Geen telefoonspelletjes

Column Marcel Vonk

Hoe details in een zwart gat verdwijnen

Impressie van een zwart gat. Maar kloppen populaire omschrijvingen van dit soort objecten wel?

NASA/JPL-CALTECH

Wat is een zwart gat? Het is niet de makkelijkste vraag die je een natuurkundige kunt stellen. Gelukkig zijn er diverse standaardantwoorden voorhanden. ‘Een plek in het heelal waar de ontsnappingssnelheid groter is dan de lichtsnelheid’, bijvoorbeeld. Niet de spannendste verwoording, maar wel een die de lading goed dekt.

Hoewel… Het onderliggende idee van de vergelijking tussen lichtsnelheid en ontsnappingssnelheid is dat niets sneller kan gaan dan het licht. Aan een zwart gat kan dus helemaal níéts ontsnappen. Maar volgt dat wel uit bovenstaande oneliner? Niet echt. Als ik op het zo omschreven zwarte gat een hoge toren bouw en daarop klim, kan ik dan niet vanaf die plek met minder zwaartekracht toch ontsnappen? Als ik vanaf mijn zwarte gat een raket lanceer – die dus terugvalt – kan ik dan vanaf het hoogste punt een nieuwe raket lanceren, en zo doorgaan tot er iets ontsnapt?

Allerlei uitwegen lijken mogelijk, maar toch kun je aan een écht zwart gat niet ontsnappen. Om dat goed te begrijpen, heb je de algemene relativiteitstheorie nodig. Pas als je beseft dat een zwart gat ruimte naar binnen zuigt met meer dan de lichtsnelheid en dat dat niet in tegenspraak is met Einsteins snelheidslimiet (die gaat immers over bewegen dóór de ruimte, niet over bewegen ván de ruimte), zie je in dat je nooit zult ontsnappen, hoe hard je ook tegen de ruimtestroom in zwemt.

Het bovenstaande is een voorbeeld van een probleem waar je als wetenschapper regelmatig tegenaan loopt. Het is niet eenvoudig je werk aan een breed publiek uit te leggen zonder dat er kleine onjuistheden in sluipen. Bij zwarte gaten vallen de gevolgen van een rammelende uitleg misschien nog mee, maar als je onderzoek doet naar de verspreiding van virussen of naar de economische gevolgen van immigratie kan er van alles misgaan als het publieke beeld niet goed aansluit bij je onderzoeksresultaten.

Voor het eerlijk communiceren van wetenschap zijn twee dingen van belang. Ten eerste: houd de weg van de wetenschapper naar het publiek kort. Als een wetenschapper zijn of haar verhaal vertelt aan een communicatiemedewerker die een persbericht schrijft dat door een journalist wordt gelezen die een stuk schrijft dat door een redacteur wordt bewerkt voor het de lezer bereikt, zijn er al vier plaatsen in de telefoonketen waar informatie verloren kan gaan. Laat wetenschappers die een goed verhaal kunnen vertellen dus vooral ook zelf aan het woord.

Tegen die wetenschappers zou ik willen zeggen: wees eerlijk. Vertel je verhaal, maar leg ook uit waar je benaderingen gebruikt. Zo voorkomen we dat de belangrijke details van de wetenschap op weg naar het publiek in een zwart gat verdwijnen.

Houd de weg van de wetenschapper naar het publiek kort

Marcel Vonk is mathematisch fysicus aan de Universiteit van Amsterdam en vanuit Delta ITP hoofdredacteur van quantumuniverse.nl, een populairwetenschappelijke site over natuurkunde. Daarnaast verzorgt hij de wetenschapspopularisatie van het Institute of Physics van de Universiteit van Amsterdam en schreef hij verschillende boeken over natuurkunde.