11 minute read
De Zwammerdamschepen van ontdekking tot tentoonstelling
NEDERLAND
ZWAMMERDAM
Advertisement
Tekst en foto’s: Esdor van Elten
De Zwammerdamschepen
van ontdekking tot tentoonstelling
De restauratie van de Zwammerdam 2, een Romeins vrachtschip, nadert zijn voltooiing. Een bijzonder moment in een project dat al decennialang duurt. ‘We hebben bijna alles zelf uit moeten vinden’, aldus Tom Hazenberg.
Het was een toevalsvondst. Na uitgebreide opgravingen van het Romeinse castellum Nigrum Pullum op het terrein van de Hooge Burght in Zwammerdam waren de bouwers in december 1971 begonnen aan de aanleg van een ondergronds transportsysteem, toen er oud hout
Het Zwammerdamschip 2. Als een legpuzzel worden de onderdelen op hun plaats gebracht. werd aangetroffen. Dat bleek een boomstamkano uit de Romeinse tijd te zijn. Maar als snel bleek dat maar het begin, kort na elkaar werden vijf andere Romeinse rivierschepen aangetroffen. Twee daarvan, de Zwammerdam 3 en 5, waren net als de eerste boomstamkano’s. Maar de andere drie, de 2, 4 en 6, waren grote vrachtschepen. Het was niet de eerste Romeinse scheepsvondst, al eerder waren er vondsten
ZWAMMERDAM
NEDERLAND
in Italië, Kroatië en Duitsland, maar wel de eerste die goed werd opgegraven. Dat was mede te danken aan archeoloog Maarten de Weerd, die het wetenschappelijk belang van de vondst inzag en er talloze keren over zou publiceren. Om de opgravingen te bekostigen werd de vroege crowdfundactie ‘Redt Romeins Schip’ in het leven geroepen. De Zwammerdamschepen werden een fenomeen en stelden de standaard. In latere opgravingen zou gesproken gaan worden over ‘het type Zwammerdam’. Hoewel er ook in latere jaren bijzondere scheepsvondsten zijn gedaan, onder andere in Woerden en De Meern, is Zwammerdam nog steeds de grootste scheepsvondst ooit.
Tonnen Romeins hout Groot is echt wel het goede woord. ‘We hebben hier de meest omvangrijke voorraad Romeins hout in Europa’, verzekert Tom Hazenberg, betrokken bij het restauratieproject dat momenteel plaats vindt bij Museumpark Archeon. ‘Het gaat letterlijk om tonnen oud hout.’ Inmiddels is de eigenlijke opgraving al meer dan 45 jaar geleden. Wat is er in de tussentijd met het materiaal gebeurd? ‘Het hout was door de natte grond goed bewaard gebleven’, legt Hazenberg uit. ‘Maar na de opgraving moest daar natuurlijk zorgvuldig mee omgegaan worden. Zodra er lucht bij komt rot het weg.’ Daarom is het hout eerst nat opgeslagen, eerst bij het Museum voor Scheepsarcheologie in Ketelhaven en later
in Lelystad. Hierdoor werd het water in het hout geleidelijk vervangen voor schoon water. Ondertussen werd er naarstig gezocht naar manieren om het materiaal definitief te conserveren. Uiteindelijk duurde het vijf jaar voor er een oplossing werd gevonden: een speciale stof: Polyethyleenglycol, kortweg PEG. Het hout werd in warm water opgeslagen, waar steeds een hogere concentratie aan PEG werd toegevoegd, totdat het hout er helemaal
Directeur Monique Veldman van Museumpark Archeon en archeoloog Tom Hazenberg van Hazenberg Archeologie bij Zwammerdamschip 2.
Het schip werd in een speciale stalen constructie gerestaureerd. Daarmee kan op ieder gewenst moment het proces worden teruggedraaid.
DE ZWAMMERDAMSCHEPEN OP EEN RIJTJE
Op het terrein van de Hooge Burght in Zwammerdam werden de resten van de navolgende zes schepen aangetroffen, die in volgorde van de vondst werden genummerd.
Zwammerdam 1
Een boomstamkano van eikenhout. Ongeveer zeven meter lang en 80 centimeter breed. Na haar werkzame leven werd het scheepje gebruikt als visbun (ruimte gevuld met water waarin gevangen vis levend bewaard wordt).
Zwammerdam 2
De naamgever van het (Europese) scheepstype. De Zwammerdam 2 is een flinke eikenhouten platbodem van bijna 23 meter lang en 2 meter 80 breed.
Zwammerdam 3
10,4 Meter lange boomstamkano van 1 meter 40 breed uit één eikenstam, waarvan de boorden werden opgehoogd met planken van zilverspar.
Zwammerdam 4
Eikenhouten platbodem van 34 meter lengte, 4, 4 meter breed. Het schip had een mast en kon dus worden gezeild. Het is één van de oudste Romeinse schepen die we hebben. Het hout voor het schip werd in 97 AD gekapt.
Zwammerdam 5
Eiken boomstamkano van 5,5 meter lang. Net als de 3 kreeg dit scheepje een tweede leven als visbun.
Zwammerdam 6
Eveneens een eikenhouten vrachtschip. 20,2 meter lang, 3 meter 40 breed. Toont opvallende overeenkomst met de Woerden 7 die in 2003 werd opgegraven en komt mogelijk van dezelfde werf.
Ten tijde van het verslag moest de achtersteven van het schip nog gereconstrueerd worden. Het stalen frame waarin dat gebeurt is hier goed zichtbaar. Segment voor segment wordt het schip opgebouwd.
De delen van het schip die niet gevonden zijn of die niet meer geconserveerd konden worden, worden vervangen door modern hout. Dat gebeurt op zodanige wijze dat goed te herkennen blijft wat nieuw en wat origineel is.
Een maquette dient als voorbeeld van hoe het schip er uitgezien heeft. Wat in het klein te zien is wordt in het groot gereconstrueerd.
mee doortrokken was. ‘Het proces van conserveren heeft echt decennialang geduurd’, aldus Hazenberg. ‘Zelfs nu gaat dat nog door.’
Nationaal Romeins Scheepvaartmuseum Het uitvinden van de methode en het conserveringsproces zelf verklaren waarom de beroemdste scheepscollectie in Europa decennialang letterlijk uit beeld verdween. Behalve de twee kano’s 3 en 5, waren de schepen niet voor het publiek te zien. Net als voor het conserveringsproces waren er jaren voor nodig om te bedenken wat te doen met de Zwammerdamschepen. Hoewel vanaf het begin de wens leefde om de schepen weer terug te brengen naar het gebied waar ze ontdekt zijn, duurde het tot 2012 voordat er, in het kader van de ontwikkeling van de Nedergermaanse limes als toeristische lijn en de nominatie ervan als UNESCO Werelderfgoed, een aantal partijen: de provincie ZuidHolland, Universiteit Leiden, Algemene Werkgroep
Nederland, Hazenberg Archeologie en Museumpark Archeon, samenkwamen om het mogelijk te maken de schepen te restaureren en tentoon te stellen. Niet in Zwammerdam, dat was niet mogelijk, maar wel vlakbij; op het terrein van Museumpark Archeon, waar tot dan toe ook al een replica van één van de Zwammerdamschepen te vinden was. ‘Uiteindelijk zal hier het Nationaal Romeins Scheepvaartmuseum verrijzen waar alle zes schepen te zien zullen zijn’, aldus directeur Monique Veldman.
Restauratie De restauratie van de Zwammerdamschepen is in ieder opzicht een bijzonder project. Om te beginnen omdat het van het begin af een publieksproject is. Op Archeon is een restauratiewerf ingericht en dagelijks kunnen de bezoekers van het museumpark zien hoe het werk vordert. Daarnaast is ook het restauratiewerk, net als de conservering van het hout eerder, een kwestie van pionieren. ‘Alles wat we doen is nieuw’, benadrukt Hazenberg. ‘Het voordeel daarvan is dat we, naast de historische kennis die we opdoen over de schepen zelf, ook enorm veel structurele kennis opdoen over het restauratieproces.’ Eén van de eerste vereisten aan de restauratie was dat het proces reversibel moest zijn. ‘We timmeren of lijmen het schip dus niet in elkaar’, legt Hazenberg uit. ‘Het hele proces is terug te draaien.’ Maar hoe geef je dan structuur aan het schip? ‘We hebben een stalen frame ontwikkeld en daar wordt het schip nu in opgebouwd. Dat doen we per segment. Alles steunt op kleine rails’. Tijdens de Nationale Archeologiedagen in oktober vorig jaar werd het laatste deel van het frame gerealiseerd en voegde Minister
Ingrid van Engelshoven (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) er de voorsteven aan toe. Daarmee is het schip voor het eerst in volledig formaat te bewonderen. Niet al het oorspronkelijke hout is gered of geconserveerd. Daarom zijn ook delen van het schip met modern hout gereconstrueerd. ‘We hebben er wel voor gezorgd dat je door kleurverschil ziet wat oorspronkelijk is en wat nieuw’, aldus Hazenberg.
Opnieuw beginnen De restauratie van de Zwammerdam 2 begon in 2017 en is nu bijna klaar. Daarna wordt het schip tijdelijk opgeslagen, in afwachting van de nieuwbouw van het Nationaal Romeins Museum. Het volgende schip dat wordt gerestaureerd is de Zwammerdam 4. Die is zelfs nog groter dan de 2. ‘En hoewel we nu al veel geleerd hebben twijfel ik er niet aan dat we met dit nieuwe project weer helemaal opnieuw moeten gaan kijken en bestuderen hoe we dit schip gaan restaureren. Ieder schip is anders en heeft zijn eigen uitdagingen.’ Niettemin is het een project waar Tom Hazenberg, en
hij niet alleen, enorm blij mee en trots op is. ‘Dit project is op zoveel manieren bijzonder, in schaalgrootte, in technische uitdagingen, maar ook omdat het echt een project is waar meerdere generaties archeologen zich mee bezig mogen houden. De oude nestor Maarten de Weerd is nog volop betrokken, en ook de generatie na mij zal nog heel veel van deze schepen kunnen leren.’
Alle onderdelen van het schip werden eerst met een speciale hars bewerkt om het hout te conserveren.
De Zwammerdamschepen vervoerden allerlei soorten lading en werden meerdere reizen gebruikt.
De spijkers waarmee de schepen werden gebouwd moesten met de hand gesmeed worden.
De conservering en restauratie van de Zwammerdamschepen leverde veel nieuwe informatie op. Nieuwe technieken die in de loop der tijd zijn ontwikkeld, hielpen daarbij. Zo is pas begin deze eeuw bekend geworden hoe oud de Zwammerdam 2 is. Het schip dateert uit het jaar 200, zo bleek uit jaarringonderzoek. Het hout is vermoedelijk van Nederlandse herkomst en dat is bijzonder, want na het jaar 100 werd Nederlands hout steeds schaarser. Daarom ging men er tot voor kort van uit dat het hout en het schip uit Duitsland afkomstig waren. In de decennia na de vondst van de Zwammerdamschepen is veel gedebatteerd over de rol en taak van de schepen. Lange tijd werd aangenomen dat de schepen in Duitsland werden gebouwd en eenmalig de rivier afzakten. Nieuw onderzoek, ook aan de schepen in de Meern en Woerden, laten echter zien dat deze schepen ook prima in staat waren stroomopwaarts te varen en dat ze vermoedelijk vele jaren in dienst waren. De schepen werden gebouwd en gevaren door burgers, maar werden vaak wel ingehuurd door het leger en de Romeinse overheid. De laatste jaren is steeds meer bekend geworden over het belang van de Romeinse scheepvaart in West-Europa. Het is niet overdreven te stellen dat de scheepvaart op de rivieren de Romeinse aanwezigheid mogelijk maakte. De Rijn en andere rivieren dienden als ‘snelweg’ voor het vervoer van bouwmaterialen, voedsel en luxegoederen en werden druk bevaren. Daar waar nodig legden de Romeinen ook kanalen aan.
DORDRECHTS MUSEUM
ADVERTORIAL
Nu te zien in het Dordrechts Museum: de nieuwe expositie Leven van Leer. De tentoonstelling laat de mooiste middeleeuwse messcheden, tassen, schoenen en wapenuitrusting zien die ruim 700 jaar geleden gemaakt, gedragen of gebruikt zijn. Het is de meest uitgebreide archeologische leercollectie van Nederland, waarvan sommige voorwerpen uniek zijn in Europa.
Leven van leer De rode draad in de tentoonstelling zijn leervondsten die in 1997 en 1998 zijn opgegraven op het Statenplein in Dordrecht, waar in de 14de eeuw een leerbewerker zijn woning en werkplaats had. Hij leidde een ‘leven van leer’: hij verdiende zijn brood met het maken en decoreren van onder andere etuis (foedralen), waaronder mes-, dolk- en zwaardscheden. De leren schoenen zijn niet door hem gemaakt; schoenen werden gemaakt door schoenmakers. De collectie middeleeuws schoeisel is uitgebreid en bevat vele decoratievormen, van opengewerkte patronen tot gestempeld, geverfd en zelfs geborduurd. De kwaliteit is uitzonderlijk, omdat leer goed bewaard bleef in de natte Dordtse bodem: luchtdicht afgesloten, onder een pakket van soms wel 6 meter ophogingen.
Ontwerpen van toen en nu De wonderlijke decoraties op de vondsten vertellen prachtige verhalen; de bezoeker aan de tentoonstelling ontdekt bijvoorbeeld waarom Tristan & Isolde zijn afgebeeld op de wreefband van een liefdespantoffel. Op een catwalk is de schoenmode uit de 14de en 15de eeuw te zien. Naast historische schoenen zijn ook drie eigentijdse ontwerpen te zien van kunstenaars Arno Coenen, Celine Schroeder en Pieter Zandvliet. In opdracht van het museum lieten zij zich inspireren door de middeleeuwse leerdecoraties en vertaalden dit naar een eigentijds design op schoenen van nu. Arno Coenen maakte ook speciaal voor ‘Leven van Leer’ video-art waarin hij de beeldtaal uit de middeleeuwen vergelijkt met hedendaagse beeldtaal.
Restauratie
De ruim vijftig schoenen in de tentoonstelling zijn allemaal gerestaureerd. Een middeleeuwse schoen komt namelijk in losse stukken uit de bodem omdat de stiksels zijn vergaan. Twintig daarvan zijn speciaal voor ‘Leven van Leer’ weer in model gebracht: zeer bijzondere opengewerkte schoenen en een paar babyschoentjes. Dat het om een paar gaat is zeer uniek.
PRAKTISCH Leven van Leer - de meest complete archeologische leercollectie van Nederland 2 juni 2020 t/m 24 januari 2021 Let op: tickets alleen online www.dordrechtsmuseum.nl
Opengewerkte schoen, 14de eeuw,
COLLECTIE ARCHEOLOGIE, DORDRECHTS MUSEUM.
Half hoge schoen, 14de eeuw,
COLLECTIE ARCHEOLOGIE, DORDRECHTS MUSEUM.
Tas, 15de eeuw,
COLLECTIE ARCHEOLOGIE, DORDRECHTS MUSEUM.
