st rijschat
1
DEL Voor HAoNk de o r waa ting boer goeesft in he
Bron: Casestudy ‘Rijst uit Laos’, te downloaden op www.oxfamwereldwinkels.be/rijstketen Illustraties: Marijn Dionys
2 RIJST
Rijstschat “Vroeg aroma uit de hemel” (Do intok), “rijst die water vergeet” (Khao leum nam), “rijst die tegen onkruid wint” (Khao phe nya) … Het zijn maar een paar traditionele namen van de meer dan 4000 rijstvariëteiten die we in Laos terugvinden. De Laotiaanse rijstboeren zitten op een rijstschat, maar slagen er niet in deze te verzilveren. Kleinschalige rijstboeren in Laos blijven arm, terwijl er voldoende mogelijkheden zijn om een leefbaar inkomen te verwerven met de teelt van rijst. Echter, politieke en economische hindernissen staan in de weg van de ontwikkeling van de rijstboeren.
3
Kleinschalige rijstboeren in Laos Laos is één van de armste landen in Azië. Een derde van de Laotianen leeft onder de armoedegrens en driekwart van de bevolking moet het stellen met minder dan 2 dollar per dag. Tachtig procent van de Laotianen zijn aangewezen op zelfvoorzienende landbouw, op kleine percelen. Het belangrijkste gewas dat geteeld én geconsumeerd wordt is rijst, meer bepaald kleefrijst. Daardoor onderscheiden ze zich van de grote rijstproducenten China en India die voor de helft van de wereldwijde productie van rijst zorgen en die eerder andere soorten rijst produceren. De betekenis van kleefrijst in Laos is voornamelijk van culturele en religieuze aard. Heel veel tradities en rituelen zijn gelinkt aan de rijstproductie onder de verschillende etnische bevolkingsgroepen. Rijst heeft veel water nodig. Terwijl in de buurlanden veel meer aan irrigatielandbouw gedaan wordt is de meeste rijstproductie in Laos afhankelijk van de regen. Het ontbreekt de Laotiaanse overheid aan middelen om irrigatiesystemen uit te bouwen op grote schaal. Daardoor hinkt Laos achterop in de productiviteit te opzichte van de buurlanden: de opbrengst per hectare
4 RIJST
van regenafhankelijke rijstbouw is ongeveer de helft van die van irrigatielandbouw. Naast de enorme rijkdom aan rijstvariëteiten komt het gros van de Laotiaanse productie nog ‘duurzaam’ tot stand: in tegenstelling tot de grote rijstplantages in de buurlanden is kleinschalige, duurzame teelt nog steeds de meest voorkomende productievorm van rijst in Laos.
De Laotiaanse rijstboeren zitten op een rijstschat, maar slagen er niet in deze te verzilveren.
5
Biodiversiteit De rijke diversiteit in rijstsoorten in Laos is het resultaat van eeuwenlange selectie en zaaduitwisseling tussen boeren van verschillende etnische groepen. Boeren planten traditioneel drie tot vier verschillende variëteiten om zeker te zijn van een continue voedselvoorziening. Immers, elke variëteit heeft een verschillende weerstand tegen extreme weersomstandigheden en ziektes, en heeft bovendien een verschillend oogstmoment.
Ontsnapt aan de groene revolutie Rijst groeit al duizenden jaren in Zuidoost-Azië. Tijdens de ‘Groene Revolutie’ tussen 1960 en 1980, werden de meeste soorten vervangen door verbeterde variëteiten. Laos introduceerde deze verbeterde rijst niet, omdat de verbeterde variëteiten niet ontwikkeld werden voor kleefrijst én omdat de meeste Laotiaanse boeren de verbeterde rijst niet konden betalen. Tijdens deze periode nam de productie van rijst in de buurlanden enorm toe, niet alleen door de introductie van de nieuwe zaden, maar ook door de opmars van kunstmest, pesticiden en nieuwe irrigatietechnieken. Kortom, de buurlanden evolueerden naar een 6 RIJST
industrieel landbouwmodel, terwijl in Laos het kleinschalige, duurzame landbouwmodel bleef bestaan. Op deze manier ontsnapte Laos in grote mate aan de industrialisering van de landbouw met haar negatieve effecten. Ondertussen heeft de Laotiaanse overheid nieuwe variĂŤteiten voor kleefrijst laten ontwikkelen, met de laatste jaren de nadruk op inheemse, traditionele rijstsoorten.
Laos kon ontsnappen aan het industrieel landbouwmodel van de Groene Revolutie.
7
Nieuwe markten, nieuwe kansen? Sinds januari 2016 is de toetreding van Laos tot de vrijhandelszone binnen de Zuidoost-Aziatische landen (ASEAN) formeel in voege en kan Laos tariefvrij exporteren naar de andere landen in deze vrijhandelszone. Laotiaanse rijstproducenten hebben een aantal troeven in handen om de vruchten te plukken van deze potentiĂŤle, nieuwe markten. Met hun unieke en traditionele rijstsoorten en hun duurzame teelttechnieken onderscheiden ze zich van hun buurlanden. Toch lijkt het er op dat het voor de kleine rijstproducenten een grote uitdaging wordt om hun troeven te benutten in deze nieuwe vrijhandelszone.
8 RIJST
Thailand en Vietnam, grenzend aan Laos, zijn namelijk ook producenten van kleefrijst. Daarnaast hebben ze ook een moderne verwerkings- en transportinfrastructuur, wat hun gepelde rijst veel goedkoper en van betere kwaliteit maakt dan die uit Laos. Er is dus weinig interesse in de regio voor de gepelde rijst uit Laos. Met de opening van de Zuidoost-Aziatische markten is het zelfs goed mogelijk dat de stijgende import van goedkopere rijstsoorten uit buurlanden de traditionele rijstvariĂŤteiten uit Laos zal verdringen en dat deze uiteindelijk zullen teloorgaan. Door de schaalvergroting profiteren de consumenten in de vrijhandelszone van een grotere variatie in rijst van goede kwaliteit, geproduceerd tegen lagere prijzen. Hoewel toenemende concurrentie voor rijst in de regio de productiviteit kan stimuleren, kan het ook leiden tot het verdwijnen van verwerkingsindustrieĂŤn in de armere landen zoals Laos. Verwerkte producten zullen duurder zijn in Laos in vergelijking met producten uit modernere buurlanden en dus minder kans hebben te overleven op de markt.
9
Landroof voor monocultuur Naast de toevloed van geĂŻmporteerde goedkopere rijst, zouden de tariefvrije handelsvoorwaarden binnen de Zuidoost-Aziatische vrijhandelszone, ook kunnen leiden tot een toevloed aan investeerders uit de buurlanden. Echter, als die investeerders enkel, of zelfs vooral, uit zijn op de mogelijkheid om grootschalige plantages aan te leggen in nog ongerepte gebieden van Laos, dan ziet de toekomst er niet zo goed uit binnen de vrijhandelszone. 10 RIJST
We zagen eerder al een toevloed van investeerders bij het in voege treden van de tariefvrije voorwaarden in het kader van ontwikkeling voor de Minst Ontwikkelde Landen. Deze lokten grote Europese investeerders naar Laos, waar ze grootschalige plantages van exportgewassen zoals rubber, eucalyptus maĂŻs en koffie uitbouwden. Deze plantages verminderen enerzijds de toegang tot land en inkomen voor de Laotianen, anderzijds verengen ze opnieuw aanzienlijk de rijke biodiversiteit van Laos. Laos kan een nieuwe golf van dat soort buitenlandse investeerders echt wel missen.
Rijsthandel in Laos De export in rijst is een sterk geconcentreerde markt met als top vijf exporterende landen: Thailand, India, Pakistan, Vietnam en de Verenigde Staten. Voor de rijstexporterende landen in AziĂŤ is rijst nog steeds het belangrijkste basisvoedsel en is lokale voedselzekerheid zeer belangrijk. Overheidsagentschappen controleren de hoeveelheid verhandelde rijst en zijn in veel gevallen ook betrokken bij de import en export van rijst via bilaterale contracten tussen overheden. In rurale gebieden van Laos zijn slechts weinig partijen actief in het kopen en verkopen van rijst. Het overheidsagentschap is de grootste speler en koopt 11
rijst aan tijdens de oogstperiode en verkoopt deze rijst in periodes van rijsttekorten. Daarnaast verkopen boeren hun ongepelde rijst aan handelaren die bij hen langskomen. Boeren die in provincies wonen, grenzend aan buurlanden, verkopen hun ongepelde rijst over de grenzen, waar vaak hogere prijzen betaald worden dan in eigen land.
Belemmeringen voor de rijsthandel Om handel te drijven in Laos heb je toestemmingen nodig van verschillende nationale en lokale autoriteiten. Om rijst te kunnen verkopen heb je een groot aantal formaliteiten, aanvragen en goedkeuringen nodig. De lokale en de internationale verkoop van rijst wordt extreem gereguleerd, met als doel de prijs stabiel houden voor de consument en een rijstreserve aanleggen voor periodes waarin de oogst tegenvalt. Veel Aziatische landen die zowel rijst produceren als consumeren, reageren op prijsstijgingen met exportcontroles of een totaal verbod op export. Zo ook in Laos. Geplaveid met goede bedoelingen leiden deze controles echter niet tot het gewenste resultaat. Immers, indien de prijs voor kleefrijst in de buurlanden
12 RIJST
stijgt, maar rijstboeren hun overschotten officieel niet mogen uitvoeren zien we dat boeren hun toevlucht zoeken tot het smokkelen van rijst naar de buurlanden. Wat het doel van de Laotiaanse overheid om de rijstvoorraden in eigen land te houden en prijzen laag te houden te niet doet.
13
Net als andere arme ontwikkelingslanden wordt Laos getroffen door maatregelen, opgelegd door de voedselsector in importerende landen. Het is begrijpelijk dat er voorwaarden opgelegd worden om voedselveiligheid te garanderen, maar deze kunnen ook gebruikt worden als protectionistische maatregelen om buitenlandse concurrentie buiten te houden. Bovendien veranderen en verstrengen de importerende landen telkens weer hun eisen en verhogen op die manier de moeilijkheden voor ontwikkelingslanden om aan deze voorwaarden te voldoen.
14 RIJST
Steun van de overheid Het beleid van Laos is ondanks de liberalisatie nog steeds gericht op de bescherming van de rijstvoorraad en de marktprijs van de rijst, met regelmatig verbod op export als gevolg. Gezien het succes van deze maatregelen nooit is aangetoond, integendeel, en smokkel en prijspieken tot gevolg hebben, is een afbouw van deze protectionistische maatregelen aangewezen. Voor de kleinere rijstproducenten wordt het een grote uitdaging om te profiteren van de kansen die zich opwerpen naar aanleiding van de opening van de markten in de regio. De grootste troef die kleine rijstboeren in Laos hebben is hun aanbod van traditionele en unieke rijstsoorten, meestal duurzaam geteeld, waarvoor er een groeiende interesse bestaat in, maar ook buiten, de buurlanden. Om deze markten aan te boren is de steun van de Laotiaanse overheid nodig. Publieke investeringen om de rijstproductiviteit te verhogen zijn dringend nodig. Irrigatiesystemen en een degelijke wegeninfrastructuur kunnen de handel binnen en buiten Laos stimuleren. Ook vanuit het mondiale objectief om op een duurzamer landbouwmodel over te schakelen, is er een grote taak weggelegd voor de Laotiaanse overheid. Zij kan haar boeren, die nog aan landbouw doen op een manier die wĂŠl houdbaar is voor de planeet, wapenen en zelfs 15
afschermen voor de lokroep van de grote monoculturen. Bovendien kan de overheid intensief inzetten op het beschermen van traditionele variĂŤteiten en het invoeren van criteria voor buitenlandse investeringen om deze duurzaam en milieubewust te maken.
16 RIJST
17
Wat kan Europa doen? Ook Europese overheidsorganen kunnen kleinschalige Laotiaanse rijstboeren een stevig duwtje in de rug geven. In januari 2016 heeft de Europese Unie zich geëngageerd werk te maken van de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (ook bekend als de Sustainable Development Goals of SDG’s). Als ze dit werkelijk meent, dan kan ze inzetten op het behoud van duurzame landbouwmodellen bijvoorbeeld door het industriële landbouwmodel te belasten. Zo krijgen landen zoals Laos, waar het landbouwmodel nog op duurzame leest geschoeid is, een eerlijke kans.
Lees ook Oxfam-Wereldwinkels’ pleidooi voor zinnig gereguleerde handel op www.oxfamwereldwinkels.be/analyse
19
Benieuwd naar OxfamWereldwinkels’ antwoord op de oneerlijke spelregels in de rijsthandel ? Wil je meer weten of zelf iets dóen? Kijk op
oxfamwereldwinkels.be/ rijstketen
20 RIJST
ed. oww: NO16 - 297 • art. nr.: 08797 • Verantw. uitgever: Tom Wouters, Ververijstraat 15, 9000 Gent.
MEER WETEN?