Bezoekersgids 'De ZIJkant van de oorlog' NL

TOERISME KOEKELARE Sint-Maartensplein 15b 8680 Koekelare +32 (0)51 61 04 94 info@koekelare.be www.toerismekoekelare.be

TOERISME VEURNE Grote Markt 29 8630 Veurne +32 (0)58 33 55 31 infotoerisme@veurne.be www.toerisme-veurne.be

TOERISME DIKSMUIDE Grote Markt 6 8600 Diksmuide +32 (0)51 79 30 50 toerisme@stad.diksmuide.be toerisme.diksmuide.be

TOERISME DE PANNE Zeelaan 21 8660 De Panne +32 (0)58 42 18 18 toerisme@depanne.be toerisme.depanne.be

CO_GIDS_Zijkant_Oorlog_NL_DEF.indd 1-3

VEURNE • DIKSMUIDE • KOEKELARE • DE PANNE

BEZOEKERSGIDS

14/03/16 12:40

1

INHOUD

Inleiding Veurne • MARIE CURIE

Koekelare • KÄTHE KOLLWITZ

Diksmuide

2 4 5

18 19

34

• ELSIE KNOCKER & MAIRI CHISHOLM, MADAME TACK & MIETJE BOEUF EN ANDERE OORLOGSVROUWEN 35 • KÄTHE KOLLWITZ 1.9 & 2.0 47

De Panne • KONINGIN ELISABETH

• • • •

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 1

54 55

Ambassadrices ‘De ZIJkant van de oorlog’

74

JENNIE VANLERBERGHE LIEVE BLANCQUAERT JOANIE DE RIJKE MARLEEN TEMMERMAN

75 78 82 85

Kalender

87

Meer publicaties

95

Colofon

96

8/03/16 11:51

2

INLEIDING De Eerste Wereldoorlog of oercatastrofe ligt aan de basis van heel wat onvoorziene ontwikkelingen. Tijdens en na de oorlog. De soldaten – de mannen – vechten aan het front.

De vrouwen werken achter het front in bezet of onbezet gebied. Nu het grootste deel van de actieve mannelijke bevolking is gemobiliseerd, is er een tekort aan arbeidskrachten. Vrouwen nemen noodgedwongen de werkplaatsen van hun echtgenoten in. Zonder vrouwen geen overwinning. Vrouwen doen mannenwerk, op het land en in de munitiefabriek. Omdat het moet. Ze rijden met trams en ambulancewagens, bemannen brandweerkorpsen of zijn lid van een hulpkorps. De vrouw draagt de broek.

Figuurlijk en soms letterlijk.

Hoewel de vrouw aan de haard tijdens de oorlogsjaren grotendeels aan de kant gezet wordt, blijven veel vrouwen aan de traditionele verwachtingspatronen beantwoorden. De zorg voor de kinderen en voor de ontelbare gewonden blijft een vrouwenzaak.

Als dank voor hun inzet worden de vrouwen in enkele landen beloond met stemrecht, tijdens of na de oorlog. Maar niet bij ons. In België nemen alleen oorlogsweduwen deel aan de nationale verkiezingen. Traditionele politici – mannen – vrezen het stemgedrag van de Belgische vrouwen. De vrouwelijke stemmen kunnen de politieke evenwichten doen kantelen.

Dus moeten de Belgische vrouwen wachten.

Lang wachten. Tot in 1948.

Na de oorlog is de plaats van de vrouw opnieuw aan de haard. De goegemeente probeert de klok terug te draaien. Maar het wordt nooit meer als vroeger. Vrouwen bewezen naast mannen te kunnen staan. Denk maar aan de Britse verpleegster Edith Cavell, de Belgische weerstandster Gabriëlle Petit, de Brugse spionne Jeanne de Beir, de Gentse schrijfster Virginie Loveling, vrouwenvoorvechtster Marie Elisabeth Belpaire, de Russische commandant Maria Botchkareva en ga zo maar door.

Ook de Westhoek kent sterke vrouwen: de wetenschapster Marie Curie, de kunstenares-moeder Käthe Kollwitz, koningin Elisabeth, de frontverpleegsters Elsie Knocker en Mairi Chisholm. Zij hebben hun plaats in de tentoonstellingen rond De ZIJkant van de oorlog in De Panne, Veurne, Koekelare en Diksmuide. Dan zijn er nog de talloze minder bekende die overal in die wereldoorlog een rol speelden. Mieke Deboeuf en madame Tack – beide komen aan bod in Diksmuide –, de verpleegsters Dorothie Feilding en Jane De Launoy, de lijst is lang.

Om nog te zwijgen over de onbekende vrouwen. De zorgzame verpleegsters, de ploeterende dames in de wasserijen, de zwoegende echtgenotes in de munitiefabriek, de toegewijde moeders in het bezette en vrije land.

Marie Elisabeth Belpaire schrijft in haar dagboek: “De oorlog zet alles ondersteboven. De sterken zijn nu de vrouwen en mannen beginnen meer en meer te gelijken op vrouwen.” www.deZIJkantvandeoorlog.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 2

8/03/16 11:51

3

EXPO ELSIE KNOCKER & MAIRI CHISHOLM, MADAME TACK & MIETJE BOEUF EXPO KÄTHE KOLLWITZ 1.9 & 2.0 FESTIVAL ‘TEN VREDE’

EXPO KONINGIN ELISABETH

Noordzee Oostende

De Panne Veurne

EXPO MARIE CURIE

Brugge

Koekelare Diksmuide

EXPO KÄTHE KOLLWITZ

Westhoek Ieper Kortrijk

NEDERLAND

Londen

VERENIGD KONINKRIJK

Dover

Antwerpen

Brugge Gent Calais

Westhoek

BELGIË

Rijsel

FRANKRIJK

Hasselt Leuven

Brussel

Waver Luik

Bergen Namen

Tijdens de Amerikaanse Secessieoorlog (1861-1865) nemen vrouwen de kantoorbanen van hun afwezige strijdende mannen in. Een unicum, want tot dan werkten vrouwen alleen als naaister of wasvrouw. De nieuwbakken secretaresses krijgen amper de helft van het loon van hun mannelijke collega’s, maar verdienen meer dan hun collega’s in de traditionele vrouwenberoepen.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 3

8/03/16 11:51

Veurne MARIE CURIE

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 4

8/03/16 11:51

EXPO MARIE CURIE ZATERDAG 9 APRIL 2016 - ZONDAG 8 JANUARI 2017 BEZOEKERSCENTRUM VRIJ VADERLAND - VEURNE

Bezoekerscentrum Vrij Vaderland Grote Markt 29, 8630 Veurne +32 (0)58 33 55 31 info@vrijvaderland.be www.vrijvaderland.be

Openingsuren • 1 april - 11 november Ma tot vr: 9 - 17u Za en zo: 10 - 17u • 12 november - 31 maart Ma tot vr: 9 - 17u Za en zo: 13 - 17u

Bezoekerscentrum Vrij Vaderland Vrij Vaderland brengt het verhaal achter het front, het dagelijkse leven in het laatste stukje Belgisch onbezet gebied. Ontdek hoe Veurne en omstreken een smeltkroes wordt van soldaten uit eigen land en uit vreemde contreien. Van dokters en verpleegsters, maar ook van vele radeloze vluchtelingen en duizenden gewonden.

Het belevingscentrum vind je in het Stad- en Landshuis op de Grote Markt van Veurne. Ook Toerisme Veurne is er gevestigd.

Gesloten 24, 25, 31 december en 1 januari.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 5

8/03/16 11:51

6 MARIE CURIE

De vrouw die vriend en vijand verbaast

WIE IS MARIE Naam: Marya Salomea Sklodowska, ook Mania genoemd Geboren: 7 november 1867, Warschau, Polen Getrouwd: 26 juli 1895 met Pierre Curie Kinderen: Irène (°1897) en Eve (°1904) Opleiding: • 1893-1894: Licentiaat in de Natuur- en de Wiskunde • 1903: Doctor in de Fysica cum laude Opvallend: • 1903: Nobelprijs Fysica samen met Pierre Curie en Henri Becquerel • 1911: Nobelprijs Scheikunde • Richt met haar dochter Irène tijdens WO I twintig mobiele röntgeninstallaties in, les petites Curies, en zowat tweehonderd vaste radiologieposten.

Overleden: • 4 juli 1934, Sancellemoz, Frankrijk • Pierre Curie sterft in een ongeval in 1906

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 6

Marie Curie is de beroemdste en zeker de meest onderscheiden vrouw uit de Eerste Wereldoorlog. Haar invloed is amper te overschatten. Ze onderzoekt meer dan een miljoen Franse en Belgische militairen. Dat is ruim vijftien procent van alle oorlogsslachtoffers aan het Franse en Belgische front. Haar röntgenfoto’s redden het leven van duizenden gewonde soldaten.

Veurne en de Westhoek roept De vlucht naar Parijs Marie Curie wordt in 1867 in het Poolse Warschau geboren als vijfde kind van Poolse ouders. Haar voorouders zijn verarmde landadel.

Moeder Bronislawa is directrice van een vooraanstaande meisjesschool. Vader Wladyslaw is adjunct-schooldirecteur. Hij geeft wiskunde en natuurkunde aan een gymnasium in Warschau. Warschau is op dat moment al bijna honderd jaar door de Russen bezet. Rusland stuurt eigen onderdanen als leraar, ambtenaar of agent en Marie’s vader wordt wegens zijn Poolse sympathieën door de Russen ontslagen. Vrouwen zijn in Polen niet langer toegelaten tot de universiteit en de onderwijstaal is Russisch. Het zijn Russische wraakmaatregelen na de Poolse Januariopstand van 1863 tegen de tsaar.

8/03/16 11:51

7 Marie studeert als zestienjarige af aan het gymnasium en werkt drie jaar als gouvernante bij rijke families. ’s Avonds volgt ze colleges aan de clandestiene universiteit. Om de Russen te slim af te zijn, vinden de lessen voortdurend op andere locaties plaats. Als gouvernante spaart ze voldoende om haar droom, verder studeren, te realiseren. In 1891 is Parijs haar nieuwe thuis. Ze studeert er scheikunde, natuurkunde en wiskunde.

De last van Nobel

Na drie jaar studeren in Parijs ontmoet Marie een Franse onderzoeker en natuurkundige: Pierre Curie. Ze worden verliefd en trouwen twee jaar later. Het is een huwelijk zonder tierlantijntjes en zonder kerk, want Pierre is niet gelovig en Marie heeft na de dood van haar moeder en zusje het geloof achter zich gelaten.

Met de fiets trekken ze op huwelijksreis. Een avontuurlijke tocht door Frankrijk. Het koppel heeft het niet breed, maar van liefde kan je ook leven. In 1897 wordt Irène geboren, zeven jaar later volgt een zusje: Eve. Tussen de gezinsuitbreidingen zitten de twee niet stil. Na studies en onderzoek ontdekken ze twee radioactieve stoffen: polonium en radium. Tussen 1899 en 1904 publiceren de Curies – soms samen, soms apart – 32 wetenschappelijke bijdragen.

Marie, Pierre en Henri Becquerel

Marie Curie met Pierre en Irène

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 7

In 1903 is Marie Curie doctor in de fysica. Ze studeert cum laude af met een studie over radioactieve stoffen. Haar studie is meteen goed voor de Nobelprijs. Het echtpaar Curie ontvangt samen met Henri Becquerel de Nobelprijs voor Natuurkunde. Een financiële meevaller, want nadien kan Pierre als hoogleraar aan de slag in de faculteit natuurwetenschappen van de Sorbonne, de Parijse universiteit.

Toch is de Nobelprijs geen cadeau. Het leven wordt snel een pak drukker. Journalisten en fotografen volgen hen als sterren van de wetenschap. Voorbijgangers en toevallige passanten bedelen om geld of een handtekening.

De brievenbus doet overuren met de stapels brieven die ze ontvangen, en stuk voor stuk beantwoorden. Vooral Pierre lijdt onder de aandacht en van onderzoeken komt nog weinig in huis. Dochter Eve Curie schrijft later in een biografie: “De naam Curie is nu een grote naam. Het echtpaar is rijker aan geld, maar armer aan geluk.”

Op 19 april 1906 slaat het noodlot toe. Pierre Curie komt om het leven bij een verkeersongeval. Hij struikelt bij het dwarsen van de Parijse Rue Dauphine en wordt aangereden door een

8/03/16 11:51

8 zwaar vrachtrijtuig. Het achterwiel verbrijzelt zijn hoofd. Hij is op slag dood. Marie en Frankrijk rouwen. “Vanaf de drie woorden Pierre is dood tot haar bewustzijn doordrongen, legde zich voor altijd een mantel van eenzaamheid en stilzwijgen over haar schouders”, schrijft Eve Curie over haar moeder.

Een nieuwe start De Franse wetenschap beseft dat enkel Marie het werk van haar man kan verderzetten.

De faculteitsraad van de Sorbonne biedt haar op 11 mei 1906 unaniem de leerstoel van haar man aan. “Ik zal het proberen”, antwoordt ze.

Ze is de eerste vrouwelijke hoogleraar aan de Parijse universiteit. In het najaar geeft ze haar eerste college. Ze stort zich volledig op onderzoek en de opvoeding van haar twee jonge kinderen. Met succes. Het lukt de knappe wetenschapster om zuiver radium te scheiden en een nieuw element toe te voegen aan de tabel van Mendeljev. In 1910 verzamelt Marie alle kennis over radioactiviteit in een tweedelig naslagwerk: Traité de Radioactivité.

Nobel nummer twee Gelukkig is er in 1911 ook goed nieuws. Marie krijgt de Nobelprijs voor Scheikunde. Einstein noemt haar de eeuwige studente. De Nobelprijs kan het persoonlijk leed moeilijk verzachten. De eeuwige studente is depressief. Het duurt veertien maanden vooraleer ze in december 1912 weer aan het werk gaat. De Sorbonne en het Institut Pasteur financieren samen het nieuwe Institut du Radium. Marie staat aan het hoofd van het laboratorium voor radioactiviteit. Een medische afdeling onder leiding van dokter Claude Regaud past de Curie-therapie toe op kankerpatiënten. Haar labo maakt snel naam en in juli 1914 is het Curie-paviljoen in de Parijse Pierre Curiestraat klaar, maar het is wachten op personeel. WO I is uitgebroken en Frankrijk mobiliseert zijn leger op 1 augustus.

De oorlog gooit roet in het eten. Marie is nu officieel een Française.

Het leven, haar onderzoek en de liefde gaat verder. In 1911 wordt Marie verliefd op Paul Langevin, een oud-student van haar echtgenoot. Maar Paul is gehuwd en Marie wordt door de Franse pers door het slijk gehaald. Ze beschuldigen haar Joods te zijn, wat ze niet is. Maar het kwaad is geschied: als zogezegde Joodse doet ze de naam van Pierre oneer aan en saboteert ze het huwelijk van een godvruchtige Française met vier kinderen. Een woedende menigte belaagt haar huis. Marie moet samen met haar dochters vluchten en vindt onderdak bij vrienden. Uiteindelijk eindigt de affaire, maar Marie en Paul blijven levenslang vrienden. Ze schrijven elkaar en werken ook op professioneel vlak samen.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 8

8/03/16 11:51

9

Wist je dat Marie Curie uit luiheid – dat zei ze zelf – het prijzengeld van haar tweede Nobelprijs in Stockholm op een rekening liet staan? Omdat oorlog voeren geld kost, roept in 1914 de Franse regering op om in te schrijven op oorlogsleningen en om goud af te staan. Curie belegt haar prijzengeld in oorlogsleningen. Het goud brengt ze naar de Banque de France. De ambtenaar heeft geen problemen met haar juwelen en gouden muntstukken, maar weigert verontwaardigd haar gouden wetenschappelijke medailles. Marie vindt het belachelijk en neemt de medailles verongelijkt terug mee naar huis.

Ten oorlog WO I is een feit en alle weerbare mannen worden opgeroepen. Het labo van Marie Curie loopt leeg. Bijna alle medewerkers zijn in dienst van het Franse vaderland. Marie beseft snel dat er veel doden en gewonden zullen vallen. Ze weet dat de Services de Santé van het Franse leger niet berekend is op grote verliezen. Een van de grote tekorten is radiologie.

Half augustus 1914 geeft het Franse ministerie van Oorlog haar de toestemming om mensen op te leiden om röntgentoestellen te bedienen.

De bekende X-stralen werden in 1895 ontdekt door de Duitse natuurkundige Wilhelm Conrad Röntgen. Samen met haar dochter Irène start Marie verschillende radiologie-eenheden. Dat gaat niet zonder moeite. Als vrouw bij het front moet ze opboksen tegen militaire bureaucratie en mannen met een hoge dunk van zichzelf.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 9

Irène Curie in Hoogstade (1915) Maar Marie is een doorzetter en wil geen halve oplossingen.

Al vlug begrijpen Marie en Irène dat er nood is aan mobiele eenheden: er gaat te veel tijd verloren met transport en vele gewonden kunnen niet eens worden vervoerd. De eerste mobiele röntgentoestellen worden les petites Curies gedoopt. De moedige moeder van twee toert met haar mobiele radiologiewagens langs het front.

Ze houdt halt waar hard gevochten wordt, zoals aan de Marne, Verdun en de Somme. In ons land is ze geregeld aan het IJzerfront en aan de Ieperboog.

In het begin financieren l’Union des Femmes de France, het Franse Rode Kruis en de Patronage National des Blessés de mobiele toestellen. Ook andere Fransen schenken wagens die worden omgebouwd voor de radiologie.

Peugeot en Renault stellen onderstellen ter beschikking. Marie zelf rijdt met een wagen gesponsord door een Parijse architect. Iedere wagen krijgt een nummer. Die van Marie draagt de letter E. Tegen het einde van de oorlog beschikt Frankrijk over meer dan vijftig mobiele eenheden en

8/03/16 11:51

10 meer dan vijfhonderd vaste toestellen. Dochter Irène is in 1914 pas zeventien jaar en volgt een spoedcursus verpleging. Na veel aandringen mag ze haar moeder op 1 november 1914 vergezellen naar het hospitaal van Creil, zo’n dertig kilometer van het front bij Compiègne.

Aan het Belgische front

Dr. Souttar, Marie en Irène Curie in Veurne Dokter Frans Daels is regimentsarts aan de IJzer. Als vrouwenarts is hij een van de eersten die baarmoederhalskanker behandelde met radium. Dankzij vroegere contacten kent hij Marie Curie persoonlijk. Hij schrijft haar een brief en vraagt hulp want na de Val van Antwerpen op 10 oktober 1914 ging veel medisch materiaal verloren tijdens de terugtocht naar de IJzer. Zijn verzoek blijft niet onbeantwoord. Op 5 december 1914 reist Marie Curie met haar dochter Irène naar Veurne. Ze installeert haar röntgentoestel in het Bisschoppelijk College.

Na een halfuur onderzoekt Marie de eerste patiënten. Die eerste dag passeren er dertig militairen en burgerslachtoffers de revue. Irène ontwikkelt de röntgenfoto’s. Tijdens hun bezoek in Veurne verblijven moeder en dochter negen nachten in hotel Die Nobele Rose in de Noordstraat 11. Twee maanden later incasseert het gebouw een voltreffer. Veurne is niet

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 10

meer veilig. De koning en zijn hoofdkwartier verhuizen naar Houtem. Het Belgian Field Hospital verhuist naar Hoogstade.

Marie Curie bezoekt in totaal elf keer ons land.

Onder meer Veurne, Poperinge, Adinkerke, Hoogstade, Beveren en Roesbrugge. Op 13 december 1914 antwoordt Marie Curie op een brief van de Franse militaire Service de Santé.

De dienst is niet opgezet met haar plotse afreis naar Veurne. Maar Marie laat zich niet doen.

Ze maakt hen duidelijk dat ze een vraag van het Belgisch hoofdkwartier beantwoordt. En dat het haar materiaal is: “In Veurne deed ik radiologische onderzoeken om zo veel mogelijk te helpen. Het Belgische koningspaar drukte de wens uit dat ik mijn inspanningen in deze moeilijke tijden zou verderzetten.” De radiologie van Curie brengt kogels en metaalscherven in beeld voor artsen en chirurgen. Marie neemt altijd twee foto’s uit verschillende hoeken. Zo zien de dokters de precieze locatie om het levensbedreigende metaal te verwijderen uit de lichamen van de onfortuinlijke slachtoffers.

Langs Vlaamse velden In december 1914 is Marie Curie in Poperinge. Marie en Irène maken van de gelegenheid gebruik om een bezoek te brengen aan Elsie Knocker en Mairi Chisholm. Zij werken als verpleegsters aan het front in een hulppost in Pervijze. Je leest er alles over op pagina 36. Een maand later brengt Marie een röntgentoestel naar het Poperingse Sint-Stanislascollege, op dat moment het Franse Hôpital d’évacuation n°15. In de opeenvolgende maanden komt ze meermaals op visite om patiënten te onderzoeken. Begin maart 1915 wacht een nieuwe uitdaging. Ze ontvangt een korte, maar duidelijke telegram: “We wachten ongeduldig Radiografie - Hospitaal station Adinkerke België - Hoofdarts Bastin Macaigne.” Marie is met haar E-wagen

8/03/16 11:51

11 vlug ter plaatse. In Adinkerke verzamelen gewonde Franse en Belgische soldaten voor een treinreis naar Duinkerke of Calais. De omstandigheden zijn er allesbehalve goed. Van november 1914 tot december 1915 wordt Calais overspoeld door bijna 76.600 Belgische gewonden.

Tijdens de eerste oorlogsmaanden ontstaan er 42 veldhospitalen. Velen doen een beroep op de röntgentoestellen van Marie Curie.

dere militairen is ongezien. Zelfs vandaag nog.

Marie Curie heeft intussen andere zorgen: “Hoe goed de toestellen en de methodes ook zijn, het zijn vooral de medewerkers die er mee werken die het rendement bepalen.”

Koele cijfers voor een warme vrouw Ook de Franse en Belgische hospitalen in Beveren en Roesbrugge ontvangen de Nobelprijswinnares. In Roesbrugge is het hospitaal opgericht door de Amerikaanse verpleegster Ellen La Motte. De strenge Franse militaire ziekenhuisregels zijn niet aan haar besteed. De verzorging in haar Hôpital n°1 is veel beter. Soldaten hebben het over le petit paradis. De Amerikaanse verpleegster vermeldt in haar dagboek de radioloog en Marie: “Hij werkte accuraat met een mooi, duur toestel dat hem – of beter het hospitaal – werd geschonken door Madame Curie.”

Marie en Irène Curie in Hoogstade (1915) Vanaf juni 1915 ligt Poperinge niet meer in de Franse, maar in de Britse sector. In de tweede helft van augustus is Marie in het Belgian Field Hospital Clep in Hoogstade. Ze levert er met haar chauffeur Henri Pillart de petite Curie n°10.

Tussen 18 en 20 augustus onderzoekt Marie Curie er persoonlijk 37 patiënten, zowel militairen als burgerslachtoffers. Terwijl ze in de buurt is, bezoekt ze het Rode Kruishospitaal L’ Océan in De Panne en de Belgische ambulance Elizabeth in het Franse Calais. In september komen moeder Marie en dochter Irène Curie opnieuw langs in Hoogstade. Deze keer om personeel op te leiden. Haar laatste patiënt is er generaal Louis Bernheim die een heup- en bekkenbreuk heeft opgelopen. Het is 7 september 1915. Dochter Irène blijft nog tot oktober 1915 en leidt de dienst radiologie. Als achttienjarige ondervindt ze vooral tegenwerking van de oudere militaire artsen.

Een jonge vrouw die de leiding heeft over ou-

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 11

Er is grote nood aan opgeleid personeel, manipulatrices, om de röntgentoestellen te bedienen.

In 1917 leiden Marie en Irène verpleegsters en andere vrouwen op. Zo studeren tweehonderd radiologiehelpers af. Tijdens de oorlog voert Marie ruim 1.200 radiologische onderzoeken uit. Ze noteert alles wat ze doet met cijfers en technische gegevens. De soms koele en afstandelijke Marie is voor haar patiënten altijd een warme persoon. Ze is zacht, vriendelijk en stelt hen gerust.

Generaties Nobelprijzen Na de oorlog neemt Marie opnieuw de leiding van het Institut du Radium in Parijs. Irène wordt haar assistente. De petites Curies belanden in diverse ziekenhuizen en instellingen voor gezondheidszorg.

Marie Curie is haar hele leven niet gehecht aan rijkdom of aardse zaken. Bij een bezoek aan het

8/03/16 11:51

12

Marie Curie aan de zijde van President Harding (1 mei 1921) in Washington D.C. Witte Huis in Washington draagt ze dezelfde zwarte jurk als bij de uitreiking van de Nobelprijs in 1903. En in 1911. Haar dochter Eve bevestigt het beeld van haar moeder als eenvoudige, maar sterke vrouw in haar boek Madame Curie: “Elegante dames, de beschermengelen van de hospitalen, meten met een blik deze grijsharige, eenvoudig geklede vrouw die vergat haar naam te noemen. Ze behandelen haar dan dikwijls als een ondergeschikte. Madame Curie vindt zulke vergissingen vermakelijk. Als de bewijzen van hoogmoed haar prikkelen, ontlast ze haar gemoed door te vertellen van een verpleegster en een soldaat die haar zwijgzame en hardnekkige helpers waren in het hospitaal van Hoogstade:

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 12

Koningin Elisabeth en Koning Albert van België.”

Vanaf 1929 gaat het gezichtsvermogen van Marie Curie zienderogen achteruit. Het is een voorbode van de leukemie die haar noodlottig wordt. Ze heeft last van koortsaanvallen en rillingen. Door de bloedarmoede is ze uitgeput. Ze wordt met de dag zieker en beide dochters verzorgen haar om beurten liefdevol.

Op 4 juli 1934 sterft ze in het sanatorium van Sancellemoz. Haar dochter Eve staat Marie bij in haar doodstrijd. Haar dood is het gevolg van de langdurige blootstelling aan radioactiviteit, waarvan ze de gevaren niet kende, maar wel vermoedde. Professor Regaud schrijft na haar dood: “Madame Curie kan worden gerekend tot de slachtoffers die langzaam te gronde gingen door de radioactieve stoffen die haar man en zijzelf ontdekt hebben.” Op donderdag 6 juli 1934 wordt Marie Curie om twaalf uur ’s middags begraven. Er zijn geen prominenten, er is geen lijkstoet, er zijn geen lijkredes. Op het kerkhof van Sceaux, op tien kilometer ten zuiden van Parijs, brengen familie, vrienden en medewerkers van het Radiuminstituut een laatste groet. Haar kist wordt op die van Pierre Curie geplaatst. Pas in 1995 worden Marie en

Irène, Hélène en Marie Curie in Brunoy (1930)

8/03/16 11:51

13 Pierre Curie bijgezet in Parijse Panthéon voor hun bijzondere verdiensten voor het Franse vaderland.

Dochter Irène trouwt met de jonge wetenschapper Frédéric Joliot. Ze werken samen in het Radiuminsituut. Het echtpaar wint in 1935 de Nobelprijs voor Chemie. Irène overlijdt in maart 1956 aan de gevolgen van leukemie. Ze is 58 jaar oud. Hélène, de dochter van Irène en kleindochter van Marie trouwt met Michel Langevin, de kleinzoon van Paul Langevin.

De Paul op wie Marie in 1911 zo verliefd was!

De jongste dochter Eve Curie is meer artistiek aangelegd. Ze leest veel, speelt piano en wordt journaliste en schrijfster. Ze trouwt in 1954 met de Amerikaanse diplomaat Henri Labouisse en werkt voortaan voor de NAVO. Vanaf 1965 zet ze zich samen met haar man in voor Unicef.

De organisatie ontvangt in 1965 de Nobelprijs voor de Vrede. Labouisse staat dan aan het hoofd van Unicef. Eve Curie overlijdt in haar slaap in 2007. Ze werd bijna 103.

Pauline Van Hee De Belgisch-Canadese connectie De Veurnse Pauline Van Hee is 39 als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt. Ze besluit meteen om mensen te helpen. Vluchtelingen, gewonden en kinderen krijgen haar aandacht. Al vlug werkt Pauline samen met Kathryn Innes-Taylor. De Canadese richt samen met haar landgenote Mabel Adamson in december 1914 het Belgian Canal Boat Fund op. De organisatie helpt vluchtelingen en inwoners van de Westhoek met kleding en voedsel.

Op donderdag 4 november 1915 is het drietal net klaar met het opdienen van het middagmaal voor driehonderd kinderen in de noodschool bij de Zuidkapel. Plots verschijnen Duitse vliegtuigen in de lucht. Mitrailleurs ratelen. De aanval komt onverwacht. Tijd om te vluchten is er niet. De kinderen duiken onder de schoolbanken. Belgische vliegtuigen gooien zich in de luchtstrijd. De strijd lijkt gestreden, Pauline verlaat de school. Omstreeks 16

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 13

Affiche van de ‘Belgian Canal Boat Fund’ waarop een moeder te zien is die haar kinderen troost nabij een gracht, met het wrak van een boot en een windmolen op de achtergrond uur valt toch nog een Duitse bom. Een scherf boort zich in het hoofd van Pauline. In allerijl gaat het in een Rode Kruisauto naar hospitaal L’ Océan in De Panne. Het mag niet baten.

Rond 17 uur overlijdt ze, net veertig geworden.

Vier dagen later brengen vijfhonderd aanwezigen haar een laatste groet in de gehavende Sint-Niklaaskerk. Ondanks de vroegte en de kou is de opkomst erg groot.

8/03/16 11:51

14

Roosje Vecht Dodelijke granaatscherven

Roosje vecht

Nederlandse trots Rosa Vecht, Roosje voor de vrienden, is een Nederlandse verpleegster. Haar ouders zijn orthodoxe joden uit Elburg in Gelderland. Rosa is de oudste van zeven en wordt geboren op 18 juli 1881.

Als zeventienjarige wil ze zich inschrijven voor een opleiding als verpleegster. Maar ze moet wachten tot ze 23 is en de leeftijdsgrens heeft bereikt. Op 24 april 1907 slaagt ze voor haar examen en mag ze zich eindelijk verpleegster noemen. Ze werkt als professionele verpleegster in Nederland als de oorlog uitbreekt in augustus 1914. Nederland blijft neutraal, maar Roosje trekt in augustus 1914 naar België om gewonde soldaten te verzorgen. Ze verpleegt de gewonden in het British Field Hospital for Belgium in Antwerpen. Na de Val van Antwerpen in oktober, reist ze via Nederland naar Groot-Brittannië.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 14

Groot-Brittannië is slechts een tussenstop. Enkele maanden later komt ze aan in Veurne. Ze werkt in het Bisschoppelijk College, thuis van het Belgian Field Hospital en dokter Munro’s Flying Ambulance. Meer dan zestig mannen en vrouwen zijn er actief en dat is nodig. De Slag aan de IJzer is in volle gang en de gewonden stromen toe. Rosa logeert in Die Nobele Rose in de Noordstraat. Een relatief veilige plek tot Veurne en zijn Grote Markt in januari 1915 onder Duits vuur ligt. Uit veiligheid wordt het hospitaal geëvacueerd. Een deel van de patiënten wordt naar Duinkerke overgebracht. Het Belgian Hospital verhuist naar het beschermde Hoogstade en vindt een onderkomen in rusthuis Clep.

Rosa haast zich naar Die Nobele Rose om haar koffer te halen. Het is 23 januari 1915 en samen met de Britse verpleegsters vertrekt ze naar Duinkerke. Wanneer ze de Grote Markt dwarst, ontploffen vijf granaten op het plein.

Een twaalfjarige jongen is onmiddellijk dood.

Een granaatscherf rukt het rechterbeen van Rosa af, hoog bij de heup. Ze krijgt eerste zorgen en wordt naar L’ Océan in De Panne overgebracht, maar het baat niet. Rosa sterft door hevig bloedverlies. Ze is 33 jaar. Op 25 januari wordt ze begraven op het kerkhof in Adinkerke in aanwezigheid van verpleegsters en artsen.

Vijf jaar later wordt haar graf overgebracht naar Nederland. Roosje Vecht wordt herbegraven op de Nederlands-Israëlitische begraafplaats in Muiderburg bij Amsterdam. Ze is de enige Nederlandse verpleegster die in de oorlog wordt gedood.

8/03/16 11:51

15

Juffrouw de Grave De engel van Veurne Vandaag doet juffrouw M.M. de Grave amper een belletje rinkelen. Maar ooit werd ze de engel van Veurne genoemd. Na elk bombardement op Veurne zoekt ze in het puin naar doden of gewonden. Ze zorgt voor ambulancewagens om de doden te bergen en de gewonden te vervoeren naar L’ Océan in De Panne. Angst kent ze niet. Haar geld, tijd en durf: alles staat in het teken van anderen. In 1933 laat juffrouw de Grave op eigen kosten een Lourdesgrot bouwen in de Noordstraat. Haar begrafenis zorgt voor een stampvolle kerk. De Veurnaars waren haar niet vergeten.

Ken je de fluiters? Tijdens WO I is dat de bijnaam van soldaten met een keelwonde. Om te kunnen ademen wordt een tracheacanule of luchtpijpcanule in de keel geplaatst. Het fluitende geluid van de ademende soldaten is snel herkenbaar.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 15

Rachel Ryckewaert De beul van Parijs Evenmin snel vergeten is Rachel Ryckewaert.

De jonge vrouw uit Veurne wordt vermoord op 27 oktober 1917. Ze is twintig en zwanger van Emiel Rachel Ryckewaert Ferfaille, een 26-jarige Belgische wachtmeester-foerier. Er zijn zelfs trouwplannen. Tot uit het onderzoek blijkt dat Emiel er een tweede liefde op nahoudt, ook met trouwplannen.

Allicht heeft hij daarom Rachel vermoord, uit vrees voor gezichtsverlies. Hij ontkent, maar uiteindelijk geeft hij toe. De feiten staan dan ook als een paal boven water. Hij pleegde de moord in koelen bloede en wordt ter dood veroordeeld. De koning weigert een gratieverzoek om zijn straf om te zetten in levenslange hechtenis. Koning Albert kan zich niet verzoenen met de gedachte dat de moordenaar veilig in de gevangenis opgesloten zit terwijl andere soldaten hun leven wagen aan het front.

Ferfaille ontsnapt aan de dood met de kogel, maar niet aan de dood zelf. Hij wordt onthoofd.

België voerde de straf al sinds 1863 niet meer uit. Voor de uitzonderlijke gebeurtenis worden een guillotine en meesterbeul Anatole Deibler uit Parijs naar Veurne overgebracht. Emiel Ferfaille vindt zijn dood op de binnenkoer van de Veurnse gevangenis op 26 maart 1918.

8/03/16 11:51

16

WAT TE DOEN IN VEURNE Evenementen

Wandelen

> WO 15.06 – MA 15.08.2016

> ZA 18.06 / ZA 09.07 / ZA 13.08.2016

Coming World Remember Me

Wandelroute Marie Curie

Maak een kleibeeldje dat symbool staat voor één van de 600.000 militaire doden die op Belgische bodem sneuvelden tijdens WOI.

WAAR: Bezoekerscentrum Vrij Vaderland WANNEER: maandag tot vrijdag: 9 - 17u,

zaterdag en zondag: 10 - 17u

INFO: www.comingworldrememberme.be

> ZA 09.04.2016

Historisch Veurne

De tweede editie van Historisch Veurne staat volledig in het teken van de vrouw tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ontmoet enkele historisch belangrijke dames van zo’n honderd jaar geleden – vertolkt door bekende actrices waaronder Andrea Croonenberghs, Antje De Boeck en Kathelijne Verbeke – tijdens de theaterwandelingen doorheen de stad. Neem ook een kijkje in het WO I-dorp, waar de geschiedenis van de Groote Oorlog terug tot leven komt. Historisch Veurne wordt afgesloten met een indrukwekkend slotevent op de Grote Markt.

Bezoek Veurne met een gespecialiseerde gids die je het verhaal brengt van de dubbele Nobelprijswinnares Marie Curie. Tijdens WO I hielp ze aan het front met haar mobiele radiologiewagens en verbleef ze in Veurne. De gids vertelt je het verhaal van de organisatie en de medische zorgen aan de Belgische frontlinie tijdens de eerste oorlogsmaanden. Veurne speelde daarin een belangrijke rol.

Tip! Stap je liever op eigen houtje in de voetsporen van Marie Curie? Pik dan je gratis routebeschrijving op bij Toerisme Veurne.

AFSTAND: 2 km INFO: Toerisme Veurne

+32 (0)58 33 55 31 www.toerisme-veurne.be

INFO: Toerisme Veurne

+32 (0)58 33 55 31 www.toerisme-veurne.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 16

8/03/16 11:51

17

Fietsen Fietsen huren?

> DOORLOPEND

Fietsroute Cogge Geeraert

Tweewielcentrum De Voorstad

AFSTAND: 41 km INFO: shop.westtoer.be

Ieperse Steenweg 20, 8630 Veurne +32 (0)58 31 16 83 luc.sikaet@telenet.be

Met de auto

Wim’s Bike Center

> DOORLOPEND

Toeristische autoroute 14-18 Vrij Vaderland AFSTAND: 92 km INFO: shop.westtoer.be

14-18 • CYCLE ROUTE FIETSROUTE 14-18 RADROUTE 14-18 ISTE 14-18 • FAHR

ITINÉRAIRE CYCL

41 km

Hotel De Loft Oude Vestingstraat 36, 8930 Veurne +32 (0)58 31 59 49 deloft@pandora.be www.deloft.be

- de kust de westhoek

Cogge-Geeraert

Pannestraat 25, 8630 Veurne +32 (0)58 31 22 09 info@wimsbikecenter.be www.wimsbikecenter.be

de westhoek

VRIJ VADERLAND EEN KONINKRIJK

IN ZAKFORMAAT

TOERISTISCHE AUTO

ROUTE 14-18 veurne - alver ingem 92

km

Bestel nu jouw fiets- of autoroute op shop.westtoer.be of ga langs bij Toerisme Veurne.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 17

8/03/16 11:51

Koekelare KÄTHE KOLLWITZ

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 18

8/03/16 11:51

EXPO KÄTHE KOLLWITZ ZATERDAG 9 APRIL 2016 - ZONDAG 8 JANUARI 2017 KÄTHE KOLLWITZ MUSEUM - KOEKELARE

Käthe Kollwitz Museum CC De Brouwerij Sint-Maartensplein 15B, 8680 Koekelare +32 (0)51 61 04 94 info@koekelare.be www.toerismekoekelare.be

Openingsuren • 15 mei – 15 november Di tot vr: 9.30 - 12u en 13.30 - 17u Za, zo en feestdagen: 13.30 - 17u • 16 november – 14 mei Di tot vr: 9.30 - 12u en 13.30 - 17u Toegang tot 16.30 uur

Käthe Kollwitz Museum Het museum vertelt het verhaal van de Duitse kunstenares Käthe Kollwitz en haar zoon Peter.

Samen met de dienst toerisme bevindt het museum zich op het Sint-Maartensplein in Koekelare. De site van de oude brouwerij herbergt ook het Fransmansmuseum. Die afdeling brengt een eerbetoon aan de vele seizoenarbeiders uit de regio die in de Franse Marnestreek hard labeur leverden om rond te komen.

Gesloten Maandag en woensdagvoormiddag.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 19

8/03/16 11:51

20 KÄTHE KOLLWITZ

Het artistieke en sociale engelengezicht

WIE IS KÄTHE Naam: Käthe Schmidt Geboren: 8 juli 1867, Königsberg, Oost-Pruisen - vandaag Kaliningrad, Rusland Getrouwd: 13 juni 1891 met Karl Kollwitz Kinderen: Hans (°1892) en Peter (°1896) Overleden: 22 april 1945, Moritzburg, Dresden, Duitsland

In het stadhuis van Diksmuide vindt vanaf 3 september 2016 een expo plaats met authentieke werken van Käthe Kollwitz afkomstig uit het Käthe Kollwitz Museum in Keulen. Er is ook een hedendaagse tentoonstelling, genaamd Alles voor niets, in Galerie Montanus.5. Ontdek alle details vanaf pagina 47.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 20

Käthe Schmidt wordt geboren op 8 juli 1876 in Königsberg, Oost-Pruisen. Ze is het vijfde kind van Carl Schmidt en Katharina Rupp. Haar vader steunt en stimuleert zijn dochter om een kunstopleiding te volgen. Nog voor WO I uitbreekt is Käthe een geëngageerde kunstenares die opkomt voor de armen en verdrukten.

Haar huwelijk met Karl Kollwitz, dokter in een arme wijk van Berlijn, vergroot die betrokkenheid. Na het sneuvelen van haar zoon Peter uit ze haar verdriet in hevige anti-oorlogskunst. Ze tekent veel moeders die hun dode zoon in de armen nemen. Het is pas vanaf 1919 dat ze opnieuw echt creatief wordt. Hoewel Käthe nooit lid was van een partij, wordt ze toch als links bestempeld. In haar werk komen moeders, weduwen, dode zonen en onschuldige kinderen voortdurend aan bod. Een rode draad doorheen een groot deel van haar leven is de beeldengroep Treurend ouderpaar.

Een leven van moed en treurnis De eerste stappen Käthe Kollwitz behoort tot het kruim van de Duitse expressionistische kunstenaars. Niet evident als vrouw in de negentiende eeuw.

Haar meisjesnaam is Käthe Schmidt, maar wordt na haar huwelijk in 1891 met Karl Kollwitz weinig gebruikt. Karl Kollwitz is een overtuigd socialist en arts, en een vriend van Käthes

8/03/16 11:51

21

Käthe met haar echtgenoot Karl Kollwitz in hun flat in Berlijn (1931) broer Konrad. Zowel Käthe als Karl zijn sterk sociaal bewogen. Hij heeft een praktijk als armendokter in de Berlijnse arbeiderswijk Spandau. Zij komt via zijn patiënten in contact met werkloosheid en de gevolgen ervan: armoede, dronkenschap, prostitutie. Na hun huwelijk legt Käthe zich meer en meer toe op grafiek. Ze tekent vooral onderwerpen die getuigen van sociaal onrecht. Eerst maakt ze furore met de cyclus De weversopstand, bestaande uit zes prenten. Met haar prentencyclus Boerenoorlog verovert ze in 1907 helemaal haar plaats op de kunstbühne. Beide cycli zijn in het Käthe Kollwitz Museum te bezichtigen. Vanaf 1908 tekent ze voor het politiek satirisch tijdschrift Simplicissimus. In die periode experimenteert ze met de beeldhouwkunst. Echt doorbreken doet Käthe pas in 1917.

Käthe Kollwitz wordt tijdens Große Berliner Kunstausstellung in 1899 voorgedragen voor de toekenning van de Große goldene Medaille. De zes tekeningen van de cyclus De weversopstand verbeelden de opstand van de wevers in Silezië in 1844. En het optreden van het Pruisisch leger. De tekeningen zijn realistisch, kritisch en liggen politiek gevoelig. Keizer Wilhelm II weigert haar de onderscheiding. Hij vindt het rioolkunst. Toch krijgt Käthe erkenning. Ze ontvangt in Dresden de Kleine goldene Medaille. Sindsdien draagt ze het etiket van sociale kunstenares.

Karl, Hans en Peter

Het is niet makkelijk om vrouw van een arts te zijn, laat Käthe zich in haar dagboek ontvallen.

Ze ervaart hun huwelijk als saai en het heeft volgens haar iets verstikkends. Even overwegen beiden om uit elkaar te gaan. Eind 1913 noteert Käthe: “Het is goed en niet goed dat men niet meer aan de liefde denkt. Ik heb nu meer tijd voor Karl. Zo heeft hij een zacht en blijvend liefdesvuur, zonder uitspattingen, zonder bijkomende liefdes, maar ook zonder grote onderbrekingen. Het is zelfs een zoet ouderdomsvuur.” Haar dagboek doet er daarna drie maanden het zwijgen toe.

In mei 1892 zijn Karl en Käthe de trotse ouders van een eerste zoon: Hans. Op 6 februari 1896 volgt Peter. Maar Karl heeft een drukke praktijk als arts voor de armen en hij klopt lange uren. Dit weegt op het huwelijk. In 1912 zijn er duidelijke spanningen in het huishouden.

In maart 1914 gaat het tussen Karl en Käthe beter. Peter, de jongste zoon, is achttien jaar geworden. Samen met zijn vier vrienden voelt hij zich volwassen, al ben je in Duitsland pas meerderjarig als je 21 bent. Maar de oorlog

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 21

8/03/16 11:51

22 Käthe is de dochter van een predikant en is opgevoed met het idee zich vrijwillig voor God te moeten opofferen. Een vrijwillig offer voor God of das Vaterland, het ligt voor Käthe dicht bij elkaar. Zelfopoffering doet haar iets. En ze wil Peter niet van zijn droom beroven. Tegen huisvriend en dichter Wieland Herzfelde, die haar vraagt om haar zonen te overtuigen niet te gaan, zegt ze: “Ja, maar je kan de jongens toch niet van hun idealen beroven.” Karl buigt voor zijn vrouw en geeft zijn schriftelijke toestemming.

Peter Kollwitz (2 oktober 1914) breekt uit en Peter en zijn vrienden willen erbij zijn. Käthe is, zoals zovelen in het begin, enthousiast over de oorlog. Dat Peter zich als vrijwilliger wil melden, ligt moeilijker. Ondanks de zwakke gezondheid van Peter toont ze met enige ongerustheid begrip voor zijn keuze.

Tien dagen in 1914 Bijna overal in Europa zien kunstenaars, schrijvers, journalisten, wetenschappers en politici de korte oorlog als een nieuwe kans voor een betere maatschappij en wereld. Peter wil vechten voor het vaderland. Hij is minderjarig en vader Karl weigert om zijn toestemming te verlenen. Peter overtuigt zijn moeder om voor hem bij zijn vader te pleiten. Käthe vindt Peter eigenlijk niet geschikt voor oorlog. Zijn gezondheid zit niet zo goed en hij heeft lak aan discipline. Eigenlijk wil ze niet dat hij vertrekt. Maar

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 22

Peter wordt Musketier, soldaat bij het 207de Reserve-Infanterieregiment. Hij zou zeker terugkomen, verzekert hij zijn moeder. In haar dagboek beschrijft ze het afscheid: “…werkelijk het laatste. Wij kussen en zeggen hoe lief wij elkaar hebben. En hij zegt, dat hij beslist terugkomt. Mijn geliefde, geliefde jongen.” Op 19 oktober schrijft ze nog: “Waar ben je wel?

Het ga je goed, lieve jongen.”

Tien dagen na het vaarwel is Peter dood. Hij sneuvelt op 22 oktober 1914 langs de weg tussen Beerst en Diksmuide. Käthe ontvangt op 24 oktober nog een brief van Peter. Zijn laatste brief voor zijn dood. Hij schrijft dat ze de kanonnen horen bulderen. Hij is dan al twee dagen dood, maar Käthe en Karl ontvangen dat nieuws pas op 30 oktober. Met een doodsbericht. “Uw zoon is gesneuveld.” Het zijn meteen de enige woorden die Käthe in haar dagboek schrijft vooraleer er elf dagen radiostilte volgen.

Op 10 november noteert Käthe een citaat uit een gedicht van Gottfried Keller: “Nu word ik meester om verdriet en rouw te weven. Ik weef dag en nacht aan ’t zware rouwkleed.” Die laatste zin wordt haar levensopdracht, ook voor haar toekomstige kunst. Aanvankelijk gelooft

8/03/16 11:51

23 ze als moeder dat Peter niet voor niks gestorven is. Ze ziet het als een offer voor het vaderland. Maar stilaan wordt ze een overtuigde pacifiste. Eind oktober 1918 reageert ze heftig op een oproep van de Duitse dichter Richard Dehmel voor nog meer vrijwilligers. In een brief besluit ze met de woorden: “Er is genoeg gestorven! Niemand mag nog sneuvelen!” Daarvoor beroept ze zich op een grotere dichter dan Dehmel. “Zaaigoed mag niet vermalen worden”, zegt Goethe.

Treurende ouders

Het Treurend Ouderpaar op de Duits Militaire Begraafplaats, Vladslo Het beeld dat Käthe voor haar gesneuvelde zoon ontwerpt, bepaalt jarenlang haar leven en werk. De eerste ontwerpen zijn heroïsch, maar dat verandert. Het leed en verdriet krijgen de bovenhand. Aanvankelijk plant ze een groots monument voor haar zoon bovenop een heuvel. Op 1 december 1914 schrijft ze in haar dagboek: “Het monument moet een languit liggende Peter tonen. De vader bij het hoofd, de moeder bij de voeten. Het zal de offerdood van een jonge oorlogsvrijwilliger waardig zijn.”

Maar de beeldengroep speelt haar parten. Ze vindt niet de geschikte vorm. Ze worstelt er maanden, zelfs jaren mee.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 23

In 1926 bezoekt het echtpaar Peters graf op de verwaarloosde Roggeveld-begraafplaats in Esen, bij Diksmuide. Het onkruid tiert er welig.

Ze bestellen bij een lokale tuinier een rozenplant. Het ontwerp is niet langer haar zoon als dode, maar een treurend ouderpaar. Käthe wil vanaf dan niet alleen haar verdriet tastbaar maken, maar ook dat van ontelbare moeders die een zoon verloren. De moeder in het ontwerp krijgt de gelaatstrekken van Käthe. De vader gelijkt op Karl. Oorspronkelijk wou Käthe de beeldengroep in het midden van de begraafplaats opstellen.

In 1931 zijn de modellen in gips eindelijk klaar.

In 1932 kappen twee beeldhouwers de beeldengroep uit Belgisch graniet. August Rhades kapt de vader en Fritz Diederich de moeder.

Die zomer wordt de beeldengroep opgesteld op de Duitse militaire begraafplaats in Esen.

Käthe, Karl en zoon Hans zijn aanwezig. De begraafplaats is beter verzorgd en de rozen bloeien. Op het individuele graf van Peter staat nu een geblokt eikenhouten kruis. Käthe schrijft op 14 augustus 1932 in haar dagboek hoe een lokale man, genaamd van Houten, hen naar het graf begeleidde: “Terugblikkend op de tijd in België is de laatste namiddag voor mij de mooiste herinnering. Toen van Houten ons nog

8/03/16 11:51

24 een keer erheen bracht. Hij liet ons alleen en we stapten vanaf de beelden naar Peters graf en alles was vol leven en doorleefd. Ik stond voor de vrouw, zag haar - mijn eigen gezicht -, weende en streelde haar wang. Karl stond vlak achter mij. Ik was mij er niet van bewust.

Ik hoorde hem fluisteren: Ja, ja. Hoe innig wij daar samen waren.”

Bij een sanering en hergroepering van de Duitse begraafplaatsen in 1956 worden de doden en beelden van het Roggeveld overgebracht naar de bestaande Duitse begraafplaats in het Praetbos in Vladslo. De beelden staan er opgesteld op het eind van de begraafplaats met de rug richting haag. Dicht bij elkaar. Peters stoffelijk overschot bevindt er zich in een gemeenschappelijk graf. Een van de arduinen tegels voor de beeldengroep vermeldt zijn naam. Het oorspronkelijke eikenhouten kruis is te zien in het Flanders Fields Museum in Ieper.

Hoge toppen, diepe dalen In 1919 wordt Käthe het eerste vrouwelijke lid van de Pruisische Academie voor Beeldende Kunsten en wordt ze benoemd tot hoogleraar.

Ze staat weigerachtig tegenover de benoeming door een, volgens haar, verouderd instituut. Maar ze aanvaardt en krijgt een atelier ter beschikking. In 1927 wordt ze samen met een Duitse delegatie van 172 deelnemers door Russische kunstenaars uitgenodigd om de tiende verjaardag van de Revolutie te vieren.

Een jaar later staat ze aan het hoofd van de Meisterateliers für Graphik in Berlijn. Ze is blij, want financieel gaat het haar voor de wind en Karl kan het wat rustiger aandoen.

Beeldhouwer Ernst Barlach is bevriend met Käthe. Ze kijkt naar hem op en wordt geïnspireerd door zijn werk. In 1927 maakt Barlach een monument voor de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog. Het is een meer dan levensgrote zwevende engel in brons in de dom van Güstrow. De Schwebende Engel, ook Güstrower Ehrenmal genoemd, draagt het gezicht van Käthe Kollwitz. Barlach: “Voor het gezicht van de engel viel mij spontaan het gezicht van Käthe te binnen.” In 1937 verwijderen de nazi’s het beeldhouwwerk. Later wordt het omgesmolten. Vrienden verbergen jarenlang een tweede afgietsel in de Lünerburger Heide. Het exemplaar wordt in 1952 in ere hersteld in de Antoniterkirche in Keulen. Bertolt Brecht is een van de eersten die de engel opnieuw bewondert: “Het is niet te verwonderen dat de engel mij overweldigt. Ze heeft het gezicht van de onvergetelijke Käthe Kollwitz. Zulke engelen bevallen mij.”

In 1932 ondertekent ze, samen met Albert Einstein, Heinrich Mann en Arnold Zweig een

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 24

8/03/16 11:51

25 oproep om een eenheidsfront te vormen bij de volgende verkiezingen. Zonder succes. Begin 1933 is Hitler Rijkskanselier en beschouwen de nazi’s haar werk als subversief. Käthe wordt uit de Pruisische Academie gezet en moet het Meisterateliers für Graphik opgeven. Drie jaar later worden haar beelden uit musea verwijderd. Geplande tentoonstellingen worden afgezegd. Tentoonstellen mag en kan niet meer.

De nazi-machthebbers noemen haar werk Entartete Kunst, kunst die niet voldoet aan de eisen van het nationaalsocialisme. Het regime wil heldendom, geïdealiseerde vrouwen en mannen. Verdriet en neerslachtigheid passen niet in die ideologie.

Op 19 juli 1940 overlijdt haar geliefde Karl na een slepende ziekte. Käthes dagboek blijft een jaar lang onaangeroerd. Twee jaar later maakt ze haar bekende en laatste lithografie Saatfrüchte dürfen nicht vermahlen werden - Zaaigoed mag niet worden vermalen. Ondanks de betekenisvolle woorden sneuvelt in september 1942 haar kleinzoon Peter, de zoon van Hans die hij noemde naar zijn betreurde broer.

De jongste Peter blaast zijn laatste adem uit aan het Oostfront in Rusland. De dagboeken van Käthe geraken steeds minder gevuld. In mei 1943 stopt ze volledig. Ze heeft meer dan 1.700 bladzijden vol als er in november van datzelfde jaar bommen vallen op haar huis in Berlijn. Creatief is ze al een tijdje niet meer.

Ze heeft het lastig. Ze verlaat Berlijn en het Rode Kruis brengt haar op 20 juli 1944 naar het rustige Moritzburg. Prins Ernst Heinrich von Sachsen vangt haar op. Hij regelt twee kamers in het Rüdenhof, een onderdeel van het barokke kasteel Jagdschloss Moritzburg, nabij Dresden. Maar haar gezondheid gaat achteruit en ze wordt levensmoe. Kleindochter Jutta verzorgt haar met veel liefde en leest

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 25

iedere avond voor uit Goethes Dichtung und Wahrheit. Als het Sovjetleger in aantocht is en veel bewoners van Moritzburg en het kasteel op de vlucht zijn geslagen, overlijdt Käthe Kollwitz vereenzaamd op 22 april 1945. Ze is net geen 78 jaar geworden. Veertien dagen later is de oorlog ten einde. Er zijn musea aan haar gewijd in Moritzburg, Keulen, Dresden, Berlijn en Koekelare.

Een nieuwe kijk op Käthe Kollwitz Kunstenares, vrouw en moeder 2016 en De ZIJkant van de oorlog brengen een nieuwe kijk op Käthe Kollwitz. Voordien stonden in het Käthe Kollwitz Museum van Koekelare de cycli Weberaufstand en Bauernkrieg centraal, en het Treurend ouderpaar. Vandaag komen ook de andere aspecten van het leven en werk van de Duitse artieste in beeld met werken uit de eigen collectie vol originelen en reproducties uit de nalatenschap van Raf Seys (1928-2012). De nieuwe tentoonstelling toont Käthe Kollwitz niet enkel als kunstenares, maar ook als vrouw en moeder. Bij de selectie gaat veel aandacht naar de manier waarop ze zichzelf, maar ook andere vrouwen portretteert. Als bezoeker ontdek je zeven thema’s: de beginjaren, de vrouw, de dood, zelfportretten, de oorlog, sociale bewogenheid en proletariaat.

De thema’s lopen door elkaar. Zo gebruikt Käthe vaak haar eigen gezicht als voorbeeld.

Niet als zelfportret, maar om andere vrouwen te tekenen.

8/03/16 11:51

26 De beginjaren

De vrouw

Käthe Kollwitz’ artistieke werk begon rond de jaren 1880. Ze tekent vooral zelfportretten zonder duidelijke thema’s. Op jonge leeftijd wordt ze aangetrokken door de arbeidersklasse. Niet uit sociale bewogenheid, maar uit esthetisch standpunt: arbeiders zijn mooi. Het werk Szene aus Germinal (1893) typeert die beginperiode helemaal. De afgebeelde scène komt uit het gelijknamige werk van Emile Zola.

Het idee voor Szene aus Germinal is afkomstig van de groep studentes waarmee Käthe na de tekenlessen samenkomt. Het werk wordt zo geprezen dat Käthe die nacht de slaap niet kan vatten.

Vrouwen spelen een belangrijke rol in het werk van Käthe Kollwitz. In de cyclussen De weversopstand en Boerenoorlog stimuleren de vrouwen de mannen om actie te ondernemen. Käthes vrouwen zijn niet lijdzaam, maar actief. Ze zetten aan tot strijd. In het begin maakt Käthe eerder idealistische vrouwenportretten. Later staat de dramatische impact van armoede en oorlog op vrouwen en hun kinderen centraler.

De wachtkamer van haar man en dokter Karl is voor Käthe een gedroomde inspiratiebron.

De dood van zoon Peter de meest pijnlijke. Na de Eerste Wereldoorlog zijn de vrouwenbeelden van Käthe uitgesproken realistisch en expressief. De klemtoon ligt niet op sentimentele afbeeldingen van het moederschap, maar op de benarde situatie van de arbeidersklasse.

De arbeidersvrouw in het bijzonder. Terwijl de vrouw in haar vroeger werk geassocieerd werd met opoffering, verdriet en verlies, toont later werk moeders die hun kinderen beschermen voor de kwaadaardige krachten in de samenleving. Moeders en kinderen vormen een onlosmakelijke eenheid.

Tafereel uit Germinal De ets Vorstadt - Voorstad uit 1901 sluit hierbij aan, maar illustreert al een groter sociaal engagement. Ook de ets An der Kirchenmauer - Aan de muur van de kerk uit 1893 is typisch.

Eigenlijk gaat het om een zelfstudie waarbij de handen en het gezicht van Käthe model staan.

Samen met twee andere werken dient ze het in voor het Freie Berliner Kunstausstellung in 1893. Het betekent haar doorbraak. De ets Frau an der Wiege - Vrouw aan de wieg uit 1897 is vermoedelijk gemaakt naar aanleiding van de geboorte van Peter, de tweede zoon van Käthe en haar man Karl.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 26

• Begrüssung – Begroeting uit 1892 is een voorbeeld van vroeg werk met een idealistische inslag. Käthe maakt deze ets na de geboorte van haar zoon Hans. Het is een van de weinige waarop mensen genieten van de kleine dingen van het leven.

• De affiche Deutsche Heimarbeit - Thuiswerk in Duitsland uit 1906 is van een totaal andere orde. Ze ontwerpt de affiche over thuisarbeid in Duitsland voor de Deutsche Heimarbeit-Ausstellung. Net als acht jaar eerder zorgt het ontwerp voor een conflict met het keizerlijk hof.

• Besuch im Krankenhaus - Bezoek aan het kinderziekenhuis (1926) toont hoe ook kin-

8/03/16 11:51

27 dersbestaan in 1927 met een lege blik en hangende schouders.

• Tussen 1932 en 1936 werkt Käthe aan Mutter mit zwei Kindern - Moeder met twee kinderen. Het beeldhouwwerk versmelt kinderen met hun naakte, beschermende moeder. De geklemde armen en benen vormen een onwrikbare eenheid.

Vanaf 1910 richt Käthe Kollwitz zich op beeldhouwkunst. Haar werk kent een keerpunt.

Haar grafische stijl ruilt ze in voor een sculpturale stijl met houtsnede. Ook thematisch treedt een nieuw motief op: moeder en kind, al dan niet in relatie met de dood.

De dood

Affiche Thuiswerk in Duitsland deren niet ontsnappen aan de ellende van het zware arbeidersbestaan.

• Mutter mit Kind auf dem Arm - Moeder met kind uit 1916 sluit aan bij Begrüssung. Moeder en kind is een vast thema in het werk van Käthe.

• Na de Eerste Wereldoorlog zijn de vrouwenbeelden van Käthe realistisch en expressief. Met Mütter gebt von eurem Überfluss - Moeders schenk uw overvloed weg houdt ze in 1926 een pleidooi om het teveel aan moedermelk af te staan aan melkbanken.

Zodat moeders met weinig of geen melk geholpen worden.

• Arbeiterfrau mit schlafendem Jungen - Arbeidersvrouw met slapende jongen verraadt de uitputting van het harde arbei-

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 27

De dood loopt als een rode draad door het leven van Käthe Kollwitz. Onverklaarbare angsten en zwaarmoedige dromen plagen haar als jong meisje. Het overlijden van haar één jaar oudere broer Benjamin tijdens haar eigen jeugdjaren, is daar niet vreemd aan. Volgens Käthe is zijn dood een straf van God omdat zij zich van hem heeft afgekeerd. Uiteraard speelt ook de dood van haar zoon Peter een cruciale rol in haar werk. “Over de dood moet ik nog prenten maken. Ik moet, ik moet, ik moet”, schrijft ze in haar dagboek. Het is een innerlijk bevel. De dood heeft vele gezichten. Het afscheid kan pijnlijk, dramatisch en schrikwekkend zijn, maar ook verlossend en troostend: de dood als vriend.

De cyclus Tod - Dood uit 1934-1935 bestaat uit acht lithografieën en overtreft alle vroegere verbeeldingen. In de prenten bezoekt de Dood vooral de weerlozen. Frau vertraut sich dem Tod an - Vrouw reikt de Dood de hand uit 1934 is de eerste steendruk uit de cyclus. Het thema komt ook aan bod in Ruf des Todes - De roep

8/03/16 11:51

28 Zelfportretten

De dood en de vrouw

Käthe Kollwitz maakt heel wat zelfportretten.

Er is een duidelijk verschil tussen haar begin- en eindperiode. In haar beginjaren is er een zekere fascinatie voor zichzelf. Ze heeft weinig andere inspiratiebronnen. Op het einde van haar leven toont ze het lijden. De portretten zijn als een spiegel voor haar gemoedstoestand. Selbstbildnis am Tisch - Zelfportret aan tafel (1893) is een van de oudste bekende zelfportretten van Käthe als 25-jarige aan haar werktafel. Selbstbildnis -Zelfportret uit 1921 laat een gekwelde Käthe zien. In Selbstbildnis im Profil nach rechts - Zelfportret in profiel (1938) heerst berusting.

van de Dood uit 1934. De compositie toont Käthe zittend aan een tafel. Een uitgestrekte rechterhand beroert haar schouder. Het is de hand van de Dood. Gelaten en sereen wendt zij haar hoofd alsof zij hem al lang verwacht.

In haar dagboek vertrouwt zij aan haar dierbaren toe: “Van u afscheid nemen valt me zwaar.

Maar het verlangen naar de dood houdt aan.

Laat mij vertrekken, mijn tijd is om.”

Die Carmagnole - De Carmagnole uit 1901 lijkt in het thema de vreemde eend in de bijt. Het is de naam van een revolutionair lied dat gezongen werd tijdens de val van de Franse koning in 1792. Je ziet enkel vrouwen dansen rond de guillotine. Haar zoon Hans stond model voor de trommelaar. Tod und Frau - Dood en vrouw toont in 1910 hoe de Dood een moeder overvalt terwijl haar kind zich tevergeefs aan haar vastklampt.

Het werk is een beeldspraak voor het ergste verlies: het kind dat zijn moeder verliest.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 28

Zelfportret met hand aan voorhoofd

De oorlog 1922 en 1923 brengen de cyclus Krieg - Oorlog.

Haar belangrijkste houtsneden: Het offer, De vrijwilligers, De ouders, De weduwe I en II, De moeders en Het volk. Met de cyclus Krieg wil Käthe komaf maken met de oorlogsjaren en de gevolgen van de oorlog. De reeks focust niet op

8/03/16 11:51

29 van haar man een spiraal van uitzichtloosheid veroorzaakt. Witwe II is het vierde blad van de cyclus. Het is ook het voorblad van de map met de dezelfde naam. Das Volk - Het Volk is het zevende en laatste blad van de reeks. Een zwangere moeder symboliseert het geloof in de toekomst. Het is de sterke vrouw die het hoofd biedt aan de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog. Die Überlebenden / Krieg dem Kriege! - De overlevenden / Oorlog aan de oorlog! uit 1923 maakt geen deel uit van de cyclus Krieg, maar illustreert het belang van de vrouw en moeder – omgeven door de gruwel van de oorlog – in de naoorlogse periode.

Sociale bewogenheid

Weduwe I de politici of de militairen, maar op de miserie van hen die achterblijven: de moeders, de weduwen, de kinderen. De vrijwilligers is een uitzondering. Hier neemt Peter, haar zoon, plaats naast de Dood die vrijwilligers naar het slagveld – zeg maar slachtveld – leidt. De reeks is in 1924 voor het eerst te zien in het pas opgerichte Anti-Oorlogsmuseum van Berlijn.

Käthe Kollwitz geloofde bij het uitbreken van de oorlog nog in de opoffering voor het hogere goed. De reeks etaleert echter een moeder die haar kind niet wil verliezen aan de oorlog. In Die Witwe I - Weduwe I schetst ze de situatie van oorlogsweduwen en -wezen. Die Witwe II - Weduwe II toont een radeloze en troosteloze moeder. Zij ligt op de grond en omklemt haar dode kind op haar borst. Misschien berooft ze zichzelf van het leven omdat de dood

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 29

In haar jonge jaren is Käthe Kollwitz sociaal geëngageerd en radicaal. Ze behandelt sociale opstanden en sociale emancipatie. Voor de Eerste Wereldoorlog leunt ze aan bij de linkse SPD van haar man Karl, de Sozialdemokratische Partei Deutschlands. De dood van Peter is een kentering. Ze voelt zich verraden door haar land en kiest voor een radicaal pacifistische opstelling.

• Voor het werk Gedenkblatt für Karl Liebknecht - Gedenkblad voor Karl Liebknecht (1919) moet Käthe kiezen tussen revolutie en evolutie. Liebknecht is de voorman van de Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands, een afscheuring van de SPD, waaruit later de Duitse communistische partij ontstaat. Käthe wijst de revolutie af, maar is bevriend met de Liebknechts. Ze aanvaardt de opdracht om tekeningen te maken van de overledene. Het resultaat is een houtsnede van de neergeschoten Liebknecht in het mortuarium. Käthe beeldt het verdriet van de arbeiders uit. Ze waardeert Liebknecht als een van de weinige socialis-

8/03/16 11:51

30 Proletariaat

Karl Liebknecht op zijn sterfbed ten die zich van bij de start verzette tegen de oorlogsdrang. Samen met Rosa Luxemburg stemde Liebknecht in 1914 tegen de oorlogskredieten.

• De affiche Wien stirbt! Rettet Seine KInder! - Wenen sterft! Redt haar kinderen! maakt Käthe in 1920 naar aanleiding van de hongersnood die Oostenrijk en Wenen treft. Verbrüderung - Verbroedering (1924) is de cover van de novelle De zingende soldaat van Henri Barbusse. Demonstration Betoging uit 1930 is een protest tegen het uiteenslaan van een arbeidersmanifestatie door nationaalsocialistische stoottroepen.

• Helft Russland - Helpt Rusland is een affiche voor de Berlijnse afdeling van Internationale Arbeidershulp uit 1921. De organisatie is een reactie op de hongersnood in Rusland met vijf miljoen slachtoffers. De Internationale Arbeidershulp zamelt kleding, voedsel en geld in.

Werkloosheid, Honger en Kindersterfte. Het zijn de drie houtsneden uit de cyclus Proletariat uit 1925. De reeks is geïnspireerd door de Duitse naoorlogse crisis tussen 1919 en 1923. De zware herstelbetalingen van het Verdrag van Versailles wegen als lood op het land. Erwerbslos - Werkloosheid illustreert de uitzichtloze situatie van een arbeidersfamilie zonder inkomen. In de houtsnede Kindersterben - Kindersterfte uit 1924 focust Käthe op de groeiende kindersterfte in de crisisjaren.

De houtsnedentechniek versterkt haar boodschap. De ets Arbeitslosigkeit uit 1909 beeldt de radeloosheid van een arbeidersgezin uit.

Ook voor WO I bracht werkloosheid bittere armoede met zich mee.

Kindersterfte

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 30

8/03/16 11:52

31

Koekelare in bezet gebied Duitsland baas Op 19 oktober trekt de 44ste Duitse Reserve Divisie door het dorp. De divisie bestaat hoofdzakelijk uit Berlijnse oorlogsvrijwilligers. Ook Peter Kollwitz, zoon van K채the, maakt er deel van uit. Koekelare ligt tijdens de Eerste Wereldoorlog dicht tegen het Duitse front, maar ver genoeg om er veilig Duitse soldaten in te kwartieren. Het leven is niet makkelijk, maar de inwoners hoeven niet te vluchten voor vallende bommen. Waar ze wel rekening mee moeten houden, zijn de Duitse verordeningen, zoals overal in het bezette land.

Zij het pas in 1941. Het Lange Max Museum in het gehucht Leugenboom brengt het verhaal van het roemruchte kanon en het Marinekorps Flandern.

Schrik voor Lange Max In 1917 komt een einde aan de betrekkelijke rust in Koekelare wanneer een nieuwe artilleriebatterij in gebruik wordt genomen: Batterie Pommern. Lange Max is een van de pronkstukken. Het kanon is ruim 17 meter lang, weegt meer dan 75 ton en vuurt tot 50 kilometer ver. Ter vergelijking: het zogenoemde Pariser Kanone heeft 130 kilometer in zijn mars.

Het langeafstandsgeschut in Koekelare wordt bemand door 52 mariniers en officieren van het Marinekorps Flandern. De projectielen zijn 1,5 tot 2,1 meter lang en wegen 750 kilogram.

Per stuk. De TNT-lading varieert volgens type granaat van 35 tot 67 kilogram. Vanaf juni 1917 vuurt het kanon 411 granaten af. Vooral richting Duinkerke. Er vallen 114 doden en 185 gewonden. Ook andere plaatsen worden beschoten: Veurne, Koksijde en Poperinge. Belgische soldaten veroveren het kanon pas tijdens het Bevrijdingsoffensief in oktober 1918. Uiteindelijk ontmantelen Duitse troepen zelf het geschut.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 31

Lange Max Museum Clevenstraat 2, 8680 Koekelare +32 (0)475 58 50 51 info@langemaxmuseum.be www.langemaxmuseum.be

Openingsuren Juli - augustus: Maandag tot zondag: 14 - 18u September - juni: Woensdag tot zondag: 14 - 18u

8/03/16 11:52

32

WAT TE DOEN IN KOEKELARE Evenementen > VR 25.04 – DI 03.05.2016

> VR 16.09 – ZO 18.09.2016

Coming World Remember Me

Theaterwandeling Käthes omarming

Doe mee aan Coming World Remember Me, een kunstproject met 600.000 kleisoldaten. Eén voor elk van de 600.000 militaire doden op Belgische bodem tijdens WO I. Iedereen kan een beeldje maken.

In 2018 zie je het resultaat op het oude niemandsland van de frontzone in het provinciedomein De Palingbeek in Zillebeke bij Ieper. Steek de handen uit de mouwen: word peter of meter en maak eigenhandig een beeld. Je bijdrage van 5 euro betaalt het project en ondersteunt goede doelen. De helft van het bedrag gaat naar oorlogskinderen in fysieke of psychische nood.

WAAR: De Balluchon, Koekelare INFO: Toerisme Koekelare

+32 (0)51 61 04 94 www.toerismekoekelare.be www.comingworldrememberme.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 32

Een intieme blik op het leven, het werk en de ideologie van Käthe Kollwitz. Je ziet Käthe vanuit de ogen van haar geliefden: haar man Karl, haar zus Lise, haar beste vriendin Beate en haar kunsthandelaar Otto. Klinkende namen zoals Jonas Van Thielen, Kurt Defrancq en Antje De Boeck vertolken de rollen. In deel twee nemen leerlingen uit Koekelare de honneurs waar. Ze verbeelden hoe jongeren zich als zuivere vlammen in de oorlog storten. De rode draad in dit jongerentoneel is de invloed van de tijdsgeest zoals Käthe Kollwitz in haar dagboek beschreef. Een bezoek aan het Käthe Kollwitz Museum is inbegrepen.

INFO: Toerisme Koekelare +32 (0)51 61 04 94 www.toerismekoekelare.be of www.ticketwinkel.be

8/03/16 11:52

33

Fietsen Fietsen huren?

> DOORLOPEND

Fietsroute Käthe Kollwitz

Dienst toerisme Koekelare

AFSTAND: 42,5 km INFO: shop.westtoer.be

Sint-Maartensplein 15B, 8680 Koekelare +32 (0)51 61 04 94 diensttoerisme@koekelare.be www.toerismekoekelare.be

Met de auto

Velohuis Gilles > DOORLOPEND

Toeristische autoroute 14-18 IJzerfront AFSTAND: 74 km INFO: shop.westtoer.be

Ichtegemstraat 108, 8680 Koekelare +32 (0)51 58 21 95 +32 (0)495 30 01 82 velohuis.gilles@telenet.be

de westhoek

Käthe Kollwitz

14-18 - CYCLE ROUTE FIETSROUTE 14-18 RADROUTE 14-18 ISTE 14-18 - FAHR

ITINÉRAIRE CYCL

42,5 km

de westhoek

IJZERFRONT DE ZEE ALS BONDG

ENOOT

TOERISTISCHE AUTO

ROUTE 14-18 nieuwpoort - diksm uide 74

km

Bestel nu jouw fiets- of autoroute op shop.westtoer.be of ga langs bij Toerisme Koekelare.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 33

8/03/16 11:52

Diksmuide ELSIE KNOCKER & MAIRI CHISHOLM MADAME TACK & MIETJE BOEUF EN ANDERE OORLOGSVROUWEN

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 34

8/03/16 11:52

EXPO ELSIE KNOCKER & MAIRI CHISHOLM, MADAME TACK & MIETJE BOEUF EN ANDERE OORLOGSVROUWEN ZATERDAG 9 APRIL 2016 - ZONDAG 8 JANUARI 2017 MUSEUM AAN DE IJZER - DIKSMUIDE

Museum aan de IJzer

Museum aan de IJzer IJzerdijk 49, 8600 Diksmuide +32 (0)51 50 02 86 info@aandeijzer.be www.museumaandeijzer.be

Openingsuren • 1 april - 30 september Maandag tot vrijdag: 9 - 18u Zaterdag, zondag en feestdagen: 10 - 18u • 1 oktober - 31 maart maandag tot vrijdag: 9 - 17u Zaterdag, zondag en feestdagen: 10 - 17u Toegang tot een halfuur voor sluitingstijd.

Gesloten 24, 25, 26, 31 december en op 1 en 2 januari. Van 9 januari tot en met 29 januari 2017 gaat het museum dicht.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 35

Het museum bevindt zich in de IJzertoren, langs de IJzer in Kaaskerke, deelgemeente van Diksmuide. Het thema van het onlangs vernieuwde museum luidt: “Wat rest van het leven. Wat blijft van het land.” Je ontdekt het verhaal van het Belgisch-Duitse front tijdens de Eerste Wereldoorlog en wordt geconfronteerd met nationale identiteit en de vredesgedachte. De benedenverdiepingen zijn voorbehouden aan tijdelijke tentoonstellingen. De tijdelijke tentoonstelling in het kader van De ZIJkant van de oorlog vind je op de elfde verdieping.

De verpleegsters Elsie Knocker en Mairi Chisholm, de Belgische vrouwen Madame Tack en Mietje Deboeuf en andere gewone en ongewone vrouwen in de oorlog staan in deze expo centraal.

De Eerste Wereldoorlog is niet alleen een mannenzaak. Hoewel vrouwelijke soldaten niet bestaan – behalve in Rusland – helpen ze waar ze kunnen als verpleegsters. De dames komen meestal uit de gegoede klasse en hebben gestudeerd. In de eerste oorlogsmaanden is er, vooral in ons land, een groot gebrek aan gediplomeerde verpleegsters.

Het zijn hoofdzakelijk buitenlandse vrijwilligsters die de rangen aanvullen. Later worden Belgische verpleegsters opgeleid in Engeland. Maar aan sterke vrouwen geen gebrek. Er zijn de soldatenmoeders. Er zijn vrouwen die werken in de oorlogsindustrie en in de landbouw. Er zijn vrouwen die spioneren voor vriend. Of vijand. Er zijn de talloze alleenstaande moeders en weduwen. Er zijn oorlogsmeters die brieven naar soldaten schrijven.

En er zijn vrouwen die vluchten of in bezet gebied blijven wonen. Er zijn ook de vrouwen met aan hun zijde belangrijke mannen.

8/03/16 11:52

36 ELSIE KNOCKER

Barones van de Westhoek Elsie behoort samen met haar collega en vriendin Mairi tot de meest gefotografeerde vrouwen aan het front. Hun gemeenschappelijke hobby brengt hen samen: motorrijden. Bijna vier jaar lang werken Elsie en Mairi als toegewijde verpleegsters in een zelf opgezette hulppost in de Belgische sector in Pervijze. Na de oorlog vindt Elsie moeilijk haar weg. Ze kan Pervijze niet achter zich laten. Maar ook de vriendschap tussen beide vrouwen is na de oorlog verdwenen.

Blijkbaar is het leven voor Elsie op zijn best wanneer ze dicht bij de dood is.

WIE IS ELSIE

Een vrije vrouw Durven is doen

Naam: Elisabeth Blackall Shapter Geboren: 29 juli 1884, Exeter, Engeland Geadopteerd: 1891, door Lewis Edward Upcott en zijn vrouw Emily Getrouwd: 5 april 1906 met Leslie Knocker. Gescheiden in 1912. Hertrouwd op 19 januari 1916 met baron Harold T’Serclaes Kinderen: Kenneth (°1907) Opleiding: Vroedvrouw, 1913 Opvallend: Vanaf december 1918 woont ze niet meer samen met baron Harold T’Serclaes, een Belgische piloot. Elsie blijft wel barones.

Overleden: 26 april 1978, Epsom, Groot-Brittannië

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 36

De vader van Elsie Knocker, Lewis Chapter, is arts. Haar moeder Charlotte Bayly sterft als 38-jarige aan hersenvliesontsteking. Elsie is vier jaar oud en heeft nog twee broers en twee zussen. In 1890 overlijdt haar vader aan tuberculose. De vijf kinderen zijn wees. Sommigen kunnen terecht bij familie. Elsie wordt geadopteerd door Lewis Upcott en zijn vrouw Emily. De kost voor haar opvoeding wordt betaald met de erfenis van Elsie. Net als haar broers en zussen ontvangt Elsie op haar 21ste de rest van de erfenis. Ze loopt school in Folkestone en in 1903 volgt ze een opleiding in het kasteel van Lutry in Zwitserland waar ze een zestal maanden Frans en Duits leert. Nog datzelfde jaar begint ze een opleiding als verpleegster in een kinderhospitaal. Daar leert ze in 1905 haar man Leslie Duke Knocker kennen. In 1906 trouwen ze. Na een maand

8/03/16 11:52

37

is Elsie zwanger. Haar man wordt al vroeg gewelddadig. Hij drinkt veel, wijst haar de deur en dreigt met geweld. Op 1 februari 1907 wordt hun zoon Kenneth geboren. Eind 1910 barst de bom en vraagt Elsie de scheiding aan. Later zou Elsie schrijven dat Leslie haar waarschijnlijk huwde voor het geld. Twee jaar later is de scheiding officieel. Een uitzondering – dat jaar telt het puriteinse Engeland slechts 380 echtscheidingen – maar het wangedrag van haar echtgenoot is te groot.

Toch blijft een scheiding traumatisch. De maatschappij is geen fan van gescheiden vrouwen.

Om problemen te vermijden, vertelt Elsie dat haar man in Java is overleden. Ze is weduwe.

Daar valt beter mee te leven. Haar adoptieouders vangen meestal haar zoontje Kenneth op.

Na haar scheiding is Elsie een vrije vrouw. Ze

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 37

traint paarden en blijkt een echte waaghals. Na een tijdje geeft ze haar avontuurlijk leven op en zoekt ze een job. Ze wordt vroedvrouw. In 1913 behaalt ze haar diploma.

Bij het overlijden van een oom erft ze voor de tweede keer in haar leven. Ze koopt een motor met zijspan. En ook al telt het land op dat moment slechts vijftig vrouwelijke motorrijders, de passie van Elsie groeit elke dag. De motoren zijn primitief en maken veel sleutelen noodzakelijk. Dat is geen probleem voor de handige Elsie. Ze wordt lid van een motorclub, neemt deel aan wedstrijden en is een durfal. In de herfst van 1913 ontmoet ze een jonge vrouw die ook houdt van alles wat met motorrijden te maken heeft: Mairi.

8/03/16 11:52

38 MAIRI CHISHOLM

High society aan het front Mairi is bijna twaalf jaar jonger dan haar vriendin-verpleegster Elsie. Ze groeit op in een Schots upper class gezin. Ze houdt van techniek en van motorrijden. In de herfst van 1913 ontmoet Mairi een andere vrouwelijke motorfan tijdens een motortreffen, een zekere Gypsy of beter Mrs. Knocker. Mairi en Elsie worden enkele jaren onafscheidelijk. Op 25 september 1914 schepen ze samen in naar Oostende met nog een andere bekende: Lady Dorothie Feilding.

Tussen olie en motoren Dochter van een gentleman

WIE IS MAIRI Naam: Mairi Lambert Gooden-Chisholm of Chisholm Geboren: 26 februari 1896, Nairn, Schotland Opvallend: Mairi trouwt niet. In 1918 is ze verloofd met Second Lt. William Thomas Hall, alias Bob, van de Royal Air Force.

De verloving wordt later afgebroken.

Overleden: 22 augustus 1981, Chnoc-an-Fhurain, Schotland

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 38

Mairi wordt geboren in een voorname Schotse familie. Haar vader Roderick is een tijdje lid van de Royal Engineers en wordt later kapitein bij de Highlanders. Mairi’s moeder is Nonie Fraser. Ze doen het financieel goed. Het koppel bezit meerdere eigendommen en wijkt zelfs een tijdje uit naar hun theeplantage op Trinidad. Mairi heeft een oudere broer Uailean en een jongere zuster Lucy. In 1900 verhuist de familie naar Dorset. De kinderen worden opgevoed door gouvernantes.

De familie Gooden-Chisholm circuleert er in high society-kringen. Zelfs koning Edward VII speelt al eens kaart met vader Roderick.

Wanneer Mairi elf wordt, gaat ze naar school in Redmoor: a school for daughters of gentlemen. Ze blijft er twee jaar en leert Frans. In 1913 zit haar schooltijd erop en Mairi beleeft met haar broer een leuke tijd. Ze doet niet wat de meeste meisjes van haar leeftijd doen. Ze speelt geen tennis en ze gaat niet naar dans-

8/03/16 11:52

39 partijen. Ze kleedt zich onvrouwelijk en loopt geregeld rond in de werkkleren van haar broer.

Meestal zit ze onder de olie en het smeersel, want ze onderhoudt zijn motor. Haar vader is trots, haar moeder is er het hart van in. Het duurt niet lang of Mairi heeft een eigen motor.

In de herfst van 1913 leert ze Elsie kennen. Geinspireerd door haar nieuwe vriendin neemt ze in december deel aan de London-Exeter-race.

Een wedstrijd voor motoren.

voorbij zijn om hun gewondentransport verder te zetten.

Het Corps kampt met brandstoftekort: Mairi en Elsie kunnen niet zo vaak naar het front als ze willen. Begin oktober komt een gewondentrein aan uit Antwerpen. Elsie en Mairi worden voor het eerst geconfronteerd met zwaargewonden. Na de Val van Antwerpen in oktober 1914 wordt alles naar Oostende geëvacueerd.

De misskes van Pervijze Munro’s Flying Ambulance Corps Augustus 1914. De oorlog breekt uit. Elsie en Mairi willen iets doen. Ze worden vrijwilligers bij het Women’s Emergency Corps. Als ervaren motorrijders dragen ze berichten rond in London. Een zekere dokter Munro, een Schotse zenuwarts, is onder de indruk van Mairi’s rijstijl.

Hij vraagt of ze vrijwilligster wil worden bij zijn Flying Ambulance Corps, een privé-ambulancegroep. Het doel? Gewonde soldaten van het front naar ziekenhuizen brengen. Mairi stemt in en raadt Elsie aan als extra versterking.

Op 25 september komen Elsie en Mairi aan in Oostende met dertien andere leden van het korps. Onder hen ook Lady Dorothie Feilding, schrijfster May Sinclair en de Amerikaanse Helen Gleason. Elsie is de enige getrainde verpleegster. Het bonte gezelschap overnacht in de badstad en reist de volgende morgen naar Gent. Daar verzorgen ze heel wat Belgische soldaten in het Flandria Palace Hotel dat is omgevormd tot hospitaal. Elsie en Mairi halen gewonden op in een straal van dertig kilometer. Ook Duitse soldaten. Ze nemen risico’s en belanden geregeld in gevaarlijke situaties.

Ze moeten schuilen tot de straatgevechten

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 39

Nog tot en met juni 2016 loopt in het bezoekerscentrum Westfront Nieuwpoort de tentoonstelling ‘Les demoiselles de Nieuport’.

Lady Dorothie Fielding is er de centrale figuur. Authentieke, nooit eerder getoonde foto’s en voorwerpen, zoals de soldatenbroek en de laarzen die zij zich voor het ambulancewerk in Vlaanderen had laten maken, staan er tentoon.

Westfront Nieuwpoort Kustweg 2, 8620 Nieuwpoort +32 (0)58 23 07 33, westfront@nieuwpoort.be www.westfrontnieuwpoort.be

8/03/16 11:52

40 Dankzij Charles de Broqueville, kabinetschef en minister van Oorlog, kan Munro met zijn vrijwilligers in België blijven. De Broquevilles zoon wordt hoofd van de dienst. Het privé-initiatief is voortaan gelieerd aan de Belgian Field Ambulance. Eind oktober verhuizen ze naar Veurne waar het hoofdhospitaal in het jongenscollege is ondergebracht. De zestien leden van het korps palmen er een leegstaand huis in. Elsie en Mairi delen een kamer. Ze slapen met hun kleren aan om het warm te houden. De levensomstandigheden zijn slecht. Er zijn geen lakens, er is geen afwatering. Het is overbevolkt en er valt weinig te eten. Ook ’s nachts halen ze gewonden op, soms tot in Diksmuide. Ze helpen bij operaties en amputaties, werken lange dagen, slapen weinig en staan onder grote druk. Mairi schrijft: “Niemand kan het begrijpen (…) tenzij hij de rijen dode mannen languit op draagberries heeft gezien. Het merendeel gewikkeld in een laken, maar hier en daar is er iemand die onbedekt stierf.” Elsie en Mairi hebben steeds meer kritiek op dokter Munro. Ze vinden hem chaotisch en zielig.

Vooral Elsie aanvaardt moeilijk zijn gezag. Het is het begin van de scheiding met het Corps.

Belgische soldaat wordt verzorgd door Elsie en Mairi in de omgeving van Pervijze

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 40

Pervyse Het tekort aan brandstof, de helse rit met gewonden van het front naar Veurne, de vaststelling dat velen onderweg overlijden. Het doet Elsie besluiten om een hulppost te starten dicht bij het front. In Pervijze. Begin november 1914 gaat ze samen met Mairi meerdere keren op verkenning naar het dorp. Daar arriveert rond die tijd dokter Irénée Van der Ghinst, een legerarts uit Brugge. Samen met Van der Ghinst vinden ze een half vernield huis met een geschikte kelder. Hier worden gewonden verzorgd vooraleer ze naar het hospitaal in Veurne worden gebracht. Een rokerige kachel zorgt er voor wat warmte. In het begin slapen Mairi, Elsie en dokter Van der Ghinste op stro. In een hoek van de kelder staat een piano. De kelder is voor veel gehavende soldaten een stukje hemel op aarde. Soms wordt er gezongen en gedanst. De hulppost van Elsie en Mairi valt onder het gezag van de 3de Belgische Divisie.

Vrouwen onder vuur Na acht weken België gaan de vriendinnen voor een weekendje terug naar Engeland. In hun afwezigheid maken de Belgische genietroepen de hulppost veiliger en bewoonbaarder. Ze zorgen voor een comfortabele slaapplaats op anderhalve kilometer van het front.

Mairi maakt de nieuwe woning spic and span.

In de mate van het mogelijke. De hulppost in de kelder blijft open. Elsie schrijft: “Ik hou van het kleine Pervijze en zou het erg vinden om het allemaal te moeten achterlaten. Ik ben iedereen zo gewend en iedere soldaat kent mij (…). Ik denk niet dat ik mijn leven in Pervijze ooit zal vergeten.” Mairi houdt af en toe ook een dagboek bij. Ze plakt er foto’s in. Ze wil tonen wat oorlog met een mens doet. Zo is er een foto van een dode Belgische soldaat, netjes in beeld gebracht. Ernaast een foto van

8/03/16 11:52

41 het geknaagde skelet van een Duitse soldaat.

Toch kent ze haar grenzen. Het omgekeerde – een propere Duitse dode naast een Belgisch skelet – zou een storm van kritiek veroorzaken.

In Pervijze nodigen Elsie en Mairi op een avond twee luitenants uit voor een rijkelijk etentje. De officieren brengen een kok mee om in het half vernielde huis te koken. Ze zorgen voor handgeschreven menu’s en scharrelen voedsel bijeen: Schotse ansjovis, tomaten, asperges, kip, boontjes en dessert.

Om te drinken is er claret, een rode wijn uit Bordeaux, en champagne. Tot slot speelt een van de luitenants de Hongaarse Rapsodie van Liszt op piano.

Naast allerlei hoge militairen en officieren bezoeken ook Marie Curie en haar dochter Irène de hulppost. Marie Curie is vooral bekend omwille van haar baanbrekend werk met radiologie. Dat ontdek je op pagina 5. Eind december sieren vlaggen het verpleeghuis in Pervijze.

Het is Kerstmis. Ze delen sokken en allerlei uit. In de rij aanschuivende soldaten vallen gewonden na een aanval met obussen. Begin 1915 verschijnen de namen van Elsie en Mairi geregeld in de Britse kranten onder ronkende titels: Britse verpleegsters riskeren hun leven, Engelse vrouwen onder vuur of De dames-kelderbewoners.

De hulppost verplaatst in januari 1915 om veiligheidsreden naar het huis achter het front.

Elsie en Mairi verlaten met de laatste spullen de oorspronkelijke hulppost. Tien minuten later

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 41

wordt het gebouw volledig vernield door een voltreffer. Op 1 februari 1915 krijgen Mairi en Elsie in Wulveringem het ereteken van Ridder in de Leopoldsorde uit handen van koning Albert I. Alle Belgische kranten staan er bol van.

Elsie en Mairi doen hun verhaal ook in de Britse kranten. Hoe bekender ze zijn, hoe meer geld ze kunnen inzamelen om hun hulppost draaiende te houden.

Mairi Chisholm en Elsie Knocker tonen hun Belgische eretekens tijdens hun bezoek aan Groot-Brittannië in oktober 1916

De vuurdoop Eind januari 1915 sneuvelt in de buurt van Ieper Elsie’s jongste broer, luitenant Lewis Henry Shapter. Ze is er het hart van in. Hij is pas 28. Om te ontspannen gaan de twee dames in februari naar het Franse Wimereux. Terug in Pervijze ontploft een obus midden een groep voorbijtrekkende soldaten. De ravage is groot.

Beide verpleegsters ontfermen zich onmiddellijk over de zwaargewonden. Elsie heeft het over haar baptism of fire, haar vuurdoop. Hevige beschietingen volgen. Twee soldaten worden binnengebracht, tevergeefs. “Hun hersenen hangen eruit”, stelt Elsie vast. Een van de twee, een vrijwilliger, is pas negentien en twee

8/03/16 11:52

42 dagen aan het front. Het huis wordt zwaar getroffen, overal zijn doden. Na vijftien maanden evacueren ze richting De Panne. Beiden vinden het ‘shameful’ om Pervijze te verlaten.

Het geallieerd opperbevel in Parijs beslist dat vrouwen in medische diensten niet meer aan het front worden toegelaten. Voor Elsie en Mairi wordt een uitzondering gemaakt. In Pervijze richten ze hun ogen op een nieuwe locatie: Villa Espanole. Maar het is er smerig, ijskoud en de kelder staat vol stinkend water. Het huis is onbruikbaar. Besprekingen bij de 3de Divisie leiden tot iets nieuws, een verplaatsbare hulppost. Een houten schuur die vlug kan worden opgesteld en ontmanteld. Op 11 april 1916 wordt de barak gemonteerd in Steenkerke, buiten het bereik van de Duitse artillerie. Er zijn vijf bedden voor gewonden, een bed voor Elsie, eentje voor Mairi en nog een bed voor

Mairi vindt dat de Duitsers zich altijd netjes gedragen wanneer ze in het niemandsland vertoeven om gesneuvelden of gewonden op te halen. Elsie schrijft in haar dagboek: “Ze zijn altijd aardig voor ons.” Ze haat de Duitsers pas wanneer haar hondje Shot tijdens een Duitse gasaanval in maart 1918 wordt gedood. Ze noteert in haar dagboek: “Ik geloof niet dat ik ooit tevoren de vijand haatte, maar sinds mijn hond is vergast, wens ik, verlang ik een Duitser te doden.”

Elsie en Mairi in de loopgraven met hun hond ‘Shot’

Helen Gleason. Er is een mobiele keuken en bergplaatsen voor materiaal. Toch vallen obussen in de buurt. De barak wordt nog dichter bij het dorp geplaatst. De genie bouwt een extra beschuttende dug-out om te schuilen. Maar Pervijze is als een magneet. In juli keren ze er terug. De demonteerbare barak is niet meer bruikbaar. Ze vinden een nieuw huis tegenover

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 42

de brouwerij. Een kamer is intact, de kelder is ruim en goed. Een nieuwe hulppost is een feit.

De Belgische genie helpt hen en het huis wordt ingericht. Zandzakjes en een stalen voordeur zorgen voor meer veiligheid.

Elsie en Mairi gaan geregeld terug naar Engeland en Schotland, meestal om fondsen in te zamelen. Ze vullen zelfs het Alhambra Theatre, een van de grootste zalen in Londen. Naast geld brengen ze af en toe ook motoren en ambulances mee.

8/03/16 11:52

43 De madonna’s Elsie trouwt in januari 1916 met de Belgische baron T’Serclaes en wordt zelf barones. Versterking in de hulppost is meer dan ooit nodig.

De vader van Mairi, Roderick Gooden-Chisholm, springt acht maanden in. Het botert niet tussen hem en Elsie. Er is uiteraard het standenverschil. Hij, een oud-officier moet luisteren naar bevelen van Elsie. Een vrouw. Hij kan moeilijk verkroppen dat ze behoort tot de Belgische adel. Hij vindt haar bazig en a mad woman, een gekke vrouw. Intussen blijven de kranten Elsie en Mairi volgen. Ze worden de Madonnas of Pervyse genoemd, of de Heroines of Pervyse, de heldinnen van Pervijze. Eind 1916 verschijnt een boek over hen: The Cellar-House of Pervyse. Het wordt een succes.

De winst van de verkoop levert hen zelfs een motor met zijspan op.

In de herfst van 1917 ontvangen beiden van koning George V de Britse Military Medal, slechts vier vrouwen ontvangen dit ereteken. In december overhandigt koningin Elisabeth van België hen de Elisabeth Medaille, een ereteken voor uitzonderlijke diensten. Die geschiedenis lees je vanaf pagina 55.

In maart 1918 voeren de Duitsers een gasaanval uit met arseen. De twee verpleegsters ontsnappen aan de dood. Ze belanden voor verzorging in L’Océan in De Panne. Twee dagen later gaat het richting hospitaal in Boulogne. Elsie is er het ergst aan toe en wordt naar Londen overgebracht voor een lange herstelperiode. Ze mag niet meer naar Pervijze terugkeren. Mairi kan wel terug naar de hulppost, maar in april 1918 is er opnieuw een gasaanval. Uiteindelijk sluit de Belgisch legeroverheid de hulppost van Pervijze definitief. Op 22 juni 1918 zijn Elsie en Mairi voor de laatste keer

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 43

samen in Londen ter gelegenheid van een prijsuitreiking voor kinderen. Het is hun laatste ontmoeting. De vriendschap eindigt. Misschien omdat Mairi verneemt dat Elsie toch geen weduwe is?

Verpleegster Elsie Knocker, barones T’Serclaes, herstelt in het ziekenhuis van de gasaanval in 1918

Baron Harold T’Serclaes In 1915 vliegt boven het luchtruim van Pervijze af en toe een zekere baron Harold de T’Serclaes. Elsie en de 26-jarige Belgische baron ontmoeten elkaar voor ’t eerst in de kelder van Pervijze. De interesse is wederzijds en de twee zien elkaar geregeld. De uitzichtloze oorlog zorgt voor een snel trouwfeest. Ze geven elkaar het ja-woord op 19 januari 1916 in het gemeentehuis van De Panne. Het kerkelijk huwelijk vindt plaats in de kapel die later koninklijk wordt. De muziekkapel van het 1ste Jagers te Voet luistert de plechtigheid op. De gastenlijst is indrukwekkend. Koning Albert I en koningin Elisabeth, prins Alexander van Teck, de Russische militaire attaché, de Belgische generaal Jacques, heel wat officieren uit België, Groot-Brittannië en Frankrijk. Ze zijn allemaal aanwezig.

8/03/16 11:52

44 Bij het buitenkomen wachten fotografen het kersverse stel op om het droomhuwelijk op de gevoelige plaat vast te leggen. De moedige verpleegster is nu barones. Na een korte huwelijksreis naar Londen start het dagelijkse leven opnieuw. Zij als verpleegster, hij als waarnemer-piloot. Tussen februari en december 1916 voert Harold 95 vliegopdrachten uit.

Het getrouwde stel ziet elkaar amper.

Eind 1918 loopt het huwelijk op de klippen.

Omdat T’Serclaes via kerkelijke instanties verneemt dat Elsie nog kerkelijk gehuwd is met haar eerste man Leslie Knocker en allerminst een weduwe is? Voor de katholieke Belgische adel is die kennis een onoverkomelijke hindernis. Volgens sommigen wordt het huwelijk in 1919 kerkelijk ontbonden. Zeker is dat Harold pogingen onderneemt om officieel te scheiden. Ook het liefdesleven van Elsie’s vriendin Mairi loopt niet over rozen. Mairi verlooft zich in 1918 met luitenant Willem Thomas Hall, een waarnemer bij de Royal Air Force. Maar de verloving wordt om onbekende redenen afgebroken. Het blijft haar enige bekende romance.

In 1925 verlaat Baron de T’Serclaes het leger. Het Hof van Cassatie verwerpt zijn vraag om te scheiden. Elsie heeft wel gelogen over haar vorige huwelijk, maar het Hof vindt dit niet voldoende voor een scheiding.

Elsie blijft barones. Een minder fraaie bladzijde wordt geschreven in 1947. Dat jaar worden Harold de T’Serclaes en zijn jongere tweede vrouw door het Belgische gerecht bij verstek tot de dood veroordeeld door het vuurpeloton. Beiden spioneren tijdens de Tweede Wereldoorlog voor de Duitsers. Harold infiltreert zelfs in het Antwerpse verzet en verraadt Joden. T’Serclaes is een belangrijke pion bij de Abwehr, de Duitse spionagedienst.

Na WO II leven de baron en zijn vriendin ondergedoken in Duitstalige landen en Italië. T’Serclaes sterft in de vijftiger jaren in Rome.

Een nieuw leven Na de oorlog vindt Elsie moeilijk haar weg.

Ze werkt voor diverse hulporganisaties, hotels, een chirurg, het Rode Kruis en militaire instellingen als Balloon Command en Bomber Command. De ene keer is ze verpleegster. De andere keer is ze chauffeur, woningbeheerder, inspectieofficier of welzijnsofficier. In juli 1942 bereikt haar een somber bericht. Haar zoon Kenneth is vermist na een luchtaanval boven Duitsland. “Vermist en allicht gesneuveld”, luidt de boodschap. De herinnering aan WO I blijft aanwezig. Ze noemt haar woning Pervyse Cottage. In 1978 overlijdt Elsie als barones Elisa-

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 44

beth Blackall de T’Serclaes in een verzorgingstehuis in Epsom. Ze is 93 jaar.

Mairi zoekt na de oorlog een nieuw leven. De blik op de toekomst. Over het verleden vertelt ze enkel als ze ernaar gevraagd wordt.

Ze woont een tijdje bij familie en start in 1922 een pluimveehouderij met May Davidson, een vriendin. Eerst gaan de zaken goed, dan wat minder. Ze verhuizen naar Jersey en beginnen opnieuw. De heimwee naar Schotland wordt te groot en in 1934 keren ze terug. In de dertiger jaren gaan Mairi en May dikwijls op va-

8/03/16 11:52

45 kantie met de motor met zijspan naar Frankrijk en Duitsland. Mairi blijft, tot haar dood, in het Schotse Cnoc-an-Fhurain wonen, samen met May. In 1951 wordt Mairi Honorary General Secretary van de Chisholm Society Clan. Tot

1980 organiseert ze de wereldwijde familiecorrespondentie en de familie- en clanfeesten.

Mairi Lambert Gooden-Chisholm of Chisholm overlijdt in augustus 1981 aan longkanker. Ze is 85 jaar.

Madame Tack dichtbij de Belgische loopgraven. Ze weigert te verhuizen. Met haar ezelin Paula doet ze boodschappen in de Panne en bevoorraadt ze Belgische soldaten met sigaretten, fruit en snoep.

Ze heeft ook een hond Cherie en een papegaai Coco. Een anekdote verhaalt dat haar ezelin ooit is gestolen om een keukenkar te trekken.

Zij dient klacht in bij een officier van het 6de Linieregiment en ze krijgt haar ezel terug.

Moeder van de loopgraven Aan de IJzerdijk van Nieuwkapelle woont de 78-jarige Marie-Thérèse Faverger de la Favarge-Tack, een douairière of adellijke weduwe.

Haar man Franz is een tot Belg genaturaliseerde Zwitserse edelman. Hij wordt later kapitein bij de Belgische artillerie en overlijdt in 1883.

Marie-Thérèse woont in Brussel, maar vlucht in 1914 naar haar geboortedorp Nieuwkapelle.

Haar woning ligt op de linkeroever van de IJzer,

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 45

Ze zorgt voor haar soldaten. Die noemen haar Moeder der soldaten, soms Madame de l’Yser of Maman des tranchés, moeder van de loopgraven. Madame Tack ontvangt dikwijls hoog bezoek: koning Albert I, koningin Elisabeth, de Britse koning George V, de Franse president Poincaré en minister de Broqueville. Ze krijgt ook geregeld soldaten en officieren op bezoek.

Ze wordt alleszins vermeld in dagboeken van militairen. Op 20 juni 1916 ontvangt ze zelfs het Ridderkruis in de Orde van Leopold II. Haar huis raakt in 1916 beschadigd, maar soldaten herstellen het. Ze blijft in haar huis Villa Marietta wonen tot het in 1917 te gevaarlijk wordt. Dan trekt ze naar De Panne. Ze overlijdt in 1927 in Brussel. Haar begrafenis met militaire eer vindt plaats op het kerkhof van Nieuwkapelle. Ze ligt er onder een eenvoudige steen dicht tegen de kerkhofmuur. Villa Marietta bevindt zich langs de IJzerdijk 18 in Nieuwkapelle.

8/03/16 11:52

46

Mietje Deboeuf Mona Lisa aan het front Mietje Deboeuf, kortweg Mietje Boeuf, heet eigenlijk Marie Declerck. Ze is de weduwe van August Deboeuf en woont in Oudekapelle langs de IJzer. Bij het uitbreken van WO I is ze 64 jaar en woont ze in haar huisje op de frontlijn. Ze weigert halsstarrig weg te gaan.

Het 17de Linieregiment neemt er begin januari 1915 posities in. De soldaten zijn verwonderd

grachten. Naar verluidt schiet ze tijdens haar verblijf in de stellingen soms eigenhandig en uit woede naar de Duitsers. Vloeken kon ze als geen ander. Koning Albert I verleent haar het Burgerkruis 1ste klas. Vanaf 1915 schieten de Duitsers vaker en heviger. Ze vertrekt tegen haar wil. Haar schamele bezittingen worden op een kruiwagen geladen en ze wordt samen met haar trouwe geit geëvacueerd, allicht naar Wulpen. Ze overlijdt in 1922 in Kaaskerke. Ze is dan 74 jaar en haar graf blijft onvindbaar.

Sylvie Jonckheere Hoop en liefde in de duinen

om er nog “een gerimpeld oudje” aan te treffen.

Een onderluitenant schrijft in een opwelling dat hij la Joconde heeft teruggevonden. Op de een of andere manier verbindt hij haar met het schilderij van de Mona Lisa. Mietje wordt populair bij de Belgische patriotten en velen kennen haar als la Joconde. Ze trakteert soldaten op koffie en geitenmelk, en schenkt hen een troostend woord. Het huisje is aanvankelijk betrekkelijk veilig. Als het te heet wordt, schuilt ze samen met de soldaten in de loop-

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 46

Sylvie Jonckheere is een weduwe uit Beerst.

Ze vlucht voor het oorlogsgeweld naar zee in een huisje in de duinen. Haar zoon Florent sneuvelt op 3 oktober 1914. Zijn dood maakt haar troosteloos, maar ze ontfermt zich over soldaten die bij haar voorbijkomen. Zij geeft hen een kruisje op het voorhoofd, zoals zoveel moeders doen. Soldaten noemen haar Moederke uit de duinen. Een soldaat, allicht Juul Dewinde, schrijft over haar een gedicht: “Lief, lief Moederke uit de duinen, licht en leven midden puinen. Liefde van ’t Soldatenkind, dat u als een moeder mint.” Ze overlijdt in Brussel in december 1927.

8/03/16 11:52

47

Expo Käthe Kollwitz 1.9 Uitzonderlijk werk van Käthe Kollwitz De Duitse kunstenares Käthe Kollwitz is in het begin van 1914 – zoals zovelen in Duitsland, Engeland of Frankrijk – enthousiast over de Eerste Wereldoorlog. Vandaag is ze vooral bekend als een overtuigde pacifiste. Je ontdekt alles over het leven van Käthe Kollwitz vanaf pagina 20.

Die Freiwilligen (blad 2 van de reeks ‘Krieg’), 1921-1922 Käthe Kollwitz is in het begin van 1914, zoals zovelen in Duitsland, Engeland of Frankrijk, enthousiast over die Eerste Wereldoorlog. Vandaag is ze vooral bekend als Nie Wieder Krieg (1924) een overtuigde pacifiste. Getuige hiervan haar indrukwekkende affiche ‘Nie wieder Krieg’ (nooit meer oorlog) waarbij ze de jeugd oproept zich voor de vrede en tegen de oorlog in te zetten. Na Peters dood beheerst één gedachte haar leven: een monument voor haar dode zoon maken, later wordt dit een dodenmonument voor alle oorlogsvrijwilligers.

Een eerste stap is een serie van zeven houtsneden met als thema ‘Krieg’ van 1921/22.

De diverse onderwerpen zijn een reflectie van haar ervaringen. Net zoals haar dagboeknotities tonen ze hoe Käthe evolueert naar een pacifistische kunstenares. Käthe zoekt niet alleen naar de gepaste techniek voor het monument, maar ook voor haar grafisch werk is dit het ge-

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 47

val. Uiteindelijk kiest ze in 1920 voor de houtsnede met als gevolg een serie houtsneden: ‘Krieg’. De zwart-wit tegenstelling bij houtsneden is bijzonder goed geschikt voor dit thema.

Ze kiest niet voor het verhalend element, maar wel voor de mensen die thuis achterblijven met hun verdriet en vertwijfeling. Ze richt daarbij de focus uitsluitend op de slachtoffers van de oorlog en legt daarbij de nadruk op het lot van vrouwen.

Een eerste houtsnede is de voorstelling van de moeder met zuigeling in een stralenkrans of het probleem van het vrijwillige offer, een thema dat sinds Peters vrijwillig deelnemen aan de oorlog haar altijd bezighoudt. Het tweede blad is gewijd aan de oorlogsvrijwilligers die voor een hoger doel willen sterven en daarmee in het spoor van de dood treden. In haar verder grafisch werk beeldt Käthe de burgerslachtoffers uit: de ouders, de weduwen, de moeders, het lijden van de bevolking.

De emotioneel beladen tekeningen doen een beroep op diverse sociale groepen, de jeugd, de ouders en in het bijzonder de moeders. De kunstenares legt in handen van moeders de verantwoordelijkheid om hun kinderen te be-

8/03/16 11:52

48 hulpbehoevend zijn.’.Om haar boodschap nog meer weerklank te geven laat Käthe van haar houtsneden koperen drukplaten maken, zodat grotere oplages mogelijk zijn. Volgens haar waarden over kunst maken, moet de reeks houtsneden ‘Krieg’ oproepen tot vrede.

Die Mütter (blad 6 van de reeks ‘Krieg’), 1921-1922 hoeden voor oorlog en dood. Käthe Kollwitz is in de twintiger jaren, zowel in binnen- als buitenland, om deze werken bekend. Het maakt de waardering duidelijk van de Franse schrijver Romain Rollands (1866-1944) die naar aanleiding van haar 60ste verjaardag in 1927 schrijft: ‘Zij is de stem van het opgeofferde, zwijgende volk.’.

Voor Käthe zijn haar werken met pacifistische inslag belangrijk. Een veel geciteerd dagboekfragment van 4 december 1922 illustreert dit voortreffelijk: ‘Wanneer ik in een internationale gemeenschap tegen de oorlog meewerk, heb ik een warm, doorleefd en bevredigend gevoel. Vrije pure kunst in de zin van bijvoorbeeld Schmidt-Rottluff, is niet mijn kunst. Niettemin kunst (…) Ik ga akkoord met het feit dat mijn kunst ambities heeft. Ik wil in het heden werken, in een tijd waar de mensen radeloos en

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 48

De tentoonstelling Käthe Kollwitz 1.9 in het stadhuis van Diksmuide toont exclusief werk van de veelgeprezen artieste. De werken zijn uitzonderlijk uitgeleend door het Keulense Käthe Kollwitz Museum. Ze behoren tot de belangrijkste uit haar oeuvre en schenken je een dieper inzicht in de kunstenares en vrouw Käthe Kollwitz. Ook de wereldbekende vroegere grafiekenreeks De weversopstand (18931897) en Boerenkrijg (1902-1908) zijn te zien.

De reeksen tonen je haar revolutionaire achtergrond en betekenden op haar 31ste haar doorbraak. Het blad Losbruch van de reeks Boerenkrijg toont niet alleen de vrouwen als offer van de oorlog en de dood, maar ook de oproep tot gerechtigheid.

De pièces de résistance van de expo zijn de zeven bladen uit de cyclus Oorlog. Ze stammen uit 1921 en 1922 en zijn gemaakt met houtsneden. Käthe Kollwitz benadrukt de offers van de oorlog met bijzondere aandacht voor het lot van de vrouwen. De lijdende vrouw die haar kind in de oorlog verliest, is een veel behandeld thema. Käthe Kollwitz 1.9 toont beklemmend

8/03/16 11:52

49 grafisch werk rond het complexe en gevoelige onderwerp. De kunst bewijst dat de vrouw niet ondergaat, maar actief vecht voor haar levensbehoud en kinderen. Ze biedt bescherming tegen de dodelijke oorlog. De tentoonstelling is telkens geopend van 10 tot 17 uur.

Expo Käthe Kollwitz 2.0: Alles voor niets

Losbruch, blad 5 van de reeks ‘Boerenkrijg’ (1902-1903)

Hoe zien moderne kunstenaars het werk en het gedachtengoed van Käthe Kollwitz? De tentoonstelling Käthe Kollwitz 2.0: Alles voor niets brengt een hommage aan het sociaal geëngageerde oeuvre van de Duitse kunstenares.

Acht hedendaagse vrouwelijke kunstenaars roepen op om emoties te delen. Kijk voorbij het esthetische en vind de bezieling in de moderne kunstwerken. Hetzij in schilderijen, installaties, foto’s, film of in woord en beeld. Hoe zou Käthe Kollwitz vandaag leven en creëren? De tentoonstelling geeft een mogelijk antwoord op een niet te achterhalen waarheid. Je ontdekt werk van Orlane Kindt uit Frankrijk, Wendy Morris uit Zuid-Afrika, de Duitse Ortrud Sturm en de Belgische artiestes Linda Molleman, Greet Van Autgaerden, Hilde Vandaele, Lies Van Gasse en Anne Vanoutryve. De tentoonstelling is telkens geopend van 10 tot 17 uur.

> ZA 03.09 – ZO 02.10.2016

> ZA 03.09 – ZO 02.10.2016

Expo Käthe Kollwitz 1.9

Expo Käthe Kollwitz 2.0: Alles voor niets

WAAR: Gotische zaal stadhuis, Diksmuide INFO: Toerisme Diksmuide

WAAR: Galerij Montanus.5, Diksmuide INFO: Galerie Montanus.5

+32 (0)51 79 30 50 toerisme.diksmuide.be

+32 (0)51 50 48 24 montanus.5@skynet.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 49

8/03/16 11:52

50

WAT TE DOEN IN DIKSMUIDE Evenementen

Wandelen

> VR 09.09 – ZO 11.09.2016

> DO 29.09 – ZO 02.10.2016

Festival Ten Vrede

Theaterwandeling Vrouwen in de voorlinie

Ten Vrede formuleert als festival al jaren een aanklacht tegen alle vormen van geweld, vroeger en nu, waar ook ter wereld.

Dit jaar staan straffe dames centraal: artiesten, kunstenaressen, schrijfsters, vredesactivistes en journalistes. O.a. Unicef-ambassadrice Axelle Red, Trixie Whitley, meisjeskoor Scala, Intergalactic Lovers, Lady Linn, Emma Bale en Lieve Blancquaert, ambassadrice van De ZIJkant van de oorlog, komen langs. Voor de gelegenheid brengt ook Liesbeth List haar Mautausen-liederen over de concentratiekampen in Auschwitz. Tijdens het festival bezoek je in het Museum aan de IJzer de tijdelijke tentoonstellingen rond Mairi Chisholm, Elsie Knocker, Madame Tack en Mietje Boeuf. Gratis en met duiding.

Negen moedige vrouwen die in de Groote Oorlog in de Westhoek actief waren, komen opnieuw tot leven. Verhalen en liedjes nemen je mee naar honderd jaar geleden. Antje Deboeck speelt Marie Curie, Vera Cooman is Madame Tack en Soetkin Collier kruipt in de huid van Mietje Deboeuf. Voor Andrea Croonenberghs is een koninklijke rol weggelegd, die van koningin Elisabeth van België. Ook Käthe Kollwitz, Elsie Knocker, Mairi Chisholm en Irène Curie duiken op tijdens deze theaterwandeling. Kathelijne Verbeke, Hilde Veulemans, Morgane Van Tiggel, Maxine Van Tiggel, Margo Carton, Fauve Maertens, Marthe Maertens, Luna Fornaro en Xenia Duwein vervolledigen de cast. De regie is in handen van Kathelijne Vervarcke.

WAAR: De Blankaart TICKETS: cckruispunt.be INFO: Toerisme Diksmuide

INFO: Ten Vrede

+32 (0)51 50 02 86 www.tenvrede.be

+32 (0)51 79 30 50 toerisme.diksmuide.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 50

8/03/16 11:52

51

Met de auto > DOORLOPEND

Toeristische autoroute 14-18 Niemandsland

Toeristische autoroute 14-18 IJzerfront

Volg de zeshoekige borden van de toeristische autoroute Niemandsland. De route is een lus en start op de Grote Markt van Diksmuide. Niemandsland volgt het wisselend strijdtoneel tussen de geallieerde en de vijandelijke sector tussen Diksmuide en Langemark. Merkem, Steenstrate, Houthulst, Tervate en Stuivekenskerke zijn klinkende namen in de Belgische militaire geschiedenis. In april 1915 wordt bij Steenstrate voor het eerst stikgas ingezet. In Langemark ontstaat de studentenmythe waarbij Duitse jongeren zich vrijwillig opofferen voor het Vaterland. Tijdens het eindoffensief van 1918 nemen de Belgen voor het eerst deel aan een grote aanval. De Belgische begraafplaats getuigt van de hevige gevechten bij de verovering van het bos van Houthulst.

Diksmuide bevindt zich tijdens WO I in de gevaarlijke frontsector. De stad ligt in november 1918 volledig in puin, maar wordt vanaf 1919 steen voor steen heropgebouwd. Voor de Vlaamse oud-strijder groeit de bedevaartweide met de IJzertoren uit tot een belangrijk herdenkingsoord.

Het IJzerfront is de Belgische frontlijn bij uitstek. Vier jaar lang houden de Belgische troepen hier stand. De gelijknamige toeristische autoroute gaat van Koekelare via Diksmuide en Stuivekenskerke naar Nieuwpoort.

AFSTAND: 60 km INFO: shop.westtoer.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 51

AFSTAND: 74 km INFO: shop.westtoer.be de westhoek

IJZERFRONT DE ZEE ALS BONDGENOOT

TOERISTISCHE AUTOROUTE 14-18 nieuwpoort - diksmuide

de westhoek

NIEMANDSLAND EEN FRONT IN BEWEGIN

G

74

km

OUTE 14-18 TOERISTISCHE AUTOR lkapelle diksmuide - langemark-poe 68

km

De routebrochures zijn te koop bij Toerisme Diksmuide of online via shop.westtoer.be.

8/03/16 11:52

52

WAT TE DOEN IN DIKSMUIDE Fietsen > DOORLOPEND

Fietsroute 14-18 Aller-retour

Fietsroute IJzer 14-18

De lusvormige fietsroute Aller-retour is 37 kilometer lang en bewegwijzerd met zeshoekige bordjes. Een van de startplaatsen is de IJzertoren. De route loopt van Diksmuide, Sint-Jacobskapelle, Nieuwkapelle, Lo, Fortem, Alveringem, Lampernisse, Oostkerke en Kaaskerke terug naar Diksmuide. Aller-Retour volgt de moeizame tocht uit het kantonnement Alveringem naar de dodengang, heen en terug. Verschillende thema’s komen aan bod: het leven aan en achter het front, de bevoorrading, de medische evacuatie, de militaire strategie om het laatste stukje vaderland te behouden. Talloze relicten, monumenten en locaties uit de Eerste Wereldoorlog kleuren dit veelzijdig verhaal.

IJzer 14-18 is een lusvormige fietsroute, bewegwijzerd met zeshoekige bordjes. De startplaats is de Grote Markt van Diksmuide. De route loopt van Diksmuide, Pervijze, Booitshoeke, Schoorbakke, Stuivekenskerke, Tervate, Keiem en Vladslo terug naar Diksmuide. IJzer 14-18 volgt het spoor van het front en van de engelen van Pervijze, de verpleegsters Elsie Knocker en Mairi Chisholm. Ook Belgische militaire begraafplaatsen komen aan bod. Net als het Deutscher Soldatenfriedhof in Vladslo waar het Treurend ouderpaar van Käthe Kollwitz staat. Het is een van de mooiste en meest ontroerende dodenmonumenten uit WO I.

AFSTAND: 37 km INFO: shop.westtoer.be

AFSTAND: 41 km INFO: shop.westtoer.be de w est

de westhoek

Aller-Retour

FIETSROUTE 14-18 - CYCLE ROUTE 14-18 ITINÉRAIRE CYCLIS TE 14-18 - FAHRRA DROUTE 14-18

ITINÉ

IJzer 1

hoek

4-18

FIETS ROUT RAIRE E CYCLIST 14-18 - CYCL E ROUT E 14-18 E 14-18 - FAHR RADR OUTE 14-18

41 km

37 km

De routefolders met kaart zijn te koop bij Toerisme Diksmuide of online via shop.westtoer.be.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 52

8/03/16 11:52

53

> ZA 23.04 – ZA 24.09.2016

Fietsen huren?

Fietstocht Fietsrijk-vrouwenrijk

Fietsen Catrysse

Zes zaterdagen lang kan je meerijden tijdens de begeleide fietstocht Fietsrijk-vrouwenrijk. De tocht is 33 kilometer lang en vertrekt aan de dienst toerisme op de Grote Markt van Diksmuide. De route gaat langs de plaatsen waar Mietje Deboeuf en Madame Tack actief waren. Na Oudekapelle en Nieuwkapelle gaat het richting Pervijze. In het dorp werkten twee Britse verpleegsters in een hulppost: Mairi Chisholm en Elsie Knocker. Onderweg word je getrakteerd op een streekspecialiteit. Inschrijven is aangeraden. Ontdek alle data in de kalender op pagina 87.

Kaaskerkestraat, 8600 Diksmuide +32 (0)51 50 46 70 info@fietsencatrysse.be www.fietsencatrysse.be

INFO: Toerisme Diksmuide +32 (0)51 79 30 50 toerisme.diksmuide.be

’t Buitenbeentje vzw Vaartstraat 1, 8600 Diksmuide +32 (0)495 57 62 47 info@buitenbeentje.be www.buitenbeentje.be

Fietsen Versyck Koning Albertstraat 49, 8600 Diksmuide +32(0)51 50 20 16 info@fietsen-versyck.be

> DOORLOPEND

Thematische fietsroutes De ZIJkant van de oorlog Op basis van het herwerkte knooppuntennetwerk fiets je in het spoor van enkele iconische dames uit WOI.

AFSTAND: 33 of 47 km INFO: Toerisme Diksmuide +32 (0)51 79 30 50 toerisme.diksmuide.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 53

8/03/16 11:52

De Panne KONINGIN ELISABETH

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 54

8/03/16 11:52

EXPO KONINGIN ELISABETH ZATERDAG 9 APRIL 2016 - ZONDAG 8 JANUARI 2017 CULTUURHUIS DE SCHARBIELLIE - DE PANNE

Cultuurhuis De Scharbiellie Kasteelstraat 34, 8660 De Panne +32 (0)58 42 97 53 cultuur@depanne.be www.depanne.be

Openingsuren Dinsdag tot zondag: 14 - 18u

Gesloten Maandag en feestdagen.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 55

De Scharbiellie In het cultuurhuis De Scharbiellie ontdek je het permanente museum rond de oceanische kunstverzameling van ere-notaris Paul Simpelaere (1906-2006). De gemeente De Panne heeft deze fascinerende collectie voor een lange tijd in bruikleen. De unieke verzameling is van Europees belang, zowel op wetenschappelijk, cultuurhistorisch, antropologisch, etnisch als educatief vlak. Het museum heeft ook aandacht voor koning Leopold III. De koning en ere-notaris Paul Simpelaere namen in 1973 samen deel aan de eerste expeditie naar Irian Jaya, westelijk Nieuw-Guinea. De reis past in het kader van het Leopold III-fonds voor Natuuronderzoek en Natuurbehoud. In het cultuurhuis De Scharbiellie vinden geregeld tijdelijke tentoonstellingen en culturele evenementen plaats.

8/03/16 11:52

56 KONINGIN ELISABETH

Koningin-verpleegster

WIE IS ELISABETH Naam: Elisabeth Gabriëlle Valérie Marie Wittelsbach Geboren: 25 juli 1876, Possenhofen, Opper-Beieren Getrouwd: 2 oktober 1900 met kroonprins Albert van België Kinderen: Leopold (°1901) de latere koning Leopold III, Karel (°1903) prinsregent na WO II en Marie-José (°1906) Opvallend: Koningin van België vanaf december 1909 Overleden: 23 november 1965, Brussel

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 56

Elisabeth is een Duitse hertogin uit Beieren.

Ze ontmoet prins Albert voor het eerst in april 1900 tijdens een diner naar aanleiding van de Wereldtentoonstelling in Parijs. Zes maanden later zijn de twee getrouwd. Het feest vindt in oktober 1900 plaats in München. Elisabeth is een vrijgevochten vrouw. Ze beoefent verschillende sporten, gaat alleen op reis en boetseert op latere leeftijd. Tijdens de Eerste Wereldoorlog wint ze populariteit. Zowel bij de soldaten, de bevolking, als de Belgische vluchtelingen in het buitenland. Het feit dat ze Duits is, blijkt niemand te deren. Behalve de Fransen, die hebben twijfels. Tijdens de oorlog bezoekt de koningin geregeld het Rode Kruishospitaal L’Océan in De Panne. Al vlug ontstaat de mythe van de koningin-verpleegster. Elisabeth is echter nooit verpleegster geweest. Elisabeth bekommert zich wel om het lot van de kinderen in onbezet gebied. Ook haar interesse in kunsten en kunstenaars is groot. Het meest bekend is de Koningin Elisabethwedstrijd. Ze overlijdt op haar 89ste.

Koningin van alle Belgen Vrijgevochten voor kunst en cultuur Elisabeth Gabriele Valérie Marie van Wittelsbach wordt geboren op 25 juli 1878 in het kasteel van Possenhofen in Opper-Beieren.

Zij trouwt op 2 oktober 1900 met kroonprins Albert van België in München. Door de dood van zijn oudere broer Boudewijn in 1891, wordt Albert onverwacht de eerste troonopvolger. De kroonprins is dan 25 jaar oud. Eén van

8/03/16 11:52

57 de getuigen tijdens hun huwelijk is prins Rupprecht van Beieren. Vanaf 1916 is hij Generalfeldmarschall van de Duitse troepen in Vlaanderen. Rupprecht wordt door zijn huwelijk met Elisabeths zus meteen ook haar schoonbroer.

In 1901 schenkt Elisabeth het leven aan een eerste zoon: Leopold. In 1903 volgt een tweede kind: Karel. Drie jaar later volgt Marie-José.

Op 17 december 1909 overlijdt koning Leopold II. Op 23 december is er een nieuw koningspaar: koning Albert I en koningin Elisabeth.

Koning Albert is introvert en pessimistisch.

Elisabeth is het tegenovergestelde, ook al heeft ze geen goede gezondheid. Haar keel en longen spelen haar parten. Daarom gaat ze vaak kuren in Frankrijk, Zwitserland, Italië en Duitsland of bezoekt ze haar familie. Ze houdt niet van het lastige protocol in Brussel en ontvlucht geregeld het paleis. Het is een vrijgevochten vrouw die doet wat ze wil. En de koning is niet altijd op de hoogte. Ze is sportief, rijdt te paard, zwemt, schaatst, skiet en schuwt het gevaar niet. Ze reist zonder de koning, houdt van kunst, cultuur en vooral muziek. Zo speelt ze geregeld viool, alleen of met andere

Officieel bezoek van het koningspaar aan Parijs: 13-14 juli 1910.

Elisabeth aan de arm van de Franse president Fallières

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 57

muzikanten. Elisabeth heeft veel hobby’s: ze is fervente fotografe en maakt beelden in klei.

Geregeld ontvangt ze allerlei kunstenaars en wetenschappers. Ze gaat op bezoek in de ateliers van James Ensor, Emile Claus en Eugène Laermans.

De koningin bevalt in Sinte-Flora, bij De Moeren, van een doodgeboren kind. Haar dochter Marie-José, de latere koningin van Italië, schrijft hierover dat haar moeder op 23 september 1917 in bed moest blijven: “De slechte staat van de Vlaamse wegen ontnam ons het verwachte broertje. Mij werd enkel verteld dat mijn moeder ziek was. Ik was elf, maar geloofde nog altijd dat kinderen in kolen werden geboren.”

En français Emile Verhaeren, een bekende Vlaamse dichter die in het Frans schrijft, noteert eind 1914: “Samen met de koning bent u het mooiste koninklijke koppel ter wereld.” Het is de start van een mythe, want in realiteit is het huwelijk niet zo harmonieus. Sommigen bestempelen haar als autoritair, eigenwijs en impulsief, dynamisch, wilskrachtig, zelfverzekerd, onvermoeibaar en optimistisch. Duits is haar moedertaal.

Ze leert Frans en Engels. Hoewel ze lessen volgt, blijft het Nederlands beperkt. Waarschijnlijk interesseert het haar niet. Aan alle hoven wordt Frans gesproken, van Nederland tot in Rusland. Ook in België is Frans de taal van de hogere klasse. Zelfs voor Vlamingen.

Elisabeth heeft een grote invloed op Albert.

De dag voor zijn eedaflegging twijfelt Albert of hij wel koning wil worden. Elisabeth overtuigt hem en krijgt steun van Jules Ingenbleek, de secretaris van de koning. Politiek houdt ze zich afzijdig. Maar dat betekent niet dat ze geen

8/03/16 11:52

58 uitgesproken mening heeft. “De ministers zijn echte mosselen. Ze denken alleen aan hun eigen vertrek. Ze gaan naar Le Havre”, schrijft ze op 11 oktober 1914 in haar dagboek.

Een laatste stukje vrij België De koninklijke villa’s Als kroonprins komt Albert met zijn gezin vaak naar De Panne. Tijdens hun vakanties verblijven ze in de villa’s Les Obélias en Les Edelweiss. Niets doet vermoeden dat De Panne enkele jaren later hun gedwongen woonplaats wordt.

Op 4 augustus vallen Duitse troepen als een pletwals België binnen. Na de val van Antwerpen op 10 oktober 1914 is de koning pessimistisch over de afloop van de oorlog. Hij denkt aan capituleren. Majoor Emile Galet, zijn militaire raadgever en officier d’ordonnance du Roi of ordonnansofficier, deelt die mening. Het zijn opnieuw de koningin en secretaris Ingenbleek die de koning overtuigen om niet op te geven en richting zee te trekken. De Belgische regering wijkt uit naar Sainte-Adresse bij Le Havre.

Maar Albert I wil het laatste stukje vrij België niet opgeven. De koning en de koningin nemen in het najaar 1914 hun intrek in De Panne.

Vier woningen van welstellende families vormen samen de koninklijke verblijven. Van oost naar west zijn dit de villa’s Bortier, de Terschueren, Saint-Joseph en Maskens. Het koningspaar verblijft in Villa Maskens-Calmeyn bij het strand. Het huis is vrij klein. Er is weinig plaats voor gasten en personeel. Het verblijf is er niet altijd aangenaam en de koningin is gescheiden van haar kinderen die in Engeland verblijven.

Het is er ook niet altijd veilig. Geregeld wordt De Panne beschoten of vallen er bommen.

Kuren en reizen

Villa Les Obélias en Les Edelweiss

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 58

De koningin reist tijdens de oorlog heel wat af.

Ze gaat een tiental keer naar Groot-Brittannië – meestal om haar kinderen te bezoeken –, verblijft tweemaal in Italië, in Firenze zelfs een maand en is ook enkele keren in Parijs. Het Franse Hardelot doet ze vijftien keer aan. Ze deelt er met Albert een kleine vakantiewoning.

Het grote publiek is niet op de hoogte van haar reizen. De vrees bestaat dat de bevolking dit in penibele oorlogstijd niet zou aanvaarden.

Maar haar gezondheid is niet zo best. Begin 1918 moet ze zelfs een tweetal maanden kuren aan de Middellandse Zee.

8/03/16 11:52

59

Rond kerstmis 1914 verschijnt King Albert’s Book.

Het boek bevat 238 bijdragen van bekende politici, schrijvers, componisten, actrices, filosofen en kunstenaars uit de hele wereld. Het opzet is duidelijk: het fonds spijzen voor hulp aan vluchtelingen en behoeftigen. Een extra bedoeling is vreedzame gevoelens in Groot-Brittannië en Frankrijk de kop indrukken: de strijd is rechtvaardig. De Vlaamsgezinde vluchtelingen in Nederland zijn niet opgezet met het huldeboek.

Het is franskiljons en eenzijdig. Er komt geen enkele Vlaming in voor. Als reactie plannen ze een huldeboek over koningin Elisabeth. Dat lukt niet, maar in juli 1915 is er een Elisabethnummer van het blad De Vlaamse Stem. De koningin wordt er omschreven als moeder van het volk, zalige engel van de liefde, Heilige Elisabeth van België en het levende hart van het gekruisigde België.

De Koninklijke villa’s

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 59

Tijdens de oorlog is Villa Maskens het centrum van het land. Veel prominenten komen er op bezoek: koning Georges V van Engeland, de Franse president Poincaré, koning Victor Emanuel III van Italië, prins George van Servië, generaal Foch, veldmaarschalk French, generaal Haig, schout-bij-nacht Ronarc’h en heel wat binnen- en buitenlandse kunstenaars.

De koninklijke familie, Villa Maskens, 1917 (v.l.n.r.): Elisabeth, Leopold, Marie-José, Albert en Karel. Een van de weinige foto’s waarop ook koningin Elisabeth staat. Meestal is zij de fotografe van dienst In Villa de Terschueren geeft Camille Noterdaeme, een plaatselijke onderwijzer, vanaf mei 1915 dagelijks een uur les Nederlands aan de koningin. Af en toe vergezeld van haar drie kinderen, al verblijven ze meestal in Engeland.

Leopold studeert in Eton, Karel in Winchester en Marie-José loopt school in Brentwood. De schoolvakanties spenderen ze in De Panne.

Vlot Nederlands praten, zit er voor de koningin nooit in. Ook al volgt ze ook in de jaren twintig en dertig af en toe lessen Nederlands.

8/03/16 11:52

60 In Villa de Terschueren verblijven hogere officieren. Bij bezoek doet de woning dienst als gastenverblijf. In Villa Saint-Joseph houden Portugese nonnen op verzoek van de koningin een schooltje voor wezen. En ten slotte is er de villa, zeg maar paviljoen, Bortier: een opslagplaats voor voorraden. De koningin slaat er voedsel uit Engeland op voor liefdadigheidswerk.

Elisabeth heeft een uitgebreide kennissenkring en dito adressenboekje. Zo gaat ze bij Madame Tack op bezoek, de moeder van de loopgraven. Ontdek het verhaal van Madame Tack op pagina 45.

L’Océan Halfweg oktober 1914 verblijven meer dan tienduizend gewonde soldaten in Oostende.

Koningin Elisabeth en dokter Depage ijveren voor een groot hospitaal in de buurt van de koninklijke verblijven in De Panne. Dokter Depage ondervindt tegenstand bij de hogere legerleiding. Vooral het hoofd van de Service de Santé, inspecteur-generaal Léopold Mélis, ligt dwars. De legerleiding vindt een hospitaal op amper twaalf kilometer van het front te dichtbij.

Maar Depage zet door en met de onvoorwaardelijke steun van de koningin krijgt hij zijn zin.

Het Hôtel L’Océan in De Panne, een zomervakantiehotel uit 1904, staat ter beschikking van het Rode Kruis. Het hotel telt vier verdiepingen en honderd bedden. Op 20 december 1914 komen de eerste gewonden aan en wordt de capaciteit opgetrokken tot tweehonderd bedden.

Eind 1918 staan er 1.800 bedden.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 60

Het hospitaal verzorgt gedurende de oorlog 24.000 militairen, hoofdzakelijk Belgen. De koningin komt er graag op bezoek. Elisabeth heeft er contact met dokters, verplegend personeel en patiënten. In februari 1916 volgt ze zelfs een cursus verpleegkunde. Haar activiteiten als verpleegster blijven miniem. Ze weigert een verpleegsterskapje te dragen. Zo toont ze dat ze geen ervaren verpleegster is, ook uit respect voor de echte verpleegsters. Elisabeth helpt af en toe bij het verbinden van gewonden, maar spreekt de soldaten vooral moed in.

De Nederlandse oorlogscorrespondent Izak Samson is toevallig aanwezig bij een koninklijk bezoek. Hij schrijft op 11 maart 1915: “Zo schreed ze van het ene bed naar het andere.

Lijders, die de meest pijnlijke wonden hadden, leefden op wanneer de koningin hen toesprak.

Een vriendelijke blik uit haar zacht stralende ogen wekte hen op uit halve verdoving en deed hen woorden vinden om haar vragen te beantwoorden. Zo nu en dan, wanneer de koningin bij jongelingen kwam van achttien en negentien jaar, streek zij liefkozend over het hoofd of de hand van de lijder, en dan verhelderde een glimlach hun gelaat.”

Rode Kruis Hospitaal L’Océan

8/03/16 11:52

61 Hoog bezoek Koningin Elisabeth verveelt zich niet in De Panne. Bijna dagelijks maakt ze ’s morgens een ritje te paard. Ze ziet er niet tegen op om over heggen en hagen te springen. Ze maakt

IJzer. Zo heet het schaap dat koningin Elisabeth op 25 juli 1916 cadeau krijgt voor haar veertigste verjaardag. Het geschenk van de koning wordt het troeteldier van de tienjarige prinses Marie-José. Op een dag loopt het schaap het bureau van Albert binnen. IJzer eet tot de konings verrassing een officieel telegram op.

Koningin met fototoestel in de hand, ergens rondlopend in De Panne tijdens de oorlog veel foto’s van bezoekers, Villa Maskens en van het front. De koningin besteedde voor de oorlog niet veel aandacht aan haar kinderen. Tijdens de oorlog wordt dit nog minder, want Leopold, Karel en Marie-José zitten op school in Engeland. Ze schrijft hen wel geregeld brieven en gaat er nu en dan op bezoek.

Elisabeth ontvangt heel wat gasten: violist en koninklijke vioolleraar Eugène Ysaÿe, dichter Emile Verhaeren, schilder Emile Claus, componist Camille Saint-Saëns, sterrenkundige Charles Lagrange, medicus Henri Widmer, schrijver-wereldreiziger Pierre Loti en nog vele anderen. Het koningspaar verblijft van augustus 1917 tot eind juli 1918 in kasteelhoeve Sinte-Flora in De Moeren. De Panne en omstreken zijn dan even Britse zone. Ze blijven De Panne bezoeken.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 61

Violist Eugène Ysaÿe speelt in de duinen bij de koninklijke villa, 22 juni 1916

8/03/16 11:52

62 Een hart voor kinderen De koningin trekt zich het lot van de kinderen in de frontstreek erg aan. Ze werkt samen met een Zwitserse arts en zijn echtgenote om Belgische kinderen onder te brengen bij Zwitserse families. Honderden kinderen uit de frontstreek worden zo gezonder, krijgen betere voeding en een betere opvoeding. Elisabeth richt ook twee scholen in voor kinderen die nog in de frontstreek verblijven. Zo zijn er Les Ecoles de sa Majesté la Reine in Vinkem-Wulveringem: Le Jardin Marie-José voor kinderen tussen drie en acht 8 jaar, en Le Refuge Charles-Théodore, een gemengde school voor kinderen tussen acht en veertien. De koningin krijgt uiteraard hulp, maar is de enthousiaste bezielster. Ze maakt het onmogelijke mogelijk en krijgt altijd het broodnodige geld bijeen.

Koningin Elisabeth overhandigt in december 1917 de Elisabeth Medaille aan de Britse verpleegsters Elsie en Mairi. De medaille is een ereteken voor uitzonderlijke diensten. Vanaf pagina 36 ontdek je het volledige verhaal van Elsie en Mairi.

vereist de gezondheidstoestand van de koningin een langer verblijf aan zee. Maar ook de vernielingen aan het paleis in Laken zijn een mogelijke reden. Na de oorlog neemt het koningspaar opnieuw hun vertrouwde plaats in.

Op 17 oktober 1918 bezoeken Albert en Elisabeth het pas bevrijde Oostende vanuit Duinkerke met een Britse snelboot.

De Britse viceadmiraal Roger Keyes stelt het vaartuig ter beschikking. Het verrassende bezoek aan de badstad is een groot succes.

De terugkeer ’s avonds iets minder. De speedboot heeft motorpech en dobbert doelloos in volle zee. Het koningspaar is in oorlogstijd en midden in de nacht verdwaald. Na enkele benarde uren brengt een Britse torpedoboot redding.

Comtesse de Réthy: koningin van de vermomming

Wapenstilstand

Eigenzinnig en geheimzinnig

Van 24 oktober tot 21 november 1918 verblijft het koningspaar in het kasteel van Loppem.

De koning doet samen met Elisabeth op 25 oktober 1918 zijn Blijde Intocht in Brugge. Twee weken later is de wapenstilstand officieel. Koningin Elisabeth woont nog tot februari 1919 in Villa Maskens in De Panne. Vermoedelijk

De koningin leidt na de oorlog een zelfstandig leven. Albert weet niet altijd wat ze doet en waar ze is. Begin 1932 is ze ergens in het buitenland. Albert schrijft haar op 3 februari 1932 een brief: “Ik hoop weldra een woordje te ontvangen met nieuws over je gezondheid, over wat je doet en misschien iets over je plannen.”

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 62

8/03/16 11:52

63 Er zijn tijdens en na de oorlog zelfs geruchten over vreemdgaan, van zowel de koning als van de koningin. Bewijzen blijven uit. De koningin neemt opnieuw voorzichtig contact op met haar familie in Beieren. Er zijn brieven en ontmoetingen. In het grootste geheim. Want na de oorlog is alles wat Duits is delicaat.

Reizen en cultuur Albert en Elisabeth reizen in het najaar van 1919 naar de Verenigde Staten. Een ware triomftocht. De koning dankt met het bezoek de VS voor hun steun aan België en deelname aan de oorlog. Elisabeth houdt er geen rekening met het protocol of met het geplande reisprogramma. Ze brengt onder meer een bezoek aan Broadway, enkel met twee anonieme lijfwachten aan haar zijde. Om hun zilveren huwelijksjubileum te vieren bezoekt het koningspaar Egypte. In 1925 gaat het richting Indië. Drie jaar later zijn ze in Belgisch Congo en in 1930 staat opnieuw Egypte op de kalender. Soms gaat de koningin alleen en incognito op reis. Ze gebruikt het pseudoniem Comtesse de Réthy. In Brussel, Parijs, Nice, Genève en Londen woont Elisabeth concerten en toneelstukken bij. In het Brusselse paleis of in Laken organiseert ze zelf concerten. Ze stimuleert aanstormend jong talent.

Einstein In 1927 vindt in Brussel de vijfde Conseil Solvay plaats. Het is een fysicaconferentie voor topgeleerden. Thema is de kwantummechanica. Albert Einstein en Elisabeth ontmoeten elkaar voor het eerst tijdens de receptie in het paleis van Laken. Het is het begin van een hechte vriendschap. De fysicus wordt een vaste bezoeker. Ze spelen samen viool, discussiëren over muziek en tal van onderwerpen. Ze schrijven elkaar brieven, waarbij de koningin

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 63

Schilder Alfons Blomme en Elisabeth, 1959 bij opening expo werken Blomme. Koningin staat stil bij portret van Albert Einstein Einstein in het begin aanspreekt met Beste Heer Einstein en later Beste vriend. Elisabeth en Einstein blijven elkaar schrijven tot aan zijn dood in 1955.

De koning is dood, leve de Koning De jaren verglijden tot in 1934 alles anders wordt. Koning Albert heeft na de oorlog opnieuw grote interesse voor de wetenschappen.

Hij pikt eveneens zijn oude hobby op: alpinisme. Hoewel hij een geoefend bergbeklimmer is, verongelukt hij op 17 februari 1934 in Marche-les-Dames. Een val is hem fataal. Hij is net geen 59 jaar. Over de onverwachte dood van koning Albert doen nogal wat verhalen de ronde. In binnen- en buitenland wordt moord of zelfmoord geopperd – de koning zou kanker hebben. Complottheorieën steken de kop op: een populaire koning en goede alpinist die bij een eenvoudige beklimming om het leven komt, is voor een deel van het grote publiek onaanvaardbaar. Zelfs vandaag zijn er landgenoten die twijfelen aan de juiste toedracht van zijn dood.

8/03/16 11:52

64 Op het toneel Na de dood van haar echtgenoot verdwijnt Elisabeth op de achtergrond. Leopold III en zijn vrouw, de zeer populaire koningin Astrid, zijn nu aan zet. Het is trouwens deels aan Elisabeth te danken dat Leopold in 1926 de Zweedse prinses Astrid huwt. Intussen leest Elisabeth boeken over astrologie. Ze heeft interesse voor de hindoefilosofie en doet aan yoga. In 1937 bezoekt ze Sigmund Freud.

Ook de psychoanalyse laat haar niet onbetuigd. Haar activiteiten zijn gelijkaardig als voor de dood van koning Albert. Bij officiële plechtigheden en ceremonies houdt ze zich op de achtergrond. Tot de dood van Astrid.

Astrid sterft in augustus 1935 bij een verkeersongeval in het Zwitserse Küssnacht.

Elisabeth neemt de rol van moeder en koningin op zich. Af en toe ontfermt ze zich over de kleinkinderen. Muziek blijft haar passie.

Ze zet zich in voor viool- en pianowedstrijden. Ze steunt ook de Muziekkapel Koningin Elisabeth die vanaf 1939 Belgische muzikale talenten opleidt.

Hagel en onweer In 1940 herhaalt de geschiedenis zich. Het is opnieuw oorlog. De kinderen van koning Leopold worden in veiligheid gebracht. Eerst in Normandië, later in Spanje. In mei 1940 trekt Elisabeth naar de vertrouwde Villa Maskens in De Panne. En opnieuw bekommert ze zich over vluchtelingen en gewonde soldaten.

Elisabeth blijft in bezet België. De Duitse heersers beperken haar bewegingsvrijheid amper.

Waarschijnlijk omdat ze een Beierse van hoge adel is en familie van de vroegere koning van Beieren. Maar Beiers of niet: Elisabeth is tegen de Duitse inval en is anti-Duits, of beter anti-nazi. Tijdens de oorlog luistert ze naar de uitzendingen van Radio London. In juli 1941

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 64

schrijft ze aan Albert Einstein: “Na regen volgt zonneschijn. Voorlopig is er vooral hagel en onweer.”

Tijdens WO II verblijft Elisabeth vooral in Villa Les Palmiers in het park van Laken. Ze rijdt met een kleine Fiat in de buurt rond. Ze gaat ook af en toe op reis, meestal naar Frankrijk met toelating van de bezetter. De Duitse Adjutant des Führers bei S.M. dem König der Belgier is een zekere kolonel Werner Kiewitz.

Hij komt geregeld in contact met Elisabeth en voert kleine opdrachten voor haar uit. Zoals zeldzame klei bestellen. “Ze bezorgde ons meer last dan het hele Belgisch verzet samen.

Ze eiste voortdurend onvindbare dingen”, vertelt hij na de oorlog spottend.

Rustige oorlogsjaren De oorlogsjaren zijn een kalme periode in het leven van de koningin. Ze leest veel, speelt viool en beeldhouwt. Ze maakt wandelingen in het park van Laken en bezoekt incognito de Brusselse binnenstad. Begin september 1944 bereiken de eerste Britse soldaten Brussel.

Haar zoon Karel wordt regent, maar de verstandhouding met haar zoon is zoek. Elisa-

Bezoek van Elisabeth aan Sovjet-Unie, 1958

8/03/16 11:52

65 beth zoekt zonder succes verzoening. Ze blijft de kunsten en wetenschap ondersteunen. De vioolwedstrijd die ze in 1937 inricht, krijgt de naam van haar overleden vioolleraar Eugène Ysaÿe. Vanaf 1951 wordt dit de Koningin Elisabethwedstrijd en is ook piano een onderdeel van het concours.

De rode dame Tijdens de Koningskwestie steunt Elisabeth haar zoon koning Leopold. Al kan en mag ze het niet altijd laten blijken. Het land is te veel verdeeld in voor- en tegenstanders. Leopold treedt in 1950 af en koning Boudewijn neemt zijn plaats in. De komst van Boudewijn betekent een stap terug voor Elisabeth. Ze neemt haar intrek in het kasteel van Stuyvenberg.

Haar interesse in alternatieve levenskunst groeit enkel. Vanaf de vijftiger jaren doet ze dagelijks yogaoefeningen. Ze staat meer dan vijf minuten op haar hoofd. Verder schrijft en ontmoet ze heel wat bekenden. Albert Einstein, maar ook cellist Pablo Casals, politicus Camille Huysmans en filosoof-schrijver Albert Camus. Vooral arts-filosoof-musicus Albert Schweitzer wordt een goede vriend. Ze leert hem kennen in 1951 wanneer hij in zijn parochiekerk van Gunsbach in de Elzas het orgel bespeelt.

Het reizen houdt Elisabeth jong. Ook richting het Oostblok. Haar voorliefde voor de politieke linkerzijde stopt ze niet onder stoelen of banken. In 1944 volgt ze zelfs Russische les en krijgt ze de bijnaam de Rode Koningin. De Belgische beleidmakers zoals Paul Henri Spaak en zelfs koning Boudewijn, zijn niet altijd gelukkig met haar bestemmingen. In 1958 gaat ze naar Belgisch Congo. Ze bezoekt er scholen, weeshuizen en ziekenhuizen. De Congolese bevolking is onder de indruk. Na de onafhan-

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 65

In 1959 trekt Elisabeth naar Israël en Joegoslavië. Zeer tegen de zin van Paul Henri Spaak, op dat moment secretaris van de NAVO. Elisabeth trekt er zich niets van aan. Ze stuurt Spaak telkens een vakantiekaartje, misschien wel ondertekend: “Met de beste groeten, Elisabeth.” In 1961 probeert Spaak het nog een keer. Hij schrijft aan Elisabeth: “Het is mijn taak u te informeren dat onze bondgenoten dit initiatief niet op prijs zullen stellen.” Elisabeth antwoordt: ‘Mijnheer de Minister, ik heb uw argumenten goed begrepen, maar ik ga naar China.” Ook Felix van Bourbon-Parma, de prins van Luxemburg die woont in het kasteel van Fischbach, probeert Elisabeth op andere gedachten te brengen. Hij stuurt haar rode rozen met de boodschap “Vanwege de voorzitter van de anticommunisten van Fischbach”.

Elisabeth kan er hartelijk om lachen.

kelijkheid van Congo verdwijnen alle straatnaamborden die verwijzen naar de koloniale tijd. De straatborden die Elisabeth vermelden, blijven overeind.

Intussen krijgt de Internationale Muziekwedstrijd Koningin Elisabeth steeds meer aanzien en internationale prestige. De oude koningin is bij velen geliefd, maar niet bij iedereen. De meerderheid van de pers is niet te spreken over haar reizen naar het Oostblok. Ook in de hoogste kringen klinkt er gemor. Sommigen

8/03/16 11:52

66 noemen haar de Zottin van Stuyvenberg. Ze blijft boetseren en viool spelen.

Haar geest is lucide als ze in 1963 in een rolstoel zit. Haar wilskracht is intact. In november 1965 krijgt ze een hartaanval. Een tweede wordt haar fataal. Ze overlijdt op 23 november in het kasteel van Stuyvenberg in Laken. Ze

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 66

is bijna negentig jaar oud. Het weekblad Pan schrijft op 1 december 1965 over de derde koningin van België: “Over de andere koninginnen zijn we vlug uitverteld, omdat er in het algemeen ook niet veel over te zeggen valt.

Maar Elisabeth behoort niet tot dit alledaagse prinselijke kringetje.”

8/03/16 11:52

67

BEZOEKEN De koninklijke kapel

Ontspanning bij Emile Verhaeren

Kapel paters Oblaten

Feestzaal Emile Verhaeren van hospitaal L’Océan

In het begin van de twintigste eeuw vestigen de paters Oblaten zich in De Panne. Hun kapel is klaar in 1909. Albert en Elisabeth wonen geregeld de erediensten van de missionarissen bij. Prinses Marie-José bereidt er haar vormsel voor. Koningin Elisabeth is niet zo vroom, maar ze voldoet aan de formele verplichtingen van het ambt, zoals dat heet. Haar hofdame, Marie van den Steen de Jehay schrijft in haar oorlogsdagboek: “Haar godsdienstige opvattingen zijn helemaal niet strikt.” In 1924 benoemt de koning de kapel van de paters Oblaten tot Koninklijke Kapel.

De feestzaal van Emile Verhaeren is tijdens WO I de ontspanningsruimte van het Rode Kruishospitaal L’ Océan. Gewonden genieten er van concerten, film- en theatervoorstellingen. De zaal opent op 5 januari 1917 en biedt plaats aan duizend bezoekers. Emile Verhaeren is dichter en vriend van het koningspaar.

Hij bezoekt de koning en koningin in hun Villa Maskens. Vooral koningin Elisabeth bewondert hem. De dichter verongelukt bij een treinongeval in Frankrijk in 1916. In Rouen woont koningin Elisabeth de begrafenis bij.

Kapel van de paters Oblaten

Feestzaal Emile Verhaeren

Kapellelaan 3, 8660 De Panne

Hoek Nieuwpoortlaan, Leopold II-laan en Meeuwenlaan, 8660 De Panne

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 67

8/03/16 11:52

68

De restanten van L’Océan Het koningspaar heeft een bijzondere band met dichter en schrijver Emile Verhaeren.

Ze kennen elkaar sinds 1906.

Verhaeren stelt zich onafhankelijk op tegenover de Franse literatuur. De koning is de idee van de Belgische identiteit helemaal genegen. Elisabeth heeft meer oog voor de literaire kwaliteiten. Op 4 augustus 1914, de dag van de Duitse inval, bezoekt Verhaeren de koning in het paleis.

De dichter begroet Albert I en omhelst hem spontaan. De koning schrijft hem op 13 augustus 1914 een dankbrief. Al in november 1914 bezoekt Verhaeren het koninklijk koppel in De Panne. Hij wordt er als een vriend ontvangen. Begin augustus 1915 is hij er opnieuw. Hij maakt met de koningin een lange wandeling langs het strand naar Koksijde. Op de terugweg worden ze verrast door een stortbui. Ze schuilen even onder het zeil van een gestrande boot, maar zijn toch doorweekt. Verhaeren heeft geen andere kleren en leent een overjas van een bode en een regenjas van de koning.

Het zou zijn laatste bezoek zijn. Hij sterft na een banaal treinongeval in het station van Rouen op 27 november 1916. De koningin woont zijn begrafenis bij en blijft contact houden met zijn weduwe Marthe.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 68

Villa Belle-Vue Van het ooit roemrijke hotel en hospitaal L’Océan blijft vandaag enkel Belle-Vue over.

Tijdens de oorlog werden er patiënten met besmettelijke ziektes verzorgd. Het gebouw staat op afstand van de andere hospitaalgebouwen.

Belle-Vue Koninginnelaan 34, 8660 De Panne

8/03/16 11:52

69

Op visite bij dokter Depage Hij is geen onbekende aan het hof. In 1909 is hij een van de artsen aan de operatietafel van de doodzieke koning Leopold II. In het voorjaar van 1914 verzorgt hij koning Albert na een val van zijn paard. Als oorlogschirurg doet Depage praktijkervaring op tijdens de Eerste Balkanoorlog (1912-1913). Hij leert er het belang van verzorging dicht bij het front.

Hoe sneller de eerste zorgen, hoe hoger de kansen van gewonde soldaten.

Villa Sans Soucis Villa Sans Soucis is tijdens WO I eigendom van van Antoine Depage, chef van het Rode Kruishospitaal L’Océan. Hij is hoogleraar en chirurg.

Depage wordt in Brussel geboren in 1862.

Hij studeert geneeskunde aan de universiteit van Brussel en specialiseert zich in de heelkunde aan de universiteit van Leipzig, Wenen en Praag. Hij richt in 1907 een verpleegsters school op onder leiding van de bekende Edith Cavell.

Depage houdt van muziek en is een zeer autoritair man. Hij schrikt er niet voor terug om zijn medewerkers uit te kafferen. In 1915 verdrinkt zijn vrouw Marie bij de scheepsramp van de Lusitania.

Het schip was op terugweg van de Verenigde Staten. Zijn vrouw zamelde er geld in voor het hospitaal L’Océan. Antoine Depage zelf overlijdt in 1925 onverwacht in Den Haag.

Villa Sans Soucis Zeedijk 86, 8660 De Panne

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 69

8/03/16 11:52

70

WAT TE DOEN IN DE PANNE Evenementen > ZA 02.07 – ZO 02.10.2016

> ZO 03.07 – ZO 21.08.2016

Expo Flirten met Mars en Venus.

Oorlog en prostitutie, 1914- 1918

Huiskamerconcerten

In WO I werd prostitutie voor vele vrouwen het enige wapen in een ongelijke strijd om te overleven. Zij waren geen filles du régiment die de legerkonvooien vergezelden, maar meestal alleenstaande vrouwen die hun verantwoordelijkheid voor hun kroost opnamen en daartoe desnoods hun eer veil hadden.

Met deze tentoonstelling wil de gemeente De Panne de schandvlek in de slecht geheelde wonde van de oorlogsprostitutie voor eens en altijd wegsnijden.

WAAR: Villa Le Chalutier, De Panne INFO: Dienst Cultuur De Panne

Laat je verrassen door muzikale huiskamerconcerten. Op een verrassende locatie krijgen vrouwelijke artiesten uit verschillende genres een podium. Vier zondagen lang starten de concerten om 11 uur. Er is telkens plaats voor zestig toeschouwers. Ontdek alle data in de kalender op pagina 87.

TICKETS: (vanaf 1 juni)

Toerisme De Panne +32 (0)58 42 18 18 toerisme.depanne.be INFO: Dienst Cultuur De Panne +32 (0)58 42 97 53 www.depanne.be

+32 (0)58 42 97 53 www.depanne.be of Toerisme De Panne +32 (0)58 42 18 18 toerisme.depanne.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 70

8/03/16 11:52

71

Wandelen > MA 22.08 – ZA 27.08.2016

Theaterwandeling Blanke vlinders

Stap mee met de theaterwandeling Blanke vlinders. De blanke vlinders staan zowel voor verpleegsters, als vrouwen van lichte zeden. De eersten dragen een wit verpleegstersuniform, de anderen maken hun gezicht wit om er aantrekkelijk uit te zien voor de soldaten. Meer symbolisch is de witte vlinder een droom om aan de gruwel van de oorlog te ontsnappen. Als decor dient de pittoreske Dumontwijk. Gerenommeerde acteurs als Andrea Croonenbergs, Kurt Defrancq, Jonas Van Thielen en Onno van Gelder jr. spelen er samen met amateuracteurs en leerlingen uit De Panne. De theaterwandeling start om 19 uur.

Dromen van liefde en vaderland - A. Willette (1915)

WAAR: Dumontwijk, De Panne TICKETS: Toerisme De Panne

+32 (0)58 42 18 18 toerisme.depanne.be INFO: Dienst Cultuur De Panne +32 (0)58 42 97 53 www.depanne.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 71

8/03/16 11:52

72

WAT TE DOEN IN DE PANNE Wandelen en fietsen > DOORLOPEND

Wandel- en fietskaart De Panne en de Eerste Wereldoorlog Een handige en gratis wandel- en fietskaart brengt de belangrijkste gebeurtenissen, oorlogsrelicten en herdenkingsmonumenten van De Panne samen naar aanleiding van honderd jaar Groote Oorlog. Uniek aan deze kaart is de interactiviteit. Combineer de kaart met je smartphone of tablet en de app Layar en beleef een nieuwe ervaring. Met de app komt de omgeving tot leven en ontdek je verrassende informatie.

Fietsen huren?

Arizona Zeedijk 37, 8660 De Panne +32 (0)58 41 16 92 info@arizona-depanne.be

INFO: Dienst Cultuur De Panne

Zeelaan 21, 8660 De Panne +32 (0)58 42 97 53 www.depanne.be of Toerisme De Panne Zeelaan 21, 8660 De Panne +32 (0)58 42 18 18 toerisme.depanne.be of Bibliotheek Lindenlaan 2, 8660 De Panne +32 (0)58 42 97 50 bibliotheek@depanne.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 72

De wandel- en fietskaart is verkrijgbaar bij de dienst Cultuur, Toerisme De Panne en in de bibliotheek.

8/03/16 11:52

73

Met de auto > DOORLOPEND

Toeristische autoroute 14-18 Vrij Vaderland De toeristische autoroute Vrij Vaderland verkent de streek van Veurne, Alveringem, Lo-Reninge, Vleteren en Koksijde. De bewegwijzerde route start officieel in Veurne, maar ook in De Panne pik je makkelijk in.

Via de Veurnestraat en Koksijdeweg gaat het richting Koksijde en Veurne. De route is een lus. Op het einde passeer je de Belgische militaire begraafplaats van Adinkerke in de Heldenweg. Achter de kerk liggen 1.651 Belgische militairen, een Franse soldaat en 67 Britse militairen begraven. In de Kerkstraat, geen twee kilometer verder, bevindt zich de grootste Belgische militaire begraafplaats. In de bosrijke omgeving liggen 3.366 Belgische gesneuvelden uit WO I, samen met slachtoffers uit WO II. Langs de route bevinden zich nog andere getuigen: de militaire begraafplaatsen in Oeren en Westvleteren, de kapelanij van Verschaeve en het cachot in Wulveringem.

de westhoek

VRIJ VADERLAND EEN KONINKRIJK IN ZAKFORMAAT

TOERISTISCHE AUTOROUTE 14-18 veurne - alveringem

92 km

Een begeleidende brochure met routekaart is te koop bij Toerisme De Panne en online via shop.westtoer.be.

AFSTAND: 92 km INFO: shop.westtoer.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 73

8/03/16 11:52

74

Ambassadrices

Jennie Vanlerberghe

Lieve Blancquaert

Joanie de Rijke

Marleen Temmerman

De ZIJkant van de oorlog kan rekenen op uiterst geĂŤngageerde ambassadrices die dit WO I-event een warm hart toedragen: Jennie Vanlerberghe, Lieve Blancquaert en Joanie de Rijke.

Een voor een straffe dames die vanuit hun achtergrond of werkervaring met hedendaagse conflictsituaties in aanraking kwamen. Het woord is aan hen.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 74

8/03/16 11:52

75

Jennie Vanlerberghe Jennie Vanlerberghe was journaliste en vredesactiviste toen ze in 1991 een bezoek bracht aan het toenmalig Joegoslavië. Geraakt door de schrijnende verhalen van vrouwen, richt ze de Belgische tak van Moeders voor Vrede (MvV) op in Ieper. Jennie is tot op vandaag voorzitster van de organisatie. Naast haar sterk engagement in België is ze ook erg geëngageerd in conflictgebieden, zoals Afghanistan. In 2015 kreeg ze de adellijke titel van Barones als erkenning voor haar inzet voor vrouwenrechten. Zowel in eigen land als met Mothers for Peace in Afghanistan. www.mothersforpeace.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 75

8/03/16 11:52

76

Jennie vertelt Zerkjes met namen en datums Munira neemt mijn hand, ik voel haar trillen.

Ik probeer wat dichter bij haar te komen. We staan in Potocari in Screbrenica, Bosnië. Voor een kerkhof. Allemaal witte, puntige zerkjes, honderden met namen van jongens en mannen en datums. De sterfdatum is dezelfde: juli 1995. Ook witte muren staan vol namen gegraveerd. Munira Subasic verloor tijdens het Srebrenica-drama haar man en twee zonen.

Ze is een bewonderenswaardige vrouw, zorgde voor andere treurende vrouwen en ging regelmatig mee naar de VN in New York om op de tafel te slaan. Ze wilde dit drama als volkerenmoord laten erkennen. “Weet je Munira, ik woon in een streek waar meer dan honderd zo’n kerkhoven liggen. Kerkhoven van de Eerste Wereldoorlog. Witte zerkjes met namen van duizenden gesneuvelde soldaten, maar ook enorm veel zerkjes zonder naam. Known unto God staat er op. Er staan geen treurende vrouwen en moeders meer, het is te lang geleden. Honderd jaar. Maar wij willen er staan, wij willen niet vergeten.” We buigen ons hoofd.

Munira kijkt me aan. “Ik kom naar Ieper, ik wil dat zien”, zegt ze.

In 1991 ging ik als journalist bij Roularta voor de allereerste keer naar de Balkan. Slovenië had zich afgescheiden, Kroatië wilde hetzelfde doen. In een ziekenhuis in Vukovar schoten ze de patiënten van hun bed. In Zagreb ontmoette ik een merkwaardige groep vrouwen. Majke za Mir, Moeders voor Vrede. Ze protesteerden: “We hebben geen zonen op de wereld gezet om te moorden of vermoord te worden.” We brachten hun slogan mee naar Ieper. De Belgi-

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 76

sche organisatie Moeders voor Vrede ging van start. Vluchtelingenkampen, verkrachtte vrouwen helpen, werd ons doel.

Mijn boeiende job als journaliste kreeg een nieuwe wending. Doorheen reportages en reizen was er vooral ook het engagement. Dat vertaalde zich onder andere in een aantal geëngageerde monologen en boeken. Balkan, Somalië, Israël/Palestina, Een mens op de vlucht en meest recent Afghanistan. Een land dat ik sinds 2002 jaarlijks twee à drie keer bezoek. Een land dat me de grote schok bezorgde toen ik me realiseerde wat er daar met vrouwenrechten gebeurde. Of liever wat er niet gebeurde. Er waren helemaal geen vrouwenrechten. Als je aan een Afghaanse moeder vraagt hoeveel kinderen ze heeft, antwoordt ze meestal vijf zonen. Over dochters spreken ze niet. Meisjes en vrouwen betekenen toch niks. Deze situatie heeft me enorm veranderd en samen met onze organisatie, Moeders voor Vrede, hebben we gevochten. Weliswaar op een doordachte en diplomatische manier. Ondertussen hebben we al aan meer dan een half miljoen Afghaanse meisjes en vrouwen een toekomst, zekerheid en respect gegeven.

Dat kon allemaal door heel sterke Afghaanse vrouwen die zelfs in dat vreselijke oorlogsgebied hun verantwoordelijkheid blijven nemen.

Niet opgeven. Zo waren er ook tijdens de Eerste Wereldoorlog bijzonder moedige vrouwen.

De heldinnen van Pervijze bijvoorbeeld. De enige vrouwen die na 1915 nog dicht bij het frontgebied werden toegelaten. Ze gaven hoop, bogen zich troostvol boven gekwetste soldaten, redden ontelbare levens. De verpleegsters Elsie Knocker en Mairie Chisholm. Ze verdienen onze aandacht en onze waardering.

8/03/16 11:52

77 Via internationale conferenties proberen we die boodschap van vrouwen in conflictgebieden mee te geven. Wij vrouwen mogen niet langer een andere kant opkijken.

Evenementen > VR 02.09.2016 / 18u / DIKSMUIDE

Nocturne expo’s Käthe Kollwitz 1.9 en 2.0 met lezing van Jennie Vanlerberghe

Vrouw zijn: een lezing van Jennie Vrouwen treuren, worden onderdrukt, worden misbruikt. Niks dan ellende dus? Helemaal niet. Er zijn sterke vrouwen, heel sterke vrouwen. De heldinnen van Pervijze bijvoorbeeld.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren Elsie Knocker en Mairi Chisholm de verpleegsters die in de loopgraven werkten. Op een ingenieuze manier redden ze levens. Ze kregen terecht een standbeeld. Ook vandaag zijn er ontzettend veel heldinnen. In Afghanistan bijvoorbeeld. Er zijn vrouwen die de Taliban negeren, ze komen op straat, zetten zich in voor andere vrouwen. Rechten worden hen niet gegeven, sommige nemen ze. “Het is niet omdat ze ons onder een boerka duwen, dat we onszelf niet zijn. We willen onze rechten kennen, we willen vooruit.” Maar dat hebben de mannen nog niet zo begrepen. Vrouw zijn in Afghanistan. Niet altijd aan te bevelen. Tijdens museumnocturnes in Diksmuide en Veurne brengt Jennie Vanlerberghe de boeiende lezing Vrouw zijn.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 77

Exclusieve preview van de tentoonstellingen Käthe Kollwitz 1.9 en Käthe Kollwitz 2.0 om 18u. In combinatie met de lezing Vrouw zijn van Jennie Vanlerberghe om 20u in Galerie Montanus.5. Op voorhand reserveren is aangeraden. De plaatsen zijn beperkt.

WAAR: Stadhuis en Galerie Montanus.5, Diksmuide PRIJS: 5 euro, drankje inbegrepen.

TICKETS: www.cckruispunt.be INFO: Toerisme Diksmuide +32 (0)51 79 30 50 toerisme.diksmuide.be

> VR 14.10.2016 / 20u / VEURNE

Nocturne expo Marie Curie met lezing van Jennie Vanlerberghe

Bezoek aan de tentoonstelling Marie Curie voorafgegaan door de lezing Vrouw zijn van Jennie Vanlerberghe. Op voorhand reserveren is aangeraden. De plaatsen zijn beperkt.

WAAR: Bezoekerscentrum Vrij Vaderland,

Veurne PRIJS: 5 euro, drankje inbegrepen.

INFO: Toerisme Veurne

+32 (0)58 33 55 31 www.toerisme-veurne.be

8/03/16 11:52

78

Lieve Blancquaert Lieve Blancquaert (째1963) is journaliste, fotografe en televisiemaakster. Haar boeken zijn stuk voor stuk hooggewaardeerd, haar aangrijpende televisiereeksen veel bekeken. Maatschappelijk engagement is een rode draad doorheen het oeuvre van Lieve Blancquaert. Via haar fototoestel zet ze zich af tegen verschillende vormen van onrecht, vooral onrecht dat vrouwen wordt aangedaan. www.lieveblancquaert.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 78

8/03/16 11:52

79

Lieve vertelt Brief voor de liefde Vrijdag om negen uur ga ik hem afgeven. Dat is nog precies 48 uur en 36 minuten. Tot die tijd wil ik hem voeden. Ik wil hem voelen. Ik wil er zijn voor hem. Elke seconde. Elke kreun en elke zucht wil ik horen. Elke plooi in zijn huid wil ik kennen. Ik wil hem kennen voor ik hem vrijdag om negen uur zal afgeven. Ik heb geen keuze. Negen maanden lang heb ik hem in mij laten groeien. Negen maanden heeft hij alles van mij genomen. Ik heb me gevoed met voedsel uit de vuilbakken. De lange koude winter heeft hij het warm gehad. In mijn lichaam, in mijn schoot. Hier vanbinnen had hij het warm.

Het was een koude grijze winter in het Noordstation. Nog nooit had ik op straat geslapen.

Ik was doodsbang. Zijn vader heeft papieren in dit land. Zijn vader heeft een dak boven zijn hoofd. Zijn vader heeft ook een vrouw en kinderen. Zijn vader is oud en dik. Zijn vader heeft een gouden tand en zwarte lederen jas. Zijn vader heeft een uurwerk. De tijd. Het geld. Hij was de enige oplossing. Hij duwde zijn vlees in mij. Die oude dikke man heeft mij opgewacht.

Ik mocht in zijn huis en hij in mijn vlees.

Ik ben Sabrina. Ik kom uit RoemeniĂŤ. Neen, ik heb geen papieren. Ik mag hier niet zijn. Ik wil hier eigenlijk ook niet meer zijn. Men zei me dat dit een goed land was. Een land met werk en een toekomst. Dit land is niet goed voor mij geweest.

Ik ben een hond. Erger dan een hond. Een rat. Ik ben een rat. Een hond in jullie land krijgt eten en een hok of een mand. Ik kreeg niets.

Ik kreeg hem. Hij groeide langzaam in mij. Kijk hoe schoon hij is. Hoe is dit uit mij kunnen ge-

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 79

boren worden. Kijk naar mijn huid, die is kapot.

Mijn handen zijn kapot, mijn nagels gebroken, mijn tanden uit mijn gezicht geslagen. Ik ben gebroken, maar hij, hij is af. Hij is schoon en glad. Hij is proper. Kijk maar hoe proper hij is.

Hij heeft zich uit mijn lijf geduwd. Brutaal, met geweld. Die pijn was hels. Die pijn, die pijn.

Nooit wil ik die pijn nog voelen. Nooit wil ik nog een mens in mij. Die mens die moest er met alle geweld uit. Hij is het schoonste wezen dat ik ooit heb gezien. Ik zie hem zo graag. Ik voel de liefde voor het eerst. Ik probeer er een woord voor te vinden. Voor liefde. Ik zoek al naar dat woord sinds de eerste dag van zijn leven. Ik vind het niet. Geen enkel woord dekt de lading.

Geen enkel woord is genoeg. Genoeg liefde. Te veel liefde. Ik voel een perfecte volkomen liefde.

Een onvoorwaardelijke liefde.

Daarom, omwille van die liefde. Die liefde kan ik niet aan. Het is te veel. Ik heb ook niets te bieden. Ik heb dit gebroken, gekraakte, kapotte lichaam. Ik heb de lompen aan mijn lijf. Ik heb een kartonnen doos waarop ik slaap.

Niets kan ik hem geven behalve een kans. Een kans op een beter leven. Geen leven van een rat. Misschien kan hij leven als een mens. Dit is mijn kans. Vrijdag om 9 uur geef ik hem af.

Niemand weet dat ik een mens ben, maar hij, hij is zo schoon, zo perfect. Ik wil hem niet beschadigen.

Ik geef hem nog iets mee. Een brief, een kleine boodschap. Mijn angst is groot dat hij ooit zou denken dat ik hem niet graag zag. Dat hij zou denken dat ik hem lelijk vond. Of heel erg vervelend. Een stinkend kind. Ik wil dat hij het weet. Ik wil dat hij weet dat ik hem gered heb.

8/03/16 11:52

80

Evenementen Lieve in beeld en geluid Tijdens museumnocturnes in De Panne, Veurne en Koekelare, en op festival Ten Vrede in Diksmuide brengt Lieve Blancquaert een exclusieve lezing naar aanleiding van De ZIJkant van de oorlog. Via foto’s vertelt Lieve verhalen over meisjes, vrouwen en moeders die een strijd voeren in de oorlogen van vandaag. Wil je de lezing van Lieve Blancquaert graag bijwonen? Duid de museumnocturnes met stip aan in je agenda.

Esplanade, De Panne

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 80

> ZA 30.04.2016 / 20u / DE PANNE

Nocturne expo Koningin Elisabeth met lezing van Lieve Blancquaert Begeleid bezoek aan de tentoonstelling Koningin Elisabeth, voorafgegaan door een lezing van Lieve Blancquaert in het gemeentehuis van De Panne. Op voorhand reserveren is aangeraden. De plaatsen zijn beperkt.

WAAR: Gemeentehuis / Cultuurhuis

De Scharbiellie, De Panne PRIJS: 5 euro, drankje inbegrepen.

TICKETS: Toerisme De Panne

+32 (0)58 42 18 18 toerisme.depanne.be INFO: Dienst Cultuur De Panne +32 (0)58 42 97 53 www.depanne.be

8/03/16 11:52

81

> VR 27.05.2016 / 20u / VEURNE

> DO 02.06.2016 / 20u / KOEKELARE

Nocturne expo Marie Curie met lezing van Lieve Blancquaert

Nocturne expo K채the Kollwitz met lezing van Lieve Blancquaert

Bezoek aan de tentoonstelling Marie Curie voorafgegaan door een lezing van Lieve Blancquaert in het Spaans Paviljoen. Op voorhand reserveren is aangeraden. De plaatsen zijn beperkt.

Bezoek aan de tentoonstelling K채the Kollwitz, voorafgegaan door een lezing van Lieve Blancquaert op een locatie nabij het museum. Op voorhand reserveren is aangeraden. De plaatsen zijn beperkt.

WAAR: Spaans Paviljoen / Bezoekerscentrum Vrij Vaderland, Veurne PRIJS: 5 euro, drankje inbegrepen.

INFO: Toerisme Veurne +32 (0)58 33 55 31 www.toerisme-veurne.be

WAAR: K채the Kollwitz Museum, Koekelare PRIJS: 5 euro, drankje inbegrepen.

TICKETS: www.ticketwinkel.be INFO: Toerisme Koekelare

+32 (0)51 61 04 94 www.toerismekoekelare.be

> ZA 10.09.2016

Festival Ten Vrede WAAR: Diksmuide INFO: Ontdek alle details op pagina 50.

Grote Markt, Veurne

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 81

8/03/16 11:52

82

Joanie de Rijke Joanie de Rijke (°1966) is freelancejournaliste en schrijft onder andere voor het weekblad Knack. Als reporter trekt ze vaak naar het Midden-Oosten, de Balkan en Centraal-AziÍ. Tijdens deze reizen komt ze op plaatsen waar de meesten van ons het liefst wegblijven. Intussen bezocht ze al heel wat oorlogszones, maar in 2008 loopt het mis wanneer ze in Afghanistan wordt ontvoerd door de Taliban. Zes dagen lang strijdt ze moedig voor haar leven, tot de vrijlating volgt. Bij thuiskomst schrijft ze een boek over haar ervaring. Daarnaast schreef ze ook een succesvol boek over terrorisme in Pakistan.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 82

8/03/16 11:52

83

Joanie vertelt Het hart en gezicht van de geschiedenis Twintig was Fawaaz Hassan toen hij werd opgepakt. Het gebeurde op straat, in het centrum van Damascus, 27 jaar geleden. Hafez al-Assad, vader van huidig president Bashar al-Assad, voerde het bewind in Syrië met harde hand. Koerden, moslimbroeders, studenten, iedereen die niet in het plaatje paste, liep de kans achter de tralies te verdwijnen en gemarteld of vermoord te worden. Fawaaz Hassan, een Koerd uit het noorden van Syrië, studeerde natuurkunde en zat vol idealen. Hij vloog de gevangenis in omdat hij lid was van de Communistische Arbeiderspartij. Hij smeedde geen complotten tegen de staat, hij ging niet op straat protesteren. Hij was gewoon lid van. Dat was kennelijk voldoende om hem twaalf jaar lang op te sluiten.

Ik sprak Hassan in Rojava, het Koerdische deel van Syrië. We kwamen net uit Irak waar de Yezidi’s me talloze schrijnende verhalen hadden verteld. Vrouwen die twee maanden lang door de Islamitische Staat waren vastgehouden en elke dag werden geslagen en verkracht om hen te dwingen zich tot de islam te bekeren. Slavenmarkten waar vrouwen voor tien euro werden verhandeld. En toch zijn er altijd verhalen die langer blijven hangen dan andere. Dat van Hassan is er zo een.

Na zijn arrestatie in Damascus werd Hassan in een donkere kelder gedropt. Vijftig man in één cel. De ruimte was zo klein dat ze er allemaal net in konden slapen als ze op hun zij tegen elkaar lagen. Wie buiten de vaste tijdstippen naar het toilet wilde, moest zijn plan trekken in de cel. “Maar dat was allemaal zo erg niet,”

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 83

vertelde Hassan me. Elke dag werd een aantal gevangenen uit de kelder gehaald en gemarteld.

Dagenlang hing Hassan naakt aan het plafond, vastgebonden aan zijn polsen. Elke dag werd hij geslagen. Met stokken, ijzeren pijpen, elektriciteitskabels. Wanneer ze hem losmaakten, waren zijn armen gevoelloos en zijn benen en voeten opgezwollen. “Maar dat was allemaal zo erg niet,” zei Hassan opnieuw.

Ruim zes maanden later werd hij als politiek gevangene overgebracht naar de beruchte Saydnayagevangenis. De folteringen bleven doorgaan. Elektrische schokken, nagels uittrekken.

Pijn zo erg dat hij soms het bewustzijn verloor.

En altijd het geschreeuw van medegevangenen die hetzelfde doormaakten als hij. Na zes jaar mochten zijn ouders hem voor het eerst bezoeken. Toen zijn moeder na al die lange jaren eindelijk iets tegen haar zoon wilde zeggen, werd haar onmiddellijk het zwijgen opgelegd. Want het was verboden om Koerdisch te spreken. En ze kende geen Arabisch. Ze konden enkel naar elkaar kijken. De tralies tussen hen in. “Dat was het ergste,” zei Hassan.

Zijn verhaal bleef weken door mijn hoofd spoken. Wat voor iemand moet je zijn om in een dergelijke situatie een moeder te verbieden tegen haar zoon te spreken? Onmenselijke wreedheden in oorlogen zijn van alle tijden.

Onthoofdingen, verkrachtingen en genocides hebben altijd plaatsgevonden en zullen blijven bestaan. Als verslaggever in conflictgebieden weet je dat je dat op je bord krijgt. En je voelt je rotslecht omdat je er geen donder aan kan veranderen. Desondanks blijf je er over berichten.

Niet voor de kick. Maar omdat het je raakt. Soms tot op het bot. Omdat je vindt dat je het moet vertellen aan de wereld. Omdat het zo verdomd

8/03/16 11:52

84 oneerlijk, misselijkmakend of verschrikkelijk is.

Af en toe ook hartverscheurend mooi.

Evenementen

Net door dat laatste blijf ik doorgaan. Net door dat laatste ben ik graag betrokken bij dit project over moedige vrouwen in een gruwelijke oorlog een eeuw geleden. Omdat er altijd mensen zijn die zich verzetten tegen onrecht. Die terugvechten of volharden in het niet opgeven, al kost het hun de kop. Of dat het altijd waard is, is een andere vraag. Maar als verslaggever zijn die uitersten in de mens enorm boeiend. Het gaat niet alleen om op de eerste rij te staan van de geschiedenis. Het zijn degenen die er een rol in spelen die het voor mij de moeite waard maken.

> ZA 23.07.2016 / 20u / DE PANNE

Nocturne expo Koningin Elisabeth met lezing van Joanie de Rijke Begeleid bezoek aan de tentoonstelling Koningin Elisabeth, voorafgegaan door een lezing van Joanie de Rijke in Zaal De Korre van De Panne. Op voorhand reserveren is aangeraden. De plaatsen zijn beperkt.

WAAR: Zaal De Korre / Cultuurhuis

De Scharbiellie, De Panne

PRIJS: 5 euro, drankje inbegrepen.

TICKETS: Toerisme De Panne

Joanie vertelt aangrijpende verhalen uit de wereld Tijdens museumnocturnes in De Panne en Koekelare brengt Joanie de Rijke een boeiende lezing over haar ervaringen als verslaggever in Syrië, Irak, Afghanistan, Pakistan, Libië, Oekraïne en andere landen waar het brandt. Met name over hoe vrouwen met oorlog en onrecht omgaan.

Over moeders die een hele nacht in de broodlijn staan voor de bakker in Aleppo om hun kinderen eten te kunnen geven, met het risico elk moment gebombardeerd te worden. Over door hun man verminkte vrouwen in Pakistan die vrede vinden in een schoonheidssalon waar ze andere vrouwen helpen mooi te maken.

En zo zijn er talloze verhalen. Je hoort ze tijdens de lezingen van Joanie.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 84

+32 (0)58 42 18 18 toerisme.depanne.be INFO: Dienst Cultuur De Panne +32 (0)58 42 97 53 www.depanne.be

> WO 23.11.2016 / 20u / KOEKELARE

Nocturne expo Käthe Kollwitz met lezing van Joanie de Rijke

Bezoek aan de tentoonstelling Käthe Kollwitz, voorafgegaan door een lezing van Joanie de Rijke op een locatie nabij het museum. Op voorhand reserveren is aangeraden. De plaatsen zijn beperkt.

WAAR: Käthe Kollwitz Museum, Koekelare PRIJS: 5 euro, drankje inbegrepen.

TICKETS: www.ticketwinkel.be INFO: Toerisme Koekelare

+32 (0)51 61 04 94 www.toerismekoekelare.be

8/03/16 11:52

85

Marleen Temmerman Marleen Temmerman is gynaecologe, wetenschapster, hoogleraar Universiteit Gent, feministe, sterk begaan met gezondheidszorg wereldwijd, vooral seksuele en reproductieve gezondheid, en op de bres voor mensenrechten, vooral vrouwenrechten. Zij zetelde van 2007 tot 2012 voor de sp.a in de Senaat. Ze verliet de politiek om hoofd van het Departement voor Reproductieve Gezondheid en Onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie te worden, een functie die ze tot eind 2015 vervulde. Momenteel leidt ze het Centre of Excellence for Women and Children East-Africa, bij het Aga Khan Development Network, en is ze hoogleraar Gynaecology aan de Aga Khan University in Nairobi. Ze ontving onlangs de 5 jaarlijkse Marie Popelin Prijs voor vrouwenrechten van de Nationale Vrouwenraad.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 85

8/03/16 11:52

86

Marleen vertelt Blijven vechten voor gelijke kansen Meer dan 40 jaar geleden werd ik als arts voor het eerst geconfronteerd met een slachtoffer van seksueel geweld; jonge vrouw, vluchtelinge, kwetsbaar, op zoek naar bescherming, maar brutaal en dagenlang misbruikt door degenen die haar zouden helpen en opvangen, en dat in ons eigenste land BelgiĂŤ. Haar verhaal heeft me diep geraakt en zal ik nooit vergeten. Helaas heb ik sindsdien nog honderden vrouwen en meisjes gezien die slachtoffer waren van seksueel geweld, thuis, op straat, op school, het werk, de jeugdbeweging, de kerk ... en die dit trauma levenslang met zich meedragen.

Het kan iedereen overkomen, overal ter wereld, want onderzoek toont dat 1 vrouw op 3 in de loop van haar leven geconfronteerd wordt met fysisch of seksueel geweld, niet zelden door mensen op wie de vrouwen en meisjes vertrouwen om hen te helpen en te beschermen. Het risico is wel veel hoger voor kwetsbare meisjes (ook jongens) en vrouwen, en zeker in oorlogssituaties, of mensen op de vlucht voor geweld en ellende. Door aanslepende conflicten, oorlogen of natuurrampen zijn grote groepen mensen gedwongen om lange tijd door te brengen ver van hun huiselijke omgeving in vluchtelingenkampen, omgevingen waarmee ze niet vertrouwd zijn.

hun reproductieve gezondheid, ongewenste zwangerschappen, emotionele en psychologisch trauma’s, stigmatisering, isolering, verhoogde gender-ongelijkheid, en verlies van waardigheid en (zelf)vertrouwen.

Politiek wordt men zich ook meer en meer bewust van het probleem. Hoewel vrouwenrechten sinds de oprichting van de VN hoog in het vaandel worden gedragen, duurde het tot 1993 om specifiek het veel voorkomend geweld tegenover vrouwen aan te pakken. Ondertussen heeft de politieke gemeenschap vorderingen gemaakt door de nadruk te leggen op de ernst van seksueel geweld bij gewapende conflicten. Bij de Wereldgezondheidsorganisatie heb ik 2 jaar het werk geleid naar een WGO resolutie rond de rol van de gezondheidssector bij gender-gerelateerd geweld, wat niet eenvoudig was, zeker niet als het gaat om oorlogs- of vluchtelingen situaties, maar de resolutie is er ondertussen wel gekomen.

Belangrijk is dat we met zijn allen seksisme, machismo, genderongelijkheid, en gender-gerelateerd geweld een sterk halt toeroepen, dat seksueel geweld nooit straffeloos blijft, ook niet in oorlogssituaties, en dat we met zijn allen blijven vechten voor een wereld met gelijke kansen, respect, menselijkheid en waardigheid voor iedereen, met steun voor degenen die kwetsbaar zijn.

De gevolgen van seksueel geweld zijn desastreus en een schending van mensenrechten.

Vrouwen en meisjes die worden blootgesteld aan geweld riskeren gezondheidsproblemen zoals infecties met HIV/SOA, problemen met

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 86

8/03/16 11:52

87

KALENDER APRIL > ZA 09.04.2016 – ZO 08.01.2017

> ZA 23.04.2016

Opening tentoonstellingen De ZIJkant van de oorlog

Fietstocht Fietsrijk-vrouwenrijk

Negen maanden lang ontdek je in Veurne, Diksmuide, Koekelare en De Panne exposities over Käthe Kollwitz, Marie Curie, Koningin Elisabeth, Madame Tack, Mietje Boeuf, Elsie Knocker, Mairi Chisholm en andere gewone en ongewone dames uit WO I. WAAR: Diverse locaties INFO: www.deZIJkantvandeoorlog.be

> ZA 09.04.2016

Historisch Veurne: De ZIJkant van de oorlog De tweede editie van Historisch Veurne staat volledig in het teken van de vrouw tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ontmoet enkele historisch belangrijke dames van zo’n honderd jaar geleden – vertolkt door bekende actrices waaronder Andrea Croonenberghs, Antje De Boeck en Kathelijne Verbeke – tijdens de theaterwandelingen doorheen de stad. Neem ook een kijkje in het WO I-dorp, waar de geschiedenis van de Groote Oorlog terug tot leven komt. Historisch Veurne wordt afgesloten met een indrukwekkend slotevent op de Grote Markt.

WAAR: Veurne INFO: Toerisme Veurne +32 (0)58 33 55 31 www.toerisme-veurne.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 87

Deze begeleide fietstocht start om 14 uur en brengt je langs sites waar Mietje Boeuf en Madame Tack als soldatenmoeders troost boden aan de jongens aan de IJzeroever. Na haltes in Oudekapelle en Nieuwkapelle gaat het richting Pervijze waar je kennis maakt met Mairi Chisholm en Elsie Knocker. De zogenoemde engelen van Pervijze. Een streekspecialiteit is inbegrepen.

Op voorhand inschrijven is aangeraden.

WAAR: Diksmuide INFO: Toerisme Diksmuide +32 (0)51 79 30 50 toerisme.diksmuide.be

> VR 25.04 – DI 03.05.2016

CWRM@Koekelare WAAR: De Balluchon, Koekelare INFO: Ontdek alle details op pagina 32.

> ZA 30.04.2016 / 20u

Nocturne expo Koningin Elisabeth met lezing van Lieve Blancquaert WAAR: Gemeentehuis / Cultuurhuis

De Scharbiellie, De Panne INFO: Ontdek alle details op pagina 80.

8/03/16 11:52

88

MEI > VR 27.05.2016 / 20u

> ZA 28.05.2016

Nocturne expo Marie Curie met lezing van Lieve Blancquaert

Fietstocht Fietsrijk-vrouwenrijk

WAAR: Spaans Paviljoen / Bezoekerscentrum

WAAR: Diksmuide INFO: Zie de kalender in april voor meer info.

Vrij Vaderland, Veurne INFO: Ontdek alle details op pagina 81.

JUNI > DO 02.06.2016 / 20u

> ZA 18.06.2016

Nocturne expo Käthe Kollwitz met lezing van Lieve Blancquaert

Wandeling Marie Curie

WAAR: Koekelare INFO: Ontdek alle details op pagina 81.

> WO 15.06 – MA 15.08.2016

CWRM@Veurne

WAAR: Veurne INFO: Ontdek alle details op pagina 16.

Bezoek Veurne met een gespecialiseerde gids die je het verhaal brengt van de dubbele Nobelprijswinnares Marie Curie. Tijdens WO I hielp ze aan het front met haar mobiele radiologiewagens en verbleef ze in Veurne. De gids vertelt je het verhaal van de organisatie en de medische zorgen aan de Belgische frontlinie tijdens de eerste oorlogsmaanden.

Veurne speelde daarin een belangrijke rol.

WAAR: Veurne INFO: Toerisme Veurne +32 (0)58 33 55 31 www.toerisme-veurne.be

> Zaterdag 25 juni 2016

Fietstocht Fietsrijk-vrouwenrijk WAAR: Diksmuide INFO: Zie de kalender in april voor meer info.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 88

8/03/16 11:52

89

JULI > ZA 02.07 – ZO 02.10.2016

> ZO 03.07 & ZO 17.07.2016

Opening expo Flirten met Mars en Venus.

Oorlog en prostitutie, 1914-1918

Zomerse, gezellige huiskamerconcerten Op een verrassende locatie krijgen vrouwe-

lijke artiesten van verschillende muzikale genres een podium. Het concert start om 11 uur. Voor een sfeervol en intiem karakter zijn er slechts zestig plaatsen.

WAAR: De Panne TICKETS: (vanaf 1 juni) Toerisme De Panne +32 (0)58 42 18 18 toerisme.depanne.be INFO: Dienst Cultuur De Panne +32 (0)58 42 97 53 www.depanne.be

In WO I werd prostitutie voor vele vrouwen het enige wapen in een ongelijke strijd om te overleven. Zij waren geen filles du rĂŠgiment die de legerkonvooien vergezelden, maar meestal alleenstaande vrouwen die hun verantwoordelijkheid voor hun kroost opnamen en daartoe desnoods hun eer veil hadden. Met deze tentoonstelling wil de gemeente De Panne de schandvlek in de slecht geheelde wonde van de oorlogsprostitutie voor eens en altijd wegsnijden.

WAAR: Villa Le Chalutier, De Panne INFO: Dienst Cultuur De Panne +32 (0)58 42 97 53 www.depanne.be Toerisme De Panne +32 (0)58 42 18 18 toerisme.depanne.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 89

> ZA 09.07.2016

Wandeling Marie Curie WAAR: Veurne INFO: Zie de kalender in juni voor meer info.

8/03/16 11:52

90

JULI > ZO 10.07.2016

> ZA 23.07.2016 / 20u

Aperitieflezing over de Belgische verzetsstrijdster Gabrielle Petit door Sophie De Schaepdrijver

Nocturne expo Koningin Elisabeth met lezing van Joanie de Rijke

Gabrielle Petit bood zich bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog aan als vrijwilligster bij het Rode Kruis. Later werd ze benaderd door de Britse inlichtingendienst om als spionne te werken. Professor Sophie De Schaepdrijver brengt haar verhaal vanaf 11 uur. Reserveren is aangeraden.

WAAR: Zaal De Boare, De Panne TICKETS: Toerisme De Panne +32 (0)58 42 18 18 toerisme.depanne.be INFO: Dienst Cultuur De Panne +32 (0)58 42 97 53 www.depanne.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 90

WAAR: Zaal De Korre / Cultuurhuis

De Scharbiellie, De Panne INFO: Ontdek alle details op pagina 84.

> Zaterdag 30 juli 2016

Fietstocht Fietsrijk-vrouwenrijk WAAR: Diksmuide INFO: Zie de kalender in april voor meer info.

8/03/16 11:52

91

AUGUSTUS > ZO 07.08 & ZO 21.08.2016

> MA 22.08 – ZA 27.08.2016

Zomerse, gezellige huiskamerconcerten

Theaterwandeling Blanke vlinders

WAAR: De Panne INFO: Zie de kalender in juli voor meer info.

Blanke Vlinders verwijst naar de verpleegsters die in hun kraaknette gewaden van het ene naar het andere ziekbed vliegen.

Maar ook naar de lichtekooien die hun gelaat wit verven om er aantrekkelijk uit te zien voor ze van soldaat naar soldaat fladderen.

Meer symbolisch verwijst de titel naar het het verhaal. De droom om even te ontsnappen aan de gruwelijke wereld van de loopgraven is als een vlinder. Prachtig om van op afstand naar te kijken, maar te broos om te grijpen. Gerenommeerde acteurs zoals Andrea Croonenbergs, Kurt Defrancq, Jonas Van Thielen en Onno van Gelder jr. vertolken de personages. De wandelingen starten telkens om 19 uur.

WAAR: Dumontwijk, De Panne TICKETS: Toerisme De Panne +32 (0)58 42 18 18 toerisme.depanne.be INFO: Dienst Cultuur De Panne +32 (0)58 42 97 53 www.depanne.be

> Zaterdag 13 augustus 2016

Wandeling Marie Curie WAAR: Veurne INFO: Zie de kalender in juni voor meer info.

> ZA 27.08.2016

Fietstocht Fietsrijk-vrouwenrijk WAAR: Diksmuide INFO: Zie de kalender in april voor meer info.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 91

8/03/16 11:52

92

SEPTEMBER > VR 02.09.2016 / 18u

> ZA 03.09 – ZO 02.10.2016

Nocturne expo’s Käthe Kollwitz 1.9 en 2.0 met lezing van Jennie Vanlerberghe

Expo Käthe Kollwitz 2.0

WAAR: Stadhuis / Galerie Montanus.5,

Diksmuide INFO: Ontdek alle details op pagina 77.

> ZA 03.09 – ZO 02.10.2016

Expo Käthe Kollwitz 1.9 De tentoonstelling Käthe Kollwitz 1.9 toont je exclusieve kunstwerken die de dorst naar sociale gerechtigheid weerspiegelen van Käthe Kollwitz. Deze unieke creaties zijn afkomstig van het befaamde Käthe Kollwitz Museum in Keulen. De tentoonstelling is telkens geopend van 10 tot 17 uur. Ontdek alle details vanaf pagina 47.

WAAR: Gotische zaal stadhuis, Diksmuide INFO: Toerisme Diksmuide +32 (0)51 79 30 50 toerisme.diksmuide.be

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 92

Ontdek actuele kunst van artiesten die voor de gelegenheid in de huid van Käthe Kollwitz kruipen. Ze creëren kunst zoals Käthe Kollwitz vandaag zou leven. De werken zijn dagelijks te zien van 10 tot 17 uur.

WAAR: Galerie Montanus.5, Diksmuide INFO: Galerie Montanus.5 +32 (0)51 50 48 24 montanus.5@skynet.be

> VR 09.09 – ZO 11.09.2016

Festival Ten Vrede

Ten Vrede formuleert als festival al jaren een aanklacht tegen alle vormen van geweld, vroeger en nu, waar ook ter wereld. Dit jaar staan straffe dames centraal: artiesten, kunstenaressen, schrijfsters, vredesactivistes en journalistes. O.a. Unicef-ambassadrice Axelle Red, Trixie Whitley, meisjeskoor Scala, Liesbeth List, Intergalactic Lovers, Lady Linn en Lieve Blancquaert komen langs. Tijdens het festival bezoek je in het Museum aan de IJzer de tijdelijke tentoonstellingen rond Mairi Chisholm, Elsie Knocker, Madame Tack en Mietje Boeuf. Gratis en met duiding.

WAAR: Diksmuide INFO: Ten Vrede +32 (0)51 50 02 86 www.tenvrede.be

8/03/16 11:52

93

> VR 16.09 – ZO 18.09.2016

> DO 29.09 & VR 30.09.2016

Theaterwandeling Käthes omarming

Theaterwandeling Vrouwen in de voorlinie

Een intieme blik op het leven, het werk en de ideologie van Käthe Kollwitz. Je ziet Käthe vanuit de ogen van haar geliefden: haar man Karl, haar zus Lise, haar beste vriendin Beate en haar kunsthandelaar Otto. Klinkende namen zoals Jonas Van Thielen, Kurt Defrancq en Antje Deboeck vertolken de rollen. In deel twee nemen leerlingen uit Koekelare de honneurs waar.

Ze verbeelden hoe jongeren zich als zuivere vlammen in de oorlog storten. De rode draad in dit jongerentoneel is de invloed van de tijdsgeest zoals Käthe Kollwitz in haar dagboek beschreef. Een bezoek aan het Käthe Kollwitz Museum is inbegrepen.

WAAR: Koekelare TICKETS: www.ticketwinkel.be INFO: Toerisme Koekelare +32 (0)51 61 04 94 www.toerismekoekelare.be

Negen moedige vrouwen die in de Groote Oorlog in de Westhoek actief waren, komen opnieuw tot leven. Koningin Elisabeth, Käthe Kollwitz, Marie en Irène Curie, Elsie Knocker, Mairi Chisholm, Madame Tack en Mietje Boeuf vertellen hun verhaal. Bekende actrices als Andrea Croonenberghs, Antje De Boeck en Kathelijne Verbeke kruipen in hun huid. De kasteeldame van De Blankaart begeleidt je samen met haar nichtjes door het sfeerrijke domein. Er zijn voorstellingen om 20 uur.

WAAR: De Blankaart, Diksmuide TICKETS: www.cckruispunt.be INFO: Toerisme Diksmuide +32 (0)51 79 30 50 toerisme.diksmuide.be

> ZA 24.09.2016

Fietstocht Fietsrijk-vrouwenrijk WAAR: Diksmuide INFO: Zie de kalender in april voor meer info.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 93

8/03/16 11:52

94

OKTOBER

NOBEMBER

> ZA 01.10 & ZO 02.10.2016

> WO 23.11.2016 / 20u

Theaterwandeling Vrouwen in de voorlinie

Nocturne expo K채the Kollwitz met lezing van Joanie de Rijke

WAAR: De Blankaart, Diksmuide UUR: Er zijn voorstellingen om 15 uur en

20 uur.

INFO: Zie de kalender in september voor meer info.

WAAR: K채the Kollwitz Museum, Koekelare INFO: Ontdek alle details op pagina 84.

> VR 14.10.2016 / 20u

Nocturne expo Marie Curie met lezing van Jennie Vanlerberghe WAAR: Bezoekerscentrum Vrij Vaderland,

Veurne INFO: Ontdek alle details op pagina 77.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 94

Mis geen enkel event of detail www.deZIJkantvandeoorlog.be

8/03/16 11:52

95

MEER PUBLICATIES

DE WESTHOEK

de westhoek

NTRUM DE WESTHOEK - 8900 Ieper

be - www.toerisme-ieper.be

t 19 - 8690 Alveringem

ngem.be .be

8600 Diksmuide

diksmuide.be ide.be

50 Kemmel

elland.be uvelland.be

8830 Hooglede

ede.be - www.hooglede.be

0 Houthulst

ulst.be e

ein 15B - 8680 Koekelare

@koekelare.be ekelare.be 8610 Kortemark

4 36 mark.be be

OELKAPELLE 8920 Langemark

mark-poelkapelle.be -poelkapelle.be

LO-RENINGE Markt 17a - Lauka - 8647 Lo-Reninge T. 058 28 91 66 info@lauka.be www.lauka.be MESEN Markt 22 - 8957 Mesen T. 057 22 17 14 toerisme@mesen.be www.mesen.be

Käthe Kollwitz

DE GROOTE OORLOG 100 jaar Groote Oorlog

FIETSROUTE 14-18 - CYCLE ROUTE 14-18 ITINÉRAIRE CYCLISTE 14-18 - FAHRRADROUTE 14-18

in de Westhoek

2016

POPERINGE Grote Markt 1 - 8970 Poperinge T. 057 34 66 76 toerisme@poperinge.be www.toerismepoperinge.be

42,5 km

STADEN Marktplaats 2 - 8840 Staden T. 051 70 82 00 toerisme@staden.be www.staden.be VEURNE Grote Markt 29 - 8630 Veurne T. 058 33 55 31 infotoerisme@veurne.be www.toerisme-veurne.be VLETEREN Veurnestraat 4 - 8640 Vleteren T. 057 40 09 01 toerisme@vleteren.be www.toerismevleteren.be WERVIK Koestraat 63 - 8940 Wervik T. 056 95 24 25 toerisme@wervik.be www.wervik.be/toerisme ZONNEBEKE Berten Pilstraat 5A - 8980 Zonnebeke T. 051 77 04 41 toerisme@zonnebeke.be www.toerismezonnebeke.be

100 JAAR GROOTE OORLOG w w w .1 00ja a rg rooteoorlog .be

NIEUWPOORT Marktplein 7 - 8620 Nieuwpoort T. 058 22 44 44 info@nieuwpoort.be www.nieuwpoort.be

O aan 120 - 8200 Brugge

ek@westtoer.be oteoorlog.be

100 jaar Groote Oorlog

Brochures en kaarten De informatieve brochure over WO I en de toeristische kaart WO I brengen alle belangrijke sites, begraafplaatsen, musea en monumenten in de regio in kaart. Samen vormen ze het ideale hulpmiddel om het oorlogsverleden in de Westhoek te ontdekken.

Wil je de Westhoek van op het water leren kennen, dan is de Flanders Fields-vaarroute een onmisbaar hulpmiddel. Sowieso is de Westhoek meer dan de Eerste Wereldoorlog. Wil je nog meer ontdekken, vraag dan de gratis brochure Puur Westhoek aan. Alle publicaties zijn gratis te krijgen in de toerismekantoren van de Westhoek of online op shop. westtoer.be

Fietsroutes 14-18 Verken de Westhoek aan de hand van de gloednieuwe 14-18-fietsroutes. Deze lusvormige routes verbinden monumenten, begraaf-

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 95

plaatsen en musea die aan de verschrikkelijke oorlogstijd herinneren. Ze zijn een uitgelezen manier om het voormalige oorlogslandschap te doorkruisen. De routebrochures kan je bestellen via shop.westtoer.be of kopen bij de diensten voor Toerisme in de Westhoek.

Toeristische autoroutes 14-18 Ontdek het oorlogslandschap in de Westhoek met de auto of moto aan de hand van zes nieuwe autoroutes. De autoroutes zijn verzameld in een handige overzichtskaart.

De routebrochures en overzichtskaart kan je bestellen via shop.westtoer.be of kopen bij de diensten voor Toerisme in de Westhoek.

Of gebruik je smartphone of tablet met de app Autoroutes Eerste Wereldoorlog in de Westhoek. De applicatie bevat foto’s, teksten, documenten en geluidsfragmenten. www.100jaargrooteoorlog.be

8/03/16 11:52

96

COLOFON

Verantwoordelijke uitgever Stefaan Gheysen - Westtoer - Brugge Teksten Johan Martin, Jennie Vanlerberghe (p. 76-77), Lieve Blancquaert (p. 79), Joanie de Rijke (p. 83-84) Met dank aan Peter Verplancke (Museum aan de IJzer), Hannelore Fischer (Käthe Kollwitz Museum Köln), Robie en Noëlla Van Outryve (Galerie Montanus.5), Amsab-ISG, Luc De Munck, Roseline Debaillie, Philippe Oosterlinck, Frankie Van Rossem Coördinatie en redactie Johan Martin, Stephen Lodewyck, Kim Wybauw, Emmely Boudry Huisstijl en campagnebeeld B.AD, Roeselare Eindredactie Arne Vansteenkiste (Bliksem Schrijfbureau, Roeselare) Vormgeving Stelvio D’Houst, die Keure, Brugge Druk Goekint Graphics, Oostende Tentoonstellingen Karakters bvba Tekst & Beeld bvba

Fotografie • Westtoer • Dienst Cultuur De Panne • Dienst Toerisme Veurne • Dienst Toerisme Diksmuide • Dienst Toerisme Koekelare • Käthe Kollwitz Museum, Koekelare • Museum aan de IJzer, Diksmuide • Lange Max Museum, Koekelare (p. 31) • Stadsarchief Diksmuide (p. 45-46) • Stadsarchief Veurne (p. 15) • In Flanders Fields Museum, Ieper (p. 40) • Bailleul ontwerpbureau, Gent (p. 19) • Archief Rode Kruis Vlaanderen, Brussel (p. 56, 60, 61, 67) • Archief van het Koninklijk Paleis (p. 57, 59, 61, 63, 64, 66, 68) • Bart Dewaele (p.85) • The National Library of Scotland (UK) (p. 41, 43) • Käthe Kollwitz Museum Köln (DE) (p. 22, 47-49) • Musée Curie (coll. ACJC), Parijs (FR) (p. 6-12) • The University of New Hampshire (US) (p. 20) • Library of Congress (US) (p. 13) • AKG-images/ullstein bild/ImageGlobe (p. 21) • SZ Photo / Scherl / Bridgeman Images (p. 24) Met dank aan Petra Gunst (Tekst & Beeld bvba) De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Wettelijk depotnummer WD/3029/2016/01

Alles in deze gids is in het werk gesteld om ervoor te zorgen dat de gepubliceerde informatie bij het ter perse gaan, zo correct mogelijk werd doorgegeven. Voor fouten in gegevens zoals adressen, telefoonnummers, data, openingstijden en de consequenties die hieruit voortvloeien kan de uitgever niet aansprakelijk gesteld worden. ©2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Alle teksten en foto’s blijven eigendom van de uitgever.

BW_GIDS_Zijkant_Oorlog.indd 96

9/03/16 08:49

TOERISME KOEKELARE Sint-Maartensplein 15b 8680 Koekelare +32 (0)51 61 04 94 info@koekelare.be www.toerismekoekelare.be

TOERISME VEURNE Grote Markt 29 8630 Veurne +32 (0)58 33 55 31 infotoerisme@veurne.be www.toerisme-veurne.be

TOERISME DIKSMUIDE Grote Markt 6 8600 Diksmuide +32 (0)51 79 30 50 toerisme@stad.diksmuide.be toerisme.diksmuide.be

TOERISME DE PANNE Zeelaan 21 8660 De Panne +32 (0)58 42 18 18 toerisme@depanne.be toerisme.depanne.be

CO_GIDS_Zijkant_Oorlog_NL_DEF.indd 1-3

VEURNE • DIKSMUIDE • KOEKELARE • DE PANNE

BEZOEKERSGIDS

14/03/16 12:40