گۆڤارێكی وه‌رزیی هزرییه پەیمانگەی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات ساڵی سێیه‌م – ژمارە ( ١١و )١٢پاییز و زستانی ٢٠١٥ خاوەنی ئیمتیاز یەكێتی ئافرەتانی كوردستان سەرنووسەر مەهاباد قەرەداغی mahabad07@gmail.com 07504451932 دیزایینی بەرگ و ناوەوە هێمن خدر 07504073710 تیراژ 1000
پێگه‌ی ئه‌لیكترۆنی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان
www.afrat.org
پێرست سه‌روتار .....................................................................سه‌رنووسه‌ر5.......................... كاریگه‌رییه پۆزه‌تیڤیه‌كانی شه‌ڕ له‌سه‌ر بارودۆخی (كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌روونی و ئابووری و سیاسی)ی ئافره‌ت).....................................................................ئه‌همه‌د كه‌یفی٩......................... دووانه‌ی شه‌ڕ و عه‌شق له‌نێو بیری ژنی كورددا...................په‌خشان سابیر و كوردستان عبدالوهاب٢١ ....... كورت ه باسێك (له‌یال قاسم گڕی گڕكانی نه‌ته‌وه‌یی شۆڕش)..................مومتاز حه‌یده‌ری٥7 ................... توێژینه‌وه‌یه‌ك له‌سه‌ر بوونی ئافره‌ت له‌ناو جه‌نگدا.........................ناسك سعید خدر65 .................... رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی.........................................دلێر ئیسماعیل حه‌قی شاوه‌یس85 ...... گۆڤاری ده‌نگی ئافره‌ت...................................................د.محمد خدر مه‌ولود105 .................. ئافره‌تی كوردستان پێشه‌نگ ل ه خه‌بات و قوربانیدان.....................سه‌فه‌ر كه‌ریم هاوار113 ................... به‌رپرسیاره‌تی ئافره‌تی كورد ل ه نێو كۆمه‌ڵگادا ..........................ئاریانا ئیبراهیم محه‌مه‌د133 .............. كاریگه‌ریی ه كۆمه‌اڵیه‌تی و ته‌ندروستییه درێژخایه‌نه‌كانی چه‌كه كیمیاییه‌كان له‌سه‌ر ژنانی به‌ركه‌وته ل ه پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌دا.....................................................ایراد مونزر سان احمد171 ................. فه‌لسه‌فا تیوریا فه‌مینزما كیبرال........................................د.هه‌وار نیروه‌یی٢٠١........................ كاریگه‌رییه‌كانی شه‌ڕ له‌سه‌ر كه‌سایه‌تی ئافره‌ت ل ه رووی ئابووری و ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی دا........... .........................................................پ.د .عومه‌ر په‌تی و پ.د .فاتیم ه ره‌شید حسن٢١١ ...... هه‌ڵوێستی ئافره‌تانی شاری كۆیه......................................رێژان عوسمان مسته‌فا٢٣١ ................. یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان...........................................د .ڤیان سلێمان٢٥٣ ....................... تیۆرییه‌ك بۆ ئازادكردنی دووانه‌ی مێژووی (كورد) و (ژنی كورد)......مه‌هاباد قه‌ره‌داغی٢٦٩ ...................... اثار الحروب و النزاعات المسلحة على النساء...........................سيران طه احمد٢٧٩ .........................
و
س ە ر سەترناوور
سەر
٢٠١٥ پاییز و زستانی
5
11 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 6 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
ل ه كاتی شه‌ڕ و قه‌یراندا ،بارودۆخی ئاڵۆز و نائاسایی ته‌واوی جومگه‌كانی ژیان ده‌گرێته‌و‌ه و ده‌شێوێنێ ،پانتایی رۆشنبیرییش جگ ه له‌وه‌ی كاریگه‌ریی ه نێگه‌تیڤه‌كانی شه‌ڕ و قه‌یران ئاسۆكانی به‌رته‌نگ ده‌كه‌نه‌وه ،ئه‌ركی زیاتر ده‌كه‌وێت ه سه‌ر توێژی رۆشنبیر و ئه‌كادیمی و ده‌سته‌بژێری بیركه‌ره‌و‌ه ل ه كۆمه‌ڵدا بۆ شیكردنه‌و‌ه و شه‌نوكه‌وكردنی هۆكار و ئه‌نجامه‌كان ل ه الیه‌ك و پێشكه‌شكردنی پێشنیار و راسپارد‌ه بۆ چاره‌سه‌ری بارودۆخ ه ئاڵۆزه‌كه ،له‌الیه‌كیتره‌وه. ساڵێك به‌سه‌ر شه‌ڕی دڕندانه‌ی داعش تێپه‌ڕی و دوو ساڵیش به‌سه‌ر قه‌یرانی ئابووری كوردستان ،ك ه ب ه هه‌ردووكیانه‌و‌ه كه‌شێكی تاساو و مه‌نگ و خه‌مئاوه‌ریان به‌سه‌ر گه‌لی كورد و نیشتیمانه‌كه‌یدا هێناوه .دڕندایه‌تی ئه‌و دوژمنه‌ی ك ه گه‌مارۆی كوردستانی داو‌ه ل ه پێناسه‌كان به‌ده‌رن و هه‌موو جۆرێكی تووندوتیژی ك ه ل ه فه‌رهه‌نگی كالسیكی تووندوتیژیدا نه‌بوو‌ه و ئه‌مان داهێنه‌ری بوون له‌سه‌ر گه‌لی كورد تاقییان كرده‌وه. سوتاندن ،خنكاندن ،سه‌ربڕین ،ئیغتیساب و...هتد ،ك ه عه‌قڵ لێی بێبه‌ریی ه و ناتوانێ قبوڵیشی بكات ،له‌سه‌ر گه‌لی ئێم ه ئه‌زموونیان كرد .سه‌ره‌ڕای ئه‌م هه‌موو نه‌هامه‌تی و نه‌گبه‌تییه ،مه‌خابن ناكۆكیی ناوخۆیی حیزبه‌كانی كوردستان و به‌تایبه‌تیش پێنج حزبه‌كه‌ی پێكهێنه‌ری حكومه‌تی بنكه‌فراوانی هه‌رێمی كوردستان ،بارودۆخه‌كه‌یان ب ه كێشمه‌كێشی كێبه‌ركێیه‌كی بێتام ئاڵۆزتر كردووه. له‌م بارودۆخه‌دا ك ه دوژمن وه‌ك گه‌له‌گورگی برسی به‌رده‌رگای لێ گرتووین ،ك ه ل ه هه‌موو كاتێكی تر زیاتر پێویستمان ب ه یه‌كده‌نگی ،یه‌كڕیزیی و ته‌بایی ناوخۆیی هه‌ی ه بۆ ركخستنی ناوماڵیی كورد و پاراستنی قه‌وار‌ه نیمچ ه سه‌ربه‌خۆكه‌مان ،مه‌خابن كه‌شی ناكۆكی نێوان الیه‌ن ه سیاسییه‌كان خه‌مۆكییه‌كی گشتی به‌سه‌ر خه‌ڵكدا هێناوه و پۆل پۆل الوه‌كان به‌هۆی نائومێدییه‌و‌ه له‌م كه‌ش ه هه‌ڵدێن و رێگه‌ی هاتونه‌هات ده‌گرنه‌به‌ر بۆ گیرسانه‌و‌ه ل ه واڵتێكی ئارام و به‌ده‌ستهێنانی مافی په‌نابه‌ریی ل ه یه‌كێك ل ه واڵتانی ئه‌وروپا .له‌و رێگایه‌شدا كاره‌ساتی مرۆیی گه‌ور‌ه روو ده‌دات و بازرگانانی مرۆڤ و قاچاخچییه‌كان ب ه به‌له‌می شكاو و كامیونی داخراو ده‌یانگوێزنه‌و‌ه و تا ئێستا سه‌دانیان
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
7
پاییز و زستانی ٢٠١٥
گیانیان له‌ده‌ست داو‌ه و خنكاون .كاره‌ساتی خنكانی ئاالنی ته‌مه‌ن سێ ساڵیی ك ه شه‌پۆله‌كانی ده‌ریا هه‌ڵیاندابوو‌ه كه‌ناره‌كانی بۆدروم ،چاوی كامیرای میدیاكانی دنیا كردی ب ه دیمه‌نێكی ویژدانهه‌ژێن و له‌بیرنه‌كراو ،ك ه كه‌سمان نه‌ما فرمێسك بۆ ئه‌و په‌پول ه خنكاو‌ه نه‌رێژێت ك ه بوو ب ه سیمبوولی گه‌لێكی هه‌میش ه كۆچه‌ر و تاسه‌بار و كاره‌سات لێنه‌بڕاو .گه‌لێكی ل ه ده‌ستی شه‌ڕ و بازرگانانی شه‌ڕ هه‌ڵهاتوو ،بۆ ئه‌وه‌ی په‌نایه‌كی ئارام په‌یدا بكات ،كه‌چی بازرگانه‌كانی مرۆڤ ده‌یده‌ن ه ده‌ستی ده‌ریاكانه‌و‌ه و شه‌پۆله‌كانیش هه‌ڵیده‌ده‌نه‌و‌ه و جگه ل ه مه‌رگ هیچ په‌ناگه‌یه‌كی تر وه‌ریان ناگرێت. زنجیره‌ی كاره‌ساته‌كان نه‌بڕاوه‌ن و سه‌ربڕینی پۆلێك پێشمه‌رگه‌ی به‌دیلگیراو ل ه الیه‌ن داعشه‌وه ،چززه‌یه‌كی راسته‌قینه‌ی تری خست ه هه‌ناومانه‌وه ،ل ه دڵه‌و‌ه تاسه‌بار و ل ه رۆحه‌و‌ه په‌ژموورده‌ی كردین .ئێمه‌ی كورد كێ ل ه بیری دێ ل ه كه‌یه‌و‌ه ب ه ده‌ستی هه‌مان دڕنده‌گه‌له‌و‌ه ك ه هه‌ر جاره‌ی به ناوێك و ب ه به‌رگێكه‌و‌ه ده‌رده‌كه‌ون ،ده‌ناڵێنین و كه‌چی ك ه ده‌رفه‌تی ئه‌و‌ه دێت ه پێشه‌و‌ه سه‌ربه‌خۆیی خۆمان ڕابگه‌یه‌نین و كوردستان بكه‌ین ب ه ده‌وڵه‌ت ،پارت ه سیاسییه‌كانی كوردستان ل ه قینی یه‌كتر دژ به‌و ویست ه ڕه‌وای ه ده‌وه‌ستنه‌و‌ه و دژ ب ه یه‌كتر بارودۆخ ئاڵۆز تر ده‌كه‌ن .به‌رپرسیارێتی ئه‌م ه بێ هیچ گومانێك ئه‌م پارت ه سیاسییان ه هه‌ڵیده‌گرن ك ه ئێستا ل ه گۆڕه‌پانی كوردستاندا خاوه‌نی ده‌سه‌اڵتن و پێكهێنه‌ری حكومه‌تی بنكه‌فراوانن .په‌رله‌مانی كوردستان ،له‌م بارودۆخ ه مێژووییه‌دا به‌رپرسیارێتی سه‌ره‌كی هه‌ڵده‌گرێت ل ه شێواندنی بارودۆخه‌كه‌دا، ئه‌م ه مێژوو ده‌ینووسێت و هه‌موو ئه‌وانه‌ی ئێستا سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان ده‌كه‌ن و ئه‌ندامانی په‌رله‌مانن ،له‌م به‌رپرسیارێتیی ه به‌ده‌ر نین ،ب ه هه‌مان شێو‌ه ئه‌وانه‌ی هه‌موو كاربه‌ده‌ست ه بااڵكانی حكومه‌ت و به تایبه‌تیش ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران. له‌م كه‌شه‌دا گۆڤاری شیكار ،ژمار‌ه ١١و ١٢ی خۆی ده‌رده‌كات و بابه‌ته‌كانیش په‌یوه‌ندیدار ده‌بن ب ه شه‌ڕ و ب ه تایبه‌تیش ڕۆڵی ئافره‌تی كورد ل ه شۆڕشه‌كان و كاریگه‌ری شه‌ڕه‌كان له‌سه‌ری و كاری سیاسی و لێكه‌وت ه و ده‌ركه‌وته‌كانی .ب ه ده‌رچوونی ئه‌م ژمارانه‌ش ساڵیی سێیه‌می ته‌مه‌نی خۆی پر ده‌كاته‌و‌ه و پر ب ه دڵ هیواخوازین ل ه ساڵی نوێ و وه‌رزی نوێی خۆیدا بابه‌ته‌كانیشی دوور بن ل ه شه‌ڕ و بارودۆخ ئاسایی بێته‌و‌ه و ئاشتی باڵ بكێشێ به‌سه‌ر نیشتیمان ه خۆشه‌ویسته‌كه‌مان و ئه‌م نه‌ته‌و‌ه یه‌شمان ل ه سایه‌ی ئارامیدا بیر ل ه سه‌ربه‌خۆیی خۆی بكاته‌و‌ه و ناكۆكییه‌كان چاره‌سه‌ر كرابن. هیواخواستن نزایه‌ك ه ل ه دڵه‌و‌ه و هیوامان ه هه‌موو خوێنه‌رانیشمان هیواخوازی هه‌مان ویست بن. سه‌رنووسه‌ر ئۆكتۆبه‌ری ٢٠١٥ پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 8 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت (توێژینەوەیەکی شیکارییە لە کۆمەڵگای کوردی) توێژینەوەی /ئەھمەد کەیفی Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
9
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 10 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
پێشەکی کاریگەرییە نێگه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر مرۆڤ بە گشتی و ئافرەت بە دیاریکراوی نکۆڵیلێنەکراون ،لێ شەڕ کاریگەریی باشیشی ھەن ،کە دەکرێ لێیان بتوێژرێتەوە. ھەڵبەت ئەم قسەیە بە واتای پاساوبۆھێنانەوە و ڕەوایەتیدان نییە بە شەڕ .ئێمە ناخوازین بڵێین با شەڕ ھەڵبگیرسێنرێ بۆ ئەوەی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت باش بکرێ ،چونکە ئاشکرایە کاریگەریی سلبیی شەڕ لەسەر مرۆڤ بە گشتی و ئافرەت بە دیاریکراوی چەند زۆرە ،لێ دەڵێین کە ھەنووکە و لێرە بێ ئەوەی خواستمان لە بوونی بێ شەڕ ھەیە ،ئەوا دەکرێ بە جۆرێک کاریگەرییەکانی ئاڕاستە بکرێن کە بە قازانجی باشکردنی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی) ی ئافرەت بشکێتەوە ...ئەم توێژینەوەیە تەنێ سەرەتایە و دەشێ دەزگای تایبەتمەند ئیشی زیادتر بکەن بۆ خستنەڕووی کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت ،چۆنییەتی ئاڕاستەکردن و ھاژووشتنی ئەو کاریگەرییانە. ڕەھەندەکانی توێژینەوەکە و دیاریکردنی چەمکەکان- گرفتی توێژینەوەکە- ئەم توێژینەوەیە گەرەکیەتی شەڕ وەک دیاردەیەکی واقعی بخاتە بەر باس ،لە کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی بتوێژێتەوە ،کە چۆن دەکرێ بکرێنە ھۆکار بۆ باشکردنی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت. ئامانجی توێژینەوەکە- بە گشتی ئامانجەکانی ئەم توێژینەوەیە لەم خاڵەیلە کۆوەدەبن: -١تێگەیشتن و پەیبردن بە کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی، دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت. -٢دۆزینەوەی ڕێگا بۆ چۆنییه‌تیی ئاراستەکردنی دەرەنجامەکانی شەڕ لە بەرژەوەندیی Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
11
پاییز و زستانی ٢٠١٥
باشکردنی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت. -٣بیرھێنانەوەی ئەوەی کە دەبێ لە ئێستاوە پالن دابڕێژرێت بۆ ئەوەی وابکرێ کاریگەرییەکانی ئەم شەڕەی ئێستا پۆزه‌تیڤ بن لەسەر بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی، دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت. گرنگیی توێژینەوەکە- ھەر توێژینەوەیەک گرنگە ،بەاڵم ئەم توێژینەوەیە گرنگتر ،ئەوەش چونکە توێژینەوەکانی دیکە هه‌رده‌م سەرنجیان خستووەتە سەر کاریگەرییە نێگه‌تیڤه‌كانی شەڕ ،بەاڵم لەم توێژینەوەیەدا بە پێچەوانەوە ھەوڵمان دەخەینە خزمەت دەرخستنی کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت ،چۆنییه‌تیی ئاراستەکردنی ئەو کاریگەرییانەی شەڕ بۆ باشکردنی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت. ھۆکارەکانی ھەڵبژاردنی ئەم بابەتە- ھۆکارەکانی ھەڵبژاردنی ئەم بابەتە بەشێکیان ئەمانەی خوارەوەن: -١لەبەر ئەوەی هه‌تا ئێستا هیچ توێژینەوەیەک ناکەوێتە بەرچاو ،کە لە کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەتی توێژیبێتەوە ،بۆیە بە پێویستمان زانی ئەم توێژینەوەیە بکەینە دەستپێک بۆ پڕکردنەوەی ئەم بۆشاییە. -٢لەبەر ئەوەی کوردستان لە کۆی مێژووی خۆیدا لە شەڕدا بووە ،بەاڵم نەتوانراوە کاریگەریی ئەو شەڕانە بە قازانجی باشکردنی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت بشکێنرێنەوە ،بۆیە ئەم توێژینەوەیە ھەوڵێکە بۆ بیرخستنەوەی ئەوەی کە شەڕ کاریگەریی باشیشی دەکرێ ھەبن بۆ باشکردنی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی، دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت ،ئەگەر بە پالنەوە جڵەوی شەڕ بگرینەدەست و بیهاژوین. -٣لەبەرئەوەی کوردستان ھەنووکە لەنێو شەڕدایە ،کەوایە ڕێک کاتیەتی سەرنج بخەینە سەر کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت و چۆنییه‌تی کردنەھۆکاری ئەم شەڕە بۆ باشکردنی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت ،ئەوەی کە نەتوانراوە شەڕەکانی ڕابردووی بۆ بەکاربهێنرێت ئەم شەڕەی ئێستای بۆ بەکاربهێنرێت.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 12 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەو چەمکانەی لەم توێژینەوەیەدا بەکارھێنراون- -١کاریگەریی پۆزه‌تیڤ /بەپێی زانستی لۆگیک ،ئەو پرۆسەیەی لە نێوان دوو گۆڕاو (سەربەخۆ :کارلێکەر ،پاشکۆ :کارلێکراو)دا ڕوودەدا ناوی لێنراوە «کارتێکردن» .جا پرۆسەی کارتێکردنی نێوان ھەر دوو گۆڕاوێک ،کاریگەریی پۆزه‌تیڤ و ھەم نێگه‌تیڤیش جێدەھێڵێ ،کە لەم توێژینەوەیەدا ئێمە تیشك دەخەینە سەر تەنها :کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی نێوان ھەردوو گۆڕاوی [شەڕ] و [بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی، ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت]. -٢شەڕ /بە پێی سه‌رچاو‌ه زانستییەکان دەکرێ ئەم پێناسەیە بخەینەڕوو -:شەڕ، شێوازێکی ملمالنێی توندوتیژانەیە ،کە دێتەڕوودان لە نێوان دوو یان زیاتر لە دوو :ھێز یان گروپ یان واڵتدا .ئامرازە بەکارھێنراوەکانی شەڕ جۆراجۆرن و بەردەوام ئەوزارگەلی نوێ دێنە بەکارھێنان ،وەک ئەوەی کە لە سەردەمەکانی زوو مرۆڤ تەنها بازووی خۆی یاخود شمشێر و دار و بەرد و ئامرازی سادەی بەکاربردووە ،بەاڵم ئێستا ئامرازی دیکەی تازە داھێنراو لە شەڕەکاندا بەکاردەھێنرێن :سەرباری بۆمب ،فڕۆکە ،چەکی بارووتی ،کیمیکی و ئەتۆمیی بەھێز و پێشکەوتوو ،ھاوکات داھێنراوە پێشکەوتووەکانی ته‌كنه‌لۆهیاش بەکاردەبرێن ،وەک :ھۆیەکانی ڕاگەیاندن و پێوەندی .شەڕ شوێنەواری تۆخ لە دوای خۆیڕا بەسەر کۆمەڵگا بە گشتی و ئافرەت بە دیاریکراوی جێدەھێڵێ ،کە ئێمە لێرە تیشك تەنێ دەخەینە سەر شوێنەوارە پۆزه‌تیڤه‌كانی. -٣ئافرەت /مێیینە ،بە تایبەتمەندییە جەستەییەکانی لە نێرینە جودادەکرێتەوە و دەناسرێتەوە ،ھەرچی ئافرەتە کە زیاتر چەمکێکی کۆمەاڵیەتییە وەک لەوەی بایۆلۆگی بێ ،بەو ژمارە خەڵکە دەوترێ کە لە کۆمەڵگادا دەژیێن ،لە ئەرک و مافەکانی کۆمەاڵیەتی، ئابووری ،سیاسی ،ئایینی ،ھزری و پەروەردەیی...تاد لەگەڵ پیاو نابێ! جوداوازییان ھەبێ .وەلێ لە کۆمەڵگاکانی پاتریاركی و دواکەوتوو کە کۆمەڵگای کوردییش هه‌تا ئێستا لەوان بووە ،جیاوازی زۆری ھەبووە :ئافرەت .بۆ نەھێشتنی ئه‌و جیاوازیان ه ك ه ئاماژە بۆ کراوه ،دەشێ کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ بەکاربهێنرێن. -٤کۆمەڵگای کوردی /لە ئەنجامی کۆمەڵبوون ماریفە درووست دەبێ ،لە ئەنجامی ماریفەش کۆمەڵگا ،کۆمەڵگاش کە گەورەترین دیاردەی کۆمەاڵیەتییە ،دەکرێ وا پێناسە بکرێ کە :دەزگایەکی کۆمەاڵیەتییە لە ئەنجامی پێکەوەیی گرووپە خەڵکێک و یەکێتییان درووست بووە ،خاوەن نەزم و یاسا و ڕێسای تایبەت بە خۆیەتی ،کەڵچەرێکی دیاریکراوی ھەیە کە پێی به‌رێوه‌ده‌چێت یان پێی دەژی.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
13
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بە پێی (ئێمیل دوركهایم)یش ،کۆمەڵگا بریتییە لە قەھر و ئیلزامی کۆمەاڵیەتی ،کە تاکەکان کۆنتڕۆڵ دەکا و ملکەچیان دەکا بە بەھاکانی خۆی. کۆمەڵگای کوردییش کە لە ئەنجامی کۆوەبوونی گرووپە مرۆڤێک (کە کوردەکانن) ھاتۆتە درووستبوون ،ماریفەی زاڵ و سەردەست تێیدا ماریفەی ئایینییە ،ھێشتاش ھەتا ئاستێکی زۆر بە کەڵچەرێکی خێڵەکییەوە به‌رێوه‌ده‌چێت. کۆمەڵگای کوردییش تاکەکانی خۆی ده‌خات ه بن کۆنتڕۆڵی خۆی و ملکەچیان دەکا بە بەھاکانی خۆی ،کە زۆرتر بەھایەیلی ئایینین. کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت- باسی یەکەم :کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی کۆمەاڵیەتیی ئافرەت- شەڕ ،لە ڕووی کۆمەاڵیەتییەوە دنیایەک زیان و کاریگەریی سلبیی لەسەر مرۆڤ بە گشتی و ئافرەت بە دیاریکراوی جێ دێڵێ ،ئەوە ئاشکرایە و توێژینەوەی زۆری لەسەر کراون، بەاڵم ئەوەی ڕوون نییە و ھەتا نووکە لێی نەتوێژراوەتەوە کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانییه‌تی. لە خوارەوە کۆشش دەکەین کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی کۆمەاڵیەتیی ئافرەت دەستنیشان بکەین ،لەگەڵیشیاندا چۆنییه‌تیی قۆستنەوەیان بخەینەڕوو-: _١لە گێتی بە گشتی و ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست بە دیاریکراوی ،ھەرتم ئەوانەی لە شەڕدا ھەڵگیرسێنەر ،ھەڵسووڕێنەر و بەشدارن زۆربەیان پیاون ،دوای شەڕ بەشێکی زۆری ئەو پیاوانە دەکوژرێن یان بێسەروشوێن دەبن و ناگەڕێنەوە ،ئەو پیاوانەی لە شەڕ ناگەڕێنەوە ،زۆربەیان پێشتر (جەلالد ،پاسەوان ،دێوەزمە ،بکوژ و ببڕ)ی ئافرەتانی ناو خێزانەکەیان و بگرە گەڕەک و شارەکەشیان بوون ،بۆیە نەگەڕانەوەی ئەو پیاوانە دەشێ بە کاریگەرییەکی پۆزه‌تیڤی شەڕ لەسەر بارودۆخی کۆمەاڵیەتیی ئافرەت بێتە ھەژمارکردن ،ئەوەش چونکوم نەگەڕانەوەی ئەو پیاوانە دەکرێ بکرێتە ھۆکار بۆ ئازادبوون و دەردەستکردنەوەی (شکۆی خودی)ی ئەو ئافرەتانەی کە دوای ئەو پیاوانە تەنیا دەمێننەوە ،بەاڵم تەنیامانەوەکەیان النی کەم (ئەشکەنجەدان ،بەندکردن ،ترساندن و تۆقاندن ،کوشتن و بڕین)ەکەی پێشوویان لەسەر الده‌بێت.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 14 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
پرسیار :ئەدی بۆچی لە کۆمەڵگای ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست (کوردستانیش وەک بەشێک لێی) ،کە ھەموو دیرۆکی خۆی بە شەڕەوە بەڕێکردووە ،پیاوەیلی زۆری لە شەڕەکان کوژراون یان بێسەروشوێن بوون و نەگەڕاونەتەوە ،کەچی ھێشتا بارودۆخی کۆمەاڵیەتیی ئافرەت ھەر باش نییە؟ ھۆکاری ئەوە دەکرێ بگەڕێنرێتەوە بۆ ئه‌وه‌ی ك ه دوای شەڕ ئەو پیاوە ڕزگاربووانەی کە ناکوژرێن یان بێسەروشوێن نابن و دەگەڕێنەوە ،دەکەونە سەر قەرەبووکردنەوەی ڕۆژگاری شەڕکردنیان ،جا لەبەر ئەوەی لە ڕۆژگاری شەڕکردنیان بێبه‌ش بوون لە ئافرەت کە دەگەڕێنەوە ،ھەر زوو دەکەونەخۆ ئافرەتانی تەنیاماوی دوای پیاوە کوژراوەکان وێکڕا دەخەنە ژێر نیکاحی خۆیان ،ئیدی ھەمدیس لە باتیی کوژراوەکانی پێشوو ئەمانە دەبنە (جەلالد ،پاسەوان ،دێوەزمە ،بکوژ و ببڕ)ی ئافرەتان ،تاکە جیاوازییەک ھەر ئەوەیە کە پێشتر ئەگەر یەک پیاو (جەلالد ،پاسەوان ،دێوەزمە ،بکوژ و ببڕ)ی یەک ئافرەت بووبێ ،دوای شەڕ یەک پیاو دەبێتە (جەلالد ،پاسەوان ،دێوەزمە ،بکوژ و ببڕ)ی چوار ئافرەت یان زیادتریش .ئەوەش بەتایبەت لە بارودۆخێکدا ڕوودەدا ،کە الیەنی براوەی شەڕ ھێزێکی (پیاوساالر ،ئایینی ،کۆنەخواز و دواکەوتوو...تاد) بێت ،داعش بە نموونە. بۆ ڕێگەنەدان بەوە و قۆستنەوەی تەنیامانەوەی ئافرەتانی دوای شەڕ لە بەرژەوەندیی باشکردنی بارودۆخی کۆمەاڵیەتییان ،ڕێگاچارە لەوە بترازێ کە نۆڕمە بەبەردبووەکانی له‌گەڵ ڕەشەبای خوارێ بۆ کوردستان ھاتوو لەگۆڕبنرێن (کە ڕێگا بە بەتەنیاژیانی ئافرەت نادەن ،ھەمیشە ناچاری دەکەن لەژێر نیکاحی پیاوێکدا بێت) پێ ناچێ چیدی بێ .گرنگە بە ڕێگای دەزگای میدیایی تایبەتمەند و بەرھەمی ھونەری و دەقی وێژەیی: ئافرەتانی دوای شەڕ ھانبدرێن کە تەنیامانەوەی خۆیان پێ باشتر بێت لەوەی ڕازی ببن بەوەی خۆیان بخەنە ژێر نیکاحی (جەلالد ،پاسەوان ،دێوەزمە ،بکوژ و ببڕ)ە لە شەڕگەڕاوەکانەوە ،واتا تەنیایی خۆیانیان خۆشبوێ. _٢ئەو پیاوانەی کە ناکوژرێن یان بێسەروشوێن نابن و دوای شەڕ دەگەڕێنەوە ،زۆرییان دەبنە سیاسەتمەدار ،زۆریی کاتیان سەرقاڵی سیاسەتکردنی خۆیان دەبن ،بەوەش نایانپەرژێتە سەر (ئەشکەنجەدان ،بەندکردن ،ترساندن و تۆقاندن ،کوشتن و بڕین) ی ئافرەتانی ناو خێزان و گەڕەک و شارەکەیان [لەگەڵ ئەوپەڕی ڕێزنوێنیم بۆ ئەو ژمارەیەی پیاوان ،کە لە شەڕەکانی ڕابردووی کوردستان بەشداربوون ،پێش شەڕیش (جەلالد ،پاسەوان ،دێوەزمە ،بکوژ و ببڕ)ی ئافرەت نەبوون) .لە سەرقاڵیی پیاوە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
15
پاییز و زستانی ٢٠١٥
سیاسییە لەشەڕگەڕاوەکان دەکرێ ئافرەتان لە ڕووی کۆمەاڵیەتییەوە ئازادتر ببن ،پەراوە و ممارەسەی ژیانی کۆمەاڵیەتیی خۆیان بکەن دوور لە چەپۆکی ئەو (جەلالد ،پاسەوان، دێوەزمە ،بکوژ و ببڕ)انەی کە پێش شەڕ هیچ کارێکی دیکەیان نەبوو جگە لەوەی چێژ لە بەسەربردنی کاتی خۆیان وەرگرن بە (ئەشکەنجەدان ،بەندکردن ،ترساندن و تۆقاندن، کوشتن و بڕین)ی ئەوان. _٣پیاوانی ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست بە گشتی نەخۆشن ،زۆربەیان بە بینینی جوانیی ئافرەتان چاویان دێشێ ،ھەر بۆیەش ھەرتم ھەوڵ دەدەن ئەو جوانییە بتاریکێنن ،پۆشاکی ناسەردەمییانە بەسەر ئافرەتاندا دەسەپێنن بۆ ئەوەی ئەو جوانییە بشاررێتەوە... بەشداریکردنی ئەو پیاوانە لە شەڕدا دەکرێ ،ھۆکارێکی باش بێ بۆ ئازادیی ژنان ،ھەر نەبێ لەوەی کە بتوانن چی پێیان خۆشە بیپۆشن .چونکە شەڕ و دیمەنە (خوێناوی، تۆقێنەر ،ترسناک ،خورپەبەدڵداھێن و ئازاردەر)ەکانی دەکرێ بیرھێنەرەوەیەکی باش بن بۆ ئەو پیاوانە کە ھەست بکەن ،پێویستیان بە بینینی جوانی ھەیە ،ئەمەش وادەکات پیاوانی لەشەڕگەڕاوە نەک تاریکێنەری جوانیی ئافرەتان نەبن ،بگرە تەماشاکەر و پەرستڤانیشی بن. _٤ئەو زانایانەی لە بارەی گۆڕانی کەڵچەرییەوە دواون ،کۆکن لەسەر ئه‌وه‌ی ك ه شەڕ دەبێتە سەدەمێکی کارتێکەر بۆ گۆڕینی کەڵچەری چەسپاوی کۆمەڵگا ،جا وەک لە تەوەری دیاریکردنی چەمکەکاندا دەستنیشانمان کرد :کۆمەڵگای کوردی کۆمەڵگایەکە کە بە کەڵچەرێکی ئایینی_خێڵەکی بەڕێوەدەچێ ،خۆ ئاشکراشە کەڵچەری ئایینی_خێڵەکی دە بەرژەوەندیی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەتاندا نییە ،بگرە دژیشیەتی و گه‌لێك جاریش بەربەستی بەردەم باشبوونی باردودۆخی ئافرەت بووە لە ھەر ڕووێکەوە .کەواتە شەڕ ئەگەر لە سەرەتاوە ئینستتیوودی تایبەتمەند پالن بۆ ئاڕاستەکردن و ھاژووشتنی دابڕێژن ،دەکرێ ببێتە ھۆکارێکی پڕ کاریگەر بۆ گۆڕینی کەڵچەری ئاماژەبۆکراو ،کە ئەمەش ھەرە باشترین ھۆکار دەکرێ بێ بۆ باشکردنی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت. باسی دووەم :کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی دەروونیی ئافرەت- شەڕ بە ھەموو ئەوان گرێ و نەخۆشییێد کو لە دەروونی مرۆڤ بە گشتی و ئافرەت بە دیاریکراوی دەیانگوورێنێ ،کاریگەریی باشیشی ھەن لەسەر بارودۆخی دەروونیی ئافرەت، لە خوارەوە ھێندێکیان بەڕوودەخەین: _١پیاوانێک کە لە شەڕ دەگەڕێنەوە ،ل ه رووی ده‌رونیه‌و‌ه تێکشکاون ،ئیدی ئەو سامەی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 16 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
پێش شەڕیان نەماوە ،کە بتوانن ھێندە ئافرەتان بترسێنن ،ئەمەش خۆی بۆ خۆی بە قازانجی ھەستکردن بە بەھێزیی ئافرەتانە لە دیوە دەروونییەکەیەوە. _٢ئافرەت کە الوازییەکانی پیاو لە شەڕدا دەبینێ ،له‌رووی ده‌رونیه‌و‌ه ئەو ترسەی لە پیاو ده‌شكێت ،کە پێشتر لە زه‌ینی خۆیدا پیاوی وەک دێوەزمەیەک دەبینی ،کە بە هیچ جۆرێک ناتوانێ خۆی لێ ڕزگار بکا و بەرەنگاریی بکات. _٣گرنگە کە ئافرەتان لە شەڕدا خۆیان پشکداریی بکەن ،چونک ه بەشداریکردنیان دەبێتە هۆكار بۆ ئه‌وه‌ی ك ه بتوانن ڕووبەڕووی مەترسی ببنەوە ،ئه‌وه‌ش وا دەکا کە دوای شەڕ لە ژیانی کۆمەاڵیەتیی خۆیان بتوانن بەرەنگاریی پیاوان بکەن و ملکەچیان نەبن، چونکە شەڕ لە ڕووی دەروونییەوە ئامادەیان دەکا بۆ ئەوەی بتوانن بەرەنگاریی مەترسی ببنه‌وه ،له‌م ڕووەوە دەکرێ شەڕ وەک ڕاھێنانێکی دەروونی بۆ ئافرەتان ھەژمار بکرێ. باسی سێیەم :کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی ئابووریی ئافرەت- ئابووری ،ئەو الیەنەیە کە لە ھەر الیەنێکی دیکەی کۆمەڵگا زۆرتر شوێنەواری شەڕی پێوە جێ دەمێنێ ،ئەم توێژینەوەیە کاری بەسەر کاریگەرییە نێگه‌تیڤه‌كانی شەڕەوە نییە لەسەر ئابووری ،تەنێ لە کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی ئابووریی ئافرەت دەتوێژێتەوە ،کە لەم خااڵنە خوارە بەرجەستە دەبن: _١پیاوانی لەشەڕگەڕاوە بەشێکیان ،بە شێواوی (شێواویی جەستەیی یان دەروونی یان هه‌ردووكیان) دەگەڕێنەوە ،ئەو شێواوییەشیان لە دوو ڕووەوە بە سوودە بۆ باشکردنی بارودۆخی ئابووریی ئافرەت: ئەلیف_ ئەو پیاوە شێواوانە چیدی ناتوانن کار بکەن ،بەوەش لە ناوەندە (کشتوکاڵی، پیشەسازی و خزمەتگوزاری)یەکان ،ھەلی کاری زۆرتر بۆ ئافرەت دەڕەخسێ ،واتا ئافرەتان دەتوانن لە شوێنی بەتاڵی پیاوە شێواوەکان دەست بە کار بکەن. بێ_ ئەو پیاوە شێواوانە لە پێناو بەرژەوەندیی خۆیان ،چونکە ئیدی ناتوانن خۆیان به‌خێوكه‌ربن ،ناچار :ڕەزایەت دەدەن لەسەر کارکردنی ئافرەتانی ناو خێزانەکەیان ،ھەر نەبێت لە پێناو ئەوەی بە داھاتی کارکردنەکەیان بتوانن ئەمان بەخێوبکەن. _٢لە شەڕدا پیاوانێکی زۆر دەکوژرێن یان بێسەروشوێن دەبن و ناگەڕێنەوە ،بەمەش لە ناوەندەکانی کار ھەمدیس بۆشایی درووست دەبێت ،حکومەت لە کەرتی گشتی ،ھەم خاوەنکارانیش لە کەرتی تایبەت ،ناچار دەبن لە باتیی پیاوە کوژراو و نەگەڕاوەکان، ئافرەتان بخەنە سەر کار ،ئەوەش بە قازانجی باشکردنی بارودۆخی ئابووریی ئافرەتانە و دەرەنجامێکی پۆزه‌تیڤیە کە چاوگی لە شەڕەوە گرتووە.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
17
پاییز و زستانی ٢٠١٥
_٣ئەو پیاوانەی لە شەڕ بە سەالمەتییش دەگەڕێنەوە ،ھەر ناتوانن داھاتی خێزان دابین بکەن ،ھەرچەندیش کار بکەن و خۆیان ماندووبکەن ،چونکە ھەمیشە بارودۆخی ئابووریی واڵتانی دوای شەڕ بە شێوەیەک خراپ دەبێ ،کە بۆ دابینکردنی داھاتی خۆژیاندنی ھەر خێزانێک پێویستی بە کارکردنی زیادتر لە کەسێکە؛ جا کە پیاوان نەیانتوانی لە بارودۆخە ئابوورییە خراپەکەی دوای شەڕ بە تەنیا خۆیان داھاتی خێزان دابین بکەن ،ناچارن رێگا بە ئافرەتانی ناو خێزانی خۆیان بدەن و بگرە ھانیشیان بدەن بۆ کارکردن ...پێویستی دایکی داھێنانە ،لە بارودۆخی ئابووری خراپی دوای شەڕ ،کە پیاوان پێویستیان بە داھات بێ بۆ ژیان ،ناچارن دەستبەرداری نۆڕمە چەسپاوەکانی ئایین و دابونەریت ببن ،کە ڕێگا بە کارکردنی ئافرەت لە دەرەوە نادەن و شوێنی ئافرەت بە چوارچێوەی ماڵەوە دەزانن. کەوایە شەڕ کاریگەریی پۆزه‌تیڤیانەی دەبێ لەسەر تێکشکاندنی ئەو دابونەریت و نۆرمان ه و ئازادبوون و سەربەخۆیی ئابووریی ئافرەت. باسی چوارەم :کاریگەرییە پۆزه‌تیڤه‌كانی شەڕ لەسەر بارودۆخی سیاسیی ئافرەت- شەڕ ،ئەم کاریگەرییە پۆزه‌تیڤیانە بەسەر بارودۆخی سیاسیی ئافرەتەوە دەکرێ جێ بهێڵێ: _١ره‌وایه‌تی شۆڕشگێڕی ،ئەوزارێکی بەھێزە بە دەست ئەوانەی لە شەڕدا بەشدار بوون، بۆ ئەوەی خۆیان سەردەستی کۆمەڵگا بن .لە شەڕەکانی ڕابردووی وەاڵتی مە ئافرەتان بەشدارییەکی ئەوتۆیان (لەگەڵ ئەوپەڕی ڕێزنوێنیم بۆ خەباتی ئەو چەند ئافرەتە دیاریکراوەی کە بەشداربوون) ناکرێ بگوترێ ھەبووە ،بۆیە شەرعیەتی شۆڕشگێڕییان نییە ،پیاوان ڕێگانادەن وەاڵتێک کە بە شەڕکردنی خۆیان ھێشتوویانەتەوە ،ئافرەتان تێیدا ھاوئاست بن لەگەڵیاندا. بۆیە دەکرێ ئەم شەڕەی ئێستا بکرێتە دەرفەتێک ،ئافرەتان خۆیانی تێدا بسەلمێنن، گرنگە ئافره‌تانیش لە شەڕی ئێستا بەشدار بن ،بۆ ئەوەی دوای شەڕ بتوانن خۆیان بە خاوەنی وەاڵتەکە بزانن و لە پێگەی نزمتر لە هی پیاوان نەبن. ئەگەر حکومەتی کوردستان خۆی بە داکۆکیکار لە مافی ئافرەتان دەزانێ! دەبێ ئافرەتان ھان بدا کە بەشدار بن لەو شەڕە ،ئەوەش بەوەی ھەلی دامەزراندنی زۆرتر بۆ ئافرەتان بڕەخسێنرێت لەنێو ھێزەکانی پێشمەرگە و ھان دانی ئافرەتان کە ببنە پێشمەرگە؛ بۆ نموونە :مووچەی پێشمەرگەی ئافرەت بکرێتە دووھێندەی مووچەی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 18 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
پێشمەرگەی پیاو ،ئەم بڕیارە ئەگەر بە شێوەیەکی ناھەمیشەییش بێ ھەر باشە، دەکرێ دوای ئەوەی ئافرەتانی زۆر بوونە پێشمەرگە و ڕاھاتن لەسەر پیشەکەیان ،ئەوسا بڕیارەکە ھەڵوەشێنرێتەوە و مووچەکان یەکسان بکرێنەوە. _٢لە شەڕدا کوژران یان بێسەروشوێنبوون و نەگەڕانەوەی پیاوانێک کە پێشتر لە پێگەی سیاسیی بڵیند بوون ،تێکچوون و نەخۆشکەوتنی جەستەیی و دەروونی ھێندێک پیاوی لەشەڕگەڕاوە کە پێشتر سیاسی بوون ،واتای چۆڵبوون و بەتاڵمانەوەی کورسییەکانیانە، کەوایە ئافرەتان ئەگەر ھەوڵی خۆیان بخەنەگەڕ و پالنیان ھەبێ ،دەکرێ ئه‌مجار‌ه واتا پشتی تەواوبوونی شەڕ ،دەستی خۆیان بگەیننە گرتنی کورسی و پێگەگەلی سیاسیی بڵیند. پێشنیار و ڕاسپارەدەکان/ خاڵەکانی لە خوارەوە ڕیزکراو :پێشنیار و ڕاسپارەی توێژینەوەمانن: _١مادامەکی نەتوانراوە کەڵک لە شەڕەکانی پێشوو وەربگیرێ ،بە قازانجی باشکردنی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت ،کەوابێ گەلەک گرنگە ئێستا ئەوان ده‌زگایانه‌ی ک ه خەم لە بارودۆخی ئافرەتان دەخۆن ،ھەوڵی خۆیان بخه‌نه‌گه‌ڕ بۆ دانانی پالنی باش بۆ قۆستنەوەی ئەنجامەکانی شەڕی ئێستای کوردستان له‌گه‌ڵ (داعش) لە بەرژەوەندیی ئافرەت؛ واتا وا بکەن کە کاریگەرییەکانی شەڕی ئاماژەبۆکراو پۆزه‌تیڤ بن لەسەر بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت. _٢لە شەڕدا بە توندی بەرەنگاربوونەوەی ئەو ھێزانەی کە سەرکەوتنیان لە بەرژەوەندیی بارودۆخی (کۆمەاڵیەتی ،دەروونی ،ئابووری و سیاسی)ی ئافرەت نییە ،ھێزی (داعش) بە نموونە. _٣پێشنیار دەکەین لە الیەن دەزگاکانی ئەکادیمی و ڕۆشنبیری ،هه‌روه‌ها توێژەران و کەسانی گرنگیدەر بەو بوارانە ،توێژینەوەی دیکەی چڕوپڕ و باش لە بارەی ھەمان پرسدا بكرێت.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
19
پاییز و زستانی ٢٠١٥
سوود لەم سەرچاوانە وه‌رگیراوه:
بە زمانی کوردی/ _١د.ڕەشاد میران؛ مەعریفە و تاک و کۆمەڵ – لە ڕوانگەی سۆسیۆلۆگیای مەعریفەوە ،دەزگای ئاراس ،چاپی یەکەم ٢٠١٢ _٢سەرۆ قادر؛ واقعی کوردستان و کردەوەی چاکسازی ،دەزگای موکریانی ،چاپی یەکەم ٢٠٠٨ _٣شوکور مستەفا؛ ئەندێشە و ھونەر لە پێشکەوتنی کۆمەاڵیەتی ،دەزگای موکریانی ،چاپی دووەم ٢٠١١ بە زمانی ئینگلیزی/ ١٩٦٧ ،Murphy، R.F. ; Cultural Change _٤ ٣rd، oxford Scott، J. and Marshall، G. ; Dictionary of Sociology _٥ ٢٠٠٩ ،University press بە زمانی عەرەبی/ _٦د.معن خلیل عمر؛ الذبط االجتماعی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 20 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دووانەی شەڕ و عەشق لە نێو بیری ژنی کورددا
لێکۆڵینەوەیەکی شیکاریی ڕەخنەییە پ .ی .د .پەخشان سابیر حمد م .ی .کوردستان عبدالوھاب نادر
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
21
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 22 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
(تاوانی بەفر سپێتی و هی گیا سەوزێتی و هی من کچێتی) (دەمەوێت دەرگایەک بە ڕووی عەشقدا بکەمەوە. دوور بێت لە شەپۆڵی دەریا و پەپولەی باڵشکاوی خەیاڵ و بوکەشوشەی دەستی منداڵێک تاکوو کوچەی شەرمم دەشکێ)
مەھاباد قەرەداغی
کەژاڵ ئیبراهیم
پێشەکی ژنی کورد بە درێژایی مێژوو بەشێکی بنەڕەتی کارەساتە ھەمەجۆر و نەھامەتیەکانی میللەتی کورد بووە ،و ھەموو ڕێگا تراژیدییەکان چوونەتەوە سەر ژن ،بەوەی ژن تاقە قوربانی گشت شەڕ و ڕووداوەکانی کوردستان بووە و دەبێت ،چونکە ژن ھەم ھاوسەر و خوشک و دایک و ....ھتدییە ،بۆیە ھەر پیاوێک کە بۆتە و دەبێتە قوربانی ئەو ڕووداوانە ژن باجی دەدات و شیرازەی ژیانی لێک دەترازێی و ئاڕاستەی بیرکردنەوەی دەگۆڕێت، یان ھەر خودی خۆیان قوربانییەکەن .ھەر لەبەر ئەوەشە ژنی کورد کائینێکی قوربانیدەر و و ڕیتمێکی غەمگین لە دواوەی دێرەکانی تۆماری ژیانی دەبیسترێت. ناونیشانی لێکۆلینەوەکە (دووانەی شەڕ و عەشق لە نێو بیری ژنی کورددا) لێکۆلینەوەیەکی شیکاری ڕەخنەیی یە ،و تێیدا سوود لە دەقەکانی ھەردوو شاعیر (مه‌هاباد قەرەداغی و کەژاڵ ئیبراهیم خدر) وەرگیراوە .ھۆکاری ھەڵبژاردنی ئەم بابەتە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە: Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
23
پاییز و زستانی ٢٠١٥
.١ھەردووکیان یەک سەرچاوەیان ھەیە ،شەڕ و بەرگریکردن لە خاک و نەتەوە لە ئاکامی عەشقەوە سەرھەڵدەدات. .٢بەشداریکردنی کارەکی ژن لە خەباتی نەتەوایەتی لە پاڵ ھاوسەر ،یا برا ،یا باوک یا ...ھتد. .٣ھەستکردن و بەشداری کردنی مەعنەوی لە خەباتی نەتەوایەتی بە ھۆی نووسین (ھەرچەندە لێرەدا دەرفەت کەمتر بەدی کراوە ،چونکە نەک جاران ،بەڵکو تاکو ئێستاش کولتووری گوزارشت کردن و تۆماری گوزارشتەکان الوازە و بە پێی پێویست نییە). .٤ھەردوو شاعیر لە ھەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە ھاتونەتە نێو دنیای نووسین، واتە ھەردووکیان لە ھەمان ژینگە و لوتکەی ڕووداوەکانی کوردستان نموونەی ئەنفال، ھەڵەبجە ،کۆچ ڕەو ...ھتد .نووسینیان کردۆتە ئامانجی بەرەنگاربوونەوە و دەربڕین. لە کاتێکدا لە نێو ڕۆشنبیری کوردیدا و لە چوارچێوەی مێژووی ئەم ڕۆشنبیرییە دەربڕین و گوزارشت کردن لە ڕووداوەکان بە ھێلی تایبەت بە پیاو ڕۆیشتووە و تاک و تەرا ژن ھاوشانی پیاو لە ڕووی دەربڕینەوە دەرکەوتوون ،چەشنی مەستورەی ئەردەاڵنی ،کە ھەڵکەوتنی (مەستورە) لە نێو ئەم ژینەگەیەی تێیدا بووە ،بۆتە پاڵنەری بنیادنانی (مەستورە) و بە ناوبانگ بوونی ،ھەر لەبەر ئەم کەم دەرکەوتنەیە لە بواری نووسیندا لە ڕووپەڕی ڕۆژنامە و گۆڤارەکانی سەردەمانی زوو پیاوانێک ناوی ژن و ھەستی ژنیان بەکارھێناوە ،بۆ ئەوەی بۆشایی نەبوونی ژن لەم بوارەدا پڕ بکەنەوە ،لە گۆڤاری گەاڵوێژدا کە بۆ ماوەی ( )١٠ساڵ دەرچوو ئەم جۆرە نموونانە بەدی دەکرێن ،بەاڵم ڕاپەڕینی بەھاری ( )١٩٩١خاڵێکی وەرچەرخان بوو بەڕووی ژناندا بەوەی مەچەکی ھەم بەشداریکردن ،ھەم دەربڕینی بیروناخییان لە بازنەیەکی فراواندا دەرخەن. ئەم دەرکەوتنە ھەر لە خۆیەوە دروست نەبوو ،بەڵکو پیاوی شاعیر و ڕۆشنبیر و ڕووناکبیری کورد ڕۆڵێکی گرنگیان لە ھۆشیارکردنەوە و بەئاگاھێنانەوەی ژنی کورد ،و بەشداری پێکردنی بۆ خەبات و خوێندەواری و یەکسان کردنی وەکو مرۆڤێکی ھاوشانی پیاو ھەبوو .باشترین ھەوڵ و کۆشش لەم بوارەدا :حاجی قادری کۆیی و مەالی گەورەی کۆیە ،و دواتریش بێکەس و زێوەر و چەندین شاعیری تر وەک بەشێکی گرنگ لە چااڵککردنی ژنان و پاڵپشتکردنییان ،جگە لە نووسەری ژن ،چەندین ژنی دیار لە سیاسەتدا بەدی دەکرێن ،وەک :حەپسەخانی نەقیب ،عادیلەخانم ،بەاڵم بە گشتی ھێشتا تەماشا کردنی کۆمەڵگا بۆ ژن و تواناکانی ژن ھێندە نییە یا بە پێی پێویست
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 24 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
نەگۆڕاوە ،کە ئەمەیان پێویستی بە شۆڕشێک لە ئاستەکانی ڕۆشنبیری و کۆمەالیەتی و ڕامیاری ھەیە ،و پێویستی بە کاتێک و کارێکی زۆرترە. تەوەری سەەرکی لێکۆڵینەوەکەمان ((ژن و نووسین لە بازنەی عەشق و شەڕدا)) یا ((بیری ژن لە نێو دەربڕینی عەشق و شەڕدا)) بە واتای ((ژن و دەربڕین)) یا ((ژن و داھێنان)) ،لە دوو بەش پێكهاتووە: بەشی یەکەم :ژنبوون و نووسین ،یا ژنبوون و دەربڕین. بەشی دووەم :ژنبوون لە نێوان ھەردوو ئاگری (عەشق و شەڕ) دا. لە ئاکامی گەڕان و لێکۆڵینەوە لەم بابەتەدا چەندین ئەنجام گەالڵە بوون ،و چەندین ڕاسپاردە سەریانهەڵداوە ،لە کۆتاییشدا دوای لیستی سەرچاوەکان کورتەی لێکۆڵینەوەکە بە زمانی عەرەبی و ئینگلیزی خراونەتەڕوو. ـ بەشی یەکەم ـ ژن بوون و نووسین ((ژنبوون و دەربڕین)) پەیوەندی ژنبوون و نووسین ،پەیوەندییەکی ھەمیشەیی نییە ،ئەمە لە الیەک و لە الیەکی ترەوە ،لە نێو کۆمەڵگای کوردییدا ئەم پەیوەندییە زۆر بایەخی پێنەدراوە، ھەموو ھۆکارەکان بۆ خودی کۆمەڵگا ناگەڕێتەوە ،بەڵکو بۆ خودی ژنانیش دەگەڕێتەوە، چونکە تا ماوەیەکی زۆر .ئەگەر دەنگێکی ژنیش ھەبوایە ،ئەوا السایی کەرەوەی پیاوان بوو ،چەشنی سێبەرێک و نەیانتوانیوە گوزارشت لە تایبەتمەندی و ژنێتی خۆیان بکەن. تۆماری ھەستە تایبەتی و ناوازەکانیان بخەنەڕوو .بەخیلی بردن بە پیاو ،بە ھۆی ئەو دەسەالتەی لە نێو کۆمەڵگادا ھەیانە ،لە پاڵ ئەو ئازادییەی تێیدا دەژین ،وای لە کەژاڵ ئیبراهیم کردووە بڵێ: حەزم دەکرد لە کونجێکی ئەم ژیانە پیاوبومایە بەو مەرجەی لە قوواڵیی دڵمەوە ھەروەک ئێستا خاوەن ھەست و سۆز بوومایە حەزم دەکرد ئاوێنەی ھێشووە ترێی ژووری خەو بینینی تۆبام
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
25
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ھەموو سپێدەیەک بەر لە ڕۆیشتن چاوم ڕوخساری تۆی ببینایە( ......تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،ل)١٤٧ کۆکردنەوەی دەسەالت و ھێز و ھەست و سۆز بۆتە خەونی (کەژاڵ) و ئێرەیی پێبردنی پیاو ،کە ئەم دووانە زۆر ئەستەمە لە کەسێکدا کۆ ببنەوە ،بە تایبەتی دیواری جیاکردنەوەی ژن و پیاو .دابەشکردنی ھێز و ھەست و سۆزە لە نێوانیاندا بەوەی پیاو ھێزی بەرکەوتووە و ژنیش سۆز ،دەشێ ئەم حەزەی (کەژاڵ) یش حەزێکی کاتی بێت و لە ئاکامی ھەڵوێستێکی دیاریکراودا سەری ھەڵدابێت ،دانانی مەرج لەبەردەم پیاوبووندا، واتای ڕەقی و توندی پیاوی کوردە ،لە بەرامبەردا نەبوونی نەرم و نیانییە ،لە کاتێکدا (کەژاڵ) وەکو ژنێک و وەکو شاعیرێک دەیەوێت ئەم بەرگی ڕەقییەی پیاو بپۆشێت، بەاڵم بە تەنیا نا ،بەڵکو تێکەڵی ھەست و سۆزەکانی بکات ،و ئەمە نیشانەی هیوا خوازییەتی بەوەی پیاو بێت ،بەاڵم بەدڵ و دەروونی ژنێتی ئێستای ،کە ئەمە ئەستەمە، کەچی ناڕاستەوخۆ بانگەوازێکە بۆ ھۆشیارکردنەوە و بە ئاگاھێنانەوەی پیاو .کاتێک گۆزارشت لە ژنێتی خۆی دەکات .لە دەقی ((ژن ئەی بونەوەری مەزن)) ھاوکێشەیەک لە مەزنی و جوانی ھاوسەنگ دەکات ،کەچی لە ڕێرەوی ھاوسەنگییەکەیدا ترسی ھاورێیەتی، ئەم ترسە بوونی ژن لە پیاو جیا دەکاتەوە. ژن ئەی بونەوەری گوڵ بەدەم کاتێ شیعرێکی ،غەمگین دەنوسم تەمومژ ئەدا بە خۆیدا، چونکە ئەترسم ڕۆژێ بێت قەڵەمەکەی منیش لەبەردەم دوڕیانی ئازارەکانی تۆدا لە بەردەم فرمێسکە نەشمیلەکانی تۆدا لەبەردەم ھەستە ناسکەکانی تۆدا بە ووشەیەک چۆک دابدا( ......تاریکی شە و پەنجەرەی عەشق ،ل )١٠٢ باشترین گوزارشت کردن لە ژنێتی ،ئەم شیعرەی (کەژاڵ) ە ،کە خوێندنەوەیەکی وردی دێرەکانی ناخییەتی وەکو ژنێک ،ڕاستگۆیانە باس لەو ترسە ھەمیشەییەی ژن دەکات، کە بەشێکی بنەڕەتیە لە پێكهاتەی خودی ژنی کورد (ترس لە پیاو ،ترس لە کۆمەڵگا، ترس لە تاریکی ناتێگەیشتن ،ترس لە ناھۆشیاری ،تەنانەت ترس لە خودی ژنێتی خۆی، ...ھتد).
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 26 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
جان پۆل سارتەر دەڵێ(( :ئەو کاتەی مرۆڤ قسە لەسەر کەسانی تر دەکات ،وەک ئەوەیە قسە لە سەر خۆی بکات ،ھەر کەسێکیش نەیتوانی قسە لەسەر خۆی بکات، ناتوانێ قسە لەسەر کەسانی تریش بکات ،بۆیە کێشەی (ئەوی تر) لە مێژووی فەلسەفەدا پەیوەستە بە کێشەی خودەوە))[ ]١خودی ژن بە شێوە سروشتییەکەی دووچاری دڵەڕاوکێ کراوە ،بۆیە ئەستەمە بتوانرێ بە ئاسانی ئەم دڵەڕاوکێیەی لێ داماڵدرێت، ئەمە وایکردووە ژن لە نووسیندا چاوشارکێ بکات .لە ئاکامی ئەم بازنەی ترسەی دەوری داوە ھەمیشە لە نێوان ئامادەبوون و ئامادەنەبووندایە ،کەمن ئەوانەی شانازی بەژنبوونیان دەکەن و دەیدرکێنن ،کەسێکی وەک جینی هیریکورت دەڵێ(( :بەڕێزان ناتوانم بنوسم تەنها وەکو ژنێک نەبێت ،زۆریش شانازی بەوەوە دەکەم کە ژنم))[]٢ * لە کاتێکدا ژن نووسین دەکاتە ئامرازێک بۆ ئەوەی خودی خۆی لە نێو ڕێڕەوی گشتی نێرێتی بەدیبهێنێت ،ئەو لە پێناو زاڵ بوون بە سەر پیاودا نانوسێت ،ھەروەک پیاو بە ھۆی یاسا و ئەدەبیات ئەم کارە دەکات ،ژن بە ھۆی نووسین و قسەکردن گشت درزەکانی جەستە و شەپۆڵەکانی دەردەھاوێت ]٣[.جەستە لە نێو دەقی ئەدەبیدا دەاللەتی ھەمەجۆری ھەیە وەک :دەاللەتی ھونەری کە دەگەڕێتەوە بۆ نووسەرەکە، دەاللەتی کۆمەاڵیەتی کە لە پەیوەندی خوێنەر و دەق بەرھەم دەھێنرێت ،واتە دەق ماڵی خەیاڵئامێزی جەستەیە ،تێیدا بوونە خەیاڵییەکەی بەرجەستە دەکات و بەدی دەھێنێت [ ،]٤بۆیە ژن زیاتر ھەست بە جەستەی خاک دەکات و ھاوشێوەی جەستەی خۆی مامەڵەی لەگەڵدا دەکات .ئەوەتا (مه‌هاباد قەرەداغی) لە شیعری (عەشقی ئاگر) ھەردو جەستەکە بە تەواوی تێکەڵ دەکات و دەڵێت: ئاسمان دەسماڵە شینەکەی کۆڵی منە کوردستانم وەکو جلی بوکێنی خۆم تیا داناوە ھەوار ھەوار لەگەڵ خۆمدا دەیگەڕێنم لە شەوی شەهید بوونمدا ئەو شەوەی ئەڵقە ناسکە شیعرییەکەم شەهیدێ دەیکاتە پەنجەم منیش دەسماڵە شینەکەم دەکەمەوە و کوردستانم، وەک جلی سوری بوکێنی لەبەردەکەم ئاالکەشی وەکو تارا لە سەر دەکەم( .....دیوانی مه‌هاباد قەرەداغی ،ل)١١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
27
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ئەم دوو جەستەیە (جەستەی شاعیر و جەستەی خاک) وەکو دووانەیەکی جیانەبۆوە، ھەمیشە لەگەڵ یەکن ،بۆ ھەر کوێ بچێت لە ناخیدا ھەڵیگرتووە ،و لە ھەمان کاتیشدا دەربڕینەکانی دەاللەت لەوپەڕی ناسکی و جوانی و حەزی ژن دەکەن .بە ھۆی بەکارھێنانی کۆلۆانە و جلی بوکێنی کە خۆی لە خۆیدا ئەم جلە بێگەردترین و پڕ خۆشترین جلی ژیانی ژنە کە لە یادەوەرییدا شتێکی زیندوو و چااڵک و پڕ ڕۆمانسییەت و خۆشەویستی یە لە الیەک و لە الیەکی ترەوە ناخی مێیینەیی خودە ،کە شاعیر توانیویەتی لەم دێرانەیدا بەرجەستەی بکات ،ھەموو سەرچاوەکان لە جەستەدا بەدی دەکرێن ،چونکە جەستە کۆگای بیر و ھەست و سۆزە( ،فرید الزاهی) سێ جۆر جەستەی دیاریکردووە، کە بریتین لە]٥[ : .١جەستەی ئایینی ڕۆژانە .٢جەستەی کۆمەالیەتی ڕۆژانە .٣جەستەی کەسی جەستەی یەکەم و دووەم ئاسایین و بەدی دەکرێن ،بەاڵم سێیەمییان کۆگای ڕاستەقینەی نهێنی یەکانی مرۆڤە و شاراوەیە ،نووسین دەبێتە ئەو ناوەندەی ،کە ئەم شتە شاراوانە دەھێنێتە دەرەوە و تا ڕادەیەک ئاشکرایان دەکات .ئەگەرچی خودی نووسەر یا شاعیرەکە نکوڵیشیان لێ بکات ،پێمان وایە ھەر ئەم ھۆکارەشە کە خوای گەورە لە قورئاندا لە بارەی پەیوەندی نێر و مێ دەڵێ(( :ھن لباس لکم و انتم لباس لهن ،سورەتی (البقرە)، ئایەتی .))١٨٧ئەم جل و جەستەیەی کە مه‌هاباد قەرەداغی لەو کۆپلەیەی ئاماژەمان پێکرد ،ڕەنگدانەوەی ئەم ئایەتەی تێدا بەدی دەکرێت ،لە کاتێکدا مه‌هاباد قەرەداغی جەستەی خاکیش دەخاتە ناو ھاوکێشەکەوە ،بەوەی سێ جەستە تێکەڵ دەبن ،دوو مێینە و نێرێک ،شاعیر خۆی و زەویش مێینەن ،و مەعشوقەکەیشی نێرینە ،لە دایک بوونی مرۆڤ لە ڕەحمی دایکیدا و گەڕانەوەیشی بۆ ڕەحمی زەوی و ناشتنی تێیدا بەڵگەی ئەم ڕاستیەن ،کە مه‌هابادی شاعیر بااڵیانە گۆزارشتی لێکردووە. شیعر دەکرێ ئاوێنە بێت بۆ ھەست و نەستی ژن ،وەلێ لێکۆڵینەوە و ووتار دەتوانێ ئاوێنە بێت بۆ ھزری ژن ،لە بواری نووسیندا گرنگە ھەست و نەستەکانی ژن لە داھێنانی ئەدەبیدا بەرجەستە بکرێن و بە زمانێکی بێالیەن ،نەک باوکساالری ،دەرببڕدرێن ،وەلێ تەنها ئەوە بەس نییە ،ژن پێویستە مانفێستی ھزر و ئاوەزیشی بکات ،.چونکە ئەوەی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 28 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەنوسرێت دەمێنێتەوە ،و دەبێتە بەڵگەی بیرکردنەوەی ئەو مرۆڤە ]٦[.بەاڵم لە پەنای ھەست و سۆزیشدا بیری ژن لە نێو دەقە شیعرییەکاندا بەدی دەکرێت و پێویستی بە ووردبینی ھەیە ،بۆ دۆزینەوە و بەر جەستە کردنی بیرەکان ،ھەر چەندە نەک بە نیسبەت ژن ،تاکو ئێستا ڕێڕەوە گشتی یەکەی نوسین لە ئەدەبیاتی کوردیدا شیعرە نەک بابەتی تر ،لە پەنای شیعردا زور کەمتر لێکۆڵینەوەو وتارو بابەتی تر دەنوسرێن ،لەبەر ئەوەی ئەو بابەتانەی بۆ بەدەستھێنانی بڕوانامە پێشکەش دەکرێن جیاوازن و ئامانجی تریان لە پشتەوە یە .کاتێ ژن خۆی نابێت و وەکو سروشتی خۆی ناژییت ،ئەوا لە پیاو و سیفەتەکانی پیاو نزیک دەبێتەوە و لە سەرچاوەی ژنێتی خۆی دووردەکەوێتەوە .لەو کاتەدا کە شتێک دەردەبڕێت ،بابەتەکەی لە دەربڕینی پیاو نزیک دەبێتەوە ،چونکە خۆی نییە یا نەیتوانیوە خۆی بێت ،ئەمە لەالیەکەوە و لە الیەکی ترەوە ئەو سەرچاوە و زانیارییانەی بەدەستی دەھێنێت و دەیانخوێنێتەوە بەرھەمی بیری پیاوانە بەگشتی ،بۆیە نائاگاییانە لە ژێر کاریگەری زمانی دەربڕبنی پیاوان دەبێت ،کە زمان شتەکان دیاری و پێوانە دەکات ،نەک ڕەگەزی نوسەرەکە ،بەاڵم بۆ مەبەستی لێکۆڵینەوە لە بەرھەمەکانیان پێویستیمان بە ڕەگەزی نووسەرەکە دەبێت .لە زۆر شیعری ((مەستورەی ئەردەالنی) ئەگەر ناوی مەستورە ئاماژەی پێ نەکرێت ،ھەست بەوە دەکرێت ،کە پیاوێک نووسیویەتی ،چونکە زمانەکەی زمانێکی پیاوانەیە ئەمە لە کاتێکدا ئەدەبێک نیی ه بە ناوی (ئەدەبی پیاوان) بۆیە ناکرێت ئەدەبێک لە بەرامبەر ئەمەدا دروست بکرێت و ناوی لێ بنرێت (ئەدەبی ژنان) ،بەڵکو ئەدەبێک ھەیە کە زیاتر بەشداربووانی پیاوانن کە دەربڕی ئازار و ھەست و نەھامەتییەکانی نەتەوەن، ھێشتا نووسین لە الیەن ژنانەوە نەبۆتە کولتوور و دیاردە ،بۆیە ئەوانەی دەنووسن وەکو حاڵەتی دەگمەن و ناوازە مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت .ئەگەر سەرنج بدەینە نووسینەکان ،دەگەینە ئەو ئاکامەی ھەموو نوسینێک ئەدەب نییە .شیعریش بە ھەمان شێوە ،کە پێوەرەکەی بڕی چۆنییه‌تی تەوزیفکردنی ھەست و سۆز و ئەو شیعرییەتەیە کە بە ھۆی زمان پێوانە دەکرێت .ڕەگەزی نووسەر (نێر ،مێ) ئەمە دیاری ناکات ،بەڵکو پێكهاتە مەعریفی و سەرچاوە ڕۆشنبیرییەکانی ئەمە دیاریدەکات و دەیخاتە چوارچێوەی دەق ،جا چ ڕەگەزی نێر بینۆسێت یا مێ ،ھەر ئەمەشە پەیوەندیکردن لەگەڵ خوێنەر/ وەرگر دروست دەکات .ئەمە وا دەکات ((ژن بچێتە بواری دەربڕین لە ڕووی چەمکی بەرھەمەوە نەک بەکارھێنان ،ھەروەھا دەبێتە ھاوبەشێک لە بەرھەمهێنانی مەعریفە و زانین بە دەروبەر و بە جیهان))[ ]٧لە ئەنجامیشدا بوێری و جیاوازییەکان ڕۆڵ لە ئەدەبدا دەنوێنن نەک ڕەگەزی نووسەرەکە ،واتە ھەریەکەیان تا چەند دەتوانن بوێر و ڕاستگۆ بن
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
29
پاییز و زستانی ٢٠١٥
لە دەبڕینەکانیان و تێگەیشتنیان لە دەوروبەر و کۆمەڵ بکەنە چەقی نووسین .بەڵگە بۆ ئەمە تاکو ئێستاش لە سەرانسەری جیهان پیاوانێک ھەن کە بە ناوی ژنەوە دەنووسن و توانیویانە زمانی ژن بکەنە تەوەری نووسینەکانیان ،بەشێوەیەک جەستەیەکی مێینە دەقەکە دابپۆشێت ،ئەم دیاردەیەش دەگەڕێتەوە بۆ: .١بە بڕوای خۆیان بۆشایی نەبوونی ژنی نووسەر پڕدەکەنەوە. .٢ھەڵی باڵوکردنەوەی زیاتریان بۆ دەڕەخسێت ،بە ھۆی نەبوونی یا کەمی نووسەری ژن. لە ئێستادا خودی چەندین ژن ھاتونەتە نێو مەیدانی نووسین ،ئەگەرچی بە پێی پێویستیش نەبن ،لەگەڵ ئەوەشدا ھێشتا دیاردەی نووسینی پیاوان بە زمانی ژن بەدی دەکرێت *.لە کاتێکدا نووسینی ھەر بابەتێک لە الیەن ژنەوە ،بەخشینی بەھایە بە خودی ژن ،چونکە دەبێتە دەربڕ و خوێنەری خودی خۆی ،ئەمەیان لەم ڕێڕەوە ڕزگاری دەکات کە بە درێژایی مێژوو پێوەی تالوەتەوە ،بە تایبەتی لە ئەدەبیاتدا زیاتر بۆتە سەرچاوە و ئیلهام بەخشی نووسین و داھێنان و پاڵەوانی جوانی و سەرچاوەی چێژی پیاو ،بەاڵم بە پێی پێشکەوتنی کۆمەڵگا خەریکە ڕۆڵی ژن لە جوانییەوە واتە لە سەرچاوەی ھەست و سۆزەوە دەگوازرێتەوە بۆ عەقڵ و بیر ،ئیلهام بەخشین بۆتە مایەی ئەوەی پیاوان جەخت لە سەر الیەنی فسیۆلۆژی ژنان بکەنەوەتا لە الیەنە ھەستیارەکانی ژیان دووریان بخەنەوە و لە شوێنی خۆیاندا بیانهێلنەوە لە پێناو بەرژەوەندی خۆیان .ماری ئیلمان Mary ) )Elmanو نورمان میلەر ( )Norman Mailerنووسین بە ھۆی دەسەاڵتەوە دیاریدەکەن ،ئیلمان نوسینەکانی سیمون دی بوڤوار بە نووسینی پیاوی لە قەڵەم دەدات بە ھۆی ئەو ڕیتمی دەسەاڵتەی کە بە ڕوونی بەدی دەکرێت ،پێی وایە دەنگی پیاو تەنیا بە ھۆی ڕەگەزی نێر بەدی ناکرێت ،بۆ ژنیش بە ھەمان شێوە ،تەنیا لە چوارچێوەی ڕەگەزی ژندا نییە ،بەاڵم بە گشتی ئاوازەی دەسەاڵتێتی لە گوتاری مێدا ئامادە نییە .بە ھەمان شێوە لە نووسینەکانیشیاندا[ ،]٨کەچی میلەر جگە لە پێوانەی دەسەاڵت پێی وایە نووسینی ژنان تێکەڵەیەکە لە حیکمەت و سەرەڕۆیی و بوێرێ و گاڵتە پێکردن، ھانی ئەو نووسینانە دەدات ،کە خۆیان لە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ گوتاری دەسەاڵتی دیاری نووسینی پیاوان دەبیننەوە ]٩[.جۆرج ترابیشی پێی وایە کە پیاو بە عەقڵ دەنووسێت و ژن بە دڵ بۆیە دەڵێ :جیهان تەوەری بایەخی پیاوە ،بەاڵم ژن تەوەری گرنگیدانی خودە ،جوانیناسی نووسین بە پلەی یەکەم دەوڵەمەندی ھەست و سۆز و
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 30 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
چڕی ھەستەکانە ]١٠[.بە واتایەکی تر ئاڕاستەی پیاو بۆ گشتاندنە و ئاڕاستەی ژن بۆ تایبەتمەندێتی ،تێڕوانینی پیاو گشتگیرە و تێڕوانینی ژن بەشەکی و تاکێتی یە[ ،]١١ئەم کەشە خۆدی ژن دروستی نەکردووە ،بەڵکو ئەم کەشە پەیوەستە بە: .١ژینگە و کەشی کۆمەڵگا .٢ژینگە و کەشی خێزان کۆمەڵگای کوردی وا سەیری ژنی کردووە و دەکات کە بە منداڵبوون پێوانە بکرێت وەکو بەرھەمێکی ماددی و بەرجەستەکراو نەک بەرھەمی بیر و الیەنی مەعنەوی ،ھەندێ جاریش ژن خۆی بەو ڕۆڵە پەراوێز خراوەیدا ڕەزامەندە و ھەندێ جاری تریش چێژی لێ وەردەگرێت ،بەاڵم نابێ ژن خۆی بە سێبەرێکی ھەمیشەیی پیاو مامەڵە لەگەڵ خۆیدا بکات و تواناکانی فەراموشی بکات ،لە پاڵ ھەموو ئەمانەشدا لە دوای ڕاپەڕینی بەھاری ١٩٩١ەوە گرنگی دان بە نووسینی ژن لە ڕووی داھێنان و ڕەخنەی ئەدەبییەوە بۆتە جێگای بایەخ و گرنگیپێدان ،ئەگەرچی لە الپەڕەکانی مێژووی نووسین لە کوردیدا ،و لە نێو دەفتەرەکانی یارسان ،حاڵەتێکی دەگمەن و ناوازە بەدی دەکرێت ،کە دەاللەت لە ھۆشیاری و بااڵیی یارسانەکان دەکات ،ئەویش بوونی شیعری سۆفیگەرییانەی ژنە بە زمانی کوردی*. *بۆ انیاری زیاتر بڕوانە :نامیق ھەورامی ،تێکستی ژنان لە دەفتەرەکانی یارسان دا، بەشی یەکەم ،گ/ڕامان ،ژ ،٢٠١٢ ،١٧٦ /ل ،٤٤ھەروەھا بەشی دووەم لە ژ ١٧٧/ی گ /ڕامان.٢٠١٢ ، ـ بەشی دووەم ـ ژنبوون لە نێوان شەڕ و عەشقدا بەشداریکردنی ژن لە ژیانی سیاسی پەیوەستە بە بارودۆخی ئەو کۆمەڵگایەی تێیدا دەژین و تا چەند لەم کۆمەڵگایەدا ڕەوتی ئازادی و دیموکراسیەت بەرجەستەن ،سەرباری ھۆشیاری پیاوان وەکو نیوە سەرەکی و بزوێنەرەکەی کۆمەڵگا و تێڕوانینیان بەرامبەر نیوەکەی تر کە ژنە و پاڵپشتکردنیان. سامۆئیل ھاتنگتۆن و جۆن نلسۆن پێیان وایە بەشداریکردنی سیاسی ئەو چااڵکییەیە کە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
31
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ھاواڵتیان بە مەبەستی کاریگەری لە پرۆسەی بڕیاردانی میری ئەنجامی دەدەن ،ئینجا ئەم چاالکییە تاکی یا کۆمەڵی بێت ،ڕێکخراو یا لەخۆوە (ھەڕەمەکی) بێت .بەردەوام یا پچڕاو بێت ،ئاشتیانە یا توندوتیژ بێت ،ئەکتیڤ یا نائەکتیڤ بێت ]١٢[.ڕێژەی بەشداریکردن لەم چااڵکییەدا بە پێی بیرکردنەوە و عەقڵیەتی کۆمەڵگاکان دەگۆڕێت .دوای ئەوەی ژنان لە ژێر سڕبوونی پێداھەڵگوتنەکانی پیاواندا بوون ،بە ئاگاھاتنەوە و درکییان بەوەکرد، کە تەنیا جەستە و جوانییەکانی جەستە نابێت ببێتە مایەی سەرنج و تێڕامانی نیوەکەی تر ،بەڵکو دەبێ پەردە لەسەر ھەست و نەستە تایبەتییەکانیان البدەن و وەکو مرۆڤێکی خاوەن توانا بێنە مەیدانی ژیان(( ،بڕیاری دا ئەویش وەکو پیاو گلەیی بکات ڕازی و دلێ باری نالەباری لە نێو کۆمەڵگادا بە ھەستی ناسکی دەرببڕێ)) ]١٣[.ژن ھەمیشە لە نێو ھەردوو چەمکی شەڕ و عەشقدا ئەم سەر و ئەو سەر دەکات ،کە ھەردووکیان لە دواجاردا ئاگرێکن و دەیسوتێنن ،ئەم سوتانە کە دەبێتە دەقێک ،یا گوزارشت لە خودی شەڕ دەکات ،یا خودی عەشق ،یا ھەردووکیان ،لە ((چلەکاندا ((نەسرین دەمێکە داخت لە دڵمە)) ی بێکەس ( )١٩٤٨/ ١٩٠٥ببووە سرودێکی نیشتیمانی ئازادیخواھانی کورد)) [ ،]١٤ئەمە وایکرد نەسرینەکان ((لە سەردەمی پاشایەتییدا کچە کوردەکانی زانکۆی بەغدا ئازایانە لە خۆ پێشاندانە نیشتیمانییەکان و ئاھەنگە نهێنییەکانی نەورۆزدا بەشدار بن)) ]١٥[.کە لەیال قاسم ( ١٩٥٠ـ *)١٩٧٤یەکێک بوو لەوانەی بووە ھێمایەک بۆ بەرخودان ،و بەشێک لە ناسنامەی کورد ،وەک چۆن گەلی جەزائیر شانازی بە جەمیلە بوحیرە د دەکەن و فەڕەنسا شانازی بە (جان دارک) دەکات ،نەتەوەی کوردیش بەدەر نییە لەوجۆرە شانازیانەو بەردەوام باجدانی ژن لە ئاکامی شەڕ و عەشقدا بەخششێکی ھەمیشەییە ،ھەرچەندە شەڕ و قوربانیدان و سیاسەت ،بواری ژن نەبوون ،و لەگەڵ نەرم و نیانی غەریزەی دایکایەتی و میهرەبانی ژن نەگونجانێک بەدی دەکرێت( .کەژال ئیبراهیم) لە شیعری (نیشتیمانێک لە ئەرخەوان)** ،بەاڵم پانتایی ئەم نیشتیمانە نیشتیمانێکی ماددی خاوەن سنورێکی دیاریکراو نییە ،ھەرچەندە ھەڵگری نیشتیمانە ماددیەیە بە دیوە ڕۆحیەکەیدا لە بیرەوەری شاعیردا ،و پەیوەستکردنی بە ئەرخەوان ،وەکو ڕەمزی خەبات و قوربانی دان ،کە گوڵێکی بەھارییە ،واتا تەمەن کورتە و نەھامەتیەکانی نێو مێژووی کورد وایکردووە ئەم ژنەی لێ دروست بێت کە ھەیکەڵێکی پڕ ئازار و ئەشکەنجەیە، بەدەم ئەم پرسیارە فەلسەفییەی کە دەمێکە مرۆڤی پەرێشان کردووە.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 32 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
من لەخۆمەوە نەھاتومەتە نێو باخچەی پڕ لە گوڵزاری ژیانەوە( ......تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،ل)٦٩ (کەژاڵ)ی پەرێشان کردووە ،جارێک وەک مرۆڤ و جارێکیش وەک ژن ،بۆیە دەڵێ: من لە خۆمەوە نەھاتووم بچمە دنیای دڵشکان و ئازارەوە جەستەی سوتاوی ژنێکی ھەڵەبجە پشکۆی ڕقێکی تووڕە بوون وای لێ کردم زامەکانیان بنوسمەوە( ......تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،ل)٧١ سروشتی ژن و چڕی ئەندێشەی ژن لە هی پیاو زیاترە ،دەشێ بڵێن ژن وردترە لە تێڕوانین و بینینەکانیدا ،لەبەرئەوەی ئەدەب وێستگەیەکی گواستنەوەی ئەم بیر و ئەندێشە ئاڵ و وااڵیەیە ،ژن بە ھۆیەوە ئەگەر بەشداری کارەکی و چااڵکانەیشی لە شەڕدا نەبێت ،ئەوا لە ڕێگای دەربڕین و گوزارشت کردن بەشداری خۆی دەنوێنێ، بەشداریکردنی بۆ مەبەستی یاخی بوونی لەسەر نێرێتی کۆمەڵگا نییە ،ھێندەی بۆ مەبەستی سەڵماندنی بوون و ئیشارەت دانی دەوروبەرە بە ھەبوونی( ،ئۆسکار وایلد) ی ڕۆماننووسی جیهانی دەڵێ :ژن بۆ ئەوە خولقێنراوە تا پیاو خۆشی بوێت ،بەبێ ئەوەی پەردە لەسەر نهێنییەکانی البدات .کەچی ژن بە ھۆی نووسینەوە خۆی ئەم پەردەیە الدەدات و حەز دەکات بە ویستی خۆی نهێنی یەکانی بۆ پیاو بدرکێنێت( .کەژاڵ) لەم دەقەیدا دووانەیەکی دژبەیەک و پێچەوانە دەبێتە پێناسەی ئەوانیش :بێدەسەاڵتی و بێ ھێزین کە لە نێو دێرەکانیدا دەخوێنرێتەوە کە: ئەگەر ڕۆژێک ھات و لە شارەکەمدا دیار نەمام لەدار ئەرخەوانەکانی سەیوانی وەرزی وەرین بۆم بگەڕێن ڕەنگە لە سەر گۆڕی شەهیدان بم ئەگەر لەوێش نەمدۆزنەوە ڕەنگە لە کۆاڵنێکی داڕوخاوی قەالدزێ و لە ماڵی ژنە بێوەژنێکی پاکیزەیی دوای ئەنفالی گەرمیان بم( ......تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،ل)٧٢
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
33
پاییز و زستانی ٢٠١٥
(کەژاڵ) شیعری بۆنە نانۆسێت ،بەڵکو لە ڕێی بەسەرکردنەوەی مێژووەوە .خودی خۆی دەنووسێتەوە ،بۆیە کاتێک دێت باس لەو کارەساتانە دەکات کە بەسەر (قەالدزێ)*دا ھاتوون و بە چاوی ڕێزەوە سەرنجی خەباتی خەڵکەکەی دەدات ،ئەوەی بەرھەمی دەھێنێت ،دەبێتە شیعر ،نەک شیعار ،ئەو بایەخ بە وردەکارییەکانی دیرۆک نادات ،تەعبیر لەو کارەگەرییانە دەکات ،کە ڕووداوەکان لەسەر خودی جێیان ھێشتووە[ ،]١٦ھەر لە پەنای قەاڵدزێ و ئازارەکانی ،ئەنفال ،ھەڵەبجە ،لە ناخی شاعیردا ھەستیارتر و قووڵتر دەبنەوە.لە ژێر سایەی ھۆشیارییدا جەستە ڕووبەرێکی دیاریکراو و چوارچێوەیەکی نییە، بەڵکو ھێزێکی گۆزارشتکەری ئیحابەخشە ،شاعیران خۆیانی تێدا ده‌دۆزنه‌وه ،لە پاڵ ئەو ئامانجانەی ھەیانە ،وەکو سەرچاوەیەک بۆ ڕەمز و ڕۆشنبیری ،بەوەی جەستە کۆمەڵگا و زەوییە ،گەردون و جیهانە ،زمان و دەق و داھێنانە ،بۆیە بۆ جوانی و زیرەکییەکانی گۆرانی دەڵێن]١٧[. ئەوەتا (کەژاڵ) بە پێی ڕەمزەکان جەستەی دەگۆڕێت و دەڵێت: ئەگەر لە هیچیشیان نەبووم لەوانەیە بوبم بە کۆترێکی سپی بۆ بااڵی ئەم گەلە بخوێنم یاخود بوبم بە شعرێکی ناسک بۆ کێلی گۆڕستانەکان و وەرینی خونچە گوڵی ژاکاوی ئازیزانم( .......تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،ل)٧٢ لێرەدا جەستە دەبێتە کۆتر و حاڵەتەکەیشی دەگۆڕێت لە چەسپاوی لە سەر زەویدا و نەتوانینی فڕین ،بۆ باڵندەیەک کە ڕەمزی ئاشتی یە ،یا گۆڕینی جەستە بۆ شیعر ،کە خۆی ((شیعر مێیە ،جا چ ژن بنووسێت ،چ پیاو))[ ]١٨بە ھۆی ئەو شوحنە ھەستەی کە لە نێو شیعرییەتدا بەدی دەکرێت ئەمە لە الیەک و لە الیەکی تریشەوە ((ئەستێرەی خۆڕسکیەک بە شیعرەکانییه‌وە دەدرەوشێتەوە ،ھەر دەڵێیت وەک ئاوی کانی لە ناخی دڵییەوە ھەڵدەقوڵێن))[ ]١٩خۆشەویستیەکی لە شیعرەکانی (کەژاڵ)دا خۆشەویستیەکانی دایکانەی بێ بەرامبەر و بەرژەوەندییە ،و تا ڕادەیەک خۆشەویستیەکی دەروێشانەیە ،و نزیک دەبێتەوە لە سۆفێتی ،و واڵتیش لە ئاکامی جەستە زامدارەکەی ھەندێ جار بە دەرمانی وشەکانی خۆی چارەسەر دەکات و ھەندێ جاری تریش دەیالوێنێتەوە .جەستە الی سۆفیەکان لە ماددیەت و الیەنە فیزیکیەکەی تێدەپەڕێنێ بۆ الیەنی گیان و دەچێتە نێو دووانەیەک کە ھەمیشە لە جوڵە و بزوتنەوەدان[ ،]٢٠بۆیە دوای نەمانی جەستە و
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 34 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
مردنی ،گیانەکان لە بیرەوەرییدا بە زیندوویی دەمێننەوە ،تەنانەت شەهید بوونیش لە پێناو والت و بەھاکانی یا ھەر بەھایەکی بااڵی کۆمەڵگا ،گیانی دەبێتە ڕەمزێک بۆ ڕێزگرتن و مانەوەی ھەمیشەیی ،ھەروەھا ((جەستە الی سۆفیەکان پەیوەستە بە خۆشەویستی، بۆیە ئەندامەکان پڕ دەبن لە میھرەبانی بۆ ئەوی تر ،بۆیە سۆفیەکان دەچنە نێو مەستییەکی ھەمیشەیی و بااڵبوون ،کە دەگاتە پلەی ئامادەنەبوون)) ]٢١[.جەستەی شاعیر و سۆفی لەم خاڵەدا کۆ دەبنەوە ،چونکە سۆفێتی بەشێکە لە پێكهاتەکانی شاعیرێتی( ،کەژاڵ ئیبراهیم) و (مەھاباد قەرەداغی) دوو پێكهاتەی سۆفێتیان ھەیە، پێكهاتەیەک وەکو شاعیر و ئەوی دی وەکو ژن و ئەو جەستە پڕ میھرەبانییەی دایکایەتی و ئەو شوحنە خۆشەویستی یەی کە پێشکەشی دەکات ،لە پاڵ ھەستکردنی بە ڕەگەزەکەی تر و ھەوڵدان بۆ پاراستن و دوورخستنەوەی لە شەڕ و ئاژاوەی نەرێنی و ھاندانی بۆ شەڕ و بەرگری واڵت و نیشتیمان و خاک .ھەرچەندە تێکڕای فیمنستەکان سەر لە نوێ پێناسە کردنی ئەشق وجەندەریان پێناسە کردووە .بە بڕوای ھەندێک دەبێ دەوری پیاو لە ژیانی ژن بسڕدرێتەوە .ھەندێکی تر خوازیاری مانەوەی دەوری پیاون، (سیمۆن بۆڤوار) دەڵێ :من ڕای دووەم پەسەند دەکەم و دژ بە ئەندێشەی حەپسکردنی ژن لە ناو کەمینەی کۆمەاڵیەتی ژنانەم[ ]٢٢ئەم دوو مەخلوقە (ژن و پیاو) ھەم تەواوکەری یەکن ،ھەم گۆڕەپانی ژیان بە ھەردووکیانەوە جوانە .ئەگەر شەڕ بێت ،ئەگەر ئاشتی کاریگەرییەکان بەسەر ھەردووکیانەوە دەبێت .ئەوە الی (مەھاباد قەرەداغی) خڕۆکە سپییەکان دەمێننەوە ،لە کاتێکدا سورەکان ڕژاون و مانەوەی سپییەکانیش ڕەمزی پاکی و بێگەردی و خۆشەویستی یە .لە دەقی (لە بێژنگی سەدەی بیستەم)، چەندین وێنەی سوریالیزمی لە ئاکامی ڕووداوەکانی ھەشتاکاندا ،و تەنانەت ھەر لە ڕوانگەی ئەم ڕووداوانەوە کە گێژاوێکیان لە نێو کۆمەڵگادا درووستکردبوو ،ئەمە ھانی شاعیری داوە پێشبینی سااڵنی دواتریش بکات ،چونکە دەقەکەی لە ئەیلولی ١٩٨٦ لە کەرکوک نووسیوە ،لە کۆتایی دەقەکەیدا دوای ئەوەی بە قواڵیی پێپلکانی مێژوودا سەرکەوتووە و ھەزمی ڕووداوەکانی کردووە ،باس لە سااڵنی دوو ھەزار دەکات و دەڵێ: سەرەتای ساڵی دوو ھەزار لە بێژنگی سەدەی بیستەم خوێن دەبێژن تەنها خڕۆکە سپییەکان دەمێننەوە بۆ بەرگری لە بەکتریای جەنگی مرۆڤ و تاوانیان
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
35
پاییز و زستانی ٢٠١٥
نامەخانەکان دەبێژن شیعرە گەشەکان دەمێننەوە بۆ ڕاونانی تاریکستان کە ھەموو جیهان دەبێژن، ھێلی ستوونی و ئاسۆیی و ھێڵی پشتوێنی ئیستوا دەکەونە خوار جیهان بەبێ سنوورەکان لە بێژنگ دەمێنێتەوە تەونی ڕاز و پەیوەندییەکان ھەتا بێ دەبوژێتەوە( .......دیوانی مەھاباد قەرەداغی، ل)٩٥ ئەو شاعیرانەی پێشبینیکردن لە نێو دێرەکانیدا دەخوێنرێتەوە و دواتر دەبێتە واقیعێکی زیندوو کەمن ،ئەم حاڵەتە ڕێڕەوی خەیاڵی شاعیر دیاریدەکات و تێەگەیشتنی لەو واقیعەی کە تێیدا ژیاوە و توانیویەتی وردەکارییەکانی ببەخشێتە ئەم دەقە(( ،ڕەنگە وشەی شەڕ لە جیاتی ملمالنێ ،ناکۆکی ،یان کێشە بڕێک قورس بێتە بەرگوێ و کەسانێک ھەبن پێیان وابێت ئەوەی لە نێوان نێر و مێدا ڕوودەدات شەڕ نییە و دۆخێکی ئاساییە و تا گێتی گێتی بێت ،ئەم دوو بونەوەرە پێکەوە دەژین))]٢٣[. ئەم جۆرە شەڕ و ملمالنێیانەش لە ھەناوی شەڕە گەورەکان ھەڵقواڵون ،چونکە لە بنچینەدا ژیان لەگەڵ شەڕ و شۆڕدا تەندروست نابێت ،بۆیە لە نائاگایی کەسی کورددا شەڕ ئامادەییەکی زۆری ھەبووە و ھەیە ،جا ئەم شەڕانە شەڕی کپ ،یا شەڕی سارد (شەڕی دەروونی) ،یا پڕ بن لە توند و تیژی ،ھەر جۆرە شەڕێک بەرپا ببێت ،ژنان تەنیاتر دەکات ،و لە ھەمان کاتیشدا غەمگینتر و دڵساردتر ،ژیانیش تراژیدیتر(٠.....مەھاباد قەرەداغی) لە دەقی (ھەناسەیەک)دا ئەم وێنانەی درووستکردوون ،گۆزارشت لەو غەمگینیی ه قوولە دەکات و دەڵێ: لە مەلۆتکەی ئاواتدا بووی بە دەسترازەی هیوا تووند تووند بە النکەی ژین شەتەک درا بووی لەگەڵ شنەی دوا ھەناسەی ڕێبوارێکی سەرھەڵگرتوو گوالڵە سورەیەک لە سەر باخچەی سنگی باوکت ڕووا قەڵەمی شکاوی گەردوون ناوی دایکتی نا بێوەژن
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 36 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەتۆش ھەتیو( .......دیوانی مەھاباد قەرەداغی ،ل)٨٦ شاعیر وەک چۆن ملوانکەیەک لە فرمێسکی وشەکانی بهۆنێتەوە ،ھەر دەنکێکی دەاللەت لە غەمێکی واڵت بکات ،بەاڵم لە پەنای ئەم غەمانەشدا تیشکێکی هیوای دواڕۆژ و گەیشتن بە لوتکە ،لە ئەنجامی ڕۆیشتن و ھەنگاونان لەسەر کەللە سەر و جەستەی خەباتگێڕانی نەتەوە ،کە وەرگێڕانی الیەالیەی دایکێتی و بە گوێیدا دەچرپێنێ: ئەمشەو لەناو سۆزی چڕی الیەالیەی دایەتدا نهێنی یەکی پەمەیی لە گوێچکەمدا بوو بە سرود دەیگوت ڕۆڵە نازدارەکەم باوکت لەگەڵ کاروانی سەروەری کووردا چوو بۆ ئاسۆ بۆ ھێنانەوەی تیشکی خۆر .......................... دەڕوانیتە ناخی ئاسۆ پرسیار لە ئەستێرە دەکەی کاروانی سەروەری واڵتەکەت کەی دێتەوە؟!( ...دیوانی مەھاباد قەرەداغی ،ل)٨٧ ئەگەر وتراوە (مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە) ئەوا الپەڕەکانی مێژووی کورد چەندین ڕووداوی هاوشێوه‌ی وا ھەن کە چەندین بار‌ه دەبنەوە ،نەک تەنیا دووبارە ،بەڵکو سەد بارە ،ھەزار بارەن .ئەم وێنانەی (مەھاباد قەرەداغی) یا باشترە بڵێن ھەناسەکانی مەھاباد و ھەڤپەڤینەکەی دایکی کە لە ساڵی ( )١٩٨٤دا تۆمار کراون ،لە ساڵی ()٢٠١٥ و چەندین ڕێکەوتی تری پێش ئەو ڕێکەوتە سەریان ھەڵداوە ،داخوا لە ئێستادا و لە ئاکامی شەهیدبوونی پێشمەرگە و شەڕی داعش ،لە پشت دەرگا و پەنجەرە داخراوەکانی چەندین ماڵی کورد ،ئەم ھەناسانە ھەڵدەکێشرێن و خەون بە تیشکی نەمانی شەڕ دەکەن و نەفرەتیش لە تاریکستانی و ئەو دەستە ڕەشانەی لێکترازان درووست دەکەن ،ھەربۆیە مندااڵنی کورد چەند گەورەتر بن غەمناکتر دەبن و حەزیان بە گەڕاندنەوەیە بۆ منداڵی، چونکە ھەر هیچ نەبێت لەو کاتانەی منداڵیدا سەرفیرازترن و ھتد .فام ناکەن ،پرسیاری بۆ کوشتن؟ بۆ لەناو بردن؟ کاسیان ناکات (مەھاباد قەرەداغی) وەکو شاعیرێک ئەم ھەستەی لەبەر شیعرێکیدا کردووە و دەڵێ: ھەور قردیلەی سپییە و
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
37
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بە منداڵی دەمکرد بە گوڵ پرچی خۆم پێ دەبەستەوە ئاسمان کراسێکی شینە و ڕۆژانی سەرەتاییم لەبەرم دەکرد ئێستا نە قردێلەم ھەیە و نەکراسێ جەستەم داده‌پۆشێ گەورەیی دارستانی قژمی ڕنی و ئاسمانی لەبەردا ماڵیم( ......دیوانی شاخ کێلگەی گەنمە شامییە ،ل)٧٠ ئومێد و خەون و خۆزگەی (بوونەوە منداڵ)ی ئافرەتیش ھەمیشە لە داخی ئەو واقیعەیە کە تیایا گەورە ناتەندروستەکان ،پیاوە نەخۆشەکان ھەموو سنورەکانی بوونیان تەنیوە. []٢٤ ((لەم جیهانەی ئێمەدا ھاوکێشەی بەرژەوەندی و پاراستنی دەسەاڵت ،یان فراوانخوازی و سەپاندنی ھێز ،لە تەرازوی لۆژیکدا تای شەڕی قورس و تای ئاشتی سوک کردووە و مەنتیقی شەڕی بە سەر هی ئاشتیدا زاڵ کردووە ،نزیکەی لە ھەموو کات و شوێنەکاندا، لەو شەڕانەی کە ھەڵگیرسێندراون ،ژنان و مندااڵن تێوە دەگلێنرێن و دەبنە قوربانی سەرەکی ،لە کاتێکدا کە ئەوان نە ڕاستەوخۆ و نەناڕاستەخۆ بەشداری ئەو شەڕانە نین و بڕیاریان بۆ نەداون ،لە ئاکامی ئەو شەڕانەدا ئافرەتان و مندااڵن کە ھاوالتی مەدەنین، زیانی زۆرتریان بەردەکەوێت ،و ئاکامی کۆمەاڵیەتی و ئابوری و دەروونی شەڕەکان زیاتر کار لەمان دەکەن)) ]٢٥[.سەرباری شەڕی ژنان دژ بە خۆیان*. ھەرچەندە شاعیر بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ چاکسازی کۆمەڵگا نییە ،بەاڵم بە پێی ھۆشیاری کۆمەڵگاکان کاریگەریی درووست دەکات ،لەبەر ئەوەی ئەدەب بە شیعر و پەخشانییه‌وە گیانی شارستانی مرۆڤایەتی و گیانی ڕۆشنبیرییە و کار لە سەر گۆڕینی ڕێڕەوی کۆمەڵگا دەکات و بەرەو پێشی ده‌بێت .ئەگەرچی ئەرکی چاکسازی کۆمەڵگاشیان پێ نەسپێردرابێت .شاعیران زۆر جەخت لەسەر ڕۆڵی ژن دەکەنەوە و دڵنیان لەوەی پرۆسەی سەرکەوتن لە شەڕ و دەرچوون لە نەھامەتیەکانی نە بە تەنیا ئەرکی پیاوە و نە ژن ،بەڵکو ھەردووکیان شان بە شانی یەکتر و تەواوکەری یەک سەرکەوتنەکان بەدەست
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 38 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەھێنن ،ھەروەک قانیع ( ١٨٩٨ـ )١٩٦٥دەڵێ: کچ ئەگەر وەک کوڕ نەکا سینگی بە قەڵغانی گوللە زەحمەتە تەنیا بە کوڕ ئیشی گەلت بۆ سەرکەوێ []٢٦ ئەگەر ژن و پیاو ھەردووکیان لە ژێر کاریگەرییە زۆرەملییەکانی کۆمەاڵیەتیدا بن ،ئەوا دەبێ بەیەکەوە کار بۆ نەھێشتنیان بکەن ،کەچی (کەژاڵ) لە دەقی (گوناھێک لە غوربەتی تەمەن)دا خودێتی ژن بە شێوەیەک دەخاتەڕوو کە تەمەنێک بێت لە غوربەت و ئێش و ئازار و دەڵێ: تۆ لە ناخی ژنییه‌تی خۆتدا وەرزی جوانییان سڕ کردی تۆ یەکەم ژنی دەستی قەدەر بوی لە دوای غوربەتی تۆوە بووی بە ئاوێنەیەکی ڕووت و پەنجەرەی ڕۆحتیان ھەلکێشا( ......تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،ل)١٨٢ بەم جۆرە رستانە و بەم جۆرە زمانە ژنییەی کە پڕیەتی لەو ستەمانەی بەرامبەر ژن ئەنجامدراوە ،ھەر لە دایە (حەوا)وە ،یەکەم ژنی دەستی قەدەر ،ئەشکەنجەکان دەست پێدەکەن ،بە ئاڕاستەکراوی گوتاری ژنێتی و بۆ ژن ،دەشێ ئەم ژنە خودی ژنێتی خۆی بێت و بیدوێنێت ،وبەمشێوەیە شۆڕ دەبێتەوە: لە کۆشی خۆتدا بووی بە گوڵێکی ھەڵوەریوو لە ژێرپێتدا بووی بە شەماڵێ لە سەر پەیڤی شەرمن بووی بە سنەوبەرێکی تووڕە گەڕایتەوە بۆ ناو قەفەزی تەنهایی و قاوغەکەی خۆت دواجار بویتەوە بە خۆت، بووی بە ژنێ لە غەمباری پڕ لە ووشەو ،گریان و خەم؟( ......تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،ل)١٨٢
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
39
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ژنێتیەک لە پاڵ ئەم ھەموو ھاوکێشە قورسانەی ،کە ھاوسەنگ ناکرێن ھێشتا خۆشەویستی لە نێو دێرەکانیدا سنووردار نییە ،کە لە کاتێکی کورت ھەم تەواو بێت و ھەم بیر بچێتەوە، کاتێ دەچێتە نیو فەوزایەکی زۆریش ،کاتێک خەڵکان دەکوژرێن و لەناو دەبرێن ،مرۆڤ بیر لە تێرکردنی ئارەزوەکانی جەستەی دەکاتەوە ،بۆیە دووانەی عەشق و شەڕ لە یەکتری جیانابنەوە و ناشێ ھەریەکەیان بەجیا لەوی تر باس بکرێن ،ھەڵسەنگاندنی (کەژاڵ) بۆ جەستەی ژنێتی خۆی ،کە جەستەی ژنانی ھاوڕەگەزی خۆی دەنوێنێ، لە ھەمان کاتدا دانپێدانانێکیشە بۆ بیری ژن ،ئەوە دەسەلمێنێ کە بااڵ بوونی بەھای نێرێتی لە کۆمەڵگادا ھۆکارێکە بۆ ئەوەی کە ژن جەستەی بکاتە کۆگایەکی کۆکردنەوەی بیر و نەتوانێ نهێنی یەکانی نێو ئەم کۆگایە بەرێتە دەرەوە ،بەمەش ناوەستێ دەبێتە پاسەوانی گرنگ و نهێنی پارێزی کۆگاکە ،بۆ ئەوەی کەرەستە خاوەکانی بیری نەکەنە کااڵیەکی ھەرزان و زیانی پێ نەگەیەنن ،بۆیە ((ژنانی ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست بەگشتی و ژنانی کوردیش کە سەر بەھەمان جۆری کلتوری ڕۆژھەالتین ،بە ھێماکانی دەموچاویان زۆر ئازاریان دەربڕیوە ،بە جوڵەیاندا دیارە ئازاد نین و وەک کوێلە رەفتاریان لەگەڵدا کراوە ،لە چاوانیاندا دەتوانی چیرۆکی سەیر و سەمەرە و سەرەنجڕاکێش بخوێنێتەوە ،کە گوزارە لە ئائومێدی و ژانەکانیان دەکات ،وەلێ بە دەنگ و بەڕەنگ ،بە واژە و وتەکەیان لەم بارەیەوە دەربڕیووە))[ ،]٢٧کەچی نەک ژن پیاویش لەم جۆرە کۆمەڵگا ڕۆژھەاڵتیانە کەسایەتیەکی الوازییان بۆ درووست بووە ،و تا ڕادەیەک خۆشیان دیل ئاسان ،ئەوەتا کەسێکی وەکو (ھێمن) ی شاعیر ( ١٩٢١ـ )١٩٨٦دان بەوە دادەنێیت و سەرسوڕمانی خۆی نیشان دەدات ،کاتێ دەڵێ: ئەسیری بسکی ئاڵۆزی کچە کوردێکی نەشمیلم تەماشاکەن چ سەیرێکە بە دەستی دیلەوە دیلم]٢٨[ ... ھەستکردن بە دیلی جارێکیان بە دەستی کۆمەڵگا و جارێکی تر بە دەستی نیوەکەی تری کۆمەڵگا کە ژنە ،ئەم حاڵەتە لە ئاکامی بێ ناسنامەیی ،بێ سنورێکی دیاریکراوی دەوڵەت داری ،سەرباری نەبوونی ئەم ناسنامەیە ،بوونی چەوسانەوە و دابەشکردن و کۆمەڵکوژی و ڕاگواستن ،لەناو بردنی جوانیی ه ماددی و مەعنەوییەکان ،ھەر ئەم جۆرە کەسایەتییانە بەرھەم دێن ،لەبەر ئەوەی دۆزی ژن و پێشکەوتنی دۆزێکی سەربەخۆ نەبووە ،پەیوەست بووە بە عەقڵیەت و بیری کۆمەڵگای پیاوساالری ،ھەربۆیەشە ناکرێ نیوەی کۆمەڵ کە ژنی پێ پێوانە دەکرێت ،بەوەی ژمارەیەکی دیاریکراو ،بەڵکو دەبێ پێوانەکە بە ھۆی چۆنایەتی و ڕۆڵی لە ژیانی نێو کۆمەڵگادا ئەنجام بدرێت .سەرباری
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 40 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھەموو ئەمانەش سەرەنجدانی کوردستانی گەورە بە گشتی و باشووری کوردستان بە تایبەتی ،لە ئەنجامی سیاسەتە شۆفێنییه‌کانی حکومەتە یەک بە دوایەکەکانی عێراق و چڕ کردنەوەی کوشتن و بڕین و وێرانکاری لە سەردەمی بەعسدا ،کە تراژیدیاکان دەگەنە لوتکە ،پیاو و ژنی کورد مەسەلە الوەکی و پەیوەندییە تایبەتییەکانیان وەالنا و بەرەو بەرەنگاری ستەمەکانی بەعس بوونەوە ،شەڕ وەکو وێرانکاری و لەناوبردن کارێک نییە ،مرۆڤایەتی پەسەندی بکات ،بەاڵم دەبێتە پاڵنەرێک بۆ یەکگرتن و کۆکردنەوەی دژایەتییەکان و وەستان بە یەکڕیزی لە بەرامبەر ئەم قەاڵی ستەمانەدا ،و ھەستی خۆشەویستی زیاتر پەرەبسێنێت و تێڕوانینەکان بەڕووکەشی نەمێننەوە ،و بیر لە بنەمای ناسنامەی وواڵت و نیشتیمان بکرێتەوە .ھەڵبەتە پرۆسەی گۆڕانە سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکان لە کوردستان جیاوازییەکی زۆریان ھەیە ،لەگەڵ ڕۆژئاوادا وێرای ئەوەش بە ھۆی دۆخە سیاسی و ئابورییەکەی کە نەتەوەی بااڵدەست و داگیرکەر بە سەر کوردستانیان سەپاندووە ،ئاکامی ئەمەش بۆتە ھۆی ئەوەی کە ھەریەک لەو بەشانەی کوردستان بە جۆرێک لە جۆرەکان ،ڕەوت و ئاستی گۆڕانەکانیان لەیەک نەچێ[ ،]٢٩بۆیە پرسی ژن لە کوردستاندا ھەم لە ڕابردوو و ھەمیش لە ئێستادا دابڕاو نەبووە لە بزاڤی سیاسی و نەتەوایەتی کورد ،واتا خودی ژن لە دەرەوەی ئەم بزاڤە سەرتاسەرییەدا، خودان بزاڤێکی تایبەت بە ژن نەبوو .ھەر لەبەر ئەوەشە ڕەوتێک و قۆناغێک نیی ه کە بە بزاڤی ژن بناسرێتەوە ،دەکرێ ئاستەنگی بندەستی کورد ھۆکارێکی بنەڕەتی بێت بۆ نائامادەیی بزاڤی ژنی کورد ]٣٠[.خودی ژنێتی پێویستی بە زمانە (زمانێکی ئازادی ژنانە) بۆ ئەوەی خودی خۆی وەک سروشتێکی بیرکەرەوە بسەلمێنیت ،و گوزارشت لە کیانی تایبەت بە خۆی و تایبەتمەندییەکانی بکات ،بە شێوەیەکی دیار و دەورە دراو بە تایبەتمەندییەکانی ژن لە ئەندێشە و زمان و شێوازدا]٣١[. (کەژاڵ) کە زۆربەی وشەکانی لە ڕوونی و ڕۆمانسیەتدا خۆی دەبینێتەوە .ئەمەش وا دەکات بە خۆشەویستی و نەغمەیەکی جوانەوە بڕوانینە شەبەنگی ژیان ،شیعر الی کەژاڵ وەکو شۆڕشێکی خۆشەویستی یان گەردەلولێکی بەھێزی ویژدانی ناخ دەردەکەوێت، ئەو بیرۆکانەی کە ھەیەتی لە خۆشەویستییەکی بێ ئەندازەی ئەزەلییەوە بۆ یەکێک کە تینوی سەمای پەنجەکانی بێت سەرچاوەی گرتووە ]٣٢[.لە پاڵ ناسکییەکانی (کەژاڵ) دا ھێزێکی مەزن و دەسەاڵتێکی شیعری و دەربڕین ناسکیەکانی دەپارێزێت ،ئەم ھێزە کاتێک دەردەکەوێت کە ((ھەڵەبجە)) دەالوێنێتەوە ،دایک باشترین بێژەری الیەالیەیە، (ھەڵەبجە ھەرگیز پیر نابێ)[ ،]٣٣واتا لە یادەوەریدا ئەو پێنج ھەزارەی بوونە خۆراکی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
41
پاییز و زستانی ٢٠١٥
شەڕ ،شاعیر بە نەمریی دەیھێلتەوە ،بە تایبەتی کە ھەڵەبجە ھاوڕێی زۆرن چەشنی (شزوێ ،قەاڵدزێ ،شێخ وەسان ... ،ھتد) .ئەمە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە (ژنێک لە خوێنی خۆیدا نیشتیمان زیندوو دەکاتەوە) ،دەشێ بڵێن ئەم دەقە زمانێکی گەلێ بااڵی ھەیە و توانیویەتی وێنە ڕێژی ھەموو ئەو ژنانە بکات ،کە بە ھۆی کورد بوونیان ناسنامەی ژیانیان لێ سەندرایەوە ،کاتێ دەڵێ: ئەو ژن بوو، پێش ئەنفال لە ناو گیرفانی خۆیدا بەردێکی گوندەکەی ھەڵگرت لە سەری نووسی، ئەی بەرد تۆ جەستەت چەند ڕەقە و ،منیش دڵم عەرعەریش ناتوانێ نیشتیمانم بیر باتەوە( ......تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق، ل)١٨٦ لەم دەقەدا شاعیر نەخشەیەکی لەم جەستانە درووستکردووە .ھەر لە (ژن ،کچ، کەنیشک ،مێ ،شێرە کیژ ،مێرد مناڵ ،بێری )... ،زمانحالیان ھەستەکانیانی بە گوێی جیهاندا چڕیوە ،بۆئەوەی بە ئاگایان بهێنیتەوە ،لە گەورەیی تراژیدیاکان و چۆنییه‌تی ئەنجامدانیان ،ھەست دەکەیت خودی (کەژاڵ) ی شاعیر یەکێکە لەو جەستە و بیرە شەکەتانەی ئەنفال بووە و لە عەرعەر ھاتۆتەوە ،ھێندە ئاوێتەی کارەساتی ئەنفال و کارەساتەکانی تر بووە ،تا گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی بڵێ: لەبن ھەر درەختێکی ووشک گەاڵی ژنێکە ھەڵوەریوو تریفەی خۆی بەجێدێلێ سەمفۆنیایە عەشقی ھەتیو( ......تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،ل)١٩٧ ئەوەی دەقەکانی (کەژاڵ) دەخوێنێتەوە ،ئینجا دەزانێ جەستەی واڵت و جەستەی ژن چەند مەزنن ،ئینجا دەزانن ئەم دوو جەستەیە چ نەخشەیەکی ئازارییان لە سەر کێشراووە. ئای نشتیمان چەندە جوان بووی سەرەتا بە بەرگی سەوز و
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 42 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئێستا بە بەرگی زەردو سبەی بە چەندەھا بەرگ، ڕەنگ و ڕووت دەگۆڕن، بۆیە نشتیمانە شیرینەکەم بەھەر کوێیەک دا دەگەڕێم تۆیان لێکردونییه‌تە وەھم و ئێمەشیان بە غەریبی بەخشی( ......تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،ل )٢٢٥ ھەر وێنەیەکی دەقی (کەژاڵ) بۆ خۆی کە تابلۆیەکە ،بۆیە کە سەفەرێک بە نێو دەقەکانیدا دەکەیت ،ھەست دەکەیت لە پێشانگایەکی مێژوویی دێرینی مرۆڤایەتیت و حەز ناکەیت دەرگایەک ھەبێت بۆچوونە دەرەوە ،چونکە مانەوە لە نێویاندا واتە (عەشق ،سۆفێتی، نوێژ کردنێکی بێ ڕیا ،بەرائەتە بێ پایانەکان ،سۆزە ڕاستەقینەکان ،خۆشەویستی بێ سنوور ،چاکەکاری ،پاراستن ... ،ھتد) .سەرباری ئەو دەقانەی ئاماژەمان پێکردووە، دەقەکانی (عەشق و خەیاڵی منداڵی ،ماچی کۆتایی ،عەشق و شەپۆڵی دەریا ،ئەو ژنە لەچی دەچێ) جوانییان لێ دەتکێ ،وەک ئەوەی (کەژاڵ ئیبراهیم ئیمپراتۆریەتی دروستکردنی جوانی)* بێت. شەڕ مەترسیدارترین شتە کە کاریگەری لە سەر ژیان بەجێدێلێت و شوێنەوارەکانی شەڕ کاتێکی زۆریان پێوستە بۆ سڕینەوە ،چ جای کاریگەرییە مەعنەوی و دەروونییه‌کان، بە تایبەتی مانەوەی ئەو شوێنەوارانە لە دەروونی ژندا ،کە ئامادەییەکی زیاتر لە هی پیاو درووست دەکات ،چونکە شەڕ بە واتای غیابی پیاو ،غیابی پیاو بە واتای مانه‌وەی ژن بە تەنیایی ،تەنیایی بە واتای کوشتنی ژن و جوانییەکانی ،بۆیە ئەفالتون ((بەرەو ئەوە چوو کە دەبێت خودپەرستی و بەرژەوەندی تایبەتی لە نێو ئەو چینەدا ڕیشە کێش بکات ،کە سەرچاوەی بڕیاری شەڕ و ئاشتی و سیاسەت و بەرگرییە و تاکەکانی وا لێ بکات ژیانێک پڕ لە تەقەشوف بە سەر ببەن))[ ،]٣٤ھەروەھا ئەفالتون لەو باوەڕەدایە ئافرەتی نێو چینی پاسەوان بە هیچ شێوەیەک لە پیاو جیاواز نییە ،چونکە ئەفالتون لە کۆمارەکەیدا و لەم پێگەیەدا لە ھەموو تایبەتمەندییەکانی ژنێتی داماڵیوە و ڕایھێناوە لەسەر ئازایەتی و پیاوەتی کە دەوڵەت پێویستی پێیەتی]٣٥[. لێرەشدا ھەر دەچنەوە سەر پیاوەتی و ئازایەتی و وابەستەی پیاوەتی دەکات ،ئەمە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
43
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کەمکردنەوەیەک نییە لە ژن ،ھێندەی ئەوەی کە مەیدانی کارە سەرەکییەکانی کۆمەڵگا ھەمیشە جڵەوەکەی بە دەستی پیاوەوە بووە ،بە واتایەکی تر بڕیارەکان پیاو داویەتی ژن جێیبەجێی کردووە ،ئەگەرنا ئەفالتون زۆر بە ئاسانی بڕیاری ئەوە دەدات سروشتی ئافرەت جیاوازییەکی ئەوتۆی نیی ه لە سروشتی پیاو کە ڕێگر بێت لە بەردەم بەشداریکردنی لە ژیانی سیاسیدا]٣٦[. لە کاتێکدا شەڕ و تەنانەت عەشقیش بە ھەمان شێوە دوو جەمسەرن :جەمسەرێکیان شکست و نائومێدی درووست دەکات ،جەمسەرەکەی تر بە پێچەوانەوە دەبێتە سەرچاوەیەکی هیوا بەخش ،جوانی و بەھاکانی ژیان لەگەڵ سەرھەڵدان و بوونی شەڕو شوڕ کۆچ دەکەن ،لە بەیەکگەیشتنی دوو عاشقیشدا ھەمان شت ڕوودەدات ،ئەگەرچی زۆرجار ھەر خودی شەڕ دەبێتە ھۆی لە ناوبردنی عەشق ،یا ئازاردانی عەشق و دڵشکاندنی .بەھاکانی بوونی مرۆڤ وەک تاک یا وەک کۆ بەرەو درکپێکردنی ڕۆشنبیری خود ئاڕاستە دەکرێت، بۆیە بەشداریکردن لە شەڕ و بەرەنگاربوونەوە کردارێکی ڕۆشنبیرییە ،لە ڕوانگەی ((ئیدوارد سەعید)) بەرەنگاری لە ڕۆشنبیر جیا نابێتەوە ،بەڵکو توانای لە ڕۆڵی لە بەرامبەر خودی و جیهانەکەی دەردەخات ]٣٧[.بەوەی ڕۆشنبیر دەسەاڵتی ئەرشیفی ھەیە ،و دەتوانێت ڕووداو و کارەساتەکان بخاتە ئەو قالبەی خۆی دەیەوێت و بیانخاتە نێو بوخچەی مێژوو و بیانپارێزێ. شیعری (مەھاباد قەرەداغی) بە دوو باڵ دەفڕێت ،یاخیبوون و بەرەنگاربوونەوە ،چونکە شیعریش شێوەیەکە لە شێوەکانی بەرەنگاربوونەوە و ھەوڵدانێکە بۆ یاخیبوون لە مردن، ئەوە نیی ه شیعری جوان ھەڵۆی نەمریی کەویی دەکات؟[ ]٣٨تەنانەت شێوازی شیعریی لە ڕۆمانەکانیشی بەدی دەکرێت ،سەرنجدانی ھەندێ ناونیشان لە نێو ڕۆمانەکانیدا دەشێ ببنە پڕۆژەیەک بۆ قەسیدەی سۆفێتی ]٣٩[.ئەم بوێرییەی الی ژنی کورد بەدی دەکرێت ،لە قوواڵییەکی مێژووییەوە سەرچاوەیگرتووە ،ئەوەتا لە ناو زاگرۆس نشینەکان و ئارییەکاندا ژنێکی وەکو (یوتاب) یەکێک بووە لەو ژنە ماددانەی لە جەنگی دژی ئەسکەندەردا ،لە کێوەکانی چوار مەحاڵی بەختیاریدا پاڵەوانییه‌تی نواندووە و دواتر بووەتە فەرمانڕەوای ئازەربایجان ]٤٠[ ،لە ئایینی یارساندا نێر و مێ لە یەک ھەویر درووست کراون و لە ئەرک و مافدا یەکسانن ،وەک ئەوەی لە سەرەنجامدا ھاتووە: سکەی سابتی موھرەی نێر و ما شەھادەت رموز راستگۆ و ڕاھنوما []٤١
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 44 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەمە ھانی مینۆرسکی داوە بگاتە ئەوەی ((کورد پتر لە سەرجەم گەالنی تری موسڵمان لەگەڵ ژندا لێبووردەیە))[ ]٤٢لە ژێر حوکمڕانی شێخ مەحمودی نەمر ژنی کارامە دەرکەوتوون و کاریگەری زۆریان ھەبووە ،نموونەی ھەریەک لە حەپسەخانی نەقیب و عادیلەخانی جاف ،کە عادیلە خان ئیدارەی شارێکی بەڕێوە بردووە و نمونەیەکی بەرچاو بووە( ]٤٣[.مەھاباد) یش دریژکەرەوەی ئەم مێژووەیە و خاوەنی پێشبینی و بەشداربووی نەھامەتیەکانە ،و دەقەکانی ھەڵگری خەسڵەتەکانی ڕۆشنبیر وەک بەرەنگارییەک بە ڕووی دوژمن بە پلەی یەکەم و ھێزی دەرەوە ،یاخییە بە پلەیەک ،هیچ دیاردە و نەھامەتی و دژوارییەکی نەھێشتۆتەوە ،کە قسەی لە سەر نەکرد بێت و دەنگی ناڕەزایەتی لەسەر بەرز نەکردبێتەوە .ئەوەندە بەسە (مەھاباد) بە دەنگێکی بەرز و پڕ لە خەم بڵێ ((خۆم دەمزانی ئێرە ئێستگەی جەنگی سێیەمی جیهانە))[ .]٤٤لە (نانی شەهید) دا زنجیرە وێنەیەکی سوریالی کە لەگەڵ واقیعی کوردستان ئەو پەڕی ھەیە، دروستکردووە و دەڵێ: مەرگ ده‌بێرێ کێڵگە تابووتی بارانە و مرۆڤ خەڵتانە لە مردن دەگەڕێم و نەعشی نانم لەسەر شانە نان شەهیدە و ھەور بە لێزمە بۆی دەگریی و کێڵگە قژی بۆ دەڕنێ( ......دیوانی مەھاباد قەرەداغی ،ل)١١١ خەڵکی لە باوەگوڕ گوڕ داوای منداڵ و نیازەکانی دڵی خۆی دەکات ،کەچی (مەھاباد) پێی دەڵێ: باوەگوڕ گوڕ ،بە گوڕ ھاتم بۆ دیتنەوەی تەرمی ونبووی ھەزاران کیژ و کوڕ ھاتم!( ......دیوانی مەھاباد قەرەداغی، ل)١١٣ یا لە ((عەشقی ئاگر)) دا دەڵێ: دڵی چوار لەتم خەڵتانی بێهودەیی و ئەفسانەیە نەخشەکانیان لە ھەگبەی بادا داناون( .......دیوانی مەھاباد قەرەداغی ،ل)١١٥ یا ((واڵتی شەهیدستان ،سی جزمەی شیعر وەک (ناونیشان) بەرزکردنەوەی شیعر بۆ ئاستی پیرۆزی سی جزمەی قورئان ،مەرگەساتی ناخم ،کە بۆ ھەڵەبجەی قژ خوێناوی نووسیوە ،زەماوەندی زام ،مردنی باران ... ،ھتد)) ،کە لە ئاستێکی جوانیناسی و
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
45
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ھونەریی بەرزدان و دەربڕینەکانی پیاوانیشی تێپەڕاندووە و دەچنە خانەی ئەدەبی پابەندبوون و جددی ،وەک ژنێکی بەرپرس و بەشدار لە تراژیدیاکانی والت ھەڵس و کەوت دەکات ،ئەم بوێرییەی الی (مەھاباد) بەدی دەکرێت ،لەسەر بنچینەی ئازادی و ھۆشیاری سەری ھەڵداوە و ڕۆڵی لە نێو نووسینەکانیدا بە ئاشکرایی دیارە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ کە دایکێ یا خوشکێ یا بێوەژنێ یا ماڵوێران کراوی ھەریەک لەمانە دەیان دراما و بەسەرھاتی سامناک و دڕندانەی لە دەستی دوژمن بینیوە ،ئەوانە نەمرن[ ،]٤٥و الپەڕەکانی مێژوو لێوان لێون لەم جۆرە کەسایەتییانە ،کە دەشێ ژیانی ھەریەکێکیان ڕۆمانێکی نەمری لێ دروست بکرێت ،بۆیە کاتی ئەوە ھاتووە ھەڵوێست و بوێرایەتی ژنان بە ھەند وەربگیرێت ،کە ھەڵگری وەفای عەشق و عەشقی ھەمیشەیی خاک و نیشتیمانە ،و ڕقی لە ھەیکەلی شەڕ و قینی لەو کەسانەیە کەدەبنە مایەی ھەڵگیرسانی شەڕ.
ئەنجامەکان ـ بە درێژایی مێژووی نووسین و داھێنان ،دەنگی ژنی کورد یا زۆر پچڕ پچڕ و دەگمەن، یا ھەر بوونی نەبووە ،ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ،کە ژیانی ڕۆشنبیری لە کۆمەڵگای کوردیدا پیاوساالرییە ،بەالم لە دوای ڕاپەرینی بەھاری ()١٩٩١ەوە خەریکە ڕێڕەوێک لە نێو ڕۆشنبیری کوردیدا لە بەشداری کردنی ژن لە کاروباری سیاسی و شەڕ و ھەڵوێست وەرگرتن ھەم بە شێوەیەکی کارەکی لە نێو واقعی کۆمەڵگای کوردی و ھەم لە بواری دەربڕین و نووسیندا دروست دەبێت. ـ نووسین لە ئەرکی دایکایەتی ژن و پەروەردە کردن دەچێت ،کە دایکایەتی چەکێکی کاریگەری دەستی ژنە ،و یەک سەرچاوە کۆیان دەکاتەوە ئەویش بەخشینە ،بۆیە کە ژن دەنووسێت واتا بوونی ھۆشیاری زیاتر. ـ نووسینەکان دەبنە دەرھاوێشتەیەکی ناخی ژن بە مەبەستی پاکبوونەوەی دەروون و خاڵی کردنی ئەمە لە الیەک و لە الیەکی ترەوە کەمکردنەوە یان نەھێشتنی ئەو پاڵە پەستۆیانە گرنگە کە ژیان دەیخەنە سەری ،سەرباری پشت بەستن بە خود و گێڕانەوەی متمانە.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 46 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ـ ژن خودێکی نامۆیە بۆ پیاو ،بۆیە پیاو ناتوانێت گۆزارشت لە حەز و ئارەزو و ھەستەکانی ژن بکات و ببێتە ئەلتەرناتیڤی ژن لە دەربڕیندا ،بۆیە بەشداری کردنی لە پاڵ ئەوی دیکە (واتە پیاو) لە کۆمەڵگادا دەبێتە مایەی سەلماندنی بوون و پێشکەوتنی کۆمەڵگا. ـ دەقەکان ئەوە دەسەلمێنن کە ژنان زیاتر ھەست بە جەستەی خاک دەکەن ،چونکە ھاوشێوەی جەستەی ژنێتیانە ،گوزارشتەکانی ژنان لە وردیدا گوزارشتی پیاوانیان تێپەڕاندووە ،لەبەر ئەوەی بەھایەکی بەرزی لە الیان ھەیە و ژنان جێگیرترن لە پیاوان و حەزیان لە چەسپاوییە ،خاکیش ئەم دڵنیایی مانەوەیان پێ دەبەخشێت. ـ دووانەی شەڕ و عەشق کە دووانەیەکی ھاوتەریبن و یەک ڕێڕەویان ھەیە ،ژنی کورد لە چوارچێوەی ژیانیدا ھەمیشە خەریکی ئەم سەر و ئەو سەر کردنییه‌تی لە نێوان ھەردوو ئاگری شەڕ و عەشقدا ،کە ھەردووکیان ئاشنایەتییەکی زۆرییان لەگەڵ سووتاندا چێکردووە .و مامەڵەی ژنی کورد لەگەڵ خودی ئەم سووتانەیە. ـ باجی شەڕ و عەشق لە کۆمەڵگای کوردیدا ژن دەیدات ،ھەروەھا دوژمنیش لە کاتی شەڕ و عەشقدا ژن دەکاتە ئامانجێک بۆ شکاندنی شکۆی واڵت و سوک کردنی ،ئەم حاڵەتە بۆتە پاڵنەرێکی بەھێزبوونی ژنی کورد و دروست بوونی گیانی بەرگری کردن لە ناخیدا. ـ ھێشتا نەتوانراوە ئاڕاستەی نوسینی ژنانی کورد دیار یبکرێت ،بەوەی گوزارشتەکان چ ئامانجێکیان لە پشتدایە ،ھاوشانی لەگەڵ پیاو یا تۆڵە لە پیاو ،چونکە بەدرێژایی مێژوو و بە گشتی جەستەی ژن بۆتە بنیادێکی ڕەمزیی و ماددی ،نەک ڕەمزی مرۆڤبوون. ـ ژنان بە ھۆی دەربڕینەوە توانیویانە ئازارە حەشاردراوەکانی قواڵیی ژن وەربگێڕن بۆ ووشە وبە شێوەیەکی بوێرانە ،تا دەنگیان ،ببیسترێت ،ڕۆڵی ژن کاریگەریی زیاتری لە واقعیدا دەبێت. ـ ڕێڕەوی گێڕانەوەی چیرۆکئامێز لە بەشێکی دەقەکاندا بەدی دەکرێت ،کە دەاللەت لە ڕێڕەوی ڕووداوەکانی نێو مێژوو دەکەن.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
47
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ـ دەربڕی جیهانە تایبەتەکەی ژنان ،ھەست و سۆزییانە ،ھەرچەندە بیری ژن پەیوەستە بە نەرێنی .ئەم حاڵەتە کۆمەڵگا لە ماوەیەکی دوور و درێژدا چەسپاندوویەتی ،بۆیە ژنان دەیانەوێ نووسین و دەربڕین بکەنە چەکێک ،ئەم حاڵەتەی پێ ڕەت بکەنەوە. ـ ڕێڕەوی نووسین و دەربڕینەکان لە دەقەکانی (کەژاڵ و مەھاباد) ئەم ڕۆاڵنەی ژنانی کورد دیاریدەکەن: .١پاڵپشتی کردنی پێشمەرگە لە شاخ و شاردا ،لە ڕووی ماددی و مەعنەوییدا. .٢بەرەنگاربوونەوەی کارەکی. .٣بەرگە گرتن لە بەندیخانە و ئازار و ئەشکەنجەی دوژمن ،لە پێناو بەدیھێنانی خەونەکانی نەتەوە. .٤کۆڵنەدان و ھاوشانیکردنی پیاو لە زۆربەی مەیدانەکانی ژیاندا. ـ بەشداری ژن لە ڕاپەڕین و پاڵپشتی کردنی پیاوان لە خەبات و شۆڕشەکاندا ،بۆتە مایەی ئەوەی ژن تا ڕادەیەک متمانەیەکی باش بۆ خۆی بگێڕێتەوە. ـ لە شەڕ و عەشقدا مرۆڤ پێویستی بە خود و خۆناسین و خۆ ناساندن ھەیە ،ئەمانەش بە ھەڵوێست و دەربڕین دەگەیەنرێتە بەرامبەر ،و ھەر یەک لەمانە لە ئەنجامی ئەوی تر درووست دەبێت و ھاوکێشەکە بەمشێوەیەیە :ئەگەر خود خۆی نەناسێت ،ناتوانرێت بناسرێت و ھەڵگری پێناسەیەک بێت.
ڕاسپاردە .١لەبەرئەوەی ئەدەب بەرھەمێکی مرۆڤایەتییە ،و ژن وەکو مرۆڤ خاوەن تایبەتمەندی خۆیەتی چ لە بیردا ،چ لە ھەست و سۆزدا ،بۆیە بایەخدان بە تواناکانی ژن و بەشداریپێکردنییان لە کۆڕ و کۆنفرانس و کۆبوونەوە نێو دەوڵەتی و ناوخۆییەکاندا، ئەرکی سەرەکی دام و دەزگا شارستانییه‌کانە کە جیاوازی لە توانادا نەکەن وھاندەرێک بن بۆ شکاندنی شکۆی شەرم وئاسایبونەوەی مرۆڤبوونی ژن. .٢کارکردن لە سەر زمانی ژن ،و ئەو داواکارییانەی بە ھۆی ئەم زمانە دەیگەیەنن ،یا بە ئیحا و ڕەمز دەیانەوێ بیگەێنن. .٣ڕاگەیاندنەکان بە بیستراو و بینراو و خوێندراو کاری جددی لەسەر ژن بکەن و پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 48 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
کێشەکانییان بەھەند وەربگرن. .٤ھەموو ئاوڕدانەوەکان لە ژن لە ٨ی مارس دا کۆنەکرێتەوە ،بەڵکو بە بەردەوامی ڕێز لە ژنی چااڵک و بەتوانا بگیرێت ،لە پاڵ ئەو ژنانەی کە بوونەتە قوربانی یەکەمی شەڕ و عەشقە شکستەکان.
لیستی سەرچاوەکان ـ بە زمانی کوردی .١بەدرخان سندی ،کۆمەڵگای کوردەواری لە دیدی ڕۆژھەاڵت ناسیدا.... ، .٢حەمەسەعید حەسەن ،شیعر لە زاری ژنەوە ،چ ،١چاپخانەی موکریانی ،ھەولێر، .٢٠١٣ .٣عەبدولقەھاری شێخ ،ئافرەت وەک دەقێکی شیعری ،چ ،١چاپخانەی پێشەوا.٢٠٠٢ ، .٤عەقیلە ڕەواندزی ،یاد و ئافەرین ،چ ،١چاپخانەی پەروەردە ،ھەولێر.٢٠٠٥ ، .٥قانع ،دیوانی قانع ،چ ،٢چاپخانەی داالھۆ ،تەھران.١٣٨٥ ، .٦کەژاڵ ئیبراهیم خدر ،تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،چ ،١چاپخانەی شەھاب، ھەولێر.٢٠١٢ ، .٧کەمال مەزھەرئەحمەد (د) ،ئافرەت لە مێژوودا (کورتە باسێکی مێژوویی و کۆمەاڵیەتی) ،چاپخانەی الحوادپ ،بەغدا.١٩٨١ ، .٨کوردستان گێوی موکریانی (د) ،ھۆنراوەی ئافرەتی کورد (لێکۆڵینەوە) ،چاپخانەی کوردستان ،ھەولێر.١٩٨٠ ، .٩کۆمەڵێک نوسەر ،بزوتنەوەی فیمینیزم ،چاپخانەی کارۆر ئایدیا ،پرۆژەی ١٠٠نامیلکە .١٠مه‌هاباد قەرەداغی ،دیوانی مەھابادا قەەداغی ،چ ،١چاپخانەی شەھاب ،ھەولێر، .٢٠١٣ .١١ھونەر نەوزاد ،لەیال قاسم تەمەنێکی بچوک و مێژوویەکی گەورە ،چاپخانەی ڕۆژھەاڵت، ھەولێر.٢٠١١ ، .١٢ھێمن ،دیوانی ھێمن ،ھەولێر.٢٠٠٣ ، ـ گۆڤارەکان .١٣ئیمام عبدالفتاح ئیمام ،ئەفالتون و ئافرەت ،وەرگێڕانی /ئەژین عبدالخالق ،گ/ ڕامان ،ژ.٢٠٠٧ ،١١٧ / .١٤مێری ئیوانز ،سیمۆن دوبۆڤوار لە ئاوێنەی ڕۆمانەکانیدا ،و /ئارەزوو مەحمود ،گ/ Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
49
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ڕامان ،ژ.٢٠١١ ،٢٠١١/٥/٥ ،١٦٨ / .١٥نامیق ھەورامی ،تێکستی ژنان لە دەقەکانی یارسان دا ،بەشی یەکەم ،گ /ڕامان، ژ.٢٠١٢ ،١٧٦ / .١٦نامیق ھەورامی ،تێکستی ژنان لە دەقەکانی یارسان دا ،بەشی دووەم ،گ /ڕامان، ژ.٢٠١٢ ،١٧٧ / .١٧مەھاباد قەرەداغی ،شەڕی سپی و ئاشتی ڕەش ،گ /شیکار ،ژ.٢٠١٣ ،٢ / ـ سەرچاوەکان بە زمانی عەرەبی ..18فؤاد كامل ،الغيرفي فلسفة سارتر ،ط ،1دار المعارف مصر.2003 ، .19جورج طرابيشي ،االدب من الداخل ،دار الطليعة ،بيروت.1981 ، .20حكيم نديم الداودي ،جوالت في رحاب االدب و الفن و الفكر ،ط ،1دار اراس للطباعة و النشر.2008 ، .21فريد الزاهي (د) ،النص و الجسد و التأويل ،ط ،1افريقاالشرق ،دار البيضاء..2013 ، .22فريد الزاهي ،الجسد و الصورة و المقدس في االسالم ،بيروت ،افريقيا الشرق.1999 ، .23محمد نورالدين افاية ،الهوية و االختالف في المرأة و الكناية و الهامش ،افريقا الشرق ،الدار البيضاء، 1988 ـ المجالت والجرائد .24احمد عبدالمعطي حجازى (د) ،تجليات جسد االنسان ،مجلة (ابداع) ،العدد ( ،)9سبتمبر.1997 ، .25زهور كرام ،االدب النسائي في المشهد الثقافي العربي و سؤال األدبية ،جريدة القدس العربي/25 ، 2014/8 .26مهدي ممتحن و شمس واقف زادة ،االدب النسائي مصطلح يتأرجح بين مؤيد و معارض ،مجلة التراث األدبى ،العدد ( ،)7السنة الثانية ـ سەرچاوەی ئەلکترونی 27ـ سعيد خطيبي ،يحرر اللغة من وطأة الذكورة. 28ـ على نصوح مواسي ،النسوية في النقد االدبي. 29ـ د .ايمان بيبرس ،المشاركة السياسية للمرأة في الوطن العربي. .www.droop.com٣٠ـ مەھاباد قەرەداغی ،پێشەکی بۆ کتێبی ھەرگیز لە ژنبوونی خۆم پەشیمان نیم ،لە نووسینی خاتوو روئیا تلووعی 31ـ فوزي الديماسي ،صورة المرأة في الكتابة النسوية. ٣٢ـ ھەندرێن ،بەراوردکارییەکی بە لەز لە نێوان وێنای ژنی ڕۆژئاوا لە سەدەی حەڤدە و ژنی کورد لە سەدەی بیست و یەکدا. پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 50 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
٣٣ـ عدی عبادی ،ڕوانینی جوانی لە ھۆنراوەی کوردیدا ،کەژاڵ ئبراهیم خدر وەکو نموونە ،وەرگێڕانی/ سەباح شێخانی. .www.dengekan.com34ـ عبداللة بياري ،الثقافة وطن و مقاومة. www.jadaliyya.com٣٥ـ بۆمبارانکردنی قەاڵدزێ. .www.qaladze.info-
ملخص البحث ان كتابة المرأة تفجير الشياء عديدة وعميقة في داخلها المليئة باالنوثة والحنان, فالمرأة قد تكتب بجسدها و تصوغ كتابتها بشكل مختلف تماما عن كتابة الرجل, فكتابة الرجل اليمكن ان تضعها مقياسا للكتابة المحتذاة ,واال اصبحنا نقيس كتابة المرأة كهامش بالنسبة لمركزية الرجل ،فغاية المرأة من الكتابة هي تأسيس هوية االنثى. فالمرأة الكردية التي اشارة اليها المستشرقين بفخر واعتزاز ,لذلك تعتبر الكتابة بالنسبة لها الكيان والشخصية القائمة على البناء الثقافي ,باعتبارها مكملة الجنس الرجل في الحياة والمجتمع. لقد عاشت المرأة زمن االنحطاط في الظل ,وكان التاريخ تاريخ نسيان المرأة و الكيان, ولكن مع ظهور الحركات التحررية النسوية وظهور اصوات تدعو الى تصحيح النظرة والقطع مع ارث جمعي حكم على المرأة بان تكون مصدر للغواية وألة للمتعة وخيردليل على ذلك اشعار كل من مه‌هاباد قرداغي وكذال ئيبراهيم ونتاجاتهما الفكرية وتحريرهن االنثى من هيمنة لغة الذكر .وعودتهن الى ذاتها الجريحة عبر التاريخ /اللغة. لغة ولكن مع بداية التسعينات من القرن العشرين بدأت تصاعد دور المرأة وتوسعت من دائرة نشاطاتها وتحقيق رغباتها الخاصة من خالل الكتابة والتعبير ,اضافة الى مشاركتها الفعالة في جميع ميادين الحياة جنبا الى جنب الرجل .لذلك خصصتا هذا البحث لمسألة في غاية األهمية ,االوهي (ثنائية الحرب والعشق في فكر المرأة الكردية) دراسة تحليلية نقدية ,وقد اخترنا شاعرتين بارزتين في ساحة الثقافة الكردية ,مه‌هاباد قرداغي و كذال ابراهيم خدر) اللتين لهن اسهامات جليلة وكتابات رائعة ،وبحثنا الموسوم ب((ثنائية العشق و الحرب في فكر المرأة الكوردية)) بحث تحليلي _نقدي ،و المحور الرئيسي لبحثنا يدور حول :المرأة و
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
51
پاییز و زستانی ٢٠١٥
وقسمنا،الكتابة في دائرة العشق و الحرب أو فكر المرأة بين ثنايا تعبيرات العشق و الحرب و القسم, االنوثة و الكتابة او االنوثة و التعبير: القسم األول تحت عنوان،البحث الى قسمين اضافة الى عرض، ونختم البحث بأهم االستنتاجات، االنوثة بين ناري العشق و الحرب:الثاني . وتصنيف قائمة المصادر و خالصة البحث بلغتي العربية و االنجليزية،عديد من التوصيات
Research Summary The women writing reflects several profound things within it full of femininity and tenderness، a woman may write by her body and formulate her writings quite differently about man writing، as msn writing cannot be set by a measure of similar writing، otherwise we measure women writing as margin for the centrality of man، he serves .a woman from writing establishing female identity Kurdish woman who Orientalists، referring to it with pride، so is the writing for her personal entity and based on cultural construction، as .complementary sex with men in life and society Women have lived decline in the shade time، and the date is the date of forgotten women and entity، but with the advent of liberation movements، feminism and the emergence of voices calling for a correct perception and break with the legacy of a collective judgment on women to be a source of temptation and his family for fun and Kherdlal of this notice، all of Mahabad Qirdaghi and Kazhal Ibrahim and Ntegathma intellectual and language of female emancipation from male domination language. And return to the same wounded .throughout history / language But with the beginning of the nineties of the twentieth century began the escalation of the role of women and expanded the circle of its activities and achieve own desires through writing and expression،
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 52 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
in addition to active participation in all spheres of life participation alongside men. So set aside this research to a very important issue، Alo›hai (Dual war and adoration at the thought of Kurdish women) cash analytical study، we have chosen Haartin prominent in the yard of Kurdish culture، Mahabad Qirdaghi and Kazhal Ibrahim numbness) which their valuable contributions and wonderful writings، and our research is marked by ((Dual Love and War at the thought of Kurdish women)) Search analytical _nkadi، and the main focus of our research is about: women and writing in a circle of love and war، or the thought of women between the folds of expressions of love and war، and our department research into two parts، the first section under the title: femininity and writing or femininity and expression، and the second section: femininity firearm between Love and War، and finishes with the most important research findings، in addition to display many of the recommendations، and classification of the list of sources and .extract Arabic search in my language and English
.12 ص،2003 ، دار المعارف مصر،1 ط، الغيرفي فلسفة سارتر، فؤاد كامل.]1[ )) الی ((روئیا تلووعی،* ئەم شانازییەی الی (جینی) بەدی دەکرێتwww.droob.com .]٢[ .))جەختی لەسەر دەکرێتەوە لە کتێبی ((ھەرگیز لە ژنبوونی خۆم پەشیمان نیم ، الدار للبيضاء، افريقا الشرق، الهوية و االختالف في المرأة و الكناية و الهامش، محمد نورالدين افاية.]3[ .41 ص،1988 .25 ص،2003 ، دار البيضاء، افريقاالشرق،1 ط، النص و الجسد و التأويل، فريد الزاهي. د.]4[ .40 ص،1999 ، افريقيا الشرق، بيروت، الجسد و الصورة و المقدس في االسالم،) فريد الزاهى (د.]5[ لە نووسینی خاتوو روئیا، پێشەکی بۆ کتێبی ھەرگیز لە ژنبوونی خۆم پەشیمان نیم، مھاباد قەرەداغی.]٦[ wwwdengekan.com .تلووعی /25 انترنيت، جريدة القدس العربى، االدب النسائي في المشهد الثقافي العربي و سؤال األدبية، زهور كرام.]7[ 2014/8 ڕۆمانێکی بە ناونیشانی (کتێبی گوناھەکان) بە زمانی ژن،*سەعید خەتیبی کە نوسەرێکی جەزائیرییە بە.نووسیوە و تێیدا لە بەخشینی زمانی جەستەی مێینە و قسەکردن بە زمانحاڵی ئەو سەرکەوتوو بووە .شێوەیەک کە خوێنەر دەتوانێ لە نێو دێرەکانی ئەم کتێبەدا واقیعی جەزائیر بە چاوی مێینەیەک بخوێنێتەوە www.droob.com . ، الکاتب الجزائری سعید خگیبی یحرراللغە من وگڕە الژکورە، انترنیت:بڕوانە www.droob.com ، النسویە فی النقد اڵدبی، علی نێوح مواسی.]٨[ . سەرچاوەی پێشوو.]٩[ .١١ ـ١٠ ێ،١٩٨١ ، بیروت، دار الگبعە، االدب من الداخل، جورج گرابیشی.]١٠[ مجلە التراپ، االدب النسائی مێگلح یتڕرجح بین مۆید و معارچ، مهدی و ممتحن و شمس واقف زادە.]١١[ .١٣٧ ێ، السنە الپانییه،)٧( العدد،اڵدبی ٢٠١٥ پاییز و زستانی
53
11 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
[ .]١٢د .ایمان بیبرس ،المشارکە السیاسیە للمراە فی الوگن العربی ،جمعیە نهوچ و تنمیە المرڕە ،انترنێت، مجلە الرافد ،ێ.٤ [ .]١٣د .کوردستان گیوی موکریانی ،ھۆنراوەی ئافرەتی کورد (لێکۆڵینەوە) ،چاپخانەیکوردستان ،ھەولێر، ،١٩٨٠ل.١١ [ .]١٤د .کەمال مەزھەرئەحمەد ،ئافرەت لە مێژوودا (کورتە باسێکی مێژوویی و کۆمەاڵیەتی) چاپخانەی الحوادپ ،بەغدا ،١٩٨١ ،ل.٧٩ [ .]١٥سەرچاوەی پێشوو ،ل ٧٩ـ .٨٠ *بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە :ھونەر نەوزاد ،لەیال قاسم تەمەنێکی بچوک و مێژویکی گەورە ،چاپخانەی ڕۆژھەاڵت، ھەولێر.٢٠١١ ، **ئەرخەوان :کە بە فارسی (ارغوان) ە و لە التینیدا ( )argemoniaو فینیقییەکان لە سەدەفی مورکس دەریانهێناوە و بۆ ڕەنگکردنی قوماش و گۆڕینی بۆ ڕەنگی ئەرخەوانی کە مۆرێکی سوورباوە و لە کوردیشدا (ئەرخەوان) بۆتە ڕەمزی شەهید و خەبات و خوێن ،ھەروەھا ڕەنگی خەون و وردبوونەوە و نامادییەتە بۆ ماوەیەکی درێژی مێژوویی وەک بەرگی تازییە باری دەپۆشرا. *لە ١٩٧٤ /٤/٢٤فڕۆکە سیخۆڕییەکانی بەعس قەاڵدزێ بۆمباران دەکەن ،چەکی قەدەغە کراوی (ناپاڵم)ی تێدا بەکارھات دەیان شەهید و چەندین کەسانی سڤێڵ بریندار بوونwww.qaladze.info ، [ .]١٦حەمە سەعید حەسەن ،شیعر لە زاری ژنەوە ،چ ،١چاپخانەی موکریانی ،ھەولێر ،٢٠١٣ ،ل.٣٦ [ .]١٧احمد عبدالمعگی حجازی ،تجلیات جسد االنسان ،مجلە (ابداع) ،العدد ( ،)٩سبتمبر ،١٩٩٧ ،ێ.٥ [ .]١٨حەمە سەعید حەسەن ،شیعر لە زاری ژنەوە ،ل.٧٢ [ .]١٩سەرچاوەی پێشوو ،ل .٣٩ [ .]20د .فريد الزاهي ،الجسد و الصورة و المقدس ،ص.36 [ .]21د .فريد الزاهي ،الجسد و الصورة و المقدس ،ص 41ـ .]٢٢[.42مێری ئیوانز ،سیمۆن دوبۆڤوار لە ئاوێنەی ڕۆمانەکانیدا ،و /ئارەزوو مەحمود ،گ /ڕامان ،ژ ،٢٠١١/٥/٥ ،١٦٨ /ل.٧٦ [ .]٢٣مەھاباد قەرەداغی ،شەڕی سپی و ئاشتی ڕەش ،گ /شیکار ،ژ ،)٢( /ھاوینی ،٢٠١٣ل.١٤٣ [ .]٢٤عەبدولقەھاری شێخ ،ئافرەت وەک دەقێکی شیعری ،چ ،١چاپخانەی پێشەوا ،٢٠٠٢ ،ل .٦٣ [ .]٢٥مەھاباد قەرەداغی ،شەڕە سپی و ئاشتی ڕەش ،ل ١٥١ـ .١٥٢ *بۆ زانیاری لەبارەی ئەمە بگەڕێوە سەر سەرچاوەی پێشوو ،ل ١٥٧ـ .١٥٨ [ .]٢٦دیوانی قانع ،چ ،٢چاپخانەی داالھۆ ،تەھران ،١٣٨٥ ،ل.٥٦٦ [ .]٢٧مەھاباد قەرەداغی ،پێشەکی بۆ کتێبی ،......ئەنتەرنێتWwwdengekan.com . [ .]٢٨دیوانی ھێمن ،ھەولێر( ،٢٠٠٣ ،شیعری دیلی دیل) ،ل.٣٤٢ [ .]٢٩ھەندرێن ،بەراوردکارییەکی بەلەز لە نێوان وێنای ژنی ڕۆژئاوا لە سەدەی حەڤدە و ژنی کورد لە سەدەی بیست و یەکدا ،ل.٤ www.dengekan.com [ .]٣٠سەرچاوەی پێشوو ،ل.٥ [ .]31فوزي الديماسى ،صورة المرأة في الكتابة النسوية ،منشورات جمعية البيت ،الجزائر ،2007 ،انترنيت. www.droob.com [ .]32عدي عبادي ،روانينى جوانى لة هونراوةى كورديدا ،كةذال ئيبراهيم خدر وةك نموونة ،وةرطيرانى /سةباح شيخانى ،رؤذنامةى الجمهورية ،ذ ،16422 /ثينج شةممة ،2015 ،ل( .9صفحة ادب و ثقافة) ،انترنيت.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 54 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
www.dengekan.com [ .]٣٣کەژاڵ ئیبراهیم خدر ،تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق ،ل ،١٨٦ناونیشانی شیعرەکەیە. *ئەم پێناسەیەی سەرەوە بۆ (کەژاڵ) ی شاعیر (جەمال سید ێادق) لە پێشەکی دیوانی (تاریکی شەو و پەنجەرەی عەشق) شاعیری پێ ناساندووە .بڕوانە:ل٣ [ .]٣٤ئیمام عبدالفتاح ئیمام ،ئەفالتون و ئافرەت (ئافرەت لە نێو دیالۆگی کۆماردا) ،وەرگێڕانی /ئەژین عبدالخالق ،گ /ڕامان ،ژ ،٢٠٠٧ ،١١٧ /ل.١٤٤ [ .]٣٥ئیمام عبدالفتاح ،سەرچاوەی پێشوو ،ل.١٥٠ [ .]٣٦سەرچاوەی پێشوو. [ .]37عبداللة بياري ،الثقافة وطن و مقاومة12/9/2012 www.jadaliyya.com ، [ .]٣٨حەمە سەعید حەسەن ،شیعر لە زاری ژنەوە ،ل ١٣٩ـ .١٤٠ [ .]٣٩حکیم ندیم الداودی ،جوالت فی رحاب االدب و الفن و الفکر ،گ ،١دار اراس للگباعە و النشر،٢٠٠٨ ، ێ.١٣٨ [ .]٤٠نامیق ھەورامی ،تێکستی ژنان ،گ /ڕامان ،ژ ،١٧٦ /ل.٤٧ [ .]٤١سەرچاوەی پێشوو. [ .]٤٢بەدرخان سندی ،کۆمەڵگای کوردەواری لە دیدی ڕۆژھەاڵت ناسیدا ،ل.١٤٥ [ .]٤٣کۆمەڵێک نوسەری بزوتنەوەی فیمینیزم ،چاپخانەی کارۆر ئایدیا ،پرۆژەی ١٠٠نامیلکە ،ژ ،١٨ /ل٣١ [ .]٤٤دیوانی مەھاباد قەرەداغی ،دوا دێری دەقی نەوت ،ل.١١٠ [ .]٤٥عەقیلە ڕەواندزی ،یاد و ئافەرین ،چ ،١چاپخانەی پەروەردە ،ھەولێر ،٢٠٠٥ ،ل.١٧
زانکۆی سۆران فاکەڵتی ئاداب بەشی زمانی کوردی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
55
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 56 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
کورتە باسێک
لەیال قاسم
گڕی کڕکانی نەتەوەیی شۆڕش مومتاز حەیدەری
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
57
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 58 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
دەروازە بەپێی سەرچاوەکانی مێژوویی خۆمانی و بیانی ،کۆمەڵگەی کوردەواری ،لەسەر ئاستی تێکڕای کوردستان (یەک کوردستان) ھەرچەند سستێمی ئابووری و کۆمەاڵیەتییەکەی، دەرەبەگی و عەشیرەگەری و خێڵەکی بووە ،بەاڵم ھاوکات ،سروشتی ژیانی رۆژانەی خەڵک، بەتایبەتی گوندنشینەکان لەچوارچێوە گشتییەکەدا ،ژیانێکی کۆمەاڵیەتی کراوە و ساکار بووە ،بەواتایەکی دیکە ،ھەردوو رەگەزەکە ،سەربەستانە لەژیانی رۆژانەیان بەشداری هه‌وڵ و تەقەاڵیان بۆ دابین کردنی بژێوی خێزانەکانییان ،داوە !...دیارە ،ئەو بەشداری کردنە لەچوارچێوەی ژیانی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری ،بۆ دروست کردنی ژێرخانی ژیانییان بەھەموو چەمک و رەھەندەکانییەوە ئەنجام دراوە ،جا لێرەدا ،بەرھەمە کۆمەاڵیەتییەکەی، ئەو ژیانە تێکەاڵوە ھەمەرەنگەی کۆمەڵگە بووە ،کەجۆرە ژیانێکی یەکسانی و ناسکی مرۆڤ په‌روه‌ری ھاتۆتە کایەوە ،ھەر لەو روانگەیەوە ،دەبینین دەوڵەمەندی داب و نەریت و بەیت و دەقی فۆلکلۆری رۆمانسی کوردی ،نیشانەیەکی بەھێزی ئەو جۆرە ژیانەیە، کەسروشتێکی بەھارانەی بەژیانی رۆژانەی کۆمەاڵنی خەڵک بەخشیوە ...ئه‌وه‌تا ئافرەتی کورد ،رۆژانە ھەر لەبەیانییەوە لەتەک پیاودا ،لەکارێکی قوڕسی گەڕەکی ئازادی -ھەولێر – کوردستان ژیاندایە ،واتە لەتەک پیاودا ،لەکاری ھەرەوەزی و شین و شایی و ماڵداری ھاوبەشن ...لەوانەش جوانتر ،ناسکتر ،لەخۆشی و گۆڤەند و دڵداریدا ،دەربڕینی ھەستی ناوەوەی بایەلۆژییەکەیاندا ،جا ژن و کچی کوردەواری ،ئازادانە کەرنەڤاڵی ئەو دیاردەیە کۆمەاڵیەتی و شارستانییە ،بگرە مرۆڤپەروەرییە ،بەرجەستە دەکەن !...شایانی باسە، کۆمەڵگەی کوردەواری ھەر لەسەرەتاوە ،بەر لەسەدان ساڵ ،قوواڵیی گوندنشینەکان، بەشی ھەرە سەرەکی پێكهاتەی کۆمەڵگەی کوردەوارییان دروست کردووە و ھاوکات شار نشینەکان ،لەچاو پانتایی و قوواڵیی ژیانی گوند -ئاسۆیی -ستوونی -رێژەکەی زۆر کەم بووە ،کەتارادەیەکیش لەچاو ژیانی گوندنشینەکاندا ،داخراو بووە !...ئه‌وه‌تا زۆربەی گەریدەکان و رۆژھەاڵتناسەکان ،مێژوونووسە بیانییەکانیان ،باسی کراوەیی کۆمەڵگەی کوردەواری ،بەتایبەتی لەدەرەوەی شارەکان دەکەن ...لەوەش زیاتر ،زۆر بەگەورەیی، باسی دەوری دیاری ئافرەتی کورد لەژیانی رۆژانەی گوندنشینەکان دەکەن ،بەنمونە: باسی چاالکی ھەمەرەنگییان لەتەک پیاودا ،ھەروەھا کەسایەتی دیاری ژنانی کورد،
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
59
پاییز و زستانی ٢٠١٥
لەمەیدانی میوانداری ،سوارچاکی و تەنانەت حوکمڕانیش ...ئه‌وه‌تا مینۆرسکی ،باسیل نیکتسین ،ئۆسکارمان ،تۆمابوا فرەنسی و بەدەیانی دیکە ،بەشانازی و سەرسوڕمانەوە، باسی شوێن پێی ئافرەتی کورد لەکۆمەڵگەی کوردان دەکەن !..بەواتایەکی دیکە ،ژنی کورد ،دوو جار گەورەیی خۆی بەرجەستە دەکات ،کەوەک دایک ،ھاوسەر ،خوشک، ژیانی ماڵەوەیان بەھەموو پێداویستیەکانی گیانی و کۆمەاڵیەتی و مرۆڤپەروەری و پەروەردەکردنی منداڵەکانییان ،بەپاکی و جوانی و جوامێرانە رادەپەڕێنن ،ھاوکات ھەروەکو گوتم ،لەبەیانییەوە ،تا ئێوارە ھاوشانی پیاوەکانن ،بۆ وەدەست ھێنانی پێداویستەکانی ئابووری ژیانی رۆژانەیان بەڵکو بەهیچ جۆێ ،ژێرخانی ئابووری کشتوکاڵ و ئاژەڵداری بەبا ھاوبەشی کچ و ژنانی کوردستان ،ئەو بەردەوامی و پێشکەوتنە بەخۆیەوە نەدەدیت، ھاوکات ،ئەوەی مایەی سەرنج و تێڕامانە کۆمەڵی کوردەواری ،کۆمەڵگەیێکی بەگشتی خاوێن و داوێن پاک بووە ،بگرە دیاردەی لەشفرۆشی زۆر دەگمەن بووە ،ئەگەر بووش بێت ،ئەوە بەناچاری بووە ..ھاوکات بەدرێژایی دەیان ساڵ ،بەڵکو سەدان ساڵ دیاردەی سوتاندن و خۆسووتاندن و توندوتیژی ،بەقەدەر ئەو ( )٤٠- ٣٠ساڵەی دوایی بەخۆوە نەدیوە ،ئەوەی لەکۆتایی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەک روویان داوە ،بەکارەساتێکی گەورەی ،نموونە (جینۆساید) دەژمێردرا. ھەڵبەت من لەو کورتە پێشەکییەدا ،دەمەوێ بڵێم ،ژنانی کوردستان ،پاشخانێکی مێژوویی پاکی کۆمەاڵیەتی ،ئابووری ،تەنانەت سیاسی و حوکمڕانیشیان ھەیە ،نمونەی: خانزادە خاتوون ،مەستوورە خانی ئەردەالنی ،عادیلە خانی جاف ،حەپسە خانی نەقیب و بەدەیانی دیکە ،بەڵکو بەسەدانی دیکە. لەالیەکی دیکەوە ،لەچوارچێوە گشتییەکەیدا ،لەوەتی کێشەی کورد ،پاش شەڕی چالدێرانەوە سەرھەڵداوە ،کەبۆ یەکەم جار نیشتمانی نەتەوەیی -کوردستان -لەنێوان دوو دەوڵەتی دەرەبەگی دابەش کرا ،کێشەی کورد سەرھەڵداوە ،دواتریش پەیتا ،پەیتا ھۆشیاری نەتەوەیی و هه‌وڵ و تەقەاڵی رۆشنبیری و سیاسی لەپێناو ھۆشیارکردنەوەی خەڵک لەپێناو ئازادی سەربەخۆیی ھاتۆتە ئاراوە ،بەتایبەتی لەکۆتایی سەدەی نۆزدەم و بیست دا جوواڵنەوەی رزگاری خوازی کوردستان پەرەی سەندووە ،لەوەش رۆشنتر، لەگەڵ دەرچوونی یەکەم رۆژنامەی کوردی ( )١٨٩٨/٤/٢٢لەواڵتی میسر -لەشاری القاھرە -لەالیەن بنەماڵەی بەدرخانیی ه نەتەوەپەروەرەکان ،ھاوکات ،بەرامبەر -ئەو پێشکەوتنەی کوردایەتی ،دوژمنەکانی کورد بەھەموو رەنگەکانییەوە ،سیاسەتی ئاگر ئاسنییان بەرامبەر گەلی کوردستان بەکارھێناوە ،کەلەئەنجامەکەیدا ،خەڵکی کوردستان، بەتایبەتی رۆشنبیر و سیاسیەکان و کەسانی نەتەوەپەروەر ،تووشی زیندان و راونان و گرتن و دەربەدەری ھاتوون ،ھەڵبەت لەو حاڵەدا ،ئەوە ئافرەتی کوردە ،ئەرکی پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 60 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ژیانی قوڕستر بووە ،لەالیەک ،ھاوسەری ،یان کوڕی ،یاخود براکەی ،بەند کراوە ،یان شەهیدکراوە ...بەواتایەکی دیکە ،ئافرەتی کورد جارێکی دیکە تووشی ماڵوێرانی و دەربەدەری و قات و قڕی ژیان ده‌بێ ،کەواتە لێرەدا ،دەوری خۆڕاگری و ھاوبەشیەتی ئێش و ئازار و ئەشکەنجەی ژیان لەتەک پیاودا سا جار قوڕستر دەبێت! (بەخێوکردن و پەروەردەی منداڵ ،دابین کردنی بژێوی ژیان ،چەشتنی ئێش و ئازاری دەروونی، جەستەیی ،کۆمەاڵیەتی...ھتد) ،ھەر لەو سەروبەندەدا ،بەتایبەتی لەسەردەمی حزبی بەعسی فاشی عێراقدا ،لەساڵی ١٩٦٣وە ،تا رووخانی ،ھەزاران منداڵ و کچ و ئافرەتی کورد تووشی دڕندەترین سیاسەتی ئەو رژێمە فاشییە ھاتوون...ھتد .جا نمونەی لوتکەی قارەمانییەتێکی ،ئەو پەنجا ساڵەی دوایی ،بگرە نمونەیەکی کەم وێنەی خەباتی سەرتاسەری ،ئەو سەردەمە ،ئەوە شەهید لەیال قاسم-ە. * لەیال قاسم ،سمبولێکی زێدە دەگمەن! کاتێک ،باس لەدیاردەیەکی مرۆیی ،کۆمەاڵیەتی ،کلتووری -سیاسی ،نەتەوەیی ،یان لەبارەی زانایەک ،رووناکبیرێکی مەزن ،سەرکردەیەکی گەورە ،تێکۆشەرێکی زێدە نمونەیی ،قارەمانێکی کەم وێنەی ئازایەتی ،دەکرا ،ده‌بێ لەبەر رۆشنایی زانستی مێژوودا ،پاشخانی ژینگە و رەھەندەکانی :کۆمەاڵیەتی ،کلتووری ،ئابووری ،سیاسی، نەتەوەیی ھتد ،ئەو دیاردانە ،یان کەسایەتییەکان بکرا تاکو ،گەورەیی دیاردەکە ،یان گەورەیی کەسایەتییەکە ،دەست نیشان بکرا بۆیە ،لەبارەی لەیال قاسمەوە ،ده‌بێ باس، لەو پاشخان و رەھەندەکان بکەین ،بۆ ئەوەی تا بتوانین ،شەهید لەیال قاسم بەتەواوی لەرەوتی خەباتی کوردایەتی ھاوچەرخدا ،بخوێنینەوە. * لەیال قاسم ،لەباوەشی دوو ژینگەی گرنگدا دیارە ،یەکا لە ھۆیە سەرەکییەکانی پەروەردەیەکی کۆمەاڵیەتی ،نیشتمانی ،مرۆڤپەروەری دروست ،بۆ ئەوەی چارەنووسی منداڵ لەدواڕۆژدا دەستەبەر بکرا ،ژینگەی خێزانە، کەبەر لەھەموو شتا ،ئامێزی دایک ،باوک ،رەوشی کۆمەاڵیەتی ،خوێندەواری ،ئابووری خێزانە ،لێرەدا ،کەسەیری ژینگەی تایبەتیەکەی (خێزان)ی شەهید لەیال قاسم دەکەین، دەبینین ،لە چوارچێوە گشتییەکەیدا( ،ژینگەیەکی زەحمەت کێشی نیشتمانییە) باوکی کرێکاری کۆمپانیای نەوتە ،واتە لەخانەی چەوساندنەوەی کۆمەاڵیەتی چینایەتییە، کەسروشت و خەسڵەتێکی ،خۆڕاگری و ھۆشیاری کۆمەاڵیەتی -بگرە ھۆشیاری سیاسی- پێی دەبەخشا ،کەخۆی لەخۆیدا ،دەبێتە قوتابخانەیەکی سەرەتایی خەبات و یاخی بوون ،بەرامبەر زوڵم و زۆرداری دەسەاڵتی سیاسی ،ھاوکات لەو چوارچێوە ژینگە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
61
پاییز و زستانی ٢٠١٥
تایبەتیەی خێزانەکەی -خێزانی شەهید لەیال قاسم -خاوەن ژمارەیەک منداڵ (کچ و کوڕ) ،لێرەدا ،بێگومان ژیانەکەیان ئاسایی نابێت ،بگرە ژیانێکی زەحمەت ،بەڵکو دژوار دەبێت ،جا لەو رەوشەدا ،ئەو ژیانە پڕ ئێش و ئازارەی کۆمەاڵیەتی ،ئابووری ،دەروونی، دەبێت ،واتە منداڵەکان (ئەندامانی خێزان) فرچک بەئێش و ئازاری کۆمەاڵیەتی رەسەن و نیشتمانی دەگرن ،بەکورتی زوو ھۆشیاری یەکسانیخواز الیان دروست ده‌بێ ...دیارە ئەو ژینگە گرنگە ،وایان لێ دەکات ،لەناخەوە ،بەرامبەر چەوساندنەوەی کۆمەاڵیەتی، سیاسی ،نیشتمانی ،تەنانەت نەتەوەیش رابچڵەکێن ،جا لەگەڵ راکشانی تەمەنیان (ئەندامەکانی خێزان) بیر لەچارەسەر دەکەنەوە !...ئه‌وه‌تا شەهید لەیال قاسم ،لەبۆتەی (یان لەئاگردانی) ئەو رەوشە زەحمەت و دژوارەی خێزان چاوی دەکاتەوە و لەتەمەنی شەش ساڵیدا ،لەشارەکەی خۆی لەبەر خوێندن دادەنرا ،بەپێی زانیاری ھاوەڵە نزیکەکانی خۆی ،لەوانە( :دکتۆر فایزە حوسێن ،رۆماننووسی کۆچ کردوو ئەحالم مەنسوور) ھەر لەمنداڵیەوە لەقوتابخانەی سەرەتاییدا ،بەجۆرێک ھەست بەوە دەکات ،کەرۆژگار غەدریان لێ دەکات !...کەلەئەنجامی ئەو ھەست کردنەدا ،زیاتر ھۆشی دەبێتەوە ،یاخی بوونی کۆمەاڵیەتی ھەر زوو لەناخیدا چەکەرەی دەکات ...راستییەکەی ھەروەکو گوتم ،بەپێی کۆمەڵێک زانیاری ،پاش لەسێدارەدانی دەرکەوتن ،دووپاتی ئەوە دەکەن ،لەسەرەتای الوییەوە ،زیرەکی و چاپوکییەکەی مایەی سەرنجی ھەڤاڵەکانی بووە ...لەالیەکی دیکەوە تەماشای ژینگە گشتییەکەی (ژینگەی شاری خانەقین) دەکەین ،دەبینین ،شارەکەی (بەشێکی کوردستان) لەالیەن نەتەوەی بااڵ دەست (عەرەب) داگیر کراوە ،رەوشەکەی دژوارە ،بۆیە کەھەمدیسان ھەر لەسەرەتای خوێندنی ناوەند و ئامادەییدا ،ھەست بەچەوساندنەوەی نەتەوەیی دەکات !..دیارە ،ئەو رۆژگارە نالەبارە ،وای لێ دەکات زیاتر بیر لەدۆزینەوەی چارەسەر بکات ،کەلەو سەردەمەدا ،لەرێگەی چەند ھەڤاڵێکی ھۆشیار، خۆی لەباوەشی یەکێتی قوتابیانی کوردستان دەدۆزێتەوە ،شایانی باسە ،شاری خانەقین بەپێی سەرچاوە مێژووییەکان ،پێش ئەوەی کەرکوک بەعەرەب کردنکراوە ،بەتایبەتی فەیسەلی یەکەم مەلیکی عێراق ،ھەر زوو نەخشەی بەعەرەب کردنی خانەقین پەیڕەو کردووە ،ھەڵبەت ،ھەردوو ژینگەکە (تایبەتی -گشتی) راستەوخۆ لەپەروەردەکردنی کۆمەاڵیەتی ،نیشتمانی ،نەتەوەیی ،شەهید لەیال قاسم دەوری کاریگەریان بینیوە.. ھاوکات بەخۆشی ،خاوەن توانا و ویست و بەرینگاری بوونەوەی ھەبووە بۆیە کەھەر زۆر زوو رێگەی خەباتی سیاسی -نەتەوەیی ،لەریزی پارتی دیموکراتی کوردستان دەگرێتەبەر، ئەوەی لەو بارەیەوە گوتراوە ،زۆر چاالک و چاونەترس بووە و وەکو ئەندامێکی چوست و بوێر لەسەردەمی خوێندنی زانکۆ بەدەر دەکەێت و دەبێتە مایەی سەرنجی ھەموو الیەک (دۆست و دوژمن) ،لەوەش زیاتر ،ھەمدیسان بەپێی سەرچاوە باوەڕپێکراوەکان ،جۆری پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 62 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
بیرکردنەوەی و چاالکی سیاسی (حزبییەکەی) مایەی سەرنجی ھەڤاڵ و دەوروبەری خۆی بووە ...ھەر لەو سەردەمەدا ،بیری لەوە دەکات ،رۆژنامەیەکی دەربکات ،ئەو نیازە ،خۆی لەخۆیدا ،نیشانەیەکی بەھێزی گیانی شۆڕشگێڕی و پەنابردن بۆ وەدەست ھێنانی ئامرازێکی خەبات ،نمونەی رۆژنامەگەری کەزۆر گرنگە !!..بۆیە کەپیاوەکانی رژێم لەزانکۆدا ،زۆر بەوردی چاوەدێری دەکەن.. ئەوەی راستی بێت ،بەپێی ئەو زانیاریانەی لەبارەی دەوری خێزان و خودی خۆی وەدەست ھاتوون ،ئەو کچە شۆڕشگێڕە بەو تەمەنە کورتەی ( ٢٢ساڵ) ،بگرە بۆنی شیری لەدەم ھاتووە ،واتە ھێشتا نەونەمامێکی زۆر ناسک و شلک بووە ،جا ئەو دەورە گەورەیەی ،چ لەئاستی خەباتی قوتابیان ،پاشتر خەباتی راستەوخۆی سیاسی (حزبی نهێنی) لەزانکۆ و دەرەوەدا گێڕاویەتی ،زێدە مایەی تێڕامان و سەرسوڕمانە!! ئەوە دەسەلمێنن ،کەئەو کچە کەم وێنەیە ،پەروەردەی ئێش و ئازاری کۆمەاڵیەتی ،سیاسی ،نەتەوەیی ،لەباوەشی خێزانێکی زەحمەت کێش ،بگرە ئەوە دەسەلمێنێت ،کەئەو کچە سەرسەختە ،تەنانەت لەکاتی ئەشکەنجەدا چاوێکی کوێر ده‌بێ ،ھەمدیسان تۆزقاڵێک سڵ ناکاتەوە بەڵکو زیاتر سەرکێش ده‌بێ !!..بەاڵ بۆیە گڕکانێکی (بوڕکان) بەھێزی بیری نیشتمانی ،نەتەوەیی، ئااڵ ھەڵگڕی کەم وێنەی ،کامەرانی نەتەوە و ئازادی نیشتمانە داگیرکراوەکەیەتی!... ھەڵبەت لوتکەی ئەو ھەست و ویست بورکانییە ،لەوە دەردەکەوێت ،چۆن لەجەرگەی پایتەخت و النەی ھەرە بەھێزی دوژمن ،خۆی و ھەڤاڵەکانی دژوارترین ،مەترسیدارترین! شێوازی خەبات ھەڵدەبژێرن و کەپاش دووبارە سەرھەڵدانی شۆڕشی ١١ی ئەیلول ،روو لەشاخ ناکات (ھەڤاڵەکانیشی) ،بەڵکو لەجەرگەی دوژمنی زەبەالح و دڕندەدا ،خەباتی پارتیزانی ،کار و چاالکی چەکداری تۆقێنەری نهێنی دەکات !..دیارە ،ئەوەی ژیننامەکەی ئەو کچە کەم تەمەن و کەم وێنەیە دەور بکاتەوە ،ھاوکاتیش کەمتر لەدوو ھەفتە ماوەی گیران و شەهید بوونییه‌تی ،بەوردی لێکبداتەوە ،بەرۆشنی بۆی ساخ دەبێتەوە ،لەیال قاسم ،نمونەی تێکۆشەرێکی مەزنی رێگەی ئازادی کورد و کوردستان بووە ،کەدەوڵەتێکی زەبەالحی خاوەن ملیۆنێک سوپا و بەدەیان دەزگای تۆقێنەری سیخوڕی و داپلۆسین بووە ،ئەوجا ئەوەندە زۆر لێی ترساوە ،بەزووترین کات ،بەپێچەوانەی ھەموو عورف و قانون و رەوشتی ئەرز و ئاسمان لەسێدارەی داوە ،کەبۆ یەکەم جار لەمێژووی دوور و درێژی سیاسی رۆژھەاڵتی ناوەڕاست و نزیکدا ،کچێکی تەمەن ( ٢٢ساڵی) لەسەدەی بیستدا( ،سەدەی مافی مرۆڤ و پێشکەوتن و رۆشنگەری) ،لەبەردەم رای گشتی عێراق و جیهان ،به‌بێ شەرمانە لەسێدارە دەدرا !!...لەالیەکی دیکەوە ،بەر لەسێدارەدانی، دەسەاڵتی سیاسی عێراق ،لەئاستی سەرۆکایەتی کۆمار ،داوایان لەشەهید لەیال قاسم کردووە ،کەداوای لێبوردن لەوان بکات ،بۆ ئەوەی لەسێدارە نه‌درێت !!..بەپێچەوانە،
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
63
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ئەو کچە قارەمانە ،زۆر بەتوندی داواکەی دەسەاڵتی رەتکردۆتەوە ،بگرە ،زۆر بوێرانە، بەبڕوایەکی پۆاڵینەوە ،گوتویەتی ،لەسێدارەدانی من ،ھەزاران گەنجی نەتەوەکەم لەخەوی غەفڵەت هۆشیار دەکاتەوە...ھتد .بۆیە ،شەهید لەیال قاسم ،بەگڕی ئاگری نەتەوەیی شۆڕشی ئازادیخوازی کوردستان ،بەوپەڕی شانازییەوە ده‌ژمێردرێت. نەمری سەر بەرزی بۆ تێکڕای شەهیدانی رێگای ئازادیی کوردو کوردستان ،لەوانەش لەیال قاسم و ھەڤاڵەکانی. ناوەڕاستی تەمووزی ٢٠١٥ھەولێر -کوردستان
پرۆفایل:
* رێکەوتی ٢٧کانوونی یەکەم (دیسەمبەر) (١٩٥٢یان )١٩٥٣لەخێزانێکی کوردی فەیلی ،لەشاری خانەقین لەدایک بووە. * ساڵی خوێندنی ،١٩٥٩-١٩٥٨دەست بەخوێندنی سەرەتایی دەکات و لەقوتابخانەی سەرەتایی خانەقین ،تەواو دەکات ،پاشان خوێندنگەی ناوەند ،ھەر لەشاری خانەقین تەواو دەکات. * پاش ئەوەی باوکی لەکۆمپانیای نەوت خانەنشین دەکرا ،خێزانەکەی روو لەبەغدا دەکەن ،لەشار بەغدا خوێندنگەی ئامادەیی تەواو دەکات. * لەساڵی خوێندنی ،١٩٧٢-١٩٧١لەزانکۆی بەغدا ،کۆلێژی ئاداب ،بەشی کۆمەڵناسی وەردەگیرا. * رێکەوتی ٢٩ی نیسانی ،١٩٧٤لەشاری بەغدا ،لەئەنجامی (خیانەت) ئەو پۆلە قارەمانە( :لەیال قاسم ،نەریمان فوئاد مەستی ،ئازاد سلێمان خۆشناو ،حەسەن حەمە رەشید ،جەواد ھەمەوەندی) لەالیەن دەزگای ئەمنی بەعسی فاشی دەستگیر دەکرێن. * لەرێگەی خەباتی نهێنییه‌وە ،لەگەڵ جەواد ھەمەوەندی پیشە کرێکار ،یەکتری دەناسن ،دواتر یەکتریان خۆشدەوا و وەکو دوو دڵدار و دولبەر ،زیاتر رێگەی سەختی تێکۆشان دەگرنەبەر ،ھەردووکیان پێکەوە ،رێکەوتی ١٩٧٤/٥/١٣شەهید دەکرێن!...
سەرچاوەکان: زانیارییەکانی بابەتەکە لەژمارەیەک نووسین و وتار کەلەھەردوو ژمارەی یەک و دووی گۆڤاری لەیال قاسم -لەیال زانا وەرگیراون.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 64 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
توێژینەوەیەک لەسەر
بوونی ئافرەت لەناو جەنگەکاندا ئامادەکردنی
ناسک سعید خدر
ماستەر لە میدیا و کلتور
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
65
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 66 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
ئەم توێژینەوەیە بۆ کۆنفرانسی یەکێتی ئافرەتانی کوردستان ئامادەکراوە .سلێمانی ٢٠١٥
پێشەکی مرۆڤەکانی سەر زەوی بۆ مانەوە و سەپاندنی بوونی خۆیان پەنایان بۆ چەندین کاری بەدرەفتاری و نامرۆڤانە بردووە ،جەنگ یەکێکە لەو پرۆسە نامرۆڤ و سەپاوانەی کە بەدرێژایی بوونی مرۆڤ لەسەر زەوی ئەنجامیان داوە. لە جەنگدا ،ئەو دوو الیەنەی کە دژ بەیەک و بەرامبەر بە یەکتر دەجەنگن ،ھەوڵ بۆ سڕینەوەی بوونی یەکتر ئەدەن و ،سەرجەم رێگاکانی تێکشکاندنی یەکدی تاقیدەکەنەوە. جەنگ وەک چەمک جۆری زۆرە ،وەک جەنگی سیاسی ،کۆمەاڵیەتی ،ئابوری ...ھتد. ئەوەی ئێمە لێرەدا دەمانەوێت لەسەری بوەستین و توێژینەوەی لەسەر بکەین ئەو جەنگەیە کە سوپا زلهێزەکانی نێوان دوو وواڵت یان دوو گرووپ یان زیاتر بەشداری تێدا دەکەن و سیستمی جەنگ و تەکینکی جەنگی تێدا به‌كارده‌به‌ن ،لەپاش تەواو بوونیان وێرانکاری لەو ناوچەیەدا دروست دەکەن ،کە جەنگیان تێدا ئەنجام داوە. لە جەنگدا ،بێالیەنی بوونی نیی ه و بێالیەنی ھێمایەک نیی ه لەناو جەنگدا ببینرێت .لە جیهانی جەنگدا ئەوەی دەبێتە قوربانی خەڵکی مەدەنییە و ئەوان دەبن بە خۆراکی ستراتیجی سیاسەت و پالنی شەڕکەرەکان ،چونکە ئەوان ھەڵگری هیچ جۆرە چەک و کەرەستەیەکی جەنگ نین ھەتا بتوانن بەرگری لە خۆیان بکەن .کەواتە بێالیەنی لە جەنگدا ھەر ئەوانەن کە دەبنە قوربانی دەستی جەنگ. ئامانج لەم توێژینەوەیە: بۆ دەرخستن و شیکردنەوەی پرۆسەی جەنگە ،کە چۆن ئافرەت دەکەوێتە ژێر کاریگەرییەکانی جەنگەوە .ھاوکات خستنەرووی توانا و ھەیمەنەی ژن و نموونەی ژنی کورد لەھەموو کات و شوێنە جیاوازەکان حزووری خۆی ھەیە .لەگەڵ پیاواندا ھاوشانن لە پرۆسەی بەرگری کردن و مانەوەدا. Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
67
پاییز و زستانی ٢٠١٥
پرسیاری توێژینەوە: لەم توێژینەوەیەدا ،دەمانەوێت وەاڵمگەلێک بۆ پرسیارەکانمان بدۆزینەوە ،چوارچێوەی پرسیارەکانمان لەم سنورەدان: دەرھاویشتە خراپەکانی جەنگ چیین؟ کێ قوربانیدەری ئەم پرۆسه‌یه‌یه؟ تا چەند ئافرەت رۆڵی ھەبووە لە جەنگدا ،و جێندەر کاریگەری چییه؟ میتۆدەکانی شیکاری ئەم توێژینەوەیە: بریتییە لە شیکاری دەق و لێکدانەوەی بۆچونە جیاوازەکان لەسەر جەنگ و کاریگەرییەکانی لەسەر ئافرەتان. جەنگ چییە؟ چەمکی جەنگ ،بەپێی جۆر و پەیرەوکردنی لەالیەن سیستم و میتۆدە جیاوازەکانەوە، پێناسی دەگۆرێت ،ھەروەک جەنگی سارد .جەنگی ناوخۆ ،جەنگی جیهانی ،کۆنترۆڵکردنی جەنگ ،جەنگی سیڤیل... ،ھتد ئەمانە بەپێی ئاستی کات و شوێن پێناسێکی نوێتر لەخۆی دەگرێت. تێرمی جەنگ ،لینکێکە لەنێوان دوو ئایدیای تەواو جیاواز ،بەو مانایەی ھەڵگیرساندنی جەنگ هیچ مەرجێکی تێدا نیی ه جگە لەوەی چەندین ھۆکاری لۆژیکی و نالۆژیکی لەپشتەوەیە .وەک چەمک رەفزکردنەوەی رەفتار و ئاکاری گشتیە ،بەدەرە لە کارێکی ئاکاری و عەقاڵنی چونکە ئەگەر ھەڵگری چەندین بیرۆکە و تاکتیکیش بێت ،ھێشتا دوورە لە بنەما سەرەکیەکانی ئیتیکی گشتیەوە ،لەبەر دەرەنجامە نێگەتیڤەکانی دەبێتە ھۆی قوربانیدانی ھاواڵتی سڤیل. چەمکی جەنگ و ئاشتی دوو چەمکی دژ بە یەکن ،لە ئاشتیدا ئاکاری مرۆڤەکان لەوپەری باشیدا بەدەرئەکەون ،بەاڵم لە جەنگدا بە پێچەوانەوەیە ،رووە ناشیرینەکانیان تەواوی روخسار و کرداریان دائەپۆشێت .ئامانجی ئەم دوو تێرمە تەواو جیاوازن ،ئاشتی لەچوارچێوەی خزمەت و ئاسودەیی مرۆڤایەتی کاردەکات ،بەاڵم جەنگ دەگەرێت بەدوای دۆزینەوەی دوا فکری وێرانکاری ،بەاڵم لەپشت ھەردووکیانەوە ھێزێکی شاراوە بوونی ھەیە تەنها لە پراکتیزەکردنیدا بەدەردەکەوێت.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 68 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
زۆرێک لە سیاسیەکان باس لە ئه‌ركه‌كانی ئەم دوو زاراوەیە دەکەن ،ناوی لێدەنێنن «گەران بەدوای ھێز» دا کە دەتوانێت بەشە ھاوشێوەکانی کۆمەڵگە لەیەکتر جیا بکاتەوە. لەم بارەیەوە بلەینی ( )١٩٧٣دەڵیت :ھۆیەکانی بەربەرەکانی شەر و ئاشتی بریتیەلە تێهەڵکێشکردنی خاڵە جەوھەرییەکانی یەکتر ،بە مانای جیا نەکردنەوەیان لەیەکتر. ئاشتی پشت دەبەستێت بە چارەسەرکردن و سەپاندن ،لەکاتێکدا سیاسەتمەدارەکان پێیانوایە جەنگیش بەھەمان شێوە سەپاندنی ھێزە ،ھەر بۆیە هیچ جیاوازییەک لە جەوھەریانەدا نییه بەڵکو جیاوازی لە کردەوەکانیاندایە. ھۆکاری سەرھەڵدانی جۆرەکانی جەنگ جیاوازە ،بەھۆی چارەسەرنەکردنی خاڵە الوازەکانییه‌وە جەنگ دروست دەبێت .یاخود پەسەند نەکردنی ئایدیا و فکرە جیاوازەکانی یەکترەوەیە دەبنە ھۆی تێکترژانی ئەو دوو ھێزە و فراوانکردنی خاڵە له‌یه‌كنه‌چووه‌كانیان: جۆری یەکەم :جەنگی کۆنترۆڵ نەکردنی کێشە پێشینەکان ،ئەم جۆرەیان لە زۆر واڵتدا ھەیە بەدرێژایی مێژوو جۆرێک لە کینەو کێشە لەنێوانیاندا بەھۆی سنور و جوگرافیانەوە دروست بووە وەک :یابان و چین. جۆری دووەم :جەنگی ھەرێمەکانە ،کێشەی سەرەکیان لە رێکنەخستنی کاری ھەرێمایەتی و شوناسە .ھەرچەندە لەم جۆرەدا سیستمی سیاسی رۆڵی بەرچاو دەبینێت بەاڵم‌ھێزی پەیوەندیەکانی نێوان دەسەاڵتدارانی ھەرێمەکان ،ھێزێکی پتەو نیی ه کە رێگری بکات لە کوژاندنەوەی کێشەکانیان. جۆری سێیەم :لەسەر ئاستی ژمارەی بەشداربوانی ئەو ژینگەیە دەوەستێت کە ھەمیشە جەنگ لە چرکەساتی دروست بوونیدایە ،لەم جۆرەدا جەنگ لەنێوان مت بوون و زیندووبونەوەدایە ،ھەموو کات پرۆسەکە لە ئامادەیدایە تەنها پێویستی بە کەشێکی خراپ ھەیە بۆ دەست پێکردنی. کۆتا جۆر :ئەو کەتیگۆریانە لەخۆ دەگرێت کە پێشتر بە نێودەوڵەتی کراون ،واتە پێشینەکی ھەیە و الی زۆربەی والتان ناسراون. لەھەموو جۆرەکانی جەنگدا ،ئەوپەری تاکتیکی جەنگ بەکاردەھێنرێت و توندوتیژی بەھەموو شێوە جیاوازیەکانییه‌وە ،بەکاردەھێنرێت بۆ سەرکوتکردن و بێدەنگ کردنی ئەو گروپه‌ی یان واڵتەی شکستی بەدەستهێناوە .ھەر بۆیە تەنها جێبەجێکردنی فەرمانی ھێزی براوەیان لەدەست دێت.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
69
پاییز و زستانی ٢٠١٥
شەرم کردن لە پاشماوەکانی جەنگ جەنگ وەک کردەوەیەکی قێزەون ھەمیشە پاشماوەکانی بونەتە مایەی وێران بون و کاولکاری بۆ ئەو ھێزەی توانای بردنەوەی لە جەنگدا نییە .مانا و ئامانجە شاراوەکانی جەنگ ھەرگیز ناتوانرێت لەکاتی پرۆسێسکردنیدا پەی پێببرێت ،بەڵکو پاش تێپەربوونی چەندین ساڵ بەسەر جەنگدا دەتوانرێت ئه‌ركه‌كانی ئەو پرۆسەیە دەست نیشان بکرێت. بەاڵم لەدەرەنجامە رواڵەتیەکانیدا ،ھەر زوو دەتوانرێت ببینرێت و قوربانیانی ئەو دەرەنجامە دەربکەون .بێگومان کەسی یەکەم لە قوربانیان پێكهاتون لە ژن و منداڵ و کەسی بەتەمەن و مەدەنی .بەتایبەت ژن وەک کەرەسەیەکی چێژ و پرکردنەوەی بۆشایی بۆ الیەنی دووەمی ھێزی شەرکەر بەکاردەھێنرێت. هیتلەر لە کاتی بڕیاردانی لەناوبردنی جووەکانی ئەڵمانیا و ئەوروپادا دەڵێت« :ئێمە ڕووبەڕوی پرسیارێک بوینەوە :چۆن ھەڵسوکەوت لەگەڵ ژنان و مندااڵندا بکەین؟ من بڕیارمدا لێرەدا چارەسەرێکی باش بدۆزینەوە .من خۆم ئەوەم بە ڕەوا نەدەزانی کە پیاوان لەناوبەرین ،بیانکوژین یان بەکوشتیانبدەین ،بەاڵم ڕێگەبدەین منداڵەکانیان وەکو تۆڵەسێنەر لە کوڕەکانمان و منداڵی منداڵەکانمان گەورەببن .بۆیە ده‌بێیە ئەو بڕیارە قورسە بدرێت ،ئەم نەتەوەیە لەسەر ڕووی زەوی بسڕینەوە›› .ئەم لۆژیکە شەڕانگیزەیە، لۆژیکی ھەموو ھێزە تۆتالیتارەکانی سەدەی بیستەم بوو کە کردەی کۆمەڵکوژییان وەکو مۆدێلێکی ڕێگاچارەی سیاسیی داھێنا .نابینایی لە ئاست بێالیەنیی مەدەنییەکاندا ،با ئەو کەسانە خەڵکانی بێچەک و منداڵ و ژن و پیر و پەککەوتەش بن ،ئەو چاویلکەیەیە ئایدیۆلۆژییە تۆتالیتێرەکان دونیای پێدەبینن .لە دونیای ئایدیۆلۆژییە تۆتالیتێرەکاندا کۆمەڵگا ڕووبەری جەنگە و لە جەنگیشدا دوو بەرە ھەیە ،یەکەمیان دوژمنە و ئەوی تریشیان دۆست .بۆ وێنە ،جەنگ بۆ بەعسیزمیش ،وەکو سیستەمێکی تۆتالیتێر ،تەنها مانای کوشتن و لەناوبردنی دۆژمنەکانی نەبوو ،بەڵکو جەنگ ئەو فەزایە بوو کە دوژمن“ و دۆست“ی لەیەکتر جیادەکردەوە و زەمینەی لەناوبردن و وێرانکردنیانی خۆشدەکرد. ھەر ئەم دۆخەشە وادەکا ئێمە لەو واقیعە کۆمەاڵیەتی و سیاسییە بگەیەن بەعس دروستیکردبوو ،واقیعی جەنگی بەردەوام و بەرھەمهێنانی دۆخی نائاسایی بەردەوام. بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین ئامانجی سەرەکیی ھەموو ستراتیژێکی کۆمەڵکوژی لەجەوھەردا لەناوبردنی خەڵکی مەدەنییە نەک چەکبەدەست و پارتیزانەکانی ئەو گەلە . ھەروەک لە کارەکانی حزبی بەعسدا ،ئەوەمان بینی کە چۆن پالن و کارەکانی بۆ
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 70 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
لەناوبردنی خەڵکی مەدەنی بوو بۆ ئەوەی وەک چەکێک بۆ لەترساندن و پاشگەزبوونی ھێزی پێشمەرگە لە خەبات و فیداکاری ،ھاوکات بۆ جینۆسایدکردنی ھاواڵتی کورد. ئافرەت لە جەنگدا دەبێتە کارەکتەری سەرەکی قوربانیدەران ،دەرەنجامەکانی جەنگ بریتیە لە دەستدانی ھاواڵتیانی ئەو وواڵتانەی کە جەنگ لەنێوانیاندا ھەڵگیرساون .بە درێژایی مێژوو ژن بۆتە ئەو کاراکتەرەی پاشماوەکانی جەنگ کاریگەریی بەسەرەوە ھەیە، وەک لەدەستدانی ھاوسەر ،باوک ،برا ،کور ،لەکاتێکا لەدەستدانی ھاوسەر لە کۆمەڵگە دواکەوتوەکاندا ،چەندین نەھامەتی و گرفتی ژیان بەدوای خۆیدا رادەکێشێت .بەراستی تەنها جەنگ شەرم دەکات لەوەی ئایندەی قوربانیدەرەکانی چ شتێکیان لە بەرھەمەکەی کۆکردەوە .لەم الیەنەشەوە ،ئەوەندەی تر کۆمەڵگە بە روانینێکی جیاوازتر و لەئاستێکی کەمتر لەم ژنانە دەروانن کە ھاوسەریان لەدەستداوە ،کۆت و بەندکردنیان دەبنە مایەی سنوردارکردنی ئازادییەکانیان ،و ژیانیان لەناو چوارچیوەی تەسکی بیرکردنەوەی کۆمەڵگەدا پەنگ دەخواتەوە ھەروەک بڵێی ئەمان فاکتەری دروست بوونی جەنگ بوو بێتن. کاریگەرییەکانی جەنگ لەسەر جەستەی ئافرەت جەنگ وەک نه‌هامه‌تییه‌ك بۆ کۆمەڵگە ھەمیشە کۆمەڵێک دەرەنجامی نیگەتیڤی ھەیە بەتایبەت بۆ رەگەزی مێ .ئەوە روونە لەجیهانی ئەمرۆدا ،حاڵەتە جیاوازەکانی ئەو دەرنجامە خراپەی جەنگ دەبینین ،گەنجان وەک بەشداربویەکی جەنگ زیاتر دەبنە قوربانی ئەو نەھامەتییە ،بەو مانایەی رەگەزی نێر وەک کاراکتەری شەر و ھێرشبەر، رەگەزی مێ وەک دەستبەسەر و سەروەتی جەنگ بەریەکەوتنیان بۆ یەک دەبێت .لەم رووەو‌ه کاریگەرییە دەروونی و جەستەیەکیان دەبنە خاڵی سەرەکی بۆ ئەو بەریەکەوتنە. لێرەدا تیشک دەخەینە سەر ئەو خااڵنەی کاریگەریی دروست دەکەن: -١توندوتیژی سێکسی پەالماردانە سێکسیەکان و شێوە جیاوازەکانی دیکەی ئازاردەرە سێکسیەکانی کچان و ژنان لە وێنای جەنگە ھەمەجۆرەکانی جیهانەوە بەرگوێمان کەوتووە .لە واڵتانی وەک بۆسنە ،عێراق ،سوریا و سەپاندنی ھاوسەرگیری بە زۆر و پەالمارە سێکسیەکان یەکێکن لە دەرەنجامەکانی جەنگ لەو وواڵتانە .لێکۆڵینەوەکان ئەوە نیشان ئەدەن لە ھەر شه‌ش خولەکێکدا ژنێک یان کچێک لە جیهاندا توشی رووبەرووبونەوەی سێکسی دەبێتەوە.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
71
پاییز و زستانی ٢٠١٥
توندوتیژییە سێکسییەکان لەالیەن ھێزێکی ناوەکی و دەرەکیەوە ئەنجام ئەدرێن ،و کاریگەرییان بەسەر ھاواڵتیانەوە ھەیە بەتایبەت لەسەر ئافرەتان .سەرەرای زیاد بوونی بەڵگەکانی لەسەر ژمارەی ئەو پیاوانەی ھۆکار و یارمەتیدەرن بۆ ئەو کارە بەاڵم ھێشتا رێژەی توندوتیژییەکان ھەر روو لەبەرزبونەوە دەکەن لە وواڵتی عێراقە بگرە ھەتا دەگاتە کۆڵۆمبیا و سودان. توندوتیژی سێکسی وەک دیاردە کۆمەاڵیەتیەکان لە مێژووییەدا ئاماژەی زۆری پێکراوە، رەگەزی مێ بۆتە خۆراکی ئەو سەرباز و داگیرکەرانەی کە وەک کارەکتەری جەنگ ناسراون ،گەران و داگیرکردنی کچ و ژن بۆتە ھەوێنی ھاندان و بەشداری کردن لە جەنگ(بۆ نموونە گروپی تیرۆرریستی داعش) بەاڵم ئەوەی جێگەی ئاماژە پێکردنە زۆر جار ئەو ژنانەی توشی ئەو حاڵەتە دەبنەوە دەکوژرێن و لەناودەبرێن بەبێ ئەوەی ئاماژە بە کوشتنیان بکرێت چونکە ئەگەر وابکەن ئەوا وەک تاوانی جەنگ دەناسرێن بۆیە ئەم کارە تەواو بە نهێنی دەمێنێتەوە و باس ناکرێت. داعش ،لەسەر پایەی ئەحکامی ئیسالمی و بەتایبەت لەسەر پایەی ئایەتەکانی قورئان، بیروراو تیڕوانینی خۆی و بەم پێیە دەر‌کێشانی یاسای پێویستی دەوڵەتەکەی سەبارەت بە ژن و مندااڵن و دیل لە جەنگدا .داعش ،ھێزو بزوتنەوەیەکی بورژواییە ،لە قۆناغی قەیرانێکی قووڵی ئابوری و سیاسی و ئەخالقی و ئایدۆلۆژی بورژواییدا وەک چینێکی زاڵی جیهانییه. ڕۆژنامەنوسی ئینگلیزی ستیفان بارلی لەبارەی وواڵتی سایپرس دەڵێت “قوتابخانەیەکی سەرەتاییە بۆ کۆیالیەتی سێکس” ،ئەوکات تازە نیکۆسیا پایتەختی سایپرس بوو بە قیبلەی بازرگانی سێکس ،ئەوکات نیوەی دووەمی سااڵنی ھەفتاکانی سەدەی ڕابوردوو بوو .ئەوکات لوبنان پێدەنێتە شەڕی ناوخۆوەو ئەو سەنتەرە سێکسی یەی جیهانی عەرەب بنکەو بارەگایان دەگوێزنەوە بۆ نیکۆسیا .ئەگەر سایبرس کە ماوەیەکی زۆر بە ” قیبلەی خۆشەویستی” ناسرابوو بەھۆی ئەوەی کە شوێنی کڕینی “سێکس” بوو ،وە سەرمایەدارانی ئەوروپی سەرمایەکەیان لە بازاڕی ئەم کااڵیەدا وەبەرھێنا بوو ،بۆ ئەوەی قازانجی زۆر بکەن ناچار بوون کە کرێکارە لەشفرۆشەکانیان واتە ژنەکان کە زۆربەیان بە زۆر خراونەتە ژیر ئەم کارە ،بە کۆیالیەتی وەسف بکرێت وە لەباری واقعی یەوە کۆیالیەتییە ،وەکو ستیفان بارلی پێی دەلی “قوتابخانەیەکی سەرەتاییە بۆ کۆیالیەتی سیکس” ئەوا ،ناوچەکانی ژێر دەسەاڵتی داعش لە موسڵەوە تا ڕقەی سوریا قوتابخانەی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 72 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
سەرەتای تێپەردەکات و دەبێتە زانکۆیەکی پرۆفیشنال و پسپۆر نەک تەنها لە کۆیالیەتی کردنی ئینسان دا بەڵکو لە شێوە جیاوازەکانی ریکالم بۆ کۆیالیەتی کردن وفرۆشتنی ژن و سێکس و شیوەی مەمەڵەکردنی کڕیارەکان. ئەو تاوانانەی لە بەرامبەر ژندا دەکرێت لەکاتی جەنگدا ،هیچ تاوانێکی دیکەی ھاوشێوە لە جەنگدا روونادات چونکە سەرباز و شەرکەرەکان بۆ چێژوەرگرتنی ئارەزووە سێکسیەکانی خۆیان گوێ بەوە نادەن کە دەرەنجامی ئەو کارەیان چی دروست دەبێت .فێربون و شکاندنی ترسی ئەو ژنانەی کە بۆ چەند جارێک توشی سێکس دەبنەوە وایان لێ ئەکات ئیدی ئەو کارە تەواو نۆرماڵ بێت الیان ،پاش تێپەربوونی کات دەبنە لەشفرۆشێکی بە ئەزمون و پر کڕیار ،بێگومان زۆر جار ھەندێک ھۆکار ھەیە وای لێدەکات تەواو حەز لەم کارە بکات لەوانە: ا /الیەنی دەروونی :وێران بوون و رووخانی الیەنی دەروونی فاکتەرێکی سەرەکیە بۆ بەردەوام بوونی ،چونکە دەزانێت لەرووی کۆمەاڵیەتیەوە جارێکی تر زەحمەتە بتوانێت پرەنسپەکانی خێزان بۆ خۆی دروست بکات وەک ھەر ژنێکی دیکە بتوانێت رۆڵی ھەبێت. ژنان لەناو ملمالنێیە کۆمەاڵیەتیەکاندا سەرکەوتونابن ئەگەر کاری لەشفرۆشی بۆ خۆیان ھەڵبژێرن. ب /ناوزراندنی رەوشتی ئافرەت لە کۆمەڵگەدا چەمکی رەوشت وەک ھەر چەمکێکی تر و دیاردەیەکی تری ناو کۆمەڵگە ،دەتوانرێت لەالیەن ھەرکەس و کلتورەوە رێسا و نەریتێکی بۆ دابنێن ،واتە خودی رەوشت ھەڵگری هیج یاسایەک نییه ھەتا ھەموو کەس پیادەی بکەن ،بەاڵم ئەوە کلتورە دەتوانێت بنەماکانی دابرێژێت و قسەی لەسەر بکات .ھەموو کۆمەڵگەیەک خاوەن نەریت و ئایدیایەکی خۆیەتی ،لەو چوارچێوەشدا رەوشت دیاری دەکات .چەمکی رەشت لەناو ھەموو چەمکە کۆمەاڵیەتیەکانی تردا لە کۆمەڵگە نەریتیەکاندا ،ھەستیارترین چەمکە ،و لەناو سنوری یەک پێناسەدا بەند کراوە ئەو پێناسەیەش بەستراوە بە جەستەی ژنەوە، بە سێکس و پەیوەندییەکانی ژن و پیاوی ئەو کۆمەڵگانەوە ،وه‌ك مهاباد قه‌ره‌داغی ل ه كتێبی (شه‌ره‌فنامه)دا پێناسه‌ی كردوه .مهاباد قه‌ره‌داغی پێی واییه: ((چەمکی رەوشت و پێوەرەکانی لەالیەن دەسەاڵتدارانی کۆمەڵگەوە و لەسەرچاوەی بەرژەوەندییەکانی ئەوانەوە سەرچاوە دەگرێت .ئەو گۆرانکارییانەی لە ھەندێک کۆمەڵگەدا پێ بەپێی پێشکەوتنی ئابووری و سیاسی و کۆمەاڵیەتی لە کلتوریشدا روودەدات ،و رەوشتیش وەکو نۆرمێک لە نۆرمەکانی کۆمەڵگە بەھرەمەند دەبێ لەو گۆرانکارییانە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
73
پاییز و زستانی ٢٠١٥
و شێوەی پێشکەوتووتر بە خۆیەوە دەبینێت .بێگومان لە کۆمەڵگە نەریتیەکاندا، رەوشتە ئاینییەکان نزیکەی مەحاڵە گۆرانیان بەسەردا بێت ،چونکە دەخزێتە خانەی حەاڵڵ و حەرامەوە و ،کۆدی ئەم دوو چەمکەش لە الی مرۆڤ خۆی نییە و ،لە ژێر دەسەاڵتی ئاسماندایە ،واتە تەنها خودایە دەتوانێ ئەو نۆرمانە بگۆرێت کە خۆی لە ساتێکی دیاریکراودا بەو شێوەیەش دەستنیشانی کردوون و لە رێگەی کتێبە پیرۆزەکانی ئاینییەوە پێشکەش بە مرۆڤی کردووە)) قه‌ره‌داغی سه‌باره‌ت ب ه چه‌مكی ره‌وشت ل ه كۆمه‌ڵگ ه موسڵمانه‌كاندا ده‌ڵێت: رەوشت لە ئایینی ئیسالمدا ،تێروانینێکی ئایینییه‌وە پێناسەکراوەو ،بەپێی ئەو ((پێناسەیەش ،تەنها بە کلیلی شەرەف دەرگای رەوشت دەکرێتەوە ،شەرەفیش بریتییە لە ئەندامانی سێکسی ژن .کەواتە لەناو ئەو پێناسەیەدا ،جەستەی ژن لە گەشەسەندن دەکەوێت ،چونکە بزواندن و جواڵندنی ئەو جەستەیە دەبێتە ھۆی بێ رەشت بوون ،یان بە رەوشتی .دەسەاڵتی رەوشت لەو کلتورانەدا کەسایەتی ژن لەناو بازنەیەکی تەنگدا بەند دەکات و بوار بۆ پەرەسەندنی جەستەو ،دواجار بۆ گەشەسەندنی دەروون و ئاوەز نامێنێتەوە و ،پەیوەندی نێوان جەستەو جیهانی دەوروبەری سست دەبێتەوەو ،پەیوەندی نێوان ئاوەز و جەستەش تا رادەیەکی زۆر پەیوەستە بە ئازادبوونی جەستە لە چاالکی و پەیوەندی داھێنەرانیی ه بە جیهانی دەرەوەی خۆیەوە ،دواجار بەگۆی ئەستەنگەکانی بەردەم جەستەی ژن بۆ بزوتنەوەو گەشەسەندن ،پەیوەندی ئاوەز و جەستەش سست دەبێتەوە)). -٢ئابووری قەیرانەکان لەکاتی ھەڵگیرساندنی جەنگ و پاش ئەوە ڕوو لە وواڵت ئەکەن ،ھێندە سەخت دەبێت ھەمووان بۆ دەستەبەرکردنی نان ناچار بە کارکردن دەکرێن .دۆزینەوەی سەرچاوەی ژیان بە قوربانیدانی جەستەیی و زۆرجاریش دەروونی دەبێت .شێواوی وواڵت لەدوای جەنگ ھەروا بە سانایی نایەتەوە سەردۆخی پێشووی بەتایبەت ئەگەر الیەنی دووەم وەک داگیرکەر لە وواڵتدا بمێنێتەوە .سەرجەم کاروبارەکان دەچنە قۆناغی وەستانەوە ،دیمەنەکان تەواو تراژیدی دەبن ،ھەندێک جار بۆ پاراستنی ماڵ و گیانیان لەکاتی جەنگ ھاونیشتیمانیان دووچاری بەجێ ھێشتنی شوێنی نیشتەجێبون دەبنەوە، ئەم خاڵە دەستپێکی کێشە و گرفتەکان دەبن و ئەگەری زەحمەتیەکان دوو ھێندەو زیاتریش دەبن.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 74 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
یەکێک لەو پۆینتە زۆر دیارانەی لە کۆمەڵگەدا ڕوودەدات ،لەدەستدانی کەسی بەخێوکەری خێزانە ،بۆیە ھەرزوو ئەرکی پەیداکردنی نان دەکەوێتە ئەستۆی ژنان ھەم وەک دایک، ھەم وەک خوشک و دەبێت بتوانێت جێگەی کاراکتەری خێزان بگرێتەوە و بۆشاییە سەرەتاییەکان پر بکاتەوە .گومانی تێدا نییه ،ئەم کارە سەخت دەبێت بۆ ژنان ،دەبینین بۆ دەستەبەرکردنی نانێکی باش رووبەرووی چەندین حاڵەتی ناخۆشی دەروونی و جەستەیی دەبنەوە .بۆ نموونە لە واڵتێکی وەک عێراق لە ئێستادا لەھەندێک شوێندا لەو حاڵەتەدایە ،ئاوارە بون و دۆزینەوەی کار ئەوەندە سەختە کە ژنانی توشی چەندین کاری وەک لەشفرۆشی ،ھاوسەرگیری بەسەر ژنی دووەمدا ، ، ، ،کردووە ھتد .لە وواڵتیکی وەک دارفۆن ،کاتێک ژنان وەک پرکەرەوەی ئابووری خێزانەکانیان کار دەکەن ،دەست دەبەن بۆ کاری دروست کردنی بینا ،کاری قورستر. ئەگەر قسە لەسەر رۆڵی ئافرەت بکەین لە پێش جەنگدا ،رۆڵێکی جیاوازتری ھەبووە ھەتا رۆڵی ئەو لە کاتی جەنگ و پاش جەنگ .ئەگەر لەورووە قسە لەسەر توانای ژن بکەین لەکاتی جەنگ و پاش جەنگ کە چۆن ئاستی چاالکی ئابووری و کارکردنی خۆی و خێزانەکانیان بەرزدەکەنەوە ،دەگەینە ئەو باوەرەی کە ئەوان دەتوانن ئەو بۆشاییە ئابوریانە پر بکەنەوە کە پێشتر ھاوسەر و باوکیان ئەنجامیان داوە. ئەم حاڵەتە لەناو کۆمەڵگەی کوردیدا و بۆ ئافرەتی کورد وەک شانازییەکە وایە کە پێیان دەدرێت ،لەو چرکەساتانەی ھاوسەر و برا و باوکیان بۆ بەرگری کردن لە واڵت و پاراستنی رەھەندە پیرۆزییەکانی نیشتیمان ،ماڵ و شوێنی نیشتەجێبوونیان بەجێهێشتبوو ،ئەوان توانیان ئەو بۆشاییە ئابوریانە بە کارکردن و دارشتنی پالنێکی رێک ئاستی ئابوری خێزانەکانیان بە بەرزی و باشیەوە بهێڵنەوە و بگرە لەھەندێک باری نائاساییدا ھاوکارییان دەگەیاندە پێشمەرگەکانیان و بژێوی ئەوانیش بەجۆرێکی سادە بەرێوە دەبرد .ئەم حاڵەتە و ھەست کردن بە به‌رپرسیارێتی سەرنجمان بۆ دیدگایەک ڕادەکێشێت ،ئەم کارە ھەلێک بووە بۆ فێربوونی ئافرەت بۆ دروست کردن و دۆزینەوەی کار ،و پشت بەستن بە توانا و شارەزاییەکانی خۆیان .ھاوکات بەپێی تیۆری مارکسیزم بێت ،بوونی سەرچاوەی ئابووری سەربەخۆ مانای ئازاد بوونی ئەو تاکەیە ،نەبوونی سەرچاوەی ئابووری بە مانای الوازبوون و کەم دەسەاڵتی دادەنرێت ،لەسەر رۆشنایی ئەم تێۆرە ،ئافرەتان ئەگەرچی سەختی دەروونی و جەستەیی ده‌كه‌وێت ه سەرشانیان کە دواجاو وەک تاکێکی خاوەن ئابووری سەربەخۆ ئەژمار دەکرێن.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
75
پاییز و زستانی ٢٠١٥
رۆڵی جێندەر لە جەنگدا جەنگ وەک ھەموو رەھەندەکان ،جیاوازی رەگەزی تێدا بەرجەستە دەکرێت .ئەزموونی جێندەر لە جەنگدا پشت دەبەستێت بە ھەندێک فاکتەر کە کاریگەرییە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی تێدایە ،و بەپێی جۆرەکانی جەنگ و کاتەکانی دەگۆرێت .بە زۆری، ئایدیای جەنگ یان شەڕ وێنەیەکی تازە دەھێنێتە ناو زه‌ینی گەنجەوە و دەیجوڵێنێت بۆ توندوتیژی و ملمالنێکان .ھەرچەندە ئافرەتان رۆڵێکی سەرەکیان بینیوە لەناو سوپا و جەنگدا وەک دایک یان وەک یارمەتیدرێکی پزیشکی بۆ سەرباز و جەنگاوەران ،لەکاتێکا پیاوان ھەڵگری زۆرینەی ئەرکی ناو سوپا و بڕیاردەری ئەرکەکانی ناو سوپان ،بەاڵم پشتگیری رۆڵی ژنان و ھاندانەکانیان وەک ھێمایەک بۆ سەرکەوتن و ورەدان ئەژمار دەکرێت .ئینۆڵ ( )٢٠٠٠:٧٢دەڵێت :ژنان وەک شەپۆلێک وان کە پڕن لە‌ھێز و پاوەرێک وەک ھێزی خواردن ،جلوبەرگ ،سێکس و سۆزپێدان ،ئەمانە وەک سەپۆرتێک وان بۆجەنگاوەران. زۆر رێگە ھەن کە ئافرەت وەک پشتگیری جەنگ بەکاریان دەھێنێت ،ھەروەک تیۆری فیمینیزمی ئەم حاڵەتە بەوە دەناسێنێت ژن لەگەڵ ئەوەی کۆمەڵگە جیاوازی رەگەزی لەگەڵ دەکات بەاڵم ھەمیشە ئەوان ھەڵگری بنەماکانی ئاشتیخوازیتر بوون ھەتا پیاوان. هه‌ژموونی جێندەر نۆرمێکە ھۆکاری جواڵندن و بەرزکردنەوەی ئایدیایە کە پیاوان وا لێدەکات ھەست بە به‌رپرسیارێتی پاراستنی واڵت و خێزانەکانیان بکەن .لەکاتێکدا هیچ رێگریەک نیی ه بۆ ئەوەی ئەو ھەستکردنە بمرێنێت ،لەکاتێکا ھەروەک «سارا روودیک»، فەیلەسوفی ئەمریکی دەڵێت :بەشداری کردنی ھەردوو رەگەز لە جەنگدا ،پێدانی وزە و توانایەکە کە ھەردو رەگەز بە یەکتری دەبەخشن ،بە پێچەوانەوە دەبێت کۆمەڵگە و دەسەاڵتی حوکمرانی لە واڵتدا ھەوڵ بدات ئەم جۆرە بیرکردنەوە و فکرە لەناو کۆمەڵگەدا باڵوبکەنەوە و کاری بۆ بکەن ،چونکە سروشتی ژنان ھەڵگری پەیامی ئاشتی و بەرگرییە. ھەمیشە ھەوڵ ئەدات ئەو ھێزە شاراوەی کە تیێدایە پیشانی پیاوانی بدات ،ئەمەش راستەوخۆ یان نا ناراستەوخۆ کاریگەری لەسەر زه‌ین و رەفتاری پیاوان ھەیە .ژنان ھەمیشە رێگرن لەبەردەم دروست بوونی جەنگ و تاوان ،ئەمەش چانسێکی باشە بۆ پیاوان کە لەم کردەوانە بە دوور بن ئەگەر کاتێک رووبەرووی دوژمن ئەبنەوە لە جەنگدا، تاوانکاری یەکێکە لە حاڵەتە قێزەونەکانی ناو جەنگ کاتێک جەنگاوەرانی دوو ھێزی دژ بەیەک لە بەرامبەر یەکتریدا ئەنجامی ئەدەن.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 76 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
لێرەدا خاڵێک زۆر گرنگە ھەڵوەستەی لەسەر بکەین ،راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ کاریگەری بەسەر کۆمەڵگەی کوردیەوە ھەیە .ئەویش شەرکردنە لەگەڵ گروپی تیرۆرسیتی داعش، لە پرۆسەی جەنگ کردن لەگەڵ ئەم گروپە ھەردوو رەگەز بەشدارن .بەاڵم یەکێک لە سیما زۆر دیارەکان لە ڕووبەڕووبوونەوەی داعشیزم لە واقیع و میدیای کوردیدا ،پێکدێت لە بەجێندەرکردن و ڕەگەزاندنی جەنگ ،ھەروەھا پیرۆزکردنی ھاتنی ژن بۆ ناو مەیدانی شەر ،ژن وەک پێشمەرگە کە دەتوانێت شانبەشانی پیاو لە ڕیزەکانی پێشەوەی شەڕدا، بجەنگێت. کێشەی سەربەخۆیی نەتەوەی کورد لەم ھەرێم و ناوچەیەدا ،خۆی لە کێشەی تایبەت بە مافەکانی ژن یاخود کێشەی سەربەخۆیی تاک و کەسایەتی ژن دەبینێتەوە .ئەم دوو کێشەیە ،پەیوەندی راستەوخۆیان بە کارەساتی ئەم دواییانەی شەری داعش و ناوچەکانی ھەرێمەوە ھەیە بەتایبەت بارودۆخی کاتی و مێژوویی ئافرەتی کورد ،بەگشتی بە چوارچێوەی بزووتنەوەی سیاسی ئافرەتی کوردەوە ھەیە. بۆ نموونە کارەساتی شەنگاڵ ،سەرھەڵدانی ھێزێکی نوێی فاشیزمی داگیرکەر ،و کەمپەینی وێرانگەری بە الیەنە جێندەری و غەیرە جێندەریەکانییه‌وە پەیوەندی راستەوخۆی ھەیە ھەم بە کێشەی نەتەوەیی کورد و ھەم بە کێشەی سەربەخۆیی کەسایەتی ژنەوە. الیەنی جێندەری ئەم گروپە زۆر بەرجەستەبووە لە رفاندنی سیستماتیک و بە کویلە گرتنی ژنان و بگرە تا دەسترێژی رەگەزی ،تا کرانەوە ی بازارە نوێکانی کۆیالیەتی ،ئازار و بێرێزی بە ژنان ،بە گشتی وەک چەکێکی بە ھێز لە مەیدانەکانی شەرێکی ئیتنیکیدا بە کارھێنرا .الیەنی ئیتنیکی ئەم شەرە ،لە یەکەم قۆناغدا گەلێک بەرچاو بوو .کەمپەینی دژە ژنی ،بەر لە ھەموو شت لە پێناوی ئاکام و ئامانجەکانی داگیرکردن ،ژێر دەستراگرتن و بە زەبوونکردنی کۆمەڵگای داگیرکراودا بەکارھێنرا . دەتوانێن ئاماژە بەوە بکەین ،الیەنی جێندەری ئەم کەمپەینە لێرەدا کۆتایی نایەت و دەتوانێ کاریگەری بەرجەستەتر و درێژخایەنتر لە سەر کۆمەڵگا بە جێبهێڵێت .ئەوەش ئەو راستیەیە کە دوابەدوای سەرھەڵدانی داعش دەتوانین چاوەروانی سەرھە ڵدانی رەوتێکی نوێی بیر وروانگای دژە ژنی لە کۆمەڵگادا بین . بە واتەیکی دیکە ،سەرھەڵدانی داعش دەتوانێت ببێتە ھۆی سەرھەڵدان و داسەپاندنی ھەندێ چەمکی نوێی جێندەری ،دژە ژنی و بەتەواوی مسۆجنیست .بۆ نموونە ،ھێنانە ئارای چەمکی ‹جیهادی نیکاح› ،شەرعیەتدان بە دەسترێژی جنسی ،شەرعیەتدان بە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
77
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کۆیالیەتی جنسی ژنان ؛ بە کەمگرتن و بێڕێزیكردن بە ژن؛ باڵوکردنەوەی ئەو بیرەی کە ژن تەنیا بۆ سێکس دە بێت و هیچ بایە خێکی مرۆڤایەتی دیکەی نییه؛ داگیرکردن و لێسەندەوەی سەربەخۆیی تاکەکەسی ژن .لە کۆتایدا ،بە تەواوی ژێردەستخستنی ژن لە ژێر ناوی ئیسالمدا بێگومان بەربەرەکانی و خەبات لە گەڵ شەپۆلی ئەم فکرە کارێکی ئاسان نیی ه و پێویستی بەر لە ھەموو شت بە خەباتی یەکگرتووی ژنی کورد ھەیە . بەمانایەکی تر ،پێویستە کە پێناسێکی نوێمان ھەبێ بۆ پەیوەندی نێوان سەربەخۆیی نەتەوەیی کۆمەڵگای کورد و ویستی سەربەخۆیی جێندەری ،تاکایەتی و کەسایەتی ژنی کورد .لەم ھەلومەرجەدا ،پێویستە کە پێناسێکی نوێمان ھەبێ بۆ ستەمی چەند الیەنەی ژنی کورد (بە تایبەت ژنی کورد وە ک ئەندامی کۆمەڵگایکی ژێردەست و وەک ئەندامی رەگەزێکی ژێردەست) .بە کورتی پێناسی ئێمە لە ستەم بە دژی ژنی کورد دەبێ ھەلومەرجی ئینترسێکشۆناڵی ژنی کورد بە روونی لە خۆی بگرێت؛ ئەزموونی ژنی کورد لە کۆمەڵگایەکی ژێردەستدا ،ئەزموونە جێندەریەکانی ژنی کۆمەڵگای ژێردەست و داگیر کراوە.. پێش ئەوەی بچینە سەر باسی شۆرشەکانی باشوور و رۆژئاوا ،ھەندێ پرسیاری گرنگ دروست دەبێت . یەکەم پرسیار دەگەرێتەوە بۆ پەیوەندی نیوان فێمینیزم و ناسێۆنالیزم؛ تەبایی و ناکۆکی لە نێوان ئەم دوو چەمکەدا .دووەم پرسیار ،پەیوەندی بە نێوان ژێردەستی نەتەویی و ستەمی چەند الیەنەی ژنی کورد ،و لە گشت گرنگتر ،خەباتی سیاسی ژنی کورد لە چوارچێوەی خەباتی رزگاریخوازی نەتەوەیدا . ھەروەک دەزانین ،ناکۆکی لە نێوان فێمێنزیم و ناسێۆنالیزمدا شتێکی شاراوە نییه. بە گشتی فێمێنیزم و بە تایبەت فێمێنیزمی رۆژئاوایی ،ناسێۆنالیزم لە چوارچێوەیکی جێندەریدا پێناس دەکات .بە پێی ئەم پێناسە ،ناسێۆنالیزم ،لە گشت قۆناغ و چوارچێوەیەکدا ،بەر لە ھەموو شت لە سەر بەھا و بایەخی پیاوساالری دامەزراوە و بە گشتی لە ئاست ویستی یەکسانیخوازی ژندا داخراوە .بە واتەیکی دیکە ،بە پێی ئەم پێناسە ،ناسێۆنالیزم جووالنەوەیکی پیاوساالرە ،لە سەر ویست و فکری پیاومەزنی دامەزراوە ،و لەپەرەپێدانی ژێردەستی ئافرەتدا کاری راستەوخۆی ھەبو وە .
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 78 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
بۆ نموونە ،بە پێی تیۆریەکانی نیرا یاوڵ داڤیس ،ژن بە چەند شێوەی سەرەکی لە پرۆسەی ناسێۆنالیزمدا بەشدارن :یەکەم ،وەک بەرھەمهێننەری بایلۆژی نەتەوە. دووھەم ،وەک بەرھەمهێنەری سنوورەکانی کۆمەڵگای ئیتنیکی .سێهەم ،وەک جیاکەرەوە و راگوێزەرری تایبەتمەندیەکانی نەتەوە (وەک کەلتوور و ئادابی نەتەوە)؛ وە زۆرجاریش وەک بەشدارانی راستەۆخۆ و بە کردەوەی خەباتی نەتەوەیی .بەاڵم ،سەرەرای ئەمەش، ژنان بەردەوام لە پەراوێژی پرۆژەکان و پرۆسەکانی ناسێۆنالیزمدا رادەگیرێن و لە دەسەاڵت بێبەشن؛ رۆڵەکانیان بێگومان بە جێندەر و سێکشۆاڵیزم دەکرێت .ئەم پێناسە ،لە سەر پەیوەندی نێوان ناسێۆنالیزم و جێندەر ،جواڵنەوە جۆراوجۆرەکانی رزگاریخوازی نەتەوەیی و ئەوەی پێیده‌وترێت جوواڵنەوەکانی ئه‌نتی کۆنۆڵیانیزمیش لە خۆی دەگرێتەوە .بۆ نموونە ،لە سەر ئەزموونی ژنانی شۆڕشگێری ئەلجەزیرە (دوابەدوای سەرکەوتنی شۆرشی ئەلجەزیرە ،سەنتیا ئەنلۆ ،ئاماژە بەوە دەکات کە بزووتنەوەکانی دژە کۆنۆلیالیزم ھاوشێوە لە سەر بناغەی پیاو مەزنی دامەزرراون؛ لە سەر ئاوات و ئامانجە ماسکۆلینەکان ؛ لە سەر بناغەی ئەزموونی ماسکۆلینەتی ژێردەست؛ کە لەم پرۆسەدا ،بە گشتی ئەزموون و ویستی ژنی داگیرکراو پشتگوێ خراوە .لەم پرۆسەدا، کاتێک کە ژنان داوای داسەپاندنی یەکسانی راستەقینەیان کردووە ،بەردەوام پێیان وتراوە کە ئێستا کاتی نییه . ھەر وەک ئەزموون و مێژووی بەشداری ژنان لە زۆربەی جوواڵنەوە نەتەوەییەکان نیشانیداوە ،شەرکردن و خۆبەختکردن لە پێناوی نەتەوەدا ،مسۆگەری ویستی یەکسانی جێندەری ژن نییه .ئەزموونی زیاتر لە بیست ھەزار ژنی شۆڕشگێری ئیلیتریا ،ژنانی شۆڕشگێری بەشدار لە شۆڕشی ئەلجەزیرە و ژنانی بەشداربووی شۆرش دژی رژێمی بەعس لە باشووری کوردستان ،نموونەی بەرچاوی ئەو راستیەن کە دوابە دوای سەرکەوتن ،ناسێۆنالیزمی تازە بە دەسەاڵت گەیشتوو ،لە زووترین کاتدا نە تەنیا ژنانی لە پرۆسەی یەکسانی بێبەش کردووە ،بەڵکو ھەوڵی دامەزران و داسەپاندنی فۆرمێکی نوێی پیاوساالریکردووە .زۆر جار ،بە وتەی چاندرا مۆھانتی ،فۆرمێکی ھەرە توند وتیژتری پیاوساالری ،کە کارێکی گرنگی بووە لە بەرفراونتر کردنی بۆشایە جێندەریەکان . ھاوکات ،کەسانی دیکەش ،ئاماژە بە پرۆسەی فەرامۆش کردن دەکەن ،وەک یەکێک لە خەسڵەتە ھەره‌بەرجەستەکانی بزووتنەوەی رزگاری خوازی نەتەوەیی .فەرامۆش کردنی دابین کردنی یەکسانی بۆ ژن . لە راستیدا ،ناسێۆنالیزم ،لە بنەرەتدا دەتوانێ دیاریدەیەکی پیاوساالر بێت؛ دەتوانێ لە سەر بناغەی جێندەری دامەزرابێ؛ وە لە سەرکوتکردنی خواستی یەکسانخوازی ژندا کاری
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
79
پاییز و زستانی ٢٠١٥
سەرەکی ھەبێت .ناسێۆنالیزمی کوردیش ،بە گشتی لەم لۆژیکە بە دوور نییه .روانینێک بە سەر مێژووی زۆربەی بزووتنەوە رزگاری خوازەکانی کوردایەتی ،بە روونی شوێنەواری پیاو مەزنی و جێندەری ،لەسەر ئەم بزووتنەوانە دەردەخات ،ھەربەم بۆنەوەیەوە کە لە راستیدا ،بە درێژایی مێژوو ئێمە شاهیدی ئەوەین ،کە لە گشت ھەلو مەرجێکدا وە لە گشت قۆناغێکدا ،بزووتنەوەی ژنی کورد راستە وخۆ بەستراوەتەوە بە بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردەوە .بە پێچەوانەی جوواڵنەوەی فێمێنیستی ژنانی بااڵدەستی کورد ،کە خواستەکان تەنیا گرێدراون بە چوارچیوەی جێندەریەوە. ئافرەت لەناو سوپادا مێژووی بەشداری کردنی ژنان لەناو سوپادا ،بۆتە بەشێک و راستیەک کە دەرەنجامە پۆزەتیڤەکانی وا لە ئافرەتان دەکات ھەمیشە شانازی بەوەوە بکەن .لە سەدەی بیستدا، ئافرەتان ژمارەیەکی بەرچاویان لەناو سوپادا ھەیە .لەشەری جەنگی جیهانی دووەمدا، لەیەکێتی سۆڤیەتی جاراندا ،لەساڵی ١٩٤٢ەوە ژنان وەک پیاوان ھاتنە ناو سوپاو و رۆلێ خۆیان پێشکەش کرد وەک یاریدەدەری پزیشکی کاری خۆیان دەکرد .لە کۆتایی جەنگدا نزیکەی ٨٠٠ھەزار ژن لەناو سوپای سۆڤیەتدا ھەبون ،کەدەکاتە نزیکەی %١١,٨ کۆی گشتی سوپای سۆڤیەت. ھەرەھا لە شۆرشەکانی کوردا ،ئافره‌تی کورد رۆڵی بەرچاویان بینیوە بە ھاوشانی برا پێشمەرگەکانیان چەکی خەبات و فیداکاریان کردۆتە شان ،یان وەک پشتگیر و یاریدەدرێک رۆڵی خۆیان ھەبوە. لە کوردستاندا ،ملمالنێ لەنێوان شۆرشگێرە کوردەکان و دەسەاڵتەدارە جیاوازەکانی کە رووبەرووی خەباتی کورد بونەتەوە ،ھەمیشە بۆتە فاکتەری ئەوەی کە ئافرەتانیش وەک پیاوان ئەو ھەستە نیشتیمانیی ه لەال دروست بێت .ژنە فیمینیستە کوردەکانیش دنیابینیان بەو شێوەیە بووە کە ناسیۆنالیزمی ھۆکارێکە بۆ رێگربوونی ئازاد بوونی ژنان لە کۆمەڵگەدا . بەاڵم ئەوەی جێگەی قسە لەسەرکردنە ،ھەندێک لە لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن، رۆڵی ژن لەناو سوپادا ،رۆڵێکی باشی ھەبووە و باشتر رۆڵی بینیوە وەک پیاوان ،بە بەراورد پیاوان زیاتر توندوتیژی و تاوانکاری دەکەن لەکاتی جەنگدا ،زیاتر کاریان لەسەر
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 80 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
کوشتنی دیل و وێرانکاری کردووە بەاڵم ئافرەت به‌هۆی کاریگەری سۆزداریەوە کەمتر پەنا بۆ کوشتن و وێرانکاری دەکات .بۆ نموونە ھەرگیز پەنا بۆ کاری توندوتیژی سێکسی نابەن لەکاتێدا پیاوان وەک دەستکەوتێکی جەنگ پەنای بۆ دەبەن ،ئەم حاڵەتەش لە جەنگی داعشدا زۆر بە ئاشکرایی بینینمان. تێگەیشتن لە کاریگەرییە نێو دەوڵەتیەکانی جەنگ لەسەر ژنان جەنگ ھەر بریتی نیی ه لە بەشداری کردنی ئافرەت و ژنان لەناو مەیدانی جەنگدا ،بەڵکو لەو چرکە ساتەی مێیەک دێتەبوون رووبەرووی جەنگی کۆمەاڵیەتی و کلتوری دەبێتەوە. رەگەزی مێ بەدرێژایی مێژوو ھەر لەجەنگدایە لەگەڵ ئایدیا و فکرە دواکەوتووەکانی کۆمەڵگە ،پێشگرتن لە باڵوبونەوەیان پێویستی بەکاری ژنانی تەنها یەک وواڵت نیی ه بەڵکو دەبێت ئافرەتانی ھەموو جیهان تیا بەشداربن. مێژووی دروست بوونی رەوتە فیمینیزمەکان لەبەر ھۆکارگەلی جۆراوجۆر بوە لەبەر پێشێل کردنی ماف سیاسی ،کۆمەاڵیەتی ،ئابوری ژنان بوە ،ئەمەش جۆرێکە لە جەنگ کە زۆر لەمێژە ئافرەتان دەجەنگن و کارەکتەری سەرەکی ئەم جەنگەن .رۆژانە قوربانیدەرن لە پێناویدا ،بۆیە ئەکرێت بڵێین تەنها ئەو ژنە جەنگاوەر نیی ه کە لەبەرەکانی شەردایە، بەھەمان شێوەش ئەو ژنەش جەنگاوەر کە ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبێتەوە. بەھا بەخشین و بەرزکردنەوەی رۆڵی ئەو ئافرەتەی چەکی بەرگریکردنی کردۆتە شان هیچ جیاوازیەکی نییە لەگەڵ ئەو ئافرەتەی رووبەرووی فکرە سەپاوەکانی کلتور و کۆمەڵگە دەبێتەوە .بەخشینی دەسەاڵتی پیاوساالری بە کۆمەڵگە ،فاکتەری سەرەکی یەکخستنی چاالکی سەرجەم ئافرەتانی جیهانە بۆ دووبارە گەڕاندنەوەی مافەکانیان و سەربەخۆ بوونیان لە ژیان و ئاکاری رۆژانەدا. دەبینین ھەمیشە زووم لەسەر ئەو ئافرەتانەیە کە لەمێژووی خەباتدا بەشدارن ،ھەروەک لە شۆرشەکانی کوردا وەک ئەیلول و گواڵندا رۆڵی ئافرەتان هیچی وای کەمتر نەبوە لە پیاوان بەاڵم ھاوکات رۆڵی ئەو ئافرەتانەش کەم نین کە لە گۆرینی سیستمی سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتی بەشداربون و ھەتا ھەنوکە درێژە بەو ئامانجە ئەدەن .بێگومان ھۆکارێک ھەیە لەسەر ئەم حاڵەتە کە ھەمیشە پیاو دەیەوێت جەخت لە وێنەی ژن وەک قارەمان و ھێزێکی میلیتاریزەکراوی نەبەرد بکات و وەک ڕووپۆشێک بۆ شاردنەوەی چەندین کەموکورتی لە ژیانی پیاو خۆیدا بەکاری دەھێنێت لە سەرێکەوە وەک جۆرێک
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
81
پاییز و زستانی ٢٠١٥
لە پڕوپاگەندەکردن بۆ ئازادی ،ھاوبەھایی و یەکسانیخوازی بەکاریدەھێنێت ،بەدیوێکدا بۆ شاردنەوەی ئەو خەسیینە ڕەمزیەی بوون و شکستی خۆیەتی وەک مۆنۆپۆلکەری گۆڕەپانی جەنگ ،بەدیوێکی تریشدا بۆ جەختکردنەوەیەتی لە بوونی خۆی وەک ناولێنەر و دەسەاڵتدار ،دواجاریش دەیەوێت ھەموو ئەو ستەمە کۆمەاڵیەتی و ئابووریانەی خۆیی پێ بشارێتەوە کە دەرھەق بە ژن کردوونی .دەمەوێت بڵیم ژن بەبێ ئەوەی پێ بزانێت، بووە بە جەستەیەک (بەس ئەمجارەیان سیاسی و سەربازی نەک کۆمەاڵیەتی و سێکسی) بەدەست پیاوەوە .ژن لە شوێنێکدا ھەوڵ دەدەت بوونی ھەبێت کە شوێنی ئەوە نییە، واتە لە دروستکەری ژیانەوە دەگۆڕێت و دەبێت بە دروستکەری مەرگ. ئەو قەیرانانەی لەسەر ئاستی ئابووری ،کلتوری ،سیاسی رووبەرووی ئافرەتان دەبێتەوە، توانیویەتی کاریگەری نێگەتیڤیش بکاتە سەر خێزان و دواجار کۆمەڵگەش .جەنگ کردنی ئافرەتان لەسەر شوناسی خۆیان وەک ماف و ئەرک جەنگێکی تەواو عەقاڵنی و لۆژیکیە. رێگری كردن لە سەپاندن و دووبارە گەراندنەوەی ئەو ئایدیانەی کە ئافرەت دەبنەوە بۆ سنوری تەسکی بیری کلتورەکان. زۆرێک لە بیرمەندان کۆدەنگن لەسەر ئەوەی کە بارودۆخی ژنان پێوەری ئاستی ئەو شارستانیتەیە کە گەلە پێشکەوتوەکان پێی گەیشتون ،ھەندێکیش وەکو «کانت» فەیلەسوفی ئەڵمانی ئەرکی چاندنی بەھا شارستانییه‌کانیان لە پیاودا سپاردوە بە ژن ،شارستانییه‌ت..ھەندێک وەکو «فرۆید» بەوجۆرە پێناسەی دەکەن :ئەو گرنگیەیە کە ژیانی مرۆڤ لە ژیانی ئاژەڵ بەرزتر دەکاتەوەو جیایدەکاتەوە لە ژیانی ئاژەڵ، شارستانییه‌ت ئاماژەیە بۆبەھای راستەقینە لەجیهانێکدا کە ئەو بەھایانەی تێدا نەبێت و لەژێر ھەڕەشەی توندوتیژیدابێت لەناوخۆ و لەدەرەوە. کۆتایی لەئەنجامی گفتوگۆکردنمان لەسەر پەیوەندی نێوان چەمکی جەنگ و کاریگەرییە راستەوخۆ یان ناراستەوخۆکانی ،ئەوە روون دەبێتەوە المان کە ئافرەت ھەمیشە ھەوڵی ئەوەی داوە کە کۆمەڵگە بەرە و ئاشتی و پێشکەوتن بەرێت ،بەشداری لە پرۆسەی ئاشتی واڵتدا بکات .بۆ نمونە ئافرەتی کورد ھاوشانی پیاوان لە پرۆسەی بەرگریکردندا بەشدارە سەرەرای ئەوەی کە جیاوازی رەگەزی لەگەڵدا دەکرێت و سەرباری کارەکانی دیکەی توشی توندوتیژی دەبێتەوە لەالیەن کۆمەڵگەو پیاوانەوە .قوربانیدەری یەکەمن لە
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 82 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
لەمێژووی مرۆڤایەتیدا، ئەوەی لەشەری شەنگالدا لەبەرامبەریان ئەنجامدراوە،جەنگەکاندا بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا رەوتی کاری خەبات و گەراندنەوەی مافە.ھاوشیوەی کەمە سەرەتاییەکانیان ھەر بەردەوامە چونکە دروست بوونی شوناسێکی سەربەخۆ بۆ نەتەوەی . فاکتەرێکی سەرەکیشە بۆ ئازاد بوونی شوناسی ئافرەتان لە کوردستاندا،کورد
:سەرچاوەکان سەرچاوە کوردییەکان . چاپی یەکەم،٢٠٠٩ ، ھەولێر، دەزگای موکریانی، سایکۆلۆژی و مێیەتی، سۆزان، جمال١٣٧٩ ، وەرگێرانی قاسم ێنعوی، تھران، رەگەزی دووەم، سیمون دوبوار.٢٠٠٤ سلێمانی. دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، شەرەفنامە، مه‌هاباد، قەرەداخی، شۆرشی ژنانی رۆژئاوا:) بەرفراوانتر لە مەیدانەکانی شەڕ٢٠١٤( بەیان، کەریمی< لەم لینکە بەردەستە.بڕینی سنوورەکان و ئەزموونێک بۆ خەباتی ژنانی رۆژھەاڵت .]٢٠١٤ [.>http://emrro.com/berfirawantirlem.htm
:سەرچاوە ئینگلیزییەکان available from < http://www.idosi.org/mejsr/ )٢٠١٤(.Attaelmanan، A. and Hengkun، J .]٢٠١٤ [ >pdf.١٥/١٤)٥(mejsr١٩ the reasons for wars – an updated survey. Available from < )٢٠٠٩(.Jackson، M. and Morelli، M .]٢٠٠٩ [ .>http://web.stanford.edu/~jacksonm/war-overview.pdf Compating physical violence against women in Iraqi Kurdistan. Available )٢٠٠٩(.Mohammed، M >٤=thesis.pdf?sequence/٢٠٥٤/١٠٠٣٧/munin/bitstream/handle/٨٠٨٠:from < http://www.ub.uit.no .]٢٠٠٩[ the invisible war in north Kurdistan. Available from < https://helda.helsinki. )٢٠٠٢(.Koivunen، K .]٢٠٠٢[ >٢=theinvis.pdf?sequence/٢٣٤٠١/١٠١٣٨/fi/bitstream/handle women، war and peace. Available from< http://www.unfpa.org/ )٢٠٠٢(.Rehn، E. and Sirleaf، J >unicef-WomenWarPeace.pdf-٣F٧١٠٨١FF٣٩١٦٥٣DC١٢٥٦C٦٩٠٠٣١٧٠E٩/sites/default/files/pub-pdf .]٢٠٠٢[ Feminism and Islam: Contextualizing Equality of Gender in Islam. Available )٢٠٠٢( .Shahid، K .]٢٠٠٢[>from < http://www.nihcr.edu.pk/downloads/feminism_and_islam.pdf
٢٠١٥ پاییز و زستانی
83
11 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 84 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و ئاوردانەوەیەک لە سەرھەڵدان و گەشەکردنیان لە کوردستاندا پ .ی .د .دلێر ئیسماعیل حەقی شاوەیس Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
85
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 86 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
پێشەکی: زاراوەی کۆمەڵگای مەدەنی و چاالکیەکانی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی ئەمڕۆ ھێندە بەر باڵون ،کە بوون بە بەشێک لە مەرجەکانی بوونی کۆمەڵگای شارستانیی سەردەم ،تا ئەو رادەیەی ئاستی بەدیموکراسیبوون و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ بەرادەی چاالکیی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی دەپێورێت... ئەو رێکخراوانەی پارێزگاری لە مافەکانی ھاوواڵتیبوون دەکەن و گەشەی پێدەدەن و بوونەتە بازنەیەکی پەیوەندیی نێوان کۆمەڵ و دەزگا حکومی و دەوڵەتییەکان بە چاالکییەکانیان باری سەرشانی دەوڵەت ئاسان دەکەن بۆ جێبەجێکردنی کارە سەرەکییەکانی خۆی و لە ھەمان کاتیشدا دیموکراسی فراوانتر و پڕ ماناتر دەکەن. دیارە کوردستانیش لەو ھەلومەرجە بە دوور نییە ،ئەم توێژینەوەیە ھەوڵێکە بۆ تێروانینێک لە زەمینەی فەلسەفی و مێژوویی کۆمەڵگای مەدەنی و رێکخراوەکانی ،شێواز و جۆر و تایبەتمەندییەکانی ئەو رێکخراوانە .الیەنێکیتری ئەم باسە تەرخانکراوە بۆ کۆمەڵگای مەدەنی و سەرھەڵدانی لە کوردستان ،ھەلومەرجی ئەو سەرھەڵدانە و گەشەکردنی، تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و رێکخراوەکانی لە کوردستاندا ،ھەوڵدراوە الیەک لە ئاستەنگەکانی بەردەم گەشەکردنی کۆمەڵگای مەدەنی و رێکخراوەکانی بدرێتەوە، دواجاریش ھەوڵدراوە بەشێک لەو ئەنجامانەی ئەم توێژینەوە پێیان گەیشتووە بخرێنە ڕوو. بە ھۆی بەرباڵوی و فرەرەھەندی و بوونی رای جیاواز و ھەندێ جار دژ بە یەکیش سەبارەت بەو مەسەالنەوە کە قسەیان لێوەکراوە ،خوێنەر رووبەرووی سەرچاوەکان کراوەتەوە تا بۆ زیاتر زانیاری بگەرێتەوە سەریان لە الیەک و لە الیەکی تریشەوە تا ئێمە لە بابەتە سەرەکیەکەی خۆمان دوور نەکەوینەوە. زەمینەی فەلسەفی و مێژوویی: مەدەنییه‌ت ـ شارنشینی لە Civisەوەکە وشەیەکی التینی کۆنە وەرگیراوە و مانای کۆمەڵە شارییەکان دەگەیەنێت ،مەبەست لەو کۆمەڵە مرۆڤەیە کە لە شاردا کۆدەبنەوە و دامودەزگای نوێ بۆ بەرێوەبردن و رێکخستنی پەیوەندییە ئابووری و کۆمەاڵیەتی و Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
87
پاییز و زستانی ٢٠١٥
سیاسی و کولتوورییەکانیان دادەمەزرێنن ،لە دەرەوەی خێزان و بەرەباب و خێڵ ـ واتە دامەزراندنی دەوڵەتی شار ،کە سەرەتا لە میزۆپۆتامیا و دۆڵی نیل سەریھەڵداوە و گەشەی کردووە(.)١ کەواتە کۆمەڵگەی مەدەنی Civil Societyبەشێوە سەرەتاییەکەی ئەو کۆمەڵگایەیە کە لە شاردا دەژی و لە سایەی رێکخراوە کالسیکییەکانی وەک خێزان و بەرەباب و خێڵ تارادەیەک خۆی راپسکاندووە و دەوڵەت و دەزگاکانی پەیوەندی کۆمەڵگای مەدەنی رێکدەخەن .بەجۆرێکی تر دەتوانن بڵێین :کۆمەڵگای مەدەنی ئەو کۆمەڵگایەیە کە لە سایەی سەروەری یاسادا دەژی. ئەفالتۆن ٣٤٧-٤٢٨پ .ز .پێی وابوو «دەسەاڵتدار نابا تەنیا لە بەرژەوەندییە تایبەتییەکانی خۆیەوە بڕوانێ ،بەڵکو ھەرچی ده‌یڵێ و دەیکا ده‌بێ لە بەرژەوەندیی بندەستەکانیدا (رعیە) بێت»( .)٢بەالی ئەفالتۆنەوە خۆپەرستی لە سەرکردایەتییەوە رۆدەچێتە نێو خەڵک و نایەکسانی و لێکترازان دەبێتە ھۆی رکوکینە لەنێو خەڵکدا و لە ئەنجامیشدا دەبێتە شەری نێوخۆ و تێکچوونی کۆمەڵگای مەدەنی(.)٣ ئەرستۆ وایدەبینی دەستورەکان بەھێز نابن ئەگەر داننەنێن بە فرەییدا ،کە رەگ و ریشەی لە ژیانی کۆمەاڵیەتیدا داکوتاوە ،بۆیە ده‌بێ دەسەاڵت ـ حکومەت Polityپێکبێت لە: دیموکراسی و ئۆلیگارشی ،لە یەکەمیاندا بەرژەوەندیی زۆرینەی ھەژار و لە دووەمیشیاندا دەسەاڵتی کەمینە نوێنەرایەتی دەکرێت( .)٤بەاڵم ئەوەی جێگەی ئاماژە پێکردنە بەالی ئەرستۆوە ژنان ،کۆیلە ،منداڵ و بێگانە و ئەو کەسانەی لە دەرەوەی ئەتینا دەژیان نەدەچوونە خانەی ھاونیشتمانیانەوە و مافیان نەبوو لە کۆمەڵگەی مەدەنیدا. سیسرۆنیش ٤٣-١٠٦ Ciceronپ .ز .دەستەواژەی کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ پێناسەی دەوڵەتی شارستانی بەکارھێناوە ،کە بە مانای دەسەاڵتێک دێت لە چوارچێوەی یاسادا رێکخرابێت(.)٥ لە سەدەکانی ناوەراستیشدا Saint Augustineئۆگۆستین ٤٣٠-٣٥٤ھەوڵیدەدا بیر و بۆچوونەکانی ئیفالتۆن لەگەڵ کاتۆلیکدا بگونجێنێ و پێیوابوو« :دادپەروەری راستەقینە تەنیا لە سایەی ئەو دەسەاڵتەوە دێتە کایەوە کە ئیسوس (مەسیح) دایدەمەزرێنێ و دەستەاڵتدار ده‌بێ»( .)٦کەواتە کۆمەڵگەی مەدەنی تەنیا لەژێر رکێفی دەسەاڵتی کەنیسەدا ده‌بێ و دەوڵەتیش ده‌بێ ئامرازێک بێت بۆ جێبەجێکردنی خواستەکانی ئیسوس .بەو جۆرە ئەو تێڕوانینە گشتگیرەی سەپاند و دواتریش ھەموو دەزگا ئابووری و سیاسی و کۆمەاڵیەتی و فەرھەنگییەکان کەوتنە ژێر رکێفی کڵێسە و پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 88 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
گشت دەستەاڵتەکان گەرێندرانەوە بۆ خودا و کڵێسە ...بۆیە دەتوانین بڵێین :ئۆگەستین بنەمای دادگاکانی چاودێری و پشکنینی دامەزراند. تۆماس ھۆبز ١٦٧٩-١٥٨٨ Tomas Hobbesپێی وابوو کۆمەڵگەی مەدەنی لە دەستەاڵتی دەوڵەتەوە سەرچاوە دەگرێ و پارێزگاری لێدەکرێ و گەشە دەکات .بەبێ بوونی دەوڵەت و دەستەاڵتەکەی کۆمەڵگەی مەدەنی پێکنایەت ،بەاڵم ھۆگۆ گرۆشوس ١٦٤٥-١٥٨٣ Hugo Grotiusپێی وابوو کۆمەڵگەی مەدەنی بەر لە رێکخستنی دەوڵەت و بوونی دەستەاڵتەکەی ھەبووە( .)٧لە سەدەی شازدەدا یەکەم جار لە دەقی فەرەنسی (سیاسەتی ئەرستۆ)دا Societe Civileبە مانای کۆمەڵی مەدەنی بەکارھاتووە .ساڵی ١٦٧٧جاک بۆسویێت ١٧٠٤-١٦٢٧ Bossuet Jacques لە کتێبی( :سیاسەت بە گێڕانەوەی کتێبی پیرۆز) دەنووسێ« :کۆمەڵی مەدەنی، کۆمەڵێکی تێکەڵ لەو مرۆڤانەیە کە لەژێر سایەی یەک یاسا و یەک دەوڵەتدا ژیان دەبەنە سەر»(.)٨ رێنیسانس و دواتریش شۆرشی پیشەسازی و فەرەنسی ١٧٨٩گۆڕانکاریی بنەڕەتییان لە ژیانی ئابووری ـ کۆمەاڵیەتی و سیاسی و کولتووری ئەوروپادا ھێنایە کایەوە ،بە جۆرێک لە ڕووی یاساییەوە ھاواڵتییان یەکسان بوون ،جیاوگە کۆمەاڵیەتی و ئابووری و یاساییەکانی چینە بااڵکانی نەھێشت و کۆمەڵی لەژێر ھەژموونی کڵێسە ھێنایە دەرەوە و ئازادیی ئابووری و سیاسی بۆ تاک پاراست و بەو جۆرەش رێگە خۆشبوو لەبەردەم گەشەکردنی دەوڵەتی نوێ و کۆمەڵگەی مەدەنی(.)٩ ئادام سمیس ١٧٩٠-١٧٢٣ Smith Adamپێیوابوو «کۆمەڵگای مەدەنی ئەو کۆمەڵەیە ،کە پێكهاتووە لەسەر بنەمای چاالکیی ئابووریی ئازاد بەمەبەستی بەرژەوەندیی تایبەت بە پاڵپشتی دەوڵەتێکی کارا»(.)١٠ بە الی هیگڵەوە ١٨٣٠-١٧٧٠ Georg Wilhelm Freadrichکۆمەڵگای مەدەنی« :ئەو قۆناغەیە لەنێوان خێزان و دەوڵەتدا»( )١١هیگل پێی وابوو کۆمەڵگەی مەدەنی تۆرێکە لە پەیوەندییە کۆمەالیەتییەکان بەدەر لە دەوڵەت ،کە سەرچاوەی لە بەرژەوەندییەکانی تاکەوە وەرگرتووە و بەپێی بەرژەوەندییە تایبەتیەکانیانەوە تاکە کار پێکەوە گرێدەدا لە زنجیرەیەکی سەربەخۆی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکاندا(.)١٢ هیگل دوو جۆر کۆمەڵگە لێک جودا دەکاتەوە ،کۆمەڵگەی شار (کۆمەڵگەی مەدەنی) کە لەسەر بنەمای پیشەسازی دروست دەبێت و بە کۆمەڵگەی بۆرژوازی ناوی ده‌بێت، ئەویتر کۆمەڵگای الدێییە ،کە سەنتەری ژیانی ئەخالقیە و لەسەر بنەمای سروشت و خێزان پێكهاتووە(.)١٣ Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
89
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کارل مارکس ١٨٨٣-١٨١٨ Marx Karlپێیوابوو «ئازاد بوونی کرێکاران دەبێتە ھۆی ئازادی ھەموو مرۆڤایەتی ،چونکە ھەموو کۆیالیەتییەکی مرۆڤ لەسەر بنەمای پەیوەندیی کرێکار بە بەرھەمەوە پێكهاتووە )١٤(».بۆیە بە نەمانی چینە کۆمەاڵیەتییەکان و دەوڵەت کۆمەڵگەی مەدەنیی بۆرژوا لەناو ده‌چێ و کۆمەڵگای مەدەنیی راستەقینە پێكدێ کە چەوساندنەوەی تێدا بن بڕ دەکرێت. تۆکفێل ١٨٥٩-١٨٠٥ De Tocqville Alexis Charles Henriپێیوابوو کۆمەڵگای مەدەنیی ئەمریکایی پێكهاتووە لەسەر بنەمای لێکتێگەیشتنی کولتووری و پێکەوە گرێدانی تاکەکان لەسەر بنچینەی ژیانی تێروتەسەلی گشتی و یەکسانیی کۆمەاڵیەتی(.)١٥ دەکرێ بڵێین ئەو کۆمەڵگایەی دەستبەرداری پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی کۆمەڵێکی داخراو دەبێ و ھەنگاو بەرەو کۆمەڵگایەکی کراوە دەنێ پێی دەوترێ کۆمەڵگەی مەدەنی١٦. د.تیسیر الناشف پێیوایە کۆمەڵگای مەدەنی ئەو کۆمەڵگایەیە کە پێکدێت لەسەر بنەمای سنووردارکردنی رادەی دەستێوەردانی حکومەت و دەزگاکانی بۆ چاالکییەکانی تاک و رەخساندنی فراوانترین ئازادی بۆ تاکەکان و توێژە کۆمەاڵیەتییەکان ،تا چاالکییەکانیان بە ئازادی ئەنجام بدەن لەرێکخراو و سەندیکاکانی وەک :الوان ،قوتابیان ،ئافرەتان، کرێکاران ،بزیشکان ،جوتیاران ،ھونەرمەندان ،وەرزشوان.... ،ھتد١٧ بەمجۆرە کۆمەڵگای مەدەنی چەمکێکی کۆمەاڵیەتی و ئابووری و سیاسی و کولتوری پێکدەھێنێ وەک پەیوەستێک بۆ پەیوەندیی و چاالکییە خۆبەخشەکان لە نێوان تاک و دەوڵەتدا .کۆمەڵگەی مەدەنی لە پرۆسەیەکی مێژوییدا سەریھەڵداوە و گەشەیکردووە لەسەر بنەمای پەیوەندییە تێهەڵکێشەکانی نێوان چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییەکان ،کە بەرھەمی داب و نەریت ،ئایین ،موڵکدارێتی تایبەتی ھۆیەکانی بەرھەمهێنان ،ئاسایشی کۆمەاڵیەتی ،سەروەریی یاساو ئازادیی تاک و دیموکراسی .بۆیە دەشێ بگەینە ئەو ئەنجامەی بڵیین سیستەمی سەرمایەداری باشترین کەش و ھەوای بۆ گەشەکردنی کۆمەڵگای مەدەنی رەخساندووە ،ئەوەش لە رێگەی فراوانترکردنی ئازادی تاک، دیموکراسی و سەروەری یاسا ،موڵکدارێتی تایبەتی ھۆیەکانی بەرھەمهێنان و مافی مرۆڤەوە.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 90 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی:
Cilvil society organizations
گەشەکردنی کۆمەڵگای مەدەنی دەبێتە ھۆی فراوانبوونی پانتاییەکانی مافەکانی مرۆڤ وئازادییەکانی تاک و لە ئەنجامیشدا سیستێمی دیموکراسی پەرەدەستێنێ و ھاونیشتمانیبوونیش دەبێتە ئەرک و مافێکیش بۆ ئەندامانی کۆمەڵ. ئەرک لە پاراستنی واڵت ،ئاسایشی تاکەکان و نەبەزاندنی سنووری ئازادییەکانیان، پارێزگاری لە سەروەت و سامان و ژینگە..کارکردن بۆ بەرەو پێشەوەچوونی واڵت و گەشەکردنی ،پاراستنی بەرژەوەندیی گشتی کە لە پاراستنی بەرژەوەندیی خودی و ھاواڵتییەوە سەرچاوەدەگرێ وەک:پاراستنی تەندروستیی خود و کۆمەڵ..ھتد. مافەکانی ھاواڵتیش بریتین لە: مافی ژیان ،ئازادیی ڕادەڕبڕین ،مافی کارکردن ،پارێزگاری لە تەندروستی ،یەکسانی بەرامبەر بە یاسا ،خوێندن....ھتد لە پێناو ھاواڵتیبوون و پاراستنی ئەرک و مافەکانی» ھاونیشتمانانی ھەر واڵتێک لە رێگەی رێکخراو و کۆمەڵەکانیانەوە ،لە شێوەو ئەنجامی کارەکانی دەوڵەتی خۆیان دەکۆڵنەوە و ھەڵیان دەسەنگێنن و چاودێریی بازرگانان دەکەن نەبادا لەقازانجکردندا زێدەرۆیی بکەن .دواجار کۆمەڵی مەدەنی بۆ چەسپاندنی سیاسەتی گشتی فشار دەخاتە سەر دەوڵەت و کەرتی تایبەتیش ناچار دەکات ئەرکی کۆمەاڵیەتیی خۆیان بەجێ بگەینن ١٨».ئەرکی کۆمەڵی مەدەنی تەنیا ئەوەنییە دیموکراسی و ئازادیی تاک و مافی مرۆڤ و ھاواڵتیبوون دابین بکات بەڵکو ھاواڵتیانن بە مەبەستی پاراستن و چەسپاندنی مافەکانیان و گەشەکردن بۆ سوودگەیاندن بەخۆیان و کۆمەڵگاکەشیان خۆبەخشانە لە نێو رێکخراوگەلێکدا کۆدەبنەوە بە مەبەستی بە دەستھێنان و پاراستنی بەرژەوەندیەکانیان و چاودێریکردنی دەزگاکانی دەوڵەت و پارێزگاریکردن لە ھاواڵتیبوون، بەو رێکخراوانە دەوترێت رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی ،بۆیە دەشێ بڵێین کۆمەڵگای مەدەنی سەردەم بێ رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و چاالکییەکانی هیچ مانایەکی نامێنێ. بانکی نێودەوڵەتی پێناسەی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی دەکات کە« :بریتیە لەو رێکخراوە ناحکومیانەی دوور لە مەبەستی سوود وەرگرتنی مادی پێكهاتوون و لە خزمەتی ئەندامەکانیاندا لە بواری کۆمەاڵیەتی ،کولتوری ،سیاسی ،ئاینی ،خێرخوازی١٩».
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
91
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بەالی ھەندێکی ترەوە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی «بریتیە لەو ڕێکخراوانەی بەشێوەیەکی ئازاد و خۆبەخشانە پێکدێت لە دەرەوەی بازنەو کۆنترۆڵی دام و دەزگاکان کالسیکیەکانی وەک( :خێڵ ،مزگەوت و کلێسە و پەرستگا و مەرجەعیەت.. ھتد) و دەزگاحکومیەکان بە مەبەستی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری بۆ ئەندامەکانی و داکۆکیکردن لە مافەکانی تاک و ھاونیشتمانبوون دوور لە رەعیەت و مسکێن بوون و غواڵمێتی٢٠». ویکیپێد :Wikipediaپێناسەی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی دەکات کە: «ھەموو چاالکیەکی خۆبەخشانەیە کۆمەڵێک پێهەڵدەستێت کە ئامانجێکی ھاوبەشیان ھەیە بە مەبەستی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری ،پشتگیری خوێندنی ئازاد یان کارکردن لەسەر سیاسەتە گشتیەکان وەک باڵوکردنەوەی زانیاری ،فشار و لێپێچینەوە لەسەرچاوەکانی بریار٢١ ». بەو شێوەیە کۆمەڵگای مەدەنی ژمارەیەکی فراوان لە رێکخراوە نا حکومی و ئەوانەی بە مەبەستی سوودوەرگرتن پێکنەھێنراون ،لە ژیانی گشتیدا ئەرکی گرینگیدان بەبەرژەوەندیەکانی ئەندامانی یان کەسانیتری لە ئەستۆ گرتووە بە پێی بنەما ئەخالقی یان روناکبیری یان سیاسی یان زانستی یان ئاینی یان خێرخوازی.... دیارە کۆمەڵگای مەدەنی و رێکخراوەکانی وەک دەرئەنجامێک بۆ گەشەکردنی ئابووری و کۆمەاڵیەتی و سیاسی و کولتوری کۆمەڵگای نوێ و سەردەمیانەی مرۆڤایەتی دەبێ لە ھەر قۆناغ و ئاستێکی گەشەکردنی ئەو کۆمەڵگایە و بە پێی تایبەتمەندێتی و ئاستی مێژوویی ،فەرھەنگ و داب و نەریت و ئایینی ..ھتد ھەر کۆمەڵگایەک شێوازەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و فۆرم و ناوەرۆک و مێتۆدەکانی کارکردنی دەگۆرێ. بۆ نموونە رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی لە قۆناغی گواستنەوەی دەرەبەگایەتی بۆ سەرمایەداری ،کاتێک کڵێسە دەسەاڵتێکی فراوانی سەپاندبوو بەسەر ھەموو جومگەکانی ژیاندا ،یەکێک لە ئەرک و فەرمانەکانی ئەو کۆمەاڵنە خۆراپسکاندن بوو لە ھەژموونی کڵێسە و یاسا تووند و تۆڵەکانی ...بەر لە چەسپاندنی یاساکانی سەرمایەداری، کاتێک ھێشتا هیزی کار ئازاد نەبوو بوو لە ژێر ھەژموونی سیستەمی دەرەبەگایەتی پەیوەندییەکانی ئابووریی سروشتی ،شێواز و ئەرکی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی بۆ ئازادکردنی ھێزی کار و سەرمایە و پاراستنی تاک بوو لە ژێر دەستەاڵتی دەرەبەگیدا، بەاڵم کاتێک سەرمایەداری جێپێی پتەو بوو ،لە قۆناغی ئازادیی بازرگانیدا ئەوکاتەی دروشم « لێگەرێ با کاربکا ،لێگەرێ با تێپەرێ» بوو دواتریش لەسەر دەمی پاراستنی پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 92 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
بازرگانی دا (الحمایە التجاریە) دروشم بوو بە :پاراستنی بەرھەمی خۆماڵی لە پێشبرکێی بەرھەمی دەرەکی و زیادکردنی ھەناردە لەسەر حسابی ھاوردە .رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی چ لە رووی ئابووری ،کۆمەاڵیەتی و سیاسی و کولتورەوە ھاو ئاھەنگیاندەکرد لەگەڵ ئاست و ئەرک و فەرمانی قۆناغەکە ...ئێستاش لە سایەی سیستەمی مۆنۆپۆل و دەستەاڵتی رێکخراوە فرە نەتەوەیی نێو دەوڵەتییەکانی وەک :کارتێل و ترۆست، رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی لەسەر جیهان کراونەتەوەو بە مێتۆدی فراوان و بە شێوازی گشتگیرتر کار و فرمانەکانیان جێبەجێ دەکەن و ئەرکەکانیان لە چوارچێوەی لۆکاڵی و نیشتمانیدا نەوەستاوەو ئاستێکی جیهانی بە خۆوە گرتووە .لە ئێستادا دەتوانین دوو جۆری سەرەکی لە رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی بەپێی پانتایی کارکردنیان جودا بکەینەوە: -١رێکخراوە نیشتمانی و لۆکاڵییەکان ،بریتین لە رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی کە لەسەر ئاستی نیشتمانی یان لۆکاڵی کاردەکەن و بەرنامەکانیان لە سنووری نیشتمانی یان ناوچەیەکی دیاری کراو تێناپەرێ ،وەک رێکخراوە نیشتیمانییەکانی :الوان ،قوتابیان، سەندیکا کرێکاری و پیشەیی نیشتمانی و نەتەوەییەکان ،ئەمانە لە رووی بەرێوەبردن و سەرچاوەکانی دارایی و پشتگیریکردنیان ئامانجەکانیان لە چوارچێوەی نێوخۆیی و لۆکاڵی دەرناچن. -٢رێکخراوە نێودەوڵەتی و جیهانییەکان ،لە سایەی پرۆسەی بە جیهانیبوون و کرانەوەی کۆمەڵگا نیشتیمانییەکان لەسەر یەکتر و پێشکەوتنە بێئەندازەکانی و ھۆیەکانی گواستنەوەو گەیاندن و زیاتر تێهەڵکێشبوونی کۆمەڵگاکان کێشەو گیروگرفت و ئەرک و ماف...هیتد زیاتر تێکەڵ بە یەکتر بوون و کێشەکان لەسەر ئاستی جیهانی و سەرانسەری کۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا خۆیان دەنوێنن و چارەسەر دەکرێن ،لەالیەکی تریشەوە پشتگیرییە دارایی و شێوازی بەڕێوەبردن سنوورە نیشتیمانییەکانیان بەزاندووە ،بۆیەرێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنیش ھەندێکیان بوون بە رێکخراوەی نێودەوڵەتی و جیهانی و ئەرک وفرمانەکانیان لە چوارچێوەیەکی نیشتمانی و نەتەوەییدا سنووردارنیی ه و سەرانسەری جیهانیان گرتۆتەوە. لەورێکخراوانە بۆ نمونە :سەنتەری بوونیاد : Foundation Centerکۆمەڵەی پەیوەندییە پێشکەوتووەکان (Association :)for progressive communicationبانکی جیهانی (World ٢٢ )Bank لەسەر ئاستی جۆری چاالکییەکان و بواری کارکردنیان رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی دەکرێ دابەش بکرێن بەسەر چەند جۆرێکەوە وەک :ئابوری ،سیاسی ،زانستی، کۆمەاڵیەتی ،فەرھەنگی ،گەشەپێدانی مرۆیی....ھتد. جێگەی خۆیەتی ئاماژە بەو ڕاستیەش بکرێت کە لەگەڵ ھەموو جیاوازییەکی ڕێکخراوەکانی Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
93
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کۆمەڵگای مەدەنی ،بەالم ھەموویان لە کۆمەڵە تایبەتمەندێیتیەکدا ھاوبەشن لەوانەش(:)٢٣ .١رێکخراوەکان بۆ سوودی تایبەت نین و خۆبەخشن ،رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە الیەن کەسانی خۆبەخشەوە پێکدێن و دادەمەزرێن ،مەبەستیش سوود وەرگرتنی تایبەت نییە بۆ دامەزرێنەرانی و سەرچاوەیەک نییە بۆ داھات و سوودی تایبەت و کەڵەکەکردنی سەرمایەی تایبەت ،بەڵکو لە پێناو بەرژەوەندیی گشت ئەندامانە و ھاوشێوەکانیاندایە لە سنووری چاالکیی رێکخراوەکەدا .ئەگەرچی ھەندێجار ئەو رێکخراوانە کەسانێک وەک کارمەند دادەمەزرێنن بەرامبەر بە کرێیەک یان مووچەیەک ،بەالم شێوازی گشتی و سەرەکیی کارکردن خۆ بەخش و بێبەرامبەرە. .٢نا حکومییە ،رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی ناحکومین و لە ژێر ھەژموونی دەزگا حکومییەکاندا نییە و لە چوارچێوەی یاسادا سەربەستانە لە دەستێوەردانی دەزگا حکومیەکان کاردەکەن ،ئەگەرچی ئەو رێکخراوانە پەیوەندییان بە دەزگا حکومییەکانەوە ھەبێ و یارمەتی بێ مەرج و زانیاری و ھەندێجار دەستگیری دارایش بکرێن ،بەاڵم بەرێوەبردن و نەخشە و پالن و شێوەی کارکردنیان سەربەخۆیە. .٣رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی بە مەبەستی قازانج دروست نەبوون ،ئەگەرچی ھەندێجار ئەو رێکخراوانە چاالکیی بازرگانی و پرۆژەی ئابووری ئەنجامدەدەن و لە ئەنجامدا سوودێکیان بۆ دەگەڕێتەوە ،به‌اڵم ئەو چاالکییانە ئامانج لێیان سوود نییە ھێندەی بەکارھێنانییه‌تی بۆ جێبەجێکردنی بەرنامەکانی رێکخراوەکە و جێبەجێکردنی پالنەکانی و سوودی گشتی بۆ ئەندامان و مەبەستی رێکخراوەکەیە. .٤دیموکراسییە ،ھەموو رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی لەسەر بنەمای دیموکراسی و فرەیی و ئازادی تاک پێكهاتوون ،مێتۆدە نادیموکراسی و گشتگیرییەکان و بەرتەستکردنەوەی ئازادیەکانی تاک لەو رێکخراوانەدا جێیان نابێتەوە چ لە ڕووی شێوازی دامەزراندن ،داڕشتنی پالن و کارکردنیان یان شێوازی بە دەستھێنانی سەرچاوەی دارایی و خەرجکردنی ...یان لێكهەلوەشانەوەی رێکخراوەکە..ھتد. لەسەر بنەمای دیموکراسیبوونی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی ،ئەو کۆمەاڵنە لە پەیوەندییەکی راستەوخۆدان لەگەڵ خەڵکدا و بۆ ھەموو کەس ھەیە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان پێوە بکات و لە چاالکی و کار و فەرمانەکانیان شارەزا بێت و هیچ لە خەڵک نەشاردرێتەوە. جێگەی خۆیەتی ئاماژە بەوەش بدەین ،لەگەڵ ئەو تایبەتمەندێیتیانەی ھاوبەشن لە ھەموو رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنیدا ،بەاڵم ناکرێ نکۆڵی لەوەش بکرێ ،کە بەر فراوانی و گەشەکردنی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی چ لەسەر ئاستی ئاسۆیی یان ستوونی و فراوانبوونی سەرچاوە داراییەکان و گەشەکردنی ھاوکاری دارایی بۆ ئەو رێکخراوانە و بەشداریکردنیان لە ھەندێ پرۆسەی بازرگانی و ئابووریدا ،ھەندێ جار ئەو پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 94 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
رێکخراوانە وەک پێویست بە ئەرک و فەرمانەکانیان ھەڵناستن و نەخشە و پالنەکانیان وەک پێویست جێبەجێ ناکەن و جار و باریش دەگلێن لە کاری گەندەڵی و سوودی تایبەت و دەستێوەردان و بەکارھێنان بۆ بەرژەوەندی کۆمپانیا و دەزگا دەوڵەتی و نێودەولەتیەکان بۆنموونە گەندەلییەکانی بەرنامەی نەوت بەرامبەر بە خۆراک*. کۆمەڵگای مەدەنی لە کوردستاندا: لەگەڵ گەشەکردنی شارەکان و کۆبوونەوەی ژمارەیەکی زۆر لە پیشەگەران و فراوانبوونی بازرگانی لە رۆژھەاڵتی ئیسالمیدا ،جۆرە رێکخستنێکی پیشەیی لە شێوەی سەندیکادا لە نێو پیشەگەراندا پێكهات ،بە مەبەستی پۆلینکردنی وەستا و خەلفە و شاگرد و ،...مۆڵەتدان بە پیشەگەران و پاراستن و گەشەکردنی بەرژەوەندییەکانی پیشە و پیشەکاران ٢٤...بەاڵم تێگەیشتنی نوێ بۆ کۆمەڵگای مەدەنی و رێکخراوەکانی و چااڵکیەکانیان وەک زادەیەکی گەشەکردنی کۆمەاڵیەتی -ئابووری و سیاسی و کولتوری لە مێژووی نوێدا پەیوەستە بەو گۆرانکارییانەی لەسەدەی حەفدەوە لە ئەروروپا دەستیانپێکردووە و تا ئێستاش بەردەوامییان ھەیە و لە ئەنجامدا سیستمی سەرمایەداری و دیموکراسییان گەشەپێدا. کوردستان و گەلەکەی ،وەک واڵتێکی داگیرکراوی بێ قەوارەی ژێر دەستەی دەسەاڵتدارانی دەوڵەتی فارس (ئیران) و عوسمانی ،دوورە و پەرێز بوون لەو گۆرانکارییانە و زیاتریش لەوە گەلی کوردستان لە پەراوێزی گەاڵنی فارس و تورک و دواتر عەرەبیشدا دەژیا ،کە ئەوانە خۆیان لە کاروانی گەالن و گەشەکردنیان جێما بوون( .)٢٥بۆیە کوردستان و گه‌له‌كه‌ی جگە لە ژێر دەستەیی بێگانە لە سایەی شێوازی بەرھەمهێنانی دەرەبەگایەتی دەرباز نەبوون ..کاتێکیش دوای جەنگی جیهانی یەکەم ،ھێزە داگیرکەرە ئەوروپاییەکان راستەوخۆ ھاتنە ناوچەکە و داگیریانکرد ،تارادەیەکی زۆر پارێزگارییان لە شێوازەکانی بەرھەمهێنانی پێش سەرمایەداری دەکرد تا درێژە بە دەسەاڵتی خۆیان و تااڵنکردنی ناوچەکە بدەن .بۆیە پرۆسەی بە مەدەنیکردنی کۆمەڵگا و سەرھەڵدانی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و چاالکییەکانیان لە کوردستاندا دواکەوت .ئەوەشمان لەیاد نەچێت کە کوردستان وەک بەشێک لە واڵتانی رۆژھەاڵت ،ھەر لە کۆنەوە سیستمی بەرھەمهێنانی ئاسیایی بااڵ دەست بووە تیایدا و بەرھەمهێنی دەستەاڵتی مەرکەزی ستەمکار و ملهوری بووە .بۆیە پرۆسەی بەدەمەدەنیبوون ھەرخۆی لە خۆیدا زەمینەی پێویستی بۆ نەرەخساوە(.)٢٦ بەپێی ئەوەی کۆمەڵگای مەدەنی و رێکخراوەکانی زادەی سیستمی سەرمایەداری و دیموکراسی و ھزری لیبرالیزمە ،بۆیە دەبێ لەو سەرچاوانەوە بگەرێین بۆ سەرەتاکانی سەرھەڵدانی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی الی کورد.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
95
پاییز و زستانی ٢٠١٥
دیارە دەستنیشانکردنی خاڵی سەرەتای ئاشنابوونی کورد بە ھزری لیبرالیزم ئاسان نییه ،چونکە الیەنێکی لێڵ و تارادەیەکیش پچڕ پچڕە( ،)٢٧بەاڵم ناشکرێ رووداوێکی گرنگی وەک دەرکردنی رۆژنامەی کوردستان لە قاهیرە ٢٢نیسانی ١٨٩٨لە الیەن مقداد بەردخانەوە پشتگوێ بخرێ ،کە خاڵێکی وەرچەرخانی مێژوویی بوو لە بزووتنەوەی روناکبیری و سیاسی لە کوردستاندا و ،دەکرێ بە سەرەتای سەرھەڵدانی رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی دابنرێت .دامەزراندن و بالوکردنەوەی رۆژنامەی کوردستان و دوور لە دەسەاڵتی سیاسی و بەمەبەستی ھۆشیارکردنەوەی خەڵکی کوردستان بە مێژوو و فەرھەنگ و زمانی خۆیان و راچڵەکاندنیان بە ھزری ئازادیخوازانە و دەستکەوتە ئابووری و کۆمەالیەتی و زانستییەکانی کۆمەڵگای مرۆڤاتی ،بەتایبەتی لە ئەوروپا دا و ئاشناکردنیان بە گەورە پیاوان و سەرکردە و زانایانی کورد و کوردستان ...خۆی لە خۆیدا چاالکیەکی مەدەنیی گەورە بوو لەو رۆژگارەدا ،ئەگەر چی ئەو چاالکییانە لە سایەی سیستمێکی دیموکراسیدا نەکراوە و لە قاهیرەیەکی دوورە دەستی دەستەاڵتە ستەمکارەکانی عوسمانیدا ئەنجامداروە و بە پێی یاساکانی عوسمانی الدان و سەرپێچییەکی گەورە بووە بۆ فەرمانی سوڵتان و دامو دەزگاکانی «خەالفەت» ی ئەو سەردەمە .بەاڵم کارێکی خۆبەخشانە و دوور لە قازانجی تایبەت و بەمەبستی سوودی گشتی و نیشتمانی و نەتەوەیی ئەنجامدراوە(.)٢٨ دیارە کۆمەڵگای مەدەنی و رێکخراوەکانی وەک بەشێک لە سەرخانی کۆمەالیەتی شێوازی بەرھەمهێنانی سەرمایەداری ،زادەی کۆمەڵگای رۆژئاواییە و سوودوەرگرتن لە ئەزموونەکانی کۆمەڵگای رۆژئاوایی کارێکی پێویست و بەجێیە ،بەاڵم لە ھەر کۆمەڵگایەکیشدا بە پێی ھەلومەرجی مێژوویی و دابونەریت و تایبەتمەندییە کولتوورییەکانی ،شێواز و رەنگ و بۆی جیاواز وەردەگرێ و ناکرێ لە کۆمەڵگا رۆژھەاڵتیەکاندا ئەزموونی رۆژئاوایی کوتومت کۆپی بکرێ ..بەو پێیە شێوازی لەدایکبوون و گەشەکردن و بگرە ئەرک فەرمانەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و رێکخراوەکانی لە کوردستاندا جیاواز دەبێت. ئەو رێکخراو و کۆمەڵە سیاسی و کۆمەاڵیەتییانەی لە کۆتایی سەدەی ١٩و سەرەتا سەدەی ٢٠دا لەالیەن دەستەبژێری روناکبیری کوردەوە دامەزران لە شارە گەورەکانی دەرەوەی کوردستان بە تایبەتی ئەستەمبول( ،)٢٩نموونەیەکیتری رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنین الی کورد .راستە کۆمەڵی مەدەنی بریتییە لەو فۆرماسیۆنە کۆمەالیەتییانەی کە ئامانجیان گرتنە دەستی دەسەاڵتی سیاسی نییە ،بەاڵم بەوەش رازی نیین کە لە رەوتی مێژووی کۆمەڵدا هیچ رۆڵێکیان نەبێ( .)٣٠ناکرێ رەچاوی ئەوەش نەکرێ ،کە گەالنی ژێردەستە لە قۆناغی رزگاریخوازی نیشتمانی و نەتەوەییدا خەباتی سیاسیی ئاراستەکراو لە پێناو سەربەخۆیی نیشتمانی و دیموکراسیدا بەشێکی گرنگ لە بزاڤی پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 96 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
مەدەنی و رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی پێکدەھێنی ،چونکە خەباتی رزگاریخوازی گەالنی بندەست ناوەرۆکێکی دیموکراسییان ھەیە ،بۆیە ھەرچی رێکخراوە و کۆمەڵە و بزاڤە سیاسییە نیشتمانی نەتەوەیی و دیموکراسی ھەیە لە کوردستاندا ،دەکرێ بخرێتە نێو چوار چێوەی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنییەوە ،ھەر لە (یەکێتی کوردان) ( )٣١ەوە ،عەزمی قەومی کورد ،ھێڤی ،کۆمەڵەی تەعالی ژیان ،کۆمیتەی ئیستقاللی کوردستان ،خۆیبوون(...)٣٢ھتر. دوای جەنگی جیهانی دووەم و تێکشکانی بەرەی فاشیزم و گەشەکردنی بزووتنەوەی شۆرشگێری لە جیهاندا ،بزوتنەوەی رزگاریخوازی کوردستانیش گەشەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوە دی و لە ئەنجامدا ھەلومەرجی لەدایکبوونی دەستەاڵتێکی سەربەخۆی نیشتمانی لە بەشێک لە رۆژھەاڵتی کوردستاندا بە ناوی کۆماری کوردستان ھاتە کایەوە. رۆژگارەکانی کۆماری کوردستان لە مەھاباد و ئەو ھەلومەرجە ئازادییەی ھاتە ئاراوە، کە شوھەوایەکی گونجاوی بۆ ژمارەیەک لە رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی رەخساند و ،چاالکییە مەدەنییه‌کان پێیان نایە قۆناغێکی نوێوە ،کاتێک رێکخراوەکانی :ژنان، الوان ،بەچکەشێران ،کرێکاران( ...)٣٣بە ئازادی ھاتنەکایەوە و دەستیانکرد بە چااڵکیی کۆمەالیەتی و ھونەری و داکۆکیکردن لە ماف و بەرژەوەندییەکانی چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییەکانیان...بەاڵم دیارە کورتی تەمەنی کۆماری کوردستان ،مەودای نەدا ئەو رێکخراوانە وەک پێویست گەشەبکەن ھەر بە نەمانی کۆمار و گەرانەوەی دەستەالتدارانی تاران و دام و دەزگاکانیان ئەو رێکخراوانەیان ریشەکیش کرد و کەش و ھەواکەی گۆڕی. لە خوارووی کوردستانیش جگە لە پارتی دیموکراتی کورد کە لە ١٦ئابی ١٩٤٦ دامەزرا ژمارەیەک لە رێکخراوەی پیشەیی و دیموکراسی لەدایکبوون وەک رێکخراوەکانی: قوتابیان ،الوان ،ئافرەتان .. ،ھتد ئەو رێکخراوانە ئەگەر چی بە نهێنی کاریاندەکرد، بەالم رۆلێکی بەرچاویان لە ھۆشیارکردنەوە و رێکخستن و بەرگریکردن لە داخوازییەکانی چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییەکانیان دەکرد( .)٣٤راستە لەو سەردەمەدا سیستەمێکی دیموکراسی لە ئارادانە بوو ،دەوڵەت مەودای کارکردنی ئازادی بۆ رێکخراوە پیشەیی و دیموکراتیەکان نە رەخساند بوو ،بەاڵم دیارە لە کۆمەڵگا دواکەوتووەکاندا ،ئەو کۆمەڵەی کە تاکەکانی لە قۆناغی تاکگەراییەوە گەیشتبنە (تاکایەتی) و لە فیرقەگەراییەوە پەریبنەوە بەرەو رێکخراوەییبوون و لە ئیرادەگەراییەوە بەرەو سامانگەرایی و لە ملکەچی دەستەجەمعییەوە بەرەو شەھامەتی مەدەنی و لە کۆمەڵگەراییەوە بەرەو بەڵێندەرایەتی کۆمەاڵیەتی لە باوەربوون بە ئەفسانە بەروە ئەقاڵنییه‌ت و لە رەعییەتبوونەوە بەرەو ھاوواڵتیبوون ،دەتوانێ بانگەشەی مەدەنییه‌تی بوونی خۆی بکات( ،)٣٥و ئەو رێکخراوە و چاالکییانەش دەچنە بازنەی رێکخراوەکان و چاالکییە مەدەنییه‌کانەوە. Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
97
پاییز و زستانی ٢٠١٥
دوای شۆرشی ( ١٤تەمووزی )١٩٥٨لە عێراقدا ،ھەلومەرجێکی لە بار ھاتە ئاراوە بۆ کارکردنی مەدەنییانە( .)٣٦رێکخراوە پیشەیی و دیموکراسییە کوردستانییه‌کانی وەک: کرێکاران ،جوتیاران ،قوتابیان ،ئافرەتان ...ھتد چاالکانە کەوتنە خەباتی مەدەنیانە دەتوانین بلێین بە تایبەتی ساڵی یەکەمی تەمەنی شۆرشی ساڵێکی زێرین بوو بۆ چاالکیە مەدەنییه‌کان .بەاڵم لە رووداوەکانی (١٤ تەمووزی )١٩٥٩وە لە کەرکوک پاشەکشەیەکی ئاشکرا لە رەوتی دیموکراسیانەی دەستەاڵتی قاسمدا رویدا( )٣٧و چاالکییە مەدەنییه‌کان بەرەو الوازی و سستی چوون، دواتر لە ئەنجامی کودەتای ( ٨شوباتی ١٩٦٣کاتێک بەعسییەکان دەستەاڵتیان گرتە دەست ،هیچ مەودایەکیان بۆ چاالکییە دیموکراسی و مەدەنییەکان نەھێشتەوە(.)٣٨ رێکخراوە پیشەیی و دیموکراسی و سەندیکاییەکان جارێکیتر لە خوارووی کوردستان دوای مۆرکردنی رێککەوتنامەی ١١مارتی )٣٩(١٩٧٠لە نێوان سەرکردایەتیی بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردستان و حکومەتی عێراقدا ،کەوتنە چاالکیی مەدەنی ،یەکێتیی جوتیارانی کوردستان ،یەکێتیی کرێکارانی کوردستان ،قوتابیان و الوان ،ئافرەتان، مامۆستایان ...ھتد بە گوڕ وتینێکی نوێوە ھاتنەوە گۆڕەپانی ئاشکراو خەباتی مەدەنییانە و داکۆکیکردن لە بەرژەوەندیی چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییەکانیان و ھۆشیارکردنەوەی خەڵک بە ئەرک و مافەکانیان ،ئەمە جگە لەوەی خەباتی نەتەوەیی و نیشتمانی الیەنێکی بەرچاوی چاالکیی ئەو رێکخراوانە بوو .ئەم قۆناغەش جارێکیتر بە شکست کۆتایی ھات و ساڵی ١٩٧٤بە ھێرشی سەرتاسەری سوپای عێراق بۆ سەر کوردستان( )٤٠و جێبەجێنەکردنی خاڵەکانی رێککەوتننامەی ١١مارتی ١٩٧٠و قەدەغەکردنی چاالکییەکانی رێکخرواە مەدەنییە کوردستانییەکان و راوەدونان و گرتنی ئەندام و چاالکوانەکانیان.. ھەموو ھەلومەرجێکی کۆمەڵگای مەدەنی و رێکخراوەکان نەمان بە تایبەتی دوای پەیمانی جەزائیری ساڵی ١٩٧٥ی نێوان عێراق و ئێران و نسکۆی شۆڕشی ئەیلول( .)٤١ئەو رێکخراوە کارتۆنیانەش کە بەناوی :کرێکاران ،جوتیاران ،ئافرەتان ،قوتابیان و الوان.. ھتد دوای نسکۆ لە کوردستاندا پێكهێنران جگە لە کۆمەڵە دەزگایەکی وابەستە بە دەسەاڵتی فاشی و دیکتاتۆریی بەعسی زیاتر هیچیتر نەبوون. جێگەی خۆیەتی ئاماژە بەوەش بدەین ،کە بە درێژایی ماوەی شۆرشی ئەیلول -١٩٦١ مارت ١٩٧٥چ لە سەردەمی ئاشتیدا ،وەک ئاماژەی پێکرا ،رێکخراوە پیشەیی و دیموکراسییە کوردستانییەکان لەسەرانسەری خوارووی کوردستاندا چاالکییان ھەبووە، لەو کاتانەشدا کە شەرو پەالماردانی دەسەاڵتدارانی عێراق ھەبووە بۆ سەر کوردستان، ئەو رێکخراوانە چاالکیی مەدەنیی خۆیان لە ناوچە ئازادکراوەکانی ژێر دەسەاڵتی شۆرشدا بەردەوام بووە .شۆرشی ئەیلول لە ناوچە ئازادکراوەکاندا ھەستاوە بە رێکخستنی کار پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 98 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
و تەندروستی ،کارگێری ،دادوەری ..ھتد .دەکرێ ئەو «دامەزراوانە» بە جۆرێک لە رێکخراوەی مەدەنی بدرێنە قەڵەم .راستە ئەو دەزگایانە لە سایەی دەسەاڵتی شۆرشگێڕیی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی و دیموکراسیی کوردستاندا چاالکییان نواندووە و بە ئەرکی خۆیان ھەستاون ،بەاڵم ناشکرێ ھەلومەرجی ئەو قۆناغە بۆ کۆمەڵگای بێ دەوڵەت و گەلێکی ژێر دەستەی نیشتمانی داگیرکراو رەچاو نەکرێ. دوای ڕاپەرینی بەھاری ١٩٩١و ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و لە دایکبوونی حکومەتی ھەرێم ،بەتایبەتی دوای ھەرەسھێنانی رژێمی بەعس لە عێراق ساڵی ٢٠٠٣ ژمارەیەکی زۆر لە رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی شانبەشانی ھێز و حزبە سیاسی و رێکخراوە پیشەیی و دیموکراسیەکان سەریانهەڵدا و کەوتوونەتە چاالکی ،بەالم جێگەی ئاماژە پێکردنیشە زۆربەی ھەرە زۆری ئەو رێکخراوانە ھێشتا وەک پێویست نەیانتوانییه‌وە لە ژێر ھەژموونی حکومەت و حزبە سیاسیەکان خۆیان دەربازبکەن. دیارە ھاتنەکایەی کۆمەڵی مەدەنی و رێکخراوەکان ،دەروازەیەکی گرنگە بەرووی دیموکراسیدا ،بەالم تەنیا ئامادەیی ئەو ھەلومەرجە نابێتە ھۆی ھەرەسھێنانی ستەمکاری و پیادەکردنی دیموکراسی ،چونکە سرینەوەی کولتور و وێرانەکانی دیکتاتۆریەت بە لەدایکبوونی رێکخراوە مەدەنییەکان نایەتەدی و ئەو پرۆسەیە پێویستی بە ھەلومەرجی زیاتر و کار و کاتێکی زۆر و دوورودرێژ ھەیە. جێگەی سەرنجە ،دوای راپەرین و ھەڵبژاردنی پەرلەمان و دامەزراندنی حکومەتی ھەرێمی کوردستان ،بەرەی کوردستانی و ھێزە سیاسییەکان ،دام و دەزگا و شێوازی کارکردنی رژێمی پێشوویان بە میرات بۆ مایەوە و نەیانتوانی بە تەواوی خۆیان لە پاشماوەکانی دەربازکەن ،بۆیە بە حیزبی کردن و ھەوڵدان بۆ پاوانکردنی دەسەالت و سەروەت وسامان بووە شێوازێک لە شێوازەکانی کارکردنی حیزب ،ئەمەش بووە ھۆی سرینەوەی موڵکداریەتی دەوڵەت بۆ ھۆیەکانی بەرھەمهێنانی لە زۆر بواردا و دواتریش پاوانکردنی لە الیەن که‌سە دەسترۆیشتووەکانی حیزب و رێکخراوە سیاسیەکان و دەسەاڵتەوە ،بە ناوی تایبەتکردنی کەرتی گشتیەوە لە ئەنجامیشدا بووە ھۆی زیادبوونی رێژەی بێکاری و قوڵبوونەوەی جیاوازی چینایه‌تی و بەرتەسککردنەوەی پانتایی ئازادی ئابووری و دارایی و سیاسی و کۆمەاڵیەتی ...دواتریش شێواندنی چاالکیەکانی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی. بە مەبستی یەکریزی گەل کوردستان و ھەڵدانەوەی الپەڕەیەکی نوێ ھێزە نیشتمانیی ه کوردستانەکان دوایی راپەرین لێبوردنێکی گشتی بۆ سەدان ھەزار بەکرێگیراو و دەستندەخۆر و پیاوی رژێمی بەعس دەرکرد و بەو پێیەی بەشێکی بەرچاو لەسەرکردەی Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
99
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ئەو بەکرێگیراوانە سەرۆک خێڵ و شێخ و بەگ و ئاغا و ...بوونە ئەمەش ئەگەرچی بۆ ئەو سەردەمە کارێکی دووربین چاک بوو بۆ پاراستنی دەستکەوتەکان و یەکریزی گەل ،بەاڵم گرنگیدانی زیاد و بەخشینەوەی جیاوگی چاوەرواننەکراو بۆ ئەوان ،بووە ھۆی گێڕانەوەی پلە و پایەی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابووری ،ئەو پلەوپایانەی بەشێکی زۆری لەسێبەری دەسەاڵتی بەعسدا لەدەستدرابوون ..دواجاریش ھەر ئەو توێژاڵە کۆمەالیەتییە بوونە ھۆی خۆشکردنی ئاگری شەری نێوخۆ و پاشەکشەکردنی بە ھەندێک لە دەستەکەوتەکانی راپەرین و پتەوکردنی پێگەی ئابوری ..کۆمەالیەتی و سیاسی و سەربازی خۆیان لەسەر حسابی مافی ھاوواڵتیان و گەڕانەوە بۆ پەیوەندییە نەریتیەکان .فیستیفالی خێلەکان ،مەکتەبی کۆمەاڵیەتی و گەڕانەوەی ئاشتەوایی خێڵەکی نموونەی ئەو پاشەکشانەن .ھەر ئەوەش وای لە (پ .د .ئانیمارد شمیدت کالیرت) سەرۆکی بەشی پالندانان لە زانکۆی (دۆرتمۆند) کردووە کە پێی وابێ :کوردستان ھێشتا رێگەی داھاتووی نەدۆزیوەتەوە .تا ئێستا بە تەواوی یەکالیی نەبۆتەوە داخۆ کۆمەڵگەی کوردی دەیەوێت رێگەیەک بەرەو داھاتوو بگرێتەبەر ..ھێشتا پێكهاتەی ژێرخانەکانی پێش دیموکراسی ،بە تایبەتی ژێرخانی بەھێزی عەشیرەت لە ئارادایە( .)٤٢بەالی عەتا قەرەداغیشەوە ،کۆمەڵگەی کوردستانی کۆمەڵگایەکی دواکەوتووە و ھێشتا نەبۆتە کۆمەڵگەیەکی مەدەنی ،تەنانەت حیزبەکانیش بە عەقلیەتێکی رۆمانسی و رەدکرنەوەی بەرامبەر و خۆیان بە خاوەن چارەسەری ھەموو کێشەکانی کۆمەڵگە دەزانن و ئەمەشیان گواستۆتەوە بۆ دەسەاڵتی کوردی ،ئەو پێی وایە یەکێک لە ھۆکارەکانی شەڕی نێوخۆش ھەر ئەو دواکەوتوویی و عەقڵیەتە خێڵەکیە بوو ،کە ناتوانێ ئەوانی تر ببینێ و قبوڵیان بکات( .)٤٣ئەم بیروبۆچوونە تارادەیەکی زۆر لە راستییەوە نزیکە .ئەوەش وایکردووە ئەندامێکی پەڕلەمان سەرۆکی ھەرێم بە سەرۆکی خۆی نازانێ ،ھەر لەبەر ئەوەی خۆی دەنگی پێنەداوە و سەر بەحیزبەکەی ئەو نییە(!!)٤٤؟ بە پێی ھەندێ سەرچاوە لە ھەرێمی کوردستاندا زیاتر لە ھەزار رێکخراوی ناحکومی ھەیە( ،)٤٥به‌اڵم وەک ئاماژەمان پێدا بە ھۆی تێهەڵکێشی چاالکی ئەو رێکخراوانە لەگەڵ کاری حیزبیدا و ھەلومەرجی ئابووری و کۆمەاڵیه‌تی ھێشتا ھەنگاوی زۆری ماوە بنرێت لە پێناو بە مەدەنیکردنی کۆمەڵ. لە ئەنجامی نەبوونی قەوارەیەکی سیاسی یەکگرتووی سەربەخۆ لە کوردستاندا و دابەشکردنی بەسەر چوار دەوڵەتی داگیرکەری سته‌مكاری دیکتاتۆریدا ،پرۆسەی بە مەدەنیبوونی کۆمەڵگە لە کوردستاندا و چاالکیەکانی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی چەند پەیوەستە بە ھەلومەرجی نێوخۆی کوردستانەوە ،ھێندەش کەوتۆتە ژێر کاریگەری بارودۆخی ئابووری -کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئەو والتانەوە و ،بە ھەڵکشان و داکشانی ئەو مەرجانە پرۆسەی بەمەدەنیبوون و چاالکیەکانی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 100 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دووچاری ھەڵکشان و داکشانەوە دەبنەوە ،لە الیەکی تریشەوە ئەوەی تێبینی دەکرێت بە پێی چاالکی و کارایی بزوتنەوەی رزگاریخوای نیشتمانی لە خواروی کوردستاندا، پرۆسەی بە مەدەنیبوون و چاالکیەکانی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی کارامەند و پێشکەوتوترن بە بەراورد لەگەڵ پارچەکانی تری کوردستاندا.
ئەنجام کۆمەڵگەی مەدەنی و رێکخراوەکانی وەک سەرخانێکی سیستەمی سەرمایەداری لە کۆمەڵگەیەکی پێشکەوتوو دیموکراسیدا سەرھەڵدەدا و گەشە دەکات .دیارە لە ھەر قۆناغێکی گەشەکردنی ئەو سیستەمەشدا بە پێی ھەلومەرجی مێژوویی و تایبەتمەندیەکانی ،کۆمەڵگەی مەدەنی و رێکخراوەکانیش شێواز ە جۆری گونجاو لەگەڵ ئەو مەرجە مێژووییانەدا وەردەگرن. بە مەدەنیبوونی کۆمەڵگا و چاالکی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ،دەسەاڵتی دەوڵەت الواز نابێت ،بە پێچەوانەوە ئەرکەکانی دەوڵەت و دەزگاکانی سوکتر دەکات و لە رێگەی قوڵکردنەوە و بەھێزکردنی ھاوواڵتیبوونەوە ھاوواڵتیان و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بە بەشێک لە ئەرکەکانی دەزگا دەوڵەتیەکان ھەڵدەستن و دەوڵەتیش دەستبە تاڵ دەبێت بۆ ئەنجامدانی کارە سەرەکیەکانی خۆی. لە ئەنجامی دواکەوتویی ئابوری -کۆمەاڵیەتی و سیاسی و نەبوونی قەوارەیەکی سەربەخۆی نیشتمانی و نەتەوەیی و درێژەخایەنی دەسەاڵتی ستەمکاری ،سەرھەڵدان و گەشەکردن و شێوازی کۆمەڵگەی مەدەنی و رێکخراوەکانی لە کوردستاندا جودایە و خودان تایبەتمەندی خۆیەتی. بە ھەڵکشان و داکشانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی ،پڕۆسەی مەدەنیبوون و گەشەکردنی رێکخراوەکان لە ھەڵکشان و داکشاندا بوونە ،تا ئاستێکی ھەندێ جار پچڕ پچڕی و تەم ومژاوی و شپرزەیی پێوە دیار بووە ،بۆیە ئەو پرۆسەیە لە خواروی کوردستاندا بە بەراورد لەگەڵ پارچەکانی تری کوردستاندا دیارتر و پێگەیشتوترە .مانەو و پارێزگاریکردنی پەیوەندییە نەریتیەکانی پێش سەرمایەداری بە تاییبەتی سیستەمی خێاڵیەتی ئاستەنگێکی گەورەن لەبەردەم گەشەکردنی ئابوری -کۆمەاڵیەتی و سیاسی لە کوردستاندا و پرۆسەی بە دەزگاییکردن و دیموکراتیزەکردن و گەشەکردن و چاالککردنی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیش دواخستووە ..لەالیەکی تریشەوە تێهەڵکێشی دەسەاڵتی حیزب و دەزگا ئاینییه‌کان و حکومەت پرۆسەی مەدەنیکردنی لە ھەرێمی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
101
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کوردستاندا شێواندووە. ئەگەرچی بە مەدەنیبوون و چاالکی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بەستراوەنەتەوە بە ئاستی دیموکراسی لە کۆمەڵگەدا و پرۆسەی بە دیموکراسیبوون قوڵتر و فراوانتر بێت پانتایی مەدەنیبوونی کۆمەڵگە و چاالکیەکانی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی زیاتر دەبێت ،لە ھەمان کاتیشدا چاالکبوونی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و بە مەدەنیبوون پرۆسەی دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە بەھێز دەکات. بەمەدەنیبوونی کۆمەڵگەی کوردستانی و چاالکیەکانی رێکخراوە مەدەنییه‌کان لەسەرەتای سەدەی بیست و یەکەوە ھەنگاوی گەورەیان بەرەو پێش ناوە ،بەالم بۆ پتەوکردنی بنەماکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و چاالکتر کردنی رێکخراوەکانی پێویستە گرنگی بدرێت بە گەشەکردنی ئابووری -کۆمەاڵیەتی و سیاسی لە کوردستاندا و بە چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی و مافی مرۆڤ کۆمەڵگەی مەدەنی و رێکخراوەکانی زیاتر بەرەو پێشەوە دەچن. پەراوێزەکان: .١بۆ زیاتر زانیاری سەبارەت بە دەوڵەتشار و سەرھەڵدان و گەشەکردنی بڕوانە :دیاکۆنۆڤا ئی .م ،.نیرۆ نۆڤۆی ڤ .د، سڤێنتسیکۆی ئ .س ،مێژووی دێرینی جیهان ،بەرگی یەکەم ،مۆسکۆ ،١٩٨٣ل ( .١١١-٤٩بە زمانی رووسی). .2إفالطون ،الجمهورية .24 .3إفالطون ،هه‌مان سه‌رچاو‌ه .270 .4جون ارنبيرغ ،المجتمح المدنى من اليونان حتى القرن العشرين ،ت :حسين ناظم و على حاكم صالح ،معهد الدراسات االستراتجية، بغداد -اربيل -بيروت 2007ص.47 .5رامين جيهانبطلو سەرھەڵدان وپێكهاتەی فەلسەفی چەمکی کۆمەڵی مەدەنی ،وەرگێڕانی لە فارسییەوە :سۆران عەبدوڵاڵ ،گۆڤاری مەدەنییه‌ت ،ژ ،٢٠٠٢ ،١٤-١٣ل.٧٠-٦٩ . .٦جون ارنبیرغ ،المجتمح المدنی من الیونان .ێ.٧٧ .. .٧ھەمان سەرچاوەی پێشوو ل.١٥٩ . .٨رامین جیهانبگلو ،ھەمان سەرچاوە .ل.٧٠ .٩بۆ زانیاری سەبارەت بەو گۆڕانکاریانە بڕوانە: أ .د .محمد محمد صالح ،تاريخ اوروبا من عصرالنهضة وحتى الثورة الفرنسية ،كلية االداب -جامعة بغداد. ب .فيشر ه .أ .ل ،.تأريخ اوروبا فی العصر الحديث 1950-1789تعريب :احمد نجيب هاشم ،وديع ا‌الضبع ,دارالمعارف -مصر.1972 Smith Adam، An Inquiry in to the nature and causes of the wealth of nations، ed. .١٠ .١١ .p ،١٩٩٣ Kathryn Suther land. Oxford: oxford university press .11جون ارنبيرغ ،المجتمح المدنى ...ص 250 .12هيجل ج .ف.ف .محاضرات في الفلسفة التأريخ (العقل في التاريخ) ج .1ت :إمام عبدالفتاح امام ،الفاهرة 1980 ،ص .125-124 .13هيجل .ج.ف .االعمال الكاملة ،اصول فلسفةالحق ،ت :إمام عبدالفتاح إمام ،القاهرة 1996ص .426 .280 .p ,3 ,1844 Karl Marx, Economic and Philosophical man scripts of .14 .15جون ارنبيرغ ،المجتمح المدنى ...ص .322
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 102 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
.16على عثمان ,االستالب تحطيم العقل ،دمشق -بيروت ،2004ص.131 .17د .تيسير الناشف ،السلطة و الفكر و التغييراالجتماعى ،عمان .2003ص .259 .١٨بوونیادی میھەن ،کۆمەڵی مەدەنی ھێزێکی نوێ -چەند رێنماییەکی سەرەتایی دەربارەی دامەزراندنی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی ،وەرگێرانی :رێبوار یەڵدا ،چاپخانەی رۆکسانا .٢٠١٢ل .١٣ .١٩د .دلێر شاوەیس ،کۆمەڵگەی مەدەنی ،بابەتێکە پێشکەش بە وەرشەکاری (ۆرک شۆپ) رۆڵی رێکخراوە مەدەنییه‌کان لە عێراقدا لە دروستکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی -لە رۆژی ٨ئەیلولی ٢٠١٢لە کەرکوک بەسترا لەالیەن فیدراسیۆنی رێکخراوە مەدەنییه‌کان لە کەرکوک. .٢٠ھەمان سەرچاوەی پێشوو. ar.wikipedia.org./wikiمجتمع -مدنی٢١. .٢٢بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە :بوونیادی میھەن ،کۆمەڵی مەدەنی ھێزێکی نوێ ...ل .٨٩-٦٩ .٢٣ھەمان سەچاوەی پێشوو ،ل.٥٥-٥٤ . *.بڕوانە ڕhttp://www.un.org/ar/civilsociety . ب .وکالە france٢٤تڕریخ D٨%٨٤%D٩%A٧%D٨%-٢٠١٣٠٧٠٨/com/ar.http://www.france٢٤ ٢٠١٣/٧/٨ ٨%D٩%A٧%D٨%٨٦%D٩%B١%D٨%A٨%D٨%-B٧%D٨%٨١%D٩%٨٦%D٩%-٨٢%D٩%A٧%D٨%B١%D٨%B٩% -٨٤%D٩%A٨%D٨%A٧%D٨%٨٢%D٩%٨٥%D٩%-B٧%D٨%٨١%D٩%٨٦%D٩%٨٤%D٩%A٧%AC-%D٨%D٨%٥ -٨٥%D٩%٨٥%D٩%A٣%D٨%٨٤%D٩%A٧%D٨%-A١%D٨%A٧%D٨%B٠%BA%D٨%D٨%٨٤%D٩%A٧%D٨% B� %D٨ %A٨ %AA%D٨ %D٨ %-A٩ %AF%D٨ %AD%D٨ %AA%D٨ %D٨ %٨٥ %D٩ %٨٤ %D٩ %A٧ %D٨ % A %D٨ %٨٥ %D٩ %٨٤ %D٩ %A٧ %D٨ %-B٩ %٨A%D٨ %D٩ %٨٥ %AC%D٩ %D٨ %-A٩ %D٨ %A٦ %D٨ %١ -A٧ %D٨ %٨٨ %D٩ %٨٣ %D٩ %B٣ %D٨ %A٧ %D٨ %A٨ %D٨ %-٨٦ %٨A%D٩ %D٩ %٨٥ %D٩ %٨٧ %A%D٩ /٨٤%D٩%A٧%AA%D٨%D٨%٨٨%AA%D٩%D٨% ج .جريدة شرق األوسط 2013/8/8 feat&٧٣٥٤٤٨=article&١٢٦٤١=issueno&٤=http://classic.aawsat.com/details.asp?section ure=#.Ut_jPmLtLIU .24نرية شحادة ،صفحات من الحضارة االسالمية ،بيروت ،2006 ،ص .394 .٢٥بڕوانە: ڕ .محمد ڕمین زکی ،کورد و کوردستان ،جلد ،٣-٢-١چاپخانەی دار السالم ،بغداد .١٩٣١ ب .دێڤید ماکداول ،مێژووی ھاوچەرخی کور ،بەرگی یەکەم ،وەرگێڕانی :ئەبو بەکر خۆشناو ،سلێمانی ،٢٠٠٢ل .٢٤٢-٥١ ج .د .عبدالرحمان قاسملو ،کوردستان و کورد -لێکۆڵینەوەیەکی سیاسی و ئابووری ،وەرگێڕانی :عبداللە حسن زادە.١٩٧٣ ، .٢٦سەبارەت بە شێوەی بەرھەمهێنانی ئاسیاوی بڕوانە: ڕ .جان سوریە کانال& موریس غودلییە و ڕخرون ،حول نمگ االنتاج االسیوی ،ت :جورج گرابیشی ،بیروت.١٩٧٨ ، ب .النکە ،االقتصاد السیاسی ،ت :محمد سلمان حسن ١٩٦٧ ،ێ .٣٨٤ ج .اراهیم کبە ،دراسات فی تڕریخ االقتێاد و الفکر االقتێادی ،بغداد ،١٩٧٣ێ .١٣٧-١٢٦ د .فەرید ئەسەسەرد ،دەربارەی شێوەی ئاسیایی بەرھەمهێنان لە کوردستاندا ،لە باڵوکراوەکانی دەزگای ناوەندی رۆشنبیری کۆمەڵە .١٩٨٧ە .ھابرماس، کۆمەڵی شارستانی لە رۆژھەاڵت ،خوێندنەوەیەکی کتێبی ستەمی رۆژھەاڵت ،وەرگێڕانی :محمد جواد مێگفی ،ل ،١٣٠-١٢٩گۆڤاری مەدەنییه‌ت ،ژ ١:ساڵی .١٩٩٨ .٢٧هیوا عزیز سعید ،رەنگدانەوەی بیری لیبڕالی لە باشوری کوردستان ،١٩٥٨-١٩٠٠لێکۆڵینەوەیەکە لە مێژووی بیری سیاسی، سلێمانی ،٢٠٠٦ل.١٤٩ .٢٨بۆ زیاتر زانیاری سەبارەت بە رۆژنامەی کوردستان بڕوانە :کوردستان یەکەمین رۆژنامەی کوردی ١٩٠٢-١٨٩٨کۆکردنەوە و پێشەکی د .کەمال فۆئاد ،بەغدا .١٩٧٢
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
103
پاییز و زستانی ٢٠١٥
.29د .عبدالستار طاهر شريف ،الجمعيات والمنظمات و االحزاب الكردية في نصف قرن ،1958-1908بغداد .1989 .٣٠مەدەنییه‌ت ژ ١ ،ساڵی .١٩٩٨ل.٣ .٣١سەبارەت بە یەکێتی کوردان بڕوانە: ڕ .جەمال میرزا عەزیز ،لە تاریکیەوە بۆ روناکی -بەڵگەنامەکانی شۆرش ،١٨٨٠سلێمانی ١٩٩٩ل.١١ . ب .محمەدحمە باقی ،شۆرشی شێخ عوبەیدوڵاڵی نەھری لە بەڵگەنامەی قارجاریدا ،ھەولێر ،٢٠٠٠ل .٧٧ ج .روبەرت ئوڵسن راپەرینی شێخ سەعیدی پیران ،و :ئەبو بەکر خۆشناو ،سلێمانی .١٩٩٩ل .٢٢ د .دیڤد ماکداول ،مێژووی ھاوچەرخی کورد ،و :ئەبو بەکر خۆشناو ب ،١ .سلێمانی ،٢٠٠٢ل.١٢٦ . ە .عەزیز شەمزینی ،جوالنەوەی رزگاری نیشتمانی کوردستان ،و :فەرید ئەسەسەرد ،سلێمانی ،١٩٩٨ل .٨٢ .٣٢د .عبدالستار طاهر شريف ،سەرچاوەی پێشو .ل ١١ .و دواتر. .٣٣کۆماری میللی مەھاباد -لێکۆلینەوەیەکی مێژوویی سیاسیە .١٩٧٩ .ل ،١٤٨-١٤٧جالل تالەبانی ،کوردستان والحرکە القومیە الکوردیە .ێ.١٦٤ .٣٤عارف روشدی عارف ،کۆمەڵەی خوێندکارانی کورد لە ئەوروپا ١٩٧٥-١٩٥٦سلێمانی ،٢٠١٢ل .٢٣ سمایلی ماملێ ،کۆماری دیموکراتی کوردستان ١١مانگ و ٢٠رۆژ بەختەوەری -کۆتایی و تراژیدیای کۆمار ١٩٤٧-١٩٤٦سلێمانی .٢٠١٣ل .٦٠ یەکێتی قۆتابیان و الوانی دیموکراتی کوردستان -عێراق ،رونکردنەوەیەک لەمەر رێکخراوە جەماوەریە کوردستانییه‌کان-باڵوکراوەیەکی ناوخۆ. .٣٥علی خۆش سوخەن ،چەمکی کۆمەڵی مەدەنی لەبەرانبەر کۆمەڵی ئیستبدادیدا ،وەرگێرانی لە فارسیەوە :پێشڕەو حسێن، گۆڤاری مەدەنییه‌ت ژ١٣ :و ١٤ئاب -ئەیلول ،٢٠٠٢ل .١٢ .٣٦بۆ زانیاری زیاتر سەبارەت بە شۆڕشی ١٤تەمووزی ١٩٥٨و دەستکەوتەکانی بڕوانە :ئاشیریان ش .چ .بزاڤی ناسۆنالیستی و دیموکراسی لە کوردستانی عێراقدا ،١٩٦٨-١٩٦١مۆسکۆ ١٩٧٥ل(٤٥ -٤٣ .بە زمانی رووسی). .٣٧بۆ زیاتر زانیاری سەبارەت بە رووداوەکانی کەرکوک بڕوانە: أ .د .عبدالفتاح على البوتانى ،العراق -دراسة في التطورات السياسية الداخلية 14تموز 8 -1958شباط ،1963دمشق ،2008ص .233-221 ب .د .شيركو فتح اللة عمر ،الحزب الديمقراطى الكوردستانى و حركة التحرر القومى الكوردية في العراق 1975 -1946سليمانية ،2004ص .140 ج .ميظان عارف بادى ،الحركة القومية الكوردية التحررية في كوردستان العراق ،1963-1958دهوك ،2005ص .82-76 د .حبيب محمد كريم ،تأريخ الحزب الديمقراطى الكردستانى ،أربيل ،1998ص .59-58 .٣٨ئاشیریان ،ھەمان سەرچاوە ل.٥٦-٤٥ . .٣٩ ڕ .دیڤد ماکداول ،مێژووی ھاوچەرخی کورد ،بەرگی دووەم ،سلێمانی ،٢٠٠٣ل .٦٩١-٦٦٩ ب .دلێر اسماعیل حقی ،تایبەتمەندیەکانی گەشەکردنی کۆمەاڵیەتی -ئابووری و سیاسی لە کوردستانی عێراقدا لە سااڵنی ١٩٦٠و ١٩٧٠کاندا ،مۆسکۆ ،١٩٨٧ل ( ١١٥-١١٠بە زمانی رووسی). ج .فەریدون عەبدولرەحیم عەبدوڵاڵ ،بارودۆخی سیاسی کوردستان-عێراق ١١مارتی ١١ -١٩٧٠مارتی ،١٩٧٤ھەولێر ،٢٠٠٨ل .٨٠ د .بیان الحادی عشر من اژار ،حول حل المسڕلە الکردیە فی العراق ،دار الحریە -بغداد ،١٩٧٤ێ .١٣ .٤٠دلێر اسماعیل حقی ،ھەمان سەرچاوە ،ل .١٢٥-١١٥ .٤١ھەمان سەرچاوەی پێشوو ،لە .١٣١-١٢٥ .٤٢رۆژنامەی باس ،ژ .٠٥.٠٦.٢٠١٢ ،٩٦ .٤٣عەتا قەرەداغی ،عەقلی سیاسی کورد و قەیرانی متمانە ،گۆڤاری سیڤیل ،ژ ١١١ :ساڵی سێیەم .١٠.١٢.٢٠١١ل .١٧-١٥ .٤٤رۆژنامەی خەبات ،ژ ٤٣٥٦ :لە ٠٧.٠٧.٢٠١٣ل.١٦ ، .٤٥رۆژنامەی خەبات ،ژ ٤٣٥٣لە ،٠١.٠٧.٢٠١٣ل .٥
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 104 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
گۆڤاری دەنگی ئافرەت
و
شوێنی لە مێژووی رۆژنامەنووسیی کوردی دا د .محمد خدر مولود
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
105
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 106 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
پەیڤێکی مێژووی: ئافرەتی کورد ،شان بەشانی پیاوی کورد ئەرکی زەحمەتی و مەینەتییەکانی ژیانی کۆمەڵگای کوردستانی ھەر لە دێرزەمانەوە کەوتۆتە سەرشان و گەلێ جاریش زیاتر لە پیاو بەرگەی چەرمەسەرییەکانی ڕۆژانی تاڵ و نەھامەتییەکانی گرتوە .خۆگەر باس لەو ئافرەتە سەرکردانەی خۆمان بکەین کەلەبوارەکانی بەرێوەبردنی خاوخێزان و کۆمەڵگا و میرنیشین و داھێنانی ئەدەبی و رۆشنبیری دا ڕۆڵی کارامەییان گێڕاوە خۆمان لەباسێکی مێژووی فرەوانی ھەمەالیەنە دەدەین و لەباسەکەشمان دوور دەکەوینەوە، وەلێ ناوھێنانی خاتوو خانزادی میری سوران و مەستورە خانی ئەردەالنی تەنیا وەک دوو سیمبوڵی ئافرەتی کوردی دوێنێی نێو قۆناغە کەونەرا کانی بوارەکانی خۆیان دا کارامایی ولێوەشاوەیی ئافرەتی کوردمان پێشانی ئەورۆ دەدات و ئەو راستیمان بۆدەسەلمێنی کە ئافرەتانیشمان لەمێژووی بنیات نانی کۆمەڵگای کوردستان دا ڕۆڵی کاریگەرییان بینیوە. لەالپەرەکانی مێژووی خەبات و تێکۆشانی گەلەکەمان لەسەدەی بیستەمی رابردوووەوە راستەوخۆ ئافرەتی کورد ئەرک و قورسایی شۆرشە یەک لە دوایەکەکانی کەتۆتە سەر شان و مەردانەش بەرگەی نەھامەتییەکانی گرتووە جا بە شێوەیەکی رێکخراوەیی بووبێ یا نارێکخراوەیی .مەبەستیش لە رێکخراوەیی کاری پیشەیی شۆڕشگێری رێکخراوەیی یە لە نێو یەکەمین رێکخراوی پیشەیی ھونەری لەسەردەمی شورشی ئەیلولی ١٩٧٥-١٩٦١ و پاشان لەقۆناغی شورشی گواڵنی ١٩٧٦کە ئەویش رێکخراوی (یەکێتی ئافرەتانی کوردستان)ە. ئەم رێکخراوە پیشەگەرە شۆڕشگێرە پێشەنگە لەمێژووی شۆڕشگێری کوردستان دا چ لەنێوچیاکانی کوردستانی عێراق دا یا لە ئاوارەیی لە کوردستانی ئێران و شارەکانی ئێران لەباروودۆخی دژواری پڕاوپڕ لەنائومێدی چرای ئومێدیان بۆڕۆشن کردنەوەی ژیان داگیرساندووە ،و وێنەیەکی جوانی کۆڵنەدانیان بۆ ئەمرۆی نەتەوەکەمان خستۆتە بەر چاو ،کە مایەیی شانازی و رێزگرتن و باس کردنە ھەروا ھەڵسەنگاندنی کارو پیشەکانییان ،بەتایبەتیش لەبواری رۆژنامەگەری دا کەمەبەستی ئەو باسەمانە. گۆڤاری دەنگی ئافرەت: رێکخراوی یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان لەقۆناغی دووەمی خەبات وتێکۆشانی چەکداری پارتی دیموکراتی کوردستان دا لەساڵی ١٩٧٦وە کەخەباتی شۆرشی گواڵنی نیشتمانی نەتەوەیی یە ،جا لەچیاکانی کوردستانی عێراق بووبێ یا لە ئێران ڕۆڵ وکاریگەری خۆی بینیوە. لەگەڵ رێکخراوی ئافرەتان و ژنانی کوردستانی حزبە شۆرگێڕەکانی نێوگۆڕەپانی تێکۆشانی کوردستان لەنێوچیاسەرکەشەکانی کوردستان دا وەک رێکخراوەکانی یەکێتیی نیشتمانی کوردستان ،حزبیی شوعیی کوردستان ،شوسیالیستی کوردستان ،حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان و حزب و الیەنەسیاسیەکانی دیکەی کوردستانیش با لەدوای یەکێتی ئافرەتانی کوردستانیش ،دامەزرابن ھەریەکەیان بەگوێرەی شوێن پێ یان ڕۆڵ Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
107
پاییز و زستانی ٢٠١٥
و کاریگەری شایەستەی خۆیان ھەبووە ،وەلی باسەکەمان لە پێشەنگی و رابەرایەتی رۆژنامەگەری ئافرەتانی کوردستانی کوردستانە ،کەیەکێتیی ئافرەتانی کوردستان لەوبوارەدا ولەمێژووی رۆژنامەنووسی کوردی دا پێشەنگی و رابەرایەتی رۆژنامەنووسی ئافرەتانی کوردستانی پێ دەبەخشرێ کەبە چاپکردن وباڵوکردنەوەی گۆڤاری (دەنگی ئافرەت) ناونیشانی پێشەنگی و رابەرایەتی رۆژنامەگەریی ئافرەتانی کوردستان بۆ رێکخراوەکەیان تۆمارکردووە. گۆڤاری دەنگی ئافرەت قۆناغ و بەردەوام بوون: دەنگی ئافرەت ،گۆڤاری یەکێتیی ئافرەتانی کوردستانە ،ئۆڕگانی ئەو رێکخراوەیە ماوەی دەرچوون وباڵوبوونەوەی بۆسااڵنی ٢٠٠٢ - ١٩٨٦دەگەڕێتەوە. لەماوەی دەرچوونی کەتەمەنی ( )١٦ساڵی خەیاند ( )٢٦ژمارەی لێ دەرچووە. کەبەراوردی ژمارەی دەرچوون وباڵوبوونەوەی گۆڤاری دەنگی ئافرەت لەگەڵ سەرجەم باڵوکراوەکانی بواری رۆژنامەگەری ئافرەتان لەکوردستانی عێراق دا دەکەین لەماوەی سااڵنی ( )٢٠٠٢ - ١٩٥٢کەدەکاتە ( )٥٠ساڵ لەتەمەنی رۆژنامەگەریی ئافرەتانی کورد ئەم داتایەی خوارەوەمان بۆ دەردەکەوێت. یەکەم :ساڵی ١٩٥٢ساڵی دەرچوونی یەکەمین گۆڤاری ئافرەتانە لەشاری سلێمانی لەالیەن رێکخراوی لقی کوردی حزبی شیوعی عیراق ،ئەم گۆڤارە بەناوی (ئافرەتی ئازاد) بەزمانی کوردی دەرچووە .ساڵی ٢٠٠٢و لەمانگی ئازاری ٢٠٠٢دا دواژمارەی گۆڤاری (دەنگی ئافرەت)ژمارە ()٢٦ە ئۆڕگانی یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان ـ پارتی دیموکراتی کوردستان لە شاری ھەولێر دەرچووە. دووەم :لەماوەی ئەو ( )٥٠ساڵەدا لە ( )٢٠٠٢- ١٩٥٢رێک ( )٤٢ناونیشانی رۆژنامەو گۆڤارو باڵوکراوەی ئافرەتان دێنە نێو مێژووی رۆژنامەگەری کوردییەوە لە کوردستانی عێراق دا. لەو ( )٤٢ناونیشانەی رۆژنامەگەری ئافرەتانی کوردستان دا بەتایبەتیش لە قۆناغی ٢٠٠٢ - ١٩٩١قۆناغی ڕاپەرینی بەھاری ١٩٩١وە ئەم خاسیەتانە بەدی دەکرێ: ١ــ رۆژنامەگەری ئافرەتان لەالیەن پارت والیەنە سیاسیەکان لە ڕێگای رێکخراوەکانی سەربەخۆیان دەرچوونە .ھەندێکییان لەالیەن رێکخراو کۆمەڵگەی رۆشنبیری ئافرەتان بە سەربەخۆیی دەرچوونە کە تەنیا کاریان بایەخ دانە بە ئەرکەکانی ئافرەت و زیاتر ڕۆڵبینینان لە کۆمەڵگای تازەی کوردستانی دوای بەھاری .١٩٩١ ٢ــ تەواوی ئەو رۆژزامە وگۆڤارانە لە شارەکانی (ھەولێر ،سلێمانی ،دھۆک) دەرچوونە زۆبەیان لەسەدا ٩٧بەزمانی کوردین ئەوانی دیکەشیان لەچەند ژمارەیەکدا بەزمانی کوردی وعەرەبین .لە رووی دەرچوون و چاپکردن وباڵوکردنەوەدا شاری ھەولێر پشکی شێری بەردەکەوێت و پێشەنگی شارەکانی سلێمانی و دھۆکە.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 108 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
سێ یەم :لە وداتەیەدا کە دەچێتە نێو پرۆسەی (نووسینی مێژووی رۆژنامەگەری کوردی قۆناغ ــ پێگە)بۆ تەواوی رۆژنامەگەری ئافرەتانمان لەماوەی ١٩٥٢وە ئەنجامم داوە ،شوێن و رۆڵی گۆڤاری (دەنگی ئافرەت) بەرزو کاریگەرە بەبەراورد لە گەڵ تەواوی رۆژنامەوگۆڤارەکانی دیکەی ئافرەتانی کوردستان( ،دەنگی ئافرەت) پێشەنگ و تەمەنێکی پڕ بەخششی رۆژنامەگەری ئافرەتانە. ٣ــ ھەندێ لەرۆژنامەوگۆڤارەکان تەمەنیان لە ژمارەک و دووان و سێیان تێپەڕناکەن، تەمەن کورت وکەمتر کاریگەرن .زۆرترین ژمارەی ناونیشانەکانی رۆژنامەو گۆڤاری ئافرەتان بە رێکخراوەکانی ئافرەتانی پارتی دیموکراتی کوردستان دەکەوێت بەپلەی یەکەم لە شاری ھەولێر بەپلەی دووەم لە شاری دھۆک بەتەواوی شارو شارۆچکەکانییەوە، بەپلەی سێیەم شاری سلێمانی. دەنگی ئافرەت لەقۆناغی ئاوارەیی دا: گۆڤاری دەنگی ئافرەت لەوگۆڤارانەیە کەوا لەئاوارەیی ولە واڵتی ئێران لە دایک بووە ئەمەش تایبەتمەندییەکی دیکەی پێ بەخشیوە .ژمارە ( )١لەمانگی کانوونی دووەمی ١٩٨٦دەرچووە( .ژمارە ١لە ١٩٨٦ -٢لە )١٢الپەڕەی لە شێوەی کتێب بەتایپ و چاپی سەرەتایی ڕۆنیۆ چاپ و باڵوکراوەتەوە. ئەم گۆڤارە وەک لەناوەکەی دا دیارە (ئۆرگانی یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان ــ عێراق ـ لقی ئاوارەییە) تا مانگی مایسی ١٩٩٠دەردەوام بووە لە دەرچوونی لە ئاوارەیی دا، لەماوەی سااڵنی( )١٩٩٠-١٩٨٦دا ( )٦ژمارەی لێ باڵوکراوەتەوە ھەڵسەنگاندنمان بۆ ئەم قۆناغەی گۆڤارەکە بم شێوەیەیە: لە ڕووی دەرچونەوە :لەچاو تەمەنی ( )٤ساڵی دا ( )٦ژمارە کەمە ،بەاڵم لە ڕووی ھونەری چاپ و پێداویستیەکانەوە ،لەنێو نەداری و نەبوونی توانای چاپی پێویست بۆ چاپکردنی گۆڤار و ژیان لەئاوارەیی و دوورە دەستی کەرەستەکانی چاپ و ژێردەستەیی وواڵتان ،کەمی کارمەندنی بواری رۆژنامەگەری ورۆژنامەنووس بەتایبەتی رۆژنامەنووسی ئافرەت ،بەردەوام بوونی و دەرچوونی ( )٦ژمارە لێی کارێکی باش و شایەنی رێزو پێزانینە. لەڕووی ھونەری چاپەوە :لە چاپخانەی خەبات ،بە ئامێری چاپی دەستی و رۆنیۆ لەشێوەی کتێب چاپکراوە ،وەک ھەموو چاپکراوە نهێنییەکانی سەردەمانی شۆرشی ئەیلوول و گواڵن .ئەوەشیان خاسیەتێکی ھونەری چاپەمەنییه‌کانی قۆناغی چیاو سەردەمی شۆڕش بووە بەتەواوی چاپەمەنییەکانەوە دیارە. لەڕووی ناوەرۆک و بابەتەوە :گەرچی دەنگی ئافرەت ئۆرگان و زمانحاڵی یەکێتیی ئافرەتانی کوردستانی ـ پارتی دیموکراتی کوردستان بووە سەرباری ھەواڵ و چاالکییەکانی پێشمەرگەی کوردستان ،ھەواڵ و چاالکییەکانی ئافرەتان و یەکێتییەکەیان بابەتی دیکەی وەک رۆشنبیری گشتیشی تێدا باڵوکراوەتەوە .وەکو پێوەری ستاندەر بۆ گۆڤار ھەموو Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
109
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ژانرەکانی رۆژنامەوانی تێدا باڵوکراوەتە ھەرلە سەرووتار تا ھەواڵ و رێپورتاژ و وتاری سیاسی و رێکخراوەیی و ووتاری رۆشنبیری .گەرچی لە ھەندێ وتاریش دا تارمایی قەڵەمی پیاو دەبیندرێت کە ئەمەش لەبەر باروودۆخی ئەوسەردەمە و کەمی قەڵەمی ئافرەتان بووە بەاڵم بە ھەموو پێوەرێک گۆڤارێکی سەرکەوتووی بەبرشتی پڕ بەرھەمی پێشەنگە .سەرەتایەکی بەھێزو تووکمەی رۆژنامەگەری ئافرەتانە لە ئاوارەی و دەربەدەری دا بە مەزنێتی لەدایک بوو. بەڵگەش بۆ ئەم بۆچوونەمان بەردەوام بوونی بوو ،لە قۆناغی راپەڕین و دوای ١٩٩١ یش. دەنگی ئافرەت لەقۆناغی ١٩٩١وە: لەدوایی ڕاپەرینی بەھاری ١٩٩١و ئەوگۆڕانکارییە سیاسیانەی کوردستانی عێراقی گرتەوە بوارەکانی ژیانی کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری و ئابووریش گۆڕانیان بەسەرداھات، بەجۆرێ رووداوە بەپەلەکانی ناوخوو و دەرەوە ئەوەندە خێرا دەھاتنەپێش ،گەر قوربانی و خۆراگری نەتەوەکەمان نەبوایە ،دژە ھەوڵەکان بەو ئارەستەیە بوون دەستکەوتەکانی ڕاپەڕین و خەباتی ساڵەھای ساڵی نەتەوەک لەبەین ببەن ،بەاڵم خەباتی سااڵنێکی دوور و درێژی سیاستمەدارانی کورد لەچیاکانی کوردستان و لە ئاوارەیی و ھەندەراندا لە ئەزمونی سەرکەوتن و نشووستییەکان ،لە خۆرێکخستنەوەو خۆبەڕێوەبردن و خۆگونجاندن لەگەڵ سەردەمی تازە و فریا کەوتنی گۆڕانکاریە بەپەلەکانی دوای ڕاپەرین بەمەبەستی بەجێ نەمانی نەتەوەیەک لەو پێشکەوتنە خێرایانەی کە لە ئەو روپاوە و رۆژئاواوە دەھاتنە ناوچە گەرمە پڕ گرفتەکەی ناوەراستی نزیکی ئەوروپا ..حزبە کوردستانییەکان چ بە درەنگ چ بەزووەوە خۆیان رێکخستەوە ،بە جۆری گونجان لەگەڵ سەردەم وپێداویستی تازەی ژیان. ھەڵبژادنی پەرلەمانی کوردستان و دامەزاندنی حکومەتی ھەرێم بە قۆناغی گواستنەوەی خەباتی چەکداری بۆخەباتی بەڕەوابوونی خۆبەرێوەبردنی شارستانیانەی دامودزگاکانی بە دەوڵەت بوون دادەنرێت .لێرەدا باس لە کەمووکوڕی وکێشە و شەڕوشۆڕ ناکەین کەتاکی کوردو رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی کوردستانیش لە دوای ئەم قۆناغی گواستنەوەیەدا گەر زەرەرمەندیش بووبن ،بەاڵم ھەر لە خۆرێکخستنەوەدابوون و بۆدرێژەدان وبەردەوابوون لەبەخشش ،لە کارو چاالکی پیشەیی و ھوشیاری کردنەوەی کومەڵ بە جۆرەھا شێوازەکانی گەیاندن ،یەکێک لەشێوازەکانیش گەیاندنی مەبەستی ئامانجدارە بەھۆی میدیا خوێندراوە کە رۆژنامە و گۆڤارە. ئەو چەند پەیڤەمان بۆئەوەھێناوەتەوە تا باروودۆخی گۆڤاری دەنگی ئافرەتان لە دوایی ١٩٩١وە شڕۆڤە بکەین. ئەم گۆڤارە دواژمارەی کەژمارە ( )٦لەمانگی ( )٥ی ساڵی ١٩٩٠لەئاوارەیی لەئێران دەرچوو ،ژمارە ( )٧لە مانگی ( )٧ساڵی ١٩٩٢لە شاری ھەولێر دەردەچێتەوەو لە پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 110 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
قۆناغێکی تازەو بەشێوازێکی تازە دێتەوە نێو کاروانی رۆژنامەگەری کوردییەوە. قۆناغی ھەولێری گۆڤاری دەنگی ئافرەت کە ( )٢ژمارە لە خۆ دەگرێت بەم جۆرەیە :لە (ئۆڕگانی لقی ئاوارە) وە دەبێتە گۆڤاری (رۆشنبیری سیاسی ـ لقی ھەولێری یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان) دەریدەکات.ناوەرۆک قەبارەی گۆڤارە لە ( )٣٤الپەرەدایە، بابەتەکان بابەتی گۆڤاریکی پێشکەوتوون بە دیزاینەری گۆڤار و لە چاپێکی جوان وقەشەنگ دا چاپکراون. ئەم قۆناغەی گۆڤار ژمارە (٧و )٨دەگرێتە خۆی .چونکە لەدوای شەری شوومی ناخۆ و نەمانی بارەگاکانی پارتی دیموکراتی کوردستان لە ھەولێر ،ئەدرێسی گۆڤارەکەش دەبێتە (پیرمام ــ مەسیف سەالحەدین) .لەژمارە ()٩ی زستانی ١٩٩٦دروشمی گۆڤارەکە دەبێتە (گۆڤاری مانگانەی رۆشنبیری رامیاری گشتی)و تەنها ژمارە (١٠و)١١ ی گۆڤارەکە لەپیرمام دەردەچێ. ئەم دوو قۆناغەی دەنگی ئافرەت (ئاوارەیی و کوردستانی عێراق کە ئەدرێسی ھەولێر ــ پیرمام) ە جیاوازی زۆر و پێشکەوتنی ھونەرییان پێوە دیارە ..نەک ھەر لەڕووی ھونەری چاپەوە بەڵکو لە ناوەرۆک و لەڕووی بابەتی نووسینی ئافرەتان و پیشەی رێکخراوەیی و رۆشنبیریش دا سەرباری بوونی دەستەی نووسەرانی و ستافی ئافرەتانی رۆشنبیرو نووسەر بۆگۆڤارەکە ،دەنگی ئافرەت وەک گۆڤارێکی رۆشنبیری گشتی ئافرەتان بەھەموو ستانداری رۆژنامەگەریی پیشەیی خۆی دەناسێنێ و لە دەالقەکی فرەوانتر دێتە نێو کاروانی رۆژنامەوانی ئافرەتانی کوردستان و دەبێتە گوڵە گەنمێکی بواری خۆی. ستافی ئەم قۆناغەی گۆڤار کەدەستەی کاری گۆڤارن بەم شێوەیەیە: ـ خاوەن ئیمتیاز :شیرین ئامێدی ـ سەرنووسەر :پرشنگ فەلەکەدین کاکەیی ـ دەستەی نووسەران :نەزیرە بامەرنی ،زەکیە بەرواری ،ھێرۆ بەرزنجی ،سەبیحە بارزانی، سنۆبەر سابیر ،چیمەن قادر بەنا. ئەم دەستەیە وێرای راپەڕاندنی کاروباری بەرێوەبردنی ،گۆڤار لەگەڵ نووسەرانی دیکەی ئافرەتیش بە نووسین و بابەتی رۆشنبیری وکەلتووری و رامیاری و کۆمەاڵیەتی و رێکخراوەیی پیشەیی ئافرەتان گۆڤارەکەیان رازاندۆتەوە .ھەموو نووسینەکانیش گوزارشت لەدیدو دونیا گەرایی ئافرەتان دەکەن بۆ باسەکان. کەسەیری قۆناغ و سەردەمان و شوێنی دەرچونی گۆڤارەکە دەکەین بۆمان دەر دەکەوێت کەوا دەرچوون و بەردەوامی لەدەرچوون دا وەستاوەتە سەر باروودۆخی سیاسی کوردستان و بارودۆخی سیاسی پارتی دیموکراتی کوردستان بە گوێرەی ئەو باروو دۆخانەش ئەو گۆڤارە درێژەو بەردەوامی بە دەرچوونی خۆی داوە .لە ژمارە ( )١٠بەھاری ١٩٩٦بە ( )٦٠الپەڕە دەرچووەو بۆتە (گۆڤارێکی وەرزی وەرزیی رامیاری گشتی) ،ژمارە ١٢وە کەژمارەی تایبەتییە ستافی کاری دەگۆڕێ و سکرتێری نووسینی دەبێت و لە ھەولێرە وە چاپ و باڵودەکرێتەوە تاژمارە ( )٢٦بەردەوام دەبێت. Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
111
پاییز و زستانی ٢٠١٥
لەژمارە ( )١٢وە تا دوا ژمارەی کە ژمارە ( )٢٦ستافی کاری گۆڤارە چەندین نووسەری دیکە دەگرێتە خۆی لە وانە :چیمەن عومەر ساڵح ،سنۆبەر سابیر ،سەبریە بابەکر. سەبیحە ئەحمەد .لەژمارە ( )٩وە شیرین ئامێدی خاوەن ئیمتیازی بووە ،تا وەستانی. ئەم گۆڤارە لەکاروانی رۆژنامەگەریی و رۆژنامەنووسی ئافرەتان دا پێشەنگە و تەواوی تایبەتمەندییەکانی گۆڤاری ئافرەتانی تێدایە و لەبواری روژنامەوانی ئافرەتان دا گۆڤارێکی پڕ بەخشش و بەرھەمی رەچەشکێنە و تایبەتمەندیەتی دەبەخشێتە مێژووی رۆژنامەگەری کوردیمان لەدوو قۆناغی جیادا کە قۆناغی بەر لەراپەڕینی بەھاری ١٩٩١و قۆناغی دوای ١٩٩١کە ،ئەوقۆناغە پڕ گرفت و وەرچەرخانە سیاسیەی کە لەدوای ھەلبژاردنی پەرلەمان و دامەزراندنی حکومەت و دامەزراوە دەوڵەتییەکان ھاتەدی .بۆیە دەبێ ھەردوو قۆناغ و ئەو باردۆخە تایبەتییەی کەلەئەنجامی باروودۆخی سیاسی ناوخۆی ١٩٩٤بەسەر تەواوی کوردستان داھات بۆ ھەڵسەنگاندنی ئەم گۆڤارەو تەواوی ئۆڕگان و گۆڤارەکانی دیکەی کوردستانیش لەبەر چاوبگیرێت .لەونووسینەشماندا تابۆمان لوابێت پەیڕەوی ئە والیەنانەی شرۆڤەکارییەکەمان بۆ گۆڤارەکە کردووە. دواژمارەی گۆڤای دەنگی ئافرەت ژمارە ( )٢٦ی ٢٠٠٢-٣بوو ،قۆناغی ٢٠٠٣کەقۆناغی پرۆسەی ئازادکردنی عێراق و رووخانی ڕژێمێکی وەک ڕژێمێکی (سەدام حوسێن)ە ئەم گۆڤارە پێیی نەنایە نێو ئەو وەرچەرخانەی کەلەدوای ٢٠٠٣ھاتنە ئاراوە ،لەجیاتی (دەنگی ئافرەت) یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان گۆڤاری (وێ) ی دەرکرد و خۆیان کۆتاییان بە گۆڤارەکەیان نا.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 112 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئافرەتانی کوردستان
پێشەنگ لە خەبات و قوربانیدان سەفەر کەریم ھاواری
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
113
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 114 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
ئافرەتانی کوردستان پێشەنگ لە خەبات و قوربانیدان: لە ھەموو شۆڕش و راپەرینەکانی نەتەوەی کورد دا ئافرەتانی کوردستان رۆڵی بەرچاویان بینیوە ،بەشداری کارایانکردووە بەشێوەی راستەوخۆ و ناراستەوخۆ ،ھەمیشە پشت و پەنای پێشمەرگە بوون لەگشت شۆڕش و راپەڕینەکاندا. لەبزوتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەی کورد دا ،خەبات وخۆبەختکردن تەنها پیشەی پیاو نەبووە ،بەڵکو بەسەدان لە ئافرەتانی کوردستان لە پێناوی گەل و نیشتماندا قارەمانێتی یان ئەگەرلە براکانیان زیاتر نەبوبێت ،ئەوا کەمتر نەبووە ،بەدرێژایی مێژووی نەتەوەی کورد ئافرەت شوێنێکی دیاری ھەبووە ،لە ھەرسەردەم و بوارێکدا بەجۆرێک خەباتی کردووە لە پێناو ئازادی وسەربەخۆیی نەتەوەکەییدا. *ئافرەت لەکۆماری کوردستاندا: کۆماری کوردستان نەک ھەر بۆ گەلی کورد لە رۆژھەاڵتی کوردستاندا ،بەڵکوو بۆھەموو نەتەوەی کورد جێگای هیواو ئاوات بوو ،بەھاتنی بارزانی یەکان و زۆر کوردی دیکەی باشوور ،کە لە ڕیزەکانی (حزبی دیموکرات) و لە دەزگای کۆماری کوردستاندا چاالکانە بەشداربوون ،ئەم جوواڵنەوەیە ببوو بە جواڵنەوەی ھەموو نەتەوەی کورد ،ھەموو نەتەوەی کورد چاوی تێ بڕیبوو ،چاوی هیواو تاسەو ئارەزوو ،زۆر نوێنەری کوردلە تورکیاوسوریاو تەنانەت لە دەرەوەی کوردستان ،لەئەوروپاوئەمریکاوە دەھاتن سەریان لەکۆماری کوردستان دەدا ،بۆئەوەی بزانن وبەچاوی خۆیان ببینن کە یەکەم حکومەتی گەلی کورد ،یەکەم کۆماری کوردستان چۆن بەرەوپێش دەچێ و چی بۆ خەڵکی کوردستان کردووە؟([)]١ یەکێک لە دەسکەوتە گرنگەکان کۆماری کوردستان ،ئەوە بوو کە ژنانی کوردبۆ یەکەم جار بەڕەسمی و بە ئاشکرا ھاتنە ناومەیدانی خەبات ،بۆڕاکێشانی زیاتری سەرنجی ژنان، پێشەوا (قازی محەمەد) ژن وکچی خۆی ھان دەدان لە ژیانی سیاسی و کۆمەاڵیەتیدا بەشداری بکەن و ببن بە نموونە بۆ ژنانی دیکە ،رۆژی١٤ی مارسی ١٩٤٦یەکێتی ژنانی Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
115
پاییز و زستانی ٢٠١٥
دیموکراتی کوردستان دامەزراو رۆژ بە رۆژ تێکۆشانی زیاتر پەرەی دەسەند ،بەاڵم دیارە ژنی سەربەست ،بارھاتوو و پێگەیشتوو و بە تایبەتی خوێندەوار لەو کاتەدا یەکجارزۆر کەم بوو ،لەماوەیەکی کورتدا توانای ئەوە نەبوو کە خەباتی ژنان لە ھەموو ناوچەکانی کوردستاندا پەرەبسێنێت)]٢[(. یەکێک لە سروشتە ھەرە گرنگەکانی دیموکراسی لەکۆماری کوردستاندا ئازادی تێکۆشان و مافی بەشداری ژنان لە چاالکی سیاسی و کۆمەاڵیەتیدا بوو ،بۆیەکەم جار (یەکیەتی ژنانی دیموکراتی کوردستان) پێک ھات و ژنان لە خەباتی سیاسی وکۆمەاڵیەتی دابەشداربوون ،ئەگەرئەو راستی یە بخەینە بەرچاوکە ئەوکاتە تەنیا لەسەدا یەکی ژنان خوێندەواربوون گرنگی ئەم ھەنگاوەی کۆماری کوردستان باشتردەردەکەوێت ،ھەرچەندە کۆماری کوردستان کارێکی ئەوتۆی نەکردکە تەرکیبی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵی کوردەواری تێکبدا ،یابەقازانجی چین و توێژی زەحمەتکێش بی گۆڕێ ،بەاڵم ھەرچۆنێک بێت باری پێشکەوتوخوازانەی واتە شوڕشگێرانەی ئەم جوواڵنەوەیە دیارو روون بوو ،ھەرچی جواڵنەوە دەچووە پێش زیاتر بەرەو ئەوە دەڕۆیشت کە کاروکردەوەی پێشکەوتوخوازانە بە قازانجی زەحمەتکێشان بکا ،ھەر ئەو کاتەش بێ ئەوەی گۆڕانێکی کۆمەاڵیەتی پێكهێنابێ باری دژی کۆنەپەرستانەی جواڵنەوەی کوردستان بەتەواوی بەرچاوبوو ،بۆیە ھەوڵ دەدرا کە ژنان لە ژیانی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و زانستیدا بەشداربن شان بەشانی پیاوان ،کۆماری کوردستان ھەرچەندە تەمەنی کەم بوو ،بەاڵم دۆستی پێشکەوتوخوازانی لەسەرانسەری جیهان و لە رۆژھەاڵتی ناوەڕاست ولە ناو ئێراندا بۆخۆی ھەڵبژاردبوو، ھەموو نیشانەی ئەو راستی یەبوون کەکۆماری کوردستان ئاکامی جواڵنەوەیەکی پێشکەوتوخوازانەی شۆڕشگێڕانەبوو ،ھەرچی توانای زیاتری ھەبا ،بێگومان پتر بەرەو شۆڕشگێڕی و بەرەوکار و کردەوەی پێشکەوتووخوازانە دەڕۆیشت)]٣[(. *شۆڕشی ئەیلول و گرنگیدان بە رۆڵی ئافرەت: لەسەردەمی شۆڕشی ئەیلوولدا بار و دۆخ جیاوازبوو ،بۆھاتنە ناوەوەی ئافرەتان بۆ ناو کایەی سیاسی ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا سەرکردایەتی شۆڕش ھەردەم لە ھەوڵ و تێکۆشاندابوە ،بۆئەوەی ژنی کوردیش بەشداربێت لەشۆڕشدا ،ھەمیشە ھانی ئافرەتانی داوەو رێگای بۆ ئاسانکردوون ،پشتگیری لێکردون و لەدەرفەتەکانی داھاتووی شۆڕشدا تاڕادەیەک پلەو پۆستیشی داونەتێ ،بەشێوەیەکی راستەوخۆ بەشداریان ھەبووە ،لە سەردەمی شاخدا رێکخراوێک یان دامەزراوەیەکی ئەوتۆنەبووە کە بنکەیەکی فەرمی و
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 116 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دیاربێت بۆ پێشوازیکردن لەئافرەتان ،بۆیە ھەمیشە ھاوسەران وخێزانی سەرکردەکان وپێشمەرگەکانی شۆڕش ئەو بۆشاییە یان پڕکردبوەو بەردەوام پێشوازیان لەوئافرەت وکچانە دەکرد بەمەبەستی جیا جیا رویان لەشاخ دەکرد ،زۆرێک لەوانە رۆژنامەنووس یا نێردراوی تایبەتی واڵتان بوون ،وەک نموونەیەک لێرەدا نابێت رۆڵ وکاری (حەمائیل خان) ھاوسەری سەرکردەی شۆڕشی کورد (مستەفا بارزانی) لەبەرچاو نەگرین کەزۆربەی ئەو میوانە ئافرەتانەی رویان لە بارەگای بارزانی کردووە ئەم لەگەڵیان دانیشتوەوراوێژیان پێکەوە کردووە ،خاتوو(سوبحیە تاهیر سەلیم) کە یەکێک بووە لە ئەندامی رێکخستنەکانی ئەو سەردەمەی شۆڕش ،ھاوکات مامۆستای سەرەتایی بووە، بۆمان دەگێڕێتەوە و دەڵێت( :ئەوکاتەی کەھەوڵی لەپڕکوژی بۆ مستەفا بارزانی دراو بە موعجیزەو بە ئیرادەی خودای گەورە رزگاری بوو ،ئێمە وەک ئافرەتانی لقی ھەولێر سەردانمان کرد ،پاش بینینی سەرۆک ،لەسەر فەرمانی بارزانی ماینەوەو حەمائیل خان پێشوازیەکی گەرمی لێکردین وزانیاری زۆری پێداین ،سەبارەت بەکاری بارزانی وئیش وکاری رۆژانەی شۆڕش ،ھەندێک شتی بۆ باس دەکردین ئێمە یەکەمجار بوو گوێمان لێی بێت ،ھەرچەندە من بەخۆم مامۆستاش بووم و ھاوکات ئەندامی یەکیەتی ئافرەتانی کوردستان بووم ،بەاڵم ئەو رووداو و پێشهاتانەی حەمائیل خانی رەحمەتی بۆی باسکردین ھەموویان شتی نوێ بوون بۆ ئێمە!))]٤[(. مامۆستای کۆچکردوو (فەلەکەدین کاکەیی) زۆر دڵخۆش بوو بەبەشداری ئافرەتان لەگشت کایەکانی ژیانداو دەیگوت :بەر لەساڵی ١٩٩١یەک دوو ڕۆژنامە نووسی ژن ھەبوون و بەس ئیستا سەدان ئافرەت لە بوارەکانی ڕاگەیاندن و میدیاکان جێگەی خۆیان گرتوە ،ھەروەھا لەناو پەرلەمان و حکومەت و رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و دەزگا حیزبییەکاندا ئافرەتانی کوردستان جێ پەنجەیان دیارە . لەدامەزراندنی پارتیەوە ساڵی ١٩٤٦کچان و ژنان چوونەتە ریزی رێکخستنەکانی پارتیەوە ھەرلە سەرەتاوە دەرگا کراوە ،سیاستی پۆزەتیڤی بەرامبەر ئافرەتان ھەبووە ،ھەربۆیە لە ساڵی ١٩٥٣ەوە یەکێتی ئافرەتانی کوردستان پێكهات بۆ کۆکردنەوەی رێکخستنی چاالکی کۆمەاڵیەتی و روشنبیری ئەو ئافرەتانەی کە ئامادەی خەباتی سیاسی بوون ،لە دایک بوونی ئەو یەکێتیە ،بەخۆی نیشانەی پێگەیشتنی قۆناغێکی کۆمەاڵیەتی بوو کە ئاستی ھۆشیاری ئافرەتان بەرزەو شایانی ئەوەیە رێکخراوێکی تایبەت بە خۆیان ھەبێت، ھەروەھا کچانی قوتابی دەچوونە ریزی یەکێتی قوتابیانی کوردستان ،ئەوش ئاستێکی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
117
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بەرزی خەباتی جەماوەری و کۆمەاڵیەتی بوو ،دوای ساڵی ١٩٥٨ئەوەندە ئافرەتی ھۆشیار و چاو نەترس ھاتنە ریزی یەکێتی ئافرەتان کە ئەم یەکێتیە تا چەندین ساڵ گرنگترین و بەهیزترین رێکخراوی جەماوەری و کۆمەاڵیەتی کوردستان بوو لەتەک یەکێتی قوتابیان و یەکێتی الواندا ،کەواتە ئافرتان جگە لەوەی راستەوخۆ لەناو شانە و ریکخراوە حیزبییەکانی پارتی چاالکیان دەنواند . لەناوچەکانی شۆرشدا ئافرەتان خزمەتی پێشمەرگەیان دەکرد لەمبارەوە بیرەوەری گەش و بەنرخ ھەن هیشتا پێشمەرگە دێلرینەکان لە یادیان ماون ،ھەروەھا پشتگیری مەعنەوی بەرزی دایک و خوشک و خێزانەکان بۆ گەنجە پێشمەرگەکانیان ھێزیکی کەم وێنەی ھەستی نەتەوەیی بوو ،کچان و ژنان بە شانازییەوە باسی کەسێکی خۆیان دەکرد ئەگەر پێشمەرگە با ،یا گیراوی سیاسی ،یا دوورخراو ،یاھەاڵتووی سیاسی بێ ،بەڵکو ئەم ئافرەتانە ژیانی خۆیان دەخستە مەترسیەوە ھەر بۆ شاردنەوە و رزگار کردنی خەباتگێڕان و پێشمەرگەکان. *ئافرەت لە باشوری کوردستاندا: ئەگەر باری سیاسی ئافرەتی کوردی باشوری کوردستان لەکەڵ ئافرەتی دراوسێ: فارس و تورک و عەرەب و ھەروا ئافرەتانی ئەوروپایی بەراورد بکەین ،دژوارییەکی وای تێدا دەبینین ،مەگەر ھەر ئافرەتی کورد توانیبێتی لەگەڵیدا بگونجێت ،چونکە ئافرەتی کوردی باشوری کوردستان تا راپەڕینی ١٩٩١لە بارێکی نالەباردا دەژیا. ئازادبوونی ئافرەت وکارکردنی لەبواری سیاسی و کۆمەاڵیەتی وبەرھەمهێناندا ،چڤاك بڕیاری لەسەر دەدات ،چونکە لە نێو کۆمەڵگەیەکدا کە بە دەست وەبەرھێنان چەوسانەوە دەناڵێنێت ،ناتوانرێت ھەرتەنێ داوا لەئافرەت بکرێت ،کە خۆی لەو داو نەریتانە رزگار بکات ،کە بونەتە کۆت لە بەرەو پێش چوونی ،چونکەئەو تاکێکە لە کۆمەڵ ،بەڵکو لەو بارەدا شۆڕشێکی کۆمەاڵیەتی پێویستە ،ئەوساھەلی ئەوەی بۆ دەڕخسێت توانای خۆی لەو بوارانەدا بنوێنێت)]٥[(. مێژووی کورد ئەوە دەسەلمێنێت ،کە ئافرەتی کورد لە بزافی رزگاریخوازی نەتەوەیی کورد دا دوورە پەرێز نەبووە ،بەڵکو کەسایەتی ئافرەتی نێوداری کورد ،ھەروا چەندین رێکخراوی ئافرەتانی کوردستان ،کە لە ژیانی سیاسیدا رۆڵ و شوێنی بەر چاوی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 118 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
خۆیان بینیوەو لەسەرالپەڕەکانی مێژوودا بە شانازیەوە تۆمارکراون ،مێژوو ناوی ھەندێک کەسایەتی ئافرەتی ناوداری کوردی بۆ تۆمارکردووین ،کە لە ژیانی سیاسی و دەسەاڵتداریەتیدا شوێنی بەر چاوی خۆیان بینیوە ئەمەشیان بەگشتی بۆنیوەی یەکەمی سەدەی رابردوو دەگەڕێتەوە لەو ئافرەتانە( :حەپسەخانی نەقیب ،عادیلەخانم) ،پاشان ئافرەتان لەناو رێکخراوە سیاسیەکاندا وەک (خاتووناهیدە شێخ سەالم ،خانم زوھدی، ساکینەسلێمان ،سامیە مەشخەڵ ،فەریدە یونس ،رمزیە نادر ،ساکینە عوسمان ،سنەوبەر ئیسماعیل ،فریشتەخان و.....ھتد))]٦[( ، ئەگەر باس لە رۆڵ و جوامێری ئافرەتی کورد بکەین لە شۆڕشەکانی بەشی باشوردا، دەبێت پشت بە رووداو و بەڵگەکان ببەستین بۆ پیشاندانی ئەو رۆڵەی کە ئافرەتی کورد بینیویانە ،بۆ ئەو مەبەستە چەندین بەڵگەو چیرۆکی راستەقینە لە بەر دەستماندایە ،کە ئافرەتی کورد رۆڵی پاڵەوانی تێدا بینیووە ،بێگومان بێ ئەو گیانە لە خۆ بردووەیەی ژنانی کورد ئەو کارو چاالکیە پارتیزانیانە سەرکەوتوو نە دەبوون ،ھەر بۆیەش ئافرەتانی کوردستان بە ھەڵوێستێکی مەردانەوە شان بە شانی برا پێشمەرگەکانیان گڕو تینیان بە شۆڕش داوەو گیانی خۆیان و خێزانیان خستۆتە مەترسیەوە. یەکێک لەو ڕۆڵە ھەرە دیارانەی ئافرەتانی کورد لە شۆڕشی شاخدا دابین کردنی داو دەرمان و پێداویستیەکانی دەرمانخانەبووە بۆ پێشمەرگە و بریندارەکان لە کاتی پێویستیدا ،ئەم کارە ئەگەر بە ئافرەت نەبوایا ھەرگیز بە پیاو نەدەکرا ،بە تایبەت ئەو ئافرەتانەی کە کارمەندی تەندروستی بوون ،وەک پزیشک و پەرستاران و کارگوزاری نەخۆشخانەکان ،چونکە رژێمی بەعس لەو سەردەمەدا ھەرگیز رێگەی بە هیچ کەسێک نەدەدا دەرزی و دەرمان بفرۆشێت یان لە شوێنێکەوە بیگوێزێتەوە بۆ شوێنێکی تر نە بادا دەستی ھێزی پێشمەرگەی کوردستان بکەوێت و سوودی لێ ببینن بۆ نەخۆش و بریندارەکانیان ،ھەر بۆیە لەو سەردەمەدا کەس نەیدەتوانی بازرگانی بە داو دەرمانەوە بکات ،بەتایبەت ھەندێ دەرزی کە پێداویستی بریندار بوون ،زۆر قەدەغە بوون و وەک مادە بێهۆشکەرەکان حیسابیان بۆ دەکرا ،یان ئەگەر کەسێک بە پارچە لەفافێکەوە بگیرابایا ئەوە وەک پێشمەرگە لە قەڵەم دەدرا و ھەرگیز رووناکی نەدەبینی ،لە بەر ئەوە بۆ پیاوان زۆر مەترسیدار بوو کە ئەو جۆرە ھاوکاریە دروستیانەی پێشمەرگە بکەن ،بۆیە ئەو ئەرکانە زیاتر دەسپێردرا بەو ئافرەتانەی کە لە ناو رێکخستنەکاندا کاریان دەکرد ،لە ھەمان کاتیشدا سەر بە وەزارەتی تەندروستی بوون ،زۆر جار بۆ دەرکردنی داو دەرمان
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
119
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بۆ بریندارەکانی ھێزی پێشمەرگەی کوردستان منداڵکی کۆرپەیان دەھێناو داو دەرمان و لە فافەکانیان بە جوانی لێ دەپێچاو ئەوسا دەیان توانی لە نەخۆشخانەکان دەرمان دەرکەنە دەرەوە ،کە لە ڕاستیدا ئەمەش کارێکی ھەروا ئاسان نەبووە ،ئەگەر ئافرەتێک ھەستێکی نەتەوایەتی بەرزی تێدا نەبوایا ،چۆن دەیتوانی خۆی لە کاری پڕ مەترسی وا بدات؟! ھەر کاتێک ئەگەر نامەیەک یان نووسراوێک لە الیەن ھێزی پێشمەرگەی کوردستانەوە گەیشتبا بە دەست پزیشکێک بۆ مەبەستی داواکردنی داو دەرمان ،ئەو داو دەرمانە بە ھەر جۆر و نرخێک بوایا پەیدا دەکراو دەگەیەنرایە شوێنی مەبەست ،بێگومان بە ھاوکاری ئەو کچ و ژنانەی کە لەنەخۆشخانەکاندا کارمەندی تەندروستی بوون. لە راستیدا ئەگەر ژنان و کچانی کوردستان ئاوا بە دڵگەرمی پاڵپشتی شۆڕشیان نەکردبا، لە باشوردا ئەو ئازادیە ھەروا بە سانایی و تەنها بە پیاوان لە کوردستان وەدەست نەدەھات ،بۆیە ھەردەم ئافرەتانی کوردستان ھەریەکەو لە ئاستی خۆیدا و بە پێی توانا ھاوکاری شۆڕش و ھێزی پێشمەرگەی کوردستانیان کردووەو چ لە رووی مادی و چ لە رووی مەعنەویشەوە ،خۆشەویستی کچانی کوردستان بەرامبەر بە پێشمەرگە خۆی لە خۆیدا مانایەکی جوانی دەبەخشی و لە ھەمان کاتدا گڕوتینێکی زۆریشی بە ھێزی پێشمەرگەی کوردستان دەدا کە بەردەوام بن لە خەبات و تێکۆشان لە پێناو رزگارکردنی کوردستاندا. زۆر جار ئافرەتی کورد بۆ چارەسەر کردنی برینی پێشمەرگە ،رۆڵی پزیشک و پەرستیاریان بینیوە و چەندین جار پێشمەرگەی برینداریان لە مردن رزگار کردووە ،ئەو پارەو پوولەی کە لەالیەن باوکیانەوە پێیان دراوە بۆ کڕینی کەل وپەل و پێداویستی خۆیان ،ئەوان داویانە بە پێداویستی برینداران و چارەسەری برینی پێشمەرگەیان پێ کردووە ،بێ ئەوەی هیچ ناسیاوێکیان لە گەڵدا ھەبووبێت ،تەنها زانیویانە ئەمە بریندارەو سەر بە ھێزی پێشمەرگەی کوردستانە ،ئیتر وەک کەسێکی نزیکی پلە یەک مامەڵەیان لەگەڵ ئەو بریندارەدا کردووە ،چارەسەرو خزمەتیان کردووە ،ھەتا چاک بۆتەوە و دووبارە چۆتەوە ریزی ھێزی پێشمەرگەی کوردستانەوە ،زۆر جار وا رێک کەوتووە بۆ چارەسەری بریندارێک کچێک یان زیاتر لە یەک خانەوادە دا سبەینێ ھەتا ئێوارە لە سەنگەرێکدا بمێنێتەوە لەگەڵ برا پێشمەرگەکانیدا ،بە بێ ئەوەی باوک و برای ئەو کچە هیچ گومانێک
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 120 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
لەو مانەوەیە بکەن لە ناو پێشمەرگەدا ،ھەر وایان داناوە کە لە ماڵی خۆیاندایە، ئەوەندە بڕواو متمانەیان بە پێشمەرگە بووە کە شەرەفی خۆیان لەو چۆڵەوانییه‌دا بخەنە بەر دەستیان ،ئەم بڕوا پەیداکردنەش لە الیەن ھەردوو ال ھەروا بە ئاسانی بەدەست نەھاتووە ،بەڵکو چەندین ئەزموون و تاقی کردنەوەی دیووە تا گەیشتوەتە ئەو قۆناغە، ئەمەش بە یەکێکی تر لە شانازیەکانی ھێزی پێشمەرگەی کوردستان دادەنرێت کە دەتوانین بڵێین :لە جیهاندا دیاردەیەکی بێ وێنەیە ،کە ئافرەت بەو بێ مەترسیە بتوانێت لەگەڵ کۆمەڵێک چەکداردا بمێنێتەوە تا ماوەیەکی دیاری کراو بە بێ ئەوەی گومان لە هیچ الیەک دروست بێت. ئەمە نەک ھەر لە سەنگەرو کاتی برینداریدا کچان و ئافرەتانی کوردستان توانیبێتیان تێکەڵی ھێزی پێشمەرگەی کوردستان بکەن ،بەڵکو لە ماڵ و گوندەکانیشدا بە بێ سڵ کردنەوەو راڕایی و دوو دڵی پێکەوە زۆر لە رۆژەکانی ژیانی پێشمەرگایەتیان بە سەر بردووە ،چەندین جار لەماڵدا تەنها ئافرەت یان کچی تێدا ھەبووەو پیاو خاوەن ماڵ بە سەفەر بۆ شوێنێک چووە کابانی ماڵ توانیویەتی ئەو بۆشایی یەی مێردەکەی پڕ بکاتەوە، دەستی لە رووی میوانە پێشمەرگەکانی نەناوەو ھەر وەکوو جاران خزمەتیکردوون ،بەبێ ئەوەی پێشمەرگەکانیش ھەستیان بە نەبوونی پیاو کردبێت لەو ماڵەدا و خوانەخواستە بە چاوێکی تر سەیری ئافرەت و کچانی ئەو ماڵەیان کردبێت! پەیوەندی لە نێوان پێشمەرگە و ئافرەتانی کوردستان پەیوەندیەکی توندو تۆڵ بوووە و لەسەر بناغەی خۆشەویستی بۆ ئازادی و نیشتمان دروست بوووە ،پەیوەندیەکە ئەگەر بەراوردی بکەین لەگەڵ ھەر گروپ و تاقم و چەکدارێکی تری سەر رووی ئەم زەویەدا، ئەوا داوێن پاکی و بڕوا بەیەکتری و دڵسۆزی ئافرەتان و ھێزی بێشمەرگەی کوردستان بۆ دەردەکەوێت ،لەوانەیە پەیوەندی لەو جۆرە ھەرگیزنەبوووە و نابێتەوە ،پەیوەندی لەنێوان ھێزی پێشمەرگەو ژن و کچانی کوردستاندا جۆرە پەیوەندێکە مایەی شانازیە بۆ میللەتی کورد ،چونکە پەیوەندی لەو جۆرە پەیوەندێکی ناوازەو تایبەتمەندە بە کۆمەڵگەی کوردستانی ،لەناو هیچ میللەتێکی تردا بڕواناکرێت پەیوەندی لەو جۆرە بوونی ھەبێت.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
121
پاییز و زستانی ٢٠١٥
*رۆڵی دایکانی کورد لە شۆڕشدا: لێرەدا بەپێویستی دەزانم بە وتەیەکی جەنابی سەرۆک(مسعود بارزانی) دەست پێبکەم سەبارەت بەڕۆڵی ئافرەتان لەخەباتی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەی کورد دا کە دەڵێت( :دەیان دایک و خوشکی قارەمان چ لەبەرەی شەڕبوون لەگەڵ پێشمەرگە ،یان پێشمەرگە بوون یان ئەگەر ئەوان نەبونایە پێشمەرگە نەیدەتوانی پێشمەرگایەتی بکات، لەبەرئەوە ڕۆڵی ژنیش لەشۆڕشی ڕزگاریخوازی کوردستان هیچ کەمتر نییە لە ڕۆڵی پیاو، ئەگەر زیاتر نەبێت ،پیاو چەکی ھەڵدەگرت و دەچووە بەرەی شەڕ ،بەاڵم ئەو دایک بوو، دەبوایا ئیش وکاری ماڵەوە بکات ،دەبوو نان بۆ پێشمەرگە دابین بکات ،ئەرکی ئەو زۆر قورستربوو!). لە پێش ھەر شتێکەوە رۆڵی ھەرە گرنگی دایکان و ئافرەتانی کوردستان پەروەردەکردنی رۆڵەیەکی شۆڕشگێڕە بۆ کوردستان ،کە ھەر لە سەرەتای ساوایەتی و ناو النکدا بە الی الیەو سروودی نیشتمانی گۆشی دەکەن و ئاوی گوێی دەدەن ،ھەر لەو دەمەدا پێی رادەگەیەنن زوو گەورە بە! ببە بە پێشمەرگە ،چونکە واڵتەکەت داگیرکراوە، پێویستی بە تۆ ھەیە! دایکان خۆشەویسترین کەسیان کە جگەرگۆشەکانیانە دەیبەخشن بەنیشتمانەکەیان ،ھەردەم پشتگیریان لە رۆلەکانیان کردووە کە چەکی پێشمەرگایەتی لە شان دانەنێن تا کوردستان ئازاد دەکەن ،کەواتە پێشمەرگەیەک ئەگەر دایکێکی ئاوا شۆڕشگێڕ پەروەردەی بکات ،ئیتر چۆن واڵت و نیشتمانی خۆی رزگار ناکات!؟ ئەگەر چی دایکان زیاتر لە ھەموو کەسێک لە کوردستان جەرگیان سوتێنراوە ،ئازارو مەینەتی دونیایی یان چەشتووە ،بەھۆی شەهیدبوونی رۆڵەکانیانەوە ،سەرەڕای ئەوەش زۆر جار کاتێک کوڕە الوێک دەبووە پێشمەرگە یەکسەر رژێم کەسووکارو خانەوادەکەی دەگرت و فشاری دەخستە سەر بۆ ئەوەی بچن کوڕەکەیان بهێننەوە ،بە تایبەت دایکەکە زیاتر لە ھەموو کەس ئازار دەدرا ،بۆ ئەوەی سۆزی دایکایەتی وا لە کوڕەکە بکات بگەڕێتەوە و لە ژیانی سیاسی دوورکەوێتەوە ،بەاڵم خۆشەویستی نیشتمان و زوڵم و زۆری رژێم ھەموو خۆشەویستی دایک و باوک و یار و خێزان و ژیانی ئاسودەی شاری پێشمەرگەیان داگیرکردبوو ،قەناعەتێکی وایان الی پێشمەرگەکە دروستکرد بوو (یا کوردستان یا نەمان).
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 122 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەو خزمەتەی کە دایکان و ئافرەتانی کوردستان بە پێشمەرگەیان کرردوووە لە قۆناغی پێشمەرگایەتی لە شاخدا ،خزمەتێکی کەم نەبوووە ،چونکە لەو کاتەدا خێزانی کورد کەم دەست و کەم دەرامەت بوووە ،بەاڵم بە دەستڕەنگینی و زیرەکی ئافرەتانی کوردستان بە جۆرێک بوووە ،کەم وکورتی و ناتەواویەکانی خێزانی کوردەواری ھەستی پێ نەکراوە، بۆیە زۆر جار بۆ دابین کردنی ژەمێک خواردنی پێشمەرگەکان ،کچ و دایکی خێزانێک روویان لە چیاکانی کوردستان کردووە بۆ دابین کردنی خواردەمەنی ئەو ژەمە و بە پێی وەرزی ئەو ساڵە سوودیان لە گژوگیاو بەرووبومە سروشتیەکان وەرگرتوووە و بەرووی سورو گەشەوە میوانە پێشمەرگەکانیان بەڕێکردووە. دەتوانین بڵین :لەو سەردەمەدا ئەرکی ئافرەتانی کوردستان زۆر گران بوووە ،زیاد لە پێویست کاریان کردووە ،ئەو جا توانیویانە ژیانی رۆژانەی خۆیان و ماڵ و مناڵیان بەڕێوە بەرن ،سەرەڕای ئەو ھەموو ئەرکە بەاڵم بە جۆرێکی وا پێشوازیان لە میوانە پێشمەرگەکان کردوووە ،یەکسەر ماندوو بوونیان حەساوەتەوە و ھەستیان بەوە کردوووە کە ئەمەش دایکی خۆیانە ،ئەوەندە پێشمەرگە پیرۆزو تایبەتمەندبووە الی دایکان و ئافرەتانی کوردستان ،بۆیە وەک میوانێکی بەڕێزو جیا گرنگیان پێ دراوە و لە ماوەیەکی کورتدا ھەموو پێداویستی یان بۆ دابین کردوون. ئەو ئافرەت و دایکانەی لە گوندێکی دیاری کراودا ،زیاتر لە دایکانی تر توانیبێتیان خزمەت بە پێشمەرگە بکەن پێیان ووتون(دایکی کوردستان) وەک رێز لێنانێک لەو دایکانە ،بۆیە لە گوندێکدا لەوانەیە دوو تا سێ ئافرەت ھەبووبێت کە ھەڵگری ئەو ناوە بوون ،یان پێشمەرگەکان دەیان ووت :ئێمە لە ھەر گوندێکدا دایکێکمان ھەبوووە ،کە جێگەی دایکی راستەقینەی بۆ گرتوینەتەوە و بێ بەشی نەکردووین لەھەست و سۆزی دایکایەتی. بێگومان ئەم پەیوەندیە گیانییه‌ی نێوان دایکان و پێشمەرگە ھەروا لە خۆوە دروست نەبووە ،بەڵکو پەیوەست بووە بەو ھەستە نەتەوایەتیە شۆڕشگێڕیەی کە بە درێژایی مێژووی لە کۆمەڵگەو خێزانی کوردستانیدا دروست بووە ،پشتگیری دایکان و ئافرەتان لە شۆڕشی کوردو ھێزی پێشمەرگەی کوردستان بە تایبەتی ،پاڵپشتیەکی پتەو و باش بووە بۆ بزوتنەوەی سیاسی کوردی و گڕوتینێکی چاکی بە شۆڕش داوە ،ئافرەتی کورد
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
123
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ھەمیشە ھەستی بە بەرپرسیاریەتی نیشتمانی و نەتەوەیی کردووە بەرامبەر بە گەل و وواڵتەکەی و تێکەڵ بە شۆڕش و خەبات و پێشمەرگە بووە ،جگە لەبەجێ ھێنانی ئەرکی بەخێوکردنی منداڵ وماڵ و پێویستیەکانی ژیانیدا بەشێکی گەورەشی لە ژیانی تەرخان کردووە بۆ نەتەوەکەی و ھەر کات و سەردەمێک بەجۆرێک خزمەتی نەتەوەکەی کردوووەو بۆشایەکانی پڕ کردۆتەوە. دایکان لەزۆر بوواردا خزمەتیان بەشۆڕش و پێشمەرگە کردووە ،پێشمەرگەی دێرینی بادینان(حەبیب کەلەش) دەربارەی خزمەتکردنی ئافرەتان گوت :دایکان لەناوشارەکانی کوردستاندا خۆیان و منداڵەکانیان نەخۆش دەخست ،تاوەکو دەرمانیان بدرێتێ و ئەوانیش بینێرن بۆ پێشمەرگە بۆ شاخ ،چەندین جار کاتژمێر دووی شەو بوینەتە میوانی ماڵێک و ژنەکەی بەبێ ئەوەی ناڕەزاییەک دەرببڕێت بەوشەوە درەنگە بە روویەکی گەشەوە خواردنی بۆ ئامادەکردوین ،لەوسەردەمەشدا پەیداکردنی خواردن زۆر ئاسان نەبوو ،بەاڵم ئەم ژنە مەردانە ھەردەم حسابی میوانە پێشمەرگەکانیان دەکرد و بەبرسێتی دەچوینە ماڵەکانیان بەتێری دەردەچووین ،ھەندێک نانیشیان بۆ دەپێچاینەوەو لەگەڵ خۆمان دەمانبرد ،بەڕاستی ئافرەتان پشت و پەنای شۆڕش و پێشمەرگەبوون لەکاتەخۆش و ناخۆشەکاندا. *خۆشەویستی کچان بۆ پێشمەرگە: خۆشەویستی کچانی کورد بۆ ھێزی پێشمەرگەی کوردستان ،خۆشەویستیەکی بێ پێوانەو دەگمەن بوو ،خۆشەویستیەک بوو ھەرگیز مرۆڤ ناتوانێت بە قەڵەم و زار دەری ببڕێت ،تەنها بەو رووداو سەرگوزشتە واقیعیان نەبێت کە لەو قۆناغەدا روویان داوە و لە زاری پێشمەرگە و کچان خۆیانەوە بۆمان دەگێڕنەوە ،خۆشەویستیەک کە ئەو پەڕی قوربانیدانی تێدا بووە ،ئەگەر لەم گۆشەیەوە سەیری پەویوەندی نێوان پێشمەرگەیەک و خۆشەویستەکەی بکەین ،دەبینین ئەویش بەشێکی گرنگ بووە لە کاری رێکخستن و نیشتمانپەروەری ،واتە ئەو پەیوەندیە تەنها پەیوەندیەکی ھاوسۆزی نەبووە، بەڵکو تێکەڵ بووە لەگەڵ کوردایەتیدا ،بۆ ئەو مەبەستەش چەندان کچە کوردی خاوەن ھەڵوێست پشتگیرو ھاوکاری دڵدارەکانیان کردووە و ھەردەم کار ئاسانیان بۆ کردوون بەشێوازێکی زۆر نهێنی. ئەمە بە شێوەیەکی راستەوخۆ کە پەیوەندی ھە بووە لە نێوان دوو دڵداردا (کچێک
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 124 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
و پێشمەرگەیەک) ،بەاڵم بە شێوازێکی گشتی و ناڕاستەوخۆ دەتوانێت بڵیین :ھەموو کچانی کورد پێشمەرگەیان خۆشویستووەو ھەمیشە وەک کەسێکی پیرۆز و بەڕێز باسیان لێی کردوون و ناویان ھێناون ،ئەمەش وای کردووە کە خۆشەویستیەکە لە ھەموو الیەکەوە باڵوبێتەوە ،کوڕانیش خۆشەویستیەکی تایبەت یان ھەبێت بۆ ھێزی پێشمەرگەی کوردستان ،لە رێگای کچانەوە ئەم خۆشەویستیە درووست بووە ،سەرەڕای خۆشەویستی خۆیان بۆ پێشمەرگە ،کچانی کورد ھەرگیز پەیوەندی خۆشەویستیان لەگەڵ چەکدار و کار بەدەستانی رژێم دا گرێ نەداوە ،ھەمیشە بە ڕقەوە تەماشایان دەکردن ،ئەکەر کەسێک لە پیاوانی رژێم داوای خۆشەویستی و پەیوەندی لە کچە کوردێکی بە ھەڵوێست بکردایا ئەوە ھەر زوو لە الیەن کچەکەوە شەرمەزار دەکرا! زۆر جار لە الیەن خۆفرۆشان و چەکدارانی رژێمەوە بیانووی جۆراو جۆر دەگیرا بە کچانی کورد ،بە تایبەت کچە قوتابیەکان ،بەاڵم ئەم کچانە زۆر مەردانە روو بەڕویان بوو نەتەوە و جگە لە ئارەقی شەرمەزاری هیچی دیکەیان پێ نەبڕاوە ،بۆیە پەنایان دەبردە بەر ئەوەی کە گوایا ئەم کچانە پەیوەندیان لەگەڵ پێشمەرگەدا ھەیە ،ھەندێک جار توشی زیندان یان دەرکردن ،لە لە زانکۆ و پەیمانگەکاندا لە خوێندن دوریان دەخستنەوە، بۆیە بە گشتی ئافرەتانی کوردستان و بەتایبەت کچان نەھامەتیەکی زۆریان بە دەست رژێمی بەعسەوە بینی و بە ئازادانەو بێ غەم نەیان دەتوانی لەماڵ دەربچن ،خۆ ئەگەر کچێک ،باوک ،یان برایەکی پێشمەرگەی ھەبوایا! لە فەرمانگەیەکی میری فەرمانبەربوایا، ئەوا بەردەوام بیانووی پێ دەگیراو توشی چەندین دەردەسەری دەکرا ،لەالیەن پیاوانی رژێمەوە بەتایبەت لەناو فەرمانگەکەی خۆیدا ،جاری وا ھەبوو ناچار دەکرا دەست لەکاربکێشێتەوەو بە خێزانەوە روو لە ناوچە ئازادکراوەکان بکەن ،بێگومان ئەوەش کارێکی قورس بووە بۆیان. *رۆڵی ئافرەتان لەپەروەردەکردنێکی خێزانێکی نیشتمانپەروەردا: سیستەمی پەروەردە لە ناو ھەر میللەت و نەتەوەو نیشتمان و خێزانێکدا گرنگی و تایبەتی خۆی ھەیە و جێگەی تێڕامان و ھەڵوەستە لە سەرکردنە ،بە تایبەت پەروەردەکردنی خێزان و منداڵ بەشێکی زۆری کەوتۆتە ئەستۆی حکومەت و وەزارەتە پەیوەندیدارەکان بە پەروەردەوە ،کە لەم رۆژگارەی ئەمڕۆماندا چەندین وەزارەت و دامودەزگای حکومی و رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی لە غەمی خێزان و بە تایبەت منداڵ دان بۆ ئەوەی نەوەیەکی ھۆشیارو بە توانا بەرھەم بهێنن ،ھێشتا ھەر گللەییان
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
125
پاییز و زستانی ٢٠١٥
لێ دەکرێت و دەڵێن :وەکو پێویست نەتوانراوە بە شێوەیەکی تەندروست خێزانی کۆمەڵگەی کوردستانی پەروەردە بکرێت ،چونکە لەم سەردەمەشدا منداڵی نەخوێندەوارو السار و جگەرەکێشمان لە شەقامەکاندا بەر چاو دەکەوێت ،بەھەر حاڵ ئەو مەسەلەیە باس و خواستی ئێمە نیی ه لەم کاتەدا ،ئەوەی کە مەبەستی ئێمەیە لێرەدا باسی بکەین ،چۆنییه‌تی پەروەردەکردنی خێزانە لە قۆناغی شاخ و سەردەمی پیشمەرگایەتیدا، لەو سەردەمەدا نەوەزارەتی پەروەردەو نە چاودێری کۆمەاڵیەتی و نە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی هیچ بوونێکیان نەبووە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا (دایکان) توانیویانە ھەموو ئەو کەلێن و بۆشاییانە پڕکەنەوە ،لە پەروەردەکردنی منداڵەکانیاندا سەرەڕای ترس و لەرز لە دەست فڕۆکەو تۆپەکانی دوژمن و ھێرشە لە ناکاوەکانیان. دایکانی کورد ھەرگیز الیەنی پەروەردەییان فەرامۆش نەکردووەو نەیانکردووە بە قوربانی هیچ شتێکی دی ،ژیانی شاخ و ناوچە ئازادکراوەکانی کوردستان دوور بووە لە ھەموو دامودەزگایەکی پەروەردەیی و کۆمەاڵیەتی میری ،چونکە بە ئازادکردنی ئەو ناوچە سنوریانە لە الیەن ھێزی پێشمەرگەی کوردستانەوە ھەموو داموو دەزگا حکومی و پەروەردەیی و تەندروستی و خزمەتگوزاریەکانی لێ داماڵی و گەڕاننییه‌وە بۆ ناو شارو قەزاو ناحیەکان ،بەاڵم سەرکردایەتی شۆڕش و ھێزی پێشمەرگە بە پێی ھەوڵ و توانای خۆی لەو سەردەمەدا قوتابخانەو نەخۆشخانەی بۆ ئەم ناوچانە دابین کردو دەستەوەستان نەوەستا یان چاوەڕێی حکومەتی عێراق بکات ،توانی (پەیمانگایپەروەردە و تەندروستی) بکاتەوە ،بەمەش سودێکی باشی گەیاند بە ناوچە ئازادکراوەکان و نەیھێاڵ لە خوێندن داببڕێن و ھاوکات لە خزمەتگوزاری تەندروستیش بێ بەشی نەکردن. ھەروەک ئاشکرایە کە قۆناغی شاخ و پێشمەرگایەتی قۆناێکی زۆر سەخت و پڕ لە ئاستەنگ بووە ،بەتایبەت بۆ ئەو پێشمەرگانەی کە خێزان و ماڵ و منداڵیان لەگەڵدا بووە ،چونکە ئەم پێشمەرگانە جاری وا ھەبووە بە چەند مانگێک ژن و منداڵیان بەجێ ھێشتووەو چوون بۆ (جەولە یان شەڕی پارتیزانی یان چاالکی تری جۆربە جۆر) تا ھاتونەتەوە لە وانەیە زیاتر لە جارێک ماڵیان باری کردووەو لە ناو چەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی تر ،بە ھۆی ھێرشی دەوڵەتی عێراق بۆ دەڤەرەکەیان ،ئەمەش کارێکی ھەروا ئاسان نەبووە ،بەاڵم ماڵە پێشمەرگەکانی تر ھاوکاری و ھەرەوەزی ئەو مااڵنەیان کردووە کە پیاوەکانیان لە ماڵ نەبوون و زۆر جاریش پێش خۆیان ماڵی ئەوانیان گواستۆتەوە بۆ ناوچە ھێمن و پارێزراوەکان ،ئەم حاڵەتانە چەندین جار لە ژیانی ئەو خانەوادە
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 126 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
پێشمەرگانە دووبارە بۆتەوە ،بێگومان ئەمەش دەبێتە ھۆی ناسەقامگیری پەروەردەی خێزانی و دروست بوونی کێشەی کۆمەاڵیەتی ،بەاڵم لەم ھەڵوێستەشدا دیسان (دایکان و ئافرەتان)ی کوردستان رۆڵی کاراو بەرچاویان ھەبووە و توانیویانە روو بە ڕووی ھەموو کێشەو گرفتەکان ببنەوە و خۆیان لەگەڵ ئەو کەش و ھەوایەدا بگونجێنن کە بنەو بارگەیان لێ دەخست. کاتێک باوکی پێشمەرگە لە غەمی نەتەوەکەیدایەو بە چەندین رۆژ ھاوسەرو ماڵ و منداڵی خۆی نابینێت ،ئەرکی پەروەردەکردنی منداڵ لەم کاتەدا لە ئەستۆی کێ دایە؟ دایکانی کورد لەو سەردەمەدا شان بە شانی ئەو پیرۆزی و دەسکەوتانەی کە پێشکەشی خێزانی کوردەواریان کردووە ،گرنگیەکی تەواویان بە پەروەردە کردنی منداڵەکانیان داوە لە پاکو خاوێنی لە پەیداکردنی خواردنی پێویست و باش بۆیان لە ئامۆژگاری و رێنمایی لە گۆش کردنیان بە ھەستی نەتەوایەتی و کوردایەتی ،لە دانەبڕاندنیان لەو قوتابخانە خنجیالنانەی شۆڕش کە زۆربەیان ھەر رۆژەی لە بن بەردو ئەشکەوتێکدا وانەیان فێری مندااڵنی کوردستان دەکرد. ئەم خێزانە پێشمەرگانە رۆژانە میوانیان ھەبووە ،دیسان دەبوایە دایک لە غەمی پەیداکردنی خواردن بوایا بۆ میوانەکان ،لە وەرزی بەھار و ھاویندا رویان لە شاخ وچیاکان دەکردو سودیان وەردەگرت لەو گیا و روەکە خۆرسکانەی کە خوای گەورە بەخشی بوونی بە سروشتی کوردستان ،میوانیان سەربەرزانە بەڕێ دەکرد ،بەاڵم کەمی خۆراک و پەیداکردنی لە وەرزی زستاندا بوو ،کە زۆر جار (دایکانی) توشی دڵ تەنگی دەکرد ،نەیان دەتوانی وەک پێویست خزمەتی میوانەکانیان بکەن و خواردنی باشیان بۆ ئامادە بکەن. زۆربەی زۆری خێزانە پێشمەرگەکان لە رووی پەروەردەی خێزانییه‌وە سەرکەوتوو بوون، سەرەڕای ھەموو ئەو کێشەو گیرگرفتانەی کە ھاتوونەتە رێگایان ،بەڵگەشمان بۆئەم رایە ئەوەیە کە پاش راپەڕینی بەھاری ١٩٩١ی باشوری کوردستان بینیمان ئەو خێزانانەی گەڕانەوە ناو شارەکانی کوردستانی باشوور لە رووی رۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی و تێکەڵ بوونیان لەگەڵ خەڵکدا لە ئاستێکی زۆر باش دا بوون و بەشێوازێکی ئاسایی توانیان خۆیان لەگەڵ ئەو ژیانە نوێیەدا بگونجێنن ،زۆر لە نەوەکانیان لە خوێندن دوا کەوتوبوون و دابڕابوون ،بەاڵم پاش ماوەیەکی کەم توانیان بخوێنن و قۆناغەکانی خوێندن بە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
127
پاییز و زستانی ٢٠١٥
سەرکەوتوانە ببڕن ،ئەم خێزانانە بە بەراورد لەگەڵ خێزانی کورد لە شاردا لە ھەموو خزمەتگوزاریە پەروەردەیی و رۆشنبیریەکان بێ بەش بوون ،ئەوەی کە ئەو بۆشایی یانەی بۆ پڕ کردوونەتەوە بە پلەی یەکەم دایکان بووە لە ناو خێزاندا کە ھەوڵی داوە منداڵ و خێزان وا پەروەردە بکات و رۆشنیر بکات کە بۆ هیچ ھەڵوێستێک دانەمێنێت. بێگومان ئەم رۆڵ و ئەرکەی ئافرەتانی کورد رۆڵ و ئەرکێکی کەم نەبووە ،لە خەباتی پێشمەرگایەتیش جیاناکرێتەوە ،ئەو خێزانە پێشمەرگانەی کە لە شاخدا بەشێک لە ژیانیان بەسەر برد ،پەروەردەیەکی جیاوازیان ھەبوو لەگەڵ خێزانەکانی تردا ،بە پێی ئەو کەش و ھەوایەی کە تێیدا بوون ،بە بەراورد لەگەڵ خێزانی شارو ناوچەکانی تردا تا رادەیەک مرۆڤ ھەستی بەو جیاوازیانە دەکرد ،ئەو جیاوازیانەش خۆیان دەبینییه‌وە لە (ھاوکاری کردنی یەکتری ،ھەرەوەزی لە ھەر کارێکی دیاری کراودا بوایا ،برایەتی و خۆشەویستی و تەبایی زیاتر ھەستی پێ دەکرا ،میوانداری و خزمەت کردنی میوان ،لە کاتی ناخۆشی و تەنگانەدا فریای یەکتری دەکەوتن ،ماڵەکان زۆر جیاوازی بە پلەی خزمایەتیان نەدەکرا ،تاڕادەیەکی واتێکەڵ بوون وا ھەست دەکرا ئەو مااڵنە ھەموو ئەندامی یەک خێزانن) ،ئەمانەو چەندین شانازی تر لە قۆناغی شاخ و پێشمەرگایەتیدا بۆ دایکان و ئافرەتانی کوردستان دەگەڕێتەوە ،کە توانیویانە زۆر ژیرانە مامەڵە لەگەڵ ئەو قۆناغەی باری کۆمەاڵیەتی و شۆڕشی کوردا بکەن ،ئەگەر ئەمان ھاوکاری مێرد و خێزانەکانیا نەکردبا ،پێشمەرگەش نەیدەتوانی بەو ھەموو ئەرکانە ھەستێت و لە شۆڕشدا بەو جۆرە سەرکەوتوو بێت ،دایکان و ژنانی کورد لە ھەموو رویەکەوە پاڵپشتی ھێزی پێشمەرگە بوون. بەڵگە زۆرە بۆ نیشاندانی ئازایەتی و قارەمانییه‌تی و قوربانی دانی ئافرەتی کورد لە قۆناغی شاخ و پێشمەرگایەتیدا ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا زۆر لەو ئافرەتانە جەرگ بڕاو و ئابڕو براوو ماڵ وێران بوون لە الیەن رژێمی دەسەاڵتداری بەعسەوە کە ھەتا لە ژیاندا ماون بەختیارو ئاسودە نابن ،چونکە مێردەکانیان پێشمەرگە بووەو شەهید کراوە ،یان لە گرتووخانەکانی بەعسدا ھێندەی لێدراوە کە لە پیاوەتی کەوتووەو ناتوانێت ژیانی ھاوسەریەتی ئاسایی بەسەر بەرێت لەگەڵ ھاوسەرەکەیدا ،ئەم کارەش بۆ ژنەکەو بۆ پیاوەکە کارێکی ھێجگار سەخت و ئەستەمە. مەینەتی و شانازیەکانی ئافرەتانی کوردستان گەلێک زۆرن لەشۆڕش و ڕاپەڕینەکانی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 128 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
کوردستاندا هی ئەوەن کەھەڵوەستەی زانستیان لەسەر بکرێت ،لێکۆڵینەوەو توێژینەوەی ئەکادیمی یان لەسەر بنوسرێت ،بەراورد بکرێن لەگەڵ کچان و ژنانی نەتەوەکانی تردا بۆ ئەوەی رۆڵی پڕ سەروەری ئافرەتانی کوردستانمان بۆ دەربکەوێت ،ئەم کارەش پێویستی بە کەسانی لەخۆبورد و دڵسۆزی ئەم نیشتمانە ھەیە ،ئەم ھەنگاوەی یەکیەتی ئافرەتانی کوردستان بۆ بەستنی ئەم کۆنفرانسە ،ھەنگاوێکی پیرۆزەو جێگەی دەستخۆشی لێکردنە. *ئافرەتان زۆرترین قوربانی لە ئەنفالدا: ئەگەر چاوێکی خێرا بگێڕین بەناو ئاماری ئەنفال و جینۆسایدکردنی نەتەوەی کورد دا، ئەوا بە ئاشکرایی بۆمان دەردەکەوێت کەزۆربەی ھەرە زۆری قوربانییه‌کان لە رەگەزی مێن ،دایک و خوشک و کچی کوردن کە بە درێژایی مێژوو کەوتوونەتە نێوان بەرداشی بێ بەزەییەکانی ئەم رۆژھەاڵتی ناوەڕاستەوە ،قیژەو ھاواریان گوێی ئاسمانی کەڕ دەکرد، بەاڵم کەمترین بەھاناوەچوون ھەبووە ،ئەوەش جێگەی داخە!!! بۆ ئەنفالکردنی بەشێکی زۆری کوردستان تراژیدیای پاشماوەی قوربانیانی ئەنفالەکان، بە تایبەتی گەرمیان وەربگرین کە چەندین ساڵە رەنج و ئازاری بێ وینە دەچێژێت ئەو کچ و ژنانەی ئاوارە و بێکەس مانەوە لە گشت روویەکی ژیانەوە لە جیاتی ھەموو کوردێک مەینەتی چەوسانەوەی نەتەوەیی و چینایەتیان کەوتووە سەر شان ،لە چەندین واڵتی دیکەدا جەنگ و ستەم جینوساید بووە ،بەاڵم لە هیچ جێگەیەک وەک کوردستان برین مەینەتی جینوساید ئەنفال و کیمیابان و پاکتاوی نەتەوەیی ئەوەندە قورس و درێژخایەن نەبووە ،لە واڵتانی دیکە دا دەرد و ئازاری خەڵک بەتایبەتی ئافرەتان لەیەک دووساڵدا بڕاوەتەوە ،بەاڵم لە کوردستانا ھەر بەردەوامە !!!... *ئافرەتانی شنگال نموونەی سەردەم و قوبانیدان: ئەم جارەش ھەروەک سااڵنی زوو(ئەھرۆمەزدا) بەزەیی بەکەسدا نەھاتەوە ،شوێنە پیرۆزەکان روخێنران ،پیاوان لەخوێنی خۆیاندا گەوزێنران ،ژن و کچەکانیش بەدیل بە ڕازاوەیی بۆ ئەمیرەکان بران ،ئەوکچە نازدارانەی دایک و باوک و براکانیان نازیان دەکێشان ،وەک چاویان دەیانپارستن ،کەچی ئەوا بەرەو نادیارترین چارەنووس نێردران، کچانی شنگال وەک کیژانی بادینان ،گەرمیان ،ئەنفال ،لەسەردەستی گروپێکی بێ ناسنامەدا لەم سەدە نوێیەدا القەو ئەتککران! ئەمجارەش ھەروەک زەمانی بەعس لە زیندانەکانی عەرعەرو نگرۆ سەلمان( ،حەجاج و شەمخیەکان)جلە سەوزەکانیان فڕێداوەو
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
129
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بە جلی رەشەوە ،ئااڵی رەشیان ھەڵکردو ،دەیانەیست واڵت ،ناموسی کچە پاکیزەکان ببەن ،کوردستان داگیر بکەن ،ئەمڕۆش وەک ھەڵەبجە بازن لە دەستی کچاندا دەرھێنرا، مەڕو مااڵت بەتااڵن برا ،پیرە پیاوی ھەشتا ساڵە ،منداڵی ساوای یەک دوو مانگ ،پێکەوە لەسەر شاخی شنگال لە تینواندا خنکان ،کەس فریا نەکەوت بەقومێک ئاو گەرووی مامە پیرە تەڕکات ،گەرچی فرمێسک وەک تاوەباران لە چاوی شنگالیەکان دەھاتە خوار ،ژن و منداڵ پیرو جوان پێکەوە ھانایان دەبرد بۆ یەزدان ،بۆ رزگارکردنیان لە دەست چەک بەدەستی سیاپۆشی بێ بەزەیی بێ ناو نیشان ،رزگاریان کەن لە برسیەتی و تینویەتی، بیانبەنە کەنارێک تێیدابێت ئارامی بۆ ژیان . ئەفغانێکی مێرد منداڵ ،یەمەنییه‌کی نەخوێندەوار ،هیندیەکی رەش داگەڕاو ،چیچانێکی چنگ رەشی دوورە واڵت ،بیانییه‌کی سەر لێشێواواو ،ھەڵخڵەتێنراو ،لەکوێوە ئاشنایە بە داب و نەریت میتۆلۆژیای ئێزیدیەکان!؟ ،کۆکردنەوەی ھێلکە ،دروستکردنی(سەوک) و دابەشکردنی بەسەر دراوسێ و میوان ،پیرۆزی اللش ،چوارشەممەی سوور ،مەلیکە تاوس ،شەرەفەدین و باوە یادگاری کاکەییان ،تادەگەیتە الی پاکیزەیی کچۆڵەکان، سەیرە یاران ئەمە رۆژی حەشرە ،یان چ روویداوێکی ترسناکە؟ ئەمانە کێن؟ مندااڵن پێخاوس دەکەن ،دایک بێ کۆرپە ،کچان بێ لەچک ،پیرەمێرد بێ گۆچان ،لەماڵ و زێدی خۆیان دەر ئەکەن؟ برایەکی چەندین ساڵەی چاو ڕەشم بەپێی پەتی ،بەنیو دیزداشەی رەنگ قاوەیی ،بەعەقڵیەتێکی سەردەمی جاهیلیەوە ،بەمۆدرینترین چەکەوە ،کەوتۆتە پێش کۆمەڵێک غەریبەی لەخشتەبراو ،دڕندە ،ترسناک ،بەرەو شنگال کەوتوونەتە ڕێ ،بواریان نەدا مندااڵن پێاڵوەکانیان لەپێ بکەن ،دایە پیرە بوخچەی چەندین ساڵە کۆکاتەوە ،قوتابیانی زانکۆ وێنەی دەرچوونی ساڵ لەگەڵ خۆیان بەرن ،ئەم عەشاماتە ھەموو لە ترسی مردن ھەڵدێن و بەرەو لوتکەی شاخ بۆ ژیان ،ھانا بۆ یەزدانی مەزن دەبەن ،شەکەتن ھەنگاوە ماندووانەکانیان بەدوایاندا ناڕۆن ،ئای ئەوە گیانە ژیانە ھێندە خۆشەویستە!؟ مەرج نیی ه ئەم رۆحە الی ھەموو مرۆڤێک ئاوا شیرین و خۆشەویست بێت!! ئەوەتادووسێ کچۆڵەی القەکراو لەوالوە ،وێڵن بەدوای مەرگداو ھانا دەبەن بۆ خەڵکانی دەورو پشتیان ،بۆ ئەوەی دواگوللەی میھرەبانیان لێبدەن ،رۆحیان دەرکەن ،قوتاریانکەن لەدەست ژیان ،ئازاری سەختی ویژدانیان ،دوژمنان تەنها بۆ ئەوە ئێمەیان نەکوشت، بگەڕێینەوە ناو کەس وکارمان و چیرۆکە قێزۆن و ترسناکەکان بۆ خەڵک بگێڕینەوە،
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 130 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
مەترسی گەورەتر بخەینە دڵی ھاوواڵتیانەوە ،بەاڵم ئێمە بۆ خۆمان بڕیاری مەرگمان داوە ،ئەو ساتە سەختانەی لەگەڵ ئەو ناپیاوانەدا بەسەرمانبرد ،پەیمانمان داوە لەگەڵ خۆمان بیبەین بۆ الی پەرەوەردگار و سکااڵکەمان ھەڵگرین بۆ رۆژی پەساڵن ،نامانەوێت هیچ کەسێکی سەر ڕووی زەوی ئاگاداربێت لە چیرۆکە تراژیدیاکانمان ،لەسەرگوزشتەی رۆژانێک کە لەگەڵ مجاهید و ئەمیرەکاندا بەسەرمان برد ،چونکە ئەوساتانە مەترسیدارترین و قێزۆونترین کاتن کە ئاژەڵی ھەندێک بوونەوەری بەناو مرۆڤی تێدا بەدەردەکەوێت ،ئەو ساتانە پێمان رادەگەێنن ،ھۆشیاریمان دەدەنێ ئەگەر ئەم دڕندانە لە سەر زەوی بمێنن، ئەوا زیانی مەزن نەک بە ئێمەی کچانی شنگال ،بەڵکو بە تەواوی مرۆڤایەتی و سروشتی خواکردی گەردوون دەگەێنن ،بەھا جوانەکانی جیهان دەشێوێنن!!! کچۆڵە شنگالیەکان ھەر وەک کچەکوردە ئەنفالکراوەکانی دەستی رژێمی بەعس چۆن دەپاڕانەوە لە دکتۆرەکان بۆ ئەوەی سکەکانیان لەبار بەرن ،بەاڵم ئەمان دەیانویست خۆشیان لەناو ببەن ،کەسیان دەست نەکەوت لەو ژیانە مەرگەساتیە رزگاریان کات، خێرۆمەندێک نەبوو دڵە تۆراوەکانیان لەگەڵ ژیان ئاشتکاتەوە ،لەم حەشری شنگالدا، یاران :ھەر کەسەو وێڵە بەدوای قومێک ئاودا گەرووی خۆی ،جگەرگۆشە ،دایک یان باوکی تەڕکات ،کەی کاتی دڵنەوایی و دڵدانەوەی بێ نەواوایانە!؟ بۆیە ناچار ،دوابڕیار، پەنایان بردە بەر شاخی شنگال ،خۆیان ھەڵدایە خوارەوە ،مەرگیان بۆ خۆیان ھەڵبژارد، لەبەرامبەر ژیانێک ،دونیایەک ،قەدەرێک پاکیزەییان تێدا لە دەست دابێت ،مردن خۆشترە ،نەوەک سەرزەنشت و ھەتا ھەتایە ئازارێک!!! بە راستی ئەمە ئەوپەڕی قوربانیدانی ئافرەتانی کوردستانە کە چەندینجار ئەم حاڵەتانە لەناو الپەڕەی مێژووی ئافرەتانی کوردستاندا چەند بارە بوونەتەوە!! هیوادارین شنگال دواقوربانی و دوا جینۆسایدی گەلی کوردبێت.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
131
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 132 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
بەرپرسیارییەتی ئافرەتی کورد لە نێو کۆمەڵگادا توێژینەوەیەکی وەسفیە بۆ پێگەی ئافرەت لەھەرێمی کوردستان دوای راپەرین ()٢٠٠٥-١٩٩١ پ.ی.د.ئاریانا ئیبراهیم محەمەد
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
133
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 134 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
پوختە: پێكهێنانی جۆرێکی نوێی شارستانییه‌ت و کامڵبوونی ئەو شارستانییه‌تە پەیوەندی بەرەوشی ئافرەت لەو کۆمەڵگایەوە ھەیە کە لەگەڵ پێویستییەکانی کامڵبوون ،بەردەوام دەزگا بەرھەمهێنانی ئابووری و رۆشنبیرییەکانی لەژێر فشارە فێرکارییەکان بەھاوکاری تێکرای توخمەکانی کۆمەڵگا بۆ بەدیھێنانی ،سوودی لێوەردەگێرێت ،بەشێوەیەک بتوانرێت چەمکی ئازادی و دیموکراسی جێی زەبروزەنگ و توندوتیژی بگرێتەوە .بێگومان لەم چەرخەدا ھەوڵدانی ئافرەتان بۆ رزگاربوون لەو کۆت و بەند و نەریتە کۆمەاڵیەتیە دواکەوتووەکان کارێکی ئاساییە کە بەرەو ئازادی و پێشکەوتن باری ژیانیان ھەنگاو بنێن .پەرەپێدانی ئافرەت و پێشخستنی لەروانگەی ئافرەت بەشێکی سەرەکی کۆمەڵگایە لەوەوە دەستپێدەکات ،رۆڵ و کاریگەری سەرەکی ئافرەت دیاربکرێت و پەنجە لەسەر ھۆکارە سەرەکییەکانی دواکەوتن و کەمترخەمیبوونیان بخرێت ودەستنیشانکردنی خاڵە گرنگەکانی نەگەیشتنیان بەم ئامانجانە لەگشت بوارەکانی کۆمەالیەتی و سیاسی و ئابووری و یاسایی و رۆشنبیرییەوە .بۆیە بەپێویستمان زانی توێژینەوەیەکی ئامادەبکەین بەناونیشانی( :بەرپرسیاریەتی ئافرەتی کورد لەنێو کۆمەڵگادا) کە سەرەتا کورتەیەکی مێژوویی لەسەر رەوشی ھەرێمی کوردستان بەگشتی و رەوشی ئافرەت بەتایبەتی باسدەکەین ،پاشان رەوشی ئافرەتی کورد لەھەموو بوارەکانی کۆمەالیەتی و ئابووری و یاسایی و سیاسی و رۆشنبیری بەوردی دەخەینەروو و بەھێنانی چەند نموونەیەک لەکار و چاالکییەکانی ئافرەتان کۆتایی بەتوێژینەوەکە دەھێنن ،دواتر ئەنجامەکان دەخەینەروو کۆتایی بەلیستی سەرچاوەکان . پێشەکی: ئافرەت وەکو رەگەزێکی گرنگی کۆمەڵگا و شان بەشانی پیاو ،رۆڵی لەبنیاتنانی کۆمەڵگا و دەرخستنی رووی شارستانییه‌تی ئەو کۆمەڵگایە دیارە ،لەکۆمەڵگای کوردیدا ئافرەتی کورد وەک بەشێکی سەرەکی کۆمەڵگا ،لەھەموو الیەکەوە پێشکەوتن بەخۆیەوەبینیوە و ڕۆڵی گەورەی لەپێشخستنی کۆمەڵگاکە بینیوە ،چونکە ئافرەتی کورد لەکۆنەوە شوێن و پایەی بەرزی خۆی ھەبووە و ئەگەر بەمێژووی رابردوومان بچینەوە چەندین Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
135
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ئافرەتی ناوداری کورد تاکو سەردەمانێکی نزیکەوە بەپێی توانا و ھێز وکەسایەتی خۆیان لەگۆمەڵگاکەدا دەسەاڵتیان گرتبوودەست ،بۆنموونە (شازادەی سۆران خانزاد و حەبسە خانی نەقیب ،و مەستوەری ئەردەالن) و چەندین کەسایەتی دیکە .ئافرەتی کورد ئەو مرۆڤەی بە زۆری دووچاری ملمالنێیەکی ستەم و دژوار لەگەڵ رژێمە چەوسێنەرانی یەکلەدوایەکەکانی دەوروبەردا ببوو ،بەھۆی بار و رەوشی ئاڵۆزی کورد و جەورو ستەمی داگیرکەران و پاڵەپەستۆی نەریتە کۆمەاڵیەتیەکان کەچی بەدەیان دەنگی ناسک و بەهیوا لەھەموو بوارەکانی رۆشنبیری پشکووت ،و چەندین ئافرەتی کوردی بەھێز و کەسایەتی و ھزری خۆیان ھاتنە ناو جیهانی کارکردن و بەشداری لەجیهانی ھونەرو رۆشنبیری و سیاسی و کۆمەاڵیەتییان کرد ،بۆ دەربڕین لەھەستونەستی خۆیان و بیرو توانای رۆشنبیرییان لەنێو کۆمەڵگادا دەربخەن. گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوەدا دەردەکەوێت دەستنیشانکردنی بەرپرسیاریەتی ئافرەتی کورد لەنێو کۆمەڵگادا لەھەرێمی کوردستان و دیارکردنی پێگەی سەرەکی و کاروچاالکییەکانی لەگشت بوارەکانی ژیاندا بەئامانجی خستنەرووی رۆڵ و کاریگەری ئافرەتی کورد دوای راپەرین ساڵی ١٩٩١لەھەرێمی کوردستان لەھەموو بوارەکانی کۆمەالیەتی و سیاسی و ئابووری و رۆشنبیرییدا . ئەم توێژینەوەیە بریتییە لەپوختە و پێشەکی و سێ پار ،کۆتایی بەئەنجامەکان و کۆی سەرچاوە بەکارھێنراوەکان دێت .پوختەی توێژینەوەکە کورتەی بابەتەکە دەخاتەڕوو، لەپێشەکیدا سەرەتایەک بۆ چوونە ناو بابەتەکە باسدەکات و گرنگی و ناوەرۆکی بەشەکانی دەخاتەڕوو .لەبەشی یەکەمدا کورتەیەکی مێژوویی کۆمەڵگای رۆژھەاڵتی بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی دەخاتەڕوو ،لەبەشی دووەمەدا رەوشی ئافرەتی کورد دەستنیشاندەکات لەگشت بوارەکانی (کۆمەاڵیەتی و ئابووری و سیاسی و یاسایی و رۆشنبیرییدا) بەوردی باسدەکات ،لەبەشی سێیەمیشدا گرنگترین دامودەزگا ورێکخراو و سەنتەرە کاراکانی ئافرەتان دەخاتەڕوو و رۆڵی سەرەکی ئافرەتان لەبەرێوەبردن و کارکردنیدا بەوردی باسدەکات .لەکۆتاییدا پوختەی ئەنجامەکان خراوەتەڕوو لەگەڵ لیستی سەرچاوەکان.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 136 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
/١کورتە مێژووییەکی کومەڵگای رۆھەالتی بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی: ئاشکرایە کۆمەڵگای رۆژھەاڵتی کۆمەڵگایەکی باوکساالرییە ،ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ دروستبوونی کۆمەڵگای چینایەتی بەتایبەتی لەپاش پەیدابوونی سیستەمی کۆمەڵگای سەرمایەداری (دوا قۆناغی چینایەتی) و دەستبەسەرداگرتنی دەسەاڵت لەالیەن رەگەزی بااڵ (نێر) لەناو کۆمەڵگادا ،و جیاکردنەوەی ئافرەت لەگشت بوار و کاروبارەکانی ژیاندا، ئەمەش ئەوە دیاردەکات کە رەگەزی نێر وەک ھێزێکی دەسەاڵتدار لەو کۆمەڵگایەدا خۆی سەپاندوە و بەشەکەی تریش (مێ) وەکو رەگەزی پلە دوو چەوسێنراوە ،بۆیە سەرچاوەی ستەم و چەوسانەوەی ئافرەت و ھاتنەخوارەوەی پایەی کۆمەاڵیەتی ئافرەتان دەگەرێتەوە بۆ ئەو پێگە کۆمەاڵیەتیەی ئافرەت کە لەو کاتەوە دروستبووە و بەپێی ھەڵومەرجی مێژوویی گۆڕانی بەسەردا ھاتووە[ .]١٩:٧٣ئەو گۆڕانکارییە گەورەیەی بووە ھۆی نەمانی دەسەاڵتی دایک و سەروەری ھاوبەش ،کە ھۆکاری سەرەکی بۆ ھاتنە خوارەوەی پلە و پایەی ئافرەت بوو. ھەرچەندە ئافرەتی کورد لەکۆمەڵگایەکی باوکساالرییدا ژیانی دەبردەسەر ،بەاڵم بەپێچەوانەی ئافرەتانی میللەتانی دیکەدا کە رووییەکی کۆمەڵگای باوکساالری بوون، ئەرکی سەرشانیان وەکو پیاو ئەنجامدەدان وبۆماوەیەکیش خاوەن دەسەاڵت وبیروھزری رۆشنبیریی بوون[ ،]٥ھەروەھا ئەگەر بەمێژووی رابردوومان بچینەوە ،تێبینی دەکەین کە ئافرەتی کورد خاوەنی جۆرە دەسەاڵتێک بووە لەبواری کێشە کۆمەاڵیەتیەکاندا و لەکایەی ئابووری و بەرھەمهێناندا ڕۆڵی سەرەکییان دەگیڕا ،شانبەشانی جێبەجێکردنی ئەو ئەرکانەی سەرشانیان وەک ئەرکی دایکایەتی و ئامادەکردنی پێویستییەکانی ماڵ و منداڵ و مێرد ،واتە لەژیانی خێزانیدا وێنەی ماندوبوونی ئافرەت وەک لەپیاو دەردەکەوێت ،کە زیاتر ڕەنجی دەکێشا و ماندوبوونی ھەڵدەگرت .چونکە ئافرەت ھەمیشە ڕۆڵی خۆی لەتەنیشتی پیاو دەبینێ و کاریدەکرد ،لەالیەکی دیکەدا ھەموو کاروبارەکانی ناو ماڵیش لەئەستۆی دەگرت .ھەرچەندە وەکو لەسەرەوە ئاماژەمان پێکرد ،کۆمەڵگای کوردی لەچەرخی سەرەتای میژووییدا ھەندێ ئافرەتی ناوداری کورد دەرکەوتبوو ،جۆرە بایەخ و رێزێکی تایبەتیان ھەبوو لەچاو ئافرەتانی نێو کۆمەڵگای تری دەورووبەرەکەی وەک تورک و فارس و عەرەب [ .]٨بەاڵم دابونەریتی کۆنی کۆمەڵگاکانی دەسەاڵتدار و ژێردەستەیی کورد ،کە لەکۆنەوە کورد ھەردەم ژێردەستە بوو و دواکەوتوویی باری ئابووری و رۆشنبیریی کۆمەڵگای کوردی گرێبەستی عەقلیەتێکی دواکەوتووی خێلەکی، رەنگدانەوەی ئەو عەقلیەتە کۆنە دواکەوتوویەی بەسەر کۆمەڵگای کوردی و ئافرەت
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
137
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بەتایبەتی ھەبوو کەچەند کۆسپ وتەگەرەی ستەمی خستەبەردەم سەربەستی و ئازادی کەسایەتی ئافرەتی کورد گۆشکردبوو ،بوونەتە ھۆکاری چەوسانەوەی ئافرەت و پیشیلکردنی مافەکانی .ھەروەھا لەبەرئەوەی ئافرەتی کورد بەھاوبەشی نەتەوەکەی ،لەژێر ستەم و جەوری ئەو رژیمە چەوسێنراوانە بوو ،لەالیەکیتر دابونەریتە کۆمەاڵیەتیەکان فشارێکی خستبووەسەر ،بۆ سەرکوتکردنی و پیشیلکردنی مافەکانی ،بۆیە ئەرکی ئافرەتی کورد زیاتر لەھەموو ئافرەتانی نەتەوەکانی دیکە بارگرانی کەوتبووە سەری. دوای ڕاپەرینی کورد لەعیراق ساڵی ١٩٩١و وەرگرتنی دەسەاڵت لەالیەن کوردەوە و ھاتنە سەرکاری حکومەتی ھەرێمی کوردستان ،دەرفەتی زیاتر رەخسا بۆ ئازادی رادەربرین و مافی کارکردنی ئافرەتان لەنێو کۆمەڵگادا کە چەندین کۆمەڵە و دەزگا و رێکخراو و بنکەو سەنتەری رۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی لەو کاتەدا سەریانهەڵدا ،ئەمانە لەناو کۆمەڵگا وەک بنەمایەکی کارکردن و کاریگەر ھاتنەکایەوە ،لەگەڵ ئەمەشدا بەشێوەیەک بیریان لەوە کردبووە کە لەرێگەی ئەم دەزگایانە ھەموو جۆرە باڵوکراوەو رۆژنامە و گۆڤارێک پەیام و ئامانجی خۆیان بگەییەنن بەخەڵک و دۆزینەوەی شێوازێکی ھاوسەردەمییانە بۆ رووبەرووبوونەوەی کێشە و گرفتەکانی ناو کۆمەڵگا بۆ ئافرەتان .لەم کاتەشدا ئافرەتی کورد ھەنگاوێکی پێشکەوتنانەی ھاوێشت بەناو کۆمەڵگای کوردیدا ،کە لەدوای ڕاپەرین ژمارەیەکی زۆر لەرێکخراو و دەزگا و سەنتەری رۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی و زانستی ئافرەتان دامەزرا ،نزیکەی ( )٣٧رێکخراوە و زۆربەشیان باڵوکراوەی تایبەت بەخۆیان ھەبووە وەک رۆژنامەو گۆڤار و باڵوکراوەی جۆراوجۆر کە لەکێشە و کارو چاالکییەکانی ئافرەتان دەدوێن ،و تا ڕادەیەک توانیویانە وێنەی ئافرەتی کورد لەسەر رووپەرەکانی ئەم باڵوکراوانە بکێشن ،جگە لەخستنەرووی کاروبارە جۆربەجۆرەکانی دەزگاکانیان ھەروەھا رۆڵی سەرەکی ئافرەتان لەو سەنتەرانە و بەھێزی تواناکانی بەھاوبەشی لەگەڵ پیاو دەردەخات .بەشداریکردنی ئافرەت لەھەموو بوارەکانی ژیاندا زەمینەیەکی کۆمەاڵیەتی و ئابووری و سیاسی دەرەخسێنێ بۆ دروستبوونی یەکسانی لەنێوان ئافرەت و پیاودا ،کە بەشێوەیەک توانای گوزارشت کردن لەبیروڕای خۆیان و کێشەکانیان ھەبێت[.]١٥:٢٠٧ لێرەدا بەکورتی تیشک دەخەینە سەر پێگە و رۆڵی ئافرەتی کورد لەکۆمەڵگای کوردیدا لەرووی کۆمەاڵیەتی و ئابووری و یاسایی و سیاسی و رۆشنبیرییدا بەمشێوەیەی خوارەوە:
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 138 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
/٢رەوشی ئافرەتی کورد دوای راپەرین ١٩٩١لەھەرێمی کوردستان -١/٢لەرووی کۆمەالیەتی: لەبواری کۆمەاڵیەتیدا وەک ئاماژەمان پێکرد ،بیری ھۆزو خێلەکی زاڵبوو بەسەر کۆمەڵگای کوردیدا ،بەاڵم بەھۆی کاریگەری شۆڕشی ئەیلول وپەرەسەندنی بیری نەتەوەیی ونیشتمانی ،دەسەاڵتی عەشیرەتگەری بەرەو الوازی چوو ،سەرۆکی خێلیش دەسەاڵتێکی ئەوتۆی بەسەر پیاوی خۆی نەمابوو ،تەنیا لەو بوارەی کە پەیوەندی بە شۆرش و ھەستی نەتەوایەتی (کوردایەتی) ھەیە مابوو .ئافرەتیش لەگەڵ ئەم رەوتە تازەدا ھەوڵی خۆگونجان و زیاتر خۆرەخساندن لەگەڵ بارە نوێیەکەدا و شانبەشانی پیاو خەبات و تێکۆشان بکات لەپێناو ژیانێکی ئازاد و سەربەخۆو. بەرەو قۆناغی ئازادیش ،ئافرەتان بە گشتی کەوتنە جوولە و گەڕان بەدوای خۆناساندنەوە، کە لەدوای راپەرین بارودۆخی کورد بەشێوەیەکی گشتی گۆڕانێکی گەورە بەسەردا ھات، کورد بەگشتی و ئافرەت بەتایبەتی کەوتە ناو دونیایەکی فراوان لەپێوەندی راستەوخۆ لەگەڵ نەتەوە و رۆشنبیری و کەلتوورە جیاوازەکان ،ئەو ئازادییەی بەئەزموونێکی سەرکەوتوویی کوردستان دەژمێردرێت .ھەروەھا وااڵبوون و باڵبوونەوە و کرانەوەی گشتی بەسەر جیهان لەبواری ناوەندەکانی راگەیاندن و ئینتەرنێت وجیهانی کۆمپیوتەر وئامێرەکانی گەیاندن بەجەماوەر[ .]١١ئەمانە کاریگەرییەکی گەورەی خستەسەر ھۆشیارییەکانی کۆمەڵگا بەگشتی و شااڵوێکی گەورە بەردەم ئافرەتانی کردەوە بەتایبەتی، ئافرەت سوودێکی زیاتر بەمبوارە و ئازادییەی وەرگرت کە قۆناغێکی تازە لەکوردستان ھێنایەپێش ودرەفەت رەخساندن بۆ دەربرین لەبیرورایان وداکوکی لەمافەکانیان، وااڵکردنی ھاتووچووکردن بۆ دەرەوەو ناوەوەی واڵت ،ئەمانە ھەمووی کاریگەری ھەبووە بەسەر شێوازی ھزر و بیرکردنەوەی کورد بەگشتی وئافرەت بەتایبەتی[ .]١٥:٢١٩بۆیە ئافرەتان دەستیان بەکردنەوەی چەندین کارودەزگا و سەنتەرو رێکخراوەی رۆشنبیری وکۆمەاڵیەتی وسیاسی و زانستی بۆئەوەی لەرێگای ئەم سەنتەرانەوە بتوانن دەربرین لەھەست و خواستەکانی خۆیان و ئارەزوو و هیوا ئامانجەکانیان ئەنجامبدەن و ئەرکی بەرپرسیارەتی خۆیان لەناو کۆمەڵگاکەدا بهێننەدی. دوای راپەرین ساڵی ١٩٩١رەوشی کۆمەاڵیەتی ئافرەتی کورد لەبارتر دەردەکەوێتـ و زیاتر لە پێشوو بوار بۆی دەرەخسێت بۆ ھاندانی بۆ بەشداریکردن لەچاالکییە کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری و سیاسییەکاندا ،بەتایبەتی دوای ئەوەی کۆمەڵگای کوردی باوەش بۆ ژیانی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
139
پاییز و زستانی ٢٠١٥
دیموکراسی کردەوە و بەرەو دامەزراندنی کۆمەڵگایەکی مەدەنی ھەنگاوینا و زیاتر رێگە خۆشکەر بووە بۆ دۆزینەوەو رەخساندنی دەرفەتی باشتر و کراوەتر بۆ کارکردنی ئافرەت و چارەسەرکردنی کێشە و گرفتەکانیان ،و چەندین دامودەزگا کۆمەاڵیەتیەکان بۆ ئەم ئامانجە دامەزرا بۆ پەرەپێدانی باری کۆمەاڵیەتی کورد بەگشتی و ئافرەت بەتایبەتی. پاش دامەزراندنی ئەم رێکخراوانەی سەر بەئافرەتان لەکوردستان ،ڕۆڵێکی گەورەیان گێرا بۆ ھاندانی ئافرەتان و بەشداریکردنیان لەبوارە جیاجیاکانی ژیاندا ،وەک (کۆمەاڵیەتی، سیاسی ،رۆشنبیری و راگەیاندن) و ھەریەکە لەم دەزگا و رێکخراوانە باڵوکراوەو رۆژنامەو گۆڤاری تایبەت بە خۆیان ھەبووە ،بەرنامە و پەیڕەوپروگرامی تایبەتیشیان ھەبووە، ھەمیشە ئەم دەزگایانە رۆشنبیری یاخود کۆمەاڵیەتی بوون ،چاالکییەکانیان مۆرکێکی کۆمەاڵیەتی رۆشنبیریی و کەلتووری کوردیان پێوەدیاربوو ،ھەرچەندە وەکو بەرنامەیەکی زانستی نەخشە بۆ دارێژراو نەبووە بۆ پێگەیاندنی ئافرەتی دوارۆژ ،کە شارەزا و پسپۆری لەبوارە جیاجیاکانی ژیاندا ھەبێت ،بەاڵم تا رادەیەک لەئاستێکی مامناوەندیدا ئەم دەزگا و رێکخراو و سەنتەرە رۆشنبیریانەی توانیویەتی چەنگ بەباری ئافرەتان بەگشتی ھەڵچنن ،و گەشەیان پێبسەنن و رۆڵێکی بەرچاوببینن ،کە لەنێو کۆمەڵگای کوردی جێ پەنجەیان دیاربێت ،بۆئەوەی ئافرەتان لەئایندەدا کاریگەرتر بن و رۆڵی خۆیان بەشێوەیەکی باشتر بگێڕن .بەاڵم زیاتر دەنگی ئافرەت لەو کاتەوە بەرز بووەو سەریھەڵدا کە ھێزە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکان ھانی ئافرەتانیان دەدا بۆ خوێندن و ھەندێکیان راکێشانە نێو بزاڤی سیاسی وکۆمەاڵیەتیەوە کەسەرەڕای خستنەپاڵی ھەموو ئەو سانسۆر و پاڵەپەستۆ کۆمەاڵیەتیانەی نێو کۆمەڵگادا ،ئافرەتان توانیویانە سنووری ھەندێک لەقەدەغەکان ببەزێنن و لەگۆشەیەکی چاکیشەوە خۆیان دەربخەن ،لەکۆڕ و کۆمەڵە ڕۆشنبیرییەکاندا توانیان خۆیان بەکۆمەڵگاکە بناسێنن .ھەرچەندە سەرکردایەتی شۆرشی کوردستانیش ھەنگاوێکی جیددیان نابوو بۆ پێشکەوتنی باری کۆمەاڵیەتی لەکوردستان بەگشتی و باری ئافرەت بەتایبەتی ،ئەویش بەھۆی ھەوڵدان بۆ لەناوبردنی ھەندێ دابونەریتی کۆنی کۆمەاڵیەتی ،کە کۆسپی گەورە بوون لەبەردەم پێشکەوتنی ئافرەت ،وەکو دیاردەی شیربایی و بەزۆر بەشوودانی کچ و ھەندێ دیاردەی دیکە[.]٦ ئەمجۆرە سەنتەرانە کاریگەرییەکی گەورەی ھەبوو بەسەر کۆمەڵگادا ،ئەگەر لەچوارچێوەیەکی زانستی و بەشێوازێکی رێکوپێک و ئامانجی خۆی بەدی بهێنێت، ھەروەھا لەماوەی دامەزراندنی ئەم سەنتەرە ،ھەوڵیداوە لەھەموو چینە جیاجیاکانی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 140 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
کۆمەڵ نزیکبێتەوە تا لەکێشەکانیان بکۆلێتەوەو لەگەڵیان کاربکات ،بەھۆی ئەم نزیکبوونەوەیە ،بۆمان روونبۆتەوە کە ھۆشیارکردنەوەی ئافرەت و منداڵ بەمافەکانیان زۆر پێویستە ،ھەر بۆیەش ھەر وەکو لەئیشەکان دا دەردەکەوێت سەنتەر لەزۆربەی گەڕەکە ھەژارەکاندا لەنزیکەوە لەگەڵ ئافرەت و منداڵدا کاریکردوەو رۆڵێکی گرنگی ھەبووە لەبەئاگاھێنانەوەیان بەمافە ڕەواکانیان. ھەروەھا ھەموو ئەو مافانە ھەمیشە ناکامل و سنووردار دەبێت ،تا مانەوەی یاسای بەرێوەبردنی خێزان و کاروباری کەسێیەتی لەسەر ئەو یاسایانەی پەیڕەوکرای سەردەمی رژێمی بەعسی رووخاو وەکو خۆی ،بێدەسکارییەکی بنچینەیی کە بەشێوەیەکی بابەتی سەرلەنوێ دابرێژرێت .ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ھۆکارەی ئافرەت بەپێی قۆناغەکانی مێژوو ژیانی کۆیلەیەتی کەبەسەریدا سەپاوە وخستنەوەی ژێرباری دەسەاڵتی پیاو لەنێو چوارچێوەی خێزانەوە ئەوە سەربەستی ئافرەت و ئازادکردنی توانا و وزەکانی ناییتەدی بە بەخشینی ھەندێ لەو مافانەی کۆمەاڵیەتی و سیاسی لەدەرەوەی خێزان ،بەڵکو دەبێت بەپێی ھەنگاوێکی ھاوتەریب لەگەڵ دانانی یاسایەکی نوێ بۆ کاروباری کەسێتی و ژیانی خێزانی ،کە بەپێی ئەم یاسایە بتوانرێت سیستەمی رێکخستن و دەستنیشانکردنی پەیوەندییەکانی نێوان پیاو و ئافرەت لەنێو خێزانەکەدا ،لەسەر بنەمای یەکسانی نێوان ھەردووکیان دابمەزرێ[.]١٨-٢٨:١٧ -٢/٢لەرووی ئابووریەوە: نالەباری دۆخی سیاسیش لەزۆربەی ناوچەکانی عێراقدا ،رەنگدانەوەی بەسەر دۆخی ئابووریشیەوە ھەبووە ،ھەر لەسەردەمی مەلەکیەوە لەسەر زۆربەی ھەرە زۆری میللەتەکە سەپا بوو ،کاتێک بوار ڕەخسا بۆ پێكهاتنی چینێکی دەرەبەگایەتی بەرژەوەندیخواز کە رەوشە سیاسی ناھەموارەکەی ھێنابووەکایەوە ،چینە بەرژەوەندیخوازەکان بێ باکانەیان نەکرد بۆ کەلەکەبوونی سەروەت و سامانیان لەسەر رەنجی چینە نزمەکان[،]١١٦-١:١١٥ کوردستانیش لەبەرئەوەی ژێردەستەی عیراق بووە ،ھەمان بارودۆخی ئەو واڵتەی بەسەردا سەپابوو ،بگرە زیاتر تێکچرژاو بوو لەالیەن حکومەتە یەکلەدوایەکەکانی عیراقدا دەچەوسێنرایەوە و مافەکانی زەوتدەکران ،وەکو ئاشکراشە سەقامگیری باری ئابوری و بەرەوپێشچوونی لەھەر واڵتێکدا بەمەسەلەی سەربەخۆیی سیاسییەوە گرێدراوە ،ھەروەھا نەبوونی قەوارەیەکی سیاسی بۆ ھەر میللەتێک ھۆکارێکی سەرەکییە بۆ لەدەستدانی مافە نەتەوەییەکەیان ،کە زیاتر گەالنی چەوساوە دووچاری ئەم کێشەیە دەبوون ،میللەتی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
141
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کوردیش ھەر ژێردەستە بووە و خاوەن دەسەاڵتی تایبەتی خۆی نەبووە ،بۆیە هیچ جۆرێک لەسەقامگیری ئابوری و کۆمەاڵیەتی بەخۆیەوە نەبینیوە ،بەمەش تێبنی دەکرێ لەگەڵ ئەو ھەموو بارە نالەبارەی کورد و ناوچەی کوردستانییه‌کان ئافرەتی کوردیش لەنێو ئەو جەنجاڵەدا ھاوشانی پیاو بووە .لەالیەکیدیکە ھەنگاونانی ئافرەتان بەرەو بەرھەمهێنانی سەربەخۆو و ھەوڵدان بۆ بەدەستخستنی داھاتی دارایی لەدەرەوەی ماڵ لەرووی ئابووریەوە ،گونجاوترین رێگەیە بۆ سەربەستی و ئازادی ئافرەتان ،و چەسپاندنی بوونی خۆیەتی ،وەک بەشێکی سەرەکی کۆمەڵگا. -٣ /٢لەرووی یاسایی : پرسی یاسا وەک دەرەنجامێکی بابەتی و یەکجارەکی ،لەشێوازی بیر و رەوشت و کاری ڕاست و دروست خۆی دەبینێت ،واتە بۆ بەدیھێنانی ژیانێکی شارستانی و چەشنێکی دیاری ژیانی کۆمەاڵیەتی و پەیوەندی تاکی ،رێگە خۆشردن بۆ بەدیھێنانی کۆمەڵگەی مەدەنی ،پێویستە ھەندێ نەریتی الببرێت و برەو بەھەندێکی دیکەیان بدات ،ئەمەش جگە لەدەزگای فێرکاری و ھەموو دامودەزگاکانی ڕاگەیاندن ،یاسا ئامڕازی بەدیھێنانی ئەم ئامانجەیە ،دەبێت بەشێوەیەک دابنرێت کە تاڕادەیەکی شیاو و گونجاو بێت لەگەڵ ئەو سەردەمە[ .]١:٨٩کاریگەر و بوونیاتنەر و سوودمەند بێت بۆ ھەموو تاکەکانی کۆمەڵگا ،و بەدیھێنانی یەکسانییه‌کی تەواوی نێوان ئافرەت و پیاودا. ئاشکرایە مەترسییە پێشھاتەکانی ھەرە گەورەی بەردەم بەدەوڵەت و دروستبوونی چەشنێکی تازە لەشارستانییه‌ت زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ گرفتە کۆمەاڵیەتییەکان بەتیڕوانینی ئەوەی حوکمڕانانی ھەر دەوڵەتێک لەسەر تەوەری ھێزە ئابوورییەکان کاردەکات و دەزگای بەرھەمهێنان رێکدەخات بۆ پێكهێنانی کۆمەڵگایەکی نوێ ،بۆیە دەبێت چەمکی یاسا لەھەموو جۆرە پاشماوەی بااڵڕۆیی و رەھابینی پاکبکرێتەوە و بەکردەوە لەھەر جۆرە دەمارگیریەکی ئاکاری رزگاربێت ھەروەھا لەم زەمینەدا بەپێی بەرنامەیەکی دیار دەستبەکار بێت ودانانی یاسای سزادانی پێویست ،بەپێی ھەلومەرجی ژیانی ئەو سەردەمە ئامادەبکرێت ،بۆ کردەوەی تاوانکاری و کەمتەرخەمی لەیاساکان سزادابنرێت، لەگەڵ دەرەنجام و ئاکامی رەوشتی دیارکراوی کۆمەڵگاکە یەکبخرێت[.]١:٧٧ ئەگەر ئاوڕ لەمێژووی کۆمەڵگاکانی جیهانی سێیەم بدەینەوە ،تێبینێ ئەوە دەکەین کە لەژێر دەسەاڵتی سیستەمی سەرمایەداری ئەو کۆمەڵ و گەالنە رووبەرووی جۆرەھا
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 142 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
وەسودھێنان و دەست بەسەراگرتنی ئابووری و سیاسی رۆشنبیری بووە ،کە بووە ھۆی دواکەوتنی نەشونمای ئابووری و کۆمەاڵیەتی و سیاسی و رۆشنبیری ئەو کۆمەڵگایە، رەوشی دواکەوتن و پاشکۆیەتی و جیاکاری رەگەزیش کە کۆمەڵگاکانی جیهانی سێیەم پێی دەناڵێن ،لەزۆربەی ئەو خێزانانە دەردەکەوێت ،کە لەبارێکی دەسکورتی و بێدەرامەتی و دواکەوتی رۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی دەژێت ،زۆر بەئاشکراش نێوانیاندا پەیڕەودەکرێت[ .]١:١٤٧ھەروەھا لەڕوانگەی کۆمەڵگاکانی رۆژئاوا وەک تێبینی دەکرێت، ئەو ملمالنییەی نێوان پیاو و ئافرەت لەچوارچێوەی ژیانی خێزانیدا لەرێگای پێكهێنانی پەیوەندی مارەیی نێوانیان بەرجەستە دەبێت ،کە ژن دەبێتە قوربانی ئەو جەوروستەمە دواکەوتووە لەالیەن پیاوەوە لەرووی ماددی و میناکی ئەوە لەکۆمەڵگاکانی رۆژھەاڵتی جیاوازە ،چونکە ئەو پەیوەندییە خێزانییه‌ی کە بەپیاو و ئافرەتەوە سنووردارکراوە دەگۆڕێت و فروانتر دەبێت ،جۆرەھا شێوازی جیا وەردەگرێت ،واتە ئەو زۆردارییە (ماددی و میناکی)یەی بەرامبەر بە ئافرەتەوە ئەنجامدەدرێت پەلکێشدەکرێت بۆ کەسانی دیکەی ئەم خێزانەش ،واتە نەک تەنیا ژنەکەی بەردەکەوێ بەڵکو ئافرت وەکو دایک و خوشک و کچیش دەگرێتەوە ،ئەوە بێجگە لەمنداڵەکان[.]١٥:٢٢٥ بێگومان ئەو زەبروزەنگییە کە بەرامبەر بەئافرەت ئەنجامدەدرێت ،لەو (ڕەفتارە یان ئەو کارە ئاراستەکراوی ئافرەت بەگشتی ،ئەگەر ژن بوو یاخود دایک بوو یان خوشک یان کچ، (توندوتیژیی کە لەبەرامبەریدا ئەنجامدەدرێت ھەموو جوالنەوە و ھەڵسوکەوت و رەفتار و مامەڵەیەکی توندی پیاوەوە دەگرێتەوە)[ .]٢٥بەپێی پلەی جیاواز لەجیاکردنەوەی رەگەز و چەوسانەوەو دوژمنکاری ،لەئاکامی ئەو پەیوەندییانەی نێوان ئافرەت و پیاو لەنێو خێزانەکەدا دەردەکەوێت ،کە لەسەر ھێزی نایەکسانی نێوانیان دامەزراوە ،ئەمەش بەھۆی دەستبەسەراگرتنی سیستەمی باوکساالری لەکۆمەڵگادا بەھەموو ئامێرەکانی ئابووری و کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری .ھەرچەندە بەم دواییەدا زۆر لەگۆڕانکارییەکانی نێو کۆمەڵگای نوێ بەالی بەرژەوەندی ئافرەتانەوە شکاوە ،بەاڵم جۆری ئەو پەیوەندییەی نێوان ئافرەت و پیاودا کە لەنێوان سیستەمی خێزانیدا بەستراوە ،تا ئێستا لەژێر حوکمڕانی کویلیەتی بەرێوەدەچێت ،کە بەپێی قۆناغەکانی مێژوویی ئەو پێگەییە کۆمەاڵیەتییە دایمەزراندووە، کە وای کردووە پایەی ئافرەت بێتە خوارەوە ،ھاودەم لەگەڵ پێكهاتنی سیستەمی موڵکایەتی تایبەت و دەستبەسەراگرتنی شارستانییه‌تی نێرینە لەسەر مێینە ،ئەویش لەژێر سێبەری دەسەاڵتڕۆیی سیستەمی باوکساالری ،کە دەسەاڵتێکی رەھا خستیە بەردەم پیاوو بەسەر ئافرەتەوە و بەزۆری سەپاند[.]٤:٩
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
143
پاییز و زستانی ٢٠١٥
توندوتیژی ھەموو جۆرە زەبرو زەنگی دژ بەئافرەتان لەکوردستاندا دەخاتەروو، بەرچاوخستنی ئەو ھەموو توندوتیژیانەی و دابونەریتە کۆمەاڵیەتییە دواکەوتووەکان دژ بە ئافرەتان لەنێو کۆمەڵگای کوردیدا ،ئەو ئافرەتانەی کە کۆژراون یان خۆیان کوشتووە جا بەھەر ھۆیەکەوە بێت ،خۆیان سووتاندووە و بەشێک تیرۆر کراون .زەبروزەنگ و توندتیژی دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتی باوە و لەکۆنەوە ھەبووە ،کۆمەڵگا مرۆڤایەتییەکان لەسەرەتای دروستبوونی ژیانی مرۆڤایەتی پەیڕەویان کردووە و تا ئێستاش بەردەوامن، بگرە لەبچووکترین شێوە وەک سوکایەتی و گاڵتە پێکردن تا دەگاتە گەورەترین تاوان وەک کوشتن و سەربرین [ .]٢٥چونکە بەپێ دیدو بۆچوونیان ئەم دیاردەیە چەمکی ھێز و دەسەاڵتڕۆیی دەگەیێنێت ،ئەم دیاردەیە گەورەترین و ترسناکترێن کێشە دێنێتەپێش، پێویستە چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە و تا بتوانرێت کەم بکرێتەوە ،ئەم دیاردەیەش بەشێوازی جیاوازو جۆراوجۆر مرۆڤـ لەنێو کۆمەڵگاکاندا بەکارھێنراوە ،کە بەپێ پێشکەوتن و پەرەسەندنی فیکری و رۆشنبیری کەسەکانی ناو کۆمەڵگا دەگۆرێت. یەکێک لەو بەڵگانە کە تراژیدیای ئافرەتان لەکوردستان لەنێوان سااڵنی ()٢٠٠٢-١٩٩١ کۆمەڵە بەیانی جۆراوجۆری سووتاندن و تیرۆرکردنی ئافرەتان جۆرەکانی توندوتیژی دەخاتەڕوو ،بەشی زۆری ئەم رووداوانە لەشاری ھەولێر و دەوروبەری روویداوە ،ئەمەش لەئاکامی دەسەاڵتی حیزبی و مانەوەی یاسا و رێساکان و دابونەریتە کۆنەکان ،بۆیە لەخاڵە سەرەکییە گرنگانەی کە پێویستە رچاوبکرێت ،چەوسانەوەوی ھەموو توندوتیژی لەدژی ئافرەتان و وەک کێشەیەکی کۆمەاڵیەتی و سیاسیی گەورە سەیربکرێت ،بۆ بەدیھێنانی تەواوی مافەکانی ئافرەت. خۆسووتاندنی ئافرەتان ھۆکارەکە دەگەرێتەوە بۆ ئەو توندوتیژییەی کە لەبەرامبەریدا ئەنجام دەدرێت و ئافرەت بەناچاری دووچاری دەبێت ،و رووبەرووبوونەوەی ئەم کێشەیە دەبێت ،لە جوالنەوەو ھەڵسوکەوت و رەفتار و مامەڵەی توندی کەس و کاریانەوە، جا بەھەر جۆرێکەوە ئەم کارە ئەنجام دەدرێت ،ئەگەر بەلێدان یاخود بەدەست یان بەئامیرێکی تایبەت یان سووتاندن یا خنکاندن یان بەبەرد یاخود بەندکردنی ناو ماڵ یان دەرکردن ،ئەم کارانە کاردانەوەیەکی نێگەتیفی دەکاتە سەر ھەستودەروونی کەسەکان کە دووچاری جۆرەھا کرداری ناڕەوا دەبن و بێ هیوا دەبن ،ھانی ئەو کەسانە دەدات بۆئەوەی کاری بێئامانج و نادروست ئەنجامبدەن .ئەمجۆرە ھەڵسوکەوتانە ئازادی مرۆڤــ پیشیلدەکات و پەیڕەکردنی ئەمجۆرە کارانە لەرووی یاساییەوە دژ بەمافی مرۆڤــ
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 144 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دژمێردرێت ،وەکو چۆن لەجاڕنامەی مافی مرۆڤــ جیهانی ھاتووە بەپێ ماددەی پێنجەمی کە دەلێت(( :نابێت هیچ کەسێک لە ژێر زبروزەنگ و تەعزیب و مامەڵەی خراب و سزادانی توند یان نا مرۆڤانە بێت یان ئیھانەی کەرامەت بێت))[ .]٢٤جگە لەوەش ئەو ئافرەتانە مافی درکاندنی مەینەتەکانی خۆیان نییه ،ئافرەت ناچار دەبێت کە ئەو جۆرە مامەڵە توندوتیژیانە بشارێتەوە لەترسی ئاکامەکانی باڵوکردنەوەی یان قسەکردنیان، یاخود جورئەتی دەربرینی ئازاری خۆیان ناکەن لەترسی دوارۆژی خۆیان و خێزانەکانیان، بەئامانجی پاراستنی شوێن و پایەی خۆیان لەناو ئەو خێزانەدا و لەنێو کۆمەڵگاکەدا، ھەندێکی لەترسی رووبەرووبوونەوەی کەسوکاری خۆی و لەترسی حەیاچوون [ .]٢٥زۆر لەئافرەتان ھەیە مافی خۆیان نازانن ،کە بەشێوەیەکی دروست وورد بۆ ئەوەی تووشی ھەڵە وکاری ناڕوا نەبن ،لەالیەکی دیکەدا ناشزانن چۆن و لەکوێ راوێژ وەربگرن سەبارەت بە مافەکانیان ،پیاویش ھانیان نادات بۆ ئەوەی داوای مافی خۆیان بکەن چ باوک یاخود برا یاخود مێرد بێت .دواتر بە ھۆی خستنەژێر فشاری ریپێوانی ناوەندی ھاوبەشی رێکخراوەکانی ئافرەتان دەسەاڵتداران ناچارکران دان بەتیرۆرو کوشتنی ژن بەبیانۆی ناموس پەرستی دابنێن و بڕگەی کوشتنی ژن لەیاسای سزادانانی ژمارە ١١ساڵی ١٩٦٩ الببەن ،و دان بەمافی تاکی مرۆڤــ بەگشتی و ئافرەت بەتایبەتی [.]٢٦ ھەروەھا زۆربەی ئەو یاسایانەی کە جۆری ئەو پەیوەندییەی نێوان ئافرەت و پیاودا لەنێو خێزاندا رێکخستووە ،لەگشت کۆمەڵگا مرۆڤایەتییەکان ،لەسەر ئەوە کۆکن کە ئافرەت و منداڵ بەشێکی سروشتی لەموڵکایەتی پیاو دەژمێردرێن .بەم پێیەش پیاو بااڵدەست دەبێت لەیاساشدا کە ئەو ئازادییەی بۆی رەخساندووە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ماڵ و خێزان و منداڵەکانی ،بەشێوەیەکی زۆر سەربەستیانە بەناوی کاروباری تایبەتی خێزان، بێ هیچ دەستێوەڕدانێک یاخود لێپرسینەوە .وێرای ئەمانەش دیاردەی زۆر توندتریش بەرچاودەکەوێت لە قۆناغەکانی سەرەتای دروستبوونی کۆمەڵگای باوکساالری ،کە پیاو مافی کوشتنی ژنی خۆشی ھەبووە ،وەک چۆن کەسێکی کۆیلە بکوژێت وابوو ،ھەروەھا مافی کوشتنی منداڵەکانیشی ھەبوو بێئەوەی هیچ لێپرسینەوە یان لێپێچانەوەیەک ھەبێت .لەکاتێکدا کە کۆمەڵگا بەھەموو یاساکان و نەریت و کلتوورە باوەکەی ،مافی داوە بە پیاو ،بۆ زاڵی و دەستبەسەراگرتنی ماڵ و منداڵ و خێزان ،کە چی ھەستی لێبوردەیی و ئاشتی و قەبوڵکردنی ئەو ھەموو ھەڵسوکەوت و ڕەفتارە ناڕەوایانەی پیاوەو بەرامبەر بەئافرەت بە ئافرەتەوە بەخشیوە ،کە دەبێت بەشێوەیەکی زۆر ئاسایی و سروشتی ئەم بارە قەبوول بکات و بەھێمنی وەریبگرێت ،و لەسەر ئەم رەفتارانە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
145
پاییز و زستانی ٢٠١٥
پەروەردە بکرێت[.]١٥:٢٢٦ کردەوەکانی جیاکاری رەگەزی کە دووچاری ئافرەت دەبێت لەنێو کۆمەڵگا و خێزاندا ،ھێز و کاریگەریی خۆی لەچەند شێوازێکی پێڕەوی نەریت و بەھا و پێوانەکان وەردەگرێت، کە رۆڵی ھەر یەکە لەنێر و مێ دەستنیشاندەکات و شوێن پایەی ھەر یەکەیان لەنێو کۆمەڵگادا دیاردەکات .ئەمجۆرە پێڕەوش ھانی رەگەزی نێر دەدات بۆ ھەستکردن بە پەسەندایەتی خۆی بەسەر رەگەزی مێ ،و بەرزکردنەوەی پایە و دەسەاڵتیان لەنێو خێزان و کۆمەڵگادا ،بەرامبەر بەکەمزانینی رەگەزی مێ و کەمکردنەوەی پلە وپایەیان و چەسپاندنی پاشکۆیەتیان .سەرچاوەی ئەو پێڕەوە نەریت و بەھا و پێوانەییەکان لەکۆمەڵێک الیەن شەرعیەتی خۆی وەرگرتووە ،ئەویش نەریتە باوەکە و کەلتووری میللەتەکە و دین و یاسا[.]١٨:٢٦ نەریتە باوەکە رێگە بەئافرەت نادات بۆ بەجێگەیاندنی ئەرکی خۆی لەنێو کۆمەڵگادا، تەنیا لەچوارچێوە ماڵ و خێزاندا دەبێت و رۆڵی سەرەکی بۆ خزمەتکردنی پیاو و بەخێوکردنی منداڵە ،ھەروەھا ئافرەت ھەر دەبێتە قوربانی کۆمەڵگاکە و بەچاوێکی پەرپووت تەماشادەکرێت ،ئەگەر کەمێک دواکەوت لەوەختی شووکردنی یان ئەگەر شوو نەکات و دابنیشێت ،یان شووی کردووە ،بەاڵم منداڵی نابێت ،یان منداڵی دەبێت ،بەاڵم تەنیا کچی دەبێت ،یاخود تەالق بدرێت ،یان ببێتە بێوەژن ،بەچاوپۆشی لەوەی ھەر پلەیەکی زانستی وەرگرتبێت ،یان ھەر پایەکی کارگیری گەیشتبێت و بەدەستھێناوە .واتە شوێن و پایەی ئافرەت هیچ بایەخێکی نییە تەنیا لەرێگای پیاوەوە نەبێت لەچوارچێوەی خێزان و شووکردندا .لەبەرئەوە تێبینی ئەوە دەکرێت کە ھەر خێزانێکدا لەرێگای پەروەردەکردنی کۆمەاڵیەتی ،کچان لەسەر ئەوە ئامادەدەکرێن لەقۆناغەکانی منداڵیدا تا گەورە دەبن لەسەر ئەرکی ماڵداری و خزمەتکردنی پیاو ،بەاڵم لەھەمانکاتدا رێگە پێی نادرێت لەگەڵ کوڕان تێکەڵ بێت ،وئەو رەفتارەش بەتاوان لەقەڵەمدەدرێت دەگاتە تا ڕادەی کوشتنی .کەواتە چەوسانەوەی ئافرەتان لەالیەنی سێکسییەوە یەکێکە لەھۆکارە ھەرە گرنگەکانی کە بەدەست پیاو و کۆمەڵگاوە بۆ حوکمکردنی ئافرەت و ھێنانە ژێرباریی .تێگەیشتنی چەمکی (پیاوەتی)یش و دەسەاڵتڕۆیی پیاو لەکلتوورە باوەکەی نێو کۆمەڵگادا ،پەیوەستە بەرادەی توانای پیاو لەدەسەاڵت بەسەراگرتنی ئافرەت و ھێنانەژێرباریی خێزانی و کۆمەاڵیەتی و سیاسی[.]١٨:٣٢
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 146 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
لەالیەکی دیکەوە بۆ پاڵپشتی ئەو بیرو نەریت و ڕاوبۆچوون و بەھا و چەمکە باوەکانی نێو کۆمەڵگا ،کە ئەو جۆرە کردەوانەی چەوسانەوە و خستنەژێرباری ،بەرامبەر بەئافرەتەوە ئەنجام دەدرێت ،پشت بەلکێکیترەوە دەبەستێت کە رۆڵێکی گەورە لەژیانی کۆمەڵگا دەبینێت ئەویش سەرچاوەی ئایینە ،ھەروەھا وەک بناغەیەکی گرنگ لەقەڵەم دەدرێت بۆ دەستنیشانکردنی پێوانەکانی رەوشت و دانانی یاسا و فەرمانڕەواکانی تایبەت بەژیانی خێزانی[ .]٢٠:١٤ئێمە نامانەوێت زۆر بەقووڵیەوە بچینە ناو باسەکانی ئایینەوە ،بەاڵم بەپێی تێڕوانینی زاناکان ئایینی ئیسالم بایەخێکی گەورە بەژیانی خێزانی و رۆڵی ئافرەتەوە داوە .پێشئەوەی بینە سەر باسی ھەر شتێکی تایبەت بەکاروباری خێزانی لەڕوانگەی دینەوە دەبێت ئەوە لەبەرچاوبگرین کەوا زۆر لەلێکۆڵینەوەی مێژوویی و ئەنتروپۆلۆژی راستی ئەوەیان سەلماندوە ،کە بەھا و بیروبۆچوون و رەوشت و دابونەریتە کۆمەاڵیەتییەکان لەسەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکیتر جیاوازە ،و لەکۆمەڵگایەکی بۆ کۆمەڵگایەکی دیکەوە دەگۆڕێت ،بەپێی بارودۆخ و رەوشی کۆمەاڵیەتی و باری ئابووری ئەو میللەتە ،کە پەیوەندییەکانی بەرھەمهێنان دەستنیشاندەکات .لەبەرئەوە زۆر زەحمەت نییە لە کۆمەڵگایەکدا لەھەر کاتێکدا توانای دەرھێنان و ئامادەکردنی ئەو یاسا و رێسایانەی کە واڵتەکە پێوە بەرێوەدەچێت ،لەبەھا ئاینییەکانی دەربکرێت بەپێی بەرژەوەندی چینە بااڵدەستەکە و دەسەاڵتڕۆییەکەی ئەو کۆمەڵگایە و لەسەری رێککەوێت .واتە زۆر بەئاسانی ھەر کۆمەڵەیەک بتوانرێت لەگەڵ بەرژەوەندی ئەو کۆمەڵ وچینە بااڵدەستانەی یاسایەک پێکبهێنی و لەو سەردەمەدا بەسەر گەلەکەیدا بیڕوینی. بەمەش ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە کەوا ئەو ڕایەی لەسەر بناغەی (بەشکردن و ھزرکردندا) دانراوە و درەھێنانی ئەو ئایەتانەی لەناو ئەو رۆنان و داڕشتنەی کە بۆی دانراوە و خستنی ژێر قاڵبێکیترەوە وسەر لەنوێ دایبڕێژنەوە ڕایە باوەکە و رۆیینەکەیە، بەڵکو لەوەش زیاتر کاتێک کە تێبینی ئەوە دەکەین ،بنەمای دامەزراندنی ئەو یاسا و فەرمانڕوایانەی تایبەت بەخێزان و کاروباری کەسێتی ھەر بەمشێوەیەوە بووە[.]٢٠:٢١ ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ شیکردنەوەی پێكهاتە و ناوەرۆکی ئەو فەرمانڕەوایانە و یاساکانی تایبەت بەئافرەت و کاروباری کەسێتی لەسەردەمی رژێمی پێشوو ،رووبەرووبوونەوەی سیستەمێکی چەوسێنەر و جیاکاری رەگەزی دەبین کە بەشێوەیەکی راستەوخۆ ھانی جەوروستەم دژ بەئافرەت دەدات .لەبەرئەوەی یاساش وەک پێكهاتەیەکی سەرەکی لەپێكهاتەکانی بوونیادی سەرخانی کۆمەڵگا ،کەواتە یاسا بەشێوەیەکی دیالیکتیکی شێواز و پەیوەندیەکانی بەرھەمهێنانی باوی ئەو کۆمەڵگایە بەدەردەخات .لەھەمانکاتدا ئامرازی سەرەکییە بۆ چینی حوکمڕانی دەسەاڵتدار ،کە لەدەزگاکان دەوڵەت دەردەکەوێت
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
147
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بۆ بەجێگەیاندنی بەرژەوەندی ئابووری و کۆمەاڵیەتی و سیاسی ئەو چینە .لێرەش بۆمان روون دەبێتەوە سروشتی میکانیزمی ئەو ئالیەت و ئایدیولۆژیایەی کەوا یاسای خێزانی و کاروباری کەسێتی نێو کۆمەڵگاکەدا داریشتووە[ .]٤:٧ پێشئەوەی بەردەوام بین لەسەر شیکردنەوەو گفتوگۆی لەسەر گرنگترین سیماکانی جیاکاری رەگەزی و چەوسانەوەی ئافرەت لەنێو ئەو یاسا و یاسادانانەی تایبەت بەکاروباری کەسێتی و خێزان ،پێویستە ئاماژە بەوە بدەین یاسای کاروباری کەسێتی کارپێکراوی ئێستا لە کۆمەڵگاکەماندا ھەمان ئەو یاسایەی پێشتر لەسەردەمی رژێمی بەعس پێڕەوکراوە ماوە ،ھەرچەندە لەژێر سایەی حکومەتی ھەرێمی کوردستان چەند گۆڕانکارییەک کراوە بەسەر ھەندێ لەو یاسایانەدا ،بەاڵم ئەم گۆڕانکاریانە زیاتر لەسەر ئاستی رۆنانەوە راوەستاوە نەک ناوەرۆکی یاساکە[ .]٣ئەگەر چاوخشانێکی کورت بەنێو یاساکانی کاروباری کەسێتی بدەین ،بەرزترین دیاردەکانی جیاکاری دژ بەئافرەت دەردەکەوێت ،و بەروونی ئالیەتی خستنەژێربار و چەوسانەوەی ئافرەت تێدا ئاشکرا دەبێت. ئەویش لەرێگای بەکارھێنانی ھێزی یاسا لەپرسەکانی تایبەت بە (شووکردن ،و تەالقدان، و میراتگر ،و خیانەتی میرد) ،کە زۆربەی ئەو یاسایانە پشت بەھەندێ بیروبۆچوون و ڕای فەقییە پارێزراو و نەگۆڕەکان بەستووە ،کە زۆربەی ڕاکانیان دەگەڕییننەوە بۆ شەریعەتی ئیسالم بۆ دەستنیشانکردنی فەرمانڕەواکانی[ .]٣ئەمەش لەراستیدا نابێت لەبەرئەوەی ناکرێ لەسەر یەک الیەن یان یەک بۆچوون یاسایەک دابنرێت. ھەروەھا ھەندی لەو یاسایانەی کەوا لەسەردەمی رژێمی بەعسی رووخاو پەیڕەودەکرا ئاکارەکانی جیاکاری رەگەزی بەئاشکرا دەردەکەوێت .بۆ نموونە لەبواری سەفەرکردن بۆ دەرەوەی واڵت ،نەھێشتنی سەفەرکردنی ئافرەت بۆ دەرەوەی واڵت تەنها ئەگەر لەگەڵ کەسێکی نزیکی خۆی بێت ،وەک باب یان مێرد یان برا یان کوڕی لەگەڵ بێت ،ھەروەھا یاسا رێگە دەدات بۆ خیانەت کردنی پیاو لەگەڵ ژنەکەی بێئەوەی سزایەکی لەسەر بێت، کەچی ئافرەت سزایەکی زۆر توندی لەسەرە ئەگەر خیانەتی لەگەل میردەکەی کرد ،جگە لەمەش یاساکە دوورتر دەڕوانێتە ئەمجۆرە تاوانە بەرێگەدان بەپیاو بۆ کوشتنی ژنەکەی بێ ئەوەی هیچ سزایەکی لەسەر بێت ،تاوانەکەش بە بەرگری لەخۆ و نامۆسپەرستی دەژمێردرێت[ .]٣کەچی بۆ ئافرەت بەتاوانی کوشتن دەژمێردرێت .لەالیەکی دیکەدا پیاو مافی ئەوەی ھەیە ھەر کاتێک ژنی خۆی تەالق بدات بێ ئەوەی ژنەکە ئاگادار بێت، کەچی ئەو مافە بەژنەکە نەدراوە تەنیا لەحاڵەتی تایبەت ئەویش لەرێگەی دادوەری کە دەبێت بەڵگەی ماددیشی ھەبێت بۆ داواکارییەکەی .ھەروەھا پیاو مافی ئەوەی ھەیە پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 148 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
چوار ژن بهێنێ .ھەروەھا لەبواری میراتگری نێر لەرووی یاساوە مافی ئەوەی ھەیە دووجار ھەندێ مێ لە میراتەکە وەربگرێت .لەرووی یاساشەوە شاهیدی ئافرەت بەنیو شاهیدی لەقەڵەمدەدرێت واتە شاهیدی پیاو یەکسانە بەدوو شاهیدی ئافرەت ،بەمشێوەیە یاسا رێگە بەئافرەت نادات ئەرکی دادوەری بگرێتە ئەستۆ[ .]٣چەندین یاسای دیکەش کەشێوازی جیاکاری رەگەزی نێوان نیر و مێ تێدا دەردەکەوێت .ھەرچەندە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان و ھاتنە کایەی پەرلەمانی کوردستان توانی ھەندێ لەو یاسایانەی تایبەت بەکاروباری کەسێیەتی بگۆڕێت گۆڕانێکی بنەچی ،تا ڕادەیەک یەکسانی نێوان ئافرەت و پیاو بهێنێتەدی ،ئەو یاسایانەش لەسەر راو بۆچوونی و مەزھەبی فەقییەکانی شەریعەی ئیسالمەوە دەرکراوە[ .]٣بۆنموونە لە دوو یاسانەی خوارەوە دەردەکەوێت: ((پشت بە حوکمی بڕگە ()١ی ماددەی ( )٥٦و ماددەی ( )٥٣لە یاسای ژمارە ()١ ی ھەموارکراوی ساڵی ( ،)١٩٩٢و لەسەر داوای ژمارەی یاسایی لەئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی و ئەو یاسا کارییەش کە ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستانی عیراق لەدانیشتنی ژمارە ()٤٠ی رۆژی ()٢٠٠٤/٢/٥یدا ئەنجامی داوەو ،بەپێی ئەو دەسەاڵتەش کە بڕگە ()٣ ی ماددەی دووەمی یاسای ژمارە ()١٠ی ساڵی ١٩٩٧پێانی داوە ،بریاری دەرھێنانی ئەم یاسایەی خوارەوەیان دا(( :یاسای ژمارە ( )٢٤ی ساڵی (( ))٢٠٠٤یاسای ڕۆیینەوەی بەجێ گەیاندنی یاسای کاروباری کەسییەتی (االحوال الشخصیە) ژمارە ()١٨٨ی ھەموارکراوی ساڵی ١٩٥٩لە ھەرێمی کوردستان))]٢٦[.ئەم یاسایە توانی گونجانێکی نێوان فەرمانڕەواکانی شەرعی و یاساکانی باری (وەزعی) و ڕای فەقێی و زاناکانی ئایین دروست بکات ،کە زیاتر بەیەکەوە رێکەوتووە و لەگەڵ رەوشی سەردەمی ئێستا گونجاوتر بێت ،بۆ دەستەبەرکردنی ژیانێکی جێگیری بۆ خێزان و دەستەبەرکردنی مافی مرۆڤــ ،لەرێگای یەکبوونی سەرچاوەی دادوەری بەدۆزینەوەی یاسادانانێکی یەکگرتوو لەفەرمانڕەواکانی کاروباری کەسێیتی بۆ دەستەبەرکردنی رەوشێکی گونجاو بۆ مافی ئافرەت لەناو خێزاندا ،چونکە ئافرەت نێوەی کۆمەڵە و پێویستە رەچاوی مافەکانی بکرێت و ژیانێکی ئاسودە لەنێو خێزانەکاندا. ھەروەھا یاسای دووەم بەمشێوەیە ھاتووە :پشت بەحوکمی بڕگە ()١ی ماددەی ()٥٦ و ماددەی ( )٥٣لەیاسای ژمارە ()١ی ھەموار کراوی ساڵی ( ،)١٩٩٢و لەسەر داوای ژمارەی یاسایی لەئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی و ئەو یاسا کارییەش کەئەنجومەنی نیشتمانی کوردستانی عیراق لەدانیشتنی ژمارە ()٥٠ی رۆژی ()٢٠٠٤/١٠/١٢یدا ئەنجامی داوەو ،بەپێی ئەو دەسەاڵتەش کە بڕگە ( )٣ی ماددەی دووەمی یاسای ژمارە ( )١٠ی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
149
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ساڵی ١٩٩٧پێمانی داوە ،بریاری دەرھێنانی ئەم یاسایەی خوارەوەیان دا(( :یاسای ژمارە ()٤٣ی ساڵی (( ))٢٠٠٤نەرۆیینی راگرتنی بەجێگەیاندنی سزادانی ھاتوویی لە ماددەی ( )١٤٤لە یاسای سزادانان ژمارە ( )١١١ھەموارکراوی ساڵی ١٩٦٩لەسەر ئەو تاوانانەی کەوا دژ بەئافرەت ئەنجام دەدرێت ،لەھەرێمی کوردستان[ .]٢٦ئەم یاسایانەش لەرۆژی باڵوکردنەوەی لە (وەقایعی کوردستان) خراوەتەبەرکار. ئەمانەش لەپاش خەباتێکی زۆر و بێ وچانی ئافرەتان بەھەموو شێوازێکی دیموکراسیانە و بەرزکردنەوەی داواکارییەکانیان و خستنەژێر فشاری رێپێیوانی ناوەندی ھاوبەشی رێکخراوەکانی ئافرەتان لەشاری سلێمانی و شاری ھەولێر ھاتەدی ،کەتوانیان سەرنجی بەرپرسان و یاساناسان و دەسەاڵتداران بۆ پرسەکە بکێشن و ھەوڵێکی جددیان بۆ بدرێت بۆئەوەی ئەم کێشەیە چارەسەریەکی گونجاو بۆ بدۆزرێتەوە ،لەوانەش دان بەمافی ئافرەت وەک ھەر تاکێکی نێو کۆمەڵگا .یاسای (کاروباری کەسێتی و سزادان)ی رژێمی بەعس ھەڵوەشێتەوە و لەجێگایدا یاسایەکی مەدەنی و سکۆالر لەسەر بناغەی یەکسانی ژن و پیاو دابڕێژرێت .دابینکردنی فراوانترین ئازادی ژنان .زامنکردنی بەشداری یەکسانی ژن و پیاو لەھەموو مەیدانێکی کارکردندا (کۆمەاڵیەتی و ئابوری و سیاسی بەگشتی). -٤/٢لەرووی سیاسی: ئافرەت لەھەرێمی کوردستاندا بەھۆی رەوشی نالەباری خۆیان و ناھەمواری واڵتەکە بەگشتی ،ھەستی نەتەوەیی و نیشتمان پەروەرییان بەرزبووە و چەندین رێکخراو وسەنتەری تایبەت بەئافرەتانیان دامەزراند ،کە چاالکی سیاسی ئافرەتان لەکوردستانی عیراقدا بەپێشبخات ،بەاڵم رەوشی ئافرەت پەیوەستە بەھۆکارەکانی دواکەوتوویی و کۆتوبەندی کۆمەاڵیەتی و ئابووری و رۆشنبیری بووە ،سەرکردایەتی کوردیش ھەمیشە لەگەڵ ئازادی ئافرەتان بووە و ئافرەتانیان ھاندەدا بۆئەوەی بەشێوەیەکی ھاوتەریب شانبەشانی پیاو بەشداری ژیانی سیاسی بکەن و لەخەباتی کوردایەتی رۆڵی خۆیان ببینن .بەالم کێشەی ئافرەت لەنێو ژیانی سیاسییدا یەکێکە لەکێشە ھەرە ئاڵۆز و گەورەکاندا کە رووبەڕووی ئافرەتەوە دەبێت ،خاوەن رەھەندێکی قوڵەوە بەنێو ھەردوو ژیانی سیاسی و کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگادا داکوتاوە ووەک دیارە لەالیەن پیاوەوە قورخکراوە[ .]١٥:١٨٧لەگشت ئەو راستییانەی کۆمەڵگای کوردی کە لەسەرەوە ئاماژەمان پێکرد ،بۆمان دەردەکەوێت کەوا ئافرەت لەکوردستانی عیراق ،لەچاالکی سیاسی و کارکردن و جۆری ھەڵسوکەوت و پراکتیزەیی سیاسی الوازە ،و زیاتر بایەخ بەالیەنی ئابووری و کۆمەاڵیەتی تەنانەت
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 150 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
زانستیەکەشی داوە ،ئەم دواکەوتنەی زیادتریکرد ،ھەمیشە دووری خستەوە لەھەموو بەشدارییەکی سیاسی ،و ھەموو کات و دارایی و ماندووبوونی خۆی بۆ ئەمجۆرە کارانە تەرخانکردووە . ھۆکارەکانی کەمی بەشداریکردنی ئافرەتان لەبواری سیاسی لەکوردستاندا زۆرن ،ھەر لەسەرتاوە دۆزینەوەی رەوشێکی گونجاو بۆ کارکردنی ئافرەتان لەبواری سیاسی زۆر زحمەت بووە ،کە بەشێوەیەکی تەندروست (تەندروستی بەواتای ھەموو سیمایەکی تەندروستی حیزبی و سیاسی و کۆمەاڵیەتی) بتوانێت کار بکات .ئەمەش دەگرێتەوە بۆ کۆمەڵە ھۆکاری جیاواز ،کە خۆی لەم بنەمایانەی خوارەوە دەبینێت( :یەکەم: کەلتووری شارستانی کوردستانی عیراق بریتییە لەکلتوورێکی پیاوساالری سیاسی. دووەم :سیمای پیاوساالری کوردستانی عیراق کاری سیاسی قورخکردووە ،کە بۆ چەند فاکتەرێکی بنەمایی پارێزراو دەگەرێتەوە ،شێوەی ئەو کارە لەناو کۆمەڵگای کوردی دەستنیشانکردووە .سێیەم :کۆمەڵگای مەدەنی لەگەل ناوەرۆکی کاری سیاسی لەکوردستانی عیراق ھاونزیکبونەوەیان نەبوو ،بەتایبەتی کەئافرەت بەشێوەیەکی رێژەیی لەدوای راپەین دەرفەتی کاری سەربەخۆ و نیمچە ئازادی بۆ رەخسا بۆ بەشداریکردن لەھەموو بوارەکانی ژیاندا .چوارەم :ئافرەتی کورد رووبەرووبوونەوەی کۆمەڵە گیروگرفتی سیاسی و چەوسانەوە لەالیەنی رژێمەکانی پێشووی عیراقی بوو ،گەیاندۆتەوە ئاستێکی دواکەوتوویی و ناشارەزایی لەرۆڵی گرنگی سیاسی خۆی و بێبەشبوونی لەھەمو مافە سیاسییەکانی ،ھەرچەندە ئافرەتی کورد بەوە ناسراوە خاوەن کەسایەتییەکی بەھێز و زیرکایەتییەکی سیاسی بەرز لەناو کۆمەڵگای رۆژھەاڵتی .مێژووی کوردیش ئەمەی بۆ دەسەلمینێت ،نەک تەنها لەرابوردوو بەڵکۆ ئێستا و داھاتووشدا ھەر ھەمان رۆڵی خۆی دەبینێت ،بەڵگەش بۆ ئەمە چەندین ئافرەت لەواڵتانی ئەوروپا لەپاش کۆچکردنی بۆ دەرەوەی کوردستان کار و پۆستی جیاجیای زانستی و ئەکادیمی وەرگرتووە، کە بەھێزی بیرو ھزری ئافرەتی کورد دەخاتەروو .پێنجەم :ژیانی سیاسی نێرینە شێوازێکی دیاریکراو لەکۆمەڵگای کوردی دروستکردووە کە لەسەرەتای سەدەی بیستەم تاکۆتاییەکەی ،جێگەی ملمالنیی و ناکۆکی لەسەر نەھێشتووە .ئەم سیما نێرینەیە بۆ ئەمجۆرە کارانە ،ھەرچەندە بوونی رەگەزی ئافرەت لەناو خەباتی سیاسی کورد ھەر ھەبووە ولێی بێبەش نەبووە ،بەاڵم فاکتەری پیاو بەسەر فاکتەری ئافرەتی کورد بەسەرخستووە .شەشەم :ئافرەت لەکوردستانی عێراق بەشی ھەرە کەمی لەھەموو حیزبە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکان بەردەکەوێت ،و بەشداریکردنیشی کەمتر بووە ،چونکە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
151
پاییز و زستانی ٢٠١٥
دەرفەتی کارکردنی پێ نەدەدرا ،بۆیە سەرکەوتنی ئەم حیزبانە بۆ حکوومەتی کوردستان کەمی رێژەی ئافرەتانی بەشداربوو لەگەڵ خۆی گواستەوە[.]٢٧ سەرکردەی گەورەی کوردیش مەال مستەفای بارزانی یەکەم سەرکردەی کورد بووە کە جەخت لەسەر رۆڵی ئافرەتی کورد کردبووە ،کە لەسەرەتای دامەزراندنی کۆماری كوردستان ل ه مه‌هاباد لەگەڵ پێشەوا قازی محەمەد بەپێی کات و شوێنی تایبەتی ئەو سەردەمە وەزارەتێکیان بۆ کاروباری ئافرەتانیان دامەزراندبوو .لەپاش کۆماری مەھابات بارزانی نەمر لەکاتی گەشتەکانی لەیەکێتی سۆڤیتدا و لەکاتی گەڕانەوەشی بۆ واڵت ولەپاش ئەنجامدانی شۆرشە مەزنەکانی دووبارە جەخت لەسەر گرنگی یەکسانی لەنێوان پیاو و ئافرەتدا و ھاوبەشبوونیان لەخەباتی کوردایەتیدا کردووە[.]٦ ئاشکراشە بارزانی نەمر لەھەموو وتە و گفتوگۆکانیدا لەسااڵنی شەستەکان و حەفتاکاندا لەبارەی ئافرەتەوە ،لەنێۆ رۆژنامە و گۆڤارەکانی ئەو سەردەمە تۆمارکراون و پارێزراون ،وەک لەرۆژنامەی (برایی و برایەتی )١٩٧٤-١٩٦٧و (خەبات )١٩٥٩ -دا ،جگە لەچاوپێکەوتنە جیهانییەکانی کە ھەردەم لەوتە و گفتوگۆ و وەسیەتەکانیدا ئەوەی روونکردۆتەوە کەئافرەت ھاوبەشی خەباتگیری کورد بووە لەپێناو بەدیھێنانی کوردستانێکی سەربەخۆ وئازاد وھاتنەدی خەونەکانیان پێکەوە کۆشش وخەباتیانکردووە[.]٥٠١-٢:٤٩٨ بەمشێوەیە پارتی یەکەم حیزب و لەحیزبە پێشەنگەکانی کوردییدا بووە ،کە چوار بنەمای سەرەکی بۆ رۆڵی ئافرەتی کورد لەبواری سیاسییدا ھێنابووەئاراوە و دایمەزراندووە ئەویش بریتیین لە(( :فیربوون -پێشکەوتن -چاکسازی کۆمەاڵیەتی و نوێبوونەوە)). لەپاشان سەرۆک مەسعود بارزانی لەسەر ھەمان رێرەوی پارتی و رێبازی بارزانی نەمردا بەردەوام بوو ،و لەپاش چوونە ناو کاری سیاسییدا ھەندێ تایبەتمەندی سەبارەت بەرۆڵی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری و فیکری ئافرەتەوە دەستنیشانکرد[.]٦ رووداوە مەزنەکان و کەسایەتییە مەزنەکان لەبەسەرھاتە مێژووییەکانی رابردوو و ئێستا و پەیوەستەکانی مێژووی داھاتوو سەرچاوە دەگرێت ،ھەندێک لەمانەش ئەگەر ھەمووی نەبێت لەبینینی ستراتیژی سەرۆک مەسعود بارزانی سەرۆکی ھەرێمی کوردستان و سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان بەرجەستە دەبێت .پیاوی کەسایەتی نوێکاریی و ئەزموونی بەردەوام ،مەسعود بارزانی بەتەنها داھێنەری نەتەوەیەک ،لەکۆنەوە و ئێستاش
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 152 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
بەتەنها نەتەوەیەک پێکدەھێنێت ،لەگشت گۆڕانەکان ،بۆ نەتەوەی کورد و گەلی کورد و کێشەی کورد و جەنگە نارەواکانی دژ بەگەلی کورد و کوردستان ،سەرکردە بووە .لەھەر شوینێک لەھەر پارچەیەکی کوردستان کورد بووە ،لەرۆژی لەدایکبوونی و پەرەوەردە بوونی لەسەر دەستی سەرکردەی گەورەی نەتەوەی کورد مەال مستەفا بارزانی بەردەوام خەبات لەپێناوی کورد کردووە ،مەسعوود بارزانی لەسەرەتا و ئێستا و داھاتووشدا ھەر پیاوی ھەڵویستەکان بووە( :ھەڵویستی خەباتگیری ،ھەڵویستی سەرکردەیی ،ھەڵویستی بەرێوەبردن ،ھەڵویستی مێژوویی).ئەگەر رێڤیوەکی ئەدەبی بەمێژووی پارتی دیموکراتی کوردستان بخەینەڕوو ،ئەوا رێڕەوەی ھەدروو سەرکردەی مەزن بارزانی نەمر و کاک مەسعود بارزانی دەردەکەوێت ،لەرێگای جەختکردنیان لەسەر ئەم وتەیە کە تێڕوانینی ھەردوو سەرکەدەی کورد بەرجەستەدەکات وەک دەلێت(( :ئافرەت لەکوردستانی عیراقدا بەشێکە لەکاری سیاسی کورد و لێدابەش نابێت))]٦[.ئەو راستیەش ناشاردرێتەوە ھەمیشە روون و ئاشکرایە سەبارەت بەستەم و چەوسانەوەی ئافرەت لەکوردستانی عیراقدا ،لەگەڵ فیکر و رێبازی بارزانی نەمر ھەرگیز ناگونجێت و لەکەلتووری کۆن و نوێ پارتییدا دوورە ،ھەروەھا لەرووی یاساییشەوە ئەم توندوتیژییەی لەدژی ئافرەتانی کورددا بەتاوانی لەقەڵەم دەدات ،لەپێش و لەپاش دامەزراندنی حکومەتی ھەرێمی کوردستان .بەڵکو پارتی جۆرێک لەشێوازێکی سیستماتێکیدا پێڕەوکردووە بۆ دانانی کلتووری ئافرەتی کورد بەھاوتەریبی لەگەڵ پیاو لەخەباتی کوردایەتییدا و لەپێناو کوردستانێکی سەربەخۆدا کاری کردووە کە بەفاکتەرێکی سەرەکی و کارا لەقەڵەم دراوە، ھەروەھا بەمێژووییەکی گرنگ لەژیانی سیاسی و خەباتی کوردایەتییدا دادەنرێت کە ھەرگیز ناکرێت تێپەرێنین یان رەتیکەینەوە بێئەوەی ئاماژەی بەرۆڵی گرنگی ئافرەتانەوە بکەین .ھاوکات ئافرەتان لەدوای راپەرین و تاکۆ ئێستاش ھەمیشە شوێن پەنجەی خۆی لەنێو حکومەتی ھەرێمی کوردستان و پەرلەمانی کوردستاندا ھەبووە ،لەژیر سایەی وتەو وەسیەت و داننانەکانی سەرکردەی کورد مەسعود بارزانی کە بۆ پاراستنی مافی ئافرەت و پشتگیریلێکردنیان ،ھاتبووەکایەوە .ھەچەندە ئافرەتی کورد ھەردەم بنەما و رەگەزێکی سەرەکی بوو بۆ پێكهێنانی ژیانی سیاسی و کۆمەاڵیەتی لەکوردستانی عیراقدا بەاڵم پێیستی بە دەرفەتی زیاتر ھەیە لەژیانی سیاسییدا . -٥/٢لەنێو راگەیاندن: وەک ئاشکرایە کە ھۆیەکانی راگەیاندن زاڵن بەسەر چۆنییه‌تی دەرخستنی گشت الیەنەکانی ژیان ولەسەر ھەموو ئاستەکاندا ،ھەمیشە رۆلێکی گەورەتر دەبینن لەوەی کە تەنیا رۆڵی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
153
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بەرزکردنەوەی ئاستی ھوشیاری جەماوەر لەنێو کۆمەلگادا بگێڕن ،بەڵکو زیاتر لەوە ئامرازەکانی راگەیاندن بیری جەماوەر بۆ پرسە تایبەت و ھەنۆکییەکان ئاراستەدەکات ئەویش بەھۆی ئەو پرۆسە بەردەوامەی پەیوەندیکردن بەجەماوەر[ .]٣٠-٧:٢٧بێگومان ھەر یەک لەئێمە لەئاست ھەر پرسێکدا خاوەن ھەست و راوبۆچوونی تایبەتی خۆیەتی، جا ئەو پرسە چ سیاسی یان کۆمەاڵیەتی یان ئابووری یان رۆشنبیری بێت ،بەاڵم کاتێک ھۆکارەکانی راگەیاندن ئەم پرسە لەنێو ئامرازەکانی خۆیدا دەورووژینێت و شیکردنەوە و شرۆڤەی جۆراوجۆری بۆ بابەتەکانی دەکات ،ئەوا قسەو باسی زیاتر لەسەر دەکرێت، کە بەجۆرێک گۆڕانکاری بەسەر ھەست و بۆچوونانەی خەڵکدا دێت ،کاریگەری لەسەر بیروبۆچوونەکانیان دروستبکات [.]١٤-٩:٩ رەنگە ھەر کەسێک لەئێمەوە لەئاست ھەر پرسێکدا ھەندێ زانیاریی تایبەتی و سەرەتاییمان ھەبێت ،تێڕوانینی خۆشمان لەسەر ئەو پرسانە لەو بڕە زانیارییەی کە ھەمانە بوونیادی دەنین ،بەاڵم کاتێک ئەم پرسە لەنیو دەزگا و کەناڵەکانی راگەیاندندا باڵوبکرێتەوە و تیشک بخرێتە سەر گرنگترین کێشەکانی و بووروژێنرێت ،یان بخرێتە سەر رووپەڕ و الپەرەکانی گۆڤار و رۆژنامەکان و شاشەی تەلەفزیۆن و رادیۆکان ،ئەوا زانیاری زیاتر دەخاتەبەردەست و شتی نوێمان دەربارەی ئەو پرسانە لەالمان گەاڵلە دەکات[.]١٣:١٠٤ لەھەمان کاتیشدا لەئەنجامی ئەو گفتوگۆو دیالۆگ و نووسین و دانوستاندنانەی نێوان کەسەکان کە لەسەر ھەر پرسێکدا ئەنجام دەدرێت ،وا دەکات ئاستی زانیاری و مەعریفی کەسەکان تا رادەیەک لەسەر ئەم پرسانە یەکسان بێت و بەشێوەیەکی راستەوخۆ رەنگدانەوەی لەسەر کۆمەڵەکەدا ھەبێت و کاردانەوەی راستەوخۆشی لەسەر دەرھاویشتەکانی ئەم شیکردنەوەو گفتوگۆ ھەمە الیەنانەوە بێت[ .]٢٩-٩:٢٤بێگۆمان دەربڕینی ڕاوبۆچوونی ئازادانە لەالیەن تاکەکانی کۆمەڵگا لەسەر ھەر پرسێکی کە لەمیدیاکاندا بورووژێ ،یەکسانی لەپێدانی دەرفەتی دەربڕینی تێڕوانینەکانیان دەربارەی ھەر رووداوێک یان ھەڵویست وەرگرتنێک دەبەخشێت ،ئەمەش خۆی لەخۆیدا کۆمەڵ بەرەو ئاقاری پیادەکردنی دیموکراسی ده‌بێت و سروشتیانەش ئاکامی دیموکراسیەتی لێدەکەوێتەوە[.]١٢:٨٤ لێرەدا بایەخ و کاریگەری ھۆکارەکانی راگەیاندن لەسەر تاکە کەس و کۆمەڵ و پرسە رۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکان دەردەکەوێت ،بۆیە لێرەدا ئافرەتان دەتوانن سودێکی زۆر گەورە لەئامرازەکانی راگەیاندن وەربگرن ،وەک بەشێکی سەرەکی کۆمەڵگا
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 154 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
و شانبەشانی پیاو رۆڵی گرنگی دەگیری ،و بەشێوەیەکی تەواو نابێتە بەشێک یاخود فاکتەرێکی کاریگەر لەناو کۆمەڵگادا ئەگەر دەنگی خۆی بڵند نەکات بۆ دەربرینی بیرورا و داکوکی لەمافە رەواکانی خۆی بکات و بگەیەنێتە بەرزترین ئاست[ .]١٤:١ئافرەت پێویستە باس لەبەسەرھاتەکانی بکات و لەگەڵ جەماوەردا بەشداری بەتواناکانی بکات ھەروەھا ئافرەتان دەبێ قسەیەکی گەورەتریان ھەبێت لەبەرامبەر ئەو پرس و کێشە ھەنۆکییەکان کە راستەوخۆ کاریگەری لەسەر ژیانیاندا ھەیە[.]١٨:٢٥ بێگومان ناوەندەکانی راگەیاندن باشترین ھۆکارن بۆ ناساندنی خەڵک بەکێشەکان ،کە ئافرەتان لێ دەناڵێن ،دەتوانێت راستەوخۆ لەناوەندەکانی راگەیاندن سوودێکی ئیجگار گەورە ببینێت ،ھەروەھا ئەم دەزگایە ھاوکاری ئافرەتان دەکات بۆ پێشخستنی تواناکان و دەربرین لەبیروبۆچوونەکانیان[ .]٣٨٨-٧:٣٧١ئەم کارە راگەیینەش ھەرچەند رۆڵێکی کارا دەگیرێت و کاریگەریەکی گەورەی بەسەر کۆمەڵگادا ھەیە ،بەاڵم کات و ئەرکێکی گەورەی دەوێت ،بەتایبەتی کە کێشەکە رووبەرووی ئامرازەکانی راگەیاندن دەکرێت، ئەمەش جۆرە ئازایەتی و چاونەترسی لەکەسی نێرەرەوە دەوێت و پێویستە ئەو کەسەی کە ئاراستەی کامیرا و ئامێرەکانی راگەیاندن دەکرێت نەشێوێ و توانایەکی بەھێز و ھاوسەنگی ھەبێت ،کە دەتوانرێت بایەخ بەکێشە سەرەکییەکە بدرێت و لەھەمانکاتیشدا کێشەکە رووبەرووبووی کۆمەڵگاکە بکات. لەئاکامدا کۆمەڵ گوێ لەدەنگی ئافرەت دەگرێت ،و لەئاستی کێشەکەی نزیک دەبێتەوە ئەگەر چی تارادەیەکیش چارەسەری بۆ دەدۆزێتەوە ،چونکە گەورەترین قوربانی ئازادی کە ئافرەت داویەتی ئازادی قسەکردن و دەربرینی بیروڕا بووە[ .]٩٦-١٧:٦٣ئێستا کاتی ئەوە ھاتووە کە ئافرەت لەبێ دەنگی و لەترسی ئاشکرا کردنی نهێنییەکان دەربچێت، ھەمیشە دەنگ ھەڵبرن بۆ کەسایەتی و تاکی خۆیان کە مافی ھەموو مرۆڤێکی سەر زەمینە، وەک چۆن لەیاسای گشت کۆمەڵگاکاندا ئەم مافە پەسندکراوە کە مافێکی شەرعی تاکە کەسە ئەویش وەکو پێشتر ئاماژەمان پێکرد لەرێگای گەیاندنی دەنگی خۆیان بەھەموو ھۆیەکەوە بەئامراز و کەناڵەکانی راگەیاندن کە ئاراستەی ھەموو کەس و چینوتوێژێکی کۆمەڵ بکرێت[ .]١٧:١٣٣ھەروەھا لەگەڵ ئەو کەسانەی کە شارەزایی و زانیاریان لەبارەی ئامرازەکانی راگەیاندن ھەیە بەشداریبکەن ،بۆئەوەی ئەو بڕە زانیارییەیان لەگەڵیانە دابەشی بکەن بۆ دەربرین لەبیروراکانیان بەشێوەیەکی ئاشکرا .چونکە ھەموو کەسێک لەسەرەتاوە پێویستە بۆ فێربوون و پەیداکردنی شارەزایی پێویستی بەکەسانی بەتوانا و
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
155
پاییز و زستانی ٢٠١٥
شارەزایی ھەیە بۆ ھەماھەنگی و سوودوەرگرتن لەیەکتری ،لەالیەکی دیکەوە زۆر گرنگە بزانێ ئاستی ھزری جەماوەر کە قسەکان ئاراستە دەکرێت لە چ ئاستێکدایە و باگراوەندی کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری ئەو کەسانە و رەوشتە گشتییەکانیان بناسرێت[ .]١٦:٨١ سەرەتا پێویستی بەفێربوونی چۆنییه‌تی بەکارھێنانی ئامرازەکانی راگەیاندن بۆ گەیاندنی دەنگی خۆی بۆ خەڵک ،ئەمەش دەبێت شارەزاییەکی تەواو پەیدابکات لەشێوەی یاخود سیستەمی بەکارھێنانی ئەم دەزگایە و پرسیارەکانی رۆژنامەوانیش بۆ ھەر کێشەیەک کە لەمانە پێكهاتووە (کێ ،چی ،لەکوێ ،کەی ،چۆن و بۆچی؟) ،کەبەپێی ئەم تەوەرانە باس لەکێشەکان بکات( ،کێ) تەوەری بابەتی ھەواڵەکە یان چیرۆکەکەیە؟ و ئەم بابەتەش دەبێت دیار وروون بێت .لەوانەشە کەسێک بێت یان کۆمەڵە کەسانێک یان بەسەرھاتێک یان کردارێکی تایبەت بێت .چی؟ واتە چی روویداوە یان روودەدات، پێویستە بۆ دەزگای راگەیاندن روون بێت و بزانرێت کێشەکە چییە و ئامانجیش چییە بۆ سەرنج راکێشانی خوێنەر بۆ بابەتەکەت و ببێتە جێگای باس و لێدوانی خەڵک وزۆرترین رێژەی خەڵک رابکێشێت( .لەکوێ)یش؟ ئەگەر بابەتەکە رووداوێکی رۆشنبیری بوو، ئەوە دەبێت بزانرێت لەکوێ سازدەدرێت یاخود دەبەسترێتەوە ،و دەبێت ناونیشانەکەشی دیار بێت( .کەی)یش؟ پێویستە بزانرێت کەی روودەدات ،واتە رێکەوتی رووداوەکە کە دەکاتە رۆژ و کاتەکەی ،دیاربکرێت .ئەویش دەبێت هیچ شتێکی گومانی تێدا نەبێت و زانیارییەکان بەتەواوی دیار و ئاشکرا بێت بۆ خەڵک [ .]١٢:٨٤بێگومان ناونیشانیش زۆر گرنگە چونکە خاڵی سەرەکییە بۆ راکێشانی خوێنەر بۆ بابەتی ھەواڵەکە و بایەخی رووداوەکە دیاردەکات .پاشان دەکرێ لەو خاڵەوە بەفراوانی باس لە رووداوەکانی بابەتەکە بکرێت ،و باسی بەسەرھاتەکان بکرێت بەزێده‌بێری زانیاری و وردەکارییەکان بەپێی گرنگی ،بەمشێوەیە رێژەی سەرکەوتن لەکارەکە زیاتر دەبێت .پێویستە ئافرەتان ئەوەی لەبیرنەکەنەوە کە گفتوگۆ و دانوستاندن ئامرازێکی گرنگە بۆ ھەستکردن بە بەهیزبوون ،بۆیە زۆر پێویستە ستراتیژیەتی گەیاندنی بیروراکان بۆ جەماوەر لەرێگای ناوەندەکانی راگەیاندن بزانرێت ،بەپێی ئاستی گرنگی بابەتەکان[.]١٧:١٦٩ لەالیەکی دیکە خۆروشنبیرکردن زۆر پێویستە بۆ ئافرەت کەھاوشانی ئەم چەرخە بێت، زیاتر خۆیان ماندوو بکەن خۆیان چەکداربکەن بەھەموو زانیارییەکی نوێ ،بەدواداچوونی نوێترین ھەواڵ و بابەتە ھەنوکەیی و سەرەکییەکانی ئێستا ،و ئەو بابەتانەی کە سەرنجیان رادەکێشی و جێگەی بایەخ پێدانیانە زیاتر کاری لەسەربکرێت ،ھەوڵبدرێت
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 156 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئاستی رۆشنبیری و زانستی خۆیان بەرزبکەنەوە[ .]٢٣-١٠:١٨ھەروەھا پێویستە ئافرەتان لەرووی یاسا و لەرووی شەرعەوە مافی خۆیان بزانن ،بۆئەوەی بتوانێت داکۆکی لەمافەکانی بکات ،ئافرەت لەزۆر شت کە تایبەتە بە خۆی شارەزاییەکی تەواوی نییە، بۆیە ئەو مافانەی کە ھەشیەتی بەکاری ناھێنێت ،چونکە نایزانێت زۆر گرنگە ئافرەت ئەو مافانەی کە ھەیەتی بەکاریبهێنێت ،و لەژیانی واقیعی خۆیدا پراکتیزە بکات و وابکات کە دەوروبەرەکەیدا لەو جۆرە کارانەی رابێت ،و ئەو جۆرە ھەڵسوکەوتانەی ببێنێت و قەبولیبکات .ئافرەت پێویستە ھەوڵ بدات خۆی لەناو کۆمەڵگاکەدا بسەلمێنێت، لەبەرئەوەی هیچ شتێک یان خەونێک یان ئامانجێک بێ قوربانیدان نایەتەدی ،واتە ئافرەت خۆی بەرپرسی یەکەمە لە دەستخستنی ئەو مافانەی کە ھەوڵی بۆی دەدات و ئەو ژیانەی کە ئارەزووی بۆ دەخوازێت . -٦/٢لەرووی بیر ومەعریفەت: لەبواری بیرومەعریفەتدا و باری رۆشنبیری ئافرەتاندا ،بێگومان ئافرەت توانای بەشداری کردن لەگۆرەپانەکانی بەرھەمهێنانی فیکر و مەعریفەتدا سەلماندووە و ڕۆڵێکی بااڵی تێدا بینییوەو لەم الیەنەوە ھەنگاوێکی سەرکەوتووانەی ھاویشتووە ،کە چەندین ئافرەتی زانا و رۆناکبیر و مامۆستای زانکۆ گەیشتۆتە ئاستیکی بەرزی زانین وپایە وپۆستی زانستی وەرگرتووە ھەرەھا چەندین سەنتەر و دەزگای رۆشنبیری و زانستی و کۆمەاڵیەتی لەکوردستان دامەزراندووە و رۆڵ و ئەرکی سەرشانی خۆیان بەرێکوپێکی گەیاندووە[.]١٨:٢٧ بێگۆمان نەخوێندەواری یەکێک لەھۆکارە سەرەکییەکانی دواکەوتوویی ئافرەتان بووە، چونکە خۆرۆشنبیرکردن بەھەموو جۆرە زانیارییەک بابەتێکی زۆر گرنگ و بایەخدارە بۆ ئافرەتان کە ھەنگاوی پەرەسەندنی فیکر و بیرورایان بەرەوپێشبردووە ،وەکو کۆمەڵگاکانی رۆژھەاڵتی بایەخی بەبواری فێربوون و خوێندن نەدەدا و بەپێویستی نەدەزانی بەتایبەتی لەکۆمەڵگایەکدا باری خوێندەواری تێدا ئەوەندە پەرەینەسەندبوو[ .]١٨:٣١ڕەوشی رۆشنبیری کوردستانیش ھاوشێوەی بوارەکانی دیکە ،کاریگەری نالەباری دۆخی سیاسی بەسەرەوە ھەبوو و دواکەوتنی بەخۆیەوە بینیبوو .ھەرچەندە لەسەردەمی پاشایەتی بەپێی دەستوور ،ھەموو نەتەوەیەک مافی خوێندن و نووسین بەزمانی خۆی ھەبووە، بەاڵم رژێمی یەکلەدوایەکەکانی عیراقدا ھەر کاتێک دەسەاڵتیان گرتبێتەدەست ،ھەوڵی پاشگەزبوونەوەیان لەم بریارانە داوە ،بۆیە فێربوون و خوێندن بەتایبەتی بە زمانی کوردی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
157
پاییز و زستانی ٢٠١٥
لەکوردستان بەرباڵو و رێکوپێک نەبوو ،بەردەوامیش حکومەتەکانی عیراق بەدوای ھەر بیانۆیەک دەگەڕان بۆ پیشیلکردنی ئەم مافە و کۆسپ و تەگەرەخستن لەبەردەم خوێندن و فێربوون بەزمانی کوردی ،جا دەبێت دۆزی خوێندن و فێربوونی ئافرەتانی کورد چۆن بێت لەنێو ئەم رەوشە ئاڵۆزەدا .ھەرچەندە ھەوڵەکانی سەرکردایەتی شۆرشی کوردیش بەردەاوم بەگڕخستبوو بۆ زیاتر بایەخدان بەپرسەکانی خوێندن و پەروەردە ،وکردنەوەی چەندین دەزگای پەروەردەیی بۆ فێرکردن و قەاڵچۆکردنی نەخوێندەواری کە بەئەرکێکی گەورەی سەرشانیان زانیوە. /٣نموونە بۆ دامەزراو و رێکخراوەکانی ئافرەتان: -١/٣دامەزراو و رێکخراوە سیاسییەکانی ئافرەتان: ئافرەتانی کوردستان لەبواری سیاسییەوە لەبەر باری ناھەمواری رەوشی خۆیان و نالەباری واڵتەکەیانەوە بەگشتی ،ھەستی نیشتمان پەروەرییان تێدا باڵوبووە و چەندین رێکخراوی ئافرەتانیان پێكهێنابوو ،یەکێک لەرێکخراوە جەماوەرییە گرنگەکانی کوردستان کە بەنوێنەری راستەقینەی تێکڕای ئافرەتانی کوردستان دەژمێردرێت ،یەکێتی ئافرەتانی کوردستان بووە .ئەم رێکخراوەیە لە ١١ی کانوونی یەکەمی ساڵی ١٩٥٢دامەزرا و لەڕیزی بزووتنەوەی رزگاریخوازی کورد خەباتی لێهاتووانەی ئافرەتانی کورد دەستپێکرد ھاوشانی بزاڤی رزگاریخوازی کورد لەپێناو ئازادی و سەربەخۆیی واڵتەکەیان بەشداربوون .ھەروەھا لەرۆژی دامەزراندنییه‌وە رێکخراوەکە بەشێوەیەکی رێکوپێک رۆڵی خۆی بینیوەو ئەرکی سەرشانی خۆیان سەرکەوتووانە ئەنجامداوە[ .]٦ئەگەر سەرنجدانێکی مێژوویی بدەینەوە تێبینێ ئەوە دەکەین کە لە٤ی شوباتی ساڵی ١٩٤٦بە سەرکردایەتی (حەبسە خانی نەقیب) رێکخراوێکی ئافرەتانی کوردستان پێكهێنابوو ،ھەرچەندە بۆ چەند مەبەستێکی دیارکراو ھاتبووە ئاراوە ،بەاڵم بەسەرەتایەکی مێژوویی و پیرۆز دەژمێردرێت بۆ رۆڵی ئافرەتانی کورد ،پاشان یەکێتی ئافرەتانی کوردستان بەشێوەیەکی فراوانتر ھاتەئاراوە و درێژە بەم خەباتەی دا و لەریزەکانی بزووتنەوەی رزگاریخوازی کورد دەستپێشخەری کرد لە وریاکردنەوە و رێکخستنی ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لەم خەبات و تێکۆشانەی راستەقینەی گەلی کورد و ھۆشیارکردنەوەیان لەرادەی لێپرسراوەتی خۆیاندا لەپێناو ھاندانی رۆڵەکانیان بەرەو خەبات لەالیەک و لەپێناو سەربەستی و ئازادی ئافرەتان بەگشتی لەالیەکی دیکە و رزگاربوونیان لەکۆتوبەندی کۆمەاڵیەتی دواکەوتوو رۆلێکی یەکجار گەورەو بێ پایانیان ھەبووە[ .]٦ھەروەھا ئەم رێکخراوە خەباتێکی مێژوویی ھەبووە بۆ بەدیھێنانی ئامانجە سەرەکییەکانی لەپێناو بەرزکردنەوەی ئاستی بیرو زانین
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 158 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
و سیاسی و کۆمەاڵیەتی ئافرەتانی کورددا و دەستەبەرکردنی مافی منداڵەکانیان بۆ ژیانێکی پاک و پارێزراو و ھاندانی ئافرەتان لەپێناو سەربەستی کۆمەاڵیەتی و سیاسیدا. -٢/٣دامەزراو و رێکخراوە رۆشنبیرییەکانی ئافرەتان: بۆئەوەی مەشخەلی ڕووناکبیری و رۆشنبیری لەنێو کۆمەڵگادا بدرەوشێنەوە و بابەتانە و زانستانە و ھاوکارانە لەکێشەی ئافرەت بکۆڵنەوە ،بەگێڕانی کۆڕو سمینار و سازدانی کۆنفرانس ھەوڵی چارەسەرکردنی گیروگرفتەکانی ئافرەت بدەن ئەوە چەندین سەنتەری رۆشنبیری وھزر و زانین لەالیەن ئافرەتانەوە کرایەوە وەک ئەوەی دەبینین لەسەنتەری شاووشکا بۆ چاالکییە رۆشنبیرییەکانی دەردەکەوێت ،کە کۆمەڵێک ئافرەتی کوردپەروەر بۆ بەھێزکردنی پرۆسەی بەشارستانیکردنی جڤاتی کوردەواری ،سەنتەرێکی رۆشنبیریی بەناوی (شاووشکا)یان دامەزراند .ئەویش بەسوودوەرگرتن لەڕاگەیاندن ،چاپەمەنی، باڵوکراوە ،ئینتەرنێت ،فاکس و پۆستی ئەلەکترۆنی ،تاچاالکی خۆیان شارەزایانەتر بنوێنن و و ڕووی گەشی ئافرەتان لەنێوەوە و دەرەوەدا بخەنەروو .سەنتەرەکە لە رێکەوتی ()٢٠٠٢/٦/٢دا لە وەزارەتی ناوخۆ مۆڵەتی یاسایی پێدرا ،کە دروشمی (ڕۆشنبیری، ھۆشیاری ،یەکسانی) ھەڵگرتووە ،ئامانجیشی زیاتر بۆ پەرەپێدانی ئافرەتی کورد لەھەموو بوارەکانی ژیاندا .ھەروەھا دەستەی دامەزرێنەری سەنتەرەکە لەم ئافرەتانە پێكهاتووە: (پەخشان سدیق عزیز-تریسکە ئیحسان یاسین -جوان جالل شەریف-رێزان خەلیل شێخ محەمەد -ڕاژان عەلی ئیبراهیم-ساز ئیحسان حوسێن-سوھام نەجار-شلیر موحیەدین- شیالن کەریم شارەزا-کوردستان موکریانی-موژدە بەکر ئیسماعیل-نەرمین حەمە ئەحمەد- نەرمین عیزەدین مەعروف-نەھلە قادر محەمەد-نیشتمان نورەدین سلێمان) .جگە لە کاروچاالکییەکانی سەنتەرەکە ،ئەم دەزگایە باڵوکراوەیەک دەردەکرد وەکو گۆڤارێکی وەرزی بەناوی (شاووشکا) کە سێ مانگ جارێ دەردەچێت[ .]٢٣ئەم سەنتەرەش و زۆربەی سەنتەرەکانی رۆشنبیریی ھەوڵی بەدیھێنانی ئەم ئامانجانەی خوارەوە دەدەن -١(( :ھەوڵدان بۆ نەھێشتنی نەخوێندەواری -٢ .ھۆشیارکردنی ئافرەت لەمافە ڕەواکانی خۆی و ڕێنماییکردنی لەچۆنییه‌تی وەگڕخستنیان -٣ .چاپ و باڵوکردنەوەی بەرھەمی بیری ئافرەتان -٤ .سازدانی کۆڕو کۆبوونەوە بۆ ئافرەتان بۆ خستنەرووی بیروبۆچوونەکانیان -٥ .کردنەوەی خولی بەھێزکردن ،کە ھەموو بوارەکانی رۆشنبیری و ھونەری و زانستی لەخۆبگرێت))]٢٣[.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
159
پاییز و زستانی ٢٠١٥
-٣/٣دامەزراو و رێکخراوە مرۆڤایەتییەکان ئافرەتان: ئافرەتی کورد تەنها بەشداری لەکاروچاالکییە رۆشنبیرییەکانی نەبووە بەڵکو تێکەاڵوی بە کارە مرۆڤایەتییەکانیش بوو ،چونکە ئافرەت رەوشتێکی سۆزداری ھەیە و ھەستی زیاترە وەک لە پیاو دەجولی بەرامبەر بەھەر دیاردەیەکی نارەوا و نالەبار کە لەبێتوانا و بێدەسەاڵتی مرۆڤــ تووش دەبێت ،زیاتر حەز بەکاری یارمەتی و ھاوکاری دەسکورت و بێ دەرەتان دەدات ،بەڵگەی ئەمەش ئەوەیە کە ئافرەت ھەستی مرۆڤایەتی زاڵە بەسەریدا و وەکو کەسێکی خاوەن ویژدان و دڵوبەزەیی بەرامبەر بە لەمپەرەکانی ژیاندا ھەیە کە جاروبار لەبێدەسەاڵتی مرۆڤ تووشی ئەمجۆرە نەھامەتە و بێدەرامەتیانە دەبێت .تێبینی دەکرێ ئافرەت لێرەش رۆڵی خۆی دەبینێت وەکو مرۆڤێکی دڵسۆز بەھەموو توانای مادی و میناکی بۆ یارمەتیدانی ئەو کەسانەی کە پێویستیان بە ھاریکاری ھەیە ،دەستی یارمەتیان بۆ درێژدەکات ،ئەویش لەرێگای ئەو دەزگاو رێکخراوە خێرخوازانەی کە بۆ ئەم جۆرە کارانە تەرخانکراون دامەزراوە .بۆنموونە دەزگای خێرخوازی رۆناهی ،کە دەزگایەکە بۆ چاالکییە مرۆڤایەتی و رۆشنبیریی لەھەولێر دامەزراوە ،وەک دەزگایەکی مرۆڤایەتی رۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی کار دەکات ،بەدروشمی (مرۆڤایەتی ،رۆشنبیری، پێشکەوتن) ،ئەم دەزگایە لە ساڵی ١٩٩٩دامەزراوە ،و دوو لقیشی کردۆتەوە لەدھۆک ساڵی .٢٠٠١و لەموسڵ ساڵی .]٢٢[ .٢٠٠٣ لەئامانجەکانی پێشکەشکردنی ھەموو یارمەتییەک لەبوارەکانی مرۆڤایەتی و ورۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی و بایەخدان بەکەمبیناکان و کەمئەندامان و ھەتیوو و ودابینکردنی پێداویستییەکانیان بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی بژێویان و ھەوڵی باشترکردنی ژیانیان. بەرگریکردن لەمافی مرۆڤ و پاراستنی ئازادی گشتی و پشتگیریکردنی [.]٢٢ -٤/٣دامەزراو و رێکخراوە کۆمەالیەتیەکانی ئافرەتان: لەبواری کۆمەاڵیەتیدا وەک پێشتر ئاماژەمان پێکرد ،ئافرەتان لەگەڵ ئەم رەوتە تازەدا ھەوڵی خۆگونجان و زیاتر خۆرەخساندن لەگەڵ بارە نوێیەکەدا و شانبەشانی پیاو خەبات و تێکۆشان بکات لەپێناو ژیانێکی ئازاد و سەربەخۆو .وەک تێبینیش دەکرێ کۆمەڵگای کوردەواری شانبەشانی گۆڕانکارییە جیهانییەکان ئەویش گۆڕانی بەسەرداھاتووە ،کە زۆر بواری جیاواز گرتووەتەوە ،ھەروەھا ھەموو ئەو پێشکەوتنەی کورد و ئەو گۆڕانکارییانەی کە بەسەر کۆمەڵگای کوردیدا رووی داوە سیمایەکی تازە و بناخەیەکی نوێ ھێنایەکایەوە بۆ پێكهێنانی کۆمەڵگایەکی کراوە .دروستبوونی کۆمەڵگایەکی مەدەنیش ،کە ئافرەت
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 160 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
فاکتەرێکی سەرەکی بۆ بەدیھێنانی ئەم سیستەمە نوێیە و رۆڵ و ئەرکی خۆی تێدا دەبینێت کە لەم سەردەمەدا کارێکی زۆر پێویستە ،بەتایبەتی پاش ئەو ھەموو گۆڕانکاریانەی کە لەسەر ئاستی سیاسی و ھزری و کۆمەاڵیەتی لە عیراق بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی روویداوە ،ھەروەھا سەر لەنوێ دروستکردنی پەیوەندییەکی نوێ نێوان مرۆڤـــ و دەوڵەتدا و بەپرۆگرامکردنی دەزگا حکومی و حزبییەکان کە لەخزمەت ھاوواڵتیان بێت، بۆ دروستکردنی پەیوەندییەکی شەفاف و ئاشنایەتی لەپەیڕەوپروگرامەکانی ئەم دەزگا و رێکخراوانە بەرامبەر بەیەکتری .لەالیەکیدیکەدا باڵوکردنەوەی ھۆشیاری نەتەوەیی و فرەالیەنی و قەبوڵکردنی یەکتر و رای بەرامبەر بۆ بەرزکردنەوەی ھەستی نەتەوەیی و رێزگرتن لەھاوواڵتیانی دیکە وەکو خۆی بێ جیاوازی ،رێگە پێدانی بەدەربرینی بیرورای کەسی بەرامبەر بەتایبەتی ئافرەت و رێگەپێدان بۆ خستنەرووی ھەست و بیرورای خۆی بەرامبەر بەھەر کێشەیەکی کۆمەاڵیەتی یاخود سیاسی بێ کەمکردنەوە لە ئاستی ھەر کەسێکیان بێت. سەنتەری خاتووزین بۆ چاالکییە کۆمەاڵیەتییەکان ،کە لە ٢٠٠٠/٥/٢٧مۆڵەتی رەسمی لەالیەن وەزارەتی ناوخۆەوە پێبەخشرا ،لەئامانجەکانی :یارمەتیدانی ئافرەت و منداڵ لەکۆمەڵگادا و بەرۆشنبیرکردنیان و ئاشناکردنیان بەمافە رەواکانیان ،ھەروەھا دابینکردنی زانیاری راست بۆئەوەی بتوانن ژیانی خۆیان و منداڵەکانیان چاکتر بکەن و کۆمەڵگا بەرەوپێشەوە ببەن[ .]٢١لەم ماوەیەشدا سەنتەرەکە چەندین چاالکی جۆراوجۆری کۆمەالیەتی و رۆشنبیری ئەنجامداوە وەک (کردنەوەی خولی بەھێزکردنی خوێندن بۆ قوتابیان وکردنەوەی کەمپی ھاوینە وکۆرسی کۆمپیوتەر ،بەشداریکردن لەپێشانگا و سازدانی چەندین کۆڕ وکۆبوونەوەو سیمیناری تایبەت بەپرسەکانی ئافرەت وژینگە وتەندروستی وپاکوخاوێنی و ھۆشیاربوونەوەی لەمین ،پێشکەشکردنی خەالت و یارمەتی ئەو کەسانەی کەپیویستیان پێبووە وچەندین کاروچاالکی دیکە .سازدانی ئاھەنگ بەبۆنەی جۆراوجۆر وەک رۆژی جیهانی مندااڵن ،و بەستنی چەندین کۆنفرانسی زانستی جۆراوجۆر [.]٢١ /٤بۆچوونی ئافرەتانی کورد لەبارەی کاریگەری ئەو سەنتەرانە: ھەرچەندە چەندین ئافرەتی کورد ھەن لەم دەزگا و سەنتەرانە ئەرکی بەرپرسیارەتی لەئەستۆ گرتووە بەپێی کاروچاالکی و پەیامی سەنتەرەکە کاردەکەن ،بەپێی دیدوبۆچوونی تایبەتی خۆیان ئەو ئەرکەی بەجێدەگەیەنن ،بۆنموونە بەپێی بۆچوونی خاتوو چلورە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
161
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ھەردی بەرپرسی سەنتەری خاوتووزین رۆڵی ئافرەت لەنێو کۆمەڵگادا بەمشێوەیە بەرجەستەدەکات(( :ئافرەت بەخێوکەری نەوەی دوارۆژە ،ھەر ئەوە ئافرەت و پیاوەکان گۆش دەکات و پەروەردەیان دەکات ،بۆئەوەی نەوەیەکی رێکوپێک و لێهاتوویان لێدەرچێت .کەواتە بەرپرسیاریەتی گەورەی ھەیە لە کۆمەڵگاکەدا و گرنگە لەدەزگا رۆشنبیرییەکاندا رۆڵێکی چاالک و بەرچاوی ھەبێت .ئافرەت بەرپرسیارە لەھاوتاکردنی کۆمەڵگا ،چونکە بەرێوەبردنی کۆمەڵگا بەتەنها لەالیەن پیاوەوە السەنگیەک دروست دەکات ،پیاو بۆخۆی بەرنامەکان دادەنێت و ھەر خۆشی جێبەجێیان دەکات ،کە خۆشی بەرنامەی دانا نازانێت ھەڵەکانی لەکوێدایە ،بەاڵم ئافرەت دەتوانێت رۆڵی چاودێری ببینێ بۆ سەر ئەو بەرنامانەی کەموکورتی تێدایە))]٢١[.یاخود رۆڵی ئافرەت بەپێی چەند ھۆیەکی جیاواز دەستنیشان دەکرێت وەکو خاتوو ژیان میرانی بەرپرسی سەنتەری رۆناهی بۆی دەچێت(( :بوونی ئافرەت وەکو بەرپرسیار لەسەنتەری رۆشنبیری بەچەند ھۆکارەوە بەستە ،گرنگترینیان ئەمانەن -١ :ئامانجەکانی ئەم سەنتەرە رۆشنبیریانە، یاخوت ئەرکەکانی ،ئایا ئەم سەنتەرە تەنها بۆ ئافرەتانە ،یاخوت بۆ ئافرەت و پیاوە، ھەڵبەتە رۆڵی ئافرەت گرنگتر دەبێ ئەگەر ئەو سەنتەرەی ئافرەت لێبەرپرسیار بێت و بۆ ھەمووان بێت ،چونکە ئافرەت ئەگەر بەرپرسیار نەبێ لەھەر کارێکی کە تەنها بۆ ئافرەتان نەبێ سەرناکەوێ و ئەمە بەهیچ شێوەیەک نازانستە وناراستیشە .چونکە ئافرەت وەکو ھەموو تاکێکی نێو کۆمەڵگا توانای تاکی خۆی لەھەموو بوارەکاندا سەلماندووە ،ئافرەتی مامۆستا تەنها دەرس بەکچەکان ناڵێ ،ئافرەتی ئەندازیار تەنها کاری ئەندازیاری بۆ ئافرەت ناکات ،ئافرەتی دکتۆر ،ئافرەتی وەزیر ،ئافرەتی پارێزەر وئافرەتی دادوەریشمان ھەیە و لەم رۆژانە بە خۆشحاڵیەوە چوار پارێزەری کچ لەپارێزگای ھەولێر سوێندی یاساییان خوێندووە وبوونەتە بەرێوەبەری ناحیە -٢ .ئەوەیتر ئافرەت و ڕادەی رۆشنبیری خۆی ،چونکە ئەو ئافرەتەی بەرپرسیاری سەنتەری رۆشنبیری دەگرێتە ئەستۆ دەبێ خۆی لێهاتبوو بێ و ڕادەی رۆشنبیری بە ئەندازەیەک بێ کە بتوانی ئەم پەربرسیارە لەئەستوبگرێ و لەدەرحەقی دەرچێ -٣ .ھاوکاری کۆمەڵگا بەگشتی و پیاوان بەتایبەتی لەگەڵ ئەم ئافرەتەی بەپرسیار و قبوڵکردنی کە بەالی منەوە ئەم خاڵە زۆر گرنگ و کاریگەرە ،چونکە لە حاڵەتی پۆزەتیف ڕێخۆشکەر دەبێ بۆ سەرکەوتن و پێشخستنی و لەحاڵەتی نیگەتیڤ دەبێتە مایەی سەرنەکەوتنی ئافرەت ،ئەمە نەک ھەر زیان بە ئافرەت دەگەینێ وەکو تاک ،بەڵکو بەئافرەتان دەگەینێ وەکو کۆمەڵ))]٢٢[.کەچی بۆچوونێکی دیکە رۆڵی ئافرەت بۆ ئەوە دەیگەرێنتەوە کە تا چەند ئافرەت ھۆشیارە لەبارەی ئەرک و مافەکانی خۆی وەک ساکار خان ئاماژەی پێدەکات(( :لەگەڵ ئەو ھەموو لەمپەرانەی،
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 162 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
کە دینە پێش ئافرەتان لەسەنتەری شاووشکا توانیویانە تا رادەیەکی زۆر باش چاالکی ھەمە جۆر ئەنجامبدەن چ لەرێگای ھۆشیارکردنەوەی ئافرەتان و ئاشناکردنیان بەو بنەمایانەی کە دەبێتە پاڵپشت بۆ مافەکانیان یاخود ئامادەبوونی راستەوخۆ بۆ بەرگری لەئافرەتان لەکێشەی تایبەتدا))]٢٣[. ئاشکرایە ئەو سەنتەرانە تا چەند بایەخ و سوودی ھەیە بۆ نێو کۆمەڵگا و تاچەند توانیوویەتی گۆڕانکاری تێدا بکات بۆ بەرەوپێشبردن و برەودانی ژیان ئافرەتان نێو ئەو کۆمەڵگایەدا ،ئەمەش بەپێی پەیامی و ئامانجی ھەر سەنتەرێک دەگۆرێت ،بۆنموونە سەنتەرێکی وەک سەنتەری خێرخوازی رۆناهی ژیان خان بەمشێوەیە باسی لێوە دەکات: ((کاریگەری ئەم سەنتەرانە لەسەر گۆڕانکاریەکان لەکۆمەڵگادا ،جیاوازی ھەیە لەنێوان سەنتەرەکان خۆیاندا ،و توێژە جیاجیاکانی کۆمەڵگاکە خۆی ،بەتێکرای دەتوانین بڵێن کە هیچ سەنتەرێک نییە سوودی نەبێ بۆ کۆمەڵگا ،کەم یان زۆر و ئەگەر تەماشای کۆمەڵگای کوردەواری خۆمان بکەین بەتایبەتی لەداوی سەرھەڵدانی ڕاپەرینی بەھاری پیرۆزی کوردستان و دامەزراندنی پەرلەمان و حکومەتی ھەرێم کە بایەخێکی تایبەتمەند دراوە بەسەنتەرەکان لەالیەن حکومەتی ھەرێم بەگشتی و نیچیرڤان بارزانی سەرۆکی حکومەت بەتایبەتی ،دەبینین ئەم سەنتەرانە چەند گۆڕانکاریان کردووە لەکۆمەڵگادا بەتایبەتی سەنتەرەکانی ئافرەتان و الوان و رۆشنبیری .بۆنموونە خولی کۆمپیوتەر، وەرزش ،دروین ،بەرگری شارستانی...ھتد ،پێشان یان ھەرنەبوو یاخوت بەدەگمەن خەڵک بەشداریان تێدا دەکرد بەتایبەتی کچان ،ئەمرۆ دەبینین چەند کەس کچ و کور لەم خوالنە دەرچوونە و فێری زۆر شت بوونە ،بۆتە ھۆی گوڕانکاری بەسەر ژیانی گشتی و تایبەتیاندا))]٢٢[.لەالیەکی دیکەدا چلورە خان جەخت لەسەر کاریگەری ئەم سەنتەرانە دەکات و دەڵێت(( :وادەزانم کاریگەرییەکی زۆری ھەبووە ،بەاڵم ھەروا بە ئاسانی نابینرێت ،چونکە زۆر بەھێواشی گۆڕانکاری روودەدات و پێوەرێک نیی ه بۆئەوەی بزانین چەند کاریگەری ھەبووە ،یەکێک لەو کاریگەریانەش بینینی ئافرەتە لەزۆربەی بوارەکاندا ،گۆڕینی ھەندێ لەیاساکانی کە لەوەوپێش باس لێوەکردنیشی بەکفر دادەنرا، ئازادانەتر باس لەمافی ئافرەت کردن ،زەقکردنەوەی ھەندێ لەو دابونەریتانەی کە دەقاودەق دژی ئافرەت بوون ،ھەروەھا ھوشیارکردنەوەی ئافرەت تا بەئازادانەتر باس لەخۆی و مافەکانی بکات))]٢١[.ھەروەھا دامەزراندنی ئەمجۆرە سەنتەرانە خۆی لەخۆیدا گۆڕانکاری دروستدەکات وەک ساکار خان دەڵێت(( :ھەبوونی سەنتەرێکی رۆشنبیری، ئافرەت بەرێوەیببات خۆی لەخۆیدا دیاردەیەکی شارستانییە ،کە پێشتر ئەو الیەنە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
163
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کۆمەاڵیەتییە زۆر کزبوو و ،نواندنی چاالکی رۆشنبیری لەشار و شارۆچکەکانی کوردستاندا و ئامادەبوونی بەسەدان ئافرەت لەو کۆڕو سیمینارانەدا بەڵگەی گۆڕانکارییە))]٢٣[. بەاڵم ئەوە نییە کە ئەم سەنتەرانە بێ کەموکوری کارەکانیان ئەنجامدەدەن یاخود هیچ گرفتێک لەبەردەمیان نەبووە ،لێرەدا دەتوانین چەند خاڵێک دەستنیشان بکەین ،کە دێتە بەرچاومان بەپێی گفتی ئەو ئافرەتانەی کە بەرپرسی ئەم سەنتەرانەن ،و دواکەوتنی کاروبارەکانی ئافرەت بەگشتی بۆ ئەم گرفتانە دەگەرێننەوە :بۆنموونە چلورە ھەردی بەپێی بۆچوونی خۆی دەگەرێنێتەوە بۆ خودی کۆمەڵگا و رادەی تەقبولکردنی ئەمجۆرە گۆڕانکاریانە کە بەمشێوەیە دەخاتەروو(( :رێکخراوەکانی ئافرەت بۆ ئەوە دامەزراون کە داکۆکی لەمافەکانی ئافرەت بکەن ،بۆیە زۆرجار دەبێت کار بۆ گۆڕانکاری بنەڕەتی بدەن. زۆرجار ئەم گۆڕانکاریانە لەدابونەریتی دواکەوتوو ،کەلتوورێکی کۆن و ھەندێجار گۆڕان لەشەریعەدا خۆی دەبینێتەوە .گۆڕینی دابونەریت وکەلتوور کارێکی ئاسان نییه ،چونکە گۆڕینی ھەڵسوکەوتی خەڵکیە کە زۆر بەھێواشی روودەدات ،بۆیە ئەگەر کۆمەڵگاکە ئامادەنەبن بۆ گۆڕاکاری و قبولینەکەن ،دەبێتە ئاستەنگێکی زۆر گران .بێگومان کارکردن لەکۆمەڵگایەکی مەدەنیدا ئاسانترە وەک لەکۆمەڵگایەکی تەقلیدی))]٢١[.ھەندێ کەسانیش دەگەرێننەوە بۆ خودی ئافرەت و باری رۆشنبیری و کۆمەاڵیەتییەکەی ،وەک ساکار خان ئاماژەی پێی دەکات(( :ئاستەنگەکان پەیوەندی بەپلە یەک بەخودی ئافرەتانەوە ھەیە بۆ راپەراندنی کاروچاالکیەکان ،دەبێت ئەو ئافرەتانەی کە لەسەنتەرێک کاردەکەن ،خاوەن توانایەکی رۆشنبیری و زانستی گەورە بن دەبێ تەواوی کاتیان بۆ سەنتەرەکە تەرخان بکەن ئەو جۆرە ئافرەتانەش لەکۆموڵگای ئێمەدا کەمن ،ئافرەتان ھەمیشە پێشەیەکی تریان ھەیە ،کە ئەویان کردۆتە ئەرکی سەرەکی رۆژانەیان ئەمەش وایکردووە کە کارەکان بەسستی بەرێوەبچن و وەاڵم بەرێتەوە)) ]٢٣[.کەچی تێبینی دەکەین لەالیەن چەند ئافرەتێکی دیکە بەدیدێکی گەشبینییه‌وە دان بەوە دەنین کە ئەو ئاستەنگانە نەبوونەتە ھۆی دواکەوتنی سەنتەرەکەیان لەکاروبارەکانیان ،وەک خاتوو ژیان دەلێت(( :تا ئێستا ئاستەنگێکی وا نەھاتۆتە بەردەممان وەکو ئافرەت ببێتە ھۆی دواخستنی کارەکانمان یان کاری تێبکات)) ]٢٢[. بەمشێوەیە دەردەکەوێت رادەی گرنگی و پێویستی ئەمجۆرە سەنتەرانە لەنێو کۆمەڵگاکان بۆ بەرەوپێشچوون و پێشخستنی خەڵکەکە بەگشتی لەھەموو بوارەکانی ژیاندا و ئافرەت بەتایبەتی .دەبێ کۆمەڵگاش تێڕوانین و بۆچوونی خۆی بەرامبەر بەئافرەت
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 164 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
بگۆڕێ و عەقلیەتە کۆنە دواکەوتووەکەی تێک بشکێنرێ کە لەراستیدا بەمدواییەدا رووخانی رژێمی بەعسی پێشوو ،ھەلێکی باشی رەخساند و بارێکی چاکی ھێنایەکایەوە بۆئەوەی کار لەسەر ئەم ئامانجانەی سەرەوە بکەن و زیاتر ھانی ئافرەتان بدەن بۆ بەشداریکردن لەمجۆرە چاالکیانەی کەھەموو بوارەکانی ژیان دەگرێتەوە .ھەروەھا ئافرەت هیچ جیاوازیەکی نییە لەگەڵ پیاو و دەتوانێ پەیامی خۆی وەک بەشێکی گرنگی کۆمەڵگا بگەیینێ ،کە لەبۆچوونی ئەو ئافرەتانە ئەم راستییانە دەردەکەون-١ :من ئەگەر کارێک بزانم سەرکەوتنی تێدا بەدەستناھێنم بێگومانبە کەنایکەم ،چونکە نامەوێت کار بۆ سەرنەکەوتن بکەم ،ھەر کارێک دەگرمەدەستم ھەر بەمەبەستی کارکردن نییه، بەڵکو مەبەستی سەرەکیم داھێنان و ھێنانەکایەی گۆڕانکاری بنەڕەتیە لەکۆمەڵگاکەدا. -٢ڕۆڵی ئافرەت بەرچاوە ھەرچەندە ھێشتا ڕادەی تێگەیشتنی پیاو و لەخۆبوردنی کۆسپە لەڕێگای ئافرەت و پێشکەوتنیدا ،بەاڵم بەدڵنیاییەوە دەڵێم ئافرەت ڕێگایەکی زۆری بڕیوە بەرەوپێش و بەرەو ئامانجەکانی و سەرکەوتووش بووە -٣ .لەوانەیە بەحوکمی پێكهاتەی دەروونی و کەسایەتی ئافرەت گەلێک بەسەلیقەترو وردتر بێت لەپیاو ،سروشتی ئافرەت وایە کەحەزدەکات ئەو ئەرکەی پێی دەسپێرێت جوانتر بەڕێوەیببات بەتایبەتیش کە ئەرکەکە پەیوەندی بە بەرگریکردن لەکێشەی ئافرەتان بێت .ئەمەش بەشێک لەوتەی ئەو ئافرەتانەی کەسەپەرشتی وبەرێوەبردنی سەنتەرە جۆرواروجۆرەکان لەئەستۆگرتووە. ئەنجامەکان: دوای خستنەروو وشرۆڤەکردنی رەوشی ئافرەت بەگشتی لەھەرێمی کوردستان گەیشتینە ئەو ئەنجامانەی خوارەوە: -١ئافرەتی کورد دوای راپەرین ١٩٩١رۆڵ وپێگەی خۆی لەنێو کۆمەڵگا کاریگەرتر دەرکەوتوو. -٢شێوەی دەرکەوتنی رۆڵی بەرزی ئافرەتان لەرێگەی دامەزراوە دەزگاییەکان و سەنتەر رێکخراوە رۆشنبیر و کۆمەالیەتی و سیاسییەکاندا خراوەتەروو. -٣رۆڵی سەرەکی ئافرەتان و کاروچاالکییان زیاتر لەنێو دەزگا و رێکخراو و سەنتەرە کۆمەالیەتی و رۆشنبیرەکاندا دەرکەوتووە لەوەی لەبواری سیاسییدا. -٤کەمی و الوازی رۆڵی ئافرەتان لەبواری سیاسییدا بۆ رەوشی کۆمەالیەتی و دابونەریتە باوەکە و باری ئابووری و سیاسی ھەرێمی کوردستان بەگشتی دەگەرێتەوە . -٥سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان و کەسایەتی سەرۆک بارزانی لەرۆژی دامەزراندنییه‌وە پشتگیری تەواوی بەشداریکردنی ئافرەتانیان کردووە بۆ پرسە سیاسی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
165
پاییز و زستانی ٢٠١٥
و نەتەوەییەکان ولەنێو پەیڕەوپروگرامی پارتەکەیان جێکراوەتەوە. -٦کاریگەری ئافرەتان لەرووی یاساییەوە شێوەیەکی مامناوەندی وەرگرتووە ھەرچەندە ھەندێ یاسای تایبەت بەکارباری کەسێتی خێزان لەنێو پەرلەمانی کوردستاندا ھەموارکراوەتەوە کە لەبەرژەوەندی ئافرەت بشکێتەوە بەاڵم زۆر بابەتی دیکەی ماوە تایبەت بەمافی ئافرەت پیویستە ھەموار بکرێتەوە. -٧رۆڵی ئافرەت لەنێو دەزگاکانی راگەیاندن زیاتر بەرجەستە دەبێت بەھۆی ئەوەی راگەیاندن ئەو کەنالەیە کە پردی نێوان جەماوەر و کەسی نێرەر پێکدەھێنێت. راسپاردە: پشتگیری ئافرەتان بەگشتی بکرێت مادی و میناکی لەگشت بوارەکاندا بۆئەوەی بتوانێت زیاتر و کاریگەرتر کارەکانی ئەنجام بدات بەتایبەتی لەبواری سیاسی و بواری زیاتری بۆ برەخسێت روڵ وئەرکی سەرەکی خۆی تیایدا ببینێت.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 166 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
سەرچاوەکان :
-١کتێب بەکوردی: -١ئەنتۆنیۆ گرامشی ،دەوڵەت و کۆمەڵگەی مەدەنی ،و :مامەند رۆژە ،چ ،١:چخ :تیشک ،وەزارەتی رۆشنبیری ،سلێمانی.٢٠٠٤- -٢ئاریان ابراهیم ،رۆژنامەی برایی-برایەتی ( )١٩٧٤-١٩٦٧رۆڵی لەپێشخستنی ئەدەب و رۆشنبیری کوردیدا ،چ ،١:چخ:رۆشنبیری ،ھەلێر.٢٠٠٥- -٣عەونی البزاز ،حوکم و ماددەکانی یاسا و بریارەکانی پەیوەست بەباری کەسایەتی بەرکار لە ھەرێمی کوردستان-عیراق ،چ ،١ :چخ :شەھاب ،ھەولێر.٢٠٠٩- -٤کوردستان موکریانی(د) ،رەنگدانەوەی دۆزی ژن بەنێوی ژنەوە لەنێو رۆژنامەگەری کوردیدا (-١٨٩٨ ،)١٩٧٠چخ :وەزارەتی رۆشنبیری ،ھەولێر.١٩٩٨- -٥مەستوورەی کوردستانی ،مێژووی ئەردەالن ،و :د .حەسەن جاف و شوکور مستەفا ،چ ،٢:چخ: دەزگای ئاراس ،ھەولێر.٢٠٠٥- -٦مەسعود بارزانی ،بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی کورد ،١٩٦١-١٩٥٨و :سەعید ناکام ،چخ: خەبات ،دھۆک.١٩٩٨- -2كتيَب بةعةرةبي: -7احمد ماهر(د) ،كيف ترفع مهاراتك االدارية في االتصال ،الدار الجامعية ،القاهرة.2006- -8بدرخان السندى(د) ،المجتمع الكردي في المنظور االستشراقي ،دهوك.2002- -9بسيوني ابراهيم حمادة(د) ،الرأي العام واهميته في صنع القرار ،مركز االمارات للدراسات والبحوث االستراتيجية ،ط ،1:ابوظبي.2002- -10حنان يوسف(د) ،االعالم في المؤسسات التعليمية و التربوية ،ط ،1:مط :العبور الحديثة ،دار االطلس للنشر واالنتاج االعالمي ،القاهرة.2006- -11راسم محمد الجمال(د) ،تطور نظم االتصال في المجتمعات المعاصرة ،ط ،1:مر :االمارات للدراسات و البحوث االستراتيجية ،ابو ظبي.2001- := -12نظام االتصال واالعالم الدولي الظبط والسيطرة ،ط ،1:الدار المصرية اللبنانية ،القاهرة.2005- -13ريجيس دوبريه ،علم االعالم العام (الميديولوجيا) ،ت :د .فؤاد شاهين ،د .جورجيت الحداد ،م :د. فريدريك معتوق ،ط ،1 :دار الطليعة للطباعة والنشر ،بيروت.1996- -14سوزي شور واخرون ،لكي يسمع صوتك دليل المرأة الستخدام وسائل االعالم ،وزارة الخارجية االمريكية.1995 ، -15عبد الحسين شعبان(د) ،ثقافة حقوق االنسان ،ط ،1:مط :اوفيست ،رابطة كاوا للثقافة الكوردية، اربيل.2001 - -16فرنسيس بال ،الميديا ،ت :فؤاد شاهين ،ط ،1:دار الكتاب الجديد ،ليبيا.2008- -17كارين روس ،المرأة واالعالم ،ت :احمد عبد الوهاب ،ط ،1:االكاديمية للعلوم ،القاهرة.2010- -18ناهد رمزي(د) ،المرأة واالعالم في عالم متغير ،ط ،1:الدار المصرية اللبنانية ،القاهرة.2001- -19نوال السعداوي(د) ،المرأة والصراع النفسي ،ط ،2:مط :الفنية الحديثة ،بغداد.1984-
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
167
پاییز و زستانی ٢٠١٥
-20هيثم مناع ،االصوليات االسالمية وحقوق االنسان ،ط ،2:رابطة كاوا للثقافة الكوردية ،اربيل-2000.3-
-٣چاوپێکەوتن:
-٢١چلورە ھەردی ،ھەولێر (.)٢٠٠٥/٣/٢٣ -٢٢ژیان میرانی ،ھەولێر (.)٢٠٠٥/٦/٢ -٢٣ساکار ئەحمەد ،ھەولێر ( -4.)٢٠٠٥/٧/١٥ئينتةرنيت: -24االعالن العالمي لحقوق االنسان /www.un.org/ar/documents/udhr -25تعريف العنف ضد المرأة /com.mawdoo3 -٥رۆژنامە و گۆڤار و نامیلکە: -٢٦وقائع کوردستان ،پەرلەمانی کردستان ،ھەولێر.٢٠٠٤- -٢٧رۆژنامەی خەبات ،ھەولێر.٢٠٠٧- -٢٨پرۆژەی دەستووری ھەرێمی کوردستان-عێراق ،پەرلەمانی کوردستان-عێراق، ھەولێر.٢٠٠٩-
خالصة: تأسس نوع حديث من التمدن وكمال هذه المدنية مرتبط بوضع المرأة في هذا المجتمع مع ضروراتها ،كانت دائما المؤسسات االنتاجية و الثقافية تحت ضغط المؤسسات التعليمية بدعم من كل عناصر المجتمع لتحقيقها ،تستفيد منها ،ليحل بطريقة ما مفهوم الحرية والديمقراطية محل العنف واالضطهاد ،بالشك ان في هذا العصر محاوالت المرأة للتحرر من كل القيود والعادات والتقاليد االجتماعية القديمة ردفعل طبيعي للتقدم خطوة نحو الحرية وتحسين حالتها المعيشية ،فأن تطوير حالة المرأة وتقدمها من منظور ان المرأة جزء رئيسي من المجتمع تبدأ بابراز دورها وتأثيرها وتحديد االسباب الرئيسية لتخلفها وتراجعها وتحديد اهم النقاط لعدم تمكنها من تحقيق اهدافها في كافة المجاالت االجتماعية و السياسية واالقتصادية والقانونية والثقافية .لذلك ارتأينا ان نقوم باعداد هذا البحث بعنوان (مسؤولية المرأة الكوردية في المجتمع) ،بداية ملخص تاريخي حول وضع اقليم كردستان بشكل عام وحالة المرأة بشكل خاص ،ثم عرض وضع المراة في جميع المجاالت االجتماعية و االقتصادية و القانونية و السياسية والثقافية ،ومن ثم دعمها بمجموعة نماذج من اعمال ونشاطات المرأة، وختاما عرض اهم النتائج التي توصلنا اليها وقائمة المصادر.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 168 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
Abstract Founded modern type of civilisation and completeness of this type is linked to the civil status of women in this society with necessities, it has always been productive and cultural institutions under the pressure of educational institutions support of all elements of society to achieve benefit, To replace the concept of freedom and democracy with violence and persecution. No doubt that in this era of women attempts to break free from all restrictions and customs old social traditions of the old social natural reaction to progress step towards freedom and improve the living condition, the development of the situation of women and provided that from the perspective of the women is a key part of the community begins by emphasing its role and influence and determine the main reasons for the decline and underdevelopment and identify the most important points for not being able to achieve its objectives in all areas of social, political, economic, legal and cultural. So we decided to prepare this research entitled (Kurdish women responsibility in society). First summary on the state of the province of Kurdistan in general and women state in particular, and then display the status of women in all social, economic, legal, political and cultural fields. And then support a range of activities of women, and showing the most .important conclusion and a list of sources
٢٠١٥ پاییز و زستانی
169
11 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 170 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
توێژینەوەیەک سەبارەت بە:
(کاریگەرییە کۆمەاڵیەتی و تەندروستییە درێژ خایەنەکانی چەکە کیمیاییەکان لەسەر ژنانى بەرکەوتە لە پارێزگاى هەڵەبجەدا) ئامادەکردنی
ایراد منوچر سان احمد پسپۆری بایلۆجی و سەرپەرشتیاری پەروەردەیی لە هەڵەبجە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
171
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 172 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
پێرســـــــــــــــــــت پێشەکى: ڕوو بەڕوو بوونەوەى بەرفراوانى دانیشتووانى کورد لە عێراق و باشورى کوردستان لەسەدەى بیستەمى ڕابردوودا بە چەکە کیمیایەکان (گازى خەردەل و گازە دەماریەکان و گازى سیانید) بووە هۆى بەرز بوونەوەى ڕێژەى مردنى هاونیشتیمانیانى کورد و بریندار بوونى جەستەیى و دواتر بە جێ هێشتنى کاریگەرە الوەکییەکان لەسەر بەرکەوتووانى ئەم چەکانە ،کە تا ڕۆژى ئەمڕۆ بریندارەکان دەناڵێنن بەدەست نەخۆشییە درێژ خایەنەکانى تایبەت بە کاریگەرى چەکە کیمیاییەکان. بە پێى ڕاپۆرتە نێو دەوڵەتیەکان نزیکەى لەسەدا %2.9ى دانیشتوانى کورد لە باشورى کوردستان بەر چەکە کیمیاییەکان کەوتوون. پشکى گەورە لە نەهامەتییەکانى چەکە کیمیاییەکان لەسەر دانیشتوانى کورد بەر ژنان کەوتووە ،بە جۆرێک ئەو ژنانەى کە بەرکەوتەى ئەم چەکانەن تا ئێستا دەناڵێنن بەدەست نەخۆشییە جەستەییە درێژ خایەنەکان کە ئەمەش کاریگەى ڕاستەو خۆى کردۆتە سەر ژیانى ئاسایی ئەم ژنانە ،چونکە زۆرێک لەو بریندارانە بارى ئابورییان الوازە و خاوەن داهاتى خۆیان نین ،بەردەوام ڕۆژانە بڕێکى زۆر لە دەرمان و چارەسەر وەر دەگرن کە زۆرێک لە دەرمانەکان لە هەرێمى کوردستان دەکڕن. کاریگەرى ئەم چەکە کیمیاییانە لەسەر جەستەى ژنان بووەتە هۆى دروست بوونى گرفت لە ژیانى کۆمەاڵیەتى ئەو ژنانەدا ،بە جۆرێک لە میانەى چاو پێکەوتنماندا لەگەڵ ئەو ژنانەى کە بەشداریان کردبوو لە پڕکردنەوەى فۆڕمى ڕاپرسیەکانى تایبەت بەم توێژنەوەیە لە پارێزگاى هەڵەبجە ،سکااڵیان دەکرد کە بە هۆى بوونى نەخۆشییە جەستەییەکانەوە ڕێژەیەک لەم ژنانە ،یان ژنى دووەمیان بەسەر هاتووە ،یان دوچارى جیا بوونەوە (تەاڵق) هاتوون. سەرەڕاى ئەوە ڕێژەیەکى دیکە لەم ژنانە سکااڵیان هەبوو لەسەر ئەوەى خێزانەکانیان لێیان هەراسان بوون بەهۆى نااڵندنى بەردەوامیان بەدەست نەخۆشیە جەستەییەکانى تایبەت بەم چەکانە. Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
173
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بێگومان ئەمەش کاریگەرى نەرێنى کردۆتە سەر ژنانى بەرکەوتە بە جۆرێک ،لەالیەک نااڵندنیان بەدەست نەخۆشییە درێژ خایەنەکانى وەک (کۆئەندامى هەناسە و بینین و شێواندنى پێست) لەالیەکى دیکەوە لە ڕووى کۆمەاڵیەتیەوە دووچارى فشارێکى دەروونى زۆر گەورە بونەتەوە .هەموو ئەمانە پێویستى بە هەڵوێستە لەسەر کردن دەکات ،چونکە ئەم ژنانە هاونیشتیمانى کوردى ڕەسەنى ئەم هەرێمەن و قوربانیانى جەنگن. ڕۆڵى توێژنەوەکە: مەبەست لە ڕۆڵى ئەم توێژنەوەیە: .1وەک سەر چاوەیەک بەکار بهێنرێت بۆ پڕ کردنەوەى کەلێنى نەبوونى توێژینەوە مەیدانییه‌کان ،لەسەر کاریگەرى چەکە کیمیاییەکان لەسەر دانیشتوانى هەڵەبجە بەتایبەت ژنان ،لە کتێبخانەى کوردیدا. .2بۆ زانینى دۆخى ژنانى بەرکەوتە بە چەکە کیمیاییەکان و بەرزکردنەوەى دۆزى ئەم ژنانە بۆ ئاستە نێو دەوڵەتیەکان لەسەر کاریگەرى تەندروستى و کۆمەاڵیەتى لەسەر ئەم جۆرە ژنانە. ئامانجى توێژینەوەکە: ئەم توێژینەوەیە ئەم ئامانجانە لە خۆ دەگرێت: .1بۆزانینى کاریگەرییەدرێژ خایەنەکان لەسەر ژنانى بەرکەوتە بە چەکە کیمیاییەکان لەپارێزگاى هەڵەبجە ،کە دەکەوێتە هەرێمى کوردستانى عێراق و بۆمباران کرا بە چەکە کیمیاییەکان لەالیەن سوپاى عێراق لە 16ى ئازارى .1988 .2بۆ زانینى گرفتە کۆمەاڵیەتیەکان کە ڕووبەڕووى ژنانى بەرکەوتە بەچەکە کیمایییەکان، بوونەتەوە. .3بۆ زانینى ئاستى خزمەتگوزاریە تەندروستیەکان لە خزمەت ژنانى بەرکەوتە بە چەکەکیمیاییەکان بە پێى پسپۆڕییەکان. گرفتى توێژینەوەکە: لەو گرفتانەى کە ڕوو بەڕووى ئەنجامدانى توێژینەوە کە بوویەوە لەوانە: .1نەبوونى سەنتەرێکى تایبەت بە پێشکەشکردنى داتا کانى بریندار بوانى چەکەکیمیاییەکان لە پارێزگاى هەڵەبجە ،کە بەپێى ڕەگەز جیا کرابێـەوە بۆ وەرگراتنى زانیارییەکان. .2زۆرێک لەبریندارەکان بێزار بوون لە پێدانى زانیاریەکان ،کە بە هیچ شێوەیەک پێیان
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 174 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
باش نەبوو زانیاریەکانى تایبەت بە کێشە و نەخۆشیەکانیان کە بە هۆى بەرکەوتنیان بە چەکە کیمیاییەکان ڕوو بەڕوویان بووەتەوە ،بدرکێنن. .3بوونى گرفت لە دۆزینەوەى ناونیشانى بریندارەکان و دانانى کات بۆ سەردانیکردنیان. بەشى یەکەم باگراوندى گشتى لەچەمکە بەکارهاتووەکان لەم توێژینەوەیەدا ،زاراوە بەکار هاتووەکان .1پارێزگاى هەڵەبجە -:ئەو پارێزگایەیە کە دەکەوێتە هەرێمى کوردستانى عێراق260 ، کیلۆمەتر لە باکورى ڕۆژئاواى بەغدادە وەیە و 83کیلۆمەتر لە باشورى ڕۆژهەاڵتى پارێزگاى سلێمانى. .2چەکە کیمیاییەکان -:ئەو ئامڕازانەن کە مادەکیمیاییەکانیان تێدا هەڵگیراوە کە دەبێتە هۆى مردن و زیان گەیاندنى مرۆییى ،وەیان هەر مادەیەکى کیمیایی کوژەر کە ببێتە هۆى مردن یان بریندار بوون وەیان پەک کەوتنى کاتى و کاریگەرى دەروونى هەبێت. .3گارزى غەردەل ،یان(سەلفا ماستەد) ى پێ دەوترێت ،کە شلەیەکى بێ ڕەنگى چەورە و تواناى بوونە هەڵمى هەیە ،لەکاتى بەرکەوتنى بە کەسى قوریانى بەم گازە دەبێتە هۆى دروست بوونى بلق لەسەر پێست ،و زیان گەیاندن بە سیەکان و ،دەبێتە هۆى کوێر بوون و مردن لە مرۆڤ و گیانلەبەران دا. .4گازە دەماریەکان -:ئەو گازە ژەهراویە کوشندەیە کە کار دەکاتە سەر کۆ ئەندامى دەمار و دەبێتە هۆى پەک کەوتنى ئەم کۆ ئەندامە بەتایبەتى دەست تێوەردان دەکات لە گواستنەوەى هاندانە دەمارییەکان ،وە هەندێک جاریش بە هۆکارە دەماریەکان ناو دەبرێت. چەمکێک لە تێگەیشتنى چەکە کیمیاییەکان: لەسەدەى بیستەمى ڕابردوودا نزیکەى حەفتا جۆر لە مادەکیمیاییەکان لە چەکەکاندا بەکار هاتوون کە بەشێوەى شلى یان ڕەقى یان گازى بوون بە چەکە کیمیاییەکان ناسراون ،بوونەتە هۆى کوشتنى کوتوپڕ وە دروست بوزونى بلق لەسەر پێست و لەکار کەوتنى سیەکان و کاریگەرى لەسەر کۆئەندامى دەمار و خوێن ،کەسانى بریندار بوو بەم چەکانە کاریگەرى درێژخایەنى لەسەریان بە جێهێشتووە.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
175
پاییز و زستانی ٢٠١٥
پۆلێن کردنى چەکە کیمیاییەکان: گروپى یەکەم :ئەو چەکانەن کەلەناو جەنگەکاندا بەکار هاتوون ،زۆرترین کاریگەرى مەترسیدار لەسەر مرۆڤ بەجێ دەهێلێیت ،نموونەى ئەمانەش وەک گازى خەردەل و گازە دەمارییەکان (تابوون ،سارین ،ڤى ئێکس ،سۆمان) وە گازى سیانید و کلۆرین و داى کلۆرین و فۆسۆجین ،دەگرێتەوە. گروپى دووەم -:ئەو چەکانەن کە کاریگەریەکەیان لەسەر مرۆڤ بۆ ماوەیەکى کاتییە، وەک :گازى فرمێسک ڕێژ کە زۆر جار بەکار دەهێنرێت بۆ باڵوە پێکردنى خۆپیشاندەران. پۆلێن کردنى چەک کیمیاییەکان بە پێى میکانیزمى کار کردنیان. چەکەکیمیایەکان ژەهری کوشندە هوکاری بێهێزکەر هۆکاری خوێن هۆکاریدروستبوونی بڵق ه ۆکاری دەماری هۆکاری خنکاندن هۆکاری وەرسکەر هۆکاری ناوەندە کۆئەندامی دەمار -1هایدروجین سیانید گازی خەردەل (تابون ،سارین ،سۆمان ،ڤی ئیکس) فۆسۆجین دایفینایل کلۆرو ئارسین LSD -2کلوراید سیانوجین ترشی السیرجیک و دونەئەسیل ئەماید گروپى یەکەم دادەنرێت بە مەترسیدار ترین جۆرى چەکە کیمیاییەکان کە ژەهرى ئەم چەکانە دەبێتە هۆى ژەهراوى بوونى خۆراک و سەر چاوە ئاوییەکان و هۆکارێکە بۆ نەزۆکى لەمرۆڤ و گیانەوەراندا وە دەبێتە هۆى زیان گەیاندنى جینى بۆ نەوەکانى دیکە سەرەڕاى ئەوەى کە دەبێتە هۆى کوشتن و بریندار بوونى کەسانى بەرکەوتە بەم چەکانە. هەر وەها ژەهرە کیمیاییەکان بەمادەى توشکەرى شێرپەنجە و مادەى توش بوو بە
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 176 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
پشێویە زگماکیەکان ،مادەى ژەهراوى دەمارین و کاریگەرى لەسەر دەما و توش بوون بە گرفتە عەقڵییەکان ناسراون. مێژووى بەکارهێنانى چەکە کیمیایەکان: چەکە کیمیاییەکان مێژوویەکى دور و درێژیان هەیە لەبەکارهێنانیاندا ،بەاڵم زۆر ترین بەکار هێنانى دەگەڕێتەوە بۆ جەنگى جیهانى یەکەم ( )1918 – 1914کە زیاتر لە ( )100هەزار ،تەن لە مادە کیمیاییە کوژەرەکان بەکار هاتووە ،زۆرترین جۆرى چەکە کیمیاییەکان کە لەو جەنگەدا ،بەکار هاتووە بریتییە لە گازى خەردەل کە گۆگرد لە پێکهاتەکەیدا هەیە وە گازى کلۆر و فۆسۆجین ،کە دەر ئەنجامى بەکار هێنانى ئەم چەکە کیمیاییانە بوویە هۆى کوشتنى زیاتر لە سەد هەزار کەس و نزیکەى 1.2ملیۆن بریندارى لێ کەوتەوە ،بەاڵم لەجەنگى جیهانى دووەمدا لە ساڵى 1945- 1939بڕێکى زۆر کەم لەچەکە کیمیاییەکان ،بەکار هاتن. لەبەر سامناکى زیانە گەورەکانى چەکە کیمیایىو بایلۆژى و ناوەکى یەکان و دروست بوونى کارەساتە مرۆییەکان ،پرۆتۆکۆڵى جنێف لەساڵى 1925بەسترا بۆ قەدەغە کردنى بەکار هێنانى چەکە کۆمەڵکوژەکان کە زیاتر لە سەد و حەفتا ( )170واڵت واژۆ یان لەسەر کردوو سەد و سى و نۆ ( )139واڵتیش پەسەندیان کرد .وە بەڕاى گشتى ئیدانەى چەکە کۆمەڵکوژەکانیان لەسەر مرۆڤ و ژینگە کرد ،لە پڕۆتۆ کۆڵەکەدا ئاماژە کراوە بەوەى کە چەکە کۆمەڵکوژەکان نەک دژ بە مرۆڤن بەڵکوو دژى ژینگەیە و بە قڕکەرى ژینگە ناسێنرا. سەڕەڕاى ئەم پڕۆتۆکۆلە سوپاى والیەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا لە جەنگى ڤێتنام لە ساڵى( )1971 – 1961قڕکەرى سەوزایى بەسەر دراستانەکانى ڤێتنامدا پرژێنرا ،بوویە هۆى تێک شکاندنى لەسەدا %36سیستەمى ژینگەیى باشوورى ڤێتنام وە لە %51ى درەختى بەرهەمهێنەر ی لەناو برد ،سەرەڕاى لەناو بردنى باڵندە و شیر دەرەکان لەو ناوچەیەدا. مێژووی بەرهەم هێنانی چەکە کیمیاییەکان لە عێراقدا عێراق دستی بە توێژینەوە و بەر هەم هێنانی چەکی کیمیایی کردوە لە ساڵی حەفتاکاندا، یەکەم دامەزراوەی بۆ توێژینەوەی کیمیایی لە ساڵیى 1971دروست کردوە بۆ بەرهەم هێنانی گازی خەردەل ،دواتریش دامەزراوەیەکی دیکە (حسن ئیبن هەیسم) لەساڵی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
177
پاییز و زستانی ٢٠١٥
1974بۆ گازی خەردەل بنایتنرا ،دواتر عێراق پالنەکانی فراوان کرد بۆ بۆ ئەنجامدانی چەند توێژینەوەیەک لەسەر چەکە کیمیاییەکان و دەزگای بازرگانی بۆ ئەم مەبەستە دامەزراند، لە ژێر ناوی(بەرهەم هێنانی دژە مێروەکان( )pesticideکە دەکەوتە باشوری ڕۆژئاوای بەغدا و 70کیلۆمەتر لێوە دووربوو. دوای ئەوەی لە سەر پێچکردنی پرۆتۆکۆلی جنێفی ساڵی 1925سەرکەوتبوو عیراق دەستی کرد بەبە کارهێنانی چەکی کیمایی. لە جەنگی ئێران –عێراق لەسەرتای هەشتاکاندا گازی خەردلی بەکارهێنا دژی سوپای ئێران لە رێگەی بۆمبەکان بە هۆی فڕۆکە جەنگیەکان. لە .5 %زیانەگیانییه‌کانیی ه ڕاستەوخۆکانی ئێران بەهۆی گازی خەردەلەوە بووە بەجۆرێک نزیکەی 000 ،100سەربازی ئیرانی بەهۆی گازی خەردەلەوە کوژران. لە ئازاری ساڵی 1986سکرتیری گشتی نەتەوە یەکگرتوەکان(فاڤیر دی بالر) بە فەرەمی عێراقی تاوانبارکرد بەبەکارهێنانی چەکی کیمیایی دژی سوپای ئیران ،وەداوای لە حکومەتیى ئەوکاتەی عێراق کرد کەواز لە سەرپێچیەکانی پرۆتۆکۆلی جنێفی ساڵی 1925بهێنێت. دوای ئەوەی عێراق خۆی دۆزیەوە دەتوانێت پابەند نەبێت بەبڕیارەکانی نەتەوە یەکگرتوەکان واڵتانی ڕۆژئاوا ،مەودای فراوان بوونی بەرهەم هێنانی چەکە کیمیاییەکانی زیادی کرد و داوای هاوکاری لە 200کۆمپانیا لە 26واڵت کرد بەم شێوەیە: • 86کۆمپانیای ئەڵمانی • 21کۆمانیایی فەرەنسی • 19کۆمیانیایی بەریتانی • 18کۆمیانیایی ئەمەریکی • 17کۆمیانیایی ئوسترالی • 2کۆمیانیایی ئیتالی • 11کۆمپانیایی سویسری وەئەو واڵتانەی کە هاوکاری دارایی وپێداویستیە سەربازیەکانیان بۆ عێراق کردووە بریتی بوون لە واڵتەکانی ( ئەرجەنتین -بەرازیل -میسر -هندستان -یۆنان -ڕۆمانیا- یابان -هۆڵەندا-یابان -هۆلەندا پۆڵەندا -سوید -ئیسپانیا -چین -کۆریایی باکور – کوبا – دانیمارک -فللەندا-نەرویژ -یەکێـی سۆڤێتی پێشوو). بە پێی ئەو بەڵگانەی کە لە ڕاپۆرتی نێودەوڵەتیەکان هاتووە و لە ڕۆژنامەی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 178 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
(نیویۆرک تایمز)( )NYEWYOURK TIMESلە ساڵی 1984باڵوکراوەتەوە کە 70%ماددە کیماییەکانی کارگەکانی بەرهەمهێنانی چەکی کیمیایی عێراق لەالیەن دوو کۆمپانیایی زەبەالحی ئەڵمانییه‌وە دابینکراون کە ئەوانیش کۆمپانیای کارلکۆلب ( ،)CARL KOLB COMPANYو کۆمپانیای پیلۆت پالنت (PILOT .)PLANT ئەم ئامادەنەبوونی دەنگی ناڕەزاییە نێودەوڵەتیە لەسەر بەکارهێنانی چەکە کیماییەکان لەالیەن سوپای عێراق دژ بە سوپای ئێران ،عێراقی هاندا بۆ بەکارهێنانی چەکی کیمیایی دژ بە هاونیشتمانیانی کورد وەک لەم خشتەیە ڕوونکراوەتەوە: عیراق چەکی کیمایی بەکارهێناوە دژ بەکوردەکان جۆرەکانی چەکی زیانە گیانییه‌کان بەنزیکەی دانیشتوانی ئەئامانج گیراو ئەوناوچەی کەچەکی کیمایی تێدا بەکارهاتووە بەروار کیمایی بەکارهاتوو گازی خەردل حاجی عومەران ئابی ساڵی ئێرانی /کورد زیاتر لە 100کەس 1983 ئێرانی /کورد 3000گازی خەردەل پێنجوێن تشرینی یەکەم -تشرینی دووەمی ساڵی1983 کورد سەدان کەس گازی خەردەل وگازی دەماری دۆڵی بالیسان نیسا نی ساڵی 1987 کورد 5000گازی خەردەل وگازی دەماری هەڵەبجە ئازاری 1988 شایانی باسە لە ساڵی 1993عێراق لەگەڵ نەتەوە یەگکرتوەکان گەشتنە رێکەوتنامەیەکی فەرمی کە ناوی ئەو کۆمپانیایانە ئاشکرا نەکەن کەچەکی کیمیایان بە عێراق فرۆشتوە و بۆ یانی دابینکردوە ،نۆساڵ دوای ئەو رێکەوتنامەیەپێش کۆتای جەنگی عێراق سەدام حسین سەرۆکی ئەوکاتەی عێراق ئامادەکاری کرد بۆ نەتەوەیەکگرتوەکان UNوئاژانسی ووزەی ئەتۆم IAEAبە یاداشتێکی 12000پەڕەی کەناوی هەموو یاداشتە بەنهێنی پارێزراو و بە شێوەیەکی فەرمی باڵونەکرایەوە ،وەبەپێی لیژنەی تایبەتی نەتەوە یەکگرتوەکانلە عێراق UNSCOMلەساڵی 1994بانگەشەی کرد کە هەموو چەکە کیمیاییەکانی عێراق تێکشکێنراوە و عێراق بێ چەکی کیمیایی ماوەتەوە. جۆرەکانی چەکی کیمایی بەکارهاتوو لە هەڵەبجەدا:
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
179
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بە پێی ڕاپۆرتەکان و توێژینەوەکان کە کراوە ،دەرکەوتووە کە ڕژیمی پێشووی عێراق چەکە کیمیاییەکانی گازی خەردل ،و گازیدەماریەکان(تابوون ،سارین و ڤی ئێکس،)VX و هەندێ سەرچاوەش دەڵێن سیانید بەرامبەر بە هاونیشتمانی کورد لەو شارەدا لە ساڵی 1988دا بەکار هێناوە. گازی خەردەل :Mustard gas زۆرترین بەکارهێنانی ئەم گازە وەک ئاماژەی پێکرا لە جەنگی جیهانی یەکەم بەکارهاتووە، بە شێوەیەک ڕووبەری جەنگی ئەم گازە لە هەوادا 33-19مللیگرام /مەتر بوو. نزیکەی سەد هەزار کەس کوژراون و و 1.2ملیۆن کەس برینداربوون . وە لە جەنگی ئێران – عێراق لە ساڵی 1988 -1980گازی خەردەلی بەکارهێناوە و ڕێژەی 20-10%کوژراوەکانی ئەو جەنگە بەهۆی گازی خەردلەبووە و نزیکەی -40000 50000برینداری لێکەوتەوە. وەلە هێرشی ساڵی 1988بۆ سەر شاری هەڵەبجە ئەم گازە بەرپرس بوو لە 70% زیانییه‌گیانییه‌کان. گازی خەردل پۆلیندەکرێت بە هۆکاری گازی دروستبوونی بڵق لەسەر پێست ،چونکە کەسی برێندار بەم گازە دەبێتە هۆی سوتاندن و دروست بوونی بلق لەسەر پێست. ئەم گازە کاریگەی توندی هەیە لەسەر چاو کۆ ئەندامی هەناسەدان ،و ئەندامەکانی ناووەی لەش دەبێت هۆی سوتاندنی شانەکانەکانی. سیفەتەکیمیایی و فیزیایەکانی ئەم گازە زاراوەی گازی خەردل کەئاماژەیە بۆ بوونی چەند ماددیەیک کیمیایی کە پێک هاتووە لەگازی گۆگرداتی خەردل Sulfured Mustard gasو شێوگی کیماییەکەی (2S)Cl-CH2CH2 ئەم ماددە کیمیایە لەکۆگا سەربازیەکاندا هەڵدەگیرێت. لەکاتی دۆخی شلیدائەم گازە ئەگەر پوخت بێت بێ ڕەنگە ،لە پلەی گەرمی ژووردا توانای بوونە هەڵمی زۆر الوازە ،بە جێگیری دەمێنتەوە ،ئەگەر ئەم گازە لەگەڵ ماددەی کیمیایی دیکەدا تێکەڵ بکرێت ئەوا بوونی میوە یان بۆنی سیری لێدێت. توانای توانەوەی لە ئاوی وەستاودا زۆر هیواشە ،بەاڵم لەماوەی چەند چرکەیەکدا لە ئاوی ڕۆشتودا دەتوێتەوە. بە ئاسانی لە چەوری و ،ڕۆن و ،و ئەلکحول ،و نەتی سپی ،و گازۆیلدا دەتوێتەوە.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 180 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
گازی خەردل لە ژینگەدا بەشێوەیەکی سروشتی بە هیچ ڕێژەو شێوەیک نییه ،لەخاکدا بەتا یبەتی خاککیک تفت بێت زوو شی دەبێتەوە لە ماوەی چەند ڕۆژیکدا دەگرێت بۆ گاز یان بۆ چەند ئاوێـتەیەکی کیمایی دیکە ،ئەویش پشت بە بوونی پلەی گەرمی وهیزی با و شێداری خاک دەبەستیت لە ناوچەکەدا. لەساڵی ( 1988جوین ڕۆبرت) بەرهەمهێنەری فلیمی دوکیومێنتاری بە سەردانێکی نهینی دەگاتە کوردستان و چەند سەمپڵێک لە خاکی هەڵەبجەوەردەگرێت و دیباتەوە بۆ بەریتانیا بۆ بشکنین ،دواتر دەرئەنجامەکەی دەرکەوت کە گازی خەردل لە خاکەکەدا هەبووە. ئەگەر هاتوو گازی خەردل لە خاکدابڕەکەی زۆر بوو بۆماوەی دەیەها ساڵێک دەمێنێتەوە ئەم گازە لە هەوا قورسترە وەلەبەرئەوەی ئەم گازە لە چینگەدا دەگۆرێت بۆ پێکهاتەی کیمیایی دیکە ،ئەوا ئەوا لەشی ڕووەک و گیانەوەردا کۆنابێتەوە. لەئاودا ئەم گازە بۆ ماوەی چەند خولەکێک دەتوێتەوە ،ئەگەر ئاوەکە ئاوی خوڕ بێت ،بەاڵم ئەگەر بڕی گازەکە زۆربوو کە ڕۆکرایە ئاوەوە ئەوا بەهێواشی دەتوێتەوە وەیان هەر ناتوێتەوە. چۆن گازی خه‌رده‌ل دەچێتە لەشەوە: گازی خەردل دەتوانێت بەئاسانی وخێرا بڕواتە لەشەوە لەڕێی کرداری هەناسە وبەرکەوتنی پێستەوە. لەکاتی بەرکەوتنی پێستدا دەبێتە هۆی سوتاندنی پێست و دروستبوونی بڵق ،بەتایبەتی لەو شوینانەیجەستە کە ئارەق دەکاتەوە. وەلەکاتی هەناسەوەرگرتندا دەچێتە ڕێڕوەکانی هەناسەو دەبێتە هۆی کوکەی بەردەوام و هەوکردنی درێژخایەنی بۆرێچکەکانی هەوا ،خوێنبەربوونی لینجە پەردەی بۆرێچکەکانی هەوا سوتاندنی قوڵی دەنگە ژیەکان و نەخۆشی درێژخایەنی کۆئەندامی هەناسە. کاریگەی لەسەر چاو دەبێتە هۆی سوتاندنی چاو و ئاوساندی پێڵوەکان ،زیانی توند دەگەیەنێت بە کۆرنییه ،وەکاریگەری دەبێت لەسەر چاوتروکاندن. بە پێی ڕاپۆرتی The Department of Health and Human Servicesدەستنیشانی ئەوەی کردوە کە گازی خەردل ماددەی توشکەری شێرپەنجەیە ،carcinogenبەتایبەتی شێربەنجەی ڕێڕەکانی هەناسەدان ،وەئەگەر هاتوو بڕێکی زۆر لەم گازە بەرمرۆڤ بکەوێت دەبێتە هۆی مردن.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
181
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ئەگەر هاتو ڕێژەی گازی خەردل زۆر بەرزبوو لە هەوادا ئەوا کاریگەری لەسەر کەسی بەرکەوتوو نیشانە سەرتاییەکانی 24-2کات ژمێر دەردەکەوێت ،لەوانە سوتاندنی چاو وهەستیاری بۆ ڕووناکی ،و ئاوسانی پێڵوەکان ،و برینداربوونی کۆرنییه‌ی چاو و زۆرجاریش دەبێتە هۆی لەدستدانی بینایی ،و ڕژاندنی فرمێسک و کۆکەو پژمین و دڵتێکەڵهاتن و ڕشانەوە و تەنگەنەفسی و دەنگی دەرنایەت ،کاردەکاتە سەر پێستو دەبێتەهۆی سوتاندن و بڵقکردن ،وە ئەم گازە کاریگەری دریژخایەنی دەبێت بۆماوی 90-30ساڵ لەسەر کەسی بەرکەوتە بە چەکە کیمیاییە. بە پێی هەندێک لە توێژینەوەکان ئەوەیان خستۆتەڕوو کە ئەو کەسانەی کە توشی برینداربوونی پێست بوونەتوە بەهۆی گازی خەردەلەوە توانای چاککبونەوەیان هەی بەمەر جێک پێستی کەسی قوربانی تووشی هەوکردن نەبوبێتەوە ،ئەو سوتانەی پێست بەهۆی گازی خەردلەوە ڕوودەدات جیاوازە لە سوتان بەهۆی گەرمیەوە ،وە بۆ چاککبونەوە پێویستی بەکاتی زیاتر هەیە ،هەندێک جار نزیکەی چەند مانگێکی دەوێـت و دەبێتە هۆی شێواندنی پێست. گازی خەردل وەک ئاماژەی پێکرا کاردەکاتە سەر ئەندامەکانی ناوەوەی لەش وەک سپڵ ،و مۆخی ئێسک ،و شانە لیمفاوییەکان و کەمبونەوەی خڕۆکە سپێەکانی خوێن لەماوەی 10-5ڕۆژدا لە ئەنجامدا ئەو کەسانی برینداربوون بە گازی خەردل بەرگری لەشیان دادەبەزێت و مەترسی زۆریان لێدەکرێت بۆ تووشبوون بە هەوکردن. کاریگەری گازی خەردەل لەسە مندااڵن: زیانە شاراوەکانی ئەم گازە هەر لەماوەی سک پڕی هەتاوەکو 18ساڵی کاریگەری هەیە. ئەو مندااڵنەی کە بەرکەوتنیان دەبێت بەگازی خەردەل دەبێتە هۆی سواتاندنی پێست دوای 4کات ژمێر ،و توشی کۆکەو ڕشانەوە دەبێت کە ئەمە لەنیشانە سەرتاییەکانە ،وە ئەگەر بڕکەی زۆرتربوو دەبێتە مردن. لەبەر ئەوەی گازی خەردەل ل هەوا قورسترە گازەکە ڕووبەڕووی مندااڵن دەبێتەوە بەهۆ بچووکی قەبارەی لەشیان ،کاردەکاتە سەر گەشەیان لە ئایندەدا. بەاڵم تا ئێستا نەزانراوە کە ئەم گازە لەرێگەی وێالشەوە یان شیردانی سروشتیەوە دە چێتە لەشی کۆرپلە. بۆ دەستنیشانکردنی بوونی گازی خەردەل لە لەشدا پشکنینی خوێن و میز بۆ کەسی بەرکەوتە دەکرێت ،کە لەشدا دەگۆرێت بۆ چەند ماددەیەکی کیمیایی دیکە ،کە ئەم
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 182 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ماددە کیمیایانە دوای چەند هەفتەیەک لەڕێگەی میزکردنەوە دەکرێتە دەرە وە. بە پێی ئەو داتایانە کەوەرگیراوە لەسەرباز و هاونیشتمانیان کە بەرکەوتەن بەگازی خەردەل ،بەڵگەی تەواو هەیە لەسەر ژهراویبوون ئەو شانانەی لەش کە ڕاستەخۆ بەرگازەکە کەوتوون وەک سوتاندنی پێست و زیانگەیاندن بە چاو وسییەکان دوای چەند کاتژمێریک لەبەرکەوتنی بەم گازە. وە زیانگەیاندی گازی خەردەل لەسەر جەستە بەندە بە پلەی گەرمی و پلەی تفتێـتی پێست. توێژنەوەکانی پێشوو لە سەرکاریگەری گازی خەردل لەسەر ژنان بە پێی ئەو توێژینەو ەی کە کراوە ڕێژی پشێویە زگماکیەکانی وەک لەکاتی گەشەکردنی کۆرپەلەوەک ( پشێوی ماسولکەو پەیکەری کۆرپەلە ،و پشێوی پەلەکان ،و لێوی کەروێشکی کۆرپەلە ،و کەڕی و ئیفلیجی دەماغ) لەو قوربانیانەدا زۆرە کە بەرگازی خەردەل کەوتوون ،بەاڵم نەتوانراوە لە توێژینەوەکدا جیاوازی بکات ئایا تەنها بەهۆی ڕووبەڕوبونەوە بەگازی خەردەل بووە ،یان هۆکارە ژینگەیەکانی دیکەیە. بەاڵم بەپێی ئەو توێژینەوانەی دیکە کەلەسەر گازی خەردەل هەیە بەڵگەی تواو دەستکەوتووەکە گازی خەردەل ماددەی توشکەری شێرپەنجەیە بۆ مرۆڤ. لە توێژینوەیەک کە ئەنجامدرا لە قوربانییه‌کانی جەنگی جیهانی یەکەم کە بەرکەوتەی گازی خەردەل پەیوەندی هەیە لە نێوان ڕووبەڕووبونەوە بەگازی خەردەل و تووشبوون بە شێرپەنجەی سیەکان. هەر لەتویژینەوەیەکی دیکەدا کە ئەنجامدرا لەسەر ئەو کریکترانەی کە لە کۆمپانیایی بەرهەم هێنانی گازی خەردەل کاردەکەن دەرکەوتە کە گرفتی کۆ ئەندامی هەناسەیان هەیە. هروەها توێژینەوەیەک ئەنجامدرا لەسەر 14منداڵی ئێراتی مردوو ،کە پێکهاتبوو لە 9کوڕ لەتەمەنی 14ساڵ ونۆ مانگ ،و 5کچ لەتەمەنی 9ساڵ و سێ مانگ ،کە گەینرابوونە لەیەکێک لە نەخۆشخانەکانی ئێران و بەهۆی گازی خەردەلەوە گیانیان لەدەستدابوو لە جەنگی ئێران –عێراق ،یەکێک لە کچەکان کە دوای 8کاتژمێر لە بەرکەتنی بەگازە گیانی لەدەستدابوو تووشی کەمبوونەوەی ژمارەی خڕۆکەکانی خوێن(سپی و سوور و پەڕکانی خوێن) کە بە نەخۆشی pancytopeniaناسراوە ،کەئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی گازی خەردل کار دەکاتە خوێن ،هەروەها لەمیانی توێژینەوەیەک لەسەر کاریگەری گلزی خەردل لەسەر خرۆکە سپیەکانی خوێن لەسەر قوربانییه‌کانی جەنگی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
183
پاییز و زستانی ٢٠١٥
جیهانی یەکەم 3-1ڕۆژ دوتی بەرکەتنیان بەگازەکە 3 ،تا 5جار خڕۆکە سپیەکان لە ئاستی ئاسایی خۆیان زیادی کردبوو ،ئەم زیادبوونەش بەهۆی زیادبوونی خانەکانی خرۆکە سپیەکانی لە جۆری polymorphonuclear ،لەکاتێکدا خانەکانی خڕۆکە سپیەکان لە جۆری لیمفە خانەکان lymphocytesکەمی کردووە. تۆێژینەوەیەک لەسەرکاریگەری چەکەکیمیایەکان لەسەر بەرکەوتوانی لە هەڵەبجەدا لەسەر 40کەسی بەرکەوتوو بەگازەکان کراوە لەساڵی 2000ەنجامدرا دەرکەوت کە ژمارەی خڕۆکە سپیەکان لە مەودای ئاسای بوو لە نێوان لە 70%بەرکەوتەکان ،بەاڵم ژمارەی خڕۆکەسپیەکانی لە جۆری لیمف خانەکان لە ئاستی ئاسایی خۆی نزمتر بوو لە نێوان لە 80%بەرکەوتەکانی چەکە کیمیا یەکان. هەر لەر لە توێژینەوەیەکی دیکەدا کئەنجامدرابوو لەسەر 14منداڵ و 14هەرزەکار کەتەمەنی هەزەکارەکان (9کوڕیان لەتەمەنی14ساڵ و نۆ مانگ ،و 5کچیان لەتەمەنی 9ساڵ و سیازد مانگ) بەرکەتوو بوون بەگازی خەردەل ،کە پشکنیان بۆ کرا دوای بەرکەوتنبان بەوگازی خەردەل لەماوەی 24-18کات ژمێر لە جەنگی ئێران –عێراق، دەرئەنجامدەرکەوت کە لەسەر 11منداڵیان کە لە 74 %تووشی کۆکەو کاریگەری توند لەسەر کۆ ئەندامی هەناسەیان ،وەلە 57%هەست دەرکرا بەبوونی دەنگە دەنگ لە کاتی هەناسەداندا بەبەکارهێنانی گوشی پزیشکی (سماعە گبیە) وەلە 57%تەنگە نەفەسی Dyspneaهەبوو ،وەلە 36%خیزەی سەرسنگسان دەهات لەکاتی هەناسەداندا ،وە لە %4ئازاری قۆڕگیان هەبوو ،وەکاریگەر ی گازەکە لەسەر کۆئەندامی هەناسەدان لە منداڵەکاندا زۆر زیاتربوو لە هەرزەکارەکان. تۆێژینەوەکەی دکتور کریستین گۆیسدن: تا ئێستا یەکەم توێژینەوە لەسەر ئاستی دەروەی عێراق ئەنجامدرابێـت ،لەالیەن ژنە پرۆ فیسۆری بۆ ماوە زانی دکتۆر (کریستین گۆیسدن) لە زانکۆی لیڤەر پوڵی بەریتانی لە ساڵی 1998بۆ زانینی کاریگەری درێژخایەنی چەکە کیمیایەکان پاش دەساڵ لسەڕووداوی کارەساتس هەڵەبجە .توێژینەوەکە لەسەر 700ە کەسی بەرکەتووبە چە کی کیمیایی ،دوای پشکینین سەرجەم بەرکەوتەکان ئاماژەی کرد کە زۆرێک لە بریندارەکان تووشی شێواندنی پێستبوون ،وەنزیکەی 500لە بریندارەکان لەالیەن پزیشکەوە ئاگادار کرونەتەوە کەلەمەترسیدان وەگازەبەکارهاتوەکان زۆر بە توندی کارییگەری لەسەر چاویان هەبوو ،وەهەندێکیان تووش کوێربوون هاتبوون.هەروەها لە توێژینەوەکەدا ئاماژەکرا کە جۆرەکانی چەکە کیمییایەکانی وەک گازی خەردەل و تابوون
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 184 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
و سارین و ڤی ئێکس بەکارهاتووەهەندێک لەو گازانە کاریگەری جینی هەیە لە ئایندەدا واتە کاردەکاتە DNAخانەکان و دەبێتەهۆ تێکدانی ڕیزبەندی نیکلۆتایدەکانی DNA کەدەبێتە هۆی گواستنەوەی تێکچوونە بۆ ماوەیەکان لە باوانە بۆ وەچەکانیان،. مەترسی توشبوون بە نەخۆشیەکانی وەک شێرپەنجە. هەر لەتوێژینەوەکەد ئەوەی خستۆتە ڕوو ئەم چەکانە کاریگەری توندی کردۆتە سەر ژنان ئەویش بەرزبوونەوەی ڕێژەی لە بارچوون و منداڵبوون لە ژنانی بەرکەوتە لەدایک بوونی کۆرپەلەی توشبوو بە پشێویە زگماکیەکانی دڵ و شەقبوونی مەاڵشو لێوی کەروێشک. هەروەها بەپێی ئەو داتایە کە لەتوێژینەوەکەدا خرایە ڕوو لە دایک بوونی منداڵی داون دووئەوەندەیە بە بەراورد لەگەڵ ناوچەکانی دیکە و نەخۆشی زگماکیەکانی دڵ چوار ئەوندەیە بەڕێژەیەک لە ساڵی 1990لە 39حاڵەت بەرزبوتەوە بۆ 173جالەت لە ساڵی .1996 گازی خەردەل و ژهراوی بوونی جینی: کەمترین دۆزی گازی خەردل لە خانەکاندا دەبێتە هۆی رێگرتن لە دابەشبوونی سروشتی خانەکان ،بەهۆی ئەوی کە ئەم گازە لەتوانایدایە بچێتە نێو ئەڵقەکانی DNAدەبێتە هۆی دروست بوونی بازدان لە خانە دا وەئەگەر هەیە ببێتە هۆی بە هەڵەلەبەرگرتنەوەی Error Replicationکەکاردەکاتە سەر خانە دابەشبووە نوێیەکان لەدروست بوننی پشێویە زگماکیەکان و نەخۆشیەکانی شێرپەنجە. گازە دەماریەکان :Nerve Agents یەکێکە لە چەکە کۆمەڵکوژەکان پەپێی سەرچاوەکان ئەم گازە هەڵەبجەدا بەکارهاتووە، مێژووی بەکارهێانی ئەم چەکە زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ جەنگی جیهانی دووەم. کاریگەری ئەم چەکە لەسەر جەستەی مرۆڤ کاردەکاتە سەر هاندانە دەماریەکان Nerve Impulsesلە خانە دەماریەکانی لەشدا ئەویش لە رێگەی وەستاندن و بلۆککردنی ئەنزایمەکانی ئەستیل کوالین .Acetylcholine گازە دەماریەکان جۆرەکانی تابوون و سارین و ڤی ئیکس.VX کەسی بەرکەوتەبەم گازە زۆر جار گیان لەدەست دەدەن ،لە نیشانەکانی بەرکەوتن بەم گازە هەستکردن بە تەنگە نەفەسی دڵتێکەڵهاتن و لیکرژاندن دەبێتەوە ،و تووشی لەدەستدانی کۆنترۆڵکردنی لەش دەبێتەوە ،وە وەک فرمیسک ڕژاندن و کرژبوونی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
185
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بیبیلەی چاو ،هەستکردن بە ئازاری ناوسک ،و ڕشانەوە ،سوتاندنی چاو ،دوای ماوەیکی کەم قوربانیی ه کە ،ڕووبەڕوی مردنە دەبێتەوە. گازە دەماریەکان کاریگەری درێژخایەنی دەبێتە لەسەر ئەو کەسانەی کە بریندار دەبن بەم گازە ،بەردەوام دەەناڵینن بەدەست زیانگەیاندنی دەماری و کاریگەر یدەبێت لەسەر قوربانییه‌کان .عێراق هەرسێ جۆری گازی دەماری (تابوون ،و سارین ،و و ڤی ئیکس VXبەکارهێنراوە لە ساڵەکانی هەشتاکاندا بە پیی راپۆرتەکان نزیکەی 5500 بۆ 10000سەربازی ئێرانی ر کوژراون بە هۆی گاز ە دەماریەکانەوە ،وەنزیکەی 100000 سەربازیش برینداربوون بەهۆی ئەم گازانەوە ،کەمترین دۆز لە گارانە ژهراویەی کەم کەس لەدستی ڕزگاری دەبێت. جۆرەکانی گازی دەماری بەکارهاتوو لە هەڵەبجەدا -1تابوون: ناوی زانستی ئەم گازە Ethyl dimethylphosphoramidocyanidate کە بە CAناسراوە لە دۆخی شلیدا بێڕەنگەو بۆنی میوەی ڕزیوی لێدێت ،و گازێکی بە هێزی کوژەرە ،دەستێوەردان دەکات لە کۆئەندامی دەماری شیردەرەکان.لەنیشانکانی بەرکەوتن بەم گازە کرژبوونی بیبیلەی چاو و لیکڕژاندن و لووت ئاوکردن و ،و سەختی لە هەناسەدان و بەهۆی دەردانی شلەی بۆریچکەکانی هەوا ،و ئارەقکردنەوە ،و خاوبوونەوەی لێدانی دڵ ،لەهۆشخۆچوون نەمانی کۆنترۆل بەسەر میزڵدان و رێخۆلەکاندا، و توشبوون بە ئیفلیجی ،وەستانی هەناسە بە هۆی دروست بوونی بڵق لەسەر سیەکان. زۆربەی نیشانەکانی تابون هاوشێوەی گازە دەماریەکانە .ئەم گازە زۆر بە خێرای کاردەکاتەسەر پێست و چاو توانای کوشتنی هەیە لەماوی 09:59خولەکدا تابون ژهراویە ئەگەر بە دۆزێکی زۆر کەمیش بێت. بە پێی کۆنگرەی چەکی کیمیایی ساڵی 1993بەرهەم هێان و هەڵگرتنی ئەم چەکە قەدغەکراوە. -2گازی سارین: شیوگی کیمیایی ئەم گازە ئەم گازە بە GBناسراوە ناوی زانستی organophosphorus compound
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 186 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
گازێکی بێ ڕەنگی بێ بوون و تامە ،لەسەردەمی نازیەکاندا لە ساڵی 1938دۆزاوەتەوە . و 26جار ژەهری کوژەرە لە سیانید .زۆرترین ڕێژەی لەم گازەی بەرهەم هێناوە بەاڵم بەکارهێنانی وک چەکی کیمیایی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 19971عێراق دەستی بەبەرهەمهێنانی ئەم گاز کردوە لەساڵی هەشتاکاندا وەلە توانیدابووە نزیکەی 790 بۆ 810تەن لە سارین بەرهەم بهێنێت.کاریگەریە درێژخایەنەکانی ئەم چەکە وەک بیرچونەوە ،سەرئێشەی توند ،الوازی و کاریگەری لەسەر دڵ دەبێت .لە کۆنگرەی چەکی کیمیایی ساڵی 1993بەرهەم هێنان و هەڵگرتنی ئەم گازە قەدەغەرکراوە. کەمترین دۆز لەم گازە توانای کوشتنی هەیە لەماوەی یەک خولەک بۆ 10خولەک کاری گەری ئەم گازە لەڕێی پێست و کۆ ئەندامی هەناسەوە دەبێت ،لە دوای هەڵمژین دەبێتە هۆی ئیفلیج کردنی خنکان بە ماسولکەکانی کۆئەندامی هەناسە و دوای هەفتەیەک لەبەرکەوتنی ئەم گازە دەبێتە هۆی نابینایی. هەروەک گازە دەماریەکانی دیکە گازی سارین کار دەکاتە سەر کۆ ئەندامی دەمار و دەستێوەردان دەکات لە گواستنەوە دەماریەکاندا. -2گازی ڤی ئێکسvx ناوی زانستی diisopropylamino)ethyl](-2[-O-ethyl S methylphosphonothioate ئەم گاز خاوەن ژهرێکی زۆر بە هێزە ،لە ساڵی 1952لەالیەن ویالیەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا بەرهەمهێنراوە لە ساڵی هەشتکاندا عیراق دژ بە دانیشتوان و هاونیشتمانی کورد بە کاری هێناوە وەک لە شاری هەڵەبجە نزیکەی 250000هاونیشتمانی کورد ڕووبەڕووی ئەم گازە بونەتەوە. ئەم گازە پۆلێندەکرێت لە ریزبەندی چەکە کۆمەڵکوژەکان ،وەلە کۆنگرەی چەکە کیمیایەکان لە ساڵی 1993لەالیەن نتەوە یەکگرتوەکان بەرهەم هێنان و هەڵگرتن قەدەغە کراوە. توانای بوونە هەڵمی زۆر نزمەو دەتوانێت لە ژینگەدا بەبەردەوامی بمێنێتەوە. گازی ڤی ئێکس vxهەروەک گازە دماریەکانی دیکە کاردەکاتەسە ئەنزایمی Acetylcholineلە گواستنەوەی دمارە ڕاگەیاندنەکان لە کۆئەندامی دەمار. کەمترین دۆز لە م گازە کوژەرە و دەبێتە هۆی مردن.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
187
پاییز و زستانی ٢٠١٥
لە نیشانەکانی بەرکەتنی کەسەکان بەم گازە ووشی لەرزین و ئارەقکرنەوەی بەهێز و دواتریش ڕشانەوە و گیژبوون دێت و دەبێتە هۆی مردن. بەشی دووەم بواری پراکتیکی توێژینەوەکە ئامرازی توێژینەوەکە: بۆ دەستکەوتنی ئامانجی توێژینەوەکە کۆکۆدنەوەی زانیاری لەسەر کاریگەری کۆمەاڵیەتی و تەندروستیە درێژخایەنەکانی چەکی کیمیایی لە سەر ژنان لە پارێزگای هەڵەبجەو دەورووبەری لە رێگەی فۆرمێکی راپرسی کە ( )9بڕگەی لە خۆ گرتبوو، وەسەمپڵی توێژینەوەکە بریتی بوو لە دابەشکردنی فۆرمی ڕاپرسیەکە بەسەر ( )67ژنی بەشداربوو لە پارێزگای هەڵەبجەو دەورووبەری ،کە بەپێی ئەم خشتەیە دابەشکرابوو: خشتەی ژمارە()2.1 دابەشکردنی فۆرمی راپرسیکراو بە پێی شوێنی جوگرافیا شوێن ژمارەی بەشداربووان رێژەی سەدی بەشداربووان % 92.53 62 پارێزگای هەڵەبجە %2.98 ناحیەی خورماڵ 2 %1.49 ناحیەی سیروان 1 %2.98 ناحیەی بیارە 2 %100 67 کۆی گشتی دەرە ئەنجامی توێژینەوەکە و گفتوگۆکردن: ئامانجی ئەم توێژینەوەیە لەمەڕ زانینی واقیعی دۆخی تەندروستی و کۆمەاڵیەتی ژنانی بەرکەوتەیە بە چەکە کیمیایەکان و کاریگەی ئەو چەکانە لەسەر دەرکەوتنی نەخۆشیە دریژخایەنەکان کە هۆکاری سەرکی چەکە کمیاییەکان و دواتر کاریگەری کۆمەاڵیەتی لەسەر ئەو ژنانە لە ژیانی ئاسایدا . وەبۆ دەستکەوتنی ئامانجەکە دابەشکردنی فۆرمی راپرسی بەسەر کۆمەڵگای توێژینەوەکە وەک ئەم خشتەیەی خوارەوە: خشتەی ژمارە ()2.2
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 188 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ژمارەی گشتی فۆرمی دابەشکراو و گونجاو و رێژەی سەدی ژمارەی گشتی فۆرم ژمارەی فۆرمی گەڕاوە ژمارەی فۆرمی نەگەڕاوە ژ ما ر ە ی فۆرمی نەگونجاو ژمارەی فۆرمی گونجاو رێژەی سەدی ژمارەی فۆرمی گونجاو %100 67 0 0 67 67 خشتەی ژمارە ()2.3 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی بڕوانامە بڕوانامە ژمارە ڕێژەی سەدی %38.80 26 تونای خوێندنەوەی نوسینی نییه % 22.38 15 سەرەتایی %11.94 ناوەندی 8 %7.46 5 ئامادەیی %19.40 13 پەیمانگاو زانکۆ %100 67 کۆی گشتی خشتەی ژمارە ()2.4 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی تەمەن تەمەن ژمارە ڕێژەی سەدی 35 -25ساڵ %22.38 15 % 47.76 45-36ساڵ 32 %20.89 55 -46ساڵ 14 %7.46 65 -56ساڵ 5 % 1.49 1 66ساڵ و زیاتر %100 67 کۆی گشتی خشتەی ژمارە()2.5 دابەشکردنی تەمەنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو لەکاتی بەرکەوتنیان بە چەکی کیمیایی لە ساڵی 1988دا تەمەن ژمارە ڕێژەی سەدی 1مانگ 10 -ساڵ %26.86 18
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
189
پاییز و زستانی ٢٠١٥
20 20-11ساڵ 30 -21ساڵ 22 40 -31ساڵ 5 41ساڵ و زیاتر 67 کۆی گشتی
% 29.85 %32.83 %7.46 % 2.98 2 %100
وەک تێبینی دکرێت لە خشتەکەدا هەموو تەمەنەکان چەکەکیمییایەکانیان بەرکەوتوو بەاڵم زۆرترین تەمەن کە ڕووبەڕووی بوبێـتەو تەمەنی 30 - 21بووە ئەویش چەند گریمانەیەک لە خۆدەگرێت ،رێژەکانی دیکە کەبەر چەکاکان کەتوون بەتایبەتی خوار تەمەنی 20ساڵی چەکەکان بوبێتە هۆی شەهید کردنیان بە هۆی کەمی تەمەنەکانیانەوە بە هۆی ئەوەی کاریگەری چەکەکیمیایەکان لەسەر مندااڵن زیاترە وەک لەبەشی تیۆری توێژینەوەکەدا ئاماژەی پێکراوە. وەسەرووی تەمەنەکانی 30هەلی ڕزگاربوونیان باشتر بووبێت. خشتەی ژمارە()2.6 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی دەرکەوتنی نیشانەکانی ئەو نەخۆشیانەی پێوەدەناڵینن ژمارە ڕێژەی سەدی نیشانەکانی نەخۆشیەکان هەناسەدان %83.58 56 چاو بینایی % 56.71 38 %31.34 پیست 21 %13.43 9 سەرەئیشەی توند بە پێی ئەو توێژینەوانە ی کە ئەنجامدراوە چەکەکیمیایەکان کاریگەری زۆری دەبێت لەسەر کۆ ئەندامی هەناسە ڕێژەی ،%83.58وەلەکاتی کۆکردنەوەی زانیاریەکان لەسەر بەرکەوتووان دەرکەوت کەبەپلەی یەکەم ،ئەو رێژەیەیی کە لە ئامارەکەدا ئاماژەی پێکراوە ،نەخۆشیە جیاوازەکانی کۆ ئەندامی هەناسەیان هەیە ،وەک تەنگە نەفسی، کۆکە ،ئازارەکانی قوڕگ ،گرفت لە دەنگە ژێیەکاندا ،وە هەندێکیان بەشێک لە شانەکانی سیەکانیان لە دەستداوە ،کە پیویستیان بە چارەسەرکردن هەیە.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 190 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
نە خۆشیەکان چاو رێژەی % 56.71کە ئەمەش لە داتای ڕاپرسیەکەدا بە پلەی دووەم دێت ،کەتێیدا ئەندامانی بەشداربوو لە توێژینەوەکەدا گرفتەکانی چاویان هەبوو ،وەک بینین و لە دەست دانی بینایی ،گرفتی پێڵوەکان ،گرفتی کۆرنییه‌کانی چاو. نە خۆشیەکان پێست رێژەی %31.34بەدەست هیناوە و بە پلەی سێیەم دێت، کەندامانی بەشداربوو بەپێی ئەم ڕێژەیە گرفتی پێستیان هەبوو ،وەک هەستیاری پێست و هەندیکیان تووشی شێوادنی پبست بووبوون ڕێژەی ئەوانەی کە سەرئێشەی توندیان هەیە بە پێی ڕاپرسیەکە.%13.43 خشتەی ژمارە()2.7 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی دەرکەوتنی نیشانەکانی نەخۆشی کۆئەندامی هەناسە و ئەو نەخۆشیانەی دیکە کە پێوەدەناڵێنێت ژمارە ڕێژەی سەدی نیشانەکانی نەخۆشیەکان هەناسەدان بەتەنها %20.89 14 هەناسەدان وچاو % 37.31 25 % 7.46 5 هەناسەدان و پیست هەناسەدان وچاو و پیست 17.91% 12 83.58% 56 کۆی گشتی خشتەی ژمارە()2.8 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی دەرکەوتنی نیشانەکانی نەخۆشیەکانی چاو و ئەو نەخۆشیانەی دیکە کە پێوەدەناڵێنێت ژمارە ڕێژەی سەدی
نیشانەکانی نەخۆشیەکان چاو بەتەنها %1.99 1 وچاو هەناسەدان % 37.31 25 0 چاو وپیست 0 چاو و هەناسەدان و پیست 17.91% 12 % 56.71 38 کۆی گشتی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
191
پاییز و زستانی ٢٠١٥
خشتەی ژمارە()2.9 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی دەرکەوتنی نیشانەکانی نەخۆشیەکانی پێست و ئەو نەخۆشیانەی دیکە کە پێوەدەناڵێنێت ژمارە ڕێژەی سەدی
نیشانەکانی نەخۆشیەکان پێست بەتەنها %5.97 4 7.46 % 5 پێست و هەناسەدان 0 پیست وچاو 0 چاو و هەناسەدان و پیست 17.91% 12 %31.34 21 کۆی گشتی
خشتەی ژمارە()2.10 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی ژمارەی ئەو مندااڵنەی کە لەباریان چوو ژمارەی منداڵی لە بارچوو ژمارە ڕێژەی سەدی 1منداڵ %26.87 18 2منداڵ 4.47 % 3 10.44 % 3منداڵ و زیاتر 7 41 % 28 کۆی گشتی خشتەی ژمارە()2.11 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی بوونی منداڵی نەخۆشی ژیاو لە ژیاندا و جۆری نە خۆشیەکەی ژمارە ڕێژەی سەدی جۆری نەخۆشی منداڵ ئیفلیجی مێشک %13.43 9 1.49 % 1 شەق بوونی لێو و مەاڵشو 1.49 % منداڵی داون 1 1.49 % 1 شێربەنجەی خوین 1.49 % 1 دڵکونبوونی زگماکی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 192 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
منداڵی کوم توان ا 22 کۆی گشتی
13.43% 9 32.83%
خشتەی ژمارە()2.13 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی بوونی منداڵی نەخۆشی مردوو ژمارە ڕێژەی سەدی تەمەنی منداڵی مردوو 1مانگ 10 -ساڵ %16.41 11 0 18-11ساڵ 0 16.41 % 11 کۆی گشتی خشتەی ژمارە()2.14 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی باری کۆمەاڵ یتی ژنی دووەمیان بەسەر هاتووە یان جیابونەتەوە ژمارە ڕێژەی سەدی باری کۆمەاڵیەتی ژنی دووەمی بەسەر هاتووە %8.9 3 7.4 % 5 جیابوەوە(تەاڵقدراو) 11.94 % 8 کۆی گشتی خشتەی ژمارە()2.15 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی وەرگرتنی چارەسەر جۆری چارەسەر ژمارە ڕێژەی سەدی نەشتەرگەری چاو % 25.37 17 2.98 % 2 نەشتەرگەری پێست کۆی گشتی 28.35 % 19 ئەو بەشداربووانەی کە لەرڕپرسیەکەدا بەرێژەی %25.37نەشتەرگەریان ئەنجام دابوو بۆ چاویان وەک خۆیان ئاماژەیان پێکردوە چاندنی کۆرنیی ه و نەشتەرگەری کونی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
193
پاییز و زستانی ٢٠١٥
فرمێسکیان بۆ ئەنجامدراوە. خشتەی ژمارە()2.16 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی وەرگرتنی چارەسەری بەردەوام بۆنەخۆشی درێژخایەن ژمارە ڕێژەی سەدی جۆری نەخۆشی هەناسەدان % 68.65 46 چاو وبینین 14.92 % 10 1.49% پێست 1 کۆی گشتی 85.07 % 57 خشتەی ژمارە()2.17 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی وەرگرتنی چارەسەر جۆری چارەسەر ژمارە ڕێژەی سەدی نەشتەرگەری چاو % 25.37 17 2.98 % 2 نەشتەرگەری پێست کۆی گشتی 28.35 % 19 خشتەی ژمارە()2.18 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی دانانی چارەسەرەی پێشنیار کراو جۆری چارەسەر ژمارە ڕێژەی سەدی چاندنی سیەکان % 14.92 10 چاو 23.88 % 16 7.46 % پێست 5 19.40% 13 کۆی گشتی بە پێی ئەو ڕاپۆرتە پزیشکیە کان ڕێژەی % 14.92لە بەشداربووانی ڕاپرسیەکە گرفتیان هەبوو لە سیەکاکانیاندا هەندێکیان بە شێک لەشانەکانی سیەکانیان لە دەستدابوو.وەرێژەی 23.88 %گرفتی چاویان هەبوو ،پێویستی بە چارەسەر هەیە،
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 194 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
وە ڕێژەی لە 7.46 %پیویستسان بەچارسەری پێست هەیە. خشتەی ژمارە()2.19 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی منداڵنەبوون لە و ژنانی بەرکەوتە بە چەکی کیمیایی دوای ( )9ساڵ لە هاوسەرگیری ژمارە ڕێژەی سەدی % 5.97 4 خشتەی ژمارە()2.20 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو لەسەر ڕەزامەندی ژنان لە خزمەت گوزاریە تەندروستیەکان لە نەخۆشخانەکانی پاریزگای هەڵەبجە بەپێی پسپۆریەکان پزیشکی پسپۆر ژمارە ڕێژەی سەدی 100% گشتی 67 چاو 0 0 0 منداڵبوون و ژنان 0 نەخۆشی پێست 0 0 مندااڵن 0 0 رێژەی لە100%لە بەشداربووانی راپرسیەکە پێیان وابوو کە خزمەت گوزاریە تەندروستیەکان تەنها لە بواری گشتیدا هەیە ،بوارە پسپۆریەکانی وە چاو ،و منداڵبوون و ژنان، نەخۆشی پێست ،و مندااڵن هیچ ڕێژەیەکی بەدەست نەهیناوە ،دتوانرێت دابنرێن لەوە کە لە ئاستێکی الوازدایە. خشتەی ژمارە()2.21 دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو لە و ژنانی بەرکەوتە بە چەکی کیمیایی یەکانن و نیشانەی جەستەییان لەسەر نییه ژمارە ڕێژەی سەدی %13.43 9 خشتەی ژمارە()2.22
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
195
پاییز و زستانی ٢٠١٥
دابەشکردنی ئەندامانی ڕاپرسی کراو بە پێی باری ئابووریان ڕێژەی سەدی ژمارە باری ئابووری الواز 45 67.16% ناوەند 20 29.86% باش 2 2.98% 67 100%کۆی گشتی ڕاسپاردەو پێشنیازەکان لە دەرئەنجامی ئەو توێژینەوەی کە بە ئەنجام گەیەنرا ئەم پێشنیارانە دەکەین: -1زۆرێک لە بریندارەکان لە دۆخێکی زۆر نالەباری تەندروستی ژیان بەسەر دەبەن و پێویستیان بە چارەسەرکردنێکی زۆر بەپەلە هەیە وەک چاندنی سیەکان و نەشتەرگەری چاو ،و ئەو ژنانەی کەتوشی شێواندن پێست بوونەتەوە پێویستە نەشتەرگەری جوانکاریان بۆ بکرێت. -2باری ئابووری زۆربەی ژنەکە لە ئاستێکی زۆر الوازدان وئەویش بە هۆی ئەو بارگرانەیەی کە لەسەر شانیانە بۆ کڕینی چارەسەرەکان و خاوەن ئابووری سەربە خۆ نین و کەسانی دیکە وەک براو و هاوسەرەکانیان بژێوی ڕۆژانەیان بۆ دابین دەکەن. -3هەندێک لە بریندارەکان ئامێری پزیشکیان لەماڵەوە بۆ دانراوە بە تایبەتی ئەوانەی کە تووشی نەخۆشی تەنگە نەفەسی هاتوون ،بەاڵم ئەم ئامێرانە پێویستیان بەکەسی شارەزا هەیە بۆ ئیشپێکردنیان ،چونکە لە میانەی ڕڕپرسیەکەماندا دەرکەوت کە ئەوژنانەی کە ئامێرە پزیشکیەکانیان پێدراوە نازانن بەکاری بهێنن ،لەم ڕوانگەوە پێشنیار دەکەین کە کەسێکی پسپۆری تەندروستیان بۆ دابنرێت بۆ ئیشپێکردنی ڕۆژنەی ئامێرە پزیشکیەکان. -4یەکێک لە بریندارەکان پێی ڕاپۆتە پزیشکیەکان ،بەتەواوەتی بینایی لەدەستداوە ئەم جۆرە بریندارانە پێویستە کەسیانی تایبەتیان بۆ دابیبکرێت بۆ یارمەتیدانیان لە بەڕێکردنی ژیانی ئاسایی ڕۆژانە. - 5ئەو رێژەی ژنان کە دیاریکراوە و دوچاری حاڵەتی جیابوونەوە (تەالق) بوونەتەوە شوێنی نیشتە جێبوونی تایبەت بە خۆیان نییه‌و گرفتی نەبوونی شوێنی حەوانەویان هەیە ،لە کاتێکدا ئەمانە نەخۆشن لەسەر کەسانی نزیک وەک براو خوشکیان دەژین و پیداویستی تایبەتی نەخۆشیان دەوێت ،ئەوانەش کە ژنی دوومیان بەسەر هاتووە لە
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 196 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دۆخێکی کۆمەاڵیەتی دژواردا ژیان بەسەردەبەن لەالیەک نااڵندنیان بەدەست نەخۆشیە درێژخایەنەکان و الیەکی دیکە گرفتی زۆری کۆمەاڵیەتیان هەیە و پێویستە چارەسەریان بۆ بکرێت. -6ڕێژەیک لە ژنە نەخۆشەکان بەپێی ڕاپۆرتی پزیشکی برینداربوون بە چەکە کیمییاکانە بەاڵم تائێستا دەرفەتیان پێنەدراوە بە بینیان لەالیەن لیژنە پزیشکیەکانی پەیوەندیدار بە چارەسەرکردنی چەکەکیمیایەکان ،ئەویش لەبەر ئەوەی ئەم لیژنانە گەڕۆکن و جێگەی تایبەتیان نییه لە ناو پاریزگای هەڵەبجە بۆ چارسەرکردن و دەستنیشانکردنی بریندارەکان ،پێشنیار دەکەین بەدانانی لیژنەی تایبەت بەو دۆزە لە پارێزگای هەڵەبجەدا. – 8رێژەیەک لەو ژنانە لەکاتی مندڵبووندا توووشی گرفتی هەناسەدان بوونەتەوە ، پێشنیار دەکەین ،کە ئەو ژنانەی کە برینداری چەکی کیمیایین ،لە کاتی منداڵبووندا گرنگییان پێبدرێت و بخرێنە ژیر چاودێری پزیشکی پسپۆری ژنانەوە. -9پەپێێ ئەو رێژەیەی کە ڕەزامەندی ژنان لە خزمەت گوزاریە تەندروستیەکان لە نەخۆشخانەکانی پاریزگای هەڵەبجە بەپێی پسپۆریەکان چەندە ،پسپۆرری گشتی رێژەی ،100%لەکاتێکدا پسپۆریەکانی وەک چاو و ژنان و مندڵبوون و پێست و مندااڵن هیچ رێژەیەکی بەدەست نەهێناوە ئەمەش ئەو ئاماژەدەر دەخاتە ڕوو کە ژنانی پاریزگای هەڵەبجە کە بەشداریان کردووە لەڕڕپرسیەکەدا ،ناڕازین لە خزمەت گوزاریە تەندروستیە تایبەتەکان بە ژنان. -10ئەو دایکانەی کە بەرکەوتەی چەکە کیمییایەکانن و مەترسی لەدایکبوونی منداڵی پشێویە زگماکیکانیان لێدەکرێتـ پێویست پشکنینی پێشوەختەیان بۆ بکرێت بەمەبەستی ڕێگرتن بە لەدایک بوونی منداڵی پشێویە زگماکیەکان.
ڕێز و سوپاس: ((بەناوى خوداى گەورە)) ڕێز و سوپاسم هەیە بۆ بەرێز (لقمان عبد القادر) بەرپرسی رێکخراوی کۆمەڵی قوربانیانی کیمیابارانی هەڵەبجەی شەهید ،وە سوپاسم هەیە بۆ سەرجەم ئەو خوشک و دایکانەی کە بەشداریان کرد لە پڕکردنەوەى فۆڕمى ڕاپرسى سەبارەت بە توێژینەوەکە.
سەرچاوەکان: Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
197
پاییز و زستانی ٢٠١٥
-(http://en.wikipedia.org/wiki/Tabun_(nerve_agent -1 2 http://en.wikipedia.org/wiki/VX_(nerve_agent -LONG-TERM HEALTH EFFECTS OF-3 .NERVE AGENTS AND MUSTARD(FREDERICK R. SIDELL، M.D .ANDCHARLES G. HURST، M.D * 869=http://www.alnssabon.com/showthread.php?t-4 http://en.wikipedia.org/wiki/Sulfur_mustard-5 LONG TERM HEALTH EFFECTS OF LOW DOSE EXPOSURE TO NERVE-6 AGENT David H. Moore، DVM. Ph.D.، Medical Toxicology Programs 206 Tollgate Road، Suite 2012 ،Batelle Edgewood Operations USA ،21015 Bel air، MD -7 The Effect of Chemical Warfare Agents on the Immune System of Survivors in Halabja(JZS) Journal of Zankoy Sulaimani، )52-41(Part A )1(11 ،2008 December LONG-TERM HEALTH EFFECTS OF-8 ) ،NERVE AGENTS AND MUSTARD(FREDERICK R. SIDELL .M.D.*; AND CHARLES G. HURST، M.D COMMON HEALTH COMPLAINS AMONG CHEMICAL-9 2nd Kurdistan Conference on BOMBARDMENT SURVIVORS IN HALABJA(The 2009 ،316-312 Special Issue)، Pp( 1.No ،12.Biological Sciences J. Duhok Univ. Vol 2008 ،May 8-6 University of Duhok -10 Case Report: Victims of the Long Term Effects of Chemical Weapons on Health in )Kurdistan of Iraq (MODELS AND SYSTEMS OF CARE Kawa Dizaye NORTH Dakota، (SARIN NERVE GAS FREQUENTLY ASKED QUESTIONS-11 department of health HEALTH EFFECTS OF PROJECT SHAD CHEMICAL AGENT: Prepared for the-12 Brookville 9300 .National Academies by The Center for Research Information، Inc cri@ 6501-346 )301( http:// www.medresearchnow.com 20910 Rd Silver Spring، MD ix.netcom.co TOXICOLOGICAL PROFILE FOR-13 SULFUR MUSTARD )UPDATE( U.S. DEPARTMENT OF HEALTH AND HUMAN SERVICES Public Health Service Agency for Toxic Substances and Disease Registry 2003 September Examining Long-term Severe Health Consequences-14 of CBW Use Against Civilian Populations: ON-SITE INSPECTIONS: COMMON 1999 PROBLEMS، DIFFERENT SOLUTIONS 4:13 ،2010 Abolghasemi et al. Conflict and Health -15 13/1/4/http://www.conflictandhealth.com/content RESEARCH Open Access Childhood physical abnormalities following paternal exposure to sulfur mustard gas in Iran: a case-control study ،Parvin Salehi1 ،Mehdi Rambod3 ،*Mohammad H Radfar2 ،Hassan Abolghasemi1 ،Hossein Ghofrani1 ،Ali Sadaghianifar1 ،Yousef Tavakolifar1 ،Farahnaz Falahaty1 ،Mohammad R Soroush4 ،Seyyed M Khademolhosseini1
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 198 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
Edward J Mills7 ،Frederick M Burkle Jr6 ،Michel Joffres5 ،Zohreh Kavehmanesh1 Abstract research open access Long-term Effects of Exposure to Mustard Gas on-16 Male Infertility Iranian Red Crescent Medical Journal E Kheradpezhouh3 ،M Yazdani2 ،*RESEARCH Open AccessS Shakeri1 3Pharmacology، Shiraz 2Obstetrics and Gynecology، and ،1Urology Departments of University of Medical Sciences، Shiraz، Iran
٢٠١٥ پاییز و زستانی
199
11 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 200 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
فه‌لسه‌فا تیوریا فه‌مینزما لیبرال د .هه‌وار نیروه‌یی دکتورا پەیوەندیت نێڤدەولەتی -زانکویا دھوک بەکەلوریوس ل زانکویا ئوتریخت ،ھولەندا (روژھەالتا ناڤین ،سیاسەتا عەرەب کرنا کوردستانێ) ماستەر ل زانکویا ئوتریخت – ئەمستردام ،ھولەندا (روژھەالتا ناڤین ،ئیسالما سیاسی) -دکتورا ل زانکویا لەیدن ،ھولەندا (روژھەالتا ناڤین ،پەیوەندیت نێڤدەولەتی)
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
201
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 202 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
فەلسەفا تیوریا فەمینزما لیبرال []١ پێشەکی فەمینزما لیبرال ئێک ژ جورێت تیوریت فەمینزمێ یە کو بیرمەند پتر گرنگی یێ ب ڤێ جورێ تیوری ددەن .ئەڤ جورێ فەمینزمێ د جفاکێ دا پتر پشتگیری و الیەنگرێت ھەین .جەوھەرێ ئەساسێ ئایدولوجیا فەمینزما لیبرال دیراسەت کرن ،دەست نیشان کرنا ئەگەران و پەیدا کرنا رێگا چارەیەکێ ژبووی ژنان کو خو د جفاکێدا یکسان ببین و ھەروەسا تێگەھشتنا مروفی بو ئازارێت ژنێ و پشتگیریا وێ .تایبەت مەندیا ڤێ قوتابخانێ ژبووی ژنێ دڤێ چەندێدا یە کو زور گرنگی ب زمانێ ھەبوون و ئافراندنا یاسایان و مافێ یکسانیێ د نافبەرا ژن و زەالمان د جفاکێ دا ددەت .ئافاکرنا جفاکەکێ مەدەنی کو مافێت ژنێ وەک یت زەالمی د یاسایان دا ھاتبنە دەستەبەر کرن پەیوەندیا راستەوخو یا ھەی ب چەند سیمبولێت گرنگێت فەمینزما لیبرال .سیمبولێت ڤێ قوتابخانێ زور ھەستیارن و باندورا خویا ھەی ل سەر پەیوەندیت د نافبەرا ژن و زەالمان ل کوردستانێ و ب شێوەکێ گشتی ل روژھەالتا نافین .د ڤێ مژارێدا دوو ژ سیمبوالن دێ ھێنە گەنگەشە کرن ،نمونە -١ :باندورا شەران ل سەر مافێت ئافرەتان. -٢سیستەمێ پیاوساالری. فەمینزما لیبرال سالێت ٧٠ل سەدێ بیستێ تا ئەفرو بابەتێ فەمینزم وەک ئایدولوجیەک دناف لوپەرێت نفیسارێت زانستی دا تایبەت مەندیا خو یا بدەست ئینای ،ئانکو راپورتێت ئەکادمی ل سەر فی بابەتی د زێدە بوونێ دانە .ھەرچەندە بها و نرخ ،رەگ و ریشال و سیمبولێت پەیف و نافەروکا فەمینزم ل گور بیرمەندان جێوازیت خو یت ھەین ،لێ ھەمی ل سەر ڤێ چەندێ یکدەنگن کو پەیف و ناڤەروکا فەمینزم ب کورتی ئیماژە ب لێکولینەڤێ ل سەر زولم و تعدایا ل ژنان تێتە کرن و تێگەھشتنا مروفی بو ئازارێت ژنێ و ھەروەسا پشتگیریا وێ .ھندەک داکوکیی ل سەر ڤێ چەندێ دکەن کو پێگەە و رامانێ ل سەر ژنێ بگوەرن دا جفاکەکێ مەدەنی بهێت ئافاکرن .ھندەکێت دی گرنگیی ب ڤێ چەندێ د دەن کو فەمینزم رەخنەکا گشتی یا پەیوەندیت جفاکی یە .دیسان الیەنێت دی ل سەر ڤێ چەندێ دوپات دکەن کو بازنا ھەرە سەرەکیا ئافاکرنا جفاکەکێ مەدەنی ،یکسانیا جفاکی و ...ھتد پەیوەندیا راستەوخو ب سیستەمێ جفاکی و سیستەمێ حکمرانی ھەیە .ژبەر وێ ئێکێ ،چەند جورێت سیستەمێ جفاکی و حکمرانی زور تایبەت مەندیا خویا ھەی ژبووی فەلسەفا فەمینزما لیبرال .نمونە د سیستەمێ جفاکی دا :سیستەمێ پیاوساالری ،سیستەمێ پەروەردە و ھەروەسا نمونە د سیستەمێ حکمرانی دا :دموکراسی یا نونەرایەتی و ھاووەالتی بوونا دموکراتیک. Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
203
پاییز و زستانی ٢٠١٥
زمانێ فەمینزما لیبرال ل سەر ماف و گرێبەستان ئامرازەک بهێزە ژبووی دەستەبەر کرنا مافێ یکسانی د سیستەمێ پیاوساالری ،کەفنەشوپیا عەشیرەتی و بنەمالی دا .ئەف قوتابخانە تەرکیزێ ل سەر بنمایت عقل گرایی ،یکسانی ،سەربەستی ،فردگرایی و... ھتد دکەت .بازنا ھەرە سەرکی ،گرنگی دان ب ھێزا پەروەردێ ،دموکراسیا نونەرایەتی و ھەروەسا ھەبوونا چاکسازیت فەرمی .بەشداریا ئافرەتان د بازارا سەربەستا ئابوری دا روحیەتا فەلسەفا فردگرایی قولتر دکەت و ئافرەت ژی مینا زەالمان خو دانیت بەشەک ژ ڤێ ملمالنێ بو بدەست ئینانا پتر دەستەالتێ (ھەلبەت نە ب رامانا تیوریا مارکسیزم). فەمینزما لیبرال گەلەک رێکێت رەخنەگیرانا زانستی دەست نیشان یت کرین ،بتایبەت دوارێ گرێبەستێت کومەالیەتی دا ،دێ ھاریکار بن ژبووی گەشەسەندن و پێشخستنا مافێ ئافرەتێ .بو نمونە ،د عرفێ گرێبەستا کومەالیەتی یا توما ھوبس گرنگی بفێ چەندێ ددەت کو« ،ئەگەر تە بفێت وێنەکێ بەرژەوەندیت ھەڤپشک دروست بکەی پێویستە مروف ل موتیفێت خو یت سەرەکی دەست پێ بکەت[ .»]٢ھەرچەندە گەلەک فەمنیزم رەخنا توند ل ھوبس دگرن دەما وی ئیماژە بفێ چەندێ کر« ،دەستەالتا بابی و حاکمێ زەالمی» ،بەالم دیسان لبەر داکوکی کرن ل سەر گرێبەستا کومەالیەتی کو ھەبس زور گرنگی پێ ددا ژبووی یکسانیا مروفی ،زور الیەنگرێت فەمینزما لیبرال پێ داخبارن. یان ئەگەر ھزرا بابێ دامەزرینەرێ قەتابخانا لیبرالیزما کالسیک شروفە بکەین ،ئەو ژی زور گرنگی ب گرێبەستا کومەالیەتی ددا .جون لوک ژبووی پشتگیریا گرێبەستا کومەالیەتی ھجوم برە سەر مافێ مونوتئیزم و تیوریا سیستەمێ پیاوساالری .سەربەستیا بێسنور و یکسانیا تاکان د چارچوڤێ یاسا و قانونێت مەدەنی دا ،بتایبەت د جفاکێت فودالی و پیاوساالری ،د بەرنامێت زانستی یت جون لوک دا ھاتینە خەمالندن .ئانکو چاالکیت ئافەرتان د سەدێ ١٨ێ و ١٩ێ پتر د چارچوڤێ خو رێکخستنا چاالکیت جفاکی بون (مینا دژی عەبداتی) ،بەالم د ئاستەکێ نزم دا .شورەشا پێشەسازی پێگەھێ ئافرەتێ دوارێ سەربەخویا ئابوری بهێزتر کر ،بەالم فەترەکا زور فەکێشا حەتا ئەف بیروکە ل ئەوروپا دەربازی دەفەرێت دیردەست بووی .پشتی ١٨٥٠تا شەرێ ئێکێ جیهانێ، سەردەمێ ب دەست ئانینا مافێت سیاسی یت ئافرەتێ یە ،بتایبەت بەشدار بون د پروسەسا دەنگدانێ .یان پشتی ١٩٦٠رێژا خوندەوارێ دناف ئافرەتان زێدە دبیت و ئەفە بو دەرفەتەک کو بشێن کنترولێ ل سەر زێدە بوونا ل دایک بوونا بچیکان بگرن]٣[. یکسانی دنافبەرا ژن و زەالمان خاال سەرەکییە ژبووی ھەمی جورێت فەمینزمێ .ژبووی دەستەبەر کرنا مافان ،ھەم برێکا بهێز بوونا جسمی (فیزیکی) و ھەم برێکا ھزری، ئافرەت پێویستە بەرخو بدەت .بەرفرە بوونا مافێت سیاسی یت ئافرەتێ د کارێ جون ستوار میل زور یێ رەنگ ڤە دای .دەستپێشخەریا شەنگستا فەلسەفا ستوار میل ژبووی فەمینزما لیبرال داکوکی ل سەر گەلەک خاالن دکەت ،دوو خال ھەستیارن -١ :یکسانی دنافبەرا ژن و زەالمان مەرجەکێ گرنگە ژبووی ئافاکرنا جفاکەکێ دموکرات و لیبرال. -٢خاندەواری نابیت بتنێ بو تەخەکێ جفاکی بیت (ئانکو بەس بو زەالمان بیت) ،ژنان مینا زەالمان ھەمان مافێ ھەی[ .]٤ئێک ژ دەستکەفتیت گرنگێت فەمینزما لیبرال د سەدێ بیستێ دا و د ھەمان دەمدا دیاردەکا جیهانی یە بەشداریا ئافرەتان د دەنگدانێ پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 204 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دا .پشتی شەرێ ئێکێ جیهانێ ئافرەتان ل ئەوروپا ئەف مافە بدەست خیست و ل گور فەترا زەمەنی دەربازی جیهانا دەرفەیا ئەوروپا بو .د ھەمان دەمدا دەستەبەر کرنا خوشگوزەرانیا جفاکی د ڤی سەردەمی دا پێداگیری ل سەر تێتە کرن و ئەگەرەکێ ھەستیارە ژبووی ئافاکرنا جفاکەکێ مەدەنی و دموکرات. فەمینزما لیبرال داکوکی ل سەر فەجراندنا پروسا خەسخەسێ دکەت (،)privatization ئانکو کەسایەتی وەک سیاسەتمەدار ،ناسناما ژیانا کەسایەتی ،خێزان و ئابوری ل گور بنمایت خەسخەسێ بهێن رەنگ کرن دێ جفاک بەرەف جفاکەکێ خوشگوزەران ڤە چیت. ھەرچەندە سروشت و کلتورێ ئافرەتێ جێوازە دگەل زەالمی ،بەالم ھەردووک مروفن و شەریکن د ئافاکرنا جفاکەکێ مەدەنی .ئەندرو فیسێنت د وێ باوەریێ دا یە کو ئەگەرێت رودانا قەیرانێت سیاسی ،ئابوری و جفاکی و ھەروەسا چاکسازیت دستوری و یاسایی و گەھشتن ب دەستکەفتان سێ خالێت گرنگێت فەمینزما لیبرالن کو د سەدێ بیست و ئێکێ داکوکی ل سەر دھێت کرن[ .]٥ھەردووک ئەکەتەرێت جفاکی (ژن و زەالم) ب بێجوازی پێویستە بەشدار بن د دیراسەت کرن و دیفچونا فان سێ خالێت ل سەری ئیماژە ھاتینە کرن. نسبەت ب جێوازی دنافبەرا «ژێگرتن ( »)Choiceو «ھێز ( »)Powerفلیپس شێفلی ،د وێ باوەریێ دا یە کو فەمینزما لیبرال دگەل ھێزێ ناگونجیت .شێفلی دووپات دکەت ،ھێز پێویستە بهێت سنوردار کرن ،چونکە ھێز رێکێ ددەت ھندەک مروفان توندوتیژی ل ھەمبەر ھندەک مروفێت دی بکار بینێن .ھەلبەت ئەف رامانە ئیماژە ب کێشێت دنافبەرا ژن و زەالمان دکەت ،بتایبەت الیەنێ زەالمی یە کو ھێزێ بکار دئینیت. شێفلی د پەرتوکا خودا ،Power and Choice ،سیاسەت ل گور رامانا فەمینزما لیبرال بفی رەنگی شروفە دکەت :سیاسەت ھەلبژاردنەکا گشتی یە و بشێوەکێ یکسانی ل سەر ھەر تاکەکێ جفاکی دھێت دابەش کرن ،ل ژێر باندور و رکێفا چ کەسەکێ دا نینە[.]٦ ب ھەر شێوازەکێ پێویستە رێک ب ئافرەتێ بهێت دان دا کار ل سەر بنمایت ھەستا بەرپرسیارەتیێ بکەت ،بتایبەت د کاودانێت جفاکی ،سیاسی و ئابوری دا .ب مخابنیڤە د سەردەمێ شەرێت نافخویی و نێفدەولەتی دا بەشداریا رولێ ئافرەتێ بەرچاف نەوەرگرتیە یان رێک نەدایە ئافرەتێ مینا زەالمی بەشدار بیت یان گەلەک جاران شەر بشێوەکێ گشتی بویە ئەگەرێ پاشخستنا بدەستڤە ئینانا مافێت ئافرەتێ.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
205
پاییز و زستانی ٢٠١٥
باندورا شەران ل سەر مافێ ئافرەتێ شەرێت نافخویی و نێفدەولەتی کارتێکرنا راستەوخو یا ھەی ل سەر ھەمی تەخێت جفاکی .ئافرەت ژی مینا زەالمی چ راستەوخو یان نەراستەوخو بەشدارە د کاودانێت شەراندا .بەالم ،ئافرەت بشێوەکێ سیستماتیک بەشدار نینن د دانوستاندنێت سیاسی ژبووی دماهیک ئینانا شەران یان دەستەبەرکرنا ئاشتیێ .چاوان ئافرەتان د دەستپێکا سەدێ بیستێ ھەمی ھەول دان ،رێپێفانا ئافرەتان ل نیویورک بو واشنگتون ،کو بەشداری دەنگدانێ ببن یان ھەولێت سەرکەفتیانە ژبووی وەرگرتنا مافێ خاندەواری وەک زەالمان ،دیسان بەرز کرنا رێژا ئافرەتێ د میزگردێت سیاسی یت چارەنفیسساز د مەجاالتێت بریارێت سیاسی و ئافاکرنا ئاشتیێ پێویستە ئافرەت بەرخوبدەت .ب ھەماھەنگی دگەل رێکخراوێت نافخویی و نێفدەولەتی ،چ حکومی و نە حکومی ،ئافرەت بشێوەکێ رێکخستنی دشێت فان مافا ژی دەستەبەر بکەت. بریارا جفاتا ئێمناهیا نەتەوێت ئێکگرتی یا شمارە ١٣٢٥ل ساال ٢٠٠٠ێ تەرکیزێ ل سەر پەیوەندیت ئافرەتێ ب شەران و ئاشتی یێ ب چار ( )٤خاالن ھەفبەست دکەت -١ :بەرز کرنا بەشداریا ئافرەتێ د ھەمی بیافێت بریارداناندا ،چ ل سەر ئاستێ ھەرێمی ،نشتیمانی و جیهانی -٢ .دژبەر رابوون ل ھەمبەر بکارئینانا تندوتیژی ل ھەمبەر ئافرەتێ-٣ . دەستەبەر کرنا ستراتیژیا تایبەت ژبووی مایتێکرنێ دەما توندوتیژی بکار بهێت ل ھەمبەر ژنێ -٤ .گەھاندنا ھاریکاری و ئافاکرنێ ژبووی جەندرێ د قەیرانێت نێفدەولەتی]٧[. راپورتەکا گرنگە ،نەبتنێ باندورا نەرەنی یا شەرێت سەربازی ل سەر ئافرەتێ پەسەند دکەت بەلکو بەشداریا رولێ ئافرەتێ د بریارێت نێفدەولەتی و بەرز کرنا روحا ئاشتیێ کو ئافرەت زور داکوکیی ل سەر دکەت. کونفرانسا بێجینگ یا مافێت ئافرەتێ ل سینێ ل ١٩٩٥ژبووی دەستکەفتێت ئافرەتێ ئێک ژ گرنگنترین رودانێت مێژویا سەدێ بیستێ یە .ئەف کونفرانسە ژالیێ نەتەوێت ئێکگرتی ھاتبوو رێکخستن و نونەرێت ١٨٩دەولەتان ل سەر ١٢بابەتێت جیهانی ل سەر ئافرەتێ رێکەفتن .ئێک ژفان بابەتان ،باندورا شەرێت سەربازی ل سەر ئافرەتێ یە[.]٨ فەترا کونفرانسا بێجینگ تا ئەفرو ٢٠سال دەربازبوون :دفی سەردەمی دا زور رێکخراوێت ئافرەتان ھاتنە دامەزراندن ،ب باندورترین تەخێ جفاکێ د سەردەمێ شەران ئافرەت بووینە لەوما دوارێ سایکولوجی و بایولوجی کو جێوازە دگەل زەالمی گرنگی پێ ھاتە دان ،دھان سەنتەر ھاتنە فەکرن بو ئافرەتێت کو بوینە قوربانیت شەران و توندوتیژیێ، ئافراندنا یاسایت تایبەت ل دژی توندوتیژیا ل ھەمبەر ئافرەتێ و ...ھتد .بەالم تا ئەفروکە ،ل سەر ئاستێ نەتەوێت ئێکگرتی ،چ رێکەفتنێت جەماعی نەھاتینە ئافراندن ل ھەمبەر وان کەسان یان گروپان دەما ب جەماعی ئافرەت وەک کولە سەرەدەری دگەل دھێت کرن .گروپا تیروریستی بنافێ داعش ھەمی مافێت مروفی ل ھەمبەر ئافرەتێ یێ پێشێل کری :ئافرەت د بازارندا مینا کولە یت فروتین ،توندوتیژیا سێکسی بکار پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 206 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئینایە ،بدارێ زورێ و د زاروکینیێ دا ب زەواج دایە یان ھەمی جورێت نەمروفانیێ ل ھەمبەر ئافرەتێ بکار ئینایە .ھەرچەندە نەتەوێت ئێکگرتی ئەف کارێ داعش یێ ئیدانە کری ،بەالم چ بریارێت سەربازی دەرباز نەکرن ل دژی ڤێ کریارا درندانە کو د بنەرەت دا ئەڤە ژی بەشەکێ گرنگێ پێشێل کرنا مافێ مروفی یە (ھەروەسا هین ئاگادارن بەندەکا گرنگا نەتەوێت ئێکگرتی مەسەال بکار ئینانا ھێزێ ژبووی مایتێکرنا ئینسانی .)Humanitarian Intervention سیستەمێ پیاوساالری ھەرچەندە زورینا زەالمان ناخازن پەیفا «پیاوساالری» بکار بینێن ،بەالم ئەف سیستەمە دیاردەکا بەربەالفە ،بتایبەت د جفاکێت وەالتێت د ئاستێ گەشەسەندنێ دا ( .)developing countriesپیاوساالری سیستەمەکێ جفاکی – سیاسی یە داکوکی ل سەر باالدەستیا زەالمی ل سەر ژنێ دکەت ]٩[.بیل ھوکس دوپات دکەت، د سیستەمێ پیاوساالری دا زەالم خو وەک رێفەبەرێ ھەرتیشتەکێ بتایبەت ل سەر ئافرەتێ دبینیت و ھەروەسا زەالم بشێوازێت جودایت «تیرورا سیاکولوجی» ھەول ددەت خو ل ژنێ ئەفزەلتر ببینیت و ھێژمونیا خو ل سەر ئافرەتێ بهێزتر بکەت .پێناسا پیاوساالری د واژەنامێدا (قاموس) وەک رێکخراوەکا جفاکی کو سەروەریا بابی ل سەر خێزانێ ،بنەمالێ ،عەشیرەتێ و ل دیماهیکێ ل سەر جفاکێ یێ پەسەند کری .د ناف جفاکێت کو داب و نەریت ،عەشیرەتگەری ،ئایین و عەقلێ کەفنەشوپی دەورەک گرنگ ھەبیت دێ زەمینە خوشکەر بیت بو سیستەمێ پیاوساالری .ژبەرڤێ ئەگەرێ فەمینزما لیبرال داکوکیێ ل سەر ئافاکرنا جفاکەکێ ھەفچەرخ دکەت کو دارھافێت بنمایت داب و نەریتی یت خراب زور باندورا خو دروست نەکەت ل سەر پێكهاتێت جوراوجور بتایبەت دنافبەرا ژن و زەالمان. کوردستان ژی بەشەکە ژ دەفەرا روژھەالتا نافین و ب ئاوایەکێ بەرفرە و سیستیماتیک ل ژێر باندورا سیستەمێ پیاوساالری یە .ل گور فان فاکتەران مروف ھەست بڤێ چەندێ دکەت کو سیستەمێ پیاوساالری ل کوردستانێ رولەکێ گرنگێ ھەی ل سەر جفاکێ: -١زەالم بووچونێت خو ل ھەمبەر بووچونێت ژنێ گرنگتر دبینیت ،ئانکو زەالم زور جار بەرھەف نینە بووچونێت ژنێ پەسەند بکەت دھەمان دەمدا ئەگەر ئەو بووچون د بەرژەوەندیا زەالمی بیت -٢ .ب شێوەکێ گشتی ،زەالم رێفەبەرە و ژن ھاریکارە یان زەالم ل پێش ژنێ دچیت دیاردەکا بەربەالفە د جفاکێ کوردستانی دا -٣ .سەروەریا زەالمی خورترە نسبەت ب ژنێ ،زورینا پوستێت بلندێت حکومی و رێکخراوان ژالی زەالمان ھاتیە داگیر کرن -٤ .ئەگەر خاستەکا زەالمێ کوردستانی ژی ئەڤە نەبیت ھەیمەنا خو بهێزتر ببینیت ،بەالم پیاوساالری سیستەمەکە و سەدان سالە ریشالێت خو دجفاکێ چاندیە و ژبووی نەھێالن و الواز کرنا ڤێ سیستەمی ژی پێویستی ب پروسەسێت کورت-خایان و درێژ-خایەنە[.]١٠
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
207
پاییز و زستانی ٢٠١٥
حکومەتا ھەرێمێ ب دام و دەزگەھە و موئەسەساتێت خوڤە و ھەروەسا رێکخراوێت جفاکێ مەدەنی دشیاندا ھەیە ب بەرنامە کار ل سەر ڤێ چەندێ بکەن بنمایێ سیستەمێ پیاوساالری الواز بکەن .بەالم دیسان کاودانێت ھەرێما کوردستانێ ،ژالیەکێ شەر دگەل تیروریستان و خولقاندنا قەیرانان ژالیێ حکومەتا عیراقێ ،کارتێکرنا خو دێ ھەبیت ل سەر پتر پێشخستن و دەستەبەر کرنا مافێ ئافرەتێ .شەر و جەنگ ئەگەرەکێ زور گرنگە ژبووی پاشخستنا گورانکاری و چاکسازیت جفاکی ،بتایبەت ئەگەر پەیوەندی ب ئافرەتێ ھەبیت .ژالیەکێ دیڤە دەست پەنجێت ئافرەتا کوردستانی د کاروبارێت شەران ،جفاکی، سیاسی ،ئابوری و ...ھتد د دیروکێ کوردستانێ یێ دیار کریە[.]١١ دەرئەنجام مێژوویا بەرخودانا ئافرەتان ل ئەوروپا ژبووی چەسپاندنا یکسانیا جفاکی دنافبەرا ژن و وەالمان ب سێ سەردەمێت جودا ھاتینە نەخشاندن ،دارھافێت فان سەردەمان باندورا خو ب ئاوایەکێ بەرچاف ھەبوویە ل سەر ژنێت جیهانی و روژھەالتا نافین .قوناغا ئێکێ ،بزافا ژنان بو مافێ دەنگدانێ .ل سالێت ١٨٧٠تا ١٩٢٠ل ئەوروپا و بتایبەت ل ئەمریکا خوپێشاندانێت رێکخستنی ژالیێ فەمینزمان ھاتبو دارخستن .مەرەما سەرکی بەشداریا ئافرەتێ د پروسەسا سیاسی دا ئەو ژی ژنێ وەک زەالمی مافێ دەنگدانی ھەبیت .پشتی شەرێ ئێکێ جیهانێ ل زور وەالتان ئافرەتێ ئەڤ مافە بدەست خست و ئافرەتێت روژھەالتا نافین ژی ژڤێ مافێ بەھرەمەند بوون ،ھەرچەندە ھێشتا ل ھندەک دەفەران ئەف مافە نەھاتیە جێبەحێ کرن .قوناغا دوویێ ،فەترا دنافبەرا ھەردوو شەرێت جیهانی .ژبەر ئەگەرێ شەرێت جیهانی ،ئەف سەردەمە سەردەمێ تاری یە ژبووی مافێت ئافرەتێ .سەردەمێ سێیێ ،ل ١٩٦٠تا ئەفرو .ئەف سەردەمە سەردەمێ رێکخستنا سیستیماتیکا ئافرەتێ یە ژبووی بدەست خستنا یکسانیا جفاکی کو د یاسایاندا بهێت چەسپاندن ،فەجراندنا یاسیان د بەرژەوەندیا ئافرەتێ خاال ھەرە سەرەکیە بو فەمینزمێ د ڤی سەردەمیدا. گوھرینا ھەیکەلێ سەرەتایی جفاکی مەرجەک زور گرنگ نینە ،بەلکو گوھرینا یاسایانە کو گرێبەستن ل ھەمبەر ئازادیا ئافرەتێ .ئەگەر مافێ ئافرەتێ د یاساندا بهێت چەسپاندن ئافرەت بخو دشێت بگوھریت و رولێ خو د جفاکێدا دیار بکەت .سەربەستی و ئازادی پرنسیپێت سەرەکینە کو دەولەت پێویستە بخودان دەرکەفیت .رولێ دەولەتێ یە مافێت تاکی یت ژن و زەالمان وەک یکسان بپارێزیت .ھەر گرنگترین کەمپینا فەمینزما لیبرال سیاسی یە .چونکە فەجراندنا یاسایان و چاکسازیت سیاسی ،دبەرژەوەندیا ئافرەتێ، د دام و دەزگەە و موئەسیساتێت حکومی گرنگترین مەنیفێستویا بزافێت ئافرەتێ یە د جفاکێت مەدەنی و دموکراتیک دا.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 208 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
.] ئەڤ بابەتە دێ ھێتە پێشکێش کرن بو کونفرانسا یکتیا ئافرەتێت کوردستانێ١[ Andrew Vincent, Modern Political Ideologies (Sec. Ed., Oxford UK & Cambridge USA: ]٢[ .٢٠٧-١٧٢ ,)١٩٩٥ ,Blackwell : بنێرە،] بو پتر زانین ل سەر مێژویا بەژداریا ئافرەتان د پروسا سیاسی دا٣[ Drude Dahlerup (Ed.), Women, Quotas and Politics (Routledge Research in Comparative .)٢٠١٣ ,Politics: Taylor & Francis Group :] جون ستوارت میل د ئێک ژ پەرتوکێت خودا گەنگەشێ ل سەر بدەست ڤە ئینانا مافێت ئافرەتێ دکەت٤[ .)١٨٦٩( John Stuart Mill, In The Subjection of Women .٢٠٧-١٧٢ ,١٩٩٥ Vincent ]٥[ ١٤th Ed., McGraw-( phillips shively, Power and Choice: An Introduction to Political Science ]٦[ .٣١ .p ,)٢٠١٢ ,Hill: Humanities/Social Sciences :] ژبووی دیتنا ڤێ راپورتێ سەرەدانا مالپەرێ نەتەوێت ئێکگرتی بکە٧[ /http://www.un.org/womenwatch/osagi/wps Political Declaration ٥+United Nations, Beijing Declaration and Platform for Action: Beijing ]٨[ .)٢٠١٤ reprinted in ,١٩٩٥ ,and Outcome (United Nations Women .)٢٠١٢ ,Bell Hooks, “Understanding Patriarchy”, (Anarchist Federation: BN Order ]٩[ : بنێرە،] ژبووی پێزانینێت زورتر ل سەر پیاوساالری ل جفاکێ کوردی١٠[ Shahrzad Mojab, “Crossing boundaries of nationalism, patriarchy, and Eurocentrism: The :)١٩٩٧( ٢ ,١٧ struggle for a Kurdish Women Studies Network”, Canadian Woman Studies, Vol .٧٢-٦٨ : بنێرە،] رولێ ئافرەتێ د مێژویا کوردستانێ دا١١[ Martin van Bruinessen, «Matriarchy in Kurdistan? Women Rulers in Kurdish History», International .٣٩-٢٥ :)١٩٩٣( ٢-١ ,٦ Journal of Kurdish Studies, Vol
٢٠١٥ پاییز و زستانی
209
11 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 210 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
کاریگەرییەکانى شەڕ لەسەر کەسایەتى
ئافرەت لەڕووى ئابوورى و دەروونى و کۆمەاڵیەتى و رامیارى (سیاسى) دا پ.د عومەر پەتى و پ.د .فاتیمە رەشید حسن زانکۆى سەالحەددین /هەولێر
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
211
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 212 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
پێشەکى: لەمێژووى کۆن و نوێ ى کۆمەڵگەى مرۆڤایەتى دا ؛ کۆمەلگەیەکى دوور لە گیروگرفت و شەڕ و شۆڕ نەبووە ؛ بڕوایش ناکەین لەسەر تاپاى جیهان ئەم جۆرە کۆمەڵگەیە بەدى بکرێت ! ئەگەر لەماوەى سەدەى رابردوو ،سەدەى ( )20و سەرەتاى ئەم سەدەیەش کە سەدەى ( )21بیست و یەکەمە ؛ لە کۆمەڵگەى کوردستانى دا بە بارودۆخێکى پر لە ڕووداو و شەڕ و شۆردا تێپەربووە ؛ کە رەنگدانەوەیەکى دیار و بەرچاویان بەسەر ژیان و گوزەرانى تاکەکانى بە گشتى و توێژى ئافرەتان بەتایبەتى هەبووە ؛ لەالیەنەکانى ئابوورى و دەروونى و کۆمەاڵیەتى و رامیارى یەوە. دیارە شەڕیش لەهەر شوێن و جێگا و کات و سەردەم و هەڵوێستێک دابێ ؛ کاریگەرییەکانى نێگەتیڤانە دەبێت هەر بە تەنهاش لەسەر خودى چینى ئافرەتان نا ؛ بەڵکو ئەنجامى نێگەتیڤى لەسەر کۆمەڵگە بە گشتى دەبێت. سەرەتا بابزانین شەڕ چى یە ؟ شەڕ :واتا رووبەرووبونەوەى دوو کەس یان دوو الیەن، یاخود دوو دەوڵەت کە بە گژ یەکتریدا دێن ؛ شەڕیش ؛ واتا کوشتن ؛ وێرانکردن و کاوڵکارى و بەدیلگرتن و تااڵن و دەستدرێژکردنە سەر ئابڕووى ژنان و ڕاونان و گوێ لێ بوونى زرمەى تۆپ و مەترە لۆزو هاوەن و گرەى فرۆکە و کۆپتەرى شەڕ و چەندەها هەڵسوکەوتى نابەجێى مرۆڤانە و گەڵێ شتى تریشن !! پێش ئەوەى شەرى مەیدانى و گۆرەپانى دەست پێ بکات ؛ شەڕى دەروونى و بەگژداهاتن ،جیاوازى بیروباوەڕ ،ئینجا تا دەگاتە شەڕى گۆرەپانى و یەخەو دەستان و تا بە قۆناغەکانى سەرەوە دا نەڕوات ؛ لەوانە.: شەڕى ئابوورى و دیبلۆماسى و رامیارى و دەروونى و کۆمەاڵیەتى ئینجا یەکسەر دەگاتە شەڕە مەیدانییه‌کە ؛ کەواتە ئاماده‌بێشیەک دەست پێ دەکات.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
213
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کەواتە بابزانین جۆرەکانى شەڕ چین ؟ -1شەڕە قسە (پەیڤ) -2شەڕى دەروونى. -3شەڕى رامیارى. -4شەڕى ئابوورى. -5شەڕى ویست. -6شەڕى چینایەتى. -7شەڕى مانەوە. -8شەڕى رەگەزى. -9شەڕى نەوەکان. -10شەڕى دژى نەخۆشى. -11شەڕى دژى تاوان. -12شەڕى دژە شەڕ(پەتى ،2014 ،ال)9 : بەشى یەکەم :چوارچیوەى گشتى توێژینەوە یەکەم :گرفتى توێژینەوە: بارودۆخى جیهان بە گشتى و هەرێمى کوردستان بەتایبەتى بەدرێژایى مێژوو لە رەوشێکى ناسەقامگیرى رامیارى دابووە ؛ دەتوانین بلێین ئەم بارودۆخەى ئێستاش زۆر تایبەتى تر کاریگەرى زۆرى کردۆتە سەر کەسایەتى مرۆڤى کورد ؛ چونکە نەتەوەى کورد تائێستا قەوارەیەکى سەربەخۆى خۆى نیی ه ؛ تاکو بتوانێت سەقامگیرى رامیاڕى هەبێت. هەر ئەمەش واى لێ کردووە کە بارودۆخى رامیارى کوردستان ؛ بارو رەوشێکى نێگەتیڤانەى هەبێت و کاریگەرییەکانى ئەو شەڕە کاریگەرییەکى خەراپى هەبێت لەالیەنەکانى ئابوورى و دەروونى و کۆمەاڵیەتى و رامیارییەوە بەسەر ئافرەتى کورد ؛ بگرە نەک تەنها ئەم الیەنانەى ئاماژەمان پێ کردووە ؛ بەڵکو ئەم رەوشەى شەڕە ،رەنگى داوەتەوە بەسەر هەموو الیەنەکانى ژیانى کۆمەاڵیەتى لەم کۆمەڵگەیەدا. بەاڵم ئەوەى زیاتر بەشێوەیەکى زۆر کاریگەر ؛ کارى کردۆتە سەر ژیانى کۆمەاڵیەتى و خێزانى ،لە خێزانیش دا بەتایبەت (ئافرەت) ە .چونکە لەئەنجامى شەڕ و قڕکردنى بە کۆمەڵ و دەرکردن و ڕاگوێزان و کیمیاباران و ئەنفال و وێرانکردن و کاوڵکردنى چەند جارەى رژێمە یەک لەدوا یەکەکانى ئەم ناوچەیە و ؛ ئەو هەموو کارەساتە دڵتەزێنانەى کە بە شێوەیەکى زۆر کاریگەرى نێگەتیڤانەى لەسەر ژیانى کۆمەاڵیەتى
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 214 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
و ئابوورى و رامیارى و دەروونى ئافرەت هەبووە .دەتوانین بلێین ئەم گیروگرفتانە بوونەتە کۆسپ لەبەردەم پێش کەوتن و گەشەسەندنى ژیانى کۆمەاڵیەتى لەم هەرێمەدا. ئەمەیش پێویستى بە چەندان توێژینەوەى زانستى هەیە ؛ تاکو لە روانگەى زانستى یەوە چارەسەرى بۆ بدۆزرێتەوە. ئەم توێژینەوەش کە لەو بارو رەوشەى ساڵى ( )2015یە لە کوردستان و ناوچەکە ؛ کۆمەلێک رووداو و کارەساتى زۆر گەورەى لێکەوتوەتەوە ؛ لەهەموویانیش گەورەتر و ترسناکتر (تیرۆرستى داعش) ە ،کە بووەتە هۆى ئەوەى کۆمەلێک گیروگرفتى نەخۆشى دەروونى و کۆمەاڵیەتى و ئابوورى و رامیارى لێبکەوێتەوە ؛ ئەم توێژینەوەیە ئەو گیروگرفتانەى کردۆتە گرفتى توێژینەوەکەى بۆ ئەوەى بەشێوەیەکى زانستیانە کاریگەریەکانى شەڕى دەست بکەوێت کە بە شێوەیەکى خەراپ و نێگەتیڤانە رەنگیانداوەتەوە لەسەر ئافرەت ؛ بۆ ئەوەى بتوانین لەرێگەى تێگەیشتن و دۆزینەوەى کاریگەرییەکان ئامانجى توێژینەوەکە بەدەست بهێنین. دووەم :بایەخى توێژینەوە: بایەخى ئەم توێژینەوەیە لە هەڵبژاردن و دەستنیشانکردنى ناوونیشانى ئەم بابەتەیە کە بە شێوەیەکى زانستى و ئەکادیمیانە کۆمەلێک پێشنیاز و راسپاردە دەخاتە ڕوو کە پێویستە بە شێوەیەکى راشکاوانە لەالیەن الیەنى پەیوەندیدار و بەرپرسانەوە خەمى لێ بخورێت و بەهەند وەربگیرێت ؛ کە تاوەکو ئێستاش بەم شێوەیە خەم لە ئافرەتان نەخوراوە کە توێژینەوەیەک ئەم بابەتەى گرتبێتە خۆى. گرینگى سەرەکى ئەم توێژینەوەیە لەوە دەبینرێت کە لە بایەتێکى تۆیژیوەتەوە ،کە ئەمرۆ بە شێوەیەکى زۆر کارى کردۆتە سەر ژیانى کۆمەاڵیەتى لە کۆمەڵگە و بە گشتى و زۆر بەتایبەتى لەسەر ئافرەت .بۆیە ئەگەر بێتو ئەمرۆ ئێمە ئاکامە خەراپەکانى چارەسەر نەکەین بە رێگە و شێوازى زانستیانە ؛ ئەوا لەداهاتوودا کاریگەرییەکانى زۆر خەراپتر و نێگەتیڤانە تر دەبێت لەسەر ژیانى ئافرەت و ئەو کۆمەڵگەیە .ئەم توێژینەوەیە بەزمانى کوردى نووسراوە و خزمەتکردنە بە بوارى دەروونزانى و کۆمەڵزانى و دەبێتە هۆى دەوڵەمەندکردنى سەرچاوەى کوردى لە بوارەکانى توێژینەوەى زانستى لە زانکۆکانى هەرێمى کوردستاندا.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
215
پاییز و زستانی ٢٠١٥
سێیەم :ئامانجى ئەم توێژینەوەیە: ئەم توێژینەوەیە کۆمەلێک ئامانجى هەیە کە دەکرێ بە چەند خالێک ئاماژەیان پێ بکرێت.: -1دەستنیشانکردنى کاریگەرییەکانى شەر لەسەر کەسایەتى ئافرەت لەرووى دەروونى و ئابوورى و کۆمەاڵیەتى و رامیارى یەوە. -2دۆزینەوەى ئەو هۆکار و کاریگەرییانەى کە بوون بە هۆکارى دروستکردنى ئەو کاریگەرییە نێگەتیڤایانە لەسەر ژیانى کەسایەتى ئافرەت. -3توێژەران لە کۆتایى دەیانەوێت لەرێگەى ئەم توێژینەوەیە بیردۆزییە (تێوریە) کۆمەلێک دەرئەنجام و راسپاردە بەدەست بهێنن لەپێناوى چارەسەرکردنى گونحاو بۆ ئەو ئافرەتانەى دووچارى ئەم کاریگەرییانە بووینە ؛ ئەگەر هەوڵى چارەسەرکردنیان نەدرێت ئەوە بەشێوەیەکى خەراپتر کاردەکەنە سەر ژیانى ئافرەت لە داهاتووى ئەم هەرێمە. چوارەم :سنوورى توێژینەوە: کاریگەرییەکانى شەڕ لەسەر کەسایەتى ئافرەت بە گشتى و کەسایەتى ئافرەتى کورد بەتایبەتى لە ڕووى ئابوورى و دەروونى و کۆمەاڵیەتى و رامیاریەوە لەنێوان سااڵنى سەدى ( )20و سەرەتایى سەدى ( )21مدا. پێنجەم :چەمکەکانى توێژینەوە: )1چەمکى کاریگەر دوو جەمسەرى هەیە ؛ کاریگەرییەکەى پۆزەتیڤە یاخود نێگەتیڤە. بەپێ ى هەڵوێست و شوێن و کات و هۆکارەکانى و گۆڕاوەکانى کە کاردەکاتە سەریان، ئەم دوو الیەنەى بەدیار دەکەوێت ؛ هەروەها کاریگەرى کارلێکردنەکە یان بەهێزە یان بێ هێزە ،جارى وا هەیە کاریگەرییەکە راستەوخۆ یاخود ناراستەوخۆیە. )2چەمکى شەڕ :واتا رووبەرووبونەوەى دوو تاک یان دوو الیەن ،یاخود دوو دەوڵەت کە بەگژ یەکتریدا دێن ،کە کوشتن و وێرانکردن و کاوڵکارى و بەدیل گرتن و تااڵن و دەستدرێژکردنە سەر ئابڕوى ژنان و بەکارهێنانى جۆرەها چەک و چەندەها هەڵس و کەوت و رەفتارى نابەجێ نامرۆڤانەى لێ دەکەوێتەوە و گەلى شتى تریش !! )3چەمکى کاریگەریەکانى شەڕ:دیارە کاریگەرییەکانى شەر لە زۆربەى جاران نێگەتیڤە لەسەر تاک و کۆمەڵگە بەدەگمەن کاریگەرییەکى پۆزەتیڤى هەیە ؛ بۆیە کاریگەرییەکانى شەڕ مالوێرانیی ه و کاولکردنى ژێرخانى ئابوورى و نائارامى و ناسەقامگیرى کۆمەڵگەیە. ئاوارەیى و دەربەدەرى و گەمارۆى ئابوورى نێو دەولەتى ،ناسەقامگیرى کۆمەڵگەیە و نەبوونى و خەراپى پێداویستیەکانى تاکى کۆمەڵگە و خواستەکانیان ناهێنیتە دى ؛ هەر وەها مافى مرۆڤیش بەدرێژایى ئەو شەڕە پێشیل دەکات و کاریگەرییەکانى نێگەتیڤانەى
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 216 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
تا دوایى شەڕەکەش هەر دەمێنێت. )4چەمکى کەسایەتى :رێکخستنى دینامیکییانەى ئەو سیستەمە سایکۆفیزیکیانەى ناوەوەى مرۆڤە کە لە شێوازە تایبەتیەکەى خۆ راهێنان لەگەڵ ژینگە و دەوروبەردا دەردەکەوێت ( )943.p ،2002 ،oxfordپێناسەیەکى دیکەى کەسایەتى (بریتیە لە کۆمەلێک خەسڵەتى جەستەیى و هۆشدارى و هەلچوون و کۆمەاڵیەتى ؛ یان کۆمەلێک کارتێکردن کە کەسێک لەبەرامبەر خەڵکى دیکەدا ئەنجامى دەدات ،لە رەفتارى هزرى یان جوڵەى دەرەکى دا بە دیاردەکەون (مستەفا پەژار ،1997 ،ال)6 : لێرەدا بۆمان دەرکەوێت کە ناتوانین پێناسەیەکى رەها و یەکالکەرەوە بۆ چەمکى کەسایەتى بکەین ،چونکە هەر زانایەکە و بەپێ ى ئەو قوتابخانە دەروونییه‌ى کە بۆى دەگەرێتەوە لە روانگەى خۆیەوە پێناسەى کەسایەتى دەکات .باشترین پێناسەش بۆ کەسایەتى ئەو پێناسەیە کە هەموو الیەنەکانى دەروونى و کۆمەاڵیەتى و جەستەیى و هەڵچوونى فەرامۆش ناکات. پێناسەى بەکارهێنراو بۆ ئەم چەمکە لەم توێژینەوەیەدا: )5چەمکى سیاسەت (رامیارى):سیاسەت ئەو چاالکیانەیە کە دەبێتە هۆى دەسەاڵت وەرگرتن یان بەکارهێنانى دەسەاڵت یاخود کاریگەرى کردن لەسەر ئەو بڕیارانەى کە پەیوەندیان بە کاروبارى رامیارى یان کۆمەاڵیەتى واڵتەوە هەیە (،2002 ،oxford .)9.pزانایان هەریەکە و لە ڕوانگەى خۆیانەوە پێناسەى سیستمى رامیاریان کردووە لەوانە( :ماکس فیبەر) دەلێت( :سیستمى رامیارى ئەو سیستەمەیە کە لەناوچەیەکى دیاریکراو لەالیەنى سنووریەوە ،پراکتیکردنى بریارەکانى خۆى دابین دەکات و بەهۆى بەکارهێنانى دەسەاڵتى خۆى لەرێگەى دەستەى کاریگەرى بەردەوام دەبێت (دیترجینە، ب.س ،ال .)69 لێرەدا بۆمان دەردەکەوێ کە پێناسەیەکى بەکارهێنراو گشتگیر و هەمە الیەن بێت بۆ رامیارى ئەوەیە کە رامیارى (سیاسەت) (هونەرى بەرێوەبردنى کۆمەڵگەیە و هەموو کایە و بەشەکانى و بوونیادى کۆمەڵگە بەگەشتى رێکدەخات و بەرێوەى ده‌بێت) بە واتاى ئەوەى ئەگەر بێت و سیستمى رامیارى وواڵت سیستمێکى پۆزەتیڤ بێت ئەوا رامیارى (سیاسەت) کۆمەڵگەیەکى پۆزەتیڤ دروست دەکات ؛ بەاڵم ئەگەر هاتوو سستمێکى نێگەتیڤ بێت ئەوا کۆمەڵگەیەکى نێگەتیڤیش بەرهەم دەهێنیت (ساڵح ،2006 ،ال .)8 )6چەمکى ئابوورى :بریتى یە لە بڕى ئەو پارە و خەرجیانەى کە لەکاتى شەڕ بەکاردەهێنریت لە بودجەى دەوڵەت لە کڕینى چەک و تەقەمەنى بەهەموو جۆرەکانییه‌وە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
217
پاییز و زستانی ٢٠١٥
؛ جگە لەمەش ژێرخانى ئابووریش دەگرێتەوە .لەگەڵ گەمارۆى ئابوورى نێودەولەتى و قەیرانى ئابوورى هەمووى دەچێتە ناو چەمکى ئابوورییەوە. )7چەمکى دەروونى :بریتى یە لەالیەنێکى زۆر گرینگى کەسایەتى تاک لەتەک الیەنەکانى دیکە ؛ کەسایەتى تاک پێک دەهێنین ؛ الیەنى دەرونیش هەست و سۆز و خۆشى و ناخۆشى و ویست و ئارەزوو ژیرى تاک دەگرێتەوە ...هتد). )8چەمکى کۆمەاڵیەتى :الیەنێکى کەسایەتى تاکە و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکانى تاک لە رێزگرتن و یارمەتى دانى یەکترى و بەها کۆمەاڵیەتیەکان و بەشدارى کردنى تاکەکانى کۆمەڵگە لە خۆشى و ناخۆشیەکانى یەکدى دەگرێتەوە. بەشى دووەم :بیردۆز و هۆکارەکانى دروستبوونى کەسایەتى: یەکەم :بیردۆزەکانى کەسایەتى: )1بیردۆزى (هیپۆکرات) :کە فەیلەسوفێکى یۆنانى یە کەسایەتى مرۆڤى کردووەتە چەند جۆرێک ؛ لەوانە: -1کەسایەتى خوێناوى :خاوەنەکەى چااڵک و ڕووخۆشە. -2کەسایەتى هەڵچوو :ئەوەشیان کەسانى تووڕەو توندو هەڵچوو دەگرێتەوە خۆى. -3کەسایەتى رەشاوى :خاوەنەکەى رەشبین و هەمیشە غەمبارە. -4کەسایەتى بەڵغەمى :ئەوەشیان خاوەنەکەى خاو و لەسەرخۆ و تەوەزەلە. بەپێ ى بۆ چوون و پۆلینکردنى (هیپوکرات) بۆ کەسایەتى مرۆڤ ،دیارە لەسەر ئەو بنەمایە پۆلێنکراوە کە زیادبوون و کەمبوونى هەندێ شلەى لەش (جەستە) وەک: (خوێن ،زەرداو .... ،هتد) کاردەکاتە سەر شێوازى بیرکردنەوەى و دەم و دەمى (میزاج) و رەفتار و هەڵس و کەوتى تاکەکان. لێرەدا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێ کە (هیپوکرات) ئاماژەى بە الیەنى کۆمەاڵیەتى نەکردووە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم پۆلینکردنەى هیپوکرات بوو بە بنەمایەکى بیردۆزى سەرەکى لە ئەنپرۆپۆلۆژیا و دەروونزانى تا سەدەى ( )19نۆزدەهەمین کاریگەرى هەرمایەوە (ساڵح، ،2006ال.)10 : )2بیردۆزى شێوازە دەروونییه‌کان :زاناى سویسرى (گوستاڤ یونگ) ئەم شێوازە بیردۆزیەى دا هێناوە .بە بۆچوونى ئەو خەڵک دەکرێتە دوو جۆر یان دوو کۆمەڵە، لەوانە: -1کراوەیى :کۆمەالیەتیە و لە تێکەڵبوون لەگەڵ خەڵکى دا هەست بە خۆشى دەکات. -2گۆشەگیرى :واتا دوورە پەرێزە و شەرمنە (میران ،1998 ،ال)4 :
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 218 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ج) بیردۆزى شیکردنەوەى دەروونى :زاناى نەمساوى (فروێد) لەهەر دوو الیەنى ژینگەیى و بۆ ماوەیى دەستنیشانى چەند جۆرێک لە کەسایەتى کردوە لەوانە -1 :ئەو -2من -3منى بااڵ. -1ئەو :کاتێ مرۆڤ لەدایک دەبێ ئەم بەشەى کەسایەتى لەگەلیادا و بەردێژایى تەمەنى و ژیانى هەر لەگەلى دا دەمێنیتەوە .لە هەموو حەزو ئارەزوەکانى ئاژەلیانە پێکهاتووە و دەبێت بە بەردى بناغەى کەسایەتى مرۆڤ. -2من :ئەم بەشەى کەسایەتى الى (فرۆید) دەکەوێتە نێوان جیهانى دەرەوەو داواکارى و پێداویستیەکانى (ئەو) بەپێ ى بنەماى راستەقینە هەڵس و کەوت دەکات و هەروەکو ناوبژیوان و رێکخەرێک بەدیار دەکەوێت لەنێوان (ئەو) و (منى بااڵ) .زانا (فرۆید) دەلێت :کارو ئەرکەکانى (من) زۆرگران و دژوارە لەبەر ئەوەى زۆر ئەستەمە لەژیاندا بتوانى لەیەک کاتدا خزمەتکارو بەردەستى ئاغا و کەڵەگابیت. -3منى بااڵ :بریتى یە لە بەشى سێیەمى کەسایەتى مرۆڤ بەپێ ى بۆ چوونى (فرۆید). دەرئەنجامى پەروەردە و بەکارهێنانى پاداشت و سزایە ،کە لەالیەن دایک و باوکى و کەسانى دەوروبەرەوە بەکاردەهێنرێت ؛ منى بااڵ بریاردەر و دەمڕاستى یەکەمە ،واتا ناوبژیوانێکە لەسەر هەموو باش و خەراپیەکى چاالکیەکانى (ئەو) لەگەڵ (من) هەروەها هەمیشە و بەردەوام (منى بااڵ) هەوڵى سەرکوتگردنى ویست و ئارەزووەکانى (ئەو) دەدات. د) بیردۆزى کەسایەتى لە ڕوانگەى (ئەلفرێد ئەدلەر) ()1937 – 1870 بەپێ ى بۆ چوونى (ئەدلەر) ئەگەر یەکێک تواناى نەبوو زاڵ بێت بەسەر هەستەکانى کەمیدا ،ئەوکاتە ئەو هەستانە زیاد دەبن و چڕدەبنەوە و دەبنە هۆى دروستبوونى (گرێ ى کەمى) و (ئەدلەر) بەم جۆرە پێناسەى گرێ ى کەمى کردووە( :بێتواناییەک لە چارەسەرى کێشەکانى ژیان) .ئەم گرێیە لە منداڵى زۆربەى ئەو گەورانە دەبینرا کاتێک (ئەدلەر) چارەسەرى دەکردن و لەوانەیە گرێ ى کەمى بە سێ رێگا لە منداڵیدا دروست بێت.: -1کەم ئەندامى -2ناز پێدان -3پشتگوێخستن. لێکۆلینەوە لە کەمئەندامى هەوڵدانێکى سەرەکى (ئەدلەر) بوو کاتێک لەگەڵ (فرۆید) کارى دەکرد( .فرۆیدیش ئەم بۆچونەى الپەسەندبوو)( .ئەدلەر) روونى کردەوە هەر بەشێک لە ئەندامانى جەستە کەم و کورتییەکى تێدا بێت ئەوا کاردەکاتە سەر گەشەکردنى کەسایەتى لەرێگەى چەندین هەوڵ و کۆششى تاکەکە بۆ قەرەبووکردنى ئەو کەمییە یان ئەو الوازیە.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
219
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کەواتە دەکرێت ئەم جۆرە کەم و کورتییە ئەندامییانە وا لە خاوەنەکەى بکات ببێت بە هونەرمەندێکى بەناوبانگ یا وەرزشوانێک یا کەسێکى داهێنەر لەناو کۆمەڵگەکەیدا ،بەاڵم لەوانەشە خاوەنەکەى بەرەو پێکهاتەى کەمى ببات کاتێک هەوڵدانەکانى بۆ قەرەبووکردن سەرکەوتوو نەبن. کەواتە بۆمان دەرکەوت کە هەستکردن بە کەمى چەند گرینگە بۆ پێکهێنانى کەسایەتى، و چەند پێویستە بۆ هەموو گەشەپێدانێک و پەرەسەندنێکى ئەرێنى ،لەگەڵ ئەوەشدا تواناى رێگرى هەیە بۆ ئەو جۆرە پەرەپێدانە. لە دواییدا (ئەدلەر) بیرۆکەى (بەیەکسانیکردنى هەستەکانى کەمى و لەگەڵ مێنییه‌یى و خەبات لەپێناوى دەسەاڵتدا) رەتکردەوەو لەجیاتى ئەوە بۆ چونێکى فراوانترى هەبوو ئەویش ،ئێمە خەبات دەکەین لە پێناوى سەرکەوتن و ئەم دۆخەشى بەتەواوى جیاوازە لەگەڵ ئاوێتەى خۆبەزلزانى (حەمە ساڵح ،2015 ،ال.)9 : دووەم :هۆکارەکانى دەروونى و کۆمەاڵیەتی دروست بوونى کەسایەتى :ئەو هۆکارانەى کە کاریگەرییان هەیە لەسەر کەسایەتى مرۆڤ زۆر و جۆراو جۆرن ،هەریەکەیان بەشێوەیەک کاریگەرى هەیە و جۆرە کەسایەتیەک یاخود بلێین جۆرە رەفتارێک لە بوونى مرۆڤدا دروست دەکات ،زانایانى بوارى زانستە دەروونى و کۆمەاڵیەتیەکان مشت و مڕێکى زۆر لەنێوانیاندا روویدا سەبارەت بەو هۆکارانەى کە رۆڵیان هەیە لەسەر دروست بوونى کەسایەتى مرۆڤ ،ئەو مشت و مڕەش لە بابەتەکانیاندا بەشێوەیەکى روون و ئاشکرا دەردەکەوێت. زانا (فرۆید) وا لە سروشتى مرۆڤ گەیشتووە کەوا شەڕخوازە و وەک بوکە شوشەیەک وایە کۆمەلێک پاڵنەرى بایەلۆژى هەڵبەز و دابەزى پێ دەکەن ،کۆنترۆلى لەژێر توانا و ویستى خۆیدا نییه .لەالیەکى دیکەوە زانا (سیکنەر) لەو باوەڕەدایە کە ویست و رەفتارى مرۆڤ لەژێر دەسەاڵت و رەحمەتى ژینگە و جیهانى دەرەوەیدایە ،کە ئەوانیش خۆیان لە دام و دەزگا کۆمەاڵیەتى و رامیارى و ئابوورییەکان دا دەدۆزیتەوە( .جان جاک رۆسۆ) بەپێچەوانەى (فرۆید) واى بۆ دەچێت کە سروشتى مرۆڤ خێرخوازە بەاڵم کۆمەڵگە و دام و دەزگاکان بەرەو شەڕ خوازى دەبەن .هەردوو زانایانى (بەندرۆال و دۆالر میلەر) لەالیەکى ترەوە لەو باوەڕەدان کە کەسایەتى رەفتارى مرۆڤ لەرێگەى سەرنجدان و السایى کردنەوەى کەسایەتى و کەسانى ترەوە فێردەبێت .کەسایەتى بابەتێکى فرەرەهەندە واى کردووە مشت ومرێکى زۆرى زانایانى دەربارەى سروشتى مرۆڤ و کەسایەتى مرۆڤ بەردەوام لەسەر بێت .هەر زانایەک و لە روانگەى هزرى خۆیەوە بریاربەسەر دروست بوونى کەسایەتى مرۆڤ بدات ،بەاڵم ئەگەر بەشێوەیەکى
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 220 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
گشتى بابەتە زانستیەکان وەربگرین لەو روانگەوە دەتوانین بلێین سروشتى مرۆڤ نە شەڕ خوازە و نە خێرخوازە ،بەڵکو تۆوى شەڕ و خێر لە ناخیدایە و ئەم تۆوى شەڕ و خێرە زیادکردنیان دەگەرێتەوە بۆ چۆنییه‌تى و چەندییەتى پەیوەندى کردن و کارلێکردنى تاک لەگەڵ دام و دەزگاى کۆمەاڵیەتى و رامیارى و ئەو کۆمەڵگەیەى کە تاک پەیوەندى لەگەڵ دا گرێ داوە .هەموو کایەکانى نێو ژیانى کۆمەاڵیەتى بە بارودۆخى رامیارى و کەلتورییەوە پەیوەستە ،ئەگەر هاتوو زەمینەیەکى لەباربوون بۆ گەشەکردنى تاک لەنێوان پانتاییەکانیاندا ئەوە تۆوى خێر و کەسایەتیەکى تەندروست لە کۆمەڵگەدا بەرهەم دەهێنیت .ئەگەر بێت و بە پێچەوانەوە بارودۆخى کۆمەڵگا بە الیەنى کۆمەاڵیەتى و رامیارى و ئابوورى یەوە رەوشێکى نا تەندروستانە بێت ئەوا کاریگەرى نێگەتیڤ بەجێ دەهێلیت بەسەر کەسایەتى تاکەکانى نێو کۆمەڵگە (ساڵح ،2009 ،ال.)11 – 10 : ئەگەر ئاورێک لە مێژووى شەڕ و شۆڕەکانى سەدەى بیست و سەدەى بیست و یەک بدەینەوە ،دەبینین سەردەمێکى زۆر نێگەتیڤانەیە کە بارودۆخى رامیارى ناوچەکە و هەرێمى کوردستان بەرەوشێکى زۆر خراپ دا تێپەریوە ،بۆیە دەتوانین بلێین لەو سەردەمەدا تاوان و چەوساندنەوەو زوڵم و زۆردارى و ستەم گەیشتۆتە ترۆپک و لوتکە و کاریگەرییەکانى وەک نەخۆشییەکى ناتەندروستانەى کۆمەاڵیەتى بەسەر تاکەکانى ئەو کۆمەڵگەیەدا ماوەتەوە ،بووە بە شێک لە کەسایەتیان و لەژیانى کۆمەاڵیەتى لەو کۆمەڵگەیەدا تەواو هەستى پێ دەکرێت. سێیەم :کەسایەتى مرۆڤى کورد و چەند هۆکارێکى کاریگەر: یەکێک لەو پرسە گرنگانەى کە ئەمرۆ پێویستە بە ووردى لێ بکۆلدرێتەوە ،پرسى کەسایەتى مرۆڤى کوردە ،ئەو مرۆڤەى کە هەمیشە لەژێر هەرەشە و گوڕەشەى داگیرکەران و لەژێر چەپۆکى پرچرنووکى دوژمناندا ژیانى پر لە نەمرو نەژی بەسەربردووە ،بۆیە کەسایەتیەکەشى لە کەسایەتیەکى پڕ لە بەرەنگاربوونەوە و بەرخودان و زۆرجاریش قوربانیدان و ماندوبوون و هەندێک جاریش دارووخان بووە( ،ێدیق ،2002 ،ال.)227 : پێش هەموو شتێک بە پێویستى دەزانین ئاماژە بەو راستییە بکرێت کە کەسایەتى تاکى کورد لە کۆمەڵگەى کوردەواریدا وەک یەک نییە و لە تاکێکەوە بۆ تاکێکى دى دەگۆرێت وە بگرە مەحاڵە دوو تاکە کەس ببینین خاوەنى هەمان کەسایەتى بن ،ئەوە لەالیەک وە لەالیەکى دیکەوە کەسایەتى تاکى کورد لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکى دیکەش دەگۆرێت ،وەک چۆن لەکاتێکەوە بۆ کاتێکى دیکە دەگۆرێت .واتا فاکتەرى شوێن و کات کاریگەرى خۆى لەسەر سیما و خەسڵەتەکانى کەسایەتى تاکى کورد هەیە ،بۆ نموونە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
221
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کەسایەتى تاکى کورد پێش ( )50ساڵ زۆر جیاوازى لەگەڵ کەسایەتى ئەمرۆى تاکى کورد هەیە (نەقشبەندى ،2002 ،ال.)228 : هەرچى تایبەتیشە بە سیما و خەسلەتەکانى تاکى کورد ،دەبێت ئاماژە بەو فاکتەرانە بکرێت کە رۆلى سەرەکییان لە دروست کردنى کەسایەتى کوردا هەبووە و هەیە کە گرنگترینیان بە بۆچوونى ئێمە بریتین لە (بڕوا ئاینییەکان ،ژینگەى جوگرافى سروشتى و مرۆیى، خێزان ،پەروەردە و فێرکردن ،پارتە سیاسییەکان ،راپەرین و شۆرشەکان ،سەرکردە نەتەوەییەکان و رۆشنبیران) دیارە بایەخى رێژەیى کاریگەرییەتى ئەم فاکتەرانە بەپێ ى شوێن و کات لەگەڵ گۆرانکاریدا بووە و کاریگەریەتییەکەشى بەهەردوو ئاراستەکەدا بووە( ،باش و خەراپ) بۆیە ئەنجامى پۆزەیتڤ و نێگەتیڤى هەبووە (هەمان سەرچاوەى پێشوو 2002 ،ال.)228 : لەم بارەیەوە رەشاد میران دەلێت( :کەسایەتى نەتەوەیى بابەتێکى گەورە و ئاڵۆزە، دەست نیشان کردنى سیما و خەسڵەتەکانى کارێکى ئاسان نییە و بگرە لە تواناى تاقە زانستێک و پسپۆرێکیشدا نییە ،ئەوەش لەناوچەیەکى جوگرافى مێژوویى – کەلتوورى دا هەمیشە چەندین میللەت و نەتەوە پێکەوە دەژین و کاریگەرییان بەسەر یەکترەوە هەیە و الیەنى هاوبەشیان زۆرە ،لەگەڵ ئەوەشدا دەکرێ ئاماژە بۆ هۆکارە هەرە گرنگەکان بکرێ و هەوڵبدرێ سیما و خەسڵەتە هەرە دیارو سەرەکییەکانى کەسایەتى نەتەوەیى دەستنیشان بکرێن .ئەو هۆکارە سەرەکییانەى کەسایەتى مرۆڤ دادەرێژن بە گشتى لە دوو هۆکارەدا چڕدەبنەوە :هۆکارى جوگرافى و کۆمەاڵیەتى –کەلتوورى .بێگومان هۆکارى مێژوویش وەک مەرجێکى حەتمى خۆى دەنوێنى .چونکە هەردوو هۆکارەکەى سەرەوە لە پرۆسەیەکى مێژوویدا دەرئەنجام بەدەستەوە دەدەن (میران ،2002 ،ال.)230 : بۆ هەمان مەبەست (دلێر شاوەیس) دەلێت( :ئەگەر بتوانین پێناسەى کەسایەتى بکەین بەوەى بریتى یە لە کۆى ئەو خەسڵەت و تایبتمەندییەتى و توانا جەستەیى و ،دەروونى، سۆزدارى و هزری یە بۆ ماوە و وەرگیراوانەى مرۆڤ لە پرۆسەى گەشەکردنى مێژوویدا بەدەستى هێناوە وە لەکەسانى دى جودا دەکاتەوە .ئەو کاتە دەتوانین بلێن کەسایەتى دیاردەیەکى مێژووییە و لەالیەک بەپێ ى کات و شوێن لە گۆڕان دایە و ،لەالیەکى دیکەشەوە کۆمەڵە تایبەتمەندیەتیە کە لە مرۆڤدا ،کە هەندێکیان بۆ ماوەن و لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکى دى دەگوازرێنەوەو وەرى دەگرێت .بەم پێیەش کۆمەڵ و بەهاکانى رۆلێکى بەرچاو لە نەخشە کێشانى کەسایەتى مرۆڤدا دەبینن ،بۆیە دەتوانین بلێین ئەگەر چى کەسایەتى بە تاکەکەسەوە تایبەتە ،بەاڵم شێوازیکى کۆمەاڵیەتیش وەردەگرێ .سەرەراى ئەوەش کارێکى ئاسان نیی ه تابلۆیەک سەبارەت بە کەسایەتى کۆمەڵگەیەک بنەخشێنین.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 222 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەشێ کەسایەتى نەتەوەیەک یا گروپێکى ئەتنیکى بە مۆزابیک بچوێنین کە وێنەیەک دەنەخشێنێو و لە ژمارەیەک خانە پێک هاتووە و هەریەکەیان لەوانى دى جودایە ،ئەگەر چى پێکەوە ئەو نیگارەش دەنەخشێنن (شاوەیس ،2002 ،ال.)232 : (شەفیق قەزاز) دەلێت( :ئەگەر ئێمە لە شوێن کەسایەتى مرۆڤى کورد بگەرێین ،دەبێ مێژوو بەسەربکەینەوەو لەو فاکتەرانە بگەرێین کە لە دروست بوون یاخود نەبوونى ئەو کەسایەتیە کارابوون )C.J.Edmonds( .دەلێت« :کورد رۆڵیان هەبووە لە مێژوودا .بەاڵم زیاتر لەناو کۆمەڵ و قەوارەیەک دا کە بە کورد نەناسراون بۆ ()500 ساڵ کوردەکان دەورێکى بااڵیان هەبووە لە ناوچەکانى ئیسالم دا و مێژوو تۆمارکارى لە یەکێک زیاتر لە میرنشینە کوردیەکانە» .لە جێگەیەکى دیکە دا دەلێت« :بڕوایەکى سەلمیندراو و پشت بەستو و بە مێژوو الى هەموو توێژەکانى خەڵکى سلێمانى هەبوو کەوا ئەو شارە تۆوى وواڵتێکى بەرفراوان و بوژانەوەى تیا بەدى دەکرا .واتە شتێک کە هەر دەتوانم وەک (کەسایەتى) یەک پێناسەى بکەم .کەسایەتیەکى وا بەهێز کە کەم لەوانەى هاتووچۆى ئەو شارەیان دەکرد دەیانتوانى لە کاریگەرى سەحراوى دەربچن» (قەزاز ،2002 ،ال.)235 : عەبدولحەمید بەرزنجى دەربارەى کەسایەتى مرۆڤى کورد دەلێت»:کەسایەتى مرۆڤى کورد کە لە ژینگەى الدێى کوردستان دا دەژیت ،کاریگەرى کەلتورى کوردەوارى هەر لە شێوەى جل و بەرگ و شێوازى پەیوەندى و زمانى پاراوى کوردى ،داب و نەریت و بەهاکانى کۆمەڵگەى کوردى بە ئاشکرا لە ژیانى رۆژانەى دا بەدى دەکرێت .بەاڵم رەنگە ئەم جۆرە کاریگەرییەى ئاکارى نەتەوەیى لە کەسایەتى مرۆڤى شارنشینى بە ئاشکرا بەدى نەکرێت ،هەر بۆیە دەلێن رەسەنایەتى نەتەوەى کورد لە کەلتورى ژیانى الدێ دا زیاتر چەسپاوە» (بەرزنجى ،2002 ،ال.)245 : بەشى سێیەم:کاریگەرییەکانى شەڕ لەسەر کەسایەتى ئافرەت لە رووى دەروونى و کۆمەاڵیەتى و ئابوورى و رامیاریدا لەماوەى سەدەى بیستەم و سەدەى بیست و یەکەم زۆرترین و گەورەترین کارەسات بەسەر کوردستاندا هاتووە و بەگشتى و کاریگەرییەکەى لەسەر کەسایەتى ئافرەت زۆر تایبەت تر بووە ،بۆیە ئەم سەردەمەى پێشوو لە ژیانى ئافرەت پێویستى بە دەیان توێژنەوەى زانستى وورد هەیە ،چونکە لەو رۆژگارەى ئەوسا لە شەڕ و شۆرشەکانى کورد دەگریەوە هەر لەسەرەتاى سەرهەڵدانیانەوە تاکو دەگاتە کارەساتەکانى کیمیاباران و پرۆسەى جینۆساید (شااڵوى قرکردنى) کورد (ئەنفال) وە راگواستن وەکو کارەساتێکى گەورە لە کوردستاندا مێژوویەکى کۆنى هەیە ،ئەم میللەتە بەدرێژایىمێژوو مێژوویەکى
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
223
پاییز و زستانی ٢٠١٥
رەشى هەیە کە کەوتۆتە بەر شااڵوى دەرکردن و ماڵ سووتاندن لەهەر چوار پارچەى کوردستان دا (عێراق ،ئێران ،تورکیا ،سوریا). لەپێناوى ئەوەى مۆرکى نەتەوەیى ئەم نەتەوەیە بەرەو نەمان بەرن بۆ ئەوەى بەرژەوەندییەکانیان بهێننە دى. راگواستن یەکەم هەنگاوى کاوڵکارى و تاوانەکانى رژێمى پێشوو بووە بەرامبەر بە میللەتى کورد کراوە ،بۆ یەکەم جار لە 1963/6/16لە قەزاى دووبز کە ئەو کاتە ناحیە بووە )22( ،گوندى کوردیان داگیرکردووە عەرەبیان لێ نیشتەجێ کردن (حکیم،2004 ، ال.)117 : ئینجا خاپوورکردنى پتر لە ( )1660گوند و دانیشتوانى ئەو گوندانە دواى ئەنفالکردنیان بۆ ئۆردوگاى زۆرەملێکان راگوێزران ،لە هیچ شااڵوێکى راگواستندا هێندەى ساڵى ( )1988دەستدرێژى نەکرایە سەر راگوێزراوان. پێشتریش شەڕى ( )8ساڵەى عێراق و ئێران ،دواى ئەوەى رژێمى بەعس لە جەنگێکى بێ پاسا و بێ بنەمادا دەکەوێتە شەڕەوە لەگەڵ رژێمى ئێراندا ،ئەم دوو رژێمە بە دراندانەترین شێوە دەکەونە جەنگەوە بەو هۆیەوە خەڵکانێکى زۆر تیاچوون و بەهۆى ئەم جەنگەوە کیمیابارانى شارى هەڵەبجە کرا .نابێ شون بزرکردن و لەناو بردنى ()8000 هەشت هەزار بارزانیمان لەبیربچێت. ئەم رەوشە کە پڕ لە کارەسات و رووداوى ناخۆش و دڵتەزین بووە رەنگدانەوەیەکى نێگەتیڤانەى هەبوو بەسەر سیما و خەسڵەتەکانى کەسایەتى مرۆڤى کورد (ئافرەت) ە تاکو ئێستایشى لەگەڵ دابێ پاشماوەکانى ئەم شەڕانە چەندان نەخۆشى دەروونى و کۆمەاڵیەتى و ژیرى و ئابوورى و رامیارى لە دواى خۆى دا بەجێهیشتووە .کە کاریگەریەکى گەورەیان بە شێوەیەکى راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ بەسەر کەسایەتى تاکەکانى ئەم کۆمەڵگەیە و ئاکامە نێگەتیڤەکانى بەم شێوەەیە بەسەر کەسایەتى تاکەکانى ئەو کۆمەڵگە رەنگى داوەتەوە کەوا لە خوارەوە باسیان دەکەین. کاریگەرییە دەروونییه‌کانى شەڕ لەسەرکەسایەتى ئافرەت:چۆن جەستەى مرۆڤ تووشى گرفت و نەخۆشى دەبێت بە هەمان شێوەش دەروون و دەمارى مرۆڤیش تووشى نەخۆشى دەبێت و لەئەنجامدا تووشى شلەژاوى و پەشۆکاوى و هەندێک جاریش لێکترازان دەبێت (قەرەچەتانى ،1999 ،ال .)11 :نەخۆشیە دەروونییه‌کانیش هۆکارى خۆیان هەیە لەوانەیە هۆکارى بۆ ماوەیى بن ،یان ئه‌وه‌تا هۆکارى ژینگەیین ،ئەگەر هاتوو ژینگەى مرۆڤلەبارێکى ئارام و تەندروست دانەبوو ،ئەوا سەرئەنجام هەر تاکێک لەم کۆمەڵگەیەدا دروست دەبێ بەرهەمى ئەو کۆمەڵەیە و بەهەمان شێوەى کۆمەڵگەکەى نا تەندروست
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 224 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەبێت. کەواتە ئەو رەوشە نا ئارامییەى ئەو شەڕانە بەسەر مرۆڤى کورددا واى کردووە کە کۆمەلێک نەخۆشى دەروونى ژیرى لەناو تاکەکانى دا باڵو ببێتەوە بە گشتى و ئافرەت بە تایبەتى ،کە ئەمانەن: -1باڵوبونەوەو تەشەنەکردنى دیاردەى قۆچى قوربانى. -2دروست بوونى رق و کینە و نارەزایى و کەسانى هەژار و بێ تاوانیش دەبنە قۆچى قوربانى ئەو شەڕە. -3فێرى زیاترى شەڕ و شۆڕ و دەست درێژى دەبن لەرێگەى سەرنجدان و بینین و السایى کردنەوەو چاولێکەرى فێرى رەفتارى شەڕکردن و شەڕانگیزو دەست درێژى دەبن. -4باڵو بوونەوەو تەشەنەکردنى جۆرەها نەخۆشى دروونى و الدانى سێکسى و بەرتیل وەرگرتن و هەڵخەلەتاندن ،لە نەخۆشیە دەروونییه‌کان (ترس و دڵەراوکێ و نیگەرانى و دڵتەنگى و نامۆبوون لە خودى خۆى دەکات و باوەر بە خۆ نەبوون و سەرنەکەوتن و سەرزەنشتکردنى خود و خۆ بەکەم زانین و نەبوونى ئامانجێکى درێژخایەن و ستراتیژ و رەشبینى بەرامبەر داهاتوو و گۆشەگیرى کەسانى نزیک و دەوروبەرى بە دەنگ پێداویستیەکانى نایەن و لەگەڵ فشارى زۆر و تەنگ و چەلەمە و گیروگرفتى و ئاڵۆزى هەمە جۆرانەى ژیان. -5زەینکۆیرى و پەشۆکاوى دەروونى. -6بێ هیوایى و بێ ئومێدى دروست دەکات و تاک تووشى رەشبینى دەکات. کاریگەرییە کۆمەاڵیەتیەکانى شەڕ لەسەر کەسایەتى ئافرەت: ئەو بارودۆخە و رەوشەى کە کۆمەڵگەى کوردەوارى پێدا تێپەربووە و رووبەرووى بووەتەوە کاریکردوەتە سەر زۆر الیەنى ژیانى ئافرەت لە پەرتەوازەیى و لەیەک هەڵوەشانەوەى ژیانى کۆمەاڵیەتى و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکان بووە .بەجۆرێک لە تەواوى بنچینەکانى کەسایەتى مرۆڤى کورد رۆلى نێگەتیڤانەى بینیوە و پاشماوەیەکى زۆر خەراپیان بەدواى خۆیاندا جێ هێشتووە ؛ کە بە شێوەیەکى روون و ئاشکرا لەنێو کۆمەڵگەى کوردەوارى هەستى پێ دەکرێ .هەم لەالیەنى ژیانى ئافرەتى کورد و ئەو هەموو پەتا و نەخۆشیە کۆمەاڵیەتیانەى کەوا پاشماوەى ئەو رۆژە ڕەشانەى ئەو شەڕانە رەسپێنراوانە بووە بەسەر کۆمەڵگەی کوردى .لێرەدا هەندێک لەو لەالیەنانە دەخەینەڕوو کەوا کاریگەرى لەسەر الیەنى کۆمەاڵیەتى ئافرەت هەبووە ،لەوانە: -1تێکچوون و شلەژان و پچڕانى پەیوەندى بە خودى خۆى و دەوروبەرى. -2هەستکردن بە دابڕان و گۆشەگیرى و بێ ئامانجى و بێ پالنى ژیان.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
225
پاییز و زستانی ٢٠١٥
-3نا دڵنیایى و ناروونى بەرامبەر بە داهاتووى ژیان و مڵماڵنێ لەگەڵ تاکەکانى دەوروبەرى. -4ئەگەرەکانى چەکەرەکردنى هەستى بێ شوناسى و الیەنگیرى و بێ پاڵپشتى کۆمەاڵیەتى بەرامبەر بە دەوروبەر و کۆمەڵگە. -5یاخى بوونى لە کۆمەڵگە. -6لێکترازانى کۆمەاڵیەتى. -7تێکچوونى شیرازەى خێزان ،کە بەردى بناغەى کۆمەڵگەیە ؛ بەتایبەتى لە کۆمەڵگەى کوردى ئەرکە کۆمەاڵیەتیەکە لە ئەستۆى خێزاندایە ؛ خێزانى کوردیش بەهۆى ئەو بارودۆخەى کە پێیدا تێپەریووە دووچارى پەرتەوازەیى و لەیەک هەڵوەشان بووەتەوە. -8نەمانى سەرپەشتیارى خێزان :لەئاکامى ئەو هەموو کارەسات و رووداوانەى شەڕ کە بەسەر میللەتى کورد دا هاتووە بە درێژایى مێژوو ،زۆربەى خێزانەکان دووچارى نەمانى سەرپەرشتیارى خێزان بوون ؛ ئەم ئەرکە لە ئەستۆى باوکدایە ؛ بەتایبەتى لەنێو الدێنشینەکان بێگومان نەمانى باوک بەشێوەیەکى زۆر کاریگەرى بەسەر الیەنى پەروەردەیى و بەخێوکردنى خێزان هەبووە .کە ئەم ئەرکە بەهۆى نەمانى تەواو کاریکردۆتە سەر تاکەکانى ئەو خێزانە و لە زۆربەى پێداویستیەکانى سەرەکى بێبەش بن و ئەرکەکە کەوتووەتە سەر دایکەکە (ساڵح ،2006 ،ال.)15 : کاریگەرییە ئابوورییەکانى شەڕ لەسەر کەسایەتى ئافرەت:ئەو خێزانانەى کە رووبەرووى ئەو شەڕانە بوونەتەوە بەدرێژایى مێژووى کورد بنیاتنانى ئابوورى خێزانەکانیان بە تەواوى نەماوەو لەناوچووە ،بەاڵم کە کاتێ ماڵ و موڵگەکانیان بە تەواوى دەسوتێنرێت و یان تااڵن و خاپووردەکرێت بەهۆى فرۆکەکانى شەڕەوە ؛ ئەوا هەموویان دەکەونە بەردەم ژیانێکى زۆر خەراپى ئابووریەوە ؛ دەتوانین بە خاڵ هەندێ لەم کاریگەریە خەراپانەى ئابوورى شەڕ لەسەر کەساەتى ئافرەت بخەینەروو ؛ ئەمانەن: -1نەمانى تواناى دارایى و ئابوورى بۆ بەخێوکردنى منداڵەکانیان تووشى پەرتەوازەیى و لەیەک هەڵوەشاندنەوەى خێزان هاتوون. -2رێژەیەکى زۆرى ئەم خێزانانە لەبەر نەبوونى تواناى ئابوورى و دارایى نەخوێندەوارن ؛ ئەوەى روونیشە کە خوێندن بەشێکى هەرە گرنگى کەسایەتى مرۆڤە تاکو بەهۆیەوە کەسیەتى گەشە بکات ؛ دیارە کۆمەڵگەى دواکەوتووش ناتوانى لەگەڵ پێشکەوتن و گۆرانکارییەەکانى جیهاندا هەڵبکات و خۆى بگونجێنێ. کەسایەتى تاکەکانى ؛ کەسایەتى تەنها کاربەرن و هیچ داهێنانێکى کۆمەاڵیەتى -3
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 226 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
و هزریان لێ چاوەروان ناکرێ (ساڵح ،2006 ،ال.)15 : -4هەژارى و قات و قڕى و گرانى زۆر دەبێت و باڵو دەبێتەوە. -5بوونى گەندەڵى ئابوورى زۆر بەهەموو جۆرەکانییه‌وە. -6لەشفرۆشى و بازرگانى کردن بە جەستەى ئافرەت دەکرێت. -7بێ کارى و بێ ئیشى زیاد دەبێت و لەسایەى شەڕدا ژێرخانى ئابوورى دەروخێت ؛ چونکە ئارامى و سەقامگیرى بەدى ناکرێت. -8گرفتى ئابوورى ئاکامى خەراپى بەجێهیشتووە لەسەر دەروونى تاکەکانى خێزان وەکو رێگرییەک لەبەردەم پرۆسەى هاوسەرگیرى و هەڵهاتن لەم وواڵتە و گرتنەبەرى رێگەى پر لە مەترسى رۆژئاوا و لەدەست دانى ناسنامە و شناسى و کەسایەتیان ...هتد. -9بەهۆى ئەم قەیرانى ئابووریە واى لە ئافرەتان کردووە کە تەنیا بەدواى بژێوى خۆیان و منداڵەکانیان بگەرێن (عزیز و حاجى ،2006 ،ال.)61 : کاریگەرییەکانى شەر لەسەر کەسایەتى ئافرەت لەڕووى رامیارییەوە:ناسەقامگیرى رامیارى لە کوردستاندا بەدرێژایى مێژووى کورد تا ئێستایشى لەگەڵدا بێ لە بەرزبونەوەو نزمبوونەوە دا بووە ؛ بەجۆرێک لە قەیرانێکى هەمیشەیى دایە کە زەبرێکى توندى لە بنەما رامیارى و ئابوورى و کۆمەاڵیەتیەکانى ئەم وواڵتە وەشاندووە. ئاشکرایە دەرەنجامى ئەم سیاسەتە مێژوویەکى رەشە لە کوشتن و تیرۆرى گەورە و شەرى خۆکوژى و کاریگەرى سەرپێکهاتەى ئابوورى و بنەماکانیدا ،هەروەکو دیارە کە چەندین هۆکارى ناوەخۆیى و دەرەکى بوارى ناسەقامگیرى رامیارى خۆشکردووە، ئەمەش گەوهەرى ئەو رامیارییە بووە کە لەناوچەکە دا بوونى هەیە و هیچ پێوەرێکى ژیرانە تێدا بەدى ناکرێت ،بەتایبەتى لەو قۆناغەدا کە سەردەمى (ئازادى و جیهانگیرى و گەشەپێدانى مرۆیى و مافى مرۆڤە) دەبینین کۆمەڵگەى کوردەوارى کۆمەڵگەیەکى ئاڵۆزو پڕ لە پشێوى عێراقییە ،ئەمەش رەنگدانەوەى نێگەتیڤى لەسەر ئەم نەویەە بەجێهشتووە کە کارى کردۆتە سەر پێشکەوتنى توانا و ویست و ئارزووەکانى وەستاندووە. مرۆڤیش ئەگەر وەک یەکەیەکى سەربەخۆ وەربگرین یان وەک هێزێکى گەورەو پێکهینراو، هەر خۆى هۆکارى دروستکردنى شەڕەو هەر خۆشى قوربانى سەرەکى ئەو شەڕە دەبێت، مرۆڤەکانى هەڵگیرسێنەرى جەنگ و هەروەها ئامرازى جەنگیش دەبن. جەنگ بەهەموو جۆرەکانى لە راستەقینەى کۆمەاڵیەتى و ئابوورى و رۆشنبیرى رەنگى داوەتەوە و کاریگەرى لەسەر کەسێتى تاکى ئەم وواڵتە بە شێوەیەکى راستەوخۆ یان
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
227
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ناراستەوخۆ بەجێ هێشتووە. لێرەدا دەستنیشانى کاریگەرییەکانى رامیارى شەڕ دەکەین لەسەر کەسایەتى ئافرەت، لەوانە: -1هەستکردنى ئافرەت لە بێ متمانەیى بەرامبەر دامەزراوەکان و رێکخراوەکان و دەسەاڵتدارانى رامیارى و شێوازو جۆرى تواناى جێ بەجى کردنى کارکردنیان. -2لەشەڕدا زۆرترین مافەکانى مرۆڤ پێشێل دەکرێت. -3ئازارى جەستەیى و دەروونى و خوێن ڕشتن تێکەڵ بە یەکتر دەبێت. -4دوژمنکارى جێگەى برایەتى دەگرێتەوە. -5ئەو تاکەى لەناو شەڕدا گەورە دەبێت تاکێکى توندوتیژ و توندڕەو لە هزر و بیرو رەفتار و هەڵس و کەوتدا بەدى دەکرێت. -6پێشیلکردنى مافەکانى تاک و هاوواڵتى و ناشیرین کردن و شێواندنى وێنە جوانەکان و بەها ئاکارییەکانى مرۆڤ. -7زاڵبوونى بیرو هۆشى دواکەوتوویى و بێ ئومێدى لە ئایندە و ناهۆشیارى لە دژوارترین ئەو مەرگەساتانەن کە لە راستەقینەى شەڕ لەم ناوچەیە و هەرێمەدا بەهۆى جەنگە نێو دەوڵەتیەکانى و ناوچەیى و ناوەخۆیى و عێراق و سەرجەم ئەو کاولکارییانەى بەدواى خۆیدا هێناوە ،دوو دڵى و رەشبینى لە بنیادنانى پێگەى کەسێتى و بێ بەشبوونى ئافرەت لە هەموو بوارەکانى ژیان و بووەتە سووتەمەنى شەرەکان ؛ ناچار وازى لە پێداویستییەکانى ژیانى هێناوە و بیرى لە ئازارەکانى کردۆتەوە و لەئەنجامدا کاریگەرى نێگەتیڤى لەسەر کەسایەتى کردووە (عزیز و حاجى ،2006 ،ال.)60 : بەشى چوارەم :دەرئەنجام و راسپاردەکانى توێژینەوە دەرئەنجامەکانى توێژینەوە :لەم توێژینەوەدا کۆمەلێک دەرئەنجاممان بۆ دەردەکەوێ کە دەکرێ لە چەند خالێکدا کۆیان بکەینەوە ،ئەمانەن: -1ئەم شەر و کارەساتە گەورانە کاریگەرییەکى خەراپ و نێگەتیڤانەیان کردۆتە سەر میللەتى کورد بە گشتى و ئافرەت بەتایبەت. -2لەئەنجامى ئەم شەڕانە ژمارەیەکى زۆر تووشى نەخۆشى و گرفتى دەروونى و کۆمەاڵیەتى بوون ؛ جگە لە ژمارەیەکى زۆریش بە نەخۆشى جەستەیى و کەم ئەندامییەوە دەناڵێنن. -3رێژەیەکى زۆرى ئەو خێزانانەى رووبەروى شەڕ بوونەتەوە لە ژیانێکى ئابوورى خەراپدا ژیان بەسەردەبەن. -4رێژەیەکى زۆریان نەخوێندەوارن ،ئەگەر زۆر هەبێ قۆناغى سەرەتایین.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 228 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
-5ئەرکى بەخێوکردنى و راپەراندنى کاروبارەکانى ناوماڵ و دەرەوەى خێزان کەوتۆتە ئەستۆى دایکانەوە. -6ژمارەیەکى زۆریش بەهۆى ئەم شەڕانەوە تووشى پەرتەوازەیى و لەیەکتر دابڕانى خێزانى بوونە. -7ژمارەیەکى زۆریان دەروونێکى توندوتیژیان لەکەسایەتیاندا هەیە. راسپاردەکانى توێژینەوە. -1کردنەوەى سەنتەرى تایبەت بە چارەسەرکردنى گیروگرفتە دەروونى و کۆمەاڵیەتیەکان دابمەزرێت لێرەدا پشت بە توێژینەوەى زانستى و پسپۆرانى دەروونى و کۆمەاڵیەتى و سایکاترى و پەرستیارى ببەسترێت. -2برینەوەى مووچەیەکى شایستە بۆ کەس و کارى ئەو خێزانانەى کە بەخێوکاریان نەماوەو ئەرکەکە کەوتۆتە ئەستۆى دایک ؛ تاکو هیچ نەبێ کەمێ لە ئەرکى سەرشانیان کەم بکرێتەوە لەرووى بژێوى ژیانیانەوە. -3پێویستە گوند و الدێکانى کوردستان ئاوەدانبکرێنەوە بە گشت پێداویستیەکانیانەوە. -4پێویستە لەهەموو سالێکدا لەکاتى یادکردنەوەى ئەم شەڕانە دیارى بەسەر قوربانیانى ئەم شەڕانە دابەشبکرێت ؛ تاکو رێزى هەمیشە بگیرێت و کۆمەڵگە بزانى قەرزارى ئەوانن. سەرچاوەکانى توێژینەوە.:
-1بەرزنجى ،عەبدولحەمید (« :)2002کەسایەتى مرۆڤى کوردى» ،گۆڤارى سەنتەرى برایەتى ،ژمارە ( ،)26هەولێر. -2پەژار ،مستەفا (« )1997کەسایەتى و بنەما دەروونییەکان – داهێنان «گۆڤارى ڕامان ،ژمارە ( ،)18هەولێر. -3پەتى ،عومەر (« )2014شەرى دەروونى و کاریگەرییەەکەى لەسەر کەسایەتى کورد» ،رۆژنامەى هەولێر ،ژ ( )1974هەولێر. -4حمە سالح ،یوسف (« :)2015کەسایەتى لە روانگەى (ئەلفرێد ئەدلەر) ەوە (،»1937 – 1870 رۆژنامەى هەولێر ،ژمارە ( )2165چوارشەممە. -5حکیم ،مراد (« )2004ئاکامە کۆمەاڵیەتیەکانى سیاسەتى راگواستنى کورد لە عێراق لەسەردەمى بەعسدا» ،نامەى ماستەر ،کۆلێژى ئەدەبیات ،زانکۆى سەالحەدین. -6دیترجینە ،مۆریس (ب .ساڵ) :مدخل الى علم السیاسە ،دیمەشق ،سوریا. -7ساڵح ،هێمن عومەر (« )2006بارودۆخى ناسەقامگیرى سیاسى کوردستان لەساڵى 1988و کاریگەرى لەسەر کەسایەتى مرۆڤى کورد»گوڤارى خامە ،ژمارە ( )4چاپخانەى منارە ،هەولێر. -8سدیق ،فوئاد (« )2002تەوەرى کەسایەتى مرۆڤى کورد» ،گۆڤارى سەنتەرى برایەتى ،ژمارە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
229
پاییز و زستانی ٢٠١٥
( ،)26هەولێر. -9شاوەیس ،دلێر (« )2002کەسایەتى مرۆڤى کورد»گۆڤارى سەنتەرى برایەتى ،ژمارە (،)26 دەزگاى رۆژنامەنووسى برایەتى و خەبات ،هەولێر -10عزیز ،ئاسۆ خەلیل و حاجى ،هیرۆ ساڵح (« )2006قوتابى زانکۆ و قەیرانى شوناس»گۆڤارى خامە ،ژمارە ( ،)4چاپخانەى منارە ،هەولێر. -11قەرەچەتانى ،کەریم شەریف ( )1999هەندێک نەخۆشى و گرفتى دەروونى و کۆمەاڵیەتى، چاپخانەى زانکۆى سەالحەددین ،هەولێر. -12قەزاز ،شەفیق (« )2002کەسایەتى مرۆڤى کورد» ،گۆڤارى سەنتەرى برایەتى ،ژمارە (،)26 هەولێر. -13میران ،رەشاد (« )2002کەسایەتى مرۆڤى کورد و چەند هۆکارێکى کاریگەر» ،گۆڤارى سەنتەرى برایەتى ،ژمارە ( ،)26هەولێر. -14نەقشبەندى ،ئازاد محمد ئەمین (« )2002سیما و خەسڵەتەکانى کەسایەتى تاکى کورد»گۆڤارى سەنتەرى برایەتى ،ژمارە ( )26هەولێر. 9.Tehran، p ،2002 ،Oxford Advanced Learners Dictionary -15 کاریگەرییەکانى شەڕ لەسەر کەسایەتى ئافرەت لەڕووى ئابوورى و دەروونى و کۆمەاڵیەتى و رامیارى (سیاسى) دا.
پ.د عومەر پەتىپ.د .فاتیمە رەشید حسن زانکۆى سەالحەددین /هەولێر
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 230 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھەڵویستی ئافرەتانی شاری کۆیە لە وشیارکردنەوەدا
(بەنموونەی فریشتە خان)
لێکۆلینەوەیکی شیکاری ڕەخنەییە نووسینی:ڕێزان عوسمان مستەفا کولیژی ھونەرە جوانەکان زانکۆی سەاڵحەددین
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
231
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 232 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
ناوەڕۆک پێشەکی. دەروازە. بەشی یەکەم :باری کوردستان و کۆیە لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەم تاک شەستەکان. تەوەری یەکەم :بارودۆخی کوردستان لەڕووی سیاسی و ڕۆشنبیرییەوە. تەوەری دووەم :بارودۆخی کۆیە لەڕووی سیاسی و ڕۆشنبیرییەوە. بەشی دووەم :ڕۆڵی فریشتە خان لەوشیارکردنەوەو شۆڕشدا. -١الیەنی نەتەوەیی. -٢الیەنی ڕۆشنبیری. -٣الیەنی سیاسی. ئەنجام. لیستی سەرچاوەکان.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
233
پاییز و زستانی ٢٠١٥
پێشەکی پێگە وھەڵویست و بوار وچاالکی دیاردەی بەردەوامی ژیانن و الی ھەر یەکێکیش بەشێوەیەک لەشێوەکان ڕەنگدەدەنەوە ،لەوەی کەسانێک ھەن پێش سەردەمی خۆیان ھەنگاو دەدەنین ،یاخود ھەن ڕابەرایەتی دەکەن و ھەن ئەوانەی دەتوانن ھەڵویست وەرگرن وبڕیار لەکاتی پێویستدا بدەن...دیارە فریشتە خانیش یەکێکە لەو کەسایەتیانەی توانیویەتی ئەم ھەنگاوە ھەڵێنێت و شوێن پەنجەی خۆی لەدیرۆکی کۆمەڵی کوردی بنەخشێنێت و ببێتە نموونەی ڕابەڕو پەیامی خۆی ھەبێت شانبەشانی ھاوخەباتەکانی لەدوێنا و ئەمرۆ و داھاتوودا. ئەم لێکۆلینەوەیە (ھەڵویستی ئافرەتانی شاری کۆیە لە وشیارکردنەوەدا بەنموونەی فریشتە خان ) لێکولینەوەیەکی شیکاری ڕەخنەییە سەبارەت بە ھەڵویستی ئافرەتان لە بزوتنەوەی سیاسیی کۆمەڵی کوردیدا لە سەدەی بیستەم ،کەتاکو ئێستا بایەخێکی ڕاستەوخۆ بەم بوارە نەدراوە ،بۆیە بەپێویستمانزانی ئاوڕێک لە کارو چاالکی ئەو خانمانە بدەینەوە کە ڕۆژانێک ژیانی خۆیان کردۆتە سەنگی مەحەک لەپێناو خاک ونەتەوەکەیاندا. سەبارەت بەکەمووکوڕی باسەکەمان لەالیەک ھەروەک باوە الی ئێمە کەمی کات ،لەالیەکی تریش کەمی سەرچاوە سەبارەت بەو خانمە ،چونکە ھەرچەندە لەژیان ماوە بەاڵم ئێستا تەندروستی ئەوان ناجێگیرو بەتایبەتیش دوایی ئەوەی کەجەڵتە لێداوە توانای قسەکردنی لەدەستداوە. ناوەڕۆکی باسەکەمان لە دەروازەیەک و دوو بەش پێکھاتووە :بەشی یەکەم بەناوی باری کوردستان و کۆیە لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەم تاک شەستەکان ،دوو تەوەر لەخۆی دەگرێت و ،کە تیایدا ئاماژەمان بە باروزروفی کوردستان و شاری کۆیە کردووە لەڕووی سیاسی ڕۆشنبیرییەوە .سەبارەت بەبەشی دووەم ڕۆڵی فریشتە خان لەوشیارکردنەوەدا چەند تەوەرێک لەخۆی دەگرێت لەوانە الیەنی نەتەوەیی ،الیەنی ڕۆشنبیری ،الیەنی سیاسی .کۆتایی باسەکە بەکۆمەاڵ ئەنجام و لیستی سەرچاوەکان خراوەتە ڕوو لەوانە: -١کوردستان لەسەدەی بیستەم خاڵی وەرچەرخانی بەخۆیەوە بینیوە لەڕووی وشیاری و ڕۆشنبیری و زانستی بە بەراورد بەسەدەکانی ڕابردوو. -٢شاری کۆیە تایبەتەندی خۆی بە درێژایی دیرۆکی وەک شار لەھەموو ڕووەکانەوە پاراستوە.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 234 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
-٣بیرۆکەی کورد بوونی لەگەڵ ئەوەی ئەمان کەسایەتیەکی چەپن. -٤کاریگەریان ھەبووە لەھێنانە کایەی پۆلە ئافرەتێکی وشیار لەڕێی کارکرنیان لە کۆمەڵە و رێکخراوە پیشەییەکان لە ( )٧٠-٦٠کانی سەدەی بیستەم جا خانمی مال بن یا خوێندەواربن. دەروازە. فریشتە خان ناوی تەواوی (خدیجەمستەفا ئاغای حەوێزییە) لە زستانی ساڵی ١٩٢٦ لەگەڕەکی ھەواو لەشاری کۆیە لەبنەماڵەیەکی زانست وئەدەب دۆست لەدایک بووە ،ھەر لەوا پەروەردەبووە.خوشکی شاعیراو ڕۆشنبیرانی گەورەی گەلی کورد(ئەحمەد دلزار و کەریم شارەزایە) .سەبارەت بە ژیانی خۆی دەگێڕتەوەو دەاڵ( لەتەمەنی شەش حەوت سااڵن زۆرم حەز لەسرودبوو ،لەگەڵ مەکتەبەکان جومعان دەچوومە سەیران لەوا زۆرم حەز لێبووسرودی ئەی کوردینە ئەی مەردینە بڵێم ...لەتەمەنی ٩ساڵیدا شیعری حاجی قادریم لەبەردەکردو دواتر لۆ داکم و خوشکم دەگۆتەوە..تا بوومە ھەرزەکار لەدەوری ھەرزەکاریم حەزم لێبوو بچمە مەکتەب ،پێش مەکتەب ناویشیان نووسین ،بەرام بابم مانیع بوو ،گۆتی کوڕەکان دەچنە مەکتەبا با کچەکان خزمەتی مارا بکەن لەگەر داکیان بن. وردە وردە گەورەبووم فکرمکردووە ،ویستم دەست لەشیعربدەم وشیعردابنێم... مواودێکیان لەمزگەوتی کۆنە جومعەی کر ،پیاوێکی لێبوو بەفارسی غەزەلی دەگووت غەزەلێکی زۆر خۆشبوو تێنەدەگەیشتم ،بەرام الم خۆشبوو .وردە وردە دەستمکرد بەشیعر دانان -١-).بەو شێوەیە یەکەمین نۆبەرەی شیعری نووسیوەو کەڕەنگدانەوەی ئەو بیروبۆچوونە سیاسیانەبوو کە باوەڕی پابوو ،ولەژیانی ڕەنگیداوەتەوەو بەردەوامبووە لەسەر بیرو بۆچوونەکانی تا ئەم ساتەی ئێستا ھەروەکو لەم بارەیەوە دەڵێ(من کوردم، بەاڵم ھەتا دەمرم ھەر مارکسیمە. -٢-).کەواتە دەکرا بڵێین لەنێوان خەبات سیاسی و ئەدەبدا بەسەربردووە .
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
235
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بەشی یەکەم :باری کوردستان و کۆیە لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەم تاکو ناوەراستی شەستەکان. تەوەری یەکەم :بارودۆخی کوستان لەڕووی سیاسی و ڕۆشنبیرییەوە. تەوەری دووەم :بارودۆخی شاری کۆیە لەڕووی سیاسی و ڕۆشنبیرییەوە. بارودۆخی کوردستان لە ڕووی سیاسی و ڕۆشنبیرییەوە. -١الیەنی سیاسی. سەدەی بیستەم ھەڵگری کۆمەاڵ گۆڕانکاری بەردەوامبووی ناجێگیربوو ،ئەو گۆڕانکارییانە ھۆکاربوو بۆ ئەوەی بەردەوام بیرۆکەو پرۆژەی چاوەڕواننەکراوو ناسەقامگیری با توێژینەوە بێنەکایەوە .بۆنموونە لەبیستەکانی سەدەکە ،کە جەنگی یەکەمی جیهان کۆتایی پێھات، کوردستان جارێکی تر کەوتەوە نێو گەمە سیاسیەکانی داگیرکەرە براوەکان ،لەھاوکێشەی دوو کەرتبوونی لەنێوان دوو ئیمپراتۆر گۆڕا بە پارچە پارچەکردنی لەنێوان چوار دەوڵەت بەپا نەخشەی نۆی سیاسی ،لەوانە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقی بەگوێرەی پالنێکی سیاسی لەالیەن دەسەاڵتدارانی بەریتانیاوە ھۆکاری چەندین کێشەو شەڕی بەردەوامە( چ لەئاستی ناوخۆ بێت یادەرەوە )تاکو ڕۆژگاری ئەمڕۆمان ،چونکە دەوڵەتی قانوون بەبا بوونی پێگەیەکی کارگێری وسیاسی و وشیار ،ئەوە جگە لەھێنانەکایەی دەستورێک ھاوشێوەی دەستوری ڕۆژئاوابێت ،ئاستەنگبوو لەواقیعی عێراقدا بھێنرێتەکایەوە ،-١- بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا رووناکبیر و ڕۆشنبیر و چاالکوانان کۆڵیان نەداو ڕووبەڕووی دەسەاڵتی ستەمکارانەبوونەتەوە لەڕێی خەباتی ڕێکخراوەیی یاشۆرش وڕاپەڕینەوە بیێت لەوانە :ڕێکخراوی (دارکەر) کەلەدواییدا دەبێتە بنەچەی حیزبی ھیوا ،یاخود ڕاپەڕینی- ٦ی ئەیلولی ساڵی ١٩٣٠ی (-بەدەرکی سەرا) ،شۆرشی شێخ مەحموودی نەمر، ڕاپەڕینەکانی بارزانی ،١٩٣٢-١٩٣١دامەزراندنی کۆماری مەھاباد ،کەھەموو پارچەکان بەشداریان تیایدا کردووە ،دامەزراندنی حیزبی شیوعی عێراق ١٩٣٦و پارتی دیموکراتی کوردستان ،١٩٤٦ڕێڕەوی بارزانی بەرەو سۆڤیەت ،ڕاپەڕینی ،١٩٤٨ڕاپەڕینی ،١٩٥٢ پەیمانی بەغدای ...١٩٥٥ھتد فاکتوری وەرچەرخانبوون لەبزوتنەوەی ئازادیخوازی کورد و کەئاسۆی ئیستای لێهەاڵت.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 236 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
-١الیەنی ڕۆشنبیری. پرشنگی ڕۆژنامەی کوردستان وەرچەرخانێکی گەورەی ھێنایەکایەوە لەبواری ڕۆشنبیری و وشیاربوونەوەی کوردی لەگشت بوارەکاندا .دوابەدوایی دەرچوونی ئەوڕۆژنامەیە چەندین ڕۆژنامە و گۆڤاری تر دەرچوو ،وەکو(ڕ.ژیان ،ڕ.ژین گ.یادگاری الوان ،گ.ڕووناکی ،گ.زانستی ،گ.گەالوێژ ،گ.دەنگی گێتی ،گ.نزار...ھتد)کە زۆرینەیان تایبەتمدی خۆی ھەبووە لە ناساندن و بەرەو پێشچوون و وشیارکردنەوەی جەماوەر لەڕووداوەکان و کارکردن بۆھێنانەکایەی داھاتوویەکی نوا بەتایبەتیش لەو سەردەمدا. ھەروەھا کردنەوەی قوتابخانەالیەنێکی تری ئەو بوارەیە ؛لێرەدا دەبا ئاماژە بەو الیەنە بکەین حکومەتی عێراقی ھەوڵی پاوانکردنی پرۆسەی خوێندنی دەکرد لەناوچە کوردییەکاندا لەو بارەیەوە تۆفیق وەھبی دەڵێ(دەرکەوت لە باشوری کوردستان ھیچ پەیمانگایەکی مامۆستایان یاخود قوتابخانەیەکی پیشەیی نییە)-١-؛ کەچی لەگەڵ ئەو سیاسەتە پەیڕەوکراوەی حکومەتی ناوەندی و کەمی ژمارەی قوتابخانە کاریگەری ئەرێنی ھەبوو لەبەدواداچوونی قوڵ وھەوڵی جدی ھەبوو بۆ فێربوون بەمەبەستی تێگەیشتن بەرەوپێشچوونی بواری زانست و ئەدەب ومێژوو و جوگرافیا و ھونەر...ھتد. سەبارەت بەڕۆڵی کۆمەڵە و ڕێکخراوەکانیش ڕۆڵێکی باوێنەیان ھەبوو لە ئەرکی وشیارکردنەوەکردنەوەی جەماوەر ،چونکە لەئەرکی ڕۆشبیری و کۆمەاڵیەتی ئەرکی سیاسیشیان ڕادەپەڕاند ،تائەو ڕادەی ھەندێک لەو ڕێکخراوانە لەگەڵ بەرەوپێشچوونیان بوونە حیزب لەوانە (کۆمەڵەی دارکەر) لە کۆیە ،ھەروەھا (کۆمەڵەی جڤاتا خۆسەریا کورد) ١٩٢٥ھەرچەندە لە باکور دامەزرا بەاڵم لەساڵی ١٩٢٦-١٩٢٤لقێکی لە باشور کردەوە بەمەبەستی یەکخستنی نەتەوەیی ھەموو کوردی پارچەکانی کوردستان( ،کۆمەڵەی زانستی) ١٩٢٦ھەڵسا بەکردنەوەی خولی خوێندن و نوسین و فێربوونی زمانەکان ،ئەمە جگە لەوەی یەکەمین کۆمەڵەیە لەباشور لە ٢٨ی تەمموزی ساڵی ١٩٣٠لقی زانستی ئافرەتانی کردەوەو دوای کۆبوونەوەی کۆمەاڵ ئافرەت بەھاوکاری حەپسەخانی نەقیب، مەڕاسیمی کردنەوەی کراو حەپسەخان جگە لەوەی یەکێک بوو لەھاندەرانی ئەو بیرۆکەیە و ھەروەھا کۆمەکی پێشکەشی ئەو ڕێکخراوە کردووە .ھەروەھا (کۆمەڵەی خوێبوون) ١٩٢٧و کۆمەڵەی پشتیوانی کوردان و یانەی سەرکەوتنی کوردان و یانەی ھوشیاری... ھتد.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
237
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ھەروەھا مزگەوت وخانەقاکان بەدەستپێک و مەڵبەندی فێربوون و ڕۆشنبیری بوونە کەوا قوتابییەکان شان بە شانبەشانی بابەت و وانە ئایینییه‌کان ڕەوانبێژی و دیوانی شاعیران و مەولوودنامە...ھتد دەخوێند ،بۆیە دەکرا بڵێین مزگەوتەکان یەکەمین پێگەی فێرخوازی بوونە وچەندین کەسایەتی ناودار و ڕووناکبیری وەکو ئییبن ئادەم و نەقشەبەندی..ھتد شاعیرانی کۆنی کورد سەرجەمیان لەوێوەو پەروەردەبوونە .کەواتە دەکرا بڵێین ڕۆڵی ھەموو ئەو دەزگایانە ھیچ کامێکیان لەوەی تر کەمتر نییە ،بەڵکو ھەریەکەیان بەپا سەردەمی خۆی ڕۆڵی ھەبووە لەبەرەوپێشچوونی پرۆسەی فێربوون و ڕاھێنان ،کەبەردەوام لە برەودانە . بارودۆخی شاری کۆیە لەڕووی سیاسی و ڕۆشنبیرییەوە. -١الیەنی سیاسی کۆیە شارێکی کۆنە ،ھەڵکەوتەی جوگرافی و ئابوری شارەکە وایکردووە لەڕووداوەکاندا ڕۆڵ وپێگەی خۆی ھەبێت ،تائەو ڕادەی ( لەسەردەمی میرنیشینی ئەردەالندا شانبەشانی ھەریەک لەئاکرا و ھەریر و ڕەواندوز دەوڵەتۆکەیەکی بەھێزبوون خاوەن قوللە وقەاڵی تایبەت بەخۆیانبوون -١-).ھەروەھا ھەندێ جار بنکەی ملمالنا نێوان میرنشینەکان بووە بەتایبەتی سۆران وبابان ،لەو بارەیەوە ڕێچی گەڕیدە دەاڵ (کۆیە شارێکی سۆرانی بووە ،بەاڵم لەدواییدا بۆتەبابانی ) -٢-بەو شێوەیە بەبەردەوامی بەڕووداووی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیری...ھتد ڕۆیشتووە ،ئەوەش وایکردووە ھەمیشە پێشوازی لەبیروبۆچوونی نوێبکات و لەگەڵ پێشھاتەکانی سەردەمدا بگونجێت، بەڵکو لەھەندا کاتدا کۆیە پێشەنگ بووە لەڕووداو و کارەساتەکاندا.بەم شێوەیە کۆیە تاکو دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق سەر بەویالیەتی موسڵ بوو ،بەاڵم لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەت لەساڵی ١٩٢١شارەکە دەکەوێتە سەر لیوای ھەولێر ،ھەر وەک ئاماژەمان پێکر دروستبوونی دەوڵەت باری ناوخۆی بەرەو قەیران برد شاری کۆیە ھەڵبەت بێبەش نابێت لەو قەیرانە ،بەڵکو النکەیەکی زۆر چاالکی سەردەمبوو لە خەبات وبزوتنەوەی سیاسی ونیشتمانی ،لەوانە ؛ بۆ ناڕەزایی دەربڕین لە ڕێکەوتنامەی حوزەیزانی ١٩٣٠ی نێوان بەریتانیاوعێراق ژمارەیەک لەگەنجانی ئەو شارە بەشدارییان لەڕاپەڕینەکەی بەردەرکی سارای سلێمانی کرد ،لەئەنجامی ڕووبەڕوونەوەیان لەگەڵ حکومەتدا چەندین شەھید و برینداری لێکەوتەوە لەوانە کەسایەتی ناوداری شاری کۆیە کاکەی حاجی مەحمودی .-٣-
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 238 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
بوونی قەیران وبۆشاییە بەردەوامەکان پاڵنەری زیاتری کەسایەتی والوانی کوردیدا ھەنگاو بنێنین بۆ دامەزراندنی ڕێکخراو و پارتەکان لەژێر تەوژمی ئەزموونی واڵتانی ڕۆژئاوا لەوانە حیزبی ھیوا ،جگە لەوەی کاتی دامەزراندنی پارت وکۆمەڵە سیاسیەکان لە کۆتایی سییەکان وچلەکانی سەدەی ڕابردوو ژمارەیەک کەسایەتیەکانی کۆیە ڕۆڵی بەرچاویان ھەبوو لەوانە عەلی عبداللە ،کریم توفیق ،عبدالسەمەد محمد ،کاکە زیاد ،عوسمان عەونی...ھتد بەتایبەتیش دوای ھەڵوەشاندنەوەی(یەکێتی تێکۆشین )شوعییە کوردەکان کۆمەڵەیەکی نوێیان دامەزراند بەناوی (حیزبی شیوعی لەکوردستانی عێراق) کۆمەڵەکە ڕۆژنامەی (شۆرش)یان دەرکرد کەدواتر حیزبەکە بەو ناوە ناسرا ،یەکێک لەو کەسایەتیانەی ڕۆڵی گرنگیان ھەبوو لەدەرکردنی ڕۆژنامەکە (کاکە زیاد ئاغا)بوو .لەگرنگترین ئامانجەکانی پێکھێنانی بەرێوەبەرایەتیەکی نامەرکەزی بوو بۆ کوردستانی عێراق وداننان بەمافی سیاسی و ڕۆشنبیریەکان ویارمەتیدانی خەباتی گەلی کورد لەپارچەکانی کوردستان ،-١-.ھەروەھا کاتا حیزبی رزگاری لەساڵی ١٩٤٥ دامەزرا یەکا لەئەندامە کاراکانی ئەو حیزبە عومەر ده‌بێبە ،عەلی عەبدوڵاڵ ،عەبدوڵاڵ محەممەد حەبیب ،جەمال عیزەت و محەممەد خۆشناو بوو. پێشوازکردن وھەنگاونان بەرەو بیروبۆچوونی نوا وایکردووە شارەکە بەردەوام لەگۆڕانکارییە نوێخوازەکاندا بگونجێت کاتا (پ.د.ک)دامەزرا علی عبداللە یەکێک بوو لەدامەزرینەرانی ئەو حیزبە و کاکە زیاد یەکێک بوو لەجێگرانی سەرۆک ،یاخود لەساڵی ١٩٤٦یەکەمین شانەی پارتی کۆمۆنیستی عێراقی لەالیەن عوسمان مستەفا -فاتح ڕەسول – سەعید مەال ئەحمەد پێک بھێنن ،-٢-.کەواتە دەکرا بڵێین کۆیە النکەی بزوتنەوەو شۆڕش و بیری ئازادیخوازی سەردەمبووە و بەردەوام خاوەن پێگە و کەسایەتی ڕوشنبیر و سیاسی خۆیبووە کە نەوە دوایی نەوە جا پەنجەی خۆیان خستۆتەڕوو. -٢الیەنی ڕۆشنبیری شاری کۆیە کۆیە لەکۆنەوە مەڵبەند و پێگەی ڕۆشنبیری وخوێندن وزانست وئەدەب بووە ،ھاوشێوەی شارە کۆنەکان حوجرە ومزگەوت وتەکیی شوێنی فێربوون و وشیاری بووە .مەال وپیاوە ئایینییه‌کان بەبەردەوامی سەرقاڵی بەدواداچوونی پرۆسەی فێرکردن و بەرەوپێشبردنی فەقا قەتابییەکان بوونە بۆ فێربوونی قورئانی پێروز و زمانی عەرەبی و فارسی و
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
239
پاییز و زستانی ٢٠١٥
تورکی و زانیاری گشتی ...ھتد ئەوە جگە لەقوتابییانی شارەکە لەشارەکانی تریشەوە ڕوویانتێکردووە ،چونکە(فەقا موستەعیدەکان بۆ خوێندن وفێربوون لە مزگەوتێک بۆ مزگەوتێکی تر دەگەڕان بەدوایی زانا و مامۆستای بەناوبانگ -١-).بۆیە دەبینین لەو شاعیرە بەناوبانگانەی سەردانی کۆییەیان کردووە (نالی و سالم و سافی ھیرانی و شێخ ڕەزای تاڵەبانی) -٢-بوونە ،ئەمەش پێگە و ڕۆڵی ئەو شارەمان بۆدەخاتەڕوو تاچەند کاریگەری ھەبووە لەبواری زانست و فێرخوازی و داھێناندا کە بەبەردەوامی کەسایەتی لێھاتووی ھەبووە وەکوحاجی وئەختەر و فانی ومەالی گەورەو دڵدار...ھتد لەو بارەیەوە مسعود محمددەاڵ (شاری کۆیە چەرخێک لەمەوپێش ،بەپا مقیاسی ئێستاکەشی دەماودەم باس دەکرێ ،کەمەجالیسی زانیاری و ئەدەبی ڕۆژانەی کۆیە چ لەقۆناغی دەوڵەمەند ودەست ڕۆییوەکان ،چ لەمەدرەسەو مزگەوت وتەکی وخانەقاکان دیمەنێکی ھەرە دیاری ئەو شارە بووە .-٣- ).بۆیە ناکرێت سەبارەت بەکەسایەتی ومەجلیسی ڕۆشنبیری ڕۆڵی (حاجی بەکر ئاغا)ئاماژەی پانەکرێت ،کەیارمەتی خەڵکی شارەکەی داوەو ھەڵی بوژاندنەوەی الیەنی ڕئشنبیری وشارستانی داوە...پیاوێکی بەخشندە و ئەدەب دۆست وشاعیر و خاوەن کتێبخانەبووە ،ھەروەھا ئەختەر(ئەمین ئاغا)ی کوڕیشی درێژەپێدەری ڕەوتی باوکی بووە تا ئەو ئاستەی دیوەخانەکەی خۆی کردبووە کۆڕی ئەدەبیات وھونەری مەقامی کوردی بەکۆکردنەوەی دەستەیەک لەمەقامبێژ وھونەرمەندی کورد لەدەوری خۆیدا لەوانە(مەربین و نەشئەتی ڕەشید ئاغای حەوێزی) -٣-کەواتە ڕۆڵی ئاغاکان و وشیاری جەماوەری شارەکە بەھەموو پێکھاتەکانییه‌وە وایکردووە باری کۆمەاڵیەتی شارەکە لەپێشکەوتنی بەردەوامبێت و ڕێگەخۆشکەربێت بۆ پەرەپێدانی چێژی موزیک وئەدەب بەتایبەتی لەبەھاراندا ،کەخەڵکەکە بەکۆمەڵ ڕوویان لەھاوینەھەوارەکانی ئۆمەر خوچان ،کەندە کۆخ ،حەمامۆک...ھتد دەکرد وگۆرانی بێژو ئەدەب دۆستەکان پێشرەوی خەڵکەکەیان دەکرد بە گۆرانی وقسەی خۆش و ھۆنراوە دەچوون و دەگەڕانەوە ،جگەلەوەی کۆڕی ئاھەنگیان سازدەکرد ،ھەموو ئەو چاالکییانە ڕێگە خۆشکەر بوون بۆ ئەوەی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکان بەھێزبێت لەالیەک و لەیەالکی تریش بەرەوپێشچوونی مۆسیقای کوردی بێت ،تاکو لەساڵی ١٩٥٦دا یەکەمین تیپی مۆسیقا دامەزرێنرا بەناوی تیپی باواجی کۆیە.کەواتە دەکرا بڵێین ئەو دیاردانە لەشارەکەدا تاکو ئێستاش وەکومیراتوپاشماوە لەشارەکەدا باوی ھەیەو ڕۆژبەڕۆژ لەبەرەوپێشچووندایە .ئەو بەرەوپێشچوونە شانبەشانی حوجرەو مەجلیسەکان کتێبخانەکان بوونە ،کەھەر لەکۆنەوە لەم شارەدا ھەبووەو کۆنترین کتێبخانەش ،کتێبخانەی (دایە خەخا)یە وھەروەھا کتێبخانەی (جەلیزادە) -١-جگە لەو کتێبخانانە چەندین کتێبخانەی تر لەوشارە کراونەتەوە لەوانەکتێبخانەی حاجی قادری
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 240 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
کۆییساڵی ،١٩٤٥تایبەت بوو بەپارتی وکتێبخانەی کویسنجق تایبەت بوو بەشیوعی، دواتر ساڵی ١٩٥٧کتێبخانەی گشتی کۆیە دامەزرا ،لەدوایی شۆرشی ١٤یتەمموز کتێبخانەی جمھوریەت دامەزرا .-٢-.کەواتە کتێبخانە بایەخێکی تایبەتمندی ھەبووە لەو شارە لەزەمەنێکی کۆنەوە. ھەروەھا ڕۆڵی شارەکە لەگرنگیدان بەچاالکی ڕۆشنبیری وبەشداریکردنیان لەڕێکخراو وکۆمەڵەکان الیەنێکی تری پاڵ الیەنەکانی پێشووە لەوشیارکردنەوەو بەرەوپێشچوونی شارەکەلەوانە دامەزراندنی (کۆمەڵەی منەوەران)لەساڵی ،١٩٣١لقی کۆمەڵەی برایەتی(کۆمەڵەیەکی ڕۆشنبیری وسیاسی)بوو لەساڵی ،١٩٣٧کەبارەگاکەی لەسلێمانی بوو ،لقی کۆمەڵەی یانەی سەرکەوتن کە لەساڵی ١٩٣٠دامەزرابوو دواتر لەکۆیە کرایەوە، جگە لەو کارو چاالکیانە درێژدانی خەڵکی کوردستان و کۆیە بەخەبات لەسەرەتای پەنجاکان ھەنگاوی تری بەخۆوە بینی لەوانەدامەزراندنی ڕێکخراو و کۆمەڵەی پیشەیی لەوانە یەکێتی قوتابیانی کوردستان ،یەکێتی الوانی دیموکراس عێراق ،کۆمەڵەی ڕابیتەی ئافرەتان ،یەکێتی کرێکاران...ھتد ،ئەو رێکخراونە راستەوخۆ پەیوەندییان بەبەغداوە ھەبوو ،بەاڵم ئەوەی گرنگە ئاماژەی پێبکرێت کەوا سەرجەم کار چاالکی ئەو رێکخراوانە توانیان وەرچەرخانی پڕ بەھا بێنەکایەوە لەکۆمەڵی کوریدا لەگشت ئاستەکاندا.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
241
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بەشی دووەم :ڕۆڵی فریشتە خان لە وشیارکردنەوە و شۆرشدا. -١الیەنی نەتەوەیی. -٢الیەنی ڕۆشنبیری. -٣الیەنی سیاسی. ڕۆڵی فریشتە خان لە وشیارکردنەوە زۆرن ئەوانەی کاردەکەن ،بەاڵم ڕێژەیەکی ھەڵبژاردەن ئەوانەی کاریگەرن وشوێن پەنجەی خۆیان لەمێژوودا دەبێت ،جا لە ئاستی جیهان ،واڵت ،دەڤەر و شاردابێت، گرنگ لەوەیە ژیانی خۆیان تەرخانکردووە لەپێناوی ئاسۆیەکی نوا مرۆڤایەتیدا ،بوێە دەکرا بڵێین فریشتە خانیش یەکێکە لەو کەسایەتیانەی ژیانی خۆی بەخشیوەتە خاک و لەپێناویدا دەژی و بەچەندین شێوە گوزارشتی لێوەکردووە لەوانە: -١الیەنی نەتەوەیی. سەردەمی فریشتە خان گەلێ ڕووداو و گوڕانی سیاسی گەورە جیهان وناوچەکە وکوردستانی گرتۆتەوە.ھەموویان کاریگەریی لەداھاتووی کەسایەتی ئەم خانمە ھەبووە بۆ ئەوەی ھەست بەئازارو ژێردەستەیی گەلەکەی بکات ،تائەو ڕادەیەی ھەرچەندە ئەوان خاوەن ئاراستەیەکی چەپن ،بەاڵم دەکرا بڵێین لەڕووی بیری نەتەوەییەوە نەیتوانیوە خۆی بپارێزێت وبەڵکو کوردبوونی لە نەستی ڕەنگیداوەتەوە ھەروەکو خۆی ڕاستی ئەو بۆچوونەمان بۆ دەسەلمێنێت لەو بارەیەوە دەڵێت (یەکەمین نوسینەکانم شیعریکە سەبارەت بەکوردستان ،کەدەاڵ: شەڕی سا حکومەتانە ،ڕوس و ئینگلیز و ئەڵمانە وەکو ماری لەشەڕ وانە ئەو کافر و بێ ئیمانانە دەڵێن بڕۆن بەدونیا بڵێین ھەموو ھەر ھەورستانە ڕەشاش و گوللە عێراق عێدز و غەمگینە کوردستان زۆر پەریشانە چارە بکرا بەفریشتە دەچتە ناو گۆمی خمخانە فریشتە خان خۆی گەواھی قسەکانی خۆی دەدات دەاڵ کاتێک (تاھیر حوێزی
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 242 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
خوندیەوە گۆتی ئەتو ئینفیسالی ،گۆتم ئینفیسالی مانای چییە ؟ گۆتی تۆ عێراقت لە کوردستان جیاکردەوە کە دەرێی عێراق غەمگینە کوردستان پەریشانە -١- ).کەواتە کاتا باس لە نەھامەتیەکانی شەڕدەکات پێداگیری لە باروزروفی کوردستان دەکات ،کە لەو کاتەدا سوپای ڕوسیا گەیشتبووە ڕەواندوز .کاتەدا سوپای ڕوسیا گەیشتبووە ڕەواندوز. ئەو بۆچوونانەی زیاتر وزیاتر پەرەپێدەدات کاتا دەچێتە ڕیزەکانی حیزب و ڕێکخراوی ئافرەتان ،ئافرەتان ھاندەدات چۆن منداڵەکان پەروەردەبکەن وگۆشیان بکەن بەھەستی نەتەوەیی وخاکەوە. پۆپەی ئەو ھەڵوێستەی لە کۆنگرەی چین ،لەم بارەیەوە فریشتە خان دەڵێت(دوایی کردنەوەی کۆبگرە بۆ نیوەشەو ناجیەخان ھاتە ژوورەکەم و وتارێکی خۆی بۆخوێندمەمە کەھەشت الپەڕەی گەورەی گرتبووە ،ھەستم کرد تەنیا باسی شۆڕشەکانی شێخ مەحموودی نەمری کردبوو ،کەم و زۆر بەالی شۆرشەکانی دیکەی کورستانی گەورە نەچوو بوو، تەنانەت باسی شۆڕشەکانی بارزان ودروست بوونی کۆماری دیموکراتی مەھابادیشی نەکردبوو ...باسی شۆڕشەکانی کوردستانی باکوریشی نەکردبوو ،ڕووبەری بابەتەکەی لەبارەی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی کوردەوە لەالیەک تاکو دەربەندی بازیان وبەردە قارەمان پتر نەدەڕۆیشت لەو الشەوە لەچیای سورداش دەوەستا ،کە بەتەوەاوی گوێم لەوتارەکەی بوو پێم گوت:خوشکم بابەتەکەت ناتەواوە ،چونکە کوردستان ھەر سلێمانی نییەو ،ڕووبەرێکی زۆر گەورەی ھەیە ،وا ڕاستە باسی شۆرشەکانی ھەموو الیەکی کوردستان بکەی ،تاکو خەڵکی ئێرەو میوانەکان لەکێشەی کوردبگەن و بزانن لەکەیەوە خەریکی خەباتی سیاسیە -١-).لەئاکامدا مشتومڕێکی توند لەنێوانیان دێتەکایەوە ،تا لەدواییدا ناجیە خان بڕوادێنا کەوا کومووکوڕی لەوتارەکەیدا ھەیە لەو بارەیەوە فریشتە خان درێژە بەقسەکانی دەدات و دەاڵ(دەبزانم تۆ چیت الپەسندەو ،دڵنیای لەڕاستیەکەی؟ تابیخەمە سەریو باسەکەمی پاڕێکتر بخەم؟ منیش ھەستام بەوردی ھەرچی لەبارەی شۆڕشەکانی کوردەوە گوتراون ولەبیرم بوون ،ھەر لەشۆڕشەکەی شێخ عوبدیوڵاڵی نەھری ساڵی ١٨٨٠وشۆڕشەکەی شێخ عەبدەلسەالمی بارزانیلە ١٩١٤-١٩٠٩و شۆڕشەکەی شێخ مەحمودی مەلیکی کوردستان لەمایسی ١٩١٩و شۆڕشی ئاگریداغ بەسەرکردایەتی ئیسحان نوری پاشا لە ١٩٣٠-١٩٢٨تادەگاتە شۆڕشی یەکەمی بارزان لە١٩٣٢-١٩٣٢و شۆڕشی دووەمی بارزان لە١٩٤٥-١٩٤٣و ڕاپەڕینەکەی کوردستانی ئێران ودامەزراندنی کۆماری دیموکراتی مەھابھد بەسەرۆکایەتی پێشەوا قازی محەمەد لەساڵی ١٩٤٦داو
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
243
پاییز و زستانی ٢٠١٥
چوونی بارزانی نەمر بۆ یەکێتی سۆڤییەت دوای ڕوخاندنی ئەو کۆمارە ساوایەی کورد وگەڕانەوەی ئەو قارەمانانەی کورد بۆ عێراق وکوردستان دوای شۆڕشی ١٤ی تەمموزی ١٩٥٨ی دیموکراتی پێشکوتنخواز.ناجیە خان ئەو زانیارییە سیاسیانەی ھەموو خستەپاڵ وتارەکەی لەگەڵ ناوھێنانی ئافرەتە ناودارەکانی کوردی وەک خانزاد خانی سۆران وقەدەم خێر وحەپسەخانی نەقیب و رەوشەن بەدرخان و لەئافرەتە روناکبیرەکانی ئەم سەردەمەش ناوی ناھیدە شێخ سەالم ونەجیبەخانی جەلیزادەو دوکتۆر پاکیزە رەفیق حیلمە ودکتۆرە نەسرین فەخری وخانم زوھدی خرانە ناووتارەکەو بووە وتارێکی سیاسی و رۆشنبیری بەپێز -١-).بۆیە دەکرا بڵێین پەیوەستبوونی ئەم خانمە بەنەتەوەو خاکەوە وایکردووە ملمالنا لێبکەوێتەوە ،دەبێت پەی بەم نھێنیی ه بەرین (ژیانی مرۆڤایەتی ڕاستەڕا نابێت بەبا ملمالنێ ،کەلەسونگە وکەشی ملمالنێیەکانەوەھێزەکان گرژو تونددەبن و داھێنانی زیاتر دێتەکایەوە ).کەواتەچ لەالیەنی خۆشەویستی خاک بێت یا توانای گیانی کوردبوون لەالی ئەم وێنای ھەناسەیە کەژیانی پێوەبەندە ھەوڵی ناساندنی مەسەلەی کورد لە ئاستێکی نێودەوڵەتیدا وەکو نەتەوەیەکی مافخوارو ژێردەستەو پارچەپارچەکراو دەدات. ھەرەوەھا دوایی سەرکەوتنی شۆڕشی ١٤یتەمموزی ،١٩٥٨کاتا ھەواڵی گەڕانەوەی بارزانی باڵردەبێتەوە ،جارێکی تر کوردبوونی خۆی دەسەلمێنێتەوەکەدەاڵ: مژدەتان لێ ،گەلی کوردان مژدەتان لێ واھات تەلەگرافی شادی گەیشتە جا. تەلەگرافێکی پڕ ئاوات لە پڕێک ھات دای باراند بەسەر گشت واڵت خۆشییو خەاڵت ................................... چی فەرمرمووە؟ فەرمووی خزمەتکاری گەلم وانەی دووەم؟ برای ھاوپشتی کورد گەلم -٢- لێرەدا ،کەدەاڵ برای ھاوپشتی کوردم ،ئەمە خۆی لەخۆیدا یەکالکەرەوەیی وتەئکیدی کردبوونی دەکات بەر لەعێراقی بوونی زکەواتە دەکرا بڵێین ئەم خانمە کورد ونەتەوە سەرتاپای تەنیووە کە زۆر بەقووڵی لەھەڵویستەکانی ڕەنگ وسروەی داوەتەوە.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 244 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
باری ڕۆشنبیری قۆناغی فریشتە خان قۆناغێکی پڕبەھاو لەباربوو بۆ چەکەرەکردن وھاتنەکایەی بیرو بۆچوونی نوا لەوانە: -١ئەوان لەبنەماڵەیەکی ڕۆشنبیرو ئەدەب دۆست چاویان ھەڵێناوەو پەروەردەبوونە. -٢پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکان وکاریگەری لەسەر گفتۆگۆ وگۆڕینەوەی بیروبۆچوونەکان. -٣باری سەقامگیری شارەکە ،ھەر لەکۆنەوە پێگەی زانست و ئەدەب بووە. دەکرا بڵێین ھاوکاتی ئەو ھۆکارانە ئەم خانمە خۆی خاوەن وشیاری و وردەکارییەکی تایبەتمەندبووە لەڕووی وەرگرتن و بیرکردنەوەو بەدواداچووندا لەلێکدانەوەو شیکار و چنینی بابەتەکاندا ،لەگەڵ ئەوەی نەیخوێندوە وتەنیا لەرێی گۆیگرتن لەگفتۆگۆکان وخولە ڕۆشنبیرییەکان و ڕێکخراو وحیزبەکان توانیویەتی خۆی ڕابھێنێت وپەرە بەتواناکانی بدات ،دواتر ئەم خانمە وەکو چاالکوانی بواری ڕیکخراوە پیشەیەکان وسیاسیدا کاربکات بەتایبەتی دوایی دامەزراندنی یەکەمین ڕێکخراوی حیزبی لەشارەکە و ھەروەھا دوایی دامەزراندنی یەکێتی ئافرەتان ١٩٥٢دا خولی ڕۆشنبیریان بۆ ئافرەتان کردۆتەوە ،کەتیایدا تەئکید لەکۆمەاڵ خاڵکراوەتەوە لەوانە : -١وشیارکردنەوەی ئافرەتان لەمەسەلەی ھاوسەرگیریدا. -٢نەسیحەتیان دەکردن لەگەڵ ماڵ ومێردییان چۆن ھەڵسوکەوت بکەن. -٣پاکوخاوێنی خۆیان و دەوروبەر. -٤شێوازی پەروەردکردنی منداڵ بەتایبەتیش تەئکید لەوە دەکرایەوە کەوا ناوی کوردی لەمنداڵەکانیان بنێنن و گۆشیان بکەن بە کوردایەتی وخاکی خۆیان خۆشبوویت. -٥راھێنانی دایکان بەر لەوەی ھاوسەرەکانیان دەگەڕینەوە منداڵە ساواکان بخەوێنن، لەکاتی حەسانەوەدا منداڵەکان ببەنە الی باوکەکان (بەو واتایەی باوان پرۆسەی پەروەدەکردنی منداڵەکان بەھەماھەنگی بکەن ،چونکە لەکۆمەڵی کوردی پرۆسەی پەروەردە لەئەستۆی دایکە). -٦دەست ڕەنگینی (لەچنین ،کار ،چێشتلێنان ،مامەڵەکردن.....ھتد-١- ).). کەواتە کار و ڕاھێنانیان لەبەرچاوڕوونی و تێگەیاندنی ئافرەتان کردووە ،تاکو وشیاربن و بتوانن ڕۆڵیان ھەبێت لەپەروەردەکردنێکی زانستی بۆ ھێنانە کایەی نەوەیەکی پێشکەوتنخواز و تێگەیشتوو .کە ئەوان بەر لەدامەزراندنی یەکێتی ئافرەتانیش بەوردی ئاماژەی بەو الیەنانە کردووە.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
245
پاییز و زستانی ٢٠١٥
-٣الیەنی سیاسی ھاتنەکایەی بیرو بۆچوونی چەپ ودیوکراسی لە چارەگی دووەمی سەدەی بیستەم و تەنینەوەی بەنێو جەماوەردا ،جگە لەپێشوازی و گردبوونەوەی جەماوەریی لەدەوروبەریدا ولەھەمانکاتیشدا گەڕانیش بوو بەدوایی جەماوەر و کەسایەتی لێھاتوو ،بەتایبەتی چینی ئافرەتان کەوا بەشدارییان سنورداربوو ،بۆیە بۆ کەسایەتیەکی وەکو فریشتە خان و ھاوبیرەکانی ھەنگاوێکی پێشکەوتنخوازی کە بێنە ڕیزی کۆمەڵەو حیزبەکانەوە .بەڕێزیان لەو بارەیەوە دەاڵ (ساڵی ١٩٤٨حیزبیمان دەھاتنە ناو ڕەزی لەگەر کاکە دلزارم کۆبووبنەوەیان دەکرد ،تەکلیفیان کرد گۆتیان لۆنایە ناو حیزب تەمەنت تەواوە دەکرا وەرتگرین وەرە کۆڕی تێکۆشانن ،دەفعکردنی ،منیش گوتم گەر وەرگرن سوپاستاندەکەم، دەفعکردنی کاک دلزارم وپاڵپشتیکردنم بۆ خەبات ،قسەیم نەشکاند ،لەساڵی ١٩٤٩شەڕەفی ئەندامیەتیم وەرگرت ...لەخەباتدا زۆر شتی گرنگمان کرد .ئەو کاروچاالکیانەی کردمان بەھەموو کەسێک نەدەکرا -١-).کەواتە پاڵپشتیکردنی خێزانەکەی گەورەترین ھاندەربووە بۆ ئەوەی بتوانێت برەو بەچاالکی و بواری کارکردنی بدات و بەرەوپێشەوەبچێت. سەبارەت بەچاالکییە سیاسیەکانی کۆمەڵێ چاالکی جۆراوجۆری ئەنجامداوە لەوانە، بەر لەھەڵگیرسانی شۆڕشی ١٤ی تەمموز تێکۆشانیان بەشێوەی نھێنی بووە چ لە ریزەکانی حیزب یاخو کۆمەڵەی ئافرەتان بێت کە کارەکان لەالیەن (عیفەت کاکە مەال ،کاترینا ابراھیم ،جمیلە مستەفا ،بەسا حەمەد ،عائیشەحیدەری ،شوکریە مجید) کارەکانیان بۆ ماوەی ساڵێک( )١٩٥٣زۆر بەھێمنی و وریایی ئەنجامدەدا دواتر کارەکانیان بەرەپێشچوو ھۆکاری ئەوەش دەکرا بڵێین کەوا باروزروفی کۆمەاڵیەتی وفیکری وسیاسی ئەو سەردەم کاریگەری ڕاستەوخۆیان ھەبوو لەوەی بەرەو پێشەوە ھەنگاوی خێراتربھاوێژن چونکە پێداویستی ڕاستەقینەی خۆیان بوو ھەوڵیان بۆیدەدا .بۆیە کاتێک دەنگدانی یەکێتی ئافرەتانیان سازکرد لەدوایی )١٢٠٠( ١٩٥٨ئەندامیان ھەبوو لەسنوری کۆیە تەق تەق و دیگەڵە و چەند گوندێکی دەوروبەری کۆیە لەو بارەیەوە فریشتە خان دەاڵ(حاکمی کۆیە و حاکمی ھەولێر وچەندین کەسایەتی تر ھاتن بۆ ئەو دەگدانە ناوچەیە من بەسەرووی ()٤٠٠دەنگ لەئافرەتەکانی تر لەپێشتربووم دواتر لەھەولێریش ھەرسەرکەوتم، وکاتێکش یەکەمین کۆنگرە سازکرا ئێمە وەک نوێنەرانی کۆیە لەبەر زۆری ئەندام()٤ نوێنەر چووین بۆ کۆنگرە لەوانە(عیفەت کاکە مەال ،کاترینا ابراھیم ،قدریە ابو جاسم
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 246 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ومن -١-).کەواتە دەکرا بڵێین ئەو چاالکیانە ھەڵویست پێگەی کۆیەمان بۆ دەردەخات تاچەند پەیوەستبوونە بەھێنانەکایەی ئاسۆیەکی ڕوون بۆ جەماوەری شار و نەتەوە. فریشتە خان لەخەباتی چەکداریش بێبەش نەبوو بەلکو وەکو ئافرەتێکی کارا لەو الیەنەیشدا بەشداری کردووە لەوان لە ساڵی ١٩٦٣دەچێتە ریزی خەباتی پێشمەرگە لەگوندی سکتان لەوبارەیەوە دەڵێ( ئیتیسااڵمان لەگەڵ مالزم ئەحمەد ھەبوو ،کادری حیزبی دەناردە المان تەسقیفی دەکردین و تەنزیمی دەکردین ،باسی پێشمەرگەی بۆ دەکردین ،بەاڵم ئێمە جلی پێشمەرگەمان لەبەرنەکرد ،ئێمە لەگەڵ ئەوان ئیشمان کرد-). -٢کەواتە ئافرەتی کورد نەبەردانە بەشداری خەباتی چەکداری کردووە شانبەشانی ھاوخەباتەکانی. ئەگەر ڕۆڵی ئەو خانمە لە شەستەکاندا سنورداربێت ئەوا لەساڵی ١٩٧٩دا جارێکی تر دەچێتەوە ریزی خەباتی چەکداری و لەساڵی ١٩٨٠کە لەنۆکان جێگیر دەبن ،لەیادی ٨ی ئاداردائاھەنگ سازدەکەن ھەر لەو یادە لەگەڵ کۆمەاڵ ئافرەتی قارەمان رێکدەکەون بۆ دامەزراندنی یەکێتی ئافرەتانی پێشمەرگە لەوبارەیەوە خان فریشتە دەاڵ(لەوا نزیکبووین لەسۆسیالیست وئافرەتێکی پاسۆکیشمان لەگەڵ بوو تەکبیریان کرد گۆتیان دەمانەوێت یەکێتی ئافرەتانی پێشمەرگە دابنێنین ،لەوا لەگەڵ ژنی ڕەسوڵ مەمندی وخوشکی مالزم تاھیری بوو ئێمەش لەگەڵ ژنی فاتح ڕەسوڵ وکوردستان ژنی ئەبو حیاتی یەکێتی ئافرەتانی پێشمەرگەی کوردستانمان دامەزراند ...دواتر قسەیان پێکردین لەسەر ئیزاعەی کوردستانی خۆمان ھی حیزبی بەیانماندا کە ئازابن و تێبکۆشن ،یارمەتی پێشمەرگە بدەن وشتومەکیان بۆ کۆبکەنەوە ،تەوجیھێکی سیاسیماندا بەناوی ئافرەتان.کارمان کرد ،تا چووین بۆ پشت ئاشان -١-).دەکرا بڵێین ڕۆڵی ئەو پۆلە خانمە ڕۆڵێکی نیشتیمانخوازو شۆڕشگیربوو شۆڕشگیربووە لەبزوتنەوەی ئازادیخوازی کوردیدا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ دوژمن وداگیرکەراندا ئەو ھەڵویستەی ئەو خانمانە یەکیانگیرە لەگەڵ بۆچوونەکەی ئەراگۆن کەدەلێت(لەواڵتەکەمدا ھەر کاتا حاڵی خراپدەبێت یان بیانەوێت بیان ھاڕن و سەرکوتیانبکەن ،تەنیا باوەڕ بەکارکردن دەھێنم وەکو سونگەی گوزارشتکردن بۆیی-). .-٢بەاڵم ئەوەی لێرەدا پێویستە ئاماچەی پابکەین تێکچوونی بزوتنەوەی ئازادیخوازی کوردی لەدوایی ساڵی ١٩٨٢ھۆکاربوو بۆ ئەوەی خەباتی کوردی توشی وێکھینانەوە
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
247
پاییز و زستانی ٢٠١٥
بھێنێت لەوانە فریشتەخان لە شەڕی پشت ئاشان (بەدیل دەگیرا ودەیبەن بۆ الی نەوشیروان مستەفا ولەگەڵیدا دەکەوێتە وتووێژ...دوای ماوەیەک دەیبەن بۆ الی بارەگای مام جەالل وئەویش لەبەر ھەر ھۆیەک بێت ،ڕێزی لێ دەنا ورێگەی دەدات لە رێی کەسێکی پیاوی حکومەت کە بۆ ھەردووال کاری دەکرد ،بگەرێتەوە کۆیە وتوانیی دوور لەچاوی سیخوڕەکانی حکومەت لەکۆیە خۆی مات بکات -٣-).کەواتە ئەگەر بزوتنەوەی ئازادیخوازی کوردی بەال رێدا نەکەوتایە ھەڵبەت ئەو ئافرەتانەو وئافرەتانی تریش بتوانن خزمەتی زیاتر وداھێنانی مەزنتر پێشکەش بەکوردستان بکەن لەگشت بوار ڕوگەیەکەوە. ئەمانە لەالیەک لەالیەکی تر ،الیەنێکی گرنگ کە پێویستە جەختی لەسەر بکەینەوە رێکخستنەکانی حیزب ئافرەتان لەسااڵنی پەنجاکان کەتەئکیدی لێکراوەتەوە مەسەلەی ئاشتی و ئاشتیخوازییە و فریشتەخان ئەو بواریشی ھەرەسکردووەھەڵویستی خۆی ھەبوو وەکو جیهان بینێک لەمەڕ مەسەلەی ئاشتی بۆ ھەموو میللەت بەبا جیاوازی ،کە دەاڵ: ئاشتیخوازم ئاشتیم دەوا بەاڵم میللەت ئاشتی دەوا سەرفرازم ئاشتیم دەوا سیستەمی سەربەستی دەوا تێکۆشەرم ئاشتیم دەوا کۆتری جوانی خنجیالنە، دژی شەڕم ئاشتیم دەوا دروشمی ئاشتی جیهانە راستی بێژم ئاشتیم دەوا ئیستیعماری کۆنە پەرست ناھەق نێژم ئاشتیم دەوا بۆ ئاشتی بۆتە بەرھەڵست شەڕناپەسەندو بادادە دەاڵ :کۆتر زۆر بەدوومە دوژمنی ئادەمیزادە!! باڵندەیەکی نەحس وشوومە شەڕبەاڵیە کەس نەیبینی بەاڵم مەلیکی نازدارەر،
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 248 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
نارنجۆکی ھایدرۆجینی تانەی چاوی ئیستیعمارە مامە ئیستیعمار وایدەوا شەڕفرۆش بابۆت دەرکەوا ھەلی تازەی بۆ ھەڵکەوا شەقیش بەری ئاشتیم دەوا!! -١- کەواتە دەکرا بڵێین ئەو خانمە توانیویەتی لەگەڵ ئەوەی کە نەخوێندەواربووە، بەاڵم ئافرەتێکی ڕووناکبیر و خاوەن ھەڵویست و پێگەی فیکری تایبەتی خۆی بووە، تاکو بتوانێت لەبەرانبەر ئاستەنگەکان دلێرانە بوەستێت و تێانپەڕنێت.
ئەنجام: لە
پاش لێکۆڵینەوەو شیکردنەوەی [ھەڵویستی ئافرەتانی شاری کۆیە وشیارکردنەوە(بەنموونەی فریشتە خان) ] گەیشتینە ئەم ئەنجامانەی خوارەوە: -١کوردستان لەسەدەی بیستەم خاڵی وەرچەرخانی بەخۆیەوە بینیوە لەڕووی وشیاری و ڕۆشنبیری و زانستی بە بەراورد بەسەدەکانی ڕابردوو. -٢شاری کۆیە تایبەتەندی خۆی بە درێژایی دیرۆکی وەک شار لەھەموو ڕووەکانەوە پاراستوە. -٣بنەمالەی فریشتە خان وێستگەیەکی گرنگ بووە بۆ ئەوەی زووتر لەکێشە وڕووداوەکان بگات. -٤ڕێگری باوکی لە پرۆسەی خوێندن و وشیاری ئەم خانمە پاڵنەرێکی ئەرێنی لێکەوتۆتەوە بۆ بنیادنانی خۆی بە شێوازێک و ڕەوتێکی تری چاوەڕوان نەکراو . -٥بیرۆکەی کورد بوونی لەگەڵ ئەوەی ئەمان کەسایەتیەکی چەپن. -٦کاریگەریان ھەبووە لەھێنانە کایەی پۆلە ئافرەتێکی وشیار لەڕێی کارکرنیان لە کۆمەڵە و رێکخراوە پیشەییەکان لە ( )٧٠-٦٠کانی سەدەی بیستەم جا خانمی ماڵ بن یا خوێندەواربن.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
249
پاییز و زستانی ٢٠١٥
سەرچاوەکان: یەکەم( :بەزمانی کوردی ) -١ئازاد دلزار :حاجیلەکانی دەشتی ھاموون ،دەزگای ئاراس ،ھەولێر.٢٠٠٤ ، -٢فاتح ڕەسول :لەکاروانێکی دوور و درێژدا ،سوید .١٩٩٧ -٣فریشتەی کۆیی :چەپکێک لەھۆنراوەکانی فریشتەی کۆیی ،چاپخانەی کشتوکاڵ، لەباڵوکراوەکانی ھەفتە نامەی کوردستان. دووەم( :بە زمانی عەرەبی ) -١د .حسنی محمود حسین :مطالعات فی شعر المقاومە العالمی ،الموسوعە الثغیرە، بغداد.١٩٨٦ ، -٢زبیربالل اسماعیل :علماء ومدارس فی اربیل ،مطبعە الزھرە الحدیثە ،موثل.١٩٤٨ ، -٣ستیفن ھمسالی :اربعە قرون من تاریخ العراق الحدیث ،ت :جعفر خیاط ،بغداد.١٩٦٨ ، -٤صالح الحیدری :مختارات من مذکرات صالح الحیدری ،السلیمانییه.٢٠٠٤ ، -٥کاظم حبیب :لمحات من ندال حرکە التحرر الوطنی للشعب الکوردی فی کوردستان العراق ،دار ئاراس ،الطبعە الثانییه ،اربیل.٢٠٠٥ ، -٦کلودیس جیمس ریج :رحلە ریج الی العراق ،ت:بهاءالدین نوری ،بغداد.١٩٥١ ، نامەی ئەکادیمی: · شیالن تاھیر ساڵح :کۆیە لەنێوان سااڵنی ١٩٧٥-١٩٥٨ز دا توێژینەوەیەک لەبارودۆخی سیاسی ،نامەی ماستەر ،کولیژی زانستە کۆمەاڵیەتیەکان ،زانکۆی کۆیە.٢٠٠٨ ، گۆڤارەکان( :کوردی ) -١کەیفی جوانرۆیی :گ :دەفتەری کوردەواری ،ژ ،٢:بەغدا.١٩٧٠. -٢لەیال ولەیال:خاتوو فریشتەی شاعیر وتێکۆشەری کورد ،گ:لەیال قاسم-لەیال زانا، ژ.٢٠١٠ ،١: -٣مەجید عومەر :شاری کۆیە یا کۆیسنجق ،گ :ھەولێر ،ژ ،١٩٧٢ ،٥ :ل .٢٩
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 250 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
گۆڤارەکان( :عەرەبی) -١مژکرە توفیق وھبی:زاری کرمانجی ،ع.١٩٢٦ ،١٩: -٢د.شکری عیاد :دیمراگیە مێر ،جریدە االھرام١ ،مارس.١٩٩٦ ، -٣کریم شارەزا :تگور الحرکە االداریە و السیاسیە فە کویسنجق خالل النێف االول من القرن العشرین ،مجلە زاگروس ،العدد .١٩٩٧ ،-٣- چاوپێکەوتن: -١چاوپێکەوتن :بەرنامەی تەمەن ،تەلەفزیونی ڕێگا.٢٠١١/٧/٣١ ، -٢چاوپێکەوتن :پەری عبداللە ،شیالن کریم شارەزا ،ھەولێر ،گەرەکی رووناکی ،کات ١٠ی بەیانی.٢٠١٥/٧/١٠ ،
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
251
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 252 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
رۆڵى
یەکێتى ئافرەتانى کوردستان
لە خەباتى رامیارى گەلى کوردستان د .ڤیان سلیمان Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
253
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 254 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
-
پێشەکى کورتە باسێکى مێژوویى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان رۆڵى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان لە قۆناغەکانى خەباتى رامیارى گەلى کوردستان قۆناغى پێش راپەرین قۆناغى پاش راپەرین پێگەى هەنوکەیى رێکخراو لە خەباتى رامیارى گەلى کوردستان دەرەنجام
پێشەکـــى لەبەرئەوەى نەتەوەى کورد کە گەورەترین نەتەوەیە لە جیهاندا تا ئێستا کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى مافى سەربەخۆیى پێ رەوا نەبینیوەو بەرپرسیاریەتى بەرامبەر بەم نەتەوەیە جێبەجێ نەکردووە هەر بۆیە بە درێژایى مێژوو گەلى کورد لە ژێر بارى چەوسانەوەى نەتەوایەتیدا بووە نەتەوەى کزردیش هەرگیز بێ هیوا نەبووەو سەرى بۆ خواستى داگیرکەر و واقیعى مێژوویى دانەنواندووە لەو پێناوەشدا زنجیرەیەکى نەپساوە شۆرش و بەرخودانى ئەنجام داوە ،گەلى کورد بە هەردوو رەگەزەوە قوربانى دەستى بارودۆخە مێژووییەکە بووە ،ئەم هەلومەرجە تاکەکانى کوردستانى رووبەرووى بەرپرسیاریەتى کردۆتەوە بەرامبەر خاک و نەتەوەکەیان گومانیش لەوەدا نییە کە ئەم بەرپرسیاریەتیە ئەرکى هەموو دانیشتوانى خاکى کوردستانە بە بێ جیاوازى لەسەر بنەماى رەگەز، نەتەوەو ئاین ،ئافرەتانى کوردستانیش سەرەراى بەربەستە سیاسى و کۆمەاڵیەتیەکان و دواکەوتویى کۆمەڵگەى کوردەوارى لە رووى رۆشنبیرى و داخران بە رووى جیهانى دەرەکیدا بەرپرسیاریەتى سەرشانیان بەجێگەیاندوە بوونى خۆى لە گۆرەپانى سیاسى و نەتەوەییدا سەلماندووە و لەپاڵ خەباتە ناسیونالیستەکەشدا خواست و داخوازیەکانى ئافرەتى کوردیان بەرز کردۆتەوەو چەندین دەسکەوتیشیان لەم بوارەدا بە دەستهێناوە Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
255
پاییز و زستانی ٢٠١٥
کە بە بەراورد لەگەڵ ئاستى کلتورى و رۆشنبیرى و بااڵ دەستبوونى کۆمەڵگەى ئەوکات جێگەى بەرز نرخاندن و دەستخۆشیە ئەم بەشداریەى ئافرەتى کورد لە هەردوو بارەکەدا جێگەى ستایش کردنە لە الیەکەوە وەک کوردێک لە پێناوى بەدیهێنانى مافە نەتەوەییەکانى گەلى کورد لە الیەکى دیکەوە وەک ئافرەتێک لە پێناوى دەرباز کردنى ئافرەت لە کۆت و بەندە کلتورى و کۆمەاڵیەتیەکان و هێنانە دەرەوەى لە ماڵ و خێزانەوە بۆ فەزاى گشتى بۆ ئەوەى وەک تاکێکى ئەکتیڤ رۆڵى خۆى لە دامودەزگا کارگێرى و سیاسى و کۆمەاڵیەتیەکاندا بگێرێت وەک تاکى ئافرەت کە چەندین ئافرەت بە درەوشاوەیى ناویان لە مێژووى بزووتنەوەى ئازادیخوازى گەلى کوردستان تۆمار کراوەو نوسەران و گەریدەکان و مێژوونووسانی رۆژئاوایی لە نێو پەرتووکەکانیاندا باسیان کردووە ،کە مێژوویەکی پڕ شانازی و شکۆداریان بۆ خۆیان تۆمار کردوە لەو سەردەمەدا و گرنگیەکی بەرچاوی هەبووە لەژیانی سیاسی ئەو کاتەدا. هەروەها لە چوارچێوەى رێکخراوى ئافرەتان و پارتە سیاسیەکاندا بەشداریەکى بەرچاویان لە خەباتى رامیارى نەتەوەکەیاندا هەبووە لە شۆرش و راپەرینەکان یاخود لە بوارى سیاسى بە شێوەیەکى گشتى ،یەکێتى ئافرەتانى کوردستان ئەو رێکخراوەیە کە شانازى ئەوەى پێ دەبرێت بەشداربووە لە بزاڤى رزگاریخوازى گەلى کوردستان و لە خەباتی سیاسی کورد بەرامبەر ستەمی رژێمی دیکتاتۆر لە راپەرین و لە سەردەمى پرۆسەى حوکمدارى کوردستان ،کە ئەمەش بەبێ گیانبازى و قوربانیدان نەهاتوەتەدى و ئافرەتى کورد لەم کاروانەدا خوێنى بەخشیوەو گیانى بەخت کردووەو رۆڵەکانى بە گیانێکى نەتەوەیى و نیشتیمانیانە بەخت کردووە. ئەم باسە گوزەرێکە بە ئەزمون و رۆڵى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان لە خەباتى سیاسى گەلى کوردستان واتە رۆشنایى ئەخاتە سەر الیەنێک لە خەباتى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان کە الیەنى خەباتى رامیاریە ،پێویستە ئاماژە بەوەش بکەم کە لە باسێکى وا کورت و لەبەر چەندین هۆکار لە هەموویان گرنگتر نەبوونى سەرچاوەى پێویست لە سەردەمى پێش راپەرین مرۆڤ ناتوانێ دیمەنێکى شایستە یاخود تەواوى الیەنەکانى ئەم رۆڵە بخاتەڕوو بە تایبەتى ئێمە باس لە رێکخراوێک دەکەین کە شەست و سێ ساڵە دامەزراوەو ،لە قۆناغە جیاوازەکان و لە سەردەمی شۆڕشی ئازادیخوازى کوردستان و راپەڕینى ئازادى و دواتریش لەسەردەمی حوکمرانى کوردستان رۆڵی بەرچاوی لە ئاستی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری گێڕاوەو چەندین دەسکەوتى گرنگى لە هەر قۆناغێکدا بە دەستهێناوە و بە هەزاران کادرى پێشەنگ و ئافرەتى سەرکردە لە
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 256 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
فێرگەکەى دەرچون و هی دیکە درێژەیان بە کاروانەکەى داوە ،ئەمڕۆش وەک ناوەندێکى کۆمەاڵیەتی گرنگ تێدەکۆشێت لە پێناو دابینکردنى مافە هەمەالیەنەکانى ئافرەتانى کوردستان و پێشکەوتنى کۆمەڵگە بە شێوەیەکى گشتى. کورتە باسێکى مێژوویى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان. بزوتنەوەى رزگاریخوازى گەلى کورد لە باشورى کوردستان دواى دامەزراندنى یەکەمین پارتى سیاسى نەتەوەیى لە سالى ( 1946پارتى دیموکراتى کوردستان) بە سەرکردایەتى رابەرى شۆرش و سیمبولى نەتەوە بارزانى نەمر وەرچەرخانێکى گرنگى بەسەر زۆر الیەنی ژیانی سیاسیی و کۆمەاڵیەتی و فەرهەنگى گەلی کوردستان هێنا ،بە ئاراستەی پێشڤەچوون ،یەکێک لە الیەنەکانى ئەم وەرچەرخانە بایەخ دان بوو بە پرسى ئافرەت لە بوارەکانى سیاسى و کۆمەاڵیەتى و رێکخراوەیى ،دامەزراندنى یەکێتی ئافرەتانى کوردستان لەسەر راسپاردەى خودى سەرکردەى شۆرش باوکى رۆحى نەتەوەى کورد بارزانى نەمر لە 1952/12/11لەو هەڵومەرجە سەختەی کۆمەڵگەی کوردستانیدا، رچەشکاندنێکی دیاری نێو کۆمەڵگەو بزاڤی رزگاریخوازی کوردستان و تەحەدایەکى ئەو بارودۆخە کلتورى و خێڵەکى و کۆمەاڵیەتیە کۆنزەرڤەتیڤ و دواکەوتوەى ئەو قۆناغە مێژوویە بوو کە ئافرەتى کوردى لە چوارچێوەى ماڵ و خێزاندا قەتیس کردبوو و بوارى نەدەدا کە لەو چوارچێوەیە دەرباز بێ و لە فەزاى گشتى کۆمەڵگەدا بە رۆڵى خوازراوى خۆى هەستێ. بۆ ئەوەى بچینە نێو ئەم باسەوە بە کورتى ئاماژە دەکەین بە رۆڵى مێژوویى و هەنوکەیى پارتى دیموکراتى کوردستان لە بەرەوپێشبردنى پرسى ئافرەت. -1پارتى دیموکراتى دواى شەش ساڵ لە دامەزراندنى و لە 1952بە ڕاسپاردەى سەرۆکى پارتى و باوکى رۆحى نەتەوەى کورد بارزانى نەمر (یەکێتى ئافرەتانى کوردستان) ى دامەزراند بە ئامانجى بەشدارى پى کردنى ئافرەت لە خەبات گێڕان لە دژى زوڵم و ستەمى داگیرکەر و داکۆکى کردنى خودى ئافرەت لە مافەکانى خۆى. -2پارتى هەر لە سەرەتاى دامەزراندنییه‌وە بوارى ڕەخساندووە بۆ کار کردنى ئافرەت لە ڕیزەکانیدا بۆ ئەمەش ئافرەتى بردە سەرجەم پێکهاتەکان و تەنانەت سەرکردایەتى پارتى یەکەم حیزبى سیاسى بوو لە باشورى کوردستان کە ئافرەت تێیدا گەیشتە سەرکردایەتى حیزب ئەویش لە 1959کۆنگرەى چوار(زەکیە ئیسماعیل) وەک ئەندامى لیژنەى بااڵى (مراقبە و التفتیش) و لە ساڵى 1960کۆنگرەى پێنجەمى پارتى کە ناهیدە شێخ سەالم
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
257
پاییز و زستانی ٢٠١٥
یەکەم ئافرەت بوو بو بە ئەندامى سەرکردایەتى پارتى . -3لە سێدارەدانى لەیال قاسم کە تێکۆشەرێکى ڕێبازى بارزانى و پارتى دیموکراتى کوردستان بوو دیسان ئەوە دەسەلمێنێت کە لەو سەردەمەدا و لە ناو پارتیدا ئافرەت وەکو چاالک و ئەکتیڤى سیاسى دەرکەوتبوو ،ئەمە بۆ خۆى ئەوە دیار دەخات کە پارتى لە بوارى بەشدارى سیاسى ئافرەتدا ڕچە شکێن بووە و توانیویەتى ئەو هێز و ئیرادەیە بە ئافرەت ببەخشێت کە ئەوەى بە پیاو دەکرێت بە ئافرتیش دەکرێت و لە ناو ئافرەتدا ئافرەتانێک دەردەکەون کە دەبنە پێشەنگ نەک هەر بۆ ئافرەت بەڵکو بۆ کۆمەڵگاش. - 4لە بوارى کۆمەاڵیەتیشدا لە کۆنگرەى حەوتەمى پارتى کە لە گەاڵڵە بەسترا (/20-15 تشرینى دووەم )1966چەند بریارێکى گرنگى لە بوارى چاکسازى کۆمەاڵیەتى دەرکرد لەوانە- کارراییەکانى تایبەت بە پێکهێنانى خێزان کۆمەڵێک چاکسازى لە یاسا و رێساکاندا هاتە کایەوەو چەندین دیاردە و نەریتى دواکەوتوى کۆمەڵگا کە دژ بە مافەکانى ئافرەتن، قەدەغە کردنى بەشودانى کچ بەبێ خواستى خۆى ،گەورە بە بچوک و فروشتنى بەرامبەر مارەیى زۆر) وە ئەم کارانە بە تاوان دانران و ئەنجام دەرانى رووبەرووى سزا کردەوە لە ناوچەکانى ژێر دەسەاڵتى شۆرشى ئەیلول ،دانانى ئاستێک بۆ مارەیى بەو مەرجەى ئەو برە لە کەل و پەلى کچەکەدا خەرج بکرێت. لە کاتى هەبونى پێکهاتن لە نێوان دوو گەنجى کچ و کور لەسەر پێکهێنانى خێزان بەئامادەبونى وجەها داواى رەزامەندى باوکى ئەو دووە دەکرێت ئەگەر هەر نارازى بوو ئەم دوو کەسە دەتوانن بچنە نزیکترین بارەگاى حیزب و لە یەکدى مارە بکرێن ،ئەم کارانەش نیشاندەرى ئەوەن ،کە ئەم پارتە هەڵگرى تایبەتمەندیە مەدەنییه‌کانە و دەتوانێت خۆى بگونجێنێت لەگەڵ گۆڕانکاریە بەردەوامەکان لە سەردەمە جیاوازەکاندا .ئەم کارراییانە ئەوە دەسەلمێنن کە پارتى دیموکراتى کوردستان لە کاتێکدا کە بزووتنەوەیەکى ناسیونالیستى بوو لە هەمان کاتدا شۆرشێکى کۆمەاڵیەتى بوو بۆ چاکسازى کۆمەاڵیەتى و بەشدارى پێکردنى ئافرەتى لە سیاسەت و لە سەرجەم کایەکانى دیکەدا زەمینەى دەرەخساند و کۆت و بەربەستەکانى بەردەمى الدەبرد. -5تێڕوانینى سەرکردە و بیرمەندەکانى جیهان بۆ ئافرەت بایەخ و گرنگى خۆى هەیە، هەر بۆیە لێرەدا ئاماژە دەکەم بە چەند بژاردەیەک لەو وتانەى سەرۆک مەسعود بارزانى لە پەسنى ئافرەتانى کوردستاندا سەرۆک بارزانى کە لە بۆنەکاندا پێشکەشى کردووە. (مەسەلى ئەعالى من ئافرەتى کوردە ئەو دایکەى کە لە سەردەمى شۆرشدا چوارکورى شەهیدبوون بەاڵم بێ هیوا نەبوو ووتى دوو کورى ترم ماوە ئەوانیش بە قوربانى
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 258 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
کوردستان بن ) ئەم دەربرینە ،پێویستە بە لوتکەى هەڵوێست و شانازى کردن تەماشا بکرێت ،چونکە ئەم دەربڕینەى سەرۆک بەشێکە لە بنەماى ژیان و وانەى شۆرشگێرى ،کە ئەرکى ئافرەتى کورد قورستر دەکات و پێویستیشە ئۆرگانەکانى کۆمەڵگاش بەو پێوەرە بڕواننە ئافرەت و ئافرەتیش خۆى لەو پێگەیەدا ببینێتەوە کە سەرۆک بارزانى ستایشى کردوون. ئێوە شەڕ بۆئازادیی خۆتان ومافی خۆتان بکەن ئێمەش بەڵێنتان پێدەدەین وەکوسەربازێک لەژێر بەرپرسیارێتیی ئێوەدابین بۆبەدەستهێنانی مافەکانتا ن ،.کە ئەمەش سیاسەتى بوێرانە و پێشکەتوخوازانەى ئەم پارتە دەردەخات ،کە لە کەسایەتیە مێژوویى و کاریزماتیکیەکەى سەرۆکدا خۆى دەنوێنێ . لە زۆربەى وتەکانی جەنابى سەرۆک دا جەخت کردنەوە لە مافەکانى ئافرەت رەنگدەداتەوە تەنانەت کاتێک سەرۆک مەدالیاى ئەتلەنتیک لە الیەن هاوپەیمانى ناتۆ وەردەگرێت دەڵێت ((ئەمە خەاڵتى هەر ئافرەتێکى کوردە کە ساڵەهاى ساڵ ڕەنجى کێشاوە و بەشدارى لە بنیاتنانى کۆمەڵگاى کوردستاندا کردووە )) ،کە ئەمە رێزگرتنە لە کەسایەتى ئافرەت هەروەها ئاماژە کردنە بۆ خەبات و ماندووبونى ئافرەت لە بنیاتنانى کۆمەڵگادا . -6ئیستا لە تەواوى دامەزراوەکانى پارتیدا ئافرەتان حزورى بەرچاویان هەیە و بەردەوامیش پارتى جەخت لەسەر ماف و ئازادیەکانى ئافرەت دەکات و پابەندە بە پرەنسیبە نێودەوڵەتیەکان ،کە لە بارەى مافەکانى ئافرەتەوە دەردەچن ،هەموو ئەمانە ئەوە دەردەخەن کە ئەم پارتە بە پراکتیک بڕواى بە یەکسانى ڕەگەزى هەیە و دەیەوێت ئافرەت کارەکتەرى سەرەکى بێت نەک الوەکى ،ئەم تایبەتمەندیەش واتە بایەخ دان بە رەگەزى ئافرەت خاڵێکى گرنگ و ستراتیژى و پۆزەتیڤە بۆ هەر رێکخراو و حیزب و شۆرشێک بۆ ئەوەى هەرچى زیاترە بنکەیەکى فراونترى جەماوەرى هەبێت لە ناو جەماوەردا و هەموو رەگەز و چین وتوێژەکان بەشدارى تێدا بکەن و قوربانى بۆ بدەن و خۆیان بە خاوەنى بزانن ،کە ئەم هاوکێشەیە بە تەواوى لە خەبات و تێکۆشانى پارتیدا بەرجەستەبووە. یەکێتى ئافرەتانى کوردستان وەک رێکخراوێکى تایبەتمەند بە توێژى ئافرەت لە باشورى کوردستان هەر لە سەرەتاى دامەزراندنییه‌وە لە خەبات و هەوڵ و کۆششدا بووە بۆ فەراهەم کردنى کۆمەڵگەیەک کەوا لەسەر بنەماى مافەکانى مرۆڤ بنیاد نرابێت لەو چوارچێوەیەشدا هەوڵەکانى چر کردۆتەوە بۆ نەهێشتنى جیاوازى رەگەزى لە ئەرک
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
259
پاییز و زستانی ٢٠١٥
و مافدا هەروەها بۆ دەستەبەر کردنى دەرفەتى یەکسان بۆ هەردوو رەگەز لە پاڵ ئەمانەشدا هاوئامانج بووە لەگەڵ نەتەوەکەى بۆ گەیشتن بە مافى نەتەوەیى کە ئەویش بەرێوەبردنى نەتەوەو نیشتیمانە لە الیەن خودى نەتەوە لەم پێناوەشدا رووبەرووى دوو جۆر بەرەنگارى بۆتەوە کە جۆرێکیان کلتورى دواکەوتوى ناوچەکەبووە کە زۆرترین کاریگەرى هەبووە لەسەر شێوازى ژیانى کۆمەڵگەى کوردستانى ،جۆرى دووەمیشیان مامەڵەى داگیرکارانى کوردستان بووە ،لێرەدا ئەوەى گرنگەو پێویستە ئاماژەى پێبکەین یەکێتى ئافرەتانى کوردستان لە کاتێکدا کە کارى کردووە لەسەر وشیار کردنەوەى کۆمەڵگەى کوردستانى بە گشتى و ئافرەت بە تایبەتى ئەرکە نەتەوایەتیەکەى خۆى لە بیر نەکردووە و هەمیشە لە هەموو قۆناغەکان لەگەڵ هەر گۆرانکاریەکدا کە بەسەر بارودۆخى سیاسى کوردستان و ناوچەکەدا هاتبێ ئەم رێکخراوە هاودەنگ و هاوهەڵوێست بووە لەگەڵ خەباتى رامیارى نەتەوەکەیدا ،هەربۆیە لەسەردەمى خەبات بۆ رزگارى و شۆرش و راپەرینەکان شێوازێک لە خەباتى سیاسى هەڵبژاردووە و لە سەردەمى ئازادى و دەسەاڵتى مەدەنى شێوازێکى دیکەى لە خەباتى سیاسى و مەدەنى پیادە کردووە، ئەو ناوەش کە هەڵیگرتووە کە (یەکێتى ئافرەتانى کوردستان) گوزارشت دەکات لەوەى رێکخراوێکى جەماوەرى ئەو ئافرەتانەیە کە لە کوردستان دادەنیشن بە جیاوازى ئایین و نەتەوەو پێکهاتەى نەژادى . پێنــــــــــاســــــــە ڕێکخراوێکى جەماوەرى پێشکەوتن خوازە بۆ بەدیهاتنى مافەکانى ئافرەت لە کوردستاندا کار دەکات ،بۆ هێنانە کایەى کۆمەڵگەیەکى مەدەنى و هاودەرفەت و دوور لە توندوتیژى ڕەگەزى و بۆ سەروەرى یاسا لە هەوڵ و کۆششدایە ،ئافرەت تەوەرى کارکردنى ئەم ڕێکخراوەیەو هەموو بەرنامەکانى بە مەبەستى یارمەتیدانى ئافرەتانى کوردستانە ،لەو چوارچێوەیەشدا هەوڵى داوە بۆ باڵوکردنەوەى هۆشیاری لەناو ئەم توێژەداو بەرنامەى درێژخایەن و بەردەوامى هەیە بۆ گۆرانکارى لە سەرجەم جومگەکانى کۆمەڵگەو الوازکردنى ئەو داب و نەریتانەى هاوکارن لە هێشتنەوەى کۆمەڵگە لە بارودۆخی ئێستایدا. قۆناغەکانى خەباتى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان – دامەزراندن تا پێش راپەرین سنورى کار کردنى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان ناوچەیەکە کە وەک هەموومان دەزانین لێوانلێوە لە ملمالنێى سیاسى و جەنگ و ئاژاوە ئەمەش خۆى لە خۆیدا هۆکاربووە
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 260 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
بۆ ئەوەى زۆرترین گۆرانکارى و رووداو لەم ناوچەیەدا بێتە ئاراوە دامەزراندنى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان لە سەردەمێکدابووە کە کورد وەک نەتەوە لە ژێر چەوسانەوەى سیاسى دا بووەو ئافرەتیش وەک تاکێکى نەتەوە هەمان ستەم و چەوسانەوەى لەسەربووە ،گەلى کورد بە ئافرەت و پیاوەوە کێشەى مافى چارەنووسى هەبووە بۆیە ئافرەت هاوشانى پیاو خەباتى کردووە بۆ بەدەسهێنانى مافى چارەنووس ،ئەمە سەربارى ئەوەى کە ئافرەت چەوسانەوەى رەگەزیشى لەسەربووە ،یەکێتى ئافرەتانى کوردستان سەرەتا بە نهێنى دامەزراوەو ئەندامانى لە بارودۆخێکى سەخت و دژوارى سیاسى و کۆمەاڵیەتى کاریان دەکرد . لەم قۆناغەدا یەکێتى ئافرەتانى کوردستان رۆڵێکى گرنگى دەبینى لە هۆشیار کردنەوەى ئافرەت و هاوکارى کردنى رێکخستنەکانى حیزب و بەشدارى کردن لە چاالکیە سیاسى و جەماوەریەکان ،بەشدارى لە خۆپیشاندانەکان تێکۆشان و خەباتى یەکێتى ئافرەتان وردە وردە گەشەى دەکرد ئەم بارە بەردەوام بوو تا کاتى هەڵگیرسانى شۆرشى چواردەى تەموزى 1958کە بە تەواوى وەک رێکخراوێکى خاوەن پەیرەو و پرۆگرام دەرکەوت و کەوتە پێشبرکێ لەگەڵ رێکخراوە کوردستانى و عێراقیەکان و تێدەکۆشا بۆ چەسپاندنى مافە نەتەوەییەکانى کوردو هێنانە کایەى یەکسانى لە نێوان ئافرەت و پیاو ئەم چاالکیانەو چەندین چاالکى دیکە بە تایبەتى بەشدارى کردن لە پێشوازى کردن لە جەنابى بارزانى لە کاتى گەرانەوەى لە یەکێتى سۆڤیەت ئەم چاالکیانەو چەندین چاالکى دیکە بەردەوام بوون یەکێتى ئافرەتان داوای لە حکومەت کرد کە دان بە رێکخراوەکەیاندا بنێت ،بەاڵم حکوومەت ئەو داوایەی رەت کردەوە بە بیانووی ئەوەی کە رێکخراوێکی ژنانی عێڕاق هەیە ئەویش «یەکگرتووی ژنانی عێڕاق»ە ،ئەمەش دەچوە چوارچێوەى ئەو نکۆڵى کردنە گشتگیرەى کە گەلى کورد لەسەر دەستى ئەم حکومەتە دووچارى هات چونکە شۆرش لە رەوتى خۆى الیداو حکومەت لە بەڵێنەکانى خۆى بۆ کورد پاشگەز بوەوە ،کە تێکراى ئەم بارودۆخە بوو بە هۆى هەڵگیرسانى شۆرشى ئەیلولى مەزن بە رابەرایەتى بارزانى نەمر. لە سەردەمى شۆرشى مەزنى ئەیلولدا ،ئافرەتانی کوردستان بە کردار و هێز ،بەشدارییەکی زۆریان لە شۆڕشی میللەتەکەیاندا کرد ،چونکە (یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان) بەشێک بوو لە هێزەکانی ئەم شۆڕشە و توانا ماددییەکانی ئافرەتانی ئەم یەکێتیە و ئەدەبییاتەکانی خۆیان تەرخان کرد بۆ باڵو کردنەوەى هۆشیاری و هەستی نیشتمانی لەنێو ئافرەتانی کوردستان و لە روون کردنەوەى ئامانجەکانى شۆڕش و هۆشیار کردنەوەى جەماوەر بەو ئامانجانە کە ئەمەش واى کرد ئافرەتان بێنە نێو ریزەکانى هێزى پێشمەرگەو
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
261
پاییز و زستانی ٢٠١٥
هاوسەنگەرى پیاو بن. هەروەها ئەندامانى ئەرکى نامەبردن و کۆبونەوەو تیمارکردنى برینداران و هێنان و بردنى زانیاریەکانى شۆرشیان گرتبوە ئەستۆ ،بەشداری ئەندامانى ئەم رێکخراوە لەناو شارەکان لە خەباتی نهێنی و رێکخستن کاریگەر بووەو لەیال قاسم کە یەکەمین ئافرەتە لەسەر ئاستی رۆژهەاڵتى ناڤین لەسەر دۆزی رامیاری گەلەکەی لەسێدارە درابێت کە بە ورەى بەرزو سازش نەکردن لەسەر بیروباوەرى کوردایەتى چۆتە بەردەم پەتی سێدارە ئەندامى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان بووە ئەگەر تەنها باس لەم تێکۆشەرە بکەین کە لەو سەردەمەدا لەسەر دۆزى رەواى گەلەکەى لە سێدارە دراوە و ئەندامى یەکێتى ئافرەتان بووە. هەروەها بە شێوەى چاالکى سیاسى و پێشکەش کردنى مێمراندۆم (بیرخەرەوە) بە مەبەستى ئاشنا کردنى ناوەندە هەرێمى و نێونەتەوەییەکان بە گیروگرفتەکانى ئافرەتى کوردو لە هەمان کاتیشدا سەرنج راکێشانیان لە پرسى نەتەوایەتى و بەشدارى کردن لە کۆنفرانس و کۆنگرە جیهانییه‌کان کورد ،لەو چوارچێوەیەشدا چەندین بیرخەرەوەو یاداشتنامەى ئاراستەى کۆر و کۆبونەوە نێونەتەوەییەکان و رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان و واڵتانى دیکەى کرد تێیدا بارودۆخى نەتەوەى کورد و ئەو زوڵم و ستەمەى بەرامبەر بە کورد دەکرا بۆ هەموو الیەکى روون دەکردەوە بۆ بەدەستهێنانى پشتگیرى ئەو الیەنانە بۆ دۆزى نەتەوەى کورد و شۆرشەکەى. دەکرێت لێرەدا ئاماژە بە چەند هەولێکى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان لەم بوارەدا -: یەکەم :ناردنی بیرخەرەوەیەک لە کانوونی دووەمی 1962بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەو دەوڵەتانەی باڵیۆزخانەیان لە بەغدا هەیە و لەو بیرخەرەوەیەدا ئەوەیان راڤە کردبوو کە چۆن میللەتەکەیان دووچاری جەنگی لەناوبردن و جینۆساید هاتووە و سەرنجیان بۆ کێشەی کورد راکێشابوون کە ئەنجومەنی نەتەوە یەکگرتووەکان بەرانبەر بە کێشەی کورد بەرپرسە. دووەم :پێشکەش کردنی بیرخەرەوەیەک لە حوزەیرانی1962دا بۆ هەموو رێکخراوەکانی ئافرەتانی ناو یەکێتیی ئافرەتانی دیموکراتی جیهانی بارودۆخی ژنانی کوردستانیان تێدا بەیان کردبوو کە چۆن ئەو دایکانە واڵتەکەیان دەسووتێنرێ و هاوسەر و کوڕ و براکانیان دەکوژرێن.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 262 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
سێیەم :دەرکردنی چەند بەیاننامەیەک بۆ هۆشیار کردنەوەی ئافرەتانی کوردستان. چوارەەم :دەرکردنی گۆڤارێک بە ناوی «دایکایەتیی نوێ» لە کانوونی دووەمی 1963و کردیان بە زمانێکی شۆڕشگێڕانە بۆ گوزارشت کردن لە دایکایەتیی کوردستان. پێنجەم :بەشداری کردن لە کۆنگرەی شۆڕشدا کە لە ئاداری 1963لە کۆیە گیرا. شەشەم :پێکهێنانی چەندان لێژنەی شۆڕشگێڕیی ژنان لە هەموو شوێنێکی کوردستاندا کە پێشکەش کردنی یارمەتی بۆ پێشمەرگە دەگرێتە ئەستۆ و هاوئاهەنگیش دەسازێنێ لەنێوان تواناکانی یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان لەگەڵ پێویستییەکانی سەرکردایەتیی شۆڕشدا. ئەم رۆڵە کاریگەرەى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان لە هەموو بوارەکاندا ،بوو بە هۆى ئەوەى کە ماددەی پێنجەمی رێکەوتننامەی یازدەى ئازار ئەوە هات کە ئەو قەوارەیە مافی ئەوەی هەیە خۆی لە چوارچێوەی رێکخراوێکی جەماوەری رێک بخات و ئەو رێکخراوە ئەندام دەبێ لە رێکخراوی گشتیی ئافرەتانی عێڕاقدا ،پاشان قۆناغى شۆرشى گواڵن یەکێتى ئافرەتانى کوردستان بە هەمان گوڕو تین درێژەى بە کارى رێکخراوەیى خۆى داوە لە ناوخۆى کوردستان بە نهێنى بووەو بەاڵم ئەندامانى چاالکیەکانى خۆیان درێژە پێداوەو لە دەرەوەش بەشدارى چاالکیەکانى شۆرشى کردووە. قۆناغى پاش راپەرین لەم قۆناغەدا کە بە سەرەتاى راپەرینى ئازادى دەست پێ دەکات و سەرەتاى گەڕانەوەى یەکێتى ئافرەتانە بۆ ناو جەماوەرەکەى لە کوردستانى ئازاددا یەکێتى ئافرەتانى کوردستان دەستى کردەوە بە رێکخستنەوەى کارو چاالکیەکانى و بارەگاى لە ناوچە جیاجیاکانى کوردستان کردۆتەوەو بە شێوەیەکى مەیدانى کارى رێکخراوەیى دەست پێکرد کە ئەمەش دواى قۆناغى تاراوگەو سەرکەوتنى راپەرینى گەلى کوردستان بوو، ئەگەرچى لەم قۆناغەدا ترسى رژێم تا رادەیەکى زۆر نەمابوو بەاڵم هەرێمى کوردستان بە بارودۆخێکى ئابورى و کۆمەاڵیەتى و سیاسى ناسەقامگیردا تێ دەپەڕى ،ئەویش بەهۆى شەڕە یەک لە دواى یەکەکانى رژێم لەگەڵ واڵتانى ناوچەکەو گەمارۆى ئابورى و هەروەها رووداوە ناوخۆییەکانى هەرێم ،بەاڵم یەکێتى ئافرەتانى کوردستان رۆڵى کاریگەرى دەبینى و بە پێى قۆناغەکە پەرەى بە کارى رێکخراوەیى خۆى دەداو رۆڵى گەورەى هەبوو لە هێنانە کایەى گۆرانکارى لە بارودۆخى ئافرەت . یەکێتى ئافرەتانى کوردستان ئەم دەیان ساڵە لە خەبات کردن لە گۆرەپانى سیاسى و کۆمەاڵیەتى کوردستاندا لە ئێستادا خاوەن پێگەیەکى بااڵیە کە ئەمەش بە درەوشاوەیى
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
263
پاییز و زستانی ٢٠١٥
دیارە لەو نێوەندەدا کە رێکخراو کارى تێدا دەکات ،سەرەراى کارى سەرەکى خۆى کە داکۆکى کردنە لە مافەکانى ئافرەتانى کوردستان وەک رێکخراوێکى کۆمەڵگەى مەدەنى بەشدارێکى کاراى پرۆسەى سیاسى بووە لە سەرجەم ئەو هەڵبژاردنانەى کە ئەنجام دراون رۆڵێکى بەرچاوى بینیوە وەک رێکخراوێکى چاالک لە بانگەشەى هەڵبژاردنەکان و دەیان کادرى وەک پاڵێوراو و چەندین کادرى وەک ئەندام پەرلەمان ئێستا رۆڵ دەگێرن و سەدان کادریش کە لەم رێکخراوە پێگەیشتون ئێستا لە بوارەکانى دیکەدا لە کار و خزمەتدان و جێدەستیان دیارە هەروەها کادرانى لە راگەیاندنەکان بیرورای خۆیان دەردەبرن لەسەر بارودۆخی سیاسی هەرێم و رووداوە سیاسیەکانی هەرێم وەک چاالکوانی ئافرەت هەڵدەستن بە سازدانی کۆر و کۆبونەوەو بەشداری دەکەن لە میتینگ و بەرنامە تایبەتەکانی تایبەت بە شرۆڤەی سیاسی ،بەتایبەتی لەو چاالکیانەدا کە پەیوەندی بە پرسی بەشداری سیاسی ئافرەتەوە هەیە. لە ئێستادا بارودۆخى هەرێمى کوردستان جیاوازە بە بەراورد بە بەشەکانى دیکەى کوردستان ،باشورى کوردستان گۆرانکارى زۆرى بەسەردا هاتووەو لە زۆربەى رووەکانەوە نمونەیەکە بۆ پێشکەوتن قۆناغى خەباتیش لەم بەشەى کوردستان لە ئێستادا مەدەنییە، بەاڵم ساڵى رابردوو کە رووبەرووى توندوتیژترین شااڵوى داگیرکارى و پاکتاوى نەتەوەیى و ئاینى بوینەوە لەالیەن رێکخراوى تیرۆریستى داعش رۆڵى رێکخراوەکەمان لە سەرەتاى جەنگەوە شایانى هەڵوەستە لەسەر کردنە. سەرەتاى بارودۆخەکە یەکێتى ئافرەتانى کوردستان هەستا بە ئامادە کردنى فۆرمێکى تایبەت بە شێوازى بەشدارى کردنى ئەندامانى یەکێتى ئافرەتان لە پشتیوانى کردنى هێزى پێشمەرگەى کوردستان ،پاش تەواو بوونى پرۆسەى پڕ کردنەوەو کۆکردنەوەى فۆرمەکان بە ئەنجامێکى دڵخۆشکەر گەیشتین ئەویش سەلماندنى ئەوەبوو کە تا چەند ئافرەتى کوردستان خودان گیانى خۆبەخت کردنە ،لەم پرۆسەیەدا هەزاران لە ئەندامانى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان بەشداریان کرد ئامادەیى خۆیان دەربڕى کە وەک پێشمەرگە چەک هەڵبگرن و بچنە سەنگەرەکانى بەرگرى و یان بە شێوازى دیکە بەشدارى ئەم ئەرکە نیشتیمانیی ه بکەن ،جیا لەمەش یەکێتى ئافرەتانى کوردستان هەوڵێکى زۆرى دا بۆ پێکهێنانى فەوجێکى تایبەت بە ئافرەتانى ئێزدى کە لە ئێستادا لە قۆناغەکانى کۆتایدایە. هەروەها رێکخراوەکەمان لە بارودۆخى جەنگدا چەندین چاالکى ئەنجام دا هاوکارى سندوقى کۆمەکى پێشمەرگەى کردو چەندین هەڵمەتى خوێن بەخشینى بۆ پێشمەرگەى لە سەرانسەرى کوردستان ئەنجام دا ،هەروەها یەکێتى ئافرەتانى کوردستان لە رێگەى
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 264 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
هۆکارەکانى راگەیاندنى خۆیەوە وەک رادیو و تۆرە کۆمەاڵیەتیەکان خزمەتێکى گەورەى بە بارودۆخەکە کرد و چەندین بەرنامەى تایبەتى لە رێگەى رادیوکەیەوە پەخش کرد لەو بەرنامانەش دەتوانین ئاماژە بکەین بە بەرنامەى (شەهیدان لە یادمان زیندوون) کە تا ئێستا ژیاننامەى زیاتر لە ( )70شەهیدى جەنگى تیرۆرى باڵو کردۆتەوە ،هەروەها بۆ بەرپەرچ دانەوەى شەرى دەرونى تیرۆریستانى داعش و کەم کردنەوەى کاریگەریەکانى ئەو شەرە لەسەر ئافرەتانى کوردستان بەرز کردنەوەى ورەیان لە رێگەى کورتە نامەى مۆبایلەوە پەیامى ورە بەرزى و خۆراگرى گەیاندە زیاتر لە بیست هەزار لە خانمانى کوردستان. لە ئاستێکى تریشدا رێکخراوەکەمان هەستا بە یارمەتیدانى ئاوارەو لێقەوماوانى جەنگ و لەو میانەشدا دەیان کاروانى کۆمەک و هاوکارى گەیاندە ئاوارەکان کە بە هەزاران لە هاونیشتیمانیانى زەرەرمەندى دەستى داعش لێى سودمەندبوون لە رێگەى چەند کەمپینێکەوە لە ناوخۆو دەرەوەى واڵت لێرەدا تەنها ئاماژە بەو کۆمەکانە بکەین کە لە رێگەى مەکتەبى سکرتاریەت گەیەندرانە ئاوارەکان دەتوانین بڵێین زیاتر لە ()14 کاروانى کۆمەک گەیەندرا بە ئاوارەکانى جەنگى تیرۆر بە تایبەتى خوشک و برایانمان لە کوردانى ئێزدى ئەمە سەربارى ئەو کامپینانەى کە لە سەرجەم ناوچەکانى دیکەى کوردستان ئەنجام درا لە الیەن ئەنجومەنەکانمان ،بەاڵم لە ئێستادا بارودۆخى جەنگ بەو سەختیەى پێشوو نییەو هەڵوێستى کوردستان بەهێزترە و تیرۆیستان رۆژ لە دواى رۆژ لە شکستى یەکجارى نزیک دەبنەوە بە دڵنیایشەوە ئەو جەنگەى کە بەسەرماندا سەپێنراوە تێیدەپەرێنین و سەرکەوتوو دەبین تێیدا یەکێتى ئافرەتانى کوردستانیش بە پێى بارودۆخەکە بەردەوامە لە کار و چاالکى و پرۆژەکانى لەم بوارەدا. لە بوارى کۆمەاڵیەتى هەرچى لە گۆرەپانى کۆمەاڵیەتیشدا هەیە یەکێتى ئافرەتانى کوردستان جێگاى برواو متمانەى زۆرێک لەو ئافرەتانەیە کەوا رووبەرووى توندوتیژى دەبنەوە یاخود بە دەست گرفتێکەوە دەناڵێنن بە پێى ئامارەکانیش ئەو راستیە دەردەکەوێت کەوا رێکخراوەکەمان پێشکەوتنى زۆرى بەخۆوە دیوەو میکانیزمى کار کردنى رێکخراومان دڵنیایى دەداتە ئەو کەسانەى کە سەردانى دەکەن ئەگەر ئاماژە بکەین بە ئامارى ئەو کەیسانەى کە لە ماوەى سێ ساڵدا ( )2015-2012روویان لە یەکێتى ئافرەتانى کوردستان کردووە بۆ مەبەستى چارەسەر کردنى کێشەکانیان ژمارەیان دەگاتە () کەیسى ئەو ئافرەتانەى کە دووچارى کێشەى خێزانى بونەتەوە لە الیەکى دیکەشەوە کارێکى زۆر کراوە لەسەر
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
265
پاییز و زستانی ٢٠١٥
هۆشیار کردنەوەى ئافرەت لە رووى کۆمەاڵیەتى و خولى پیشەیى و راهێنان بە سەدان لە ئافرەتان کراوە کە ئامادە کراون بۆ وەرگرتنى کار بەمەش پێگەى کۆمەاڵیەتیان بەهێزتر دەبێت. کار کردنمان لە هەر یەک لەو بوارانە کارى نەکردۆتەسەر کار کردنمان لە بوارێکى دیکە واتە بوارێکمان فەرامۆش نەکردووە لەسەر هەژمارى بوارێکى دیکە کە ئەمەش نیشانەى سەرکەوتنى رێکخراوەکەمانە ،لە پاش بەستنى کۆنگرەى حەوتەم شێوازى کار کردنمان گۆرانکارى بەسەردا هاتووەو زیاتر سیستەماتیک بووەو کە ئەمەش لە چەند نمونەیەکدا خۆى دەبینێتەوە وەک کردنەوەى پەیمانگەیەک بۆ پرسە کۆمەاڵیەتیەکان کە هەر ئافرەتێک گرفت یاخود کێشەیەکى کۆمەاڵیەتى هەبێت لە رێگاى ئەو پەیمانگە تایبەتمەندەوە کە کەسانى پسپۆر بە شێوازى ئەکادیمیانە بەرێوەى دەبەن و بە پێى پێویست و جۆرەکەى کێشەکەى بۆ چارەسەر دەکرێت. لە بوارى راگەیاندنیش رێکخراوەکەمان رادیویەکى کردۆتەوەو خاوەن ژمارەیەکى زۆر لە بیسەرە هەر لەو پێناوەشدا دەرکردنى گۆڤارى شیکار کە گۆڤارێکى وەرزیە کە بابەتى فیکرى و کۆمەاڵیەتى و فەلسەفى لەخۆ دەگرێت کە لە ئێستادا دە ژمارەى لێ دەرچووەو کەوتۆتە دەستى خوێنەر و ژمارەیەکى زۆر قوتابى لە ئاستە جیاوازەکانى خوێندن وەک سەرچاوە بۆ توێژنەوەکانیان سودى لێ وەردەگرن . بەاڵم سەرەراى هەموو ئەمانە نابێت ئەوەمان لە بیر بچێت کە ئەو رێگایەى لە پێشمانە کارى زۆرترو هەوڵ و ماندووبونى زیاترمان لێ داوا دەکات بۆیە دەبێت ئێمەش بە هەموو توانییه‌کمان خۆمان ئامادە بکەین و پەرە بە تواناکانى خۆمان بدەین بۆ بەرەوپێشچون و سەرخستنى دۆزى ئافرەت لە هەرێمى کوردستان و لە هەمان کاتیشدا هۆکارێکى یارمەتیدەربین لە سەر خستنى دۆزى رەواى نەتەوەکەمان بۆ گەیشتن بە ئامانجە بااڵکەى، دەبێت ئاماژە بەوە بکەم ئەم باسەى کە پێشکەشمان کرد تەنها ئاوردانەوەیەکى خێرایە یاخود گوزەرێکە بەسەر هەندێک لەو کار و چاالکى و پرۆژانەى کە یەکێتى ئافرەتانى کوردستان ئەنجامى داون کە هەروەکو لە پێشەکیشدا باسم زیاتر تەرخانمان کرد بۆ تیشک خستنەسەر رۆڵى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان لە قۆناغەکانى خەباتى رامیارى گەلى کوردستان ،هیوادارم توانیبێتم بەشێک لەو رابردووە پر شکۆیە کە خانمانى پێشەنگ لە رۆژگارە هەرە سەختەکاندا مێژووى ئەم رێکخراوە دێرینەیان پێ دەوڵەمەند کردووە بخەمەروو بەو هیوایەى بتوانین لە ئایندەیەکى نزیکدا میژووى پر سەروەرى یەکێتى ئافرەتانى کوردستان بەرهەم بهێنین.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 266 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەرەنجـــام دامەزراندنى رێکخراوێک بۆ ئافرەتانى کوردستان لەو قۆناغە سەختەى بزووتنەوەى ئازادیخوازى گەلى کورد لەم ناوچەیەدا کە سیستەمە کۆمەاڵیەتیەکەى سەرتاپا نەریتگرا بووە و زۆربەى ئازادیەکانى مرۆڤ پێشێل کراوە بە هەموو ریزبەندیەکانەوە ،لە ڕووى ڕەگەزیشەوە زۆربەى مافەکانى ئافرەت پشتگوى خراوە جێگاى سەرنجە لە چەندین الیەنەوە لە الیەکەوە خودى دامەزراندنى رێکخراوەکە لە الیەن پارتى دیموکراتى کوردستان ئاستى بایەخدانى ئەم پارتە نیشان دەدات بە دۆزى ئافرەت و ئەم هەنگاوەش رووبەرووى چەندین ئاستەنگى سیاسى و کۆمەاڵیەت بووە ،چونکە هەر هەوڵێک بە ئاراستەى چەسپاندنى یەکسانى لە نێوان ئافرەت و پیاو رووبەرووى ئاراستەى کۆنەپارێزى کۆمەڵگە دەبووە کە ئاراستەی بەهێزبوو لەو سەردەمەدا . بوونى رێکخراوەکەش بۆ خۆى توانى کێشەى ئافرەتى بکات بە بەشێک لە کلتورى شۆرشگێرى و بەرجەستەکارى رەنگدانەوەى رۆڵى ئافرەت لە ئەدەبیاتى شۆرش دا کەواتە دەتوانم بڵێم دامەزراندنى ئەم رێکخراوە بوو بە هۆى ئەوەى ئافرەت لە ماڵ بێتە دەرەوەو ئاشناى کارى رێکخراوەیى و سیاسى ببێت کە فەزلەکەى دەگەرێتەوە بۆ پارتى دیموکراتى کوردستان و ئەو خانمانەى کە لەو سەردەمەدا سەرکەشانە دژی هەر نەریتێکی کۆنە پەرستانەی پیاو ساالری وەستاون. یەکێتى ئافرەتانى کوردستان زادەى رۆگارە سەختەکانە و لە هەناوى شۆرشى ئازادیخوازى هاتۆتە بوون ،ئەم رێکخراوە بەشدارێکى چاالکى بزووتنەوەى رزگاریخوازى گەلەکەى بووەو لەو پێناوەشدا قوربانى داوە ئەندامانى رووبەرووى زیندان و ئەشکەنجە و شەهید بوون بونەتەوە هاندەر و پشتیوانى پێشمەرگە بووە ،ئەمە لە کاتێکدا کە یەکێتى ئافرەتان ئەرکە گرنگەکەى خۆى فەرامۆش نەکردووە کە داکۆکى کردنە لە مافى ئافرەت سەرەراى هەموو بەربەستەکان بە درێژایى ئەم شەست و سێ ساڵە ئەم رێکخراوە بەردەوام بووەو ئامانجەکانى خۆى نوێ کردۆتەوە و لەگەڵ گۆرانکاریەکاندا گونجاوەو هەوڵى گۆرانکارى واقیعى داوە لە هیچ دۆخێکدا دەستى نەگرتووە بە چەند داواکاریەکى دیارى کراوەوە ،هەردەم ئامانجەکانى مایەى ئەوەبوون کە گۆرانکاریان تێدا بکرێت و تواناى نوێ کردنەوەیان هەبێت ،میکانیزمى کار کردن لەم رێکخراوەدا جێگیر نەبووە، چونکە خودى رێکخراوەکە چەقبەستوو نەبووە ،بەڵکو باوەڕى تەواوى بە گۆرانکارى
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
267
پاییز و زستانی ٢٠١٥
هەبووە ،هەروەک دەبینین رێکخراوێک پێش شەست و سێ ساڵ هاتبێتە دامەزراندن تا ئێستاش و دواى تێپەرینى ئەو ماوە دورودرێژە لە پێشەنگدا ماوەتەوەو کارو چاالکیەکانى بەردەوام لە گەشەسەندندابووە ،بۆیە جێى خۆشحاڵى و شانازیە بۆ ئەم رێکخراوەو بۆ هەموو ئەو خانمانەى کە لە قۆناغەکانى پێشودا درێژەیان بە کاروانى ئەم رێکخراوە تێکۆشەرە داوە و بۆ ئەوانەش کە ئێستا بەردەوامى پێ دەدەن.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 268 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
تیۆرییەك بۆ ئازادكردنی دووانەی مێژووی (كورد) و (ژنی كورد) تیۆری توك(:توێكڵ و كاكڵ) مه‌هاباد قه‌ره‌داغی
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
269
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 270 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
پرسیارێكی كلیلی هەمئاهەنگییەكی چۆن لە نێوان پیاو و ژنی كورد لە خەباتیاندا بۆ ئازادكردنی ئەم دوو مێژووە پێویستە؟ ئەمە پرسیارێكی كلیلییە و هاوكات ئاراستەی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد و، بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ژن دەكرێت. ڕامانێك لە چەمكی مێژوو: چەمكی مێژوو وەك زانست ئەو ڕووداو و كارەسات و سەركەوتن و شكستیانە دەگرێتەوە كە ڕابردووی گەلێك ،نەتەوەیەك ،گرووپێك ..هتد دەگێڕێتەوە ،كە دەڤەرێكی دیاریكراوی ئەم جیهانە شانۆی ڕوودانیان بووە .بۆیە بەڵگەنەویستە بە گوزارەكردن لەو چەمكە ڕابردوومان بیربكەوێتەوە .ڕابردووش كاتێكی بەسەرچووە ،ئایا دەكرێ ڕابردوو ئازاد بكرێ ،یان بە واتایەكی تر ئایا مێژوو ئازاد دەكرێ؟ چەمكی مێژوو ،بەو مانایەی كە من لەم نووسینەدا بەكاری دەبەم واتایەكی جیاوازتری لە بەكارهێنانە ئاساییەكەی هەیە .ڕابردوویش ،ڕۆژێ لە ڕۆژان پێی وتراوە (ئێستا) ،و ئێستاش لە داهاتوودا دەبێتە مێژوو .بە هەمان شێوەش (دواڕۆژ) دەبێتە (ئێستا) و دەشبێتە (ڕابردوو) ،كەواتە ئێستا و دواڕۆژیش دەبن بە مێژوو .مەبەست لە چەمكی مێژوو لەم نووسینەی مندا (ئێستا) و (دواڕۆژ)ە .ئێمە بە چۆنێتی مامەڵەكردنمان لەگەڵ ئێستاداو ،نەخشەكێشانمان بۆ دواڕۆژ ،دەتوانین چ وەك كورد و ،چ وەك ژنی كورد ،مێژووی خۆمان ئازاد بكەین .كەواتە مێژوو بەو واتایەی كە لەم تیۆرییەدا هاتووە و ،بەو مەبەستانەی كە ئاماژەم پێدان ،ئازادكردنیشی و بەدیلی هێشتنەوەشی هەر لە دەستی خۆماندایە ،بێگومان بە ڕەچاوكردنی ئەو فاكتەرە دەرەكیانەش كە كار لە ڕەوتی ڕووداوەكانی مێژوو دەكەن و ،ئەو فاكتەرانەش كە ڕەوشی ئابووری و دۆخەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتی و هەرێمی دەیخوڵقێنن ،هێشتاش خودی مرۆڤی كورد بە ژن و بە پیاوەوە لە ئازادكردنی دووانەی مێژووی كورد و مێژووی ژنی كورددا ،سەرەكیترینن و كاریگەرترینن.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
271
پاییز و زستانی ٢٠١٥
سەرەتایەك لە بارەی دوانەی مێژووی (كورد) و( ژنی كورد) ەوە: ئێمە وەكو كورد بە گشتی ،قۆناغی جۆربەجۆری پڕ لە كارەساتمان تێپەڕاندو ،ئەگەر الپەڕەكانی مێژوومان هەڵبدەینەوە ڕەنگە هێندەی پزیسكێك تروسكایی تیا بەدی نەكەین كە چرای خەباتی ئێستامانی پێ هەڵبكەین و لەبەر ڕووناكی ئەو چرایەش، ئێستا و داهاتوومان بخوێنینەوە .مێژووی كورد مێژوویەكی سیاسی ڕووتە و ،لەو سیاسەتەشدا ئەفسووس هەمیشە الیەنی شكستخواردوو بووە .مێژووی كورد مێژووی ئەو شەڕانەیە كە داگیركارانی خاكەكەی بەسەر كوردیاندا سەپاندووە .ئەو داگیركارانەش، نەك تەنها سامانی ماددی خاكەكەیان مەبەست بووە و( نەوت و ئاو و ئاسن و..هتد) یان تاألن كردووە ،بەڵكە لە تاألنكردنی سامانی هۆشی نەتەوەیی و زەبروەشاندن لە كرۆكی كەسایەتی مرۆڤی كورد و هەوڵی بێپسانەوەیان بۆ بەتاڵكردنەوەی مرۆڤی ئێمە لە هێزی دەروونی و ورە و شانازی ،ڕۆڵی دوژمنكارانەی خۆیان وەك سیفەتی دوژمن زانایانە لەیستووە .مێژووی كورد مێژوویەكی دیلە و هێندەی بێگانە و داگیركەر لە ڕەنگڕێژكردنیدا بە ڕەنگی ناشایسەتە ڕۆڵیان بینییوە ،خۆمان وەكو كورد ڕۆڵی كاریگەرمان نەبووە تا ڕەنگەكانی بە پێی خواستی خۆمان هەڵبژێرین ،بێگومان ئەو ڕەنگانەی كە شایان بە مێژووی گەلێكی ئازادە .ئەو مێژووە دیلە نەك هەر پێویستە، بەڵكە هەر دەبێ ئازاد بكرێ. ئێمە وەكو ژنی كورد بە تایبەتی ،لەناو ئەو مێژووە دیلەشدا كە هی نەتەوەكەمانە و لەسەرەوە ئاماژەم پێداوە ،مێژوویەكی دیلترمان هەیە .بێكاریگەری ژنی كورد، لەناو مێژووی نەتەوەیەكدا كە پیاوانیشی بێكاریگەر ،یان كەمكاریگەر بوون ،ڕەنگێكی ناشایستەتری تژی لە دیلێتی دەدا بەو مێژووە. ژنانی كورد ،ئەو ڕیزپەڕانەی لێبترازێ كە لە پەسندان و ئاماژەپێكردنی ڕۆڵ و كاریگەرێتیان ،وێنەی (حەپسە خانی نەقیب و عادیلە خانم و قەدەم خێر و خانزادی سۆران و ..یەك دوو ژنی تر ،درێغیمان نەكردووەو ،تا ڕادەیەكیش زێدەڕیمان كردووە، كە بۆ قۆناغی خۆیان نموونەی ژنی كاریگەر بوون و كاریگەرێتیشیان ئاشكرایە هۆی دەساألتدارێتی بنەماڵەكەیان بووە ،ئەم چەند ژنە ڕیزپەڕەی لێبترازێ ،ژنی كورد لە مێژووی خۆیدا خاوەنی ڕووناكییەك نییە .مێژووی ژنی كورد ،مێژوویەكی دیلە و ،گومانی تێدا نییە كە نەك پێویستە بەڵكە هەر دەبێ ئازاد بكرێت. باوەجوو ،دوو مێژووی (دیل) و (دیلتر) ی (كورد) و( ژنی كورد) چۆن ئازاد دەكرێت؟ هەمئاهەنگییەكی چۆن لە نێوان پیاو و ژنی كورد لە خەباتیاندا بۆ ئازادكردنی ئەم دوو مێژووە پێویستە؟ ئەمە پرسیارێكی كلیلییە و هاوكات ئاراستەی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردو ،بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ژنی كورد دەكرێت.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 272 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە وردكردنەوەی ئەو پرسیارە سەرەكییەشدا كە كۆكلیلی دەرگاكانی هەردوو خەباتە، پرسیاری تریش خۆیان دەسەپێنن و وەألمەكانیان دەكرێ ببنە كۆدی ئەو میكانیزمانەی كە بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی خەباتی ڕزگاری نەتەوەیی و ،خەباتی ڕزگاری ژن پێویستن .ئەو پرسیارانەش بە بۆچوونی من ئاراستەی هەمووانن ،هەموو ئەو الیەن و ڕێكخراو و دەزگایانەی كە كارەكانیان دەچێتە خانەی خەباتكردنەوە لە پێناوی رزگاری، جا چ ڕزگاری كورد بێ ،یان ژن ،كاری ئەوان بزووتنەوەیە لە پێناوی ئامانجێكی دیاركراودا كە (ئازادكردنە). وەكو بەڵگەنەویستێك ،پیاوانی كورد تا ئەمڕۆ ئامانجی بزووتنەوەكانیان زۆر سنووردار بووە و ،لە ئازادكردنی ناوچەیەك ،هەرێمێك ،بەشێك لە خاكی كوردستان تێنەپەڕییوە. تەنانەت وەك ستراتیژییەكی دوورمەوداش لە بەرنامەی خۆیانیان دانەناوە .بەم پێیەش دەكرێ دەرەنجامی خەباتیان بەو شێوەیە هەڵسەنگێنین ،كە خەباتێك نەبووە لە پێناوی ئازادكردنی مێژووی كورد .ئەمە كەمكوڕییەكی هێند گەورەیە لە داڕشتنی سیاسەتی ئەو پارتانەدا كە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردیان هەڵسووڕاندووە ،كە دەكرێ وەك فاكتەرێكی زۆر گرنگی شكستییەكانیان بیژمێرین .ژنانی كوردیش ،ئەوانەی كە تێكەڵ بە خەباتی ئەو پارت و ڕێكخراوانە بوون ،ئەگەرچی لە ڕێكخراوی پیشەیی وەك یەكێتییەكانی (ژنان و ئافرەتان و خانمان و خوشكان و ..هتد دا) خۆیان ڕێكخستووە و تێدەكۆشن، بەألم پەیڕەوی ئەو پەیڕەوە ئامادانە دەكەن كە لە سەرەوەی هەرەمی پارتەكەوە داڕێژڕاوە و ئەوانەی كە لە پایینی هەرەمەكەن (كە مەخابن لە پایینی هەرەمی هەموو پارت و ڕێكخراوەكانی كوردستاندا ،ژنان دانراون) ،تەنها جێبەجێكەری ئەو پەیڕەوانەن، كە ئامانجیان سنووردار و سادەیە و ،بەو ئاراستەیە نییە كە مێژووی نەتەوە و مێژووی ژن ئازاد بكات. كەواتە ،خەباتێكی چلۆن پێویستە بۆ كورد بە گشتی لە پێناوی ناسنامەیەكی نەتەوەیی ئازاد و ،بۆ ژن بە تایبەتی لە پێناوی وەدەستهێنانی ناسنامەیەكی شایسەتە بە ژن وەك مرۆڤێكی سروشتی و ئازاد؟ بە بۆچوونی من ،لەم خەباتەدا دووڕیانێك نییە ،كە ژن بە ئاقار و ڕێیەك و پیاو بە ئاقار و ڕێیەكی تردا بڕوات ،بەڵكە ئەو ڕێبازەی كە ئامانجی ڕزگاربوونی دووانەی مێژووی (كورد) و (ژنی كورد) دەكات بە كرۆكی خەبات و تێكۆشانی و ،هاوسەنگییەكی لۆژیكی لە نێوان ئەو دووانەیەدا دەگونجێنێ ،دەكرێ ڕێبازێكی ئایدیال بێت بۆ بزووتنەوەیەكی سەركەوتوو .لەم پەیوەندییەشدا هێندەی پیاوان بەرپرسیارن لە ئازادكردنی مێژووی كورددا ،هێندەی ئەوەش ژنانی كورد بەرپرسیارن ،هێندەی ژنان بەرپرسیارن لە ئازادكردنی مێژووی ژنی كورد دا ،هێندەی ئەوەش پیاوان بەرپرسیارن .ئەو دووانەی مێژووە ،وەكو Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
273
پاییز و زستانی ٢٠١٥
ناوەرۆك و تانوپۆ پەیوەستن پێكەوە ،نە مێژووی كورد بێ ئازادبوونی مێژووی ژنی كورد ئازاد دەبێ و ،نەش پێچەوانەكەی .نە پیاوی كورد دەتوانی بێ ئازادبوونی ژنی كورد ئازاد بێ و نەش پێچەوانەكەی .كەواتە بۆ پێكانی هەردوو مەبەست ،هەردووال وەك یەك ئەرك و بەرپرسیارێتییان دەكەوێتە ئەستۆ و ،دەشبێ وەك یەك لە چنینەوەی بەرهەمی ئازادكردنی ئەو جمكانەیە بەهرەمەند بن. تیۆری توك (توێكڵ و كاكڵ): لە ڕامانمدا بۆ دۆزینەوەی پەیوەندی نێوان ئەم جمكانەی مێژووەدا ،بە وێنەی گوێزێك دەیبینم ،مێژووی كورد توێكڵ و ،مێژووی ژنی كورد كاكڵی گوێزەكەیە .گریمان مێژووی كورد ئازاد كراو دەوڵەتێكی كوردیش دامەزرا ،ئەگەر لەناو ئەو دەوڵەتەدا ژن دیل و چەوساوە بێ ،ئەگەر لەو دەوڵەتەدا بۆ ژن بەردەوام مێژوویەكی دیل تۆمار ببێت، دەوڵەتەكە وەك گوێزێكی پووچ دەبێت ،بە دیمەن چ نەنگییەكی تێدا نابینی ،بەألم ناوەڕۆكێكی پووچ و بێئەرزشی دەبێت. ئەو تیۆرییەی كە تا ئەمڕۆ برەوی هەیە و كێشەی ژن وەك كێشەیەكی تایبەت بە ژن و ،كێشەی كورد وەك كێشەیەكی تایبەت بە پیاو برەوی پێدراوە ،جگە لە وتارێكی كۆنەخوازانە ،كە دابڕێنەری هەردوو مێژوو ،هەردوو بزووتنەوە و ،هەردوو ڕەگەزی ژن و پیاوی كورد بووە لە یەكتری ،چیدیكەی بەرهەم نەهێناوە .وتاری كۆنەخوازانەو بێ برەو نە لە دنیای هاوچەرخداو ،نە لە كوردستانی هاوچەرخدا ،جگە لە مایەپووچی ،چیدیكەی لێ چاوەڕوان ناكرێت .ئەو جۆرە وتارە كاتبەسەرچووانە ،مەخابن تا ئەمڕۆش لە الیەن زۆرێك لە پارت و ڕێكخراوەكانەوە كاریان پێدەكرێت و هێشتاش لە جووینەوەی ئەو وتارە سوواوەدا ژنان خۆشیان بەشداری دەكەن. ئەو وتارەی كە كێشەی ژن دەخاتە گۆشەیەكەوە و پێی وایە پیاوان لێی بەرپرسیار نین، ژنانیشی گۆشەگیری خەباتێكی بێ ئامانج و بێ ئەنجام كردووە ،ئاكامێكی دژواری وای هەبووە كە هەقە بە مەترسییەكی گەورە بزانرێ ،ئەو ئاكامانەش لەو شێوازە ڕەفتار و گوفتارانەدا بەرجەستە بوو و دەردەكەوێ كە: · ژنان وەك پێویست خۆیان بە خاوەنی كێشەی كورد نەزانن و ،ئەم كێشەیە و خەبات لە پێناویدا بە پیاوان بسپێرن .مێژووی بەشداری ژن لە خەباتی سیاسیدا و لە سەركردایەتی ئەو خەباتەدا نموونەیەكی بەرچاوییە ،كە تا دوێنێیەكی نزیك ئامادەبوونێكی كارایان لەو مەیدانەدا نەبووە. · پیاوان (ڕێژەیەكی كەمیان نەبێ) خۆیان نەك بە خاوەنی كێشەی ژن نەزانن، بەڵكە زۆر كەڕەت نكۆڵیش بكەن لەوەی كێشەیەك بەو ناوەوە هەبێ .یان بەهۆی ئەو بێبایەخییەوە كە هەیانبووە بەرامبەر بە ژن ،هەر نەزانن كێشەی ژن چییە و خۆیان بە پەیوەندیدار بەو كێشەیە نەزانن. پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 274 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
· كاری سیاسی و خەباتی سیاسی وەك ڕۆڵێكی پیاوانە بناسێنرێ و ،ئەو ژنانەش كە تەڤلی خەباتی ئەو ڕێكخراوانە دەبن تەنها لە گۆشەی دیاریكراو و سنوورداری ڕێكخراوێكی تایبەت بە ژنانی ئەو پارت و دەزگایانە جێگە بكرێنەوە ،نەك لە مەكتەبی سیاسی حیزب و پارتەكان ،یان پلە و پایەیكی بڵندی سیاسی و سەربازییان پێ ڕەوا ببینن. · كلتوورێكی زەبروزەنگئامێز كە لەسەر بناغەی هەألواردن و ستەمكردن لە الوازەكانی كۆمەڵگە هەڵچنراوە .هەر هەمان كلتوور بە میكانیزمی جیاواز كە داب و نەریت و ئایین و وتاری چەواشەی سیاسەتی كۆنەخواز بنەمایین ،كەسایەتی ژن الواز دەكات و وای لێ دەكات كە بەو ستەم و زەلیلێتییە ڕازی بێت و چاو لەو بێدادی و نادادپەروەرێتییە بپۆشێ كە لە هەموو بوارەكانی ژیانی كۆمەألیەتی و سیاسی و ئابووری و ئایینی و یاسایی و كلتووریدا ڕووبەڕووی دەبێتەوە. · بزووتنەوەی كورد بە گشتی و ژنی كورد بە تایبەتی ئاكامێكی دڵخوازانە بەدەست نەهێنێ .وەك دەبینین خەباتی زیاتر لە سەدەیەكی بزوتنەوەكانی كورد و ئەو هەموو قوربانییەی كە بە پێوەری سیاسەت و بە بەراوردی لەگەڵ هەموو بزوتنەوەكانی جیهان كە لە پێناوی ڕزگاری گەلەكەیاندا ئەنجامیان داوە ،لە تەرازووی سیاسەتدا تای قوربانییەكانی كورد زۆر قورس و تای دەسكەوتەكانی زۆر سووك بووە .نموونەیەكی هەرە بەرچاو، باشووری كوردستانە ،ئەگەر قوربانییەكانی و دەستكەوتەكانی بە تەرازووی سیاسەت و پێوەرە هاوچەرخەكانی سیاسەت بپێوین ،سەنگی تای قوربانییەكانمان زۆر قورسترن لە سەنگی ئەو دەسكەتانەی كە لە ڕاپەینی بەهاری 1991دا بەدەستمان هێنان (كە هەمیشەش مەترسی لەدەستدان و لەدەستچوونیان نیگەرانی كردووین) .بە هەمان شێوەش بزووتنەوەكانی ژنان ئاكامێكی دڵخوازانەی نەبووە و ،لە دامەزراندنی یەكەمین پارتی سیاسییەوە ،ڕێكخراوی ژنان هەبووە ،كە دەكاتە زیاتر لە نیوو سەدە ،بەألم دەستكەوتەكانیان بۆ ژن هێندە نەبووە كە شایانی تۆماركردن بێت .جگە لەو گۆڕانانەی كە سروشتی گۆڕانی بارودۆخی ئابووری و سیاسی و كلتووری بە شێوەیەكی خۆڕسكانە سەپاندوویەتی ،گۆڕانێكی بە بەرنامە كە ڕێكخراوەكانی ژنان خاوەنی بن و گۆڕانێكی جۆریی (كواڵیتی) و كاریگەری لە بارودۆخی ژیانی ژنانی كوردستاندا پێكهێنابێ، مەخابن نەبووە .بە هەموو پێوەرێكی سیاسییانە و فێمینیستانەش ئەو گۆڕانكارییانەی لە ماوەی زیاتر لە سەدەیەكی بزووتنەوەی كورد(كە تەنها بزووتنەوەی پیاوان بووە) و ،بزووتنەوەی ژنانی كورد(كە بزووتنەوەیەكی ئاراستەكراو بووە لە الیەن پارتەكانەوە، واتە پیاوەكانەوە) ،گۆڕانكارییەكی بناغەیی و جۆریی نەبوون ،نە لە بارودۆخی ژیان و كەسایەتی مرۆڤی كورد بە گشتی و نەش لە بارودۆخی ژیان و كەسایەتی ژنی كورد بە تایبەتی.
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
275
پاییز و زستانی ٢٠١٥
پرسیارە كلیلییەكە پێویستە هەمیشە لە ئاوەز و لە تێڕوانینی ئەو كەسانەدا ئامادە بێت كە خۆیان بۆ ئەم پرسە گرنگە تەرخان كردووە و ڕێباز بۆ ئازادكردنی مێژووی كورد و مێژووی ژن دادەنێن .ئەوانەی كە ڕۆڵی پێشەوا و داڕێژەری بەرنامەی ڕێبازی ڕزگاری دادەنێن بەرپرسیاری مێژووییان لە ئەستۆدایە ،بە هەمان شێوەش ئەوانەی كە ئەو ڕێبازانە هەڵدەبژێرن بەرپرسیارن لەوەی ئایا ئەو وزەیەی ئەوان لە خەباتدا بەكاری دەبەن لە پێناوی ئامانجێكدایە كە مرۆڤانەو ئازادیخوازانەیە ،یان ڕێبازێكە برەو بە كۆیالیەتی كورد و ژنی كورد دەدات؟ ئایا ئەو ڕێبازە بۆ گۆڕینی دووانەی مێژووی كۆیالنەی كورد و كۆیالنەتری ژنی كوردە ،یان بەردەوامیدانە بە هەمان ڕێچكەی مێژووی دیل و وابەستە ،كە داگیركەرەكان بۆ كوردیان داڕێژاوەو ،سیستەمی نادادپەروەری باوكساالری بۆ ژنی داناوە؟ ئەو پیاوەی یان ئەو ژنەی كە دارێژەری ڕێبازێكی دیاریكراوە و ڕۆڵی (پێشەوا) یان (سەركردە)ی ئەو ڕێبازە دەبینێ بەرپرسیارێتی مێژوویی ئەو بەرامبەر بە ئاكام و ئەنجام و كاریگەرییە چاك یان خراپەكانی ئەو خەباتەی كە لەو ڕێبازەوە سەریهەڵداوە گەورە و سەرەكییە .بەألم ئەو پیاو و ژنانەشی كە ڕێبازێكی دیاریكراوی خەبات هەڵدەبژێرن و توانا و وزەی خۆیان دەخەنە خزمەتی ،بە پلەیەكی كەمێ خوارتر لە پێشەوا و سەركردە، بەرپرسیارن لە ئاكام و ئەنجام و كاریگەرییە پۆزەتیڤ و نێگەتیڤەكانی ئەو ڕێبازە بۆ سەر ڕەوتی مێژوویان .چونكە مرۆڤ كە ئازادە لە هەڵبژاردنی ڕێبازی خەبات ،دەتوانێ شوێنپێی سەركردەیەك یان پێشەوایەك هەڵنەگرێ ،كە مێژووی بەرەو پێشەوە نابات .لە ناپاكییەكی مێژووییدا كە پێشەوایەكی دیاریكراو بەرپرسیاری داڕشتنی بەرنامەكەیەتی، ئەندام و الیەنگرانی ئەو ڕێباز و بەرنامەیە جێبەجێكەری بوون و بەرپرسیاێتی ئەو ناپاكی ،یان شكست ،یان هەرەسەی تەنها ناكەوێتە سەر تاكەكەسی پێشەوایەك. كەواتە ،شوێنكەوتنی ڕێبازێكی دیاریكراو پێویستە لە هەڵبژاردنێكی عەقألنییەوە سەرچاوەی گرتبێ ،نەك تەنها سۆزێكی پەتی ،تا دواجار مرۆڤ بتوانێ بەرگری لە ئاكامەكانیشی بكات ،ئیدی ئاكامەكانی هەرچییەك بێت.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 276 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەنجام: مێژووی كورد و مێژووی ژنی كورد ،دووانەیەكی دیلن .لە ڕابردوویەكی دوورەوە تا دوێنێش كە ڕابووردووە و كاتێكی لەدەست چووە ئەو مێژووە بە دیلێتی تۆمار بووە و بواری سڕینەوەی مەحاڵە .بەألم لە ئەمڕۆوە تا دواڕۆژێكی نزیك و دوور و هەموو ئەو ڕۆژ و ساألنەی لە داهاتووماندان ،ئەوانیش مێژوون بەألم مێژوویەكی هێشتا تۆمارنەبوون و بواری نەخشاندن و ڕەنگاندنی ئەو مێژووە بە دەستمانەوەیە .بە هەموو پێوەرێكی زانستی و بە لۆژیك و هاوكێشە ئاوەزییەكان ،ئازادكردنی دانەیەكی ئەم دووانەیە بێ ئەویتریان وەك كارێكی ناتەواو و ناڕێك دەداتە دەستەوە .مێژووی ژنی كورد ناتوانێ بە تەنیا ئازاد بێ ،كە ژن بەشێك بێت لە نەتەوەیەكی دیل و وابەستە .مێژووی كورد ناتوانێ بە تەنیا ئازاد بێ ،كە مێژووی نەتەوەیەك بێت نیوەی كۆمەڵگەكەی دیل و چەوساوە بێت. تیۆری توك ،كە بۆ ئەو مەبەستە بەرهەمهێنراوە كە پەیوەندی نێوان مێژووی ژن و مێژووی كوردڕۆشن بكاتەوە .توك كورتكراوەی دەستەواژەی (توێكڵ و كاكڵ)ە .كە بۆ ڕوونكردنەوەی پەیوەندی نێوان جمكانەی دوومێژوو ،مێژووی كورد و مێژووی ژنی كورد هێنراوەتە بەرهەم .بەو واتایەی كە مێژوو بە گشتی بە وێنەی گوێزێكەی ساغە ،مێژووی كورد توێكڵ و ،مێژووی ژنی كورد كاكڵی گوێزەكەیە .گریمان مێژووی كورد ئازاد كراو دەوڵەتێكی كوردیش دامەزرا ،ئەگەر لەناو ئەو دەوڵەتەدا ژن دیل و چەوساوە بێ ،ئەگەر لەو دەوڵەتەدا بۆ ژن بەردەوام مێژوویەكی دیل تۆمار ببێت ،دەوڵەتەكە وەك گوێزێكی پووچ دەبێت ،بە دیمەن چ نەنگییەكی تێدا نابینی ،بەألم ناوەڕۆكێكی پووچ و بێئەرزشی دەبێت. ڕێبازێكی ئایدیال بۆ ئەم كێشەیە ،تێكۆشانێكی هەمەالیی و هاوكاتە بۆ ئازادكردنی ئەم دووانەی مێژووە ،مێژووی (كورد) و ،مێژووی (ژنی كورد). ...
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
277
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 278 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی
اثار الحروب و النزاعات المسلحة علی النساء إعداد :د .سیران طە أحمد دكتورا في سیاسات الشرق األوسط جامعـة السلیمانیة /كلیة القانون و السیاسة
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
279
پاییز و زستانی ٢٠١٥
المقدمة: مما الشك فیە ،بأن الحروب والنزاعات المسلحة تٶثرعلى اقتصاديات الدول ومعدالت النمو االقتصادي بشكل عام ومناخ االستثمار واالستثمار األجنبي و السياحة و التجارة الخارجية بشكل خاص .ومن جهة االخری ،نتیجة للنزاعات المسلحة تتأثر الحياة المعيشية لألسر النازحين بحیث يعانون من أوضاع اقتصادية وصحية واجتماعية صعبة تفرض أعباء على الدولة أو الدول المضيفة. وفي معظم حاالت الحروب يتعرض المدنيون للكثير من اإلنتهاكات واالعتداءات الرهيبة، وباالخص تعاني النساء واألطفال ،رغم أنهم ال يشتركون مباشرة في القتال من الموت و التعذيب و السجن ،واالغتصاب والخطف واالعتداءات الجنسية والتفكك األسري والنزوح وفقدان الملكية عالوة على النهب والحرمان من الماء والغذاء .أن معاناة المرأة تزداد في حالة الحرب والنزاعات المسلحة ألنها هي من تتحمل إعالة األسرة بغياب رب االسرة يتعين عليها تأمين مستلزماتها األساسية ما يجعل التأثير النفسي مضاعفا عليها وعلى األطفالها. إضافة الی عديد من مشكالت اجتماعية ونفسية ،ومن أبرز هذه المشكالت تفكك األسرة و ارتفاع معدالت الطالق بصورة غير معتادة في المجتمعات التي شهدت نزاعات مسلحة. منذ بدء الحروب استخدم االغتصاب وغيره من أشكال العنف الجنسي كوسيلة للقتال ترمي إلى إذالل العدو وإخضاعه .وتعد انتهاكات مثل االغتصاب واإلكراه على البغاء والعبودية الجنسية والحمل القسري أو اإلجهاض القسري بمثابة اعتداءات شائنة على حياة الشخص وسالمته البدنية والنفسية .وقد وقعت حاالت اغتصاب حرب متنوعة وبأشكال مختلفة ،بما في ذلك االستعباد الجنسي كما في ما كان يطلق عليه «نساء المتعة» .وأن األحداث التاريخية المتالحقة أثبتت أن االغتصاب في الحروب يندرج ضمن ما تعرفه القوانين الدولية بممارسة التعذيب الجسدي .وفي أحيان كثيرة يكون إحدى وسائل التطهير العرقي كما جرى في دارفور وكوسوفو وسريالنكا و اخیرا في منطقة سنجار في كوردستان العراق. إن ممارسات العنف الجنسي لم تتم معالجتە في القانون الدولي بشكل جدي ،واعتبرت من ممارسات التعدي أو االضطهاد ،دون أن يتم التعامل معها على أنها ممارسات جرمية مستقلة ،ذات خصوصية في أركانها .وحتی القوانين المحلية واألنظمة القضائية الوطنية لم تتمكن أساسا ،وحتى وقت قريب ،من التعامل مع هذه الجريمة بشكل جدي ومستقل عن أركان الجرائم األخرى .إن مدی وحشية استخدام سالح األغتصاب المدمرعلى جسد ونفسية المرأة یمكن ان تقاس بتلك االالم التي ال تنتهي ،وال يمكن الشفاء منها بسبب تداعياتها وتأثيرها السلبي علي حياة المرأة ومكانتها االجتماعية ومستقبلها. هدف من البحث :أن الهدف من الدراسة فهی تسليط الضوء على طبيعة الصعوبات التي تواجە النساء في الحروب وخاصة على الصعيد النفسي و االجتماعي. پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 280 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
ومن أهم أثار السلبیة للحروب فهو العنف الجنسي ضد النساء في الوقت الحالي ،بحیث یشكل أحد سمات صراعات دائرة في الشرق االوسط ،ويستخدم االغتصاب في كثير من الحاالت كوسيلة من وسائل الحرب النفسية إلذالل العدو وتقويض معنوياته .إن منطقة الشرق االوسط یمر حالیا بأوقات عصيبة .وسط الحروب والتطرف ،فمصير المرأة في وسط هذه الفوضى هو جانب ملفت للنظر ويستحق الحصول على المزيد من االهتمام .فان النساء يعانين من هذه الظروف أكثر من غیرهم ،إنها تتعرض لألسر والبيع واالغتصاب والقتل وأكثر من ذلك .ولقد أعتمدنا في هذا البحث على المنهج الوصفي التحلیلي ومنهج دراسة الحالة في بعض جوانبها لعرض بیاناتها وتحلیلها والوصول إلى نتائجها وتفسیرها إضافة الی بعض المقارنات في مناطق النزاعات. خطة البحث :لقد قمنا بتقسیم المبحث الی ثالثة مباحث و خاتمة و ذكرنا فیها أهم النتائج و التوصیات علی النحو االتي: المبحث األول :حاالت الهجرة و النزوح نتیجة للصراعات و الحروب األهلیة المبحث الثاني :مظاهر إغتصاب الحروب في النزاعات المسلحة المبحث الثالث :االثار النفسية واالجتماعية لالغتصاب في الحروب المبحث األول :حاالت الهجرة و النزوح نتیجة للصراعات و الحروب األهلیة إن النزوح واللجوء یعد من اخطر أثار للنزاعات المسلحة الیوم .وفي نفس الوقت ،فهو أسوأ معاناة تعرضن له النساء في فترات الحرب .علی الرغم من ان األغلبية العظمى من النزاعات المسلحة يبدؤها الرجال ويخوضونها ويخططون لها ،ومع ذلك فإن النساء يمثلن نسبة عالية من ضحايا الحرب .وخالل النزاع المسلح غالبا ما يضطر المدنيون الذين ال يشاركون في األعمال العدائية إلى الفرار من منازلهم تفاديا للوقوع في العنف .إذ تالقي النساء والفتيات المدنيات حتفهن أثناء الصراع المسلح ويجبرن على النزوح ويتعرضن لإلصابة ويفقدن موارد رزقهن. فمن الواضح ،إن من أسباب الرئیسیة التي تجعل الناس تهرب من بلدانها فهي الدكتاتورية،
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
281
پاییز و زستانی ٢٠١٥
الحرب ،خرق حقوق اإلنسان ،االضطهاد ،البطالة والفقر والجوع .وحالیا یتواجد 60مليون الجئ خارج بلدانهم ،نتيجة تعرضه لالضطهاد بسبب الجنس ،القومية ،أو تابع لتجمع ما ،أو بسبب االعتناق الديني أو السياسي سواء أكان االضطهاد من قبل حكومة بلده أو من قبل جهة أخرى والذي يرفض حماية بلده على أن كون ذلك مبني على دالئل. كثيرا ما يسفر النزاع المسلح عن تشريد واسع النطاق للمدنيين ،سواء عبر الحدود الدولية أو داخل حدود البلدان المتضررة .وفي أغلب الحاالت ،يضطر هؤالء الناس إلى ترك جميع ما يملكونه تقريبا وراءهم .ويقطعون مسافات بعيدة ،غالبا على أقدامهم ،سعيا إلى مالذ أمن بعيدا عن القتال .تتشتت األسر ويفقد األطفال االتصال بذويهم أثناء فوضى الفرار ،بينما یواجە المسنون العاجزون عن القيام بمثل هذه الرحلة لمواجهة مصيرهم .فمن الواضح ،يفقد الالجئون والنازحون داخل بلدانهم سبل كسب العيش وتحصيل الدخل .وفي هذا الشأن ،تعتقد اللجنة الدولية أن النزوح كثيرا ما ينجم في األساس عن انتهاكات للقانون الدولي اإلنساني. حسب الدراسة قامت بها مركز IDMC(Internal Displacement )Monitoring Centreبشأن اإلستعراض العالمي لسنة ٢٠١٥حول األشخاص النازحون داخلیا بسبب النزاعات و العنف)NRC (Norwegian Refugee Council ، حیث أشار بلغ عدد من أجبروا علی الفرار من بیوتهم نتیجة الصراعات المسلحة و أنتشار العنف ،بأن ٣٨ملیون شخص یعشون داخل حدود بلدانهم .و كل البیانات و التحلیالت تشیر بان غالبية الزيادة في النزوح داخليا خالل العام الماضي ٢٠١٥هي نتيجة لألزمة الممتدة في كل من العراق ،وجنوب السودان ،وسوريا ،وجمهورية الكونغو الدیمقراطیة ،ونيجيريا .إذ استأثرت هذه البلدان الخمسة بنسبة % 60من ظاهرة النزوح الجديد في العالم ككل. تشير االحصاءات إلى أن النساء واألطفال يشكلن نحو 80في المئة من ماليين الالجئين وغيرهم من المشردين في العالم ،بمن فيهم المشردون داخليا .وال تقتصر معاناة المرأة خالل الحرب على القتل وممارسة العنف ضدها ،بل تتعدد هذه المعاناة لتشمل تحمل مسئولية البيت في غياب الزوج ،إما بسبب الحرب ،وإما بسبب الحجز والسجن ،ما يجعلها تتحمل مسئولية مزدوجة القيادة وإدارة العائلة ،ومن حيث إدارة الموارد االقتصادية ،ومن حيث الحفاظ على تماسك العائلة هنالك كثیر من البلدان التی شهدت حاالت النزوح ،ومن مناطق الذي تأزمت نتیجة الحروب و األكثر تضررا الذی أدی الی النزوح الداخلي الناجمة عن الصراعات أو العنف المعمم أو أنتهاكات لحقوق االنسان علی سبیل المثال ،ومنها منطقة شرق جمهورية الكونغو الديمقراطية ،لقد سجلت المفوضية السامية لشؤون الالجئين التابعة لألمم المتحدة أكثر من 2.2مليون نازح داخل البلد .ويقيم هؤالء النازحون في مخيمات تديرها منظمات دولية غير حكومية ومع ذلك فهم ليسوا في أمان من التعرض لشتى الفظاعات في المخیمات ومنها إعتداء جنسي.
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 282 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
أما في ليبيريا ،كان 1,4مليون ليبيري قد نزحوا داخل البلد بنهاية الحرب في 2002 ، في حين هرب مليون شخص خارجه؛ في حین يبلغ عدد سكانه 3ماليين نسمة .لقد لقي 270ألف شخصا على األقل حتفهم .وحسب دراسة لمنظمة الصحة العالمية في 2005أن %90من النساء الليبيريات كن ضحايا للعنف الجنسي أو البدني؛ وأن ثالثا من أصل كل أربع نساء تعرضن لالغتصاب .أنجز المركزان األميركيان لمراقبة األمراض والوقاية منها وصندوق األمم المتحدة للسكان ،دراسة شملت النساء في منطقة ‹›لوفا›› الليبيرية ،بإن أكثر من %98إنهن فقدن منازلهن خالل الموجة األخيرة من الحرب ،وأكثر من %90منهن فقدن وسيلة كسب العيش ،وأكثر من % 72إنهن فقدن فردا على األقل من أفراد عائالتهن. وفي داخل جمهورية الكونغو الديمقراطیة ،نزح مليون شخص على األقل بسبب الصراع والعنف في شرق البالد ،إضافة إلى سلسلة من الحوادث الوحشية ،من قبيل مذابح بيني في إقليم شمال كيفو.وفي السودان ،أدى القتال العنيف في جنوب السودان إلى نزوح 1.3مليون شخص على األقل ،السيما في واليات الوحدة ،وجونغلي ،والبحیرات ،وأعالي النيل .وقد شهد هذا العام نزوح أكثر من %١١من سكان هذا البلد .وفي نيجيريا ،بسبب حمالت الوحشیة لجماعة «بوكو حرام» بغية إقامة دولة إسالمية مستقلة في شمال شرق أدت إلى نزوح أكثر من ثالثة أرباع السكان البالغ عددهم 975,300شخص على األقل .يذكر أن الصراع بين حركة بوكو حرام والجيش النيجيري أسفرا عن سقوط أكثر من ١٥ألف قتيل منذ .٢٠٠٩ ومما الشك فیە إن الفقر وعدم المساواة واإلحباط االجتماعي يشكل أحد أهم العوامل التي أدت إلى ظهور «بوكو حرام» وتوسعها في نيجيريا. أما بشأن لیبیا ،وقد شهدت بنغازي أشرس المعارك وفر منها السكان إلى مدن المرج وأجدابيا والبيضاء ومصراتة المجاورة التي باتت إمكانيتها محدودة جدا في مساعدة النازحين .فإن وكاالت اإلغاثة تحاول تقدير حجم النزوح الداخلي .وقال المتحدث باسم المفوضية ،أدريان إدواردز ،في جنيف «في المحصلة ،نقدر أن يكون أكثر من 393,420شخصا في عداد النازحين داخليا في ليبيا منذ تصاعد العنف في شهر أيار ،يتوزعون على 35بلدة ومدينة وهم بأمس الحاجة إلى المأوى والرعاية الصحية والغذاء والمياه والسلع األساسية األخرى« . وفي هذا السیاق ،قالت المفوضية بانها تشعربالقلق أيضا بشأن وضع حوالي 14,000من أصل 37,000الجئ مسجل وطالب لجوء (نصفهم تقريبا من سوريا) في ليبيا لم يستطيعوا مغادرة مناطق الصراع أو عجزوا عن توفير الغذاء ألنفسهم ولعائالتهم. وفي محاولة لتحديد أثار الحروب علی النزوح واللجوء ،نحاول دراسة الحروب الدائرة في كل من العراق و سوریا علی ازدیاد نسبة هجرة و نزوح الداخلي و الخارجي .بالنسبة للشأن السوري ،حسب دراسة قام بها (مؤسسة تومسون رويترز) بانه يوجد في سوريا نحو 258200 مستعبد كثيرون منهم من األطفال الذين جندتهم قوات الحكومة وجماعات المعارضة المختلفة التي تعمل في البالد .ومع اشتعال الحرب األهلية بيعت الفتيات السوريات Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
283
پاییز و زستانی ٢٠١٥
كزوجات أو أجبرن على الزواج أو تم استغاللهن في تجارة الجنس .واضطر كثير من األطفال السوريين الالجئين إلى ترك المدرسة للعمل مع عائالتهم في الدول المجاورة .إضافة الی ذلك ،تم تجنيد األطفال واستغاللهم من قبل الجماعات المسلحة كتنظیم الدولة االسالمیة، وتشجيعهم بشكل روتيني على مشاهدة االعدامات العلنية .وحسب التقاریر الدولیة ،هناك ثالث معسكرات لتجنيد األطفال لم يتجاوز أعمارهم 15سنة (معسكر الخليفة لألشبال، ومعسكر أشبال الفاروق ،ومعسكر الشريعة لألشبال) في مدينة الطبقة بالرقة ،حيث يتم تلقين األطفال دروسا في القتال والذبح .وقالت كيونج وها كانج نائبة منسقة األمم المتحدة لشؤون اإلغاثة في كلمتها أمام الجمعية العامة إن الصراع السوري أثر على نحو 4.3مليون طفل وبات 1.2مليون اخرين من الالجئين .وأشارت منسقة األمم المتحدة بانە «تعرض األطفال للقتل واالعتقال والخطف والتعذيب والتشويه واالنتهاك الجنسي والتجنيد على أيدي جماعات مسلحة.بحیث يتم استخدامهم كدروع بشرية ويعانون من سوء التغذية ،ویمكن القول بان سوريا تواجه خطر فقدان جيل من األطفال». حسب تقریرالمنظمة الدولیة اليونيسف بأنه «على رغم أن الدول تؤكد أن ال مكان لألطفال بين جنودها ،لكن ال يزال تجنيد األطفال من قبل الجماعات المسلحة مشكلة كبيرة»، مؤكدا أن 57جهة من 59شاركت في نزاعات ،عملت على تجنيد األطفال واستخدامهم كجنود .وعالوة علی ذلك ،تابعت اللجنة حقوق الطفل التابعة لألمم المتحدة أن داعش ارتكب «أعمال عنف جنسي بشكل ممنهج» بما في ذلك «خطف أطفال واستغاللهم جنسيا ،و قام باحتجاز أطفال األقليات في مناطق عدة ،وجرى بيعهم في السوق وعليهم بطاقات أسعار وتم بيعهم كرقيق» .وفي تشرين األول ذكر تقرير للمفوضية العليا لحقوق اإلنسان التابعة لألمم المتحدة أن أكثر من 25ألف امرأة وطفل سجنوا وانتهكوا جنسيا وبيعوا بوصفهم سبايا حرب ،وملك أيمان لمسلحي داعش. أعلنت المفوضية العليا لالجئين التابعة لألمم المتحدة ،في بيان أن عدد الالجئين السوریین جراء الحرب التي اندلعت عام 20١١تخطى األربعة ماليين ،وازداد بمقدار مليون الجئ خالل األشهر الـ 10األخيرة .وأوضحت المفوضية بان القسم األكبر من الالجئين السوريين يقيم في دول الجوار وبلغ عددهم 4ماليين و 13ألف شخص ،ال سيما بعد األرقام األخيرة التي قدمتها تركيا التي تستضيف حوالي نصفهم ( .1مليون ،وتتوقع المفوضية العليا أن يصل عددهم بحلول نهاية السنة إلى 4.27مليون ،يضاف إليهم حوالي 7.6مليون نازح داخل سوريا .وحسب قول مسؤولون كبار في األمم المتحدة بأن هناك تخوف أممي من أن يصبح عدد الالجئين السوريين هو األكبر في العالم ليتجاوز عدد الالجئين األفغان الذي كان في المرتبة األولى .وقد تبين من خالل التقارير الدولیة ،تعتبر سوریا أكبر منتج في العالم للنازحین داخلیا ( 7.6ملیون شخص) و خارجیا (3.88ملیون شخص في نهایة عام ٢٠١٤ ) یلیها كل من افغانستان (2.59ملیون شخص) و الصومال (1.1ملیون شخص) من حیث پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 284 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
أكبر البلدان المصدرة لالجئین. فبعد سقوط الموصل ( 9حزیران )2014بید داعش نتیجة إلنهزام الجيش العراقي من تلك المناطق ودخول داعش من سورية ،واخرون من الدواعش العراقيون الذين ساندوهم في تلك المناطق ومهدوا لدخولهم ،مما أدى الی قتل وتهجير ومصادرة الممتلكات واستعباد النساء واستباحتهن لألقليات في تلك المحافظات ،من تركمان ،وشيعة ،واأليزيديين ،والمسيحيين. وإضافة الی ذلك تدمير ممتلكات وجوامع وحسينيات ومراقد لألنبياء واألولياء في تلك المناطق ،وإلى مجازر بحق األيزيديين ،الذي أدى إلى هجرة المسيحيين واألقليات األخرى من مدينة الموصل وضواحيها الی اقلیم كردستان. وفي هذا الصدد ،أعلنت منظمة الهجرة العالمية أن عدد النازحين في العراق خالل العام ٢٠١٤بلغ حتى 2مليون و 4االف ،و 66شخصا .وحسب قول جويل ميلمان ،المتحدث باسم المنظمة ،أن عدد النازحين في العراق ارتفع خالل السنوات الثالث األخيرة بنسبة .%11 وأضاف ميلمان ،أن 220ألف شخص اضطروا لترك أماكنهم في العراق عقب مطلع أيلول الماضي ،أن 943ألف شخص نزحوا من محافظة نينوى ،فيما نزح 540ألفا ،و 732شخصا من محافظة األنبار .ولكن حسب اخر تصریحات المنظمة الدولية للهجرة بان عدد النازحين العراقيين بلغ 3.1مليون شخص ،من بينهم 250الف نزحوا من الرمادي عاصمة محافظة األنبار منذ ابريل الماضي ,و 75الف نزحوا من منطقة الفلوجة منذ 8يوليو الجاري مع بداية الحكومة لعمليات السترداد المدينة من تنظيم داعش .وقالت المنظمة في بيان لها ان %67من النازحين العراقيين يعيشون لدي األسر المضيفة او يستأجرون المساكن ،بينما يسكن %20منهم في المباني المهدمة ودور العبادة والمدارس ،فيما يعيش %8في المالجئ .ومن جانبە یٶكد البعثة األممية في العراق ،ان «عدد النازحين ارتفع الى 3ماليين و 176الفا ، و 946نازحا عراقيا مشكلين 529الفا ،و 491عائلة في جميع أنحاء العراق منذ كانون الثاني 2014حتی 13اب ».2015 المبحث الثاني :مظاهر إغتصاب الحروب في النزاعات المسلحة إن النساء والفتيات يتعرضن للقتل ،واإلصابة ،واإلعاقة ،والتعذيب في النزاعات المسلحة الدولیة وغیر الدولیة .وكثيرا ما يعرضهن للمزيد من األذى والعنف ،وخاصة العنف الجنسي كاالغتصاب ،والزواج القسري ،والحمل القسري ،واإلجهاض القسري ،والتعذيب ،واالتجار، واالستعباد الجنسي ،فالنساء هن ضحايا اإلبادة الجماعية والعمل القسري .وفي الحروب عادة يستخدم االعتداء الجنسي كسالحا حربيا وتدميريا شديد الفعالية .وفي كثیر من األحیان ،يستخدم العنف الجنسي ضد النساء أو أفراد من عائالتهن باعتبار ذلك من وسائل التعذيب وانتزاع االعترافات والمعلومات ولجرح كبريائهن وإنزال العقاب بهن .لذلك ،نحاول في هذا المطلب دراسة بعض حاالت مظاهرإغتصاب الحرب في المناطق الساخنة من انحاء المختلفة في العالم و منها: Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
285
پاییز و زستانی ٢٠١٥
.١في حرب رواندا ذكر تقرير لهيئة األمم المتحدة أن 50ألف امرأة عذبت واغتصبت وشوهت في هذا البلد ،وان 1600فتاة اختطفت وأحلن على الرق الجنسي خالل الخمس سنين التالية للحرب ،وفي سنة 1993وحدها خضعت اكثر من 2000امرأة لالغتصاب والحمل القسري ،وحسب المكتب الرواندي للديمغرافيا فإن النساء اللواتي بقين على قيد الحياة من هذه اإلبادة الجماعية قد وضعن ما بين 2000و 5000مولود يعرفون بأطفال الذكريات السيئة. .٢إن الحرب األهلية االولى في ليبيريا ،التي بدأت في عام 1989ادت إلى إغتصاب نحو 40000امرأة ونزوح ما يصل الى مليون شخص من البالد هربا من ويالتها .وقد بلغت تجاوزات الميليشيات حرق الناس أحياء ،وجعل الناس يأكلون لحم أقاربهم القتلى ،وعصابة اغتصاب النساء والفتيات ،ويرغمون الصبيان على اغتصاب أمهاتهم ،ويتراهنون على نوع جنس الجنين ومن ثم يبقرون بطون الحوامل لمعرفة الفائز .ويقدر عدد القتلى بحوالي 300 ألف شخص ،معظمهم من المدنيين ،من أصل مجموع السكان الذي يبلغ ثالثة ماليين نسمة. ويرى البعض ان ثقافة العنف الجنسي قد استشرت بسبب الفترات الطويلة التي عاشتها البالد تحت نير الحروب .أكثر من %90من النساء المتضررات من الحرب تعرضن للعنف الجنسي و %75تعرضن لالغتصاب .فقد وجدت دراسة لمنظمة الصحة العالمية أن أكثر من %90من النساء في بعض المناطق األكثر تضررا من جراء الحرب شهدن شكال من أشكال العنف الجنسي ،و %75تعرضن لالغتصاب ،وكثير منهن من قبل العصابات ،و %49ارغمن على العمل في مجال الجنس ،والكثير منهن وظفن للقيام بدور «الزوجات الكمائن» في الغابة للميليشيات .وتقريبا ان %14من الضحايا هم دون سن 15عاما. .٣البوسنة :خالل الحرب البوسنية الذي استمر من العام 1992الى العام 1995اجریت القوات الصربية استراتيجية االعتداء الجنسى على االف من البوسنيين ،عرفت بظاهرة االغتصاب الجماعى .حتى االن التوجد ارقام دقيقة عن عدد النساء واالطفال الذين تم اغتصابهم على ايدى القوات الصربية فى مختلف المخيمات ولكن حسب التقديرات تتراوح من 20الف الى 50الف .علی الرغم من مرور السنوات علی إنتهاء حرب البوسنة ،وما زال األلم والخجل والشعور بالعار يهيمن على النساء اللواتي تعرضن لالغتصاب ابان ذلك النزاع والذي دمر حياتهن الى االبد. وفي هذا الصدد ،یشیر د .عبد الحميد صيام بأن «االغتصاب الجماعي في البوسنة استند إلى مبررات تاريخية وأيديولوجية ودينية» .خالل حرب البوسنة في التسعينيات، تعرضت الفتيات والنساء البوسنيات لالغتصاب المنظم .واحتجزت المئات منهن في مراكز االعتقال ،حيث تعرضن لالغتصاب مرارا من قبل الجنود ورجال الشرطة من الصرب .لقد استخدم الصرب هذا السالح الفتاك كانتقام تاريخي لممارسات العثمانيين الذين كانوا يأخذون الصغارعنوة وضمهم للجيش االنكشاري. .٤السودان :منذ أن بدأت األزمة اإلنسانية في عام ،2003تعرضت النساء في والية دارفور پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 286 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
غرب السودان إلى االغتصاب وغيره من أشكال العنف القائم على نوع الجنس والتي ارتكبتها ميليشيا الجنجويد المدعومة من الحكومة ،فضال عن القوات المسلحة األخرى .في كثير من الحاالت ،تم اغتصاب النساء علنا أمام أزواجهن أو أقربائهن أو المجتمع األوسع .ولم تستثنى حتى النساء الحوامل ،أما اللواتي قاومن االغتصاب فقد تعرضن للضرب أو الطعن أو القتل .كذلك خطفت النساء والفتيات من سن الثامنة خالل الهجمات وأرغمن على الرق الجنسي في معسكرات جيش الجنجويد. .٥أوغندا :في شمال أوغندا ،يقوم جيش الرب للمقاومة بخطف األطفال ،وإجبار الفتيات على لزواج واالغتصاب المؤسسي .فالرجال يمنحون النساء والفتيات كمكافات على حسن السلوك ،على سبيل المثال ،عقب االمتثال ألوامر بقتل أسرى الحرب وأسر القرويين .ويذكر أن بادير هي واحدة من أكثر الواليات األوغندية تأثرا بالحرب التي دامت عشرين عاما بين القوات المسلحة التابعة للحكومة و»جيش المقاومة» ،حيث أتهمت قوات الطرفين بإرتكاب أبشع أنواع العنف ضد األهالي المدنيين ،ومنها ضرب النساء والبنات وقد قطعت شفائفهن وبترت وأوصالهن بل وأقتلعت عيونهن أيضا وإغتصابتهن .وعلي الرغم من عدم توفر بيانات نهائية عن عدد ضحايا عمليات اإلغتصاب ،فتشير منظمة هيونان رايتس ووتش الحقوقية العالمية إلي أنها كانت منتشرة أثناء الحرب بل وما زالت مستمرة علي الرغم من توقفها. .٦سيراليون :واندلعت حرب سيراليون في 1991واستمرت عقدا من الزمن حتى يناير .2002 لقد تمت عمليات االختطاف واالغتصاب واالستعباد الجنسي بشكل منهجي وعلى نطاق واسع في النزاع الدائر في سيراليون .بحیث أغتصب نحو 60000امرأة .وغالبا ما تعاني ضحايا االغتصاب من الوحشية البالغة .و جدیر بالذكر في سيراليون ،شكل ترهيب السكان المدنيين التكتيك الرئيسي للحرب ،فقد كان العنف ضد النساء واألطفال أكثر وحشية .تٶكد منظمة ‹›هيومان رايتس ووتش›› ،بان كل أطراف النزاع ارتكبت جرائم فظيعة وشنيعة، كاباء يرغمون على اغتصاب بناتهم ،وإخوان يرغمون على اغتصاب أخواتهم ،وأطفال جنود يغتصبون نساء كبيرات السن بشكل جماعي ،ثم يقطعون أذرعهن .والواقع أن هذه الجرائم التي تنتهك المحرمات األولية ال تهدف إلى تدمير الضحايا األفراد فحسب ،وإنما ثقافة بكاملها. .٧كونغو دیمقراطیة :لقد أصبح االغتصاب في جمهورية الكونغو الديمقراطية سالحا من أسلحة الحرب .وفي الكونغو اغتصب نحو 200000امرأة .إذ تتعرض نحو 5000امرأة لالغتصاب في شمال كيفو منذ كانون الثاني ،2012وهذا حسب ما صدر في تشرين األول عن المنظمة غير الحكومية .Heal Africaوحسب قول مبعوثة األمم المتحدة لشؤون العنف الجنسي في الحروب ،زينب هاوا بانجورا ،بان المتمردون عناصر من «ماي ماي مورغان» قاموا باغتصاب 11طفال أعمارهم بين 6أشهر و 12شهرا .وأشارت إلى أنه بمقاطعة إيتوري في شرق الكونغو المضطرب على الحدود مع أوغندا ،تعرض لالغتصاب العام الماضي 59طفال أعمارهم بين سنة وثالث سنوات و 182طفال أعمارهم بين خمس و 15سنة. .٨نیجیریا :تفيد منظمة العفو الدولية أن «بوكو حرام «اختطفت ما ال يقل عن ألفي امرأة Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
287
پاییز و زستانی ٢٠١٥
وفتاة في نيجيريا منذ بداية العام الماضي ،بينهن ٢٧٦فتاة بين سن 12و17خطفن من مدرستهن في شيبوك في ١٤أبريل .٢٠١٤وأعلنت الجماعة بأنها ستستعمل الفتيات للترفيه عن عناصرها ،وتبيع الفائض كسبايا حرب .أعلنت األمم المتحدة بأن 214فتاة من مجموع 234تم إنقاذهن من جماعة بوكو حرام ،وبعد فحص األطباء تبين أن جميع هؤالء الفتيات حوامل .وحسب قول المفوض األعلى لحقوق اإلنسان أمام مجلس األمم المتحدة لحقوق اإلنسان «إن النساء والفتيات يصبحن أثناء احتجازهن الذي غالبا ما يستمر شهورا أو حتى سنوات ،مستعبدات جنسيا ،فيتعرضن لالغتصاب ويجبرن على زواج «. .٩لیبیا :علی الرغم من دور المرأة القوي عند بدء الثورة الليبية ،ولكن لم يتنبه المجتمع الدولي لما تتعرض لها المرأة من العنف الجنسي كانت أول من لفت االنتباه إلى هذه المسألة، إيمان العبيدي ،الشابة التي أذاعت قصة تعرضها إلغتصاب جماعي على يد جنود القذافي إلى الصحافة العالمية في مارس . 2011وفي ذات السياق یتحدث سوزان رايس ,سفيرة الواليات المتحدة لدى األمم المتحدة في ذلك الوقت ,أن القذافي كان يعطي جنوده الفياجرا للتشجيع علي االغتصاب الجماعي .إن نظام القذافي لم يكتفي باستخدام الصواريخ والقنابل والمدرعات واألسلحة الثقيلة ضد الشعب الليبي ،ولكنه استهدف النساء أيضا عن طريق عمليات االغتصاب وهتك األعراض ،و خاصة فى مناطق رأس النوف و أجدابيا وحتى مصراته ،واستخدامها كسالح يستهدف النساء .هناك أدلة متزايدة أن القذافي إستخدم االعتداء الجنسي كأسلحة جسديه و نفسيه ضد المنتقدين له وأسرهم ،أو كمكافأة ألنصاره ،و التي لم تكن ظاهرة مستحدثه بسبب الثورة .ومع ذلك ،لم يتم التحقيق في األدلة القولية التي قدمها نشطاء الليبيين و لم يتم التحقيق في التقارير التي تفيد بأن قادة المعارضة والمجتمع دعوا إلى إتالف األدلة أو أجبروا الضحايا على الزواج إلخفاء العار .يشعر النشطاء بالقلق ان ضحايا االغتصاب يتعرضن الضطهاد مزدوج عند إجبارهم على الصمت والزواج .١٠سوریا :بسبب تصاعد حدة الصراع الدائر في سوريا لقد استخدم سالح االغتصاب من قبل جميع األطراف المتصارعة .لقد تعرضت النساء و الفتیات لعمليات اغتصاب ،في السجون السورية أو خالل الحمالت التي تقوم بها القوات النظامية على األحياء والمناطق المدنية. فقد تم توثيق االف الحاالت التي تعرضت فيها النساء لالغتصاب من القوات التابعة للنظام السوري (قوات األمن ،الجيش ،الشبيحة) والتنظيمات اإلرهابية .وحسب الشهادات في تقرير منظمة «هيومن راتيس ووتش» كثيرا ما تم اغتصاب النساء حتى داخل البيوت االهلة ،أمام أعين األطفال وبحضور أبنائهم أو ابائهم أو أزواجهم وإخوانهم ،خالل الحمالت التي يقوم بها الجيش النظامي على األحياء المدنية .بحسب ماورد في تقاریر الدولیة بإن الشبيحة والقوات الحكومية لم يعودوا يكتفون باغتصاب المعتقلين ،وإنما يقومون باغتصاب أفراد من أسر المعتقلين أو غيرهم من النساء أمامهم. ومن جهة اخری ،فان االنتهاكات البشعة لتنظيم الدولة األسالمیة «داعش» والجماعات اإلرهابية المتطرفة تجاه النساء الالتي يعتبرونهن جزءا من ممتلكات دولة الخالفة ،في تزاید مستمر بحیث أن أعداد كبيرة من النساء قتلن و تغتصبن بأساليب بشعة ووحشية ،والمناطق پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 288 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
التي توقد فيها الحروب يصبح السكان مستهدفين وبصفة خاصة النساء مع أنهن أقل الناس تأثيرا فيها وانتفاعا منها .البد ان ننوه هنا ،إن ابشع ممارسة بحق النساء وتعريضهن للخطر ،وإجبارهن على ممارسة الجنس الجماعي وامتهان لكرامتهن تتمثل فی ممارسة جهاد النكاح حیث انتشرت على هامش االزمة السوریة منذ .2013إن جهاد المناكحة أو فتوى جهاد النكاح ،أي إمتاع المقاتلين لساعات قليلة بعقود زواج شفهية من أجل تشجيعهم على القتال ،یمكن اعتبرها بمثابة انتهاكا لقيم االنسانیة وکرامة االنسان ،إضافة الی انه زنا كامل األركان وليس جهادا. .١١العراق :إن تنظیم الدولة اإلسالمیة «داعش» االرھابیة قد أثارت حالة الخوف في المنطقة ،و قد ارتکبت الجرائم الدولیة ومنها القتل بابشع الوجوه الممکنة کالذبح ألن ھوالء ذوصلة بالمذاھب القومیات االخری ،االعدامات الواسعه وعلی نطاق واسع دون اجراء أی محاکمة و القاء القبض الجماعي و دون مبررات قضائیة والتعذیب و قتل المسجونین، االختطاف ،األذی ،التشرید او التھجیر ،نھب االموال ،تھدیم االماکن العبادیة کالمقابر، المتاحف ،ارغام الناس الذین تحت سیطرتھم علی تبدیل دیانتھم ،االعتداء الجنسي، االعمال الجنسیة العنیفة ،االسترقاق .منع إقامة الشعائر الدینیة و تسمیة اتباع المذاهب و المسیحیین باھل البدع او عباد الشیاطین و ارغامھم علی التوبة حجز الرھائن و تعذیب المدنیین. وبالنسبة لجرائم تنظيم الدولة اإلسالمية في العراق في مطلع أكتوبر/تشرين األول ،2014 أعلن داعش أنه منح النساء واألطفال األيزيديين الذين أسرهم في سنجار إلى مقاتليه كغنائم حرب ،مفتخرا بإحيائه العبودية ،أو انهن بيعن في سوريا او وزعن كهدايا الستخدامهن في العبودية الجنسية .وحسب االحصائیه معتمدة من حكومة إقلیم كردستان ،بانه حتی االن هناك أكثر من 4000من نساء یزیدیات مخطتفین لدی داعش ،ولكن العدد الفعلي قد يكون أضعاف هذا العدد .ومع بذل جهود كبیرة إستطاع حكومة إقلیم كردستان من إسترجاع مایقارب 500-400من هؤالء النسوة من ید داعش. إن الصورة األبشع الستخدام االغتصاب وسيلة قهر وتحطيم لالخرين جاءت على يد تنظيم الدولة اإلسالمية .لقد اتبع التنظيم سياسة التطهير العرقي حقيقة ،خاصة ضد األكراد اإليزيديين .لقد استخدم سالح االغتصاب والسبي بطريقة بشعة إلبادة أقليات بشكل كامل. فقد تقاسم الجنود النساء اإليزيديات وباعوا بعضهن بالمزاد .لقد أجبروا فتيات صغيرات في سن 13سنة على الزواج من مقاتلي التنظيم .وقام التنظيم بانتهاك نساء وفتيات اإليزيديين حيث نقل بعضهن من العراق إلى سوريا للبيع في أسواق محافظة الرقة كسبايا حرب .مما الشك فیە ،ان تنظیم الدولة «داعش» أرتكبوا جرائم اإلبادة الجماعیة ،الی جانب جرائم ضد اإلنسانیة ،و جرائم حرب ضد المدنیین ،خاصة النساء و األطفال الذین تم احتجازهم كانوا یعاملون كغنائم الحرب ،وفي كثیرمن االحیان تعرضوا لإلغتصاب أوعوملوا كسبایا. أما محاكم الشریعة التی اقامها التنظیم في مدینة الموصل ،أصدرت أحكاما قاسیة مثل Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
289
پاییز و زستانی ٢٠١٥
الرجم و البتر. المبحث الثالث :االثار النفسية واالجتماعية لالغتصاب في الحروب إن الحروب بجمیع أشكالها سواء كانت داخلیة أو خارجیة بمثابة صدمة مروعة للكل. وعلى صعيد الصعوبات والمشاكل النفسية واالنفعالية التي حلت بالنساء خالل الحرب ترتب عليها العديد من المشاكل واالثار النفسية مثل الخوف والقلق والتوتر والعصبية واالنفعال الزائد والشعور بعدم األمن واضطرابات النوم واألكل ومشاعر الحزن والكابة وتوقع الموت في كل لحظة .ولكن المشكلة الحقیقیة تتمثل بترك الناجين يعانون من اثارها العاطفية والجسدية والنفسية على مدى عقود مقبلة. فمن الواضح ،أن االثار النفسية واالجتماعية الغتصاب الحرب تتجاوز الزمن الذي تم فيه االنتهاك وتنطلق لتؤثر في بنية المجتمع كاملة وعالقات أفراده بين بعضهم البعض .ويؤثر «اغتصاب الحرب» في أخالقيات المجتمعات التي يمارس فيها ،ويولد مشاعر بغض عنيفة قد يصعب التخلص منها .إن العنف الجنسي هو سلوك غير أنساني وحشي أصبح في الحروب الحديثة وسيلة حرب فعالة وكثيرا ما يستخدم االغتصاب كوسيلة من وسائل الحرب النفسیة من أجل إذالل العدو وتقويض معنوياتهم .أن الممارسات الوحشیة ضد النساء وفي كل األعمار أي حتى في سن الطفولة فاقت كل حدودها المتوقعة أثناء الحربين العالميتين األولى والثانية حيث تحولت ماليين النساء قسرا إلى دور الدعارة والبغاء وأجبرت ماليين أخريات على بيع أجسادهن أو على الحمل بأطفال غير شرعيين ،ناهيك عما لحق بهن من إذالل وتحقير وعذاب نتيجة استغاللهن ألغرض الحرب كالتجسس أو اإليقاع بالخصم. لقد أدت النزاعات المسلحة إلى وجود أعداد كبيرة من النساء الالتي يتولين زمام أسرهن، حيث تعرض الرجال إلى التجنيد إلزاميا أو االحتجاز أو النزوح أو اختفوا أو ماتوا .أدى تزايد عدم األمان والخوف من الهجوم إلى فرار النساء واألطفال بحيث أصبحوا يشكلون أغلبية الالجئين والنازحين في العالم .كما تعاني هؤالء النسوة من االثار النفسية الناجمة عن الشعور بعدم األمان نتيجة عدم معرفتهن مصائر أزواجهن ،وعدم قدرتهن على دفن أحبائهن والحداد عليهن ،فضال عن االثار بعيدة المدى على تربية األطفال دون وجود أب ،وعدم القدرة على الزواج مرة ثانیة .وفي حالة غياب رجال األسرة ،يتأتى دوما أن تضطلع النساء بمسؤولية أكبر تجاه أطفالهن و أسرهن ،ويقمن بمسؤوليات كسب الرزق واإلعالة ،وينشطن خارج المنزل وهي األنشطة التي يتولى الرجال مسؤوليتها عادة .وتقتضي هذه الظروف ضرورة تطوير مهارات تأقلم جديدة وثقة ،مما يتطلب شجاعة ومرونة للمساعدة في اإلعالة وإعادة بناء األسر والمجتمعات التي تمزقت نتيجة للحرب. وفی تقرير منظمة العفو الدولية الصادر في عام 2002عن المرأة والنزاعات ،اعتبر الحروب پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 290 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
والنزاعات هوال كبيرا بالنسبة إلى المرأة وال تقتصر مخاوف المرأة على الدمار واالضطرابات واإلصابات والموت ،بل تمتد لتشمل خوفها من عمليات االغتصاب والتعذيب واألذى الجسدي والجنسي والعبودية الجنسية أو االقتصادية ،والعالقات او الزيجات الجبرية .ويضيف التقرير إن 20ألف إلى 50ألف امرأة تعرضت لالغتصاب فی بوسنة ،كما أن ظاهرة العبودية الجنسية شائعة في الموزمبيق ،و خاصة ان الحرب التي دامت فيها 22سنة أودت بحياة مليون شخص وفي حرب لبنان عاش ثلث السكان تحت خط الفقر المطلق إضافة الی معاناة النساء الباحثات عن أوالدهن وأزواجهن في رحلة ربما تطال العمر كله. وعالوة على ذلك ،فالنساء اللواتي تعرضن لالغتصاب يواجهن الطالق والهجر .كما تقدم النساء اللواتي تعرضن لالغتصاب في بعض األحيان على االنتحار بدال من العيش في ظل العار والذل .واألطفال الذين يولدون ألمهات تعرضن لالغتصاب يعانون لبقية حياتهم .وكثير من األحيان ترفضهم أمهاتهم ،فينشأون في مؤسسات .كذلك ال يعرف الكثير منهم اباءهم. أما أطفال األمهات اللواتي اغتصبن والذين يكتشفون من يكون اباءهم فيعانون من الخجل والشعور بالذنب. لقد تحطمت حياة المئات من النساء والفتيات األيزيديات جراء أهوال العنف الجنسي والعبودية الجنسية التي يتعرضن لها علی ید داعش ،و خاصة أن العديد من المحتجزات ألغراض العبودية الجنسية هن اطفال في سن 14أو 15سنة أو لربما أصغر من ذلك .وحتى من تمكنت منهن من الفرار فال زالت تعيش تحت اثار الصدمة .لذا یجب علی حكومة العراق و حكومة إقلیم كردستان االسراع في تحرير النساء العراقيات المختطفات لدى تنظيم الدولة اإلسالمية ،و كذلك اإلسراع في إلصدار قرار باعتبار الجرائم المرتكبة بحق النساء من قبل تنظيم الدولة جرائم إبادة جماعية وجرائم ضد اإلنسانية. الخاتمة خالل الحروب والنزاعات المسلحة غالبا ما ترتبط فكرة الحرب بفكرة اغتصاب اجساد نساء االخر التي تتحول إلى هدف حربي في تلك الصراعات .إن االغتصاب كسالح الحاد والموجع ،الذي تستخدمه الجماعات اإلرهابية والمليشيات والقوات المسلحة خالل الصراعات، أو الحروب األهلية ،أو أثناء احتالل أرض الخصوم بهدف تدمير العدو جسميا ومعنويا وإذالله وإجباره على الهرب واإلذعان المهين ،وصوال إلى االستسالم النهائي .ويدخل تحت مصطلح االغتصاب ،العديد من التفرعات مثل االستعباد الجنسي واإلجبار على ممارسة البغاء والحمل القسري ،وتعمد نقل األمراض المعدية عن طريق الجنس ،وتجنيد النساء للمتعة .إن هذا السالح المدمر قد استخدم في البوسنة والصومال ورواندا وكمبوديا وكولومبيا وغينيا وليبيريا وسيراليون وميانمار والصومال والسودان وأفغانستان وليبيا وسوريا و العراق. اإلستنتاجات و التوصیات فمن الواضح ،إن العنف ضد المرأة یمثل عقبة أمام تحقیق المساواة والتنمية والسلم. Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
291
پاییز و زستانی ٢٠١٥
وفي نفس الوقت ،یشكل إنتهاكا لحقوق اإلنسان و الحریات األساسیة .تتنوع أشكال العنف ضد المرأة ،وفي أكثر األحیان ،فهو تعبیر عن قیم و معاییر ثقافیة ،وقد تعزز المٶسسات اإلجتماعیة و السیاسیة تبعیة المرأة للرجل ،والعنف ضدها .ولقد توصلنا خالل هذە الدراسة الی مایلي: .١إن اغتصاب الحرب هو منهجي في كثير من األحيان و شامل مشحون بمشاعر من الكراهية و احتقار و اإلنتقام من االخر هدفه جسد اإلنسان نفسه .في بعض الحاالت ،أن بعض القادة العسكريين تشجع جنودهم لالغتصاب المدنيين ،وقد حدثت اغتصابات الحرب في مجموعة متنوعة من الحاالت ،بما في ذلك االستعباد الجنسي المؤسسي واالغتصاب حرب. .٢اإلغتصاب مشكلة في جميع أنحاء العالم ويؤثر على جميع الثقافات .وغالبا ما يستخدم االغتصاب كشكل من أشكال التعذيب داخل وخارج السجن .يتعلق االغتصاب بالسلطة ،وليس الجنس ،بما انه يستخدم أثناء الصراعات بطرق مبتكرة تثير الرعب .وعالوة على ذلك ،هناك ارتباط بين شيوع العنف الجنسي وشيوع فيروس نقص المناعة المكتسب(اإليدز) ،وقد ينتج عن الجنس غير المرغوب فيه. .٣على مدى قرون عديدة استخدمت الجيوش االغتصاب كوسيلة للسيطرة على المجتمعات وإرهابها .و أوضحت النزاعات األخيرة في العراق و سوریا وفي افریقیا وغیرها من األماكن المختلفة في العالم ،لقد استخدم إغتصاب كأداة من أدوات الحرب ،وأن النساء يتم استهدافهن تحديدا لكونهن نساء ،فيتعرضن لالعتداء واالغتصاب وما يفاقم من اثار الصدمة التي تعانيها الناجيات من العنف الجنسي هو وصمة العار التي تلحق بهن على صعيد االغتصاب .فالبد للمجتمع الدولي و المجتمع األسالمي شجب األعمال البربرية التي ترتكبها تنظيم (داعش) ،في العراق و سوریا و بلدان إخری في المنطقة ،بحیث تجاهلت تماما كل احترام لحقوق اإلنسان وترقى إلى مستوى جرائم خطیرة ضد األنسانیة وتقديم الجناة للمساءلة. ومن جانب اخر علی المنظمات الدولیة و الشبكات الدولیة المانحة تقدیم المساعدة و تمويل برامج إعادة تأهيل للنساء والفتيات اللواتي تعرضن للعنف الجنسي. .٤في الواقع ،الیوجد ألرقام دقيقة أو تقديرات لحجم العنف الجنسي .مع ذلك فأن االعتداءات الجنسية تبقى ضمن الجرائم التي يصعب إثباتها و يصعب تجميع شهادات الضحايا ،الذين يوجدون جميعهم في حالة حرجة مردها الخوف من عواقب اإلدالء بالشهادات أو الخجل الشديد مما تعرضوا له أو ضغط العائلة الذي يفرض عليهم عدم الكالم .كما أن الضحايا يعانون من انعكاسات سلبية صحية ونفسية ،ويخافون من أن يصبحوا منبوذين داخل المجتمع إذا ما أدلوا بشهاداتهم وعرف الجميع ما تعرضوا له ،بل إن بعضهم يذهب إلى حد االنتحار. .٥إضافة الی إنعكاسات واثار النفسیة و الصحیة و اإلجتماعیة للعنف الجنسي ،فان تكاليف العنف ضد المرأة باهظة للغاية ،وهي تشمل التكاليف المباشرة لخدمات عالج ضحايا االعتداءمن النساء وأطفالهن ودعمهم وتقديم مرتكبيها للعدالة .أما التكاليف غير المباشرة فتشمل فقدان العملواإلنتاجية ،والتكاليف المتكبدة من حيث االالم والمعاناة اإلنسانية. پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 292 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
.٦تظل جرائم العنف الجنسي ومنها جرائم إغتصاب من االنتهاكات الجسيمة لحقوق اإلنسان، یمكن إعتبارە من أخطر الجرائم في القانون الدولي ،حيث إن جرائم العنف الجنسي في حاالت النزاع المسلح الدولية وغير الدولية تشكل خرقا واضحا للقانون الدولي .أن المعاقبة الفعالة لجرائم الحرب والجرائم المرتكبة ضد اإلنسانية عنصر هام في تفادي وقوع تلك الجرائم وحماية حقوق اإلنسان والحريات األساسية وتشجع الثقة وتوطيد التعاون بين الشعوب وتعزيز السلم واألمن الدوليين. .٧من أجل الحفاظ علی السلم و األمن الدولیین ،وفي نفس الوقت من أجل تحقیق المساواة بین الجنسین و التمكین السیاسي و األجتماعي و األقتصادي للمرأة كعنصر أساسي في الوقایة و الحمایة ،البد من تنفيذ القرار ، 2106الذي يدعو لمحاربة اإلفالت من العقاب على العنف الجنسي وتعزيز التشريعات الوطنية لتمكين المحاكمات لمرتكبي جرائم العنف الجنسي في النزاعات المسلحة و حاالت ما بعد الصراع. المصادر:
.١البناء ،اليونيسف :الجماعات المسلحة في سورية والعراق تعمل على تجنيد األطفال ١٤ ،شباط ،٢٠١٥ 28839=http://www.al-binaa.com/?article .٢الـــــــــتعريف بالجرائم ضد اإلنسانية24334220=http://www.startimes.com/?t ، pdf.http://www.mowa.pna.ps/workingpapers/pw3 .٣اتفاقية القضاء على جميع أشكال التمييز ضد المرأة http://www.arabhumanrights.org/cbased/ga/cedaw-convention79a.html .٤إجراء المقابالت مع ضحايا االغتصاب ، ،وقت الزیارة ٢٠١٥ /٧/٢٦ Speak UP, Speak Out, APROJECT of INTERNEWS ar/jr-lmqblt-m-dhy-lgtsb-2-http://www.speakupspeakout.internews.org/?q=ar/section .٥إخبار العرب.نت ،حقائق :این تنتشر العبودیةhttp://www.akhbaralarab.net ،2014 /02/18 ، .٦الحیاة الجدیدة ،معاناة حرب البوسنة ما زالت في قلوب النساء ضحايا االغتصاب ٨ ،تشرین الثاني ،٢٠١٠ 2044=cid&123335=id&5=http://www.alhaya.ps/newsite/details.php?opt .٧العبودية في المجتمع العثماني34029049=http://www.startimes.com/f.aspx?t ،2013 /03/12 ، .٨الشرق األوسط ،األمم المتحدة :عدد الالجئين السوريين قد يصبح األكبر في العالمcom.http://www.france24 ،٢٠١٤ /٢/٢٦ ، .٩الشيخ علي رضا دميرجان ،المسيرة التاريخية للعبودية2002=http://www.hablullah.com/?p ،2013/08/13 ، .١٠االغتصاب و الحروب 30 ،نیسان http://www.globalarabnetwork.com/studies ،2013 .١١األسباب التي أدت إلى استرقاق األسرى واالستغالل الجنس للجواري1974=http://www.hablullah.com/?p ، .١٢أمن المرأة في النزاعات المسلحة337=http://buyerpress.com/?p ، .١٣اإلتحاد ،أكثر من التطهير العرقي واإلبادة الجماعية جرائم ضد النساء··· حرب ال يعرفها الكثيرون ٢٣ ،فبرایر http://www. ،٢٠٠٨ 2008=y&8580=alittihad.ae/details.php?id .١٤اللجنة الدولیة للصلیب االحمر ،حماية النساء بموجب القانون الدولي اإلنساني2010 -04-15 ، https://www.icrc.org/ara/war-and-law/protected- persons/women/overview-women-protected. htm .١٥اللجنة الدولیة للصلیب االحمر ،المرأة والنزوح :قوة العزيمة عند الشدةhttps://www.icrc.org/ara/resources/ ،٢٠١٠ /٣ / ٢ ، htm.020310-documents/interview/women-displacement-interview .١٦اللجنة الدولیة للصلیب األحمر ،الملحق (البروتوكول) األول اإلضافي إلى اتفاقيات جنيف المعقودة في 12اب /أغسطس 1949والمتعلق بحماية ضحايا المنازعات الدولية المسلحة ١٩٤٩-٠٨-١٢ ،معاهداتhttps://www.icrc.org/ara/resources/documents/ ، 5ntccf.htm/misc .١٧اللجنة الدولیة للصلیب األحمر ،اتفاقیة جنيف الرابعة بشأن حماية األشخاص المدنيين في وقت الحرب المؤرخة في 12اب/اغسطس ،١٩٤٩ htm.5nsla8/https://www.icrc.org/ara/resources/documents/misc
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
293
پاییز و زستانی ٢٠١٥
.١٨اللجنة الدولیة للصلیب األحمر ،نظام روما األساسي للمحكمة الجنائية الدولية المعتمد في روما في 17تموز /يوليه ،1998وقت الزیارة ٢٠١٥/٨/٢٣ htm.6e7ec5/https://www.icrc.org/ara/resources/documents/misc .١٩اللجنة الدولیة للصلیب األحمر ،العنف الجنسي في النزاعات المسلحة وحشي ،وغير مقبول ،ويمكن تجنبه2011-03-02 ، htm.02-03-2011-women-interview/2011/https://www.icrc.org/ara/resources/documents/interview .٢٠اللجنة الدولیة للصلیب األحمر ،الحماية في الحرب،٢٠٠٧ /٠٦/٢٧ ، htm.5nwsf3/https://www.icrc.org/ara/resources/documents/misc .٢١اللجوء واللجوء السياسي ٢ ،نوفمبر 02/11/2006/https://refugee.wordpress.com ،٢٠٠٦ .٢٢االمم المتحدة ،إعالن بشأن القضاء على العنف ضد المرأة ،اعتمدت من قبل الجمعية العامة لألمم المتحدة بموجب قرارها 104/48المؤرخ في 0 2كانون اﻷول /ديسمبر 9931 http://www.ohchr.org/AR/ProfessionalInterest/Pages/ViolenceAgainstWomen.aspx .٢٣االمم المتحدة« :داعش» يرتكب جرائم ضد االنسانية في سوريا 14 ،نوفمبر 1648904/http://www.alalam.ir/news ،2014 .٢٤األمم المتحدة :عدد الالجئين السوريين تخطى الـ 4ماليين ،جنيف -فرانس برس 9 ،يوليو http://www.alarabiya.net/ar/ ،2015 html.09/07/2015/arab-and-world/syria .٢٥االمم المتحدة تعلن ارتفاع عدد النازحين في العراق الى اكثر من ثالثة ماليين شخصhttp://www.skypressiq.net/ ،٢٠١٥ /٨ /٢٩ ، 5114=content.php?id .٢٦االمم المتحدة ،مجلس االمن.PDF/N0072016/16/720/http://daccess-dds- ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N00 ، pdf?OpenElement .٢٧االمم المتحدة:داعش والميليشيات يرتكبون جرائم حرب في العراقhttp://www.iraqpressagency.com ،2015 /2/23 ، .٢٨االندبندنت البريطانية « :داعش» باعت /150/امرأة ازيدية ومسيحية كسبايا للعبودية الجنسية داخل سوريا، 31562=http://www.al-ansaar.net/main/pages/news.php?nid .٢٩النازحات بمخيم شمال كيفو في جحيم االغتصاب والدعارة جمهورية الكونغو الديمقراطية .http://observers.france24 ،2013/04/03 20130403/com/ar .٣٠أسماء أبوشال ٢٣٥ ،حالة اغتصاب لليبيات أمام أعين أسرهن ،وقت الزیارة ٢٠١٥/٨/١ html.235B9/12100/23/04/2011/http://lahona.com .٣١أمان المركز العربي للمصادر و المعلومات ،المرأة في زمن الحرب حماية قانونية ال تطبيق فعليا لها ،حزیران ،٢٠٠٦ 4051=http://www.amanjordan.org/a-news/wmview.php?ArtID .٣٢الـمسؤولیة الدولیة ضد داعشwww.icsft.net/wp-content ، .٣٣المفوضیة السامیة لالمم المتحدة لشٶون الالجئین ،فرار أكثر من 100,000ليبي من القتال ١٤ ،نوفمبر /تشرين الثاني http://www. ،2014 html.5466f05d6/unhcr-arabic.org .٣٤الهجرة العالمية :عدد النازحين في العراق تجاوز مليوني شخص ،٢٠١٤ /١٢ /٢ ،خندان 7763=http://www.xendan.org/arabic/drejaa.aspx?Jmara .٣٥الوفد« ،جهاد النكاح»..وتقاليع داعش فى ،2014في ١٣دیسمبر ،٢٠١٤ /http://alwafd.orgميـديا-784084/جهاد-النكاح-وتقاليع-داعش-فى2014- .٣٦الیونسكو ،قرار مجلس األمن :1325المرأة كعنصر فاعل في السالم واألمن ،وقت الزیارة ٢٠١٥ /٧/٢٣ http://www.unesco.org/new/ar/social-and-human-sciences/themes/gender-equality/gender/1325-peace-and-conflict/un-security-council-resolution .٣٧بيسان الشيخ ،االغتصاب في الحروب ...فعل قتال بـ «سالح» جنسي ٦ ،أبریل ،٢٠٠٧ html.33231/06/04/2007/http://www.alarabiya.net/views .٣٨جامعة منیسوتا ،مكتبة حقوق اإلنسان ،اتفاقية القضاء على جميع أشكال التمييز ضد المرأة، html.umn.edu/humanrts/arab/b022.http://www1 .٣٩جويس موالما« ،اإلنفاق علي مكافحة اإلغتصاب ،تبذير للمال» ،نیروبي ،وقت الزیارة ٢٥أب http://ipsinternational.org/ ،٢٠١٥ 1522=arabic/print.asp?idnews .٤٠حرب ال تنتهي ضد المرأة ،الرایة٢٠٠٩ /٩ /١٢ ، http://www.raya.com .٤١د .بشری العبیدي ،العنف المرتكب ضد المرأة في المجتمع وفي نصوص قانون العقوبات العراقي رقم 111لسنة html ،1969للملف http:// doc.1/gjpi.org/wp-content/uploads .٤٢د .عامر الهوشان ،ظاهرة تجارة البشر بين التوحش المعاصر و المعالجة اإلسالمية219006/http://www.almoslim.net/node ، .٤٣د .عبد الحميد صيام ،االغتصاب الجماعي في زمن الحرب :جريمة حرب ال تمحى اثارها مع مرور الزمن ٧ ،ایارhttp://www. ،٢٠١٥ 338197=alquds.co.uk/?p .٤٤دعد موسى ،االثار االجتماعية والنفسية للنزاعات المسلحة على المرأة ،مساوات مركز دراسات المراءة2612=http://musawasyr.org/?p ،
پاییز و زستانی ٢٠١٥
11 294 12
Analytical, academic, quarterly Magazine
.٤٥د.عبدالحكيم سليمان وادي ،حماية الفئات الهشة فى ظل النزاعات المسلحة http://pulpit.alwatanvoice.com/ ،14-04-2013 ، html.291184/content/print .٤٦د.هیفاء أبو غزالة ،العنف ضد المرأة رٶیة مشتركة إلحداث التغییر ،المجلس الوطني لشؤون األسرة ،السیاسات نشرة دوریة ،عدد رقم ،٢حزیران http://www.ncfa.org ،٢٠٠٨ .٤٧دوت مصر ،بعد اغتصاب «داعش» لها ..طفلة الـ 9سنوات «حامل» ١٣ ،ابریل ،٢٠١٥ http://www.dotmsr.com/details/undefined .٤٨عدد النازحين العراقيين يتخطي 3ماليين،٢٠١٥ /٧/٢١ ، 1066750/http://www.alriyadh.com .٤٩عدنان المقداد ،االغتصاب و الحروب ،الشبكة العربية العالمية ٣٠ :نیسان http://www.globalarabnetwork.com/stud ،٢٠١٣ 14-21-04-30-04-2013-10110/ies .٥٠عملیات االمم المتحدة لحفظ السالم ،المرأة والسالم واألمن ،وقت الزیارة ٢٠١٥ /٨/٢٢ http://www.un.org/ar/peacekeeping/issues/women/wps.shtml .٥١سوریا أسوأ أزمة الجئین بالعالم في جیل اواحد ،سكای نیوز العربیة ٩ ،یولیو ،٢٠١٥ 758591/http://www.skynewsarabia.com/web/article .٥٢شارلوت ليندسي ،اللجنة الدولية للصليب األحمر ،نساء يواجهن الحرب،٢٠٠٢ /١٠ /١٥ ، 5nwhlh.htm//https://www.icrc.org/ara/resources/documents/misc .٥٣شريف بسيوني ،الجرائم ضد اإلنسانية1314=http://gilgamish.org/printarticle.php?id ، .٥٤فراس حسن ،اغتصاب الحروب «جريمة الحرب األقدم واألقل إدانة»٢٠١٤ /٥ /١٥ ، 20140515/http://www.mc-doualiya.com/articles .٥٥قصص مرعبة لضحايا االغتصاب في الحروب 18/4/2013/http://www.aljazeera.net/news/humanrights .٥٦قناة العالم ،داعش يجبر أهالي الرقة على تأجير أطفالهم للتدريب العسكري ١ ،مارس 1681146/http://www.alalam.ir/news ،٢٠١٥ .٥٧قوی متساویة لسالم دائم ،القرار رقم ،1820وقت الزیارة ٢٠١٥ /٧/١٥ /1820-resolution/11325 /http://www.equalpowerlastingpeace.org .٥٨ألول مرة في الحروب توثيق حاالت اإلغتصاب في سوريا2013/5/19 ، 8271=http://pukmedia.com/AR_Direje.aspx?Jimare .٥٩لورين وولف ،سوريا تعاني من ازمة اغتصاب هائلة ٢١ ،یولیو ،٢٠١٣ 07/2013/http://freesyriantranslators.net .٦٠ال يجوز استرقاق الجواري /األسيرات1976=http://www.hablullah.com/?p ،2013 /07 /26 ، .٦١ماذا تقول النساء من رعايا إلى مواطنين:النساء في مرحلة ما بعد الثورة في ليبيا، ،)International Civil Society Action Network (ICANخریف ،٢٠١٣ pdf.libya-jan10/05/2013/http://www.icanpeacework.org/wp-content/uploads .٦٢معاناة حرب البوسنة ما زالت في قلوب النساء ضحايا االغتصاب2010 - 11 - 07 ، 42313/http://www.turess.com/alfajrnews .٦٣موقع الجبهة العالمیة للمستضعفین ،األمم المتحدة تطالب نيجيريا بالسماح للنساء ضحايا بوكو حرام باإلجهاض٢ ،حزیران http:// ،٢٠١٥ 63305886/jazzservices.net .٦٤موقع الجبهة العالمیة للمستضعفین ،األمم المتحدة تطالب نيجيريا بالسماح للنساء ضحايا بوكو حرام باإلجهاض٢ ،حزیران http:// ،٢٠١٥ 63305886/jazzservices.net .٦٥هناء هويدي حماية النساء واألطفال أثناء النزاعات المسلحة3076019=14october.com/news.aspx?newsno.http://www ، ، )NRC (Norwegian Refugee Council .٦٦اإلستعراض العالمي العام :٢٠١٥األشخاص النازحون داخلیا بسبب النزاعات و العنف، ،)IDMC(Internal Displacement Monitoring Centre -Global-Overview -201505 /http://www.internal-displacement.org/assets/library/Media HL-AR.pdf-GO2015-20150506/2015 :speak up, speak out .٦٧حقوق اإلنسان خالل الحروب والنزاعات ،وقت الزیارة http://www.speakupspeakout. ،٢٠١٥ /٨/١٢ ar/hqwq-lnsn-khll-lhrwb-wlnzt-1-internews.org/?q=ar/section ..................................................
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 12
295
پاییز و زستانی ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
11 296 12
٢٠١٥ پاییز و زستانی