Από την επιγραφή αυτή συµπεραίνουµε ότι το Ιδάλιο λειτουργούσε µε δηµοκρατικούς θεσµούς αφού η απόφαση και η συµφωνία έγινε, µεταξύ του βασιλιά, του λαού και του Ονάσιλου και όχι µόνο µεταξύ του βασιλιά και του Ονάσιλου. Η επιγραφή αυτή είναι το αρχαιότερο έγγραφο στην Κύπρο που αναφέρεται σε ιδιοκτησία γης. Η συµφωνία ήταν κατατεθειµένη στο ναό της Αθηνάς αφού ήταν η κύρια θεότητα της πόλης, και υποδεικνύει ότι οι όρκοι και οι συµφωνίες που γίνονταν ενώπιον κάποιας θεότητας ήταν απαραβίαστες. Άλλα σηµαντικά στοιχεία που επίσης προκύπτουν είναι η αναγνώριση στη σηµαντικότητα του επαγγέλµατος του γιατρού και επίσης φαίνεται ότι υπήρχε φορολογία στη γεωργική παραγωγή. Η πλάκα αυτή πρέπει να ανεβρέθηκε λίγο πριν το 1850, αφού το 1850 αγοράστηκε από τον ∆ούκα ντε Λουγιένς και κληροδοτήθηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού. Μέχρι τον 6ο – 5ο π.Χ. αιώνα υπολογίζεται ότι στην πόλη του Ιδαλίου κατοικούσαν 8-10 χιλιάδες κάτοικοι. Από τα φαινόµενα συµπεραίνεται ότι η πόλη του Ιδαλίου από την ίδρυσή της ήταν δηµοκρατική, αυτόνοµη και αυτοσυντήρητη. Με την πάροδο των χρόνων άκµασε σε µεγάλο βαθµό αφού συντηρούσε και λειτουργούσε µε µεγάλο αριθµό πληθυσµού. Από τις µελέτες που έγιναν προκύπτει το συµπέρασµα ότι µέχρι τo 470 π.Χ. όταν η πόλη κατακτήθηκε από τους Φοίνικες µε τη βοήθεια των Μήδων, πολλοί προσπάθησαν ανεπιτυχώς να την κατακτήσουν. Από το 470 π.Χ. ξεκίνησε και η παρακµή της πόλης του Ιδαλίου. Μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Φοίνικες ακολούθησε το 312 π.Χ. η κατάκτηση από τους Αιγυπτίους µε βασιλιά τον Πτολεµαίο Α’ (διάδοχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου) ο οποίος κατάργησε όλα τα κυπριακά βασίλεια. Έκτοτε η Κύπρος αποτέλεσε τµήµα του πτωλεµαϊκού βασιλείου και αργότερα επαρχία της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας. Μέσα από όλη αυτή την καταστροφή φάνηκε ότι το Ιδάλιο, το ακµάζων, πλούσιο και δηµοκρατικό βασίλειο, ίσως το σηµαντικότερο στο εσωτερικό του νησιού, κατέληξε να είναι µια µικρή επαρχιακή πόλη. Από τα ευρήµατα φαίνεται ότι η πόλη δεν εγκαταλείφθηκε, αλλά επιβίωσε και κατά τη Ρωµαϊκή αυτοκρατορία τον 1ο µ.Χ. αιώνα. Κατά την περίοδο των Ελληνιστικών χρόνων, 332 π.Χ., ο βασιλιάς παρουσιάζεται ως γαιοκτήµονας. Αυτό αλλάζει κατά τα Ρωµαϊκά χρόνια. ∆ηµιουργούνται µικρά ατοµικά χωράφια και µεγάλες αγροτικές φάρµες, µέχρι τα πρώτα Βυζαντινά χρόνια όπου υπάρχουν πια οι ελεύθεροι κάτοχοι γης την οποία καλλιεργούν για λογαριασµό του κράτους ή της εκκλησίας και ονοµάζονται «πάροικοι» και οι «εναπόγραφοι» που είναι υποχρεωµένοι να παραδίνουν τον καρπό της γης στους κυρίους τους. Κατά τα µεταγενέστερα Βυζαντινά χρόνια, 800-1191 µ.Χ. οι µικροϊδιοκτήτες γης απορρίπτονται. Στο στάδιο αυτό υπάρχει η κρατική γη, η εκκλησιαστική, η µοναστηριακή και η γη των ευγενών. Κατά την εποχή των Βυζαντινών και των Φράγκων, το µεγαλύτερο πρόβληµα που αντιµετώπιζαν ήταν οι επιδροµές από τους Σαρακηνούς, οι οποίοι σάρωναν τη Mεσόγειο την περίοδο αυτή. Συγκεκριµένα κατά τον Λεόντιο Μαχαιρά, οι Σαρακηνοί έκαναν κατάληψη στο ∆άλι στα 1426. Από το 1191-1489 µ.Χ. έρχονται στην Κύπρο οι Σταυροφόροι και Λουζινιανοί όπου υιοθετούν το φεουδαρχικό σύστηµα. Ένα καθεστώς βασισµένο στην κοινωνική τάξη χωρίς ενδιαφέρον για τα ατοµικά δικαιώµατα. Την περίοδο αυτή η γη µαζεύεται στα χέρια του Φράγκου βασιλιά, των ευγενών, των ιπποτών και της Λατινικής εκκλησίας. Έτσι, το 1474 το ∆άλι παραχωρήθηκε µαζί µε άλλα χωριά από τη βασίλισσα της Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο στον ευγενή Γεώργιο Κονταρίνι. Ακολουθεί η Οθωµανική αυτοκρατορία, όπου παρατηρούµε αύξηση της εκκλησιαστικής και Μωαµεθανικής περιουσίας. Ο φόβος των Ελλήνων και Τούρκων από αρπαγές τους ώθησε να κάνουν δωρεές περιουσιών – γης – προς τις εκκλησίες τους για να τις προστατεύσουν. Αποτέλεσµα αυτής της κατάστασης ήταν η δηµιουργία τσιφλικιών, αφού ο Σουλτάνος έδινε εύφορες εκτάσεις σε διαπρεπείς στρατιωτικούς ή διοικητικούς από την Τουρκία. Από το 1878 µέχρι το 1960 καταλήγουµε στην κατοχή από την Βρετανική Αυτοκρατορία, µέχρι το 1960 που η Κύπρος ανακηρύσσεται σε ανεξάρτητη δηµοκρατία. Βαρύ είναι το τίµηµα που πλήρωσε και η πόλη του Ιδαλίου στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες των Κυπρίων για την ελευθερία. ∆ύο νεκρούς ήρωες και 19 αγνοούµενους στους αγώνες του 1963 και 1974.
Το 1865 ο Αµερικανός Πρόξενος Τσεσνόλα (ο οποίος εκτελούσε και χρέη Πρόξενου της Ρωσσίας), ένας από τους µεγαλύτερους αρχαιοκάπηλους που πέρασαν από την Κύπρο, έκτισε την κατοικία του στο ∆άλι. Μελετώντας την ιστορία και µυθολογία του ∆αλιού ο Τσεσνόλα δεν πείστηκε από τις δηλώσεις του κόµη Melchior de Vogüé. Έτσι, ενοικιάζει αµέσως ολόκληρη περιοχή 30 εκταρίων στη νοτιο-δυτική περιοχή του χωριού όπου συµπέρανε ότι βρισκόταν η αρχαία πόλη του Ιδαλίου και αρχίζει τις ανασκαφές. Μέσα σε µερικούς µήνες µε τη βοήθεια ενός κατοίκου του Χατζηγιωρκή, είχε ανοίξει εκατοντάδες ασύλητους τάφους στους οποίους βρήκε χιλιάδες αγγεία, αµφορείς, κοσµήµατα, πολύτιµες πέτρες, γυαλί, φύλλα χρυσού, σκελετούς κλπ. Όµως η αδεξιότητά του στο θέµα των ανασκαφών και στην προσπάθεια του να ανασκάψει εκτός των πάνω στρωµάτων και τους τάφους που βρίσκονταν στο κάτω στρώµα, κόστισε την καταστροφή πολλών ευρηµάτων και της τοιχοποιίας των πάνω στρωµάτων. Χιλιάδες ευρήµατα πωλήθηκαν σε µεγάλη δηµοπρασία που έγινε στις 25 και 26 Μαΐου 1870 στο Παρίσι, τα οποία βρίσκονται στο Μουσείο του Λούβρου, στο Μουσείο Autun, στο Μουσείο των Εθνικών Αρχαιοτήτων της Saint-Germain-en-Laye, στο Μουσείο της Μασσαλίας και της Ορλεάνης και διάφορες άλλες ιδιωτικές συλλογές. Στις 24 Νοεµβρίου 1871 µέσω του οίκου Rollin & Feuardent πωλείται η πρώτη συλλογή αποτελούµενη από 5.756 αρχαιότητες σε δύο δηµοπρασίες, τον Ιανουάριο και τον Μάιο του 1871.
Σε σύντοµο χρονικό διάστηµα οι χωρικοί κατάλαβαν τι γινόταν µε τις αρχαιότητες, και αντί να εργάζονται για τον Τσεσνόλα, έσκαβαν µόνοι τους και πουλούσαν τα ευρήµατα σε ξένους. Οι πρόξενοι που βρίσκονταν στην Κύπρο ζήτησαν κι αυτοί δικαίωµα ανασκαφής. Ο µεγαλύτερος ανταγωνιστής του Τσεσνόλα ήταν ο Hamilton Lang, ο τότε διευθυντής της Αυτοκρατορικής Οθωµανικής Τράπεζας και στη συνέχεια Βρετανός πρόξενος στην Κύπρο. Ο Lang στη συνέχεια αφοσιώθηκε στα τραπεζικά του καθήκοντα και εγκατέλειψε τις ανασκαφές αφήνοντας στον Τσεσνόλα το πεδίο ελεύθερο. Μέσα στα επόµενα τρία χρόνια ο Τσεσνόλα ανάσκαψε και σύλησε 10.000 αρχαίους τάφους µόνο στο ∆άλι και άλλους τάφους και ναούς στην ευρύτερη περιοχή.
«…χρησµός γάρ εδόθη… όπου ίδοι τον άλιον ανίσχοντα, πόλιν κτίσαι· ο ούν Χαλκήνωρ περιών … τις των συν αυτώ έφη «είδον, βασιλεύ, τον άλιον» αφ’ ου ωνοµάσθαι την πόλιν …»
Μεταξύ του 1870-1872 ο Τσεσνόλα δωρίζει αρχαιότητες στην Ακαδηµία Επιστηµών του Τορίνου, στην Κωνσταντινούπολη, σε φίλους και γνωστούς, χωρίς να γίνεται καµιά καταγραφή. Έτσι φτάνουµε στο σηµείο να βρίσκουµε ευρήµατα σε πολλά µουσεία της Ευρώπης και της Αµερικής. Το 1870 οι Τούρκοι στο νησί απαγόρευσαν τη εξαγωγή των θησαυρών του Αµερικανού Πρόξενου. Ο λόγος για τον οποίο ο Βεζύρης άλλαξε ξαφνικά τη στάση του απέναντι στον Τσεσνόλα ήταν, όταν κηρύχτηκε ο πόλεµος µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας η απόφαση της οθωµανικής αυτοκρατορίας ήταν να εκκενώσουν τους χώρους οι Χριστιανοί Έλληνες. Ο Τσεσνόλα όµως µε παρέµβασή του έπεισε τον ∆ιοικητή της Κύπρου να µην εκδιώξει τους Χριστιανούς, και ταυτόχρονα έδωσε καταφύγιο στον πρόξενο της Ελλάδας στην Κύπρο στο Αµερικανικό Προξενείο και γλύτωσαν µαζί πολλούς Χριστιανούς. Πέραν αυτού υπήρχε και η φήµη ότι σε περίπτωση πολέµου µε την Τουρκία, ο Τσεσνόλα θα ανελάµβανε την ηγεσία των ελληνικών δυνάµεων. Αυτό δεν άρεσε στον Βεζύρη ο οποίος για να τον εκδικηθεί κράτησε τη συλλογή του Τσεσνόλα στην Κύπρο. Ταυτόχρονα το Στέιτ Ντιπάρτµεντ έστειλε στον Τσεσνόλα την είδηση ότι θα έκλεινε το Προξενείο τους στην Κύπρο. Οι δύο αυτές ειδήσεις αναστάτωσαν τον Τσεσνόλα του οποίου κινδύνευαν οι ιδιωτικές επιχειρήσεις. Έτσι ζήτησε παράταση λειτουργίας του Προξενείου για ακόµα ένα χρόνο για να έχει τη ευκαιρία να πωλήσει τις συλλογές του. Το 1871 µε τη βοήθεια του δούλου του Besbes κατάφερε να µεταφέρει τη συλλογή του στο Λονδίνο µε την ιδιότητα του Ρώσσου Πρόξενου αφού δεν µπορούσε να κάνει τίποτα ως Αµερικανός Πρόξενος.
Το σύγχρονο Ιδάλιο – µια µικρή ευρωπαϊκή πόλη
Από το 1991 µέχρι σήµερα, το Τµήµα Αρχαιοτήτων Κύπρου διεξάγει αρχαιολογικές ανασκαφές στο χώρο, κάθε άνοιξη. Τα ευρήµατα βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο στη Λευκωσία. Επίσης, από το 1971 µέχρι σήµερα γίνονται από Αµερικάνικη Αρχαιολογική Αποστολή ανασκαφές στο χώρο του Αρχαίου Ιδαλίου κάθε Ιούλιο, υπό την επίβλεψη του Τµήµατος Αρχαιοτήτων. Από τον Ιανουάριο του 2008 λειτουργεί το Τοπικό Αρχαιολογικό Μουσείο του Ιδαλίου, στο οποίο εκτίθενται ευρήµατα από τον Αρχαιολογικό µας χώρο.
Ήταν µικτό χωριό µέχρι το 1974 οπότε µετά την τουρκική εισβολή οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι εγκατέλειψαν το χωριό και µετέβησαν στις κατεχόµενες περιοχές του νησιού. (Το 1960 κατοικούσαν στο ∆άλι 2600 Ελληνοκύπριοι και 200 Τουρκοκύπριοι.) Από το 1976 εφαρµόστηκε το οικιστικό σχέδιο στέγασης Ελληνοκυπρίων προσφύγων. Σήµερα ο αριθµός των κατοίκων ανέρχεται στις 8000.
Ανασκαφές Το 1862 ο κόµης Melchior de Vogüé προέβη σε ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο ο οποίος δήλωσε ότι δεν υπήρχε τίποτα το ιδιαίτερο στο ∆άλι πέραν από όσα είχαν ήδη βρεθεί.
Βιβλιογραφία: ΜΕΓΑΛΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙ∆ΕΙΑ, σελ. 74-77, 179-182 ΡΟΜΑΝΤΙΚΗ ΚΥΠΡΟΣ, Β’ Έκδοση, Κεβορκ Κ. Κεσισιαν, σελ. 66-69 Ι∆ΑΛΙΟΝ Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ∆ρ. Αντρέα ∆ηµητρίου, Αρχαιολόγου, σελ. 7-40 Πρόσθετες πληροφορίες: Αρχειακό υλικό ∆ήµου Ιδαλίου και Πολιτιστικού Τµήµατος ∆ήµου Ιδαλίου Μελέτη, επεξεργασία κειµένων και επιµέλεια εντύπου:
Άννα Σαββίδου-Μιχαηλίδου, Λειτουργός ∆ηµοιτκών Επιτροπών, Πολιτιστική Υπηρεσία ∆ήµου Ιδαλίου
1