Yolitia 4 kokolistli las enfermedades

Page 1

YOLITIA Revista en lengua náhuatl Núm. 4, Marzo, 2017

kOkOLIsTLI lAS ENFERMEDADES

www.vitepoxteco.org www.vitepoxteco.org Editorial Tepoxteco


“Algunas enfermedades y sus curaciones”

Página 52 Códice Florentino


Tlayekananij 1.Lengua Náhuatl: Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz, profesor-inves gador del CECBA. 2.Lengua Náhuatl: Mtro. Arturo Gómez Mar nez, inves gador del INAH, México. 3.Lengua Náhuatl: Mtro. Ignacio Silva Cruz, estudiante de doctorado en la Universidad Nacional Autónoma de México 4.Lengua Náhuatl: Dra Jacinta Toribio Torres, directora de la Universidad Veracruzana Intercultural-Sede Huasteca. 5.Lengua Náhuatl: Mtra. Sabina Cruz de la Cruz, profesora de la Universidad de Texas-Aus n. 6.Lengua Tsotsil: Mtro. Jaime Pérez González, estudiante de doctorado de la Universidad de Texas, Aus n, EUA. 7.Lengua P'urhepecha: Dr. Amaruc Lucas Hernández, profesor-inves gador de la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. 8. Lengua Náhuatl: Mtra. Delfina de la Cruz de la Cruz, profesora de la Universidad Autónoma de Zacatecas y KANA. 9. Lengua Náhuatl: Mtra. Ofelia Cruz Morales, profesora del Ins tuto de Revitalización de la Lengua Náhuatl (KANA). 10. Lengua Náhuatl: Mtra. Catalina Cruz de la Cruz, profesora del Ins tuto de Revitalización de la Lengua Náhuatl (KANA).

Director General Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz

Diseño y es lo Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz

Imagen de Portada Códice Floren no

Todos los derechos reservados @ De la Cruz Cruz, Victoriano. @ Editorial Tepoxteco

Esta Revista no cuenta con ningún

@ Revista Electrónica Yoli a

po de patrocinio. Es una publicación gratuita y sin fines de lucro

Revista Electrónica Yolitia www.vitepoxteco.org


www.vitepoxteco.org Tlazcamatiliztli “Agradecimientos”

Tlaskamatilistli Piyali, innochimej, tlauel tlaskamati ipampa tikajxitiaj inin tekitl tlen naui. Melauak nimechtlakamatilia ika nochi noyollo. Ipan inin yolitia #4 tikajsis sekin tekitl tlen ika kokolistli tlen naman onkaj ipan totlaltikpak. Sekin kokolistli ipan ipan ni tlaltepaktli tomexijko iuan sekin kiualikakej koyomej kastiyaj. Tlauel tlaskamati nochi maseualmej tlen techpaleuijkej ika se amatl. Sabina, Ofelia, Catalina, Rubén, John García iuan Simón. Nojkiya Manuel, Moisés, Rodrigo.

Mtro. Victoriano de la Cruz Director de la Revista Electrónica Yolitia

www.vitepoxteco.org


Revista Electrónica Yolitia

¿Timokokoa?

so ¿Axtimokokoa?

yolitia www.vitepoxteco.org


TLAJTOLTEKPANALL Nahuatlahtolli 1. Tlatolozcocoliztli - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

7

2. Ni atl tlawel ipati ipan tonemillis “Ni pilatzih yoltok” - - - - - -

9

3. Cocoliztli tlen ahachica techpano - - - - - - - - - - - - - - - -

13

4. Cocoliztli tlen tlacameh - - - - - - -

18

- - - - - - - - - - -

5 Yolcocoliztli - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 27

Caxtilantlahtolli 6. Racismo en México: el malinchismo introyectado en la conciencia nacional - - - - - -

- - - - - - - - - - 31

7. Medicina Ancestral en la región de Zumpango - - - - - - - - - 37

Xochitlajtolli Poesía en náhuatl Rodrigo Yuani Chacón - Tlailkaualistli - - - - - - - - - - - - 40 Simón Cojito Villanueva Xoktlakualkan - - - - - - - - - - - 42


T ato ozcoco izt i Tlahcuilohqui: John García mococoz ica pneumonia; Pneumonia t en me tzimi izt i. Quemman huehuentzin mocoa ica Pneumonia, mococoa itactac huan quemmantica miquiz.

Quemmantzin, huehuehtzitzin pehuah mococoah huan quinohuimaca qui-to ozceh t acua i. Pehuah t at aci Quenque? Pan inin amat tiquittazceh queniuhcatzan tit ato oah cua i mohmozt ah huan teipan tiquittazceh

¿Queniuhcatzan pehua inin coco izt i?

queniuhcatzan t ato oah macehua meh Macehua meh mococoa ica t ato ozcoco izt i ipampa cequin t amant i. Quemman ezquiza ce acahya iihtic icuacezo, cuaixpoyahui, quemmantica ayochue i quioho inia it acayoh cua i, amo tetic it acayoh, i acatzihui, huan yeca axhue i t ato oz cua i. Quemman ezquiza pan icuacezo, achtohui t ahue huihuiti ce quezqui tonatiuh, quemmantiz cua tiyaz pero quemmantzin amo cua tiyaz.

quemman mococoah, huan quenque ne ne iya temahmauhtih. Achtohui ce macehua i t acuacua. Quemman quinequi quito oz, panoz iuhquinin: inenepi quiontopehua t acua i iquechtzint an. Hioides omit pehua t ehco huan quit ehco tia iquechto onyo pampa xinehpa tiqueh. Toquechto onyo huan Tococoh nenetztic. Yeca quemman t ehco toquechto onyo pano ome t amant i; (1) motzacua t ahto huazt i huan (2) quit apoa tococoh. Naman ca aqui t acua i pan tococoh huan yaz toihti.

T an amo tetic inenepi , icamac ihuan iquechcuayo, queme ahua pehuaz t ato ozcoco izt i. T an amo tetic it acayo, macehua i quito oz t acuahcua i t ahue yo ic. nenepi quitopehuaz t acuahcua i pero Hioides Omit t ehcoz yo ic.

Axcua i t an ca aqui t acua i pan t ahto huazt i. Quemman quiahci ce t amant i tequechto onyo, macehua i moihyotzacua huan pehua t at aci. Quemmantzin, at zo t acua i panoz tequechto onyo huan ca aquiz t ahto huazt i, tiquihtoah "me tzimia". T ahto huazt i ce oht i campa pano ihiyot huan quitemitia tetactac. Quemman ca aqui at zo t acua i pan tetactac, hue iz cococuapa huan

Huanquinon amo motzacuaz t ahto huazt i, t acua i ca aquiz t ahto huazt i, macehua i queme ahua pehuaz t at aci huan hue iz mococoz itactac. T an mococoz itactac, hue iz miquiz. T en Tihue i Ticchihuaz

7


Quemman nocca cua tiya mot acayo, nocca amo tetic, t ahue yo ic monenepi . nin ce cua ant i pampa at mot a oa t ahue chicahuac huan ca aquiz pan t ahto huazt i. Xicchihua ma mochihua tiahuac at , huan zan xiccua t acua i yamactzin. Amo ximococo. Xiccua cua i, amo xiconi miac tzope at , xinehnemi miac huan t an tihue i ximot a o. Coco izt i quenhuac diabetes quichihua coco izt i quen ni.

8


Ni atl tlawel ipati ipan tonemillis “Ni pilatzih yoltok” Tlajkuilojki / Rubén De la Cruz Martínez

pan se pi chinankohtzih mopowi iyayah ma-

wan tenana iwan ya iichpokah mokawayayah

sewa meh parah ni at yo tok pampa inih-

pampa t axka chiwayayah ininka ihtik wan

wantih kiittakeh kenihkatzah moixnextiyaya.

kinont amakayayah t en tekitiyayah.

Kipowah parah inihwantih tekitiyayah ika

pan se yawatzinko ni tekitini san ont a-

paki ist i ininmi ah t en iwan kitokayayah sint i,

kuahtehkeh wan yahkeh tekititoh, keh nopa

chi i, et , iwanya ayoht i. Wahkahkia itztoya se

tenana iwan ya iichpokah pehkeh moneh-

fami iah t en t awe tekitiyaya, nohnochipa

nemi iyayah parah t axka oseh, ika t ahkotona

tetata inwanya ikonewah ont amewayayah

nopa ichpokat kikuitehki ikoh parah at akuiti

ininmi ah kiont amewi iyayah pi toktzitzih,

wan kemah kitemitiyaya ikoh kiwa ti ankeh

9


moneki mitzt a iniseh se krustzih ika sokit

apixketzitzih.

mokuaixwak wan momo tipah pampa t a Ni ichpokat t awe momahmatih wan san

axkanah apixkentzitzih mitzwikaseh.

ken ka akito pankistiwetzki wan choka-

Keh nopa panok se metzt i ika kueso i pan ni

tiyahki ika ichah wan kipowi ito inana parah

ka i. Ax wahkahki sampa pehkeh tekitih

ahkia santinih kiwa ti ankeh kemah ki-

ininmi ah, wan se tonatih yahkeh kitokatoh

kuiyaya at wan ka akito ipan apah. Pero ni

sint i. Keh nopa panok se keski tonatih wan

toawi ax kine toki ihki iichpokah wan san

kiittakeh parah axkanah t ae i, wan sam-

kiahwak. Wan teipah kii ihki kenke axkanah

payano kitokatoh peroh sampa axkanah

t achiya kampa moketza.

t ae ki, pampa ax t aawitziyaya.

Pero axwahkahki ni ichpokat pehki totonia

Wahkaya pehki tona wan apameh pehkeh

wan ika ome tonatih yo t anki. Wan kehnopa

wakih wan ni masewa meh san awa-

pehkeh mot aht ani iah kenke parah mihki ni

taniyayah ika ininteko ken kikixtiyaya at .

ichpokat wan teipah moih itoh parah

Sekih yowiyayah onat akuiyayah atenoh

kiti ankeh apixkehtzitzih pampa yahki

wan kiwa ikayayah at ipan ininchupi.

at akuito meroh t ahkotona, pampa i-

Masewa meh pehkeh mahmawih, wan ken

nihwantih kine tokah parah kemah t ah-

kiittayayah para axkanah t aawetzi wan

kotona axkua i tiat akuiti pampa wahka

pampa nohkia ax t ae iyaya nochi t akua ist i

kisah wan monextiah san t achkeya t a-

t en kitokayayah.

mant i.

Ni masewa meh wahkahya pehkeh kikuihkuit awiyah ni at , kemantika axmah-

Wan tenana axkitona t a anato nimantzih

ma tiyaya pampa kima wiyayah ni at wan

pampa t a tiwetzih ipan at moneki ika

san kitekuiyayah parah t en kionitiaseh.

karrerah timotona t a anas ika se piyo

T awe tekuesoh ken t ae hki pampa pi a-

yayawik iwan ya ika t achpowa xiwit wan

pixketzitzih mihmikiyayah wan axkanah

10


t ameya tiyayah. Wan nohkia pehkeh a-

chikueyi tonatih t aawetzikoya wan ika

mihkamihmihkeh sehkih t apiya meh, piyo-

kaxto i tonatih t achiyatoh ininmi ah wan

meh, toto imeh, michimeh, ayomeh iwan

kiittatoh parah yehyehtzih tokt i pankisa,

koso imeh.

iwan keh ni masewa meh pehkeh yo pahkeh

Ken nopa asito tonatih wan masewa meh

pampa t aawetzkia. Wan wahkaya pehki

pehkeh mosenti iah, wan kiski se t ayen-

nesi san kampa we i san t axoxoktihtoya ika

kanket t en kiihtohki namah matiyakah ne

nochi xiwimeh inwaya kuatinih.

ipan weyi tepet ma tit aht ani itih ne toteko

ka teipah kiittakeh parah ni tokt i yehyektzih

at parah ma t aawetzi tikah. Ma t aa-

moska tia tikamatis nesiyaya san t axi otitok

wetzi tikah apixketzitzih.

t en e ot ipan nochi mi ah t en onkayaya,

Ken nopa masewameh yahkeh weyi pos-

nohkia kiittakeh parah yehyetzih t ae i nochi

tektit ah wan kiwikakeh toto imeh, piyomeh,

t en kitokah wahkaya kena pehkeh yo pakeh

tzope ik, winoh parah t at akua titoh to-

an moih inkeh ma kichihchiwi ikah se t at a-

teotzimeh. Keh nopa t ehkokeh ipan iixko

kua ti ist i parah kit askamati iseh at .

t en tepet wan nopaya pehkeh t at a-

pan ni t at akuati ist i se tot ayi t aht a-

kua tiyah, mihtotiyayah wan motio-

mahket temakato michimeh parah ma

chiwayayah.

kinkua chiwakah se t apani i wan ma ki-

Wan Keh nopa kistehkeh ipan ne tepet ika

akuaka apixketzitzih. Ni tot ayi mohmost ah

t ateochiwa ist i. Keh nopa asitoh ininchi-

onyowiyaya t aitzkiyaya wan kiwa ikayaya

nanko ipan xochika i wan keh nopa sampa

miyakeh michimeh, koso imeh wan aka-

mayihmeh. Ma tijmaluikan naman pilatzin

nopaya pehkeh moteochiwah.

Teipah N ni masewameh H moih ikeh parah ma

Pero seyok we tah sampa yahki wan kemah

t ayehyekotih wan kittaseh t a kit awe ia ax

asito ne atenoh kiitato se pi konetzih pi -

t ae i. Keh nopa nochi ika komoh pekeh

kuehkuetontzih ipan aixko. San ya ni kiittato

mopa ewiah tokah ininmi ah, iwan ika

wan t akuapi ihki wan kipowi ito isiwah

Kundiaa-na tekuii

11


t achke kipantitoya, ika se t a ochtzih pehki

Tlahcuilohqui / Sabina Cruz de la Cruz

kinitta apixkemeh wan kikahki parah kiih iah parah kiwikaseh pampa kinmihmiktihtok miyakeh inkonewah. ka teipah ni tot ayi pehki totonia wan t apo ohki wan ika yahki. Keh nopa imasewa poyowah monechkawikeh parah kit achi iseh t achke kipantihtoya, wan nimantzih kit a ikeh parah kiwikakeh apixketzitzih panpa t awe taitskiyaya. Wan yeka moneki ma tihma wikah pi atzih pampa ya techyo chikawa.

15 12


Cocoliztli tlen ahachica techpano Sabina Cruz de la Cruz

C

oco izt i ce t amant i t en oncah pan ni

t a tepect i quipanahci t acayo izt i t en macehua i huan t apiya i, oncah miac t amant i coco izt i cequin t en temahmati t ahue pampa t an quipanahci macehua i miqui pampa axcanah quipiya ipahyo quemman pano ica ni coco izt i macehua i achtohui quit aihyohui tia, pehua t axicoa pampa axcanah mayana nopa pampa quichihua ti ia coco izt i, quimachi ia axt en me ahuac, pampa miquizza, nouhquiya ticmatih oncah cequin coco izt i t en zan tet aihyohui tia t ahue huan zampa yohui zo mitzcahua, nopa pampa coco izt i quipiya ipahyo, cua tia macehua i t en mocoayaya. Naman na nicnequi nizani oz zan ica eyi coco izt i t en ahachica techpano pan tonemi iz, hue iz ce zo ome hue tah pan ce xihuit . Quemmantzin tiquihtozceh nouhquiya pano ome o eyi hue tah ce xihuit huan t an pano ni, nopa hue iz pampa xo onqui macehua i zo pampa quipano tihqueh ni coco izt i temahua. Achtohui totonicayot , t at acizt i huan yacatompi i. Totonicayot . Nitotoniya. Totoniya: Ni ce t amant i coco izt i ticmachi iz mot acayo totonic, zan tiyahyamaniya, axt en ticnequi ticchihuaz, axcanah tiyo paqui, yon axcanah timayanaz, ticmachi iz nochi t acua izt i

axcanah ahhuiac, quehuac ce nochi chichic, ticmachi iz t ahue ticececui iuhcatzan axcanah t aceceya, zan ticnequi ticochiz, huan quemman ce macehua i totoniya t ahue monequi momocuit ahuiz pampa t an axcanah quichihuaz huahca hue iz quit anahuia ni coco izt i huan queuhquinon axcanah cua tiaz niman hue iz itztoc zan ca ihtiz caxto i tonatiuh. Quemman ce macehua i quipanahci ya axcanah yohui huanya tepahtihquet inihhuantin mopahtiya zan ica xihuipaht i t en oncah huan quimatih cua i ipahyo ni coco izt i: T en quitequihuia iztat , at huan peztet . Moati ia huan mot a hui ia icuaixhuac ica nopa peztet , t an huaqui niman nopa quimaextia t ahue quicahuac quipiya huan yo ic yo ic ica nipa iztaat cua tiaz. Ceyoc motequihuia chacah ce t amant i xihuit , yoyomit quentzi hueyi zo ceyoc xihuit t en pahpat act ic, huinoh zo a coho , iztat huan ce cuahyo i zo i oh. Nopa xihuit t en chacah mococototza motema pan yoyomit t en quentzi hueyi zo fo sah nai oh huan teipan quitequitequi ia huinoh zo a coho , mochihua ome queniuhquinon cencah, pampa ni mochihua quence itecac macehua i yeca monequi ome. Teipan quit a ia iicxi macehua i huan moi pia ica cuahyo i cua i. Macehua i monequi mochiyaz chicueyi cahuit zo

13


mot a hui iz t ayohua quemman cochizza huan toni iz moquixti iz, nopayoh moittaz queniuhqui e qui xihuit t an ticuetihqui huahca cua titoc huan cua i momachi tiyazza macehua i. Zampampa monequi nocca quipiquiz ica yoyomit iicxi queuhquinon axcanah mocuapaz totonicayot . Ni e i ipahyo pampa nochi t en motequihuia ica nicoco izt i nochi totonic huan ma hui i quen motequihuia. T at acizt i: Nit at aci. Coco izt i quemman macehua i quipanahci pehua quicocoa iquecht ah, quechahhuayohua huan axcanah hue i mihyocui, quimachi ia quence ihyot amiz. Nouhquiya hue iz mitzpanahciz ni coco izt i quemman mocua miac tent azcayot huan mot acayo axcanah quinamiqui zo quemman t ahue t ahuaqueheca huan axcanah timopiqui cua i. pahyo: ca t at acizt i motequihuia xochit t en bugabi ia camohtic ixihuiyo zo icuayo momo onia huan mooni ce yahuatzinco huan ce tiot ac nouhquiya nopa ixihuiyo hue iz moxacua oa pan at huan mooni. Ceyoc ipahyo t en t at acizt i motequihuia i imon huan azucar, achtohui mopatzca ce ome i imon pan ce pi xa ohtzin teipan momane oa ica quentzin azucar, atiya nopa azucar pampa monequi cua i mocuano oz

huan queuhquinon mooni, axcanah momoinia. Monequi mooniz ce yahuatzin huan ce tiot ac, queuhquinon yo ic pi iuhtiz t at acizt i. Yacatzompi i: Niyacatzompi ihui. Cocoizt i t en quipanhci macehua i pehua quiza quence at pan iyacatzo ahachica, t axo huia ahachica huan ahachica ahhuexxoa, quicocoa itzontecon, ixt imiqui. Macehua i quipanahci quemman xo oni quemman t aahuetzi huan axcanah ma tia zan mopat a nochi iyoyon. pahyo: Motequihuia ce xihuit t en itocah tepecoca, ni xihuit moxacua oa zan ixihuyo huan moihnecui, nouhquiya ica mocuatzompacah nouhquiya zan queuhquinon moxacua oa zampampa achi miac, monequi cua i mocuatehtequi iz, ne quinahnamiqui itzontecon pampa quicononantoc ce t it . Ceyoc paht i t en huinoh ni axt en maz monequi zan queuhquinon huan zan monequi ica mixxamiz ce t ayohua quemman cochizza, ayoccanah panquizaz queuhquinon yo ic yahtiz coco izt i. Cequin Niquithoa axcanah ma tiqui cahuacan xihuipaht i t en tototatahhuan pampa quena cua i huan yehyectzin, quiuhquinon

16 14


www.vitepoxteco.org

nouhquiya ticchihua axcanah ma po ihui pampa t an axcanah tictequihuia pan ce quezqui xihuit hue iz po ihui nochi t en quitequihuiyaya inihhuantin. Tototatahhuan huahcauhquiya axcanah yohuiyaya ica tepahtihquet pan hueyi a tepet pampa quiihtoah inihhuantin tet aquihquixti ia nochi t en t acua izt i. Axt en hue ih quicuah t an mococoa.

17

15


Kaltlamachtiloyaj tlen Nauatlachamanaltianij Instituto de Revitalización de la Lengua Náhuatl

Informes: Cerro de la Virgen # 46, Fraccionamiento: San Ramón, Guadalupe, Zacatecas tlachamanaltianij@gmail.com

16

“Nauatl teyolchikaua ipampa chamani mojmostlaj”

Tlachmanaltianij Nahuatl


¿Te prohibían hablar tu Sekin lengua materna? tlajtoltlajlamikayotl

¿QuÉ ESPERAS PARA HABLAR TODOS LOS DÍAS EN TU LENGUA MEXICANA? HÁZLO AHORA. Hoy nadie te lo puede prohibir. 17


COCOLIZTLI TLEN TLACAMEH TLAHCU LOHQU / V CTOR ANO DE LA CRUZ CRUZ

TOMINAPIZMIQUIZTLI

A

xnicmati quezqui nihuallica ipan nopantaloh tomin. Na zan naman amo tlen nimocohuihtoc ipampa naman quena nicnequi nitlamancohuaz miyac zan ma pehua totequitzin. Ipan inin tonaltzin nicohuaznequi miyac tlamantli ipan tianquizco. Moztla jueves Tonatiuh ihuan tiyazeh timotlacohuitih Tecomate. Tiyazeh cualcantzin ipampa na amo nicnequi niyaz tlahcotona. Na nicnequi niyaz cualpan ipampa achi tlahtcotona ayohcanah tlamantli tlen cuahcualli. Nochi tlamantli quen ahuacatl, tomatl, chilli ihuan cequinoc nochi quitzotzoltoquehya. Naman quena niyaz cualtzin melahua techhuicaz Ariel ipan itepozcacalach. Mohmoztlah titominapizmiquih ipampa quen nopa panotoc miyac tlamantli ipan inin tonemiliz. Cequin coyomeh techhualiquiltoqueh cequin tlamantli ihuan inihhuantin amo cualli quittah tlan tohhuantin amo cualli titequitih. Yeca inihhuantin moxicoah tlan macehualmeh amo quiamatih quintlacohuizeh. Na niquihtoa miyac coyomeh ihuan macehualmeh ticnequih piltomintzin. Amo nicmati quenque nopa pano. Notatah tlahuel nechilliyaya ya tlahuel quiamatiyaya tequitiz ipan miltipan ihuan amo quipiyaya tomin, zan quena

nochi quipiyaya tlen quicuaz. Amo nochi tlamantli quiamatiyaya. Ya tlahuel cualli quiamatiyaya tlacohuaz ipan tianquizco. Chihchicueyi yohuiyaya tlacohuaz ipan Chacuatitlan zon ipan ceyoc canahya. Quemmantzin yohuiyaya ontlacohua Tlacolula, Chicontepec, Huexotlan, zo zancampahuelli yohuiyaya nocol. Notonanan zan pactoya quemman quiittayaya huallohua nocoltzin. Ya nimantzin atoniyayaya ipampa nopan nimantzin quimictiliz ce pilpiyotzin. Mayantoc huallayaya nocoltzin. Ce chihchicueyi zo cahcaxtolli yohuiyaya no ontlacohua Alamo. Nopa quena eliyaya hueyi tianquiztli amo quen naman tiquittah ipan Huexotlan. Nopa melahuac nochi calaquiyaya tlamantli ipan nopa Altepetl. Na zan niquinmahuizoyaya nopa tianquizco, miyac tlamantli calaquiyaya. Ihuan amo ticmatiyaya quenque nopa panoyaya. Ipampa ipan cequinoc Altepetl. No quena calaquiyaya cequin tlamantli zan amo miyac.

YOLCOCOLIZTLI

zan canin itztoz nopa cihuatl. Hueliz ichan zo melahua techan. Na nocca niquilnamiqui ipampa zan na quimatiyaya tlen nicamatiyaya mohmoztlah. Naman nopilceltizin ihuan na nocca nimocuezoa pampa naman ayohcanah

18

Revista Electrรณnica YOLITIA www.vitepoxteco.org


niquitta nican nochan. Axnicmati acquiya quinahnahuahtoz ipan ni yohualli. Melahuac quiitzquitozeh ome zo melahua zan cetzin maman. Zo melahua ome quena quiitzquizceh. Nopa tlacatl ihuan nopa cihuatl. Nopa ittahhuan huelahua inihhuantin quitlahtoltihqueh ipan nopa

Nopa Tonatiuh tlahuel tlatotoniyaya. Huan nopa cihuatl mohmoztlah mochoquiliyaya ipampa nopa ihuehueh ahachica quihuitequiyaya. Ce tonaltzin nopa cihuatl amo quitlamacac itetah, achiyoc quicicinaltihqui. Nimantzin mocuezoh nopa tlacatl ihuan quiihtohqui amo cualli itzontecon.

Tonatiuh. Zan quena melahuac naman na nocelti. ¿Canin tiitztoc toh? - Na niitztoc nican. ¿Amo tinechitta? Axcanah nimitzitta ipan ni tonatiuh. Naman achi nicececui ipampa naman na nechcocoa notzontecon pampa zan Mohmoztlah niquilnamiqui. Na nicmachilia ya quena nechilnamiqui zan nopa itatah zo inanan quitlahtoltiah ihuan iuhquinon amo yaz ipan ce tonaltzin. Naman quena monequi ma tiquintlepanittacan nopa cihuameh. Naman oncah miyac tlamantli tlen campa quinmanahuiah. Quemman notonanan tlacatqui. Tlahuel nechpohuiliyayah nopa quena amo cualli itztoyah pampa nopa tlacameh ihuan cequinoc coyomeh tlahuel quinixpanoyayah. Nopa coyomeh nochi mocalaquihtoqueh campa nocolhuan tlanhuatiyayah ipan ni totlal. Naman na nicmachilia nopa cihuameh amo cualli itztoyah meuhcatzan nochi quipiyayah ipan nopa cahuitl. Naman tiquittaya nopa cihuatl tlen ne Tlacuapan mocauhqui. Ya tlahuel quitehuiyayah itatahhuan ihuan naman ayohcanah ipampa nopa ihuehueh tlahuel mociciniyaya. Niquilnamiqui ce tonatiuh nopa cihuatl cualli quihuitehqueh ipampa ya amo cualli tiztoya. Nopa tlaxcalli achi huehhueya quinchihchihtoya.

¿Canin tiitztoc noyoltzin?, na naman nican nimitziillamictoc ipan nitlalli, ipan ni tlaltepactli. Naman nican niitztoc. Naman nican niitztoc, naman nican niyoltomonticah. ¿Amo tinechillamiqui? Xihualohua nicnequi nimitznahuatequiz, nimitznahnahuaz, nimitzpipitzoz quen ce nopolato quemman tlahui nitlacua.

COCOLIZTLI TLEN HUINOH/OCTLI

Nechcocoa notzontecon. Axnicmati quenque, hueliz ipampa tlayohua amo tlahuel cualli nicochqui. Quentzin achi nicuahuihuiti. Axnicmati quenque, melahua nihuetzqui tlayohua. - Mah, na nimococoa ipampa yalhuaya niyahtoya ipan ce tlaixpiyalli ihuan quentzin niconic nopa tlen amo chichic. - ¿Tlen panoc pah? - Nopa notequixpoyohuan nechmacaqueh quentzin huinoh ihuan teipan na niccencuilihqui ihuan teipan ticoniqueh miyac chichic, huinoh, tequila, ihuan cequinoc octli.

19


Telpocatl mocuahuahuana ipampa amo quimati tlen pano ipan itzontecon. Axtlahuel cuatlahnamiqui. Mocuahuahuatzoa piltelpocatzin. Niman tiquittaz axcualli itzontecon nopa tlacatl. Na paniman niquittayaya nopa telpocatl quiihcuilohqueh ipan miyac canahya ihuan amo tlananquiliyaya hueliz ipampa amo cualli tlalnamiqui.

Ipan:

Ce tonaltzin niquinpantihqui miyac tlacameh ne cantina nohuilanayayah. Cualli tlaonitoyah nopa tlacameh. Motehuiyayah. Mocapaniliyayah ica miyac maitl, moicxtlalaniyayah nopa tlacameh, ce piltelpocatzin no nopa calactoya. HUINOH: vino. Ce tlahtolli tlen huallauh tlahuel huahca ihuan amo ticmatih, zan quena quihualicaqueh nopa tlen quinilliah caxtilcameh ihuan nopa naman tlahuel quincuapolohtoc nopa telpocameh, ichpocameh, conemeh ihuan tetahmeh. Miyac macehualmeh mictoqueh ipampa tlahuel quionih miyac tlamantli tlen tecuapoloa.

quinequiyayah. Naman axcanah, naman tiquinittaz momachtianih ne campa quinamacah ne nochin mocehuihtoqueh. Axmelahuac momachtiah, nopa zan tlaonih. - ¿Tlen panoz ipan toaltepeuh? Yanopa nitlahtlanilqui ce coltzin. Ya zan mocuahuaanqui. Nechilqui: - Pah, nochin ticnequih ce tlacualiztli. Nochi timayanah. Nochi titemoah ce mohmoztlah tlacualiztli. Na quemmantzin niyauh nomillah nochi nihuallica ica nocha. Quemmantzin nichuallica cuaxilotl, quemmantzin ce matzahtli. - Quena, niquillia. - Quen nopa mohmoztlah niyauh nitequiti. Zan quemmantica amo tlen nichuallica. Nipano ce ohtempan niquinittami miyac tlacameh, telpocameh mopolocochtoqueh. Tlaonih. Na niquintlahpaloa yon amo nechnanquiliah ipampa

Notatah tlahuel nechilliyaya amo ma niconi ipampa icciz noihti.

inihhuantin naman yon amo tenanquiliah. Quen

- Nopa tlahuel axcualli. Amo xiconi. Tlan

nopa quichihuah naman nopa macehuameh.

ticmachiliz ce tonaltzin, xiconi zan quentzin

Coyomeh amo tlen quiihtoah. Inihhuantin no

- Naman quena, ahacchica miquih, quiihtoa nonanan.

paquih ipampa innhuantin quihualnamacah nopa tlen quincuapoloa macehualmeh.

Quipiya miyac tonatituh, miyac macehualmeh quioniyaya OCTLI. Inin octli amo nochimeh quioniyayah. Quioniyayah quemman nehnelliya oncayaya ce hueyi ilhuitl amo zan quemman

Nopa quena melahuac tlen tiquihtoa. Nonanan quemmantzin quicohua nopa huinoh ipampa mometzpoloa. Naman nopa tlen axcualli quicuamahcauhqui ipampa nopa amo cualli. Nopa

- Música tropical - Cumbias - Norteñas - Banda electrónica - Rancheras 20


Nechcocoa noyollo amo nimati tlen pano ipan notlacayo. Notzotzon no nechcocoa ihuan noihti. Naman nicmachilia ayohcanah cualli nizaniloa ipampa mohmotlah nitlatlazticah ihuan tlahuel niquechhuactoc.

zan tecuapoloa nopa tlamantli ihuan amo cualli no ipampa nopa tlamantli zan chipahuac ihuan tetlacayotlatia. Ni ce quemmanya ce tlacatzin huetztoya ne ohtli. Mixtlapachtoc. Nopa ohtentli calactoya nopa tlacatl. Naman quena tlanqui nopa cuezolli zan yayan quiihtohticah. Tlanqui. Nopa hueliz melahuac nelliya quionitoya miyac ihuan amo cuatlahlamiquiyaya. Zoquipoltic nopa tlacatl. Yohuatzinco nopeca nehnentinemi quitemoa icac, hueliz nopeyo quicauhteuhtoya nopa tlacatl. Na nicmachili nopa huinoh zan quincuapoloa amo melahuac cualli nopa tlen quinamancah. Tiquinttaz ipan ce tlaixpiyalli nopa cantinah moixnamictoqueh miyaquin. Yolpaquih zo moyolcuezoah. Xicahuacan nopa huinoh zo nopa octli. Nopa amo mitzpalehuiz, nopa amo cualli ticoniz, tiiquiz nopa ta ticnequi tieliz titlahuanquetl. Xiccahua nopa, amo mitzpalehuia ipan monemiliz. Naman moztla ihuan huiptla. Oncah miyac tlamantli octli: Tecate, Victoria, Corona, Nochi tlen Grupo Modelo, Cerveceria Cuauhtemoc – Moctezuma. ¿Por qué los dueños no beben todo lo que hacen diariamente? No tomes bebidas embriagantes. Mitzmacaz Cirrocis Timomictia zan ta tlan ticoni.

COCOLIZTLI TLEN IYATL

Oho, oho, oho, nitlatlaci pah. Naman hueliz quena nimiquiz ipampa tlahuel nechcocoa nican noyoltzalan. Naman tlahuel nicamati niconiz atl ihuan cequinoc tzopelatl. Naman ayohcanah nichichinaz yontlen. - ¿Tlen ticpiya?, tlahtlani. - Axnicmai tlen nicpiya, tlananquilia. Quipiya ce tlahco xihuitl niyahtoya Chicontepec. Zan ninehnemi niyahqui, cualtzin niquitzteuhqui Tepoxteco, zan quen tzahtzic papameh. Naman ayohcanah niyahtoc. Tlahuel niciauhqui nopa hueltan quemman niyahqui. Zan ce Macehualli nipanoto ipan nopa ohtli. Nipanotoyaya ipan nopa alteptl Pichol. Niahcito Chicontepec, hueliz ce mahtlactli cahuitl. Cualli nicuauhqui ipan nopa tonatiuh. Ipan nopa altepetl miyac alaxox tlatehtentoc nopa calmapan. Naman quena nocca niquinitta cequin tlacameh. Axcanah miyac itztoyah quemman niahcito. Ipan nopa tonaltzin niquittac ce ichpocatl nelyehyectzin. Niquixpactihqui nopa ichpocatl. Nelliya yehyectzin nopa tecihuapil. Quena oncah miyac tlamantli. Nopa coyomeh nochi paxalohtinemih ipan nopa tonaltzin. Miyac nemih conemeh ipan no altepetl. Tlahuel nechilliyaya nonanan ma niccohuilih nopa chancacah za ce manoh.

21


onoce y ece al Mtro.

Pedro Martínez

Nimahmahuiyaya quemman niahcito nopa altepetl. Nicactoya amo huahcatoya nopa moxixiltoyah ipan ohtli tlen ica tlahuahcapan. Nitah nelliya temahmatih ipan nopa Altepetl.

ihuan na paniman amo cualli nitlacuahtoya ihuan amo cualli niccuiyaya nopa tlamantli tlamachtiliztli. Na nimomachtihqui:

- Ximocuapan cualcan, nechillia nonana

COCOLIZTLEN TLEN TLAMACHTILIZTLI

Tipehuazcehya timomachtiah ihuan na amo nicpiya noamauh. Tlahuel nimocuatotonia quemman pehuaya tamachtiliztli. Naman hueliz ipan ni xihuitl quen nochi niquintlaniz ica Tlamachtiliztli. Achi nechcocoa notzontecon ipampa yalhuaya nitlamehuato millah ihuan naman quentzin nechcocoa nomah. Nimaapolonqui ipampa chicueyi tonatiuh nitlameuhqui nomillah. Yalhuaya tlayohua niyahqui niccohuato noamauh. Cualtzin mihyotia. Mihyotia quen ce ocotl, quen ce nelliya cualli. Axnicmati quemman nitlapohua nimantzin nechcocoa notzontecon…

Preesolar zo Kinder

-

2 xihuitl

Primaria

-

6 xihuitl

Telesecundaria

-

3 xihuitl

Telebachillerato

-

3 xihuitl

Universidad

-

5 xihuitl

Maestría

-

2 xihuitl

Melahuac, melahuac, melahuac. Ihuan axtlen nihueli. Ihuan na nocca nechcocoa notzontecon. ¿Ta quezqui xihuitl timomachtihtoc? Amo xinechpazhui tlan tinechilliz zan Primaria. Amo nimitzneltocaz tlan inon tiquihtoz. Amo quennopa ximochihua, quentzin xictlapo motzontecon.

COCOLIZTLI TLEN MACEHUALMEH IHUAN CEQUINOC TLACAMEH

- Axtimomahtoc pah, nechiillia notla-machtihca. Cequin tlamahctianih amo huelih tlamachtiah. Na ipan ce canahya nimomachtihqui quen nitequitiz millah, notatah nechilliyaya ma nitequiti Cualli ipampa teipan amo nicahciz tomin. Naman ya nechillia ma cualli nomomachti.

Chicahuac tlatotonia. Quena tlahuel techtlatihtoc ni tonatiuh. Nocuitlapan nelnipanyayactic, ne tonatitzin amo nechnamiqui. Hueliz ipampa mohmoztlah nicalactoc ne millah. Naman yon ce cuahuitl ipampa nochi cuatinih quintlahuizqueh. Naman amo oncah cuatzalan.

Nopa tlamachtihquetl amo Cualli nechmachtiyaya

22


Ipan ni tlalli melahuac miyac oncah macehualmeh ihuan huallohuih zamcampahuelli. Naman nipan ni tlalli oncah 68 macehualtlahtolli. Nopa tlapohualiztli nopa zan tlen nican, amo tlen cehcanoc tlalli. Teipan miyac tlacameh ahcicoh tlen Judiotlacameh, Caxtiltecameh, Gringotlacameh, Italianotlacameh ihuan tlen cequinoc canahya.

Nopa tlen quiinilliah “ejidarios” ininhhuantin momahmacaqueh tlalli, quipiya miyac xihuitl ihuan quinmacaqueh achi tlalli. Nimechpohuiliz: Na niyahtoya ce quezqui xihuitl ipan Matamoros, uhhh oncah tomin, zan tlapoyehui tomin. Melahuac. Quena xinechneltoca nopa tlen nimitzilhuia nopa quena melahuac.

TEOQU QU XT QUE QU AUH ¿Tlen panoc?

Na quipiya ce quizqui tonatiuh nechmalqueh ipampa na amoDE “Gente CONJURADORA LLUVdeA Razón” na “Gente de Calzón” Amo xihuetzca. Ne Matamoros nechcuatopehqui ce coyotl ipampa na nichuicayaya notepoz “nocelular” ihuan nechcahqui na nizanilhuiyaya noyoltzin ipan inin tepoztli. - Lárgate indio a tu tierra.

Amo amo timoixpanocan, amo ma timopinalhualtican. Nican totlalhui, nican tochcan, nican titlacatinih, nican motoctoc toxic, ma timotlepanittacan. Nochi titlacameh nochi timacehualmeh.

COCOLIZTLI TLEN TOTZONTECON

- Esta es mi tierra, nicnanquilihqui. Nechcuatopehqui nopa coyotl. Niixtlapalhuetzqui ipan nopa tlalli. Nechtecqui, nitlancuaezquizqui. Nimoquetzqui ihuan niccencuilihqui nizaniloa ipan notepoz.

Na, ta ya, tohhuantin, inimohhuantin ihuan inihhuantin ticpiyah tocuatixo. ¿Queniuhqui titequihuiah? Zan cehcen ticmatih tlen ticchihuah inin achi totlacayo tlen totzontecon.

Nochi tlacameh, macehualmeh, totomeh, tecuanimeh, quimichimeh ihuan michimeh ticpiyah ¿Acaso ellos no pueden regresar a Europa a su tocuatixo… huan mohmoztlah ticte-quihuiah tierra, a la tierra de sus ancestros? Nimoyolilqui. ihuan ipan nochi cahuitl, meuhcatzan tiAxcanah axcanah huelih ipampa ne naman amo Croa, croa, croa… ¡Cráz! quemmantzin timehuah ihuan cochtoqueh, tlen quipiyah. Axtlen quipiyah neca nochi Croa, croa, croa… ¡Cráz! ticochtlahtlahtoah ihuan toniliz amo tiquiltlailcauhqueh. Neca nochi quincuilihqueh ipan ne namiquih zan quena tictequihqueh totzontecon. tlalli. Axticmatiz quenque quen nopaTu panoc ipan ranita de jade, canto fragmenta e espejo de cie o, Quemman techcocoa totzonteco ihuan amo nopa tlalli. que desciende ticmatih como ujurioso diamante, quenque, hueliz pampa amo cualli Naman axtlen quipiyah. penetra en e himen de ticochqueh azotierra, hueliz pampa tlahuel titonal- Pinches coyores, niquihtohqui.

sembrando innumerab es a egrías. Brota a vida, e amor en nuestra sangre corre de prisa.

23


YOLITIA

panoqueh, zo hueliz ipampa tihuetzqueh zo ce acahya techmaquilihqui. Totzontecon techcocoa nouhquiya quemman ce quioni ce huinohtzin zo ce octli. Timehuah teipan techtzontecontlapana nopa octli. Quemmantzin pano miac tlamantli ihuan amo ticmatih quenque quen nopa eli ihuan techapano.

naman nican niitztoc ihuan nitlahcuiloa, huanquinon na nictequihuia nocuatixo, nican naman huan mohmoztlah nican tequititicah notzontecon ica miac paquiliztli. Amo tlen nechcocoa. Naman nimechpohuiliz cequin macehualmeh quiihtoah amo cualli itztoqueh pampa zan cocoxquetiqueh ihuan ce payo mocualilpitoqueh pampa zan iuhquinon achi cualli itztoqueh ihuan quen nopa panoh mohmoztlah, nopa payo quiihtoah quitlalhuiliah achi pilatzin ihuan cequin xihuimeh huan iuhquinon quentzin quincuacecelia.

Por su incansable labor en la difusión de la lengua y la cultura nahuatl/mexicana TLACAMEH ICUATIXO

Ayyi, nechcocoa notzontecon. Nopa hueliz timococoa pampa yalhuaya ticonic miac huinoh ihuan yanopa mitzcuaihtlacohqui.

- ¿Ticmahtohca quen nopa mitzpano huan quenque zampa ticonic? Quen nopa quiihlhuia ce tenantzin itelpocauh. Huanquinon miac Mohmoztlah tlaonih huan quen nopa quipano ipan ce tlaixpiyalli zo hueliz ipan ce campeca. Tohhuatin ticmatih ipan miac Altepetl ihuan maic tlalnamiquiliztli quionih inin chichic huinoh, quen ipan iglesia católica nopa teopixqui ya quioni ahcachica quemman quichihua nopa ilhuitl, quemman motiochihuah. Huanquinon miac tlacameh ahachica quincocoa inintzontecon huan quen nopa pano cemilhuitl cequin amo cualli nemih huan quitocaxtiah: migraña. Quiihtoah cequin macehualmeh zan tzonteconcuahcualoah hueliz achi cenca tlen nopa pano. Cequin tlacameh quiihtoah cuacuahcualah quemmantzin amo quimatih quenque quen nopa pano. Huanquinon naman ipan ni tiotlac, ipan ni yohualli

26

¿NOCHIN TITLAHLAMIQUIH? Naman monequi nimechpohuiliz nochipa ma titequihuican tocuatixo ica nochi tlamantli. Mohmoztlah ma tictequihuican ica cualli ihuan amo zan quen hueli ma ticchihuacan ipampa iuhquinon oncah miac cualantli. Quipiya cequin tonatiuh na nechcocoayaya notzontecon. Naman niquittaz miyac tlamantli ihuan nicnequi nitlapoz notzontecon. Nelliya nitlapoz notozontecon. Quena, nicnequi nictlapoz notzontecon. Tlan nimocuatlapoz nicmachilia nimocuacoz. Zan quena oncah miyac tlamantli tlen panoz ipan notzontecon. Hueliz miyac nicuaezquizaz quentzin ipampa naman quena oncah miyac atl ipan totzontecon. Tocuatixxo. Inin tlamantli tlahuel monequi ma tiquittacan amo nicmati tlen panoz ipan totlacayo tlan amo cualli tinemih. Axnicmati tlan niyaz nochan ipampa ce tlamantli quena ipan miyac tlamantli.

24


Notzontecon ipan tlamantli oncah miyac atl. Quena oncaz miyac atl ipan totlacayo. Amo nicmati canin nochi eltoc. Tlan hueliz niyaz ipan nochan ihuan totlalhui nican ipan tochan amo monequi ma tiquittacan.

2725


El Nรกhuatl

busca hablantes 26


YOLCOCOLIZTLI Tlahcuilohqui / Catalina Cruz de la Cruz

P

an ni t atepact i oncah coco iz i zancampahue i. Oncah miac t amant i coco izt i t en hue iz quimpanahci macehua meh quen: tzocoyotzin, tzimpochquitzin, atotomontzin, totonicayot , yacatzompi i huan cequinoc coco izt i quenne quemman ce acahya huetzi mopoztequi huan mococoa. Naman pan ni t ahcui o izt i tiquittazceh nemi izt i t en eyih macehua meh t en quinpanoc coco izt i t en axcanah hue queh nehnemih ce quezqui tonatiuh, ce quezqui metzt i o ce quezqui xihuit .

Pan ni pi t ahcui o tzin tiquittazceh nemi izt i t en eyih macehua meh inihhuantin ehuan Tecomate Chicontepec Veracruz. Nican tiquittazceh quemman mococouhqueh ni macehua meh: Francisco Cruz Hernรกndez, Ma. Ange ina Cruz huan Lidia Cruz de a Cruz. Francisco inanan Ma. Ange ina huan idia itatah Francisco huan ni eyih quinpanoc cencah coco izt i pan ehe ihuiz xihuit . Ni t acat itocah Francisco Cruz Hernรกndez, ya ehua Tecomate pan 1957, naman quipiya epohua i xihuit . Francisco nochipan tequititoc zan pan mi i. Ya quipiya icihuauh huan chicuace iconehuan, nahuih cihuameh huan omeh t acameh. Ni t acat Francisco mococohtoc ome hue tah pan inemi iz, ce hue tah pan 2001 huan ceyoc pan 2007. T en achtohui coco izt i quipanoc itocah embo ia, ni coco izt i axcanah quipanoc chicahuac zan quena camai acatziuhqui. Quemman quipanoc ni coco izt i inemi iz mopat ac pampa ayoccanah hue qui mi tequiti quen quichihuayaya. Francisco ohuihtic ce quezqui metzt i pan itequih nouhquiya pan ichan pampa axcanah hue iyaya t acua i cua i. Ya axcanah t ahue quinemi queh pampa quimachi ih axcanah

30

27


www.vitepoxteco.org www.vitepoxteco.org quemman ahcitoh

chicahuaz quimaqui ih coco izt i yeca zan ya mocamatehtemohuihtiyahqui teipan quentzin cuacua tixqui huan quennopa quicencui ih inemi iz huan itequiuh. Quennopa quichiuhqui inemi iz ce quezqui xihuit huan zampa mococohqui ica ceyoc t amant i coco izt i. T en ome coco izt i quipanoc Francisco ya pan 2007. Peuhqui pan xihuit 2006, peuhqui quicocoa, quicocoa itzontecon huan quen nopa quiconantiyahqui maz chicahuac huan quemman ahcic tonatiuh huetzqui ya huetzqui. Ne huetzqui huan t apo oh pan cempohua i huan chicueyi tonatiuh t en metzt i t en febrero t en xihuit 2007. Nopa tonatiuh Francisco ayoccanah hue qui nehnemi, ni ne zanhui axiuhqui iicxi yeca icihuah Ma. Basi ia axcanah zan mocauhqui huan motet anehui para ma quipa ehuican quit ehcoticah pan tepozcaca acht i huan iuhquinon quihuicac pan ca tepahtihquet t en Chicontepec, Veracruz, para ma quit achi ican t en quipiya itetah. Pos pan ca tepahtihquet t en Chicontepec axcanah hue queh t en quichihui iah para ma cua tia Francisco. Huacca icihuauh Francisco e etitiyaya ica caxti an t ahto i t aht anqui ma quipa ehuican, ma quimacacan ce amat , para ma quipano tican pan ceyoc ca tepahtihquet huan ni quitit anqueh astah Tampico. Quihuicaqueh Tampico pan tepozcaca acht i t en ca tepahtihquet t en Chicontepec: Francisco ayoccanah quimatqui queniuhqui ahcito Tampico zan quena

niman quipano tihqueh huan niman quicuatecqueh. Francisco icihuauh quinyo me auhqui eyih iconehuan t en itztoyah Zacatecas huan nochi temoqueh Tampico quiitatoh inintatah. Quemman ahcitoh inintatah quicuatectoyahya ni zan monequiyaya ma quit achi ican queniuhqui e tih campa quitecqueh. Quemman Francisco itztoya pan ca tepahtihquet t en Tampico ihhuiya quipaxa otoh iicniuh, itex, ihuehpo , huan itatah. Francisco quennopa itztoya chicuextic pan ne ca tepahtihquet huan quemman ahcic tonatiuh quicuapazceh ichan francisco monecqui ite pocah temaca iezzo huan quennopa mocuapqui ichan. Ni t acat cua i quizqui pan ni coco izt i t en quipanoc pampa naman cua i quichihua inemi iz, ya quicencui ia itequiuh. Quenni peuhqui quicocoa ni t acat itzontecon pampa pan xihuit 2003 quicuat ahuizoh cahuayo, cahuayo quipanpanoc francisco huan ni mocuatacanih pan tet yeca pan 2006 monextih cuahcua o izt i pan itzotecon.

Naman nican tiquittazceh queniuhqui huan t en coco izt i quipanahcic ni ahui Ma. Ange ina Cruz. Ni ahui itocah Maria Ange ina Cruz, ya ehua Tecomate Chicontepec Veracruz. Ya t aahcic nopaya Tecomate huan tequitiyaya zan pan ca i. Ya quichiuhqui cua i inemi iz huan quipixqui macui i iconehuan huan ce caxto i iixhuihuan.Cequin iixhuihuan ininhuanya itztoya huan cequin axcanah, zan quemmaya quiittayaya. Ni ahui cua i inemi iz

28


quichiuhqui pampa nochipa nemiyaya, neciyaya quence axt en quicocoayaya, quence axquemman quipanhuetzqui yonce coco izt i. Zan quena ni ahui quena mociciniyaya o cua aniyaya quemman quicuaaniyayah. Pos quennopa quichiuhqui inemi iz miac xihuit huan quemman ahcic tonatiuh para mococoz ni ahui mococohqui huan ayocquemman hue qui nehnemi. Ni ahui Ma. Ange ina huetzqui pan cempohua i huan macui i tonatiuh t en metzt i t en mayo huan xihuit 2008. Quemman huetzqui Ma. Ange ina ite pocah t en temimi Francisco Cruz, ya quinemi ih huan quihuicac ca tepahtihquet huan ma quipahticah meuhcatza Francisco ayicanah ne cua i nemiyaya pampa nouhquiya onquiza t en coco izt i quipanahcitoya quen quicuatehqueh. Francisco quichiuhqui huan quihuicac campa ya hue iyaya quihuica huan teipan ahciqueh cequin iicnihuan huan cequin iixhuihuan zampampa ayoccanah hue queh t en quichihuah pampa quennopa mocauhqui macui i xihuit . Quennopa quinemi que Ma. Ange ina huan axcanah t en hue queh quichihuah pampa ayoccanah hue qui nehnemi, ayoccanah hue qui zani oa, zan quena t acaquiyaya pampa quemman quinohnotzayayah, quit aht ani iyayah ce t amant i ya mocuahuihuixoyaya t an quena o axcanah. Quennopa panoc nahui o nechca macui i xihuit campa Ma. Ange ina ayoccanah quichihuayaya inemi iz ice ti pampa mone-

quiyaya ma quimocuit ahuica huan quemman ahcic tonatiuh t en ome tonatiuh metzt i t en septiembre huan xihuit 2012, ni ahui micqui. Quemman micqui nouhquiya axcanah yahqueh nochimeh iconehuan yahqueh zan cequin. Nouhquiya iixhuihuan axcanah yahqueh pampa axhue queh. Ni ahui iyo o, itona mociauhcauhqui pampa ayoccanah t aihyohuiyaya, naman itztocca imaco totiotzin.

Ahui mococoa Lidia Cruz de a Cruz, ni ce ichpocat t en quipiya cempohua i huan nahui xihuit huan momachtia para tepahtihquet . Ya ehua Tecomate, Chicontepec, Veracruz huan itatah Francisco Cruz Hernandez huan itonanan Ma. Ange ina Cruz. Lidia momachtia Zacatecas huan ne quichihua inemi iz. Ni ichpocat nouhquiya mococoh, nouhquiya quipixqui embo ia. Lidia quiahcic coco izt i pan caxto i tonatiuh

29


t en noviembre huan xihuit 2016. Lidia achtohui zanmo huih peuhqui cocoa itzotecon, quennopa quiconantiyahqui huan quemmanya e iyaya maz chicahuac yeca quemman ahcic tonatiuh ya mococoh. Pan ni tonatiuh t en caxto i toantiuh t en noviembre campa tequiti, campa quichihua iservicio huan pan chiucnahui cahuit t en yohuatzin ya ayoccanah hue qui nehnemi iicxi quimachi ih quence amat . Lidia mocauhqui campa tequiti huan ica tiot ac quicuitoh iicniuh Cata ina Cruz huanya itetatah ya itocah Jairo, ni quicuito pan itepozcaca at . Huacca Jairo quinahuahqui Lidia huan quit ehco tih pan tepozcaca acht i huan quiahxitico ichan. Lidia zantoni qui yahqui ca tepahtihquet huan nican zan quit a huiqueh sueroh huan quimacauhqueh ma yohui ichan huan yahqui.

Manuel Rodriguez Villegas

Quennopa toni qui huan cemi huit mocauhqui zanca tic ichan ipipi. Nopa tonatiuh Lidia zani qui campa tequiti huan quii queh zampa ma yohui t an momachi ia cencah huan axcanah ma mocuapa astah ma quii ican t en quipiya. Huacca pan caxto i huan eyi tonatiuh Lidia huan Cata ina motet anehuihqueh ma quipa ehuican Lidia t ehcoz pan tepozcaca acht i; Victorina huan Luis Ange inihhuantin quipa ehuihqueh huan quennopa yahque zampa ca tepahtihquet . Cata ina quipixtox ce iconeuh huan pan ca tepahtihquet axcanah hue ih ca aquih conetzitzin huacca Cata ina quit anehui itequixpoh Ofe ia ma quimocuit ahui i iconeuh noque huanya itztoz ichocho pan ca tepahtihquet . Nouhquiya cequinoqueh itequixpoyohuah Lidia quipaehuihqueh quemman itztoya ca tepahtihquet pampa quizqui astah pan cempohua i huan macui i tonatiuh t en noviembre t en xihuit 2016. Naman Lidia hue iya nehnemi huan quichihuaya quentzin cua i inemi iz yohuiya tequiti zampa zan quena nocca yahtihuetzin ca tepahtihquet pampa po ihui quiittazceh t an ayoct en quipiya. Quenni mococohqueh Francisco Cruz Hernรกndez, Ma. Ange ina Cruz huan Lidia Cruz de a Cruz ni eyih quinmacac cencah coco izt i.

30


Racismo en México: el malinchismo introyectado en la conciencia nacional Moisés Hernández de Santiago

“Oh, maldición de malinche, Enfermedad del presente ¿Cuándo dejarás mi tierra? ¿Cuándo harás libre a mi gente?” La Maldición de Malinche, Amparo Ochoa. El contexto social e histórico es muy complejo. Hoy día, atravesamos por una densa coyuntura: feminicidios, violencia de género, legalización de la marihuana, matrimonio homoparental… pareciera que los temas son infinitos. Particularmente, hay un tema del que si bien se habla o se tiene presente, no se le da mayor peso: el racismo. Conversando con amistades y compañeros de trabajo sobre la grandeza de México y de procesos históricos que lo han golpeado, surge o aparece en las nubes de diálogo: el malin-chismo. En la mayoría de las pláticas, con-cordamos casi por mayoría absoluta en que netamente, el mexicano es muy racista. Es un tema importante porque, en efecto, vivimos tiempos difíciles en donde el tejido social está casi deshecho, y a la mínima señal de diferencia segregamos, juzgamos y etique-tamos; no se diga a la hora de insultar, cuando mentar la madre y pendejear ya no es suficiente y se invoca ese “indio, indígena” como injuria o mofa. ¿Quién estableció las bases para decir que lo blanco es lo bonito, lo correcto, lo culto, lo superior? El cronista indígena perteneciente a la nobleza Chalca, Domingo de Chimalpahin, relata en su Séptima relación, el proceso de mestizaje en México y cómo algunos de esos mestizos e indígenas rechazaban tener sangre azteca: “Los españoles desposaron a las hijas tanto de

principales como de macehuales, y de esas uniones nacieron y siguen naciendo mestizos y mestizas; además, hay también mestizos y mestizas que son descendientes bastardos o ilegítimos de los naturales de esta tierra. Algunos mestizos y mestizas se honran reconociendo que descienden de nuestros linajes; pero otros mestizos y mestizas se niegan a reconocer que algunos conservan nuestra nobleza de sangre, y hasta pretenden hacerse pasar por españoles, despreciándonos y burlándose de nosotros, como hacen (asimismo) algunos españoles” (Pág. 231). Palabras Clave: malinchismo, racismo, juicio, etnia. El Racismo en México: más allá del anecdotario ¿Es acaso que la piel es sinónimo de estética/belleza o estatus? “Pinche gata: es una india: está prieta: está fea”, condena la mujer rubia a la morena. Discrimina: decide ofender desde la piel, el color, la casta, la raza. No sólo a través de la fuerza física se ejerce violencia, es también a través de la voz que se puede ejercer la intimidación, ofensa y perjuicio hacia el otro. Dicen que a veces las palabras duelen y dañan más que los golpes. Recuerdo “desde que tengo uso de memoria” escuchar cosas como, “mira, qué bonito bebé, es güerito, tiene los ojos verdes, es blanquito”. Yo todavía no entiendo ni encuentro el por qué. Nació mi primer sobrino y dijeron “es un alemán”, y hasta la fecha, únicamente por tener el cabello rubio y los ojos verdes es considerado “el más guapo de la familia”. Cultural y so-cialmente, ¿qué pensamos hacia determinadas etnias? Podría seguir citando y contando incansablemente ejemplos en el que ser “blanquito” es lo

31


ATL ideal, pero la verdad es que es algo que sí me cansaría, y mucho. ¿Será racismo la palabra para tratar de explicar lo anterior? Sólo podría hacerlo desde las vísceras; esa “exacerbación del sentido racial de un grupo étnico que suele motivar la discriminación o persecución de otro u otros con los que convive”, como define el concepto la Real Academia Española (RAE). El racismo es una conducta que siempre viene acompañada de prejuicio y estereotipo. Etiquetar y dar estatus social por ser de “tez humilde” (como dirían popular y peyorativamente) o de modo presumible descender de estirpe europea, para definir una posición de superioridad, conferir incluso posición económica, cultural y/o educativa. Malin-chismo es por antonomasia, el término más acertado y acercado. La Malinche, ¿un estereotipo? Según la Academia Mexicana de la Lengua, “la voz malinchismo, proviene de Malinche, apodo de Marina (también conocida como Malina, Malintzin o Malinalli), amante de Hernán Cortés. Por la preferencia de la Malinche por un extranjero, su nombre se empleó para formar el derivado malinchismo con el significado de 'actitud de quien muestra apego a lo extranjero con menosprecio de lo propio'. De esta voz se desprende otro derivado, malinchista, re-ferente a la persona 'que muestra apego a lo extranjero con menosprecio de lo propio'. Recurriendo a “La Maldición de malinche”, del álbum de 1975 “El Cancionero Popular” de la folclorista e intérprete de la llamada “Nueva Canción”, Amparo Ochoa, sería algo así como:

[...] “Hoy, en pleno siglo veinte Nos siguen llegando rubios Y les abrimos la casa

Y les llamamos amigos Pero si llega cansado Un indio de andar la sierra Lo humillamos y lo vemos Como extraño por su tierra. Tú, hipócrita que te muestras Humilde ante el extranjero Pero te vuelves soberbio Con tus hermanos del pueblo”. El malinchismo en un fenómeno social que vivimos desde días de las conquista. Incon-gruente pues realmente los mexicanos no somos una raza pura: somos la mezcla, de la mezcla, de la mezcla. ¿Por qué desacreditar y humillar al otro a partir del origen? Zaherir a través del lenguaje, usando frases como “estás bien indio o eres un indígena”, no es un asunto sólo de palabras, sino que habla de un fenó-meno que lleva a la división y arrinconamiento social. Todos somos mexicanos, pero cómo fuimos creados y en qué contexto social crecimos, es lo que determinará la asimilación y el comportamiento que tendremos ante ciertas circunstancias o realidades.

Auakistlan

La cultura del racismo se practica generalmente hacia las minorías. Hay una teoría de psicología de las masas llamada “El Instinto gregario”, que en resumen fundamenta la necesidad del humano a juntarse en grupos. “Pertenecer a un grupo da seguridad: el instinto gregario hace la masa, y la masa me protege”. Es una lógica algo así como de ver a 7 personas iguales y 3 distintas, “me voy a ir con la mayoría, porque son más y porque señalan a los que son menos.” Desde la Psicología: aprobación, desaprobación y juicios de valor Ixkopinkayotl: Aricelda Treviño Bautista Rio Oxihtempa, La psicóloga y especialista en terapia Gestalt, Ixhuatán de Madero, Ver.

32


Xochitlajtolli ica

Amaranta Guerrero, explica que desde el empleo Judith de los conceptos valorativos de normalidad y anormalidad (“los síntomas o características que Santopietro presentan la mayoría es lo normal, los que presenta la minoría es lo anormal”), es que la sociedad va creando ese “instinto gregario”, ya que es una especie de mecanismo de defensa para ”no ser señalados evaluados y perderse en las masas”. “Creer que lo que nosotros somos o hacemos, o nuestra cultura es mejor” y los prejuicios y estereotipos son las principales causas de segregación social, afirma Amaranta Guerrero, pues la emocionalmente y desde los procesos cognitivos, el individuo va formando juicios valorativos. Podríamos inferir que el racismo en México versado al malinchismo se gesta bajo la siguiente fórmula:

Prejuicio (Emocional) -> Estereotipo (cognitivo) = Racismo La bien o mal llamada “Maldición de Malinche”, ¿atañe por completo a un fenómeno sociocultural y de consciencia nacional?, ¿es meramente el sometimiento o acatamiento de algo que se nos ha dicho que debe ser o es un inserto con un trasfondo más arraigado al subconsciente colectivo de la nación?, ¿qué es lo que pasa en la mente del mestizo mexicano, que no es ni indígena ni europeo que provoca un sentimiento de superioridad racial? Probablemente la apostilla radique en el no sentirse del lado de los vencidos, sino de los vencedores; no asimilarse como colonizado, sino como colonizador; no del grupo de los desplazados, sino de los saqueadores; no sentirse sometido, sino el poderoso y sometedor.

Náhuatl

uetzalcóatl y uadalupe a ormación de la onciencia Nacional: “A todo lo largo de la época colonial mexicana se tomaron sucesivas medidas policiales para prohibir, vanamente, a los españoles (salvo a los funcionarios obligados a residencia), a los negros y a los individuos que correspondían a la definición legal de castas que residieran en los pueblos de indios e incluso 'ser vistos en compañía de indios'. […] Desde los primeros decenios de Nueva España, el indio fue víctima del mestizo. El clima de violencia que aún en nuestros días sigue siendo uno de los aspectos más llamativos de la vida hispanoamericana, tiene aquí su origen. El sentimiento de casta, heredado de la 'limpieza de sangre', español, muy fuerte entre los criollos, no era menos vivo entre los indios; el 'mezclado' era tan negado por los unos como por los otros”(Pág. 49).

Organización social: rangos y estatus sociales: dinero, puestos burocráticos, influencias; clasismo: rico, pobre, clase media, han sido hasta nuestros días el más grande ejemplo de la diferencia y reserva entre el criollo, mestizo y el indígena. Lafaye habla de que “en las administraciones civiles, las funciones supe-riores estaban reservadas casi exclusivamente a los españoles, y en el ejército, totalmente. […] Si hacemos caso de testigos extranjeros, las mujeres criollas (rasgo de “Malinchismo” bastante interesante para el historiador de las mentalidades) preferían casarse con un gachupín y no con un criollo” (Págs. 42-43). Más allá del señalamiento social, castigos físicos eran y han sido parte de una violencia psicológica. En México, el fenómeno del malinchismo, afianzado a lo social, es un tema que va más allá de su origen en un pasaje histórico:

Una mirada hacia el pasado: el comentario de Jaques Lafaye

“Del mar los vieron llegar Mis hermanos emplumados Eran los hombres barbados

Pues tal y como lo dice Jaques Lafaye en

33


De la profecía esperada Se oyó la voz del monarca De que el dios había llegado Y les abrimos la puerta Por temor a lo ignorado” “Los indios han sido siempre los vencidos y, como tales, las víctimas permanentes del sistema de explotación de su trabajo”, refiere Lafaye (Pág. 50). Si los españoles “nos conquistaron” y fueron los vencedores, los ganadores, entonces adquiere sentido que nadie quiere identificarse con el “indio”, con esa connotación cognitiva y emocional que se le da a las palabras, sin saber qué pasa con la etnia o con la raza. Por miedo o egocentrismo, o la razón que se busque, tiene profundo sentido no desear ser relacionado con el vencido. Renegar de la raza: una reflexión final Ser indígena equivalía a ser trabajador, esclavo, flagelado. Incluso los tlaxtcaltecas, aplicaron el “prefiero unirme con los extranjeros para ser de los vencedores, o estar con ellos y no ser de los vencidos”; piensa Amaranta que tiene qué ver con un sentimiento de liderazgo y no estar bajo las órdenes de alguien, o que alguien es más que yo. Es quizá algo que tenemos grabado en el disco duro de la nación. “En la filogénesis del sistema nervioso, del cerebro, toda la evolución que hemos tenido como especie humana y en este caso como mexicanos. En nuestras neuronas, en nuestras células, está grabado el cono-cimiento y la información como raza y sociedad como cosas históricas”, ahonda la psicóloga.

que me pase lo que le pasa o le pasó a los otros. “Muchas veces esto de renegar es porque asociamos nuestra raza con algo que nos lastima o hace daño. Entonces en un mecanismo de defensa de la psique, que dice 'cuídate, protégete para salvaguardar tu físico'”, deduce Amaranta. El malinchismo está inscrito en la conciencia del mexicano, almacenado en las neuronas del cerebro nacional, es un introyecto que puede ser modificado, desde la educación y la formación del individuo. No es jugar al moralino ni sentirse la vaca sagrada de la ética, pero es importante conocer más acerca de la historia. En las escuelas no se enseña la historia de los pueblos fuera de la figura del vencido y víctima, del indio muerto pero no del vivo, creo que el desconocimiento es lo que nos lleva a no darle el tratamiento adecuado y respetuoso a las cosas y situaciones. Es justamente ése desconocimiento de las etnias y pueblos originarios mexicanos es lo que nos lleva a estereotipar, a darle una connotación negativa y peyorativa a la imagen del indígena. Referencias Academia Mexicana de la Lengua El Cancionero Popular, Amparo Ochoa (1975) uetzalcóatl y uadalupe a ormación de la onciencia Nacional Real Academia Española (RAE) Séptima Relación, 1565, Domingo de Chimalpahin

Renegar del o de ser indígena, por tanto, es el equivalente a ya no querer sufrir, no por no sentirse identificado o no querer serlo, sino por no querer

34


¿Estas enfermo por falta de

IDENTIDAD? No vayas al psicólogo, Mejor visita

TU TIERRA 35


APRENDE NÁHUATL

V Ofrece:

Clases presenciales Guadalajara y zona metropolitana

Clases en línea Servicios de traducción Servicios de interpretación

INFORMES FB: Victoriano tepoxteco tepoxteco4@gmail.com 38

36


MEDICINA ANCESTRAL EN LA REGIÓN ZUMPANGO Manuel Rodriguez Villegas

T

odos los pueblos del país enen una medicina ancestral, antes de que la ciencia moderna desarrollara nume-rosos medicamentos industrializados, los antepasados tenían randes conocimientos sobre los efectos que causan las plantas en el cuerpo humano, lo cual podemos llamar medicamentos que curan dolencias de todo po. Es bien sabido que los abuelos salían al campo y cortaban hierbas, ramas, palos, así como la realización de la captura de ciertos animales silvestres. El pueblo ñhähñu u otomí, de lo que hoy conocemos como Re ión Zumpan o, vivió en una re ión natural semi-árida, en la que hay numerosas especies de plantas en los bordes y acan lados de los cerros de baja altura en el al plano central. A ser muy escasos los bosques de pino o coníferas en el Valle del Mezquital como la Re ión de Zumpan o, se da otro po de florestas como mezquitales, huizachales, ma ueyales o encinales, los cuales son árboles o arbustos que sirvieron de madera para casas, material de combus ón y medicina. Los árboles como el palo dulce o coatli es usado para limpiar riñones o enfermedades urinarias al beber el a ua hervida con palos pequeños de este árbol. El palo de huizache lo usa la ente para curar enfermedades respiratorias crónicas; así como el té de oré ano. La siempreviva es u lizada para evitar la pérdida de la vista por carnosidad en los ojos, el a ua del palo de víbora para eliminar el colesterol alto, así como reducir la rasa del hí ado y evitar las enfermedades hepá cas. Los frutos como el capulín eran para curar diarreas, así también el té de la planta de pextho que ayuda a las enfermedades es-tomacales. El té de menta, es para relajar los nervios, el té de telimón o zaca llo para tranquilizar los dolores estomacales. Los tés fueron y si uen siendo los remedios caseros de las abuelas para las

39

emer encias nocturnas, de hecho hasta las mujeres que buscaban un té abor vo suelen recurrir a las plantas para evitar el avance de los embarazos no deseados desde empos prehispánicos. Los animales como ajolote o el renacuajo de rana se usa para las toses ferinas y com-plicaciones de infecciones en la ar anta, a la carne de zorrillo se le atribuye cura para la leucemia, a la carne de serpiente de cascabel para curar el cáncer, a la carne de tlacuache para el tratamiento de infecciones internas así como asar en comal la sábila o penca de ma uey para tratar también heridas internas. Los huevos de totola o uajolota se creía que absorbían las malas ener ías o el mal de ojo, la carne de pavo también se decía que tenía propiedades cura vas para el cuidado del hí ado y los intes nos. También el pueblo mexica ha dejado sus aportes dentro de la medicina tradicional, ellos fueron randes cirujanos y podían hacer microciru ías, tales como; ex rpar tumores externos o desaparecer coá ulos de san re en al una aporte externa, así como la curación de estos males a través de plantas o narcó cos. En empos del imperio mexica, las plantas medicinales era llevadas a los mercados de la ciudad, los remedios caseros, como las ciru ías fueron importantes; así como la purificación del cuerpo a través de plantas con aromas y sabores especiales. Otro aporte de los mexicas es la curación de luxaciones y dolores en los huesos; esto fue más evidente la ciudad de Zumpan o y sus alrededores, por la presencia de hueseros o curanderos de huesos; así como la presencia de curanderas de espantos en personas con miedos manifestados en su cuerpo. Con el asentamiento de los españoles, la medicina ancestral cobró importancia en estos pueblos del norte del Valle de México, desde España lle aron otros remedios, así como el

37


establecimiento de las bo cas, se dice que descendientes de los sefardíes emi rados a la Nueva España eran personas de amplios conocimientos del alquimia y de tratamientos de enfermedades. De España lle ó la ruda, la alfalfa, el alpiste, el ajonjolí, la ranada, el limón, la uva, el hi o y otros tratamientos con plantas medicinales; también se cree que la carne de cerdo fue sus tuida en la dieta por la carne de cordero o borre o, lo cual se decía entre sus creencias que era carne más saludable, por ello las barbacoas de borre o y aves proliferaron en la re ión. Se dice que en empos coloniales, la carne de cerdo no fue tan consumida en la re ión, por ello es que el Valle de Toluca se convir ó en re ión de crianza y en orda de cerdos, para los productos cárnicos. Sin embar o, el folklore de la re ión, el té de alpiste quita los calambres, el té de alfalfa para limpieza del estóma o, la ruda era para bajar la calentura, la leche del tronco del hi o para curar heridas, las uvas y hojas de parra erran para aliviar dolores estomacales, así como la producción de vino de uva para tener una san re saludable. Las abuelas españolas también tenían frascos de hierbas en sus cocinas, eran como farmacias; estas también tenían creencias como el dormir con un vaso con a ua en la cabecera y rociar con a ua las ventanas de los cuartos para alejar los malos espíritus. La preparación de la mujeres para dar a luz era todo un rito, la cuarentena y los cuidados especiales eran trabajo de las comadronas especializadas, estas iniciaban el ritual de la lle ada del bebé en la casa de la mujer parida; allí se le bañaba con a ua calentada con piedras expuestas al sol y un sinnúmero de hierbas como romero, cabello de maíz, etc. La medicina ancestral para las paridas y la cura de espanto ha sido la que ha marcado estas escenas de la vida co diana de nuestros pueblos. Sin embar o; las reli iones prehispánicas y el judaísmo nunca se

38

dieron como tal en esta sociedad, debido a la vi ilancia de la i lesia católica, pero si vemos ras os y manifestaciones de estas culturas ajenas al cris anismo dentro de un sincre smo y cosmovisión ancestral. Una razón, por la cual el santo oficio era muy observador de las costumbres de los habitantes de estos pueblos, era para diferenciarlas de la brujería, por ello se temía que estos conocimientos lle aran a manos de la i lesia; en ran medida los párrocos eran observadores e inves adores del efecto de las plantas y animales en aquella época, al no haber médicos, los remedios caseros y la medicina an ua fue la sus tuyó a la medicina de las universidades, por ello, en cierta manera era tolerada la medicina heredada de eneraciones anteriores.

38


39


Tlailkaualistli Rodrigo Yuani Chacรณn

Iukin mihtoa kokolistli Se yolkokolistli Tlen techpoluia toyolou Tlen techmik a totlahtol Tlen techkix lia totlailnemilis Tlailkaualistli Tlen ye uehkau kinpolou toachtokokoltsitsinuan toachtosihsihtsitsinuan, akiken motlatokal ayah, akiken momaseualtlahtol ayah akinek motlaxkalo ayah. Inyoltsisinuan mokokokeh. Nemou lis ka mokokokeh. Tlailkaualistli mokokokeh. Ipampa seki, Seppa, uan okseppa, uan miyekpa, kinili tlen nemou listli se pahtli tlen techchikauiliskia totlailnemilis tlech techmakis lia itech netolinilistli tlen techpaleuiskia in ayokmo ichtekiskeh totlal tlen kichiuaskia in ayokmo techkakayauaskeh in koyomeh. Pero 'non pahtli kinonmakahkeh in tlankoliuki, pero 'non pahtli kintekuanis hkeh Pero 'non pahtli kinontomiuihkeh: Kinonkokoyo keh

40

43


Uan intotoskatsitsinuan ayokmo miluikpa kiukiukayah ayokmo teotlahtolli kiteneuayah ayokmo tenechikolpan mokakiyah ayokmo inkokoneuan inyoltsitsinuan kichikahuiliayah Seppa, uan okseppa, sekkan, uan nouian iukin mochiu, iukin panok: motlailkaualiskokokeh.

41


XOKTLAKUALKAN Okijkuiloj: Simón Cojito Villanueva Ikalpan: Zitlala, Guerrero

Ley General de Bienes Nacionales

Kex t akajkayaua ist i pat ani ijtik notsontekontsin, kuak nikimita t amanauijkej ika inteposuan masa ijtiuij, ixtsauijtiuij niman xnauatij. Xika noka pantsin yonapet anijkej ika ixayot , kitaj kenejki kajjokuij se toknitsin nomaxtijket nosoj tekitket . Nemojtij i yo iktsin kint ankechijtiuij kintsotsontektiuij toknitsin, uan xue ij notekiti iaj, kitokatiuij nemojtij i ijtik chanejkatsitsintin. T inon omitschiui ijkej nochantsin ¿ka´no yomitskoko ismajkej? ika mojmost a titekitij ipan tonaj i kampa timot ani iaj mot akua tsin. Niknekij nias noka pantin kampa onka t ajsotsint i, ipan inxochit ajto tsitsiuan tototsitsintin, ipan inkuikauan atentin, ipan imauan kojmatin, ipan itentsin ajakatsint i, ipan t apa tsitsintin niman ue iktsin t a tsint i. Yajua yejon nochantsin uan t ane tokaj, uan xt akajkayauaj, uan t atenkakij niman nochij in´uan nouikaj uan kixchia ikuat aseua kuak tet ajpa ouaj ompa nikneki nias. Nikan yejon nemojtij i yopeuij nexijkoyotsa, nikamati t a sa nechpijpixtikaj niman ue is nextejtekis ika istiuan.

42


DESCONF ANZA Okijkuiloj: Simón Cojito Villanueva Ikalpan: Zitlala, Guerrero

Cuanta suspicacia vue a en mi mente, percibir tantos oficia es atados, cegados y si enciosos. Mientras mi nación se inunda en e anto, ver e evantón de un hermano estudiante o asa ariado. E pánico astuto va mordiendo, va amputando a os más débi es, cu tivando e sufrimiento en cada fami ia. Que te ha pasado mi vi a ¿también te han contagiado? so o por trabajar de so a so para ganarse e pan cotidiano. Quiero regresar a mi pueb o donde os va ores se perciben en os poemas de as aves, en e canto de os ríos, en os brazos de os árbo es, en os abios de as brisas, en e co or y sabor de a tierra Ese es mi patria, honesto, humi de, to erante y amistoso, que a sa udar se quita e sombrero ahí quiero retornar. Aquí e miedo empieza arrastrarme Siento que me acecha sigi oso Y en un zarpazo pueda ser su presa fáci .

43


lichini

cuaixpoyahui ihtihuapalihui

nimococoa

tlancuallo

nacazcuahcualo

tzoncuahcualo

cocoti totonia

tzopelic yacatzonpilli

xixtli

cocochihua

tlatlaxiztli

tzinpochquitzin eltemolihui

nicuahcuallo

cocotl tenpalani

metzacuahcualo motlaxima 44


Mi Verano en

Chicontepec

Aprende

la legua y la cultura 45


programa en náhuatll yo litia tot

Yolitia Totlajtol “El renacer de la palabra”

Conduce: Victoriano Tepoxteco

Jalisco Radio

Domingos

95.3 fm Guadalajara 107.1 fm Cuidad Guzmán 630am Guadalajara

8:00am 46


a n a

Nuestra Naman tikintemoaj tlen kena tlatlepanittaj

Kiihtoaj: tlalli iuan eluikatl

“Ahora buscamos personas responsables�

lengua

ATTE. El cielo y la tierra

amo

mikis 47


Tonalamatl

YOLITIA

¿Tikpiya se Kokolistli? Revista Electrónica Yolitia Revista Yolitia1

www.vitepoxteco.org

YOLITIA 48


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.