Wetenschap in Beeld Historia Nr. 5/2019
NACHTMERRIE VAN U-BOTEN SUNDERLAND VLIEGBOOT
Nr. 5/2019 € 7,25
-
de gro o t s t e his t or is c he gebe u r t en is sen
1769-1852
TANG MISLEIDING WIG
Wellington
zette alle trucs in tegen Napoleon Ooggetuigen
Chicago valt ten prooi aan vuurzee
Techniek
10 maakte Egypte weer groot
uitvindingen die je leven veranderden historianet.nl
1290 v.Chr. Egypte lag in puin toen Seti I farao werd. In slechts
10 jaar maakte hij van zijn rijk weer de supermacht van het Middellandse Zeegebied. Maar Seti’s zoon Ramses II ging met de eer strijken. BP
HISTORISCHE PLAAT
parchim, duitsland 19 9 december 1931 TT GE
YI
MA
GE
S
Historia 5 · 2019
5
GESCHIEDENIS IN KLEUR Op hol geslagen trein verwoest station
BU
ED
W IT
HH
U ES
.C O M
Mensen rennen voor hun leven als een trein met 53 km/h dwars door het Union Station dendert. De trein had eerder al problemen met de remmen, maar na twee inspecties mocht hij gewoon doorrijden. Wonder boven wonder vallen er slechts 43 gewonden en geen doden bij het treinongeluk. WW
.IM
washington, d.c., vs 15 januari 1953
,
W
P
Y AT T
AL
LI S
ON
TWEEDE WERELDOORLOG
Log, zwaar en traag
De Sunderland was een echte
plaag
Tijdens de Tweede Wereldoorlog jagen Hitlers U-boten op geallieerde konvooien, maar al gauw worden de Duitse jagers zelf de prooi, want boven de konvooien hangen dag en nacht grote Sunderland-vliegboten. Ze zijn log en zwaar, maar als ze bloed ruiken, geven ze niet op.
18
Historia 5 ¡ 2019
Groot-Brittannië/1939 Als de oorlog uitbreekt in 1939, heeft de Britse luchtmacht maar één vliegtuig dat de konvooien op de Atlantische Oceaan kan beschermen: de Short S.25 Sunderland, het grootste militaire watervliegtuig op dat moment.
Bemanning: 9-11 man Bereik: Ca. 3000 km Eerste vlucht: 1938
De grote Sunderlands waren perfect voor de lange jacht op U-boten. ILLUSTRATIE: MARK POSTLETHWAITE
Historia 5 · 2019
19
TWEEDE WERELDOORLOG KATEGORI
Vliegend schip was tot de tanden gewapend CLAUS LUNAU/HISTORIA
De Sunderland Mk I werd in 1939 ingezet tegen Hitlers U-boten. Hij was uitgerust met bommen en zeven mitrailleurs. Latere modellen hadden soms zelfs 16 machinegeweren.
Er werden bijna 800 Sunderlands gebouwd tijdens de oorlog. Het vliegtuig werd steeds verder ontwikkeld en kreeg betere motoren en later ook radar.
Twee manieren om aan te vallen
Sunderland-piloten gooiden hun dieptebommen meestal dwars op de U-boten, zodat ze meer kans hadden op een voltreffer. Meer ervaren piloten gooiden ze echter langs de boot, om de vijand met meerdere ontploffingen te raken.
Haakse aanval
Lichtkogels
Parallelle aanval
Kombuis Slaapplaatsen
Marconist
Scheepsanker Stoel piloot
Browning-machinegeweren deelden klappen uit In de neuskoepel zat een schutter met een Vickers-machinegeweer. Voor wat meer vuurkracht werd deze mitrailleur vervangen door een dubbelloops Browning-machinegeweer. Aan de voorkant van het vliegtuig werden er daarnaast nog vier vaste Browningmachinegeweren geplaatst die door de piloot werden bediend. PHOTO COURTESY OF JAMES D. JULIA, A DIVISION OF MORPHY AUCTIONS
Bommen op rails
De Sunderland kon vier dieptebommen of acht gewone bommen meenemen. Die werden op rails vanuit het laadruim onder de vleugels geschoven.
IMAGESELECT
Toilet
Vickers-machinegeweer
De schutters in het midden hadden een Vickers K-machinegeweer. Het wapen had geen groot bereik, maar kon wel 1200 kogels per minuut afvuren.
Verborgen schietgaten
Halverwege het vliegtuig kon er aan iedere zijde een luik worden geopend. Twee schutters konden hier de vijand beschieten met machinegeweren.
GETTY IMAGES & BRIDGEMAN IMAGES
TOPFOTO/RITZAU SCANPIX & HISTORIA
Rubberboot met riemen
Lichtkogels
Achter in het vliegtuig zat een draaibare geschutskoepel met één enkel machinegeweer. Al snel werden dat er vier.
AUSTRALIAN WAR MEMORIAL
Staart bijt van zich af
patrouille toen de radar een doel vond. De bemanning maakte zich klaar om aan te vallen en vuurde een lichtkogel af. ‘In het lichtschijnsel zagen we ons doelwit: het was een walvis!’ Ondanks de grote onnauwkeurigheid zorgde radar er wel voor dat de U-boten ’s nachts niet meer ongestoord rond konden varen om hun accu’s op te laden. Daarnaast waren de Sunderlands nu bewapend met de nieuwste dieptediepte bommen, die vanuit de lucht konden worden gegooid en explodeerden op een vooraf ingestelde diepte. Dat betekende dat de duikboten een stuk dieper onder water moesten gaan als ze door een Sunderland werden gevonden. Hun primaire rol bleef echter het escorteren van konvooien, vooral op de Atlantische Oceaan. Maar zelfs de Sunderland met zijn grote actieradius kon de ‘air gap’ in het midden van de oceaan niet dichten. Dit gebied was 500 km breed en konvooien hadden hier geen luchtbescherming. Ze waren er aangewezen op bewabewa pende escorteschepen. In de gebieden waar de Sunderlands wel voor luchtdekking konden zorgen, was de bemanning altijd in gevaar, zelfs zonder vijand. Tijdens hun missies speurden ze duizenden vierkante kilometers zee af, terwijl het geluid van de bulderende motoren en trillende metaaldelen ervoor zorgde dat ze langzaam doof werden. Motorproblemen betekenden meestal een gevaarlijke noodlanding op een ruwe zee. Als de bemanning de landing al overleefde waren ze vaak honderden kilometers van huis. De kans op redding was dan praktisch nihil. Tijdens patrouilles, die wel 14 uur duurden, worstelde de bemanning met angst en eenzaamheid. ‘Je voelde je vaak alleen als het lang stil was op de intercom. Af en toe werd de stilte onderbroken door iemand die zijn microfoon aanzette en erin hoestte, om toch even bevestiging te krijgen dat hij niet helemaal alleen was,’ schreef de Brit Chaz Bowyer. Scheepsbemanningen waren echter altijd blij om het geluid van hun motoren te horen. Ze wisten dat U-boten dan liever uit de buurt bleven.
Verveling maakt plaats voor angst 1942 was het slechtste jaar in de strijd tegen U-boten. De geallieerden verloren dat jaar meer dan 1300 schepen.
Historia 5 · 2019
25
RAMPEN
Chicago valt prooi aan vu u Duizenden inwoners verloren hun huis en bezittingen bij de brand. IMAGESELECT
ChiCago ago
VS
28
Historia 5 · 2019
R
DOOR TROELS USSING
KORT OVERZICHT
obert Williams schrikt wakker als het brandalarm in zijn huis klinkt. ‘Brand!’ roept zijn vrouw, die hem met haar elleboog in zijn zij port. Williams is al jaren commandant van de brandweer van Chicago en gewend om te reageren als de brandwacht het signaal geeft dat er brand is. Het is 8 oktober 1871, 21.00 uur. De 45-jarige Williams lag net op één oor, maar moet nu zijn uniform aantrekken en eropuit gaan. Een door paarden getrokken brandweerwagen stopt even later bij het huis van de commandant aan Randolph Street. Williams springt erop en de paarden stuiven naar het zuidwesten van de stad, waar aan DeKoven Street een schuur
ten u urzee
1. 2. FA RE BE ST
RE SP KR KA M BO
Najaar 1871: Chicago schreeuwt om water. Al maanden droogt de zon de houten huizen uit, waardoor ze nu door het kleinste vonkje in brand kunnen vliegen. Op de avond van 8 oktober vat een schuur vlam, waarna zich een ramp voltrekt. Het vuur grijpt om zich heen, en de slaperige inwoners van de stad moeten hals over kop vluchten voor de vuurzee.
NA AN RO EG VI M AM
OP AR ST SØ UD KO
OP M TE IN BE
M M TR RE
KU DA HA BO HÅ
in brand staat. In 23 jaar bij de brandweer heeft Williams nog nooit zo’n jaar meegemaakt. De houten gebouwen van Chicago zijn na maanden zonder neerslag kurkdroog. Elk klein brandje kan een hele wijk in lichterlaaie zetten. Als hij in DeKoven Street – ten westen van de zuidelijke arm van de rivier de Chicago – aankomt, staan er al meer huizen in brand. Ter plaatse zijn twee brandweerwagens, maar Williams ziet dat de harde wind het ze lastig maakt. ‘Houd vol, jongens – ze (de brand, red.) krijgt de overhand,’ roept de brandweercommandant naar zijn mensen. ‘Chef, ik denk niet dat we het hier nog langer kunnen volhouden,’ roept een van de brandweermannen uit, die pijnlijke handen heeft door de hitte van het vuur. ‘Vecht door, zo lang jullie kunnen!’ spoort Williams zijn mannen aan, voordat hij naar het volgende huizenblok
loopt, waar hij de rook al uit de gebouwen ziet komen – het teken dat ze vlam hebben gevat. ‘Kondig alarmfase twee af (verhoogde staat van paraatheid, red.)! Dit gaat overslaan!’ beveelt de commandant. Zijn ervaring vertelt hem dat de brand uit de hand dreigt te lopen. Zijn bange vermoedens worden snel bevestigd.
Studenten zien gloed van het vuur van ver ZONDAG 8 OKTOBER 1871, 21.30 uur: William Gallagher en zijn vrienden rijden door Chicago. William Gallagher en zijn vrienden zijn in een goede bui. Ze hebben een lezing in de kerk van de Plymouth-parochie in het westen van de stad bezocht en zijn nu op weg
Historia 5 · 2019
29
EGYPTE
SETI I
Als farao Achnaton in 1334 v.Chr. sterft, bevindt Egypte zich in de ergste crisis van zijn ruim 1800 EgyptE jaar lange bestaan. De farao heeft de goden afgeschaft en tot afgrijzen van het volk een religie met één god ingevoerd. De vazallen komen in opstand en vijanden bedreigen het land. Egypte dreigt te verzinken in chaos, maar dan komt Seti I aan de macht.
MEMphis
PER O. JØRGENSEN/HISTORIA & SHUTTERSTOCK
EgyptE/1290 v.Chr.
De vergeten held van Egypte:
FARAO SETI REDT HET RIJK Egypte is een verzwakt rijk als farao Seti I in 1290 v.Chr. op de troon komt. De grote tempels zijn in slechte staat en van alle kanten zetten vijanden het rijk onder druk. Als de nieuwe farao de buurstaten er niet onder krijgt, is Egypte de ondergang nabij.
Historia 5 ¡ 2019
37
GROTE VELDHEREN
We i n De hertog stond be ke zijn lange laarzen, nd om die de Britten Wellington s noemen.
IMAGESELECT
bracht Napoleon de Na meer dan 20 jaar aan het front bereikte de hertog van Wellington een heldenstatus die zijn weerga niet kent. Hij was de Britse Alexander de Grote, die zelfs voor Napoleon een maatje te groot was. Toen hij overleed, werd hij door 1,5 miljoen landgenoten ten grave gedragen.
Groot-BrittanniĂŤ/1769-1852 Het Britse Rijk heeft behoefte aan intelligente mannen in het Groot-BrittanniĂŤ leger. Arthur Londen Wesley is een uitblinker. Hij vecht in verschillende oorlogen, en als Napoleon de natie bedreigt, neemt hij het op tegen de Franse keizer.
De beslissing in de Slag om Spanje valt in juni 1813 bij Vitoria, als Wellington het Franse leger in de tang neemt en verslaat. IMAGESELECT
i ngton doodsteek toe
Geboren als Arthur Wesley. Later veranderde hij zijn naam in Arthur Wellesley. Vanaf 1814: De hertog van Wellington.
Historia 5 ¡ 2019
53
UITVINDINGEN
DOOR UNN TORELL
10 UITVINDIN G die het huishouden veranderden Elektriciteit werd als eerste ingezet in het verkeer, de communicatie en de industriële productie. Maar in huis hebben elektrische apparaten voor veel mensen het meest betekend. Dit zijn 10 apparaten die al snel onmisbaar werden in het huishouden.
Blazen was een mislukking, zuigen werd een succes Stofzuiger Gepatenteerd: 1907, VS In huis: Vanaf de jaren 1930
I
n de loop van de 19e eeuw werd er aan verschillende typen stofzuigers gewerkt, waaronder modellen die het stof wegbliezen in plaats van het op te zuigen. Zo was er een model met een blaasbalg onder een schommelstoel. Op de instructietekening zie je hoe de heer des huizes zit te schommelen om lucht in de slang te blazen, waarmee zijn vrouw het stof in het rond blaast. In 1901 lanceerde de Engelsman Hubert Cecil Booth een stofzuiger die over straat reed en zijn diensten aanbood via een slang die door het raam werd gelegd. Het model werd in de jaren erna verfijnd, maar het apparaat bleef groot en woog rond de 10 kilo. De echte stofzuigerrevolutie begon in 1907. Toen vond de Zweed August P.E. Seger de eerste kleinere stofzuiger voor thuisgebruik uit. Datzelfde jaar vroeg de Amerikaan Murray Spencer octrooi aan op een ander klein model, dat later werd opgekocht door zijn landgenoot William Hoover. In 1910 verkreeg Seger zijn eigen octrooi, waarna hij zijn stofzuiger liet produceren door het Zweedse bedrijf Electrolux. Electrolux en het Amerikaanse Hoover waren de eerste grote leveranciers van stofzuigers op de wereldmarkt.
64
Historia 5 · 2019
In 1913 liet de Zweedse stofzuigerfirma Electrolux reclamefoto’s maken in het koninklijk paleis. DAGENS BILD/TEKNISKA MUSEET
N GEN
Apparaten in huis Handmatige machines konden worden voorzien van een motor.
Eerst kwam de handmatige wasmachine
GETTY IMAGES
Wasmachine Gepatenteerd: 1910, VS In huis: Vanaf de jaren 1950 Er zullen niet veel Nederlanders meer zijn die nog weten hoe het was om kleren te schrobben op een wasbord en het wasgoed droog te wringen – of het in een grote ketel te koken. In de 18e eeuw waren er al van hout gemaakte wasmachines. Het water werd verwarmd en in de machine gegoten en het wasgoed werd met een slinger rondgedraaid. Eind 19e eeuw kwamen er meer en betere met de hand aangedreven modellen, maar pas in 1910 werd de eerste elektrische wasmachine gelanceerd. Hij heette ‘Thor’, naar de Noordse god van de donder. De ontwikkeling van wasmiddelen ging langzamer: tot eind 19e eeuw werd kleding nog met zeepvlokken gewassen. De eerste synthetische wasmiddelen kwamen pas tijdens de Eerste Wereldoorlog op de markt.
Reclame voor een elektrische wasmachine uit de jaren 1950. GETTY IMAGES
TECHNIEK
Racers op Le Mans lapten regels aan hun laars
auto. urten één e b m o n besture 2 coureurs ogelijk zo veel m te rijden. m o e z n e n bb aa 24 uur hep de 17 km lange b o s je d n ro Hoe meer oen mee. n. d s n e g a ise 33 w hoger de e pk’s, hoe
voor en hebbenrden. m o n e lg e e o unt w et je d 3 jaar monaar uitgeroepen k in w je tot CORBIS/ALL
OVER
Frankrijk/1923 Autoraces trekken steeds meer publiek in Europa; Frankrijk vaak worden ze Le Mans gehouden op de openbare weg, tussen de argeloze voerlui, fietsers en voetgangers. Daar komen ongelukken van. Maar de inwoners van Le Mans weten raad.
Print: tre798 - NL - Mix klar Layout: CSW Red.sek: MDA
Toen de Franse autorace 24 uur van Le Mans in 1923 voor het eerst gehouden werd, moest het een rustige wedstrijd in uithoudingsvermogen worden, met een eerlijke kans voor iedereen. Maar meteen na de start gaven de coureurs plankgas, ondanks de slechte weersomstandigheden.
MISDAAD
Winkeldiefstal was een van de kernactiviteiten van de keiharde dames van de Forty Elephants Elephants. LIBRARY OF CONGRESS & SHUTTERSTOCK
Dievegges Londen
Londen/jaren 1910
Een op de drie inwoners van de Britse hoofdstad woont in een Groot-BrittanniĂŤ sloppenwijk. Londen Honger en armoe zijn aan de orde van de dag. Velen vervallen tot misdaad en overal steken handige dieven en bikkelharde bendes de kop op.
LONDON'S OLDEST PRISON
Eerste bendekoningin:
Mary Carr
Regeringstijd: jaren l870-l9l0 Bekendste wapenfeit: Ontvoerde een kleine jongen en dwong hem tot prostitutie.
maken onveilig
In de hippe winkels van de grote stad zien de caissières met angst en beven bezoekjes van een groep jonge, goedgeklede vrouwen tegemoet. Onder leiding van de meedogenloze Alice Diamond steelt de elegant geklede vrouwenbende Forty Elephants wat ze maar wil – kleding, sieraden en bont. Historia 5 · 2019
89