Tinos 360 (Greek)

• ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ • ΠΟΗΤΗΡ •• •ΖΖΕΕΖΕΦ Φ Η ΗΠΠΟΤ Ρ Η Η• • ΟΤΗΡ Τ Η ΡΗ • • ΖΕΦΦΗΗ ΠΟ

ΤΗΝΟΣ ΤΗΝΟΣ οοο

• Ζ ΕΦ Η Π Ο Τ Η Ρ Η •

360ο ΤΗΝΟΣ 360 360ο

Η Ζέφη Ποτήρη κατάγεται από την Καρυά Τήνου. Σπούδασε Αρχαιολογία και Ιστορία Τέχνης στο Πανεπιστήµιο Αθηνών και συνέχισε τις µεταπτυχιακές της σπουδές στη Μουσειολογία στο Leicester University. Έχει εργαστεί ως αρχαιολόγος σε ανασκαφές στην Τήνο και σε µουσεία στην Ελλάδα και το Ηνωµένο Βασίλειο. Η αγάπη της για την ιδιαίτερη πατρίδα της φαίνεται και µέσα από τις µέχρι τώρα εργασίες της, καθώς και την ενεργό συµµετοχή της στα πολιτιστικά δρώµενα του νησιού. Έλαβε µέρος εθελοντικά στις Πανεπιστηµιακές ανασκαφές στο Ξώµπουργο και έχει παρουσιάσει µεταπτυχιακές εργασίες µε θέµα «Η εικόνα του Ευαγγελισµού και η επιρροή της στον κόσµο», «Τρόποι προσέλκυσης της τοπικής κοινωνίας στο Αρχαιολογικό Μουσείο Τήνου» κ. ά. Υπήρξε υπεύθυνη σύνταξης της εφηµερίδας «Φωνή της Καρυάς» κατά το διάστηµα 1998 έως 2004, οπότε και έγινε υπεύθυνη έκδοσής της, ενώ είναι µέλος του ∆. Σ. του Πολιτιστικού Συλλόγου Καρυάς. Επικοινωνία: zpotiri@hotmail.com ΦΩΤΟ: ©photogonia.gr

ZEΦH ΠOTHPH

www.tinos360.gr

ΚΕΙΜΕΝΑ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : Ζέφη Ποτήρη ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ : Γιάννης Βιδάλης ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ : Αριστείδης Κοντογεώργης Γιάννης Βιδάλης Ζέφη Ποτήρη Έβελυν Φώσκολου ∆ηµήτρης Κορρές ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ : ΓΡΑΦΙΚΕΣ TΕΧΝΕΣ www.typos-press.gr

TΗΝΟΣ

© 2008, Ιωάννης Βιδάλης (Francois Web Design), Γ΄ έκδοση Απαγορεύεται η αντιγραφή, ανατύπωση, φωτογραφική αναπαραγωγή κ.λπ. µέρους ή όλου αυτού του βιβλίου χωρίς την προηγούµενη γραπτή άδεια του εκδότη.

25ης Μαρτίου 15, Τήνος 84200 τηλ.: 22830 25888, Fax: 22830 21111 e-mail: info@tinos.biz Φωτογραφία εξωφύλλου: Αριστείδης Κοντογεώργης

ISBN: 978-960-98469-0-5

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ

Από τα παιδικά µου χρόνια περίµενα µε αγωνία τις διακοπές του καλοκαιριού, για να πάω στην Τήνο, τόπο καταγωγής της µητέρας µου. Ξενυχτώντας πολλά βράδια πριν από το ταξίδι άφηνα τη φαντασία µου να πραγµατοποιεί την αναχώρησή µου από τον Πειραιά και στη συνέχεια το ταξίδι µε το «Ναϊάς» ή το «Παναγία Τήνου». Και σαν έφτανε η µέρα της αναχώρησης και άφηνα πίσω µου την πολύβουη Αθήνα, γαντζωµένη στην κουπαστή του καραβιού προσπαθούσα να κοιτάξω όσο πιο µακριά µπορούσα, για να δω να ξεπροβάλει το νησί µου, η Τήνος µου. Σαν µαγικές εικόνες περνούσαν από µπροστά µου, Ιστέρνια, Καρδιανή, Άγ. Ρωµανός, Κιόνια, καθώς το πλοίο έσκιζε τα πεντακάθαρα νερά του Αιγαίου πριν αποβιβαστώ στο ευλογηµένο νησί της Παναγίας. Το ζεστό χαµόγελο των ανθρώπων του λιµανιού και το ειλικρινές καλωσόρισµά τους µε έκαναν να νιώθω από την πρώτη στιγµή κοµµάτι της τηνιακής κοινωνίας και να αγαπήσω ακόµα περισσότερο το ξεχωριστό αυτό νησί. Εκεί, όµως, που πραγµατικά ένιωθα τη δυναµική της Τήνου ήταν στο εσωτερικό της, στα «µέσα µέρη», όπως τα ονοµάζουµε εµείς, οι «Ντηνιακοί». Στα µοναδικά στολίδια του νησιού, τα χωριά που δένουν µε το ανάγλυφο του φυσικού τοπίου, τις πεζούλες µε την ξερολιθιά, τα µονοπάτια, τα ξωκλήσια, τους περιστεριώνες, τα αλώνια, τους ανεµόµυλους και τόσα άλλα. Χτισµένα όλα µε το δικό τους ξεχωριστό τρόπο σε δυσκολεύουν να αναγνωρίσεις το οµορφότερο. Όλα κρύβουν τη δική τους µοναδική προσωπικότητα και σε αναγκάζουν να λες κάθε στιγµή: Αυτό µ’ αρέσει. Τα χρόνια πέρασαν και η τουριστική ανάπτυξη των νησιών επέβαλε νέα δεδοµένα. Και όµως, τούτο το νησί αντιστέκεται ακόµα. Μπορεί και λέει αρκετές φορές «όχι» στην µπουλντόζα, στο αλουµίνιο, στο τσιµέντο. Υπάρχουν, βέβαια, περιπτώσεις που µε πληγώνουν, όπως αυτή της επιχωµάτωσης των αρχαίων, οι οµπρέλες στις παραλίες µε αµοιβή, τα καταστήµατα που όλο και πιο απειλητικά πλησιάζουν τις αµµουδιές, η άναρχη δόµηση. Παρόλα αυτά, η Τήνος σήµερα εξακολουθεί να διατηρεί την ταυτότητά της, γιατί καταφέρνει να κρατά ακόµα αξίες που χάνονται, γι’ αυτό και σας προσκαλώ να την εξερευνήσουµε µαζί και να γνωρίσετε το νησί της πανδαισίας των χρωµάτων και των σχηµάτων.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

ΕΕ ΥΥ ΧΧΑΑΡΡΙΙΣΣΤΤΙΙΕΕΣΣ

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Για τη συγγραφή συγγραφή του βιβλίου βιβλίου πουκ τη του που Για τη συγγραφή του βιβλίου που κρατάτε σταΓια χέρια σας χρειάστηκα τη βοήθεια πολλών συµπατριωτών µου,πέ π Για συγγραφή του βιβλίου πουπέρα κρατάτε στα χέριαπολλών σας τη µου, συµπατριωτών φή του που κρατάτε στα χέρια σας τη αφή του βιβλίου βιβλίου πουτη κρατάτε στα χέρια σας χρειάστηκα χρειάστηκα τη βοήθεια βοήθεια πολλών συµπατριωτών µου, από τις γνώσεις µουχρειάστηκα για τον τόπο καταγωγής µου και τις πηγές στιςοποίες οποίες βοήθεια πολλών συµπατριωτών πέρα απόκαταγωγής τις Θα γνώσεις µουκαι γιατις τον τόπο µου πηγές συµπατριωτών µου, από τις γνώσεις µου για τόπο συµπατριωτών µου, πέρα πέρα απόκαι τις γνώσεις µουµου, για τον τον τόπο καταγωγής µου τις πηγές στις οποίες ανέτρεξα. χρειαζόταν πολύς χώ-στις ρος γιαχρειαζόταν να ευχαριστήσω ευχαριστήσω όλους εκείνου καταγωγής µου και τις πηγές στιςεκείνους οποίες ανέτρεξα. Θα χώ- εκείνους για να όλους ιι τις οποίες Θα χρειαζόταν πολύς χώτις πηγές πηγές στις στις οποίες ανέτρεξα. Θα χρειαζόταν πολύς χώ-µερος ρος για ναανέτρεξα. ευχαριστήσω όλους που γενναιοδωρία και πολύς χαµόγελο αφιέρωσαν το χρόνο χρόνο καιτις τιςγνώσεις γνώσειςτο το ρος για να που ευχαριστήσω εκείνους που µεαφιέρωσαν γενναιοδωρία καιτου χαµόγελο το και στήσω εκείνους µε και στήσω όλους όλουςαφιέρωσαν εκείνους που µε γενναιοδωρία γενναιοδωρία και χαµόγελο χαµόγελο το χρόνο και όλους τις γνώσεις τους, αλλά και τους φορείς νησιού που πρόθυµα µεεξυπηρέτησαν εξυπηρέτησαν σεό,τι ό,τιτο τ αφιέρωσαν και γνώσεις αλλάπου καιπρόθυµα τους φορείς του νησιού σε µε όνο τους, αλλά και του νησιού όνο και και τις τις γνώσεις γνώσεις τους,το αλλά και τους τουςτιςφορείς φορείς τουτους, νησιού που πρόθυµα µεχρόνο εξυπηρέτησαν σε ό,τι τους ζήτησα. Σε προσωπικό προσωπικό επίπεδο ευχαριστώτο τ πρόθυµα µε εξυπηρέτησαν σε ό,τι τους Σε επίπεδο ευχαριστώ ξυπηρέτησαν σε τους ξυπηρέτησανπου σε ό,τι ό,τι τους ζήτησα. ζήτησα. Σε προσωπικό επίπεδο ευχαριστώ τουςζήτησα. κ.κ. Στέφανο ∆ελατόλα και Στέφανο Γιαγιά για τιςπολύτιµες πολύτιµες πληροφο ΣεΓιαγιά προσωπικό επίπεδο ευχαριστώ τους κ.κ. Στέφανο ∆ελατόλα και Γιαγιά για τις όό επίπεδο τους κ.κ. Στέφανο ∆ελατόλα και Στέεπίπεδο ευχαριστώ ευχαριστώ τους για κ.κ.τις Στέφανο ∆ελατόλα και Στέφανο πολύτιµες πληροφορίες πουφανο µου έδωσαν, καθώς καιΣτέτον πληροφορ καθολικό ιερέαπ. π.µε Μάρκο Φώσκολογια για φανο Γιαγιά για πολύτιµες πληροφορίες που µου έδωσαν, καθώς τον καθολικό ιερέα Μάρκο Φώσκολο ιςις πολύτιµες που µου έδωσαν, καθώς πολύτιµες πληροφορίες πληροφορίες που µου έδωσαν, καθώς και τον καθολικό ιερέα π.τις Μάρκο Φώσκολο γιακαι τηντον ενηµέρωση σχετικά το και Αρχείο της Καθολικής Καθολικής Αρχιεπισκοπής. Επίσης,το τ καθολικό π. Μάρκο σχετικά Φώσκολο γιατον τηνκ.ενηµέρωση σχετικά µε το Αρχείο της Αρχιεπισκοπής. Μάρκο για την µε Αρχείο Μάρκο Φώσκολο Φώσκολο για ιερέα την ενηµέρωση ενηµέρωση σχετικά µε το το Αρχείο της Καθολικής Αρχιεπισκοπής. Επίσης, Σάββα Απέργη σχετικά µε τον Επίσης, τόπο καταγωγής του, τον Τριαντάρο,κα κα της Καθολικής Επίσης, τον κ.έθιµά Σάββα Απέργη σχετικά µε Τριαντάρο, τον τόπο καταγωγής του, τον χιεπισκοπής. Επίσης, τον Σάββα Απέργη σχετικά µε χιεπισκοπής. τόπο Επίσης, τον κ. κ. Αρχιεπισκοπής. Σάββα Απέργη σχετικά µετατον τον καταγωγής του, τον Τριαντάρο, και του, αλλά και τα Τήνια του 1895, ενώ την καταΑγγελική Αγγελική Μωραΐτουτόπο καταγωγής τοναλλά Τριαντάρο, και τατου έθιµά του,ενώ αλλά και Τήνια του 1895, την κα Μωραΐτου-Γ ου, και του, και ου, τον τον Τριαντάρο, Τριαντάρο, και τα τα έθιµά του, αλλά και τα τα Τήνια Τήνια του 1895, ενώ τηνέθιµά κατου, Αγγελική Μωραΐτου-Γυφτογιάννη για το υλικό σχετικά µε τα «Πάνω Μέρη» της Τήνου, αλλάκαι καιτο το 1895, ενώΜέρη» την κα της Αγγελική για Μέρη» το υλικό σχετικά µεαλλά «Πάνω Τήνου, Αγγελική για υλικό µε Αγγελική Μωραΐτου-Γυφτογιάννη Μωραΐτου-Γυφτογιάννη για το τοΜωραΐτου-Γυφτογιάννη υλικό σχετικά µε τα τα «Πάνω Τήνου, αλλά καισχετικά το ποίηµα που µέσα από τηντης καρδιά της µου εµπιστεύτηκε. τα «Πάνω Μέρη» που της αλλά καικαρδιά το ποίηµα πουεµπιστεύτηκε. µέσα από την καρδιά της της και το µέσα την της της Τήνου, Τήνου, αλλά αλλά και το ποίηµα ποίηµα πουΤήνου, µέσα από από την καρδιά της µου µου εµπιστεύτηκε. Εγκάρδιες ευχαριστίες στον καθηγη µου Εγκάρδιες εµπιστεύτηκε. Εγκάρδιες ευχαριστίες ευχαριστίες στον καθηγητή κ. Αριστείδη Κοντογεώργη γιαστον τις καθηγητ µοναδικές φωτογραφίες που µεπροθυµί προθυµ Εγκάρδιες ευχαριστίεςπου στον κ. Αριστείδη Κοντογεώργη για τιςµε µοναδικές που αριστίες καθηγητή κ. Κοντογεώργη για τις αριστίες στον στονµοναδικές καθηγητή κ. Αριστείδη Αριστείδη Κοντογεώργη για τις φωτογραφίες µε καθηγητή προθυµία µας επέτρεψε ναφωτογραφίες χρησιµοποιήσουµε,συµβολή στονκ. κ.Τάσο Τάσο Αναστασίου γιατην τηνου ο µοναδικές που µεγια προθυµία µας επέτρεψε να χρησιµοποιήσουµε, στον Αναστασίου ραφίες προθυµία µας να ραφίες που που µε µε προθυµία µας επέτρεψε επέτρεψε να χρησιµοποιήσουχρησιµοποιήσουµε, στον κ.φωτογραφίες Τάσο Αναστασίου την ουσιαστική και υποδείξεις στα για «Οδοιπορικά», στονκ.κ.µε Γιάννη Ψάλτηγια γ µε, κ. Τάσοστον Αναστασίου την ουσιαστική συµβολήµου καισχετικά υποδείξεις στα Ψάλτη «Οδοιπορικά», στον Γιάννη Αναστασίου για την συµβολή και υποδείξεις στα Αναστασίου «Οδοιπορικά», γιαστον την ουσιαστική ουσιαστική συµβολή καιγια υποδείξεις σταενηµέρωσή κ. Γιάννη Ψάλτη για την τους περιστεριώνες καιτη τηδράση δράση των«Φίλων «Φίλων «Οδοιπορικά», στον κ. Γιάννη για την ενηµέρωσή µου προσωπικό σχετικά µε τους περιστεριώνες και των ον Ψάλτη ενηµέρωσή µου σχετικά µε τους ον κ. κ. Γιάννη Γιάννηπεριστεριώνες Ψάλτη για για την τηνκαι ενηµέρωσή µου σχετικά µετου τους τη δράση τωνΨάλτη «Φίλων Πρασίνου», στο του Αρχαιολογικού Μουσείουεκεί, Τήνουγια γιατην τη περιστεριώνες και τη δράσηστο τωνπροσωπικό «Φίλων Πρασίνου», στοπροσέτρεξα προσωπικό του Αρχαιολογικού Μουσείου Τήνου τη «Φίλων του τη δράση δράση των των «Φίλων του του Πρασίνου», Πρασίνου», στο προσωπικό του Αρχαιολογικού Μουσείου Τήνου για τηντου ανταπόκριση όταν στονκ.κ.όταν Φρειδερίκο Πρίντεζη γιατις τιςπολ πολ Αρχαιολογικού Μουσείου Τήνου γιαπολύτιµες την ανταπόκριση προσέτρεξα εκεί, για στον Φρειδερίκο Πρίντεζη ουσείου για ανταπόκριση όταν προσέτρεξα εκεί, ουσείου Τήνου Τήνου γιακ.την την ανταπόκριση όταν προσέτρεξα εκεί,πληροφορίες στον Φρειδερίκο Πρίντεζη για τις για τις διαδροµές off road. Επίσης, έχουν τηνγια ευγνωµοσύ στον κ.πολύτιµες Φρειδερίκο Πρίντεζη γιατις τιςδιαδροµές πολύτιµες για τις διαδροµές Επίσης, έχουν την ευγνωµοσύν ο Πρίντεζη τις για κο Πρίντεζη για για τις πολύτιµες πληροφορίες για τις διαδροµές off road. Επίσης,πληροφορίες έχουν την ευγνωµοσύνη µου πληροφορίες οoff π. road. Σεβαστιανός Φρέρης τιςπ.πληροφορίες πληροφορίες και υποδείξεις σχετικάµ off πληροφορίες road. Επίσης, έχουν την ευγνωµοσύνη οτις Σεβαστιανός Φρέρης για σχετικά και υποδείξεις χουν την µου π. Σεβαστιανός Φρέρης για έχουν την ευγνωµοσύνη ευγνωµοσύνη µου οοκαι π. υποδείξεις Σεβαστιανός Φρέρης γιαΛουτρά τις σχετικά µε µου τα και τη Μονή Ιησουϊτών καιπροσφορά κα Νικολέτα ∆ελατόλα-Φωσκόλο τις πληροφορίες και∆ελατόλα-Φωσκόλου υποδείξεις σχετικά µε τα καιΝικολέτα τη Μονή Ιησουϊτών και ηη κα αι σχετικά µε και Ιησουϊτών αι υποδείξεις υποδείξειςκαι σχετικά µε τα τα Λουτρά Λουτρά και τη τη Μονή Μονή Ιησουϊτών η κα Νικολέτα γιαΛουτρά την των ∆ελατόλα-Φωσκόλο παραδοσιακών συνταγών. και η κα Νικολέτα για την προσφορά των παραδοσιακών συνταγών. ∆ελατόλα-Φωσκόλου για προσφορά ∆ελατόλα-Φωσκόλου για την την∆ελατόλα-Φωσκόλου προσφορά των των παραδοσιπαραδοσιακών συνταγών. Ακόµα, οφείλωευχαριστίες ευχαριστίες στοΝίκο Νίκ ακώνΑκόµα, συνταγών. Ακόµα, οφείλω οφείλω ευχαριστίες στο Νίκο Γκίζη για την πολύπλευρη και αµέρι- στο στη συµπαράστασή του, στηνΆνα ΆναΠετρό Πετρό Ακόµα, οφείλω ευχαριστίες στο Νίκο Γκίζη για την πολύπλευρη και αµέριστη συµπαράστασή του, στην ω στο Νίκο για την πολύπλευρη και ω ευχαριστίες ευχαριστίεςστη στοσυµπαράστασή Νίκο Γκίζη Γκίζη γιατου, την στην πολύπλευρη και αµέριαµέριΆνα Πετρόβα για τη γενική συµβολή και βοήθειά της, στο συµβολή Λυκειάρχη Γεώργιο Αµιραλ στηΠετρόβα συµπαράστασή του, στην ΆναΑµιραλή Πετρόβα γιατις τη γενική καικ.κ.βοήθειά της, στο Λυκειάρχη Γεώργιο ήή του, για συµβολή και του, στην στην Άνα Άνα Πετρόβα για τη τη γενική γενική συµβολή και βοήθειά βοήθειά της, στο Λυκειάρχη κ. Γεώργιο για εύστοχες παρατηρήσεις και Αµιραλ υποδείξεις του καιστον στονκ.κ.Νίκο Νίκο Βαρθαλ της, στο Λυκειάρχη κ. Γεώργιο Αµιραλή για εύστοχες παρατηρήσεις και Βαρθαλίτ υποδείξεις του και η κ. Αµιραλή για τις εύστοχες παρατηρήσεις και χη κ. Γεώργιο Γεώργιο Αµιραλή γιακαι τιςστον εύστοχες παρατηρήσεις καιτις υποδείξεις του κ. Νίκο Βαρθαλίτη, υπάλληλο της Τυποκυκλαδικής, για την υποµονή και την την πολύτιµη βοήθειάτ υποδείξεις του καιτην στον κ. Νίκο Βαρθαλίτη, της Τυποκυκλαδικής, για βοήθειά και πολύτιµη στον Βαρθαλίτη, υπάλληλο της Τυποκυκλαδικής, για στον κ. κ. Νίκο Νίκοτην Βαρθαλίτη, υπάλληλο της Τυποκυκλαδικής, για την υποµονή και πολύτιµη βοήθειά του υπάλληλο κατά τη υποµονή διάρκεια του σχεδιασµού του οδηγού. του σχεδιασµού την υποµονή και την πολύτιµη βοήθειά του κατάτου τη οδηγού. διάρκεια ην βοήθειά του τη σχεδιασµού ην πολύτιµη πολύτιµη του βοήθειά του κατά κατά τη διάρκεια διάρκεια του του σχεδιασµού οδηγού. Τέλος, ευχαριστώ τονκ.κ.Γιάννη ΓιάννηΒιδά Βιδ του οδηγού. Τέλος, ευχαριστώ τον Τέλος, ευχαριστώ τον κ. Γιάννη Βιδάλη που στήριξε ηθικά και οικονοµικά την προσπάθειά µου, αλλά κυρίως τουςγγ Τέλος, ευχαριστώ τονηθικά κ. Γιάννη Βιδάλη που στήριξε ηθικά και οικονοµικά την προσπάθειά µου, αλλά τους στώ Βιδάλη που στήριξε και οικονοµικά στώ τον τον κ. κ. Γιάννη Γιάννη Βιδάλη πουµου, στήριξε ηθικά καιτους οικονοµικά την προσπάθειά αλλά κυρίως γονείς µου που δεν παύουν ποτέ νακυρίως µε ενθαρρύνουν καινα ναποτέ µουνα συµπαρίσταντα την τους προσπάθειά µου, αλλά κυρίως τους γονείς που δεν παύουν µε ενθαρρύνουν και µου συµπαρίστανται ου, γονείς µου δεν παύουν ποτέ να µε ου, αλλά αλλά κυρίως κυρίως τους γονείςκαι µου που δεν παύουν ποτέ να κάθε µεµου ενθαρρύνουν ναπου µου συµπαρίστανται σε εγχείρηµά µου. ενθαρρύνουν και ναεγχείρηµά µου συµπαρίστανται σε κάθε εγχείρηµά µου. να σε µου. να µου µου συµπαρίστανται συµπαρίστανται σε κάθε κάθε εγχείρηµά µου. Τουςευχαριστώ ευχαριστώόλους όλουςθερµά. θερµά. Τους Τους ευχαριστώ όλους θερµά. Ζέφη Ποτήρη Ποτήρη Τους ευχαριστώ Ζέφη ώ όλους τώ όλους θερµά. θερµά. Ζέφη Ποτήρη όλους θερµά. Ζέφη Ποτήρη η

κρατάτεστα σταχέρια χέριασας σαςχρειάστηκα χρειάστηκατητη κρατάτε πέρα απότις τιςγνώσεις γνώσειςµου µουγια γιατον τοντόπο τόπο έρα από ςανέτρεξα. ανέτρεξα.Θα Θαχρειαζόταν χρειαζότανπολύς πολύςχώχώυς πουµεµεγενναιοδωρία γενναιοδωρίακαι καιχαµόγελο χαµόγελο ς που ους,αλλά αλλάκαι καιτους τουςφορείς φορείςτου τουνησιού νησιού ους, τουςζήτησα. ζήτησα. ους τουςκ.κ. κ.κ.Στέφανο Στέφανο∆ελατόλα ∆ελατόλακαι καιΣτέΣτέους ορίες πουµου µουέδωσαν, έδωσαν,καθώς καθώςκαι καιτον τον ρίες που ατην τηνενηµέρωση ενηµέρωσησχετικά σχετικάµεµετοτοΑρχείο Αρχείο τονκ.κ.Σάββα ΣάββαΑπέργη Απέργησχετικά σχετικάµεµετον τον ον έθιµάτου, του,αλλά αλλάκαι καιταταΤήνια Τήνιατου του αιαιταταέθιµά -Γυφτογιάννηγια γιατοτουλικό υλικόσχετικά σχετικάµεµε Γυφτογιάννη οποίηµα ποίηµαπου πουµέσα µέσααπό απότην τηνκαρδιά καρδιάτης της

ητή ΑριστείδηΚοντογεώργη Κοντογεώργηγια γιατιςτις τή κ.κ.Αριστείδη µία µαςεπέτρεψε επέτρεψενα ναχρησιµοποιήσουχρησιµοποιήσουία µας ουσιαστική συµβολήκαι καιυποδείξεις υποδείξειςστα στα υσιαστική συµβολή για τηνενηµέρωσή ενηµέρωσήµου µουσχετικά σχετικάµεµετους τους α την ντου τουΠρασίνου», Πρασίνου»,στο στοπροσωπικό προσωπικότου του ην ανταπόκρισηόταν ότανπροσέτρεξα προσέτρεξαεκεί, εκεί, ν ανταπόκριση λύτιµεςπληροφορίες πληροφορίεςγια γιατιςτιςδιαδροµές διαδροµές λύτιµες ύνη µουοοπ.π.Σεβαστιανός ΣεβαστιανόςΦρέρης Φρέρηςγια για νη µου µεταταΛουτρά Λουτράκαι καιτητηΜονή ΜονήΙησουϊτών Ιησουϊτών µε ουγια γιατην τηνπροσφορά προσφοράτων τωνπαραδοσιπαραδοσιου

κο Γκίζηγια γιατην τηνπολύπλευρη πολύπλευρηκαι καιαµέριαµέριο Γκίζη όβαγια γιατητηγενική γενικήσυµβολή συµβολήκαι καιβοήθειά βοήθειά όβα λήγια γιατις τιςεύστοχες εύστοχεςπαρατηρήσεις παρατηρήσειςκαι και λή λίτη, υπάλληλοτης τηςΤυποκυκλαδικής, Τυποκυκλαδικής,για για τη, υπάλληλο τουκατά κατάτητηδιάρκεια διάρκειατου τουσχεδιασµού σχεδιασµού του

δάλη πουστήριξε στήριξεηθικά ηθικάκαι καιοικονοµικά οικονοµικά άλη που γονείςµου µουπου πουδεν δενπαύουν παύουνποτέ ποτέναναµεµε γονείς αι σεκάθε κάθεεγχείρηµά εγχείρηµάµου. µου. ι σε

ΠEPATH PERATI KAΛOΓEPOI KALOGEROI ∆YΣBATO DISVATO

Άγιος Θεόδωρος Ag. Theodoros

AΞENO AXENO

Π. ΚΟΥΜΕΛΑΣ KOUMELAS B.

ΟΡΜΟΣ ΚΟΡΦΟΥ KORFOS BAY

ΟΡΝΟΙ ORNI

ΛΑΤΟΜΕΙΟ ΜΑΡΜΑΡΟΥ MARBLE QUARRY

ΑΚΡ. ΑΓΚΑΝΙΣΤΗΣ AGANISTIS CAPE

ΑΜΠΕΛΑ ABELA

MALI B.

ΙΣΜΑΗΛ MAPΛAΣ ISMAIL MAMA∆OΣ MARLAS MAMADOS

ΠΛANHTHΣ PLANITIS

KABAΛOYPKO KAVALOURKO

ΠΡΟΦ. ΗΛΙΑΣ M.T. PR. ELIAS

AΓ. ΘAΛAΣΣA/ AG. THALASA BOΛIA/ VOLIA ΠANOPMOΣ PANORMOS Π. ΡΟΧΑΡΗ ROCHARI B.

Μ. Κυρά Ξένης M. Kira Xenis

ΚΑΡΑΜΠΟΥΣΑ KARABUSSA ΠYPΓOΣ PIRGOS BENAP∆A∆OΣ VENARDADOS

Π. ΒΑΘΥ B. VATHI

Αγ. Παντ Ag. Pant Άγιος Γεώργιος Ag. Georgios

Μ. Καταπολιανής M. Katapolianis

Άγιος Xαράλαµπος Ag. Charalampos

ΥΣΤΕΡΝΙΑ ISTERNIA

Π. ΒΑΘΥ VATHI B.

AΠOKOΦTOΣ APOKOFTOS

Αγ. Παρασκευή Ag. Paraskevi

ΠΛATIA PLATIA

ΚΟΡΗΣ ΠΥΡΓΟΣ KORIS PIRGOS

Θεοτόκος B΄ Εύρεση Theotokos B΄ Evresi

Π. ΟΡΜΟΣ ΥΣΤΕΡΝΙΩΝ ORMOS ISTERNION B.

KAΛΛ KALO

ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΜΠΟΣ POLEMOU KAMPOS KAP∆IANH KARDIANI

KOYΣINIA KOUSINIA

Αγ. Υπακοή Ag. Ipakoi

ΟΡ. ΠΑΤΕΛΕΣ M.T. PATELES

ΟΡ. ΚΑΣΤΕ M.T. KAST

Π. ΟΡΜΟΣ ΓΙΑΝΝΑΚΗ ORMOS GIANAKI B. Π. ΚΑΛΥΒΙΑ KALIVIA B.

AB∆OΣ AVDOS

Π. ΑΓΙΟΣ ΠΕΤΡΟΣ AG. PETROS B. Π. ΚΑΝΤΑΝΗ KANTANI B.

Πανα Παναγία PanagV Panagia

Π. ΑΠΗΓΑΝΙΑ APIGANIA B.

Π. ΑΓ. ΡΩΜΑΝΟΣ AG. ROMANOS B.

Π. ΠΑΝΟΥΣΑ PANOUSA B.

Π. BOPNH VORNI B.

THNOΣ TINOS Ν. ∆ΡΑΚΟΝΗΣΙ DRAKONISI ISL. ΣEΛINOΣ SELINOS

τελεήµων Αγ. Παντελεήµων teleimon Ag. Panteleimon

Π. ΑΠΟΘΗΚΕΣ APOTHIKES B.

Προφ. Ηλίας Prof. Elias

Π. ΚΟΛΥΜΠΗΘΡΑ KOLIMBITHRA B.

ΛIMNH LAKE

Παναγία Κακή Σκάλα Panagia Kaki Skala

Παναγία Βουρνιώτισσα Panagia Vourniotisa

ΑΚΡ. ΦΕΡΟ ΓΚΡΕΜΝΟ FERO GREMNO CAPE BOPIANA VORIANA

AETOΦΩΛIA AETOFOLIA

KAPKA∆OΣ KARKADOS ΛONH KAΛΛONH ONI KALONI

KATΩ KΛEIΣMA KATO KLISMA

ΑΚΡ. ΠΑΠΑΡΓΥΡΟΣ PAPARGYROS CAPE

Aγ. γαπητός Ag. Agapitos AΓAΠH AGHAPI ΣKΛABOXΩPI SKLAVOCHORI

KΩMH KOMI

MONAΣTHPIA MONASTIRIA

ΠEPAΣTPA PERASTRA

ΕΛΛΑ ΟΡ. ΚΑΣΤΕΛΛΑ TELA M.T. KASTELA

KPOKOΣ KROKOS

M. Iησουιτών Jesuit Mon. M. Oυρσουλινών Ursulines Mon.

ΣMAP∆AKITO SMARDAKITO TAPAMΠA∆OΣ TARAMPADOS

αγία Βρυσιώτισσα Βρυσιώτισσα gia Vrisiotisa Vrisiotisa Π. ΑΓ. ΡΩΜΑΝΟΣ AG. ROMANOS B.

ΛOYTPA LOUTRA

KAMΠOΣ KAMPOS

XATZIPA∆OΣ CHATZIRADOS

BΩΛAΞ VOLAX

KOYMAPOΣ KOUMAROS

M. I. Kαρδίας H.Heart of Jesus

Aγ. Φραγκίσκος Ag. Fragiskos

ΟΡ. ΤΣΙΚΝΙΑΣ M.T. TSIKNIAS

MYPΣINH MIRSINI MEΣH MESI

Ιερά Μονή Κεχροβουνίου Kehrovouni Monastery

Προφ. Ηλίας Prof. Elias

Φανερωµένη Faneromeni

Aγ. Άννα Ag. Anna

Άγιος Γεώργιος Ag. Georgios

ΠOTAMIA POTAMIA

∆YO XΩPIA APNA∆OΣ DIO CHORIA ARNADOS TPIANTAPOΣ MΠEP∆EMIAPOΣ TRIANTAROS BERDEMIAROS

Π. ΆΓΙΟΣ ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ AG. DIMITRIOS B. Π. ΣΑΝΤΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ SANTA MARGARITA B.

Κιουρά των Αγγέλων Kioura Agelon Π. ΛΥΧΝΑΦΤΙΑ LICHNAFTIA B.

Αγ. Mάρκος Ag. Markos

Μ. Αγ. Τριάδος Γύρλα M. Ag. Triadas Girla

ΑΚΡ. ΓΑΣΤΡΙΑ ZEΦYPOΣ GASTRIA CAPE

Π. ΣΤΑΥΡΟΥ STAVROS B.

ΦAΛATA∆OΣ FALATADOS

ΞINAPA ΣTENH TZA∆OΣ XINARA STENI TZADOS ΕΞΩΜΒΟΥΡΓΟ EXOMVOURGO KAPYA KEXPOΣ ΣΠEPA∆OΣ KARIA KECHROS SPERADOS MOYNTA∆OΣ TPIΠOTAMOΣ MOUNTADOS TRIPOTAMOS

ΝΑΟΣ ΠΟΣΕΙΔΩΝΑ ΚΑΙ ΑΜΦΙΤΡΙΤΗΣ POSEIDON AND AMPHITRITE TEMPLE

Π. ΚΙΟΝΙΑ KIONIA B.

Παναγία Kαλαµάν Panagia Kalaman

ΣKAΛA∆OΣ SKALADOS

KTIKA∆OΣ KTIKADOS

ZEFIROS

Π. ΛΙΒΑ∆ΑΣ LIVADA B.

PETRIADOS ΠETPIAΔOΣ

AΓ. BAPBAPA AG. VARVARA

Eυαγγελίστρια Virgin Mary

ΦEPO XΩPIO FERO HORIO Π. ΠΑΧΙΑ ΑΜΜΟΣ PACHIA AMOS B. ΑΓ. ΙΩΑΝ. ΠOPTO AG. IOANNIS PORTO

ΠΑΛΛΑ∆Α PALADA XΩΡΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ TOWN OF TINOS Π. ΑΓΚΑΛΗ

ΑΚΡ. ΠΑΣΣΑΚΡΩΤΗΡΙ AGALI B. Π. ΑΓ. ΦΩΚΑΣ PASSAKROTIRI CAPE AG. FOKAS B. ΒΡΥΟΚΑΣΤΡΟ VRIOKASTRO

Π. ΑΓ. ΚΥΡΙΑΚΗΣ AG. KIRIAKI B. ΛAOYTI (ΣKYΛANTAP) LAOUTI (SKILADAR) Π. ΑΓ. ΣΩΣΤΗΣ AG. SOSTIS B.

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Τήνος αποτελεί τον αγαπηµένο προορισµό κάθε ταξιδιώτη, κι αυτό γιατί συνδυάζει τα αντιθετικά στοιχεία της φύσης: το ορεινό µε το πεδινό, το βουνό µε τη θάλασσα, το άγονο µε το γόνιµο… Το ήπιο κλίµα του νησιού ευνοεί κάθε είδους δραστηριότητα, ενώ τα «δυνατά» µελτέµια δικαιολογούν το χαρακτηρισµό που έχει αποδοθεί στην Τήνο: «Το νησί του Αιόλου». Με τα 195 τετραγωνικά χιλιόµετρα έκτασης η Τήνος καταλαµβάνει την τρίτη σε µέγεθος θέση ανάµεσα στα νησιά των Κυκλάδων, µετά την Άνδρο και τη Νάξο (κατ’ άλλους τέταρτη µετά την Πάρο). Το σχήµα της είναι σχεδόν τριγωνικό και ανήκει στη γραµµή Άνδρου-Μυκόνου, που είναι προέκταση της Εύβοιας. Η κορυφογραµµή που διαχωρίζει το νησί σε δυο πλευρές, τη βόρεια και τη νότια, καταλήγει στο «Κεχροβούνι» και τον «Τσικνιά» (720 µέτρα υψόµετρο περίπου), όπου κατά τη Μυθολογία είχε τα ανάκτορά του ο Αίολος, ο θεός των ανέµων. Το συνολικό µήκος της ακτογραµµής είναι 114 χιλιόµετρα και κατακλύζεται από «δαντελωτές» ακτές µε αναρίθµητους ορµίσκους, ακρωτήρια, αλλά και παραλίες για όλα τα γούστα: πολυσύχναστες ή ήρεµες, προσιτές µέσω του κεντρικού οδικού δικτύου, χωµατόδροµων ή γραφικών µονοπατιών. Εξήντα δύο οικισµοί, εκ των οποίων περισσότεροι από 40 χωριά (όπως διαµορφώθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα), είναι διάσπαρτοι στο νησί, φαινόµενο σπάνιο σε σχέση µε τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων και αναλογικά µε το µέγεθός του. Κατά την απογραφή του 2001 καταµετρήθηκαν 8.574 κάτοικοι της Τήνου, οι οποίοι είναι µοιρασµένοι στην πρωτεύουσα και στα χωριά της. Κύριο χαρακτηριστικό του νησιού είναι το βραχώδες του εδάφους. Υπάρχουν µεγάλες ποσότητες γρανίτη, σχιστόλιθου ή µαρµάρου (λευκού και πράσινου). Στη χλωρίδα ανήκουν τα θαµνώδη φυτά (κέδροι, µυρτιές, σπάρτα κλπ) και θαµνολιβαδικά φυτά που χρησιµεύουν ως αφεψήµατα ή στη µαγειρική (φασκόµηλο, χαµοµήλι, ρίγανη, κάπαρη και άλλα). Την πανίδα αποτελούν τα αγριοπερίστερα, οι λαγοί, τα αγριοκούνελα, οι πέρδικες, καθώς και διάφορα αποδηµητικά πουλιά (τρυγόνια, ορτύκια και άλλα) µε πέρασµα από Σεπτέµβριο έως Φεβρουάριο. Η οικονοµία του νησιού βασίζεται κυρίως στη γεωργία, τη ναυτιλία, την αλιεία και τον τουρισµό (κυρίως κατά τους θερινούς µήνες), ενώ στα εξαγώγιµα προϊόντα του νησιού ανήκουν το µοναδικό πράσινο µάρµαρο και άλλα πετρώµατα, τα λαχανικά, τα οπωροκηπευτικά, οι πατάτες, τα γαλακτοκοµικά (τυράκι Τήνου, γραβιέρα, κοπανιστή), το αρίστης ποιότητας θυµαρίσιο µέλι και το περίφηµο «ροζακί» σταφύλι.

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Ιστορία

www.tinos360.gr

ΙΣΤΟΡΙΑ

Προέλευση ονόµατος Η Τήνος έλαβε την ονοµασία της από το βασιλιά Τήνο, τον πρώτο οικιστή του νησιού και αρχηγό µιας οµάδας Ιώνων από την Καρία της Μικράς Ασίας, που κατοίκησε εδώ κατά τα προϊστορικά χρόνια. Μία τοπική παράδοση αποδίδει το όνοµα στην πριγκίπισσα Τήνο. Μεταγενέστερες φηµολογίες θέλουν το νησί να έχει λάβει και τα προσωνύµια «Υδρούσα», εξαιτίας των άφθονων πηγών και νερών στο µέρος, αλλά και «Οφιούσα» ή «Φιδούσα» από το πλήθος των φιδιών. Σύµφωνα µε κάποιους µελετητές η τελευταία ονοµασία έχει ερµηνευτεί λανθασµένα, αφού «φίδες» ή «εφίδες» είναι κάποιο είδος κέδρου που ευδοκιµούσε στο νησί (σήµερα το συναντούµε µόνο στην περιοχή του Πανόρµου), και όχι ερπετά. Μάλιστα, την ξεχωριστή θέση που κατέχει αυτό το φυτό-θάµνος στη ζωή των Τηνιακών, µπορούµε να τη διαπιστώσουµε από την ευρεία χρήση του σε οικοδοµήµατα, όπως σπίτια και στάβλους, αφού είναι γερό και ανθεκτικό σε υγρασία και σκώρο. Στην αρχαιότητα η Τήνος αναφέρεται, επίσης, από τον Αριστοφάνη «Σκορδοφόρος» για τα εκλεκτά της σκόρδα, από τον Καλλίµαχο «Αγαθούσα», από τον Αριστοτέλη «Υδρούσα» και από το ∆ηµοσθένη και τον Αισχίνη «Ερούσα». Σήµερα, η Τήνος κατέχει και το προσωνύµιο «νησί του Αιόλου» για τους δυνατούς βοριάδες της.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

12 14

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Μυθολογία Όπως κάθε γωνιά της Ελλάδας, έτσι και η Τήνος «κουβαλάει» τους µύθους και τις παραδόσεις της. Το βουνό Τσικνιάς, το ψηλότερο σηµείο του νησιού (714 µέτρα) είναι συνδεδεµένο µε τη µυθολογία του. Κατά την αρχαιότητα ονοµαζόταν «Γυραί Πέτραι» ή «Γύρος» και αυτό οφείλεται στους «Γυραιείς», µια από τις δώδεκα φυλές της Τήνου, οι οποίοι κατοικούσαν νότια του βουνού αυτού. Κατά τον Απολλόδωρο, µετά την Αργοναυτική εκστρατεία, η Αργώ αγκυροβόλησε κοντά στο νησί και τα δυο παιδιά του Βοριά και της Ορειθυίας, Ζήτης και Κάλαϊν, κατέφυγαν σ’ αυτό το βουνό. Ο Ηρακλής εξαγριωµένος, επειδή ο Βοριάς µε τους ανέµους του έπνιξε το φίλο του Ύλα, τους κυνήγησε, τους σκότωσε και τους έθαψε ξεχωριστά σ’ αυτό το µέρος. Λέγεται ότι ο πατέρας τους, ο Βοριάς, όταν το έµαθε θρήνησε και από την οργή του άφησε τους ανέµους ελεύθερους στο νησί, οι οποίοι µανιάζουν µέχρι και σήµερα. Άλλος µύθος βασίζεται σε διηγήσεις του Οµήρου. Στην Οδύσσεια περιγράφεται ότι ο Αίαντας (από τη Λοκρίδα) κατά την επιστροφή του από την Τροία ναυάγησε στην Τήνο και, επειδή διέπραξε ύβρη απέναντι στον Ποσειδώνα, ο τελευταίος τον σκότωσε στον Τσικνιά. Άλλες αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι στην ίδια περιοχή λατρευόταν ο θεός Αίολος ή Βοριάς και οι πιστοί είχαν ιδρύσει ιερό και οικισµό εκεί. Μάλιστα, λένε, ότι το όνοµά του ο Τσικνιάς το πήρε από την τσίκνα (κνίσα) της θυσίας των ζώων προς τιµήν του θεού. Σ’ αυτό συνηγορεί και η πληθώρα αγγείων και άλλων κεραµικών εδώ. Τόσο στενή είναι η σχέση του όρους αυτού µε το Βοριά και τον Αίολο, ώστε είναι πάντοτε συννεφιασµένο και συνήθως η κορυφή του κρύβεται σε οµίχλη.

15 13

14 16

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ιστορική Αναδροµή Η Τήνος, όπως µαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήµατα, κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια και είναι ένα από τα νησιά της Ελλάδας που παρουσιάζουν σηµάδια συνεχούς κατοίκησης. Κατά την παράδοση, πρώτοι κάτοικοι ήταν οι Κάρες και οι Λέλεγες. Ο παλαιότερος οικισµός που υπάρχει στο νησί είναι στη θέση «Βρυόκαστρο» ή «Βρέκαστρο». Από τα όστρακα που έχουν βρεθεί στην περιοχή, µαρτυρείται κατοίκηση που ανάγεται στην Εποχή του Χαλκού ή Πρωτο-Κυκλαδική Εποχή (3000-2300 π.Χ.), ενώ ο οικισµός οχυρώνεται κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού ή Μεσο-Κυκλαδική (2300-1600 π.Χ.). Γενικότερα, την περίοδο εκείνη απαντάται συχνά το φαινόµενο συγκέντρωσης πληθυσµού σε στρατηγικές θέσεις (όπως είναι και το Βρυόκαστρο). Η ιστορία του νησιού συνεχίζεται και κατά τη Μυκηναϊκή Εποχή, όπως µαρτυρεί ο µυκηναϊκός θολωτός τάφος στην Αγία Θέκλα (κοντά στο χωριό Πύργος) (13ος αι π.Χ.). Την περίοδο των Σκοτεινών Αιώνων (12ος-10ος αι π.Χ.) πειρατείες και επιδροµές των «Λαών της Θαλάσσης» παρατηρούνται σε όλη τη Μεσόγειο, οι οποίες αποφεύγονται µε τη µετατόπιση των οικισµών σε θέσειςφυσικά οχυρά. Άλλωστε, αυτήν την εποχή χρονολογείται το Κυκλώπειο τείχος στο Ξώµπουργο. Στη Γεωµετρική περίοδο (9ος-8ος αι π.Χ.) ανάγεται οικισµός κοντά στο χωριό Καρδιανή, σύµφωνα µε τάφους-«γεωµετρική νεκρόπολη» και άλλα ευρήµατα που έχουν ανακαλυφθεί. Κατά τους πρώιµους Αρχαϊκούς χρόνους (7ος αι π.Χ.) το κέντρο του νησιού µετατοπίζεται στο Ξώµπουργο. Από τις ανασκαφές του Ν. Κοντολέοντος στα µισά του περασµένου αιώνα, το σηµαντικότερο από τα ευρήµατα που έρχονται στο φως είναι το Ιερό της Μεγάλης Θεάς (ή ∆ήµητρας µεταγενέστερα) και οι µεγάλοι ανάγλυφοι πίθοι που βρίσκονταν µέσα σ’ αυτό. Μετά το πέρας της ταραγµένης αυτής περιόδου και τις επιδροµές, η Τήνος (µαζί µε τις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας) µετατοπίζει το κέντρο της από το φυσικά οχυρωµένο Ξώµπουργο σε περιοχή πιο ανοιχτή. Κατά τους Ύστερους Αρχαϊκούς χρόνους (6ος αι π.Χ.) καθώς και τους Κλασικούς, η πρωτεύουσα του νησιού εντοπίζεται χαµηλά, κοντά στη θάλασσα, γύρω από το σηµερινό Ναό της Παναγίας στη Χώρα. Από τα σηµαντικά έργα της περιόδου αξίζει να αναφερθούν το Πεισιστράτειο Υδραγωγείο στη θέση της Ληνοπής (κατασκευάστηκε στα 549-542 π.Χ. και το οποίο µέχρι το 1934 παρείχε νερό στη σηµερινή Χώρα), καθώς και το Ιερό του Ποσειδώνα και της Αµφιτρίτης (4ος αι π.Χ.) στη θέση Κιόνια, χώρο, όπου λατρευόταν ιδιαίτερα, αφού αποτελούσε το µοναδικό στις Κυκλάδες Ιερό αφιερωµένο εξολοκλήρου

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

17

16 18

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΝΟΥ Ενδιαφέρον προκαλούν τα αρχαία νοµίσµατα που βρέθηκαν στην Τήνο, καθώς από τις παραστάσεις που είναι χαραγµένες διαφαίνονται κύρια χαρακτηριστικά του νησιού. Ένα χαρακτηριστικό νόµισµα, που ήταν και το πιο διαδεδοµένο, απεικονίζει στη µια πλευρά την προτοµή του αρχαίου θεού της θάλασσας Ποσειδώνα, ενώ στην άλλη υπάρχει µια τρίαινα (σύµβολο του ίδιου θεού) πλαισιωµένη από δυο δελφίνια. Συµπεραίνουµε, λοιπόν, ότι µέσω του νοµίσµατος αυτού η Τήνος προέβαλε τη ναυτική δύναµη που είχε. Άλλα νοµίσµατα απεικονίζουν είτε το Βάκχο κρατώντας σταφύλι και θύρσο, είτε το ∆ία Άµµωνα και βότρυ σταφυλής, που φανερώνουν την πλούσια παραγωγή κρασιού του νησιού.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

στο θεό της Θάλασσας. Μάλιστα, σύµφωνα µε πηγές, ο θεός λατρευόταν στην Τήνο και ως γιατρός µέχρι κάποια στιγµή. Το 338 π.Χ. ο Φίλιππος Β’ κατέλαβε τις Κυκλάδες και, µετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, ο Αντίγονος και αργότερα ο Πτολεµαίος (βασιλιάς της Αιγύπτου) εξουσίασαν την Τήνο. Μετά το 300 π.Χ. η Τήνος ήταν ελεύθερη και το 270 π.Χ. ονοµάστηκε Ιερό νησί. Το 146 π.Χ. στο νησί επικράτησε Ρωµαϊκή κυριαρχία και η Τήνος αποτέλεσε τµήµα της Επαρχίας της Μ. Ασίας. Ωστόσο, απολάµβανε αυτονοµίας και ελευθερίας ως τα µέσα του 2ου αι µ.Χ., όταν η πειρατεία και οι συνεχείς υποδουλώσεις έπλητταν το νησί. Κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων πε-

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ

ΦΩTO: ZEΦHΠΟΤΗΡΗ ΠOTHPH ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ

ριέπεσε σε αφάνεια, καθώς προσβαλλόταν από συνεχείς επιθέσεις (Άραβες, Σαρακηνοί, Γότθοι, Οθωµανοί κ.ά.), αλλά και από σεισµούς, λοιµούς (ένας από αυτούς διήρκεσε 52 χρόνια αποδεκατίζοντας τους κατοίκους της Τήνου). Ως τις Σταυροφορίες και τους Φράγκους, η Τήνος ζούσε «σκοτεινά χρόνια». Το 1207 οι ενετοί αδελφοί Ανδρέας και Ιερεµίας Γκίζη ανέλαβαν να διοικήσουν την Τήνο και τη Μύκονο. Οι Γκίζηδες όρισαν ως κάστρο και οχύρωσαν το Ξώµπουργο, φρούριο που θα προσέφερε ασφάλεια στο νησί, το οποίο, άλλωστε, µέχρι τότε ήταν ευάλωτο στους επιδροµείς λόγω έλλειψης οχυρωµατικών έργων. Η Τήνος είναι το µόνο νησί που δεν περιήλθε στα χέρια των Τούρκων, παρά µόνο το 1715 και για µικρό χρονικό διάστηµα. Τότε ερηµώθηκε το Ξώµπουργο, και πρωτεύουσα του νησιού έγινε η σηµερινή «Χώρα». Ακολούθησε σύντοµη Ρωσική κυριαρχία, και το 1821 πρώτο το χωριό Πύργος µε επικεφαλής το Γ. Παλαµάρη ύψωσε το λάβαρο της Ελληνικής Επανάστασης. Στην αντοχή και τη νίκη των Ελλήνων ενάντια στους Τούρκους βοήθησε και η εύρεση της εικόνας του Ευαγγελισµού της Θεοτόκου, η οποία έδωσε θάρρος και πίστη στους αγωνιστές. Μετά την απελευθέρωση, το νησί γνώρισε άνθηση σε όλους του τοµείς και ιδιαίτερα στις τέχνες και τον πολιτισµό. ∆εν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι την περίοδο αυτή η Τήνος «γεννά» σηµαντικές προσωπικότητες. Παράλληλα δίνει το παρόν στους αγώνες του Έθνους, προσφέρει καταφύγιο σε πρόσφυγες και συµβάλλει σηµαντικά στην Εθνική Αντίσταση κατά της γερµανικής κατοχής.

19 17

18 20

ΙΣΤΟΡΙΑ

Σηµαντικές χρονολογίες για το νησί 480 π.Χ. Κατά τα Μηδικά (492-479 π.Χ.) η Τήνος περιέρχεται στα χέρια των Περσών. Ωστόσο, σύµφωνα µε τον Ηρόδοτο (βιβλ.Η’, κεφ.82-83), η Τηνιακή τριήρης µε αρχηγό τον Παναίτιο του Σωσιµένη, αυτοµολεί και ενώνεται λίγο πριν από τη ναυµαχία της Σαλαµίνας µε τον ελληνικό στόλο, τον οποίο πληροφορεί για τα σχέδια των Περσών. Αυτό το τόλµηµα των Τηνιακών συνέβαλε σηµαντικά στην περιφανή νίκη των Ελλήνων. Η τριήρης του Παναιτίου σήµερα είναι το δηµόσηµο του ∆ήµου Τήνου. Μάχη Πλαταιών (479 π.Χ.). Για τη σηµαντική προσφορά των Τηνίων στη µάχη αυτή, το όνοµα «Τήνος» θα γραφεί στον αναθηµατικό ∆ελφικό τρίποδα.

4ος αι µ.Χ.. Η Τήνος ασπάζεται το Χριστιανισµό και η λατρεία του αρχαίου ελληνικού δωδεκάθεου εγκαταλείπεται. Μαζί µ’ αυτό και το Ιερό του Ποσειδώνα και της Αµφιτρίτης στα Κιόνια, έπειτα από αιώνες λατρείας. Βυζαντινή Περίοδος. Το νησί ανήκει στο «Θέµα Ελλάδος» και δέχεται τις αλλεπάλληλες επιδροµές των Σαρακηνών αλλά και πολλών άλλων λαών.

1207. Η Τήνος περνάει στην κυριότητα των Βενετών, αρχικά ως κτήση της οικογένειας Γκίζη (1207 – 1390) και στη συνέχεια, ως το 1715, κάτω από την άµεση διοίκηση της ∆ηµοκρατίας του Αγίου Μάρκου. Η πολύχρονη παρουσία των Βενετών και οι ειδικές συνθήκες µεταξύ αυτών και των Τηνιακών έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στη διαµόρφωση του χαρακτήρα της Τήνου. Την κατέστησαν καταφύγιο των κατατρεγµένων Ελλήνων, εξασφαλίζοντας σταθερότητα και σχετική ασφάλεια. Επηρέασαν την κοινωνική σύνθεση µε τη δηµιουργία ενός ιδιότυπου φεουδαλισµού, την πολιτιστική και θρησκευτική κατάσταση (αξιοσηµείωτη είναι η παρουσία του καθολικού δόγµατος).

1538. Λεηλασία του νησιού από τον πειρατή Χαϊρεντίν Μπαρµπαρόσσα.

5 Ιουνίου 1715. Οι Τούρκοι, µετά από 11 ανεπιτυχείς προσπάθειες και σε συνεννόηση µε τους Βενετούς, καταλαµβάνουν το νησί, ένα από τα τελευταία µη υποδουλωµένα µέρη της Ελλάδας. Η παρουσία τους, όµως, θα είναι σχεδόν τυπική. Αξιοποιώντας τις ευνοϊκές συνθήκες, η Τήνος εξελίσσεται θεαµατικά. Αυτοδιοικείται, ακµάζει οικονοµικά και αναπτύσσει το διαµετακοµιστικό εµπόριο και τις χειροτεχνίες. Ιδιαίτερα στη µαρµαρογλυπτική αναδεικνύεται το µεγαλύτερο κέντρο στην Ελλάδα, µε οικογένειες που καλλιεργούν κληρονοµικά την τέχνη και περιοδεύουν ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, τη Μικρασία, τη Βαλκανική. Επιπροσθέτως, διατηρήθηκαν και τα έθιµα του νησιού, η θρησκεία,

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ

ΦΩΤΟ: ∆ΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΡΡΕΣ

τα σχολεία, καθώς και η µη φορολόγηση των Τηνιακών.

1771-1774. Σύντοµο πέρασµα των Ρώσων από το νησί κατά την επανάσταση των αδελφών Ορλώφ.

31 Μαρτίου 1821. Πρώτος ο Πύργος της Τήνου απ’ όλες τις Κυκλάδες υψώνει τη σηµαία της Επανάστασης στην Έξω Μεριά. Η Χώρα ακολούθησε στις 20 Απριλίου, ενώ πολλά προσέφεραν οι Τηνιακοί στον αγώνα σε στεριά και θάλασσα.

30 Ιανουαρίου 1823. “Εκ σπλάχνων γης Αγία Εικών ανέθορεν, ευαγγελίσασα Ελλάδος ελευθερίαν”. Η εύρεση της θαυµατουργής εικόνας της Μεγαλόχαρης, έπειτα από το θείο όραµα της µοναχής Πελαγίας, κατέστησε το νησί ως το µεγαλύτερο σύγχρονο προσκύνηµα της πατρίδας µας και της Ορθοδοξίας.

1895. ∆ιοργανώνονται στο νησί τα «Τήνια», προποµπός των Ολυµπιακών αγώνων του 1896.

15 Αυγούστου 1940. Οι Ιταλοί τορπιλίζουν το εύδροµο «Έλλη» στο κατάµεστο από πιστούς λιµάνι της Τήνου, ανήµερα της εορτής του ∆εκαπενταύγουστου. Ευτυχώς δεν υπήρξαν θύµατα ανάµεσα στους χιλιάδες προσκυνητές, πράγµα που θεωρήθηκε θαύµα της Παναγίας.

ΦΩTO: ΔHMHTPHΣ KOPPEΣ

21 19

20 22

ΙΣΤΟΡΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΤΗΝΙΑ 1895 Τα «Τήνια» διοργανώθηκαν στην Τήνο το τριήµερο της 15ης Αυγούστου 1895. Αποτέλεσαν τον προποµπό των Ολυµπιακών Αγώνων κατά την αναβίωσή τους το 1896, αιώνες έπειτα από την κατάργησή τους (4ος αι. µ.Χ.). Απηχούσαν το αρχαίο ολυµπιακό πνεύµα, καθώς οι αγώνες τους εντάχθηκαν στις θρησκευτικές εκδηλώσεις, όπως γινόταν και κατά την αρχαιότητα. Την πρωτοβουλία για τη διοργάνωση αυτών των αγώνων είχε ο Τήνιος γυµναστής και δικηγόρος Ξενοφών Σώχος. Μετά από άρνηση του Πανελλήνιου Γυµναστικού Συλλόγου, ο Εθνικός Γυµναστικός Σύλλογος δέχτηκε να αναλάβει τη διοργάνωση. Πόσο µεγάλη δύναµη και λάµψη είχε η Μεγαλόχαρη στην ελεύθερη και αλύτρωτη Ελλάδα την εποχή εκείνη φαίνεται από το πλήθος των πιστών και επισκεπτών που προσήλθαν. Όµως, αξίζει να αναφερθεί ότι το Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυµα Ευαγγελιστρίας Τήνου προσέφερε τη µεγαλύτερη χρηµατική ενίσχυση και όχι µόνο. Απόδειξη αποτελεί το ποσό των 2000 δραχµών (υπέρογκο ποσό για τα δεδοµένα της εποχής) που προσέφερε το Ίδρυµα, έναντι των 70 δραχµών που συνεισέφερε ο ∆ήµος Τήνου. Από τα Τήνια του 1895 έχουν σωθεί δυο µόνο µετάλλια. Στη µια πλευρά είναι χαραγµένη η σκηνή του Ευαγγελισµού, ενώ στην άλλη απεικονίζεται ένας οπλίτης µε ασπίδα χωρίς δόρυ όµως, σύµβολο της ειρήνης που ήθελαν να προβάλουν οι αγώνες αυτοί. Έπειτα από 111 χρόνια, το 2006, τα Τήνια αναβίωσαν στην πατρίδα τους, την Τήνο. Σ’ αυτό το σηµαντικό για το νησί αθλητικό γεγονός έλαβαν µέρος όλοι οι φορείς του νησιού, οι οποίοι και ανέλαβαν και τη χρηµατοδότησή του. Όπως και το 1895, τη διοργάνωση ανέλαβε ο Εθνικός Γ.Σ. και έλαβαν µέρος οι ίδιοι σύλλογοι. Μετά την επιτυχία τους, αποφασίστηκε να λαµβάνουν χώρα τα Τήνια στο νησί κάθε τέσσερα χρόνια, όπως ακριβώς και οι Ολυµπιάδες.

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Παράδοση

www.tinos360.gr

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

Η Τήνος έχει χαρακτηριστεί ως «νησί της τέχνης και της οµορφιάς», καθώς είναι διάσπαρτη µε αριστουργήµατα αρχιτεκτονικής. Είναι προικισµένη από τη φύση, αφενός µε σπάνια πετρώµατα, όπως το πράσινο και λευκό µάρµαρο, ο σχιστόλιθος και ο γρανίτης, και αφετέρου µε το περιβάλλον της, το οποίο ευνοεί και διεγείρει το καλλιτεχνικό συναίσθηµα. Γι’ αυτό, άλλωστε, «γέννησε» πλήθος καλλιτεχνών που διέπρεψαν τόσο στην αρχιτεκτονική, όσο και στις υπόλοιπες τέχνες.

Η ύπαιθρος της Τήνου

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Μαζί µε την αρχιτεκτονική, εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και η Τηνιακή ύπαιθρος. Το κλίµα και το περιβάλλον της Τήνου προσδιόρισαν και τη µορφή των χωραφιών, αλλά και καθόρισαν τις ασχολίες των ντόπιων. Έτσι οι

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

χωρικοί µετέτρεψαν τις απότοµες πλαγιές σε καλλιεργήσιµο χώρο µε τις αναβαθµίδες (ή «σκάλες» στην ντόπια διάλεκτο) που δηµιούργησαν, χτίζοντας µε ξερολιθιές αναληµµατικούς τοίχους, «πεζούλες». Αυτή η συνήθεια υπήρχε στην Τήνο από τα αρχαία χρόνια. Ήδη τον 4ο αιώνα π.Χ. υπάρχουν µαρτυρίες ότι οι

27 25

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

26 28

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

κάτοικοι του νησιού συνήθιζαν να δίνουν αυτή τη µορφή, δηλαδή τις στενές λωρίδες γης, στο επικλινές ανάγλυφο του νησιού. Μάλιστα αυτές οι «σκάλες» ονοµάζονταν και «τράφοι» (από αναγραµµατισµό της αρχαίας ελληνικής λέξης «τάφρος») και σχηµάτιζαν φυσικές δεξαµενές νερού ή επιφάνειες προς καλλιέργεια. Μ’ αυτόν τον τρόπο, το έδαφος γίνεται επίπεδο, το χώµα συγκρατείται και δεν παρασύρεται από τις βροχές και στη µέσα µεριά της «σκάλας» φυτεύονται συκιές ή αµπέλια, ώστε να προστατεύουν από τους βοριάδες, αλλά και να συγκρατούν την υγρασία. Η πρόσβαση των αγροτών στα κτήµατά τους γίνεται µε στενά δροµάκια. Κτισµένα κι αυτά µε ξερολιθιές κατά µήκος των συνόρων των χωραφιών, συνήθως µε σκαλοπάτια εξαιτίας της κλίσης του εδάφους, προσφέρουν απόλαυση στον επισκέπτη είτε όταν τα διαβαίνει είτε όταν τα παρατηρεί. Στα µέρη όπου υπάρχουν άφθονα νερά, τις λαγκαδιές, οι αγρότες προτιµούν να δηµιουργούν περιβόλια µε ελιές και εσπεριδοειδή. Σ’ αυτό βοηθά και η απανεµιά που επικρατεί στα µέρη αυτά. Στην πεδιάδα του νησιού, που βρίσκεται γύρω από το χωριό Κώµη, τα χωράφια προστατεύονται από τα ζώα µε χαντάκια που, εκτός των άλλων, βοηθούν και στη διατήρηση της υγρασίας.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Τα χωριά της Τήνου Οι οικισµοί της Τήνου στην πλειονότητά τους δηµιουργήθηκαν το 17ο αιώνα, οπότε και έφτασαν στο απόγειό τους. Η διαµόρφωσή τους επηρεάστηκε από ποικίλους παράγοντες. Οι πιο σηµαντικοί ήταν τα καιρικά φαινόµενα και οι αέρηδες που επικρατούν στο νησί, η µορφολογία του εδάφους και οι κοινωνικοϊστορικές συνθήκες. Οι επιδροµές µέσω θαλάσσης κατά διάφορες ιστορικές περιόδους ανάγκασαν τους ντόπιους να συγκεντρωθούν στο εσωτερικό του νησιού, χτίζοντας εκεί τους περισσότερους από τους οικισµούς τους. Χτισµένοι στην ενδοχώρα της Τήνου και περικυκλωµένοι από βουνά (όπως τα χωριά Βωλάξ, Πύργος) δεν ήταν ορατοί από τον εχθρό. Σ’ αυτό συνέβαλε και η χρήση του ντόπιου σχιστόλιθου, που υπάρχει άφθονος στο νησί, καθώς και η πυκνότητα µε την οποία χτίστηκαν τα σπίτια. Βέβαια, ορισµένοι οικισµοί από αυτούς «κοιτούν» τη θάλασσα (όπως για παράδειγµα τα χωριά Καρδιανή και Ιστέρνια) προφυλαγµένοι, όµως, από την Ανατολή από όπου προερχόταν και ο µεγαλύτερος κίνδυνος. Οι σφοδροί άνεµοι που επικρατούν στο νησί και ιδιαίτερα οι βοριάδες, πιο ισχυροί από άλλα νησιά του Αιγαίου, ώθησαν στο χτίσιµο των χωριών στις µεσηµβρινές πλαγιές ως επί το πλείστον. Οι Τηνιακοί τεχνίτες εκµεταλλευόµενοι έξυπνα το ανάγλυφο του εδάφους, προσανατολίζουν έτσι τα χωριά, ώστε να πετυχαίνουν την έκθεσή τους στον ήλιο, καλό αερισµό, αλλά παράλληλα την προστασία τους από τους δυνατούς ανέµους. Όµως, και άλλα καιρικά φαινόµενα συντέλεσαν στη διαµόρφωση του τηνιακού σπιτιού.

29 27

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

Η παρουσία δώµατος στα σπίτια οφείλεται στην έλλειψη χιονιού και στις έντονες βροχοπτώσεις, ενώ οι καµάρες στα σοκάκια των οικισµών προστατεύουν από τη βροχή και τον ήλιο. Πάντα κοντά σε ρεµατιές και σε παρυφές βουνών, οι Τηνιακοί οικισµοί εκµεταλλεύονται την παροχή νερού και τη γονιµότητα των χωραφιών για τις καλλιέργειές τους. Τέλος, η µορφολογία του εδάφους και τα ντόπια υλικά έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη διαµόρφωση των χωριών και στην οικοδόµηση των σπιΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH τιών µε θέση σε σχέση µε το ανάγλυφο του νησιού. Η κλίση του εδάφους µε τις «σκάλες»-βαθµίδες είχε ως αποτέλεσµα την κλιµακωτή µορφή των χωριών. Τα πετρώµατα του νησιού χρησιµοποιήθηκαν ευρέως από τους ντόπιους χτίστες, οι σχιστόλιθοι στους τοίχους των σπιτιών και τις ξερολιθιές, το µάρµαρο στα σοκάκια, αλλά και αλλού, όσο άντεχε η τσέπη του εκάστοτε ιδιοκτήτη. Η τηνιακή αρχιτεκτονική είναι αυθεντική. Παρόλη τη Βενετική παρουσία στο νησί για πολλούς αιώνες, δεν υιοθέτησε κανένα δυτικό στοιχείο. Μόνο σε κάποιες εξαιρέσεις µπορούµε να δούµε ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

28 30

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

µαρµάρινες κολόνες, χαρακτηριστικό κτισµάτων και εκκλησιών της ∆ύσης. Η Τουρκική κατοχή στην Τήνο, επίσης, δεν άφησε κανένα αρχιτεκτονικό στοιχείο. Σ’ αυτό, βέβαια, συνηγορεί και η µικρή σχετικά παραµονή των κατακτητών στο νησί (1715- 1821 µε διακοπές).

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

31 29

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

30 32

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

Κύριο χαρακτηριστικό των χωριών της Τήνου είναι η έλλειψη οχύρωσης ή οχυρωµατικής δοµής, µε εξαίρεση το Κάστρο-Ξώµπουργο, λόγω συνθηκών. Αυτό, κυρίως, οφείλεται στο ειδικό καθεστώς που είχε η Τήνος µε τους Βενετούς κατακτητές διατηρώντας µε αυτόν τον τρόπο την πλήρη αυτονοµία της. Η δοµή των οικισµών µαρτυρά το πόσο «δεµένη» κοινωνία ήταν τα χωριά, µε το ένα σπίτι «κολλητό» στο άλλο. Οι δρόµοι και τα µονοπάτια των οικισµών σχηµατίζουν ιστό, ακολουθώντας την κλίση του εδάφους. Τέλος, πολλά χωριά διαθέτουν δηµόσια κτίρια, όπως σχολεία, κοινοτικά καταστήµατα και άλλα. Εξάλλου, οι βρύσες, τα ανοιχτά µέρη για τα πανηγύρια, οι πλατείες, είναι ζωντανοί χώροι για την οµαλή ζωή σ’ αυτά. Κύριο γνώρισµα της οργάνωσης στις Κυκλάδες είναι αυτή του χώρου µε βάση τη γειτονιά. Η µεγαλύτερη έµφαση δίνεται στην πλατεία και εκκλησία, οι οποίες συχνά συνυπάρχουν ή είναι κοντά. Όλα τα δηµόσια κτίρια ή µέρη συνάντησης (π.χ. καφενείο) ή συναλλαγής (π.χ. µαγαζιά) βρίσκονται στην πλατεία, που συγκεντρώνει τη ζωή του οικισµού. Σε µεγάλα χωριά, καµιά φορά, υπάρχουν περισσότερες από µια πλατείες. Στη Χώρα, δυστυχώς, λόγω των αναγκών της σύγχρονης κοινωνίας και της πολυκοσµίας, τα πράγµατα είναι διαφορετικά. Η ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH παραδοσιακή οργάνωση του χώρου άλλαξε και έµφαση δόθηκε στην παραλία και το λιµάνι. Ωστόσο, δεν παύουν να υπάρχουν και γειτονιές βασισµένες στον παραδοσιακό τρόπο δόµησης των χωριών. Η ονοµασία αρκετών χωριών της Τήνου προέρχεται από την περίοδο της φεουδαρχίας, που επικρατούσε για αρκετά χρόνια στο νησί, π.Χ.. τα τοπωνύµια που λήγουν σε –άδος. Κάποια άλλα χωριά, «Κώµη», «Πύργος», «Στενή», κλπ, µαρτυρούν την ίδρυσή τους σε προγενέστερες εποχές (π.χ. «Κώµη»=Χώραπόλις κατά την αρχαία κλασική περίοδο). Άλλα, οφείλουν την ονοµασία τους στους πρώτους κατοίκους τους Κάρες, π.χ. Καρυά, ενώ άλλα έχουν πάρει το όνοµά τους από κάποιο χαρακτηριστικό της περιοχής, π.χ. Λουτρά, Τριπόταµος, Κρόκος κλπ.

ΤΟ ΤΗΝΙΑΚΟ ΣΠΙΤΙ

Το Τηνιακό σπίτι

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Τα σπίτια του νησιού αποτελούν χαρακτηριστικό δείγµα παραδοσιακής τέχνης. Ξεχωρίζουν για την απλότητα και τη λειτουργικότητά τους. Είναι µικρά µε λιγοστά ανοίγµατα, τα οποία σπανίζουν στη βορινή όψη. Άλλωστε, αυτό είναι κύριο χαρακτηριστικό της µεσογειακής αρχιτεκτονικής. Στα παλαιά χρόνια, το εξωτερικό των σπιτιών έµενε άβαφο για να µη διαφέρουν από το φυσικό τοπίο. Σήµερα, βάφεται λευκό ή µε ανοιχτά χρώµατα, βασικά για απολύµανση και αντανάκλαση ηλιακής ακτινοβολίας, ώστε να αποφεύγεται η υπερθέρµανση. Τα οικοδοµικά υλικά είναι, κυρίως, το ντόπιο µάρµαρο και ο σχιστόλιθος, ενώ το ασβέστωµα χρησιµοποιείται για χτίσιµο, σοβάντισµα, διακόσµηση ή για την κάλυψη των ρωγµών. Το δάπεδο καλύπτεται µε σχιστόλιθους ή µε «πατηµένο» χώµα. Τα παραδοσιακά τηνιακά σπίτια, συνήθως, αποτελούνται από ένα ευρύχωρο δωµάτιο, τη σάλα, το οποίο χρησιµοποιείται ως χώρος υποδοχής, δύο ή τρία µικρότερα δωµάτια (ανάλογα µε τον αριθµό των µελών της οικογένειας) στην πίσω πλευρά ή στα πλάγια, τις κρεβατοκάµαρες, µία κουζίνα µε τζάκι (το οποίο χρησιµεύει κυρίως για παρασκευή του φαγητού παρά για θέρµανση). Στους βοηθητικούς χώρους του σπιτιού ανήκει το κατώι (ισόγειο), όπου αποθηκεύονται όλα τα αγροτικά προϊόντα, ο φούρνος, αλλά και χώροι για την επεξεργασία της σοδιάς, όπως πατητήρι, ρακιζιό, αχυρώνας και άλλα. Η αυλή, ανοιχτή ή σπάνια στεγασµένη, βρίσκεται συνήθως στην µπροστινή όψη του κτίσµατος, στον πρώτο όροφο, η οποία

33 31

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

32 34

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

σπάνια έχει βόρειο προσανατολισµό. Περιβάλλεται από κτιστούς τοίχους, τα πεζούλια, συνήθως «ντυµένους» µε πλάκες µαρµάρου, σαν διπλό περβάζι (το ένα χαµηλότερο), όπου κάποιος µπορεί να καθίσει και να χαρεί τη µαγευτική θέα του Αιγαίου Πελάγους. Ο ρόλος της αυλής ήταν και είναι σηµαντικός, καθώς γύρω της αναπτύσσεται η ζωή και η κοινωνία της οικογένειας. Άλλωστε δεδοµένος είναι και ο «εξοπλισµός» της αυλής: πάγκοι, τραπέζι, αλτάνες για τα λουλούδια, σταµνοθήκες, σκάλα για τον πάνω όροφο ή την ταράτσα κλπ. Ο πρώτος όροφος επικοινωνεί µε το ισόγειο και το δρόµο, συνήθως µε µια εξωτερική σκάλα από µάρµαρο ή σχιστόλιθο. Η κύρια είσοδος, που στα περισσότερα σπίτια βρίσκεται στη µέση της πρόσοψης του σπιτιού ανάµεσα στα παράθυρα, είναι διακοσµηµένη µε υπέρθυρα. Στην οροφή του σπιτιού –ταράτσαυπάρχουν υπέροχες καµινάδες, οι οποίες δηµιουργούν αισθητική ευχαρίστηση µε τις λιτές τους γραµµές. Σε πολλά σπίτια, στο ψηλότερο σηµείο της καµινάδας τοποθετείται ένα πήλινο πιθάρι. Μία τέτοια ιδανική χρήση των υλικών δίνει µια ιδέα για το πώς οι πρακτικές και αισθητικές ανάγκες των ανθρώπων µπορούν άψογα να συνταιριαστούν. Εσωτερικά, τα σπίτια έχουν πολύ λιτές γραµµές, µε µοναδικά διακοσµητικά στοιχεία το ηµικυκλικό τόξο, το «βόλτο» όπως ονοµάζεται, στο µέσο της σάλας και τις κτιστές εσοχές στους τοίχους (τις θυρίδες). Το βόλτο, χαρακτηριστικό γνώΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH ρισµα νησιώτικων σπιτιών, βοηθά στην υποβάσταξη του βάρους του άνω δώµατος. Είναι επιπλωµένα µε τα αναγκαία, πλην όµως παραδοσιακά, έπιπλα (µπουφέ, κοµό, ντιβάνι, µπαούλο), τα οποία καλύπτουν λευκά χειροποίητα ή στον αργαλειό κεντήµατα, ενώ στα παράθυρα κρέµονται κουρτίνες µε νησιώτικες δαντέλες. Το επίπεδο ζωής στην Τήνο είναι υψηλό. Απόδειξη αποτελεί ότι, αντίθετα µε άλλα µέρη της Ελλάδας, τα ζώα διαχωρίζονται τελείως από την οικογένεια και την τηνιακή κατοικία. ∆ίπλα και γύρω από τα σπίτια υπάρχουν ειδικοί χώροι γι’ αυτά, όπως στάβλοι, χοιροστάσια, περιστερώνες και άλλα.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΚΑΙ ΞΩΚΛΗΣΙΑ 35 33

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

ΑΛΩΝΙΣΜΑ-ΛΙΧΝΙΣΜΑ Ο επισκέπτης της Τήνου έχει την ευκαιρία να δει και να θαυµάσει ένα ακόµα δηµιούργηµα φτιαγµένο µε τέχνη και µεράκι από τους µάστορες της τηνιακής πέτρας: το αλώνι. Έχει σχήµα κυκλικό µε διάµετρο 4-5µ, πλακόστρωτο δάπεδο και τοιχώµατα από όρθιες πλάκες ύψους 50-60 εκ. Γύρω από το άνοιγµα του αλωνιού υπάρχει ένα πέτρινο διάζωµα (αζούρι). Έξω από το αλώνι ο αγρότης έχει συγκεντρώσει δεµάτια από στάχυα (χειροβόλους), τα οποία σχηµατίζουν τη θηµωνιά. Στις αρχές Ιουλίου ξεκινά το αλώνισµα. Για το σκοπό αυτό ο χωρικός φέρνει στο αλώνι δυο αγελάδες συνήθως (ενίοτε, όµως, µια αγελάδα και ένα µουλάρι ή γαϊδούρι), τις οποίες βάζει στο ζυγό και, αφού ρίξει µέσα στο αλώνι 8-10 δεµάτια, αρχίζει το αλώνισµα. ∆ηλαδή, περιφέρει τις αγελάδες κυκλικά, ενώ αυτός ακολουθεί από πίσω παροτρύνοντάς τες να τρέχουν, για να τρίβονται τα στάχυα και να αποχωρίζεται ο καρπός. Όταν κρίνει ότι τα στάχυα πατήθηκαν καλά, ρίχνει άλλα δεµάτια (πέταγµα) (πετασιά) κ.ο.κ. µέχρι να τελειώσει η θηµωνιά. Επειδή το αλώνισµα πραγµατοποιείται κάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού, ο αλωνιστής δέχεται δροσερό νερό και ψωµοτύρι από µέλη της οικογένειάς του, που βαδίζουν ταυτόχρονα µαζί του πάνω στο διάζωµα του αλωνιού. Το λίχνισµα ακολουθεί το αλώνισµα, αλλά για να λιχνίσει ο αγρότης, πρέπει να φυσά ελαφρό αεράκι, του οποίου την ένταση και κατεύθυνση διαπιστώνει πετώντας λίγα στάχυα ψηλά. Όταν το κρίνει κατάλληλο, αρχίζει η διαδικασία του λιχνίσµατος, συνήθως πολύ πρωί. Με το λιχνιστίρι («δικριάνι», κάτι σαν ξύλινη τρίαινα) πετά ψηλά τα στάχυα, τα οποία το αεράκι τα παρασύρει έξω και δίπλα στο αλώνι, όπου σχηµατίζεται ένας σωρός από άχυρα, που αργότερα θα µεταφερθούν στον αχυρώνα («αχεριώνα») για τροφή των ζώων το χειµώνα. Ο καρπός, σιτάρι, κριθάρι κ.λ.π., ως βαρύτερος, κατακάθεται µέσα στο αλώνι, για να ακολουθήσει το κοσκίνισµά του στην αρχή µε το δριµόνι και µετά µε το κόσκινο, για λεπτοµερέστερο καθαρισµό. Στη συνέχεια µε τενεκέδες, οι οποίοι αποτελούν και µονάδα χωρητικότητας, γεµίζονται τσουβάλια και έτσι µεταφέρεται ο καρπός στην αποθήκη, και αργότερα στο µύλο για άλεσµα. ΦΩTO:ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ APIΣTEIΔHΣΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ KONTOΓEΩPΓHΣ ΦΩΤΟ:

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

34 36

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

37

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

38

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΚΑΙ ΞΩΚΛΗΣΙΑ

Εκκλησίες και ξωκλήσια

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Η Τήνος από την αρχαιότητα ήταν θρησκευτικό κέντρο, εφόσον το ιερό του Ποσειδώνα και της Αµφιτρίτης την καθιστούσε πανελλήνιο προσκύνηµα. Η πίστη και θρησκευτικότητα του νησιού, όµως, συνεχίστηκε και κατά τους επόµενους αιώνες µέχρι σήµερα. Αυτό αποδεικνύεται και από το µεγάλο αριθµό των εκκλησιών που βρίσκονται διάσπαρτες σ’ όλο το νησί. Αυτό το γεγονός καθιστά δύσκολη τη συστηµατική µελέτη τους, µε αποτέλεσµα να µην έχει ακόµη ολοκληρωθεί. Με τις 1000 περίπου Ορθόδοξες και Καθολικές εκκλησίες, η Τήνος κατέχει ξεχωριστή θέση στον κόσµο της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, όπου η ευαισθησία της Τηνιακής ψυχής έφτασε στο αποκορύφωµά της χρησιµοποιώντας Ανατολικές και ∆υτικές τεχνικές µε ένα µοναδιΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH κό τρόπο. Με ντόπια υλικά και µεράκι, οι Τηνιακοί τεχνίτες έκτισαν εκκλησίες, οι οποίες είναι πραγµατικά έργα τέχνης. Επιπλέον, τα καµπαναριά τους σαγηνεύουν τον επισκέπτη προσκυνητή µε τη µεγαλοπρέπεια αλλά και την απλότητά τους. Όλα, µαρµάρινα και πέτρινα, είναι είτε ιδιαίτερα διακοσµηµένα είτε αφάνταστα λιτά. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο ανεγέρθηκαν πολλοί ενοριακοί ναοί στα χωριά. Όµως, στο κτίσιµο των πολυάριθµων εκκλησιών συνέβαλε και η ειδική συνθήκη µεταξύ των κατοίκων της Τήνου µε τους Τούρκους, µετά την παράδοση του νησιού από τους Βενετούς. Έτσι, οι Τηνιακοί ήταν ελεύθεροι, εκτός των άλλων, να χτίζουν όσες εκκλησίες ήθελαν. Σε κάθε χωράφι σχεδόν ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ χτίστηκε και µια οικογενειακή εκκλησία. Άλλωστε η κατοχή ξωκλησιού θεωρείται ευλογία για την οικογένεια που το έχει. Το µεταβιβάζουν από γενιά σε γενιά και το φροντίζουν χωρίς

39 37

ΦΩΤΟ:APIΣTEIΔHΣ ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣKONTOΓEΩPΓHΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ ΦΩTO:

ΦΩΤΟ: ΦΩTO:ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ APIΣTEIΔHΣΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

38 40

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

να υπολογίζουν κόπο και έξοδα. Όταν γιορτάζει το κάθε εκκλησάκι, ιδιωτικό και µη, όλοι οι παρευρισκόµενοι, φίλοι και ξένοι, κάθονται κοντά και απολαµβάνουν κέρασµα από την οικογένεια ή από όλες τις οικογένειες του χωριού. Το παραδοσιακό τηνιακό κέρασµα περιλαµβάνει καφέ, ρακί και λουκούµι (αν είναι Χριστούγεννα προσφέρονται και σπιτικά «ξεροτήγανα»-δίπλες, ενώ αν είναι Πάσχα τυρόπιτες γλυκές). Συχνά, µαζί µε τα παραπάνω προσφέρονται και παραδοσιακά εδέσµατα, όπως τυράκι τηνιακό, λούζα, σκορδάτο (είδος ντόπιου λουκάνικου µε πολλά µπαχαρικά), αγκινάρες «του λαδιού» και άλλα φαγητά συνοδευόµενα µε ντόπιο κρασί. Οι εκκλησίες της Τήνου χωρίζονται σε τρία είδη: τους καθεδρικούς ναούς (ενοριακές εκκλησίες που ξεχωρίζουν στα χωριά και τη Χώρα), τα παρεκκλήσια (µικρότερες εκκλησίες που βρίσκονται κοντά στις καθέδρες), και τα ξωκλήσια. Τα τελευταία, όλα κατάλευκα, είναι αµέτρητα και διάσπαρτα στην ύπαιθρο της Τήνου: στις κορυφές των βουνών, σε απόκρηµνα βράχια, σε παραλίες, µέσα σε κάµπους, πάνω σε µονοπάτια και δρόµους, σε λαγκαδιές. Όπου δηλαδή µπορεί να φτάσει η φαντασία του Τηνίου πιστού, αλλά και µέσα στα χωριά και τη Χώρα. Αυτά γεµίζουν την Τήνο και στολίζουν την ύπαιθρό της. Αποτελούν, πλέον, αναπόσπαστο τµήµα της και σήµα κατατεθέν. Κάθε µέρα, όλο και κάποιο ξωκλήσι γιορτάζει και µικρά πανηγυράκια δίνουν ζωή στη φύση και αποτελούν αγνές συγκεντρώσεις των νησιωτών. Από άποψη αρχιτεκτονικής οι εκκλησίες της Τήνου είναι µονόκλιτες, δί-

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

41

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

κλιτες ή τρίκλιτες. Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό τους είναι το καµπαναριό τους που δεσπόζει σε ποικίλα σχέδια. Πολλές φορές, µάλιστα, βρίσκεται µόνο του, χωριστά από την εκκλησία. Οι παλιές εκκλησίες δεν έχουν καθόλου ανοίγµατα, ενώ οι µεταγενέστερες έχουν λιγοστά. Η µακραίωνη συνύπαρξη Ορθόδοξου και Καθολικού δόγµατος στο νησί είχε ως αποτέλεσµα επιρροές στην αρχιτεκτονική και πιο σπάνια, ναούς αφιερωµένους και στα δυο δόγµατα, όπως η Αγ. Αικατερίνη στον Τσικνιά. Γενικά, οι παραδοσιακοί ναοί της Τήνου, και ιδιαίτερα της υπαίθρου, δε διαφέρουν από την παραδοσιακή τηνιακή κατοικία. Τα κυρίαρχα δοµικά υλικά είναι τα ίδια που χρησιµοποιούνται και στο χτίσιµο της τηνιακής κατοικίας, δηλαδή ο σχιστόλιθος και ο ασβέστης. Το ταβάνι, όπως και στα σπίτια είναι επίπεδο και δηµιουργείται µε µια µεγάλη µονολιθική πλάκα ή µε µικρότερες που στηρίζονται σε ξύλινες δοκούς (τράβες). Σε µερικές εκκλησίες στην όψη τους συναντούµε τριγωνικά αετώµατα, στοιχείο που δε συµφωνεί µε την ντόπια παράδοση, αλλά είναι µεταγενέστερο, των 19ου και 20ού αιώνων.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

40 42

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

43

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

Περιστεριώνες

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Οι περιστερώνες-περιστεριώνες στην ντόπια τηνιακή διάλεκτο- αποτελούν τα σπίτια των περιστεριών. Ανέκαθεν υπήρχε αγάπη για τα περιστέρια. Από τα αρχαία χρόνια ως το Χριστιανισµό µε το Άγιο Πνεύµα. Ο ελληνικός λαός τα έχει συνδέσει µε την ειρήνη, την αγάπη, τη θαλπωρή, γι’ αυτό άλλωστε έχουν γραφτεί ποιήµατα, τραγούδια προς τιµήν τους, αλλά τα συναντούµε και σε παραδοσιακά ανάγλυφα, κεντήµατα ή ζωγραφιές. Περιστεριώνες υπάρχουν και σε άλλα κυκλαδίτικα νησιά, αλλά οι πιο εντυπωσιακοί βρίσκονται στην Τήνο. Έχουν συνδεθεί στενά µε το νησί και αποτελούν το σήµα κατατεθέν του. Ο ντόπιος αρχιτέκτονας γνωρίζει ότι για να προσελκύει τα περιστέρια, πρέπει να βρεθεί η κατάλληλη τοποθεσία. Γι’ αυτό, είναι κτισµένοι στην ενδοχώρα σε ειδικά επιλεγµένες περιοχές, κοντά σε καλλιεργήσιµες εκτάσεις και πηγές νερού, σε πλαγιές βουνών και σε ρεµατιές, ποτέ δηλαδή σε βουνό. Αυτό βοηθά στο πέταγµα των πτηνών, αλλά και στο να βρουν το δρόµο της επιστροφής τους. Η ύπαρξη νερού κοντά στο κτίσµα είναι απαραίτητη, αφού καλύπτει τις ανάγκες τους. Εκτός από το λειτουργικό λόγο ύπαρξής τους, οι περιστεριώνες είναι και δείγµα ευγενείας και αριστοκρατίας. Έτσι, ήταν προνόµιο για τους ιδιοκτήτες τους, αφού τους προσέδιδαν αίγλη. Αποτελούν κοσµήµατα του Τηνιακού τοπίου και αξιοσηµείωτο είναι ότι καθένας είναι διαφορετικός από τον άλλο. ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

42 44

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

45

44 46

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Είναι ογκώδεις, µε λιθόχτιστους τοίχους, οι κατώτεροι όροφοι των οποίων χρησιµοποιούνται ως αποθηκευτικοί χώροι για αγροτικά προϊόντα και εργαλεία, ενώ οι ανώτεροι για τα περιστέρια. Όπως και στα άλλα αρχιτεκτονήµατα της Τήνου, για την κατασκευή των περιστεριώνων χρησιµοποιούνται ντόπια υλικά (σχιστόλιθος και άλλες πέτρες, ασβέστης). Στο κτίσµα υπάρχει µόνο µια µικρή ξύλινη πόρτα που χρησιµεύει για την είσοδο του ιδιοκτήτη, αλλά και για την προστασία των περιστεριών από κλέφτες, φίδια (κυρίως «αµπελούσες») και ποντίκια.

ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΩΝΕΣ

Οι κτίστες των περιστεριώνων χρησιµοποιούσαν τους σχιστόλιθους, για να δηµιουργήσουν ασυνήθιστους διάκοσµους σε µία ή περισσότερες πλευρές του οικοδοµήµατος (ρόµβους, τρίγωνα, ήλιους, κυπαρίσσια, κλπ). Αυτά τα διακοσµητικά στοιχεία δηµιουργούν µια αφάνταστα αρµονική εικόνα και έχουν χαρακτηριστεί εύστοχα ως «αρχιτεκτονικά κεντήµατα». Καθένας ξεχωριστά αλλά και όλοι µαζί ως σύνολο αποτελούν σπάνια µνηµεία και είναι έκφραση της δηµοφιλούς καλλιτεχνικής δηµιουργίας, µοναδικής σε όλο τον κόσµο. Άλλωστε, µόνο όταν η αρχιτεκτονική πηγάζει από ανάλογη συναισθηµατική ανάγκη,

47 45

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

46 48

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

υπάρχει τέτοιο αποτέλεσµα. Παρόλο που τα περιστέρια υπήρχαν στα νησιά για πολλούς αιώνες, φαίνεται ότι οι Βενετοί εισήγαγαν τη συστηµατική εκτροφή τους. Ενώ επί Ενετοκρατίας οι περιστεριώνες ήταν δικαίωµα των Βενετών κατακτητών (“droit de colombiers”), οι ντόπιοι τους διαµόρφωσαν σύµφωνα µε τα λαϊκή παράδοση και τους έκαναν δικούς τους. Οι περισσότεροι περιστεριώνες του νησιού κτίστηκαν κατά το 18ο και 19ο αιώνα. Τόσο µεγάλη ήταν η εκτροφή περιστεριών, ώστε οι Τηνιακοί τα εξήγαγαν σε όλη την Ελλάδα, τη Σµύρνη, την Κωνσταντινούπολη και αλλού. Το κρέας τους πουλιόταν ακριβά, ακόµα και σε γυάλες µε ξύδι, αφού αποτελούσε και αποτελεί αριστοκρατική και πολύ θρεπτική τροφή. Ακόµα και σήµερα, οι ντόπιοι µαγειρεύουν και σερβίρουν περιστέρια. Ωστόσο, τα εκτρέφουν όχι µόνο για το νόστιµο κρέας αλλά και για τα περιττώµατά τους, τα οποία αποτελούν πρώτης ποιότητας φυσικό λίπασµα. Ο ακριβής αριθµός των περιστεριώνων δεν είναι γνωστός, αλλά σίγουρα ξεπερνάει τους 1000. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι κτισµένοι στις κεντρικές και ανατολικές περιοχές του νησιού, κυρίως στην κοιλάδα του χωριού Ταραµπάδος, αλλά και γύρω από τον Τριπόταµο. Σήµερα γίνονται προσπάθειες να συντηρηθούν οι περιστεριώνες της Τήνου. Με εθελοντική εργασία και µελέτες ο σύλλογος «Φίλοι του Πρασίνου» έχει στηρίξει και συνεχίζει να στηρίζει αυτό το δύσκολο έργο. Μέχρι τώρα έχουν αναπαλαιωθεί πάνω από 140 περιστεριώνες, ενώ στόχος του δραστήριου αυτού συλλόγου είναι να αναστηλωθούν 1007.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΩΝΕΣ 49 47

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

Ανεµόµυλοι

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Η Τήνος αποτελεί ιδανικό µέρος για τη λειτουργία ανεµόµυλων, καθώς οι δυνατοί άνεµοι που επικρατούν στο νησί είναι ένα σοβαρό πλεονέκτηµα. Έπειτα από επιστηµονική έρευνα διαπιστώθηκε ότι εδώ υπήρχαν περισσότεροι ανεµόµυλοι από όλα τα νησιά των Κυκλάδων. Από την περίοδο των προ-χριστιανικών χρόνων, λειτουργούσαν στο νησί περισσότεροι από 80 ανεµόµυλοι, οι οποίοι άλεθαν το σιτάρι όχι µόνο της Τήνου, αλλά και των γειτονικών νησιών. Κατά τη διάρκεια της Ενετικής κατοχής, οι ανεµόµυλοι πλήθυναν, καθώς το σιτάρι καλλιεργούνταν συστηµατικά για τις ανάγκες του πληθυσµού, που είχε τριπλασιαστεί. Είναι χτισµένοι από ντόπιες πέτρες, σε κορυφές λόφων

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

48 50

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ

και σε περάσµατα, ώστε να διευκολύνεται η µεταφορά των σιτηρών από τα γειτονικά χωριά προς το µύλο. Το κτίσµα χωρίζεται σε τρεις ορόφους, στον τελευταίο και ψηλότερο από τους οποίους γινόταν το άλεσµα. Τους συναντάµε κατά συστάδες ή µεµονωµένους σε όλο το νησί. Στην περιοχή του χωριού Ιστέρνια υπάρχουν πολλοί συγκεντρωµένοι ανεµόµυλοι, γιατί υπήρχε ανεπτυγµένη αλευροβιοµηχανία λόγω του εµπορίου µέσω του λιµανιού του όρµου του χωριού. Όµως, υπάρχουν και πολλοί άλλοι µύλοι διάσπαρτοι σε όλο το νησί. Το άλεσµα συνεχίστηκε και κατά την Ελληνική Επανάσταση για την τροφοδοσία των ελληνικών καραβιών, αλλά και µετά. Μάλιστα, η λειτουργία των µύλων ταυτίστηκε µε κάτι καλό, αφού, όταν αυτοί άλεθαν, σήµαινε ότι όλα

51 49

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

έβαιναν ευνοϊκά για τον τόπο και την οικονοµία του. Κατά τη διάρκεια του ∆ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου, οι µυλωνάδες του νησιού µε κίνδυνο της ζωής τους προσέφεραν σηµαντικές υπηρεσίες στον πληθυσµό που υπέφερε από την πείνα, αλέθοντας κρυφά τη νύχτα αλεύρι, για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των ντόπιων. Η πορεία τους συνεχίστηκε µέχρι και τη δεκαετία του ’70, οπότε έκλεισαν οι περισσότεροι. Μέχρι πρόσφατα λειτουργούσε ο τελευταίος εν ζωή µύλος στον Κάµπο, αλλά δυστυχώς έπαψε κι αυτός να λειτουργεί.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

50 52

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ

Οι λιγοστοί µύλοι που έχουν επιζήσει µέχρι σήµερα, αποτελούν παραδείγµατα της τέχνης και της ικανότητας των ντόπιων τεχνιτών. Όντας πια αποµεινάρια των περασµένων αιώνων, οι ανεµόµυλοι δικαιολογούν τη σύνδεση του νησιού µε τον Αίολο, το θεό του ανέµου. Οι τηνιακοί ανεµόµυλοι έχουν οκτώ δέκα ξύλινες ακτίνες/αντένες, στις οποίες δένονται τα πανιά που προσοµοιώνονται ανάλογα µε την ισχύ του ανέµου. Χρησιµοποιούνται εξολοκλήρου ντόπια υλικά για την κατασκευή τους, εκτός από τη µυλόπετρα που την εισάγουν από τη Μήλο. Το επάγγελµα του µυλωνά ήταν κληρονοµικό. Οι µυλωνάδες θεωρούνται οι καλύτεροι ερασιτέχνες µετεωρολόγοι. Σαν τους ναυτικούς, γνώριζαν τους αέρηδες στο νησί, κι έτσι, µετά από αρκετή µελέτη, διάλεγαν την ιδανική τοποθεσία για να χτίσουν το µύλο τους. Μάλιστα, για να βαίνουν όλα καλά, προσεύχονταν σε Αγίους, όπως τον Άγιο Νικόλαο το θαλασσινό, Αη Γιώργη, Άγιο Μηνά, και κρεµούσαν τις εικόνες τους σε περίοπτη θέση µέσα στο µύλο, ψηλά στα δοκάρια («τουρλόξυλα»).

Νερόµυλοι Οι νερόµυλοι επινοήθηκαν τον 1ο αιώνα π.Χ. και είναι άγνωστο από πότε λειτούργησαν στην Τήνο. Συνδέονται µε την παλαιά ονοµασία της Τήνου, Υδρούσα, αποκαλύπτοντας την παρουσία νερού και πηγών στο νησί. Έτσι, οι ντόπιοι εκµεταλλευόµενοι αυτό το πλεονέκτηµα, χρησιµοποίησαν νερόµυλους, εκτός από ανεµόµυλους για το άλεσµα των σιτηρών. Και αυτοί, όπως και οι ανεµόµυλοι, συναντιούνται µεµονωµένοι ή κατά συστάδες σε όλο το νησί, στα µέρη, όπου το νερό αφθονεί, όπως στη Λιβάδα, τη Μαρούλη, και την Περάστρα. Μέχρι πρόσφατα στην Τήνο λειτουργούσαν συστηµατικά οι νερόµυλοι. ∆υστυχώς όµως, όπως συνέβη και µε τους ανεµόµυλους, λόγω της τεχνολογίας περιέπεσαν στην αφάνεια και την αχρηστία.

53 51

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

Τέχνη στο µάρµαρο και την πέτρα

ΦΩΤΟ: ΦΩTO:ΓΙΑΝΝΗΣ ΓIANNHΣΒΙ∆ΑΛΗΣ BIΔAΛHΣ

Αριστουργήµατα τέχνης από µάρµαρο µπορούν να βρεθούν παντού σε ολόκληρη την Τήνο. Στους δρόµους και τα σοκάκια του νησιού, στις εκκλησίες και τα σπίτια και γενικά όπου κι αν κοιτάξεις γύρω σου. Το Τηνιακό µάρµαρο έχει λαξευτεί µε αγάπη και φαντασία από ικανούς γλύπτες και τεχνίτες, και τα µαρµάρινα στολίδια και σκαλίσµατα διακοσµούν όλα τα µέρη, όπου το πέτρωµα αυτό έχει χρησιµοποιηθεί. Έτσι, πάντα δικαιώνει τον τεχνίτη για την επιλογή του. Το ξακουστό και µοναδικό µάρµαρο Τήνου, λευκό και πράσινο, χρησιµοποιήθηκε και εξακολουθεί να αποτελεί µια από τις πρώτες επιλογές για την επένδυση µνηµείων και αρχιτεκτονηµάτων. ∆εν προκαλεί, άλλωστε, εντύπωση ότι χρησιµοποιήθηκε στα Ανάκτορα του Buckingham και στο Μουσείο του Λούβρου. Το Τηνιακό µεράκι, επακόλουθο της διαίσθησης και της αγάπης, κατόρθωσε να φτιάξει καλλιτεχνικά αριστουργήµατα, χρησιµοποιώντας τα ντόπια υλικά. Η Τήνος, ανεξαρτήτως των καλλιτεχνηµάτων της που έχουν µεταφερθεί σε άλλα µέρη της Ελλάδας αλλά και του κόσµου, εξακολουθεί να αποτελεί και να αποκαλείται ένα «υπαίθριο µουσείο παραδοσιακής µαρµαρογλυπτικής». Χαρακτηριστικό παράδειγµα τοπικής τέχνης αποτελούν οι εκκλησίες, τα κοιµητήρια (κυρίως τα µνήµατα στα χωριά Πύργος και Πλατιά), τα φρούρια/κάστρα, οι πηγές (κρήνες), τα χωριάτικα «πλυσταριά», οι ηµικυκλικοί φεγγίτες πάνω από τις χωριάτικες πόρτες, καθώς και οι λαξευµένες πέτρες πάνω από τις πόρτες και τα παράθυρα, οι οποίες κοσµούν τα σπίτια και τις εκκλησίες. Πρέπει να σηµειωθεί ότι κατά το 1845 στο νησί της Τήνου η µαρµαρογλυπτική και η αρχιτεκτονική αποτελούσαν βασικές προ-βιοµηχανικές µορφές, οι οποίες απασχολούσαν περισσότερους από χίλιους εργάτες και τεχνίτες. ΦΩΤΟ: ΦΩTO:ΓΙΑΝΝΗΣ ΓIANNHΣΒΙ∆ΑΛΗΣ BIΔAΛHΣ

52 54

ΤΕΧΝΗ ΣΤΟ ΜΑΡΜΑΡΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΤΡΑ

ΦΩTO:ΠΟΤΗΡΗ ZEΦH ΠOTHPH ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ

Μαρµαροτεχνία-Μαρµαρογλυπτική Ο σπουδαιότερος γλύπτης της αρχαιότητας, ο Φειδίας, κατά την παράδοση ήρθε στην Τήνο και δίδαξε την τέχνη του και τα µυστικά της. Σ’ αυτό συνηγορεί και η µεγάλη ποσότητα αρχαιολογικών ευρηµάτων. Τα ντόπια µάρµαρα χρησιµοποιήθηκαν και στην ανέγερση του ναού του Ποσειδώνα και της Αµφιτρίτης στα Κιόνια, αλλά και Τήνιοι καλλιτέχνες βοήθησαν στην ανοικοδόµηση των Ιερών της ∆ήλου. Άλλωστε, τα λατοµεία του ξακουστού πράσινου µαρµάρου στην Τήνο λειτουργούσαν από τα αρχαία χρόνια και ιδιαίτερα τα ρωµαϊκά και παλαιοχριστιανικά. Η µεγαλύτερη ανάπτυξη της Τέχνης του µαρµάρου, όµως, συνέβη µετά την Ελληνική Επανάσταση, το 1830, οπότε η Τήνος εξελίχθηκε στο µεγαλύτερο κέντρο µαρµαρογλυπτικής στην Ελλάδα, αλλά και σε ένα από τα µεγαλύτερα όλου του κόσµου. Οι Τηνιακοί µαρµαρογλύπτες µε την παγκόσµια φήµη που απέκτησαν δόξασαν το νησί τους. Η ίδια η Τήνος µε τα υπέροχα πετρώµατά της, το ανάγλυφό της και γενικά την οµορφιά της φύσης, ενέπνευσε και εµπνέει κάθε καλλιτέχνη. Οι δαντελωτές ακτές, τα σκαλιστά από τη φύση βράχια, οι γαλήνιες πλαγιές, αλλά και η άγρια φύση παραδοµένη στους µανιασµένους αέρηδες, οι οποίοι λαξεύουν κάθε είδους πέτρωµα αλλά και δίνουν φανταστικά σχήµατα, έως και τα δέντρα που ευδοκιµούν στο µέρος, αποτελούν έµπνευση και αναζωογονούν κάθε επισκέπτη του νησιού. ∆εν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι καλλιτέχνες πάσης φύσεως έρχονται στο νησί για να εµπνευστούν και να δηµιουργήσουν. Μερικοί απ’ αυτούς, µάλιστα, εγκαθίστανται εδώ και ανοίγουν τα εργαστήριά τους. Στην ανάπτυξη και εξέλιξη της τέχνης στο µάρµαρο και την πέτρα συντέλεσαν κι άλλοι παράγοντες: • Οι κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες που επικράτησαν στο νησί κατά περιόδους, • η Ενετοκρατία και ο Καθολικισµός που ενίσχυσαν τη µαρµαρογλυπτική και γενικά ευνοούσαν τα καλλιτεχνήµατα,

55 53

54 56

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

• η Τηνιακή γη, πλούσια σε πετρώµατα και ξακουστή για το λευκό και πράσινο µάρµαρό της (ιδιαίτερα στα βορειοδυτικά του νησιού που βρίσκονται τα λατοµεία), • η συµβίωση µε καλλιτέχνες και γλύπτες που ενέπνευσαν τους υπόλοιπους Τηνιακούς, αλλά και κληροδότησαν το έµφυτο ταλέντο, • οι υποτροφίες του Πανελληνίου Ιερού Ιδρύµατος Ευαγγελιστρίας Τήνου, µε τις οποίες σπούδασαν και ενισχύθηκαν πολλοί καλλιτέχνες (ανάµεσά τους ο Γύζης και ο Λύτρας), • αλλά και η Σχολή Καλών Τεχνών που λειτούργησε στο χωριό Πύργος. Όλα τα παραπάνω αποτελούν παράγοντες, οι οποίοι ενίσχυσαν και αναθέρµαναν τους ντόπιους, και όχι µόνο, να ασχοληθούν µε το µάρµαρο και την τέχνη του. ∆εν είναι τυχαίο ότι το επάγγελµα του µαρµαρά συνδέθηκε άµεσα µε αυτό του γλύπτη και του καλλιτέχνη. Μάλιστα, υπάρχουν τεκµήρια ότι το πρώτο οργανωµένο µαρµαράδικο λειτούργησε τον 17ο αιώνα στον Πύργο. Από τότε και στο εξής δηµιουργήθηκαν πολλά τέτοια εργαστήρια και η άµιλλα που αναπτύχθηκε µεταξύ τους ευνόησε την άνθησή τους µε αποκορύφωµα τον 19ο αιώνα, όταν και έφτασαν στο απόγειό τους. Τα ταξίδια των ντόπιων σε άλλα µέρη της Ελλάδας και του εξωτερικού βοήθησαν στην υιοθέτηση πρωτότυπων και ποικίλων σχεδίων. Η τέχνη εξαπλώθηκε σε κάθε είδους δραστηριότητα και κατασκευή των Τηνίων. Έτσι, σήµερα συναντούµε αριστουργήµατα διάσπαρτα στην Τήνο: στις εκκλησίες και τα τέµπλα τους, στα υπέρθυρα των σπιτιών, στα οικόσηµα, στις βρύσες-κρήνες, στα µνήµατα, παντού, όπου µπορεί να φτάσει η έµπνευση του ντόπιου καλλιτέχνη. Οι ξακουστοί Τηνιακοί γλύπτες, όπως ο Γιαννούλης Χαλεπάς, ο ∆ηµήτρης Φιλιππότης και πολλοί άλλοι, ταξίδεψαν σε αρκετά µέρη και εργάστηκαν σε πολλά έργα, όπως στα ανάκτορα, το Πανεπιστήµιο, την Ακαδηµία, το Πολυτεχνείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο, την Εθνική Βιβλιοθήκη, το Ζάππειο Μέγαρο και αλλού. Παρόλο που η µαρµαρογλυπτική και τα εργαστήριά της πέρασαν µια κρίση στα µισά του περασµένου αιώνα, ωστόσο η επιστροφή στις πατροπαράδοτες αξίες, έστω και για τουριστικούς λόγους ή για ανοικοδόµηση κατοικιών βασισµένων στα παραδοσιακά τηνιακά σπίτια, βοήθησε στη συνέχιση της µαρµαρογλυπτικής παράδοσης. Τα εργαστήρια αυτά υπάρχουν, κυρίως, στα χωριά Πύργος και Ιστέρνια, όπου δηλαδή συγκεντρώνεται και το µάρµαρο. Τα διάφορα µουσεία του νησιού φιλοξενούν έργα Τηνίων καλλιτεχνών, αλλά και µια περιήγηση στα χωριά του δικαιώνει τον επισκέπτη που θέλει να

ΤΕΧΝΗ ΣΤΟ ΜΑΡΜΑΡΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΤΡΑ

γνωρίσει από κοντά καλλιτεχνήµατα από µάρµαρο και άλλα πετρώµατα, αφού υπάρχουν παντού, όπου φτάνει η ανθρώπινη φαντασία.

ΦΩTO: ΓΙΑΝΝΗΣ ΓIANNHΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ BIΔAΛHΣ ΦΩΤΟ:

Φεγγίτες ή υπέρθυρα Οι φεγγίτες/φωτοθυρίδες (ή «υπέρθυρα» µε την ντόπια ονοµασία) απαντώνται σε ολόκληρο το νησί. Αποτελούν αυθεντικές δηµιουργίες παραδοσιακών χτιστών της Τήνου και πλέον είναι άµεσα συνδεδεµένοι µε το παραδοσιακό Τηνιακό σπίτι. Είναι µαρµαρόγλυπτα, ορθογώνια ή ηµικυκλικά, µε διάφορα διάτρητα σχέδια προσφέροντας καλύτερο φωτισµό και εξαερισµό στο τηνιακό σπίτι. Αποτελούν εξέλιξη του «ανακουφιστικού τριγώνου» της µυκηναϊκής περιόδου. Πολλοί από αυτούς τους φεγγίτες έχουν διατηρήσει την οργανική τους θέση στα σπίτια των χωριών και της πόλης της Τήνου µέχρι και σήµερα. Τοποθετούνται πάνω από τις εξωτερικές πόρτες, τα παράθυρα, αλλά και πάνω από τις εσωτερικές πόρτες του σπιτιού, ώστε να προσφέρουν φωτισµό και στα σκοτεινά δωµάτια (τα παραδοσιακά σπίτια έχουν λιγοστά και µικρά ανοίγµατα). Αυτά τα καλλιτεχνήµατα, µε διακοσµητικά µοτίβα, όπως πουλιά, πλοία, καΐκια, λουλούδια, ψάρια, δέντρα κ.ά., συχνά βυζαντινής ή ενετικής τεχνοτροπίας, είναι χαρακτηριστικά παραδείγµατα της καλλιτεχνικής µοναδικότητας της Τήνου, έχουν τεράστια αισθητική αξία, αποτελούν στολίδι των σπιτιών και έχουν µεγάλη απήχηση στον κόσµο της Τέχνης. Εκτός από τους πρακτικούς λόγους χρήσης τους, τα υπέρθυρα στόλιζαν το εξωτερικό του σπιτιού, έφεραν οικόσηµα-εµβλήµατα των επιφανών οικογενειών, αλλά και φύλασσαν την οικογένεια µε τα ρητά που χαράσσονταν σ’ αυτά. Άλλωστε, σύµφωνα µε τη λαϊκή παράδοση η κύρια είσοδος του σπιτιού προσβάλλεται από δαιµόνια, και γι’ αυτό πρέπει να φυλάσσεται. Σε ορισµένα σπίτια στην Τήνο δε συναντούµε υπέρθυρα. Ο κύριος λόγος γι’ αυτό είναι η οικονοµική δυσχέρεια του ιδιοκτήτη, πράγµα που δηλώνει το κύρος που προσέθετε στον κάθε σπιτονοικοκύρη η ύπαρξή τους.

57 55

56 58

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΙ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Η αγάπη των Τηνίων για την ιδιαίτερη πατρίδα τους υπήρξε µοναδική, κάτι που αποδεικνύεται και από τους 50 περίπου πολιτιστικούς συλλόγους που δραστηριοποιούνται σήµερα. ∆εν υπάρχει ούτε ένα χωριό της Τήνου ή οικισµός που να µην έχει τον πολιτιστικό του σύλλογο. Η αρχή έγινε το 1876 όταν ιδρύθηκε η Αδελφότης των εν Αθήναις Τηνίων που εδράζεται στην οδό Λ. Αλεξάνδρας και Ασηµάκη Φωτήλα. Το κύµα της αστυφιλίας που κατέλαβε τους Έλληνες την δεκαετία του ’50 έφερε πολλούς Τηνίους στην πρωτεύουσα. Η αγάπη τους, όµως, για το χωριό τους, την εκκλησία τους, το σχολείο τους, τα σπίτια των προγόνων τους τους προέτρεψε να δηµιουργήσουν συλλόγους για το κάθε χωριό ξεχωριστά. Έτσι, στα µέσα της δεκαετίας του 1940 εµφανίζονται οι πρώτοι σύλλογοι όπως της Καρυάς, Καρδιανής κ.ά.

Από εκδήλωση αφιερωµένη στον Κωνσταντίνο Π. Καβάφη στα πλαίσια του Φεστιβάλ ∆ήµου Εξωµβούργου (Καρδιανή, 28/8/2007).

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚ∆ΗΛΩΣΕΙΣ

Το έργο που αναπτύσσουν είναι πραγµατικά ξεχωριστό, και σ’ αυτούς οφείλεται σε µεγάλο βαθµό η διατήρηση των εθίµων και των παραδόσεων του νησιού, καθώς επίσης ως ένα βαθµό και η προστασία της αρχιτεκτονικής των χωριών από πολεοδοµικές υπερβάσεις. Πέρα από την προσφορά τους σε έργα κοινής ωφελείας αξίζει να σηµειωθεί η σηµαντική συµβολή τους στη διατήρηση περιστεριώνων, µονοπατιών, ρακιζιών, µύλων, αλωνιών, καθώς και της ξερολιθιάς. Αξιοσηµείωτη είναι, ακόµα, η παρουσίαση από αυτούς πολιτιστικών εκδηλώσεων µε οµιλητές καταξιωµένους επιστήµονες πάνω σε θέµατα παιδείας, θρησκείας, παράδοσης, πολιτισµού κ.ά. Ο επισκέπτης του νησιού έχει την ευκαιρία, ιδίως τους καλοκαιρινούς µήνες, να επιλέξει µέσα από τις πολλές αξιόλογες εκδηλώσεις αυτή που τον ενδιαφέρει και, παράλληλα, στο τέλος της εκδήλωσης να απολαύσει τηνιακά γλυκά και ρακί.

ΤΗΝΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ Το 1877 κυκλοφόρησε η πρώτη εφηµερίδα του νησιού µε την ονοµασία «ΤΗΝΟΣ» και διευθυντή τον Νικ. Αγγελίδη, ενώ ακολούθησε η «ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ» το 1881. Σ’ αυτά τα 130 χρόνια έχουν εκδοθεί πάνω από 60 εφηµερίδες, άλλες µε µακρόχρονη και άλλες µε βραχύχρονη παρουσία. Η συµβολή τους στην ανάδειξη και προβολή της πολιτιστικής κληρονοµιάς του νησιού είναι σηµαντική, ενώ ακόµα αποτελούν το συνδετικό κρίκο των απανταχού ευρισκοµένων Τηνίων µε τη γενέτειρά τους. ∆εν είναι, άλλωστε, λίγες οι φορές που ο Τηνιακός τύπος στάθηκε εµπόδιο στην αλλοτρίωση του περιβάλλοντος συγκρουόµενος µε συµφέροντα. Σήµερα κυκλοφορούν οι παρακάτω εφηµερίδες και περιοδικά: «Κυκλαδικόν Φως» (1950) «Ο Φάρος της Τήνου» (1959) «Υστερνιώτικα» (1983) «Τηνιακά Σύµµεικτα» (1993) «Φωνή της Καρυάς» (1998) «Τα Νέα της Καρδιανής» (1999) «Μαντάτα» (2000) «Τηνιακή Ενδοχώρα» (περιοδικό-2002) «∆ηµότης Τήνου» (ενηµερωτικό δελτίο ∆ήµου Τήνου) «Εν ∆ράσει» (ενηµερωτικό δελτίο ∆ήµου Εξωµβούργου)

59 57

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

60

61

Η πόλη (χώρα) τα χωριά και οι οικισµοί της Τήνου

www.tinos360.gr

60 62

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΦΩTO:ΓΙΑΝΝΗΣ ΓIANNHΣΒΙ∆ΑΛΗΣ BIΔAΛHΣ ΦΩΤΟ:

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ) Η ιστορία της «Χώρας», πρωτεύουσας της Τήνου, ξεκινά από τα αρχαία χρόνια. Όµως, µε τη σηµερινή της µορφή ανάγεται µόλις στο διάστηµα 17151745. Όπως είδαµε και στην ιστορική αναδροµή πιο πάνω, η κατοίκηση στην πόλη είναι συνυφασµένη µε περιόδους ειρήνης και ευηµερίας, αφού οι κάτοικοι του νησιού κατοικούσαν εδώ σε εποχές που δε συνέβαιναν επιδροµές ή πειρατίες. Κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. θα δηµιουργηθεί το «Άστυ» στην περιοχή γύρω

Η ΧΩΡΑ

από το σηµερινό ναό της Παναγίας, µε το όνοµα «Πόλες» και θα οργανωθεί σε 12 φυλές. Εκεί θα µείνει η πρωτεύουσα έως τα βυζαντινά χρόνια, όταν, λόγω επιδροµών, οι κάτοικοί της θα αναζητήσουν και πάλι την ασφάλεια του βράχου του Ξώµπουργου. Από τα πιο σηµαντικά κατάλοιπα της αίγλης της Πόλεως είναι τα τείχη της που απλώνονται πάνω από το σηµερινό ναό της Παναγίας (µάλιστα έχει ανασκαφεί ελληνιστικός πύργος, ο οποίος, δυστυχώς, σήµερα βρίσκεται κάτω από τον περιφερειακό δρόµο), το Πεισιστράτειο Υδραγωγείο, το οποίο

63 61

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

παρείχε νερό µέχρι πρόσφατα, και το ιερό του Ποσειδώνα και της Αµφιτρίτης στα Κιόνια. Από αρχαίες περιγραφές µαθαίνουµε για το ιερό του ∆ιονύσου και το θέατρο, όπου γίνονταν οι φηµισµένοι αγώνες, τα «∆ιονύσια», το πρυτανείο, την αρχαία αγορά και το γυµνάσιο. ∆υστυχώς, όλα αυτά και πολλά άλλα τώρα βρίσκονται κάτω από τη νέα πόλη. Πόσο οργανωµένη και ξακουστή ήταν η πόλη της Τήνου µπορούµε να το συµπεράνουµε και από το σύγγραµµα του αρχαίου φιλοσόφου Αριστοτέλη «Τηνίων Πολιτεία», το οποίο δυστυχώς δεν έχει διασωθεί. Η κατοίκηση στη σηµερινή Χώρα συµπίπτει µε την ερήµωση του Κάστρου. Η «Χώρα του Αγίου Νικολάου», όπως ονοµάστηκε λόγω της οµώνυµης εκκλησίας στο λιµάνι, έλαβε την τελική της µορφή ύστερα και από τη µετανάστευση πληθυσµού από την Κρήτη, την Εύβοια και αλλού. Οι κάτοικοι της Χώρας επιδόθηκαν στο εµπόριο, περιορίζοντας τους γεωργούς κατεξοχήν στα χωριά της ενδοχώρας, και για µικρό χρονικό διάστηµα η Τήνος ήταν ένα από τα καλύτερα εµπορικά νησιά. Ορισµένες Το Ηρώο των Τηνίων πεσόντων κατά τους Βαλκανικούς από τις εξαγωγές για τις οποίπολέµους, που δεσπόζει σε βράχο αριστερά της Χώρας. ες φηµιζόταν ήταν εκείνες του κρασιού, των δερµάτων, του µεταξιού, των σύκων και κάθε άλλου ντόπιου προϊόντος. Τα τηνιακά εµπορικά καράβια θα φτάσουν ως τη ∆ύση, τη Μ. Ασία και τη Μαύρη θάλασσα. Μέχρι την επανάσταση του 1821 η Τήνος είχε πάνω από 30 µεγάλους εµπορικούς οίκους. Μετά τις σφαγές της Χίου και των Κυδωνιών (1822) και των Ψαρών (1824) ο αριθµός των κατοίκων της Χώρας θα αυξηθεί σηµαντικά, καθώς πλήθος προσφύγων θα καταφύγουν στο νησί. Οι κάτοικοι της Χώρας συνέχισαν να ασχολούνται µε εµπορικές δραστηριότητες, µικρότερης εµβέλειας όµως. Σε µια µικρή αναλαµπή, η Τήνος, µαζί µε τη γειτονική Σύρο, θα µεγαλουργήσουν στο εισαγωγικό και εξαγωγικό εµπόριο. ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

62 64

Σύντοµα, όµως, η Τήνος θα παραχωρήσει τα πρωτεία στη Σύρο. Στην παρακµή αυτή θα συµβάλει και η µετανάστευση πολλών κατοίκων της Χώρας σε άλλα µέρη του κόσµου, κενό που αναπληρώθηκε σύντοµα όµως από κατοίκους των χωριών του νησιού. Η εύρεση της εικόνας του Ευαγγελισµού, το 1823, ήταν το σηµαντικότερο γεγονός για το νησί (και ιδιαίτερα τη Χώρα), τη φήµη του και φυσικά την οικονοµία του. Προσείλκυσε και συνεχίζει να προσελκύει πιστούς και επισκέπτες από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό. Έτσι, η οικονοµία του νησιού, εκτός από τη ναυτιλία και το εµπόριο αγροτικών προϊόντων, βασίζεται σε εµπορικές δραστηριότητες (ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα) που αφορούν την επιρροή που ασκεί η εικόνα στο κοινό της. Πίσω από την πρόσοψη του λιµανιού, που αδικεί τη Χώρα και τις οµορφιές της, κρύβεται η παλιά Τήνος, η οποία προκαλεί κάθε επισκέπτη να την περπατήσει και να την εξερευνήσει. Εκτός από το ναό της Μεγαλόχαρης, που ξεχωρίζει στο ψηλότερο σηµείο της Χώρας, και τα µουσεία στον περίβολό του, αξίζει κανείς να επισκεφτεί το Αρχαιολογικό µουσείο στη λεωφόρο Μεγαλόχαρης και την αξιόλογη Βιβλιοθήκη της Παναγίας µε τους χιλιάδες τίτλους, ακριβώς από πίσω. Ακόµα, απόλαυση προσφέρει µια βόλτα στον «παλιό δρόµο» που οδηγεί στην εκκλησία µε τα αµέτρητα µαγαζάκια µε τα παντός είδους αναµνηστικά και την παλιά µαρµάρινη Κάτω Βρύση (µε παρελ-

ΦΩΤΟ: ΦΩTO:ΖΕΦΗ ZEΦHΠΟΤΗΡΗ ΠOTHPH

Η ΧΩΡΑ

65 63

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

θόν όσο και της Χώρας). Ενδιαφέρον προκαλεί, επίσης, η εξερεύνηση των παραδοσιακών στενών της πόλης. Έτσι, ο κάθε επισκέπτης αξίζει να περιπλανηθεί στα στενά της Μαλαµατένιας, του Αη Νικόλα του καθολικού και των Τριών Ιεραρχών, αλλά και στις παλιές γειτονιές της Παλλάδας και του Αγ. ΕλευθερίουΒαρύ. Τα γραφικά σοκάκια µε τα κατάλευκα σπίτια και τις περιποιηµένες αυλές µε τις ανθισµένες βουκαµβίλιες και τα γιασεµιά που «κρέµονται» µαγνητίζουν το βλέµµα σταµατώντας το χρόνο και θυµίζοντας περασµένες εποχές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ναός των Ταξιαρχών, πολιούχος της πόλης, στο λιµάνι, αφού φιλοξένησε προσωρινά την εικόνα του Ευαγγελισµού από την εύρεσή της έως τη µεταφορά της στο ναό της Παναγίας. Το σοκάκι, όπου τώρα είναι συγκεντρωµένα τα µπαράκια, κάποτε αποτελούσε δρόµο εµπορίου, εφόσον εδώ γινόταν το µονοπώλιο του αλατιού και του πετρελαίου. Το µνηµείο της «Έλλης», που πρόσφατα ανεγέρθηκε στο λιµάνι, φιλοτεχνηµένο από τον ντόπιο γλύπτη Ν. Παρασκευά, δίνει µια άλλη διάσταση στον τορπιλισµό του ιστορικού καταδροµικού, υψώνοντας το παράστηµά του σε κάθε καιρό. Ένας άλλος ενδιαφέρων προορισµός είναι το Υφαντήριο της Χώρας που βρίσκεται στον παλιό δρόµο µε τα µαγαζάκια. Εκεί ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

64 66

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Η ΧΩΡΑ

µπορεί κανείς να θαυµάσει τα χειροποίητα παραδοσιακά κεντήµατα, αλλά και να παρακολουθήσει γυναίκες της Τήνου να δουλεύουν τον αργαλειό. Η περιπλάνηση στη Χώρα της Τήνου δεν µπορεί να παραλείψει το Ίδρυµα Τηνιακού Πολιτισµού, το οποίο επιβλητικό δεσπόζει στην άκρη του λιµανιού. Στο ανατολικότερο άκρο του λιµανιού βρίσκεται το «Πασακρωτήρι», ο επιβλητικός βράχος-ακρωτήρι, µε τη µοναδική θέα, τόσο στο πέλαγος, όσο και στο νησί. Από εδώ µπορεί κανείς να έχει µια ολοκληρωµένη άποψη της Χώρας. Πάνω στο βράχο είναι χτισµένο το µνηµείο-ηρώο των πεσόντων του νησιού κατά τους Βαλκανικούς Πολέµους. Για πιο ανήσυχους επισκέπτες, και ειδικά όσους είναι λάτρεις της ιστορίας και αρχαιολογίας, µια βόλτα στην αρχαία πόλη και τα τείχη της, που απλώνονται πίσω από το ναό της Παναγίας, αποτελεί ιδιαίτερο προορισµό, καθώς η περιπλάνηση στο φυσικό τοπίο µε τα ιστορικά κατάλοιπα δικαιώνει την επιλογή της διαδροµής αυτής. Η διαµονή και η ψυχαγωγία στην πόλη της Τήνου είναι εύκολη υπόθεση, αφού ξενοδοχεία και ενοικιαζόµενα δωµάτια κάθε κατηγορίας βρίσκονται σε κάθε γειτονιά. Εξάλλου, δηµόσιες υπηρεσίες (Αστυνοµία, Κέντρο Υγείας, ΚΕΠ, Πνευµατικό κέντρο) εξυπηρετούν το κοινό. ∆ιάσπαρτα, επίσης, υπάρχουν αµέτρητα ουζερί, παραδοσιακές ταβέρνες, αλλά και εστιατόρια για πιο απαιτητικούς γευσιγνώστες. Εκτός αυτών, καφετέριες, µπαράκια, ζαχαροπλαστεία, αλλά και παραδοσιακά καφενεδάκια αφθονούν.

67 65

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Ίδρυµα Τηνιακού Πολιτισµού

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Ιδρύθηκε το 2002 και στεγάζεται σε ένα νεοκλασικό κτίριο από τα πιο ιστορικά του νησιού (αρχές 20ού αι), που υπήρξε κάποτε ξενοδοχείο αλλά και νοσοκοµείο (Πολυµέρειο). Αγοράστηκε το 1977 και αναπαλαιώθηκε πρόσφατα από το Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυµα Ευαγγελιστρίας, από το οποίο συντηρείται, και αποτελεί στολίδι της Χώρας. Σκοπός του ιδρύµατος είναι να µελετά και να προβάλλει την ιστορία, τον πολιτισµό και την παράδοση του νησιού. ∆ιαθέτει σύγχρονους συνεδριακούς και εκθεσιακούς χώρους, αλλά και βιβλιοθήκη µε τίτλους που αφορούν στην Τήνο και τις Κυκλάδες γενικότερα. Εδώ γίνονται κατά καιρούς εκθέσεις και µάλιστα στεγάζεται και η µόνιµη έκθεση του µεγάλου Τήνιου γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά.

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

66 68

Η ΧΩΡΑ

Η τουριστική αγορά της Τήνου

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΦΩTO: ZEΦHΠΟΤΗΡΗ ΠOTHPH

Η περιπλάνηση στη Χώρα της Τήνου απαιτεί τον περίπατο στον παλιό δρόµο που οδηγεί από το λιµάνι στο ναό της Παναγίας. Εδώ ο χρόνος έχει σταµατήσει από καιρό και το σκηνικό θυµίζει τις αγορές της Κωνσταντινούπολης και του Καΐρου. Τα πολυάριθµα µαγαζιά, µικρά και µεγαλύτερα, µε απλωµένες τις πραµάτειες τους στο πλακόστρωτο, γεµίζουν µε φωνές και χρώµατα τους περαστικούς, οι οποίοι µαγνητισµένοι δυσκολεύονται να «βγουν από αυτό το παραµύθι». Εδώ υπάρχει κάθε είδους ενθύµιο της Τήνου. Μικρές και µεγάλες εικόνες, τοπικά υφαντά, κοσµήµατα και κοµπολόγια, παραδοσιακά γλυκά και ό,τι µπορεί να φανταστεί ο νους εκτίθενται στα µάτια του διαβάτη, που σε πολλές περιπτώσεις καλείται από το µαγαζάτορα να περάσει να τα δει. Πλησιάζοντας στην Παναγία υπαίθρια ξύλινα κιόσκια πουλούν κυρίως λαµπάδες κάθε µεγέθους, τάµατα και αφιερώµατα και µπουκαλάκια για αγίασµα, ενώ στην ατµόσφαιρα αναδίδονται µυρωδιές από το λιβάνι. Θα πρέπει να σηµειωθεί, πάντως, ότι υπάρχουν αναµνηστικά για όλα τα γούστα και όλα τα πορτοφόλια.

69 67

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Το έθιµο των Επιταφίων

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

Το ενδιαφέρον πλήθους κόσµου προκαλεί η περιφορά των επιταφίων τη Μεγάλη Παρασκευή στην πόλη της Τήνου. Μετά την ακολουθία των Παθών οι επιτάφιοι των πέντε ενοριακών ναών ξεκινούν µε προορισµό την πλατεία Παντανάσσης. Κάθε επιτάφιος ανθοστολισµένος µε ξεχωριστή φροντίδα, για να φαντάζει ωραιότερος, συνοδεύεται από τους ενορίτες του. Ο επιτάφιος της Παναγίας, όµως, αφήνεται αστόλιστος, καθώς ξεχωρίζει για τις ξυλόγλυπτες λεπτοµέρειές του. Εµφανίζονται ταυτόχρονα όλοι µαζί ξεπροβάλλοντας από διαφορετικούς δρόµους και ανεβαίνουν στην εξέδρα. Αφού ψαλούν τα Εγκώµια, αποχωρούν πάλι όλοι µαζί µε τους ενορίτες τους για τη βάση τους, εκτός από τον επιτάφιο του Αγίου Νικολάου που κατευθύνεται προς την παραλία «Καλάµια». Εκεί µαζί µε τον ιερέα µπαίνουν στη θάλασσα και κάνουν δέηση για τους ναυτικούς. Το έθιµο αυτό είναι ξεχωριστό και χρονολογείται από τα µέσα της δεκαετίας ’80.

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

68 70

Η ΧΩΡΑ

Ο Ναός των Ταξιαρχών

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Ο µητροπολιτικός ναός των Ταξιαρχών βρίσκεται στην Παλλάδα. Ο πρώτος µικρός ναός ήταν καθολικός. Το 1715 µε την τουρκική κυριαρχία στην Τήνο, κατόπιν συµφωνίας Ορθοδόξων και Καθολικών, έγινε ανταλλαγή ανάµεσα σ’ αυτόν το ναό και στον Άγιο Νικόλαο που τότε ήταν Ορθόδοξος. Έτσι, οι Ταξιάρχες έγιναν Ορθόδοξοι και ο Άγιος Νικόλαος Καθολικός. Ανακαινίστηκε το 1759, όπως φαίνεται από την εγχάρακτη επιγραφή πάνω από την είσοδο του ναού, από τον Αρχιεπίσκοπο Τήνου Μελέτιο µε τη συµβολή των Ορθοδόξων Τηνίων. Μπορεί να χαρακτηριστεί µουσείο της µεταβυζαντινής τέχνης, κυρίως λόγω του ξυλόγλυπτου-επίχρυσου τέµπλου αλλά και των εικόνων του. Το τέµπλο, όπως λέγεται, κατασκευάστηκε στην Κων/πολη το 18ο αιώνα µε ανάµεικτα στοιχεία βυζαντινής παράδοσης και µπαρόκ. Θεωρείται από τα ωραιότερα τέµπλα (µήκους 8 µέτρων), γιατί παρουσιάζει µια ιδιαιτερότητα έναντι των άλλων. Στο µεγαλύτερο τµήµα του είναι κουφωτό, δηλαδή έχουν αφαιρεθεί τµήµατα ξύλου ώστε να είναι διάτρητο ανάµεσα στις µορφές. Αυτό του προσδίδει χάρη και λεπτότητα. Τα ποικίλα θέµατα που εικονίζονται πλαισιώνονται µε συµπλέγµατα από φυτά και άνθη, αετούς και περιστέρια, λιοντάρια και άλλα ζώα. Όλα τα παραπάνω, καθώς και το γεγονός ότι φιλοξένησε την εικόνα του Ευαγγελισµού κατά τη διάρκεια των εργασιών οικοδόµησης του ναού της Παναγίας, καθιστούν το ναό ξεχωριστό που προσελκύει κάθε επισκέπτη του νησιού.

71 69

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

72

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ

ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ ΤΗΝΟΥ Με νόµο Καποδίστρια, Καποδίστρια, η Τήνος Τήνος διαιρέθηκε σε σε δύο δύο δήµους, δήµους,Τήνου Τήνου και και Με το νόµο Εξωµβούργου, Κοινότητα Πανόρµου. Πανόρµου. Στο περιλαµβάνονταν Εξωµβούργου,και και την την Κοινότητα Στο ∆ήµο Τήνου Τήνου περιλαµβάνονται ηη Χώρα κάποια χωριά, χωριά, στο ∆ήµο ∆ήµο Εξωµβούργου περισσότερα χωριά χωριά της της Χώρα και κάποια Εξωµβούργου τα περισσότερα ενδοχώρας Πανόρµου ο Πύργος και τα χωριά. Τα χωριά ενδοχώραςκαι καιστην στηνΚοινότητα Κοινότητα Πανόρµου ο Πύργος καιγύρω τα γύρω χωριά. Τα του ∆ήµου Κοινότητας Πανόρµου, καθώς καικαθώς το µεγαλύτερο µέρος της χωριά τουΤήνου, ∆ήµουτης Τήνου, της Κοινότητας Πανόρµου, και το µεγαλύτερο Χώρας είναιΧώρας ορθόδοξα, ο ∆ήµος Εξωµβούργου καθολικά, µέρος της είναιενώ ορθόδοξα, ενώ ο ∆ήµος περιλαµβάνει Εξωµβούργουχωριά περιλαµβάνει ορθόδοξα και άλλαορθόδοξα µεικτά, δηλαδή µε κατοίκους και των δογµάτων, οι οποίοι χωριά καθολικά, και άλλα µεικτά, δηλαδή µε δυο κατοίκους και των δυο για αιώνες συνυπάρχουν δογµάτων, οι οποίοι γιαειρηνικά. αιώνες συνυπάρχουν ειρηνικά.

Mε τον πρόσφατο νόμο, όμως, του Kαλλικράτη, ολόκληρο το νησί αποτέλεσε έναν ενιαίο Δήμο. Tο ΔήμοΧΩΡΙΑ Tήνου. ∆ΗΜΟΥ ΤΗΝΟΥ

Τριαντάρος Τριαντάρος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Πρόκειται γιαένα έναµεγάλο µεγάλο«ζωντανό» «ζωντανό» χωριό µε διατηρηµένα τα παραΠρόκειται για χωριό µε διατηρηµένα τα παραδοσιδοσιακά στοιχεία και πολλά καινούρια που κατοικούν ξένοι. Έχει ακά στοιχεία αλλάαλλά και πολλά καινούρια σπίτιασπίτια που κατοικούν ξένοι. Έχει ωραία ωραία θέα, πολλές καµάρες, σοκάκια και σκαλιά, ναός των Αγίων θέα, πολλές καµάρες, στενά στενά σοκάκια και σκαλιά, ενώ ο ενώ ναόςοτων Αγίων ΑποΑποστόλων δεσπόζει κέντρο Το επισκευασµένο παραδοσιακό λιοστόλων δεσπόζει στοστο κέντρο του. του. Το επισκευασµένο παραδοσιακό λιοτρίβι τρίβι πηγή «λεύκες» καικαιη η πηγή «λεύκες» (λόγω των των δέντρων που (λόγω δέντρων αφθονούν στην περιοχή) που αφθονούν στην προσελκύουν τους πεπεριοχή) προσελκύουν ραστικούς. Στην είσοδο τους περαστικούς. Στην τουείσοδο χωριούτου καιχωριού δίπλα στο και Ηρώο προτοµή δίπλαυπάρχει στο Ηρώο υπάρτουχειΑµβροσίου προτοµή Πλειανθίτου Αµδη, βροσίου επισκόπουΠλειανθίδη, Μοσχονησίωνεπισκόπου - εθνοϊεροµάρτυρα, Μοσχονηφιλοτεχνηµένη από το σίων-εθνοϊεροµάρτυγλύπτη Ν. Παρασκευά, ενώγλύπτη µέσα Ν. στο χωριό υπάρχει, επίσης, προτοµή του ρα, φιλοτεχνηµένη από το Παρασκευά, ενώ µέσα στο ηχωριό υπάρχει, ντόπιου Πλειανθού, Μητροπολίτη Χαλκίδας επί 50 χρόνια. Από επίσης, ηΓρηγορίου προτοµή του ντόπιου Γρηγορίου Πλειανθού, Μητροπολίτη Χαλκίδας εδώ κατάγονται αρκετοί παραδοσιακοί «χτιστάδες» του«χτιστάδες» νησιού. Τοτου χωριό επί 50 χρόνια. Από εδώ κατάγονται αρκετοί παραδοσιακοί νηέχει όπως ο Ιωάννης Καρδαµίτσης (σχολάρχης, σιού.αναδείξει Το χωριόπροσωπικότητες έχει αναδείξει προσωπικότητες όπως ο Ιωάννης Καρδαµίτσης δήµαρχος Τήνου και πρόεδρος ΠΙΙΕΤ)του και ΠΙΙΕΤ) ο Σάββας (εκπαι(σχολάρχης, δήµαρχος Τήνου καιτου πρόεδρος και ο Απέργης Σάββας Απέργης δευτικός, µελετητής-συγγραφέας και δήµαρχος Τήνου). Εδώ υπάρχουν ακόµα (εκπαιδευτικός, µελετητής-συγγραφέας και δήµαρχος Τήνου). Εδώ υπάρχουν ένας παραδοσιακός φούρνος αλλά αλλά και ταβέρνες-καφενεία. Ο σύλλογος του ακόµα ένας παραδοσιακός φούρνος και ταβέρνες-καφενεία. Ο σύλλογος χωριού διοργανώνει συχνά παραδοσιακά πανηγύρια, όπως χοιροσφάγια και του χωριού διοργανώνει συχνά παραδοσιακά πανηγύρια, όπως χοιροσφάγια τον περίφηµο «αποκριανό» χορό. και τον περίφηµο «αποκριανό» χορό.

73 71

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΑΠΟΚΡΙΑΝΟΣ ΧΟΡΟΣ Παλαιότερα, στο χωριό Τριαντάρος, τις ηµέρες των Απόκρεω, οι χωριανοί τηρούσαν το έθιµο του Αποκριανού χορού. Επί 21 µέρες, όσο δηλαδή διαρκούσαν οι Αποκριές, οι κάτοικοι του χωριού γύριζαν τα σπίτια τα βράδια και διασκέδαζαν µε αυτοσχέδια τραγούδια. Ξεκινώντας µε το: Άρχισε γλώσσα µ’ άρχισε τραγούδι ν΄αραδιάζεις και την καλή παρέα µας να την διασκεδάζεις συνέχιζαν µε άλλα καυστικά και ερωτικά. Ταυτόχρονα, χόρευαν αυτοσχέδιους σατυρικούς χορούς σύµφωνα µε το ρυθµό των ασµάτων και ανάλογα µε το κέφι. Σήµερα γίνονται προσπάθειες από τους Τριανταρίτες και το σύλλογο του χωριού αναβίωσης του πρωτότυπου παραδοσιακού αυτού εθίµου.

Μπερδεµιάρος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Μικρός γραφικός οικισµός, αδελφάκι του Τριαντάρου, χτισµένος στην πλαγιά, µε τα σπίτια του «σκαρφαλωµένα». Έπειτα από περίοδο ερήµωσής του, τα σπίτια του κατοικήθηκαν κυρίως από Ευρωπαίους, οι οποίοι διατήρησαν, τόσο σε όσα αναπαλαίωσαν, όσο και σ’ αυτά που έχτισαν, το παραδοσιακό τους στυλ.

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

∆υό Χωριά Το χωριό αυτό µε την πανοραµική θέα στο Αιγαίο και τα γύρω νησιά διαθέτει άφθονες πηγές και πράσινο, καθώς και υγιεινό κλίµα. Κατά την παράδοση, στις πέντε Νύµφες του χωριού αφιερώθηκαν και τα αντίστοιχα «ξυνάρια» (φυσικές πηγές). Το όνοµά του το οφείλει στα δυο χωριά ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

72 74

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

που υπήρχαν στην περιοχή και χωρίζονταν µε ένα ποτάµι. Στη συνέχεια, λόγω της ανοικοδόµησης, τα δυο αυτά χωριά ενώθηκαν σε ένα. Η πλατεία του µε τα πλατάνια είναι µια από τις ωραιότερες του νησιού, ενώ ένας υπεραιωνόβιος πλάτανος συντροφεύει την πηγή. Μάλιστα, εδώ ο σύλλογος του χωριού, «το Γλυστέρνι», σουβλίζει αρνιά το Πάσχα και διοργανώνει εκδηλώσεις µε χορούς. Στα δυο άκρα του χωριού υπάρχουν οι δυο καθέδρες του, του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και της Κοιµήσεως της Θεοτόκου. Αξίζει κανείς να περπατήσει στο παραδοσιακό µονοπάτι που συνδέει το χωριό µε τα γειτονικά Αρνάδο και Τριαντάρο. Τους καλοκαιρινούς µήνες λειτουργεί καφενείο και ταβέρνα µε απολαυστικές γεύσεις και έξοχη θέα. Από εδώ µπορεί κανείς να µεταβεί στις παραλίες Λυχναφτιά και Φερό Χωριό.

Αρνάδος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Βρίσκεται ανατολικά της Μονής Κεχροβουνίου και αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα χωριά αλλά και αυτό µε το µεγαλύτερο υψόµετρο. Αξίζει να το επισκεφτεί κανείς για την υπέροχη παραδοσιακή αρχιτεκτονική του, τις µεσαιωνικές καµάρες και στοές, τα πλακόστρωτα καλντερίµια του, την ιστορική κρήνη του 1823 στην πάνω πλατεία, αλλά και τη θέα του στο πέλαγος και τη Μύκονο. Εκπληκτική είναι η οµοιότητα του χωριού αυτού µε το γειτονικό Μοναστήρι ως προς την αρχιτεκτονική του. Έχει δυο µεγάλους ναούς, την Ανάληψη µέσα στο χωριό και τους Αγίους Αναργύρους στο δρόµο προς τα ∆υο Χωριά, αλλά και πολλούς άλλους διάσπαρτους µέσα και γύρω

75 73

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Παναϊδάκι, κρυµµένο σε στοά, που ο θρύλος θέλει κάτω από αυτό να λειτουργούσε κρυφό σχολειό. Το χωριό διαθέτει δύο µουσεία, το εκκλησιαστικό µουσείο, το οποίο ιδρύθηκε το 1987, µε εκθέµατα εκκλησιαστικά αντικείµενα ναών της περιοχής, βιβλία, και το αγροτικό µε οικιακά σκεύη και παλιά εργαλεία. Ο δραστήριος σύλλογός του εκδίδει την εφηµερίδα «ο Αρνάδος µας». Εδώ υπάρχουν καφενεία και ταβέρνες.

Μουντάδος

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Βρίσκεται στην πλαγιά του Κεχροβουνίου. Είναι ένα ακόµα παραδοσιακό χωριό µε πολλές καµάρες, σπίτια κάτασπρα κολλητά το ένα δίπλα στο άλλο, πλακόστρωτους δρόµους µε σκαλοπάτια. Στο µέσον υπάρχει το πέτρινο γεφύρι, κάτω από το οποίο κυλά τους περισσότερους µήνες ένα ρυάκι, στο οποίο οφείλεται το αρκετό πράσινο του χωριού, και λίγο πιο πέρα ένα παραδοσιακό πηγάδι. Ο επιβλητικός Άγιος Ιωάννης, η καθέδρα του χωριού, εντυπωσιάζει τον επισκέπτη για το µαρµαρόγλυπτο τέµπλο και τα προσκυνητάρια του, ενώ διάσπαρτες είναι µέσα στο χωριό παλιές εκκλησίες. Οι κάτοικοι του Μουντάδου και ο δραστήριος σύλλογός του προσφέρουν τη φιλοξενία τους στα δυο πανηγύρια του Άη Γιάννη και των Αγίων Αναργύρων στη Γύρλα. Μέχρι τις αρχές του 1800 είχε παράδοση στο εµπόριο, τη ναυτιλία (το πρωτοπαλίκαρο του Μιαούλη, ο καπετάν Σιγάλας, καταγόταν από εδώ), και αλιεία, ενώ λειτουργούσε εδώ µέχρι τη δεκαετία του ’60 ελαιοτριβείο, από τα καλύτερα της Τήνου. Από εδώ κατάγονται οι αδελφοί Λαµπάκη, ο Ιωάννης Πλατύς, καθώς και η αρχαιολόγος Λίλα Μαραγκού. ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

74 76

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΛΑΤΥΣ Ξυλογλύπτης-Χαράκτης Γεννήθηκε το 1838 στο Μουντάδο και σε µικρή ηλικία µετοίκησε µε τους γονείς του στην Αθήνα και διέµεινε στο σπίτι του Αλεξάνδρου Ραγκαβή. Ο ποιητής διέκρινε πολύ γρήγορα το ταλέντο του µικρού Πλατύ και παρότρυνε τους γονείς του να παρακολουθήσει µαθήµατα στο σχολείο των Τεχνών. Πράγµατι, σε ηλικία 13 ετών διδάχτηκε ζωγραφική, χαλκογραφία, ξυλογλυπτική από το δάσκαλο και ιεροµόναχο Αγαθόνικο Τριανταφύλλου. Υπήρξε συµµαθητής των Λύτρα, Γύζη και άλλων µεγάλων της Τέχνης και διακρίθηκε κατ’ επανάληψη για τα έργα του. Στο µουσείο του Ι.Ν. Ευαγγελιστρίας υπάρχουν έργα του µε σηµαντικότερο όλων αυτό της Αγ. Τριάδας, διαστάσεων 24,5x29,5 cm, εντός του οποίου απεικονίζονται 57 θρησκευτικές παραστάσεις, καθώς και η «Παναγία του Κίκκου», ενώ σηµαντικό του έργο είναι το «Άξιόν εστι», που βρίσκεται στο Άγιον Όρος. Ο Πλατύς συµµετείχε σε πλήθος εκθέσεων αποσπώντας σηµαντικές διακρίσεις, και δίδαξε επί πολλά χρόνια αφιλοκερδώς στο Λαϊκό Πανεπιστήµιο της «Εταιρείας Φίλων του Λαού». Στα τελευταία 30 χρόνια της ζωής του έχασε την όρασή του, γι’ αυτό και δεν εµφανίζονται έργα του την περίοδο αυτή. Έφυγε από τη ζωή το 1928, σε ηλικία 90 ετών.

Α∆ΕΛΦΟΙ ΛΑΜΠΑΚΗ Οι τρεις αδελφοί Λαµπάκη κατάγονται από το Μουντάδο. Ο πρώτος, Ιωάννης (18511916), υπήρξε ο επίσηµος φωτογράφος των Ολυµπιακών Αγώνων 1896 καθώς και της Βασιλικής Οικογένειας. Ο δεύτερος, Γεώργιος (1854-1914), σπούδασε Χριστιανική αρχαιολογία και αποτέλεσε ιδρυτικό µέλος της «Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας». Επίσης, σ’ αυτόν οφείλεται η συντήρηση-διάσωση της Μονής ∆αφνίου, ενώ παράλληλα υπήρξε και καθηγητής Χριστιανικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήµιο Αθηνών. Ο τρίτος, Εµµανουήλ (1859-1909), ζωγράφος, σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών και συνέχισε στην Ακαδηµία του Μονάχου µε καθηγητή το Ν. Γύζη και υποτροφία του Π.Ι.Ι.Ε.Τ. Έργα του βραβεύτηκαν σε διάφορες εκθέσεις και το 1905 ίδρυσε Σχολή Ζωγραφικής. Τέλος, από το 1903 έως το 1909, δηλαδή το θάνατό του, υπήρξε καθηγητής της Σ.Κ.Τ.

77 75

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

76 78

Καρυά

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Το χωριό, χτισµένο σε απάνεµη και καταπράσινη πλαγιά, ξεχωρίζει για τη θέση του, αφού βρίσκεται δίπλα στο Ξώµπουργο µε θέα την πλαγιά του Κεχροβουνίου µε τα ξωκλήσια, τους περιστεριώνες και το µοναστήρι που δεσπόζει στην κορυφή, αλλά και τη Χώρα που «δένει» µε το γαλάζιο του Αιγαίου πελάγους. ∆εν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα χωριά, όπως προδίδει το όνοµα Καρυά<Κάρες (κατά άλλους από τις καρυδιές που αφθονούσαν στην περιοχή), αλλά και αποτέλεσε σηµαντικό κεφαλοχώρι τόσο κατά την Ενετοκρατία όσο και µεταγενέστερα. Αξίζει να αναφερθεί ότι εδώ λειτούργησε το πρώτο τυροκοµείο του νησιού, ενώ υπήρχε σχολή θηλέων, σχολαρχείο και αργότερα σχολείο. Σήµερα, κάποια παλιά αρχοντικά αλλά και οι τρεις παλαιοί ενοριακοί ναοί (Άγ. Ελευθέριος, Άγ. ∆ηµήτριος και Κοίµηση της Θεοτόκου) αναδίδουν την περασµένη αίγλη. Τα νεόκτιστα σπίτια, σύµφωνα µε παραδοσιακά πρότυπα, οι όµορφες αυλές, τα λιθόστρωτα µονοπάτια, οι κρήνες και η όµορφη κεντρική πλατεία προκαλούν τους επισκέπτες να περπατήσουν στο χωριό. Το δηµοτικό άλσος του, µοναδικό στο νησί, προστατευόµενο, αποτελεί σήµα κατατεθέν του µε την υστεροβυζαντινή εκκλησία της Κοιµήσεως της Θεοτόκου, κρυµµένη µέσα του, και το Ηρώο, καλλιτέχνηµα του Ευρυβιάδη Λαµπαδίτη. Από εδώ κατάγονται ο Χατζηγιωργάκης Σιώτης, µεγάλος ευεργέτης της Παναγίας, ο Ιωάννης Αντ. Σιώτης, που διετέλεσε Υπουργός Παιδείας της

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Επαναστατικής κυβέρνησης του 1922-1923, καθώς και η πρώτη γυναίκα γλύπτρια των Κυκλάδων, Ειρήνη Χαριάτη. Εδώ υπάρχει ενδιαφέρον Λαογραφικό µουσείο, που στεγάζεται στο παλιό δηµοτικό, ιδιοκτησία του συλλόγου του χωριού. Επίσης λειτουργεί µαρµαράδικο, ξυλουργείο και ταβέρνα δίπλα στη ρεµατιά µε το παλαιό πηγάδι υπό τη σκιά των δέντρων. Ο δραστήριος πολιτιστικός σύλλογος του χωριού εκδίδει την εφηµερίδα «Η Φωνή της Καρυάς» και µε κάθε είδους εκδηλώσεις και δραστηριότητες συνεχίζει και αναδεικνύει την παράδοση και τον πολιτισµό του ιστορικού αυτού χωριού, αλλά και της Τήνου γενικότερα.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΣ ΕΚ∆ΗΛΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΑΡΥΑ Το 1996 ο σύλλογος Καρυάς, συµπληρώνοντας 50 χρόνια δηµιουργικής πορείας, άρχισε να πραγµατοποιεί ανοικτές εκδηλώσεις στην πλατεία του χωριού. Οι εκδηλώσεις αυτές που συνεχίζονται ανελλιπώς µέχρι σήµερα αποτελούν πλέον θεσµό για το νησί και τις παρακολουθούν εκατοντάδες φίλοι του συλλόγου. Ιστορία, πολιτισµός, γλώσσα, παράδοση και θρησκεία είναι η θεµατολογία των εκδηλώσεων αυτών, ενώ η άρτια παρουσίασή τους από εξαίρετους Τήνιους επιστήµονες συµβάλλει στην επιτυχηµένη πορεία τους. Θέµατα όπως «Ελληνική γλώσσα και γλωσσολαογραφικά της Τήνου», «Ιστορία Ξώµπουργου», «Ο ρόλος του κλήρου στην πορεία της Ορθόδοξης εκκλησίας», «Σύγχρονοι Τήνιοι ποιητές», «Τηνιακός τύπος και η ιστορία του», «Πλοία της γραµµής τον περασµένο αιώνα», είναι ορισµένα µόνο από αυτά που παρουσιάστηκαν. Στο τέλος κάθε εκδήλωσης οι φιλόξενοι κάτοικοι της Καρυάς προσφέρουν στους παρευρισκοµένους σπιτικά γλυκά και ρακί.

79 77

80

ΦΩTO: EBEΛYN ΦΩΣKOΛOY

81

82

Τριπόταµος- Σπεράδος Ο Τριπόταµος είναι το πρώτο χωριό που συναντά κανείς ταξιδεύοντας προς την ενδοχώρα του νησιού, στους πρόποδες του Ξώµπουργου, κτισµένο ανάµεσα σε τρεις ποταµούς-λαγκαδιές, από όπου πήρε και το όνοµα. Είναι από τα αρχαιότερα χωριά του νησιού µε καµάρες, στοές, σκαλοπάτια, πλακόστρωτα δροµάκια και σπίτια παραδοσιακά, αλλά και σύγχρονα, λόγω της µεγάλης ανοικοδόµησης τα τελευταία χρόνια. Ο ενοριακός ναός Εισόδια της Θεοτόκου ξεχωρίζει µεγαλόπρεπος και στη γιορτή του οι χωριανοί, συνεχίζοντας την παράδοση, φιλοξενούν στα σπίτια τους το πλήθος των πιστών. Εδώ γιορτάζεται το έθιµο της Γεννήσεως (Κάβος) τα Χριστούγεννα µε στοιχεία πρωτοχρονιάτικα, µεσαιωνικά και αγιορείτικα. Στην περιοχή υπάρχει το τυροκοµείο του νησιού, αλλά και εργαστήρια αγγειοπλαστικής και ζαχαροπλαστικής. Ο Σπεράδος είναι µικρός οικισµός και ανήκει στον Τριπόταµο. Τα λιγοστά του σπίτια το καθιστούν γραφικό και χαριτωµένο, ενώ ένα παραδοσιακό µονοπάτι το συνδέει µε τον Τριπόταµο, που στη µέση του βρίσκεται το παλιό δηµοτικό σχολείο. Οι δυο αυτοί οικισµοί «γέννησαν» πολλούς καθηγητές, όπως τον ακαδηµαϊκό Μάρκο Σιώτη, καλλιτέχνες, όπως το Γ. Παρασκευά, αγιογράφο, Φρ. ∆εσύπρη, χαράκτη-αγιογράφο και ∆. ∆εσύπρη, ζωγράφο, ενώ εδώ έζησε και ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης.

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

ΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΤΗΣ Α∆ΕΛΦΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ ΤΡΙΠΟΤΑΜΟΣ (ΚΑΒΟΣ) Είναι ένα Χριστουγεννιάτικο έθιµο που γίνεται κάθε χρόνο στις 25 ∆εκεµβρίου στον Τριπόταµο. Μία οικογένεια, µε αρχηγό τον «κάβο» αναλαµβάνει ορισµένες υποχρεώσεις για τον ενοριακό ναό του χωριού, τα Εισόδια της Θεοτόκου, για όλο το χρόνο. Ο αρχηγός το µεσηµέρι των Χριστουγέννων παραθέτει πλούσιο γεύµα (σούπα, κρέας βραστό, κρεµµύδια στιφάδο, ντολµάδες, ρόστο, φρούτα- όλα συµβολίζοντας την οµόνοια και την αδελφοσύνη), όπου κάθονται µόνο οι άνδρες που κατάγονται από αυτό το χωριό και ο παπάς της ενορίας. Μετά το φαγητό µερικοί από τους παρακαθήµενους µαζί µε τον παπά µεταφέρουν την εικόνα της Γέννησης του Χριστού στο σπίτι του οικοδεσπότη, που θα αναλάβει τα νέα του καθήκοντα, ψάλλοντας Χριστουγεννιάτικα τροπάρια, η οποία τοποθετείται πάνω στο τραπέζι δίπλα στον παπά, που µοιράζει αντίδωρο και ανάβονται κεριά από όλους. Αφού αναλάβει ο νέος κάβος, προσφέρονται γλυκίσµατα, ανταλλάσσονται ευχές και επιστρέφει η εικόνα στην εκκλησία. Την εποµένη, µαζεύονται όλοι πάλι στο σπίτι του παλιού κάβου και τρώνε ό, τι απέµεινε από την προηγούµενη µέρα. Οι υποχρεώσεις του παλιού «κάβου» τελειώνουν µε το γεύµα των Χριστουγέννων, εκτός του ότι ευθύνεται να ανάβει το καντήλι της εικόνας µέχρι το τέλος του χρόνου. Το έθιµο αυτό γίνεται από τα πολύ παλιά χρόνια και, όπως φαίνεται, θα συνεχιστεί για πολλά ακόµα, εφόσον ο κατάλογος µε τους «κάβους» φτάνει µέχρι το έτος 2025.

ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΑΓ. ΤΡΥΦΩΝΑ (01/02) Την 1η Φεβρουαρίου, ηµέρα της γιορτής του Αγ. Τρύφωνα, και αφού έχει προηγηθεί το άνοιγµα των βαρελιών µε τα κρασιά της νέας σοδειάς του Αγίου Μηνά (11/11), τα τελευταία χρόνια καθιερώθηκε διαγωνισµός καλύτερου κρασιού. Αυτή τη µέρα, στο οµώνυµο ξωκλήσι κοντά στο χωριό Τριπόταµος, µετά τη Θεία Λειτουργία, γίνεται αληθινό πανηγύρι από τους Τριποταµιανούς µε µεγάλη κρασοκατάνυξη και διαγωνισµό κρασιού. Για το σκοπό αυτό όλοι οι παραγωγοί κρασιού φέρνουν το δικό τους καινούριο κρασί. Συστήνεται µια επιτροπή από όλους τους παρευρισκοµένους και ο καθένας προσφέρει κρασί για να το δοκιµάσουν. Η επιτροπή επιλέγει το καλύτερο και όλοι δίνουν ευχές και συγχαρητήρια. Ακολουθεί παραδοσιακό φαγοπότι και γλέντι.

83 81

82 84

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Κτικάδος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Είναι ένα παραδοσιακό χωριό µε θέα στα Κιόνια, µε µεγάλα σπίτια διακοσµηµένα µε υπέρθυρα, πλακόστρωτα σοκάκια και καµάρες. Στην είσοδο του χωριού ξεχωρίζει η εκκλησία του Τίµιου Σταυρού µε το αξιόλογο καµπαναριό της (καθολική) που χρονολογείται το 17ο αιώνα, και παραπέρα η Μεγαλοµάτα (Υπαπαντή) µε τη µοναδική µαρµάρινη είσοδό της (ορθόδοξη). Η παλιά βρύση µε τις πέτρινες πλύστρες συµπληρώνει τη γραφικότητα του χωριού. Εδώ υπάρχουν παραδοσιακή ταβέρνα και καφενείο.

Κάθε χρόνο τη ∆ευτέρα του Πάσχα, µετά το τέλος της λειτουργίας στην καθέδρα του χωριού, την Υπαπαντή, γίνεται περιφορά της εικόνας της Αναστάσεως σε όλο το χωριό. Στις δώδεκα το µεσηµέρι ο χτύπος της καµπάνας καλεί όλους τους ντόπιους, αλλά και τους επισκέπτες, στη λεγόµενη Κοινή Τράπεζα, αίθουσα κάτω από τον Ιερό Ναό, χωρητικότητας 300 ατόµων. Εκεί, κάθονται όλοι µαζί και τρώνε σούπα από κρέας (µοσχάρι), ψητό κρέας και διάφορους µεζέδες, όπως το έθιµο προστάζει, µαγειρεµένα από τις γυναίκες του χωριού. Μετά το γεύµα ακολουθεί ψαλµωδία και οµιλία από τον εφηµέριο και στη συνέχεια επιµνηµόσυνη δέηση για όλους τους εφηµέριους που πέρασαν κατά καιρούς από την ενορία και για τις ψυχές των συγχωριανών. Όταν τελειώσει το τρισάγιο, «βγαίνει» ο δίσκος του Ιερού Ναού, όπου συνεισφέρουν όλοι οι πανηγυριώτες, για τη διατήρηση της Αγάπης. ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΕΘΙΜΟ ΑΓΑΠΗΣ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ ΚΤΙΚΑ∆ΟΣ

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

Χατζηράδος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Είναι ένα γραφικό χωριό µε όµορφη θέα, δροµάκια στρωµένα µε πλάκες, κάτασπρα σπίτια και λουλουδιασµένες αυλές. Το κοσµεί η καθέδρα της Αγίας Τριάδας, που χρονολογείται από το 1850, ενώ στην πλατεία βρίσκεται ο δεύτερος ενοριακός ναός, η παλιά Αγία Τριάδα, η οποία µετονοµάστηκε σε Μεταµόρφωση του Σωτήρος. Στην είσοδο του χωριού υπάρχει καφενείο-ταβέρνα.

Κάµπος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

PHOTO: POTIRI ΦΩTO: ZEΦHZEFI ΠOTHPH

Βρίσκεται στο κέντρο του νησιού, στην εύφορη κοιλάδα της τηνιακής ενδοχώρας. Στο χωριό υπάρχει η Αγία Αικατερίνη (ορθόδοξη), αποµεινάρι της σύντοµης Ρωσοκρατίας του νησιού, µε αξιόλογο ξυλόγλυπτο τέµπλο. Χτίστηκε το 1771, προς τιµήν της αυτοκράτειρας της Ρωσίας Αικατερίνης Α’, υπό την επίβλεψη του Τηνίου Γ. ∆ώριζα και µε οικονοµική ενίσχυση του αρχηγού του ρωσικού στόλου, ναυάρχου Ορλώφ. Η δεύτερη εκκλησία, η Αγία Τριάδα (καθολική), ξεχωρίζει για την αξιόλογη βοτσαλωτή της αυλή. Από εδώ κατάγεται η µοναχή (έπειτα Αγία) Πελαγία, η οποία οραµατίστηκε την Παναγία. Στην άκρη του χωριού βρίσκεται το παλαιό δηµοτικό σχολείο, το οποίο παραχωρήθηκε από το ∆ήµο Εξωµβούργου, ώστε να µετατραπεί σε «Μουσείο Κώστα Τσόκλη». Είναι το µοναδικό µουσείο του καταξιωµένου αυτού καλλιτέχνη και αποτελεί έναν ακόµη πόλο έλξης των επισκεπτών στο χωριό και την Τήνο γε-

85 83

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΓΙΟΡΤΗ ΜΕΛΙΟΥ ΓΙΟΡΤΗ ΜΕΛΙΟΥ (15/09) Στις Σεπτεµβρίου, στο Στις 15 αρχές Σεπτεµβρίου, στο χωριό Κάµπος γιορτάζουν χωριό Κάµπος γιορτάζουν την την παραγωγή µελιού.Όλοι Όλοι οι παραγωγή µελιού. οι µελισσοκόµοι - παραγωγοί µελισσοκόµοι-παραγωγοί µελιού µελιού φέρνουν δείγµατα της φέρνουν δείγµατα της καινούριας καινούριας φέρνουν δείγµατα παραγωγής τους και προσφέρουν όλους που έχουν σε έρθει εδώ,που για να χαρούν και της καινούριας παραγωγής τουςσεκαι προσφέρουν όλους έχουν έρθει να γιορτάσουν αυτό εδώ, για να χαρούν καιτο να «γλυκύτατο» γιορτάσουν αυτό το «γλυκύτατο» έθιµο. Ακολουθεί κέρασµα µε έθιµο. ρακόΑκολουθεί κέρασµα µε ρακόµελο, µελο, ντόπια γλυκίσµατα, εδέσµατα ντόπια γλυκίσµατα, εδέσµατα πλούσια και, όπως εξυπακούεται, το πλούσια και, όπως εξυπακούεται, απαραίτητο συµπλήρωµα µιας τέτοιας το απαραίτητο συµπλήρωµα εκδήλωσης, δηλαδή βιολιά χορός µιας τέτοιας εκδήλωσης,και δηλαδή µε παραδοσιακά τραγούδια, συρτό και βιολιά και χορός µε παραδοσιακά τραγούδια, συρτό και µπάλο. µπάλο. ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

νικότερα. Στην περιοχή του Κάµπου λειτουργούσε ως πρόσφατα ο τελευταίος ανεµόµυλος, που αποτελεί και τον πιο άρτιο του νησιού. Το παραδοσιακό πηγάδι µε τις πλύστρες του χωριού διατηρείται ως σήµερα. Εδώ, ο φούρνος ψήνει γευστικά παξιµάδια, ενώ υπάρχει και καφενείο.

Ταραµπάδος Χτισµένος από το 1700, µε πολλές καµάρες και µοναδικά σε κάλλος σπίτια, και την εκκλησία των Ταξιαρχών να δεσπόζει στο χωριό. Εδώ ζούσε η µοναχή, που οραµατίστηκε την Παναγία του Βρυσιού, της οποίας η εικόνα φυλάσσεται στην εκκλησία. Η θέση του το καθιστά προνοµιούχο, καθώς βρίσκεται στη ρεµατιά, όπου υπάρχει η µοναδική συστάδα περιστεριώνων. Οι περιστεριώνες αυτοί ξεχωρίζουν για το µέγεθος και την οµορφιά τους, χάρη στα περίτεχνα σχέδια. Έπειτα από πρωτοβουλία του συλλόγου προστασίας περιβάλλοντος «Οι φίλοι του πρασίνου» έχουν αναπαλαιωθεί οι περισσότεροι από αυτούς. ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

84 86

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΟ ΒΡΥΣΙ ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

Η Παναγία του Βρυσιού αποτελεί το µεγαλύτερο καθολικό προσκύνηµα του νησιού. Η εκκλησία και το κτιριακό της συγκρότηµα βρίσκονται στο δρόµο προς τα «Έξω Μέρη» της Τήνου, κοντά στο σταυροδρόµι της Αγίας Μαρίνας, προς τη θάλασσα. Είναι κτισµένη σε ένα κατάφυτο µέρος, ανάµεσα σε ελιές, λεύκες, κυπαρίσσια και ευκαλύπτους. Εδώ υπάρχει και µια φυσική πηγή µε άφθονο νερό, που πιθανότατα έδωσε και το όνοµα στην περιοχή «Βρυσί». Άλλοι πιστεύουν ότι η λέξη Βρυσί προέρχεται από το «Βρεσί», λαϊκή απόδοση της Εύρεσης. Η εικόνα της Παναγίας του Βρυσιού (Παναγία Βρεφοκρατούσα) ανακαλύφθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα, αλλά η ίδια η εικόνα χρονολογείται στις αρχές του 15ου αι. Μια ερηµίτισσα του τάγµατος των Φραγκισκανών που κατοικούσε στο χωριό Ταραµπάδος οραµατίστηκε την Παναγία, η οποία της υπέδειξε το µέρος, όπου έπρεπε να σκάψουν για να βρουν την εικόνα της. Έπειτα από επανειληµµένες προσπάθειες η µοναχή έπεισε τους ντόπιους να ψάξουν και πράγµατι βρέθηκε η εικόνα κάτω από καλαµιές, σύµφωνα µε τις υποδείξεις της Παναγίας. Μεταφέρθηκε στην εκκλησία του Ταραµπάδου, αλλά παρόλο που αποφάσισαν να παραµείνει εδώ, αυτή επέστρεφε στον τόπο εύρεσής της. Έτσι, έκτισαν µικρό ξωκλήσι στο σηµείο εκείνο αφιερωµένο στην Παναγία τη Βρυσιώτισσα. Σήµερα η εικόνα φυλάσσεται όλο το χρόνο στην καθέδρα του Ταραµπάδου και την παραµονή της εορτής της 15 Αυγούστου µεταφέρεται στο Βρυσί. Τότε τελείται µεγάλο πανηγύρι µε τη συγκέντρωση καθολικών ιερέων και πιστών από την Τήνο και αλλού. Η δεύτερη µεγάλη γιορτή γίνεται στο Βρυσί την πρώτη Κυριακή του Μαΐου. Το µικρό αρχικά εξωκλήσι έχει επεκταθεί πολύ, ώστε να πληροί τις ανάγκες του πλήθους των προσκυνητών που συρρέουν εκεί. Σύµφωνα µε λαϊκή παράδοση η εικόνα είχε περιπέτειες. Αφού µεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη για να θεραπεύσει κάποιον ασθενή, αυτός έπειτα από την ανάρρωσή του έστειλε πιστό αντίγραφό της αντί της αυθεντικής εικόνας πίσω στην Τήνο. Μόνο έπειτα από το θάνατό του αποκαλύφθηκε η απάτη και επέστρεψε η πραγµατική εικόνα στη βάση της. Σήµερα στο Βρυσί βρίσκεται το αντίγραφο.

87 85

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Σµαρδάκιτο

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Το χωριό αυτό έχει διατηρήσει περισσότερο από κάθε άλλο τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά της τηνιακής αρχιτεκτονικής. Με θέα την κοιλάδα της Κώµης και το Ξώµπουργο, είναι καταπράσινο λόγω των άφθονων νερών της περιοχής. Στην πλατεία του χωριού βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου µε το ψηλό πυργοειδές καµπαναριό, και απέναντι η φηµισµένη κρήνη µε το δροσερό νερό που ξεδιψά τους περαστικούς. Ο τοπικός εξωραϊστικός σύλλογος δηµιούργησε λαογραφικό µουσείο µε εκθέµατα παλιά έπιπλα, κεντήµατα, οικιακά σκεύη και γεωργικά εργαλεία που χρονολογούνται από το 16ο-20ό αιώνα.

Καρδιανή

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Το πρώτο χωριό που συναντάµε στα «Έξω Μέρη» (νοτιοδυτική πλευρά του νησιού) είναι η Καρδιανή. Αποτελεί ένα ξεχωριστό χωριό, καθώς είναι προνοµιούχο λόγω της θέσης του, των πηγών που το κατακλύζουν, αλλά και

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

86 88

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

της αρχαιολογίας του. Είναι κτισµένο αµφιθεατρικά και «σκαρφαλωµένο» στην απόκρηµνη πλαγιά του βουνού Πατέλες, µε θέα το Αιγαίο Πέλαγος και τα νησιά του. Το χωριό είναι καταπράσινο λόγω των άφθονων πηγών νερού, όπως µαρτυρούν οι κρήνες που βρίσκονται παντού, ακόµα και µέσα σε σπίτια. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι η περιοχή αποτελεί µια από τις αρχαιότερες τοποθεσίες που µαρτυρούν ζωή στο νησί. Αυτό αποδεικνύεται και από την ανακάλυψη των γεωµετρικών τάφων στο µέρος και από την ύπαρξη του οροπεδίου «του Πολέµου ο Κάµπος» βορειότερα. Το χωριό κατοικούν ορθόδοξοι µε καθέδρα τους την Αγία Τριάδα, και καθολικοί µε τους δυο ναούς τους Μετάσταση της Θεοτόκου («Σαντίσσιµος» κατά τους Καρδιανιώτες) και τα Γενέθλια της Θεοτόκου (Κιουρά). Γραφικά πλακόστρωτα σοκάκια µε καµάρες και σκαλοπάτια, αλλά και υπέροχης αρχιτεκτονικής σπίτια, απόδειξη της καλλιτεχνικής φλέβας των Καρδιανιωτών, στολίζουν το χωριό και προκαλούν τον επισκέπτη να το εξερευνήσει. ∆ιαθέτει δύο Πολιτιστικούς Συλλόγους της «Αγίας Τριάδας» και της «Αδελφότητας Τηνίων Καρδιανιωτών». Από εδώ κατάγεται ο ιστορικόςµελετητής Στέφανος ∆ελατόλας. Υπάρχει ένα παραδοσιακό καφενείο-µπακάλικο, καθώς και ταβέρνα. Τέλος, όσοι θέλουν να συνδυάσουν τη βόλτα τους µε κολύµπι, προσφέρονται τρεις παραλίες, ο όρµος Γιαννάκη µε ταβέρνες, τα Καλύβια και ο Άγιος Πέτρος µε το οµώνυµο εκκλησάκι.

Ιστέρνια (Υστέρνια) Από τα µεγαλύτερα χωριά της Τήνου, σκαρφαλωµένο στην πλαγιά του βουνού Μεροβίγλια, µε καταπληκτική θέα στη Σύρο, ένα πραγµατικό «µπαλκόνι» στο Αιγαίο. Βρίσκεται στα υστερνά του νησιού (νοτιοδυτικά), και σ’ αυτό οφείλει το όνοµά του. Λόγω της θέσης του κοντά σε κοιτάσµατα µαρµάρου, το χωριό είναι «ντυµένο» µ’ αυτό το πέτρωµα αφειδώς. Στα σπίτια, τα υπέρθυρα, τις αυλές, τις κρήνες, τις προτοµές και τα αγάλµατα που έχουν φιλοτεχνήσει οι ντόπιοι γλύπτες, τα σκαλιά, ακόµη και στο δάπεδο, όπου φτάνει η φαντασία του Ιστερνιώτη κτίστη, ξεχωρίζει το λευκό. Η πλατεία Ν. Γλύνη µε την προτοµή του ευεργέτη του χωριού προσελκύει τους επισκέπτες να ξαποστάσουν στον ίσκιο του γέρικου πλατάνου και να δροσιστούν στην κρήνη της. Η βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, µε µαρµάρινη επένδυση µέσα και έξω, στο κέντρο του χωριού, είναι πραγµατικό κοµψοτέχνηµα, αφού πολλοί ντόπιοι καλλιτέχνες συνέβαλαν στη διακόσµησή της. Από εδώ κατάγονται πολλοί σπουδαίοι γλύπτες, όπως Αντ. Σώχος, Λ. Λαµέρας, Γ. Κυραρίνης, Ι. και Φρ. Μαλακατέ και οι αδελφοί Φυτάλη. Στο χωριό λειτουργεί µουσείο, όπου εκτίθενται έργα Ιστερνιωτών καλλιτεχνών. Ο πολιτιστικός σύλλογος του χωριού εκδίδει την

89 87

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

εφηµερίδα «τα Υστερνιώτικα» από το 1983 και µε τις εκδηλώσεις που διοργανώνει συνεχίζει την παράδοση και τον πολιτισµό. Στο χωριό υπάρχουν καφενεδάκια, παντοπωλείο, ταβέρνα, ενοικιαζόµενα δωµάτια, ενώ λειτουργεί και εργαστήριο µαρµαρογλυπτικής. Ένας δρόµος οδηγεί προς τον όρµο και την παραλία Σχοινάκι, όπου λειτουργούν ενοικιαζόµενα δωµάτια και ψαροταβέρνες. Βορειότερα του χωριού συναντάµε από τα πιο εντυπωσιακά τοπία του νησιού, όπου σώζονται ερείπια πολλών ανεµόµυλων σε παράταξη, δείγµατα περασµένης δόξας, που έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα µνηµεία. Κοντά σ’ αυτήν την περιοχή βρίσκεται και το «Ευαγγελιστράκι», ο ναός της Β’ Εύρεσης, που κτίστηκε εκεί έπειτα από τη διάσωση της εικόνας του Ευαγγελισµού της Παναγίας, όταν αυτή είχε κλαπεί. ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

88 90

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΤΑΛΗΣ Γεννήθηκε στα Ιστέρνια το 1840 από πατέρα αρχιτέκτονα, τον οποίο, όµως, δεν ακολούθησε επαγγελµατικά. Σπούδασε γλυπτική στο Πολυτεχνείο Αθηνών και ύστερα από επτά χρόνια αποφοίτησε µε το πρώτο βραβείο. Στη συνέχεια στάλθηκε στην Ακαδηµία Καλών Τεχνών του Μονάχου, όπου διακρίθηκε και του προτάθηκε

να διδάξει εκεί. Προτίµησε, όµως, να επιστρέψει στην Ελλάδα και συγκεκριµένα στη Σύρο, όπου ίδρυσε εργαστήριο µαρµαρογλυπτικής, στο οποίο φιλοτέχνησε εξαίρετα γλυπτά που κοσµούν την Ερµούπολη, όπως το µαρµάρινο τέµπλο του Αγίου Νικολάου. Ακόµα, διακόσµησε τα ανάκτορα και αρχοντικά της Αθήνας, ενώ ο Χαρίλαος Τρικούπης εκτιµώντας το έργο του ζητούσε τη γνώµη του για έργα τέχνης, µε τα οποία επρόκειτο να κοσµήσει την πρωτεύουσα. Ανάµεσα στα έργα του ξεχωρίζει ο ανδριάντας του Φιλέλληνα Άγγλου πολιτικού Γλάδστωνα στον περίβολο του Πανεπιστηµίου Αθηνών.

ΛΑΖΑΡΟΣ ΣΩΧΟΣ Ο Ιστερνιώτης Λάζαρος Σώχος γεννήθηκε το 1862. Σε ηλικία 14 ετών φοιτά στη Σχολή Καλών Τεχνών των Αθηνών. Με το τέλος των σπουδών του, το 1881, φεύγει για το Παρίσι µε υποτροφία του Ιερού Ιδρύµατος Ευαγγελιστρίας Τήνου. Φοιτά στην Ακαδηµία Ωραίων Τεχνών, όπου και διαπρέπει. Ιδρύει στο Παρίσι εργαστήρι µαρµαρογλυπτικής, στο οποίο συγκεντρώνονται οι µεγαλύτεροι καλλιτέχνες της Ευρώπης. Τα έργα που φιλοτεχνεί είναι εµπνευσµένα από την ελληνική ιστορία και φύση. Φαίνεται επηρεασµένος από την

91 89

90 92

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

τέχνη του Ροντέν και διακρίνεται για το ροµαντισµό του. Είναι ένας από τους πλέον βραβευµένους καλλιτέχνες, έχοντας βραβευτεί συνολικά 17 φορές. Το 1905 αναλαµβάνει µαζί µε το Λάζαρο Φυτάλη την αναστήλωση του Λέοντα της Χαιρώνειας, ενώ παράλληλα επιβλέπει τις εργασίες του αρχαιολογικού χώρου της Ολυµπίας. Το 1908 καταλαµβάνει έδρα στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας και τρία χρόνια αργότερα αφήνει την τελευταία του πνοή σε ηλικία 49 ετών.

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΣΩΧΟΣ Γεννήθηκε στα Ιστέρνια το 1888 και απεβίωσε στην Αθήνα το 1975. Καταγόµενος από οικογένεια µε καλλιτεχνική παράδοση στη µαρµαροτεχνία φοίτησε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου και διακρίθηκε, και στη συνέχεια µε κρατική υποτροφία στο Παρίσι στη Σχολή Ωραίων Τεχνών. Έλαβε µέρος σε διαγωνισµούς και βραβεύτηκε κατ’ επανάληψη. Από το 1926 µέχρι το 1953 δίδαξε γλυπτική στο ΕΜΠ. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ασχολήθηκε µε την ξυλογλυπτική. Στο Αντώνιο Σώχο αφιερώθηκε αίθουσα στον περίβολο του ναού της Ευαγγελιστρίας Τήνου, όπου εκτίθενται έργα του. Έργα του, εξάλλου, κοσµούν διάφορες περιοχές της Ελλάδας και του εξωτερικού.

ΛΑΖΑΡΟΣ ΛΑΜΕΡΑΣ Από οικογένεια µε παράδοση στη γλυπτική, ο Λάζαρος Λαµέρας γεννήθηκε στα Ιστέρνια το 1918, επηρεάστηκε από την Τήνο και το Χαλεπά, και σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και στο Παρίσι, όπου και διακρίθηκε. Είναι ο πρώτος γλύπτης που παρουσίασε ανεικονικά έργα στην Ελλάδα, ενώ φιλοτέχνησε µνηµεία, προτοµές, ηρώα κλπ, όπως και το µεγαλύτερο χάλκινο άγαλµα που υπάρχει στην Ελλάδα, ύψους 5,5 µ («Φρουρός» στο Καλπάκι).

Α∆ΕΛΦΟΙ ΜΑΛΑΚΑΤΕ Ο Ιάκωβος και ο Φραγκίσκος Μαλακατές κατάγονται από τα Ιστέρνια και υπήρξαν κορυφαίοι γλύπτες. Ίδρυσαν στην Αθήνα το πρώτο ερµογλυφείο, από το οποίο αποφοίτησαν µεγάλοι καλλιτέχνες. Ο πρώτος αναλάµβανε όλα τα µεγάλα καλλωπιστικά έργα, που ανέθεταν οι Βαυαροί αρχιτέκτονες και παρασηµοφορήθηκε µε τον Αργυρό Σταυρό του Σωτήρος. Ο δεύτερος υπήρξε εξαίρετος ανδριαντοποιός.

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

Α∆ΕΛΦΟΙ ΦΥΤΑΛΕ (Γεώργιος, Μάρκος, Λάζαρος, Ιωάννης, Χαράλαµπος) Γεννηµένοι στα Ιστέρνια λίγο µετά το 1820 από πατέρα µαρµαρογλύπτη, κληρονόµησαν από αυτόν την καλλιτεχνική φλέβα. Ίδρυσαν εργαστήριο στην Αθήνα, το οποίο υπήρξε φυτώριο καλλιτεχνών το διάστηµα 1840-1878. Όλα τα αδέλφια διέπρεψαν στις τέχνες και αλληλοσυµπληρώνονταν. Έργα τους υπάρχουν στο Α΄ Νεκροταφείο, ενώ το «Ποιµήν κρατών ερείφιον» ανήκει στο Γεώργιο.

93 91

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Τζάδος ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Είναι µικρό γραφικό χωριό µε πυραµιδοειδή µορφή και ωραία θέα. Βρίσκεται στην πλαγιά του Κεχροβουνίου, µε την εκκλησία της Αγίας Άννας χτισµένη στο ψηλότερο σηµείο του. Την ηµέρα της γιορτής της, το καλοκαίρι, συγκεντρώνει πλήθος κόσµου για το ξακουστό πανηγύρι και τη φιλοξενία των κατοίκων του. Στην καταπράσινη λαγκαδιά υπάρχει παραδοσιακό πηγάδι (πηγή µε πλύστρες) και τρεχούµενα νερά.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Κέχρος Ένα ακόµα µικρό και φιλόξενο χωριό µε όµορφα σπιτάκια και την εκκλησία Παναγία τη Μυρτιώτισσα µε το καµπαναριό της που ξεχωρίζει. Είναι γνωστό για την τέχνη των στρατουράδων (κατασκευαστών σαµαριών) που ανθούσε παλαιότερα, και για τους πολλούς ζαχαροπλάστες του που δηµιουργούν στην Αθήνα και όχι µόνο.

Μέση Βρίσκεται σε κοµβικό σηµείο του οδικού δικτύου της περιοχής (απ’ όπου και το όνοµα), αφού στα όρια της Μέσης, στο Πεντόστρατο, συναντώνται πέντε κεντρικές αρτηρίες που οδηγούν σε όλα τα χωριά της Τήνου. Πρόκειται για χωριό µε λίγες καµάρες και όµορφη πλατεία στο κέντρο του, και µε την ξεχωριστή εκκλησία των Ταξιαρχών στην είσοδό του. Εδώ συναντά κανείς τη µονή του Αγίου Φραγκίσκου, που στεγάζει µουσείο γεωργικών εργαλείων, αλλά και ταβέρνες και παραδοσιακό εργαστήριο ζαχαροπλαστικής και άρτου. Αξιοσηµείωτη είναι η παρουσία του συλλόγου του χωριού. ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

92 94

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

Στενή

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Κεφαλοχώρι και µέχρι πρόσφατα ξεχωριστή κοινότητα, βρίσκεται στους πρόποδες του Τσικνιά. Οι κάτοικοι, ορθόδοξοι και καθολικοί, συµβιώνουν αγαπηµένα στο πέρασµα των χρόνων. Ο Άγιος Αντώνιος, στον οικισµό Καµάρι, καθέδρα του ορθόδοξου στοιχείου, είναι παλιά εκκλησία µε περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέµπλο, άµβωνα και δεσποτικό. Στην κάτω Στενή, ο Άγιος Νικόλαος των καθολικών, είναι µια πανέµορφη, πρόσφατα ανακαινισµένη εκκλησία. Το χωριό έχει αρκετές καµάρες, σπίτια παραδοσιακά, αλλά και σύγχρονα, ενώ διαθέτει νηπιαγωγείο, δηµοτικό σχολείο, αγροτικό ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH ιατρείο, δυο παντοπωλεία, κρεοπωλείο, ηλεκτρολογείο και φανοποιείο. Ταβέρνες, καφενεία και καφετέριες ικανοποιούν τις απαιτήσεις των επισκεπτών. Τους καλοκαιρινούς µήνες λειτουργεί το λαογραφικό µουσείο του χωριού που ιδρύθηκε το 2000 µε τη σύµπραξη των δύο Συλλόγων του χωριού «Τσικνιάς» και «Άγιος Αντώνιος». Εδώ εκτίθενται κυρίως παλαιά (έως και δύο αιώνων) οικιακά αντικείµενα, πολλά από τα οποία είναι πρωτότυπα και εξαιρετικού ενδιαφέροντος. Οι δυο σύλλογοι παρουσιάζουν αξιόλογη πολιτιστική δραστηριότητα. Έχει µεγάλη παράδοση στον αθλητισµό και έχει αναδείξει σπουδαίους αθλητές (Φρ. Αλβέρτης).

Το χωριό μου µου Tο χωριό Ορθρινό άστρο, που ζεις στα ξάνεµα, εκεί ψηλά στου Τσικνιά τις κορφές. Ορθρινό άστρο, που ζεις στα ξάνεµα, εκεί ψηλά στου Τσικνιά τις κορφές. Έλα να ψάλλεις, πριν δύσεις, του απόδειπνου τις γλυκές σιωπές και µάγια… Έλα να ψάλλεις, πριν δύσεις, του απόδειπνου τις γλυκές σιωπές και µάγια… Καλοκαίρι: Καλοκαίρι: Με Μεανάσες ανάσεςαντάρας, αντάρας,βουές, βουές,τοτοµελτέµι µελτέµισφυρίζει. σφυρίζει. Σαν Σαντο το ξέµπαρκο ξέµπαρκοαγρίµι, αγρίµι,που πουλουφάζει λουφάζειστου στου χωριού χωριού τ’τ’ απάγγεια! απάγγεια! Κι Κιως ωςτων τωνάσπρων άσπρωνσπιτιών σπιτιώντις τιςγωνιές. γωνιές. Στ’ νάζι, µ’µ’ ασπροκόκκινα ασπροκόκκιναχείλια, χείλια,ταταφιλιά φιλιάτους τους Στ’ ανήφορα ανήφορα του του Καµαριού διραφιές διραφιές όλο όλο νάζι, σκορπούν µ’ ευωδιά! σκορπούν Οι αυλές αυλές µυρισµένες µυρισµένες αγάπη αγάπη τα τα τραπέζια τραπέζια τους τους στρώνουν, στρώνουν, σ’σ’ένα Οι ένακάλεσµα κάλεσµαπλέριο πλέριοκαι και γεµάτο χαρά! χαρά! γεµάτο ΣτηΣτενή Στενήξεπεζεύει ξεπεζεύειτοτοάστρο άστροτης τηςδύσης, δύσης,µακριά µακριάπριν πρινχαθεί, χαθεί,µακριά: µακριά: Στη Προσκυνάτε εκκλησιές και καµάρες παλιές, που µυρίζουν θυµητάρια χθες. Προσκυνάτε εκκλησιές και καµάρες παλιές, που µυρίζουν θυµητάρια τουτου χθες. Σ’ ένα αντάµωµα πίστης, ιστορίας και πολιτισµού, στου χρόνου το διηνεκές! Σ’ ένα αντάµωµα πίστης, ιστορίας και πολιτισµού, στου χρόνου το διηνεκές!

Αγγελική - Γυφτογιάννη ΑγγελικήΜωραΐτου Μωραΐτου-Γυφτογιάννη Στενή Τήνου, Τήνου, Μάρτιος Στενή Μάρτιος 2008 2008

95 93

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Ποταµιά Βρίσκεται κοντά στη Στενή µε θέα τη Μύκονο και το πέλαγος του Τσικνιά, περιτριγυρισµένη από πράσινο και λαγκαδιές µε τρεχούµενα νερά που παλιότερα κυλούσαν τους νερόµυλους της περιοχής. Παραδοσιακά σπίτια, κτισµένα κολλητά το ένα µε το άλλο, στολίζουν το χωριό, στο κέντρο του οποίου δεσπόζει η καθέδρα του, Παναγία της Καρµίλου. Έχουν αποµείνει λίγοι µόνιµοι κάτοικοι, γεωργοί, αλλά υπάρχει αξιόλογος σύλλογος που διοργανώνει τα καλοκαίρια ξεχωριστές εκδηλώσεις. Από εδώ µπορεί κανείς να επισκεφτεί τις πανέµορφες παραλίες της Σάντα Μαργαρίτας και της Φανερωµένης. ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠOTHPH ΠΟΤΗΡΗ ΦΩTO: ZEΦH

Μυρσίνη ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Στο δρόµο από τη Στενή προς τη Λιβάδα, συναντάµε τη Μυρσίνη, πεντακάθαρο παραδοσιακό χωριό, µε την εκκλησία Παναγία την Ευαγγελίστρια, τρίκλιτη, µεγαλόπρεπη και µε άρτια αρχιτεκτονική διάταξη. Εδώ υπάρχουν δυο ουζερί, καθώς και µπακάλικο και λειτουργεί φροντιστήριο Αγγλικών. Όποιος επιθυµεί να ανέβει στον Τσικνιά, το ψηλότερο βουνό της Τήνου, θα ξεκινήσει από εδώ. ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

94 96

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

Φαλατάδος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Αποτελεί το δεύτερο, µετά τον Πύργο, µεγάλο χωριό της Τήνου, που χρονολογείται από το 1400 µ.Χ.. Παραδοσιακό, µε στενά πλακόστρωτα δροµάκια και πολλές καµάρες. Οι κάτοικοι σε συνεργασία µε το φιλοπρόοδο σύλλογό τους διοργανώνουν πολλές εκδηλώσεις πολιτιστικού και θρησκευτικού περιεχοµένου. Η Αγία Τριάδα, µια τεράστια και επιβλητική εκκλησία µε τρούλο, κοσµεί το χωριό. ∆ιαθέτει καφενείο-µπακάλικο, καφετέριες και ταβέρνες µε παραδοσιακά εδέσµατα. Εδώ λειτουργεί χώρος εικαστικής τέχνης µε σύγχρονα και παλαιά εκθέµατα, καθώς και το σπίτι των εκθέσεων, που στεγάζεται στο παλιό δηµοτικό σχολείο, µε πίνακες ζωγραφικής καταξιωµένων καλλιτεχνών. ∆ιατηρούνται και λειτουργούν, επίσης, πολλά παλαιά πατητήρια και ρακιζιά, και το Σεπτέµβρη γίνεται το φηµισµένο πανηγύρι κατά την παραγωγή ρακιού.

ΡΑΚΙΖΙΟ Το ρακιζιό ανήκει στους βοηθητικούς χώρους του χωριάτικου σπιτιού, όπου οι αγρότες βγάζουν το ρακί τους (από το ινδικό ορακ), το παραδοσιακό ποτό της Τήνου. Μετά τον τρύγο και το πάτηµα των σταφυλιών στο πατητήρι, παίρνουν τα «τσάµπουρα», υπολείµµατα από τα τσαµπιά και τα βάζουν σε καζάνι µπακιρένιο χωρητικότητας 40-120 κιλών, στο οποίο εφαρµόζεται καλά καπάκι που καταλήγει σε κωνοειδή έξοδο µε σωλήνα. Το τοποθετούν πάνω σε εστία µε δυνατή φωτιά, για να γίνει η απόσταξη (ύστερα από άδεια από το Γενικό Χηµείο του Κράτους). Ο σωλήνας περνάει µέσα από δεξαµενή νερού (γάνα), και βγαίνει από την αντίθετη πλευρά. Με τη βράση ο παραγόµενος ατµός από το καζάνι περνάει από τον παγωµένο από το νερό σωλήνα και υγροποιείται, στάζοντας στην έξοδο µέσα σε δοχείο. Το πρώτο ρακί «πρωτόρακο» είναι πολύ δυνατό, τόσο που παλιά το χρησιµοποιούσαν για οινόπνευµα. Μετά από κάποια ώρα βγαίνει και το επόµενο ρακί. Στο χωριό Φαλατάδος το «ρακιζιό» έχει καθιερωθεί ως γιορτή και κάθε χρόνο στις 8 Σεπτεµβρίου κόσµος από όλο το νησί συγκεντρώνεται στο δηµοτικό σχολείο του χωριού. Όσο βγαίνει το ρακί πίνουν µεταξύ τους οι άνδρες που συµµετέχουν, ενώ οι γυναίκες προσφέρουν εδέσµατα. Ακολουθεί χορός και τραγούδι µε βιολιά και λαούτα.

97 95

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Κουµάρος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Είναι ένα µικρό και παραδοσιακό χωριό της Τήνου, κτισµένο στην απότοµη πλαγιά του βουνού Φούρκα, υπό τη σκιά του επιβλητικού βράχου του Ξώµπουργου. Αγναντεύει από ψηλά την πεδιάδα και τα περισσότερα χωριά της τηνιακής ενδοχώρας. Ένα παλιό µονοπάτι συνδέει το χωριό µε το παλιό κάστρο του Ξώµπουργου. Εδώ υπάρχει ένα καφενείο που λειτουργεί µε ελβετικό σύστηµα και ο καθένας µπορεί να εξυπηρετηθεί µόνος του. Κοντά υπάρχει το παλιό µοναστήρι των Ουρσουλινών, ερειπωµένο, και το εκκλησάκι της Αγίας Αγγέλας, ιδρύτριας της αδελφότητας.

Βωλάξ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Το χωριό αυτό είναι κτισµένο σε ένα µοναδικό τοπίο, όχι µόνο του νησιού αλλά και ολόκληρου του κόσµου. Τα κάτασπρα σπιτάκια µε τις λουλουδιασµέ-

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

96 98

νες αυλές είναι συγκεντρωµένα ανάµεσα στους γρανιτένιους ογκόλιθους προσφέροντας ένα ξεχωριστό θέαµα. Εδώ λειτουργούν τα µοναδικά στο νησί εργαστήρια καλαθοπλεκτικής και οι ηλικιωµένοι τεχνίτες επιδεικνύουν µε καµάρι την τέχνη τους στους επισκέπτες. Ένα υπαίθριο µικρό θέατρο δίνει ξεχωριστή νότα στο χωριό, ενώ λειτουργεί και λαογραφικό µουσείο. ∆υο ταβέρνες προσφέρουν στιγµές ξεκούρασης και απόλαυσης.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΤΗΣ ΒΩΛΑΞ

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

Ένα από τα αξιοθέατα της Τήνου είναι το τοπίο του χωριού Βωλάξ. Ο επισκέπτης βρίσκεται µπροστά σε ένα µοναδικό φαινόµενο: τεράστιοι ολοστρόγγυλοι βράχοι είναι διάσπαρτοι σε µία απέραντη έκταση. Οι µεγάλοι και µικροί βώλοι, οι οποίοι έχουν δώσει το όνοµά τους στο όµορφο γραφικό χωριό που βρίσκεται χτισµένο ανάµεσα και πάνω σ’ αυτούς, προξενούν το ενδιαφέρον και την απορία για τον τρόπο, µε τον οποίο δηµιουργήθηκαν και έλαβαν αυτά τα σχήµατα. Οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι εδώ υπήρχε γρανίτης. Με την πάροδο του χρόνου και τη συνεπαγόµενη αποσάθρωση και διάβρωση, κοµµάτια του αποσπάστηκαν το ένα από το άλλο. Το σηµερινό στρογγυλό τους σχήµα οφείλεται σε εξωτερικούς παράγοντες, όπως η υγρασία, οι µεταβολές της θερµοκρασίας και ο αέρας. Από την άλλη πλευρά, µύθοι θέλουν το φαινόµενο αυτό να οφείλεται σε µετεωρίτες, στην τιτανοµαχία ή απλά στη θάλασσα που κάποτε κάλυπτε την περιοχή αυτή. Όπως και να έχει, το θέαµα είναι εκπληκτικό και δικαιώνει κάθε επισκέπτη.

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

99 97

100

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

στεγαζόταν

101 99

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΜΟΝΗ ΟΥΡΣΟΥΛΙΝΩΝ Ιδρύθηκε στα Λουτρά το 1862 από µοναχή της Αδελφότητας των Ουρσουλινών. Ξεκίνησε µε λαµπρό µέλλον και έµελλε να στεγάσει ορφανοτροφείο, οικοτροφείο, γαλλικό γυµνάσιο, πανεπιστήµιο, ελληνικό δηµοτικό, σχολή ταπητουργίας. Έφτασε στην κορύφωσή του στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ στις αρχές του 20ού απαριθµούσε περισσότερες από 300 οικότροφες µαθήτριες από όλη την Ελλάδα. Κατά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο η σχολή έκλεισε και όταν επαναλειτούργησε περιορίστηκε σε δηµοτικό σχολείο, το οποίο έκλεισε περίπου το 1980, ενώ η σχολή ταπητουργίας λειτούργησε µέχρι τη δεκαετία του 1990. Σήµερα, το κτίριο αποτελεί σήµα κατατεθέν του χωριού και διατηρεί, έστω και παραµεληµένο, την παλιά του αίγλη.

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Λουτρά Το χωριό πήρε το όνοµά του από τα λουτρά που παλαιότερα υπήρχαν στην περιοχή. Είναι καταπράσινο και γεµάτο περιβόλια µε εσπεριδοειδή. Έχει µεγάλη ιστορία, αφού εδώ είχαν χτίσει τα µοναστήρια τους οι Ιησουίτες µοναχοί (µετά την καταστροφή του Κάστρου στις αρχές του 19ου αι.) και οι Ουρσουλίνες µοναχές. Υπήρξε ένας από τους σηµαντικότερους οικισµούς του νησιού τους τελευταίους δύο αιώνες και αποτέλεσε θρησκευτικό και πολιτιστικό κέντρο. Στη µονή Ιησουιτών λειτουργεί λαογραφικό µουσείο, στο οποίο µπορεί να θαυµάσει κανείς εκτός από κειµήλια της Μονής, αγροτικά και άλλων επαγγελµάτων εργαλεία του 19ου και 20ού αιώνα, λιοτρίβι, πατητήρι, ρακιζιό, το φαρκακείο της σχολής, διάφορα µέσα οπτικοακουστικής διδασκαλίας και άλλα. Εδώ υπάρχει και ο αξιόλογος Ναός του Αγίου Ιωσήφ (µέσα 19ου αιώνα) χτισµένος σε νεοκλασικό µπαρόκ µε εξαιρετικό εσωτερικό διάκοσµο (γίνονται προσπάθειες να βρεθούν τα χρήµατα για τη συντήρησή του). Στη µονή Ουρσουλινών εκτίθενται εργόχειρα, βιβλία παλαιών µαθητριών, πιάνα και άλλα µουσικά όργανα, κ.ά. Ο δραστήριος σύλλογος του χωριού συχνά διοργανώνει εκδηλώσεις πολιτιστικού ενδιαφέροντος.

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Σκαλάδος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Το χωριό είναι κτισµένο στη βουνοπλαγιά µε αµέτρητα σκαλοπάτια και υπέροχη θέα στα γύρω χωριά. Συνδυάζει την παραδοσιακή αρχιτεκτονική µε τη µοντέρνα. Εδώ υπάρχουν καφενείο και ταβέρνα, όπου ο περαστικός µπορεί να κάνει µια ευχάριστη στάση.

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Κρόκος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Οφείλει το όνοµά του στο οµώνυµο φυτό και κτισµένος σε κατάφυτη ρεµατιά στο πέρασµα προς την Κώµη προσφέρει στον επισκέπτη δροσιά και απόλαυση. Είναι πατρίδα του ιατροφιλόσοφου Μαρκάκη Ζαλώνη, συγγραφέα της ιστορίας της Τήνου το 1809. Το χωριό διαθέτει καφενείο και γραφικές ταβέρνες.

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Μοναστήρια ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

100 102

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Είναι ένα εγκαταλελειµµένο χωριό. Το τοπίο είναι µοναδικό και θυµίζει υπαίθριο µουσείο. Άλλωστε εδώ διοργανώνονται και εκθέσεις. Η ασβεστωµένη εκκλησία του Αγίου Ιωσήφ, στην είσοδο του χωριού, δεσπόζει πάνω στα χαλάσµατα των σπιτιών δηµιουργώντας αντίθεση.

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

Σκλαβοχωριό

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Μικρό χωριό, καλά κρυµµένο από τα υπόλοιπα, µε µοναδική, όµως, θέα στην άγρια βορινή πλευρά της Τήνου και το χωριό Αγάπη. Αξιόλογη είναι η εκκλησία της Αγίας Τριάδας, καθώς και το πλυσταριό που κατασκευάστηκε το 1821. Από εδώ κατάγεται ο µεγάλος ζωγράφος Νικόλαος ΓύΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH ζης, και µπορεί κανείς να επισκεφτεί το πατρικό του σπίτι. Είναι το µόνο αµιγές ορθόδοξο ανάµεσα στα καθολικά χωριά της τηνιακής ενδοχώρας.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΥΖΗΣ Γεννήθηκε το 1842 στο Σκλαβοχωριό της Τήνου. Από την παιδική του ηλικία άρχισε να ασχολείται µε την ιχνογραφία και κάθε λογής σχεδιαγράµµατα. Το 1850 η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και ο πατέρας του τον προόριζε για ξυλουργό στο µικρό ξυλουργείο που διατηρούσε. Με τη βοήθεια της µητέρας του ο µικρός Νίκος φοιτά επί ένα έτος στο Πολυτεχνείο. Σύµφωνα µε τον κανονισµό της Σχολής Καλών Τεχνών, οι µαθητές που θα φοιτούσαν έπρεπε να είναι δώδεκα ετών και ο µικρός Γύζης ήταν µόνο οκτώ. Βάσει ενός πιστοποιητικού που τον εµφάνιζε τέσσερα χρόνια µεγαλύτερο ολοκλήρωσε τις σπουδές του το 1861. Το 1865 παίρνει υποτροφία από το Ιερό Ίδρυµα Ευαγγελιστρίας Τήνου και σπουδάζει στο Μόναχο επί επτά χρόνια αριστεύοντας, ακολουθώντας τη δική του προσωπική τεχνοτροπία. Το 1872 επιστρέφοντας στην Αθήνα δηµιουργεί εργαστήριο ζωγραφικής και δυο χρόνια αργότερα γυρίζει στο Μόναχο, όπως δεσµευόταν από την υποτροφία του. Βραβεύεται από κορυφαίους κριτικούς του Μονάχου για το έργο του και εκλέγεται τακτικός καθηγητής των Καλών Τεχνών στην Ακαδηµία Μονάχου το 1888. Το ∆εκέµβριο του 1900 φεύγει από τη ζωή, στο Μόναχο, ανάµεσα σε φίλους και την

103 101

102 104

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

οικογένειά του, σκορπίζοντας θλίψη στον καλλιτεχνικό κόσµο, τους µαθητές του και την ελληνική παροικία του Μονάχου. Επίκεντρο της θεµατολογίας του Γύζη είναι ο άνθρωπος µέσα σε εξιδανικευµένο περιβάλλον, ιδιαίτερα συµβάντα οικογενειακής ζωής, αλλά και ο κόσµος του παιδιού, µέσα από τον οποίο εξωτερικεύει τον ψυχισµό του. Εκτός από την ανατολή, την οποία επισκέφτηκε µαζί µε το φίλο του Ν. Λύτρα, έχει επηρεαστεί από αρχαιολογικά θέµατα και µυθολογικές συνθέσεις µε σηµαντικότερη αυτή µιας γυναικείας µορφής που κρατά λύρα. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο καλλιτέχνης µέσα από θρησκευτικά έργα εκφράζει την υπαρξιακή του αγωνία. Εδώ το περιβάλλον παίζει δευτερεύοντα ρόλο, ενώ κυριαρχούν το φως και το σκοτάδι. Από τα σηµαντικότερα έργα του είναι το «Κρυφό Σχολειό», το «Φίληµα» και άλλα.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Αγάπη Από τα πιο παραδοσιακά και φιλόξενα χωριά του νησιού, απλωµένο στην πλαγιά µε ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, καµάρες, υπέρθυρα, πλακόστρωτα σοκάκια και πηγάδι. Το ρυάκι και οι καλοδιατηρηµένοι περιστεριώνες προκαλούν τον επισκέπτη να το εξερευνήσει. Η αξιόλογη εκκλησία του Αγίου Αγαπητού έχει δώσει το όνοµα στο χωριό. Υπάρχουν καφενείο και ταβέρνα, και από εδώ µπορεί κανείς να οδηγηθεί στη γειτονική Παναγία τη Βουρνιώτισσα.

Περάστρα Είναι χτισµένη στην οµώνυµη ρεµατιά, δίπλα στην Κώµη, µε την οποία τη συνδέει παραδοσιακό µονοπάτι. Είναι καταπράσινη µε ωραία πετρόκτιστα γεφύρια, κρύες βρύσες, ερείπια ελαιοτριβείων και νερόµυλων.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

105 103

Κώµη Κεφαλοχώρι της Τήνου, χτισµένο στην εύφορη πεδιάδα του νησιού, το Λιβάδι. Είναι ένα «ζωντανό» χωριό, καθώς στα σοκάκια του συναντάει κανείς ντόπιους και στις πλατείες του παιδιά. Επίσης είναι αύταρκες, επειδή παρέχει όλα τα αγαθά, όχι µόνο στους κατοίκους του αλλά και σ’ αυτούς των γύρω χωριών. Αξίζει κανείς να περπατήσει στα δροµάκια, να ξεκουραστεί στις όµορφες πλατείες και να επισκεφτεί την καθολική εκκλησία του Αγίου Ιωάννη µε την µαρµάρινη ενεπίγραφη προχριστιανική στήλη στην αυλή του. Εδώ στηρίζεται και το µεγαλύτερο µέρος της αγροτικής παραγωγής του νησιού, οπωροκηπευτικών και αγκινάρας. Μάλιστα, ξακουστό είναι και το φεστιβάλ αγκινάρας που διοργανώνεται στην Κώµη τις αρχές του Μαΐου. Το χωριό διαθέτει ταβέρνα, καφενείο, παντοπωλείο, ιατρείο, καθώς και τον αξιόλογο σύλλογο «ΚώµηςΠεράστρας».

Κάτω Κλείσµα Είναι από τα πιο εύφορα χωριά του νησιού, καθώς από εδώ αρχίζει το λιβάδι. Έχει πολλά νερά, καλαµώνες και αρκετό πράσινο. Ενδιαφέρον προκαλεί η εκκλησία της Αγίας Αναστασίας, χτισµένη πάνω σε κατάλοιπα πρωτοχριστιανικού ναού, αλλά και τα ερείπια παλαιών ελαιοτριβείων.

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΓΙΟΡΤΗ ΤΗΣ ΑΓΚΙΝΑΡΑΣ Πόσο σηµαντική είναι η παραγωγή αγκινάρας για το νησί φαίνεται και από τη γιορτή που καθιερώθηκε τα τελευταία χρόνια προς τιµήν αυτού του ιδιαίτερου κηπευτικού. Για το σκοπό αυτό διατίθενται από όλους τους καλλιεργητές 5000-10000 αγκινάρες! Έτσι από το πρωί της καθιερωµένης ηµέρας στις αρχές Μαΐου οι γυναίκες του χωριού Κώµη, όπου λαµβάνει χώρα η γιορτή, αναλαµβάνουν το καθάρισµα και το µαγείρεµα των αγκιναρών. Οι συνταγές που εκτελούνται είναι πολλές και ως το βράδυ, που µαζεύεται πλήθος κόσµου, τα τραπέζια στην πλατεία έχουν γεµίσει µε ποικίλλες γεύσεις: αγκινάρες τουρσί, οµελέτα, παπουτσάκια, αλα πολίτα, µε θαλασσινά, µε κρέας και αυγολέµονο, βραστές, σαλάτα κ.α. Οι παρευρισκόµενοι δοκιµάζουν όλες τις δηµιουργίες, και τα βιολιά και η παραδοσιακή µουσική συνοδεύουν το χορό που διαρκεί ως τα ξηµερώµατα.

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

104 106

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Αετοφωλιά Το χωριό αυτό έλαβε το όνοµά του από τη θέση του, καθώς είναι χτισµένο ψηλά, στου «Βοριά το Βουνί». Είναι γραφικό, µε διατηρηµένα τα παραδοσιακά στοιχεία του νησιού και έχει ωραία θέα στα «Κάτω µέρη». Ο καινούριος δρόµος που διανοίχτηκε πρόσφατα συνδέει το χωριό µε τα «Έξω µέρη» µέσω της τοποθεσίας «της Κόρης ο Πύργος», µιας από τις αρχαιότερες του νησιού.

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

Καρκάδος Ο οικισµός πήρε το όνοµά του από τη λέξη «χαλκάδος», λόγω του αρχαίου λατοµείου χαλκού που βρισκόταν στην περιοχή. Στο µικρό αυτό χωριό υπάρχει η παλιά εκκλησία του Σωτήρος, η οποία διακρίνεται για το καµπαναριό της, που φέρει ελαφρά κλήση, τη «µικρή Πίζα».

Καλλονή

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

Μεγάλο χωριό στην άκρη του λιβαδιού της Κώµης µε πολύ πράσινο και όµορφες καµάρες. Η παλιά ονοµασία του «Κελιά» οφείλεται σε κελιά µοναχών που υπήρχαν στην περιοχή. Εδώ αξίζει κανείς να επισκεφτεί την περίφηµη εκκλησία του Αγίου Ζαχαρία, από τις µεγαλύτερες της Τήνου, µε την αξιόλογη βοτσαλωτή αυλή της, αλλά και το µοναστήρι της Αγίας Υπακοής. Τα χοιροσφάγια, παρόλο που γίνονται σε πολλά χωριά, εδώ µετατρέπονται σε πανηγύρι, ενώ την τελευταία Κυριακή των Αποκριών οι ντόπιοι διατηρούν το έθιµο της καύσης του Καρνάβαλου. Παλαιότερα λειτουργούσε στο χωριό σχολή ταπητουργίας. Τα τελευταία χρόνια ένας δρόµος συνδέει την Καλλονή και τα γύρω χωριά µε τον κεντρικό δρόµο Χώρας-Πύργου. Το χωριό διαθέτει καφενείο, ταβέρνα, παντοπωλείο και άλλα.

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

107 105

108

TA XOIPOΣΦAΓEIA

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

Πλατιά ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΑΝΟΡΜΟΥ Τα Πλατιά βρίσκονται στο πέρασµα προς τον Πύργο, µε θέα στη βορινή πλευρά της Τήνου και τη θάλασσα του Πανόρµου. Ο ενοριακός ναός, τα Πλατιά Γενέθλια της Θεοτόκου, είναι ιδιαίτερα αξιόλογος για το µαρµάρινο καλλιβρίσκονται στο τεχνικόΤα τουΠλατιά διάκοσµο. Εξάλλου, πέρασµαείναι προςκαιτον Πύργο,πεµε σηµαντικό το Ηρώο θέα στη βορινή πλευρά της σόντων Πανορµιτών κατά τους Τήνου και τη θάλασσα του Παβαλκανικούς πολέµους, έργο του νόρµου. Ο ενοριακός ναός, µεγάλου γλύπτη Μιχάλη Κουτα Γενέθλια της Θεοτόκου, είσκουρή. Η βάση του µνηµείου, η ναι ιδιαίτερα αξιόλογος για το οποία στηρίζεται σε ντόπιες πέµαρµάρινο καλλιτεχνικό του τρες, παρουσιάζει ένα σύµπλεγµα διάκοσµο. Εξάλλου, σηµαντικό από σηµαίες, τουφέκια, πυροβόείναι και το Ηρώο πεσόντων λα και κλαδιά δάφνης,γλύπτη ενώ στην Πανορµιτών κατά τους βαλκανικούς πολέµους, έργο του µεγάλου Μικορυφή του είναι τοποθετηµένος ένας περίτεχνος αετός. Στο χωριό υπάρχάλη Κουσκουρή. Η βάση του µνηµείου, η οποία στηρίζεται σε ντόπιες πέτρες, χει µουσείο εκκλησιαστικών κειµηλίων καιτουφέκια, ταβέρνα.πυροβόλα και κλαδιά δάφπαρουσιάζει ένα σύµπλεγµα από σηµαίες, νης, ενώ στην κορυφή του είναι τοποθετηµένος ένας περίτεχνος αετός. Στο Βεναρδάδος χωριό υπάρχει µουσείο εκκλησιαστικών κειµηλίων και ταβέρνα.

ΦΩΤΟ:ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Λίγο πριν από τον Πύργο συναντάµε τον Βεναρδάδο χτισµένο αµφιθεα τρικά, σύµφωνα µε Βεναρδάδος το επικλινές του εδάφους, µε σπίτια παΛίγο πριν από τον Πύργο τον Βεναρδάδο χτισµένο λιά παραδοσιακά, καθώς καισυναντάµε πηγάδι. Έχει καθέδρα τον Άγιο αµφιθεαΙωάννη τρικά, σύµφωνα µε το επικλινές του εδάφους, µε σπίτια παλιά παραδοσιακά, το Θεολόγο, µε µαρµάρινο τέµπλο, στο οποίο υπάρχουν αγιογραφίες καθώς και πηγάδι. καθέδρα τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο, µε µαρµάρινο του Νίκου Γαΐτη, Έχει ζωγράφουτέµπλο, στο οποίο υπάρχουν αγιογράφου και ιεροψάλτη, του Νίκου οαγιογραφίες οποίος κατάγεται απόΓαΐτη, εδώ. ζωγράφου-αγιογράφου και ιεΚάτω στη ρεµατιά, κρυµµένο ροψάλτη, ο οποίος κατάγεται µέσα στις φυλλωσιές των δέαπό εδώ. Κάτω στη ρεµατιά, ντρων, βρίσκεται το εκκλησάκρυµµένο µέσα στις φυλλωσιές κι του Αγίου Φανουρίου, που των δέντρων, βρίσκεται το εκόταν γιορτάζει συγκεντρώνεκλησάκι του Αγίου Φανουρίου, ται κόσµος από τα γύρω χωπου όταν γιορτάζει συγκεντρώριά, αλλά και περαστικοί από νεται κόσµος από τα γύρω χωόλο το νησί. Από εδώ κατάγονται ο Γιαννούλης Κουλουρής, ο Μανώλης ριά, αλλά και περαστικοί από όλο το νησί. Από εδώ κατάγονται ο Γιαννούλης Βούλγαρης άλλοι Βουλγαραίοι, καθώς και η Λιλή Κουλουρής, και ο Μανώλης Βούλγαρης καιµαρµαρογλύπτες, άλλοι Βουλγαραίοι, µαρµαρογλύπτες, Μπερδέ, χορεύτρια της Λυρικής Σκηνής. Παλιά λειτουργούσε σχολή καθώς και η Λιλή Μπερδέ, χορεύτρια της Λυρικής Σκηνής. Παλιά λειτουργούσε ραπτικής, όπου όπου µαθήτευαν κορίτσια και και από τον Πύργο. σχολή ραπτικής, µαθήτευαν κορίτσια από τον Πύργο.

109 107

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Μαρλάς

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Είναι χτισµένος σε πλαγιά µε θέα τον Πύργο. Σ’ αυτό το όµορφο και γραφικό χωριό δεσπόζει ο ενοριακός ναός των Αγίων Αναργύρων, που ξεχωρίζει για τον αξιόλογο µαρµάρινο καλλιτεχνικό του διάκοσµο. Πάνω από την κεντρική είσοδο έχουν σκαλιστεί σε µάρµαρο οι Άγιοι Ανάργυροι µε το σταυρό στη µέση και το φίδι τυλιγµένο σ’ αυτόν (σύµβολο του Ασκληπιού), µοναδικό στην Ελλάδα. Σε κοντινή απόσταση έχουν ανακαλυφθεί µυκηναϊκός θολωτός και γεωµετρικός τάφος, ενώ το µοναστήρι της Κυρα Ξένης, αλλά και η Αγία Θέκλα βρίσκονται παραπέρα, µέσα στη γαλήνη και οµορφιά του άγονου φυσικού τοπίου. Παλιά λειτουργούσαν εργαστήρια τάλκης και τσακµακόπετρας. ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Μαµάδος Είναι το πιο αποµακρυσµένο χωριό της Τήνου, µε θέα το στενό ΤήνουΆνδρου. Ο µικρός αυτός οικισµός, πεντακάθαρος εξαιτίας των ανέµων που φυσούν εκεί, είναι γραφικός µε παραδοσιακά κάτασπρα σπίτια, λουλουδιασµένες αυλές και πλακόστρωτα σοκάκια. Μεγάλη δραστηριότητα αναπτύσσει ο σύλλογος Μαρλά-Μαµάδου. ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

108 110

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Ισµαήλ Ερειπωµένο χωριό κοντά στο Μαρλά. Οι κάτοικοι που είχαν αποµείνει κατέφυγαν στα κοντινά χωριά Μαρλά και Μαµάδο, ενώ το 1968 έφυγε και ο τελευταίος κάτοικος.

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

Πύργος

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Το µεγαλύτερο χωριό της Τήνου και από τα παλαιότερα, οφείλει το όνοµά του σε ένα παλιό βενετσιάνικο πύργο, ο οποίος υπήρχε στην περιοχή και αναφέρεται σε έγγραφα του 16ου αιώνα. Περιβάλλεται από βουνά και ξεχωρίζει για τη γραφικότητα και την πανέµορφη αρχιτεκτονική του, αφού διατηρεί αναλλοίωτη την τηνιακή παράδοση. Είναι η γενέτειρα πολλών µεγάλων καλλιτεχνών της Τήνου αλλά και της Ελλάδας γενικότερα, όπως των Γιαννούλη Χαλεπά, ∆.

Φιλιππότη, Ν. Λύτρα, και πολλών άλλων. Η καλλιτεχνική παράδοση είναι έκδηλη σε όλο το χωριό, από την αρχιτεκτονική των σπιτιών, τα µαρµάρινα περίθυρα και υπέρθυρά τους, τα πολυάριθµα διακοσµητικά παντού ακόµα και στους δρόµους, τις κρήνες και τις εκπληκτικές σε µεγαλείο και κάλλος εκκλησίες. Οι ντόπιοι γλύπτες, εκµεταλλευόµενοι το προνόµιο των κοιτασµάτων του λευκού και πράσινου µαρµάρου που αφθονεί στην περιοχή, έχουν διακοσµήσει µε φροντίδα το χωριό, το οποίο θα µπορούσε να χαρακτηριστεί και ως υπαίθριο µουσείο. Ιδιαίτερα αξίζει κανείς να επισκεφτεί το µουσείο Πανορµιτών καλλιτεχνών, τα σπίτια των Χαλεπά και Λύτρα, τα πολυάριθµα εργαστήρια ντόπιων γλυπτών, τη µοναδική πλατεία µε µαρµάρινη κρήνη και τον υπεραιωνόβιο πλάτανο, τις επιβλητικές εκκλησίες του Αγίου Νικολάου και Αγίου ∆ηµητρίου µε την περίτεχνη διακόσµησή τους. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει το

111 109

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Το νεκροταφείο του Πύργου λειτουργεί και ως υπαίθριο µουσείο λόγω των καλλιτεχνηµάτων που υπάρχουν εκεί.

νεκροταφείο του χωριού µε τις υπέροχες µαρµάρινες γλυπτές πλάκες, έργα µεγάλων καλλιτεχνών, αλλά και η Σχολή Καλών Τεχνών, µοναδική στην Ελλάδα, ενώ δίπλα της πρόσφατα ιδρύθηκε µουσείο Μαρµαροτεχνίας. Ο Πύργος, αν και αποµακρυσµένος, διαθέτει όλες τις ανέσεις και δεν υστερεί σε τίποτα από την πρωτεύουσα. Με τα παραδοσιακά καφενεία συγκεντρωµένα στην κεντρική πλατεία αλλά και σε όλο το χωριό, το φούρνο και πολλά άλλα καταστήµατα, αποτελεί ιδανικό προορισµό για κάθε επισκέπτη της Τήνου. Η όµορφη και φιλόξενη πλατεία του χωριού µε το γέρικο πλάτανο προσφέρει στιγµές γαλήνης και ξεκούρασης στους ντόπιους και τους επισκέπτες. ∆εξιά χαρακτηριστικό δροµάκι του χωριού.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

110 112

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ Γεννήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1850 στον Πύργο. Ο πατέρας του ήταν µαρµαρογλύπτης και αυτό συνέβαλε στην κλίση του στην τέχνη της µαρµαρογλυπτικής από πολύ µικρή ηλικία. Ύστερα από τη φοίτησή του στο Σχολαρχείο της Σύρου και ενώ τον προόριζαν οι γονείς του για έµπορο, κατάφερε να τους µεταπείσει και να φοιτήσει το 1869-1872 στην Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Οι επιδόσεις του άφησαν κατάπληκτους τους καθηγητές του, σύντοµα πήρε το πτυχίο του γλύπτη αριστεύοντας και έφυγε τον επόµενο χρόνο µε υποτροφία του Ιερού Ιδρύµατος Ευαγγελιστρίας Τήνου για σπουδές στη σχολή του Μονάχου. Επιστρέφοντας στην Αθήνα µισθώνει ένα µικρό ισόγειο κατάστηµα και στήνει το εργαστήριό του. Σ’ αυτό το εργαστήριο ολοκλήρωσε το έργο του «ο Σάτυρος που παίζει µε τον Έρωτα» και ξεκίνησε να δουλεύει το διασηµότερο γλυπτό του «η Κοιµωµένη» που βρίσκεται στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Το 1878 παθαίνει νευρικό κλονισµό, µε αποτέλεσµα να καταστρέψει πολλά έργα του, ενώ επιχείρησε πολλές φορές να αυτοκτονήσει. Εδώ τελειώνει και η πρώτη περίοδος έργων του καλλιτέχνη, η πιο σηµαντική και δηµιουργική. Ύστερα από επισκέψεις σε ειδικούς στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, οι δικοί του αποφάσισαν να τον κλείσουν στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας, όπου, καθόλο το διάστηµα της παραµονής του εκεί, γιατροί και φύλακες του απαγορεύουν να σχεδιάζει και να πλάθει, και ό, τι δηµιουργεί το καταστρέφουν. Το ίδιο συµβαίνει και όταν µεταφέρεται στο σπίτι του στην Τήνο υπό την αυστηρή επίβλεψη της µητέρας του, η οποία του απαγορεύει κάθε επαφή µε την τέχνη, ακόµα και µε το κάρβουνο ή τον πηλό. Μετά το θάνατό της, το 1916, και έχοντας ξεκόψει παντελώς από την τέχνη του ο καλλιτέχνης, ασχολείται µε τη βοσκή προβάτων, φέροντας το στίγµα του τρελού. Παρόλα αυτά, βρίσκει τη δύναµη και κατασκευάζει κάποια έργα από πηλό. Με το θόρυβο που δηµιουργούν διάφοροι κριτικοί τέχνης για την εγκατάλειψή του από την Πολιτεία, βγαίνει από την αφάνεια και η Ακαδηµία Αθηνών το 1927 τον βραβεύει µε το Αριστείο των Τεχνών. Το 1930 ολοκληρώνεται και η δεύτερη περίοδος των έργων του που καθρεφτίζουν την ταραγµένη ψυχική του κατάσταση. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του θα ζήσει και θα ξαναρχίσει να δουλεύει στο σπίτι που

113 111

112 114

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

του παραχώρησε ανηψιά του στην οδό ∆αφνοµήλη στην Αθήνα µέχρι το θάνατό του το 1938. Τα έργα της τρίτης περιόδου είναι κατώτερα της τέχνης του. Ο Γιαννούλης Χαλεπάς ανήκει στους κορυφαίους γλύπτες της νεότερης Ελληνικής Τέχνης. Τα έργα του παραπέµπουν στον κλασικισµό, ωστόσο η γεωµετρικότητά τους προσδίδει κάτι το νεωτεριστικό. Η εκφραστικότητα των προσώπων και των σωµάτων που πλάθει, είτε πρόκειται για σάτυρο, είτε για τη Μήδεια, είτε για την Κοιµωµένη, είναι έκδηλη, µαγνητίζει κάθε παρατηρητή και κατατάσσει το Χαλεπά στον αντίποδα του Ροντέν.

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΛΥΤΡΑΣ Το 1832, γεννήθηκε στον Πύργο άλλος ένας µεγάλος καλλιτέχνης, ο Νικ. Λύτρας. Σπούδασε στην Αθήνα ύστερα από προτροπή του δασκάλου του, ο οποίος διέκρινε την κλίση του στη ζωγραφική. Φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου Αθηνών και στη συνέχεια µε κρατική υποτροφία στην Ακαδηµία Καλών Τεχνών του Μονάχου. Οι επιδόσεις του προκάλεσαν το θαυµασµό των καθηγητών του, γι’ αυτό και του προτάθηκε θέση καθηγητή στην Ακαδηµία που όµως δεν αποδέχτηκε και επέστρεψε στην Ελλάδα. Το 1866 διορίστηκε τακτικός καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας, όπου δίδαξε για 38 ολόκληρα χρόνια µέχρι το θάνατό του, το 1904, και αγαπήθηκε από τους µαθητές του για τον πράο και ήπιο χαρακτήρα του. Καταξιώθηκε τόσο στην πατρίδα του όσο και διεθνώς για τα έργα του. Υπήρξε ο επίσηµος προσωπογράφος της υψηλής κοινωνίας της Αθήνας και µε την ψυχογραφική διεισδυτικότητά του τονίζει τα προσωπικά στοιχεία κάθε προσωπογραφούµενου. Τα δυο του ταξίδια στην Ανατολή, µαζί µε το φίλο του Γύζη, πλουτίζουν τη θεµατολογία του µε εξωτικά στοιχεία, όπως νέγρους κ.ά. Ανάµεσα στα σηµαντικότερα έργα του είναι τα «Κάλαντα», η «Λουοµένη» και πολλά άλλα.

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ Γεννήθηκε στον Πύργο Τήνου το 1839 από πατέρα άριστο µαρµαρογλύπτη. Σπούδασε στην Ακαδηµία Καλών Τεχνών της Ρώµης, όπου θαυµάστηκε από τους καθηγητές του και βραβεύτηκε. Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα ίδρυσε εργαστήριο µαρµαρογλυπτικής, στο οποίο φιλοτέχνησε εξαίρετα έργα που σήµερα κοσµούν την Αθήνα και όχι µόνο. Ανάµεσα σ’ αυτά ανήκει ο «Ξυλοθραύστης» στο Ζάππειο. Οι τιµές που δεν του αποδόθηκαν εν ζωή από την Πολιτεία, αν και στο µαρµαρογλυφείο του ασκούνταν απόφοιτοι του Πολυτεχνείου, του δόθηκαν µετά το θάνατό του (1919) µε το βραβείο των Γραµµάτων και των Τεχνών.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΑΪΤΗΣ Γεννηµένος το 1923 στην Αθήνα µε καταγωγή από τον Πύργο, ο Γιάννης Γαΐτης σπούδασε στην Ανωτάτη σχολή Καλών Τεχνών µε καθηγητές τον Κων/νο Παρθένη και Ιωάννη Φιλιππότη, και στο Παρίσι, όπου ήρθε σε επαφή µε όλα τα σηµαντικά ρεύµατα του 20ού αιώνα. Η περίοδος 1944-1984, οπότε και πέθανε, ήταν πολύ δηµιουργική, καθώς φιλοτέχνησε πάνω από 4000 έργα και έλαβε µέρος σε πολλές εκθέσεις. Τα «ανθρωπάκια» του µε το χαρακτηριστικό ριγέ κουστούµι κάνουν την εµφάνισή τους τη δεκαετία του ’60 και καθιερώνονται αποτελώντας σήµα κατατεθέν του καλλιτέχνη. Ασφυκτικά επαναλαµβανόµενα εκφράζουν την αντίδραση του Γαΐτη στους µηχανικούς ρυθµούς της σύγχρονης κοινωνίας. Ο ζωγράφος αξιώθηκε ευρείας αναγνώρισης, έργα του βρίσκονται διάσπαρτα σε όλο τον κόσµο και µάλιστα αντίγραφο έργου του βλέπουµε σήµερα στο µετρό, στο σταθµό Λαρίσης.

115 113

Η ΠΟΛΗ (ΧΩΡΑ), ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΩΝ ΣΧΟΛΗΚΑΛΩΝ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

Ιδρύθηκε στα µέσα µέσα του του περασµένου περασµένου αιώνα αιώνα στον στον Πύργο, Πύργο, την Ιδρύθηκε στα την ιδιαίτερη ιδιαίτερη πατρίδα πατρίδα πολλών µεγάλων καλλιτεχνών µε σκοπό την κατάρτιση των µαθητών στη µαρµαροµαρµαρο πολλών µεγάλων καλλιτεχνών µε σκοπό την κατάρτιση των µαθητών στη τεχνία. Οι Οι απόφοιτοι απόφοιτοι έχουν έχουντητηδυνατότητα δυνατότητα συνεχίσουν τις σπουδές τεχνία. να να συνεχίσουν τις σπουδές τους τους στην στην Ανωτάτη Καλών Τεχνών της ενώ Αθήνας, ενώ οι δύο µε την καλύτερη Ανωτάτη Σχολή Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, οι δύο µε την καλύτερη βαθµολογία βαθµολογίασ’εισάγονται σ’ αυτήν χωρίς εξετάσεις. εισάγονται αυτήν χωρίς εξετάσεις. Μοναδική στο είδος της προσελκύει µαθητές από απόόλη όλη την την Ελλάδα. Ελλάδα. Η Μοναδική στο είδος της προσελκύει µαθητές Η φοίτηση φοίτηση είναι τριετής καιτα ταµαθήµατα µαθήµαταπου πουδιδάσκονται διδάσκονταιείναι είναιγλυπτική, γλυπτική,ζωγραφική, ζωγραφική,µαρµαροµαρµαρο είναι τριετής και γλυπτική, γραµµικό έκθεση. Οι απόφοιτοι µπορούν να γλυπτική, γραµµικό σχέδιο, σχέδιο, ιστορία ιστορία τέχνης τέχνης και έκθεση. εργάζονται ως ελεύθεροι επαγγελµατίες στα εργαστήριά τους ή στις αναστηλωτικές επαγγελµατίες αναστηλωτικές εργασίες σε σε αρχαιολογικούς αρχαιολογικούςχώρους χώρους(π.Χ. (π.Χ.Ακρόπολη). Ακρόπολη).Το ΤοΠ.Ι.Ι.Ε.Τ. Π.Ι.Ι.Ε.Τ. έπαιξε εργασίες έπαιξε και και παίζει Σχολής µέχρι µέχρι σήµερα σήµεραενισχύοντάς ενισχύοντάςτην τηνοικοοικο καθοριστικό ρόλο από την ίδρυση της Σχολής τους σπουδαστές σπουδαστές οι οι οποίοι οποίοι σιτίζονται δωρεάν. Εκτός νοµικά καθώς και τους Εκτός αυτού και άλλοι τοπικοί παράγοντες ενισχύουν τη τη Σχολή, Σχολή, όπως η Αδελφότητα Αδελφότητα των των Τηνίων Τηνίων εν παράγοντες ενισχύουν Αθήναις και ο Δήμος Πανόρµου Tήνου. Αθήναις, η κοινότητα και ο ∆ήµος Εξωµβούργου. Αρχικά ανήκεστο στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευµάτων, ενώ σήµερα Αρχικά ανήκε Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευµάτων, ενώ σήµερα υπάγευπάγεται στο Υπουργείο Πολιτισµού, το οποίο την επιχορηγεί σε ετήσια ται στο Υπουργείο Πολιτισµού, το οποίο την επιχορηγεί σε ετήσια βάση. βάση.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

114 116

ΤΑ ΧΩΡΙΑ

Πάνορµος Αποτελεί το επίνειο του Πύργου. Ο οικισµός αυτός, κτισµένος σε φυσικό λιµάνι-όρµο και δίπλα σε υγρότοπο, βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της Τήνου. Με το νησάκι «Πλανήτης» στο κέντρο του λιµανιού, αποτελούσε ένα από τα µεγαλύτερα λιµάνια του νησιού κατά τους περασµένους αιώνες, όπως µαρτυρά και ο εγκαταλελειµµένος φάρος στον Πλανήτη (σήµερα γίνονται προσπάθειες συντήρησής του). Μέσω αυτού διεξαγόταν το διαµετακοµιστικό εµπόριο της Έξω µεριάς. Σήµερα καταπλέουν σ’ αυτό µικρές βάρκες και καΐκια, καθώς και τουριστικά σκάφη. Είναι ένας αγαπηµένος προορισµός των επισκεπτών της Τήνου αλλά και των ντόπιων, καθώς συνδυάζει ωραίες γραφικές παραλίες εκατέρωθεν του λιµανιού (Αγία Θάλασσα, Καβαλούρκο, Ρόχαρι) και µοναδικά καφενεδάκια και ψαροταβέρνες που προσφέρουν φρέσκα ψάρια. Γι’ αυτό, άλλωστε, θεωρείται ένας από τους πιο τουριστικούς οικισµούς της Τήνου.

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

117 115

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

117

Αξιοθέατα

www.tinos360.gr

118 120

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ

Ναός Ευαγγελίστριας Το πρώτο που αντικρίζει ο καθένας που φτάνει στο λιµάνι της Τήνου µε το καράβι είναι το καµπαναριό της Ευαγγελίστριας και η µεγαλόπρεπη εκκλησία που δεσπόζουν σε λόφο πάνω από τη Χώρα. Αποτελεί προορισµό ζωής για πολλούς πιστούς χριστιανούς και αγαπηµένο προορισµό για όσους ενδιαφέρονται για τη θρησκεία, την τέχνη, την ιστορία. Ο ναός αυτός είναι άµεσα συνδεδεµένος µε την ιστορία της Τήνου, αλλά και την οικονοµία και τον τουρισµό του νησιού.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΝΑΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑΣ

Η αρχιτεκτονική του ναού ακολουθεί τα πρότυπα της παράδοσης του νησιού, αλλά έχει και πολλές επιρροές από τη ∆ύση και την Ανατολή. Έχει κτιστεί πάνω σε κατάλοιπα παλαιοχριστιανικού ναού αφιερωµένου στον Άγιο Ιωάννη Πρόδροµο, ενώ προϋπήρχε αρχαίο τέµενος προς τιµήν του ∆ιονύσου. Η Παναγία της Τήνου είναι ένα συγκρότηµα αποτελούµενο από διώροφο κτίριο που στεγάζει τον κυρίως ναό στον άνω όροφο και πολλά άλλα βοηθητικά κτίσµατα ενσωµατωµένα στον περίβολό της. Είναι τρίκλιτη βασιλική µε διευρυµένο και υπερυψωµένο το µεσαίο κλίτος, το οποίο χωρίζεται από τα δυο πλαϊνά µε κιονοστοιχίες. Πάνω από την κύρια είσοδο του ναού µπορεί κανείς να δει ένα

121 119

120 122

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ

µαρµάρινο υπέρθυρο µε ανάγλυφους τους δυο αρχαγγέλους και ανάµεσα εγχάρακτη επιγραφή των κτιτόρων του ναού. Η θαυµατουργή εικόνα του Ευαγγελισµού βρίσκεται αριστερά όπως εισέρχεται ο προσκυνητής, τοποθετηµένη σε µαρµάρινο περίτεχνο προσκυνητάρι. Η ξύλινη εικόνα «τραυµατισµένη» από προγενέστερη πυρκαγιά, αλλά και σχισµένη στα δυο από το χτύπηµα του εργάτη κατά την εύρεσή της φαντάζει µεγαλόπρεπη καθώς καλύπτεται από αµέτρητα κοσµήµατα και αφιερώµατα των πρώτων προσκυνητών της. Ανάµεσα στα τιµαλφή ξεχωρίζουν τα πρόσωπα της Παναγίας και του αρχαγγέλου Γαβριήλ. Ορισµένοι υποστηρίζουν ότι η εικόνα ζωγραφίστηκε από τον Ευαγγελιστή Λουκά, ενώ άλλοι τη χρονολογούν αργότερα. Από πιστό αντίγραφο της εικόνας γνωρίζουµε ότι απεικονίζεται η σκηνή του Ευαγγελισµού µε τον άγγελο να προσφέρει τον κρίνο αριστερά και την Παναγία γονατιστή σε στάση ευλάβειας και δέους δεξιά. Ο ναός είναι κατάµεστος από τάµατα και αφιερώµατα των πολυπληθών πιστών, µε τα οποία εκφράζουν είτε τις παρακλήσεις τους είτε την ευγνωµοσύνη τους για τα «θαύµατα» που τους αξίωσε η Παναγία. Ανάµεσα σ’ αυτά ξεχωρίζουν η ασηµένια πορτοκαλιά δεξιά της εισόδου, δέντρο που αντίκρισε τυφλός που θεραπεύτηκε, το καράβι µε το σφηνωµένο ψάρι στο σκαρί του, αφιερωµένο από καπετάνιο που

ΝΑΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑΣ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩΤΟ:ZEΦH ΖΕΦΗΠOTHPH ΠΟΤΗΡΗ ΦΩTO:

σώθηκε εκ θαύµατος από βέβαιο πνιγµό και πολλά άλλα που µπορεί κανείς να παρατηρήσει γύρω του. Όλα αυτά µαζί µε τον υπόλοιπο διάκοσµο του ναού, το επιβλητικό ξυλόγλυπτο και επίχρυσο τέµπλο, τον άµβωνα και τον περίτεχνο δεσποτικό θρόνο προκαλούν την κατάνυξη και το δέος στον κάθε επισκέπτη. Κάτω από τον κυρίως ναό βρίσκεται αυτός της Ζωοδόχου Πηγής - Ευρέσεως. Εδώ ο προσκυνητής µπορεί να πάρει αγίασµα από την πηγή που ανέβλυσε και χώµα από τον τόπο που βρέθηκε η εικόνα. Στους χώρους που περιβάλλουν την αυλή της Παναγίας στεγάζονται γραφεία, µουσεία και άλλες υπηρεσίες για την εξυπηρέτηση των αναγκών του Ιδρύµατος και των επισκεπτών. Στην αυλή, επίσης, βρίσκεται και η φιάλη-συντριβάνι, δωρεά ενός αλλόδοξου, ο οποίος πίστεψε αποδίδοντας τη θεραπεία του σε θαύµα της Μεγαλόχαρης. Στο πλάι της εκκλησίας ορθώνεται το επιβλητικό καµπαναριό. Λίθινο στη βάση του, υψώνεται στα 30 µέτρα µε τρία µαρµάρινα φανάρια, φιλοτεχνηµένα από τον Ιωάννη Φιλιππότη πάνω σε µελέτες του Αναστ. Ορλάνδου. Με τη µεγαλοπρέπειά του και τις εύηχες καµπάνες του που αντηχούν σε ολόκληρη τη Χώρα και τα γύρω χωριά, αποτελεί σήµα κατατεθέν του συγκροτήµατος της Παναγίας, αλλά και ολόκληρης της πρωτεύουσας, ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH καθώς είναι το πρώτο που αντικρίζει από το καράβι ο επισκέπτης.

123 121

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ

Η ΕΥΡΕΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ Στις αρχές του 19ου αιώνα µόναζε στη Μονή Κεχροβουνίου η µοναχή Πελαγία. Σ’ αυτήν παρουσιάστηκε σε όραµα η Παναγία υποδεικνύοντάς της το µέρος όπου έπρεπε να σκάψουν, για να βρουν την εικόνα της. Αυτό το όραµα επαναλήφθηκε τρεις φορές, ώσπου πείστηκε η µοναχή και αποτάθηκε στις αρχές του νησιού, οι οποίες έλαβαν µέριµνα για την αναζήτηση της εικόνας. Έπειτα από ανεπιτυχή αποτελέσµατα εγκατέλειψαν την προσπάθεια, αλλά µετά από λοιµό που έπληξε το νησί, επανέλαβαν τις εργασίες µε µεγαλύτερο ζήλο. Σκάβοντας στα θεµέλια παλαιοχριστιανικού ναού για να κτίσουν ένα νέο, την ηµέρα του αγιασµού (01/01/1823) ανέβλυσε νερό από ένα ξεροπήγαδο της περιοχής, γεγονός που θεωρήθηκε θαύµα. Ο νέος ναός αφιερώθηκε στη Ζωοδόχο Πηγή. Ενώ συνεχίζονταν οι ανασκαφές για την εύρεση της εικόνας, στις 30 Ιανουαρίου η σκαπάνη ενός εργάτη από το χωριό Φαλατάδος χτύπησε και έκοψε στα δυο την εικόνα, αφήνοντας άθικτες τις µορφές του Αγγέλου και της Παναγίας. Το χαρµόσυνο µήνυµα της εύρεσης διαδόθηκε αστραπιαία σε όλη την επαναστατηµένη Ελλάδα και όλοι οι πιστοί προσήλθαν, για να την προσκυνήσουν και να προσφέρουν οικονοµική ενίσχυση για την ανέγερση του ναού της και τα τιµαλφή τους ως αφιερώµατα, ενώ οι εργασίες συνεχίζονταν πυρετωδώς. Ανάµεσα στους πρώτους προσκυνητές συγκαταλέγονται οι ήρωες του αγώνα Κολοκοτρώνης, Μακρυγιάννης, Μιαούλης, Κανάρης και άλλοι.

ΤΑ «ΦΑΝΑΡΑΚΙΑ» Είναι ένα έθιµο που πραγµατοποιείται κάθε χρόνο στις 30 Ιανουαρίου στη Χώρα, όπου αναβιώνει η αθρόα προσέλευση των Τηνιακών από κάθε γωνιά του νησιού µε τα αναµµένα φανάρια στα χέρια για να προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγίας, µόλις διαδόθηκε η είδηση της εύρεσής της. Το βράδυ της 30ής Ιανουαρίου η φιλαρµονική του ∆ήµου, οι µαθητές ∆ηµοτικών, Γυµνασίου και Λυκείων, αλλά και µικρά παιδιά καθώς και µεγάΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

122 124

ΦΩTO: EBEΛYN ΦΩΣKOΛOY

ΝΑΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑΣ

λοι κάθε ηλικίας κρατώντας από ένα φαναράκι µε πολύχρωµες διαφανείς µεµβράνες ξεκινώντας από την Παναγία και περνώντας από τα στενά δροµάκια ψάλλουν εµβατήρια σχετικά µε τη µεγάλη αυτή γιορτή της Τήνου. «∆εύτε Τήνιοι πολίται να πανηγηρίσωµεν εύρεση της Παναγιάς µας ΦΩTO: EBEΛYN ΦΩΣKOΛOY όλοι να υµνήσωµεν» Προηγούνται ο κλήρος και οι αρχές της Τήνου και των Κυκλάδων, ακολουθεί πλήθος κόσµου από όλο το νησί, καθώς και επισκέπτες και συγκεντρώνονται στην πλατεία Παντανάσσης, ενώ πυροτεχνήµατα φωτίζουν τον ουρανό και σφυρίζουν τα καράβια. Από την εξέδρα της πλατείας απευθύνονται ευχετήριοι λόγοι και τελειώνει αυτή η χαρµόσυνη εκδήλωση µε πλούσιο κέρασµα από το ∆ήµο Τήνου.

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΙΕΡΟ Ι∆ΡΥΜΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑΣ ΤΗΝΟΥ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Το Π.Ι.Ι.Ε.Τ. είναι νοµικό πρόσωπο ∆ηµοσίου ∆ικαίου και βρίσκεται υπό την εποπτεία του ΥΠ.Ε.Π.Θ. ∆ιοικείται από 10µελή επιτροπή υπό την προεδρία του Μητροπολίτη Σύρου-Τήνου. Τα έσοδα προέρχονται από εισφορές πιστών, δικαιώµατα ιεροπραξιών, κληροδοτήµατα, εκποίηση αφιερωµάτων και ενοίκια ακινήτων. Οι δραστηριότητες που έχει αναπτύξει µέχρι σήµερα είναι πολύµορφες και πολυσήµαντες. Συγκεκριµένα αναπτύσσει πλήθος Εθνικών, Εκπαιδευτικών, Φιλανθρωπικών, Θρησκευτικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Ανάµεσα σ’ αυτές περιλαµβάνονται: η περίθαλψη χιλιάδων προσφύγων, η διάθεση τιµαλφών του ναού και της εικόνας στην Κυβέρνηση για ανάγκες σε πολέµους, η ίδρυση, χρηµατοδότηση και ενίσχυση σχολείων, οι υποτροφίες σε Τηνίους που διακρίνονται σε επιδόσεις (όπως Ν. Λύτρας, Ν. Γύζης, Γ. Χαλεπάς, Ν. Λούβαρης και πολλοί άλλοι), τα βοηθήµατα σε απόρους, ασθενείς, ηλικιωµένους κλπ, τα κοινωφελή έργα (όπως οδοί, ύδρευση, ηλεκτροφωτισµός, λιµάνι κλπ) και πολλές άλλες. ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

125 123

124 126

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ

∆ΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΣ

ΦΩΤΟ: ∆ΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΡΡΕΣ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

Η µεγαλύτερη γιορτή της Τήνου και από τις µεγαλύτερες της Ορθοδοξίας είναι η γιορτή της Παναγίας το ∆εκαπενταύγουστο. Όχι µόνο ο ναός αλλά και ολόκληρο το νησί ετοιµάζεται καιρό πριν γι’ αυτή τη µέρα. Πλήθος κόσµου συνωστίζεται από βραδύς µέσα στην εκκλησία, στο προαύλιο της Παναγίας, αλλά και στο πεζοδρόµιο της οδού Μεγαλόχαρης για να ακούσει «Εν τη γεννήσει την Παρθενίαν εφύλαξας, εν τη κοιµήσει τον κόσµον ου κατέλιπες Θεοτόκε…». Όλη τη νύχτα η ψαλµωδία και οι γλυκόλαλες καµπάνες ενώνονται µε τις παρακλήσεις και τον πόνο των ανθρώπων που προσέτρεξαν στη χάρη της, ακόµα και από τα πέρατα της γης. Κι όταν ξηµερώνει η γιορτή της Παναγίας, γίνεται το αδιαχώρητο όχι µόνο στην εκκλησία και στα πέριξ αυτής, αλλά και στους δρόµους, στην πλατεία, στο λιµάνι και απ’ όπου θα περάσει η λιτανεία µε τη θαυµατουργή εικόνα. Μετά το πέρας της αρχιερατικής λειτουργίας που τελείται στο ναό µέσα σε µια κατανυκτική και συγκινη-

ΝΑΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑΣ

τική ατµόσφαιρα, ξεκινάει λιτανεία εν ποµπή προς την πλατεία Παντανάσσης µε τη φιλαρµονική του ∆ήµου, αγήµατα του ναυτικού, την εικόνα µε το κουβούκλιο που την κουβαλάνε τιµής ένεκεν άνδρες του ναυτικού, σύσσωµο τον κλήρο, εκπροσώπους της πολιτείας και τοπικές αρχές και όλους αυτούς τους απλούς ανθρώπους. Και όπως κατεβαίνει προς το λιµάνι, σπρώχνονται να µπουν στη µέση του δρόµου, να περάσει από πάνω τους η Παναγία, να την αγγίξουν, να ικετεύσουν να κάνει το θαύµα της. Μαζί µε τους ψαλµούς και τη µουσική ακούς φωνές απελπισµένων, ικεσίες και παρακλήσεις, αλλά και χαρούµενες φωνές ευγνωµοσύνης για το θαύµα που αξιώθηκαν. Στην εξέδρα της πλατείας γίνεται δοξολογία, εκφωνούνται πανηγυρικοί από θρησκευτικούς και πολιτικούς εκπροσώπους, ενώ ταυτόχρονα ένα τιµητικό άγηµα µε εκπρόσωπο της πολιτείας µεταβαίνουν στο χώρο, όπου βυθίστηκε το καταδροµικό «Έλλη», για να αποτίσουν τιµές στους άνδρες του πληρώµατος που χάθηκαν από άνανδρη επίθεση των Ιταλών την ίδια µέρα του 1940. Τέλος, η εικόνα επιστρέφει κατά τον ίδιο τρόπο πίσω στο ναό, αφήνοντας στις ψυχές όλων δέος και ελπίδα.

127 125

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

126 128 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

129 127

Αρχαιολογικοί χώροι

www.tinos360.gr

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

ΚΙΟΝΙΑ ΤΗΝΟΣ Πρόκειται για έναν από τους σηµαντικότερους τόπους λατρείας των αρχαίων Ελλήνων, άµεσα συνυφασµένο µε την ίδρυση και τη διάρκεια ζωής της αρχαίας πόλης της Τήνου από τον 4ο αιώνα π.Χ. Αποτελεί το µοναδικό ιερό στις Κυκλάδες που είναι αφιερωµένο εξολοκλήρου στον Ποσειδώνα, το θεό της θάλασσας. Σύµφωνα µε µαρτυρίες, ο θεός λατρευόταν και ως γιατρός κατά τα αρχαία χρόνια. Άλλωστε, κατά την ελληνιστική περίοδο παρατηρείται έξαρση της λατρείας των ηρώων-ιατρών. Προς το τέλος του 4ου αι. π.Χ. οι διάδοχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου και κυρίως οι βασιλικοί οίκοι των Αντιγονιδών και των Λαγιδών κρατούν στα χέρια τους την τύχη των Κυκλάδων και οργανώνουν οικοδοµικά προγράµµατα, στα οποία θα πρέπει να είχε ενταχθεί και το ιερό του Ποσειδώνα στα Κιόνια. Ένδειξη της επιρροής τους, µεταξύ άλλων, πρέπει να είναι και το οκτάκτινο αστέρι που διακοσµεί τα φατνώµατα της οροφής της Κρήνης, θέµα αγαπητό στη Μακεδονία, που βρέθηκε και στον τάφο του Φιλίππου Β’. Κάποια ίχνη προϊστορικής κατοίκησης βρέθηκαν στην περιοχή δυτικά του ιερού, χωρίς όµως να διαπιστωθεί καµία συνέχεια µέχρι τα µέσα του 4ου αι. π.Χ., όπου ανάγονται οι πρώτες ενδείξεις λατρείας στο χώρο. Την ίδια εποχή µετατοπίστηκε από το Ξώµπουργο στην περιοχή της σηµερινής χώρας της Τήνου το αστικό και διοικητικό κέντρο του νησιού, ενώ προς το τέλος του ίδιου αιώνα εµφανίζονται και τα πρώτα µνηµειώδη κτίρια στα Κιόνια. Πριν από την

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

128 130

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

131 129

1. Κτίριο D 2. Ο Ναός του Ποσειδώνος και της Αµφιτρίτης 3. Οι θέρµες C 4. Κτίριο Β 5. Η Κρήνη

6. Ο µνηµειώδης Βωµός 7. Η εξέδρα της Ναυσίου 8. Η µεγάλη Στοά 9. Οι θέρµες Ν 10. Κτίριο Q

ίδρυσή του υπάρχουν µαρτυρίες ότι προϋπήρχε ένα άλλο ιερό, χτισµένο µέσα σε άλσος. Εκεί λέγεται ότι κατέφευγαν οι ναυτικοί και όσοι ταξίδευαν, για να εξευµενίσουν το θεό της θάλασσας, ώστε να έχουν καλό ταξίδι και να µπορέσουν χωρίς προβλήµατα να «περάσουν» απέναντι στο νησί της ∆ήλου, όπου θα κάνουν το προσκύνηµά τους. Η ανοικοδόµηση του µεγαλόπρεπου ναού του Ποσειδώνα και της Αµφιτρίτης, όπως είδαµε πιο πάνω, χρονολογείται στα µέσα του 4ου αι π.Χ.. Ο ρυθµός του είναι δωρικός-αυστηρός και λιτός, αλλά µε πρωτότυπες πινελιές, όπως είναι η κρήνη-εξέδρα, που οφείλονται στην τηνιακή έµπνευση. Τα οικοδοµικά υλικά που χρησιµοποιήθηκαν είναι εξολοκλήρου ντόπια και, µεταξύ αυτών, γνεύσιος και µάρµαρο σε διάφορες αποχρώσεις. Το ιερό προσκλήθηκαν να διακοσµήσουν γλύπτες από διάφορα µέρη, όπως ο Τελεσίνος ο Αθηναίος, ο Αγασίας ο Εφέσιος, ενώ ο Μακεδόνας Ανδρόνικος από την Κύρηστο κατασκεύασε ένα περίφηµο ηλιακό ρολόι (βρίσκεται τώρα στο Αρχαιολογικό Μουσείο του νησιού). Το οικοδοµικό πρόγραµµα του τέλους του 2ου αι π.Χ. που περιλάµβανε επιβλητικά σε όγκο κτίρια, όπως τη µεγάλη στοά και το µνηµειώδη βωµό, συµπίπτει µε τη µεγάλη οικονοµική άνθηση των Κυκλάδων, όταν η ∆ήλος γίνεται ελεύθερο λιµάνι και εγκαθίστανται πολλοί ξένοι, κυρίως Ιταλοί. Περιορισµένη σε κλίµακα οικοδοµική δραστηριότητα διαπιστώνεται στη ρωµαϊκή εποχή, ύστερα από µια περίοδο παρακµής. Από τα µέσα του 1ου αι π.Χ., όµως, η παλιά αίγλη σβήνει και στα µέσα του 3ου αι µ.Χ. το ιερό εγκαταλείπεται. Τα προβλήµατα της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας, σε συνδυασµό µε τις επιδροµές των

ΠΗΓΗ: ΚΑ΄ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ & ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΚΙΟΝΙΑ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

Ερούλων, που κατέστρεψαν και την Αθήνα το 267/8 µ.Χ., έβαλαν τέλος σε έξι αιώνων ιστορία. Ένας κεραµικός κλίβανος λειτουργεί για λίγο πάνω στα ερείπια των θερµών και φαίνεται ότι το ιερό δεν ήταν πια παρά ένας ερειπιώνας, όπου θα σύχναζαν µόνο όσοι αναζητούσαν έτοιµο οικοδοµικό υλικό για να το χρησιµοποιήσουν αλλού. Πόσο φηµισµένος ήταν ο ναός αυτός, µπορούµε να το διαπιστώσουµε από την αναφορά του Στράβωνα σ’ αυτόν ως «µέγα και θέας άξιον», αλλά και από τη µεγάλη εµβέλεια της φήµης του, που ξεπερνούσε τα σύνορα του τότε ελληνικού κόσµου και έφτανε µέχρι την Ιταλία και τη Μ. Ασία. Στο ιερό αυτό, επίσης, διοργανώνονταν και εορτές προς τιµήν του θεού, τα ξακουστά «Ποσειδώνια» και «Ποσείδια» (τους µήνες Ιανουάριο-Φεβρουάριο). Τότε συγκεντρωνόταν πολύς κόσµος από όλη την Ελλάδα, διοργανώνονταν θεατρικοί αγώνες και τελούνταν θυσίες αιγοπροβάτων. Από περιγραφές του ναού και ανασκαφές που έχουν γίνει µαθαίνουµε ότι στο ιερό υπήρχαν υπερµεγέθη αγάλµατα του Ποσειδώνα και της Αµφιτρίτης. Την ίδια εποχή καθιερώθηκε και η λατρεία της Αµφιτρίτης, συζύγου του Ποσειδώνα, η οποία λατρευόταν για τις θεραπευτικές ιδιότητες που ασκούσε σε γυναίκες, που δεν µπορούσαν να τεκνοποιήσουν. Το ιερό αυτό είχε παρόµοια φήµη µε το Ασκληπιείο της Επιδαύρου και άρρωστοι το επισκέπτονταν, εµπιστευόµενοι τις ευεργετικές του ικανότητες. Είναι γεγονός, άλλωστε, ότι το περιβάλλον, όπου ήταν χτισµένο, µέσα σε άλσος και δίπλα στη θάλασσα, ευνοούσε την ανάρρωσή τους. Οι ιερείς του ναού, εκτός των άλλων καθηκόντων τους, έκαναν και επεµβάσεις σε ασθενείς. Η λατρεία του Ιερού αυτού διήρκεσε ως τον 4ο αι µ.Χ., όταν διαδόθηκε ο Χριστιανισµός, η καινούρια θρησκεία, και εγκαταλείφθηκε το µέχρι ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

130 132

ΚΙΟΝΙΑ

τότε ελληνικό δωδεκάθεο. Μετά την εγκατάλειψη της λατρείας του ιερού, πολλά οικοδοµικά του σκέλη χρησιµοποιήθηκαν από τους ντόπιους για ανέγερση σπιτιών, εκκλησιών, καθώς και για «πεζούλες» στα χωράφια τους. Η τελειωτική καταστροφή του ναού επήλθε επί Ενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας, όταν οι κατακτητές εκµεταλλεύτηκαν ό,τι είχε αποµείνει στο µέρος, αγάλµατα, κίονες και άλλα σκέλη, για ανέγερση εκκλησιών και άλλων κτιρίων. Από τις ανασκαφές των Βέλγων αρχαιολόγων H. Demoulin και P. Graindor στις αρχές του περασµένου αιώνα (1903 και 1905) ανακαλύφθηκαν τα κατάλοιπα του ναού, η κρήνη, τα αγάλµατα, τα ψηφιδωτά, το περίφηµο ηλιακό ρολόι του Ανδρόνικου από την Κύρηστο και άλλα. Μερικά από αυτά τα ευρήµατα εκτίθενται σήµερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Τήνου.

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

133 131

132 134

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

ΞΩΜΠΟΥΡΓΟ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Ο βράχος του Εξωµβούργου βρίσκεται σε υψόµετρο 640 µ. και δεσπόζει στη µέση του νότιου τµήµατος του νησιού. Αποτελεί σήµα κατατεθέν και κόσµηµα της Τήνου και υποδέχεται τους επισκέπτες από τη στιγµή που το καράβι προσεγγίζει το λιµάνι της Χώρας. Είναι άµεσα συνδεδεµένο µε τη ζωή των κατοίκων της Τήνου και µε την ασφαλή τους διαµονή, λόγω της φυσικής οχύρωσής του. Η ιστορία του ξεκινά από τα πολύ παλιά χρόνια, θα αναφερθούµε, όµως, µόνο σε όσα τεκµήρια υπάρχουν. Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης ανάγονται στην εποχή του Χαλκού, όταν κτίζεται το Κυκλώπειο τείχος του Ξώµπουργου. Το γεγονός αυτό µαρτυρεί ότι ο µέχρι τότε οικισµός στη θέση Βρυόκαστρο παύει να είναι ασφαλής, πιθανότατα λόγω θαλάσσιων επιδροµών, και οι κάτοικοί του αναγκάζονται να αναζητήσουν ένα ασφαλέστερο καταφύγιο. Η κατοίκηση

ΞΩΜΠΟΥΡΓΟ

στο βράχο αυτό συνεχίζεται και κατά τους Σκοτεινούς αιώνες και τη Γεωµετρική εποχή. Το νεκροταφείο έξω από τα τείχη, το οποίο ήρθε στο φως από τις ανασκαφές της καθηγήτριας Αρχαιολογίας κ Νότας Κούρου, είναι σύνηθες φαινόµενο της εποχής εκείνης. Την ίδια περίοδο (10ο-7ο αι π.Χ.) χρονολογούνται οι λάκκοι µε πυρές στην περιοχή αυτή, ενώ το Ιερό της Μεγάλης Θεάς και Κόρης τοποθετείται στα αρχαϊκά χρόνια. Η λατρεία του προσαρµόστηκε στα δεδοµένα της εποχής και στη λατρεία του ∆ωδεκάθεου, και ο ναός-θεσµοφόριο αφιερώθηκε στη θεά ∆ήµητρα και την κόρη της Περσεφόνη. Η ασφάλεια και η ειρήνη που επικρατούσε στο Αιγαίο τα κλασικά χρόνια έδωσε την ευκαιρία στους κατοίκους του νησιού να εγκαταλείψουν το Ξώµπουργο, ιδρύοντας πόλη στα παράλια. Έτσι ο βράχος θα παραµείνει στην αφάνεια ως τα Βυζαντινά χρόνια που θα κατοικηθεί ξανά, φτάνοντας στο απόγειό του. Οι επιδροµές και οι συνεχείς επιθέσεις ανάγκασαν τους Τηνιακούς να ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

135 133

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

µαζευτούν ξανά γύρω από το γρανιτένιο βράχο, αρχικά ιδρύοντας πρωτεύουσα στην περιοχή του σηµερινού χωριού Ξυνάρα. Το 1207 την Τήνο κατέλαβαν οι αδελφοί Ανδρέας και Ιερεµίας Γκίζη. Από τις πρώτες τους κινήσεις ήταν να οχυρώσουν το βράχο και να χτίσουν φρούριο. Το «Κάστρο της Αγίας Ελένης», όπως ονοµάστηκε, πήρε την ονοµασία του από το οµώνυµο εκκλησάκι που υπήρχε στην κορυφή του. Μέχρι και τον τελευταίο απόγονο των Γκίζηδων, το 1390, το κάστρο της Τήνου φηµιζόταν για την οχύρωσή του και την ασφάλεια που παρείχε στο λαό. Τους Γκίζηδες διαδέχτηκε η Βενετική ∆ηµοκρατία και, έπειτα από συνεννόηση µε τους ντόπιους ώστε να µην περιέλθουν στα χέρια των Τούρκων, ορίστηκε ένας διοικητής µε τον τίτλο του «Ρέκτορα Τήνου και Μυκόνου». Το 1537 ο Χαϊρεντίν Μπαρµπαρόσσα κατέλαβε για λογαριασµό του Σουλτάνου την Τήνο, η οποία, όµως, επαναστάτησε ζητώντας και πάλι τους Βενετούς. Έτσι, η Γαληνοτάτη επανέκτησε το νησί, το οποίο αποτέλεσε και τη µοναδική κτήση της στις Κυκλάδες. Το φρούριο ξαναχτίστηκε πιο δυνατό από ποτέ και σύµφωνα µε τη σύγχρονη δόµηση στα µέσα του 16ου αι µ.Χ. Η ΒΑ-ΝΑ πλευρά του βράχου ήταν φυσικά οχυρωµένη. Εποµένως, ενίσχυση χρειαζόταν µόνο η πλευρά της πλαγιάς, όπου ήταν χτισµένη η πόλη. Οι πληροφορίες δίνουν περίπου 100 κτίρια, σπίτια και καταστήµατα, καθώς και δυο εκκλησίες στο Borgo (=οικισµός έξω από το κάστρο).Οι κάτοικοι στην πλειονότητά τους ασχολούνταν µε τη γεωργία, αφού το κάστρο αποτελούσε, εκτός από καταφύγιο, και την κεντρική αγορά όλου

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

134 136

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

137

136 138

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ

του νησιού. Τα 600 περίπου µέτρα του τείχους περιλάµβαναν ΝΑ ένα ψηλό πύργο, Α το αποκαλούµενο «µισοφέγγαρο», Α-ΒΑ το κεντρικό οχύρωµα, ΒΑ ένα ψηλό τετράγωνο πύργο (“La Punta”), και Β∆ τη δευτερεύουσα πύλη, απ’ όπου εισέρχονταν στο κάστρο οι κάτοικοι και τα ζώα σε περίπτωση πολιορκίας. Η ζωή µέσα στο κάστρο ήταν στενόχωρη, καθώς οι δρόµοι ήταν στενοί και στα σπίτια µετά βίας χωρούσαν δυο άτοµα. Οι κάτοικοι του κάστρου κυµαίνονταν στους 1000-2000. Το 17ο αι οι κάτοικοι δεν ξεπερνούσαν τους 800, από τους οποίους µόνο οι 200 ήταν άνδρες. Την πλειονότητα αποτελούσαν γυναικόπαιδα και ηλικιωµένοι. Εκτός από τους άντρες και οι γυναίκες του νησιού ήταν φηµισµένες για τη συµβολή τους στη ζωή και συντήρηση του Κάστρου. Το κάστρο της Τήνου άντεξε σε πολλές επιδροµές: Σαρακινών, Τούρκων, ∆υτικών κ.α. Το 1715-42 έγινε η τελευταία επιδροµή, η οποία ήταν και καταστροφική. Με ειδική συνθήκη µεταξύ των διοικητών του νησιού και των Τούρκων, το νησί περιήλθε στους τελευταίους, οι οποίοι φρόντισαν να καταστρέψουν ολοσχερώς το κάστρο. Έτσι, το «Φρούριο της Αγίας Ελένης», έπειτα από 508 χρόνια πέφτει. Οι κάτοικοι, όσοι δε µετακόµισαν στη νεοσύστατη Χώρα, εγκαταστάθηκαν σε χωριά, εγκατέλειψαν το νησί ή µάταια προσπάθη-

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

139

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Aγία Eλεούσα, (παλιά εκκλησία). Tο µοναστήρι της Iεράς Kαρδίας του

ΦΩTO: ΦΩΤΟ: ΓIANNHΣ ΓΙΑΝΝΗΣ BIΔAΛHΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

140 138

ΜΟΥΣΕΙΑ

141 139

Μουσεία

www.tinos360.gr

140 142

ΜΟΥΣΕΙΑ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

PHOTO: ZEFI POTIRI

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Το αρχαιολογικό µουσείο της Τήνου βρίσκεται στην καρδιά της Χώρας, στον κεντρικό δρόµο που οδηγεί στο ναό της Παναγίας και κανένας περαστικός δεν µπορεί να το αγνοήσει. Χτίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960 µε πρωτοβουλία της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Στο µουσείο αυτό φυλάσσονται εκπληκτικές και αξιόλογες συλλογές αρχαιολογικών ευρηµάτων από όλο το νησί. Οι κυριότερες επισκέψιµες συλλογές είναι: οι περίφηµοι και µοναδικοί αποθηκευτικοί πίθοι που ανακαλύφθηκαν στο ξακουστό ιερό της ∆ήµητρας και Κόρης στους πρόποδες του Ξώµπουργου και χρονολογούνται κατά την αρχαϊκή περίοδο (8ο-7ο αι. π.Χ.), αγάλµατα και αρχιτεκτονικά σκέλη από το ναό του Ποσειδώνα και της Αµφιτρίτης στα Κιόνια, το ρολόι του Ανδρόνικου από την Κύρηστο, το οποίο αποτελεί και το σηµαντικότερο από τα ευρήµατα αυτού του ναού (1ος αι. π.Χ.), ένα υπέροχο µωσαϊκό δάπεδο που βρέθηκε στο χώρο της Παναγίας, νοµίσµατα διαφόρων εποχών και άλλα αρχαιολογικά ευρήµατα.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗΠOTHPH ΠΟΤΗΡΗ ΦΩTO: ZEΦH

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Πρωτοβουλίες έχουν παρθεί ώστε να επεκταθεί το κτίριο, για να εκτεθούν και άλλες σηµαντικές συλλογές που τώρα φυλάσσονται στις αποθήκες του µουσείου, πράγµα που θα το καταστήσει ακόµη πιο αξιόλογο. Το αντίτιµο εισόδου στο αρχαιολογικό µουσείο είναι συµβολικό, και το προσωπικό του πάντα έτοιµο να πληροφορήσει κάθε επισκέπτη.

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

143 141

ΜΟΥΣΕΙΑ

ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Η Πινακοθήκη στεγάζεται σε έναν ευρύ χώρο στο εσωτερικό του περιβόλου της εκκλησίας της Μεγαλόχαρης. Περιέχει περισσότερους από 100 πίνακες, αυθεντικούς και αντίγραφα, πολλών διάσηµων ζωγράφων, Τηνίων και µη, όπως: Ν. Λύτρα, Γ. Ιακωβίδη, Ν. Γύζη, Κ. Παρθένη, Ι. Αλταµούρα, Κ. Βολονά-

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

142 144

κη, Γ. Ροΐλου. Επίσης, στο χώρο αυτό, εκτίθενται αναγεννησιακοί πίνακες από την Ιταλία και τα Ιόνια νησιά. Εκτός αυτών, ο επισκέπτης µπορεί να θαυµάσει διάφορα διακοσµητικά ευρωπαϊκής τέχνης, βάζα, έπιπλα, έναν αξιόλογο καθρέπτη και άλλα αντικείµενα µεγάλης αξίας.

ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΝΙΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ Το Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών βρίσκεται στον προαύλιο χώρο του Ναού της Ευαγγελίστριας. Περιέχει πολλά αντιπροσωπευτικά δείγµατα έργων καλλιτεχνών που κατάγονται από την Τήνο. Υπάρχουν αξιόλογα έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, αυθεντικά καθώς και αντίγραφα. Ανάµεσα στους καλλιτέχνες που έχουν φιλοτεχνήσει τους ζωγραφικούς πίνακες είναι οι Ν. Γύζης, Νικηφόρος, Νικόλαος και Περικλής Λύτρας, Γ. Ρόιλος, Μ. Ρενιέρης, Γ. Γαΐτης, ενώ υπάρχουν επίσης γλυπτά και ανάγλυφα του Γ. Χαλεπά, Λ. Σώχου, ∆. Φιλιππότη, Γ. Βιτάλη, Λάζαρου και Μάρκου Φυτάλη και του Ιωάννη Βούλγαρη.

ΜΟΥΣΕΙΑ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

ΕΚΘΕΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΗΛΙΩΝ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΩΝ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

Στεγάζεται σε έναν από τους χώρους του προαυλίου της Παναγίας. Περιέχει πολλά εκκλησιαστικά αντικείµενα του νησιού, κυρίως εικόνες από το 14ο19ο αιώνα, όπως επίσης τη Χάρτα του Ρήγα Φεραίου (µια από τις τρεις αυθεντικές που έχουν διασωθεί) και το δαχτυλίδι του Κολοκοτρώνη. Υπάρχουν επίσης ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ ξυλόγλυπτα του Τηνίου καλλιτέχνη Ιωάννη Πλατή. Η συλλογή περιέχει, τέλος, και πίνακες από διάσηµους καλλιτέχνες όπως Φ. Κόντογλου και Νικ. Λύτρα. ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΣΚΕΥΟΦΥΛΑΚΙΟ Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του ναού της Παναγίας. Περιέχει πολλά σηµαντικά θρησκευτικά αντικείµενα, όπως πολύτιµα Ευαγγέλια, εικόνες, σταυρούς, δισκοπότηρα, άµφια ιερωµένων, ακόµα και φιλντισένιους χαυλιόδοντες ελεφάντων.

ΜΑΥΣΩΛΕΙΟ ΕΛΛΗΣ ∆ίπλα στο ναό της Ευρέσεως του Ευαγγελισµού βρίσκεται το Μαυσωλείο της Έλλης. Εδώ, µαζί µε τη µαρµάρινη ανάγλυφη µορφή της Νίκης, φυλάσσονται τµήµα της ιταλικής τορπίλης που χτύπησε το ελληνικό καταδροµικό «Έλλη», αντικείµενα του πλοίου και οστά των θυµάτων.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΣΩΧΟΥ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Στεγάζεται στον περίβολο της Παναγίας. Εδώ βρίσκονται διαθέσιµα τα ξύλινα και γύψινα σκαλίσµατα του Τήνιου Ακαδηµαϊκού.

145 143

146

ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΑΡΜΑΡΟΤΕΧΝΙΑΣ Το νεοσύστατο αυτό µουσείο, που το δηµιούργησε το Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς το 2007, αποτελεί το πιο σύγχρονο µουσείο του νησιού και το πρώτο του είδους του στην Ελλάδα. Βρίσκεται στο χωριό Πύργος, δίπλα στην περίφηµη Σχολή Καλών Τεχνών, και στεγάζεται σε ένα µοντέρνο, σύµφωνο µε τις σύγχρονες απαιτήσεις του κοινού κτίριο και εναρµονισµένο µε το τηνιακό τοπίο. Εδώ, ο επισκέπτης µπορεί να περιπλανηθεί και να ξεναγηθεί στον κύκλο ζωής του µαρµάρου. Από τα λατοµεία και την εξόρυξη της πρώτης ύλης έως το εργαστήριο και τη δηµιουργία καλλιτεχνηµάτων γνωρίζουµε µε αναπαραστάσεις και οπτικοακουστικό υλικό, τον τρόπο επεξεργασίας του πετρώµατος, τη χρήση των ποικίλων ειδικών εργαλείων και τέλος τη µετατροπή του από άµορφη µάζα σε διάφορα περίτεχνα τεχνουργήµατα. Για τις ανάγκες του µουσείου εκτίθενται και διάφορα αυθεντικά παραδοσιακά µαρµαρόγλυφα του νησιού, σύγχρονα και παλαιά, χάρη στις δωρεές ιδιωτών και δηµόσιων φορέων, όπως, αρχιτεκτονικά σκέλη, υπέρθυρα, καθώς και προσχέδια έργων διάσηµων ντόπιων γλυπτών. ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΩΣΤΑ ΤΣΟΚΛΗ Το νεοσύστατο αυτό Μουσείο στεγάζεται στο παλαιό δημοτικό σχολείο του χωριού Κάμπος. Εκτός από έργα του καλλιτέχνη, εδώ είναι συγκεντρωμένο όλο το αρχείο του, κατάλογοι εκθέσεων, βιβλία, φωτογραφίες, ενώ προβάλλονται καθημερινά τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο. Κύριος στόχος του μουσείου είναι να προβάλει το έργο του Τσόκλη και μέσα από αυτό να φέρει το ευρύ κοινό σε επαφή με τη σύγχρονη τέχνη. Ανάμεσα στις δραστηριότητές του εντάσσονται καλλιτεχνική βιβλιοθήκη, οργάνωση διαλέξεων από ιστορικούς τέχνης και ανθρώπους του πνεύματος, της λογοτεχνίας, του θεάτρου κ. ά., προγράμματα δημιουργικής απασχόλησης για παιδιά, εφήβους και ενήλικες.

147 145

ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΑΝΟΡΜΙΤΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

Στεγάζεται σε κτίριο στην είσοδο του χωριού Πύργος, δίπλα στο σπίτι του Γιαννούλη Χαλεπά. Εδώ εκτίθενται γλυπτά και ανάγλυφα έργα καλλιτεχνών της περιοχής του Πανόρµου, όπως Γ. Χαλεπά, ∆. Φιλιππότη, Ευρ. Λαµπαδίτη, Ι. Βούλγαρη, Λ. ∆ούκα, Γ. Βιτάλη, Λ. Σώχου και άλλων. Μάλιστα, ορισµένα από αυτά είναι τα αυθεντικά προπλάσµατα των µαρµάρινων έργων, σε κάποια από τα οποία διακρίνονται τα ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH σηµάδια που χάραξαν οι καλλιτέχνες για να βοηθηθούν.

Το πατρικό σπίτι του διάσηµου Τήνιου γλύπτη, στο χωριό Πύργος, έχει µετατραπεί σε µουσείο. Εδώ, εκτός από το χώρο όπου έζησε και δηµιούργησε ο καλλιτέχνης, τις οικογενειακές φωτογραφίες, τα έπιπλα και οικιακά σκεύη που χρησιµοποίησε, ο επισκέπτης µπορεί, ακόµα, να δει και να θαυµάσει σχέδια και γλυπτά του.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΤΟ ΣΠΙΤΙ-ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ ΧΑΛΕΠΑ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΣΤΕΡΝΙΩΤΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ Στο µουσείο αυτό, που βρίσκεται στο χωριό Ιστέρνια, εκτίθενται έργα ντόπιων καλλιτεχνών, όπως των αδελφών Φυτάλη, Μαλακατέ, του Γεωργ. Βιτάλη, του Λάζαρου και Αντωνίου Σώχου, του Λάζαρου Λαµέρα και άλλων. Πολλά είναι, επίσης, τα µουσεία που υπάρχουν σε αρκετά χωριά και οικισµούς της Τήνου, καλλιτεχνικά, λαογραφικά, εκκλησιαστικά, αγροτικά και πολλά άλλα, τα οποία αξίζει κανείς να επισκεφτεί για να γνωρίσει την παράδοση, την τέχνη και τον πολιτισµό του νησιού (βλ. περιγραφή χωριών της Τήνου).

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

146 148 ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ

149 147

Μοναστήρια

www.tinos360.gr

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ

Το µοναστήρι της «Κυρίας των Αγγέλων» στο Κεχροβούνι Τήνου Κατά τη ντόπια παράδοση, τρεις αδελφές από το χωριό Τριπόταµος είδαν το ίδιο όνειρο-όραµα: µια γυναίκα (η Παναγία) τους υποδείκνυε να κτίσουν µοναστήρι και να µονάσουν σε συγκεκριµένο σηµείο στο όρος Κεχροβούνι, εκεί όπου έβλεπαν παράλληλα ένα περίεργο φως. Έπειτα από αντιπαραθέσεις µε την υπόλοιπη οικογένειά τους, τελικά αποφάσισαν να υπακούσουν στη γυναίκα του οράµατός τους. Επειδή, όµως, στο συγκεκριµένο σηµείο οι άνεµοι ήταν πολύ ισχυροί και η περιοχή γεµάτη φίδια, επιχείρησαν να χτίσουν τα κελιά τους λίγο νοτιότερα. Όµως, όσο και να προσπαθούσαν, τα κελιά γκρεµίζονταν κατά τη διάρκεια της νύχτας και τα εργαλεία βρίσκονταν στο αρχικό σηµείο υπόδειξης. Μετά από αυτό πείστηκαν ότι έπρεπε να υπακούσουν στις αρχικές οδηγίες, και έχτισαν τα τρία κελιά, τα οποία µετέπειτα αποτέλεσαν τον πυρήνα της Μονής. Λόγω έλλειψης πηγών που να επιβεβαιώνουν τις παραδόσεις, υπολογίζεται ότι η Μονή χτίστηκε γύρω στον 11ο-12ο αι. µ.Χ., αν και το πρώτο έγγραφο που την αναφέρει είναι του 17ου αιώνα (πιθανότατα το 1614). Χτισµένη σε υψόµετρο 600 µέτρων, σκαρφαλωµένη στην κορυφή του βουνού, µε υπέροχη θέα τη Χώρα και τα χωριά της Τήνου αλλά και το Αιγαίο πέλαγος µε τα γύρω νησιά, δικαιώνει κάθε επισκέπτη και προσκυνητή της.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

148 150

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΦΩΤΟ:ΓIANNHΣ ΓΙΑΝΝΗΣBIΔAΛHΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ ΦΩTO:

ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ

151 149

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

150 152

Σ’ αυτό το µοναστήρι µόνασε µεταξύ άλλων και η µοναχή Πελαγία, η οποία είδε όραµα την Παναγία να της υποδεικνύει το µέρος, όπου τελικά βρέθηκε η εικόνα της, αυτή του Ευαγγελισµού. Από αυτό το γεγονός η Τήνος έγινε πόλος έλξηςγιαγιατους τους χριστιανούς του κόσµου. Η µοναχή Πεπόλος έλξης χριστιανούς όλουόλου του κόσµου. Η µοναχή Πελαγία ορίλαγία Aγία από τηνταεκκλησία Η µνήµη γιορτάστηκε ανακηρύχθηκε Οσία από την εκκλησία µας και τελευταία µας.

37 χρόνια Αγία.της Η µνήµη της ζεται µε λαµπρή ιεροτελεστία στην Τήνο κάθε γιορτάζεται µε λαµπρή ιεροτελεστία στην Τήνο κάθεχρόνο χρόνοστις στις 23 Ιουλίου. Προς τιµήν της οραµατίστριάς της, η εικόνα του Ευαγγελισµού µεταφέρεται µε λιτανεία και κοσµοσυρροή στο µοναστήρι το πρωί, όπου τελείται θεία λειτουργία στην εκκλησία υπό τις ψαλµωδίες των µοναχών. Ακολουθεί φιλοξενία των πιστών και το απόγευµα της ίδιας µέρας η εικόνα οδηγείται και πάλι πίσω στη θέση της, στην εκκλησία της Ευαγγελίστριας στη Χώρα. Η επιστροφή είναι µια µεγαλειώδης ποµπή, στην οποία συµµετέχουν πεζή ο Μητροπολίτης, ο κλήρος της Τήνου, η Ηγουµένη µε τις µοναχές και χιλιάδες πιστοί. Η Μονή κινδύνευσε πολλές φορές να κλείσει, όπως για παράδειγµα κατά τη βασιλεία του Όθωνα και της Βαυαροκρατίας, όταν µε διατάγµατα έκλεισαν ή κινδύνευσαν να κλείσουν πολλές µονές της χώρας. Η αγάπη και η πίστη, όµως, των Τηνιακών, των µοναχών της εποχής εκείνης, αλλά και όλων των χριστιανών βοήθησε και µε τη σθεναρή αντίστασή τους όχι µόνο η Μονή δεν έκλεισε, αλλά αντίθετα απέκτησε λάµψη και ακτινοβολία σε όλο το χριστιανικό κόσµο. Παλαιότερα στη Μονή ζούσαν εκατοντάδες µοναχές, αλλά σήµερα έχει µειωθεί σηµαντικά ο αριθµός τους. ∆εν παύει, όµως, να προσελκύει όχι µόνο τους πιστούς αλλά και κάθε επισκέπτη της Τήνου.

ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

Το µοναστήρι της «Κυρίας των Αγγέλων» εκτός από τα άλλα πράγµατα που έχει να επιδείξει µέσα από την πορεία του στους αιώνες, αποτελεί επίσης δείγµα τηνιακής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Με τα στενά λιθόστρωτα σοκάκια του, τις συνεχείς καµάρες του, τη λευκότητα και λιτότητά του, είναι χαρακτηριστικό παράδειγµα ενός οικισµού της Τήνου. Η µόνη διαφορά από τα υπόλοιπα χωριά του νησιού είναι ότι είναι χτισµένο σαν φρούριο, ενώ οι οικισµοί της Τήνου (σε αντίθεση µε άλλους Κυκλαδικούς) απλώνονται ελεύθεροι στην τηνιακή ύπαιθρο. Σήµερα µπορεί κανείς να επισκεφτεί το κελί της Αγίας Πελαγίας, που έχει µείνει αναλλοίωτο, να προσκυνήσει την κάρα της, αλλά και να περιπλανηθεί στα στενά δροµάκια της Μονής, απολαµβάνοντας την ηρεµία και τους θορύβους µόνο της φύσης. Οι λιγοστές µοναχές είναι πάντα πρόθυµες να ξεναγήσουν, να µιλήσουν για την ιστορία του µοναστηριού, αλλά και να προσφέρουν λιτό κέρασµα στους ταξιδιώτες. Αξίζει να αναφερθεί ότι στη Μονή υπάρχει βιβλιοθήκη που απαριθµεί πάνω από 2000 τίτλους για όλα τα θέµατα, οι οποίοι χρονολογούνται εδώ και πολλούς αιώνες. Οι µοναχές σήµερα, όπως και από τη Βυζαντινή εποχή, προσεύχονται αλλά και εργάζονται, ώστε να εξοικονοµήσουν τα προς το ζην. Με τα εκπληκτικά εργόχειρα και άλλα χειροποίητα, βότανα που οι ίδιες συλλέγουν από τη γύρω φύση, προσπαθούν να συντηρήσουν το µοναστήρι, όπου ζουν αυτές σήµερα, αλλά και όπου έζησε στο παρελθόν η οραµατίστρια της Παναγίας.

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

153 151

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ

Το Μοναστήρι της Ιεράς Καρδίας του Ιησού στο Ξώµπουργο Το Μοναστήρι της Ιεράς Καρδίας του Ιησού θεωρείται από τα µεγαλύτερα προσκυνήµατα της Ελλαδικής Καθολικής Εκκλησίας. Ιδρύθηκε από τους Ιησουΐτες µοναχούς, οι οποίοι ήλθαν στην Τήνο στο β΄ µισό του 17ου αιώνα και εγκαταστάθηκαν σε σπίτι που τους παραχωρήθηκε µέσα στο Κάστρο που το µετέτρεψαν σε εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Μετά την παράδοση του Κάστρου στους Τούρκους και την καταστροφή του, οι Ιησουΐτες εγκαθίστανται στο Μπόργκο, όπου χτίζουν µεγάλο ναό το 1720-25 περίπου, δίπλα στο εκκλησάκι της Αγίας Αικατερίνης, το ναό της Αγίας Σοφίας, σε ανάµνηση του πρώτου ναού του Κάστρου. Το 1837-38 µεταβαίνουν στα Λουτρά, και στο ιδιόκτητο κτήµα τους χτίζουν µοναστήρι και εκκλησία αφιερωµένα στον Άγιο Ιωσήφ. Στο τέλος του 19ου αιώνα, όµως, µε τη µεσολάβηση του ηγουµένου της Μονής Λουτρών και την προσφορά των χωριανών ανακαινίζεται εξολοκλήρου η ετοιµόρροπη εκκλησία της Αγίας Σοφίας, η οποία µετονοµάστηκε σε εκκλησία της Ιεράς Καρδίας του Ιησού. Ύστερα από µια περίοδο εγκατάλειψης, ανακαινίστηκε γύρω στα µέσα του 20ού αιώνα και επεκτάθηκε παίρνοντας τη σηµερινή µορφή. Περιλαµβάνει, εκτός από το ναό, εστιατόριο και κοιτώνες για φιλοξενία των επισκεπτών. Στη µέση του προαύλιου χώρου δεσπόζει το άγαλµα της Ιεράς Καρδίας του Ιησού, φιλοτεχνηµένο από τον Ι. Φιλιππότη το 1950, αφιερωµένο στους Καθολικούς πεσόντες το διάστηµα 1912-1950. Κάθε δεύτερη Κυριακή του Ιουλίου εορτάζει πανηγυρικά µε την προσέλευση πολυπληθών πιστών απ’ όλη την Ελλάδα. Τόσο αυτοί, όσο και οι επισκέπτες κατά τους καλοκαιρινούς µήνες τυγχάνουν θερµής υποδοχής και φιλοξενίας.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

152 154

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

155

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

154 156 ΣΠΗΛΑΙΑ

Eίσοδος σπηλαίου Γαστριά

157 155

Σπήλαια

www.tinos360.gr

156 158

ΣΠΗΛΑΙΑ

ΣΠΗΛΑΙΑ Η Τήνος είναι ένα προικισµένο από τη φύση νησί. Εκτός από τη γαλήνη και την ηρεµία του τηνιακού τοπίου, υπάρχει και η άγρια πλευρά του µε τα βράχια, σκαλισµένα από τους ανέµους και τα µανιασµένα κύµατα. Το νησί αυτό, λοιπόν, περιλαµβάνει και αρκετά σπήλαια, παραδοµένα στο χρόνο και στα φυσικά φαινόµενα, και ανεξερεύνητα (τα περισσότερα). Από τα µεγαλύτερα και σπουδαιότερα σπήλαια του νησιού είναι:

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

Το Σπήλαιο Γαστριά Βρίσκεται 1χλµ δυτικά των Κιονίων και θεωρείται ότι παλαιά εδώ υπήρχαν αγγειοπλαστεία. Σ’ αυτό συνηγορεί και το έδαφος, που είναι πλούσιο σε άργιλο, αλλά και η ύπαρξη δυο καµινιών. Στην περιοχή έχουν βρεθεί πολλά θραύσµατα αγγείων και κοντά ήταν το µεγάλο ιερό του Ποσειδώνα και της Αµφιτρίτης, που κατανάλωνε πήλινα αγγεία προς εξυπηρέτηση του πλήθους των προσκυνητών. Άλλωστε η ονοµασία «Γαστριά» προέρχεται πιθανότατα από τη λέξη «Γλαστριά». Το µήκος του σπηλαίου είναι πάνω από 50 µέτρα και εσωτερικά σε ορισµένα σηµεία είΣπήλαιο όρµου Λιβάδας ΦΩTO: ΓIΩPΓOΣ ΓKOYMAΣ ναι ιδιαίτερα ευρύ. Στο άνοιγµα στο εσωτερικό του έχει ανακαλυφθεί µια παράξενη κυκλική οικοδοµή. Κατά την παράδοση, εδώ κατέφευγαν οι χριστιανοί κατά τη διάρκεια των διωγµών τους. Άλλωστε, έχουν ανακαλυφθεί παλαιοχριστιανικές επιγραφές στα τοιχώµατα της Σπηλιάς. Ο θρύλος θέλει η σπηλιά αυτή να συνδέεται µε το Κάστρο του Εξωµβούργου, ως µυστικό πέρασµα, όµως αυτό είναι δύσκολο να αποδειχτεί, καθώς η σπηλιά τερµατίζει σε ένα σηµείο, πιθανότατα λόγω κατολίσθησης. Το µέρος αυτό αξίζει να ερευνηθεί περισσότερο, αφού εκτός από γεωλογικό, παρουσιάζει και αρχαιολογικό ενδιαφέρον.

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

159

ΣΠΗΛΑΙΑ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

158 160

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Μυγοσπηλιά ή Καµένη Σπηλιά

Βρίσκεται 6 χλµ δυτικά του χωριού Αετοφωλιά και 200µ πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, στην περιοχή Καστέλα. Το σπήλαιο αυτό έχει µήκος 55µ και δυο εισόδους. Υπάρχουν διάσπαρτα οστά ανθρώπων, τουλάχιστον από έξι γυναίκες και παιδιά. Από θραύσµατα αγγείων, µπορούµε να καταλάβουµε ότι αυτά χρονολογούνται στην Ελληνική Επανάσταση και παλαιότερα. Η παράδοση λέει ότι κάποιος καταστροφέας στο νησί έβαλε φωτιά στο στόµιο της σπηλιάς και καταδίκασε σε µαρτυρικό θάνατο τους ανθρώπους αυτούς. Χαρακτηριστικό του σπηλαίου αυτού είναι το σπάνιο είδος µυγών που σε σµήνος κατοικούν εκεί. Ειδικοί εντοµολόγοι υποστηρίζουν ότι το είδος αυτό υπάρχει µόνο εδώ.

∆ρακόλακας Απέχει 4χλµ από το χωριό Πλατειά και 1χλµ από τον όρµο Βαθύ. Η σπηλιά πήρε το όνοµά της από το «δρακότι» που είναι µια ντόπια ονοµασία για την ασθένεια «κυάνωση». Οι ντόπιοι έφερναν τα παιδιά που ήταν προσβεβληµένα από αυτήν την ασθένεια και τους άλλαζαν τα µαύρα ρούχα µε άλλα ανοιχτόχρωµα. Εκεί γινόταν παράκληση για τη θεραπεία τους και τα παιδιά έµεναν στη σπηλιά για τρεις νύχτες. Όσα επιζούσαν, θεωρούνταν ότι θεραπεύονταν χάρη στις ιαµατικές ιδιότητες του σπηλαίου.

Το σπήλαιο του Πανόρµου Το σπήλαιο αυτό εντοπίζεται βόρεια του Πανόρµου, στο βορειοδυτικό τµήµα της Τήνου. Ανακαλύφθηκε το 1854 και µετατράπηκε σε λατοµείο εξόρυξης µαρµάρου.

161 159

Στα µικρότερα σπήλαια της Τήνου ανήκουν:

Σπήλαιο Βρυοκάστρου Βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά του λόφου του Βρυοκάστρου. Έχει πλάτος 4 µέτρα περίπου και µήκος 5 µέτρα. Η πρόσβαση στο σπήλαιο αυτό γίνεται µόνο µέσω θαλάσσης.

Σπήλαιο των Βουρλισµένων Το συναντούµε στην οµώνυµη τοποθεσία, στην ανατολική πλευρά του νησιού. Έχει πλάτος 4 µέτρα και βάθος 5 µέτρα. Το έδαφός του είναι βραχώδες και αποτελεί καταφύγιο για τα αγριοπερίστερα.

Σπήλαιο της Κιθάρας Το σπήλαιο αυτό βρίσκεται 3 χλµ βόρεια του παραπάνω σπηλαίου. Πήρε το όνοµά του από την ακτή που έχει το σχήµα της κιθάρας. Έχει 5 µέτρα πλάτος και 6 µέτρα βάθος. Η πρόσβαση γίνεται µόνο µέσω θαλάσσης. Και αυτό, όπως και το παραπάνω, είναι καταφύγιο περιστεριών. Μάλιστα λέγεται πως το σπήλαιο αυτό συνδέεται µε το βουνό Τσικνιάς. Άλλα σπήλαια του νησιού είναι των Φουρνακίων, της Σπηλιάς, της καµάρας, το Κουφαγρέλι κ.ά.

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

160 162 ΠΑΡΑΛΙΕΣ

163

Παραλίες

www.tinos360.gr

ΠΑΡΑΛΙΕΣ

ΠΑΡΑΛΙΕΣ Άγ. Φωκάς

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Πρόκειται για τη µεγαλύτερη παραλία και µια από τις οµορφότερες του νησιού. Απέχει µόνο λίγα λεπτά πεζή από τη Χώρα και συγκεντρώνει ό, τι µπορεί να έχει µια παραλία. Σε άλλα σηµεία υπάρχει µόνο άµµος, σε άλλα βότσαλα ή και τα δυο, ενώ πεύκα και αρµυρίκια προσφέρουν τη σκιά τους κατά µήκος της

ακτής. Εστιατόρια, καφετέριες, ενοικιαζόµενα δωµάτια, οµπρέλες και ξαπλώστρες, αλλά και beach bar µε θαλάσσια σπορ ικανοποιούν όλα τα γούστα. Το κάµπινγκ και το ελικοδρόµιο του νησιού βρίσκονται εδώ. Ο Άγιος Φωκάς είναι ιδανικός για κολύµπι, τζόκινγκ αλλά και περίπατο ως τον αρχαίο βράχο του Βρυοκάστρου µε θέα τη ∆ήλο.

Σταυρός

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Σε µικρή απόσταση δυτικά της Χώρας βρίσκεται το παλιό λιµανάκι του Σταυρού. Η γραφική αυτή µικρή παραλία µε τα ερείπια του παρελθόντος είναι ιδανική κυρίως για απογευµατινό κολύµπι, αφού το ηλιοβασίλεµα από εδώ είναι εκπληκτικό. Το µικρό οµώνυµο εκκλησάκι και το ουζερί µε τα φρεσκοψαρεµένα χταπόδια και άλλα θαλασσινά συµπληρώνουν την πετυχηµένη επιλογή.

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

162 164

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

165

ΠΑΡΑΛΙΕΣ

Άγ. Σώστης

ΦΩTO: ΔHMHTPHΣ KOPPEΣ

Λίγα χιλιόµετρα ανατολικά της Χώρας υπάρχει µια σειρά από δηµοφιλείς αµµώδεις παραλίες, µε εκπληκτική θέα στη Μύκονο, και πρώτη αυτή του Αγίου Σώστη. Η όµορφη εκκλησία που χρονολογείται το 19ο αιώνα δεσπόζει πάνω

ΦΩΤΟ: ∆ΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΡΡΕΣ

164 166

στο βράχο. Η απάνεµη αυτή ρηχή παραλία µε µώλο ιδανικό για βουτιές προσελκύει από οικογένειες έως µοναχικούς τουρίστες.

Λαούτι ή Σκυλαντάρ Η παραλία αυτή µαζί µε της Αγίας Κυριακής είναι ιδανική, καθώς συνδυάζει καθαρή θάλασσα µε ωραία αµµουδιά κατάλληλη όχι µόνο για ηλιοθεραπεία, αλλά και για σπορ. Καφετέριες και ταβέρνες συµπληρώνουν την επιλογή των επισκεπτών.

Άγ. Ιωάννης Πόρτο Ανατολικότερα της παραλίας της Αγίας Κυριακής συναντούµε τον κόλπο του Αγ. Ιωάννη Πόρτο, που παλαιότερα υπήρξε και λιµάνι της Τήνου. Πρόκειται για µια από τις δηµοφιλέστερες και πολυσύχναστες παραλίες του νησιού στον οµώνυµο ανεπτυγµένο οικισµό. Η όµορφη αµµουδιά, η ρηχή θάλασσα, τα σκιερά δέντρα και το γραφικό εκκλησάκι στην άκρη της παραλίας καθιστούν αυτήν ιδανικό προορισµό. Καφέ-µπαρ και οµπρέλες προσφέρουν ανέσεις στους λουοµένους.

Παχιά Άµµος Το όνοµα και µόνο προϊδεάζει τους επισκέπτες της παραλίας αυτής για το τι θα αντικρίσουν. Γαλαζοπράσινα νερά «δένουν» µε παχιά χρυσή αµµουδιά και έναν αµµόλοφο που θυµίζει έρηµο. Εκτός από απολαυστικό κολύµπι, η τοποθεσία προσφέρεται για παιχνίδια µε την άµµο και άλλα σπορ.

ΠΑΡΑΛΙΕΣ

Λυχναφτιά Στο δρόµο του Τριαντάρου-∆υο Χωριών συναντούµε τη διασταύρωση προς την παραλία της Λυχναφτιάς. Πρόκειται για µια ξεχωριστή ακρογιαλιά µε άµµο, βότσαλα και άφθονη βλάστηση. Τα βράχια στην άκρη της προσφέρουν σκιά και σχηµατίζουν φυσικές κοιλότητες. Τα πράσινα νερά είναι πάντα δροσερά και η Μύκονος φαίνεται σε πολύ κοντινή απόσταση.

Σάντα Μαργαρίτα Μετά το χωριό Ποταµιά κατηφορίζουµε στη Σάντα Μαργαρίτα. Είναι µία ήσυχη αµµουδερή παραλία που οφείλει το όνοµά της στο οµώνυµο καθολικό εξωκλήσι της περιοχής. Το ότι δε συγκεντρώνει πολύ κόσµο την καθιστά πρώτη επιλογή σε όσους είναι µοναχικοί και αγαπούν τη γαλήνη.

Λιβάδα

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

Πρόκειται για µια ξεχωριστή παραλία, στην οποία πηγαίνει κανείς συνεχίζοντας το δρόµο Στενής-Μυρσίνης. Το φυσικό τοπίο µαγεύει κάθε επισκέπτη, καθώς, εκτός από το ποτάµι που εκβάλλει εδώ και τις λιµνούλες που σχηµατίζονται, τα πελώρια βράχια έχουν λάβει κάθε φανταστικό σχήµα από τον αέρα και τα κύµατα. Η παραλία που είναι ιδανική µε άπνοια έχει βότσαλα που συνεχίζονται και στη θάλασσα, η οποία βαθαίνει απότοµα. Μάλιστα, όπως και στην Κολυµπήθρα, όταν φυσάει βοριάς τα κύµατα σηκώνονται µανιασµένα και θυµίζουν εξωτικές εικόνες. Η περιοχή είναι ιδανική για εξερεύνηση, αφού ο περιηγητής µπορεί να περπατήσει στη ρεµατιά, δίπλα στο ποτάµι και στις βελανιδιές, να φωτογραφήσει το τοπίο και να καταλήξει στο ταβερνάκι.

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

167 165

ΠΑΡΑΛΙΕΣ

Κολυµπήθρα Στην Κώµη συναντούµε το σταυροδρόµι προς Κολυµπήθρα. Μετά από ευχάριστη διαδροµή µέσα από το λιβάδι της Τήνου καταλήγουµε στις παραλίες της Κολυµπήθρας. Πρόκειται για θαλάσσια φυσική λεκάνη, µε το ∆ρακονήσι να δεσπόζει στο µέσο του κόλπου. Το µέρος έχει χαρακτηριστεί βιότοπος, αφού από εδώ περνούν διάφορα σπάνια είδη πτηνών. Η µεγαλύτερη ακρογιαλιά είναι ήσυχη, καθώς δε συνωστίζεται πολύς κόσµος, αλλά και λόγω των ρευµάτων που δηµιουργούνται µε το Βοριά. ∆ίπλα της υπάρχει λιµνούλα µε πάπιες, χελώνες και άλλα είδη ζώων. Η µικρότερη παραλία είναι και η δηµοφιλέστερη. Απάνεµη, ιδανική για σπορ στην άµµο, µε ξαπλώστρες και οµπρέλες, αποτελεί αγαπηµένο προορισµό κάθε είδους επισκέπτη. Οι ψαροταβέρνες πάνω στο κύµα αλλά και πάνω από την παραλία προσφέρουν φιλοξενία στους λουοµένους. Στο µέρος αυτό βρίσκονται και οι παλιές κατασκηνώσεις των Ουρσουλινών, της Λεοντείου σήµερα.

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

166 168

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

169

170

ΦΩTO: EBEΛYN ΦΩΣKOΛOY

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

171

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

172

ΠΑΡΑΛΙΕΣ

Παραλίες της Τήνου και χωρητικότητα ακτών

(Ειδική Χωροταξική Μελέτη, Β΄ Φάση, ∆ασκαλάκης Κ., Αθήνα Σεπτέµβριος 1993) Παραλία

Όρµος Σταυρού St. Marco Κιόνια Ι Κιόνια ΙΙ Γαστριά Ακ. Μπάλος Ι Ακ. Μπάλος ΙΙ ∆ΕΗ Αγ. Ρωµανός Αγ. Ρωµανός Ι Αγ. Ρωµανός ΙΙ Βουνό Ι (Λιβάδα) Βουνό ΙΙ Αγ. Πέτρος Καλύβια Γιαννάκης (ορ. Καρδιανής) Όρµος Ιστερνίων Άσπρος Γιαλός Μαλί Κουµελάς Μεγάλη Άµµος (Κολυµπήθρα) Κολυµπήθρα Ι Κολυµπήθρα ΙΙ Κολυµπήθρα ΙΙΙ Λιβάδα Πλανήτης Αγ. Φωκάς Αγ. Σώστης Ι Αγ. Σώστης ΙΙ Αγ. Ιωάννης (Σκυλαντάρ) Αγ. Ιωάννης (Πόρτο) Παχειά Άµµος Φερό Χωριό Λυχναφτιά Σάντα Μαργαρίτα Αγαπητικιά Ι Αγαπητικιά ΙΙ Ρώχαρης Πάνορµος

Μήκος (m) m) Πλάτος (m) m) Εµβαδόν(m (m2)

100 80 450 100 120 80 70 90 500 40 250 170 340 160 100 320 150 50 80 350 90 200 40 150 200 1400 500 50 350 270 90 50 350 200 120 30 180 180

10 10 15 10 15 10 15 20 20 15 20 20 20 25 10 25 25 25 30 50 40 50 15 30 20 15 15 15 35 25 20 10 25 20 40 20 50 20

1000 800 6750 1000 1800 800 1050 1800 10000 600 5000 3400 6800 4000 1000 8000 3750 1250 2400 17500 3600 10000 600 4500 4000 21000 7500 750 12250 6750 1800 500 8750 4000 4800 600 9000 3600

Χωρ/τητα λουοµένων

100 80 675 100 180 80 105 160 910 60 455 310 620 360 100 725 340 115 220 1450 300 830 60 400 360 2100 750 75 1020 610 180 50 795 360 400 55 750 325

173 171

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

174

175

Έθιµα

www.tinos360.gr

174 176

ΕΘΙΜΑ

Όπως κάθε γωνιά της Ελλάδας, έτσι και η Τήνος έχει τα δικά της έθιµα, τα οποία οι φορείς και οι κάτοικοί της φροντίζουν να τα διατηρούν µέχρι σήµερα. Ο επισκέπτης, λοιπόν, του νησιού θα έχει την ευκαιρία να τα γνωρίσει από κοντά και να βιώσει αυτές τις ξεχωριστές παραδόσεις αποκτώντας καινούργιες εµπειρίες. Τα κάλαντα, ο τηνιακός γάµος, η βεγγέρα, η ντόπια µουσική είναι ορισµένα από τα χαρακτηριστικά της τηνιακής κληρονοµιάς.

ΤΗΝΙΑΚΟΣ ΓΑΜΟΣ Ο γάµος είναι µια θρησκευτική τελετή αλλά και πολιτιστική έκφραση, εφόσον, εκτός από το µυστήριο, µε το γάµο διαιωνίζονται και τοπικές παραδόσεις. Στην Τήνο τελείται µε την ίδια διαδικασία και στα δυο δόγµατα, ορθόδοξο και καθολικό. Μέρες πριν, κοπέλες συγγενείς των µελλονύµφων γυρίζουν τα σπίτια του ίδιου του χωριού αλλά και των γύρω χωριών και καλούν στο γάµο. Την ίδια µέρα, ο κουρέας του χωριού ή κάποιος σχετικός, πηγαίνει στο σπίτι του γαµπρού για να τον κουρέψει και να τον ξυρίσει. Οι νέοι έρχονται να τον ντύσουν και ταυτόχρονα ρίχνουν τουφεκιές. Οι νέες πάλι, πηγαίνουν στο σπίτι της νύφης, για να την ντύσουν. Ξεκινά ποµπή µε τα λαϊκά όργανα (βιολί, λαούτο) µπροστά παίζοντας γαµήλιους σκοπούς και πίσω ο γαµπρός (παλαιότερα πάνω σε άλογο ή µουλάρι) µε την οικογένειά του, τους συγγενείς και καλεσµένους να ακολουθούν. Το ίδιο συµβαίνει και µε τη νύφη που πηγαίνει στην εκκλησία µε την ίδια συνοδεία και στο προαύλιο συναντιέται µε το γαµπρό και µπαίνουν µέσα στο ναό. Ακολουθεί η θρησκευτική τελετή και µετά πάλι η ποµπή. Μπροστά τα όργανα παίζοντας γαµήλια εµβατήρια (Μαρς), πίσω νεόνυµφοι, γονείς, κουµπάροι και όλοι οι άλλοι. Στο σπίτι περιµένει µεγάλη ετοιµασία τόσο σε γλυκίσµατα παραδοσιακά (αµυγδαλωτά, «ψαράκια», παστέλι, ξεροτήγανα), όσο και σε φαγητά. Παλαιότερα ο λαγός ήταν απαραίτητο πιάτο. Οι ευχές και τα «τραταρίσµατα» «δίνουν και παίρνουν». Όλοι κάθονται στο τραπέζι και στη συνέχεια τα όργανα αρχίζουν να παίζουν. Πρώτο το ζευγάρι «ανοίγει» το χορό µε «µπάλο», ενώ οι οργανοπαίκτες τραγουδούν αυτοσχέδια τραγούδια για το γαµπρό και τη νύφη, παινεύοντας τη λεβεντιά του γαµπρού και την οµορφιά της νύφης. Το γλέντι και το φαγοπότι συνεχίζεται ως το πρωί και παλαιότερα µέχρι το απόγευµα της εποµένης.

ΝΤΟΠΙΑ ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΑ Τα κατεξοχήν απαραίτητα µουσικά όργανα σε ένα τηνιακό γλέντι είναι το βιολί και το λαγούτο. Παλαιότερα συνηθισµένη ήταν και η τσαµπούνα , η οποία δυστυχώς σήµερα εκλείπει και οι τσαµπουνιέρηδες του νησιού είναι πλέον ελάχιστοι. Σε δεύτερη µοίρα έρχονται η κιθάρα, το ούτι, το µπουζούκι, το ακορντεόν και το κλαρίνο, τα οποία συνοδεύουν τα βασικά όργανα σε µεγάλες

ΕΘΙΜΑ

ενορχηστρώσεις. Οι πιο διαδεδοµένοι χοροί της Τήνου είναι ο µπάλος και ένα είδος ιδιόρρυθµου συρτού.

ΚΑΛΑΝΤΑ Τα κάλαντα είναι µια κατηγορία δηµοτικών τραγουδιών που ψάλλονται σε όλη την Ελλάδα την παραµονή των Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς, Θεοφανείων, Βαΐων, για να υµνήσουν το Θεό, Χριστό, Μ. Βασίλειο, Άγ. Ιωάννη Βαπτιστή. Στην Τήνο παλιότερα εξέφραζαν, κυρίως, το θρησκευτικό συναίσθηµα . Τα έψαλλαν το βράδυ της παραµονής οι ηλικιωµένοι του χωριού σε όλα τα σπίτια ξεκινώντας από του παπά. Με τα χρόνια, όσο οι παλιοί καλαντιστάδες έφευγαν από τη ζωή, τα έλεγαν οι νέοι όχι µόνο του χωριού αλλά και από τα γύρω χωριά κρατώντας πολλές φορές τύµπανα, τα οποία σήµερα αντικαταστάθηκαν από τα τρίγωνα. Συνηθισµένα τηνιακά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς είναι τα ακόλουθα: «- Εις αυτό το νέο έτος Βασιλείου εορτή ήρθα να σας χαιρετίσω µε την πρέπουσα ευχή.

- Κι ο Βασίλειος ο Μέγας Καισαρείας θαυµαστός να’ ναι µες στ’ αρχοντικό σας σύντροφος και βοηθός.

- Και για τους ξενιτεµένους έχω να ειπώ πολλά όπου είναι και βρισκόνται να ’χουν την καλή καρδιά.

- Κι άλλα έτερα σας πρέπουν να ειπώ δεν ηµπορώ σας αφήνω καληνύχτα κι αύριο µε το καλό.»

ΒΕΓΓΕΡΑ Η Βεγγέρα είναι ένα πανάρχαιο έθιµο που διατηρείται µέχρι σήµερα στα χωριά της Τήνου τα κρύα βράδια του Χειµώνα. Το έθιµο αυτό συµβάλλει στην κοινωνικότητα των χωριανών, φέρνει πιο κοντά τις συγγενικές και φιλικές οικογένειες και χαρίζει στα παιδιά ατέλειωτη χαρά. Από νωρίς, η κάθε οικογένεια που προγραµµατίζει µία βεγγέρα, ετοιµάζει το λυχνάρι µε το λάδι και το φυτίλι του, το οποίο αποτελεί απαραίτητο οδηγό για το δρόµο. Κατά τη διάρκεια της διαδροµής το µικρότερο παιδί βαστάει το λυχνάρι και πάει µπροστά, ενώ πίσω του ο πατέρας µε την υπόλοιπη οικογένεια ακολουθεί και το καθοδηγεί. Φθάνοντας στον τελικό τους προορισµό, τα παιδιά και των δύο οικογενειών ξεχύνονται στην αυλή του σπιτιού και διασκεδάζουν παίζοντας διάφορα παιχνίδια, ενώ στο τέλος εξουθενωµένα ακούν από τη γιαγιά παραµύθια και ιστορίες για αγελούδες (ξωτικά). ∆ίπλα στο στρωµένο τραπέζι µε διάφορες λιχουδιές και στο «µαγκάλι» που ψήνονται τα κάστανα, κάθονται οι µεγάλοι, ενώ η νοικοκυρά του σπιτιού πλέκει και γνέθει µαλλί µε τη ρόκα. Η Βεγγέρα κρατάει µέχρι τις δέκα ή έντεκα το βράδυ και όταν τελειώσει, ανάβουν τα φανάρια και η µία οικογένεια καληνυχτίζει την άλλη.

177 175

ΕΘΙΜΑ

ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΣΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 02. Της Υπαπαντής του Κυρίου, Κτικάδος 10. Αγ. Χαραλάµπους / Ταραµπάδος, Αγ.Τριάδα, Χώρα, Πλατιά ΜΑΡΤΙΟΣ 25. Του Ευαγγελισµού της Θεοτόκου / Παναγία ΑΠΡΙΛΙΟΣ 24. Παναγίας Καλαµάν / Βωλάξ ΜΑΪΟΣ Ζωοδόχου Πηγής / Ξώµπουργο, ∆υο Χωριά (κινητή εορτή) 16. Αγ. Θεοδώρων / Στο στενό της Άνδρου 21. Κωνσταντίνου και Ελένης / Αγ. Τριάδα ΙΟΥΝΙΟΣ Της Αναλήψεως / Αρνάδος (κινητή εορτή) 13. Αγ. Αντωνίου / Σµαρδάκιτο, Ξώµπουργο Αγ. Πνεύµατος / Αγ.Τριάδα, Καρδιανή, Φαλατάδος, Χατζηράδος (κινητή εορτή) 24. Αγ. Ιωάννη, Μουντάδος 29. Πέτρου και Παύλου / Τριαντάρος 30. Αγ. Αποστόλων / Τριαντάρος

ΙΟΥΛΙΟΣ 01. Αγ. Αναργύρων / Αρνάδος, Μαρλάς, Πόρτο 20. Προφήτη Ηλία / Βακέτα, Χώρα 25. Αγ. Άννας / Τζάδος 26. Αγ. Παρασκευής / Υστέρνια 27. Αγ. Παντελεήµονος, Τριαντάρος ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 06. Μεταµορφώσεως / Πριάστρο, Καρυά, Καρκάδος, ∆υο Χωριά 15. Κοίµηση της Θεοτόκου / Παναγία, Βρυσί 18. Αγ. Αγαπητού / Αγάπη 23. Κυρα-Ξένης / Πύργος 23. Εννιάµερα της Παναγίας / Τσικνιάς, Καρυά 29. Αγ. Ιωάννου Αποκεφαλιστή / Κώµη ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 07. Αγ. Σώστη / Αγ.Σώστης 08. Γενέθλιο της Παναγίας / Βουρνιώτισσα 14. Τιµίου Σταυρού / Κτικάδος, Πριάστρο, Χώρα (στις 15) ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 26. Αγ. ∆ηµητρίου / Καρυά, Τσικνιάς ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 08. Ταξιαρχών / Χώρα 11. Αγ. Μηνά / Καρδιανή, Ξώµπουργο 21. Εισοδίων Θεοτόκου / Τριπόταµος 25. Αγ. Αικατερίνης/ Κάµπος ∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 04. Αγ. Βαρβάρα / Χώρα 05. Aγ. Σάββα / Χώρα 06. Αγ. Νικολάου / Στενή 12. Αγ. Σπυρίδωνος / Κτικάδος 13. Αγ. Λουκίας / Καρυά, Αρνάδος 15. Αγ. Ελευθερίου, Καρυά 22. Αγ. Αναστασίας, Καρυά ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 06. Άγ. Θεοφάνεια 07. Αγ. Ιωάννη, Μουντάδος 15. Οσίου Ιωάννου του Καλυβίτου 17. Αγ. Αντωνίου , Στενή 25. Γρηγορίου του Θεολόγου / Φαλατάδος 30. Tης Ευρέσεως-Τριών Ιεραρχών, Χώρα

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

178 176

PHOTO: ARISTEIDES KONTOGEORGIS

179

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

180

181

Προϊόντα και Συνταγές της Τήνου

www.tinos360.gr

180 182

ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ Ο επισκέπτης της Τήνου έχει την ευκαιρία να γευθεί αφενός µεν την παραδοσιακή κυκλαδίτικη κουζίνα, αφετέρου δε τα ξεχωριστά τηνιακά εδέσµατα µε τα ντόπια αγνά υλικά που παράγει το νησί. Πέρα από τα κηπευτικά που αφθονούν σε ποτιστικά περιβόλια, στα απάνεµα σηµεία του νησιού ευδοκιµούν όλων των ειδών οπωροφόρα δέντρα. Ακόµα στο νησί αναπτύσσονται αυτοφυή θαµνώδη φυτά σε άγονες τοποθεσίες συνήθως, όπως κάπαρη, µανιτάρια, αλιφόνοι, δίκταµο, θυµάρι, άγριες αγκινάρες, ρίγανη, φραγκόσυκα, φασκόµηλο, χαµοµήλι και όλων των ειδών τα αφεψήµατα. Η πλούσια βλάστηση του νησιού, κυρίως στα Κάτω Μέρη, δηµιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για ανάπτυξη της κτηνοτροφίας. Κάθε αγροτικό σπίτι έχει αυτάρκεια σε καταναλωτικά αγαθά. Συγκεκριµένα οι χωρικοί εκτρέφουν αγελάδες, αιγοπρόβατα, πουλερικά, κουνέλια κ.ά., ενώ οι περιστεριώνες που βρίσκονται διάσπαρτοι σε όλο το νησί δηλώνουν και την εκτροφή περιστεριών. Το ζώο, όµως, που δε λείπει από κανένα σπίτι του χωριού και το οποίο συντηρεί για ένα χρόνο ο ιδιοκτήτης του, είναι ο χοίρος, τον οποίο τρέφει για να αποκτήσει µεγαλύτερο βάρος, προκειµένου να εξασφαλίσει το κρέας και το λίπος της χρονιάς. Ύστερα από όλον αυτό το φυτικό και ζωϊκό πλούτο είναι φανερό ότι η Τήνος έχει τη δυνατότητα να προσφέρει στους ντόπιους αλλά και στους επισκέπτες της γνήσια και αγνά παραδοσιακά προϊόντα, ορισµένα από τα οποία, µάλιστα, εξάγει εκτός του νησιού και είναι περιζήτητα. Η λούζα, το λουκάνικο, το σκορδάτο, το χοιροµέρι είναι ονοµαστά για τη γευστικότητά τους. Πασίγνωστα, εξάλλου, είναι το εύγευστο τηνιακό γάλα, η γραβιέρα Τήνου, η κοπανιστή, το τυράκι το στρογγυλό, το πέτρωµα (τυρί ανάλατο), το ανθότυρο, το µαλαθούνι, που παράγονται σε ένα σύγχρονο συνεταιριστικό τυροκοµείο. Ο επισκέπτης θα βρει ακόµα ντόπιο θυµαρίσιο µέλι, λιαστές ντοµάτες, χλωρά και ξερά σύκα και όλα τα είδη των ντόπιων φρούτων και ζαρζαβατικών. Γνωστό είναι, επίσης, το άριστης ποιότητας ροζακί σταφύλι, ενώ µπορεί κανείς να δοκιµάσει µουσταλευριά φτιαγµένη από γλυκύτατο µούστο. Τέλος, ο επισκέπτης δε θα φύγει από το νησί, αν δεν πιει τηνιακό κρασί, αλλά κυρίως ρακί. Όλα τα παραπάνω προϊόντα µπορεί να προµηθευτεί κανείς από το συνεταιρισµό, τα καταστήµατα τροφίµων και τις λαϊκές αγορές της Τήνου. Είναι βέβαιο ότι ο καθένας φεύγοντας θα αγοράσει και τα ονοµαστά τηνιακά γλυκά φτιαγµένα από αγνά υλικά: αµυγδαλωτά, ξεροτήγανα (δίπλες), «ψαράκια» (σκαλτσούνια), µπεζέδες, τυρόπιτες (γλυκές), λουκούµια κ.ά.

183

184

ΦΩTO: “TO ΦΩTOΓPAΦEIO”

185

ΦΩTO: “TO ΦΩTOΓPAΦEIO”

ΦΩTO: “TO ΦΩTOΓPAΦEIO”

186

ΦΩTO: “TO ΦΩTOΓPAΦEIO”

ΦΩTO: “TO ΦΩTOΓPAΦEIO”

187

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

188 186

189

Οδοιπορικό

www.tinos360.gr

190

10 MAMA∆OΣ MAMADOS

MAPΛAΣ MARLAS ΠANOPMOΣ PANORMOS ΡΟΧΑΡΗ ROCHARI ΠYPΓOΣ PIRGOS

Π. ΒΑΘΥ B. VATHI

9

9

ΠΛATIA PLATIA

BENAP∆A∆OΣ VENARDADOS

10

ΥΣΤΕΡΝΙΑ ISTERNIA

Μ. Καταπολιανής M. Katapolianis

ΟΡΜΟΣ ΥΣΤΕΡΝΙΩΝ ORMOS ISTERNION

10 KAP∆IANH KARDIANI Π. ΟΡΜΟΣ KAP∆IANHΣ ORMOS KARDIANIS

Π.

AG.

191

Προφ. Ηλίας Prof. Elias ΚΟΛΥΜΠΗΘΡΑ KOLIMBITHRA

Κακή Σκάλα Kaki Skala

Βουρνιότισσα Vourniotisa

9 AETOΦΩΛIA AETOFOLIA KAPKA∆OΣ KARKADOS

AΓAΠH AGHAPI

KAΛΛONH KALONI

ΑΓ. ΡΩΜΑΝΟΣ ΑΓ. Π. ΡΩΜΑΝΟΣ . ROMANOS B. AG. ROMANOS B.

5

KΩMH KOMI ΠEPAΣTPA PERASTRA

ΛΙΒΑ∆ΑΣ LIVADA

ΣKΛABOXΩPI SKLAVOCHORI KPOKOΣ KROKOS

ΣMAP∆AKITO SMARDAKITO

2

ΛOYTPA LOUTRA

ΣKAΛA∆OΣ SKALADOS BΩΛAΞ VOLAX

2

5 ΦAΛATA∆OΣ FALATADOS

ΟΡ. ΤΣΙΚΝΙΑΣ M.T. TSIKNIAS

1

MYPΣINH MIRSINI KOYMAPOΣ KOUMAROS MEΣH MESI ΞINAPA ΣTENH TZA∆OΣ XINARA TZADOS KAMΠOΣ KEXPOΣ STENI KECHROS KAMPOS KAPYA KARIA XATZIPA∆OΣ 3 ΠOTAMIA MONAΣTHPI TPIΠOTAMOΣ CHATZIRADOS MONASTIRI TRIPOTAMOS POTAMIA KTIKA∆OΣ KTIKADOS APNA∆OΣ ΣΠEPA∆OΣ ARNADOS SPERADOS MOYNTA∆OΣ ∆YO XΩPIA MOUNTADOS DIO CHORIA ΟΡ. ΕΞΩΜΒΟΥΡΓΟ MT. EXOMVOURGO

TAPAMΠA∆OΣ TARAMPADOS

ΚΙΟΝΙΑ KIONIA

1

4

MΠEP∆EMIAPOΣ BERDEMIAROS

7 ΛΥΧΝΑΦΤΙΑ LICHNAFTIA

TPIANTAPOΣ TRIANTAROS

8

4

THNOΣ TINOS

6

ΑΓ. ΙΩΑΝ. ΠOPTO AG. IOANNIS PORTO ΑΓ. ΣΩΣΤΗΣ AG. SOSTIS ΑΓ. ΦΩΚΑΣ AG. FOKAS

192 190

Ο∆ΟΙΠΟΡΙΚΟ

Ο επισκέπτης της Τήνου, πέρα από το προσκύνηµα στο ναό της Μεγαλόχαρης, θα πρέπει να εξερευνήσει το εσωτερικό τοπίο του νησιού, που έχει καταφέρει µέχρι σήµερα να παραµείνει αλώβητο από ξένες επεµβάσεις. Ο περιπατητής θα βαδίσει σε λιθόστρωτους δρόµους και µονοπάτια απολαµβάνοντας το πέτρινο στοιχείο της τηνιακής ενδοχώρας, µε την περίτεχνη ξερολιθιά της φτιαγµένη από µοναδικούς τεχνίτες που φρόντισαν να τη «δέσουν» µε το περιβάλλον. Θα έχει, ακόµα, την ευκαιρία να απολαύσει αποµακρυσµένους περιστεριώνες, «κεντηµένους» µε µοναδική µαεστρία από µάστορες της πέτρας, αγροικίες και ξωκλήσια µε περίτεχνα καµπαναριά, αλλά και καταπράσινες ρεµατιές που στολίζουν το γαλήνιο τοπίο. Οι παρακάτω διαδροµές είναι µερικές µόνο από τις πολλές που προσφέρονται στους λάτρεις της πεζοπορίας.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

1

ΦΑΛΑΤΑ∆ΟΣ - [ΜΥΡΣΙΝΗ] - ΜΑΓΓΑΝΑΡΙ - ΠΛΑΤΥ ΑΚΤΗ ΛΙΒΑ∆ΑΣ

Η διαδροµή αυτή παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, εφόσον ο οδοιπόρος µε αφετηρία το Φαλατάδο, ένα από τα µεγαλύτερα και ωραιότερα χωριά της Τήνου, έχει την ευκαιρία να περπατήσει σε λιθόστρωτο µονοπάτι στο µεγαλύτερο µέρος του, να βαδίσει στις σκιερές όχθες του ποταµού της περιοχής µε την πυκνή βλάστηση από πλατάνια και βελανιδιές και να εξερευνήσει τοποθεσίες µε παλιούς νερόµυλους. Στη θέση «Λυδάκια», το τοπίο είναι εντυπωσιακό, καθώς άπειροι αποσαθρωµένοι γρανιτόλιθοι καθηΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ λώνουν τον περιηγητή. Η περιπλάνηση µπορεί να ολοκληρωθεί, µέσω των ειδυλλιακών περιοχών Πλατύ και Μαγγανάρι, στον Όρµο της Λιβάδας, µιας πανέµορφης και πεντακάθαρης παραλίας. Βέβαια, η διαδροµή αυτή µπορεί να παραταθεί ως το Φάρο της Λιβάδας, που βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο του νησιού. Στον ίδιο προορισµό µπορεί να καταλήξει κανείς και µε αφετηρία το χωριό Μυρσίνη, που βρίσκεται στους πρόποδες του Τσικνιά.

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

193

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

194

Ο∆ΟΙΠΟΡΙΚΟ

Συνεχίζοντας προς τον Ταραµπάδο, θα έχει την ευκαιρία να απολαύσει το µοναδικό θέαµα των περίτεχνων περιστεριώνων που βρίσκονται συγκεντρωµένοι στην περιοχή και συγκαταλέγονται στους µεγαλύτερους και καλύτερα διατηρηµένους του νησιού. Θα προχωρήσει προς το γειτονικό χωριό, τον Κάµπο, απ’ όπου θα προµηθευτεί ζεστά µυρωδάτα παξιµάδια και χωριάτικο ψωµί, και θα κατηφορίσει προς τα Λουτρά, χωριό µέσα στο πράσινο και στα εσπεριδοειδή, έδρα των Ουρσουλινών και Ιησουϊτών µοναχών. Τέλος, θα φτάσει στο τέρµα της διαδροµής, στην Περάστρα, προχωρώντας παράλληλα σχεδόν στο ρέµα της Κώµης, ανάµεσα σε πικροδάφνες και λυγαριές και περνώντας από πέτρινα γεφύρια και λιθόστρωτα δροµάκια.

3

ΜΟΝΗ ΚΕΧΡΟΒΟΥΝΙΟΥ - ΜΟΥΝΤΑ∆ΟΣ ΣΠΕΡΑ∆ΟΣ - ΤΡΙΠΟΤΑΜΟΣ - ΞΩΜΠΟΥΡΓΟ

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Αυτή τη διαδροµή που αρχίζει από τη Μονή Κεχροβουνίου και καταλήγει στο Ξώµπουργο ή και αντίστροφα µπορούµε να την παροµοιάσουµε µε συγκοινωνούντα δοχεία, αφού η αρχή και το τέλος της βρίσκονται στις δυο βουνοκορφές µε το ίδιο περίπου υψόµετρο. Γι’ αυτό, όποιος αποφασίσει να την περπατήσει, πρέπει να αντέχει σε κατήφορο και ανήφορο, που στο τέλος βέβαια θα βγει κερδισµένος, καθώς, παράλληλα µε τη σωµατική άσκηση, θα έχει απολαύσει µια ξεχωριστή διαδροµή. Από το Μοναστήρι ξεκινά λιθόκτιστο φιδωτό µονοπάτι που κατηφορίζει την πλαγιά µε τα χωράφια και τις αµέτρητες πεζούλες, τους στάβλους και τα αλώνια και καταλήγει στο χωριό Μουντάδος. Εδώ ο οδοιπόρος έχει την ευκαιρία να ξεναγηθεί στο όµορφο και γραφικό χω-

Άποψη από την κορυφή του Ξώµπουργου

195 193

Ο∆ΟΙΠΟΡΙΚΟ

ριό και να ξαποστάσει πίνοντας νερό από την πηγή του. Στη συνέχεια, περνώντας λιθόκτιστο γεφύρι και αφήνοντας στα δεξιά του την καταπράσινη Καρυά και το λόφο του «Κολοκυθά» µε τον εγκαταλελειµµένο ανεµόµυλο, θα φτάσει στα χωριά Σµπεράδο και Τριπόταµο. Οι δυο αυτοί παραδοσιακοί οικισµοί µε τους αµέτρητους περιστεριώνες, τις λιθόκτιστες βρύσες και τα ξωκλήσια που τους περιβάλλουν γοητεύουν τον επισκέπτη. Μετά τον Τριπόταµο, ο δρόµος γίνεται ανηφορικός και συµπίπτει µε τον αρχαίο δρόµο προς το Ξώµπουργο. Η διαδροµή, περνώντας µέσα από τα ερείπια της αρχαίας πόλης µε κατάλοιπα του επιβλητικού αρχαϊκού τείχους, τα διάφορα κτίσµατα και το ιερό της ∆ήµητρας, καταλήγει στους πρόποδες του βράχου που φιλοξένησε για αιώνες το µεσαιωνικό Κάστρο του νησιού. Μάλιστα, η περιήγηση µπορεί να ολοκληρωθεί µε µια ξενάγηση στη Μονή της Ιεράς Καρδίας του Ιησού, αλλά και µε ανάβαση στο Φρούριο, για όσους φυσικά αντέχουν.

4

ΚΙΟΝΙΑ - ΚΤΙΚΑ∆ΟΣ - ΣΜΟΥΡ∆ΙΑ - ΒΑΡΥ - ΠΟΛΕΣ - ΧΩΡΑ

∆υο µικρότερες πορείες αυτής της διαδροµής είναι αυτές που συνδέουν τα χωριά Κτικάδο και Χατζηράδο µε τα Κιόνια, όρµο µε οικισµό και αρχαιολογικό χώρο, όπου βρίσκονται τα ερείπια του ναού του Ποσειδώνα και της Αµφιτρίτης. Είναι σχετικά σύντοµες και ξεκούραστες πορείες, αφού είναι κατηφορικές, αλλά και ευχάριστες µε εξαιρετική θέα στο απέραντο Αιγαίο και το γειτονικό νησί της Σύρου. Ο οδοιπόρος θα περάσει από αγροτικούς δρόµους και γεφύρια µέσα στο πράσινο. Το τµήµα αυτό της διαδροµής συνδέεται µε την παλιά αρτηρία Χώρας-Ξώµπουργου, η οποία καταλήγει στη Χώρα, περνώντας δίπλα από το τείχος της Αρχαίας Τήνου στη θέση «Πόλες» και από τα κατάλοιπα του Πεισιστράτειου υδραγωγείου. Αν κάποιος θέλει να ακολουθήσει ολόκληρη τη διαδροµή θα ξεκινήσει από το Χατζηράδο ή τον Κτικάδο, θα περάσει µέσα από τα ερείπια παλιού χωριού, και στη θέση Σµουρδιά θα κατηφορίσει στο λιθόστρωτο Ξώµπουργου-Χώρας. ΦΩΤΟ:APIΣTEIΔHΣ ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣKONTOΓEΩPΓHΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ ΦΩTO:

194 196

Ο∆ΟΙΠΟΡΙΚΟ

5

ΦΑΛΑΤΑ∆ΟΣ - ΒΩΛΑΞ - ΓΡΙΖΑ - ΣΚΛΑΒΟΧΩΡΙΟ ΑΓΑΠΗ

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

Η διαδροµή αυτή οδηγεί από τα «Πάνω» στα «Κάτω Μέρη» της Τήνου, ξεκινώντας από το βόρειο άκρο του Φαλατάδου και συγκεκριµένα τον Καθλικάρο και καταλήγοντας στο χωριό Αγάπη. Ο περιπατητής, αφού περάσει µέσα από ένα µοναδικό τοπίο µε τεράστιους γρανιτόλιθους, θα φτάσει στο χωριό Βωλάξ. Μια ξενάγηση στο γραφικό χωριουδάκι και η αγορά παραδοσιακών καλαθιών επιβάλλονται, καθώς και ένα διάλειµµα για ξεκούραση στο καφενείο και την ταβέρνα του οικισµού. Στη συνέχεια, προχωρώντας στην περιοχή Γρίζα, κατά µήκος της ρεµατιάς µε πρίνους, σκίνα και πικροδάφνες, θα βρεθεί στο χωριό Αγάπη, µε ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ τα πέτρινα γεφύρια, τους πολλούς περιστεριώνες, τις φραγκοσυκιές και τις αµυγδαλιές. Με µια µικρή παρέκκλιση, ο οδοιπόρος µπορεί να επισκεφτεί το µικρό Σκλαβοχωριό, γενέτειρα του ζωγράφου Νικολάου Γύζη.

Η όµορφη ρεµατιά στο χωριό Αγάπη

197 195

196 198

Ο∆ΟΙΠΟΡΙΚΟ

Αν κάποιος επισκεφτεί τη Στενή, κεφαλοχώρι της Τήνου και του αρέσει η πεζοπορία και η εξερεύνηση, αξίζει να ακολουθήσει το λιθόστρωτο µονοπάτι που ξεκινά από εδώ και κατηφορίζει νοτιοανατολικά του νησιού µε κατάληξη στην καταπράσινη και ήσυχη παραλία της Λυχναφτιάς. Στην πορεία θα συναντήσει το χωριό της Ποταµιάς µε τις ρεµατιές του, θα περπατήσει στο παλιό δροµάκι της «Τάρταρης», αφού πρώτα θα περάσει το πέτρινο γεφύρι και, κατηφορίζοντας προς Μαρούλη (υπέροχο φυσικό τοπίο), θα συναντήσει παραδοσιακούς περιστεριώνες µέσα σε περιβόλια. Στη θέση «Νερόµυλος» αξίζει να σταµατήσει για να ξαποστάσει και να δει τον παλιό οικισµό µε το νερόµυλό του. Το τέλος της διαδροµής αυτής είναι η µαγευτική παραλία της Λυχναφτιάς µε τα πολύχρωµα βότσαλα, τα πράσινα νερά και θέα στη βόρεια Μύκονο.

7

ΜΥΡΣΙΝΗ - ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΗΛΙΑΣ - ΚΟΡΥΦΗ ΤΣΙΚΝΙΑ

Ο επισκέπτης του νησιού θα έχει µια ολοκληρωµένη άποψη της Τήνου, αν εκτός άλλων διαδροµών, ακολουθήσει και αυτή που οδηγεί στην κορυφή του Τσικνιά (726µ ύψος), βουνού µε µύθους γύρω από το όνοµά του. Ξεκινώντας από το χωριό Μυρσίνη παίρνει το µονοπάτι προς «Ξωκόπι» που οδηγεί στους πρόποδες του βουνού. Στη θέση «Μάρµαρα» αρχίζει η ελικοειδής ανάβαση προς το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία, για να καταλήξει στην κορυφή του Τσικνιά. Εδώ ο περιηγητής δικαιώνεται για την επιλογή του από τη θέα που ανοίγεται µπροστά του σε όλη την Τήνο και το Αιγαίο Πέλαγος µε τα γύρω νησιά. ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΣΤΕΝΗ - ΠΟΤΑΜΙΑ - ΜΑΡΟΥΛΗ - ΛΥΧΝΑΦΤΙΑ

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

6

Ο∆ΟΙΠΟΡΙΚΟ

8

∆ΥΟ ΧΩΡΙΑ - ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ - ΚΟΥΝΑΡΕΣ [ΑΓ. ΒΑΡΒΑΡΑ] - ΑΓΙΟΣ ΣΩΣΤΗΣ

9

ΚΑΛΛΟΝΗ - ΑΕΤΟΦΩΛΙΑ - ΚΟΡΗΣ ΠΥΡΓΟΣ - ΣΤΑΥΡΙΑ - ΜΟΝΗ ΚΑΤΑΠΟΛΙΑΝΗΣ - ΠΛΑΤΙΑ - ΠΥΡΓΟΣ

Με αφετηρία το «γλυστέρνι», την κάτω βρύση των ∆υο Χωριών, ο περιηγητής µπορεί να ακολουθήσει το παλιό φιδωτό µονοπάτι και να κατηφορίσει την πλαγιά έχοντας απεριόριστη θέα στη θάλασσα. Μπροστά απλώνονται τα βοσκοτόπια της «Μανταλούς», ενώ τριγύρω υπάρχουν διάσπαρτα ξωκλήσια και ελαιώνες. Φτάνοντας στο Μοναστήρι της Φανερωµένης και στη θέση «Κουναρές», ο διαβάτης αξίζει να κάνει στάση για να θαυµάσει το τοπίο και να διακρίνει κατάλοιπα του αρχαίου αγροτικού οικισµού. Μετά τις Κουναρές, η διαδροµή διχάζεται σε δυο κλάδους: ο ένας οδηγεί στην Αγία Βαρβάρα και ο άλλος -κύρια διαδροµή- στο γραφικό λιµανάκι του Αγίου Σώστη, µε ωραία παραλία.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

Ο περιηγητής που θα αποφασίσει να κάνει αυτή τη µεγάλη και εξαιρετικού πολιτιστικού ενδιαφέροντος διαδροµή, για να πάει από τα Κάτω Μέρη στην Έξω Μεριά, θα έχει την ευκαιρία να αποκτήσει µοναδικές εµπειρίες, γιατί θα γνωρίσει την ανεξερεύνητη πλευρά της Τήνου. Θα ξεκινήσει από την Καλλονή, ένα πολύ όµορφο χωριό, όπως προδίδει και το όνοµά του, θα ανηφορίσει προς την Αετοφωλιά µε την ωραία θέα και τη γραφική πηγή, θα περάσει το λιθόκτιστο γεφύρι και θα φτάσει στους Αγίους Αναργύρους και στα Πυργιά, όπου υπάρχουν ερείπια από τους ελληνιστικούς χρόνους. Προχωρώντας πάντα στη βόρεια πλευρά της Τήνου ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

199 197

Ο∆ΟΙΠΟΡΙΚΟ

µε τις απότοµες πλαγιές και την άγρια νησιωτική φύση, και έχοντας δεξιά του το πέλαγος θα σταµατήσει στην τοποθεσία Κόρης Πύργος, για να απολαύσει το µοναδικό τοπίο του λαγκαδιού της Χαλακιάς και αγροικίες χτισµένες πάνω σε αρχαίο οικισµό, καθώς και στα Σταυριά, έναν άλλο σηµαντικό αγροτικό οικισµό. Σε όλη τη διαδροµή το τοπίο είναι ξερό µε χαµηλή βλάστηση και χωράφια µε τις χαρακτηριστικές πεζούλες χτισµένες µε ντόπιο πέτρωµα. Ο επόµενος σταθµός είναι το Μοναστήρι της Καταπολιανής που ανάγεται στο 18ο αιώνα. Βρίσκεται στην πλαγιά του βουνού στην περιοχή των Ιστερνίων και έχει υπέροχη θέα στα χωριά της Έξω Μεριάς και πηγή µε δροσερό νερό. Στη συνέχεια η πορεία είναι καθοδική προς το χωριό Πλατιά µε το ηρώο του, αφιερωµένο στους πεσόντες Πανορµίτες, και τελικό προορισµό, τον Πύργο, το µεγαλύτερο χωριό της Τήνου. Εδώ ο περιηγητής θα περπατήσει τα µαρµαρόστρωτα δροµάκια, θα επισκεφτεί τα Μουσεία Χαλεπά και Πανορµιτών Καλλιτεχνών, τη Σχολή Καλών Τεχνών, το νεκροταφείο του χωριού µε τα υπέροχα γλυπτά του, το νέο Μουσείο Μαρµαροτεχνίας, θα θαυµάσει τα σπάνια υπέρθυρα, και θα ξαποστάσει στην γραφική πλατεία του χωριού µε τον υπεραιωνόβιο πλάτανο.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

198 200

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Ο∆ΟΙΠΟΡΙΚΟ

10

ΚΑΡ∆ΙΑΝΗ - ΙΣΤΕΡΝΙΑ - [ΟΡΜΟΣ ΙΣΤΕΡΝΙΩΝ] ΒΕΝΑΡ∆Α∆ΟΣ - ΠΥΡΓΟΣ - ΜΑΡΛΑΣ - ΜΑΜΑ∆ΟΣ

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

Με αφετηρία την Καρδιανή, καταπράσινο χωριό στη νοτιοδυτική πλευρά της Τήνου, που «κρέµεται» κυριολεκτικά στην πλαγιά βουνού µε µοναδική θέα στο πέλαγος και τη Σύρο, ο οδοιπόρος προχωρεί παράλληλα µε την επαρχιακή οδό προς τα Ιστέρνια, µεγάλο και όµορφο χωριό, µε θέα εφάµιλλη αυτή της Καρδιανής. Εδώ, θα σταµατήσει, για να περπατήσει µέσα στα µαρµαρόστρωτα στενά, να επισκεφτεί το Μουσείο Υστερνιωτών Καλλιτεχνών και την περίτεχνη καθεδρική εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. Αν θέλει και έχει χρόνο και όρεξη, µπορεί να κατηφορίσει στο λιθόστρωτο δροµάκι µε τα σκαλοπάτια για τον Όρµο των Ιστερνίων, όπου θα καθίσει για καφέ στο καφενείο ή για φαγητό µε θαλασσινά στις ψαροταβέρνες. ∆ιαφορετικά, συνεχίζει προς τον Πύργο, περνώντας από το γραφικό χωριό Βεναρδάδο, που βρίσκεται σε ρεµατιά µε πλατάνια. Αφού περιηγηθεί στο µεγαλύτερο και ωραιότερο χωριό της Τήνου, τον Πύργο, ο οδοιπόρος διασχίζοντας αρχικά την παλιά λιθόστρωτη αρτηρία που οδηγεί στον Πάνορµο, θα ακολουθήσει ανηφορική διακλάδωση προς το Μαρλά, µε τη µοναδική εκκλησία των Αγ. Αναργύρων και το γειτονικό µοναστήρι της Κυρα-Ξένης, καθώς και το Μαµάδο, το δυτικότερο οικισµό του νησιού, µε ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ υπέροχη θέα προς το Στενό Τήνου-Άνδρου και την Άνδρο. Ενδιάµεσα, µπορεί να εξερευνήσει τον εγκαταλελειµµένο, πια, οικισµό του Ισµαήλ.

Τα σε πληροφορίες πληροφορίεςαπό απότο το Ταοδοιπορικά οδοιπορικά της της Τήνου Τήνου βασίστηκαν βασίστηκαν σε έντυπο έντυπο «Οδοιπορικό «Οδοιπορικό στην στην Τήνο», Τήνο»,κείµενα κείµενα του τουκ.κ.Τάσου ΤάσουΑναστασίου. ΑναστασίΤο αυτό, γραµµένο σεσετρεις ελληνικά,αγγλικά αγγλικά ου.έντυπο Το έντυπο αυτό, γραµµένο τρειςγλώσσες γλώσσες - ελληνικά, και καικυκλοφορεί κυκλοφορεί παράλληλα µεδράσεις τις δράσεις και γαλλικά, γαλλικά, εκδόθηκε εκδόθηκε και παράλληλα µε τις που που πραγµατοποιούνται στην από Τήνοτοαπό το Πολιτισµού Τµήµα Πολιτισµού της πραγµατοποιούνται στην Τήνο Τµήµα της ΝοµαρΝοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης για τηνκαιπροστασία και χιακής Αυτοδιοίκησης ΚυκλάδωνΚυκλάδων για την προστασία ανάδειξη του ανάδειξη του∆ικτύου επιλεγµένου ∆ικτύουπαλαιών λιθόστρωτων δρόµων επιλεγµένου λιθόστρωτων δρόµωνπαλαιών και µονοπατιών και του νησιού. τουµονοπατιών νησιού.

201 199

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

202

203

∆ιαδροµές

www.tinos360.gr

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

202 204 ∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ ΜΕ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ Το οδικό δίκτυο της Τήνου ευνοεί τις διαδροµές µε αυτοκίνητο ή µηχανή, και ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να γυρίσει και να γνωρίσει το νησί σε τρεις ή και περισσότερες µέρες. Οι παρακάτω διαδροµές είναι προτεινόµενες και επιτρέπουν στον περιηγητή να ξεναγηθεί µόνος του και µε τον καλύτερο τρόπο στην τηνιακή ύπαιθρο και τα παραδοσιακά χωριά της.

1

ΤΡΙΑΝΤΑΡΟΣ - ∆ΥΟ ΧΩΡΙΑ - ΑΡΝΑ∆ΟΣ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ - ΣΤΕΝΗ - ΦΑΛΑΤΑ∆ΟΣ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗΠOTHPH ΠΟΤΗΡΗ ΦΩTO: ZEΦH

Ακολουθώντας τον «παλιό» - άλλοτε µοναδικό- γραφικό ασφαλτόδροµο που οδηγεί από τη Χώρα στα χωριά, επιλέγουµε να πάµε προς Μοναστήρι. Στην έξοδο της πόλης συναντούµε την Αγία Παρασκευή - πρώην µοναστήρι και τώρα ενοριακό ναό. Όλη η διαδροµή είναι υπέροχη, καθώς το τοπίο τριγύρω είναι µαγευτικό µε χωράφια χτισµένα µε πέτρινα πεζούλια, γεµάτα µε ελιές και συκιές, περιστεριώνες και κάτασπρα ξωκλήσια, γεφύρια και ρεµατιές, αλλά και θέα από ψηλά στη Χώρα και τη θάλασσα. Στη θέση «∆εράφια-Κόκκινες Εκκλησιές» ακολουθούµε το δρόµο δεξιά της διασταύρωσης προς Μοναστήρι. Τα πρώτα χωριά που συναντούµε είναι ο γραφικός Μπερδεµιάρος και ο παραδοσιακός Τριαντάρος. Εδώ αξίζει να σταµατήσουµε για να περιπλανηθούµε στα στενά σοκάκια µε τις καµάρες, να δροσιστούµε στην κρύα βρύση, να δούµε το παλιό ελαιοτριβείο που εκτίθεται στην είσοδο και να φάµε σε ταβέρνα στη ρεµατιά ή ψηλότερα µε θέα. Στη συνέχεια ανηφορίζουµε στα ∆υο Χωριά, όπου η µοναδική θέα στο απέραντο γαλάζιο σαγηνεύει κάθε περαστικό. Μια εξερεύνηση του χωριού είναι προτεινόµενη, αφού το χωριό αυτό εκτός από γραφικότητα και οµορφιά διαθέτει µεγάλη πλατεία µε γέρικους πλατάνους που τη σκιάζουν. Επόµενη στάση είναι ο γειτονικός Αρνάδος. Πρόκειται για έναν από τους πιο παραδοσιακούς οικισµούς του νησιού, µε πολλές καµάρες και στοές, το κατανυκτικό «Παναϊδάκι» κρυµµένο σε κρύπτη, µουσεία, αλλά και ταβέρνες µε ωραία θέα. Ακολουθώντας το δρόµο φτάνουµε στο Μοναστήρι

205 203

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

της Κυρίας των Αγγέλων, στο Κεχροβούνι. Εδώ απαιτείται χρόνος, ώστε να το επισκεφτούµε και να περιπλανηθούµε στα στενά σοκάκια του, φροντισµένα από τις καλόγριες, να προσκυνήσουµε την κάρα της Αγίας Πελαγίας (µοναχής που είδε το όραµα της ευρέσεως της εικόνας του Ευαγγελισµού) και να αγοράσουµε χειροποίητα έργα των µοναχών. Η διαδροµή συνεχίζει στο δρόµο που είναι χαραγµένος στην πλαγιά του βουνού. Αριστερά απλώνεται το καταπράσινο χωριό της Καρυάς που µπορούµε να επισκεφτούµε κατηφορίζοντας παλιό µονοπάτι, ενώ στη συνέχεια υπάρχουν τα µικρά χωριά του Τζάδου και Κέχρου. Στη θέση «Πεντόστρατο», κοµβικό σηµείο, θα στρίψουµε δεξιά προς Στενή, κεφαλοχώρι µε τις καθέδρες Άγ. Νικόλαο στο κάτω χωριό και Άγ. Αντώνιο στο άνω (Καµάρι) και θα επισκεφτούµε το µουσείο του µε τα σπάνια εκθέµατα. Θα συνεχίσουµε λίγο ακόµα προς τα γραφικά και καταπράσινα χωριά της Μυρσίνης και Ποταµιάς µε τους παλιούς περιστεριώνες, νερόµυλους και αλώνια στη λαγκαδιά. Αφού επιστρέψουµε στο Πεντόστρατο, περνώντας από το χωριό της Μέσης, θα κατευθυνθούµε δεξιά προς Φαλατάδο, το δεύτερο µεγάλο χωριό του νησιού, απλωµένο στο βουνό, όπου θα περπατήσουµε στα στενά πλακόστρωτα δροµάκια του και θα επισκεφτούµε την καθέδρα του µε τον ψηλό θόλο, τα µουσεία, αλλά και τις ταβέρνες µε τα παραδοσιακά εδέσµατα. Όποιος επιθυµεί µπορεί να επισκεφτεί και το γειτονικό Ξώµπουργο µε το καθολικό µοναστήρι της Ιεράς Καρδίας του Ιησού και να ανηφορήσει ως την κορυφή του µε τη φανταστική θέα περπατώντας στα ερείπια του Κάστρου. ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

204 206

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

2

ΤΡΙΠΟΤΑΜΟΣ - ΚΤΙΚΑ∆ΟΣ - ΞΙΝΑΡΑ - ΛΟΥΤΡΑ ΒΩΛΑΞ - ΚΩΜΗ - ΚΑΛΛΟΝΗ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Με αφετηρία τη Χώρα και ανεβαίνοντας τον «καινούργιο» δρόµο κατευθυνόµαστε προς Πύργο. Εκτός από την τηνιακή ύπαιθρο µε τις αναβαθµίδες και τα κοπάδια που βόσκουν µέσα στα χωράφια, εντυπωσιάζει και το φράγµα της Βακέτας που φαντάζει χαµηλά σαν µια µικρή λίµνη πάνω από την πόλη. Ύστερα από διαδροµή 5 χλµ. περίπου συναντούµε τον Τριπόταµο µε τους πολλούς διάσπαρτους περιστεριώνες. Το χωριό είναι γραφικότατο και αξίζει µια επίσκεψη. Εδώ άλλωστε επέλεξε να ζήσει και ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης. Η διασταύρωση δεξιά οδηγεί στα όµορφα χωριά της Καρυάς και του Μουντάδου, ενώ παίρνοντας το δρόµο αριστερά προς Πύργο περνούµε από παλαιούς

ανεµόµυλους και το τυροκοµείο του νησιού. Μετά από µικρή απόσταση (περ. 1 χλµ.) φτάνουµε στα χωριά Κτικάδο και Χατζηράδο. Μια στάση για καφέ και φαγητό µε θέα τα Κιόνια και τη θάλασσα είναι ό, τι καλύτερο πριν τη συνέχιση της διαδροµής προς τα ενδότερα του νησιού. Αµέσως µετά θα βρεθούµε µπροστά σε διακλάδωση και κατευθυνόµενοι δεξιά θα οδηγηθούµε στην ιστορική Ξινάρα, στους δυτικούς πρόποδες του Ξώµπουργου. Εδώ βρίσκεται η Καθολική Αρχιεπισκοπή µε το αξιόλογο Αρχείο της, καθώς και η έδρα του ∆ήµου Εξωµβούργου. Πολύ κοντά είναι το χωριό Λουτρά µε τις ιστορικές µονές των Ουρ-

207 205

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

206 208

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

σουλινών και Ιησουϊτών µοναχών. Εδώ η στάση είναι επιβεβληµένη, αφού ο περιηγητής έχει πληθώρα επισκέψεων στα µουσεία του χωριού, αλλά και στον ίδιο καταπράσινο οικισµό. Συνεχίζοντας και στρίβοντας στη διασταύρωση δεξιά, ανηφορίζουµε προς τα χωριά Σκαλάδο µε τη µαγευτική θέα στην κοιλάδα της Κώµης, τον Κουµάρο στους πρόποδες του βουνού Φούρκα και τη Βωλάξ µε το µοναδικό αρχέγονο τοπίο που εντυπωσιάζει µε τους τεράστιους στρογγυλούς βράχους που βρίσκονται διάσπαρτοι παντού. Ακόµα, εδώ συναντά κανείς τους τελευταίους καλαθοποιούς που κατασκευάζουν καλάθια και κοφίνια, πλεγµένα µε µοναδική µαεστρία. Επιστρέφοντας στην κεντρική αρτηρία, στρίβουµε δεξιά προς τον Κρόκο, που βρίσκεται µέσα στη ρεµατιά µε τα σκιερά πλατάνια και τις ταβέρνες που περιµένουν τον ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH επισκέπτη, για να γευτεί παραδοσιακά εδέσµατα. Συνεχίζοντας τον κατηφορικό δρόµο και σε µικρή απόσταση παρεκκλίνουµε δεξιά και ανηφορίζουµε προς το ερειπωµένο χωριό Μοναστήρια, στο τέρµα του οποίου βρίσκεται το µικρό αλλά πανέµορφο Σκλαβοχωριό. Μετά την αναγκαστική αυτή παρέκκλιση γυρίζουµε ξανά στον κεντρικό δρόµο και κατηφορίζουµε προς Κώµη, συναντώντας αριστερά µας το χωριό Περάστρα που είναι χτισµένο µέσα στη ρεµατιά µε πετρόχτιστα γεφύρια. Λίγο πιο κάτω, παίρνοντας το δρόµο δεξιά, επισκεπτόµαστε την Αγάπη µε την ξεχωριστή αρχιτεκτονική και την όµορφη λαγκαδιά µε τα τρεχούµενα νερά, και αν συνεχίσουµε οδηγούµαστε στη Βουρνιώτισσα, µοναστήρι µε µύθους γύρω από την εικόνα του. Επιστρέφοντας στον αρχικό πάλι δρόµο θα φτάσουµε στην Κώµη, κεφαλοχώρι που βρίσκεται µέσα στη µοναδική µεγάλη πεδιάδα της Τήνου µε τα πολλά οπωροφόρα δέντρα και την πλούσια παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Από εδώ µπορεί κανείς να πάει στην πανέµορφη παραλία της Κολυµπήθρας, όπου εκτός από αξέχαστο κολύµπι θα απολαύσει φρέσκα θαλασσινά στην ψαροταβέρνα πάνω στο κύµα. Λίγο πιο πέρα από την Κώµη βρίσκονται τα χωριά Κάτω Κλείσµα και Αετοφωλιά. Πλησιάζοντας προς το τέλος της διαδροµής αφήνουµε δεξιά µας τον Καρκάδο µε το λοξό καµπαναριό της εκκλησίας του και τερµατίζουµε στην Καλλονή, ένα από τα µεγαλύτερα και ωραιότερα χωριά της Τήνου.

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

Παναγία η Βουρνιώτισσα Πρόκειται για ένα µοναστήρι που βρίσκεται 4χλµ έξω από το χωριό Αγάπη, µε θέα το πέλαγος και την Κολυµπήθρα, αφιερωµένο στην Παναγία τη Βουρνιώτισσα, της οποίας η θαυµατουργή εικόνα φυλάσσεται στη Μονή Κεχροβουνίου. Γιορτάζει στις 8 Σεπτεµβρίου, την ηµέρα που, όπως λέγεται, βρέθηκε η εικόνα µε θαυµατουργό τρόπο. Κάποιος που ζούσε εκεί κοντά είδε ένα βράδυ φως στη θάλασσα. Όταν πλησίασε βρήκε ένα πιθάρι και µέσα την εικόνα. Το µετέφερε ως ένα σηµείο και στη συνέχεια έγινε ασήκωτο, πράγµα που ερµήνευσε ότι η Παναγία ήθελε να µείνει εκεί. Σ’ αυτή τη θέση, όπου προϋπήρχε και ξωκλήσι του Αγ. Ιωάννη, χτίστηκε µια µεγάλη εκκλησία, η οποία σήµερα έχει µαρµάρινο δάπεδο, ξύλινο τέµπλο και προσελκύει πλήθος πιστών.

3

ΚΑΜΠΟΣ - ΤΑΡΑΜΠΑ∆ΟΣ - ΚΑΡ∆ΙΑΝΗ - ΙΣΤΕΡΝΙΑ - ΠΥΡΓΟΣ - ΠΑΝΟΡΜΟΣ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Η διαδροµή αυτή είναι ξεχωριστή, γιατί διασχίζει όλη τη νότια πλευρά του νησιού, έχοντας πάντα αριστερά το απέραντο γαλάζιο της θάλασσας και δεξιά το άγονο µέρος της Τήνου λόγω ανέµων, πλην όµως όµορφο και µαγευτικό. Με τις αµέτρητες πεζούλες, τα «φαγωµένα» από τον αέρα βράχια και τα διάσπαρτα κατάλευκα ξωκλήσια που ξεχωρίζουν, η περιπλάνηση είναι ευχάριστη και δικαιώνει τους επισκέπτες. Ξεκινώντας από τη Χώρα, παίρνοντας τον καινούργιο δρόµο που οδηγεί στα «Έξω Μέρη» (Πύργο) και προσπερνώντας τα χωριά του Τριποτάµου και του Κτικάδου ακολουθούµε το δρόµο παράλληλα προς τη θάλασσα. Το πρώτο χωριό που συναντούµε είναι ο Κάµπος, µε την Αγία Αικατερίνη-κατάλοιπο της Ρωσοκρατίας. Εδώ µια στάση επιβάλλεται, ώστε να προµηθευτούµε φρέσκα µυρωδάτα παξιµάδια και ζεστό ψωµί. Έπειτα, η εξερεύνηση των γειτονικών χωριών Σµαρδάκιτου και Ταραµπάδου είναι ευχάρι-

209 207

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

στη, καθώς τα χωριά αυτά διατηρούν το παραδοσιακό τους χρώµα και κερδίζουν τον επισκέπτη. ∆ίπλα στο τελευταίο υπάρχει η συστάδα των µεγαλύτερων και οµορφότερων περιστεριώνων, οι οποίοι ενδείκνυνται για φωτογράφηση και παρατήρηση. Ο δρόµος στη συνέχεια είναι ερηµικός, αφού απουσιάζουν τα χωριά, και το τοπίο αλλάζει σε άγονο, ανεµοδαρµένο, µε κύριο χαρακτηριστικό τις πεζούλες, τα βράχια και διάσπαρτα ξωκλήσια και κοπάδια αιγοπροβάτων. Έπειτα από δέκα λεπτά περίπου οδήγησης θα κάνουµε στάση για να θαυµάσουµε σε µια γωνιά του δρόµου έναν «περίεργο» βράχο. Είναι λαξευµένος από τους ανέµους και το σχήµα του µοιάζει µε τεράστιο µανιτάρι ή οµπρέλα. Το επόµενο χωριό που συναντούµε είναι η Καρδιανή. «Κρέµεται» κυριολεκτικά πάνω στο βράχο και τα νερά που τρέχουν στην περιοχή έχουν µεταµορφώσει το τοπίο σε καταπράσινο και παραδεισένιο, µια µικρή όαση. Αυτό, σε συνδυασµό µε την κρύα πηγή για να ξεδιψάσουµε, αλλά και το ίδιο το χωριό που αποτελεί στολίδι του νησιού επιβάλλουν µια ευχάριστη στάση για περίπατο. Τα Ιστέρνια, ένα από τα µεγαλύτερα και ωραιότερα χωριά του νησιού, θα είναι ο επόµενος σταθµός µας. Θα περπατήσουµε στα µαρµαρόχτιστα σοκάκια, θα θαυµάσουµε την αρχιτεκτονική των σπιτιών, θα επισκεφτούµε το µουσείο του χωριού και θα πιούµε καφέ ή αναψυκτικό σε καφενείο εδώ. Λίγο πιο πέρα, υπάρχουν στη σειρά πολλοί παλιοί ανεµόµυλοι, ενδεικτικό της παλιάς οικονοµικής δραστηριότητας και εµπορίου σιτηρών της περιοχής. Το τοπίο εδώ είναι ιδανικό για φωτογραφίες, αλλά και περιήγηση. Σε µικρή απόσταση και περνώντας από τα χωριά Πλατιά και Βεναρδάδος φτάνουµε στον Πύργο, το µεγαλύ-

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

208 210

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

τερο χωριό του νησιού, αλλά και σηµαντικότερο, καθώς υπήρξε η γενέτειρα πληθώρας γνωστών καλλιτεχνών. Αλλά και το ίδιο το χωριό είναι αξιόλογο, µε τα γραφικά µαρµαρόστρωτα σοκάκια του, τα παραδοσιακά του σπίτια, τα γλυπτά που έχουν εντοιχιστεί παντού, τις δυο επιβλητικές του εκκλησίες, τα µουσεία, το νεκροταφείο µε τα καλλιτεχνήµατα, αλλά και την όµορφη και φιλόξενη πλατεία µε το γέρικο πλάτανο που σκιάζει τα τραπεζάκια των καφενείων. Έπειτα από εκτεταµένη βόλτα εδώ και στάση για καφέ ή γλυκό (το γαλακτοµπούρεκο προτείνεται) στην πλατεία του Πύργου, προχωρούµε προς το επίνειό του, τον Πάνορµο. Εδώ, θα σταµατήσουµε για κολύµπι σε µια από τις όµορφες παραλίες που περιβάλλουν το λιµανάκι, αλλά και για φαγητό σε µια από τις γραφικές ψαροταβέρνες. Αν θέλουµε, µπορούµε να επισκεφτούµε και τα κοντινά χωριά του Μαρλά και Μαµάδου, που είναι τα πιο αποµακρυσµένα της Τήνου ή και το παλιό µοναστήρι της Κυρα-Ξένης, κοντά στο Μαρλά.

Η ΚΥΡΑ-ΞΕΝΗ

ΦΩΤΟ: ΖΕΦΗ ΠΟΤΗΡΗ

ΦΩTO: ZEΦH ΠOTHPH

Κοντά στο χωριό Μαρλάς υπάρχει το µοναστήρι της Παναγίας της Κυρα-Ξένης, το οποίο οικοδοµήθηκε από το 1732 ως το 1756. Κατά την παράδοση ένα καράβι που ερχόταν από τα ∆αρδανέλλια κινδύνευσε έξω από τον Πάνορµο από κακοκαιρία. Ο καπετάνιος µε το πλήρωµα παρακάλεσαν την Παναγία να τους σώσει, ενώ ο ίδιος έταξε να γίνει µοναχός. Πράγµατι, όταν βούλιαζε το πλοίο και έπεσαν στη θάλασσα, βρήκε µέσα στα κύµατα εικόνα της Παναγίας (άλλη παράδοση θέλει να την είχε µαζί του στο πλοίο) που του ζήτησε να τη φέρει στη στεριά. Όταν σώθηκε, ήρθε στο Μαρλά και κάθισε να ξεκουραστεί. Την ώρα που σηκώθηκε να φύγει, το εικόνισµα ήταν ασήκωτο, πράγµα που ερµήνευσε ότι έπρεπε να χτίσει ναό στο σηµείο αυτό. Τον έχτισε πουλώντας όλη την περιουσία του και τον αφιέρωσε στην Παναγία την Κυρα-Ξένη, επειδή ήρθε από τα ξένα. Ο καπετάνιος έγινε µοναχός Καλλίνικος και έζησε µέχρι βαθιά γεράµατα. Σήµερα η Κυρα-Ξένη γιορτάζει την πρώτη Κυριακή µετά τον ∆εκαπενταύγουστο και συγκεντρώνεται κόσµος από όλη την Τήνο.

211 209

212

ΙΣΜΑΗΛ ISMAIL MAMA∆OΣ MAMADOS

MAPΛAΣ MARLAS ΠANOPMOΣ PANORMOS ΡΟΧΑΡΗ ROCHARI ΠYPΓOΣ PIRGOS

BENAP∆A∆OΣ VENARDADOS

Π. ΒΑΘΥ B. VATHI ΠΛATIA PLATIA

ΥΣΤΕΡΝΙΑ ISTERNIA

ΚΟΡΗΣ ΠΥΡΓΟΣ KORIS PYRGOS Μ. Καταπολιανής M. Katapolianis

ΟΡΜΟΣ ΥΣΤΕΡΝΙΩΝ ORMOS ISTERNION

ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΜΠΟΣ POLEMOU KAMPOS KAP∆IANH KARDIANI Π. ΟΡΜΟΣ KAP∆IANHΣ ORMOS KARDIANIS

Π.

AG.

213

Προφ. Ηλίας Prof. Elias ΚΟΛΥΜΠΗΘΡΑ KOLIMBITHRA

Κακή Σκάλα Kaki Skala

Βουρνιότισσα Vourniotisa

AETOΦΩΛIA AETOFOLIA

ΠΕΤΡΙΑΔΟΣ PETRIADOS

KAPKA∆OΣ KARKADOS AΓAΠH AGHAPI

KAΛΛONH KALONI

ΑΓ. ΡΩΜΑΝΟΣ ΑΓ. Π. ΡΩΜΑΝΟΣ . ROMANOS B. AG. ROMANOS B.

KΩMH KOMI

KPOKOΣ KROKOS ΛOYTPA LOUTRA

ΣMAP∆AKITO SMARDAKITO

ΛΙΒΑ∆Α LIVADA

ΣKΛABOXΩPI SKLAVOCHORI

ΠEPAΣTPA PERASTRA

ΣKAΛA∆OΣ SKALADOS BΩΛAΞ VOLAX ΦAΛATA∆OΣ FALATADOS

MYPΣINH MIRSINI KOYMAPOΣ KOUMAROS MEΣH ΞINAPA MESI TZA∆OΣ XINARA ΣTENH TZADOS KEXPOΣ KECHROS STENI KAPYA KARIA ΠOTAMIA MONAΣTHPI POTAMIA TPIΠOTAMOΣ MONASTIRI TRIPOTAMOS APNA∆OΣ ΣΠEPA∆OΣ ARNADOS MOYNTA∆OΣ SPERADOS ∆YO XΩPIA MOUNTADOS DIO CHORIA

ΟΡ. ΤΣΙΚΝΙΑΣ M.T. TSIKNIAS

ΟΡ. ΕΞΩΜΒΟΥΡΓΟ MT. EXOMVOURGO

TAPAMΠA∆OΣ TARAMPADOS KAMΠOΣ KAMPOS XATZIPA∆OΣ CHATZIRADOS KTIKA∆OΣ KTIKADOS

MΠEP∆EMIAPOΣ BERDEMIAROS

ΚΙΟΝΙΑ KIONIA

ΛΥΧΝΑΦΤΙΑ LICHNAFTIA

TPIANTAPOΣ TRIANTAROS

ΤΗΝΟΣ TINOS ΑΓ. ΙΩΑΝ. ΠOPTO AG. IOANNIS PORTO ΑΓ. ΦΩΚΑΣ AG. FOKAS

ΑΓ. ΣΩΣΤΗΣ AG. SOSTIS

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ OFF ROAD (MΕ MΕ Ε ΤΖΙΠ ΚΑΙ ENDURO ΜΗΧΑΝΕΣ) Το οδικό δίκτυο της Τήνου είναι πάνω από 1000 χλµ., εκ των οποίων τα 600 περίπου είναι χωµατόδροµος. Έτσι, το νησί εκτός των άλλων προνοµίων του αποτελεί ένα µικρό παράδεισο για τους επισκέπτες που θέλουν να το γυρίσουν µε τζιπ ή µηχανές enduro. Οι παρακάτω διαδροµές είναι οι πιο δηµοφιλείς, όµως θα πρέπει ο περιηγητής να γνωρίζει ότι οι χωµατόδροµοι καθώς και τα µονοπάτια που µπορεί να ακολουθήσει είναι αµέτρητα.

IΑ ΓΥΡΟΣ ΤΣΙΚΝΙΑ Με αφετηρία το χωριό Στενή, ο επισκέπτης µπορεί να ακολουθήσει το χωµατόδροµο, που σε κάποια σηµεία του εναλλάσσεται µε άσφαλτο, για να κάνει το γύρο του πιο ψηλού βουνού της Τήνου. Ο δρόµος είναι στρωτός και το τοπίο µαγευτικό, καθώς από τη µια µεριά υπάρχει το επιβλητικό οµιχλιασµένο συνήθως βουνό που ρίχνει τη σκιά του, ενώ από την άλλη η απέραντη θάλασσα. Από εδώ µάλιστα το γειτονικό νησί της Μυκόνου φαίνεται πολύ καθαρά. Εκτός όµως από το γύρο του Τσικνιά, ο περιηγητής µπορεί να ανέβει και στην κορυφή του (µόνο µε enduro ή πολύ σκληρά τζιπ). Η διαδροµή είναι πολύ απότοµη και απαιτεί προσοχή, αλλά δικαιώνει όποιον την ακολουθήσει, καθώς θα έχει την ευκαιρία να απολαύσει το άγριο φυσικό ορεινό τοπίο µε τα απόκρηµνα βράχια και την πανοραµική θέα. Στην κορυφή του βουνού βρίσκεται το εκκλησάκι μ. του Προφήτη Ηλία, σε υψόµετρο 714 723µ. µ. Οι παθιασµένοι µηχανόβιοι πρέπει να γνωρίζουν ότι έχουν τη δυνατότητα να ακολουθήσουν κάθε µονοπάτι που βρίσκουν, εξερευνώντας έτσι όλο το βουνό και τα µυστικά του.

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

212 214

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

II Β ΠΕΤΡΙΑ∆ΟΣ - ΦΑΛΑΤΑ∆ΙΑΝΑ

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Με αυτήν τη διαδροµή ο τουρίστας έχει την ευκαιρία να γνωρίσει το «γνωστό-άγνωστο» βορινό τµήµα του νησιού µε το µοναδικό τοπίο, διάσπαρτο από τους ογκώδεις γρανιτόλιθους, που καθιστούν το µέρος ονειρικό. Οι επιλογές είναι πολλές, καθώς ο περιηγητής δεν περιορίζεται µόνο σε µια διαδροµή. Έτσι, µε τζιπ και µε αφετηρία το χωριό Φαλατάδο, µπορεί να κατευθυνθεί προς την Κακιά Σκάλα και το εκκλησάκι της Παναγιάς. Άλλο δροµολόγιο συν-

δέει τη Βουρνιώτισα µε την παραλία της Κολυµπήθρας και τα Έξω Μέρη. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί µε µηχανή, αλλά και ισχυρό τζιπ. Και πάλι, τα παρακλάδια είναι αµέτρητα και ο οδηγός έχει τη δυνατότητα να εναλλάσσει τις πορείες του προς κάθε κατεύθυνση µέσω µονοπατιών ή χωµατόδροµων.

III Γ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΜΠΟΣ Η διαδροµή αυτή είναι ιδιαίτερη, αφού πρόκειται για περιπλάνηση στο µεγαλύτερο οροπέδιο του νησιού. Εδώ το τοπίο είναι νησιωτικό ορεινό άγονο µε άγρια φρύγανα διάσπαρτα, ενώ λείπει κάθε είδους ζωή. Το χαώδες µέρος απαιτεί τη συνοδεία κάποιου ντόπιου. Ο οδηγός τζιπ µπορεί µε αφετηρία το χωριό Αετοφωλιά να κατευθυνθεί προς τον Άγ. Παντελεήµονα, µια καθολική εκκλησία µε ωραία θέα, ή να περιπλανηθεί στο οροπέδιο περιµετρικά. Αντίθετα, ο οδηγός enduro µηχανής έχει τη δυνατότητα να πάει προς κάθε κατεύθυνση σε όλο τον ορεινό όγκο και ακολουθώντας κάθε µονοπάτι. Ο τελικός προορισµός θα µπορούσε να είναι ΒΑ στην εκκλησία της Β΄ Εύρεσης, πάνω από το χωριό Ιστέρνια.

215 213

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ

∆ IV ΣΤΕΝΟ - ΠΡΑΣΙΝΑ ΜΑΡΜΑΡΑ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ BIΔAΛHΣ

Και η διαδροµή αυτή, όπως και οι προηγούµενες είναι ενδιαφέρουσα, εφόσον ο περιηγητής θα γνωρίσει το Β∆ άκρο της Τήνου. Με τζιπ η µετάβαση προς το Στενό Τήνου-Άνδρου είναι σχετικά εύκολη, καθώς τελευταία ανοίχτηκε ευρύς χωµατόδροµος (παλαιότερα η διαδροµή ήταν πιο δύσκολη, επειδή ο παλιός δρόµος ήταν κακοτράχαλος). Το τοπίο είναι άγριο και η πλαγιά απότοµη και απειλητική, αφού ο δρόµος βρίσκεται στο χείλος του γκρεµού, µε τη θάλασσα να απλώνεται από κάτω µαγευτική. Με µηχανή η εξερεύνηση του τοπίου είναι ευκολότερη, καθώς υπάρχουν πολλές εναλλακτικές λύσεις. Μάλιστα, εκτός του προορισµού στον όµορφο Φάρο που αναδίδει αναµνήσεις κάποιας παλιάς εποχής, ή τις παραλίες Μαλί-Κουµελάς, ο περιηγητής µπορεί να µεταβεί στον Προφήτη Ηλία, εκκλησάκι στην κορυφή του οµώνυµου βουνού µέσω στενού µονοπατιού. Εδώ, η πανέµορφη θέα στα γύρω χωριά και τη θάλασσα δικαιώνει τη ριψοκίνδυνη ανάβαση.

ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ

216 214

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Οι διαδροµές όµως δεν τελειώνουν εδώ... Όπως προαναφέρθηκε, η Τήνος προσφέρεται για περιπλάνηση µέσω αναρίθµητων µονοπατιών ή χωµατόδροµων και προσκαλεί τον επισκέπτη να την εξερευνήσει.

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣ 217 215

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

218

219

Εναλλακτικές µορφές τουρισµού

www.tinos360.gr

218 220

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

Η Τήνος αποτελεί τον ιδανικό προορισµό κάθε επισκέπτη. Εκτός από τα ιστορικά κατάλοιπα, τις παραδόσεις και την πολιτιστική δραστηριότητα, έχει να προβάλει και άλλες δυνατότητες που καλύπτουν ακόµα και τον πιο απαιτητικό επισκέπτη.

ΨΑΡΕΜΑ Το νησί, όπως και κάθε Κυκλαδονήσι, προσφέρεται για ψάρεµα. Αυτό µπορεί να γίνει υποβρυχίως µε ψαροντούφεκο για πιο οργανωµένους ψαράδες, αλλά και από ΦΩΤΟ: ∆ΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΡΡΕΣ

τη στεριά µε καλάµι ψαρέµατος ή «καθετή». Τα ψάρια που ποικίλλουν σύµφωνα µε τις εποχές και τις περιοχές, ως επί το πλείστον είναι σαργοί, µελανούρια, µπαλάδες, ροφοί, χριστόψαρα, σκορπίνες, κάθε είδους πετρόψαρα, αλλά και καλαµάρια. ΦΩTO: ΔHMHTPHΣ KOPPEΣ

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ

ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

ΦΩTO: ΓIANNHΣ ΦΩΤΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΙ∆ΑΛΗΣ BIΔAΛHΣ

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

ΚΑΤΑ∆ΥΣΕΙΣ Στο νησί λειτουργεί Σχολή καταδύσεων. Οι ενδιαφερόµενοι θα πρέπει να ενηµερωθούν πού µπορούν να καταδυθούν νόµιµα. Άλλωστε, η Τήνος διαθέτει πολλές θαλάσσιες σπηλιές, αλλά και ναυάγια (πχ. Στενό), τα οποία αξίζει κανείς να επισκεφτεί και να εξερευνήσει.

ΚΥΝΗΓΙ Ανάλογα µε την εποχή, ποικίλλουν και τα θηράµατα. Έτσι, ένας κυνηγός στην Τήνο µπορεί να κυνηγήσει πέρδικες, λαγούς, αγριοκούνελα, αλλά και τρυγόνια και ορτύκια. Στο νησί υπάρχει Κυνηγετικός Σύλλογος που φροντίζει για την ενίσχυση των θηραµάτων µε εκτροφή αυτών (πχ. πέρδικες) και καλλιέργεια χωραφιών, ώστε να βρίσκουν τροφή, ενώ υπάρχουν χώροι όπου απαγορεύεται το κυνήγι.

ΑΝΑΡΡΙΧΗΣΗ Τα βουνά και τα λαξευµένα από τον άνεµο βράχια του νησιού προσφέρονται για αναρριχήσεις. Έτσι, τα πιο δηµοφιλή µέρη αυτού του σπορ είναι ο βράχος του επιβλητικού Ξώµπουργου, αλλά και οι τεράστιοι γρανιτόλιθοι στα τοπία της Βωλάξ και της Λιβάδας.

221 219

222

223

224

ΔHMOΣ THNOY TΗΛ: FAX: ΚΕΠ:

2283360100 2283360139 2283360300

TΗΛ:

2283023754

ΔHMOTIKH ENOTHTA EΞΩMBOYPΓOY TΗΛ: 2283360200 FAX: 2283360230 ΚΕΠ: 2283360218 KOINΩΦEΛHΣ EΠIXEIPHΣH YΠHPEΣIΩN ΔHMOY THNOY TΗΛ: 2283360223 ΔHMOTIKH ENOTHTA ΠANOPMOY TΗΛ: 2283031262 FAX: 2283031462 ΚΕΠ: 2283031302 ΠEPIΦEPEIAKH ENOTHTA THNOY TΗΛ:

ΦΩTO: EBEΛYN ΦΩΣKOΛOY

MOYΣEIO MAPMAPOTEXNIAΣ (ΠYPΓOΣ): 2283031290 MOYΣEIO KΩΣTA TΣOKΛH (KAMΠOΣ): 2283051009

ης

2283361200

ΒΙ ΒΛΙ Ο ΓΡΑΦΙ Α

• Αµιραλής Γεώργιος, Τηνιακές Παρουσίες, Ιστορία Λαογραφία, Αδελφότης Τηνίων εν Αθήναις, Αθήνα 2000 • Γεωργαντόπουλος Εµµανουήλ, Τηνιακά: ήτοι αρχαία και νεωτέρα γεωγραφία της νήσου Τήνου, Αδελφότης Τηνίων εν Αθήναις, Αθήνα 1971.

• ∆ελατόλλα-Φωσκόλου Νικολέτα, Κυκλάδων Γεύσεις, Τήνος 2006.

• ∆ελατόλας Στέφανος Ν., Αδελφοί Λαµπάκη, Σύνδεσµος των Απανταχού εκ Μουντάδου Τήνου Καταγοµένων, Αθήνα 2006.

• ∆ελατόλας Στέφανος Ν., Ιωάννης Γ. Πλατύς: ο χαράκτης, ο ξυλογλύπτης, Αθήνα 2005.

• ∆ρόσος ∆ρόσος, Ιστορία της Νήσου Τήνου: Από της 5ης Σταυροφορίας µέχρι της Ενετικής Κυριαρχίας και εκείθεν µέχρι του 1821, ΠΙΙΕΤ, Αθήνα 1996.

• ∆ώριζας Γεώργιος, Η Αρχαία Τήνος, Αθήνα 1974.

• ∆ώριζας Γεώργιος, Η Μεσαιωνική Τήνος, Αθήνα 1976.

• ∆ώριζας Γεώργιος, Η Νέα Τήνος, Αθήνα 1981.

• Κουτελάκης Χάρης, Τήνος Αρχαία και Χριστιανική, ΠΙΙΕΤ και Αδελφότης Τηνίων εν Αθήναις, Αθήνα 2001.

• Λινάρδος Πέτρος Ν. - ∆ελατόλας Στέφανος Ν., Τήνια 1895, Έκδοση ∆ήµου Τήνου 2002.

• Φλωράκης Αλέκος, Τήνος: Λαϊκός Πολιτισµός, Ελληνικό Βιβλίο, Αθήνα 1971.

• π. Μάρκος Φώσκολος, Τήνος: Ιστορία και Πολιτισµός, ∆ήµος Εξωµβούργου Τήνου, Τήνος 2006 (τόµοι Α και Β).

ΦΩΤΟ: ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ ΚΟΝΤΟΓΕΩΡΓΗΣ ΦΩTO: APIΣTEIΔHΣ KONTOΓEΩPΓHΣ

Iωάννης Bιδάλης

Aσφαλιστικός Πράκτορας Kιν: 69 44 34 88 88

Φραγκίσκος Bιδάλης Aσφαλιστικός Σύµβουλος Kιν: 69 47 88 88 80

Mεσσήνης 17 & Παπαφλέσσα 143 43, Nέα Xαλκηδόνα Tηλ & Fax: 210.25 33 333 25ης Mαρτίου 15, 84 200, Tήνος Tηλ: 22830.51888, Fax: 22830.21111 info@tinos.biz

ΛE

-VDBT 3PPN t 5JOPT JTMBOE

EYA

ΓΓE

IAΣ

EV

AG

EL

IST

SS

Σ PH XA

RIA

ΛO

TP. I

TR

E PA P

.

X ΩN

ΠΛ. ΦEI∆IOY FIDIOU SQ

A CH LO GA ME

T R IO

N IE

RARH

RIS

ON S TR.

.

AV

ΠΛ. EΛEYΘEPIAΣ ELEFTHERIAS SQ

ΠΛATEIA ΠANTANAΣΣHΣ PADANASSIS SQ.

ΠAΛAIO (MEΣA) ΛIMANI OLD (INNER) PORT

NI

ON

AV.

ΠAPAΓΓEPIA PARAGERIA -K

IO ΛEΩΦ. ΣTA

Y YPO

-KI

ON

IΩN

STA

VR

OU

POY

NEO (EΞΩ) ΛIMANI NEW (OUTER) PORT

"H 1BSBTLFWJT t 5JOPT UPXO 5ϥϩ t ,ϧϫ

XXX UJOPT MVDBT HS t F NBJM UJOPTMVDBT!HNBJM DPN

NIK.

MA

RK

UA VE

ΛIΣ

EΓA

ΠAΛΛA∆A PALADA

ΠΛAT. NAY.OPΛΩΦ NAVARHOU ORLOF SQ.

NIK. KO PNA

MO

ΛH

OTA

EΛ

TRIP

PIK

OY TIN OU-

.K

OTAM

TP

ΛEΩ Φ.

M

- TP IΠ

PK

OY

MA

HN

ΛEΩΦ. ZAN. AΛABANOY ZAN . ALAVANOU AVE.

ΩΦ

.T

ΠΛ. BI∆AΛH VIDALI SQ.

.K

RIK

KOR

I ELL

STR

NAR

OU

STR

.

.

Lucas

room

$ # & & ("

$ $ &

$ '%" # & "

" #' # & #$ # % $

$ $ $ " " # $ " $ " $( # #

! #

! " # # & $ $ & " $)

! ! #$ $( " " & & # & $ # &

!

! !

!

!

$ $" $" ($ $ #(# ( # & $ "

"

"

!

! " # $ " ! ! ' " $ " $ !" # % #' # # % #' % #' # % #$ !" " $ # & & $

$ $ & #$ $ '%" # &

" #' #' # & # # & #$ # & # $ # # % % $ " $ ($ $ " $ ($ $ $ $ $ " " "

$ " $( $ " $( # $ ! #

& $ $ & $ & " $) $ &

!

! ! #$ $( #$ " " " & & # & " & & # $

&

! ! # $

$ $" ($

( # & $ "

" $ $ " !

" " # $ " $ "

! ' " $ !" !" # % #' # %

! #$ " $ # & & (" " $ # & $

$ & #$ $ '%" # & " #' # & #$ # % #$ % $ ($ $ $ " # $ " $ ($ $ " $( #

! # " # # & $ $ & " $)

! ! #$ $( " " & & # & $ # &

!

! !

!

!

$ $" ($ $ #(# ( # & $ "

"

"

!

! " # $ " ! ! ' " $ !" # % #' # # % #' % #' # #$ !" " $ # & &

$ $ & #$ $ '%" # &

" #' # & #$ # %

"

$ " $ ($ $ $ " " $ " $( # $ ! # $ "

& $ $ & " $) $ &

! ! #$ $( " #$ " " & & # & $ & &

! ! # $

! ! # $ $ $" ($

( # & $ "

" $ $ " !

" " # $ " $ "

! ' " $ !" !" # % #' # %

! #$ " $ # & & (" " $ # & $

$ & #$ $ '%" # & " #' # & #$ # % #$ % $ ($ $ $ $ ($ " # $ " $ " $( #

ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ • ΕΚΔΟΣΕΙΣ • ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΑ

!

! # #

" # # " # # & & $ $ $ & $ & " "

$) ΠANAΓIΩTHΣ ΣTYΛ. TOYΦEKΛHΣ

! ! #$ $( " " & & # & $ # &

!

! !

!

ΤΡΟΧΑΝΗ 7, ΤΗΝΟΣ 84200 • ΤΗΛ: 2283025727 • ΦΑΞ: 2283023726 $ $" info@typos-press.gr ($ $ #(# ( # &

$ "

"

" • www.typos-press.gr

! " # $ " ! ! ' " $ !" # % #' # #' % #' # #$ !" " $ # & &

ΣHMEIΩΣEIΣ

ΣHMEIΩΣEIΣ

ΤΗΝΟΣ 360 ΤΗΝΟΣ

www.tinos360.gr

www.tinos360.gr www.tinos360.gr www.tinos360.gr www.tinos360.gr www.tinos360.gr