Oxfam-debat: Alle Kaarten Op Tafel

GESPREK: EXPERTS AAN TAFEL MET OXFAM

“WE HEBBEN RUIMERE MARKTREGULERING NODIG” Met haar campagne ‘Alle kaarten op tafel’ vraagt Oxfam-Wereldwinkels aandacht voor het structurele onrecht in de handelsketens. In het kader van die campagne laat de organisatie zich het vuur aan de schenen leggen door enkele gerenommeerde experts uit het vakgebied. Verslag van een rondetafelgesprek met Olivier De Schutter (Speciale Rapporteur van de Verenigde Naties voor het recht op voedsel), Bill Vorley (International Institute for Environment and Development), Myriam Vander Stichele (SOMO - Centre for Research on Multinational Corporations) en Arne Schollaert (Oxfam-Wereldwinkels).

Olivier De Schutter: “In alle vergaderingen met beleidsmakers waaraan ik deelneem, wordt er nooit met een woord gerept over macht. Het is absoluut van levensbelang om hierrond te werken.”

B

epaalde marktmechanismen maken het landen in het Zuiden vandaag moeilijk om zich te ontwikkelen, stelt Oxfam-Wereldwinkels.

Eén van deze marktfalingen is machtsconcentratie: het fenomeen waardoor een kleine groep bedrijven de touwtjes van de internationale handel steeds sterker in handen heeft. Nochtans kan tussenkomst van overheden het fenomeen vermijden. Zo weert de Europese Unie zelf bewust machtsconcentratie binnen de eigen grenzen.

Arne Schollaert, hoofd politiek en Zuidwerking van Oxfam-Wereldwinkels, licht toe: “Onder de slogan ‘Alle kaarten op tafel’ voeren we campagne op twee fronten.

Enerzijds maken we het publiek bewust van deze problematiek. Daarvoor gebruiken we onder meer een toegankelijk filmpje op de website allekaartenoptafel. be. Anderzijds willen we dat beleidsma-

OLIVIER DE SCHUTTER (SPECIALE RAPPORTEUR VAN DE VERENIGDE NATIES VOOR HET RECHT OP VOEDSEL)

kers zich om het probleem bekommeren en zich erover uitspreken. Dat is ons hoofddoel. We kiezen er expliciet voor om er niet zomaar enkele bedrijven uit te pikken en hen te beschuldigen, want grote bedrijven zijn ‘slechts’ spelers die opereren binnen een bestaand politiek kader. Het zijn de spelregels die aangepast moeten worden. En daarvoor wijzen wij dus overheden met de vinger.”

Voor Bill Vorley (International Institute for Environment and Development) komt de Oxfam-campagne alvast niets te laat.

“De fairtradebeweging heeft zelf te lang de marktconcentratie genegeerd en het echte probleem daardoor niet aangepakt.

Daarom juich ik echt toe dat OxfamWereldwinkels nu een politieke wind laat waaien door de fairtradebeweging. Oxfam legt de juiste focus door zich te concentreren op de ongelijk verdeelde macht in de handelsketens.”

2

Ook volgens Myriam Vander Stichele (SOMO) is het de hoogste tijd om het thema uit het verdomhoekje te halen. “De meeste politici weten niet wat er gebeurt op de markt. Ik stel vast dat de markt niet werkt als de vrijhandelsprincipes niet gepaard gaan met een goed concurrentiebeleid. Op dit moment bestaat er gewoon geen internationaal concurrentiebeleid dat kleine boeren beschermt. Op EUniveau is dit er wel, maar de EU treedt pas op wanneer er misbruik gerapporteerd wordt.” Olivier De Schutter beaamt het gebrek aan politiek bewustzijn: “In alle internationale vergaderingen met beleidsmakers waaraan ik deelneem, wordt er nooit met een woord gerept over macht.

Het is dus absoluut van levensbelang om hierop te blijven hameren.”

SUPERMARKTEN HEERSEN

Wat scheelt er dan precies met machts-

Arne Schollaert: “Oxfam-Wereldwinkels verkoopt in de eerste plaats een politieke boodschap.

We zijn geen pleitbezorger van labels, maar van een ander handelssysteem.”

ARNE SCHOLLAERT (OXFAM-WERELDWINKELS)

concentratie? Bill Vorley: “Het klopt wat Oxfam-Wereldwinkels zegt: landbouw is big business en heel winstgevend, maar producenten en arbeiders worden misbruikt door de sterke concentratie op deze markten. Er kan veel geld verdiend worden met landbouw, maar het is moeilijk voor boeren om vast te houden aan of een rechtmatig deel te krijgen van de gecreëerde waarde. Het zijn vooral supermarkten die de macht in handen hebben.

In een sterk geconcentreerde markt kunnen supermarkten hun leveranciers dwingen boeren voor hen uit te buiten.

Als gevolg daarvan krijgen de boeren maar een klein deel van de toegevoegde waarde” Myriam Vander Stichele vult aan: “In feite is de machtsconcentratie bij de supermarkten een logisch gevolg van de sterke positie van de handelaars. Het is een soort van vicieuze cirkel. Supermark-

ten concurreren onderling. En de macht van de supermarkten dwingt andere spelers in de waardeketen zich te versterken.

Dit machtsspel – met plantages bij het begin van de toeleveringsketen – heeft een enorme impact op kleine boeren, omdat zij meestal uitgesloten worden van deze geconcentreerde ketens of erdoor opgeslorpt worden zonder dat zij een zekere vorm van bescherming genieten.”

“Wat een koper betaalt aan de boer hangt niet alleen af van wat hij wil krijgen van die boer”, merkt Olivier De Schutter op. “De prijs heeft ook te maken met ‘virtuele concurrentie’: een gebrek aan mogelijkheden om te verkopen, dat ontstaat door een gebrek aan infrastructuur.

Boeren leven vaak geïsoleerd, hebben geen opslagfaciliteiten en moeten hun oogst verkopen aan tussenhandelaars.

Ook prijsinformatie is niet altijd beschikbaar. Verder hebben boeren geen toegang

3

tot kredieten, enzovoort,” bevestigt De Schutter de analyse, “we hebben nu vooral casestudy’s nodig om de theoretische economische analyse kracht bij te zetten.”

DE REALITEIT VAN HET VELD

Ook Myriam Vander Stichele benadrukt het belang van concrete cases: “Om beter aan bewustmaking te doen, moet je weten wat er gebeurt in de markt. We hebben een duidelijk beeld nodig van elke keten, wat er gebeurt binnen die keten en wie er de macht heeft. Maar het is heel moeilijk om cijfers en gegevens te verzamelen. Politici hebben ze niet, academici ook niet. Toch is informatie een deel van de oplossing. De UNCTAD (VN-conferentie voor Handel en Ontwikkeling) werkte hier vroeger aan, maar voormalig VS-president Reagan slaagde erin de betrokken afdeling te sluiten.

Ik pleit voor een lijst van misbruiken op

Bill Vorley: “Oxfam legt de juiste focus door zich te concentreren op de ongelijk verdeelde macht in de handelsketens. Landbouw is heel winstgevend, maar producenten en arbeiders worden misbruikt door de sterke concentratie op deze markten.” internationaal niveau: bijhouden wat fout gaat. Zo werd Carrefour bijvoorbeeld al beboet voor misbruiken in Thailand.”

Volgens Arne Schollaert is veldkennis net één van de sterktes van Oxfam-Wereldwinkels: “Wij werken rond de dagelijkse realiteit van boeren in het Zuiden.

Onze analyse voor deze campagne vertrok dan ook vanuit de praktijk: onze medewerkers werden geconfronteerd met de dagelijkse problemen waarmee cacaoboeren in Ivoorkust kampen, en bijvoorbeeld het gebrek aan infrastructuur speelt daarin inderdaad een cruciale rol. Momenteel werken we aan verschillende casestudy’s.

Zo lichtten we de koffieketen door, en illustreerden we die met de situatie van de coöperaties Sopacdi en Muungano, die onze Congolese koffie produceren.”

Schollaert vervolgt: “Oxfam-Wereldwinkels’ rol is bewustmaking, we hebben een duidelijke boodschap nodig. We

BILL VORLEY (INTERNATIONAL INSTITUTE FOR ENVIRONMENT AND DEVELOPMENT)

weten dat de regulering van de internationale handel tot welvaartsgroei kan leiden.

Toch lijkt de Wereldhandelsorganisatie niet die richting uit te gaan. Daarom willen we aan overheden vragen om in te grijpen op de internationale markten. We hebben het publiek nodig om hen dit te vragen. Mensen kunnen in het stemhokje hun keuze duidelijk maken. We verkopen in de eerste plaats een politieke boodschap. Wij zijn geen pleitbezorger van labels, maar van een ander handelssysteem.”

BOUWEN AAN EEN TEGENMACHT

Vraag is op welke manier een organisatie als Oxfam-Wereldwinkels in de praktijk oplossingen kan bieden voor het probleem van machtsconcentratie. “We willen bijvoorbeeld werk maken van een betere publieke infrastructuur voor pro-

4

ducenten”, legt Arne Schollaert uit. “Een ander idee is de mogelijkheid van veilingen waarop alle spelers op een transparante manier samengebracht worden.

Onderzoek daarover is eenduidig. Het veilingsysteem werd dan ook uitgeprobeerd op de Tanzaniaanse koffiemarkt, maar mislukte, in hoofdzaak door de onmacht van de Tanzaniaanse overheid ten aanzien van de dominante koffiehandelaars. De machtsbalans veranderen, kan verder ook door een coöperatieve structuur voor boeren op te zetten, en op die manier de risico’s te delen. Tot slot zijn we van plan om inkomensdiversificatie te promoten, met als ultieme doel de producenten minder afhankelijk te helpen worden van een markt die hele grote risico’s in zich draagt.”

Olivier De Schutter: “Er kunnen inderdaad positieve resultaten geboekt worden door te werken aan de onderhandelings-

macht van boeren. John Kenneth Galbraith had het in de jaren 50 al over het ontwikkelen van ‘countervailing power’ of tegenmacht: als het niet mogelijk is om kartels te breken, moet je boeren sterker maken. Naast het opzetten van coöperaties, kan dit ook door andere afzetkanalen te zoeken en lokale markten te ontwikkelen. Eerlijke handel kan een belangrijke rol spelen via overheidsaanbestedingen.

De eerlijke prijzen die betaald worden via zulke contracten leggen extra druk op private kopers om ook de hogere prijzen te betalen die de overheid betaalt.”

Vander Stichele: “Ik herhaal: we moeten blijven discussiëren over een concurrentiebeleid op internationaal niveau. In handelsovereenkomsten is er nu alleen een dergelijk beleid op nationaal niveau. Na de VN-top van Doha was er de politieke wil om dit aan te pakken, maar sindsdien is die weer geslonken.

Nochtans blijft de nood bestaan. Het is heel moeilijk, maar noodzakelijk. Het gaat, zoals Oxfam-Wereldwinkels terecht opmerkt, om de wortel van het probleem.

We moeten ervoor zorgen dat oneerlijke praktijken bestraft worden. Regels moeten afdwingbaar gemaakt worden.”

ALTERNATIEVE AFZETMARKTEN

MYRIAM VANDER STICHELE (SOMO - CENTRE FOR RESEARCH ON MULTINATIONAL CORPORATIONS)

Myriam Vander Stichele: “De markt werkt niet als de vrijhandelsprincipes niet gecombineerd worden met een goed concurrentiebeleid. En op dit moment bestaat er geen internationaal concurrentiebeleid dat kleine boeren beschermt.”

5

“Er lijkt eensgezindheid in het panel over de oplossingen om binnen geconcentreerde markten te werken en om deze marktconcentratie aan te pakken”, vat Bill Vorley samen. “Het gaat duidelijk over het beleid, niet over de keuze van de individuele consument. Dit discours is momenteel heel actueel. Eerlijkheid staat opnieuw op de agenda, en OxfamWereldwinkels komt hiermee op het goede moment. In het Verenigd Koninkrijk hebben we sinds enkele maanden een Groceries Code Adjudicator: een tool om supermarkten die zich niet volgens de gedragscode gedragen, te benoemen en beboeten. Maar het echte probleem is dat de meeste misbruiken legaal zijn, zelfs binnen de gedragscode.”

“Dat is ook exact waarom wij in eerste instantie geen name and shame-campagne tegen bedrijven voeren,” pikt Arne Schollaert in, “we moeten beleidsmakers overtuigen de huidige praktijken ‘buiten de regels’ te brengen!”

Olivier De Schutter: “Momenteel bestaat er een jungle aan ‘fairtradelabels’, die totaal niet overzichtelijk is voor consumenten.

Die chaos zou aangepakt moeten worden.

Het is Oxfams taak om ervoor te zorgen dat de consument niet misleid wordt.

Misschien moeten we de labels labelen?”

“Het openbare beleid kan inderdaad veel doen om boeren meer macht te geven”, aldus Vorley. “Maar de meerderheid van de kleinschalige boeren zijn niet economisch georganiseerd binnen de markt. Het is dus heel belangrijk om verschillende afzetmarkten te ondersteunen, als alternatieven voor de gesloten internationale ketens, zoals straatverkopers en veilingen. Landen hebben de verantwoordelijkheid om mee te werken aan deze herstructurering en de stimulering van alternatieve markten.”

“Markten reguleren is vandaag enigszins uit de mode, maar het is nodig”, vervolgt Bill Vorley. “Ik zeg niet dat we terug moeten naar grondstoffenakkoorden, maar er zijn enkele goede voorbeelden van marktregulering die prijsvolatiliteit kunnen verminderen. We zien bijvoorbeeld een nieuwe generatie staatsmarketinginitiatieven, zoals de Cocobod in Ghana. We hebben ruimere marktregule-

ring nodig. Die beïnvloedt de hele sector, niet alleen een enkele boer binnen zijn eigen keten.”

DE LABELS LABELEN?

Dat fair trade verder moet kijken dan het label, lijkt duidelijk. Eerlijkheid en rechtvaardigheid moeten centraal staan, vindt Vorley: “Fairtradecertificering is geen oplossing voor machtsconcentratie, ze gedijt net goed in een sterk geconcentreerde markt. Pas ervoor op dat jullie niet alleen focussen op de prijsproblematiek, maar stel empowerment centraal in jullie werk. Fair trade gaat niet alleen over prijzen, maar ook over capaciteitsopbouw en het versterken van kleinschalige producenten. Dat is een veel moeilijkere boodschap, maar het is de enige juiste. Alleen door fairtradeproducten te kopen zullen we de machtsconcentratie de wereld niet uit helpen. Daarvoor moet het beleid aangepakt worden. Jullie

6

politieke boodschap is veel belangrijker dan de verkoopscijfers. Ik juich jullie terugkeer naar jullie roots heel luid toe!”

Myriam Vander Stichele: “Je hebt beide nodig. In crisistijden dalen de prijzen.

Het blijft belangrijk om te signaleren dat de boeren te weinig betaald krijgen voor hun goederen. De lage prijs is bovendien een van de redenen waardoor de macht zich concentreert: hoe lager de prijzen, hoe groter een marktaandeel kan worden.

Maar ik ben het zeker eens met jullie politieke boodschap. Na de financiële crisis was er een momentum voor meer regulering. Maar dat lijkt nog niet door te dringen tot het handelsbeleid. Het beleid vandaag is totaal niet afgestemd op de realiteit. Europa vindt geen goede manier om met producenten uit het Zuiden om te gaan.”

Olivier De Schutter geeft tot slot nog enkele aanbevelingen mee voor het werk van Oxfam-Wereldwinkels: “Pas op dat

Bill Vorley: “Fair trade gaat niet alleen over prijzen, maar ook over capaciteitsopbouw en het versterken van kleinschalige producenten. Dat is een veel moeilijkere boodschap, maar het is de enige juiste.”

je niet ‘overspecialiseert’. Boeren mogen zich niet gaan toeleggen op teelten die niet duurzaam zijn voor henzelf en hun familie, alleen maar om te kunnen meedraaien in het fairtradesysteem. Want dan bestaat de kans dat dat voedsel lokaal duurder wordt en de boeren het zich niet meer kunnen veroorloven. Boeren moeten ook voor de lokale markt blijven produceren. Zorg er ook voor dat boeren kunnen opklimmen in de waardeketen.

Dat is iets wat de fairtradebeweging meer en meer doet, bijvoorbeeld via de fairtradepremie. Verder bestaat er momenteel inderdaad een jungle aan labels, die totaal niet overzichtelijk is voor consumenten.

Die chaos zou aangepakt moeten worden.

Het is Oxfams taak om ervoor te zorgen dat de consument niet misleid wordt door al die labels. Misschien moeten we de labels labelen?”

“Het gevaar van overspecialisatie bij producenten onderkennen we zonder eni-

ge twijfel: zoals eerder aangegeven is ons Zuidbeleid er prioritair op gericht boeren net minder afhankelijk te maken van de risicovolle internationale markt,” reageert Arne Schollaert. “Tot slot nog een woord over de labels. Het behoeft uiteraard geen betoog dat wij met zeer gemengde gevoelens naar labels kijken. Het klopt dat er nood is aan een alternatief handelskanaal voor producenten, dat is ook exact wat wij hen trachten te bieden. En het is goed dat consumenten op een eenvoudige manier het ongebonden oordeel van externen kunnen verifiëren. Daarvoor is een verpakkingslabel of certificaat nuttig. Maar wij ervaren de impact van labels toch niet onverdeeld positief, en al zeker niet als je merkt dat het voor de meest dominante marktspelers een fluitje van een cent is om voor een (soms minuscuul) deel van hun productie een label te ‘verdienen’.

Ons lijkt het alvast evident, en ik denk dat dit debat ook aangeeft dat het panel

7

ons daarin bijtreedt, dat als machtsconcentratie als een van de bronnen van de ‘onfairheid’ van het internationale handelen aanzien wordt, de dominante actoren zich niet als ‘fair’ zouden mogen kunnen profileren.”

Dit artikel is gebaseerd op het debat ‘Alle kaarten op tafel’, dat Oxfam-Wereldwinkels organiseerde in mei 2013.

Foto’s: Eric de Mildt.

Meer info? www.allekaartenoptafel.be

Ed.oww - 226 - 10-13

www.allekaartenoptafel.be

V.U. Joris Rossie, Ververijstraat 15, 9000 GENT

8