dr Andrzej Sobaś
23.11.2013
Pracownia Komunikacji Społecznej Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach
Przestrzeń publiczna w kontekście zmian społecznych
Design odgrywa zasadniczą rolę w tworzeniu nowych produktów, usług i systemów. To sposób poszukiwania możliwości i wdrażanie najlepszych rozwiązań nastawionych na zaspakajanie zmieniających się potrzeb społecznych. „Musi martwić fakt, że wciąż zarówno przedsiębiorcy, jak i samorządy widzą projektowanie poprzez walory estetyczne, a rolę projektanta ograniczają do budowania wizerunku oraz promocji.” 1 Tymczasem odpowiedzialna strategia rozwoju miasta czy firmy powinna być przede wszystkim strategią rozwoju społecznego opartą na identyfikowaniu potrzeb użytkowników/ mieszkańców uwzględniająca tempo zachodzących zmian. Realizacja każdego procesu projektowego następuje w bliższej lub dalszej przyszłości, dlatego projektowane zmiany muszą uwzględniać nie tyle aktualny stan potrzeb społecznych co przyszłe realia i nowe potrzeby. Modele życia społecznego odnoszące się do pracy, wypoczynku, edukacji szybko zmieniają się. Często nie zdajemy sobie z tego sprawy. Jeszcze niedawno gospodarka nastawiona była przede wszystkim na wytwarzanie dóbr materialnych. Tymczasem coraz częściej tworzą się mechanizmy gospodarcze i społeczne oparte na sieciach współpracy, współdzieleniu, powtórnym wykorzystaniu dóbr jako alternatywę do ich ciągłego wytwarzania. Coraz więcej produktów przybiera formę wirtualną. Coraz rzadziej film, muzyka informacja kojarzą nam się z ich fizycznymi do niedawna nośnikami. Coraz więcej osób fotografuje, filmuje, wykorzystuje różne formy informacji i aktywnie dzieli się wiedzą. Mamy możliwość globalnego komunikowania się. Chcemy być kreatywni. Postęp technologiczny, rozwój medycyny powoduje wydłużanie długości naszego życia. Chęć korzystania z życia, wygoda ale też różnego typu obawy skutkują niechęcią do rozmnażania się. W konsekwencji w niedalekiej przyszłości w Polsce w roku 2020 około 20% obywateli będzie powyżej 65 roku życia. Ta tendencja będzie się pogłębiać. Osoby starsze w przyszłości nie będą osobami, które dziś kojarzymy z osobami starszymi. To będą ludzie, którzy dzisiaj dbają o zdrowie, są aktywni, kreatywni, posługują się zaawansowanymi technologiami. To my i nasze dzieci w przyszłości. Już dziś możemy zaobserwować zagrożenia jakie niesie rozwój cywilizacji: brak pracy / częstsze zmiany pracy / wydłużanie czasu pracy / konieczność dojazdów do pracy / migracja / - duże tempo zmian / zmiany rytmu życia/ stres / ubóstwo / wykluczenia społeczne/ izolacja / kontakt wirtualny zamiast bezpośredniego itd. Wszystkie te zjawiska powinny uświadomić powagę sytuacji, zaalarmować naszą czujność i zachęcić do projektowania przyszłości.
1
O designie w województwie śląskim Opinie śląskich projektantów, przedsiębiorców i samorządów lokalnych, Paulina Rojek-Adamek, Grzegorz Gawron, 2011, Zamek Cieszyn
Musimy na nowo przemyśleć wiele sposobów zaspakajania potrzeb społecznych takich jak zdrowie, edukacja, dobre samopoczucie, opieka medyczna, transport. W procesie transformacji, który nas czeka, inspirujące mogą być doświadczenia związane ze zwiększaniem aktywności społeczności, które już kilkadziesiąt lat wcześniej myślały o projektowaniu swojej przyszłości. Przykładem może być miasto Eindhoven (Holandia). Motto strategii rozwoju miasta brzmi prosto i zrozumiale: „tworzyć społeczeństwo, które dba o siebie”[7]. Podczas Dutch Design Week – imprezy promującej miasto i region urząd miasta prezentuje dizajn czyli to co robi z myślą o przyszłości mieszkańców [8]. Dyskusje o przestrzeni miasta i formie dizajnu w Eindhoven toczą się bezustannie. Samo miasto również się zmienia. Komunikacyjny kręgosłup miasta tworzy dwupasmowa droga po której poruszają się wyłącznie niezwykłe i nowoczesne autobusy komunikacji publicznej [9]. Punktualnie kursujące pojazdy są wizytówką miasta, pierwszą rzeczą z jaką ma do czynienia przylatujący do Eindhoven gość. Sprawny system komunikacyjny powiązany z systemem parkingów miejskich powoduje, że przestrzeń miasta jest wolna od natłoku samochodów. Mieszkańcy chętnie i masowo korzystają z rowerów. To jedyne pojazdy parkujące na chodnikach. Chodniki też są wyjątkowe- bo krawężniki ułatwiają wjechanie (rowerem/wózkiem/walizką) na chodnik. U nas jest odwrotnie- krawężnik jest po to, żeby to uniemożliwić. Wiemy też dobrze, że rozwiązaniem do którego jesteśmy w Polsce bardzo przywiązani są studzienki kanalizacyjne skutecznie utrudniające poruszanie się po naszych drogach. Są ulokowane w przypadkowych miejscach jezdni. Stanowią zagrożenie zarówno dla poruszających się samochodami jak i rowerami. Po wielu latach to proste, logiczne i poprawiające bezpieczeństwo rozwiązanie studzienek ulokowanych w krawężnikach powoli znajduje naśladowców również u naszych projektantówdrogowców. Liczne inwestycje i projekty miasta Eindhoven, w tym polityka zwiększania aktywności mieszkańców nie byłyby możliwe bez wsparcia z zewnątrz. Historyczne budgety projektu „Brainport” opiewają na kwoty 85 mln E w latach 2005-2010 oraz 137 mln E w latach 2009-2012 [11]. Warto zauważyć , że programy finansowane są na zakładkę gwarantując ciągłość planowania i działania. Są to pieniądze pochodzące zarówno z budżetu UE oraz regionalne ale też w ramach partnerstwa publicznoprywatnego. Budowanie odpowiedzialnego (sustainable) społeczeństwa, poprawa życia mieszkańców obejmuje rozwój czterech obszarów: dizajnu (high design), technologii (high tech), kultury (high culture) oraz w kontekście natury (high nature)[12]. W środowisku intelektualnym miasta wypracowany został model opisujący sześć obszarów mądrego społeczeństwa. Model odnosi się do jakości kultury (lokalnej), tradycji rzemiosła (jakość umiejętności (now-how)), otoczenia (jakość życia), jakości rolnictwa (żywości), dobrobytu (jakość zdrowia), technologii (jakość powiązań) [13]. Jak te postulaty realizowane są w praktyce? Pozycję miasta (ok 216 tys mieszkańców) i regionu wyznaczają dwie uczelnie dizajnu; Design Academy i Wydział Projektowy na Uniwersytecie Technicznym. W obu uczelniach studiuje po około 500 studentów z całego świata. Oczywiście wkład pozostałych wydziałów Uniwersytetu Technicznego oraz pozostałych firm i instytucji regionu również jest znaczący. W mieście ludzi poruszających się na rowerach [14] łatwiejszy jest bezpośredni kontakt ludzi z sobą. Tej idei podporządkowana jest infrastruktura drogowa. Prezentuję nowoczesne rondo dla rowerów usytuowane nad autostradą A2 [15-17]. Myślenie o przyszłości widoczne jest na każdym kroku. Przykład
pochodzi z wystawy dyplomów w Design Academy. Projekt prezentuje ideę wykorzystywania wody deszczowej, którą można wykorzystać np. do podlewania ogrodu oszczędzając wodę z wodociągów, którą trzeba transportować, uzdatniać czyli ponosić koszty[18]. Jak dużą wagę przywiązuje się do kultury świadczy przykład formy jednej z bibliotek bibliotek publicznych [19]. Z myślą o przyszłości na terenie miasta powstają stacje ładowania samochodów elektrycznych [20-21]. Miasto najbardziej znane jest z fabryk Philipsa. Działa tam Philips Design- jedno z największych na świecie biur projektowych (600 dizajnerów), Design Academy. Miasto organizuje DDW (Dutch Design Week). To wydarzenie ujmuje kreatywnością w każdym wymiarze. Ponieważ liczne wystawy i wydarzenia rozgrywają się na terenie całego miasta dla gości zorganizowano bezpłatny transport. Samochody dostarczają sponsorzy: firmy Volvo, Mini Morris. Kierowcami pojazdów są wolontariusze zadowoleni i dumni z tego, że mogą mieć kontakt z fantastycznymi gośćmi z całego świata [22-23]! Silnym sygnałem budującym pozytywny przekaz społeczny może być fakt szybkiego wdrażania innowacji. Eindhoven jest miastem Philipsa, dlatego właśnie tam można zobaczyć najbardziej innowacyjne rozwiązania oświetleniowe. Prezentowane rozwiązanie nagrodzonej w ubiegłorocznej edycji DDA (Dutch Design Award) Nagrody Holenderskiego Dizajnu lampy ulicznej Philipsa w następnym roku pojawiło się na ulicach Eindhoven [24-25]. Podobne przykłady można znaleźć w innych dziedzinach. Prezentowany przykład pokazuje lampy w formie trawy, które zaczynają świecić pod wpływem ruchu wywołanego np. wiatrem lub potrąceniem przez człowieka. Ponieważ rowery są wszechobecne w mieście. Szczególnie egzotycznie wygląda krajobraz miasta przed dworcem komunikacji miejskiej. Dlatego powstała kolejna dedykowana rowerom inwestycja- podziemny parking z wypożyczalnią i serwisem rowerów [26]. Widoczne na zdjęciu luksfery doświetlają rowerowe parkingi za dnia ale też oświetlają ulice nocą. Przykładem innowacji społecznej mogą być ławki dla potrzeb osób starszych [28]. Ta wyższa powstała z myślą o łatwiejszym wstawaniu, druga prezentuje rozwiązanie służące integracji osób niepełnosprawnych, korzystających z wózków. Osoba na wózku siedzi na tym samym poziomie co osoba bez wózka. Przykładem dizajnu społecznego służącym przeciwdziałaniu przestępczości jest projekt służący prewencjiosłabiania agresji mieszkańców. Badania dowodzą, że wytworzenie klimatu kojarzonego z obecnością innych ludzi, miejscem spożywania posiłków, miejscem przyjaznym, ciepłym wywołuje poczucie bezpieczeństwa i łagodzi agresję [29-31]. Kolejny przykład pokazuje jak można przekształcić praktycznie każde miejsce podnosząc poziom kultury otoczenia [3235]. Niewielkim kosztem został uporządkowany zaniedbany skwer w pobliżu stacji kolejowej, służący wyprowadzaniu psów. Wysypane trocinami i korą ścieżki stworzyły przyjazny klimat miejsca kojarzonego z naturą. Inny przykład dotyczy problemu dbania o zdrowie, które staje się koniecznością współczesnego i przyszłego społeczeństwa. Prezentowany projekt przedstawia pomysły na ćwiczenia realizowane w przestrzeni miasta z wykorzystaniem istniejącej infrastruktury [36-40]. Takie myślenie ma to głęboki sens ponieważ władzom i mieszkańcom powinno zależeć na takich rozwiązaniach które nie ingerują w przestrzeń publiczną bez potrzeby. Celem jest porządkowanie przestrzeni publicznej poprzez eliminowanie zbędnych znaków, słupków, reklam w myśl zasady mniej znaczy więcej. Ważnym obszarem inwestycji społecznych miasta Eindhoven są działania adresowane do najmłodszych. Całodobowy skatepark [41] umożliwia aktywność młodych ludzi niezależnie od pogody czy pory roku. Zachęca młodych ludzi do bezpiecznego
spędzania wolnego czasu, przebywania w grupie rówieśników, sprzyja poznawaniu się oraz stanowi zdrową alternatywę do kontaktów wirtualnych. Organizowane warsztaty dla dzieci [42] odkrywają na nowo uroki budowania czegoś własnymi rękami rozwijając zdolności manualne, kreatywność i umiejętność współpracy. Prezentowany pojazd szynowy został zbudowany przez dzieci przy pomocy prawdziwych narzędzi i materiałów. Napędzany ręcznie pojazd został postawiony na torach przy pomocy dźwigu obsługiwanego przez dzieci (pod nadzorem dorosłych). Mogę sobie wyobrazić radość dzieci z jazdy zbudowanym własnoręcznie pojazdem. Na ogół domy mieszkalne, osiedla kojarzone są z obiektami technicznymi. Powinniśmy częściej tworzyć warunki w których rzeczywiście czujemy się dobrze [43]. Nie trzeba być prorokiem, żeby zauważyć, że będzie nam brakowało wykształconej przez tysiąclecia potrzeby kontaktu z naturą: przestrzenią, zielenią, zwierzętami, czystym powietrzem, które umożliwia nam rejestrowanie zapachów, ciszą, która pozwala odbierać dźwięki, ale również naturalną ciemnością, potrzebną do zdrowego snu, szeroko rozumianym spokojem umysłu, wynikającym między innymi z rozumienia otaczającego nas świata. Innym przykładem miasta realizującego społeczną politykę dizajnu jest Saint Etienn (Francja). Od ponad 20 lat odbywają się tam Bienale designu [44]. Prezentowane przykłady ilustrują projekty edukacyjne adresowane do wszystkich aktorów życia społecznego i gospodarczego. Ilustracje przedstawiają 50 osób ze swoimi samochodami, rowerami i autobusem [46] w kontekście polityki gospodarczej, która faworyzuje koncerny motoryzacyjne i przemysł petrochemiczny pomijając ekologiczne i społeczne skutki rozwoju motoryzacji. Przeznaczanie olbrzymich terenów pod infrastrukturę drogową , parkingi, ogromną ilość ofiar wypadków drogowych, zanieczyszczanie środowiska naturalnego. Tylko w tym roku (od początku roku do dnia 23 listopada 2013) ilość śmiertelnych ofiar wypadków drogowych na świecie wyniosła 1.207.815 ! Kiedy po kilku godzinach kończyłem pisać ten artykuł liczba ofiar wypadków drogowych wynosiła już 1.208.523 !!! Dlatego wiele miast np. Bogota przyjmuje odmienną filozofię rozwoju infrastruktury miasta. Preferując rozbudowę komunikacji publicznej, ścieżek rowerowych, chodników i parków. Wykorzystywanie rowerów to jeden ze sposobów na przywracanie miasta mieszkańcom i jednocześnie forma transportu wpływająca na aktywność fizyczną niezbędna dla zachowania zdrowia [48]. Taką filozofię przyjmuje coraz więcej miast tworząc miejskie systemy wypożyczalni rowerów. Sympatyczna forma automatu do sprzedaży biletów w Saint Etienne [49] nowoczesne przystanki i tramwaje zachęcają mieszkańców do korzystania z komunikacji publicznej. Różne miasta w różny sposób budują pozytywny klimat miejsca a co za tym idzie pozytywny wizerunek. Przykład Portugalii (Lizbona) [52] pokazuje tradycyjny sposób układania nawierzchni dla komunikacji pieszej. Tradycyjny, przyjazny, jednolity dla całego miasta. Przykład pochodzący z Argentyny (Cordoba) [53] ilustruje tani w realizacji sposób wykorzystania prostej idei do stworzenia wartości miejsca. Przykład z Londynu [54] prezentuje próbę zwrócenia uwagi przechodniów na emocje i sprawy przyjemniejsze i ważniejsze niż te związane z codziennym zgiełkiem. Można to odebrać jak apel o zwolnienie tempa i skierowania myśli na innych ludzi. Nie zdajemy sobie sprawy jak ważną rolę w naszym życiu odgrywa kontakt z naturą. Przykład dotyczy naturalnego światła ale też naturalnej formy. Światło reguluje nasze zachowania. Budzi nas światło niebieskie ( światło niebieskie pobudza) a usypia światło pomarańczowe (zachód słońca) ilość światła wpływa na nasze samopoczucie.. Tymczasem przebywamy
w pomieszczeniach o stałej barwie światła. Taki stan rozstraja nasz zegar biologiczny. Niedobór światła prowadzi do depresji, której może towarzyszyć np. alkoholizm. Zapominamy, że światło, przestrzeń, zieleń, woda to elementy naszego pierwotnego środowiska. Przykład Freiburga (Niemcy) [56] pokazuje jak wykorzystano naturalny strumień czystej wody przepływający przez miasto aby zbudować tożsamość i wartość miejsca. Nie jest to coś co służy dekoracji jak niektóre fontanny ale coś co buduje doświadczenie poprzez realny kontakt z wodą. Myśl budowania doświadczenia doskonale ilustruje holenderski projekt kładki [57] , której idea związana jest z doświadczaniem kontaktu z naturą, wodą. Przykład z Lizbony [58], gdzie woda tworzy sprzyjający klimat (wilgotność, komfort cieplny), To warunki w których chętnie odpoczywamy. Wiktoria &Albert Muzeum w Londynie [59]. Pomiędzy różnymi krajami, miastami Istnieją różnice kulturowe odnoszące się do zwyczajów związanych z wykorzystywaniem przestrzeni publicznej. Żyjemy w kraju, w którym jest mnóstwo zakazów. Znamy tabliczki „nie deptać trawników”. W Finlandii na głównej ulicy Helsinek, na której mieszczą się banki i najdroższe sklepy, mieszkańcy bez najmniejszych wątpliwości regenerują swoje siły w kontakcie z naturą (trawnik). Zaspakajanie potrzeby bezpośredniego kontaktu z naturą widoczne jest w każdym parku w Helsinkach [61]. W Polsce również zaczynamy zauważać i realizować pomysły związane ze zmianą charakteru przestrzeni publicznej z technicznej (martwą) na żywą (naturalną)[62]. Przykład z Londynu (sąsiedztwo Parlamentu) pokazuje na jak wysoki poziom kultury może zawędrować sztuka ogrodów.[64] nie pozbawiając mieszkańców ale też turystów możliwości bezpośredniego kontaktu z naturą. Wejścia [65] zachęcają do skorzystania z trawnika i mieszkańcy korzystają z tej możliwości. Tuż obok znajduje się miejsce umożliwiające doświadczanie fizyczności w bezpiecznych warunkach niezależnie od wieku [66]. Klimat miejsca buduje również charakter elementów wyposażenia przestrzeni publicznej. Typowe meble miejskie mają charakter techniczny. Te w Londynie mają charakter ogrodowy [67] mimo, ze znajdują się w przestzreni publicznej centrum miasta. W budowaniu charakteru miejsca i podkreślaniu jego tożsamości można wykorzystać lokalną tradycję nadając jej współczesny wygląd [68]. Kolejny przykład [69] ilustruje mniej zobowiązujący, wakacyjny charakter mebli miejskiej kawiarni. Przykład zmiany kontekstu mebli, które znalazły się w przestrzeni publicznej [70]. Istotą rozwiązań stanowiących wyposażenie przestrzeni publicznych nie jest „być” ale służyć do … (zaspakajania społecznych i indywidualnych potrzeb mieszkańców). Tworzyć warunki do spotkań, rozmów, wzajemnego poznawania się, obserwacji innych itd [71-72]. Ludzie potrzebują obecności innych ludzi. Aktywności mieszkańców mogą mieć charakter zorganizowany, mogą być związane z tworzeniem społeczności skupionych wokół jakiejś idei np. dbania o zdrowie [73]. Działania te poprzez to, że odbywają się w przestrzeni publicznej wzmacniają oddziaływanie idei i zachęcają innych do aktywności. Atrakcyjne miejsce spotkań może być bijącym sercem miasta. Potrzeba bliskości również domaga się spełnienia [74]. Niestety coraz częściej przestrzeń publiczna coraz częściej jest przestrzenią wirtualną [75]. Naszym obowiązkiem jest dbanie o równe prawa wszystkich obywateli. Udogodnienia służą wszystkim obywatelom [76]. Rozpoznanie potrzeb jest kluczowe w projektowaniu sposobów zaspakajania potrzeb. Przykład analizy potrzeb w kontekście projektu taksówki dla Nowego Yorku [77]. Nasze myślenie zmienia się. Jeszcze niedawno osoby
niepełnosprawne były traktowane jak obywatele drugiej kategorii. Dzisiaj coraz częściej rozumiemy, że kalectwo nie musi oznaczać bycie gorszym [78]. Niepełnosprawność nie odbiera nikomu prawa do cieszenia się życiem, tym bardziej, że każdy z nas bywa czasowo niepełnosprawny. Niepełnosprawność nie może wiązać się z wykluczeniem społecznym. Dla nas projektantów oznacza to obowiązek uwzględnienia potrzeb każdej grupy społecznej w realizowanych projektach i usługach Dzięki temu coraz więcej osób niepełnosprawnych może korzystać z przestrzeni publicznych, środków transportu, ofert pracy, ofert instytucji kulturalnych, usług itd. Dzięki tej zmianie powstają nowe usługi np. turystyka medyczna oferująca usługi medyczne w różnych atrakcyjnych miejscach na świecie, możliwy jest udział niepełnosprawnych w zawodach sportowych itd. Zwiększenie aktywności tej grupy społecznej przynosi korzyści społeczne i oszczędności. Nawet tak oczywiste rozwiązanie miejsca do siedzenia dla dzieci w przestrzeni publicznej odbierane jest jak coś niezwykłego [79]. W projektowaniu liczy się kultura odpowiedzialnego myślenia o człowieku i otoczeniu. Przyszłość tworzymy teraz.
Andrzej Sobaś, ansobas@gmail.com W prezentacji wykorzystano materiały własne autora oraz informacje pochodzące z prezentacji Zuzanny Skalskiej