Rivierdolfijnen

Daphne Willems van het WWF zet zich gepassioneerd in voor het behoud en de bescherming van rivierdolfijnen. Wij spraken haar over haar fascinerende carrière, rivieren en hun bijzondere, maar ernstig bedreigde bewoners: de rivierdolfijnen.

Daphne Willems (46) heeft haar hele leven al een passie voor rivieren. Het is dan ook niet geheel verrassend dat zij als rivierecoloog/bioloog gespecialiseerd is in de samenhang van dingen: de abiotiek, zoals waterstromingen en overstromingsduur van een uiterwaard, en de biotiek (het leven) - zoals de planten en dieren die reageren op deze (veranderende) omstandigheden. Sinds 2019 is Daphne leider van het WWF’s wereldwijde rivierdolfijneninitiatief. Werken voor het WWF was een kinderdroom die uitkwam: “Mijn rivierkennis kwam goed van pas, want aanvankelijk coördineerde ik alle fondsen die vanuit Nederland geïnvesteerd werden in zoetwaterprojecten in Zuid-Amerika. Als expert kon ik de WWF-teams aldaar gericht adviseren en zelf meedenken. Ik leid nu het wereldwijde rivierdolfijneninitiatief, dat 14 landen in Zuid-Amerika en Azië omvat – alle landen waar rivierdolfijnen leven.” Daphne helpt de WWF-kantoren en andere lokale partners om meer impact te hebben met hun werk. “In alle landen zijn er beschermingsprogramma’s voor rivierdolfijnen, maar door onderling kennis en ervaringen uit te wisselen, samen donoren aan te schrijven, bedrijven te benaderen en overheden te lobbyen, is het wereldwijde programma de afgelopen 3 jaar meer dan verdubbeld,” vertelt ze. Daphne heeft hierin een faciliterende, coördinerende en aanjagende rol: zij praat met alle experts, kantoren, donoren en overheden om hen zo slim mogelijk aan elkaar te verbinden. “Hartstikke leuk om te doen!”

Daphne groeide op langs een rivier en al van jongs af aan was ze geboeid en geïnspireerd door de natuur en het water. Toch was het pas tijdens haar studie biologie dat ze de ecologie ontdekte: “De intrigerende puzzel van de ecologie - leren hoe alles in een riviersysteem met alles samenhangt.

De natuurlijke processen van erosie en sedimentatie, droogte en overstromingen, variërende stroomsnelheden die het landschap vormen: geniaal! En dus de planten en dieren die gebruikmaken van deze variatie, en zich vaak supersnel kunnen aanpassen aan veranderingen, omdat ze gespecialiseerd zijn te leven in een dynamische wereld. Hierdoor kan riviernatuur zich ook sneller herstellen na een ramp dan bijvoorbeeld een heidegebied: de rivier voert de zaden van verdwenen planten uit andere gebieden mee, afgekalfde steilwanden na een hoogwater zijn het nieuwe huis van oeverzwaluwen en ijsvogels, pionier planten kiemen in het vers afgezette zand; alles is altijd in beweging.”

Sterk Bedreigd

Daphne zet zich in voor de rivierdolfijnen, waarvan er nog maar 6 soorten in de wereld zijn, allemaal ernstig bedreigd. Toch zijn er ook lichtpuntjes. De Indus rivierdolfijn in Pakistan is weliswaar uit 70% van de rivieren verdwenen, in dat laatste deel zijn de aantallen enorm toegenomen, van 1200 naar 1900 individuen. “Het kan dus wél! Dat is hoopgevend genoeg om ’s ochtends mijn bed voor uit te komen, om te strijden voor eenzelfde herstel voor de andere soorten. En ook voor wat meer ruimte voor deze dolfijnen, die nu nogal dicht op elkaar leven,” aldus Daphne. “Vorig jaar is de laatste rivierdolfijn van Laos gestorven, dat was een heel verdrietig moment. Hij was in een vissersnet gezwommen en kort daarop verdronken. We wisten dat deze populatie ten dode was opgeschreven nadat een kleine groep geïsoleerd was geraakt van de andere dolfijnen in de Mekong, die in Cambodia leven. Maar dat maakt het niet minder triest.”

Rivierdolfijnen worden dus ernstig bedreigd, maar wat zijn de grootste oorzaken? Daphne vertelt: “De hoofdoorzaak van directe sterfte is de visserij: dolfijnen kijken nauwelijks met hun ogen (sommige rivierdolfijnen zijn bijna blind), maar oriënteren zich op basis van echolocatie: ze stoten geluidsgolven uit en op basis van de weerkaatsing bepalen ze waar een prooi, een andere dolfijn of een obstakel zich bevindt. Op die manier traceren ze vis, maar de netten (waar die vis wellicht in gevangen zit) kunnen ze niet goed detecteren. Ze raken verstrikt en verdrinken. Soms worden rivierdolfijnen ook met opzet gedood - omdat ze gezien worden als concurrentie bij het vangen van vis of vanwege hun vlees en olie.” Dolfijnenolie en vlees zijn een gewild aas om grote meervalsoorten mee te vangen, zowel in Azië als in Zuid-Amerika. “Er zijn meer (illegale) redenen waardoor de dolfijnen uitsterven, hoewel ze overal op de lijst van beschermde soorten staan. Andere bedreigingen zijn dammen, die het riviersysteem structureel veranderen in geïsoleerde trajecten. Dolfijnen hebben een minimale waterdiepte nodig. Dit scheelt per soort; de Indus rivierdolfijn kan bijvoorbeeld op zijn zij zwemmen waardoor hij in ondieper water kan leven, maar dit is toch al snel zo’n 3 meter. Als er dammen bovenstrooms zijn die water vasthouden, stroomt er minder water naar het benedenstroomse deel van de rivier, waardoor de rivier ondieper wordt. Klimaatverandering kan dit verergeren, zoals we in de Mekong Rivier zien; daar is de droogte al een paar jaar immens, en de dolfijnen hebben zich teruggetrokken in een paar diepe delen van de rivier. Niet alleen dammen, ook grootschalige zandwinning voor de bouw zet het riviersysteem op zijn kop.

Watervervuiling

Uiteraard is watervervuiling ook een probleem. Als top-predator van de river stapelen ongezonde stoffen zich op in een dolfijn, waardoor van “stoffen” zoals pesticiden, zware metalen en plastic hoge concentraties worden gemeten in een dolfijnenlijf – als een dolfijn te veel plastic binnenkrijgt, zit zijn maag vol en kan hij verhongeren. In de Amazone is goudmijnbouw een enorm toenemend probleem: het kwik dat hierbij gebruikt wordt, blijft eeuwenlang in het systeem. Vissen en dolfijnen en mensen hebben ongezond hoge gehaltes in hun bloed, huid en haren, en dat kan het zenuwstelsel aantasten. In Azië zijn de ongezuiverde afvalwaterlozingen van fabrieken en miljoenensteden een groot probleem, net als pesticiden en kunstmest uit de landbouw. Bijzonder genoeg zijn rivierdolfijnen niet erg gevoelig voor veranderingen in de watertemperatuur. Dat is een zegen, want bijvoorbeeld koelwaterlozingen kunnen de temperatuur plaatselijk enorm verhogen. Schildpadden hebben hier wel veel last van: de temperatuur bepaalt het geslacht van hun nakomelingen, dus dat kan de populatiesamenstelling enorm beïnvloeden als er veel meer mannetjes dan vrouwtjes geboren worden”. Tot slot is onderwatergeluid een element om niet te onderschatten. Boten maken echt enorme herrie. Als je zoals rivierdolfijnen afhankelijk bent van echolocatie, is dat meer dan alleen irritant; het verstoort de onderlinge communicatie en je kans op het vangen van een prooi. Aanvaringen met boten kunnen ook erg pijnlijk zijn, en soms dodelijk, maar gelukkig zijn dat in de meeste rivieren incidenten. Tja, en goedbedoelende mensen. Die zwemmen met de dolfijnen; het moet een geweldige ervaring zijn om zo dicht bij deze intelligente, speelse dieren te komen. Maar mensen kunnen ziektes overbrengen, zoals vleermuizen ons SARS en COVID-19 brachten. Niet zwemmen met dolfijnen dus, alsjeblieft!” aldus Daphne.

HOEVEEL RIVIERDOLFIJNEN ZIJN ER NOG?

Er zijn 6 soorten rivierdolfijnen in de wereld, en ze staan allemaal op de Rode Lijst van IUCN als sterk bedreigd. Hun aantallen gaan gestaag achteruit, en sommige populaties bestaan uit slechts 70 of 80 individuen.

• Ganges rivierdolfijn: minder dan 3.500 - 3.000 exemplaren in de rivieren van India, Bangladesh en Nepal.

• Amazone-dolfijn: het aantal is niet bekend, schattingen lopen uiteen van 100.000 tot 500.000 in de Amazone-rivier en zijn zijrivieren in Zuid-Amerika.

• Indus-dolfijn: De laatste schattingen suggereren dat er momenteel minder dan 2.000 Indus-dolfijnen in het wild leven. Deze soort komt voor in de Indus-rivier in Pakistan, India en Afghanistan.

• Irrawaddy: minder dan 7.000, verspreid over verschillende populaties in Azië en Oceanië. Deze soort wordt aangetroffen in kustwateren, estuaria en riviersystemen.

• Baiji of Chinese rivierdolfijn: waarschijnlijk uitgestorven; hij is voor het laatst gezien in 2002.

• Tucuxi: 147 in Ecuador en 9.000 in de Purus River in Brazilië. Ook komen ze voor in de Amazon River in Colombia met een stabiele populatie, maar in de central Amazon River neemt het aantal terug.

• Yantze bruinvis: officieel geen dolfijn, maar wel de enige zoetwaterbruinvis. Het aantal wordt geschat op 1.015 stuks.

Waar komen rivierdolfijnen voor?

In 14 landen. In Azië: in Bangladesh, Cambodia, China, India, Indonesië (op Kalimantan), Nepal, Myanmar, Pakistan. In Zuid-Amerika: in Bolivia, Brazilië, Colombia, Ecuador, Peru en Venezuela. Naar verwachting zwemmen ze ook in Guyana – het WWF hoopt dit jaar wetenschappelijk bewijs hiervoor te leveren.