خاوەنی ئیمتیاز یەكێتی ئافرەتانی كوردستان
سەرنووسەر مەهاباد قەرەداغی mahabad07@gmail.com 07504451932
گۆڤارێكی هزری ئەكادیمی وەرزانەیە پەیمانگەی (ی.ئا.ك) بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات ساڵی یەكەم – ژمارە ( )1بەهاری 2013
بەرێوەبەری نووسین دانا شوانی Dana.shwany@ymail.com 07504755490 دیزایین بەرگ و ناوەوە رەهێل رەشید عزیز Rahel_m@hotmail.com تیراژ 1000 نرخ 2000 سا
ڵی ی
ەك ەم –
ژمار
ە (س
فر) پاییز
ی
2012
بابەت
ناوی نووسەر
سەروتار
سەرنووسەر
6-5
كارەساتی ئەنفال كاریگەرییە سۆسیۆ- سایكۆلۆژییەكانی لەسەر كۆمەڵگەی كوردستان
مەهاباد قەرەداغی
43 -7
ژن لە سایەی ستەمی پیاودا
حەمە سەعید حەسەن
48-44
هۆكارەكانی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی
كارل مانهایم
چەند سەرنجێكی پێویست سەبارەت بە :موبایل و رایەڵەكانی پەیوەندی گرتن و توندوتیژی
ئەحمەد ئەسكەندەری
67-62
كاریگەری خوێندن لەسەر ژیانی تاك
هێمن ئەمین شوانی
79-68
كاردانەوە و هەڵوێستی الیەنی ئایینی سەبارەت بە پرسی ژن
ئەحمەد ئەسكەندەری
86 -80
توێژینەوەیەك لەسەر هەستكردن بە ئاسایشی دەروونی
دانا سالم كریم
105-88
رەوشی ئافرەتی كورد روانینێكی سۆسیۆ-سایكۆلۆژیی
حەمەی ئەحمەد رەسوڵ
125 -106
له خۆشه‌ویستیدا ،بێده‌نگی له په‌یڤین كاریگه‌رتره
حەمە سەعید حەسەن
132-126
هەرزەكار كێیە؟ چۆن ڕەفتار لەگەڵ هەرزەكاربكەین؟
توێژەری كۆمەاڵیەتی عبدالسالم اسماعیل
138-133
ژن و مۆد
گیۆرگ زیمێڵ
ناوی وەرگێر
وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە/ ئەكبەر حەسەن
سامان كەریم
ژ
61-50
142-139
تێڕوانینی كۆمەڵناسانە بۆدیاردەی نامۆبوون
دانا شوانی
148-143
ده‌سه‌اڵتی شه‌ره‌ف و کلتووری شه‌ره‌فئامێز
مەهاباد قەرەداغی
173-150
هه‌میش ه شوێنی سمێڵێک چۆڵه!
گفتگۆ له‌گه‌ڵ بۆردیۆ
له په‌یوه‌ندی خۆشهویستییهوه بۆ هاوسه‌رگیری
سه‌عيد محمدامين
دانا له‌تیف
180-175 192-182
سەروتار ژمارە سفری گۆڤاری شیكار ،هاوكات بوو لەگەڵ٢٥ی نۆڤەمبەر كە وەك رۆژێكی سیمبولی بۆ رووبەڕوو بوونەوەی تووندوتیژی لە جیهاندا ناسراوە و یاد دەكرێتەوە. لەكوردستانی ئێمەشدا بەچاالكی جۆراوجۆری فیكری ،ئەدەبی ،كولتووری ،هونەری، كۆمەاڵیەتی و ئەكادیمی یاد كرایەوە و ئێمەش هەر لەو سۆنگەیەدا شیكارمان لەو بۆنەیەدا بەرهەم هێنا. ئەم ژمارەیەی شیكار ،هاوكاتە لەگەڵ یادی هەشتی مارس ،رۆژی جیهانی ئافرەتان ،كە سیمبولی خەبات و تێكۆشانی ژنانی دنیایە بۆ بەدەستهێنانەوەی مافە ڕەوا زەوتكراوەكانیان. دوای زیاتر لە دووسەد ساڵ تێكۆشانی بەردەوام ،لە هەندێ واڵتی پێشكەوتووی دنیا، بڕێكی باش لە مافەكان بەدەستهاتوونەتەوە ،بەاڵم لە هەندێ واڵتی دنیا ،تەنانەت مافە سەرەتایی و سروشتییەكانی ئافرەتان پێشێل دەكرێن. لە ساڵی رابردوودا ،واتە لە،٢٠١٢كێرڤی تووندوتیژی لەكوردستاندا بەرامبەر بە ئافرەتان لەچاو ساڵی ،٢٠١١كەمێك دابەزی .لەو ساڵەدا ٦٤٦ئافرەت لەپای تووندوتیژی لە هەمبەریان ،گیانیان لە دەست دا .بەاڵم لە ٢٠١٢دا بە تێكڕایی ٤٤٦ئافرەت گیانیان لەدەستدا ٨٩ ،یان بەكوژران و ٣٥٧یشیان بە خۆسووتان كۆتایی بەژیانیان هات .ئەو ژمارە ترسناكانە ،ئاماژەی ئەوەن هەوڵەكانی دامودەزگا پەیوەندیدارەكان وەك پێویست ئامانج پێك نەبوون ،یاخوود دەكرێ بڵێین ئامانجەكانیان روون نەبوون و وەك پێویستیش هەوڵیان بۆ نەدراوە لە الیەن ئەو دامودەزگایانەی بۆ مەبەستی بنبڕكردنی تووندوتیژی دامەزرێندراون و سەدان كارمەند تێیاندا كار دەكات. هەڵبەتە ئامارەكانی تووندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەت لەكۆی جیهانیشدا ژمارەی سەرنجڕاكێشە و هی ئەوەیە كۆدەنگییەكی جیهانی لە هەمبەری دروست ببێت و هەڵوێستەی لەسەر بكرێت .بەپێی ئامارەكان ،یەك ملیارد ئافرەت لە جیهاندا ڕووبەڕووی جۆرەكانی تووندوتیژی دەبنەوە ،هۆكاری سەرەكی ئەو تووندوتیژییانەش بەهۆی مێینەبوونیانەوەیە .واتە جیاوازی جەندەری هۆكاری ئەو دەستدرێژییەكرداری و وتەیی و فیزیكی و ودەروونییانەیە كە رۆژانە ڕووبەڕووی ئافرەتان دەكرێتەوە ،لێرە و لە هەموو جیهان. بۆ بەرهەڵستیكردنی ئەو زەبروزەنگ و ستەمەگەردوونییە ،هەڵمەتییەك ملیاردی بۆ بەڕەنگاربوونەوەی تووندوتیژی راگەیەندرا و لە١٤ی فێبریوەری ئەمساڵەوە لە تەواوی واڵتانی جیهان ،چەند واڵتێكی دواكەوتوو و كۆنەپارێزی لێبترازێ ،سەرهەڵدان بە سەما و ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
5
هونەر دەستیپێكرد .سەما وەك سیمبولی بزووتنەوە و هونەر وەك شێوازێكی ئاشتیخوازانەی دەربڕینی ناڕەزایی ،چاالكییەكانیان لەچوارچێوەی خۆیان جێگەكردەوە. لەگۆڤاری شیكاردا ،تیشك دەخەینە سەر ئەو دیاردە و كێشانەیكە جیاوازی جێندەری هۆكاریانن و بە شێوەیەك لە شێوەكان نادادپەروەری بەرهەم دەهێنن .ئەم پرسانە ئەگەر چی زیاتر كۆمەاڵیەتین ،بەاڵم جێ پێی خۆیان لەسەر كولتوور و سیاسەت و ئابووری هەر واڵتێك دادەنێن. یادكردنەوەی ئەنفال جیا لە هەموو چاالكییەكانی تر ،بە هزر و لێكۆڵینەوەی زانستی، گواستنەوەی ئەو یادەیە لە توێی هەستەكانەوە بۆ ترۆپكی هۆش .كاركردن لەسەر ئەنفال وەك پرۆژەیەكی هۆشیارانە و بە زانستیكردنی ،مەبەستی ئێمەیە و لەم ژمارەیەدا بایەخی تایبەتی پێدەدەین. وێڕای پێشكەشكردنی سوپاسی تایبەت بە بەشدارانی ئەم ژمارەیە ،بە هیواین لەم گۆڤارە ئەكادیمییەدا زۆربەی قەڵەمە بە تواناكان بەكارە هزرییەكانیان و لێكۆڵینەوە بەپێزەكانیان لەسەر هەر كایە و پرسێكی كۆمەاڵیەتی ،ئابووری ،سیاسی و كولتووری، بەشدار بن و دامودەزگا ئەكادیمی و كۆمەاڵیەتی و كولتوورییەكانیش لێی سوودمەند بن. خۆشەویستیمان بۆ هەموو نووسەران و خوێنەرانی شیكار.
كارەساتی ئەنفال كاریگەرییە سۆسیۆ -سایكۆلۆژییەكانی لەسەر كۆمەڵگەی كوردستان
سەرنووسەر
مەهاباد قەرەداغی
6
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
7
دەروازە:
ساڵی ١٩٨٨لە بەشی باشووری نیشتیمانی كورددا زنجیرەیەك پەالماری یەك لە دوای یەك لە الیەن ڕژێمی دیكتاتۆری عێراق ،كە ئەم بەشەی لە نیشتیمانی كورد داگیركردووە، ڕوویدا .پەالمارەكان بە مەبەستی قڕكردنی نەژادی ،یان جینۆسایدی كورد بوو ،وەك هەنگاوی یەكەمیش بەشێك لەو مەبەستە سەرەكییەی پێكا. لە پەالمارەكانی ئەنفالدا ،ئاماژە بە ژمارەی ١٨٢هەزار قوربانی ژن و منداڵ و پیاو دەكرێت ،لە هەموو چین و توێژێك ،كە تێكڕا لەگەڵ لەمەرگدەربازبووەكان و لە زیندان ئازادبووەكاندا زیاتر لە ملیۆنێك كەس كە تێكڕای پێكهاتەی دانیشتوانی الدێكانی بەشی گەرمێن بوون لەو بەشەی كوردستاندا ،ئەو شااڵوانە و كاریگەرییە ڕاستەوخۆكانیان دەیانگرێتەوە. ئەنفال یەكێكە لەو كارەساتە گەورانەی كە وێنەیەكی هاوشێوەی لە مێژووی ناوچەكەدا نییە ،لە مێژووی جیهانیشدا دەكرێ بە سیاسەتی قڕكردنی جولەكە لە ئەڵمانیای نازی بچووێندرێ ،كە سیاسەتێكی هیتلەرییانەی لەم جۆرە لە ئەڵمانیادا پیادە كرا .هیتلەر فریای ئەوە كەوت شەش ملیۆن جولەكە لەناو ببات ،سەددام حوسێن لە سیاسەتەكەی خۆیدا هەمان نیازی هەبوو كە شەش ملیۆن كوردی باشووری كوردستان لە ناو ببات .وەك قۆناغی یەكەمی ئەم سیاسەتەش چەند هەنگاوێكی ترسناكی هاویشت و چەند هەنگاوێكی ترسناكی تر كە فریای هاویشتنیان نەكەوت ،لە پالنەكانیدا مایەوە ،بە هۆی داگیركردنی كوەیتەوە لێیان ڕاوەستا .لەو هەنگاوانەی كە هاویشتنی ئەمانە سەرەكیترینیانن: یەكەم :هێرشەكانی بە چەكی كیمیایی بۆ سەر كوردستان. دووەم :كیمیابارانی شاری هەلەبجە بە بیانووی شەڕی عێراق – ئێران. سێیەم :خاپووركردنی تێكڕای گوند و دێهاتەكانی كوردستان . چوارەم :ڕاگواستنی خەڵكی كوردستان بۆ ناوچەكانی باشووری عێراق. پێنجەم :سووتاندنی باخ و دارستانەكان. شەشەم :مینڕێژكردنی ڕووبەڕە كشتوكاڵییەكان. حەوتەم :لەناوبردنی تێكڕای سامانی ئاژەڵ و پەلەوەری كوردستان. هەشتەم :ڕاگواستنی خەڵكی الدێكان كوردستان بۆ ئۆردوگا زۆرەملێكان. نۆیەم :كۆنتڕۆڵكردنی شارە گەورەكان بە هەموو شێوەیەكی زەبروزەنگ. 8
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
دەیەم :سوكایەتیكردن بە داب و نەریت و زمان و كەلەپووری كورد لە رێگەی دەزگاكانی ڕاگەیەندنی فەرمی خۆیەوە. ئەو هەنگاوانەی كە هەڵگیران و مەبەستیان پێكا ،كاریگەرترینیان كە بە ئامانجی تۆقینێكی سەرانسەری و نەتەوەیی لە پشتەوە بوو ،كیمیابارانی هەلەبجە و شااڵوەكانی ئەنفال بوون ،كە بوون بە دەروازەیەكی تراژیدی ،كە هەر دەكرێ بە هۆلۆكۆست بچوێندرێت. بە هەڵسەنگاندنی ڕێكخراوی میدڵ ئیست وۆچ ،كە بە دیكۆمێنتەوە دەدوێ ،سیاسەتی بەعس و سەددام لە ئەنفالدا هەمان سیاسەتی نازیەكان و هیتلەر بووە لە هۆلۆكۆستدا. كارەساتی ئەنفال دەكرێ لە زۆر گۆشەنیگاوە تێی بڕوانرێت و ،هەڵدەگرێ سەدان لێكۆڵینەوەی زانستی لەسەر بكرێ .ئەو بوارانەی كە دەكرێ ببنە مەبەستی لێكۆڵینەوەی زانستی لەسەر كارەساتی ئەنفال ،جگە لە بواری زانستی سیاسەت ،مێژوو ،جوگرافیا، بواری زانستی كۆمەڵناسی ،دەروونناسی ،دەروونناسی كۆمەاڵیەتی و كلتوورناسی و ئایینناسی و تەنانەت بیۆلۆژی و زانستە سرووشتییەكانیشە. كارەساتی ئەنفال كاریگەری لەسەر پێكهاتەی جوگرافی و مێژووی كوردستان؛ پێكهاتەی دەروونی و كۆمەاڵیەتی كۆمەڵگەی كورد ،پێكهاتەی كلتووری و سروشتی و، تەنانەت پێكهاتەی عەقڵی و دەماریی مرۆڤی كورد و كۆمەڵگەی كوردەوە هەبووە و ،تا ماوەیەكی درێژخایەنیش دەمێنێتەوە .هەروەك چۆن كارەساتی هۆلۆكۆست لە دوای زیاتر لە نیوسەدە كاریگەرییەكانی دەردەكەوێت و دەیان كتێب و فیلمی دیكۆمێنتار باس لەو كاریگەرییانەی دەكەن ،كارەساتی ئەنفالیش بۆ كورد هەمان واتا دەدات و كاریگەرییەكانی درەنگتر دەردەكەوێت و پێویستە بە دوكومێنت بكرێن. لەم لێكۆڵینەوەدا بە هیوای دۆزینەوەی ئەو پەیوەندیی و كاریگەرییانەی كارەساتی ئەنفال بە باری دەروونی كۆمەڵگەوە ،كار دەكەم .واتە پێوەرەكانی زانستی دەروونناسی كۆمەاڵیەتی لە شیكردنەوەكاندا پەیڕەوی دەكەم .بەو پێیەی كە لە زانستی دەروونناسی كۆمەاڵیەتیدا دیاردەكان كار لە یەكتری دەكەن ،دەشێ كارەساتی دژواری ئەنفالیش كاریگەری هەمەچەشنەی سیاسی ،كۆمەاڵیەتی ،دەروونی و كلتووری لە سەر مرۆڤی كورد و كۆمەڵگەی كورد لە باشووری كوردستان ،دانابێت .من لەم لێكۆڵینەوەیەدا تایبەتمەندێتی دەدەمە كاریگەرییە دەروونییەكانی كاتاسترۆفی ئەنفال بۆ سەر كۆمەڵگەی كورد لە رێگەی تاكەكانی ئەو كۆمەڵگەیەوە .واتە بە پێوانی ئەو كاریگەرییە لەسەر چەندان تاكی جیاواز كە خۆیان ڕاستەوخۆ بەر شەاڵوەكان نەكەوتبن ،كاریگەرییەكەیمان بۆ سەر كۆمەڵگەی كورد ،بۆ دەردەكەوێت. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
9
ئامانجەكانی ئەم لێكۆڵینەوەیە:
هەموو لێكۆڵینەوەیەك ئامانجێك ،یان چەند ئامانجێكی هەیە كە لێكۆلەر دەیەوێ بە پشكنینەكان و خوێندنەوە و شیكردنەوە و لێكدانەكانی خۆی پێیان بگات .ئامانجی من لەم لێكۆڵینەوەیەدا كە لەسەر كارەساتێكی گەورەی مێژووی گەلی كوردە لە باشووری كوردستان ،ئەمانەیە: یەكەم :دۆزینەوەی پەیوەندی نێوان سوورەتی ئەنفالی قورئان ،كە لە ساڵی دووەمی كۆچیدا لە مەدینەی منەوەرە پەیدا بووە و لە دوای شەڕی بەدر دا بۆ سزادانی كافران، دابەشكردنی تااڵنی شەڕ و بەدیلگیراوانی شەڕ ،دانراوە و ،تیۆری ئەنفال ،كە لە ساڵی ١٩٨٨ی زایینی دا ،لە بەغدادی پایتەختی عێراق گەشەی پێدراوە و ،لە دوای شەڕی عێراق -ئێران دا ،بۆ سزادانی كوردان و دابەشكردنی تااڵنی گیانی و ماڵییان ،لە زنجیرەیەك پەالماردا ،بە ناوی شالاڵوەكانی ئەنفال ،لە باشووری كوردستان ،پراكتیزە كراوە. دووەم :هەوڵدانە بۆ دۆزینەوەی كاریگەرییە دەروونییەكانی كارەساتی ئەنفال ،لەسەر كۆمەڵگەی كورد و هۆشی گشتی ،لە ئەنجامی پێوانی كاریگەرییەكانی لەسەر تاكی نێر و مێی كورد. سێیەم :خستنەڕووی كاریگەرییەكانی ئەم كارەساتە ،لەسەر ناسنامەی كورد ،وەك تاك و وەك گروپ و ،وەك كۆمەڵگە. پرسیارەكانی ئەم لێكۆڵینەوەیە :
پرسیارەكانی لێكۆڵینەوەیەك ،بۆ دەستنیشانكردنی ئامانج و ،بۆ سنوورداركردنی پشكنینەكانە .وەك لە سەرەدا ئاماژەی پێكرا كارەساتی ئەنفال دەكرێ لە هەموو گۆشەنیگایەكەوە تێی بڕوانرێ و ،ڕوانینە جیاوازەكان لێكدانەوەی جیاواز بدەن بە دەستەوە. بۆ ئەوەی لێكۆڵینەوەكە لە پەرش و باڵوی بپارێزم و ،تەنها لەو ئامانجانە بكۆڵمەوە كە دامناون ،پرسیارەكان بەم شێوەیە دادەڕێژم: یەكەم :بۆچی جینۆسایدی كورد و هێرشەكانی بەعس ناوی لێنرا(ئەنفال) ،مەبەست و لۆژیكی بەعس لە ئەنفالكردنی كورد دا ،پەیوەندی بە سوورەتی ئەنفالەوە چییە؟ دووەم :كارەساتی ئەنفال چ كاریگەرییەكی دەروونی لە سەر مرۆڤی كوردو ،كۆمەڵگەی كورد لە باشووری كوردستاندا هەیە؟ ئایا ئەم كارەساتە لە درێژخایەندا ،وەك چۆن لە كاتی ڕوودانیدا و ،لە ئێستادا كە پانزە ساڵ بەسەریدا تێدەپەڕێت و كاریگەری هەبووە و هەیە، 10
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
كاریگەری نێگەتیڤی دەروونی لەسەر مرۆڤی كورد وەك تاك و ،كۆمەڵگەی كورد وەك كۆ ،دەمێنێت؟ سێیەم :كارەساتی ئەنفال چۆن كاری لە ناسنامەی تاكی كورد و كۆمەڵگەی كورد كردووە؟ میتۆد و ڕەوتی كاركردن:
بۆ مەبەستی پێوانی ئەو كاریگەرییانەی كە مەبەستمە لەم لێكۆڵینەوەیەدا ،لەسەر تاكەكانی كۆمەڵگەی كورد ،بیانخەمە ڕوو ،ئەم هەنگاوانە نراون: یەكەم :پرسیار ئاراستەی خەڵكی جۆربەجۆر كراوە ،لە ژن و لە پیاو لە تەمەنی جیاوازدا، بە مەرجی ئەوەی ئەو كەسانە كەس و كاری نزیكی خۆیان ئەنفال نەكرابێ ،بۆ ئەوەی دڵنیا بین لەوەی كە كاریگەرییەكە تەنها لە ڕووی پەیوەندیدارییەوە بە هاوخوێنی و خزمایەتییەوە نییە ،بەڵكە بە هاوهەستی نەتەوەیی و باری گشتی كۆمەڵگەوە .گومان لەوەدا نییە ئەنفالكراوەكان خۆیان بە پلەی یەكەم كاریگەر دەبن و ،ئەو كەسانەشی كە كەسوكاری پلە یەكیان ئەنفال كراوە بە پلەی دووەم كاریگەر دەبن .مەبەست لەم لێكۆڵینەوەیە دۆزینەوەی ڕادەی كاریگەرێتی ئەنفالە لەسەر تاكەكانی كۆمەڵگەی كورد و ڕادەی لێكچوون یان لێكنەچوونی كاریگەرییەكان بۆ سەر ئەوان بە گشتی ،كە كۆی ئەوان دەكاتە كۆمەڵگەی كورد. پەنجا كەس هەر كەسە و لە ڕوانگەی خۆیەوە ،پێناسەی ئەنفال دەكات ،هەستی خۆی بەرامبەر بە ئەنفالكراوەكان ،ئەنفالكارەكان دەردەبڕێت و ،لە میانەی وەاڵمەكانیانەوە و بە پێی پێوەرە بەكاربراوەكان ،هەوڵی دۆزینەوەی ئەو كاریگەرییە دەروونیانە دەدەین كە لەم لێكۆڵینەوەیەدا مەبەستمانە. كەسەكان لە تەمەنی جیاوازدان ،لە ژن و پیاو پێك دێن ،پرسیارەكان ستانداردن ،واتە هەمان پرسیار لە هەمووان كراوە .چونكە بەم جۆرە دەكرێت ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە بە گشتی بكرێت و ،برەودار بێت. دووەم :سوود لەو چاوپێكەوتنانە وەرگیراوە كە لەگەڵ دەربازبووانی ئەنفال كراوە ،چ لە تەلەفیزیۆن و چ لە ڕۆژنامەوە .ئەو گفتوگۆیانە دەكرێت لە زۆر گۆشەنیگاوە تێیان بڕوانرێت و ،لێكدانەوەیان لەسەر بكرێت .لێرەدا كاریگەری دەروونی ئەم گێڕانەوە تراژیدیانە لەسەر كەسانی گوێبیست و بینەر ،مەبەستە.
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
11
سێیەم :هەر بابەتێكی تر كە پەیوەندی بە ئەنفالەوە هەبووبێ ،هەر لە قسەی منداڵێكەوە، تا سەرنجدانی ڕەفتار و كاردانەوەی ئەو كەسانەی كە لەبارەی ئەنفالەوە پرسیاریان لێ كراوە و ،هەروەها سوود لەو كتێب و سەرچاوانە وەرگیراوە كە لەسەر ئەنفال نووسراون و لەبەردەستمدا بوون. تیۆرییە دەروونییەكان وگرێدانیان بە كارەساتی ئەنفالەوە:
دەكرێ كارەساتی ئەنفال بە زۆر تێرمی سۆسیۆلۆژی و سایكۆلۆژیەوە ببەسترێتەوە. بێگومان كاركردنی لێكۆلەرەوانی بواری دەروونناسی و كۆمەڵناسی لە داهاتوودا دەبێ ئەوە بێت ،كە لەگەڵ زۆرێك لەو تێرمانەدا ئەو پەیوەندییانە ئاشكرا بكەن و لێی بكۆڵنەوە. خاڵی گرنگ لە لێكۆڵینەوەیەكی ئەزموونگەری لە بواری دەروونناسی كۆمەاڵیەتی، دۆزینەوەی كاریگەری فاكتەرێكە لەسەر فاكتەرێكی تر ،واتە چی كار لە چی دەكات؟ . لەم لێكۆڵینەوەیەدا كار و كاریگەری ئەنفال لەسەر كەسایەتی مرۆڤی كورد بە تایبەتی و كۆمەڵگەی كوردبە گشتی دەپێوین .بۆ ئەم مەبەستەش دوو تیۆری دەكەین بە بناغە. یەكەمیان تیۆری میكانیزمەكانی بەرگرییە ،كە لە دەروونناسیدا بایەخێكی بەرفراوانی هەیە و پەیوەندی راستەوخۆیشی بە بابەتی ئەم لێكۆڵینەوەیەوە هەیە. دووەمیان تیۆری هەرەمی پێویستییە دەروونییەكانە ،كە تیۆرییەكی پڕ بایەخی دەروونناسی ئەمریكایی ناسراو ئەبرەهام ماسلۆیە كە بەكارهێنانێكی بەرفراوانی لە لێكۆڵینەوەكانی بواری دەروونناسی كۆمەاڵیەتیدا هەیە. وەك چۆن جەستەی مرۆڤ لە كۆمەڵێك ئەندام و كۆئەندام و دەزگای فیزیكی پێك دێت و؛ ئەم دەزگایانەش هەر یەكە و كاری خۆی جێبەجێ دەكات بۆ بە زیندوویی و بە ساخی هێشتنەوەی لەش و باری فیزیكی مرۆڤ ،هەر بەو چەشنەش دەروونی مرۆڤ لە دەزگای جۆراو جۆر پێكدێت و ئەمانەش هەر یەكەیان كارێكی دیاریكراویان لە ئەستۆدایە بۆ پاراستنی تەندروستی دەروونی و باری دەروونی مرۆڤ. جیاوازییەك لە نێوان دەزگا فیزیكییەكان و دەروونییەكاندا ئەوەیە كە دەزگا فیزیكییەكان كۆنكرێت و بینراون و بە یەكێك یان زیاتر لە پێنج هەستی مرۆڤ ئاشنان ،بەاڵم دەزگا دەروونییەكان ئەبستراكتن و بوونێكی دیار و بەرجەستەیان نییەو ،بە پێنج هەستەكە ئاشنا نین و تەنها نەخشەیەكیان لە دەركی مرۆڤدا هەیە و ،تەنها دەروونناسەكان لە پێكهاتە و كار و كاردانەوەی ئەو دەزگا دەروونییانە دەكۆڵنەوە و تیۆرییان لێ پێكدەهێنن. مرۆڤ دەزگایەكی بەرگری دەروونی هەیە ،كە بە میكانیزمی جۆراوجۆر هەوڵی 12
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
بەرەنگاربوونەوەی ئەو خەتەرانە دەدات كە لە ماوەی ژیانیدا ڕووبەڕووی دەبێتەوە .ئەو میكانیزمانەش كە بە میكانیزمەكانی بەرگری دەروونی ناودەبرێن بریتین لە( :چەپاندن، نكۆڵیكردن ،گۆشەگیریی ،پێچەوانەبوونەوە ،دواخستن ،هەڵگەڕانەوە دژی خود، خودتۆقاندن ،گوێزانەوە و هتد).. مرۆڤ بە هەر یەكێك لەم میكانیزمە كاریگەری خەتەر و شااڵوە ترسناكەكان لە خۆی دوور دەخاتەوە ،بەاڵم ئەم میكانیزمانە تەنها بەرگرییەكی دڕدۆنگین و لە ڕاستیدا و بە ڕاستەقینەیی خەتەرەكان لە خود دوور ناخەنەوە .لە ئاكامدا خودی بەگەڕخستنی ئەو میكانیزمانە لە دەروونی مرۆڤدا كاریگەری نێگەتیڤ لە سەر كەسایەتی و باری دەروونی مرۆڤ دادەنێت .بۆ نموونە چەپاندن ،كە بەرباڵوترین جۆری میكانیزمی بەرگرییە و لە الیەن زۆربەی زۆرەوە بەكار دەبرێت .چەپاندن ئەو میكانیزمەیە كە كاریگەری زوڵم و خەم و ناخۆشی بۆ ماوەیەك لە هەست دوور دەخاتەوە ،بەاڵم لە نەستدا جێگیری دەكات. پەنگخواردنەوەی ئەو هەستە چەپاوانە لە نەستدا خۆی لە خۆیدا دۆخێكی ناتەندروستە و دواجار لە رەفتاری مرۆڤدا رەنگدانەوەیەكی نائاسایی دەبێت .میكانیزمەكانی تری بەرگریش بە هەمان شێوە ئەركی بەرگرییەكی دەروونی كەمخایەن و كاریگەرییەكی نێگەتیڤی درێژخایەن دەكەن .كە لە درێژەی لێكۆڵینەوەكەدا بە بەڵگەوە دەیسەلمێنین. تیۆری دووەم ،هەرەمی پێویستییە دەروونیەكانی ئەبراهام ماسلۆیە ،دیسانەوە پەیوەندی ڕاستەوخۆ بە ئاكامەكانی كارەساتی ئەنفالەوە هەیە بۆ سەر مرۆڤی كورد.لەم تیۆرییەدا ماسلۆ هەرەمێكی بۆ پێویستییە فیزیكی و دەروونییەكانی مرۆڤ داناوە ،كە لە پێنج پلەی یەك لە دوای یەك پێك دێن . گەشەسەندنی كەسایەتی مرۆڤ پەیوەستە بە چۆنێتی و ڕادەی پڕبوونەوەی ئەو پێویستییانە .بە پێی ماسلۆ ،مرۆ تا پلەی یەكەمی پێویستییەكانی بە تەواوەتی پڕ نەكردبێتەوە ناتوانێ دەربازی پلەی دووەم بێت و گەشەی كەسایەتی لەو پلەیەدا دەوەستێ كە پێویستییەكانی تیا پڕ نەبووەتەوە .پلەكانیش بەم شێوەیە لە خوارەوە بۆ سەرەوە ڕیزبەند كراوە: • یەكەم :پێویستییە فیزیكییەكان ،كە بریتین لە خواردن و خواردنەوە ،خەوتن و حەسانەوە و سێكس ،كە ئەمانە بە پێویستییە سەرەتاییەكانیش ناوزەد دەكرێن. • دووەم :پێویستی ئاسایش ،كە دڵنیایی و سەقامگیری دەگرێتەوە. • سێیەم :پێویستییەكۆمەاڵیەتییەكان ،كە خۆشەویستی و ژیانی پێكەوەیی و پلە و پایەی كۆمەاڵیەتی ،دەگرێتەوە. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
13
• چوارەم :پێویستی جێبەجێكردن ،كە پێویستی بڕیاردان ،هەڵبژاردن ،ڕێزگرتن و دانپێدانان ،پێویستی وەرگرتنی زانیاری دەگرێتەوە. • پێنجەم :پێویستی خۆسەلماندن و داهێنان لە ژیاندا. دابیننەبوونی پێویستییەكانی هەر پلەیەك لە سێ پلەی سەرەتا ،مرۆڤ لە دۆخی پێویستی و دابیننەبووییدا دەهێڵێتەوە .دابیننەبوونی پێویستییەكانی دوو پلەی كۆتایی هەرەمەكە ،مرۆ لە گەشەسەندن دەوەستێنێ و كەموكوڕی دەروونی لە ال دروست دەكات. كارەساتی ئەنفال پەیوەست بەم دوو تیۆرییەوە، دوو گریمانمان ال دروست دەكات.
یەكەم :شااڵوە ترسناكانی ئەنفال و جینۆسایدی گەلی كورد ،چ لە قۆناغی خۆیدا و چ لە قۆناغەكانی تردا دەبێ كاریگەرییەكی دەروونی هەبووبێ و هەبێ لەسەر كۆمەڵگەی كورد .كەواتە مرۆڤی كورد میكانیزمەكانی بەرگری دەروونی دژ بەو كارەساتە بەكار هێناوە .كە خودی ئەو میكانیزمانەش ،چوونكە بەرگرییەكی دڕدۆنگانەن لە خەتەرەكان، كاردانەوەی نێگەتیڤ لە دەروونی مرۆڤی كورددا پێك دەهێنن. دووەم :كارەساتی ئەنفال ،كارێكی وای كرد پێویستییە سەرەتاییەكانی مرۆڤی كورد لە باشووری كوردستاندا دابین نەبێت و ئاسایشی لێ تێكبچێت ،كەواتە كارەساتی ئەنفال كاری لە گەشەسەندنی كەسایەتی و بونیادی دەروونی مرۆڤی كورد كردووە .بە هەمان شێوەش كاریگەری لەسەر ناسنامەی تاكی كورد هەبووە. لە میانەی وەاڵمی زانیاریدەرەكانەوە هەوڵ دەدەین سەلماندنێك بۆ دروستی یان نادروستی ئەو گریمانانە بدۆزینەوە .بێگومان بەڵگە و دیكۆمینتەكانی سەرچاوە ئاماژەپێكراوەكانیش كەرەستەی پڕ بایەخن بۆ ئەم سەلماندنانە. ڕامانێك لە چەمك و ناوەڕۆك و دیاردەی ئەنفال: ەو كۆمەڵكوژی و؛ كۆمەڵگە تۆقاندن و ،كۆمەڵگە ژاهراویكردنەی كە ساڵی ١٩٨٨لە الیەن ڕژێمی بەغداوە دژ بە مرۆڤی كورد و كۆمەڵگەی كورد ئەنجام درا ،هەر بە ڕێكەوت و بە هەڕەمەكی ناوی ئەنفالی لێ نەنرابوو .ئەنفال؛ دەستەواژەیەكی ئاسایی نییە و ،كارەساتی ئەنفالیش لە سەرووی نائاساییەوەیە ،بۆیە وەك كۆنتێكستێك كۆڵینەوە لە ڕەهەندەكانی ئەم دەستەواژە و خودی كارەساتەكە دەبێتە پێویستییەك .لەبەر ئەوەی سوورەتێك لە كتێبی پیرۆزی موسوڵماناندا بەم ناوەوە هەیە ،دەكرێ بەراوردی ناوەڕۆكی سوورەتی ئەنفالی قورئان و ،تیۆری ئەنفالی بەعس بكرێت و ،بە چاویلكەیەكی كۆمەڵناسانە ،كۆد 14
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
و ئیماژەكانیان بخوێندرێتەوە و ،لێكبدرێتەوە ،تا ڕادەی پەیوەندی نێوانیان بدۆزرێتەوە. ئەنفال؛ سوورەتی هەشتەمی قورئانە ،كە كتێبی پیرۆزی ئایینی ئیسالمە .ئەم سوورەتە لە ٧٥ئایەت پێك هاتووە .ئەم ئایەتانە لە شاری مەدینەی منەوەرە ،لە مانگی ڕەمەزانی ساڵی دووەمی كۆچی دابەزیوون .ناوەڕۆكی ئەم سوورەتە باس لە شەڕی بەدر دەكات، پەسنی سەركەوتنی موسوڵمانان لەو شەڕەدا بە سەر كافراندا دەكات و ،ئامۆژگاری بەشدارانی غەزای بەدر دەكات بۆ چۆنێتی دابەشكردنی دەستكەوتەكانی ئەو شەڕە بەسەر خۆیاندا .لەگەڵ هەندێ وردەكاری تری پێویست بەو بارودۆخەی كە ئەوسا لە ئارادا بووە .بۆ ئەوەی كێشە و ملمالنێ لە نێوان موسوڵماناندا بە هۆی دەسكەوتەكانی شەڕەوە ڕوونەدات ،پێویست بووە لە سوورەتێكدا ڕێنومای پێویست بكرێن. لێكۆڵینەوەی ئەكادیمی ،كە لە دەزگایەكی زانستی وەكو زانكۆ ،وەك تێزێك ئەنجام درابێت لە سەر كارەساتی ئەنفال ،هەتا ئەمڕۆ زۆر كەمە .ئەوەی من لە پێش ئەم لێكۆڵینەوەیەی خۆم بەردەستم كەوتبێت و خوێندبێتمەوە ،تەنها یەك لێكۆڵینەوە بوو ،كە وەك تێزێك لە زانكۆوە و ،لە بەشی كۆمەڵناسی هاتبووە دەرەوە .ئەویش وەك ماستەرنامەیەك پێشكەشكرا بوو. سەبارەت بە پەیوەندی نێوان سوورەتی ئەنفال و شااڵوەكانی ئەنفالی بەعس بۆ سەر كوردان، ئەوەی سەرنجی منی ڕاكێشا لەم لێكۆڵینەوە زانستییەدا كە لە كۆلێجی كۆمەڵناسی زانكۆی سەاڵحەدین دا وەك تێزی نامەی ماستەر لە الیەن یوسف دزەیی ئەنجام دراوە، لێكۆلەر بە لێكدانەوەیەكی خێرا و چەند الپەڕەیی و بە پشتبەستن بە هەندێ ئایەتی تر كە لە قورئان ،كتێبی پیرۆزی ئیسالمدا هاتووە ،دەگاتە ئەو دەرەنجامەی كە: (شااڵوەكانی بە ناو ئەنفالی حكومەتی عێراق بۆ سەر گوندنشینانی كوردستان ،جیاوازە و پێچەوانەی ئەنفالی ئیسالمە). بەڵگەی لێكۆلەر بۆ ئەم ئەنجامەی پێی گەیشتووە ،سێ خالە ،كە بەو شێوەیە دەستنیشانی كردووە كە ،بە پێی سورەتی ئەنفال مەرجە:
یەكەم :ئەو كۆمەڵگەیەی كە شااڵوی دەكرێتە سەر بێباوەڕ و كافر بێت؛ دووەم :دەبێ دەستكەوتەكان لە مەیدانی شەڕدا گیرابن، سێیەم :ئەو دەستكەوتانە بریتین لە ماڵ و سامان و زەخیرە و ئاژەڵ ،هەروەها مرۆڤی دیل و گیراوەكان. بەرامبەر بەم تێزە ،مەبەستمە دژەتێزێك بە بەڵگەوە بەرهەم بهێنم .بێگومان مەبەست لەم
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
15
دژە تێزە كەمكردنەوەی بایەخی تێزەكەی نووسەری ناوبراو نییە ،هێندەی ئەوەی جیاوازی لێكدانەوە و ڕامانی زانستیانە لە ڕەهەندەكانی كۆنتێكستی ئەنفال مەبەستە .من پێم وایە نووسەری ئەو تێزە بۆ خۆپاراستن لە كێشەی باوەڕداران و بە تایبەتیش تووندڕۆكانی ئایینی ئیسالم بەو ئەنجامە كوت و پڕ و خێرایە گەیشتووە .الی هەمووان زانراوە كە هەر لێكدانەوەیەك و خوێندنەوەیەكی جیا لەوەی باوەڕدارانی ئیسالم و زانایانی بۆ تێكستەكانی كتێبی پیرۆزی دەكەن ،لە الی تووندڕۆكانی ئایینەوە دەچێتە خانەی كوفرەوە و بە تابوو دەزانرێت ،بۆیە كەم كەس خۆیان لە قەرەی لێكدانەوەیەكی جیاواز دەدەن ،ئەگەرچی ئەو لێكدانەوانەش زانستی و لۆژیكی بن .بەاڵم بۆ برەوداری و باوەڕپێكراوی لێكۆڵینەوەیەكی زانستی ،نابێت ئەو فاكتەرانە كار لە ڕەوتی كار و ئەنجامی لێكۆڵینەوە بكەن .ڕاستە ئێمە لە كۆمەڵگەیەكدا دەژین كە ئیسالم ئایینی سەرەكی كۆمەڵگەكەیە و ،قورئان كتێبی پیرۆزە و ،گومان خستنە سەری كێشەی گەورە دروست دەكات ،بەاڵم لە كاتی لێكۆڵینەوەیەكی زانستیدا ،نابێت ئەوانە لە بەرچاو بگیرێن .بۆ ئەوەی پێوەرەكان زانستی بن ،پێویستە تەنها لۆژیكی زانستەكان لە كاتی لێكۆڵینەوەدا ئامادە بن ،نەك كاردانەوەی خوێنەر لەبەرچاو بگیرێت. دەكرێ دیاردەیەك چەند لێكدانەوەیەكی جیا هەڵبگرێت ،بەاڵم لە نێوان دوو ئەڵتەرناتیڤی لێكدانەوەدا ،هێزی ئەرگومێنتەكان (بەڵگەكان)ی لێكۆلەر بۆ لێكدانەوەی هەڵبژێردراو، باوەڕی خوێنەر و باوەڕپێكراوی لێكۆڵینەوەكەی دەستەبەر دەكات. من هاوكات وەكو خوێنەرێك و لێكۆلەرێك ،هێزێكی ئەوتۆم لە بەڵگەكانی لێكۆلەری ئەو تێزە نەبینی كە باوەڕم ال دروست بكات كە سوورەتی ئەنفال و ئەنفالكردنی گوندنشینەكانی كوردستان پەیوەندیدار نەبن بەیەكەوە. لە پرنسیپی ڕاشونالیتی (عەقاڵنی) لێكۆڵینەوەدا ،كە فەیلەسووفی ناسراو ،گوونەر ئەسپێلین داهێنەرێتی ،دەوترێت :لە نێوان دوو یان زیاتر ،لێكدانەوەی هاوبەهادا ،پێویستە پێشترێتی بەو ئەڵتەرناتیڤە بدرێت كە لە بۆچوونێكی سیمانتیكی و لۆژیكییەوە سەرچاوەی گرتووە. لە نێوان دوو ئەڵتەرناتیڤی لێكدانەوەدا ،بۆ گریمانی هەبوونی پەیوەندی ،یان نەبوونی پەیوەندی لە نێوان سوورەتی ئەنفالی قورئان و ،هێڕشەكانی ئەنفالی بەعس بۆ سەر كوردستان ،پێویستە لە ئەنجامی بەراوردكردن و خوێندنەوەیەكی وردكۆاڵنەوە ،بەڵگەی لۆژیكی هەڵبهێنجرێ .دەنا خوێندنەوەی سەرپێی و ،لەبەرچاوگرتنی كاردانەوەی توندڕۆكان و ،لەبەرچاوگرتنی كاردانەوەی خوێنەر ،بوار بۆ بیركردنەوەی قووڵ و ڕامانی داهێنەرانە، ناهێڵنەوە. 16
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
هیچ گومان لەوەدا نییە كە ڕەفتارەكانی ڕژێمی بەعس دژ بە هەموو یاسایەكی سروشتی و ،یاساكانی زەمین و ڕێساكانی ئاسمان بووە ،كەواتە ئەگەر پەنا بۆ ئایەتێكی قورئانیش ببات بۆ بەجێگەیاندنی مەبەستەكانی ،مەرج نییە بەو لۆژیكە بەكاری ببات كە لە كاتی خۆیدا و لە ئەنجامی دیاردەیەكی دیاریكراودا بۆ رێنمایی موسوڵمانەكان بەكارهێنراوە، بەڵكە كەڵك و كەڵكئاوەژوو لە ناوەڕۆكی ئەو ئایەتانە وەردەگرێت و وەریدەگێڕێتە سەر لۆژیكی خۆی .بۆیە نابێت لەوە بترسین پەیوەندی نێوان سوورەتی ئەنفال و كارەساتی ئەنفال بەیەكترەوە شی بكەینەوە .ترسان لە شیكردنەوەیەكی وا برەوی كاری لێكۆڵینەوەیەكی سۆسیۆلۆژی كەم دەكاتەوە. لە ئەنجامی خوێندنەوەیەكی سۆسیۆلۆژیانەی وردی یەك بە یەكی ئایەتەكانی سورەتی ئەنفال و ،خوێندنەوەیەكی سۆسیۆپۆلیتیكیانەی ڕەفتار و ئاكارەكانی بەعس لە قۆناغەكانی ئەنفالدا و چۆنێتی مامەلەكردنی سەرانی بەعس لەگەڵ مرۆڤی كورد و سەر و سامانی كورد ،ئەوە دەردەكەوێ كە: شااڵوەكانی ئەنفال بە رێكەوت ناوی لێنەنراوە ئەنفال ،بەڵكە مەبەست لە خودی سورەتی ئەنفالی قورئانە .بەاڵم نەك ڕێك و ڕەوان بەو ئاماژانەی كە لە قورئاندا هاتوون ،بەڵكە بە لۆژیكی بەعس و لە نەخشەی خەیاڵی بەعسدا ئەم سورەتە وەك تیۆرییەكی ئامادە ،هێنراوە و گەشەی پێدراوەو ،دارێژراوەتەوە و ،دوا جاریش لە شێوەی ئەو پەالمارانەدا پراكتیزەكراون. بێگومان مەبەست و سیمبولەكان لە تیۆری ئەنفالی بەعس دا گۆڕانیان بەسەر هاتووە، بەاڵم گۆڕانەكان لە شێوەدان نەك جەوهەر .كە لێرەدا هەوڵی لێكدانەوەی هەندێكیان دەدەم. یەكەم :لە لۆژێكی قورئاندا :كافران ئەوانەن كە باوەڕیان بە ئایینی ئیسالم و خودای تاك و تەنیا نەهێناوە .لە لۆژیكی بەعسدا :كافران ئەوانەن كە باوەڕیان بە پارتی بەعس و سەددام حوسێن نەهێناوە . دووەم :لە لۆژیكی قورئاندا :كەسانی باوەڕداری ڕاستەقینە ئەوانەن كە پێنج فەرزەكەی خودا جێبەجێ دەكەن .لە لۆژیكی بەعسدا :باوەڕدار ئەوانەن كە سەر بۆ فەرمانەكانی سەرانی بەعس دادەنەوێنن و فەرمانەكانیان جێبەجێ دەكەن. سێیەم :لە لۆژیكی قورئاندا :پاداشتی باوەڕداران (موسوڵمانان) بەهەشتە و ،سزای بێباوەڕان (كافران) دۆزەخە .لە لۆژیكی بەعسدا :پاداشتی باوەڕداران (بەعسییەكان) دەسەاڵت و پارە و هەموو خۆشییەكی دنیاییە و ،سزای بێباوەڕان (دژە بەعسییەكان) زیندان و ئەشكەنجە و هەڵواسین و كوشتن و بڕینە. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
17
چوارەم :لە لۆژیكی قورئاندا :موسوڵمانان بۆیان هەیە كافران بكوژن ،دەست بە سەر ماڵ و سامانیاندا بگرن و حەاڵڵیانە ،ئەگەر نەهاتنە سەر رێگەی خودا و لە هەڵوێستی دژایەتی خودا و پێغەمبەری موسوڵمانان پەژیوان نەبوونەوە .لە لۆژیكی بەعسدا :بەعسییەكان بۆیان هەیە نابەعسییەكان بكوژن ئەگەر نەهاتنە سەر ڕێگەی سەددام و لە هەڵوێستی دژایەتیكردنی سەددام و سەرانی بەعس پەژیوان نەبوونەوە. لە سورەتی ئەنفالدا هاتووە:
(كاتێ كە پەروەردەگارت وەحی بۆ مەالئیكە نارد ،بە ڕاستی من لەگەڵ ئێوەم ،جا كەسانێ كە بڕوایان هێناوە پتەو ڕایان گرن ،ئێمە ترس و وەحشەت ئەخەینە ناو دڵ و هەناوی كافران و بێبڕوایان ،جا بە توندی بكوتن بە ناو تەوقی سەریاندا و هەموو پەنجەكانیان ورد بكەن و دەست و پێیان لە كار بخەن ).ئایەتی دوانزەیەم. (ئەمە لەبەر ئەوەیە كە ئەوانە لەگەڵ خوا و پێغەمبەری خوا دژایەتیان كرد و هەر كەسیش لەگەڵ خوا و پێغەمبەری خوا دژایەتی بكا سەخت سزا دەدرێت ،جا بە ڕاستی عەزابی خوا سەختە ).ئایەتی سیانزەیەم. ئەو ئەشكەنجانەی كە ئەنفالكراوە كوردەكان لە زیندانەكانی خوارووی عێراق و بە تایبەتیش لە نوگرەسەلمان دراون و ،شاهێدە زیندووەكانی ئەم كارەساتە لە چاوپێكەوتنەكانیاندا دەیگێڕنەوە ،ئەنجامدانێكی ئایەتی دوانزەیە ،بەاڵم بە لۆژیكی بەعس و بە ئیماژەكانی بەعس .واتە كافران و بێباوەڕان ،لێرەدا كوردن. لە كارەساتی ئەنفالدا ترس و وەحشەت نەك تەنها لە قۆناغەكانی ئەنجامدانی شااڵوەكان، بەڵكە سامناكییەكی درێژخایەنی لەناو كۆمەڵگەی كورددا ،هێنایە ئاراوە .ڕاستە كورد گەلێكە باوەڕدارە بە ئایینی ئیسالم و زۆربەی هەرە زۆری كورد موسوڵمانن و لەسەر ڕێبازی قورئانن ،واتە بە لۆژیكی قورئان كورد كافر نییە .بەاڵم بە لۆژیكی بەعس ،كورد گەلێكی كافرە ،چونكە باوەڕی بە ڕێبازی بەعس نەهێناوە و چونكە دژایەتی سەرانی بەعس دەكات. سەددام لە خەیاڵگەی خۆیدا خودایە و ،هێدی هێدی ئەم وێنە دڕدۆنگانەی خۆی بەسەر بەعسییەكاندا بە تایبەتی و ،بەسەر خەڵكی عێراقدا ،بە گشتی سەپاندووە.
18
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
لە سوورەتی ئەنفالدا هاتووە: (بە ڕاستی كەسانێ كە كافر بوون سامانی خۆیان بۆ گێڕانەوەی خەڵك لە رێگەی خوادا خەرج دەكەن ،جا ئەوانە دوای ئەمەش سامانی خۆیان لەو رێگایەدا خەرج دەكەن، لە دواییدا ئەبێتە هۆی پەژارە و خەفەتیان و لە پاشانیش تێدەشكێن ،وە كەسانێ كە كافر بوون و لەو دنیا بۆ الی جەهەندەم كۆ دەكرێنەوە ).ئایەتی سی و شەشەم. (بۆ ئەوەی خوا ناپاك لە پاك جیا بكاتەوە و ناپاكەكان لەسەر یەك هەڵچنێ ،جا بە تێكڕایی پێكەوە خڕیان بكاتەوە ،جا لە جەهەندەمیان بهاوێ ،هەر ئەمانە زیانكارن ).ئایەتی سی و حەوتەم. پێشمەرگەی كورد كە دژی بەعسن ،بەو لۆژیكەی بەعس لە تیۆری گەشەپێدراوی ئەنفالدا كاریپێدەكات ،كافرن .جێگەی حەوانەوەی ئەو پێشمەرگانەش الدێكان و ،حەوێنەرەوەی ئەوان الدێنشینەكان بوون .كەواتە الدێنشینەكان بە پێی ئەنفالی وەرگێڕدراو بە فیكری بەعس ،كافرن .چونكە سامانی خۆیان بۆ پێشمەرگە خەرج دەكەن ،پێشمەرگەش كەسانێكە كە خەڵك لە رێبازی بەعس هەڵدەگەڕێنێتەوە .كەواتە ئەو كافرانە دەبێ تێكشكێنرێن ،ماڵ و سامانیان تااڵن بكرێت و بكرێت بە مایەی خەم و پەژارەیان ،دوور بخرێنەوە و بخرێنە دۆزەخەوە. زیندانی نوگرە سەلمان ئەو دۆزەخەیە كە ئەنفالكراوەكان لە گێڕانەوەی بەسەرهاتەكانیاندا وەسفی ترسناكی دەكەن .پیرەمێردێكی كورد ،لە دایكبووی ساڵی ١٩١٢و دەربازبووی زیندانی نوگرەسەلمان ،دەڵێ( :ئەگەر ئێوە دۆزەختان بیستووە ،ئەمە دۆزەخ بوو ئێمە بینیمان). كەواتە دەستنیشانكردنی الدێكانی كوردستان بە گشتی و خەڵكی ئەو الدێیانەی كە داڵدەی پێشمەرگەیان داوە بە تایبەتی ،بۆ شااڵوەكانی ئەنفال ،پراكتیزەكردنی ئایەتی سی و شەشەمی تیۆری ئەنفالی قورئانە ،بە شێوە گەشەپێدراوییەكەی و ئاماژە بەعسییانەكەی ئەم تیۆرییە. جیاكردنەوەی توێژی گەنج و پیر ،كوڕ و كچ و ،و خڕكردنەوەی تێكڕایان و لە دۆزەخی نوگرەسەلمان هاویشتنیان و دواجاریش زیندەبەچاڵكردنیان ،پراكتیزەكردنی ئایەتی سی و حەوتەمی سورەتی ئەنفالە .بێگومان دەكرێ چەندان نموونەی تریش لە ئایەتەكانی سورەتی ئەنفال بێنینەوە كە لە جەوهەردا وەكو خۆیان و لە شێوەدا گەشەپێدراو ،بە زمانی بەعس ئاماژەكانی ،لەسەر گەلی كورد پراكتیزە كراون.
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
19
بە • • • • •
لۆژیكی ئیسالم: باوەڕدار :موسڵمانە. كافر :دژە ئیسالمە. ئایین :پەیڕەوەكانی ئیسالمە كە لە قورئاندا هاتووە. خودا :پەروەردەگار و خولقێنەری ئاسمان و زەمینە. كتێبی پیرۆز :قورئانی لە خواوە نێردراوە.
ڕژێمی بەعس بەو لۆژیكەی خۆی كە سورەتی ئەنفالی پێ خوێندۆتەوە و پراكتیزە كردووە ،كۆدەكانی لە بەرژەوەندی كەسی سەددام و حیزبی بەعسدا گۆڕیوە و ناوەڕۆكی ئایەتەكانی پراكتیزە كردووە .كۆدەكان بە لۆژیكی بەعس وایان لێ دێت: • باوەڕدار :بەعسیەكانە، • كافر :گەلێكی موسڵمانە و ئەویش كوردە ،یان هەر گروپێك كە دژ بە بەعسە. • ئایین :حیزبی بەعسە، • خودا :سەددامە. هەر لەو قۆناغەداشدایە كە سەددام لەسەر ئااڵی عێراق دەنووسێ (اللە اكبر) ،كە مەبەستی لەو (خودا گەورەترینە)! ی هەمان ئەو خودایە نیە كە باوەڕدارانی ئیسالم لە هەموو جیهاندا دەیڵێنەوە و بە سەروەرو خوڵقێنەری خۆیان و زەمین و ئاسمانی دەزانن، بەڵكە لەو ئاماژەیەدا تەنها مەبەست لە سەددامە و ،لەو ڕوانگەیەوە سەرچاوە دەگرێت كە لە خەیاڵگەی سەددام خۆیدا هەبووە و بە گشتی كراوە .كە ئەمەش شێواندنی كۆدەكانی قورئانەو هەر بە بە خودی لۆژیكی قورئان و پەیڕەوەكان و ڕێساكانی ئیسالم ،ئەم كردەوەیە دەبێ بە كوفر و ئەنجامدەرانی دەبن بە كافر .بەاڵم ئەم ڕاستییە ،تەنانەت لە الیەن زانایانی ئیسالمیشەوە چاوپۆشی لێكراوە و ،نەهێنراوەتە بەر باس و لێكۆڵینەوە! ئەنجامی ئەم لێكدانەوەش دەمانگەیەنێتە پێچەوانەی ئەو تێزەی كە یوسف دزەیی لە لێكۆڵینەوەكەیدا پێی گەیشتووە و پێی وایە ،كە ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفالی بەعس پەیوەندییان بە سوورەتی ئەنفالی قورئانەوە نییە .لەم دژە تێزەدا و بە بەراوردكردنی سوورەتی ئەنفالی قورئان و تیۆری ئەنفالی بەعس ،كە گەشەپێدەری سوورەتی ئەنفالە ،ڕووندەبێتەوە كە پەیوەندی نێوان پەالمارەكانی ئەنفالی بەعس بۆ سەر كورد پراكتیكی تیۆرییەكە كە بناغەكەی سوورەتی ئەنفالە .سوورەتی ئەنفالی قورئان بۆ لەناوبردنی دژبەرانی ئیسالم، 20
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
واتە كافران وتراوە ،بۆ دابەشكردنی سەروسامانی دۆڕاوان لە شەڕی بەدردا ،دابەزیووە، لەگەڵ تیۆری ئەنفالی گەشەپێدراوی بەعسدا ،لە پراكتیكدا هاوشێوەیە ،لە تیۆریشدا عەقڵی بەعس ئاڵوگۆڕێكی بە كۆدەكانی سوورەتی ئەنفال كردووە و لە بەرژەوەندی خۆیدا خستویەتییە بواری ئەنجامدانەوە. ئەگەر سوورەتی ئەنفالی ساڵی دووەمی كۆچی تیۆرییەك بێت بۆ یەكالكردنەوەی ملمالنێی نێوان موسوڵمانان و كافران هاتبێتە كایەوە ،ئەوا كارەساتی ئەنفالی ساڵی ١٩٨٨ی زایینی ،پراكتیزەی تیۆرییەكی گەشەپێدراوی سوورەتی ئەنفالە ،بۆ ساغكردنەوەی ملمالنێی نێوان كورد و ڕژێمی بەعس ،لە بەرژەوەندی رژێمی سەددام بووە. واتا :هەرچەندە كورد گەلێكی موسوڵمانە و سوورەتی ئەنفال بە مەبەستی جەنگ و تااڵنكردنی كافران هاتووە؛ هەرچەندە سورەتی ئەنفال بۆ كاتی جەنگ وتراوە و الدێنشینەكانی كوردستان لە جەنگدا ئەنفال نەكراون ،و هەرچەندە ئەنفال بە مانای تااڵنی سامانی شەڕكەرانی كافران لە سورەتی ئەنفالدا خراوەتە ڕوو و ،بۆ ئەو مەبەستە جەنگاوەرانی موسوڵمان ڕێنومایی كراوە ،بەاڵم بەو لۆژیكەی بەعس سورەتی ئەنفالی پێ خوێندوەتەوە و پراكتیزەی كردووە ،وەك لە چەند خاڵی سەرەوەدا هاتووە كە لۆژیكی بەعس چۆن دیاردەی كافر ،خودا ،ئایین و هتد لێكدەداتەوە ،كۆدەكانی خۆیان (كۆدەكانی بەعس) لە جێگەی كۆدەكانی كتێبی پیرۆز ،دادەنێنن. زمانی سوورەتی ئەنفال زمانێكی تووند و تیژە و ،لە سەرتاپای ئایەتەكانیدا ئاماژە بە سزادان و كوشتن و بڕینی كافران دەكرێت .لە كاتی پراكتیزەكردنی تیۆری گەشەپێدراوی ئەنفالدا ،جگە لە گۆڕینی كۆدی (كافران) لەگەڵ (كوردان)دا ،پەیڕەوی هەموو جۆرێكی سزادان كراوە كە لە سوورەتی ئەنفالدا هاتووە .لە الی بەعس دا ئەم كۆدانە سەرەكین و جێگەیان بە كۆدە كۆنەكانی ساڵی دووەمی كۆچی لەق كردووە و ،ئامرازەكانی سزادانیش هاوچەرخترن و ئەوە لەبەرچاو گیراوە كە ساڵی دووەمی كۆچی نییە و ساڵی ١٩٨٨ی زایینییە. بەپێی بەڵگە سەلمینەرەكانی كە لە سەرەوە باسمان كرد ،كۆدەكان لە عەقڵی بەعسدا بەو شێوەیەن :كافر بریتییە لە كەسانی ئەنتی بەعس ،خودا بریتییە لە سەددام ،ئایین بریتییە لە حیزبی بەعس ،دەگەینە ئەم خااڵنەی خوارەوە وەك بەرئەنجامێكی ئاسایی لێكدانەوەكان: یەكەم :چەمكی ئەنفال بە هەمان واتا و ناوەڕۆكی سوورەتی ئەنفال بۆ ناولێنانی شااڵوەكانی كوردقڕانی ساڵی ١٩٨٨لە الیەن ڕژێمی بەعسەوە بەكار هاتووە و بە ڕێكەوت نەبووە. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
21
دووەم :بەعس زمانی تایبەتی خۆی هەیە ،دیاردەكان بە زمانی بەعس مانا و ناوەرۆكی تریان هەیە ،بەعس سوورەتی ئەنفالی لە پراكتیكدا گەشەپێداوە ،كۆدەكانی بە ویستی خۆی و بۆ بەرژەوەندی خۆی گۆڕیوە .واتە ئەو سوورەتەی كە لە قورئاندا بە ناوی ئەنفال هاتووە و لە ساڵی دووەمی كۆچیدا بۆ مەبەستێكی دیاریكراو و ،لە بەرژەوەندی موسوڵماناندا هاتووەتە ئاراوە ،كراوە بە بناغەی تیۆری ئەنفالی بەعس ،كە لە شێوەی زنجیرەیەك پەالماردا ،پراكتیزە كرا. سێیەم :لە ئەنفالی بەعسدا :كورد كافرە چونكە دژ بە بۆچوونەكانی بەعسە و فیكری بەعسە .پێشمەرگەی كورد ،لە ڕوانگەی كورد دا هێزی ڕزگاركارە ،بەألم لە الی بەعس دوژمنێكی سەرسەختە و لە جەنگدایە لەگەڵیدا ،كەواتە الدێنشینەكانیش كە داڵدەی پێشمەرگەیان داوە جەنگاوەرن و دەبێ ئەنفال بكرێن .لە كاتی ئەو جەنگەشدا سامان و ماڵ و ژن و منداڵیان تاألن دەكرێت. چوارەم :هەموو ئەو كۆدانەی لە سورەتی ئەنفالدا ئاماژە بە سزادان دەكات ،لە شااڵوەكانی ئەنفالدا بۆ سەر كورد ،بەكار براون و ئەنجام دراون. ئامانجی تری سوودوەرگرتن لە سوورەتەكانی قورئان و خواستنی ناو و زاراوەكانی قورئان لە الیەن بەعسەوە ،ئەمانە بووە: یەكەم :بۆ ئەوەی كە خۆی(سەددام) وەك كەسێكی ئایینپەروەر و خواناس پیشان بدات . دووەم :بۆ ئەوەی گەلی كورد وەك گەلێكی كافر بە واڵتە عەرەبی و ئیسالمیەكانی دەوروبەری بناسێنێ. سێیەم :تا لە پای ئەو تاوانانەی كە بەرامبەر بە گەلی كورد دەیكات هیچ گەل و گروپێكی موسوڵمان یان ئیسالمی نەیەنە دەنگ. كە لەمانەشدا بە تەواوی ئامانجی پێكاو ،هەر لە كۆماری ئیسالمی ئێرانەوە كە خۆی بە بوژێنەرەوەی ئایینی ئیسالم دەزانێت ،تا سعودی عەرەبی كە زاینگەی پێغەمبەر و، جیگەی پەیدابوونی خودی قورئانە ،لەم كارەساتە ئاگادار و بێدەنگ بوون. چەمكی ئەنفال لە فەرهەنگی زمان و لە ئاوەزی كۆمەڵگەدا
ئەنفال واژەیەكی نامۆیە بە زمانی كوردی .بەاڵم لە ساڵی ١٩٨٨بە دواوە نەك وەك وشەیەكی خوازراو ،بەڵكە وەك دەستەواژەیەكی بەسەرداسەپێنراو ،ناحەز و ،ناشایستە ،هاتە نێو زمانی كوردییەوە و لەگەڵ خۆیدا دەیان واتا و هاوواتای هێنا .بەاڵم ئەم وشەیە هاوكات تێرمێكی فرەڕەهەندی ترسناك و خۆسەپێنەرە و هەمیشە لە قواڵیی هەست و لە دەوروبەری مرۆڤێكی ئاسایی كورددا ئامادەیە. 22
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
زمانی كوردی لە باشووری كوردستاندا لەوەتی وشەی ئەنفال خۆی خزاندۆتەوە فەرهەنگەكانییەوە ،لەگەڵیدا بەردەوام ئازار ،ئەشكەنجە ،مەرگ ،تۆقین ،قڕكردن ،لە برسا مردن ،لە تینوا خنكان ،لە نەخۆشییدا مردن ،گورگانخواردەبوون ،سەگخواردەبوون، القەكردن ،فەالقەكردن و .زۆر دیاردەی تریش هەڵدەقوڵێن و خۆیان بەرهەم دەهێننەوە .بۆیە لە كۆنتێكستی ئەنفال دا تەنها واژەیەك ،یان دەستەواژەیەك ،یان دیاردەیەك نابینرێت، بەڵكوئەم چەمكە و هەموو واتەكانی وەك دەزگایەك دەبینرێت كە بەردەوام لە دەروونی مرۆڤی كورددا كار دەكەن و ،كاردانەوە بەرهەم دەهێنن. ئەو دیاردە و واژە ترسناكانەی كە وەك سینۆنیمی ئەنفال لە زەینی مرۆڤی كورددا تۆمار بوون و ڕۆژانەش تۆماردەبنەوە ،ڕووبەرێكی گەورەیان لە دەروونی كۆمەڵگەی كوردپڕ كردۆتەوە .تەنها بە بیستنی ئەم زاراوەیە دۆخێكی دەروونی لە مرۆڤێكی ئاساییدا كە ئەگەرچی خۆی راستەوخۆ بەر شااڵوەكەش نەكەوتووە ،دروست دەكات. بەڵگەی سەلمێنەر بۆ ئەو بۆچوونە ،كە كۆنتێكستی ئەنفال وەك دەزگایەكی داپڵۆسێنەری دەروونی وایە ،ئەو كارانەیە كە ئەنفال لە دەروونی ئەو كوردانەدا ئەنجامی داوە كە زانیاریدەری ئەم لێكۆڵینەوەیە بوون و ژمارەیان پەنجا كەسە لە نێر و لە مێ ،لە گەورە و منداڵ ،هەروەها ئەو كاردانەوە دەروونی و فیزیكیانەی كە لە ئەنجامی بیستن و وەبیرهاتنەوەی ئەم دەزگایەدا ،الی ئەوان دروست دەبێت. (كە گوێم لە وشەی ئەنفال دەبێ زۆر زۆر تووڕە دەبم ،بە جۆرێ لەو كاتەدا تەنها بیر لە تۆلەسەندن دەكەمەوە .لەو كاتانەدا پێم خۆشە ئەوانەی ئەم كارەساتەیان بەسەرماندا هێنا بەو دەستانەی خۆم بكوژم) .پیاوێك/تەمەن ٤٠ساڵ. ( كە گوێم لە ئەنفال دەبێ تا ڕادەی ڕقهەڵسان تووڕە دەبم ،حەزم لە تۆلەسەندنەوە دەبێت. كە ئەنفالكراوێك لە تەلەفیزیۆن دەبینم باسی خۆی دەكات خۆم پێناگیرێ و دەدەمە پڕمەی گریان) .پیاوێك٣٨/ساڵ (كە گوێم لە وشەی ئەنفال دەبێ،تووڕە دەبم ،كۆنتڕۆڵم بەسەر خۆمدا نامێنێ .ئەگەر فرمێسكیش بە چاوەكانمدا نەیەتە خوارەوە ،دەگریم ،گریانێك نەك تەنها بە چاو ،بەڵكو هەموو ئەندامێكی لەشم دەزریكێنێ .ڕۆحم دەناڵێنێ!) پیاوێك /تەمەن .٣٤ (بە بیستنی ئەنفال هەست بە بێدەسەألتی دەكەم .هەست دەكەم بێتواناترین مرۆڤی سەر ئەم كەونەم) .ژنێك /تەمەن 40 (كە ئەنفالكراوێك بەسەرهاتی خۆی دەگێڕێتەوە ،وا دەزانم ئەوە منم ئەو كارەساتەم بەسەر هاتووە و لە كابووسێكی ترسناكدا ئەو خەوەم دیووە) .ژنێك /تەمەن ٤١ساڵ. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
23
(كە گوێم لە ئەنفال دەبێ هەست بە تەنیاییەكی كوشندە دەكەم .تەنیاییەكی تاكەكەسی خۆم و تەنیاییەكی نەتەوەیی .تەنها لە بیستنی ئەو وشەیەدا هەست دەكەم تەنانەت شاخەكانیش پشتیوانمان نین) .پیاوێك/تەمەن ٤٢ساڵ. (كە مرۆڤ بیر لە ئەنفال دەكاتەوە هاوكات تووڕە و خەمگین دەبێت .ئێستاش ،كە ژنێكی گەرمیانی دەبینیت هەموو منالەكانی لەدەست داوە و منداڵی مندالەكانی لەدەست داوەو دەروێشانە دەگریە و سۆز دەكات ،مرۆ خۆی پێ ناگیرێ و فرمێسكەكانی بە سەر گۆنایدا دێتە خوارەوە .مرۆڤ هەست بە بێهیواییەكی زۆر دەكات ،هاوكات رادەمێنێ و دەپرسێ :ئەرێ ئەمانە چ جۆرە كەسانێ بوون وا دڕندە ،نامرۆڤ ،نەخۆش ،...كە كارێكی وا لەگەڵ مرۆڤی وەك ئەمانە دەكەن) .پیاوێك /تەمەن ٣٣ساڵ. (هەست دەكەم زۆر گوناحین ،هەست دەكەم ناڕەواییەكی بێ ئەندازەمان لەگەڵدا دەكرێ و كەس گوێی لێمان نییە و نامانبینێ!) .ژنێك /تەمەن ٣٩ساڵ. (كە وشەی ئەنفال دەبیستم موچوڕكم پێدا دێت .هەست بە ڕقێكی زۆر دەكەم .تووڕە دەبم) .پیاوێك /تەمەن ٣٠ساڵ. (هەست بە تاریكیی دەكەم .لەناو ئەو تاریكییەشدا دەنگی هەزاران قیژەقیژ و هاوار و نزا و پاڕانەوە دەبیستم).پیاوێك ٣٨ /ساڵ. (هەست بە حوزنێكی زۆر زۆر قووڵ دەكەم) .ژنێك ٤٥/ساڵ (كە وشەی ئەنفال دەبیستم ،تەنها چاڵم بیر دەكەوێتەوە .هەست دەكەم دنیا چاڵێكی گەورەیە) .ژنێك ٣٧ /ساڵ. دۆخەكانی دەروونی گوزارەكاران:
لەم گوزارانەی سەرەوەدا كۆمەڵێك دۆخی دەروونی لە ئەنجامی بیستنی وشەی ئەنفالدا الی گوزارەلێكەرانی دروست دەبێت .بەرچاوترینی ئەو دۆخانەش ئەمانەن :تووڕەیی، خەمباری ،گریان ،ڕقهەڵسان و بێهودەیی .كاردانەوەی هەر یەك لەم دۆخانەش دەشێ ئەمانە بێت: لە ئەنجامی تووڕەیی و ڕقهەستاندا پاڵنەرێكی دەروونی بۆتۆلەسەندنەوە دروست دەبێت. لە ئەنجامی خەمباری و گریان و بێدەسەاڵتیدا هەستكردن بە دیاردەی خەمۆكی دێتە كایەوە .لە ئەنجامی تەنیایی و هەستكردن بە بێهودەیی ژیان ،دروستبوونی جۆرێك لە بێبایەخی و فەرامۆشی بەرامبەر بە ئەوانی دی ،بەرهەم دێت. بە پێی ڕۆڵی جیاوازی ژن و پیاو لە كۆمەڵگەی كورددا ،لە وەاڵمی زانیاریدەرەكانیشەوە 24
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ئەو ڕۆلە جیایانە بە زەقی دەردەكەوێ .دەبینین پیاوان دۆخی تووڕەبوون و ڕقهەڵسان بە سەریاندا زاڵ دەبێت ،كاردانەوەشیان دروستبوونی هەستی حەزكردن بە تۆلەسەندنەوەیە لە ئەنجامدەرانی تاوانەكانی ئەنفال ،بەاڵم ژنان دۆخی ترس و تەنیای و بێدەسەاڵتی و نائومێدی بەسەریاندا زاڵ دەبێت و ،كاردانەوەی ئەم دۆخەش بەرەو خەمۆكی وبێهیوایی و فەرامۆشییان دەبات .بەاڵم لە الی وەاڵمدەرەوە پیاوەكانیش «هەندێ جار» ئاماژە بە تەنیایی و تاریكی وەك پەسنی حالەتی دەروونی دەبیستین ،كە ڕەنگە زیاتر لە ئاكامی ڕەشبینیەوە بێت بۆ داهاتوو ،یان مەترسی ڕوودانی كارەساتێكی تر ،یان دووبارەبوونەوەی ئەو كارەساتەی كە تەنها بە ناوهێنانی مرۆی كورد دادەچلەكێ. كارەساتی ئەنفال فاكتەرێكە بۆ دروستبوونی ڕۆحی شەڕانگێزی الی هەندێك و ،ڕۆحی نائومێدی الی هەندێكی دی. لە تیۆری فرۆید دا بۆ شەڕانگێزی مرۆڤ ،ڕۆڵی سێ هۆكار دەستنیشان دەكرێت، یەكەمیان :شەڕانگێزی وەك دەربڕینی ڕەمەكی سێكسی ،دووەمیان :شەڕانگێزی وەك گوزارەیەك بۆ بەرگری لە خود ،سێیەمیان :شەڕانگێزی وەك دەربڕینی ڕەمەكی مردن، واتە حەزی وێرانكردن و لەناوبردن. لە دۆخی مرۆڤی كورددا ،دوای كارەساتی ئەنفال ،ئەو گوزارانەی كە ئاماژە بە تۆلەسەندنەوە و كوشتن و تووڕەبوون دەكات ،واتە حالەتێكی شەڕانگێزی لە ناخیاندا دروست دەكات ،لە سۆنگەی وەبیرهاتنەوەی كارەساتی ئەنفالەوە ،وەك گوزارەیەك بۆ دەربڕینی ڕەمەكی مردن و ،هەروەها وەك گوزارەیەك بۆ بەرگریكردن لە خودی مرۆی كورد هاتووە. بە ناوهێنانی ئەم چەمكە ،ئەوەی بە خێرایی بە مێشكی مرۆڤی كورددا گوزەردەكات و هەستەكانی چاالك دەكاتەوە ،رەفتاری زەبروزەنگئامێزی ئانفالكارەكانە لە میانەی سەرگوزەشتەی ئەنفالكراوەكانەوە ،كە مردن ،كوشتن ،زیندەبەچاڵكردن وەك سێ سینۆنیمی سەرەكی لە بەرامبەر چەمكی ئەنفالدا ،دەردەكەون .بۆیە شەڕانگێزی وەك دەربڕینی ڕەمەكی مردن ،لە دۆخی مرۆڤی كورددا وەك كاردانەوەیەكی دەروونی دەردەكەوێت .بێگومان ئەم دۆخەش دۆخێكی دەروونی نائاسایی ،لە ئەنجامی كارەساتێكی زۆر نائاساییدا خوڵقاوە. ناسنامەی (ئێمە) و (ئەوان):
ئەنفال مرۆڤی كورد دەخاتە ناو دۆخێكی تەمومژاوی پڕ لە گومانیشەوە ،نەك بەرامبەر بە ئەنفالكاران ،بەڵكە بەرامبەر بە هەموو مرۆڤایەتی: (ئەنفال گومانم ال دروست دەكات كە شتێك بەناوی هەقیقەتەوە بوونی هەبێ .مادەم ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
25
كارەساتی ئەنفال هەیە و میللەتەكەی منی بەو دەرەدە بردووە كە لە گێڕانەوە نایە ،ئیتر بڕوام بە هیچ هەقیقەتیك نەماوە ).ژنێك تەمەن ٤٠ساڵ (هەست دەكەم من وەكو كورد حسابی ئاژەڵیشم بۆ ناكرێت .هەست دەكەم زۆر كەمبایەخم. پیاوێك ٣٥/ساڵ. (وشەی ئەنفال تااڵنم بیردەخاتەوە .تااڵنی ماڵ و حاڵ نا ،بەڵكو تااڵنی ئینسانییەتی ئینسانی كورد) .ژنێك ٢٨ساڵ. ئەو دۆخە دەروونییەی كە كارەساتی ئەنفال سەرچاوەیەتی و جۆرێك گومان و دوودڵی بۆ مرۆڤی كورد بەرهەم دەهێنێ بەرامبەر بە ئەوانیتر ،كە لێرەدا (ئەوانیتر) هەموو مرۆڤانی سەر زەوییە و هەموو مرۆڤایەتییە ،دۆخێكە ناتوانین بڵێین بەتەنیا وشەی ئەنفال دروستی كردووە و كارەساتی ئەنفال فاكتەرێتی ،بەڵكە لە مێژووی كۆلۆنیبووی كوردەوە سەرچاوەی گرتووە. مرۆڤی كورد ئەنفال ،وەك ئەنجامێكی ئەو دابەشكردن و بەخشینەوەیەی كوردستان و نەتەوەی كورد دەبینێ ،كە لە سەر دەستی واڵتانی زلهێز و كۆلۆنیالیست بە ئەنجام گەیەندرا و بە سەر واڵتانی دەر و دراوسێدا بەخشرایەوە( .ئەوانیتر) بوون ئەمەنیان دابەشی سەر نەتەوەكانی تر كرد و ،لە الی هەموویاندا(ئەمان) بوون بە كەمایەتی ،بە گەلی ژێردەست .ئەوانیتر هۆكار بوون لە كردنی ئەمان بە كەرەستەی خاو بە دەستی ڕژێمێكی وەك بەعس ،كە ئەویش لە الی خۆیەوە دەیانكات بە كەرەستەی تاقیكردنەوە ،لە تاقیگەی چەكی كیمیایی و بیۆلۆژیدا .دوای ڕوودانی ئەو هەموو كارەساتانەی هەشتا سالە دەیچێژن ،دیسانەوە (ئەوانیتر)ن كە بێدەنگن بەرامبەر ئەو تاوانانە .مرۆڤی كورد ئەمە لە زەینیدا دەسوڕێتەوە ،بۆیە گوزارە لە گومانێكی ڕاستەقینە دەكات بەرامبەر بە مرۆڤایەتی ئەوان و هاوكات مرۆڤایەتی خۆی ،وەك لەو دوو گوزارەیەی سەرەوەدا خۆی نواندووە. كورد وەك تاك ،لەبەر ئەوەی لە كۆمەڵگەیەكی تاكگەردا ناژی ،چەشنی مرۆڤی كۆمەڵگە كۆلێكتیڤەكان ،ناسنامەیەكی بەرجەستەی نییە وەك تاكێكی تایبەت و جیاواز لەویتر .وەكو گروپیش ،چونكە بەندیواری گروپێكە ئەنفال دەكرێت ،واتە هەڕەشەی نەمان و لەڕەگەوە هەڵكێشانی لەسەر بووە ،ناسنامەیەكی بەرجەستەی نەبووە و كاریگەری ئەو بێناسنامەییەش بە روونی لە كەسایەتی و ڕەفتاری ڕۆژانەیدا دەركەوتووە .هەستی بەندیوارێتی تاكی كورد بە گروپی خۆیەوە بۆ پێكهێنانی هەستی (ئێمە) ،بەرامبەر بە هەستی گروپێكی تر ،یان گروپی بەرامبەر ،واتە هەستی (ئەوان) ،ناتوانێت هەستێكی ئاسایی و سروشتی بێت.
26
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
هەستی (ئێمە) ،بەرامبەر هەستی (ئەوان) ،لە الی گەلی كورد ،وەك گەلێكی پەژموردەكراو بەهۆی سیفەتی داگیركراوی خاك و ژێردەستەیی نەتەوەكەیەوە ،هەستێكی ناتەندروستە و ،وەك هاوكێشەیەكی ناهاوسەنگ دەردەكەوێت. بە پێی زیگمۆند باومەن ،لە سۆسیۆلۆژیادا جیاوازی نێوان (ئێمە) و (ئەوان) وەك جیاوازی نێوان گروپی ناوەكی و گروپی دەرەكی ،شێوەدەگرێت. ئەمەش بەو مانایە دێت گروپی (ئێمە) خۆی بە ناوەكی دەزانێت و ،گروپی (ئەوان) بە دەرەكی دەزانێت .بەاڵم ئەم هەستە لە دۆخی كورد دا ،بە هۆی ڕیالیتەیەكی سیاسی و كۆمەاڵیەتی نائاساییەوە ،كە هەشتا ساڵ زیاترە سەپاوە ،پێچەوانە دەبێتەوە .واتە (ئێمە)، الی كورد هەستی دەرەكیبوون و( ،ئەوان) هەستی ناوەكیبوون پێك دەهێنێت .ڕیاڵیتەی سیاسی واڵتی كوردان ،كە كراوە بە واڵتی (ئەوان) هەستی بەندیوارێتی مرۆڤی كوردی بە گروپی خۆیەوە شێواندووە .بۆیە هەندێ جار وەك هەستێكی نائاسایی و ناتەندروست خۆی لە ناو گروپی (ئەوان)دا دۆزیوەتەوە و خۆی بە بەندیواری گروپی ئەوان زانیووە. ئەمە زۆر بە ڕوونی لە دۆخی دەروونی ئەو مرۆڤە كوردانەدا دەركەوتووە كە بوونەتە جاش، بوونەتە بەعسی ،یانیش سیخوڕێتییان بۆ گروپی دژبەر كردووە بەرامبەر بە گروپی خۆیان. باری شێواوی دەروونی ئەوان ،وای كردووە (ئەوان) وەك گروپ ،بە (ئێمە) و( ،ئێمە) وەك گروپ بە (ئەوان) بزانن. ئەگەر سەرپێی و تەنها بە یارمەتی هەستەكان بیر لە دیاردەی دروستبوونی جاش و سیخوڕی كورد بكەینەوە ،یان ئەگەر تەنها بە دیدێكی پۆلیتیكانەوە تێیان بڕوانین ،وەك بێویژدان ،نامرۆڤ و ناپاك پێناسەیان دەكەین .بەاڵم لە كاتی بیركردنەوەیەكی سۆسیۆلۆژیانە و گرێدانی بە دۆخە دەروونییەكانی مرۆڤی كوردەوە ،ڕامان و فەنتازیایەكی زانستی تێیان بڕوانین ،پێناسەیەكی ترمان بۆ دۆخی ئەوان دەبێت. بە پێی ئەنتۆنی گیدینز ،ئەگەر فێر بین سۆسیۆلۆژیانە بیر بكەینەوە ،مانای ئەوەیە ڕوانگەیەكی پانوبەرینتر بەكار دەبەین و ،پێویستە فەنتازیامان بەكار بهێنین و گەشە بەو فەنتازیایە بدەین. زۆرجار بیركردنەوە لە ڕۆڵی جاش و سیخوڕی كورد لە شكستی شۆڕشەكانی كورد و ،لەو كارەساتانەی كە بەسەر گەلی كورددا هاتووە ،حالەتێكی نائومێدی و دۆخێكی دەروونی پەژارەئامێز بۆ مرۆڤی كورد پێك دەهێنێت .ئەم حالەتەش وا دەكات زۆرێك لە مرۆڤی كورد سارد بكاتەوە لە خەبات و تێكۆشان و ،هەولەكانی خۆی بە بێهودە بزانێت، چونكە زۆرجار كەسانی ناپاك و جاش لە ناو گروپەكەیدا سەرهەڵدەدەن و هەولەكانی دەپوكێننەوە .لە كارەساتی ئەنفالدا ئاماژە بە ڕۆڵی ئەو هێزانە دەكرێت كە لە كورد پێك ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
27
هێنرابوون و ،بە ناوی هێزی جاش و موستەشارەوە ،شانبەشانی سوپای بەعس ،پەالماریان دەدا و ،تەنانەت لە هەندێ پەالماردا ئەم هێزە كە لە گروپی كورد(،گروپی ئێمە) پێك هاتبوون ،پێشهەنگاوێتیان دەكرد و ڕێگەیان بۆ پەالمارەكانی گروپی بەعس (گروپی ئەوان) خۆش دەكرد. ئەمانە بۆ وایان دەكرد ،ئەم ڕەفتارە نائاساییەی ئەوان هۆی چی بوو؟ ئایا موتیڤی ئەوان تەنها ئەو پارەیە بوو كە پێیان دەدرا؟ ئایا لەو كاتەدا ئەمانە لە چ دۆخێكی دەروونیدا بوون؟ خوێندنەوەیەكی سۆسیۆلۆژیانەی بارودۆخی كورد وەك نەتەوەیەكی ژێردەستەی (ئەوان)، یارمەتیمان دەدات لێكدانەوەیەكی سۆسیۆلۆژیانەمان هەبێت بۆ ئەو دۆخەی مرۆڤی كوردی بەجاشبوو ،بەسیخوڕ بوو ،بە بەعسیبووی ،تێیدایە .بە پێی ئەنتۆنی گیدینز ،سۆسیۆلۆژیا پیشانمانی دەدا ،بۆ ئەوەی لە هۆكاری ئەوە تێبگەین بۆچی بەو شێوەیە ڕەفتار دەكەین كە كردوومانە ،پێویستە ڕوانگەیەكی پان و بەرینترمان هەبێت بۆی .سۆسیۆلۆژیا فێرمان دەكات ئەوەی كە پێمان وایە سروشتییە ،ڕاستییە ،باشە یان خراپە ،مەرج نییە وا بێت. ئەوەی كە وەك زۆر روون و ئاشكرا لە ژیانماندا دەردەكەوێت ،بە ڕادەیەكی زۆر كاریگەری هێزە كۆمەاڵیەتی و مێژووییەكانی لەسەرە. ئەگەر بە چاویلكەی ئەم ڕوانینە كۆمەڵناسییە ،دۆخی ئەو كوردانە بخوێنینەوە كە دەبوایە سەر بە گروپی (ئێمە) بن ،كەچی لەناو گروپی (ئەوان)دا ،دژ بە گروپی (ئێمە)ی خۆیان دەجەنگین ،بە تایبەتی لە كاتی كارەساتی ئەنفالدا ،كە بۆ قڕكردنی نەژادی كورد بوو ،دەتوانین وای لێكبدەینەوە كە مێژووی دابەشبوونی كوردستان و ،ژێردەستی نەتەوەی كورد چ گورزێكی سامناكی لە كەسایەتی و پێكهاتەی دەروونی مرۆڤی كورد داوە. لە دۆخی جاش و سیخوڕ و بەعسییە كوردەكاندا ،هەڵگەڕانەوەیەكی تەواو دژ بە خود هەست پێ دەكرێت ،كە وەك میكانیزمێكی بەرگریكردن لەخۆ ،بەكاری هێناوە .ئەمەش بوەتە هۆی ئەوەی دۆخی دەروونییان بە تەواوی سەروبن بكاتەوە و ،خۆی لێ ببێت بە ئەویتر ،یان وەك گروپیش دەتوانین بڵێین (ئێمە)یان لێ دەبێت بە (ئەوان). میكانیزمی «هەڵگەڕانەوە دژی خود» ،وەك یەكێك لە میكانیزمەكانی بەرگریكردن، خودی ڕژێمی بەعس ڕۆڵی هەبووە لە ڕێگەخۆشكردن بۆی و ،بە بەرنامەوە كاری بۆی كردووە .كاركردن لە دەروونی گروپی دژبەر هەمیشە لە سیاسەتدا ،لە هەموو دنیادا پەیڕەوی كراوە .لە حالەتی داگیركەرانی كوردستانیشدا ،كە هاوكات كوردیان وەك دوژمنێكی سەرسەخت و ،كۆیلەی خۆیان زانییوە ،بە بەرنامەوە كاریان بۆ تووانەوەی 28
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
كەسایەتی گروپی ئەوان لەناو گروپی خۆیاندا ،كردووە .سیاسەتی الوازكردنی كەسایەتی هەر یەكێك لە تاكەكانی ئەو گروپە بە شێوەی جۆراوجۆر و لە ڕێگەی كارتێكەری دەروونییەوە ،تا بە تەواوی دەبێت بە كەسێك یان گروپێكی وابەستە و دەستەمۆ و لە ژێر ڕكێفی خۆیدا دایان دەنێت و بۆ مەبەستی خۆی بەكاریان دەهێنێت. دەتوانین بگەینە ئەو ئەنجامەی كە گروپە كوردەكان ،كە دژ بە خۆیان دەوەستن و ڕۆڵی دوژمنی گروپی خۆیان دەوەستنەوە ،لەو كەسانە پێكهاتوون ،كە زیاتر لە كەسانی تری گەلی كورد ،كارتێكراوی دۆخی نێگەتیڤی مێژوویی كوردستان و ،دۆخی سیاسی و كۆمەاڵیەتی نەتەوەی كوردن ،وەك واڵتێكی داگیركراو و ،نەتەوەیەكی ژێردەستەكراو (كۆیلەكراو) .ئەمەش بووەتە هۆی تێكەڵبوونی هەستەكانیان و ،شێواندنی دەروونیان، تا ڕادەی خۆبزركردنیان لە ناو (ئەوان) وەك گروپی دوژمن .پێكهاتەی دەروونی ئەمان الوازترە و ،زووتر دەكەوێتە ژێر كاریگەرییەكانی (ئەوان)ەوە. ئەم خوێندنەوە كۆمەڵناسییە وامان لێدەكات كە كارەساتی ئەنفال تەنها وەك كارەساتێكی تەنیا و تایبەتی نەخوێنینەوە ،بەڵكە وەك ئەنجامێك بیبینین بۆ ڕاستییەكی تاڵی مێژوویی كە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە كۆمەڵگەی كوردی لەناو دۆخێكی نائاساییدا گیر كردووە و ،ئەو دۆخانەش كاریان لە پێكهاتەی كۆمەاڵیەتی و پێكهاتەی دەروونی و تەنانەت پێكهاتەی دەماریی مرۆڤی كورد كردووە. ئێمیل دوركهایم ،پێشەنگی زانستی كۆمەڵناسی ،پێی وایە كۆمەڵناسان دەبێت بەشێوەیەكی وا بێالیەنانە ڕاستییە كۆمەاڵیەتییەكاندا بخوێننەوە ،وەك چۆن زانایانی فیزیك سروشت دەخوێننەوە .پرنسیپی هەرە سەرەكی دوركهایم لە سۆسیۆژیادا ئەوەیە كە ڕاستییە كۆمەاڵیەتییەكان وەك «شت» ببیندرێن. لە لێكۆڵینەوەیەكی زانستیدا دەربارەی كارەساتی ئەنفال ،ناتوانین ئەو ڕاستییە مێژووییانە فەرامۆش بكەین ،كە دۆخی داگیركردنی كوردستان و ژێردەستی نەتەوەی كورد هێناونیەتیە ئاراوە .كە ئەمیش لە الی خۆیەوە كۆمەڵێك ڕاستی كۆمەاڵیەتی ،سیاسی و دەروونی بۆ كورد هێناوەتە ئاراوە .لە لێكۆڵینەوەیەكی وادا ،كە دەربارەی كارەساتێكی گەورەی وەك ئەنفالە و لە ئەنجامی ئەم كارەساتەدا دەیان دیاردەی كۆمەاڵیەتی و دۆخی دەروونی و ئەنجامی سیاسی دروست بووە ،پێویستە ئەم ڕاستییانە وەك فاكتەی ڕووت و وەك شت، وەك كەرەستەی لێكۆڵینەوە ببیندرێن و بە پێوەری زانستییانە كاریگەرییەكانیان بپێورێن و بخرێنە روو .من هەوڵم داوە بێالیەنانە لە فاكتەكان بكۆڵمەوە و پەیوەستی ئامانج و ئەنجامی لێكۆڵینەوەكەمی بكەم .هەمیشە و بە درێژای ڕەوتی لێكۆڵینەوەكە هۆشیارانە ئاگاداری ئەوە بووم فاكتەری كوردبوونی خۆم و دۆخە هەستهەژێنەكان كار لە لێكدانەوە ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
29
و شیكردنەوەكانم نەكەن .بە هوشیارییەوە هەوڵم داوە فاكتەری كوردبوونی من ،تەنها لەو ڕووەوە سوودگەیەنەر بێت بە لێكۆڵینەوەكە ،كە وەك كەسێكی خاوەن ئەزموون و بەعسناس، كەسێكی لە نزیكەوە ئاشنا بە ئەنفالكراوەكان و كەسێكی نزیك لە شوێنی كارەساتەكە، زانیارییەكانم لێكۆڵینەوەكە دەولەمەند بكەن. كاریگەرییە دەروونیی و فیزیكییەكان: لە الی كەسانی جیاواز دۆخی جیاواز لە ئەنجامی بیستنی وشەی ئەنفالدا دروست دەبێت .دۆخەكان نەك تەنها كاریگەرییە دەروونییەكە زەق دەكەنەوە ،بەڵكە كاریگەرییەكی فیزیكییش دروست دەكەن. (هەست بە داڕووخان و لەشداهێزران دەكەم .وشەی ئەنفال دەمارەكانم گرژ دەكاتەوە و ئارەقە دەكەم) .پیاوێك ٢٩ /ساڵ. (بە وشەی ئەنفال ناوچەوانم گرژ دەبێتەوە و یەكسەر هەست بە سەرئێشەیەكی تووند دەكەم) .ژنێك ٣٦ /ساڵ. (دەگریم ،خۆم پێ ناگیرێ لەبەردەم تەلەفیزیۆن كە ژنێك كارەساتی خۆی دەگێڕێتەوە. بە جۆرێ هەست دەمگرێ كە خەریكە بخنكێم) .پیاوێك٣٩ /ساڵ. (ئەنفال خاوم دەكاتەوە .هەست دەكەم هیچ هێزم تێدا نامێنێ و خەریكە ببورێمەوە). ژنێك ٣٧/ساڵ. هەموو ئەو دۆخانەی گوزارەیان لێكراوە ،گرژبوونەوە ،خاوبوونەوە ،سەرئێشان ،گریان، ئارەقەدەردان و..هتد ،كاریگەری سۆماتیكین و لە ئەنجامی دۆخی سایكۆلۆژییەوە دروست دەبن .هەموو ئەوانەش میكانیزمی بەرگرین لە الیەن مرۆی كوردەوە بەكاردەهێنرێن بۆ بەرگریكردن لە قەیرانی دەروونی سەخت ،كە لەوانەیە بەهۆی خەمۆكی و هەستی بێدەسەاڵتی و هەستی ڕقهەڵسانەوە دروست ببن. ئاساییە كاردانەوەی كەسێ لە كەسێ جیاواز بێت و لە یەكێكدا خاوبوونەوە رووبدات ،لە یەكێكی تر گڕژبوونەوە ،ئەمە بەهۆی جیاوازی ئەزموونەكانی ژیانی هەر یەكێكیانەوەیە و ،ڕادەی بەركەوتنی ڕاستەوخۆی پڕیشكی زەبروزەنگی بەعسە بەو كەسانەوە. بە دەگمەن پیاوی كورد هەیە زیندانی بەعسی نەدیبێ و ئەشكەنجە نەدرابێ .بە دەگمەن ژنی كورد هەیە جۆرێك لە جۆرەكانی سوكایەتیپێكردنی لە الیەن بەعسەوە پێنەكرابێت. جۆر و ڕادە و چۆنێتی ئەو ئەزموونە تااڵنەش ،دەبنەهۆی كاردانەوەی جیاواز لە كاتی بیركردنەوە لە ئەنفال. 30
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
كارەساتی ئەنفال و ناوهێنانی ئەم چەمكە شوومەی ئەنفال لە هەندێ كەسی دەگمەندا دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی جۆرێكی دەگمەن لە دۆخی دەروونی ترسناك ،وەك لەم گوزارەیەدا دەردەكەوێ( :كە ئەم وشەیە دەبیستم خەریكە شێت و هار بم .گشت گیانم دەیەشێ و هەموو دنیام ال تاریك دەبێ) .پیاوێكی ٤١ساڵ. لە الی هەندێك قووڵیی خەمی ئەنفال حالەتێكی ڕۆحی وا دروست دەكات كە فەنتازیایان دووریان دەخاتەوە و دەیانەوێ مەحاڵ دروست بكەن و خۆیان و خەڵكەكەیان بگوێزنەوە بۆ شوێنێك كە دەستی كەسی پێ نەگا. (ئەنفال ،كە ئەم وشەیە دەبیستم حەز دەكەم موعجیزەیەك روو بدات و كورد لەو ناوچەیە نەمێنێت و لەسەر ئەستێرەیەكی تر نیشتەجێ بكرێت) .پیاوێك ٥٥ /ساڵ. كارەساتی ئەنفال كەشێك لە تۆقین پێك دەهێنێ ،بە تایبەتی كە قوربانییەكان خۆیان بەسەرهاتەكانی خۆیان دەگێڕنەوە .بە تایبەتیتریش كە باسی چۆنێتی مردنەكانەكانیان دەكەن ،كە نائاسایترین جۆری مردنە ،بە تایبەتیترینیش ،كە ژنان باس لە مردنی جگەرگۆشەكانیان دەكەن و كۆتایی ئەو كۆتاییەش بە وشەیەكی سامناكتر دێت ،الشەكانیان سەگ خواردوویەتی .ئیدی جێی سەرسوڕمان نابێ كاتێك بە بیستنی و بە بیرهاتنەوەی ئەو حالەتە مەترسیدارانە ،سەرئێشە و خەوزڕان و تەنانەت ڕۆحئێشەش دروست ببێت. (هەر جارێ كەسێكی ئەنفال لە تەلەفیزیۆنێك ببینم ئەو شەوە خەوم دەزڕێ و بە درێژایی شەو بیر لە قوربانییەكانی ئەنفال دەكەمەوە) .ژنێك ٤٦ /ساڵ.
شەهیدە زیندووەكان: ئەوانەی لە ناوچوون هەن بە ١٨٢هەزار دەیانخەمڵێنن ،هەشن مەزەندە دەكەن لە ٢٠٠ هەزار زیاتر بن .ئەو سامناكییەی چەمكی ئەنفال دروستی كردووە ،تەنها لەبەر سامناكی جۆری مردن و تیژەوەتیری جێگای مردنیان نییە ،هێندەی سەرگوزەشتە و چیرۆكی ئەوانەی كە لە دۆزەخەكانی ئەنفال گەڕانەوە .ئەوانەی كە گەڕانەوە ،وەك خۆشیان گوزارەی لێدەكەن و بە ڕۆژی حەشر ناوزەدی دەكەن ،ئەوانەن كە ڕۆژانە ژیانیان چیرۆكی تراژیدیا دەگێڕێتەوە ،ئەوانەی كە ئازارەكانیان ئازار بەرهەم دەهێنێتەوە. الی زۆر لە گەالنی ژێردەستە كەسانێك كە لە پێناوی سەربەخۆیی شەهید دەبن پێیان دەوترێ نەمر .لە كۆمەڵگەی كوردیشدا پلەكانی هەرە بڵندی سەروەری بە شەهید دراوە، بەاڵم ئەمانە گوزارەی ورەیین(معنوی) و ،مانای ئەوە نادات كە ئەو شەهیدانە ژیانیان ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
31
بەردەوامە .بەاڵم لە دۆخی ئەنفالكراوە ئازادبووەكاندا ،ئەوانەی كە هەموو جۆرە مەرگێكی سامناك بە الیاندا تێپەڕی ،بەاڵم ئەمان مەرگیان تێپەڕاند ،ئەوانەی هاتنەوە نێو كۆمەڵگە و ڕۆژانە زەینی مرۆڤی كورد پڕ دەكەن لە چیرۆكی ئەو ئەشكەنجە و مەرگە بێوێنانە، ئەوانە ئەو شەهیدە زیندووانەن كە باوەڕی نەمریی شەهیدیان كرد بە ڕاستییەك .ئەم گوزارە سەرسامكەرە پیاوێكی شاعیر دەیكات و ،دەڵێت: (كە لە تەلەفیزیۆندا ئەنفالكراوێك قسە دەكات ،من شەهیدێكی زیندوو دەبینم). كەسێكی تر ،ناڕاستەوخۆ هەمان گوزارە دووبارە دەكاتەوە بۆ ئەنفالكراوە ماوەكان ،كە زاراوەی (پاشماوەی ئەنفالەكان) یشیان بۆ بەكارهاتووە .كاتێ هەستی خۆی بە دێڕێك بەرامبەریان دەردەبڕێت و دەڵێت( :ئەنفالكراوەكان ،ئێوە لە هەستمانن ،لەگەڵ هەموو هەناسەیەكدا ،هەموو لێدانێكی دڵماندا ،لە بیرمانن) .ئەم گوزارەیە بە درێژایی شۆڕشی كورد دووپاتە دەبێتەوە و لە وتار و نووسین و لە رادیۆكاندا ئەم گوزارەیە بۆ شەهیدان وتراوەتەوە .هەروەكو لە سروودە بەناوبانگەكەی (ئەی شەهیدان) كە لە هۆنراوەكانی ئیبراهیم ئەحمەدە و بە دەنگی هونەرمەندی ناسراو ناسری رەزازی وتراوە ،هەمان مەبەست و هەمان ڕۆڵی نەمریی و هەرمان دەدا بە شەهیدان .ئەم سروودە یەكێك بووە لە جۆشئاوەرترین سروودەكانی شۆڕشی ڕزگاریخوازی گەلێ كورد و ،لە سەر زاری هەموو كەسێك بووە. دیسانەوە كەسێكی تر و گوزارەیەكی پڕ لە ئاماژە بۆ ئەنفالكراوەكان بەرهەم دەهێنێ و دەڵێت: (ئەوان فرمێسك و خەمی هەموو كوردن .ئەوان هاواری هەموو ژن و منداڵ و پیاوی كوردن بۆ یارمەتی و دەڵێن ئێمە گەلێكی خاوەن شانازیین و ئەم ئەشكەنجە و زەبرزەنگە قبووڵ ناكەین .ئەوان چاوەكانمان ،لەوانەوە ڕۆشناییەك بۆ دواڕۆژ دەبینین) .پیاوێك32/ساڵ. ئەگەرچی الی هەندێك ،كارەساتی ئەنفال تەنها نووتەكی و تەنیایی و بێدەسەاڵتی وەبیردەهێنێتەوە ،الی هەندێكی تر هیوای ئایندەیان تیا دەبینێ و ،لە میانەی ئەو قوربانییە زۆرەی ئەوان دایان ،ڕۆشنایی دەبینێت .ڕۆشنایی بۆ كۆمەڵگەیەكی لە دۆخی كورددا تەنها ڕزگاربوونێتی لە ژێردەستی ئەنفالكارەكان. لە چاوەڕوانی ڕابردوودا:
چاوەڕوانی ،ئەو حالەتە دەروونییە وەرسكەرەیە كە سەرجەم كۆمەڵگەی كوردی باشووری كوردستانی گرتۆتەوە .لە كارەساتی ئەنفالدا سیاسەتی پەنهانی و شاردنەوەی تاوان بە شێوەیەك ئەنجام درا كە الشەی قوربانییەكان نەدرانەوە دەستی كورد خۆی و هەر لە 32
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
بیابانەكانی باشووری عێراقدا لە چاڵ نران .ئەمەش كارێكی وای كردووە كە مرۆڤی كورد گومان لەوە بكات كە كەسانی ئەنفالكراو هەموویان لەناوچووبن و هەمیشە لە چاوەڕوانی دەركەوتنی سۆراخیاندایە .ئەگەرچی بەڵگەكان ئەو گومانە پووچ دەكەنەوە و جەخت لەسەر لەناوچوونی ئەو قوربانییە زۆرە دەكەن ،بەاڵم وەك حالەتێكی هەستی ئەم چاوەڕوانییە ڕۆحییە الی نەك تەنها كەسوكاری ئەنفالكراوەكان،بەڵكو الی تێكڕای مرۆڤی كورد دەمێنێتەوە( :هەستی من وەك هەستی ئەو ئافرەتە ڕەشپۆشانەیە كە وا بوو بە پانزە ساڵ و هەر لە چاوەڕێی هاوسەر و مندالەكانیاندان ،بە فرمێسك ڕشتن چاوەكانیشیان لە دەست دا) .پیاوێك ،تەمەن ٤٢ساڵ. كارەساتی ئەنفال ،هەموو جولە ئاساییەكانی لە نیوەچڵیدا وەستان ،هەموو هەستە پەیوەندیدارەكان بە یەكترەوەی ،لە یەكتری ترازاند .پەیوەندی نێوان دایك و مندالەكەی، خوشك و برا ،ژن و مێرد ،خۆشەویستان ،عاشقان ،هاوڕێ ،هاوسێ ،ناسیاو ،هەموو پەیوەندییەكانی لە دۆخی چاوەڕێكردنی یەكتریدا هێشتەوە. (كاتێ بیر لە ئەنفال دەكەمەوە هەردەم زەردەخەنەی منداڵێكی شەش ساڵی ناسیاومان دێتە بەرچاو ،كە بەیانییەك دایكی دەچێتە بازاڕ بۆ كڕینی كولێرە ،ئەم مندالە لەگەڵ باوكی لە مالەوەیە و بەم بەیانییە چاوەكانی هەڵدەگڵۆفێ و چاوەڕێی كولێرەبەڕۆن دەكات، كاتێ مەفرەزەیەكی ئەمن هێڕش دەكەنە سەر مالەكەیان و بە بلدۆزەر خانووەكە دەرووخێنن و كچە و باوكەكە ڕاپێچی ناو الندگرۆزەرەكان دەكەن .ئەنفالكراوەكان مەرگی ١٨٢هەزار زەردەخەنە و چاوەڕوانییەكی جوانەمەرگن و ئەنفالەكانیش دڵی ئەو دایكە هیالك و هەمیشە داماوەیە كە لە چاوەڕوانییەكی ئەبەدیدا لە لێدان دەكەوێت ).پێناسەی ژنێكی شاعیرە بۆ ئەنفال . ئەوەی ڕووداوی ئەم دابڕانەی دیبێ ،یان هەر بیستبێ لە زەینیدا تۆمار دەبێ و خۆیشی لە دەروونی خۆیدا دەكەوێتە چاوەدێریكردنی چارەنووسی ئەنفال بۆ ئەوەی دڵنیابێتەوە لە گەیشتنی ئەو دایكە بەو مندالە ،یان ئەو مێردە بە ژنەكەی ،یان هەر جۆرە دابڕانێكی تر كە بیستبێتی .ئەو چاوەڕوانییە تەواو وایە وەك ئەم ژنە كوردە شاعیرە گوزارەی لێدەكات، چاوەڕوانییەكی جوانەمەرگ ،چاوەڕوانییەكی ئەبەدی. لە خۆڕامان:
كارەساتی ئەنفال دۆخێكی دەروونی تریشی هێنایە ئاراوە ،ئەویش دۆخی لە خۆڕامان وەك كوردێك دابڕاو لە جۆری خۆی (وەك مرۆڤ) .هەروەك چۆن دۆخی گومان لە مرۆڤبوونی مرۆڤی لە ال دروست كرد و لە سەرەوە ئاماژەمان بە نموونەی گوزارەكردن لەو دۆخە كرد، ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
33
هەر بەوجۆرەش ئەم هەستە دۆخی گومانكردن لە مرۆڤبوونی خۆی ال دروست كردووە و دەكات .لە گێڕانەوەی بەسەرهاتەكانی ئەنفالكراوەكاندا سەرسامییەكی پڕ لە پەژارە الی مرۆڤی كورد دروست دەبێت ،سەرسامییەك كە دەیخاتە ناو دۆخێكی دەروونی واوە كە بە گومانەوە لە كوردبوونی خۆی ڕا بمێنێ .لە ئەنجامی بێهوودەییەكی زۆر زۆرەوە ناچاری دەكات بیر لە مەحاڵ بكاتەوە ،یان بە خەیاڵ كورد بگوێزێتەوە بۆ ئەستێرەیەكی تر ،یان زۆر بە پەژارەیەكی قوولەوە بپرسێ: (زۆر بە قووڵی بیر دەكەمەوە و لە ئاڵۆزی و لە بنبەستی كێشەی كورد سەرسام دەبم و پەژارە دامدەگرێ .هەندێ جار دەڵێم باشە خوایە گیان بۆچی بەم شێوەیەیە. باشە كە گەلێكی هێندە بێ پشتیوان و بێ داڵدەین ،بۆچی یەك داگیركەرمان نەبوو تا كێشەكەمان ئاسانتر بێت .كچە هەشت سالەكەم لە تەلەفیزیۆنەوە قوربانییەكانی هەلەبجە دەبینێ لێم دەپرسێ دایە ئەمانە بۆ وا مردوون ،ئەی بۆ وا دەموچاویان سەیرە ،ئەمانە كێ وای لێ كردوون .نازانم چی وەاڵمی ئەو بەستەزمانە بدەمەوە ،كە كوردە و سەر بەو گەلەیە ،ئەگەرچی لە سوێد لە دایك بووە! كێشەی ئێمە بۆ وا ئاڵۆزە؟ چۆن مندالەكانمان تێبگەیەنین؟ باسی كام كارەساتی بۆ بكەین ،هەلەبجە؟ ئەنفال؟ تووشی پەژارەیەك دەبم كە وەسف ناكرێت!) .ژنێك ٣٧ /ساڵ. ئەم دۆخەی ژنێكی كورد لە دووری هەزاران كیلۆمەتر لە كوردستانەوە ،ئابلۆقەی دەدا، دەتوانێ تەنها وێنەی هەمیشە تازەیی ،نەزیفێكی دەروونی مرۆڤی كورد پیشان بدات كە نە كات و نە شوێن ڕۆڵی تیا دەبینن. مرۆڤی كورد لە هەركوێ بژی ،ناتوانێ لە هەبوونی كێشەی كوردبوون و قەیرانی ناسنامە دەربازی بێت ،كە كێشەیەكە لە سەریدا هەڵیدەگرێ و بۆ هەر جێیەك بڕوات لەگەڵ خۆیدا دەیبات و ،ئازاریشی پێوەدەكێشێت. ژنێكی كورد لە سوێدەوە ،كە واڵتێكە دووسەد سالە ئاشتی تیایدا بەرقەرارە و هیچ فەرمانڕەوایەك پەنجەتووتەی هاواڵتییەكی خۆی ئازار نەداوە و دڵنیاییەكی ئابووری، سیاسی ،كۆمەاڵیەتی لەم واڵتەدا هەیە ،كەچی ژنێكی كورد دەكەوێتە نێو دۆخێكی واوە كە بە پەژارەیەكی لە ڕادەی وەسفكردن بەدەر لە كوردبوونی خۆی ڕا بمێنێ و هەست بە بنبەست بكات .ئەم ژنە تەنها گوزارە لە خۆی ناكات ،ئەم دۆخە الی زۆر لە ژنان و لە پیاوانی كوردستان دوو پات دەبێتەوە و ،بەڵكو پەتایەكە دەگوێزرێتەوە بۆ مندااڵنیش. منداڵێك كە لە سوێد ،بەرلین ،لەندەن ،واشەنتۆن ،یان هەر شوێنێكی تری دنیا لە دایك و باوكێكی كورد ،دروست دەبێت ،لەو كاتەدا كە لە ناسنامەی خۆی دەگەڕێت و دەكەوێتە پرسیاركردن لە خۆی و دەزانێ كوردە ،ڕووبەڕووی ئەو قەیرانە دەبێتەوە كە دایك و باوكی 34
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
خۆیان دەناڵێنن بە دەستیەوە ،ئەویش قەیرانی ناسنامەیە ،یان چاكتر وایە بوترێت (قەیرانی بێناسنامەیی) یە. (ئەنفال ،ئەو كارەساتەیە كە پێكەنینی ڕاستەقینەی لەبیر بردمەوە ).ئەم گوزارە ترسناكە لە كارەساتی ئەنفال پیاوێكی كوردی ڕۆژهەاڵتی كوردستان ،نیشتەجێی یەكێك لە واڵتەكانی ئەوروپا ،دەیكات ،هەر ئەو پیاوە دەڵێت: (مندالەكانمان هەمیشە پرسیاری ڕەگ و ڕیشەی خۆیان دەكەن ،لە ڕۆژی هەلەبجەدا لێمان دەپرسن بۆچی ئێمەی كورد وامان لێدەكرێت). ئەمە پرسیاری مندااڵنی كوردی تاراوگەشە ،نەك هەر مندااڵنی كوردستان. ئارا ،منداڵێكی تەمەن حەوت سالە و لەدایكبووی سوێدە .كە لەگەڵ دایكیدا دەچێ بۆ بەشداری یادی پرسەئامێزی هەلەبجە و وێنەكان دەبینێ ،لەو ڕۆژەوە كاریگەری ئەو وێنانە پرسیاری هەمەچەشنەی سەبارەت بە ناسنامەی خۆی ال دەوروژێنن .ئەم وتووێژە لە نێوان ئارا و دایكی ڕوودەدات و درامای ژیانی خێزانێكی كورد پێكدەهێنێت كە لە دایكێكی خەڵكی باشووری كوردستان و ،باوكێكی خەڵكی ڕۆژهەاڵتی كوردستان و ،دوو منداڵی لە سوێد لەدایكبووی هێشتا كوردستاننەدیوون: ئارا :دایە ئێمە چی بكەین بۆ ئەوەی مندااڵنی كورد ئیتر بە گازی كیمیایی نەكوژرێن؟ دایكی :كوڕم ئێمە لێرە هیچمان پێ ناكرێ ،لە كوردستان پێشمەرگە شەڕ لە گەڵ دیكتاتۆردا دەكات ،ئەوان دەتوانن شتێ بكەن. ئارا :نا دایە ،ئێمەش دەتوانین شت بكەین. دایكی :چی بكەین؟ ئارا :من سبەینێ لە قوتانخانەكەی خۆمان ئیمزای مندااڵن كۆ دەكەمەوە و دەینێرین بۆ رێكخراوی مافی مرۆڤ). ئارای حەوت سالە ،كە پۆلی یەكەمی سەرەتاییە ،تێكستێكی كورت و سادە بە زمانی سوێدی دەنووسێ و دەیبا ئیمزای مندالەكانی هاوڕێی و مامۆستاكانی كۆدەكاتەوە. نامەكەی ئارا بەم شێوەیەیە( :ئێمە ئاوەتەخوازی ئاشتین بۆ مندااڵن لە عێراق و لە كوردستان ،ئێستا و دوای ڕژێمی سەددام .هیوادارین مندااڵن لە ئاشتی و دڵنیاییدا بژین. ئاوەتەخوازین هەموو مندااڵنی كوردستان وعێراق وەك ئێمە بچن بۆ قوتابخانە ،یاری بكەن و شادمان بن و یاری بە كۆمپیوتەر بكەن ،وەك مندااڵنی سوێد ).كارەساتەكانی ئەنفال و هەلەبجە ،كاریگەرییان لەسەر كەسایەتی مندااڵنی كوردیش داناوە .كێشەی كورد بە گشتی و ،كارەساتەكانی پەیوەست بەم كێشەیە و بە كۆلۆنیبوونی كوردستان ،قەیرانی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
35
ناسنامە ،یان قەیرانی بێناسنامەیی الی چەندان نەوەی پێش و پاش كارەساتەكانی ئەنفال و هەلەبجە دروستكردووە و دەكات. كارەساتی ئەنفال ومیكانیزمەكانی بەرگری :وەك لە بەشی تیۆری ئەم لێكۆڵینەوەدا ئاماژەی پێكرا ،مرۆ بۆ ئەوەی كاریگەریی هەڕەشە و ناخۆشییەكان لە خۆی دوور بخاتەوە، پەنا بۆ كۆمەڵێ میكانیزمی بەرگری دەروونی دەبات .ئەوگوزارانەی كە ئاماژەیان پێ كرا و لە ئەنجامیاندا كۆمەڵێك دۆخی دەروونیمان دەستنیشان كرد كە مرۆڤی كورد ڕووبەڕوویان دەبێتەوە .گریمانی ئەوەمان كرد مرۆڤی كورد بۆ خۆپاراستن لە كاریگەرییەكانی كارەساتی ئەنفال لەسەر تەندروستی خۆی پەنای بۆ زۆر جۆری میكانیزمی بەرگری بردبێت ،كە لێرەدا هەوڵ دەدەین لەو گوزارانەوە هەندێك جۆری میكانیزمی بەرگری دەروونی مرۆڤی كورد دەستنیشان بكەین. لە حالەتی سیخوڕ و جاش و بەشدارە كوردەكان لە شاألوی ئەنفالدا كە وەك (ئەنفالچی) و (ئەنفالكار) یش ناو دەبردرێن ،ئەو دۆخە دەروونییەمان دەستنیشان كرد كە هەڵگەڕانەوەی ئەوانە لە دژی خود و ،شێواندنی پێكهاتەی دەروونیانە ،بە جۆرێك كە خۆی لێ بێت بە ئەو ،یان گروپی (ئێمە) ببێت بە(ئەوان) و بە پێچەوانەوە .ئەم دۆخە دەروونییە دەكرێت وا گوزارەی لێ بكەین كە دەزگای دەروونی ئەوان بە تەواوی سەرونخون بووبێت و، وەك چۆن ئەگەر كەسێك لە دۆخی سەرمەقوألتدا ،كاتێ سەری لەخوارەوە و پێیەكانی لەسەرەوەیە ،ئاسمان و زەمین بە پێچەوانەوە دەبینێت ،ئاواهیش ئەو كەسانە لە دۆخێكی دەروونی ئەوەندە سەرەونخوندان كە (من)ی خۆییان لێ دەبێت بە (من)ی ئەوی دی .یان بە گوزارەی گروپ هەستی (ئێمە)ی خۆیان ،وەك كورد لێ دەبێت بە هەستی (ئەوان) ی دژبەر(.چەپاندن)ی ئازاری كارەساتی ئەنفال لە دەرووندا ،جۆرە هەرە بەكارهێنراوەكەی ئەو میكانیزمانەیە .بەألم ئەم چەپاندنە لەگەڵ هەر بیرهێنەرەوەیەكی ڕاستەوخۆ ،وەك بیستنی وشەی ئەنفال ،یان بیستنی سكاألی ئەنفالكراوێك یان كەسوكاری ئەنفالكراوێك لە تەلەفیزیۆن یان هەر شوێنێكی تر ،سەرهەڵدەداتەوە. هەندێ لە زانیاریدەرەكان لە كاتێكدا پرسیاریان لێكراوە كە لە تەلەفیزیۆندا ئەنفالكراوێك بەسەرهاتی خۆی دەگێڕێتەوە ،بۆ ئەوەی هاوكات سەرنجی باری دەروونی و شێوەی دەربڕین و كاریگەرییەكەی بكرێت .لەو سەرنجدانەدا بە تەواوی ئەوە ڕوون دەبووەوە كە ئەو كەسە تووشی نائارامییەكی دەروونی هاتووە ،ئەو نائارامییە لە گرژبوونەوەی نێوچەوانیدا ،لە داپۆشینی سیمایدا بە خەمێكی قووڵ ،لە تێزانی فرمێسك بە چاوەكانیدا ،لە جموجوڵێكی نائاسایی لە جەستەیدا ،دەبینرا .یەكێك لە زانیاریدەرەكان كە پیاوێكی ٣٩سالە بوو ،لە كاتی وەألمدانەوەدا دەستی كرد بە گریان و بە ئاستەم وەألمی پێ درایەوە. یەكێكی تر لە زانیاریدەرەكان ،پیاوێكی ٣٣سالە بوو ،لە كاتی تەماشاكردنی ئەنفالكراوێكدا 36
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
لە تێڤی جموجۆڵێكی نائاسایی دەكرد كە دەربڕی هەستێكی پڕ لە ناڕەحەتی بوو ،لە وەألمیشدا ئەوەی دەربڕی كە بە بینینی ئەم قوربانییانە هەموو گیانی دەدا لە ئێش. هەندێ لە زانیاریدەرەكان باسیان لە سەرئێشە دەكرد ،یان ئارەقە دەردان ،یان ڕەقبوونی دەمار ،كە ئەمانە هەموو كاردانەوەی باری دەروونییە لەسەر باری فیزیكی مرۆڤ. فەرامۆشی یەكێكی ترە لە میكانیزمەكانی بەرگری مرۆڤی كورد ،كە هەندێك بە شێوەیەكی سادە ،یان گاڵتەجاڕی دەریدەبڕێت. ژنێكی هەژاری كورد لە ترسی چەكی كیمیایی ،هەرچی پارەی هەیە دەیدات بە نایلۆن و بە دەرگا و پەنجەرەكانی مالەكەیدا دایدەكوتێت ،ئەم ژنە هەژارە بە گوزارەیەكی بێباكەنەوە ،كە گوزارەیە لە میكانیزمێكی بەرگری دەروونی دەڵێت: (ئەم هەموو پارەیەم دا بە نایلۆن و بە پەنجەرەو دەرگادا دامكوتا ،ئەترسم سەددام كیمیایشمان پیا نەكات). لەم گوزارەیەدا دوو دۆخ دەخوێندرێتەوە ،یەكەمیان دۆخی هەژاری لە ڕادەبەدەری كورد لە نیشتیمانێكدا كە خاكەكەی پڕە لە سامانی سروشتی و لێی بێبەش كراوە ،دووەمیان دۆخی تۆقین لە چەكی كیمیایی تا ڕادەی ئەوەی پارەی نان بدرێ بە نایلۆن بۆ خۆپاراستن لە مردن بە چەكی كۆكوژی. دۆخی فەرامۆشی و بێباكی وەك میكانیزمێك بۆ پاراستنی دەروون لەو هەڕەشە سامناكەی چەكی كۆكوژی كە لە پێشتر دەیان هەزاری لێ كوشتوون و لێ دەربەدەر كردوون ،بەكاردەهێنرێت ،بەألم بە ڕادەیەكی كەمتر لە میكانیزمەكانی تر. خوود تۆقاندن یەكێكی ترە لەو میكانیزمانەی كە مرۆڤی كورد پەنای بۆ دەبات .دەكرێ كۆڕەوی سێ ملیۆنی بەهاری 1991ی دوای ڕاپەڕین و ،كۆڕەوی ساڵی 2003لە كاتی ڕاگەیاندنی جەنگی ئەمەریكا دژ بە ڕژێمی سەددام ،دیسانەوە بەو میكانیزمە دابنرێت كە مرۆڤی كورد لە ئەنجامی تۆقینیدا لە كارەساتی وێنەی هەلەبجە و ئەنفال، پەیڕەوی بكات. كاریگەری ئەنفال لە گەشەسەندنی تاكی كورددا:
ئەوەی لە زانیاریدەرەكانەوە ڕووندەبێتەوە ،كارەساتی ئەنفال لە الی یەكە یەكەی تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردی باشووری كوردستان ڕەنگدانەوەیەكی ترسناكی هەبووە. ئەم كارەساتە دڵنیایی تاكی كوردی شێواندووە و ،چەندان جۆر دۆخی دەروونی وەك خەمۆكی و ترس و تۆقین و بێئومێدی و فەرامۆشی دروست كردووە. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
37
منداڵێكی ٤سالە كە ١١ساڵ دوای ئەنجامدانی شاألوەكانی ئەنفال و كیمیابارانی هەلەبجە لە دایك بووە ،لە كەناڵی تەلەفیزیۆنی كورد سات دا دەڵێت( :ئەترسم ،لە كیمیایی ئەترسم ،ئەترسم ئەنفالمان بكات .با بڕوات ،سەددام الی ئێمە نەبێت!) كارەساتی ئەنفال ،بوو بە فاكتەری ترسێكی درێژ خایەن ،نەك تەنها لەو نەوانەی كورد كە ئەنفالیان دیووە و ،لەو قۆناغەدا پێگەیشتوو بوون ،بەڵكە الی ئەو نەوانەش ترسی خوڵقاندووە كە دوای قۆناغی ئەنجامدانی شاألوەكانی ئەنفال بە ماوەیەك لە دایك بوون. ترسی هەمیشەیی ،كار لە بیركردنەوە و جۆری بیركردنەوەی مرۆڤ دەكات( .كەسێ لە ترسی هەمیشەییدا بژی ،دادەهێزرێ و مومكین نییە بیركردنەوەی ئەو كەسە ئاسایی بێت). ترسێكی كورتخایەن دەبێتە هۆی ئەوەی سیستەمی مێشك هەندێ ئاماژە بدات بە كەسەكە بۆ ئاگاداركردنەوەی لەو خەتەرە كورتخایەنە ،بەاڵم خەتەرێكی گەورە كە ترسێكی هەمیشەیی و درێژخایەن دەخوڵقێنێ دەبێتە هۆی نائاسایكردنی كار و كارایی ئەو سیستەمەی مێشكە و ،هاوكات نائاسایكردنی باری دەروونی و بیركردنەوەی مرۆڤێكی ئاسایی ترساو .كارەساتی ئەنفال ترسی لێكدابڕانی ئەندامەكانی خێزان لە یەكتری دروست كرد ،پیرەمێردێكی كورد لە كورد ساتەوە دەڵێ ٣٠ ):سەر خێزان بووین ،بەخوا ٢٨كەسمان ئەنفال كرا ،ڕۆیین ،نەمان). كارەساتی ئەنفال دڵنیایی خێزانی كوردی شێواند .هۆی ئەو نادڵنیابوونەوەیە كە خێزان هەمووی ،تێكڕا لە كاتی نزیكبوونەوەی خەتەرێكی هاوشێوەی ئەنفال ،شوێنی خۆی بەجێدەهێڵێت .خۆدوورخستنەوە یەكێكی ترە لەو میكانیزمانەی كە نەك تەنها بەرگرییەكی دەروونی بەڵكە فیزیكیشە لە ئەنفالكاران .ئەنفالكراوەكان جگە لەو ١٨٢هەزار مرۆڤەی كە هێشتاش كۆمەڵگە لە چاوەڕوانیاندایە و گوزارەی زانیاریدەرەكان ئەوەی سەلماند، دەیان هەزار قوربانی تر كە ئێستا كۆمەڵگەیەكیان بە ناوی ئەنفال پێك هێناوە و بە ناوی ئەنفالەكان ناوزەد كراون. ئەم كۆمەڵگە ئەنفالكراوە ،كە هەموو ئەو ژن و پیاو و مندااڵنە بوون كە دوای بینینی زیندانێك یان زیاتر ،لە زیندانەكانی ،دبس ،حەویجە ،نوگرەسەلمان ،دەرباز بوون و گەڕانەوە و لە ئۆردوگا زۆرەملێكان نیشتەجێ كران. ئەم كۆمەڵگە ئەنفالە ،لە هەموو پێویستییە سەرەتاییەكانی ژیان بێبەش كران ،ئەوەی ئەبرەهام ماسلۆ بە پێویستییە فیزیكییەكان ناویان دەبات و بریتین لە :خواردن ،خواردنەوە، حەوانەوە ،گەرمی و سێكس ،الی كۆمەڵگەی ئەنفالكراو ،كە پێشیان دەوترێ پاشماوەی 38
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ئەنفالەكان ،تا ئەمڕۆش،ناگاتە حالەتی تێربوون .كەواتە گەشەسەندنی دەروونی ئەم كۆمەڵگەیە لە پلەی یەكەمی هەرەمی پێویستییە دەروونییەكاندا دەوەستێت و سەرناكەوێ. هەڵبەتە ڕادەی نادڵنیایی و ترس و تۆقینی ئەمان لە دووبارە روودانەوەی كارەساتەكە بەهێزترە وەك لە الی كۆمەڵگەی كورد بە گشتی. الی كۆمەڵگەی كوردیش بە گشتی ،ئەگەر پلەی یەكەمی پێویستییەكانیش تێر كرابن، لە پلەی دووەمیدا ،كە پێویستی دڵنیایی و سەقامگیربوونە لە ژیاندا ،گەشەسەندنی دەروونی دەوەستێ .چونكە كارەساتی ئەنفال جێیەكی بۆ دڵنیای لە دەروونی مرۆڤی كورددا نەهێشتۆتەوە. ئەگەر ئەو دابەشكردنە ڕەوا بێت و كۆمەڵگەی كورد دابەشی سەر كۆمەڵگەی ئەنفالكراو و ئەنفالنەكراو بكەین .مەبەستیش لە كۆمەڵگەی ئەنفالكراو ئەو بەشەی كۆمەڵگەی كوردە كە ڕاستەوخۆ زەبری پەالمارەكانی كارەساتی ئەنفالی بەركەوتووە و ،كۆمەڵگەی ئەنفالنەكراویش ئەو بەشەی كۆمەڵگەی كوردە كە ڕاستەوخۆ زەبری پەالمارەكانیان بەرنەكەوتووە ،دەتوانین ئەنجامی ئەو لێكدانەوەیەش وا بخەینە ڕووكە: گەشەسەندنی كۆمەڵگەی ئەنفالكراوی كورد لە پلەی یەكەمی هەرەمی پێویستییە دەروونییەكاندا دەوەسێت ،بەاڵم زۆربەی ئەندامانی كۆمەڵگەی كوردی ئەنفالنەكراو گەشەی دەروونیان لە پلەی دووەمی هەرەمەكەدا دەوەستێت .ئەوەی بینراوە كۆمەڵگەی ئەنفالكراوی كورد بەهۆی هاوهەستییەكی نەتەوەیی تووندەوە كە ڕەنگە خودی ئەو هاوهەستییەش هەر كاریگەری و بەرهەمی كارەساتەكە بێت ،كاریگەرییەكی زۆریان لەسەر كۆمەڵگەی ئەنفالنەكراوی كوردەوە هەیە.
ئەنجام:
لە كۆتایی ئەم لێكۆڵینەوە ئەزموونگەرییەدا كە لە ئەنجامی گوزارەی زانیاریدەرەكانەوە كە هاواڵتی كوردن و ئەندامانی كۆمەڵگەی كوردن ،بەو باوەڕە دەگەین كە ئەو دوو گریمانەیەی لە سەرەتای لێكۆڵینەوەكەدا كردمان ،لەسەر مرۆڤی كورد بەدی دەكرێن و بەڵگە و گوزارەكان ئەو بۆچوونانە دەسەلەمێنن .هەروەها بە ئامانجەكانی لێكۆڵینەوەكە، لە ڕێگەی وەاڵمدانەوەیەكی سەلمێنەر و بەڵگەدارەوە ،گەیشتووین .لە خوارەوە بە چەند خاڵێكی چڕ و كۆنكرێت ،وەألم و گریمانە سەلمێنراوەكانی ئەم لێكۆڵینەوەیە دەخەمە ڕوو: ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
39
یەكەم: كارەساتی ئەنفال وەك كارەساتێكی تۆقێنەر و دڵنیایی شێوێنەر ،گەشەسەندنی دەروونی تاكی كورد و كۆمەڵگەی كوردی لە دوو پلەدا وەستاندووە .لە ئەنجامی دابەشكردنی كۆمەڵگەی كورد بۆ سەر دوو بەش ،ئەنفالكراو وئەنفالنەكراو ،بەو باوەڕەگەیشتین كە :بەشی ئەنفال كراوی كۆمەڵگەی كورد هەر لە یەكەم پلەی هەرەمی پێویستییە دەروونییەكاندا و ،بەشی ئەنفالنەكراویش لە پلەی دووەمی هەرەمی پێویستییەدەروونییەكاندا ،گەشەی دەروونییان بەربەستی دەكەوێتە ڕێ .بەشی یەكەمیان بەهۆی دابیننەبوونی پێویستییە فیزیكییەكانیانەوە و ،بەشی دووەمیشیان بەهۆی هەستنەكردن بە دڵنیایی و ئارامی دەروونی بەهۆی كاریگەی كارەساتی ئەنفالەوە. دووەم: بەهۆی كارەساتی ئەنفالەوە دەزگای بەرگری دەروونی مرۆڤی كورد هەمیشە كارایە و ،مرۆڤی كورد بۆ البردنی كاریگەری ئەو هەستانەی كە دۆخە خەمهێنەرەكانی ئەنفال دەیانسەپێنێ ،چەندان جۆری میكانیزمەكانی بەرگری بەكار دەبات .بێگومان ئەو بەرگرییە دەروونییەش ،كە بەهۆی ئەو میكانیزمە ناوبراوانەوە دەكرێت ،بەرگری ڕاستەقینە نین بۆ دەروون و ڕادەی كارابوونیشیان درێژ خایەن نییە .لە ئاكامدا لە شێوەی پەشێوی دەروونی، خەمۆكی و خاكەساری دەروونیدا ڕەنگ دەدەنەوە .ئەو میكانیزمانەی كە بەڕوونی لە مرۆڤی كورددا دەبینرێت ،چەپاندن و ،فەرامۆشی و ،خەمۆكی و خاكەساری دەروونییە ،لە حالەتی هەرە ناحەزیشدا وەك هەڵگەڕانەوە دژی خود ،بەشێكی مرۆڤی كوردی كردووە بە دوژمنی گروپی خۆی .كە ئەمانە جگە لە كارەساتی ئەنفال ،كێشەی كورد و دابەشبوونی كوردستان و ،ژێردەستەیی مرۆڤی كورد ،وەكو دۆخێكی مێژوویی درێژخایەن ،كاری لە كەسایەتی ئەو گروپە مرۆڤە كردووە ،كە لە شێوەی جاش ،سیخوڕ و بەبەعسیبوودا دژ بە خود و گروپی خود هەڵدەگەڕێنەوە. سێیەم: كارەساتەكانی ئەنفال ،مرۆڤی كوردی خستۆتە نێو دۆخێكی قووڵی لە خودڕامانەوە ،كە لەم دۆخەدا قەیرانی ناسنامەی بۆ دروست دەبێت .پرسی ناسنامە الی منداألنی كوردیش لە كوردستان و تەنانەت لە تاراوگەشدا دێتە ئاراوە .ئەم قەیرانەمان لەم لێكۆڵینەوەیەدا بە (قەیرانی بێناسنامەیی) ناوزەد كرد ،كە ئەمیشیان بێجگە لە كارەساتەكە ،مێژووی ژێردەستەیی كورد فاكتەری دروستبوونین.
40
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
چوارەم: هەروەها بەو ئەنجامەش گەیشتین كە شااڵوەكانی ئەنفال ،پراكتیزەی تیۆرییەكی گەشەپێدراون ،كە لەسەر بناغەی سوورەتی ئەنفال داڕێژراون و بە خوێندنەوەیەكی بەعسیانەی سوورەتی ئەنفال لە الیەن سەرانی ڕژێمی عێراقەوە لەسەر گەلی كورد بە نیازی جینۆساید ،ئەنجام دراون .كە كۆدەكان بە زمانی بەعس و بە لۆژیكی بەعس، خۆیان دەكەونە خانەی كافرانەوە بە زمانی ئایینی ئیسالم و بە لۆژیكی قورئان. لە خودی كتێبی پیرۆزی ئیسالمەوە ،نموونەمان وەك بەڵگەی سەلمێنەر ،بۆ پەیوەندی نێوان سوورەتی ئەنفال و شااڵوەكانی ئەنفالی بەعس ،هێنایەوە .گەیشتینە ئەو ئەنجامەی كە سوورەتی ئەنفال و شااڵوەكانی ئەنفال پەیوەندیدارن بە یەكترەوە ،كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا وەك دژەتێزێك خۆی دەخاتە روو ،كە پێش ئەم لێكۆڵینەوەیەدا ،لە زانكۆی سەاڵحەدین ئەنجام دراوە و ،لەوێدا لێكۆلەر بەو ئەنجامە گەیشتووە كە سوورەتی ئەنفال و كارەساتی ئەنفال پەیوەندییان بە یەكترەوە نییە. دوا وتە:
پرسیاری ستاندارد لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئەوە بوو كە زانیاردەرەكان هەستی خۆیان دەرببڕن و پێناسەیەكی كارەساتی ئەنفال ،ئەنفالكراوەكان و ،ئەنفالكاران بكەن .هەتا ئێرە ،كە كۆتایی لێكۆڵینەوەكەیە ،بۆچوونی زانیاریدەرەكان سەنتەر بوون و لێكدانەوە و شیكردنەوەكانی من لەسەر وتە و بیر و گوزارەكانی ئەوان بوو .بۆ ئەوەی كوردبوونی خۆم و هەست و نەستی خۆم بەدوور بگرم و كاریگەری لە رەوتی لێكۆڵینەوەكە و ،لە لێكدانەوە و شیكردنەوەكان نەكەن ،خۆمم نەكرد بە یەكێك لە زانیاریدەرەكان و ،ڕای خۆمم دەرنەبڕیبوو ،بەرامبەر بە كارەساتی ئەنفال ،ئەنفالكراوەكان و ئەنفالكارەكان. بەألم ئێستا كە نۆرەی دواووتەیە و ،هەموو كارێكی لێكۆڵینەوەكە ،بە پێوەرەكان و بە لێكدانەوە و بە شیكردنەوەكانەوە ،تەواو بووە .ڕێگە بە خۆم دەدەم وەكو هەر یەك لەو كوردە زانیاریدەرانە ،منیش پێناسەی خۆم بۆ كارەساتی ئەنفال و ،ئەنفالكاران و ئەنفالكراوەكان بكەم. كارەساتی ئەنفال ،لە مێژووی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بێوێنەیە و بێوێنە دەمێنێتەوە. هیستریای مێژووی ئەو دەڤەرەیە كە ناوی عێراقە و لە سەردەمێكی هەرە تاریكدا ،كە بەعس و سەددام چارەنووسی مرۆڤیان بەدەستەوە بووە .ئەو سەردەمەی بەعس حوكمی كردووە ،ناودەنێم «سەردەمی شەوەزەنگ» ،لە سەردەمی شەوەزەنگیشدا كارەساتی ئەنفال، ترسناكترینی هەموو كارەساتەكانی تر بوو. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
41
ئەنفالكراوەكان ،چوونكە حوكمی مەرگیان كتوپڕ و كاتی مەرگیان ناوادە بوو ،هەمیشە ژمارەیان لە زیادبووندایە .ناكرێ هەمیشە بڵێین ١٨٢هەزار كەس ئەنفال كرا ،چونكە بە شێوەیەكی سروشتی ژمارەی مرۆڤ لە زیادبووندایە ،ئەگەر ئەو ١٨٢هەزار كەسە بە كتوپڕی حوكمی مەرگیان بەسەردا نەدرابا و بە ناوادەیی نەمردبان (نەكوژرابان! زیندەبەچاڵ نەكرابان) ،ئێستا لە ناوماندا دەژیان ،وا نەبووایە ئێستا ژمارەیان چەند بوو؟ ئەنفالكراوەكان بە هەموو پێوەرێك دەبێ سااڵنە ژمارەیان زیاد بكات. ئەنفالكارەكان :درزێكیان نەهێشتۆتەوە بۆ بینینی جوانییەك لە ژیاندا .دروستكەری چالەكانی مەرگ و ڕووخێنەری كۆشكی ژیان بوون.
سەرچاوە و پەراوێزەكان
سەرچاوەی كوردی و عەرەبی: .١قورئانی پیرۆز ،وەرگێڕانی كوردی :مەحەمەد ساڵح ئیبراهیمی .چاپی یەكەم:چاپخانەی قران كریم .ئێران. .٢میدڵ ئیست وۆچ :جینۆساید لە عێراقدا و پەالماری ئەنفال بۆ سەر كورد .وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە :سیامەندی موفتیزادە.چاپی یەكەم ،سلێمانی 1999 :چاپخانەی خاك. .٣یوسف دزەیی :ئەنفال .كارەسات ،ئەنجام و رەهەندەكانی .هەولێر ٢٠٠١ :چاپی یەكەم، چاپخانەی موكریانی. سەرچاوەی ئینگلیزی و سوێدی: )1- Thomas Brante، Heine Andersen & Olav Korsnes(red) (2001 :Sociologiskt lexikon. Stockholm: Natur och Kultur. 2- Olofsson & Sjöström(1993): Existens och sociala relationer.
Lund Studentlitteratur.
3- Schultz Larssen Ole(1997): Psykologiska perspektive. Århus:
Danmark.
4. Dozier Rush(2000): Rädsla. Känslan som genomsyrar och präglar våra liv och vår värld. Översättning: Gun Zetterström. Finland:W&W.
5. Sandström Stefan(1996): Våld& Hot. Falköping:Liber. 6. Jeffmar Chirster(1987): Socialpsykologi- Människor i
samspel. Lund: Studentlitteratur.
7. Zygmunt Bauman(1991): Att tänka sociologiskt. Göteborg:
Korpen.
8- Giddens Antony (1998): Sociologi. Lund: Studentlitteratur. 9. Hallden Sören (1980): Nyfikenhetens redskap. Lund:
Studentlitteratur.
42
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
43
ژن لە سایەی ستەمی پیاودا حەمە سەعید حەسەن
44
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ئەوە سروشتە وای كردووە ،ژن و پیاو جیاواز بن .ئەم گوتەیە كاتێك دروستە ،مەبەست لەو جیاوازییە ،تەنیا لە یەكدی نەچوونی بایۆلۆگی بێت و هیچی دیكە ،بەاڵم ئەوەی پیاو لە ژن بااڵترە ،لە ئەفسانەیەكی حەوتڕۆح بەوالوە ،هیچی دیكە نییە .یەكێك لەو هۆكارانەی وای كردووە ،تەمەنی ئەو ئەفسانەیە هێندە درێژ بێت ،پشتگیریی ئایینەكانە لێی .ئایینەكان ،ئیدی ئاسمانی بووبن ،یان زەوینی ،لەسەر ئەوە كۆك بوون ،پیاو لە ژن بااڵترە. مێژووی پەیدابوونی ئەو ئەفسانەیەی گوایە پیاو لە ژن بااڵترە ،بۆ سەرهەڵدانی سیستەمی بابساالری دەگەڕێتەوە .بە گوێرەی لێكدانەوەی ئەنترۆپۆلۆگەكان ،ئەگەر هەشتهەزار ساڵێك بێت ،بابساالری سەری هەڵدابێت ،ئەوا پێش ئەو وەرچەرخانە ،نزیكەی دووسەد هەزار ساڵێك ،ژن و پیاو لە ماف و ئەركدا یەكسان و هاوبەش بوون .فرێدریك ئێنگڵس ( )١٨٩٥ _ ١٨٢٠لە كتێبی (ڕەچەڵەكی خێزان و موڵكی تایبەت و دەوڵەت)دا، پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت ،چەوساندنەوەی ژن و بابساالری ،هاوزەمان لەگەڵ سەرهەڵدانی كۆمەڵگەی چینایەتیدا پەیدا بوون. نزیكەی سەدوپەنجا بۆ دووسەد هەزار ساڵێك لەمەوبەر ،یەكەمین سیستەمی كۆمەاڵیەتی كە تێیدا ئینسان بە پشتبەستن بە كۆكردنەوەی بەروبوومی كێوی و ڕاو ،بژێویی دابین دەكرد ،سەری هەڵدا .ئەوسا ئینسان زیندەوەرێكی (دەست لەناو دەم) بوو ،ڕاوی دەكرد، هەر چی كەڵكی خواردنی پێوە بووایە ،كۆی دەكردەوە و درێژەی بە ژیان دەدا .ئەوسا وێڕای كەشوهەوای سەخت ،دوو مەترسی تریش لەسەر ژیانی ئینسان هەبوون ،پەالماری گیانلەبەری دڕندە و هێرشی لەناكاوی (خێڵ)ی شەڕخوازی دراوسێ. ئەو سەردەمە ،ڕەوتی ژیان لەسەرەخۆ بوو ،ئینسان ڕۆژانە ،ئەوپەڕی دوو سەعاتێك كاری دەكرد و پاشماوەی ڕۆژەكەی بە قسەوباس و دانس و پشوودانەوە بەسەر دەبرد .چونكە گرووپەكە هەم كاریان پێكەوە دەكرد و هەم پێكەوەیش ژیانیان دەگوزەراند ،ئەم پێكەوەبوونە، ڕۆڵی گرنگی لە پێشكەوتنی ئینساندا دەگێڕا .ئەو سەردەمە دابەشكردنی كار ،پشتی بە لێهاتوویی و ڕەگەز و تەمەن دەبەست ،بەاڵم هەموو كارەكان ،بە چاوپۆشین لەوەی سەختن یان ئاسان ،الی گرووپەكە هەمان بەهایان هەبوو .بە پلەی یەكەم پیاوان و ئینجا ژنانی گەنج سەرقاڵی ڕاوكردن دەبوون ،ئەوی ڕاوی نەكردبا ،خەریكی كۆكردنەوەی خۆراك دەبوو كە ئەم ئیشە زێتر ژنان دەیانكرد و سەرچاوەیەكی هەرە گرنگی دابینكردنی بژێوی بوو. ئەو سەردەمانە پلەوپایەی ژن لەنێو گرووپدا ،الی كەم هێندەی پلەوپایەی پیاو بڵند بوو. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
45
ئەوسا بە هەرەوەز منداڵ بەخێۆ دەكرا ،ئەمەیش وای دەكرد ،ژنی تازەزاو ئازاد بێت و بیپەرژێتە سەر كاری دیكەیش ،نەك تەنیا وابەستەی منداڵ بێت ،ئاخر تەنانەت شیر بە منداڵ دانیش ،هەر بە كۆمەڵ دەكرا و تەنیا ئەركی سەرشانی دایكی منداڵەكە نەبوو. ئەوسا ژن دۆكتۆری گرووپیش بوو ،چونكە دەرمان لە ڕووەك دروست دەكرا و ژنیش لە بواری ڕووەكناسیدا ،لە پیاو شارەزاتر بوو .هەر لەو وەختەوە كە ئینسان كەوتە سەر پێ، ئاخر لە سەرەتادا بە چوارپەل دەڕۆییشت ،ئیدی سیستەمێكیش پەیدابوو ،كە گرووپی پێكەوە دەبەستەوە و هەر لەناو گرووپیشدا ،چارەسەر بۆ ئەو دەستدرێژییانە دەبینرایەوە كە دووچاری تاك دەبوون ،ئەگەر نا ،لەو سەروەختە سەختانەدا ،منداڵ چانسی بە زیندوویی مانەوەی گەلێك كەم دەبوو .ئەگەر سەرنجی سیستەمی پێكەوە ژیانی ڕەوە شیمپانزییەك بدەین ،هەست دەكەین سوپەربابساالرییە ،چونكە نێر هێندە دڕندانە مێ دەچەوسێنێتەوە ،لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ،بە گشتی ،پیاو وەها زبر ،ڕەوتاری لەگەڵ ژندا نەكردووە. چونكە منداڵ لەناو گرووپدا ،بە هەرەوەز بەخێو دەكرا و ژیانی مسۆگەر بوو ،پیاو پێویستی بەوە نەبوو ،بیر لەوە بكاتەوە ،سامانی تایبەت بە خۆی هەبێت و وەك میراتی بۆ منداڵی بمێنێتەوە .ئەو سەردەمە ،كەس خاوەنی هیچ نەبوو ،هەمووان خاوەنی شتەكان بوون ،تەنانەت ئەوەیش زەحمەت بوو كە باوكی بایۆلۆگیی منداڵ بە دڵنیایییەوە دیاری بكرێت .ئەمەیش سێ شتی گرنگ دەسەلمێنێت ،یەكەم :ئەوەی نائاسایییە ،بابساالرییە، نەك یەكسانیی نێوان نێر و مێ .دووەم :ئەوە هیچ بناغەیەكی دروستی نییە كە دەڵێن، ئینسان چونكە خۆپەرستە و شەیدای موڵكی تایبەتە ،مەحاڵە سۆسیالیزم و كۆمۆنیزم پێڕەو بكرێن .سێیەم :مانەوەی ئینسان لەو هەلومەرجە سەختانەدا ،بەرهەمی كاری هەرەوەز و ژیانی كۆلێكتیڤە. ئەنترۆپۆلۆگی ئەمریكایی ،ئێلینۆر لیكۆك ( )١٩٨٧ - ١٩٢٢دەیگوت :لە كۆمەڵگەی كۆلێكتیڤی ڕاو و بەری دار كۆكردنەوە و پەیدابوونی چاندنیشدا ،پێوەندیی نێوان تاكەكان، سۆسیالیستەنە بووە ،یەكسانی زاڵ بووە و ئەوانەی بڕیاریان بە دەست بووە ،هەر خۆیان جێبەجێكەری بڕیاریش بوون ،بەاڵم كە كۆمەڵگەی چینایەتی سەری هەڵدا ،ئیدی ژن نەك هەر لە بڕیارداندا بەشدار نەدەبوو ،بەڵكوو هێدی هێدی شوێنپێی لە كۆمەڵدا ،وەك هی كۆیلەی لێ هات. لە كۆمەڵی كۆلێكتیڤدا ،گەلێك ژن و مێرد ،منداڵ و نەوەی جیاواز ،لە بن هەمان میچدا دەژیان و ئەگەر كەسێك لەوانی دی ،زێتر ڕێزی لێ گیرابێت ،ئەوە ژنێكی بەتەمەنی بەئەزموون بووە .ئێنگڵس بەخت یاوەری نەبووە كە ناوی (داكساالر)ی لەو كۆمەڵگەیە ناوە ،ئاخر ئینسان سیستەمی زاڵمی (بابساالر)ی وەبیر دێتەوە و زەینی بۆ ئەوە دەچێت، 46
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ئەو قۆناغە ،ژن ،ستەمكار و پیاو ،ستەملێكراو بووبێت ،كە ئەو لێكدانەوەیە لە ڕاستییەوە دوورە ،چونكە لە هیچ كۆمەڵگە و قۆناغێكدا ،دایك زاڵم نەبووە .ئەو دایكساالرییە ،كە ڕاستییەكەی (سیستەمی شێوازی دایكانە)یە ،لەوەوە نەهاتووە كە دایك سەروەر بووە ،لەوەوە هاتووە كە خزمایەتی تەنیا لە بەرەی دایكەوە دروست بووە ،كە تەنیا ئیمكانی ئەوە هەبووە، دایكی منداڵ بە دروستی دەستنیشان بكرێت و كە ژن و پیاوێك بڕیاریان داوە پێكەوە بژین، پیاوەكە چووەتە (ماڵ)ی ژنەكە ،بەاڵم ژن ستەمی لە پیاو نەكردووە و سەرداری پیاو نەبووە ،هەردووكیان یەكسان بوون. ئەو كۆمەڵگەیە ،كارڵ ماركس ( )١٨٨٣ - ١٨١٨ناوی نابوو ،كۆمۆنیزمی سەرەتایی، كۆمەڵگەیەكی ناچینایەتی بوو ،كۆمەڵگەیەك تێیدا كەس خاوەنی شتومەكی تایبەت بە خۆی نەبوو ،كۆمەڵگەیەك هێشتا دەوڵەتی تێدا پەیدا نەبووبوو .لە كۆمۆنیزمی سەرەتاییدا، خەڵكەكە بە شێوەیەكی هاوبەش لە شتەكان سوودمەند دەبوون ،پێكەوە كۆمەڵیان بەڕێوە دەبرد ،بڕیاردەران هەر خۆیان بڕیار جێبەجێكەرانیش بوون و ڕۆڵی ژنان هیچی لە ڕۆڵی پیاوان كەمتر نەبوو .گواستنەوە لە قۆناغی كۆكردنەوەی بەری دار و ڕاوەوە ،بۆ قۆناغی كشتوكاڵكردن ،هەزاران ساڵی خایاند ،ئێنگڵس بەو ماوەی گواستنەوەیە ،دەڵێت :بەربەریزم كە بناغەی دامەزراندنی شارستانیی كۆمەڵگەی چینایەتی بوو. كە زەویكێاڵن گەشەی كرد ،ئەوە پیاو بوو ،چونكە لە ڕووی فیزیكییەوە لە ژن بەهێزتر بوو ،لە كێڵگەدا كاری دەكرد ،بۆیە ئەوەی بەرهەمی دەهێنا و ئەو قازانجەی دەیكرد، دەبوون بە موڵكی خۆی و بااڵی ژمارەی دانیشتووانیش بەردەوام هەڵدەكشا ،ئیدی دابەشكردنی كاریش ،گۆڕانی گرنگی بەسەردا هات .زەویكێاڵن ،ژنی لە كاری سەخت ڕزگار كرد ،بەاڵم كۆنترۆڵكردنی دانەوێڵەشی لە بن دەستی دەرهێنا ،كە سەرچاوەیەك بوو، بۆ خۆ دەوڵەمەندكردن و پێشتر ژن سەرپەرشتیی دەكرد. لەگەڵ پەیدابوونی خاوەنداریەتیی تایبەتدا ،ناكۆكی كەوتە نێوان پیاوانی خاوەنموڵك و ئەو سیستەمە كۆمەاڵیەتییەوە كە ژن و پیاو تێیدا یەكسان بوون .پیاوان كە دەستیان بەسەر دانەوێڵە و ئاژەڵدا گرت ،ئیدی بەوە قایل نەبوون ،میراتی بەر بنەماڵەی ژن بكەوێت. زۆربوونی سامان بە قازانجی بەهێزكردنی شوێنپێی پیاو لە خێزاندا شكایەوە و پیاو بوو بە سەروەر و بەخێوكەری خێزان ،ئەمەیش وای كرد ،دابەشكردنی میراتی بە شێوەی جارانی نەمێنێت و تەنیا بەر وەچەی پیاو بكەوێت. مۆڵكایەتیی تایبەت ،هەر پێوەندی نێوان ژن و پیاوی نەگۆڕی ،پێوەندیی پتەوی نێوان خێڵ و تیرەكانیشی تێك دا و پێوەندیی ئابووری و سیاسیی دێرینی نێوان ئەم كۆمەڵگە و ئەوی دیكەیشی لە ڕەگوڕیشەوە گۆڕی .گەشەسەندنی بەردەوامی ئابووری ،وای ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
47
كرد پیاوانی خاوەن سامان ،پێوەندییەكی ئەوتۆیان بە ئەندامانی خێڵەوە نەمێنێت و لەبری ئەوە ،بۆ پاراستن و زیادكردنی سامانیان ،پێوەندیی لەگەڵ كەسانی خاوەنموڵكدا ببەستن، بە چاوپۆشین لەوەی سەر بە كام خێڵ ،یان كۆمەڵگەن .بەمەیش كۆتایی بەوە هات، بەرهەمهێنان پشت بە توانای كەسوكار و خزمایەتی ببەستێت و ئیدی ئەوە سەرەتای پەیدابوونی كۆمەڵگەی چینایەتی و دروستبوونی دەوڵەتیش بوو. تێكشكانی سیستەمی شێوازی دایكانە ،تێكشكانی ڕەگەزی مێ بوو ،ئیدی تەنانەت لەناو ماڵیشدا ،ئەوە تەنیا پیاو بوو ،بڕیاری دەدا و ئیتر ژن هێندە بچووك بووەوە ،وەك كۆیلە و وەك شتێك لە شتەكانی پیاوی لێ هات .لە قۆناغی ئەنتیكدا كە پێنجسەد ساڵێك بەر لە دایكبوونی مەسیح كۆتایی دێت ،بە كۆیلەكردنی ژن گەییشتە لووتكە ،ئەو سەردەمە الی ڕۆمەكان ،فامیلی بە مانای ئەو كۆیالنە دەهات كە تاقە پیاوێك هەیبوون .ئەو سەردەمە، هێندە سووك سەرنجی ئافرەت دەدرا ،ئەگەر كچێك یان ژنێك ئەتك كرابا ،بە دەستدرێژی بۆ سەر كچەكە یان ژنەكە هەژمار نەدەكرا ،بە تاوان دژی باوكی كچەكە ،یان مێردی ژنەكە ،لە قەڵەم دەدرا .ئافرەت بە چەشنێك كەوتە بن هەژموونی پیاوەوە ،ئەگەر كچێك شووی كردبا و دەركەوتبا پێش هاوسەرگیری بنی پژاوە ،پیاوانی سەر بە بنەماڵەی باوكی، مافی ئەوەیان هەبوو ،سەنگبارانی بكەن. لە سایەی كەپیتالیزمیشدا ،ژن وەك شتومەك سەرنجی دەدرێت و هاوسەرگیری الی كەپیتالیستەكان ،زیاتر پرۆژەیەكی بازرگانییە و وەك لەوەی لەسەر بناغەی سۆز و خۆشەویستی دابمەزرێت .سۆسیالیستەكان خەو بەوەوە نابینن ،كۆمەڵ بۆ قۆناغی كۆكردنەوەی بەروبوومی كێوی و ڕاوكردن بگەڕێتەوە و تامەزرۆیییان بۆ ئەو ڕابردووە نییە، بەڵكوو دەرسی لێوە فێر دەبن و هەوڵ دەدەن بە كۆمەكی ئەو ئەزموونە ،كۆمەڵگەیەك ڕۆ بنێن ،تێیدا ژن و پیاو یەكسان بن ،كەسیان سەروەری ئەوی تریان نەبن .كۆمەڵی چینایەتیی سەرمایەداری كە لە سایەی بابساالریدا پاڵی لێ داوەتەوە ،دوا وێستگەی گەشەسەندنی مێژوو نییە و ئەگەر چاوبڕینە قازانج و موڵكی تایبەت ،جێپێیان پێ لێژ ببێت ،هەم چەوساندنەوەی چینایەتی و هەم ئەو ستەمەی لە ژنان دەكرێت ،دەبن بە بەشێك لە كەلەپوور .دیرۆك ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە ،ئەو جیاوازییە بایۆلۆگییەی لە نێوان پیاو و ژندا هەیە ،پاساو نییە بۆ ئەوەی ،پیاو ،ستەم لە ژن بكات ،بۆیە ڕۆژێك دێت ،ئەو ستەمە نەمێنێت)*(.
(*) augusti 30 Anna Löfgren، Kvinnoförtryckets historia، Offensiv .Stockholm 2012
48
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
49
هۆكارەكانی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی كارل مانهایم وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە /ئەكبەر حەسەن
50
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ئەو هۆكارانە چین كە دەبنە هۆی گۆڕانی كۆمەڵگا ،ئەو گۆڕانەی كەوا لە تاكەكان و گروپەكان دەكات بەشێوەیەكی بەردەوام خۆیان لەگەڵ ئەو بارودۆخە كۆمەاڵیەتی و كولتووریانەدا بگونجێنن ،كە خۆیانی تیا دەدۆزنەوە ،لەبەر ئەوەی تیۆری ماركسیزم لە تیۆرە تەواوكارەكانی ڕاڤەكردنی دیاردەی گۆڕانی كۆمەاڵیەتیە ،خراپ نییە لەبەر رۆشنایی ئەو تیۆرەدا سەرنج بخەینە سەر گۆڕانی كۆمەاڵیەتی و دواتریش سەرنجێكی رەخنەیی لەسەر تیۆرەكەی ماركس بخەینەڕوو. -1تیۆری ماركسیزم دەربارەی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی تیۆری ماركسیزم دەربارەی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی بەرجەستەكردنی سەردەمی شۆڕشی پیشەسازی و پەیبردنێكی قوڵە بە گۆڕانی تەكنەلۆژیای ئابووری .لەبەر ئەم هۆیەش تیۆری ماركسیزم بەتیۆرێك دادەنرێت ،كە هەستیارییەكەی گەورەی هەیە بەرامبەر هۆكاری تەكنەلۆژی لەالیەكەوەو لەالیەكی ترەوە زیادەڕەوی دەكات لە گرنگیدان بەم هۆكارە .سەرنجی دروست لەسەر ئەم تیۆرە سەیركردنێتی وەك رووبەڕووبوونەوەیەكی هزرە كۆمەاڵیەتی و ڕامیاری و ئابوورییەكانی ئەو سەردەمە. هۆكاری كۆتایی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی هەروەك ئەم تیۆرە (تیۆری ماركسیزم) جەختی لەسەر دەكاتەوە ،هێزەكانی بەرهەمهێنانە ،ئەم هێزانەش ،كە لە تەكنەلۆژیای ئابووریدا بەرجەستە دەبن ،رووبەڕووی گۆڕان دەبنەوە .كاتێك داهێنانە نوێیەكان دێنەكایەوە ،هاتنە كایەیان بەتەنها مەكینە ناگۆڕێت ،بەڵكو پەیوەندییە ئابووری و كۆمەاڵیەتیە سەرەتاییەكانیش ئەگۆڕێت ،مەبەستیش لە پەیوەندییە ئابووری و كۆمەاڵیەتیە سەرەتاییەكان ئەو پەیوەندیە مرۆییانەیە كە سیستەمی گۆڕاوی دابەشكردنی كار دیاریان دەكات ،كە لەگەڵ سروشتی تەكنەلۆژیا گۆڕاوەكاندا ڕێ دەكات. جێگەی بیرهێنانەوەیە كە پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان لە نێوان ئازاد و كۆیلە ،پیشەو پیشەساز ،خاوەن كار و كرێكاردایە ،زیاد لەوەش پەیوەندییە ئابووری و كۆمەاڵیەتییە سەرەتاییەكان زیاتر پەیوەستن بەو كۆمەڵگایانەوە ،كە پشت بەئیشی دەست ئەبەستن تا ئەو كۆمەڵگایانەی كە پشت بە هێزی هەڵم و كارەبایی ئەبەستن .بە رای ماركس، پەیوەندییە ئابووری و كۆمەاڵیەتییە سەرەتاییەكان كۆكراوەیەكی گشتیی پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنانن ،كە پێكهاتەی ئابووری كۆمەڵگا و ئەو بنچینە ڕاستەقینەیەی كە پێكهاتەی سەرخانی لەسەر بینا ئەكرێت ،وەك سیاسەت و یاسا و شەریعەت و فەلسەفە و تادوایی، پێكئەهێنن ،هەروەها هەموو ئەو شێوە دیاریكراوانەی هۆشیاری كۆمەاڵیەتی كە لێوەی سەرچاوە ئەگرن .ماركس ئاماژە بۆ حەقیقەتێك دەكاتء پێی وایە كە بونیادی بنچینەیی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
51
كۆمەڵگا لە بونیادی ئابووریدا گوزارشت لە خۆی دەكات .ئەو بونیادەش وێنەی سیستەمە یاسایی و ڕامیارییەكان دەكێشێت و سروشتی هۆشیاری كۆمەاڵیەتی دیاری دەكات ،واتە هزری خەڵك لە ڕۆژگارە جیاوازەكاندا .بەهای ئەم هزرانە ،جا ئەگەر پەسەندیان بكەین یان رەتیان بكەینەوە ،لە پەیوەندی نێوان بونیادی ئابووری كۆمەڵگا و ڕێكخستنە یاسایی وسیاسیەكاندا و ڕۆڵی ئەم پەیوەندییەش لە سروشتی هزرو بەها و ئایدیاو پێوەرەكانماندا دەردەكەوێت. دەتوانین ئەم دەربڕینەی ماركس بە چەمكی حەتمیەت ڕاڤە بكەین كە دەربارەی پەیوەندی نێوان بنچینەی مادی و بونیادی سەرخان پێی لەسەر دائەگرێت ،بە جۆرێك كە بنچینەی مادی سروشت و شێوەی بونیادی سەرخان دیاری دەكات ،سەرەڕای زیادەڕەویكردنی ماركس لەو ڕۆڵەی كە پێكهاتەی مادی لە ژیانی كۆمەاڵیەتی تاكەكان و كۆمەڵگاكاندا ئەیگێڕێ ،بەاڵم ئەم تیۆرەی ماركس بەتیۆرێكی زانستی دائەنێین ،كە یارمەتیمان دەدات لە لێكۆڵینەوەی بارودۆخە یاسایی و سیاسیەكانی كۆمەڵگا و هەموو ئەو هزرو بەهایەی كە هەیەتی لەژێر ڕۆشنایی ئەو گۆڕانكارییە ئابووری و كۆمەاڵیەتیەی كە بەسەر كۆمەڵگادا دێت .ئێمە ناتوانین نكۆڵی بكەین لەڕۆڵی گۆڕانكارییە ئابوورییەكان لە سیستەمە یاساییەكاندا یاخود نكۆڵی بكەین لە ڕۆڵی ژینگەی كۆمەاڵیەتی لە گەاڵڵەكردنی هزرە ڕامیاری و بەهاییەكان لەالی تاكەكان و گروپەكان. بەاڵم ئەی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی چۆن ڕوو دەدات و شوێنەوار و كاردانەوەكانی لە دواخستنی كۆمەڵگادا چۆنە؟ یەكەم جار هێزە مادییەكانی بەرهەمهێنان ڕووبەڕووی گۆڕان دەبنەوە بەهۆی داهێنانە تەكنەلۆژییەكان ،لەبەر ئەوەش درز و كەلێن ئەكەوێتە نێوان هۆكارە ئابووری و هۆكارە كۆمەاڵیەتییەكانەوە ،لەبەرئەمەش بونیادی سەرخانی كۆمەڵگا ئەگۆڕێت بۆ ئەوەی خۆی بگونجێنێت لەگەڵ ئەو گۆڕانەی كە بەسەر بونیادی ئابووریدا دێت ،وەك خۆگونجادنی سیستەمە یاساییەكان و هەموو ئەو پەیوەندیانەی كە تایبەتن بە خاوەنداری تایبەتەوە لە بەرامبەر پێویستیەكانی قۆناغی پیشەسازی ،كە پشتی بەیەكە بەرهەمهێنە ئابوورییە بچوكەكان بەستووە .پاش داهێنانە تەكنەلۆژییە نوێیەكان ،سیستەمی بەرهەمهێنانی گەورە دێنە كایەوە ،كە پێویستیان بەسەرمایەی مەزن یان دەستێوەردانی دەوڵەت هەیە بۆ بەڕێوەبردنی پرۆژە و یەكەكانی بەرهەمهێنان ،بەاڵم ئەم پرۆسەی گۆڕانە سادە و ئاسان نییە ،چونكە سیستەمی پێشوو بەرژەوەندی و ئایدۆلۆژیایەكی وای هێناوەتە گۆڕێ ،كە ڕووبەڕووی گۆڕان دەبێتەوە و لە ڕێگەیدا دەبێتە بەربەست .كەواتە هێزی بەرهەمهینانی هاوچەرخ ڕووبەڕووی گەمارۆدان دەبێتەوە ،كە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی بارگرژی و ڕاپەڕینی شۆڕشگێرانەی توندوتیژ .بەاڵم ئەوە كێیە كە ئەتوانێت ئەم الیەنە 52
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ئایدۆلۆجیانە تێكبشكێنێت و ڕووبەڕووی بیری كۆنەپارێز و بەرژەوەندییە خودییەكان ببێتەوە؟ ئەوەی كە ئەتوانێت بەم كارە هەڵسێ ،ئەو كەس یان الیەنانەن ،كە لە سیستەم دابڕاون و ئەتوانن جەماوەر بە ئاگابێننەوە و هۆشیاری كۆمەاڵیەتیان قووڵ بكەنەوە لە بەرامبەر ئەو بارودۆخە نالەبارەی كە تیایدا دەژین .ئەم الیەنەش چینی پرۆلیتاریایە كە ئامانجی گۆڕینی بارودۆخە ئابوورییەكانی كۆمەڵگایە بۆ ئەوەی بارودۆخی هزری و ئایدۆلۆژی و كۆمەاڵیەتی نوێ بێنە كایەوە و بەرگری لە بەرژەوەندی چینی پرۆلیتاریا بكات و بەرەنگاری چینی بۆرژوازی و ڕوانین و ئامانجەكانی ببێتەوە .هەروەها تیۆری ماركسیزم بەم شێوازە بەردەوام دەبێت ،بەاڵم پێویستە لەسەرمان كە ڕەخنەی خۆمان ئاراستەی تیۆرەكە و تێزەكانی بكەین كە ناتوانین لێی بێدەنگ بین. بێگومان ماركس گرنگی داوە بە لێكۆڵینەوەی ئەو گۆڕانە تەكنەلۆژی و ئامێرییانەی كە بەسەر هۆكارەكانی بەرهەمهێناندا هاتون و چۆن ئەم گۆڕانانە كاریگەرییەكی ئاشكرایان خستۆتە سەر كۆمەڵگا .پێویستە سەرنجی ماركس بۆ ئەوە رابكێشین كە گۆڕانكاریە تەكنەلۆژی و ئابوورییەكان تەنیا گۆڕانكاری نین كە كاریگەری ئەخەنە سەر كۆمەڵگا. بەڵكو گۆڕانكاری لە تەكنەلۆژیای سەربازیدا وێنەی كۆمەڵگای لە شێوەیەكەوە بۆ شێوەیەكی تر گۆڕیوە .پەرەسەندنی تەكنەلۆژیای سەربازی تونا بە سوپا دەبەخشێت بە شێوەیەكی دیارو ئاشكرا كۆنترۆڵی كۆمەڵگا بكات ،هەروەك چۆن پەرەسەندنی تەكنیكە كۆمەاڵیەتیەكان كاریگەریان هەیە لەسەر ڕێڕەوی ئەو ڕوداوانەی كە لە كۆمەڵگادا ڕوودەدەن .بۆ نموونە ئەو ڕێگە نوێیانەی كە كاریگەرییان لەسەر ڕەفتاری مرۆڤ هەیە ،وا لە پروپاگەندە دەكەن كە وەك ئامرازێكی كاریگەر وابێت بەدەست ئەو كەسەی كە كۆنترۆڵی دەكات و دەیبات بەڕێوە .ئەو الیەنەی كە ئامرازی پرۆپاگەندەی لەژێر دەستدایە ،ئەتوانێت وابكات لە خەڵك ،كە هەستن بە ئەنجامدانی هەر ڕەفتارێكی خوازراو .بەهەمان شێوە تێبینی ئەكەین كە پەرەسەندنی تەكنیكی ڕێكخستن بووە بەهۆی دەركەوتنی هێزی بیرۆكراتی و دەركەوتنی پێشبڕكێیەكی توند لە نێوان ئیدارەی بیرۆكرات و ئەو گروپانەی كە خاوەنی پیشەسازی و دەزگا بەرهەمهێنە گەورەكانن. هەموو ئەمانە ئەوە ڕوون دەكەنەوە كە تەنیا تەكنیكە ئابوورییە گۆڕاوەكان كاریگەرییان لەسەر پەیوەندییە ئابووریی و كۆمەاڵیەتییەكان نییە ،بەڵكو شێوەكانی تری گۆڕانە تەكنیكیەكان كاریگەریان لەسەر كۆمەڵگا و ژیانی كۆمەاڵیەتی هەیە .گۆڕانكارییە تەكنیكیەكان بەشێوەیەكی ئاشكرا كاریگەریان خستۆتە سەر كۆمەڵگا ،هەروەك چۆن هێزی عەقڵ كاریگەری خستۆتە سەر ڕێڕەوی كاروباری كۆمەاڵیەتی كە تاك و گروپەكان تیایدا ئەژین. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
53
هەندێك كەس بڕوایان وایە كە عەقڵ هێزێكی ناچاالك و كەم كاریگەرە لە كاروباری كۆمەاڵیەتیدا .هەندێكی تر لەو باوەڕەدان كە عەقڵ هێزێكی چاالك و كاریگەرە لەسەر كۆمەڵگا .من لەو باوەڕەدام كە هۆكارە تەكنیكیەكان هۆكاری گرنگن لە گۆڕانی كۆمەڵگادا .لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە مرۆڤە كە تەكنەلۆژیا ئەگونجێنێت و بەكاری دەهێنێت لە ڕێگەی گونجاندنیەوە لەگەڵ ئەو ئامانجە مرۆیانەدا ،كە كولتوور دانیان پێدا دەنێت. (لویس مەمفۆرد) دەڵێت (ئەو وزەیەی كە مەكینە تێئەپەڕێنێت ،پشت ئەبەستێت بەو هێزەمان كە مەكینە دەنوێنێت) .لەم سەردەمەماندا (نیوەی یەكەمی سەدەی )20كە سەردەمی پێشكەوتنی تەكنۆلۆجیایە ،لەناوبردنی مەكینە مەحاڵە ،بەاڵم دەشێت ئەو دامەزراوانە بگۆڕدرێن ،كە توشی زیانمان دەكەن یان ئەو ئارەزوو و ئاراستانە بەهێزبكرێن كە خزمەتمان دەكەن و ئامانجەكانی كۆمەڵگاكەمان دەستەبەر دەكەن .چاكسازی كۆمەاڵیەتی بە مانای بونیادنانی كۆمەڵگایەكی نوێ نییە لە سەرەتاوە .بەڵكو بەمانای خۆبەستنەوەیە بەو رێگایانەوە ،كە دەگونجێن لەگەڵ ئەو ستراتیژیەتەی كە بەرەو ئاراستە خوازراوەكە دەڕوات. -2ملمالنێی چین و ملمالنێی كاست وەك هۆكاری گۆڕانی كۆمەاڵیەتی هەریەك لە چین و كاست ئاماژە بۆ بوونی ناوەندێكی كۆمەاڵیەتی دەكەن ،كە تاكەكان بەپێی ئامادەییە بۆماوەیی و وەرگیراوەكان هەڵیدەسوڕێنن و پێگە گروپییەكانیان لەچوارچێوەی سیستەمی كۆمەاڵیەتیدا دیاری دەكات .كاست (سیستەمی چینایەتی تایەفی) یان ئیستەیت (سیستەمی چینایەتی یاسایی) شێوەیەكی پتەوە لە شێوەكانی سیستەمی چینایەتی ،كە پێگەی تاك لە كۆمەڵگادا دیاری دەكەن بە گوێرەی بەندوبارە ئاینی و یاساییەكان (قەدەغەكان و یاساكان و نەریتەكان) .لەم سیستەمەدا (كاست) بەرزبوونەوەو دابەزینی پێگەی تاك لە پلەبەندی یان پێوەری كۆمەاڵیەتیدا دیاریكراوە، بەاڵم چین بە نەرمیەكەی جیادەكرێتەوە و تاك دەتوانێت ناوەندە كۆمەاڵیەتیەكەی خۆی بگرێت .لە سیستەمی چیندا هیچ بەربەستێكی یاسایی و شەرعی نییە ،بەڵكو بەربەستی ئابووری و پەروەردەیی هەن ،كە ڕێگە لە گواستنەوەی كۆمەاڵیەتی لەسەر پلەبەندیی چینایەتی لە چینەكان ئەگرن .كۆمەڵگای هاوچەرخ لە سەردەمی ئازادبوون و ڕزگاربوون و دیموكراتیدا سیستەمی چینایەتی یاسایی گۆڕیووە بۆ سیستەمێكی چینایەتیی كراوە. لە كۆمەڵگای سەدەكانی ناوەڕاستدا (كۆمەڵگای ئیستەیت) تاك پشتی بە هەوڵ و ئاگایی خۆی دەبەست و هەموو ژیانی بۆ ئەو پارچە زەوییە كشتوكاڵیە تەرخان دەكرد ،كە تیایدا لەدایك بووبوو ،بەاڵم كۆمەڵگای سەرمایەداری نوێ دان بە بەندوبارە یاساییەكانی سیستەمی چینایەتیدا نانێت ،بەڵكو داو بەو بەربەستە ئابووری و پەروەردەییانەدا دەنێت كە 54
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ڕووبەڕووی تاك دەبنەوە و تاكیش ناتوانێت بەئاسانی خۆی دەرباز بكات لێیان .سەرەڕای سانایی چەمكی چین ،بەاڵم وردبونەوە لە مانا و تایبەتمەندییەكانی و ئەو هۆكارانەی كاری تێدەكەن ،چەندین ئاستەنگء ئاڵۆزی دێنێتە ڕێگامان ،كە لە كاتی لێكۆڵینەوەی زانستیانەدا لە چین ناتوانین بەئاسانی كۆنترۆڵیان بكەین. چەمكی چین دوو مانای هەیە :مانایەكی وەسفی و مانایەكی وەزیفی .مانای وەسفیانەی چین گرنگی دەدات بە دیاریكردنی ئەو ئاماژەدەرانەی كە خەڵك پۆلێن دەكەن بەسەر چینی جیاواز جیاوازدا .ئەم مانایە گرنگی نادات بە ڕوونكردنەوەی ئەو هۆكارە داینامیكیانەی كە بوون بەهۆی نابەرابەری چینایەتی لەبەر رۆشنایی بونیادی كۆمەاڵیەتیی گۆڕاودا .ئەمە لەكاتێكدا كە چەمكی وەزیفییانەی چین گرنگی دەدات بە لێكۆڵینەوەی ئەو هۆكارە داینامیكانەی كە هۆكاری نابەرابەریی چینایەتین .پرۆفیسۆر (كیزبێرگ) پشتی بە چەمكی وەسفیانەی چین بەست و جەختی لەسەر فرەچەشنیی بنەماو بنچینە پشتپێبەسراوەكان لە پۆلێنكردنی چیندا كردەوە .دەتوانین تاك پۆلێن بكەین بەسەر چینی نزم یان ناوەند یان بااڵ بەگوێرەی ڕەفتار و قسەكردن و جلوبەرگ و كارلێكە كۆمەاڵیەتیەكەی .لە پۆلێنكردندا پشت بەو ئاماژەدەرانە دەبەستین ،كە گرنگییەكی زۆرتریان هەیە لە ئاماژەدەرە سەرەتاییەكان ،وەك پێگەی ئابووری كە بە خاوەنداری تایبەت و داهات و پیشە و پەروەردە و شێوازی ژیان دیاری دەكرێت .بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا گرنگی ئاماژەدەرە بابەتیەكانی ئەم ئینتیما چینایەتییە لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی تر دەگۆڕێت .هەندێك كۆمەڵگا لە ناسین و دیاریكردنی چینی تاك و ناوەندە كۆمەاڵتیەكەی پشت بەخاوەنداری تایبەت و داهات و ئەو پیشەی تاك دەبەستن .هەندێك كۆمەڵگای تریش پشت بە بارگۆڕاوەكانی تر ئەبەستن. پێناسەی وەزیفییانەی چین جیاوازە لە پێناسەی وەسفیانەی چین لە روویەكی گرنگەوە، ئەویش لەو رووەوە كە خەڵك بە پێی وەزیفەو كارەكانیان پۆلێن دەكات ،ئەو ئەرك و كارانەی كە وایان لێدەكات بەشێوەی دیاریكراو رەفتاربكەن و بیر بكەنەوە .ماركس هەوڵ دەدات ناوەندی كۆمەاڵیەتی پێناسە بكات بەگوێرەی ئەو ئەركە ئابوورییەی كە دەیگێڕێت، لەبەر ئەوەشە دەبینین كە دەربارەی چینی ئابووری قسە دەكات .تیۆری ماركسیزم بڕوای وایە ئەو كەسانەی لە پرۆسەی بەرهەمهێناندا هاوئاستن ،گروپی گونجاو و یەكگرتوو پێكدەهێنن ،هەربۆیە لە كۆمەڵگای سەرمایەداریدا دوو چینی كۆمەاڵیەتی دەبینین ،كە ئەوانیش چینی كرێكار و چینی خاوەنكارن .كاتێك شێوازی بەرهەمهێنان كاریگەری دەخاتە سەر شێوازی دابەشكردن ،تێبینی دەكەین كە چینی كۆمەاڵیەتی بەو داهاتە دیاریكراوە ئەناسرێتەوە ،كە ئەندامەكانی جیادەكاتەوە .كاتێك هەردوو گۆڕاوی ئەرك و ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
55
داهات پێكەوە وەردەگرین ،دەتوانین بەم شێوەیە پێناسەی چین بكەین :چینی كۆمەاڵیەتی كۆمەڵێك كەسن كە لە پرۆسەی بەرهەمهێناندا كاری هاوشێوە ئەنجام دەدەن و هەمان سەرچاوەی داهاتیان هەیە. وێنەیەكە زۆر سادەیە ئەگەر لە كۆمەڵگادا دوو چینمان جیا كردەوە :چینی خاوەن ئامرازەكانی بەرهەمهێنان و چینی كرێكار كە خاوەنی هیچ سەرمایەیەك نین جگە لە هەوڵی مرۆیی .ماركس پەی بەگرنگیی چینی ناوەڕاست بردووە ،كە ئەكەوێتە نێوان چینی بااڵدەست و چینی ژێر دەستەوە .ئەم چینەش لەو چینە گواستراوانەدا بەرجەستە دەبێت، كە ئەنجامی هەڵوەشانەوە و پوكانەوەی شێوەكانی پێشوی بەرهەمهێنانی پیشەسازییە، وەك وردە بەرهەمهێن و وردە بازرگانەكان ،هەروەها چەند چینێكی تێكەاڵو هەیە كە لە كرێكار و فەرمانبەری بیرۆكراتی و پیشەیی و فەرمانبەرانی بواری دابەشكردن و بازاڕ پێكدێن .ماركس بەتەنها پەی بەچینی ناوەڕاست نەبردوە ،بەڵكو لە هەمانكاتدا پەی بەچینی هەژاران بردوە ،كە لە دەرۆزەكەران و هەژاران و بێبەشان و ئاوارە و دەربەدەرەكان پێكدێت .دیاریكردنی وەزیفیانەی چین توانای بە ماركس بەخشی كە تیۆرەكەی دەربارەی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی ببەستێتەوە بە بونیادی چینایەتی كۆمەڵگاوە .چینەكان ڕۆڵێكی گرنگ دەگێڕن لە گۆڕانی كۆمەڵگادا ،ئەم گۆڕانەش بەگۆڕانی تەكنیكی ئابووری پەردەپۆش ئەكرێت و دەشاردرێتەوە ،بەاڵم پرۆسەی داینامییكانەی گۆڕانی كۆمەڵگا كە پشت بە گۆڕانی ئابووری دەبەستێت ،بەم شێوەیە دەبێت :ئەوانەی كە بەكاری دەستی (هێزی بازوو) هەڵدەستن ،بەشداری دەكەن لە بەرهەمهێنانی زیادە قازانجدا ،واتە ئەو شمەكەی كە لە بەكاربردندا پێویستیان پێی نییە و خۆیان خاوەنی نین ،بەڵكو خاوەنكار خاوەنێتی .لەبەرئەوە بەرهەمهێنەرە ڕاستەقینەكانی شمەك سودمەند نابن لە بەرهەمی ڕەنجەكەیان ،بەڵكو ئەو بەرهەمە بۆ كەسانی تر (بێگومان بۆ خاوەنكارە)و ئازادییان كۆتوبەند دەكات ،لە هەمان كاتیشدا دەبێت بەهۆی دروستبوونی جیاوازیی ئابووری و كۆمەاڵیەتی و كولتووری لە نێوان خاوەن ئامرازەكانی بەرهەمهێنان و كرێكاراندا .لێرەوە ناكۆكی دەكەوێتە نێوان خاوەن ئامرازەكانی بەرهەمهێنان و كرێكاران لەسەر شەرعیەتی دابەشكردنی بەرهەمی نەتەوەیی گشتی .كاتێكیش ئەم ملمالنێیە دەردەكەوێت ،دەبێت بەهۆی سەرهەڵدانی بەرژەوەندییە چینایەتییەكان و ملمالنێ چینایەتییەكان ،پلە بەپلەش بەرژەوەندیە چینایەتیەكان دەگۆڕدرێن بۆ سیستەمێكی ژیانی ،كە تیایدا بەرژەوەندییەكان بەیەكدا دەچن وەك بەرژەوەندییە سیاسی و ئاینی و زانستییەكان ،لەم بەرژەوەندیانەشەوە چینایەتی و سایكۆلۆژی چینایەتی دەرئەكەون ،لێرەشەوە هەریەك لە چینەكان ئارەزووی پێكهێنانی چوارچێوەیەكی فیكری و عەقڵی تایبەت بەخۆی دەكات. 56
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
بەاڵم بونی بەرژەوەندی چینایەتی بەو مانایە نییە كە چین لەو بەرژەوەندیە تێدەگات یاخود بەپێی ئەو بەرژەوەندییە كار دەكات .وەك ئەوەی ماركس پێمان دەڵێت ،رەنگە تاك پەیوەست بكات (ئینتیما بكات) بەچینێكی دیاریكراوە ،چونكە بە كرێ كار دەكات، كرێكاری یەخەسپی كاردەكات ،بەاڵم ئینتیما چینایەتیە ڕاستەقینەكەی دەشارێتەوە و بانگەشەی ئەوە دەكات كە ئەندامی چینی سەرمایەدارییە .ماركس ئەم جۆرە بانگەشەیە ناو دەنێت (هۆشیاری ساختە) .دەشێت تاك لەم هۆشیارییە درۆزنە دەرباز بكرێت لە ڕێگەی ئاڕاستەكردن و ڕێنوێنیكردن و بانگەشەكردنێكەوە ،كەوای لێدەكەن لە ناوەندە كۆمەاڵیەتیە ڕاستەقینەكەی لە كۆمەڵگادا تێبگات .كەوابێت ،پیشاندانی واقیعیەت و حەقیقەتی هۆشیاریی چینایەتی سەختە .بۆ نموونە رەنگە چینی دەسەاڵتدار داننەنێت بەحەقیقەتی ئەو هۆشیارییە كۆمەاڵیەتیەدا ،كە بەهۆی هەڵسوڕانی ناوەندە كۆمەاڵیەتیەكانەوە دەردەكەوێت و بەرژەوەندییە نزیك مەوداكانی چین (ئەوانەی نزیكن لەدەسەاڵتەوە یان لەدەسەاڵتدان) ڕووبەڕووی بەرژەوەندییە دورمەوداكانی چین دەبێتەوە (ئەوانەی كە لەدەسەاڵتەوە دوورن). ماركس ئەڵێت ناتوانرێت هۆشیاری چینایەتی چینە چەوساوەكان بۆ ماوەیەكی درێژ بشارێتەوە ،چونكە دوژمنایەتی چینایەتی لەنێوان چینە دژبەیەكەكاندا دەبێت ببێت بەهۆی شۆڕشی كۆمەاڵیەتی .كاتێك هێزەكانی بەرهەمهێنان لە كۆمەڵگادا بەهۆی بونی دام ودەزگای كۆمەاڵیەتی رێگر لە بەردەم كارایی هێزەكانی بەرهەمهێناندا ئەگەنە الوازترین ئاستی گەشەكردن و پێشكەوتن ،ئەوا ملمالنێی چینایەتی بە جۆرێك توند دەبێت، كە دەبێتە هۆی دووبارە ڕێكخستنەوەی كۆمەاڵیەتی .چونكە چینی كرێكار لە پاش بەرپاكردنی شۆڕشی پێشكەوتنەوە دەست بەسەر دەوڵەتدا ئەگرێت و كۆنترۆڵی تەواوی كاروبار و تواناكانی كۆمەڵگا دەكات .ئەم كۆنترۆڵكردنەشی یارمەتی دەدات لە نەهێشتنی دامودەزگا كۆن و سواوەكاندا ،كە ڕێگرن لە بەردەم گەشەسەندنی هێزەكانی بەرهەمهێناندا و پارێزگاری لە بونیادی كۆنی چینایەتی دەكەن. -3ڕەخنەگرتن لە تیۆری ماركسیزم دەربارەی ملمالنێی چینایەتی ڕۆڵی جیاوازییە ئاینی و نەتەوەییەكان پێش هەر ڕەخنەگرتنێك لە تیۆری ماركسیزم ،پێویستە لەسەرمان جەخت لەسەر بەهاو گرنگییەكەی بكەینەوە سەرەڕای ئەو هەڵەشەیی و دژیەكیەی بەدەستیەوە ئەناڵێنێت. فەزیڵەتی بنچینەی تیۆری ماركسیزم ڕوانینێتی بۆ كۆمەڵگا وەك بونیادێكی گشتی و یەكانگیر ،كە میكانیزمی خۆی هەیە و كۆمەڵە یاسایەك بەڕێوەی ئەبەن و دەشێت بەشێوەیەكی زانستی و عەقاڵنی ڕاڤە بكرێت .ئەمەش مانای ئەوەی كە ماركس ڕاڤەكردنی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
57
بەشەكیی كۆمەڵگا ئەگۆڕێت بۆ ڕاڤەكردنی گشتەكی ،كە توانامان دەداتێ وێنای فۆرمی كۆمەڵگا و ئەو ڕێگەیە بكەین ،كە بەهۆیەوە پێش ئەكەوێت و پەرەدەسێنێت. ڕاڤەكردنی ماركس بۆ كۆمەڵگا هاوشێوەی ڕاڤەكردنی زانستە سروشتییەكانە بۆ ئەو دیاردە و گۆڕاوانەی كە لێیان ئەكۆڵنەوە ،لە زانستە سروشتییەكاندا كاتێك هۆكارەكان زۆرن و ئەو گۆڕانانەی ڕوو ئەدەن هەمەچەشنن ،ئەوا زانا پەنا دەباتە بەر دروستكردن و هێنانەكایەی نموونەیەك ،كە ئاڵۆزییەكان و ئەو گۆڕانكارییانەش كە روو دەدەن ،ئاسان دەكات .ئەم نموونە ئاسانكراوەش یارمەتی زانا دەدات لە تێگەیشتنی سروشتی هۆكار و دیاردەكان كە لەچوارچێوەی پسپۆڕییەكەیدا لێیان دەكۆڵیتەوە و شییان دەكاتەوە .ئەگەر وەك نموونەیەكی زانستی و گریمانێكی زانستی ،نەك وەك هزرێكی دەمارگیر دەربارەی حەقیقەت ،سەیری ڕاڤەی ماركسمان كرد بۆ پرۆسەی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی و ملمالنێی چینایەتی ،دەبینین كە لە تواناماندایە وەك سیستەمێكی تەواوكۆ و عەقاڵنی لە كۆمەڵگا تێبگەین .لێكۆڵینەوەی ماركس لە كۆمەڵگا وەك لێكۆڵینەوەی فیزیاناسێكە لەو داتایانەی كە دەیانخاتە ناو چوارچێوەی تیۆرەكەیەوە لە كاتی ڕاڤەكردنی دیاردەیەكی فیزیایی دیاریكراودا .فیزیاناس گرنگی نادات بەوەی كە ئەو حەقیقەتەی هەوڵی دۆزینەوە و ڕاڤەكردنی دەدات ،لەگەڵ چوارچێوە زانستیەكەیدا یەكدێتەوە ،بەڵكو ئەو گرنگی بەوە دەدات كە چوارچێوە زانستییەكە لە حەقیقەت و واقیع نزیك دەبێتەوە ،واتە حەقیقەت و واقیعی ئەو شت و دیاردانەی كە پسپۆڕە لە لێكۆڵنەوەیاندا .ئەگەر جیاوازیی زۆر هەبوو لە نێوان ئەو چوارچێوە زانستیەی كە پشتی پێ دەبەستێت و ئەو بابەتەی كە لێی ئەكۆڵێتەوە ،ئەوا دەبێت فیزیاناسەكە ئەو چوارچێوە زانستییە بگۆڕێت بە چوارچێوەیەكی زانستیی تر ،كە نزیكتربێت لە حەقیقەت و واقیعەوە .بەاڵم ئەمە لەگەڵ بانگەشەكانی تیۆری ماركسیزمدا ناگونجێ .كێشەی ماركسیەكان ئەوەیە كە ئەوان گریمانەی ماركسیزم وەك گریمانەیەك دانانێن ،بەڵكو وەك حەقیقەتێكی زانستیی ڕەها دایدەنێن ،كە نابێت هیچ بەشێك لە بەشەكانی بگۆڕدرێت یان جارێكی دیكە چاوی پێدابخشێنرێتەوە .چونكە ئەوان لە ئاستی ئەم تیۆرەدا بە تەواوەتی دەمارگیرن .ئەمجۆرە ڕوانینەش بۆ گریمانە شێواندنی گریمانەكە و كەمكردنەوەی بەها زانستیەكەیەتی .ئەم تێبینییانە یارمەتیمان دەدەن لە ناسینی ئەو خااڵنەدا كە تیایدا كە تیۆری ماركسیزم لە حەقیقەت و واقیع الدەدات. ئەو الوازیەی كە لە تیۆری ماركسیزمدایە دەربارەی كۆمەڵگا ،دابەشكردنی دەسكردانەی كۆمەڵگایە بۆ دوو چین ،كە ئەوانیش چینی خاوەن ئامرازەكانی بەرهەمهێنان و چینی كرێكارن .ئەگەر بەڕوانینێكی بابەتی و پشكنەرانە لە كۆمەڵگامان ڕوانی و لە خۆمان پرسی (ئایا تاكەكان و گروپەكان بەگوێرەی ئەم پۆلێنكردنە چینایەتیە ڕەفتار دەكەن، 58
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
كە ماركس دایناوە؟) دەبینین كە واقیع دان بەم ئەم پۆلێنكردنە چینایەتیەدا نانێت ،كە ماركس دایناوە ،بەڵكو ئاماژە بۆ بوونی چەندان گروپگەلی كۆمەاڵیەتی و ئابووریی جیاواز دەكات ،كە دەچنە چوارچێوەی بونیادی چینایەتییەوە كە لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی تر جیاوازە بەپێی پلەی پێگەشتنی ئابووری و ئەو بارودۆخە ئابوورییەی كە كۆمەڵگا تیایدا ئەژی .كارێكی قورسە بتوانین ملمالنێی چینایەتی ببینین كە ماركس قسەی لەبارەوە دەكات ،چونكە ناكۆكی لەنێوان چینەكاندا ڕونادات ،بەڵكو لە نێوان ئەو تاكانەدا ڕوو دەدات ،كە پەیوەستی توێژ یان چینێكی كۆمەاڵیەتین ،وەك ملمالنێی نێوان كرێكارێك و كرێكارێكی تر و ئەندازیارێك و ئەندازیارێكی تر و ..لە پێناو بەدەستهێنانی دەسكەوتی تاكەكەسی و گەشتن بە ناوەندەكانی هێز و دەسەاڵت لەو رێكخراوە وەزیفییانەدا، كە كاری تیادا دەكەن. ماركس وای دەبینی كە چینی ناوەند چینێكی هاڕدراوە لەن ێوان چینی سەرمایەدار و چینی كرێكاردا و بەتێپەڕبونی كات ژمارەی ئەندامەكانی كەم دەكات .ئەم قسەیەش كە ماركس لە نووسینەكانیدا جەختی لەسەر دەكاتەوە ،تەواو پێچەوانەی حەقیقەتء واقیعە، چونكە خودی سەرمایەداری دەبێتە هۆی دەركەوتنی ئەم چینە و یارمەتیی هێزو چاالكیی ئەم چینە دەدات .ڕاستە كۆمەڵگای سەرمایەداری هۆكاری كەمبونەوەی ژمارەی وردە بەرهەمهێنەر و وردە بارزگانەكانە ،كە ماركس قسەیان لەبارەوە دەكات ،بەاڵم چینی سەرمایەداری چینێكی ناوەڕاستی نوێی دروست كردووە ،ئەم چینەش لە هونەرمەندان و كۆمەڵەی یەخەسپییەكان و پیشەیی و فەرمانبەرانی بواری بازاڕ و دابەشكردن و وردە بارزگان و وردە وەبەرهێن و هەروەها ئەو كابانانەش كە بەهۆی میراتەوە ئەبن بە خاوەنی سەروەت و سامان پێكدێت. بەاڵم قسەكردنی ماركس دەربارەی حەتمیەتی ملمالنێی چینایەتی قسەیەكە ،لێرەدا ناتوانرێت پاساوی بۆ بهێنرێتەوە ،چونكە ملمالنێ لە نێوان چینەكاندا ڕوونادات ،بەڵكو لە نێوان ئەندامانی یەك چیندا ڕوو دەدات ،هەروەها ملمالنێی چینایەتی كۆمەڵگا ناگۆڕێت لە شێوەیەكەوە بۆ شێوەیەكی تر وەك ئەوەی ماركس بانگەشەی بۆ دەكات .ڕاستە لە نێوان گروپە كۆمەاڵیەتی و ئابوورییەكانی كۆمەڵگادا جۆرە ملمالنێیەكی شاراوە هەیە ،بەاڵم ئەم ملمالنێیە نابێتە هۆی رووخاندن و گۆڕینی كۆمەڵگا لە شێوەیەكەوە بۆ شێوەیەكی تر، چونكە ملمالنێیەكی پەرش و باڵو و پارچە پارچەیە و سیفەتی بەردەوامی و گشتگیری و كارایی نییە .ئەمە جگە لەوەی ملمالنێی شاراوە لە نێوان گروپەكاندا بە خێرایی لەناو دەچێت ،ئەویش پاش بە ئەنجامگەیاندنی چاكسازی كۆمەاڵیەتی لە بارودۆخی ئە و گروپ و كۆمەڵە و دەزگایانەی كە لەوانەیە ملمالنێ لە ناویاندا ڕوو بدات .لێرەدا ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
59
شۆڕشی كۆمەاڵیەتی ڕوونادات ،كە ماركس لە بارەیەوە ئەدوێت ،بەڵكو لە بری شۆڕش گۆڕانكارییەكی وەها ڕوودەدات ،كە كاریگەریەكی باشی هەیە لەسەر بارودۆخی گروپەكان و كۆمەڵەكان .بەاڵم كاتێك كە ئەڵێین ملمالنێ شتێكی حەتمیە و ئەبێت ڕووبدات ،ئەوا لە بەهای چاكسازی كەم دەكەینەوەو بیر لە ناوەڕۆكەكەی ناكەینەوە .لە الیەكی ترەوە پێویستە بڕوا بەوە بهێنین كە تێكشكان و داڕوخان دەبنە هۆی شۆڕش و پەشێوی ،كە ئەمەش مەبەستەكەی ماركسە. سەرباری ئەوەش ،دروستكردن و پێكهێنانی هۆشیارییەكی تایبەت لە بەرژەوەندی چیندا پرۆسەیەكی لەسەرخۆیە ،هەروەها ئەو گروپە ئابوورییانەی كە پێكەوە بەسراون ،دەبێت لە نێوان خۆیان و لەگەڵ گروپەكانی تری دەرەوەی خۆیان كە دژی یەكن ،ملمالنێ بكەن .هاوكات لەوانەیە هۆكارە ئاینی و ڕۆشنبیری و ئەتنیكییەكان زاڵبن بەسەر هۆكارە ئابووریەكانداو لە ڕووی گرنگیەوە بكەونە سەروویانەوە .ئەم هۆكارانە كاریگەرییان لەسەر ڕەفتاری تاك وگروپەكان زیاترە لە كاریگەریی بەرژەوەندیە ئابووریەكان .رەنگە نەتەوایەتی وەك دیاردەیەكی ئابووری و ڕۆشنبیری شوێنی چینە كۆمەاڵیەتیەكان بگرێتەوە .ئێمە تێبینی ئەكەین لە كۆمەڵگای هاوچەرخدا هۆكارە ڕۆشنبیری و نەتەوەیی و ئاینیەكان لە هۆكارە ئابووریەكان كاریگەرترن لە یەكخستنی كۆمەڵەكان و گروپەكاندا .جەنگی دووەمی جیهانی یەكەمێتی هۆكارە نەتەوەیەكان ڕوون دەكاتەوە تا بەرژەوەندیە چینایەتیەكان .ئەم حەقیقەتەش دژی هزر و بیرۆكەكانی تیۆری ماركسیزم دەوەستێتەوە .لەگەڵ ئەوەشدا ڕێگەی یەكخستنی خەڵك پشت دەبەستێت بەو بارودۆخانەی كە خودی خەڵك تیایدان، ئەوە هەستی نەتەوەییە كە پاڵ بە كرێكارێكی كاسۆلیكی ئەڵمانیەوە دەنێت بەرگری لە نیشتمانەكەی بكات ئەوكاتەی ڕووبەڕووی مەترسی دوژمن دەبێتەوە .هەستی ئایینی پاڵ بە هەمان كەسەوە دەنێت كە بەرگری لە مەزهەبە كاسۆلیكەكەی بكات كاتێك ڕووبەڕوی هێرشكردن دەبێتەوە ،هەستی سۆسیالیستی وا لەهەمان كەس دەكات كە داكۆكی لە چینەكەی بكات ئەو كاتەی كە ڕووبەڕوی هێرش و ڕەخنە دەبێتەوە .كەواتە بەرگریكردن لە هەر شتێك پەیوەستە بەو پاڵنەرانەی كە وا لە تاك دەكەن لەگەڵ گروپەكەی و هاوئاستەكانیدا دژی سەرچاوەی مەترسی بوەستنەوە ،بە مانایەكی تر ئەو بارودۆخەی كە تاك تیایدا دەژی ،وای لێدەكات هەڵوێستێكی دیاریكراو وەربگرێت لە بەرامبەر هەر شت یان ڕووداوێكی دیاریكراودا. لەبەر ڕۆشنایی ئەم تیۆرە نەرمەدا دەربارەی نەتەوایەتی و چینایەتی و ئاین ،دەتوانین بڵێین ئەم سەردەمە سەردەمی نەتەوایەتی و سەردەمی ملمالنێی چینایەتییە لەیەككاتدا. بۆیە ڕاست نییە بانگەشەی ئەوە بكەین كە ئەمڕۆ سەردەمی ملمالنێی چینایەتییە بەتەنها 60
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
یان سەردەمی جیاوازییە نەتەوایەتیەكانە بە تەنها ،بەڵكو سەردەمی ملمالنێی چینایەتی و نەتەوایەتییە بە پشتبەستن بە چییەتی و چۆنێتی ئەو بارودۆخەی كە تاكەكان و گروپەكانی تیایدا ئەژین یان ئەو بارودۆخەی كە كۆمەڵگاكان و شارستانیەتەكان بە خۆیانەوە ئەیبینن. مێژووی ئەوروپای نێوان سااڵنی» »1945-1930ئەوەمان پیشان دەدات كە هەستی نەتەوەیی زاڵ بووە بەسەر هەستی چینایەتیدا .لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر سەیری ملمالنێی چینایەتی بكەین وەك دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتی نەك وەك باوەڕێكی دۆگما ،دەبینین كە ئەم دیاردەیە هۆكاری زۆر لە گۆڕانكارییە بونیادیەكانە ،كە كۆمەڵگای مرۆیی بەخۆیەوە بینویەتی و بەردەوامیش ئەیبینێ ،لەبەر ئەوە پێویستە لەسەرمان كە بڕوا بەتیۆرێكی گشتگیر بهێنین كە لەیەككاتدا نەرم و ڕێژەیی بێت ،تیۆرێك كە لەگەڵ بارودۆخی نوێی كۆمەڵگای هاوچەرخدا بگونجێت. سەرچاوە: علم االجتامع النظری ،كارل منهایم ،ترجمة :الدكتور احسان محمد الحسن ،بغداد ،1993 ،ص 207-193
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
61
چەند سەرنجێكی پێویست سەبارەت بە: موبایل و رایەڵەكانی پەیوەندی گرتن و توندوتیژی ئەحمەد ئەسكەندەری
62
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
تەكنۆلۆجیای سەردەم و ئامێرە مۆدێڕن و تازەكان كە بۆ كارئاسانی و باشتركردنی باری ژیانی مرۆڤ هاتوونەتە ئاراوە ،بوونەتە دیاردەیەكی بەرچاو لە كوردستان و لە هەمان كاتیشدا سەرچاوەیەك بۆ توندوتیژی بەرامبەر بە ژنان .هەر لە مۆبایلەوە بگرە هەتا باقی ئامێرەكانی پەیوەندی گرتن لەسەر تۆڕی ئەنتەرنێت هەموو مەیدانەكانی ژیانی ئابووری ،سیاسی ،فەرهەنگی و كۆمەاڵیەتی گرتووەتەوە نەك هەر لە كوردستان بەڵكوو لە سەرانسەری جیهاندا .هەڵبەت هەتا واڵت و كۆمەڵگاكە پێشكەوتووتر بێت ،ئەم ئامێرانە و ئەم تەكنولۆژیایە زیاتر كەوتووەتە گەڕ بۆ پێشكەش كردنی خزمەتگوزاری و ئاسانكردنی ژیان لە هەموو بوارەكاندا هەر لە كاری ئاسایی كڕین و فرۆشتن و دانی كرێ خانوو و تێچوونی ئاو و كارەباە بگرە هەتا كاروباری دوكتور و دەرمان و بەشی تەندروستی و خوێندن و هی‌تریش .لە واڵتانی دیكتاتۆری و نادیموكراتیدا ئەم پێشكەوتنانە بە پلەی یەكەم لەبەردەست دامودەزگا سەركوتگەرەكاندایە بۆ سیخوڕی و كونترۆڵ كردنی هاوواڵتیان و كار ئاسانی پۆلیس و دەزگا ئەمنییەكان بۆ چاودێری كردنی كەسان و رێكخراوەكانی خوازیاری ئازادی و دیموكراسی. ئەم ئاڵ و گۆڕ و پێشكەوتنە وایكردووە كە ئەگەر جاران نامەیەك لە گیرفانی كچێك، ژنێك یان گەنجێكدا لەوانەبوو ببێتە مایەی تێكچوونی ژیانی یەك یان چەند كەس ،ئێستا كێشەكە چووتە گۆڕەپانێكی دیكەوە و ئیمەیل و كورتە پەیامی تەلەفوونی موبایل ،نامەی ئەلەكترۆنی و یان دۆزینەوەی وێنەیەك و لینكی سایتێك ئەو رۆڵە دەبینێت. دیارە هەروەكوو هەموو بوارەكانی‌تری ژیانی مرۆڤ ،چۆن پسپۆڕان و لێزانان بەردەوام خەریكی گەشەپێدان و بەرەوپێشبردنی تەكنیكن ،هەر بەو پێیە تاوانكار و دەستبڕ و پێشێلكارانی مافی ئینسانیش لەو بوارانەدا زۆر چاالكن .پەیتا پەیتا لە واڵتانی پێشكەوتووی جیهان پۆلیس كەسانێك دەگرێت لەسەر ئەوەی كە وێنە و فیلمی پۆڕنۆگرافی مندااڵن و ژنان لەسەر سایت و ماڵپەڕەكان كۆدەكەنەوە و باڵوی دەكەنەوە و یان لە ناو تۆڕی پێدۆفیلی (مناڵبازی) و بازنەكانیدا دەخولێنەوە. لە هەموو ئەو حاڵەتانەدا كە تاوانێك بەرامبەر بە كۆمەڵگا یان بەرامبەر بە تاكە كەسێك دەكرێ ،بەردەوام یاسا و دەسەاڵتی دادوەری پشتگیری لە قوربانییەكە دەكەن و هەوڵ دەدرێت ئێش و ئازارەكانی كەم بكرێتەوە و هەروەها پێشێلكاران و تاوانباران سزا بدرێن. بەاڵم سەیر لەوەدایە كە لە كوردستانەكەی لەمەڕ خۆمان قوربانی دەكەوێتە بەر شەپۆلی هێرشی بنەماڵە و بەشێك لە كۆمەڵگا و جاری وایە كەمتەرخەمی دەسەاڵت و هی‌تریش. لەم رێگایەشدا باس لە هێندێك چەمك دەكرێت كە زۆرتر هەر لە كاتی توندوتیژی یان كاروباری پەیوەست بە پرسی ئافرەتانەوە دێتە گۆڕێ :پارێزگاری لە داب و نەریت ،عادات ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
63
و تەقالید ،ئایین و شتەپیرۆزەكانی كۆمەڵگا ،بایەخە نەتەوەییەكان ،پاراستنی بنەماڵە و عەشیرە و جاری وایە گەڕەك و شارو ناوچەكەش و چەندین شتی‌تری لەو چەشنە. وێنە و فیلم وەرگرتنەكە كارێكە لە الیەن كوڕانەوە دەكرێ ،ئەوانن كە بە ئاسانی چ لە ماڵەوە چ لە دەرەوە و چ لە شوێنی كار و لە شوێنی‌تریش ئەم ئامیرانەیان لەبەردەستدایە؛ ئەوە كوڕان و پیاوانن كە پارەو دەسەاڵت و ئوتومبیل و جاری وایە ماڵی خزم و دۆست وبرادەر و مەودایان هەیە كە رێگایان پێدەدا كچێك یان ژنێك بەهۆی خۆشەویستی راستەقینە یان درۆیینە و بۆ فریودان ڕاكێشی خەڵوەتگایەك بكەن و لەم چەشنە وێنە و فیلمانە بەرهەم بێنن .كەچی لە زۆربەی حاڵەتەكاندا ئەوە هەر ئەوانن كە بە بەرزی بانانەوە بۆی دەردەچن و قوربانییەكە واتە ئافرەت دەكەوێتە بەر زەبروزەنگی هەمە چەشنە. هەڵبەت ئەوە جێگای پرسیارە كە لەبەرچی كچان جاری وایە مل دەدەن بە وێنەگرتن و یان لەبەردەم كامێرای مۆبایل و هی‌تردا وەها ئاسان دەستەمۆ دەبن؟ دوای باڵوبوونەوەی دەنگ‌وباس و راپۆرتی ئەو هەموو توندوتیژییە و لەو هەلومەرجە دژوارەی كوردستاندا لەبەر چی بۆ ساتێكیش بووە بیر لەوە ناكەنەوە كە لەوانەیە ئەم وێنەیە كەڵكی بەرئاوەژووی لێ وەربگیرێت .ئەمە چ فەلسەفەیەكە خۆشویستن بۆ كوڕێك ئیسپات كردنەكەی لەوەدایە كە مل بە هەموو داخوازییەكی بدرێت؟ ئەمە كام ئەویندارییە لەباتی ئەوەی بچێتە ناخی دەروونەوە و ئاكامەكەی ببێتە رێز و خۆشویستن و بەختەوەری ئەویندارەكەی ،خۆی لە وێنەیەك لە دۆخێكی نامۆ بە كۆمەڵگا و بە كەرامەتی كەسەكەدا دەنوێنێت .سەیرەكە لەوە دایە كچان لە ژێر فشار و كارتێكردنی كوڕاندا دەبێ بەردەوام ئیسباتی بكەن كوڕەكەیان خۆشدەوێت و پێچەوانەكەی پێویست ناكا؛ لەم پەیوەندییەدا هەر گوتنێكی زارەكەی لەالیەن كوڕەكەوە بەسە .ئەوەی كە لەبەر چی ژمارەیەك لەم كچانە بەو شێوەیە خۆیان بە بێدەسەاڵت و بێدەرەتان دەبینن و ملكەچی هەموو داواكارییەكی كوڕەكە ئەبن دەكرێ لەباری دەروونی و كۆمەاڵیەتییەوە لێكدانەوەی بۆ بكرێت .بێگومان پەروەردەی خێزان ،پەروەردەی خوێندنگا، بەرتەسك بوونی مەودای یەكتر بینینی كوڕان و كچان ،سنووردانان و هێڵی سووری بنەماڵە و كۆمەڵگا و ئایین و دابونەریت هەموو ئەمانە وادەكەن كچەكە هەر لە سەرەتای دەستپێكردنی یەكەم پەیوەندی لەگەڵ كوڕەكەدا لە دۆخێكی الوازەوە بچێتە پێش و نێرینە هەر لە یەكەم نیگا و یەكەم هەنگاوەوە دەستی بااڵی هەبێت. لەناو بزووتنەوە ژنان لە واڵتانی پێشكەوتوودا باوە دەڵێن «كە ژنێك یان كچێك ئەڵێ نا بە واتای نایە»! ئەمە بەپێچەوانەی ئەوەی لە دونیای پیاوان و لە كۆمەڵگای پیاوساالردا دەگوترێت كە گوایە «كاتێك كچێك یان ژنێك بە زمان ئەڵێ نا ،لە دڵەوە ئەڵێ ئا و دەیهەوێت»! تەنانەت چاالكان و توێژەرانی بواری یەكسانی نموونە دێننەوە لە حاڵەتگەلێك 64
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
و ئەڵێن ئەگەر نەك لە یەكەم هەنگاوی ئاشنابووندا بەڵكوو لە درێژەی پەیوەندی گرتنەكەدا و دوای ئەوەی كە چەند جارێكیش وەاڵمی ئەرێنی لە الیەن كچەكەوە درایەوە ئەگەر ئافرەتێك ویستی لە هەر ئاست و قوناخێكدا كۆتایی بە پەیوەندییە كە بهێنێت ،یان ئەوەی لە چوارچێوەی دۆستایەتی و برادەری ئاساییدا بیهێڵێتەوە ،دەبێ رێز لە خواستەكەی بگیرێت و نەكەوێتە ژێر هیچ فشارێكەوە و وازی لێبهێندرێت .بەردی بناغەی ئەم بۆچوونە ئەوەیە كە هەر چەشنە پەیوەندییەكی كوڕ – كچ یان ژن – پیاو پێویستە لە چوارچێوەی رێزگرتنی یەكسان و لە سەر خواستی هەردوو الیەنی پەیوەندییەكەوە بێت. لێرە دا ئەركی الیەنی دەسەاڵت ئەوەیە كە ئەبێ نەك لە هەر چەشنە دەركەوتنی پێشێلكردنی مافی ئافرەتان لەسەر تۆڕێ ئینتەرنێت و موبایل و ئەوانە بكۆڵێتەوە ،بەڵكوو لێرەشدا وەكوو هەموو بوارەكانی دیكەی لەو چەشنە كاری پێشگیرانە و رێگا خۆشكردن بۆ یەكسانی و پارێزگاری لە مافی هەموو تاكەكانی كۆمەڵگا پێویستە .هەر لە خوێندنگای سەرەتاییەوە هەتا دوا قۆناغەكانی خوێندن و پەروەردە و دواتریش لە شوێنی كار و هەڵسووڕان و چاالكی ژنان و پیاواندا دەبێ هەموو توێژەكانی كۆمەڵگا فێربكرێن كە لە كۆمەڵگایەكی تەندروستدا هەموو تاكێك رێزی لێدەگرێت .هەر وەكوو چۆن كوڕان مافیان هەیە و بە ئارەزووی خۆیان دەتوانن هاوڕێ و هاوسەری ژیانیان هەڵبژێرن ،هەر بەو شێوەیە كچانیش پێویستە بە بێ هیچ فشار و زەبرو زەنگێك بتوانن بڕیار لەسەر پەیوەندی و چارەنووسی ژیانی خۆیان بدەن .دەبێ ئەمە لە ناو كۆمەڵگادا بچەسپێندرێ كە كچان «نادرێن بەشوو» ،بەڵكوو رێگایان دەدرێتێ هاوسەری خۆیان هەڵبژێرن و ئەوە خۆیانن كە ئەڵێن ئا یان نا .ئەمەش بە مەرجێك دەكرێ كە كچەكە لە الیەكەوە هەست بە خوشەویستی بنەماڵەكەی خۆی بكات و هاوكاتیش بە مرۆڤێكی تەواو دابنرێت و رێز لە سەربەستی و كەرامەتی بگیرێت. دەزگاكانی ڕاگەیاندن و بەتایبەت تەلەڤیزیۆن پێویستە بەرپرسیارەتییەكی زۆر زیاتر لە ئێستا بگرنە ئەستۆ بۆ ئەوەی الیەنە جۆراوجۆرەكانی ئەم دیاردەیە بخەنە پێش چاوی بینەران؛ چەندین جار بەرنامەی لێكدانەوە و بەرجەستەكردنی حاڵەتی لەو چەشنە كراوە و جاری وایش هەبووە كە باوك یان برای ئافرەتەكە بە دەنگ لە پەراوێزی ستودیۆكەدا بەشداری كردووە لە باسەكاندا .ئەوەی كە زۆر سەرنجڕاكێشە ئەو راستییەیە كە چەندین جار بە هەموویانەوە كەوتوونەتە هەوڵی ئەوەی كە پیاوەكە لە كچەكە یان خوشكەكەی ببوورێت و نەیكووژێت یان لێی نەدات یان هەر رێگای گەڕانەوە بۆ ماڵەوەی پێبدات! دیارە هێوركردنەوەی بارودۆخی بنەماڵەكە و ئاساییكردنەوەی پەیوەندی نێوان باوك و برا و خوشك كارێكی زۆر باشە؛ گەرانەوەی هێمنی و ئارامی بۆ ناو ژیانی بنەماڵە لەالیەن هەر كەس و الیەنێكەوە بێت ،جێگای پێزانینە و خزمەتێكە نەك هەر بە یەك بنەماڵە بەڵكوو ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
65
بە كۆمەڵگاكە بەگشتی .بەاڵم نابێ لە بیرمان بچێتەوە كە بەردەوام خۆمان لە سەنگەری پارێزگاری كردن لە قوربانییەكە – واتە ئافرەتەكە – دا ببینینەوە .لە پرۆگرامێكدا كە من بەڕێكەوت بینیم ،كابرایەك كە خۆی دوو ژنی هەبوو بڕیاری دابوو كچەكەی بكوژێ لەبەر ئەوەی لە الیەن كوڕێكی خۆویست و بەدكردارەوە خرابووە بەردەم كامێرای موبایلەوە. بەالمەوە سەیر بوو كە لەو كەسانەی لە ستوودیۆ دانیشتبوون كەس بە ڕاشكاوی الیەنی كچەكەی نەدەگرت و تاوانی كوڕەكەی بەرجەستە نەدەكردەوە كە لە باتی بەخشینی ئەوین و خۆشەویستی گرتەی ڤیدیۆیی كچەكەی باڵو كردبووەوە. باڵوكردنەوەی ئەو چەشنە وێنە و فیلمانە لەراستیدا دەستدرێژی كردنی سێكسییە بۆ سەر ئەو ئافرەتانە .دەبوو كەسێك بە باوكی كچەكە بڵێ ئەو كوڕەی توندوتیژی بەرامبەر بە كچەكەی تۆ كردووە ،بە بەرزی بانانەوە بۆی دەرچووە و لەوانەیە هەر ئێستا خەریكی دووبارەكردنەوەی هەمان كارەسات بێت بەرامبەر بە كچێكی‌تر ،بەاڵم بەم رەفتارەی تۆ و بنەماڵەكەت ،ئافەریمێكت داوە بە كوڕە تاوانبارەكە و كێشەیەكی گەورەت خستووەتە ناو بنەماڵەكەی خۆتەوە .لە هەمان كاتدا تۆیش خەریكی ئەبیتە یارمەتیدەری ئەو كوڕە تاوانكارەی بەم چەشنە كەرامەتی كچەكەتی شكاندووە و گورزێكی كوشندە دەدەیت لە كچەكەت ،ئەو كچەكەی كە رۆژێك لە رۆژان زۆر خۆشت ویستووە .تۆ بەم كارەی خۆت ڕق و كینە و تۆقاندن بە ناو خێزان و بنەماڵەو دەوروبەرتدا باڵودەكەیتەوە .جگە لەوە ئەم توندوتیژی نواندنەی باوك و برا تێكچوونی شیرازەی خێزانەكەی بەدواوەیە و ئەو كەسانەی هاواری تۆڵە و كوشتن و لێدان دەكەن خۆیان بەدەستی خۆیان داهاتووی ژیانی خۆیشیان تاریك دەكەن. هەر لەو بەرنامەیەدا دەربڕینێكی ‹هەژار› باوكی كچەكە زۆر جێی تێڕامان بوو؛ ئەو گوتی «ئەگەر ئەوانەی دەورووبەر فشارم بۆ نەهێنن و وازم لێبێنن و پێم نەڵێن بێنامووس كراوی و شتی وا ،ئامادە نیم كچەكەی خۆم بكوژم . . .كێ پیخۆشە كچی خۆی بكوژێت!» ئەمە ڕێك ئەو شتەیە كە باوك و بنەماڵەی فادیمە و بنەماڵەی چەندین كچی كوژراوی دەستی پیاوانی خێزان لە دەرەوەی واڵتیش گێراویانەتەوە؛ قسەی دەوروبەر و گوشاری دەرەكی بۆ سەر باوك و بنەماڵەكە بە فاكتەرێكی زۆر سەرەكی دەزانرێت بۆ هاندانی بكوژ لە بنەماڵەكەدا .هەر لێرەشەوە رۆڵی ئەو دام و دەزگا و الیەن و كەسانە دەردەكەوێت كە دەتوانن كارتێكردنی كۆمەاڵیەتییان هەبێت و لە توانایاندا هەیە ئاڵوگۆڕ پێك بێنن لە ناو كۆمەڵگادا لە هەر بوارێكدا كە بۆیان بگونجێت. دیارە سیستەمی پیاوساالری و بەشێك لە پیاوان سەرچاوەی كێشەكەن؛ بەاڵم لەالیەكی تریشەوە بەبێ هاوكاری و تێوەگالندنی پیاوان و كوڕان هیچ چارەسەرێك بۆ ئەم كێشەیە – 66
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
هەر وەكوو باقی كێشەكانی‌تری پەیوەندیدار بە توندوتیژی بەرامبەر بە ژنانەوە – ناتوانێت بە تەواوی كاریگەری هەبێت .كە وابوو بۆ دۆزینەوەی هەر چەشنە رێگای چارەسەرییەك بۆ كێشەكە و بۆ ڕێگا خۆشكردن بە مەستی نەهێشتینی دیاردەی توندوتیژی لە رێگای موبایل و ئامێرەكانی دیكەی ڕاگەیاندنەوە دەبێ سوود وەربگیرێت لە هاوكاری و هاتنەپێشی پیاوان و كوڕانی كۆمەڵگا .لە واڵتەكەی لەمەڕ خۆمان توندوتیژی بەردەوام لە بوارە جۆراوجۆرەكاندا بەرهەم دێن و دیسان دێنەوە بەرهەم .سزادانی تاوانباران و پێشێلكارانی مافی مرۆڤ و چەوسێنەران هەڵبەت لە چوارچێوەیەكی دیاریكراوی یاساییدا پێویستە؛ لە هەمان كاتدا دەبێ ئەو راستیەش بسەلمێنین كە تەنها بە سزادانی تاوانباران و تەمبێ كردنی ئەوان ناتوانین چارەسەرێك بۆ ئەم كێشەیە بدۆزینەوە. ئەو كوڕەی كە خەریكە وێنەیەكی ئاسایی یان نائاسایی لە كچێك دەگرێ كە گوایە خۆشی دەوێت ،بەشێكە لە سیستەمێك و فێركراو و پەروەردەی فەرهەنگێكە كە كچان و ژنانی دەرەوەی بنەماڵەكەی خۆی بە چاوێكی‌تر سەیر دەكات؛ ئەگەر لە فێرگەكانەوە ئەم بابەتانە بەرجەستە بكرێنەوە بۆ كوڕانی گەنج كە تۆ هەڵوێستت چی دەبێ ئەگەر كەسێك وێنەیەكی نائاسایی لە خوشكت یان دایكت بخاتە سەر یووتووب و الپەڕەی ئەنتەرنێت، ئەمجار بێگومان بە چەشنێكی‌تر دەروانێتە مەسئەلەكە .ئەگەر كۆمەڵگا و دەسەاڵتی پەروەردە و دام و دەزگاكانی پەیوەندیدار خۆیان ڕەچاوی رێزگرتن لە مافی مرۆڤ بكەن و هاوكات لە پەروەردەدا فێری منااڵن بكەن كە رێز لە كەرامەت و مافی هەموو تاكێك بگرن ،ئەو كات تەنانەت برا و باوكیش بەو پەروەردەوە گەورە دەبن كە كچان و ژنانی بنەماڵە مڵكی ئەوان نین و ڕیگا خۆش دەكرێت بۆ كەمكردنەوەی توندوتیژی لە زۆربەی بوارەكانی ژیاندا و ئەم ئامارە تۆقێنەرانەی كوشتن و ئازاردانی ژنان بەرەوخوار دەكشێنەوە. ------------------------------------
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
67
كاریگەری خوێندن لەسەر ژیانی تاك هێمن ئەمین شوانی
بەهۆی ئەو بارودۆخەی لە ڕابردوودا بەسەر كوردستاندا هات ،خەڵكانێكی زۆر لە خوێندن بێبەشبوون وبەشێكی دیكەشیان دەرفەتی خوێندنیان بۆ نەڕەخسا ،هەربۆیە ئاراستەی ژیانیان بەرەو الیەكی دیكە گۆڕی ،چەندین هۆكاری هەبوون كە وایدەكرد قوتابیان و خوێندكاران ئەو كات ناوەندەكانی خوێندن بەجێبهێلێن .بەاڵم لەم سااڵنەی دوای و بەتایبەت لە دوای 2003و گۆڕینی سیستەمی سیاسی لە عێراق لە دیكتاتۆریەوە بەرەو دیموكراسی و پەیدابوون و سەرهەڵدانی دەیان حزب و ڕێكخراوی سیاسی و دەركەوتنی سەدان ڕێكخراوی كۆمەڵی مەدەنی و كردنەوەی دەیان دامەزراوەی ڕاگەیاندن و كرانەوەی كوردستان بەڕووی دنیا و لەدوایشدا باشبوونی بارودۆخی ئابوری و الیەنی خۆشگوزەرانی خەڵك و...هەموو ئەمانە لە چوارچێوەی پڕۆسەی گۆڕانێكی خێرادا بەسەر عێراق بەگشتی و كوردستان بەتایبەتی هات ،لەسەر ئاستی كوردستانیش دەیان زانكۆ و سەدان خوێندنگەو قوتابخانەی نوێ كرانەوە ،كە بەهۆیەوە ژمارەیەكی زۆر لە هاواڵتیان ڕویان لەو زانكۆ و قوتابخانەو خوێندنگەیانە كرد و دەستیان بەخوێندن كردەوە ،بەو پێیەی خوێندن كاریگەری زۆری لەسەر بارودۆخی ژیانی تاك هەیە ،هەم لەڕووی ماددی و هەم لە ڕووی مەعنەویەوە ،هەربۆیە ناوەندەكانی خوێندن ڕۆڵێكی كاریگەریان لەسەر ژیانی تاك هەیە ،ئەمانەی خوارەوە بەشێكن لەو كاریگەریانە: 68
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
یەكەم /بزاوتی كۆمەاڵیەتی یەكێكە لەو باسە گرنگانەی ،كە كۆمەڵناسان لە توێژینەوەكانیان لەبارەی كۆمەڵگە جیاكان بایەخی زۆری پێ دەدەن و زۆر جار دەیكەنە تایتڵی توێژینەوەكانیان بەتایبەت لەو كۆمەڵگانەیانەی ،كە بە پڕۆسەی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی خێرا تێپەڕدەبن .بزاوتی كۆمەاڵیەتی لە سادەترین پێناسەیدا «بریتیە لەو جوڵەیەی كە بەسەر شوێنگە و پێگەی تاكەكاندا دێت لەنێو پەیژەی كۆمەاڵیەتی لە ئاستێكەوە بۆ ئاستێكی تر ،بەدەر بڕینێكی تر ،هەر جۆرە جیاوازییەك لە شوێنگە و پێگەی تاكەكان لەكات وشوێنێكی دیاریكراو پێی دەگوترێت بزاوتی كۆمەاڵیەتی 6»1بزاوتی كۆمەاڵیەتی دەبێتە هۆی دەركەوتنی ڕواڵەت، بەها و هەلی تازە لە ژیاندا ،هەروەها دەبێتە هۆی چاالككردنی تاك و كۆمەڵگە ،خەڵكی هەمیشە پەرۆشەی نوێبوونەوەن ،هەروەها هەمیشە قبوڵی پرۆژەی تازە دەكەن وئومێدیان بەكەسانی تازە هەیە ،لەبەرئەوە بزاوت بەو فاكتەرە دادەنرێت ،كە دەبێتە هۆی پێشكەوتنی كۆمەاڵیەتی ،2لەكۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دیكە بزاوتی كۆمەاڵیەتی جیاوازی هەیە «لەكۆمەڵگەی ئازاد ،بزاوتی كۆمەاڵیەتی لە ناو تاكەكان پشت بە دەسكەوتی پەروەردەیی و زانستی و هێز و ماندوبوونی خۆیان دەبەستێ ،بە پێچەوانەشەوە لە كۆمەڵگەی دیكتاتۆری خێلەكی ،بزاوتی كۆمەاڵیەتی دوور دەبێت لە دەستكەوتی پەروەردەیی و زانستیەكان ،بەڵكو پشت بە ئینتیمای چینایەتی و سیاسی و بنەماڵەیی دەبەستێت».3 سەبارەت بە هۆكارەكانی بزاوتی كۆمەاڵیەتی پسپۆڕانی بوارەكە چەندین خاڵییان دەست نیشانكردووە ،یەكێك لەوخااڵنە ،كە كڕۆكی ئەم بەشەی توێژینەوەكەمان پێك دەهێنێت خوێندن وفێربوونە ،لەوچوارچێوەیەدا ،شارەزایان دەڵێن «هەرچەندە هەل وبواری فێركردن زیاتر لە باربێت ،بزاوتی كۆمەاڵیەتی چینەكانی خوارەوەش پتر دەبێت ،چونكە پەروەردەو فێركردن یەكێكە لە هۆكارە گرنگەكانی هەڵكشانی پێگەو چینی كۆمەاڵیەتی تاك لەكۆمەڵگەی نوێدا .دیارە ئەگەر سیستەمی فێركردن بەڕووی هەموو كەسێكدا بەتەواوی ئاوەاڵ نەبێت بە چاوپۆشین لەنەژاد ،چین ،ئایین ،و سەرجەم تایبەتمەندیەكانی دیكە، هەرگیز یەكسانی تەواو لە نێوان چینەكاندا لە ڕووی بزاوتی كۆمەاڵیەتیەوە پەیدا نابێت».4 -1موژدە ئەحمەد حەسەن وئەوانی تر ،پەیوەندی كارلێكی نێوان بزاوتی كۆمەاڵیەتی و وەزیفی لە دەمەزراوە فەرمیەكاندا ،خامە، وەرزە گۆڤارێكی ئەكادیمی زانستی قوتابیانە ،سەنتەری خامە بۆ ڕاگەیاندن و لێكۆڵینەوەی قوتابیان دەری دەكات ،ژمارە (،)14،15 2011ل. 288: -2الدكتور حسين عبدالحميداحمد رشوان ،التغير االجتماعى والمجتمع¡ المكتب الجامع الحديث ،االسكندرية ،مصر ،2008 ،ل.)74( : -3ستار باقی كەریم ،بزاوتی كۆمەاڵیەتی لە كۆمەڵگەی كوردستانیدا ،نما ،گۆڤارێكی فیكری -ئەدەبی سەربەخۆیە ،سەنتەری لێكۆڵینەوەی فیكری و ئەدەبی نما لە هەولێر دەریدەكات ،ژمارە()36-35ی ،2010ل.95: -4مەنوچێهر موحسنی ،دەروازەكانی كۆمەڵناسی ،وەرگێڕانی رێبوار سیوەیلی و ئەوانی دیكە ،چاپی دووەم ،دەزگای چاپ و باڵوكردنەوەی موكریانی ،هەولێر ،2006 ،ل.)260 -259( :
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
69
بزاوتی كۆمەاڵیەتی ،كە پێكهاتە كۆمەاڵیەتیە كالسیكیەكانی وەك(خێزان ،چین ،خێل، هۆز )...لەناودەبات ژمارەی ئەوتاكانەی ،كە پلەو پایەیان نزمە زیاد دەكات ،كەوابێت زیادبوونی ڕێژەی خوێندەواران دەبێتە پاڵنەرێكی سەرەكی بۆ زیادبوونی خواستەكان ،بۆنمونە لە «سیالن فێركردن لە خوێندنگەكاندا لە نێوان ساڵەكانی ( )1956-1948بەخێرایی گەشەی كرد ،ئەم زیادبوونە لەژمارەی ئەو قوتابیانەی ،كە بە زمانی ناوچەیی خوێندنیان تەواو كرد هەندێ لە خواستەكانیان بەجێدەهێن ،بەاڵم لە پاڵەپەستۆ كۆمەاڵیەتیە نوێیەكان لە نێوان چینە ناوەندیە خوێندەوار و پێكەوە گرێداوەكاندا بەشدارییەكی بەرچاویكرد ،ئەمەش ڕاستەوخۆ لەهەڵبژاردنی ()1956دا سەركرداری ڕوخاندنی فەرمانڕەوایی ڕەنیگدایەوە»،5 چونكە «مەدەنیەت زانینی خوێندنەوە و نوسین و فێركردن و هۆیەكانی ڕاگەیاندن ،هەموویان شێوازێكی نوێ لە ژیان و ،پێوەری نوێ بۆ خۆشی و توانای نوێ بۆ خۆشگوزەرانی بۆ مرۆڤی تەقلیدی دەدۆزینەوە» ،6هەر بۆیە «كاتێ گۆڕانی كۆمەاڵیەتی لەكۆمەڵگەیەكدا پتربێ ،ڕادەی بزاوتی كۆمەاڵیەتیش پتەو تردەبێت ،شۆڕشی پیشەسازی ،كە لە سەرەتادا بوو بەهۆی جێگۆڕكێی بەرفراوانی مرۆڤەكان ،چەندین پێگەی لەباریشی بۆ جێگرەوەی كارەكانی هێنایە ئاراوە».7 لێرەوەش دەكرێ ئاماژە بۆ ئەوە بكەین كە بزاوتی كۆمەاڵیەتی دەكرێن بەدوو جۆر یەكێكیان ئاسۆیی و ئەوی تریان ستونی «بزاوتی ئاسۆیی ئەو حاڵەتەیە كە تیایدا ڕەنگە شوێنگەی كەسێك بگۆڕێت بەبێ ئەوەی پایەكەی بگۆڕێت ،وەك ڕۆیشتن لە كارێكەوە بۆ كارێكی تر ،كە لە ڕووی چین و پێگەوە لەهەمان ئاستدا بێت ،بەاڵم بزاوتی شاقولی (ستونی) دەشێ دوو الیەنی هەبێ ،هەڵكشان و دابەزین ،مەبەستیش لەوەی دووەم بریتیە لەوەی كەسێك پێگەیەكی نزمتری لەوەی ئێستای دەست بكەوێت»،8 هەروەك پتریم سۆرۆكین-یش سێ شێوەی بزاوتی كۆمەاڵیەتی دیاری كردووە كە ئەمانەن (ئابووری ،پیشەیی ،سیاسی)« ،بزاوت بە شێوەی ئاسۆیی یان ستونی بەپەیژەكانی ئابوریدا ،یان پەیژەكانی پیشەییدا ،یان پەیژەكانی سیاسیدا تێدەپەڕێ» ،9كەوا بێت خوێندن ڕۆلێكی سەرەكی دەگێرێت لە بزاوتی كۆمەاڵیەتی و گۆڕینی پێگەی تاكەكان -5سامۆئێل هانتیگتۆن ،بزاوتی كۆمەاڵیەتی و ناسەقامگیری ،وەرگێڕانی سۆران ئەحمەد ،ویست ،وەرزە گۆڤارێكی تایبەت بەوەرگێڕان و نوسین لەمەڕ (هزر ،ڕەخنە ،مەدەنیەت) ،ڕێكخراوی كوردستان بۆ پەرەپێدانی مەدەنیەت دەری دەكات ،ژمارە ()22ی ساڵی ،2006ل 119( :و .)120 -6هەمان سەرچاوە ل.125 : -7مەنچێهر موحسینی ،دەروازەكانی كۆمەڵناسی ،سەرچاوەی پێشوو ،ل.259: -8ستار باقی كریم ،بزاوتی كۆمەاڵیەتی لە كۆمەڵگەی كوردستانیدا ،سەرچاوەی پێشوو ،ل.96: -9الدكتور حسين عبدالحميد رشوان ،التغير االجتماعى من المجتمع ،سەرچاوەی پێشوو ،ل.174:
70
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
لەنێوكۆمەڵگەكان ،هەروەك گۆڕانی كۆمەاڵیەتیش دەرفەتێكی گەورە دەڕەخسێنێت بۆ ئەوەی تاكەكان ڕوو لە خوێندن بكەن و دەرفەتی بزاوتی كۆمەاڵیەتییان بۆ بڕەخسێت، خوێندنی خێراش بەناوەندێكی گرنگ دادەنرێت بۆ ئەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە ،ئەوانەی كە لە ڕابردوو دەرەفتی خوێندنیان بۆ نەڕەخسابوو ،سوود لەو ئاڵوگۆڕە كۆمەاڵیەتیانە وەربگرن و لە ڕێگەوە پێگەی كۆمەاڵیەتیان لەناو كۆمەڵگە ،بەشێوەیەكی تەندروست بكەن. دووەم /بەكۆمەاڵیەتیبوون (پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی) بەكۆمەاڵیەتیبوون كە هەموو مرۆڤێك پێیدا تێپەڕ دەبێت ،دەرونناسان و كۆمەڵناسان بەدرێژترین پڕۆسەی ژیانی مرۆڤ لە قەڵەمی دەدەن ،وەك لەم پێناسەیە ئاماژە بەپڕۆسەی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی كراوە «پڕۆسەیەكی كۆمەاڵیەتی دەرونیە لە ڕێگەیەوە تاك بەكۆمەاڵیەتی دەبێت و پێكهاتە دەروونیەكانی دادەمەزرێنێت و پەرەدەستێنێ ،ئەوەش بەفێركردن لەمیانەی خێزان و كۆمەڵگەی خۆجێیەتی ( كۆاڵن و دەورووبەر) ،خانەكانی خواپەرستی و خوێندنگەو دامەزراوە پەروەدەییەكان وكەناڵەكان و ڕاگەیاندن و حزب و سەندیكاو ڕێكخراوە پێشەیی و جەماوەرییەكان تا ئەو تاكە لەگەڵ كەلتور و شارستانیەكەیدا ڕێبكات و توانای ژیانی لەناوكۆمەڵگەكەیدا هەبێت ،یاسا و ڕێوڕەسمەكانی كۆمەڵگەكەی جێبەجێ بكات ،ئەو پڕۆسەیەش تەواوی تەمەنی هەرتاكێك دەگرێتەوە ،واتا لەدایكبوونەوە دەست پێدەكات و تا مردن بەردەوامی هەیە» .10ئەوەی پەیوەستە بە توێژینەوەكەی ئێمە، كە دەمانەوێت زیاتر ڕاڤەی بكەین قوتابخانە وخوێندنگە و دامەزراوە پەرەردەییەكان ،كە چ ڕۆڵێك دەگێڕێن لە پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتیدا ،وەك پسپۆڕان بوارەكە باسی دەكەن «قوتابخانە ،قوتایبەكان لەسەر فێربوونی كەلتورە نیشتمانیەكان پەروەردە دەكات ،هانیان ئەدات بۆ فێربوونی مێژووی كۆمەڵگەكەیان و كەلەپورە هزریەكەیان و جل و بەرگە میللیەكەیان لە پێناو پتەوكردنی گیانی نەتەوەییدا ،هانیان دەدات ،كە گۆرانی بە نیشتمانییاندا بڵێن و نەخشەی واڵتەكەیان و دروشمی دەوڵەتەكەیان و ڕەنگی ئااڵكەیان وهێمای سیستەمە سیاسیەكەیان ( كۆن و نوێ) بناسن» ،11بەمەش تاك لە مناڵێكی گۆشەگیر و پشت بەستن بە كەسانی تر ،كە هیچ ئامانجێكی لە ژیان نەبێ تەنیا فێركردن غەریزە فیسیۆلۆژیەكانی نەبێ دەگۆڕێت بۆ تاكێكی پێگەیشتوو كە ئیدراكی بەرپرسیارێتی كۆمەاڵیەتی دەكات كە چۆن فێری بەهایەكان دەبێت و زانینی مانایان ،تاكو سەربەخۆیی كە پشت بەتوانایەكانی خۆی دەبەستێت و ڕەفتارەكان ناكەوێتە ژێر كاریگەری -10د.محمد شوانی ،دەرسگوتارەكان ( كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتی ) ،بەشی كۆمەڵناسی /ئێواران ،كۆلێژی ئەدەبیات ،زانكۆی سەاڵحەددین ساڵی.2012- 2011 -11د.مەعن خەلیل ،كۆمەڵناسی خێزان ،وەرگێڕانی ئارام ئەمین جالل ،دەزگای چاپ و باڵوكردنەوەی موكریان ،چاپخانەی خانی، دهۆك ،2007 ،ل.123:
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
71
پێداویستیە فسیۆلۆژیەكان و غەریزە كۆنتڕۆڵنەكراوەكان و بەهۆی پێوەری كۆمەاڵیەتی 12 دەتوانێت كۆنتڕۆڵی هەڵچوونەكان بكات. كەواتە دامەزراوە كۆمەاڵیەتیەكان و لەناویشیاندا قوتابخانە و دامەزراوە پەروەردەییەكان ڕۆڵێكی گەورە دەگێڕن لە ئاڕاستەكردنی تاكەكانی كۆمەڵگە ،هەرئەوەش دەبێتە هۆی سنورداركردنی ئازادی و كردارەكانی تاك ،چونكە «ئەوان ئەوشتەی كە خۆشیان دەوێت بەهێزتری دەكەن و دان بەو ڕەفتارانەدا نانێن كە حەزیان لێ نیە ،ئێمە بە نێو ڕێڕەوی پڕ لە كۆسپ و تەگەرەی پێكەنین و غەمباربوون ،دانپێدانان و گاڵتەپێكردن ،ستایش و توڕەیی ،پاداشت و سزا ،نمرەی دەرچوون و نمرەی كەوتن ،بەرزبوونەوەی پلەو نزمبونەوەی پلە...هتد تێدەپەڕین .لە ڕێگەی هەموو ئەوانەوە ئەو ڕێنموونیانەی كە ئەوانی تر مۆری دوپاتكردنەوەی پێدا دەنێن فێردەبین» .13ئەم هەموو دانپێدانان و گاڵتەپێكردنە لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دیكە جیاوازیان لەگەڵ یەكتردا هەیە ،قوتابخانەكان ڕەنگدانەوەی كۆمەڵگەكانن ،بۆیە « كەلتوری زاڵ بەردەوام هەوڵ دەدات بەها تایبەتیەكانی خۆی وەكو تاكە بەهای بایەخدار بەسەر سەرجەم ئەندامانی كۆمەڵگەدا بسەپێنێ ،لەبەر ئەوە پارێزگاران بەردەوام حەز دەكەن كەمترین ئەندازەی گۆڕان بەداب و نەریتانەوە بنێن، لیبراڵەكان بەزۆری الیەنگیری گۆڕانكاری هێواش و سنوردارن ،لە بەرامبەر ئەوانەدا ڕادیكاڵەكان بەردەوام لە خەمی بەدیهێنانی گۆڕانكاری بنەڕەتین».14 بۆیە ئەو كۆمەڵگەیانەی ئارەزووی كەمتریان هەیە بۆ گۆڕانكاری بێزارن لەو قوتابخانەو ناوەندانەی خوێندن كە تەرزی نوێ فێری نەوەكانیان دەكەن ،بۆ نمونە « لە هەشتاكانی ئەم سەدەیە* لە ژاپۆن باوكی قوتابیەكان بێزاری خۆیان لە مەڕ قوتابخانە دەردەبڕی بەهۆی ئەوەی ،كە قوتابخانە مناڵەكانیان فێری ئەوە دەكەن خواردن بەكەوچك و چنكاڵ و چەقۆ بخۆن و خواردنی همبرگر بخۆن (كە خواردنێكی رۆژئاواییە) و بەكارهێنانی چوكلی ژاپۆنیان لە خواردنی برنج واز لێبهێنن ،كە تەرزێكی كەلتورە نەتەوەییەكان و كەلەپورە نیشتمانەكەیان بەرجەستە دەكات كە تایبەتە بەشێوازی خواردن».15 بەم پێیەش بۆمان ڕوون دەبێتەوە ،كە قوتابخانە وەك كەناڵێكی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی وەك چۆن تاكەكان فێری بەها و داب و نەریتی و مێژوو و جوگرافیاو...هتد كۆمەڵگە -12یوسف عوسمان حەمەد ،پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی و كاریگەری لەسەر پێكهاتەی كەسایەتیدا ،ڕامان ،مانگانەیەكی ڕۆشنبیری گشتیە ،ڕامان دەری دەكات ،ژمارە ( ،2007 ،)121ل.125: -13جوئیل شارۆن ،دە پرسیار لە ڕوانگەی كۆمەڵناسیەوە ،وەرگێڕانی هەورامان فریق ،پڕۆژەی هاوبەشی دەزگای موكریان و كۆمەڵەی كۆمەڵناسان ،چاپخانەی خانی ،دهۆك ،2009 ،ل.247: -14مەنوچێهر موحسنی ،دەروازەكانی كۆمەڵناسی ،سەرچاوەی پێشوو ،ل *.137:مەبەستی نوسەر هەشتاكانی سەدەی ڕابردووە (توێژەر). -15د.مەعن خەلیل ،كۆمەڵناسی خێزان ،سەرچاوەی پێشوو ،ل .123: 72
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
دەكات ،لەهەمان كاتدا تاكەكان بەرەو ژیانێكی نوێتر ئاراستە دەكات ،بەتایبەت ئەگەر گۆڕان ڕویداو سیستەمی پەروەردە گۆڕانكاری بەخۆیەوە بینی ،ئەوا زۆر كێشەی جۆراو جۆر لە نێوان قوتابخانەو خێزان لە پڕۆسەی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی دێنێتە ئاراوە .هەروەك قوتابخانەكانی فێركردنی خێراش وەك دامەزراوەیەكی پەروەردەی بەدەر نیە لەو ڕۆڵەو، دەتوانێت ئەو فێرخوازانە ئاشنا بكات بەهەموو ئەو پێوەرو بەهاو كەلتورو نەریت و مێژوو و جگرافیاو هەموو الیەنەكانی دیكەی ژیان لەو كۆمەڵگەیەی كە تێدا دەژیت. سێیەم/پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان
بەو پێیەی مرۆڤ بونەوەرێكی كۆمەاڵیەتیە ،بۆیە پەیوەندی كۆمەاڵیەتی بەیەكێك لە پێداویستیە بنەڕەتییەكانی ژیانی مرۆڤ دادەنرێت ،بۆ ئەوەی بتوانێت لەگەڵ كۆمەڵگە ڕەو بكات .لەو چوارچێوەیەدا دەكرێ پێناسەی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان بەم شێوەیە بكەین كە « بریتیە لە وابەستەیی و بەیەكگەیشتن و تێكەڵبوونی دوو كەس ،یان زیاتر لەناو گروپ و كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا ،جۆری پەیوەندییەكەش دەگەڕێتەوە بۆ جۆری ئەو كۆمەڵگەو ژینگە كۆمەاڵیەتیەی كە تاكەكە تێیدا دەژی ،یان نەگەیشتن بەیەك و ڕووبەڕوبونەوەی دوو كەس ،یان زیاتر لەناوە گروپ و كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا».16 دروستكردنی پەیوەندی كۆمەاڵیەتیش بەپڕۆسەیەكی دورودرێژی ژیانی مرۆڤ دادەنرێت و چەندین كەناڵی جیاواز ڕۆڵیان هەیە لە دروستكردن و فراوانكردنی ئەو پەیوەندییانە، یەكێك لەو كەنااڵنەش بواری پەروەردەو خوێندنە كە ڕۆڵی هەیە لە دەستنیشانكردنی جۆرو چۆنیەتی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان لەالیەن ئەو تاكانەی كۆمەڵگە كە ڕوو لە ناوەندەكانی خوێندن دەكەن ،چونكە « پسپۆڕان پەروەردە ،خوێندن بەوە دەناسێنن كە كردارێكە مەبەست لێی گەشەپێدان و پەرەپێدانی تواناو كارامەییەكانی تاكەكانە لە پێناو ڕووبەڕوبونەوەی پێداویستیەكانی ژیان بەشێوە جۆربەجۆرەكانیەوە ،هەروەها كردارێكە بۆ بونیادنانی كەسایەتی تاكەكان بۆ ئەوەی بتوانن هەڵس و كەوت لەگەڵ دەوروبەرو ژینگەدا بكەن».17 پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكانیش لە بواری خوێندن و پەروەردە خۆی لە پەیوەندی نێوان خوێندكارو خوێندكار ،مامۆستاو خوێندكار دەبینێتەوە ،بەتێپەڕبوونی زیاتر بەقۆناغەكانی خوێندن ،بازنەی ئەو پەیوەندیانەش فراوانتر دەبێت ،بەجۆرێك زۆر جار شۆڕ دەبێتەوە بۆ ناو -16فائز ئیبراهیم محمد ،دەرسگوتارەكان ( دەرونزانی كۆمەاڵیەتی) ،بەشی كۆمەڵناسی /ئێواران ،كۆلێژی ئەدەبیات ،زانكۆی سەاڵحەددین ساڵی.2011- 2010 -17كنێر عەبدوڵاڵ ،ڕۆڵی پەروەردە لە بونیادنانی مرۆڤەكاندا ،ڕێكەوتی سەردان( ،)2012/9/16بابەتێكە ،لەم ماڵپەڕە باڵوكراوەتەوە: /http://www.hawlati.co
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
73
خێزانەكان و لە زۆربەی كاتەكانیشدا دەگاتە پێكهێنانی ژیانی هاوسەرێتی لە نێوان خوێندكاران لەالیەك و كەس و كاری خوێندكارەكانیش لەالیەكی دیكەوە ،هەروەك توێژینەوەیەك ئەوەی دەرخستووە كە «ئەو كەسانەی پەیوەندی كۆمەاڵیەتی فراوانیان هەیە ،خاوەن مێشكێكی گەورەترن ،لەوانەی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكانیان لە سنورێكی بچوكدایە» .18خوێندنگە، یا قوتابخانە بەناوەندێكی گرنگ ئەژمار دەكرێت بۆ فراوانكردنی بازنەی پەیوەندییەكان، هەروەك هاتنی تەكنەلۆژیا بۆتە هۆكارێكی سەرەكی بۆ « فراوانكردنی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان و ئامادەبوونی دەرچوونی تاك لە چوارچێوەی دامەزراوەی خێڵەكی و حزبیەكانداو زۆربوونی پەیوەندییەكان لەدەرەوەی ئەم دوو كایەیەدا».19 بەاڵم وەك شارەزیان و پسپۆڕان ئاماژەی بۆ دەكەن هاتنی تەكنەلۆژیا و ڕوتێكردنی تاكەكانی كۆمەڵگە بۆ ناوەندەكانی خوێندن بۆتە هۆكاری جۆری گۆڕینی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان ،بۆ نمونە لە ڕابردوو ئەو پەیوەندیانەی كە هەبوون پەیوەندییەكان بەگشتی پتەوبوون و ،زیاتریش لەسەر ئاستی خزمایەتی و ناوچەچێتی بووە ،الیەنە پۆزەتیڤەكانی ئەو پەیوەندییانەش زۆرترین مەحبەت لە نێوان تاكەكاندا هەبووە و هاتوچۆكردنی یەكترو دەستگردنی ئەو كەسانەی كە لە ڕوداوێكدا تێ دەكەوتن و لە ڕێگەی پەیوەندی گیانی بەگیانی دەستگیرۆیی دەكران ،بەاڵم الیەنە نێگەتیڤەكەی ئەوەبوو تەنها مەسەلەی خزمایەتی و شارچێتیان بەئەساس وەرگرتووە و تەنها لە سنورێكی عەشایەریدا ماوەتەوە.20 چونكە لە ڕابردوو گرێدرابوون بە» كۆڕی شەوانی گەڕەك و كۆبونەوەی خێزان و هاتوچۆی بەردەوام و كۆبونەوە لەسەر یەك سفرەو خوان ،هەروەك هاوسێ و هاوماڵی باوی هەبووە... هتد» .21بەاڵم بەهۆی درێژبوونەوەی ڕۆژگارو سەردەم و زۆربوونی خەڵك و خەریكبوونی خەڵك بەژیان و ماددەو زۆربون و خێرابوونی گۆڕانكارییەكان لە ژیانی مرۆڤداو...هتد، وای كردووە ئەو پەیوەندییە پتەو و پڕ موحبەت و سنوردارەی كە جاران هەبوو بەرەو كزی و الوازی بڕوات.22 -18فراوانبوونی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان قەبارەی مێشك گەورە تر دەكات ،لەوێب سایتی ) (www.zarikrmanji.comلە رێكەوتی 5ی تشرینی دووەمی 2011باڵوكراوەتەوە. -19شااڵو كاكە سوار ،سونەت و گەشەكردن ،ڕێكەوتی سەردان( ،)19june 2012بابەتێكی وەرگێڕانە لەم ماڵپەڕە باڵوكراوەتەوە: /http://www.sbeiy.com
-20عەبدوڵاڵ ئەحمەد گەرمكی ،پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان بەرەو الوازی دەچێت ،ڕێكەوتی سەردان( ،)2012/9/20بابەتێكە .لەم ماڵپەڕە باڵوكراوەتەوە /http://www.kurdistanan.net : -21كەژاڵ ئیسماعیل ،پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان لە نێوان دوێنێ و ئەمڕۆدا ،ڕێكەوتی سەردان(،)2012/8/15بابەتێكە ،لەم ماڵپەڕە باڵوكراوەتەوە/http://www.dengekan.info: -22تاریق مەال تاهیر ،پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان ،ڕێكەوتی سەردان( ،)2012/9/20بابەتێكە ،لەم ماڵپەڕە باڵوكراوەتەوەhttp:// : /www.dangiislam.org
74
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
هەروەك تەكنەلۆژیاش وایكردووە لە بری ئەوەی سەردانی كەسێك بكەی ،لە ڕێگەی پەیوەندی تەلەفوونی ،یان بەنامەیەك هەواڵی كەسەكە دەپرسیت ،لەو چوارچێوەیەشدا دەكرێ ئاماژە بە توێژینەوەیەك بكەین كە تایبەتە بەو بوارە و دەریخستووە « %50ئەوانەی مۆبایل بەكاردەهێنن بۆ پەیوەندی كۆمەاڵیەتی بووە %30 ،بۆ ڕایكردنی ئیشی و كاری ڕۆژانە بووە %15 ،بۆ دەمەتەقێ لەگەڵ هاوڕییەكانیان بووە ،هەروەك %5بۆ بەسەربردنی كات بووە».23 بەشێوەیەكی گشتی شارەزایانی بوارەكە الوازی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان دەگەڕێننەوە بۆ: .1الوازبوون و نەمانی دوژمن و مەترسی هاوبەش ،یان ترس لە بێگانە. .2گەورەبوونی هێواش هێواشی منی تاكە كەس لە بەرامبەر ئێمەی بەكۆمەڵدا. .3جێهێشتنی شێوە ژیانی لۆكاڵی و پەیوەستبوون بەشێوە ژیانی جیهانگیرییەوە. .4بازاری كارو الیەنی ئابوریش ڕۆڵێكی سەرەكی لەو الوازبوونەدا هەیە.24 هەریەك لەو خااڵنەی سەرەوە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەبواری پەروەردەو خوێندنەوە هەیە ،كە جۆرێك لە جۆرەكان ڕۆڵ دەگێڕن لە دیاریكردنی جۆرو شێوەو چۆنییەتی دروستكردنی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكانی تاكەكانی كۆمەڵگە لەسەر ئاستی تاك و گروپ و كۆمەڵگەدا .بەم پێیەش خوێندنی خێرا ،كە كۆمەڵێك خوێندكار لە خۆدەگرێت و ساڵ دوای ساڵ ژمارەی ئەو قوتابی و خوێندكارانە زیاد دەبێت ،هەربۆیە بەبەردەوامی دانی خوێندكار بە قۆناغەكانی خوێندن بازنەی پەیوەندییەكانی فراوانتر دەبێت ،چونكە زۆرێك لەوانەی كە ڕوویان لەو ناوەندانەی خوێندن كردەوە هەریەكەو جۆرە كارێك دەكەن، بەوەش ئەو جۆرە پەیوەندیەیی كە لە ژیانی خوێندكاری دروستی دەكەن ،دواجار لە ژیانی رۆژانەش ڕەنگدەداتەوە. چوارەم /دروستكردنی كەسایەتی
كەسێتی و ناسینەوەی تاكەكانی ناو كۆمەڵ یەكێكە لەو بابەتانەی ،كە كۆمەلناسان و بەتایبەت دەرونزانی بایەخی زۆری پێ دەدەن و بگرە مامەڵەی سەرەكی دەرونناسان لەگەڵ كەسایەتیە ،هەربۆیە دەرونزانەكان لە پێناسەكانیاندا بۆ كەسایەتی زۆر قوڵ دەبنەوەو -23مۆبایل پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان الواز دەكات ،ڕێكەوتی سەردان( ،)2012/9/20بابەتێكە ،لەم ماڵپەڕە باڵوكراوەتەوە: /www.xamepress.org
-24ڕێبوار سیوەیلی ،كزبوونی هانوچۆی نێوان خزمان ،ڕێكەوتی سەردان( ،)2012/9/17بابەتێكە ،لەم ماڵپەڕە / www.shafaaq.com
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
http://
باڵوكراوەتەوەhttp://:
75
هەموو الیەنەكانی (كۆمەاڵیەتی ،جەستەیی ،ژیری ،جوڵەیی...هتد) لە بەرچاو دەگرن، لەو بارەیەوە (جۆن واگسن) كە دامەزرێنەری قوتابخانەی ڕەوشتگەرایە دەڵێت» كەسێتی بریتیە لە سەرجەم ئەو چاالكیانەی كە دەتوانرێت لە ڕێگەی سەرنجدانی ڕاستەقینەی ڕەوشتەوە بۆ ماوەیەكی باش پەی پێببرێت ،تا بتوانرێت كۆمەڵێك زانیاری باوەڕپێكراو بدات بەدەستەوە» ،بەاڵم (جۆردن ئۆلپۆرت) كە زانایەكی دیكەی بواری دەرونزانیە دەڵێت» كەسێتی بریتیە لە ڕێكخراوی دینامیكی ناوەوەی مرۆڤ كە ڕێكخەری هەموو كۆئەندامە دەرونی جەستەییەكانەو تایبەتمەندییەك دەدات بەتاك و جیای دەكاتەوە لە كەسێتی دیكەو خۆسازدانی لە تەك ژینگەدا بۆ دیاری دەكات» ،هەرچی (سیگمۆند فرۆید)ە دەڵێ «كەسێتی سێ الیەن لە خۆدەگرێت ،ئەوانیش (ئەو)( ،من)( ،منی بااڵ)یە ،ئەگەر پەیوەندی نێوان ئەو سێ الیەنە ملمالنێو ناتەبایی لە خۆگرت ئەو كاتە كەسێتی الواز و لێك ترزاو دەبێت ،بەاڵم ئەگەر تەواوكەری یەكتربوون و جۆرە گونجانێك و تەباییەك لە نێوانیاندا هەبوو ئەو كاتە كەسێتی دەتوانێت بەئەركی خۆی هەستێت».25 لەو پێناسانەدا بەڕوونی دەركەوتووە كە كەسێتی بەتەنها ناتوانرێت ڕاستەوخۆ و لە ڕێگەی هەستەكانەوە هەستی پێ بكرێت ،بەڵكو لە ڕێگەی چاالكیە دەرەكیو ناوەكییەكانی مرۆڤەوە دەتوانرێت پەی بەكەسێتی مرۆڤ ببرێت كە كەسێكی( چاالكە ،ساردوسڕە ،توندوتیژی، گەشبینە ،ڕەشبینە ،زوو هەڵدەچێ ،نامۆیە...هتد) ،لەو ڕوانگەیەوە بۆمان ڕوندەبێتەوە كە مرۆڤ بریتیە لە كەسێتی ،بەاڵم پرسیاری سەرەكی ئەوەیە ئایا چ شتێك كاریگەری لەسەر دروستبوونی كەسێتی مرۆڤ هەیە ،یان ناسینەوەی تاكەكان لەناو كۆمەڵ هەیە؟، بۆ وەاڵمی ئەو پرسیارەش باشتر وایە ئاماژە بۆچوونی شارەزایانی بواری دەرونزانی بدەین، كە پێیان وایە» یەك تاكە هۆكار كەسێتی مرۆڤ پێكناهێنێ ،بەڵكو هۆكاری ڕەچەڵەك و كۆمەاڵیەتیو ڕۆشنبیریو پەروەردەیو دەروونی پێكڕا كەسێتی مرۆڤ پێك دەهێنن».26 بەڕچاوكردنی چوارچێوەی توێژینەوەكەمان و ئەم باسە ،كە تەرخان كراوە بۆ بواری خوێندن و پەروەردەو كاریگەری لەسەر دروستكردنی كەسایەتی ،زیاتر هۆكاری پەروەردە ڕاڤە دەكەین ،لەو باریەوە د.یوسف حەمە ساڵح پسپۆڕی دەروونی پێیی وایە «پەروەردە هۆكارێكە بۆ پێگەیاندنی كەسایەتی...پەروەردەی باش بەرهەمی باشی لێ بەدی دەكرێت لەسەر ئاستی كەسایەتی و ئاستی كادیری كۆمەاڵیەتی» ،27بیگومان زۆری پەروەردەو خوێندنی تاكەكانی كۆمەڵگە لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ ئەوەی دیكە جیاوازی هەیە ،چونكە -25د.كەریم شەریف قەرەچەتانی ،سایكۆلۆژیای گشتی ،چاپی دووەم ،چاپخانەی حاجی هاشم ،هەولێر ،2007 ،ل .300: -26فوئادی تاهیر سادق ،هۆشیاری كۆمەاڵیەتی ،مەڵبەندی كوردۆلۆجی ،چاپخانەی تیشك ،سلێمانی ،2008 ،ل.55: -27د.یوسف حەمە ساڵح ،الیەنی دەروونی ،كۆمەاڵیەتی و جەستەیی پێكەوە كارلێك دەكەن و دەزگایەك دروست دەكەن پێی دەگوترێت كەسایەتی ،خەباتی قوتابیان ،یەكێتی قوتابیانی كوردستان دەری دەكات ،ژمارە ( ،2012 ،)106ل.17: 76
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
« ئەزمونە گشتیەكانی پەروەردەبوون لەناو كەلتورێكی دیاریكراودا ،كاریگەری خۆیان لەسەر كەسێتی تاك دەسەپێنن» ،28بۆیە ئەم كایە كەلتورییە تێكەڵ بە پڕۆسەی پەروەردەو فێركردنیش دەبێت ،بەوەش پرۆسەی خوێندن و فێركردن و پەروەردە» دەبێتە هۆكاری گەشەكردنی ئامادەییە سروشتیەكان ،ئەم كایەیە ناوەندێكی باش دەخولقێنێت بۆ سەرهەڵدان و پێگەیشتنی توانا سروشتی و بۆماوەییەكان ،هەروەك دەبێتە هۆی گەشەكردنی تواناو بەهرەی تاك» ،29بەوەش هەموو ئەو توانا سروشتی و بۆماوەی و ژینگەیی و عەقڵیانە لە ناوەندی خوێندن پێكەوە كارلێك دەكەن و كەسایەتی دروست دەكەن. پێنجەم /داهات و كار پەیداكردن
خوێندن و خوێندنگە ڕۆڵێكی بەرچاو دەگێڕن لە ڕەخساندنی هەلی كارو دابەشكردنی كارو بەرزكردنەوەی ئاستی داهاتی تاكە كەس و دەوڵەت ،هەربۆیە» یەكێك لە پێوەرەكانی ناسینەوەی كۆمەڵگە دواكەوتووەكان لەڕووی هەلومەرجی تەكنەلۆژی و ئابوری ئەوەیە كە ئاستی سوود و بەرهەم نزمە ،لەوێشەوە كە ئاستی شارنشینی لەم كۆمەڵگەیانە نزمترە لە كۆمەڵگە تازە پێگەیشتووەكان ،ئیدی ئەزمونی خەڵكانی ئەم واڵتانە لە بواری توخمەكانی ژیانی نوێی ئابوری وەك پارە ،بازرگانی و كڕین و فرۆشتن ،بازار ،پسپۆڕی لە پیشەدا، پەروەردەو بیرۆكراسیدا سنوردار ترە».30 نابێ ئەوەش لە بیر بكەین ،كە پەروەردە كاریگەری بەسەر بەرهەمداربوونی هێزی كارو تەكنەلۆژیا هەیە ،چونكە «پەروەردەی زیاتر ،دەبێتە هۆی ئافراندنی دەرفەتی زیاتر ،كە لە ئەنجامدا تاكەكانی خاوەن پەروەردەی بەرزتر ،دەتوانن بەشێوەیەكی كارامەتر و كاریگەر تر تواناكانیان بخەنەڕوو ،بەاڵم پێویستە ئەوەش بزانرێ كە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا لە واڵتدا پەیوەندی بەلێكۆڵینەوەو پەرەپێدان هەیە».31 -28مەنوچێهر موحسینی ،دەروازەكانی كۆمەڵناسی ،سەرچاوەی پێشوو ،ل109 : 29جوان حوسێن ،داهێنان لە نێوان تواناكانی الوان و سیستەمی پەروەردەدا ،رامان ،مانگانەیەكی رۆشنبیریی گشتییە بەڕێوەبەرایەتی گۆڤاری رامان دەری دەكات ،ژمارە ( ،2004 ،)87/86ل.8: -30مەنوچێهر موحسنی ،دەروازەكانی كۆمەڵناسی ،سەرچاوەی پێشوو ،ل347: -31د.وحید محمودی ،پەیوەندی نێوان گەشەپێدانی ئابوری و پەرەپێدانی مرۆیی ،وەرگێڕانی جەنگیز م .سەلیم ،ئابوری سیاسی، گۆڤارێكی وەرزیە ،سەندیكای ئابوریناس دەری دەكات ،ژمارە ( ،2009 ،)25ل.75-74 : ** وەزارەتی پالندانانی هەرێمی كوردستان بەهاریكاری دەزگای ناوەندی ئاماری بەغداد و بەسەرپەرشتی ژمارەیەك لە ڕێكخراوەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان بەتایبەت رێكخراوەكانی سندوقی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ نیشتەجێبوون ()UNFPAو ،رێكخراوەكانی ()WFPو ()IAUو ،چەند رێكخراوێكی دیكەی وەك ()UNHABITAT DOCو)UNESCO( ،و )WHO، ILO، UNDP( ،ئەنجامدراوە ،لە هەرسێ پارێزگاكەی هەرێم ( هەولێر ،سلێمانی ،دهۆك) تیایدا 8316خێزانی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە ،كە ( )7452خێزان وەاڵمی سەرجەم پرسیارەكانیان داوەتەوە.
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
77
گومانیشی تێدا نیە لێكۆڵینەوەو پەرەپێدان بەتوێژی خوێندەوار دەكرێت ،لەو چوارچێوەیەدا و بەپێی ڕووپێویەك** كە « بۆ بەدەستهێنانی چەند زانیاری و نیشاندەرێك لەبارەی ( دیمۆگرافیا ،پەروەردە ،نیشتەجێبوون ،هێزی كار ،خزمەتگوزاری و خەرجیەكان) لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە ،دەركەتووە چەندە ئاستی خوێندنی تاكەكان بەرزتر بوبێت ،ئەوەندە دەرفەتی كاری زیاتریان بۆ ڕەخساوە ،بڕوانە خشتەی ژمارە (.32»)2 ئەمەش ئەوە دەردەخات كە خوێندن و بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەرز زیاتر دەرفەتی كارو داهات پەیداكردن بۆ تاكەكانی كۆمەڵگە دەڕخسێنێت ،وەك لەوانەی ئاستی خوێندەواریان نزمە ،یاخود خوێندن و نووسین نازانن و بڕوانامەیان نیە. خشتەی ژمارە ()2 چاالكی لەڕووی ئابوریی بەپێی دۆخی هێزی كار و دۆخی خوێندن نیشان دەدات
دۆخی هێزی كار
ئامادەی و نەخوێندەوار خوێندن و نوسین كەمتر
كۆ
پەیمانگەو سەروتر
هی تر (نادیار)
كاركەر
%71،2
%77،2
%86،3
%86،5
%76،7
كاركەری نیوەچڵی
%22،1
%16،8
%8،2
%11،9
%17،2
بێكار
%6،7
%5،9
%5،5
%1،6
%6
.1گرنگیدان بەپەروەردەو خوێندن و فێركردن و ئامرازەكانی ڕاهێنانی پیشەیی ،بەئامانجی بەرهەمهێنانی كرێكاری لێهاتوو لە پێناو زیادكردنی ڕێژەی بەرهەمهێنان و بەرهەمهێنانی كرێكار لە هەموو لقەكانی بەرهەمهێناندا. .2بەستنەوەی سیاسەتی خوێندن و فێركردن لە قوتابخانەو خوێندنگەو زانكۆكانی و ناوەندەكانی دیكەی خوێندن بەكەرتی گەشەپێدان و بازاری كار ،ئەوەش بەئەنجامدانی توێژینەوەی زانستی و پراكتیكی لەالیەن زانكۆ و پەیمانگەو سەنتەرەكانی لێكۆڵینەوە بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانە بەدی دێت. .3زیادكردنی وەبەرهێنان لە بوارەكانی پەروەردەو خوێندن و ڕاهێنان ،لە پێناو ڕەخساندنی دەرفەتی زیاتری خوێندن بۆ تاكەكانی كۆمەڵگە تا پەرە بەتواناو بەهەرە شاراوەكانیان بدەن. .4پێشكەوتنی گەورەی زانست لەچەرخی تازەدا بۆتە پێوەرێك ،پێشكەوتنی گەالنی پێ پێوانە دەكرێت .لەبەر ئەوەیە واڵتە دواكەوتووەكان لە ڕێگەدا بۆ بونیادنانەوەو بۆ پڕكردنەوەی كەموكوڕی لە كایەكانی كاردا هەوڵدەدەن و كار دەكەن و پالنی درێژخایەن دادەڕێژن بۆ ئامادەكردنی هێزی مرۆی بۆ ژیانی نوێی كاركردن و پێشكەوتنی كۆمەڵگەكەیان لە داهاتوودا. لێرەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە قوتابخانە خێراكان دەتوانن ڕۆڵێكی باش ببینن لە ڕەخساندنی دەرەفەتی زیاتری كاركردن بۆ فێرخوازان و ،پەرەپێدانی ئەو كارانەی كە فێرخوازانە هاوشانی خوێندن بۆ دابینكردنی بژێوی ژیانیان دەیكەن. .....................................................
هەر ئەوەش بۆتە هۆكاری ئەوەی واڵتان جۆرەها شێواز دەگرنەبەر بۆ ئەوەی لە ڕێگەی خوێندن و فێربوون پەرە بەتوانا مرۆییە ناوخۆییەكان بدەن و لەدەستی كاری دەرەكی دووركەونەوە و دەرفەتی كاری زیاتریش بۆ تاكەكانی كۆمەڵگەكەی خۆیان دەستەبەر بكەن، 33 لەسەر ئاستی واڵتانیش چەند ڕێوشوێنێك دەگیرێتە بەر بۆ گەیشتن بەو ئامانجە ،لەوانە: -32چەند نیشاندەرێكی گرنگی رووپێوی تۆڕی زانیاری عێراق ،ڕێكەوتی سەردان( ،)2012/9/20ڕوپێویەكە ،لەم ماڵپەڕە باڵوكراوەتەوە/ http://www.mop-krg.org : -33منصور حسین ،التعلیم و الموارد البشریە ،مكتبە الوعی العربی ،مطبعە النهضە الجدید ،1977 ،ل.84-78: 78
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
79
كاردانەوە و هەڵوێستی الیەنی ئایینی سەبارەت بە پرسی ژن ئەحمەد ئەسكەندەری
80
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
لە ژمارەی سفری گۆڤاری شیكاردا وتارێك هەیە لە ژێر سەردێڕی «كوشتنی ژن بە پاساوی غسل عار» لە نووسینی مامۆستا عومەر؛ ئەم وتارە زۆر دوورە لە شێوەی بۆچوون و لێكدانەوەی چاالكانی موسوڵمانی بواری ژنان لە واڵتانی عەرەبی و باكووری ئەفریقا و ئێران و هی‌تریش .خوێندەوەی ئەو وتارە سەرنجی منی بۆ الی ژنانی چاالكی موسوڵمان و گەڕان و تێكۆشانی ئەوان بۆ دۆزینەوەی رێگا چارەی بەرگری لە توندوتیژی بەرامبەر بە ژنان ،ڕاكێشا .بە پێویستی دەزانم چەند تێبینی و بۆچوون لەو بوارەدا دەرببڕم. جاری وایە چاودێرانێك لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و لە دەرەوە سیمایەك لە كۆمەڵگای ئەم ناوچەیە دەنەخشێنن كە تێیدا بێڕێزی و توندوتیژیی بەرامبەر بە ژنان كە الیەنە ئیسالمییە توندئاژۆكان بە تایبەت لەم نزیكەی سی ساڵەی رابردوودا كردوویانە ،هەر لەم كۆمەڵگایانە و هەر لەو واڵتانەی كە زۆرینەی دانیشتووان موسوڵمانن كراوە .جگە لەوە ،دۆخی زۆر ناهەمواری ژنان لە واڵتانی وەكوو عەرەبستان ،كێشەی تالیبان لە ئەفغانستان و هەروەها دەسەاڵتدارەتی كۆماری ئیسالمی لە ئێران وایان كردووە كە ئەم بۆچوونە لە زۆر ناوەندی لێكۆڵینەوە و لە ناو ژمارەیەكی بەرچاوی توێژەراندا برەو پەیدا بكات .ئاكامەكانی رووخانی چەند دیكتاتۆرییەك لە واڵتانی ناوچەكە بە دوای بەهاری عەرەبیدا و هەروەها زاڵبوونی هێندێك لە الیەنە توندڕەوە ئیسالمییەكان لە هێندێك لەو واڵتانە و یان پەرەگرتن و بەهێزبوونی هێندێك حیزبی سیاسی – تەنانەت لە واڵتانی وەكوو عێراق و سووریا و یەمەن و هی‌تریش – هۆكارن كە ئەم بۆچوونە زیاتریش بچەسپێت. بەاڵم پێویستە ئاماژە بەو راستییە بكرێ كە توندڕەوە مەسیحی و جوولەكەكان ئەگەر لەوە خراپتریان نەكردبێت بەرامبەر بە ژنان ،وەنەبێت زۆر باشتر بووبێتن .بیریاری عەرەب و مامۆستای زانكۆكانی دمشق و ئەمریكا صادق جالل‌العظم لە لێكۆڵینەوەیەكی قووڵدا بەراوردێكی كردووە لە نێوان دروشم و داخوازییەكانی الیەنەكانی سەر بە القاعدە لەگەڵ كەسانی ناوداری مەسیحی سەدەی پێشوو لە ئەورووپا و بەتایبەت لە فەرانسە .صادق العظم بە هێنانەوەی بەڵگە لە نووسین و دەربڕینەكانی كەسانی ناوداری مەسیحی كە لە ئاستێكی بەرزدابوون و لە ڤاتیكانیشەوە نزیك بوون دەیسەلمێنێ كە لە جەوهەردا توندڕەوانی مەسیحی و موسوڵمان لە زۆر بواردا یەكدەگرنەوە و هەر هەمان بۆچوون و رێبازیان هەیە بۆ گەیشتن بەو كۆمەڵگایەی كە ئەوان كردوویانەتە ئامانجی خۆیان .دیارە نە مەبەستی صادق العظم و نە هیچ مرۆڤێكی خوازیاری ئازادی و دیموكراسی ئەوە نییە كە لە بەر دواكەوتوویی و هەڵوێستی دژە مرۆڤانە لە الیەن توندڕەوەكانی ئایینی مەسیحی و ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
81
هی‌ترەوە پاساو بۆ توندڕەوە ئیسالمییەكان بهێنرێتەوە .دووبارە بوونەوەی تاوان و پەرەگربوونی توندوتیژی بەرامبەر بە مرۆڤایەتی بە گشتی و بەرامبەر بە ژنان بە تایبەتی ،بە هیچ لەونێك ڕەوایەتی نادات بە ئەم یان ئەو ڕەوتی ئایینی و سیاسی جا لە هەر شوێنێكی ئەم گۆی زەوییەدا بێت .لێرەدا مەبەست روانینێكە بۆ جیهان لە گۆشەنیگایەكی مرۆڤانەوە و بەبێ دەمارگیری و بەبێ سەرنجدانە ئەوەی كە كێ لە كام واڵتی سەر بەكام ئاییندا دەژی.1 مامۆستا شێخ عێزەدین حوسەینی ( ،)١٩٢١ - ٢٠١٠رێبەری رۆحی و سیاسی لە رۆژهەاڵتی كوردستان كە ڕۆڵێكی گرینگی گێڕا لە خەباتی سیاسی و كۆمەاڵیەتی بەتایبەت لە دەستپێكی ڕاپەرینی دژ بە حكوومەتی شای ئێراندا ،لە بواری یەكسانی و پرسی ژنیشدا كەسایەتییەكی بەرجەستە بوو .جارێ ئەو خۆی نەك هەر رێزێكی ئێجگار زۆری بۆ سەیدزادە خانمی هاوسەری دادەنا و دژ بە دیاردەی فرەژنی بوو ،بەڵكوو دەیگێڕایەوە كە قەت ئامادە نەبووە ژنی دووهەم لە هیچ پیاوێك مارە بكات .لە دیدارێكدا لەگەڵ بەرنامەی «بەعبارت دیطر»ی تەلەڤیزیۆنی بی‌بی‌سی بە فارسی ساڵی ٢٠٠٩و چەند مانگ پێش كۆچی دوایی كردنی ،لە وەاڵمی پرسیارێكدا سەبارەت بە ژنان وتی: لە هیچ كوێیەكی قورعاندا نەهاتووە كە ژن ناتوانێ ببێت بە دادوەر؛ ئەوەیش كە دوو ژن بەرامبەر بە یەك پیاو دەتوانن شایەتی بدەن هی سەردەمانێكە كە ژن لە ماڵ دەرنەدەكەوت و نەخوێندەوار بوو ،نەك ئێستا كە ژنان لە هەموو بوارەكاندا چاالكن.2 لەو بەشەی دونیا كە پێی دەگوترێ جیهانی ئیسالم ،زیاتر لە سەد ساڵە ژنانێكی تێگەیشتوو قۆڵی هیممەتیان لێ هەڵماڵیوە و لەگەڵ ئەوەدا كە پارێزگارییەكی گەرم و گوڕیان لە ئایینی ئیسالم كردووە ،لە ناو قورعان و دەقە ئایینییەكاندا توێژینەوەیان كردووە و بە دوای دەروویەكدا گەڕاون كە بەرامبەر بە دەسەاڵتی پیاوساالرانەی كۆمەڵگاكەی خۆیان بەكاری بهێنن .بەاڵم بە داخەوە باسی ئەم ژنانە و چاالكییەكانیان و رۆڵی ئەوان بەتایبەت لە كوردستان خراوەتە پەراوێزەوە. ساڵی ١٩٢٨ژنێكی گەنج كتێبێكی باڵوكردەوە بەناوی «حیجاب» كە لە لوبنان و سووریا تۆفانێكی لێكەوتەوە؛ نظیرە زین‌الدین كە ساڵی ١٩٠٥لە لوبنان لەدایكبووە و باوكی زانایەكی فیقهی ئیسالمی بوو ،بە یەكەمین ژن دەژمێردرێت كە لێكدانەوەیەكی (-1بڕوانە؛ تێڕوانینێكی دووبارەی بنەماخوازی ئیسالمی؛ سەرنجێكی ڕەخنەگرانە لە كێشەكان ،بیروبۆچوون و ڕێبازەكان. Fundamentalism Reconsidered: A Critical Outline of Problems، Ideas and« 1994/1993
».Approaches
Islamic
Sadik J. al-Azm، South Asia Bulletin، Comparative Studies of South Asia، Africa، and the Middle East 121-Part 1:13:93 -2بڕوانە چاوپێكەوتنی جۆراوجۆر و بەڵگەنامە لەسەر سایتی /http://mamosta.info http://www.youtube.com/watch?v=_o1vu3jhe5U
82
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
جیاوازی هەیە لە دەقە ئایینییەكان كە لە بەرژەوەندی ژناندایە .نظیرە زین‌الدین دەڵێت « قورعانی بە باشی خوێندووەتەوە ،لێكی داوەتەوە و لی تێگەیشتووە .حیجاب لە سەر كردن دژایەتی هەیە لەگەڵ ئایینی ئیسالم و ژن بۆی هەیە سكااڵ تۆمار بكات لە سەر ئەو پیاوەی كە ناچاری دەكات حیجاب دابنێ .نظیرە ستەم كردن لە ژنان لە سیستەمی پیاوساالریدا تاوانبار دەكرد و دەیگوت ئەمە دژ بە سەرەتاكانی ئایینی ئیسالمە ».كتێبی «حیجاب» دوای دوو مانگ چاپی دووهەمی باڵكرایەوە و بەپەلە وەرگێڕدرایە سەر چەند زمانی دیكەش« .هەر چەند شااڵوی توند كرایە سەر نظیرە زین‌الدین ،بەاڵم هیچكەس ئەو كارەی ئەوی نە بە خەیانەت دانا و نە بە كوفری زانی .تاوانبار دەكرا بەوەی كە بۆچوونی خراپی هەیە كە سەرچاوەكەی خراپ فێربوونی ئەوە لە ئیسالم .چەند كەسێكی ئایینی كتێبەكەیان قەدەغە كرد ،هەرچەند هێندێكیش بەرەوپیری چوون؛ وەكوو زانای سووری، محمد الكورد علی كە بیست دانە لە كتێبەكەی كڕی و ڕانانێكی ئەرێنی بۆ نووسی و پەسنی‌دا».3 نظیرە زین‌الدین ساڵیك دواتر واتە ١٩٢٩لە كتێبێكدا بەناوی «الفتی والشیوخ» وەاڵمی الیەنە كۆنخوازەكان و بەتایبەت شیخ مصطفی الغالیینی دایەوە كە لە كتێبی «االسالم روح المدنیە»دا نظیرەی بە تایفەگەری تاوانباركرد و بانگەشەی كرد كە لەژێر كاریگەری كۆلۆنیالیست و مەسیحییەكاندایە. زانایانی وەكوو لەیال ئەحمەد خەڵكی میسر ،عەزیزە الحبری ()Azizah al-Hibri لوبنانی ،ریفەت حەسەن ()Riffat Hassanی پاكستانی و فاگمە مرنیسی مەغریبی، لە زومرەی ئەو ژنە ئاكادیمیانەن كە توێژینەوەی زۆریان كردووە و تێكۆشاون فێمینیسم و ئیسالم لەگەڵ یەكتر پێك بێننەوە .هەرچەند كەسانێكی زۆر لە بەرەی سیكوالر و لە ناو بزووتنەوەی فێمینیستی‌دا (بۆ نموونە شەهرزاد موجاب و هایدە مغیثی) لەسەر ئەو باوەڕەن كە پێكەوە گرێدانی ئیسالم و فێمینیسم بەرپەرچدانەوە و دژگوتنە لە چەمك و لە مانادا. فاگمە مرنیسی لەو كەسانەیە كە روانینی ئیسالمییەكان لە لێكدانەوەی قورعان و تێگەیشتنی یەكسانیخوازانەی خۆی لە دەقە ئایینییەكان جیا دەكاتەوە .ئەو لە كتێبی «ماوراء الحجاب»دا دەڵێ لە صدر اسالم دا ژن توانیوویەتی ژیانی هاوسەری هەڵوەشێنێتەوە. لەم كتێبەدا مرنیسی ئاماژەیەكی سەرنجڕاكێشی هەیە و پیوایە « روانینی ئیسالمی بۆ ژنان وەكوو بوونەوەرێكی سێكسی چاالك ،دەرەنجامەكەی بووە بە دانانی كونترۆڵی سەخت‌تر لەسەر دۆخی جنسی ژنان ،كە الی بیردۆزانی سەردەمانی كۆن بە هەڕەشەیەك لەسەر كۆمەڵگای شارستانی زانراوە .بەاڵم پێش‌مەرجەكانی تازەباویی (مودێرنیتە) لەگەڵ -3بڕوانە Learning from a girl named Naziraلە نووسینی سامی موبەیید .Sami Moubayedرۆژنامەی تایمزی ئاسیا
http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/HI23Ak02.html
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
83
پێكهاتەی نەریتە ئیسالمییەكان نایەنەوە و ئاكامە دژ بەیەكەكان خۆیان بەسەر هەموو 4 واڵتانی ئیسالمیدا سەپاندووە». ‹مارگۆت بەدران› مێژوونووس و پسپۆڕی لێكۆڵینەوەكانی ژنانە كە توێژینەوەكانی خۆی لە سەر رۆژهەاڵتی ناوین و جیهانی ئیسالم و مێژووی كۆتایی سەدەی نۆدەهەم بەمالوە چڕ دەكاتەوە .ئەم بۆچوونەی ‹مارگۆت بەدران› لەوانەیە لێكدانەوەیەكی زۆر باش و لە هەمان كاتیشدا لێدانی زەنگێكی هۆشیار كەرەوە بێت كە دەڵێ« :داپڵۆسێنەر بوونی ئیسالمیگەری ،ئەم ژنانە [واتە ژنانی چاالكی موسوڵمانی بواری یەكسانی] بەرەو ئەوە نابات كە واز لە ئیسالم بێنن ،بەڵكوو (ئاكامەكەی ئەبێتە ئەوە كە) كێشەی جەندەر لە ئیسالمدا بخەنە ژێر پرسیارەوە و دەشێت واز لە ئیسالمیگەری بهێنن(».كتێبی ‹تێگەیشتن لە ئیسالم ،ئیسالمیگەری و فێمینیسمی ئیسالمی).5 ئەگەر بارودۆخی ژنان لە واڵتانی دەوروبەری ئێمە بەرەو خراپی رۆیشتووە و توندوتیژی لە هەموو رواڵەتە دزێوەكانیدا بەردەوام خۆی دەنوێنێت ،بەشیكی دەگەڕێتەوە سەر بێدەنگی ئەو كەسانەی بینیوویانە و هەستیان پێكردووە و زانیوویانە ئەمە كارێكی دژ بە مرۆڤایەتییە و تەنانەت دژ بە بیروباوەڕی ئایینی ئەوانیشە ،بەاڵم هیچ كاردانەوەیەكیان نەبووە .هەروەها كەسانێك كە بۆ پاراستنی بەرژەوەندی خۆیان و پلە و پایە و جاری وابووە بۆ پارە و ماڵی دونیا بەالیانەوە گرینگ نەبووە ژنان و كچان بكەونە بەر پالری لێدان و كوشتن و سووكایەتی پێكردنەوە. سەرنجێك لەسەر رەوتی رووداوەكانی پەنجا شەست ساڵی رابردوو لە ئێران و عێراق و ئەفغانستان و میسر و هی‌تریش بەرەو دەرەنجامێكی سەیرمان دەبات؛ دەردەكەوێت كە بە پێچەوانەی پێشكەوتنی كۆمەڵگا و تەكنولۆجیا و دەستكەوتە مرۆڤییە گەورەكان لە بواری زانست و ئابووری و سیاسی و كۆمەاڵیەتیدا ،دۆخی بەشێك لە ژنانی ئەم ناوچەیە لە نیمچە خراپەوە بەرەو زۆر خراپ رۆیشتووە .پشتیوانانی سیستەمی پیاوساالری هاوكات كە باوش دەگرنەوە بۆ پێشكەوتە تەكنیكییەكان و پەسنی بەرەوپێشچوونەكانی ئەمرۆی جیهان دەدەن ،زۆر بە توندی لەبەرامبەر پێشكەوتنی كۆمەاڵیەتی و بەرزبوونەوەی ئاستی تێگەیشتن لە چەمكی مافی مرۆڤ و یەكسانی و سیستەمی دادپەروەرانە بۆ كۆمەڵگا ڕادەوەستن و دەبنە لەمپەر و رێگر. ڕەنگە ئاماژەیەك بە ئەفغانستان وێنەیەكی روونمان بداتە دەست لەوەی كە لەم ناوچەیە و لەم بوارەدا لە سەدەی رابردوودا چی ڕوویداوە .ئەمانوڵاڵ خان ،پادشای ئەفغانستان لە
سەرەتای سەدەی بیستەم‌دا ،راوێژكارێكی هەبوو بەناوی مەحموود تەرزی كە سەرنووسەری رۆژنامەی ‹سراج االخبار› و الیەنگری چاكسازی مودێرن بوو لە كۆمەڵگادا .مەحموود تەرزی رۆڵی سەرەكی هەبوو لە دانانی دەستووری نوێ بۆ ئەفغانستان لە ساڵی ١٩٢٣دا؛ ساڵی ١٩٢١یاسای ‹باری بنەماڵە›ی دانا كە هاوسەرگیری زۆرەملی ،بەشوودانی منداڵ ،شیربایی عەشیرەیی هەڵوەشاندەوە و سنووری دانا بۆ فرەژنی و تێچوونی زۆر بۆ شایی و زەماوەند .نەوەد ساڵ دوای ئەوە و لەئاكامی كوودیتای یەك لەدوای یەك و داگیركاری و دەستێوەردانی بێگانە و زاڵبوونی تالیبان و تاقمی دیكەی كەم یان زۆر نزیك لەوان ،نەك هەر شیرازەی كۆمەڵگای ئەفغانستان لەبەردەم رووخاندایە ،بەڵكوو ژنان لەوپەڕی بێ مافی‌دان و لەوانەیە یەكێ لە هەرە ستەملێكراوترین ژنانی جیهان بن. ئەگەر بەوردی لە دۆخی ئێران و میسر و چەند واڵتێكی دیكەیش بكۆڵینەوە لەو واڵتانەشدا خراپ بوونی دۆخی ژنان بە ئاشكرا بەدی دەكرێت؛ ئەوەی كە دەسەاڵتی سیاسی لە ئێران و چەند حیزبی كۆنخوازی ئیسالمی لە میسر و شوێنی دیكەش بانگەشەی سنوورداركردنی ئازاد ژن و بەرتەسك كردنەوەی مافەكانی ئەوان دەكەن، هەڵبەت لە پرۆگرامی سیاسی و لە رۆژەڤی ئەوانەوە ئاشكرایە و ناسینەوەی كارێكی دژوار نییە .لەبەرامبەر ئەوەدا و زۆر بەداخەوە ،ئەوەی كە زۆر جێگای سەرسووڕمانە ،ئەو نووسەر و لێكۆڵەر و ئاخێوەرانەن كە بەناوی پارێزگاری لە داب و نەریت و «پیرۆزییەكانی گەل و نیشتمان و ئایینەوە» هەر رێك ئەو رۆژەڤەی هێزە توندڕەوە ئایینییەكان بەڕێوەدەبەن. ئەوانەی كە نەك لە كوردستان و لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەڵكوو لە دەرەوەی ناوچەكەش بەناوی پاراستنی نامووس و پیرۆزیی بنەماڵە و شتی لەو چەشنە دەكەونە گیانی ژنان و كچانی كۆمەڵگاكەی خۆیان و بە كردەوە یان بە گوتار و فشار هێنان ژیانیان لێ تاڵ دەكەن و درگای خۆشەویستی و هەڵبژاردنی ژیانی سەربەستیان لەسەر دادەخەن و بەناوی راگرتنی بنەماڵە ،یان بەرەو خۆكوشتنی جەستەییان دەبەن ،یان ئەوەی هەموو وزەیەكی ژیان و خۆشویستن و میهرەبانییان تێدا دەكوژن .لە ئاكامدا و بەم چەشنە ،مرۆڤی دەستەمۆی بێ هەست و دوور لە ئەوین و دڵداری ،بنەماڵەیەكی دوور لە گەرمی و خوش ویستن و كۆمەڵگایەكی ئاوێتەی توندوتیژی و رق و نەیاری دەكەنە ئامانجی خۆیان.
-4بڕوانە Margot Badran: Understanding Islam، Islamism، and Islamic -5
http://www.mernissi.net/books/books/beyond_the_veil.html
84
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
85
تێبینی و سەرچاوەكان؛ ، (بڕوانە؛ تێڕوانینێكی دووبارەی بنەماخوازی ئیسالمی؛ سەرنجێكی ڕەخنەگرانە لە كێشەكان-١ .بیروبۆچوون و ڕێبازەكان Islamic Fundamentalism Reconsidered: A Critical Outline« 1994/1993
».of Problems، Ideas and Approaches Sadik J. al-Azm، South Asia Bulletin، Comparative Studies of South 121-Asia، Africa، and the Middle East Part 1:13:93
/http://mamosta.info بڕوانە چاوپێكەوتنی جۆراوجۆر و بەڵگەنامە لەسەر سایتی-٢ http://www.youtube.com/watch?v=_o1vu3jhe5U
Sami لە نووسینی سامی موبەییدLearning from a girl named Nazira بڕوانە-٣ /http://www.atimes.com/atimes رۆژنامەی تایمزی ئاسیا.Moubayed http://www.mernissi.net/books/books/beyond_the_veil.html – بڕوانە٤
Margot Badran: Understanding Islam، Islamism، and Islamic -5 52-Feminism، Journal of Women›s History 13.1 (2001) 47
Shahrzad Mojab: Theorizing the Politics of ‘Islamic Feminism’ -6 FEMINIST REVIEW NO 69، WINTER 2001، PP. 124–146 Nikki R. Keddie: Women in the Middle East: Past and Present،2007 - 7
87
٢٠١٣ بەهاری١ ژمارە
٢٠١٣ بەهاری١ ژمارە
86
تەوەری یەكەم
توێژینەوەیەك لەسەر هەستكردن بە ئاسایشی دەروونی الی ڕزگاربووانی شااڵوی ئەنفال و نەوەی شەهیدان
دانا سالم كریم
88
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
پێشەكی:
دروست بوونی هەر بوونەوەرێكی سەر گۆی زەوی ،هەر لە (ئاژەڵ و مرۆڤ و باڵندە) بگری ،سەیر بكەی سەرجەمیان خەریكی تێركردن و دەستەبەركردنی پێداویستیەكانیانن ،بۆ گەشە و مانەوە لە ژیان .مرۆڤیش یەكێكە لەم بوونەوەرانە كە كۆمەڵێك پێداویستی هەیە لە ژیانی دا بەردەوام هەوڵی دەستەبەر كردنی ئەم پێداویستیانە دەدات ،وەك پێداویستیە (فسیۆلۆژییەكان ،هەست كردن بەئاسایش ،خۆشەویستی و ڕەووەبون ،ڕێزگرتنی خود، بەدەستهێنانی خود ،زانین و زانیاری ،پێداویستییە جوانكارییەكان) .گشت ئەم پێداویستیانە پاڵنەرێك بۆ تاك دروست دەكەن ،بۆ ئەوەی تاك بەردەوام دەستەبەریان بكات ،ئەوەی لەم توێژینەوە باس دەكرێت تیشك خستنە سەر پێداویستی ئاسایشی دەروونییە الی تاك، تێركردنی چ كاریگەریەك دروست دەكات هەم تێرنەكردنی چ كاردانەوەیەك دروست دەكات؟ پێداویستی ئاسایشی دەروونی یەكێكە لە ڕەهەندەكانی خۆ گونجاندنی دەروونی و كۆمەاڵیەتی و كەسایەتی ،ئەو تاكەی ئەم هەستە یان ئەم پێداویستیەی تێر بكرێت تاكێكە لە ژیانی دا بە كەسێكی سەركەوتوو هەژمار دەكرێت كە دەتوانێـت چێژ و خۆشی لە كاتەكانی ژیانی ببینێت. ئاسایشی دەروونی پەیوەستە بە ملمالنێ یەكان هەر شێوەیەك لە شێوەكانی ملمالنێ و دووبەرەكی هەبێت لە نێوان دەوڵەتەكان یان دەسەاڵت و گەلەكەی ئەوا كاولكاری و شەڕ و نەهامەتی لێ دەكەوێتەوە ،ئەمەش دەبێتە هۆی شڵەژاوی لەسەر ئاستی تاك و شڵەژاوی لەسەر ئاستی كۆمەڵگا ،لەم كاتەدا حاڵەتەكانی ترس و دڵەڕاوكێ و تووندوتیژی و دەست درێژی دروست دەبێ ،ئەمەش وا دەكات تاكەكانی ئەم كۆمەڵگایە لە بارێكی دەروونی ئالۆزدا بژین و هەست كردن بە ئاسایشی دەروونی بچێتە ئەو پەڕی نزمی ( حسن و داینی.)16 :2006، بەهۆی شەڕە یەك لە دوای یەك و كاولكارییەكان لە كوردستان ،ئەم وواڵتە تووشی دەیان كارەسات و ڕووداوی دڵتەزێن بوویتەوە و ڕزگاربووانی شااڵوی ئەنفال و نەوەكانی شەهید ڕەنگە ئەم ڕاستیەیان زیاتر لەسەر بەدەر بكەوێت ،پێداویستیەك لە پێداویستییە سەرەكییەكانیان كەوتۆتە بەر ڕق و كینەكانی دەسەاڵتێكی دیكتاتۆر و فاشی ،دەبێت ئەمانە لەچ بارێكی هەست كردن بە ئاسایشی دەروونی دا بژین. ئاسایش لە دوو ڕوانگەوە دروست دەبێت كە ڕوانگەیەك ناوەخۆییە ،خۆی لە سروشتی كەسایەتی و پێكهاتە و ئامادەباشی و توانا و كاڕلێكەكانی تاك دەبینێت ،هەروەها ڕوانگەی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
89
دووەم بریتی یە لە ڕوانگە دەرەكییەكان ئەمیش پەیوەستە بە پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی و دەزگاكانی ڕۆشنبیری و قۆناغەكانی گەشەی تاك و كولتور و سروشتی كۆمەڵگا ،ئەمانە ڕۆڵی خۆیان لەسەر دروستبوونی ئاسایشی دەروونی هەیە ،دەركەوتووە كە (هەڕەشە) ترسناكی درووست دەكات لەسەر ئاستی ئاسایشی دەروونی لە كۆمەڵگادا ،ئەو كاتانەی كە ئاماژەكانی شەڕ و ئاژاوە لە ناو كۆمەڵگادا دروست دەبن كە بارودۆخی سیاسی بەشێكە لەو ئاماژانە ،دەبینین كە ئاستی هەست كردن بە ئارامی ئاسایش دەكەوێتە ترسناكی ،بۆیە دەبینین كە بەهاكان و ئابووری و پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان و كاڕلێكە كۆمەاڵیەتییەكان بەرەو الوازی دەچن ،ئەوكاتە هەست كردن بە ئاسایسی دەروونی و ئاسایشی كۆمەڵگا بەرەو كزی دەچێت. كێشەی توێژینەوە: هەست كردن بەئاسایشی دەروونی یەكێكە لەم پێداویستیانەی كەلە بواری پەروەردە و دەروونزانی چەندین زانای دەروونزانی گرنگی پێدەدەن ،بەتایبەتی زانای ئەمەریكی ئەبراهام ماسلۆ بەشێوەیەكی زۆر وورد و ڕوون باسی پێداویستەكان دەكات و پۆلینی سەر دوو پێداویستی سەرەكی دەكات .یەكەم پێداویستی یە فسیۆلۆژییەكان هەر یەك لە پێداویستی (خۆراك و ئاو و هەوا و خەو ) دەگرێتەوە كە بنەمای ژیانی تاكن، بەبێ تێركردنیان ژیان لە چەند ڕۆژێك زیاتر نابێت ،تێركردنی ئەم پێداویستییانە دەبنە بنەمایەكی سەرەكی بۆ بەدەستهێنانی پێداویستییە دووەمیەكان كە خۆی لە پێداویستی (ئەمن و ئاسایش و خۆشەویستی و ڕێزگرتن و بەدەستهێنانی خود ...هتد) دەبینێتەوە (قەرەچەتانی.)123 :1999، سولیفان پێیوایە كە دڵەڕاوكێ لە ئەنجامی نەبوونی ئاسایش لە پەیوەندییە كەسایەتییەكان لەگەڵ كەسانی تر درووست دەبێت ،الی وایە كە ئاسایشی دەروونی گەشەی كەسایەتی و ئاستەكانی دەروونساغی لە ماوەی قۆناغەكانی گەورە ساڵی دابەش دەكات (الدلیم.)2005:3، گرفتەكە لێرە دەست پێ دەكات كاتێ تاك هەست بە دڵنیای و ئاسایشی دەروونی نەكات كە ئەڵقەی لێك بەستنەوەی نێوان پێداویستی یە فسیۆلۆژییەكان و تەواوكەری پێداویستییە دووەمییەكانە ،تاك ناتوانێت بەرەو سەركەوتن هەنگاو بنێت .ئەوەی ئێمەش تێبینی دەكەین لە وواڵتی ئێمە ئەم گرفتە بوونی هەیە ،بە بەڵگەی ئەوەی كە وواڵتێكی پڕ شەڕ و كێشەمان هەبووە ،لەسەر ئەم باسە لە وواڵتانی تر توێژینەوە و لێكۆڵینەوەی لەسەر كراوە وەكو توێژینەوەی (الطهراوی )2006،لە فەڵەستین كەرتی غەزە ،بەاڵم تاكو ئێستا لە 90
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
وواڵتی ئێمە بە گوێرەی زانیارییەكانی توێژەر هیچ توێژینەوەیەك الی ڕزگاربووانی شااڵوی ئەنفال و نەوەكانی شەهید) بەم ناونیشانە نەكراوە بۆیە توێژینەوەیەكی زانستی لەسەر ئەم باسە هەم گرنگە و هەم تازەیە. گرنگی توێژینەوە: ئاشكرایە كە گۆڕانكاریەكی گەورە و فراوان لە بواری كۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیری و دەروونی لە وواڵتەكەمان ڕوویداوە ،وای لە تاكەكان كردووە كە لە ژیانێكی خێرا و پڕ فشاری دەروونی دا بژین ،نیشانەكانی ترس و دڵەڕاوكێ و هەست كردن بەنەمانی ئاسایشی دەروونی بەدیار دەكەوێت ،ئاسایشی دەروونی یەكێكە لە پێدویستییە زۆر گرنگەكان چەندین توێژینەوەی لەسەر كراوە كە گرنگی ئەم بابەتە دەخەنە ڕوو وەكو توێژینەوەی (الدلیم)2005، و توێژینەوەكەی ( الطهراوی.)2006، هەروەها چەندین زاناش گرنكی ئەو بابەتە باس دەكەن وەكو جان باڵبی دەڵێت( :بنەمای دەروونساغی تاك بریتی یە لە هەست كردن بەئاسایشی دەروونی و خاڵی كرانەوەی تاكە بەرەو خەڵك و دونیا و متمانە بەخۆبوون ،هەروەها تاك دوور دەكاتەوە لە دوورەپەرێزی و تەنیایی) .زانا (ئەدلەر) لە ڕوانگەیەكی كۆمەاڵیەتییەوە دەڕوانێتە ئاسایشی دەروونی، ئەدلەر دەلێت( :مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەاڵیەتییە كە هەوڵدەدات پێداویستییە دەروونی و كۆمەاڵیەتییەكانی لە ماوەی گەشەپێدانی گرنگی كۆمەاڵیەتی و گەشەپێدانی شێوازی ژیانی تایبەتی خۆی تێربكات ،بەتوانای خۆی كارلێك لەگەڵ كەسانی تر بكات بۆ بەدەستهێنانی پێداویستی ئاسایشی دەروونی و ڕەووەبوون وخۆشەویستی ،تاك دەیەوێت بەسەر ئاستەنگ و هەستی تەنیایی و نامۆیی و دوورەپەرێزی زاڵ بێت ،لە كوردستان زۆرن ئەو كەسانەی كە پێویستیان بە هاوكاریكردنە بۆ نموونە ڕزگاربووانی شااڵوی ئەنفال و نەوەكانی شەهید بەشێكن لەم چینانەی كە بە دەورانێكی سەخت و ئالۆز تێپەڕیوون ،ئەو ژیانە سەختە كاریكردۆتە سەر گشت پێكهاتەكانی ئاسایش وەكو ئاسایشی جەستەیی و كۆمەاڵیەتی و فكری و بیروباوەڕی .بۆیە ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات كە ئاستی ئاسایشی دەروونی ئەم تاكانە بزانێت .بزانین ڕەهەندەكانی ئاسایشی دەروونی تاچەند لە دەروونی نموونەی توێژینەوەكە هەر لە هەست كردن بەقبوڵ كردن و خۆشەویستی و پەیوەندی نەرم و بەسۆز لەگەڵ كەسانی تر ،هەست كردن بە ڕەووەبوون (إنتماء) بۆ گرووپ ئەم شوێنەی تیایدا دەژیت چۆنە؟ هەست كردن بە ئاشتی و ئارامی ئەمانە ڕەنگ دانەوەی ئیجابیان هەیە بۆ گەیشتن بە ئاسایشی دەروونی (موریا.)29 :2007، ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
91
ئامانجی توێژینەوە: دۆزینەوەی ئاستی هەست كردن بەئاسایشی دەروونی بە گشتی الی نموونەی توێژینەوەكە، لەگەڵ ئەم ئامانجانەی خوارەوە دەست نیشان كردنی ئاستی هەست كردن بەئاسایشی دەروونی بە گوێرەی گۆڕاویڕەگەز لە الی نموونەی توێژینەوەكە. دەست نیشان كردنی ئاستی هەست كردن بەئاسایشی دەروونی بە گوێرەی گۆڕاویتەمەن لە الی نموونەی توێژینەوەكە.
ئەنفال لەڕووی ئایینی یەوە: (االنفال هی الغنائم المأخوذه من الكفار قهرا بالقتال) واتە ئەنفال بریتی یە :لەو دەستكەوتانەی كە بەشەڕ لە كافرەكانەوە وەردەگیرێت (القران الكریم). ئەنفالكراو: هەركەسێك ژیانی لەدەست دابێت یان زەرەری پێكەوتبێ یان تاكو ئێستا چارەنووسی لە ئەنجامی تاوانەكانی جینۆساید دژ بە گەلی كوردستان دیارنەبێت (یاسای ژمارە(9ی وەزارەتی كاروباری شەهیدان))3: 2007،
سنوری توێژینەوە: بریتی یە لە سەرجەم خوێندكارانی زانكۆی كۆیە لە خوێندنی ساڵی ()2010-2009 بە هەردوو ڕەگەزەوە.
ڕزگاربوانی ئەنفال: بریتیین لەو كەسانەی كە لە شااڵوەكانی ئەنفال ڕزگاریان بووە ،یان كەس و كاری پلە یەكی ئەنفالەكانن ،كە لە ماوەی سااڵنی( )1989_1986لە ناوچە كوردنشینەكانی هەرێمی كوردستان ئەنجامدرا(.سالح)12 :2002 ،
پێناسەكردنی زاراوەكان : پێناسەكانی هەست كردن بەئاسایشی دەروونی: هەست كردن بە ئاسایشی دەروونی: واتە تاك هەست بەوە بكات كە لەالیەن كەسانی تر و ئەم شوێنەی لێ یەتی قبوڵ كراوە و خۆشەویستە ،لەم شوێنەی كە تێیدا نیشتەجێ یە هەست بە ئارامی و دڵنیایی بكات، دوور لە ترسناكی و هەڕەشە و دڵەڕاوكێ (.یوسف)18 :2006 ، ئاسایشی دەروونی: بریتی یە لە دڵنیایی دەروونی و هەڵچوونی ،ئەم حاڵەتە پێك دێت لە تێركردن و زامنكردنی پێداویستییەكان بەبێ ئەوەی بكەونە بەر ترسناكی (خطر) ،ئاسایشی دەروونی پێك دێت لە دڵنیایی خود و متمانە بەخۆبوون لەگەڵ ڕەووەبوون (إنتماء) بۆ گرووپ (حسن و داینی.)145 :2006،
شەهید لە ڕووی ئایینی یەوە: واتە هەر موسلمانێك خاوەن ڕەوشت و بڕوا بێت بە ناهەق كوژرا ،هیچ شتێك لە بەرامبەر كوشتنەكەی وەرنەگیرا ئەوا شەهیدە( .الجرجانی،ب،س)20 : نەوەكانی شەهید: بریتین لە نەوەی ئەم كەسانەی لە پێناوی ڕزگاری و سەربەخۆی كوردستان لە سااڵنی ( )1991-1980لەگەڵ دار و دەستەی ڕژێمی بەعس بەرەنگاربوونەتەوە و شەهید كراون. (توێژەر) لەم توێژینەوەیە ئەو قوتابیانە وەرگیراون كە لە زانكۆی كۆیە لە سااڵنی ()2010-2009 خوێندوویانە ،دایك یاخود باوكیان شەهید كراوە لە ڕێگەی خەباتی سیاسی و كۆمەاڵیەتی بۆ كوردستان ،تەنها ئەوانەی بەدەستی ڕژێمی بەعس لە ناوچوونە واتە لە نێوان سااڵنی ( ،)1991-1980نەوەكو پاش ڕژێمی بەعس لە سااڵنی 1991بەرەوە سەرەوە.
ئاسایشی دەروونی: بریتییە لە هەست كردن بە هاوتەبایی لەگەڵ ژینگەی كۆمەاڵیەتی ،تاك وا هەست بكات كە خەڵكانی تر رێزی دەگرن و لە ناو گروپیش قبوڵ كراوە (.موریا.)14 :2008، 92
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
93
تەوەری دووەم
چەمكی ئاسایشی دەروونی:
بە شێوەیەكی گشتی بۆچوونی جیاواز هەیە لە نێوان توێژەران بۆ ئەم چەمكە ،هەندێكیان بەم شێوەیە لێكیدەدەنەوە كە ئاسایشی دەروونی بریتی یە لە (دڵنیایی دەروونی ،ئاسایشی خودی ،ئاسایشی هەڵچوونی) .ئاسایشی دەروونی یەكێكە لە گرنگترین پێكهاتەكانی ژیانی هەموو تاكێك ،زەروورەتی ئەم پێداویستییە الی هەموو مرۆڤێك لە هەموو كات و شوێنێك دەردەكەوێت ،لە سەرەتای ژیانەوە تاكو مردن ،ئەگەر ماڵ و سامان و ئایینی نەكەوێتە بەر مەترسی ئەوا هەست كردن بەئاسایش و ئارامی الی دروست دەبێت (عبدالمجید:2004، ( .)247حمزە )2001،لەم بڕوایەدایە كە هەست نەكردن بەئاسایشی دەروونی بەهۆی ئەم هۆكارانەوە درووست دەبێت وەكو (هەرەسی تاك لە تێركردنی پێداویستیەكانیان ،نەبوونی توانا لە بەدەستهێنانی خود ،متمانە بەخۆنەبوون ،هەست كردن بەنەبوونی ڕێزی كۆمەاڵیەتی، دڵەڕاوكێ و ترسی كۆمەاڵیەتی ،فشاری دەروونی ،پێش بینی هەرەسهێنان ،شێوازەكانی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی هەڵە ،شەڕ و ئاژاوە... ،هتد) (حمزە.)130 :2001، ڕەهەندەكانی ئاسایشی دەروونی: بەگشتی ڕەهەندە سەرەكییەكانی ئاسایشی دەروونی ئەمانەن: هەست كردن بە ئاسایش و دڵنیایی -1هەست كردن بەڕەزامەندی و خۆشەویستی و پەیوەندی نەرم و یارمەتیدەر لەگەڵ كەسانی تر. -2هەست كردن بە ڕەووەبوون (إنتماء) بۆ گروپ و شوێنەكەی لێ یەتی. -3هەست كردن بەسەالمەتی ودڵنیایی و نەبوونی هەڕەشە و ترسناكی و دڵەراوكێ. هەست نەكردن بە ئاسایش و دڵنیایی -4هەست كردن بەدەست لێ بەربوون و خۆشەویستی پێنەدان. -5هەست كردن بە تەنیایی و دوورەپەرێزی لەم شوێنەی لێ یەتی. -6بەردەوام هەست كردن بە هەڕەشە و ترسناكی و دڵەڕاوكێ.
94
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
لەگەڵ ئەم ڕەهەندە الوەكیانەی خوارەوە كە گوزارشت لە ئاسایشی دەروونی دەكەن-: -1بیركردنەوەی تاك لە دونیا كە یەكجار خۆشەویست و دڵخۆشكەر و پڕ ئاشتی و بێ شەڕانگێزی یە. -2تاك وا بیربكاتەوە كە ڕەگەزی مرۆڤ یەكجار خۆشەویست و خێرخواز و یارەمەتیدەرە. -3هەست كردن بە خۆشەویستی و متمانە بە كەسانی تر . -4ئارەزووی تاك بۆ باشترین و گەشبین ترین پێشبینی . -5ئارەزووی تاك بۆ بەختەوەری و دڵفراوانی ،ڕەزامەندی لە دەروونی خۆیی و كەسانی تر . -6هەست كردن بە ئارامی و سەربەخۆیی دەروونی و هەڵچوونی . -7هەست كردن بەدەرچوون لە تەركیز لەسەر كێشەكان و نەبوونی تەركیز لەسەر خود. -8ڕەزامەندی لە خود و نەرم و نیانی لەگەڵی . -9ئارەزووی بەكارهێنانی هێز بۆ كۆنتڕۆڵی كەسانی تر . -10تەنیاییەكی ڕێژەیی لەسەر دەمارگیری ناچاری. -11كۆبوونەوە لە دەوری گرووپ و كۆمەڵگا(.دزەیی)60 :2001،
پێكهاتەكانی ئاسایشی دەروونی-: -1ئاسایشی كۆمەاڵیەتی :تاك هەست بەوە بكات كە لە چوارچێوە كۆمەاڵیەتییەكەی قبوڵ كراوە و ڕێزی لێدەگیرێت ،لەگەڵ داب و نەریتەكان بگونجێ و هەست بە ڕەووەبوون (إنتماء) بكات. -2ئاسایشی جەستەیی :بریتی یە لە تێركردنی پێداویستییەكانی جەستە و الشەی تاك، بۆئەوەی لە شێكی ساغ و تەندرووستی هەبێت ،كارێكی پێنەكرێت كە لەهێز و توانای خۆی بەدەربێت ،یاخو ئەندامێك لە ئەندامەكانی جەستەی تووشی زەبر یان بڕین ببێتەوە. -3ئاسایشی فكری و بیروباوەڕی :تاك بتوانێت بە بێ هیچ ترس و هەڕەشەیەك ئەم بیروباوەڕە هەڵبژێرێت كە بڕوای پێیەتی ،نەوەكو بەزۆر بیروباوەڕێكی تری بەسەر دابسەپێنن، بە ئازادی ئەرك و داخوازییەكانی جێ بەجێ بكات( .الشافعی،عوسمان)2004:
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
95
هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی دەروونی: • ترسناكی و هەڕەشە و دەست لێ بەربوون :كە لە ئەنجامی دڵەڕاوكێ و ترس و شەڕ و ئاژاوە درووست دەبن ،كاریگەری لەسەر هەست كردن بە ئاسایشی دەروونی دادەنێن. • كەمی ئاسایش زۆر جار لە ئەنجامی كەم ئەندامی درووست دەبێت لە خۆ بەراورد كردن لەگەڵ كەسانی ئاسایی. • نەخۆشی ترسناك وەكو (ژێرپەنجە ،نەخۆشی دڵ و...هتد) زۆربەی جار ئەمانە دەبنە هۆی ئەوەی دڵەڕاوكێ و خەمۆكی بەرز ببێتەوە ،هەست كرد بەئاسایشی دەروونی بەرەو نزمی بچێت (حسن،داینی.)170 :2006، تیۆری هەست كردن بەئاسایشی دەروونی: تیۆری ماسلۆ بۆ پێداویستییەكان (ئاسایشی دەروونی): ڕای جیاواز و گۆشەنیگای جیاواز بەگوێرەی قوتابخانەكانی دەروونزانی هەیە، زۆر جار بۆچوونی جیاوازیش هەر لە ناو خودی الیەنگری قوتابخانەكانەكانیش هەیە، سەبارەت بەهەست كردن و هەست نەكردن بە ئاسایشی دەروونی ،هەم وەكو پێداویستی (الحاجە)( )Needهەم وەكو میكانیزم ،لە قوتابخانەی مرۆڤایەتی بەتایبەت زانا ابراهام ماسلۆ ( ،)Maslowلە ناو هاوەڵەكانی ئەم قوتابخانە دەروونییە گرنگیەكی زۆر بە پێداویستیەكان و تێر كردنیان دەدات ،ئەمە بە ئاشكرا ڕەنگ دانەوەی بەدیاردەكەوێت بە تایبەتی پێداویستییە دەروونییەكان ،لە ناویاندا پێداویستی ئاسایشی دەروونی (االمن النفسی) كە ئاماژەیەكی زۆری پێداوە لە لێكۆڵینەوە مەیدانییەكان ،لە ڕیزبەندی دووەمدایە لە هەڕەمەكەی (الطهراوی.)10 :2006 ، ماسلۆ لە تیۆرەكەی دا ئاماژە بە ئاسایشی دەروونی دەكات كە بریتی یە لە ئاسوودەیی دەروونی هەڵچوونی ،ئەم كاتە ژیانی تاك ناكەوێتە مەترسی یەوە كە زامنی تێركردنی ئەم پێداویستیانە كرا ،ئاسایشی دەروونی لە دڵنیابوون لە خود و بڕوا بەخۆبوون پێك دێت لەگەڵ ڕەووەبوون (إنتماء) بۆ گرووپ ،تاك كاتێك هەست بە ئاسایشی دەروونی دەكات كە هەست بكات پێداویستییەكانی تێركراون و ئەم شتانەی كە سەرەكین نەكەونە بەر ختەرەوە، لەم كاتەدا تاك لە بارودۆخێكی هاوسەنگ و گونجاودا دەژیت .داڕووخانی پێداویستی ئاسایشی دەروونی هۆكارێكە بۆ گەشەكردنی نیشانەكانی شڵەژانی كەسایەتی وەكو (عصابی قهری ،بڕوا بوون بە خوڕافی و مماڕەسەی خوڕافی و نوشتەكاری و مماڕەسەی سحر و جادوگەری ) ،ئەمانە بۆ ئەوە ئەو كارانە دەكەن تاكو ئاسایشی دەروونی بەدەست 96
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
بهێنن .لە بەر ئەوەی پێداویستی ئاسایشی دەروونی بریتی لە گرینگترین پێداویستی یە دەروونییەكان ،گرنگترین پاڵنەری ڕەفتارە بۆ مانەوە لە ژیان (جرجیس60 :2002، بەبڕوای ماسلۆ پێداویستییە مرۆڤایەتییەكان ( )Humanisticبە شێوەیەكی قووچەكی گەشە دەكەن ،بە تێركردنی پێداویستییە فسیۆلۆژیەكان دەست پێدەكات و بە پێداویستییە جوانكارییەكان كۆتایی دێت ،كەلەم هەڕەمەی خوارەوە ڕوون كراوەتەوە: پ .جوانكارییەكان پ .زانین و تێگەیشتن پێداویستی بەدەستهێنانی خود پێداویستی ڕێزگرتنی خود پێداویستی ڕەووەبوون و خۆشەویستی پێداویستی ئاسایش و دڵنیایی پێداویستیبە فسیۆلۆژییەكان (صالح(،)129 :1988،زهران)295 :1995، هەست كردن بەئاسایشی دەروونی دەكەوێتە ئاستی دووەم ماسلۆ لەم بڕوایەدایە كە زۆر پاڵنەری كەسایەتی هەیە لە ڕوانگەیی تیۆری مرۆڤایەتی یەوە كە بە پێداویستییە مرۆڤایەتییەكان ناسراون .بەاڵم بەشێوەیەكی كۆتایی پێداویستییەكانی بە حەوت پێداویستی لە شێوەی ئەم هەڕەمەی سەرەوە خستەڕوو ،بە پێداویستییە فسیۆلۆژییەكان دەست پێ دەكات لە ڕیزبەندی یەكەم و بەدەستهێنانی پێداویستییە جوانكارییەكانی ترۆپكی هەڕەمەكە كۆتایی دێت. ماسلۆ پێداویستییە یەكەمەكان بە پێداویستی حڕمانی ( )Deprivation needو پێداویستی گەشە و تەواوكاری دادەنێـت. ئەم پێداویستیانە پەیوەندیەكی زیندوویان بەیەكەوە هەیە وەكو ئەڵقە بەیەكەوە بەستراون، تێربوونی هەر پێداویستیەك بەندە بە پێداویستیەكەی پێش خۆی (.حسین وداینی:2006، .)156
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
97
پێداویستیەكان ئەمانەی خوارەوەن-: • ئاستی یەكەم :پێداویستییە فسیۆڵۆژیەكان ( :)psychological needsبریتی یە لەپێداویستییە سەرەكییەكان وەكو (پێداویستی خواردن و ئاو و هەوا و سێكس ) ئەمانە پێداویستی بەردەوام بوونی ژیانن ،بەبێ تێركردنی ئەمانە ژیان لە چەند ڕۆژێك زیاتر بەردەوام نابێت ،تێرنەكردنیان تاك تووشی دڵەراوكێ و دوودڵی دەكات ،كاردەكاتە سەر دەروونساغی و گونجانی دەروونی ،بە تێركردنیان تاك لە دڵەڕاوكێ و مشەوەشی ڕزگار دەكات( .منصور و ئەوانی تر.)117 :1978، • پێداویستی هەست كردن بە ئاسایش و دڵنیایی ( :)Security Needsتێركردنی پێداویستییە فسیۆلۆژییەكان بنەمایەكی سەرەكییە بۆ دەركەوتنی پێداویستی هەست كردن بە ئاسایشی دەروونی ،هەست كردن بە ئاسایشی دەروونی پێك دێت لە هەستی تاك بەئاسایشی دەروونی و دڵنیایی و سەربەخۆیی و پاراستن دوور لە ترس و دڵەراوكێ ،ئەم هەستە كاتێك الی تاك درووست دەبێت كە تاك لە ژینگەیەكی ئارام دا بژیت ،دوور لە هەستی دەست لێ بەربوون و هەڕەشەلێكردن و دڵەڕاوكێ .ئەم پێداویستییە دەروونی یە مەرجێكی پێویستە لەمەرجەكانی دەروونساغی ،بەم شێوەیە تاك هەوڵدەدات كە دوور بێت لە ژینگەیەكی نائارام و چوون بۆ ژینگەیەكی كۆمەاڵیەتی ئارام و ڕێكخراو كە زامنی سەربەخۆیی و دڵنیایی بكات (زهران )3 :2006،لەم ڕووانگەیەوە تاك هەستی ڕەووەبوون و گرنگی پێدانی بۆ دەردەكەوێت كەپێویستیەتی ،بەپێچەوانەوە بەدەستنەهێنانی پێداویستی ئاسایشی دەروونی كاریگەرییەكی نەرێییانەی لەسەر ئاستەكانی دوای خۆی هەیە ،وەكو پێداویستی بەدەستهێنانی خوود مەرجە كە پێداویستیەكانی پێش خۆی دەستەبەر كرابێ. ماسلۆ جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئەو تاكانەی لە تێركردنی پێداویستی هەست كردن بە ئاسایشی دەروونی سەركەوتوو نەبوونە ئەوا لە تێركردنی پێداویستی بەدەستهێنانی خودیش سەر كەوتوو نابن ،لە ئەنجامدا ئەو تاكە لە ترس و دڵەڕاوكێ دادەژیت ،هەوڵدەدات كە هێزی جەستەیی بەكاربهێنێ بۆ قەرەبووكردنەوە یان هەوڵی كۆنتڕۆڵی كەسانی تر دەدات. دەستەبەركردن و دڵنیایی دەروونی تاك دووردەكاتەوە لە ترسناكی ،ڕێگەیەكە لە ڕێگەكانی تێركردنی پێداویستی ئاسایشی دەروونی( .حسن،داینی)157 :2006 ، • پێداویستی ڕەووەبوون و خۆشەویستی :ئەم پێداویستی یە پەیوەندی بە خۆشەویستی و بەدەستهێنانی خۆشەویستی كەسانی ترەوە هەیە ،مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەاڵیەتییە بۆیە بۆ فەراهەم كردنی ئەم پێداویستییە تاك پێویستی بە ژینگەیەكی كۆمەاڵیەتی ئارام هەیە. (االشول)534 :1989،
98
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
• پێداویستی ڕێزگرتنی خود :ئەم پێداویستییە واتە حەز و خواستەكانی مرۆڤ كە ڕێزی لێ بگیرێت و سەربەخۆ بێت و سوكایەتی پێ نەكرێت ،تێركردنی ئەم پێداویستی یە دەبێتە هۆی بڕوابەخۆبوون و متمانە بەخۆبوون و هەست كردن بە هێز و توانا ،بە پێچەوانەوە تێر نەكردنی ئەم پێداویستییە دەبێتە هۆی الوازی و متمانە بەخۆنەبوون و بێ توانایی ،تاك دەخاتە كێشە و گرفتی دەروونی و كۆمەاڵیەتی( .قەرەچەتانی)105 :2006، • پێداویستی بەدەستهێنانی خود :ئەم پێداویستییە یەكێكە لە پێداویستییە زۆر بەرزەكان لەنێوان پێداویستییەكانی مرۆڤ ،تاك كاتێك هەست بە ئاسوودەیی دەكات كە دەرفەتێكی بۆ بڕەخسێ بۆ بەكارهێنانی توانا و بەهرەكانی .ژینگەی گونجاو دەبێتە هاندەر بۆ پێداویستی بەدەستهێنانی خود ،دەستەبەر كردنی داواكاریەكان لە ڕێگەی بەكارهێنانی توانا و بەهرەكان بەبێ ڕۆچوون ئەگەری سەركەوتنی هەیە ،پێویستە ئاستی بەدەستهێنانی خود لەگەڵ ئارەزوو و تواناكان هاوتابێت( .سلیم،شعرانی)151 :2006، • پێداویستی زانین و تێگەیشتن (Needs of the knowledge and Understand ) :ئەم پێداویستییە بریتی یە لە ئارەزوو و حەزی وەرگرتنی زانیاری و خۆشەویستی پشكنین و گەڕان بە دوای زانست( .البدرانی.)19 :2003، • پێداویستییە جوانكارییەكان ( :)Aesthetic Needsمانای ئەم پێداویستیە ئەوەیە كەتاك حەز بە خۆڕێكخستن و جوانكاری و ڕازاندنەوە و دەستەبەركردنی كەلوپەلە جوانكارییەكان دەكات .گەیشتن بەم پێداویستیە كارێكی گران و زەحمەتە( .قەرەچەتانی.) 107 :2006، هەست كردن بە ئاسایشی دەروونی بەگوێرەی قۆناغەكانی گەشەی تاك دەگۆڕێ. لەقۆناغی شیرەخۆری منداڵ پێویستی بەهەست كردن بە كامەرانی و ڕازیبوون هەیە، ئەگەر ئەم پێداویستیە تێركرا ئەوا هەست كردن بە خۆشەویستیەكی ئەرێییانە الی منداڵە شیرەخۆرەكەدا درووست دەبێت. لە قۆناغی منداڵیدا هەست كردن بەئاسایشی دەروونی بەم شێوەیە دەردەكەوێت كە منداڵەكە لەالیەن دایك و باوك و مامۆستاكانی و نزیكەكانیەوە هەست بە نەرمی و خۆشەویستی و یارمەتی بكات لە پێداویستیەكانی ،ئەگەر ئەو منداڵە دووركەوێتەوە لە مواقیفی نەناسراو و نائاسای و ترسناك ئەوا تەوەتوور و شڵەژانی ال درووست نابێت. هەروەها لە قۆناغی هەرزەكاری نیشانەكانی هەست كردن بەئاسایشی دەروونی بەم شێوەیە دەردەكەوێت ئەگەر قۆناغی پڕۆسەی باڵغ بوونی بەسەر كەوتوویی تێپەڕاند ،هەست بكات كەلەالیەن دایك و باوكی و كەسە نزیكەكانی قبوڵ كراوە ،ئەم ژینگەیەی كە تێیدا دەژیت هەر لەماڵ و ژینگەی قوتابخانە و هاوڕێكانی ڕێزی لێ بگیرێت و پێداویستیەكانی دەستەبەر بكرێن ئەم كاتە هەست كردن بەئاسایشی دەروونی ال درووست دەبێت. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
99
لە قۆناغی پێگەیشتویی (الرشد) هەست كردن بەئاسایشی دەروونی بەم شێوەیە بەدیار دەكەوێت ،تاك پیشەیەكی گونجاوی دەست بكەوێت و هەست بە ڕێزگرتن بكات لەگەڵ كەسە نزیكەكانی ،لە هەمان كاتدا شوێنیكی نیشتەجێ بوون و هاوسەرێكی باشی ژیانی هەبێت. لە قۆناغی پیربوون وبەسااڵچووان پێویستی هەست كردن بەئاسایشی دەروونی بۆ تاك بەم ئاڕاستەیە دەردەكەوێت ،جەستەیەكی ساغ و بەردەوام بوون لە تواناكانی و دەرنەچوونی نەوەكانی خۆی لە ئامۆژگاریەكانی ،هەروەها ڕێزگرتن و بەهەند وەرگرتنی بۆچوونەكانی و پرس و ڕا پێكردنی لە كاری ڕۆژانە(.العنزی.)51 :2002 ، ڕزگاربووانی ئەنفال: توێژەر هەوڵدەدات كە لە ڕێگەی ئەم توێژینەوەیە تیشك بخاتە سەر دوو لەم كارەساتانە كە بەرامبەر بە گەلی كورد ئەنجام دراون ،وەكو شااڵوی ئەنفاڵ و كوشتنی خەڵك ،كە بە شەهیدانی ڕێگەی بزافی ڕزگاری خوازی گەلەكەمان ناسراون
أ -ئەنفال:
پڕۆسەیەكی نەخشە بۆ كێشراو بەرنامە بۆ داڕێژراو بوو ،یەكێك بوو لە خاڵە بنەڕەتیەكانی ستراتیژیەتی كۆلۆنیالیزمی حكوومەتی بەعس ،بۆ لە ناو بردنی نەتەوەی كورد و بڕانەوەی ڕەچەڵەكی مرۆڤی كورد لە كوردستانی باشور ،شێواندنی نیشتمانەكەی لە ڕووی جوگرافی و دیموگرافی و كەلتوورییەوە ،مەترسی سەرهەڵدانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد بۆ هەتا هەتایەببرێنێتەوە(.محمود )3 :2002،یەكێك لەم هۆكارانەی كە حكوومەتی بەعس بۆ لە ناو بردن و سڕینەوەی گەلی كورد ئەنجامی دا ،یەكێك لە ئایەتەكانی قورئانی پیڕۆزی كە كرد بە بەڵگە و ڕەوایەتی دان بەم تاوانە دژە مرۆڤایەتیە كە ئایەتی (ویسئلونك عن االنفال ،قل االنفال لله والرسول فا تقوا الله وأصلحوا ذات بینكم ،واطیعوالله ورسوله ،أن كنتم مؤمنین) (ئەمین.)177 :2004، لەم ڕێگەیەوە شەڕعیەتێكی ئایینی بە ئایدۆلۆژیاكەی خۆی ببەخشێ ،وا بەدونیا و دەرووبەر و دەوڵەتە ئیسالمەكان بگەینێ كە گەلی كورد لە ئایین وەرگەڕان ،ئەركی سەرشانی (صدام و بەعسە) كە لەناویان بەرێت ،بەاڵم لەپشت ئەمەوە مەبەستێكی تری هەبوو كە بە هیچ شێوەیەك پەیوەندی بە ئایین و ئیسالمەوە نەبوو كە دەیویست نەتەوەی كورد لە ناوببات ،كەڵتورێكی فاشل و پڕ زەبر و زەنكی دكتاتۆری بالوبكاتەوە(.سلێمان،ب،س)22: 100
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
شێوەیەكی گشتی دەتوانین شااڵوەكانی ئەنفال بۆ سەر كوردستان بكەین بەم قۆناغە سەرەكەكیانە كە هەریەكەیان تایبەتمەندی و سیفاتی خۆی هەیە-: قۆناغی یەكەم :شااڵوەكانی هێرشی ڕژێم لەو قۆناغەدا پێنج مانگ و یازدە ڕۆژی خایاند لە 23ی شوباتی 1988دەستی پێكرد و لە 8ی ئابی هەمان ساڵ كۆتایی پێ هات ئەم شااڵوانەی خوارەوە لە خۆ دەگرێت -: • شااڵوی ئەنفالی یەكەم لە 23ی شوبات تاكو 19ی ئاداری :1988هێرشەكانی ئەم شااڵوەی ڕژێم بۆ ناوچەكانی سەرگەڵ و بەرگەڵوو بوو ،لە سێ الوە دەستی پێكرد (گوندی سەرگەڵوو نزیكەی ( )500ماڵ بوو لەگەڵ سەرجەم گوندەكانی ئەم دۆلەش وێران كران كە نزیكەی ( )30-25گوند دەبوون )250-200( ،كەس لەم شااڵوە كوژران، هەروەها دۆڵی جافایەتی و گوندی یاخمەسەر هەر لەم شااڵوە ئابڵوقەدران ،بەاڵم خەڵكی ئەم ناوچەیە بەرەو سنورەكان و ئەودیو(ئێران) ڕایان كرد(.سورمێ)63 :2006، • شااڵوی ئەنفالی دووەم :هێرشەكانی بۆ سەر ناوچەی قەرەداغ لە 22ی ئادار تا 1ی نیسانی :1988لەم بەروارەدا هێزەكانی سوپای عێراق گەمارۆی چیایی قەرەداغیان دا، قەرەداغ لە هەموو الیەكەوە بە سوپا ئابڵوقەدرا خەڵكی ناوچەكە بوونە دووبەش بەشێكیان ڕوویان كردە شاغی زەردە و خۆیان و منداڵەكانیان بەرەو سلێمانی رۆیشتن ،ژمارەیەكیان لێ گیرا و كوژران .بەشەكەی تریش توانیان خۆیان دەربازبكەن .گوندی سێوسێنان هەر لەم بەروارەدا كە دانیشتوانی 350ماڵ بوو 1500كەسی تیادا دەژیا نزیكەی ()80كەس كوژران و ئەوانەی تریش بەرەو ئێران ڕایان كرد (.سورمێ)63 :2006، • شااڵوی سێیەم :هێرش كردنە سەر ناوچەكانی گەرمیان لە 7تا 20ی نیسانی :1988 ئەم شااڵوەیان بە گەورەترین و كاوڵكارترین شااڵوی سەربازی دەژمێردرێت لە قۆناغەكانی ئۆپڕاسیۆنی ئەنفاڵدا ،تیایدا هەموو ناوچەكانی (دوزخورماتو ،قادركەرەم،كفری ،كەالر، چەمچەماڵ ،تیلەكۆ ،پێباز ،سەنگاو ،تەكیە ،ئاغلەجەر )ڕاماڵدراون و وێران كران .زەرەر و زیانێكی یەكجار گەورەی گیانی و ماددی بە نزیكەی ()500گوندی ئەم ناوچەیە گەیاند، زیاتر لە ()30هەزار ژن و منداڵ وپیر و گەنجی بێ سەر وشوێن كرد(.سالح)62 :2002، • شااڵوی ئەنفالی چوارەم :هێرش بۆ سەر دۆڵی دزێی بچووك لە 3تا9ی مایسی :1988 دووهەفتە پاش شااڵوی سێیەم شااڵوی چوارەم دەستی پێكرد لە چەند شارۆچكەیەكی وەكو (ئاخجەلەر و تەقتەق و رێدار) و هەندێ گوندی وەكو (گۆپتەپە و عەسكەر و هەندێ گوندی دەشتی كۆیە) بەر ئەم شااڵوە كەوتن .یەكەم گوند كەهێرشی كرایە سەر گوندی گۆپتەپە بوو لە 3ی بەهاری سالی 1988دا زیانێكی گیانی و ماددی زۆری لێكەوتەوە. یەكێك لە ڕووداوە دڵتەزێنەكان كە ڕوویدا لە گوندی موخەرەسی سەر بە تەقتەق بوو، ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
101
دوو پیرە مێردی تەمەن( )70سااڵن دوای كوشتنیان لە ئەشكەوتی (بزن)ی شاخی گۆڕ رەحمان تەركەكانیان سووتاندن .دواتر بە درێژای زێ ی بچووك نزیكەی ( )1680كەس ناونوس كران و بێ سەر وشوێن كران ،ئەمانەو هەندێ كارەساتی تری ئەم ناوچانە هەر لەم شااڵوە روویدا(.سالح)71 :2002، • شااڵوی پێنجەم :لە 15مایس تا 25ئابی :1988لە شااڵوەدا هێرش كرایە سەر دۆڵی نێو چیاكانی شەقالوە و رواندوز ،دوای دوو هەفتە لە شااڵوی چوارەم ،دواتر هێرشی كردە سەر دۆڵی بالیسان و گوندەكانی دەورووپشتی بە سەخترین شێوە بۆردومان كران، ئەم دۆڵەی كیمیا باران كرد زیانێكی گیانی زۆری بە گوندەكانی ئەم ناوچەیە گەیاند. (سلێمان،ب،س)18 : • شااڵوی شەشەم :لەم شااڵوەدا بە نامەیەكی نهێنی ئەلزەڕب بە ژمارە 1475لە 30ی مایسی 1988بۆ سەرۆكایەتی دەستەی ئەڕكانی سوپا ڕەوانەكرا هێرشی سوپا بۆ ماوەیەكی كەم راگیرا ،دواتر دەستیان بە شااڵوەكان كردەوە بۆ سەر دۆڵی بالیسان ،لەم شااڵوە سیاسەتی كۆكردنەوەی خەڵك پەیڕەو كرا ،چەندین شوێنیان كردە مەڵبەندی كۆكردنەوەی خەڵكەكە ،پاشان لەیەكتر جیاكردنەوە و بردینیان بۆ شوێنی نادیار( .سالح)78 :2002، • شااڵوی حەوتەم :لەم شااڵوە هێزی ئاسمانی عێراق كەوتە هێرشكردنێكی زۆر سەخت و بەهێز ،بەچەكی كیمیای دیسان چیا و دۆلەكانی بالیسان ،مەلەكان ،وەرتێ ،هیران، سماقوڵی گرتەوە ،ئەوانەی كە لەم ناوچانەبوون ڕایان كرد ،مستەشارێك بە خەڵكی ئەم ناوچەی ڕاگەیاند ئەگەر هاتوو خۆیان بەدەستەوە بدەن چەكەكانیان تەسلیم بكەنەوە ئەوا بەبەر لێبووردن دەكەون و حكوومەت لێیان خۆش دەبێت ،ئەوانەی بەم بانگەوازە بڕوایان كرد و خۆیان دایە دەست دواتر دانپێدانێكیان پێ مۆر كردن ،كەوا بەراستی پێشمەرگەن هەموویان بێ سەر و شوێن كران (.قادر)125 :2006، (لە میانەی شااڵوی پێنجەم و شەشەم و حەوتەم زیاتر لە ( )25گوند لە نەحیەكانی خەلیفان و رەواندز و خۆشناوەتی وێران كران ،سەرجەمی خێزانەكانیان ( )2602خێزان بوو هەروەها ( )24قوتابخانە و ( )52مزگەوت ئەم گوندانە رووخێنران). ئەم قۆناغانەی سەرەوە كە باس كراون بە كورتی ئاماژەیان بۆ كراوە ،ئەگەرنا بەدەیان باسی وا ناتوانین بەووردی گوزارشت لەسەرجەم بەرنامە رێژی و پالنەكانی ئەنفاڵ بكەین (سالح.)81 :2002،
102
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ب -نەوەی شەهیدان:
سەرەتا :باسێكی كورتی شەهید لە ڕووانگە كوردیەكەی كە بەو كەسانە دراون لە كوردستان كوژراون .مەبەست لە شەهید ئەو كەسانەن كە لە ڕێگەی بەرگری كردن لە خاك و نیشتمان كوژراون و لەناو چونە ،نەوەكو لە ڕووی ئایینی یەكەیەوە چونكە ڕەنگە كەمێك جیاوازی لە نێوانیان هەبێت ،هەرچەندە ئەوانەی كە لە ڕێگەی خاكەكەی خۆیان كوژراون لە ئەنجامی دەست درێژی كردنی داگیركەران بووە ب بۆ سەرخاك و ئاو و هەوا و شەرەف و ناموسیان ،بەرگری كردن لە نفسی خۆت و خاكەكەت بە جۆرێك لە جۆرەكان بە شەهید هەژماردەكرێن. پێناسەی شەهید :هەركەسێك لە گۆڕەپانی خەباتی چەكداری یان لە تێكۆشانی سیاسی بۆ بەرگری كردن لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان لەدژی ڕژێمە داپڵۆسێنەرەكانی یەك لەدوای یەك یاخود لە ئەنجامی تاوانەكانی كۆمەڵكوژی یاخود كردەوەی جەنكی دووژمنكارانە لە دژی گەلی كوردستان ژیانی لەدەست دابێت. جۆرەكانی شەهید-:
• شەهیدی خەباتگێر(پێشمەرگە) :ئەو كەسانەن كە لە ڕێگەی خەباتی چەكداری و پاراستنی خاكی كوردستان بەرامبەر بە ڕێژێمەكان شەهید كراون. • شەهید و قوربانیانی جینۆساید :هەرگەسێك شەهید بووبێت یان ژیانی لە ئەنجامی تاوانەكانی (جینۆساید)لە كاتی تاوانەكانی ئەنفال یان لە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی لە دەست دابێت. • شەهیدی هاواڵتی :هەركەسێك شەهید بووبێت یان لە ئەنجامی كرداری جەنگی یان كاری تیرۆری یان لە كاتی كۆڕەوە مەزنەكەی گەلی كوردستان ژیانی لە دەست دابێت. كەس و كاری قوربانیان و شەهیدان :بریتین لە(باوك ،دایك ،كور ،كچ ،خوشك ،برا...، هتد) نەوەی شەهیدان :بریتین لە كوڕ كچانی ئەو كەسانەی لە ڕێگەی خەباتی كوردایەتی شەهید كراون . (وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفال،یاسای ژمارە()5-4: 2007،)9
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
103
سەرچاوەكان سەرچاوە كوردی یەكان • عەدالەت عمر سالح ،2002،ئەنفال و ئافرەتی كورد ،چ ،1چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە،هەولێر • تەها سلێمان ،ب ،س ،لە پەراوێزی ئەنفالدا ،چ،1چاپخانەی خەندان. • سورمێ،2006،كورد و جینۆساید و ئیبادەكردن و هەلوێستی یاسای نێودەولەتی،چ،2 چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە،هەولێر. • عەزیز شەمزینی،2006 ،جواڵنەوەی ڕزگاری نیشتمانی ،چ ،4كتێبخانەی سەنتەر ،وەڕگێرانی فەرید ئەسەسەرد. • احمد قادر شیخ الجرجانی،1999،التعریفات ،چابخانەی دار سالم،لوبنان • عبدالرحمان قاسملۆ،1973،كوردستان و كورد،چاپخانەی ڕۆژهەاڵت ،هەولێر،وەرگێڕانی عبدللە حسن زادە. •كریم شریف قەرەچەتانی ،2006 ،سایكۆلۆژیایی گشتی ،چ1چاپخانەی زانكۆی سەاڵحدین، هەولێر. • ،1999،.......................هەندێك نەخۆشی و گرفتی دەروونی و كۆمەالیەتی ،چ،1 هەولێر. • عبدللە كریم محمود ،2002 ،رەشەبای ژەهر و ئەنفال ،چ ،1چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری، سلێمانی. • وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفاڵكراوەكان یاسای ژمارە( ،20007،)9یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەس وكاری شەهیدان و ئەنفالكراوەكان لە هەرێمی كوردستان ،نامیلكەیەكی باڵكراوەیە. سەرچاوە عەرەبیەكان • عادل عزالدين األشول ،1989 ،علم النفس النمو،ط ،2مكتبة االنجلو المصرية،القاهيرة. • جالل عزيز حميد البدراني،2003،االمن النفسى وعالقته بالتوجيه الزمني لدى طلبة جامعة ، رسالة مجستر غير منشورة ،جاميعة الموصل، • مؤيد إسماعيل جرجيس ،2002،أساليب التعامل مع ضعوظ الحياة وعالقتها بالطمأنية النفسية و الميول العصابية لدى الشاب الجامعي ،رسالة ماجستر غير منشورة ،جامعة صالحدين، قسم علم النفس ،هولير. • الحارث عبدالحميد حسن و داينى حسن ،غسان حسين سالم،2006،علم النفس األمني ،ط،1م الدار العربية للعلوم ،بيروت -لبنان. 104
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
• جمال حمزة ( :)2001سلوك الوالدين اإليذائي للطفل وأثره على األمن النفسي له ,القاهرة, الهيئة المصرية العامة للكتاب. • هوما جورج خورى ،2000 ،سيكلوجية النمو عند الطفل والمراهق ،ط ،1مطبعة المؤسسة الجامعة الدراسات والنشر و التوزيع ،بيروت لبنان. • داليا دةشتى دزةيى ،2002،األليات الدفاعية وعالقتها باألمن النفسي لدى طلبة الجامعة، رسالة ماجستر غير منشورة ،جامعة صالح دين،قسم علم النفس ،هولير. • فهد بن عبدللة الدليم ،الطمأنية النفسية وعالقتها بالوحدة النفسية لدى عينة من طلبة الجامعة ،رسالة دكتورة منشورة ،كلية التربية-جاميعة الملك سعود .رياض ،سعودية. • حامد عبد السالم زهران ،1995،علم النفس النمو» الطفولة والمراهق»،ط ،5مطبعة عالم الكتب ،القاهرة مصر. • سليم الشعراني ،مريم سليم ،الهام الشعراني ،2006 ،الشامل في المدخل إلى علم النفس ،ط،1 مطبعة دار النضهة العربية،بيروت لبنان. •،جميل حسن الطهراوى ،2006 ،االمن النفسي لدى طلبة الجامعات في محافظات غزة وعالقتها بأتجاهاتهم نحو االنسحاب اإلسرائيلي ،رسالة دكتورة منشورة ،غزة،فلستين. • هشام عبدالله ( :)1996االتجاه نحو التطرف وعالقته بالحاجة لألمن النفسي لدى عينة من العاملين وغير العاملين , ,جامعة عين،مصر • عبد المجيد ,السيد ( :)2004اساءة المعاملة واألمن النفسي لدى عينة من تالميذ المدارس االبتدائية ,دراسات نفسية,مصر. • جبار قادر ،2006،قضايا معاصرة كركوك» كركوك -االنفال -الكراد وتركيا» ،ط ،1مطبعة ئاراس ،هەولێر. • منصور ،الشرقاوى ،عزالدين ،أبو عوف ،طلعت منصور ،أنور شرقاوى ،عادل عزالدين ،فاروق أبو عوف ،1978،أسس علم النفس العامة ،ط،1مطبعة أطلس بالقاهيرة. • ميساء بنت يوسف مهندس ،2006 ،أساليب المعاملة الوالدية والشعور باالمن النفسي والقلق لدى من طالبات المرحلة المتوسط بمدينة جدة،رسالة ماجستر،منشورة ،فى كلية التربية،قسم علم النفس،جاميعة أم القرى ،سعودية، •دالل عبدالعزيز موريا،2008،أثر القبول/الفض الوالدي لدى عينة من االمهات على االمن النفسي لدى أطفالهن(،)12-8رسالة ماجستر منشورة ،قسم علم النفس جامعة الملك عبدالعزيز،جدة، سعودية،
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
105
()1
رەوشی ئافرەتی كورد روانینێكی سۆسیۆ-سایكۆلۆژیی
حەمەی ئەحمەد رەسوڵ
106
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
لەنێو چەقی ژیانمانداو لەفەرهەنگی هزرماندا كۆمەڵگای پیاوساالریی قیت راوەستاوە. پیاوێك لە ژوورسەری دیوەخانەوە فەرمان دەردەكات ،ئافرەت جێبەجێی دەكات .باوك نەڕەی دێ و دایك بە تۆقینەوە بەچرپە دەدوێ .پیاو لەسەرەوە دادەنیشن و شانیان بەسەر سەریندا داداوەتەوە ئافرەتیش لەخوارەوە هەڵتروشكاون و مەشغوڵی چای تێكردن و سینیە چا گێڕان و پیاڵە شۆرین و سەر راوەشاندنن بۆ ئەرێنیكردنی فەرمایشتی پیاو .كەواتە فەرهەنگی زاڵ ،فەرهەنگی پیاوساالرییە كە لەنێو رەگوڕیشەی ئایین و كلتوردا بنجی داكووتاوە. ئایین (بە وتار و كردەوە) بەدرێژایی مێژووی خۆی عەرشی دەسەاڵتی بەڕێوەبردنی خێزان و مزگەوت و دەوڵەتی داوەتە دەست پیاو ،هەقی خیتاببێژی و پێشنوێژی و تەاڵقدان و میراتگری و گەواهی داوەتە دەست پیاو .ئیدی سیستمی -پەتریاركی خۆی نومایشكردو چەندان سەدەیە برەوی بە بەیداخەكەی خۆیداوە. كۆمەڵگاش ،كۆمەڵگایەكی پیاوساالرییە ،بۆهەر جێگەیەك دەچیت لێوانلێوە لە پیاوی داربەدەست .پیاو بەخۆی و داروعەساكەیەوە لە شوێنكات و لە گشت كونجێكی ژیاندا بۆی دانیشتووە .بەو مانایەی پیاو خاوەنە و دەسەاڵتی بەدەستە ،توانیوویەتی خێڵ ئافەریدە بكات ،بە هالەیەكی پیرۆزەوە فۆرموولەی بكات .توانیویەتی بەدرێژایی چەندان سەدە دەسەاڵت بە خێڵ ببەخشێت .سیستمی پیاوساالریی لە كۆمەڵگادا ،ئامرازی تایبەت بەخۆی هەیە بۆ كۆنترۆڵكردن .لەو رێگەیەوە دەیەوێت بەردەوامی بە سیستمی سەردەستی خۆی بدات .سیستمی پیاوساالرانە توانیویەتی ستەمكاری سەنتراڵیزە بكات .نایەكسانی فەراهەمبكات ،هەوڵیداوە بەرگریكردن لە سنوورە سروشتییەكانی مرۆڤ تێك بشكێنێ، توانیویەتی فراوانكردنی ڤااڵیی ژیان لەبەردەم مرۆڤدا تەسك بكاتەوە .داخواز بووە لەبەردەم پێشكەوتنی ئاستی ژیان و كرانەوەی كۆمەڵگادا ئاستەنگ بێت .هەوڵیداوە لەنێو خێزاندا جیاوازی جێندەری قووڵتر بكاتەوە. هەردەم شوێن و دەسەاڵت بۆ ئەو بونەوەرانە فراوانتر دەكات كە نێرن ،بەاڵم ئەو مافە بە منداڵ و مێردمنداڵ و گەنج و ئافرەت نادات .پیاو كۆنەپارێز و خێڵەكیە ،سونەتی و دواكەوتووە ،نێر دەكات بە خاوەن و مێ دەكات بە بندەست .شانازی بە پیاوەتیبونی كۆمەڵگا و بنەماڵەوە دەكات .دەخوازێت كوڕ بخاتەوەء خێزانەكەی جمەی بێت لە رەگەزی نێر .ئەمەش ئەوپەڕی قارەمانێتیە. ئێریك فرۆم لەمبارەیەوە وتوویەتی :باوك ،پەیوەندی و خۆشەویستییەكەشی بۆ منداڵەكانی مەرجدارە ،كوڕێكی خۆشدەوێت كە گوێڕایەڵ بێت دەرهەق بە فەرمانەكانی هەر ئەو ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
107
كوڕەش دەكات بە جێگری خۆی ،جیاكاری دروستدەكات لەنێوان منداڵەكانیداء نایەكسانی بەرهەمدێنێت ،بەاڵم چونكە دایك كانگای میهرەبانییە بەیەكسانی منداڵەكانی خۆشدەوێت و دادوەرە لە پەیوەندیكردن بە هەموو زارۆكەكانییەوە .پیاوی هاوچەرخ لەژێرسایەی پیاوساالریدا جیاوازی جێندەری دەكات و نادادوەرە لە دابەشكردنی مافء ئەركدا ،رەگەزی نێر بە میراتگری شەرعی خۆی دەزانێت بۆیە گشت مافێكی دەداتێ و هەموو شتێ، وتنێ ،كردارێ بۆ كوڕەكانی رەوان ،بەاڵم بۆ كچەكانی یاساغن و تابوون. هیچ وتنێك ،بۆ رەگەزی مێ رەوا نییە ،هەموو شتێ نەنگیە .ئەگەری سەرەكی لە سیستمی پیاوساالریدا گۆڕینی مرۆڤە لە بونەوەرێكی بایۆلۆژییەوە بۆ بونەوەرێكی بایۆلۆژی/كلتوری /كۆمەاڵیەتی ،بەواتای بە كۆمەاڵیەتیكردنی تاكی كۆمەڵگا دێت بۆ نموونە :كە كۆرپەیەك دێتە دنیاوە ،بەرێكەوت ئەگەر كوڕ بێت ،ئیدی باوك و دایك شاگەشكە دەبن و شیرینی دەبەخشنەوە ،ئافرەتەكە لە مێردەكەی كامەرانترە ،شكۆمەندی بۆ بنەماڵەكەیان دێنێ .پلەوپایەی زێڕینی پێدەبەخشن ،لەسەر عەرشی خێزانەكەیان تاجی پایەداری دەخەنەسەر ،ژیانی بۆ دەكەن بە چراخان و دەرگاكانی ئازادی بۆ دەخەنە سەر پشت .بەاڵم ئەگەر ئەو كۆرپەیە ،بەرێكەوت كچ بوو ،لە زۆر بنەماڵە و دەڤەردا دەبێتە شیوەن و جێی بێزاری .یەك دەنكە نوقوڵ چییە ،كەس تامی ناكات و لەژێر زوبانەوە پیرۆزبایی بەخێرهاتن لەم كچە بەدبەختە دەكرێت ،ئەوەی جێی سەرسووڕمانە ئافرەتان لە پیاوان زیاتر غەمگینتر دەبن. (ژان ژاك رۆسۆ وتەنی) :رۆژانە كۆتی قورستر و سەنگینتر دەخرێتە دەست و پێی ئەم كیژۆڵە هەناسە ساردەوە .ژیانی فراوانی بەشێوەیەك لێ تاریك دەكرێتەوە ،رەنگی جەهەندەمی لێدەكرێت .رۆژانە بۆ ئەوەی واتا و چەمكی ئازادی سنوردارتر لێبكرێتەوە، تارمایی ئەهریمەنی مەرگی پێنیشان دەدەن! پیاو داخوازە كۆمەڵگا داخراوەكەی ،داخراوتر بێت و بیكات بە دوو بەشەوە بەشێكیان بۆ پیاو ،بەشەكەی دیكەشیان بۆ ئافرەت تەرخان بكات .لە دەرەوەی خێزان دەتۆقێت ،لە سیستمی نوێی خوێندن زەندەقی چووە ،چونكە لە تێكەڵكردنی كوڕ و كچ دەترسێت .وتاری پیاوی كورد لە كلتوری پیاوساالریدا ،ئاریشەی دۆزەخیی بۆ ژیانمان دەستەبەر كردووە ،چونكە دیكتاتۆرە ،نایەكسانی بەرهەمدێنێ، كۆپیكارە و دەیەوێت دوبارەبونەوەی خودی خۆی ،كۆپیكردنەوەی هزری سوننەتی و دواكەوتووی خۆی لە بیركردنەوەی نەوەكانی ئایندەدا دووپات بكاتەوە. دەیەوێت لەنێو بەرگی دێرینەی ئەژدادماندا بۆگەن بكەین .دەیەوێت گوێڕایەڵ بین، دەیەوێت مرۆڤێكی الڵ و كەڕ و كوێربین و هەمیشە وشەی (بەڵێ) لەسەر زاری بێت
108
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
چاوی بە وشەی (ناو نە) هەڵنایەت ،دەیەوێت تەنیا كوڕ بە مرۆڤ لە قەڵەم بدرێتء كچ بە نیوە مرۆڤێكی پەراوێز و كۆیلە قبوڵ بكرێت ،دەیەوێت كەس رچەشكێن نەبێت و تەنیا لە زەماوەندی بە زاوابوونی براكاندا سەرچۆپی كێش بێت و لە شایی خوشكەكاندا واڵت و شار جێبێڵن و جێی شەرمەزاری بێت هەڵپەڕین و زەماوەندەكەی گەرمتر بكرێت. بەاڵم هێدی هێدی كۆمەڵگای كوردی دەچێتە دەرەوەی بازنەی داخراوی پیاوساالرییەوە. جیهانگیری و باهۆزەكەی گەیشتونەتە الی ئێمە .سەرەتای ناڕەزایی و ئەنتیبوون بە سیستمی پیاوساالریی و ستەمكارییەكانی لەگەڵ خۆرهەاڵتندا موژدەی پێیە و چەمكی چاكسازی و گۆڕان و كرانەوە و دیالۆگ لەبرەودایە .گفتوگۆی پڕ لە ئیشكالییەت لەسەر شوناس و پێناسەكردنی كۆمەڵگا لەئارادایە كە ئایا گەیشتۆتە قۆناغی كۆمەڵگا یان هێشتاكە ،كۆمۆنە (كومونیتە) یە واتە ئاپوورەیەكە لە خەڵكی و ئەم كۆمەڵە خەڵكە لەچەند شوێنێكی جیاوازدان و لە ئامانجء زمان و مێژوویان هاوبەشن یاخود بەپێچەوانەوەیە. ئایا لە قۆناغی ڕاوشكاری و قاچاخێتی– بازرگانی ڕزگاریانبووەو گەیشتوونەتە قۆناغی كشتوكاڵی– جێگیرەوە ،بەرەو پیشەسازی هەنگاودەنێن ،ئایا هەموو تاكەكانی پێكەوەدەژین و كۆكن ،هەستدەكەن كە یەكەیەكن و یەكتری تەواو دەكەن؟ هەروەها چەمكی كۆمەڵگا زاراوەیەكی زانستیەو لە نێو توێژینەوەی زانستی سۆسیۆلۆژیاوە سەریهەڵداوە كە بەرامبەر بە societyئینگلیزیء (المجتمع)ی عەرەبی دێت .ئەوەشمان بیرنەچێت كە گرنگترین خەسڵەت و پرەنسیپی كۆمەڵگا ئەوەیە كە یەكەو خانەو بڕگە گرنگەكانی بە دامودەستگاییكراون و شێوازی مەدەنی وەرگرتووە ،بەاڵم ئایا بە راستی كۆمەڵگای كوردی چ شوناسێكی هەڵگرتووەو چۆن خەسڵەتەكانی بناسینەوە؟ بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسە گرنگە دەبێت پشت بە فەرهەنگی كۆمەڵناسی ببەستین ،ئەم زانستەش ئەوەمان پێدەڵێت كە كۆمەڵگا دوو جۆرن ،كۆمەڵگای داخراو و كۆمەڵگای كراوە: كۆمەڵگای كراوە ،كۆمەڵگایەكی پێشكەوتووەو بڕگە و یەكەكانی بوون بە دامودەستگا، كلتور ئایین فەرهەنگی سەردەستء گوتاری زاڵی ئەمجۆرە كۆمەڵگایە نین .كلتوری پیاوساالریی بااڵدەست و باو نییە تیایدا ،یەكسانی لە نێوان ماف و ئەركی تاكەكانیدا فەراهەمكراوە .دابەشكردنی كار لە دەرەوەی ماڵدا جیاوازی ناخاتە نێوان رەگەزی نێرو مێوە هەردوو رەگەز پێكەوە لە كایە جیاوازەكانی ئابووریء كۆمەاڵیەتیدا كارو فەرمان بەجێدێننء كۆمەڵگا بەڕێوەدەبەن .لەمڕوەوە زۆرێك لە كۆمەڵگاكانی رۆژئاوا ،هەروەها ژاپۆن و ئوسترالیا ،بە كۆمەڵگای كراوە دەژمێردرێن.
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
109
()2
كۆمەڵناسی مەزن :دكتۆر عەلی لە بارەی ئافرەتی كوردەوە فەرموویەتی :ئافرەتی كورد زۆر ئازادن و لەگەڵ پیاوی كورددا جیاوازییەكی ئەوتۆیان نییە .ئەنترۆپۆلۆژیستی مەزن( :شاكر خەسباك)یش لەمبارەیەوە وتەی زێڕینی خۆی خستۆتە سەر پێناسی ئەم بونەوەرە ناسك و گرنگەی كۆمەڵگاو دەڵێت :ئافرەتی كوردی ( گوندنشین زیاتر لە شارنشین) لە ماڵەوە كاردەكەن و كاری دەرەوەش لەگەڵ پیاوەكانیاندا ئەنجامئەدەن .جاران كە ئافرەتان و ئافرەتان كەمتر لە دامودەزگا و خوێندنگاو دانشگاو زانكۆكاندا ئەبینران، هەموو قورساییەك لەسەر پیاوبوو كاری بەڕێوەبردن و سەربازی و كرێكاری و مامۆستایی و حكومڕانیی تەنیاو تەنیا قۆرخبوو بەسەر نێرینەداو رەگەزی نێر تاقە بونەوەرێكبوو كە بژێوی پەیداكەرو كۆڵەكەی ئابووری و گوزەرانی خێزان و كۆمەڵگەبوو ،هەر بۆیەشە لەم تەرزە كۆمەڵگە سەرەتایی و دواكەوتووانەی لە نموونەی كۆمەڵگەی كوردیدا لە پای رۆڵی پۆزەتیڤ و چاالكی پیاودا پاداشتەكەشی پێئەبەخشییەوەو بەهاوواڵتی پلەیەك و سەردار و سوارچاك حیسابی بۆ نێرینە ئەكردو داری بڕیاردەری و فەرمانڕەوایی بە خەاڵت پێئەبەخشی. نەك هەر ئەوەندە بەڵكو كلتوری كۆمەڵگەش – بە یارمەتی ئایەتەكان و فەرموودەكانی ئیسالم – یش هەر پەساپۆرت و فیزەی دەسەاڵت و حوكمڕانی دەداتەوە دەست پیاو و هەژموونی پیادەكردنی دابونەریت و نۆرمی كۆمەاڵیەتی دایەوە دەست نێرینە .ئەو دابونەریت و بەهاو نۆرمە كۆنخوازەی خێڵیش پاڵپشتی لێدەكەن و بارگاویكراوە بە ئەخالقی ناموسپەرستی و عەورەتی ئافرەت و ئەندامی سێكسی و زاووزێی مێینەو خەسڵەتی بكەری لێقۆرخدەكات و رۆڵی پاسیڤ و شوورەیمەندی پێدەدات .ئەوەی زیاتر كێشەكەی خەستركرۆدتەوە ،ئەم بااڵنس و تەرازووەی لەقكردووەو یەكسانی نێوان هەردوو رەگەزی نێرو مێ تەفروتووناكردووە (كە بێگومان بە ناهاوسەنگی كۆمەاڵیەتی و نایەكسانی كۆمەاڵیەتی و بە كێماسی بیركردنەوەی تاكی كورددا شكاوەتەوەو لە هزرو رەفتاردا). بەداخەوە جێبەكارو هەوادارانی فیقهی ئیسالمیی زۆر بە ناڕەوایی باوەشی نەرم و نازداریان بۆ پیاوو رەگەزی نێر كردۆتەوەو گەورەپیاوان و شێخ و مەالو فەقێ چەقبەستووەكان (زۆربەیان نەك هەموویان) پیرۆزی و موژدەی سەقامگیرییان بەم نایەكسانی و رەوایەتییەی رۆڵی نێرو ركێفی نێر بەسەر مێینەدا بەخشی كە دیسانەوە تەختی شان و كورسی مینبەرو پشكی میراتی و پێشنوێژی و سەركاری و ئامۆژگاریكارو راوێژكارییاندایە دەست پیاو ئافرەتان تەنیا بوونە سێبەری پیاو لە پشكی میراتیشدا سێیەكیان پێڕەوا بینراوە.
110
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
بەاڵم ئەگەر الپەڕەكانی مێژووش هەڵبدەینەوەو لە ناو نامیلكەیەكی (فردریك و ئەنگلس) بڕوانین ،ئەبینین كە وتوویەتی :ئافرەت بە پێی پێكهاتەو جەستەی بایۆلۆژییانەی وا هەڵكەوتووە ،كە نەرمترو ناسكتر ،جوانترو رازاوەتر لە پیاو خەلقبووە ،سیستمی جەستەیی و فسیۆلۆژی ئافرەت وایە كە لە دوای باڵقبوونەوە ئیدی مانگی جارێك بە هۆی – سوڕی مانگانەوە – چەند رۆژێك چاالكیی و جمووجۆڵی ئەو بونەوەرە مێینەیە سست و الوازدەبێتەوەو پاشان دیاردەی دووگیانی و پەروەركردن و گەورەكردنی منداڵ كەوتە ئەستۆی كە ئەمەش كار دەكەنە سەر پەككەوتنی رۆڵی ئاكتیڤی ئافرەت لە دەرەوەی ماڵی خۆیداو هەر بۆیەشە رۆڵی ئافرەت و ئافرەت لە مێژوودا كەمتربۆتەوە لە پیاو. كەواتە بێجگە لە هۆكارەكانی كۆمەاڵیەتی و ئاینیی ،سروشتیش وەك بڵێی جیاكاریی و هەاڵوێردی خۆی مەیسەركردووە و پێكهاتەیەكی جودای جەستەیی و جیسمی بۆ ئافرەت رەخساندووەو بۆتە هۆكاری نابەرابەری و جیاكاری ئافرەت لە پیاو بچكۆلەیی و هەستیاری ئەندامەكانی جەستەیی ئافرەت و ناسكی هەستی ئافرەت بە رێژەیەكی زۆر ئەو رۆڵە گرنگ و پڕ بایەخەی لێسەندۆتەوە ،بۆیە بە درێژایی مێژوو ،بەاڵم زیاتر لە كۆمەڵگە سوونەتی و چەقبەستووەكانداو لە هاوشێوەی كۆمەڵگەی كوردی ،چاالكیی و بژاڤ و ئیشوكاری ئافرەتان زیاتر لە قاڵبدراو شوێن و كاتی دیاریكراوی بۆ دابینكرا .ئافرەت دیواری ماڵەوە و قەفەزی دڕكاوی كۆمەڵگەی لەسەر تاپۆكرا .راستە لە قۆناغەكانی مێژووی كۆندا هەندێك كارئاسانی و ئیشی سووكەڵە دراوە بە ئافرەتان (وەكو مەڕ دۆشین و ماست دروستكردن و پەنیر چێكردن و دروێنە و چەپككردنی بەرهەمی كشتوكاڵ كە تاوەكو ئێستاش لە كورستاندا دەبینرێت). بەاڵم بەگشتی لەگەڵ سەرهەڵدانی گۆڕانكارییە – ئابووری ،كۆمەاڵیەتییەكاندا ،وەكو دروستبوونی گوند و سیستمی دەرەبەگایەتی (فیۆدالی) و دروستبوونی كێشەی چینایەتی و پادشایەتی ،ئافرەت ساالریی خۆی لەدەستداو لە الیەن پیاوەوە چەوساندنەوەی دەست پێكرا ،ئیدی كارە قورسەكانی وەكو كێاڵن و جووتكردن و پاچوەشاندن و بەرهەمهێنانی بەرووبوومی كشتوكاڵی و خستنەگەڕی ماشێن و مەكینە گەورەكان و كاری قورسی نێو كارگەو جادەو بیناكان كەوتنە دەست پیاو و (چینی جوتیاران و كرێكاران) جمەی دەهات لە نێرینە. لە قۆناغی شۆڕشی پیشەسازییەوە ،دیاردەی كۆچكردنی گوندنیشینەكان بەرەو شار دەستیپێكرد ،شارەكان گەورەو گەورەتربوون ،كە ئەمەش بێگومان مۆڵەتی بەرفراوانبوونی كاركردنی هێنایە مەیدانەوە ،شار وەكو گوند نییە ،ئیشوكارەكانی جیاوازترە ،كاری گران لە پاڵدا كاری سووكەڵشی دەستەبەركرد ،پێداویستییەكانی گوزەران و ئاڵۆزتربوونی ژیان لە ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
111
شارداو قەرەباڵغی گرانی و زیادبوونی خواست و ئارەزووەكانی مرۆڤی شارو رەنگاوڕەنگی كااڵ و شمەك و قەنتازیای ئامرازە لە خشتەبەرو موغرییەكانی شار (بە بەراورد لەگەڵ سادەیی الدێ) دا ،ئەو ناچارییەی هێنایە گۆڕێ كە ئافرەتانیش چ كچ بن چ ئافرەتی خێزاندار ،بێنە مەیدانی ئیشەوەو شانبەشانی پیاو كار بكەن ،كە ئیدی بەوجۆرەش ئافرەتان بوونە خاوەن كێشەو گیرفانی خۆیان و داهاتێكی تاكەكەسیان بۆ خۆیان مەیسەركرد ،وەكو چۆن زۆرێك لە رۆشنفیكر و زانایانی كۆمەڵناسی وتوویانە :ئافرەت ئەودەمە زەمینەی ئازادیی بۆ خۆی خۆش دەكات كە ئازادیی كاركردنی وەچنگكەوت و داهاتی – كەسی خۆی پێكەوەنا -ئیدی دێنە مەیدانەوەو وەكو پیاو دەبێتە خاوەن ماف و ئەركی كۆمەاڵیەتی– سیاسی ،كە ئەوەش لە پرەنسیپە گرنگەكانی جاڕی گەردوونی مرۆڤەو یەكسانبوونی خۆی لەگەڵ نێردا مانیفێست دەكات. بە تەواوكردنی ئەو هاوكێشەیە ،هاوكێشەی (ماف و ئەرك) كە دەرەنجامی پرۆسەی كاركردنەو بەشداربوونی پراكتیكی ئافرەتە لە تەك پیاودا بۆ بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە .كەواتە وەكو ئاماژەمان پێدا سەردەمانێك و بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ ئافرەتان پەراوێز كرابوون ،لە سەنتەری كۆمەڵگە دوورخرابوونەوە ،لە رۆژئاوادا مێژووییەكی درێژ ئافرەتان دەچەوسانەوەو بە كۆیلە دەكران ،چونكە ئەو هۆكارەكەی كە حوكمی ئەو باوردۆخەیئەكرد یاسای هێزبوو، كێ بەهێزتربوو ،ئەو فەرمانڕەوابوو ،ئەو چەوسێنەربوو ،هەر بە فاكتەری یاسای هێز ،پیاو لە خێزاندا دیكتاتۆربوو ،ئافرەتیش پرۆلیتار (هەروەكو چۆن بیرمەندی گەورەی ماركسیزم/ فرێدریك ئەنگلس وتوویە). كەواتە پیاو سەردەست و ئافرەتیش ژێردەست بووە .شایانی باسە ،ئەم دۆزە لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ ئەویدی جیاوازەو پێبەپێی پێشكەوتن و شارستانییەت و كلتورو پلەو رێژەی مۆدێرنبوونی دەزگا كۆمەاڵیەتییەكان رەوشی ئافرەتانیش ئەگۆڕێ .ئاشكرایە لە ڕۆژاواداو بە حوكمی كاركردنی ئافرەتان هێدی هێدی ئافرەت وەكو پلەوپایە نزیكئەبوونەوە لە پلەی كۆمەاڵیەتی پیاوان و پڕیشكی دروشمە مەزنەكانی شۆڕشی فەرەنسای بەركەوتووە كە بریتیبوون لە (یەكسانی و برایەتی دادپەروەری) ،ئیدی زۆرینەبرد ئەو واقیعەی هێنایەگۆڕێ كە یاسا لە سەرووی هەموو شتێكەوە سەروەر بێت و كارابێت و لەپێناو پاراستی ژیانی مرۆڤایەتیدا شكۆمەندبووە ،یاسا سەروەر بێت ،رێگە بۆ مانیفێستكردن و جاڕی گەردوونی مرۆڤیش خۆشدەكات كە تیایدا ئافرەت و منداڵ مافەكانیان دەستەبەركراو جومگەو بڕگەكانی لەپێناو دابینكردنی مافی رەگەزی الوازو چەوساوەدا بووە ،هاوواڵتی بە هەردوو رەگەزەكەیەوە وەكو یەك تەماشادەكران ،ماف و ئەركی هاوواڵتی زیاتر تاوتوێكران و دابینكران. ئیدی لە رۆژئاوا ،زەبرێكی توند بەر یاسای هێزو بازووی ئەستووری پیاوان كەوت ،ئیدی 112
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
لەوێ بزاڤی فیمنیزم و تێكۆشانی ئافرەتان لە نێو دەزگاو رێكخراوە ئەهلی و مەدەنییەكاندا رۆژ دوای رۆژ لە پەرەسەندن و برەودان ،لەواڵتانی رۆژاوا ،پاراستنی ماف و ژیانی ئافرەتان وەكو پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی حسیێبی بۆ دەكرێت .بۆیە لەو كۆمەڵگە كراوەو پێشكەوتووانەدا ئافرەتان ئاستی هۆشیاری كۆمەاڵیەتیان بەرزەو ئاگاداری بایەخە ئینسانییەكانی خۆیانن ،بۆ ئەوەی زیاتر كەسایەتی و مافی مرۆڤبوونیان لە كۆمەڵدا بەدەستبێنن .ئەمڕۆ كە لە واڵتانی كراوەدا ئافرەت سەرۆك وەزیرو بازرگان و بەڕێوەبەرو شۆفێری شەمەندەفەرو پاس و رەنگە فڕۆكە بن .لە هەموو جێگەیەكی رۆژئاوادا بۆتە وێردی سەر زمان و بووەتە كلتوری نێرو مێ ،گەورەو بچووك كە دەڵێن :ئافرەتان یەكەمجارو ئافرەتان لەپێشدا .هەنووكە ئافرەتانی رۆژئاوا هاوواڵتی پلە یەكن ،پلە دوو منداڵن ،پلە سێ پیرو پەككەوتەكانن ،پلە چواریش سەگ و پشیلەن (گیاندارن بەگشتی) .رەنگە یان پلە پێنج یاخود پلەی شەشەم ئینجا پیاوانن .ئەمڕۆ لە دەموەختی پۆست مۆدێرنیتەو ئیمپراتۆرییەتی ئەمەریكی و جیهانگیری و ئینتەرنێت و چاددا ،بە تەواوەتی پیاوان گیرۆدەی دەستی ئافرەتانن ،لەوێ لە هەندەران ،پیاوان ژێردەستن و ئافرەتانیش سەردەست. ئافرەت فەرمانڕەوان و پیاویش فەرمانبەر ،ئافرەت شۆفێرن و پیاویش نەفەری بێدەسەاڵت، ئافرەتان دكتۆرن و پیاوان خەستەن ،ئافرەت ئازادن و پیاو كۆیلە .هەموو دامودەزگاو یاساو دابونەریتی كۆمەاڵیەتی و پۆلیس و وەزیرو گزیر پێكەوە بە یەك دەنگ ،هەتاكو سەر ئێسقان داكۆكی لە ئافرەت و رەگەزی جوان و ناسكی قژ زەردو چاوشینی مێینە دەكەن. لە هەندەرانی ئازاددا بە زەبری تێكۆشانی بەردەوام و خەباتی ژێرزەمینی و سەرزەمینی ئافرەت و ئافرەتان ،توانوویانە چۆك بەو شەرعییەتەبدەن و بگەنە ئەو خاڵەی كە ئافرەت لە ئافرەت مارەبكەن ،ئافرەتی هەندەرانی ئازاد بۆی هەیە سێ بە سێ پیاو تەاڵق بدات. لەبەردەم قەرەباڵغی و ئاپوورەی پاس و شەمەندەنەفەردا ،پیاو مەگەر رامبۆیەكی چاو قایم بێت ،ئەگینا مەحاڵە پێش ئافرەتان بتوانێت سەربكەوێت ،لە زۆر جێگەدا پیاوە سمێڵ بابڕو عەساو دارشكاوەكان ،پێویستە هاریكارو یاوەرو حەماڵ و باركێشی ئافرەتان بن. لێرەش ،ئافرەت و ئافرەتی كوردی هاوچەرخ تەكانێك بەرەوپێش چوون و دەزگاو دائیرەو كۆمپانیاو میدیاكانی حیزب و ئەهلی و كارگەو سەیرانگاو بازاڕەكانی شارە گەورەكان جمەیاندێت بە رەگەزی نەرم و قەشەنگ ،سفوورو عەبا بەسەر ،رێژەیان زۆرن و بە سەرو سیماو مۆدێلەكانی جلوبەرگیاندا ئەتوانین بڵێین ئازادییەكی نیمچەكراوە بەدیدەكرێت ،رێژەی ئافرەتان كەمنین كە بەڕێوەبەرو سەركارن و فەرماندەردەكەن ،پشت سووكانی ئۆتۆمبیلەكان و سەنتەری ئینتەرنێت و پاركەكان ،كچ و ئافرەتی جوان و ژیكەڵەیان لێبەدیدەكرێت ئامۆژگاو زانكۆو خەستەخانەكان پڕن لە رەگەزی مێ .هەروەها پێویستە ئەوەش بڵێین كە كەم نیین ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
113
ئەو برادەرو خزم و دۆست و شۆفێرو فەرمانبەرو مامۆستاو بەقاڵ و نووسەرانەی بە دەست ئافرەتەكانیانەوە دەناڵێنن .زۆر دوور نییەو پێدەچێت تیرو رمی بزووتنەوەی فیمنیزمی رۆژئاوایی (بە فاكتەری جیهانگیریی و سنووربەزاندنی سەتەالیت و ئینتەرنێت) پیاوانی كوردی پێكابێت و لە پەلوپۆی خستبن .پێویستەو دەبێت ئافرەتی كوردی هاوچەرخ و مۆدێرن جیاواز بێت لەگەڵ رەوشی دواكەوتووی ئافرەتی كوردی رابردوودا. بۆ وێنە :دوای جەنگی عیراق – ئێران كە پێویستی و ناچاری وایكرد ژمارەیەكی بێشوومار لە ئافرەتان لە داموودەزگا میرییەكاندا كاربكەن ،پیاوان بە زۆری و زۆردارەكی رەوانەی بەرەكانی جەنگ و ئەودیوی مەرگكران و ئەو رەگەزەی ئەو بۆشایەی پڕكردەوە ئافرەتانبوون ،كاری راپەڕاندن كەوتەدەست ئافرەتەوە ،ئەمەش بە گشتی لە عیراقدابوو، بەاڵم پریشكەكانی ئەو دۆخە ئەم دەڤەرەی الی خۆشمانی گرتەوەو ئیدی ئەمێستاكە ئافرەتی كوردی مووچەخۆر بە زۆریش ناگەڕێنەوە ماڵەوەو نێو چواردیواری زەمانی زوویان توڕهەڵداوە (مەگەر پشووی سااڵنە بۆ مندااڵبوون و كۆرپە بە خێوكردن لە ماڵەوە بیانبەستێتەوە). ئەوەی زەمینە خۆشكەربوو كە ئەو دیاردەو هەلە مێژووییەی هێنایە گۆڕێ ،كەشوهەوای سااڵنی هەفتاكانبوو ،كە لە راستیدا شەپۆلێك لە پێشكەوتن و پەرەسەندنی ئابووری و تەكنۆلۆژی سەرتاپای ئەم هەسارەیەی گرتەوەو پریشكەكانی مۆدێرنێتەو داهێنانەكانی بواری پیشەسازی كە كارگەو دەزگایەكی شارستانی و مەدەنی ئێجگار زۆری هێنایە مەیدانەوە .زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان و ژمارەی كوڕو كچ لە خێزانێكدا ئەوەی كردە پێویستی و ناچارییەك كە هەردوو رەگەز پێكەوە بنێدرێنە بەر خوێندن ،بۆ ئەوەی ئایندەی كاركردنیان لە شارەكاندا مەیسەر ببێت ،لە شاردا كاریگەری ئایین و دابونەریتە چەقبەستووەكان ،جیاوازی جووداكارییە كۆمەاڵیەتییەكان كاڵترن وەك لە شارۆچكەی بچووك و گوندەكاندا لەئارادان. بۆیە سەیرنەبوو،یاسایەكی حەتمی بوو ،كە لە هەشتاكانی سەدەی بیستەمەوە ،بەلێشاو ئافرەتانی كورد روویانكردە زانكۆو لەدەزگاو لە دائیرەو لە كارگەكانی پێش راپەڕیندا بەدیدەكران و ئامادەگییان هەبوو (شایەنی وتنە هەر لەو سااڵنەداو پێش راپەڕین پێگەی ئافرەتی عیراق بەگشتی و ئافرەتی كورد بەتایبەتی رەوشی خراپ نەبوو ،توندوتیژی و ئافرەت كوشتن و ناموسپەرستی ئەوەندە پەرەی نەسەندبوو ،توندڕەویی و پەڕگیڕی كە هەنووكە لەوپەڕیدایە ،ئەودەمە باشتربوو ،یاساو سزدان لە ئارادابوون) .ئەوەی لەمبوارەوە گرنگەو پێویستە ئاماژەی پێبدەین ،ئەوەیە كە بەداخەوە ئەو نیمچە ئازادی -كاركردنەو ئەو رێگەپێدان و هاتنە ناوەوەیەی ئافرەتی كورد ،مەیسەری كردبوو لە بواری خوێندن و 114
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
لە پانتایی كاركردندا دەستەبەری كردبوو ،كەچی لەسەر بنەماو پرەنسیپێكی (زانستی و مەعریفی) نێو بیركردنەوەی ئافرەتان خۆیانەوە نەوەستا بوو. نە بیركردنەوەو نە ئاستی رۆشنبیری و نە ئافرەتی كوردو نە بزاڤی فێمێنیزمی ئافرەتی كورد نەیتوانیوە بناغەیەكی پتەو و رەگێكی قوڵ و ئەستووری لەزەمینەی كۆمەڵگەی كوردەواریدا دابینبكات .نەیتوانیوە لەهۆشیاركردنەوەی ئافرەتی نەخوێندەوار یاخود هۆشیاركردنەوەی پیاوی نەزاندا رۆڵێكی ئەوتۆ بگێڕێت .لەناو حیزبەكاندا ئافرەتانێكی زۆر حیزبین و بەڕێوەبەرو پەرلەمانتارو بگرە وەزیریش ،بەاڵم هەتاوەكو هەنووكەش هیچ مۆرك و جێپەنجەیەكی ئەوتۆیان دیارنییە .بەداخەوە ئافرەتی كورد جێگەی هەستیارو سەنتەری بڕیارو قەراری نەگرتووە ،ئافرەتێكی كورد نییە ئەندامی سەركردایەتی یان مەكتەبی سیاسی یاخود سكرتێری یەكێ لەو حیزبانە بێت ،ئافرەتی كورد نەیتوانیوە ببێتە پارێزگاری شارێك لەشارەكانی كوردستان ،یان سەرۆكی زانكۆیەك بێت .بەداخەوە ئافرەتی كورد لەپیاوی كورد دەچێت ،پێگەیەكی لەرزۆك و ناجێگیرو الوازی هەیە ،داهێنانێكی ئەوتۆی نییە كە رووی مەجلیسی جیهانیی و ئیقلیمیی هەبێت .ئاستی رۆشنبیری و پلەی هۆشیاری ئافرەتی كوردی هاوچەرخ وەكو تەرمۆمەتری ئاستی رۆشنبیری و هۆشیاری پیاوی كوردە و كەمتریش ،زۆر تەقلیدی و ئاساییە. لە پیادەكردنی دابونەریت و یاساكانی نەریتخوازی و ملكەچكردنی نێر و بیروڕای كۆنخوازی زیاتر تێناپەڕێنێ ،خشتەی هێڵكاری چاالكی و داهێنانەكانی بواری فەرهەنگی و كلتوری و بزاڤی فیمینیزمیشدا ،تووشی شۆك و سەرسوڕمان و بەختەوەری نابین ،لەبەرئەوەی هەتا ئەم چركەساتەش رەوشی ئافرەتی كورد بەرەو خراپتر دەچێت. ئەم دیاردەیەش ،كە وەكو دۆزێكی ئەزەلی لێهاتووە هۆكاری خۆی هەیە ،كلتور و ژیار و پەروەردە و ئاین و هەژاری و نەخوێندەواری و چەوساندنەوە و پەراوێزكردنی رەگەزی مێ لە كۆمەڵگەیەكی چەقبەستووی پیاوساالریدا هۆكاری زۆر تایبەت و سەرەكین لە دواكەوتن و ناهاوتایی هەردوو رەگەزی نێر و مێدا. بەاڵم ئەگەر لەوەش واوەتر بچین و پێبەجەرگی خۆماندا بنێین و لەپێناو ئایندەیەكی گەشدا قسە بكەین ،پێویستە سەرلەنوێ ئەم بەڕەیە هەڵتەكێنین و ئەلفوبێی نوێی زانستی و مەعریفی بە پراكتیكەوە فێرببین و وزە و چاالكییەكانمان لە بواری كاركردن و بەرهەم هێناندا بخەینەگەڕو پێكەوە لەگەڵ ئافرەتاندا ،بەدوو قۆڵی دەروازەكە وااڵبكەین و پێبنێینە سەدەیەكی روناكترەوە ،بەو واتایەی لەم چەرخەدا هەرگیز یەكسانی و دادپەروەری و ئاسوودەیی و شكۆمەندی مرۆڤ فەراهەم نابێت و دواجاریش ئافرەتی كورد هاواڵتی پلە یەك و رۆڵی گرنگ نابینێ .وەلێ وەكو دەربڕینی رایەكی سەرپێیی رەنگە زۆر كەس ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
115
بڵێت نە ئەو ئازادییە رەها و هێزە بێشومارەی ئافرەتانی رۆژئاوا زۆر پۆزەتیڤە و بااڵنسی وەرگرتووە نە ئەو چارشێوی و یاساغكردنی عەقڵ و چاالكییەی بەسەر ئافرەتی سعودییە و ئێرانەوە هەیە ،مایەی یەكسانی و ئاسوودەییە ،نە ئەو بڕە ئازادی و چاالكییەی الی خۆشمان هەیە ،تەنانەت نەتوانێت خواست و خولیای ئافرەتی كوردیش بێنێتە دی. ئەمڕۆ لەدەموەختی جیهانگیری و ئەوپەڕی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا و تەكنۆترۆتدا ،لە دوای پرۆسەی رزگاركردنی عێراقەوە ( )2003كە بانگەوازی دیموكراسی و پێشكەوتن و ئازادی بۆ درا ،بەاڵم لەڕاستیدا هێشتاكەو دوای ئەوەندە ساڵە ،هێشتاكە ئافرەتی كوردستان بەڕێژەیەكی زۆر نەخوێندەوارن ،زۆریان ئەلفوبێی پەروەردە و فێركاری مۆدێرنی نەبیستووە، چونكە هەژارن و رەنگە لەژێر پلەی سفری هەژارییەوە بگوزەرێن .كەواتە ئەم ئافرەتە چۆن دەتوانێت نەوەی نوێی ئەمڕۆ و ئاییندەمان بۆ گۆشبكات ،هەر ئەمەش یەكێكە لە خاڵی سەرەكی نەزانی و نامەدەنییەتی تاكی كورد ،كەواتە ئاستبەرزی فەرهەنگی و رۆشنبیری ئافرەت زۆر پێویستە بۆ بەمەدەنیكردنی تاكی كورد .لەجێی عەقڵ و مەعریفە ،زۆربەی دایكان و خوشكانمان رەوتی ئاینی چەقبەستوو ،كەلتورێكی نەریتخواز و تەقلیدی و پڕ ئەفسانە وەكو خۆڵ دەكەن بەچاوی نەوەكانی كۆمەڵگەدا .وانەی دێرین و دابونەریتی سەردەمانی كۆن دەكەن بە قوڕگی مندااڵنی كوردا .تەنانەت هەتاكو ئێستاش میتۆدی خوێندگەكان هەر نێرساالریی تۆختر دەكەنەوە ،نەیتوانیوە مافی مرۆڤ الی خوێندكاری كورد گەاڵڵە بكات! لە كۆمەڵگەی هاوچەرخی كوردیدا ،هەردوو رەگەز پێویستیان بەچاكسازییە ،چونكە مرۆڤ لە ئاسوودەیی و گەشەكردنی ئابووری و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیادا مەدەنی بیردەكاتەوە و مەدەنیانەش رەفتار دەكات ،نەك لە هەژاری و خێڵەكگەرایدا بژی .فێركردن لە البۆر و بەردەمی كۆمپیوتەردا مێشك و دەروونی مرۆڤ (بە هەردوو رەگەزەكەیەوە) بەختەوەر و ئاسوودە دەكات ،ئافرەت ئەگەر لەبوارەكانی پیشەسازی و ئەلكترۆنی و نوژداری و لە كەشوهەوای پێشكەوتووی پڕ خزمەتگوزاریدا كاریكرد ،هەمیشە ئاسۆی بیركردنەوەی فراوانتر و كراوەتر دەبێت ،نەوەك لە هەژاری و بێخزمەتیدا و لەنێو قەفەز و كۆتی ژەنگاوی ئەم كۆمەڵگە داخراوەی ئێمەدا ژیانی زەلیلی و پەراوێزی بژی. ئەو دەمەی كە حكومەت لە هەر كۆمەڵگەیەكدا بە یەكسانی و دادپەروەری ،پێشكەوتنی دەستەبەر كرد ،ئەو دەمە دەزگا مەدەنی و ئەهلییەكان ،وەزارەت و بەڕێوەبەرایەتییە حكومییەكان پەرەپێدانی ئاستی هۆشیاری مرۆڤ بەگشتی و پەرەسەندنی كۆمەڵگە و هۆشیاركردنەوە و دیموكراتیزەكردن و بەگەڕخستنەوەی هێز و توانای تاكەكانی كۆمەڵ بەگشتی و ئافرەتان بەتایبەتی پتەوتر و دینامیكیتر دەكات و بێگومان ئەودەمەش ئافرەتی 116
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
كورد تەنیا بە رووكەش و ماكیاژكردن و رازاندنەوەی پۆشاك و زێر بەخۆوەكردنەوە خەریك نابن .ئیدی ئەودەمە پیاویش هزر و ئاقارەكانی نیگا و تێڕامانی بەرامبەر بە ئافرەت تەنیا لە پنتی سێكس و هەوەس و شەهوەتبازیدا ناوەستێتەوە .ئەوەی جێی گومان نییە ئەوەیە كە فسیۆلۆژیا سەلماندویەتی ئافرەت لەكاركردن و دیقەتتدا زۆر لە پیاو چاالكتر و جیدیترن، بۆ وێنە پۆلیسی هاتووچۆی سەر شەقامەكان كە پۆلیس و ئەفسەرە ئافرەتەكان چەند لە پیاوەكان جدیترن .هەروەها بەڕێوەبەر و مامۆستا ئەگەر ئافرەت بن جدیتر و بەدیقەتتر دەچێت بەڕێوە وەزیر و پەرلەمانتارە ئافرەتەكان وەكو پیاوان توشی رۆتین و سستی نەبوون، دڵسۆزتر و جدیترن. بەاڵم بۆ ئەو دۆخەی كە پیاوان بە دەست ئافرەتانەوە دەناڵێنن ،ئەوەش بۆ چەشنی كۆمەڵگە و پێوانەی یەكسانیكردن یان هاوتانەكردنی ئەو دوو رەگەزە دەگەڕێتەوە ،رۆژئاوا بەالی ئافرەتاندا دەیشكێنێتەوە و رۆژهەاڵتی ناڤینی ئێمەش بەالی پیاو و نێردا دایدەتاشێ، وەلێ سروشتییە حەتمییەتی ژیان ئەو ئەتمۆسفیرەی ئافەریدەكردووە كە ئافرەت و پیاو هەمیشە لە جەدەلێكی بێكۆتادا لەهەمبەری یەكدا رابوەستن ،ئەوەشمان بیرنەچێت كە سروشت خۆی جیاوازە و جووداییەكەی هەر لەخاڵی دەستپێك و هەر لەمێژەوە هێناوەتە مەیدانەوە .جەستەی ناسك و نەرمونیانی ئافرەت بە بەراورد لەگەڵ جەستەی رەقء ماسولكەی پتەوی پیاودا ئەو یاسای هێزەی فەراهەمكردووە كە دوو بونەوەر بن ،لێكتر جوودا و خەسلەتی جوودایان هەبێ لە هەمانكاتدا تەواوكەری یەكتر بن و لە ملمالنێ و پێشبڕكێی بێبڕانەوەدا بن .بەدیوێكدا،خۆشەویست و ئازیز بن و بەدێوێكی دیكەدا ،نەیار و دوژمنی یەكتر.
()3
ئەریك فرۆم فەرموویەتی »:خۆشەویستی راستەقینە بۆ مرۆڤـ ،دژوارترین كردارە» لەكۆمەڵگای ئەمرۆدا ،بە زۆری توندوتیژی ،تووڕەیی و گرژبوون لە پەیوەندییە سەرەكییەكانی هاوسەریدا بەدی دەكرێت .ئەو هۆكارانەی كە كاریگەریەكی بەهێزیان لەسەر پەیوەندی هاوسەری و سێكسی مرۆڤ هەیە ،ئەمانەن :داواكاری ناواقیعی و نابەجێ، تێكەڵبوونی نەخشی هاوسەر ،كێشەی لەیەك تێنەگەیشتن ،دەستتێوەردانی كەسی سێیەم، گرفت لەبواری سێكس و كۆنترۆڵ و بەڕێوەبەری لەبواری ئابووریدا .هەروەها ئەزموونی تاڵ لە تەمەنی منداڵییەوە یاخود لەپەیوەندیە پێشینەییەكانی مرۆڤەوە :وەك بێباوەڕی ،ترس و ئاڵۆزی دەروونی رێگە لە بەرەو ڕووبوونەوەی ئاشكراو راستگۆیانە لەگەڵ هاوسەردا ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
117
دەگرن .بە تێپەربوونی كات ،لە جێگای خۆشەویستی و رێزگرتن لە بەرامبەر ،دڵئێشان، بێزاری ،رەخنەی نەرێنی ،بەهێند نەگرتنی یەكترو جیابونەوە دێنەكایەوە. پەیوەندی لەبری ئەوەی سەرچاوەی شادی بێت ،دەبێت بەسەرچاوەی تووڕەیی و ئازاری دەروونی ،مرۆڤ هەست بەوە دەكات كە هاوسەرەكەی تێیناگات ،یان تووڕەیە یان كەمتەرخەمە یان چاوەڕوانی لەڕادەبەدەری هەیەو بە هەست نەكردن بە ئاڵوگۆر لەبەرامبەردا ،هەرچەندە پتر هەوڵدەدات بۆئەوەی كە هەڵسوكەوتی بگوڕێت و نەهێڵێت كە ئاوات و ئارەزووەكانیان تیا بچن ،زێدەتر نائومێد دەبێت .ئەوكات ،تێبینیەكانی ،داخوازیەكانی، ئامۆژگاری و رەخنەكانی ،نە تەنیا ئاكامێكی دڵخوازیان نابێ ،بەڵكو سەرەنجام ،كێشەكان قووڵتر دەكەنەوە .ئەگەر بەڕاستی مرۆڤ بیەوێت بایەخ بەپەیوەندییەكانی بدات ،باشتر وایە كە روو لەخۆی بكات و تا ئەو جێگایەی كە دەرەتانی هەیە ،روانگەكانیبەرامبەر بەهاوسەرەكەی بگۆڕێت .پێویستە نەمامی خۆناسین لە ناخی خۆیدا بڕوێنێ ،هەست بە هەڵەكانی بكات و الیەنە الوازەكانی خۆی بدۆزێتەوە .ئەوكات دەتوانێ پەیوەندییەكی كاراترو سەركەوتووتر بكات و بە ڕێگەگەلی جیاوازدا تاقی بكاتەوەو بەدوای مێتودی نوێ و گونجاودا بگەڕێت بۆ تێگەیشتن و هەڵسەنگاندنی هەڵسوكەوتی بەرامبەر بۆ گەیاندنی پەیامەكانی خۆی .مرۆڤـ دەبێت هاوسەرەكەی لە ناخی باوەڕو ئەزموون و هەستی تایبەت بەخۆیەوە هەڵسەنگێنێت و لەسەر بنەماو بنچینەی تایبەت بەخۆی پێناسەی بكات. پەیوەندییەكی راستەقینە ،پێویستی بەخۆناسینی قووڵ ،بڕوابەخۆیی و هاوسەنگی ناوخۆیی هەیە .بۆیە ئەگەر مرۆڤ لەتایبەتمەندیە دەروونییە گرنگەكانی خۆی تێگەیشتبێت ،دەتوانێت لە هەڵسەنگاندن و پێناسەكردنی نابەجێی بەرامبەرەكەی خۆ بپارێزێت و هەوڵ بدات هەر بەوشێوەی كە هەیە ،رێز بۆ كاراكتەری دابنێت .مرۆڤـ بۆئەوەی كە لەبەرامبەرەكەی باشتر تێبگات ،دەبێت لەپێشدا كێشە دەرونیەكانی خۆی چارەسەركردبێت. ئەگەر لەناخی خۆیدا دەنگی هاواری بەرگوێ بكەوێت ،گوێیەك بۆ بیستنی بەرامبەر لەئارادا نابێت .تاكو مرۆڤ پەیمانی دۆستی لەگەڵ خۆیدا نەبەستێت ،ناتوانێت هەستی بەزەیی و لێبوردن بۆ بەرامبەرەكەی پەیدا بكات .ئەگەر لە ناخی خۆیدا هەست بەهێمنی نەكات ،ناتوانێ بەرامبەرەكەی هێور بكاتەوەو مرۆڤ هەتا خۆی خۆشنەوێت ،ناتوانێت هاوسەرەكەیشی خۆشبوێت .تێگەیشتنی راستەقینە لەبەرامبەر ،بەواتای بەتیۆری شیكردنەوەی هەست و بۆچوونی ئەو كەسە نییە ،بەڵكو بەواتای هاوتابوون و بەهاوبەشی ژیانە لەگەڵ هەستەكانیدا. بەو واتایەیە كە راستییەكان بەوشێوەی كە بەرامبەر هەستی پێدەكات ،دەبێت شرۆڤە بكرێن. پەیوەندییەكی دروست و ئایدیال ،واتە دەربڕینی هەست و باوەڕی مرۆڤ بەخۆشەویستیەوەو 118
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
پەسەندكردنی هەستی بەرامبەر بەڕێزەوەو بێئەوەی كە لەڕاستی یاخود ناڕاستی ئەو هەستە بكۆڵریتەوە .پەسەندكردنی بێسنووری هەست و ئارەزوەكانی بەرامبەر ،دەبێتەهۆی خوڵقاندنی كەشێكی لەبار بۆ ئەو كەسە كە لەناخی خۆی بكۆڵێتەوەو توانایی ئەوەی پێدەبەخشێت كە گۆڕانكاریە دەروونیەكانی خۆی گەشە پێبدات و بیانبوژێنێتەوە .كەچی بەپێچەوانەوە، هەوڵدان بە توڕەیی و توندوتیژیەوە بۆ ناچاركردنی بەرامبەر بە گۆڕان ،ئەو ئاكامەی لێدەكەوێتەوە كە بەرامبەر هەست بە كزی و الوازی و تێنەگەیشتویی خۆی بكات و هەوڵ بدات رێگەی دروست بۆتەنیا خۆی هەڵبژێرێت و ناچار بە بەرگری و دژایەتیكردنێكی نەخوازراو بكرێت بۆ پارێزگاری لەسەربەخۆیی كەسایەتی خۆی .ئەگەر هاوسەر هەست بەوە بكات كە گرنگی پێدەدرێت و بەڕێزو خۆشەویستیەوە سەیری دەكرێت ،زۆر لەبارتر دەبێت بۆ ئەوەی كە سەرنجی ئەو پەیامە بدات كە ئاڕاستەی دەكرێت و پەسەندی بكات. رەمزی شیاو بۆ پەیوەندی ،هەر دەربڕین نییە ،بەڵكو چۆنیەتی دەربڕینە .لە هەمووی گرنگتر ،ئەو چوارچێوە یاخود ئەو بارودۆخەیە كە پەیوەندیەكی پێدا تێدەپەڕێت .واتە كاتێك بەرامبەر هەست بە خۆشەویستی و رێزگرتن بكات ،ئامادەی گوێگرتن دەبێت بۆ هاوسەرەكەی ،بەاڵم كە هەست بەوە بكات سنوورەكانی دەبەزێنرێن و سوكایەتی بە كەسایەتی دەكرێت ،بەدڵنیاییەوە دەبێت بە مرۆڤێكی نەرێنی و بە تووڕەیی و هەڵچوونەوە بەرپەرچی هەڵوێستەكانی هاوسەرەكەی دەداتەوەو بەدەستەواژەی نەگونجاو وەاڵمی دەادتەوە و لەئاكامدا بۆئەوەی كە زیاتر نەڕەنجێت ،لەهەستی خۆی پاشگەز دەبێتەوەو بیر لەجیابوونەوە دەكاتەوە .مرۆڤ دەبێت لەناخی خۆی وااڵ بكات و لەگەڵ نیوەكەی دیكەیدا كە هاوسەرەكەیەتی پڕی بكاتەوە .هەر بەوشێوەی كە هەیەو بەبێ هیچ سنوورێك پەسەندی بكات .بەمشێوەیە ،بەرامبەرەكەی لەچوارچێوەی خۆشەویستیدا هەست بە ئاسایشێك دەكات كە یارمەتی دەدات باشتربێت و نزیكتر بێتەوە.
()4
تاقە دیاردەیەك كە هەموو كۆمەڵگەكانی حیهان كۆكن لەسەری و هاوشێوەن ،بریتییە لەدەستدرێژی كردنە سەر رەگەزی مێ ،دەستدرێژییەكەش شێوەی تایبەتمەندی هەیە ،هەر لە جیاوازی رەگەزی و جێندەرییەوە بگرە تادەگاتە بەكارهێنانی توندوتیژی دەروونی و جەستەیی و دەستدرێژی سێكسی بەتۆپزی و كوشتن و سووتاندنی ئافرەت بەگشتی .بەاڵم لەڕووی یاساییەوە ئەم دەستدرێژییانە پێشیڵكردنی مافی مرۆڤ دەگەیەنن و بە تاوان ناوزەد دەكرێن و سزا چاوەڕێیانە ،لەزۆربەی واڵتەكانی دونیادا یاسا سەروەرە و بەیەكسانی بەسەر پادشاء گەدادا جێبەجێدەكرێت و دەستدرێژكار بەسزای رەوای خۆی دەگات .بەاڵم ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
119
هەندێك شێوازی دەستدرێژی بۆ سەر ئافرەت لە ئارادان كە ئاشكرا نین و شاردراوەن و بەپێی دابونەریت و كلتوری هەر كۆمەڵگەیەك مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت و رێژەیەكی زۆر لە دەستدرێژكاران وەكو بەرزەكی بانان بۆی دەردەچن .ئەم دیاردەیە حاڵەتێك فەراهەم دەكات لەالیەكەوە تاوانبار بەردەوام دەبن لەڕشتنی ژەهری خۆیان و لەالیەكی ترەوە رەگەزی مێ دەبنە قوربانی و فێردەبن ببنە كۆیلە و كەسێكی وەرگر و بێدەنگ .فێردەبن راستی بشارنەوە. بەاڵم بابزانین ئەم حاڵەتە چۆن وەها هەڵدەسووڕێ و كێن ئەوانەی كە دەستدرێژی دەكەنە سەر ئافرەت؟ ئەوەی كە لەم سەروبەرەدا مەبەستە ،دەستدرێژی سێكسییە بۆ سەر ئافرەتی كورد و لەكۆمەڵگەی ئەوڕۆماندا .لەڕاستیدا لەزۆر جێگە دەستدرێژی و هەوڵی القەكاری دەكرێتە سەر ئافرەتی كورد و زۆربەیان روو دەدەن و ئاشكرا نابن و چەندجارەش دەبنەوە و تاوانكار بریسكەی سمێڵی دێت؟ ئافرەت لەنێو خێزاندا ،بەڕێژەیەك كە (داتاكان وننء هیچ لەبەردەستدانین) لەالیەك باوك یان براوە بەرێژەیەكی كەم لێرە و لەوێ دەستدرێژی دەكرێتە سەر ،بەاڵم لەالیەن مێردی دایكەوە (باوەپیارە)وە بەڕێژەیەكی زۆرتر هەوڵی القەكردنی ئافرەتی كورد دەدرێت .لەالیەن كەسوكارەوە رێژەكە بەرزتر دەبێتەوە .لەالیەن دەرودراوسێ و ناسیاوەوە بەگشتی ،ئافرەتی كورد دەستدرێژییان دەكرێتەسەرء هەر رەگەزی مێیە كە گورزی كوشندەی بەردەكەوێتەوەء دەستدرێژیكار لێی قوتار دەبێت. لەنێو دامودەزگاكانیشدا دیسانەوە ،زۆرێك لە بەرپرسی دەستگای حكومی و حزبی دەتوانن بەئاسانی دەستدرێژی بكەنە سەر ئافرەتان و لەبەر شەرم و ناوزڕاندن و بەرژەوەندی الیەنی ئافرەتەكە پەردەپۆشی لێدەكرێن و ئاشكرا ناكرێن .لەسەر شەقام و بازاڕ و لە كۆاڵنەكانیشدا دیسانەوە ئافرەت نقورچی لێدەگرێت و دەستدرێژی جەستەیی و دەروونی دەكرێتە سەر ،ئافرەت لەدیدی پیاوەوە حسابی نێچیر و دامركەرەوەی سێكسی بۆ دەكرێت. بەجەستەیەكی نەرمونیان و خۆراكێك دادەنرێت كە لەكەسێتییەكی بێهێز و شەرمن و بێدەنگدا حەشاردراوە ،رەوایەتی پەالماردانیشی الی پیاوەوە فەرمانی بۆ دەدرێت .لە دوو جێگەی دیكە ،بوار دەڕەخسێت بۆ دەستدرێژیكردنە سەر ئافرەت ،كە ئەوانیشی نێو تاكسی و دوكانی جلوبەرگ و ماكیاژفرۆشی ئافرەتانەیە. بەاڵم لەزانكۆ و كلینیك و عەیادەی پزیشكی و خەستەخانەدا بوار بڕەخسێت بۆ پەالمار و دەست بۆبردن و دەستدرێژیكردنی سێكسی بۆ سەر ئافرەتان جێگەی داخ و خەفەتە .ئەو سێ جێگایە مینبەر و شوێنی پێویست و پیرۆزن ،سێ شوێنن كە مرۆڤایەتی بەدرێژایی مێژوو كۆششی بەردەوامی بۆ بەرپاكراون كە لەخزمەت و هاوكاری مرۆڤدان .ئەوانەی لەم سێ شوێنەدا كاردەكەن دەبێت وەكو گاندی و ڤۆڵتێر و مادام تێرێزا لەخزمەت بەرزڕاگرتنی 120
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
بەهای مرۆڤ و ئاسوودەتركردنی تەندروستی و ژیانی مرۆڤدا بەردەوام و بێهەدادان كۆشش بكەن و وەكو فریشتە رەفتار بنوێنن .بەاڵم زۆر بەپێچەوانەوە لەو جێگایانەدا بەنهێنی پەالماری ئافرەت دەدرێت .دەستدرێژی دەكرێتە سەر نامووس و بەهای رەگەزی جوانی ئافرەت و بكەرەكانیش لە دكتۆرەوە بۆ كەسانی سادەكان دەگرێتەوە.
()5
بەاڵم ئەوەی لەمانە ترسناكترە ،دۆزی ئافرەتكوشتنە ،كە بەرهەمی توندوتیژییە و بەرزترین حاڵەتی توندوتیژییە ،دەركردنی ڕۆحە لەجەستەی ئافرەت بەبێ خواستی خاوەنی ڕۆح كە ئەمەش كردارێكی ناڕەوایە .دژ بەو چارەنووسەیە كە لەدەرەوەی ئیرادەی مرۆڤدا دیاری دەكرێت .ئاشكرایە لەروانگەی ئایینەوە ،رۆح نیعمەتێكە لەنیعمەتە سەرەكییەكان، ئافرەت-كوژ بكەری بنەبڕكردنی گیانەو تاوانبارە بەهەموو پێوەرەكان ،رۆحی تاوانباریی، كە بڕیاری ناوەختی بەجێهێشتنی جەستە دەدات ،دەچێتە دۆزەخ و الشەكەی نابێت لە گۆڕستانی موسڵماناندا بنیژرێت و دەبێت بەكافرێكی نەفرەت لەقەڵەم بدرێت .لەئاییندا هاتووە ،هەر كەسێ رۆحێكی كوشت وەكو ئەوە وایە هەموو رۆحەكانی سەرزەمینی كوشتبێت ،ئەم چەند رستەیە دەبوایە پیاوانی ئایینی كوردستانی بێدەنگ و بێهەڵوێست لەوتارو خوتبەی هەموو هەینییەكدا و لە مینبەرەكانی دیكەشدا بانگەوازیان بۆبكردایە، بۆ ئەوە كوشتن نەبێتە كردەوەیەكی ئاسایی و بوێرانەی ئەو بكوژو ئافرەت-كوژانەی الفی نامووس و پیاوەتی لێدەدەن. رەگەكانی كلتوری توندوتیژی بەستراونەتەوە بەئامادەگی غەریزییەوە الی تاكی كورد، ئەم غەریزەیەش سەرچاوەی هەڵقواڵنی خۆی هەیە ،رەمەكی توندوتیژیی كوشتن و مەرگدۆستی بەرێوەی دەبات ،سەرچاوەكەشی لە ڕقەوە دێتە دەرێ و غەریزەی مەرگ فەراهەمدەكات ،لەكاتێكدا خۆشەویستی و مرۆڤدۆستی ئافەریدەكاری غەریزەی ژیانن كە ئەم غەریزەیەش شەرمنەو ئامادەگیەكی ئەوتۆی نییەو زەمینەی لەكۆمەڵگادا بۆ خۆشنەكراوە .توندوتیژی لەم ئاستەدا بەرهەمی كاركردنی رەمەكی مەرگە ،ئەم رەمەكەش دەبێتە مایەی وێرانكاری كە مرۆڤ بۆ لەناوبردنی شتێك كە دەكەوێتە دەرەوەی خۆیەوە، بەكاریدێنێت .بەاڵم ئایا رەگەكانی كلتوری توندوتیژی لە كۆمەڵگاكەماندا لەكوێوە بنجیان داكوتیوەء سەرچاوە دەگرن؟ كلتوری توندوتیژی نێو كۆمەڵگای كوردی سێ رەگوڕیشەی سەرەكی هەیە ،كە بریتین لە دابونەریت و نۆرمی كۆمەاڵیەتی كە لەعەقڵییەتی كۆنەخوازی فیوداڵیە كە بەتوندی داچۆڕاوەتە گشت كونجێكی كایەكانی ژیانمانەوە. وتاری ئاینی پەڕگیری سەردەست ،كە پێگەی پتەوی سەلەفی تاقەتپڕوكێن پیاوانی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
121
ئاینی توندڕەو خەماڵندوویانە ،دواجار پەرەوەدەی خێزانی–كۆمەاڵیەتییە ،كە لەئاكامدا كلتوری نێرساالریی كردۆتە نەریتێكی باوی سوننەتی .بەشەرعیكردن و فەرمیكردنی كۆمەڵگای نێرساالریی ،هێزو دەسەاڵت دەداتە دەست نێرو لەئافرەتی دەسەنێتەوە ،ئافرەت دەبێتە هاواڵتی پلە دوو ،دەبێتە سێبەرو كۆیلە ،نێربكەرو مێ وەرگر. جێبەجێكاری فەرمان و بڕیارە زۆرەكانی نێرە .پەیوەندی نێوان رەگەزەكان دەبێتە حەرامكراو و تابوو ،چونكە لەوتاری ئاینیشدا جووداخوازی رەگەزی میراتییەكەو ماوەتەوە ،وەكو بابەتێك و ئایەتێكی پیرۆزگەرا حسێبی بۆ دەكرێت! لە كۆمەڵگای نێرساالریدا ،پەروەردەی خێزانیش گوزارشت لە فەرهەنگێك دەكات كە پڕە لە فەرمایشت و بڕیار كە پیاو بەشێوازێكی توند بەسەر رەگەزی مێدا دەیسەپێنێ ،ئەتمۆسفیری ژیان بۆ قەترەیەكیش بێت ئاخاوتن و دیالۆگی تیادا بەدیناكرێت ،ئاخاوتن لەنێوان نێرومێی كوردا لەرزۆكە ،لەنێوان گەورەو بچووكدا دانسقەیە ،لەنێوان دایكء باوكدا نییە ،لەنێوان خوشك و برادا هێشتا دروستنەبووە. بە كورتییەكەی پەیوەندی نێوان ئافرەتء پیاو ،لەپەیوەندی نێوان شیعەو سوننەی عێراق دەچێت ،لەپەیوەندی نێوان دوو حزبی براكوژ دەچێت ،لە پەیوەندی نێوان فریشتەو جنۆكە دەچێت. نزیكبوونەوەی ئەم دوو ڕەگەزە گرنگەی ژیان لەكوردستاندا ،نائاسایی و ئاڵۆزە پڕ لە ئیشكالییەتە ،بەرابەركردن و هەوڵدان بۆ یەكسانیكردنیان (لەمافء ئەركدا) لەدیدی زۆرینەی پیاوماقواڵن و سیاسەتمەداران و پیاوانی ئاینییدا ،كارەساتێكی مرۆیی گەورەیەو كاولبوونی ژیان و پێكهاتەی كۆمەاڵیەتی ئەم كۆمەڵگا داخراوەی لێدەكەوێتەوەو بەدیوەكەی دیكەشدا گۆڕانێكە كە حەتمییەو هەردەبێت ئافرەتی كورد ئازاترو ئازادترو مرۆڤتر بژی. فەرهەنگی پەروەردەیی نێو كۆمەڵگای نێرساالریی ،هاوكێشەیەكی نایەكسانی دەستەبەر كردووە ،كە لەژێر ناونیشانی (فەرهەنگی زاڵ)دا فەرهەنگی ملكەچی و بەكۆیلەكردنی ئافرەتی تیا نووسیوەتەوە ،ملكەچ و كۆیلەش ،بێهێزن ،لەڕووی دسەاڵتەوە كەسێكە شایانی یەكسانی و هاوسەنگی نییە لەگەڵ پیاوی بەهێزدا .بەاڵم سەیر ئەوەیە شكۆمەندی و نامووس و سەربەرزی خێڵی یەكسان كردووە بە نامووسی ئافرەت .ئافرەتیش نیوە مرۆڤە! ئافرەتی كورد وەكو مرۆڤء ئیرادەو كەسێتی حسێبی نیو یان لەتێك مرۆڤی بۆ دەكرێت، ئافرەت وەكو ئینسان ئازاد نییەو مافی ژیان و مردنی بەدەست پیاوی كوردەوەیە. پیاویش هەتا سەر ئێسقان دژی ئازادی و مافی ژیان و خوێندن و هەڵبژاردنی ئافرەتە. لەكۆمەڵگای نێرساالریدا ،هەمووشتێك رەوایە بۆ پیاو ،هەموو شتێك بەدەست پیاوەوەیە، دەسەاڵت و بڕیارو میراتی و تەاڵق و خوتبەدان و گەواهیدان و خیانەتی هاوسەرگیری و ..تاد .بۆ پیاو رەوایەو بۆ ئافرەتیش كوفر .بەاڵم ئافرەت تەنیا چاوە گەشەكانی 122
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
زەقەیاندێ ،ئافرەتی كورد كۆیلەیە بووەتە كااڵو كەلوپەلێك و پیاو مافی سەوداسەری هەیە ،دەتوانێت كەی بخوازێت لەناوی بەرێت و فرێیبدات ،دەتوانێت وەكو جگەرەكەی دەستی بیسوتێنێ .لەم حاڵەتەشدا كە ئافرەتی كورد بووبێتە هاواڵتی پلەدوو ،دەسەاڵتی لێسەندرابێتەوە ،مافی مرۆڤبوونی بچووك كرابێتەوە بۆ بونەوەرێكی ئاخنراوی نێو ژورێك، تەنیا خستنەوەو پەروەدەكردنی منداڵی پێڕەوا ببینرێت ،نایەكسان و بێماف حسێبی بۆ بكرێت ،دەچەوسێنرێتەوەء ژیانی پەراوێز دەكرێت ،خەونەكانی پێشێل دەكرێت و لەباردەبرێت. لەبەرامبەریشدا پیاوی كورد عەقڵییەتی خێڵەكیی داخراوی كرابێتە سەر ،توانای دەربڕین و گوزارشتی ئاسایی نەبێت ،چۆن دەتوانێت دیالۆگء ئارگومێنت لەگەڵ ئافرەتدا بكات .پیاوێك لەدەرەوە بچەوسێتەوەو خۆی پەراوێزو زەلیل بكرێت ،چۆن لە ماڵەوە خۆی بەئامرازەكانی توندوتیژی بەتاڵ ناكاتەوە؟
()6
ئامادەگی بۆ هەر كردەوەیەك ،لەڕووی دەروونییەوە ،فاكتەری سەرەكییە بۆ ئەنجامدانی ئەو كردەوەیە .هەبوونی زەمینەیەكی لەبار بۆ حاڵەتی كوشتن چ بەشێوازی گەیشتنە حاڵەتی هیستیریایی ناكاو یان بەشێوازی پالن بۆكێشراو كە دواجار ئامادەیی دەروونی و فیكری و جەستەیی دروستدەكات لە كەسی بكوژدا .دۆزینەوەی ئەم زەمینەسازییە یاخود ئەم ئامادەگیە ،كارێكی ئاسان نییە ،پێویستی بە شرۆڤەكردن و لێكدانەوەی كەسێتی و میزاج و هەڵچوون و ئاستی رۆشنبیری و پەروەردەی خێزانیی و ،پێویستی بە زانینی هزرو ئاشكراكردنی رەوشت و هەڵوێستی كەسی ئافرەت-كوژ هەیە .بۆ شرۆڤەكردنی سایكۆلۆژییەتی ئافرەت-كوژ ،پێویستە ئەو ستراكتۆرو بونیادە هەڵكۆڵین كە لەپشت پێكهاتەی كەسێتی ئەم بونەوەرەوە وەستاوە. زەمینەسازیی كلتوری و كۆمەاڵیەتی هەر كەسایەتییەك سەرچاوەگەلێكی خۆی هەیە كە رەگوریشەكانی جیاوازن لە رووی كات و شوێنەوە ،بۆ وێنە :كرۆمۆسۆمء جیناتی كەسێك لەگەڵ كرۆمۆسۆمی كەسێكی دیكەدا جوودان كە لەراستیدا (كرۆمۆسۆم) هەڵگری زۆرێكە لەخەسڵەتەكانی هزرو هەڵسوكەوت و سایكۆلۆژییەتی هەر كەسایەتیەكدا ،كە لەڕێی بۆماوەوە لەباوانەوە دەیگوێزێتەوەو وەریدەگرێت .سەرچاوەیەكی دیكەی زەمینەسازی لەپێكهێنانی سایكۆلۆژییەتی ئافرەت-كوژدا ،بریتیە لەدەوروبەرو ژینگەی كۆمەاڵیەتی كە رۆڵی كاریگەر دەگێڕێت لەنەخشاندنی سیماو ئەدگارەكانی دەروون و پێكهاتەی كەسێتیدا ،بۆ وێنە كەسێتی ژینگەیەكی ئەفریقی لەگەڵ ئەوروپیدا لێك جیاوازن و فاكتەرە كاریگەرەكان بەكەسێتی هەردووكیانەوە دیارە و جیان لەیەكتر .هەروەها پەروەردەی خێزانیی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
123
بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەخەماڵندنی عەقڵییەت و سایكۆلۆژیەتی كەسێتی ئافرەت - كوژدا فاكتەری سەرەكییە ،هۆكارێكی دیكەی گرنگ لەمبورارەدا بریتییە لە رژێمی سیاسی و سیستمی دادوەری وسەروەری یاساو دواجار وتاری ئاینی كە رۆڵی كاریگەر لە زەمینەسازی و داڕشتنی دەروونی و كەسێتی مرۆڤی ئافرەت -كوژدا دەگێڕن! لەسەرەتادا پێش ئەوەی پێناسەی مرۆڤی ئافرەت -كوژ بكەین ،پێویستە پێناسەی كۆمەڵگای ئافرەت -كوژ بكەین ،چونكە كۆمەڵگا خۆی سەركردەی ئافرەت -كوژانە، كۆمەڵگایەكە تا سەر ئێسقان ،جیاوازكارو رەگەزپەرستە ،رەگەزی مێ بە مرۆڤء ئینسانی تەواو پێ قبوڵناكرێت .وەكو فەرمودەیەكی پیرۆز و نەگۆڕ نەخشەی بۆ ئەوە كێشاوە كە ئافرەت هاواڵتی پلە دوو بێت. پاشكۆو كۆیلەی پیاو بێت ،ئافرەت نێچیرێكی دەستەمۆی بێهێزی بندەستی پیاو بێت ،بەهەڕەشەو ئازاردانی جەستەیی و دەروونی گۆشبكرێت ،كۆمەڵگا پیاو فێردەكات پیاوساالر بێت تا ئافرەت ریسوا بكات ،كۆمەڵگایە كە ئافرەت ،بە بونەوەری بەندكراوی نێو چواردیواری ژورێك لە قەلەمدەدات .هەر كۆمەڵگایە ژیان بەنێر دەبەخشێ و مردنیش بە مێ .تاوانی كۆمەڵگایە هەموو حەرامكراوێك بۆ پیاو دەكات بە حەاڵڵ ،هەموو شتێ، هەموو كارێك هەموو باسێك لەئافرەت دەكات بەحەرام و تابوو ،بە نەنگەو شوورەییە ،سەری دونیاو مێشكی جیهانی لێقانگ داوین ،هەتا كار گەیشتووە بەوەی كە زیندەبەچاڵكردن و سوتاندن و فڕێدانی جەستەی ئافرەتی كردۆتە شتێكی ئاسایی و سوننەتی .شەرەفی ئافرەتی لێكردووین بە شەرەفی خێڵ و نیشتمان .هەر كۆمەڵگایە دەستی زبری خۆی خستۆتە نێو دەستی خوێناوی و سووری ئافرەت -كوژانەوە. بەاڵم سایكۆلۆژییەتی ئافرەت -كوژ ،سایكۆلۆژییەتی بونەوەرێكە كە كوڕی راستەقینەی ئەو كۆمەڵگایەیە كە بەرامبەر بە نامووسی هۆزەكەی دۆشداماوەو دەرهەق بە تۆڵەسەندنەوە لەدۆخی هیستیریادا دەستەویەخە بووەتەوە .رەنگە ئافرەت -كوژ ،لەالوێتیدا هەڵگری خەون و هزرێكی نوێخواز بووبێت ،بەاڵم سااڵنی دژواری شەڕی براكوژیی كوێرانەو، لەنێو دۆزەخی ئابوری و گرانی و منداڵ زۆرییدا ،جگە لە توڕەیی و بێزاری ،چیدی بۆ نەمابێتەوە ،كە دواجار كەسێتیەكی شێواو و بێئیرادەزەدەیی پێبەخشیوە ،كە ئەمانەش بەردەوام فشاری دەروونی بۆ دەڕەخسێنێ و ژیانی روناكی لێكردۆتە شەوەزەنگ كە ئیدی بەبیستنی حاڵەتێكی ناوازە و نائاسایی دەبێتە هەواداری توندوتیژی ،كە ئیتر ناتوانێت و بەالیەوە دژوار دەبێت بێ شێوازی ناتوندوتیژانە گوزارشت لە خۆی بكات.. لەڕووی رۆحی و مەعنەوییەوە ئەوەندە هەژار كراوە بۆ بەرگریكردن لەخۆی و هەڵوێستەكانی جگە لە جەستەو بەكارهێنانی ئامێرەكانی توندوتیژی بۆ كوشتنی جەستەو 124
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
رۆح هیچی دیكە شكنابات .ئافرەت -كوژ ،مرۆڤێكی غەریزییە ،دڵپیس و چاو تاریكە، رۆشنبیرو مەدەنی نییە ،نەزان و كاڵفامە ،لەزۆر خەسڵەتدا لە ئاژەڵ دەچێ شەهوانی و دڕندەیە ،هاوڕێی چەك و خوێنە ،شارستانی و خوێندەوار نییە ،بونەوەرێكە هەرگیز ناتوانێ بە دیالۆگ گوزارشت لەخۆی بكات ،بۆیە ناتوانێ و فێرنەكراوە ئاخاوتن لەگەڵ دەوروبەرەكەیدا ساز بكات .بۆیە لەگەڵ ئافرەتدا زۆر توندوتیژو شەرانگێزە .ئافرەت-كوژ، جەلالد و تیرۆریست و بكوژی جوانترین و بەنرخترین مرۆڤێكە كە پێیدەڵێین (ئافرەت / ئافرەت) و ژیان و دونیا و كۆمەڵگا و جیهان بەبێ ئەم مەخلوقە ناسك و بێگەردو زیرەكە، یەك قرشی سوور ناهێنێت .بەاڵم ئافرەت -كوژ ،زۆر زیرەك و وریایە ،دەزانێت بەكوشتنی ئافرەتەكەی ،كچەكەی ،خوشكەكەی خۆی لەسزادان قوتار دەبێت و دەزانێت كە كۆمەڵگاو پیاوانی ئاینی و دەستەبژێری سیاسی لەهەڵوێستی توند بۆ سزادانی ئافرەت -كوژ، كەمتەرخەم و خەمساردن ،دادگاو دادوەرو یاسا سەروەرو سەردار نین .ئافرەت -كوژ چاك ئەوە دەزانێت كە بەكوشتنی ئافرەتێك ئیدی خەاڵتی مەعنەوی وەردەگرێت و بە قارەمانێتی و پاڵەوانێتی ناوزەدەی دەكەن .بۆیە رۆژ دوای رۆژ ئافرەت كوژان پەرەدەسێنن ،كوردستان بۆتە مەنزڵی ئافرەت -كوژان و بۆتە ئافرەت -كوژستان. تێبینی /بۆ نووسینی ئەم وتارە ،پشت بە سەرچاوەگەلێكی كتێبی و ئەلكترۆنی (هۆڵەندی -عەرەبی -كوردی) بەستراوە .بەاڵم ناوهێنانیان چەند الپەڕەیەكی دیكەی دەخواست.
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
125
ئه‌وین ل ه (پاسكاڵ)ه‌و ه تا فرۆید
له خۆشه‌ویستیدا، بێده‌نگی له په‌یڤین كاریگه‌رتره حه‌مه‌سه‌عید حه‌سه‌ن
2012/12/27
126
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
خۆشه‌ویستی چونك ه پێوه‌ندیی به بڕیاری تاكه‌كه‌سه‌و‌ه هه‌یه ،چونك ه چوون ه به‌ره‌و پیری هاواری هه‌ستی تاكه‌كه‌سێكه‌وه ،نه‌ك هه‌ر ئینسان ل ه ئاژه‌ڵ جودا ده‌كاته‌وه ،به‌ڵكوو ته‌نانه‌ت ئینسانێك ل ه ئینسانگه‌لی دیكه‌یش جیا ده‌كاته‌وه .ئه‌و چركه‌ساته‌ی بۆ یه‌كه‌م جار زه‌وینله‌رزه‌ی هه‌ستكردن ب ه خۆشه‌ویستی ده‌مانهه‌ژێنێت ،جوانترین چركه‌سات ه ل ه ژیانماندا و پێمان خۆشه ،زه‌مه‌ن له‌وێدا بوه‌ستێت ،ئاخر وه‌ك مه‌حاڵ وایه ،جارێكی دیك ه چركه‌ساتی وا ب ه هه‌مان جوانییه‌وه ،دووبار‌ه ببێته‌وه .ههرچهنده (خۆشه‌ویستی خه‌باته ل ه پێناوی نه‌مریدا )،به‌اڵم به گوێره‌ی تیۆرییه‌كه‌ی شۆپنهاوه‌ر ك ه نزیكه له‌وه‌ی (چارڵس داروین)ه‌وه، خۆشه‌ویستی هیچ نییه ،غه‌یری گه‌مه‌كردن به چاره‌نووسی تاك نه‌بێت و ته‌نیا هه‌وڵدانێك ه بۆ پاراستنی توخمی ئینسان. ئه‌وین ،تاك به‌ره‌و نه‌مری ده‌بات ،ئاخر ئه‌وین كرۆكی بااڵی ژیان ه و ب ه لووتك ه گه‌ییشتنی هه‌بوونی ئینسانه .ئه‌وین با ب ه كاره‌ساتیش كۆتایی بێت ،هه‌ر كۆمه‌كی ئینسان ده‌كات تا بێجگه له‌م جیهانه ،به چه‌ندان جیهانی دیكه‌یش ئاشنا ببێت و به‌ره‌و ئه‌و جیهانانه‌ی ده‌بات كه نه سه‌ره‌تایان ئاشكرای ه و ن ه كۆتایییان دیاره .ئه‌وین ،هه‌ر به یه‌كبوونی دوو ئینسان نییه ،به یه‌كبوونی ئینسان ه له‌گه‌ڵ دونیادا و ده‌ربازبوونیه‌تی ل ه دونیا سنوورداره‌كه‌ی خۆی و ڕزگاربوونیه‌تی له ته‌نیایی و دووره‌په‌رێزی .ئینسان پێویسته (من)ه‌كه‌ی دیكه‌ی بدۆزێته‌وه و خۆشی بوێت ،ئه‌گه‌ر نا ب ه ناته‌واوی ده‌مێنێته‌و‌ه و نابێته ئینسانێكی ته‌واو. ئینسان نابێت ،ته‌نیا بۆ ئهوه كه‌سێكی خۆش بوێت كه خێزانی له‌گه‌ڵدا پێك بهێنێت و ئیدی ل ه بازنه‌ی خێزاندا خۆی زیندانی بكات ،ده‌بێت خۆشه‌ویستی بۆ ئهوه بكات ،تا وێڕای خۆشه‌ویسته‌كه‌ی ،هه‌موو زینده‌وه‌ره‌كانی دنیایشی خۆش بوێت. (هه‌موو ته‌مه‌نێك ملكه‌چی خۆشه‌ویستییه) .خۆشه‌ویستی وه‌ختێكی دیاریكراو ناناسێت، ژن ته‌مه‌نی هه‌ر چه‌ندێك بێت ،پیاوێك هه‌ر په‌یدا ده‌بێت ،پێی سه‌رسام بێت .ڕۆژان ه ل ه ژماره نایه‌ت ،چه‌ند الو شه‌یدای كه‌سانی هاوته‌مه‌نی خۆیان ده‌بن ،چه‌ند كه‌سی ته‌مه‌ن مامناوه‌ندی تووشی داوی دڵداری ده‌بن و پیرانیش هه‌روه‌ها ،ته‌نانه‌ت ڕه‌نگ ه ئینسان كه گوێی له لێواری قه‌بریش بله‌رزێت ،هه‌ر هه‌ستی ئه‌وینداری له دڵیدا گه‌ش بێت، ئه‌مه‌یش زاده‌ی هه‌ژموونی ژیانه به‌سه‌ر مردندا .ئهوه جێی سه‌رسووڕمان نیی ه ك ه كه‌سانێك له‌وپه‌ڕی پیریدا ،سه‌رقاڵی خۆشه‌ویستین ،ئاخر خۆشه‌ویستی جوانترین جۆری شێتییه، ئاخر خۆشه‌ویستی له سه‌روه‌ختی لووتكه‌ی پیریدا ،نیشانه‌ی سه‌ركه‌وتنی ئاینده‌یه به‌سه‌ر ڕابردوودا .ئهوه دوندی ژیاندۆستییه كه ئه‌و خه‌ڵكه به‌رده‌وام حه‌زیان ده‌چێته سه‌ر یه‌ك و ڕه‌نگه ته‌نیا به نیگایه‌كی گه‌رم ،ئه‌و هه‌سته‌ی خۆیان ده‌رببڕن. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
127
ئهوه زیره‌كی نییه ،تان ه له كه‌سێك بده‌ین ،به‌و بیانووه‌ی شه‌یدای كه‌سێكی نه‌گونجاو بووه، ئاخر نهێنیی خۆشه‌ویستی له‌وه‌دایه ،عاشق خۆشه‌ویسته‌كه‌ی وه‌ك فریشت ه دێت ه به‌ر چاو ،با جوان و دلۆڤانیش نه‌بێت .ئینسان چه‌ند دزێو و خراپیش بێت ،هه‌ر كه‌سێكی ده‌ست ده‌كه‌وێت، پێی سه‌رسام بێت .خۆشه‌ویستی له‌به‌ر ڕۆشنایی عه‌قڵدا لێك نادرێته‌وه ،ئاخر ئه‌وین ل ه خه‌یاڵه‌و‌ه نزیكتره ،وه‌ك له واقیعه‌و‌ه و وێڕای ئه‌مان ه ده‌شێت كه‌سێكی ناشیرین ،خاوه‌نی جوانترین ڕۆح بێت .ستانداڵ ده‌ڵێت( :ڕه‌نگ ه الیه‌ن ه هه‌ر جوانه‌كه‌ی ئه‌و ژنه‌ی عاشقی بووین ،ب ه خه‌یاڵ ببینین ).الیه‌نی هاوبه‌شی په‌یامبه‌ر و ڕۆسۆ ئه‌وه‌یه ،هه‌ردووكیان ل ه تافی الوییاندا ،تووشی داوی عیشقی ژنی به‌ته‌مه‌ن ده‌بن .پوشكین پێوه‌ندیی ئه‌وینداریی ب ه ژنگه‌لێكی زۆره‌وه ده‌بێت ،به‌اڵم ل ه كۆتاییدا هه‌ر ب ه یه‌كێكیانه‌وه ،ب ه قووڵیی پێوه‌ست ده‌بێت. پیاو تا ل ه مێ بچێت ،تا وه‌ك كچان ناسك و نازه‌نین بێت ،كه‌متر ژنان پێی سه‌رسام ده‌بن. پیاو بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی ژنان ڕابكێشێت ،له‌بری نه‌رمونیانی ،ده‌بێت هه‌ندێك توند و زبر و بوێر و سه‌رچڵ بێت .كچی كوڕانی ،یان ژنی پیاوڕه‌وتار ،سه‌رنجی پیاوان ڕاناكێشێت، ئاخر پاسكاڵ گوته‌نی( :مێ ده‌بێت ناسك و هێمن بێت و ژن و پیاو ،تا زیاتر ل ه مێ و نێر بچن ،زیاتر شه‌یدای یه‌كدی ده‌بن )،به‌اڵم خۆشه‌ویستی ب ه گشتی ،هه‌ستێكی تاكه‌كه‌سییه، ناگشتێنرێت و ده‌شێت ،ئه‌و الیه‌نه‌ی مێ ،ك ه الی ئه‌م نێر جێی بایه‌خه ،الی نێرێكی دیكه، بایه‌خێكی ئه‌وتۆی نه‌بێت. پاسكاڵ پێی وایه ،ئینسان بۆ ئهوه نه‌خوڵقاوه ،تا ماو‌ه ب ه شێوازێك بژی ،پێویستی ب ه جووڵ ه و چاالكی هه‌یه ،پێویستی به‌وه‌یه ،ناوبه‌ناو ب ه به‌ردی به ده‌م ئاره‌زووه‌و‌ه چوون، گۆمی هێمنیی ژیانی خۆی بشڵه‌قێنێت .ئه‌و دوو شته‌ی ئینسان بۆ جووڵ ه و چاالكی هان ده‌ده‌ن( ،ئه‌وین) و (ئومێد)ن .به‌هێزبوونی هه‌ر یه‌كێك له‌و دووانه‌یه ،ده‌بێت ه هۆی الوازبوونی ئه‌وی دیكه‌یان .ئه‌وین و ئومێد ،دوو مۆمن ،ب ه هه‌ڵكشانی ته‌مه‌ن ،به‌ره‌و خامۆشبوون مل نانێن ،ڕه‌نگه هه‌ر ل ه سه‌ره‌تای ژیانه‌وه ،تا لێواری گۆڕ ،هه‌ر ب ه هه‌مان شه‌وقه‌وه بگڕێن. ئینسان ك ه (عه‌قڵ)ی له كۆت و زنجیر قوتاری بوو( ،خولیا)ی به‌هێزتر ده‌بێت .ئهوه پرسیارێكی الوازه ،ئه‌گه‌ر ل ه خۆمان بپرسین :ئایا پێویست ده‌كات ،ب ه خۆشهویستییهوه سه‌رقاڵ بین؟ ئاخر خۆشه‌ویستی (فیكر)ی لێ ناكرێته‌وه( ،هه‌ست)ی پێ ده‌كرێت .ئینسان ب ه گشتی بێ یه‌ك و دوو ،دوای ئه‌وین ده‌كه‌وێت و ئه‌گه‌ر گومانیشی ل ه كن دروست بوو، پاساو ده‌بینێته‌وه .ئه‌وی عه‌قڵی ساف بێت ،ئه‌وینیشی پاك ده‌بێت و به‌وپه‌ڕی گه‌رمی و په‌رۆشییه‌و‌ه ب ه پیری خۆشهویستییهوه ده‌چێت. هه‌موو كه‌سێك ل ه زه‌ینی خۆیدا ،تابلۆی (نموونه‌یه‌كی بااڵ)ی بۆ جوانی كێشاوه ،به‌اڵم 128
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
هه‌موو عاشقێكیش ،خۆشه‌ویسته‌كه‌ی خۆی ،ب ه نموونه‌ی بااڵی جوانی ده‌زانێت .جوانی چه‌شنی زۆره ،به‌اڵم جوانییه ههره بااڵكان ،ئه‌وانه‌ن ك ه ل ه ژندا كۆ بوونه‌ته‌وه .ژن ئه‌گه‌ر زیره‌ك بوو ،به‌رده‌وام ڕۆحێكی چاالك ،به به‌ر ئه‌و جوانییانه‌یدا كه له گیانه‌ڵاڵدان ،ده‌كاته‌وه. ئێمه چونكه خۆمان خۆش ده‌وێت ،پێمان وایه ،شیاوی ئه‌وه‌ین ،كه‌سانی تریش خۆشی بوێین .ئینسان وه‌ك چۆن به ئاسانی ده‌كه‌وێت ه نێو زه‌ریای خۆشهویستییهوه ،هه‌ر وایش ب ه ئاسانی هه‌ستی پێ ده‌كات ،كه‌سێك ئه‌وی خۆش ده‌وێت یان نا؟ ئاخر ب ه چاویدا دیاره ،ئاخر چاو ئهوه ده‌رده‌بڕێت كه له دڵدا هه‌یه ،ئاخر عاشق ب ه ئاسانی ل ه زمانی چاو تێده‌گات. هه‌ر كه‌س پێوانه‌ی خۆی بۆ جوانی هه‌یه ،به‌اڵم نزیكه‌ی هه‌مووان ،هه‌مان پێوانه‌یان بۆ دلۆڤانی هه‌یه .ڕه‌نگه ئێمه هه‌موومان جوان نه‌بین ،به‌اڵم هه‌موومان ده‌توانین له ڕێی دلۆڤانییه‌وه ،جێی خۆمان له‌ناو دڵی ئه‌وانی دیكه‌دا بكه‌ینه‌وه .پاسكاڵ ده‌ڵێت( :ئه‌و پیاوه‌ی دلۆڤان بێت ،زوو ده‌چێته دڵی ژنه‌وه ،ئه‌گه‌ر توانیمان له‌و ژێیه‌ی هه‌ستی ژن بده‌ین، ئیدی به ئاسانی پێمان قایل ده‌بێت و خۆشی ده‌وێین ،به‌اڵم كێشه‌كه له‌وه‌دایه ،دلۆڤانی به‌خششێكی سروشتییه ،نه ب ه ڕاهێنان فێری ده‌بین و نه زاده‌ی زیره‌كییه). كه عاشق ده‌بین ،هه‌ست ده‌كه‌ین جیاوازترین له جاران و پێمان وای ه هه‌مووان هه‌ستیان به‌و جیاوازیی ه كردووه .تا ڕێگه‌ی خۆشه‌ویستی درێژتر و سه‌ختتر بێت ،ك ه به خۆشه‌ویسته‌كه‌مان شاد ده‌بین ،زێتر و قووڵتر هه‌ست ب ه به‌ختیاری ده‌كه‌ین .پاسكاڵ ده‌ڵێت( :یه‌كێك ل ه نیشانه‌كانی خۆشه‌ویستی ئه‌وه‌یه ،وه‌ك خوداوه‌ند سه‌رنجی ئه‌و كه‌س ه ده‌ده‌ین ك ه عاشقی بووین ).له خۆشه‌ویستیدا ،بێده‌نگی ل ه په‌یڤین كاریگه‌رتره ،كه سه‌رسامی زمانمان ل ه گۆ ده‌خات ،هیج نه‌گوتن له گوتن ،زووتر ده‌گاته دڵی خۆشه‌ویسته‌كه‌مان. الی پاسكاڵ( :عیشق ،ئینسان له چاوچنۆكه‌وه ،ده‌كات به دڵفراوان ،ئهوه بۆی ه ئه‌وه‌ی ب ه الی عاشقه‌وه گرنگ نه‌بێت پار‌ه و سامانه .عاشق ته‌نانه‌ت ڕه‌نگه كه‌سوكار و هاوڕێیانیشی له‌بیر بچێته‌وه ،ئاخر وا هه‌ست ده‌كات ،غه‌یری خۆشه‌ویسته‌كه‌ی ،پێویستی به هیج و ب ه كه‌سی دیك ه نییه .عاشق ئه‌وه‌ی به الو‌ه گرنگ نییه ،ئه‌و خه‌ڵكه چی له باره‌یه‌وه ده‌ڵێن، ئاخر ده‌زانێت ،ڕه‌نگ ه ئه‌و خه‌ڵك ه عاقڵ بن ،به‌اڵم عاشق نین*). ژنێك كه هیچ گومانێكی به داوه‌وه نه‌بێت ،به كه‌ڵكی خۆشه‌ویستیی سێكسی نایه‌ت، ژنێك گومانی له‌سه‌ر بێت ،سه‌رنجڕاكێش ده‌بێت و بۆ ئهوه ده‌ست ده‌دات ،پیاوان تامه‌زرۆی ببن .ئه‌وی ژنێكی جێی گومانی خۆش بوێت ،ئهوه ئاسایی وه‌رده‌گرێت ،ژن ه سێكس له‌گه‌ڵ مێرد‌ه شه‌رعییه‌كه‌ی بكات ،ئه‌وه‌ی پێ هه‌رس ناكرێت ،غه‌یری خۆی ،پێوه‌ندیی به پیاوی ترهوه هه‌بێت .خۆشه‌ویستییه‌ك هه‌یه ،ئه‌وینی سێكسفرۆشی پێ ده‌ڵێن ،پیاو هه‌ی ه هێند‌ه قووڵ ،ژنی وای خۆش ده‌وێت ،هه‌موو ژیانی خۆی بۆ ته‌رخان ده‌كات .پیاوی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
129
وا ك ه فرۆید ب ه (نه‌خۆش)ی ل ه قه‌ڵه‌م ده‌دات ،ئه‌گه‌ر له‌به‌ر هه‌ر هۆكارێك له‌و ژن ه جێی گومانه دوور بكه‌وێته‌وه ،هه‌مدیسان له‌گه‌ڵ ژنێكی دیكه‌دا ك ه گومانی له‌سه‌ر بێت ،تێ هه‌ڵده‌چێته‌وه. خه‌سڵه‌تێكی دیكه‌ی پیاوی نه‌خۆشی وا ئه‌وه‌یه ،وای بۆ ده‌چێت ،ژنه‌ی جێی گومان لێی قه‌وماو‌ه و به‌وه‌ی ئه‌م ك ه خۆی فه‌ریادڕه‌سه ،لێی جیا نابێته‌وه ،فریای ده‌كه‌وێت و ل ه به‌دئاكاری ده‌یپارێزێت .پیاوی وا پێی وایه ،ئه‌و ژن ه جێی گومانه‌ی ئه‌م خۆشی ده‌وێت، ژنێكی بااڵی ه و ژنی دیكه‌ی وا جوان و دلۆڤان په‌یدا نابێت ،شان ل ه شانی بدات .له فرۆید وایه ،ئه‌م جۆر‌ه ئه‌وینه زاده‌ی خۆشویستنی كوڕ‌ه بۆ دایكی ،ئاخر دایك ،له كن هه‌موو كوڕێك ،ژنێكه دووبار‌ه نابێته‌وه ،ئاخر هه‌موو كوڕێك خۆی ب ه (سێیه‌می غه‌درلێكراو) ده‌زانێت .فرۆید پێی وایه (ك ه دایك و باوك بایه‌خ ب ه یه‌ك ده‌ده‌ن ،كوڕ خۆی وه‌ك غه‌درلێكراو دێت ه به‌ر چاو و كوڕ ك ه شه‌یدای ژنێك ده‌بێت ،ژنه وه‌ك ئه‌ڵته‌رناتیڤی دایكی ده‌بینێت). ئایا الیه‌نی هاوبه‌ش له نێوان سێكسفرۆش و دایكدا ك ه نموونه‌ی پاكژی و ئاكاری بااڵیه، هه‌یه؟ ئایا خۆشویستنی له‌شفرۆش ،زاده‌ی گرێی دایكه؟ كوڕ ئه‌گه‌ر خراپه‌یه‌ك له دایكی هاوڕێیه‌كی ببینێت ،باوه‌ڕ ده‌كات ،به‌اڵم هه‌رگیز باوه‌ڕ به‌وه ناكات ،دایكی خۆیشی ڕۆژێ ل ه ڕۆژان ،هه‌مان ڕه‌وتاری نواندبێت .ئه‌وه‌ی دایك ،مێرد یان ڕوونتر ،باوكی كوڕی خۆی خۆش ده‌وێت( ،ناپاكی)یه‌ك ه كوڕ هه‌رگیز ل ه بیری ناچێته‌وه ،ئاخر الی فرۆید كوڕ ،باوكی ب ه ڕكابه‌ری خۆی ده‌زانێت و ئه‌م هه‌ستكردنه‌ی ناو ناوه :گرێی ئۆدیب .الی فرۆید ئه‌و دڵسۆزییه‌ی پیاو بۆ ژنێكی جێی گومانی هه‌یه ،درێژه‌پێدانی هه‌مان ئه‌و وه‌فایه‌یه ،كوڕ بۆ دایكی هه‌یبووه .پیاو ك ه ژنێكی جێی گومانی خۆش ده‌وێت ،زوو زوو له‌و‌ه ئاگاداری ده‌كاته‌وه ك ه ئه‌گه‌ر پێوه‌ندیی ب ه پیاوانی ترهوه هه‌بێت ،مه‌ترسی له‌سه‌ر ژیانی دروست ده‌بێت .الی فرۆید ئه‌م نیگه‌رانییه‌ی پیاو ،هه‌مان ئه‌و هه‌سته‌ی ه ك ه كوڕ ل ه پێوه‌ندیی نێوان دایكی و باوكی ،ل ه كنی دروست بووه .فرۆید زیاتر ده‌ڕوات و ده‌ڵێت( :ك ه كوڕ ل ه باوكی یاخی ده‌بێت ،مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی ه پێی بڵێت :وه‌ك چۆن تۆ توانیت ،من له هه‌ناوی دایكمدا بخوڵقێنیت ،ئیدی منیش هه‌مان توانام هه‌یه). (مانای خه‌ون ،به گوێره‌ی كه‌سی خه‌ونبین ده‌گۆڕێت .ئه‌گه‌ر پیاوێك ل ه خه‌ونیدا ،ژنێك ل ه خنكان ڕزگار بكات ،ئهوه حه‌زی لێیه ،منداڵێكی له‌و ژن ه ببێت ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر ژنێك له خه‌ونیدا ،منداڵێك ل ه خنكان قوتار بكات ،ئهوه دداننان ه به‌وه‌دا ك ه ناپاكیی كردووه). ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه‌ی فرۆید ،سته‌مێك ه ب ه كۆمه‌كی (خه‌ون) له (واقیع)دا ل ه ژن ده‌كرێت، ههرچهنده ل ه ڕوانگه‌ی فرۆید خۆیه‌وه( ،ژن ،زێتر پێویستی به‌وه‌ی ه ك ه خۆشیان بوێت، نه‌ك ئه‌م كه‌سانی دیكه‌ی خۆش بوێت .هه‌ر بۆیه‌ش زێده‌ڕۆیی ل ه جوان نیشاندانی خۆیدا 130
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ده‌كات ).فرۆید ئه‌گه‌ر خوێندنه‌وه‌ی قووڵیشی بۆ ژن كردبێت ،به‌اڵم هه‌وڵی نه‌داوه ،سته‌م له‌سه‌ری كه‌م بكاته‌وه. فرۆید پێی وایه ،چونك ه ڕه‌گه‌زی ژن ناته‌واوه ،بۆی ه ل ه ڕێی وه‌دیارخستنی جوانییه‌كانییه‌وه، ل ه هه‌وڵی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی ئه‌و ناته‌واوییه‌دایه ،ئه‌وه‌یشی ك ه شه‌رمنه ،هه‌ر زاده‌ی ئه‌و ناته‌واوییه‌یه و ئه‌گه‌ر نا شه‌رم ،یه‌كێك نیی ه له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی مێ .ناته‌واوییه‌كه‌یش الی فرۆید ل ه ده‌زگای زاوزێی ژندایه ،كه نه‌بوونی چووكه .فرۆید وای بۆ ده‌چێت ،ژن ئه‌گه‌ر له مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی شارستانیدا به‌شدارییه‌كی هه‌بووبێت ،ل ه هه‌ر دوو بواری ڕستن و چنیندا بووه .ئه‌وانه‌یش بۆیه فێر بووه ،هه‌ر كه موو له ده‌وروبه‌ری زێی په‌یدا بووه، (بۆ شاردنه‌وه‌ی ده‌زگای زاوزێی كه به ناته‌واوی زانیوه )،كه‌وتووه‌ته هۆنینه‌وه‌ی. ئه‌م نه‌بوونی چووكه ،له ڕوانگه‌ی فرۆیده‌وه ،وای كردووه ،ژن تا كوڕێكی نه‌بووبێت، هه‌ر خۆی به سه‌فه‌ری زانیوه له كن مێرده‌كه‌ی و به په‌یدابوونی كوڕ ،ئیدی گرێكوێره‌ی نێرین ه ك ه ژن هه‌یه‌تی ،ده‌كرێته‌وه .فرۆید پێی وایه ،ژن ل ه پیاو زیاتر ،بایه‌خ به كاروباری كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌دات و له كاتێكدا پیاو ب ه ته‌مه‌نی سی ساڵی ،هێشتا گه‌نج ه و ڕه‌نگ ه گه‌لێك گۆڕانی به‌سه‌ردا بێت ،له‌بیدۆی ژن له هه‌مان ته‌مه‌ندا جێگیر بووه و زه‌حمه‌ت ه ئیدی شتی تازه ل ه كنی ڕوو بدات. ڕێ ده‌كه‌وێت پیاو بێ ئه‌وه‌ی وه‌ك جه‌سته ،هیچ كه‌موكووڕییه‌كی هه‌بێت ،بێ ئه‌وه‌ی پێش كرده‌ی سێكسی ،هیچ الوازییه‌ك شك ببات ،سه‌روه‌ختی سه‌رجێیی ،هه‌ست ده‌كات ل ه ناخیدا به‌ربه‌ستێك هه‌یه و كرده‌كه‌ی پێ جێبه‌جێ ناكرێت .پیاو ئه‌گه‌ر هه‌ر ل ه یه‌كه‌م جاره‌و‌ه نائومێد ببێت ،ڕه‌نگ ه ترسی ئه‌وه‌ی لێ بنیشێت كه ئیدی ل ه داهاتوویشدا ،هه‌میش ه هه‌ر به‌ره‌و ڕووی هه‌مان نائومێدی ببێته‌وه .له ڕوانگه‌ی فرۆیده‌وه ،ئه‌و شكسته‌ی پیاو ك ه هیچ هۆكاریكی ئۆرگانیكی ل ه دواو‌ه نییه ،زاده‌ی گرێی ئۆدیبه كه لێ ناگه‌ڕێت له‌بیدۆ وه‌ك پێویست به‌گه‌ڕ بكه‌وێت .فرۆید ،ساردوسڕیی سێكسی الی ژنیش ،ده‌باته‌و‌ه سه‌ر ئه‌و چه‌پاندنه‌ی ل ه ڕابردوودا تووشی هاتووه .فرۆید ده‌ڵێت( :پیاو ل ه ترسی شكست ،هانا بۆ الی ژنانی سێكسفرۆش ده‌بات ،ئاخر شه‌رم له‌و جۆر‌ه ژنان ه ناكات و ئه‌گه‌ر كرده‌كه‌یشی بۆ جێبه‌جێ نه‌كرا ،به هێندی وه‌رناگرێت .پیاوی وا چونكه خۆی له‌و ژنانه پێ بااڵتره، الیان هه‌ست ب ه ئاسووده‌یی ده‌كات و كرده‌كه‌شی پێ ئه‌نجام ده‌درێت .ئهوه بۆی ه زۆر له‌و پیاوانه‌ی سه‌ر به چین ه ههره بااڵكانن ،ده‌چن ژن له چینه‌كانی ههره خواره‌و‌ه ده‌هێنن ،تا بتوانن خۆیان تێر بكه‌ن). ئینسان ئه‌گه‌ر بۆی بلوێت ب ه ئاسانی خۆی تێر بكات ،ئیدی ل ه ڕووی ده‌روونیشه‌وه، هێند‌ه تامازرۆی سێكس نابێت ،بۆیه بۆ ورووژاندنی له‌بیدۆ و چێژوه‌رگرتن ل ه جووتبوون، ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
131
هەرزەكار كێیە؟ چۆن ڕەفتار لەگەڵ هەرزەكاربكەین؟
هانا بۆ دروستكردنی به‌ربه‌ست ده‌بات .ئه‌و خه‌ڵك ه ب ه چاوپۆشین ل ه جیاوازییه‌كانیان، ئه‌گه‌ر برسی بكرێن ،وه‌ك یه‌ك شه‌یدای خۆراك ده‌بن ،به‌اڵم برسییه‌تی سێكسی ب ه كه‌سه‌كان ده‌گۆڕێت .ئه‌و بایه‌خه‌ی سێكس الی ڕاهیبێك هه‌یه‌تی ،ك ه به درێژایی ته‌مه‌نی ب ه گژ له‌بیدۆی خۆیدا چووه‌ته‌وه ،هه‌مان ئه‌و بایه‌خ ه نییه ،الی كه‌سێكی تێر هه‌یه‌تی. كه‌سێك ك ه ئالووده‌ی مه‌ی بووبێت ،ناچێت ناوبه‌ناو جۆری شه‌رابه‌كه‌ی بگۆڕێت ،یان ئه‌گه‌ر له شاره‌كه‌ی خۆی هه‌رزان بێت ،ناچێت ل ه شارێكی دیك ه ك ه گران بێت ،بیكڕێت، به‌اڵم بۆ سێكس وا ناكه‌وێته‌وه ،پیاوی ئالوود‌ه به هه‌وه‌سبازییه‌و‌ه هه‌م حه‌زی ل ه ژن گۆڕین ه و هه‌م ئه‌گه‌ر ئاسانیش ده‌ستی كه‌وت ،خۆی به‌ربه‌ست قوت ده‌كاته‌وه .ئه‌وانه‌ی چێژ ل ه مانه‌و‌ه ل ه ئاوده‌ست وه‌رده‌گرن ،الی فرۆید ،نه‌خۆشیی (كۆپرۆفیلیا)یان هه‌یه .ئه‌وانه‌یش ك ه ل ه ڕووی سێكسییه‌و‌ه هیچ گه‌شه‌یان نه‌كردوو‌ه و هێشتا ئاژه‌ڵئاسا بۆ سێكس ده‌ڕوانن، دووچاری هه‌مان نه‌خۆشی بوونه‌ته‌وه ،ئهوه بۆی ه كه‌سی وا ،ئه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ی دڵخوازی خۆیشی بێت ،هه‌ر وه‌دووی ژنانی جێی گومان ده‌كه‌وێت. * ()١ ()٢ ()٣ ()٤ ()٥ ()٦
گفتوگۆ له‌گه‌ڵ د .مه‌حه‌مه‌د شوانی سازدانی :عبدالسالم اسماعیل
نیكوالی الكساندروفیتش بیردیایف ،میتافیزیقیا الجنس والحب. سیغموند فروید ،عن النمط الخاص ألختیار الموضوع عند الرجل. سیغموند فروید ،األنوثه. سیغموند فروید ،حول إذالل الحیاه الحبیه. فاسیلی روزانوف ،أعمار الحب. بلیز باسكال ،أحادیث عن شهوه الحب هەرزەكاری یەكێك لەو قۆناغە گرینگانەی ژیانە كە رەنگدانەوەیەكی یەكجار زۆری لەسەر كەسایەتی هەر تاكێك دەبێت ،بەهۆی گرینگی و هەستیاری ئەم قۆناغە بۆ ڕوونكردنەوە و شیكردنەوەی ئەم بابەتە بە باشمانزانی چاوپێكەوتن لەگەل بەرێز (د .محمد شوانی ) ئەنجام بدەین بۆ ڕوونكردنەوەی هەندێك الیەنی ئەم قۆناغە ،جێ ئاماژەیە (د .محمد شوانی ) مامۆستایە لە بەشی كۆمەڵناسی كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەاڵحەددین .وبروانامەی ماستەری لەبواری پێكەوە ژیانە پێكەوە ژیانی نەتەوەیی و ئاینی) لەشاری كەركوك .و بروانامەی دكتۆراكەشی لەسەر ڕۆلی بەها رۆشنبیریەكان لەسەر پیسبوونی ژینگەدا بە دەست هێناوە لە نزیكەوە ئەم چاوپێكەوتنەمان ئەنجامدا.
132
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
133
بەرێزتان چۆن پێناسەی هەرزەكار دەكەن و هەرزەكار كێ یە؟ هەرزەكار -:زانایانی دەرونناسی بە شێوەیەكی گشتی تەمەنی 11تا 17ساڵیان دیاریكردووە،جیاوازیش هەیە لە نێوان كۆمەلگاكان رەنگە هەرزەكار ئەوەندە نەبێت،چونكە هەندی گۆرانكاری هەیە لە تەمەنی 12ساڵی روودەدات لە هەندێك كۆمەلگا هەتا 19ساڵی دەخایەنێت،لەهەندێ كۆمەڵگاش رەنگە بروات تا تەمەنی گەورەتریش ،هەندێ رەفتاری هەیە كە شێوەیەكی هەرزەكاری پێوە دیارە ،بەاڵم گرنگترین ئەو گۆرەنكاریانەی لەم تەمەنەدا دەبێت پەیوەندی بەژینگە كۆمەاڵیەتیەكانەوە هەیە،تەنها پەیوەندی بەالیەنی دەرونیەوە نیە ،چونكە مەسەلەی رێگە پێدانی منداڵ لە چۆنیەتی پەروەردەكردنی و رێگە پێدانی دەربرینی خواست و ویستی لێی بگەرێین ،بۆ نمونە نەبونی ئازادی پەیوەندی بەشێوازەكانی پەروەردەكردن هەیە ئەگەر ئێمە بێین بڵێن لەروی تەمەن و بایەلۆژی كێ دەگریتەوە تا رادەیەك بەوە دیاری دەكرێت ئەڵێن لە 12-11ساڵی تا 18-17ساڵی دەگرێتەوە ئەو قۆناغە لەرووی بایۆلۆجیەوە سەردەمی پێگەیشتنی كۆمەلێك غودەیە لەرووی بایۆلۆجیەوە وەكو الیەنی جنسی و الیەنی بیركردنەوەی تاكە و گۆرانكاریە لە پەیوەندیە كۆمەاڵیەتیەكان ،ژینگەی دەوروبەر جۆریك هەست كردنی ئەو تاكەیە بەخۆی و رۆلی خۆی وەپەرینەوەی لەو قۆناغە مندالیەی كە پێشتر تێیدا بووە لەرووی تەمەنەوە هێندە دیاری كراوە 11تا 17ساڵ كۆمەلێك گورانكاری جەستەی وفكری چۆن مامەلەی لەگەڵدا بكرێت؟. ئێستا لە دەرونناسی ئاراستەیەكی وەكو شیكردنەوەی دەرونی فرۆید وە كۆمەڵێك زانای تر زیاتر قسە لەسەر خودی تاكەكەو گۆرانكاریەكانی دەكەن بۆ نمونە شەرم یان توانای لە قسەكردندا یان تیكەاڵوبونی یان گۆرینی جۆری پەیوەندیە كۆمەاڵیەتیەكانی ئەو تاكە دەیگەرێننەوە بۆ الیەنی دەرونیەكەو خودی تاك بەاڵم بەپێچەوانەوە زانایەكی وەكو (مارگریت میت) ئەو توێژینەوانەی كردوە لە گینیا لە چۆنیەتی كارلێكی كۆمەاڵیەتی، ئەگەڕێتەوە بۆ الیەنی پەروەردەیی كۆمەڵگاكە یان الیەنەكانی پێگەیاندنی تاكی كۆمەڵگاكە كە كۆمەڵێك كەناڵن چۆن تاك پەروەردە دەكەن ،بۆیە چۆنیەتی مامەڵەكردن دەوەستێتە سەر كلتوری ئەو كۆمەڵگایە ،بۆ نموونە لە كۆمەڵگای وەكو ئێمەدا خێزان ڕۆڵی پێگەیاندن و پەروەردەكرنی تاك دەگرێتەوە ،وەك دەزگا زانستیەكان وەك قوتابخانە و باخچەی ساوایان و داینگە ،بەپێی ئەوەی هێشتا ئەو دەزگایانە بە شێوەی زانستی لە كۆمەڵگای ئێمەدا پەرەیان نەسەندووە ،بۆیە دەبێ قسە لەسەر مامەڵەی خێزان بكرێ لەگەڵ ئەو تەمەنەیا ،ڕەنگە كۆمەڵگایەكی دیكە وانەبێ ڕەنگە خێزان ئەو ڕۆڵەی نەبێت بۆ پەروەردەكردن و ئاراستەكردنی تاك ،ئەم مامەڵەكردنە دەگەڕێنێتەوە بۆ قوتابخانەوە بۆ 134
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
باخچەی ساوایان یان بە پێچەوانەوە لە هەندێ كۆمەڵگای دیكەدا ئایین ئەو ڕۆڵە ئەبینێ لەڕێگای خانەكانی خواپەرەستی ،بۆ نموونە چۆنیەتی مامەڵەكردن ئەگەڕێتە سەر ئاستی تێگەیشتنی ئەو ناوەندەی ڕۆڵی بنچینەیی ئەگێڕێ لە پەروەردەكردن و پێگەیاندنی ئەو تاكەدا ،خێزانی ئێمە بۆ نموونە چۆن مامەڵە لەگەڵ كور و كچەكانی دەكات تاچەند گۆڕانكارییەكان لەڕووی بایەلۆجیەوە لە بەرچاو ئەگرێ تاچەند گۆڕینی ئاراستەی بیركردنەوە یان خواستی تاك لەو قۆناغەیە لە بەرچاو ئەگرێ بۆیە هەموو ئەمانە ئەبێ ڕوون بكرێتەوە و خێزانەكان پێی هۆشیار بكرێنەوە تا بزانن ئەو جۆرە گۆڕانكاریانەی كە لە ڕەفتاری هەرزەكار روودەدات ،بۆ نموونە ئەو جۆرە خۆ ڕێكخستن و جل وبەرگ و ئەو داواكاریانەی هەیەتی ئەبێ خێزان ئەمانە لەبەرچاو بگرێت چونكە ئەمە لە تەمەنێكی پەڕینەوەیە قۆناغێكی كورتە ڕەنگە دواتر بە تێگەیشتن و بەكامڵ بوون و تێركردنی ئەو پێداویستیانە ئەوانەی ال نامێنێ بۆیە چۆنیەتی مامەڵەكردن ئەكەوێتە سەر ئاستی تێگەیشتنی ئەو دەزگایەی وا ڕۆڵی بنچینەیی ئەگێڕێ لە پەروەردەكردن و پێگەیاندنی كۆمەڵگا یا الی ئێمەش خێزان واتە ئەوەی بنچینەی تاكەكان پەروەردە دەكات زیاتر ڕێژەیەكی بەرزی ڕۆشنبیری نێو خێزانە كە دواتر ڕەنگدانەوەی لەسەر تاكەكان دەبێت. هەرچەندە خانەكانی خواپەرەستی وەكو مزگەوت و الیەنی ئایینی زاڵە و لەگەڵ خێزان هاوبەشیەك ئەكەن ،بۆیە دواتر دەبینین كە ڕوانگەی باو لە كۆمەڵگای ئێمەدا جێگیر دەبێت ،تێگەیشتن ڕەمەكی واتە تێكەڵ بە دینی و زانستی و فەلسەفیە كە لە كۆمەڵگای ئێمە ئەبێتەوە ،چونكە قۆناغەكانی پێگەیاندنی تاك لە كۆمەڵگای ئێمە بە هەرزەكاریشەوە لەژێر دەستی خێزان و دەوروبەر و ژینگە كۆمەاڵیەتیەكە و مزگەوتە زیاتر لەوەی قوتابخانە و ناوەندەكانی پەروەردەیی ڕۆڵ ببینێ یان الیەنەكانی ڕاگەیاندن ڕۆڵ ببینێ یان حزب و ڕێكخراوەكان ..بۆیە ئەگەر بمانەوێت باس لەسەر چۆنیەتی مامەڵەكردن بكەین ئەبی ئێمە قسە لەسەر ئاستی هۆشیاری خێزانەكانمان بكەین ،هەتا چەند مامەڵە لەگەڵ خواست و داواكاریەكانی ئەم تەمەنە جیاوازە ئەكا لە (11و 12تا )17و ڕەنگە هەندێك تایبەتمەندی ئەوە بگوازرێتەوە بۆ قۆناغەكانی پاش هەرزەكاری ،لەبەر ئەوەی لە كۆمەڵگای ئێمە تەواو تاكەكان بەتەواوی تێر ناكرێن. پ /ئایا جیاوازی هەیە لەنێوان ڕەگەزەكان لە شێوازی هەڵسوكەوت كردن لەگەڵیان لەتەمەنی هەرزەكاری ؟ ئێمە نابێ بە هۆی گۆرانكاریە بایەلۆژیەكانەوە جیاوازی بخەینە نێوان تاكەكانمان یان رەگەزەكانمان ،بۆنموونە رەنگە بەرای من ئەم جیاوازییە نەگەرێتەوە بۆ بۆماوە لەوانەیە بگەرێتەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵە كردنمان لەگەڵ رەگەزەكان وەكو گوتم ( ماگریت میت) ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
135
دەڵێ كور زیاتر قسە دەكات لە هەندێك هۆزی ئەم دوورگەیە ئەویش بەهۆی بازنەی پەیوەندیەكانی تاكەكانە كە هەر لەمنداڵیەوە هەندێك شتیان بۆ جیا دەكرێتەوە ،لە زۆربەی كۆمەڵگاكان تاكەكانی خۆیان لەیەك ساڵیەوە جیاوازی رەگەزیالی تاكەكان دروست دەكەن بۆ نموونە كورەكان بە شێوازێك پەروەردە دەرێن و كچانیش بە شێوازێكی دیكە و هەروەها چۆنیەتی مامەڵە كردنیشیان لەگەڵ دەوروبەریان بۆ دەست نیشان دەكەین هەرچەندە هەندێك جیاوازی بایەلۆژی لەنێوان رەگەزەكان هەیە بۆ نموونە كچ تەمەنی 14-13ساڵی توشی سوری مانگانە دەبێت و كور خەون دەبینێن و دەنگ گربوون ....هتد لە هەردوو رەگەز لەم تەمەنەدا گۆرانكاریە هۆرمۆنیەكان دەبنە هۆی ئەوەی كە هەندێك گۆرانكاری لە شێوەو سیماتی تاكەكان رووبدات ،هەروەها ئەو گۆرانكاریە هۆرمۆنیانە پاڵنەرێك دەبن بۆ پێگەیشتنی الیەنی سێكسی تاكەكان ئەمەش هانیان دەدات كە حەز بە پەیوەندی لەگەڵ رەگەزی بەرامبەری خۆیان بكەن كەچی لە كۆمەڵگای ئێمە سەبارەت بەكچان و ئەو پەیوەندییەمان بەستوتەوە بە شەرەف و پێگەی كۆمەاڵیەتی و ناوانگی خێزان بۆیە لێرەدا بە جۆرێك بەربەست دەخەینە بەردەم رەگەزی مێینە لە پەیوەندیەكانیان و ئەم بەربەست و جیاوازیانە رۆژ دوای رۆژ زیاتر دەبێت و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی تاك وا بیربكاتەوە كە لە هەموو روانگەیەكەوە لەگەڵ رەگەزی بەرامبەری جیاوازە، پ /مامۆستا گیان لەم قۆناغەدا پێویستە چ شتانێك لەالیەن خێزان و كۆمەڵگا رەچاو بكرێت و بە چ شێوازێك مامەڵە لەگەڵ هەرزەكار بكرێت؟ بێگومان هەر داواكاری و حەزێك بەتایبەت ئەو حەز و پێداویسیتیەی كە رەگێكی لە بونیادی بایەلۆژی تاكەكانی هەبێت كە پەیوەندی بەالیەنی تەرفیهی و كات بەسەر بردن نەبێت بەڵكو یەكێك لە پێداویستیە سەرەكیەكانی بێت بۆ نموونە :دایك هەر كە منداڵی دەبێت فێری كاتی خەوتن و خواردنی دەكات واتە بە شێوەی سەرەكی بەرنامەیەك بۆژیانی منداڵەكەی دادەرێژێ ،دواتر فێری دەكات لەچ بارو لەچ كاتێكدا پێداویستیەكانی چین و چۆن دەبێت بیریان بكاتەوە ،بۆنموونە چۆنیەتی تێركردنی پێداویستیە سێكسیەكان یان چۆنیەتی دروست كردنی پەیوەندیە كۆمەاڵیەتیەكان و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ دەووروبەر و هەموو ئەمانەدەبێ بەبێ سەركوت كردنی حەزوو ئارەزووەكانی تاك بێت ،چونكە سەركوتكردنی هەرپێداویستیەك و خواستێكی دەروونی یان بایەلۆژی یان كۆمەاڵیەتی تاكەكان رەنگدانەوەی راستەوخۆی یان ناراستەوخۆی لەسەر كەسایەتی تاكەكان دەبێت و هۆكارێك دەبێت بۆ سەرهەڵدانی نەخۆشیە دەروونیەكان و ناهاوسەنگیەك لە كەسایەتی تاك دروست دەكات.
136
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ئەمەش رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر الیەنی كۆمەاڵیەتی و پەیوەندیە كۆمەاڵیەتیەكانی تاك لەنێو كۆمەڵگا هەموو ئەمانە ئەكەوێتە ژێر كاریگەری چۆنیەتی تێركردنی پێداویستیەكانیەوە ،ئەگەر تاكێك خەمی الیەنی سێكسی و برسیەتی و نەبوونی جل و بەرگ و پێداویستیە سەرەكیەكانی نەبێت خەمی مامۆستاو قوتابخانەو خوێندنی نەبێت ئەوتاكە بیرو تێروانینی خۆی بۆ داهێنان یان ژیانێكی باشترو پێشكەوتوو تر بە كاردێنێت و بەپێچەوانەو تۆ خەمی گەورەی تاكەكان جارێك تێربوون بێت و لەنێو خێزان هێشتا پێداویستیەكانی خێزان دابین نەكرابێت چونە قوتابخانەی هێشتا بۆ رێك نەخرابێت هان نەدرابێت بۆ خوێندن بەڵكو بەالیەنێكی ترەوە وا بزانێ ئەو بۆ ئیشێكی تر دروستكراوە ئیتر بۆ خەمی گەورەی ئەم گەنجە نەبێتە چۆنیەتی ژن هێنان و چۆنیەتی شووكردن، ئەبێ چارەنووسی چۆن بێت ئەبێ توشی كێ بێت ،بۆیە هەست ئەكات ئەمانە لە ئازادی و رەغبەت و داواكاری خۆیدا نیە بە ئارەزووی خۆ ناتوانێ ئەمە هەڵبژێرێ بۆ خەمی گەورەی ئەبێتە دابینكردنی ئەمانە بۆیە ئەو لەجیاتی بیر لە زانست بكاتەوە ئەبێ خوایە چارەنووسی من لە چیا بێت وە لەبەر ئەوەی ئازادیش نیە ئیرادەی لە ژێر دەستی خۆیدا نیە وە خۆی نازانێ چارەنوسی چی لێ دێت بۆیە زیاتر بیر لەوە دەكاتەوە ئەمە هەر هێزێكی نادیاری گەورەیە چارەنوسی ئەوی دیاری كردوە بۆیە ئیتر چ دینێك لە نێو ئەو كۆمەڵگایە زاڵ بێت چ دینێك هەبێت بە پێی بنەماكانی ئەو دەبنە ئەكەوێتە خواپەرستی و عیبادەت كردن و چونكە لە شوێنێ دایە و بەرای ئەو رزگاركەری ئەو هەر ئەو خوایە ئەو بەپێی ئەو دینە بۆی دەكات كەواتە كاریگەری ئەو كۆسپەی لەرێگەیا ،كاریگەری ئەم رێگەگرتنە تۆ تاكێكی خەیاڵیت بۆ دروست دەبێت تاكێكی دوور لە بیركردنەوەی زانستیت بۆ دروست دەبێت بۆنموونە :لە پاراستنی خۆیدا ئیتر زیاتر بیر لەوە بكاتەوە بۆنموونە دینەكە چۆنە كەسایەتیەكی دینیت بۆ دروست دەكات بۆیە كاریگەری هەیە، پ /د .محمد شوانی :كۆمەڵگاكان جیاوازیان هەیە لە شێوازی هەڵسوكەوت كردن لەگەڵ هەرزەكار،ئەگەر جیاوازی هەیە ،چ هۆكارێك لەم جیاوازیە دەبینن؟ ناكرێ ئێمە یەك رەگەزی كلتورمان هەبێت تەنها یەك رەگەز لە بازاری كارمان كارا بێت ،ئەمە وەكو ئەوە وایە تۆ هەموو جلەكان وەك یەك بێت بۆنموونە :شەرواڵ و بۆینباغ و كراسەكەی بەرت هەموویان وەك یەك بن ،ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە زۆرێك لە شتەكانی دەورو بەرت نامۆ بن بەالتەوە بۆیە دەبێت بەهەموو بەشەكانی كۆمەڵگاكەمان كار لەسەر گۆرانی هەموو ئەو شتەتاكگەرایانە بكەین ،ناكرێت لە كۆمەڵگای ئێستا ئێمەدا تۆ پلەیەكت هەبێت و ناوداربیت ،كچەكەشت ئازاد بێت تۆ لەبەر ئەوپێگە كۆمەاڵیەتیەی خۆت دەبێت هەندێك لە ئازادیەكانی خێزانی خۆتان لێ بسێنیتەوە ،یان بەالیەنی ترەوە لە ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
137
كۆاڵنەكەی ئێمە ئەگەر هاتوو كچەكەم ئازادانە بژیت هەموو رۆژێك لەنێو كۆاڵن گوێم لە باسی ئەو دەبێ و لەالیەن پیاوە ئایینەكانەوە من پیاوێكی كافرو الدەر هەژمار دەكرێم، بەاڵم هیچ گۆرانكاریەكی كۆمەاڵیەتی بە بێ رووبەروبونەوەی ئەمجۆرە داب و نەریت و سیستەمەی كە هەیە روونادات ،مرۆڤ ئەگەر بیەوێ گۆرانكاریەك لە رەگەزێك لە رەگەزە كلتوریەكان بكات رووبەروی ئەمجۆرە ئاستەنگ و بەربەستانە دەبێت. كۆمەڵگای ئەوروپی لە سەدەكانی ناوەراست یان سەدەی دەرەبەگایەتی ()1492-1453 دەرگای بۆ گۆرانكاریە كلتوری و كۆمەاڵیەتیەكان كردەوە 200 ،ساڵ كاریان لەسەر ئەم گۆرانكاریانە كرد چەندین فەیلەسوف و زانایان هەرەشەی تیرۆر و كوشتن و ئاوارەبونیان لێكرا. ئێمە لەم قۆناغە كت و پڕەی كە ئێستا هەیە ئەگەر بەراوردێك بكەین لەگەڵ سەدەی 14 ئەوروپا ئێمە هێشتا ماوەیەكی زۆرمان بەدەست ماوە بەالم دەكرێ بەهۆی ئەو پێشكەوتنە تەكنەلۆژیانەی كە لە دنیای ئەمرۆدا هەیە زوتر ئەم قۆناغە تێپەڕێنین ،بۆیە هەتا ئازادییەكی تەواو بۆ تاكەكانمان نەڕەخسێنین ،ئازادیەكی رەهایان پێندەین ،ئازادییەك كە تاك تیایدا خۆی بڕیار لە چارەونوسی خۆی بدات خۆی پیشەی هەڵبژێرێ و خەمی برسیەتی نەبێ ،ئەوكات دەتوانین بڵێین یان داوای ئازادی ڕەگەزی لە تاكەكانمان بكەین، بەاڵم بۆ نموونە :من لە خێزانێكم چەند خوشك و كچم هەیە كە دەبێ بیانژێنم هیچیان دەستكەوتێكی ماددی تایبەت بە خۆیان نیە ،بۆ ئەوەی بتوانن لە داهاتوو ژیانێكی ئاساییان هەبێت دەبێ شوو بكەن و دەبێ كەسێكی تر ژیانیان بۆ دابین بكات ،ئەگەر پیاوێك بیەوێت هاوسەرگیری لەگەڵیاندا بكات زۆرێك لە ئازادییەكانی خۆیان دەبێ بخنكێنن تاوەكو كۆمەڵگا بەخراپە باسیان نەكات ،ئەوان بۆ ئەوەی بتوانن لە داهاتوو ژیان بكەن دەبێ خۆیان لە زیندانی داب و نەریتی كۆمەڵگا بەند بكەن. كلتور بونیادێكی هەیە ئەم بونیادە پەیوەندی بە بونیادی كۆمەالیەتی كۆمەڵگاوە هەیە ،ئێمە دەستكاری هەر بونیادێك لەمانە بكەین سیستەمی كۆمەالیەتی و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی دین و بیروباوەڕی ئایینی چۆنیەتی پێدانی پۆست و الیەنی سیاسی، ئاستی خزمەتگوزاریەكان هەموویان پێكەوە بونیادێك دروست دەكەن كە پێی دەڵێن بونیادی كۆمەاڵیەتی ئەگەر بمانەوێت دەستكاری الیەنێك بكەین ،دەبێت هەموو الیەنەكانی تر گۆڕانكاریان بەسەردا بێت. بوونی كۆمەڵێك كۆسپ و تەگەر لە بەردەمی هەرزەكار تووشی الدانی ناكات؟ تاك كۆمەڵێك پێداویستی ڕۆژانەی خۆی هەیە وەكو :پێداویستی بایەلۆژی ،دەروونی و كۆمەاڵیەتیەكان كە بۆ پڕكردنەوە و بەدەست هێنانی ئەو پێداویستیانە پشت بە كۆمەڵگای 138
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
خۆی دەبەستێت ،كۆمەڵگاش فۆرم و چوارچێوەی تایبەت بە خۆی هەیە كە پێشتر لەالیەن نەوەكانی پێشوو بۆی داڕێژراوە ،هەرچەند ئەو چوارچێوەیە تەسك تر و پابەندتر بێت بە كۆمەڵێك داب و نەریتی ووشك و توندرەو كە ڕێگر بێت لە پڕكردنەوەی پێداویستیەكانی تاك بەپێی سەردەمی خۆی ،تاك تووشی شڵەژان و الدان دەكات. هەرچەندە ووشەی الدان ڕێژەییە و لە قۆناغێك بۆ قۆناغێكی تر دەگۆڕێت و هەروەها لە كۆمەڵگایەك بۆ كۆمەڵگایەكی تر جیاوازە ،بەاڵم ئەو توندی و پابەند بوونە بە كۆمەڵێك داب و نەریتی كۆنەوە كە لە دنیای ئەمڕۆدا جێگای نەماوە بەڵی بە دڵنیاییەوە تاك تووشی الدان دەكات.
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
139
ژن و مۆد گیۆرگ زیمێڵ وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە سامان كەریم
ئەگەر مۆد ( )Fashionمەیلی هاوجۆربوون و بەتاكبوون بێت ،واتە پاڵنەری الساییكردنەوە و دەستبااڵبوون بەسەر ئەوانی دیكە ،كەواتە ڕەنگە ئاراستەیەك بێ بۆ ئەوەی كە بۆچی ژنان بە شێوەیەكی گشتی هێندە بە مۆدەوە پەیوەستن. بە دەستەواژەیەكی دیكە ،الوازی پێگەی كۆمەاڵیەتی كە ژنان لە بەشی هەرە مەزنی مێژوو پێیەوە مەحكومن ،بوەتە هۆی ئەوەی ئەوان لەگەڵ ئەوەی «نۆرماڵ و شایستەیە» و لەگەڵ شێوەی باو و پەسەندكراویدا پەیوەندییەكی نزیك دروست بكەن. لەبەرئەوە تاكی الواز لە پشتبەخۆبەستن لە ڕووبەڕووبونەوە لەگەڵ بەرپرسیارێتییەكان و پەسەندكردنی تاكایەتی دوور كەوێتەوە ناتوانێ بەرگری لە یارمەتی هێزە ناوەكییەكەی خۆی بكات. تەنها فۆرمی جۆرێك ژیانە ( )typischeLebensformكە پشتیوانی لە ئەو دەكات و ئەم فۆرمە ،تاكی بەهێز لە خراپ سوودوەرگرتن لە هێز و تەوژمە دەگمەن و ئاورتەییەكەی بەربەست دەبێت ،بەاڵم ژنان هەوڵ دەدەن دەستیان بە ڕێژەیەك لە بەتاكبوون و جیاوازبوون بگات كە هێشتاكێ لە بنەڕەتێكی تۆكمەی نەریت و ئاستی ناوەراست و گشتی ژیان بۆیان ئامادەكراوە. مۆد ئەم بونیادەیان بە باشترین شێوەی شیاو بۆ دەخاتە ڕوو :لە الیەك پانتایی الساییكردنەوەی گشتی،سورانەوە لە شوكترین پرۆسەی كۆمەاڵیەتی و وەرگرتنەوەی 140
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
باری بەرپرسیارێتی لە هەڵبژاردنی خوخدە و رەفتار لە كۆڵی تاكەكان و لە الیەكی تر، جیاوازبوون ،جەختكردنەوە و رازاندنەوەی تاكەكەسی كەسایەتییە. بەم چەشنە بۆ هەر دەستەیەك ( )klasseلە مرۆڤەكان ،هەڵبەت بۆ هەموو تاكێك، پەیوەندیەكی چۆنایەتی دیاریكراوی نێوان مەیلی بەتاكبوون و مەیلی هێنانەخوارەوە و گومبوونی نێوان هەموان هەبێت ،بە جۆرێك ئەو كاتەی لە پانتاییەكی دیاریكراو لە ژیان بەدیهاتنی یەكێك لە رەوتەكان بەربەست دەبێت .ئەو مەیلە لە گەڕاندا بە دوای پانتایەكی دیكەدا بەچوارچێوەیەكەوە دەخلیسكێ كە تێیدا بە ڕادەی جێ پێویست ،خۆی بەدی دێنێ. كەواتە وا دێتە بەرچاو كە مۆد هەر لە دۆخێكی وەك سوپاپی 1دڵنیاییدا ،سەرچاوەی هەڵهاتن بێ كە پێداویستی ژنان بۆ جیاوازبوون و بەرجەستەبوونی تاكەكەسی لە پانتاییەكانی تریش تێربوونیان ڕەت كراوەتەوە ،ئاشكرا دەبێت .ئەڵمانیا لە سەدەی چواردە و پانزە پەرەسەندنێكی نائاسایی زۆر لە تاكایەتی نیشان دەدات .سیستەمە كۆگەراكانی سەدەكانی ناڤین بە هۆی ئازادی بااڵی كەسایەتییە بەتاكبووەكان تێكشا. بەاڵم ژنان لە دوو توێی پەرەسەندنی تاكگەرایانەدا هێشتا شوێنێكی نەدۆزیوەتەوە و ئازادی بزاوت و شكۆفەیی كەسیی لەوانەوە بە دەست دەهێنێ .ئەوان لە ڕێگەی توندڕەوترین و ناباوترین مۆدەكانی جلوبەرگ مافەكانیان دەسەپێنن .بە پێچەوانەوە دەبینین كە لە ئیتاڵیای ئەو سەردەمە ،ئازادی ڕەفتار زیاتر بۆ پەرەسەندنی تاكایەتی لە دەستی ژناندا بوو .ژنانی رێنسانس دەرفەتگەلێكی زۆریان بۆ دروستكردن ،چاالكی دەرەكی و جیاوازی كەسیی هەبوو. پەروەردەی منداڵ و ئازادی ڕەفتاریش ،بە تایبەت لە توێژی بااڵدەستی كۆمەڵگە بۆ هەردوو ڕەگەز تاڕادەیەك یەكسان بوو ،هەنوكە سەرلەنوێ ئەم دەرفەتانە لە دوو توێی چاخەكاندا درێغی لێ كراوە ،بەاڵم هەنوكە لە ئیتاڵیاش هیچ هەواڵێ لە ئاوابوونینەریت و عادات لە الیەن مۆدی ژنانەوە بە ئێمە ناگات .ویستی خۆسەلماندن لەم بورەدا و بە دەستهێنانی جۆرێك جیاوازی لەبەرامبەر ئەوانی تردا ،ئیدی ڕوون نییە ،چونكە ئەو مەیلە ناوەكییەی كە لێرەدا دەردەكەوێ ،ڕێگەكانی خۆتێركردن لە پانتاییەكانی تر دۆزیوەتەوە. مێژووی ژنان ،بە شێوەیەكی گشتی لە ژیانی ناوەوە و دەرەوەیاندا ،لە تاك تاكیان و بەو چەشنە لە گشتێتیان پیشاندەری یەكێتی ،یەكسانی و هاوجۆرییەكی مەزنی پشت ئەستوور بەوەی ئەوان النیكەم لە پانتای مۆدا ،پانتاییەك كە بە تەواوی پانتایی فرەییە ،پێویستیان بە چاالكییەكیجێگیرە تاوەكو ژیانی خۆیان (هەم بۆ هەستی خۆیان و هەم بۆ هەستی ئەوانی تر) سەرەنجڕاكێش بكەن. -1ئامێريك كە هاتوچۆى تەوشێك (گاز) لە نێو لولەدا بە بەستن و كرانەوەی رێكدەخا. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
141
لە نێوان بەتاكبوون و بەگشتیبوون و بەم چەشنە لە نێوان جیاوازی و لێكچوونی ناوەرۆكەكانی ژیان ،پەیوەندییەكی دیاریكراو لە پێداویستییەكان دەردەكەوێت ،ئەو پەیوەندییەی كە دەستاودەستكردن بەم ال و ئەوالدا لە پانتاییە جیاوازەكاندا هەوڵ دەدات تاوەكو ڕەتكردنەوەی ئەو پێداویستییانە لە یەكێ پانتاییەكان بە هۆی دەرهێنانیان لە پانتاییەكانی تر یەكسان دەبن. بە شێوەیەكی گشتی دەتوانرێ بگوترێ كە ژن لە بەراورد بە پیاو ،سروشتی وەفادارتری هەیە ،تەنانەت وەفا یەكسانی و یەكپارچەیی بوونی ژن بە گوێرەی سروشتەكەی ئاشكرا دەكات بە هۆی ئامادەكردنی یەكسانی لە ڕەوتەكانی ژیان پێویستی بە شێوە و فرەییەكیبرەفراوانتر لە پانتایە پەراوێزخراوەكانیش هەیە .بە پێچەوانەوە ،پیاو كە بە گوێرەی سروشتەكەی بێ وەفاترە ،بەرامبەر پەیوەندیەك كە یەكجار دروستكراوە لەگەڵ هەمان دابڕان و جێگێریتی كە بەرامبەر بە بەرژەوەندیەكانی دیكەی ژیان بێ دەسەاڵت نامێنێتەوە و كەمتر پێویستی بە فۆرمە هەمەچەشنەكان دەبێت. دورخستنەوەی گۆڕانەكان لە پانتاییە ڕواڵەتییەكان واتە بێ متمانەیی بەرامبەر بە شێوە ڕەنگاوڕەنگەكانی دیاردەی دەرەكی ،لە بنەڕەتدا پیاوانەیە ،نەك بەم هۆیەی كە ئەو چییەتیەكی یەكپارچەتری هەیە ،بەڵكو زیاتر بەو هۆیەی كە ئەو بە شێوەیەكی گشتی چییەتیەكی هەمەچەشنتری هەیە و بەم چەشنە حەز دەكات لە هەمەچەشن و فرەییە دەركییەكان دوور بكەوێـتەوە ،كەواتە ژنی ئازادی ئەمرۆ كە پێیوایە خۆی بە چییەتی، جیاوازی ،كەسایەتی و پەل و پۆی پیاوانە نزیك بكاتەوە ،پێداگری لەسەر بێ متمانەیی خۆی بەرامبەر بە مۆد دەكات. هەروەها مۆد لە تێگەیشتنی جێ سەرەنجدا ،لەباتی جێگەی ژنان لە چوارچێوەی پێگەی ئیشدا ،تەنها ئەلتەرناتیفێكیان بۆ دەخەنە ڕوو .پیاو كە لە پێگەیەكی وەهادا پەروەردەكراوە و بەم هۆیە خۆی لە پانتای یەكسانییە ڕێژەییەكان داناوە لە چوارچێوەی ئەم جێگەیەدا بۆ زۆربەی خەڵك ئیدی یەكسانە ،واتە تەنها كۆپیەكە لە تێگەیشتنی ئەم جێگەیە یان ئەم ئیشە. ئەو لە الیەكی دیكە و بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی هەڵبەتە خۆی بە ئاماژە تەواوەكانی ئەم جێگەیە و هەروەها بە هێزی كۆمەاڵیەتی و بابەتییەكەیدەرازێنێتەوە ،ئاماژەی پەیوەست بەم جێگەیە لەسەر ئاماژە كەسییەكەی زیاد دەبێت ،ئەو پەیوەستییەی كە زۆرجار دەتوانێ كەمی و ناپەسەندیی بوونی پەتی كەسیی دابپۆشێت. هەنوكە ئەمەش لە ناواخنێكی تەواو جیاوازی مۆد بە شێوەیەكی دیكە دەردەخات، مۆدیش ئاماژەنەكردنە كەسیی و لێبراوەكەی بەرز دەكاتەوە و بونی تاك لە ڕووی خودییەوە، 142
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
تاكایەتی پێ دەبەخشێت ،ئەوەش لە ڕێگەی پەیوەستبوونی بە كایەیەك كە بە هۆیەوە مۆد تایبەتمەندكراو ،و بەرجەستەبووە و بە مەبەستی ئاگایی گشت بە شێوەیەكی بەیەكەوە پەیوەستە. هەڵبەت لێرەشدا كەسا كەسایەتی لە شێوە و سیمایەكی گشتی دێتە پێشەوە كە تەنانەت خودی ئەم شێوە و سیمایەش لە ڕووی كۆمەاڵیەتییەوە ڕەنگ و ڕوویەكی تاكەكەسی هەیە و لە باتی ڕێگەی الدانی كۆمەاڵیەتی شتێك لە بڕی دادەنێت كە ئەو شتە دەستكەوتی كەسایەتی بە ڕێگەی پەتی كەسیی ڕەتكراوەتەوە. لێرەدا ئەم دمیمۆندە ( ،)Demimondeمەبەست ئەو ژنەیە كە ئەگەرچی بە شكۆوە هاتۆتە گۆرەپانەكەوە ،بەاڵم چینی كۆمەاڵیەتی ئاڵۆز و نەناسراوی هەیە و لە بنەڕەتدا كولتوری واقیعی لەدەستداوە – وێرای الدان لە مۆدە تازەكە ،لەسەر شێوەی ژیانیئاوارە و پەناهەندە ئاسای تایبەت بە تاك جێگیرە ،هەبوونی پەراوێزخستن كە كۆمەڵگەیپێی دەبەخشێت لە ئەودا نەفرەتێكی شاراوە یان ئاشكرا بەرامبەر بە هەر واقیعێكی پێش یاسای و جێگیركراو دێـتە كایەوە ،ئەو نەفرەتەی كە خۆی بە مەزلومانەترین شێوە لە پێشڕەوەیكردن بەرەو شێوە تازەكانی دیاردەكان بە شێوەی ڕێژەیی دەردەبڕێت. لەم هەوڵدانە بەردەوامە بەرەو واقیعە تازەكە ،واتە بەرەو ئەو مۆدانەی كە تا هەنوكە پەسەند نەكراون و لە تێبینینەكردن لەگەڵیدا ،ئەو مۆدانەی كە تاوەكو ئەمرۆ ڕووبەڕووی دەبێتەوە بە ئارەزوومەندانە وەریدەگرێ ،شێوەیەكی ئیستاتیكانە لە ڕەوتە بۆ دەستتێوەردانی شاراوەیە كە ئەم ڕەوتە وادێتە بەرچاو هەموو بوونە پەراوێخراوەكان تا ئەو كاتەی كە لە ڕووی ناوەكییەوە بەتەواو نەبوونەتە كۆیلە،بە بەشێك لە خۆی دەزانێت. سەرچاوەblogs.middlebury.edu/.../files/.../Simmel.fashion.pdf:
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
143
تێڕوانینی كۆمەڵناسانە بۆدیاردەی نامۆبوون ئامادەكردنی /دانا شوانی
چەمكی التینی «»Alienatoبەچوار واتای جیاواز بەكاردەهێنرێ :لەواتایاساییەكەی واتە گواستنەوە یان فرۆشتنی كااڵیەك یان مافێك ،لە واتا دەڕوونناسیەكەی واتە شێت ،لە واتا كۆمەڵناسییەكەی واتە دابڕانی پەیوەندی نێوان تاك وئەوانی تر، و لە واتا ئایینیەكەی واتە دابڕانیپەیوەندی نێوان تاك وخوداكەی.لە زمانی ئەڵمانیدا ووشەی«(»entfremdungبە واتای نامۆبوون لە) واتای جیاوازی هەیە ،بەالم نزیكترین ووشە بۆ چەمكی التینی«»Alienationـە. بەاڵم مێژووی نوێی چەمكی(نامۆبوون) لەگەڵ جان جاك رۆسۆ دەست پێ دەكات«:ئەم هەلومەرجە واتە (هەلومەرجی كۆمەاڵیەتی) هەموویان لە مەرجێكدا كورت دەبنەوە.هەر بەشداربوویەك(ئەندامی جڤات)بتوانێت هەموو مافەكەی بەجڤاتەكەی بسپێری()...پێویستە پێ سپێردانەكە بی كۆت وبەند بێت،یەكێتی هێندە كامڵ و بێكەلێنە كە پێ سپێردانی ماف كامڵ بێت و لەو شێوەیەدا هیچ بەشداربوویەك شتێكینییە بیخاتە ڕوو( )...هەموو كەسێ بە پێدانی خۆی بە گشتلە هەمان كاتدا ئامادە نییە خۆشی بە هیچ كەس نادات()... هەر یەك لە ئێمە كەسی خۆی وتەواوی تواناكەی لە دەست بەرێوەبەرێتی ویستی گشتی دادەنێت»(.پەیمانی كۆمەاڵیەتی بەشی یەكەم،ص )50وازهێنانی ئازادی سروشتی كارێكی پێ سپێردانە و دەتوانێت بە مەرجیدوو الیەنە بوون ،ئازادانە سەر پشك بكرێت ،چونكە لەم 144
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
شێوەیەدا تاك لە تایبەتەمەندی ئازادی مەدەنی سودمەند دەبێـ ،بەاڵم هەستەكانی رۆسۆ سەبارەت بەم ئەنحامانە ئەم كاری پێ سپێردانە ‹مافی تاك بۆ جڤات› هاوشانە بە گومان و شكەوە :مۆدێلی پەیمانی كۆمەاڵیەتی كە ئەو ڕوونی دەكاتەوە نمونەیەكی پەتیە كە لە هیچ كۆمەڵگەیەكی واقعی بەدینەهاتووە ،چونكە بە زەحمەت دەتوانرێوێنا بكرێ ئەو دامەزراوانەدەستەبەری بكەن «ئیرادەی گشتی» لەسەر ئیرادە كەسیەكان ،بەتایبەت لەسەر ئیرادەكانی كەسە دەسەاڵتدارو دەوڵەمەندەكان سەركەوتوو بێت .كاری پێسپێردان ‹مافی تاك بۆ جڤات› كە بنچینەی پەیمانی كۆمەاڵیەتیە ئەشی بەم شێوەیە بە زەوت كردنی موڵكایەتی كەم تا زۆری ئاشكرای بەشێكی گەورە لە تاكەكانیكۆمەڵگە ئەنجام بدرێت. نیگەرانیەكانی رۆسۆ بە توندیەكی جیاواز لە بەرهەمەكانی ڕۆمانتیكە ئەڵمانییەكان لە بەرهەمەكانی هێگڵ و فیورباخدا دەبینین.لە بەرهەمەكانی ماركس چەمكی نامۆبوون بۆ ڕوونكردنەوەی پرۆسەی نامرۆڤبوونی كار لە كاریگەری پەرەسەندنی سەرمایەداری بەكارهێنراوە .لەدەستنووسەكانی (،)1844-1843چەمكی نامۆبوون زۆر دوو بارەبۆتەوە: كۆمەڵگەی سەرمایەداری كرێكار لە كار و بەرهەمی كارەكەی (نامۆ) دەكات؛ سەرمایەداری كرێكار لەگەڵ ئەو كەسانەی چاودێری دەكەن كە بەرژەوەندی هاوبەش لەگەڵیاندا هەیە و لە ئاكامدا ئەو لە هاورێیان و هاوپێگەكانیخۆی «نامۆ» دەكات؛ لە كاتێكدا كرێكاری پیشەسازی لە پەیبردن بە مانای كارەكەی بێ بەش بووە؛ و دواجار، دابەشكردنی كار كرێكار لە مرۆڤایەتیەكەی بەتاڵ دەكاتەوە .كاری نامۆبوو «مرۆڤ لەجەستە و گیانی خۆی لە سروشتی دەرەكی و لە ژیانی مرۆیی خۆی نامۆ دەكات» لە درێژەدا و بەتایبەت لە كتێبی سەرمایەدا چەمكی نامۆبوون كەمتر كەڵكی لێ وەرگیراوە. بەاڵم بابەتی سەردەمی گەنجی بەبەردەوامی دەركەوتۆتەوە :سەرمایەداری ئەو پرۆسە كەڵەكەبووە وروژێنەرەیە كە لە كۆنترۆڵی تاكەكان بەدەرن ،ئەو هێزە كۆمەاڵیەتیانە ئازاد دەكات كە تاكەكان ناتوانن یەكالییان بكەنەوە و زۆربەیان لە بەرهەم و لەمانای كارەكەیان بێ بەش دەكات( .پرۆسەی بەرهەمهێنانەوەی سەرمایەداری خۆبەخۆی (عفوی) جودایی نێوان كرێكار و هەلومەرجی كارەكەی بەرهەم دەهێنێتەوە .سەرمایەداری هەلومەرجێ بەرهەم دەهێنێتەوە و دەیكاتە ئەبەدی كە كرێكار ناچار دەكەن بۆ درێژەدان بەژیان ،خۆی بفرۆشێ و سەرمایەدار لەڕەوشێكی دادەنێت كە بەكڕینی كرێكار بەرهەمەكەی زیاد دەبێت». (سەرمایە بەشی یەكەم ،ص« ..)23خەسڵەتی ئۆتۆنۆمی و نامۆیی كەبەرهەمهێنانی سەرمایەداری بە شێوەیەكی گشتی زاڵی دەكات لەسەر هەلومەرج و بەرهەمی كار لە قەپانی كرێكاردا بەشێوەی دژێتی ئاشكرای كرێكار بە ئامێرەكەیدەردەكەوێت و ئەمەش دەبێتە مایەی سەركێشی كرێكار لەسەر دژی ئامرازی كارەوە( ».سەرمایە،بەرگی یەكەم، ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
145
بەشی پانزە)« .بەگشتی ،لەگەڵ بەكارهێنانیئامێرەكان دابەشكردنی كار لەنێو كۆمەڵگەی پیشەسازیدا زیادیكردووە ،كاری كرێكار لەكارگەدا سادە بۆتەوە ،سەرمایە لەسەریەك كەڵكە بووە و مرۆڤ پتر لە پێشتر پارچە پارچە بووە(».هەژاری فەلسەفە ،بەشی دووەم، ص.)20 ئەم بابەتە ماركسیانە نووسەرانێكی زۆر كاریان لەسەر كردووە .بەڕای ئەریك فرۆم، كۆمەڵگەی سەرمایەداری تاك لە خۆ نامۆ دەكات،لە بەرئەوەی بەدیهاتنی ویستە بنەرەتیەكانی مرۆڤ دژوار دەكات ،وەك ویستی كاری داهێنانی ،ویستی بەرقەراری پەیوەندیە كۆمەاڵتیەكان لەگەڵ ئەوانی تر ،ویستیجێگیربوون ،ویستی هەبونی شوناسی كەسی ،ویستی رێنمونی خۆی بە بەرخورداری لە بۆتەی ژێدەردا ،و ویستی تێگەیشتن. ئەم خەیاڵە بەشێوەگەلی جۆراوجۆر ،ماركۆزە ،هابەرماس ،مانهایم و س .رایت میلز كاریان لەسەر كردووە.ماركۆزە پەنچە ئەخاتە سەر میكانیزمە زۆردارەكییەكانی مرۆڤ و سەر ئەو چەپاندنە بێدەنگ و ڕەنگانەی كە لە كۆمەڵگەی پیشەسازیدا بەكاردەهێنرێن.هابەرماس، جەخت لەسەر ئەو بونیادە كۆمەاڵیەتیانە دەكاتەوە كە تاك لە تواناكانی بەدیهاتنی مەیلە كەسیە مەحرومەكان و ناچاری دەكەن مەیلەكانی ئەوانی تر بەدیبێنێت .مانهایمپەنچە ئەخاتە سەر هەستی بێهودەیی سەرچاوە گرتوو لە ئاڵۆزی ئەوسیستەمەكۆمەاڵتیانەیكە تاك لەشێوەی كارەكانیان سەردەرناهێنێت.دەتوانین ناوەخنی هێنانی ئەم گوتانە بە ئاسایی زیاد بكەین. بێگومان چەمكی نامۆبوون پشت ئەستورە بە پرەنسیپە بابەتیەكانی سروشتێكی یۆتۆپیایی. بە دەربڕینێكی دیكە،پەیبردن بە نامۆبوون ئەو كاتە مەیسەر دەبێت كە بمانەویكۆمەڵگە هەییەكان ،چكۆمەڵگە پیشەسازیەكان یان سەرمایەداریەكان بە كۆمەڵگەیەكی یۆتۆپیایی بەراورد بكەین كە تێدا مرۆڤ سەركەوتوو دەبێت .هەموو ویستە بنەرەتیەكانی بهێنێتەدی؛ ئەو كۆمەڵگەیەی كە سیستەمە كۆمەاڵیەتیەكەی بە چەشنێكە كە هەمووان بەئازادانە پەسەندی دەكەن ،ئەو كۆمەڵگەیەی كە دامەزراوە كۆمەاڵیەتیەكانی شایەنی تێگەیشتن، شەفاف وپەسەندكردنن ،ئەو كۆمەڵگەیەی كە تەنها سنوردارتێیەكانی ئازادیە كەسیەكەیانن كە تاك بە دڵو گیانەوە پەسندیان دەكات و شێوە و ناوەرۆكیان پێ دەدات .ناوبڕی نێوان ئەم مۆدێلی دیموكراتیك وكۆمەڵگە واقعیەكان ،بەڕای س .ملیز تەرازوویەكە بۆ ئەندازەگرتنی توندی نامۆبوون .لە بەراورد بە زۆری لە بیریارانی دواتر ،پێدراوی رۆسۆ لە مەدایە كە نیشانی داوە لە كاردانەكردەیە كۆمەڵگەیەكی واقعی لە مۆدێلی وەهادا بكاتە پاشكۆ .هەرچەندە ئەم مۆدێلە ،ژێدەرێكی یۆتۆپیایی حەتمی بێت .بە پێچەوانەی گەشبینی ڕۆسۆ،ماركس ،ماركۆزە ،میڵز یان هابەرماس خۆیان بە ملكەچ دەبینی لە 146
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ئۆتۆپیای رۆسۆییدا ،تەفسیرێكی«واقعبیانە»ـیان دەخستەڕوو ،چونكە ئەوان نامۆبوون بە تایبەتمەندی شێوەیەكی تایبەت لەڕێكخستنیكۆمەاڵیەتی ،واتە كۆمەڵگە سەرمایەداریەكان یان بە بڕوای هەندێ نوسەران ،كۆمەڵگە پیشەسازیەكان ،دەزانن (ماركسیە بنەرەتگەراكان، كۆمەڵگە پیشەسازیەكانی جۆری سۆسیالیستیبە بەتاڵ لە نامۆبوون دەزانن) .لەم بنەچەیەدا بابەتی ئەم دەرئەنجامانە بەرهەم دێتكە دەتوانرێ بە گۆڕانی شێوەیكۆمەڵگە بۆ بەدیهێنانی ئۆتۆپیا هیواخواز بین. چۆن دەتوانین سەركەوتوویی چەمكی نامۆبوون كە ئەمرۆ لەسەر زمانەكانە ڕوون بكەینەوە؟هۆكاری یەكەمی گشتپەسەندی ئەم چەمكە لەمەدایە كە هەموو كەسێك دەتوانێت ئەو چەمكە بە ئاسانی بۆ وەسفكردنی ئەو دیاردانەی كە دەیبینێت بە كاربهێنێت (بۆ نمونە پارچە پارچە بوونی كار ،هەستی بی توانای تاك لە بەرامبەر ئاڵۆزییەكانی سیستەمە كۆمەاڵیەتییەكان....هتد) بەو چەشنەی كە پاریتۆ دەستنیشانی دەكات :هەر چەندە تیۆرەكانی نامۆبوون ئەزموونكراو نین،بەاڵم لەهەمان كاتدا لە سەر ئەو بینینیانە جێگرن كە هەموو كەسی دەتوانێت ئەنجامی بدات .هۆكاری دووەم سەركەوتوویی چەمكی نامۆبوون لەمەدایە كە دەتوانێـ دیاردە هەمەچەشنەكان،لە تێكەاڵوی دەڕوون پەشێوی سەرچاوە گرتوو لە «ژیانی مۆدێرن» تاوەكو تەقینەوە توندوتیژئامێزە كۆمەاڵیەتییەكان ڕوون بكاتەوە یان النیكەم وەسفیان بكات (بگەرێوە بۆ ئاماژە ناوبراوەكانیسەرەوە لە ماركس سەبارەت بەالدانەكاری ئامێرەكان الی لودیتەكان()1یان بەو تەفسیرەیكە ماركۆزە لە قەیرانە (زانكۆییەكان)ـی دەیەی 1960دەیخاتە روو .لە الیەكی دیكە ،بە كەڵكوەرگرتن لە چەمكی نامۆبوون دەتوانین روحیەتیفەتالیزم ( )Fatalismورازیبوونو تەسلیمیتوێژە بێ بەشەكانیكۆمەڵگەش ڕوون بكەینەوە .هۆكاری سێیەم لەم واقعیەتەدا پێویستە پشكنینی ئەوە بكەین كە چەمكی نامۆبوون هاودەنگی هەیە لەگەڵ ئەفسانەی یەهودی -مەسیحی دابەزینی مرۆڤ و ناواخنێكی الئیكی وسازگار بە ژیانی مۆدێرنی پی دەدات .بەهۆی چەمكینامۆبوونەوە،دەتوانین دابەزینە كونجی شەقامەكان و لە ژیانی ڕۆژانەشدا ئەو قسەیە بیبنین(هێنریلۆڤیڤەر). چەمكی«ئەستێرەئاسای» نامۆبوون واتای جۆراو جۆری پەیدا كردووە و چینبەندی چەمكە تەواوكەرەكان كە بەدەوری ئەم ئەستێرە دەچەرخێت كارێكی دژوارە .لە وێنەی چەمكی هێگلی ( entaÜsserungبابەتێتی )Objectivitionیان چەمكی ماركسیستی(( )verdinglichungبەشتبوون )Reificationهەندی لەم تێگەیشتنانەیچەمكی نامۆبوون بۆ سۆسیۆلۆژیا سودمەندو شایەنی كەڵك لێ وەرگرتنن و هەندێكی دیكە مایەی ئاڵۆزی و بێ كەڵكن .لەوانەیە بەهۆی ئاگای لەم دژواریانە بوو ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
147
كە ماركس لە بەرهەمەكانی قۆناغی پێگەیشتوی فیكریچەمكینامۆبوون بە گشتی خستە الوە .ڕێگرێك نییە كە نەتوانین ئەم ووشەیە بۆ ڕوونكردنەوەی هەستی الوازی سیاسی كە ئەشێت هاواڵتی بگرێتەوە ،ئەو ناساغیەی كە لە كاردا زنجیرەیەك دێتە ئاراوە ،ئەو واقعیەی كە كرێكار ناچارە هێزی كاری خۆی بفرۆشی یان ئەو هەلومەرجە سەختەی كە كرێكار لە سالی1848تێدا بە سەری دەبرد ،بەكاربهێنین .لەم مانا دیارو سنوردارەدا،چەمكی نامۆبوون بەسوودە و سەرچاوەی توێژینەوە ئەزموونیەكان بووە .لەبەرامبەردا ،زانراو نییە چۆن كۆمەڵناسی دەتوانێت سود لەو تیۆرانە وەربگرێـت كە لە دوای نوسینەكانی قۆناغی الوی ماركس خراونەتە ڕوو ،وەك تیۆری ماركۆزە و هەندیلە سۆسیۆلۆگەكان كە پێیانوایە كۆمەڵگە پیشەسازییەكان مرۆڤ هێندە قوڵ لە خۆنامۆ دەكات كە ناتوانێت ئاگایی بەرامبەر بەدبەختیەكەی هەبێت .لەم وێنەیەدا پێویستە بە كام موعجیزە ،كۆمەڵناس، بەتەنهالە نێو هاوچەرخەكانیدا دەتوانێت خۆیلە دیواری ئەشكەوت جیا بكاتەوەو هەقیقەت ببینێت و ئەوانی تری لێئاگادار بكاتەوە .دواجار ،چەمكی نامۆبوون لە چەمكی (ئاگایی درۆینە) و ئەلتەرناتیڤە وەزیفیەكەی جیاوازە (واتە لە هەموو ئەو تێگەیشتانەی كە -هەندی كات بەشێوەیڕوون ،و بەاڵم زۆربەی كاتەكان بە شێوەی ناڕوون -گریمان دەكەن بینەر سەبارەت بەهەستی تاكەكەسیی بابەتی بینین ،باشتر لە خۆی ،دەتوانێت دادوەری بكات). چیرۆكی چاوپێكەوتنی بینەر و كۆمەڵی كوێر ،قەڵەوتر لە هەموو تۆتالیتاریزمەكانە. پێتوایە خۆشبەختیت؟ نەخێر هەڵە دەكەیت ،هەستەكەتان دەرئەنجامی ئاگایی درۆینەتانە. هەست دەكەی ئازادیت؟ نەخێر هەڵە دەكەی ،ئەمە نیشانەی لەخۆ نامۆبوونتانە .هیچ كۆت وبەندیكە بزرتان بكات نایبینێت؟ هۆیەكەی ووردی و چاالكیانە .بڵێز ()Belise بە باشی گوتوویەتی كە(«ئەوان تاوەكو ئەمڕۆ هێندە رێزییان بۆ داناوم كە هەرگیز لە خۆشەویستی زیاتر هیچ ووشەییكی دیكەیان پێ نەووتوم ،بەاڵم بۆ پێشكەشكردنی دڵیان ورێز پێشكەشكردنیان بەرامبەرم ،وەڕگێرانانی بێ زمان ئەوەی پێویستە بیڵێن ووتیان»)كە لەگەڵ چەمكی ئاگایی درۆینە گرێ دەدرێت .چەمكی نامۆبوون بە گوتەی س .رایت میلز لە مەیلی مشتومری دیموكراسی«واقعی» سەرچاوە دەگرێت و دوا جار بە ئاراستەی تۆتالیتاریزم كۆتاییپێ دێت. بەو چەشنەیزۆرێك لە نووسەران ئەوەیان وەبیرهێناوەتەوە كە «نامۆبوون»چەشنێكە لە ئەنۆمی و دوو چەمكن لە یەك ناوەرۆكەوە (بەگوزارشتی پاریتۆ) :ئەو هەستەی بۆتە هۆی ئەوەیتاك بۆ دۆزینەوەی مانایەك بۆ بوونەكەی لە كۆمەڵگەی پیشەسازیئازاربەخشترە لە كۆمەڵگەكانی دیكە ،بەاڵم چەمكی ئەنۆمی لەچوارچێوەی كۆمەڵناسی زانكۆیی گەمارۆ دراوە .چەمكی نامۆبوونش سەر شۆرشیەك لە پێشكەوتن و ناكامیئەو دونیایەی 148
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
كە ماكس ڤیبەر باسیان لێوە دەكات ،دەگێڕێتەوە ،بەاڵم سیفەتە گەورەكەی ئەوەیە كە ڕێگاكانی تۆبە و رزگاری نیشان دەدات. :Luddite )1ئەندامی باندە كرێكارییەكانی ئینگلیز كە لە ساڵی 1811تاوەكو 1813و 1826بە شێوەیەكی سیستەماتیزەكراو مبادرتی الدانكاریی ئامێرەكانیان دەكرد و هەروەها بە بەرپرسانی بێكاری كرێكاران دەناسران.
سەرچاوە/ فرهنگ جامعە شناسی انتقادی /ریمون بودۆن ،فرانسوا بوریكو ،ترجمە ،نیگكهر. المعجم النقدی لعلم االجتماع ،ترجمە ،الدوكتور سلیم حداد ،الطبعە الثانیە،2007 ،ص)33-29
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
149
بەرایی:
دەسەاڵتی شەرەف و کلتووری شەرەفئامیز لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا مەهاباد قەرەداغی
(لێکۆڵینەوەیەکە سەبارەت بە کاریگەری کولتووری شەرەفئامیز لەسەر کەسایەتی ئافرەت لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە گشتی و کوردستان بە تایبەتی)
150
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
لۆژیكیە بۆ كۆڵینەوە لە كەسایەتی ژنان لەو دەڤەرانەی كە كلتووری پیاوساالری تیایاندا لە چڵەپۆپەی دەسەاڵتدا سەقامگیرە ،پشت بەو لێكدانەوانە ببەستین كە لە زانستی كلتوورناسیدا بۆ دیاردەكان دەكرێن .كاریگەری دیاردەكان بۆ سەر یەكتری و ڕەنگدانەوەی گۆڕانكارییە ئایینی ،ئابووری ،كۆمەاڵیەتی و سیاسییەكان لە كلتووردا و ،لە ئاكامیشدا شێوەگرتنی نۆرم و نرخاندنەكانی كۆمەڵگە لەسەر بنچینەی كۆی ئەو گۆڕانكارییانە، خاڵی مەبەستن لەم لێكۆڵینەوەیەدا. خاڵی هاوبەش لە نێوان ئافرەتان لە هەموو جیهاندا مێبوونە ،هەروەها ئەو كێشەیەش كە بە ناوی كێشەی ژن لە هەموو كلتوورەكانی دنیادا ناسراوە ،خاڵێکی گرنگی گەردوونی هاوبەشە لە نێوانیاندا ،بەاڵم خاڵی جیاوازییش هەیە لە نێوان ژنانی هەموو جیهاندا ،کە زیاتر بۆ ڕەنگدانەوەی ئەو بارودۆخ و ئەو نۆرم و نرخاندنانە دەگەڕێتەوە ،كە لە هەر كلتوورێكدا بە جیاواز لەوانی تر كاریگەری لە سەر كەسایەتی خەڵك بە گشتی دادەنێت، كە لەم لێكۆڵینەوەیەدا مەبەست لە كەسایەتی ئافرەتە و لەم كاریگەرییە بۆ سەر كەسایەتی ژن لە سایەی نۆرم و نرخاندنەكانی كلتووری ئایینی و كلتووری سیاسی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ڕادەوەستین و تیشکێکی تایبەتیش دەخەینە سەر کولتووری شەرەفئامێزی کوردستان و لێکەوتە نێگەتیڤەکانی. گومان لەوەدا نییە و نکۆڵی لێنەکراوە كە جیاوازی فیزیۆلۆژی و سایكۆلۆژی چ نادیار و چ دیار و دانپێدانراو لە نێوان بونیادی جەستەیی و دەروونی ژنان و پیاواندا هەن، وەک چۆن هەندێ خاڵی لێکچوونیش هەن ،بەاڵم جیاوازییەکان بەرجەستە تر خراونەتە ڕوو .ئەم جیاوازییانە چونکە سروشتین ،بۆیە بە شێوە سروشتییەکەی لە بەرژەوەندی الیەك و زیانی الكەی بەرامبەر دروست نەبوون ،بەڵكو نۆرم و نرخاندنەكانی كلتوورەكان هاتوون خاڵە جیاوازییەكانیان لە بەرژەوەندی الیەك لێكداوەتەوە و ،كردوویانەتە مایەی دابەزاندنی پێگەو الوازكردنی كەسایەتی الیەكەی تر ،کە لێرەدا مەبەست لە الوازکردنی پێگەی ئافرەت و بەهێزکردنی پێگەی پیاوە. بۆ ئەوەی لێكدانەوەیەكی بێالیەنانەی دوور لە دەمارگیریی و سەختگیریی لە كلتوورەكان و كاریگەرییەكانیان بۆ سەر كەسایەتی ژن و پیاوی كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بكەین ،پێویستە لە خاڵی جیاوازییەكانەوە هەنگاو بنێین و سڵ لەو جیاوازییانە نەكەینەوە كە لە بونیادی جەستەیی و رۆحی و دەروونیی پیاو و ژناندا هەیەو ،لەوێوە بەرەو قواڵیی بابەتەكە شۆڕ ببینەوە و لە بنچینەكانی كلتوور لەو دەڤەرە بكۆڵینەوە. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
151
ئەوەی دوێنێی كلتوورەكانمان بۆ ڕووندەكاتەوە بڕێك لە میتۆلۆژیا و ،بڕێك لە فۆلكلۆر و كەلەپوور و ،بڕێك لەو سیمبول و كۆدانەیە كە ئەنترۆپۆلۆژەكان پاشماوەی كلتوورە كۆنەكانی مرۆڤیان پێ خوێندۆتەوە .ژێدەرێكی لەمانە گرنگتر بۆ خوێندنەوەی كلتوورەكان ،كتێبی پیرۆزی ئایینە ئاسمانییەكانە ،كە لە ورد و درشتی پەیوەندییەكانی نێوان مرۆڤ و مرۆڤ، مرۆڤ و دیاردە سروشتییەكان و مرۆڤ و دیاردە كۆمەاڵیەتییەكان ئاگادارمان دەكەنەوە. لەم لێكۆڵینەوەیەدا ،دیاردەی ڕەوشت و كاریگەری ڕەوشت لە كلتوورەكانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا و ئەو نۆرم و نرخاندنانەی كە لەسەر بنچینەی تێگەیشتن لە ڕەوشت دانراون و كاریگەری هەموو ئەمانەش لەسەر كەسایەتی ژنی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،دەبێت بە سەنتەری باس و لێكۆڵینەوەكەمان .چونكە چەمكی ڕەوشت و ئەو پێناسانەی كە دراون بە ڕەوشت ،بە هۆكارێكی بناغەیی دەزانم لە دابەزاندنی پایەی ژن لەو دەڤەرەدا ،تەنانەت بە تەواوی بێپایەكردنی ژن لەو كلتوورانەدا كە ئێكسترێم نەریتین و ،یاساكانی دەسەاڵتی سیاسی تێكەڵ بە ڕێساكانی دەسەاڵتی ئایینی كراون و لە ئاكامیاندا پلەی ئاسایی ژن لە كۆمەڵگەدا هێنراوەتە خوارەوە .نموونەی ئەو دەسەاڵتە ئێكستێم نەریتییانەش :ئێران و سعودیەی عەرەبی بە پلەی یەكەم و ،ئەو واڵتانەی كە بە جۆرێك لە جۆرەكان ڕێسا و یاساكانیان تێكەڵ بە یەكتر كردووە و ،پەیوەندییەكانی ڕۆژانەی خەڵكیان لە قاڵبی دابو نەریتە كۆنەکاندا تواندوەتەوە .بێگومان ئەو ڕێسا و داب و نەریتانەش كۆنباون نەك هاوچەرخ و ،پێ بە پێی گۆڕانكارییەكانی جیهان هەنگاو نانێن ،بەڵكە بە پێچەوانەی هەنگاوی هاوچەرخ هەنگاو بەرەو دواوە دەنێن.
چەمكی ڕەوشت و پێناسەكانی:
مەبەست لە چەمکی ڕەوشت ،موڕاڵ و (ئێتیك)ە .ئەو بنەمایانەی كە كلتووری كۆمەڵگەیەكیان لەسەر دامەزراوە ،راستەوخۆ لە شێوەگرتنی ڕەوشتدا بەشدارن .ئەو پێوەرانەی كە لە ئاوەزی مرۆڤەكانی ئەو كۆمەڵگەیەدا تۆمار بوون و دیاردەكان دەنرخێنن، ڕەنگ و ڕووخسار دەدەنە رەوشت و مرۆڤ بەو ڕوخسارە ڕەوشتییەوە دەردەخەن .نۆرمەکان وەك یاسایەكی نەنووسراون و بە ڕێككەوتنێكی گشتی خەڵكی سەر بەو كلتوورە دەبن بە باو و لە ژیانی ڕۆژانەی خۆیاندا پیادەی دەكەن و پەیڕەوی دەكەن. چەمكی ڕەوشت ،وەك هەر چەمكێكی تر و دیاردەیەكی تری ناو كۆمەڵگە ،خۆی لە خۆیدا بێالیەنە ،مرۆڤ الیەنێك ،ڕێڕەوێك و یاسایەكی بۆ دادەڕێژی و لە بۆتەی ئەوانەدا 152
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
لەناو پێناسەیەكی تایبەتیدا بەندی دەكات .چەمكی ڕەوشت لە ناو هەموو چەمكە كۆمەاڵیەتییەكانی تردا ،لە كۆمەڵگە نەریتیەكاندا ،هەستیارترین چەمكە و ،لەناو تاقە پێناسەیەكی بەرتەنگدا بەند كراوە و قوفڵ دراوە .ئەو پێناسەیەش بەستراوە بە جەستەی ژنەوە ،بە سێكس و بە پەیوەندییەكانی ژن و پیاوی ئەو كۆمەڵگانەوە .بۆیە گرنگە لەم پێناسەیەوە وەژوور بكەوین و بە توونێلە تاریكەكانی ئەو كلتوورەدا لە دووی ئەو هۆكارانە بگەڕێین كە بوونەتە سۆنگەی ڕەنگڕێژكردنی چەمكی ڕەوشت بە ڕەنگێكی تاریك و لە ئاكامیشیدا مێینەکانی ئەو دەڤەرەیان لە ناو تاریكی ئەم چەمكەدا گیر كردووە. بێگومان مرۆڤ خۆی ،نەك خودا و نەك سروشت و ،نەك ئەفسانەكان مانا و ناوەڕۆكیان داوەتە چەمكی ڕەوشت .لەناو مرۆڤیشدا ،خاوەن دەسەاڵتەكانیان بنەمای ئیتیكی كۆمەڵگە دادەڕێژن .لە زۆربەی كۆمەڵگەكانی دنیاشدا ،بە تایبەتی لە سەردەمی كۆندا ،ئایینەكان و پەیڕەوەكانیان ڕۆڵی سەرەكییان بینیوە لە دانانی ئەو پێوەرانەی كە ڕەوشتیان پێواوە. لە كتێبی پێرۆزی هەموو ئایینەكاندا و لە ئەدەبیاتی نووسراوی ئایینەكاندا ،پەیڕەوەكان پەیوەندییەكانی ڕۆژانەی خەڵك و چۆنێتی مامەڵە و سەودای ئەوان لەگەڵ یەكتری و دیاردەكاندا دەستنیشان دەكەن .ئەو تێگەیشتنەی كە لەوانەوە دراوە بە كۆمەڵگە سەبارەت بە چەمكی ڕەوشت لە پەیوەندی جەستەیی نێوان ژن و پیاودا و لە سنووری بۆدەستنیشانكراودا خۆی دەنوێنێ .لەم پەیوەندییەشدا ،لە تێڕوانینی كۆمەڵگەی نەریتیدا ،ئەوەی كە زیان بە ڕەوشت دەگەیەنێ ،یان بەو ناوەڕۆكەی كە لە پێناسە نەریتییەكانی ڕەوشدا هەیە ،ئەوەی كە مرۆ بێڕەوشت دەكات ،یان ڕەوشتی لەكەدار دەكات ،یان ڕەوشتی دەشكێنێ ،جەستەی ژنە و ،بە تایبەتی ئەندامی سێكسی ژن. بەڵگە نەویستە كە لەسەر بناغەی ئەو گۆڕانكارییە ئابووری و سیاسی و كۆمەاڵیەتییانەی كە لە كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا ڕوو دەدەن ،كلتووریش گۆڕانی بەسەردا بێت و ،لە ئاكامی ئەو گۆڕانەشدا نۆرم و نرخاندنەكانی كۆمەڵگەش پێ بە پێی ئەو گۆڕانكارییانە بگونجێندرێن .لەناو ئەو نۆرمانەشدا ڕەوشت و پێوەرەكانی ڕەوشت ،پێناسە و ناوەڕۆكیان دەستكاری بكرێت و لەگەڵ بارودۆخی نوێ و پێشەكەوتووتری ئەو كلتوورەدا بە شێوەیەكی هاوسەنگ دابڕێژدرێنەوە. شێوەی ئاسایی لە كلتوورەكاندا ئەوەیە هیچ دیاردە و چەمكێكی نەگۆڕ نەبن و ،هزری خەڵك ئامادەی ئەو گۆڕانكارییانە بكرێن كە لە بارو و دۆخ و دیاردەكاندا ڕوودەدەن .لە ناو ئەوانەدا پێناسەی ڕەوشت دێت ،وەك دەبینین لە كلتوورە پێشكەوتووەكانی دنیادا ،بۆ نموونە لە ئەوروپادا ،پێناسەی ڕەوشت ،لە سەدەكانی ناوەستەوە تا ئەمڕۆ ،سەدان شێوەی گۆڕانكاری و داڕشتنەوە و پێواندنەوەی جیاوازتر و جیاوازتری بەخۆیەوە دیووە ،لە سایەی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
153
ئەو گۆڕانكارییە ئابووری و كۆمەاڵیەتی و سیاسییانەدا كە خۆرئاوا بە خۆیەوەی دیووە، تێگەیشتنی مرۆڤ بۆ دیاردەكان لەگەڵ ئەو پەرەسەندنەدا ،گۆڕانی هەنگاو بەهەنگاوی ئاسایی بەسەردا هاتووە .واتە چەمكی رەوشت و دیاردەی ڕەوشت ،وەك هەر دیاردەیەكی تر و بە بێ هیچ هەستیارییەك ،مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و سیفەتێكی الستیكی دراوەتە پێناسەكەی و بە شێوەیەكی ئاسایی هەنگاو بە هەنگاو لەگەڵ گۆڕانكارییەكاندا و لە پێناوی پارسەنگی خۆی لەگەڵ ئەواندا ،شەكلی نوێ دەگرێت .هەندێ جار شێوە نوێكەی ئەو پێناسەیە ،بە تەواوی جیاوازە لە پێناسەكانی پێشووی خۆی ،هەندێ جاریش لەسەر هەمان بنەما ڕتووشێك دەكرێت .لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،ئامادەكارییەكی لەو جۆرە بۆ گۆڕانكارییەكان لە ئارادا نییەو ،لە الساییكردنەوەی ڕوواڵەتەكانی پێشكەوتن و لە وەرگرتن و كڕینی تەكنەلۆجیای مۆدێرن دا ئامادەیی پیشان دەدەن ،بەاڵم بەبێ گۆڕانكاری لە هزر و بیر ،كە بناغەی پێشكەوتنە لە كۆمەڵگەدا.
بااڵپۆشی ئافرەتی ڕۆژهەاڵتی، نەریتێك لە نێوان كلتوور و ئاییندا:
جیاوازییە سروشتییەکان ،زیانگەیەنەر نین بە هیچ یەک لە توخمەکانی مرۆڤ ،بەاڵم جیاوازییە کولتوورکردنەکان مەبەست لە پشتیانەوە حەشارە و دۆزینەوەی کۆدی ئەو مەبەستانە ،جێگەی بایەخن لە لێکۆڵینەوەکاندا. جلوبەرگ دیاردە و داهێنانێکی کولتوورییە نەک سروشتی .مرۆڤ بە هەردوو توخمەکەیەوە کە لە دایک دەبێت ،سروشت بە یەک جۆر ئاودیوی دنیایان دەکات .بۆ پاراستنیان لە گەرما و سەرما و گۆڕانکارییەکانی سروشت عەقڵی مرۆڤ جلوبەرگ و پۆشاکی داهێنا .لە سەرەتادا مرۆڤ لە گەاڵی دار و پەلکی درەخت پۆشاکی بۆ خۆی دروست کردووە .دواتر بە دۆزینەوەی ڕووەکانی لۆکە و کەتان و لە پێستی ئاژەڵەکان، داهێنانی دیکەی کردووە و گەشەی بە جۆری جلوبەرگی داوە. جیاوازی جل و بەرگی توخمی نێر و مێ تا ئەو ڕادەیەی کە لەگەڵ سروشتی رۆح و دەروون و جەستەی هەریەکێکیاندا بگونجی ،گونجاوە ،بەاڵم هەر پۆشاکێک مەبەست لێی ئەو جیاکارییانە بێت کە کاریگەری لەسەر پێگەی هەر یەکێکیان دابنێت و مەبەست لێی توخمبەندی بێت بە ئاراستەی پایەدارکردنی یەکێکیان لە بەرامبەر بێپایەکردنی ئەویتریان ،کاریگەری نێگەتیڤ لەسەر کەسایەتی ئەو الیەنە دادەنێت ،کە تیری مەبەستەکە دەیپێکێت. 154
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
بااڵپۆشی ئافرەت ،یەکێک لەو نەریتانەیە ،کە کولتوورەکان و بەتایبەت لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،پەیوەستیان کردووە بە ڕەوشتەوە. زۆر جار نەریتێكی كۆمەاڵیەتی ،ڕەگ و ڕیشەكەی لەگەڵ نەریتێكی ئایینیدا تێكەڵ دەبێت و لەگەڵ تێپەڕبوونی قۆناغێك ،یان چەند قۆناغێك بەسەریدا خەڵك وەك رەوشتێكی ئایینی تێی دەڕوانێ .هۆكەیشی ئەوەیە كە ئایین ئەو ڕەوشتە كۆمەاڵیەتییە لە بەرژەوەندی خۆیدا دەبینێ و ڕەنگێكی ئایینی دەداتێ و بەرگێكی ئایینی پێ دەپۆشێ و بۆ چەسپاندنی زیاتری پایەكانی خۆی ،ئەو نەریتەش دەچەسپێنێ .نمونەیەك لەو نەریتە كۆمەاڵیەتییە ،حیجابی ژنانە ،كە لە ئێرانی كۆندا و پێش پەیدابوونی ئایینی ئیسالم وەك نەریتێكی كۆمەاڵیەتی بۆ جیاكردنەوەی ژنانی چینی دەستەاڵتدار و دارای كۆمەڵگە لەوانی دی ،پەیڕەوی كراوە .كاتێ سوپای ئیسالم ،بۆ بەئیسالمكردنی كۆمەڵگەی ئێران ڕوو لەوێ دەكەن و ئەم نەریتە لە بەرژەوەندی خۆیان دەبینن ،دەیقۆزنەوەو ،بە ڕەنگێكی ئیسالمی ڕەنگڕێژی دەكەن .ئەم نەریتە لە ئەمڕۆدا ،وەكو سیمایەكی ئیسالمی و بۆ جیاكردنەوەی ژنانی باوەڕدار لە ژنانی بێباوەڕ بە پەیڕەوەكانی ئایین دەناسرێت ،كە لە سەرەتادا بۆ جیاكردنەوەی چینەكانی كۆمەڵگە بەكارهاتووە. جەواهیر الل نەهرۆ دەڵێ(:ئەوەی جێگەی داخە ئەوەیە ،عەرەبەكان نەریتێكی سەیریان پەیڕەوی كرد ،كە كاری دەكردە سەر ژنان لە كۆمەڵگەدا .ژنانی عەرەب پێشتر ،هیچ جۆرە عەبا و چارشێوێكیان بە خۆیاندا نەدەدا ،قەدەغەش نەبوو كە لەگەڵ پیاواندا تێكەڵ ببن ،بەڵكو لە شوێنە گشتییەكاندا دەگەڕان و دەچوونە پەرستگاكان و وتاریان دەدا .بەاڵم سەركەوتنی عەرەب وای لێكردن كە داب و نەریتی خۆیان بسەپێنن بەسەر خەڵكی دوو ئیمپراتۆرییە شكستخواردووەكە – ئیمپراتۆری ڕۆمانی ڕۆژهەاڵت و ئیمپراتۆری فارسی. دەوترێ كە هۆی دوورەپەرێزی ژنانی عەرەب لە ئەنجامی كاریگەری قوستەنتینیە و فارسەوە بووە .سیستەمی حەرامكردن وردە وردە دەستی پێكرد و ،ژنان لە تێكەاڵوبوون لەگەڵ پیاوان دوور خرانەوە .جێی داخە كە ئەو دوورەپەرێزییە بوو بە دیاردەیەك لە دیاردەكانی كۆمەڵگەی ئیسالم و هیندیش لەوەوە وەریگرت ،كاتێ هاتن بۆ بەئیسالمكردنی ).الل نەهرۆ لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێ( :ئەوەی سەرم دەسوڕمێنێ ئەوەیە كە هەندێ كەس تا ئەمڕۆش پارێزگاری لەو نەریتە دەكەن .هەرچەند بیر لە ژن دەكەمەوە كە لە ژێر ئەو حیجابەدایە و دوورە لە جیهانەوە ،هیچم نایەتەوە یاد جگە لە زیندان. .چۆن گەلێ پێش دەكەوێت كە نیوەی شارەوە بێت لەناو چارشێوێكدا كە لە زیندان دەچێت.)12 حیجاب ،نەریتێكی قورس و ناشیرین بوو بە سەر ژناندا سەپێندرا و ،لەسەر ڕیشە - 1ج شێركۆ( :)1994مێژووی كوردستان ،ڕەگەز و بناوانی شارستانییەتی كورد .وەرگێڕانی :ڕێبوار ڕەشید. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
155
كۆمەاڵیەتییەكەی ئەو نەریتە ،تێڕوانینێكی ئایینی دارێژرا و ،ئیدی حیجاب بوو بە نەرێتێكی ئایینی بۆ جیاكردنەوەی باوەڕدار لە بێباوەڕ ،یان ژنانی بەڕەوشت لە بێڕەوشت، بە مانا ئایینییەكەی .وای لێكرا كە پۆشەرانی حیجاب بە چاوی ڕێزەوە تێیان بڕواندرێ و وەك ئایدیالێك بۆ سەنگینی و ڕەوشتبەرزی بە نموونەی بااڵ تەماشا بكرێن ،بەرامبەر بەمانیش نەپۆشەرانی حیجاب ،سووك سەرنج بدرێن و بكرێن بە هێمای كەمڕەوشتی یان بێڕەوشتی و ،لە ئاكامیشدا نەپۆشەرانی حیجاب نەفرەتلێكراوی پیاوانی ئایینی بن و، پیاوانی ئایینیش كە بریتی بوون لە دەسەاڵتدارانی كۆمەڵگە و قسەی ئەوان نۆرمی كۆمەڵگە بوو ،واتە نەفرەتی ئەوان ،نەفرەتی كۆمەڵگەش بوو بۆ ژنانی نابااڵپۆش. ئەم حیجابە بوو بە دیوارێك بۆ جیاكردنەوەی ژنان و پیاوان لە كۆمەڵگەدا و ،ڕووبەری ئەستووری ئەم دیوارەش تا دێ لە الیەن سەلەفییەكانی ناو كۆمەڵگەدا خشتی لە پاڵدا هەڵدەچنرێت و ئەستوورتر دەكرێتەوە. هێنی هەڕۆڵد هەنسن ،نووسەر و گەشتیاری دانیماركی ،كە ماوەیەك لەناو كۆمەڵگە نەریتییەكانی ئیسالمدا ژیاوە و تێبینییەكانی خۆی لە بارەیانەوە نووسیوە ،پێی وایە ،لە واڵت و هەرێمەكانی ئیسالم جیاوازی سەرەكی لە نێوان هەژار و دەوڵەمەنددا نییە ،بەڵكە لە نێوان ژنان و پیاوانە ،كۆمەڵگە دەبێتە دوو بەشەوە ،ژنان و پیاوان ،پیاوان لە دەرەوەی 32 ماڵەكان و ژنان لە ناو ماألن و لە حەوشە دەژین. هێنی هەرۆڵد هەنسن وای بۆچووە كە ئیسالم نەریتی جیاكردنەوەی پیاو لە ژنی لە كلتووری گریكییەوە وەرگرتبێ( ،كە حوكمی ئیسالم باڵو بووەوە وگەیشتە سووریە، كە ژیاری هێلینی تیایدا پەرەی سەندبوو ،لەو ژیارە كە ژنان لە پیاوان جیاكرابوونەوە، موسوڵمانەكان ئەم نەریتەیان لێ وەرگرتن .ژیاری هێلینی بەشێكە لە هی یۆنان كە لە ڕۆژهەاڵتدا باڵوبووەوە ،لە یۆنانستانی كۆن ،تەنانەت لە سەردەمی سوكراتدا ژنان ژیانێكی 3 4 جیاوازیان هەبوو لە هی پیاوان و دەبوایە ژنان لە ماڵەوە بژین ). ئەوەی كە لەم بەڵگانەوە ڕووندەبێتەوە ،چۆنێتی مامەڵكردنی ئایینە لەگەڵ كلتوور و لەگەڵ داب ونەریتە كۆمەاڵیەتییەكاندا كە لە بەرژەوەندی خۆیدا دەیبینێ .تەنانەت لە كلتوورەكانی تریشەوە ،داب و نەریتی كۆمەاڵیەتی قەرز دەكات و بە ڕەنگی خۆی ڕەنگڕێژیان دەكات. -2ڕەشاد میران ( :)1993ڕەوشی ئایینی و نەتەوەیی كورد .ستۆكهۆڵم« :چاپخانەی مەنسوور .چاپی یەكەم.
-3جواهر الل نەهرو .لمحات من تاریخ العالم .منشورات دار االفاق :بیروت .
156
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
گۆڕان و نەگۆڕان لە پێوەرە باوەكانی ڕەوشتدا:
وەك پێشتریش ئاماژەمان پێدا ،چەمكی ڕەوشت و پێوەرەكانی لە الیەن دەسەاڵتدارانی كۆمەڵگەوە و لە سەرچاوەی بەرژەوەندییەكانی ئەوانەوە سەرچاوە دەگرێ .ئەو گۆڕانكارییەی كە لە هەندێ كۆمەڵگەدا پێبەپێی پێشكەوتنی ئابووری و سییاسی و كۆمەاڵیەتی لە كلتووریشدا ڕوودەدات و ،ڕەوشتیش وەكو نۆرمێك لە نۆرمەكانی كۆمەڵگە بەهرەمەند دەبێ لەو گۆڕانكارییانە و شێوەی پێشکەوتووتر بەخۆیەوە دەگرێ .هۆی ئەوەیە لەو كۆمەڵگەیەدا دەسەاڵت و بەرژەوەندی دەسەاڵتەكان ،كە لێرەدا دەسەاڵتی ئابووری، دەسەاڵتی کۆمەاڵیەتی و دەسەاڵتی سیاسیش ،وەك كایەی جیاواز بەاڵم پەیوەندیدار بە یەكترەوە هاوئاهەنگی دەكەن و ،كۆك دەبن لەسەر ئەوەی نۆرمەكان بە چ شێوەیەك پێناسەبكرێنەوە كە لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی چەرخی تازەدا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەواندا لە ناكۆكیدا نەبێت. لە كۆمەڵگە نەریتییەكاندا ،ڕەوشتە ئایینیەكان نزیكەی مەحاڵە گۆڕانیان بەسەردا بێت، چونكە دەخزێندرێنە خانەی حەاڵڵ و حەرامەوە و ،كۆدی ئەم دوو چەمكەش لە الی خودی مرۆڤ خۆی نییە و ،لە ژێر دەسەاڵتی هێزی ئاسماندایە ،واتە بە بڕوای باوەڕداران بەو ئاینانە ،تەنها خودایە كە دەتوانێ ئەو نۆرمانە بگۆڕێت كە خۆی لە ساتێكی دیاریكراودا بەو شێوەیە دەستیشانی كردوون و لە ڕێگەی كتێبە پیرۆزەكانی ئایینەوە پێشكەش بە مرۆڤی كردووە .ئەگەرچی وتە و کۆدەکانی نێو کتێبە ئاسمانییەکان هەڵگری دەیان دەاللەتی جوودان و دەکرێ لە بەرژەوەندی مرۆڤەکان و قۆناغەکانی پەرەسەندنی مرۆڤیشدا شیبکرێنەوە و لێکبدرێنەوە ،بەاڵم هەردەم لە نێو کۆمەڵگەکاندا گروپی توندڕۆ پەیدا دەبن کە رێگە نادەن لێکدانەوەی کۆدەکانی کتێبە پیرۆزەکان لە بەرژەوەندی مرۆڤ بە یەکسانی لێکبدرێنەوە و لەگەڵ قۆناغەکانی پەرەسەندنی مرۆڤدا شیکارییان بۆ بکرێت، بەڵکو هەردەم دەیانەوێ لە دۆخی چەقبەستندا کۆمەڵگە ڕابگرن .زۆر نموونەش هەبووە لە میژووی کۆن و نوێدا ،سەبارەت بەوانەی کە ویستوویانە کۆدەکانی کتێبە پیرۆزەکان لە بەرژەوەندی چین و توێژەکانی کۆمەڵگە بە یەکسانی بخوێننەوە ،بەاڵم بە تووندی لە الیەن توندڕۆکانی نێو ئایینەکان ،بەرهەڵستی کراون و بە کافر ئەژمێردراون و تەنانەت تیرۆر کراون ،یان هەڕەشەی تیرۆرکردن وەک مۆتەکە بە دوایانەوە بووە. گومان لەوەدا نییە ،سێ ژێدەری سەرەكی هەن ،کە کتێبی پیرۆزی ئاسمانین و لە رێگەی سێ ئایینی ئاسمانیەوە گەیشتنووتە مرۆڤ .تەورات و ئینجیل و قورئان. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
157
ئینجیل چونكە دووەمین ژێدەری ئاسمانییە بۆ مرۆڤ ،گۆڕانكاریی و چاکسازی تێدایە و لەگەڵ سەردەمی تەوراتدا جیاوازە .ئەگەر سەرنجی دەقەکانی ناو تەورات بدرێ، هەست بەوە دەکرێ مرۆڤبینی تیایدا زۆر ناهاوسەنگ بووە و ئافرەت سووک سەرنجدراوە و مافەکانی لە چاو هی پیاودا زۆر کەمتر بووە .قورئان سێیەمین و دوایین ژێدەری ئاسمانییە بۆ مرۆڤ و ،لە دوای قورئانەوە ئیدی خودا هیچ جۆرە نۆرمێكی جیاوازتر لەوانەی كە لەو ژێدەرەدا هاتووە ،بۆ مرۆڤی بە پەسەند نەزانیوە .كەواتە نۆرمەكانی قورئان ،نۆرمی خودایین بۆ مرۆڤ و لەبەر ئەوەی دوای ئەم ژێدەرە ئیدی خودا مرۆڤی نەدواندووە و شتی نوێتری بۆ نەناردوون ،كەواتە ئەم نۆرمانە دەبن بە نۆرمی نەگۆڕ، بە پێی پەیڕەوكارانی ئایینی ئیسالم و ژێدەرەكەی ،دەستكاریكردنی ئەو نۆرمانە كفرن. پەیدابوونی گروپی تووندڕۆ بە مەبەستی زاڵدەستکردنی خۆیان بەسەر گروپ و چین و توێژەکانی دیکەی کۆمەڵگە ئیسالمییەکان. بۆیە دەبینین الینگرانی ئایینەكانی تر ،لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی چەرخدا گۆڕانیان بەسەردا دێت و نۆرمەكانیشیان بە شێوەیەكی ئاسایی و گونجاو لەگەڵ چەرخی نوێ، هاوچەرخانە دادەڕێژرێتەوە ،بەاڵم ئەو گۆڕانكارییە جیهانی ئیسالم ناگرێتەوە ،جیهانی ئیسالم ناتوانێ رێگە لە پێشكەوتنی شەپۆلی پێشكەوتنی دنیا بگرێ ،ناشتوانێ ڕێگە لە گەیشتنی ئەو پێشكەوتنانە بگرێ بۆ ناو كۆمەڵگەكانی خۆی ،بەاڵم توانیویەتی ڕێگە لە گۆڕانی نۆرمەكان بگرێ و وەكو خۆی بیانهێڵێتەوە( .تێڕوانینی ئیسالم بۆ ئایین جیاوازە لە تێڕوانینی ڕۆژئاوا بۆ ئایین ،لە ڕۆژئاوادا ئایین لە جێگە تایبەتییە سنوورداترەكاندای خۆیدا ،لە كلێسادا ،پەیڕەوی دەكرێت .لە ئیسالمدا ئەو جۆرە سنوورانە بۆ ئایین نییە، ئایین ئاسایترین و ڕوونترینە و ،لە هەموو شتێ دەگات و هەموو شتێ دەزانێ .ئاین تەنیا پەیوەندی بە باوەڕەوە نییە ،بەڵكە پەیوەندی بە پەیوەندییە ئابووری ،کۆمەاڵیەتی و 5 4 سیاسییەكانی ژیانیشەوە هەیە ). ئایینی ئیسالم ئاینی زۆرینەی واڵت و دەڤەرەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە ،بۆیە کە لە کولتووری ئەم ناوچەیە بکۆڵینەوە ،لەگەڵ ئاینی زۆرینەی خەڵکی ناوچەکەدا بەرخورد دەکەین .بۆ نموونە ئایینی سەرەکی بیست و دوو دەوڵەتی عەرەبی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و بەشێک لە ئەفریقیا ،ئایینی ئیسالمە ،وێڕای ئێران و ئەفغانستان و بەشێک لە پاکستان ،هیند و تەنانەت هەندێ لە واڵتانی ئاسیای ناوەڕاستیش ،کولتووری ئیسالم وەک بەشێک لە کولتووری خەڵکەکەی دادەنرێت. -4مەهاباد قەەرداغی ( :)1995لە پێناوی ژیانەوەی ئافرەتدا .پەخشخانەی نەورۆز :ستۆكهۆڵم .
158
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ڕەوشت لە کولتووری جیهانی عەرەبی و ئیسالمیدا ،بەرگی ئایینی پێ پۆشراوە و لە تێڕوانینێكی ئایینەوە پێناسەكراوە .بە پێی ئەو پێناسەیەش ،تەنها بە كلیلی شەرەف دەرگای ڕەوشت دەكرێتەوە ،شەرەفیش بریتییە لە ئەندامی سێكسی ژن .كەواتە لە ناو ئەو پێناسەیەدا ،جەستەی ژن لە گەشەسەندن دەكەوێت ،چونكە بزوتنەوە و جواڵندنەوەی ئەو جەستەیە دەبێتە هۆی بێڕەوشت بوون ،یان بەڕەوشتی .دەسەاڵتی ڕەوشت لەو كلتوورانەدا كەسایەتی ژن لەناو بازنەیەكی تەنگدا بەند دەكات و بوار بۆ پەرەسەندنی جەستە و، دواجار بۆ گەشەسەندنی دەروون و ئاوەز نامێنێتەوە و ،پەیوەندی نێوان جەستە و جیهانی دەوروبەری سست دەبێتەوە و ،پەیوەندی نێوان ئاوەز و جەستەش تا ڕادەیەكی زۆر پەیوەستە بە ئازادبوونی جەستە لە چاالكی و پەیوەندی داهێنەرانەی بە جیهانی دەرەوەی خۆیەوە، دواجار بەهۆی ئەستەنگەكانی بەردەم جەستەی ژن بۆ بزوتنەوە و گەشەسەندن ،پەیوەندی ئاوەز و جەستەش سست دەبێتەوە. ڕەوشت ،وەك دەسەاڵتێكی کۆمەاڵیەتی ،بە تایبەت لە چوارچێوەی پێناسە نالۆژیکییەکەیدا کە بەستراوەتەوە بە سێکسوالێتی ئافرەتەوە ،سنوور بۆ جوڵە و هەڵس و كەوتی مێینە لە كۆمەڵگە نەریتیەکاندا دادەنێت .ئۆرگانی سێكسی ژن كە تاكە پێوەری پێوانەکردنی ڕەوشتی نەك هەر ژن خۆی ،هی پیاوانیشە لە بنامەڵەكەیدا ،كەواتە پیاوانی بنەماڵە لە پێناوی شەرەفی خۆیاندا ڕەوایەتی دەدەن بەو سنوورانە و لە تۆخكردنەوەی ئەو سنوورانەشدا ڕۆژانە ڕۆڵ دەبینن .تا وای لێدێت دەسەاڵتی ڕەوشت دەبێتە كاریگەرترینی هەموو دەسەاڵتەکانی تری كۆمەڵگە و ،كاریگەری لەسەر دەسەاڵتی ئابووری و سیاسی و یاساییش دادەنێت. دەبینین لەو كۆمەڵگانەدا كە یاساكان ئیلهامیان لە ڕێساكانی ئایین وەرگرتووە ،ڕەوشت بە مانا نەریتی و ئایینییەكەی ڕۆڵی سەرەكی بینیوە لە داڕێژانی یاساكانی باری كەسێتتی و یاساکانی سزاداندا .یاساكانی باری كەسێتی و پەیوەندیدار بە خێزان و، هاوسەردارێتی و ،جیابوونەوەو ،میراتی و هتد ،هەموو ئەمانە لەسەر بنەمای هەاڵواردنی سێكسی سەردەست (پیاو) و ،سێكسی ژێردەست (ژن) دادەڕێژێت .لەوێدا بۆ پاراستنی توخمی سەردەست لەو نەفرەتانەی كە ڕەوشتی ئازار دەدات ،توخمی ژێردەست لە قەفەسدا دەهێڵێتەوە و ،قفڵی ئەو قەفەسەش بە توخمی سەردەست دەبەخشێت. دەسەاڵتی ڕەوشت ،كار دەكاتە سەر ڕەوشتی دەسەاڵتی سیاسی ئەو كۆمەڵگانەش .ئەم دووانە هەردووكیان لە بەرهەمهێنانی یەكتریدا ڕۆڵی كارا دەبینن و ،ڕۆژانە هەڵسوكەوتی دەسەاڵتداران و وتارە پیاوساالرەكانیان ،هێڵەكانی ڕەوشتی نەریتی تۆخ دەكاتەوە و ،ڕەوشتی نەریتیش دەیان دەسەاڵتداری نەریتی و كۆنپارێز دەهێنێتە بەرهەم .لە زۆربەی واڵتانی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
159
جیهانی ئیسالمیدا ،پیاوانی ئایینی بەشێکن لە دەسەاڵت ،یاخوود راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر دەسەاڵتی سیاسی ،ئیداری ،ئابووری ،کولتووری و کۆمەاڵیەتی و تەنانەت ئابووری ئەو واڵتانەوە هەیە .ئەوان بەردەوام ئەم دەسەاڵتەیان بەکار بردووە بۆ چەسپاندنی زیاتری پێگەی خۆیان و کاریگەریدانان لەسەر تێڕوانینی کۆمەڵگە بۆ بینینی ئەو بەهایانە بە چاویلکەی ئەوان .ڕەوشت و پەیوەستبوونی بە سێسوالیتەی ژن و جەستەی ژن و جلوبەرگی ژن ،یەکێک لەو نۆرمانەیە ئەوان لە گوتاری خۆیاندا بەردەوام جەختی لەسەر دەکەنەوە و وا دەکەن سەرەڕای پەرەسەندنەکانی نێو کۆمەڵگە ،ئافرەت هەر پابەندی ئەو نۆرمانە بێت و کۆمەڵگەش هەر بەو چاوێلکەیە ژن ببینێت .ئەمەش کاریگەری هەیە لەسەر پەروەردەی خێزان
بێدەسەاڵتی ڕەوشت لە ڕابردووی دووری مرۆڤایەتیدا:
ئەو دەسەاڵتەی كە بە ڕەوشت بەخشرا لە سروشتەوە نەبوو ،بەڵكە كلتوورەكان ئەم ناوەڕۆكەیان پێ بەخشی .كلتوورەكانیش دەستكردنی مرۆڤن و ،هەرچۆنێك شێوەیان گرتبێ، ئەو شێوەیە مرۆڤ پێی بەخشیوون .لە ڕابردووی زۆر دووری مرۆڤایەتیدا ،ژیان سروشتی بوو ،ڕەفتار و ئاكارەكانی مرۆڤ سرووشتی بوون و ،پەیوەندییەكانیش لە نێوان مرۆڤ و مرۆڤدا ،مرۆڤ و ئاژەڵدا ،مرۆڤ و دیاردەكاندا پەیوەندی سروشتی بوون .ئەوسا ڕەوشت نەك ئەم دەسەاڵتە داپڵۆسێنەرەی ئێستای نەبوو ،بەڵكە بێدەسەاڵت بوو .لە رابردوویەكی زۆر دووری مرۆڤدا ،قۆناغێك كە بە دایكساالری ناسرا،پەیوەندییەكان سروشتی بوون و، شتێك بە ناوی كلتوورەوە دانەتاشرابوو كە مرۆڤەكان لە قاڵب بدات .كلتوور خۆی لە خۆیدا بەرهەمی شارستانیبوونی مرۆڤ و ئاڵۆزبوونی ژیان و بەخاوەنبوونی كار و ئامرازاكانی كارە. نیاندەرتاڵ و كرۆماگنوون ناسراوترین ڕەگەزی كۆنی مرۆڤن ،بە بڕوای ئەنترۆپۆلۆگەكان، هۆمۆنیدەكان و یەكەمین جۆری ئادەمیزاد كە بە ناوی هۆمۆساپینیس ناوزەد كران ،بە گرووپی بچووك بچووك لە نزیكی دایكیانەوە ژیاون ،باوكایەتی بە هەزاران ساڵ نەناسراو 5 6 بوو ،وەك لە ناو زۆربەی گیانلەبەرە شیردەرەكانیشدا . لەو كۆمەڵگە سەرەتاییانەدا كە دایك ناوكی خێزان و كۆمەڵگەش بوو ،بەهۆی ئەوەوەی كە سەرسامی جەستەی و بەرهەمی جەستەی ژن بوون وەك درووستكەری مرۆڤ ،ئیدی -5هێنی هەڕۆڵد هەنسن ( :)1980كچانی كورد .گەشتێك لەناو ئافرەتانی موسوڵمان لە كوردستان .وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: د.ناجی عەباس ئەحمەد .بەغداد :چاپخانەی كۆڕی زانیاری عێراق . 160
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژن وەك سیمبولی جوانی ،پیت و فەڕ چاوی لێدەكرا .جەستەی ژن لە هەرە پیرۆزەكان بوو، بۆیە لە دەوری كۆدەبوونەوە و ،بە شایانی پەرستنیان دەزانی .خواژنە كۆنەكانی كۆمەڵگەی زۆر لە مێژینی مرۆڤ ،گەواهی ئەو پیرۆزییەن كە جەستەی ژنی لەخۆگرتبووە. كە ڕۆڵی بیۆلۆژی دایك لە دروستبوونی منداڵدا ئاشكراو ڕۆڵی بیۆلۆژی باوك نادیار بوو ،خۆی كاریگەری هەبوو لەوەی ئۆرگانی سێكسی ژن ،كە بەرهەمهێنی ئادەمیزاد بوو، ببێ بە تیژەوەتیر و لە ئەنجامیدا مرۆڤ هەوڵی دۆزینەوەی ڕۆڵی بیۆلۆژی باوك بدات. هەر كە ڕۆڵی بیۆلۆژی باوك لە دروستبوونی منداڵدا بۆ مرۆ ئاشكرا بوو ،ئەوسا جەستەی پیاو بایەخی پەیدا كرد و ،هێدی هێدی پەرە بەم بایەخە درا .پەرەسەندنی ئەم بایەخە بە جەستەی پیاو ،لەسەر حسابی كەمبایەخكردنی جەستەی ژن تەواو بوو .كەمبایخبوونەوەی جەستەی ژن پێگەی ئەوی لە ناوەندی كۆمەڵگەدا لێژ كرد. كە پایەی ژن لێژ بوو ،ئیدی جەستەشی ئەو بایەخ و پیرۆزییەی پێشووی بە تەواوەتی لێ سەندرایەوە و ،هێدی هێدی ،لە سیمبوولی پیت و فەڕ و لە پیرۆزییەوە ،گەیشتە ئەوەی نرخی مەعنەوی ڕەوشتی تیا بەرجەستە بكرێت .خودی ئۆرگانی سێكسی ژن ،كە ئەوسا بەهۆی بەرهەمهێنانی مرۆڤەوە پیرۆز بوو ،دواتر بەهۆی جێگیربوونی مانای شەرەف لەو ئۆرگانەدا ،جەستەی ژن بایەخی خۆی ون كرد.
كەسایەتی ژن و ،ڕەوشتی دەسەاڵتەکانی ئەمڕۆی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست:
ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست زاینگەی هەرسێ ئایینە ئاسمانییەكان و ،زۆر ئایینی سروشتیشە، ئایینەكانیش ئیلهامبەخشی سەرەكی دەسەاڵت بوون ،چ لە كۆن و چ لە ئێستاشدا. تێڕوانینەكانی مرۆڤ لەو دەڤەرەدا هەمیشە بە شێوەیەك لە شێوەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەر ئەو سەرچاوە ئاینیانە. سەبارەت بە پەیوەندی ڕەوشت و تێڕوانینی زاڵ و ،پەیوەستكردنی ئەم چەمكە بە جەستەی ژنەوە ،دەتوانین ئاماژە بە هەرسێ كتێبی پیرۆزی هەرسێ ئایینی ئاسمانی بكەین كە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست مەڵبەندی سەرهەڵدانیانە؛ کە لە هەرسێکیاندا بە ڕاشكاوی سنوور بۆ جوڵەی ژن و پایەی ژن دانراوە .ڕەوشت كە تەنها مانای ئۆرگانی زایەندی ژن دەبەخشێ لەو مەڵبەندەدا ،لە یەكەم سەرچاوەی ئاسمانییەوە سەرچاوەی گرتووە كە تەوراتە .بە پێی پەیڕەوەكانی تەورات نەوەی ئیسرائیل لە پیرۆزترین قۆناغی ژیانی ژندا ،كە ماوەی زەیستانییە ،سڵی لە جەستەی ژن كردۆتەوە و ،بە گاڵوی زانیووە. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
161
ژن لە كاتی منداڵبووندا ئەگەر كوڕی ببوایە چل ڕۆژ و ،ئەگەر كچی ببوایە هەشتا رۆژ لە هەموو ژیانێكی کۆمەاڵیەتی و ئایینی دورەپەرێز دەكرا .ئەمە بناغەیەكی هەاڵواردنی لە نێوان ژن و پیاو ،منداڵی كوڕ و منداڵی كچ ،لە تێڕوانینی خەڵكی ئەو دەڤەرە و ،لە مینتالیتەی ڕۆژهەاڵتی و ڕوانینی بۆ ژن ،داناوە .ئەم ڕەوشتە لە كلتووردا چەسپی و، ڕۆژانەش لە ئەنجامی چەندپاتەكردنەوەی ئەم هەاڵواردنەدا ئەم نەریتە جەختی لەسەر دەكرایەوە .الی پیاوێكی جولەكە ،وەك كارێكی ڕۆتینی ڕۆژانە و جێبەجێكردنی فەرمانی خوا ،لە بەرامبەر خوای خۆی ڕادەوەستا و ،لە كاتی دۆعاكردندا ستایشی خوای دەكرد كە ئەوی بە ژن دروست نەكردووە (سوپاس بۆ تۆ خوای ئێمە ،ئەی دەسەاڵتداری گەردوون، كە تۆ منت بە ژن دروست نەكرد6)7. ئەم نەریتە ئایینییە ،هەستی خۆمەزنی لە كەسایەتی پیاو و ،هەستی خۆنزمی لە كەسایەتی ژندا جێگیر كرد .كلتوورێكی پیاومەزنكەر و ژن نزمكەر بوو بە هەوێنی ئەوەی لە ڕەوشتی پیاواندا خۆشەویستی بۆ دەسەاڵت و خاوەندارێتی بچەسپێ و ،ئەم دەسەاڵتەش خۆی لە خۆیدا بەرهەمهێنی زەبروزەنگ و تووند و تیژیی بێت .بەرامبەر بەمەش لە ڕەوشتی ژندا جۆرێك لە دەسەاڵتنەویستی و وابەستەیی دروست بێت ،ئەم ڕەوشتەش ژنی كرد بە خاوەنی كەسایەتییەكی كز و الواز ،كزێتی كەسایەتی ژن ،هۆكارێكە بۆ دوورەپەرێزبوونی هەموو بوارەكانی ژیانی کۆمەاڵیەتی و ئابووری و سیاسی و تەنانەت ئایینیش. لە تێستامێنتی كۆن و هی نوێشدا گەلێك نموونەی وا هەن سەلمێنەری ئەوەن كە ئایینەكان بە چ شێوازێك ڕیشەی ڕەوشتیان بە تێڕوانینی خۆیان و لە بەر پاراستنی پایەی باوكساالرانەی خۆیان داكوتیوە .نیازی سەرەكی لە بێپایەكردنی ژن بووە ،كە ژن لە ئەنجامی كاریگەری ئەو نەریتانەدا كز و داماو كراوە ،خۆبەخۆ لە بەرژەوەندی دەسەاڵتدارانی كۆمەڵگە تەواو بووە .بەوەی كە بەشێكی كۆمەڵگە بە بێ هیچ بەرەنگاربوونەوەیەك خۆی بەدەستی خواستەكانی ئەوانەوە داوە و ،گوێڕاڵییەكی بێ چەندوو چوونی فەرمانەكانیان بووە. زەبروزەنگی ڕەوشت لەگەڵ گۆڕانكارییە زۆر و خێراكانی كە بەسەر مێژووی مرۆڤدا هات ،بە تایبەتی ئەو گۆڕانكارییە مەزنانەی لە بنەمای ئابووری بەشێك لە واڵتانی دنیادا ،لەم چەند سەدەیەی دواییدا ،ڕوویدا ،بووە هۆی گۆڕانكاری مەزن لە هۆش و بیر و ئاوەزی خەڵكی ئەو واڵتانەش كە گۆڕانكارییەكانیان تیادا رووی داوە .هەموو چەمكە 6- Marlyn French(1986): Bortom makten, om kvinnor, män och moral. Översättning av: Hans Sjöström. Stockholm
162
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
سادەكان كە بۆ پێناسەكردنی دیاردەكانی ڕۆژگارێكی سادەی كۆمەڵگەیەكی سادە دەكرا، بۆ كۆمەڵگەی ئاڵۆز و دیاردە فرەڕەهەندەكانی ڕۆژگارە سەختەكانی قۆناغی نوێ دەستیان نەدەدا .بۆیە چەمكەكان پێناسە دەكرانەوە و ،نوێدەكرانەوە .لەناو ئەو چەمكانەدا ڕەوشتیش یەكێك بوو لەوانەی كە چەندان جۆری پێناسەكردنەوەی بەخۆیەوە دیووە .تێڕوانین بۆ ژنیش تا دەهات شێوازێكی نوێتری دەگرتەوە و ،ئەگەرچی زەمەنێكی درێژخایەنی ویست ،بەاڵم دەتوانین بڵێین گۆڕانەكە وەها بوو كە لە هەڵواسین و بە قژ بەكێشكردنی ژنانەوە لە ناو ئەشكەوتەكانەوە تا ئەو ڕادەیەی كە ژنان شوێنی جێگیری خۆیان هەبێ لە ناو هۆڵەكانی پەرلەماندا و ،نوێنەرایەتی خەڵك بكەن لەناو دەسەاڵتی مۆدێرن و دیموكراسیانەی واڵتانی دنیای مۆدێرن. تەنانەت لە ئیسرائیلیشدا كە مەڵبەندی لەدایك بوونی ئەو ئایینە ئاسمانییەیە كە ژنی كرد بە كۆیلەی پیاو و جەستەی ژنی كرد بە شتومەكی پیاو ،ئێستا ڕەوشت ماناكەی جیاوازە و ،پایەی ژن پارێزراوە. لە ناو ئایینی مەسیحیشدا چەندان ئاقاری ڕەخنەگرانە پەیدابوو ،كە لە ئەنجامی ملمالنێی نێوان ئەم ئاقارانەدا بیراز و چاكسازی زۆر لە ئاییندا كرا و ،زەبروزەنگی ڕەوشتیش تا دەهات كاڵ دەبووەوە. گومان لەوەدا نییە كە ئەگەر كۆمەڵگەیەك خۆی داهێنەری ئەو ئامرازانە بێت كە پێشكەوتن دەهێنێتە گۆڕێ و ،ئەو تەكنەلۆژیا و زانست و فەلسەفە و هونەرانە بەرهەمی عەقڵی خۆیان بێ ،بە ئاسانی و بەبێ كێشە دەتوانن بیرازی کۆمەاڵیەتی و ،سیاسی و ،كلتووری ئەنجام بدەن .بەاڵم ئەو كۆمەڵگانەی كە زانست و تەكنەلۆژیا و فەلسەفە و ئایدیۆلۆژیا ئیمپۆرت دەكەن ،ناتوانن لە هەموو ڕوویەکەوە سوود لەو پێشكەوتنانە وەربگرن. بۆیە دەبینین لە زۆر لە واڵتەكانی ڕۆژهەاڵتی ناوەراستدا ،كە واڵتگەلێكی دەوڵەمەندن بەهۆی سامانی سروشتی واڵتەكەیانەوە و بە تایبەتیش بەهۆی سامانی نەوتەوە ،نوێترین داهێنانی تەكنەلۆژیا ئیمپۆرتی واڵتانی خۆیان دەكەن و سوودی لێ وەردەگرن ،بەاڵم ئەم سوودە نابێتە هۆی گۆڕانی بنەڕەتی لە بیر و هۆشیاندا. ئایین لە زۆربەی واڵتەكانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا كراوە بە بڕبڕەی پشتی دەسەاڵتی سیاسی و ،دەسەاڵتە سیاسییەكانیش لە لووتكەی دیكتاتۆری و دڕندایەتیدا خۆیان نواندووە. لەو دەڤەرەدا ،كە هەر لە سەرەتاوە نیوەی كۆمەڵگەكە ئیفلیج كراوە بە هۆی ئەو دەسەاڵتەوە كە ڕەوشت سەپاندوویەتی ،نیوەكەی تری كۆمەڵگەش بەهۆی ڕەوشتی ئەو دەسەاڵتانەوە كە واڵتەكان بەڕێوە دەبەن ،كەسایەتییان تا ڕادەیەكی زۆر و بە زەبری زەبروزەنگ و كوشت و بڕ ،لە توانا و بەرهەڵستی خاڵی دەكرێنەوە .هۆی ئەوەیە گۆڕان لەو دەڤەرەدا بەخاوی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
163
دروست دەبێت ،بە تایبەتی لە بواری هۆش و فیكردا .سەبارەت بە دیاردەی ڕەوشت و تێڕوانین بۆ ڕەوشت ،وەك گۆمێكی وەستاو ،هەزار ساڵێكە گۆڕانێكی ئەوتۆی كە شایانی باس بێت ،بەسەردا نەهاتووە.
دەسەاڵتی شەرەف یەكسانە بە بێدەسەاڵتی ژن:
كەسایەتی كزی ژنانی ڕۆژهەاڵتی بەهۆی ئەو پاوەنكردنەوەیە كە بەهۆی چەمكی ڕەوشتەوە ڕووبەڕووی دەبێتەوە .وای لێهاتووە كە ژنان باوەڕیان بە توانای خۆیان نەبێت و هەمیشە گومان لە پلەی تێگەیشتنی خۆیان بكەن و زاتی خۆیان زەلیل بكەن .هۆی ئەوەیە كە ژنان لەو دەڤەرەدا بە چاوی نوقاوەوە پەیڕەوی فەرمانەكانی نێرینە دەكەن و ،وەاڵمی (نا)ی خواستە بەسەردا سەپێنراوەكان نادەنەوە ،ئەگەر چی (نا) وەاڵمی ناخەوەشیان بێت. بەڵكە هەمیشە قایلبوونی ناچاری دەبێتە وەاڵمی سەر زاریان و ،لە ناوەوەش خۆخواردنەوە و پەنگخواردنەوەی دەروونی لە چەندان كێشەی دەروونی نزیكیان دەخاتەوە. یەكێك لە سەدان جۆری نەریتی دەسەاڵتسەپێنی پیاوان بەسەر ژناندا ،كە ڕۆژانە لە نزیكەی هەموو ماڵێكدا لە الیەن یەكێك لە پیاوانی بنەماڵە بۆ سەر یەكێك لە ژنانی بنەماڵە ،پیادەیە .لێدانی ڕەگەزی مێ ،لە الیەن ڕەگەزی نێرەوە ،هەوڵێكی بەردەوامە بۆ سڕینەوەی كەسایەتی ئەندامە مێینەكانی بنەماڵە و ،لە ئاكامدا كردنی بە كۆیلە و بە شت و مەك و ،خۆكردن بە خاوەنیان .لێدانی ژن جەختكردنێكی ڕۆژانەی كۆمەڵگەیە بۆ بەشتبوونی جەستەی ژن و ،خاوەندارێتی ئەو شتەش لە الیەن پیاوانی بنەماڵەوە. ژن لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا لە دۆخی مرۆڤێكی ئاساییدا ناژی ،كەسایەتیشی كاریگەری ئەو ڕەوشە نائاساییەی پێوە دیارە .بە هەمان شێوەش پیاو لە دۆخی مرۆڤێكی ئاساییدا ناژی و ،ئەو دۆخە نائاساییش لە كەسایەتیدا ڕەنگی داوەتەوە .بەاڵم نائاساییبوونی ئەو دوو دۆخە چوونیەك نییە و ،پێچەوانەی یەكترە .مێینە لە دۆخی چەوساوە نائاساییە، نێرینە لە دۆخی چەوسێنەردا نائاساییە .بەم پێیەش ئەو پەیوەندییەی لە نێوانیاندا پەیدا دەبێ ،ئیدی هەر جۆرێكی پەیوەندی بێت ،ژن و مێردایەتی ،براو خوشكایەتی ،هاوڕێیەتی و باوك و كچێتی و ،دایك و كوڕێتی و ،هتد .نائاسایی دەبێت .ئەو ئاكامەی كە دەسەاڵتی ڕەوشت و ڕەوشتی دەسەاڵت لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هێناویەتیە گۆڕێ ،وای كردووە كە هاوكێشەی پەیوەندییەكان تێك بچن و ،شێواو بن .ئەو دەسەاڵتەی كە بووەتە هۆی ئەوەی لە كۆمەڵگەدا تا ئەمڕۆش نیوەی كۆمەڵگە كۆیلەدار بن و ،نیوەكەی دیكەی كۆیلە بن، یەكێك لە گەورەترین تاوانەكانی ئەو دەسەاڵتانە ئەوەیە كە خۆشەویستییان كوشتووە. 164
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
دەسەاڵتی شەرەف و، ڕەوشتی دەسەاڵت لە باشووری كوردستاندا لە پێش ڕاپەڕین: ڕاپەڕین ،مێژووی باشووری كوردستان لە هەموو ڕوویەكەوە دەكاتە دوو كەرتەوە .بەهاری ساڵی 1991هێڵێكی زەمەنییە لە نێوان دوو قۆناغ و دوو دەسەاڵتی سیاسی جیاواز لە باشووری كوردستاندا، باشووری كوردستان ،ئەو بەشەی كە لەژێر دەسەاڵتی ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی دەوڵەتی كۆلۆنیالیزمی عێراقدا بووە .ڕژێمەكانی دەوڵەتی عێراقیش لەبەر كۆمەڵێ فاكتەری ئابووری و سیاسی ،هەمیشە لە هەوڵی تواندنەوە و لەناوبردنی نەژادی كوردبوونە ،چ لە رووی فیزیكییەوە و ،چ لە رووی دەروونی و ورەییەوە كورد لە الیەن ئەوانەوە رووبەڕووی جینۆساید بۆتەوە. ئەو دەسەاڵتانەی كە دەوڵەتی عێراقیان بەڕێوە بردووە ،گومان لەوەدا نییە كە تا سەرئێسقان دیكتاتۆر بوونە و ،لە چەوساندنەوەی گەالنی عێراقدا درێغییان نەكردووە .لە چەوساندنەوەی گەلی كوردا ،ئەم دەسەاڵتانە تەنانەت لە نۆرمەكانی دیكتاتۆرییەت و دڕاندایەتیش زێدەڕۆییان كردووە و ،دوا دەسەاڵتیش لە عێراقدا كە ڕژێمی بەعس و سەددام بوو ،پلەی زەبروزەنگیان دژ بە گەلی كورد گەیاندە چڵەپۆپە( .كیمیابارانی هەڵەبجە و، هێڕشەكانی ئەنفال لووتكەی هیستریای بەعس بوون بەرامبەر بە گەلی كورد). ڕەوشتی ئەم دەسەاڵتە ،كە دوایین دەسەاڵتی عێراق بوو و 35ساڵی رەبەق كلتووری زەبروزەنگی لە عێراق (داگیركەری باشووری كوردستان) پیادە كرد ،ڕەوشتێكی لە خراپەكاریدا له پەسن نەهاتووە سەبارەت بە هەموو دیاردەكان ،بەرامبەر بە دیاردەی ژن و مەسەلەی ژن ،نەك تەنها ڕەوشتێكی باوكساالرانەی نەریتی بوو ،بەڵكە لەو بوارەشدا زێدەڕۆیی كردبوو. یەكێك لەو دیارده مێژووییانەی كە دەسەاڵتی ڕژێمی بەعس خۆیان پێ هەڵدەكێشا و شانازییان پێوه دەكرد ،ئەوە بوو كە لەسەر ئەو خاكەدا كە ئەوان حوكڕانییان دەكرد ،یەكەمین دەقی یاسایی لە دایك بووە ،ئەویش یاساكانی (حەمورابی) یە .بێگومان لێكوڵینەوەكانی مێژوو ئەوەیان ساخ كردۆتەوە كە ئەو یاسایانە یەكەمین دەقی یاسای نووسراو بوون لە ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
165
مێژوودا ،بێگومان ئەو یاسایانه بۆ هەلومەرجی ژیانی ئەوسای ناوچەكە ،واتە لە سەردەمی فەرمانڕەوایی حەموڕابیدا ( )1686-1728ی پێش زایین ،بایەخی خۆی هەبووە ،،چونكە پێش ئەوان شتێك نەبووە بە ناوی یاساوە لە دادگاكاندا پەیڕەوی كرابێت بۆ دیاریكردنی ماف و ئەركی هاوألتییان و ،بۆ سزادانی تاوانباران و هتد. ئەگەر سەرنجێكی وردی یاساكانی حاموڕابی بدەین ،ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كە ئەو یاسایانە بە شێوەیەكی گشتی زەبروزەنگئامێزن و ،ئەگەر بە تایبەتیش لە روانگەی ژنبینی دەسەاڵتی حەموڕابی ،فەرمانڕەوای بابلییەكان تێی بڕوانین ،دەبینین ئەو دەسەاڵته و یاساكانی حەموڕابی لەسەر بناغەی ڕەوشتی باوكساالنە بنیادنراون .لەوێدا ژنان هاواڵتیانی پاشكۆ بوون و ،بوونیان بە بوونی خاوەنەكانیانەوە (پیاوەكانیان) بەند بوو. ڕەوشتی باوكساالرانەی دەسەاڵتی زێدە دیكتاتۆرییانەی ڕژێمی بەعس و ئەو یاسایانەی كە گوایە بۆ دیاریكردنی ئەرك و مافەكانی هاواڵتییان داڕێژراون ،كارێكی وای كرد بایەخی مرۆڤی كۆمەڵگە بە گشتی تا ڕادەیەكی ترسناك كەم ببێتەوە .لەم نووسینەدا كە تایبەتە بە ڕەوشتی دەسەاڵتەكان و دەسەاڵتی ڕەوشت و كاریگەرییان لە سەر ژن و كەسایەتی ژن بە تایبەتی ،لە ڕەوشتی دەسەاڵتی سەددام سەبارەت بە ژن و بایەخی ژن و كەسایەتی ژن هەڵوێستە دەكەین. ڕژێمی بەعس لە پێناوی پاراستنی دەسەاڵتی خۆیدا ،هەر لە سەرەتای حوكم بەدەستەوە گرتنی و بە شێوەیەكی سیستەماتیك ،برەوی بە سیستەمی خێألیەتی و گەشەدان بە ڕەوشتی باوكساالرانەی خێڵەكان دا. كۆدی سەرەكی لە ڕەوشتی خێڵدا بریتییە لە (پیاوەتی) .پیاوەتی لە ڕوانگەی خێڵدا بریتییە لە كۆمەڵێك سیفەتی بەرجەستەی پیاو كە تەنها ئەو سیفەتانە دەیكات بە خاوەنی شانازیكردن بە (پیاوەتی) خۆی .پیاوێكی خاوەن ئەو شانازییە لە تێڕوانین و لە كلتووری خێڵدا دەبێ: -1پیاوێكی (شەریف) بێت! -2پیاوێكی دەستبألو بێت! -3پیاوێكی جەربەزە و بە گوڕ و بە دەسەاڵت بێ! سەبارەت بە خاڵی یەكەم ،كە لە كلتووری خێڵدا سەرەكیترینە ،ئەوەیە كە پیاوێك بێت بە تەواوی ژنەكانی بنەماڵە و خێڵی كۆنتڕۆل كردبێت و جوڵەی لە بەر بڕیبێتن .چونكە (شەرەف) ی پیاو لە كلتووری خێڵدا ،ئەندامی سێكسی ژنەكانی بنەماڵە و خێڵەكەیەتی. سەبارەت بە خاڵی دووەم ،واته دەستبألوی وەك سیفەتێكێ پیاوانه ،كه زیاتر له بازنەی 166
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
سەرەك خێڵەكاندا پەیڕەوی دەكرێت ،تەنها مەسرەفكاری و پارە و سامان بۆ كەسانی تر ناگرێتەوە ،بەڵكە بەخشینی مێینەكانی بنەماڵەكەشی بە پیاوانی بنەماڵەكانی تر، دەگرێتەوە .لە كلتووری خێڵدا ژیانی هاوسەرێتی ژن و پیاوێك لەسەر بناغەی پێبەخشینی ژنێ بە پیاوێ لە الیەن پیاوانی بنەماڵەی ژنەكەوە ،بە پیاوانی بنەمەڵەی پیاوەكە، دادەمەزرێ .ژنەكە بۆ خۆێ هیچ كاتێك و ،جاری وا هەیە پیاوەكەش خۆی هیچ خواستێكی لەو پرۆسەیەدا نەبووە و ،خاوەنی بڕیار نەبووە تێیدا .پرۆسەی بنیادنانی ژیانی هاوسەرێتی لە عێراقدا و لە كوردستانی بندەستی عێراقدا تا ئێستاش بەو كلتووری خێڵە بەڕێوە دەچێ كە ئاماژەم پێدا. سەبارەت بە خاڵی سێیەم ،كە وەك سیفەتی پیاو لە كلتووری خێڵدا بایەخی پێ دەدرێت، ئازایەتی و جەربەزەیی پیاوانە .پیاوی ئازا لە خێڵدا ،لە كۆندا و ،تا رادەیەكی زۆر لە ئێستاشدا ،ئەو پیاوە بووە كە زۆرترین ڕاو ڕووتی كردووە و ،باشترین چەتە و ڕێگر بووە. پیاوی ئازای خێڵە الیەنگرەكانی سەددامیش ئەو پیاوانە بوون كە دڕندەترین پەالماردەری خێڵە بێالیەن یان دژەكانی سەددام بوون .هەر بۆیە برەوی بە هەمان كلتووری تاألن و چەتەیی و رێگری و دزی دا .هەموو رێگەیەكی سروشتی لە گەشەسەندنی كۆمەڵگە و گەالنی عێراق و گەالنی كوردستان گرت ،تا لە ئاستی خێڵدا بیانهێڵێتەوە و ،بە ئاسانی بتوانێ ئەو خێألنه كۆنتڕۆڵ بكات. لە باشووری كوردستانیشدا ،بۆ ئەوەی رێگە لە بەرهەڵستی بگرێ ،سیستەمی جاشایەتی خێڵەكانی داهێنا و ،كێبەركێی خستە نێوانیانەوە .كۆمەڵگەی كوردستانیش هەروەك كۆمەڵگەی عێراق لە سەردەمی حوكمڕانی سەددامدا نەك هەر گەشەی نەكرد، بەڵكە هەنگاوی بۆ پاشەوە نا و ،گەڕانەوە بۆ ئاستی خێڵی پریمیتیڤ. ژن كرا بە پاشكۆیەكی بێبایەخ لە سیستەمی خێڵەكانی عێراق و ،كوردستانیشدا. یاسای پریمتیڤ و ناعەقألنی بۆ ئەم مەبەستە دادەڕێژرا و ،برەوی بەو پاشكۆیەتی و بێبایەخكردنە دەدا .لە یاساكانی بەعسدا: • (پیاو بۆی هەبوو مێینەكانی بنەماڵەكەی لە سەر شەرەف بكوژێ ! كوشتنی لەو جۆرە سزای سووكی هەبوو ،وەك شەش مانگ زیندانی ،یان بڕێكی كەم پارە!) • (بەعس برەوی بە زۆرژنهێنانی پیاوان دەدا! لە پێناوی ئەوەی منداڵیان زۆر بێت و بە تایبەتیش بایەخی بە كوڕ دەدا ،تا فریای جەنگە ناڕەواكانی بكەون!)، • (لە كاتی جەنگەكانیدا – بە تایبەتی لە كاتی جەنگی هەشت ساڵەی عێراق و ئێراندا – شرینقەی لە كچان و ژنان دەدا تا لە كاتی تووڵبوونیاندا منداڵی دووانەیان ببێت! ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
167
ئەمە لە پێناوی زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان و ،لە پێناوی ئەوەی كە قەرەبووی زیانی گیانی جەنگەكانی بكاتەوە!) • (بەعس هەزاران ژنی بێوەژن دەكرد ،چ لە رێگەی جەنگەكانی بە كوشتی دەدان ،چ مێردەكان بە دیل دەگیران ،وە یاخود خۆی دەیكوشتن و زیندەبەچاڵی دەكردن! دواجاریش یاسای دادەهێنا كە هەر پیاوێك ژنی – شەهید! – بهێنێ حەوت هەزار دیناری دەداتێ!!) • (لە سەردەمی بەعسدا ،هیچ جۆرە رێكخراوێكی سەربەخۆی ژنان بۆ داكۆكی لە مافەكانی ژنان ڕێگەی پێ نەدەدرا ،تەنها رێكخراوێكی چەواشەكەری پاشكۆی بەعس بە ناوی – یەكێتی ژنانی عێراق – هەبوو ،كە جگە لە جەختكردن لەسەر پاشكۆیەتی ژن كارێكی دیكەی بۆ ژن نەدەكرد!) بێگومان ،خاڵی تریش زۆر زۆرە لێرەدا ریز بكرێن ،مشتێ نموونەی خەروارە .ئەمە ئاوێنەیەك بوو بارودۆخی ژنی لە خودی وألتی كۆلۆنیالیستی عێراق و ،باشووری كوردستانی كۆلۆنیالكراو. واتە هەر ئەم رەوشە و خراپتریش لەو رەوشە ژیانی ژنی كوردی باشووری كوردستانی خستبووە نێو بازنەیەكی بەتاڵەوە ،بە هۆی ئەوەوە كە ئەمانەی دوایی بە هۆی كوردبوونیانەوە ستەمێكی نەتەوایەتییش سەرباری ستەمەكانی تریان بوو ،هەروەها هەمیشە ژنانی كورد سزای زیندان و ئەشكەنجەدان و دەستبەسەراگرتیان لەگەڵدا پەیڕەوكراوە بە هۆی مێرد ،برا، باوك ،كوڕەكانیانەوە كە بەرهەڵستكاری بەعس بوون .وە یان تەنها لەبەر ئەوەی پێشمەرگە بە الیاندا گوزەری كردووە و نانێكیان بە پێشمەرگە داوە ،كارەساتی ئەنفال گەورەترین بەڵگەی ئەم بۆچوونەیە.
دەسەاڵتی شەرەف و، ڕەوشتی دەسەاڵت لە باشووری كوردستاندا لە پاش ڕاپەڕین: ساڵی ،1991ساڵی راپەڕین و ئازادكردنی بەشێكی باشووری كوردستان بوو لە دەسەاڵتی كۆنەخواز ،باوكساالر و دیكتاتۆری عێراق .له ئەنجامی راپەڕیندا سێ شاری گەورە و، چەندان شارۆچكە رزگار كران و لەوساوە دەسەاڵتێكی كوردی خۆماڵی .لە كوردستاندا لە ساڵی 1992داپەرلەمانێك هەڵبژێردرا و وەك سیمبولێك بۆ بەڕێوەبردنێكی دیموكراسیانەی 168
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
واڵت لەوساوە خرایە گەڕ .واتە دەبوایە ڕەوشتی دەسەاڵت لە كوردستاندا بەرەو ئاقارێكی دیموكراسیانە و دادپەروەرانە برابا و ،هێدی هێدی كۆتایی بەو دەسەاڵتە بێمانایە هێنرابا كە داب و نەرێت و یاسا و ڕێسای خێڵەكیانە كە رژێمی داگیركەر برەوی پێدابوو. بارودۆخی ژن لە كوردستاندا لە دوای ڕاپەڕین گۆڕانێ بەسەردا هات ،ئەو گۆڕانكاییانە هەندێكیان دەكرێ وەك پۆزەتیڤ بنرخێندرێن و هەندێكێ تریان وەك نێگەتیڤ .ئەو گۆڕانكارییانەی كە پۆزەتێڤ بوون دەكرێ لەم خااڵنەدا بەرجەستە بكرێن: • خودی بەشداری ژن لە ڕاپەڕیندا وەك ئەندامێكی چاالكی كۆمەڵگە كە هەست بە بەرپرسیارێتی بكات و ،ئەرك بكێشێ .كە بۆ یەكەم جار بوو لە مێژووی ئەم بەشەی كوردستاندا كە ژنان تیایدا زۆر كارا بێنە مەیدانی خەبات و تێكۆشان. • ئەكتیڤكردنەوەی رێكخراوەكانی یەكێتی ژنان و ئافرەتان ،كە سەر بە هەردوو حیزبی فەرمانڕەوا بوون ،كە ئەمانە لە سااڵنی ئۆپۆزیسیۆنبوونی حیزبەكانیاندا هیچ چاالكییەكی بەرچاوییان نەبوو .هەروەها ئەكتیڤبوونەوەی كۆمەڵەی ئافرەتانی كوردستان و دامەزراندنی چەندان رێكخراوی تری ژنان ،نموونەی ڕێكخراوی سەربەخۆی ئافرەتان كە ئەمیش بۆ خۆی سەر بە یەكێ لە حیزبە چەپەكان بوو ،حیزبی كۆمۆنیستی كرێكاری .تەنانەت هەندێك لە حیزبە ئیسالمیەكانیش ڕێكخراوی ژنانیان دامەزراند ،نموونەی ڕێكخراوی خوشكانی ئیسالمی ،دروستبوونی ئەو جۆرە ڕێكخراوانە لە زەمینە و بارودۆخی پێش راپەڕیندا مەحاڵ بوو. • كرانەوەی دەیان سەنتەری کۆمەاڵیەتی ،خانەی پاراستن و سەنتەری ڕووناكبیری و چەندان ڕۆژنامە و گۆڤاری تایبەت بە ژنان ،كە هیچیان پێش ڕاپەڕین نەبوون. • هاتنی سەدان ژن بۆ ناو بواری كاری ڕۆژنامەگەری ،كاری سیاسی ،کۆمەاڵیەتی و هتد ،كە ئەمانە لە پێش ڕاپەڕیندا بە پەنجەكانی دەست دەژمێردران. • دروستبوونی سوپای ژنان و پلەداربوونی ژنان وەك ئەفسەر و پلەكانی تر لە زانكۆی سەربازیدا .بەشداری ژن لە بواری كاری پۆلیسی هاتوچۆ ،كە ئەمانە نەك هەر لە ئاستی عێراقی كۆلۆنیالیست ،بەڵكە لە ئاستی هەموو ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناوەراست (بێجگە لە ئیسرائیل) بۆ ژن یەكەمین جارە. • هەوڵدانی ژنان و فشار خستنە سەر دەسەاڵت بۆ گۆڕینی یاسا پاشڤەڕۆكانی ڕژێمی عێراق و ،سەرگرتنی بڕێكی ئەو هەواڵنە ،بۆ نموونە گۆڕینی هەندێ بڕگەی یاسا لە الیەن حكومەتەوە.
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
169
بەاڵم ئەو گۆڕانكارییانە سیمای نیگەتیڤیشیان دەگرتەخۆ ،بۆ نموونە ئەگەر هەر بەو خااڵنەی سەرەوەدا بچینەوە ،دەبینین: • بەشداری ژن لە ڕاپەڕیندا و ئەو ئەركەی كە كێشای ،بەرهەمەكەی وەك پێویست نەچنییەوە و ،هەر زوو (پیاوان) جڵەوی كاروباریان بە دەستەوە گرت و ژنانیان لە دەرەوەی بازنەی دەسەاڵتدا هێشتەوە و ،تەنها ئەركە الوەكییەكانیان پێ رەوا بینین. • ئەگەرچی رێكخراوە كۆنەكانی ژنان ئەكتێڤكرانەوە و رێكخراوی نوێ دامەزرێندران، بەاڵم ئەمانە لە كارو بار و لە بیر و بۆچووندا پاشكۆیەتییان پێوە دیار بوو ،،خۆیان نەیاندەتوانی راستەوخۆ لەناو ناوەندی بڕیاردان رۆڵی راستەوخۆ بگێڕن .جگە لەمانەش هەموو ئەو رێكخراوانە پێكەوە پەیام و ئامانجی هاوبەشیان نەبوو تا كاریگەرییەكی جیدیان لەسەر بارودۆخی ژیانی ژنی كۆمەڵگەی كورد هەبێ . • سەنتەر و ،خانەی پاراستن و ،سەنتەرە رووناكبیرییەكان و ڕۆژنامە و گۆڤارەكانی ژنان دەبوونە زمانحالی ڕێكخراوێكی تایبەتی ژنان و لە ئاكامدا زمانحاڵی حیزبێكی دیاریكراو. • هەوڵ بۆ گۆڕینی پەیام و كۆدی ڕۆژنامە و دەزگاكانی راگەیاندنی وەكو رادیۆ و تەلەفیزیۆنەكان نەدراوە .بە گشتی دەزگاكانی راگەیاندنی كوردی زمانێكی باوكساالرانەی هەیە و ،برەو بە كلتووری خێڵ دەدات .زۆر جاری وا هەیە ژنان بۆ خۆیان ناخودئاگا برەو بە كلتووری خێڵ دەدەن و لە دەزگاكانی راگەیاندا ئەو پەیامە تۆخ دەكەنەوە كە هێمایە بۆ دەسەاڵتی باوكساالری لە كۆمەڵگەدا. • ئەگەر چی هەندێ یاسا دەستكاری كران و هەمووار کرانەوە و هەندێ یاسای نوێش دانران لەبەرژەوەندی ئافرەتان ،بەاڵم لە جێبەجێكردنی ئەو یاسایانەدا كەموكوڕی كراوە و تا ئێستاش ئەو یاسایانە جێگیر نەبوون و سەروەری نین. • یەكێك لە هەرە نێگەتیڤترین خاڵەكانیش ،كە مێژوویەكی ڕەشی تۆمار كرد ،كوشتنی سەدان ژن لە شار و شارۆچكەكانی كوردستان بە پاساوی شەرەف ،دەربازبوونی بكوژان و خۆحەشاردانیان لە بندەستی ئەم حیزب و ئەو حیزب .ئەم دیاردەیە لە پێش ڕاپەڕینیشدا هەبووە و بە پشتیوانی یاسایەكی ڕەشی بەعس كە كوشتنی ژنی بە پاساوای شەرەف حەاڵڵ كرد ،لە بارودۆخی ناسەقامگیری پاش ڕاپەڕین و ،شەڕی ناوخۆییدا ئەم دیاردەیە زەق خۆی دەنواند و ،بە لێشاو خوێنی ژن بە پاساوی شەرەف دەڕژێنرا. • بە هۆی شەڕی براكوژی كە سااڵنێكی درێژی خایاند ،دەسەاڵتی كوردییش ،بیری لە ڕۆڵی سەرەك خێڵ و تایفەكان كردەوە و ،دەستی كرد بە برەدان بە كلتووری خێڵ و هۆز و تایفە ،تا سەرۆكی ئەو هۆزانە و(پیاوانی هۆز) ،لە دەوری ئەم یان ئەو سەرۆكی 170
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
حیزب كۆببنەوە .بێگومان بۆ ڕازیكردنی ئەو سەرەك خێاڵنە برەوی بە هەمان كلتووری ژنسووككەرەوە دەدا كە سااڵنێكی زۆر بوو سەپێندرابوو. هەموو ئەو خاڵە نێگەتیڤانە برەویان بە كلتووری باوكساالری و دەسەاڵتی رەوشتی باوكساالرانە دەدا ،كە لە ئاكامدا ئەم كلتوورە بە تایبەتی لە زیانی ژنی كوردستان تەواو بوو و ،تەواو دەبێت. ئەمڕۆ لە كوردستاندا ڕەوشتی دەسەاڵت باوكساالنەیە و ،ستروكتووری دەسەاڵت بە شێوەیەكی هەرەمی دارێژراوە كە ژن لە پایینی ئەو هەرەمەدا خۆی دەبینێتەوە .هەروەها دەسەاڵتی ڕەوشت لە سیما خێڵەكیەكەیدا خۆی لە چڵەپۆپەدا دەبینێتەوە و ،جەختێكی زۆر دەكرێتە سەر جەستەی ژن وەك مانای بەرجەستەی ڕەوشت (شەرەف) ،كە لە ئەنجامیدا جەستەی ژن لە جوڵەی ئاسایی و چاالكی دەخرێت و ،دەكرێت بە ئامرازێك بۆ پاراستنی شەرەف.
ئەنجام:
لە دێڕ زەمانەوە و تا ئەمڕۆش كەسایەتی ژن پلە بە پلە بەرە و كزبوونەوەو ،پایەی ژن بەرەو نزمبوونەوە براوە .ئەم ڕەوشە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا گەیشتۆتە ئەوپەڕی خۆی و ،لە كلتوورەكانی ڕۆژهەاڵتدا بە گشتی ژنان ڕۆڵ و بەرپرسیارێتییان لە چوارچێوەی ژیانێكی سنوورداری بێئەركدا دەهێڵدرێتەوە. دوو فاكتەری سەرەكی لەم پرۆسەیەدا ڕۆڵیان بینیووە. یەكەمیان :دەسەاڵتی زەبرەزەنگئامێزی ڕەوشتە و ،چەمكی رەوشت لەم دەڤەرەدا لە تێگەیشتنێكی نالۆژێكی و تەسكەوە سەرچاوە دەگرێت و جەستەی ژن كراوەتە كڵێشەی شەرەف و ،شەرەفیش واتە رەوشت. دووەمیان :ڕەوشتی دەسەاڵتە فەرمانڕەواكان كە ناوچەكە بەڕێوە دەبەن لە سەر بناغەی تۆتالیتاری داڕێژراوەو ،ڕەوشتێكی باوكساالنەی زەبروەشێنە لە هەموو پێشكەوتن و گەشەسەندنێكی كۆمەڵگە بە گشتی و ژن بە تایبەتی. كەواتە دەسەاڵتی ڕەوشت و ،ڕەوشتی دەسەاڵت وەك دوو فاكتەری بناغەیی ،بە میكانیزمی هەمەجۆر ڕۆڵیان گێڕاوە لە كزكردنەوەی كەسایەتی ژنی ڕۆژهەاڵتی بە گشتی. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
171
ژێدەرەكان
دوا وتە: بۆ ئەوەی كەسایەتی ژن لە ڕۆژهەاڵتی ناوەراستدا ئەكتیڤ و كاریگەر بكرێتەوە، بۆ ئەوەی پایەی ژن بڵند بكرێتەوە و بتوانن ڕۆڵی خۆیان لە گۆڕانكارییەكاندا بلەیزن، پێویستە بە میكانیزمی هەمەجۆر كار بۆ گۆڕینی دوو فاكتەرە بناغەییەكە بكرێت. دەسەاڵتی ڕەوشت بە «مانا نالۆژیکییەکەی»كۆتایی بێت :دەبێ چەمكی ڕەوشت پێناسە بكرێتەوەو ،ناوەڕۆكێكی تری دوور لە شەرەفی بدرێتێ ،هەروەها چەمكی شەرەف پێناسە بكرێتەوەو ،ناوەڕۆكێكی تری دوور لە جەستەی ژنی بدرێتێ .جەستەی ژن دەبێ جگە لە هی خۆی هی كەسی تر نەبێت . ڕەوشتی دەسەاڵت دیموكراتی بێت :پێویستە ڕەوشتی باوكساالرانە و دیكتاتۆریانەی دەسەاڵتیش بگۆڕدرێت بە پێچەوانەكەی .واتە دەسەاڵتی دیموكراسیانە و بە پێوەری نوێی گونجاو لەگەڵ دنیای نوێ ،كۆمەڵگەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەڕێوە بەرێت.
بە كوردی و عەرەبی: -1ج شێركۆ( :)1994مێژووی كوردستان ،ڕەگەز و بناوانی شارستانییەتی كورد . وەرگێڕانی :ڕێبوار ڕەشید. -2ڕەشاد میران ( :)1993ڕەوشی ئایینی و نەتەوەیی كورد .ستۆكهۆڵم« :اپخانەی مەنسوور .چاپی یەكەم. -3جواهر الل نەهرو .لمحات من تاریخ العالم .منشورات دار االفاق :بیروت. -4مەهاباد قەەرداغی ( :)1995لە پێناوی ژیانەوەی ئافرەتدا .پەخشخانەی نەورۆز: ستۆكهۆڵم. -5هێنی هەڕۆڵد هەنسن ( :)1980كچانی كورد .گەشتێك لەناو ئافرەتانی موسوڵمان لە كوردستان .وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە :د .ناجی عەباس ئەحمەد .بەغداد :چاپخانەی كۆڕی زانیاری عێراق. بە سوێدی:
6- Marlyn French(1986): Bortom makten، om kvinnor، män och moral. Översättning av: Hans Sjöström. Stockholm. 7- Marlyn French (1992): Det eviga kriget mot kvinnor. Översättning av: Ulrika Junker. Miranda bokförlaget. 8- Axel Hagnell & Gunnar Olander & Helge Granfelt (1950):Världens historien- del 1. Skolförlaget. 9- Karl Henrik Martling (1981): Gud vid medelhavet- Leif Stegeland förlag AB. 10- Rosalind Miles (1990): Kvinnor och världens historien. Båros.
پەراوێزەكان: بڕوانە سەرچاوەی ژمارە ،3ل .31 2سەرچاەری ژمارە ،5ل .184 3هەمان سەرچاوەی پێشوو ،ل .185 4سەرچاوەی ژمارە ،9ل .94 5سەرچاوەی ژ 6ل .16 6سەرچاوەی ژمارە ،10ل .81 172
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
173
هەمیشە شوێنی سمێڵێك چۆڵە! گفتوگۆ لەگەڵ پیەر بۆردیۆ سازادانی :كاترین پۆرتوون وەرگێڕانی :دانــا لەتیف جالل
174
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
175
كاترین پۆرتوون :زۆر كەس دەڵێن ئەو ژنانەی پلەیەكی بااڵیان هەیە پێویستە لێهاتویەكی زیاتریان لەبەراورد بە پیاوان هەبێت ،گوایە پێویستە كەموركوڕتیە ژنانییەكانی خۆیان لە هەزارەها ڕوەوە شی بكەنەوە... پیەر بۆردیۆ /ئەوە ڕاستە ،ئەو ژنانەی پلەیەكی بااڵیان هەیە و بە دەسەاڵت دەگەن بەگشتی بااڵتر لە ئاستی جێ پێویست هەڵبژێردراون :بۆ ئەوەی ژنێك بتوانێت ببێتە بەڕێوەبەر ،پێویستە چەند چۆنایەتیەكی بااڵتری بەرامبەر پیاوێك هەبێت ،هەروەها لەسەر ژنان پێویستە چەند پێدراوێكی كۆمەاڵیەتی بااڵتریان هەبێت تاوەكو بتوانن كەموكورتییە «ژنانییەكانی» خۆیان چارەسەر بكەن .لە ئاكامدا ئەو ژنانەی بەو پێگەیە دەگەن تاڕادەیەك بەشێوەیەكی پێویست چەند لێهاتویەكی زیاتر بەرامبەر پیاوێك لە هەمان پێگەدا هەیە و هەڵگری سەرچاوەی بۆرژوازیەتێكی بااڵتریشن .ئەمەش لەبارەی وەزیرەوە هەر ڕاستە! لێرەوە ئەو فاكتە چەند كێشەیەك لە پرسی یەكسانی سیاسی دەهێنێتە كایەوە! گرفتەكە ئەوەیە كە پێویستە شوێنی پیاوانی بۆرژوا بەو ژنانە بدرێت كە هەمدیس لەوان بۆژرواترن. مەگەر ئەوەی كارێك بكەن لەم هاوكێشەیە بێنە دەرەوە ،بۆ نمونە كارێكی سیسەماتیك لە ئاستی قوتابخانەكاندا ،بۆ ئەوەی ئامرازێكی زیاتر بۆ بەدەستهێنانی وتەبێژی گشتی ،پلە بەدەسەاڵتەكان بە ژنان ئەنجام بدەین ،ئەگەرنا ئەو شتەی ڕوودەدات ئەوەیە ئێمە هەر هەمان رێبەرانی سیاسی پێشووترمان دەبێت ،بە جیاوازی لە ڕەگەز و توخمیان. پۆرتوون /بەم هۆیەیە ئێوە بابەتی یەكسانی لە سیاسەتدا بە«ملمالنێ ی هەماهەنگ» لەقەڵەم ئەدەن... بۆردیۆ /بەڵێ ،چونكە هەموو جارێك ئێمە سوود لەسیستەمی پشكەكان وەردەگرین، هەنگاوێك دەچینە پێشەوە ،بەاڵم ئەم كردەیە بیروڕای مرۆڤەكان ناگۆڕێت .هەندێ لەم گۆڕان و وەرچەرخانانە بەسادەیی پیادە دەكرێت ،چونكە لەگەڵ ئەو چاوەڕوانیانەی كە لە بونیادەكاندا هەیە تەبایە :بۆ نموونە ژنان زۆر بەئاسانی دەتوانن كاری «بەڕێوەبەری» لە تەلەفزیۆن یان ڕادیۆ بەدەست بهێنن .ئەو ڕۆڵەی كە جیاوازیەكی ئەوتۆی لەگەڵ ئەوەی لە پروپاگەندەكاندا پێیان ئەدرێت ،جیاوازی نییە ..بەاڵم بۆچی هیچ كەس بەرامبەری ناڕەزایی دەرنەبریوە كە ئێمە ئەوەندە بەرێوەبەرێكی ڕەشپێست یان عەرەبمان لە تەلەفزیۆندا نییە «یان ژمارەیان زۆر كەمە»؟ ئەو گۆڕانكاریەی لە ئێستادا لەسیستەمی خوێندن دەبیسترێت ڕەنگە بتوانن لە داهاتودا ژنانی سیاسی تازە بیهێنێتە كایەوە :لەوانەیە ژنان لە بەشەكانی زانستە كۆمەاڵیەتییەكان لە خوێندنگە و زانكۆدا بێت كە ژنانی الو خەریكی بەدەستهێنانی ئامرازی پێویست دەبن بۆ ڕیشاڵەكردنی واقیعی پیاوان لە كایەی سیاسی، 176
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
بەاڵم ئەم فاكتەش پێویستی بە كات هەیە و ناتوانرێ بە دەرچواندنی پەیڕەو و پرۆگرام شتەكان سەر و ژێر بكردرێ. پۆرتوون /ئەگەر بگەڕێینەوە سەر باسی ژنان ،چ سیتراتیژێك بەكاردەهێنرێت كە ڕەوایەتی لە دەسەاڵتیان وەردەگرنەوە؟ بۆردیۆ /لەم بوارەدا ئێمە سەروكارمان لەگەڵ هەزاران بەشی شیاودا هەیە كە خاڵی پشتبەستنی هەموویان ئەم بنەچە بەراییەیە كە ژن لە دەسەاڵتدا ،ئەو ژنەیە كە فەرمان دەردەكات ،شتێكی نۆرماڵ و «سروشتی» نییە .لە پێناسەی كاریشدا ئێمە یەكسەر هەموو ئەو دەركەوتانەی ئەو كەسانەمان هەیە كە پێویستە لەئەستۆی بگرێت ،ئەگەر ئەم كارە بۆ پیاوێك پێناسەكراو بێ كەسەكان ببینین كە لە بڕی ئەو كچێكی خاتوون و قەشەنگ ،بە جلوبەرگێگی ژنانە دەردەكەوێت ،هەموو شتێك تێكدەچێت! شوێنی سمێڵ هەمیشە بەتاڵ دەبێت ،و ئەمەش دەنگێكی گڕ و ڕەق كە بەڕواڵەت پێویستە بۆ فەرماندان بە كاربهێنرێت، كەم ژن هەیە كە تا ئێستا لە دانیشتنێكی كاردا كەسێك پێی نەوتبێت «:تكایە بەرزتر بدوێ ،هیچ شتێ نابیستین!»؟ پێناسەی شاراوەی زۆربەی ئیشە بەرێوەبەرایەتییەكان ئەوەیە كە تاك شان و شەكەوتێكی تایبەتی هەبێت ،دەنگی بە شێوەیەكی تایبەت دەربكات، لە خۆی دڵنیا بێ ،بتوانێت «بدوێت بێ ئەوەی شتێك بڵێت» ،و ڕەفتارەكانی شپرژە و شێواو بێت ،یان تەنانەت جددیەتێكی زێدەگۆئامێزی هەبێت ،ئەمەش بەردەوام پر كێشەیە. ژنانیش ،بێ ئەوەی ئەم فاكتە شی بكەنەوە ،هەستی پێ دەكەن و ئەم هەستەش زۆرجار الشەیان بە شێوەی شێواو ،گرژی ،بیماری و گۆشەگیری دەگوازێتەوە.... پۆرتوون /بێگومان ئەو ژنەی چەند بەرپرسیارێتییەكی پیشەیی زۆری هەیە پێویستە چەند شتێكی تر بكاتە قوربانی ئەو بەرپرسیارێتییە... بۆردیۆ /ئێمە ڕووبەڕووی چەشنێ فیمینیزم بوینەتەوە كە هەموو رەخنەكانی خۆی لەسەر فەزای ماڵ جێگیر كردە ،وەك ئەوەی پرسەكە تەنها ئەوە بێت كە ئەگەر پیاو قاپ و قاچاخەكان بشوات ،دەسەاڵتی نێرانە لە نێو دەچێت .لە كاتێكدا زۆربەی پرسەكان تەنها لە دۆخێكدا شایەنی پەی پێ بردنن كە ئێمە لە پەیوەست بە فەزایەكی گشتیداین .دەزانین ژنان زۆرجار دوو ڕۆژ كارێك بە شێوەیەكی بەردەوام ئەنجام دەدەن ،ئەمە شێوەی دەربڕینی پرسەكەیە ،بەاڵم بابەتەكە ئاڵۆزتر لەمەیە .لە هەلومەرجی كردەییدا ژنان بە ناچاری بە خەریكبوونی بەهای زۆربەی ئەو سەركەوتنانەی كە فەزای ماڵ بە دەستی هێناوە لە ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
177
فەزای گشتیدان ،واتە لە شوێنی كار و پیشەكەیان و بە پێچەوانەوە .بەم چەشنە ئەگەر هاوجۆری و پەیوەندی نێوان ئەو دوو فەزایە لەبەرچاو نەگرین خۆمان بەوە مەحكوم كردووە كە چەند بابەتێكی الوەكی بخەینە ڕوو كە ئەشێ بەڕواڵەت ببنە هۆی چەند هەنگاوێكی شۆڕشگێری ،بەاڵم لە ڕاستیدا چەند هەنگاوێكی كۆنزەرڤاتیزمانەن .ئەمە ڕاستیەكەیە كە ئێمە لە بزوتنەوەكانی ملمالنێ لەگەڵ دەسەاڵتی دیكەشدا (بۆ نموونە ملمالنێ دژی ئیمپریالیزم یان بزوتنەوە كۆمەاڵیەتییەكان) ئەم چەشنە سوودوەرگرتنانەمان بە كاریگەرییەكی درێژمەودای زیانبەخش بینیوە. پۆرتوون /بۆ نمونە ... بۆردیۆ /هەركات دەبیستیت كە دەڵێن «دواتر قەرەبووی دەكەینەوە .»...لە زۆربەی بوارەكاندا ئەم فاكتە دەرەنجامی ئەو بابەتانەیە كە بە گوێرەی پرەنسیپە زاڵەكان دروستكراون. ویستی یەكسانی نمونەیەكە لەم بوارەدا ،دەبێژن :كەواتە بەم چەشنە سەروژێر بكرێت ،ئەگەر نا ناشێت هیچ كارێك بكرێت! بەاڵم وەاڵمی من ئەمەیە كە نەخێر وا نییە! تەنها ئەوەندە بەسە بزانین كە ئەوەی ئەنجام دەدەین ئەو شتە نییە كە پێمانوایە ئەتوانین ئەنجامی دەدەین! پۆرتوون /هەنوكە با لە ڕێگەی نموونەیەكی پێچەوانەوە لە «ئیشێكی پیاوانە» بڕوانین ،واتە بۆ نموونە هەلومەرجی پەرستارێك ،بۆچی ئیشێكی وەها بە «ئیشی ژنانە» هەڵدەسەنگێدرێت؟ بۆردیۆ /پرسیارەكەتان بۆچونێكی تەواو بێ مانای كچێكی هەرزەكاری بیر هێنامەوە كە چاوپێكەوتنم لەگەڵی ئەنجامدا كە دەیگوت «ئەم ڕۆژانە ئیدی ژنانێكی زۆر نادۆزرێتەوە كە كارەكانی پیاو ئەنجام بدەن»!ئیشی ژنانە ،بەمانای ئەو ئیشانە دێت كە لە خوارترین ئاستەكاندان .لەبەرئەوەی ئیشە واقعیەكان ،ئیشگەلێكی پیاوانەن ،ئیشێكی ژنانە ،ئیشێكی مێیانەیە ،واتە ئیشكردن لە پێگەیەكی ژێردەسەاڵت ،بەگشتی لەگەڵ كرێیەكی كەم و دواجار ئەو ئیشەی كە بەڕواڵەت پێویستە ژنان تێیدا شیاوێتیە «ژنانییەكانی» خۆیان یاخود ئەوەی بەم چەشنە وێنا دەكرێت نیشان بدەن. لە ئاماری لكاو بە نەتەوە یەكگرتووەكان كە ئیشەكان بە گوێرەی نرخی ژنانەیی پۆلینبەندی كراوە ،ئیشی پەرستاری لە بەرزترین خاڵی ناواخنی ئیشەكاندایە «و پەرستاری مندااڵن پلەیەكی بااڵترشی هەیە» لەڕاستیدا ئەم ئیشە بەروااڵت تەواوی دەركەوتە ژنانییەكانی تێدا هەیە :تەندروستی ،پێگەیشتووی ،میهرەبانی وفیداكاری و .. 178
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
هتد ،واتە ئیشێكی ژنانە لە كامڵترین مانای ووشەكە .بە تایبەت ئەم ئیشە لە پێگەیەكی تەواو پیاوانە ئەنجام دەدرێت .نەخۆشخانەكان ،بەتایبەت لە فەرەنسا هێشتا لە ژێر دەسەالتی خەیاڵێكی سەربازی لە جیهاندا بوونیان هەیە ،مۆدیلێكی زۆر هیراركی ..سەردان و بینینی «سەرۆك» ڕێورەسمێكە ئەم هیراركیەتە فراوانتر دەكات .ڕێك وەك جەنەراڵێك كە لە هێزەكانی خۆی دەبینێت .سەرۆك ،كەسایەتیەكی سەنتەری و تەواو و پێگەیشتوە كە گروپێك لەژنان گەماریان داوە .ڕێك بەو چەشنەی كە یاسای جیاوازی كۆمەاڵیەتی شتێكی لەم چەشنەی دەوێت ،هەر چەندەش لە ڕووی كۆمەاڵیەتییەوە بااڵترین ،ژنانێكی زیاتر خزمەتی دەكەن «نرخی كرێكاری ژنان لە پاریس بەشێوەیەكی بەڵگەنەویست بەڕێژەی دەوڵەمەندبوونی هەر گەڕەكێكەوە پەیوەستە» پێویستە هەموو ماناكانی ووشە «بەدەسەتەوەگرتن» تێبەگەیت. ئەو لێهاتوییە ژنانەییە كە بەشێوەی كۆمەاڵیەتی شێوەیان گرتووە ،بەهۆی بوونیادەكانەوە درێژە بە پەخشكردن دەدەن .وێرای ژنانەبوونی پیشە پزیشكیەكان كە هەمەجۆرن ،پسپۆری منداڵ ،ژنان ،بەاڵم نەك پزیشكەكانی ئێسك و شكان... پۆرتوون /ئەو خڕبونەوەیەی كە پەرستاران لەساڵی 1991چەند داواكاریەكیان خستەڕوو كە تا ساڵی 1995درێژەی هەبوو ،ئایا پێویستی بەبزوتنەوەیەكی ژنان نییە؟ بۆردیۆ /نەك تا ئەو ڕادەیەش ،بە دیدی من بزوتنەوەی لەم چەشنە سەرسورهێنەر دەبێت ،چونكە یەكەم بزوتنەوەی سەربەخۆ و بەدور لە سەندیكاكان بوو ،بەاڵم وێرای ئەم ئاستەبااڵیەش ،سنوری نێوان پیشەی پەرستیاری و پزیشكیی زۆر سەخت و دژوارە .تا ئێستا هیچ كەس بیری لەم بابەتە نەكردۆتەوە كە سیستەمێكی پەروەردەیی و ناوەكی بهێنێتە كایەوە كە پەرستاران بتوانن ببنە پزیشك تەنانەت ئەو پزیشكەی كە بتوانێ بە شێوەیەكی گشتی كار بكات .ئەم دوو ئیشە بەتەواوی لە یەكتر گریمان دەكەن .هەمان ئەو كەلێنەی كە تاڕادەیەك بۆ نموونە لە پیشەكانی باڵوكردنەوە لە نێوان پیتچنینە (تایپێستە) كالسیكەكان و دیزاینەرەكان دەیبینین .لێرەشدا ئێمە ڕووبەڕووی پیشەیەكی دیار دەبینەوە كە تێدا دەسەالتی نێر باشتر لە هەموو شوێنێك لە كاردا دەبینرێت..... پۆرتوون /ئایا مێ بوونی ژنێكی بەڕێوبەر هەمان ئەو مانایەی هەیە كە بۆ خۆوخدەیەك هەیەتی؟ بۆردیۆ /نەخێر ،بێگومان نەخێر ،بەربەستەكان بە بونیاوەكانەوە پەیوەستن .ژنی بەڕێوەبەر پێویستە كەمتر لە خۆوخدەیەك مێ بێت ،یان ڕەنگە باشتر بێت بڵێم ژنی بەڕێوەبەر بە ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
179
چەشنێكی تەواو جیاواز مێ بێت :واتە مێ بوون بەاڵم نەك هێندە زۆریش :ئەو پێویستە دەسەاڵتی خۆی لەو كاتەی مێبوونی خۆی دەپارێزێت ،جێگیر بكات ،بۆ نمونە بە دوركەوتنەوە لەو سەپاندنە ڕواڵەتیانەی كە پیاوانیش بە جۆرێكی تر لێی دور دەكەونەوە (ڕەنگە تۆخەكان) وێرای ئەوەش ،پێویستە چەند نیشانەیەكی دیاریش لە ژنانەییبوونیان لە سیمای خۆیان بپارێزن (سوودوەرگرتن لە دامن ،ئارایشێكی كەم و هێمن ،سوودوەرگرتن لە جوانكاری نەك ئەوەندە پر باق و بریق ،و ...هتد) بەم هۆیەیە كە دەڵێم دوركەوتنەوە، بە شێوەیەكی قوڵ لە ڕۆڵی ژنانە ،لە چەشنی ڕۆڵی ڕەگەزی ،شوێن دەگرێت ،لە خۆوخدەی جۆرێكی تر دوركەوتنەوەی دەوێت .ئەم دوركەوتنەوەیە بە چەشنێكە كە پێویستە ئەو دوركەوتنەوەیەكی ناخودئاگایانەی تەواوی هەبێت و ئەوەش لەگەڵ چاوەڕوانی پەیوەندییەكی عاشقانە (یان دایكانە) هەماهەنگ بكات .چەند توێژینەوەیەك سەبارەت بە ڕۆڵی ئاڵۆزی خۆوخدەیەك لە ئارادایە (بۆ نمونە كاری پینتۆ لە فەرەنسا) ،بەاڵم بە داخەوە ڕەوتەكە لەم بوارەدا پتر بەرەو رۆڵگێرانە و ئەمەش تێگەیشتنی بابەتەكە كەم دەكاتەوە. ئەو كەسەی لە ژێردەسەاڵتدا بێت هەرگیز ناتوانێت وەك جۆرێك گرێنتی بۆ ڕونكردنەوەی بابەتەكە لەبەرچاو بگیردرێ. پۆرتوون /وێرای ئەوەش دەڵێیت تاكی ژێردەسەاڵت ڕوونترە؟ بۆردیۆ /بێگومان ،ئەو بەرامبەر ئەو كەسەی كە دەسەاڵت بەكاردەهێنێت ڕوونترە ،ئەو دەتوانێت خاڵی الوازی خۆی ببینێت ،بەاڵم لە هەمان كاتدا تاكی ژێردەسەاڵت ناتوانێ بەرامبەر ئەو كاریگەرییانەی كە دەسەاڵت لەسەری بەجێیدەهێڵێت ،ئاگادار بێت ،و ئەو كەسانەی ئاگاییەكی لەم چەشنەیان هەیە ،بە گشتی هاوجۆرەكانی خۆیان وەك چەشنێك خائین دێتە بەرچاو كە ئەخوازن بە ڕوونكردنەوەی ئەو شتەی كە هەموان دەیانەوێ بیشارنەوە ،خۆیان شیرین بكەن ،بەاڵم من پێموایە گووتنی حەقیقەت هەمیشە خەوە .هیچ شتێك خراپتر لەوە نییە كە ئێمە پەیوەندییەكانی دەسەاڵت لە خەرمانەیەك لە رەمز و ڕاز بشارینەوە. سەرچاوەی سەرەكی: Pierre Bourdieu : Il manquera toujours la moustache، 29 ،2533°entretien avec Catherine Portevin، Télérama n 1998 juillet 180
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
181
لە پەیوەندی خۆشەویستییەوە بۆ هاوسەرگیری ئامادەكردنی :سەعید محمدامین
ئەو خۆشەویستییە پێگەیشتووەی كە ئامانجە یەكگرتووەكانی سێكسی تێدا دێتەدی، و جوڵەی گەشەكردنی تێدا دەگاتە لوتكە ،شوێنە سروشتیەكەی و مانای تەواوی خۆی لە دامەزراوەیەكی كۆمەاڵیەتیدا دەبینێتەوە كە لەگەأل سروشت و داواكارییەكانیدا سازگار و گونجاوە .ئەو دامەزراوەیەش هاوسەرگیرییە (خێزان) .لێرەدا پێویستە لەسەر ئەم بابەتە بوەستین تا لێی بكۆڵینەوە ،نەك وەك ئەوەی كە دامەزراوەیەكە لە بە یەكداچوونی یەكە تایبەتییەكانی ،بەڵكو لە ڕووی پەیوەستبوونی بەو خۆشەویستییەوە كە سێكس تێیدا ئامانجە مرۆییەكەی خۆی دێنێتەدی .لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین كە هاوسەرگیری بریتییە لە چوارچێوەی خۆشەویستی ،لەوەش زیاتر ئەو چوارچێوەیە كە بەهیچ جۆرێك ناكرێت ناوەڕۆكەكەی فەرامۆش بكرێت. -1هاوسەرگیری چوارچێوەی خۆشەویستییە هاوسەرگیری چوارچێوەی خۆشەویستییە لەبەر ئەوەی پەیمانێكە لەبەردەم خەڵكی دەبەسترێ بۆ خەسڵەتە بنەڕەتییە خۆشەویستی ،چونكە شوێنی گەشەكردن و قوڵبوونەوەی خۆشەویستییە ،لەكۆتایشدا شوێنی بڕشت و بەروبوومی خۆشەویستییە. یەكەم :هاوسەرگیری پەیمانێكە كە لە بەردەم خەڵكیدا دەبەسترێت بۆ تەرخانكردنی سیفەتە سەرەكییەكانی خۆشەویستی بۆ یەكتر گووتمان خۆشەویستی ڕەسەن ئاشكراكردنی ئەویترە لە تاكایەتی خۆی و لەسەردەم و ڕەهەندە زەمەنییەكەی خۆیدا .وتیشمان كە ئەم دوو خەسڵەتە بۆئەوەی بسەلمێنرێن، پێویستیان بە پابەستبوونی تەواوەتی هەیە لە كەسێكەوە بە ئاراستەی كەسێكی تر، پابەستیێك كە تێیدا ویست و هەست تەباو هاوئاهەنگن ،ئەم پەیوەستییەش بە پەیمان مەیسەر دەبێت. بەاڵم هاوسەرگیری لە جەوهەری خۆیدا ،پەیمانێكە كە خەسڵەتە پێگەیشتووەكانی خۆشەویستی دەگەیەنێت .پەیمانێكە كە خۆشەویستی تێدا دەبێتە یەك ،ئەوەش پێویستی بە ئاشكراكردنی ئەویترە وەكو كەسێكی تاك و ناوازە ،و هەروەها پەیوەندی خۆشەویستی خوازیاری نەپچڕان و بەردەوامییە .ئەمەش پەیوەستبوونە بە ئەویترەوە لە ڕەهەندە زەمەنیەكەیدا. بەبێ ئەو پەیمانە ئەویندار ناتوانێ بە تەواوەتی پەیوەستبێ بە خۆشەویستەكەی خۆی، هەروەها ئاراستەی كەسێك ناتوانێ بگاتە ترۆپكی ڕەسەنێتی خۆی لەبەرامبەر كەسەكەی تردا ،بەمانایەكی تر خۆشەویستی ناتوانێ بگاتە كەماأل و جەوهەرە قوڵەكەی خۆی بێنێتەدی .خۆشەویستی بێ پەیمان هێشتا لە بەردەم ئەگەری ئەوەدایە تووشی گۆڕان و
182
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
183
دڵساردی هەڵگەڕانەوەكانی ئارەزوو ببێت ،لە كاتێكدا تەنیا بە بەڵێن ئارەزوو تێدەپەڕێنرێت بۆ خۆشەویستی بە مانای پڕاو پڕی وشەكە( :لە هاوسەرگیریدا پەیمانی ئارامبەخش، ئارەزوو دەگۆڕێت بۆ خۆشەویستی). پەیمانی هاوسەرگیری بە ئاشكرایە و ئاهەنگگێڕانی بۆ دەكرێت ،دوو خۆشەویستەكە لەبەرامبەر نوێنەرانی هەموواندا (جا كۆمەڵگای مەدەنی بێت یان یان كۆمەڵگای ئایینی یانییش هەردووكیان) بە ئامادەبوونی شاهیدەكان ڕادەگەیدەگەیەنن و دەریدەبڕن .ئەمەش لەبەرئەوەی مرۆڤ بە سروشتی خۆی بوونەوەرێكی كۆمەاڵیەتییە ،بۆیەشە پەیمانی هاوسەرگیری چەسپاوی خۆی وەدەست ناهێنێت تەنها بەڕاگەیاندنی نەبێ لەبەرامبەر گروپی خەڵكیدا .لە پەیمانێكی لەم شێوەیەدا خەسڵەتی كۆمەاڵیەتییانەی سێكس بەر كەماأل دەبێ ،كە مرۆڤی پێ جیا دەكرێتەوە ،كاتێك مرۆڤ لە ناخی دڵەوە پەیوەست دەبێ بە كەسێكی تر لەبەرامبەر ئەوانیتر ،داوا لەخەڵكی دەكات شاهێدبن لەسەر ئەو پەیوەستییە و پێی بزانن و دانی پێدا بنێن. دووەم :هاوسەرگیری شوێنی گەشەی خۆشەویستی و قوڵبوونەوەیەتی لێرەدا كۆمەڵێك بیروباوەڕی باوو بەرباڵو هەن كە گوایە هاوسەرگیری دوژمنی سەرسەختی خۆشەویستییە ،تەنانەت بكوژی خۆشەویستییە.ئەمە سەبارەت بە هەندێ چەمكی هاوسەرگیری ڕاستە كە پاشان ڕوونی دەكەینەوە .خۆ ئەگەر لە ڕەسەنێتی پەیوەستی هاوسەرگیر تێگەیشتین ،ئەم بۆچونەش بەتەواوی ڕەتكراوەیە .لەم ڕوانگەیەوە هاوسەرگیری ،بە تەنها وەدیهێنەری خەسڵەتە بنەڕەتییەكانی خۆشەویستی نییە ،بەڵكو وەك گوتمان ،شوێنی گەشەكردنی خۆشەویستی و قوڵبونەوەشیەتی. ئەمەش ئەو شوێنەیە كە ئەویتری تێدا كەشف دەكرێت لەسەر بنەمای ڕاستەقینەیی خۆی و هەر لەبەر خاتری خۆیشی خۆشدەویسترێت .خۆشەویستی پێش هاوسەرگیری بەبەردەوامی تا ڕادەی بە خەیاڵبوون ،شێواو و تەڵخە .سەرجەم عاشقان شەیدای وێنەیەك دەبن كە خۆیان دەیكێشن بۆ ئەویتر .وێنەیەك كە تێیدا خەیاڵەكانی ڕەنگ دەدەنەوە و دەدرەوشێنەوە ،و خولیا و خەونەكانیشی تێدا دەردەكەون .وەك ئەوەی ستاندال لە كتێبە ناودارەكەی لەبارەی خۆشەویستی ڕوونی دەكاتەوە .تا ئەو ڕاددەی دڵسۆزی بۆ ئەیتر هەرچۆنێك و هەرچەندێك بێت ،كەچی لەویتردا وێنەی (كێشراوی) ئارەزووی خۆی خۆشدەوێت ،كە ڕەنگدەرەوەی ئارەزووەكەیەتی .بەاڵم ئەو هاوسەرانەی كەبەیەكەوە دەژین پێویستە ئەو وێنەیەی كە لەبارەی ئەویتر خەیاڵی هەر یەكەیانی تەنیوە ،زووبێ یا درەنگ لەگەل راستییەكانی ئەویتر بەریەك دەكەون ،پێویستە هەر یەكەیان دەرك بەوە بكەن و بزانن 184
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
كە ئەویتر هاوشێوەی خواوەند نییە«پڕ بەدڵ» بتوانێ بۆ خۆشەویستەكەی بەختەوەری بێسنوور دابین بكات و وەدیبهێنێت .ئەو تەنها بوونەوەرێكی مرۆیی سنووردارەو سەرچاوەی نائومێدیشە بۆ هەر كەسێك كە چاوەڕێی لێ بكات تا زیاتر لەوەی پێ ببەخشێ كە لەتوانایدا هەیە .ئەو نائومێدیەش پێویستە لەپێناو پاككردنەوەی خۆشەویستی بێت لە ئارەزووبازی .ئارەزووەكان ئەویتری لەسەر ڕاستەقینەیی خۆی خۆشناوێت ،بەڵكو لە ئەودا عاشقی ئەو (خەون و خەیااڵنە) دەبێت كە كەوتۆتە ژێر كاریگەرییان .ئاروزوو جەخت لەسەر ئەو هەوەسە دەكاتەوە نەك ئەوی دیكە ،ئەمەش بە سروشتی خۆی خۆ-ویستییە .بۆیە ئەوی دیكە تەنها لە دوورەوە خۆشدەویسترێت ،ئەو دوورییەش دەرفەت بۆ كرداری خەیاأل دەڕەخسێنێت .چونكە ڕەهەندە دەرفەتی وەدیهێنانی خەیاڵە .وەك ئەوەی لەداستانی (شاژنی دوور)دا هاتووە .كەچی هاوسەرگیری ئەو شوێنەیە كە تێیدا (نزیك) خۆشدەویسترێ ،ئەو نزیكەی كە بێ بەرییە لەو هێڵ و تروسكە دوورانەی كە دروستكراوی تراویكەی خەیاڵن. ئەو شوێنەی كە مرۆڤ بە ناچاری خۆشەویستەكەی تێدا پاك ڕادەگرێ تاكو بەردەوام بێت ،و ئەویتری لەبەر خاتری خودی ئەو خۆشدەوێت ،نەك لە پێناو ئەو خەونەی كە ئەوی هێناوە .بەم جۆرە خۆشەویستی لەمیانەی تاقیكردنەوە و ژیانی هاوبەشی هاوسەرگیری و كێشەكانیدا گەشەدەكات و قوڵدەبێتەوە .وەك ئەوەی فەیلەسوفی كەسایەتی هاوچەرخ (دنیس دی رۆجمۆن) لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا( :رۆژئاواو خۆشەویستی) بە قووڵی و بە ڕوونی گوزارشتی لێ كردووە و دەڵێت «ئەمانەتپارێزی ئەمەیە :ڕازیبونێكی تەواوە بە بوونەوەرێك لە خۆیدا ،سنووردارو واقیعی ،كە كەسێك هەڵیدەبژێرێت نەك وەك كێڵگەیێك بۆ هەوەسەكانی یان بابەتێك بۆ تێرامانی ،بەڵكو وەك بوونێكی تاكانە و ناوازە و سەربەست لەالی خۆیەوە ».وەهەروەها( :كاتێك پیاوێك ئافرەتێك دەستنیشان دەكات تا بیكات بە هاوسەری خۆی ،پێی دەڵێت« :دەمەوێت لەگەڵت بژیم وەك ئەوەی كە هەیت». ئەمەش مانای وایە كە هاوسەرگیری وەاڵمدەرەوەی هەردوو خۆشەویستەكەیە بۆ كێماسییەكانی یەكتری .ئەو كێماسییانەی كە هیچ مرۆڤێك لێی بەدەر نییە ،ئەمەش لەڕوانگە و دیدەگای ئەویندارەوە لەساتەوەختی ئارەزووبازیدا بزرە ،یاخود لەكاتی دەركەوتنیدا نەرم و نیان و خۆشەویست دێتە بەر چاو .وەك ڕوونە ئارەزوو ،كەموكوڕییەكانی خۆی لێدەگۆڕێ بە بەركەماڵی ،وەك ئەوەی (مولیر) لە دیمەنێكی شانۆنامە بەناوبانگەكەی دەریدەخات. بەاڵم ژیانی هاوبەش لە هاوسەرگیری گەشبینیدا باڵدەكێشێت بەسەر كەموكوڕییەكاندا ،نەك بە بەردەوامی لە سەر یەك كەڵەكەیان بكات .جگە لەمە خۆشەویستەكانبە ئەزموونی قورس و ناخۆشدا تێئەپەڕن :جا یان ئەویتر بەهۆی كەمووكوڕیەكانی ڕەتدەكاتەوە ،كەسەر دەكێشێ بۆ خامۆشبوونی خۆشەویستی تەنانەت جیابونەوەشیان ،وەیاخود (بەگەرموگوڕی ڕازی ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
185
دەبن و لەیەكتری تێدەگەن) بەكەمووكوڕیەكانیشەوە(هەڵبەتە ئەمە بەمانای ڕازیبوون نییە بەو كەموكوڕییانە) ،ئەمەش خۆشەویستی بەرەوپێش دەبات و ئەبستراكتتری دەكات .لێرەشدا دەبینین كە ژیانی هاوبەش لەهاوسەرگیریدا بریتییە لە سووربوون لەسەر خۆشەویستی :جا یان خامۆش دەبێت و دەمرێ یان بەرەو پێش دەچێت و گەشە دەكات. لەالیەكی تر ژیانی هاوسەرگیری پێوەر(محك)ە بۆ خۆشەویستی و گەشەكردنی، چونكە بەبەردەوامی لە هەوڵدایە بۆ وەدیهێنانی (یەكبوونێكی ڕاستەقینە) لەنێوان دووخۆشەویستەكە .هەریەكە لەم دووانە بەر لەوەی بەیەكەوە بژین ،خاوەن منێكی خودیانەی سەربەخۆن .ڕاستە هەریەكە لەم دوو خودە بەرەو ئەویتر ئاراستە وەردەگرێت ،بەمەبەستی بااڵبوون بەسەریدا ،بەاڵم هێلێكی گەڕانەوە هەیە كە دەتوانێ ئەویتر لەخۆ بگرێت ئەگەر بیەوێت .بەاڵم ژیانی هاوبەش ڕێگای بەردەم ئەم هێڵە گەڕاوەیە دەگرێت ،پاأل بەم دوو خودەوە دەنێت بۆ ئاوێزان بوون لە خودێكی نوێدا كە هەردووكیان كۆ دەكاتەوەو تاكایەتی هەریەكەیان تێدەپەڕێنێت .ئەم من و ئەویترە پێویستە لە (ئێمە)یەكی هاوسەرێتیدا بەیەك بگەن .هەڵبەتە ئەمەش مانای سڕینەوەی جیاوازییەكان ناگەیەنێت ،لەنێوان ژن و مێردەكە، بەجۆرێك كە هەر تایبەتمەندیێكی نێوانیان خاڵی بكاتەوە .ڕێگاچارەیەكی لەمجۆرە -كە وا گریمانە دەكرێت شیاوی ڕوودان بێت -بەپێچەوانەوە واتا مەرگی خۆشەویستی ،چونكە خۆشەویستی دروست نابێ تەنیا لەیەكگرتنی دوو كەسایەتی جیاواز نەبێت ،هەر تەنیا ئەم جیاوازییانەش جوڵەی بەخشینی دوو الیەنە دەهێڵێتەوە .بۆیەشە جان الكروا دەڵێت: (خۆشەویستێكی خۆویستانەی خاڵی لە ملمالنێ ،هیچ نییە جگە لە خۆشەویستێكی سەرسەختانە بۆ خود). لێكۆڵینەوە نوێیەكان لەبارەی ژیانی هاوسەرێتی جەخت لەو ڕۆڵە ئەرێنییە دەكەنەوە، كەنەك تەنها جیاوازیەكانی نێوان دوو هاوسەرەكە ،بەڵكو دڕدۆنگی نێوانیشیان ئەبینێت، بەمەرجێك هەردووكیان بەبەردەوامی ئەم دڕدۆنگیە تێپەڕێنن ،بەاڵم بەبێ ئەوەی بیسڕنەوە. ئەم جیاوازییانە خۆیان تاڕاددەیەك تەبایی نێوان دوو هاوسەرەكە پتەوتر دەكەن ،كە گوزارشتە لە هەوڵێكی قووأل بۆ یەكتر تەواوكردن بە تێپەڕاندنی هەریەكەیان بۆ خۆدی خۆی و قبوڵكردنی جیاوازییەكانی ئەویتر .ئەمەش مانای یەكبوونی هاوسەرێتیە ،كە یەكبوونێكی ساردوسڕ نییە ،بەڵكو یەكبوونێكی پڕ جموجوڵ و دینامیكییە ،كە خۆشەویستی لە بوونەوە (صیرورە)یەكی بەردەوامدا وەدیدێت ،بەم هۆیەشەوە هەمیشە هەڵوێستەكانی پێشووتری تێدەپەڕێنێت و بە ڕەسەنایەتی و بەقووڵی ،گەشەدەكات.
186
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
سێیەم :هاوسەرگیری شوێنی بەبڕشت بوونی خۆشەویستی لە كۆتاییدا هاوسەرگیری شوێنی بەبڕشتبوونی خۆشەویستییە ،ئەو شوێنەی كە دوو خۆشەویستەكە ڕازی دەبن لەسەر شێوەگرتنی خۆشەویستییەكەیان بە شێوازێكی نوێ ،كە بەرهەمی بەیەكگەیشتنێكی قووڵە بەمانای تێكەڵبوون و پەیوندی جەستەیی هەردووكیان. بەو مانایەش وەچە خستنەوە بریتیە لەو تاكە ئامانجە ئاژەڵییە كە سەرەڕای بایەخ و گرنگیەكەی بۆ رەگەزی مرۆیی ،كەچی لە پلەی دووەم دێت .ئامانجی بنەڕەتی ئەمجۆرە هاوسەرگیرییە بریتییە لە وەدیهێنانی خۆشەویستی ،بەاڵم منداأل بەری ئەم خۆشەویستیەیە ،كە بەردەوامی و ڕەنگدانەوەی هەیە بۆ ژیانی هاوسەرێتی .بەهەرحاأل ئەگەر منداڵبوون بەتەنها بە مانای پاڵنەر بۆ (بوون) نەیەت ،بەڵكو بەو مەرجە بێت كە توانای وەدیهێنانی ئەوپەڕی مرۆڤایەتییەكەی دەستەبەر بكات ،ئەوە ئێستا لە ژێر ڕۆشنایی دەروونناسی سەردەم سەلمێندراوە كە خۆشەویستی دایك و باوك بۆ یەكتری ئەو كەشوهەوا گونجاو و لەبارە دەسازێنێ ،كە منداأل بۆ گەشەكردن پێویستی پێیەتی. بێگومان ئەوە بەمانای ئەوە نایەت كە بمانەوێت ،سەبارەت بەو خۆشەویستییە لە خۆیدا، لە گرنگی و بایەخی منداأل كەم بكەینەوە .هەر وەك گوتمان منداأل ئەو خۆشەویستییەی لە هاوسەرگیریدا هەیە دادەڕێژێتەوە ،بەشێوەیەك كە پەیوەستیەكی نوێ لە نێوان ژن و مێردەكە دروست دەكاتەوە .وەك ئەو دەربڕینەی كە كچێك بە پیاوێكی دەڵێت لەكاتێكدا كە خۆشی دەوێت بەبێ ئەوەی ئومێدی هاوسەرگیری لەگەڵ هەبێت« :من نامەوێت منداڵێكم لە تۆ هەبێت ،بەڵكو دەمەوێ منداڵێكم لەگەڵ تۆ هەبێت» .لەالیەكی تر منداڵ ئەو خۆشەویستیەی لە هاوسەرگیریدا هەیە لە مەترسی داخران بەسەر خۆدا ڕزگار ئەكات كە دواجار دەبێتە دوژمنێكی سەرسەختی خۆشەویستی ،چونكە هاوسەرگیری دەگۆڕێت بۆ جۆرە داخراوییەك كە هەریەك لە ژن و مێردەكە خوازیاری كەیف و خۆشی خۆیانن و بەرەبەرە بەو بۆچونە دەگەن كە ئەویتر تەنها سەرچاوەیەكە بۆ خۆشی و ڕابواردن و هیچی دی. خۆشەویستیی هاوسەرگیری ڕەسەنایەتی خۆی ناپارێزێت ،تەنها مەگەر هەریەكەیان لەڕێی جوڵەیەكی بەردەوامەوە خۆی تێپەڕێنێت و هاوسەرەكان بەسەر دەرەوەی خۆیاندا بكرێنەوە و پارێزگاری بكەن لە حەقیقەتی بەیەك گەیشتنیان .وەك ئەوەی سان ئیكسوپری لەمبارەیەوە دەڵێت :بەڕاستی ئەوە خۆشەویستییە كە خۆشەویستەكان یەك ئاراستەی هاوبەشیان هەبێت .ئەم تێپەڕاندنەش كە لە هاوسەرگیریدا ڕەسەنایەتی خۆشەویستی دەپارێزێت بەتایبەتی بە بوونی منداأل سەر دەگرێت ،بەاڵم لەو چوارچێوەیەش سنووردار نابێت ،چونكە ژن و مێرد بەردەوام دەبن لە خۆشەویستی كردن بە ئاراستەی ئەو خەڵكانەش ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
187
كە پەیمانی ئاوات و ئازارییان لەگەأل كردوون ،و لەگەڵیاندا لە هەوأل و تێكۆشان دەبن ،و لەپێناو كۆمەڵگایەكی مرۆڤ دۆست و چاكەخواز پشتیان پێ بەستوون. -2چوارچێوەی هاوسەرگیری ناوەڕۆك فەرامۆش ناكات لەبەرئەوەی هاوسەرگیری ناتوانێت لەسەر ڕەسەنایەتی خۆی بمێنێتەوە ،مەگەر بەمانەوەی وەكو چوارچێوەیەك بۆ خۆشەویستی و گوزارشت لێ كردنی .بەاڵم ئەگەر ئەم مانایەی نەبەخشی ،ئەوا جەوهەرەكەی خۆی بزر دەكات و بە سەر خۆیدا دەشكێتەوە. گووتمان دامەزراوەی هاوسەرگیری چوارچێوەیەكە بۆ خۆشەویستی ،بەاڵم چوارچێوە بەهای خۆی تەنیا لە ناوەڕۆكەوە وەردەگرێت ،هەروەها چوارچێوە هیچ ڕۆلێكیشی نابێت جگە لەدەرخستنی ئەو جەوهەرە و پارێزگاری كردن لێی .بەاڵم ئەگەر چوارچێوەكە جەوهەرەكەی خۆی بزر كرد و دەرینەخست ،ئەوا خۆی بە بۆش و بەتاڵی دەمێنێتەوە و هیچ جۆرە پاساوێكی بوونیشی بۆ نامێنێتەوە .بەمجۆرە دامەزراوەی هاوسەرگیری ئەگەر لە خۆیدا وەك دوا ئامانج دابنرێت ،جیاواز لەو پەیوەندییە گیانی بەگیانییەی كە هەر ئەمەشە واتا قووڵەكە بەو دامەزراوەیە دەبەخشێت ،ئەوا لەالیەن خۆشیەوە ئەم خۆشەویستییە دەبێتە مایەی لەناوبردنی خودی هاوسەرگیری .بەداخەوە ئەمەش لەزۆربەی بارودۆخەكان ڕوودەدات ،كە تاڕاددەیەكی زۆر ئەو هەڵوێستە نەرێنیانەن كە زۆرێك لەخەڵكی لەهەمبەر دامەزراوەی هاوسەرگیری لەالیەك و لە هەمبەر ئەو حاڵەتە بەرباڵوانەی داڕوخانی هاوسەرگیری لەالیەكی تر هەیانە ،جا ئەم داڕووخانە چ لەو ڕێژە زۆرەی هەڵوەشانەوە و جیابوونەوەدا دەربكەوێت كە ئامارەكەن دەیسەلمێنن ،یاخود ئەو حاڵەتانەی دووركەوتنەوەی دەروونی لە نێوان ژن ومێرددا ڕوودەدات ،بەاڵم بەشاراوەیی لەپشت شێوە ژیانێكی هاوبەش و هەرەوەزی دەیهێڵنەوە. چۆن ئەم دابڕانە لە نێوان چوارچێوەو ناوەڕۆكدا ڕوودەدات؟ ڕەنگە ئەمە لە ڕوانگەی ژیانی هاوسەرگیریدا ڕووبدات .ئەمە ئەو حاڵەتە كریستاأل ئاسایەیە كە لەسەر بناغەیەكی ساختە هەڵچنراوە ،وەكو سەنگینی بنەماڵەیی و بەرژەوەندییە ماددیەكان كە ڕۆڵێكی سەرەكی دەگێڕن لە هاوسەرگیریدا یاخود ئەو جۆرە هاوسەرگیرییەی كە تەنهاوتەنها لە پێناو شەهوەتبازی دروستبووە .لێرەدا پێویستە باس لەو جۆرە هاوسەرگیرییە بكەین كە پاڵنەرە تایبەتییەكەی پێداویستی غەریزە سێكسیەكانە ،لەبەرئەوەی هاوسەرگیری تاكە ڕێگای تێركردنی ئەو غەریزەیەیە ،چونكە ڕێگاكانی تر بەبەربەست كراون بەهۆی دابو نەریتەكانەوە ،هەروەك گووتمان بەم پێیەبێ ئەوەی ئەم جۆرە لە هاوسەرگیری پێشكەشی
188
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
دەكات هەر لە بنەڕەتەوە جیابوونەوەیەك دەكات لەنێوان ئەم هاوسەرگیرییە و هاوسەرگیری بەمانا ڕەسەنەكەی ،كە بریتییە لە بەیەكگەیشتنێكی گیانی بە گیانی ئازادانەی نێوان دوو كەس. بەاڵم لەوەش زیاتر پێویستە هاوسەرگیری لەسەر بنەمای خۆشەویستیەكی ڕەسەن بینابكرێت .ئەو بنەما ڕاستەقینەیەی كە ترسی الدان (انحراف) ،كە مرۆڤ هەردەم شیاوی تووشهاتنیەتی ،وەالدەنێ .لەمبارەیەوە (مونیە) دەڵێت :بە لەكیسچوونی ئەو پەیكەر و دامەزراوانە و وەدەستهێنانی ئەو هەڵوێستانەی كە تەعبیری لێدەكەن و پێویستی پێیانە، دیلێكی بەتاأل لە واتای خۆی و پەیكەرێكی وشكی وا دروست دەكات كە ژیانی تێدا نامێنێ. بەر لە هاوسەرگیری دوو خۆشەویستەكە لە هەوڵی بەردەوامدان بۆ بەدەستهێنانی ڕەزامەندی یەكتری ،و هەر بەو جۆرەش خۆشەویستی خۆی بۆ دەردەبڕێت و هاوكاتیش مەیلیان بۆ یەكتری هەیە ،بەجۆرێك كە ئەویتر ئامانجە بااڵكەیەتی .ئەو دەربڕینە خۆشەویستییانەی كە بەبەردەوامی ئاڵوگۆڕدەكرێن دەبێتە خۆراكی ئەو پەیوەندییە ویژدانییە قووڵەی لە نێوانییاندا هەیە .بەاڵم دوای هاوسەرگیری بە زۆری یەكێك یاخود هەردووكیان ئاسوودە نین بە چوونە ناو ئەو دامەزراوەیە كە هاوسەرگیرییە ،تا ببێتە پەیوەستیێكی كۆمەاڵیەتی سەقامگیر و تۆكمە ،هەروەها واینابینن كە پێویستە چاودێری ئەو جوڵە و بزاوتە بكەن كە ئاراستەی هەریەكەیان بەردەوام بەالی یەكتری بێت .یەكێك لە هاوسەرەكان یاخود هەردووكیان پێیان وایە كە هاوسەرگیری خاڵی بەكۆتاگەیشتنی ئەو جوڵەیەیە ،كە لە ڕاستیدا جەوهەری خۆشەویستییە ،ئەوەش هیچ شتێك بۆ دوو خۆشەویستەكە ناهێڵێتەوە جگە لە جۆرە دڵنیایێك كە دامەزراوەكەیان بۆ دەبێتە پەرژینێكی باش بۆ مانەوە لەژێر سێبەری .بە مانایەكی تر پێیان وایە ئەو پەیوەستیە كۆمەاڵیەتییە دەرەكییەی كە ئێستا لە نێوانیان دا هەیە خۆی لەخۆیدا گرەنتی مانەوەی دوو كەسەكەیە بەیەكەوە. بێگومان ئەمەش هەڵەیەكی بەرچاوە لەبەرئەوەی ئەمانەتی هاوسەرگیری ڕاستیەكە ناتوانین تەنها بە دەرەنجامی گرێبەستێكی كۆمەاڵیەتی بزانین .ئەم گرێبەستە ناتوانێت بەڵێنی نێوان دوو خۆشەویستەكە بپارێزێت ،ئەگەر نزیكبوونەوەی كرداری نەبێت لەالیەن هەردووالوە ،كردارێك كە بەهۆیەوە پارێزگاری بكەن لەمەیلو خۆشەویستییان بۆ یەكتری. (فرنسوا دویكارتس) دەڵێ :بەڵێنی ئەمانەتی هاوسەرگیری پێویستە بەشێوەیەكی ئاشكرا بێت «بەئاهەنگگێران بچنە نێو ژیانی هاوبەش ،بەاڵم ئەمە نابێتە گرەنتی بۆ ئەنجامنەدانی یاساغەكان» ئەمەش بەمەبەستی گۆڕینی پێوەندی ئاهەنگگێڕی بۆ پەوەستی دەروونی .پەیوەندی ئازادانەی سێكسی نێوان ژن و مێرد بەشداری دەكات لە ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
189
پتەوكردنی ئەو پەیوەستییە ،بەمەرجێك ئەوە بەشێوەیەكی ئامرازی نەبێت كە دایبماڵێت لە ڕۆڵە واتاییەكەی و ئەو چێژە لەدەست بدات كە هەیەتی( .ئەندرێ ئەلستانس) لە پەرتوكەكەی (گفتوگۆ و سێكس) ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە پەیوەندی سێكسی ئەو شوێنەی ە كە ڕاستەقینەیی و خۆراكی خۆشەویستیی هاوسەرگیریی تێدا وەدی دێت، بەاڵم لەوەش زیاتر ئەو بەیەكگەیشتنە سێكسیەی نێوان ژن و مێرد «بەری پەیوەندی هەردووكیانە بەیەكەوە كە دەبێتەوە خۆراكێكی نوێ بۆیان» .ئەو گونجانە سێكسییەش، بریتییە لەبەری پەیوەندیەكی ڕەسەن ،كە ماوەیەكی دوور و پشوویەكی درێژی دەوێت بۆ وەدیهاتنی .هەر لەمبارەیەوە دكتۆر (لۆمیر) ئاگادارمان دەكاتەوە لە جۆرە بێ نرخ بوونێك كە بەرۆكی ئەو پەیوەندییە سێكسییانەی لە نێوان ژن و مێرددا هەن ،بگرێت ،و سروشتی گفتوگۆ پەڕاگەندە بكات و واتای بەشداریكردن و ئاڵوگۆڕ بزر بكات و بیگۆڕێت بۆ پڕۆسەیەكی وا كە نە ئامانجێكی هەبێت نە گەرم وگووڕی( .فرنسوا دویكارتس) سەبارەت بەمە پێی وایە ،یەكگرتویی هاوسەرگیری بەرەبەرە دەپوكێتەوە ،جا یان پەلدەكێشێت بەرەو جیابوونەوە ،یانیش دەیگۆڕێت بۆ ڕواڵەتێكی ڕووتی بێ ناوەڕۆك .هەریەكە لەو هاوسەرانە هەوڵ ئەدات تەنها ئەو جۆرە ڕەفتارانە بكات كە خۆی دەیەوێت ،لێرەدا هاوسەرگیرییەكە دەگۆڕێت بۆ كۆت و بەندێك كە بەتاڵە لە هەر جۆرە ژیانێكی دەوڵەمەند بە سۆزداری، دواتر بێگانە دەبن لەیەكتری ،لەبری ئەوەی كە لەگەڵ یكتری خۆشحاڵبن ،كە سەرچاوەی ئەزموونی بەردەوامی پێكەوە ژیانیان بێت .بەاڵم ئەگەرهاتوو ژن و مێردەكە بە ئاگابوون لە بەهێزكردنی ئەو پەیوەندییە ویژدانییەی كە هەردووكیانی كۆكردۆتەوە ،وە ئەگەر سووربوون لەسەر ئەوەی پەیوەندییە سێكسییەكەیان بكەنە ئامرازی بەیەكگەیشتنێكی ڕاستەقینە، ئەمە وایان لێدەكات هەڵنەخەڵەتێن بە قسەوقسەڵۆكە دەرەكیەكان ،هەتا ئەگەر لە نێوان خۆشیاندا هەستەكانیان زۆر بە ئاراستەی یەكتری نەبێت .هەردووكیشیان بە قووڵبونەوەیان لە ئەزموونە دەگمەنەكانیاندا ،دەتوانن ژیانێكی لێوانلێو و گشتگیری لێوە هەڵێنجن ئەمەش ئەوەیە كە دویكارتس پێی دەڵێت جیاوازی نێوان دۆن جۆن و دڵی ئارام ،یەكەمیان بێ سوود بە دوای مێنیەیی ئەبەدی دەكەوێت ،و دووەمیشیان لە ڕێگەی دامەزراندنی پەیوندییەكی ناوازە لەگەڵ ژنێكی دیاریكراودا ،لەخۆوە و بێ ئەوەی هەوڵی بۆ بدات ،مێیەنەیی زیاتر و زیاتر ئەبێت. ئەو مەترسیەی كە هەڕەشەی داڕمانی هاوسەرگیرییە یان هەڕەشەی لە بەینچوونی ناوەڕۆكە قووڵەكەی دەكات ،پەیوەستە بە شێوازی ئەو گرێبەستەی كە لەنێوان ژن و مێردەكەدا هەیە ،و ئەم گرێبەستەیە كە مافی خاوەندارێتی یەكێك بەسەر ئەویتردا دەدات. لەڕاستیدا ماركس بەرهەڵستی ئەو شێوازە هاوسەرگیرییە بۆرجوازییەی كرد كە تێیدا 190
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژن دەبێتە موڵكی مێردەكەی .بەاڵم مەسەلەكە لەوە قوڵترە كە بەتەنها بگەڕێتەوە بۆ سیستەمێكی دیاریكراوی ئابووری .لێرەدا كەڵكەڵەیەك هەیە بۆ خاوەندارێتی ،كە هیچ بەهایەك ناهێڵێتەوە بۆ كەسەكەی دیكە ،كەڵكەڵەیەك كە لە قواڵیی دەروونی مرۆڤدا شاراوەیە ،و دواجار بە بێ كەمكردنەوە لە كاریگەری كاركردە ئابوورییەكان -ڕاڤەی سەرجەم شێوازەكانی بەگەڕخستن و بەكارهێنان دەكات ،ئەم خواستەش هەڕەشەیە لەسەر هاوسەرگیری چونكە لە واقیعدا دژی ئەو خۆشەویستییەیە كە هاوسەرگیری لەسەر دەوەستێت .ئەگەر وام دانا ئەویتر مولكی منە ،ئەوا ئەو دەبێتە شت ،لەمەشەوە ئەو پەیوەندییە كەسیەی كە لە نێوانمادا مەرجی خۆشەویستیێكی ڕەسەنە لەناو دەچێت و نامێنێ .هەر سەبارەت بەو جۆرە الدانەش نموونەی كورتە نامەی ژنێك لەبارەی خۆیو مێردەكەی كەلە كتێبێكی هاوچەرخ باڵوبۆتەوە دێنینەوە ،ئەو ژنە دەڵێت« :منی خۆشناویست ،لە مندا ژنی خۆشدەویست ،یان ڕاستتر بڵێم مێیینەیەك كەبۆی ئەو دەگونجا .بەاڵم كاتێك منی وەكو كەسێك بۆ دەركەوت، وە كاتێك بەر «من» كەوت ،دەروونی هەراسان بوو ،چونكە ئەو هیچ پێویستی بەو «من»ـە ،بەو كەسە زیندووە ،نەبوو .هەر لەو كاتەوە لە ژیانی ئەودا من بووم بە شتێكی زیادە ،بێ شوێن و جێ .بووم بە شتێك یان گونجاوترە بڵێم بە كەسێك كەئەو ڕقی لێیەتی لەبەرئەوەی لە ڕاستیدا دەیەویست هەر بۆ ئەو بم ،و شتێكبم بەتەنها بۆ ئەو ،هەروەها كەسێكبم هەموو مافەكانی ئەو لەبەرچاو بگرم ،و بەر لەهەموو شتێكیش دان بەوە دابنێم كە ئەو كەسێكی ناوازە و نایابە .لەوە زیاتر لەتوانایدا نەبوو .منیش لێی دووركەوتمەوە ،ئەو وای هەست دەكرد كە موڵكەكەی لەژێر هەڕەشەدایە .هەروەها تێڕوانینی وابوو كە پێویستە هەردەم من لە حالەتی خۆقوربانیكردن بم بۆی :ئەوە وایلێكردم گوێ بۆ دەروونی خۆم بگرم كە منیش كەسێكم ،لە كاتیچكدا ئەو دەیەویست من شتێكبم بۆی ،نموونەی مێینەیەكبم، وەك ئەو ئەوەی لە خەونوخولیا شیرینەكانیدا هەبوو .منیش لێی دوور كەوتمەوە ،لەو كاتەدا تێڕوانینی ئەویش بە ئاراستەیێكی تردا گۆڕا ،لەو ڕۆژەوە ژنێكی تری ڕازیكرد ،وەك ئەوەی خۆی لێی دەویست ،تا بیكات بە مولكی خۆی». بەم پێیە بێت هاوسەرگیری چەكێكی خاوەندارێتییە ،ئەم تێڕوانینەش زۆر جار خۆی دەخزێنێتە نێو دڵی ژن و مێردێك كە یەكتریان خۆش دەوێت بەبێئەوەی پێی بزانن ،بەمەش خۆشەویستیەكە گەندەڵ دەكات و هاوسەرگیرییەكەش لە مانا ڕاستەقینەكەی بەتاڵ دەكاتەوە ،بە شێوەیەك كە ئەمانەتی هاوسەرگیری دەگۆڕێت و دەیكات بە كۆت و بەندێكی دەرەكی كە جەستەیان بە زۆرەملێ كۆدەكاتەوە ،بەاڵم ناتوانێت ڕێگر بێت لە دووركەوتنەوەی دڵەكان. ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
191
یەكێك لە پاڵەوانەكانی ڕۆمانی (پۆل ئەندرێ لەیسور) بەناوی (ئەلكیال و دڵەكان) بە ژنەكەی دەڵێت« :هەرچەندە هی منیت بەاڵم ناتوانم ڕێگریت لێبكەم كە بۆخۆشت بیت، ئەگەر نا تۆ تەنها دەبیت بە شتێك .خۆ ئەگەر دەستەمۆی غیرەشم بیت ،ئەوا لەتۆدا ڕقم لەو سیفەتەت وەكو بوونەوەرێكی مرۆیی دەبێتەوە .بەاڵم خۆشمدەوێی وەكو بوونەوەرێكی مرۆیی .واینابینم كە تۆ كۆت و بەند و دیل بیت ،بەڵكو دەمەوێت ئازاد بیت و پەیوەستبیت پێمەوە لە هەر چركە ساتێكدا «بەڵێ» بۆ هاوسەرگیریمان .غیرە ،كە پەیمان و بەڵێنەكان هەڵدەگرێت ،دەیەوێت وەك دادگایەكی ڕاستەوخۆ وابێت و داوای ماف دەكات .بەشێوەیەك لەهەرشتێك پێم دەبەخشیت بێبەرامبەربێت». لە ڕاستیدا ئەمانەتی هاوسەرگیری ناوەوەش دەگرێتەوە نەك بەتەنها دەرەوە بێت، هەڵوێستێكە كە مرۆڤ ئازادانە دەیگرێتەبەر و بە هیچ شێوەیەك بەسەری ناسەپێنرێت. هەروەها دیلێتی نییە بەڵكو هەڵوێستێكی ئەرێنی و داهێنەرانەشە .لەم بارەیەوە (دنیس رۆجمۆن) دەڵێت« :ئەمانەتی هاوسەرگیری ناكرێت بەو هەڵوێستە نەرێنییە دابنرێت وەك زۆرێك لە خەڵكی لێی تێگەیشتوون .ناشكرێت هیچیتر بێت جگە لە كردار .بە گیرسانەوەش تەنیا بە ئەنجامنەدانی ناپاكی هاوسەگیرییەوە ،بەڵگەی هەژاریی تێگەیشتنمانە لەم بابەتە ،نەك خۆشەویستی). وەك ئەوەی گوتمان ،لێرەوە پێویستە جوڵەی بەیەكگەیشتن لەالی مرۆڤەكان كڕۆكی سێكس بێت ،و لە قۆناغی هاوسەرگیریدا نەگاتە بونبەست ،بەڵكو ڕێچكەی خۆی بگرێت لە چوارچێوەی دامەزراوەی هاوسەرگیری تاكو ئەو دامەزراوەیە پارێزگاری لە مانا ڕەسەنەكەی خۆی بكات .ئەوەش ئەوە دەگەیەنێت كە هاوسەرگیری ئەوەنییە ،وەك ئەوەی زۆرێك بیری لێدەكەنەوە ،كە كۆتاییە(وەك ئەو چیرۆكانەی كە بە هاوسەرگیری پاڵەوانەكان كۆتایی دێتو دوایش پەردەكە دائەدرێتەوە) ،كەچی لە واقیعدا سەرەتای ڕێگایێكی دوورودرێژە كە وا پێویست دەكات خۆشەویستی تێدا بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی بەپێی توانا خودیخۆی وەدیبێنێت .خۆشەویستی ،هەروەك ئەوەی دكتۆر (ئەندرێ برج) دەڵێت :بریتییە لەوخۆشەویستییەی كە لە هاوسەرگیریدا بەبەردەوامی داهێنەرە. سەرچاوە: كوستی بندیلی ،الجنس و معناه اإلنسانی ،منشورات النور( ،د .م)( ،د .ت) ،الگبعە الرابعە ،ص .150 -139
192
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
ژمارە ١بەهاری ٢٠١٣
193
Analytical, academic, quarterly Magazine Issued by (K.W.U) institute for social Issues Volume(0), November 2012 Editor in chief Mahabad Qaradaghi Phone nr : 00964(750)4451932 Email: mahabad07@gmail.com Managing Editor Dana Shwani Phone nr: +9647504755490 Email: dana.shwany@ymail.com
٢٠١٣ بەهاری١ ژمارە
194