տո­ րեն մի­ջամ­տե­լու մեջ: Ու­շագ­րավ է, որ 2009 թ–ից սկ­սած՝ ԹՀ–ն ու Ե­գիպ­տո­սը «­Բա­րե­կա­մա­կան ծով» զո­րա­վար­ժու­թյուն­նե­րը Մի­ ջերկ­րա­կան ծո­վի ար­ևե­լ յան հատ­վա­ծում ան­ցկաց­րել են ա­մեն տար­վա աշ­նա­նը: Հետ­ևու­թյուն­ներ: Ե­րեք կող­մից ծո­վե­րով շր­ջա­պատ­ված ԹՀ­–ը թեև այժմ ու­նի բա­վա­կան ու­ժեղ ՌԾՈՒ, սա­կայն կանգ չի առ­նում ձեռք բե­րա­ծով, ձեռ­նար­կում է ՌԾՈՒ–ն հա­մալ­րե­լու ու ար­դի­ա­կա­ նաց­նե­լու ան­նա­խա­դեպ խո­շոր քայ­լեր, շա­րու­նակ ա­ռաջ է քա­շում ու ի­րա­գոր­ծում ան­նա­խա­դեպ նա­խագ­ծեր՝ նախ­ևա­ռաջ այդ ծո­վե­ րում իր ան­վտան­գու­թյունն ու ազ­դե­ցու­թյու­նը մե­ծաց­նե­լու, ի­նչ­պես նաև դրան­ցից դուրս լայն գոր­ծու­նե­ու­թյուն ծա­վա­լե­լու հա­մար:

40

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ԹՀ–ն ու­նի նաև բա­վա­կան զար­գա­ցած նա­վա­շի­նու­թյուն, գնա­ լով սկ­սում է յու­րաց­նել ա­վե­լի բարդ և ա­ռանց­քային նա­վե­րի կա­ ռուց­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րը՝ օ­տար ե­րկր­նե­րից ու ըն­կե­րու­թյուն­նե­ րից ու­նե­ցած իր կախ­վա­ծու­թյու­նը նվա­զեց­նե­լու, ի­սկ հե­տա­գա­յում նաև դրանք ար­տա­հա­նե­լու հա­մար: Դա տե­ղա­վոր­վում է ե­րկ­րի զին­ված ու­ժե­րը սե­փա­կան ռազ­ մա­կան ար­տադ­րան­քով սպա­ռա­զի­նե­լու (ԹՀ­–ը պաշտ­պա­նա­կան ար­դյու­նա­բե­րու­թյան ո­լոր­տում ար­դեն հա­սել է ի­նք­նաա­պա­հով­ ման 54 %­–ի) ու մինչև 2023 թ. ռազ­մա­կան ար­տադ­րան­քի ար­ տա­հան­ման ծա­վա­լով աշ­խար­հի 10 ա­ռա­ջա­տար ե­րկր­նե­րի թվում տեղ զբա­ղեց­նե­լու վե­րա­բե­րյալ ԹՀ­–ի պլան­նե­րի հա­մա­տեքս­ տում (2003–2013 թթ. ԹՀ­–ում 5 ան­գամ ա­ճել է ռազ­մա­կան ար­ տադրան­քի ար­տա­հա­նու­մը): Ռ­ԾՈՒ­–ի ար­դի­ա­կա­նա­ցու­մը, հզո­րա­ցումն ու ակ­տի­վա­ցու­մը տե­ղա­վոր­վում են նաև ԹՀ­–ի տա­րա­ծաշր­ջա­նային ու գլո­բալ ա­ճող հա­վակ­նու­թյուն­նե­րի հա­մա­տեքս­տում, ո­րոն­ցում կար­ևոր դեր է վե­րա­պահ­ված ՌԾՈՒ­–ին, ո­րն ԹՀ­–ը Սև և Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վե­րում գործ­ իր հեր­թին 2023 թ. դրու­թյամբ նա­կա­նում շր­ջա­պատ­վում է ռու­սա­կան ու­ պետք է հան­դի­սա­նա աշ­խար­ ժե­ղա­ցող նա­վա­տոր­մով: հի 10 ու­ժե­ղա­գույն ՌԾՈՒ–­նե­ րից մե­ կը: ԹՀ ՌԾՈՒ–ն 21–րդ դա­րում սկ­սել է բա­վա­կան ակ­տի­վու­թյուն դրս­ևո­րել մի­ջազ­գային ջրե­րում՝ հայտն­վե­լով ե­րկ­րի տա­րած­քից հա­զա­րա­վոր մղոն հե­ռա­ վո­րու­թյան վրա, ի­նչն ան­նա­խա­դեպ է ԹՀ­–ի պատ­մու­թյան մեջ, ի­նչ­պես նաև վեր­ջին մոտ 500 տար­վա կտր­ված­քով (Լե­պան­տոյի ծո­վա­մար­տից հե­տո):

1 2015 Ար­մեն Ղա­զա­րյան

­ ԻԳ­ՐԱ­ՑԻ­ՈՆ ԽՆԴ­ՐԱ­ՌՈՒԹՅԱՆ ԱՐ­ԾԱՐԾ­ՄԱՆ Մ Ա­ՌԱՆՁ­ՆԱ­ՀԱՏ­ԿՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵ­ՐԸ ՀՀ ԿՈՒ­ՍԱԿ­ՑԱ­ԿԱՆ ՔԱ­ՐՈ­ԶԱՐ­ՇԱ­ՎՈՒՄ. 2012 Թ. ԱԺ ՆԱ­ԽԸՆՏ­ՐԱ­ԿԱՆ ՔԱ­ ՐՈ­ԶԱՐ­ՇԱ­ՎԻ Օ­ՐԻ­ՆԱ­ԿՈՎ ԱՐ­ՄԵՆ ՂԱ­ԶԱ­ՐՅԱՆ ­Նե­րա­ծու­թյուն Քա­ղա­քա­կան դիս­կուր­սի շր­ջա­նակ­նե­րում միգ­րա­ցի­ոն թե­մա­ տի­կայի դրս­ևոր­ման տե­սա­կան և գործ­նա­կան ի­մաս­տա­վո­րու­մը գի­տա­կան մտ­քի ու­սում­նա­սի­րու­թյան ա­ռար­կա է դար­ձել 20–րդ դա­րի ե­րկ­րորդ կե­սից: Դա պայ­մա­նա­վոր­ված է մի քա­նի հան­գա­ մանք­նե­րով: Նախ միգ­րա­ցի­ան բազ­մա­թիվ պե­տու­թյուն­նե­րի քա­ ղա­քա­կան օ­րա­կար­գե­րի մաս է դար­ձել հենց այդ շր­ջա­նում, ի­նչն էլ իր հեր­թին բա­ցատր­վում էր գլո­բա­լի­զա­ցի­ոն և ին­տեգ­րա­ցի­ոն գոր­ծըն­թաց­նե­րի տա­րած­մամբ ամ­բողջ աշ­խար­հում և, մաս­նա­վո­ րա­պես, եվ­րո­պա­կան մայր­ցա­մա­քում1: Բա­ցի այդ՝ քա­ղա­քա­կան դիս­կուրսն է­ա­կան դեր է խա­ղում այս կամ այն հար­ցի ան­վտան­ գայ­նաց­ման գոր­ծում, ո­ւս­տի ազ­դում է պե­տու­թյան ազ­գային ան­ վտան­գու­թյան օ­րա­կար­գի ձևա­վոր­ման գոր­ծըն­թա­ցի վրա: ­Մաս­նա­գի­տա­կան գրա­կա­նու­թյան մեջ հա­ճախ որ­պես քա­ղա­ քա­կան դիս­կուր­սի սահ­ման­ման ա­ռաջ­նային բա­ղադ­րիչ օգ­տա­ գործ­վում է քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի կող­մից «ար­տադր­ված» քա­ ղա­քա­կան տեքս­տը: Սրա­նով պայ­մա­նա­վոր­ված՝ դիս­կուր­սի վեր­ լու­ծու­թյու­նը շատ դեպ­քե­րում վե­րած­վում է քա­ղա­քա­կան տեքս­տի վեր­լու­ծու­թյան: Սա­կայն քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րը քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի մի­ակ մաս­նա­կից­նե­րը չեն. այս­տեղ կար­ևոր դեր են խա­ղում նաև այս տեքս­տե­րի «ըն­դու­նող­նե­րը» կամ «ս­պա­ռող­նե­ րը»: Հար­ցի պար­զա­բան­ման հա­մար կար­ևոր է դիս­կուր­սի «­քա­ ղա­քա­կան» ո­րա­կու­մը, ին­չը հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­նա­վոր­ված է այն հա­մա­տեքս­տով, ո­րում վեր­ջինս կի­րառ­վում է2: Այս հոդ­վա­ծի շր­ջա­նակ­նե­րում ներ­կա­յաց­վում են միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռու­թյանն ա­ռնչ­վող Հա­յաս­տա­նում ձևա­վոր­ված քա­ղա­քա­ կան դիս­կուր­սի ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը: Դրա ձևա­վոր­ման ե՛ս Castles, Stephen, Mark J. Miller, and Giuseppe Ammendola. “The Age of Տ Migration: International Population Movements in the Modern World”: New York: The Guilford Press, (2005): pp. 537–542.

2 Տե՛ս Van Dijk, Teun A. “What is political discourse analysis.” Belgian journal of

linguistics 11, no. 1 (1997): pp. 11–52: 1

41

42

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

վրա ի­րենց վճ­ռա­կան ազ­դե­ցու­թյունն ու­նեն քա­ղա­քա­կան կու­ սակ­ցու­թյուն­նե­րը: Վեր­ջին­ներս ի­րենց կու­սակ­ցա­կան–­նա­խընտ­ րա­կան ծրագ­րե­րում այս կամ այն չա­փով ան­դրա­դառ­նում են միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռու­թյա­նը, ի­սկ կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի ներ­կա­յա­ ցու­ցիչ­նե­րը` որ­պես հան­րային–­քա­ղա­քա­կան դիս­կուր­սի ակ­տիվ մաս­նա­կից­ներ, ի­րենց կու­սակ­ցա­կան ծրագ­րե­րի հիմ­նադ­րույթ­նե­ րը զար­գաց­նում և ը­նդ­լայ­նում կամ ծա­վա­լում են հան­րային–­քա­ ղա­քա­կան բա­նա­վե­ճում: ­Հոդ­վա­ծի շր­ջա­նակ­նե­րում ու­սում­նա­սիր­վել են 2012 թ. մայի­սի 6­–ի ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի ար­դյուն­քում Հա­յաս­տա­նի Ազ­գային ժո­ղո­ վում պատ­գա­մա­վո­րա­կան տե­ղեր զբա­ղեց­րած հինգ կու­սակ­ցու­ թյուն­նե­րի և մեկ դա­շին­քի1 նա­խընտ­րա­կան ծրագ­րերն ու ո­րոշ դեպ­քե­րում նաև կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի ե­լույթ­նե­րը, քա­նի որ վեր­ջին­ներս շատ դեպ­քե­րում ա­ռա­վել մեծ ազ­դե­ցու­թյուն են ու­նե­նում դիս­կուր­սի ձևա­վոր­ման վրա, քան կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րը՝ որ­պես ա­ռան­ձին վերց­րած ի­նս­տի­տուտ­ներ: Ու­սում­նա­սիր­վել են 7 ծրա­գիր (4–րդ գու­մար­ման Աժ­–ում ներ­կա­յաց­ված կու­սակ­ցու­ թյուն­նե­րի ծրագ­րե­րը և ՀՅԴ­–ի ներ­կա­յաց­րած ար­տա­գաղ­թի դեմ պայ­քա­րի ծրա­գի­րը) և քա­ղա­քա­կան լի­դեր­նե­րի 5 ե­լույթ: Տեքս­ տե­րը հե­տա­զոտ­վել են բո­վան­դա­կային դիս­կուրս վեր­լու­ծու­թյան քա­նա­կա­կան և ո­րա­կա­կան են­թա­տե­սակ­նե­րի մի­ջո­ցով: Կու­սակ­ ցու­թյուն­նե­րի ծրագ­րե­րում և դրանց ա­ռաջ­նորդ­նե­րի ե­լույթ­նե­րից դուրս են բեր­վել չորս բա­նա­լի բա­ռեր` «­միգ­րա­ցի­ա», «ար­տա­ գաղթ», «­ներ­գաղթ» և «ս­փյուռք», և ու­սում­նա­սիր­վել դրանց գոր­ ծառ­նա­կան և սիմ­վո­լիկ կա­պե­րը քա­ղա­քա­կա­նու­թյան այլ ո­ւղ­ղու­ թյուն­նե­րի հետ:

­Վեր­լու­ծու­թյուն ՀՀԿ ­ ա­յաս­տա­նի հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թյան, ի­նչ­պես Հ նաև Սերժ Սարգ­սյա­նի 2013 թ. նա­խընտ­րա­կան ծրագ­րե­րում որ­ևէ անդ­րա­դարձ չկա միգ­րա­ցի­այի խնդ­րին: Ա­վե­լին, դի­տարկ­ ված չորս բա­նա­լի բա­ռե­րից մի­այն եր­կու ան­գամ կի­րառ­վում է «ս­փյուռ­քը»: Եր­կու դեպ­քում էլ սփյուռ­քի կա­պը միգ­րա­ցի­ոն գոր­ 1

ե՛ս 6 մայիս, 2012 ԱԺ համամասնական ընտրություններ, ՀՀ կենտրոնական Տ ընտրական հանձնաժողովի պաշտոնական կայք, http://www.elections.am/ proportional/, վերջին դիտում՝ 30.12.2014:

1 2015 Ար­մեն Ղա­զա­րյան

ծըն­թաց­նե­րի հետ ար­տա­ցոլ­վում է ռե­է­միգ­րա­ցի­այի հա­մա­տեքս­ տում: Սփյուռ­քի և ռե­է­միգ­րա­ցի­այի խնդ­րա­ռու­թյու­նը շեշ­տադր­ վում է ՀՀԿ­–ի հիմ­նա­րար ար­ժե­քային–ծ­րագ­րային դրույթ­նե­րում: Դրան­ցում մաս­նա­վո­րա­պես նշ­վում է, որ «­պե­տու­թյու­նը պետք է բա­րեն­պաստ պայ­ման­ներ ստեղ­ծի սփյուռ­քա­հա­յու­թյան նե­րու­ժի հա­մախմբ­ման հա­մար` ի նպաստ Հայոց պե­տու­թյան հզո­րաց­ման և Սփյուռ­քի ար­ժա­նա­պա­տիվ գո­յատև­ման՝ հիմ­նա­կան նպա­տակ ու­նե­նա­լով սփյուռ­քա­հա­յու­թյան վե­րա­դար­ձը հայ­րե­նիք1: Սփյուռ­ քա­հա­յու­թյան վե­րա­դար­ձի այս գա­ղա­փա­րը կու­սակ­ցու­թյան ռազ­ մա­վա­րա­կան–­հե­ռա­հար նպա­տակն է, սա­կայն կու­սակ­ցու­թյու­նը մի­ա­ժա­մա­նակ որ­ևէ կերպ ան­դրա­դարձ չի կա­տա­րում ներ­կա­յում Հա­յաս­տա­նում ըն­թա­ցող է­միգ­րա­ցի­ոն գոր­ծըն­թաց­նե­րին ո­՛չ նա­ խա­գա­հա­կան ը­նտ­րու­թյուն­նե­րում իր թեկ­նա­ծո­ւի ծրագ­րի շր­ջա­ նակ­նե­րում, ո­՛չ էլ սե­փա­կան ծրագ­րում: Ի­հար­կե, նա­խընտ­րա­կան քա­րո­զար­շա­վի ժա­մա­նակ Սերժ Սարգ­սյա­նը չխու­սա­փեց ար­տա­ գաղ­թի խնդ­րա­ռու­թյանն ան­դրա­դառ­նա­լուն` այն դի­տար­կե­լով որ­ պես բա­ցա­սա­կան եր­ևույթ, ո­րի դեմ ան­հրա­ժեշտ է պայ­քա­րել2: Սփյուռ­քա­հայե­րի վե­րա­դար­ձի շեշ­տադ­րու­մը վկա­յում է միգ­րա­ցի­ ոն խնդ­րա­ռու­թյու­նը որ­պես ե­րկ­րի ներ­քին զար­գաց­ման մե­խա­ նիզմ օգ­տա­գոր­ծե­լու նպա­տա­կադ­րու­թյան մա­սին: Մի­ա­ժա­մա­նակ հարկ է նշել, որ մի­այն դրա ռազ­մա­վա­րա­կան նպա­տա­կի մատ­ նան­շու­մը բա­վա­րար պայ­ման չէ խնդ­րին ա­ռե­րես­վե­լու հա­մար. հարկ կլի­ներ մշա­կե­լու վե­րա­դար­ձի պայ­ման­նե­րի ա­պա­հով­ման և դրա հետ­ևանք­նե­րի վե­րա­բե­րյալ հս­տակ ծրա­գիր: Սա­կայն, այ­նո­ ւա­մե­նայ­նիվ, ի­նչ­պես կու­սակ­ցու­թյան ծրագ­րում, այն­պես էլ Սերժ Սարգ­սյա­նի նա­խընտ­րա­կան ծրագ­րում չկա միգ­րա­ցի­այի վե­րա­ բե­րյալ մշակ­ված հս­տակ քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն, ին­չը վկա­յում է դեռևս միգ­րա­ցի­ան որ­պես ե­րկ­րոր­դա­կան խն­դիր դի­տար­կե­լու մի­տու­մի մա­սին ի­նչ­պես քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի, այն­պես էլ կու­սակ­ցու­ թյուն­նե­րի մոտ: Մի­ա­ժա­մա­նակ հարկ է նշել, որ Սերժ Սարգ­սյա­նը միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռու­թյանն ան­դրա­դարձ է կա­տա­րել ոչ մի­այն որ­պես կու­սակ­ցու­թյան, այլև ե­րկ­րի նա­խա­գահ: Այս հա­մա­տեքս­ տում նա­խա­գա­հը ո­րոշ դեպ­քե­րում ըն­դու­նում է միգ­րա­ցի­այի և ան­վտան­գու­թյան խնդ­րա­ռու­թյուն­նե­րի միջև առ­կա կա­պը, սա­ կայն նա­ խընտ­ րում է շեշ­ տադ­ րել ոչ թե դա, այլ հիմ­ նա­ կա­ նում՝ ե՛ս Հայաստանի հանրապետական կուսակցության ծրագիր, «Մեր արժեքներն Տ են», http://hhk.am/hy/program/ վերջին դիտում՝ 31.12.2014: 2 Տե՛ս Սերժ Սարգսյանի ելույթը Արտաշատ քաղաքում, 04.02.2013, http://hhk.am/ hy/speeches/item/2013/02/04/yeluyt/, վերջին դիտում՝ 27.12.2014: 1

43

44

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

միգ­րա­ցի­այի և ե­րկ­րում առ­կա սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան ի­րա­վի­ճա­ կը, ի­նչ­պես նաև ար­դա­րա­դա­տու­թյան ու բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան մթ­նո­լոր­տի հետ կա­պե­րը: Այս­տեղ էլ դրս­ևոր­վում են գոր­ծառ­նա­ կան (սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան ի­րա­վի­ճա­կի հետ կապ­վա­ծու­թյու­նը շեշ­տե­լիս) և սիմ­վո­լիկ–­խորհր­դան­շա­կան (ար­դա­րա­դա­տու­թյան ու բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան մթ­նո­լոր­տի հետ կապ­վա­ծու­թյու­նը շեշ­ տե­լիս)1:

ԲՀԿ 2012 թ. խորհր­դա­րա­նա­կան ը­նտ­րու­թյուն­նե­րից հե­տո ՀՀ Ազ­ գային ժո­ղո­վում մե­ծու­թյամբ Ու­սում­նա­սիր­վել են 2012 թ. մայի­սի 6­–ի ե­րկ­րորդ կու­սակ­ցու­թյու­նը ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի ար­դյուն­քում Հա­յաս­տա­ «­Բար­գա­վաճ Հա­յաս­տանն» է: նի Ազ­գային ժո­ղո­վում պատ­գա­մա­վո­րա­ Կու­սակ­ցու­թյունն իր ծրագ­ կան տե­ղեր զբա­ղեց­րած հինգ կու­սակ­ցու­ րային դրույթ­նե­րում ո­րո­շա­կի թյուն­նե­րի և մեկ դա­շին­քի նա­խընտ­րա­կան ան­դրա­դարձ կա­տա­րում է միգ­ ծրագ­րերն ու ո­րոշ դեպ­քե­րում նաև կու­սակ­ րա­ցի­ային ա­ռնչ­վող քա­ղա­քա­ ցու­թյուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի ե­լույթ­նե­րը: կա­նու­թյուն­նե­րի ո­լորտ­նե­րին, սա­կայն, ի­նչ­պես մնա­ցած բո­լոր խորհր­դա­րա­նա­կան կու­սակ­ ցու­թյուն­նե­րը, չու­նի հս­տակ մշակ­ված միգ­րա­ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­ նու­թյուն: Միգ­րա­ցի­ային ան­դրա­դարձ­ներն ա­ռա­վել սպո­րա­տիկ բնույթ են կրում և հիմ­նա­կա­նում ար­տա­հայտ­վում են կու­սակ­ ցու­թյան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի բա­նա­վոր ե­լույթ­նե­րում, այդ պատ­ ճա­ռով էլ որ­պես ու­սում­նա­սի­րու­թյան նյութ դի­տարկ­վել են կու­ սակ­ցու­թյան ծրագ­րի այն դրույթ­նե­րը, ո­րոնք այս կամ այն կերպ ա­ռնչ­վում են միգ­րա­ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­նու­թյա­նը, ի­նչ­պես նաև կու­սակ­ցու­թյան նախ­կին նա­խա­գահ Գա­գիկ Ծա­ռու­կյա­նի այն ե­լույթ­նե­րը, ո­րոն­ցում նա ան­դրա­դարձ է կա­տա­րում միգ­րա­ցի­ոն խնդրա­­ռու­թյա­նը: ԲՀԿ ծրա­գիրն ան­դրա­դառ­նում է միգ­րա­ցի­ային ա­ռնչ­վող եր­կու քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ո­ւղ­ղու­թյուն­նե­րին, այն է` ժո­ղովր­դագ­րա­կան 1

ե՛ս, օրինակ՝ նախագահ Սերժ Սարգսյանը պատասխանել է Երկրապահ Տ կամավորական միության 10–րդ համագումարի մասնակիցների հարցերին, 15.02.2014, http://www.president.am/hy/press–release/item/2014/02/15/President– Serzh–Sargsyan–answered–the–questions/, վերջին դիտում՝ 28.12.2014: // Նախագահ Սերժ Սարգսյանի զրույցը «Բազե–2014»–ի երիտասարդ լրագրողների ջոկատի անդամների հետ, 23.08.2014, http://www.president.am/ hy/interviews–and–press–conferences/item/2014/08/23/President–Serzh–Sargsyan– interview–Baze–2014/, վերջին դիտում՝ 29.12.2014:

1 2015 Ար­մեն Ղա­զա­րյան

45

քա­ղա­քա­կա­նու­թյա­նը և սփյուռ­քի նկատ­մամբ քա­ղա­քա­կա­նու­թյա­ նը: Հե­տաքրք­րա­կան է այն հան­գա­ման­քը, որ ժո­ղովր­դագ­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մա­սին դրույ­թը 2011 թ. նոր խմ­բագ­րու­թյան են­թարկ­ված կու­սակ­ցու­թյան ծրագ­րում (ծ­րա­գի­րը հաս­տատ­վել է կու­սակ­ցու­թյան եր­րորդ ար­տա­հերթ հա­մա­գու­մա­րում 2007 թ. փետրվա­րի 15­–ին) ը­նդ­գրկ­ված է «­Պաշտ­պա­նու­թյան և ազ­գային ան­վտան­գու­թյան ռազ­մա­վա­րու­թյուն» են­թագլ­խում: Ը­ստ կու­սակ­ցու­ թյան ծրագ­րի` ժո­ղովր­դագ­րա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի կար­գա­վո­րու­մը «ՀՀ պաշտ­պա­նու­թյան և ազ­ գային ան­վտան­գու­թյան ա­պա­ ­Հա­յաս­տա­նի հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ հով­ման ո­լոր­տի հիմ­նա­կան խն­ ցու­թյան, ի­նչ­պես նաև Սերժ Սարգ­սյա­նի դիր­նե­րից1: Այս­պի­սով՝ ժո­ղովր­ 2013 թ. նա­խընտ­րա­կան ծրագ­րե­րում որ­ևէ ան­դրա­դարձ չկա միգ­րա­ցի­այի խնդ­րին: դագ­րա­կան խն­դիր­նե­րի լու­ծու­մը պատ­ճա­ռա­կան և սուբյեկ­տիվ կա­պի մեջ է դր­վում ան­վտան­գու­թյան խն­դիր­նե­րի հետ, այ­սինքն` մե­կի խնդ­րի կար­գա­վո­րու­մը բե­րե­լու է մյու­սի կար­գա­վոր­մա­նը: Ժո­ղովր­դագ­րա­կան խն­դիր­նե­րի ա­ռն­չու­ թյուն­ներն ան­վտան­գու­թյան խն­դիր­նե­րի հետ բա­վա­կա­նին բնո­րոշ են հա­յաս­տա­նյան քա­ղա­քա­կան դիս­կուր­սին և առ­կա են գրե­թե բո­ լոր խորհր­դա­րա­նա­կան կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի ծրագ­րե­րում, ի­նչ­պես նաև բա­վա­կա­նին հա­ճախ են նկատ­վում տար­բեր խմ­բակ­ցու­թյուն­ ներ ներ­կա­յաց­նող պատ­գա­մա­ վոր­նե­րի ե­լույթ­նե­րում: Մի­ա­ժա­ «­Պե­տու­թյու­նը պետք է բա­րեն­պաստ պայ­ մա­նակ նկա­տե­լի է, որ միգ­րա­ցի­ ման­ներ ստեղ­ծի սփյուռ­քա­հա­յու­թյան նե­ այի ան­վտան­գայ­նաց­ման գոր­ րու­ժի հա­մախմբ­ման հա­մար` ի նպաստ ծըն­թացն ա­ռան­ձին կու­սակ­ցու­ Հա­յոց պե­տու­թյան հզո­րաց­ման և Սփյուռ­ թյուն­նե­րի կող­մից ձևա­վոր­վող քի ար­ժա­նա­պա­տիվ գո­յատև­ման՝ հիմ­նա­ դիս­կուրս­նե­րում բա­վա­կա­նին կան նպա­տակ ու­նե­նա­լով սփյուռ­քա­հա­յու­ նոր եր­ևույթ է: Մինչ­դեռ կու­սակ­ թյան վե­րա­դար­ձը հայ­րե­նիք; ցու­թյան նախ­կին ղե­կա­վար Գա­ գիկ Ծա­ռու­կյանն իր ե­լույթ­նե­րում ար­դեն ո­ւղ­ղա­կի­ո­րեն մատ­նան­շում է միգ­րա­ցի­ոն գոր­ծըն­թաց­նե­րը, սա­կայն ի­նչ­պես Սերժ Սարգ­սյա­նը այդ եր­ևույթ­նե­րի բնու­թագր­ման հա­մար օգ­տա­գոր­ծում է ա­ռա­վել լայ­նո­րեն տա­րած­ված «ար­տա­գաղթ» եզ­րույ­թը: «­Վեր­ջին տա­րի­նե­ րին Հա­յաս­տա­նի տն­տե­սու­թյու­նը հասց­վել է կաթ­վա­ծա­հար վի­ճա­ կի: Որ­պես հետ­ևանք՝ մենք այ­սօր ու­նենք աղ­քա­տու­թյան ահ­ռե­լի

1

ե՛ս «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցության ծրագիր, Երևան, 2007, http:// Տ www.bhk.am/index.php?al=Charter, վերջին դիտում՝ 31.12.2014:

46

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

մա­կար­դակ և ար­տա­գաղ­թի վտան­գա­վոր ցու­ցա­նիշ­ներ»1,— Ա­զա­ տու­թյան հրա­պա­րա­կում հրա­վիր­ված ոչ իշ­խա­նա­կան ու­ժե­րի հան­ րա­հա­վա­քում հայ­տա­րա­րում էր ԲՀԿ նա­խա­գա­հը: Այս դեպ­քում Գա­ գիկ Ծա­ռու­կյանն ա­ռա­վել ա­ռար­կա­յա­կան–­գոր­ծառ­նա­կան կա­պե­րի մեջ է դնում միգ­րա­ցի­ոն գոր­ծըն­ Սերժ Սարգ­սյա­նի նա­խընտ­րա­կան թաց­նե­րը և ե­րկ­րում առ­կա սո­ցի­ ծրագրում չկա միգ­րա­ցի­այի վե­րա­բե­րյալ ալ–տն­տե­սա­կան ի­րա­վի­ճա­կը: մշակ­ված հս­տակ քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն, Առ­կա են նաև պատ­ճա­ռա­կան ին­չը վկա­յում է դեռևս միգ­րա­ցի­ան որ­պես կա­պեր, ի­նչ­պես, օ­րի­նակ, այն ե­րկ­րոր­դա­կան խն­դիր դի­տար­կե­լու մի­տու­ հան­գա­ման­քը, որ ար­տա­գաղ­ մի մա­սին; թը դի­տարկ­վում է որ­պես ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան վատ­թար վի­ճա­կի հետ­ևանք: Մի­ա­ժա­մա­նակ բաց են մնում խնդ­րի լուծ­ման վե­րա­բե­րյալ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մշակ­ման ան­հրա­ժեշ­տու­թյան գի­տակ­ցու­մը, ին­չը, թերևս, պայ­մա­նա­վոր­ված է այն հան­գա­ման­քով, որ ե­լույ­թը նա­խա­տես­ված է հան­րա­հա­վա­քի հա­մար, այ­սինքն` ա­ռա­վել զգաց­մուն­քային և մի­ան­շա­նակ պետք է լի­նի: Այս­տեղ ա­կն­հայ­տո­րեն եր­ևում է նաև հա­կադ­րու­թյու­նը Սերժ Սարգ­սյա­նի այն պնդ­ման հետ, որ ար­տա­գաղթն ա­հագ­նա­ցող բնույ­ թի չէ2: ­Միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռու­թյանն ա­ռնչ­վող ե­րկ­րորդ թե­մա­տի­կան ԲՀԿ ծրագ­րում ա­ռնչ­վում է սփյուռ­քի վե­րա­բե­րյալ քա­ղա­քա­կա­նու­ թյա­նը: «Ս­փյուռ­քի կու­տա­կած քա­ղա­քա­կան, մտա­վոր, նյու­թա­ կան նե­րու­ժը, ներդ­րու­մային և ԲՀԿ–ն, ի­նչ­պես մնա­ցած բո­լոր խորհրդա­ մաս­նա­գի­տա­կան հնա­րա­վո­ րա­նա­կան կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րը, չու­նի րու­թյուն­ներն ա­ռա­վե­լա­գույնս հստակ մշակ­ված միգ­րա­ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­ ի սպաս դնել Հա­յաս­տա­նի նու­թյուն: Հան­րա­պե­տու­թյան և Ար­ցա­ խի զար­գաց­մա­նը»3,— նշ­վում է կու­սակ­ցու­թյան ծրագ­րում: Կու­սակ­ցու­թյու­նը կար­ևո­րում է նաև սփյուռ­քում ի­նք­նու­թյան պահ­պան­ման խն­դիր­նե­րը` հա­մա­րե­լով, որ «­Հա­յաս­տան – Սփյուռք հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի հիմ­քում պետք է դր­վի այն գա­ղա­փա­րը, որ հա­մա­հայ­կա­կան հոգ­ևոր–մ­շա­կու­ ե՛ս ԲՀԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյանի ելույթը, 24.10.2014, http://www.bhk.am/ Տ index.php?al=news&id=1500&act=more, վերջին դիտում՝ 31.12.2014: 2 Տե՛ս նախագահ Սերժ Սարգսյանի զրույցը «Բազե–2014»–ի երիտասարդ

լրագրողների ջոկատի անդամների հետ, 23.08.2014, http://www.president.am/ hy/interviews–and–press–conferences/item/2014/08/23/President–Serzh–Sargsyan– interview–Baze–2014/, վերջին դիտում՝ 29.12.2014: 3 Տե՛ս «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցության ծրագիր, Երևան, 2007, http:// www.bhk.am/index.php?al=Charter, վերջին դիտում՝ 31.12.2014: 1

1 2015 Ար­մեն Ղա­զա­րյան

թային կենտ­րո­նը Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյունն է, ո­րը պետք է ստանձ­նի Մայր հայ­րե­նի­քի շուր­ջը հա­յու­թյան մի­ա­վոր­ման ա­ռա­ ջա­տա­րի և ազ­գա­պահ­պա­նու­թյան ե­րաշ­խա­վո­րի դե­րա­կա­տա­ րու­թյու­նը»1: Նույ­նա­կան մո­տե­ցում­ներ ար­տա­հայտ­ված է­ին նաև Գա­գիկ Ծա­ռու­կյա­նի ե­լույթ­նե­րում: Մաս­նա­վո­րա­պես 2014 թ. հոկ­ տեմ­բե­րի 24­–ի իր ե­լույ­թում ԲՀԿ նա­խա­գա­հը նշում էր. «Ս­փյուռ­քի քա­ղա­քա­կան և տն­տե­սա­կան հս­կա­յա­կան նե­րու­ժը պետք է վեր­ ջա­պես օգ­տա­գործ­վի մեր ե­րկ­րում»2: Այ­նու­հետև նա կոչ էր ա­նում սփյուռ­քի հա­մայնք­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րին մշա­կե­լու աշ­խա­տան­ քային մի­աս­նա­կան մե­խա­նիզմ­ներ նշ­ված նպա­տակ­նե­րին հաս­ նե­լու հա­մար3: ­Թե՛ կու­սակ­ցու­թյան ծրագ­րում, թե՛ Գա­գիկ Ծա­ռու­կյա­նի ե­լույ­ թում նկա­տե­լի են տն­տե­սու­թյան զար­գաց­ման և սփյուռ­քի քա­ղա­ քա­կա­նու­թյան գոր­ծառ­նա­կան և պատ­ճա­ռա­կան կա­պե­րը, սա­ կայն դրանք ևս հիմ­նա­կա­նում դեկ­լա­րա­տիվ, հռե­տո­րա­բա­նա­կան բնույ­թի են, ի­նչ­պես ՀՀԿ­–ի պա­րա­գա­յում: Եր­կու կու­սակ­ցու­թյուն­ նե­րի ծրագ­րե­րում էլ առ­կա է սփյուռ­քին վե­րա­բե­րող քա­ղա­քա­կա­ նու­թյան մշակ­վա­ծու­թյան և վեր­ջի­նիս ծրագ­րայ­նու­թյան պա­կաս: ԲՀԿ­–ի ծրագ­րում նկա­տե­լի են նաև սփյուռ­քի քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ա­ռն­չու­թյամբ սիմ­վո­լիկ կա­պե­րը, ո­րոնք մաս­նա­վո­րա­պես ա­ռնչ­ վում են ի­նք­նու­թյան պահ­պան­ման, հայոց լեզ­վի և պատ­մու­թյան ու­սում­նա­սի­րու­թյան և այլ խն­դիր­նե­րի: Այս­պի­սով՝ ԲՀԿ­–ի կող­մից ձևա­վոր­վող միգ­րա­ցի­ոն դիս­կուր­սը մեծ մա­սամբ հիմն­վում է միգ­ րա­ցի­ա–տն­տե­սու­թյուն գոր­ծառ­նա­կան կա­պե­րի վրա, սա­կայն մի­ ա­ժա­մա­նակ կի­րառ­վում է նաև սիմ­վո­լիկ ար­ժեք­նե­րի ա­ռար­կա­յա­ ցում (ար­տի­կու­լա­ցի­ա) սփյուռ­քի քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հա­մա­տեքս­ տում:

­ՀԱԿ 5–րդ գու­մար­ման Ազ­գային ժո­ղո­վում ներ­կա­յաց­ված մե­ծու­ թյամբ հա­ջորդ քա­ղա­քա­կան մի­ա­վո­րը «­Հայ ազ­գային կոնգ­րես» կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի դա­շինքն է: ՀԱԿ­–ի կող­մից ձևա­վոր­վող դիս­ կուրսն ո­ւղ­ղա­կի­ո­րեն փոր­ձում է ան­վտան­գայ­նաց­նել միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռու­թյու­նը դեռևս ա­ռն­վազն դիս­կուր­սիվ մա­կար­դա­կում, Տե՛ս նույն տեղում: Տե՛ս ԲՀԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյանի ելույթը, 24.10.2014, http://www.bhk.am/ index.php?al=news&id=1500&act=more, վերջին դիտում՝ 31.12.2014: 3 Տե՛ս նույն տեղում: 1

2

47

48

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ին­չը թերևս հաս­կա­նա­լի է, քա­նի որ ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ մա­կար­ դա­կում ան­վտան­գայ­նաց­ման հա­մար դա­շին­քը չու­նի հա­մա­պա­ տաս­խան լծակ­ներ: Այժմ դի­տար­կենք ՀԱԿ­–ի ծրա­գի­րը և ՀԱԿ ա­ռաջ­նորդ Լևոն Տեր–­Պետ­րո­սյա­նի ե­լույթ­նե­րից մե­կը, ո­րում նա ա­ռա­վել լայն ան­դրա­դարձ է Մի­ա­ժա­մա­նակ բաց են մնում խնդ­րի լուծ­ կա­տա­րում միգ­րա­ցի­ոն խնդ­ ման վե­րա­բե­րյալ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան րա­ռու­թյա­նը: մշակ­ման ան­հրա­ժեշ­տու­թյան գի­տակ­ցու­մը; Լ­ևոն Տեր–­Պետ­րո­սյա­նի պա­րա­գա­յում դիս­կուր­սիվ պրակ­տի­կայի նշա­նա­կու­թյունն ա­վե­լի է կար­ևոր­վում, քա­նի որ նա, նույ­նիսկ չտի­րա­պե­տե­լով պե­տա­ կան–­կա­ռա­վար­չա­կան լծակ­նե­րի, ՀՀ ա­ռա­ջին նա­խա­գահ լի­նե­լու քա­ղա­քա­կան–­հա­սա­րա­կա­կան կար­գա­վի­ճա­կի շնոր­հիվ բա­վա­ կա­նին մեծ ազ­դե­ցու­թյուն ու­նի դիս­կուր­սի ձևա­վոր­ման հար­ցում, մաս­նա­վո­րա­պես ը­նդ­դի­մա­դիր շր­ջա­նակ­նե­րում: Մեր կող­մից ա­ռանձ­նաց­րած չորս եզ­րույթ­նե­րից ՀԱԿ­–ի ծրագ­րում կի­րառ­վում են «ար­տա­գաղթ» և «ս­փյուռք» եզ­րե­րը: Սփյուռ­քին վե­րա­բե­րող «Ս­փյուռ­քի կու­տա­կած քա­ղա­քա­կան, մտա­ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մա­սին վոր, նյու­թա­կան նե­րու­ժը, ներդ­րու­մային և դրույթ­ ն ե­ ր ը ՀԱԿ­ – ի ծրագ­ րում մաս­նա­գի­տա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներն նե­րառ­ված են ար­տա­քին քա­ ա­ռա­վե­լա­գույնս ի սպաս դնել Հա­յաս­տա­նի ղա­քա­կա­նու­թյան են­թա­բաժ­նի Հան­րա­պե­տու­թյան և Ար­ցա­խի զար­գաց­ մեջ: «­Հա­յաս­տա­նի խն­դիրն է մա­նը»: նպաս­տել սփյուռ­քի կր­թա­կան, հոգ­ևոր և մշա­կու­թային հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի ամ­րապնդ­մա­նը, միջ­հա­մայն­քային կա­պե­րի սեր­տաց­մա­նը և ակ­տիվ հա­մա­գոր­ ծակ­ցու­թյա­նը՝ մի­ա­ժա­մա­նակ խու­սա­փե­լով մի­ջամ­տել ներ­հա­ մայն­քային հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին: Հա­յաս­տա­նը պետք է ա­րա­ գո­րեն ար­ձա­գան­քի որ­ևէ ե­րկ­րի հայ հա­մայն­քի նկատ­մամբ այ­ լա­տյա­ցու­թյան և այլ կար­գի սպառ­նա­լիք­նե­րի, ի­րա­վունք­նե­րի սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րի դրս­ևո­րում­նե­րին, խրա­խու­սի հայ­րե­նա­ դար­ձու­թյու­նը, տն­տե­սա­կան ու սո­ցի­ա­լա­կան պայ­ման­ներ ստեղ­ ծի հայ­րե­նիք վե­րա­դար­ձող հայե­րի հա­մար»1,— նշ­ված է ՀԱԿ­–ի ծրագ­րում: Ծրագ­րի այս հատ­վա­ծում միգ­րա­ցի­ային ա­ռնչ­վող եր­ կու հիմ­նա­կան հղում կա. ա­ռա­ջի­նը հայ­րե­նա­դա­ձու­թյան կամ ռե­ է­միգ­րա­ցի­այի խրա­խու­սումն է, ի­սկ ե­րկ­րոր­դը վե­րա­դար­ձող­նե­րի հա­մար բա­րեն­պաստ սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան պայ­ման­նե­րի ստեղ­ 1

ե՛ս «Հայ ազգային կոնգրես» կուսակցության ծրագիր, 13.04.2013, http://www. Տ anc.am/?page_id=1024 , վերջին դիտում՝ 31.12.2014:

1 2015 Ար­մեն Ղա­զա­րյան

ծումն է: Ա­ռա­ջին դեպ­քում գործ ու­նենք զուտ ծրագ­րային նպա­ տա­կի հետ, ի­սկ ե­րկ­րորդ դեպ­քում՝ գոր­ծի­քի, մի­ջո­ցի, ո­րի կի­րառ­ մամբ պետք է հաս­նել նպա­տա­կին: Ե­թե այս դրույ­թը դի­տարկ­վի միգ­րա­ցի­այի ու­սում­նա­սի­րու­թյան դա­սա­կան տե­սու­թյուն­նե­րից «­վա­նող–ձ­գող» մո­դե­լի շր­ջա­նակ­նե­րում, ա­պա կա­րե­լի է ա­սել, որ ՀԱԿ–ն ա­ռա­ջար­կում է ձևա­վո­րել «ձ­գող» գոր­ծոն­ներ ներ­գաղ­թը խթա­նե­լու հա­մար: Այս մո­տեց­ման մեջ բա­վա­կա­նին հս­տա­կո­րեն ո­ւր­վագծ­վում է ե­րկ­րի ներ­սում սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան ի­րա­վի­ճա­կի և դե­պի Հա­յաս­տան ո­ւղղ­վե­լիք միգ­րա­ցի­ոն հոս­քե­րի գոր­ծառ­նա­ կան–­պատ­ճա­ռա­կան կա­պը: «Ար­տա­գաղթ» եզ­րույ­թը ՀԱԿ­–ի ծրագ­րում օգ­տա­գործ­վում է եր­կու ան­գամ: Ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ո­լոր­տում ա­ռաջ­նա­ հեր­թու­թյուն­նե­րի թվար­կու­մից հե­տո ծրագ­րում նշ­վում է. «Ար­տա­ գաղ­թի հետ­ևան­քով Հա­յաս­տա­նի ազ­գային ան­վտան­գու­թյանն սպառ­նա­ցող ժո­ղովր­դագ­րա­կան վի­ճա­կը բա­րե­լավ­վե­լու նպա­ տա­կով մշա­կել հա­մա­լիր մի­ջո­ցա­ռում­ներ, այդ թվում՝ ձևա­վո­րել հա­տուկ են­թա­կա­ռուց­վածք, ո­րը կն­պաս­տի քա­ղա­քա­ցու վե­րար­ տադ­րո­ղա­կան ա­ռող­ջու­թյան ա­պա­հով­մա­նը, հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա կտ­րուկ ա­վե­լաց­նե­լու ե­րե­խա­նե­րի ծնն­դյան և խնամ­քի հա­ մար հատ­կաց­վող ֆի­նան­սա­կան և այլ օ­ժան­դա­կու­թյուն»1։ Խորհր­ դա­րա­նա­կան քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի ծրագ­րե­րում սա մի­ակ դեպքն է, ե­րբ միգ­րա­ցի­ան՝ տվյալ դեպ­քում ար­տա­գաղ­թը, ներ­կա­յաց­վում է որ­պես ազ­գային ան­վտան­գու­թյան խն­դիր: ՀԱԿ­–ի ծրա­գի­րը ե­զա­կի է նաև այն ա­ռու­մով, որ բա­ցի դեկ­լա­րա­տիվ պն­դում­նե­րից՝ ա­ռա­ջար­կում է ստեղ­ծել կոնկ­րետ մար­մին, ո­րը կզբաղ­վի տվյալ խնդ­րով` մատ­նան­շե­լով «­վա­նող» գոր­ծոն­նե­րի նվա­զեց­ման և «ձ­գող» գոր­ծոն­նե­րի ա­վե­լաց­ման և այդ նպա­տա­ կով կոնկ­րետ են­թա­կա­ռուց­ված­քի ձևա­վոր­ման ան­հրա­ժեշ­տու­ թյու­նը: Պետք է հաշ­վի առ­նել, սա­կայն, որ ՀԱԿ­–ի կող­մից խնդ­րի ան­վտան­գայ­նա­ցու­մը կա­րող է հե­տապն­դել նաև հս­տակ քա­ղա­ քա­կան նպա­տակ­ներ: Որ­պես ա­ռա­վել ար­մա­տա­կան ը­նդ­դի­մա­ դիր քա­ղա­քա­կան ո­ւժ` ՀԱԿ­–ը փոր­ձում է միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռու­ թյունն ա­ռա­վել սուր քա­ղա­քա­կան հա­մա­տեքս­տում ներ­կա­յաց­նել: Դրա մա­սին են վկա­յում նաև ար­տա­գաղ­թի վե­րա­բե­րյալ Սերժ Սարգ­սյա­նի և Լևոն Տեր–­Պետ­րո­սյա­նի գնա­հա­տա­կան­նե­րի խիստ հա­կադ­րու­թյու­նը, ո­րը դրս­ևոր­վում է նաև դիս­կուր­սիվ պրակ­տի­ կա­նե­րի մա­կար­դա­կում: Ե­թե Սերժ Սարգ­սյա­նը չի հա­մա­ձայ­նում 1

Տե՛ս նույն տեղում:

49

50

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

«­Հա­յաս­տա­նի խն­դիրն է նպաս­տել սփյուռ­ քի կր­թա­կան, հոգ­ևոր և մշա­կու­թային հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի

ամ­րապնդ­մա­նը,

միջ­հա­մայն­քային կա­պե­րի սեր­տաց­մա­նը և ակ­տիվ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյա­նը՝ մի­ա­ ժա­մա­նակ խու­սա­փե­լով մի­ջամ­տել ներ­հա­ մայն­քային հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին:

կի­րա­ռել «ա­հագ­նա­ցող» բնո­ րո­շի­չը ար­տա­գաղ­թի հա­մար1, ա­պա Լևոն Տեր–­Պետ­րո­սյա­նը հենց այդ բնո­ րո­ շիչն է կի­ րա­ ռում` նույ­նիսկ ա­ռա­վել սրե­լով խն­դիրն ու այն ձևա­կեր­պե­ լով որ­պես «ազ­գային ա­ղե­տի

վտանգ» պա­րու­նա­կող2: ­Միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռու­թյու­նը՝ որ­պես քա­ղա­քա­կան ա­ռաջ­նա­ հեր­թու­թյուն­նե­րի դի­տար­կում, ո­ւղ­ղա­կի­ո­րեն ար­տա­ցոլ­ված է նաև ՀԱԿ­–ի ծրագ­րում, ո­րի նա­խա­բա­նում նշ­վում է. «Ա­ղե­տա­բեր ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ա­ռար­կա­յա­կան ար­դյունքն ու չա­փա­նի­շը խա­ ղաղ պայ­ման­նե­րում կա­յուն ա­ճող ար­տա­գաղթն է, ին­չը ժո­ղովր­դագ­ րա­կան խն­դի­րը ե­րկ­րի ազ­գային ան­վտան­գու­թյան հա­մար դարձ­ նում է թիվ մեկ սպառ­նա­լի­քը»3։ Այս­տեղ ազ­գային ան­վտան­գու­թյու­ նը միգ­րա­ցի­այի հետ ա­ռնչ­վում է միջ­նոր­դա­վոր­ված կա­պով: Նախ` ը­նդ­գծ­վում է միգ­րա­ցի­այի ազ­դե­ցու­թյու­նը ե­րկ­րի ժո­ղովր­դագ­րա­կան ի­րա­վի­ճա­կի վրա, ի­սկ այ­նու­հետև ժո­ղովր­դագ­րու­թյան ազ­դե­ցու­թյու­ նը ազ­գային ան­վտան­գու­թյան վրա: Մի­ա­ժա­մա­նակ ՀԱԿ­–ի պա­րա­ գա­յում միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռու­թյու­նը թե՛ ի­նս­տի­տու­ցի­ո­նալ մա­կար­ դա­կում (ՀԱԿ­–ի ծրագ­րում), թե՛ «­Հա­յաս­տա­նի խն­դիրն է նպաս­տել սփյուռ­ դիս­կուր­սիվ մա­կար­դա­կում (ՀԱԿ քի կր­թա­կան, հոգ­ևոր և մշա­կու­թային ա­ռաջ­նոր­դի և դա­շին­քի ա­ռան­ հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի ամ­րապնդ­մա­նը, ձին ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի ե­լույթ­ միջ­հա­մայն­քային կա­պե­րի սեր­տաց­մա­նը նե­րում) ո­ւղ­ղա­կի­ո­րեն ա­ռնչ­վում և ակ­տիվ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյա­նը՝ մի­ա­ է ան­վտան­գու­թյան խն­դիր­նե­րի ժա­մա­նակ խու­սա­փե­լով մի­ջամ­տել ներ­հա­ հետ և բարձ­ րաց­ ված է քա­ ղա­ մայն­քային հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին: քա­կան օ­րա­կար­գի ա­ռաջ­նային խն­դիր­նե­րի շար­քում: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, դեռևս չենք կա­րող ա­սել, որ խն­դիրն ան­վտան­գայ­նաց­վել է, քա­նի որ բաց է մնում հան­րու­թյան կող­մից խնդ­րի ան­վտան­գայ­նաց­ման հար­ցը: Այս խն­դի­րը բաց է ոչ մի­այն պրակ­տիկ մա­կար­դա­կում, այլ նաև տե­սա­կան մա­կար­դա­կում, քա­նի որ հենց ան­վտան­գայ­նաց­ման տե­սու­թյան շր­ջա­նակ­նե­րում ե՛ս նախագահ Սերժ Սարգսյանի զրույցը «Բազե–2014»–ի երիտասարդ Տ լրագրողների ջոկատի անդամների հետ, 23.08.2014, http://www.president.am/ hy/interviews–and–press–conferences/item/2014/08/23/President–Serzh–Sargsyan– interview–Baze–2014/, վերջին դիտում՝ 29.12.2014: 2 Տե՛ս Լևոն Տեր–Պետրոսյանի ելույթը 2012 թ. մարտի 1–ի հանրահավաքում, http:// www.a1plus.am/56153.html, վերջին դիտում՝ 31.12.2014: 3 Տե՛ս նույն տեղում: 1

1 2015 Ար­մեն Ղա­զա­րյան

51

դեռևս չկան տե­սա­կան մշա­կում­ներ այն մա­սին, թե որ պա­րա­գա­յում է խն­դի­րը հա­մար­վում ան­վտան­գայ­նաց­ված. հենց այդ պատ­ճա­ռով էլ կի­րա­ռում ե­նք ա­ռա­վել լայն տա­րա­ծում ու­նե­ցող «ն­շա­նա­կա­լի լսա­ րա­նի կող­մից» ան­վտան­գայ­նաց­ված լի­նե­լու Բու­զա­նի ձևա­կեր­պու­ մը1, ո­րը, թերևս, հե­տա­գա տե­սա­կան մշակ­ման կա­րիք ու­նի: ­Հի­շար­ժան են նաև ար­տա­գաղ­թի պատ­ճա­ռա­կա­նու­թյան ա­ռն­ չու­թյամբ Տեր–­Պետ­րո­սյա­նի գնա­հա­տա­կան­նե­րը: Հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը, ը­ստ նրա, «­ժո­ղովր­դի ծայ­րաս­տի­ճան ծանր սո­ցի­ ա­լա­կան վի­ճակն է», ո­րն էլ իր հեր­թին հետ­ևանք է այլ վճ­ռո­րոշ պատ­ճառ­նե­րի, ո­րոնք ա­ռա­ջին նա­խա­գա­հը բա­ժա­նում է օբյեկ­ տիվ և սուբյեկ­տիվ պատ­ճառ­նե­րի. օբյեկ­տիվ­–ա­ռար­կա­յա­կան պատ­ճառ­նե­րի թվում են հայ–­թուր­քա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի և Լեռ­նային Ղա­րա­բա­ղի խնդ­րի չկար­գա­վոր­ված լի­նե­լը և որ­պես դրանց հետ­ևանք՝ Հա­յաս­տա­նի տրանս­պոր­տային շր­ջա­փա­կու­մը, ի­սկ սուբյեկ­տիվ­–են­թա­կա­յա­կան պատ­ճառ­նե­րի թվում են «­պե­ տա­կան մասշ­տա­բի սան­ձար­ձակ կո­ռուպ­ցի­ան, օ­րի­նա­կա­նու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյու­նը և ժո­ղովր­դա­վա­րու­թյան ու մար­դու ի­րա­վունք­ նե­րի ոտ­նա­հա­րու­մը»2: Լ­ևոն Տեր–­Պետ­րո­սյա­նի Խորհր­դա­րա­նա­կան քա­ղա­քա­կան կու­ ե­լույթ­նե­րում նկա­տե­լի է ար­տա­ սակցու­թյուն­նե­րի ծրագ­րե­րում սա մի­ակ գաղ­թին ա­ռնչ­վող դիս­կուր­սի դեպքն է, ե­րբ միգ­րա­ցի­ան՝ տվյալ դեպ­քում ռա­ցի­ո­նա­լաց­ման ձգ­տում, սա­ ար­տա­գաղ­թը, ներ­կա­յաց­վում է որ­պես ազ­ կայն միև­նույն ժա­մա­նակ առ­ գային ան­վտան­գու­թյան խն­դիր: կա են բա­վա­կա­նին զգա­յա­կան գնա­հա­տա­կան­նե­րը, ի­նչ­պես, օ­րի­նակ՝ «ազ­գային ա­ղետ» և նմա­ նա­տիպ եզ­րա­բա­նու­թյան կի­րա­ռու­թյու­նը, ո­րը, սա­կայն, կա­րող է բա­ցատր­վել այն հան­գա­ման­քով, որ նշ­ված ե­լույ­թը նա­խա­տես­ ված է ե­ղել հան­րա­հա­վա­քի, այլ ոչ մաս­նա­գի­տա­կան քն­նար­կում­ նե­րի հա­մար:

ՀՅԴ ­Խորհր­դա­րա­նա­կան հա­ջորդ կու­սակ­ցու­թյու­նը, ո­րի ձևա­վո­րած միգ­րա­ցի­ոն դիս­կուր­սը դի­տար­կել ե­նք, Հայ հե­ղա­փո­խա­կան դաշ­ նակ­ցու­թյունն է (ՀՅԴ): Ի­նչ­պես այլ կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի դեպ­քում, ե՛ս Buzan, Barry, Ole Wæver, and Jaap De Wilde, “Security: a new framework for Տ analysis”. Lynne Rienner Publishers, (1998) p. 251: 2 Տե՛ս Լևոն Տեր–Պետրոսյանի ելույթը 2012 թ. մարտի 1–ի հանրահավաքում, http:// www.a1plus.am/56153.html, վերջին դիտում՝ 31.12.2014: 1

52

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ՀՅԴ ծրագ­րում և դի­տար­կել ե­նք միգ­րա­ցի­ային ա­ռնչ­վող խնդ­րա­ ռու­թյան առ­կա­յու­թյու­նը, դրա մաս­նա­վո­րեց­ման ձևե­րը և կա­պե­րը ծրագ­րում ներ­կա­յաց­ված այլ եր­ևույթ­նե­րի հետ: Բա­ցի այդ՝ ու­սում­ նա­սիր­վել է Դաշ­նակ­ցու­թյան մշա­կած «­Մենք ապ­րե­լու ե­նք մեր ե­րկ­րում» ծրա­գի­րը1, ո­րը Հա­յաս­տա­նից ար­տա­գաղ­թի կա­սեց­ման ծրա­գիր է: Այն իր բնույ­թով ե­զա­կի է, քա­նի որ որ­ևէ այլ քա­ղա­ քա­կան կու­սակ­ցու­թյուն չի հրա­պա­րա­կել մշա­կած նման ծրա­գիր` ա­ռան­ձին դրույթ­նե­րով և կոնկ­րետ քայ­լե­րով: Հատ­կան­շա­կան է, որ կու­սակ­ցու­թյու­նը 2012 թ. խորհր­դա­րա­նա­կան ը­նտ­րու­թյուն­նե­ րի ժա­մա­նակ ներ­կա­յաց­րած իր ծրագ­րում չի նե­րա­ռում միգ­րա­ցի­ ոն խնդ­րա­ռու­թյու­նը, ի­սկ միգ­րա­ցի­ային ա­ռնչ­վող քա­ղա­քա­կա­նու­ թյան ո­լորտ­նե­րից հիմ­նա­կան շեշ­տադ­րու­մ է ժո­ղովր­դագ­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյունը` ընդգծե­ լով ժո­ղովր­դագ­րա­կան ակ­տիվ Ե­թե Սերժ Սարգ­սյա­նը չի հա­մա­ձայ­նում քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ան­հրա­ կի­րա­ռել «ա­հագ­նա­ցող» բնո­րո­շի­չը ար­ տա­գաղ­թի հա­մար, ա­պա Լևոն Տեր–­Պետ­ ժեշ­տու­թյու­նը` ո­ւղղ­ված ծնե­լի­ րո­սյա­նը հենց այդ բնո­րո­շիչն է կի­րա­ռում` ու­թյան մա­կար­դա­կի բարձ­րաց­ նույ­նիսկ ա­ռա­վել սրե­լով խն­դիրն ու այն մա­նը, մա­հա­ցու­թյան մա­կար­ ձևա­կեր­պե­լով որ­պես «ազ­գային ա­ղե­տի դա­կի նվա­զեց­մա­նը, կյան­քի վտանգ» պա­րու­նա­կող: տևո­ղու­թյան ա­վե­լաց­մա­նը, ար­ տա­գաղ­թի կա­սեց­մանն ու ներ­ գաղ­թի խրա­խուս­մա­նը2: Ար­տա­գաղ­թի դեմ պայ­քա­րի Դաշ­նակ­ցու­թյան ծրա­գի­րը բաղ­ կա­ցած է ծրագ­րի հիմ­նադ­րույթ­ներն ար­տա­հայ­տող հռ­չա­կագ­րից, ի­րա­վի­ճա­կի նկա­րագ­րու­թյու­նից, նպա­տա­կից, գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­ րից և ծրագ­րի կա­տար­ման կազ­մա­կերպ­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ քայ­լե­րից3: Ը­նտր­ված եզ­րույթ­նե­րից «­միգ­րա­ցի­ան» ծրագ­րում կի­րառ­վում է 4 ան­գամ, 22 ան­գամ կի­րառ­վում է «ար­տա­գաղ­ թը», 6 ան­գամ՝ «­ներ­գաղթ», 7 ան­գամ՝ «ս­փյուռք» եզ­րե­րը: Ա­նդ­ րա­դառ­նա­լով ծրագ­րի բո­վան­դա­կու­թյա­նը` հարկ է նշել, որ դրա շր­ջա­նակ­նե­րում միգ­րա­ցի­ան, ի­սկ հա­յաս­տա­նյան հա­մա­տեքս­ ե՛ս «Մենք ապրելու ենք մեր երկրում» ծրագրի նախագիծ, Ազգային ծրագրի Տ նախագիծը մշակվել է ՀՅԴ Գերագույն մարմնի «Ապրել» հանձնախմբի կողմից, Երևան, սեպտեմբեր, 2013 թ.: 2 Տե՛ս «Ազատություն, արդարություն, դաշնակցություն», Հայ հեղափոխական

դաշնակցության նախընտրական ծրագիր, մայիս, 2012 թ., http://www.arfd.info/ hy/docs/ARF–2012–ArmeniaParliamentaryElectionsPlatform–s.pdf, վերջին դիտում՝ 31.12.2014: 3 Տե՛ս «Մենք ապրելու ենք մեր երկրում» ծրագրի նախագիծ, Ազգային ծրագրի նախագիծը մշակվել է ՀՅԴ Գերագույն մարմնի «Ապրել» հանձնախմբի կողմից, Երևան, սեպտեմբեր, 2013 թ.: 1

1 2015 Ար­մեն Ղա­զա­րյան

53

տում է­միգ­րա­ցի­ան որ­պես ազ­գային ան­վտան­գու­թյան սպառ­ նա­լիք դի­տար­կե­լու գա­ղա­փա­րը կար­միր թե­լով ան­ցնում են ո­ղ ջ ծրագրում: Մի­ա­ժա­մա­նակ ար­տա­գաղթն ի­նք­նին սպառ­նա­լի­քը չէ, այլ սպառ­նա­լի­քի է վե­րա­ճում, Լ­ևոն Տեր–­Պետ­րո­սյա­նի ե­լույթ­նե­րում նկա­ ե­րբ հա­մադր­վում է այն­պի­սի տե­լի է ար­տա­գաղ­թին ա­ռնչ­վող դիս­կուր­սի եր­ևույթ­նե­րի հետ, ի­նչ­պի­սիք են ռա­ցի­ո­նա­լաց­ման ձգ­տում, սա­կայն միև­ ժո­ղովր­դագ­րա­կան բա­ցա­սա­ նույն ժա­մա­նակ առ­կա են բա­վա­կա­նին կան մի­տում­նե­րի ա­ռա­ջաց­նող զգա­յա­կան գնա­հա­տա­կան­նե­րը, ի­նչ­պես, ցածր ծնե­լի­ու­թյու­նը, հի­վան­դա­ օ­րի­նակ՝ «ազ­գային ա­ղետ» և նմա­նա­տիպ ցու­թյան և մա­հա­ցու­թյան դեռևս եզ­րա­բա­նու­թյան կի­րա­ռու­թյու­նը: բարձր մա­կար­դակ­նե­րը: Նշ­ված եր­ևույթ­նե­րի հա­մադր­ման պա­րա­գա­յում «ար­տա­գաղ­թը ստա­նում է Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան ազ­գային ան­վտան­գու­թյան ռազ­մա­վա­րու­թյամբ նշ­ված ազ­գային ան­վտան­գու­թյան սպառ­նա­ լի­քի կար­գա­վի­ճակ»1: Ծրա­գի­րը, ներ­կա­յաց­նե­լով ար­տա­գաղ­թի կա­սեց­ման հա­մա­կար­գային մո­տե­ցում­ներ, լայն ան­դրա­դարձ­ներ է կա­տա­րում քա­ղա­քա­կան, տն­տե­սա­կան, սո­ցի­ա­լա­կան, կր­թա­ կան և այլ հա­մա­կար­գե­րում ան­հրա­ժեշտ փո­փո­խու­թյուն­նե­րին: Որ­պես ար­տա­գաղ­թի հիմ­նա­կան պատ­ճառ­ներ ծրագ­րում նշ­վում են «աշ­խա­տանք և բա­վա­րար ապ­րուստ չու­նե­նա­լը, ար­դա­րու­թյան նկատ­մամբ հա­վա­տի բա­ցա­կա­յու­թյունն ու հե­ռան­կար չտես­նե­լը: Ե­րկ­րում ստեղծ­վել է մի ի­րա­վի­ճակ, ե­րբ, չկա­րո­ղա­նա­լով ի­նք­ նադրս­ևոր­վել, շա­տե­րը, ի­րենց և սե­րունդ­նե­րի ա­պա­գայի ա­նո­ րո­շու­թյու­նից դրդ­ված, լքում են հայ­րե­նի­քը»2: Ծրագ­րում առ­կա է ար­տա­գաղ­թի պատ­ճա­ռա­կա­նու­թյան բա­վա­կա­նին լայն վեր­լու­ծու­ թյուն, ո­րում մաս­նա­վո­րա­պես ներ­կա­յաց­վում են սո­ցի­ալ–­հո­գե­բա­ նա­կան և սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան պատ­ճառ­նե­րի խմ­բե­րը: Այս դա­ սա­կար­գու­մը կա­րող ե­նք հա­մե­մա­տել Սերժ Սարգ­սյա­նի և Լևոն Տեր–­Պետ­րո­սյա­նի կող­մից ա­ռաջ բեր­ված պատ­ճառ­նե­րի խմ­բե­րի հետ, այն է` օբյեկ­տիվ և սուբյեկ­տիվ: Մի­ա­ժա­մա­նակ, վեր­լու­ծու­ թյան նմա­նու­թյու­նը պայ­մա­նա­վոր­ված է հիմ­նա­կա­նում ձևով, ոչ թե բո­վան­դա­կու­թյամբ: Ծ­րագ­րում ա­ռանձ­նաց­ված են նաև 11 կոնկ­րետ գոր­ծո­ղու­թյուն­ ներ, ո­րոնք ո­ւղղ­ված են ներ­կա պա­հին ար­տա­գաղ­թի տեմ­պե­րի նվա­զեց­մա­նը` հա­վակ­նե­լով թող­նել նաև ռազ­մա­վա­րա­կան եր­ կա­րա­ժամ­կետ ազ­դե­ցու­թյուն: Ծրագ­րային այդ կե­տե­րից յու­րա­ 1 2

Տե՛ս նույն տեղում, էջ 3: Տե՛ս նույն տեղում, էջ 5:

54

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

քան­չյուրն ու­նի իր են­թա­կե­տե­րը, ո­րոնք ար­դեն նա­խա­տե­սում են կոնկ­րետ ո­րո­շում­նե­րի ըն­դու­նում և կի­րա­ռում հան­րային քա­ղա­ քա­կա­նու­թյան ա­մե­նա­տար­բեր ո­լորտ­նե­րում` տն­տե­սու­թյու­նից մինչև զանգ­վա­ծային լրատ­վու­թյան դաշ­տի կար­գա­վո­րում1: ­Դաշ­նակ­ցու­թյան ներ­կա­յաց­րած ծրագ­րում հիմ­նա­կան բաց մնա­ցող հար­ցը նոր ձևա­վոր­ված միգ­րան­տա­կան հա­մայնք­նե­ րի խն­դիր­նե­րի հարցն է, մաս­նա­վո­րա­պես ա­րդյոք պե­տու­թյու­նը որ­ևէ դե­րա­կա­տա­րու­թյուն պե՞տք է ու­նե­նա այդ հա­մայնք­նե­րի և «ա­վան­դա­կան սփյուռ­քի» հա­մայնք­նե­րի հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րում, ո­րի պա­տաս­խա­նը, օ­րի­նակ՝ բա­վա­կա­նին մի­ան­շա­նակ է ՀԱԿ­–ի պա­րա­գա­յում, ը­ստ ո­րի՝ պե­տու­թյու­նը չպետք է ներգ­րավ­վի Հա­ յաս­տա­նից դուրս ձևա­վոր­ված հայ­կա­կան հա­մայնք­նե­րի խն­դիր­ նե­րում: Իր բո­լոր ներ­քին խն­դիր­նե­րով հան­դերձ՝ Դաշ­նակ­ցու­թյան ա­ռա­ջար­կած ծրա­գի­րը ե­զա­կի փորձ է Հա­յաս­տա­նում միգ­րա­ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­նու­թյան օբյեկ­տի­վաց­ման և դրա մշակ­ման վե­րա­բե­ր­ յալ դիս­կուր­սի ռա­ցի­ո­նա­լի­զաց­ման հա­մա­տեքս­տում:

­Ժա­ռան­գու­թյուն ­ իգ­րա­ցի­ային ա­ռնչ­վող «­Ժա­ռան­գու­թյուն» կու­սակ­ցու­թյան Մ դիր­քո­րո­շում­ներն ար­տա­հայտ­ված են կու­սակ­ցու­թյան ծրագ­րում: «­Նոր Հա­յաս­տա­նի ծրա­գի­րը. Հայոց պե­տա­կա­նու­թյու­նը վե­րա­ կանգ­նու­մից 21 տա­րի ան­ց» ծրագ­րում «­միգ­րա­ցի­ա» եզ­ Դաշ­նակ­ցու­թյան մշա­կած «­Մենք ապ­րե­լու րույ­թը չի կի­րառ­վում, սա­կայն ե­նք մեր ե­րկ­րում» ծրա­գի­րը, ո­րը Հա­յաս­ 7 ան­ գամ կի­ րառ­ վում է «ար­ տա­նից ար­տա­գաղ­թի կա­սեց­ման ծրա­ տա­գաղթ», 2 ան­գամ՝ «­ներ­ գիր է: գաղթ», 9 ան­ գամ՝ «ս­ փյուռք» եզ­րույթ­նե­րը: «­Ժա­ռան­գու­թյան» կող­մից ձևա­վոր­վող միգ­րա­ցի­ոն դիս­կուր­սը հիմ­նա­կա­նում ա­ռանձ­նա­նում է սիմ­վո­լիկ–զ­գաց­մուն­ քային հատ­կա­նիշ­նե­րով և հա­մա­կարգ­ված ծրագ­րայ­նու­թյան նշա­ նա­կա­լի պա­կա­սով: «­Ժա­ռան­գու­թյու­նը», ի­նչ­պես մեր դի­տար­կած նա­խորդ եր­կու քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րը, ար­տա­գաղ­թի ժա­մա­նա­կա­ կից փու­լի բնո­րոշ­ման հա­մար ը­նտ­րում է «ա­հագ­նա­ցող» եզ­րը և հա­մա­րում է, որ սո­ցի­ալ–­հո­գե­բա­նա­կան պատ­ճառ­նե­րից Հա­յաս­ տա­նը լքող­նե­րը դա ա­նում են հար­կադր­ված2: Ա­նդ­րա­դարձ է կա­ 1 2

Տե՛ս նույն տեղում, էջ 15–30: Տե՛ս «Ժառանգություն», Նոր Հայաստանի ծրագիրը. Հայոց պետականությունը

1 2015 Ար­մեն Ղա­զա­րյան

55

տար­վում նաև ժա­մա­նա­կա­վոր աշ­խա­տան­քային միգ­րանտ­նե­րի խն­դիր­նե­րին, սա­կայն ա­ռա­վե­լա­պես զգաց­մուն­քային դաշ­տում. «Ըն­տա­նիք­նե­րից շա­տե­րը տրոհ­ված են կամ կանգ­նած են քայ­ քայ­ման եզ­րին ըն­տա­նի­քի կե­րակ­րո­ղի` ար­տագ­նա աշ­խա­տան­քի մեկ­նե­լու և ե­րե­խա­նե­րի դաս­տի­ա­րա­կու­թյան ծանր բե­ռը կո­ղա­ կից­նե­րին կամ տա­րեց ծնող­նե­րին թող­նե­լու պատ­ճա­ռով»1: ­Միգ­րա­ցի­ոն խն­դիր­նե­րի կար­գա­վոր­ման որ­պես հե­ռա­հար ռազ­մա­վա­րա­կան նպա­տակ «­Ժա­ռան­գու­թյան» ծրագ­րում նշվում է զանգ­վա­ծային ներ­գաղ­թի կամ «­Մեծ վե­րա­դար­ձի» կազ­մա­կերպ­ ման ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը2: Այս հիմ­նա­րար նպա­տա­կի սահ­մա­նու­ մից ար­դեն ի­սկ եր­ևում է, որ կու­սակ­ցու­թյու­նը դի­տում է ռե­է­միգ­ րա­ցի­այի խնդ­րա­ռու­թյու­նը որ­պես պե­տա­կան ան­վտան­գու­թյան բաղ­կա­ցու­ցիչ մաս, և ի­նչն ա­ռա­վել հե­տաքրք­րա­կան է, «­Ժա­ռան­ գու­թյունն» ա­ռա­ջի­նը հա­յաս­տա­նյան կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի մեջ ա­ռաջ է քա­շում հա­սա­րա­կա­կան ան­վտան­գու­թյան գա­ղա­փա­րը` այն ան­վա­նե­լով «­հան­րային ան­վտան­գու­թյուն», սա­կայն Մի­ա­ժա­մա­նակ ար­տա­գաղթն ի­նք­նին ծրագ­րում որ­ևէ հե­տա­գա ման­ սպառ­նա­լի­քը չէ, այլ սպառ­նա­լի­քի է վե­րա­ րա­մաս­նում չկա այս ա­ռն­չու­ ճում, ե­րբ հա­մադր­վում է այն­պի­սի եր­ևույթ­ նե­րի հետ, ի­նչ­պի­սիք են ժո­ղովրդագրա­կան թյամբ: «­Ժա­ռան­գու­թյան» ծրագ­րում բա­ցա­սա­կան մի­տում­նե­րի ա­ռա­ջաց­նող ցածր ծնե­լի­ու­թյու­նը, հի­վան­դա­ցու­թյան և առ­կա և կու­սակ­ցու­թյան ներ­կա­ մա­հա­ցու­թյան դեռևս բարձր մա­կար­դակ­ յա­ցու­ցիչ­նե­րի կող­մից կի­րառ­ նե­րը: վող ու տա­րած­վող միգ­րա­ցի­ոն դիս­կուր­սը ա­ռանձ­նա­նում է ա­ռա­վել նշա­նա­կա­լի զգաց­մուն­քային ձևա­կեր­պում­նե­րով, խնդ­րի խս­տա­գույն ծայ­րա­հե­ղաց­մամբ, ին­չը հիմ­նա­կա­նում բնո­րոշ է ը­նդ­դի­մա­դիր կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րին, սա­ կայն կու­սակ­ցու­թյան ծրագ­րում նշ­ված չէ­ին նաև խնդ­րի հաղ­թա­ հար­ման մար­տա­վա­րա­կան քայ­լե­րը` չնա­յած ռազ­մա­վա­րա­կան ո­րո­շա­կի ու­ղե­նիշ­նե­րի առ­կա­յու­թյան, ի­նչ­պես, օ­րի­նակ՝ «­Մեծ վե­ րա­դար­ձի» կազ­մա­կերպ­ման գա­ղա­փա­րը:

ՕԵԿ Ազ­գային ժո­ղո­վում ներ­կա­յաց­ված հա­ջորդ քա­ղա­քա­կան ու­ժը վերականգնումից 21 տարի անց, http://heritage.am/hy/about/election– program?showall=1, վերջին դիտում՝ 01.01.2015: 1 Տե՛ս նույն տեղում: 2 Տե՛ս նույն տեղում:

56

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

«Օ­րի­նաց եր­կիր» կու­սակ­ցու­թյունն է: Վեր­ջի­նիս ծրա­գի­րը բա­վա­ կա­նին հա­կիրճ է և ար­տա­հայ­տում է մի­այն կու­սակ­ցու­թյան գա­ ղա­փա­րա­խո­սա­կան հիմ­նադ­ րույթ­նե­րը, ո­ւս­տիև միգ­րա­ցի­ոն Ծ­րագ­րում ա­ռանձ­նաց­ված են նաև 11 խնդ­րա­ռու­թյան որ­ևէ հի­շա­տա­ կոնկրետ գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ, ո­րոնք ո­ւղղ­ կում դրա­նում չկա1: Այս խնդ­րի ված են ներ­կա պա­հին ար­տա­գաղ­թի տեմ­ ա­ռն­չու­թյամբ կու­սակ­ցու­թյան պե­րի նվա­զեց­մա­նը` հա­վակ­նե­լով թող­նել ձևա­վո­րած դիս­կուր­սի հիմ­նա­ նաև ռազ­մա­վա­րա­կան եր­կա­րա­ժամ­կետ կան դրույթ­ներն ար­տա­հայտ­ ազ­դե­ցու­թյուն: ված են ՕԵԿ նա­խընտ­րա­կան ծրագ­րում: Նա­խընտ­րա­կան ծրագ­րում, սա­կայն չեն կի­րառ­վում «­միգ­րա­ցի­ա» և «­ներ­գաղթ» բա­ռե­րը, սա­կայն ներ­գաղ­թին ի­մաս­ տային ա­ռու­մով փո­խա­րի­նող կի­րառ­վում է «­հայ­րե­նա­դար­ձու­ թյուն» եզ­րույ­թը, 2 ան­գամ կի­րառ­վում է «ար­տա­գաղթ», 9 ան­գամ՝ «ս­փյուռք» եզ­րե­րը: Մեկ ան­գամ «ար­տա­գաղթ» եզ­րը կի­րառ­վում է աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղծ­ման և այդ ճա­նա­պար­հով ար­տա­գաղ­ թի կանխ­ման հա­մա­տեքս­տում, մաս­նա­վո­րա­պես ծրագ­րում նշ­ վում է. «Աշ­խա­տա­տե­ղե­րի ստեղ­ծու­մը ներ­կա­յումս կար­ևո­րա­գույն սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան հիմ­նախն­դիրն է: Այս­տեղ է աղ­քա­տու­թյան հաղ­թա­հար­ման, ար­տա­գաղ­թի «­Ժա­ռան­գու­թյան» կող­մից ձևա­վոր­վող կա­սեց­ման, մարդ­կանց բա­րե­ միգ­րա­ցի­ոն դիս­կուր­սը հիմ­նա­կա­նում կե­ցու­թյան և ար­ժա­նի ապ­րե­լա­ ա­ռանձ­նա­նում է սիմ­վո­լիկ–զ­գաց­մուն­ կեր­պի ձևա­վոր­ման բա­նա­լին»2: քային հատ­կա­նիշ­նե­րով և հա­մա­կարգ­ված Այս­տեղ նկատ­վում է միգ­րա­ ծրագ­րայ­նու­թյան նշա­նա­կա­լի պա­կա­սով: ցի­ոն և սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան եր­ևույթ­նե­րի գար­ծառ­նա­կան, սա­կայն մի­ա­ժա­մա­նակ նաև են­թա­կա­յա­կան կա­պը, այ­սինքն` ար­ տա­գաղ­թի կա­սեց­ման խն­դի­րը են­թա­կա­յա­կան կա­պի մեջ է աշ­ խա­տա­տե­ղե­րի ստեղ­ծու­մից և սո­ցի­ալ–տն­տե­սա­կան հիմ­նախն­ դիր­նե­րի լու­ծու­մից: Ար­տա­գաղ­թի և հայ­րե­նա­դար­ձու­թյան մյուս հի­շա­տա­կու­մը սեր­տո­րեն փոխ­կա­պակց­ված է սփյուռ­քի վե­րա­բե­ րյալ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հետ3:

Տ ե՛ս «Օրինաց երկիր» կուսակցության ծրագիրը, http://oek.am/index. php?option=com_content&view=article&id=61&Itemid=100, վերջին դիտում՝ 01.01.2015: 2 Տե՛ս «Օրինաց երկիր» կուսակցության նախընտրական ծրագրային

հիմնադրույթները և արժեքային ուղենիշները, http://oek.am/index. php?option=com_content&view=article&id=232&Itemid=140, վերջին դիտում՝ 01.01.2015: 3 Տե՛ս նույն տեղում: 1

1 2015 Ար­մեն Ղա­զա­րյան

57

Եզ­րա­կա­ցու­թյուն ­ ա­յաս­տա­նյան հան­րային–­քա­ղա­քա­կան դաշ­տում վեր­ջին Հ շր­ջա­նում միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռու­թյան ար­ծար­ծու­մը ցույց է տա­ լիս, որ ա­ճել է քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի կող­մից խնդրի օբյեկ­տիվ մշակ­վա­ծու­թյան նկատ­մամբ հե­տաքրք­րու­թյու­նը, ի­նչն ա­վե­լի թույլ էր դրս­ևոր­ված նա­խորդ գու­մար­ման Ազ­գային ժո­ղո­վում: 4–րդ գու­մար­ման խորհր­դա­րա­նի կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի ծրագ­րե­ րում միգ­րա­ցի­ոն հռե­տո­րա­բա­նու­թյան կի­րա­ռու­թյան հե­տա­զո­ տու­թյուն­նե­րը վկա­յում են, որ Չնա­յած բո­լոր կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րը քն­ չնա­յած բո­լոր կու­սակ­ցու­թյուն­ նարկ­ման ա­ռար­կա են դարձ­րել միգ­րա­ցի­ նե­րը քն­նարկ­ման ա­ռար­կա են ոն խնդ­րա­ռու­թյու­նը, սա­կայն նրանց դիր­ դարձ­րել միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ քո­րո­շում­նե­րը ե­ղել են ա­ռա­վել դեկ­լա­րա­ ռու­թյու­նը, սա­կայն նրանց դիր­ տիվ և ը­նդ­հան­րա­կան ու չեն նե­րա­ռել միգ­ քո­րո­շում­նե­րը ե­ղել են ա­ռա­վել րա­ցի­ոն ո­լոր­տի կոնկ­րետ կար­գա­վո­րում­ դեկ­լա­րա­տիվ և ը­նդ­հան­րա­կան ներ կամ ի­րենց ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նաց­ման ու չեն նե­րա­ռել միգ­րա­ցի­ոն կոնկ­րետ քայ­լեր: ո­լոր­տի կոնկ­րետ կար­գա­վո­ րում­ներ կամ ի­րենց ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նաց­ման կոնկ­րետ քայ­լեր1: Կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի կող­մից միգ­րա­ցի­ոն խնդ­րա­ռու­թյան մեկ այլ ցու­ցիչ էլ այն հան­գա­մանքն էր, որ տվյալ ո­լոր­տում օ­րենսդ­րա­կան փո­փո­խու­թյուն­նե­րի հիմ­նա­կան նա­խա­ձեռ­նո­ղը մշ­տա­պես ե­ղել է ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյու­նը, ի­սկ քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րը (թե՛ իշ­խող, թե՛ ը­նդ­դի­մա­դիր) հիմ­նա­կա­նում կողմ են քվե­ար­կել այս ո­լոր­տում կա­ռա­վա­րու­թյան օ­րենսդ­րա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­ րին, մաս­նա­վո­րա­պես միգ­րա­ցի­այի ո­լոր­տի կար­գա­վոր­ման այն­ պի­սի հիմ­նա­րար փաս­տաթղ­թե­րի, այդ թվում՝ «ՀՀ միգ­րա­ցի­այի պե­տա­կան կար­գա­վոր­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հայե­ցա­կար­գը» և դրա ի­րա­կա­նաց­ման գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ծրա­գի­րը2: Այս­պի­սով՝ ը­նդ­հան­րաց­նե­լով Ազ­գային ժո­ղո­վում ներ­կա­յաց­ ված կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի կող­մից ձևա­վոր­վող միգ­րա­ցի­ոն դիս­ կուր­սի ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը, կա­րե­լի է ա­ռանձ­նաց­նել այդ դիս­ կուր­սին բնո­րոշ մի քա­նի տար­րեր.

• ­միգ­րա­ցի­ոն գոր­ծըն­թաց­նե­րի փոխ­կա­պակ­ցու­մը հա­րա­կից ե՛ս Chobanyan, H. “Migration Rhetoric in Armenian Political Parties’ Programs”. Տ CARIM–East Explanatory Note 12/102, European University Institute, (2012), p. 5: 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 3: 1

58

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ո­ւղ­ղու­թյուն­նե­րի (policy directions) հետ, մաս­նա­վո­րա­պես ժո­ղովր­դագ­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան և սփյուռ­քին վե­րա­բե­րող քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հետ, • ­միգ­րա­ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ան­վտան­գայ­նաց­ման ա­ռա­ ջին քայ­լե­րը, ո­րոնք ա­ռա­վել նկա­տե­լի են ը­նդ­դի­մա­դիր կու­ սակ­ցու­թյուն­նե­րի (ՀԱԿ, ՀՅԴ, «­Ժա­ռան­գու­թյուն») կող­մից ձևա­վոր­վող դիս­կուր­սում,­ • է­միգ­րա­ցի­ային ա­ռնչ­վող խնդ­րա­ռու­թյան քն­նարկ­ման ժա­մա­ նակ ա­ռա­վել զգաց­մուն­քային բա­ռա­պա­շա­րի կի­րա­ռու­թյուն ը­նդ­դի­մա­դիր կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի շր­ջա­նակ­նե­րում և դրա­ նից խու­սա­փում իշ­խող քա­ղա­քա­կան ու­ժի և ՀՀ նա­խա­գա­հի կող­մից ձևա­վոր­վող դիս­կուր­սում, • ­միգ­րա­ցի­ոն քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ո­լոր­տի ա­ռն­չու­թյամբ ծրագրային մո­տե­ցում­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյուն, սա­կայն այս մի­տու­մը հաղ­թա­հա­րե­լու ո­ւղ­ղու­թյամբ ո­րո­շա­կի քայ­լեր ձեռ­ նարկ­վում են, ի­նչ­պես, օ­րի­նակ՝ ար­տա­գաղ­թի դեմ պայ­քա­րի ՀՅԴ մշա­կած ծրա­գի­րը:

59

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

ЮЖ­НЫЙ КАВ­К АЗ – ПРО­ЗА­ПАД­НЫЙ ТАН­ДЕМ, ПРО­ РОС­СИЙС­КИЙ ЕА­ЭС ИЛИ...? РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН ­КАН­ДИ­ДАТ ПО­ЛИ­ТИ­ЧЕС­КИХ НА­УК В­ВЕ­ДЕ­НИ­Е На про­тя­же­нии мно­го­ве­ко­вой ис­то­рии юж­но­кав­казс­кий ре­ги­он был ре­аль­ной пло­щад­кой столк­но­ве­ний раз­но­ха­рак­тер­ных ин­те­ ре­сов сверх­дер­жав как ан­тич­но­го, так и сов­ре­мен­но­го пе­ри­о­дов. Бу­ду­чи атт­рак­то­ром прод­ви­же­ния це­ле­вой по­ли­ти­ки, он фак­ти­ чес­ки стал инст­ру­мен­та­ри­ем про­яв­ле­ния мо­щи и вли­я­ния круп­ но­ка­ли­бер­ных иг­ро­ков, пы­тав­ших со­из­ме­рить и обос­но­вать свои по­зи­ции на этом ге­о­по­ли­ти­чес­ком поп­ри­ще. На ны­неш­нем эта­пе по­ли­ти­чес­ко­го раз­ви­тия си­лы и цен­ност­ные ори­ен­та­ции ми­ро­вых дер­жав (С­ША, ЕС, Рос­си­и) по боль­шо­му сче­ту не из­ме­ни­лись. Бо­ лее то­го, Юж­ный Кав­каз стал ре­ги­о­ном бо­лее при­тя­ги­ва­ю­щим и инт­ри­гу­ю­щим, осо­бен­но с уче­том его ст­ра­те­ги­чес­ких ге­о­ком­му­ни­ ка­ци­он­ных и ге­о­э­ко­но­ми­чес­ких инф­раст­рук­тур. Ста­ло быть, не­от­ ъем­ле­мой част­ью та­кой ге­ост­ра­те­ги­чес­кой по­ли­ти­ки се­год­ня ста­ но­вят­ся сво­е­го ро­да по­ли­ти­ка со­юз­ни­чест­ва или со­пер­ни­чест­ва (Modus Operandi), при ко­то­ром нет ст­ран с нейт­раль­ной по­зи­ци­ей - есть со­юз­ни­ки или не со­юз­ни­ки, ст­ра­ны, ко­то­рые пре­и­му­щест­ вен­но при­дер­жи­ва­ют­ся про­за­пад­но­го (С­ША, ЕС) или про­рос­сийс­ ко­го по­ли­ти­чес­ких кур­сов. При этом ди­хо­то­мия та­кой пос­та­нов­ки воп­ро­са обус­лов­ле­на от­но­си­тель­но оп­ре­де­лен­ны­ми из­ме­не­ни­я­ми ми­ро­во­го ба­лан­са расп­ре­де­ле­ния ре­сур­сов вли­я­ни­я, прев­ра­ща­ ясь из мно­го­по­ляр­но­го (и­ли од­но­по­ляр­но­го) в би­по­ляр­ный мир, че­му сви­де­тельст­ву­ют мне­ния и до­мыс­ли не толь­ко рос­сийс­ких, но и за­пад­ных об­щест­вен­но-по­ли­ти­чес­ких и на­уч­ных кру­гов. Так, член Обо­рон­но­го ко­ми­те­та Со­ве­та Фе­де­ра­ции Ва­ле­рий Шня­кин ана­ли­зи­ру­ет: «Аг­рес­сив­на­я, неп­ро­фес­си­о­наль­ная внеш­няя по­ли­ ти­ка США ве­дет к ­во­зоб­нов­ле­нию двух­по­ляр­но­го ми­ра. Я ду­ма­ю, та­кое но­вое ми­ро­уст­ройст­во по­я­вит­ся в ­са­мое бли­жай­шее вре­мя, при э­том си­ту­а­ция на Ук­ра­и­не бу­дет яв­лять­ся сти­му­лом и д­ля раз­

60

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

де­ле­ния Ев­ро­пы»1. Меж­ду тем, как пи­шут в сво­ей стат­ье для The Washington Post быв­шие со­вет­ни­ки гру­зинс­ко­го пра­ви­тельст­ва во вре­мя и пос­ле вой­ны Гру­зии с Рос­си­ей Мол­ли МакК­ью и Гре­го­ри Ма­ни­а­тис, «Б­ла­го­да­ря Ев­ра­зийс­ко­му со­ю­зу, Пу­тин по­лу­чит «­дол­ гож­дан­ное приз­на­ние за­кон­ной си­лы» и би­по­ляр­ный мир, ко­то­ рый, как он нас­та­и­ва­ет, име­ет боль­шое зна­че­ние для ми­ро­вой ста­биль­нос­ти. Ев­ра­зийс­кий со­юз яв­ля­ет­ся «ос­но­вой и стерж­нем». Зак­лю­че­ние даль­ней­ших ал­ьян­сов при­даст ему эко­но­ми­чес­кую и во­ен­ную си­лу, что под­толк­нет «­мень­ших парт­не­ров» к об­ъе­ди­не­ нию с ним для по­лу­че­ния этих пре­и­му­ществ»2. В свою оче­редь, из­вест­ный аме­ри­канс­кий эко­но­мист и пуб­ли­цист, быв­ший со­ вет­ник по эко­но­ми­чес­кой по­ли­ти­ке в ад­ми­нист­ра­ции пре­зи­ден­ та США Рей­га­на Пол Крейг Ро­бертс, оце­ни­вая ре­аль­ный ба­ланс про­ти­во­борст­ву­ю­щих сверх­дер­жав, да­ет обоз­ре­ни­е. «­Рос­сия ре­ шит раз­ру­шить НА­ТО, ей сто­ит прос­то поз­во­нить ев­ро­пейс­ким ма­ри­о­нет­кам – Мер­кель, Ол­лан­ду, Кэ­ме­ро­ну – и ска­зать: «­Вам, ре­ бя­та, так слав­но жи­вёт­ся в НА­ ТО. А мы тут, зна­е­те ли, ре­ши­ «Б­ла­го­да­ря Ев­ра­зийс­ко­му со­ю­зу, Пу­тин ли энер­го­ре­сур­сы чле­нам НА­ТО по­лу­чит «­дол­гож­дан­ное приз­на­ние за­кон­ боль­ше не про­да­вать». Это ко­ ной си­лы» и би­по­ляр­ный мир, ко­то­рый, нец НА­ТО и аме­ри­канс­ко­го мо­ как он нас­та­и­ва­ет, име­ет боль­шое зна­че­ гу­щест­ва. По­доб­ная си­ту­а­ция ние для ми­ро­вой ста­биль­нос­ти. Ев­ра­зийс­ кий со­юз яв­ля­ет­ся «ос­но­вой и стерж­нем». мо­жет по­ро­дить мно­го “чёр­ных Зак­лю­че­ние даль­ней­ших ал­ьян­сов при­ ле­бе­дей”. Рух­нут, ве­ро­ят­но, все даст ему эко­но­ми­чес­кую и во­ен­ную си­лу, бан­ковс­кие сис­те­мы. Ес­ли, ска­ что под­толк­нет «­мень­ших парт­не­ров» к жем, ос­та­но­вит­ся гер­манс­кая об­ъе­ди­не­нию с ним для по­лу­че­ния этих про­мыш­лен­ность, что ста­нет­ся пре­и­му­ществ» с бан­ка­ми ст­ра­ны? Так что все кар­ты в ру­ках Пу­ти­на, и ни од­ ной в ру­ках Ва­шинг­то­на. Пу­тин на­ме­рен пе­ре­о­ри­ен­ти­ро­вать Рос­ сию на Вос­ток. Тог­да вы уви­ди­те, как Рос­си­я, Ин­дия и Ки­тай ста­ нут ми­ро­вы­ми ли­де­ра­ми. Это нач­нёт­ся в 2015 го­ду»3. Вп­ро­чем, тношения РФ и США: вновь биполярный мир, но решающая роль за Европой. О РИА Новости. -http://m.ria.ru/politics/20140722/1017074502.html (31.01.2015) 2 Запад явно недооценивает Евразийский союз Путина. Информационное

агентство “Русская Правда”. - http://ruspravda.info/Zapad-yavno-nedootsenivaetEvraziyskiy-soyuz-Putina-4110.html (01.02.2015).

3 Пол Крейг Робертс: Россия намерена выпустить «решающего чёрного лебедя» против Запада. Информационное агентство “Mixednews.ru”. - http://mixednews. ru/archives/69856 (01.02.2015).

1

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

та­кая тен­ден­ция выз­ва­на в свя­зи рез­ки­ми из­ме­не­ни­я­ми ми­ро­вой ге­о­по­ли­ти­чес­кой кон­ъюнк­ту­ры, свя­зан­ны­ми с обост­ре­ни­ем вза­и­ мо­от­но­ше­ний меж­ду НА­ТО и Рос­си­ей на фо­не уси­ле­ния по­ли­ти­ки «­Хо­лод­ной вой­ны». Та­кой раск­лад обс­та­нов­ки, бе­зус­лов­но, не мо­ жет не най­ти сво­го от­ра­же­ния и на Юж­ном Кав­ка­зе, на­хо­дясь в эпи­цент­ре раз­га­ра ин­те­ре­сов про­ти­вос­то­я­щих сто­рон. При этом как и в лю­бой ес­тест­вен­ной час­ти при­ро­ды, так и в по­ли­ти­ке для дик­ту­ю­щих ми­ро­вую сис­те­му сверх­дер­жав важ­ны в ре­ги­о­не не ст­ра­ны с их куль­тур­ны­ми цен­нос­тя­ми, а то, что мо­жет дать им для удов­лет­во­ре­ния сво­их ин­те­ре­сов и це­лей, в свя­зи с чем и оп­ре­де­ля­ет­ся ди­аг­нос­ти­ка по­ли­ти­чес­ких ма­нев­ров и ре­ше­ний, ко­то­рые и при­ни­ма­ют­ся на уров­не выс­ше­го го­су­дарст­вен­но­го ис­теб­лиш­мен­та. В этом смыс­ле се­год­ня в сре­зе раз­го­ра­ния нап­ря­ жен­нос­ти вза­и­мо­от­но­ше­ний меж­ду За­па­дом и Рос­сий по ук­ра­инс­ ко­му кри­зи­су в выс­ших ку­лу­а­рах за­пад­ных по­ли­ти­чес­ких элит все ак­ту­аль­нее ста­но­вит­ся ост­рый дис­курс вок­руг проб­лем Юж­но­го Кав­ка­за. Здесь дос­та­точ­но важ­но расс­мот­реть по­ло­же­ни­е ­са­мых ст­ран ре­ги­о­на и их на­ци­о­наль­ные ин­те­ре­сы, обус­лав­ли­ва­ю­щие об­щую ди­на­ми­ку ре­ги­о­наль­ных про­цес­сов, при этом пер­ма­нент­ но на­хо­дясь под силь­ным дав­ле­ни­ем гло­ба­ли­зи­ру­ю­щих и ин­тег­ ри­ру­ю­щих фак­то­ров, по су­ти оп­ре­де­ля­ю­щих ис­ход бу­ду­ще­го ре­ги­о­на. Та­кая перс­пек­ти­ва, как по­ка­зы­ва­ют сов­ре­мен­ные ге­по­ ли­ти­чес­кие про­цес­сы, раз­во­ра­чи­ва­ет­ся вок­руг ин­тег­ра­ци­он­ных еди­ниц но­во­об­ра­зо­ван­но­го Ев­ра­зийс­ко­го эко­но­ми­чес­ко­го со­ю­за и ОДКБ под эги­дой РФ или/и дейст­ву­ю­ще­го Ев­ро­пейс­ко­го со­ю­за с при­ле­га­ю­щей за­пад­ной во­ен­но-по­ли­ти­чес­кой ст­рук­ту­рой НА­ ТО под пок­ро­ви­тельст­вом США. По сло­вам док­то­ра по­ли­ти­чес­ких на­ук, про­фес­со­ра Ле­во­на Ши­ри­ня­на, «­Рос­сия в нас­то­я­щее вре­мя пы­та­ет­ся вновь ут­вер­дить би­по­ляр­ную сис­те­му, ст­ре­мясь стать од­ним из ге­о­по­ли­ти­чес­ких по­лю­сов. «В этом и зак­лю­ча­ет­ся вся суть ев­ра­зийс­кой иде­о­ло­гии – ук­ре­пить свой по­люс», – от­ме­тил Л. Ши­ри­нян, до­ба­вив, - «Ев­ра­зийс­кая иде­о­ло­гия яв­ля­ет­ся част­ ью рос­сийс­кой на­уч­но-по­ли­ти­чес­кой мыс­ли. Это та точ­ка зре­ни­я, бла­го­да­ря ко­то­рой Рос­сия ста­ла им­пе­ри­ей и за­тем в Рос­сии по­ бе­дил боль­ше­визм. В соз­на­нии эли­ты эта иде­о­ло­гия си­дит очень глу­бо­ко. Рос­сия ст­ре­мит­ся стать од­ним из ми­ро­вых по­лю­сов по той же схе­ме, ко­то­рая бы­ла в царс­кой Рос­си­и. Счи­та­ю, что воп­ рос нуж­но об­суж­дать с этой точ­ки зре­ни­я. Сфе­ра вли­я­ния Рос­

61

62

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

сии долж­на сов­пасть с со­ветс­ким прост­ранст­вом»1. По мне­нию по­ли­то­ло­га Юлии Куд­ря­шо­вы, «ч­ле­ны ЕС за­ин­те­ре­со­ва­ны в рас­ ши­ре­нии сво­е­го вли­я­ния в кав­казс­ком ре­ги­о­не, расс­мат­ри­ва­ют его не толь­ко как ст­ра­те­ги­чес­ки важ­ный ры­нок энер­го­но­си­те­лей, но и как ге­ог­ра­фи­чес­ки, эко­но­ми­чес­ки вы­год­ную транс­порт­ную ма­гист­раль, а так­же сво­е­об­раз­ный плац­дарм, обес­пе­чи­ва­ю­щий не­пос­редст­вен­ный вы­ход к ре­сур­сам Кас­пийс­ко­го мо­ря, Ира­ну, Цент­раль­ной Азии и Ки­та­ю. Со­от­ветст­вен­но, воз­рас­та­ет ст­ра­те­ ги­чес­кая важ­ность За­кав­каз­ья для ста­биль­нос­ти и бе­зо­пас­нос­ти в Ев­ро­пе»2. В це­лом, се­год­ня сто­я­щим на по­вест­ке дня клю­че­вым воп­ро­сом ос­та­ет­ся – ка­ко­го внеш­не­по­ли­ти­чес­ко­го кур­са при­дер­ жи­ва­ют­ся ст­ра­ны Юж­но­го Кав­ка­за и, ис­хо­дя из это­го, ка­кие перс­ пек­ти­вы раз­ви­тия (Modus Decidendi) ожи­дать в по­ли­ти­чес­ком бу­ ду­щем в ре­ги­о­не?

­РЕГ­РЕС­СИ­РУ­Ю­ЩИЙ ОП­ТИ­МИЗМ ЕВ­РА­ЗИЙС­КО­ГО ЭКО­НО­МИ­ЧЕС­КО­ГО СО­Ю­ЗА В КОН­ТЕКС­ТЕ ПРЕ­О­ДО­ ЛЕ­НИЯ КОН­Т У­РОВ ЮЖ­НО­К АВ­К АЗС­КО­ГО РЕ­ГИ­О­НА Пос­ле то­го, как Рес­пуб­ли­ка Ар­ме­ния офи­ци­аль­но за­я­ви­ла о на­ме­ре­нии вс­ту­пить в но­во­соз­дан­ную (на ос­но­ве ба­зы Ев­рА­ зЭс) эко­но­ми­чес­кую ор­га­ни­за­цию - в Ев­ра­зийс­кий та­мо­жен­ный эко­но­ми­чес­кий со­юз (Е­А­ЭС)3 - е­ди­ное та­мо­жен­ное прост­ранст­во4, в выс­ших кру­гах аме­ри­канс­ко­го и ев­ро­пейс­ко­го ис­теб­лиш­мен­тов ста­ли сер­ьез­но за­ду­мы­вать­ся о даль­ней­ших от­но­ше­ни­ях с Ар­ме­ ни­ей. Бо­лее то­го, в прес­се ско­ро ста­ли по­яв­лять­ся со­об­ще­ния о том, что в Ва­шинг­то­не край­не не­до­воль­ны ра­бо­той Чрез­вы­чай­ но­го и пол­но­моч­но­го пос­ла США в Ар­ме­нии Джо­на Хеф­фер­на за то, что пос­лед­ний не смог пре­дотв­ра­тить вс­туп­ле­ние ст­ра­ны в Та­ оссия пытается утвердить биполярную систему, и Евразийский союз нужно Р использовать во благо Армении. Мнение эксперта. Информационное агентсво “Panorama.am”. - http://www.panorama.am/ru/comments/ 2012/08/28/shirinyan/ (01.02.2015).

2 Кудряшова Ю. С., Государства Южного Кавказа в европейской политике

соседства. - http://www.mgimo.ru/files/34233/34233.pdf (01.02.2015).

3 Провозглашенный в 2007 г. Таможенный союз начал функционировать с 2010 г. А с 1 января 2015г. вступил в силу и договоренности по созданию Евразийского экономического союза. См. Заявления для прессы по итогам российскоармянских переговоров. Официальный сайт Президента РФ. - http://news. kremlin.ru/transcripts/19142 (12.01.2015).

4 Таможенный союз ЕврАзЭС. Официальный сайт ЕврАзЭС. - http://www. evrazes.com/ customunion/ about (07.03.2014).

1

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

63

мо­жен­ный со­юз (ТС)1, нес­мот­ «ч­ле­ны ЕС за­ин­те­ре­со­ва­ны в рас­ши­ре­нии ря на то, что на офи­ци­аль­ном сво­е­го вли­я­ния в кав­казс­ком ре­ги­о­не, уров­не Ва­шинг­тон не стал про­ расс­мат­ри­ва­ют его не толь­ко как ст­ра­те­ ти­во­ре­чить та­ко­му со­ю­зу: «­Ре­ ги­чес­ки важ­ный ры­нок энер­го­но­си­те­лей, ше­ние Ар­ме­нии о вс­туп­ле­нии но и как ге­ог­ра­фи­чес­ки, эко­но­ми­чес­ки вы­ в ини­ци­и­ро­ван­ный Рос­си­ей год­ную транс­порт­ную ма­гист­раль, а так­же Та­мо­жен­ный со­юз су­щест­вен­ сво­е­об­раз­ный плац­дарм, обес­пе­чи­ва­ю­ но не пов­ли­я­ет на ее от­но­ше­ щий не­пос­редст­вен­ный вы­ход к ре­сур­сам ния с Со­е­ди­нен­ны­ми Шта­та­ми Кас­пийс­ко­го мо­ря, Ира­ну, Цент­раль­ной Азии и Ки­та­ю. Со­от­ветст­вен­но, воз­рас­та­ет и по­вест­ку бе­зо­пас­нос­ти Ва­ ст­ра­те­ги­чес­кая важ­ность За­кав­каз­ья для шинг­то­на в ре­ги­о­не», - за­я­вил ста­биль­нос­ти и бе­зо­пас­нос­ти в Ев­ро­пе» по­сол США в Ар­ме­ни­и Д­жон Хеф­ферн2. В то же вре­мя в прес­се наш­лись за­яв­ле­ни­я, что «А­зер­ байд­жан выс­ту­па­ет про­тив вс­туп­ле­ния Ар­ме­нии в Та­мо­жен­ный со­юз до ­тех пор, по­ка не ­раз­ре­шен на­гор­но-ка­ра­бахс­кий конф­ ликт»3, од­нов­ре­мен­но «отс­та­и­вая по­зи­ции США по это­му воп­ро­су в поль­зу Ба­ку»4. Вп­ро­чем, спон­тан­ное ре­ше­ние ар­мянс­кой сто­ро­ ны вс­ту­пить в ТС выз­ва­ло у за­пад­ных парт­не­ров сво­е­об­раз­ную ре­ак­ци­ю, по­хо­жую ско­рее на ил­лю­зию па­ра­док­саль­нос­ти, ибо, с од­ной сто­ро­ны, Ар­ме­ния на про­тя­же­нии пя­ти лет го­то­ви­лась прой­ти про­це­ду­ру ­па­ра­фи­ро­ва­ния сог­ла­ше­ний об ас­со­ци­а­ции по ин­тег­ра­ции в ЕС, но 3 сен­таб­ря 2013 го­да выс­ту­пи­ла за вс­туп­ле­ ние в дру­гой со­юз, кар­ди­наль­но про­ти­во­пос­тав­лен­ный ин­те­ре­сам “ев­ро­пейс­кой сем­ьи”, с дру­гой сто­ро­ны, она из­на­чаль­но не ск­ры­ осол США в Армении лишается своей должности из-за Таможенного союза. П Информационно-новостной портал «Yeni Zaman. Новое время». - http://www. novoye-vremya.com/v5/w29823/%D0%9F%D0%BE%D1%81% D0%BE%D0%BB_%D0 %A1%D0%A8%D0%90_%D0%B2_%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D 0%B8%D0%B8_%D0%BB%D0%B8%D1%88%D0%B0%D0%B5%D1%82%D1%81%D1 %8F_%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B5%D0%B9_%D0%B4%D0%BE%D0%BB%D0 %B6%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B8%D0%B7%D0%B7%D0% B0_%D0%A2%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0 %BE%D0%B3%D0%BE_%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%B0/#.UxmAJz-SxvA (07.01.2015).

2 Посол США: Вступление в Таможенный союз не помешает реформам в

Армении. Информационный портал «Theanalyticon.com».- http://theanalyticon. com/?p=3845&lang=ru (07.01.2015).

3 Азербайджан выразил протест против вступления Армении в ТС. Информационноновостное агентство «Риа-Новости». - http://ria.ru/world/20131227/986868855. html (07.02.3015).

4 Надана Фридрихсон: «Позицию Азербайджана относительно вступления

Армении в Таможенный союз поддержат США и Брюссель». Информационноновостной портал «1news.az». - http://www.1news.az/politics/20131229124415104. html (07.02.2015).

1

64

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ва­ла сво­ей сим­па­тии к по­ли­ти­ке комп­ле­мен­тар­зи­ма, по­те­ряв­шей ак­ту­аль­ность в сре­зе дав­ле­ний ге­о­по­ли­ти­чес­ких фак­то­ров круп­ ных иг­ро­ков в ли­це За­па­да и Рос­си­и, ибо «ст­ре­ми­тель­но ме­ня­ ю­ща­я­ся си­ту­а­ция вок­руг Ар­ме­нии ста­вит под воп­рос це­ле­соб­раз­ ность даль­ней­ше­го сох­ра­не­ния ее комп­ле­мен­тар­но­го внеш­не­по­ ли­ти­чес­ко­го кур­са»1. Ведь до пос­лед­не­го вре­ме­ни ей все труд­нее бы­ло сов­ме­щать ев­ра­зийс­кий и ев­ро­пейс­кий внеш­не­по­ли­ти­чес­ кие век­то­ры, и вре­мя окон­ча­тель­но­го вы­бо­ра не­у­мо­ли­мо приш­ ло. Прак­ти­чес­ки из­на­чаль­но ар­мянс­кая сто­ро­на да­ла по­нять, что она бы­ла про­тив про­ти­во­пос­тав­ле­ний или пос­та­но­вок воп­ро­са в сти­ле «и­ли-и­ли» и за «и-и» – ины­ми сло­ва­ми – она за «­сов­ме­ ща­ни­е», за сох­ра­не­ние сба­лан­си­ро­ван­ной внеш­ней по­ли­ти­ки, не уст­ра­ив ­ а­ю­щей се­год­ня не США, не ЕС и не Рос­си­и. Это весь­ ма за­ву­а­ли­ро­ван­ное по­ло­же­ние «ст­ре­ми­тель­но ме­ня­ю­ща­я­ся си­ту­а­ция для Ар­ме­ни­и, пос­коль­ку комп­ вок­руг Ар­ме­нии ста­вит под воп­рос це­ле­ ле­мен­та­ризм на про­тя­же­нии 20 соб­раз­ность даль­ней­ше­го сох­ра­не­ния ее лет яв­лял­ся од­ним из ба­зо­вых комп­ле­мен­тар­но­го внеш­не­по­ли­ти­чес­ко­го прин­ци­пов ее внеш­ней по­ли­ кур­са» ти­ки. Дол­гие го­ды он поз­во­лял весь­ма адек­ват­но от­ве­чать на мно­гие уг­ро­зы и вы­зо­вы в ус­ло­ви­ ях до­воль­но уз­ко­го прост­ранст­ва для ге­о­по­ли­ти­чес­ко­го ма­нев­ра. В те­че­ние не­ко­то­ро­го вре­ме­ни его при­ме­не­ние тес­но увя­зы­ва­лось с ба­лан­сом сил меж­ду ре­ги­о­наль­ны­ми и вне­ре­ги­о­наль­ны­ми ак­ то­ра­ми, сло­жив­шим­ся с 1990-х го­дов. Так, во­ен­но-по­ли­ти­чес­кий со­юз с РФ и мно­го­мер­ные эко­но­ми­чес­кие про­цес­сы не вы­зы­ва­ли ка­ко­го-ли­бо про­ти­во­дейст­вия со сто­ро­ны дру­гих внеш­них ак­то­ ров, хо­тя Ар­ме­ния и раз­ви­ва­ла па­рал­лель­но внеш­ние свя­зи как с США, так и с ЕС. Од­на­ко ди­на­ми­ка со­бы­тий пос­лед­них 10-15 лет (в част­нос­ти, по­пыт­ки США из­ме­нить ге­о­по­ли­ти­чес­кий раск­ лад на Ближ­нем Вос­то­ке, во­ен­ные опе­ра­ции в Аф­га­нис­та­не и в Ира­ке, рас­ту­щее меж­ду­на­род­ное дав­ле­ние на Си­рию и Иран) по­ ка­зы­ва­ет, что юж­но­кав­казс­кий ре­ги­он прев­ра­тил­ся в аре­ну ост­ ро­го со­пер­ни­чест­ва меж­ду За­па­дом и Рос­си­ей. И ес­ли Гру­зия и Азер­байд­жан (пер­вая — отк­ры­то, а дру­гой — нес­коль­ко бо­лее за­ву­а­ли­ро­ван­но) в ка­чест­ве при­о­ри­тет­но­го нап­рав­ле­ния внеш­ней 1

апад явно недооценивает Евразийский союз Путина. Информационное З агентство «Русская Правда». - http://ruspravda.info/Zapad-yavno-nedootsenivaetEvraziyskiy-soyuz-Putina-4110.html (01.02.2015).

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

65

по­ли­ти­ки расс­мат­ри­ва­ют ев­ро­пейс­кую (ев­ро­ат­лан­ти­че­с­ку­ю) ин­ тег­ра­цию или комп­ле­мен­тар­ный путь сот­руд­ни­чест­ва, то Ар­ме­ния уже ста­ла пол­ноп­рав­ным чле­ном ЕА­ЭС1, что пос­ле­до­ва­ло со­бой зат­руд­не­ние в пос­ле­до­ва­тель­ных вза­и­мо­от­но­ше­ни­ях с ЕС. Од­на­ ко, вп­лоть до пос­лед­не­го вре­ме­ни ей уда­ва­лось из­бе­гать пря­мо­ го про­ти­во­пос­тав­ле­ния Ев­ро­пы и РФ. До сих пор па­рал­лель­ное раз­ви­тие от­но­ше­ний с обо­и­ми «­по­лю­са­ми» при­но­си­ли Ар­ме­нии оче­вид­ные вы­го­ды. С од­ной сто­ро­ны, с Рос­си­ей, ин­вес­ти­ру­ю­щей зна­чи­тель­ные средст­ва в ар­мянс­кую эко­но­ми­ку (п­ри этом став­ка де­ла­ет­ся на обя­за­тель­ную пол­но­цен­ную ин­тег­ра­цию РА в ЕА­ЭС), Ар­ме­нию свя­зы­ва­ют дру­жест­вен­ны­е, куль­тур­но-ис­то­ри­чес­ки­е, со­ци­аль­но-э­ко­но­ми­чес­ки­е, энер­ге­ти­чес­кие и во­ен­но-по­ли­ти­чес­ кие от­но­ше­ни­я. При этом «­мо­но­поль­на­я» и «­кол­лапс­на­я» за­ви­си­ мость от Рос­сии не га­ран­ти­ру­ет се­год­ня Ар­ме­нии сох­ра­не­ния ста­ тус-к­во, в оп­ре­де­лен­ной ме­ре по­хо­же­го на сос­то­я­ние «с­та­ти­чес­ кой атак­си­и». С дру­гой сто­ро­ны, перс­пек­ти­ва ин­тег­ра­ции в раз­ ви­тый мир под наз­ва­ни­ем ЕС, ко­то­рый об­ла­да­ет ко­лос­саль­ны­ми воз­мож­нос­тя­ми тех­нок­ра­ти­чес­ко­го со­вер­шенст­во­ва­ни­я, ка­жет­ся, го­раз­до прив­ле­ка­тель­ной для раз­ви­ва­ю­щей­ся ст­ра­ны с бо­га­тей­ шим куль­тур­но-ци­ви­ли­за­ци­он­ным нас­ле­ди­ем. Од­на­ко при этом под уг­ро­зой мо­гут ока­зать­ся жиз­нен­но важ­ные ин­те­ре­сы РА2. Еще в но­яб­ре 2013 го­да на сам­ми­те ру­ко­водст­ва ЕС и ст­ран Вос­точ­но­го парт­нерст­ва в Виль­ню­се на­ме­ча­лось под­пи­са­ние Сог­ ла­ше­ния об ас­со­ци­а­ции Ар­ме­ нии и Ев­ро­со­ю­за, од­на­ко 3 сен­ по­ка­зы­ва­ет, что юж­но­кав­казс­кий ре­ги­он тяб­ря на вст­ре­че с пре­зи­ден­том прев­ра­тил­ся в аре­ну ост­ро­го со­пер­ни­чест­ Рос­сии Вла­ди­ми­ром Пу­ти­ным ва меж­ду За­па­дом и Рос­си­ей. пре­зи­дент Ар­ме­нии Серж Сарг­ сян подт­вер­дил же­ла­ние Ар­ме­нии вс­ту­пить в Та­мо­жен­ный со­юз и вк­лю­чить­ся в про­цесс фор­ми­ро­ва­ния Ев­ра­зийс­ко­го эко­но­ми­ чес­ко­го со­ю­за. Это ре­ше­ние Ар­ме­нии выз­ва­ло кри­ти­ку со сто­ро­ ны ев­ро­пейс­ких ст­рук­тур и экс­перт­ных кру­гов, ко­то­рые за­я­ви­ли, что Ар­ме­ния прак­ти­чес­ки прер­ва­ла пе­ре­го­во­ры с Ев­ро­пой, что сде­ла­ло не­воз­мож­ным па­ра­фи­ро­ва­ние Сог­ла­ше­ния об Ас­со­ци­а­ ции с ЕС. Вмес­те с тем, ру­ко­водст­во Ар­ме­нии на се­год­няш­ний рмения стала полноправным членом ЕАЭС. Информационное агентсво “Lenta. А ru». - http://lenta.ru/news/2015/01/02/armenia/ (04.02.2015).

2 Меликян Р., Евразийский союз, Евросоюз и Армянский комплементаризм.

Центральная азия и кавказ, CA&CC Press, Швеция, Т.16, Выпуск 2, 2013, стр. 51.

1

66

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

день про­дол­жа­ет за­яв­лять, что Ере­ван на­це­лен на уг­луб­ле­ние сот­ руд­ни­чест­ва и про­дол­же­ние от­но­ше­ний с ЕС, не про­ти­во­ре­ча­щих членст­ву в ТС1. Ре­ше­ние вс­ту­пить в ТС бы­ло при­ня­то, по-ви­ди­мо­ му, под не­пос­редст­вен­ном дав­ле­нии рос­сийс­кой сто­ро­ны, яв­но по­ка­зав­шей, что не тер­пит ни­ка­ких «д­вой­ных стан­дар­тов за ее спи­ной» в по­ли­ти­ко-э­ко­но­ми­чес­ком ди­а­ло­ге с За­па­дом. Нес­мот­ ря на то, что офи­ци­аль­ный Ере­ван за­яв­ля­ет, что вс­туп­ле­ние в ТС не долж­но стать прег­ра­дой на пу­ти к ев­ро­ин­тег­ра­ци­и, тем не ме­не­е, факт, что пос­ле 3 сен­тяб­ря 2013 го­да Брюс­сель офи­ци­аль­ но пе­рес­мот­рел свои от­но­ше­ния с Ар­ме­ни­ей. В ре­зуль­та­те пре­зи­ дент Серж Сарг­сян при­нял учас­тие на виль­нюсс­ком сам­ми­те в ка­ чест­ве наб­лю­да­те­ля, и ни­ка­ких Ар­ме­ния ос­та­ет­ся участ­ни­ком прог­рам­мы ас­со­ци­а­тив­ных сог­ла­ше­ний с «­Вос­точ­но­го парт­нерст­ва», це­ле­уст­рем­ ЕС под­пи­сан не бы­ло, нес­мот­ря лен­но дви­жет­ся по пу­ти де­мок­ра­ти­за­ции на то, что са­мо учас­тие пре­зи­ об­щест­ва и эко­но­ми­чес­кой мо­дер­ни­за­ ден­та Ар­ме­нии в Виль­нюсс­ком ци­и, а Ев­ро­пейс­кий Со­юз по-п­реж­не­му яв­ сам­ми­те мно­гие экс­пер­ты рас­ ля­ет­ся од­ним из ее важ­ней­ших парт­не­ров це­ни­ва­ли как сви­де­тельст­во го­ тов­нос­ти ар­мянс­кой сто­ро­ны про­дол­жить ди­а­лог и раз­вить дос­ти­же­ни­я, за­фик­си­ро­ван­ные в хо­де пред­шест­во­вав­ше­го пе­ре­го­вор­но­го про­цес­са. В це­лом от­каз Ев­ро­со­ю­за от Сог­ла­ше­ния об ас­со­ци­а­ции с Ар­ме­ни­ей оз­на­ча­ет лишь то, что во вза­и­мо­дейст­вии сто­рон бу­дут дейст­во­вать дру­гие фор­мы сот­руд­ни­чест­ва, не пред­по­ла­га­ю­щие вза­и­мо­иск­лю­ча­ю­ ще­го вы­бо­ра и не пре­пятст­ву­ю­щие раз­ви­тию мно­го­лет­них ст­ра­ те­ги­чес­ких со­юз­ни­чес­ких от­но­ше­ний Ар­ме­нии с Рос­си­ей. Ар­ме­ ния ос­та­ет­ся участ­ни­ком прог­рам­мы «­Вос­точ­но­го парт­нерст­ва», це­ле­уст­рем­лен­но дви­жет­ся по пу­ти де­мок­ра­ти­за­ции об­щест­ва и эко­но­ми­чес­кой мо­дер­ни­за­ци­и, а Ев­ро­пейс­кий Со­юз по-п­реж­не­му яв­ля­ет­ся од­ним из ее важ­ней­ших парт­не­ров. Ди­рек­тор Инс­ти­ту­та Кав­ка­за, по­ли­то­лог Алек­сандр Ис­кан­да­рян бу­ду­щее ев­ро­пейс­ко­го и ев­ра­зийс­ко­го ин­тег­ра­ци­он­ных нап­рав­ле­ний в ар­мянс­кой внеш­ ней по­ли­ти­ке сво­дит к фор­му­ле: «­Мы бу­дем ис­кать ору­жие там, где есть ору­жи­е, раз­ви­тие там, где есть раз­ви­тие и де­мок­ра­тию там, где есть де­мок­ра­ти­я». По его мне­ни­ю, “ре­ше­ние Ар­ме­нии о 1

Ереване все еще не исключают подписания Соглашения об ассоциации В Армения-ЕС. Информационно-новостной портал «Novostnik.ru». - http://novostink. ru/politics/53623-v-erevane-vse-esche-ne-isklyuchayut-podpisaniya-soglasheniya-obassociacii-armeniya-es.html (01.02.2015).

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

при­со­е­ди­не­нии к ТС про­дик­то­ва­но на­ци­о­наль­ны­ми ин­те­ре­са­ми, на­хо­дя­щи­ми­ся, в ос­нов­ном, в сфе­ре бе­зо­пас­нос­ти, ко­то­рая есть в Рос­сии и ко­то­рой нет в Ев­ро­со­ю­зе”1. Де­ло в том, что как в ЕС, так и в США чет­ко осоз­на­ют су­щест­ву­щую в Ар­ме­нии и вок­руг нее слож­ное ге­о­по­ли­ти­чес­кое и ге­о­э­ко­но­ми­чес­кое по­ло­же­ни­е, в рам­ ках ко­то­ро­го она ока­за­лась и с ко­то­рым от­час­ти свя­за­ны так­же узы ре­ше­ния Ар­мянс­ко­го воп­ро­са, ибо дру­гих ре­аль­ных га­ран­ тий на­ци­о­наль­ной бе­зо­пас­нос­ти Ар­мянс­ко­го ми­ра по­ка не име­ют­ ся2. По­э­то­му США в пер­ма­нент­ном по­ряд­ке не пе­рес­та­ют ис­кать пу­ти и воз­мож­нос­ти в нор­ма­ли­за­ции ар­мя­но-ту­рец­ких от­но­ше­ ний, счи­тая ее клю­чем в пе­ре­расп­ре­де­ле­нии сил и фак­то­ров в юж­но­кав­казс­ком ре­ги­о­не. Это осо­бен­но ис­хо­дит из ст­ра­те­гии на­ци­о­наль­ной бе­зо­пас­нос­ти США, ибо ос­лаб­ле­ние по­зи­ций Рос­ сии и Ира­на в этом ре­ги­о­не, прев­ра­ще­ние тер­ри­то­рии в собст­ вен­ный фор­пост и рас­ши­ре­ние сфе­ры вли­я­ния ре­ги­о­наль­но­го и меж­ре­ги­о­наль­но­го прост­ранст­ва – есть при­о­ри­тет­ное нап­рав­ле­ ние внеш­не­по­ли­ти­чес­ко­го ве­домст­ва Ва­шинг­то­на. Вы­бор Ар­ме­ нии в сто­ро­ну Рос­сии и ТС выз­вал у США оза­бо­чен­ность так­же в том от­но­ше­ни­и, что он фак­ти­чес­ки стал в сво­ем ро­де «э­та­ло­ном под­ра­жа­ни­я» и для дру­гих пост­со­ветс­ких го­су­дарств, в част­нос­ти, Кир­ги­зи­и, где (в меж­ду­на­род­ном аэ­ро­пор­ту «­Ма­нас») по сей день на­хо­дит­ся аме­ри­канс­кая ави­а­ба­за (ЦТП Пен­та­го­на). Нес­мот­ря на то, что пос­лед­няя по окон­ча­нии до­го­во­ра в 2014 го­ду долж­на бы­ла быть зак­ры­та. Тем нее ме­не­е, аме­ри­канс­кая сто­ро­на на­ме­ре­на прод­лить сро­ки еще на нес­коль­ко лет3. США оза­да­че­ны так­же ве­ро­ят­ност­ью прев­ра­ще­ния двухс­то­рон­них парт­нерс­ких вза­и­мо­ от­но­ше­ний Рос­си­я-А­зер­байд­жан и Рос­си­я-Тур­ция (нес­мот­ря на членст­во Тур­ции в НА­ТО) в со­юз­ни­чес­кие тан­де­мы. Од­на­ко как в Ба­ку, так и в Ан­ка­ре по­ка­мест не то­ро­пять­ся с та­ки­ми ре­ше­ни­я­ми и вы­зо­ва­ми, осо­бен­но на фо­не уси­ле­ния как ло­каль­но-ре­ги­о­наль­ ных, так и гло­баль­ных конф­лик­тов4. Имен­но та­кая оза­бо­чен­ность, урдиян Е., Диалог Армения-Евросоюз продолжится. Общественно-политическая К газета «Республика Армения». № 081 (1089), 29 ноября 2014.

2 Саркисян Т., Армянская цивилизация как амбициозный проект. Официальный сайт Правительства РА. – http://www.gov.am/files/docs/205.pdf (10.01.2015).

3 Андрей Грозин: Сроки вывода из Киргизии американской военной базы,

возможно, будут сокращены. Информационно-аналитическая служба «Русская народная линия». - http://ruskline.ru/news_rl/2011/12/29/andrej_grozin_sroki_ vyvoda_iz_kirgizii_amerikanskoj_voennoj_bazy_vozmozhno_budut_sokraweny/ (11.01.2015).

4 Турция хочет вступить в Таможенный союз – Назарбаев. Информационное

1

67

68

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ско­рее все­го, по­долк­ну­ла за­пад­но­му, преж­де все­го, аме­ри­канс­ко­ му ру­ко­водст­ву про­дол­жать на­ча­тую еще с кон­ца 90-х гг. ли­нию цвет­ных ре­во­лю­ций1, од­ной из пос­лед­них ко­то­рых ста­ла но­вая цвет­ная ре­во­лю­ция на Ук­ра­и­не2. Од­на­ко, на фо­не ук­ра­инс­ких со­бы­тий с кон­ца 2013 го­да и по сей день, в ре­зуль­та­те ко­то­рых бы­ла сверг­ну­та власть и под пат­ро­на­жем За­па­да на­ча­ты но­вые по­ли­ти­чес­кие про­цес­сы в Ук­ ра­и­не3, по мне­нию экс­пер­тов, мо­гут быть уси­ле­ны так­же ры­ча­ги дав­ле­ния и на ны­неш­ние ре­жи­мы в Ар­ме­ни­и, Гру­зии и Азер­байд­ жа­не4. Вмес­те с тем, в пос­лед­нее вре­мя на­ме­ча­ет­ся сво­е­об­раз­ная тен­ден­ция сб­ли­же­ния рос­сийс­ко-ту­рец­ко­го эко­но­ми­чес­ко­го сот­ руд­ни­чест­ва и уг­луб­ле­ния рос­сийс­ко-а­зер­байд­жанс­ких раз­нос­то­ рон­них парт­нерс­ких вза­и­мо­от­но­ше­ний. В свя­зи с этим сре­ди экс­ пер­тов и по­ли­то­ло­гов ак­тив­но об­суж­да­ют­ся воз­мож­нос­ти вс­туп­ле­ ния Тур­ции и Азер­байд­жа­на в Та­мо­жен­ный эко­но­ми­чес­кий со­юз. В част­нос­ти, ди­рек­тор Инс­ти­ту­та вос­то­ко­ве­де­ния НАН РА, членкор­рес­пон­дент НАН РА, док­тор ис­то­ри­чес­ких на­ук, про­фес­сор, экс­перт в об­лас­ти ис­то­рии и по­ли­ти­ки ст­ран Ближ­не­го и Сред­не­го Вос­то­ка Ру­бен Саф­рас­тян счи­та­ет ма­ло­воз­мож­ным ста­нов­ле­ние Тур­ции или Азер­байд­жа­на чле­ном этой ор­га­ни­за­ци­и. «­Тур­ция яв­ля­ет­ся чле­ном НА­ТО, она - член за­пад­но­го со­об­щест­ва и от это­го не от­ка­жет­ся. С Азер­байд­жа­ном, ко­неч­но, слож­не­е. Азер­ байд­жанс­кая эли­та в пос­лед­нее вре­мя ла­ви­ру­ет, пы­та­ет­ся соз­дать впе­чат­ле­ни­е, что она бы­ла бы не прочь стать чле­ном фор­ми­ру­е­ агентство “Unian.net”. - http://www.unian.net/society/845269-turtsiya-hochetvstupit-v-tamojennyiy-soyuz-nazarbaev.html (11.01.2015); “Азербайджан может войти в Таможенный союз в обмен на Карабах”. Информационное агентство “Haqqin.az”. - http://haqqin.az/news/30240 (11.01.2015).

1 Россия пытается утвердить биполярную систему, и Евразийский союз нужно использовать во благо Армении. Мнение эксперта. Информационное агентсво «Panorama.am». - http://www.panorama.am/ru/comments/ 2012/08/28/shirinyan/ (01.02.2015).

2 Макаренко Б. «Цветные революции» в контексте демократического транзита. Центр политических технологий. Информационный сайт политических комментариев «Politikom.ru». http://www.politcom.ru/article.php?id=2025 (10.01.2015).

3 Вторая оранжевая. Эксперты о революции на Украине и её последствиях.

Интернет-издание «Аргументы и факты». http://www.aif.ru/euromaidan/ prediction/1112248 (15.12.2014).

4 Агегян К. Сценарий раздела Украины был подготовлен и для Армении с НКР? Или это мои «грязные домыслы»? Электронно-информационное Интернетиздание «Blognews.am». - http://blognews.am/rus/news/ 136996/scenariiy-razdelaukrainiy-biyl-podgotovlen-i-dlya-armenii-s-nkr?-ili-eto-moi-gryazniye-domiysliy?.html (15.12.2014).

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

69

мо­го Ев­ра­зийс­ко­го эко­но­ми­чес­ко­го со­ю­за. Ду­ма­ю, это прос­то иг­ ра. Али­ев, его клан, и те, кто груп­пи­ру­ют­ся вок­руг них, ре­аль­но не ст­ре­мят­ся ни в Ев­ра­зийс­кий со­юз, ни в Ев­ро­пейс­кий со­юз, ни в НА­ТО. Они бу­дут ста­рать­ся сох­ра­нить си­ту­а­цию в дан­ном ви­де. Азер­байд­жан ба­лан­си­ру­ет с тем, что­бы как мож­но боль­ше по­лу­ чать вы­го­ды от про­да­жи неф­ти и га­за. Пос­коль­ку, став чле­ном ка­ко­го-то со­ю­за, ст­ра­на бу­дет ог­ра­ни­че­на в сво­ей энер­ге­ти­чес­кой по­ли­ти­ке»1, - от­ме­тил он. При этом воп­рос вс­туп­ле­ния Азер­байд­ жа­на в дан­ную ор­га­ни­за­цию во мно­гом свя­зан и с ка­ра­бахс­ким фак­то­ром, ибо ста­но­вясь чле­ном об­ще­го эко­но­ми­чес­ко­го конг­ ло­ме­ра­та, по су­ти и по зна­че­нию ан­ти­за­пад­но­го со­ю­за, Ба­ку не толь­ко в ка­кой-то сте­пе­ни по­те­ря­ет воз­мож­ность ве­де­ния собст­ вен­ной меж­ду­на­род­ной по­ли­ти­ки и раз­но­ха­рак­тер­ных по­ли­ти­чес­ ких ма­нев­рев в ре­ше­нии это­го конф­лик­та, но и вся­чес­ки ли­шит­ся важ­ных эко­но­ми­чес­ких и по­ли­ти­чес­ких ры­ча­гов воз­дейст­вия как на Рос­си­ю, так и на США и ЕС. Меж­ду тем, в его ин­тег­ра­ции в ЕА­ЭС за­ин­те­ре­со­ва­на боль­ше все­го Рос­си­я, ибо внед­ре­ние «­Хо­тя Азер­байд­жан не по­лу­чал фор­маль­ азер­байд­жанс­ко­го го­су­дарст­ва но­го приг­ла­ше­ния в Та­мо­жен­ный или Ев­ в этот со­ юз для Моск­ вы чре­ ра­зийс­кий эко­но­ми­чес­кий со­ю­зы, Рос­сия ва­то не толь­ко пред­по­сыл­ка­ми ра­да лю­бо­му парт­не­ру, ст­ре­мя­ще­му­ся к рас­ши­ре­ния гра­ниц этой ор­га­ ин­тег­ра­ци­и ни­за­ции до Ближ­не­го Вос­то­ка, но и ав­то­ма­ти­чес­ки вы­би­ва­ни­ем кон­ку­рен­та в ли­це Азер­байд­жа­на с энер­ге­ти­чес­ко­го рын­ка ре­ ги­о­на пу­тем кон­со­ли­да­ции энер­ге­ти­чес­ких сил и воз­мож­нос­тей внут­ри ор­га­ни­за­ци­и. «­Хо­тя Азер­байд­жан не по­лу­чал фор­маль­но­ го приг­ла­ше­ния в Та­мо­жен­ный или Ев­ра­зийс­кий эко­но­ми­чес­кий со­ю­зы, Рос­сия ра­да лю­бо­му парт­не­ру, ст­ре­мя­ще­му­ся к ин­тег­ра­ ци­и. В на­шем слу­чае ни­ка­ко­го фор­маль­но­го приг­ла­ше­ния Азер­ байд­жа­на в Та­мо­жен­ный со­юз или Ев­ра­зийс­кий эко­но­ми­чес­кий со­юз не бы­ло, но на­ши ру­ко­во­ди­те­ли ка­са­лись те­мы эко­но­ми­чес­ ко­го сот­руд­ни­чест­ва и от­ме­ча­ли, что бу­дем ра­ды лю­бо­му на­ше­му парт­не­ру, ко­то­рый про­я­вит ин­те­рес к сб­ли­же­нию с Та­мо­жен­ным и впос­ледст­вии с Ев­ра­зийс­ким эко­но­ми­чес­ким со­ю­за­ми», - за­я­вил гла­ва МИД Рос­сии Сер­гей Лав­ров по ито­гам пе­ре­го­во­ров с азер­ 1

лижний Восток, Южный Кавказ, ЕАЭС и перспективы Армении. Официальный Б сайт «Фонда Развития Евразийского Сотрудничества». - http://fondres.ru/index. php/426-blizhnij-vostok-yuzhnyj-kavkaz-eaes-i-perspektivy-armenii (02.02.2015).

70

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

байд­жанс­ким кол­ле­гой Эль­ма­ром Ма­мед­ъя­ро­вым1. Од­на­ко, се­год­ня, нес­мот­ря на то, что офи­ци­аль­но ТС на­ чал функ­ци­о­ни­ро­вать в не­дав­нем вре­ме­ни - с 1 ян­ва­ря 2015 го­ да, тем не ме­не­е, в ус­ло­ви­ях ухуд­ше­ния рос­сийс­кой эко­но­ми­ки, на­чав­ше­го­ся на фо­не ук­ра­инс­ко­го кри­зи­са за­пад­ных санк­ций про­тив Рос­си­и, ст­ра­ны-ч­ле­ны со­ю­за ис­пы­ты­ва­ют все слож­ нос­ти и труд­нос­ти кри­зис­ных по­ло­же­ний, осо­бен­но Ар­ме­ния с (по срав­не­нию с дру­ги­ми чле­на­ми со­ю­за) на­и­мень­шим по масш­ та­бам эко­но­ми­чес­ким рын­ком. Это, ко­неч­но, на­хо­дит свое от­ ра­же­ние и на дру­гие ст­ра­ны, по­ке еще не со­ри­ен­ти­ро­ван­ные в вы­бо­ре сво­е­го внеш­не­по­ли­ти­чес­ко­го кур­са от­но­си­тель­но этих ст­рук­тур – ЕС или ЕА­ЭС. Ес­тест­вен­но, та­кое по­ло­же­ние бу­ дет от­ри­ца­тель­но ска­зы­вать­ся и на ст­ра­те­ги­чес­ких оцен­ках ру­ко­водств са­мых ст­ран-ч­ле­нов ТС, ста­но­вясь пред­ме­том пре­ расс­мот­ре­ния и пре­ос­мыс­ле­ния го­су­дарст­вен­но-по­ли­ти­чес­ких це­лей, по­зи­ций и воз­мож­нос­тей дейст­вий2. Вп­ро­чем, не сек­рет, что “с­ре­ди вос­точ­ных и за­пад­ных ана­ли­ти­ков, ка­жет­ся, ца­ри­ ло еди­но­ду­шие в воп­ро­се о том, что в ос­но­ве ге­о­по­ли­ти­чес­ко­го конф­лик­та Рос­сии и За­па­да ока­за­лись ци­ви­ли­за­ци­он­ные цен­нос­ ти, а ли­ния столк­но­ве­ния про­хо­дит от Бе­ло­рус­сии до Цент­раль­ной Ази­и. Ка­жет­ся, есть так­же осоз­на­ние то­го, что Юж­ный Кав­каз – один из са­мых чувст­ви­тель­ных фраг­мен­тов этой ли­ни­и, учи­ты­вая рост нап­ря­жен­нос­ти в Ка­ра­бахс­ком конф­лик­те и вок­руг дру­гих конф­лик­тов. Ес­ли на сме­ну на­ме­ре­ни­ям раз­вить эко­но­ми­чес­кое сот­руд­ни­чест­во при­дут тен­ден­ции уси­ле­ния конф­рон­та­ци­и, то но­ вая эс­ка­ла­ция конф­лик­тов мо­жет стать впол­не предс­ка­зу­е­мой и ре­аль­ной”3. В це­лом, в бли­жай­шем бу­ду­щем ос­нов­ные перс­пек­ти­ вы раз­ви­тия ТС на Юж­ном Кав­ка­зе во мно­гом бу­дут за­ви­сеть не толь­ко от внут­ри­по­ли­ти­чес­ких про­цес­сов ст­ран юж­но­кав­ казс­ко­го ре­ги­о­на, но и от гло­каль­ных и гло­баль­ных фак­тор­ных авров прокомментировал возможность вступления Азербайджана в ЕАЭС. Л Деловая газета «Взгляд». - http://www.vz.ru/news/2014/6/18/691736.html (02.02.2015).

2 Назарбаев: Казахстан выходит из Таможенного союза. Информационно новостной портал «Ua-ru.info». - http://www.ua-ru.info/news/29759-nazarbaevkazahstan-vyhodit-iz-tamozhennogo-soyuza.html (04.02.2015); Лукашенко: Беларусь может выйти из Таможенного союза. Информационно-новостной портал. - http:// newsland.com/news/detail/id/448444/ (04.02.2015).

3 Сафарян А., Сценарии развития событий НА Южном Кавказе. Информационноаналитический портал “Soyuzinfo.am”. - http://www.soyuzinfo.am/rus/analitics/ detail.php?ELEMENT_ID=1195 (05.02.2015).

1

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

71

проб­лем, преж­де все­го, ре­гу­ли­ро­ва­ния конф­ликт­ных воп­ро­сов, раз­ви­тия во­ен­но-по­ли­ти­чес­ко­го и эко­но­ми­чес­ко­го сот­руд­ни­ чест­ва на но­вых уров­нях.

­ДИС­КУР­СИВ­НЫЕ ПРЕД­ПО­СЫЛ­КИ ВОК­РУГ ЕВ­РО­А­ МЕ­РИ­КАНС­КО­ГО КУР­СА НА ЮЖ­НОМ КАВ­КА­ЗЕ За пос­лед­ние де­ся­ти­ле­тия ге­о­по­ли­ти­чес­кая ор­би­та Юж­но­го Кав­ка­за не­од­нок­рат­но под­верг­лась из­ме­не­ни­ям внеш­не­по­ли­ти­ чес­ко­го кур­са раз­ви­ти­я. Гру­зи­я, из­на­чаль­но под­дер­жи­вая про­ рос­сийс­кое нап­рав­ле­ни­е, в ско­ром бу­ду­щем от­рек­лась и ста­ла на сто­ро­ну ев­ро­а­ме­ри­канс­кой ин­тег­ра­ци­и. Ар­ме­ния на про­тя­же­нии всей ис­то­рии пост­со­ветс­ко­го пе­ри­о­да, нес­мот­ря на свою комп­ле­ мен­тар­ную внеш­нюю по­ли­ти­ку, по су­ти имев­шую для нее в оп­ре­ де­лен­ный пе­ри­од по­ло­жи­тель­ ный эф­фект, на­хо­ди­лась и Ба­ку в це­лях под­дер­жа­ния плав­но­го (с­во­ про­дол­жа­ет на­хо­дить­ся под бод­но­го) внеш­не­по­ли­ти­чес­ко­го кур­са мощ­ней­шем вли­я­ни­ем Рос­си­и, всег­да ста­рал­ся воз­дер­жи­вать­ся от ин­тег­ с кем и свя­зы­ва­ет свою го­су­ ра­ций в ка­ких-ли­бо во­ен­ных или во­ен­нодарст­вен­ную бе­зо­пас­ность. по­ли­ти­чес­ких со­ю­зах, от­да­вая при­о­ри­тет Азер­байд­жан с мо­мен­та Ка­ра­ ба­лан­си­ро­ван­но­му комп­ле­мен­та­риз­му бахс­ко­го конф­лик­та вел сво­е­ об­раз­ную внеш­нюю по­ли­ти­ку, по су­щест­ву от­ли­чав­шую его от по­ли­ти­ки дру­гих ст­ран Юж­но­го Кав­ка­за. Это оз­на­ча­ет, что Ба­ку в це­лях под­дер­жа­ния плав­но­го (с­во­бод­но­го) внеш­не­по­ли­ти­чес­ко­го кур­са всег­да ста­рал­ся воз­дер­жи­вать­ся от ин­тег­ра­ций в ка­ких-ли­ бо во­ен­ных или во­ен­но-по­ли­ти­чес­ких со­ю­зах, от­да­вая при­о­ри­тет ба­лан­си­ро­ван­но­му комп­ле­мен­та­риз­му. И то, что ве­ли­кие дер­жа­вы (С­ША, ЕС, РФ) вся­чес­ки ста­ра­лись изв­лечь мо­мент для вов­ле­че­ ния этих ст­ран в свои рус­ла, - да­ле­ко не сек­рет. Ос­нов­ны­ми пре­ ро­га­ти­ва­ми та­ко­го от­ли­чия Азер­байд­жа­на в боль­шей ме­ре яв­ля­ ют­ся боль­шие ре­сур­сы неф­те­га­зо­во­го про­мыш­ле­ни­я, вы­зы­ва­ ю­щие ог­ром­ный ин­те­рес как для парт­нерс­ких дер­жав За­па­да, так и для со­сед­ней Рос­си­и. В этой свя­зи на­уч­ный сот­руд­ник Цент­ра ст­ра­те­ги­чес­ких и меж­ду­на­род­ных исс­ле­до­ва­ний (Ва­шинг­ тон, США) Сер­гей Мар­ке­до­нов, ана­ли­зи­руя проб­ле­мы зна­че­ния и мес­то Ар­ме­нии и Азер­байд­жа­на в ст­ра­те­гии офи­ци­аль­но­го Ва­ шинг­то­на, да­ет оцен­ку об­щей кар­ти­ны ин­тег­ра­ци­он­но­ых про­цес­

72

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

сов раз­ви­тия юж­но­кав­казс­ких ст­ран в дип­ло­ма­ти­чес­кой тра­ек­то­ рии США: «Ес­ли отой­ти от тра­ди­ци­он­ных при­е­мов дип­ло­ма­ти­чес­ кой ри­то­ри­ки, то сле­ду­ет приз­нать, эти две ст­ра­ны иг­ра­ют роль в бо­лее ши­ро­ком кон­текс­те ближ­не­вос­точ­ной по­ли­ти­ки Шта­тов. Имея край­не низ­кий (ес­ли не от­ри­ца­тель­ный рей­тинг) в ст­ра­нах ис­ламс­ко­го ми­ра, Ва­шинг­тон чрез­вы­чай­но за­ин­те­ре­со­ван в ук­ реп­ле­нии свя­зей со светс­ким Азер­байд­жа­ном. Тур­цию (ко­то­рая в пос­лед­ние го­ды за­мет­но от­да­ли­лась от США), он ко­неч­но же, не за­ме­нит, но как не­кий про­ти­ во­вес для Ира­на и как ус­пеш­ От­сю­да и та ри­то­ри­ка, ко­то­рую ис­поль­зу­ ный иде­о­ло­ги­чес­кий при­мер ет Бе­лый дом и Гос­деп в от­но­ше­нии к мо­жет быть ис­поль­зо­ван. От­сю­ Ба­ку. Глав­ный при­о­ри­тет - энер­ге­ти­чес­кое да и та ри­то­ри­ка, ко­то­рую ис­ и во­ен­но-тех­ни­чес­кое парт­нерст­во. Что поль­зу­ет Бе­лый дом и Гос­деп же ка­са­ет­ся прав че­ло­ве­ка, то дан­ная проб­ле­ма зат­ра­ги­ва­ет­ся, ко­неч­но. Но она в от­но­ше­нии к Ба­ку. Глав­ный яв­но вы­тес­не­на на пе­ри­фе­рию двус­то­ при­о­ри­тет - энер­ге­ти­чес­кое и рон­них от­но­ше­ний во­ен­но-тех­ни­чес­кое парт­нерст­ во. Что же ка­са­ет­ся прав че­ло­ ве­ка, то дан­ная проб­ле­ма зат­ра­ги­ва­ет­ся, ко­неч­но. Но она яв­но вы­тес­не­на на пе­ри­фе­рию двус­то­рон­них от­но­ше­ний. Ар­мянс­кий же фак­тор се­год­ня расс­мат­ри­ва­ет­ся в Ва­шинг­то­не как инст­ру­мент дав­ле­ния на ст­роп­ти­вую Ан­ка­ру, от­вер­нув­шу­ю­ся от Из­ра­и­ля и с ин­те­ре­сом приг­ля­ды­ва­ю­щу­ю­ся к Ира­ну». Од­на­ко, сле­ду­ет за­ме­ тить, что США в пос­лед­нее вре­мя ста­ли боль­ше уди­лать вни­ма­ ния на ре­ги­о­наль­ные ин­тег­ра­ци­он­ные про­цес­сы ЕС и ЕА­ЭС. Пос­ле то­го, как ста­ло яс­но, что Рос­сия ос­та­нав­ли­ва­ет ст­ро­и­тельст­ во га­зоп­ро­во­да «Юж­ный по­ток» и п­ла­ни­ру­ет пост­ро­ить га­зоп­ро­ вод по дру­го­му марш­ру­ту – по дну Чёр­но­го мо­ря до Тур­ции (га­зо­ вый хаб), тем са­мым ук­реп­ляя эко­но­ми­чес­кое и энер­ге­ти­чес­кое сот­руд­ни­чест­ва с Ан­ка­рой1, в офи­ци­аль­ном Ва­шинг­то­не не ста­ли то­ро­пить­ся с за­яв­ле­ни­я­ми, хо­тя и бы­ли в ка­кой-то ме­ре удив­ ле­ны ре­ше­ни­ем Ан­ка­ры, осо­бен­но по­ла­гая на то, что та­кая по­зи­ ция Тур­ции нав­ре­дит об­ще­му ев­ро-ту­рец­ко-а­зер­байд­жанс­ко­му энер­ге­ти­чес­ко­му парт­нерст­ву. Меж­ду тем, важ­но от­ме­тить, что за­яв­ле­ния ли­де­ров двух ст­ран (Рос­сии и Тур­ци­и) по­па­ли на мно­ 1

ладимир Путин сделал важные заявления во время государственного визита В в Турцию. Официальный сайт Российского первого канала. - http://www.1tv.ru/ news/social/273034 (05.02.2015).

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

гих за­ру­беж­ных и рос­сийс­ких СМИ, но по­че­му-то мно­гие иг­но­ри­ ро­ва­ли пред­ло­же­ние Эр­до­га­на соз­дать ал­ьянс Рос­си­я -Тур­ци­я-И­ ран, «ч­то­бы на­чать ре­шать проб­ле­мы ре­ги­о­на уже с иных по­зи­ ций». Та­кое пред­ло­же­ние Тур­ции мо­жет восп­ри­ни­мать­ся в раз­ных фо­ку­сах или ге­о­по­ли­ти­чес­ких фор­му­лах: Во-пер­вых, это го­тов­ ность ре­шить си­рийс­кий воп­рос с уче­том ин­те­ре­сов Моск­вы и Те­ге­ра­на. Во-в­то­рых, ст­рем­ле­ние ре­шить по-с­во­е­му ост­рый курдс­кий воп­рос, сор­вав пла­ны За­па­да по соз­да­нию курдс­ко­го го­су­дарст­ва. В-т­рет­ьих, на­ме­ре­ние зак­ре­пить­ся в иранс­ком «­тюркс­ком ми­ре», ком­пен­си­руя ут­ра­чи­ва­е­мые по­зи­ции в Азер­ байд­жа­не. И в-чет­вер­тых, сос­ре­до­то­че­ние в бу­ду­щем ха­бе на гра­ ни­це с Гре­ци­ей рос­сийс­ко­го и иранс­ко­го га­за, что поз­во­лит уве­ли­ чить шан­сы Ан­ка­ры на вс­туп­ле­ние в ЕС, хо­тя, как по­ка­зы­ва­ет ве­ден­ная ту­рец­ки­ми влас­тя­ми ны­неш­няя по­ли­ти­ка, пре­зи­дент Тур­ции Ред­жеп Та­йип Эр­до­ган в пос­лед­нее вре­мя про­цесс ев­ро­а­ ме­ри­канс­кой ин­тег­ра­ции не ста­вит на пер­вич­ные по­зи­ции сво­ей по­ли­ти­ки. Бо­лее то­го, пос­лед­ние его за­яв­ле­ния бы­ли рас­це­не­ны в прес­се как уг­ро­за ЕС. «­Мы про­ве­ря­ем Ев­ро­пу. Смо­жет ли Ев­ро­ па при­нять и вк­лю­чить в свои ря­ды Тур­ци­ю, на­се­ле­ние ко­то­рой сос­тав­ля­ют му­суль­ма­не? Тур­ция яв­ля­ет­ся чле­ном НА­ТО, ОЭСР…­ По­че­му вы не ­до­пус­ка­е­те нас в ЕС? По­лу­ча­ет­ся, проб­ле­ма сов­сем в д­ру­гом. Тур­ция – се­год­ня силь­ная ст­ра­на, и о­на не ­бу­дет сто­ять под д­ве­ря­ми ЕС и п­ро­сить о ч­ленст­ве», - ука­зал Эр­до­ган1. Речь здесь идет пре­и­му­щест­вен­но о но­вом ге­о­по­ли­ти­чес­ком ма­нев­ре Ан­ка­ры, ко­то­рый ра­нее от­но­сил­ся мно­ги­ми экс­пер­та­ми к раз­ ря­ду мар­ги­наль­ных2. Вп­ро­чем, ев­ро­а­ме­ри­ка­ни­за­ция Юж­но­го Кав­ка­за на сов­ре­мен­ном эта­пе в це­лом про­хо­дит за­мед­ли­тель­но, по­рою ре­цес­сив­но или во­об­ще ста­тич­но, ибо на се­год­няш­ний день фак­ти­чес­ки единст­вен­ной ст­ра­ной в ре­ги­о­не, офи­ци­аль­но про­возг­ла­сив­шей сво­им го­су­дарст­вен­ным кур­сом в ЕС и НА­ТО, яв­ла­ет­ся Гру­зи­я. Од­на­ко, нес­мот­ря на это, в са­мой Гру­зии по­ка­ мест не за­ти­ха­ют се­резь­ные по­ли­ти­чес­кие и об­щест­вен­ные тре­ ни­и, выз­ван­ные не­до­вольст­ви­ем де­я­тель­нос­ти влас­тей. Все рдоган уже угрожает Европе даже и без Турецкого потока. Независимое Э информационно-аналитическое агентство “Info Top”. - http://www.infotop.lv/article/ ru/erdogan-uzhe-ugrozhaet-evrope-dazhe-i-bez-tureckogo-potoka (05.02.2015).

2 Станислав Тарасов. Путин и Эрдоган трансформируют Большой Ближний

Восток. Информационное агентство «REGNUM». - http://www.regnum.ru/news/ polit/1872202.html#ixzz3QmTb3kV5 (05.02.2015).

1

73

74

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

боль­ше экс­пер­тов счи­та­ют, что воз­мож­на сме­на влас­ти в бли­жай­ шее вре­мя. Так­же они счи­та­ют, что «п­ро­а­ме­ри­канс­ки­е» си­лы в ру­ко­водст­ве ст­ра­ны ос­лаб­ли, но и «п­ро­рос­сийс­ки­е» не очень по­ка уси­ли­лись. Нес­мот­ря на ви­ди­мое ос­лаб­ле­ние про­а­ме­ри­канс­кой пар­тии в каб­ми­не, ре­аль­ных из­ме­не­ний во внеш­ней по­ли­ти­ке Тби­ли­си не про­и­зош­ло. Но­вые наз­на­чен­цы подт­вер­ди­ли не­из­ мен­ность кур­са на ев­ро­ат­лан­ти­чес­кую ин­тег­ра­цию Гру­зи­и. На прош­лой не­де­ле Джа­не­лид­зе выс­ту­пил с но­вы­ми ан­ти­рос­сийс­ки­ ми за­яв­ле­ни­я­ми, об­ви­нив Моск­ву в аг­рес­сии про­тив Ук­ра­и­ны и са­мой Гру­зи­и, имея в ви­ду под­пи­са­ние до­го­во­ра о со­юз­ни­чест­ве с Аб­ха­зи­ей и под­го­тов­ку ана­ло­гич­но­го сог­ла­ше­ния с Юж­ной Осе­ ти­ей1. Вс­ко­ре пос­ле изг­на­ния сто­рон­ни­ков экс-п­ре­зи­ден­та Гру­зии Ми­ха­и­ла Са­а­каш­ви­ли из гру­зинс­ко­го пра­ви­тельст­ва раз­ру­га­лись пре­зи­дент ст­ра­ны Ге­ор­гий Марг­ве­лаш­ви­ли и ли­дер «Г­ру­зинс­кой меч­ты» Бид­зи­на Ива­ниш­ви­ли. Пос­лед­ний ус­ты­дил гла­ву го­су­ дарст­ва в из­лиш­ней люб­ви к пу­те­шест­ви­ям за госс­чет, тот в от­вет за­я­вил в диск­ре­ди­та­ции инс­ти­ту­та пре­зи­ден­та со сто­ро­ны спод­ виж­ни­ков Ива­ниш­ви­ли. «П­роб­ле­ма в том, что се­рый кар­ди­нал уже дав­но раз­ру­гал­ся с изб­ран­ным пре­зи­ден­том, как толь­ко по­ нял, что он иг­ра­ет в ко­ман­де Са­а­каш­ви­ли. Прав­да, по всей ви­ди­ мос­ти, это осоз­на­ние приш­ло пос­ле вы­бо­ров, вви­ду че­го отст­ра­ нить Марг­ве­лаш­ви­ли от дел ста­ло неп­рос­той за­да­чей. От­сю­да мы ви­де­ли конф­лик­ты меж­ду пре­зи­ден­том Гру­зии и прем­ьер-ми­нист­ ром, ко­то­рый, ни для ко­го не сек­рет, пре­дан­ный став­лен­ник Ива­ ниш­ви­ли», – по­яс­ня­ет экс­перт по де­лам Кав­ка­за На­да­на Фрид­ рих­сон2. В свою оче­редь, как в Ва­шинг­то­не, так и в Брю­сел­ле осо­бых уси­лий по на­ла­жи­ва­нию внут­рен­ней си­ту­а­ции в Гру­зии и по ос­лаб­ле­нию в ее пре­де­лах про­рос­сийс­ких наст­ро­е­ний в нас­то­ я­щий мо­мент не предп­ри­ни­ма­ют­ся. Ви­ди­мо, на За­па­де весь­ма уве­ре­ны в не­из­мен­нос­ти и не­зыб­ле­мос­ти на­ци­о­наль­ных ев­ро­ин­ тег­ра­ци­он­ных ин­те­ре­сов Тби­ли­си. Кро­ме то­го, в нас­точ­щее вре­ мя ос­нов­ное вни­ма­ние все­го за­пад­но­го ми­ра скон­цент­ри­ро­ва­но на ук­ра­инс­ком кри­зи­се, а кон­цепт Юж­ный Кав­каз на по­вест­ке одписан закон о ратификации Договора между Россией и Абхазией о П союзничестве и стратегическом партнёрстве. Официальный сайт Президента РФ. - http://www.kremlin.ru/acts/47622 (05.02.2015).

2 Кризис в Грузии: от плохого к худшему. Информационно-новостной портал “Sukhum-moscow”. - http://www.sukhum-moscow.ru/index.php/kontekst/item/374krizis-v-gruzii-ot-plokhogo-k-khudshemu (05.02.2015).

1

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

75

дня для за­пад­но­го тан­де­ма сто­ит нас­толь­ко, нас­коль­ко поз­во­ля­ют их пос­лед­ние ге­ост­ра­те­ги­чес­кие ори­ен­ти­ры, поз­во­ля­ю­щие сфор­ ми­ро­вать в це­лом две ос­нов­ные за­да­чи на Юж­ном Кав­ка­зе: 1. На­хож­де­ние за­ме­ны рос­сийс­кой энер­ге­ти­ки для ст­ран ЕС в юж­но­ кав­казс­ком ре­ги­о­не и ре­а­ли­за­ции со­от­ветст­ву­ю­щих про­ек­тов, 2. Вы­тес­не­ние и мак­си­маль­ное ос­лаб­ле­ние по­зи­ций Рос­сии и Те­ге­ ра­на на Юж­ном Кав­ка­зе. С этим так­же свя­за­но то, как в пос­лед­ нее вре­мя в ­ре­ги­о­не Юж­но­го Кав­ка­за рез­ко воз­рос­ла во­ен­но-по­ ли­ти­чес­кая ак­тив­ность, в свя­зи с чем ру­ко­во­ди­тель Цент­ра гру­ зи­но-рос­сийс­кой друж­бы, про­фес­сор Ва­ле­рии Ква­рац­хе­лии от­ме­ ча­ет: “12 ав­гус­та 2014г. сос­то­я­лась вст­ре­ча ми­нист­ров обо­ро­ны Тур­ци­и, Азер­байд­жа­на и Г­ру­зи­и. За­тем “г­ру­зинс­кая те­ма” в ­боль­ шом об­ъе­ме при­сутст­во­ва­ла в ­по­вест­ке дня сам­ми­та НА­ТО, про­хо­ див­ше­го 4-5 сен­тяб­ря 2014г. в У­эль­се, ито­го­вый до­ку­мент Гру­зия по­лу­чи­ла ста­тус “парт­не­ра но­мер сам­ми­та со­дер­жит за­яв­ле­ние о один” Се­ве­ро­ат­лан­ти­чес­ко­го ал­ьян­са — “под­держ­ке тер­ри­то­ри­аль­ной са­мое вы­со­кое по­ло­же­ние без ­фак­ти­чес­ це­лост­нос­ти Азер­байд­жа­на ко­го членст­ва в ­НА­ТО и Г­ру­зи­и”. Так­же Гру­зия по­лу­чи­ла ста­тус “парт­не­ра но­мер один” Се­ве­ро­ат­лан­ти­чес­ко­го ал­ьян­са — са­мое вы­со­кое по­ло­же­ние без ­фак­ти­чес­ко­го членст­ва в ­НА­ТО. Чет­вер­то­го сен­тяб­ря в Г­ру­зии по­бы­вал с ­ви­зи­том ко­ман­ду­ю­щий кор­пу­сом морс­кой пе­хо­ты США Джеймс Амос, а ­на сле­ду­ю­щий день на­ча­лись гру­зи­но-а­зер­байд­ жанс­кие меж­ду­на­род­ные уче­ния “Бе­зо­пас­ный Кав­каз-2014”… Ког­да на­чи­на­лась под­го­тов­ка к го­су­дарст­вен­но­му пе­ре­во­ро­ту на Ук­ра­и­не, я сра­зу за­я­вил, что речь идет о ­за­го­во­ре За­па­да про­ тив Рос­си­и. Что бы ни п­ро­ис­хо­ди­ло в Г­ру­зии в ­част­нос­ти и ­на Кав­ка­зе в ­це­лом, ка­кие бы со­бы­тия ни п­ро­ис­хо­ди­ли на Ук­ра­и­не или ­на Ближ­нем Вос­то­ке, все они нап­рав­ле­ны имен­но про­тив Рос­ си­и. Ви­зи­ты аме­ри­канс­ких «­мед­ных ка­сок» на Юж­ный Кав­каз, за­ яв­ле­ния чи­нов­ни­ков го­су­дарст­вен­но­го де­пар­та­мен­та США в ­за­ щи­ту Ми­ха­и­ла Са­а­каш­ви­ли, об­ъяв­ле­ние Гру­зии ст­ра­те­ги­чес­ким парт­не­ром НА­ТО – все это дейст­ви­я, нап­рав­лен­ные про­тив Рос­ си­и. По­э­то­му я не иск­лю­чаю воз­мож­нос­ти пов­то­ре­ния “ук­ра­инс­ ко­го сце­на­ри­я” в Гру­зи­и, Ар­ме­нии и А­зер­байд­жа­не”1. Вмес­те с тем, по мне­нию по­ли­то­ло­га Сер­гея Ша­ка­рян­ца, “за­да­ча За­па­да 1

адача Запада на Южном Кавказе – нанести удар по России. РИА Новости З http://ria.ru/cj_analytics/20140926/ 1025694115.html#ixzz3QoqLtFey (05.02.2015).

76

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

сос­то­ит не ­толь­ко в ­том, что­бы на­нес­ти мак­си­маль­ный вред Рос­ си­и, ­но речь глав­ным об­ра­зом идет об од­нов­ре­мен­ном уда­ре и по Рос­си­и, и ­по Ира­ну. На это и ­нап­рав­ле­ны все так на­зы­ва­е­мые “обх­ва­ты” Юж­но­го Кав­ка­за — и ­со сто­ро­ны Ближ­не­го Вос­то­ка, и ­со сто­ро­ны Чер­но­морс­ко­го ре­ги­о­на. В этом слу­чае и Моск­ва, и ­Те­ге­ран мо­гут быть втя­ну­ты в ­воз­мож­ные ре­ги­о­наль­ные конф­ лик­ты, и им при­дет­ся рас­пы­лять и с­вои си­лы, и с­вои средст­ва, что­бы по­га­сить по­жар поб­ли­зос­ти от сво­их гра­ниц”1. Вп­ро­чем, как при ин­тег­ра­ци­он­ных про­цес­сах ев­ро­а­ме­ри­ка­ни­за­ци­и, так и при ге­о­по­ли­ти­чес­ких вы­зо­вах “за­да­ча За­па­да сос­то­ит не ­толь­ко в ­том, пост­со­ве­ти­за­ции на юж­но­кав­ что­бы на­нес­ти мак­си­маль­ный вред Рос­ казс­ком ре­ги­о­не, од­но дис­ си­и, ­но речь глав­ным об­ра­зом идет об од­ кур­сив­ное по­ло­же­ни­е, на­вер­ня­ нов­ре­мен­ном уда­ре и по Рос­си­и, и ­по Ира­ ка, мо­жет стать ве­ду­щим — при ну. На это и ­нап­рав­ле­ны все так на­зы­ва­е­ даль­ней­шей эс­ко­ла­ции конф­ мые “обх­ва­ты” Юж­но­го Кав­ка­за — и ­со лик­та на Ук­ра­и­не и изо­ля­ции сто­ро­ны Ближ­не­го Вос­то­ка, и ­со сто­ро­ны Рос­сии со сто­ро­ны США и ЕС Чер­но­морс­ко­го ре­ги­о­на. В этом слу­чае сле­ду­ю­щей го­ря­чей точ­кой мо­ и Моск­ва, и ­Те­ге­ран мо­гут быть втя­ну­ты жет стать Юж­ ный Кав­ каз или в ­воз­мож­ные ре­ги­о­наль­ные конф­лик­ты, приб­ле­жен­ные к Моск­ве ст­ра­ и им при­дет­ся рас­пы­лять и с­вои си­лы, ны и со­ю­зы. А в слу­чае ре­а­ли­ и с­вои средст­ва, что­бы по­га­сить по­жар за­ции по­доб­но­го сце­на­рия по поб­ли­зос­ти от сво­их гра­ниц” су­щест­ву мир приб­ли­зит­ся к но­ве­му ост­ро­му де­мар­шу сил или к жест­ко­му де­мон­та­жу ми­ро­уст­ ройст­ва.

­ЗАК­ЛЮ­ЧЕ­НИ­Е Мно­го­век­тор­ность по­ли­ти­ки го­су­дарств Юж­но­го Кав­ка­за на се­год­няш­ний день обус­лов­ле­на тен­ден­ци­я­ми гло­баль­но­го скеп­ ти­циз­ма. На­хо­дясь на пе­рек­рест­ке мно­гос­то­рон­них про­ти­во­ре­чий круп­ных ми­ро­вых дер­жав, ре­ги­о­наль­ные го­су­дарст­ва и се­год­ня вы­нуж­де­ны сох­ра­нять с ни­ми оп­ре­де­лен­ный ба­ланс, в за­ви­си­ мос­ти от ак­ту­аль­нос­ти и ди­на­ми­ки по­ли­ти­чес­кой кон­ъюнк­ту­ры и пе­ре­ос­мыс­ле­ния на­ци­о­наль­ных ин­те­ре­сов и на­ци­о­наль­ной бе­зо­ пас­нос­ти. Вп­ро­чем, без иск­лю­че­ния все го­су­дарст­ва, в том чис­ле 1

Там же.

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

и Гру­зия с да­ле­ко не дру­жест­вен­ны­ми от­но­ше­ни­я­ми с Рос­си­ей (о­со­бен­но пос­ле ав­гус­товс­ко­го 2008г.-го во­о­ру­жен­но­го конф­лик­ та), в нас­то­я­щее вре­мя ве­дут ак­тив­ные вза­и­мо­от­но­ше­ния со все­ ми ми­ро­вы­ми сверх­дер­жа­ва­ми (С­ША, РФ, ЕС и т.д.). Поч­ти во всех слу­ча­ях наб­лю­да­ет­ся ст­рем­ле­ни­е, с од­ной сто­ро­ны, сб­ли­зить от­но­ше­ния во имя бе­зо­пас­нос­ти и ук­ре­пить со­юз­ни­чес­кие уз­лы с пос­лед­ни­ми во имя ст­ра­те­ги­чес­ких це­лей, с дру­гой сто­ро­ны, под­дер­жа­ние на­ци­о­наль­ных ин­те­ре­сов раз­ви­вать свой по­тен­ци­ал (э­ко­но­ми­чес­кий, во­ен­ный, энер­ге­ти­чес­кий и т.д.) в кон­так­тах с ни­ми. Осо­бен­но, ак­тив­ность про­яв­ла­ет­ся в энер­ге­ти­чес­кой сфе­ ре, став­шей по су­щест­ву топ-те­мой в дис­кус­си­ях в раз­ных кру­гах выс­ше­го по­ли­ти­чес­ко­го ис­теб­лиш­мен­та круп­ных по­ли­ти­чес­ких иг­ро­ков. Преж­де все­го, это от­нос­тит­ся к но­во­му рос­сийс­ко-ту­рец­ ко­му энер­ге­ти­чес­ко­му сот­руд­ни­чест­ву и соз­да­нию га­зо­во­го ха­ба, ко­то­рый бу­дет со­о­ру­жен на ту­рец­ко-г­ре­чес­кой гра­ни­це, бу­дут за­ ка­чи­вать­ся зна­чи­тель­ные об­ъе­мы рос­сийс­ко­го га­за, что де­ла­ет Тур­цию “у­же не тран­зит­ной, а про­да­ю­щей сто­ро­ной. Моск­ва и Ан­ка­ра по су­ти де­ла по­лу­ча­ют вы­го­ды ге­о­по­ли­ти­чес­ко­го уров­ня: Тур­ция уси­ли­ва­ет свои по­зи­ции в пе­ре­го­вор­ном про­цес­се по ин­ тег­ра­ции в ЕС, ста­но­вит­ся „силь­ной ст­ра­ной“, тог­да как Рос­сия не толь­ко сни­ма­ет рис­ки по тран­зи­ту га­за че­рез Ук­ра­и­ну, но и ук­ реп­ля­ет свои по­зи­ции на Ближ­нем Вос­то­ке”1. Здесь хо­тя и офи­ци­ аль­ные ли­ца как в Ба­ку, так и в Ан­ка­ре, пы­та­ют­ся за­ве­рить, что та­кое ре­ше­ние не мо­жет от­ри­ца­тель­но ска­зы­вать­ся на прод­ви­же­ние энер­ге­ти­чес­ких про­ек­тов (о­со­бен­но, TANAP) Азер­ байд­жа­на в Ев­ро­пу, тем не ме­не­е, от­но­си­тель­ное мно­жест­во экс­ пер­тов еди­но­мыс­лен­ны в об­рат­ном. “Тог­да же гла­ва Рос­сии со­об­ щил, что Моск­ва за­мо­ра­жи­ва­ет про­ект “Юж­ный по­ток” и на­ме­ре­ на пост­ро­ить но­вую га­зот­ранс­порт­ную сис­те­му в Тур­ци­ю, соз­дав на ее гра­ни­це с Гре­ци­ей га­зо­вый хаб. Это оз­на­ча­ло, что TANAP те­ря­ет мо­но­поль­ное “га­зо­вое пра­во” в Тур­ции и мо­жет стать все­го лишь од­ним из участ­ни­ков соз­да­ва­е­мо­го га­зо­во­го ха­ба”2, - счи­та­ет экс­перт по энер­ге­ти­чес­ким и по­ли­ти­чес­ким воп­ро­сам Ста­нис­лав Та­ра­сов. При этом в Азер­байд­жа­не та­кой по­во­рот со­бы­тий мо­жет Станислав Тарасов. Закавказье на пороге газового взрыва. Информационное агенство REGNUM. http://www.regnum.ru/news/polit/1892281.html (06.02.2015).

2 Станислав Тарасов. «Южный поток» vs TANAP: газовая битва за Европу.

Информационное агенство REGNUM. - http://www.regnum.ru/news/polit/1883096. html (06.02.2015).

1

77

78

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

при­дать им­пульс пе­ре­о­цен­ки тран­зит­ных пос­та­вок но­вых про­ек­ тов, нап­ри­мер, че­рез Иран и Си­рию или Иран и Тур­цию в Ев­ро­пу как аль­тер­на­ти­ву рос­сийс­ко­му га­зо­во­му ха­бу. С та­кой ини­ци­а­ти­ вой се­год­ня ак­тив­но выс­ту­па­ет иранс­кое ру­ко­водст­во, предс­тав­ ляя два ва­ри­ан­та га­зо­вой экс­пан­си­и. Во-пер­вых, это га­зоп­ро­вод Иран-И­рак-Си­ри­я, анон­си­ро­ван­ный еще нес­коль­ко лет на­зад, ко­ то­рый се­год­ня неп­ри­ем­лем. Во-в­то­рых, это собст­вен­но ев­ро­пейс­ кий экс­порт, ког­да иранс­кий газ пой­дёт в Ев­ро­пу че­рез Тур­ци­ю, ко­то­рый под­дер­жи­ва­ет и Али Мад­же­ди. Но тут по­яв­ля­ют­ся свои ми­ну­сы. На этой гра­ни­це спо­кой­но не бы­ло ни­ког­да, а се­год­ня и го­во­рить не сто­ит. Но да­же ес­ли с кур­да­ми удаст­ся до­го­во­рить­ся, ос­та­ёт­ся глав­но­е. Иран и Тур­ция - ре­ги­о­наль­ные кон­ку­рен­ты. За­ хо­дя со сво­им га­зом в Тур­ци­ю, Иран ав­то­ма­ти­чес­ки впи­сы­ва­ет­ся в чу­жой про­ект - ту­рец­кий. А Тур­ция хо­чет стать неф­те­га­зо­вым ха­бом для пос­та­вок в ЕС энер­го­но­си­те­лей из Ира­на, Ира­ка, Азер­ байд­жа­на, воз­мож­но и Цент­раль­ной Ази­и, что не­вы­год­но Те­ге­ра­ ну1. Вп­ро­чем, по­ми­мо энер­ге­ти­чес­ко­го спек­то­ра, ко­то­рый счи­та­ ет­ся ос­нов­ным лейт­мо­ти­вом кон­цент­ра­ции уси­лий су­пер­дер­жав на Юж­ном Кав­ка­зе, се­год­ня важ­ны­ми нап­рав­ле­ни­я­ми, оп­ре­де­ля­ ю­щи­ми сте­пень зна­че­ния и век­тор­ное нап­рав­ле­ние их на­ци­о­наль­ ных ин­те­ре­сов в этом ре­ги­о­не, ос­та­ют­ся как во­ен­ны­е, эко­но­ми­ чес­ки­е, ком­му­ни­ка­ци­он­ны­е, ис­то­ри­ко-куль­тур­ны­е, ре­ле­ги­оз­ные и дру­гие по­ка­за­те­ли, так и сам тер­ри­то­ри­аль­но-п­рост­ранст­вен­ ный фак­тор (бу­фер­ные зо­ны). Имен­но пос­лед­ний слу­жит не­кой ос­но­вой воп­ло­ще­ния всех дру­гих по­ка­за­те­лей, нап­рав­лен­ных на прод­ви­же­ние мо­щи и ав­то­ри­те­та сверх­дер­жав­ных го­су­дарств. По­э­то­му ре­ша­ю­щим и пер­вос­те­пен­ным кур­сом ге­о­по­ли­ти­чес­кой ин­терп­ре­та­ции для пос­лед­них яв­ля­ет­ся мак­си­маль­ная воз­мож­ ность ук­ре­пить свои по­зи­ции как в ре­ги­о­наль­ных дер­жа­вах (Тур­ ци­я, Иран), так и в раз­ви­ва­ю­щих­ся ре­ги­о­наль­ных го­су­дарст­вах (Г­ру­зи­я, Ар­ме­ни­я, Азер­байд­жан), что се­год­ня ак­тив­ным об­ра­зом про­во­дит­ся по­ли­ти­кой конг­ло­ме­ра­ции (НА­ТО, ОДКБ, ЕС, ЕА­ЭС и т.д.), за­мет­но уси­лы­ва­ю­щей про­ти­во­борст­во двух ядер­ных и эко­ но­ми­чес­ких ст­рук­тур – НА­ТО и ОДКБ, ЕС и ЕА­ЭС. В це­лом, ис­хо­дя из все­го это­го, мож­но пред­по­ло­жить, что осо­бен­но по ме­ре уси­ле­ния конф­рон­та­ции (хо­лод­ной вой­ны) и 1

вросоюз находит спасение в Иране. Информационное агентсво “Haqqin.az”. Е http://haqqin.az/news/28007 (06.02.2015).

1 2015 РО­МАН МЕ­ЛИ­КЯН

про­ти­во­дейст­вия (го­ря­чей вой­ны) двух ми­ро­вых ге­ост­ра­те­ги­чес­ ких век­то­ров – США и РФ – юж­но­кав­казс­кий ре­ги­он в бли­жай­ шей перс­пек­ти­ве прев­ра­тит­ся из «­теп­лой точ­ки» в «­го­ря­чую зо­ ну» соп­ри­кос­но­ве­ния и столк­но­ве­ния мно­гос­то­рон­них ин­те­ре­сов и дейст­вий как сверх­дер­жав, так и ре­ги­о­наль­ных суб­ъек­тов, в кон­текс­те как ев­ро­а­ме­ри­канс­ко­го им­пе­ри­а­лиз­ма, так и про­рос­ сийс­ко­го ге­ге­мо­низ­ма или...?

79

80

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ЮЖ­НЫЙ КАВ­К АЗ - ПРО­ЗА­ПАД­НЫЙ ТАН­ДЕМ, ПРО­ РОС­СИЙС­КИЙ ЕА­ЭС ИЛИ...? ­РО­МАН СЕД­РА­КО­ВИЧ МЕ­ЛИ­К ЯН ­КАН­ДИ­ДАТ ПО­ЛИ­ТИ­ЧЕС­КИХ НА­УК ­ АН­НО­ТА­ЦИ­Я На про­тя­же­нии сто­ле­тий на­хо­дясь в эпи­цент­ре ин­те­ре­сов ми­ ро­вых ге­о­по­ли­ти­чес­ких ак­то­ров, Юж­ный Кав­каз и се­год­ня про­ дол­жа­ет за­ни­мать ге­о­цент­ри­чес­кое по­ло­же­ние сре­ди ин­тег­ра­ци­ он­ных про­цес­сов раз­ных уров­ней. Бо­лее то­го, не из­лиш­не конс­ та­ти­ро­вать, что в нас­то­я­щий мо­мент ос­нов­ные си­лы и борь­ба за ми­ро­вое гос­подст­во сос­ре­до­то­че­ны в том чис­ле и в юж­но­кав­ казс­ком ре­ги­о­не, ко­то­рый, по оцен­ке раз­ных экс­пер­тов, вс­лед за ук­ра­инс­ки­ми со­бы­ти­я­ми мо­жет стать сво­е­об­раз­ной «­го­ря­чей точ­ кой» столк­но­ве­ния ге­о­ин­те­ре­сов. В этой свя­зи важ­ное зна­че­ние при­об­ре­та­ет вы­яв­ле­ние как ис­кон­ных ин­те­ре­сов сверх­дер­жав по Юж­но­му Кав­ка­зу, так и ос­нов­ных ге­ост­ра­те­ги­чес­ких це­лей ст­ ран дан­но­го ре­ги­о­на. При этом важ­но за­ме­тить, что в за­ви­си­ мос­ти от гло­баль­ной по­ли­ти­чес­кой кон­ъюк­ту­ры эти це­ли, как и ин­те­ре­сы, мо­гут из­ме­нять­ся, ока­зы­вая раз­нос­то­рон­ние и раз­ но­масш­таб­ные воз­дейст­вия как на ста­биль­ность в ре­ги­о­не, так и на фак­то­ры его раз­ви­тия в це­лом. В ре­зуль­та­те на се­год­няш­ний день на юж­но­кав­казс­ком ре­ги­о­не на­рас­та­ет ди­на­ми­ка би­фур­ка­ ции по­ли­ти­ки конг­ло­ме­рат­ной ин­тег­ра­ции меж­ду го­су­дарст­ва­ми – курс на ев­ро­а­ме­ри­ка­ни­за­цию (Г­ру­зи­я), курс на пост­со­ве­ти­за­ цию (Ар­ме­ни­я) или…? К пос­лед­ней вер­сии «и­ли» экс­пер­ты от­но­сят курс на си­нер­ге­ти­за­цию внеш­не­по­ли­ти­чес­ко­го про­цес­ са, при ко­то­ром ре­ги­о­наль­ные ст­ра­ны (Тур­ци­я, Иран, Азер­байд­ жан) на прин­ци­пах са­мо­дос­та­точ­нос­ти в оп­ре­де­лен­ной сте­пе­ни про­во­дят свой не­за­ви­си­мый марш­рут внеш­ней по­ли­ти­ки. Имен­но по­э­то­му, хо­тя и в ре­ги­о­не пре­ва­ли­ру­ет тен­ден­ция ин­тег­ра­ци­он­ных про­цес­сов, но в пла­не но­вых ин­тег­ра­ций в круп­ные во­ен­но-по­ли­ ти­чес­кие и эко­но­ми­чес­кие ст­рук­ту­ры эти ст­ра­ны осо­бо не спе­шат или не ста­вят це­лей, осо­бен­но учи­ты­вая по­ка не­сос­то­я­тель­ность

1 2015 ­РО­МАН СЕД­РА­КО­ВИЧ МЕ­ЛИ­КЯ

но­во­об­ра­зо­ван­но­го ЕА­ЭС и пер­ма­нент­но ис­пы­ты­ва­ю­щий раз­нос­ то­рон­ние внут­рен­ние и внеш­ние кри­зи­сы ЕС. Вп­ро­чем, в за­ ви­си­мос­ти от раз­ви­тия про­цес­сов раз­ных уров­ней, от эс­ка­ла­ции как эн­до­ген­ных, так и эк­зо­ген­ных ло­каль­ных, гло­каль­ных или гло­баль­ных конф­лик­тов и кри­зи­сов, Юж­ный Кав­каз се­год­ня сто­ ит пе­ред вы­зо­ва­ми пе­ре­расп­ре­де­ле­ния сил и ре­сур­сов обуст­ ройст­ва но­во­го ми­ро­по­ряд­ка, тре­бу­ю­ще­го но­вые пра­ви­ла иг­ры и ре­аль­ные инст­ру­мен­та­рии по­ли­ти­чес­ко­го раз­ви­ти­я. К­ЛЮ­ЧЕ­ВЫЕ СЛО­ВА: Юж­ный Кав­каз, ЕА­ЭС, ЕС, НА­ТО, ОДКБ, ев­ро­а­ме­ри­ка­ни­за­ци­я, ев­ро­а­ме­ри­канс­кая ин­тег­ра­ци­я, про­за­ пад­ный тан­дем, по­ли­ти­ка конг­ло­ме­ра­ци­и, рег­рес­си­ру­ю­щий оп­ ти­мизм, дис­кур­сив­ные пред­по­сыл­ки, Modus Operandi и Modus Decidendi, ин­тег­ра­ци­он­ные про­цес­сы, ге­о­ин­те­ре­сы, ге­ост­ра­те­ ги­чес­кие це­ли.

81

82

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ՈՉ ՄՈՒ­ՍՈՒԼ­ՄԱՆ­ՆԵ­ՐԻ Ի­ՐԱ­ՎՈՒՆՔ­ՆԵՐՆ «ԻՍ­ԼԱ­ՄԱ­ ԿԱՆ ՊԵ­ՏՈՒ­ԹՅՈՒ­ՆՈՒՄ» ­ՆԱԻ­ՐԱ ՍԱ­ՀԱ­ԿՅԱՆ 2014 թ. հու­նի­սի 29­–ին «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն» ա­հա­բեկ­չա­ կան խմ­բա­վո­րու­մը (այ­սու­հետ՝ ԻՊ) հայ­տա­րա­րեց խա­լի­ֆա­յու­թյան հռ­չակ­ման մա­սին1: Սա իր բնույ­թով ան­նա­խա­դեպ եր­ևույթ էր, քա­ նի որ մինչ այդ ար­մա­տա­կան որ­ևէ այլ կազ­մա­կեր­պու­թյան կող­մից խա­լի­ֆա­յու­թյուն չէր հռ­չակ­վել: «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյու­նը», ո­րը Սի­րի­այի և Ի­րա­քի մի զգա­ լի հատ­վա­ծում գե­րիշ­խա­նու­թյուն է հաս­տա­տել, իս­լա­մա­կան ո­ւմ­ մայի2 վե­րա­կանգն­ման փոր­ձեր է կա­տա­րում: Ո­ւմ­մայի վե­րա­ կանգ­նումն ու շա­րի­ա­թա­կան օ­րենք­նե­րի հաս­տա­տու­մը ԻՊ վե­ րահս­կո­ղու­թյան տա­րածք­նե­րում են­թադ­րում էր տե­ղի ոչ մի­այն մու­սուլ­ման, այլ նաև ոչ մու­սուլ­ման բնակ­չու­թյան կազ­մա­կեր­պում, նրանց ի­րա­վունք­նե­րի հս­տա­կե­ցում:­ Այս հոդ­վա­ծում կներ­կա­յաց­վեն ԻՊ տա­րածք­նե­րում բնակ­վող ոչ մու­սուլ­ման բնակ­չու­թյա­նը տր­ված ի­րա­վունք­նե­րը: Ժա­մա­նա­կա­կից Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քի բնո­րոշ գծե­րից է կրո­ նա­կան, մաս­նա­վո­րա­պես իս­լա­մա­կան ար­մա­տա­կա­նու­թյան ակ­ տի­վու­թյու­նը3: Այս ակ­տի­վու­թյու­նը տար­բեր կերպ է ար­տա­հայտ­ ալիֆայության հռչակման ամբողջական տեքստը տե՛ս http://myreader.toile– Խ libre.org/uploads/My_53b039f00cb03.pdf (մուտք՝ 18.12.2014): 2 Ումման կրոնական համայնք է, որի վերաբերյալ պատկերացումները ժամանակի ընթացքում փոփոխությունների են ենթարկվել. եթե Մուհամմադ մարգարեի կյանքի վերջին տարիներին, ումմա ասելով, հասկանում էին Արաբական թերակղզու մուսուլմաններին, ապա արաբական նվաճումները հանգեցրին այս հասկացության իմաստի ընդլայնմանը՝ ներառելով նաև նվաճված երկրների բնակիչներին: Պանիսլամիզմի առաջացումն ու զարգացումը հանգեցրին «ումմա իսլամիյյա»–ի ձևավորմանը: (Տե՛ս Ислам. Энциклопедический словарь, М., «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1991, стр. 241–242, այսուհետ՝ Ислам. Энциклопедический словарь): 3 Իս­լա­մում ար­մա­տա­կան շար­ժու­մ նե­րը և ծայ­րա­հե­ղա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյո­ւն­ նե­րը սկսե­ցին մե­կը մյու­սի հե­տև­ից գլուխ բարձ­րաց­նել 20–րդ դա­րի երկ­րորդ քա­ռոր­դից սկսած: Այս ար­մա­տա­կան շար­ժու­մ նե­րը մի­ա­վո­րող թե­րևս գլխա­վոր նպա­տա­կը իս­լա­մա­կան խա­լի­ֆա­յու­թյան վե­րա­կանգ­նումն է: Օս­մա­նյան կայս­ րու­թյան փլու­զումն ու խա­լի­ֆա­յու­թյան ինս­տի­տու­տի վե­րա­ցու­մը այս շար­ժու­մ նե­ րի ծա­վալ­ման հա­մար ազ­դակ դար­ձան: Օս­մա­նյան կայս­րու­թյան քայ­քա­յում­ից հե­տո խա­լի­ֆա­յու­թյան վե­րա­կանգն­ման մա­սին պատ­կե­րա­ցու­մ նե­րը զար­գա­ցան մի շարք ար­մա­տա­կան իս­լա­մա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյո­ւննե­րը ներ­կա­յաց­նող հե­ ղի­նակ­նե­րի աշ­խա­տու­թյո­ւննե­րում և այդ կազ­մա­կեր­պու­թյո­ւննե­րի գա­ղա­փա­րա­ խո­սու­թյան հիմ­քը կազ­մե­ցին: Այս աշ­խա­տու­թյո­ւննե­րում, որ­տեղ մատ­նանշ­վում է խա­լի­ֆա­յու­թյան վե­րա­կանգն­ման անհ­րա­ժեշ­տու­թյո­ւնը, շեշտ­վում է, որ այդ խա­լի­ֆա­յու­թյո­ւնը պետք է կար­գա­վոր­վի բա­ցա­ռա­պես շա­րի­ա­թի օրենք­նե­րով: 1

1 2015 ­Նաի­րա Սա­հա­կյա

83

վել վեր­ջին մեկ դա­րի ըն­թաց­քում: Թերևս դրա ծայ­րա­հեղ ար­տա­ հայտ­վա­ծու­թյու­նը նկատ­վում է 21–րդ դա­րի ե­րկ­րորդ տաս­նա­մյա­ կի շե­մին Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քում բռնկ­ված ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի ֆո­նին: Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քում կա­տար­վող բա­խում­նե­րը նե­րա­ռել են բազ­մա­թիվ ու­ժեր, ո­րոնց նպա­տակ­նե­րը և գոր­ծե­լաո­ճը լի­ո­վին տար­բեր­վում են մի­մյան­ցից1: Այս քա­ղա­քա­կան խա­ղե­րի և բազ­ մա­կողմ պայ­քա­րի թա­տե­րա­բե­մում, ի­նչ­պես և ցան­կա­ցած պա­տե­ րազ­մա­կան ի­րա­վի­ճա­կում, ա­մե­նա­խո­ցե­լի տար­րը ե­ղել և մնում է ժո­ղո­վուր­դը, մաս­նա­վո­րա­պես փոք­րա­մաս­նու­թյուն­նե­րը: Մեր­ Մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի մա­սին ա­րևմ­տյան ձա­վո­րար­ևե­լ յան բազ­մաէթ­նիկ պատ­կե­րա­ցում­նե­րը բազ­մա­թիվ կե­տե­րում հա­սա­րա­կու­թյու­նը ու­ներ այն­ չեն հա­մընկ­նում իս­լա­մա­կան, ա­ռա­վել ևս պի­սի խո­ցե­լի տար­րեր, ո­րոնք ար­մա­տա­կան իս­լա­մա­կան պատ­կե­րա­ հեշ­տու­թյամբ դար­ձան ո­րո­շա­կի ցում­նե­րին: խմ­բե­րի ա­տե­լու­թյան ա­ռար­կան և ո­չն­չաց­ման կամ հնա­զան­դեց­ ման թի­րա­խը: Այս ի­րադ­րու­թյու­նում է, որ վեր է բարձ­րա­նում «­մար­դու ի­րա­ վունք­ներ» կոչ­վող եր­ևույ­թի վե­րարժ­ևո­րու­մը: Լի­նե­լով «­դա­տարկ» ար­տա­հայ­տու­թյուն՝ ա­մե­նա­տար­բեր ժա­մա­նակ­նե­րում և ա­մե­նա­ տար­բեր խմ­բե­րի կող­մից դրա բո­վան­դա­կու­թյու­նը ա­նընդ­հատ փոխ­վել է: Մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի մա­սին ա­րևմ­տյան պատ­կե­ րա­ցում­նե­րը բազ­մա­թիվ կե­տե­րում չեն հա­մընկ­նում իս­լա­մա­կան, ա­ռա­վել ևս ար­մա­տա­կան իս­լա­մա­կան պատ­կե­րա­ցում­նե­րին: «Ա­րա­բա­կան գա­րուն» կամ «Ա­րա­բա­կան զար­թոնք» ա­նու­նը ստա­ցած պատ­մա­կան զար­գա­ցում­նե­րի ֆո­նին Սի­րի­այի և Ի­րա­քի տա­րածք­նե­րում մեծ ո­ւժ ձեռք բե­րեց «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն» ա­հա­բեկ­չա­կան խմ­բա­վո­րու­մը: Այս կազ­մա­կեր­պու­թյու­նը նա­խա­ պես կոչ­վում էր «Ի­րա­քում իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն», ի­սկ 2013 թ. կազ­մա­կեր­պու­թյան ա­ռաջ­նորդ Ա­բու Բաքր ա­լ–­Բաղ­դա­դին փո­ խեց դրա ա­նու­նը՝ այն դարձ­նե­լով «Ի­րա­քում և Շա­մում իս­լա­մա­ կան պե­տու­թյուն», սա­կայն ար­դեն 2014 թ. հու­նի­սի 29­–ին կազ­ մա­կեր­պու­թյու­նը ստա­ցավ իր ներ­կայիս ան­վա­նու­մը՝ «Իս­լա­մա­

1

Օրի­ նակ՝ տե՛ս Hasan al–Banna, “Message of the Teachings” in Majmkէat RasԷil Al–Imm Al–Shah+d Hasan Al–BannԷ, International Islamic Federation of Student Organizations, pp. 15–16: Հաշվի առնելով, որ այս ուժերի գործունեությունը հոդվածի հիմնական թեման չէ, չեմ անդրադառնա դրանց:

84

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

կան պե­տու­թյուն»1, ի­սկ նրա ա­ռաջ­նոր­դը հռ­չակ­վեց խա­լիֆ2: Այս «­խա­լի­ֆա­յու­թյան» ստեղծ­ման ճա­նա­պար­հին ԻՊ­–ի ա­ռաջ­ նոր­դի կող­մից կա­տար­վե­ցին մի շարք քայ­լեր, ո­րոնք ո­ւղղ­ված է­ին «­խա­լի­ֆա­յու­թյան» ներ­սում Այս կազ­մա­կեր­պու­թյու­նը նա­խա­պես կոչ­ կյան­քը կար­գա­վո­րե­լուն և այն վում էր «Ի­րա­քում իս­լա­մա­կան պե­տու­ շա­րի­ա­թա­կան օ­րենք­նե­րին հա­ թյուն», ի­սկ 2013 թ. կազ­մա­կեր­պու­թյան մա­պա­տաս­խա­նեց­նե­լուն: ա­ռաջ­նորդ Ա­բու Բաքր ա­լ–­Բաղ­դա­դին փո­ Սա­կայն հաշ­վի առ­նե­լով, որ խեց դրա ա­նու­նը՝ այն դարձ­նե­լով «Ի­րա­ ԻՊ­–ի վե­րահս­կո­ղու­թյան տա­ քում և Շա­մում իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն», րածք­նե­րում բնակ­վող­նե­րը բա­ սա­կայն ար­դեն 2014 թ.ի հու­նի­սի 29­–ին ցա­ռա­պես մու­սուլ­ման­ներ չէ­ին, և կազ­մա­կեր­պու­թյու­նը ստա­ցավ իր ներ­ այս­տեղ բնակ­վում է­ին նաև այ­ կայիս ան­վա­նու­մը՝ «Իս­լա­մա­կան պե­տու­ լա­դա­վան­ներ, խն­դիր էր ա­ռա­ թյուն», ի­սկ նրա ա­ռաջ­նոր­դը հռ­չակ­վեց ջա­նում հատ­կա­պես այդ տար­ խա­լիֆ րի հետ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի կար­գա­վո­րու­մը և նրանց ի­րա­վունք­նե­րի հս­տա­կե­ցու­մը: «­Խա­լի­ֆա­յու­թյան» ներ­քին կյան­քը կազ­մա­կեր­պե­լու ԻՊ­–ի քայ­լե­րը հաս­կա­նա­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է պատ­կե­րաց­նել իս­լա­ մա­կան հա­մայն­քի՝ ո­ւմ­մայի կա­ռուց­ված­քը և դրա տար­րե­րի դերն ու ի­րա­վունք­նե­րը:­ Իս­լա­մի տե­սան­կյու­նից մար­դիկ բա­ժան­վում են եր­կու խմ­բի՝ մու­սուլ­ման­ներ և ոչ մու­սուլ­ման­ներ3: Ղու­րա­նը տար­բե­րա­կում է ոչ մու­սուլ­ման­նե­րի եր­կու խումբ՝ 1. «Գր­քի ժո­ղո­վուրդ­ներ» (Ա­հլ ա­լ–­Քի­թաբ4)5 ե՛ս Wood G., What ISIS’s Leader Really Wants, Տե՛ս http://www.newrepublic.com/ Տ article/119259/isis–history–islamic–states–new–caliphate–syria–and–iraq (մուտք՝ 02.10.2015): 2 Խալիֆի ինստիտուտը ձևավորվել է 632 թ. Մուհամմադ մարգարեի մահից հետո: Այս ինստիտուտը իր մեջ միավորում է ինչպես աշխարհիկ, այնպես էլ հոգևոր իշխանությունը: (Տե՛ս Սահակյան Ն., «Խալիֆա ինստիտուտին վերաբերող որոշ հարցեր», Մերձավոր Արևելք, Հ. 6, Երևան, 2009, էջ 240–244): 3 Հաշվի առնելով, որ այս հոդվածում ներկայացվելու են ԻՊ–ի կողմից ոչ

մուսուլմաններին տրված իրավունքները, հարկ չեմ համարում մանրամասնելու ումմայի մուսուլման անդամների տարատեսակները և կանդրադառնամ միայն ոչ մուսուլմաններին: 4 Այս խմբին են պատկանում հրեաներն ու քրիստոնյաները, որոնք հայտնության միջոցով ստացել են սուրբ «գրություններ»՝ Թորան, Սաղմոսներ և Ավետարաններ: Ահլ ալ–Քիթաբի մաս են երբեմն համարվում նաև զրադաշտականները: (Տե՛ս Ислам. Энциклопедический словарь, стр. 28): 5 Հ. Քոչարյան, Ումմայի կարգավիճակն ու բնորոշումը Ղուրանում և վաղ

իսլամական սկզբնաղբյուրներում, Ատենախոսություն, Է.00.02 «Ընդհանուր պատմություն» մասնագիտությամբ պատմական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման համար, Երևան, 2005, էջ 117: (Այսուհետ՝ Հ. Քոչարյան, 2005): 1

1 2015 ­Նաի­րա Սա­հա­կյա

85

«Գր­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րը», դառ­նա­լով Ա­հլ ա­լ–­Զիմ­մա1, կա­րող է­ին ո­ւմ­մայի ան­դամ դառ­նալ: Զիմ­ Ղու­րա­նը տար­բե­րա­կում է ոչ մու­սուլ­ման­ մի­ի կար­գա­վի­ճակ ու­նե­ցող­նե­րի նե­րի եր­կու խումբ: հա­մար սահ­ման­ված է­ին հս­ տակ ի­րա­վունք­ներ և մատ­նանշ­ված է­ին այն գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք նրանք ա­նել չէ­ին կա­րող: 2. «Ան­հա­վատ­նե­րը» և «­հե­թա­նոս­նե­րը», ով­քեր չեն կա­րող զիմ­ մի­ի կար­գա­վի­ճակ ստա­նալ2: «Գր­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի» ի­րա­վունք­ներն ԻՊ տա­րածք­նե­րում­ Ինչ­պես ար­դեն նշ­վեց, «Գր­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րը» կա­րող է­ին հա­ մա­ձայ­նա­գիր կն­քել և ստա­նալ զիմ­մի կար­գա­վի­ճակ, ո­րը ա­պա­ հո­վում էր մու­սուլ­ման­նե­րի կող­մից նրանց պաշտ­պա­նու­թյու­նը, սա­կայն մի­ա­ժա­մա­նակ բազ­մա­թիվ սահ­մա­նա­փա­կում­ներ և ար­ գելք­ներ էր սահ­մա­նում նրանց հա­մար: Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյու­նը, ձգ­տե­լով վե­րա­կանգ­նել իս­լա­մա­ կան ո­ւմ­ման, իր վե­րահս­կո­ղու­թյան տա­րած­քում քրիս­տո­նյա­նե­ րի հետ նմա­նա­տիպ հա­մա­ձայ­նու­թյան գա­լու փորձ է ա­րել. 2014 թ. փետր­վա­րի 23­–ին ԻՊ ա­ռաջ­նորդ Ա­բու Բաքր ա­լ–­Բաղ­դա­դի­ի կող­մից Սի­րի­այի առ–­Ռակ­կա քա­ղա­քի քրիս­տո­նյա­նե­րի հետ զիմ­ մի­ի պակտ է ստո­րագր­վել: Ա­բու Բաքր ա­լ–­Բաղ­դա­դին, զիմ­մի­ի պակ­տը կն­քե­լով, ցույց էր տա­լիս, որ ին­քը խա­լիֆ է և նման պայ­ մա­նա­գիր կն­քե­լու ի­րա­վունք ու­նի: Ա­ռ–­Ռակ­կայի պակ­տի կնք­ման ժա­մա­նակ դեռևս ա­լ–­Բաղ­դա­դին չէր հայ­տա­րա­րել խա­լի­ֆա­յու­ թյան ստեղծ­ման մա­սին, և սա կա­րե­լի է հա­մա­րել այն մի քա­նի ազ­դակ­նե­րից, ո­րոնք նա­խոր­դե­ցին խա­լի­ֆա­յու­թյան հռ­չակ­մա­նը3: Մինչև պակ­տի կն­քե­լը առ–­Ռակ­կայի քրիս­տո­նյա­նե­րին 3 տար­ բե­րակ էր ա­ռա­ջարկ­վել՝­ 1. իս­լամ ըն­դու­նել, 2. զիմ­մի դառ­նալ, 3. մեր­ ժել ա­ ռա­ ջ ին եր­ կուսը, և նրանց դեմ պա­ տ ե­ րազմ 4 կսկս­վի :­ հլ ալ–Զիմմայի կազմի մեջ մտնում են այն այլադավանները, ովքեր ընդունել են Ա մուսուլմանների գերիշխանությունն ու ջիզիա հարկ են վճարում՝ ստանալով մուսուլմանների պաշտպանությունը: (Տե՛ս Ислам. Энциклопедический словарь, стр. 27): 2 Հ. Քոչարյան, Ում­մայի ան­դամ­նե­րին վե­րա­բե­րող ո­րոշ հար­ցեր, Արաբագի­ տական ուսումնասիրություններ, Ա, Երևան, 2006, էջ 64–65: 3 Այս ազդակներից էր նաև անվան մեջ ալ–Կուրայշի անունն ավելացնելը, ինչը ցույց էր տալիս, որ ալ–Բաղդադին Մուհամմադ մարգարեի ցեղակիցն էր, հետևաբար խալիֆ լինելու իրավունք ուներ: 4 Islamic State In Iraq And Syria (ISIS) Forces Poll Tax (Jizya) On Christians Of Al–Raqqa/ 1

86

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

Առ–­Ռակ­կայի պակ­տի 12 կե­տե­րով սահ­ման­վում է­ին քրիս­տո­ նյա­նե­րի ի­րա­վունք­նե­րը: Ըստ այդ կե­տե­րի՝ զիմ­մի­նե­րը ՝ 1. չ­պետք է կա­ռու­ցեն ի­րենց քա­ղա­քում կամ դրա ծայ­րա­մա­ սային հատ­ված­նե­րում վանք, ե­կե­ղե­ցի կամ վա­նա­կան­նե­րի ճգնա­ րան և չպետք է վե­րա­կանգ­նեն այն, ի­նչ քանդ­վել է1, 2. չ­ պետք է ցույց տան խաչ կամ ի­ րենց [կ­ րո­ նի – Ն. Ս.]՝ սուրբ գրու­թյուն մու­սուլ­ման­նե­րի ճա­նա­պար­հին կամ շու­կա­նե­րում և նրանք չպետք է որ­ ևէ բան Զիմմիները չ­պետք է կա­ռու­ցեն ի­րենց քա­ ձեռ­նար­կեն, ին­չը նրանց ձայ­նը ղա­քում կամ դրա ծայ­րա­մա­սային հատ­ բարձր կդարձ­նի ա­ղոթ­քի կամ ված­նե­րում վանք, ե­կե­ղե­ցի կամ վա­նա­ որ­ևէ այլ պաշ­տա­մուն­քային ակ­ կան­նե­րի ճգ­նա­րան և չպետք է վե­րա­կանգ­ տի ժա­մա­նակ, նեն այն, ի­նչ քանդ­վել է: 3. չ­պետք է մու­սուլ­մա­նի հա­ մար լսե­լի դարձ­նեն ի­րենց սուրբ գրու­թյու­նը կամ ի­րենց զան­գե­րի ձայ­նը, ան­գամ ե­թե դրանք խփում են ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ներ­սում, 4. չ­պետք է մաս­նակ­ցեն Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյան դեմ որ­ևէ թշնա­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյան, ի­նչ­պի­սին, օ­րի­նակ՝ լր­տես­նե­րին կամ Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյու­նը հե­տա­խու­զող­նե­րին ա­պաս­տան տալն է... Ե­թե նրանք գի­տեն մու­սուլ­ման­նե­րի դեմ պլա­նա­վոր­վող դա­վադ­րու­թյան մա­սին, ա­պա պետք է հայտ­նեն նրանց մա­սին, 5. չ­պետք է ի­րենց պաշ­տա­մուն­քը ե­կե­ղե­ցուց դուրս ցույց տան, 6. չ­պետք է ար­գե­լեն որ­ևէ քրիս­տո­նյայի իս­լամ ըն­դու­նել, ե­թե նա դա ցան­կա­նում է, 7. պետք է հար­գեն իս­լամն ու մու­սուլ­ման­նե­րին և որ­ևէ կերպ չպետք է նվաս­տաց­նեն նրանց կրո­նը, 8. ք­րիս­տո­նյա­նե­րը պետք է «­ջի­զի­ա»2 վճա­րեն յու­րա­քան­չյուր Syria, http://counterjihadreport.com/2014/02/28/islamic–state–in–iraq–and–syria– isis–forces–poll–tax–jizya–on–christians–of–al–raqqasyria/http://counterjihadreport. com/2014/02/28/islamic–state–in–iraq–and–syria–isis–forces–poll–tax–jizya–on– christians–of–al–raqqasyria/ (մուտք՝ 18.01.2015) 1 Պետք է նշել, որ Դեյր ալ–Զուրում հայկական Սրբոց Նահատակաց եկեղեցու ավերումը կապված է իսլամականների կողմից զիմմի կարգավիճակ տալու հետ: ԻՊ–ի կողմից հայերին առաջարկված է եղել ընդունելու իրենց գերիշխանությունը, սակայն հայերը մերժել են, որից հետո ԻՊ զինյալները պայթեցրել են հայկական եկեղեցին: Jabhat al–Nusra blows up Armenian church in Deir el–Zour: A savage blow that echoes through Armenian history, տե՛ս http://www.independent. co.uk/news/world/middle–east/jabhat–alnusra–blows–up–armenian–church–in– deir–elzour–a–savage–blow–that–echoes–through–armenian–history–9852372. html?origin=internalSearch (մուտք՝ 20.12.2014): 2 Ջիզիան մուսուլմանական երկրներում այլադավանների կողմից վճարվող

հարկն է: Ջիզիա պետք է վճարեին բոլոր հասուն տղամարդիկ՝ բացի ծերերից, հաշմանդամներից և ստրուկներից: (Տե՛ս Ислам. Энциклопедический словарь,

1 2015 ­Նաի­րա Սա­հա­կյա

87

հա­սուն տղա­մար­դու հա­մար. դրա գի­նը հա­րուստ­նե­րի հա­մար 4 ոս­կե դի­նար1 է, և դրա կեսն է մի­ջին ու­նեց­վածք ու­նե­ցող­նե­րի հա­ մար, և դրա կեսն է­լ՝ աղ­քատ­նե­րի հա­մար. այն պայ­մա­նով, որ նրանք ի­րենց գոր­ծե­րի վե­րա­բե­րյալ ո­չինչ չեն թաքց­նի ԻՊ­–ից: Վճա­րում­նե­րը պետք է տա­րին եր­կու ան­գամ կա­տար­վեն, 9. չ­պետք է զենք կրեն, 10. չ­պետք է խո­զի միս կամ գի­նի վա­ճա­ռեն մու­սուլ­ման­նե­րի Զիմմիները չ­պետք է ի­րենց պաշ­տա­մուն­քը ե­կե­ղե­ցուց դուրս ցույց տան: հետ կամ նրանց շու­կա­նե­րում: Չպետք է հրա­պա­րա­կավ խմեն այն [­գի­նին – Ն. Ս.], այ­սինքն՝ չպետք է խմեն որ­ևէ հա­սա­րա­կա­կան վայ­րում, 11. պետք է ի­րենց սե­փա­կան գե­րեզ­մա­նա­տունն ու­նե­նան, ի­նչ­ պես դա ըն­դուն­ված է, 12. պետք է ըն­դու­նեն Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյան կող­մից տր­ված ցու­ցում­նե­րը՝ հա­գուս­տի, ա­ռք ու վա­ճառ­քի կամ այլ հար­ցե­րում2: Այս պայ­ման­նե­րը պահ­պա­նե­լու պա­րա­գա­յում ա­ռ–­Ռակ­կայի քրիս­տո­նյա­նե­րին, այդ թվում՝ հայե­րին, տր­վում էր կյան­քի, ա­ռող­ ջու­թյան, նրանց ե­կե­ղե­ցի­նե­րի և ա­ռ–­Ռակ­կայի ի­րենց ու­նեց­ված­քի ան­վտան­գու­թյան ե­րաշ­խիք­ներ. նրանց ե­կե­ղե­ցի­նե­րը չէ­ին ա­վեր­ վի, նրան­ցից ոչ մե­կին չէ­ին վնա­սի, նրանց իս­լամ չէր հար­կադր­վի3: ­Փոր­ձենք այս կե­տե­րը հա­մե­մա­տել Ա­հլ ա­լ–­Զիմ­մայի հա­մար սահ­ման­ված այն պայ­ման­նե­րի հետ, ո­րոնք պահ­պան­վել են 11–րդ դա­րի հե­ղի­նակ ա­լ–­Մա­վար­դի­ի աշ­խա­տու­թյան մեջ: Ա­լ–­Մա­վար­ դին բե­րում է 6 պար­տա­դիր և 6 ոչ պար­տա­դիր պայ­ման­ներ: Պար­տա­դիր պայ­ման­ներն է­ին` 1. չ­պար­սա­վել Ղու­րա­նը, 2. չ­վա­տա­բա­նել Մու­համ­մա­դին, 3. չ­վա­տա­բա­նել մու­սուլ­մա­նա­կան կրո­նը, стр. 65): Ըստ համացանցում տարածված որոշ տեղեկությունների՝ 1 ոսկե դինարն

համապատասխանում է 139 ԱՄՆ դոլարի: Տե՛ս Объявлен курс валюты ИГИШ, первые фото монеты, https://ayyamru.wordpress.com/2014/11/17 /%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD – %D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81–%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D1%8E%D1%82%D 1%8B–%D0%B8%D0%B3%D0%B8%D1%88–%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1 %8B%D0%B5–%D1%84%D0%BE%D1%82%D0%BE/ (մուտք՝ 20.01.2015): 2 ‫ ةقرلا ةيالو ىراصنو ةيمالسإلا ةلودلا نيب ماشلا يف ةمذ دقع لوأ‬http://justpaste.it/ejur , (մուտք՝ 01.02.2015) 3 Aymenn Jawad Al–Tamimi, The Islamic State of Iraq and ash–Sham’s dhimmi pact for the Christians of Raqqa province, Տե՛ս http://www.joshualandis.com/blog/ islamic–state–iraq–ash–shams–dhimmi–pact–christians–raqqa–province/ (մուտք՝ 15.01.2015): 1

88

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

4. չշ­նա­նալ և չա­մուս­նա­նալ մու­սուլ­ման կնոջ հետ, 5. չն­պաս­տել, որ մու­սուլ­մանն այլ կրոն ըն­դու­նի, 6. ­չօգ­նել մու­սուլ­ման­նե­րի դեմ պայ­քա­րող­նե­րին1: Ոչ պար­տա­դիր պայ­ման­ներն է­ին՝ 1. ­պետք է հա­գուս­տի վրա տար­բե­րա­կիչ նշան­ներ կրել, 2. չ­պետք է մու­սուլ­ման­նե­րի տնե­րից բարձր տներ կա­ռու­ցել, 3. չհն­չեց­նել ե­կե­ղե­ցու զան­գե­րը և չկար­դալ ի­րենց սուրբ տեքս­ տե­րը մու­սուլ­ման­նե­րի ներ­կա­յու­թյամբ, 4. չխ­մել գի­նի մու­սուլ­ման­նե­րի ներ­կա­յու­թյամբ, չպա­հել խա­չեր և խո­զեր եր­ևա­ցող տե­ղե­րում, 5. ­թա­ղել մե­ռել­նե­րին լուռ և ան­նկատ, Ն­րանց տր­վում է եր­կու տար­բե­րակ՝ իս­լամ 6. ­չերթ­ևե­կել ցե­ղա­կան ձի­ե­ ըն­դու­նել կամ մահ­վան դա­տա­պարտ­վել: րով և ո­ւղ­տե­րով2:­ Ալ–­Մա­վար­դի­ի մոտ պահ­պան­ված պար­տա­դիր կե­տե­րի խախտ­ման դեպ­քում մե­ղա­վո­րը զրկ­վում էր զիմ­մի­ի կար­գա­վի­ ճա­կից, ի­սկ ոչ պար­տա­դիր պայ­ման­նե­րի խախտ­ման դեպ­քում թեև չէր զրկ­վում, սա­կայն ցան­կա­լի էր, որ պատժ­վեր3: Ի տար­ բե­րու­թյուն սրան՝ նախ և ա­ռաջ նշենք, որ ԻՊ­–ի կող­մից կնք­ված ա­հլ ա­լ–­զիմ­մայի պակ­տում բո­լոր 12 կե­տերն էլ պար­տա­դիր են հա­մար­վում, և ան­կախ դրանց կար­ևո­րու­թյու­նից՝ պայ­մա­նագ­րի խախ­տո­ղի դեմ պա­տե­րազմ կհայ­տա­րար­վի: Դրա­նով փաս­տո­ րեն Ի­Պ–ն ոչ մի ան­հնա­զան­դու­թյուն չի ըն­դու­նում: Ե­թե ա­լ–­Մա­ վար­դի­ի բեր­ված ոչ պար­տա­դիր կե­տե­րի խախտ­ման դեպ­քում մե­ ղա­վո­րը պատժ­վում էր, ա­պա Ի­Պ–ն այդ «հ­նա­րա­վո­րու­թյունն» էլ փաս­տո­րեն չի տա­լիս: Սա, կա­րե­լի է ա­սել, խո­սում է այն մա­սին, որ ԻՊ նպա­տակ­նե­րից մեկն էլ տա­րա­ծաշր­ջա­նի էթ­նիկ զտումն է և իր գա­ղա­փար­նե­րը չկ­րող տար­րի, ո­րի մեջ մտ­նում են ի­նչ­պես ոչ մու­սուլ­ման­նե­րը, այն­պես էլ շի­ա­նե­րը, վե­րա­ցու­մը: «Ան­հա­վատ­նե­րի» խն­դի­րը ԻՊ տա­րածք­նե­րում­ Ինչ­պես ար­դեն նշե­ցի, ոչ մու­սուլ­ման­նե­րը բա­ժան­վում է­ին «Գր­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի» և «ան­հա­վատ­նե­րի»:­ Ե­թե ոչ մու­սուլ­ման, սա­կայն «Գր­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի» ներ­կա­ յա­ցու­ցիչ­նե­րին հնա­րա­վո­րու­թյուն է տր­վում ապ­րե­լու մու­սուլ­ման­ Հ. Քոչարյան, 2005, էջ 122–123: Նույն տեղում: 3 Նույն տեղում: 1

2

1 2015 ­Նաի­րա Սա­հա­կյա

89

նե­րի հո­վա­նա­վո­րու­թյան տակ, հարկ վճա­րե­լու և չփո­խե­լու կրո­ նը, ա­պա «ան­հա­վատ­նե­րի» խմ­բին պատ­կա­նող­նե­րի հա­մար այս հնա­րա­վո­րու­թյու­նը գո­յու­թյուն չու­նի: Ն­րանց տր­վում է եր­կու տար­բե­րակ՝ իս­լամ ըն­դու­նել կամ մահ­ վան դա­տա­պարտ­վել: «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն» խմ­բա­վոր­ման կող­մից ան­հա­վատ հռ­չակ­վե­ցին եզ­դի­նե­րը, ով­քեր, ը­ստ Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյան, «երկր­պա­գում են Իբ­լի­սին՝ հա­մա­րե­լով, որ Իբ­լի­սը ըն­կած, սա­ կայն նե­րում ստա­ցած հրեշ­տակ է... Նրանք նրան լավն են հա­մա­ րում և հա­վա­տում են, որ Ալ­լա­հը նե­րել է նրան [Իբ­լի­սին–Ն.Ս.]»1:­ Այս հաշ­վի առ­նե­լով՝ Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյան կող­մից եզ­դի­նե­ րի նկատ­մամբ հա­լա­ծանք­ներ սկս­վե­ցին, ո­րոնք ճա­նաչ­վե­ցին որ­ պես ցե­ղաս­պա­նու­թյուն2: Ի տար­բե­րու­թյուն ԻՊ­–ի այս դիր­քո­րոշ­ մա­նը Ա­բու Բաքր ա­լ–­Բաղ­դա­դի­ին ո­ւղղ­ված բաց նա­մա­կի 11–րդ կե­տում3 հա­րյու­րից ա­վե­լի մու­սուլ­ման ի­րա­վա­գետ–կ­րո­նա­գետ­ներ հս­տա­կո­րեն նշել է­ին, որ եզ­դի­նե­րին պետք է հա­մա­րել «Գր­քի ժո­ ղո­վուրդ»4: Հետ­ևա­բար նրանց նկատ­մամբ ԻՊ հա­լա­ծանք­նե­րը հա­կաիս­լա­մա­կան ե­ն5: ԻՊ­–ի կող­մից ան­հա­վատ Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյան կող­մից եզ­դի­նե­ հայ­տա­րար­ված­նե­րը են­թարկ­ րի նկատ­մամբ հա­լա­ծանք­ներ սկս­վե­ցին, վե­ցին մեկ այլ փոր­ձու­թյան ո­րոնք ճա­նաչ­վե­ցին որ­պես ցե­ղաս­պա­նու­ ևս՝ ստր­կու­թյան: Ստր­կու­թյան թյուն: հարցն իս­լա­մում մշ­տա­պես ե­ղել է բա­նա­վե­ճե­րի կի­զա­կե­տում: Մու­սուլ­ման կրո­նա­գետ­–աստ­վա­ծա­ բան­նե­րի մի մա­սը նշել է, որ ստր­կու­թյու­նը ար­գել­ված է իս­լա­մում, սա­կայն կան նաև ստր­կու­թյան օ­րի­նա­կա­նու­թյու­նը ա­պա­ցու­ցող­ նե­րը: Վեր­ջին­նե­րի թվին է պատ­կա­նում սաուդ­ցի շեյխ Սա­լեհ ա­լ–­ Ֆաու­զա­նը, ով 2003 թ. ֆաթ­վա6 է տվել՝ պն­դե­լով, որ «ստր­կու­ Dabiq N. 5, p. 14–15.

New UN report suggests ISIS liable for genocide of minorities in Iraq, Տե՛ս http:// genocidewatch.net/2015/02/24/new–un–report–suggests–isis–liable–for–genocide– of–minorities–in–iraq/ (մուտք՝ 02.25.2015).

3 Պարտադիր է եզդիներին դիտարկել որպես «Գրքի ժողովուրդ»: Տե՛ս Letter to Baghdadi, Տե՛ս http://www.lettertobaghdadi.com/ (մուտք՝ 02.25.2015) 4 Նույն տեղում: 5 Եզդիներին «Գրքի ժողովուրդ» համարելը տարակարծությունների առարկա է մուսուլման կրոնագետ–իրավագետների շրջանում: 6 Ֆաթվան կրոնական կամ քաղաքացիական կոնկրետ և պրակտիկ

իրողությունների հետ կապված իսլամական տեսակետը ներկայացող եզրահանգումն է, որն ունի խորհրդակցական բնույթ և պարտադիր չէ կատարման համար: (Տե՛ս Տոնիկյան Ս., Ֆաթվան որպես իսլամական իրավունքի ադապտացիոն մեխանիզմ, Արևելագիտության հարցեր VII, Երևան, ԵՊՀ, 2012, 1

2

90

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

թյու­նը իս­լա­մի մի մասն է, ստր­կու­թյու­նը ջի­հա­դի մի մասն է»1: ԻՊ­­ –ի կող­մից ստր­կու­թյու­նը հայ­տա­րար­վեց թույ­լատ­րե­լի և ան­հրա­ ժեշտ եր­ևույթ: «Իս­լա­մա­կան ԻՊ­–ի կող­մից ստր­կու­թյու­նը հայ­տա­րար­ պե­տու­թյան» ան­գլա­լե­զու ամ­ վեց թույ­լատ­րե­լի և ան­հրա­ժեշտ եր­ևույթ: սա­գիր «­Դա­բի­քի» 4–րդ հա­մա­ րում2 հրա­պա­րակ­ված մի հոդ­վա­ծում նշ­վում էր, որ «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյու­նը» Սին­ջա­րում «­բախ­վում է հե­թա­նոս փոք­րա­մաս­նու­ թյուն եզ­դի բնակ­չու­թյա­նը»: Ա­պա նշ­վում էր, որ ե­թե Ալ­լա­հը հս­ տակ հրա­հանգ է տվել հե­թա­նոս­նե­րի հետ վար­վե­լու վե­րա­բե­րյալ, ին­չու են առ այ­սօր նրանք մնա­ցել3: Այս հոդ­վա­ծում նաև նշ­վում է, որ «ի տար­բե­րու­թյուն հրե­ա­նե­րի և քրիս­տո­նյա­նե­րի՝ նրանց հա­մար չկա ջի­զի­ա վճա­րե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն: Նրանց կա­նայք կա­րող են ստր­կաց­վել [ընդգ­ծու­մը – Ն. Ս.]... Բռն­վե­լուց հե­տո եզ­ դի կա­նայք և ե­րե­խա­նե­րը, շա­րի­ա­թի հա­մա­ձայն, բա­ժան­վում են «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյան» զին­վոր­նե­րի միջև, ով­քեր մաս­նակ­ ցել են Սին­ջա­րի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րին»4: Այս հոդ­վա­ծի հա­մա­ձայն՝ զին­վոր­նե­րը կա­րող են վա­ճա­ ռել ի­ րենց բա­ ժին հա­ սած ստ­ Բռն­վե­լուց հե­տո եզ­դի կա­նայք և ե­րե­խա­նե­ 5 րուկ­ ն ե­ ր ին : րը, շա­րի­ա­թի հա­մա­ձայն, բա­ժան­վում են Ի պա­տաս­խան սրան՝ ա­լ–­ «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյան» զին­վոր­նե­րի Բաղ­դա­դի­ին ո­ւղղ­ված բաց նա­ միջև: մա­կի 12–րդ կե­տում մու­սուլ­ման կրո­նա­գետ­–ի­րա­վա­գետ­նե­րը նշում է­ին, որ «ստր­կու­թյան վե­րա­ կանգ­նու­մը ար­գել­ված է: Այն վե­րաց­վել է մի­ա­ձայն հա­մա­ձայ­նու­ թյամբ՝ իջ­մայով 6, 7»: Չ­նա­յած սուն­նի կրո­նա­գետ­նե­րի այս պնդ­մա­նը՝ «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյան» կող­մից գե­րե­վար­ված են մնում հա­զա­րա­վոր եզ­դի էջ 16):

is a part of Islam’, տե՛ս http://www.wnd. (մուտք՝ 02.25.2015) և Sheikh Saleh Al–Fawzan– Sauid religous leader wants slavery, տե՛ս http://www.danielpipes.org/ comments/12177 (մուտք՝ 02.25.2015).

2 Ամսագրի այս համարը կոչվում է «The Failed Crusade»: Ամբողջությամբ տե՛ս

http://media.clarionproject.org/files/islamic–state/islamic–state–isis–magazine– Issue–4–the–failed–crusade.pdf 3 Dabiq N. 5, p. 14.

4 Նույն տեղում, էջ 15: 5 Նույն տեղում: 6 Իջման կրոնագետ–իրավագետների միաձայն կարծիքն է: Այն իսլամական

իրավունքի չորս հիմնական աղբյուրներից մեկն է: (Տե՛ս Ислам. Энцикло­педи­ ческий словарь, стр. 91): 7 Letter to Baghdadi, տե՛ս http://www.lettertobaghdadi.com/ (մուտք՝ 02.25.2015).

1

Saudi

sheik: ‘Slavery

com/2003/11/21700/

1 2015 ­Նաի­րա Սա­հա­կյա

91

կա­նայք և ե­րե­խա­ներ1: ՄԱԿ­ –ի զե­ կույ­ ցում նշ­ վում էր, որ ԻՊ­ –ի կող­մից հա­զա­րա­վոր կա­նայք են գե­րե­վար­վել և հանձն­վել սեքս– ստր­կու­թյան2: ­Հաշ­վի առ­նե­լով վե­րոն­շյա­լը՝ կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, ո­ր՝­ • ԻՊ­–ի հաս­տա­տու­մը Ի­րա­քի և Սի­րի­այի զգա­լի հատ­վա­ծում դար­ձել է լր­ջա­գույն խն­դիր մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի ՄԱԿ­–ի զե­կույ­ցում նշ­վում էր, որ ԻՊ­–ի կող­ պահ­պան­ման տե­սա­կե­ մից հա­զա­րա­վոր կա­նայք են գե­րե­վար­վել և հանձն­վել սեքս–ստր­կու­թյան: տից: • ԻՊ­–ի կող­մից իր վե­րահս­կո­ղու­թյան տա­րածք­նե­րում բնակ­ վող ոչ մու­սուլ­ման տար­րը բա­ժան­վում է «Գր­քի ժո­ղո­վուրդ­ նե­րի» և «ան­հա­վատ­նե­րի»: • Գր­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րը թեև զիմ­մի­ի կար­գա­վի­ճակ են ստա­ նում, սա­կայն նրանց ա­ռա­ջարկ­ված ան­հա­վա­սար պայ­ման­ նե­րը չեն կա­րող ա­պա­հո­վել նրանց նոր­մալ կեն­սա­կեր­պը: • Եզ­դի­նե­րը, ո­րոնք Ի­րա­քում փոք­րա­մաս­նու­թյուն են կազ­մում, հա­մար­վում են ան­հա­վատ­ներ, և նրանց նկատ­մամբ վե­րա­ բեր­մուն­քը ԻՊ­–ի կող­մից հս­տակ է՝ ըն­դու­նել իս­լամ կամ ո­չն­ չաց­վել: • Լր­ջա­գույն խն­դիր է դար­ձել կա­նանց և ե­րե­խա­նե­րի ստր­կու­ թյան հար­ցը:

N Confirms ISIS Killed 5,000 Yazidi Men And Made 7,000 Women Sex Slaves, տե՛ս U http://holipal.com/un–confirms–isis–killed–5000–yazidi–men–and–made–7000– women–sex–slaves/ (մուտք՝ 02.27.2015).

2 The new horror for Iraq’s kidnapped children: UN report reveals ISIS is selling

youngsters from minorities as sex slaves, turning them into suicide bombers and crucifying them if they disobey, տե՛ս http://www.dailymail.co.uk/news/article–2939811/ Islamic–State–selling–crucifying–burying–children–alive–Iraq–UN.html (մուտք՝ 02.12.2015); U. N. Report Details ISIS Abuse of Women and Children, տե՛ս http:// www.nytimes.com/2014/10/04/world/middleeast/un–report–isis–abuse–women– children.html (մուտք՝ 02.12.2015).

1

92

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ԱԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ ՔԱ­ՐՈԶ­ՉՈՒ­ԹՅԱՆ ԽՆ­ԴԻՐ­ՆԵ­ՐԸ 2014 Թ. ՌԱԶ­ՄԱ­ԿԱՆ ԹԵ­ՄԱՅՈՎ ԼՈՒ­ՍԱ­ԲԱ­ՆՈՒՄ­ՆԵ­ ՐՈՒՄ

­

ԱՆ­ԺԵ­ԼԱ Է­ԼԻ­ԲԵ­ԳՈ­ՎԱ Քա­ղա­քա­կան գի­տու­թյուն­նե­րի թեկ­նա­ծու ­ Ան­ցած 2014 թ.` ռազ­մա­կան թե­մայով հայ – ա­դր­բե­ջա­նա­կան տե­ղե­կատ­վա­կան ա­ռե­րե­սում­նե­րին բնո­րոշ էր կեղ­ծա­րա­րու­թյան (ֆալ­սի­ֆի­կա­ցի­այի) և ա­պա­տե­ ղե­կատ­վու­թյան ծա­վա­լի կտ­ 2014 թվա­կա­նը սկս­վեց Ղա­րա­բա­ղի պա­ րուկ ա­ճը, ո­րն ու­ղեկ­ցվում էր տե­րազ­մում զոհ­ված­նե­րի պաշ­տո­նա­կան ցու­ցա­կի հրա­պա­րակ­մամբ, ո­րը նե­րա­ռում ի­նչ­պես հայ­–ադր­բե­ջա­նա­կան էր 11 հա­զար ազ­գա­նուն: սահ­մա­նին, այն­պես էլ Ա­դր­բե­ ջա­ նի և ԼՂՀ­ –ի շփ­ ման գծում տի­րող լար­վա­ծու­թյան ա­ճով: Այդ ա­ռու­մով ան­հրա­ժեշտ է կա­ռուց­ ված­քային և ժա­մա­նա­կագ­րա­կան կեր­պով ման­րակր­կիտ քն­նել Ա­դրբե­ջա­նի տե­ղե­կատ­վա­կան դաշ­տում տի­րող ի­րա­վի­ճա­կը: 2014 թվա­կա­նը սկս­վեց Ղա­րա­բա­ղի պա­տե­րազ­մում զոհ­ված­ նե­րի պաշ­տո­նա­կան ցու­ցա­կի հրա­պա­րակ­մամբ, ո­րը նե­րա­ռում էր 11 հա­զար ազ­գա­նուն1: Ներ­կա­յաց­ված թի­վը ե­րեք ան­գամ փոքր էր ի­րա­կան թվից, ին­չի մա­սին վկա­յում են նաև ա­դր­բե­ջա­նա­կան աղ­բյուր­նե­րը: 1993 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 27­–ին ե­րկ­րի նա­խա­գահ Հեյ­ դար Ա­լի­ևը Բաք­վում՝ Ի­րա­նի նա­խա­գահ Հա­շե­մի Ռաֆ­սաբ­ջա­նի հետ հան­դիպ­մա­նը, հայ­տա­րա­ րեց, որ Ղա­րա­բա­ղ յան պա­տե­ Դեռևս 2007 թ. փետր­վա­րին 9 ՀԿ–­նե­րից րազ­մում Ա­դր­բե­ջանն ու­նե­ցել է և 3 փոր­ձա­գե­տից բաղ­կա­ցած ա­դր­բե­ջա­ նա­կան խում­բը հրա­պա­րա­կեց տվյալ­ներ, 11 հա­զար սպան­ված և 25 հա­ ո­րոնց հա­մա­ձայն՝ Ղա­րա­բա­ղում ռազ­մա­ զար վի­ րա­ վոր: Մեկ շա­ բաթ կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ըն­թաց­քում մա­ ան­ց, ե­լույթ ու­նե­նա­լով տե­ղա­ հա­ցել է 24 հա­զար ա­դր­բե­ջան­ցի զին­ծա­ կան հե­ռուս­տա­տե­սու­թյամբ, ռայող, և ևս 4,5 հա­զար զին­ծա­ռայող հա­ ե­րկ­րի զե­կա­վա­րը հայ­տա­րա­ մար­վում են ան­հայտ կո­րած: րեց 16 հա­ զար սպան­ վա­ ծի և 22 հա­զար վի­րա­վո­րի մա­սին: 1993 թ. դեկ­տեմ­բե­րի 24­–ին Աշ­խա­բա­դում՝ Ա­ՊՀ պե­տու­թյուն­նե­ րի ղե­կա­վար­նե­րի նիս­տում, Ա­լիևն ա­սաց, որ Հա­յաս­տա­նի հետ 1

зербайджан занижает число потерь в карабахской войне. [է­լեկտ­րո­նային աղ­ А բյուր] http://www.nv.am/region/32638–2014–01–16–06–34–41

1 2015 Ան­ժե­լա Է­լի­բե­գո­վա

93

կոնֆ­լիկ­տի տա­րի­նե­րին մա­հա­ցել է 18 հա­զար ա­դր­բե­ջան­ցի և վի­րա­վոր­վել մոտ 50 հա­զար: 1994 թ. մայիս–­հու­նիս ա­միս­նե­րի պաշ­տո­նա­կան հան­դի­պում­նե­րի ըն­թաց­քում նա­խա­գա­հը խո­սեց պա­տե­րազ­մում 21 հա­զար մա­հա­ցած­նե­րի մա­սին: Դեռևս 2007 թ. փետր­վա­րին 9 ՀԿ–­նե­րից և 3 փոր­ձա­գե­տից բաղ­կա­ցած ա­դր­բե­ ջա­նա­կան խում­բը հրա­պա­րա­կեց տվյալ­ներ, ո­րոնց հա­մա­ձայն՝ Ղա­րա­բա­ղում ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ըն­թաց­քում մա­հա­ ցել է 24 հա­զար ա­դր­բե­ջան­ցի զին­ծա­ռայող, և ևս 4,5 հա­զար զին­ ծա­ռայող հա­մար­վում են ան­հայտ կո­րած1: ­Պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում ու­նե­ցած կո­րուստ­նե­րի թվի նվա­զե­ ցու­մը, ան­խոս, ա­ռա­ջին հեր­թին, քա­րոզ­չա­կան և հո­գե­բա­նա­կան ու­ղերձ է կրում: Ա­դր­բե­ջա­նին, ո­րը փո­խել էր պաշտ­պա­նու­թյան նա­խա­րար, ո­ւմ օ­րոք բա­նա­կում գրանց­վել էր ի­նք­նաս­պա­նու­ թյուն­նե­րի թվի ա­մե­նա­բարձր Ադր­բե­ջան­ցի ե­րի­տա­սարդ­նե­րը, հատ­կա­ ցու­ցա­նի­շը, ո­րի բա­նակն այս պես բռ­նի տե­ղա­հան­ված­նե­րի շր­ջա­նում, ա­մե­նի ֆո­նին ու­ներ բա­ցա­սա­ հե­տաքրք­րու­թյուն չու­նեն ռազ­մա­կան ծա­ կան ի­միջ, խիստ ան­հրա­ժեշտ ռա­յու­թյան հան­դեպ: է­ին ի­րա­կան հաղ­թա­նակ­ներ շփ­ման գծում: Ա­դր­բե­ջա­նի վար­չա­պետ, Փախս­տա­կան­նե­րի և բռ­նի տե­ղա­հան­ված­նե­րի պե­տա­կան կո­մի­տե­ի նա­խա­գահ Ա­լի Հա­սա­նո­վը հան­դես ե­կավ հայ­տա­րա­րու­թյամբ առ այն, որ ա­դրբե­ ջան­ցի ե­րի­տա­սարդ­նե­րը, հատ­կա­պես բռ­նի տե­ղա­հան­ված­նե­րի շր­ջա­նում, հե­տաքրք­րու­թյուն չու­նեն ռազ­մա­կան ծա­ռա­յու­թյան հան­դեպ՝ դրա­նում մե­ղադ­րե­լով նրանց ծնող­նե­րին2: Ա­դր­բե­ջա­ Ա­դր­բե­ջա­նում գրանց­վել է Ար­ցա­խյան պա­ նա­կան սալ­ֆիտ­նե­րի ա­ռաջ­ տե­րազ­մի վե­տե­րան­նե­րի ի­նք­նահր­կիզ­ման նորդ Հա­ջի Հա­մետ Սու­լեյ­մա­ ող­բեր­գա­կան դեպ­քե­րի շարք: նո­վը, իր հեր­թին, իր կողմ­նա­ կից­նե­րին հայ­տա­րա­րեց, որ ե­թե խոս­քը ջի­հա­դի մա­սին է, ա­պա Ղա­րա­բաղն իս­կա­կան տեղ է ջի­հա­դի հա­մար3: Ադր­բե­ջա­նի զին­ված ու­ժե­րի ի­մի­ջի հա­մար մեկ այլ խն­դիր, որ կար­միր թե­լի պես ան­ցնում էր ամ­բողջ տար­վա ըն­թաց­քում, Ար­ Азербайджане вновь пытаются занизить потери своих вооруженных В формирований в ходе карабахской войны [է­ լեկտ­ րո­ նային աղ­ բյուր] http:// panorama.am/ru/analytics/2014/01/16/az–war/ 2 Али Гасанов: «Россия должна знать, что армяне, предававшие СССР в годы II мировой войны, и сегодня могут предать Россию» http://ru.apa.az/news/268688 3 Призыв к салафитам: Мы должны отправиться в Карабах http://ru.oxu.az/

society/36063 1

94

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ցա­խյան պա­տե­րազ­մի ա­դր­բե­ջան­ցի վե­տե­րան­նե­րի և հաշ­ման­ դամ­նե­րի ի­նք­նահր­կիզ­ման դեպ­քերն է­ին: 2014 թ. սկզ­բին Ա­դր­բե­ ջա­նում գրանց­վել է Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մի վե­տե­րան­նե­րի ի­նք­ նահր­կիզ­ման ող­բեր­գա­կան դեպ­քե­րի շարք: Պատ­ճա­ռը նրանց սո­ցի­ա­լա­կան լուրջ խն­դիր­ներն Ի­նչ­պես նշում են ա­դր­բե­ջա­նա­կան ԶԼՄ–­ է­ին: Դեկ­տեմ­բե­րի 28­–ին Բաք­ նե­րը, սո­ցի­ա­լա­կան պաշտ­պա­նու­թյան վում ի­նք­նահր­կիզ­մամբ մա­հա­ կենտ­րոն­նե­րը չէ­ին կա­րո­ղա­նում կա­ռա­ ցել է Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մի վա­րել այ­ցե­լու­նե­րի հոս­քը, ո­րոն­ցից յու­ վե­տե­րան Զա­ռու Հա­սա­նո­վը: րա­քան­չյուր ե­րկ­րոր­դը սպառ­նում էր ի­նք­ Վե­տե­րա­նի մահ­վան կա­պակ­ նահր­կիզ­վել: ցու­թյամբ Բաք­վի կենտ­րո­նում ան­ցկաց­վեց բո­ղո­քի ցույց հետ­ևյալ լո­զունգ­նե­րով՝ «­Թող վե­տե­ րան­նե­րը չայր­վեն, բա­նա­կը չվե­րած­վի դի­ա­րա­նի», «Ա­զա­տու­ թյուն», «­Մի՛ այ­րեք վե­տե­րան­նե­րին» և այլն: Ոս­տի­կա­նու­թյու­նը ցրեց չար­տոն­ված հան­րա­հա­վա­քը՝ ձեր­բա­կա­լե­լով ա­ռն­վազն 20 մար­դու1: «­Ղա­րա­բա­ղի վե­տե­րան­ներ» հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­ թյան մա­մու­լի քար­տու­ղար Ռեյ Քե­րի­մօղ­լուն խոս­տո­վա­նել է. Ն­ման բարդ ներ­քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճա­կը «­Մենք հի­մա վե­րահս­կում ե­նք տե­ղե­կատ­վա­կան դաշ­տում չե­զո­քաց­նե­լու ա­վե­լի քան 20 հաշ­ման­դա­մի, ա­մե­նա­հեշտ տար­բե­րա­կը հա­սա­րա­կայ­նու­ ով­քեր մոտ են ի­նք­նաս­պա­նու­ թյան ու­շադ­րու­թյու­նը հայ­կա­կան թե­մա­տի­ կայի ո­ւղ­ղու­թյամբ շե­ղելն էր: թյան: Մենք բազ­ մա­ թիվ նա­ մակ­ներ ե­նք ստա­նում շր­ջան­ նե­րում ապ­րող հաշ­ման­դամ­նե­րից»2: Չան­ ցած մեկ ա­ միս՝ Եվ­ լախ քա­ղա­քում` սո­ցի­ա­լա­կան պաշտ­պա­նու­թյան հիմ­նադ­րա­մի շր­ջա­նային բա­ժան­մուն­քի շեն­քի դի­մաց, ի­նք­նահր­կիզ­վեց տե­ղի բնա­կիչ, Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մի վե­տե­րան Նի­զա­մի Քե­րի­մո­ վը: Ի­նչ­պես նշում են ա­դր­բե­ջա­նա­կան ԶԼՄ–­նե­րը, Սո­ցի­ա­լա­կան պաշտ­պա­նու­թյան կենտ­րոն­նե­րը չէ­ին կա­րո­ղա­նում կա­ռա­վա­րել այ­ցե­լու­նե­րի հոս­քը, ո­րոն­ցից յու­րա­քան­չյուր ե­րկ­րոր­դը սպառ­նում էր ի­նք­նահր­կիզ­վել3: Մեկ օր ան­ց Բար­դայի շր­ջա­նի Ալ­պոուդ գյու­ղի բնա­կիչ Մաա­րիֆ Վե­լի­ևը ցու­ցադ­րա­բար ի­նք­նահր­կիզ­վեց ՏԻՄ олиция жестоко разогнала акцию протеста молодежи на Площади фонтанов П http://www.contact.az/docs/2013/Worldwide/122900063770ru.htm#.VOhnDXyUfE0 2 Suicide Highlights Plight of Disabled Azeri War Vets https://iwpr.net/global–voices/ suicide–highlights–plight–disabled–azeri–war–vets 3 В Евлахе инвалид войны устроил самосожжение http://www.contact.az/docs/2014/ Social/012700066927ru.htm#.VOhoDnyUfE0 1

1 2015 Ան­ժե­լա Է­լի­բե­գո­վա

95

գրա­սե­նյա­կի մոտ1: Ն­ման բարդ ներ­քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճա­կը տե­ղե­կատ­վա­կան դաշ­տում չե­զո­քաց­նե­լու ա­մե­նա­հեշտ տար­բե­րա­կը հա­սա­րա­կայ­ նու­թյան ու­շադ­րու­թյու­նը հայ­կա­կան թե­մա­տի­կայի ո­ւղ­ղու­թյամբ շե­ղելն էր: 2014 թ. հուն­վա­րի 28­–ին ա­դր­բե­ջա­նա­կան կող­մը գե­րի վերց­րեց Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցի, Տա­վու­շի մար­զի բնա­կիչ, հո­ գե­կան խան­գա­րում­ներ ու­նե­ցող 77­–ա­մյա Մա­մի­կոն Խո­ջո­յա­նին: Վեր­ջի­նիս Բաք­վում են­թար­կե­ցին ծե­ծի, կոտ­րե­ցին ձեռ­քը2, ո­րից հե­տո ան­վա­նե­ցին «­դի­վեր­սանտ», ի­նչն ա­դր­բե­ջա­նա­կան մա­մու­ լում հեգ­նա­կան հոդ­ված­նե­րի տա­րա­փի պատ­ճառ դար­ձավ3: BBC­–ի ա­դր­բե­ջա­նա­կան ծա­ռա­յու­թյա­նը տված հար­ցազ­րույ­ ցում քա­ղա­քա­գետ Զար­դուշտ Ա­լի­զա­դեն նշել է. «­Բաք­վում խեղճ հային ներ­կա­յաց­նում են որ­պես դի­վեր­սանտ, ին­չը, սա­կայն, չի նշա­նա­կում, որ դա ճշ­մա­րիտ է»4: Նշա­նա­կա­լի է, որ սկզ­բում ա­դր­բե­ջա­նա­կան ԶԼՄ–­նե­րը հայտ­նե­ցին, որ Հա­յաս­տա­նի Քա­ղա­քա­գետ Զար­դուշտ Ա­լի­զա­դեն նշել է. քա­ղա­քա­ցուն բռ­նել են տե­ղի «­Բաք­վում խեղճ հային ներ­կա­յաց­նում են բնա­կիչ­նե­րը, ա­պա հանձ­նել որ­պես դի­վեր­սանտ, ին­չը, սա­կայն, չի նշա­ զին­վո­րա­կան­նե­րին: Այդ մա­ նա­կում, որ դա ճշ­մա­րիտ է»: սին լրագ­րող­նե­րին հայտ­նել էր նաև Ա­դր­բե­ջա­նի Ռազ­մա­գե­րի­նե­րի, պա­տանդ­նե­րի և ան­հայտ կո­րած­նե­րի հար­ցե­րով պե­տա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­վի քար­տու­ղար Շա­հին Սայի­լո­վը: Նա ը­նդ­գծել էր, որ Խո­ջո­յա­նը քա­ղա­քա­ցի­ա­ կան ան­ձ է: Սայի­լո­վը նշել էր, որ նա ձեր­բա­կալ­վել է Ա­դր­բե­ջա­նի Թո­վու­զի շրջա­նի Ա­լի­բեյ­լի գյու­ղի տա­րած­քում և հանձն­վել է զին­ վո­րա­կան­նե­րին: Ա­վե­լի ո­ւշ Ա­դր­բե­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյան նա­խա­ րա­րու­թյան հայ­տա­րա­րու­թյու­նում 77­–ա­մյա մար­դը ներ­կա­յաց­վեց որ­պես «­դի­վեր­սի­ոն խմ­բի ա­ռաջ­նորդ», ով ձեր­բա­կալ­վել էր ոչ թե սահ­մա­նա­մերձ գյու­ղի բնա­կիչ­նե­րի, այլ հենց զին­վո­րա­կան­նե­րի կող­մից: Բա­ցի այդ՝ տվյալ դեպ­քի վե­րա­բե­րյալ ա­դր­բե­ջա­նա­կան ԶԼՄ–­նե­րի ա­ռա­ջին հրա­պա­րա­կում­նե­րում ոչ մի բառ չկար Մ. Խո­ ջո­յա­նի վի­րա­վոր­ված լի­նե­լու մա­սին, սա­կայն Ա­դր­բե­ջա­նի ՊՆ Барде самосожжение совершил инвалид Карабахской войны http://contact.az/ В docs/2014/Social/012900067254ru.htm#.VOho03yUfE0 2 Военный журналист Р. Гариб: В Азербайджане избили попавшего в плен 77–летнего гражданина Армении М. Ходжояна http://panorama.am/ru/region/2014/02/03/ khojoyan/ 3 Как готовили Мамикона Ходжаяна в разведшколе? http://minval.az/author/463/ 4 Азербайджан заподозрил диверсанта в старом армянине http://www.bbc.co.uk/ russian/international/2014/01/140130_armenian_saboteur_ill 1

96

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

տա­րա­ծած վեր­ջին մա­մու­լի հա­ղոր­դագ­րու­թյան մեջ նշ­վում էր, որ ձեր­բա­կալ­ված տղա­մար­դը վի­րա­վոր է1: Գե­րու­թյան մեջ գտն­վե­լու ըն­թաց­քում կրած խոշ­տան­գում­նե­րի հետ­ևան­քով Մա­մի­կոն Խո­ ջո­յա­նը մա­հա­ցավ Հա­յաս­տան վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո: ­Դա ի­րա­վի­ճա­կը չփո­խեց: Հու­լի­սին Բաք­վի բնա­կիչ, Ար­ցա­խ­ յան պա­տե­րազ­մի վե­տե­րան, 1971 թ. ծն­ված Նու­րիև Ջոշ­գուն Էյ­ վա­զօղ­լուն իր հա­րա­զատ­նե­րի աչ­քի ա­ռջև իր վրա բեն­զին լց­րեց ու ի­նք­նահր­կիզ­վեց2: Չան­ցած ե­րեք օ­ր՝ Ա­դր­բե­ջա­նի նա­խա­գա­հի նս­տա­վայ­րի ըն­դու­նա­րա­նի մոտ ի­նք­նահր­կիզ­ման փորձ ա­րեց Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մի վե­տե­րան Ֆա­գան Նա­սի­բո­վը3: Ա­դրբե­­ ջա­նի նա­խա­գա­հի նս­տա­վայ­րի մոտ Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մի 39­–ա­մյա վե­տե­րան Էլ­չին Ա­դի­մու­րա­դովն ու իր տի­կի­նը՝ 32­–ա­մյա Ժա­լ յա Սա­լա­հո­վան ևս ի­նք­նահր­կիզ­վե­ցին՝ ի նշան Սում­գաի­թում ի­րենց տան ա­պա­մոն­տաժ­ման դեմ բո­ղո­քի4: ­Հու­լի­սին Քար­վա­ճա­ռի շր­ջա­նում վնա­սա­զերծ­վե­ցին եր­կու ա­դրբե­­ջան­ցի դի­վեր­սանտ՝ Ա­դր­բե­ջա­նի քա­ղա­քա­ցի­ներ Ա­դր­բե­ջա­նի նա­խա­գա­հի նս­տա­վայ­րի մոտ Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մի 39­–ա­մյա վե­տե­ Շահ­բազ Գու­լի­ևը և Դիլ­գամ Աս­ րան Էլ­չին Ա­դի­մու­րա­դովն ու իր տի­կի­նը՝ կե­րո­վը: Ա­դր­բե­ջան­ցի եր­րորդ 32­–ա­մյա Ժա­լյա Սա­լա­հո­վան ևս ի­նք­նահր­ դի­վեր­սանտ Հա­սան Հա­սա­նո­ կիզ­վե­ցին՝ ի նշան Սում­գաի­թում ի­րենց վը լիկ­վի­դաց­վեց հա­տուկ գոր­ տան ա­պա­մոն­տաժ­ման դեմ բո­ղո­քի: ծո­ղու­թյան ժա­մա­նակ: Ա­դր­բե­ ջա­նա­կան ԶԼՄ–­նե­րը սկ­սե­ցին տա­րա­ծել Հա­սա­նո­վի կեղծ լու­սան­կար­ներ, ո­րոնք ի­բր կա­տար­ վել է­ին նրա լիկ­վի­դաց­ման պա­հին: Սա­կայն, ա­դր­բե­ջա­նա­կան «Modern.az» կայ­քը նկա­տեց կեղ­ծի­քը և գրեց, որ լու­սան­կա­րը հայ­կա­կան ԶԼՄ–­նե­րում հրա­պա­րակ­վել է դեռևս 2010 թ.5: Ա­դր­բե­ ջա­նա­կան քա­րոզ­չու­թյան կող­մից որ­պես հայ­րե­նի հո­ղեր այ­ցե­լած «­խա­ղաղ բնա­կիչ­ներ» ներ­կա­յաց­վող ա­դր­բե­ջան­ցի դի­վեր­սանտ­ նե­րի գե­րե­վա­րու­մը լար­վա­ծու­թյան պատ­ճառ դար­ձավ նաև հայ­– аже в Баку издеваются над заявлениями Минобороны Азербайджана о 77– Д летнем «армянском диверсанте» http://www.panorama.am/ru/analytics/2014/01/31/ baku–media–khojoyan/ 2 В Баку совершил самосожжение ветеран Карабахской войны http://vesti.az/

news/211936 3 Карабахский ветеран пытался сжечь себя перед Администрацией президента

http://haqqin.az/news/26885 4 Супружеская пара сожгла себя у Администрации президента http://haqqin.az/ news/28070 5 СМИ Азербайджана распространяют фальшивое фото ликвидированного

диверсанта http://www.aysor.am/ru/news/2014/07/28/azerbaijan–diversant/ 1

1 2015 Ան­ժե­լա Է­լի­բե­գո­վա

97

ադր­բե­ջա­նա­կան սահ­մա­նագ­ծին՝ տե­ղե­կատ­վա­կան դաշ­տում ստա­նա­լով «օ­գոս­տո­սյան միկ­րո­պա­տե­րազմ» ան­վա­նու­մը: «Օ­գոս­տո­սյան միկ­րո­պա­տե­րազ­մի» ըն­թաց­քում ա­դր­բե­ջա­ նա­կան ԶԼՄ–­նե­րը փոր­ձար­ կե­ցին կեղ­ծա­րա­րու­թյան (ֆալ­ Ան­տա­ռում մո­լոր­ված և ա­դր­բե­ջան­ցի­նե­րի սի­ֆի­կա­ցի­այի) մի քա­նի նոր կող­մից գե­րե­վար­ված Տա­վու­շի մար­զի Չի­ մե­խա­նիզմ­ներ: Տա­րած­վում էր նա­րի գյու­ղի բնա­կիչ 31­–ա­մյա Կա­րեն Պետ­ ա­պա­տե­ղե­կատ­վու­թյուն՝ հղում րո­սյա­նին ա­դր­բե­ջան­ցի զին­ծա­ռայող­նե­րը կա­տա­րե­լով սո­ցի­ա­լա­կան ցան­ նախ զին­վո­րա­կան հա­մազ­գեստ հագց­ ցե­րում գո­յու­թյուն չու­նե­ցող հա­ րին, ա­պա տե­սա­ձայ­նագ­րե­ցին դի­վեր­սի­ ոն փորձ կա­տա­րե­լու նրա «­խոս­տո­վա­նու­ ղոր­դագ­րու­թյուն­նե­րի, ո­րոնք թյու­նը»: Ա­վե­լի ո­ւշ Պետ­րո­սյա­նը սպան­վեց գր­վել է­ին հայտ­նի հայ հա­սա­ Բաք­վում: րա­կա­կան գոր­ծիչ­նե­րի ա­նու­նով կեղծ օգ­տա­տե­րե­րի կող­մից1, վերց­ված է­ին հայ­կա­կան ազ­գա­նուն­ նե­րով հա­սա­րակ քա­ղա­քա­ցի­նե­րի կեղծ պրո­ֆիլ­նե­րից2, Սփյուռ­քի հայտ­նի հայե­րի ա­նու­նից3: Հղում էր կա­տար­վում նաև հայ­կա­կան ԶԼՄ–­նե­րում գո­յու­թյուն չու­նե­ցող պաշ­տո­նա­կան մա­մու­լի հա­ղոր­ դագ­րու­թյուն­նե­րին4, բարձ­րաս­տի­ճան ա­դր­բե­ջա­նա­կան զին­ծա­ ռայող­նե­րին5, սե­փա­կան ա­նա­նուն աղ­բյուր­նե­րին6: ­Բա­ցի այդ՝ հայ «­դի­վեր­սան­տի» մա­սին միֆ հո­րի­նե­լու ևս մեկ փորձ ար­վեց: Ան­տա­ռում մո­լոր­ված և ա­դր­բե­ջան­ցի­նե­րի կող­մից գե­րե­վար­ված Տա­վու­շի մար­զի Չի­նա­րի գյու­ղի բնա­կիչ 31­–ա­մյա Կա­րեն Պետ­րո­սյա­նին ա­դր­բե­ջան­ցի զին­ծա­ռայող­նե­րը նախ զին­ վո­րա­կան հա­մազ­գեստ հագց­րին, ա­պա տե­սա­ձայ­նագ­րե­ցին դի­ վեր­սի­ոն փորձ կա­տա­րե­լու նրա «­խոս­տո­վա­նու­թյու­նը»: Ա­վե­լի ո­ւշ Պետ­րո­սյա­նը սպան­վեց Բաք­վում7, և ա­դր­բե­ջա­նա­կան կող­մը փոր­ձեց փո­խա­նա­կել նրա դին ա­դր­բե­ջան­ցի դա­տա­պարտ­ված դի­վեր­սանտ­նե­րի հետ: Այս դեպ­քում՝ ա­դր­բե­ջա­նա­կան ԶԼՄ–­նե­ րը հե­ռար­ձա­կում է­ին նաև ռե­պոր­տաժ­ներ այն գյու­ղից, որ­տեղ “51 erməni əsgəri ölüb” http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&cid=17&n id=287376 2 Азербайджанская

пропаганда продолжает дезинформировать свою общественность http://www.panorama.am/ru/region/2014/08/06/azerbaijan– misinformation/ 3 Враг Саргсяна написал в haqqin.az http://m.haqqin.az/news/27526 4 В Карабахе уничтожены 26 вражеских солдат http://ru.oxu.az/society/35871 5 Карабахские сепаратисты вновь заявляют о наступлении Азербайджана http:// haqqin.az/news/27453 6 Азербайджанские военные в ночь на 2 августа уничтожили на Тертерском фронте до 40 армянских спецназовцев http://ru.apa.az/news/276120 7 Скончался армянский диверсант, задержанный накануне в Азербайджане –

Минобороны http://www.trend.az/azerbaijan/karabakh/2301181.html 1

98

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

գե­րե­վար­վել էր Պետ­րո­սյա­նը: Ռե­պոր­տաժ­նե­րում տե­ղի բնա­կիչ­ նե­րը ժխ­տում են դի­վեր­սի­այի մա­սին վար­կա­ծը1 և պատ­մում, որ նա ձեր­բա­կալ­վել է տե­ղա­ցի­նե­րի կող­մից, հա­գին ե­ղել են սպոր­ տային կո­շիկ­ներ, ի­սկ նրա հե­ռա­խո­սի տեխ­նի­կա­կան պա­րա­մետ­ րե­րը բարձ­րո­րակ լու­սան­կար­ներ ա­նե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն չէ­ին տա­լիս, ին­չը Պետ­րո­սյա­նին էր վե­րագ­րում Ա­դր­բե­ջա­նի ՊՆ–ն2:­ Ադր­բե­ջա­նի ԶԼՄ–­նե­րի և հա­սա­րա­կայ­նու­թյան ան­վս­տա­հու­ թյու­նը պաշ­տո­նա­կան տե­ղե­կատ­վու­թյա­նը հան­գեց­րին նրան, որ ա­դր­բե­ջա­նա­կան հա­սա­րա­կայ­նու­թյան հա­մար այ­լընտ­րան­քային ճիշտ տե­ղե­կատ­վու­թյան հիմ­նա­կան աղ­բյուր դար­ձան կա՛մ սո­ցի­ ա­լա­կան ցան­ցե­րը, կա՛մ հայ­կա­կան ԶԼՄ–­նե­րը: Ա­դր­բե­ջա­նա­կան «Xazar TV» հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թյու­նը սոց­ցան­ցե­րի օգ­տա­տե­րե­րի գրա­ռում­նե­րի հի­ման վրա պատ­րաս­տեց ռե­պոր­տաժ Ղա­րա­բա­ղ­ յան հա­կա­մար­տու­թյան գո­տում Ադր­բե­ջա­նի ԶԼՄ–­նե­րի և հա­սա­րա­կայ­նու­ լար­ված ի­րա­վի­ճա­կի մա­սին՝ թյան ան­վս­տա­հու­թյու­նը պաշ­տո­նա­կան ան­վա­նե­լով «­դա­վա­ճան­ներ» տե­ղե­կատ­վու­թյա­նը հան­գեց­րին նրան, որ նրանց, ով­քեր հա­մա­ձայն չեն ա­դր­բե­ջա­նա­կան հա­սա­րա­կայ­նու­թյան հա­ իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի պաշ­տո­նա­ մար այ­լընտ­րան­քային ճիշտ տե­ղե­կատ­ կան դիր­քո­րոշ­մա­նը3: վու­թյան հիմ­նա­կան աղ­բյուր դար­ձան կա՛մ ­Թա­լի­շա­կան շարժ­ման սո­ցի­ա­լա­կան ցան­ցե­րը, կա՛մ հայ­կա­կան ա­ռաջ­նորդ­նե­րից մե­կը՝ Ֆահ­ ԶԼՄ–­նե­րը: րադ­դին Ա­բոս­զո­դան, այդ ա­ռի­ թով գրում է. «­Մի քա­նի դի­վեր­ սի­ոն խմ­բե­րի հար­ձակ­ման հետ կապ­ված փոք­րիկ պա­տա­հա­րը (ի­րա­կան պա­տե­րազ­մի տե­սան­ ԶԼՄ–ները սկ­սե­ցին ծաղ­րել Ա­դր­բե­ջա­նի կյու­նից) մեր­կաց­րեց ա­դրբե­­ջա­ նա­խա­գա­հի «­վիր­տո­ւալ պա­տե­րազ­մը» նա­կան հա­սա­րա­կու­թյան ու Հա­յաս­տա­նի դեմ: պե­տու­թյան բո­լոր վեր­քե­րը և ա­պա­ցու­ցեց նրանց լի­ա­կա­տար դա­տա­պարտ­վա­ծու­թյու­նը: Պա­ տա­հարն ա­պա­ցու­ցեց ա­դր­բե­ջա­նա­կան բա­նա­կի և հա­սա­րա­կու­ թյան բա­ցար­ձակ ան­պատ­րաս­տու­թյու­նը գա­լիք պա­տե­րազ­մին, ո­րի մա­սին սի­րում է մե­ծա­խո­սել Ա­դր­բե­ջա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան նա­խա­գահ և բա­նա­կի գե­րա­գույն հրա­մա­նա­տար Իլ­համ Ա­լի­ևը»4: Ağbulaq kənd sakinləri erməni tutub https://www.youtube.com/watch?v=XfwhmfcX4lo Ermənistan vətəndaşı Azərbaycana necə keçib? http://www.azadliq.org/media/ video/26521347.html 3 Азербайджанский блоггер обратился к власти: Лживыми отчетами и цифрами об армянских потерях вы не прививаете патриотизм http://www.panorama.am/ru/ society/2014/08/08/azerbaijan–blogger/ 4 Обречённые: кровопускание по–азербайджански / Фахраддин Абосзода http:// 1

2

1 2015 Ան­ժե­լա Է­լի­բե­գո­վա

99

Միև­նույն ժա­մա­նակ, Ա­դր­բե­ջա­նի նա­խա­գահ Իլ­համ Ա­լի­ևը նույն­ պես ակ­տի­վո­րեն ներգ­րավ­ված էր քա­րոզ­չա­կան պա­տե­րազ­մում. ի լրումն պաշ­տո­նա­կան ե­լույթ­նե­րի՝ նա պար­բե­րա­բար տա­րա­ ծում էր հա­յա­տյա­ցու­թյուն Twitter­–ի իր միկ­րոբ­լո­գում, ին­չը խիստ քննա­դատ­վեց հա­մաշ­խար­հային ԶԼՄ–­նե­րի կող­մից1: Նրանք սկ­սե­ցին ծաղ­րել2 Ա­դր­բե­ջա­նի նա­խա­գա­հի «­վիր­տո­ւալ պա­ Այն բա­նից հե­տո, ե­րբ ա­կն­հայտ դար­ձավ, տե­րազ­մը» Հա­յաս­տա­նի դեմ3: որ «օ­գոս­տո­սյան միկ­րո­պա­տե­րազ­մի» ար­ Չնա­յած «­զեն­քե­րի շա­չյու­նին» դյուն­քում Ա­դր­բե­ջա­նը պար­տու­թյուն է կրել օն­լայն հար­թա­կում՝ Հա­յաս­տա­ թե՛ տե­ղե­կատ­վա­կան, թե՛ մար­տի դաշ­տում, նի հետ պաշ­տո­նա­կան բա­նակ­ պե­տա­կան մա­կար­դա­կով ո­րո­շում ըն­դուն­ ցու­թյուն­նե­րի ըն­թաց­քում Իլ­համ վեց սահ­մա­նա­փա­կելու բա­նա­կային թե­մա­ Ա­լի­ևը դրս­ևո­րեց շատ զուսպ և նե­րին ան­դրա­դառ­նա­լու ԶԼՄ–­նե­րի ա­զա­ տու­թյու­նը: կա­ռու­ցո­ղա­կան վար­քա­գիծ4: Այն բա­նից հե­տո, ե­րբ ա­կն­հայտ դար­ձավ, որ «օ­գոս­տո­սյան միկ­րո­պա­տե­րազ­մի» ար­դյուն­քում Ա­դր­բե­ջա­նը պար­տու­թյուն է կրել թե՛ տե­ղե­կատ­վա­կան, թե՛ մար­տի դաշ­տում, պե­տա­կան մա­ կար­դա­կով ո­րո­շում ըն­դուն­վեց սահ­մա­նա­փա­կելու բա­նա­կային թե­մա­նե­րին ան­դրա­դառ­նա­լու ԶԼՄ–­նե­րի ա­զա­տու­թյու­նը: Սկզ­ բում նա­խա­գա­հի աշ­խա­տա­կազ­մի ղե­կա­վար Ռա­միզ Մեխ­տի­ևը հան­դես ե­կավ ԶԼՄ–­նե­րի աշ­խա­տան­քը քն­նա­դա­տող ե­լույ­թով՝ այդ կերպ սկիզբ դնե­ լով ռազ­ մա­կան թե­մայով այ­լընտ­րան­ Մա­մու­լի ար­խիվ­նե­րից ա­րա­գո­րեն հան­վում քային տե­ղե­կատ­վու­թյան դեմ է­ին ոչ ձեռն­տու նյու­թե­րը: ռեպ­րե­սի­ա­նե­րին, ա­պա ար­գել­ քը ստա­ցավ պաշ­տո­նա­կան ձևա­կեր­պում՝ օ­րեն­քի տես­քով: Մա­ մու­լի ար­խիվ­նե­րից ա­րա­գո­րեն հան­վում է­ին ոչ ձեռն­տու նյու­թե­ րը5: Նմա­նա­տիպ նո­րա­մու­ծու­թյու­նը, ան­խոս, ա­ռա­ջաց­րեց բա­նա­ կի խն­դիր­նե­րը լու­սա­բա­նող լրագ­րող­նե­րի և ռազ­մա­կան փոր­ձա­ www.iarex.ru/articles/49762.html zerbaijan’s president threatens war with Armenia via Twitter http://www.theguardian.

A com/world/2014/aug/07/azerbaijan–president–threatens–war–armenia–twitter 2 #BBCtrending: The president who threatened war on Twitter http://www.bbc.com/ news/blogs–trending–28710785 3 President of Azerbaijan fires provocative tweets during conflict http://stream.aljazeera. com/story/201408071254–0024028 4 Путин, Алиев и Саргсян подтвердили необходимость мирного решения

карабахского конфликта http://www.interfax.ru/russia/390581 5 В Азербайджане на высшем уровне признали поражение в информационном противостоянии. Интервью с А. Элибеговой http://www.panorama.am/ru/ comments/2014/09/10/elibegova–azerbaijan/ 1

100

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

գետ­նե­րի դժ­գո­հու­թյու­նը: Լրագ­րող Աֆ­ղան Մուխ­տար­լին նշում է, որ ե­թե ան­վտան­գու­թյան մի­ջոց­ներն այն­քան ան­բա­վա­րար են, որ նույ­նիսկ լրագ­րո­ղը կա­րող է նկա­տել զեն­քի փո­խադ­րումն Ա­դրբե­ ջան, ա­պա հայե­րը, ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ, նույն­պես կա­րող են ի­մա­նալ այդ մա­սին: Ա­վե­լին, նա հա­վե­լել է, որ Ա­դր­բե­ ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյան նա­խա­րա­րու­թյու­նը թաքց­նում է մար­տա­ կան և ոչ մար­տա­կան կո­րուստ­նե­րի մա­սին տե­ղե­կատ­վու­թյու­նը, քա­նի որ հա­մա­րում է, որ դրա բարձ­րա­ձայ­նու­մը հա­կա­սում է ազ­ գային շա­հե­րին1: Ռազ­մա­կան թե­մա­նե­րի լու­սա­բան­ման հա­մար կի­րառ­վող ան­ վտան­գու­թյան մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը, սա­կայն, չշտ­կե­ցին ի­րա­վի­ճա­կը, և ե­րբ նոյեմ­բե­րին խոց­վեց ու­սում­նա­կան թռիչք ի­րա­կա­նաց­նող ԼՂՀ ՊԲ ո­ւղ­ղա­թի­ռը, ա­դր­բե­ջա­նա­կան ԶԼՄ–­նե­րը նախ տա­րա­ ծե­ցին կեղծ տե­սա­նյութ՝ նկա­րա­հան­ված Ո­ւկ­րաի­նա­յում և Սի­րի­ ա­յում2, ա­պա հրա­պա­րակ­վե­ցին ա­դր­բե­ջա­նա­կան զին­ծա­ռայող­ նե­րի կող­մից նկա­րա­հան­ված ի­րա­կան կադ­րեր՝ դրա հետ մեկ­ տեղ ժխ­տե­լով Ա­դր­բե­ջա­նի ՊՆ պաշ­տո­նա­կան տե­սա­կե­տը առ այն, որ հայ­կա­կան Մի–24 ո­ւղ­ղա­թի­ռը խոց­վել է ա­դր­բե­ջա­նա­կան դիր­քե­րը գրո­հե­լու փոր­ձի ժա­մա­նակ3: «Գ­րո­հող ո­ւղ­ղա­թի­ռի» մա­ սին վար­կա­ծը ժխտ­վեց նաև ա­դր­բե­ջան­ցի ռազ­մա­կան փոր­ձա­ գետ­նե­րի կող­մից4: Կար­նե­գի­ի հիմ­նադ­րա­մի՝ Կով­կա­սի հար­ցե­րով փոր­ձա­գետ Թո­մաս դե Վաալն ո­ւղ­ղա­թի­ռի խոց­ման մի­ջա­դե­պը գնա­հա­տեց որ­պես ռազ­մա­կան ոչ մի տրա­մա­բա­նու­թյուն չու­նե­ ցող պա­տաս­խան օ­գոս­տո­սյան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րին5: Խոց­ված ո­ւղ­ղա­թի­ռի մի­ջա­դե­պը մեծ քն­նա­դա­տու­թյան ար­ժա­նա­ցավ մի­ ջազ­գային մա­կար­դա­կով Եվ­րո­պա­յում6, Ա­ՄՆ­–ում7: Հատ­կա­պես ew Curbs on Conflict Zone Reporting in Azerbaijan https://iwpr.net/global–voices/ N new–curbs–conflict–zone–reporting–azerbaijan 2 Азербайджанские СМИ распространяют фальшивое фото якобы вертолета

МИ–24 ВВС НКР http://www.panorama.am/ru/politics/2014/11/12/azerbayjan– dezinformation–1/ 3 Выстрел перечеркнул переговорные достижения Баку и Еревана http://www.

ng.ru/cis/2014–11–14/1_shot.html 4 Азербайджанские военные эксперты разоблачили ложь Минобороны

Азербайджана об «атакующем вертолете» http://www.panorama.am/ru/ politics/2014/11/15/azerbaijan–experts/ 5 Т.де Ваал: В нападении азербайджанской стороны на вертолет не было никакой военной логики http://www.panorama.am/ru/politics/2014/11/14/bbc–tomas–vaal/ 6 Arstakh–Lithuania Parliamentary Group Condemns Azerbaijan http://asbarez.

com/128917/arstakh–lithuania–parliamentary–group–condemns–azerbaijan/ 7 Chairman Royce; Members of Congress Condemn Azerbaijan for Downing of

Karabakh Helicopter http://asbarez.com/128921/chairman–royce–members–of– congress–condemn–azerbaijan–for–downing–of–karabakh–helicopter/ 1

1 2015 Ան­ժե­լա Է­լի­բե­գո­վա

քն­նա­դատ­վեց այն փաս­տը, որ Ա­դր­բե­ջա­նը Ե­ԱՀԿ ա­ռա­քե­լու­ թյա­նը ոչ մի ե­րաշ­խիք չտ­րա­մադ­րեց ո­ւղ­ղա­թի­ռի ան­կման վայ­ րում զննում ան­ցկաց­նե­լու հա­մար: Վեր­ջինս տե­ղե­կատ­վա­կան դաշ­տում ևս մեկ ձա­խո­ղում էր ա­դր­բե­ջա­նա­կան կող­մի հա­մար1: Նույ­նիսկ այն բա­նից հե­տո, ե­րբ ԼՂՀ ՊՆ մա­մու­լի ծա­ռա­յու­թյու­նը տե­ղե­կատ­վու­թյուն տա­րա­ծեց զոհ­ված ան­ձնա­կազ­մի մա­սունք­նե­ րի և ո­ւղ­ղա­թի­ռի ո­րոշ ան­հրա­ժեշտ մա­սե­րի տար­հան­ման մա­սին, Ա­դրբե­ջա­նի ՊՆ–ն ցու­ցա­բե­րեց բա­վա­կա­նին ան­տրա­մա­բա­նա­ կան վար­քա­գիծ՝ ժխ­տե­լով վե­րոն­շյալ փաս­տը2: Քա­ղա­քա­կան հո­գե­բան Սա­մի­րա Գա­սիմ­լին, մեկ­նա­բա­նե­լով Ա­դր­բե­ջա­նի լրատ­վա­կան դաշ­տում ձևա­վոր­ված ի­րա­վի­ճա­կը, նշել է, որ շատ «­վիր­տո­ւալ» ա­դր­բե­ջան­ցի­ներ սահ­մա­նագ­ծին լար­ վա­ծու­թյան սր­ման ժա­մա­նակ ար­ձա­գան­քե­ցին ան­կեղծ լի­նե­լուց շատ հե­ռու կեր­պով. այդ ա­մե­նը ոչ այլ ի­նչ էր, քան ու­ռա–­հայ­ րե­նա­սի­րու­թյուն, մինչ­դեռ ի­րա­կա­նում մար­դիկ այ­սօր ան­տար­ բեր են այն բո­լոր գոր­ծըն­թաց­նե­րի հան­դեպ, որ կա­տար­վում են Ա­դր­բե­ջա­նում: Քա­ղա­քա­ցի­նե­րի մեծ մա­սը տե­ղ յակ չէ ե­րկ­րում կա­տար­վող ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի մա­սին, և Ա­դր­բե­ջա­նի բնակ­չու­ թյան ան­տե­ղ յա­կու­թյան պատ­ճա­ռը ոչ մի­այն տե­ղե­կատ­վու­թյան այ­լընտ­րան­քային աղ­բյուր­նե­րի բա­ցա­կա­յու­թյունն է, այլև մարդ­ կանց մեջ հե­տաքրք­րու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյու­նը: Հո­գե­բա­նը վկա­ յում է, որ այ­սօր Ա­դր­բե­ջա­նում ա­մե­նուր տար­վող հա­կա­հայ­կա­կան քա­րոզ­չու­թյու­նը խիստ հա­կա­սա­կան է. «­Մի ամ­բողջ ա­դր­բե­ջա­ նա­կան սե­րունդ դաս­տի­ա­րակ­վել է հա­յա­տյա­ցու­թյան քա­րոզ­չու­ թյամբ»3: Ա­դր­բե­ջա­նի ազ­գային հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան և ռա­դի­ոյի խորհր­դի փոր­ձաքն­նու­թյան, ծրագ­րա­վոր­ման և վեր­լու­ծու­թյան բաժ­նի ղե­կա­վար Թա­վաք­քյուլ Դա­դա­շա­ևը կոչ է ա­րել ա­դր­բե­ջա­ նա­կան ԶԼՄ–­նե­րին շա­րու­նա­կել օգ­տա­գոր­ծե­լու հնա­րա­վո­րինս շատ վի­րա­վո­րանք հայե­րին վե­րա­բե­րող լու­սա­բա­նում­նե­րում. «Ես չեմ ժխ­տում, որ ե­թե­րում՝ Հա­յաս­տա­նի հետ կապ­ված նյու­թե­րում, հն­չում են վի­րա­վո­րա­կան հայ­տա­րա­րու­թյուն­ներ: Եվ դա ճիշտ է, այդ­պես է պետք: Թող ա­մեն մի հե­ռուս­տաա­լիք Հա­յաս­տա­նի հաս­ցե­ին այն­քան վի­րա­վո­րանք թա­փի, որ­քան հնա­րա­վոր է: Ոչ Դի­տար­կում Աս­կե­րա­նի ո­ւղ­ղու­թյամբ http://rutube.ru/video/617e970f01cf94719d1 b6a406e5a03f5/ 2 Минобороны Азербайджана опровергло заявления о спецоперации на месте

крушения вертолета http://www.kavkaz–uzel.ru/articles/252793/ 3 Политический психолог о “виртуальных” азербайджанцах http://minval.az/m/

news/59356/ 1

101

102

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

մի խն­դիր չկա»1:­ Ան­կաս­կած, վաղ թե ո­ւշ Ա­դր­բե­ջա­նի տե­ղե­կատ­վա­կան դաշ­տը կհա­մա­պա­տաս­խա­նեց­վի ռազ­մա­կան թե­մա­նե­րի լու­սա­բան­ման նոր օ­րենք­նե­րին, ո­րոնք բա­ցա­ռում են ի­րա­վի­ճա­կի ցան­կա­ցած այլ տի­պի ներ­կա­յա­ցու­մը: Այդ մա­սին են վկա­յում նաև 2015 թ. սկզ­բի ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը, ե­րբ շփ­ման գծում լար­վա­ծու­թյան հեր­թա­ կան սրաց­ման պայ­ման­նե­րում ա­դր­բե­ջա­նա­կան տե­ղե­կատ­վա­կան դաշ­տում բա­ցար­ձակ վա­կո­ւում էր. չէր խոս­վում բազ­մա­թիվ մար­ տա­կան զո­հե­րի մա­սին: Սա­կայն, ը­նդ­հան­րաց­նե­լով 2014 թ. ար­ դյունք­նե­րը, կա­րե­լի է ար­ձա­նագ­րել, որ ո­՛չ հա­կա­հայ­կա­կան սադ­ րանք­նե­րը, ո­՛չ տե­ղե­կատ­վա­կան դաշ­տի խլա­ցում­նե­րը չօգ­նե­ցին պաշ­տո­նա­կան քա­րոզ­չու­թյա­նը՝ բնակ­չու­թյան շր­ջա­նում բարձ­ րաց­նե­լու բա­նա­կի ի­մի­ջը:

Սեղ­մա­գիր ­ ուր­քի­այի հա­մար 2014 թ. հա­րուստ էր ե­րկ­րի ներ­սում և ար­ Թ տա­քին աս­պա­րե­զում տա­րա­տիպ ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րով և զար­ գա­ցում­նե­րով: Հոդ­վա­ծում ան­դրա­դարձ է կա­տար­վել այդ ե­րկ­ րում գրանց­ված կար­ևո­րա­գույն ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րին, ո­րոնք ու­շագրավ են ի­նչ­պես բուն Թուր­քի­այի, այն­պես էլ Հա­յաս­տա­նի և հա­յու­թյան հա­մար: Հոդ­վա­ծում ար­ծարծ­ված են «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն» – Թուր­քի­ա հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի, ՏԻՄ և նա­խա­ գա­հա­կան ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի, ած­խա­հան­քե­րում ա­ղետ­նե­րի, Էր­ դո­ղան – Գյու­լեն հա­կա­մար­տու­թյան թե­մա­նե­րը, ի­նչ­պես նաև Էր­դո­ղա­նի ապ­րիլք­սան­չոր­սյան ու­ղեր­ձը, ո­րոնք, մեր կար­ծի­քով, 2014 թ. Թուր­քի­այի, ի­նչ­պես և Հա­յաս­տա­նի կտր­ված­քով լուրջ կար­ևո­րու­թյուն ներ­կա­յաց­նող հար­ցեր են: Սկզբ­նաղ­բյուր բա­ռեր՝ Թուր­քի­ա, Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն, Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյուն, Քր­դա­կան հարց, ը­նտ­րու­թյուն­ներ:

1

елерадиосовет Азербайджана призывает как можно больше оскорблять армян в Т эфире http://www.panorama.am/ru/society/2014/11/06/azerbaijan–media/

1 2015 Գ­ԵՎորգ Պետ­րո­սյան

103

2014 Թ.՝ ԾԱՆՐ ՏԱ­ՐԻ ԹՈՒՐ­ՔԻ­ԱՅԻ ՀԱ­ՄԱՐ. ՏԱՐ­ՎԱ ԱՄ­ՓՈ­ՓՈՒՄ Գ­ԵՎՈՐԳ ՊԵՏ­ՐՈ­ՍՅԱՆ 2014 թ. ծանր տա­ րի էր Թուր­ քի­ այի հա­ մար, որ­ տեղ ար­ դեն պար­բե­րա­կան քր­դա­կան հու­զում­նե­րին գու­մար­վեց «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն» ա­հա­բեկ­չա­կան խմ­բա­վոր­ման գլուխ­կոտ­րու­կը, եր­ կի­րը ցն­ցե­ցին ած­խա­հան­քե­րում հա­րյու­րա­վոր մարդ­կանց մահ­ վան պատ­ճառ դար­ձած ա­ղետ­նե­րը: Տա­րին հե­տաքրք­րա­կան էր նաև հայե­րին վե­րա­բե­րող զար­գա­ցում­նե­րի տե­սան­կյու­նից. Ռե­ ջեփ Թայիփ Էր­դո­ղա­նը հան­դես ե­կավ ապ­րիլք­սան­չոր­սյան ու­ղեր­ ձով, ի­նչ­պես նաև շա­րու­նա­կեց 2013 թ. դեկ­տեմ­բե­րից ըն­թա­ցող պայ­քա­րը Ֆեթ­հուլ­լահ Գյու­լե­նի գլ­խա­վո­րած շարժ­ման դեմ: ­ Էր­դո­ղա­նի ապ­րիլք­սան­չոր­սյան ու­ղեր­ձը 2014 թ. ապ­րի­լի 24­–ի նա­խօ­ Հայ­տա­րա­րու­թյու­նը յոթ լեզ­վով է­ր, ի­նչն րյա­կին այդ ժա­մա­նակ Թուր­ էլ վկա­յում էր, որ այն ո­ւղղ­ված է ոչ մի­այն քի­այի վար­չա­պե­տի պաշ­տո­նը թուր­քա­կան և հայ­կա­կան լսա­րան­նե­րին, զբա­ղեց­նող Ռե­ջեփ Թայիփ Էր­ այլ նաև մի­ջազ­գային խն­դիր­ներ է լու­ծում: դո­ղա­նի ա­նու­նից տա­րած­վեց աղ­մուկ բարձ­րաց­րած հա­ղոր­դագ­րու­թյու­նը1, ո­րը ներ­կա­յաց­վում էր որ­պես «­ցա­վակ­ցու­թյուն հայե­րին»: Հայ­տա­րա­րու­թյու­նը յոթ լեզ­վով է­ր2, ի­նչն էլ վկա­յում էր, որ այն ո­ւղղ­ված է ոչ մի­այն թուր­քա­ կան և հայ­կա­կան լսա­րան­նե­րին, այլ նաև մի­ջազ­գային խնդիր­ ներ է լու­ծում: Էր­դո­ղա­նի ու­ղեր­ձը մի շարք լրատ­վա­մի­ջոց­ներ ու շր­ջա­նակ­ներ շտա­պե­ցին ո­րա­կել որ­պես «­ցա­վակ­ցու­թյուն» Ցե­ ղաս­պա­նու­թյան հա­մար: Մի­ջազ­գային մի շարք կա­ռույց­ներ շտա­ պե­ցին Էր­դո­ղա­նի քայ­լը դրա­կան ա­ռա­ջըն­թաց ո­րա­կել, սա­կայն ի­րա­կա­նում թուր­քա­կան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի այս քայ­լը Ցե­ղաս­պա­ նու­թյան հար­ցում ժխ­տո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հեր­թա­կան ար­տա­ցո­լումն էր: Պաշ­տո­նա­կան Ան­կա­րան վեր­ջին տա­րի­նե­րին փո­խել է մար­ ուրքիայի Հանրապետության կառավարության պաշտոնական կայք, Sayın Թ Başbakanımızın 1915 olaylarına ilişkin mesajı, 23.04.2014, http://www.basbakanlik.gov. tr/Forms/_Article/pg_Article.aspx?Id=974ccd3b–fb77–499a–ab6a–7c5d2a1e79c9: 2 Է րդողանը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ուշագրավ հայտարա­

րու­թ յուն է տարածել, Թուրքագիտական պորտալ, 23.04.2014, http://allturkey. am/8767/: 1

104

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

տա­վա­րու­թյու­նը՝ փոր­ձե­լով խիստ ժխ­տու­մից ան­ցում կա­տա­րել ա­վե­լի ժա­մա­նա­կա­կից, ար­դյու­նա­վետ մի­ջոց­նե­րի, այն է` Ցե­ղա­ սպա­նու­թյու­նը կո­չել այլ բա­ռե­րով, ըն­դու­նել, որ հայե­րը ցա­վեր ու կո­րուստ­ներ են ու­նե­ցել, սա­կայն խու­սա­փել այդ ա­մե­նը գե­նո­ցիդ կո­չե­լուց: Թուր­քա­կան կողմն ակ­տի­վո­րեն կի­րա­ռում է «ընդ­ Մի­ջազ­գային մի շարք կա­ռույց­ներ շտա­պե­ հա­նուր ցա­վի» թե­զը1, որն ամ­ ցին Էր­դո­ղա­նի քայ­լը դրա­կան ա­ռա­ջըն­թաց բող­ջո­վին ար­տա­ցոլ­վեց նաև ո­րա­կել, սա­կայն ի­րա­կա­նում թուր­քա­կան Էր­դո­ղա­նի ու­ղեր­ձում: Ը­ստ իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի այս քայ­լը Ցե­ղաս­պա­ «ընդ­հա­նուր ցա­վի» թե­զի` նու­թյան հար­ցում ժխ­տո­ղա­կան քա­ղա­քա­ «Ա­ ռ ա­ ջ ին աշ­ խ ար­ հ ա­ մ ար­ տի կա­նու­թյան հեր­թա­կան ար­տա­ցո­լումն էր: տա­րի­նե­րին ցա­վա­լի դեպ­քեր են ե­ղել, ո­րին զոհ են գնա­ցել ոչ մի­այն հայե­րը, այլ նաև թուր­քերն ու այլ մու­սուլ­ման­ներ, ի­սկ այդ ցա­վը բո­լո­րինն է»։ Այս­պի­սով՝ Թուր­ քի­ան խու­սա­փում է հայե­րի զանգ­վա­ծային կո­տո­րած­ներն ու հայ­ րե­նազր­կու­մը կո­չե­լու ցե­ղաս­պա­նու­թյուն, ի­նչ­պես նաև փոր­ձում է հայե­րի «­ցա­վը» տե­ղա­վո­րել Ա­ռա­ջին աշ­խար­հա­մար­տի շր­ջա­ նակ­նե­րում և հա­վա­սա­րեց­նել թուր­քե­րի կո­րուստ­նե­րին, ին­չը որ­ևէ ա­ղերս չու­նի ի­րա­կա­նու­թյան հետ2:­ Այս­պի­սով՝ թուր­քա­կան կող­մը կա­րո­ղա­ցավ հաս­նել իր խն­դիր­ նե­րից մե­կին, այն է` մի­ջազ­գային աս­պա­րե­զում ժխտ­ման այս նոր մո­դե­լը ներ­կա­յաց­նել որ­պես ցա­վակ­ցու­թյուն և դրա­կան քայլ: 2014 թ. կտր­ված­քով ևս մեկ կար­ևոր զար­գա­ցում էր պոլ­սա­ հայ հայտ­նի գրող, լրագ­րող, վեր­լու­ծա­բան Է­թի­են Մահ­չու­փյա­նի նշա­նա­կու­մը Թուր­քի­այի վար­չա­պետ Ահ­մեդ Դա­վու­թօղ­լո­ւի գլ­ խա­վոր խորհր­դա­կան3: Ազ­ Թուր­քի­ան խու­սա­փում է հայե­րի զանգ­վա­ գու­թյամբ հային Թուր­քի­ա­յում ծային կո­տո­րած­ներն ու հայ­րե­նազր­կու­մը նման պաշ­տո­նի նշա­նա­կե­լը կո­չե­լու ցե­ղաս­պա­նու­թյուն, ի­նչ­պես նաև սպա­սե­լի­ո­րեն մեծ ար­ձա­գանք փոր­ձում է հայե­րի «­ցա­վը» տե­ղա­վո­րել ա­ռաջ բե­րեց, ի­սկ Մահ­չու­փյա­նի Ա­ռա­ջին աշ­խար­հա­մար­տի շր­ջա­նակ­նե­ նշա­նա­կու­մը տեղ գտավ Հայոց րում և հա­վա­սա­րեց­նել թուր­քե­րի կո­րուստ­ ցե­ղաս­պա­նու­թյան 100­–ա­մյա­կի նե­րին, ին­չը որ­ևէ ա­ղերս չու­նի ի­րա­կա­նու­ նա­խա­պատ­րաստ­ման տրա­մա­ թյան հետ: ևորգ Պետրոսյան, Ընդհանուր ցավ. թուրքական ժխտողականության Գ արդիականացումը, Թուրքագիտական պորտալ, 23,02,2015, http://allturkey. am/11864: 2 Արտակ Շաքարյան, Փաստարկներ Հայոց ցեղասպանության մասին, Ուղեցույց երիտասարդ դեսպանին, Երևան, 2014, էջ 18-19: 3 “Etyen Mahçupyan Başdanışman oldu”, Sabah, 25.10.2014, http://www.sabah.com.tr/ gundem/2014/10/25/etyen–mahcupyan–basdanisman–oldu.

1

1 2015 Գ­ԵՎորգ Պետ­րո­սյան

105

բա­նու­թյան շր­ջա­նակ­նե­րում: Նմա­նա­տիպ քայ­լե­րով Թուր­քի­ան փոր­ձում է ցույց տալ, որ Հայ­կա­կան հարցն իր հա­մար կար­ևո­րու­ թյուն ու­նի, Թուր­քի­ան դար­ձել է ա­վե­լի հան­դուր­ժող, ժո­ղովրդա­ «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն» ա­հա­բեկ­չա­կան վար ու ժա­մա­նա­կա­կից: Այս խմ­բա­վո­րու­մը, որ մինչ 2014 թ. ամ­ռանն քայ­լե­րը ոչ մի­այն դրա­կան են ակ­տիվ գոր­ծում էր Սի­րի­ա­յում, իր գոր­ծո­ ան­դրա­դառ­նում Թուր­քի­այի մի­ ղու­թյուն­նե­րը հա­ջո­ղու­թյամբ շա­րու­նա­կեց ջազ­գային ի­մի­ջի վրա, այլ նաև Ի­րա­քի հյու­սի­սային, մե­ծա­մա­սամբ սուն­ պաշ­տո­նա­կան Ան­կա­րայի կող­ նիա­բ­նակ հատ­վա­ծում` իր վե­րահս­կո­ղու­ մից ակ­տի­վո­րեն կի­րառ­վում թյան տակ վերց­նե­լով նավ­թով հա­րուստ շր­ջան­ներ, կար­ևոր են­թա­կա­ռուց­վածք­ներ: Ցե­ղաս­պա­նու­թյան ճա­նաչ­ման դեմ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րում: ­Թեև Դա­վու­թօղ­լուն և Մահ­չու­փյա­նը հայ­տա­րա­րում ե­ն1, թե այս նշա­նա­կումն ու­ղիղ կապ չու­նի Հայ­կա­կան հար­ցի հետ, սա­կայն փաս­տե­րը հա­կա­ռակն են ցույց տա­լիս, և սա կա­րե­լի է դի­տել 2015 թ. նա­խա­պատ­րաստ­ման Թուր­քի­այի կար­ևոր քայ­լե­րից մե­կը, ո­րը, ի­նչ­պես և կցան­կա­նար թուր­քա­կան կող­մը, մեծ ար­ձա­գանք ստա­ցավ և մի­ջազ­գային տե­սան­կյու­նից դիտ­վեց որ­պես ան­նա­ խա­դեպ քայլ Թուր­քի­այի պատ­մու­թյան ար­դի փու­լում:

­Թուր­քի­ա – «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն» հա­րա­բե­րու­թյուն­ ներն ու քր­դա­կան հու­զում­նե­րը «Իս­լա­մա­կան պե­տու­թյուն» ա­հա­բեկ­չա­կան խմ­բա­վո­րու­մը, որ մինչ 2014 թ. ամ­ռանն ակ­տիվ գոր­ծում էր Սի­րի­ա­յում, իր գոր­ծո­ ղու­թյուն­նե­րը հա­ջո­ղու­թյամբ շա­րու­նա­կեց Ի­րա­քի հյու­սի­սային, մե­ծա­մա­սամբ սուն­նի­աբ­նակ հատ­վա­ծում` իր վե­րահս­կո­ղու­թյան տակ վերց­նե­լով նավ­թով հա­րուստ շր­ջան­ներ, կար­ևոր են­թա­կա­ ռուց­վածք­ներ2: Այս­պի­սով՝ ԻՊ­–ը ոչ մի­այն Թուր­քի­ային հար­ևան դար­ձավ Սի­րի­այի հետ սահ­մա­նի հա­կա­ռակ կող­մում, այլ նաև Ի­րա­քի հատ­վա­ծում3: ­Սի­րի­այի ներ­քին հա­կա­մար­տու­թյան գրե­թե սկզ­բից Ան­կա­րայի և ԻՊ­–ի միջև ձևա­վոր­վել է­ին ար­տա­քի­նից թշ­նա­մա­կան հա­րա­ tyen Mahçupyan, “Prime minister’s Armenian advisor”, 12.10.2014, http://www.

E dailysabah.com/columns/etyen–mahcupyan/2014/11/12/prime–ministers–armenian– advisor.

2 “Isis declares caliphate in Iraq and Syria”, The Guardian, 30.06.2014, http://www. theguardian.com/world/middle–east–live/2014/jun/30/isis–declares–caliphate–in– iraq–and–syria–live–updates.

3 Battle for Iraq and Syria in maps, BBC, 12.03.2015, http://www.bbc.com/news/world– middle–east–27838034.

1

106

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

բե­րու­թյուն­ներ: Եվ ե­թե կային փաս­տեր, թե, ա­սենք, Սի­րի­ա­ այլև տա­րան­ցիկ եր­կիր է զի­նյալ­նե­րի նավ­ յում հա­կաա­սա­դա­կան այլ խմ­ թի հա­մար: բա­վո­րում­ներն ա­ջակ­ցու­թյուն է­ին ստա­նում Թուր­քի­այից, ԻՊ­–ի դեպ­քում պատ­կե­րը փոքր­–ինչ այլ էր. Ան­կա­րա – ԻՊ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը լար­ված է­ին ի­նչ­պես Ի­րա­քում խմ­բա­վոր­ման ռազ­մա­կան հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րից ա­ռաջ, այն­պես էլ հե­տո:­ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, Ա­ՄՆ Սե­նա­տի մա­կար­դա­կով խո­սակ­ցու­ թյուն­ներ է­ին շր­ջա­նառ­վում, թե Թուր­քի­ան ոչ մի­այն գնում է նավթ ԻՊ­–ից, այլև տա­րան­ցիկ եր­կիր է զի­նյալ­նե­րի նավ­թի հա­մար1: Մի­ջազ­գային լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րում հայտն­վում է­ին տե­ղե­կու­թյուն­ ներ՝ Ան­կա­րա – ԻՊ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան մա­սին և այլն: ­Հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան ար­տա­հայտ­ման ձևե­րից մեկն էլ կա­ րե­լի է հա­մա­րել կաս­կած­ներ հա­րու­ցող պայ­ման­նե­րում Մո­սու­ լում Թուր­քի­այի հյու­պա­տո­սա­րա­նի 49 աշ­խա­տա­կից­նե­րի ա­զատ ար­ձա­կու­մը 2014 թ. սեպ­տեմ­ ­Թուր­քի­ա – ԻՊ ը­նդ­հա­նուր շա­հե­րում է տեղ բե­ րին: 2014 թ. հու­ նի­ սից վեր­ գտ­նում նաև Քր­դա­կան հար­ցը: Հայտ­նի է, ջին­ներս «Իս­լա­մա­կան պե­տու­ որ այս եր­կու կող­մե­րի հա­մար ը­նդ­հա­նուր թյան» կող­մից պահ­վում է­ին հա­կա­ռա­կորդ կա­րե­լի է հա­մա­րել քր­դե­րին: որ­պես պա­տանդ2: Պա­տանդ­ ներն Ի­րա­քից Թուր­քի­ա վե­րա­դարձ­վե­ցին լի­ո­վին ան­վնաս, ի­սկ թուր­քա­կան կող­մը հայ­տա­րա­րեց, թե դի­վա­նա­գետ­նե­րի վե­րա­ դարձն ԻՊ­–ի գե­րե­վա­րու­մից Թուր­քի­այի հա­տուկ գոր­ծո­ղու­թյան ար­դյունք է3: ­Թուր­քի­ա – ԻՊ ը­նդ­հա­նուր շա­հե­րում է տեղ գտ­նում նաև Քրդա­կան հար­ցը: Հայտ­նի է, որ այս եր­կու կող­մե­րի հա­մար ը­նդ­ հա­նուր հա­կա­ռա­կորդ կա­րե­լի է հա­մա­րել քր­դե­րին: ­Թուր­քի­այի` Սի­րի­այի քր­դաբ­նակ Քո­բա­նի­ի հա­մար պայ­քա­ րում, մեծ հաշ­վով, ԻՊ­–ին ա­ջակ­ցող և հա­կաքր­դա­կան մո­տեց­ման հետ­ևան­քով 2014 թ. հոկ­տեմ­բե­րին Թուր­քի­ա­յում սկիզբ ա­ռան քր­դե­րի հու­զում­նե­րը4: Քր­դե­րը մե­ղադ­րում է­ին Ան­կա­րայի ԻՊ­–ին

Թուր­քի­ան ոչ մի­այն գնում է նավթ ԻՊ­–ից,

US Secretary of State Kerry: ISIL sells oil via Turkey and Lebanon”, Today’s Zaman, “ 18.10.2014, http://www.todayszaman.com/anasayfa_us–secretary–of–state–kerry–isil– sells–oil–via–turkey–and–lebanon_359138.html.

2 “Isis militants release 49 hostages taken at Turkish consulate in Mosul”, 20.09.2014, The Guardian, http://www.theguardian.com/world/2014/sep/20/isis–releases– hostages–turkish–consulate–mosul.

3 Նույն տեղում: 4 “Dokuz soruda: Türkiye sokaklarında Kobani gerilimi”, BBC Turkce, 10.10.2014, http:// 1

1 2015 Գ­ԵՎորգ Պետ­րո­սյան

107

ա­ջակ­ցե­լու և քր­դե­րի դեմ հեր­թա­կան քայ­լերն ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար: Ան­կա­րան փա­կել էր Քո­բա­նի­ին մոտ սահ­մա­նի հատ­վա­ ծը և թույլ չէր տա­լիս քր­դա­կան ու­ժե­րին ա­ջակ­ցել սահ­մա­նից այն կողմ իս­լա­միստ­նե­րի դեմ պայ­քա­րող ի­րենց հայ­րե­նա­կից­նե­րին: Այս ա­մե­նից վր­դով­ված քր­դե­րի բա­խում­նե­րը թուրք ի­րա­վա­պահ­ նե­րի հետ դար­ձան ա­ռն­վազն 25 զո­հի պատ­ճառ1, 2: Այս­պի­սով՝ կա­րե­լի է ա­սել, որ թեև Թուր­քի­ան, տուրք տա­լով մի­ջազ­գային հան­րու­թյա­նը, իր ա­րևմ­տյան դաշ­նա­կից­նե­րի հետ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին, ու­նի ար­տաք­նա­պես լար­ված և վատ հա­ րա­բե­րու­թյուն­ներ ԻՊ­–ի հետ, բայց և Թուր­քի­այի ու «­խա­լի­ֆա­յու­ թյան» շա­հե­րը հա­մընկ­նում են, ե­րբ խոս­քը վե­րա­բե­րում է Ա­սա­դի` իշ­խա­նու­թյու­նից հե­ռաց­նե­լուն, նավ­թին, քր­դե­րին, այլ ը­նդ­հա­նուր հե­տաքրք­րու­թյուն ներ­կա­յաց­նող հար­ցե­րին:

­Հա­րյու­րա­վոր զո­հեր ած­խա­հան­քե­րում 2014 թ. մայի­սի 13­–ին Թուր­քի­այի հյու­սի­սարևմ­տյան Մա­ նի­սա նա­հան­գի Սո­մա շր­ջա­նի ած­խա­հան­քե­րից մե­կում պայ­ թյուն գրանց­վեց, ին­չին հա­ջոր­դեց ու­ժեղ հր­դե­հը: Պա­տա­հա­րի հետևան­քով 300­–ից ա­վել մարդ զոհ­վեց3, հա­րյու­րից ա­վել հան­ քա­փոր­ներ տար­բեր աս­տի­ճա­ նի վնաս­վածք­ներ ստա­ցան, և Թեև Թուր­քի­ան, տուրք տա­լով մի­ջազ­ մի­այն մի քա­նի տաս­նյա­կը կա­ գային հան­րու­թյա­նը, իր ա­րևմ­տյան դաշ­ րո­ղա­ցավ խու­սա­փել դա­ժան նա­կից­նե­րի հետ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին, ու­նի ար­տաք­նա­պես լար­ված և վատ հա­րա­ ճա­կա­տագ­րից: ­Թուր­քի­ա­յում աշ­խա­տան­ բե­րու­թյուն­ներ ԻՊ­–ի հետ, բայց և Թուր­ քային ան­վտան­գու­թյան վատ­ քիայի ու «­խա­լի­ֆա­յու­թյան» շա­հե­րը հա­ թար վի­ճա­կի հեր­թա­կան մընկ­նում են: դրսևո­րու­մը պատ­ճառ դար­ձավ, որ­պես­զի կա­ռա­վա­րու­թյան դեմ հա­սա­րա­կա­կան բո­ղո­քի խո­շոր ա­լի­քը տա­րած­վի4: Սո­մայի ող­բեր­ www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2014/10/141010_dokuzsoruda_kobani_eylemleri.

International Federation for Human Rights, “Turkey: Police and militias killing of Kurdish protesters must be investigated and prosecuted”, 9,11,2014, https://www. fidh.org/International–Federation–for–Human–Rights/europe/turkey/16217–turkey– police–and–militias–killing–of–kurdish–protesters–must–be: 2 Որոշ աղբյուրներում խոսվում է 35 զոհի մասին, օրինակ՝ “Kobani Protestolarında Ölü Sayısı 35’e Çıktı”, Haberler, 10.10.2014, http://www.haberler.com/kobani– olaylari–olu–ssayisi–35–e–cikti–6571321–haberi/.

3 “Soma’da 301 işçi hayatını kaybetti”, Anadolu Ajansı, 17.04.2014, http://www.aa.com. tr/tr/manset/329803––somada–301–isci–hayatini–kaybetti.

4 “Soma faciasına Türkiye genelinde protesto”, DW, 15.05.2014, http://www.dw.de/

soma–facias%C4%B1na–t%C3%BCrkiye–genelinde–protesto/a–17637852.

1

108

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

գու­թյունն իր մասշ­տա­բով ան­նա­խա­դեպ էր Թուր­քի­այի հա­մար և մեծ ար­ձա­գանք ա­ռաջ բե­րեց ի­նչ­պես ե­րկ­րի ներ­սում, այն­պես էլ սահ­ման­նե­րից դուրս: ­Ժա­մա­նա­կը ցույց տվեց, որ Սո­մայի դեպ­քը 2014 թ. հա­մար նմա­նա­տիպ մի­ակ դժ­բախ­տու­թյու­նը չէր: Հոկ­տեմ­բե­րի 18­–ին Էր­մե­նե­քի ած­խա­հան­քե­րից մե­կը մնաց ջրի տակ. պա­տա­հա­րի հետևան­քով զոհ­վեց 18 հո­գի1: ­Սա դժ­գո­հու­թյան ևս մեկ ա­լիք ա­ռաջ բե­րեց, և թուր­քա­կան կա­ ռա­վա­րու­թյու­նը կր­կին քն­նա­դատ­վեց` աշ­խա­տող­նե­րի ան­վտան­ գու­թյու­նը հա­վուր պատ­շա­ճի չկազ­մա­կեր­պե­լու հա­մար: ­ Էր­դո­ղան – Գյու­լեն հա­կա­մար­տու­թյու­նը 2013 թ. դեկ­տեմ­բե­րին իս­լա­մա­կան քա­րո­զիչ Ֆեթ­հուլ­լահ Գյու­ լե­նի շարժ­ման ան­դամ­նե­րը Թուր­քի­այի կա­ռա­վա­րու­թյան դեմ լայ­նա­ծա­վալ գրոհ նա­խա­ձեռ­ Էր­դո­ղա­նի հա­կա­քայ­լե­րի ար­դյուն­քում հա­ նե­ցին2, սա­կայն Էր­դո­ղանն ու ջոր­դող ա­միս­նե­րի ըն­թաց­քում ձեր­բա­կալ­ հա­մա­խոհ­նե­րը ոչ մի­այն կա­ վե­ցին տաս­նյակ ոս­տի­կան­ներ, ան­վտան­ րո­ղա­ցան հա­ջո­ղու­թյամբ դի­ գու­թյան հա­մա­կար­գի աշ­խա­տա­կից­ներ, մա­կայել ճնշ­մա­նը, այլև ան­ցան աշ­խա­տան­քից ա­զատ­վե­ցին հա­րյու­րա­վոր հա­կագ­րո­հի, ո­րը դեռ ըն­թաց­քի ի­րա­վա­պահ­ներ, ո­րոնք այս կամ այն կերպ մեջ է: կապ­ված է­ին գյու­լե­նա­կան հա­մայն­քին: ­Վեր­ջին շր­ջա­նում Էր­դո­ղա­ նին խան­գա­րում էր գյու­լե­նա­կան­նե­րի տար­բեր­վող դիր­քո­րո­շու­մը մի շարք ա­ռանց­քային հար­ցե­րում, ի­նչ­պի­սիք են Իս­րայե­լի հետ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը, Գե­զի­ի դեպ­քե­րը, Թուր­քի­այի ժո­ղովր­ դա­վա­րու­թյան վի­ճա­կը, ի­սկ Գյու­լե­նի շարժ­ման ան­դամ­ներն էլ ցան­կա­նում է­ին ազ­դե­ցու­թյան շա­րու­նա­կա­կան ը­նդ­լայ­նում: Հա­ կա­մար­տու­թյունն ա­ռա­վել սուր բնույթ ըն­դու­նեց 2013 թ. դեկ­տեմ­ բե­րի 17­–ին, ե­րբ հա­մա­ցան­ցում հայտն­վե­ցին Էր­դո­ղա­նի կա­ռա­ վա­րու­թյան կո­ռուպ­ցի­ոն գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ա­պա­ցույց­ներ, այդ մե­ղադրան­քով ձեր­բա­կալ­վե­ցին գոր­ծա­րար­ներ, ի­նչ­պես նաև կա­շա­ռա­կե­րու­թյան հա­մար մե­ղադր­վե­ցին մի շարք թուրք նա­խա­ րար­ներ3: Ermenek’teki madende son işçinin de cansız bedeni çıkarıldı”, Hurriyet, 4.12.2014, “ http://www.hurriyet.com.tr/gundem/27705517.asp.

2 Թուրքիայում փոխեցին 10 նախարարի, Թուրքագիտական պորտալ, 26.12.2014, http://allturkey.am/7315.

3 “İstanbul Başsavcılığı’ndan açıklama”, Zaman,18.12.2013, http://www.zaman.com.tr/ gundem_istanbul–bassavciligindan–aciklama_2185156.html.

1

1 2015 Գ­ԵՎորգ Պետ­րո­սյան

109

Թուր­քա­կան կա­ռա­վա­րու­թյան հա­մար հար­վա­ծը բա­վա­կան ո­ւժ­գին էր, սա­կայն ի­նչ­պես ցույց տվեց ժա­մա­նա­կը, այն ի զո­րու չէր տա­պա­լե­լու ա­մուր ար­մատ­նե­րով իշ­խա­նու­թյա­նը կառ­չած Էր­ դո­ղա­նին և նրա գլ­խա­վո­րած կու­սակ­ցու­թյա­նը: Դեկ­տեմ­բե­րյան շո­կից հե­տո նա­խա­ձեռ­նու­թյու­նը սկ­սեց ան­ցնել Էր­դո­ղա­նի կող­ մը, ո­րը, փո­խե­լով հե­ղի­նա­կազրկ­ված նա­խա­րար­նե­րին, նա­խա­ ձեռ­նեց հար­ձակ­ման հետ­ևում կանգ­նած գյու­լե­նա­կան­նե­րի զանգ­ վա­ծային որ­սը: Էր­դո­ղա­նի հա­կա­քայ­լե­րի ար­դյուն­քում հա­ջոր­դող ա­միս­նե­րի ըն­թաց­քում ձեր­բա­կալ­վե­ցին տաս­նյակ ոս­տի­կան­ներ, ան­վտան­գու­թյան հա­մա­կար­գի աշ­խա­տա­կից­ներ, աշ­խա­տան­ քից ա­զատ­վե­ցին հա­րյու­րա­վոր ի­րա­վա­պահ­ներ, ո­րոնք այս կամ այն կերպ կապ­ված է­ին գյու­լե­նա­կան հա­մայն­քին: Ձեր­բա­կալ­ված կամ աշ­խա­տան­քից ա­զատ­ված ոս­տի­կան­նե­րի մի մա­սը բա­վա­ Էր­դո­ղան – Գյու­լեն հա­կա­մար­տու­թյան մեկ կան պա­տաս­խա­նա­տու պաշ­ տար­վա ար­դյունք­նե­րը ցույց տվե­ցին, որ տոն­ներ էր զբա­ղեց­նում: Ժա­ ո­րո­շա­կի­ո­րեն գե­րագ­նա­հատ­ված էր գյու­ լե­նա­կան հա­մայն­քի ազ­դե­ցու­թյան չա­փը մա­նա­կա­վոր ձեր­բա­կալ­վե­ցին Թուր­քի­ա­յում, և գյու­լե­նա­կան­ներն ու­նակ նաև գյու­լե­նա­կան «­Զա­ման» չէ­ին սե­փա­կան ու­ժե­րով ի­րենց հա­կա­ռա­ թեր­թի գլ­խա­վոր խմ­բա­գիր Էք­ կորդ կող­մին իշ­խա­նու­թյու­նից հե­ռաց­նե­լու: րեմ Դու­ման­լըն և «­Սա­մանյո­լու» հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան ղե­կա­վար Հի­դայեթ Քա­րա­ջան1: ­Բա­ցի այդ՝ Էր­դո­ղա­նը Գյու­լե­նի դեմ մի­ջազ­գային պայ­քար սկ­ սեց, ին­չի ար­դյուն­քում փակ­վե­ցին Ա­դր­բե­ջա­նում գյու­լե­նա­կան դպ­րոց­նե­րը2:­ Էր­դո­ղան – Գյու­լեն հա­կա­մար­տու­թյան մեկ տար­վա ար­դյունք­ նե­րը ցույց տվե­ցին, որ ո­րո­շա­կի­ո­րեն գե­րագ­նա­հատ­ված էր գյու­ լե­նա­կան հա­մայն­քի ազ­դե­ցու­թյան չա­փը Թուր­քի­ա­յում, և գյու­լե­ նա­կան­ներն ու­նակ չէ­ին սե­փա­կան ու­ժե­րով ի­րենց հա­կա­ռա­կորդ կող­մին իշ­խա­նու­թյու­նից հե­ռաց­նե­լու: Էր­դո­ղանն ու նրա հա­մա­ խոհ­ներն ի­րենց հեր­թին ցույց տվե­ցին, որ ու­նակ են դի­մա­կայե­ լու նման հուժ­կու հար­ված­նե­րի, ին­չը կա­րե­լի է հա­մա­րել վեր­ջին շր­ջա­նում Էր­դո­ղա­նի կա­ռա­վա­րու­թյան ե­րկ­րորդ լուրջ տագ­նա­ պային վի­ճա­կը 2013 թ. ամ­ռան Գե­զի­ի դեպ­քե­րից հե­տո: ­Պետք է փաս­տել, որ Գյու­լե­նի շարժ­մա­նը հա­րող լոբ­բիս­տա­ կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րը Մի­ա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րում մշ­տա­ Ekrem Dumanlı gözaltına alındı”, Hurriyet, 14.12.2014, http://www.hurriyet.com.tr/ “ gundem/27770790.asp.

2 “Azerbaycan, Gülen ile bağlantılı okulları kapattı”, Hurriyet, 19.06.2014, http://www. hurriyet.com.tr/dunya/26638932.asp.

1

110

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

պես ա­ջակ­ցել են Թուր­քի­ային և Ա­դր­բե­ջա­նին՝ հա­կա­հայ գոր­ծու­ նե­ու­թյուն ծա­վա­լելու: Միև­նույն ժա­մա­նակ, աշ­խար­հի տաս­նյակ ե­րկր­նե­րում գոր­ծող հա­րյու­րա­վոր գյու­լե­նա­կան դպ­րոց­նե­րում ի­րա­կա­նաց­վում է թուր­ քա­կան քա­րոզ­չու­թյուն:­ Այս­պի­սով՝ կա­րե­լի է ա­սել, որ Գյու­լե­նի շարժ­ման թու­լա­ցու­մը մի­ջազ­գային աս­պա­րե­զում ո­րո­շա­կի­ո­րեն բխում է նաև հայ­կա­ կան շա­հե­րից: ­Պատ­մա­կան նա­խա­գա­հա­կան, կար­ևո­րա­գույն ՏԻՄ ը­նտ­ րու­թյուն­ներ ­Թուր­քի­ա­յում 2014 թ. տե­սան­կյու­նից ա­ռանձ­նա­կի կար­ևո­րու­ թյուն է­ին ներ­կա­յաց­նում եր­կու ը­նտ­րու­թյուն­նե­րը` տե­ղա­կան ի­նք­ նա­կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րի և նա­խա­գա­հա­կան ը­նտ­րու­թյուն­ նե­րը: Եր­կու ը­նտ­րու­թյուն­նե­րում էլ վս­տահ հաղ­թա­նակ տա­րան Ը­նտ­րու­թյուն­նե­րը բա­ցա­ռիկ է­ին, քա­նի Էր­դո­ղանն ու նրա գլ­խա­վո­րած որ Թուր­քի­այի պատ­մու­թյան մեջ ա­ռա­ջին «Ար­դա­րու­թյուն և զար­գա­ցում» ան­գամ նա­խա­գա­հին ը­նտ­րում է­ին ժո­ կու­սակ­ցու­թյու­նը (Ա­ԶԿ): ղովրդա­կան քվե­ար­կու­թյան մի­ջո­ցով, այլ 2014 թ. մար­տի 31­–ին Թուր­ ոչ Թուր­քի­այի ազ­գային մեծ ժո­ղո­վում, ի­նչ­ քի­ա­յում ՏԻՄ ը­նտ­րու­թյուն­նե­րը պես մինչ այդ էր: փոր­ձու­թյուն է­ին իշ­խող Ա­ԶԿ­–ի հա­մար, քա­նի որ դրան նա­խոր­դել է­ին կա­տա­ղի առ­ճա­կա­տու­մը գյու­լե­նա­կան­նե­րի հետ, կո­ռուպ­ցի­ոն մե­ղադ­րանք­նե­րը և այլն: Բա­ցի այդ՝ ՏԻՄ ը­նտ­րու­թյուն­նե­րը լա­վա­գույնս կա­րող է­ին ցու­ցադ­րել, թե Էր­դո­ղա­նը նույն տար­վա օ­գոս­տո­սի նա­խա­գա­հա­կան ը­նտ­րու­թյուն­ նե­րում ի­նչ­պի­սի հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ կու­նե­նա: Եվ փոր­ձը ցույց տվեց, որ Գե­զի­ի դեպ­քե­րը, գյու­լե­նա­կան­նե­րի հետ ը­նդ­հա­րում­ներն ու­նակ չէ­ին խան­գա­րե­լու Ա­ԶԿ­–ին հեր­թա­կան հաղ­թա­նա­կը տա­նել՝ շա­րու­նա­կե­լով վայե­լել լայն զանգ­ված­նե­րի ա­ջակ­ցու­թյու­նը: Ընդ ո­րում՝ Ա­ԶԿ–ն ը­նտ­րու­թյուն­նե­րում հա­վա­քեց ձայ­նե­րի շուրջ 43 տո­կո­սը` 2009 թ. հա­մե­մատ ա­պա­հո­վե­լով ձայ­նե­րի 5–­տո­կո­սա­ նոց աճ: Գլ­խա­վոր մր­ցա­կի­ցը` քե­մա­լա­կան «­Ժո­ղովրդա­հան­րա­պե­ տա­կան» կու­սակ­ցու­թյու­նը, բա­վա­րար­վեց ­ձայ­նե­րի 25 տո­կո­սով1: 2014 թ. օ­գոս­տո­սի 10­–ին ար­դեն նա­խա­գա­հա­կան ը­նտ­րու­թյուն­ ներն է­ին, որ­տեղ բա­ցա­հայտ ֆա­վո­րի­տը գոր­ծող վար­չա­պետ Էր­ 1

Türkiye Geneli Yerel Seçim Sonuçları”, Hurriyet, http://www.hurriyet.com.tr/yerel– “ secim–2014/.

1 2015 Գ­ԵՎորգ Պետ­րո­սյան

111

դո­ղանն էր: Ը­նտ­րու­թյուն­նե­րը բա­ցա­ռիկ է­ին, քա­նի որ Թուր­քի­այի պատ­մու­թյան մեջ ա­ռա­ջին ան­գամ նա­խա­գա­հին ը­նտ­րում է­ին ժո­ ղովր­դա­կան քվե­ար­կու­թյան մի­ջո­ցով, այլ ոչ Թուր­քի­այի ազ­գային մեծ ժո­ղո­վում, ի­նչ­պես մինչ այդ էր:­ Էր­դո­ղա­նը հաղ­թեց ը­նտ­րու­թյուն­նե­րի ա­ռա­ջին ի­սկ փու­լում՝ ստա­նա­լով ը­նտ­րու­թյան մաս­նակ­ցած քա­ղա­քա­ցի­նե­րի ձայ­նե­րի մոտ 52 տո­կո­սը1: Էր­դո­ղա­նի հետ մր­ցում է­ին Թուր­քի­այի եր­կու խո­շո­րա­գույն ը­նդ­դի­մա­դիր քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի` «Ազ­գայ­նա­կան շար­ժում» և «­Ժո­ղովր­դա­հան­րա­պե­տա­կան» կու­սակ­ցու­թյուն­նե­ րի մի­աս­նա­կան թեկ­նա­ծուն` Էք­մե­լեդ­դին Իհ­սա­նօղ­լուն (ձայ­նե­րի շուրջ 38 տո­ կոս), և քր­ դա­ կան ու­ժե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Սե­լա­ Թեև նա­խա­գահ Էր­դո­ղա­նը դե յու­րե Ա­ԶԿ­–ի հեթթին Դե­միր­թա­շը (ձայ­նե­րի հետ ա­ռն­չու­թյուն չու­նի, սա­կայն դե ֆակ­տո հենց նա է շա­րու­նա­կում գլ­խա­վո­րել այդ շուրջ 10 տո­կոս): ­Կա­ռա­վա­րու­թյու­նում վար­ քա­ղա­քա­կան ու­ժը: չա­պե­տի թա­փուր պաշ­տո­նը զբա­ղեց­րեց մինչ այդ ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րի պաշ­տո­նը զբա­ղեց­նող Ահ­մեդ Դա­վու­թօղ­ լուն2, ո­ւմ ­պաշ­տոնն էլ ան­ցավ Մև­լութ Չա­վու­շօղ­լո­ւին, որ մինչ այդ Եվ­րա­մի­ու­թյան ան­դա­մակ­ցու­թյան հար­ցե­րով նա­խա­րարն էր: Էր­դո­ղա­նի կա­ռա­վա­րու­թյան կազ­մի ճն­շող մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը պա­հեց իր պաշ­տո­նը նաև Դա­վու­թօղ­լո­ւի կա­բի­նե­տում: Միև­նույն ժա­մա­նակ, Ա­ԶԿ­–ի նա­խա­գահ ը­նտր­վեց Դա­վու­թօղ­լուն, քա­նի որ թուր­քա­կան օ­րենք­նե­րի հա­մա­ձայն՝ ե­րկ­րի նա­խա­գա­հը չի կա­րող կու­սակ­ցա­կան լի­նել, և Էր­դո­ղա­նը թո­ղեց իր հիմ­նադ­րած կու­սակ­ ցու­թյան նա­խա­գա­հի պաշ­տո­նը: Թեև նա­խա­գահ Էր­դո­ղա­նը դե յու­րե Ա­ԶԿ­–ի հետ ա­ռն­չու­թյուն չու­նի, սա­կայն դե ֆակ­տո հենց նա է շա­րու­նա­կում գլ­խա­վո­րել այդ քա­ղա­քա­կան ու­ժը: Այս­պի­սով՝ պետք է փաս­տել, որ 2014 թ. տա­րա­տիպ կար­ևո­ րա­գույն ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րով, ու­շագ­րավ զար­գա­ցում­նե­րով հա­րուստ տա­րի էր Թուր­քի­այի հա­մար, ո­րը կա­րե­լի է մեկ բա­ ռով բնու­թագ­րել՝ «­ծանր»: Ո­րոշ գոր­ծըն­թաց­ներ, ո­րոնք սկիզբ է­ին ա­ռել 2014 թ. կամ ի­րենց շա­րու­նա­կու­թյունն է­ին գտել այդ տա­ րում, շա­րու­նակ­վե­լու են նաև 2015 թ., ո­րը ևս խոս­տա­նում է բա­ վա­կան բարդ լի­նել Ան­կա­րայի հա­մար:

Türkiye cumhurbaskanligi Seçim Sonuçları”, Sabah, 11.09.2014, http://secim.sabah. “ com.tr/cumhurbaskanligi–secimi–2014–sonuclari/.

2 Prof. Dr. Ahmet Davutoğlu, http://www.basbakanlik.gov.tr/Forms/_Global/_

PrimeMinister/pg_PrimeMinister.aspx.

1

112

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

Է­ՆԵՐ­ԳԵ­ՏԻԿ ԳՈՐ­ԾՈ­ՆԸ ՄԻ­ԱԲ­ԵՎԵՌ ԱՇԽԱՐՀԱԿԱՐԳԻ ԴԵՄ Ո­ՒՂՂ­ՎԱԾ ԼԾԱԿ ՌԴ ԱՐ­ՏԱ­ՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ Ա­ՆԴ­ՐԱ­ՆԻԿ ԳՐԻ­ԳՈ­ՐՅԱՆ ­Է­ներ­գե­տիկ գոր­ծո­նը ար­դի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­ թաց­նե­րում ու­նե­ցած իր դե­րա­կա­տար­մամբ այն կար­ևո­րա­գույն օ­ղակն է, ա­ռանց ո­րի տրա­մա­բա­նու­թյու­նը հաշ­վի առ­նե­լու կամ հաս­կա­նա­լու մի­ջազ­գային միջ­տա­րա­ծաշր­ջա­նային ու աշ­խար­հա­ քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րը ու դրանց ըն­թաց­քը կան­խո­րո­շող քա­ղա­քա­կան վեկ­տո­րի ո­ւղ­ղու­թյու­նը հաս­կա­նա­լը, ա­ռա­վել ևս քա­ ղա­քա­գի­տա­կան կան­խա­տե­սում­ներ ա­նե­լն ար­դի փու­լում գրե­թե ան­հնար է: Բո­լոր պատ­մա­կան ժա­մա­նա­կա­հատ­ված­նե­րում էլ, այս կամ այն աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան այլ գոր­ծոն­նե­րի հետ մեկ­տեղ, է­ներ­գե­տիկ գոր­ծո­նի նկատ­մամբ միշտ էլ ո­րո­շա­կի քա­ղա­քա­կան հե­տաքրք­րու­թյուն է ե­ղել, սա­կայն այդ հե­տաքրք­րու­թյունն էլ ա­վե­ լի ա­ռար­կա­յա­կան ու գործ­նա­կան բնույթ սկ­սեց կրել հատ­կա­պես նոր ժա­մա­նակ­նե­րում, ի­սկ հե­տերկ­րոր­դաշ­խար­հա­մար­տյան տա­ րի­նե­րին, ար­դեն կապ­ված ա­տո­մի զար­գաց­մամբ, բնակ­չու­թյան օ­րըս­տօ­րե ա­վե­լա­ցող կեն­ցա­ղային է­ներ­գա­ծախս պա­հանջ­նե­ րի բա­վա­րար­մամբ ու բնակ­չու­թյան թվա­քա­նա­կի կտ­րուկ ա­ճով նախ­կին է­ներ­գե­տիկ գոր­ծո­նը վե­րած­վեց մի­ջազ­գային ու միջ­տա­ րա­ծաշր­ջա­նային կար­ևո­րա­գույն խնդ­րի, ո­րի լուծ­ման ե­ղա­նակ­նե­ րը դար­ձան մի­ջազ­գային հե­ղի­նա­կա­վոր կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի (ՄԱԿ, Ե­ԱՀԿ, ԵՄ, Ա­ՄՀ և այլն) ու այդ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի կող­մից ստեղծ­ված հա­տուկ կո­մի­տե­նե­րի ու մար­մին­նե­րի (Օ­ՊԵԿ, ՄԱ­ԳԱ­ՏԷ, ԵՄ է­ներ­գե­տիկ հանձ­նա­ժո­ղով և այլն) հիմ­նա­կան օ­րա­կար­գային խն­դի­րը: Ե­թե պատ­մա­կան վաղ ան­ցյա­լում՝ էթ­նի­ կա­կան խմ­բա­վո­րում­նե­րի, պե­տու­թյուն­նե­րի ու կայս­րու­թյուն­նե­ րի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում, որ­պես ա­ռանձ­նաց­նող տա­րան­ջա­տիչ սահ­մա­նա­գիծ դի­տարկ­վում էր տե­ղաբ­նիկ­նե­րի կամ բա­րի ժո­ ղովր­դի պայ­քա­րը ը­նդ­դեմ բար­բա­րոս­նե­րի, քրիս­տո­նյա­նե­րի պայ­ քա­րը ը­նդ­դեմ ան­հա­վատ հե­թա­նոս­նե­րի կամ մահ­մե­դա­կան­նե­րի, տե­ղաբ­նիկ­նե­րի պայ­քարն ը­նդ­դեմ գա­ղու­թա­րար­նե­րի և ի վեր­ջո ան­գլա­խոս­նե­րի մի­ա­վո­րու­մը ը­նդ­դեմ ռու­սա­խոս­նե­րի, ա­պա ար­ դեն ար­դի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան մար­տահ­րա­վեր­նե­րի շր­ջա­նա­ կում ե­րկր­նե­րը տա­րան­ջատ­վում են է­ներ­գա­կիր­ներ ար­տադրող

1 2015 Ա­նդ­րա­նիկ Գրի­գո­րյան

և ար­տա­հա­նող, է­ներ­գա­կիր­ներ սպա­ռող, և որ­պես կա­պող օ­ղակ այդ շղ­թան ամ­բող­ջա­կա­նա­նում է է­ներ­գա­կիր­ներ տե­ղա­փո­խող մի­ջան­ցիկ ե­րկր­նե­րի տա­րան­ջատ­մամբ: Ար­դի քա­ղա­քա­գի­տա­ կան ձեռ­նարկ­նե­րում և վեր­լու­ծա­կան­նե­րում աս­տի­ճա­նա­բար ա­վե­լա­նում են գա­զի, նավ­թի, ա­տո­մի հետ կապ­ված տեր­մին­ներն ու դրույթ­նե­րը, ո­րոնց աս­տի­ճա­նա­կան ա­ճը ու դրա­նով պայ­մա­նա­ վոր­ված տա­րաբ­նույթ քն­նար­կում­նե­րը մա­կե­րե­սային կամ տիտ­ րային տե­սան­կյու­նից թերևս ո­ւղղ­ված են մարդ­կային հա­մընդ­հա­ նուր բա­րե­կե­ցու­թյանն ու խա­ղաղ գո­յակց­ման ա­պա­հով­մա­նը, սա­ կայն խոր­քային ա­ռու­մով էլ ա­վե­լի են խո­րաց­նում կամ ա­րա­գաց­ նում (ին­տեն­սի­վաց­նում) առ­կա խն­դիր­նե­րը՝ քա­ղա­քա­գի­տու­թյան ու քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի նկատ­մամբ պա­տաս­խա­նատ­ վու­թյուն ստանձ­նած գոր­ծիչ­նե­րի հա­մար դառ­նա­լով ա­ռաջ­նային խն­դիր­նե­րից մե­կը ո­ղ ջ աշ­խար­հում: Ներ­կա­յումս ա­րևմ­տյան քաղ­վեր­լու­ծա­կան շր­ջա­նակ­նե­րում ակ­տի­վո­րեն շր­ջա­նառ­վող տե­սու­թյու­նը, որ Ռու­սաս­տա­նը տա­րա­ ծաշր­ջա­նում մի­ա­կող­մա­նի­ո­րեն կամք է թե­լադ­րում՝ օգ­տա­գոր­ծե­ լով իր է­ներ­գա­կիր բնա­հում­քային բա­զայի ա­ռա­վե­լու­թյուն­նե­րը1: Վե­րոն­շյա­լը դի­տարկ­վում է որ­պես հար­ված գոտ­կա­տե­ղից ներքև և չի հա­մա­պա­տաս­խա­նում ա­զատ ա­ռևտ­րաար­դյու­նաշր­ջա­բե­րու­ թյան ըն­դուն­ված կա­նոն­նե­րին2: Սա­կայն խնդ­րի հա­մա­կող­մա­նի ու­սում­նա­սի­րու­մը մի փոքր այլ պատ­կեր է բա­ցում, որ­տեղ ճշ­տի ու սխա­լի սին փնտր­տու­քը տե­ղը զի­ջում է օբյեկ­տիվ քն­նարկ­մանն ու ի­րա­կան պատ­կե­րի վեր­հան­մա­նը: Խնդ­րի դի­տար­կու­մը ա­ռանց հաշ­վի առ­նե­լու է­ներ­գե­տիկ գոր­ծո­նով պայ­մա­նա­վոր­ված աշ­խար­ հա­քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի ա­ռաջ քա­շած գոր­ծի­քա­կազ­մը ըն­դա­մե­նը կն­ման­վի քա­րոզ­չա­կան նյու­թի, ո­րը գու­ցեև ո­րո­շա­կի շր­ջա­նակ­նե­րում ո­րո­շա­կի ար­դյունք կտա՝ կապ­ված հա­սա­րա­կա­ կան լայն զանգ­ված­նե­րի մեջ ո­րո­շա­կի կար­ծի­քի ձևա­վոր­մամբ, բայց ի­րա­կա­նում կորց­նում է քա­ղա­քա­գի­տու­թյան ոս­կե սկզ­բունք­ նե­րից մե­կը՝ կան­խա­տե­սե­լի­ու­թյու­նը, ու կան­խա­տե­սե­լի­ու­թյան պա­կասն է, որ խն­դի­րը ար­դի­ա­կան է դարձ­նում, քան­զի նե­րկայիս Ո­ւկ­րաի­նան վառ ա­պա­ցույց է, թե ի­նչ­քան վատ հետ­ևանք­ներ կա­ dward Chow and Jonathan Elkind, Where East Meets West: European Gas and E Ukrainian Reality, The Washington Quarterly (January 2009), pp. 7–9.

Adam Vatansever, Russian Solution to Europe’s Energy Problem, p. 7.

Magazine ‘Carnegie Endowment For International Place’ (January 10, 2011), p. 3.

Keith C. Smith, Lack of Transparency in Russian Trade, The Risks to Europe, CSIS (July 2010), pp. 2–3.

2 Симонов К. В., Глобальная энергетическая война (Москва, 2007), ст. 12.

1

113

114

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

րող է ու­նե­նալ քա­րոզ­չա­կան հետ­ևո­ղա­կա­նու­թյունն ու դրա­նով պայ­մա­նա­վոր­ված՝ միջ­տա­րա­ծաշր­ջա­նային և աշ­խար­հա­քա­ղա­ քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րը ի­նչ­պես կա­րող են դուրս գալ տրա­մա­ բա­նու­թյան շր­ջա­նա­կից: Հենց է­ներ­գե­տիկ գոր­ծո­նով էլ պայ­մա­նա­վոր­ված՝ 21–րդ դա­ րաս­կիզ­բը հան­դի­սա­ցավ Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյան ար­տա­քին և ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մեջ ար­ձա­նագր­ված շր­ջա­դար­ձային բե­կու­մի մեկ­նա­կետ, ո­րի եր­ևա­կա­յա­կան ու ա­ռար­կա­յա­կան սկիզ­ բը շատ քաղ­վեր­լու­ծա­բան­նե­րի հա­մար ծա­ռայեց որ­պես յու­րօ­րի­ նակ հետ­հաշ­վար­կի վե­րա­լից­քա­վոր­ման ու, այս­պես կոչ­ված, վե­ րա­լից­քա­թափ­ման (перезагрузка) սկիզբ: Սկզբ­նա­կան շր­ջա­նում թե՛ ռու­սա­կան, թե՛ ա­րևմ­տյան և թե՛ հե­ռա­վո­րար­ևե­լյան մի շարք քաղ­վեր­լու­ծա­բան­ներ Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյու­նում տե­ղի ու­նե­ ցած իշ­խա­նա­փո­խու­թյու­նը հա­մա­րե­ցին ներ­քին պա­լա­տա­կան ու ոչ շր­ջա­դար­ձային1: Վե­րոն­շյա­լը ձևա­կերպ­վեց որ­պես ել­ցի­նյան շր­ջա­նի տրա­մա­բա­նա­կան շա­րու­նա­կու­թյուն, ու վեր­ջին­ներս նույ­ նիսկ չո­գեշնչ­վե­ցին Վլա­դի­միր Պու­տի­նի վար­չա­պե­տու­թյան տա­ րի­նե­րին ի­րա­կա­նաց­րած բա­վա­կա­նին ի­նք­նու­րույն ու հա­ջող բա­ րե­փո­խում­նե­րով, և ի­նչ­պես պն­դում էր ա­րևմ­տյան մա­մու­լը, Պու­ տի­նի բա­վա­կա­նին բարձր վար­կա­նի­շը դեռևս չէր խո­սում նրա ի­նք­նու­րույ­նու­թյան մա­սին2: Եվ այս­պես, ներ­քին պա­լա­տա­կան իշ­խա­նա­փո­խու­թյան սցե­նար հի­շեց­նող ռուս­նե­րի կող­մից «ա­մա­ նո­րյա ե­րազ» ո­րակ­ված իշ­խա­նա­փո­խու­թյան ակ­տը գրե­թե բո­լո­րի կող­մից ո­րակ­վեց լոկ տիտ­րային ձևա­փո­խու­թյուն (տ­րանս­ֆոր­մա­ ցի­ա), ո­րը բո­վան­դա­կային լուրջ ա­կն­կա­լիք­նե­րի տե­սան­կյու­նից ըն­դա­մե­նը հույս էր ներշն­չում: Ի­սկ ա­հա ար­դեն Վլա­դի­միր Պու­ տի­նի ստա­ցած ել­ցի­նյան ժա­ռան­գու­թյու­նը, մեղմ ա­սած, այն­քան էլ ո­գեշն­չող չէր, ո­րով­հետև ել­ցի­նյան ժա­մա­նակ­նե­րից մնա­ցած ֆի­ նան­սատն­տե­սա­կան ճգ­նա­ժա­մե­րը, Փա­րի­զյան ա­կում­բին ու­նե­ցած ֆի­նան­սա­կան պար­տա­վո­րու­թյուն­նե­րը, չե­չե­նա­կան պա­տե­րազ­մի դեռևս չս­պի­ա­ցած վեր­քե­րը, ներ­քին հում­քային բա­զայի ու է­ներ­գա­ ռե­սուրս­նե­րի ան­խնա վատ­նե­լու մշա­կույ­թը, մեղմ ա­սած, սկզբ­նա­ J ames Sherr, The Russia–EU Energy Relationship: Getting it right, The International Spectator (London, June 11, 2010), pp. 11, 17–19. Adam Vatansever, Russian Solution to Europe’s Energy Problem, p. 10. Magazine ‘Carnegie Endowment For International Place’ (January 10, 2011), p. 5. Zeyno Baran, Security Aspects of the South Stream Project (Hudson Institute, October, 2008), pp. 2–4.

2 Лорен Гудрич, Марк Лантеманн, Прошлое, настоящее и будущее энергетической стратегии России (ГЕОПОЛИТИКА Эл № ФС 77–32517 от 18 июля 2008 года), ст. 3.

1

1 2015 Ա­նդ­րա­նիկ Գրի­գո­րյան

կան շր­ջա­նում ակ­տիվ ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն վա­րե­լու հա­մար այն­քան էլ լայն հո­րի­զոն­ներ չէ­ին ա­պա­հո­վում1: Հատ­կա­ պես մտա­հո­գիչ էր ար­ևե­լաեվ­րո­պա­կան ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան ո­ւղ­ղու­թյու­նը, որ­տեղ նախ­կին Վար­շա­վյան դա­շին­քի ե­րկր­նե­րը հիմ­նա­վոր ան­հնա­զան­դու­թյան նշան­ներ է­ին ցույց տա­լիս: Վե­րոն­ շյալ ո­ւղ­ղու­թյան մեջ որ­պես լր­ջա­գույն մար­տահ­րա­վեր էր ար­դեն ՆԱ­ՏՕ­–ի՝ դե­պի ար­ևելք ը­նդ­լայն­ման ակ­տիվ բա­նակ­ցային գոր­ծըն­ թա­ցի սկիզ­բը: Վե­րոն­շյալ քա­ղա­քա­կան ի­րադ­րու­թյու­նը ա­րևմ­տյան քաղ­վեր­լու­ծա­բան Ջեյմս Շե­րի կող­մից բնու­թագր­վում էր որ­պես ան­ հա­վա­սար­նե­րի պայ­քա­րում թույ­լե­րի պա­րա­դոք­սալ հաղ­թա­նակ2: Ի­հար­կե, ա­րևմ­տյան պաշտ­պա­նիչ շթի ա­ռաջմ­ղու­մը դե­պի Ար­ևելք դեռևս չէր նե­րա­ռում Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյան հա­մար կար­ևո­ րա­գույն ռազ­մա­վա­րա­կան տա­րան­ցիկ պե­տու­թյուն Ո­ւկ­րաի­նան: Սա­կայն ներ­կայիս ո­ւկ­րաի­նա­կան թն­ջու­կի ա­ռար­կա­յա­կան ար­ մատ­նե­րը պատ­մա­կան այս ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում են: Որ­պես վե­րոն­շյա­լին հա­կազ­դե­ցու­թյուն՝ նա­խա­գահ Պու­տի­նի գլ­խա­վո­րած քա­ղա­քա­կան պե­տա­կան ա­պա­րա­տի ա­ռաջ քա­շած քա­ղա­քա­կան հա­կազ­դե­ցու­թյուն­նե­րի փաս­տագ­րա­կան հա­ջոր­դա­կա­նու­թյան մեջ կար­ևո­րա­գույն (դո­մի­նանտ) տեղ էր զբա­ղե­ցում է­ներ­գե­տիկ գոր­ծո­նը: 21–րդ դա­րասկզ­բի ա­ռա­ջին տաս­նա­մյա­կին Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյան ար­ձա­նագ­րած ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­ թաց­նե­րի պատ­մա­հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյան ար­դյունք­նե­րը հիմք են տա­լիս ո­րո­շա­կի քա­ղա­քա­գի­տա­կան եզ­րա­հան­գում­ներ կա­տա­րել, ը­ստ ո­րի՝ պու­տի­նյան վար­չա­կազ­մի քա­ղա­քա­կան գոր­ ծու­նե­ու­թյան ար­դյուն­քում մինչ­պու­տի­նյան նախ­կին Ռու­սաս­տա­ նը, ո­րը բնո­րոշ­վում էր որ­պես ան­վե­րահս­կե­լի ան­սահ­մա­նա­փակ բնա­կան ռե­սուրս­նե­րի աշ­խար­հագ­րա­կան ա­րե­այի, վե­րած­վեց հա­մա­կարգ­ված պե­տա­կան կազ­մա­վոր­ման3: Ը­ ստ այդ բնու­ թագրման՝ պու­տի­նյան Ռու­սաս­տանն ար­դեն կա­րո­ղա­նում էր իր աշ­խար­հագ­րա­կան դիր­քից ոչ մի­այն ֆի­նան­սատն­տե­սա­կան դի­վի­դենդ­ներ քա­ղել, այլև այդ ռե­սուրս­նե­րից ստաց­ված ֆի­նան­ J ames Sherr , Challenges in Russia (EU Energy Cooperation, Head Russia and Eurasia Programme, Chatham House, St. Peterburg, 15 oct. 2009), pp. 6–7.

2 James Sherr, The Russia–EU Energy Relationship: Getting it right, The International Spectator (London, 11 Jun 2010), p. 6.

3 Цыганков П. А., Цыганков А. П., Социология Международных отношений: анализ российских западных теорий (Москва 2006), ст. 58. James Sherr , Challenges 1

in Russia (EU Energy Cooperation, Head Russia and Eurasia Programme, Chatham House, St. Peterburg, 15 oct. 2009), p. 4.

115

116

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

սա­կան ե­կա­մուտ­նե­րը վե­րա­ծել լր­ջա­գույն քա­ղա­քա­կան գոր­ծո­նի: Հենց վե­րոն­շյա­լի տրա­մա­բա­նա­կան շր­ջա­նա­կում ազ­գային ան­ վտան­գու­թյան ռազ­մա­վա­րու­թյան մշակ­ման գոր­ծըն­թա­ցում լր­ ջա­գույն դե­րա­կա­տա­րում ձեռք բե­րեց Ռու­սաս­տա­նի տա­րած­քում առ­կա բնա­հում­քային բա­զան: Ազ­գային ան­վտան­գու­թյան տե­ սան­կյու­նից ու ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան ո­ւղ­ղու­թյան մեջ է­ներ­գե­ տիկ գոր­ծո­նի ֆունկ­ցի­ո­նալ դե­րա­կա­տար­ման մեջ շր­ջա­դար­ձային կա­րե­լի է հա­մա­րել 2000 թ. սեպ­տեմ­բե­րը. Վլա­դի­միր Պու­տի­ նի գլ­խա­վո­րու­թյամբ տե­ղի ունե­ցած Ազ­գային ան­վտան­գու­թյան խորհր­դի նիս­տի շր­ջա­նա­կում կա­յաց­վեց ո­րո­շում, ո­րի հա­մա­ձայն՝ Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյու­նը պետք է օ­տա­րերկ­րյա է­ներ­գե­տիկ կոր­պո­րա­ցի­ա­նե­րից հետ գներ է­ներ­գե­տիկ բնա­ռե­սուր­սային բա­ զա­նե­րի շա­հա­գործ­ման ի­րա­վուն­քը: Վե­րոն­շյա­լը նշա­նա­կում էր օ­տա­րերկ­րյա է­ներ­գե­տիկ հս­կա­նե­րի ու­նե­ցած ազ­դե­ցիկ գոր­ծո­նի նվա­զում կա­յաց­վե­լիք քա­ղա­քա­կան ո­րո­շում­նե­րի վրա, ո­րը ազ­ գային ան­վտան­գու­թյան ռազ­մա­վա­րու­թյան տե­սան­կյու­նից շատ կար­ևոր քայլ էր և գու­ցե ա­ռա­ Օգ­տա­գոր­ծել ազ­գային ՋԷԿ­–ե­րի պո­տեն­ ջին մար­տահ­րա­վերը՝ ո­ւղղ­ված ցի­ա­լը՝ որ­պես աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան Ա­րև­մուտ­քին, ո­րը կա­րե­լի է գոր­ծոն: հետ­սա­ռը­պա­տե­րազ­մյան աշ­ խար­հա­քա­ղա­քա­կան Ար­ևելք­– Արև­մուտք փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րում հա­մա­րել շր­ջա­դար­ձային կետ: Վե­րոն­շյալ քա­ղա­քա­կան ո­րո­շու­մը բիզ­նե­սի տե­սան­կյու­նից չէր նշա­նա­կում ա­րևմ­տյան գոր­ծըն­կեր­նե­րի մուտ­քի ար­գե­լանք դե­պի ռու­սա­կան շու­կա, այլ այն քա­ղա­քա­կան կամ­քի դրս­ևոր­ ման վրա հիմն­ված քա­ղա­քա­կան ո­րո­շում էր, ո­րը ար­գե­լում էր ոչ ռու­սա­կան կա­պի­տա­լի վրա հիմն­ված ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին ռու­ սա­կան է­ներ­գե­տիկ ու բնա­հում­քային շու­կա­յում ու­նե­նալ բաժ­նե­ տի­րա­կան ա­ռա­վե­լու­թյուն՝ այդ կերպ վեր­ջին­նե­րիս զր­կե­լով ի­նք­ նու­րույն քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն վա­րե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նից: Ը­ստ այդմ՝ նշագծ­վե­ցին Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյան՝ մինչև 2020 թ. է­ներ­գե­տիկ ո­լոր­տում ռազ­մա­վա­րու­թյան դրույթ­նե­րը, ո­րը, Ռու­ սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյու­նում գոր­ծող օ­րենսդ­րու­թյան հա­մա­ձայն, ըն­դուն­վեց Դու­մայի կող­մից: Այդ փաս­տաթղ­թով ձևա­կերպ­վե­ցին Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյան է­ներ­գե­տիկ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հիմ­ նադրույթ­նե­րը, ո­րոնք ստա­ցել է­ին այս­պի­սի ձևա­կեր­պում. Ա. Օգ­տա­գոր­ծել ազ­գային ՋԷԿ­–ե­րի պո­տեն­ցի­ա­լը՝ որ­պես աշ­ խար­հա­քա­ղա­քա­կան գոր­ծոն, այս­պես կոչ­ված՝ ան­վտան­գու­թյան

1 2015 Ա­նդ­րա­նիկ Գրի­գո­րյան

117

բար­ձիկ և որ­պես մր­ցակ­ցային ա­ռա­վե­լու­թյուն միջ­տա­րա­ծաշր­ջա­ նային և հա­մաշ­խար­հային քա­ղա­քա­կան թա­տե­րա­բե­մում: Բ. Խիստ վե­րահս­կո­ղու­թյուն Սահ­մա­նել պե­տա­կան վե­րահս­կո­ղու­թյուն սահ­մա­նել է­ներ­գե­տիկ ո­լոր­տի հիմ­նա­կան նավ­թա­գա­զային ըն­կե­րու­թյուն­ նկատ­մամբ, այդ վե­րահս­կո­ղու­ նե­րի, է­ներ­գա­կիր­նե­րով հա­րուստ հան­քե­րի թյու­նը պետք է ի­րա­կա­նաց­վի ու գա­զա­խո­ղո­վա­կա­շա­րե­րի նկատ­մամբ: իշ­խա­նու­թյան ա­մե­նա­բարձր օ­ղակ­նե­րի՝ նա­խա­գա­հի ու կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից, ի­սկ կա­յաց­ վե­լիք ո­րո­շում­նե­րը պետք է հա­վա­նու­թյան ար­ժա­նա­նային վե­րո­ նշյալ մար­մին­նե­րի կող­մից: Գ. Սահ­մա­նել պե­տա­կան վե­րահս­կո­ղու­թյուն հիմ­նա­կան նավ­ թա­գա­զային ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի, է­ներ­գա­կիր­նե­րով հա­րուստ հան­ քե­րի ու գա­զա­խո­ղո­վա­կա­շա­րե­րի նկատ­մամբ: Դ. Ռու­սա­կան ազ­գային է­ներ­գա­կիր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րին ցու­ ցա­բե­րել պե­տա­կան օ­ժան­դա­կու­թյուն, ար­տա­քին շու­կա­նե­րում ի­րա­կա­նաց­նել ակ­տիվ է­քս­պան­սիվ քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն:­ Ե. Օգ­տա­գոր­ծել պե­տա­կան բյու­ջե­ի նավ­թա­գա­զային ե­կա­ մուտ­նե­րը պե­տու­թյան հա­սա­րա­կա­քա­ղա­քա­կան կա­յու­նու­թյան ա­պա­հով­ման ու ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ար­դի­ա­ կա­նաց­ման հա­մար1: ­Վե­րոն­շյալ փաս­տա­թուղ­թը ա­րևմ­տյան վեր­լու­ծա­բան­նե­ րի կող­մից դի­տարկ­վեց խիստ է­քս­պան­սի­ոն, հա­կա­սող ա­զատ ա­ռևտրաշր­ջա­նա­ռու­թյա­նը, ոչ ա­զա­տա­կան, հա­կաեվ­րո­պա­ Օգ­տա­գոր­ծել պե­տա­կան բյու­ջե­ի նավ­ կան ու է­լի մի շարք բա­ցա­սա­կան թա­գա­զային ե­կա­մուտ­նե­րը պե­տու­թյան պիտ­ակում­նե­րով2: Ի­սկ ա­հա հա­սա­րա­կա­քա­ղա­քա­կան կա­յու­նու­թյան ռու­սա­կան մա­մուլն ու վեր­լու­ծա­ ա­պա­հով­ման ու ե­րկ­րի տն­տե­սու­թյան բան­նե­րը այդ փաս­տա­թուղ­թը տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ար­դի­ա­կա­նաց­ման հա­ դի­տար­կե­ցին, այս­պես կոչ­ված, մար: ել­ցի­նյան ա­զա­տա­կա­նու­թյան բե­րած սխալ­նե­րի ո­ւղ­ղում ու խիստ պե­տա­կա­նա­կենտ­րոն3: инистерство промышленности и энергетики РФ, ‘Энергетическая Стратегия М России на период до 2020 года’ (электронная версия), ст. 1–3.

2 James Sherr, The Russia–EU Energy Relationship: Getting it right, The International Spectator (London, 11 Jun 2010), p. 7.

Adam Vatansever, Russian Solution to Europe’s Energy Problem, p. 9.

Magazine ‘Carnegie Endowment For International Place’ (January 10, 2011), p. 3.

Zeyno Baran, Security Aspects of the South Stream Project (Hudson Institute, October, 2008), pp. 4–5.

3 Лорен Гудрич, Марк Лантеманн, Прошлое, настоящее и будущее энергетической стратегии России (ГЕОПОЛИТИКА Эл № ФС 77–32517 от 18 июля 2008 года), ст.

1

118

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

Քա­ղա­քա­գի­տու­թյան շր­ջա­նա­կում այս ռազ­մա­վա­րա­կան փաս­ տա­թուղ­թը մի­ան­շա­նակ ռու­սա­կան շա­հե­րի վեր­հա­նում է նշա­նա­ կում և լր­ջա­գույն մար­տահ­րա­վեր էր հատ­կա­պես ար­ևե­լաեվ­րո­ պա­կան ու Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րին, ո­րոնց է­ներ­գա­հա­մա­կար­գե­րը (և ոչ միայն), կապ­ված ը­նդ­հա­նուր պատ­մա­կան ան­ցյա­լի հետ, ռու­սա­ կան է­ներ­գա­կիր­նե­րից ա­ռանց այն էլ վա­ղուց ար­դի­ա­կան դար­ձած վե­րա­փոխ­ման (դի­վեր­սի­ֆի­կա­ցի­այի) խնդ­րի ա­ռաջ է­ին կանգ­նում: Ե­թե վե­րոն­շյալ ռազ­մա­վա­րա­կան փաս­տա­թուղ­թը հիմ­նա­կա­նում կրում էր դեկ­լա­րա­տիվ բնույթ, և աշ­խար­հում է­ներ­գա­կիր­ներ ար­ տա­հա­նող յու­րա­քան­չյուր ե­րկ­րի հա­մար տրա­մա­բա­նա­կան կլի­ներ նման ռազ­մա­վա­րու­թյան որ­դեգ­րու­մը, ա­պա բնա­հում­քային բա­ զայի վրա օ­տա­րերկ­րյա կա­պի­տա­լը սահ­մա­նա­փա­կե­լու դրույ­թը տեղին չէր ա­զատ շու­կա­յա­կան տն­տես­վա­րա­կան գոր­ծա­ռույթ­ներ որ­դեգ­րած պե­տու­թյան հա­մար և աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տե­սան­ կյու­նից լուրջ խն­դիր­ներ էր պա­րու­նա­կում Մի­ա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րի տա­րա­ծաշր­ջա­նային դաշ­նա­կից պե­տու­թյուն­նե­րի հա­մար: Խա­ղի նմա­նա­տիպ կա­նոն­նե­րի ար­ձա­նագ­րու­մը մար­տահ­րա­վեր էր ան­ ցու­մային փու­լում գտն­վող Ա­ՊՀ և ար­ևե­լաեվ­րո­պա­կան ե­րկր­նե­րի է­ներ­գե­տիկ ան­վտան­գու­թյա­նը, ո­րը ե­րկր­նե­րից շա­տե­րի հա­մար այդ­պես էլ մնաց ան­հաղ­թա­հա­րե­լի: Ի­նչ­պես նաև, թեև Ռու­սաս­ տա­նի Դաշ­նու­թյան կող­մից է­ներ­գե­տիկ բնա­գա­վա­ռում ար­ձա­ նագր­ված փո­փո­խու­թյուն­նե­րը (տ­րանս­ֆոր­մա­ցի­ա­նե­րը) միջ­պե­ տա­կան մա­կար­դա­կում ան­մի­ջա­կա­նո­րեն չէ­ին վնա­սում Մի­ա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րին՝ կապ­ված Ա­ՄՆ­–ում առ­կա ի­նք­նա­բավ է­ներ­գա­ռե­ սուր­սային բա­զայի առ­կա­յու­թյամբ ու վեր­ջի­նիս հա­մար այլ տա­ րա­ծաշր­ջան­նե­րից է­ներ­գա­կիր­նե­րի ներկր­ման բա­վա­կա­նա­չափ դյու­րի­նու­թյամբ: Սա­կայն ռու­սա­կան կող­մի հա­վակ­նու­թյուն­նե­րը ար­դեն հակասում էին աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տե­սան­կյա­նը, քան­զի Մի­ա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րը՝ որ­պես մի­աբ­ևեռ աշ­խար­հա­կար­ գի պա­հա­պան, չէր կա­րող հան­դուր­ժել դաշ­նա­կից ե­րկր­նե­րի դիր­ քե­րի թու­լա­ցու­մը տա­րա­ծաշր­ջա­նում, քան­զի այդ թու­լա­ցու­մը աշ­ խար­հա­քա­ղա­քա­կան լր­ջա­գույն վտանգ­ներ էր պա­րու­նա­կում, ին­ չը մի­աբ­ևե­ռա­կա­նու­թյան տե­սան­կյու­նից նշա­նա­կում էր Մի­ա­ցյալ Նա­հանգ­նե­րի թու­լա­ցում: Ի դեպ, խնդ­րի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան աս­տա­ռի մա­սին են վկա­յում ներ­կայիս ո­ւկ­րաի­նա­կան թն­ջուկն ու ը­ստ այդմ՝ Ռու­սաս­տան – Ա­րև­մուտք հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի սրու­ մը: Ի­սկ ար­դեն Ռու­սաս­տա­նի նկատ­մամբ ներ­կա­յումս կի­րառ­վող 2. Симонов К.В., Глобальная энергетическая война ( Москва, 2007), ст. 4.

1 2015 Ա­նդ­րա­նիկ Գրի­գո­րյան

119

տն­տե­սա­կան պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի մեջ է­ներ­գե­տիկ ձեռ­նար­կու­ թյուն­նե­րի գե­րա­կա­յու­թյունն ու նավ­թի գնե­րի ար­հես­տա­կան ան­ կու­մը ևս մեկ ան­գամ փաս­տում են Ռու­սաս­տա­նի աշ­խար­հա­քա­ ղա­քա­կան հա­վակ­նու­թյուն­նե­րում է­ներ­գե­տիկ գոր­ծո­նի ու­նե­ցած վճ­ռա­կան նշա­նա­կու­թյան մա­սին: Ի­սկ ար­դեն ժա­մա­նա­կագ­րա­ կան ա­ռու­մով 2014 թ. հոկ­տեմ­բեր–­դեկ­տեմ­բեր ա­միս­նե­րին Ռու­ սաս­տա­նի կող­մից Չի­նաս­տա­նի և Թուր­քի­այի հետ ձեռք բեր­ված միջ­պե­տա­կան է­ներ­գե­տիկ հա­մա­ձայ­նու­թյուն­նե­րը ար­դեն կա­րե­լի է դի­տար­կել սկս­ված աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան մր­ցա­վազ­քի շա­րու­ նա­կու­թյուն: 2014 թ. դեկ­տեմ­բե­րի 1­–ին Ան­կա­րա­յում Վ. Պու­տի­նի կող­մից Հա­րա­վային հոսք գա­զա­նա­խագ­ծից հրա­ժար­վե­լու մա­սին հայ­տա­րա­րու­թյու­նը հս­տակ մե­սիջ էր դե­պի Ա­րև­մուտք՝ Ռու­սաս­ տա­նի հա­մար այ­լընտ­րան­քի փաս­տի հս­տակ ար­ձա­նագր­մամբ1: Ռու­սա­կան ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան շր­ջա­դար­ձը դե­պի Չի­նաս­ տան և Թուր­քի­ա պետք է հաս­կա­նալ գի­տա­կան շր­ջա­նա­կում ըն­ դուն­ված տի­րույ­թում (պա­րա­դիգ­մա­յում) և ոչ մի դեպ­քում չպետք է դի­տար­կել որ­պես կար­ևոր ար­ևե­լաեվ­րո­պա­կան ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան ճա­կա­տում պար­տու­թյան ըն­դու­նում: Ի դեպ, Ռու­ սաս­տա­նի կող­մից Թուր­քի­այի՝ Չի­նաս­տան – ՌԴ է­ներ­գե­տիկ ո­լոր­տում Ա­ՄՆ դաշ­նակ­ցի դե­րա­կա­տար­ ար­ձա­նագ­րած հա­մա­ձայ­նու­թյան առ­կա­յու­ ման մե­ծա­ցու­մը տա­րա­ծաշր­ջա­ թյու­նը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա վեր­ջի­նիս նային է­ներ­գե­տիկ (և ոչ մի­այն) դի­մագ­րա­վե­լու ա­րևմ­տյան տն­տե­սա­կան խն­դիր­նե­րը հա­մա­տեղ լու­ծե­ պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րին: լու հս­տակ մե­սիջ է­ր՝ ո­ւղղ­ված Ա­ՄՆ­–ին: Խն­դի­րը պետք է դի­տար­կել Չի­նաս­տա­նի հետ 2014 թ. նոյեմ­բե­րին ձեռք բեր­ված է­ներ­գե­տիկ հա­մա­ձայ­նու­թյուն­նե­ րի են­թա­տեքս­տում, Ռու­սաս­տա­նի մե­սի­ջը ար­ևե­լաեվ­րո­պա­կան տա­րա­ծաշր­ջա­նում ռու­սա­կան է­ներ­գա­կիր­նե­րի այ­լընտ­րան­քի բա­ցա­կա­յու­թյան պայ­ման­նե­րում բա­վա­կա­նին հիմ­նա­վոր տեսք է ստա­նում2: Կար­ծում ե­նք՝ վե­րոն­շյա­լը հիմ­նա­վոր հան­գա­մանք է պն­դե­լու Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նու­թյան օ­րա­կար­գում աշ­խար­հա­ քա­ղա­քա­կան հա­վակ­նու­թյուն­նե­րի առ­կա­յու­թյան մա­սին, քան­զի Չի­նաս­տան – ՌԴ է­ներ­գե­տիկ ո­լոր­տում ար­ձա­նագ­րած հա­մա­ ձայ­նու­թյան առ­կա­յու­թյու­նը հնա­րա­վո­րու­թյուն կտա վեր­ջի­նիս դի­ մագ­րա­վե­լու ա­րևմ­տյան տն­տե­սա­կան պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րին, ի­սկ ա­հա ռու­սա­կան է­ներ­գա­կիր­նե­րին տա­րա­ծաշր­ջա­նային այ­լընտ­ 1 2

http://www.kremlin.ru/news/47126

http://www.kremlin.ru/visits/46998

120

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

րան­քի մշու­շո­տու­թյու­նը բա­վա­կա­նին կթու­լաց­նի Մի­ա­ցյալ Նա­ հանգ­նե­րի դիր­քե­րը, ու վեր­ջինս ստիպ­ված կլի­նի ըն­դու­նել խա­ղի նոր կա­նոն­նե­րը, որ­տեղ Ռու­սաս­տա­նի ու­նե­ցած դե­րա­կա­տա­րու­ մը է­ա­կա­նո­րեն կմե­ծա­նա: Քա­ղա­քա­գի­տու­թյան մեջ որ­պես մե­թո­դո­լո­գի­ա­կան ա­ռանձ­նա­ հատ­կու­թյուն դի­տարկ­վում է խն­դիր­նե­րը մակ­րո և միկ­րո ո­լորտ­ նե­րում ներ­կա­յաց­նե­լու ու ու­սում­նա­սի­րե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նը: Վե­րոն­շյալ մե­թո­դո­լո­գի­ա­կան շր­ջա­նա­կում կա­րե­լի է վս­տա­հո­րեն փաս­տել Ռու­սաս­տա­նի բարձ­րա­գույն իշ­խա­նու­թյան է­ներ­գե­տիկ ո­լոր­տում ի­րա­կա­նաց­րած շր­ջա­դար­ձը միկ­րո ո­լոր­տում, այ­սինքն՝ միջ­պե­տա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րում, հատ­կա­պես Ա­ՊՀ և արևե­լաեվ­րո­պա­կան տա­րա­ծաշր­ջա­նում տա­րա­տե­սակ վտանգ­ ներ էր պա­րու­նա­կում՝ միջ­տա­րա­ծաշր­ջա­նային հա­մըն­թաց զար­ գաց­ման տե­սան­կյու­նից ստեղ­ծե­լով մեծ խն­դիր­ներ, սա­կայն մակ­ րո ո­լոր­տում, այ­սինքն՝ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տե­սան­կյու­նից, այդ շր­ջա­դար­ձը կա­րե­լի է դի­տար­կել դրա­կան պրիզ­մայով՝ որ­պես լր­ջա­գույն մար­տահ­րա­վեր մի­աբ­ևեռ աշ­խար­հա­շի­նու­թյան կա­ ռուց­ված­քին: Այս քա­ղա­քա­կան ո­րո­շու­մը լր­ջա­գույն ազ­դե­ցու­թյուն ու­նե­ցավ միջ­տա­րա­ծաշր­ջա­նային հա­մա­գոր­ծակ­ցային հա­րա­բե­ րու­թյուն­նե­րում ու փո­խեց դեպ­ քե­րի հե­տա­գա ըն­թաց­քը: Որ­ Սա­ռը­պա­տե­րազ­մյան մր­ցա­վազք հի­շեց­ պես ա­ռաջ­նային ազ­դե­ցու­թյուն նող այս լո­ կալ բախ­ ման հե­ տա­ գա զար­ կա­րե­լի է դի­տար­կել ա­րևմ­տյան գա­ցում­նե­րը ու Ռու­սաս­տա­նի հա­կազ­դե­ է­ներ­գա­կիր հս­կա­նե­րի դուրսմ­ լու ու­նա­կու­թյու­նը հան­գեց­րին ներ­կայիս ղու­մը ռու­սա­կան բնա­հում­քային ո­ւկ­րաի­նա­կան ճգ­նա­ժա­մին, ո­րի ա­կունք­ շու­կայից, ո­րը՝ որ­պես հա­կազ­ նե­րում է Ռու­սաս­տան – Ա­րև­մուտք է­ներ­գե­ դե­ցու­թյուն, հան­գեց­րեց ար­ևե­ տիկ թն­ջու­կը: լաեվ­րո­պա­կան է­ներ­գա­մի­ջան­ ցիկ ե­րկր­նե­րի մի­ջո­ցով ռու­սա­կան կող­մին ո­րո­շա­կի բա­ցա­սա­կան մե­սիջ­նե­րի ու­ղար­կու­մը և, ի դեպ, պետք է ան­պայ­մա­նո­րեն նշել, որ այդ մե­սիջ­նե­րի հետ­ևում կանգ­նած է­ին ա­րևմ­տաեվ­րո­պա­կան ե­րկր­ներն ու Ա­ՄՆ–ն: Սա­ռը­պա­տե­րազ­մյան մր­ցա­վազք հի­շեց­նող այս լո­կալ բախ­ման հե­տա­գա զար­գա­ցում­նե­րը ու Ռու­սաս­տա­նի հա­կազ­դե­լու ու­նա­կու­թյու­նը հան­գեց­րին ներ­կայիս ո­ւկ­րաի­նա­ կան ճգ­նա­ժա­մին, ո­րի ա­կունք­նե­րում է Ռու­սաս­տան – Ա­րև­մուտք է­ներ­գե­տիկ թն­ջու­կը, ո­րի տրա­մա­բա­նա­կան շա­րու­նա­կու­թյու­նը կա­րող է դառ­նալ ե­րկ­կողմ շա­հե­րի հետ հաշ­վի նս­տու­մը, ո­րը, ցա­ վոք, հա­զա­րա­վոր ան­մեղ մարդ­կանց կյանք ար­ժե­ցավ:­

1 2015 Ա­նդ­րա­նիկ Գրի­գո­րյան

Ինչ­ևէ, վե­րոն­շյալ հինգ­կե­տա­նոց փաս­տա­թուղ­թը դուրս էր զուտ փաս­տաթղ­թաշր­ջա­նային պաշ­տո­նա­կան ձևա­կեր­պու­մային նշա­նա­կու­թյու­նից և ռազ­մա­վա­րա­կան լուրջ նշա­կե­տեր ձևա­ կեր­պեց, ո­րոնք կտ­րուկ կեր­պով փո­խե­ցին Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­ նու­թյան է­ներ­գե­տիկ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հե­տա­գա ըն­թացքն ու աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան հե­տա­գա վե­րաձ­ևում­նե­րի խթան հան­ դի­ սա­ ցան, ո­ րի հենց հեն­ քին ի հայտ ե­ կած «­ Հա­ րա­ վային» ու «­Հյու­սի­սային հոսք» գա­զա­նա­խագ­ծե­րը, Ռոս­նեֆտ ու Գազպ­րոմ է­ներ­գա­կիր հս­կա­նե­րի է­քս­պան­սի­ոն հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րը ոչ մի­ այն հա­կազ­դե­ցու­թյուն է­ին ա­րև­մուտ­քին, այլև ի­րա­դար­ձու­թյուն­ նե­րի կան­խո­րոշ­ման ու ա­ռաջ­նու­թյունն ի­րենց ձեռ­քը վերց­նե­լու խթան է­ին, ո­րի հենց հիմ­քում էլ ըն­կած է­ին վե­րոն­շյալ է­ներ­գե­տիկ ռազ­մա­վա­րու­թյան շր­ջա­դար­ձային փաս­տա­թուղթն ու նա­խա­գահ Պու­տի­նի է­ներ­գե­տիկ ո­լոր­տում ի­րա­կա­նաց­րած քայ­լե­րը:

121

122

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

BUILDING “BRIDGES” BETWEEN CASPIAN SEA, BLACK SEA, THE MIDDLE EAST AND EUROPE: THE RELATIVITY OF TURKEY´S AVAILABLE AND POTENTIAL POWER1 HASMIK KHACHATRYAN Whatever changes nations may seek in the status quo, they all have at least to recognize as unchangeable one factor, the existence of a pair of scales, the “status quo” of the balance of power itself.

And whenever a nation may tend to forget that indispensable precondition of independence and stability, the consensus of all other nations will not allow it to forget that precondition for long.

Hans J. Morgenthau2

The strategic significance of oil and gas In 1973, during Yum Kippur war (Egypt and Syria launched a war against Israel to regain territories lost in 1967 Arab-Israeli Six Day War) oil magnate OPEC imposed an oil embargo on U.S. (and its allies) in retaliation for America´s military assistance to Israel. The embargo both banned petroleum exports to the targeted nations and introduced cuts in oil production causing skyrocketing in oil prices and global economic decline (U.S. domestic oil industry wasn’t developed enough to fill the shortage). In order to tackle the crises, U.S. launched negotiations with OPEC to lift the embargo, and with Israel, Syria and Egypt to end the war and withdraw Israeli troops from Sinai Peninsula and Golan Heights. In 1974 the talks culminated with the Egyptian-Israeli Disengagement Agreement securing the withdrawal of Israeli troops from Sinai, and a prospective diplomatic solution to the Israel-Syria dispute over the Golan Heights. The deal proved sufficient to convince OPEC to lift the embargo3. a n excerpt from MA thesis The Southern Gas Corridor and Turkey´s Pipeline Politics at the Post-Cold War Period 2 Morgenthau, Hans J. Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace. New York: Albert Knopf, 1959.

3 U. S. Department of State; Office of the Historian. Milestones: 1969–1976. “Oil Embargo, 1973–1974”. 2013. https://history.state.gov/milestones/1969-1976/oil1

1 2015 Hasmik Khachatryan

123

In 2013, during the Vilnius summit Ukraine refused to sign the long negotiated Association Agreement with the EU, which led to the vast anti-governmental demonstrations in Ukraine. Coinciding with the timeframe of the demonstrations, gas magnate Russia offered a low gas fare deal to the pro-Russian Ukrainian authorities. Official Moscow expressed a readiness to cut gas tariffs from $400 to $268.5 per 1000 cubic meter for four years till 2019 (RFE/RL, 2013). On the contrary, in 2014 already, given the new political landscape (pro-Russian regime toppled and Russia-Ukraine relations sharply deteriorated), Russia raised gas prices from $268.5 to $385.5 with the trend to top $485 per 1,000 cubic metres1 having negative impact on Ukraine´s deteriorated economy.

In 2014, at the meeting in Vienna Saudi Arabia (U.S. ally) led OPEC (OPEC members include oil rich Gulf Arab countries where U.S. holds military presence), which controls nearly 40% of world´s The political motive behind might be the oil market, failed to agree upon provocation of a political crises, a regime oil production curbs sending the change in Russia with the example of the price decline2. The decline in the Soviet Union in long-term basis oil prices coincides with the timing of the Ukrainian crises, a major source of tension between Russia and U.S. and EU, and has negatively affected Russia´s economy (also holds oil reserves). So, the decline in oil prices is not excluded to have political motives. The political motive behind might be the provocation of a political crises, a regime change3 in Russia with the example of the Soviet Union in long-term basis4.

The above mentioned examples reveal two specific things related to oil and gas; 1. Oil and gas are globally demanded resources significant for the economic development. The statistical data indicates that oil and embargo Burmistrova, Svetlana and Natalia Zinets. “Russia raises gas prices for Ukraine by 80 percent”. Reuters.com http://www.reuters.com/article/2014/04/03/us-ukraine-crisisgas-idUSBREA321P220140403 (accessed May 5, 2015).

2 “Why the oil prices is falling”, Economist.com. http://www.economist.com/blogs/

economist-explains/2014/12/economist-explains-4 (accessed April 13, 2015).

3 Devitt, Polina. “Lavrov accuses West of seeking ‘regime change’ in Russia”.

Reuters.com http://www.reuters.com/article/2014/11/22/us-ukraine-crisisidUSKCN0J609G20141122 (accessed April 25, 2015).

4 Sachs, Jeffrey. The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time. New York: The Penguin Press, 2005.

1

124

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

gas meet 30% of global energy demand1. According to the estimates, global energy dependency on oil and gas consumption will further increase by 1.4% annually equalling to 37-40% by 20352. 60% of the total oil and gas consumption, meanwhile, will be met by economically developing countries.

2. Oil and gas prove to be of strategic significance for national power; either the possession of or control over the resource rich regions empowers a nation politically. The control gives a strategic advantage to a state in the distribution of power depriving the competitors of the same strength3 and, meantime, enables to reverse power relations, to change the The statistical data indicates that oil and gas distribution of power. Hence, oil meet 30% of global energy demand and gas resources or resource rich regions can increasingly become conflict areas provoking also wars4.

Oil and gas are of strategic significance. The resources make important components of national Oil and gas prove to be of strategic power, hence also provoke power significance for national power; either the struggle. The power struggle possession of or control over the resource evolves around the control over rich regions empowers a nation politically the resource riches or rich regions. At the post-Cold War period a compelling power struggle is especially observed in the former-Soviet Caspian containing oil and gas resources. The struggle increasingly expands to include the Middle Eastern region with vast oil and gas resources (here particularly refers to Iran). At the post-Cold War period Turkey, involved in the struggle, exercises politics to gain access to the resources and secure the flow of the resources via its territory.

Turkey´s “bridging” pipeline politics According to the estimates, Turkey´s energy dependency on oil ritish Petroleum. Statistical Review of World Energy. London, 2014.; International B Energy Agency. World Energy Outlook. Annual report. Paris: Corlet, 2014.

2 Ibid.

3 Morgenthau, Hans J. Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace. New York: Albert Knopf, 1959.

4 Dannreuther, Roland. “International Relations Theories: Energy, Minerals and

Conflict”. Polinares 8, (2010): 1-24 1

1 2015 Hasmik Khachatryan

125

and gas will increase 4.5% (annually) by 20351. In this regard Turkey´s politics to gain access to the the Sothern Gas Corridor is planned to energy resources are also build “bridges” between the Caspian, the determined by the growing Middle East and Europe having Turkey as a economic demand.

Turkey, central “bridge”. furthermore, demonstrates a proven interest to play a central role in the Southern Gas Corridor.

The Southern Gas Corridor is a range of pipeline route proposals and projects, which are designed to deliver gas from Caspian (Azerbaijan and prospectively Turkmenistan), in long term bases from Iran to Europe having Turkey as a central hub2.

In other words, the Sothern Gas Corridor is planned to build “bridges” between the Caspian, the Middle East and Europe having Turkey as a central “bridge”. The regions which Turkey seeks to “bridge”, meantime, coincide with the regions where Turkey aspires to play an influential role in line with its foreign policy strategic vision.

The strategic vision of Turkey´s foreign policy The aspiration for hegemony (not apparently revealed as such) has already evolved into a primary strategic objective of Turkey’s foreign policy since 2000s also referred to as a policy of neo-ottomanism, neo-imperialism. Since 2000s onward Turkey has come up with the vision of a potentially achievable hegemony3. Turkey strategically Since 2000s onward Turkey has come up sees itself as a dominant power with the vision of a potentially achievable in regions such as the Middle hegemony East, the Balkans, the broader Caspian (meaning Caspian including the South Caucasus), and an influential power in relations with EU and U.S.4. Turkey refers to its geographical proximity to the Middle East, the Balkans and the broader Caspian. Turkey calculates that owning to its geographical I nternational Energy Agency. World Energy Outlook. Annual report. Paris: Corlet, 2014.

2 Park, Bill. Modern Turkey: People, State and Foreign Policy in a Globalized World.

New York: Routledge, 2012.

3 Sebnem, Gumuscu and Keyman Fuat E. Democracy, Identity and Foreign Policy in Turkey: Hegemony through Transformation. New York: Palgrave Macmillan, 2014.

4 Walker, Joshua W. “Architect of Power”. The Journal of International Security Affairs 18 (2010): 1-3.

1

126

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

location accompanied with proactive diplomacy, multi-vector its influence in relations with U.S. and EU foreign policy1 she obtains the potential to achieve regional hegemony and globally increase its influence. As an additional legitimizer-facilitator for its hegemonic designs, Turkey recalls its Ottoman legacy. Turkey believes that owning to cultural and linguistic ties with the Caspian, and historical, cultural ties with the Balkans and the Middle East related to the common Ottoman past it has greater chances to reverse power relations and establish hegemony2.

Turkey believes the acquiring of the domination in the regions will also increase its influence in relations with U.S. and EU. In order to achieve its strategic objective, Turkey considers necessary to reassess its policy towards EU and U.S. 3. The so far dominating Euro-Atlantic orientation, meaning the prioritization of relations with U.S. and EU, hence acting in accordance with EU and U.S. interests, is believed to be a serious limiting factor for its national power. Accordingly, Turkey finds necessary to implement balanced foreign policy based on pragmatic calculations of its national interests4.

In line with its foreign policy Turkey acts based on pragmatic calculations strategy, Turkey purports to of its national interests aimed at minimizing reverse power relations, to loses and maximizing gains and its influence overthrow the balance of power in international politics and hold a hegemonic power position in the broader Caspian and the Middle East. The domination in the regions, meanwhile, is perceived to secure a leading role in international politics and in relations with U.S. and EU. The prioritization of relations with NATO ally U.S. and EU states is no more viewed as an effective policy for the preservation of Turkey´s national interests. In other words, implementing an imperialistic policy, Turkey acts based on pragmatic calculations of its national interests aimed at minimizing loses and maximizing gains and its influence in international politics. At the post-Cold War period Turkey, involved Turkey

believes

the

acquiring

of

the

domination in the regions will also increase

avutoglu, Ahmet. “Turkey’s Foreign Policy Vision: An Assessment of 2007”. Insight D Turkey 10, no. 1 (2008): 77-96.

2 Walker, ibid.

3 Davutoglu, ibid.

4 Flanagan, Stephen and Samuel Brannen. Turkey’s Shifting Dynamics: Implications for U.S.-Turkey Relations. Centre for Strategic and International Studies, 2008.

1

1 2015 Hasmik Khachatryan

127

in the Caspian and Middle Eastern power struggle, promotes the supply of the energy resources via Turkish route. Turkey´s interest is determined by the assessment of the strategic significance of the resources for the national power and for the influence in the regions.

In other words, the control over the energy resources or supply routes make one of the main means to extend influence in the oil and gas rich Caspian, and increase its influence in relations with Iran, Russia, U.S. and EU. Gaining influence in the broader Caspian In the late 1990s the USSR, the Union of Soviet Socialist Republics got structurally fragmented. The fragmentation of the Soviet Union has brought to the shift in the global and regional balance of power in terms of power distribution. After the fall of the Soviet Union a power struggle has emerged in the oil and gas rich Caspian around the access to the resources, resource supply routes, significant factors The Central or Turkish route: refers for the regional influence. to the energy export from Azerbaijan, The struggle evolves around prospectively from Kazakhstan and the following supply routes: Turkmenistan to Turkey´s and via Turkey´s • The Northern, or Russian, territory to the European market route. The route refers to the Caspian oil and gas export via Russia´s territory through the Central-Asia-Centre infrastructure operating since Soviet times, • The Central or Turkish route: refers to the energy export from Azerbaijan, prospectively from Kazakhstan and Turkmenistan to Turkey´s and via Turkey´s territory to the European market, • The Southern or Iranian route: refers to the export of the oil and gas to international markets via Iran´s territory, • The Eastern or Asian route: refers to the oil and gas deliveries to the Asian market, China, India, Pakistan1.

Turkey, one of the states involved in the struggle around the access to the Caspian´s oil and gas resources, actively promotes the Turkish route for the delivery of energy resources to Europe.

1

anei, Faraz. “The Caspian Sea Legal Regime, Pipeline Diplomacy, and the Prospects S for Iran’s Isolation from the Oil and Gas Frenzy: Reconciling Tehran’s Legal Options with its Geopolitical Realities”. Vanderbilt Journal of Transnational Law 34, no. 3 (2001): 681-846.

128

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

Turkey´s involvement in the Caspian energy sector The broader Caspian region (here notably Kazakhstan, Turkmenistan, Azerbaijan, Georgia) was part of the Soviet Union with Russia´s established role in the region´s energy sector. In the 1990s the collapse of the Soviet Union opened up the Caspian containing oil and gas resources. Turkey´s involvement in the Caspian´s, specifically in Azerbaijan´s oil industry started with the signing of the so called “contract of the century”. In 1994 the so called “contract of the century” was signed between Azerbaijan and American, European and Turkish companies. The contract paved the way for the involvement of the American and European oil companies such as BP, Amoco, Statoil, Exxon, and Turkish Turkey calculates to reach further increase TPAO (Turkish Petroleum) in of its influence in the Caspian with the development of Azerbaijan’s construction and conduct of the proposed Azeri, Chirag, Guneshli oil fields Trans-Caspian gas pipeline of the Caspian1. The contract also put an end to Russia´s monopoly in Azerbaijan´s energy sector (although Russian oil company Lukoil also got a share).

he increase of Turkey´s influence in the Caspian: BTC, T BTE Turkey´s influence in the Caspian (specifically Azerbaijan) has increased with the conduct of the Baku-Tbilisi-Ceyhan oil pipeline and Baku-Tbilisi-Erzerum gas pipeline. Turkey calculates to reach further increase of its influence in the Caspian with construction and conduct of the proposed Trans-Caspian gas pipeline.

Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) oil pipeline Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) oil pipeline system runs approximately 1768km carrying oil from Azerbaijan´s Azeri-Chirag-Guneshli oilfields through Georgia to Turkey´s Mediterranean port of Ceyhan and then to world markets2. Operating since 2006, the pipeline aragiannis, Emmanuel. Energy and Security in the Caucasus. London: Routledge K Curzon, 2002.; Mufti, Malik. Daring and Caution in Turkish Strategic Culture: Republic at Sea. New York: Palgrave Macmillan, 2009.

2 Cornell, Svante E., Anna Jonsson, Niklas Nilsson and Per Häggström. The Wider Black Sea Region: An Emerging Hub in European Security. Central Asia-Caucasus Institute and Silk Road Studies Program, 2006.

1

1 2015 Hasmik Khachatryan

129

has a capacity of 1 million bbl/d, although the supply has not so far exceeded 790,000 bbl/d (EIA, 2014). The Azerbaijani oil meets only 1% (EIA, 2014) of Turkey´s (and of world´s) economic demand in oil.

Baku-Tbilisi-Erzerum (BTE) or South Caucasus pipeline Baku-Tbilisi-Erzerum (BTE) or South Caucasus gas pipeline is a 692 km length and 300bcf (annually) capacity pipeline delivering gas from Azerbaijan’s Shah Denis field across Georgia (Tbilisi) to Erzerum1. The agreement for the pipeline construction was signed in 2001, and the pipeline has Turkey calculates to reach further increase become operational since 2007. of its influence in the Caspian with BTE meets 8% of Turkey´s gas construction and conduct of the proposed needs still leaving Turkey 56% Trans-Caspian gas pipeline dependant on supplies of gas from Russia (the largest supplier). BTE is considered to be upgraded for TANAP supply (Trans-Anatolian gas pipeline).

BTC meets only 1% of world and Turkey´s oil demand BTE meets 8% of Turkey´s gas needs still leaving Turkey 56% dependant on supplies indicating that in terms of of gas from Russia economics the pipeline lacks sufficient viability. However, the pipeline has served to political ends enabling Turkey to change the distribution of power in the region and secure an advantageous position in the balance of power system.

BTC has outgrown form the “contract of the century” of 1994.

The contract, as has already been mentioned, broke Russia’s BTC meets only 1% of world and Turkey´s monopoly in Azerbaijan’s energy oil demand indicating that in terms of sector as the American, European economics the pipeline lacks sufficient and Turkish companies got viability involved in the oil business. BTC, meanwhile, has come to replace Russian route with the Turkish one as the main export route. During the Soviet times Baku-Novorossiysk pipeline (Russian route) served as the main export route for the Aliriza, Bulent, Edward C. Chow, Andrew C. Kuchins, Haim Malka and Julianne Smith.

Turkey´s Evolving Dynamics: Strategic Choices for U.S. Turkey Relations. Centre for Strategic and International Studies, 2009

1

130

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

delivery of Azerbaijan´s oil to world markets. With the conduct of the BTC, 80% of Azerbaijan´s oil delivery has started to pass through Turkish route. In other words, Russia has lost its former advantageous position, instead Turkey has gained the same strength.

Baku-Tbilisi-Erzerum pipeline is so far limited to Turkey´s domestic gas market, but Turkey promotes the internationalization of the project. BTE is considered to be upgraded to become a part Turkey has gained access to Azerbaijan’s of Trans-Anatolian gas pipeline energy field, Turkish route serves as to be linked with Trans-Adriatic the main export route for the resource gas pipeline to deliver Azerbaijani deliveries gas to Europe having Turkey as the main export route. The realization of the project is calculated to further enhance Turkey´s power.

BTC and BTE have served as “tiers” to boost Turkey-AzerbaijanGeorgia alliance. The energy alliance has also evolved into a close military cooperation between the states. Turkey, Azerbaijan and Georgia regularly hold joint military trainings and exercises also aimed at protecting the pipelines.

Turkey has gained access to Azerbaijan’s energy field, Turkish route serves as the main export route for the resource deliveries. The energy issue has promoted close cooperation between Turkey and two South Caucasus states, Georgia and Azerbaijan. Turkey has improved its power position in the region, while Russia´s influence has been undermined in the post-Soviet South Caucasus. The BTC and BTE pipelines have served to Turkey’s imperialistic policy´s objective to reverse power relations and increase its power in the Caspian.

Trans-Caspian pipeline Turkey has also expressed an interest in the Trans-Caspian gas pipeline, with the conduct of which Turkey´s influence (similar to the motives of BTC, BTE pipelines) in the region is calculated to increase further.

Trans-Caspian gas pipeline is a proposed pipeline to transport gas from Turkmenistan via Turkey to the European market as a part of the Southern Gas Corridor. It is suggested to construct a pipeline under the Caspian Sea to link Turkmenistan’s gas fields to BTE and deliver

1 2015 Hasmik Khachatryan

gas to Europe1. The discussions around the construction and conduct of the pipeline have been on place since 1990´s, when Turkmenistan became independent from the Soviet Union. However, the talks have failed to produce tangible results so far.

The Trans-Caspian gas pipeline, leaving the choice with the Turkish route, could have served as a “tier” for enhancing cooperation between the Caspian states and Turkey, hence increasing Turkey´s influence in the broader Caspian (traditionally Russian sphere of influence). The conduct of the pipeline to deliver gas to Europe (as an alternative source to the Russian gas supplies to the market) could also be calculated to empower Turkey in relations with EU. However, the conduct of the pipeline faces several major obstacles.

One of the major issues is the power struggle among the Caspian littoral states, Russia, Azerbaijan, Kazakhstan, Turkmenistan and Iran. The struggle evolves around three main interconnected issues; the Caspian legal dispute, the unset boundaries and the oil and gas ownership rights.

Until 1990s, the collapse of the Soviet Union, the Caspian had two littoral states, Russia and Iran. Respectively, the Caspian Sea regime was established based on several bilateral agreements concluded between Iran and USSR. After the collapse of the Soviet Union, five littoral states, Russia, Iran, Azerbaijan, Kazakhstan, and Turkmenistan emerged bringing to the agenda the issue of Caspian legal status, the boundaries and resource (oil and gas) ownership rights. The littoral states dispute whether the “landlocked” Caspian is a sea or a lake2.

Given the lack of an agreement on whether the Caspian is a lake or a sea, two sets of international law could apply. If the Caspian is a sea in legal terms, coastal countries would apply the United Nations Convention on the Law of the Sea of 1982 (UNCLOS)3. If the Caspian is legally defined as a lake, the countries could use the international law concerning border lakes to set boundaries. Under UNCLOS, if the Caspian is legally a sea, each littoral state receives a territorial boundary up to twelve nautical miles, an exclusive economic zone up sereteli, Mamuka. Economic and Energy Security: Connecting Europe and the Black T Sea-Caspian Region. Central Asia-Caucasus Institute and Silk Road Studies Program, 2008.; Tekin, Ali and Paul Andrew Williams. Geo-Politics of the Euro-Asia Energy Nexus: The European Union, Russia and Turkey. New York: Palgrave Macmillan, 2011 2 Adams, Terry D., Michael Emerson, Laurence David Mee and Marius Vahl. Europe´s Black Sea Dimension. Brussels: Centre for European Policy Studies, 2002.

3 International Energy Agency, ibid 1

131

132

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

to 200 nautical miles and a continental shelf1. Since the Caspian at its widest is less than 200 miles, UNCLOS dictates the states apply a median line between claimants.

The issue of the Caspian legal The issue of the Caspian legal status would status would affect the oil and affect the oil and gas ownership rights of gas ownership rights of the the littoral states. If Caspian, for example, littoral states. If Caspian, for is a sea, states such as Turkmenistan and example, is a sea, states such Azerbaijan would have exclusive access to as Turkmenistan and Azerbaijan offshore assets claimed also by Iran. would have exclusive access to offshore assets claimed also by Iran.

The unresolved dispute put even Turkey and Iran at confrontation.

In 2001 significant oil or gas resources were identified in the Sharq/ Alov oilfields, lying in an area disputed by Iran and Azerbaijan. Iranian warships forcibly evicted a BP-owned exploration vessel operating over the Sharq/Alov field2. This was followed by almost two weeks of daily overflights of Azerbaijani waters and land by the Iranian air force, which eventually prompted a Turkish reaction. In July of 2001, after a naval confrontation between Azerbaijan and Iran over drilling rights in the Caspian, Turkey dispatched ten F-16 fighter bombers to fly over Baku in a demonstration to Teheran of its readiness to provide the Azerbaijani government with military support3.

The issue of the Caspian legal status causes tensions and, meanwhile, drags behind the exploitation of the resources at full capacity making one of the stumbling blocks on the way of the conduct of Trans-Caspian gas pipeline with Turkey´s central transit role.

The other issue is power politics among Russia, Iran and Turkey.

Turkey has to contain Russia´s and Iran´s power of resistance, if aspires to achieve the implementation of the Trans-Caspian project.

Russia and Iran, interested in limiting Turkey´s potential increase of influence in the Caspian, oppose the conduct of the Trans-Caspian mineh, Mehdi Parvizi and Henk Houwelingb. “Global Energy Security and its A Geopolitical Impediments-The Case of the Caspian Region”. Perspectives on Global Development and Technology (2007): 365-388.

2 Cornell, Svante E., Roger N. McDermott, William D. O’Malley, Vladimir Socor and Frederick Starr. Regional Security in the South Caucasus: The Role of NATO. Central Asia-Caucasus Institute, 2004.

3 Alterman, Jon B., Carolyn Barnett, Andrew C. Kuchins and Jeffrey Mankoff. The Turkey, Russia, Iran Nexus: Evolving Power Dynamics in the Middle East, the Caucasus, and Central Asia. Centre for Strategic and International Studies, 2013.

1

1 2015 Hasmik Khachatryan

133

pipeline. Russia and Iran refer to the unsettled dispute over the sea status and consequently the ownership rights, also to environmental issues to balance and contain Turkey´s ambitions. Russia, implementing a policy of status quo interested in keeping its position in the Caspian energy sector, promotes the flow of the resources via Central-Asia-Centre pipeline (Russian route). Iran, itself interested in preventing the emergence of a Turkey-dominated Caspian and in playing a leading role in the region, has already established close energy ties with Kazakhstan and Turkmenistan (the states hold oil and gas reserves).

In line with its imperialistic foreign policy seeking to reverse Turkey expresses interest in the Transpower relations and embrace Caspian pipeline calculated to serve as a hegemony, Turkey expresses “tier” to boost cooperation between the interest in the Trans-Caspian Caspian states and secure a dominant pipeline calculated to serve as a power position in the region “tier” to boost cooperation between the Caspian states and secure a dominant power position in the region. The talks for the construction and operation of the pipeline on the agenda since 1990s have failed to produce tangible results. The pipeline conduct, meanwhile, suffers from the controversies such as the legal dispute around the Caspian Sea status, the unset boundaries between the littoral states and ownership rights of the resources.

At the post-Cold War period the broader Caspian, containing oil and gas resources, has become an arena of a compelling power struggle for the regional influence. The struggle largely evolves around the access to the region´s resources and resource supply routes, significant factors for the regional influence. Turkey, involved in the power struggle, promotes the resource supply pipelines via the Turkish route (its territory) calculating to meet is growing economic demand and to increase its influence in the region. The conducted pipelines, BTC, BTE lacking sufficient economic viability have mainly served to political ends securing a dominant positon for Turkey. The operation of the planned Trans-Caspian gas pipeline, calculated to serve to Turkey´s hegemonic designs, on the other hand, is less realistic to expect in short and mid-term bases. The setbacks on the way of the pipeline conduct constitute the factors such as power politics and divergent foreign policy objectives of Turkey, Russia, Iran,

134

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

the disputes between the Caspian´s littoral states. Even if realized, the Trans-Caspian project lacks the potential to change the power balance in the region in favour of Turkey. The energy export routes of the Caspian states are already diversified: oil and gas rich Kazakhstan and Turkmenistan already supply energy resources to China and to world market via Iran and Russia. So, if the Trans-Caspian pipeline is conducted, Turkey It is not also realistic to expect that the lacks the chance to become the proposed Trans-Caspian pipeline will lead strategic transport route for the to Turkey´s desired power increase in resources, which could have led relations with EU to the increase of its influence in the region.

It is not also realistic to expect that the proposed Trans-Caspian pipeline will lead to Turkey´s desired power increase in relations with EU. Despite claims, the Trans-Caspian pipeline will lack economic viability from strategic perspective falling short of becoming a viable alternative to the Russian gas supplies to EU reducing EU´s dependency on Russian gas supplies (Russia supplies 40% of EU´s gas demand). The Caspian holds oil and gas reserves, but certainly it is not the second Middle East. The Caspian holds only 3% of world’s proven oil reserves1, while the Middle East, 55%. Turkmenistan is estimated to hold the 5th largest gas reserves (19 Tcf) in the world, but still lacks far behind Russia (1,688 Tcf, 1st in the world) and Iran (1193 Tcf, 2nd in the world)2. So, it is not also realistic to expect that the Caspian resources will change the “power distribution” in the EU´s energy market and in favour of Turkey in relations with EU. Turkey, however, doesn’t solely connect its strategic objectives with the Caspian region and the energy pipelines running from the region. Despite Turkey-Russia, Turkey-Iran power struggle in the Caspian region, Turkey has established close energy cooperation both with Russia and Iran based on economic and political considerations.

In line with its foreign policy strategic vision, Turkey seeks to exercise balancing policy towards Iran, Russia and EU and U.S. based on pragmatic calculations of its national interest-power. Performing as a “balancer”, gaining an advantage of the difficulties in politics among J affe, Amy Myers and Robert Manning. “The Myth of the Caspian “Great Game”: the Real Geopolitics of Energy”. Survival: Global politics and Strategy 40, no. 4 (1998): 112-129.

2 International Energy Agency, ibid 1

1 2015 Hasmik Khachatryan

135

Iran and U.S. and EU, among EU and U.S. and Russia Turkey “plays” the states vs each other. In other words, using the differences in the relations between the mentioned states, Turkey tries to maximize its gains and increase its influence. The policy is also reflected in the energy field.

Balancing relations with Iran and U. S. Despite the power struggle Iran is also Turkey´s second largest gas in the Caspian front, Turkey and supplier after Russia and meets 18% of Iran have established energy Turkey´s domestic gas consumption needs cooperation based on the assessment of economic need and political considerations. Energy ties with Iran are of economic significance for Turkey. Iran is Turkey’s largest oil supplier; Iranian oil imports meet 35%1 of Turkey´s consumption needs. Iran is also Turkey´s second largest gas supplier after Russia and meets 18%2 of Turkey´s domestic gas consumption needs. Turkey receives Iranian gas via Tabriz-Ankara gas pipeline.

Tabriz-Ankara gas pipeline is a 2577km pipeline supplying gas from Tabriz, Iran to Ankara, Turkey3. The project deal was signed in 1996 and it has become operational since 2001. Turkey has maintained the energy cooperation with Iran even despite the negative reaction from the American side. The gas-for-gold deals with Iran (Turkey has paid for the Iranian gas by gold) have also been beneficial for Iran helping to circumvent the sanctions imposed by U.S. and EU. Turkey´s policy is also based on political considerations. Turkey may have calculated the long term option of becoming a major route for gas deliveries from Iran to EU increasing its influence in relations both with Iran and EU. Besides being Turkey´s second largest gas supplier, Iran is also the second country in the world in terms of gas reserves (proven 1,193 Tcf) after Russia4. However, sanctions imposed by U.S. and EU on Iran concerning Iran´s nuclear program International Energy Agency, ibid International Energy Agency, ibid 3 Jenkins, Gareth. Occasional Allies, Enduring Rivals: Turkey’s Relations with Iran.

Central Asia-Caucasus Institute and Silk Road Studies Program, 2012; Cordesman, Anthony H., Bryan Gold, Robert Shelala, and Michael Gibb. U.S. and Iranian Strategic Competition: Turkey and the South Caucasus. Centre for Strategic and International Studies, 2013 4 International Energy Agency, ibid 1

2

136

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

have vastly damaged the development of Iran´s gas industry (and economy in general). In long term basis, if sanctions lifted, Iran may have the potential to become an influential actor, “game changer” in world gas market. In 2015 the nuclear talks between Iran and EU and U.S. have indicated signs of leading to the improvement of the political atmosphere and lifting of the sanctions. In this regard Iran has already expressed readiness to supply gas to Europe.

Given the prospect of the lift of sanctions and gas delivery option to EU, Turkey is not excluded to promote the Turkish route as the main export route for the Iranian gas export. However, the broader controversial issues in the relations between the countries may emerge as obstacles on the way of the realization of Turkey´s strategic objectives.

The controversial issues in Iran-Turkey relations include but are not limited to the following aspects: Diverging policy agendas: In line with Turkey, Iran also have hegemonic aspirations regarding the Middle East and the Caspian.

Iran seeks to promote projects of its own initiation calculated to bring about the increase of its power potential. Since 1990s and onwards, for example, Iran has already expressed an interest Russia is Turkey’s major gas supplier, meets in the revival of the Silk route, 56% of the gas demand which is planned to establish transportation links between Central Asia, the Caucuses and the Persian Gulf1, Strained relations: Despite the cooperation in the energy field, Iran-Turkey relations remain strained especially when it comes to the issue of conflict in Syria2.

Security concerns: Turkey´s deployment of NATO´s early radar system has emerged as yet another source of tension between Iran and Turkey. In 2011 Turkey deployed an early warning radar system on its territory as a part of NATO’s missile defence shield. The radar is located at Incirlik air base, about 435 miles (700 km) west of the Iranian border. Iran sees it as a direct threat. Iran is concerned that the radar could also be used by Israel, if it decides to launch an attack aji, Saeid. “Iran, the Centre of ‘Strategic Energy Ellipse: A Geopolitical Reality”.

N Geopolitics, History, and International Relations 3 no. 1 (2011): 155-175.

2 Zanotti, Jim. Turkey: Background and U.S. Relations. Congressional Research

Service, 2014.

1

1 2015 Hasmik Khachatryan

on Iran1.

Turkey maintains energy ties with Iran and, meantime, tries to balance relations with U.S. and EU. Turkey´s energy cooperation with Iran is determined by its economic need and strategic calculations.

Iranian oil and gas supplies meet significant portions of Turkey´s energy demand. Gas imports from Iran (although Iran-Turkey gas pipeline is subjected to constant explosions, and gas supply from Iran, to regular cuts) also enable Turkey to avoid strategic dependency on Russian gas supplies (as it will be elaborated further Russia supplies 56% of Turkey´s gas demand). From the strategic point of view, Turkey may have considered the option to become the main export route for the Iranian gas supplies to EU. With its vast gas reserves, Iran can change the “distribution of power” in world gas market. In this regard Turkey´s driving interests make the perceived change of the power distribution in favour of itself. If Turkey becomes the main export route for the Iranian gas supplies, Turkey´s power will increase in relations with Iran and EU: Iran will depend on Turkey as the main export route, and EU will have to deal with Turkey, which provides the energy supply route alternative to the supplies from Russia. In short and midterm bases, however, it is not realistic to expect Turkey to become the main supply route for the Iranian gas given Iran´s economic hardships, lack of infrastructure and the controversies in Turkey-Iran relations. Hence, it is less realistic to expect the change of power distribution in favour of Turkey in relations with EU and Iran. Furthermore, Turkey needs to deal with its own heavy energy dependency on Russia and Iran.

Balancing relations with Russia and EU and U. S. Turkey has established close energy ties with Russia. Russia is Turkey’s major gas supplier, meets 56% of the gas demand. From 2002 Turkey receives gas from Russia also via Blue Stream pipeline2 delivering gas to Turkey directly via Black Sea. Russia also supplies liriza, Bulent, Jon B. Alterman and Andrew C. Kuchins. The Turkey, Russia, Iran A Nexus: Driving Forces and Strategies. Centre for Strategic and International Studies, 2013.

2 Gazprom. “Turkish Stream”. Gazprom.com. http://www.gazprom.com/about/production/projects/pipelines/turk-stream/ (accessed April 22, 2015) 1

137

138

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

10% of Turkey´s oil needs1. In this regard energy ties with Russia are of economic significance for Turkey.

Figure 1 Turkish Stream gas pipeline

Source: Gazprom

Turkish Stream gas pipeline Turkish stream is a proposed 1100km pipeline to deliver gas from Russia to Turkey and through Turkey to Europe. The pipeline construction proposal was made in 2014, and it is planned to become operational already in 20162. The planned capacity of the pipeline is 63 billion cubic meters per annum (equals to 2.2 trillion cubic feet per annum) of natural gas. Turkey would take about 14 billion cubic meters per annum (equals to 490 billion cubic feet per annum), the rest of the gas is planned to be exported to Europe. According to the plan, the pipeline will run under the Black Sea from Russia to the Turkish-Greek border and onward to Austria in order to also supply another 47 bcm to European markets. The countries such as Serbia, Macedonia and EU member states Hungary and Greece have declared 1 2

International Energy Agency, ibid Beskid, Juraj and Tomas Baranec. “Is “Turkish Stream” a Serious Threat to the TransCaspian Pipeline?” Caciananalyst.org. http://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13151-is%E2%80%9Cturkish-stream%E2%80%9D-a-serious-threat-to-the-trans-caspianpipeline?.html (accessed May 10, 2015).

1 2015 Hasmik Khachatryan

their interest in the Turkish Stream project. The negotiations for the pipeline conduct, meantime, are not concluded so far.

The controversial issue with the Turkish Stream is that the proposal of the project has been made at the time of intense confrontation among EU and U.S. and Russia over the issue of the Ukrainian conflict.

EU and U.S. have imposed sanctions on Russia. While agreeing to the conduct of Turkish Stream pipeline, Turkey goes against the EU, U.S. policy (NATO allies). The policy provides Turkey with the room for maneuver to gain concessions both from Russia and EU. However, it is less realistic to predict Turkey´s power shift in the respective affairs taking into account that only two of EU countries have expressed an interest in the project so far, and given the uncertainty about the conduct of the project.

Bridge for the Southern Gas Corridor As it has been mentioned, Turkey has proven interest in becoming the central bridge in the Southern Gas Corridor. The pipelines making some parts of the Southern Gas Corridor currently under conduct are Trans-Anatolian gas pipeline and Trans-Adriatic gas pipeline.

Trans Anatolian gas pipeline (TANAP) Trans-Anatolian gas pipeline (see Figure 2) is a proposed pipeline to deliver gas from Azerbaijan’s Shah Deniz 2 field via Turkey to Europe as a part of the Southern Gas Corridor. The agreement for the pipeline was signed in 2014, and the pipeline is expected to become operational in 2018. The pipeline is estimated to cost $1011bln. The pipeline is concluded to supply 16 bcm (annually) natural gas (6cm to Turkey and 10bcm to European states) at the initial stage.

In terms of the supply network, it is discussed either to upgrade BTE or to build a new pipeline. The pipeline is planned to be linked to the Trans-Adriatic pipeline and deliver gas to Europe (to Italy, Greece, and Albania)1.

1

International Energy Agency, ibid

139

140

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

Trans-Adriatic pipeline (TAP) Trans-Adriatic pipeline is a proposed natural gas pipeline to be linked with the Trans-Anatolian pipeline and deliver gas to Europe (Greece, Italy, and Albania). Originally proposed in 2003, the pipeline received an approval by EU in 2013. The Trans-Adriatic Pipeline (TAP) is a proposed 870km long natural gas pipeline that will run from Greece to Italy via Albania and the Adriatic Sea1. The pipeline will be connected with Trans-Anatolian gas pipeline via Turkey-Greece Interconnector (a gas pipeline running from Turkey to Greece) and deliver gas to Europe. At the initial stage the gas volume will constitute 10bcm with the potential to achieve 20bcm in long term. Bulgaria has also expressed an interest in joining the project.

Figure 2 Trans-Anatolian and Trans-Adriatic gas pipelines

Source: TAP TAP-TANAP will barely meet 2-3% of EU´s gas demand. In other words, the costly project lacks sufficient economic viability and it is less realistic to connect strategic interests with the project.

Conclusion The empirical data proves the theoretical outlines regarding the strategic significance of the access to or control over the energy resources, resource rich areas and supply routes for national power.

1

TAP. “Trans-Adriatic Pipeline”. TAP-ag.com. http://www.tap-ag.com/the-pipeline

(accessed May 1, 2015).

1 2015 Hasmik Khachatryan

Assessing the strategic significance of the energy resources for power position and distribution, states get actively involved in the power struggle to secure a favourable position in the energy field. At the postCold War period the compelling power struggle is especially observed in the broader Caspian region. The power struggle increasingly tends to involve the gas rich Middle Eastern region (here notably Iran).

Turkey is also actively involved in the power struggle seeking to secure an access to the energy resources and the supply of the resources via the Turkish route (its territory). Turkey´s pipeline politics meets the objective economic ends (the growing economic demand for energy).

The pipeline politics, meanwhile, serves to the political purposes. With the conduct of BTC and BTE pipelines (the pipelines lack economic viability) the power distribution has changed in favour of Turkey in the broader Caspian region (here particularly in Azerbaijan).

Interested in further increase of its influence in the Caspian, Turkey promotes Trans-Caspian gas pipeline project. However, the project lacks the chances to become operational in short and mid-term bases given the power struggle among the Caspian states, the unregulated dispute around the Caspian Sea status and geopolitical interests of Russia and Iran. From the strategic point of view, even if conducted, the Trans-Caspian pipeline will fall short of economic viability given the fact that the Caspian is not yet another oil rich Middle East and lacks far behind Russia and Iran in gas reserves. Turkey purports to increase its influence in relations with Russia, Iran, and EU. In this regard, Turkey tries to implement balancing policy gambling on the differences in EU-Russia, EU, U.S. and Iran relations. Turkey has agreed to the conduct of the controversial Turkish Stream pipeline. In long term bases Turkey might have also calculated to become the main export route for the Iranian gas supplies to EU. Turkey is also involved in the construction of TAP-TANAP pipeline. However, it less realistic to expect the shift of balance of power in the respective relations with the conduct of the pipelines. In the case of the Turkish Stream pipeline, only two of EU countries have expressed an interest given the strained relations with Russia. It is also less realistic to expect Iran to empower Turkey by making her the main export route taking into account several problematic issues in the affairs. TAP-TANAP project will meet only 2-3% of EU´s gas need; in other words, the projects will lack economic viability, hence the issue of influence and power

141

142

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

is of little relevance to consider. Besides, Turkey first of all needs to deal with the fact of its own heavy dependency on gas supplies from Russia (56%) and Iran (18%).

Relating the issue to the broader theoretical context, it is significant to mention the data proves the realist perspective; the relations among states are apparently competitive, states pursue interest based foreign policy and struggle for power in international politics. Turkey, implementing policy of imperialism, is also actively engaged in international politics seeking reversal of power relations in its favour. Is there a room for constructivism? Politics among states indicates some cooperative features. In the studied case energy has served as a “tier” for close cooperation between Azerbaijan, Turkey and Georgia. However, the same cooperation is also for the sake of competition, struggle Turkey first of all needs to deal with the fact and power politics. The energy of its own heavy dependency on gas supplies alliance has given the power to from Russia (56%) and Iran (18%) Turkey to contain Russia´s and Iran’s influence in the region. In other words, the pipeline politics is not solely about economics, it’s about power, balancing, influence, hegemony and imperialism. So, Turkey´s pipeline politics constitutes a tactical manoeuvre aimed at the strategic objective to embrace hegemony.

1 2015 ­Ռու­զան­նա Ազ­րո­յա

143

ԿԱ­ՊԻ­ՏԱ­ԼԻՍ­ՏԱ­ԿԱՆ ՀԱ­ՐԱ­ԲԵ­ՐՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵ­ՐԻ Ա­ՐԱԳԱՑ­ՎԱԾ ­ԶԱՐ­ԳԱ­ՑՈՒՄՆ Ի­ՐԱ­ՆՈՒՄ «Ս­ՊԻ­ՏԱԿ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ» ՇՐ­ՋԱ­ՆՈՒՄ. ՏՆ­ՏԵ­ՍՈՒԹՅԱՆ ԱՐ­ԴԻ­Ա­ԿԱ­ՆԱՑ­ՄԱՆ ՁԱ­ԽՈՂ­ՄԱՆ ՊԱՏ­ՃԱՌ­ՆԵ­ՐԸ ­ՌՈՒ­ԶԱՆ­ՆԱ ԱԶ­ՐՈ­ՅԱՆ ­ Ի­րա­նում կա­պի­տա­լիզ­մի ա­րա­գաց­ված զար­գա­ցու­մը «Ս­պի­ տակ հե­ղա­փո­խու­թյան» (1962-1978 թթ.) ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում են­թադ­րում էր նախ­կին կի­սաա­վա­տա­կան սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան կա­ռույց­նե­րի ո­չն­չա­ցում և դրանց հա­մա­պա­տաս­խան ին­տեգ­րու­մը նոր, օբյեկ­տի­վո­րեն ա­ռա­ջա­դեմ հա­սա­րա­կա­կան հա­մա­կար­գի: XIX դա­ րից սկ­ սած և հատ­ կա­պես XX դա­րում, մին­չև Իս­լա­ Մին­չեւ Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խու­թյուն, մա­կան հե­ղա­փո­խու­թյուն, Ի­րա­ Ի­րա­նում տն­տե­սա­կան զար­գաց­ման ա­վե­լի նում տն­տե­սա­կան զար­գաց­ման բարձր մա­կար­դա­կի ան­ցնե­լու ո­ւղ­ղու­թյամբ ա­վե­լի բարձր մա­կար­դա­կի ան­ փոր­ձե­րը, ո­րոն­ցում կի­րառ­վում էր ա­րեւմ­ ցնե­լու ո­ւղ­ղու­թյամբ փոր­ձե­րը, տյան տն­տես­վար­ման մո­դել­նե­րին ան­ցում ո­րոն­ցում կի­րառ­վում էր ա­րևմ­ կա­տա­րե­լու սկզ­բունք­նե­րը, ձեռ­նարկ­վել են տյան տն­տես­վար­ման մո­դել­նե­ հիմ­նա­կա­նում պե­տու­թյան կող­մից: րին ան­ցում կա­տա­րե­լու սկզ­ բունք­նե­րը, ձեռ­նարկ­վել են հիմ­նա­կա­նում պե­տու­թյան կող­մից: Այ­ սինքն՝ սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան յու­րա­քան­չյուր ի­նս­տի­տու­ցիո­­նալ վե­ րա­փոխ­ման նա­խա­ձեռ­նո­ղի դե­րում հան­դես է ե­կել պե­տու­թյու­նը՝ բա­րե­փո­խում­նե­րի ո­ղ ջ գոր­ծըն­թացն ի­րա­կա­նաց­նե­լով «­վե­րե­ւից»: Դե­ռեւս ղա­ջա­րա­կան շր­ջա­նում ի­րա­նա­կան հա­սա­րա­կու­թյան ու ե­րկ­րի սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան կա­ռուց­ված­քի ա­ռա­ջին եւ ար­մա­տա­ կան վերա­փոխ­ման փոր­ձը ի­րա­կանաց­վել է Նասր էդ Դին շա­հի ա­ռա­ջին նա­խա­րար Միր­զա Թա­ղի-խա­նի (1848-1851 թթ.) կող­մից: Թուր­քա­կան Թան­զի­մա­թի բա­րե­փո­խում­նե­րի ազ­դե­ցու­թյան տակ մշակ­ված նրա ծրագ­րում մի­ա­ժա­մա­նակ նե­րա­ռե­լով զար­գաց­ման եվ­րո­պա­կան մո­դել­նե­րի ու­ղե­նիշ­ներ՝ փորձ էր ար­վում դրանք հա­ մադ­րե­լու ի­րա­նա­կան կյան­քի ա­վան­դա­կան ձե­ւե­րին, ի­նչն ա­ռա­ջին հեր­թին պայ­մա­նա­վոր­ված էր Ի­րա­նում ժա­մա­նա­կի ա­րեւմ­տյան ազ­դե­ցու­թյուն­նե­րին հար­մար­վե­լու եւ հա­կազ­դե­լու ան­հրա­ժեշ­տու­ թյամբ: Նրա տն­տե­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հիմ­նա­կան բո­ վան­դա­կու­թյու­նը ե­ւս հան­գում էր պե­տա­կան հո­վա­նա­վոր­չու­թյա­

144

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

նը եւ ո­ւղղ­ված էր ազ­գային ար­տադ­րու­թյան պաշտ­պա­նու­թյանն ու զար­գաց­ման խթան­մա­նը1: Տն­տե­սա­կան զար­գա­ցու­մը խթա­նե­լու ձգ­տու­մը հատ­կա­պես ակ­տիվ էր Ռե­զա շա­հի կող­մից ձեռ­նար­կած հա­մա­կար­գային բա­րե­փո­խում­նե­րի ծրագ­րե­րում, ո­րոնք, ը­ստ է­ու­ թյան, նույն­պես պե­տու­թյան կող­մից «­վերևից» ձեռ­նար­կա­տի­րու­ թյան կա­պի­տա­լիս­տա­կան ար­տադ­րա­կան ձե­ւե­րի ներդր­մամբ եւ ա­րեւմ­տյան ձեռք­բե­րում­նե­րի կի­րառ­մամբ ե­րկ­րի հե­տամ­նա­ցու­ թյու­նը հաղ­թա­հա­րե­լու եւ տն­տե­սա­կան զար­գա­ցու­մը ա­րա­գաց­նե­ լու փոր­ձեր է­ին: Պե­տա­կան կա­պի­տալիզ­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը, ո­րն ար­դեն 30-ա­կան թվա­կան­նե­րից տնտե­սու­թյան զար­գաց­ման հիմ­նա­կան ու­ղե­նիշն էր, էլ ա­վե­ Թուր­քա­կան Թան­զի­մա­թի բա­րե­փո­խում­ լի ը­նդ­գծ­ված բնույթ ստա­ցավ նե­րի ազ­դե­ցու­թյան տակ մշակ­ված նրա նաեւ Մո­ւհամ­մեդ Ռե­զա շա­հի ծրագ­րում մի­ա­ժա­մա­նակ նե­րա­ռե­լով զար­ կա­ռա­վար­ման շր­ջա­նում՝ պայ­ գաց­ման եվ­րո­պա­կան մո­դել­նե­րի ու­ղե­նիշ­ մա­նա­վոր­ված տն­տե­սա­կան ներ՝ փորձ էր ար­վում դրանք հա­մադ­րե­լու զար­ գ աց­ մ ան պլա­ նա­վոր­մամբ, ի­րա­նա­կան կյան­քի ա­վան­դա­կան ձե­ւե­րին, նավ­թային ո­լոր­տի ազ­գայ­ ի­նչն ա­ռա­ջին հեր­թին պայ­մա­նա­վոր­ված էր նաց­ման եւ դրա­նից ստաց­վող Ի­րա­նում ժա­մա­նա­կի ա­րեւմ­տյան ազ­դե­ցու­ ե­կա­մուտ­նե­րի ա­ճով: Մու­համ­ թյուն­նե­րին հար­մար­վե­լու եւ հա­կազ­դե­լու մեդ Ռե­զա շա­հի վար­չա­կար­գի ան­հրա­ժեշ­տու­թյամբ: կող­մից «Ս­պի­տակ հե­ղա­փո­ խու­թյան» շր­ջա­նակ­նե­րում ի­րա­նա­կան տն­տե­սու­թյու­նը հա­մաշ­ խար­հային չա­փա­նիշ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­նե­լու ծրագ­րե­րը ե­ւս միտ­ված է­ին ա­րեւմ­տյան տն­տե­սա­կան մո­դել­նե­րի ներդր­մամբ ե­րկ­րում սո­ցի­ալ-քա­ղա­քա­կան լար­վա­ծու­թյու­նը մեղ­մե­լու, պե­տու­ թյան հե­տամ­նա­ցու­թյու­նը հաղ­թա­հա­րե­լու եւ տն­տե­սու­թյան զար­ գաց­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան պայ­ման­ներ ստեղ­ծե­լու: Չնա­յած նրան, որ զար­գաց­ման այդ չա­փա­նիշ­նե­րը են­թադ­րում է­ին ա­զատ շու­կա­յա­կան մե­խա­նիզմ­նե­րի կի­րա­ռում, սա­կայն փաս­տա­ցի վե­րա­փո­խում­նե­րի հա­մա­տեքս­տում պե­տա­ կան մի­ջամ­տու­թյան սահ­մա­նա­փա­կումն ի­րա­կա­նաց­վում էր նույն պե­տու­թյան վե­րահս­կո­ղու­թյամբ՝ նոր խն­դիր­ներ ստեղ­ծե­լով ազ­ գային տն­տես­վար­ման հա­մար: Ոչ թե հա­սա­րա­կու­թյունն է կեր­ պա­փո­խում պե­տու­թյան դե­րը, ի­նչ­պես Ա­րեւ­մուտ­քում, այլ պե­տու­ թյունն է իր վրա վերց­նում հա­սա­րա­կու­թյան կեր­պա­փոխ­ման գոր­ 1

. Реза Годс, Иран в ХХ веке. Политическая история. М., 1994, с. 35-36, М Мамедова Н. М., Роль государства в экономической истории Ирана (ХIХ–ХХ вв.), Иран: история и современность, Москва, ИВ РАН, 2014, с. 45.

1 2015 ­

145

ծա­ռույ­թը: XX դա­րի 60-70-ա­կան թվա­կան­ներն Ի­րա­նի պատ­մու­թյան մեջ մտան որ­պես «Ս­պի­տակ հե­ղա­փո­խու­թյան» կամ «­Շա­հի և ժո­ ղովր­դի հե­ղա­փո­խու­թյան» ժա­մա­նա­կաշր­ջան1: Շա­հա­կան վար­ չա­կար­գը նա­խա­ձեռ­նեց լայ­ նա­ծա­վալ բա­րե­փո­խում­նե­րի XX դա­րի 60-70-ա­կան թվա­կան­ներն Ի­րա­ ծրա­գիր, ո­րոն­ցից ա­ռանց­ նի պատ­մու­թյան մեջ մտան որ­պես «Ս­պի­ քային­նե­րը հո­ղային բա­րե­նո­րո­ տակ հե­ղա­փո­խու­թյան» կամ «­Շա­հի և գում­ներն է­ին: Բա­րե­փո­խում­նե­ ժո­ղովրդի հե­ղա­փո­խու­թյան» ժա­մա­նա­ րի ա­ռան­ձին փու­լով ըն­թա­ցան կաշրջան: պե­տա­կան սե­փա­կա­նու­թյան մի մա­սի մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի կող­մից սե­փա­կա­նաշ­նորհ­ման ծրագ­րե­րը, ի­նչ­պես նաեւ Ի­րա­նում ժա­մա­նա­կա­կից ա­ռող­ջա­պա­հու­թյան, ա­պա­հո­վագ­րու­թյան եւ այլ սո­ցի­ա­լա­կան են­թա­հա­մա­կար­գե­րի ար­դի­ա­կա­նաց­մանն ո­ւղղ­ված պե­տա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­ նե­ րը: Բնա­ կան է, որ ա­ րագ «Ս­պի­տակ հե­ղա­փո­խու­թյունն» Ի­րա­նում իր ծրագ­րային բո­վան­դա­կու­թյամբ հա­մա­ ար­դի­ա­կա­նա­ցու­մը պա­հան­ պա­տաս­խա­նում էր նաեւ ա­րեւմ­տյան շա­ ջում էր հա­սա­րա­կու­թյան սո­ցի­ հե­րին եւ մե­ծա­պես պայ­մա­նա­վոր­ված էր ա­լա­կան նոր հա­մա­կար­գային Քե­նե­դու վար­չա­կազ­մի կող­մից Մեր­ձա­վոր ձե­ւե­րի ներդ­րում: Ա­նհ­րա­ժեշտ եւ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի նկատ­մամբ նոր քա­ղա­ էր բարձ­ րաց­ նել ոչ մի­ այն ար­ քա­կան ու­ղեգ­ծով տադ­րա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն­ նե­րը, այ­լեւ վե­րա­փո­խել հա­սա­րա­կու­թյան մտա­ծո­ղու­թյու­նը: Այդ ի­սկ պատ­ճա­ռով բա­րե­փո­խում­նե­րի ծրագ­րե­րը ը­նդ­գր­կե­ցին նաեւ հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի մյուս՝ մշա­կու­թային, կր­թա­կան, ա­ռող­ ջա­պա­հու­թյան ո­լորտ­նե­րը, կա­նանց ի­րա­վա­կան կար­գա­վի­ճա­կը, ը­նտ­րա­կան հա­մա­կար­գը վե­րա­փո­խե­լու ո­ւղ­ղու­թյամբ գոր­ծըն­ թաց­ներ2: «Ս­պի­տակ հե­ղա­փո­խու­թյունն» Ի­րա­նում իր ծրագ­րային բո­ վան­դա­կու­թյամբ հա­մա­պա­տաս­խա­նում էր նաեւ ա­րեւմ­տյան շա­ հե­րին եւ մե­ծա­պես պայ­մա­նա­վոր­ված էր Քե­նե­դու վար­չա­կազ­մի կող­մից Մեր­ձա­վոր եւ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի նկատ­մամբ նոր քա­ղա­քա­ կան ու­ղեգ­ծով: Դե­ռեւս Ե­րկ­րորդ հա­մաշ­խար­հային պա­տե­րազ­ մից հե­տո Ա­ՄՆ, հասց­նե­լով է­ա­պես ամ­րապն­դել իր դիր­քերն Ի­րա­նում, խիստ մտա­հոգ­ված էր 1950-ա­կան­նե­րին Ի­րա­նում տեղ ե՛ս Վ. Բայբուրդյան, Իրանի պատմություն (հնագույն ժամանակներից մինչև Տ մեր օրերը), Եր., 2005, էջ 674-676: 2 Rouhollah K. Ramazani, Iran’s ‘White Revolution: A Study in Political Development, International Journal of Middle East Studies, Vol. 5, No. 2 (Apr., 1974), p. 124-139.

1

146

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

գտած նավ­թի ազ­գայ­նաց­ման եւ 1953 թ. օ­գոս­տո­սյան պե­տա­ կան հե­ղաշրջ­ման եւ Մու­սա­դե­ղի կա­ռա­վա­րու­թյան տա­պալ­ման ար­դյուն­քում ստեղծ­ված ներ­քա­ղա­քա­կան լար­վա­ծու­թյու­նը թու­ լաց­նե­լու, ե­րկ­րում հա­սու­նա­ցող հեր­թա­կան հա­կաա­րեւմ­տյան, ազ­գայ­նա­կան տրա­մադ­րու­թյուն­նե­րը կան­խե­լու եւ կո­մու­նիզ­մի ներ­թա­փանց­ման փոր­ձերն Ի­րան չե­զո­քաց­նե­լու խն­դիր­նե­րով1: Խորհր­դային Մի­ու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան նկատ­մամբ ա­ճող ան­վս­տա­հու­թյու­նը եւ ներ­քա­ղա­քա­կան դաշ­տում Փեհ­լևի­նե­րի մի­ա­պե­տու­թյան կա­յու­նու­թյանն ո­ւղղ­ված սպառ­նա­լիք­նե­րը կան­ խար­գե­լե­լու նպա­տա­կով ա­մերի­կյան վար­չա­կար­գը 50-ա­կան­ նե­րին ակ­տի­վաց­րեց իր ա­ջակ­ցու­թյու­նը Մու­համ­մեդ Ռե­զա շա­հի պահ­պա­նո­ղա­կան իշ­խա­նու­թյա­նը եւ ծրագ­րում էր Ի­րա­նի սո­ցի­ ալ-տն­տե­սա­կան ար­դի­ա­կա­նաց­ման եւ այն կա­պի­տա­լիս­տա­կան ճամ­բար ներգ­րա­վե­լու մի­ջո­ցով ու­ժե­ղաց­նել սե­փա­կան ռազ­մա­ վա­րա­կան եւ տն­տե­սա­կան ազ­դե­ցու­թյու­նը տա­րա­ծաշր­ջա­նում2: Ինչ­պես հայտ­նի է, ա­րեւմ­տյան հա­մա­կար­գի մեջ Ի­րա­նին ը­նդ­գրկ­վե­լու գոր­ծըն­թացն ու­ղեկց­վեց Ա­ՄՆ–ի կող­մից Ի­րա­նին տրա­մադր­վող ֆի­նան­սա­կան եւ ռազ­մա­կան, տեխ­նի­կա­մաս­նա­ գի­տա­կան, խորհր­դատ­վա­կան մե­ծա­ծա­վալ օգ­նու­թյուն­նե­րով, ա­մեր­իկյան կա­պի­տա­լի հա­մար սահ­ման­վեց «­բաց դռ­նե­րի» քա­ ղա­քա­կա­նու­թյան սկզ­բունք, ին­չի ար­դյու­քում մե­ծա­ցան ոչ մի­այն Ի­րա­նի ար­տա­քին պարտ­քի ծա­վալ­նե­րը, այ­լև քա­ղա­քա­կան պար­ տա­վո­րու­թյուն­նե­րը Ա­ՄՆ-ի նկատ­մամբ: Ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան ու­ղեծ­րում ե­ւս Ի­րա­նը ներգ­րավ­վեց ԽՍՀՄ-ի դեմ ո­ւղղ­ված Ա­ՄՆ–ի կող­մից ստեղծ­ված տա­րա­ծաշր­ջա­նային ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րում եւ փաս­տա­ցի հրա­ժար­վե­լով ի­րա­նա­ կան ա­վան­դա­կան «­չե­զո­քու­թյան» քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նից՝ 1959 թ. ե­րկ­կողմ ռազ­մա­կան հա­մա­ձայ­նա­գիր կն­քեց Ա­ՄՆ–ի հետ3: Իր հեր­թին, ը­նտ­րե­լով ա­րեւմ­տա­մետ քա­ղա­քա­կան ու­ղե­գի­ծը, Մու­ համ­մեդ Ռե­զա շա­հը Ա­ՄՆ դի­տար­կում էր նաեւ որ­պես Փեհ­լևի­ նե­րի մի­ա­պե­տու­թյան պահ­պան­ման հու­սա­լի ե­րաշ­խա­վոր եւ կո­ մու­նիս­տա­կան սպառ­նա­լի­քի մա­սին շա­հար­կում­նե­րը լա­վա­գույնս կի­րա­ռում էր Ա­ՄՆ-ից լրա­ցու­ցիչ օ­ժան­դա­կու­թյուն ստա­նա­լու եւ անրամասն տե՛ս Գոհար Իսկանդարյան, Իրանա-ամերիկյան հա­ Մ րաբերու­ թյունները 1942-1960 թթ., Եր., 2011, էջ 62-124: 2 Նույն տեղում, էջ 130-169: 3 Б. А. Школьников, Иран в конце 50-х-начале 60-х годов XX века. Социальноэкономические и политические предпосылки “Белой революции”, М., 1985, с.

66.

1

1 2015 ­

սե­փա­կան իշ­խա­նու­թյու­նը ամ­րապն­դե­լու հա­մար՝ հզո­րաց­նե­լով բա­նա­կի եւ ներ­քին ռազ­մաոս­տի­կա­նա­կան կա­ռույց­նե­րը1: Ա­ՄՆ–ի կող­մից տրա­մադր­վող օգ­նու­թյուն­նե­րը, ո­րոնց մեծ մա­սը հատ­ կաց­վում էր սպա­ռա­զի­նու­թյուն­նե­ր եւ ժա­մա­նա­կա­կից զին­ված ու­ ժեր ստեղ­ծե­լուն 50-ա­կան­նե­րի վեր­ջին է՛լ ա­վե­լի խո­րաց­րին ե­րկ­րի հա­մա­կար­գային ճգ­նա­ժա­մը: Ա­մե­րի­կյան փոր­ձա­գետ­նե­րի կող­մից մշակ­ված Ի­րա­նի զար­գաց­ման I (1949/55 թթ.)2 եւ II (1956/62 թթ.)3 յոթ­ա­մյա պլան­նե­րը ե­ւս չխ­թա­նե­ցին ե­րկ­րի տն­տե­սա­կան ա­ռա­ ջըն­թա­ցը, եւ չնա­յած կա­ռա­վա­րող շր­ջան­նե­րի կող­մից տն­տե­սա­ կան հե­տամ­նա­ցու­թյու­նը հաղ­թա­հա­րե­լու ո­ւղ­ղու­թյամբ ա­ռան­ձին փոր­ձե­րին՝ Ի­րա­նը շա­րու­նա­կում էր մնալ ագ­րա­րային թեր­զար­ գա­ցած եր­կիր, ո­րի տն­տե­սու­թյան բնո­րոշ գծե­րից է­ին կի­սաա­վա­ տա­կան կար­գե­րի մնա­ցորդ­նե­րը: Կտ­րուկ գնա­ճի, պար­բե­րա­բար բարձ­րաց­վող հար­կե­րի, աղ­քա­տու­թյան մա­կար­դա­կի ա­ճի պայ­ ե՛ս Fred Halliday, Iran: Dictatorship and Development, Penguin Books (Second Տ edition), N.Y., p. 78-93: 2 1949 թ. I պլանով նախատեսված 21 մլրդ ռիալից՝ 5,25 մլրդ (25 %) պետք է ծախսվեր գյուղատնտեսության, 5,75 մլրդ (27 %)` հեռահաղորդակցության, 6 մլրդ (28,6 %)առողջապահության, կրթության, շինարարության եւ 3 մլրդ (14,3 %)՝ արդյունաբերության զարգացման վրա, սակայն գործնականում պլանի կենսագործման նպատակով ծախսվեց ընդամենը 6621 մլրդ, այսինքն՝ հատկացումների 31,5 %–ը: Պլանի ձախողման հիմնական պատճառը ԱԻՆԿ-ի կողմից ֆինանսական հոսքերի դադարեցումն էր նավթի ազգայնացումից հետո: Տե՛ս Б. А. Школьников, նշվ. աշխ., էջ 12, ըստ՝ Report of Seven Year Development Plan for Plan Organization of the Imperial Goverment of Iran, N. Y., 1949, p. 234.

3 I եւ II զարգացման պլանների, որոնց ֆինանսավորման հիմնական աղբյուրներն էին նավթային եկամուտները, ամերիկյան փոխառություններն ու վարկերը, իրականացման շրջանում պետությունը ի վիճակի չեղավ մշակելու զարգացման հստակ հայեցակարգ եւ ռազմավարություն, որոնք կբխեին ոչ միայն տնտեսական խնդիրներից, ալեւ ուղղված կլինեին նախկին կիսագաղութային տնտեսական համակարգի չեզոքացմանը: Ամերիկյան «Մորիսոն նադսեն» եւ «Օվերսիզ քոնսալթանս ինքորփորեյթիդ» մասնագետների մշակած եւ իրանական կառավարության կողմից գործնական կիրառության մեջ դրված Իրանի զարգացման հայեցակարգային ծրագրի արդյունքները ցույց տվեցին, որ, ըստ էության, երկու պլաններն էլ ավելի շատ ֆինանսական հատկացումներ էին տարբեր ոլորտներին եւ նախագծերին: Վերոնշյալ պլանների կենսագործման ընթացքում չհաղթահարվեցին գյուղում տիրապետող կիսաավատական հարաբերությունները, որոնք խոչընդոտում էին գյուղատնտեսական արտադրության զարգացմանը, անհրաժեշտ նախադրյալներ չստեղծվեցին արդյունաբերության զարգացման համար, որոնք կնպաստեին ազգային հենքի վրա ընդլայնված արտադրողականությանը, չապահովվեցին ճա­ նա­ պար­ հաշինության պլանով նախատեսված ծավալները՝ որպես ներքին շուկայի եւ գյուղատնտեսական ու արդյունաբերական ոլորտների միասնության համար անհրաժեշտ պայման: Արդյունքում՝ 1960-61 թթ. երկրում հասունացավ արժույթադրամային ճգնաժամ, ուժեղացան գնաճի միտումները, որի հիմնական պատճառը «ազատ ներմուծման» քաղաքականությունն էր եւ դրա հետ կապված մեծածավալ եւ աճող արժույթային ծախսերը, ինչպես նաեւ վաճառականության տնտեսապես չհիմնավորված վարկավորման չափերը: А. З. Арабаджян, Иран изменения в отраслевой структуре экономики в 60-70 годах, М., 1983, с. 36-43.

1

147

148

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ման­նե­րում ո­ղ ջ ե­րկ­րի տա­րած­քում հա­ճա­խա­կի բռնկ­վում է­ին ժո­ղովր­դա­կան զանգ­վա­ծային դժ­գո­հու­թյուն­ներ1: Հա­մա­տա­րած ժո­ղովր­դա­կան ըմ­բոս­տու­թյու­նը եւ ի­րա­նա­կան հա­սա­րա­կու­թյան տար­բեր շեր­տե­րի կող­մից ե­րկ­րում լուրջ հա­մա­կար­գային բա­ րե­փո­խում­ներ ի­րա­կա­նաց­նե­լու Ի­րա­նի նկատ­մամբ Ա­ՄՆ քա­ղա­քա­կա­նու­ կտ­րուկ պա­հանջ­նե­րը գնա­լով թյու­նը է­ա­պես վե­րա­նայ­վեց Քե­նե­դու իշ­ քա­ղա­քա­կան ե­րան­գա­վո­րում խա­նու­թյան գա­լուց հե­տո, ո­ւմ վար­չա­խում­ է­ին ստա­նում՝ վտան­գե­լով Մու­ բը զար­գա­ցող ե­րկր­նե­րում հե­ղա­փո­խու­ համ­մեդ Ռե­զա շահ Փահ­լա­վի­ի թյուն­նե­րի կան­խար­գել­ման եւ խորհր­դային վար­չա­կար­գի գո­յու­թյու­նը: Պա­ սպառ­նա­լի­քին դի­մա­կայե­լու ա­մե­նա­գոր­ տա­հա­կան չէ, որ շա­հա­կան ծուն մի­ջոց­նե­րից էր դի­տար­կում ներ­քին պլա­նային կազ­մա­կեր­պու­թյան սո­ցի­ա­լա­կան, տն­տե­սա­կան եւ քա­ղա­քա­ ղե­կա­վար Աբ­դոլ­հա­սան Էբ­թե­ կան բա­րե­փո­խում­նե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը: հա­ջը 1959 թ. Էյ­զեն­հաո­ւե­րի ռազ­մա­կան խորհր­դա­կան Ար­թուր Ռադ­ֆոր­դի հետ իր ա­ռանձ­ նազ­րույ­ցում նշել էր, որ «երկ­րի խն­դիր­նե­րի կար­գա­վոր­ման հա­ մար ան­հրա­ժեշտ են գու­մար­ներ, այլ ոչ թե զենք: Ե­թե մար­դիկ սո­ված են, ա­ռա­ջան­ցիկ ռազ­մու­ժը ո­չինչ է նրանց հա­մար»2: Ի­րա­նի նկատ­մամբ Ա­ՄՆ քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը է­ա­պես վե­րա­ նայ­վեց Քե­նե­դու իշ­խա­նու­թյան գա­լուց հե­տո, ո­ւմ վար­չա­խում­բը զար­գա­ցող ե­րկր­նե­րում հե­ղա­փո­խու­թյուն­նե­րի կան­խար­գել­ման եւ խորհր­դային սպառ­նա­լի­քին դի­մա­կայե­լու ա­մե­նա­գոր­ծուն մի­ ջոց­նե­րից էր դի­տար­կում ներ­քին սո­ցի­ա­լա­կան, տն­տե­սա­կան եւ քա­ղա­քա­կան բա­րե­փո­խում­նե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը եւ 1962 թ. հայ­ տա­րա­րել էր, որ ա­մե­րի­կյան օգ­նու­թյու­նը հատ­կաց­վե­լու է մի­այն այն ե­րկր­նե­րին, ո­րոնք ան­ց են կաց­նում ագ­րա­րային բա­րե­փո­ խում­ներ եւ պայ­քա­րում են հե­տամ­նա­ցու­թյան դեմ3: «Ս­պի­տակ հե­ղա­փո­խու­թյան» հա­մա­կար­գային բա­րե­փո­խում­ նե­րը մեկ­նար­կե­ցին 1962 թ. հուն­վա­րի 9-ի կա­ռա­վա­րու­թյան կող­ մից հաս­տատ­ված հո­ղային բա­րե­նոր­ոգում­նե­րի մա­սին օ­րեն­քի հա­մա­ձայն եւ ըն­թա­ցան ե­րեք փու­լով: Դրանց հիմ­նա­կան նպա­ տա­կը ի­րա­նա­կան գյու­ղե­րում տի­րա­պե­տող կի­սաա­վա­տա­կան տն­տես­վար­ման ձե­ւե­րի չե­զո­քա­ցումն էր եւ գյու­ղա­ցի-սե­փա­կա­ ե՛ս М. С. Иванов, Иран сегодня, М., 1969, с. 45-53, Б. А. Школьников, նշվ. Տ աշխ., էջ 7-38, Charles Issawi, The Iranian Economic Development, Iran under the Pahlavis, Ed. by G. Lenczowski, Standford, California, 1978, p. 137-139: 2 April R. Summitt, For a White Revolution: John F. Kennedy and the Shah of Iran, Middle East Journal, Vol. 58, No. 4 (Autumn, 2004), p. 563.

3 Նույն տեղում, էջ 562-564: 1

1 2015 ­

149

նա­տե­րե­րի տն­տե­սու­թյուն­նե­րի ստեղ­ծու­մը, ո­րոնք մի­ա­վոր­վե­լու է­ին ագ­րա­րային կոո­պե­րա­տիվ­նե­րում եւ վե­րահսկ­վե­լու է­ին պե­ տու­թյան կող­մից՝ թե­թե­ւաց­նե­լով գյու­ղա­ցի­նե­րի վի­ճա­կը, մի­ա­ժա­ մա­նակ նա­խադ­րյալ ստեղ­ծե­լով ազ­գային ար­դյու­նա­բե­րու­թյան զար­գաց­ման հա­մար1: Բա­րե­փո­խում­նե­րի ո­րո­շում­նե­րն ա­վե­լի քան ա­ռա­ջա­դեմ է­ին, սա­կայն դրանց ի­րա­կա­նաց­ման գոր­ծըն­ թաց­նե­րը նախ՝ ու­ղեկց­վե­ցին շա­հի կող­մից իր քա­ղա­քա­կան ը­նդ­դի­մա­խոս­նե­րին ճն­շե­լու եւ քա­ղա­քա­կան աս­պա­րե­զից հե­ Ե­թե 1953 թ. նավ­թի ե­կա­մուտ­նե­րը կազ­ ռաց­նե­լու գործ­նա­կան քայ­լե­ մում է­ին մո­տա­վո­րա­պես 34 մլն դո­լար, րով, ապա՝ սե­փա­կան ձեռ­քում ա­պա 1973 թ. դրանք հա­սան 5 մլրդ-ի: Ի­սկ իշ­խա­նու­թյան ամ­բող­ջա­կան 1977 թ. նավ­թի հա­մաշ­խար­հային գնե­րի կենտ­րո­նաց­մամբ ու ժո­ղովր­ քա­ռա­կի թան­կա­ցման ար­դյուն­քում ան­ցան դա­վա­րա­կան ի­նս­տի­տուտ­նե­րի 20 մի­լի­ար­դը: ոտ­նա­հար­մամբ: Տն­տե­սա­կան եւ սո­ցի­ա­լա­կան վե­րա­փո­խում­նե­րը գործ­նա­կա­նում ի­րա­կա­նաց­ վում է­ին ա­ռանց քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գի հա­մա­պա­տաս­խան ար­դի­ա­կա­նաց­ման: 1953 թ. հե­ղաշր­ջու­մից հե­տո բո­լոր ազ­դե­ցիկ ը­նդ­դի­մա­դիր քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի ու կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի գոր­ ծու­նե­ու­թյու­նը ար­գել­վեց, կա­տա­րյալ հս­կո­ղու­թյուն սահ­ման­վեց մա­մու­լի վրա, խիստ սահ­մա­նա­փա­կում­ներ մտց­վե­ցին հան­րաք­ վե­նե­րի ու ցույ­ցե­րի ան­ցկաց­ման հա­մար: Պետք է հի­շա­տա­կել նաեւ, որ բա­րե­փո­խում­նե­րը սկս­վե­ցին իշ­խա­նու­թյան ներ­կա­յա­ ցուց­չա­կան մարմ­նի բա­ցա­կա­յու­թյան պայ­ման­նե­րում2: Քա­ռորդ դա­րի ըն­թաց­քում՝ 1953 թ. հե­ղաշր­ջու­մից հե­տո, Ի­րա­ նը վե­րապ­րեց զգա­լի սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան զար­գա­ցում, ին­չը է­ա­ պես հնա­րա­վոր դար­ձավ նավ­թից ստաց­վող ե­կա­մուտ­նե­րի հաշ­ վին: Ե­թե 1953 թ. նավ­թի ե­կա­մուտ­նե­րը կազ­մում է­ին մո­տա­վո­ րա­պես 34 մլն դո­լար, ա­պա 1973 թ. դրանք հա­սան 5 մլրդ-ի: Ի­սկ 1977 թ. նավ­թի հա­մաշ­խար­հային գնե­րի քա­ռա­կի թան­կաց­ման ար­դյուն­քում ան­ցան 20 մի­լի­ար­դը: 1953-1978 թթ. ըն­կած ժա­ մա­նա­կա­հատ­վա­ծում նավ­թային ե­կա­մուտ­նե­րի հան­րա­գու­մա­րը կազ­մեց 54 մլրդ դո­լար3: Ի­հար­կե դրանց զգա­լի մա­սը ծախս­վել էր անրամասն տե՛ս А. И. Демин, Современная иранская деревня, (Основные Մ проблемы социально-экономического развития), М., 1977, с. 104-162, D. R. Denman, Land Reform of Shah and People, Ed. by G. Lenczowski, Standford, California, 1978, p. 253-298: 2 Մանրամասն տե՛ս В. М. Сергеев, С. Н. Саруханян,”Белая революция: Провал модернизации сверху”, Полития, № 3, (66), 2012, стр. 134-135: 3 Er. Abrahamian, Structural causes of the Iranian Revolution, MERIP Reports, No. 87, 1

150

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

գեր­ժա­մա­նա­կա­կից սպա­ռա­զի­նու­թյուն­նե­րի եւ հա­վակ­նոտ մի­ջու­ կային ծրագ­րե­րի վրա, այ­դու­հան­դերձ ե­կա­մուտ­նե­րի շուրջ 30 մլրդ ծախս­վեց տն­տե­սա­կան եւ սո­ցի­ա­լա­կան նա­խագ­ծե­րի վրա զար­ գաց­ման ե­րկ­րորդ (1955-62), եր­րորդ (1962-68), չոր­րորդ (196873) եւ հին­գերորդ (1973-78) պլան­նե­րի շր­ջա­նակ­նե­րում: Տն­տե­ սու­թյան ար­դի­ա­կա­նա­ցու­մը աճ ա­պա­հո­վեց գրե­թե բո­լոր ո­լորտ­ նե­րում: Պե­տու­թյան տն­տե­սա­կան ար­դի­ա­կա­նաց­ման նպա­տա­կն ար­ դյու­նա­բե­րա­կա­նաց­ման մի­ջո­ցով զար­գա­ցած տն­տե­սու­թյան կա­ ռու­ցումն էր, ո­րի հայե­ցա­կար­գային հիմ­նա­սյու­նը Եր­րորդ յո­թա­մյա զար­գաց­ման պլանն էր (1962/63-1967/68 թթ): Պլա­նը սահ­մա­նում էր բա­րե­փո­խում­նե­րի ծրագ­րի ռազ­մա­վա­րու­թյունն ու մար­տա­վա­ րու­թյու­նը ոչ մի­այն հն­գա­մյա ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծի հա­մար, այ­ լեւ ո­ւր­վագ­ծում էր Ի­րա­նի ա­ռա­ջի­կա 25 տա­րի­նե­րի զար­գաց­ման ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թյուն­նե­րը, այ­սինքն՝ մին­չեւ 1978 թ.: Ա­նհ­րա­ժեշտ էր հա­մար­վում են­թա­կա­ռուց­ված­քային ո­լորտ­նե­րի մի­ա­ժա­մա­նա­ կյա զար­գա­ցու­մը՝ որ­պես ար­դյու­նա­բե­րա­կա­նաց­ման գոր­ծըն­թա­ցի նոր փու­լը սկ­սե­լու եւ բա­րե­հա­ջող ի­րա­կա­նաց­նե­լու կա­րե­ւո­րա­գույն պայ­ման: Ը­նդ ո­րում՝ ժա­մա­նա­կա­կից ար­դյու­նա­բե­րա­կան զար­ գաց­ման հա­մար ան­հրա­ժեշտ են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի հետ մի­ա­ սին (տ­րանս­պոր­տը, է­լեկտ­րա եւ ջրա­մա­տա­կա­րա­րու­մը) նշ­վում էր նաեւ սո­ցի­ա­լա­կան են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րը (ա­ռող­ջա­պա­հու­թյուն, կր­թու­թյուն, բնա­կա­րա­նային շի­նա­րա­րու­թյուն, կադ­րային պատ­ րաստ­վա­ծու­թյուն) բա­րե­փո­խե­լու ա­ռաջ­նայ­նու­թյու­նը՝ որ­պես զար­գաց­ման կա­րե­ւոր գրա­վա­կան1: III պլա­նի շր­ջա­նակ­նե­րում, զար­գաց­ման նպա­տակ­նե­րի հա­մար պե­տա­կան հատ­կա­ցում­նե­ րի հա­մա­մասն բաշխ­վա­ծու­թյուն ա­պա­հո­վե­լու հետ մի­ա­սին ա­ռա­ ջին ան­գամ փորձ ար­վեց կա­րե­ւո­րա­գույն մակ­րոտն­տե­սա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րին (հա­մա­խառն ազ­գային ար­դյունք, խնայո­ղա­կան նոր­մա եւ այլն) քա­նա­կա­կան գնա­հա­տա­կան տա­լու ո­ւղ­ղու­թյամբ2: Ա­ռա­ջի­կա եր­կուսուկես տաս­նա­մյա­կի հա­մար ռազմա­վա­րա­կան նպա­տակ­ներ հռ­չակ­վե­ցին՝ մի­ջին տա­րե­կան ազ­գային շա­հույ­թի Iran’s Revolution: The Rural Dimension (May, 1980), p. 21-22.

Plan Organization, Division of Economic Affairs, Introduction of the Third Plan, Tehran, 1961, p. 20-24.

2 Վերջինս հնարավոր դարձավ այն պատճառով, որ Իրանում 1959/1960 թթ.

հիմնվեց վիճակագրական ծառայություն` միջազգային չափորոշիչների համապատասխան, եւ 1956 թ. անցկացվեց բնակչության համընդհանուր առաջին մարդահամարը, ստեղծվեցին վիճակագրական տվյալների հավաքագրման կենտրոններ եւ այլն: 1

1 2015 ­

6 % աճ, 2,5 % սահ­ման­նե­րում ազ­գաբ­նակ­չու­թյան աճ, ի­սկ մեկ շն­չին ը­նկ­նող ազ­գային ե­կա­մու­տը ա­ճե­լու էր 2,5 ան­գամ: Ե­րկ­րի ար­դյու­նա­բե­րա­կա­նաց­ման հա­մար ա­ռաջ­նային նպա­տակ­ներ է­ին սահ­ման­վում՝ թե­թեւ ար­դյու­նա­բե­րու­թյան շա­րու­նա­կա­կան զար­ գաց­ման հետ մեկ­տեղ, ծանր, հատ­կա­պես, մե­տա­լուր­գի­ա­կան ար­տադ­րու­թյան հիմ­նու­մը1: Այս­պի­սով՝ XX դա­րի 60-ա­կան թվա­կան­նե­րին Ի­րա­նը թե­ւա­ կո­խեց ար­դյու­նա­բե­րա­կան զար­գաց­ման նոր փուլ: Ի­րա­նա­կան վար­չա­կար­գի ա­ռաջ խն­դիր դր­վեց, որ մին­չեւ XX դա­րի ա­վար­տը Ի­րա­նը պետք է վե­րած­վեր բազ­մաո­լորտ տն­տե­սու­թյամբ բարձր մա­կար­դա­կի են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րով ե­րկ­րի, որ­տեղ հա­սա­րա­ կա­կան ար­տադ­րու­թյան ը­նդ­լայն­ված գոր­ծըն­թա­ցը ի­րա­կա­նաց­ վե­լու է ազ­գային հիմ­քե­րով, նվա­զե­լու էր տն­տե­սու­թյան կախ­վա­ ծու­թյու­նը նավ­թից, ար­տա­քին շու­կայից, ար­տա­հա­նու­մը դի­վեր­ սի­ֆի­կաց­վե­լու էր, ի­սկ ներ­մու­ծու­մը ծա­ռայե­լու էր ա­ռա­ջին հեր­թին ար­տադ­րո­ղա­կան գոր­ծըն­թա­ցի հա­մար ան­հրա­ժեշտ նյու­թա­տեխ­ նի­կա­կան մի­ջոց­նե­րի ա­պա­հով­մա­նը: Ի­նչ­պես եւ նախ­կի­նում, III պլա­նի ի­րա­գործ­ման կա­րե­ւոր ռազ­մա­վա­րա­կան ո­ւղղ­վա­ծու­թյու­նը պե­տու­թյա­նը ա­ռա­ջա­տար դե­րա­կա­տա­րու­թյուն հատ­կաց­նելն է­ր՝ թե՛ որ­պես տն­տե­սա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի կար­գա­վո­րո­ղի եւ թե՛ տնտե­սա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյան ան­մի­ջա­կան սուբյեկ­տի: Այս­պի­սով՝ տն­տե­սու­թյան ար­դի­ա­կա­նաց­ման նոր ծրա­գրի հիմ­քում կր­կին դրվեց պե­տու­թյան եւ տն­տե­սու­թյան ա­մե­նա­դի­նա­միկ զար­գա­ցող պե­տա­կան հատ­վա­ծի դե­րա­կա­տար­ման ու­ժեղ բա­ղադ­րի­չը, քա­ նի որ այն տի­րա­պե­տում էր օ­րենսդ­րա­կան, վար­չա­քա­ղա­քա­կան ան­հրա­ժեշտ լծակ­նե­րի, կաշ­կանդ­ված չէր կա­պի­տա­լի կու­տակ­ ման խն­դիր­նե­րով, ի­սկ պե­տա­կան կար­գա­վոր­ման քա­ղա­քա­կա­ նու­թյու­նը ա­պա­հո­վե­լու էր մի­աս­նա­կան տն­տե­սա­կան օր­գա­նիզ­մի գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը՝ կա­պող օ­ղակ հան­դի­սա­նա­լով տն­տես­վար­ման տար­բեր ո­լորտ­նե­րի մի­ջեւ: Ի­րա­նա­կան մակ­րոտն­տե­սա­կան վի­ ճա­կագ­րու­թյու­նը փաս­տում է, որ 60-ա­կան թթ. Ի­րա­նում տե­ղի էր ու­նե­նում տն­տե­սու­թյան ի­նչ­պես մաս­նա­վոր, այն­պես էլ պե­տա­կան հատ­ված­նե­րի զար­գա­ցում: Դե­ռեւս 60-ա­կան­նե­րի ՀՆԱ բաղ­կա­ ցու­ցիչ մա­սե­րի դի­նա­մի­կան ցույց է տա­լիս, որ ի­նչ­պես սպառ­ման, այն­պես էլ խնայո­ղու­թյան բնա­գա­վառ­նե­րում պե­տա­կան սեկ­տո­րի մաս­նա­բա­ժի­նը շատ ա­վե­լի մեծ էր, քան մաս­նա­վո­րի­նը: Պե­տա­ 1

lan Organization, Division of Economic Affairs, Introduction of the Third Plan, P Tehran, 1961, p. 26-28.

151

152

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

կան հատ­վա­ծի մաս­նա­բաժ­նի ա­ճը վկա­յում է, որ պե­տու­թյու­նը իր ձեռ­քում էր կենտ­րո­նաց­րել ՀՆԱ-ի զգա­լի չա­փը, ին­չը է­ա­պես մե­ ծաց­րել էր նրա ֆի­նան­սա­կան եւ նյու­թա­տեխ­նի­կա­կան բա­զան, հե­տե­ւա­բար լայն հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ էր ը­նձե­ռում ֆի­նան­սա­վո­ րե­լու ի­նչ­պես սպա­ռո­ղա­կան, այն­պես էլ ար­տադ­րա­կան ծախ­սե­ րը: Սա­կայն պետք է նկա­տել, որ կու­տակ­վող մի­ջոց­նե­րը ի­րենց տեմ­պե­րով գե­րա­զան­ցում է­ին սպառ­ման ծախ­սե­րին: Ար­դյուն­ քում՝ 1959/60 թթ. մին­չեւ 1968/1969 թթ. պե­տա­կան սպառ­ման մաս­նա­բա­ժի­նը 10,8 %–ից ա­ճեց մինչև 15,9 %, ի­սկ խնայո­ղու­թյան մաս­նա­բա­ժի­նը հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար՝ 5,8-ից մին­չեւ 11,2 %1: Այ­սինքն՝ կու­տակ­ման ա­ճի դի­նա­մի­կան շատ ա­վե­լի բարձր էր: Պե­տու­թյու­նը ա­մե­նա­խո­շոր մե­նաշ­նոր­հա­տերն էր եւ մե­նա­ շնոր­հային դիր­քեր էր զբա­ղեց­նում ար­դյու­նա­բե­րու­թյան ա­ռանց­ քային՝ նավ­թաար­դյու­նա­բե­րա­կան, նավ­թամ­շակ­ման, մե­տա­լուր­ գի­ա­կան, է­ներ­գե­տի­կայի եւ այլ ո­լորտ­նե­րում: Խո­շոր ար­դյու­նա­ բե­րու­թյան կա­յա­ցումն Ի­րա­նում տե­ղի էր ու­նե­նում պե­տու­թյան կող­մից ժա­մա­նա­կա­կից ար­դյու­նա­բե­րա­կան սար­քա­վո­րում­նե­րի, տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի եւ հիմ­նա­կա­նում բարձր ո­րա­կա­վոր­ման մաս­ նա­գետ­նե­րի ար­տա­սահ­մա­նից ներ­մուծ­ման մի­ջո­ցով: Հե­տեւա­ բար կա­պի­տա­լիս­տա­կան հա­ րա­բե­րու­թյուն­նե­րի զար­գա­ Պե­տու­թյու­նը ա­մե­նա­խո­շոր մե­նաշ­նոր­ ցումն Ի­ ր ա­ ն ում ըն­ թ ա­ ն ում էր ոչ հա­տերն էր եւ մե­նաշ­նոր­հային դիր­քեր էր թե ներ­քե­ւից վե­րեւ, այլ հա­կա­ զբա­ղեց­նում ար­դյու­նա­բե­րու­թյան ա­ռանց­ ռա­կը՝ սկզ­բում ստեղծ­վում է­ին քային՝ նավ­թաար­դյու­նա­բե­րա­կան, նավ­ խո­շոր ար­տադ­րու­թյուն­նե­րը, թամ­շակ­ման, մե­տա­լուր­գի­ա­կան, է­ներ­գե­ ո­րոնք այ­նու­հե­տեւ «­ներ­քևից» տի­կայի եւ այլ ո­լորտ­նե­րում: համալր­վում է­ին ան­հրա­ժեշտ օ­ժան­դակ ար­տադ­րա­կան, ծա­ռայո­ղա­կան են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­ րով: Թույլ զար­գա­ցած մաս­նա­վոր կա­պի­տալն ի վի­ճա­կի չէր հիմ­ նե­լու մե­տա­լուր­գի­ա­կան կամ նավ­թամ­շակ­ման գոր­ծարան­ներ: Սա­կայն, ե­րբ պե­տու­թյան կող­մից ստեղծ­վում է­ին խո­շոր ար­դյու­ նա­բե­րու­թյան ո­լորտ­նե­րը, մաս­նա­վոր կա­պի­տա­լին հա­ջող­վում էր լրաց­նել տն­տե­սա­կան այն նի­շա­նե­րը, ո­րոնք չէ­ին պա­հան­ջում խո­ շոր ներդ­րում­ներ2: Ի­րա­նա­կան խո­շոր կա­պի­տա­լը, ո­րը մին­չեւ 60-ա­կան­նե­րը . З. Арабаджян, Перспективы развития государственного сектора в экономике А Ирана, Иран (сборник статей), Москва, 1973, с. 6.

2 Նույն տեղում, էջ 3: 1

1 2015 ­

ներ­կա­յաց­ված էր հիմ­նա­կա­նում շր­ջա­նա­ռու­թյան ո­լոր­տում, հատ­ կա­պես ար­տա­քին ա­ռեւ­տրում եւ թե­թեւ ար­դյու­նա­բե­րու­թյան բնա­ գա­վառ­նե­րում ար­դեն 70-ա­կան­նե­րի սկզ­բին ա­վե­լի զար­գա­ցած մաս­նա­վոր ձեռ­նար­կա­տի­րա­կան ո­ւղղ­վա­ծու­թյուն սկ­սեց ստա­նալ: Պե­տա­կան կա­պի­տա­լիզ­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թյունն ի­րա­կա­նաց­վում էր ար­տադ­րո­ղա­կան գոր­ծըն­թա­ցում պե­տու­թյան կող­մից խրա­ խուս­վող մաս­նա­վոր ձեռ­նար­կա­տի­րու­թյան ներգ­րավ­մամբ: Մաս­ նա­վոր հատ­վա­ծին վե­րա­բե­րող ծրագ­րային նպա­տա­կ­նե­րը ամ­ րապնդ­վում է­ին հար­կային եւ վար­կային, մաք­սա­տուր­քային եւ լի­ ցեն­զա­վոր­ման լայն ար­տո­նու­թյուն­նե­րով1: Մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի ա­ճող հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը հաշ­վի ա­ռն­վե­ցին նաեւ IV (հն­գա­մյա 1968/69-1972/73 թթ.) զար­գաց­ման պլա­նի կազմ­ման ըն­թաց­քում, ո­րում թե­եւ, ի­նչ­պես նա­խորդ­նե­րում, ազ­գային տն­տե­սա­կան ը­նդ­ հա­նուր ներդ­րում­նե­րում կր­կին ա­ռա­ջա­տար տեղ էր հատ­կաց­նում պե­տա­կան հատ­վա­ծին, սա­կայն ար­դյու­նա­բե­րու­թյան, հատ­կա­ պես թե­թեւ ար­դյու­նա­բե­րու­թյան մեջ մաս­նա­վոր ներդ­րում­նե­րը գե­րա­զան­ցե­ցին պե­տա­կա­նը2: Պե­տա­կան հատ­վա­ծը կենտ­րո­նա­ ցավ հիմ­նա­կա­նում խո­շոր, ժա­մա­նա­կա­կից տեխ­նի­կայով հա­գե­ ցած մե­տա­ղա­ձու­լա­կան, մե­քե­նա­շի­նա­կան եւ նավ­թա­քի­մի­ա­կան ար­տադ­րու­թյուն­նե­րում: Փաս­տա­ցի ազ­գային տն­տե­սու­թյան մեջ հիմ­նա­կան ներդ­նո­ղը շա­րու­նա­կում էր մնալ պե­տու­թյու­նը, սա­ կայն ար­դյու­նա­բե­րու­թյան մեջ ա­ռա­ջա­տար դիր­քե­րում սկ­սեց հան­դես գալ նաեւ մաս­նա­վոր հատ­վա­ծը: 1966-67 թթ. ըն­դուն­վեց ե­կամ­տա­հար­կի մա­սին նոր օ­րեն­քը: Պե­տու­թյան կող­մից հիմ­նա­կա­նում հար­կային ար­տո­նու­թյուն­ներ տրա­մադր­վում է­ին՝ պայ­մա­նա­վոր­ված ար­տադ­րու­թյան ո­լոր­տի բնույ­թով եւ տա­րած­քային տե­ղա­կայ­մամբ: Հար­կե­րից ա­զատ­ վում է­ր ե­կա­մուտ­նե­րի այն հատ­վա­ծը, ո­րը ըն­կե­րու­թյու­նը պատ­ րաստ­վում էր ներդ­նելու կազ­մա­կեր­պու­թյան ը­նդ­լայն­ման կամ ար­դի­ա­կա­նաց­ման մեջ՝ ա­րա­գաց­նե­լով ար­դյու­նա­բե­րա­կա­նաց­ ման գոր­ծըն­թա­ցը3: Կա­ռա­վա­րու­թյան քա­ղա­քա­կա­նու­թյունն ո­ւղղ­ ված էր ոչ մի­այն մաս­նա­վոր հատ­վա­ծին նյու­թա­կան օ­ժան­դա­կու­ թյուն ցույց տա­լուն, այ­լեւ ա­ռեւտ­րա­կան ո­լոր­տից կա­պի­տալ­ներն . М. Мамедова, Концентрация производства и капитала в Иране в 60-70-е годы, Н М., 1982, с. 7-8.

2 Մանրամասն տե՛ս А. Арабаджян, Перспективы развития государственного

сектора Ирана, с. 9-17.

3 Մանրամասն տե՛ս Н. М. Мамедова, Концентрация производства и капитала в Иране в 60-70-е годы, М., 1982, с. 8-20: 1

153

154

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

ար­դյու­նա­բե­րա­կան ո­լորտ ո­ւղ­ղոր­դե­լուն: Սա­կայն նման ո­րո­շու­մ ն ա­վե­լի շատ կապ­ված էր խո­շոր ա­ռեւտ­րա­կան կա­պի­տա­լի հետ, քան մանր վա­ճա­ռա­կա­նու­թյան, ո­րը շա­րու­նա­կեց սեր­տա­ճած մնալ բա­զա­րին եւ մի­ջին ու մանր ձեռ­նար­կա­տի­րա­կան ա­վան­ դա­կան ի­նս­տի­տուտ­նե­րին1: Պե­տու­թյու­նը, կենտ­րո­նա­նա­լով ու ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թյուն տա­լով հատ­կա­պես բարձր տեխ­նո­լո­գի­ա­ կան ո­լորտ­նե­րի զար­գաց­մանն ու խթան­մա­նը, փաս­տա­ցի ար­ տո­նյալ մո­տե­ցում էր ցու­ցա­բե­րում խո­շոր մաս­նա­վոր ձեռ­նար­կա­ տի­րու­թյա­նը, ո­րն ի վի­ճա­կի էր յու­րաց­նե­լու գի­տա­տեխ­նի­կա­կան ձեռք­բե­րում­նե­րը՝ փաս­տա­ցի ու­շադ­րու­թյու­նից դուրս թող­նե­լով հս­կա­յա­ծա­վալ մանր եւ մի­ջին կա­պի­տա­լի սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան զար­գաց­ման հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը: Մյուս կող­մից՝ տեխ­նի­ կատն­տե­սա­կան ա­ռու­մով թույլ զար­գա­ցած եւ պե­տու­թյան կող­մից բա­վա­րար ա­ջակ­ցու­թյուն չս­տա­ցած տն­տե­սու­թյան այս հատ­վա­ ծը ոչ մի­այն տն­տե­սա­պես, այ­լեւ հո­գե­բա­նո­րեն պատ­րաստ չէր ար­դի­ա­կա­նաց­մամբ թե­լադր­վող զար­գաց­ման նոր պայ­ման­նե­ րին: Հիմ­նա­կան կա­պի­տա­լի ա­ճի պայ­ման­նե­րում բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թյուն ու­ներ մանր ար­տադ­րա­կան ճյու­ղե­րի մաս­նա­բաժ­ նի կր­ճա­տու­մը: 1972/73 թթ. հե­տո մանր ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի կա­ռուց­ված­քը սկ­սեց ակ­տի­վո­րեն փոխ­վել: Նրան­ցից շա­տե­րը, չընդգրկ­վե­լով պե­տու­թյան եւ խո­շոր մաս­նա­վոր կա­պի­տա­լի հետ գոր­ծարք­նե­րում, սկ­սե­ցին դուրս մղ­վել ար­դյու­նա­բե­րա­կա­նաց­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րից2: ­Կա­պի­տա­լիս­տա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի ա­րա­գաց­ված զար­ գա­ցումն Ի­րա­նում ըն­թա­նում էր օ­տա­րերկ­րյա մաս­նա­վոր կա­պի­ տա­լի ան­մի­ջա­կան մաս­նակ­ցու­թյամբ, ո­րը ա­ռա­ջա­տար դիր­քեր զբա­ղեց­րեց ի­նչ­պես զուտ մաս­նա­վոր, այն­պես էլ մաս­նա­վոր-պե­ տա­կան եւ խա­ռը տի­պի կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րում: Օ­տա­րերկ­րյա կա­պի­տա­լը՝ հիմ­նա­կա­նում ներ­կա­յաց­ված վե­րազ­գային ըն­կե­րու­ թյուն­նե­րով, եւ ազ­գային կա­պի­տա­լի ձե­ւա­վո­րու­մը ըն­թա­նում էին «ար­տա­քին» ճամ­բա­րի ակ­տիվ ներգ­րավ­մամբ եւ նյու­թա­տեխ­նի­ կա­կան, տեխ­նո­լո­գի­ա­կան, կազ­մա­կերպ­չա­կան-վար­չա­կան բա­ վա­կա­նին մեծ կախ­վա­ծու­թյուն ու­ներ վեր­ջի­նիցս: Ար­տադ­րու­թյան ո­լոր­տում կա­յուն դիր­քեր զբա­ղեց­նե­լով՝ օ­տա­րերկ­րյա կա­պի­տա­ լը սկ­սեց ներ­թա­փան­ցել նաեւ ֆի­նան­սա­վար­կային, բան­կային ո­լորտ՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով այն որ­պես ար­դյու­նա­բե­րա­կան ձեռ­նար­ 1 2

Նույն տեղում, էջ 22-33: Նույն տեղում:

1 2015 ­

կու­թյուն­նե­րի ար­տադ­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան գոր­ծիք: Ի­րա­ նը՝ որ­պես հա­մաշ­խար­հային կա­պի­տա­լիս­տա­կան հա­մա­կար­գի տն­տե­սա­կան մի­ա­վոր, է­ա­պես վե­րազ­գային կոր­պո­րա­ցի­ա­նե­րի ազ­դե­ցու­թյան ո­լոր­տում էր: 70-ա­կան­նե­րի կե­սե­րին ե­րկ­րում գրե­ թե չկար խո­շոր ար­դյու­նա­բե­րա­կան կամ ա­ռեւտ­րային կազ­մա­կեր­ պու­թյու­նը, ո­րը կապ­ված չլի­ներ օ­տա­րերկ­րյա կա­պի­տա­լի հետ1: ­Մու­համ­մեդ Ռե­զա շա­հի կա­ռա­վար­ման շր­ջա­նում թե­րեւս ա­մե­ նաար­մա­տա­կան փո­փո­խու­թյուն­նե­րից էր ֆի­նան­սա­կան հա­մա­ կար­գի բաղ­կա­ցու­ցիչ տար­րե­րի՝ բան­կային եւ բոր­սային ո­լորտ­ նե­րի ստեղ­ծու­մը: Ար­դեն 1976-1977 թթ. բան­կե­րի թի­վը, չհաշ­ված օ­տա­րերկ­րյա բան­կե­րը, հա­սավ 35-ի, այդ թվում՝ ա­ռեւտ­րա­կան բան­կե­րի­նը՝ 25-ի: Ի­րա­նի բան­կային հա­մա­կար­գի կա­յա­ցումն ու զար­գա­ցու­մը տե­ղի էին ու­նե­նում պե­տու­թյան ու­ժեղ ազ­դե­ցու­թյան տակ: 70-ա­կան­նե­րի կե­սե­րին 9 բան­կե­րի կա­պի­տա­լը ամ­բող­ջո­ վին պե­տա­կան էր, բա­ցի դրա­նից՝ ե­րեք նոր մար­զային մաս­նա­ գի­տա­ցած բան­կե­րում ե­ւս գե­րակշ­ռում էր պե­տա­կան կա­պի­տա­լը, մյուս­նե­րում՝ և՛ օ­տա­րերկ­րյա, և՛ մաս­նա­վո­րը: Նավ­թա­դո­լար­նե­րի ներ­հոս­քը եւ դրանց տրա­մադ­րու­մը մե­ծա­մա­սամբ պե­տա­կան ըն­ կե­րու­թյուն­նե­րին եւ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րին ազ­դե­ցին ի­նչ­պես պե­տա­կան բան­կե­րի կա­պի­տալ­նե­րի, այն­պես էլ ա­վանդ­նե­րի ա­ճի վրա: Բան­կային հա­մա­կար­գը վե­րած­վեց այն խո­ղո­վակ­նե­րից մե­ կի, ո­րով նավ­թային ե­կա­մուտ­նե­րը մա­տա­կա­րար­վում է­ին տն­տե­ սու­թյա­նը եւ սո­ցի­ա­լա­կան տար­բեր ծրագ­րե­րին: 1970/1971 թթ-ից մին­չեւ 1976/1977 թթ. պե­տա­կան բան­կե­րի ա­վանդ­ներն ա­վե­լա­ ցան 14,7 ան­գամ, ե­թե 1970/1971 թթ. դրանք կազ­մում է­ին բո­լոր ա­վանդ­նե­րի 29,9 %–ը, ար­դեն 1976/1977 թթ. 46 %, այ­սինքն հա­ վա­սար­վե­ցին մաս­նա­վոր բան­կե­րի մա­կար­դա­կին, ո­րոն­ցում ներ­ կա­յաց­ված էին մի­ջազ­գային խո­շոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի կա­պի­տալ­ նե­րը2: Եր­կի­րը ա­րագ տեմ­պե­րով ար­դյու­նա­բե­րա­կա­նաց­նե­լու շա­հա­ կան վար­չա­կար­գի մր­ցա­վազ­քը հատ­կա­պես ու­ժե­ղա­ցավ նավ­ թային ե­կա­մուտ­նե­րի ա­ճի հետ մեկ­տեղ: 1975 թ. մայի­սին ի­րա­ նա­կան սե­նա­տի Պլա­նային կո­մի­տեն հաս­տա­տեց զար­գաց­ման վե­րա­նայ­ված V պլա­նը, ո­րը գոր­ծո­ղու­թյան մեջ էր մտել 1973 թ.: Վե­րա­նայ­ված պլա­նի ներդ­րու­մային ծա­վալ­նե­րը կրկ­նա­պատկ­վել ե՛ս Н. М. Мамедова, Концентрация производства и капитала в Иране в 60-70-е Տ годы, էջ 17-21,119-131: 2 Նույն տեղում էջ 104-117: 1

155

156

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

է­ին 2460,4 ռի­ա­լից (32,5 մլրդ դոլ.)՝ հաս­նե­լով 4699 մլրդ ռի­ա­լի (69,5 մլրդ դոլ)1: Սրան նպաս­տել էր նավ­թի գնե­րի կտ­րուկ բարձ­ րա­ցու­մը: Ե­թե 1973/74 թթ. նավ­թային ե­կա­մուտ­նե­րը կազ­մե­ցին 5,1 մլրդ ռի­ալ, ա­պա մեկ տա­րի ան­ց՝ 1974/75 թթ., դրանք կազ­ մե­ցին՝ 18,7 մլրդ ռի­ալ2: Ե­կա­մուտ­նե­րի նման ա­ճը ե­րկ­րի իշ­խող շր­ջան­ների կող­մից դի­տարկ­վեց որ­պես բա­ցա­ռիկ հնա­րա­վո­րու­ թյուն՝ դր­ված նպա­տակ­նե­րին հաս­նե­լու եւ պատ­մա­կան կա­րճա­ տեւ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում Ի­րա­նը կա­պի­տա­լիս­տա­կան զար­ գա­ցած եր­կիր դարձ­նե­լու հա­մար: Սկս­վեց ար­դյու­նա­բե­րա­կա­ նաց­ման տեմ­պե­րը ար­հես­տա­կան խթա­նե­լու գոր­ծըն­թաց: Ի­րա­նի վար­կա­նի­շը մի­ջազ­գային շու­կա­յում իր գնո­ղու­նա­կու­թյան եւ տեխ­ նո­լո­գի­ա­նե­րի յու­րաց­ման տե­սան­կյու­նից գնա­լով բարձ­րա­նում էր: Այն սկ­սեց ձեռք բե­րել գեր­ժա­մա­նա­կա­կից լի­ո­վին նոր տեխ­նո­լո­ գի­ա­ներ, ո­րոնց ար­դյու­նա­վե­տու­թյան չա­փա­նիշ­նե­րը լի­ո­վին յու­ րաց­ված չէ­ին ան­գամ մա­տա­կա­րար­նե­րի կող­մից: Ա­րեւմ­տյան եւ ճա­պո­նա­կան կա­պի­տա­լը ակ­տի­վո­րեն ներգ­րավ­վեց նավ­թա­քի­մի­ ա­կան, ավ­տո­մո­բի­լային ար­տադ­րու­թյան եւ կեն­ցա­ղային տեխ­նի­ կայի ո­լորտ­ներ: 70-ա­կան­նե­րի սկզ­բին պե­տու­թյունը սկ­սեց գնել նաեւ ա­ռա­ջա­տար ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի բաժ­նե­տոմ­սե­րը: Օ­րի­նակ՝ գնե­լով 100 մլն $ ար­ժո­ղու­թյամբ ա­րեւմ­տա­գեր­մա­նա­կան «Krupp» ըն­կե­րու­թյան բաժ­նե­տոմ­սե­րի 25,4 %-ը, ի­րա­նա­կան պե­տու­թյանը հա­սա­նե­լի դար­ձան այդ ըն­կե­րու­թյան ոչ մի­այն գի­տա­տեխ­նիկա­­ կան տե­ղե­կատ­վու­թյունն ու փոր­ձը, այ­լեւ ստեղծ­վեց հա­մա­տեղ ըն­կե­րու­թյուն, ո­րը մաս­նա­գի­տա­ցած էր մե­տա­լուր­գի­ա­կան, ցե­ մեն­տի, շա­քա­րա­վա­զի գոր­ծա­րան­նե­րի եւ տա­րա­տե­սակ պլաստ­ մա­սե ար­տադ­րու­թյուն­նե­րի ին­ժե­նե­րա­կան նա­խագծ­ման եւ ծա­ ռա­յու­թյուն­նե­րի մա­տուց­ման ո­լոր­տում3: 1975 թ. մեկ­նար­կած խո­շոր ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի բաժ­նե­տոմ­ սե­րի վա­ճառ­քի մա­սին ո­րո­շու­մը4, ո­րը ե­րկ­րի մե­նաշ­նոր­հային կա­ ռույց­նե­րի ո­չն­չաց­ման նպա­տակ ու­ներ, ի­րա­նա­կան ի­րա­կա­նու­թյան մեջ հան­գեց­րեց տն­տե­սու­թյան մեջ մե­նաշ­նոր­հային կա­պի­տա­լի ա­վե­լի մեծ ծա­վալ­նե­րի, պե­տա­կան եւ մաս­նա­վոր ա­ռեւտ­րային, I V պլանի համեմատությամբ 810 մլրդ ռիալ (10,7 մլրդ դոլ.) А. З. Арабаджян, Иран изменения в отраслевой структуре экономики в 60-70 годах, М., 1983, с. 58.

2 H. Moghtader, The Impact of Increased Oil Revenue on Iran’s Economic Development 1973-1976, Towards the Modern Iran, Studies in Thought, Politics and Society, Ed.

by E. Kedourie, S. G. Haim, L., 1980, p. 253-254.

3 Н. М. Мамедова, Иран в XX веке. Роль государства в экономическом развитии, (в авторской редакции), М., 1996, с. 55.

4 M. R. Pahlavi, Answer to History, Toronto/Vancouver, 1980, p. 107-108.

1

1 2015 ­

157

բան­կային եւ ար­դյու­նա­բե­րա­կան կա­պի­տալ­նե­րի սեր­տաճ­մա­նը: Այդ սեր­տաճ­ման հիմ­նա­կան գոր­ծի­քը դար­ձան ներդ­րու­մային ըն­ կե­րու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք ստեղծ­վել է­ին բաժ­նե­տոմ­սե­րի ի­րաց­ման նպա­տա­կով, ո­րոնք են­թա­կա է­ին վա­ճառ­քի՝ հա­մա­ձայն «­շա­հի եւ ժո­ղովր­դի հե­ղա­փո­խու­թյան» բա­րե­փո­խում­նե­րի ծրագ­րի ար­դյու­ նա­բե­րա­կան սե­փա­կա­նու­թյան ը­նդ­լայն­ման մա­սին 13-րդ կե­տի: Դրան­ցից ա­մե­նա­խո­շո­րը՝ Ի­րա­նի ներդ­րու­մային ազ­գային ըն­կե­ րու­թյու­նը, ո­րի կա­պի­տա­լի 80 % վճար­վել էր պե­տա­կան բան­կե­րի կող­մից, 10 %՝ պե­տա­կան «­Բի­ Գնե­լով 100 մլն $ ար­ժո­ղու­թյամբ ա­րեւմ­ մե-ե Ի­րան» ըն­կե­րու­թյան, ի­սկ տա­գեր­մա­նա­կան «Krupp» ըն­կե­րու­թյան մնա­ցա­ծը՝ մաս­նա­վոր ըն­կե­րու­ բաժ­նե­տոմ­սե­րի 25,4 %-ը՝ ի­րա­նա­կան թյուն­նե­րի կող­մից: Ըն­կե­րու­ պե­տու­թյանը հա­սա­նե­լի դար­ձան այդ ըն­ թյու­նը փաս­տա­ցի, պե­տա­կան կե­րու­թյան ոչ մի­այն գի­տա­տեխ­նի­­կա­ մի­ջոց­նե­րով գնե­լով մաս­նա­վոր կան տե­ղե­կատ­վու­թյունն ու փոր­ձը, այ­լեւ սե­փա­կա­նու­թյան, Ը­նդ­լայն­ման ստեղծ­վեց հա­մա­տեղ ըն­կե­րու­թյուն, ո­րը մա­սին օ­րեն­քի տակ ըն­կած, մաս­նա­գի­տա­ցած էր մե­տա­լուր­գի­ա­կան, մաս­նա­վոր ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­ ցե­մեն­տի, շա­քա­րա­վա­զի գոր­ծա­րան­նե­րի րի բաժ­նե­տոմ­սե­րը, վե­րած­վել եւ տա­րա­տե­սակ պլաստ­մա­սե ար­տադ­րու­ էր դրանց բաժ­նե­տի­րոջ: Պե­ թյուն­նե­րի ին­ժե­նե­րա­կան նա­խագծ­ման եւ տա­կան ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը այդ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի մա­տուց­ման ո­լոր­տում: ներդ­րու­մային ըն­կե­րու­թյան մի­ջո­ցով կա­րող է­ին գնել մաս­նա­վոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի բաժ­նե­ տոմ­սե­րը եւ հա­կա­ռա­կը1: Փաս­տա­ցի պե­տու­թյու­նը խրա­խու­սում էր այն­պի­սի մի­ա­վո­րում­նե­րի ստեղ­ծու­մը, ո­րոնք մե­ծաց­նում է­ին տար­բեր տե­սա­կի վար­կային եւ ար­դյու­նա­բե­րա­կան, մաս­նա­վոր, 1

րդյունաբերական սեփականության մասին շահի հրամանագիրը ենթադրում էր Ա իրանցիներին մասնավոր եւ պետական խոշոր ձեռնարկությունների բաժնետոմսերի զանգվածային վաճառք: Ծրագրվում էր վաճառքը իրականացնել փուլային սկզբունքով՝ մինչեւ 1978 թ. 49 % մասնավոր եւ 99 % պետական եւ այլ խոշոր արտադրական ընկերությունների արդյունաբերության եւ գյուղատնտեսության աշխատողներին, գյուղացիությանը եւ այլ դասերի ներկայացուցիչներին: Սակայն բարեփոխումը չէր տարածվում մետալուրգիական, նավթաքիմիական ու նավթարդյունաբերության եւ պետական այլ առանցքային ոլորտների վրա: Այս ժամանակ իրանցիների 54 %–ը աղքատության շեմից ներքեւ էին եւ չէին կարող բաժնետոմսեր գնել: Շահական իշխանությունները, որպեսզի օգնեն ժողովրդի բաժնետոմսերի գնման հարցում, ստեղծեցին հատուկ ֆինանսավարչական գործակալություններ, որոնք պարտավոր էին գնելու ձեռնարկությունների բաժնետոմսերը, այնուհետեւ, օգտագործելով վարկային համակարգը, վաճառել դրանք բնակչությանը: Արդյունքում՝ այդ կազմակերպությունների գործունեությունը հանգեցրեց տրամադրված գումարների թալանի, եւ արդյունաբերական սեփականության ընդլայնման մասին բարեփոխումը ձախողվեց: Н. М. Мамедова, Иран в XX веке. Роль государства в экономическом развитии, с. 58, С. А. Агаев, Иран в прошлом и настоящем (Пути и формы революционного процесса), М., 1981, с. 174.

158

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

պե­տա­կան եւ օ­տա­րերկ­րյա մե­նաշ­նոր­հային գոր­ծարք­նե­րի հնա­ րա­վո­րու­թյուն­նե­րը: ­Թե­եւ պե­տա­կան ֆի­նան­սա­կան օ­ժան­դա­կու­թյու­նը եւ պլա­ նային վե­րահս­կո­ղու­թյու­նը հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ ստեղ­ծե­ցին մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի հա­մար վե­րած­վե­լու ե­րկ­րի ար­դյու­նա­բե­ րա­կա­նաց­ման գոր­ծըն­թա­ցի ա­մե­նաակ­տիվ մաս­նակ­ցի, սա­կայն մյուս կող­մից՝ պե­տու­թյան տն­տե­սա­կան կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի ը­նդ­ լայ­նու­մը եւ պե­տա­կան կար­գա­ Հի­ե­րար­խիկ սկզ­բուն­քով գոր­ծող բյու­ վոր­ման նման քա­ղա­քա­կա­նու­ րոկրա­­տա­կան հա­մա­կար­գի պայ­ման­նե­ թյան ար­դյուն­քում պե­տա­կան րում, ե­րբ կա­րե­ւոր ո­րո­շում­նե­րը կա­յաց­վում հատ­վա­ծը ձեռք էր բե­րում ո­ւր­ է­ին ա­մե­նա­վե­րե­ւում, ա­վե­լա­նում է­ին ան­ ճաց­ ված չա­ փեր, եւ այդ հատ­ շր­ջե­լի սխալ­նե­րի, ա­նար­դյու­նա­վետ հաշ­ վա­ծի կա­ռա­վա­րու­մը պա­հան­ վարկ­նե­րի, կա­մա­յա­կա­նու­թյուն­նե­րի հա­վա­­ ջում էր վար­չա­բյու­րոկ­րա­տա­ նա­կա­նու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք ա­ռա­ջա­նում է­ին` կան հզոր մե­քե­նայի ստեղ­ծում, ոչ այն­քան տն­տե­սա­կան ան­հրա­ժեշ­տու­ ո­րը, ի­նչ­պես յու­րա­քան­չյուր թյու­նից ել­նե­լով, որ­քան իշ­խող վեր­նա­խա­վի բյու­րոկ­րա­տա­կան կա­ռույց, կող­մից սե­փա­կան շա­հե­ր­ը պաշտ­պա­նե­լու ձե­ւա­վոր­վում էր հի­ե­րար­խիկ ար­դյուն­քում՝ հան­գեց­նելով տն­տե­սու­թյան սկզ­բուն­քով, ի­նչն էլ իր հեր­թին ճգ­նա­ժա­մային ե­րե­ւույթ­նե­րի: հան­գեց­նում էր պե­տա­կան իշ­ խա­նու­թյան բռ­նա­տի­րա­կան հա­մա­կար­գի զար­գաց­մա­նը: Ա­րդեն 60-ա­կան թվա­կան­նե­րին վար­չա­պե­տա­կան կա­պի­տա­լիզ­մը ձեռք բե­րեց մե­նաշ­նոր­հայինպե­տա­կան կա­պի­տա­լիզ­մի մի­տում­ներ: Ե­թե սկզբ­նա­կան շր­ջա­ նում մե­նաշ­նոր­հային պե­տա­կան կա­պի­տա­լիզ­մի մո­դե­լը ան­հրա­ ժեշտ էր կա­պի­տա­լիս­տա­կան հա­ջորդ փու­լի ան­ցման հա­մար եւ հնա­րա­վո­րու­թյուն էր ստեղ­ծում հաղ­թա­հա­րե­լու ա­վան­դա­կան կա­ ռույց­նե­րի, ա­ռա­ջին հեր­թին՝ կի­սաա­վա­տա­կան խո­շոր հո­ղա­տե­ րե­րի եւ ա­ռեւտ­րա­վաշ­խա­ռո­ւա­կան կա­պի­տա­լի ը­նդ­դի­մու­թյու­նը՝ ե­րկ­րի ար­դյու­նա­բե­րա­կա­նա­ցու­մը հու­նի մեջ դնե­լու եւ ժա­մա­նա­ կա­կից ար­տադ­րա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ կու­տա­կե­լու տե­սան­ կյու­նից, ա­պա ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում նրա ա­ռա­ջա­դի­մա­կան գոր­ծա­ռույ­թը հա­կա­ռակ ազ­դե­ցու­թյունն ու­նե­ցավ՝ ար­գե­լա­կե­լով կա­պի­տա­լիս­տա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի հե­տա­գա զար­գա­ցու­ մը: Ար­տադ­րա­կան ու­ժե­րի կու­տակ­մա­նը, տն­տե­սա­կան հա­մա­լի­րի ը­նդ­լայն­մա­նը զու­գա­հեռ՝ վար­չահ­րա­մա­յա­կան մե­թոդ­նե­րը չէ­ին կա­րող տն­տե­սա­պես ար­դյու­նա­վետ լի­նել եւ կորց­նում էր գոր­ծըն­ թա­ցի նկատ­մամբ վե­րահս­կո­ղու­թյու­նը: Հի­ե­րար­խիկ սկզ­բուն­քով

1 2015 ­

գոր­ծող բյու­րոկ­րա­տա­կան հա­մա­կար­գի պայ­ման­նե­րում, ե­րբ կա­ րե­ւոր ո­րո­շում­նե­րը կա­յաց­վում է­ին ա­մե­նա­վե­րե­ւում, ա­վե­լա­նում է­ին ան­շր­ջե­լի սխալ­նե­րի, ա­նար­դյու­նա­վետ հաշ­վարկ­նե­րի, կա­մա­ յա­կա­նու­թյուն­նե­րի հա­վա­նա­կա­նու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք ա­ռա­ջա­նում է­ին՝ ոչ այն­քան տն­տե­սա­կան ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նից ել­նե­լով, որ­ քան իշ­խող վեր­նա­խա­վի կող­մից սե­փա­կան շա­հե­ր­ը պաշտ­պա­ նե­լու ար­դյուն­քում՝ հան­գեց­նելով տն­տե­սու­թյան ճգ­նա­ժա­մային ե­րե­ւույթ­նե­րի: Նման պայ­ման­նե­րում ար­գե­լակ­վում էր պե­տա­կան մե­նաշ­նոր­հային կա­պի­տա­լիզ­մից ա­զատ շու­կա­յա­կան հա­րա­բե­ րու­թյուն­նե­րի ան­ցման գոր­ծըն­թա­ցը1:­ Ար­դի­ա­կա­նաց­ման ձա­խող­ման մյուս պատ­ճառ­նե­րից է­ր հա­մե­ մա­տա­բար նեղ խո­շոր ձեռ­նար­կա­տե­րե­րի շր­ջա­նա­կի սեր­տա­ճու­ մը վար­չա­պե­տա­կան հա­մա­կար­գին: 1976 թ. խո­շոր մաս­նա­վոր ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի 84 %–ը պատ­կա­նում էր ըն­դա­մե­նը 45 ըն­ տա­նի­քի, ո­րը գործ­նա­կան եւ ազ­գակ­ցա­կան կա­պեր ու­ներ շա­ հա­կան ըն­տա­նի­քի եւ պե­տա­կան բարձ­րաս­տի­ճան ներ­կա­յա­ցու­ ցիչ­նե­րի հետ, եւ ո­րոնց հա­սա­նե­լի է­ին պե­տու­թյան ֆի­նան­սա­կան մի­ջոց­նե­րը2: Այս­պի­սով՝ մաս­նա­վոր հատ­վա­ծում կա­պի­տա­լի եւ ար­տադ­րու­թյան հա­մա­կենտ­րո­նա­ցու­մը հան­գեց­րին խո­շոր կա­ պի­տա­լի խմ­բե­րի ձե­ւա­վոր­մա­նը, ո­րոնք աս­տի­ճա­նա­բար վե­րա­ ճում է­ին տար­բեր մա­կար­դակ­նե­րի մե­նաշ­նոր­հային խմ­բե­րի եւ բա­ցա­ռիկ դե­րա­կա­տա­րում ու­նե­ին ե­րկ­րի սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան կյան­քում: Մե­նաշ­նոր­հային խմ­բե­րի ձե­ւա­վո­րու­մը հատ­կա­պես ակ­տիվ էր ըն­թա­նում ար­տադ­րո­ղա­կան այն ո­լորտ­նե­րում, ո­րոն­ ցում մաս­նակ­ցային ներգ­րավ­վա­ծու­թյուն ու­ներ նաեւ պե­տա­կան եւ օ­տա­րերկ­րյա կա­պի­տա­լը: Ա­րա­գա­ցավ ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի մի­ջեւ փոխ­կա­պակց­վա­ծու­թյու­նը ար­դյու­նա­բե­րու­թյան, ա­ռեւտ­րի եւ բան­կային ո­լորտ­նե­րում, ո­րը հիմ­քեր ստեղ­ծեց ար­դյու­նա­բե­րա­ կան-ֆի­նան­սա­կան կա­պի­տա­լի ձե­ւա­վոր­ման հա­մար եւ հան­գեց­ րեց ի­րա­նա­կան բուր­ժո­ւա­զի­այի ոչ մեծ հատ­վա­ծի ֆի­նան­սա­կան օ­լի­գար­խի­այի վե­րած­վե­լուն: Խո­շոր կա­պի­տա­լի գոր­ծու­նե­ու­թյան հա­մար բա­ցա­ռիկ բա­րեն­պաստ պայ­ման­ներ է­ին ա­պա­հով­վում պե­տա­կան հատ­վա­ծի կող­մից: Թե­եւ մի­ա­ժա­մա­նակ պե­տա­կան կար­գա­վոր­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մի­ջո­ցով փորձ էր ար­վում վե­րահս­կե­լու խո­շոր կա­պի­տա­լի գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը եւ ար­տադ­րու­ . Скляров, Иран 60-80-х годов: традиционализм против соеременности. Л Революция и контреволюция, Москва, “Наука”, Изд. “Восточная литература”, 1993, с. 117-118.

2 В. М. Сергеев, С. Н. Саруханян, նշվ. աշխ., էջ 140: 1

159

160

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

թյան ու կա­պի­տա­լի հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ան­խու­սա­փե­լի գոր­ ծըն­թա­ցը սո­ցի­ա­լա­կան սուր բա­խում­նե­րը մեղ­մաց­նե­լու նպա­տա­ կով, սա­կայն, այ­դու­հան­դերձ, գնա­ճի պայ­ման­նե­րում կա­ռա­վա­ րու­թյան հիմ­նա­կան պայ­քարն ո­ւղղ­վեց կա­պի­տա­լի ա­վե­լի ցածր ձե­ւե­րի դեմ: Որ­պես կա­նոն, մե­նաշ­նոր­հային մի­տում­նե­րը ձե­ւա­ վոր­վում է­ին եւ ա­ռա­վել ակ­տիվ ըն­թա­նում է­ին այն ո­լորտ­նե­րում եւ ար­տադ­րու­թյուն­նե­րում, որ­տեղ մաս­նակ­ցում էր նաեւ պե­տա­կան եւ օ­տա­րերկ­րյա կա­պի­տա­լը: Այս­պի­սով՝ պե­տու­թյան ան­մի­ջա­կան մաս­նակ­ցու­թյամբ ձե­ւա­վոր­ված մաս­նա­վոր հատ­վա­ծը ոչ մի­այն չհա­կակշ­ռեց տն­տե­սու­թյան մեջ պե­տա­կան մաս­նակ­ցու­թյա­նը, ան­գամ խո­րաց­րեց այն՝ մե­նաշ­ Ար­դյունքն ե­ղավ «­սեւ» շու­կայի ա­ռա­ջա­ցու­ նոր­հաց­վե­լով եւ սեր­տա­ճե­լով մը, սպե­կու­լյա­ցի­այի, կո­ռուպ­ցի­այի եւ կա­ պե­տա­կան հատ­վա­ծին: Պե­ շառա­կե­րու­թյան չա­փե­րի կտ­րուկ ա­ճը: տու­թյան կող­մից հիմ­նա­կա­նում խրա­խու­սվում էր խո­շոր ըն­կե­ րու­թյուն­նե­րի կազ­մա­վո­րու­մը, ի­սկ ազ­գային շու­կայի եւ ար­դյու­ նա­բե­րու­թյան վրա մե­նաշ­նորհ­նե­րի բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թյու­նը սահ­մա­նա­փա­կե­լու փոր­ձե­րը հիմ­նա­կա­նում ձա­խող­վում է­ին: Նույն խո­շոր ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի բաժ­նե­տոմ­սե­րի վա­ճառ­քի ծրագ­րի ար­դյուն­քում խո­շոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րը, թո­ղար­կե­լով լրա­ցու­ցիչ բաժ­նե­տոմ­սեր, է՛լ ա­վե­լի ամ­րապն­դե­ցին ի­րենց մե­նաշ­նոր­հային դիր­քե­րը: Ե­թե նախ­կի­նում տն­տե­սու­թյան մենաշ­նոր­հային հատ­ վա­ծին դի­մա­կա­յում է­ին պե­տա­կան կամ այլ մաս­նա­վոր ձեռ­նար­ կու­թյուն­նե­ր, ա­պա ձեռ­նար­կա­տի­րա­կան մի­եւ­նույն խմ­բի վեր­նա­ խա­վի ներ­սում բաժ­նե­տոմ­սե­րի վե­րա­վա­ճառ­քի ար­դյուն­քում մե­ նաշ­նոր­հային հատ­վա­ծը փաս­տա­ցի նե­ղաց­րեց բուր­ժո­ւա­զի­այի մնա­ցած շեր­տե­րի, մանր ձեռ­նար­կա­տե­րե­րի հնա­րա­վո­րու­թյուն­ նե­րը՝ մի­ա­ժա­մա­նակ, կորց­նե­լով սե­փա­կան ար­տադ­րա­կան հզո­ րու­թյուն­նե­րը զար­գաց­նե­լու խթա­նը՝ ե­կա­մուտ­նե­րի հոս­քը ա­պա­ հո­վե­լով գնե­րի բարձ­րաց­ման հաշ­վին: Այս հա­մա­տեքս­տում բա­րե­փո­խում­նե­րի քա­ղա­քա­կա­նու­թյան բաղ­կա­ցու­ցիչ­նե­րից էր խո­շոր կա­պի­տա­լի ազ­դե­ցու­թյան մե­ծա­ ցու­մը գնա­գո­յաց­ման, մաք­սա­տուր­քե­րի, ար­տո­նագր­ման, վար­ կա­վոր­ման պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան վրա, հատ­կա­պես ճյու­ղային սին­դի­կատ­նե­րի եւ ա­ռեւտ­րաար­դյու­նա­բե­րա­կան պա­ լատ­նե­րի մի­ջո­ցով: Փաս­տա­ցի շա­հա­կան վար­չա­կար­գը գեր­ժա­ մա­նա­կա­կից ար­տադ­րա­կան ձեռք­բե­րում­նե­րը մե­խա­նի­կո­րեն տե­ղա­փո­խում էր ի­րա­նա­կան դաշտ՝ ա­ռանց հաշ­վի առ­նե­լու ի­րա­

1 2015 ­

նա­կան հա­սա­րա­կու­թյան գե­րակշ­ռող մե­ծա­մաս­նու­թյան կող­մից դրանք հա­մա­չափ յու­րաց­նե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը: Փոր­ձե­լով սահ­մա­նա­փա­կել տն­տե­սու­թյան մեջ մե­նաշ­նոր­հային հատ­վա­ծի ազ­դե­ցու­թյու­նը, ո­րի հե­տե­ւան­քով ա­վե­լի է­ին խո­րա­նում գնա­ճային ե­րե­ւույթ­նե­րը՝ պե­տու­թյու­նը ակ­տի­վո­րեն սկ­սեց մի­ջամ­ տել գնա­գո­յաց­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րին: 1973 թ. կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից հիմն­վեց Գնե­րի վե­րահս­կո­ղու­թյան կենտ­րո­նը, ո­րը սկ­ սեց սահ­մա­նել մե­ծա­ծա­խի գնե­րի մա­կար­դա­կը: 1974 թ. ստեղծ­ վեց Սպա­ռող­նե­րի պաշտ­պա­նու­թյան ֆոն­դը, ո­րը սահ­մա­նում էր ման­րա­ծա­խ գնե­րը եւ ո­րո­շում էր ֆիքս­ված գնա­գո­յաց­մա­նը են­ թա­կա ապ­րանք­նե­րի ան­վա­նա­ցան­կը: Նշ­ված փո­փո­խու­թյուն­նե­ րը ան­մի­ջա­պես հան­գեց­րին ոչ մի­այն շար­քային սպա­ռող­նե­րի եւ ար­տադ­րող­նե­րի, այ­լեւ հա­սա­րա­կու­թյան տար­բեր խա­վե­րի շա­հե­ րի սուր բախ­մա­նը: Ի­րա­նա­կան ապ­րան­քաշր­ջա­նա­ռու­թյան կե­սը (իսկ ար­տադ­րա­կան նշա­նա­կու­թյան ապ­րանք­նե­րի ա­վե­լի քան 80 %-ը) ա­պա­հով­վում էր ներ­մուծ­ման հաշ­վին, ո­րը հիմ­նա­կա­նում կենտ­րո­նա­ցած էր մաս­նա­վոր հատ­վա­ծի ձեռ­քում1: Մի­ջազ­գային շու­կա­յում գնե­րի շար­ժը միշտ չէ, որ հաշ­վի էր ա­ռն­վում ֆիքս­ված գնե­րի սահ­ման­ման ժա­մա­նակ, ին­չը է­ա­պես ազ­դեց ապ­րանք­նե­ րի գն­ման գոր­ծըն­թա­ցի վրա: Ներ­մուծ­ման ե­կամ­տա­բե­րու­թյան նվազ­ման ար­դյուն­քում սկ­սե­ցին ի հայտ գալ ներ­մուծ­ման ը­նդ­հա­ տում­ներ, ի­նչն իր հեր­թին նպաս­տում էր այս կամ այն ապ­րան­ քա­տե­սակ­նե­րի պար­բե­րա­կան դի­ֆի­ցի­տի: Ար­դյունքը ե­ղավ «­սեւ» շու­կայի ա­ռա­ջա­ցու­մը, սպե­կու­լ յա­ցի­այի, կո­ռուպ­ցի­այի եւ կա­շա­ ռակե­րու­թյան չա­փե­րի կտ­րուկ ա­ճը: 1974-75 թթ. ար­դյու­նա­բե­րող­ նե­րի ու ներ­մու­ծող­նե­րի վնաս­նե­րը փոխ­հա­տուցե­լու նպա­տա­կով ստեղծ­վեց Գնե­րի կա­յու­նաց­ման ֆոն­դը, ո­րը սկ­սեց դո­տա­ցի­ա­ներ տրա­մադ­րել ար­դյու­նա­բե­րող­նե­րի՝ ապ­րանք­նե­րի ֆիքս­ված գնե­ րով վա­ճառ­քից կրած վնաս­նե­րը փոխ­հա­տուցե­լու նպա­տա­կով2: Ֆոն­դի մի­ջո­ցով վար­կեր է­ին տրա­մադր­վում ի­նչ­պես մաս­նա­վոր, այն­պես էլ պե­տա­կան ներ­մու­ծող­նե­րին: Փաս­տա­ցի ֆոն­դի մի­ջոց­ նե­րը հա­սա­նե­լի է­ին դառ­նում նույն մե­նաշ­նոր­հային խմ­բե­րին, ո­րոնք վե­րահս­կում է­ին մե­ծա­ծախ շու­կան՝ ան­տե­սե­լով մանր ձեռ­ նար­կա­տի­րա­կան շեր­տե­րը, ո­րոնց հա­մար գո­յա­տեւ­ման հիմ­նա­ կան մի­ջո­ցը «­սեւ» շու­կան էր: Պե­տա­կան մի­ջամ­տու­թյան քա­ղա­ . Мамедова, Иран в XX веке. Роль государства в экономическом развитии, с. М 60-62.

2 Robert E. Looney, The Inflationary Process in Prerevolutionary Iran, The Journal of Developing Areas 19 (April), Monteray, California, 1985, p. 335-337: 1

161

162

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

քա­կա­նու­թյան ու­ժե­ղաց­ման հա­ջորդ քայ­լը դար­ձավ գնե­րի եւ սպե­ կու­լ յա­ցի­այի դեմ պայ­քա­րի մա­սին հայ­տա­րա­րու­թյու­նը: Սկս­վե­ցին դա­տա­վա­րա­կան գոր­ծըն­թաց­ներ՝ բարձր գնե­րով ապ­րանք­նե­րը վա­ճա­ռե­լու մե­ղադ­րանք­նե­րով, ո­րոնք ա­վարտ­վե­ցին խո­շոր տու­ գանք­նե­րով եւ բան­տար­կու­թյուն­նե­րով1: Բուր­ժո­ւա­զի­այի տար­բեր խա­վե­րի մի­ջեւ հա­կազ­դե­ցու­թյու­նը գնա­լով խո­րա­նում էր: Պե­տու­ թյան ու­ղիղ մի­ջամ­տու­թյու­նը շու­կա­յա­կան մե­խա­նիզմ­նե­րին, թե­եւ նպա­տակ էր հե­տապն­դում մեղ­մաց­նե­լու շու­կայի մե­նաշ­նոր­հային ե­րե­ւույթ­նե­րը, սա­կայն ծանր հե­տե­ւանք­ներ ու­նե­ցավ ոչ թե խո­շոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի, այլ ձեռ­նար­կա­տի­րա­կան ա­վե­լի ան­կազ­մա­ կերպ եւ թույլ շեր­տե­րի վրա: Պե­տու­թյունը, իր ձեռ­քում կենտ­րո­նաց­նե­լով նավ­թային ահ­ռե­ լի ե­կա­մուտ­նե­րը, ի վի­ճա­կի չե­ղավ կազ­մա­կեր­պե­լու մանր ձեռ­ նար­կա­տի­րու­թյան եր­կա­րա­ժամ­կետ վար­կա­վոր­ման մի­ջո­ցա­ ռում­նե­րը2: Շա­հա­կան շր­ջա­նում տն­տե­սա­կան ա­ճի մի­տում­նե­րը, ո­րը գրա­կա­նու­թյան մեջ գնա­հատ­վում է որ­պես կա­պի­տա­լիզ­մի բուռն զար­գա­ցում, գրե­թե կի­սով չափ ա­պա­հով­վում էր պե­տա­ կան հատ­վա­ծի կող­մից: Ե­րկ­րի հա­մա­խառն ար­դյուն­քի սպառ­ման 50 %–ը ի­րա­կա­նաց­վում էր պե­տա­կան կա­ռույց­նե­րի մի­ջո­ցով: Պե­ տա­կան հատ­վա­ծը մե­ծա­մա­սամբ ա­պա­հո­վում էր տն­տե­սա­կան ա­ճի բարձր տեմ­պե­րը ը­նդ­հուպ մին­չեւ 1977-78 թթ., ե­րբ ՀՆԱ-ի ա­ճը ան­ցած տար­վա հա­մե­ Պե­տու­թյունն իր ձեռ­քում կենտ­րո­նաց­նե­ մատ կազ­ մեց 116,0 %: 1977լով նավ­թային ահ­ռե­լի ե­կա­մուտ­նե­րը՝ ի 78 թթ. զար­գաց­ման ըն­թաց­քը վի­ճա­կի չե­ղավ կազ­մա­կեր­պե­լու մանր ձեռ­ դան­ դա­ ղեց մին­ չեւ 101,8 %, եւ նար­կա­տի­րու­թյան եր­կա­րա­ժամ­կետ վար­ ՀՆԱ կազ­մեց 56,5 մլրդ դո­լար: կա­վոր­ման մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը: 1978-79 թթ., ե­րբ մաս­նա­վոր հատ­վա­ծը նե­րա­ռած գոր­ծա­դու­լային շար­ժու­մը տա­րած­վեց նաեւ պե­տա­կան ձեռ­նար­կու­թյուն­նե­րի, հատ­կա­պես նավ­թայի­ն ար­դյու­ նա­բե­րու­թյան վրա, ՀՆԱ ա­ռա­ջին ան­գամ վի­ճա­կագ­րա­կան գնա­ հատ­ման քսա­նա­մյա շր­ջա­նում ըն­կավ 11,7 %3: Այս­պի­սով՝ ե­կա­մուտ­նե­րի բաշխ­ման խո­րա­ցող ան­հա­վա­սա­ րա­չա­փու­թյու­նը եւ օ­տա­րերկ­րյա կա­պի­տալ­նե­րի հետ կապ­ված մի շարք պե­տա­կան եւ մաս­նա­վոր խմ­բե­րի կող­մից շու­կայի մե­ նաշ­նոր­հաց­ման պայ­ման­նե­րում մանր եւ մի­ջին ձեռ­նար­կա­տի­ С. А. Агаев, նշվ. աշխ., 176, 182: E. Abrahamian, նշվ. աշխ., էջ 25: 3 Н. М. Мамедова, Иран в XX веке. Роль государства в экономическом развитии, с. 60.

1

2

1 2015 ­

րու­թյան դուրսմղու­մը, ի­նչ­պես նաեւ պե­տա­կան չա­փից ա­վե­լի մի­ջամ­տու­թյու­նը տն­տե­սու­թյան մեջ, նե­րա­ռյալ մի­ջամ­տու­թյու­նը գնա­գո­յաց­մա­ն գոր­ծըն­թաց­նե­րին, բա­ցա­սա­կան հե­տե­ւանք­նե­ րի հան­գեց­րին: Ազ­գային ե­կամ­տի ա­ճի տեմ­պե­րը կր­ճատ­վե­ցին, սկս­վեց գնաճ, ա­ռա­ջա­ցավ «­սեւ շու­կա», կո­ռուպ­ցի­ան եւ կա­շա­ռա­ կե­րու­թյու­նը ան­նա­խա­դեպ չա­փե­րի հա­սան: Շա­հա­կան ըն­տա­նի­ քի եւ մի շարք մե­նաշ­նոր­հային խմ­բե­րի ձեռ­քե­րում քա­ղա­քա­կան լծակ­նե­րի եւ տն­տե­սա­կան ահ­ռե­լի մի­ջոց­նե­րի կենտ­րո­նա­ցու­մը շա­հա­կան ար­դի­ա­կա­նաց­ման մո­դե­լի նկատ­մամբ հա­մա­տա­րած դժ­գո­հու­թյուն­նե­րի պատ­ճառ դար­ձավ: Ի­րա­նա­կան ար­դիա­կա­ նաց­ման օ­րի­նա­կը ի ցույց դրեց, որ այդ ան­ցու­մը չի կա­րող ի­րա­ կա­նաց­վել, ե­թե ար­դի­ա­կա­նաց­մանն ո­ւղղ­ված վե­րա­փո­խում­նե­րը տե­ղի են ու­նե­նում բա­ցա­ռա­պես «­վե­րե­ւից»՝ ա­ռանց հաշ­վի առ­նե­ լու ե­րկ­րի ի­րա­կան պա­հանջ­մունք­նե­րը, ա­պա­ցու­ցեց, թե որ­քան ե­րե­ւա­կա­յա­կան կա­րող է լի­նել բռ­նաճն­շում­նե­րի եւ ար­գելք­նե­րի վրա հիմն­ված «­քա­ղա­քա­կան կա­յու­նու­թյու­նը» ան­գամ նավ­թի ստանալու ան­նա­խա­դեպ ե­կա­մուտ­նե­րի պայ­ման­նե­րում: Ի­րա­նա­ կան տն­տե­սու­թյան ան­հա­մա­մասն զար­գա­ցու­մը եւ ա­վան­դա­կան կա­ռույց­նե­րի բռ­նի ո­չն­չա­ցու­մ ն ա­ռանց հա­մա­պա­տաս­խան կեն­ սու­նակ կա­ռույց­նե­րի փո­խա­րին­ման հան­գեց­րին հե­ղա­փո­խու­ թյան: Ի­րա­նում 1979 թ. հե­ղա­փո­խու­թյան ար­դյուն­քը, ո­րը սկզ­բում ստա­ցավ «­հա­կա­մի­ա­պե­տա­կան», ի­սկ այ­նու­հե­տ «իս­լա­մա­կան» ան­վա­նու­մը, նշա­նա­վոր­վեց ոչ մի­այն ի­րա­նա­կան մի­ա­պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման պատ­մու­թյան ա­վար­տով, այ­լեւ ո­րա­կա­պես նոր ու­ ժի՝ քա­ղա­քա­կան իս­լա­մի բե­մե­լով:

163

164

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

THE VOLUME IN A GLANCE

Modernization of Turkish Navy Force Hayk Gabrielyan The Republic of Turkey is surrounded by seas from three sides and though has a comparatively strong navy, Ankara still strives for modernization and upgrade, by implementing large-scale projects.

Turkey aims to assure its security and influence at seas, and also to come out to oceans. Ankara builds up its own navy industry in order to become independent of foreign contractors, and also to become an exporter in future.

Specifics of using migration issues in party propaganda in Armenia on the case of 2012 parliamentary elections Armen Ghazaryan Appearance of migration issues in socio-political landscape of Armenia shows raising interest of Armenian political parties towards objective representation of the problem. A study of migration thematic in the programs of parties represented at the National Assembly shows that although all parties have been publicly discussing migration problems, their positions are declarative and general, and have no offer of specific solutions and approaches. Another indicator is that legislative proactiveness in the area of migration is coming always from the Government of Armenia, while political parties in general have voted in favor of those legislative initiatives.

1 2015 ­

South Caucasus – pro-Western tandem, pro-Russian EAEU or…?

Roman Melikyan South Caucasus has been in the interest center of major geopolitical actors for many centuries. Many analysts claim that after Ukrainian events the South Caucasus might become next hot point of interest clash of geopolitics. It is important to calculate fluctuating geostrategic aims of superpowers to understand the potential of stability and dynamics of development of the region. Although integration processes are prevailing in the region, South Caucasus countries do not rush either to EU with its foreign and domestic crisis or newly-established EAEU.

The rights of non-Muslim population under the rule of “Islamic State” Naira Sahakyan On 29 June 2014, the terrorist group “Islamic State of Iraq and Syria” declared the establishment of caliphate and renamed itself “Islamic State”.

“Islamic State” tries to establish Islamic Ummah, where the life (not only the Muslims’, but also non-Muslims’) must be regulated by Sharia laws. In Islam non-Muslim population is divided into two major parts, i.e. People of the Book and infidels. In the first part of article the author tried to analyze the rights of People of the Book given by leader of “Islamic State”, Abu Bakr al-Baghdadi. And in the second part she analyzed the issue of Yazidis, who are considered to be infidels. During the analyzing the rights of infidels the author paid attention to the issue of slavery, which has been justified by “Islamic State”.

Azerbaijani propaganda in 2014 publications on military topics Anzhela Elibegova 2014 was indicated with drastic raise in falsification and disinformation in Armenian-Azerbaijani military discourse paralleled with instability on Armenia-Azerbaijan borders and Azerbaijan-NKR frontline. This article studies structural and chronology aspects of the situation in information sphere of Azerbaijan.

165

166

ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1 2015

2014 as a difficult year for Turkey Gevorg Petrosyan 2014 was full of developments in foreign and domestic arena of Turkey.

The article sheds ligt on those development that are important for Armenia and Armenians. Article focuses on Turkey-ISIL relations, local and presidential elections, catastrophes at mines, the conflict between Erdogan and Gul, as well as Erdogan’s April 24 message.

Energy factor as leverage of RF foreign policy against unipolar world Andranik Grigoryan In modern times the impact of energetic factor upon the processes of international and interregional relations has increased and is considered to be one of the major issues of present-time international diplomacy.

The article reveals the abrupt changes taken place in the first years of presidency of RF president Vladimir Putin when, as a result, energetic factor was observed as a serious engine in the struggle against the current unipolar world system. The profound changes taken place in the RF foreign policy definitely changed the process of interregional relations, the political analysis of which may be considered as a political essential issue. This article may as well stand as a unique experimental attempt in the study of this problem.

Building “Bridges” between Caspian Sea, Black Sea, the Middle East and Europe: The Relativity of Turkey´s Available and Potential Power Hasmik Khachatryan Oil and gas are of strategic significance. The resources make important components of national power, hence also provoke power struggle. The power struggle evolves around the control over the resource riches or rich regions. At the post-Cold War period a compelling power struggle is especially observed in the former-Soviet Caspian containing oil and gas resources. The struggle increasingly expands to include the Middle Eastern region with vast oil and gas resources (here particularly refers to Iran). At the post-Cold War period Turkey, involved in the struggle, exercises politics to gain access to the resources and secure the flow of the resources via its territory.

1 2015 ­

Accelerated development of capitalist relations in Iran during the ‘white revolution’ period Ruzanna Azroyan Accelerated development of capitalist relations during the “White

Revolution” period in Iran (1962-1978) involved the destruction of the former semi manorial socio-economic structures and their corresponding integration into new, objectively progressive social system. But Iran’s modernization pattern showed that this transition cannot be done if the modernization transformations occur solely “from above”, without taking into account the real needs of the country, demonstrated how imaginary can be “political stability” based on repression and prohibition even under the conditions of unprecedented oil revenues. The non-proportional development of Iranian economy and artificially accelerated industrialization created preconditions for the origin of 1978-1979 Islamic revolution.

167

ՏԱ­ՐԱ­ԾԱՇՐ­ՋԱ­ՆԱՅԻՆ Խ Ն­Դ Ի Ր­Ն Ե Ր •

1

(6)

2 0 1 5

Էջադրումը՝

Վահե Մուրադյանի

Սրբագրիչ՝

Նարինե Ղուկասյան

Տպագրությունը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 60x92 1/16: Թուղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 10,5 տպ. մամուլ:

«Վերնատուն» հրատարակչություն w w w. ve r n at u n . a m , Էլ. փոստ` info@vernatun.am