Chemie Magazine februari 2020 by VNCI

Chemische industrie onmisbaar voor windmolens

Netwerk Chemie pleit voor ware kosten productieketens

Koninklijke Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie

Feike Sijbesma: ‘Maak de voorspoed inclusiever’

JAARGANG 62 • 02 • 28 FEBRUARI 2020

‘CHEMIE IS AANTREKKELIJK, DIVERS EN ZEER RELEVANT’

MEER VROUWEN IN CHEMIE NODIG

So clean in here.

> 99.9 % combustion rate

DO YOU WANT A COMBUSTION RATE OVER 99 PERCENT? THEN USE OUR UNIQUE MOBILE FLARE SYSTEMS! From hydrocarbons to solvents to hydrogen-containing vapors: ENDEGS is the only company in Europe operating mobile combustion units that burn all kinds of gases, gas compounds and vapors in hazard groups IIA, IIB, and now IIC, while ensuring a combustion rate of almost 100 percent. Without open flame, noiseless and odorless. Want to learn more? Call ENDEGS at +31 614 5595 37 or visit our website.

ENDEGS Group Noiseless. Professional. Cost-efficient.

0.1 - 150 MW combustion capacity

ZERO VOC EMISSIONS

www.endegs.com

INHOUD 02 | 28 februari | 2020

MEER VROUWEN IN CHEMIE NODIG Van de 88.000 banen in de chemie-gerelateerde sectoren wordt minder dan 20 procent vervuld door vrouwen. Dat moet anders. “We moeten jonge meiden overtuigen dat werken in de chemie aantrekkelijk, divers en ontzettend relevant is”, zegt VNCI-directeur Manon Bloemer. Op 12 februari kwamen tijdens Global Women’s Breakfast zeventig vrouwen in Utrecht bijeen om hierover te brainstormen. Drie van hen vertellen waarom zij voor een baan in de chemiesector hebben gekozen.

‘WE NOEMEN ONS STEEDS MINDER CHEMIE’ Na 13 jaar bestuursvoorzitter te zijn geweest, heeft Feike Sijbesma zijn taken bij DSM onlangs neergelegd. Onder zijn leiding nam het bedrijf definitief afstand van de basischemie en transformeerde tot een multinational die zich richt op duurzame materialen, voeding en gezondheid. “Wat betreft de branche waar we toe behoren, noemen we ons steeds minder chemie.”

36 februari 2020 Chemie Magazine 3

Cooling, power and heating

Tijdelijk stroom, koeling of verwarming nodig? Van Abeelen staat garant voor efficiency, 24/7 zekerheid en hecht grote waarde aan milieuvriendelijke oplossingen en duurzaamheid. Wij werken met een team van specialisten die oplossingen bieden speciaal voor de behoeften van petro(chemische) en pharmacy industrie. Van nood- tot seizoensgebonden situaties, van onderhoudswerkzaamheden tot volledige energievoorzieningen. Ongeacht hoe groot, klein, eenvoudig of complex de aanvraag is, wij zijn binnen zeer korte tijd op locatie voor de juiste oplossing. Neem contact op met John Gijsbers voor meer informatie: T +31 (0)161 219 031 | E john@vanabeelen.eu

25 jaar

019

1994- 2

INHOUD 02 | 28 februari | 2020

Jurgen Hoekstra (BASF) is de nieuwe voorzitter van Veiligheid Voorop

11 13

15 20 25

Jan van Maarseveen over zijn werk als hoogleraar organische chemie aan de UvA

28 32 36 43 46

Netwerk Chemie van MVO NL wil ware kosten productieketens in kaart brengen

50 50 50

Voorwoord Manon Bloemer Heldinnen

ACTUEEL

Nederland en Duitsland werken samen aan groene H2 SABIC wil kringloop kunststofafval sluiten Digitale technologie vergroot betrouwbaarheid fabriek

ACHTERGROND

Human capital Meer vrouwen in chemie nodig Klimaat Chemie onmisbaar voor windmolens Veiligheid Platform IndustriĂŤle Incidentenbestrijding Wetenswaardig 20 MW elektrolyse-installatie in Delfzijl Veiligheid Voorop Jurgen Hoekstra nieuwe voorzitter Human capital Jan van Maarseveen over zijn werk bij UvA Ondernemen Scheidend CEO van DSM Feike Sijbesma Energie Stoomrecompressor reduceert CO2-uitstoot Duurzaamheid MVO Nederland lanceert Netwerk Chemie VNCI Nieuws Mensen Colofon

Via materialen voor windmolens draagt de chemie bij aan vermeden emissies in energiesector februari 2020 Chemie Magazine 5

Industry

Een veilige opslaginstallatie voor mens en milieu. • Nieuwbouw en keuring/ her-classificatie volgens PGS 31

• Opslaginstallaties voor chemicaliën • Onder- en bovengrondse opslaginstallaties • Staal en kunststof tankinstallaties

Wilt u meer informatie of advies voor uw project? Neem contact op met onze experts. Tel.: 088 147 15 30 | Email: sales.dordrecht@tsgnortheurope.com

Voorwoord

HELDINNEN Dit is een tijd van grote maatschappelijke uitdagingen. Samenwerken, naar elkaar luisteren, op elkaar bouwen en elkaar successen gunnen is daarbij broodnodig. Alleen dan kunnen we die uitdagingen aan. Ik durf het bijna niet te zeggen met zoveel mannelijke lezers van dit blad, maar we hebben dus méér vrouwen in onze sector nodig. Vrouwen zijn met hun unieke kwaliteiten meer dan welkom in de chemie. Maar nu de realiteit: minder dan 20 procent van de banen in de chemie wordt anno 2020 ingevuld door een vrouw. Dat moet beter! Vandaar dat VNCI op 12 februari voor de tweede keer het Global Women’s Breakfast organiseerde. Een internationaal event dat in meer dan veertig landen georganiseerd wordt met het doel: Empowering Women in Chemistry. Ruim zeventig vrouwen kwamen bij elkaar en bogen zich over de vraag hoe we de chemische industrie aantrekkelijker kunnen maken voor jonge meiden. Marjan van Loon en Faiza Oulahsen vertelden beiden een persoonlijk verhaal waarin vrouwelijk lei-

derschap centraal stond. Een kort verslag van de ochtend is te vinden op pagina 15. Drie vrouwelijke ambassadeurs (heldinnen!) vertellen waarom zij met zoveel plezier in de chemie werken. Ook mijn kinderen vertel ik dat je juist via de chemie het verschil kan maken. Met oplossingen voor wereldwijd relevante problemen zoals klimaat, milieu, schoon water, medicijnen en gezond en veilig voedsel. Ik gun het onze dochters om hier onderdeel van te worden. En ja, ook ‘zonen’ zijn welkom in de chemie, maar op de een of andere manier is het makkelijker om die aan te trekken dan dochters. Voor creativiteit en innovatie, voor het doorbreken van patronen, voor baanbrekende oplossingen hebben we gender-diverse teams nodig. Feike Sijbesma zegt het ook, op pagina 36: grotere diversiteit leidt tot betere innovatie. Kortom, voor het oplossen van iets enorms als het klimaatprobleem hebben we méér vrouwelijk talent nodig op elk niveau en bij elke afdeling. Ik roep alle mannelijke lezers van Chemie Magazine op om dit blad te laten zien aan minimaal één dochter, nichtje of buurmeisje. Als ze nog twijfelt over haar keuze, vertel haar dan dat we haar nodig hebben. Werken in de chemie is aantrekkelijk en, zeker in deze tijd, zeer relevant. Help ons nieuwe heldinnen naar de sector te brengen! Manon Bloemer, directeur Koninklijke VNCI

EVENEMENTEN 24.3 Corrosie onder isolatie Presentatie praktische tools om corrosie onder isolatie beter te kunnen managen. De VNCI heeft hieraan een actieve bijdrage geleverd. Locatie: Fieldlab Campione, Gilze Rijen Organisatie: World Class Maintenance 7-8.4 Sustainable Plastics & Materials Expo 2020 Richt zich op de grote verscheidenheid aan biobased en circulaire oplossingen, in het bijzonder op kunststoffen en materialen.

Locatie: Emmen Organisatie: KNN en Noordtij 13.5 Process Safety Doel van de conferentie is de veiligheidscultuur bij bedrijven verbeteren door kennis te delen en te leren van elkaar. VNCIleden profiteren van een gereduceerd deelnametarief. Locatie: Van der Valk Hotel, Dordrecht Organisatie: PScongres

VERGADERINGEN 5.3 WG Security 5.3 ETS industrievergadering 10.3 WG Milieu 10.3 VNCI Advocacy Team 10.3 VNCI Communicatie Netwerk 11.3 BG Veiligheid, Gezondheid en Milieu 12.3 Logistieke Veiligheid 17.3 Dagelijks Bestuur 17.3 Mkb-beleidsgroep 31.3 WG Arbeidshygiëne

COMPLEET OVERZICHT EN AANMELDEN: WWW.VNCI.NL/AGENDA februari 2020 Chemie Magazine 7

Explosieveilige AR-021 bewegingsmelder voor zone 2 /22 ATEX gecertificeerd Geschikt voor gas- en stofomgevingen Beschermingsgraad IP66 Schakelvermogen tot 4.000 VA Openingshoek 140° Reikwijdte instelbaar van 1 – 8 m Schermerschakeling: 2 – 2.000 Lux Inclusief RVS montagesteun

Artidor Explosion Safety B.V. Emopad 38 • 5663 PB Geldrop • The Netherlands artidor.com • sales@artidor.com • T: +31 (0)40 7873911

Actueel

NEDERLAND EN DUITSLAND SLAAN HANDEN INEEN VOOR GROENE WATERSTOF Tijdens de derde editie van de Combined Energy Conference eind januari in Arnhem werd Project HY3 aangekondigd: een onderzoek naar de haalbaarheid van een grensoverschrijdende waardeketen voor groene waterstof, strekkend van de Noordzee tot aan industriële clusters in het grensgebied. FOTO: SHUT TERSTOCK

et onderzoek wordt uitgevoerd als trilateraal project van het Nederlandse ministerie van EZK, het ministerie van Economische Zaken, Innovatie, Digitalisering en Energie van de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen en het Bondsministerie van Economische Zaken en Energie van Duitsland. Elk van de deelnemende partijen heeft een instelling aangewezen om het project te leiden. Nederland koos voor TNO en Noordrijn-Westfalen voor onderzoekscentrum IEK-3 Forschungszentrum Jülich. “Noordrijn-Westfalen is als industriële ruggengraat van Duitsland een belangrijke partner voor Nederland voor het bereiken van de klimaatdoelstellingen en het creëren van economische kansen in de transitie naar klimaatneutraliteit”, zei minister Wiebes tijdens de conferentie. “Onze regio is bovendien uniek gepositioneerd voor groene waterstof: we beschikken al over grensoverschrijdende infrastructuur, logistieke routes en onderzoeksinstituten. Met de verwachte groei van windenergie op zee en de groeiende vraag naar groene waterstof in de industrie, zijn alle voorwaarden aanwezig om een voorloper te worden in de transitie naar een duurzame economie.” p

INTENTIE OVER ONTWIKKELING VAN BUISLEIDINGEN IN TRILATERALE REGIO ONDERTEKEND Acht chemieconcerns en twee grote Europese havens hebben overeenstemming bereikt over een Letter of Intent over toekomstige buisleidinginfrastructuur in de trilaterale regio.

e ondertekenende partijen willen met elkaar bespreken wat nodig is om de ontwikkeling van buisleidinginfrastructuur in de regio een stap verder te brengen. Het doel is om de havens van Antwerpen en Rotterdam, belangrijke logistieke hubs voor de chemiesector, te verbinden met de productielocaties in Vlaanderen, Nederland en het Rijn-Ruhrgebied. De ondertekening is een stap verder in de trilaterale strategie voor de chemische industrie (‘TRILOG’), een initiatief uit 2017 van de drie ministeries voor economische zaken in Vlaanderen, Nederland en Noordrijn-Westfalen. Dat als visie heeft: ‘inzetten op het worden van de motor van de wereld in de overgang naar een duurzaam en concurrerend chemisch industriecluster in 2030’. “Buisleidingen zijn cruciale onderdelen in de trilaterale chemische industrie”, zegt Erik Kessels, directeur Supply Chain Liquids Europe bij SABIC en voorzitter van de groep. “Ze zijn essentieel voor een schone, veilige en betrouwbare levering aan productielocaties en daarom essentieel voor een concurrerende en duurzame chemische industrie in Vlaanderen, Nederland en Noord-Rijnland-Westfalen”. De ondertekenaars zijn: Basell Polyolefine, BASF, Borealis, BP Europa, Dow Europe, Evonik Performance Materials, INEOS Manufacturing Deutschland, SABIC Petrochemicals, Port of Antwerp en Port of Rotterdam. p februari 2020 Chemie Magazine 9

Wil jij werken aan een veiligere procesindustrie?

Volg dan de opleiding Procesveiligheid! Werk jij in de chemische procesindustrie en wil jij meer weten over de specifieke risico’s? Volg dan nu de opleiding Procesveiligheid. Tijdens de opleiding behandelen we natuurlijk de procesveiligheid, maar ook de organisatie en uitvoering van grote projecten in de chemische procesindustrie.

Tijdens de opleiding komen de volgende onderwerpen aan bod: • Procesveiligheid • Uitvoering grote projecten/turn arounds • Procestechnologie en installaties • Externe veiligheid/BRZO/PGS6 • • • • •

Processchema’s, P&ID’s Mechanische veiligheid, PED Maintenance Consequentie kwantificering (QRA, Safeti) Instrumentele beveiliging

• • • •

Kwalificeren en kwantificeren van risico’s Explosies Gevaarlijke stoffen Incidentenonderzoek

• ATEX

Data: 24 september, 1 en 29 oktober, 5, 12, 19 november,

Schrijf je snel in, deze opleiding zit altijd snel vol!

3 december en het tentamen is op 10 december 2020.

T 030 231 82 12 | www.phov.nl | info@phov.nl

PHOV_200204_Adv_Procesveiligheid_FEB20_190x130_01_wt.indd 1

10-02-20 17:57

INDUSTRIËLE KOELING ? VERTROUW OP DELTA-TEMP !

Uitgebreide chillervloot Met vermogens van 25kW tot maar liefst 1500kW

Levering & installatie Uitgevoerd door onze eigen koeltechnici

Snel inzetbaar Met snelkoppelingen voor water en elektriciteit

Alle accessoires beschikbaar Zoals luchtbehandelingskasten, pompen, warmtewisselaars, waterslangen, buffertanken, ...

Bij Delta-Temp kan u terecht voor het huren van industriële koeling. Met onze uitgebreide huurvloot en service op maat kan u ons uw project van A tot Z toevertrouwen. Aarzel niet ons te contacteren via onderstaande gegevens. Ons team van vakspecialisten helpt u graag verder. Verhuur | Verkoop | 24/7 support

010 799 53 90

www.delta-temp.nl

info@delta-temp.com

Actueel

OOSTENDE KRIJGT GROENEWATERSTOFFABRIEK Ook bij de zuiderburen is waterstof volop in ontwikkeling. Tegen 2025 komt er in Oostende een waterstoffabriek die werkt op basis van duurzame energie afkomstig van de windmolenparken op zee.

O SABIC-voorzitter Abdulaziz Al-Jarbou en vice-voorzitter en CEO Yousef Al-Benyan met vertegenwoordigers van Tupperware Brands, Vinventions, Coveris, Plastic Energy, Haldor Topsøe and Renewi.

SABIC WIL KRINGLOOP VAN KUNSTSTOFAFVAL IN 2020 SLUITEN Tijdens het World Economic Forum in Davos in januari heeft SABIC zijn intenties voor TRUCIRCLE-oplossingen onthuld voor het sluiten van de kringloop van kunststofafval in 2020. TRUCIRCLE is een portfolio van oplossingen die ontwerp voor recyclebaarheid, mechanisch gerecyclede producten, gecertificeerde producten van gerecycled afvalplastic en gecertificeerde producten uit biobased grondstoffen omvatten.

m een gesloten plastic-kringloop mogelijk te maken moeten consumenten, retailers, recyclers en fabrikanten samenwerken om waardevolle materialen terug te winnen uit de plasticafvalstroom en ze verwerken tot nieuwe producten. Dit proces vereist een totale transformatie van de waardeketen, zowel downstream als upstream. SABIC heeft hierin aanzienlijke vooruitgang geboekt en loopt voorop bij het sluiten van de kringloop door allianties met partners, klanten en medewerkers in de waardeketen. De afgelopen 12 maanden hebben SABICklanten en merkeigenaren, zoals Unilever en Tupperware Brands, hierin gepionierd. Ze hebben een reeks commercieel levensvatbare consumentenproducten op de

markt gebracht die gebruikmaken van SABIC’s TRUCIRCLE-oplossingen, mogelijk gemaakt door een samenwerking met het in het Verenigd Koninkrijk gevestigde Plastic Energy, dat de recycling van plasticafval dat in het verleden als niet-recyclebaar werd geclassificeerd mogelijk maakt. Nieuwe samenwerkingen brengen ook SABIC’s nieuwe semi-commerciële fabriek dichterbij die op Chemelot pyrolyse-olie uit kunststofafval zal produceren, en tegen 2021 operationeel zal zijn. Gecertificeerde circulaire polymeren worden geproduceerd uit een grondstof bekend als Tacoil, een gepatenteerd product van Plastic Energy, geproduceerd van de recycling van gemengd kunststofafval van lage kwaliteit dat anders verbrand of gestort zou worden. De site levert in eerste instantie materialen voor de downstream-partners van SABIC, maar op de lange termijn is het de bedoeling om de gecertificeerde circulaire polymeren aan alle internationale klanten te leveren. SABIC is vastbesloten om de hoeveelheid plastic die het in Europa verwerkt te verhogen tot 200.000 ton tegen 2025, in overeenstemming met zijn belofte aan de Europese Commissie. p

mdat de stroom uit windmolens niet constant is, is het interessant om op piekmomenten bij overtollige stroomproductie de stroom om te zetten naar waterstof. De waterstof doet dan dienst als opslagmedium voor energie. Die energie kan later weer voor verschillende toepassingen worden ingezet: opnieuw stroom van maken, injecteren in het gasnet, of inzetten als brandstof voor bussen, auto’s en schepen. Daarbij is waterstof ook grondstof voor tal van processen in de chemische industrie. In Antwerpen bijvoorbeeld bestuderen Indaver en Engie de optie om CO2 af te vangen en te combineren met waterstof tot methanol. De fabriek, een initiatief van DEME, PMV en Haven Oostende, krijgt de naam Hyport en zal een productiecapaciteit hebben van 50.000 ton waterstof per jaar, wat overeenkomt met een energiecapaciteit van 300 megawatt. Het zou daarmee de grootste fabriek in haar soort in Europa kunnen zijn. De investering bedraagt enkele honderden miljoen euro’s. p

februari 2020 Chemie Magazine 11

PGS15 opslagsystemen voor gevaarlijke stoffen Ons programma bestaat uit: · Veiligheidskasten · Brandcompartimenten betreedbaar · Brandcompartimenten tbv IBC’s en pallets · Gasflessenopslagsystemen · Opslag- en laadstations tbv lithium-ion batterijen

Verkoop en Verhuur

· Prefab technische ruimten

40 JAAR EXPERTISE

www.hiltra.com

info@hiltra.com - 0342-404160

Leading the way

Voor transport en distributie van gevaarlijke stoffen in bulk t. +31 (0) 15 213 59 11

4807338-LEE-Adv A5-v2.indd 1

◆

e. leebv@vanderlee.nl

◆

i. www.vanderlee.nl

23-07-18 11:59

MARINUS

Actueel

2019 Bijlage bij Chemie Magazine • 17 december

Marinus Tabak: ‘We gaan het klimaatprobleem oplossen’ RWE Eemshaven wordt CO2-neutraal Inspirerende mensen en bedrijven

MARINUS TABAK

PLANT MANAGER OF THE YEAR 2019

WIE WORDT HET NIEUWE BOEGBEELD? De slogan ‘Actions speak louder than words’ stond centraal bij de verkiezing van Marinus Tabak (RWE) als Plant Manager of the Year 2019. Hij vindt dat de industrie zich veel meer moet laten zien. Aan wie kan hij in juni het stokje overdragen? Ken jij dé voortreffelijke plant- of sitemanager? Meld haar of hem dan aan.

e jaarlijkse verkiezing is een initiatief van Industrielinqs in samenwerking met de VNCI, VOTOB, Deltalinqs, Nogepa en het Havenbedrijf Rotterdam. Kandidaten kunnen afkomstig zijn uit de chemie, raffinage, olie en gas, maar ook uit andere procesindustrieën, zoals papier en food. De verkiezing draagt bij aan een positief imago van de Nederlandse procesindustrie door de prestaties van fabrieksmanagers te benoemen en te waarderen. De focus ligt op veiligheid, gezondheid, milieu, productiviteit en duurzaamheid. Een vakkundige jury beoordeelt de kandidaten onder andere op maatschappelijke betrokkenheid, leiderschap en communicatieve vaardigheden. Je kunt jouw kandidaat tot 15 maart aanmelden bij Wim Raaijen, directeur van Industrielinqs: 020 - 312 20 81, wim@ industrielinqs.nl. Vermeld naam, contactgegevens en de redenen waarom jij vindt dat zij of hij in aanmerking komt voor de prijs. p

De technologie maakt gebruik van elektrische golfvormen die 90 procent van de komende onderhoudsbehoeften in roterende apparatuur kunnen voorspellen.

NOURYON GAAT MET DIGITALE TECHNOLOGIE BETROUWBAARHEID FABRIEKEN VERGROTEN Nouryon gaat de zelflerende technologie van Semiotic Labs implementeren. Deze technologie helpt voorspellen wanneer pompen en andere roterende apparatuur moeten worden onderhouden en vervangen. Semiotic Labs was een van de winnaars van Nouryon’s 2018 Imagine Chemistry.

e technologie maakt gebruik van elektrische golfvormen die tot 5 maanden van tevoren 90 procent van de komende onderhoudsbehoeften in roterende apparatuur zoals pompen, compressoren en transportbanden, nauwkeurig kunnen voorspellen. Dit geeft tijd om kritieke apparatuur te repareren of te vervangen tijdens geplande stops, waardoor onverwachte productieonderbrekingen worden voorkomen en de leverbetrouwbaarheid en procesveiligheid worden verbeterd. De technologie is met succes geïmplementeerd in de chloorfabriek van Nouryon in het Duitse Ibbenbüren en zal nu worden uitgerold naar zeven andere locaties

in Europa. “Onze klanten vertrouwen op ons voor een betrouwbare levering van essentiële grondstoffen en deze voorspellende onderhoudsoplossing kan de prestaties van onze fabrieken aanzienlijk verbeteren en tegelijkertijd de kosten verlagen”, zegt Marco Waas, directeur R&D en Technology Industrial Chemicals bij Nouryon. Simon Jagers, oprichter van Semiotic Labs, voegt toe: “Sinds de Imagine Chemistry-uitdaging in 2018 werken we samen aan een pilotprogramma om onze technologie te testen en te verbeteren. Ik ben erg blij om te zien dat het een verschil maakt in reallife productie-instellingen en kijk uit naar de verdere uitrol in samenwerking met Nouryon.” Nouryon en Semiotic Labs zullen ook kijken naar manieren om meer waarde te genereren uit golfvorm-analyse door functies te ontwikkelen die de CO2-uitstoot aanzienlijk kunnen verminderen. De eerste grootschalige implementaties zijn gepland voor begin 2020. p

Meer actueel nieuws op www.vnci.nl en in de wekelijkse gratis VNCI Nieuwsbrief (meld je aan via de site). februari 2020 Chemie Magazine 13

GeÃ¯nteresseerd in de laatste ontwikkelingen in de chemische industrie?

NEEM EEN GRATIS ABONNEMENT OP CHEMIE MAGAZINE Kennis direct toepasbaar in de praktijk VIND JOUW CURSUS OP PAOTM.NL

WATERSTOF VOOR PROFESSIONALS \ 26 en 27 maart 2020 J. Reijerkerk MSc (Ekinetix)

PRACTICAL DATA SCIENCE \ 6, 8, 13 en 15 mei 2020 dr. J.J.M. Rijpkema (TU/e)

RAM-OPTIMALISATIE EN ONTWERPBEOORDELING MET FMECA \ 13 en 14 mei 2020 ing. R. Korver

PYTHON VOOR INGENIEURS \ 14, 15, 28 en 29 mei 2020 \ 10, 11, 17 en 18 september 2020

MOTION CONTROL \ June 3, 4, 10, 11 and 17 2020 dr. ir. J. Schuurmans (DotX Control Solutions B.V.)

POWER QUALITY \ 29 en 30 september 2020 prof. dr. J.F.G. Cobben (TU/e)

DATA MINING & BUSINESS ANALYTICS \ 7, 14, 21 en 28 oktober 2020 dr. J.J.M. Rijpkema (TU/e)

TOXICOLOGIE \ 8, 9 en 15 oktober 2020 prof. dr. N.P.E. Vermeulen (VU AIMMS) en prof. dr. B. van de water (LACDR)

INSCHRIJVEN? Dat kan op www.paotm.nl Vragen? 015 278 46 18 of info@paotm.nl

Ga naar www.vnci.nl/chemie-magazine en kies voor print of digitaal

IN HET KORT

Human capital

FOTO’S: Y VONNE COMPIER

o Slechts 20 procent banen in chemie-gerelateerde sectoren wordt vervuld door vrouwen. o ‘Vrouwen nodig voor toekomst industrie en transitie naar meer duurzame economie.’ o Drie vrouwen vertellen waarom zij voor een baan in de chemie hebben gekozen.

MARJAN VAN LOON (SHELL) EN FAIZA OULAHSEN (GREENPEACE) PLEITEN VOOR MEER VROUWEN IN CHEMIE

‘IK HOU VAN MIJN BAAN’

Op 12 februari organiseerde de VNCI de tweede editie van Global Women’s Breakfast. Zeventig vrouwen kwamen in Utrecht bijeen om te brainstormen over de vraag: hoe kunnen we meer jonge meiden enthousiast maken voor een carrière in de chemie? Drie van hen vertellen in Chemie Magazine waarom zij werken in de chemie zo uitdagend vinden. Tekst: Vicky Hendriks en Igor Znidarsic

an de 88.000 banen in de chemie-gerelateerde sectoren wordt minder dan 20 procent vervuld door vrouwen. Dat moet anders. “Voor de toekomst van de industrie en de transitie naar een meer duurzame economie hebben we de vrouwen nodig”, zegt Manon Bloemer, directeur van de Koninklijke VNCI. “Wij dames kunnen goed samenwerken en dat is wat nodig

is in de transitie die de chemische industrie doormaakt. We moeten jonge meiden overtuigen dat werken in de chemie aantrekkelijk, divers en ontzettend relevant is. Centraal staat de transitie naar een CO2-arme en circulaire economie. En er is veel creativiteit en innovatiekracht nodig. Teams met meer diversiteit zijn hier veel succesvoller in. We mogen vrouwelijk talent daarom niet laten lopen.”

Hoe gaan we meer jonge meiden enthousiast krijgen voor de chemie? Die vraag stond centraal tijdens de tweede editie van het Global Women’s Breakfast, een internationaal event dat in meer dan veertig landen georganiseerd wordt met het doel: Empowering Women in Chemistry. Marjan van Loon, president-directeur van Shell Nederland, benadrukt tijdens het Nederlandse ontbijt in Utrecht dat meer meiden in de chemie écht nodig zijn voor de toekomst. Ze moedigde vrouwen aan om dicht bij zichzelf te blijven. Faiza Oulahsen, hoofd Energie en Klimaat bij Greenpeace Nederland, vertelde over vrouwelijk leiderschap. Ze gaf enkele persoonlijke voorbeelden en vertelde over haar inspiratiebron Jacinta Arden, premier van Nieuw-Zeeland. Tijdens de brainstorm zijn er concrete ideeën opgehaald waar de sector mee aan de slag gaat. Denk aan speciale open dagen waar ouders hun dochters/nichtjes uitnodigen en aan het inzetten van rolmodellen op sociale media. Chemie Magazine vroeg aan drie aanwezige vrouwen waarom zij voor een baan in de chemie hebben gekozen. e februari 2020 Chemie Magazine 15

JESSICA MÜNCH

improve plant chemist, DSM “Ik wilde van alles en nog wat worden, van straaljagerpiloot tot fysiotherapeut, tot ik op tv een reclame zag over het ontwikkelen van medicijnen. Ik ging naar de open dag van de Hogeschool Utrecht en voor ik het wist was ik afgestudeerd in organische en analytische chemie. Ik heb nu een superleuke baan, met heel veel diversiteit, zowel qua werk als qua mensen. Er zitten mannen en vrouwen in het team en dat is goed voor de dynamiek. Het is een baan met veel verantwoordelijkheid en veelzijdigheid. Ik ben een spin in het web en kan met iedereen communiceren: R&D, operators, het hoger management. Het is gewoon super badass om als vrouw in de chemie te werken.”

16 Chemie Magazine februari 2020

‘Super badass om als vrouw in de chemie te werken’

Human capital

SHAUNA OVERBEEK

finance manager, Croda Nederland

“Er is een sterke link tussen chemie en duurzaamheid, en duurzaamheid helpt ons om de problemen waar de wereld mee kampt op te lossen. Dat is de reden waarom ik voor de chemie heb gekozen en werk heb gevonden in een bedrijf dat een grote impact heeft op het oplossen van de problemen in de wereld. Ik geloof dat de geweldige producten die we maken hieraan meehelpen. Ik hou van mijn baan. Het is heel innovatief, de mensen zijn geweldig en elke dag is anders. En het is boeiend om te werken op een industriële site.”

‘Er is een sterke link tussen chemie en duurzaamheid’

februari 2020 Chemie Magazine 17

‘Je bent een beetje one of the guys’ JENNIFER SCHRÖDER

process operator, Shell Moerdijk “Ik was op zoek naar een baan in ploegendienst, met onregelmatige werktijden, veel vrije tijd en een mooi salaris. Zo kwam ik bij deze baan als operator bij Shell terecht. Ik werk in de verlading, van scheepvaart en treinwagons, en daarnaast bij de brandweer. Het is heel divers werk, je bent een beetje one of the guys. Werken met mannen vind ik erg leuk, en het avontuur van de chemie spreekt me aan. Het is een baan met veel doorgroeimogelijkheden, van buiten-operator naar binnenwerk bijvoorbeeld, en de veelzijdigheid is erg interessant.” p

18 Chemie Magazine februari 2020

HOW INDIVIDUAL AND RELIABLE DO YOU WANT YOUR PROCESS SOLUTION?

LETâ&#x20AC;&#x2122;S TALK Jorden Ringoet, Sales Engineer Belgium Michiel Bakker, Sales Engineer Nederland

We would be pleased to present you personally how individual and reliable the design of your process solution can be - with customised engineering and an extensive series of process gas blowers and compressors made by AERZEN. Innovative technologies and our special quality standards ensure maximum process reliability and sustainable plant availability. With worldwide references for a wide range of gases and applications, the engineering knowledge from over 150 years of experience and a distinctive consulting competence, AERZEN can implement your wishes flexibly and individually. www.aerzen.com

jorden.ringoet@aerzen.com michiel.bakker@aerzen.nl

IN HET KORT o Via materialen voor windmolens draagt chemie het meest bij aan CO2-reductie. o Een windmolen levert binnen een half jaar meer energie dan het kostte om deze te maken en te installeren. o Nederlandse windmolens hebben in 2018 4400 miljoen kilo CO2-uitstoot voorkomen. Chemie Magazine presenteert klimaatinnovaties die dankzij de chemie een onmisbare bijdrage leveren aan de vermeden emissies in andere sectoren. Deel 2: windmolens

VAN VOET TOT KRUIN GEVULD MET CHEMISCH VERNUFT

FOTO: GE RENEWABLE ENRGY

WINDMOLENS DRAAIEN OP CHEMIE (EN WIND)

Grootste windturbine ter wereld, de Haliade-X, op de Maasvlakte.

20 Chemie Magazine februari 2020

Klimaat

Kunststof wieken maken steeds grotere windmolens mogelijk. Die produceren steeds goedkopere schone elektriciteit. Via materialen voor windmolens, van koolstofvezel en speciale smeerolie, tot speciale mortel en coatings, draagt de chemie bij aan vermeden emissie in de energiesector. Tekst: Marga van Zundert

indmolenbouwers denken altijd groter. “Een tienmaal grotere windmolen levert niet tienmaal zoveel energie, maar zo’n honderdvijftig maal”, verklaart Gerard van Bussel, hoogleraar Windenergie aan de TU Delft. Dat komt omdat het oppervlak van de wieken dat de wind ‘vangt’ kwadratisch toeneemt met de wieklengte én omdat het in hogere luchtlagen harder waait. Een hoge molen – kenners spreken liever over windturbine – betekent dus meer energie per geïnvesteerde euro én per kilo benodigde grondstoffen. Op de Maasvlakte staat sinds eind vorig jaar een prototype van de tot nu toe grootste windturbine ter wereld: de Haliade-X van GE Renewable Energy. De molen is met 260 meter bijna net zo hoog als de Eiffeltoren, heeft wieken van meer dan 100 meter lang en is de grootste draaiende machine op aarde. Die ene molen is goed voor een vermogen van 12 megawatt, waarmee je zo’n 16.000 huishoudens van stroom kunt voorzien. In de Noordzee zijn drie windparken gepland met deze molens. Ze moeten in 2023 klaar zijn en dan 3,6 gigawatt opleveren, genoeg voor 3,5 miljoen huishoudens. De wieken van de steeds grotere windmolens moeten licht zijn en tegelijkertijd zeer sterk en stijf om de enorme krachten die erop komen te weerstaan. “Dat lukt zeker bij de grootste molens alleen met wieken van koolstofvezel-versterkte composiet”, vertelt Pieter Boon, CEO van AnQore, dat de grondstof voor koolstofvezels produceert: acrylonitril. De windmolenindustrie is een steeds belangrijkere afnemer, aldus Boon. “Daar zat de afgelopen jaren de grootste groei en dat zet naar verwachting zeker door.”

Energietransitie

Windenergie is onontbeerlijk in de energietransitie. Nederland zet daarom fors in op wind om de doelstellingen van Parijs te halen. In 2030 moet Nederland volgens het Energieakkoord 11 gigawatt aan windenergie

FOTO: SIEBE SWART/HOLL ANDSE HOOGTE

Het grootste windmolenpark van Nederland, Windpark Noordoostpolder. De megawindmolens zijn zowel op land als in het IJsselmeer gebouwd.

hebben, nu is dat ruim 4 gigawatt (1 op zee en ruim 3 op land). Zeker gezien het feit dat de Noordzee een van de windrijkste gebieden op aarde is, is onze windoogst bescheiden. Wereldwijd is er inmiddels 565 gigawatt aan windmolens gebouwd. Koplopers zijn China (221 GW) en de VS (97 GW), binnen Europa: Duitsland (60 GW) en Spanje (23 MW). Uit levenscyclusanalyses blijkt dat moderne windmolens binnen een half jaar meer energie opleveren dan het kostte om ze te maken en te installeren. Bij landmolens lukt dat meestal al binnen 3 maanden. Met een gemiddelde levensduur van 20 jaar, levert een windmolen dus zeker 19,5 jaar stroom zonder CO2-uitstoot. MilieuCentraal berekende dat Nederlandse windmolens in het jaar 2018 de uitstoot van 4400 miljoen kilo CO2 hebben voorkomen, vergelijkbaar met een derde van alle jaarlijks gereden kilometers op de weg in ons land. De ICCA (International Council of Chemical Associations) stelde in 2017 dan ook dat de chemische industrie het meest bijdraagt aan vermijding van CO2-uitstoot via de materialen die ze levert voor windmolens.

Enorme wieken

Dat begint bij de enorme wieken. Om ze te maken, worden gewoven matten van synthetische vezels in een mal overgoten met een epoxy- of polyesterhars die snel uithardt. Zo ontstaat een licht maar tegelijkertijd zeer sterk materiaal. “Composieten met koolstofvezels worden al decennialang gebruikt in bijvoorbeeld racefietsframes, formule 1- auto’s en vliegtuigen. Nu de eisen aan windmolenwieken steeds hoger worden, wordt het materiaal daar ook steeds vaker toegepast”, vertelt Boon van AnQore. De supersterke koolstofvezel wordt gemaakt uit gesponnen polyacrylonitril. Bij zeer hoge temperaturen worden eerst de waterstofatomen en daarna ook de stikstofatomen uit het materiaal ‘gestookt’, waarbij grafietachtige, lange koolstofkristallen ontstaan die de hoge sterkte verklaren. Boon: “We maken de grondstof acrylonitril uit aardolie of aardgas. e februari 2020 Chemie Magazine 21

FOTO: GE RENEWABLE ENERGY / LM WIND POWER

Productie van de 107 meter lange wiek voor de Haliade-X bij LM Wind Power in Cherbourg.

NADELEN

Windenergie heeft ook nadelen. Zo is composiet lastig te recyclen. De vezels en hars kunnen niet worden ontward, bij verhitting smelt de hars niet. Veel afgedankt composiet gaat naar de verbrandingsoven, soms wordt het vermalen en gebruikt als vulstof. Wetenschappers zijn driftig op zoek naar hoogwaardiger hergebruik. De Duitse scaleup CFK Recycling (zie Chemie Magazine januari) ontwikkelde een proces waarbij de hars verbrandt maar de koolstofvezels intact blijven en opnieuw kunnen worden gebruikt. Voor overschotten aan windenergie is energieopslag nodig. De eerste ‘megabatterijen’ zijn al geïnstalleerd, bijvoorbeeld een opslag van 10 megawattuur bij het windmolenpark in de Rotterdamse haven. Een land als Noorwegen slaat een ‘teveel’ aan windenergie op door water omhoog te pompen naar voorraadbekkens van waterkrachtcentrales. Maar er wordt vooral gezocht naar efficiënte methoden om windenergie op te slaan als (transport)brandstof, bijvoor22 Chemie Magazine februari 2020

beeld in de vorm van waterstof of methanol. In het drukbevolkte Nederland staan windmolens al snel in iemands ‘achtertuin’, wat protest oproept vanwege geluidsoverlast, slagschaduw en ‘horizonvervuiling’. Het Energieakkoord richt zich mede daarom vooral op ‘zeewind’, maar uit recente tellingen blijkt dat de 38 windmolens van Windpark Noordoostpolder jaarlijks ruim duizend vogels uit de lucht slaan. Windturbines met permanente magneten, circa een kwart van alle windmolens, bevatten duizenden kilo’s neodymium. Het element wordt gewonnen uit monazietzand, dat ook andere lanthaniden bevat, en die zijn lastig van elkaar te scheiden. De winning gebeurt met slimme combinaties van extractiemethoden, ion-uitwisseling en elektrolyse. Dat levert veel en toxische afvalstoffen op. De streek Bayan Obo in China is ernstig vervuild. Duurzamere productie vindt plaats in Australië, Nieuw-Zeeland en Estland en recycletechnieken zijn in ontwikkeling.

Maar sinds dit jaar kunnen we ook Econitril aanbieden: gecertificeerd acrylonitril geproduceerd uit biomassa. Dat heeft een 60 procent lagere CO2-uitstoot.”

Smeerolie

Een windmolen bevat ook zeker 1000 liter smeerolie. De meeste turbines hebben een ‘versnellingsbak’ die de draaiing van de wiekas omzet naar een toerental dat optimaal is voor stroomopwekking. “Op de tandwielen van dat systeem staan enorme krachten”, vertelt Jan Otterman, engineering manager van ExxonMobil. Speciale smeerolie laat de tandwielen toch soepeltjes in elkaar grijpen. Het gaat om een synthetische, zeer zuivere olie. Otterman: “Windmolenfabrikanten willen het liefst een olie die 20 jaar meegaat, zodat je nooit olie hoeft te verversen gedurende de levensduur van een windmolen.” Dat is namelijk een ingewikkelde en dure klus op grote hoogte, zeker op zee. De kwaliteit van de olie moet dus zeer hoog zijn. Otterman: “Die 20 jaar is nog niet mogelijk, maar onze smeerolie gaat nu zeker 10 jaar mee, en we werken continu aan verdere optimalisering.” Ook de stroomopwekking is afhankelijk van chemie. Veel windmolens gebruiken elektromagneten: koperspoelen om een ijzerkern. Robuust en betrouwbaar, maar ze vragen zelf stroom en zijn vrij zwaar. Een steeds vaker gebruikt alternatief zijn permanente magneten. De lichtste en krachtigste bestaan uit een legering van ijzer, neodymium en boor. Een stelregel bij windmolens luidt dat er per megawatt 1000 kilo aan magneetmateriaal in zit, waarvan circa 30 procent neodymium, dat behoort tot de ‘zeldzame aarden’.

Klimaat

CIJFERS De wereldwijde capaciteit van windenergie is bijna verhonderdvoudigd in de afgelopen 20 jaar.

Met een gemiddelde levensduur van 20 jaar, levert een windmolen zeker 19,5 jaar stroom zonder CO2-uitstoot

1998

6,1GW

Marinecoatings

2018

591GW

Een windmolen zorgt voor 8-34 gram (life cycle) CO2-equivalent per kWh; een gascentrale 490 gram, een kolencentrale 900 gram. Nederland telt momenteel zo’n 2300 windmolens, samen goed voor 4 GW aan vermogen (zo’n 3 miljoen huishoudens). Een moderne windmolen heeft een vermogen van 5 MW en levert jaarlijks circa 12 miljoen kWh (circa 5000 huishoudens). Nederland is een goed windland. De opbrengst van een windturbine is circa een kwart van een continu vol vermogen (2000-2500 ‘vollast-uren’).

Op land staat een windmolen verankerd in een betonnen fundament, op zee op een stalen monopaal die de zeebodem is ingeheid. In beide gevallen wordt de installatie met gietmortel ‘aangegoten’ om een stevige verbinding te maken tussen de fundering en molen. Die moet immers bestand zijn tegen golfbewegingen en belasting en trillingen door (harde) wind. Daarvoor gebruiken constructeurs ‘speciale mortel met ultrahoge sterkteen vermoeiingsweerstand en lange levensduur’, zoals producent BASF het omschrijft. En ten slotte: een windmolen kan niet zonder beschermende ‘jas’, zeker niet op zee. De hele installatie moet bestand zijn tegen hitte, kou, zonlicht, storm, ijzel en regen, golfslag en zeezout. De 66 turbines van het Merkur-windmolenpark, 45 kilometer uit de kust van het Duitse Waddeneiland Borkum, kregen bijvoorbeeld een coating van slijtvaste en corrosiewerende ‘epoxy’. “De coatings moeten voldoen aan zeer zware criteria”, vertelt Hans Gonlag van Hempel, leverancier van marinecoatings. Zo moet de coating een aantal testen van een half jaar doorstaan onder extreme condities, waarbij aan de coating op een testplaat niets mag mankeren en op een kunstmatig aangebrachte kras slechts een zeer geringe hoeveelheid roest mag ontstaan. Ook voor Hempel is de windenergiebranche een groeimarkt, bevestigt Gonlag.

Dalende kostprijs

De afgelopen jaren is de gemiddelde kostprijs (LCOE, levelized cost of energy) van windenergie op land onder die van kolen- en gascentrales gezakt. De precieze prijs hangt natuurlijk af van de locatie en het type molen. Wereldwijd zakte de kostprijs per kilowattuur tussen 2010 en 2018 met zeker 35 procent. En de prijs daalt nog steeds, omdat de nieuwste molens groter zijn en ‘massaproductie’ op gang komt. Sinds 2017 zijn windmolenparken op zee ook mogelijk zonder subsidie, blijkt uit de aanbestedingen. De overheid betaalt wel de kosten van de stroomaansluiting naar het vaste land. p

BETROKKEN BEDRIJVEN ANQORE heeft als voormalig onderdeel van DSM 50 jaar ervaring met de veilige en betrouwbare productie van acrylonitril, de grondstof voor supersterke koolstofvezel die onmisbaar is voor de wieken van grote windturbines. De acrylonitrilfabriek van AnQore op Chemelot in Zuid-Limburg is een van de twee locaties in Europa waar deze grondstof wordt geproduceerd. EXXONMOBIL is een grote, internationale producent van gas, olie- en chemieproducten, waaronder smeerolie. Een windmolen vraagt zeker 1000 liter zeer zuivere smeerolie om de tandwielen van de versnellingskast, waar grote krachten op staan, soepel over elkaar te laten draaien. De speciale synthetische olie hiervoor wordt geproduceerd in Frankrijk. BASF is het grootste multinationale chemieconcern ter wereld, met hoofdvestiging in het Duitse Ludwigshafen. Naast onder andere kleurstoffen, coatings, meststoffen, katalysatoren en gewasbeschermingsmiddelen, produceert het concern geavanceerde chemische oplossingen voor de bouw. Een voorbeeld is speciale vermoeiingsresistente gietmortel die voorkomt dat een windmolen omwaait. HEMPEL is producent van coatings voor onder meer offshore, schepen, chemische installaties, bruggen en windmolens. Het staal en de kunststof van een windmolen moeten worden beschermd tegen extreem sterk wisselende omstandigheden als wind, vorst, hitte, zonlicht en zeezout. Omdat een windmolen in principe maar één keer in de lak wordt gezet, dient de coating een lange levensduur te hebben. februari 2020 Chemie Magazine 23

Choose better technology Accurate, versatile chemical pumps Flow rates from 0.1 to 2000 ml/min at 7bar Simple drop-in installation eliminates ancillary equipment One minute tool-free maintenance

Solenoid

PC pump

wmftg.com/qdos-pumps-nl | sales.nl@wmftg.com | +31 (0)85 5360010

Veiligheid

PLATFORM INDUSTRIËLE INCIDENTENBESTRIJDING OPERATIONEEL

nerzijds kunnen de vier brandweerkorpsen via het Platform Industriële Incidentenbestrijding (PII) kennis op het gebied van incidentenbestrijding uitwisselen en elkaar helpen bij al of niet complexe incidenten. Anderzijds kunnen zij via het PII snel reageren op een vraag vanuit de overheid bij een incident. Als een publieke brandweer bij een incident niet over de benodigde kennis of middelen beschikt, kan deze een beroep doen op het PII om te helpen. “Dat doen we op basis van een inspanningsverplichting”, vertelt Casper Maas, operational leader Emergency Services bij Dow in Terneuzen. “De kans dat wij nee moeten verkopen is doordat we met meerdere partners samenwerken kleiner geworden.” Van de vier deelnemende bedrijfsbrandweerkorpsen draaien in totaal tien personen in een 24/7-rooster in de rol van coördinator. Maas: “Stel er is in Gelderland een indus- trieel incident en het betrokken brandweerkorps komt er niet uit, omdat bijvoorbeeld de eigen middelen niet voldoen, dan belt men het nummer van VGS Alert van de VNCI en komt men terecht bij het Operational Center Chemelot van Sitech. Van daaruit wordt de PII-coördinator gealarmeerd, die belegt een conferencecall om te kijken welke PIIpartner het beste de hulp kan verlenen, omdat die of het dichtstbij is of de gevraagde middelen beschikbaar heeft. Het PII bemiddelt dus in de hulpverlening en brengt de koppeling tussen de partijen tot stand.”

Reserve

Dankzij het PII kan de hulpvraag van de aanvrager beter worden beoordeeld, het bespaart tijd en de hulpverlening kan adequater en effectiever worden ondersteund. Dat de vier PII-leden hulp kunnen bieden, komt mede doordat elke bedrijfsbrandweer over een ‘noodzakelijke reserve’ beschikt, vertelt Maas. “Wettelijk staat voor elke bedrijfsbrandweer een minimum aan beschikbare middelen beschreven. Elk korps heeft een operationele slagkracht die in veel gevallen boven dat minimum uitgaat. In tijden van calamiteiten kunnen we met die operationele reserve elkaar helpen.” Wat betreft de beschikbare middelen is volgens Maas door slimmer samen te werken nog een verbeterslag mogelijk. “Door elkaar zoveel mogelijk te versterken, zonder dat iedereen apart grote investeringen moet doen. Als iedereen voor zichzelf bijvoorbeeld een hoeveelheid schuimvormend middel (SVM) aanschaft, brengt dat grotere hoeveelheden met zich mee dan als iedere partij een bepaalde hoeveelheid inbrengt in een gezamenlijke schuimpool. We zijn daarvoor de mogelijkheden aan het onderzoeken.”

Opleidingstraject

Het PII biedt ook de mogelijkheid om onderling kennis uit te wisselen. De vier partijen komen regelmatig bij elkaar om kennis te delen en zaken af te stemmen. Ook doet het PII aan belangenbehartiging en is

FOTO: SHUT TERSTOCK

Vier grote industriële brandweerkorpsen, Sitech Geleen, Dow Terneuzen, Shell Moerdijk en de Gezamenlijke Brandweer Rotterdam, hebben zich verenigd binnen het Platform Industriële Incidentenbestrijding (PII). Naast het uitwisselen van kennis willen de partijen elkaar en de overheid kunnen helpen bij incidenten. Sinds 16 januari is PII operationeel. Tekst: Igor Znidarsic het vertegenwoordigd in overleggen met Brandweer Nederland en andere organisaties. Zo is het PII namens de VNCI betrokken bij het opleidingstraject en kwalificatiedossier voor industriële brandweerfuncties. De kennisdeling strekt zich ook uit tot stoffen. “Als ergens in het land een incident plaatsvindt met chemicaliën waar we bekend mee zijn, willen we door de kennis daarover te delen er alles aan doen om zo snel mogelijk terug te gaan naar een normale situatie. Daardoor wordt milieuschade en ook schade aan de naam van de Nederlandse chemische industrie voorkomen. Net als de aangesloten bedrijven heeft het PII Responsible Care hoog in het vaandel staan.” p

VNCI-leden hebben zich via het ICE-systeem gecommitteerd om op minimaal niveau 1 of 2 assistentie te verlenen bij incidenten met gevaarlijke stoffen. PII is daar een aanvulling op door een geprofessionaliseerde ondersteuning op niveau 3.

MEER PARTIJEN

Maas sluit niet uit dat zich in de toekomst meer partijen aansluiten bij het PII. Mits ze aan een aantal voorwaarden voldoen: “De bedrijfsbrandweer moet op grond van artikel 31 aangewezen zijn, vanwege de kwaliteitsborging door overheidsaudits; moet support kunnen bieden op ICE-levels 1,2 en 3; en er moet geen financieel belang in het spel zijn.” februari 2020 Chemie Magazine 25

20 MW EU-STEUN VOOR DOOR NOURYON EN GASUNIE GELEID H2-CONSORTIUM

ELEKTROLYSE-INSTALLATIE Een consortium bestaande uit Nouryon, Gasunie en vier andere partners ontvangt een Europese subsidie van 11 miljoen euro voor het geplande groene-waterstofproject DJEWELS in Delfzijl. De financiering wordt verleend door het Fuel Cells and Hydrogen Joint Undertaking, een partnerschap van de Europese Commissie en de industrie die de ontwikkeling van innovatieve waterstoftechnologieën

26 Chemie Magazine februari 2020

ondersteunt. De 20 megawatt elektrolyser, die wordt geëxploiteerd door Nouryon en Gasunie, zou de eerste in zijn soort zijn die op deze schaal in Europa wordt geïmplementeerd. De andere vier betrokken partners zijn McPhy, BioMCN, DeNora en Hinico. McPhy zal zijn innovatieve elektrolysetechnologie leveren om hernieuwbare elektriciteit uit windparken op zee om te zetten in 3000 ton groene waterstof per jaar.

BioMCN combineert de waterstof met CO2 uit andere processen om hernieuwbare methanol te produceren. DeNora, producent van elektroden, levert een belangrijk onderdeel van de elektrolysetechnologie. Hinico is adviseur voor duurzame energie. Nouryon en Gasunie willen dit jaar een definitieve investeringsbeslissing voor de fabriek nemen. Parallel onderzoeken ze opties om de capaciteit van de fabriek te verhogen tot

IN DELFZIJL 60 megawatt, om – in een project met andere groeppartners – waterstof te maken voor de productie van duurzame vliegtuigbrandstof. Knut Schwalenberg, president Industrial Chemicals bij Nouryon, noemt het project “een springplank voor de circulaire economie”. Volgens Ulco Vermeulen, lid van de raad van bestuur en directeur Participations & Business Development bij Gasunie, is opschaling het sleutelwoord. “Van ons 1 MW elektroly-

seproject Hystock, via deze 20 MW elektrolyse-installatie in Delfzijl, naar gigawatts in 2030. Gasinfrastructuur zal een faciliterende rol spelen in de energietransitie, aangezien we energiedragers, zoals waterstof, in toenemende mate via onze pijpleidingen transporteren.” Het project wordt ook ondersteund door een extra subsidie van 5 miljoen euro van het Waddenfonds, dat investeert in projecten in NoordNederland. p

Medio vorig jaar opende koning Willem-Alexander in Veendam de groene-waterstofinstallatie HyStock door water te gieten in de stam van een centrale ‘symbolische boom’. De installatie vormt de start van een toekomstige waterstofketen, waarin duurzame energie wordt geconverteerd, opgeslagen en getransporteerd naar afnemers.

FOTO: KEES VAN DE VEEN HOLL ANDSE HOOGTE

Wetenswaardig

Elektrolyser van McPhy. februari 2020 Chemie Magazine 27

IN HET KORT o Jurgen Hoekstra nieuwe voorzitter van Veiligheid Voorop. o ‘Veiligheid is niet alleen iets van de manager of de safety-expert.’ o ‘Duurzaamheid en digitalisering bieden enorme mogelijkheden.’

NIEUWE VEILIGHEID VOOROP-VOORZITTER JURGEN HOEKSTRA STELT PRIORITEITEN

‘HET GAAT OM DE MENSEN’ Jurgen Hoekstra, vice president Benelux BASF en managing director BASF Nederland, is sinds november de nieuwe voorzitter van Veiligheid Voorop. “Veiligheid is niet alleen iets van key performance indicators”, zegt hij. “De essentie van veiligheid is dat je om elkaar geeft.” Tekst: Igor Znidarsic

‘H

arry en Bart”, antwoordt Jurgen Hoekstra op de vraag of hij bepaalde helden heeft op het gebied van veiligheid in de chemie. Harry en Bart zijn operators bij BASF De Meern, verduidelijkt hij. “We hebben op die locatie, die op het gebied van veiligheid uitdagingen heeft gehad de afgelopen jaren, enorme verbeteringen doorgevoerd. Naast verbeteringen in onze assets en processen zijn we ook bezig met de veiligheidscultuur. Toen ik er laatst op bezoek was, kwamen Harry en Bart met een presentatie over shortcuts. Als je bijvoorbeeld een weg wilt oversteken en je ziet naast het zebrapad een mogelijkheid voor een kortere weg, zijn mensen geneigd om die te nemen. In een bedrijf gebeurt dat ook. Harry en Bart hebben, uit eigen initiatief vanuit de ploegen, onderzocht wat voor mogelijke shortcuts er zijn in het bedrijf. In zo’n fabriek is niet voor niets alles vastgelegd in procedures en werkinstructies, toch identificeerden zij een aanzienlijk aantal shortcuts. Een voorbeeld: soms moet je iets op een bepaalde hoogte doen. Daar heb je een ladder voor nodig. Omdat de ladders niet altijd werden teruggezet op hun plek en je niet overal ladders wilt hebben rondslingeren, werden ze vastgezet met een slot. Om de ladder te gebruiken moest je dan eerst een sleuteltje

28 Chemie Magazine februari 2020

ophalen. In de praktijk ligt dan een shortcut op de loer. Het mooie is dat dit onderzoek niet door het management of door de EHS-collega’s is bedacht, maar van de werkvloer kwam, met ‘Harry en Bart’ als ambassadeurs. Zij wilden hun bevindingen ook delen met het management, en ze deden dat met passie. En het management heeft het opgepakt. Dit geeft volgens mij precies aan hoe je op het gebied van veiligheid nog verder kunt komen.” Jurgen Hoekstra, vice president Benelux BASF en managing director BASF Nederland, nam op 7 november het stokje over van Anton van Beek van Dow Benelux als voorzitter van Veiligheid Voorop. Toen hij gevraagd werd, zei hij niet meteen ja. “Ik was natuurlijk vereerd, en het is een onderwerp dat me zeer aan het hart gaat, maar ik wil het wel goed doen. Daarom heb ik eerst wat gesprekken gehad, onder andere over de impact die je kan hebben.” Wat kun je in deze rol bijdragen aan de veiligheid in de chemie? Hoekstra: “Ik breng 32 jaar ervaring in de chemie mee. Ik heb best wel wat gezien, ook over de grens. En ik heb heel veel passie voor het onderwerp. In mijn werk voor BASF is het prioriteit nummer één. Die drive ga ik

Veiligheid

CV Jurgen Hoekstra deed de heao in Breda en stu-

Jurgen Hoekstra: ‘In mijn werk voor BASF is veiligheid prioriteit nummer één. Die drive ga ik inbrengen in mijn rol bij Veiligheid Voorop.’

inbrengen in mijn rol bij Veiligheid Voorop. Ik hoop dat ik mensen kan enthousiasmeren en verbinden.” Veiligheid Voorop is een breed platform. Daarnaast heb je te maken met het programma Duurzame Veiligheid 2030 en met Safety Delta Nederland, waarin ook de overheid, de wetenschap en het onderwijs zijn betrokken. Hoe zorg je voor verbinding? “Inclusiviteit is wat mij betreft het toverwoord. Ik kan wel zeggen: ‘Ik vind dit en volg mij’, maar dat gaat natuurlijk niet werken. Mijn agenda is volgepland met bezoeken aan de aangesloten brancheverenigingen, om hun wensen en behoeftes te horen en om uiteindelijk iedereen mee te krijgen. Ook vinden er momenteel voorbereidingen plaats voor Safety Delta Nederland, die vanaf mei van start gaat. Alle verenigingen moeten zich vinden in de richting die we opgaan en de rol van Veiligheid Voorop daarin.” Wat valt er nog te verbeteren in de Nederlandse chemie? “Uit onderzoek is gebleken dat de vaak tientallen jaren oude assets redelijk op orde zijn, omdat er heel veel is geïnvesteerd in vernieuwingen. Ook is de veiligheid

FOTO’S: BA S VAN SPANKEREN

deerde daarna Managing Corporate Resources aan de IMD Business School. Hij begon zijn carrière bij ICI, verbleef enige tijd in het buitenland, waaronder de VS, werkte vervolgens bij Johnson-Wax in Mijdrecht, waarna hij overstapte naar Johnson Polymer in Heerenveen, het latere BASF Heerenveen. Na 5 jaar bij BASF in Ludwigshafen, onder meer als vice president Global Procurement Raw Materials, werd hij in 2015 vice president Regional Business Management Intermediates in Hong Kong. Sinds medio 2018 is hij vice president Benelux BASF en managing director BASF Nederland. In november vorig jaar volgde hij Anton van Beek op als voorzitter van Veiligheid Voorop.

goed verankerd in de processen. Er is al heel veel bereikt, zeker vergeleken met het buitenland. Maar je bent met veiligheid nooit klaar. En waar we zeker nog een slag in kunnen maken, is aan de cultuurkant. Hoe bereiken we dat veiligheid niet alleen iets is van de manager of de safety-expert, maar dat iedereen proactief zijn steentje bijdraagt? Ik ben ervan overtuigd dat er in elke fabriek vele Harry’s en Barts rondlopen, op alle niveaus. Je moet ze alleen erbij betrekken en een veilige omgeving creëren waarin ze zich kunnen uitspreken.” Niets is moelijker dan een cultuur veranderen. “Het is iets van de heel lange adem en van heel veel mensen die in een bepaalde richting bewegen. Veiligheid Voorop kan dat faciliteren, door ervoor te zorgen dat bedrijven toegang hebben tot kennis en die met elkaar delen. Veiligheid is niet iets waarop we moeten concurreren, we moeten onze kennis met elkaar uitwisselen. Veel bedrijven hebben al een heel hoog veiligheidsniveau, maar er zijn ook bedrijven die wat hulp nodig hebben. Daar zie ik ook een rol voor Veiligheid Voorop. Maar uiteindelijk zal ieder bedrijf toch zelf zijn eigen slag moeten maken, uiteindelijk zal de cultuurverandering daar, op de werkvloer moeten plaatsvinden.” Kun je een incident of een andere gebeurtenis noemen die jouw visie op veiligheid sterk heeft beïnvloed? “Het was in een fabriek in Qatar. Het tv-scherm toonde een foto van een gezin, met eronder een tekst. Iemand vertaalde dat voor mij: Wij zijn de familie van ... hij noemde de naam van een werknemer ... en wij willen dat jullie ervoor zorgen dat hij vanavond weer veilig thuiskomt. Dat vond ik zo’n eyeopener … Misschien juist omdat ik het daar ver weg, in die zandbak, niet had verwacht. Dit is namelijk precies de essentie van veiligheid: dat je om elkaar geeft en dat je daaraan werkt. Veiligheid is niet alleen iets van KPI’s (key performance indicators – red.) of handhaving, of een bord bij de poort, het gaat om de mensen. We care about each other. Investeren in de e februari 2020 Chemie Magazine 29

‘De vraag die je je moet stellen is: zou ik mijn dochter die fabriek in sturen? Als je daar twijfels over hebt, ben je verkeerd bezig’

modernste fabrieken, in goede processen, in digitalisering, dat is allemaal op zich niet zo moeilijk, dat krijgen we wel voor elkaar. Maar het fundament is en blijft de mens zelf. De vraag die je je moet stellen is: zou ik mijn dochter die fabriek in sturen? Als je daar twijfels over hebt, ben je verkeerd bezig.” Je noemde het bord bij de poort, dat het aantal dagen zonder incidenten vermeldt. Zo’n bord zie je nooit bij Schiphol, omdat veiligheid in de luchtvaart iets vanzelfsprekends is. Zou dat niet ook in de chemie het geval moeten zijn? “We hebben bij BASF, waar we dat soort borden overigens meestal niet hebben, recent een incident gehad op een site waar 10 jaar geen incident was geweest. Die getallen betekenen daarom voor mij niet zoveel. Dat er 10 jaar lang geen vliegtuig is neergestort, betekent niet

VEILIGHEID VOOROP

Stichting Veiligheid Voorop is een samenwerkingsverband van achttien brancheorganisaties en zes Regionale Veiligheidsnetwerken met als doel de veiligheidscultuur en de veiligheidsprestaties van BRZO-bedrijven in de (petro)chemische industrie te verbeteren. Het gelijknamige programma is gebaseerd op vier pijlers: betrokken leiderschap, excellente veiligheidsbeheerssystemen, veiligheid in de keten en regionale veiligheidsnetwerken. 30 Chemie Magazine februari 2020

dat er morgen niet een kan neerstorten. Aan successen uit het verleden heb je morgen niks. Het streven is natuurlijk nul incidenten, maar tegelijkertijd is risicoloos leven een illusie. Uiteindelijk gaat het erom: hoe zorgen we dat het morgen en overmorgen niet gebeurt.” In hoeverre is veiligheid onderdeel van de transitie die de industrie in gaat? “Duurzaamheid en digitalisering – smart manufacturing – zijn trends die enorme mogelijkheden bieden op het gebied van veiligheid. In een moderne fabriek waarin veel is gedigitaliseerd, kun je veel meer data gebruiken ter verbetering van de veiligheid. Over 10 jaar ziet het er allemaal heel anders uit.” Veiligheid Voorop bestaat nu zo’n 10 jaar. Wat heeft het ons gebracht? “Kennisuitwisseling in de Regionale Veiligheidsnetwerken en in de hele keten. Een recent project is de pilot over betrokken leiderschap, die de opmaat is voor het ‘BRZO-rijbewijs voor betrokken leiders’. En het besef is gegroeid dat we veiligheid alleen serieus kunnen nemen als we er transparant over zijn, vertellen wat goed gaat en ook wat niet goed gaat. Daarom zijn de open dagen zo belangrijk. We moeten veel beter communiceren over chemie. Alleen als we transparant zijn, kunnen we het vertrouwen en het aanzien van de chemie verhogen, wat hard nodig is. We hebben al heel veel bereikt, we hebben in Nederland al een heel hoog niveau, door de hele keten heen. Vertellen we dat goed? Nee. Kan het nog beter? Ja.” p

CSCL ISHL DSL/NDSL NICNAS NEW TSCA (LSCA) PROP. 65 KKDIK FEDERAL LAW NO 24 RESOLUTION NO. 851 HSA 1435H LAW NO. 52 MD 248/1997 DECREE 591 TCSCA EHSNR CLASS RA 6969 TR EAEU 041/201 MEP ORDER NO. 7

No more missing pieces in global regulatory compliance 9th Symposium on Chemical Control Regulations in Asia and the Americas Cologne - April 28, 2020

Learn more about:  Chemical safety management in the Eurasian Economic Union (EAEU)  KKDIK – Turkish REACh  Registration and evaluation of chemicals in Korea  Management of new and existing chemicals in China  Management of new and existing chemicals in Taiwan  Existing and new substances under the LSCA - New TSCA  Existing and new substance notification in Canada  Chemical regulations in several ASEAN countries  Overview about chemical regulations in the Middle East  The reform of NICNAS in Australia  Planned reform of the CSCL in Japan

32 Chemie Magazine februari 2020

Human capital

Wat is er zo boeiend aan chemie en wat maakt werken in de chemiesector zo leuk? Chemie Magazine vraagt het aan mensen die een chemieopleiding hebben gedaan en nu in de chemie werken.

Aan welke consumentenproducten lever jij een bijdrage? Is je vraag ‘liggen er dingen van mij in een winkel die je als consument kunt kopen’, dan is het antwoord nee. Maar werk jij binnen een farmaceutisch bedrijf als GlaxoSmithKline met bepaalde technieken, dan zeg ik ja. Mijn naam staat op meerdere patenten. Samen met het bedrijf Pepscan hebben we bijvoorbeeld een methode ontwikkeld om via organische moleculen eiwitten te vouwen naar multicyclische peptiden. Daarmee kun je medicijnen maken. Mijn groep doet onderzoek op het lab, met pruttelende kolfjes en koelers, verwarmingsmantels eronder, precies het beeld wat iedereen heeft van chemie. Zelf sta ik al 10 jaar niet meer op het lab, daar heb ik geen tijd voor. Ik geef onderwijs, verzin het onderzoek, begeleid onderzoekers, en schrijf publicaties en subsidievoorstellen. Mijn onderzoek ontstaat vaak uit serendipiteit in de ware zin van het woord. Ik was afgelopen zaterdag bijvoorbeeld hier op mijn kantoor om spullen op te halen voor de opname van het tv-programma Proefkonijnen. Ik zat wat te bouwen met atoommodellen terwijl ik het script doorlas, kreeg zo een molecuul in handen, en dacht opeens: potverdorie, wat een prachtidee eigenlijk! Een analist van mij gaat proberen dat ook echt te maken.

Jan van Maarseveen

HOOGLERAAR ORGANISCHE CHEMIE AAN DE UvA

‘DE NATUUR IS MIJN IDEEËNGENERATOR’ De Wereld Draait Door, Universiteit van Nederland, Proefkonijnen: als hoogleraar organische chemie is Jan van Maarseveen overal een welkome gast. Niet slecht voor een kind uit een arbeiderswijk dat onderwijs haatte. Scheikunde bleek zijn redding. “Er bestaat geen mooiere baan. Echt niet.” Tekst: Inge Janse

FOTO’S: MIRJAM VAN DER LINDEN

Wat vertel jij je kinderen als zij vragen wat voor werk je doet? Op basisscholen zeg ik: ik ben de architect en bouwvakker op het allerkleinste niveau. Als architect ontwerp ik nieuwe moleculen. In die moleculen moet esthetiek zitten, dus ik zoek prachtige structuren. Vervolgens moet ik als een bouwvakker een methode verzinnen om dat molecuul te maken. Ik ben gepromoveerd op natuurstofsynthese van een molecuul dat uit een manteldiertje komt. Die beestjes kunnen niks, behalve zich afweren door chemicaliën te maken die ziekteverwekkers zoals virus- e februari 2020 Chemie Magazine 33

NAAM Jan van Maarseveen. LEEFTIJD 56 jaar. WOONPLAATS Amersfoort. HUWELIJKSE STAAT Getrouwd. KINDEREN Een dochter (24, studeert biologie) en een zoon (22, werkt in de installatiebranche). OPLEIDINGEN Doctor synthetische organische chemie (Radboud Universiteit, 1990-1994), doctorandus organische scheikunde (Radboud Universiteit, 1988-1990), ingenieur organische chemie (Hogere Laboratoriumschool Enschede, 1981-1985). NEVENACTIVITEITEN Jan werkt als vrijwilliger bij de atletiekvereniging waar hij al decennia lid van is, zoals voor het uitzetten van hardloopparcours. Bij de zweefvliegclub werkt hij als instructeur en zet hij zich in voor de overstap op duurzame elektriciteit voor het oplaten van de vliegtuigen. Jan zorgde er ook voor dat de staalkabels van de lier vervangen zijn door Dyneema-kabels. WERKGEVERS Hoogleraar organische chemie aan de Universiteit van Amsterdam (2015-heden), universitair docent organische chemie aan de Universiteit van Amsterdam (1999-2015), group leader medicinal chemistry bij Solvay Pharmaceuticals (1994-1999).

sen doodmaken. Ik maakte zo’n stofje na en verbeterde de eigenschappen ervan. Dat doe ik al 30 jaar lang, en dat blijf ik ook de komende 10 jaar doen. De natuur is mijn ideeëngenerator.

Hoe ben je in deze baan terechtgekomen? Ik kom uit een echte arbeiderswijk in Enschede en ging als eerste in mijn familie naar de universiteit. Terwijl ik de basisschool haatte, uit het diepst van mijn hart. Tot ik op de havo scheikunde kreeg. Toen dacht ik: wauw! Ik deed daarna Hoger Laboratorium Onderwijs en was bloedfanatiek. Ik 34 Chemie Magazine februari 2020

ging enkel voor de hoogste cijfers. Vervolgens werd ik analist op een universiteit en haalde tegelijkertijd mijn doctoraat. Ik begon elke dag om 7 uur, volgde 4 uur colleges, en ging ‘s avonds tot 7 uur door. Zo ben ik naast een voltijdbaan in 2 jaar afgestudeerd. Binnen de groep waar ik laborant was, kon ik ook promoveren. Na mijn promotie ging ik naar de industrie als medicinal chemist. Ik had het gevoel dat ik niet goed genoeg was voor een academische loopbaan. Ik had het bij het toenmalige Solvay Pharmaceuticals zeker naar mijn zin. Ik kreeg veel vrijheid bij de zoektocht naar antidepressiva door nieuwe, geautomatiseerde synthesetechnieken te gebruiken. Met een door mij verzonnen trucje kon een reactie van Robert Grubbs, Nobelprijswinnaar in 2005, heel handig in de robotsynthese gebruikt worden. Synthesegrootheid Kyriacos Costa Nicolaou gebruikte later mijn methode voor de eerste geautomatiseerde natuurstofsynthese. Dat citaat deed me duizenden keren meer dan een patent. In 1999 werd ik gevraagd om te solliciteren bij de Universiteit van Amsterdam. Op die overstap ben ik hartstikke trots. Geef ik college in het historische centrum, dan denk ik: potverdomme, dat was die stad waar ik als 16-jarig jongetje niet naartoe durfde.

Wat zou je je jongere zelf nu adviseren? Als ik mijn leven over zou doen, dan had ik niet in de industrie gewerkt. Die uitstap heeft mij 6 jaar van mijn carrière gekost. Stel, ik was direct als postdoc naar de groep van Nobelprijswinnaar Grubbs gegaan. Dan was ik na 2 jaar met splinternieuwe chemie in Nederland teruggekomen en had ik daarmee beurzen van NWO binnengehaald. Mijn onderzoeksgroep zou dan nu twee keer zo groot zijn. Dus daar heb ik echt spijt van. Maar het is alsnog hartstikke mooi gelopen, dus verder zou ik mijn leven precies zo leiden als dat ik nu gedaan heb.

Wat levert je werk je op? Er bestaat geen mooiere baan. Echt niet. Ik ben er namelijk van overtuigd geraakt dat het één minuut voor twaalf is voor de aarde. Als hoogleraar kan ik daar onderzoek naar doen, maar ik kan dat probleem vooral aan heel veel studenten duidelijk maken. Als chemicus snap je gelukkig ook wat de oplossingen zijn. Hoe sla je energie van de zon op? De natuur is via fotosynthese al bijna 4 miljard jaar helemaal cyclisch. Laten we daarnaar kijken. Financieel heb ik een heel goed leven. We zaten op oudejaarsdag met een groep vrienden bij elkaar en vroegen ons af wat we zouden doen als je de loterij van 2 miljoen euro zou winnen. Niemand van ons had enig idee wat hij daarmee moest. In plaats van geld wil ik tienduizend keer liever dat mijn groep hier in Amsterdam groter wordt, zodat ik meer onderzoek kan doen.

Op welke eigen prestatie ben je het meest trots? 6 jaar geleden werd ik op de Universiteit van Amsterdam gekozen als docent van het jaar. Daardoor is veel veranderd. Het allerbelangrijkste is natuurlijk dat ik door studenten hiervoor uitgekozen ben. Maar door de media-aandacht kwam ik ook opeens in een ander circuit. Ik gaf college voor de Universiteit van Nederland, daarna zat ik bij De Wereld Draait Door. Zit je daar eenmaal, dan verandert je leven écht. Opeens bellen journalisten me. Wat vind je hiervan, wat denk je daarover? Gelukkig kan ik daardoor steeds meer mijn boodschap uitdragen. Tegelijkertijd heeft mijn talent voor onderwijs mijn carrière belemmerd. Wat nou als ik meer tijd had besteed aan mijn onderzoek? Daar kan ik verbitterd over zijn. Ik ben betrokken bij elf vakken. Elf vakken! En elke keer word ik door studenten top geëvalueerd. Wat krijg ik als onderzoeker daarvoor terug? Helemaal niets. Geen ene reet. Weet je hoeveel geld ik met dat onderwijs

Human capital

‘Als hoogleraar kan ik aan heel veel studenten duidelijk maken dat het één minuut voor twaalf is voor de aarde’ binnenhaal voor de universiteit? Ik vind dat dat me best twee aio’s mag opleveren.

Als je iets zou mogen veranderen aan je baan, wat zou dat zijn? Ik wil graag meer continuïteit in mijn onderzoek. Mijn groep bestaat uit Jan van Maarseveen and that’s it. Iedereen in mijn groep werkt van geld dat van buiten komt. Ik moet dat binnenhalen via subsidies, anders heb ik niemand op het lab. Zo ben ik veel tijd kwijt aan het schrijven van voorstellen. Die hebben maar 15 procent kans dat ze scoren, want de vijver met vissen wordt niet groter, maar het aantal onderzoekers dat daarin vist wel. Dat frustreert mij. Ik zie ook dat goede mensen naar het buitenland gaan, want daar krijgen ze wél vaste promovendi in hun groep. Ja, ik kan roepen dat ik stop met de helft van mijn onderwijs, maar dat is een loos dreigement. Daarvoor vind ik onderwijs geven veel te leuk.

Wat zou je nóg liever doen dan wat je nu doet? Zweefvliegen is mijn grote hobby. Maar 10 uur per dag, dag in, dag uit? Pfff. Elke dag weer achter leerlingen zitten, elke keer weer met die lier omhoog. Nee, ik moet van vliegen echt niet mijn beroep maken, dan zou mijn leven wel erg beperkt zijn. En hoewel ik een vaste groep en continuïteit mis, is de UvA voor de rest echt een heel ﬁjne plek om te werken. Goede collega’s om mee te praten en te sparren, geïnteresseerde studenten, een internationale omgeving. 95 procent kans dat ik mijn carrière hier dus afmaak. Maar goed, mijn carrière hangt van toevalligheden aan elkaar. Wie weet wat er nog gebeurt. p

WIE IS JAN NAAST ZIJN WERK?

Zweefvliegen is zonder twijfel de lust en het leven van Jan (“Na mijn pensionering ga ik daar flink meer tijd in steken”), die na afloop van het interview direct even online checkt of er nog bekenden op het zuidelijk halfrond nieuwe vlieguren gemaakt hebben. “Het is ongelooflijk belangrijk voor mij. Ik ben nu eenmaal helemaal vlieggek. Had ik goeie ogen gehad, dan was ik piloot geworden.” Daarnaast heeft Jan veel aan hardlopen gedaan, maar hij is sinds een jaar geblesseerd.

Jan van Maarseveen: ‘In plaats van de loterij winnen, wil ik tienduizend keer liever dat mijn groep hier in Amsterdam groter wordt, zodat ik meer onderzoek kan doen.’ februari 2020 Chemie Magazine 35

IN HET KORT o Feike Sijbesma stopt als CEO van DSM. o DSM ging zich onder zijn leiding richten op voeding, gezondheid en materialen. o Hij blijft zich inzetten voor een betere wereld, vooral op het gebied van honger en klimaat.

SCHEIDEND CEO VAN DSM FEIKE SIJBESMA:

‘UITEINDELIJK ZULLEN DE SLIMME BEDRIJVEN HET WINNEN’ Vorige maand heeft Feike Sijbesma zijn taken bij DSM neergelegd. Hij is 13 jaar bestuursvoorzitter geweest. Onder zijn leiding nam het bedrijf definitief afstand van de basischemie en transformeerde tot een multinational die zich richt op voeding, gezondheid en duurzame materialen. “Een mooiere wereld en aandeelhouderswaarde kunnen hand in hand gaan.” Tekst: Igor Znidarsic

aags voor dit interview zat Feike Sijbesma bij het tv-programma Buitenhof. “Ik kom uit Limburg en rijd op de snelweg vaak langs uw bedrijf”, zei presentator Twan Huys, om Sijbesma vervolgens te confronteren met de termen ‘stinkbende’, ‘rook’ en ‘een boel rotzooi’, onder andere refererend aan de berichten over de vermeende lachgas-uitstoot van een voormalig DSM-bedrijf op Chemelot. “De Limburgers zullen niet blij met u zijn”, reageerde Sijbesma. (Tijdens dit interview vult hij die uitspraak aan: “Zij verdienen hier hun boterham voor hun gezinnen en er komen vele producten vandaan die iedereen dagelijks gebruikt.”) Verder kreeg hij in Buitenhof nauwelijks de kans om zijn verhaal te vertellen, dat veel genuanceerder is dan de media het brachten en dat terug te vinden is op de website van DSM. Kennelijk heeft de redactie van Buitenhof niet de moeite genomen om die informatie te raadplegen. Het deukje dat Huys probeerde te slaan in de reputatie van DSM zal geen effect hebben, daarvoor is het duurzame imago van het bedrijf te sterk. Verantwoordelijk daarvoor is Sijbesma zelf, die in 2007 bestuursvoorzitter werd. DSM begon ooit als exploitant van de steenkolenreserves onder de Limburgse grond en schakelde later over op (petro)chemie. In 2002 werden de petrochemische fabrieken op Chemelot verkocht aan SABIC. In 2007 stopte DSM ook met de bulkchemie, en onder Sijbesma’s leiding werden daarna alle onderdelen in de basischemie afgestoten. “Daar waren drie redenen voor”, vertelt hij. “De eerste was dat de bulkchemie van polyethyleen en polypropyleen werd overheerst door

36 Chemie Magazine februari 2020

een paar grote jongens, waar wij niet tegenop konden. De tweede reden was dat we in veel takken van sport nummer 6, 7 of 8 waren, terwijl wij graag nummer 1, 2 of 3 willen zijn. De derde reden was geen bedreiging maar een kans. Ik zag dat er in de wereld steeds meer aandacht uitging naar het oplossen van de grote problemen op het gebied van voeding, honger, klimaat, gezondheid. Ik vond dat we ons bedrijf daardoor moesten omvormen. Veel hadden we daarvoor overigens al in huis, zoals de biotechnologie van Gist-Brocades, het huidige DSM Delft, waar ik vandaan kom. Ook vond ik dat we onze businesses op tijd moesten verkopen, zodat we genoeg middelen hadden om nieuwe businesses te kopen.” Kon je de verandering verkopen aan de medewerkers? “Dat was in het begin best lastig. Veel mensen hoog in de onderneming waren goed in het oude spel van de bulkchemie, maar minder bekend met het nieuwe spel, waarin je veel marktgerichter en flexibeler moet zijn. We moesten mensen opleiden, omscholen, anders leren denken. Van sommige hebben we afscheid moeten nemen.” Hoe kreeg je de aandeelhouders mee? “Ik heb ze moeten overtuigen dat een mooiere wereld en aandeelwaarde hand in hand kunnen gaan. Ze geloofden me niet meteen. Toen vlak daarna Lehman Brothers omviel, dacht ik even dat ik de kortst zittende CEO van het bedrijf zou worden, maar ik werd uiteinde-

FOTOâ&#x20AC;&#x2122;S: KIKI GROOT

Ondernemen

februari 2020 Chemie Magazine 37

‘We moeten de welvaartstoename veel inclusiever maken, zodat iedereen ervan profiteert’ lijk de langstzittende. Ik heb toen tegen de afdelingen investor relations en communicatie en de commissarissen gezegd: ‘Voor de ommezwaai heb ik aandeelhouders nodig die mij de tijd geven en die de rust bewaren’, en daarom beloofde ik juist veel meer met ze te gaan communiceren, om hen uit te leggen wat ik aan het doen was. Ik verzekerde ze dat ze hiervan de vruchten gingen plukken, maar dan wel op de lange termijn. De kortetermijn-aandeelhouders trokken zich terug, de meeste langetermijn-investeerders bleven en zijn erg gelukkig geworden. Op dit moment is zo’n 40 procent van onze aandeelhouders ESG (environment, sustainability & governance) focused.” DSM werd een voorloper in duurzaamheid. Zo is onder jouw leiding de uitstoot van broeikasgassen gereduceerd van 10 naar 1 miljoen CO2-equivalent. Voor de helft door de processen te verduurzamen, voor de andere helft door het afstoten van bedrijven. Over dit laatste wordt in de sector weleens gezegd: ja, zo kan ik het ook. Snap je die kritiek? “Zeker. Het klopt dat met alleen de verkoop van die fabrieken de wereldwijde uitstoot niet is teruggedrongen. Maar net als wij de uitstoot met 50 procent hebben gereduceerd van de fabrieken die we hebben behouden, zo moeten de nieuwe eigenaren hun processen ook verduurzamen. En met de nieuwe technologieën kan dat ook. Dat kost wel investeringen, die wij ook hebben gedaan. Daar komt bij dat wij die fabrieken niet hebben afgestoten om de CO2-uitstoot te verminderen, maar omdat we ons meer gingen richten op voeding, gezondheid en materialen en we daar kansen in zagen.” De chemische industrie wil graag verduurzamen, zie het VNCI-rapport ‘Chemistry for climate’, maar stelt dat dit niet kan zonder steun van de overheid, in de vorm van garanties voor de risicovolle langetermijn-investeringen en aanleg van infrastructuur. Ben je het daarmee eens? “Ik kan me voorstellen dat bij een specifiek project zoals de elektrische kraker een groot risicocomponent zit en hulp van de overheid misschien gewenst is. Maar over het algemeen denk ik dat de industrie heel veel op eigen kracht kan doen en dat ook zou moeten doen. Wij hebben dat ook gedaan. Natuurlijk kost dat geld, en zijn 38 Chemie Magazine februari 2020

er concurrenten die dat geld niet besteden en daardoor goedkoper uit zijn. Toch moet je het doen, ook als je tijdelijk wat minder verdient. Omdat dit goed is voor deze planeet. En uiteindelijk is het ook goed voor je business, omdat een aantal klanten dan liever met jou zaken doet.” Je bent ook voorstander van een prijs op CO2. “Het is een goede financieel-economische prikkel. Als je die prijs meeneemt als kostenpost is het heel verstandig om snel te verduurzamen. Daarnaast is het ook een morele prikkel. Als we met z’n allen zoveel klimaatschade veroorzaken dat we niet meer gelukkig kunnen leven op deze aarde, moeten we daar wat aan doen. De opbrengsten uit de landbouw in Ethiopië, waar 80 procent boer is, dalen door de klimaatverandering zodanig dat men de bevolking niet meer kan voeden, terwijl je die mensen niet kan verwijten dat ze de klimaatverandering hebben veroorzaakt. Als we niets doen, zullen we als Europa nog voordat we last krijgen van overstromingen en dergelijke te maken krijgen met vele migranten op zoek naar voedsel. Er zit dus, naast een morele afweging, ook eigenbelang bij.” Wat kan een chemische fabriek in Nederland hiermee? “Je moet het aan de aandeelhouders uitleggen en een langetermijn-strategie maken. Voor sommige heel risicovolle projecten kun je hulp vragen van de overheid, voor de rest moest je slim zijn. Uiteindelijk zullen de slimme bedrijven het winnen.” DSM haalt een derde van de omzet uit het Materialscluster, dat producten maakt zoals duurzame materialen, verf en coatings. Twee derde komt uit Nutrition, die gezonde voedingsingrediënten maakt. Ben je dan een chemie- of een food-bedrijf? “Biochemische technologieën en analysemethoden gebruiken we in beide businesses. We zijn ook lid van Cefic en de VNCI. Maar wat betreft de branche waar we toe behoren is de grens aan het vervagen. We noemen ons steeds minder chemie en steeds meer voeding, gezondheid en hoogwaardige materialen.” Materials gebruikt fossiele grondstoffen. Wil DSM daar uiteindelijk vanaf? “We maken geen single use plastic, voor verpakkingen en dergelijke, maar plastics voor langdurig gebruik. Inderdaad ook nog steeds op basis van fossiele grondstoffen, maar we hebben voor elk product ook een recycled of biobased alternatief, of in de maak. Dat deel van ons portfolio groeit. Dat niet alle klanten hierop overstappen heeft deels te maken met de applicatie. Sommige gerecyclede materialen kun je bijvoorbeeld niet spierwit maken. Je kan je afvragen of dat wat uitmaakt onder de motorkap, maar sommige klanten vinden van wel.”

Ondernemen

Feike Sijbesma: ‘Als we met z’n allen zoveel klimaatschade veroorzaken dat we niet meer gelukkig kunnen leven op deze aarde, moeten we daar wat aan doen.’

De chemische industrie heeft een negatief imago, zie alleen al de uitspraken van Twan Huys. Is dat terecht? “Het is waar dat de industrie schoner moet worden, maar het is een onterechte framing dat de industrietak er niets aan doet. Die perceptie komt grotendeels voort uit onwetendheid. Er is nauwelijks geuroverlast van Chemelot, dus die ‘stinkbende’ van Twan Huys gaat niet op, en wat hij zag was geen rook maar waterdamp. DSM stoot bovendien maar heel weinig CO2 uit op Chemelot. En de uitstoot van lachgas is onder onze leiding enorm gedaald en we hebben nooit iets verkeerd gerapporteerd. Daarbij: chemische producten zitten in ons eten, e

Feike Sijbesma (1959) studeerde medische biologie in Utrecht en bedrijfskunde in Rotterdam. Hij begon zijn carrière in 1987 bij Gist-Brocades als strategisch planner. 3 jaar later werd hij directeur Marketing & Sales, nog later trad hij toe tot het executive committee. Na de overname van Gist-Brocades in 1998 door DSM werd hij directeur van DSM Food Specialties. In 2000 trad hij toe tot de raad van bestuur van DSM. In 2007 werd hij bestuursvoorzitter en transformeerde DSM van een producent van bulkchemicaliën naar een aanbieder van specialistische materialen en voedingsingrediënten als vitamines en vetzuren. Voor zijn inzet in de strijd tegen honger en klimaatverandering kreeg Sijbesma de Humanitarian of the Year Award en de Leaders of Change Award van de VN. Hij is getrouwd en heeft twee zoons. februari 2020 Chemie Magazine 39

DSM

Koninklijke DSM is een wereldwijd, ‘purpose-led’ bedrijf dat actief is op het gebied van gezondheid, voeding en duurzaam leven. DSM levert innovatieve oplossingen voor voeding, diervoeding, persoonlijke verzorging en aroma’s, medische apparatuur, groene producten en toepassingen, en nieuwe mobiliteit en connectiviteit. DSM is beursgenoteerd op Euronext Amsterdam. De koers van het aandeel steeg het afgelopen decennium van 30 naar 115 euro. Onder Sijbesma’s leiding is er circa 450 procent totale aandeelhouderswaarde (inclusief dividend) gecreëerd. De afkorting DSM heeft geen officiële betekenis en is in de loop der jaren op verschillende wijzen gebruikt. Aanvankelijk voor Directie Staatsmijnen, daarna voor De Staatsmijnen, toen de export toenam voor Dutch State Mines, en vandaag de dag is het gewoon DSM, al claimen sommigen de drie letters nu voor Doing Something Meaningful.

‘Als je innovatief wilt zijn, is diversiteit heel belangrijk: in gedachten, geslacht, nationaliteit enzovoort’

onze kleren, onze meubels, gebruiksvoorwerpen, huizen, wegen, auto’s, et cetera. Mensen realiseren zich niet altijd dat we niet zonder kunnen, en als we alles van hout, staal of glas zouden maken, zou de milieu-impact misschien wel groter zijn. We moeten gewoon onze processen veel groener maken, en dat kan.”

Ondanks die framing blijft DSM een positief imago houden. www.dsm.com, www.dsm.nl “Wij proberen oprecht transparant te zijn, over onze uitstoot, over mijn salaris. En we betalen netjes belasting, hebben geen gekke constructies in landen waar we niet zitten, zoals Guernsey of Curaçao. We hebben er in onze kernactiviteiten daadwerkelijk een ander bedrijf van gemaakt, met een ander type producten, en dat spreekt kennelijk aan.” Je was vorig jaar de invloedrijkste Nederlander volgens de Volkskrant, dit jaar sta je op nummer 2, na Kim Putters. Wat doe je met die invloed? “Zo’n lijstje is natuurlijk arbitrair. Maar als je er toch op staat, moet je die invloed zo goed mogelijk aanwenden voor een beter Nederland en een betere wereld. Dat is de reden geweest voor Kim en mij om een nieuw sociaal contract te presenteren in de Volkskrant. En op het World Economic Forum in Davos heb ik naar voren gebracht dat globalisering hartstikke mooi is. Het is in feite de essentie van de economie zoals die bedoeld is. Jij bent beter in buffels, ik ben beter in gewassen. Als iedereen zich specialiseert in waar hij goed in is en we gaan met elkaar ruilen, tegenwoordig via geld, leven we allemaal happy. Globalisering heeft welvaart gebracht 40 Chemie Magazine februari 2020

voor de meeste landen en voor miljarden mensen. Maar niet voor alle landen en alle mensen. Daarom moeten we de globalisering meer inclusief maken voor iedereen. Als je naar Nederland kijkt: hier hebben de middeninkomens de afgelopen jaren duidelijk minder geprofiteerd. En die zijn nu boos, en de boeren zijn boos, en de leraren, en de verpleging. Vandaar dat pleidooi voor een nieuw sociaal contract. We moeten de welvaartstoename veel inclusiever maken, zodat iedereen ervan profiteert.” Je pleit ook voor meer vrouwen in de top van het bedrijfsleven. Waarom? “Ten eerste wil ik gewoon niet werken, leven en mijn kinderen laten opgroeien in een wereld die gedomineerd wordt door mannen. Dat is ongezond en niet leuk. Ten tweede is het gezien het statistische feit dat de wereld voor de helft uit vrouwen bestaat niet onlogisch dat vrouwen 50 procent van de belangrijke posities bekleden. Het is gewoon niet slim om de helft van het talent in de wereld te negeren. De derde reden is dat een grotere diversiteit leidt tot betere innovatie. Alleen maar meer van dezelfde typen mensen met dezelfde ideeën helpt niet. Als je innovatief wilt zijn, wilt veranderen, is diversiteit heel belangrijk: in gedachten, in geslacht, in nationaliteit enzovoort. Met groepsdenken loop je het risico de verkeerde kant op te gaan zonder dat iemand dat corrigeert. Diversiteit houdt je scherp en brengt dat correctiemechanisme met zich mee.” Je hebt nog steeds niet verteld wat je hierna precies gaat doen. “Ik zal me blijven inzetten voor een betere wereld, vooral op het gebied van honger en klimaat. Maar ik zal dat wel doen vanuit andere rollen. En nog steeds op bedrijfsmatige wijze, dus niet als filantroop. Ik blijf betrokken bij een aantal bedrijven waar ik in de board zit (Philips, Unilever, De Nederlandsche Bank), en ik ben sinds kort samen met Ban Ki-moon, voormalig secretaris-generaal van de Verenigde Naties, voorzitter van de raad van toezicht van de Global Center of Climate Adaptation, die landen, organisaties en bedrijven adviseert over klimaatverandering. Daarnaast ben ik betrokken bij Africa Improved Foods en bij NL2025, een beweging waarin CEO’s en leiders uit de culturele en wetenschappelijke wereld zich belangeloos inzetten voor een betere toekomst van Nederland. Tevens ben ik in de board van het World Economic Forum voorzitter van alle duurzaamheids- en klimaatinitiatieven. Ik zal veel internationaal bezig zijn, maar ik zal Nederland zeker niet vergeten.” p

NIEUW Toxic® EMKG Huid blootstellingsschijf HD roep g n e var e G

Kl e

La n g

Gro ot

Kort

Toxic/Sdu heeft toestemming van de BAuA om deze informatie te vertalen en te gebruiken.

Groot

Klein

Kort

Lang

Huidcontact

oot Gr

K o rt

Lang

Ko rt

G ro Gro ot

Klein

Gevaren groe p

Neem de juiste veiligheidsmaatregelen Vraag de GRATIS blootstellingsschijf Huid aan via Toxic.nl/blootstelling

n La

t oo

Huidcontact

are ng r oe p

G r

Download de uitgebreide handleiding op Toxic.nl/blootstelling

Ge v

Kle in

rt Ko

Lan g Ko r

Kle

= Organisatorische en hygiënemaatregelen = Noodzaak tot het nemen van meer maatregelen = Gesloten systeem

EMKG-Expo-Tool Klein

p oe gr

oot Gr

el reg at

Lang

rengroep HC Geva

n re

Toxic® bij veilig werken met chemische producten La via tools, opleidingen en adviseurs.

rt Ko

Kl Ko rt en ondersteunt u is marktleider

Lang

c tfe orE

Kort

nugur Lead it ev

ec Ef

Kle in

n ei

f tie

Groot

in lak Klpeerv op

Drukvorm

Connecting Global Competence

NEW THINKING FOR THE LAB OF THE FUTURE. Whatever the future may hold, you will first learn about it at analytica: the 27th world’s leading trade fair for laboratory technology, analysis, biotechnology and analytica conference points the way to the networked lab. Exhibitors, an expert audience and experts from all over the world present and discuss specific solutions, relevant product innovations and digital visions. Come to the world’s biggest lab: analytica.de/en Contact: van Ekeris Expo service b.v., Tel. +31 23 525 8500, info@vanekeris.nl

Veilig werken met VAPRO

we create lab March 31–April 3, 2020 analytica March 31–April 2, 2020 analytica conference

VAPRO heeft een breed palet aan veiligheidstrainingen. Van ATEX trainingen tot aan de door Hobeon gecertificeerde OVK en MVK opleiding. Onze trainingen bieden een uitdagende mix van theorie en praktijk en zijn gericht op de werkvloer. Zo verbeter je met enkele stappen de veiligheidscultuur binnen je bedrijf en maak je de vertaalslag van beleid naar praktijk. Nieuw: onlangs is het aanbod van VAPRO uitgebreid met elektrotechnische veiligheidstrainingen. Deze trainingen worden onder andere gegeven in onze practicum locatie in Woerden. Momenteel bestaat ons aanbod uit de NEN3140 en NEN3840. Deze training is ook door ILT gecertificeerd voor zeevarenden.

Benieuwd naar de mogelijkheden? Kijk op www.vapro-trainingen.nl

VAPRO17_068 Adv 185x130.indd 1

EMPOWERING PEOPLE AND INDUSTRIES

11/01/17 09:36

IN HET KORT o 20.000 ton minder CO2-uitstoot per jaar door stoomrecompressor Dow Terneuzen. o Doorontwikkeling zal voor veel hogere CO2-reductie zorgen dan huidige 0,5 procent. o DEI-subsidie van 1,3 miljoen vermindert terugverdientijd met een derde.

Energie

0,5 PROCENT CO2-REDUCTIE IS PAS HET BEGIN De stoomrecompressor van Dow in Terneuzen levert nu al een besparing van 0,5 procent op de totale CO2-uitstoot op. Bij verdere doorontwikkeling kan dit percentage nog veel hoger worden. Een overheidsbijdrage van 1,3 miljoen verkort de terugverdientijd voor Dow bovendien met een derde. Tekst: Jurre Brinkman

‘D

e stoomrecompressor is een belangrijke oplossing voor warmtehergebruik”, vertelt Kees Biesheuvel, technologie- en innovatiemanager bij Dow Benelux. “Met deze machine kunnen we de energie die we opwekken uit stoom steeds opnieuw gebruiken. De stoomrecompressor zet onze reststoom namelijk onder druk, waardoor de temperatuur en de energiewaarde hiervan weer stijgen.” Het chemiebedrijf heeft op dit moment een proefopstelling van de

machine staan. “Deze comprimeert pas 1 procent van ons totale stoomgebruik. Toch is dat al goed voor een afname van 20.000 ton CO2 per jaar. Een besparing van 0,5 procent op de totale CO2-uitstoot van ons bedrijf.” Die getallen zullen hoger worden naarmate Dow Benelux de recompressor doorontwikkelt. “En dat zullen we met deze resultaten zeker blijven doen”, zegt Biesheuvel. De (door)ontwikkeling is onderdeel van het voortdurende onderzoek van Dow Benelux naar mogelijkheden om CO2-neutraal te zijn. “Onder-

FOTO: DOW

STOOMRECOMPRESSOR DOW TERNEUZEN BOEKT NU AL GOEDE RESULTATEN

steuning vanuit de rijksoverheid is heel welkom bij de stappen die we daarin zetten.” De subsidie Demonstratie Energie- en Klimaatinvestering (DEI) hielp het bedrijf om de stoomrecompressor te ontwikkelen: “Die overheidsbijdrage van 1,3 miljoen euro heeft onze terugverdientijd met een derde verminderd.” Dow Benelux behoort tot de grootste twaalf industriële bedrijven van Nederland. Die status brengt verantwoordelijkheid met zich mee, stelt Biesheuvel. “We willen onze milieu- en klimaatimpact zoveel mogelijk beperken, en anderen inspireren datzelfde te doen.”

Opwaarderen

De CO2-uitstoot is nu zo hoog omdat Dow aan het begin staat van de waardeketen. “Wij produceren februari 2020 Chemie Magazine 43

‘Met de stoomrecompressor streven we naar circulaire warmte zonder ecologische voetafdruk’

chemische bestanddelen waar later andere chemicaliën en kunststoffen mee gemaakt kunnen worden. Om dat te kunnen doen, moeten we moleculen transporteren, kraken of samenvoegen. Daar is veel energie voor nodig. Een deel van die energie gaat in de moleculen zitten. Van het teveel aan energie maken we grotendeels stoom. Die stoom gebruiken we weer in andere delen van de fabriek. Dankzij de stoomrecompressor houden we straks die energie in onze fabriek in plaats van dat we extra energie nodig hebben voor de opwekking van stoom. Zo streven we naar circulaire warmte zonder ecologische voetafdruk.” De innovatie in de stoomrecompressor zit in het opnieuw opwaarderen van reststoom. Doorgaans worden overschotten lagedrukstoom gecondenseerd, waardoor de warmte-inhoud ervan verloren gaat. Door middel van stoomrecompressie wordt de reststroom weer onder druk gezet, waardoor de temperatuur van de reststoom en zijn energiewaarde stijgen. De energie is dan geschikt voor hergebruik. Biesheuvel: “We behouden de energie in het systeem. Dat maakt de techniek zo efficiënt. Er is veel minder elektriciteit nodig om stoom op deze manier te comprimeren dan om het opnieuw uit water te maken. Daardoor hebben we niet alleen minder CO2-uitstoot, maar ook lagere energiekosten.”

Steun overheid

”Voor de versnelling en schaalvergroting van de verduurzaming van de industrie zijn de subsidies die de 44 Chemie Magazine februari 2020

overheid beschikbaar stelt heel belangrijk”, zegt Biesheuvel. “Ze stimuleren bedrijven innovatieve oplossingen te vinden om de uitstoot terug te dringen.” Maar de échte kracht voor verandering ligt volgens hem in samenwerking tussen bedrijven, zoals in Smart Delta Resources, een samenwerkingsverband van elf energie- en grondstofintensieve bedrijven uit de regio. “Zelf kregen wij uit dit samenwerkingsverband hulp bij onze subsidieaanvraag. En op onze beurt leveren wij waterstof – een bijproduct van onze processen – aan een kunstmestbedrijf.”

Dilemma

De klimaatdoelstellingen voor 2030 en 2050 stellen Dow voor een dilemma. Biesheuvel: “We kúnnen voldoen aan de eisen voor 2050. Maar daarvoor moeten we wel ingrijpend onze processen veranderen. En die verandering moet in één keer goed gaan. De techniek die daarvoor nodig is willen we implementeren, maar het lukt ons niet om dat al in 2030 zorgvuldig gedaan te hebben. Het gevolg is dat we een boete zullen krijgen. We betalen dan geld dat we eigenlijk nodig hebben om te investeren in het behalen van de eisen voor 2050.” Er is wel een mogelijkheid om de eisen van 2030 te halen, zegt Biesheuvel. “Maar daarvoor moeten we een andere route inslaan. En die route zorgt ervoor dat we de doelstelling voor 2050 niet zullen halen.” Het is voor Dow dus het één of het ander. p

SUBSIDIES VOOR CO2-REDUCTIE Via de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) biedt de overheid diverse subsidies aan voor CO2reductie.

Demonstratie Energie- en Klimaatinnovatie (DEI+) Circulaire Economie

Bedoeld om het duurzame gebruik van grondstoffen te stimuleren. Beschikbaar: 44 miljoen euro. Projecten moeten inzetten op een hoogwaardiger of langer gebruik van grondstoffen. Er moet sprake zijn van CO2-reductie én een energetisch en financieel voordeel voor de gebruiker. Denk bijvoorbeeld aan recycling en hergebruik van afval, of het gebruik van biobased grondstoffen. DEI+ Circulaire Economie is bestemd voor de industrie, bedrijven in de energievoorziening, waterbedrijven en afvalbeheerders. Een project komt hiervoor in aanmerking als een nieuwe innovatieve techniek of een nieuw product wordt gedemonstreerd. Voorstellen van het mkb zijn ook meer dan welkom. Aanvragen: bij RVO.nl, tot en met 22 september 2020 (uiterlijk 18.00 uur).

Versnelde Klimaatinvestering Industrie (VeKI)

Bedoeld om de terugverdientijd van CO2-reducerende investeringen te verkorten. Beschikbaar: 28 miljoen euro. Projecten moeten in elk geval draaien rond de thema’s ‘energie-efficiëntie’, ‘recycling’ of ‘hergebruik van afval’. Het moet gaan om investeringen in bewezen maatregelen, waarbij de terugverdientijd voor de investeringskosten langer dan 5 jaar is. En de toepassing van het project moet klaar zijn voor de markt. Dit betekent dat de toepassing ten minste drie keer bewezen moet zijn in vergelijkbare projecten in de Nederlandse industrie. Aanvragen: bij RVO.nl, tot en met 30 juni 2020 (uiterlijk 17.00 uur). In 2020 opent een nieuwe regeling die innovatieve integrale oplossingen voor de industrie ondersteunt: de regeling Missiegedreven Onderzoek Ontwikkeling en Innovatie (MOOI).

Meer informatie: RVO.nl

Verhuur stoom- en heetwaterketels

Eco Ketelservice Verhuur bv

www.eco-steamandheating.com +31 (0)13 583 94 40 | info@eco-steamandheating.com

WATERSTRAAL SNIJDEN OP LOCATIE Tank Cutters is gespecialiseerd in hogedruk waterstraal snijden (ultra-high pressure water jet cutting) op locatie. Hogedruk watersnijden kan op diverse locaties worden toegepast. Dit heeft als groot voordeel dat het ook kan worden toegepast in brand en explosie gevaarlijke omgevingen. Snijbranden of gutsen is doorgaans niet toegestaan op dergelijke locaties.

Opening snijden in een opslagtank

demonteren van schoorsteenpijpen

Tank Cutters Schoor 2 1777 HV Hippolytushoef

ontmanteling van een opslagtankbodem

Tel.: +31 (0)6 - 255 882 82 info@tankcutters.nl www.tankcutters.nl

IN HET KORT o Chemiebedrijven kunnen bedrijfsrisico’s vermijden door ‘ware kosten’ producten te berekenen. o Gericht samenwerken creëert nieuwe kansen voor een circulaire economie. o MVO Nederland lanceert het Netwerk Chemie om deze ontwikkelingen te versnellen.

Elsbeth Roelofs: ‘Uiteindelijk kloppen geëxternaliseerde posten – via natuurrampen, via ngo’s of via de rechter – toch weer aan de deur.’

46 Chemie Magazine februari 2020

Duurzaamheid

NETWERK CHEMIE (MVO NL) ZET IN OP SNELLERE VERDUURZAMING

ZICHT OP WARE KOSTEN BEHOEDT VOOR ONHEIL Hoewel klimaatrisico’s velen nog als ver-van-mijn-bed-scenario’s klinken, zijn ze in staat de economie volledig onderuit te halen, waarschuwde het World Economic Forum eind januari in Davos. Door de ware kosten van productieketens in kaart te brengen, zijn deze risico’s te verminderen. MVO Nederland lanceert het Netwerk Chemie om dat traject te versnellen. Tekst: Klaartje Jaspers

FOTO: SIMONE MICHELLE DE BLOUW

ens en natuur zijn met elkaar verweven, benadrukt Elsbeth Roelofs, MVO Nederland’s senior programmamanager Duurzame Chemie, tijdens de aftrap van het Netwerk Chemie op 23 januari in de Beurs van Berlage. Om dat te illustreren houdt ze een wit vel papier omhoog en zegt: “Als ik naar dit papier kijk, zie ik de regendruppels die op de boom vielen waarvan het papier is gemaakt, ik zie de zon die op de bladeren viel, ik zie de houthakker die het bos in loopt om de boom om te zagen, ik zie zijn ouders die hard hebben gewerkt om ervoor te zorgen dat hij kon opgroeien, ik zie het graan voor het brood dat hij at, ik zie ...” Het besef dat alles wat de mens doet afhankelijk is van de natuur waarin hij leeft, is ook doorgedrongen bij het World Economic Forum (WEF). Het Global Risks Report dat de invloedrijke club elk jaar voor zijn vergadering in Davos publiceert, beschrijft zowel de risico’s met de grootste impact als de risico’s met de grootste kans om daadwerkelijk voor te komen. Momenteel bestaan de grootste risico’s uit

extreem weer, het verlies van biodiversiteit en het menselijk falen om daar adequaat op te reageren, constateren de deelnemende CEO’s, academici en politici. Het woord ‘risico’ is in veel gevallen al achterhaald, illustreert Roelofs: de alarmerende terugloop in biodiversiteit en de bosbranden in Australië tonen aan dat ze allang bewaarheid worden.

Rode cijfers

Een van de manieren voor chemiebedrijven om zich voor dit soort onheil te behoeden, is door tijdig te kijken naar de ware kosten, legt Roelofs uit. Dat kan bijvoorbeeld met True Cost Accounting (TCA): een soort boekhouding waarin naast de reguliere gegevens ook een overzicht van het natuurlijk en sociaal kapitaal komt te staan. Vaak blijken bedrijven dan onverwachte rode cijfers te hebben: ze gebruiken vrijwel ‘gratis’ zaken als schone lucht, oppervlaktewater, grondstoffen en biodiversiteit voor hun processen en producten, maar compenseren die niet. TCA geeft deze ‘geëxternaliseerde kosten’ een gezicht. “Uiteindelijk kloppen geëxternaliseerde posten – via natuurrampen, via ngo’s of via de

rechter – toch weer aan de deur”, ziet Roelofs. “Je krijgt te maken met droogte, overstromingen, gebrek aan gezonde arbeidskrachten, aan goede bodemkwaliteit of aan dat ene insect dat de gewassen van jouw leverancier had moeten bestuiven.” Waar het WEF het heeft over ‘climate action failure’, het schijnbare onvermogen van de mens om zijn gedrag tijdig aan te passen, toont Roelofs een krantenkop met de Australische meteoroloog Tom Beer. Hij voorspelde in 1988 al dat het broeikaseffect tot oncontroleerbare bosbranden zou leiden. Niemand luisterde, en nu moet hij gelaten toekijken hoe de vlammen zijn land overspoelen. Hij heeft destijds wel geprobeerd zijn verhaal breed naar buiten te brengen, vertelde de meteoroloog in The Guardian, maar de wetenschap werd volledig overstemd door de lobby van de bedrijven die de Australische economie domineren: de kool-, gas- en uraniumindustrie. Diezelfde dominantie zou de chemische sector in Nederland juist de daadkracht moeten geven om een wezenlijk verschil te maken: met een omzet van bijna 55 miljard euro is de chemische industrie de op een na grootste industriële sector in Nederland.

Impasse doorbreken

Willen we onze potentie gebruiken, dan moeten we nu in actie komen, benadrukte Promolding’s Jac. Gofers bij de aftrap van het Netwerk Chemie tijdens duurzaame februari 2020 Chemie Magazine 47

Het woord ‘risico’ is in veel gevallen achterhaald, stelt Roelofs: de alarmerende terugloop in biodiversiteit en de bosbranden in Australië tonen aan dat ze allang bewaarheid worden.

Om te verkennen met welke ketenpartners ze een circulaire productie kunnen opzetten, kunnen bedrijven terecht bij: • futureproof.community: MVO Nederland’s platform voor duurzame ondernemers, waar vraag en aanbod gekoppeld worden. • versnellingshuisce.nl: helpdesk voor de circulaire economie. Wijst onder meer de weg in weten regelgeving, en tussen de talloze loketten waar ondersteuning te krijgen is.

48 Chemie Magazine februari 2020

FOTO: MAT THEW ABBOT T/HOLL ANDSE HOOGTE

TOOLS

Bedrijven die een snelle, grove indicatie willen krijgen van de meest kwetsbare elementen van een productie, kunnen gebruikmaken van de: • SUSTAINABILITY HOTSPOT SCAN: geeft een indicatie van milieu- en sociale impact van chemische producten op basis van de samenstelling van het product, de Safety Data Sheets, data uit verschillende databases en de MVO Risico Checker. Ontwikkeld door Baril Coatings, C. Kornuyt, TNO, RIVM en MVO Nederland in 2017. • SDG RELEVANCE TRACKER: helpt bedrijven bij het kiezen van de Sustainable Development Goals die voor hun bedrijf het meest interessant zijn. Ontwikkeld door MVO Nederland, Croda, Carbogen Amcis en Kolb. • SDG IMPACT TRACKER: een webbased variant op de SDG Relevance Tracker, in ontwikkeling bij Croda en Schuttelaar Partners.

‘Tools bieden aanknopingspunten om gericht samen te werken met kleine en grote partijen, binnen en buiten de sector’ heidsfestival NE20. Als ondernemer en voorzitter van de Nederlandse Rubber- en Kunststofindustrie (NRK) hoort hij voortdurend verhalen over duurzame ambities. Zijn geduld raakt op, bekent hij: “We zijn het allemaal eens met elkaar, maar nemen geen beslissingen.” Om die impasse te doorbreken, lanceert het kersverse Netwerk Chemie van MVO Nederland een versnellingsagenda. Door bedrijven binnen en buiten de sector aan elkaar te koppelen, cross-sectorale innovatieprojecten te lanceren en te lobbyen voor duurzaam ondernemen, wil het netwerk duurzame koplopers en snelle vol-

gers in staat stellen hun markt te vergroten en andere bedrijven te inspireren. Van de zestig chemiebedrijven die bij MVO Nederland zijn aangesloten, hebben zich inmiddels verschillende bij het netwerk aangemeld: Baril Coatings, Carbogen Amcis, Croda, Herculan, Kingspan Unidek, Labmakelaar, Moonen Packaging, Novochem, Oerlemans Plastics, Renewi, RPP Kunststoffen, Sika, Sustonable, Wavin en Werner&Mertz. “Als iedereen blijft roepen dat het niets mag kosten, wordt het nog lastig”, waarschuwde Dow Chemical’s CEO Anton van Beek bij de lancering. “Wij moeten wellicht ook

Duurzaamheid

MVO Nederland heeft op basis van studies van VNCI, Cefic, ICCA en WBCSD geanalyseerd welke SDG’s het meest relevant zijn voor de chemie. Het Netwerk Chemie richt zich met name op SDG 6, 9, 11 t/m 15 en 17.

MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD VNCI

De Nederlandse chemie heeft een goede uitgangspositie om de nieuwe uitdagingen aan te gaan, constateren de onderzoekers (Ecofys en Berenschot) in de Routekaart 2050 ‘Chemistry for Climate’. Daarin wordt gekeken naar mogelijkheden om in 2050 80 tot 95 procent minder broeikasgassen uit te stoten dan in 1990. Om haar ambities te verwezenlijken, heeft de industrie de komende jaren veel duurzaam geteelde biomassa nodig, en moet een groot deel van de vertrouwde feedstock vervan-

assets afschrijven en weer in nieuwe CO2-vrije assets investeren. Maar we moeten wel circulair gaan werken als we straks 11 miljard mensen op deze planeet willen voeden, willen laten reizen en van spullen willen voorzien. Je moet nadenken over het gebruik van je product aan het eind van zijn levenscyclus, en over samenwerking met bedrijven – klein en groot – die het dan weer een nieuw leven kunnen geven. Samen kunnen we van de noodzaak een kans maken.” Hoewel veel bedrijven dat best inzien, ziet Van Beek, zijn veel mensen vooral bezorgd over de vierde industriële revolutie, verlies van banen en concurrentiekracht.

Verrassende inzichten

Ook wie zulke zorgen heeft, kan met een TCA-analyse tot verrassende inzichten komen. “Terwijl Unilever al jaren veel moeite deed om minder invloedrijke bedrijfsaspecten te verbeteren, bleek uit zijn

gen worden door nieuwe alternatieven – bijvoorbeeld uit gerecycled plastic, reststromen uit naburige chemieclusters of andere sectoren, zoals de landbouw. De energie die nodig is om de productieprocessen te voeden, zal daarbij voor een groot deel uit hernieuwbare bronnen als wind, zon, geothermie en groene waterstof moeten komen. In het Streefbeeld 2030 werkt de chemie haar bijdrage aan een circulaire economie en een low carbon, high quality of life verder uit. Met het Responsi-

TCA-analyse dat het een enorme impact op water had”, herinnert Roelofs zich. “Met relatief simpele ingrepen bleken daarop enorme besparingen te realiseren.” Door breder te kijken naar de ware kosten van zijn bedrijfsvoering, wereldwijd, verminderde de multinational zijn risico op grondstoffentekorten. Veel interventies bespaarden niet alleen water, maar droegen ook bij aan betere klimaatadaptatie en minder verontreiniging. Hoewel ook financiële instituten als het Internationaal Monetair Fonds, de vier grote accountants en de banken steeds meer oog hebben voor TCA, is er nog geen wereldwijde standaard voor. Dat maakt het doorrekenen van een specifiek product vaak lastig en tijdrovend. Om ondertussen toch een indicatie te krijgen van de terreinen waarop pijnpunten in de wereldwijde keten van een product zich kunnen voordoen, ontwikkelde verschillende Nederlandse organisaties tools als

ble Care-programma helpen VNCI-leden elkaar hun negatieve impact op mens en milieu te minimaliseren. In Chemie Magazine van september 2019 toonden SABIC, Carbogen Amcis en VNCI’s senior beleidsmedewerker Responsible Care en duurzaamheid Sjoerd Looijs al hoe chemiebedrijven baat kunnen hebben bij het implementeren van een beleid om tegemoet te komen aan de Sustainable Development Goals (SDG’s).

de Sustainability Hotspot Scan en de SDG Impact Tracker (zie kader). Net als True Cost Accounting, geven dit soort tools bedrijven een ander handelingsperspectief, constateert Roelofs. Ze bieden aanknopingspunten om gericht samen te werken met kleine en grote partijen, binnen en buiten de sector. Als het aan het Netwerk Chemie ligt, wordt de chemie daarmee in 2040 het verbindende element in een duurzame en vitale samenleving. Om dat te realiseren werkt het netwerk met uiteenlopende stakeholders aan de transparantie en verduurzaming van nationale en internationale ketens. In 2020 organiseert het daarvoor onder meer intervisie- en netwerkbijeenkomsten, en demonstratieprojecten rond circulaire plastics in Indonesië. p Aanmelden voor het Netwerk Chemie of meer informatie: mvonederland.nl/netwerk-chemie of e.roelofs@mvonederland.nl februari 2020 Chemie Magazine 49

COL OFON

VNCI NIEUWS

Chemie Magazine is het maandblad

van de Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie (VNCI) en verschijnt 11x per jaar

Redactie

PERSONEEL

Igor Znidarsic (hoofdredacteur)

Ingeborg Abendanon versterkt sinds 1 december de Koninklijke VNCI als senior online redacteur. In deze functie houdt zij zich bezig met de verbetering van de online profilering en positionering van de VNCI. Ingeborg is geen onbekende in de wereld van brancheorganisaties. Zij was 8 jaar werkzaam als contentmanager bij FME, de ondernemersorganisatie voor de technologische industrie, en daarvoor ruim 2 jaar bij Netherlands Maritime Technology. Ze combineert haar werk voor de chemiesector met haar eigen bedrijf Goede Content Werkt! en ze is als schrijver verbonden aan de Stichting Levensboeken. Na haar studie journalistiek ging Ingeborg werken bij de eindredactie van een krant. Aansluitend deed zij veel ervaring op als communicatieadviseur en was zij lange tijd werkzaam als accountmanager bij een reclamebureau.

Contact redactie

Marloes Hooimeijer (eindredactie)

Per 1 februari versterkt Irinca van der Bent de Koninklijke VNCI als communicatieadviseur. In deze functie houdt zij zich onder meer bezig met communicatie voor het cluster Veiligheid, Gezondheid en Milieu. Irinca werkte eerder voor Heineken Nederland, waar zij zich binnen Corporate Affairs bezighield met interne communicatie en contentcreatie. Daarna onderzocht zij bij de gemeente Katwijk hoe communicatie een grotere bijdrage kan leveren aan het verduurzamen van afvalstromen. Naast haar werk is fotograferen een grote passie van Irinca. Tijdens haar studie Audiovisuele Media en Communicatie deed zij ervaring op in journalistiek, sociale media en public relations. Haar drijfveer: met een mensgerichte aanpak duurzame veranderingen aanjagen.

Loire 150, 2491 AK, Den Haag T 06 284 730 51 E redactie@vnci.nl

Medewerkers Henk Engelenburg, Leendert van der Ent, Adriaan van Hooijdonk, Inge Janse, Klaartje Jaspers, Erik te Roller, Marga van Zundert

Vormgeving Curve Mags and More, Haarlem

Advertentie-exploitatie Mooijman Marketing & Sales, Julius Rรถntgenstraat 17, 2551 KS Den Haag, T 070 323 40 70, E dm@mooijmanmarketing.nl Advertenties vallen buiten de verantwoordelijkheid van de redactie

Druk Impressed, Pijnacker

Abonnementen Wie werkzaam is in de chemische industrie of op een andere wijze direct of indirect bij de chemische industrie betrokken is komt in aanmerking voor een kosteloos abonnement op Chemie Magazine. Meld u aan via stb@vnci.nl. Meer informatie: znidarsic@vnci.nl of 06 284 730 51.

Overname Overname van artikelen uit Chemie Magazine is alleen toegestaan na voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. In de meeste

VNCI ONLINE WWW.VNCI.NL

Website met onder meer dagelijks nieuws, het archief van Chemie magazine en alles over de chemische industrie in Nederland WWW.VNCI.NL/NIEUWS/CHEMIE-NIEUWSBRIEF

Gratis nieuwsbrief met daarin wekelijks het laatste nieuws over de chemische industrie en de VNCI

50 Chemie Magazine februari 2020

gevallen zal die graag worden gegeven. TWITTER.COM/VNCI

De VNCI met het laatste nieuws, vacatures en reactiemogelijkheden op alle berichten

Discussieer mee met meer dan 3500 betrokkenen uit de chemische industrie en bezoek de vacatures in de LinkedIn-groep van de VNCI

Beelden cover Yvonne Compier ISSN 1572-2996

Werken bij AD International Het meest innovatieve bedrijf in de regio Moerdijk (winnaar innovatieprijs)!

VACATURES

Wat bieden wij? •

Mooi salaris en secundaire voorwaarden

•

Werken in een no-nonsense werkklimaat

•

Opleidingsmogelijkheden

•

Senior Laborant

•

Chemical Support Engineer

•

Sales & Process Engineer

Stuur jouw CV en motivatie naar

•

Customer Service Representative

r.verbeek@adinternationalbv.com

•

Accountmanager

•

Office Manager Marketing & Sales

•

Financial Controller

Solliciteren Robbin Verbeek (HR):

0167 - 526982

Vragen? Mail Robbin!

Bekijk alle vacatures op www.adinternationalbv.com

CLS Services CHEMISTRY OF CONNECTING PEOPLE

www.cls-services.nl

recruitment, selection and secondment in chemistry | pharma | biotech | food | feed

RESEARCH TECHNICIAN SYNTHETIC FUELS AND CARBON CAPTURE TNO SUSTAINABLE PROCESS & ENERGY SYSTEMS - DELFT

TNO group Sustainable Process & Energy Systems is working with (renewable) energy and chemistry companies and in a network of international knowledge partners. They focus on transitional topics concerning the use of new feed stock, the use of renewable energy, process and energy efficiency, introduction of circularity and, of course, carbon capture and re-use. Do you have affinity with Synthetic Fuels and Carbon Capture technologies? The group Sustainable Process & Energy Systems is looking for a B.Sc. in Process Technology with working experience in a process laboratory environment. Among other things, you have experience with pressurised flow systems and twin ferrules couplings and you understand the challenges of developing technology that needs to be scaled up. In this position you have to be comfortable in maintaining, repairing and upgrading laboratory set-ups, while having a drive to develop innovative solutions to technically challenging problems by combining the right mix of intellectual curiosity and a pragmatic approach. Besides a hands-on mentality experience with Labview is advantageous. Interested to know more about this position? Then visit www.cls-services.nl?vac=A2000016 for more information.

LOGISTICON VERHUUR Opslag en dosering

Zand- & koolfiltratie

EUROPA’S GROOTSTE VERHUURVLOOT VOOR WATERZUIVERINGEN

Ultrafiltratie

Flotatie

Chemicaliën

Omgekeerde osmose

Uitgebreide keuze Voor de levering van installaties voor zowel korte als lange termijn verhuur, met capaciteiten van 1 tot meer dan 2000 m3/h voor toepassingen als: - Capaciteitsuitbreiding en/of back-up - Proefneming - Kwaliteitsverbetering Informeer naar Europa’s grootste verhuurvloot voor waterzuiveringen.

Logisticon Verhuur b.v. +31 (0)184 608260 www.logisticon.com