Magazine juni 2015 by Rikolto (Vredeseilanden)

MAG

ZINE

foto: Ronaldo Gomez

Boeren voeden de steden wereldwijd We hebben de boeren binnenkort hard nodig om onze steden te voeden. Boeren die voldoende en kwaliteitsvol voedsel kunnen telen, met zorg voor mens en milieu. Wat is er nodig om boeren te versterken in deze rol? Deze vraag is het uitgangspunt voor de aanpak van Vredeseilanden in Honduras, maar ook in de andere landen waar we werkzaam zijn. 2

“ De landbouw staat onder druk. Jongeren verlaten massaal het platteland op zoek naar werk in de stad. Sommigen vinden een job onder meer in de industrie of dienstensector, anderen belanden in de werkloosheid. Criminaliteit en corruptie zijn wijd verspreide praktijken.“ Ziekte onder de mensen In de schaduw van het Hondurees tropisch woud getuigen de ruïnes van Copan van een hoog ontwikkelde cultuur. De teloorgang van Copan, een Mayastad met een duizendjarige geschiedenis, zette zich in vanaf de 9de eeuw. De legende zegt dat een zware regen ziekte bracht onder de mensen. Een meer wetenschappelijke uitleg wijst op klimaatverandering, bevolkingsgroei, uitputting van bodems, schaarste van land en hongersnood. Copan is een metafoor voor wat zich vandaag in Honduras en ook in de rest van de wereld voltrekt. Tegen 2050 zullen we op onze planeet met 9 miljard mensen zijn. 70% zal in steden wonen. Hoe zullen we iedereen voeden tegen de achtergrond van klimaatopwarming,

Guatemala

Honduras Tegucigalpa El Salvador

Nicaragua

schaarste van land, water en grondstoffen, tanende biodiversiteit? Wie zal dat voedsel produceren als miljoenen boeren wereldwijd de stiel verlaten omdat ze hun brood amper verdienen?

Boeren en voedsel in Honduras, een zaak van iedereen Honduras ligt in Centraal-Amerika, heeft een oppervlakte van drie keer België en telt 8 miljoen mensen. Een groot deel van de bevolking is geconcentreerd in steden zoals Tegucigalpa, San Pedro Sula en Comoyalegua. 35% van de actieve bevolking is werkzaam in de landbouw. De landbouw staat onder druk. Jongeren verlaten massaal het platteland op zoek naar werk in de stad. Sommigen vinden een job

onder meer in de industrie of dienstensector, anderen belanden in de werkloosheid. Criminaliteit en corruptie zijn wijd verspreide praktijken. Meer dan 150.000 jongeren hebben zich aangesloten bij de Marras, georganiseerde bendes die in ware maffiastijl de samenleving terroriseren. Honduras is een land van grote tegenstellingen en ongelijkheid. De rijkdom is geconcentreerd bij een toplaag van 3%. Een middenklasse van 25% heeft een zeker welvaartsniveau. Meer dan 70% van de bevolking is straatarm. De uitdagingen voor Honduras zijn groot en divers. Centraal staat de vraag hoe je de boerenstiel leefbaar maakt. De verhoging van hun inkomsten is de beste garantie om een perspectief te bieden aan jongeren en zo de plattelandsvlucht tegen te gaan. Tegelijk neemt

“ De boerenorganisaties moeten sterker worden op vlak van beheer, analyse en strategie. Op dat vlak is de steun van Vredeseilanden erg belangrijk. Enkel sterke en goed georganiseerde organisaties kunnen aan de hoge kwaliteitseisen van moderne markten voldoen.” Wilmer Enrique Garcia Avila – voorzitter van het Consortium

de vraag naar kwaliteitsvolle voeding toe bij een grote groep stedelijke consumenten. Warenhuisketens zoals Walmart en La Colonia spelen in op die groeiende vraag. Ze investeren in de bouw van supermarkten en organiseren de distributie van voedingsmiddelen in de steden. Helaas kunnen de Hondurese boeren nauwelijks voldoen aan de kwaliteitsnormen en volumes die deze supermarkten eisen. De boeren zijn slecht georganiseerd en ook erg afhankelijk van de willekeur van de markt. Ze vinden geen financiering in de vorm van leningen of investeringen om hun fragiele landbouwbedrijven uit te bouwen.

Groenten en fruit worden bijgevolg geïmporteerd onder meer vanuit buurlanden Guatemala en El Salvador of gekocht via tussenhandelaars die geen goede voorwaarden bieden aan de boer. Toch zijn er lichtpuntjes. De supermarkten hebben er belang bij om te investeren in lokale landbouw. Indien de Hondurese boeren in staat zijn om te voldoen aan de vraag, winnen supermarkten op korte termijn door te besparen onder meer op transportkosten. Door langetermijncontracten te sluiten met boeren en ze ook een billijke prijs te betalen,

verzekeren de supermarkten de aanvoer van voedingsproducten en anticiperen ze op een nakend schaarsteprobleem. In hun marketing leggen ze nadruk op ‘producten van bij ons’. Het overvloedig gebruik van pesticides blijft een pijnpunt. Toch zien we ook op dit vlak kleine verschuivingen in de richting van meer duurzame en ecologische teeltmethodes. Gezondheid is een belangrijk aandachtspunt voor de hoger opgeleide stadbevolking en dit vertaalt zich ook stilaan in aankoopgedrag. Deze trend naar gezonde voeding stimuleert supermarkten én boeren om op dit vlak beter te doen.

“ Groenten en fruit worden geïmporteerd onder meer vanuit buurlanden Guatemala en El Salvador of gekocht via tussenhandelaars die geen goede voorwaarden bieden aan de boer. “

Vredeseilanden in Honduras Vredeseilanden ondersteunt in Honduras verschillende coöperaties van groenteboeren. We werken met hen samen rond duurzame landbouwtechnieken, kwaliteitsverbetering, financieel beheer en management. We brengen de coöperaties in contact met geïnteresseerde supermarkten die bereid zijn om langetermijnrelaties aan te gaan met en te investeren in lokale boerenbedrijven. Samen met de supermarkten en coöperaties zoeken

we naar aangepaste financieringsvormen die boeren in staat moet stellen hun bedrijven uit te bouwen en sterker te maken. Dit kan een subsidie zijn of een renteloze lening van de supermarkten. Als boeren een contract hebben met een supermarkt, dan hebben ze meer kans dat banken risicovolle leningen verstrekken. Met de overheid organiseert Vredeseilanden overleg op sectorniveau. Vertegenwoordigers van de voedingsindustrie, distributiesector en

boerenorganisaties trachten samen een coherent beleid uit te stippelen om de Hondurese landbouwsector te versterken. De concrete projecten die op het terrein worden gerealiseerd (gefaciliteerd door Vredeseilanden) zijn inspirerende laboratoria voor dit beleid.

Food Smart Cities for Development Veel steden investeren vandaag in lokale voedselstrategieën. Een aantal onder hen hebben zich verenigd in het netwerk ‘Food Smart Cities for Development’. Tijdens de wereldtentoonstelling in Milaan zullen de aangesloten steden een Urban Food Pact ondertekenen. Daarbij engageren ze zich om in hun stadscontext duurzame lokale voedselstrategieën uit te bouwen. De stad Gent is actief lid van dit wereldwijde netwerk. In oktober 2013 lanceerde de stad een breed beleidsplan ‘Gent en Garde’. In samenwerking met het middenveld en de universiteit werkt Gent aan interessante praktijken. Deze projecten kunnen inspirerend zijn voor het wereldwijde netwerk. Anderzijds kijkt Gent ook naar innovatieve praktijken in het buitenland om het eigen beleid te verrijken.

Groenten

voor de stad 6

“ Vroeger volstond de landbouw op de bergflanken in de buurt om de bevolking van de stad van verse groenten te bevoorraden. Maar door de explosieve groei en de veranderende vraag van de klanten volstaat dit niet meer.“ Tecucigalpa, Honduras Tegucigalpa is, samen met zusterstad Comayalegua, de hoofdstad van Honduras. Van de 8 miljoen Hondurezen wonen er naar schatting 1,3 miljoen in de hoofdstad, sommige schattingen gewagen zelfs van 1,5 miljoen. Op dit moment woont zo’n 60 procent van alle Hondurezen in één van de steden. Tegucigalpa en Comayalegua zijn in opeenvolgende valleien en tegen bergflanken opgebouwd en

worden letterlijk van elkaar gescheiden door de Choluteca rivier. Nu nog zijn de gevolgen te zien van orkaan Mitch die in 1998 de rivier deed veranderen in een kolkende massa met overstromingen, modderstromen en landverschuivingen tot gevolg. De stad kende de voorbije 50 jaar een ongecontroleerde groei en een totaal gebrek aan doordachte urbanisatie. De combinatie van deze chaos met armoede en misdaad maken

foto: Nan Palmero, www.flickr.com/photos/nanpalmero/

“Het Consortium levert nu 80% tot 90% van onze groenten. De rest kopen we bij onafhankelijke producenten. De producten van het Consortium hebben een zeer goede reputatie bij onze klanten. Wij zien een jaarlijkse groei in de consumptie van 10 à 15%. Dit jaar gaan we bijvoorbeeld 5 nieuwe winkels openen in San Pedro Sula.”

van Tegucigalpa een onveilige stad met grote ongelijkheid en tegenstellingen. Terwijl je in het centrum luxueuze Amerikaanse shopping-malls vind, zijn er anderzijds de armoedige sloppenwijken op de bergflanken, waar de bewoners nauwelijks toegang hebben tot stromend water of elektriciteit.

Groeiende stad, groeiende vraag Vroeger volstond de landbouw op de bergflanken in de buurt om de bevolking van de stad van verse groenten te bevoorraden. Maar door de explosieve groei en de veranderende vraag van de klanten volstaat dit niet meer. Ook de traditionele markten zoals die van Las Américas, San Isidro, Alvarez, Colón, La Isla, Belén en Kennedy’s konden niet langer de groeiende vraag beantwoorden. De voorbije jaren zijn op die manier twee permanente ‘Boerenbeurzen’ ontstaan, waar producenten hun verse groenten aanbieden. Een groot deel van de bevolking, vooral de lagere- en de middenklasse komen hier hun inkopen doen bij boeren die afzakken uit een vrij uitgebreide regio rond de stad. De rest, vooral de hogere- en een deel van de middenklasse, gaan steeds vaker hun inkopen doen in supermarkten. Walmart, met 19 winkels, en La Colonia, met 17 winkels, zijn de grootste en beantwoorden samen zo’n 30% à 40% van de vraag naar verse groenten van de stedelingen.

Miguel Arita – verantwoordelijke aankoop groenten voor La Colonia / Honduras

Deze evolutie is erg opvallend in de regio van Tegucigalpa, maar ook in andere regio’s van Honduras is een gelijkaardige evolutie vast te stellen. Het ligt voor de hand dat de groei van de supermarkten en de daarmee gepaard gaande vraag een uitgelezen kans is voor landen tuinbouwers. Alleen, het produceren voor en leveren aan dit soort ‘moderne markten’ vraagt een heel andere manier van werken, ook van kleinere familiale boerenbedrijven.

Anders gaan werken Dat die andere aanpak nodig was, ondervonden de Hondurese landbouwbedrijven aan den lijve via hun ervaringen met leveren aan de

supermarkten. Problemen op verschillende niveaus leidden al te vaak tot frustratie, bij de producenten en bij de supermarkten. Grote hoeveelheden groenten werden nooit verkocht door te late leveringen of foute behandeling bij de ontvangst, er werden geen goede en formele afspraken gemaakt met tijdrovende discussies tot gevolg, betalingen bleven te lang uit en er was onderlinge concurrentie en na-ijver tussen de boerencoöperaties, om maar een paar problemen te noemen. Bovendien legde de samenwerking ook duidelijk een aantal tekorten bloot, zoals een gebrekkige of onbestaande planning, maar ook de beperkte logistieke kennis en uitrusting.

Geen echt werkbare situatie dus, vandaar het initiatief om 8 coöperatieve boerenbedrijven samen te brengen en te laten vertegenwoordigen door één koepel: Het Consorcio Agrocomercial de Honduras (Consortium voor verkoop van landbouwproducten van Honduras). Het initiatief voor deze koepel kwam van Funder, een lokale niet-gouvernementele organisatie, die daarbij sinds 2014 de steun krijgt van Vredeseilanden Midden-Amerika. De 1450 leden van de verschillende bedrijven zijn samen goed voor een aanbod van 32 verschillende soorten verse groenten. Hiermee is het Consortium een niet onbelangrijke speler

op de markt. Met die producten mikken ze vooral op de supermarkten.

Samen sterk De opdracht voor het Consortium, zorgen voor een vlotte handel tussen producenten en afnemers, is dan misschien wel eenvoudig samen te vatten, de uitvoering is net iets complexer. Commercieel management, financieel beheer, prijsonderhandelingen en –afspraken, marktinformatie voor de leden, beheer van volumes en soorten, groepsaankopen, logistiek, juridisch advies, marketing en promotie, het is maar een greep uit de vele diensten die de medewerkers van het Consortium aan hun leden bieden. Het Consortium werd 3 jaar geleden opgericht en is in feite nog volop zijn plek aan het zoeken. Niettemin leggen de medewerkers al indrukwekkende resultaten voor. Het geleverd volume aan supermarkten werd in die periode al verdubbeld, de kwaliteit werd

“Met het keurmerk ‘El Agricultor’ willen we onze producten wat exclusiever in de markt zetten. Zo weten de consumenten dat het om kwaliteitsproducten gaat. Die kwaliteit wordt gegarandeerd en gecontroleerd door verschillende instanties.” Wilmer Enrique Garcia Avila – voorzitter van het Consortium

gevoelig verbeterd waardoor minder groenten afgekeurd worden en er veel betere prijzen worden onderhandeld.

En de toekomst?

kostenanalyse van productie tot verkoop, en er zal meer aandacht besteed moeten worden aan de duurzaamheidsaspecten van het productiemodel en de zorg voor het milieu in het bijzonder.

Niemand heeft een glazen bol om in de toekomst te kijken, maar wat wel duidelijk is, is dat Honduras snel blijft evolueren. Voorspellingen van de Verenigde Naties geven aan dat de bevolkingsgroei in de steden stijl bergop zal blijven gaan in de komende decennia. Of de steden deze groeiende druk aankunnen is nog maar de vraag. En wie zal al die stedelingen van voedsel blijven voorzien? De boerenbedrijven die samenwerken in het Consortium kunnen hier zeker een rol in spelen, ze hebben al een aantal sterke troeven in handen. Maar er liggen ook nog een aantal uitdagingen en die zijn niet van de minste. Er zullen duidelijke strategische plannen moeten komen voor de komende 5 jaar, productieplanning en –logistiek moet verbeterd worden, Er moet werk gemaakt worden van een grondiger

Een keurmerk van de boeren en de supermarkt Moderne markten vragen kwaliteitsproducten. De boeren die deel uitmaken van het Consortium hebben hard gewerkt om de kwaliteit van hun producten te verbeteren, met resultaten waar ze terecht fier op zijn. Samen met de supermarktketen La Colonia wilden ze die fierheid ook uitdragen naar de consumenten. Daarom creëerden ze samen een keurmerk ‘El Agricultor’-‘ De Landbouwer’, een keurmerk dat garant staat voor een smaakvol, vers, lokaal en duurzaam geproduceerd product. Het toont aan hoe het Consortium ook op vlak van marketing actief is. Goede kwaliteit voor de betaalde prijs is ook een vraag bij meer en meer consumenten in Honduras. Met de producten van keurmerk El Agricultor beantwoorden La Colonia en het Consortium aan die vraag.

Een boerenzoon in dienst van

boerenfamilies 12

Jorge Cruz is 43 jaar, gehuwd en fiere vader van 3 kinderen, twee zonen en een dochter. Hij groeide op in een dorpje op het platteland in het departement Paraiso en werkt voor Vredeseilanden Midden-Amerika sinds maart 2012. Jorge is verantwoordelijk voor het Vredeseilandenprogramma rond groenten. Hij vertelt over de samenwerking van Vredeseilanden met het Consorcio Agrocomercial de Honduras, een koepel of ‘Consortium’ van boerenorganisaties. Wat trekt je aan in de job? Ik vind het boeiend om te kunnen werken met organisaties van kleine producenten. Hier kan ik echt een verschil maken. Door heel concrete verbeteringen in de productie, door meer samen te werken en door een meer bedrijfsmatige aanpak kunnen deze boeren hun leefomstandigheden en die van hun familie heel erg verbeteren. Ik ben zelf de zoon van een landbouwer, ik kan niet ontkennen dat dit werk me nauw aan het hart ligt. Wat we doen met het Consortium is daar een sprekend voorbeeld van. Op welke manier ondersteunt Vredeseilanden het Consortium? Het Consortium is nog een erg jonge organisatie, ze bestaat een kleine 3 jaar. Hun leden zijn boerengroeperingen. Vredeseilanden ondersteunt hen om zich beter te organiseren en vooral om sterker te worden op strategisch vlak. Alhoewel nog erg jong, is de organisatie al vrij sterk. Maar er zijn nog een aantal zwakke plekken. Een tekort aan doordachte strategieën, gebaseerd op grondige analyses en kennis, is één van die punten. Dat is belangrijk om de juiste keuzes te maken, op korte, maar vooral op langere termijn. Wat is de rol van de organisatie, wat doet ze best wel, wat niet? M.a.w. op welke manier kunnen ze hun leden het best ondersteunen bij de verkoop van hun producten?

Een ander belangrijk punt waarop we werken is de samenwerking van het Consortium met de supermarkten. Ik hoef daar het belang niet van te onderlijnen denk ik. Dit is een markt die snel groeit, maar die ook een specifieke aanpak vergt. Het opent heel wat perspectieven voor het Consortium, maar brengt tegelijkertijd grote uitdagingen mee. Met onze expertise zijn wij goed geplaatst om hen daar bij te helpen. En uiteraard is er ook de financiële steun van Vredeseilanden. Zo staan wij voor 60% in voor de werkingsmiddelen en de lonen van de ploeg. De ploeg telt zowel een aantal technische, commerciële als administratieve medewerkers. De overige 40% financiert het Consortium zelf, via de leden.

kan. Ook dat nemen we steeds mee in onze onderzoeken, de evaluatie, de planning. Op dit moment mikken we er op dat ze binnen 3 à 5 jaar volledig op eigen benen kunnen staan, zonder de financiële steun van Vredeseilanden. Hoe verloopt die samenwerking concreet? We zien elkaar heel regelmatig, zowat om de 2 weken. Vaak is dat bij één van hun activiteiten: een overleg van medewerkers, een vergadering van de leden, een meeting met de vertegenwoordigers van een supermarkt, een opleiding die ze organiseren. We gaan ook vaak samen het terrein op bij de producenten, dat doen we meestal om iets heel concreet te gaan bekijken, zoals bijvoorbeeld problemen die opduiken in het productieproces, de verwerking, het verhandelen.

Al van bij het begin is het de bedoeling dat de organisatie in de toekomst alleen verder

“ Om jullie een idee te geven van de macht van het Consortium. Bij Hortisa waren we al 3 à 4 maanden aan het wachten op een betaling van 4 miljoen lempira (zo’n 163.000 euro). De mensen van het Consortium zijn naar de supermarkt in kwestie getrokken en we werden prompt betaald” Santos Paz Silva – voorzitter van HORTISA

We zijn ook betrokken bij onderzoeken en evaluaties. Binnenkort gaan we samen een evaluatie doen van de kredietlijn ‘Recursos para mi Tierra’, die het Consortium samen met een private bank, de supermarkt La Colonia, en een lokale ngo FUNDER, heeft opgezet. Wat zijn voor jou de belangrijkste resultaten van het Consortium ? De belangrijkste verwezenlijking voor mij is de groei die werd gerealiseerd in de levering van groenten aan supermarkten. Daarnaast heeft de samenwerking met La Colonia er voor gezorgd dat de boeren ook konden gaan leveren aan andere supermarkten zoals La Entorcha en Walmart. Door in blok te onderhandelen zijn ze er ook in geslaagd veel betere prijzen te bedingen voor hun producten. Een resultaat dat ook te maken heeft met de prijsinformatie die door het Consortium aan de leden wordt gegeven.

“Lid zijn van het Consortium is handig als we bijvoorbeeld, om één of andere reden, de gevraagde volumes aardappelen niet kunnen leveren. Dat tekort kan dan opgevangen worden door een andere lidorganisatie, zo worden de gemaakte afspraken nagekomen en blijft onze marktpositie intact.” Eodora Mendez - financieel verantwoordelijke van ECARAI

Het is overduidelijk dat de levensstandaard van de leden van het Consortium, de boeren, boerinnen en hun families, er de voorbije 3 jaar gevoelig is op vooruit gegaan. Dat is ook de belangrijkste motivatie voor de boeren om lid te worden of te blijven van het Consortium. We moeten daar niet flauw over doen, het eerste wat ze willen zijn betere prijzen voor hun producten, maar ze zien ook wel het belang van een betrouwbare, duurzame afzetmarkt. Prijs is dus zeker niet alles. Ook dat is een belangrijke evolutie in mijn ogen, nl. het groeiende commercieel inzicht bij de boeren. Ik vind dat opvallend. Wat zijn de belangrijkste uitdagingen voor de toekomst? Wat moet er beter? Het Consortium is een heel dynamische organisatie en wil en kan veel doen. Voor de toekomst zullen ze duidelijke keuzes moeten maken. Wat doen we wel, en wat niet? Wat is

de verantwoordelijkheid van het Consortium en wat niet? Enkel op die manier creëer je correcte verwachtingen bij de leden, de boeren, maar ook bij de afnemers, de supermarkten. Een andere belangrijke uitdaging zie ik op het niveau van de afzetmarkten. Ze moeten hun huidige positie in de binnenlandse markt minstens weten te consolideren en liefst nog uitbreiden. Op langere termijn zal er ook gezocht moeten worden naar afzetmarkten buiten Honduras. Zoals de groeiprognoses voor het Consortium er nu uit zien, zal de binnenlandse markt op een bepaald moment wellicht te beperkt blijken. Voor Vredeseilanden is het belangrijk om de ervaring met het Consortium te documenteren en te gebruiken als voorbeeld. Uit het proces dat deze organisatie doormaakt kan heel veel geleerd worden, door andere organisaties in Honduras, maar ook daarbuiten.

Tegucigalpa en Gent in een gezamenlijke zoektocht naar duurzame voedselstrategieën Duurzame ontwikkeling overstijgt het klassieke Noord-Zuid-denken Het debat rond duurzame voedselvoorziening voor steden is bijzonder actueel. Het is een van de centrale thema’s van de Wereldtentoonstelling in Milaan. Steden die zich verenigd hebben in het netwerk ‘Food Smart Cities for Development’ zullen tijdens de Wereldtentoonstelling een Urban Food Pact ondertekenen. Daarbij engageren ze zich om in hun stadscontext duurzame lokale voedselstrategieën uit te bouwen. De stad Gent is actief lid van dit wereldwijde netwerk. In oktober 2013 lanceerde Gent een breed beleidsplan ‘Gent en Garde’. Nadat de Arteveldestad in 2009 ‘Donderdag Veggiedag’ op de kaart plaatste, wil de stad opnieuw pionier zijn met een strategie die moet helpen om het voedselsysteem te verduurzamen en om van Gent tegen 2050 een klimaatneutrale stad te maken. In samenwerking met de landbouwsector, de voedingsindustrie, de horeca, het middenveld en de universiteit werkt Gent aan interessante praktijken. Deze projecten kunnen inspirerend zijn voor het wereldwijde netwerk ‘Food Smart Cities for Development’. Anderzijds kijkt Gent ook naar innovatieve praktijken in het buitenland om het eigen beleid te verrijken.

Op 11 en 12 juni 2015 organiseerde Gent een internationaal seminarie ‘Local Food Policies in the global food sovereignity debate’. De praktijk van steden zoals Cape Town (Zuid-Afrika), Montreal (Canada), Lisabon (Portugal), Havana (Cuba), Chenai (India) en Tegucigalpa (Honduras) kwamen uitgebreid aan bod. Fausto Rodriguez van Vredeseilanden Midden-Amerika zette tijdens dit seminarie uiteen hoe het ‘Consorcio Agro comercial de Honduras’ een antwoord zou kunnen bieden op de groeiende vraag naar duurzame groenten vanuit een miljoenenstad als Tegucigalpa. Overal ter wereld zien we innoverende systemen en bedrijfsmodellen die hier op inspelen. We zien bovendien dat steden wereldwijd het voortouw nemen in discours en praktijk. Een aantal voorbeelden hiervan, uit verschillende steden en continenten, werden in Gent voorgesteld. Interessant om vast te stellen hoe Gent en Tegucigalpa plots heel erg dicht bij elkaar komen te liggen.

“Voldoen aan de gevraagde kwaliteitseisen was absoluut niet gemakkelijk. Het vraagt forse veranderingen in het productieproces, en die veranderingen moeten gebeuren door mensen. Het is een moeizaam proces, maar niemand had een paar jaar geleden durven hopen dat we zouden staan waar we nu staan.” Eodora Mendez - financieel verantwoordelijke van ECARAI

BELGIE/BELGIQUE PB/PP BC 6712