คู่มือการท่องเที่ยวเชิงอาหาร อัตลักษณ์วิถีท้องถิ่น แดนดินปลาสามน�้ำ
บ้านโคกเมือง สงขลา
Ban
Kokmaung บ้านโคกเมือง ต.บางเหรียง อ.ควนเนียง จ.สงขลา
อัตลักษณ์ บ้านโคกเมือง บ้ า นโคกเมื อ งตั้ ง อยู ่ ณ หมู ่ ที่ 12 ต� ำ บลบางเหรี ย ง อ� ำ เภอ ควนเนียง จังหวัดสงขลา มีอต ั ลักษณ์ ด้านอาหาร คืออาหารทีม ่ าจาก ทรัพยากรธรรมชาติในชุมชนตามวิถีธรรมชาติอันเนื่องมาจากความ ร่วมมือของชุมชนในการปลูกป่าชายเลนเพือ ่ การอนุรก ั ษ์พน ั ธ์สต ั ว์นำ �้ การบริโภคสัตว์นำ�้ ตามฤดูกาลทีอ ่ ยูใ่ นเขตสามน�ำ ้ คือน�ำ้ กร่อย น�ำ้ เค็ม และน�้ำจืด และพันธ์พืชปลอดสารพิษ ซึ่งน�ำมาสู่เมนูอาหารการกิน พื้ น บ้ า นที่ ป ระกอบจากปลาพื้น ถิ่น เป็ น หลั ก เช่ น แกงส้ ม ปลาขี้ ตั ง ลูกเขาคัน ปลาท่องเทีย ่ วต้มส้มมะขามสด เจียนส้มปลาสมรม แกงไตปลา แห้ง ขนมซัง ย�ำหัวครก ปลาแดดเดียว จนน�ำมาสู่เมนูอาหารปิ่นโต ร้อยสายที่เป็นชื่อเลื่องลือของหมู่บ้าน ซึ่งหมายถึงเมนูที่หลากหลาย ที่มาจากการร้อยเรียงความร่วมมือร่วมใจของคนในหมู่บ้าน
ด้านศิลปะ ประเพณี วิถีชีวิตและวัฒนธรรม คนในชุ ม ชนนิ ย มการนุ ่ ง โจงกระเบนและผ้ า โสร่ ง อาศัยอยูใ่ นบ้านเดีย ่ ว มีบริเวณปลูกพืชผักส่วนครัวแบบเกษตร อินทรียต ์ ามหลักเศรษฐกิจพอเพียง มีอาชีพด้านการประมง และการปลูกยางพารา การปลูกป่าชายเลน ฟาร์มทะเล มีความ สามัคคีในชุมชน กิจกรรมร่วมกันในชุมชน เช่น ท�ำบุญชิงเปรต ท�ำบุญวันว่าง ท�ำบุญทวดหลักเมือง ประเพณีลอยแพ ศิลป วัฒนธรรมที่โดดเด่นของชุมชนคือการร�ำกลองยาวต้อนรับ นักท่องเที่ยว การเป่าตูด(เขา)มโนราห์ และ การแข่งเรือแจว
บ้านโคกเมือง ทะเลสาบสามน�้ำ
ทะเลสาบสงขลาเป็นทะเลสาบน�ำ้ กร่อยทีใ่ หญ่ทส ี่ ด ุ ในประเทศไทย และเป็นลุม ่ น�ำ้ แห่งเดียวของประเทศไทยทีม ่ รี ะบบทะเลสาบแบบลากูน (Lagoon) ขนาดใหญ่ โดยมีนำ�้ เค็มจากทะเลไหลเข้ามาผสมผสาน ส่งผล ให้ระบบนิเวศในทะเลสาบประกอบด้วย 3 ระบบนิเวศด้วยกัน คือ ระบบ นิเวศน�้ำจืด น�้ำกร่อยและน�้ำเค็ม ท�ำให้ทะเลสาบสงขลาได้ชื่อว่าเป็น “ทะเลสาบสามน�้ำ” ทะเลสาบสงขลาเป็ น แหล่ ง ทรั พ ยากรที่ ส� ำ คั ญ ของสั ต ว์ น�้ ำ หลากหลายชนิด เช่น กุง้ และปลา ปลาในทะเลสาบสงขลาเป็นทีร่ จ ู้ ก ั กัน ในชื่อ “ปลาสามน�้ำ” เป็นที่นิยมในหมู่ผู้บริโภคมาเป็นเวลานาน ทั้งนี้ เนื่องจากรสชาติอร่อย หวานมัน มีคุณค่าทางอาหารสูง
ปลาสามน�ำ้ ทีพ ่ บทีอ ่ ำ� เภอควนเนียงมีหลายชนิด แต่อย่างไร ก็ตาม มีปลาเพียงไม่กช ี่ นิดเท่านัน ้ ทีพ ่ บได้บอ ่ ยและเป็นทีต ่ อ ้ งการ ของตลาด ได้แก่ ปลาดุกทะเล ปลาตะกรับหรือปลาขีต ้ งั ปลากระบอก ปลานิล ปลากดหัวอ่อน ปลากดหัวโม่งและปลาท่องเทีย ่ ว เป็นต้น นอกจากรสชาติดแี ล้ว ปลาสามน�ำ้ ทีค ่ วนเนียงยังเป็นปลา ทีม ่ ค ี ณ ุ ค่าทางโภชนาการสูง จากการศึกษาพบว่าปลาท่องเทีย ่ ว เป็นปลาที่มีโปรตีนสูงถึง 27.62% ของน�้ำหนักสด รองลงมาเป็น ปลาตะกรับ 25.73% ปลาดุกทะเลและปลากดหัวอ่อน มีโปรตีน ใกล้เคียงกัน ประมาณ 24% นอกจากโปรตีนสูงแล้ว ปลาท่องเทีย ่ ว ยังเป็นปลาที่มีไขมันต�่ำ เพียง 5.67% ของน�้ำหนัก
การท่องเที่ยว เชิงอาหาร บ้านโคกเมือง
การท่องเที่ยวเชิงอาหาร บ้านโคกเมืองนั้น นอกจาก นักท่องเที่ยวจะได้รับประทานอาหารพื้นถิ่นแล้ว นักท่องเที่ยว ยังจะได้เรียนรู้และเสริมสร้างประสบการณ์ใหม่ โดยสามารถ เข้ า มามี ส ่ ว นร่วมในกิจ กรรมต่างๆ เช่ น ได้ มี ส ่ ว นร่ ว มใน วัฒนธรรมและวิถช ี ว ี ต ิ ของคนในท้องถิน ่ ได้ชมแหล่งก�ำเนิด ของอาหาร แหล่งผลิต หรือสถานที่ที่เป็นต้นต�ำรับของ อาหาร การชม การชิม การทดลอง ท�ำอาหาร ตลอดจน การเลือกซือ ้ ของทีร่ ะลึก เพือ ่ เรียนรูว ้ ถ ิ ช ี ว ี ต ิ ของชุมชน ผ่านประสบการณ์การท่องเที่ยวเชิงอาหารและ ร่วมกันอนุรักษ์แหล่งทรัพยากรอาหาร อย่างยั่งยืน
ปฏิทินกินปลา บ้านโคกเมือง
วิถีเล ฟาร์มทะเล
ชมแสงอาทิตย์ยามเช้าและชมฟาร์มทะเล สัมผัสวิถก ี ารจับปลาจากภูมป ิ ญ ั ญาชาวบ้าน การล้อมหม�ำ-รือ ้ หม�ำ ล้วงรู วางไซ การจับ ปลาเหยียบรู
คนสร้างป่า ปลูกป่าชายเลน
ชมฟาร์ ม ทะเล การอนุ รั ก ษ์ สั ต ว์ น�้ ำ ของ ชาวบ้านโคกเมืองร่วมกันอนุรก ั ษ์ปา่ ชายเลน ฟืน ้ ระบบนิเวศชายฝัง่ จึงท�ำให้บริเวณพืน ้ ที่ ป่าชายเลนกลายเป็นแหล่งรวมของสัตว์นำ�้ ชุกชุม และสร้างประสบการณ์โดยร่วมกัน ปลูกป่าอนุรักษ์ป่าชายเลน ตามแนวคิด “ที่ไหนมีป่า ที่นั่นมีปลา”
บ้านเลี้ยงอุง ชันโรง
“อุง” เป็นภาษาท้องถิ่นใต้ ใช้เรียกชันโรง แมลงขนาดเล็ ก ที่ เ ก็ บ น�้ ำ หวานและเกสร จากดอกไม้ เ หมื อ นผึ้ ง แนวทางการท� ำ เกษตรผสมผสาน เพื่อที่ว่าเมื่อหมดฤดู ท�ำยางหรือท�ำสวน ชุมชนก็สามารถเลี้ยง อุงเพื่อยังชีพได้ นอกจากไร่ส วนจะอุดม สมบูรณ์ ยังมีพืชผลให้ค้าขายและบริโภค ตลอดปี และมีรายได้เสริมจากการขายน�ำ้ ผึง้ ชันโรงด้วย
ชมตลาด
ชมวิถีชีวิต เดินตลาด ซึ่งรอบหมู่บ้านโคกเมือง มีตลาดที่มีสินค้าหลากหลาย เช่น ปลาที่ขึ้นมาจากทะเลสดๆ หลากหลายพันธ์ ตลาดบ้านปากบาง-เน้นขนมพื้นบ้าน ตลาดบ้ า นคลองค้ า –เน้ น ขายปลา ตลาดหน้าวัดบางเหรียง ตลาดบ้านเกาะใหญ่ ตลาดสวนหมาก ตลาดควนเนียง
ปิ่นโตร้อยสาย
ในการต้อนรับนักท่องเทีย ่ ว ซึง่ เป็นกิจกรรมทีร่ อ ้ ยสายใยของชุมชนโดยเมือ ่ มีนก ั ท่องเทีย ่ ว เข้ามาในชุมชน แต่ละครอบครัวจะน�ำอาหารทีต ่ นถนัดในการปรุง หรือมีฝม ี อ ื การท�ำที่ โดดเด่น สอดคล้องกับฤดูกาลของวัตถุดบ ิ ใส่ปน ่ิ โตมาเพือ ่ ให้นก ั ท่องเทีย ่ วได้รบ ั ประทาน เป็นอาหารกลางวัน รายการอาหารทีโ่ ดดเด่นของชุมชน เช่น ปลาสามน�ำ้ หลากหลาย เมนู แกงส้ม แกงไตปลา น�้ำพริกปลาท่องเที่ยว ปลาตามฤดูกาลทอดขมิ้น ฯลฯ
ปลาท่องเที่ยวต้มมะขามสด
เดือนตุลาคม–ธันวาคม จะเป็นช่วงฤดูฝนทีท ่ ำ� ให้นำ�้ ในลุม ่ ทะเลสาบสงขลามีภาวะทีเ่ ป็น น�้ำจืด ซึ่งในช่วงนั้นจะมีการเดินทางของปลาท่องเที่ยว ซึ่งเป็นปลาที่จะมีให้เห็นใน ช่วงฤดูกาลนี้เท่านั้น และมีเป็นจ�ำนวนมาก ส่งผลให้ชุมชนมีรายได้จากการจับปลา ท่องเที่ยว การแปรรูปปลาท่องเที่ยว และเมนูต่างๆที่หลายหลายจากปลาท่องเที่ยว
แกงส้มปลาสามน�้ำลูกเขาคัน
ในช่วงเดือนมกราคม จนถึงเดือนเมษายน ทีท ่ างชุมชนเรียกว่า สามน�ำ ้ ซึง่ เป็นช่วงที่ ปลาทีจ ่ บ ั ได้ในช่วงเดือนนีจ ้ ะมีรสชาติทด ี่ ท ี ส ี่ ด ุ แกงส้มปักษ์ใต้สต ู รต้นต�ำรับจากภูมป ิ ญ ั ญา ของชุมชนบ้านโคกเมือง ควนเนียง สงขลา โดยใช้ปลาบริเวณพื้นที่ลุ่มน�้ำทะเลสาบ สงขลา ซึง่ อาศัยอยูท ่ งั้ น�ำ้ จืด น�ำ้ กร่อย และน�ำ้ เค็ม (3 น�ำ้ ) จึงได้รบ ั สารอาหารทีส ่ มบูรณ์ ปลามีรสชาติอร่อย เนือ ้ นิม ่ และมีความสดใหม่ ปลาทีน ่ ำ� มาใช้ ได้แก่ ปลาขีต ้ งั ปลากระบอก ปลากด ปลาท่องเที่ยว และปลาดุกทะเล
สินค้าปลาแปรรูป ตามฤดูกาล
การแปรรูปปลาตามฤดูกาล เพือ ่ สร้างเป็น รายได้แก่ชุมชน เช่น ปลาท่องเที่ยว ปลา มิหลัง (ปลาดุกทะเล) ปลาหัวโม่ง สินค้าทีไ่ ด้ จากการแปรรู ป อาทิ เ ช่ น ปลาแดดเดี ย ว ปลาสมุนไพร น�้ำพริก
ขนมซั้ง
ขนมพืน ้ บ้านปักษ์ใต้ทม ี่ รี ป ู ทรงสามเหลีย ่ ม สีเหลืองใสคล้ายข้าวต้มสามเหลี่ยมเป็น ขนมท�ำมาจากข้าวเหนียว น�ำไปห่อกับใบไผ่ ให้เป็นรูปสามเหลี่ยม แล้วมัดด้วยเชือก
บ้านตู้เย็น
แนวทางการใช้ชีวิตอย่างยั่งยืนที่ชาวบ้าน โคกเมืองเริ่มลองปฏิบัติ ภายใต้ชื่อง่ายๆ ทีเ่ รียกกันติดปากว่า “บ้านตูเ้ ย็น” ซึง่ เปรียบ พืน ้ ทีภ ่ ายในบ้านของตนเหมือนตูเ้ ย็น เมือ ่ หิวก็สามารถเปิดหาวัตถุดบ ิ ทีห ่ ลากหลาย มาประกอบอาหารได้ทันที บ้านตู้เย็นครบ วงจร จึงกลายเป็นทั้งแหล่งวัตถุดิบขนาด ใหญ่ส�ำหรับครอบครัว และแหล่งเรียนรู้ ส�ำหรับผู้ที่สนใจอยากลองน�ำไปปรับใช้ใน บ้านตน
แผนที่เส้นทาง ท่องเที่ยวเชิงอาหาร บ้านโคกเมือง
โปรแกรมการท่องเที่ยวเชิงอาหาร บ้านโคกเมือง วันที่
1
10.00 น. ต้อนรับนักท่องเที่ยวด้วยขบวนแห่กลองยาว โดยสมาชิกในชุมชนของหมู่บ้าน 10.30 น. นั่งรถซาเล้งสักการะ ทวดหลักเมือง ไหว้พระวัดคงคาวถี ชมภาพวาดครูจูหลิง
11.00 น. เยี่ยมชมแหล่งการเรียนรู้เศรษฐกิจพอเพียง “บ้านตู้เย็น” ชมแหล่งวัตถุดิบทางอาหาร 12.00 น. ร่วมรับทานอาหารกลางวัน เมนูปลาสามน�้ำ “ปิ่นโตร้อยสาย” 14.00 น. เยี่ยมชม วีถีคน วิถีผึ้งและชิมน�้ำผึ้งชันโรง
17.00 น. เดินชมตลาด ชมวิถีชุมชน และอาหารท้องถิ่น
18.00 น. เข้าพักบ้านโฮมสเตย์ เรียนรู้และสัมผัสวิถีชาวบ้าน การปรุง ท�ำอาหารพื้นบ้าน
วันที่
2
06.00 น. เดินชมตลาดเช้าสัมผัสวิถีชุมชนและอาหารท้องถิ่น
07.00 น. ท่องเที่ยววิถีเล ชมฟาร์มทะเล การจับปลาด้วยภูมิปัญญาชาวบ้าน การปลูกป่าชายเลน 10.00 น. เรียนรู้ทดลองท�ำอาหารพื้นบ้าน ณ.ศูนย์แปรรูป / ศูนย์เรียนรู้ 12.00 น. รับประทานอาหารกลางวัน
13.00 น. เดินทางกลับโดยสวัสดิภาพ **หมายเหตุ
ก�ำหนดการและรายการการท่องเที่ยวสามารถเปลี่ยนแปลงได้ตามความต้องการของนักท่องเที่ยวและสภาพอากาศ
บ้านโคกเมือง หมู่ที่ 12 ต�ำบลบางเหรียง อ�ำเภอควนเนียง จังหวัดสงขลา บ้านโคกเมือง สงขลา คุณอุดม ฮิ่นเซ่ง ผู้ใหญ่บ้านโคกเมือง 081093471