Shikar13

‫گۆڤارێكی وه‌رزیی هزرییه‌‬ ‫پەیمانگەی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات‬ ‫ساڵی چواره‌م – ژمارە (‪ )١٣‬به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‬ ‫یەكێتی ئافرەتانی كوردستان‬ ‫سەرنووسەر‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬ ‫‪mahabad07@gmail.com‬‬ ‫‪07504451932‬‬ ‫دیزایینی بەرگ و ناوەوە‬ ‫هێمن خدر‬ ‫‪07504073710‬‬ ‫تیراژ‬ ‫‪1000‬‬

‫پێگه‌ی ئه‌لیكترۆنی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان‬

‫‪www.afrat.org‬‬

‫پێرست‬ ‫سه‌روتار‪ ..............................................................‬سه‌رنووسه‌ر‪5................................‬‬ ‫بۆچی من فمینیستم؟‪.................................................‬و‪ .‬ئه‌حمه‌د ئه‌سكه‌نده‌ری‪٩ ...................‬‬ ‫داستانی ئه‌ڤینێكی نه‌مر‪...............................................‬حه‌مه‌سه‌عید حه‌سه‌ن‪٣٧ .....................‬‬ ‫رۆڵی مامۆستا محه‌مه‌دی مه‌ال ئه‌حمه‌دی د‌ه‌ككه‪.......................‬م‪ .‬ئه‌حمه‌د‌محه‌مه‌د ناسر‪٤٧ .................‬‬ ‫پیشەســـازی پەتـــڕۆل‪................................................‬هێرش شكاك‪٧٥ ............................‬‬ ‫ببیلیۆگرافیای رۆژنامه‌نوسی كوردی ل ‌ه كه‌الر‪............................‬سه‌باح عه‌لی جاف‪١٢٣ .....................‬‬ ‫مۆڵ وه‌ك قیبله‌ی به‌رخوره‌كان پاش خوێندنه‌وه‌ی ژۆمه‌ڵی به‌رخور‪ .....‬به‌یان سه‌لمان‪١٥٧ .........................‬‬ ‫ده‌لوێ بگوترێ شیعری مێین ‌ه و شیعری نێرینه‌؟!!‪......................‬موحسین ئاواره‌‪١٦٩ ........................‬‬ ‫وتاری پیاو وتاری ئافره‌ت‪ ..............................................‬جومع ‌ه جه‌باری‪٢١٥ ........................‬‬

‫و‬

‫س‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫سەترناوور‬

‫سەر‬ ٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

5

13

Analytical, academic, quarterly Magazine

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 6

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫ژماره‌ی به‌هاری ساڵی ‪ ٢٠١٦‬ی گۆڤاری شیكار ب ‌ه كۆمه‌ڵێ بابه‌تی نوێ و ناوازه‌و‌ه ده‌كه‌وت ‌ه‬ ‫به‌ر ده‌ستی خوێنه‌ر‌ه خۆشه‌ویسته‌كانی و به‌م ژماره‌ی ‌ه پێی نای ‌ه ساڵی چواره‌می ته‌مه‌نی‬ ‫خۆشیه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه بارودۆخێكی وا سه‌خت و دژواری قه‌یرانی دارایی ك ‌ه واڵته‌كه‌مان پێیدا‬ ‫تێده‌په‌ڕێ بتوانین ژماره‌یه‌كی تریش بخه‌ین ‌ه بخه‌ین ‌ه به‌ر ده‌ستی شه‌یدایانی لێكۆڵینه‌و‌ه‬ ‫و به‌تایبه‌تیش قوتابیانی زانكۆكان‪ ،‬شادمانمان ده‌كات و گوڕ و تینی به‌رده‌وامبوونمان‬ ‫پێده‌به‌خشیت‪.‬‬ ‫مه‌خابن ‌ه كۆمه‌ڵی ئێم ‌ه و واڵته‌كه‌مان ب ‌ه كۆمه‌ڵێ قه‌یران و وزه‌ی ره‌شی شه‌ڕی نه‌گریسی‬ ‫داعش گه‌مارۆ دراو‌ه و ناوه‌ڕۆكیی ب ‌ه ناكۆكی ناوخۆیی پڕ بۆته‌وه‌‪ .‬جیهان ب ‌ه گشتی ل ‌ه‬ ‫ده‌یه‌ی رابردوودا ب ‌ه ده‌ست قه‌یرانی ئابوورییه‌و‌ه ده‌ینااڵند و كوردستانیش وا دووه‌مساڵی‬ ‫قه‌یرانی ب ‌ه ناخۆشی گوزه‌راند و تا دێ بێدراویی زیاتر ته‌نگ ب ‌ه خه‌ڵكی كوردستان‬ ‫هه‌ڵده‌چنێ‪ .‬بێگومان تا ته‌مه‌نی قه‌یرانیی دارایی درێژتر بێت‪ ،‬دیارده‌ی نێگه‌تیڤ و‬ ‫گۆڕانكاری ده‌روونی نه‌خوازراو ل ‌ه كۆمه‌ڵدا زیاتر ده‌بێت‪ .‬ب ‌ه هیواین ته‌مه‌نكۆتا بێت و‬ ‫دووبار‌ه خۆشی و گه‌شانه‌و‌ه ڕوو ل ‌ه خه‌ڵكی دڵسۆز و له‌خۆبووردووی واڵت ‌ه شیرینه‌كه‌مان‬ ‫بكات‪ .‬ئابووری بابه‌تێكی گرنگی فره‌كاریگه‌ریی و فره‌ره‌هه‌ند‌ه و هه‌وڵ ده‌ده‌ین ل ‌ه‬ ‫ژماره‌كانی داهاتووی گۆڤاری شیكاردا بایه‌خی پێبده‌ین و لێكۆڵینه‌وه‌ی جۆراوجۆر ل ‌ه‬ ‫سه‌ر كاریگه‌رییه‌كانی قه‌یرانی دارایی ل ‌ه كوردستان‪ ،‬باڵو بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م ژماره‌یه‌دا گفتوگۆیه‌كی ته‌له‌فیزیۆنی ك ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ ١٩٧٥‬ل ‌ه ته‌له‌فیزیۆنێكی فه‌ره‌نسییه‌و‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ سیمۆن دو بۆڤوار كراوه‌‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ن به‌رێز كاك ئه‌حمه‌د ئه‌سكه‌نده‌رییه‌و‌ه كراو‌ه ب ‌ه‬ ‫كوردی و ل ‌ه باره‌ی فێمینیزم و كتێب ‌ه به‌نرخه‌كه‌یه‌و‌ه {ره‌گه‌زی دووه‌م} زۆر سه‌رنجڕاكێش‬ ‫دواو‌ه و له‌م ژماره‌یه‌دا باڵومان كردۆته‌و‌ه و سه‌رنجی خوێنه‌ری بۆ راده‌كێشین‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی بۆ ئێستای كۆمه‌ڵی ئێم ‌ه دوابێت وای ‌ه و سوودی لێوه‌رده‌گێرێت ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪7‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫بۆ ئه‌وانه‌ی بایه‌خ به‌ بزووتنه‌وه‌ی ژنان و پرسی یه‌كسانی و مافی مرۆڤ ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫وێڕای ئه‌و بابه‌ته‌‪ ،‬چه‌ندین لێكۆڵینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی و كۆمه‌اڵیه‌تی ل ‌ه دووتوێی ئه‌م‬ ‫ژماره‌یه‌دای ‌ه و ب ‌ه هیواین سوود و چێژیان ل ببینن و تا ژماته‌ی ئایند‌ه ب ‌ه خۆشه‌ویستی‬ ‫بااڵی گه‌ردوونتان ده‌سپێرین و هیوادارینشین ته‌مه‌نی كێش ‌ه و قه‌یران كۆتایی هاتبێت‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 8‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫بۆچی من فمینیستم؟‬

‫ئەم ئێوارە لەگەڵ‬ ‫س‬ ‫یم‬ ‫ۆن‬ ‫دۆب‬ ‫ۆڤ‬ ‫وار‬ ‫–‬ ‫ت‬ ‫ەل‬ ‫ەڤ‬ ‫یز‬ ‫یۆ‬ ‫نی فەرانسە ساڵی ‪١٩٧٥‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪ec Simone de Beauvoi‬‬ ‫‪rieber av‬‬

‫‪Jean-Louis Servan-Sch‬‬

‫وەرگێڕ‪ :‬ئەحمەد ئەسکەندەری‬ ‫مارس ‪٢٠١٦‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪9‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 10

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫ئێوارەتان باش! لەوانەیە ئەمە یەکەم جار بێت کە سیمۆن دۆبۆڤوار لە تەلەڤیزیۆندا‬ ‫دەبینن‪ .‬هەتا ئەمساڵیش هەر وەکوو هاوڕێی ژیانی واتە «ژان پۆل سارتر» ئەمیش خۆی‬ ‫لە دەرکەوتن لە تەلەڤیزیۆندا دەدزییەوە‪ .‬یەکێک لە ڕۆمانەکانی بەناوی «ماندارینەکان»‬ ‫خەاڵتی «گۆنکوور»ی ساڵی ‪١٩٥٤‬ی بردەوە‪ .‬هەروەها یادداشتەکانی بەناوی‬ ‫«بیرەوەرییەکانی کچێکی ئەرکناس» سیمۆن دۆبۆڤواری وەکوو یەکێک لە گەورەترین‬ ‫نووسەرانی ئەمڕۆ بە خەڵک ناساند‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوە کتێبی «ڕەگەزی دووهەم» بوو ‪ -‬کە ‪ ٢٥‬ساڵ پێش ئێستا چاپ کرا – و‬ ‫تێیدا سیمۆن دۆبۆڤوار بە گەشەپێدانی بیروهزری سەردەمی ئێمە‪ ،‬ئەرکێکی مێژوویی‬ ‫بەجێ گەیاند‪ .‬ئەم بەرهەمە دوو بەرگیی و دژوارە‪ ،‬کتێبێکە تێیدا بۆ یەکەم جار‬ ‫باسی توێژینەوە لە دۆخی پلە دووی ژن بە درێژایی مێژوو دەکات‪ .‬ڕێك هەروەکوو‬ ‫چۆن سەرچاوەی بیروباوەڕی کۆمۆنیستەکان کتێبی «کاپیتاڵ»ی کارل مارکسە‪،‬‬ ‫فێمینیستەکانی سەرانسەری جیهانیش بەو چەشنە دەڕواننە کتێبی «ڕەگەزی دووهەم»‪.‬‬ ‫لەوانەیە کەسانێك ئەم بەراوردەیان بەالوە السەنگ بێت‪ ،‬چونکوو ئەوکەسانە کاریگەری‬ ‫ئەو بۆچوونانە و ئەو ئاڵوگۆڕانە بە کەم دەگرن کە لە داهاتوودا دەیبینین و ئاکامی‬ ‫سەرکەوتنەکانی فێمینیسمە لەم جیهانەی کە ئیمە تێیدا دەژین‪ .‬هێزی ڕوو لە گەشە‬ ‫و وادە و بەڵینی بۆ گۆڕانکاری قووڵ‪ ،‬ئەو بابەتەیە کە ئەم ئێوارەیە سیمۆن دۆبۆڤوار‬ ‫لەگەڵماندا باسی دەکات‪.‬‬ ‫ژان لویی سێرڤان شرایبێر‪ ،‬پرسیار‪ :‬سیمۆن دۆبۆڤوار! «ڕەگەزی دووهەم»‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ناچار بین بەکورتی باسی بکەین‪ ،‬کە هەڵبەت کارێکی دژوار دەبێت‪ ،‬دەکرێ بڵێین کە‬ ‫بەدەوری ئەم بیرۆکەیەدا دەسووڕێتەوە کە لە کاتی باڵوبوونەوەی ئەم کتێبەوە هەتا‬ ‫ئێستا بەردەوام دووپات دەبێتەوە و پێمخۆشە خۆت بۆمان باسبکەیت‪ ،‬ئەمەیە کە‬ ‫«مرۆڤ بە ژنی لەدایک نابێت‪ ،‬بەڵکوو دەکرێتە ژن»‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بەڵێ ئەم داڕشتنە بناغەی هەموو تیۆرییەکانی منە و ماناکەی زۆر‬ ‫ئاسانە‪ :‬ئەوەی کە ژن بوون ڕاستییەکی سروشتی نییە‪ ،‬بەڵکوو بەرهەمی مێژوویەکی‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪11‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫دیاریکراوە‪ .‬هیچ چارەنووسێکی بیۆلۆژیکی و یان دەروونناسانە نییە کە بتوانێت بەم‬ ‫چەشنە پێناسەیەك بۆ ژن بکات‪ .‬پێگەی ئێستای ژن پێش هەموو شتێک بەرهەمی‬ ‫مێژووی شارستانییەتێکە‪ .‬لەالیەکی ترەوە بۆ هەر تاکێکی ژن بەرهەمی بەسەرهاتی‬ ‫ژیانی خۆی و بەتایبەت لە سەردەمی منداڵی ئەودایە‪ .‬ئەمەیە ئەو شتەی کە ژن‬ ‫بوونی ئەو دیاری دەکات‪ .‬لەودا شتێک دەئافڕێندرێت کە جەوهەریی یان ناخی نییە‪.‬‬ ‫[واتە] ئەو شتەی کە ناویان ناوە «مێیینەبوونی ئەبەدی» و یان ژن بوون‪ .‬هەتا زۆرتر‬ ‫لە دەروونناسی مندااڵن دەکۆڵینەوە‪ ،‬هەتا قووڵتر توێژینەوە دەکەین‪ ،‬زیاتر بۆمان‬ ‫دەردەکەوێت کە ساوایانی کچ بۆ ژن بوون دروست دەکرێن‪ .‬کتێبێکی زۆر باش هەیە لە‬ ‫نووسەری ئیتالیایی «ئێلێنا بێلۆتتی» [‪ ]Elena Belotti‬لە ژێر سەردێڕی «کچە‬ ‫منداڵەکان لە چی دروستکراون؟» نووسەر دەریدەخات کە زۆر پێش لەوەی کچی منداڵ‬ ‫وشیار بووبێتەوە‪ ،‬بەهۆی شێوەی شیر پێدان‪ ،‬چۆنییەتی هێنان و بردنی‪ ،‬ڕاژەندن و الیە‬ ‫الیە بۆ کردن و ئەو شتانە‪ ،‬لە جەستەی ئەودا ئەو شتە دەنەخشێندرێت کە دواتر دەشێ‬ ‫وەکوو چارەنووسێک خۆی دەربخات‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬بەبۆچوونی ئێوە‪ ،‬جیاوازییە بایۆلۆجیکەکان کە ئاشکران‪ ،‬لە شێوەی ڕەفتاری‬ ‫دواتری تاکەکاندا هیچ ڕۆڵیکی نییە؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بێگومان ئەمانە ڕۆڵیان هەیە‪ .‬وەلێ ئەو پێداگیرییە کە لەسەر‬ ‫جیاوازییەکان دەکرێت و ئەو گرینگییەی کە پەیدای دەکات‪ ،‬سەرچاوەکەی پێکهاتەی‬ ‫کۆمەاڵیەتی دەورووبەرەکەیەتی‪ .‬هەڵبەت ئەمە گرینگە کە ژنان سکیان پڕ دەبێت و‬ ‫منداڵیان دەبێت نەک پیاوەکان‪ .‬ئەمە جیاوازییەکی بنەڕەتییە‪ .‬بەاڵم ئەمە بنچینەی‬ ‫جیاوازیی لە پێگەی ئەوان و یان ئەو چەوساندنەوە و چەپاندنە نییە کە ژنان بەری‬ ‫دەکەون‪ .‬ئەمە ئەو بیانووەیە کە لە دەوروبەری هەلومەرجی ژن بوون پێک دەهێندرێت‪.‬‬ ‫وەلێ ئەمە ئەو شتە نییە کە وەها هەلومەرجێک دیاری دەکات‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬کاتێك دەڵێیت چەوساندنەوە یان سەرکوتکردن واتە ئەمە بە ئەنقەست دەکرێ‬ ‫نەک ئەوەی بە ڕێکەوت بێت‪ .‬ئەگەر لە ڕوانگەی مێژووییەوە بڕوانین‪ ،‬چۆن شتێکی لەو‬ ‫چەشنە مومکین بوو‪ .‬لە راستیدا ئەمە لەالیەن پیاوانەوە چۆن خۆی دەرخست؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬ئەمە زۆر لەمێژینەیە‪ .‬من پێموایە ئەبێ لەو بۆچوونەوە دەستپێبکەین‬ ‫کە پێداویستییەکانی ژیان دەگمەن بوون و بەشی هەموو کەسی نەدەکرد‪ .‬لە ڕۆژگاری‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 12‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫پێش مێژوودا سەردەمانێک بوون کە توانایی جەستە گرینگییەکی زۆری هەبوو‪ .‬بەهێزترین‬ ‫کەسەکان خاوەنی هەموو ماف و دەسەاڵتەکان بوون و لەباری ئابوورییەوە هێزی زاڵ‬ ‫ئەوان بوون‪ .‬ئەوان دڵنیا بوون کە قەت بە برسییەتی نامێننەوە‪ .‬بۆ نموونە لە چین‬ ‫خەڵك زۆر هەژار بوون و مندااڵنی کچ‪ ،‬یان دەکوژران یان بەجێیان دەهێشتن کە‬ ‫بمرن‪ .‬نەیاندەهێشت ژنان توخنی کاری بەرهەمهێنان بکەون بە چەشنێك کە پیاوەکان‬ ‫دەیانتوانی هەموو شتێک بخەنە ژێر دەستی خۆیان‪ .‬هەمیشە هەر وا بووە‪ .‬من ئێستا‬ ‫ناتوانم هەموو شتێک سەبارەت بە مێژووی ژنان بگێڕمەوە‪ .‬بەاڵم ئاشکرایە کە لە هەر‬ ‫سەردەمێکدا پیاوەکان بەردەوام هەوڵیانداوە دەسەاڵت لە دەستی خۆیاندا بمێنێتەوە‪ .‬با‬ ‫نموونەیەکتان بۆ بهێنمەوە‪ .‬لە سەدەکانی ناوەڕاست و لە کاتی رێنێسانسدا ژنانی پزیشک‬ ‫دەسەاڵتی زۆریان هەبوو‪ .‬ئەوان سەبارەت بە دەرمان و گیا هەموو شتێکیان دەزانی‪.‬‬ ‫دەرمان کردن بە شێوەی ژنانی بەسااڵچوو جاری وابووە کە گرینگی زۆری پێدراوە‪.‬‬ ‫دواتر پیاوان کاری پزیشک بوونیان لە ژنان ئەستاندەوە‪ .‬هەموو ئەو باسانەی لەمەڕ‬ ‫ڕاوکردنی جادووکاران لە بنەڕەتدا ڕێگایەک بوو بۆ پیاوان کە ژنەکان لە کاری پزیشکی‬ ‫و ئەو دەسەاڵتەی لەو ڕێگایەوە دەستیان کەوتبوو دووربخەنەوە‪ .‬دواتریش لە سەدەکانی‬ ‫هەژدە و نۆزدەدا یاساگەلێك لەالیەن پیاوانەوە دانرا کە قەدەغەیان دەکرد ژنان کاروباری‬ ‫پزیشکی بەڕێوە ببەن (دەیانخستنە زیندانەوە‪ ،‬سزایان دەدان و شتی لەو نەوعە) ئەگەر‬ ‫نەچووبانە خوێندنگای تایبەتی‪ ،‬کە هەڵبەت لەو شوێنانەیش ڕێگایان نەدەدان! کەوابوو‬ ‫ڕۆڵی پەرستاربوونیان خستە ئەستۆی ئەوان‪ .‬وەکوو «فلۆرانس ناینتینگڵ»‪ ،‬وەکوو‬ ‫جێگر و هاریکار و لەم چەشنە‪ .‬لەم بوارەدا کتێبی زۆر سەرنجڕاکێش نووسراون کە‬ ‫دەریدەخەن چلۆن پیاوان ڕێگرییان کردووە لە کاری پزیشکی ژنان‪ .‬من پێموایە ئەگەر‬ ‫سەرنجی بوارەکانی تریش بدەیت هەم ئەم ڕەوتە بەدیدەکەیت‪ .‬کەوابوو بەڵێ ئیرادەیەك‬ ‫هەبووە‪ .‬لەوانەیە ئیتر نەتوانن دەسەاڵتیان لێ بستێننەوە‪ ،‬بەاڵم ویستی هێشتنەوەی‬ ‫دەسەاڵت (لەالیەن پیاوانەوە) بەردەوام بەهێزە‪ .‬لە هەموو شوێنێکدا بەربەستی ئەوتۆ‬ ‫لەسەر ڕێگای ژنان دانراوە کە نەتوانن هێندێك لە کارامەیی و دەسەاڵتەکان بەدەست‬ ‫بهێنن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئێوە لە بیرەوەرییەکانتاندا شتی زۆر سەیرتان گوتووە! ئەوەی کە لە کاتی‬ ‫نووسینی «ڕەگەزی دووهەم»دا لە تەمەنی چل ساڵیدا ئەم شتانەتان بۆ دەرکەوتووە‪.‬‬ ‫ئەو دۆخەی کە کاتێک بەتەواوی لێی وشیار بوونەتەوە‪ ،‬ئیتر وەکوو ڕۆژی ڕووناک بووە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪13‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫بۆتان‪ .‬باشە چۆنە ئێوە وەکوو کەسێکی ڕووناکبیر کە زۆر باش خوێندەواریتان هەیە و‬ ‫خاوەنی بەڵگەی جێگای متمانەی فێرکارین‪ ،‬پێشتر ئەوەتان بۆ دەرنەکەوتووە؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬لەبەر ئەوەی من لە ژیانی خۆمدا وەکوو ڕووناکبیرێک ئەزموونی‬ ‫ئەو شتەم نەبوو‪ .‬من بەختم هەبوو کە ناچار نەبووم لەگەڵ پیاوەکان بکەومە کێبڕکێ‬ ‫چونکوو پەروەردە بۆ ژنان و پیاوان ئازادە‪ .‬من لە زانکۆی سۆربۆن و لە شوێنەکانیتر‬ ‫هاوڕێگەلێکم هەبوو کە لەباری ڕووناکبیرییەوە بەشێوەی یەکسان لەگەڵ مندا ڕەفتاریان‬ ‫دەکرد‪ .‬بۆیە هەستم پێنەکردبوو‪ .‬بەاڵم چونکوو من نەمدەویست هاوسەرگیری بکەم‬ ‫و منداڵم هەبێت و شێوازی ژیانی ژنێکی ناوماڵم نەبوو – کە چەوساوەترین کار بۆ‬ ‫ژن ئەوەیە ‪ -‬لەبەر ئەوە لە ژێر باری خزمەتگوزاریی ژنانە دەرچووبووم‪ .‬دواتر کاتێک‬ ‫کە دەستمکرد بە بیرکردنەوە و سەیرکردنی دەوروبەری خۆم‪ ،‬ڕاستیی هەلومەرجی‬ ‫مێیینەبوونم بینی و بەشێكی زۆری ئەوەم لە کاتی نووسینی «ڕەگەزی دووهەم»دا بۆ‬ ‫دەرکەوت‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬کەوابوو ئێوە کارەکەتان بە ئامانجی پێکهێنانی ئاڵوگۆڕ بۆ ژنان دەستپێنەکرد‪،‬‬ ‫بەڵکوو ئەمە هەر توێژینەوەیەکی ڕووناکبیرانە بوو؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بە گشتی ئەمە کارێکی تێوریک بوو نەک کارێکی خەباتکارانە‪ .‬من‬ ‫زۆر خۆشحاڵم کە دواتر خەباتکاران ئەمەیان بەرجەستەکردەوە‪ .‬ئەم کتێبە لە ئێستادا‬ ‫ڕۆڵێکی خەباتکارانەی هەیە لە کاتێکدا کە بیری سەرەتایی کتێبەکە شتێکی تر بوو‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬کەوابوو هەلومەرجێکتان دۆزییەوە‪ ،‬کە لە ڕوانگەی ئێوەوە بەتەواوی ڕوون بوو‪.‬‬ ‫ئەی باشە ئەم ڕاستییە چۆن لێکدەدەنەوە کە بە درێژایی چەند سەدەی ڕابوردوو‪ ،‬یان‬ ‫لە سەدوپەنجا ساڵی رابردوودا ژنانێکی زۆر خوێندوویانە‪ ،‬گەیشتوونەتە هەمان ئاستی‬ ‫لێهاتوویی فەرهەنگی و زانستی کە پیاوان هەیانە؟ لەگەڵ ئەوەیشدا هیچکەس شتێکی‬ ‫لەو چەشنەی دانەڕشتووە کە هاوشێوەی ئەم ڕاستییە بێت‪ :‬واتە ئەوەی کە ژنان لە‬ ‫مرۆڤایەتیدا لە پلەی دووهەمدان؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬لەبەر ئەوە پیاوان هیچ بەرژەوەندییەکیان لە وەها داڕشتنێکدا نەبووە‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 14‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫پرسیار‪ :‬وەلێ خۆ ژنەکان دەیانتوانی ئەو کارە بکەن؟ هەم مافی ئەوەیان هەبوو هەمیش‬ ‫دەستیان دەگەیشتێ‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬هەڵبەت ژنانێک هەبوون کە دەنگیان هەڵبڕی و هاواریان کرد‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە ئینگلستان ژنانێک هەبوون کە لەسەریان نووسی‪ .‬بەاڵم ئەمە وانەبوو بگاتە‬ ‫ڕادەی هاوارێک بۆ سەرهەڵدان وەها کە ببیسترێت و ئەوانیتریش ئااڵکەی بەرز بکەنەوە‪.‬‬ ‫پێموایە هۆکارەکەی ئەوەیە کە ژنان بەگشتی فێمینیست نین و ئەگەر ژمارەیەک لەوان‬ ‫بۆ سەرهەڵدان دەنگ هەڵبڕن‪ ،‬لەالیەن ژنانی ترەوە دەنگەکەیان نابیسترێت‪ .‬دڵنیام‬ ‫کە بۆ ڕوونکردنەوەی ئەم بابەتە دەکرێ هۆکاری تریش باس بکرێت‪ .‬ئەم هەڵوێستی‬ ‫هیچ نەکردن و خۆبواردنە ڕێگربوو لە هاتنەپێشەوەی ئەوان‪ ،‬وایدەکرد کە ئەوان گلەیی‬ ‫بکەن و دڵیان بڕەنجێت بەاڵم زۆر بە دەگمەن دەگەیشتە یاخیبوون‪ .‬یەکەم‪ ،‬هەروەکوو‬ ‫پێشتریش باسم کرد‪ ،‬لەبەر ئەوە کە ژنان هەر لە سەرەتای منداڵییەوە شێوازێکی فۆرم‬ ‫گرتنیان هەیە و ئەم پێکهاتانەن کە دەخرێنە مێشکیانەوە و دوایەش لەناوبردنی ئەوانە‬ ‫بەتەواوی کارێکی زۆر دژوارە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئایا دەکرێ نموونەیەکمان بۆ بهێنیتەوە لە منداڵ کە لە چ تەمەنێکدا فۆرم‬ ‫دەگرێت و هەروەها ئەو چەشنە ڕەفتارەی باسی لێوەدەکەیت کامەیە؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬هەر ئەو کتێبەی «ئێلێنا بێلۆتتی» کە پێشتر گوتم‪ ،‬ئەو خانمە‬ ‫پزیشکی پسپۆڕی مندااڵنە و لەم بابەتەوە زانیاری زۆری هەیە‪ .‬کتێبەکەی ئەو دەریدەخات‬ ‫کە تەنانەت لە کاتی شیردانیشدا دایکەکان ڕەفتاریان لەگەڵ کچەکاندا جیاوازە و تا‬ ‫ڕادەیەک لە کوڕەکاندا زیاتر لە کچەکان هاندەری چەشنێک لە شەڕانگێزین‪ .‬کوڕ‪ ،‬هەر‬ ‫کە تەمەنی بەرەوژوور هەڵکشا‪ ،‬سەرەتای دەستپێشخەری دەردەکەوێت‪ .‬بۆ وێنە کە‬ ‫دەیهەوێت سەربەخۆبێت‪ ،‬جەربەزەی هەبێت و جرتوفرت بکات‪ ،‬هانی دەدرێت و ئەم‬ ‫کارانەی بە ڕابواردن دادەنرێت‪ .‬لەکاتێکدا منداڵی کچ خێرا دادەمرکێننەوە‪ .‬بە درێژایی‬ ‫مێژوو و تەنانەت لە ئێستایشدا زۆرێك لە دایکان و پەرستارانی منداڵ بە گونی منداڵی‬ ‫کوڕ یاری دەکەن و دەیکەنە کەسییەتییەك‪ .‬وای لێدێت کە منداڵی کوڕ لە دوو یان سێ‬ ‫ساڵییەوە نزیکەی ئاساییە بۆی کە نیشانی بدات! ئەمە لە کاتێکدایە کە کچانی منداڵ‬ ‫ڕێک بەپێچەوانە فێردەکرێن کە بیشارنەوە و هیچ شتێک نیشان نەدەن‪ .‬لە دایەنگا و‬ ‫لە ناو مندااڵندا زۆر ئاشکرایە کە مندااڵنی کوڕ لەشی خۆیان بەتەواوی دەردەخەن لە‬ ‫کاتێکدا کچە منداڵەکان دەبێ ئەوە نیشان بدەن کە پێی دەگوترێت شەرم و حەیا‪ .‬کە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪15‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ئەمەیش لە ڕاستیدا چەشنە ئاکارێکی نۆژەنکراوەیە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬بە واتایەکی تر ژنان و دایکانن کە ئەم هەاڵواردنەیان پێکهێناوە؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬تا ڕادیەکی زۆر بەڵێ! ئەوان وەکوو کچانی ئەم ژنانە نەریتەکان‬ ‫دەپارێزن‪ .‬چونکوو هەروەکوو گوتم ئەم مودێلی ژن بوونە بە جۆرێك لەواندا ڕیشەی‬ ‫داکوتاوە کە پێیانوایە ئەگەر ژنێك وەکوو ئەوان نەبێت ئەوە دەعبایەکە و دڵەڕاوکێی‬ ‫ئەم ژنانە ئەوەیە کە کچەکانیان خاوەنی ژنێتی بن‪ .‬کەوابوو بەڵێ ئەوە ژنان خۆیانن‬ ‫وادەکەن‪ .‬بەاڵم هەڵبەت لە ژێر گوشاری پیاواندان‪ .‬لەبەر ئەوەی پیاوان بە گشتی ژنانیان‬ ‫فێرکردووە کە ئاکاری لەم چەشنەیان هەبێت‪ :‬بەستراوە‪ ،‬هیچ نەکەر‪ ،‬گوێڕایەڵ و خۆخۆر‬ ‫و هیتریش‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئایا ئەمە لەڕاستیدا هەلومەرجێکی ئابووری نییە؟ چونکوو هەتا ئەم دواییانەیش‬ ‫باشترین شتی گونجاو بۆ کچێك جوانییەکەی بوو‪ .‬ئەوەی کە بەدڵی پیاوان بێت و‬ ‫بتوانێت لە ڕێگای هاوسەرگیرییەوە یان لە ڕێگایەکی ترەوە پشتیوانی ماددی بۆخۆی‬ ‫دابین بکات‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بە دڵنیاییەوە هۆکاری ئابووری هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەمەیش هەر لەوێوە‬ ‫دێت کە پێشتر گوتم‪ .‬لەبەرچی ئەم گرێداروبوونی ئابوورییە هەیە؟ چونکوو پیاوانن کە‬ ‫خاوەنی هەموو کارەکانن‪ ،‬بەتایبەت باشترین پیشەکان هی ئەوانە‪ .‬لە ئاستی خوارەوەدا‬ ‫هەڵبەت وەهایە کە کارە قورسەکان بۆ نموونە لە کێڵگەکان هەم لەسەرشانی پیاوانە‬ ‫و هەم ژنان‪ .‬وەلێ لە ئاستی بااڵدا وێدەچێت پیاوان توانیوویانە ژنان ناچارکەن کە‬ ‫لەباری ماددییەوە سەربەخۆ نەبن‪ .‬بەڵکوو پشت ئەستوور بن بە مێردەکانیان و خۆیان‬ ‫ببەستنەوە بەو کارانەی کە بۆ شارستانییەت زۆر گرینگە‪ ،‬واتە کاری ناوماڵ! ئەم‬ ‫چەشنە کارکردنە زۆرەملییە یەکێك لە شەرتومەرجە سەرەکییەکانە کە بەسەر ژناندا‬ ‫سەپێندراوە‪ .‬کارێکە هیچ هەقدەست و پارەی مانگانەیەکی نییە و هەر ئەمەیش ڕێگایان‬ ‫پێدەدات کە لەالیەن مێردەکانیانەوە یان لە باشبژیێتی و یان لە هەژاریدا ڕابگیرێن‪ .‬بەاڵم‬ ‫هیچ قازانجێکی ئابوورییان بۆ دابین ناکات‪ .‬بایەخی ئەم کارەی کە دەکرێ‪ ،‬بە فەرمی‬ ‫ناناسرێت‪ .‬ئەمە زۆر گرینگە‪ .‬من بەوردی ژمارەکانم لەبەردەستدا نییە‪ ،‬وەلێ پێموایە‬ ‫کە ئاماری ساڵی ‪ ١٩٥٥‬دەریدەخات ئەو ساڵە لە فەرانسە لەبەرامبەر چلوپێنج میلیارد‬ ‫کاژێر کار کە هەقدەستەکەی دراوە‪ ،‬نزیکەی چلوشەش میلیارد کاژێر کاری ناوماڵ کراوە‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 16‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫بەبێ ئەوەی هەقدەستێک درابێت! ئەگەر ژنان ڕاپەڕیبایەن و شۆڕشیان هەڵگرساندایە‪،‬‬ ‫ئەگەر ئامادە نەبوونایە کە کاری ناوماڵ بکەن یان ئەوەی پیاوان ناچاربکەن شانبەشانی‬ ‫ئەوان کارەکان بکەن‪ ،‬ئەگەر ئیتر ئەم چەشنە کارە ژێرزەمینییانە نەکەن کە من دەڵێم‬ ‫مەحکووم کراون بە ڕاپەڕاندنیان ‪ -‬چونکوو ئەم چەشنە کارەی ساڵ لەدوای ساڵ دەیکەن‬ ‫بەبێ ئەوەی هیچ کارێکی خولقێنەربێت‪ ،‬ئەمە لە ڕاستیدا بەسەردا سەپاندنە! ‪ -‬ئەگەر‬ ‫لەم ئاستەدا گۆڕانکارییەک پێک بهێندرێت‪ ،‬هەموو کۆمەڵگاکە ژێروژوور دەبێت‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئێوە دەڵێن بەبێ هیچ کارێکی خولقێنەر‪ .‬بەاڵم زۆر لەو ژنانەی سەیری ئەم‬ ‫بەرنامەیە دەکەن لەسەر ئەو باوەڕەن کە بەخێوکردنی مندااڵن و سەرکەوتن لە وەها‬ ‫ئەرکێکی زۆر سەختدا‪ ،‬واتە ئامادەکردنی نەوەی داهاتوو بە باشترین شێوەی گونجاو‬ ‫– کە ئەمە کارێکە لە ڕاستیدا ژنان دەیکەن – هەروەها شتی پچووکی تریش وەکوو‬ ‫دابینکردنی ماڵ و کەشوهەوایەکی خۆش بۆ بنەماڵە‪ ،‬ئەمە شتێک نییە کە حیسابی بۆ‬ ‫نەکرێت‪ .‬ئێوە دەڵێن چی؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬من نەمگوتووە حیسابی بۆ ناکرێت‪ ،‬گوتم پڕبەرهەم نییە‪ ،‬ئەم کارە‬ ‫بەناو «بایەخی ئابووری» پێک ناهێنێت‪ .‬لەم کارەدا کە هەڵبەت دەتوانێت جێگای سەرنج‬ ‫و پڕسامانیش بێت‪ ،‬بەشێکی گەورەی – من سەبارەت بە کاری ناوماڵ دەدوێم – کاری‬ ‫ڕووتین و دووبارەکردنەوەیە کە بەردەوام ئەنجام دەدرێتەوە‪ .‬بەتایبەت ئەم چەشنە کارە‬ ‫بە شێوەیەکی ترسناک ژنان دەبەستێتەوە‪ .‬چونکوو لەئاکامدا تەنها ژنانن کە دەتوانن ئەم‬ ‫کارە بکەن‪ .‬ئەمە لە کاتێکدایە کە مێردێک ڕایاندەگرێت و ژیانەکەیان بۆ دابین دەکات‪.‬‬ ‫ئەگەر مێردەکە بەرەو ژنێکی تر بچێت‪ ،‬لەم ماندووبێت و یان ژیانەکەی بۆ ئەستەم‬ ‫بکات‪ ،‬لێی جیابێتەوە و یان تەاڵقی بدات‪ ،‬ژنەکە خۆی لە دۆخێکدا دەبینێتەوە کە هیچ‬ ‫دەرەتانێکی تری بۆ پشتگیری لەخۆی نییە‪ .‬من لەگەڵ ئەم چەشنە دۆخەدا بەتەواوی‬ ‫ئاشنام‪ .‬چونکوو لەو کاتەوە کە کتێبی «ڕەگەزی دووهەم»م باڵوکردەوە‪ ،‬نامەگەلێکی‬ ‫زۆرم لە ژنانەوە پێگەیشتووە کە متمانەیان پێم کردووە و کەموزۆر بەدروورودرێژی و‬ ‫جاری وایە زۆر بە وردەکارییەوە نامەیان بۆنووسیووم و بەردەوام بۆم دەنووسن‪ .‬یەکێك‬ ‫لەو حاڵەتانەی کە زۆر دووپات دەبێتەوە ئەمەیە کە ژنێك بۆم دەنووسێت کە نزیکەی‬ ‫سی ساڵ تەمەنییەتی‪ ،‬لە بیست ساڵیدا و بەخۆشی خۆی هاوسەرگیری کردووە‪ ،‬لە‬ ‫ماڵداری و گەورەکردنی منداڵەکانی خۆشحاڵ و بەتەواوی ڕازییە‪ .‬دوایە لە سی ساڵیدا‬ ‫لەگەڵ مێردەکەی تووشی کێشە دەبن‪ .‬یان مێردەکە ماڵ بەجێدەهێڵێت و یان ئەوەی‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪17‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫کە ژنەکە ئیتر بەرگەناگرێت‪ .‬لەپڕێکدا ئەم ژنە هیچی نییە‪ .‬بەبێ پیشە ماوەتەوە و‬ ‫مناڵەکانی لەباتی ئەوەی مایەی شادمانی ئەو بن‪ ،‬دەبنە بارێک بەسەر شانییەوە چونکوو‬ ‫دەبێ بەتەنیا خۆی گەورەیان بکات کە کارێکی زۆری دەوێت‪ .‬دەیجا‪ ،‬ئەم ژنە جاری وایە‬ ‫زۆر بە قەڵسییەوە پەشیمانە لەو ڕاستییە کە تەنانەت ئەگەر هاوسەرگیریشی کردووە‪،‬‬ ‫نەکەوتووەتە شوێن کارێک بە چەشنێك کە سەربەخۆیی ئابووری ئەو دابین بکات‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئێوە باس لە دۆخی سی ساڵی دەکەن کە دەرفەتی دۆزینەوەی کارێکیان هەیە‪.‬‬ ‫وەلێ لە پەنجا ساڵیدا ئەوە هەر ناگونجێت‪ .‬ئەو باسەی ئێستا سەبارەت بە چاکسازی‬ ‫یاسای تەاڵق دەکرێت ئەم کێشەیە زۆر بەرجەستە دەکاتەوە‪ .‬کە ژنێکی ناوماڵ و دایکێک‬ ‫لە تەمەنی پەنجا ساڵیدا هیچ مافێکی نییە! هەڵبەت چونکوو کاریشی نییە‪ ،‬لە ئێستادا‬ ‫هیچ دەرفەتی پشتگیری کردنیشی نییە‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بەتەواوی وایە‪ .‬تەنانەت لە چل ساڵیشدا کە ئەمە لەو دۆخانەیە کە‬ ‫زۆر دەبیندرێت‪ ،‬ژنان هیچ کاتێکیان بۆ فێربوونی پیشەیەکی تازە نییە‪ .‬لە هێندێك‬ ‫حاڵەتی سەرسووڕهێنەردا ژنان پێگەیەکی تازە دەستەبەر دەکەن کە ئەمەیش زۆر‬ ‫ڕێزپەڕە‪ .‬ئەمکارە وزەیەکی زیادیی لە ژنان دەگرێت کە لە تەمەنی چل ساڵیدا خۆیان بە‬ ‫تەنها دەبیننەوە و دەبێ ژیانی خۆیان سەرلەنوێ پێکەوەبنێن لە دۆخێکدا کە تەنهایە و‬ ‫منداڵەکانی گەورەبوون و یان هاوسەرگیرییان کردووە‪ .‬بەبێ ئەوەی کە مێردێک هەبێت‬ ‫پشتگیری لێبکات‪ .‬تەنانەت ئەگەریش هەیبێت‪ ،‬واتە پیاوێك کە کەم تا زۆر لەگەڵی‬ ‫پێکەوە بگونجێن‪ ،‬ئەم ژنە بەشێكی بەرچاو نییە لە کۆمەڵگاکە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬قسەی نامەگەلێکتان کرد کە سەبارەت بە «ڕەگەزی دووهەم» پێتان گەیشتووە‪.‬‬ ‫کاتێک کە کتێبەکە چاپ کرا‪ ،‬ئەگەر وەکوو بەرهەمێکی خەباتکارانە سەیری نەکرا‪ ،‬بۆ‬ ‫خەڵکێکی زۆر تا ڕادەیەک وەکوو ئابڕووچوونێکی ڕووناکبیرانە وابوو‪ .‬پێشوازی لە‬ ‫«ڕەگەزی دووهەم» چۆن بوو؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬لە فەرانسە‪ ،‬هەروەکوو «ژوولیەن گراک» [‪]Julien Gracq‬‬ ‫گوتی‪ ،‬گەلە سەگی هار بەربوون‪ .‬پیاوانێکی زۆر ئێجگار زۆر تووڕە بوون‪ .‬تەنانەت‬ ‫هێندێک لەوانەی کە پێموابوو چەپگرا‪ ،‬لیبراڵ و یەکسانیخوازن‪ ،‬لە کتێبەکە هەڵچوون‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 18‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫پرسیار‪ :‬لەبەر ئەوە کە ملمالنێی بااڵدەست بوونی ئەوانی دەکرد؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بەڵی وایە‪ .‬لەبەر ئەوەیش کە «ئالبێر کامۆ» گوتەنی‪ ،‬من گاڵتەم بە‬ ‫«پیاوەتی» فەرانسەیی کردبوو! کاردانەوەی ئەمریکاییەکان زۆر وەرگرتر بوو‪ .‬ڕەنگە‬ ‫لەبەر هەبوونی هەستی یەکسانی زۆرتر لە نێوان پیاوان و ژناندا‪ .‬بە گشتی پێشوازی‬ ‫ژنان لە کتێبەکە ئەرێنی بوو‪ .‬وەڵی بەتایبەت نەك لەو ساڵەدا کە چاپکرا‪ ،‬بەڵکوو دواتر‬ ‫کە وردە وردە ڕۆچوونە ناو گرینگی کتێبەکە‪ ،‬وەرگیرا و لێی تێگەیشتن‪ ،‬هاتنی ئەو‬ ‫نامانەی کە باسمکرد دەستیان پێکرد‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬وابزانم تەنها لە ئەمریکا ‪ ٧٥٠‬هەزار دانەی لێ فرۆشرا؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬ئەوە النیکەمە‪ .‬پێموایە ئێستا لە بەرگی نەرمدا گەیشتووەتە یەک‬ ‫ملیۆن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬لە فەرانسە تا ڕادەیەک خێرا زیادی کرد و بەسەرکەوتنەوە بەرەوپێش چوو‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بەڵێ لە فەرانسە تا ڕادەیەک خێرا ڕۆیشت وەڵی ژمارەکەی بەوردی‬ ‫نازانم‪ .‬ئێستا کە لە بەرگی نەرمدا هەیە پێموایە خوێنەرێکی زۆرتر بدۆزێتەوە‪ .‬وەڵی من‬ ‫نائومێد بووم لە کاردانەوەی نەرێنی پیاوانێك کە پێموابوو الیەنگری یەکسانین و هەروەها‬ ‫کومونیستەکانیش کە هەر بە تەواوی بەسەر کتێبەکەدا ڕووخان‪ .‬گۆڤاری «نامەکانی‬ ‫فەرانسە» نووسی کە ئەم کتێبە هیچ کەڵکێکی بۆ کرێکارانی ژن لە کارخانەکان نییە‪.‬‬ ‫ئەم قسە بەتەواوی ناڕاستە‪ .‬هەموو ئەو کێشانەی کە من لەسەریان دەدوێم‪ ،‬هەم ژنانی‬ ‫کرێکار لە کارخانەی «بیالنکوور» دەگرێتەوە و لەوانەیە زیاتریش‪ ،‬هەم ژنانی چینە‬ ‫بااڵدەستەکان‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬کومونیستەکان لەبەرچی دژ بەم بۆچوونانە بوون؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬ئێستا کەمتر دژایەتی دەکەن‪ .‬بەاڵم مێژووی کومونیسم و ژنان‬ ‫مێژوویەکی ئاڵۆزە چونکوو کومونیستەکان کێشەکانی ژنان بە بابەتێکی پلە دووهەم‬ ‫دادەنێن‪ .‬دژایەتی نێوان دوو ڕەگەز بە بەراورد لەگەڵ دژایەتی چینایەتی کە پێشتریەتی‬ ‫پێدەدرێت‪ ،‬لە پلەی دووهەمدایە‪ .‬دەزانیت کە «ژانێت ڤێرمیخ»(‪Jeannette‬‬ ‫‪ )Vermeersch‬بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ دژبە لەباربردنی کۆرپەڵە بوو‪ .‬ئەوان لە‬ ‫هەڵوێستەکانیان پاشگەز بوونەتەوە‪ .‬بەاڵم بەگشتی ئەوان کێشەکانی ژنان بەتەواوی بە‬ ‫کێشەی چینایەتییەەو گرێدەدەن‪.‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪19‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫پرسیار‪ :‬دەگوترێت کە ئەگەر شۆڕشێك سەرهەڵبدات و کۆمەڵگا گۆڕانکاری بەسەردابێت‪،‬‬ ‫ئەمە خۆبەخۆ ئاڵوگۆڕ لە دۆخی ژنانیشدا پێکدەهێنێت‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بەڵێ‪ ،‬بەاڵم من دەبێ بڵێم کە کاتێك لە ساڵی ‪١٩٤٩‬دا کتێبی‬ ‫«ڕەگەزی دووهەم»م نووسی تا ڕادەیەك ساویلکە بووم‪ .‬من پێموابوو پێشتریەتی بە‬ ‫خەباتە بۆ شۆڕش کردن چونکوو من الیەنگری چەپم و لەئاکامدا خوازیاری گۆڕانکاری‬ ‫تەواوم لە ڕژیمدا و الیەنگری ڕووخانی سەرمایەداریم‪ .‬وەلێ پێموابوو کە ئەمە تەواوی‬ ‫ئەو شتەیە کە بۆ دەستەبەرکردنی یەکسانی نێوان ژنان و پیاوان پێویستە‪ .‬بەاڵم بۆم‬ ‫دەرکەوت کە من هەڵەم‪ .‬نە لە یەکێتی سۆڤییەت‪ ،‬نە لە چێکوسلۆڤاکی یان هەر واڵتێکی‬ ‫سوسیالیستی و نە لە هیچ حیزبێکدا بە دیاریکراوی حیزبی کومونیست‪ ،‬نە لە یەکێتی‬ ‫کرێکارییەکان و لە پێشکەوتووترین بزووتنەوە چەپەکانی ئەمڕۆدا چارەنووسی ژنان‬ ‫وەکوو چارەنووسی پیاوان نییە‪ .‬هەربۆیەشە کە بڕیارم دا ببم بەوەی کە خۆم پێیدەڵێم‬ ‫فێمینیست‪ .‬ئەویش بە شێوەیەکی خەباتکارانە‪ .‬فێمینیستێکی خەباتکار واتە هاتن بۆ‬ ‫ئێرە و قسەکردن سەبارەت بە فێمینیسم بۆ تەواوی ئەو ژنانەی کە دەخوازن گوێ لە‬ ‫من بگرن‪ .‬من بۆم دەرکەوت کە خەباتێکی دیاریکراوی فێمینیستی هەیە و نابێت خەبات‬ ‫دژ بە «بایەخە پیاوساالرانەکان» بە هەڵە بە شەڕ لە دژی بایەخەکانی سەرمایەداری‬ ‫بزانین‪ .‬بە بۆچوونی من پێویستە ئەم دوو خەباتە پێکەوە ببرێنە پێش‪ .‬ناکرێ بەبێ‬ ‫ئەوەی کۆمەڵگا لە ڕوانگەی چینایەتییەوە بە شێوەی ڕادیکاڵ بگۆڕدرێت‪ ،‬دۆخی ژنان‬ ‫بە چەشنێکی بنەڕەتی تووشی ئاڵوگۆڕ ببێت‪ .‬بەاڵم ئەمەیش خەیاڵکردنە ئەگەر پێمان‬ ‫وابێت کە خەباتی چینایەتی بە تەنها بەسە و دەتوانیت پشتگیری لە تێکۆشانی ژنان‬ ‫بکات‪ .‬ئەمە خەباتێکە دەبێ لەالیەن ژنانەوە ببرێتەپێش‪ .‬هەربۆیەش ئەو بزووتنەوانەی‬ ‫وەکوو ‪ MLF‬واتە ‹بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ژنان› کە جاروبار دەکەونە بەر تەوس‬ ‫و گاڵتەپێکردن‪ ،‬بەتەواوی بۆ کۆمەڵگای ئەمڕۆ پێویستن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬کەوابوو مەبەستتان ئەوەیە کە فێمینیسم ڕۆڵی هەیە لەو کۆمەڵگایەی کە من‬ ‫و ئێوە تێیدا دەژین‪ .‬وەلێ هەروەها لە واڵتانی کومونیستی کە لە ئێستادا فێمینیسمی‬ ‫لێ نییە‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬لە واڵتانی کومونیستی پێموانییە ژنان بتوانن بزووتنەوەیەک لە‬ ‫چەشنی بزووتنەوەی رزگاریخوازی ژنان دابمەزرێنن‪ .‬ئەگەر توانیبایان زۆر باش دەبوو‪.‬‬ ‫چونکوو پێموایە ئەم بزووتنەوەیە بە شێوازگەلی جۆراوجۆر بە کەڵکە‪ .‬یەکەم لەبەر‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 20‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ئەوەی یەکێك لە بیرۆکەکانی ئەوەیە کە ژنان بەدەوری یەکەوە کۆببنەوە و لەگەڵ‬ ‫یەکتر گفتوگۆ بکەن‪ .‬ئەوەی کە لە ناوماڵدا ئەزموونی دەکەن‪ ،‬دوژمنایەتی و تووڕەیی‬ ‫پێکدەهێنێت چونکوو ژنانی ناوماڵ خۆ هەمیشە فریشتەی شیرین نین لە ماڵەکەدا‪.‬‬ ‫سەرەڕای هەموو شت‪ ،‬ئەوان هەست بە زوڵم دەکەن‪ .‬ژنان لەباتی ئەوەی لەم بێدادییەدا‬ ‫خۆڕاگر بن و بە شێوەیەکی بێسوود خۆیان سەرکۆنە بکەن‪ ،‬زۆر باشترە کە سەبارەت بە‬ ‫کێشەکانیان پێکەوە بدوێن و بەشوێن ڕێگاچارەیەکدا بگەڕێن‪ .‬تەنها لەناو خۆیاندا و نەك‬ ‫لەبەرامبەر پیاوان و یان لەگەڵ ئەواندا‪ .‬ئەم کارە ئەوان لە بێ هیوایی دووردەخاتەوە و‬ ‫یارمەتییان دەدات کە سەر لە پێگەی خۆیان دەربێنن‪ .‬سەبارەت بەو دۆخە بیر بکەنەوە‪.‬‬ ‫من دڵنیام کە ئەوان پێیانخۆشە بۆ گۆڕینی ئەم دۆخە یەکگرتوو بن‪ .‬کەوابوو ئەم کارە‬ ‫ئێجگار زۆر بەکەڵک دەبێت و کاریگەرییەکانی ئەوەندە بەرین دەبن کە هەموو کۆمەڵگاکە‬ ‫بەرەو ئاڵوگۆڕ دەبات‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئێوە دەڵێن کە بیرکردەوە یارمەتی ئەوان دەدات لە کاتێکدا کە ئەوان ئەوەندە‬ ‫ئاوێتەی سیمای نەریتی ژن بوون و دایک بوونن‪ ،‬کە ئێستا لە زۆربەی گەورەسااڵندا‬ ‫و لە شێوازای بیرکردنەوەی ئەواندا خۆی بە چەشنێك نیشاندەدات‪ .‬پێدەچێت گرفتی‬ ‫سەرەکی ئەوە بێت کە ژنان لە گۆشەنیگایەکی نوێوە سەیری خۆیان بکەن‪ .‬ئەمە‬ ‫دەتوانێ ببێتە خاڵێکی دەستپێك بۆ گۆڕانکاری‪ ،‬وەلێ ئەمە هێشتا ڕووی نەداوە‪ .‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬هێندێک لەوان بێگومان لە گۆشەنیگایەکی نوێیوە سەیری خۆیان‬ ‫دەکەن‪ .‬بەاڵم ئەوەی کە قوواڵیی کارتێکردنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ژنان لەسەریان‬ ‫تا چ ڕادیەکە‪ ،‬ئەمەیان ئەستەمە بیزانین‪ .‬ئەوەی کە ئایا ژنان تا چ ئاستێک بە بینینی‬ ‫نموونەی ژنانی پێشڕەو و گوێگرتن لە دەنگی ئەوان سەبارەت بە چەوساندنەوە و‬ ‫سەرکوتکردن وشیار بوونەتەوە‪ ،‬من نازانم‪ .‬بەاڵم پێدەچێت کە کەمتر لە جاران خۆیان‬ ‫لەم شتانە الدەدەن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬نیشانەی زۆر دەرکەوتووە‪ .‬بۆ نموونە لە مەیدانی سیاسەتدا پێداگری زۆرتر‬ ‫دەکرێت لەسەر دەرکەوتنی ژنان لەناو حکوومەتدا‪ ،‬تەنانەت ئەگەریش سیمبۆلیك بێت‬ ‫بایەخی پێدەدرێت‪ .‬لەم ڕۆژانەدا قسەوباسی زۆر دەکرێت سەبارەت بە بارودۆخی ژنان و‬ ‫ئەوەی کە دامەزراوەیەک و یان تەنانەت وەزارەتێک دەبێ بۆ ئەو کارە تەرخان بکرێت‪.‬‬ ‫ئایا بە ڕای ئێوە‪ ،‬ئەمە نیشانەی گۆڕانێك نییە کە پیاوان ناچار بووبن قبووڵی بکەن؟‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪21‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بەڵێ‪ ،‬بەاڵم ئەمە چەشنێك سەرسامکردنە‪ .‬چونکوو بە بڕوای من ئەم‬ ‫«نووسینگەی بارودۆخی ژنان» هەر تەنها سەرسامکردن و ئاڵۆزکردنە‪ .‬ئەمە ئێسقان‬ ‫فڕێدانە بۆ بەردەم ژنان بۆ ئەوەی پێیانوابێت کە بوونەتە جێگای سەرنج و ئاوڕدانەوە‪.‬‬ ‫لەکاتێکدا کە لەڕاستیدا [خاتوو] «فرانسواز ژیڕۆ» دەسەاڵتی جێبەجێکردنی هیچ کارێکی‬ ‫نییە‪ .‬بوودجەیەکی لەبەردەستدا نییە‪ ،‬پارەی پێنادرێت‪ .‬تەواوی کارەکەی دەبێتە ئەوە‬ ‫کە چەند پێشنیارێکی شەرمنانە پێشکەش بە پیاوەکان بکات‪ .‬پێشنیارەکانی تەنها ئەو‬ ‫کاتە وەردەگیرێن کە خودی پیاوەکان سەلماندبێتیان‪ .‬کەوابوو ئەمە تەنها چەشنێکە لە‬ ‫سەرسامکردن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬بەاڵم ئیوە دەڵێن کە فێمینیسم چیتر ناتوانێت بەتەواوی خەبات بۆ شۆڕشێکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی بگرێتە خۆ‪ .‬ئەگەر بمهەوێ پوختەی بۆچوونەکەتان بڵێم ئەمەیە‪ :‬ئێمە‬ ‫ناتوانین چاوەڕێی شۆڕش بین و بارودۆخی ژنان دەبێ پێش‪ ،‬پاش و لەگەڵ شۆڕشەکەدا‬ ‫تووشی گۆڕانکاری ببێت‪ .‬ئایا مانای ئەم قسە ئەوەیە کە هەموو شتێك بۆ ژنان باش‬ ‫نییە؟ بۆ وێنە ئەو هەنگاوانەی کە لەوانەیە بە کەم و وردەکاری بزانرێت و یان تەنها‬ ‫سەرەتایەک بێت‪ .‬ئایا ئەمە لە هیچ باشتر نییە؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬نەخێر‪ .‬هێندێك شت هەیە کە باش نین‪ .‬جاری وایە شتی وا دراوە بە‬ ‫ژنان کە تەنها «ئێسقان بووە بۆ ئەوە گازی لێبگرن»‪ ،‬ئەمە سەرسامکردنە‪ .‬لە ڕاستیدا‬ ‫ڕێگایەک بووە بۆ باڵوە پێکردنی ژنان‪ .‬ئەوەی کە ئەوان پێیانوابێت هێندێك کاریان بۆ‬ ‫کراوە‪ ،‬کەچی هیچیش نەکراوە‪ .‬ئەمە نەک تەنها شێوەیەکە بۆ دەست بەسەرداگرتنی‬ ‫سەرهەڵدانی ژنان‪ ،‬بەڵکوو بەچەشنێ دژایەتی کردن‪ ،‬سەرکوت کردنی بزووتنەوەکە و‬ ‫وادەرخستنە کە گوایە هەر لە بنەڕەتدا پێویست بەوە ناکات‪ .‬لەبەرامبەر ئەوەدا ئێمە‬ ‫فێمینیستەکان – دەڵێم ئێمە چونکوو هەروەکوو ئاماژەم پێکرد‪ ،‬من یەکێکم لەوان – دژ‬ ‫بە ملکەچ بوونین و دەمانەوێ درێژە بدەین بە خەبات و شەڕی لەگەڵدا دەکەین‪ .‬النیکەم‬ ‫ئێستاکە بەهۆی خودی ژنانەوە و بۆ ژنان‪ ،‬نەک لە ڕێگای دامەزراوەکانی وەکوو نەتەوە‬ ‫یەکگرتووەکان‪ ،‬یۆنێسکۆ و بەناو «ساڵی ژن» کە ئەوەیش خۆی سەرسامکردنێکە‪ .‬ئێمە‬ ‫لەڕاستیدا ناتوانین لە حکوومەتێك کە بۆ دانانی ئاسایش پێکهاتووە‪ ،‬واتە ئەو ئاسایش‬ ‫و ڕەوشەی ئێستا هەیە‪ ،‬داوابکەین ژنان ڕازی بکات‪ .‬ژنان خوازیاری گۆڕانکاری ئەوەندە‬ ‫قووڵن لە بارودۆخی ئێستادا کە ئەو ئاسایشە ژێروژوور دەکات‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 22‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫پرسیار‪ :‬باشە‪ ،‬بەاڵم ئێوە دەبینن کە کاتی شەڕی شۆڕشگێڕانەدا بۆ نموونە ئەوانەی بۆ‬ ‫نەهێشتنی کۆلۆنیالیسم بووە‪ ،‬ئەو ساتە کە بارودۆخی بەکۆلۆنیکراو و سەرکوتکراوەکان‬ ‫هەرە هەستیارە‪ ،‬کاتێکە کە بە بەشێکی کەم لە داواکارییەکانیان ڕازی بوون‪ .‬ئەنجامی‬ ‫ڕەزامەندبوون بە بەشێك لە خواستەکان قەت نەبووەتە هۆی کۆیلە بوونی خەڵکێک کە‬ ‫پارێزگاری لە ئامانجەکەیان دەکەن‪ .‬بەپێچەوانە‪ ،‬ئەمە ئەو شتەیە کە وشیاری ئەوان‬ ‫دەباتە سەرەوە‪ .‬ئایا ئەم وشیارییە هێزێك نییە کە دەستیکردبێت بە جوواڵن؟ پێتوانییە‬ ‫کە ئەوە ئەم وشیاربوونەوەیە بە بۆچوونی من‪ ،‬نەک ئەوەی کە جەنابی «ژیسکار‬ ‫دێستەن» [سەرەککۆماری ئەوکاتی فەرانسە] وابیردەکاتەوە کە چەند هەنگاوێکی‬ ‫ڕووکەشی بتوانێت ئەوان ملکەچ بکات‪ .‬ئەو لەوانەیە هەوڵبدا کارێک بکات کە هەستدەکات‬ ‫ڕەوتێکی بەرەو گەشەیە‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬وایە بەاڵم سەرەڕای ئەوەیش ڕێگایەکە بۆ ملکەچ کردنی ژنان‪ .‬هاوکات‬ ‫ئەگەر ئەم هەنگاوانە ئەمڕۆ بەڕاستی بۆ ژنان کەڵکیان هەبێ‪ ،‬هەڵبەت پێویستە قبووڵ‬ ‫بکرێن‪ .‬بەاڵم دەبێ ئەوەیشمان لەپێش چاو بێت کە ئەمە تەنها هەنگاوێکی کاتییە‪ .‬ڕێك‬ ‫هەروەکوو ئەو نموونەی ئێوە سەبارەت بە نەهێشتنی کۆلۆنیالیسم باستان لێوەکرد‪.‬‬ ‫ئەوانەی کە بە کۆلۆنیکراون لەوانەیە چەند چاکسازییەکی پچووک بسەلمێنن‪ ،‬وەلێ ئەوان‬ ‫بۆ زۆر زیاتر لەوانە تێدەکۆشن‪ .‬ئەگەر ئەم ریفۆرمانە تەنها بۆ نواندنی ئەوە بێت کە‬ ‫گوایە وەاڵمدەرەوەی خواستەکانی ئەوانە‪ ،‬رەدی دەکەنەوە‪ .‬هەربۆیەشە کە بەبۆچوونی‬ ‫من یاسای لەباربردنی کۆرپەڵە ناتوانێ زۆر بڕ بکات‪ .‬وەلێ هەڵبەت نابێ رەد بکرێتەوە‪،‬‬ ‫دەبێ ئەمە وەکوو یەکەم هەنگاو بەرەو ئازادی تەواو بۆ لەباربردنی کۆرپەڵە وەربگیرێت‪.‬‬ ‫ئازادی زیاتر و ڕزگاریی زیاتر بۆ هەموو ژنان بە گشتی‪ .‬ئەوەش بڵێم کە کێشەی‬ ‫لەباربردنی کۆرپەڵە ئەو شتەیە کە ئێمە فێمینیستەکان دەتوانین شانازی پێوە بکەین‪.‬‬ ‫چونکوو من دڵنیا نیم کە ئەگەر ئێمە نەکەوتینایە ئیمزا کۆکردنەوە ئەم یاسایە لەئارادا‬ ‫دەبوو‪ .‬ئێمە بۆ «مانیفێستی ‪ »٣٤٣‬کە جاری وایە بە «مانیفێستی ‪ ٣٤٣‬قەحبەکە»‬ ‫یش ناوی دەرکردووە ئیمزامان کۆکردەوە‪ .‬لەم مانیفێستەدا باسی ئەوەمان کرد کە ئێمە‬ ‫– هەموو ژنە ناسراو و نەناسراوەکان – بەدرێژایی ژیانمان کۆرپەڵەمان لەباربردووە‪.‬‬ ‫دوابەدوای ئەوە دادگای ناوچەی «بووبیگنی»[پاریس] بیروڕای گشتی ورووژاند‪ .‬لەسەر‬ ‫شەقامەکان ڕێپێوانی ئێجگار زۆر کرا کە داخوازییەکەی بە یاسایی کردنی لەباربردنی‬ ‫کۆرپەڵە بوو‪ .‬لە ڕاستیدا ئەمە ئەو خاڵە بوو کە لەمپەرە چینایەتییەکانی تێکشکاندبوو‪.‬‬ ‫چونکوو ئەم بابەتە هەم جێگای سەرنجی ژنانی چینی کرێکار بوو هەم ژنانی چینی‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪23‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫بوورژوا‪ .‬لە ڕوانگەی منەوە ئێمە توانیمان گوشارێکی زۆر گەورە بخەینە سەر ئەو‬ ‫حکوومەتەی ئێستا کە بەو چەشنە نەریتی‪ ،‬کۆنخواز و الیەنگری ئاسایش و ڕەوشی‬ ‫ئێستایە‪ .‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئێوە ڕاستەوخۆ لە بواری فێمینیسمەوە چوونە ناو ئەم کارەوە‪ .‬هەر لە‬ ‫سەرەتای کرانەوەی بابەتی لەباربردنی کۆرپەڵەوە و وەکوو شایەتێك بەشداریتان کرد لە‬ ‫دادگای بوبیگنی [‪ . ]Bobigny trial‬ئایا دەکرێ بە ئاوڕدانەوەیەك لە ڕابردوو‪ ،‬ئەمە‬ ‫بە سەرەتای فێمینیسم لە فەرانسە دابنێین؟ چونکوو ئەم بابەتە وەکوو پاڵپێوەنەرێک‬ ‫وابوو بۆ ژنان کە یەکبگرن و وشیاربنەوە کە دەتوانن شتێک وەدەست بهێنن‪ .‬لە ئاکامدا‬ ‫ژنان بیروڕای گشتییان ورووژاند و دواتر پیاوەکان بوون کە پەسەندیان کرد! کەوابوو لە‬ ‫سەردەمێکی دیاریکراودا ئەمە بوو بە دەستپێکی فێمینیسم لە فەرانسە‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بە دڵنیاییەوە‪ .‬لە عەینی حاڵدا دەکرێ بڵێین کە ئەوان «ئەسپێکی‬ ‫شەڕ»ی زۆر چاکیان دەستکەوت‪ ،‬کە لەباربردنی کۆرپەڵە بوو و ئامادەبوون بچنە‬ ‫شەڕەوە‪( .‬ئاماژەیە بە ئەسپی تروا‪ .‬و)‪ .‬بەشێکی گرینگی مێژووی فێمینیسم لە ساڵی‬ ‫‪١٩٦٨‬دا دەستی پێکرد‪ .‬ساڵی ‪( ٦٨‬بزووتنەوەی خوێندکارانی زانکۆ لە فەرانسە‪ .‬و) ئەم‬ ‫بیرۆکەیە دا بە خەڵک کە ئەوان خۆیان دەبێ سەرەداوی کارەکان بەدەستەوە بگرن‪ .‬الوان‪،‬‬ ‫خوێندکارانی ناوەندی و زانکۆکان و سەربازەکان لە دراگینیان (مەدرەسەیەکی سەربازی‬ ‫بەناوبانگ لە شاری ‪ Draguignan‬و)‪ .‬دەیجا‪ ،‬ژنانیش بڕیاریاندا کاروبارەکان بەدەست‬ ‫خۆیانەوە بگرن‪ ،‬بەبێ ئەوە پەنا بۆ یاسا و ڕێساکان ببەن و یان ئەوەی کە گوشار‬ ‫بخەنەسەر بۆ دەرچوونی یاسا‪ .‬بەاڵم تەنانەت لەوەیش زیاتر بە شەڕکردن بە شێوەگەلی‬ ‫بەتەواوی نوێ‪ .‬هەموو ئەمانە ساڵی ‪ ١٩٦٨‬دەستیپێکرد‪ .‬ئاکامێکی تری ساڵی ‪ ٦٨‬ئەوە‬ ‫بوو کە زۆرێك لەم ژنانە تێوەگالن لە چاالکییەکانی تاقمە چەپڕەوەکاندا‪ .‬لەوێ بۆیان‬ ‫دەرکەوت کە تەنانەت لە نێۆ ئەو هاوڕێیانەشدا کە وێنایان دەکرد لەباری سیاسییەوە‬ ‫یەکسان بن‪ ،‬لەوێیش لەگەڵیان وەکوو «ژنان» هەڵسوکەوت دەکرا‪ .‬پیاوەکان وتاریان‬ ‫دەخوێندەوە‪ ،‬ژنەکان تایپیان دەکرد و دەیاننووسییەوە! پیاوەکان بەشدارییان دەکرد لە‬ ‫لێدوانەکاندا و ژنەکانیش قاوەیان بۆ ئامادە دەکردن! ئەمە سەرنجی ئەوانی ڕاکێشا و ئەو‬ ‫هەستە بەهێزەی پێدان کە تەنانەت لە دیموکراتیک ترین و یەکسانترین ڕیکخراوەکانیشدا‬ ‫لەگەڵ ژنان هێشتا هەر وەکوو «ژنان» هەڵسوکەوت دەکرێت‪ .‬کەوابوو‪« ،‬وەرن با‬ ‫پێکەوە وەکوو ژنان کۆببینەوە و تێبکۆشین بۆ گۆڕانکاری‪ ،‬بۆ گۆڕینی پێگەکەمان و بۆ‬ ‫ڕێبەرایەتیکردنی خەباتەکەی خۆمان‪».‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 24‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫پرسیار‪ :‬لە هێندێک لە بیرەوەرییەکانتاندا ئێوە باس لە کاردانەوەی هێندێک لە پیاوان‬ ‫دەکەن‪« ،‬چەپی پیاوانە» کە بە توندی دژە فێمینیست بوون‪ .‬ئێوە خۆتان لە بەرەی‬ ‫چەپەکاندا ژیاون‪ ،‬لەگەڵ تاقمی بە بیروڕای جیاوازدا ئاشناییەتیتان هەیە‪ .‬چۆن ئەم کێشە‬ ‫ڕوون دەکەنەوە کە چەپ زیاتر لەو خەڵکانەی تر کە بیروباوەڕی پێشکەوتنخوازانەیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەوەندە فێمینیست نین؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬هۆکارەکەی ئەوەیە کە چەپیش‪ ،‬هەر وەکوو هەر حیزبێکی تر زۆربەیان‬ ‫پیاون و پیاوان قەت پێیانخۆش نییە ئەو مافە تایبەتییانەی هەیانە لە کیسیان بچێت!‬ ‫ئەوانەی مافی تایبەتیان هەیە خوازیاری ئەوەن کە پێگەی تایبەتی خۆیان بپارێزن‪.‬‬ ‫ئەوانە لە حیزبی کومونیست‪ ،‬سوسیالیست و یان هەر حیزبێکی تریشدا پێگەیەکی‬ ‫باشتریان هەیە و لە ئاکامدا وەکوو پیاوان هەڵسوکەوت دەکەن‪ ،‬نەك پیاوانی چەپ و‬ ‫پێشڕەو‪ .‬ئەمە شتێکی زۆر گرینگە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬لە ڕووی ئایدیۆلۆژییەوە‪ ،‬چەپ دژ بە مافی تایبەت خەبات دەکات‪ .‬ئەگەر وایە‬ ‫دەبوو ئەوان زۆر زیاتر لە خەڵکی تر الیەنگرییان بکردایە ‪. .‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬ئەرێ‪ ،‬بڵێم چی نایکەن!‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬بۆ نموونە هەڵمەتی هەڵبژاردن لە نێوان دوو پیاوی تەمەن مامناوەندیدا دەکرێت‬ ‫و بابەتی فێمینیسم ڕۆڵێکی زۆر ‪. . .‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬پلە دووهەمی هەبوو!‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬تەنانەت هەر نەشبوو!‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬لەگەڵتام‪ .‬هەربۆیەشە کە من دەڵێم نابێ خەباتی چینایەتی – کە حیزبە‬ ‫چەپەکان لەسەر بناغەی چینایەتی دامەزراون و ژێرخانی سیاسی ئەوان پێکدەهێنێت‪،‬‬ ‫لەگەڵ خەباتی جنسییەتی [ڕەگەزی] تێکەڵ بکەین‪ .‬ئەو پیاوانەی کە لە بواری خەباتی‬ ‫چینایەتیدا چەپ و پێشڕەون‪ ،‬دەگونجێت بەتەواوی ئەوەیان ئاوێتەی بایەخی پیاوساالری‬ ‫و پیاوبوون کردبێت و لێبڕاوانە هەوڵبدەن دایسەپێنن بەسەر ژنانیشدا‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪25‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫پرسیار‪ :‬ئایا ئێوە لە باسەکانتاندا بۆتان دەرکەوتووە کە هێندێك لە پیاوان بیرێکی‬ ‫ڕوونیان هەیە و ئەگەر لەگەڵ ئەو شتەی کە ئێوە لە تەمەنی چل ساڵیدا دۆزیوتانەتەوە‬ ‫بەرەوڕوو ببنەوە‪ ،‬لەوانەیە ئەوانیش وەریبگرن‪ .‬ئەوان وەها پەروەردە نەکراون کە بتوانن‬ ‫لەوە تێبگەن‪ .‬هەروەکوو لە پرسی سەربەخۆیی لە کۆلۆنییەکان تێگەیشتن؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬لەوانەیە بەشێکیان خۆیان لەگەڵی بگونجێنن‪ ،‬وەلێ بۆ پیاوێك زۆر‬ ‫دەگمەنە کە بتوانێت لە ئەزموونی ژنێک و ئەوەی کە بەسەری هاتووە تێبگات‪ .‬چونکوو‬ ‫پیاوان ئەو ئەزموونەیان نییە‪ .‬تەنانەت شتی پچووکیش‪ ،‬وەکوو ئەوەی کە‪ :‬شەقام و‬ ‫خیابان هی هەمووانە‪ .‬بەاڵم لە ڕاستیدا بۆ ژنێکی زۆر گەنج‪ ،‬ئێستا جوان بێت یان‬ ‫ناشیرین‪ ،‬زۆر زەحمەتە کە دوای کاژێر هەشت و نۆی شەو بچێتە خیابان و تەنیا خۆی‬ ‫لە ئارامیدا پیاسە بکات‪ .‬یان تەنانەت بە ڕۆژیش‪ .‬چونکوو دەکەونە شوێنی‪ ،‬ئازاری‬ ‫دەدەن بە چەشنێک کە پێی باشترە بگەڕێتەوە ماڵەوە‪ .‬دەی خۆ ئەگەر ئەمە بە پیاوێك‬ ‫بڵێی‪ ،‬بزەیەکی دێت و بە سەرسووڕمانەوە دەڵێ «من ئەو کارە ناکەم»‪« ،‬من مرۆڤێکی‬ ‫بێ ئەدەب نیم‪ ،‬خۆ هەموو پیاوەکان بێ ئەخالق نین‪ ».‬ئەم پیاوە تێناگات کە چەندە‬ ‫بۆ ژنێك قورسە کە بەردەوام هەست بەوە بکات کەم تا زۆر دەکەوێتە بەر مەترسی‬ ‫جۆراوجۆر‪ .‬نەک مەترسی زۆر جیددی هەرچەند کە لەوانەیە بگاتە ئەو ڕادەیەیش‪.‬‬ ‫کاتێك ژنێک بەرپەرچی پیاوێک دەداتەوە کە کەوتووەتە شوێنی‪ ،‬لەوانەیە زللـەیەک یان‬ ‫مشتێکی لێبدا یان شتێک لەو بابەتە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬بەاڵم ئایا چەشنێک لە دژە هێرش لەالیەن پیاوانەوە نییە کە دەیهەوێت‬ ‫«شتێک لە ڕووخان ڕزگار بکات»؟ ئەوان دەڵێن ئەم شتانە هەمووی قسەی کۆنن‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا ژنان پێشتر کونتڕۆڵی پارەی ماڵەوەیان گرتووەتە دەست‪ .‬بۆ نموونە لە‬ ‫بنەماڵەیەکی سەربە چینی کرێکاردا ژمارەیەکی زۆر لە پیاوان پارەی مانگانەکەیان‬ ‫دەدەن بە هاوسەرەکانیان‪ .‬هەڵبەت جگە لە تۆزێك پارەی گیرفان بۆ خۆیان‪ .‬ئەوان‬ ‫تەنانەت کۆنتڕۆڵی پارەکەیشیان نییە و گلەیی دەکەن کە ئەوان هەر پارە پەیدادەکەن‬ ‫و هەشت کاژێر لە کارخانە یان ئیدارە کاردەکەن و ژنەکان لە دۆخێکی باشدان و ئەمان‬ ‫ئامادەن جێگایان لەگەڵدا بگۆڕنەوە‪ .‬ئەمە وێنەیەکی گشتییە!‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬لەوانەیە‪ ،‬بەاڵم‪ ...‬لە ڕاستیدا ئەوان قەت ئامادە نین جێگایان لەگەڵدا‬ ‫بگۆڕنەوە بە هۆکارگەلی زۆر‪ .‬بۆ وێنە کار‪ .‬لە کاری ناوماڵدا – تۆ باسی کرێکارانت‬ ‫کرد – ئەو کاری ناوماڵە کە ژنێک بە چەند منداڵەوە کە دەرامەدێکی کەمیشیان‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 26‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫هەیە دەیکات‪ ،‬ئێجگار زۆر تاقەت پڕووکێنە‪ .‬زۆر زیاتر لە هەشت سەعات کارکردن لە‬ ‫کارخانەدا ماندووت دەکا!‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئەوان جاری وایە هەر دوو کارەکەیش دەکەن‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬سەرەڕای ئەوەیش‪ ،‬ڕاستە کە جاری وایە هەر دوو کارەکە دەکەن‪.‬‬ ‫ئەوەیش کە مێردەکەی پارە دەدات بە هاوسەرەکەی‪ ،‬ئەو ڕۆژەی کە ئیتر لە ژنەکەی‬ ‫ماندوو دەبێت و بیهەوێت بەجێی بهێلێت چونکوو پێیوایە ڕاگرتنی ژن و منداڵ زۆر‬ ‫سەختە‪ ،‬پیاوەکە بۆی هەیە ئەوان بەجێ بهێڵێت و بەردواوم بتوانێت ژیانەکەی خۆی‬ ‫دابین بکات‪ .‬بەاڵم ژنەکە بەپێچەوانە‪ ،‬هیچی نییە و زۆر بەداخەوە ئەم دۆخە زۆر جار‬ ‫دێتە پێش‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئێوە لێرەدا پرسیارێک دێننەپێشەوە کە دەکرێ خەڵک الیان وابێت چەشنێک‬ ‫ئامۆژگاری ژنان دەکەن کە ڕێگا چارەی تاکەکەسی هەڵبژێرن‪ .‬واتە ئەوەی کە ئێوە‬ ‫ئازادتر دەبن ئەگەر هاوسەرگیری نەکەن و منداڵتان نەبێت! بەاڵم بە گشتی ئەمە ئەو‬ ‫شتە نییە کە لە کۆمەڵگادا دەبیندرێت‪ .‬خەڵک خوازیاری ئەوەن هاوسەرگیری بکەن‪،‬‬ ‫نایانهەوێ بەتەنها بژین و هەڵبەت ئەمەیش تەواو ئاساییە و هەبوونی منداڵیش کە زۆر‬ ‫خۆشە‪ .‬بۆ زۆربەی خەڵک ئەمە باشترین شتی ژیانیانە‪ .‬چۆن دەکرێ لە جەرگەی ئەم‬ ‫ڕاستییەدا بژیت بەبێ ئەوەی لە هێندێک لەو شتانەی ژیان دەیداتێ چاوپۆشی بکات‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬پێموایە پێویستە پیاوان لە ئەرکەکانی ناوماڵ و ڕاگرتنی منداڵەکاندا‬ ‫بەشداربن‪ .‬ڕێك هەر بەو چەشنە کە ژنان دەیکەین‪ .‬ئەوانیش شەریک بن لە کاری ڕۆژانەی‬ ‫ناوماڵدا‪ .‬پیاو دەبێ دەست هەڵگرێ لەوەی کە دەسەاڵتی بەسەر ژنەکەیدا هەبێت‪.‬‬ ‫ئەوەی کە پارەی مانگانەکە دەدەن بە ژنەکان هەڵبەت زۆر کارێکی باش دەکەن‪ .‬بەاڵم‬ ‫من نامەی زۆرم بۆ هاتووە‪ ،‬نامەگەلێک کە ناچێ بە مێشکدا‪ .‬ئەو نامانەم لەگەڵ خۆم‬ ‫نەهێناوە وەلێ تێیدا بارودۆخی ئەوتۆ نەخشێندراوە کە دەکرێ بڵێین نزیکەی زەحمەتە‬ ‫باوەڕ بکەیت ئەو کەسانە هەن! من ژنانێک دەناسم کە بۆیان نییە بچنە سەردانی هیچکام‬ ‫لە دۆستان و خزمانیان بەبێ ئەوەی مێرەدەکەیان لەگەڵ بێت‪ .‬کێ دەتوانێ بەوە بڵێ‬ ‫«ئەوین» و «دابەشکردنی هەموو شت»؟ ئەمە دیکتاتۆرییەکی ڕاستەقینەیە! جارێکیان‬ ‫نامەی ژنێکم بۆ هات تێیدا دەنووسێ‪« :‬لە پەنجەرەکەمانەوە سەیری دەرەوە دەکەم‬ ‫بزانم مێردەکەم کەنگێ لە قاوەخانە دێتەدەرەوە‪ .‬لەبەر ئەوە دەبێ ئەم نامەیە بشارمەوە‪.‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪27‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫چونکوو ئەگەر بزانێ من نامە بۆ ئێوە دەنووسم زۆر تووڕە دەبێت و نازانم چۆن دەتوانم‬ ‫ئەم نامەیە لەماڵ ببەمە دەرەوە!» ئەمە نامەیەک بوو لە سی چل الپەرەدا کە دەبوو‬ ‫بیباتە دەرەوە‪ .‬نووسیبووی «ئەگەر وەاڵمەکەت ناردەوە بینێرە بۆ ماڵی خانم فاڵن و‬ ‫فاڵن!» سەیری ئەم هەموو نهێنی کارییە بکە! ئەم ئاکارە هیچ ڕێز و کەرامەتێکی تێدا‬ ‫نییە وهێندێك لە پیاوان بەشێوەی ستەمکارانە بە سەر ژناندا دەیسەپێنن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئێوەیش دەڵێن کە ئەمە لە نموونە پەڕگرەکانە‪ .‬بەاڵم ئەم کۆمەڵگایەی ئێمە‬ ‫تێیدا دەژین بەتەواوی سەرسووڕهێنەرە‪ .‬ئێمە باس لە جیابوونەوە لە کۆمەڵگایەکدا‬ ‫دەکەین کە بە پێی ئامار زۆرینە ژن و مێردەکان جیانابنەوە‪ .‬وێدەچێ ئەمە چەند‬ ‫تراژێدیایەکی ناوبنەماڵەی لە خۆدا شاردبێتەوە‪ .‬بەاڵم خەڵک‪ ،‬بەگشتی و لە ڕاستیدا‬ ‫دەیانهەوێ هەوڵی خۆیان بدەن و بەجۆرێك لەگەڵ یەکتر بسازێن‪ .‬ئەوەی ئێوە دەیگێڕنەوە‬ ‫لە کاتی ئێستادا لە واڵتانی ئەمریکای التین زۆرتر باوە هەتا لە فەرانسە! خۆشبەختانە‬ ‫ئێستا پەروەردەی ئێمە وای لێهاتووە کە شارستانییەتمان زۆرتر بووە!‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬چەندە ئێوە گەشبینن! من دەزانم لە هێندێك ناوچە چی دەگوزەرێ‪،‬‬ ‫بۆ نموونە لە «بۆزانسۆن»( شارێک لە ڕۆژهەاڵتی فەرانسە‪ .‬و) کە خوشکەکەم لە بواری‬ ‫فەرهەنگیدا لەوێ چاالکە‪ .‬ئەو لەگەڵ هاوسەری هێندێك لە کرێکاران لە نزیکەوە ئاشنایی‬ ‫هەیە‪ .‬خۆیان کرێکار نین بەڵکوو هاوسەرەکانیان‪ .‬ئەگەر ژنەکان لە بێبەختیدا بچوونایە‬ ‫بۆ ماڵە هاوسێیەک قاوەیەک بخۆن و شەو مێردەکەیان بەمەی زانیبایە قڕەوهەرای‬ ‫زۆری لێ بەرپادەبوو‪ .‬ژن دەبوو لەماڵەوە بمێنێتەوە‪ ،‬لەگەڵ کەس قسەنەکات جگە لە‬ ‫مێردەکەی کە شەوانە دەهاتەوە‪ .‬قەت بۆی نەبوو بچێتە دەرە و دەبوو خۆی بە کاری‬ ‫ناوماڵەوە سەرقاڵ بکات‪ .‬ئەمە بوو تەواوی ئەو شتەی کە ئیجازەی هەبوو بیکات! ئاگای‬ ‫لە مناڵەکان و ماڵ بێت و لەو شتانە‪ .‬ئەم چەشنە ستەمکارییە هەم لە ناو چینی کرێکار‬ ‫و هەم لە چینە ناوەندی و بااڵدەستەکاندا هەیە‪ .‬ئەمە ئێجگار زۆر بەرباڵوە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئەمڕۆکە بۆ ژمارەیەک لە بەڕێوەبەرانی گشتی‪ ،‬تەنانەت لە پۆستە بااڵکانیشدا‪،‬‬ ‫ئەمە نیشانەی گرینگ بوونی پێگەی کەسییەتییە ئەگەر هاوسەرەکانیان کار نەکەن‪،‬‬ ‫با ژنەکەیش بە ئەندازەی پیاوەکە خوێندەواری هەبێت! ئەو پیاوانە دەڵێن‪« :‬خۆ من‬ ‫پارەی زۆر پەیدادەکەم‪ ،‬تۆ پێویست ناکا کار بکەیت!» بە واتایەکی تر‪ ،‬بیرۆکەیەیکی‬ ‫ڕیشەدار لە پشت ئەم دەربڕینەوە هەیە؛ کاتێک کە تۆ بۆرژوای‪ ،‬کاتێک ژیانت لە‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 28‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ئاستێکی بەرزدایە‪ ،‬ئاکامەکەی ئەوەیە کە ژنەکەت کار نەکات‪ ،‬بەاڵم چەند ساڵ دواتر‬ ‫دەبێ پاڵتۆی پێستی گرانی بۆ بکڕی!‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بەڵێ وایە چونکوو ئەوان ژنەکانیان هێناوەتە سەر ئەو باوەڕە کە‬ ‫ژنی ڕاستەقینە ڕێگا دەدات بە مێردەکەی کاربکات و زۆریان ئەوە قبووڵ دەکەن‪ .‬یان‬ ‫جاری وایشە کەرتکراو دەبێت‪ .‬ژنی کرێکارێک وا ڕاهێندراوە کە بەرامبەر بە کاری ناوماڵ‬ ‫و منداڵەکانی هەست بە گوناهـ بکات و ئەمە زۆر بۆی سەختە‪ .‬ژن دەتوانێ هەر دوو‬ ‫کارەکە بکات‪ ،‬وەلێ وایلێدەکەن هەست بە گوناهـ بکات‪ .‬پێی دەگوترێت کە بەرامبەر‬ ‫بە منداڵەکان کەمتەرخەمی دەکات‪ ،‬بە ئەندازەی پێویست ناکەوێتە ماڵەوە و سەرەنجام‬ ‫ئەویش تەسلیم دەبێت‪ .‬زۆر جار سەخت دەبێت‪ .‬تەنانەت ئەگەریش ئەو بە ئەندازەی‬ ‫هاوسەرەکەی خوێندەواری هەبێت‪ ،‬وای تێدەگەیەنن کە ئەوە مێردەکەیە دەبێتە دوکتور‬ ‫و پارێزەر‪ ،‬ژن لە ناوماڵدا دەمێنێتەوە و زۆربەی جارەکانیش ئازار دەکێشێت‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬بەاڵم ئەمە بەو مانایە کە بە بۆچوونی ئێوە هەموو ژنان دەبێ کار بکەن؟‬ ‫ژنانی گەنج لەگەڵ ئەم کێشەیە بەرەوڕوو دەبنەوە کە دەبێ هەر ئێستا هەڵیبژێرن‪ .‬ئایا‬ ‫دەبێ هەرچۆنێک بێت هەر کاربکەن‪ ،‬تەنانەت ئەگەریش هەلومەرجەکە بەتەواوی ئامادە‬ ‫نەبێت؟ چونکوو پیاوان خۆ نایانەوێ بگۆڕدرێن یان بە شەوێک دەستبەکەن بە کارکردن‬ ‫لە ناوماڵدا‪ .‬ئایا بۆ ژنێک خودی هەبوونی سەربەخۆیی‪ ،‬هەبوونی دەرامەد و ژیانێکی‬ ‫ئازاد تا ئەو ڕادەیە بنچینەییە؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بەڵێ من وا بیردەکەمەوە‪ .‬سەربەخۆیی ماددی ئەگەر بێتو بەهایەکی‬ ‫زۆریشی بۆ بدەن‪ ،‬شتێکی بنچینەییەیە با زۆر دژواریش بێت‪ .‬من دەزانم بەهایەکی زۆری‬ ‫بۆدەدەن چونکوو ئاگالێبوون لە ماڵ و منداڵ هەر لە سەر شانی ئەوان دەبێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەمە یەکەمین مەرجی پێویستە بۆ ئەوەی لە ناو ماڵەکەدا سەربەخۆ بن‪ .‬لێرەدا مەبەستم‬ ‫سەربەخۆیی ئەخالقی و دەروونییە‪ .‬ئەگەر وانەبێت هیچ ڕێگایەکی تر بۆ بیرکردنەوە‬ ‫ناخرێتە پێش پای ژنەکانەوە‪ .‬ئەوان ناچار دەکرێن وەکوو مێردەکانیان بیربکەنەوە‪،‬‬ ‫ئارەزوو و هەوەسی ئەوان دابین بکەن‪ ،‬فەرمانەکانی ئەوان بەڕێوە ببەن و شتی لەم‬ ‫چەشنە‪ .‬ئەوان ناچارن لە چوارچێوەی مێردەکەیاندا بمێننەوە تەنانەت ئەگەر خۆشیشیان‬ ‫نەوێت! ئەم بارودۆخە ئیتر شیاوتر لە لەشفرۆشی نییە! هەر بەڕاستی ژنێک کە لەبەر‬ ‫پارە لەالی مێردەکەی ئەمێنێتەوە چونکوو توانایی ئەوەی نییە خۆی بەخێو بکات‪ ،‬ئەمە‬ ‫ئەو ژنەیە کە هیچ بایەخ و کەرامەتێکی بۆ خۆی وەکوو ئینسانێک نەهێشتووەتەوە‪.‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪29‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫کەوابوو من ڕاسپاردەم بۆ هەموو ژنان ئەوەیە کە کاربکەن! خۆیان بگەیەننە بااڵترین‬ ‫ئاستی لێهاتوویی‪ .‬پیشەیەک بدۆزنەوە هەتا دەگونجێت سەرنجڕاکێش بێت! لەسەرووی‬ ‫هەموو ئەوانەشەوە کارێک بێت کە سەربەخۆیی ئابوورییان بۆ دابین بکات‪ .‬ئەم کارە‬ ‫لە ئێستادا هێشتا سەختە و نایەکسانی بە شێوەیەکی دڵڕەقانە بەردەوامە‪ .‬دایک و‬ ‫باوکەکان‪ ،‬هەروەکوو ئێوەیش باستان کرد‪ ،‬هێشتا وا بیردەکەنەوە «ئا ئەم کچۆڵەکەی‬ ‫منە‪ ،‬پێویست ناکا زۆر ڕەنجی پێوەبکێشین‪ ،‬ئەو مێردی دەکات‪ .‬ئێمە بۆ براکەی ڕەنج‬ ‫دەکێشین نەک بۆ خوشکەکە!» ئەم ڕەفتارە نادادپەروەرانە لەالی ژمارەیەکی زۆر لە‬ ‫ژنان دەبێتە هۆی هەستکردن بە یاخیبوونێکی قووڵ چونکوو ئەوان ئاواتیان ئەوەیە کە‬ ‫بۆ خۆیان ببنە کەسایەتییەک و کارێکی جێگای سەرنجیان هەبێت‪ .‬وەلێ هەل تەنها بۆ‬ ‫کوڕەکان دەڕەخسێت کە جاری وایشە کەمتر لە کچەکان زرەنگ و لێوەشاوەن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬وشەیەک هەیە لە فەرهەنگی فێمینسمدا کە زۆر بەکاردەهێندرێت بەاڵم هەمیشە‬ ‫ڕوون ناکرێتەوە‪ .‬دەکرێ بۆمان ڕوونکەیتەوە کە چەمکی «سێکسیم» چییە و مەبەست‬ ‫لە چییە؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬ئەمە وشەیەکە ئێمە دروستمان کردووە و دەکرێ لەگەڵ وشەی راسیسم‬ ‫بەراورد بکرێت‪ .‬ڕەگەزپەرستی ئەو بیرکردنەوەیە کە پێیوایە هەاڵورادن لە نێوان مرۆڤەکاندا‬ ‫لەسەر ئەساسی ڕەگەز شیاوی پەسەندکردنە! سێکسیسم ئەو ڕەفتار و ئاکارەیە کە‬ ‫جیاوازی نێوان مرۆڤەکان لەسەر ئەساسی جنس [نێر و مێ] لەالی پەسەندە‪ .‬قسەوباسی‬ ‫ئێمە سەبارەت بە سێکسیسم لەوێوە دەستیپێکرد کە سەرنجمان دایە ئەو سووکایەتیی‬ ‫کردنەی پیاوان پێیانخۆشە بەرەوڕووی ژنانی بکەنەوە‪ .‬یاسایەک هەیە وابزانم هی ساڵی‬ ‫‪١٩٤٥‬ـە کە قەدەغەی دەکات کەسێک بە پیاوێك بڵێ «جوولەکەی پیس» یان «عەرەبی‬ ‫پیس»‪ .‬ئەگەر کەسێک بە عەرەبێک یان جوولەکەیەك ئەو سووکایەتییە بکات‪ ،‬دەتوانن‬ ‫ڕاکێشی ناو دادگای بکەن‪ .‬وەلێ کاتێک بە ژنێك دەڵێن «هەی قەحبە! ئەشا ئەو ژنە‬ ‫نەحلەت لێکراوە»‪ ،‬یان «لەشفرۆشی زووهەڵچوو!»‪ ،‬هیچ یاسایەکی بۆ نییە‪ .‬لە ئاکامدا‬ ‫ئێمە ژمارەیەک لە ژنانی ناو بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ژنان‪ ،‬یەکێتییەکمان دامەزراند‬ ‫بەناوی «یەکێتی مافی ژنان» و تێدەکۆشین خەبات بکەین دژ بە هەموو چەشنێك‬ ‫لە سێکسیسم‪ .‬ئێمە بەم شێوەیە کارەکەمان دەستپێکرد‪ .‬ئێمە خوازیاری ئەوەین کە‬ ‫هەروەکوو چۆن یاسا هەاڵواردنی ڕەگەزی بە نایاسایی دادەنێت‪ ،‬هەر ئەو کارەیش لەگەڵ‬ ‫هەاڵواردنی جنسیدا بکرێت‪ .‬ئێمە هەروەها داواکارین کە یاسایەکی دژ بە هەاڵواردن نەک‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 30‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫هەر بۆ سووکایەتی کردن وەکوو پێشتر باسم کرد – کە هەڵبەت زۆر لەوە گرینگترە کە‬ ‫دەکەوێتە پێش چاو – بەڵکوو لەبەر ئەوەی ئەم کارە دەبێتە هۆی چاکسازی لە شێوە‬ ‫بیرکردنەوەیکدا بە گشتی‪ .‬ئێمە هەروەها خوازیاری ئەوەین کە هیچ چەشنە هەاڵواردنێك‬ ‫لە شێوازی پەروەردەکردنی منداڵ النیکەم لە خوێندنگاکاندا نەمێنێت‪ ،‬چونکوو ئێمە‬ ‫نازانین دایکان لە ماڵەوە چۆن خواردن بە منداڵەکانیان دەدەن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئایا لەو خوێندنگانەیش کە کوڕوکچ تێکەاڵون ئەم هەاڵواردنە هەر هەیە؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بەڵێ لە کتێبەکانی خوێندندا هەیە کە بە کوڕان و کچانی دەڵێنەوە‪.‬‬ ‫تەنانەت شێوەی داڕشتنی پرسیارێک وەکوو «دایە ئەوەندە هێلکەی بردە ئاشپەزخانەوە»‪،‬‬ ‫«بابە خەریکی برغوو و پێچ و شتە چاکی دەکات ‪ « . .‬نازانم لەم شتانە‪ .‬دەبینین کە‬ ‫ئەم چەشنە هەاڵواردنە بە قووڵی لەناو کتێبەکانی خوێندندا ڕیشەی داکوتاوە‪ .‬جگەلەوە‪،‬‬ ‫شێوەی گێڕانەوەی مێژوویش هەیە کە هەمیشە لە ڕوانگەی پیاوانەوە دەگێڕدرێتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫وێنە مێژووی فەرانسە قەت لە ڕوانگەی ژنانەوە ناگێڕدرێتەوە و شتی تری لەم چەشنە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬پرسیارێک دێتە پێش بۆ هەموو ئەو ژنانەی کە دەستدەکەن بە بیرکردنەوە‬ ‫سەبارەت بەم بابەتانە‪ ،‬ئەوەی کە چۆن دەڕوانرێتە پیاوان‪ .‬چونکوو بەشێك لە‬ ‫فێمینیستەکان بەتەواوی پیاوان ڕەد دەکەنەوە و پێیانوایە کە بەبێ ئەوان بارودۆخەکە‬ ‫باشتر دەبێت و ئەمە تەنها ڕێگایە بۆ ڕزگاربوون لەم چەشنە دەسەاڵتە‪ .‬ئێوە وانین‪.‬‬ ‫ڕستەیەک هەیە لە ئێوە کە لە ڕوانگەی منەوە هەستی مرۆڤ دەبزوێنێت‪ .‬ئێوە گوتووتانە‬ ‫کە «گەورەترین سەرکەوتنی ژیانم سارترە»[ژان پۆل سارتر] ئەمە دەیسەلمێنێت کە‬ ‫ئێوە باوەڕتان بە یەکانگیر بوونی دوو مرۆڤ هەیە لە ئەویندا و وەکوو هاوسەر بەواتای‬ ‫پەیوەندی نزیک لەیەکتر‪ .‬پرسیارەکە ئەوەیەکە چۆن دەگونجێت ئەم ئەوینە درێژەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬واتە ئەو شتەی کە دوو کەسایەتی‪ ،‬ژنێک و پیاوێك پێکەوە کۆدەکاتەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەو ڕاستییەدا کە ژنانی ئەمڕۆ – لەوانەیە پەنجا ساڵی تر جیاواز بێت لە ئێستا –‬ ‫بتوانن زیاتر لە جاران ئاواتەخوازی بەرەوپێش چوون بن بۆ کەسایەتی خۆیان؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬ڕاستە‪ ،‬هەروەکوو گوتتان‪ ،‬من پێموایە لە کاتی ئێستادا و بۆ زۆرێك لە‬ ‫ژنان ئەمانە پێکەوە ناگونجێن‪ .‬ئەو ژنانەی کە بەتەواوی پێاوان فڕێدەدەن دەبێ ئێوە تەنها‬ ‫وەکوو قۆناخێکی کاتی لە خەباتدا سەیری بکەن‪ .‬لێرەیشدا دەتوانین بەراوردێک بکەین‬ ‫لەگەڵ پرسی ڕەگەزیدا‪ .‬ڕەوتی «‪[»Black Panthers‬پڵنگە ڕەشەکان] و باقی‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪31‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫شۆڕشگێڕە ڕەشپێشتەکانی ئەمریکا هەر چەشنە هاوپەیمانییەکیان لەگەڵ سپیپێستەکاندا‬ ‫رەد دەکردەوە‪ .‬زۆربەی ئەوانە ئێستا لەوە تێپەڕێوون و لەسەر ئەو باوەڕەن کەسێکی‬ ‫سپیپێست کە بەڕاستی پارێزگاری دەکات لە هەڵوێستێکی سیاسی و بە توندی لەگەڵ‬ ‫ئەواندا یەکدەگرێتەوە‪ ،‬دەکڕێ وەکوو هاوڕێیەك حیسابی بۆ بکرێت‪ .‬سەبارەت بە ژنانیش‬ ‫تا ئاستێک هەر وەهایە‪ .‬ژنانێک هەن وا بیردەکەنەوە کە پێکەوە ژیان لەگەڵ پیاوێکدا‬ ‫و یان تەنها ئەویندار بوونی چەشنێکە لە سازان‪ .‬هەروەها ژنانێکیش هەن لەسەر ئەو‬ ‫باوەڕەن کە هەبوونی ئەوین بۆ پیاوێك و پێکەوە ژیان لەگەڵی‪ ،‬ئەوەیش دەگونجێت‪.‬‬ ‫هەرچەند پێموایە کە سارتر و من لەوەدا سەرکەوتوو بووین کە قەت پێکەوە نەژیاوین!‬ ‫ئەوەی کە هاوسەرگیریمان کردبێت یان نا ئەوە زۆر گرینگ نییە‪ .‬ئەوە پێکەوە ژیان‬ ‫کردن یان نەکردنە کە دەتوانێت بەرەو جیاوازی بیروباوەڕ بچێت و دوو کەسەکە تووشی‬ ‫شڵەژان بکات‪ .‬هێندێك لە ژنان پێیانوایە دەتوانن لەگەڵ پیاوێکدا بژین و یان پیاوێکیان‬ ‫خۆش بوێت و یان پەیوەندییان لەگەڵ پیاوێکدا هەبێت‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەی نەکەوینە ناو‬ ‫داوەکانی ژنانە بوونەوە‪ ،‬پێویستە زۆر وریا بین‪ .‬چونکوو بەردەوام کەڵکەڵەی ئەوەت‬ ‫هەیە کە پیاوەکەی خۆت بخەیتە ڕیزپەڕەوە‪ .‬دەڵێیت «ئەو جیاوازە»‪ .‬یان ئەوەی‬ ‫کە هێندێك شتی لێ قبووڵ دەکەیت‪ .‬من دەزانم زۆرێك لە فێمینیستە گەنجەکان کە‬ ‫پەیوەندییان لەگەڵ پیاواندا هەیە‪ ،‬کارەکەیان زۆر سەخت دەبێتەوە‪ .‬ژیانەکەیان سەخت‬ ‫دەبێت و جاری وایە بۆ هاوژینەکەیشیان هەروەها‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬بە واتایەکی تر لە چەند ساڵ و یان لە چەند دەساڵی داهاتوودا – چونکوو‬ ‫ئەم شتانە بە ئارامی دەگۆڕدرێن و لە ئاستی دەروونیشدا دەبێ سەقامگیر ببن – بەرەو‬ ‫ئەوە دەچین لە پێوەندی نێوان پیاوان و ژنان دژوار دەبێت‪ .‬گرژتر و ئاڵۆزتر دەبێت‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بەهەرحاڵ بۆ پیاوان سەخت تر دەبێت‪ .‬لەبەر ئەوە هەڵبەت هەمیشە‬ ‫واباشە کەسێكت ببێ کە ملکەچ و هیچ نەکەر بێت‪ .‬ئەگەر چی هەروەکوو گوتم ژن‬ ‫زۆرجار کارێک دەکات کە پیاوەکە بۆ ئەم گوێڕایەڵ بوونە لە ژیانی تایبەت و لە ناوماڵدا‬ ‫نرخێکی بۆ ئەدات‪ .‬بە بۆڵەبۆڵ کردن‪ ،‬دەمەقاڵە و بە ئاشکرا تووڕە بوون‪ .‬هەبوونی ئەم‬ ‫چەشنە دەمەقاڵە لە ناوماڵدا ڕەنگدانەوەی ستەمکارییە لەسەر ژنان‪ .‬ڕەنگە بەپێچەوانە‬ ‫پەیوەندییەکە تەندروستتر بێت‪ ،‬هەرچەند لە هێندێک الیەنەوە سەخت تر و تاقەت‬ ‫پڕووکێنتر بێت‪ .‬وەلێ ڕێگای دەرچوون لەم شەڕوقڕە تۆقێنەرەی ناوماڵ خۆشدەکات‪.‬‬ ‫شتێکی تر هەیە کە پێمخۆشە بیڵێم‪ .‬ئەگەر بابەتی ڕزگاری ژنان بێتە ئاراوە‪ ،‬بەالڕێدابردنی‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 32‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫لەالیەن پیاوانیشەوە هەیە کە تێدەکۆشن کەڵکی لێوەربگرن‪ .‬ئەمەیش زەرەری هەیە بۆ‬ ‫ژنان‪ .‬ئێستا کە ئێمە دەتوانین پێش بە سکپڕبوون بگرین و تا ڕادەیەکیش دەستمان‬ ‫دەگات بە لەباربردنی کۆرپەڵە‪ ،‬ئێستا کە ژنان بڤە سێکسییەکان ڕەد دەکەنەوە و بەشێکی‬ ‫زۆریان دەڵێن لەباری سێکسییەوە ئازاد بوون‪ ،‬پیاوەکان لەو دەرفەتە کەڵکوەردەگرن و‬ ‫نزیکەی بە زۆر وایان لێدەکەن لەگەڵیاندا بخەون‪ .‬پیاوەکان دەڵێن «چێ؟! ئێستا ئیتر‬ ‫ناتوانیت قبووڵی نەکەیت!» هەر بۆیەشە کە بە باوەڕی من ژمارەی دەستدرێژی سێکسی‬ ‫ئێستا زیاتر بووە‪ .‬هەروەها پەالماردان لە سەر شەقامیش کە پێشتر گوتم‪« .‬بۆچی‬ ‫ناهێڵیت؟ ئەگەر لەگەڵ مندا نەخەوی بەڕاستی ئازاد نەبوویت!» بەاڵم ئازاد بوون بە‬ ‫مانای ئەوە نییە لەگەڵ هەموو کەسێکدا بخەویت‪ ،‬زۆریش لەوەوە دوورە‪ .‬بەم چەشنەیە‬ ‫کە پیاوان کەڵکئاوەژوو وەردەگرن لە دۆخەکە‪ .‬کەوایە ئەو سەرکەوتنانەی کە ژنان‬ ‫بەدەستیان هێناوە زۆر ئاسان دژ بە خۆیان بەکار دەهێندرێت‪ .‬ئەمە کێشەیەکی ترە‪ .‬تا‬ ‫ئەو کاتەی کە ژنان وەکوو خاوەنی کچێنی و داوێنپاك سەیردەکران و دایکان و خوشکان‬ ‫و هاوسەرانێک بوون کە نوێنەرایەتی ئەوانیان دەکرد‪ ،‬مایەی شانازی ئەوان بوون! کەس‬ ‫نەیدەوێرا دەستیان بۆ ببات‪ ،‬کەڵکئاوەژوویان لێوەربگرێت و یان سووکایەتییان پێبکات‪،‬‬ ‫ئەو کارەی کە زۆرێك لە پیاوانی ئەمڕۆ دەیکەن!‬ ‫پرسیار‪ :‬دوایین پرسیار سیمۆن دۆبۆڤوار! ئێمە قسەی ئەوەمان کرد کە خەبات بۆ‬ ‫لەباربردنی کۆرپەڵە تا چ ڕادەیەک بۆ فێمینیسم لە فەرانسە گرینگە‪ .‬بە بۆچوونی‬ ‫ئێوە گەورەترین هەنگاوێک کە ئەمڕۆ دەبێ هەڵبگیرێت و لە هەمان کاتیشدا ئەو‬ ‫تایبەتمەندییەی هەبێ کە بتوانێت ژنانی چینە جۆراوجۆرە کۆمەاڵیەتییەکان کۆبکاتەوە‬ ‫و وشێاری بەکۆمەڵیان پێ ببەخشێت کامەیە؟ بەبڕشت ترین ئەرک بۆ شەڕی داهاتووی‬ ‫فێمینیستی چی دەبێت؟‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬پێموایە لێرەدا قسە لەسەر تاکتیکی خێرا و ستراتێژیکە‪ .‬ئەوەیش‬ ‫زەحمەتە بزانین کێشەکان چۆن دەچنە پێش‪ .‬یەکێك لە خێراترین بابەتەکان قبووڵ‬ ‫نەکردنی بەڕێوەبردنی کاری ناوماڵە لەو فۆرمەدا کە ئەمڕۆ بەسەر ژناندا سەپێندراوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەو ئەرکی دایکایەتییە کە ژنانی کردووە بە کۆیلە‪ .‬بە باوەڕی من دەبێ دژ بە‬ ‫کۆیلەیەتی و ڕۆڵی دایکایەتی و دژ بە کۆیلەیەتی کاری ناوماڵ شەڕ بکەین‪ .‬پێموایە‬ ‫ئەمە خەباتێکە دەتوانێت ژنانێکی زۆر لەدەوری خۆی کۆبکاتەوە‪ .‬چونکوو زۆرێك لە‬ ‫ژنەکان لەم باروودۆخە ئازار دەچێژن‪ .‬بۆ ئەم دوایین پرسیارەتان بەسەرهاتێکم الیە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪33‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫کە کەمتر لەوەی دوایی بزوێنەرە و منی ڕاشەکاند‪ .‬چەند ڕۆژێك لەمەوبەر لە ڕۆژنامەی‬ ‫«فرانس سوار»دا وتارێك هەبوو سەبارەت بە شێوەی ژیانی خەڵکی فەرانسە و ئەوەی‬ ‫کە چۆن کاتی پشووی خۆیان و بۆ نموونە کاتی پشووی نانی نیوەڕۆ دەبەنە سەر‪.‬‬ ‫ژنێك کە وێدەچێت زۆر تووڕە بووبێت – خانمێکی سیوپێنج سااڵن کە دوو منداڵ و‬ ‫هاوسەری هەیە – دەیگوت «دەرفەتی نانی نیوەڕۆی من هیچ پشوودانێك نییە‪ .‬من‬ ‫مامۆستام‪ .‬دێمەوە ماڵەوە و بۆ منداڵەکانم نانی نیوەڕۆ لێدەنێم‪ .‬سەوزە و گوشت‬ ‫لێدەنێم کە بیخۆن‪ .‬ئەوان دەڕۆن و مێردەکەم دێتەوە ماڵەوە‪ .‬ئەو دادەنیشێت و سەیری‬ ‫تەلەیڤیزیۆن دەکات و من لەسەر سینییەك خواردنەکە دەبەمە بەردەستی‪ .‬خۆم بە کێشە‬ ‫کاتی خواردنم دەبێت و بەسەرپاوە شتێک دەخۆم لە مەنجەڵەکەدا‪ ».‬دەیجا ئەم ژنە زۆر‬ ‫وشیار بوو لەوەی کە چەندە ئەم کارە تاسەر ئێسقان نادادپەروەرانەیە‪ .‬چونکوو ئەو بە‬ ‫ئەندازەی مێردەکەی لە دەرەوە کاری دەکرد و سەرەڕای ئەوەیش خزمەتکارێك بوو بۆ‬ ‫جێبەجێ کردنی پێداویستییەکانی منداڵەکان و مێردەکەی کە دەبوو خواردنیان بداتێ‬ ‫و قاپ و کەوچکیش بشوات‪ .‬لە ڕوانگەی منەوە لەم بابەتەدا دەکرێ ژمارەیەکی زۆر لە‬ ‫ژنان بەرەو خەبات ڕابکێشرێن هەروەها لەوانەیە کارێکی وابکرێت هێندێك لەو پیاوانەی‬ ‫کە نیازی پاکیان هەیە لە بارودۆخەکە تێبگەیەندرێن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬کێشەکە لەوەدایە کە بۆ لەباربردنی کۆرپەڵە ژنان ڕژانە سەر شەقام‪ ،‬وەلێ‬ ‫ئەمەیان خەباتێکی تاکە کەسییە کە دەبێ لەماڵەوە بکرێت و ئەم کارەیش پێویستی بە‬ ‫سازانە‪ .‬جێبەجێکردنی ئەوەش تێکۆشان و لێبڕاوییەکی زیاتر دەخوازێت و هەربۆیەش‬ ‫لەوانەیە ماوەیەکی زیاتر بخایەنێت‪.‬‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوار‪ :‬بێگومان زۆر دژوارتر دەبێت‪ .‬هاوکات‪ ،‬لێرەدایە کە ئەو چەشنە‬ ‫کۆبوونەوانەی کە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ژنان ڕێکیدەخات دەتوانێت زۆر کەڵکی‬ ‫هەبێت‪ .‬چونکوو بە پەروەردەکردنی ژنان لەم بوارە دا کە پێکەوە گفتوگۆ بکەن و قسەی‬ ‫دڵی خۆیان بکەن‪ ،‬یارمەتییان دەدات کە وشیار ببنەوە سەبارەت بە نادادپەروەری و ئەو‬ ‫دۆخەی تێیدان‪ .‬هەروەها ئەو بارودۆخە قبووڵ نەکەن‪ .‬ئەگەر هەست بەوە بکەن کە بە‬ ‫یەکگرتوویی خۆیان پشتیوانی باقی ئەو ژنانەی کە لە خەباتدا بەشدارن بۆ الی خۆیان‬ ‫ڕادەکێشن‪ ،‬لەسەر ئەو باوەڕەم کە ئامادەن ڕاوەستن و خەبات بکەن‪.‬‬ ‫ژان لویی سێرڤان شرایبێر‪ :‬زۆر سپاستان دەکەم سیمۆن دۆبۆڤوار!‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 34‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫پەراوێزەکان‪:‬‬

‫‪ - ١‬لینکی ئەم گفتوگۆیە کە کە ساڵی ‪ ١٩٧٥‬لە تەلەڤیزیۆنی فەرانسە کراوە لەسەر یووتووب هەیە‪.‬‬ ‫ئەم لینکەیەی خوارەوە ژێرنووسی ئینگلیسیشی هەیە بۆ ئەو کەسانەی بیانهەوێت سەیری هەموو‬ ‫بەرنامەکە بکەن‪:‬‬ ‫‪9LYx5T1yhqU=https://www.youtube.com/watch?v‬‬ ‫‪ MLF - ٢‬کورتکراوەی ‪ Mouvement de liberation des femmes‬واتە «بزووتنەوەی‬ ‫ڕزگاریخوازی ژنان» لە فەرانسە‪.‬‬ ‫‪« – ٣‬مانیفێستی ‪ )343 Le Manifeste des( »٣٤٣‬ڕاگەیاندنێك بوو کە سێسەد و چلوسێ‬ ‫ژنی ناودار‪ ،‬لەوانە سیمۆن دۆبۆڤوار و ژنانی تریش ئیمزایان کردبوو‪ .‬هۆکارەکەی کێشەی کچێکی گەنج‬ ‫بوو(بڕوانە خوارەوە دادگای بۆبیگنی)‪ .‬لەم ڕاگەیاندنەدا کە ڕۆژی پێنجی مانگی چوار ساڵی ‪١٩٧١‬‬ ‫لە گۆڤاری ‪ Le Nouvel Observateur‬بۆ یەکەم جار باڵوکرایەوە‪ ،‬ئەو ژنانە دەیانسەلماند‬ ‫کە هەموویان کۆرپەڵەیان لەبار بردووە و بەم چەشنە خۆیان دەخستە بەر پالری سزادانی یاسایی‪.‬‬ ‫بۆ سووکایەتی کردن بەو خانمانەی ڕاگەیەندراوەکەیان ئیمزاکردبوو‪ ،‬کەسانێکی دژ بە مافی یەکسانی‬ ‫ناوی «مانیفێستی ‪ ٣٤٣‬قەحبەکە»یان لێنابوو‪.‬‬ ‫‪ – ٤‬دادگای بۆبیگنی ‪ : Le proces de Bobigny‬ساڵی ‪ ١٩٧٢‬کاتێك کە کچێکی حەڤدە‬ ‫سااڵن بەناوی «‪[»Marie-Claire‬ماری کلێر] ماوەیەک دوای ئەوەی دەستدرێژی سێکسی کرایە‬ ‫سەری بۆی دەرکەوت کە سکی پڕبووە‪ .‬بە یارمەتی دایکی بە دزییەوە الی دوکتۆرێک کۆرپەڵەکەی‬ ‫لەباربرد‪ .‬لە ڕێگای دەستدرێژیکارەوە پێیانزانین و لەقاویاندان و کەوتنە دادگا‪ .‬بە ڕێنوێنی پارێزەر‬ ‫خاتوو ژیزێل هالیمی (‪ )Gisele Halimi‬کچ و دایکەکە ڕوویان کردە بیروڕای گشتی لە ڕێگای‬ ‫میدیاکانەوە‪ .‬ئەوە بوو «مانیفێستی ‪ »٣٤٣‬باڵوکرایەوە و ‪ . .‬سەرەنجام کچەکە بێتاوان دەرچوو‬ ‫بەاڵم دایکەکە بە تاوانبار زانراو ڕایانکێشا بۆ دادگای دووهەم ‪ . . .‬سەرەنجام دوای سێ ساڵ یاسای‬ ‫ئازادبوونی لەباربردنی کۆرپەڵە لە فەرانسە پەسەندکرا دیارە هەڵبەت هەلومەرجێکی بۆ دانرا‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬دواتر دەرکەوت کە ساڵی ‪ ١٩٦٧‬سیمۆن دۆبۆڤوار و ژان پۆل سارتر لە کاناڵیکی تەلەڤیزیۆنی‬ ‫لە کانادا دەرکەوتبوون‪ .‬هەروەها یەک دوو دیداری کورتی تریشی هەبووە‪ .‬بەاڵم ئەمە تاقە گفتوگۆی‬ ‫سیمۆن دۆبۆڤوارە کە بەو شێوەیە بە تێروتەسەلی سەبارەت بە بیروبۆچوونەکانی خۆی بدوێت‪.‬‬ ‫******************‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪35‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 36

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫داستانی ئەڤینێکی نەمر‬ ‫حەمەسەعید حەسەن‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪37‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 38

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫فاتیال‪ ،‬ڕۆمانێکە مەهاباد قەرەداغی نووسیویەتی‪ ،‬تێیدا سااڵنی هەشتای سەدەی‬ ‫ڕابردووی باشووری کوردستانی بەسەر کردووەتەوە و تا سەرەتای سااڵنی نەوەدیشی‬ ‫هێناوە‪ .‬لەو دە دوازدە ساڵەدا‪ ،‬کورد لە شۆڕشدا دەبێت‪ ،‬جەنگ دەکەوێتە نێوان عێراق‬ ‫و ئێرانەوە‪ ،‬کورد ژارباران و ئەنفال دەکرێت‪ ،‬بەعس وەاڵتی کوەیتی داگیر دەکات و‬ ‫ڕاپەڕینی خەڵکی کوردستانی بەسەردا دێت‪( .‬لەدوای ئەوەی لەتیف هەڵمەت کۆشیعری‬ ‫(خوا و شارە بچکۆلەکەمان)ی باڵو کردەوە‪ ،‬ئیدی شارە بچکۆلەکە‪ ،‬بوو بە نازناوی‬ ‫کفری‪ .‬ل‪ )٢٣‬ڕووداوەکانی ڕۆمانەکە زیاتر لە شارۆچکەی کفری و گوندێکی ئەو دەڤەرە‬ ‫کە ناوی (بنەکە)یە دەقەومێن‪ ،‬بەاڵم کە دێتە سەر کیمیاباران‪ ،‬ئەنفال و ڕاپەڕین‪ ،‬ئیدی‬ ‫شوێنی ڕووداوەکان‪ ،‬دەبێت بە تەواوی باشووری کوردستان‪.‬‬ ‫من لەم باسەدا نیازم نییە ڕۆمانکە کورت بکەمەوە‪ ،‬ئاخر کورتکردنەوە‪ ،‬ناکەوێتە خانەی‬ ‫هیچ ڕێبازێکی ڕەخنەی ئەدەبییەوە و شێوازێک نییە لە هەڵسەنگاندن‪ .‬فاتیال‪ :‬بریتییە‬ ‫لە ئاوێتەبوونی دوو ناو‪ :‬فاتم و ئاتیال کە دوو کارەکتەرە سەرەکییەکەی ڕۆمانەکەن‪،‬‬ ‫ئاتیال‪ ،‬وەک نووسەر درکاندوویەتی‪ ،‬ناوێکی تورکییە بە مانای (یاخی) دێت‪ .‬هەرچەندە‬ ‫لەناو ڕۆمانەکەدا چەندان چیرۆکی الوەکی هەن‪ ،‬بەاڵم چیرۆکە سەرەکییەکە بەسەرهاتی‬ ‫عیشقی پاکژ و قووڵی نێوان فاتم و ئاتیال دەگێڕێتەوە کە بە موراد ناگەن‪ ،‬ئاخر‬ ‫یەکەمیان بەر شااڵوی ئەنفال دەکەوێت و دووەمیشیان بەر تۆپبارانی لەشکری بەعس‪.‬‬ ‫گێڕەرەوە خودی نووسەری ڕۆمانەکەیە‪ ،‬مەهاباد قەرەداغی خۆیەتی کە لەگەڵ ئاتیالدا‬ ‫هاوشارین و یەکدیش دەناسن‪ .‬گێڕەرەوە بە جێناوی ئاخێوەر دەپەیڤێت و ئاگای لە‬ ‫هەموو شتێکە‪ ،‬لەو جۆرە گێڕەرەوانەی‪ ،‬لە ڕووداوەکاندا بەشدارن و هەست بە خۆشی‬ ‫و خەمی کارەکتەرەکانیش دەکەن‪ .‬نووسەر هەرچەندە پشتی بە ژیاننامە قایمە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ڕۆمانێکی هونەریی نووسیوە‪ ،‬بیۆگرافیای نەگێڕاوەتەوە‪ .‬ئەوەی ئاتیال لە سەرەتادا بۆ‬ ‫هەاڵتن لە واقیعی تاڵ‪ ،‬هانا بۆ مەی و بەنگەمەنی دەبات و بەو جۆرە گڕ و کڵپەی‬ ‫ئازارەکانی ناخی خامۆش دەکاتەوە و دواتر بە زەبری ئەفسوونی عیشق‪ ،‬ڕوو دەکاتە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪39‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫خواپەرستی‪ ،‬گوتەکەی مارکس وەبیر دەهێنێەوە کە پێی وابوو‪ ،‬چەوساوەکان کە لەسەر‬ ‫زەوین هیچ ئومێدێک شک نابەن‪ ،‬ئومێد بە ئاسمانەوە گرێ دەدەن و الی وان ئایین‬ ‫وەک ئەفیوونێکی لێ دێت‪ ،‬ئازاریان سڕ دەکات و هێوریان دەکاتەوە‪ ،‬ئاخر ئومێدێکی‬ ‫وەهمییان پێ دەبەخشێت‪.‬‬ ‫ئەوە بۆ ڕۆمان زۆر گرنگە سەرەتایەکی سەرنجڕاکێشی هەبێت‪ ،‬دەستپێکێک خوێنەر‬ ‫بۆ ئەوە هان بدات‪ ،‬بە تامەزرۆییەوە دوای بکەوێت‪ ،‬ئەگەر نا‪ ،‬بە نابەدڵی درێژە بە‬ ‫خوێندنەوەی دەدات‪ ،‬یان ڕەنگە هەر زوو لێی بێزار ببێت‪ .‬فاتیال لەو ڕۆمانانەیە‪ ،‬کە‬ ‫دەست بە خوێندنەوەی دەکەین‪ ،‬نەک هەر بە دەستییەوە ماندوو نابین‪ ،‬بەڵکوو ناچارمان‬ ‫دەکات‪ ،‬بە تاسەوە سەرقاڵی خوێندنەوەی بین‪ .‬هۆکارێکی دیکە کە وا دەکات‪ ،‬لە گۆلی‬ ‫خوێندنەوەی فاتیالدا نوقم ببین‪ ،‬ئەوەیە نووسەر لە بواری ڕۆچوون بە ناخی کەسەکاندا‪،‬‬ ‫بە تایبەتی دوو کارەکتەرە سەرەکییەکەیدا‪ ،‬ئەوەندە لێهاتووە‪ ،‬خوێنەر سەرسام دەکات‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکە بەدەم باسکردنی چیرۆکی ئەوینێکی ناکامەوە‪ ،‬دیرۆکی خەبات و قوربانیدانی‬ ‫گەلی کوردیش دەگێڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم کە زوو زوو لە باسی ژیاننامەی دوو ئەویندارەوە‪،‬‬ ‫کە لە کەسانی ڕاستەقینە دەچن‪ ،‬نەک لە بووکەشووشە‪ ،‬دەچێتە سەر ئەم بابەتی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی یان کولتووری‪ ،‬ئەوەندە لێزانانە ئەمباس و ئەوباس دەکات‪ ،‬هەر‬ ‫وەک مەلێک بێت و بەسەر هەمان درەختەوە ئەمچڵ و ئەوچڵ بکات‪ .‬خوێنەر بێ ئەوەی‬ ‫هەست بە هیچ کەلێنێک بکات‪ ،‬گێڕەرەوە لە باسی دڵدارییەوە‪ ،‬دەچێتە سەر ئایینداری‪،‬‬ ‫لە پێشمەرگایەتییەوە‪ ،‬دێتە سەر شێخ و مسکێن‪ ،‬یان لە خەباتی نەتەوایەتتیەوە‪،‬‬ ‫دەفرێتە سەر چڵی جیاوازیی چینایەتی‪.‬‬ ‫چیرۆکنووس لە گەلێک لە تەکنیکەکانی نووسینی چیرۆک سوودمەند بووە و بە‬ ‫هۆشیارییەوە وەگەڕی خستوون‪ .‬لەوانە فالشباک‪ ،‬کە پەرتکردنی کاتە و پێچەوانەی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬کرۆنۆلۆگیکاڵ‪ ،‬واتا‪ ،‬بەگوێرەی زنجیرەی بەدوای یەکدا هاتن‪ ،‬ڕووداوەکان‬ ‫بنووسینەوە‪ ،‬ئاخر هەر لە سەرەتاوە‪ ،‬ئاتیالی قارەمانی ڕۆمانەکە‪ ،‬شەهید دەبێت و دواتر‬ ‫ژیاننامەی ئەو کارەکتەرە هێدی هێدی دەگێڕێتەوە‪ .‬ئەم هونەرە سەرەتا تایبەت بوو بە‬ ‫سینەما‪ ،‬بەاڵم لەمێژە هاتووەتە نێو ژانرە ئەدەبییەکانیشەوە‪ .‬مۆنۆلۆجیش کە خۆدواندن‬ ‫و پەیڤینە لەگەڵ خودی خۆماندا‪ ،‬یەکێکی دیکەیە لەو تەکنیکانەی هێندە سەرکەوتووانە‬ ‫دەستی بۆ بردووە‪ ،‬ڕەنگە گەلێک لە چیرۆکنووسان ئیرەیی پێ ببەن‪ .‬مەنەلۆج دەشێت‪،‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 40‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫قسەکردن بێت لەگەڵ خودای خۆت کە موناجاتیشی پێ دەڵێن‪ ،‬لەسەر زاری فاتمەوە ئەو‬ ‫تەکنیکەشی هونەرمەندانە بەکار هێناوە‪ .‬ئەوەیش هەر تەکنیکێکی جوانە کە لە کۆتاییدا‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ڕۆمانەکە‪.‬‬ ‫سوودی لە هەندێک تەکنیکی دیکەیش بینیوە‪ ،‬لەوانە‪ :‬دەفتەری بیرەوەری‪ ،‬کە لەڕێیەوە‪،‬‬ ‫ڕووناکی خستووەتە سەر ڕاپەڕین و ڕۆژانی دواتر‪ .‬گەلێک جاریش ئەوەی نەیخواستووە‪،‬‬ ‫ڕاستەوخۆ بیڵێت‪ ،‬بەهۆی خەونەوە گوتوویەتی‪ .‬چونکە گێڕەرەوە خودی مەهاباد‬ ‫قەرەداغیی شاعیرە‪ ،‬کەڵکێکی زۆریشی لە شیعر بینیوە‪ .‬یەکێک لە ئیتیکەکانی نووسینی‬ ‫ڕۆمان‪ ،‬لە ڕاستگۆییدا بەرجەستە دەبێت‪ ،‬ڕاستگۆیی ئەوە نییە‪ ،‬پشت بکەینە فانتاسی و‬ ‫واقیع وەک خۆی بگێڕینەوە‪ ،‬ئەوەیە بێالیەنانە ئاوڕ لە کەسەکان و ڕووداوەکان بدەینەوە‪،‬‬ ‫بێ ئەوەی ئەو بایەخدانە بەو تەکنیکەی نووسین‪ ،‬وامان لێ بکات‪ ،‬پەیامی ئینسانیی‬ ‫ئەدەب فەرامۆش بکەین‪ ،‬ئاخر ستاتیکا بەهایەکی ئەوتۆی نییە‪ ،‬ئەگەر لە خزمەتی‬ ‫مرۆڤایەتیدا نەبێت‪.‬‬ ‫مەهاباد قەرەداغی ئەوەی زانیوە‪ ،‬میسیۆلۆژیا کە سەرچاوەی ئایینیشە‪ ،‬بەشێکە لە ویژدان‬ ‫و لە نەستی کۆ‪ ،‬بۆیە ئەو الیەنەی بە هەند وەرگرتووە و بە قازانجی گێڕانەوە وەگەڕی‬ ‫خستووە‪ .‬ئەوە ڕاست نەبوو کە دەیانگوت‪ ،‬ڕۆمان سەر بە شارە و ڕەنگدانەوەی ژیانی‬ ‫شاریشە‪ ،‬ئیبراهیم ئەلکوونی کە وەک نەتەوە‪ ،‬سەر بە تاریقەکانە کە لەبیابانی گەورەدا‬ ‫دەژین‪ ،‬ڕۆمانەکانیشی زادەی ژیانی ئەو سارانشینانەیە‪ .‬لۆکاش بە هەڵەدا چووبوو کە‬ ‫دەیگوت‪ :‬ڕۆمان داستانی بۆرژوواکانە‪ ،‬ئاخر دەشێت‪ ،‬بەر لە سەرهەڵدانی چینی بۆرژووا‪،‬‬ ‫ڕۆمان لە دایک ببێت‪ .‬فاتیالیش ڕۆمانێکە کەمتر باس لە ژیانی شارنشینیان دەکات و‬ ‫زیاتر لەگەڵ ژیانی گوند خەریکە‪.‬‬ ‫زۆرینەی نووسەرانی کورد‪ ،‬زمانی دایکیان‪ ،‬زمانی خۆیان‪ ،‬زمانی کوردی نازانن‪ .‬زمانزانین‬ ‫ئەوە نییە‪ ،‬وشە بخەینە ڕستەوە و وشە لە ڕستەماندا مانایەکی ڕووکەشی هەبێت و بەس‪.‬‬ ‫زمانزانین ئەوەیە مانای نوێ و قووڵ بە وشە ببەخشین‪ ،‬بە شێوازێکی نوێ وشە بهێنینە‬ ‫گۆ و وەک داهێنەر مامەڵە لەگەڵ وشەدا بکەین‪ .‬زمانزانین ئەوەیە‪ ،‬مرواریی شاراوەی‬ ‫نێو زەریای زمان بدۆزینەوە‪ ،‬هاوچەرخانە زمانی کالسیک وەگەڕ بخەین و لەگەڵ واقیعی‬ ‫نوێدا بیگونجێنین‪ .‬زمانزانین هەر ئەوە نییە بە کوردی بنووسین‪ ،‬ئەوەیشە‪ ،‬بەشداری لە‬ ‫جوانکردن و دەوڵەمەندکردنی زمانی کوردیدا بکەین‪ .‬ئەوە بەس نییە لە ڕۆماندا ڕووداو‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪41‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫هەبێت‪ ،‬بەڵکوو زمانی گێڕانەوەکەیشی‪ ،‬دەبێت ڕووداوێک بێت‪.‬‬ ‫ڕۆماننووسین جۆرێکە لە سەرکێشی‪ ،‬سەرکێشیی ئەوەی‪ ،‬دەقێکی نوێ بەرهەم بهێنین‪،‬‬ ‫دەقێک یەقین هەڵبوەشێنێتەوە‪ ،‬هێلی سوور ببەزێنێت‪ ،‬تابوو بشکێنێت‪ ،‬گومان بخاتە‬ ‫سەر چەمکی نەگۆڕ و جێگیر‪ ،‬ئەو شتە بڵێت کە زۆرینە لێی بێدەنگن‪ ،‬بە گژ فیکری‬ ‫کۆنی زاڵدا بچێتەوە و کۆمەڵ تووشی شۆک بکات‪ .‬الیەنێکی گەشی فاتیال ئەوەیە‪ ،‬هەم‬ ‫جڤاکی بەدەم گۆڕانەوە وێنە کێشاوە و هەم کارەکتەرە سەرەکییەکەیش‪ .‬لە فاتیالدا‬ ‫چیرۆکی ئەوینێکی گەرموگوڕ هەیە کە بە نەمریی دەمێنێتەوە‪ ،‬ئاخر ئەویندارە نەمرەکان‬ ‫ئەوانەن‪ ،‬وەک ڕۆمیۆ و جولیا‪ ،‬وەک مەم و زین و وەک فاتم و ئاتیال کە بە یەک ناگەن‪.‬‬ ‫لە فاتیالدا بە جۆرێک ڕووداو بەسەر گێڕانەوەدا زاڵە‪ ،‬بڕوا بە هەموو ڕووداوەکان دەکەین‪.‬‬ ‫جا چۆن بڕوا نەکەین‪ ،‬کە نووسەر هونەرییانە دیرۆکی نوێی گەلەکەمان دەگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫باسی ستەمی بەعس‪ ،‬باسی شۆڕش و پێشمەرگە‪ ،‬باسی کاولکردنی کوردستان‪ ،‬باسی‬ ‫کیمیاباران و ئەنفال بکات؟ لە درێژەی ئەنفالدا‪ ،‬لە بیابانی عەرعەر میللەتێک دەکرا بەژێر‬ ‫خۆڵەوە و لە زیندانی نوگرە سەلمانیش‪ ،‬بەعس لەژێر ئااڵی بە ئەڵاڵهوئەکبەر نەخشاودا‪،‬‬ ‫گەمەی بە مەمکی کچانی کورد دەکرد‪ .‬من خۆم ئەو ڕۆمانە پەسەند دەکەم کە ڕووداو‬ ‫ناگیڕێتەوە‪ ،‬لە ڕووداو ڕادەمێنێت‪ ،‬یان ڕووداو دەخوڵقێنێت‪ .‬مەهاباد قەرەداغی لە‬ ‫فاتیالدا‪ ،‬بە کۆمەکی خەیاڵێکی زەنگین‪ ،‬ئەو ڕووداوانە دەگێڕێتەوە کە خۆی لە نزیکەوە‬ ‫لەگەڵیاندا ژیاوە و ناوبەناو ڕووداویشی خوڵقاندووە‪.‬‬ ‫فاتیال لە هەوڵی ئەوەدایە‪ ،‬جیاوازی لە نێوان نێر و مێدا نەکرێت و هەمان دەرفەت‬ ‫بۆ هەردوو الیان بڕەخسێت‪ .‬فاتیال پێمان دەڵێت‪ :‬ئەوە شۆڕش نییە ئەگەر کۆشش‬ ‫بۆ ئازادیی ژنان نەکات و ئەوەیش هەر کۆیالیەتییە کە پیاو ئازاد و ژن ژێردەستە‬ ‫بێت‪ .‬الیەنی گەش لە شەڕدا نییە‪ ،‬ئیلال مەگەر ئەوەی لە شەڕدا مەعدەنی ئینسانەکان‬ ‫جوانتر بە دیار دەکەوێت‪ ،‬ئاخر کە هەمووان بەرەو ڕووی هەمان چارەنووسی ڕەش‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬ئیدی ئەوە ئاشکرا دەبێت‪ ،‬کێ مەعدەنەکەی لە زێڕە و کێیش مەعدەنی لە‬ ‫تەنەکەی ژەنگن بەوالوە هیچی دیکە نییە‪ .‬شێخ حسێنی هەزارکانی دەرفەتی ئەوەی بۆ‬ ‫دەڕەخسێت‪ ،‬ئەنفال نەکرێت‪ ،‬بەاڵم ڕەتی دەکاتەوە و مردنێکی سەربڵندانە هەڵدەبژێرێت‪،‬‬ ‫ئاخر ئەو پیاوێک دەبێت لە زێڕ‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 42‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫فاتیال ئەنفال دەگێڕێتەوە‪ ،‬ئەنفال هیچ نییە لە هۆلۆکۆست بەوالوە‪ ،‬ئاخر نازییەکانی‬ ‫چییان بە جوو کرد‪ ،‬بەعسیش بە ئیلهام وەرگرتن لە سوورەتی ئەنفال‪ ،‬هەمان شتی‬ ‫بە کورد کرد‪ ،‬بەعسیش بەرانبەر بە کورد هەمان نەخشەڕێگای گرتە بەر کە نازییەکان‬ ‫پەنجا ساڵێک پێشتر‪ ،‬جوولەکیان پێ قەالچۆ کردبوو‪ .‬کە ڕۆمان دەنووسین‪ ،‬مەبەستمان‬ ‫ئەوە نییە‪ ،‬واقیع بگوێزینەوە بۆ ناو دەقێک‪ ،‬ئامانجمان ئەوەیە بە گژ واقعێکدا بچینەوە‪،‬‬ ‫مەهاباد قەرەداغییش هەر وای کردووە‪ .‬با ڕۆمانێک بایەخ بە ئەوینیش نەدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەمیشە ئەوە عیشقێکە‪ ،‬نووسەر بۆ نووسین هان دەدات‪ ،‬مەرج نییە عیشقی ئینسانێک‬ ‫بێت‪ ،‬ڕەنگە خۆشویستنی نیشتمانێک بێت‪ .‬فاتیال هەرچەندە گرنگییەکی زۆر بە ئەوینی‬ ‫نێوان دوو ئینسان دەدات‪ ،‬بەاڵم زادەی عیشقی نیشتمانێکە‪.‬‬ ‫ئەگەر توانای ئەوە شک نەبەین‪ ،‬شتی نوێ دابهێنین‪ ،‬هەقە خۆمان بە نووسینەوە‬ ‫سەرقال نەکەین‪ ،‬ئاخر ڕەنجمان بەفیڕۆ دەڕوات‪ .‬ئەو چیرۆکی ئەوینەی مەهاباد قەرەداغی‬ ‫لە فاتیالدا دەیگێڕێتەوە‪ ،‬پڕ بە مانای وشەکە نوێیە‪ .‬وەک چۆن فیکری جوان فیکرێکە‪،‬‬ ‫بەرگەی زەمان بگرێت‪ ،‬شیعری جوانیش ئەو شیعرەیە‪ ،‬گڕەی تێپەڕبوونی زەمان‬ ‫نایژاکێنێت‪ ،‬ئەم تێزە بۆ ڕۆمانیش دروستە‪ ،‬ئەوە بۆیە ئەو ڕۆمانانە نەمرن کە لە‬ ‫یادگەماندا بە زیندوویی دەمێننەوە و زەمان توانای ئەوەی نییە کاڵیان بکاتەوە‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪43‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫* فاتیال تازەکی چاپ و باڵو کراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم کەی نووسراوە؟ وەاڵمی ئەو پرسیارە‬ ‫بایەخێکی ئەوتۆی نییە‪ ،‬ئاخر کە بەرهەمێک باڵو دەکەینەوە‪ ،‬پێویستە دەقێک بێت‬ ‫خۆمان تەواو لێی ڕازی بین‪ ،‬چونکە ئەوە بە دەردمان ناخوات‪ ،‬ئەگەر بڵێێن لەمێژە‬ ‫نووسیومانە و ئەوسا دەستپێکی نووسینمان بووە و شارەزایییەکی ئەوتۆمان لە بواری‬ ‫نووسینی ئەو ژانرەدا نەبووە‪ .‬خوێنەر دەقی جوانی دەوێت‪ ،‬ئەوە لەبەر چاو ناگرێت کەی‬ ‫و لە چ هەلومەرجێکدا نووسراوە‪.‬‬ ‫ئەوە سەیر نییە‪ ،‬لە ڕۆماندا غەفڵەت هەبێت‪ ،‬لە (سەد ساڵ تەنیایی)ی مارکیزدا کە‬ ‫نۆبێڵی بە هۆیەوە وەرگرتووە‪ ،‬بە ددانپێدانانی خۆی‪ ،‬چەندان غەفڵەت هەیە‪ .‬لە هەندێک‬ ‫جێی فاتیالیشدا سووکەغەفلەت هەیە‪ ،‬بۆ ئەوە دەستنیشانیان دەکەم‪ ،‬تا ئەگەر نووسەر‬ ‫سەرنجەکانی منی بە دروست زانی‪ ،‬لە چاپی داهاتوودا ڕەچاویان بکات‪.‬‬ ‫(*) من بیر دەکەمەوە کەواتە من هەم‪ .‬ئەوە گوتەی دیکارتە‪ ،‬نەک نیتشە وەک لە‬ ‫فاتیالدا هاتووە‪ .‬ل‪٨٣‬‬ ‫(*) لە بەغدا‪ ،‬دەچوونە گازینۆکانی سەر لێواری دیجلە و فورات‪ .‬ل‪ ١٠٤‬تەنیا دیجلە بە‬ ‫بەغدادا ڕەت دەبێت‪ ،‬فورات نا‪.‬‬ ‫(*) ئایا کەس هەیە لە بنەماڵەیان سەر بە بەعس بێت؟ وەاڵمەکان پۆزەتیڤ دەهاتنەوە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوێ نێگەتیڤ دروستە‪ ،‬ئاخر ئاتیال کەسێکی خاوێن بووە‪.‬‬ ‫(*) بارودۆخەکە خۆی تراژیدی بوو‪ ،‬ئەمان کردیان بە کۆمێدیایەکی ڕەش و تاڵ‪ .‬ل‪١٣٣‬‬ ‫کۆمێدیای ڕەش و تاڵیش هەر تراژیدیایە‪ ،‬یان دروستتر ئاوێتەبوونی هەردووکیانە‪ ،‬بۆیە‬ ‫(تراژیکۆمێدیا)یشی پێ دەڵێن‪ .‬لەوێدا پێویستمان بەو ڕەش و تاڵە نابێت‪.‬‬ ‫(*) (عاشقی) بسکی ئاڵۆزی کچە کوردێکی نەشمیلم‬ ‫تەماشا کەن چ سەیرێکە بە دەستی دیلەوە دیلم‪ .‬ل‪ ١١٣‬هێمن وای نەگوتووە‪ ،‬عاشقی‬ ‫هەڵەیە‪( ،‬ئەسیری‪ )،‬دروستە‪ .‬بۆ ئەو شوێنە هیچ وشەیەک لە (ئەسیر)ی گونجاوتر نییە‬ ‫کە هەمان مانای (دیل)ی هەیە‪.‬‬ ‫(*) ئەی ڕەقیب هەر ماوە قەومی کوردزمان‪ /‬نایشکێنێ (دانەری) تۆپی زەمان‪ .‬دانەری‬ ‫هەڵەیە‪ ،‬دانەیی دروستە‪ ،‬دانە بە مانای گولـلەتۆپ دێت‪ .‬هەندێک لە ئیسالمییەکان‬ ‫چونکە بەد لەو وشەیە حاڵیی بوون‪ ،‬وای بۆچوون‪ ،‬دانەری تۆپی زەمان‪ ،‬خوایە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەوەی دڵدار گوتوویەتی کوفرە‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 44‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫(*) کابووس‪ :‬مۆتەکەیە و (بەدوو)یش‪ :‬ڕەوەند یان کۆچەرییە‪ .‬سەرژمێری‪ :‬ئیحساء‪،‬‬ ‫ستاتیستیکە‪ ،‬نەک نفووس‪ ،‬نفووس‪ :‬باری کەسییەتییە‪ .‬ل‪٣٧‬‬ ‫(*) ئەهوارەکان ل‪ :١٨٨‬ئەهوار خۆی کۆیە‪ ،‬بۆیە دووبارە کۆ ناکرێتەوە‪ .‬هۆرەکان‪،‬‬ ‫دروستە‪ ،‬هۆر عەرەبییە بە کوردی زۆنگاوە‬ ‫(*) ترپەی دڵی من و ئەو بە یەکەوە لێ دەدەن‪ .‬ل‪ ١٧٦‬ئەوەی لێ دەدات‪ ،‬دڵە‪ ،‬نەک‬ ‫ترپە‪.‬‬ ‫(*) سوپای ئەنفال وا هاتبوو‪ ،‬گەرمیانیش وەک دۆڵی جافەتی و قەرەداغ بەبێ هیچ‬ ‫بەرگرییەک بگرێت‪ .‬ل‪ ١٤٦‬ئەو بەرگرییەی لە دۆڵی جافەتی کرا‪ ،‬مەگەر لە داستان و‬ ‫ئەفسانەدا هەبێت‪ ،‬ئاخر لەوێ بە سەدان‪ ،‬سەدانی ڕاستی نەک زێدەڕۆیی‪ ،‬پێشمەرگە‪،‬‬ ‫بەدەم بەرەنگاربوونەوەی دوژمنەوە گیانیان بەخت کرد‪ .‬ناوچەی قەرەداغیش بێ بەرگری‬ ‫نەگیرا‪ ،‬قوربانییەکی زۆر لەوێش درا‪.‬‬ ‫(*) عارەبێکی ڕەش کە تەنیا ددانەکانی سپی دەچوونەوە بە کێبڵ‪ ...‬ل‪ ١٥٧‬ئەوەی کە‬ ‫بەعس حیزبێکی فاشیست بوو‪ ،‬پێوەندیی بە ڕەنگی پێستەوە نەبوو‪ ،‬خۆ نازیستەکانی‬ ‫ئەڵمانیا کە قڕیان خستە قەرەج و جوولەکەوە‪ ،‬سووروسپی و چاوشین و قژزەرد بوون‪.‬‬ ‫*‬ ‫هەندێک لە الپەڕەکانی ڕۆمانی فاتیال‪ ،‬نموونەی جوانی پەخشانی کوردیین‪ ،‬کە باسی‬ ‫سەرهەڵدانی ئەوینی نێوان ئاتیال و فاتم دەکات‪ ،‬ل‪ ٦٢‬و ‪ ٦٣‬هونەری گێڕانەوە دەگاتە‬ ‫ئاستێکی بااڵ‪ .‬سێ چوار الپەڕەی کۆتاییی ڕۆمانەکە هێندە هەستبزوێن و کاریگەرن‪،‬‬ ‫ناخی خوێنەر دەهەژێنن‪.‬‬

‫‪١١‬ی دێسەمبەری ‪٢٠١٥‬‬ ‫هەولێر‬ ‫(*) مەهاباد قەرەداغی‪ ،‬فاتیال‪ ،‬چاپخانەی خانی ‪ ٢٠١٦‬دهۆک‪( .‬ساڵی چاپی ڕۆمانەکە‪ ،‬لەسەر بەرگ و لە‬ ‫ناوەوەیش ‪ ٢٠١٦‬نووسراوە‪).‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪45‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 46

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫ڕۆڵی مامۆستا‬ ‫محەمەدی مەال ئەحمەدی دەککە‬ ‫لە نێوان خەباتی سیاسی و پەروەردەو فێرکردندا ‪٢٠١٢ -١٩٣٤‬‬ ‫م‪ /‬ئەحمەد محەمەد ناسر باوەڕ‬

‫زانکۆی گەرمیان‪ -‬کۆلێژی پەروەردە – بەشی مێژوو‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪47‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 48

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫پێشەکی‪ :‬‬ ‫ خوالێخۆشبوو مەال ئەحمەدی کوڕی مەال عەبدوڵاڵی دەککە و بنەماڵەکەیان(‪-١٨٨٠‬‬ ‫‪ ،)١٩٥٩‬کە بە ڕەسەن خەڵکی گوندی (پرێس) ی ھەرێمی شارەزوورو شاری ھەڵەبجەن‪،‬‬ ‫بەدرێژایی سااڵنی سەدەی بیستەمی ڕابردوو و بە تایبەتی لەو ماوەیەوە کە ھاتوونەتە‬ ‫گەرمیان و کەالری نێوخانەوادە و بەگزادەکانی جاف لە ناوچەی گەرمیان و دواتریش‬ ‫لە ناوچەی (بنکوورە) ی سەر بە شاری خانەقین‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا خزمەتێکی دیارو‬ ‫بەرچاویان بەڕەوتی زانست و خوێندن و پەروەردەو فێرکردن کردووە لە ناوچەکەدا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫تۆزێک سەرچیغ نەچووبێتم‪ ،‬ڕەنگە بڵێم‪ :‬دەیان پیاوی ئایینی وکەسایەتی و مامۆستاو‬ ‫خوێندەواری دیار لە ڕێگای ئەم بنەماڵەیە و لە ژێر دەستی ئەمانەوە‪ ،‬پێ گەیشتبن و‬ ‫پلەکانی خوێندنی ئایینی و دواتر قوتابخانەشیان ھەر لە ڕێگای ئەمانەوە‪ ،‬تەواوکردبێت‬ ‫و دواتر بووبێتنە کەسایەتیەکی دیارو گەورە لە نێوەندی کۆمەڵگای کوردەواریی دا‪.‬‬ ‫ جا لێرەداو لە چوارچێوەی ئەم توێژینەوە کورتەدا‪ ،‬ئەوەی زیاتر پەیوەست بێت‪ ،‬بە‬ ‫مامۆستا مەال ئەحمەدی دەککە خۆیەوە ھەر لە سەربردەی کەسێتی‪ ،‬ژیانی مەالیەتی‪ ،‬‬ ‫تەدریس‪ ،‬شاعیریەت و ھەروەھا قسەکردن لەسەر کەشکۆڵە گرنگ وگرانبەھاکەی‪،‬‬ ‫ئەوا خوایار بێت‪ ،‬ئەیھێڵینەوە و لە فورسەتێکی ترو لە توێژینەوەیەکی مێژوویی‬ ‫سەربەخۆتردا‪ ،‬دێینەوە سەری و بەوردی لە بارەیەوە دەنووسین و بەوردی لە سەریان‬ ‫دەوەستین‪ .‬بەاڵم وەکتر ئەوەی پەیوەست بێت‪ ،‬بە مامۆستا محەمەدی کوڕیەوە و بە‬ ‫پێی بە شێک لەو دیکۆمێنت و بەڵگەنامەو وردە دەستنووسانەی کە لە بەر دەستدان و‬ ‫لە چوارچێوەی چەند سەرباس و تەوەرێکی سەربەخۆدا لە بارەیانەوە نووسیومانە و‬ ‫وەک پێویست دەیانخەینە بەر دیدەی خوێنەرو لێکۆڵیارانی ئەمرۆی کورد‪ ،‬بە ئومێدی‬ ‫ئەوەی ئەم کورتە توێژینەوەی ئێمەش ببێتە دەروازەیەک‪ ،‬بۆ ئەوەی لە ئایندەداو لە‬ ‫داھاتوویەکی نزیکدا‪ ،‬نووسین و توێژینەوەی وردتری بە دوادا بێت و بە ڕوونی الیەنە‬ ‫شاراوەکانی ژیانی ئەم مامۆستاو کەسایەتیە نیشتمان پەروەرەی کورد ڕۆشنایی زیاتری‬ ‫بخرێتە سەر‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪49‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫تەوەری یەکەم ‪ /‬مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی دەککە کێیە‪:‬‬ ‫ مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬بە پێی ھەردوو دەفتەری نفووسەکەی‬ ‫و ھەروەھا کۆپی کراوی ئەو ڕەگەز نامە عێراقیەی (الشهادە الجنسیە العراقیە)‪ ،‬کە‬ ‫دواتر لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی (‪)١٩٥٢‬دا‪ ،‬دەری کردووە و سوودمان لێ‬ ‫وەرگرتوون‪ ،‬لە مانگی تەمووزی ساڵی ‪ ١٩٣٤‬دا‪ ،‬لە گوندی (دەککە) ی حاجی ئیبرھیم‬ ‫بەگی جافی سەر بە شاری خانەقین ھاتۆتە دونیاوە‪ ،‬دایکی ناوی ڕەعنا خانی کچی‬ ‫شێخ محەمەدی شێخ عەلی ھەنجیرانە (‪ )١٩٩١ -١٩٠٥‬و ھاوکات ئەبێتە ئامۆزای شاعیری‬ ‫ناسراوی کوردوگەرمیان شێخ بابا عەلی بێدار (‪ .)١٩٤٩ – ١٨٩٤‬وەک خۆی لە‬ ‫بەشێک لە یادداشتەکانی ڕۆژانە و ھەروەھا لە چاو پێکەوتنێکی تایبەتی تەلەفزێوینی‬ ‫لۆکاڵی شاری خانەقین و بە تایبەتی لە بەرنامەی (مرواریی)دا دەڵێت‪ :‬ئێمە بەڕەسەن ‬ ‫لە تیرەی ھاروونی سەر بە ھۆزی گەورەی جافین و سەرەتاکانی خوێندنی لە حوجرە‬ ‫و الی مەال ئەحمەدی دەککەیی باوکیەوە دەست پێکردووە‪ ،‬بۆ یەکەم جاریش لە‬ ‫ساڵی خوێندنی (‪)١٩٤٢ – ١٩٤١‬دا‪ ،‬ھەر لە گوندەکەی خۆیان کە ناوی (قوتابخانەی‬ ‫سەرەتایی ئیبراھیمیە) بووە‪ .‬لە گوندی دەککەی حاجی ئیبراھیم بەگی جاف (المدرسە‬ ‫االبراھیمیە فی دکە) کە ھەر بە ناوی حاجی ئیبراھیم بەگ خۆیەوە بووە‪ ،‬خراوەتە‬ ‫بەر خوێندن و بۆ ماوەی چوار ساڵی تەواو لەو قوتابخانەیەدا ماوەتەوە‪ .‬وەک خۆی و‬ ‫مامۆستا عەلی برای (لەدایک بووی ‪ )١٩٤٠‬و ھەروەھا مامۆستا ئیبراھیم شێخ محەمەد‬ ‫میرانیش ئەڵێن‪ :‬دامەزرێنەی یەکەم و سەرەکی قوتابخانەی ئیبراھیمیە وەک مامۆستای‬ ‫سەرەتایی عەبدولکەریم مەندەالوی بووە‪ ،‬دواتریش مامۆستا ڕەشید موبارەک و پاش‬ ‫ئەوانیش ھەریەک لە مامۆستایان شێخ محەمەد ئەمین محەمەد میرانی (‪ )١٩٩٥ – ١٩٠٦‬‬ ‫و مامۆستا جاوید عەبدولقادر و ئەکرەم محەمەد شێخلی بەدوای یەکداو لە کاتی جیاوازدا‬ ‫ھاتوونەتە قوتابخانەی‪(:‬ئیبراھیمیەی دەککە) وەک پیشەی مامۆستایی و بەڕێوەبەر‪.‬‬ ‫ دواتر لە ساڵی خوێندنی (‪ )١٩٤٧ -١٩٤٦‬ەوە لە ڕێگای ھەریەک لە‪ :‬شێخ‬ ‫قاسم عیسا کە یەکێک بووە لە زانا ئایینیە ناسراوەکانی واڵتی عێراق و مامۆستا مەال‬ ‫محەمەدی قزڵجی تەرجانی زادە (‪ )١٩٥٩ - ١٨٩٢‬کە ماوەیەک موفتی عێراق و لە‬ ‫ھەمان کاتیشدا مامۆستا بووە لە قوتابخانەی (الھدایە االسالمیە) لە شاری بەغدا‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی کۆکردنەوەی کۆمەک و یارمەتی بۆ مزگەوتەکانی ئەوکاتەی شاری بەغدا‪،‬‬ ‫بە سەردانێکی چەند ڕۆژە ھاتوونەتە شاری خانەقین و دواتر (ناوچەی دەککە) بۆ‬ ‫الی حاجی ئیبراھیم بەگی جاف (‪ )١٩٥٢ -١٨٨٧‬لە گوندەکەی خۆی‪ ،‬یەکێک لە‬ ‫کارەکانیشیان ئەوەبووە مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی دەککە کە ھێشتا مێرد‬ ‫مناڵ بووە‪ .‬لە ڕێگای ئەوانەوەو لە قوتابخانەی ناوبراو وەرگیراوە و درێژەی بە خوێندن‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 50‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫داوە‪ .‬دوای دووساڵ تەواوی کردووەو بەسەریەکەوە‪ ،‬ئەمەش وەک ئەوە وابووە‪ ،‬کە‬ ‫قۆناغی سەرەتایی تەواو کردبێت‪ .‬تەنانەت ئەو سااڵنەشی کە لە شاری بەغدا دەبێت و‬ ‫باوکی ھەست دەکات کە لە بەشی ناوخۆیی ئەوسا بارودۆخی بەباشی بە ڕێوە ناچێت‬ ‫و لە نالەباریدا دەژی‪ ،‬بۆیە ھەر بەخەتی خۆی و بە زمانی شیرینی کوردی ئەوکاتە لە‬ ‫گوندێکی دوورە دەستی وەک دەککەی سەر بە شاری خانەقینەوەو لە ڕێکەوتی (‪/ ٣٠‬‬ ‫‪ )١٩٤٨ / ٤‬دا‪ ،‬نامەیەکی برایانەو دۆستانە بۆ مامۆستا محەمەدی قزڵجی تەرجانی زادە‬ ‫دەنووسێت و داوای ئەوەی لێ دەکات کە وەک ئەرکێکی باوکانە ھاوکاری بێت و یارمەتی‬ ‫بدات‪ ،‬وەک لە بەشێکی نامەکەیدا دەنووسێت‪:‬‬ ‫ ((مامۆستا گیان‪ :‬قوربان‪ ،‬لە پاش عەرزی دەستماچکردن و تکای دوعای خێر‪،‬‬ ‫بە لوگفی خوا سەالمەت وسەعادەتتان بەرقەرارە‪ .‬ئەھلی ماڵ بەعافیەت باشین‪ .‬جەنابی‬ ‫حاجی برایم بەگ زۆر ئیحترامی ھەیە‪ .‬لوگفە ن تەفەقودی حاڵمان بفەرموون حەمدەن‬ ‫باشین‪ .‬بەاڵم بیستومە جەنابی مەال ئیسماعیلی موراقیب چۆتۆ بۆ ماڵی خۆیان‪ .‬وە مەال‬ ‫شکور ھاتوەتە جامیعی حسین پاشا‪ .‬ڤە نم وایە خزمەتکارت محەمەد لە غورفەکەی‬ ‫خۆیان گوزەرانی زەحمەتە‪ ،‬لوگفە ن لە ێورەتی ئیمکان ئەمر بفەرموون محەمەد بێتە‬ ‫خزمەتی جەنابی مەال ئیبراھیم لە مەدرەسەی جەنابت‪ ،‬ئەگەر مەعاشەکەی کەمە ئیدارەی‬ ‫نەدا تا خەرجی بۆ بنێرم‪ ،‬ئەلحاێڵ ئەم کوڕە عائید بە جەنابتە‪ .‬ئەگەر نوقێانی‪ ،‬یا خەیر‬ ‫سەھوو نیسیانێکی ھەبێ بە شەفەقەتی باوکانە عیالجی بفەرموون‪ .‬موخلیێ لەم وەختە‬ ‫پێم ناکرێ بێم بۆ خزمەتتان‪ ،‬مەقێەدم ئەوەیە محەمەد لە گەڵ کوردەکان باشتر ئەژیی‬ ‫ئیتر حەواڵەی لوگفو ئیحسانی خۆتە قوربان‪ ....‬موخڵیێتان لە دەککە‪ ...‬ئەحمەد‪.))...‬‬ ‫ پاش تەواوکردنی ئەم قۆناغەش دواتر ھەر لە شاری بەغدا و لە ناوەندی ئایینی‬ ‫(المتوسطە الدینیە) لە ساڵی خوێندنی (‪ )١٩٤٩ -١٩٤٨‬وەرگیراوە و بۆ ماوەی چوار‬ ‫ساڵی تەواو تیایدا ماوەتەوە و پلەکانی خوێندنی بە سەرکەوتوویی تەواو کردووە‪،‬‬ ‫پاشتر لە ساڵی خوێندنی (‪)١٩٥٣- ١٩٥٢‬دا لە ئامادەیی نەجیبیە (االعدادیە النجیبیە)‬ ‫ی شاری بەغدا وەردەگیرێت‪ ،‬کە لەو سەرو بەندەدا قورئان خوێنی ناسراوی عێراقی‬ ‫حاجی مەحموود عەبدولوەھاب (‪ )١٩٧٠-١٨٩٥‬بەڕێوەبەری بووە و ھەروەھا بەھەمان‬ ‫شێوەی قوتابخانەی (الهدایە االسالمیە)ش مامۆستا محەمەدی قزڵجی تەرجانی زادە‪،‬‬ ‫لەم ناوەندیەی خوێندنیشدا‪ ،‬ڕۆژانە وانەی بە خوێندکارەکانی وتۆتەوە‪ ،‬دوای دووساڵ‪،‬‬ ‫تەوای کردووە‪ .‬پاشان لە ساڵی خوێندنی (‪)١٩٥٥ -١٩٥٤‬دا‪ ،‬لە قۆناغی زانکۆیی و‬ ‫(کۆلێژی شەریعە) ی شاری بەغدا کە ڕاگرەکانی لە ماوەی خوێندنی ئەودا‪ ،‬وەکو خۆی‬ ‫باسی لێوە دەکات‪ :‬ھەریەک لە دکتۆر ناجی مەعرووف (‪ )١٩٧٧ / ٨/١٧ - ١٩١٠‬و‬ ‫دواتر دکتۆر ئەحمەد عەبدولستار ئەلجیواری (‪ )١٩٨٨ -١٩٢٤‬بوون وەگیراوە و دوای‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪51‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫چوار ساڵی بەردەوام و تەواوی خوێندن‪ ،‬بەسەرکەوتوویی قۆناغی زانکۆیشی بڕیووە و‬ ‫لە بەرپا بوونی شۆڕشی (‪١٤‬ی تەمووزی ساڵی ‪ )١٩٥٨‬بەدواوە‪ ،‬لە کۆلێژی سەربازی‬ ‫کە بە(کلیە االحتیاگ) بە ناوبانگ بووە وەرگیراوە‪ ،‬جا لەبەرئەوەی دەرچووی کۆلێژ و‬ ‫بڕوانامەی (بەکالۆریوس) ی ھەبووە‪ .‬پلەی سەربازی (موالزمی یەکەم)ی دراوەتێ‪ .‬دوای‬ ‫ساڵێک لەم قۆناغەو تەواوکردنی خزمەتی سەربازی‪ ،‬ھەرلە شاری خانەقین و بەزۆری‬ ‫لەگەڵ موقەدەمی ناسراوی سەربازی عێراقی وکوردی شاری سلێمانی (زاھیر بەگی‬ ‫بابان) دا بووە‪ .‬وەکو وتمان دوای تەواوکردنی ساڵێک لە قۆناغی سەربازی و لە ساڵی‬ ‫خوێندنی (‪ )١٩٦٠ - ١٩٥٩‬بۆ یەکەم جار بۆتە مامۆستای دوا ناوەندی شاری خانەقین‬ ‫(پانویە خانقین) و بە پێی فەرمانێکی کارگێڕی‪ ،‬بەڕێوەبەراییەتی پەروەردە (مەعاریف)‬ ‫ی لیوای دیالە‪ ،‬لە ڕێکەوتی (‪ )١٩٥٩ / ٩ / ١٢‬ەوە وەک مامۆستا دەست بەکاردەبێت‪،‬‬ ‫بە موچەیەکی مانگانەی (‪ )٢٨‬دیناری ئەوکاتە‪ ،‬لە ھەمانکتیشدا وەک کاری حیزبی و‬ ‫سیاسی لە ڕێگای مامۆستا عەزیز پشتیوانەوە پەیوەندی کردۆتە ڕیزەکانی‪( :‬پارتی‬ ‫دیموکراتی کوردستان) ەوە و وەکو خۆی ئەڵێت‪ :‬مامۆستا عەزیز پشتیوان پێی وتم ‬ ‫لێرە بەدواوە تۆ نوێنەری ئێمەی لە دوا ناوەندی شاری خانەقین‪ ،‬تا ساڵی (‪)١٩٦٣‬‬ ‫لەم دواناوەندیەدا ماوەتەوە‪ .‬واتە تا ئەوکاتەی فەرمانڕەوایانی حیزبی بەعس لە عێراق‬ ‫لە ڕێگای کودەتایەکی سەربازییەوە بەسەرۆکایەتی سەرھەنگ عەبدولسەالم محەمەد ‬ ‫(‪ )١٩٦٦ / ٤ /١٣ -١٩٢١‬لە (‪ ٨‬ی شوباتی ساڵی ‪ )١٩٦٣‬ەوە دەسەاڵتیان کەوتۆتە‬ ‫دەستەوە‪.‬‬ ‫ لێرە بەدواوە مامۆستا محەمەد لەگەڵ عەلی برای کە ھەردووکیان مامۆستا بوون‬ ‫و ھاوکات لە بەرئەوەی سەر بە ڕێکخستنەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان دەبن‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوەیەک بە نھێنی دەچنە شاری بەغداو لە گەڕەکی (فەنارە) ی نزیک بە (باب الشرجی)‬ ‫و شێخ عەبدولقادری گەیالنی خانوویەک بەکرێ دەگرن و خۆیان لە بەرچاو ون دەکەن‪،‬‬ ‫ھەریەک لە مامۆستا عەالئەدینی سەجادی و مامۆستا شێخ محەمەد ئەمینی میرانی‬ ‫سەردانی بەردەوام و چاودێریان ئەکەن‪ ،‬پاش چەند مانگێک ناچار دووبارە دەگەڕێتەوە‬ ‫شاری خانەقین و ھەر لەو ماوەیەشدا‪ ،‬فەرمانی گواستەنەوەی ڕاژەو دوورخستنەوەی‬ ‫بۆ دەردەچێت‪ ،‬بۆ باشووری عێراق و لیوای ناسریە‪ .‬وەک لێرە بەدواوە و ھەر بەپێی‬ ‫(فەرمانێکی وەزاری – امر وزاری) وەزارەتی پەروەردەی عێراق‪ ،‬ژمارە (‪ )٢٣٤٥٤‬و لە‬ ‫ڕێکەوتی (‪ )١٩٦٣ / ٥ / ١٨‬ەوە پێکەوە لەگەڵ مامۆستا محەمەد شکور مەحموودی‬ ‫مامۆستای بیرکاری و خەڵکی شاری خانەقین‪ ،‬ڕاژەکەیان گوستراوەتەوەو دوورخراونەتەوە‬ ‫ئەمیان بۆ (سوق ئەلشیوخ) ی باشووری عێراق لە لیوای ناسریە و محەمەد شکوریش‬ ‫بۆ حلە و بەم شێوەیەی خوارەوە‪:‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 52‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫امر وزارى‬ ‫الموضوع ‪ /‬نقل مدرسين‬ ‫استنادا الى ماجاء بكتاب الحاكم العسكرى العام المرقم (‪ )2331‬فى ‪1963 / 5 /11‬‬ ‫قررنا مايلى‪:‬‬ ‫‪ -1‬ينقل السيد محمد شكر محمود مدرس الرياضيات فى ثانوية خانقين للبنين الى امر‬ ‫مدير التربية فى لواء الحلة‪.‬‬ ‫‪ -2‬ينقل السيد محمد مال احمد وكيل مدير متوسطة خانقين للبنين الى مدرس –‬ ‫لتدريس اللغة العربية المر مديرية التربية والتعليم للواء الناصرية‪.‬‬ ‫يعتبر االمر نافذا من تاريخه اعاله‪.‬‬ ‫عن ‪ /‬وزير التربية والتعليم‬ ‫محمد على خلف‬ ‫نسخة منه الى‪- :‬‬ ‫وزارة الدفاع ‪ /‬مقر الحاكم العسكرى العام‬ ‫وزارة الداخلية ‪ /‬المخابرات السرية و السياسية ‪ /‬كتابكم المرقم ق‪ .‬س ‪ 4501 /‬فى ‪/ 24‬‬ ‫‪1963 / 4‬‬ ‫وزارة المالية ‪ /‬يرجى الموافقة على استثنائهما من احكام منشوركم المرقم س ‪ 912 /‬فى‬ ‫‪ 1962 / 9 / 24‬وبناء على مقتضيات المصلحة العامة‪.‬‬ ‫‪....................‬الخ‪.‬‬ ‫ دوای دوورخستنەوەوگواستنەوەی ڕاژەکەی و بە پێی نووسرای فەرمی سەرەوە لە‬ ‫لیوای ناسریە بە ناچاریەوە دەست بەکار دەبێت‪ .‬بەاڵم مامۆستا عەلی مەال ئەحمەدی‬ ‫برای لەم بارەیەوە ئەڵێت‪ :‬لەگەڵ کاکەم پێکەوە چووین بۆ لیوای ناسریە و چووینە‬ ‫(بەڕێوەبەرایەتی مەعاریف لیوای ناسریە) ی ئەوکاتە‪،‬کەسێکی شۆڤێنی سەر بە حیزبی‬ ‫بەعس بەڕێوەبەری مەعاریف بوو بە ناوی‪( :‬عەبدولموحسین تۆحەلە) ەوە‪ ،‬بەداخەوە‬ ‫زۆر بە ناشرینی و بە ئیھانەکردنێکی زۆرەوە پێشوازی لێ کردین‪ ،‬ھەرچەندە پێش‬ ‫چوونمانیشمان‪ ،‬لە ڕێگای خوالێخۆشبوو مامۆستا تاھیر حەیدەری (‪/ ٧ /٨ -١٩٢١‬‬ ‫‪ )٢٠١٢‬ەوە کە لەودەمانەدا قائمقمامی قەزای ئەعزەمیە (االعظمیە) بوو‪ ،‬لە بەغداو خزمی‬ ‫نزیکمان بوو‪ ،‬سووکە واستەیەکمان کردبوو بۆ ئەوەی ھاوکاریەکمان بکەن‪ ،‬کەچی ئەوەش‬ ‫دادێکی ئەوتۆی نەداین و تەنانەت شوێنێکی دوورە دەستی وەک (سوق ئەلشیوخ)‬ ‫یشیان پێ رەوا نەدەبینی‪ .‬بەاڵم دوای ھەوڵێکی زۆر نێردرایە سوق ئەلشیوخ و وەک‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪53‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫مامۆستای ناوەندی ئەوێ بۆ وتنەوەی زمانی عەرەبی دەست بەکار بوو‪ .‬وەک ئەوەی‬ ‫بەپێی ھەمان نووسراوی سەرەوەو بە ڕێوەبەرایەتی پەروەردە وخوێندن لە لیوای ناسریە‬ ‫(مدیریە التربیە والتعلیم للواء الناصریە) بە پێی نووسراوی ژمارە (‪ )٨٠٥١‬لە ڕێکەوتی‬ ‫(‪ )١٩٦٣ / ٦ /٤‬فەرمانی کارگێڕی بۆ دەردەکەن و بەم شێوەیەی خوارەوە کاری پێ‬ ‫دەسپێرن‪:‬‬ ‫امر ادارى‬ ‫م ‪ /‬نقل مدرس‬ ‫بناء على مقتضيات المصلحة العامة و استنادا الى االمر الوزارى المرقم (‪ )23454‬فى‬ ‫(‪ )1963 / 5 / 18‬الصادر من مديرية التعليم العامة ‪ /‬الثانوى‪ .‬فقد تقرر نقل (السيد محمد‬ ‫مال احمد) وكيل مدير متوسطة خانقين للبنين الى لوائنا وقد نسبنا تعينه فى متوسطة‬ ‫السوق الشيوخ للبنين لتدريس اللغة العربية اعتبارا من تاريخ مباشرتة العمل‪.‬‬ ‫عبدالمحسن توحلة‬ ‫مدير التربية والتعليم للواء الناصرية‬ ‫ جگە لەوەش ھەر لەھەمان ساڵداو لە ڕێکەوتی (‪ )١٩٦٣ / ٥ /١٤‬ەوە کۆمەڵێک‬ ‫کەسایەتی دی لە شاری خانەقین ودەوروبەری ھەریەکەو بۆ شوێنێکی تری ناوچەکانی‬ ‫باشووری عێراق دوور خراونەتەوە لە وانە‪ :‬مەحموود تاھیر سلێمان زەھاوی بۆ ناحیەی‬ ‫بەنی سەعید لە ناسریە‪ ،‬سەالحەدین عەبدوڵاڵ عەباس واتە (سەالح فیتەر) بۆ (سوق‬ ‫ئەلشیوخ) لە ناسریە‪ ،‬مەال شەریف ڕەشید زەنگەنەی (‪ )١٩٩٦ -١٩١٧‬خەڵکی گوندی‬ ‫(سەوزباڵخ) ی ناوچەی بنکوورە و لە کاتی چاالکیەکانی حیزبی ھیوادا نازناوی‬ ‫(پەیوەند) بووە لە ڕیزەکانی حیزبدا‪ ،‬بۆ قەزای ڕەفاعی لە ناسریە‪ ،‬عەلی عومەری کە‬ ‫دواتر ئوتێلی ئەڵوەندی کردەوە لە گۆڕەپانی زوبێدەی سەر شەقامی کیفاح لە شاری‬ ‫بەغدا بۆ(قلعەسکر) لە ناسریە و ھەروەھا سیروانی کوڕی مامۆستا عەزیز پشتیوانیش‬ ‫دوورخرایەوە بۆ عەین تەمر (عین تمر) لە کەربەال‪.‬‬ ‫ بەاڵم پاش ساڵێک لە مانەوەو دوورخستنەوەی بۆ باشووری عێراق‪ ،‬دواتر مامۆستا‬ ‫محەمەدی مەال ئەحمەد دووبارە دەگێڕدرێتەوە بۆ شاری خانەقین و وەک مامۆستایەکی‬ ‫ئاسایی ھەمیسان لە شاری خانەقین و (دواناوەندی خانەقین) دەست بەکار دەبێتەوەو‬ ‫تاساڵی (‪ )١٩٧٠ -١٩٦٩‬لەھەمان دوا ناوەندی دەبێت و لە بەیانی (‪ ١١‬ی مارتی ‪)١٩٧٠‬‬ ‫بە دواوە و لە گەرمەی دانووستانەکانی نێوان سەرکردایەتی شۆڕشی ڕزگاریخوازی کورد‬ ‫بە ڕێبەرایەتی مەال مستەفای بارزانی (‪ )١٩٧٩ – ١٩٠٣‬دەبێتە بەڕێوەبەری (ناوەندی‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 54‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪١١‬ی ئازار) لە شاری خانەقین و پاشان دەبێتە بەڕێوەبەری ئامادەیی شۆڕش (پانویە‬ ‫شورش)‪ .‬تا ئەوکاتەی دانووستانەکانی نێوان شۆڕشی ڕزگاریخوازی کوردو حکومەتی‬ ‫عێراق تێک دەچێت‪ ،‬ئەمیش بۆ جارێکی دی و بە پێی نووسراوێکی فەرمی وەزارەتی‬ ‫پەروەردەی عێراقی ژمارە (‪ )٤٣٧٥٩‬لە (‪ )١٩٧٥ / ٧ / ٢٠‬ەوە لەگەڵ کۆمەڵێک‬ ‫مامۆستای تردا‪ ،‬لە شوێنەکانی خۆیان دەگوازرێنەوەو دووردەخرێنەوە بۆ شوێنی جۆر‬ ‫بە جۆری دی لە شارو ناوچەکانی عێراق‪ .‬مامۆستا محەمەدیش ئەمجارەیان و بە گوێرەی‬ ‫بڕیاری ناوبراو دووردەخرێتەوە بۆ شاری بەغداو لە دواناوەندی روسافە (الرصافة) وەک‬ ‫مامۆستا زمانی عەرەبی دەست بەکاردەبێتەوە‪ .‬بەجۆرێک مەرجی ئەوەش لە فەرمان‬ ‫و نووسراوەکەدایە ئەبێت لە شوێنەکانی پێشووتریان تاقیکردنەوەی خولی دووەمی‬ ‫خوێندکاران کۆتایی بێت ئەوجا بگوازرێنەوە‪((:‬يعتبر االمر نافذا من تاريخ االنفكاك‬ ‫والمباشرة بعد انتهاء امتحانات الدور الثانى))‪ .‬لێرەش بەدواوە ئەو دوا ناوەندیەی‬ ‫شاری خانەقین لە الیەن حکومەتی عێراقەوە ناوەکەی لە (شۆڕش)ەوە دەگۆڕدرێت بۆ‬ ‫(الخورنق) و دوای ماوەیەک دووبارە ڕاژەکەی دەگوازرێتەوە شاری خانەقین و تاکاتی‬ ‫خانەشین بوونی لە ساڵی ‪ ١٩٨٥‬دا ھەر لەم شارە بەسەری دەباو تا ئەوکاتەی لە‬ ‫ڕێکەوتی (‪ )٢٠١٢ / ١٠ / ٢٦‬دا وەفات دەکات و ھەر لە شاری خانەقین و لە گۆڕستانی‬ ‫(خدری زیندە) ئەسپەردەی خاک دەکرێت‪.‬‬ ‫تەوەری دووەم ‪ /‬نوێنەرانی گەرمیان و خانەقین و گۆنگرەی مامۆستایانی کورد لە‬ ‫شەقاڵوە ‪:١٩٥٩‬‬ ‫ لە بەرپابوونی شۆڕشی (‪١٤‬ی تەممووزی ‪ )١٩٥٨‬بەدواوە‪ ،‬کە چاالکی وکاری‬ ‫ڕێکخراوەیی و حیزبی لە واڵتی عێراق و باشووری کوردستاندا‪ ،‬تاڕادەیەک بە شێوازێکی‬ ‫ئاشکراترو ئازادتر لە جاران برەوی پەیدا کردبوو‪ .‬ئەوەبوو ھەر لە مانگی شوباتی‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٥٩‬ەوە کۆنگرەی مامۆستایانی عێراق لە شاری بەغدا بەستراو بەشێک لە‬ ‫نوێنەرانی کوردیش لە شارەکانی کوردستانەوە تیایدا بەشداربوون و تاڕادەیەک ھەندێک‬ ‫دەسکەوتی بۆ کورد تیابوو ‪ ,‬بەاڵم کۆنگرەی مامۆستایانی کوردستان کە بە چاودێری‬ ‫پارێزگاری ئەوکاتەی شاری ھەولێر‪ :‬عەالئەدین مەحموود (‪٤ / ٢ -١٩٥٨ / ٧ /١٦‬‬ ‫‪ )١٩٦٢ /‬و نەقیبی سەندیکای مامۆستایانی عێراق‪( :‬نەجیب محێدین) و سەرۆکی‬ ‫لقەکانی بە شێک لە لیواکانی باشووری کوردستان و عێراق لە شارۆچکەو ھاوینە‬ ‫ھەواری شەقاڵوە بەڕێوە چوو لە نێوان (‪ ١٣ -١٠‬ئەیلولی ‪ )١٩٥٩‬داو بەسەریەکەوەو‬ ‫لەچوارچێوەی کارنامەی کۆنگرەکەدا‪ ،‬گەلێک بڕیاری گرنگی تیادراو وەک ڕاسپاردەش لە‬ ‫الیەن ئەندامانی کۆنگرەوە پەسەندکران لەوانە وەک‪(( :‬دامەزراندنی کۆڕی زانیاری کورد‪،‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪55‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫دانانی فەرھەنگێکی یەکگرتووی زمانی کوردی‪ ،‬مێژووی نەتەوەی کورد لە قوتابخانەکانی ‬ ‫کوردستان و عێراقدا بخوێندرێ‪ ،‬بەشێک بۆ زمانی کوردی لە زانکۆی بەغدا بکرێتەوە‪،‬‬ ‫قوتابیانی کورد لە پۆلی یەکەمی سەرەتایی تەنھا ئەلف و بێی کوردی بخوێنن‪....‬تاد))‪.‬‬ ‫بە جۆرێک لە چوارچێوەی ئەم کۆنگرەیەدا ژمارەیەکی زۆر لە مامۆستایان و کەسایەتی‬ ‫ڕووناکبیر و تەنانەت سیاسیەکانی پارچەکانی تری کوردستانیش تیایدا بەشداربوون‪.‬‬ ‫کە بەسەریەکەوە ژمارەی ئەندامانی کۆنگرە بریتی بووە لە (‪ )١٠٥‬مامۆستای پیاو و ژن‬ ‫و (‪ )٣٤‬میوانی سیاسەت مەدارو ئەدیب و نووسەرو مێژوونووسی ئەوکاتەی کورد ھەر‬ ‫وەکو ئاماژەی بۆکرا‪ ،‬لە چەند بەشێکی پارچەکانی تری کوردستانەوە تیایدابە شداریان‬ ‫کردبوو لەوانە‪ :‬ئیبراھیم ئەحمەد (‪ ،)٢٠٠٠ -١٩١٤‬دکتۆر عەباسی ئەنوەری (‪- ١٩٣٠‬‬ ‫‪ )١٩٨٩‬واتە (عەبدولڕەحمانی قاسملو) لە ڕۆژھەاڵتی کوردستانەوە‪ ،‬عەالئەدین سەجادی‬ ‫(‪ ،)١٩٨٤ – ١٩٠٧‬مەال جەمیلی ڕۆژبەیانی (‪ ،)٢٠٠١ -١٩١٠‬عەزیز پشتیوان (‪١٩١٢‬‬ ‫– ‪ ،)١٩٩٣‬گیوی موکریانی (‪ ،)١٩٧٧ -١٩٠٣‬شاکیر فەتاح (‪ ،)١٩٨٨ -١٩١٤‬مەجید‬ ‫ئاسنگەر (‪ ،)٢٠٠٩ -١٩٢٩‬مامۆستا عەزیز محەمەد‪ ،‬حسێن عارفی چیرۆکنووس‪ ،‬ئەبو‬ ‫بەکری شێخ جەالل واتە ا‪ .‬ب‪ .‬ھەوری (‪ ،)١٩٧٩ -١٩١٥‬جگەر خوێن (‪)١٩٨٤ -١٩٠٣‬‬ ‫لە رۆژ ئاوای کوردستانەوە‪ ،‬عەبدوڵاڵ گۆرانی شاعیر (‪ ،)١٩٦٢ -١٩٠٤‬محەمەد سەعید‬ ‫بەگی کوڕی حمە بەگی جاف و دەیانی دی کە لەماوەی بەستنی کۆنگرەکەدالە ڕۆژانی‬ ‫کۆنگرەدا زیاتر بەرنامەو لیژنە جۆربەجۆرەکانی کۆنگرەیان دەوڵەمەند کردووە‪.‬‬ ‫ ھەروەھا مامۆستا کەریم مستەفا شارەزا کە بۆ خۆی ئەندامی کۆنگرەولە لیژنەی‬ ‫دانان و وەرگێڕانی کۆنگرەدا بووە دەنووسێت لە چوار چێوەی کۆنگرەو‪(( :‬لە نزیکەوە‬ ‫ئەدیب و پەروەردەکارێکی کوردی گەرمیانیم ناسی‪ ،‬ئەویش مامۆستا عەزیز پشتیوان‬ ‫بوو‪ ،‬لە خانەقینەوە بۆ بەشداری کردن لە کۆنگرەکە ھاتبوو))‪ .‬سەرەڕای ئەوانەی ناومان‬ ‫بردن لە زۆربەی شارو ناوچەکانی تری باشووری کوردستانەوە تیایدا بە شداریان‬ ‫کردووەو بە سەریەکەوە سێ ڕۆژی تەواوی خایاندووە‪ .‬لە ناوچەی گەرمیان و شاری‬ ‫خانەقینی ئەوکاتەشەوە جگە لە مامۆستا عەزیز پشتیوان (‪ ،)١٩٩٣ – ١٩٢٠‬ھەریەک‬ ‫لە مامۆستایان محەمەدی کوڕی مەال ئەحمەدی دەککە (‪ ،)٢٠١٢ -١٩٣٤‬شێخ محەمەد‬ ‫ئەمین محەمەد میرانی (‪ )١٩٩٥ – ١٩٠٧‬باوکی مامۆستا ئیبراھیم میرانی سەرۆکی‬ ‫یەکێتی مامۆستایانی کوردستان لە سەرەتای حەفتاکانی سەدەی بیستەمی ڕابردوودا‪،‬‬ ‫حمە سەعید بەگی کوڕی حمەبەگی جاف (‪ )١٩٩٦ – ١٩٢٥‬ی ئەندامی ئەنجوومەنی‬ ‫نوێنەرانی عێراق لە سەردەمی پاشایەتی دا‪ ،‬مامۆستا عەبدوڵاڵ قەرەداغی (‪– ١٩٢٠‬‬ ‫‪ ،)١٩٩٢‬مامۆستا عەبدلقادری کوڕی مەال محەمەدی جوانڕۆیی (لەدایک بووی ‪)١٩٣٧‬‬ ‫یەکەمین ئیمام و خەتیب و مودەریسی مزگەوتی کەالر لە ساڵی ‪ ١٩١٤‬و لەسەردەمی‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 56‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫فەرمانڕەوایەتی عوسمانی دا‪ ،‬کە تا ئێستاش لە ژیاندا ماوە و تیایدا بە شداریان کردووەو‬ ‫ئەمەی دوایشیان لە بارەی بەشداربوونیانەوە دەڵێت‪ :‬ئێمە وەک الیەنگیری حیزبی سەر‬ ‫بەالیەنی جیاواز بووین‪ .‬بەاڵم وەکتر ھەموومان مامۆستاو لە ناوچەی گەرمیان و شاری‬ ‫خانەقینەوە چوو بووین بۆ کۆنگرەکە و تەنانەت لە شارەکانی تری گەرمیانی وەک‬ ‫کەرکوک و کفری و خورماتووەوە مامۆستاو ئەندامی تر ھاتبوون و ئەوانیش بەشدار بوون‪.‬‬ ‫بەاڵم حاڵی حازر من ناوەکانیانم نایەتەوە یاد‪ ،‬بەاڵم زۆر چاکم لە یادە پێش ئەوەی‬ ‫بڕۆین برادەرانی پارتی جەختیان لە سەر ئەوە دەکردەوە ئەبێت ھەر چوار ئەندامەکەی‬ ‫کۆنگرە کە بۆ خانەقین دەستنیشان کرابوو ھەمووی بۆ ئەوان بێت‪ .‬بەاڵم سکرتێری‬ ‫یەکێتی مامۆستایانی ئەوکاتەی شاری خانەقین منی سەپاند بۆ کۆنگرەی شەقاڵوە و‬ ‫بەجۆرێک ئێمەش بەشداری لیژنەو گفتوگۆو ھەرسێ ڕۆژی دانیشتنەکانی کۆنگرەکە‬ ‫بووین‪ .‬بە تایبەتی مامۆستا عەزیز پشتیوان و شێخ محەمەد ئەمین محەمەد میرانی و‬ ‫مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی دەککە کە ھەم مامۆستاو ئەوکاتە ئەوان سەر بە‬ ‫ڕێکخستنەکانی (پارتی دیموکراتی کوردستان) بوون لە شاری خانەقین و ناوچەکەدا‪،‬‬ ‫بەاڵم من زیاتر وەک کادیرێکی سەر بە حیزبی شیوعی عێراق دەناسرام و لەساڵی‬ ‫(‪ )١٩٥٧‬ەوە لە ڕێگای مامۆستا ئیبراھیم ئەڵماسەوە لە ڕیزەکانی حیزبی شیوعی عێراقدا‬ ‫کارم دەکردو بۆ ئەندامێتی کۆنگرەی مامۆستایان چەسپێنرام‪ ،‬لەو کۆنگرەیەدا مامۆستا‬ ‫عەبدوڵاڵ گۆرانی شاعیرم لە بیرە وتەیەکی خوێندەوە و تیایدا باسی نەتەوەی کوردو‬ ‫چەسپاندنی مافی نەتەوایەتی کوردی دەکرد‪ .‬ھاوکات خوالێخۆشبوو مامۆستا عەالئەدین‬ ‫سەجادی یەکێک لە قسەکانی ئەوەی بوو کە ئەیگوت‪ :‬بە پێشکەشکردنی ڕاپۆرت و‬ ‫نووسین ھیچ بۆ زمانی کوردی ناکرێت‪ ،‬بەڵکو بە خەبات و تا خوێن نەڕژێت کورد ناگاتە‬ ‫ئامانج‪ ،‬ھەروەھا جگە لەوەش لە بیرمە ئەوکاتە خوالێخۆشبوو محەمەد سەعید بەگی‬ ‫جاف لە گەرمیان و کەالرەوە وەک کەسایەتیەکی مارکسی و زیاتر سیفەتی چاودێری‬ ‫ھەبوو لە نێو دانیشتنەکانی کۆنگرەکەدا‪.‬‬ ‫تەوەری سێیەم ‪ /‬مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدو خولەکانی فێربوونی زمانی کوردی‬ ‫لە شاری خانەقین ‪:١٩٧٢ - ١٩٥٩‬‬ ‫ وەک پێشتریش ئاماژەی بۆ کرا لە بەرپابوونی شۆڕشی (‪١٤‬ی تەمووزی ‪)١٩٥٨‬‬ ‫بەدواوە زمانی کوردی لە عێراق و باشووری کوردستاندا برەوێکی زیاتری پەیدا کردو‬ ‫ھەوڵی ئەوەدرا لە ھەموو باشووری کوردستاندا وەک زمانێکی سەربەخۆ لە قوتابخانەو‬ ‫ناوەندەکانی خوێندندا بخوێندرێت‪ ،‬بە اڵم وەکتر جێ بەجێ کردنی پالنێکی ئەوتۆ‪ ،‬ھەروا‬ ‫ئاسان و بێ گرێ و کۆسپ نەبوو‪ ،‬بەڵکو پێویستی بە ھەوڵ و زەمینەخۆشکردن و‬ ‫مامۆستاوکادیری پسپۆرو شارەزا ھەبوو‪ .‬بۆ ئەوەی بەپێی پالنێکی تۆکمەی درێژخایەن ‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪57‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫بێتەدی و ڕۆژ بە ڕۆژ پێڕۆو پرۆگرامەکانی لە شوێن و کاتی خۆیدا جێ بەجێ بکرێت‪،‬‬ ‫بەجۆرێک لە عۆدەی ئەوەدا بێت کە پرۆسەیەکی ئاوا گرنگ و ھەستیاری لەبەر ڕۆشنایی‬ ‫دا بێتەدی‪ .‬بە تایبەتی لە شارێکی دوورە دەست و چەپەکی وەک خانەقین و ناوچەکانی‬ ‫دەوروبەریدا‪ ،‬بەوەی تا ئەودەمانە سااڵنێکی یەکجار زۆربوو پرۆسەی بە عەرەبکردن و‬ ‫خوێندنی زمانی کوردی تیادا یاساغ بوو‪ .‬وەک دەشگوترێت دوای بەرپابوونی شۆڕشی‬ ‫چواردەی تەممووز کۆمەڵێک مامۆستاو کەسایەتی خۆبەش کەوتوونەتە ئەوەی خولێک‬ ‫بۆ فێربوونی زمانی کوردی لەم شارەدا بکرێتەوە لە ژێر چاودێری مامۆستا وخاوەنی‬ ‫کتێبی (ئەلف بێی نوێ) ی بە ناوبانگ ئیبراھیم ئەمین باڵدار (‪ )١٩٩٨ – ١٩٢٠‬و چەند‬ ‫مامۆستایەکی تری وەک‪ :‬عەزیز پشتیوان‪ ،‬عەبدوڵاڵ قەرەداغی‪ ،‬شێخ محەمەد ئەمین‬ ‫محەمەد میرانی‪ ،‬محەمەد حوسێن کوردە‪ ،‬شەفیق مەحموود حسێن جاف و ھەریەک لە‬ ‫محەمەد مەحموود حسێن جافی برای و ئەحمەد مەحموود کەالری (‪)٢٠٠٨ - ١٩٣٥‬ەوە‬ ‫کە مامۆستا نەبوون‪ ،‬بەڵکو ئەم دوانەی دوایی ھەر بەخۆبەش وانەیان تیا وتۆتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم دوای چەند ڕۆژێکی کەم ولە الیەن جەماعەتی موقاوەمەتی شەعبی و بە دەست‬ ‫تێوەردانی فەرمانڕەوایانی عێراق لە شاری خانەقین دا خولەکە تێک دراوەو نەیتوانیووە‬ ‫درێژە بەکارەکانی بدات‪ .‬بەاڵم بۆ ساڵی دواترو ھەر بەمەبەستی فێربوونی زمانی کوردی‬ ‫(بە ڕێوەبەرایەتی مەعاریفی لیوای دیالە) بە پێی نووسراوێکی فەرمی‪ ،‬ژمارە (‪)٨١١٧‬‬ ‫و لە ڕێکەوتی (‪ )١٩٦٠ / ٦ / ٢‬دا بریاری لە سەر ئەوەداوە کە بە شێوازێکی فەرمی‬ ‫خولێکی فێربوونی زمانی کوردی لە شاری خانەقین بکرێتەوە‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش بینای‬ ‫قوتابخانەی خەبات (نچال) ی بۆ دەستنیشان کراوە‪ .‬ھەروەھا بە ڕێوەبەری (دواناوەندی‬ ‫خانەقین – پانویە خانقین) کە لەو دەمانەدا مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی دەککە ‬ ‫بووە‪ ،‬لە (‪ ١١‬ی حوزەیرانی ‪ )١٩٦٠‬داو لەناو بینای قوتابخانەی (خەبات) کە تازە ئەو‬ ‫ناوەی لێ نرابوو و‪ ،‬بەچاودێری بەڕێوەبەری پەروەردە(مەعاریف) ی دیالەی ئەوکاتە‬ ‫کە مامۆستا (عەبدولقادر مەال غالیب خانەقینی) و برای بەڕێوەبەری پۆلیسی ئەوکاتەی‬ ‫شاری خانەقین (عەلی مەال غالیبی خانەقینی) بووە‪ ،‬خولێک بۆ فێربوونی زمانی‬ ‫کوردی کرایەوەو ژمارەیەکی زۆر لە مامۆستایانی ھەموو شارەکانی ئەودەمانەی وەک‪:‬‬ ‫خانەقین‪ ،‬مەندەلی‪ ،‬جەلەوال‪ ،‬قزڕەبات (سعدیە) و دەوروبەری تییدا بە شداربوون‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێک مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی دەککە لە یادداشتەکانی ڕۆژانەی خۆیدا و‬ ‫بە زمانی عەرەبی دەنووسێت‪(( :‬شارک فی الدورە المعلمات و المعلمون االکراد فی‬ ‫خانقین وجلوالء والسعدیە ومندلی و بواقع ثالث شعب))‪ .‬ھەروەھا باس لەوەش دەکات‪،‬‬ ‫ھەرچەندە ماوەی خولەکەیان کەم بووە و بە سەریەکەوە‪(( :‬تەنها دوو ھەفتەبووە))‪.‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا بەرھەمێکی زۆرچاکی ھەبووە بە مەبەستی زیاتر فێربوون و پێ‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 58‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫گەیاندنی کادیری پێویست بۆ وتنەوەی زمانی کوردی لە قوتابخانەکانی ئەودەمانەی‬ ‫شارو ناوچەکەدا‪ ،‬دیارە ئەمەش زیاتر لەوەوە سەرچاوەی دەگرت کە مامۆستایانی‬ ‫بەشداربوو بەسوور بوون و پێ داگیریەکی بەرچاو و بێ وێنەوە بە پیری پرۆسەکەوە‬ ‫ھاتوون و ویستوویانە لەسەر بنەمایەکی زانستی وردەکاری زمانەکەی خۆیان فێر ببن‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانن لە داھاتوودا خزمەت بە کوڕان و کچانی واڵتە خۆشەیستەی خۆیانی‬ ‫پێ بکەن کەکوردستانە‪ .‬ھەروەھا لە چوارچێوەی نووسینەکانیشیدا باس لەوەدەکات کە‬ ‫مامۆستایانی بەشداربووی شاری مەندەلی لە ھەموو ئەوانی دی زیاتر پێ داگیرو سوور‬ ‫بوونە بۆ ئەوەی زمانەکەی خۆیان فێربن و سوودی زیاتر وەربگرن‪ ،‬ھەرچەندە کۆسپ‬ ‫و تەگەرەو موعاناتی زیاتریان ھەبوو بە ھۆی جیاوازی دیالێکتی زمانەکەیان و ھەروەھا‬ ‫نەبوونی جێگای پێویست بۆ مانەوەو حەوانەوەیان لە بەشە ناوخۆیی یەکانی دواناوەندی‬ ‫شاری خانەقیندا کە بۆیان دابین کرابوو‪ .‬بەزۆری ئەومامۆستایانەشی کە ڕۆڵی بە‬ ‫رچاویان ھەبوو لە بەڕێوەبردن و وتنەوەی وانەکانی ئەم خولەدا کە بە شێوازێکی فەرمی‬ ‫بۆ یەکەم جاربوو لە شاری خانەقین دا کرابووەوە ھەریەک لەم مامۆستایانەی خوارەوە‬ ‫بوون کە لە کۆتایداو بۆ یادگاری وێنەیەکیان گرتووە وەک ئەوەی لەگەڵ نووسینەوەکەدا‬ ‫بۆ یەکەم جار ھەر لە ئەرشیفی مامۆستا محەمەدمەال ئەحمەدەوە باڵوی دەکەینەوە‪:‬‬ ‫‪ -١‬مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬بەڕێوەبەری دواناوەندی خانەقین‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەری خولەکە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬مامۆستا عەزیز پشتیوان‪ ،‬مامۆستای قوتابخانەی خەبات‪.‬‬ ‫‪ -٣‬مامۆستا نوری محەمەد ئەمین گۆچان‪ ،‬بەڕێوەبەری پراکتیکی خانەی مامۆستایانی‬ ‫بەعقوبە‪ .‬‬ ‫‪ -٤‬مامۆستا عومەر عەبدولڕەحیم‪ ،‬مامۆستای خانەی مامۆستایانی سلێمانی (‪-١٩٢٠‬‬ ‫‪.)١٩٩٣‬‬ ‫‪ -٥‬مامۆستا شێخ محەمەد ئەمین محەمەد میرانی‪ ،‬مامۆستای قوتابخانەی مونزریە لە‬ ‫شاری خانەقین‪.‬‬ ‫ ناوی بەشێک لەو مامۆستایانەشی کە لەو خولەدا بەشداریانکردووە لە حوزەیرانی‬ ‫ساڵی ‪١٩٦٠‬دا مامۆستاعەلی مەال ئەحمەد دەڵێت‪ :‬وەک بێتەوە یادم بەزۆری ئەمانەبوون‪:‬‬ ‫عەلی مەال ئەحمەد‪ ،‬مەحموود تاھیر سلێمان زەھاوی‪ ،‬ئیبراھیم خداداد‪ ،‬موحێدین شاکر‬ ‫دای زادە‪ ،‬نەسرین شێخ عەلی قەرەداغی (‪ ،)١٩٣٨‬نەسرین مەحموود دەربەند فەقەرەیی‬ ‫و مامۆستاعەبدولقادری کوڕی مەال محەمەدی مەھدی جوانڕۆیی))‪ .‬دوا بەدوای ئەوانەو لە‬ ‫بەیانی (‪١١‬ی مارتی ‪ )١٩٧٠‬بەدواوە ئاسۆی بیرکردنەوەو ڕێگە خۆشکردن بۆ فێربوونی‬ ‫زمانی کوردی وکردنەوەی خولی زمانی کوردی لە ھەمووشارەکانی باشووری کوردستاندا‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪59‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫برەوو تایبەت مەندیەکی زیاتری لە خۆگرت و ھەنگاوی خێراتری بۆ نرا‪ ،‬بە مەبەستی‬ ‫ئەوەی نەوەی نوێ و جیلی نوێ‪ ،‬بتوانێت بە زمانی خۆی بخوێنێت و بنوسێت و‬ ‫باڵوکراوەو کتێب و ھۆیەکانی فێربوونی زمانی پێ دەوڵەمەندتر بکات‪ .‬وەک ئەوەی ھەرلە‬ ‫شاری خانەقین و لە بەیانی (‪١١‬ی مارت) بەدواوە دوو قوتابخانەیەی ناوەندی بە زمانی‬ ‫کوردی کرایەوە‪ ،‬بەناوی قوتابخانەی (ناوەندی ‪١١‬ی ئازار)ەوە و یەکەم بەڕێوەبەریشی‬ ‫ھەر مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەد بووەو لەم بارەیەشەوە و لە نووسینەکانی ڕۆژانەیدا‬ ‫دەنووسێت‪ :‬کردنەوەی ئەم دوو ناوەندیە بە زمانی کوردی دەرگایەکی گەورەو ڕۆشنن‬ ‫بە ڕووی خوێندکارانی شارو ناوچەکەداو ھاوکات کۆمەاڵنی خەڵکیش بەدڵ پێشوازیان‬ ‫لێ دەکردن و جگەر گۆشەکانی خۆیان ئەخستە ئەم قوتابخانانەوەو ئەمەش بووە مایەی‬ ‫ئەوەی کە قوتابخانە عەرەبی زمانەکان بە چۆڵی بمێنێتەوە وبەڵکو تەنھا مناڵی ئەو‬ ‫فەرمانبەرە عەرەبانە یان تیا بمێنێتەوە کە تا ئەوکاتە لە شارەکە و دەوروبەری دا بوون‪،‬‬ ‫ھەرچەندە وەکتریش فەرمانڕوایانی عێراق وەک پێویست ئامادە نەبوون‪ ،‬ھاوکاریان بکەن‬ ‫و پێداویستیەکانی بۆ دابین بکەن‪ ،‬لە ڕاستیدا ئەمەشیان زیاتر بۆ ئەوە بوو کە خوێندنی‬ ‫کوردی لەشارەکەدا بەشکست و مردوویی بمێنێتەوەو ھەموو پێشنیارێکیشیان ئەوەبوو‬ ‫ئەوسێ قۆناغەی کە بڕیاربوو بەزمانی کوردی بێت خوێندنەکەی ھەر بەشێوازێکی ئیرتجالی‬ ‫ڕایی بکرێت و بێ ئەوەی پێداویستیە زانستی و پەروەردەییەکانی بۆ ئامادەبکرێت وەک‬ ‫ئەوەی بەزمانی عەرەبی نووسیوویەتی‪((:‬وفی الحقیقە ارادو ان تلد الدراسە الکردیە فی‬ ‫مدینتنا میتە و فاشلە کان االقتراح ان تکون الصفوف الثالثە مشمولە باللغە الکردیە‬ ‫ارتجاال و بدون تهیئە مستلزمات العملیە والعلمیە والتربویە))‪.‬‬ ‫ ھەروەھا بۆ ڕایکردن ودەستەبەرکردنی کارەکان و تێ پەڕاندنی ئەوکۆسپ و‬ ‫تەگەرانەی ڕێگای خوێندنی کوردی لە شاری خانەقین دا‪ ،‬باس لەوە دەکات ناچاربووین‬ ‫پەنا بەرینە بەر قوتابخانەکانی تری شارو وەک شەھادەتێکی مێژوویی ئاماژە بە ڕۆڵی‬ ‫مامۆستا مەحموود تاھیر زەھاوی دەکات کەلەو دەمانەدا ئەو بەڕێوەبەری قوتابخانەی‬ ‫(خەبات) بووە و چۆن بۆ پڕکردنەوەی ئەو پێداویستیانەیان ھاوکاری کردوون و بە‬ ‫دەنگیانەوە چووە و وەک دەنووسێت‪(( :‬وکان دور مدرسە (خبات) ومدیرھا کاک محمود‬ ‫الزھاوی بارزا وفعاال حیث زود المدرستان بکثیر من االثاث مناقلە فبادر منە لسد حاجتها‬ ‫الماسە))‪ .‬ئەوەی شایانی باسکردن بێت مامۆستا باس لەوەش دەکات کە ئەوکاتە‬ ‫خۆی بەڕێوەبەری ناوەندی کوڕان بووە و لە ھەمان کاتیشدا بەشی ناوەندی کچانی ئەو‬ ‫قوتابخانەیە مامۆستا گوڵباخی مەال ئیبراھیم محەمەدی دەلۆ (‪ )١٩٩٥ -١٩٤٥‬بووە و‬ ‫ئەم دوو قوتابخانەیە لەشاری خانەقینی ئەوکاتەدا بە زمانی کوردی مانەوە تا ئەوکاتەی‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٧٥‬دا ھەڵوەشێنرانەوە وخوێندنیان دووبارە تیا کرایەوە بە عەرەبی و بەاڵم‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 60‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫خوێندکارەکانی یەکەم قۆناغی تا پۆلی پێنجەمی دواناوەندی بەشی زانستیان بڕیبوو‬ ‫دواتر قوتابیەکانی بۆ قوتابخانە عەربیەکان گواسترانەوە‪ .‬وەک دەنووسێت‪(( :‬الغیت‬ ‫المدرسە عام ‪ ١٩٧٥‬بعد ان کان وصل طالبها الی الخامس العلمی وتم نقلهم الی الدراسە‬ ‫العربیە))‪ .‬ھەرچەندە لەساڵی ‪ ١٩٧٠‬داو دوای ئەوەی پێشتر خولێکی تری زمانی کوردی‬ ‫لە شاری خانەقیندا کرایەوە‪ ،‬کەچی بەھەمان شێوەو لە (‪١٥‬ی ئابی ‪ )١٩٧٠‬دا بۆ‬ ‫جارێکی دی خولێکی تری فێربوونی زمانی کوردی بە ھاوکاری لە نێوان بە ڕێوەبەرایەتی‬ ‫پەروەردەی سلێمانی و پەروەردەی دیالە ڕێکخراوەو ئەو مامۆستایانەشی کە لە شاری‬ ‫سلێمانیەوە ھاتبوونە بە عقوبەو دواتر بۆ شاری خانەقین و بە پێی فەرمانی ژمارە‬ ‫(‪ )٤٥‬لە (‪٢٠‬ی ئابی ‪ )١٩٧٠‬دەست بە کاربوونیان بۆکراوەو سەرۆکی خولەکەشیان‬ ‫کە مامۆستا جاوید سەعید باجەاڵن بووە بۆ دەستنیشان کراوە‪ .‬ھاوکات بەڕێوەبردنی‬ ‫خوولەکەش وادەست نیشانکرابوو‪ ،‬کە لە قوتابخانەی (خەبات)دا بەڕێوە بچێت و‬ ‫بەسەریەکەوە نزیکەی (‪ )٨٠‬مامۆستای ئەوکاتەی شاری خانەقین و شارو شارۆچکەکانی‬ ‫دەوروبەری بەژن و پیاوەوە بۆ ئامادە کرابوو‪ .‬شوێنی میوانانی خولەکەش لە مامۆستایان‬ ‫بارەگای‪(:‬یەکێتی مامۆستایانی کوردستان) بووە لە شاری خانەقین و بریتی بوون‬ ‫لە‪ :‬مامۆستا کەریم زەند (‪ )١٩٢٥‬کە تا ئێستاش لە ژیاندایە‪ ،‬مامۆستامحەمەد عەبدە‬ ‫ئەمین‪ ،‬مامۆستا فوئاد ڕەئوف سەراج و مامۆستا شێرکۆ ئەحمەد شەوقی مامۆستای‬ ‫تەتبیقاتی خانەی مامۆستایان و پسپۆر لە وتنەوەی (ئەلف بێی) قۆناغی یەکەمی‬ ‫سەرەتایدا‪ ،‬بەجۆرێک ڕۆژی کردنەوی خولەکە ھەریەک لە سەرپەرشتیاری پەروەردەیی‬ ‫مامۆستا عەبدولڕەحیم جەالل و سەرۆکی یەکەی ڕاھێنانی پەروەردەیی سەرپەرشتیار‬ ‫عەلی حەیدەر ئامادەبوون و وانەکان بۆ وتنەوەی شێوازی زمانی کوردی دەستیان پێ‬ ‫کردووە‪ ،‬ھەوەھا لەگەڵ کۆتایی ھێنانی ماوەی خولەکەدا وەک ئەوەی مامۆستا کەریم زەند‬ ‫باسی لێوە دەکات گەشتێکی بە کۆمەڵیان بۆ ڕێکخراوە‪ ،‬بۆ ھاوینە ھەواری (سەرتەکی‬ ‫بەمۆ) و (دەربەندی بێلولە) ی بناری چیای بەمۆ و بۆ دوا کاتیش تاقیکردنەوەیەک‬ ‫ئەنجام دراوەو خولی زمانی کوردی لەو ساڵەدا کۆتایی پێ ھاتووە‪ .‬بە جۆرێک بە شێک‬ ‫لەو مامۆستایانەشی کە تیایدا بە شداریانکردووە ئەمانە بوون‪ :‬مەجید ئیبراھیم ڕەزا‪،‬‬ ‫محەمەد ساڵح جاف‪ ،‬فاتمە عەلی عەباس‪ ،‬گوڵباخ مەال ئیبراھیم محەمەد‪ ،‬ساڵح مەھدی‬ ‫ساڵح‪ ،‬محەمەد کەریم ئەحمەد‪ ،‬مەلیحە کەریم ڕەشید‪ ،‬ئیبراھیم عەلی مەحموود‪ ،‬محەمەد‬ ‫نوری فەرەج‪ ،‬ئیبراھیم کەریم‪ ،‬مریم محەمەد ڕەسوول جاف‪ ،‬سەبیحە عەبدوڵاڵ‪ ،‬بەدیعە‬ ‫حەسەن‪ ،‬پەروین عاکف باجەاڵن‪ ،‬ماجدە عەبدوڵاڵ زەھاوی‪ ،‬محەمەد جومعە‪ ،‬ڕەحیم‬ ‫غێدان‪ ،‬عەبدولڕەحمان خەلیل‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪61‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ھاوکات ھەر بەپێی یادداشتە ڕۆژانەییەکانی مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەد‬ ‫بۆ جارێکی دی و لە مانگی حوزەیرانی (‪ )١٩٧٢‬دا کە ھێشتا دانووستانەکانی نێوان‬ ‫سەرکردایەتی شۆڕشی کورد و حکومەتی عێراق بەردەوام بووە‪ ،‬خولێکی تری زمانی‬ ‫کوردی بۆ پەرەسەندن و گەشەکردنی زمانی کوردی لە شاری خانەقبن دا کراوەتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمەیان لە قوتابخانەی (نوعمان) ی سەرەتایی کراوەتەوە و بەھەمان شێوەش‬ ‫ماوەکەی بۆ دوو ھەفتە بووە و بەڕێوەبردنەکەشی ھەر بەدەستی خۆیەوە واتە مامۆستا‬ ‫محەمەدی مەال ئەحمەدی دەککەوە بووە کە لەوکاتەشدا‪ ،‬ھێشتا بەڕێوەبەری (ناوەندی‬ ‫‪١١‬ی ئازار) بووە لە شاری خانەقین و یاریدەدەرەکەشی مامۆستا عیزەت نوری عەبدوڵاڵی‬ ‫باجەاڵن بووە و بە زۆری ئەو مامۆستایانەی کە ڕۆژانە وانەیان لە خولەکەدا وتۆتەوە‬ ‫ھەریەک لەم مامۆستایانەی الی خوارەوە بوون‪:‬‬ ‫‪ -١‬مامۆستا عەبدولقادر بابان‪.‬‬ ‫‪ -٢‬مامۆستا مەحموود حاجی‪.‬‬ ‫‪ -٣‬مامۆستا جەمال بابان کە لە سلێمانیەوە ھاتووە‪.‬‬ ‫‪ -٤‬مامۆستا محەمەد نوری فەرەج‪ .‬پسپۆری زمانی عەرەبی‪.‬‬ ‫ ماوەتەوە بڵێین‪ :‬مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەد سەرەڕای ئەوەی پەروەردەکار‬ ‫و مامۆستایەکی دڵسۆزو کوردپەروەر بووە‪ .‬ھاوکات کەسایەتیەکی خوێندەوارو وەک‬ ‫نەریتی خێزان و بنەماڵەکەیان کە کوڕی مەال ئەحمەدی دەککە بووەو چەندین بەرھەمی‬ ‫شیعریی و نووسینی لە باڵوکراوەکانی سەردەمی خۆیدا باڵو کردۆتەوە لەوانە گۆڤاری‬ ‫بە ناوبانگی گەالوێژ‪ ،‬ئەمیش بەھەمان‪ ،‬پێڕۆو بۆچونی باوکی عەرەبی زانێکی دیارو‬ ‫خاوەنی کتێبخانەیەکی دەوڵەمەند و بە بەردەوامی بابەتی نوێ و داھێنانی نوێی ھەر لە‬ ‫کتێب و گۆڤارەکانی سەردەمی خۆی خوێندۆتەوە‪ .‬بۆ نموونە نووسەر و مامۆستایەکی‬ ‫وەک ئەحمەد شاکەلی (لەدایک بووی ‪ )١٩٤٨‬کە لە سەرەتای شەستەکانی سەدەی‬ ‫بیستەمی ڕابردوودا لە شاری خانەقین و (ئامادەیی کوڕانی خانەقین) خوێندکاری‬ ‫بووە‪ ،‬زۆر بە ئەمانەتەوە‪ ،‬لە بارەیەوە دەنووسێت‪ :‬ئەمەی کە دەینووسم باسی زیاد‬ ‫لە پەنجا ساڵی پێش ئێستایە‪ ،‬ئامادەیی خانەقینی کوران کە ھاوسای (دراوسێ) ی‬ ‫گۆڕستانی (عەلەمدار) بوو‪ ،‬مامۆستای سادەوکاریگەریی ھەبوو‪ .‬یەکیک لەوانە‪ :‬مامۆستا‬ ‫موحەممەدی مەال ئەحمەدی دەکە بوو‪ ،‬یەکێکی دیار بوو‪ .‬بە شێنەیی و ھیچ زۆر لە‬ ‫خۆکردنێک وانەکانی زمانی عەرەبی دەوتەوە‪ ،‬بۆ ئەو ڕۆژگارەو قوتابیانی تەمەن دە و‬ ‫دوازدە سااڵن کاردانەوەی قووڵ و ئیجابی ھەبوو‪ .‬ساڵی خوێندنی (‪ )١٩٦٣ – ١٩٦٢‬بۆ‬ ‫من بەو جۆرە بوو‪ .‬لە وانەکانی (داڕشتن) دا‪ ،‬بابەتە باوەکان دەربارەی خۆشەویستی‬ ‫دایک و نیشتمان (بەبێ دیاریکرنی چ نیشتمانێک) و کاری دڵسۆزانەو باران و چۆنێتی‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 62‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫بە سەربردنی پشووەکانی بەھارو ھاوین) بوون‪.‬‬ ‫ بابەت گەلێکی سادە بوون‪ .‬بەاڵم کە ئەو مامۆستایە دەیوتەوە (بە شێوەیەکی نا‬ ‫ڕاستەوخۆ) دەچووە قاڵبێکی وروژاو بە تامەوە‪ .‬ھەر بە شێوەی ئاسایی و سروشتی‬ ‫کارێکی دەکرد (من بە ئاماژەکانی دەوروژام)‪ .‬نەم دی بۆ ھیچ حاڵەتێک ‪ -‬ڕۆژێک‬ ‫لە ڕۆژان – تووڕە بێت‪ .‬پیاوێکی باوەڕ بەخۆ بوو‪ .‬وەکو کەسێکی دەوڵەمەند بە‬ ‫پێویستیەکانی جێبە جێکردنی وانە وتنەوە‪ .‬شارەزای بابەت‪ .‬ناسینی قوتابیان‪ .‬لێزانی‬ ‫ھەنگاوەکانی وانە وتنەوە‪ .‬پۆلێکی ئارام‪ .‬بە جل و بەرگێکیی گونجاوەوە لە دوورەوە‬ ‫دەردەکەوت‪ .‬تا دەگەیشتە ناو دەرگاکە لێمانەوە دیاربوو (قیام و جلوس) و جارجار‬ ‫(تفچلوا)‪ .‬پۆلی قوتابی بێدەنگ‪ .‬بێدەنگیەکی سروشتی نەک بە ترساندن و زەبرو زەنگ‬ ‫(وانەکانی دەوتەوە)‪ .‬ئەو حاڵەتە بە ئاسانی بە دی نایەت‪ .‬بە ڵکو بەرھەمی قووڵی‬ ‫(تێگەیشتنە)‪ .‬تێگەیشتن لە دەورو بەر‪ .‬بیر کردنەوەو لێکدانەوەی گونجاوو کردارەکی‪.‬‬ ‫ھەموو نەوەیەک بۆ ئەوەی بە باشی بۆ جێبە جێ کردنی ئەرکەکانی ئامادە بکرێت‪.‬‬ ‫پێویستە بەو جۆرە ڕابھێنرێت‪(.‬یا اللە جبران ؟! ھات ماعندک)‪ .‬مەبەستی جبران خلیل‬ ‫جبران بوو‪ .‬بۆ ھاندانی قوتابی دەیوتەوە لە وانەکانی داڕشتندا‪ ،‬یان کە پرسیاری مانای‬ ‫وشەیەک یان داڕشتەیەکی عەرەبی دەکرد‪ ،‬دەبوو ھەر بەزمانی عەرەبی وەاڵم بدرێتەوە‪.‬‬ ‫ھاوماناکەی (مرادف) یان ڕوونکردنەوە (توضیح)‪ ..‬بەاڵم !! زۆرجار قوتابی بە زمانی‬ ‫کوردی بۆی ڕوون دەکردەوەو مامۆستای تێدەگەیاند کە لە مانای ئەو وشە یان ڕستەیە‬ ‫تێگەیشتووە‪ ...‬ئەویش بزەیەک دەیگرت و نمرەی تەواوی بۆ دادەنا‪.‬‬ ‫ زۆر جاریش گۆڤارێکی بە دەستەوە بوو‪ .‬لەگەڵ خۆیا دەیھێنا بۆ ناو پۆل‪ ،‬کە‬ ‫دەھاتە ژوورەوە لە سەر یەکەم تەختە (ریحلە) ی الی دەرگاکەوە دای دەناو خەریکی‬ ‫وانە وتنەوەی خۆی دەبوو‪ .‬ئەو گۆڤارانە ھەمەجۆر بوون‪ ،‬یەکێکیان (ادب) ی ناوبوو‪.‬‬ ‫بە خەتی سپی گەورە لەسەر تەختەی بەرگەکەی ئەو ناوەی لەسەر نووسرابوو‪ .‬شێوازی‬ ‫نووسینەکە و قەبارەی گۆڤارەکە زۆر جوان بوو‪ .‬الی ھەردوو کتێبخانەکەی خانەقین‪:‬‬ ‫(ئەوەی مام عەبدولکەریم) و ئەوەی الی مزگەوتی (مستەفا بەگ) بۆی دەگەڕام‪ ..‬‬ ‫پرسیارم دەکرد‪ .‬دەیانوت‪(( :‬لێوا موجەلەیەک نیە)) واتە‪ :‬گۆڤاری لەم جۆرە نیە‪،‬‬ ‫واتە ئەو پیاوە بۆ خوێندنەوە‪ ،‬منەی بابەتی نایابی دەکرد‪ ،‬چاوکراوەی نێو‪ ،‬بابەتە‬ ‫زیندووە نوێیەکانی بواری ڕووناکبیریی ئەو ڕۆژگارە بوو‪ .‬زۆر حاڵەتی درەوشاوەی ھەیە‪.‬‬ ‫بەڕوونی نایەنەوە بەر چاووم‪ .‬بەاڵم‪ ...‬ئاگام لە (ھەشاماتی) ناو سەرمە‪ ،‬بە تەواوی بیرو‬ ‫ھەستمەوە‪ ،‬لە دەوری کۆ بوومەتەوەو دڵم زۆر پێ خۆشە‪ .‬بابەتەکە چی یە نازانم‪ .‬بە‬ ‫ڕوونی بۆم کۆ ناکرێتەوەو ناتوانم بیخەمە سەر کاغەز‪.‬‬ ‫ئەو دڵ پێخۆشبوون و وروژانە دەروونیە بێدەنگە‪ ،‬بە تامە و ئەو خۆ ئامادە بوونەم‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪63‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫((قەت)) بیرناچێتەوە‪ .‬یادی بە خێر‪....‬‬ ‫ ھاوکات بەھەمان شێوەی مامۆستا ئەحمەد شاکەلی‪ ،‬مامۆستای زانکۆی خانەنشین‬ ‫حسێن مەحموودکەالری (لەدایک بووی ‪ ،)١٩٤٧‬کە ھەرلەسەرەتای شەستەکانی سەدەی‬ ‫ڕابردوودا خوێندکاری مامۆستا محەمەد بووە لە خانەقین لە بارەیەوە دەنووسێت‪:‬‬ ‫ساڵی خوێندنی (‪ )١٩٦٢ -١٩٦١‬گەیشتمە قۆناغی سێیەمی ناوەندی‪ ،‬ئەوکاتە یەک‬ ‫دوا ناوەندی ھەبوو لە خانەقین‪ ،‬ھەڵکەوتەی خۆرئاوای ڕووباری ئەڵوەندی شادەماری‬ ‫شار بوو‪ .‬ئەوکاتە دواناوەندی نەیتوانی ھەموو خوێندکارەکانی بگرێتە ئامێز‪ ،‬ناچار‬ ‫قۆناغی سێیەم‪ ،‬کە بریتی بوو لە سێ پۆل بارگەمان بە چاوی نمینەوە گواستەوە بۆ‬ ‫بینایەک‪ ،‬کە لە پێشا (کنێست)ی جوولەکەکانی شاری خانەقین و ھەڵکەوتەی گەڕەکی‬ ‫(تێلخانە) بوو‪ ،‬نزیک مزگەوتی مستەفا پاشای باجەاڵن و ماڵی حاجی حمە ئەمینی حمە‬ ‫ئاغای دەربەندفەقەرەیی‪ ،‬بینایەکی دڵتەنگ‪ ،‬بەاڵم بوونی مامۆستا محەمەد کە لە ناو‬ ‫خوێندکارانی شاردا بە (محەمەدی موڵاڵ ئەحمەد) ناسرابوو‪ .‬تازە لە سوپا کە ئەفسەری‬ ‫ئیحتیاتی یەک ئەستێرە بوو (تسریح) کرابوو‪ .‬ئەم قوتابخانەیە بە پاشکۆی (دواناوەندی‬ ‫خانەقین) ناوزەد کرا‪ ،‬بوونی مامۆستا محەمەد بەو دیمەنەو سیما سەرنج ڕاکێشەی‪ ،‬کە‬ ‫بریتی بوو لە ھەیکەلێکی چوارشانەی ھاوکێش لەگەڵ ڕووخسارێکی سپی و چاوگەش‪،‬‬ ‫دیارە وەکو دیاریەک لە باوکیەوە بۆی مابووەوە‪ ،‬قژێکی لوول وەکو شەپۆلی بە ھەدادانی‬ ‫دەریا ئەچوو‪ .‬نەرم و لە سەرخۆ و شتی تریش‪ ،‬ھێزی داڕشتنی شەمائیلی ئەو پیاوەم‬ ‫ھەر ئەوەندە بڕدەکات‪ .‬خوێندکاران سروشتی ئارامی و بێ دەنگیان لە دونیای خەسڵەتە‬ ‫پر بەھای ئەوپیاوە وە سەرچاوەی گرتبوو‪ .‬ئەو ڕۆژگارە ملمالنێی سیاسی لە نێوان دوو‬ ‫پارتی سەرەکیدا بوو‪ ،‬پارتی دیموکراتی کوردستان و پارتی کۆمۆنیست واتە شیوعی‬ ‫عێراق‪ .‬خوێندکارێکی شیوعی عەرەبی خەڵکی شاری بەعقوبەمان لەگەڵدا بوو بە ناوی‬ ‫(مونجید ئەلقەیسی) ەوە‪ ،‬سپی کارێک کە چاویلکەی پزیشکی لە چاودا بوو‪ ،‬بزێوو چاالک‬ ‫بوو‪ ،‬کار گەییە ئەوەی لە ناو دەوامدا ھەڕەشەمان لێک کرد‪ ،‬کە چووینە دەرەوەش‪،‬‬ ‫ڕوو بە ڕووی یەک بووینەوە واتە ھەردووال ئێمە خوێندکارە کوردەکان‪ ،‬کە بەشێکمان لە‬ ‫ڕێکخستنەکانی یەکێتی قوتابیانی کوردستانا بووین‪ ،‬بەشێکیشمان سۆزی نەتەوایەتی‪،‬‬ ‫ئەو گوڕو گوژمەی پێ بەخشی بووین‪ ،‬دیارە ئەوانیش ھەروا‪ ،‬ماوەیەک قیڕەمان بەرامبەر‬ ‫یەک کردوو‪ .‬ئەوکاتە نوری ئەحمەد بەسی ڕۆژبەیانی (‪ ،)٢٠٠٥ /٤/٨ -١٩٤٩‬کە خەڵکی‬ ‫گوندی (سەوزباڵخ) ی ناوچەی بنکوورە بوو‪ .‬ئەویش سەر بە (یەکێتی قوتابیانی‬ ‫کوردستان) بوو ھەڵمەتی داو بەرەو پێشەوە چوو وتی‪ :‬ئەم مەوزووعە ببڕنەوە‪ ،‬ھەوڵ‬ ‫بدەن گەورە نەبێتەوە‪ .‬ئەگەر ئێوە ھەر داکۆکن بە شیوعیەکان‪ ،‬وتی فەرموون ئەمە گەزو‬ ‫ئەمەیان مەیدان‪ ،‬ئیتر شیوعیەکان سارد بوونەوە‪ ،‬وتیان‪ :‬ئێمە نامانەوێت‪ ،‬بگاتە دەستەو‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 64‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫یەخەو با بەگفتوگۆ چارەسەر بکرێت‪ .‬ئەوەبوو باڵوەمان لێکرد‪.‬‬ ‫بۆ بەیانی مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەد ناردییە دواما‪ .‬ناسیاری خێزانی کۆنمان‬ ‫ھەبوو‪ .‬وتی‪ :‬کاکە حسین واز لەم گرژیە بێنن‪ ،‬من دەبێت ئەمڕۆ ڕاپۆرتێک بۆ بەڕێوەبەری‬ ‫دواناوەندی‪ ،‬پێم وابێت‪ ،‬مامۆستا(عبدالحافظ علی الباقر) بوو بەرز بکەمەوە‪ ،‬ڕاستی‬ ‫ڕووداوەکانی بدەمێ‪ .‬بەاڵم گەر کۆتایی پێ بھێنن‪ ،‬ئەوا ڕاپۆرتێکی ئاسایی‪ ،‬ھێور‬ ‫کەرەوە دەنووسم و بابەتەکە دادەخەم‪ ،‬بە مەرجێک ئێوە ھاوکارم بن‪ .‬ئەم ئاڵۆزیەش‬ ‫خزمەتی ھیچ الیەک ناکات‪ ،‬پێویستیمان بە برایەتی و تەبایی و یەکڕیزی و ھاوکاری‬ ‫یەکتر ھەیە‪ .‬شۆڕشی ئەیلولیش لە یەکەم ساڵیدا بوو‪ ،‬ئیتر بە ھەوڵی ئەوو خوێندکاران‬ ‫و ھەردوو حیزب و خێرخواھان کێشەکە کۆتایی ھات‪ .‬‬

‫پەراوێزو سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪ -١‬سەبارەت بە مەال ئەحمەدی دەککە بڕوانە‪ :‬محەمەد عەلی قەرەداغی‪ ،‬ئەلبوومی کەشکۆڵ‪ ،‬ب‪ ،١‬لە‬ ‫باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی‪( ،‬ھەولێر‪ ،)٢٠٠٨ :‬ل ‪.١٨٠ -١٧٨‬‬ ‫‪ -٢‬شێخ بابا عەلی بێدار‪ :‬ناوی شێخ بابا عەلی کوڕی شێخ عەبدوڵاڵی کوڕی شێخ عەلی کوڕی شێخ سەلیمی‬ ‫ھەنجیرانە‪ ،‬بەڕەسەن دەچنەوە سەر نەوەی (پیر یونس) و باوکی ماوەیەک‪ ،‬لە ھەڵەبجە ژیاوە و بۆ خوێندن‬ ‫زۆر ناوچە گەڕاوە و ھەر بە واعیزی و مەالیی ئاوارەیی ماوەیەک لە ناو ھۆزی گەورەی جاف و لە ڕشماڵدا ژیاوە‪.‬‬ ‫دواتر ڕوودەکاتە ناوچەی بنکورەو ناوھۆزی باجەاڵن و لە گوندی (ئاوایی گەورە) دا دەنیشێت و ھەرلەوێش‬ ‫ژیانی ھاوسەری پێکەوە دەنێت‪ .‬بێدار بەزۆری سەرەتاکانی خوێندی الی باوکیەوە دەست پێ دەکات و ھەر‬ ‫کە تەمەنی دەگاتە دوازدە سااڵن‪ ،‬باوکی دەینێرێتە شاری خانەقین و الی (شێخ ساڵحی مودەریس) دەست‬ ‫دەکات بە خوێندن و ھەر لێرەشەوە سەودای شیعر نووسینی دەکەوێتە سەر و دواتر ناو بە ناو ھۆنراوەکانی‬ ‫لە گۆڤاری بە ناوبانگی (گەالوێژ) دا‪ ،‬باڵودەکاتەوەو لەگەڵ دامەزراندنی (پارتی ھیوا) دا‪ ،‬پەیوەندی دەکاتە‬ ‫ڕێکخستنەکانی ھیواوە ونازناوی (بێدار)یشی لە ڕێگای مامۆستا ڕەفیق حیلمیەوە دراوەتێ‪ ،‬لێرەش بەدواوە‬ ‫دەبێتە نازناوی شیعری و تائەوکاتەی لە(‪٢٢‬ی تەموزی ‪ )١٩٤٩‬بە نەخۆشی لە شاری بە غدا وەفات دەکا ولە‬ ‫گۆڕستانی‪(:‬ئیمام سەرپەتی)‪ ،‬ناوچەی بنکورەی سەربە شاری خانەقین‪ ،‬ئەسپەردەی خاک دەکرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫تائێستا بەرھەمەکانی بەتەواوی و بە باشی کۆنەکراونەتەوە‪ .‬بڕوانە‪ :‬ئیبراھیم باجەاڵن‪ ،‬بەشێک لە دیوانی شێخ‬ ‫باباعەلی بێدار‪ ،‬چ‪( ،١‬سلێمانی‪ ،)٢٠٠٣ :‬ل ‪.٢١ -١٢‬‬ ‫‪ -٣‬شێخ محەمەد ئەمین محەمەد میرانی‪ :‬بە پێی ڕەگەزنامە عێراقیەکەی ساڵی (‪ )١٩٠٦‬لە ھەڵەبجە لە دایک‬ ‫بووە‪ ،‬بە ڕەسەن خەڵکی ناوچەی جەزیرەی بۆتانی باکوری کوردستانن و بنەماڵەکەیان لە پاش شکست‬ ‫ھێنانی ڕایەڕینی شێخ عوبێدوڵاڵی نەھرێ وە کەوتوونەتە ڕۆژ ھەاڵتی کوردستان و بە تایبەتی دەوروبەری‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪65‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫شاری سنەوە‪ ،‬دواتر لە وێشەوە ھاتوونە باشووری کوردستان و شاری ھەڵەبجەی ئێستاو ھاوکات لەگەڵ‬ ‫بنەماڵەی مامۆستا عەالئەدین سەجادیشدا تێکەاڵویەکی کۆمەاڵیەتی زۆر نزیکیان ھەیە بەوەی خێزانی مامۆستا‬ ‫سەجادی (سھیلە خان) دەبێتە خوشکی مامۆستا شێخ محەمەد ئەمین میرانی‪ ،‬دوای تەواو کردنی قۆناغەکانی‬ ‫سەرەتایی خوێندن‪ ،‬خانەی مامۆستایانی ریفی لە شاری بەعقوبە تەواو دەکات و بۆ یەکەم جار وەک مامۆستا ‬ ‫لە ناحیەی قۆرەتوو و دوایی ھۆرین و شێخان و دواتر لە گوندی دەککەی حاجی ئیبراھیم بەگی جاف واتە‬ ‫قوتابخانەی (ئیبراھیمیەی سەرەتایی) مامۆستا بووە و ماوەیەکی زۆر لە بواری پەروەردەو فێرکردندا کاری‬ ‫کردووە‪ ،‬لە دامەزراندنی پارتی (ھیوا) بەدواوە و ڕاستەوخۆ لە ڕێگای مامۆستا ڕەفیق حیلمی (‪)١٩٦٠ -١٨٩٨‬‬ ‫خۆیەوە پەیوەندی بە ڕێکخستنەکانی ھیواوە کردووە و ماوەیەک مامۆستای قوتابخانەی (مونزریە) بووە‬ ‫لە شاری خانەقین‪ .‬ھاوکات وەک نوێنەری مامۆستایانی شاری خانەقین لەگەڵ چەند مامۆستایەکی تردا‪،‬‬ ‫ئەندامی کۆنگرەی مامۆستایانی کوردستان بوون لە شەقاڵوە ساڵی ‪ ،١٩٥٩‬کەسایەتیەکی دیاری خوێندەوار و‬ ‫کۆمەاڵیەتی بووە‪ .‬بۆ دواکاتیش لە ساڵی (‪ )١٩٩٥‬دا لە شاری بەغدا وەفاتی کردووە و لە گۆڕستانی (کەرخ)‬ ‫ئەسپەردەی خاککراوە‪ .‬دیدەنی تایبەت لەگەڵ مامۆستا ئیبراھیم شێخ محەمەد ئەمین محەمەد میرانی‪،‬‬ ‫سلێمانی‪.٢٠١٥ / ٢ /١٠ ،‬‬ ‫‪ -٤‬دیدەنی تایبەت لە مامۆستا عەلی مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬خانەقین‪ ،٢٠١٥ / ٢ /٥،‬ھەروەھا مامۆستا ئیبراھیم‬ ‫شێخ محەمەد ئەمین میرانی‪.٢٠١٥ / ٢ /١١ ،‬‬ ‫‪ -٥‬تەلەفزیونی لۆکاڵی شاری خانەقین‪ ،‬بەرنامەی مرواری‪ ،‬چاوپێکەوتنی تایبەت‪ ،‬لەگەڵ مامۆستا محەمەدی‬ ‫مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬ئامادەو پێشکەشکردنی‪ :‬حوسێن ئەحمەد‪ ،‬بە ماوەیەک پێش وەفاتکردنی‪.‬‬ ‫‪ -٦‬مەال محەمەدی قزڵجی‪ :‬کوڕی مەال محەدی حوسینی مەال عەلی قزڵجییە تەرجانی زادەیە‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫(‪ )١٨٩٢‬لە دایک بووە و سەرەتای پلەکانی خوێندنی لە نێوەندی بنەماڵەکەی خۆیەوە دەست پێ کردووە‬ ‫و بۆ مەسەلەی خوێندن زۆر ناوچەی کوردستانی باشوورو ڕۆژ ھەاڵت گەڕاوەو دواتریش ھەر بەمەبەستی‬ ‫خوێندن و تەدریس ماوەیەک چۆتە واڵتی میسرو لە قاھیرە خوێندوویەتی و ماوەیەکی زۆر تیایدا ماوەتەوە‪.‬‬ ‫پاش گەڕانەوەی بۆ عێراق بە یەکجاری لە شاری بەغدا نیشتە جێ بووە ولێرە بەدواوە سەرگەرمی تەدریس‬ ‫وانە وتنەوە بووە و لە گەڵ ئەوەشدا سەرە ڕای دانانی کتێب گەلێک نووسین و بابەتی ھەمەجۆری لە گۆڤارە‬ ‫بە رچاوەکانی ئەوکاتەدا باڵو کردۆتەوە و بە ھەردوو زمانی کوردی و عەرەبی شیعری نووسیوە‪ .‬بۆ دوا کات‬ ‫و بەپێی یاداشتە ڕۆژانەییەکانی مەال عارفی کوڕی مەالیەحیای خانەقین و ئیمام خەتیبی مزگەوتی (مەجید‬ ‫بەگ) لە (‪١٤‬ی ئەیلولی ‪ )١٩٥٩‬دا وەفاتی کردووە و مەال عارف لە بارەیەوە دەنووسێت‪( :‬چووینە بەغدا بۆ‬ ‫تەعزیەکەی مامۆستا قزڵجی ئەما مع االسف کەسی وەھا نەبوو بۆ جێ بە جێ کردنی تەعزیەکەی)‪ .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫عبد الكريم محمد المدرس‪ ،‬علماؤنا فى خدمة العلم والدين‪ ،‬عنى بنشرة‪ :‬محمد على القرداغى‪( ،‬بغداد‪،)1983 :‬‬ ‫ص ‪ ،523 -522‬بابا مردوخ روحانى‪ ،‬تاريخ مشاهير كرد‪( ،‬تهران‪ ،)1382 :‬ل ‪.393 – 392‬‬ ‫‪ -٧‬سەبارەت بە ناوچەی دەککە بڕوانە‪ :‬حەکیم حسێن عەلی‪ ،‬گوندی دەکە لە نێوان بەرداشی مێژوو و دەستی‬ ‫ڕەشی تەعریبدا‪ ،‬کەرکووک (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٣‬ساڵی دووەم‪ ،‬زستانی ‪ ،٢٠٠١‬ل ‪.١٤٦ – ١٣٧‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 66‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ -٨‬حاجی ئیبراھیم بەگی دەککە‪ :‬کوڕی گەورەی سلێمان بەگی کوڕی حەمە پاشای جافە‪ ،‬ساڵی (‪ )١٨٨٧‬لە‬ ‫دایک بووە‪ ،‬پلەکانی خوێندنی لە ناوەندە ئایینیەکانەوە دەست پێکردووە و‪ ،‬وەک کەسایەتیەکی خواناس و بە‬ ‫ھاوکارێکی بەردەوامی ھەژارو لێقەوماوان ناسراو بووە‪ ،‬لە ژیانیدا دوو ژنی ھێناوە یەکەمیان‪ :‬مەنیجە خان کە لە‬ ‫ھۆزی باجەاڵن بووەو تەنھا سێ کچی لێ ھەبووە و دووەمیان‪ :‬شەمسەخانی کچی جەمیل بەگی محەمەد عەلی‬ ‫بەگی جاف و لە نەوەی (عادیلە خان) ی خێزانی (وەسمان پاشا جاف) بووە و تەنھا دووکوڕی لێ ھەبووە‬ ‫بە ناوەکانی‪ :‬عەبدولقادر بەگ و حەمەڕەشید بەگەوە‪ .‬بۆ دواکاتیش ھەر بەپێی یاداشتە ڕۆژانەییەکانی مەال‬ ‫عارفی کوڕی مەال یەحیای خانەقین لە ڕۆژی سێ شەممە(‪١٨‬ی نیسانی ‪ )١٩٥٢‬کۆچی دوایی کردووە بڕوانە‪:‬‬ ‫دەستنووسێکی تایبەتی سەروەت بەگی کوڕی عەبدولقادر بەگی کوڕی حاجی ئیبراھیم بەگی دەککە وەرگیراوە‬ ‫کە بۆ خاوەنی ئەم نووسینەی ناردوە‪.‬‬ ‫‪ -٩‬دیدەنی تایبەت لەگەڵ مامۆستا عەلی کوڕی مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬لە دایک بووی گوندی دەککە ساڵی‬ ‫(‪ ،)١٩٤٠‬خانەقین ‪.٢٠١٥ / ٢ /٥‬‬ ‫‪ -١٠‬محەمەد عەلی قەرەداغی‪ ،‬نامەیەکی مامۆستا مەال ئەحمەدی دەککەیی بۆ مامۆستا مەال محەمەدی قزڵجی‪،‬‬ ‫سلێمانی (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٩٠‬نیسانی ‪ ،٢٠٠٨‬ل ‪.٩١‬‬ ‫‪ -١١‬محمود عزت البیاتی‪ ،‬بناءدولە العراق الفرص الضائعە‪ ،‬بیت الخکمە‪( ،‬بغداد‪ ،)٢٠١٣ :‬ێ ‪.٥٨ -٥٧‬‬ ‫‪ -١٢‬الجمهوریە العراقیە‪ ،‬وزارە التربیە و التعلیم‪ ،‬مدیریە التعلیم العامە (الثانوی)‪ ،‬العدد (‪ ،)٣٢٤‬التاریخ ‪/٢٢‬‬ ‫‪.١٩٦٣ / ٥‬‬ ‫‪ -١٣‬تاھیر حەیدەری‪ :‬لە خانەوادەی حەیدەری بە ناوبانگی شاری ھەولێرە و بەپێی شوناسنامەکەی لە ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٢٣‬لە دایک بووە‪ .‬بەاڵم خۆی ھەردەم دەیگوت‪ :‬ساڵی لە دایک بوونی ڕاستیم دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٢١‬و لە واڵتی عێراق و ناوچە کوردنشینەکانیدا‪ ،‬گەلێک پۆستی ئیداری جۆر بەجۆری پێ سپێردراوە‬ ‫وەک بەڕێوە بەری ناحیە و قائممقام‪...‬تاد‪ .‬ھاوکات دەبێتە باوکی شەھال خانمی خێزانی مێژوو نووسی ناسراوی‬ ‫کورد‪ ،‬دکتۆر کەمال مەزھەر ئەحمەد و لە ڕێکەوتی (‪ )٢٠١٢ / ٧ /٨‬وەفاتی کردووە و لە شاری ھەولێر‬ ‫ئەسپەردەی خاککراوە‪ .‬دیدەنی تایبەت لەگەڵ شەھال تاھیر حەیدەری‪ ،‬ھەولێر‪.٢٠١٥ / ٢ /١٢ ،‬‬ ‫‪ -١٤‬دیدەنی تایبەت لەگەڵ مامۆستا عەلی کوڕی مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬خانەقین‪.٢٠١٥ / ٢ /٥ ،‬‬ ‫‪ -١٥‬ریزان عەزیز پشتیوان‪ ،‬بەسەرھاتی خانەقین و ئەنفال‪ ،‬چاپی یەکەم‪( ،‬ھەولێر‪ ،)٢٠١٢ :‬ل ‪.١٣٨‬‬ ‫‪ -١٦‬وزارە التربیە‪ ،‬المدیریە العامە للتعلیم الثانوی‪ ،‬امر وزاری‪ ،‬العدد (‪ ،)٤٣٧٥٩‬التاریخ ‪.١٩٧٥ / ٧ / ٢٠‬‬ ‫‪ -١٧‬کەریم شارەزا‪ ،‬بیرەوەریەکانی کاروانی ژیانم‪ ،‬ڕامان (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١٨٧‬کانوونی یەکەمی‪،٢٠١٢ ،‬‬ ‫ل ‪.٩٤‬‬ ‫‪ -١٨‬ئیبراھیم ئەحمەد‪ :‬لە ساڵی ‪ ١٩١٤‬لە سلێمانی لەدایک بووە‪ ،‬پاشان کۆلێژی ماف (حقوق) ی لە ‪ ١٩٣٧‬لە‬ ‫شاری بەغدا تەواو کردووە و ماوەیەک لە شارەکانی ھەڵەبجە و ھەولێر حاکم بووە‪ .‬لەبەر ھەندێک تەنگوچەڵەمە‬ ‫کە خراوەتە بەر گۆڤاری بەناوبانگی (گەالوێژ)‪ ،‬وازی لە فەرمانبەریی میری ھێناوە و لەگەڵ مامۆستا عەالئەدین‬ ‫سەجادی (‪ )١٠‬ساڵی تەواو بە دەرکردنی گۆڤاری (گەالوێژ)ەوە سەرگەرم بووە‪ .‬ھاوکات ئەندامێکی دیاری‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪67‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫پارتی (ھیوا) و ھەروەھا سەرۆکی لقی سلێمانی‪ ،‬ڕێکخراوی کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد واتە (ژ‪ .‬ک) بووە‪ .‬لە‬ ‫کۆتایی چلەکانی سەدەی بیستەمی ڕابردووەوە چۆتە ڕێزەکانی پارتی دیموکراتی کوردەوە و ماوەیەکیش بووە‬ ‫بە سکرتێری‪ ،‬لە ھەمان کاتیشدا خاوەنی ئیمتیازی ڕۆژنامەی (خەبات) بووە‪ .‬ماوەیەکی زۆر لەبەریتانیاو شاری ‬ ‫لەندن ژیاوە‪ ،‬ھاوکات خاوەنی گەلێک نووسین و بابەتی ھەمەجۆرەو بۆ دوا کاتیش لە تەمەنی (‪ )٨٦‬ساڵیدا و‬ ‫لە نیسانی ساڵی (‪ )٢٠٠٠‬دا کۆچی دوایی کردووە‪ .‬بڕوانە‪ :‬جەمال خەزنەدار‪ ،‬ڕابەری ڕۆژنامە نووسی کوردی‬ ‫(بەغدا‪ ،)١٩٧٤ :‬ل ‪ ١٥٧‬جمال بابان‪ ،‬اعالم الکرد‪ ،‬ص ‪.١٠ -٨‬‬ ‫‪ -١٩‬عەالئەدین سەجادی‪ :‬ساڵی (‪ )١٩٠٧‬لە گوندی (باراو)ی ناوچەی شارباژێر لە دایک بووە‪ ،‬دوایی ھاتۆتە‬ ‫شاری سلێمانی و لە مزگەوتەکانی ئەم شارەدا خوێندویەتی و لە ساڵی ‪ ١٩٣٨‬دا پلەی زانستی ئایینی لەسەر‬ ‫دەستی شێخ بابا عەلی قەرەداغی وەرگرتووە‪ .‬پاشان چۆتە شاری بەغدا و بووە‪ ،‬بە ئیمام و خەتیبی مزگەوتی‬ ‫(نعیمە الجیبەجی)‪ ،‬لە ساڵی (‪ )١٩٣٩‬ەوە دەستی داوەتە کاروباری رۆژنامەوانی و لەگەلڕ مامۆستا ئیبراھیم‬ ‫ئەحمەددا گۆڤاری (گەالوێژ) یان دەرکردووە‪ .‬پاشان بە ھەردوو زمانی عەرەبی و کوردی گۆڤاری (نزار) ی‬ ‫لە (‪ )١٩٤٨‬ەوە باڵوکردۆتەوە‪ .‬ماوەیەکیش لە کۆلێژی ئەدەبیاتی زانکۆی بەغدا مامۆستای ئەدەب و مێژووی‬ ‫ئەدەبیاتی کوردی بووە‪ .‬جگە لەوەش گەلێک نووسینی بە نرخی لە بوارەکانی ئەدەب‪ ،‬مێژوو‪ ،‬فۆلکلۆر و‬ ‫زمانەوانیدا باڵوکردۆتەوە و بۆ دوا کاتیش لە (‪ )١٩٨٥‬دا کۆچی دوایی کردووە‪ .‬بڕوانە‪ :‬جمال بابان‪ ،‬اعالم‬ ‫الکرد‪ ،‬المثدر السابق‪ ،‬ێ ‪.٥١١‬‬ ‫‪ - ٢٠‬مەال جەمیلی ڕۆژبەیانی‪ :‬کوڕی مەال ئەحمەدی فەرقانی یە‪ ،‬ساڵی (‪ )١٩١٣‬لە گوندی (فورقان) ی‬ ‫ناوچەی قەرەحەسەنی سەر بە کەرکووک لە دایک بووە‪ ،‬خوێندنی ئایینی الی مەال ئەحمەدی باوکیەوە دەست‬ ‫پێکردووەو قورئانی پیرۆزی خوێندوە‪ .‬لە (‪)١٩٢٢‬دا‪ ،‬کە شێخ مەحموود لە ژیانی دوورخراوەیی دەگەڕێتەوە‬ ‫کوردستان‪ ،‬مەال ئەحمەدی باوکی دەباتە سلێمانی و بۆ ماوەیەک دەبێتە ئیمام خەتیبی مزگەوتی گەورەی شارو‬ ‫مەال جەمیلیش لەوێ بەشێک لە زانستەکانی دی دەخوێنێ‪ ،‬دوای کۆتایی ھێێنانی دەسەاڵتی شێخ مەحموود‬ ‫دبارە دەگەڕنەوە ناوچەکەی خۆیان و لێرە بە دواوە مەال جەمیل لە گوندی (باداوە) دەچێتە قوتابخانی فەرمی‬ ‫دەوڵەت و لە پۆلی چوارەم وەردەگیرێت‪ .‬دواتر ھەر بەمەبەستی خوێندن دەچێتە کەرکوک و پاشان پردێ و‬ ‫ھەولێر و لە (‪)١٩٣٤‬دا باوکی وەکو خۆی دەنووسێت باوکی دەکوژرێ و تەنانەت بەخۆی لە دەستنووسێکی‬ ‫دا ناوی بکوژەکان ئاشکرا دەکات و لە (‪ )١٩٣٥‬دا‪ ،‬ھەر بەمەبەستی خوێندن دێتە شارۆچکەی کفری و لە‬ ‫(‪)١٩٣٧‬ەوە دەگەڕێتەوە کەرکووک و دەبێتە جێ نشینی مەالڕەزای واعیز لە مزگەوتی (قیردار)‪ ،‬تا ئەو کاتەی‬ ‫لە ساڵی (‪)١٩٤٢‬دا ئیجازەی مەالیەتی وەردەگرێت و لەم ماوەیەش بە دواوە کۆمەڵێک خوێندکاری ئایینی لە‬ ‫ژێر دەستی ئەو پێ دەگەن‪ .‬ھاوکات بە ھۆی ھەڵوێستە نیشتمانیەکانیەوە چەندین جار دەخرێتە زیندانەوە یان‬ ‫دوور دەخرێتەوە بە تایبەتی لە‪ :‬حەویجە‪ ،‬نوگرە سەلمان‪ ،‬ناسریە‪ ،‬خورماڵ‪ ،‬بەسرە‪ ،‬عیمارەو لە(‪ )١٩٦٣‬بە‬ ‫دواوە پەیوەندی دەکاتە شۆڕی کوردستانەوە لە چەمی ڕەزان و لە ئینشقاقی ساڵی(‪ )١٩٦٤‬بە دواوە دەچێتە‬ ‫ئێران و لە ڕادوێی کوردی تاران دادەمەزرێت و تا کاتی ڕووخانی سیستەمی شاھنشاھی پەھلەوی لەوێ دەبێت‬ ‫و لەوە بەدواوە‪ ،‬دەگەڕێتەوە شاری بەغداو ژیانی ھاوسەری‪ ،‬پێکەوە دەنێت‪ .‬ماوەیەکی زۆر لە (کۆڕی زانیاری‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 68‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫کورد) و دواتر (دەستەی کورد) ی کۆڕی زانیاری عێراق کاردەکات و لە ماوەی گەڕانەوەشی بە دواوە دەیان‬ ‫لێکۆڵینەوەو کتێبی ناوازە لە بوارەکانی مێژوو ڕووناکبیری کوردیدا بەزمانی کوردی عەرەبی باڵو دەکاتەوە تا‬ ‫ئەوکاتەی لە (‪ ٢٧‬ئایاری ‪ )٢٠٠١‬لە ماڵەکەی خۆیدا‪ ،‬لە بەغدا تیرۆر دەکرێت‪ .‬بڕوانە‪ :‬شێرزاد محەمەد ئەمین‬ ‫ڕۆژبەیانی‪ ،‬کورتەی ژیاننامەی شەھیدی خامە مەال جەمیلی ڕۆژبەیانی‪ ،‬ئەدگار‪ ،‬پاشکۆی کوردستانی نوێ‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ ،)٥٩٩٤‬دووشەممە‪.٢٠١٣ / ٢ / ٤ ،‬‬ ‫‪ -٢١‬شاکیر فەتاح‪ :‬شاکیر میرزا فەتاح ئەحمەد ساڵی ‪ ١٩١٤‬لە دایک بووە و ساڵی (‪ )١٩٣٦‬کۆلێژی حقوقی لە‬ ‫شاری بەغدا تەواو کردووە‪ ،‬لەو ماوەیە بەدواوە و بۆ سااڵنێکی زۆر لەدام و دەزگاکانی میری دا کاری کردووە‪،‬‬ ‫بەزۆری لە ھەموو ئەو شوێنانەشی کە وەزیفەی گرتبێتە دەستەوە رۆژنامە و گۆڤاری جۆر بەجۆری بەناویانەوە‬ ‫باڵو کردۆتەوە لەوانە‪ :‬باسەڕە لە قادر کەرەم‪ ،‬ڕۆژنامەی چەمچەماڵ‪ ،‬ڕۆژنامەی ئاکرێ‪ ،‬ڕۆژنامەی خورماڵ‪،.....‬‬ ‫سەرەڕای لە چاپدان و باڵو کردنەوەی دەیان کتێبی جۆر بەجۆر‪ ،‬بۆ دواکات و لە (‪ ٢٧‬حوزەیرانی ‪)١٩٨٨‬‬ ‫ەوە لە الیەن دەزگای ئەمنی شاری ھەولێرەوە و لەبەر داکۆکی کردن لە مەزڵومیەتی نەتەوەکەی سەرنگوون‬ ‫کراوە و تا ئێستاش ھیچ سۆراخێکی نیە‪ :‬انظر‪ :‬الدکتور محمد علی الصویرکی‪ ،‬معجم اعالم الکرد فی التاریخ‬ ‫االسالمی والعصر الحدیث فی کردستان‪ ،‬بنکەی ژین‪( ،‬السلیمانیە‪ ،)٢٠٠٦ :‬ێ ‪.٣٣٩‬‬ ‫‪ -٢٢‬دیدەنی لەگەڵ مامۆستا عبدولقادری کوڕی مەال محەمەدی جوانڕۆیی لە دایک بووی (‪ ،)١٩٣٧‬خانەقین‪،‬‬ ‫تەممووزی ساڵی ‪ ،٢٠١٣‬کەریم مستەفا شارەزا‪ ،‬بیرەوەریەکانی کاروانی ژیانم‪ ،‬ڕامان (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪،)١٨٧‬‬ ‫کانوونی یەکەمی ‪ ،٢٠١٢‬ل ‪.٩٥ – ٩٣‬‬ ‫‪ -٢٣‬کەریم مستەفا شارەزا‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٩٦‬‬ ‫‪ -٢٤‬عەزیز پشتیوان‪ :‬مامۆستا عەبدولعەزیز نورمحەمەد یاروەیس لە تیرەی نەورۆڵی ھۆزی گەورەی جافەو لە‬ ‫ڕیزەکانی حیزبی ھیوادا بە(پشتیوان) ناسراو بووە‪ ،‬کەسایەتیەکی دیارو ناسراوی شاری خانەقین بووەو لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٢٠‬دا ھەر لەوشارە دایک بووە‪ .‬سەرەتاکانی مناڵی لە ناوچەی بنکوورە(سەوزباڵخ) و خانەقین بەسەر‬ ‫بردووە‪ ،‬دوای تەواو کردنی قۆناغەکانی خوێندن بۆتە مامۆستای سەرەتایی و لە زۆر شارو ناوچەی عێراق و‬ ‫کوردستاندا مامۆستایەتی کردووە‪ ،‬ھاوکات لە چلەکانی سەدەی بیستەمی ڕابردوودا لەگەڵ خوالێخۆشبوان‪:‬‬ ‫محەمەد ساڵح سلێمان دەلۆ‪ ،‬مەال سەید حەکیمی خانەقین‪ ،‬ڕەشید باجەاڵن‪ ،‬مەال عارفی مەال یەحیای خانەقین‪،‬‬ ‫حەسەن خەلیفە مەحموودی ئالیاوە و دەیانی دی لە ناوچەی گەرمیان و خانەقیندا ڕۆڵی لەباڵوکردنەوەی‬ ‫چاالکیەکانی ھیوادا ھەبووە‪ .‬لە ساڵی ‪ ١٩٣٩‬ەوە بە خۆی و خێزانیەوە بەیەکێک لە چا نەخۆرەکانی ناوچەکە‬ ‫ناسراوە وپەیوەندیەکی بەرچاوی لەگەڵ سکرتێری حیزبی ھیوا مامۆستا ڕەفیق حیلمی دا ھەبووە‪ .‬بڕوانە‪ :‬جمال‬ ‫بابان‪ ،‬اعالم الکرد‪ ،‬الجزء الثانی (اربیل‪ ،)٢٠١٢ :‬ێ ‪.٣١٩ – ٣١٧‬‬ ‫‪ -٢٥‬محەمەد سەعید بەگی جاف‪ :‬کوڕی حمەبەگی فەتاح بەگی جافە‪ ،‬ساڵی (‪ )١٩٢٥‬لە کەالر لەدایک‬ ‫بووە‪ ،‬پلەکانی خوێندنی ھەرلەم ناوچەیەوە دەست پێکردووە ومێرد مناڵ بووە کەباوکی وەفاتی کردووە و لە‬ ‫ھەمانکاتیشدا یەکێکە لە خوێندەوارو ڕووناکبیرەکانی سەدەی بیستەمی ڕابردوو‪ ،‬دەیان نووسین و وەرگێڕانی‬ ‫لە گۆڤار و ڕۆژنامە کوردیەکاندا باڵو کردۆتەوەو بەرھەمێکی چاپکراوی ھەیە لە دووبەرگدا بە ناوی (ئاوارە)‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪69‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ەوە وماوەیەکیش لە بواری ڕۆژنامەوانیدا کاری کردووە و لە ساڵی ‪ ١٩٩٦‬دا وەفاتی کردووە‪ .‬بڕوانە‪ :‬خوسرەو‬ ‫جاف‪ ،‬پرسە‪ ،‬ئاھەنگی چلەی ماتەمینی خوالێخۆشبوو محەمەد سەعید بەگی جاف ‪( ،١٩٩٦ / ٥ /٩‬بەغدا‪:‬‬ ‫‪ ،)١٩٩٩‬ل ‪.٧٣ – ٦٤‬‬ ‫‪ -٢٦‬عەبدوڵاڵ قەرەداغی‪ :‬ساڵی (‪ )١٩٢٠‬لە قەرەداغ لە دایک بووە و پلە کانی لەو ناوچەیەوە دەست پێکردووە‬ ‫و دوای تەواو کردنی خوێندن وەک سەرەتا لە قەرداغ دامەزراوەو پاشان گوازراوەتەوە شاری خانەقین و‬ ‫ماوەیەکی زۆر لەو شارە ماوەتەوە‪ ،‬ماوەیەکیش لە شاری بەغدا بووە و لە (‪ .)١٩٩٢ / ١٠ /‬کۆچی دوایی‬ ‫کردووە و نابراو ئەبێتە باوکی خێزانی ھەردوو ھونەرمەندی ناسراوی کورد ئەنوەر قەرەداغی و ئەسعەد‬ ‫قەرەداغی‪ .‬دیدەنی لەگەڵ مامۆستا ئەنوەر قەرەداغی‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠١٥ / ٣ / ١ ،‬‬ ‫‪ -٢٧‬دیدەنی لەگەڵ مامۆستا عەبدولقادری کوڕی مەال محەمەدی جوانڕۆیی لە دایک بووی (‪ ،)١٩٣٧‬خانەقین‪،‬‬ ‫تەمووزی ‪.٢٠١٣‬‬ ‫‪ -٢٨‬ئیبراھیم ئەمین باڵدار‪ :‬ساڵی ‪ ١٩٢٠‬لە شاری سلێمانی لە دایک بووە و پلەکانی خوێندنی سەرەتایی و‬ ‫ناوەندی و دواناوەندی ھەر لەم شارەدا تەواو کردووە‪ .‬لە ناوەڕاستی پەنجاکانی سەدەی بیستەمی ڕابردووەوە‪،‬‬ ‫بە مەبەستی تەواوکردنی خوێندن ڕووی کردۆتە واڵتەیەکگرتوەکانی ئەمەریکاو بڕوانامەی ماستەری لەوێ‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬خاوەنی کتێبی ناوازەی (ئەلفوبێی نوێ) یە و بە دەیان ساڵ ئەوکتێبەی ئەو وەک مەنھەجی‬ ‫خوێندن لە ناوەندەکانی خوێندنی کوردستاندا‪ ،‬دەخوێندراو ھەموو خوێندەوارو خوێندکارێکی کورد لە ڕابردوودا‬ ‫بەخوێندنەوە بە پێزەکەی ئەو زانا گەورەیەی کورد گۆش و فێری زمانی کوردی بووە و ماوەیەکی زۆریش لە‬ ‫زانکۆکانی بەغدا و سلێمانی مامۆستابوو‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا لەماڵەکەی خۆیداو لە ساڵی ‪ ١٩٩٨‬دا زۆر بەبێ‬ ‫دەنگی وەفاتی کردو چووە بەردلۆڤانی خوای گەورە‪.‬‬ ‫‪ -٢٩‬ریزان عەزیز پشتیوان‪ ،‬بەسەرھاتی خانەقین و ئەنفال‪ ،‬ل ‪.٥٩ -٥٨‬‬ ‫‪ - ٣٠‬عزیز یاوە ر‪ ،‬التعلیم و فصول من تاریخ مدارس خانقین ‪( ،٢٠٠٧ – ١٨٨٧‬السلیمانیە‪ ،)٢٠٠٩ :‬ێ ‪.٢٣٧‬‬ ‫‪ -٣١‬عومەر عەبدولڕەحیم‪ :‬شاعیرو نووسەری ناسراو عومەر عەبدولڕەحیم ساڵی (‪ )١٩٢٠‬لە سلێمانی لە‬ ‫دایک بووە‪ .‬دوای تەواو کردنی قۆناغی سەرەتایی خوێندن‪ ،‬لە (‪ )١٩٣٨‬ەوە پەیوەندی کردووە بەخانەی‬ ‫مامۆستایانی (ریفی) ەوە لە شاری بەغداولە ساڵی ‪ ١٩٤٢‬ەوە بۆتە مامۆستا‪ ،‬لە قوتابخانە سەرەتایەکاندا‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا و ھەر لەساڵی ناوبراوەوە دەستی کردوە بەنووسین و ھۆنینەوەی شیعر و شاعیرانی وەک‬ ‫(فایەق بێکەس و ا‪-‬ب ھەوری) ھاندەرێکی بەرچاوی بوون‪ ،‬بەجۆرێک لە ژیان وکاروانی نووسینیدا گەلێک‬ ‫چیرۆک و شانۆنامەی جۆربەجۆری بۆ منااڵن باڵوکردۆتەوە و یەکەم کۆمەڵە شیعری لەگەڵ مامۆستا فەرەیدوون‬ ‫عەلی ئەمین دا لە (‪ )١٩٥٨‬دا بە ناوی‪( :‬پاڵەوانی دواڕۆژ) ەوە باڵو کردۆتەوە و ھەروەھا لە (‪)١٩٦١‬‬ ‫دا‪ ،‬کتێبێکی پەروەردەیی بە ناوی‪( :‬ڕابەری مامۆستا) ەوە باڵو کردۆتەوە‪ ،‬دواتریش لەساڵی ‪ ١٩٦٨‬دا‬ ‫(شەوچەرەی زستان) ی باڵوکردۆتەوە کە بریتی بووە‪ ،‬لە دوو چیرۆکی فۆلکلۆری بۆمنااڵن و لە سااڵنی‬ ‫دواتریشدا بەرھەمەکانی وەک‪ :‬دڵ لە گوڵ ناسکترە‪ ،‬بەرخۆلەکان‪ ،‬پەروەردەو فێرکردنی مناڵ‪ ،‬سەرەڕای باڵو‬ ‫کردنەوەی کۆمەڵێک بابەتی ھەمەجۆر لە گۆڤارو ڕۆژنامەکاندا و تا ئەوکاتەی لە(‪ )١٩٩٣‬دا لە شاری سلێمانی‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 70‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫وەفاتی کردووە بە بەردەوامی سەرگەرمی نووسین و باڵو کردنەوە بووە‪ .‬بڕوانە‪ :‬جمال بابان‪ ،‬اعالم الکرد‪ ،‬ج‪،١‬‬ ‫(اربیل‪ ،)٢٠١٢ :‬ێ ‪.٣٨١ – ٣٨٠‬‬ ‫‪ -٣٢‬نەسرین شێخ عەلی قەرەداغی‪ :‬خوشکی مامۆستا نەعیمە شێخ عەلی قەرەداغیە (‪ )١٩٣٩‬کە کاتی‬ ‫خۆی لە ژمارە (‪ )١‬ی گۆڤاری (نضال الطلبە ‪ -‬خەباتی قوتابیان)ی دواناوەندی شاری خانەقین دا نووسینێکی‬ ‫باڵوکردۆتەوە بە ناونیشانی‪( :‬المراە والثورە – ئافرەت و شۆڕش) ەوە کە زمانحاڵی یەکێتی قوتابیانی‬ ‫کوردستانی ئەوکاتە بووە لە (دوا ناوەندی خانەقین) لە ساڵی ‪١٩٥٨‬دا‪ ،‬لەکاتی خۆیدا و لە یەکێک لە ژمارە‬ ‫(‪ )٢٠٤‬گۆڤاری (رامان) دا نووسینێکمان سەبارەت بە وردەکاریەکانی باڵوکردنەوەی ئەم گۆڤارە باڵوکردەوە‬ ‫بە ناونیشانی‪ :‬گۆڤاری خەباتی قوتابیان لە خانەقین ‪.١٩٥٨‬بڕوانە‪ :‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬گۆڤاری خەباتی قوتابیان‬ ‫لە خانەقین ‪ ،١٩٥٨‬ڕامان (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٢٠٤‬مایسی ‪ ،٢٠١٤‬ل ‪.١٣٠‬‬ ‫‪ -٣٣‬گوڵباخ مەال ئیبراھیم محەمەد‪ :‬ساڵی (‪ )١٩٤٥‬لە خانەقین دایک بووە و لە ھۆزی دەلۆیە‪ ،‬دەرچووی‬ ‫کۆلێژی ئەدەبیاتی زانکۆی بەغدا‪ -‬بەشی زمان و ئەدەبی کوردی بوو‪ ،‬لە سەرەتای ھەشتاکانی سەدەی‬ ‫بیستەمی ڕابردوودا‪ ،‬لە شاری کەالر بوون و خێزانی دکتۆر ئەکرمی کوڕی عەبدوڵاڵ بەگی دەلۆ بوو‪ ،‬ھاوکات‬ ‫لە دواناوەندی شاری کەالر بابەتی زمان و ئەدەبی کوردی پێ دەوتینەوە‪ ،‬مامۆستایەکی زۆر دڵسۆزو بەردەوام‬ ‫ھانی خوێندکاری دەدا بۆ خوێندن و ئاکاری جوان‪ ،‬بیرمە زۆرجار لەبابەتی داڕشتن (االنشاء) دا بە شێوازی‬ ‫شیعر داڕشتنم بۆ دەنووسی‪ ،‬جگە لەوەی ھەموو کات نمرەیەکی زۆرچاکی دەدامێ پێی دەگوتم‪ :‬دیارە تۆ‬ ‫ئەدیبیت‪ ،‬ناوبراو لە(‪ )١٩٩٥‬دا ھەر لەشاری خانەقین‪ ،‬بە نەخۆشیەکی کوشندە و لە تەمەنی گەنجیدا کۆچی‬ ‫دوایی کردو لە گۆڕستانی (پاشا کۆپری) ئەسپەردەی خاککرا‪ .‬دیدەنی تایبەت لەگەڵ نیاز ئەکرەم عەبدوڵاڵ‬ ‫بەگی دەلۆ‪ ،‬کوڕی گەورەی مامۆستا گوڵباخ مەال ئیبراھیم‪ ،‬خانەقین‪.٢٠١٥ / ٢ / ٦ ،‬‬ ‫‪ -٣٤‬بڕوانە‪ :‬کەریم زەند‪ ،‬تۆماری تەمەن (‪ ،)١‬گەشت‪( ،‬سلێمانی‪ ،)٢٠٠٤ :‬ل ‪.٢٨٣- ٢٨١‬‬ ‫‪ -٣٥‬دەستنووس و یادداشتەکانی خوالێخۆشبوو مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی مەال عەبدوڵاڵی دەککە‪.‬‬ ‫‪ -٣٦‬دەقی نووسینێکی تایبەتی مامۆستا ئەحمەد شاکەلی لە بارەی مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی‬ ‫دەککەوە نووسی بووی و ئێمەش وەک ئەمانەت و یادەوەریەکی نوێ باڵومان کردەوە‪ ،‬کەالر‪.٢٠١٥ / ٢ / ١٠ ،‬‬ ‫‪ -٣٧‬دەقی نووسینێکی تایبەتی مامۆستا حوسێن مەحموود کەالری لە بارەی مامۆستا محەمەدی مەال‬ ‫ئەحمەدی دەککەوە‪ ،‬کەالر ‪.٢٠١٥ / ٢ / ١١‬‬

‫لیستی سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪ -1‬الجمهورية العراقية‪ ،‬وزارة التربية و التعليم‪ ،‬مديرية التعليم العامة (الثانوى)‪ ،‬العدد (‪ ،)324‬التاريخ ‪5 /22‬‬ ‫‪.1963 /‬‬ ‫‪ -2‬وزارة التربية‪ ،‬المديرية العامة للتعليم الثانوى‪ ،‬امر وزارى‪ ،‬العدد (‪ ،)43759‬التاريخ ‪.1975 / 7 / 20‬‬ ‫‪ -3‬مديرية التربية والتعليم للواء الناصرية‪ ،‬الذاتية‪ ،‬العدد (‪ ،)8051‬التاريخ ‪.1963 / 2 / 4 /‬‬ ‫‪ -4‬وزارة الداخلية‪ ،‬مديرية الشرطة العامة‪ ،‬المملكة العراقية‪ ،‬الرقم ‪ 6 ،94672‬تشرين االول‪.1952 ،‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪71‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫دووەم ‪ /‬کتێب بەزمانی کوردی‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئیبراھیم باجەاڵن‪ ،‬بەشێک لە دیوانی شێخ باباعەلی بێدار‪( ،‬سلێمانی‪.)٢٠٠٣ :‬‬ ‫‪ -٢‬جەمال خەزنەدار‪ ،‬ڕابەری ڕۆژنامەنووسی کوردی‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٧٤ :‬‬ ‫‪ -٣‬ریزان عەزیز پشتیوان‪ ،‬بەسەرھاتی خانەقین و ئەنفال‪( ،‬ھەولێر‪.)٢٠١٢ :‬‬ ‫‪ -٤‬کەریم زەند‪ ،‬تۆماری تەمەن (‪ ،)١‬گەشت‪( ،‬سلێمانی‪.)٢٠٠٤ :‬‬ ‫‪ -٥‬محەمەد عەلی قەرەداغی‪ ،‬ئەلبوومی کەشکۆڵ‪ ،‬ب‪ ،١‬لە باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی‪( ،‬ھەولێر‪:‬‬ ‫‪.)٢٠٠٨‬‬ ‫‪ -٦‬خوسرەو جاف‪ ،‬پرسە‪ ،‬ئاھەنگی چلەی ماتەمینی خوالێخۆشبوو محەمەد سەعید بەگی جاف ‪،١٩٩٦ / ٥ /٩‬‬ ‫(بەغدا‪.)١٩٩٩ :‬‬ ‫سێیەم ‪ /‬کتێب بەزمانی عەرەبی‪:‬‬ ‫‪ -1‬جمال بابان‪ ،‬اعالم الكرد‪ ،‬الجزء االول‪( ،‬اربيل‪.)2012 :‬‬ ‫‪ -2‬جمال بابان‪ ،‬اعالم الكرد‪ ،‬الجزء الثانى (اربيل‪)2012 :‬‬ ‫‪ -3‬عبد الكريم محمد المدرس‪ ،‬علماؤنا فى خدمة العلم والدين‪،‬عنى بنشرة‪ :‬محمد على القرداغى‪( ،‬بغداد‪.)1983 :‬‬ ‫‪ -4‬عزيز ياوه ر‪ ،‬التعليم و فصول من تاريخ مدارس خانقين ‪( ،2007 – 1887‬السليمانية‪.)2009 :‬‬ ‫‪ -5‬محمد على الصويركى‪ ،‬معجم اعالم الكرد فى التاريخ االسالمى والعصر الحديث فى كردستان‪ ،‬بنكةى ذين‪،‬‬ ‫(السليمانية‪.)2006 :‬‬ ‫‪ -6‬محمود عزت البياتى‪ ،‬بناءدولة العراق الفرص الضائعة‪ ،‬بيت الخكمة‪( ،‬بغداد‪.)2013 :‬‬ ‫چوارەم ‪ /‬کتێب بەزمانی فارسی‪:‬‬ ‫‪ -١‬بابا مردوخ روحانی‪ ،‬تاریخ مشاھیر کرد‪ ،‬عرفا‪ ،‬علما‪ ،‬شعرا‪ ،‬جلد دوم‪( ،‬تهران‪.)١٣٨٢ :‬‬ ‫پێنجەم ‪ /‬گۆڤار و ڕۆژنامە بەزمانی کوردی‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬گۆڤاری خەباتی قوتابیان لە خانەقین ‪ ،١٩٥٨‬ڕامان (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٢٠٤‬مایسی ‪.٢٠١٤‬‬ ‫‪ -٢‬حەکیم حسێن عەلی‪ ،‬گوندی دەکە لە نێوان بەرداشی مێژوو و دەستی ڕەشی تەعریبدا‪ ،‬کەرکووک (گۆڤار)‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ ،)٣‬ساڵی دووەم‪ ،‬زستانی ‪.٢٠٠١‬‬ ‫‪ -٣‬شێرزاد محەمەد ئەمین ڕۆژبەیانی‪ ،‬کورتەی ژیاننامەی شەھیدی خامە مەال جەمیلی ڕۆژبەیانی‪ ،‬ئەدگار‪،‬‬ ‫پاشکۆی کوردستانی نوێ‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٥٩٩٤‬دووشەممە‪.٢٠١٣ / ٢ / ٤ ،‬‬ ‫‪ -٤‬کەریم مستەفا شارەزا‪ ،‬بیرەوەریەکانی کاروانی ژیانم‪ ،‬ڕامان (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١٨٧‬کانوونی یەکەم‬ ‫‪.٢٠١٢‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 72‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ -٥‬محەمەد عەلی قەرەداغی‪ ،‬نامەیەکی مامۆستا مەال ئەحمەدی دەککەیی بۆ مامۆستا مەال محەمەدی‬ ‫قزڵجی‪ ،‬سلێمانی (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٩٠‬نیسانی ‪.٢٠٠٨‬‬ ‫شەشەم ‪ /‬دیدەنی تایبەت‪:‬‬ ‫‪ -١‬دیدەنی تایبەت لە گەڵ نیاز ئەکرەم عەبدوڵاڵ بەگی دەلۆ‪ ،‬کوڕی گەورەی مامۆستا گوڵباخ‪ ،‬خانەقین‪٦ ،‬‬ ‫‪.٢٠١٥ / ٢ /‬‬ ‫‪ -٢‬دیدەنی لەگەڵ مامۆستا عەبدولقادری کوڕی مەال محەمەدی جوانڕۆیی لە دایک بووی ساڵی (‪،)١٩٣٧‬‬ ‫خانەقین‪ ،‬تەمووزی ‪.٢٠١٣‬‬ ‫‪ -٣‬دیدەنی تایبەت لەگەڵ مامۆستا عەلی کوڕی مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬لە دایک بووی گوندی دەککە ساڵی‬ ‫(‪ ،)١٩٤٠‬خانەقین ‪.٢٠١٥ / ٢ /٥‬‬ ‫‪ -٤‬دیدەنی تایبەت لەگەڵ مامۆستا ئیبراھیم شێخ محەمەد ئەمین محەمەد میرانی‪ ،‬سلێمانی‪/ ٢ /١٠ ،‬‬ ‫‪.٢٠١٥‬‬ ‫‪ -٥‬دیدەنی تایبەت لەگەڵ شەھال تاھیر حەیدەری‪ ،‬ھەولێر‪.٢٠١٥ / ٢ /١٢ ،‬‬ ‫حەوتەم ‪ /‬دەستنووسی تایبەت‪:‬‬ ‫‪ -١‬دەستنووس و یادداشتەکانی خوالێخۆشبوو‪ ،‬مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی مەال عەبدوڵاڵی دەککە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬دەقی نووسینێکی تایبەتی مامۆستا ئەحمەد شاکەلی لە بارەی مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی دەککەوە‬ ‫نووسی بووی و ئێمەش وەک ئەمانەت و یادەوەریەکی نوێ باڵومان کردەوە‪ ،‬کەالر‪.٢٠١٥ / ٢ / ١٠ ،‬‬ ‫‪ -٣‬دەقی نووسینێکی تایبەتی مامۆستا حسێن مەحموود کەالری لە بارەی مامۆستا محەمەدی مەال ئەحمەدی‬ ‫دەککەوە‪ ،‬کەالر ‪.٢٠١٥ / ٢ / ١١‬‬ ‫‪ -٤‬دەستنووسێکی تایبەتی لە سەروەت بەگی کوڕی عەبدولقادر بەگی کوڕی حاجی ئیبراھیم بەگی دەککەوە‬ ‫کە بۆ خاوەنی ئەم نووسینەی ناردوە‪.‬‬ ‫‪ -٥‬یاداشتە دەستنووسەکانی‪ ،‬مەال عارفی خانەقین ‪( ،١٩٩٨ -١٩١٢‬الی نووسەری ئەم نووسینەیە)‪.‬‬ ‫ھەشتەم ‪ /‬دیداری تەلەفزیونی تایبەت‪:‬‬ ‫‪ -١‬تەلەفزیونی لۆکاڵی شاری خانەقین‪ ،‬بەرنامەی مرواری‪ ،‬چاوپێکەوتنی تایبەت‪ ،‬لەگەڵ مامۆستا محەمەدی‬ ‫مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬ئامادەکردن و پێشکەشکردنی‪ :‬حوسێن ئەحمەد‪ ،‬بە ماوەیەک پێش وەفاتکردنی‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪73‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 74

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫پیشەســـازی پەتـــڕۆل‬ ‫لەنێو ستراتیـــژیەتی ملمالنێـــی نێو دەوڵەتیـدا‬ Petroleum industry in international fight strategy ‫هێرش شكاك‬

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

75

13

Analytical, academic, quarterly Magazine

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 76

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫لەم سەردەمەدا سەرچاوەکانی وزە بەتایبەت نەوت و گاز بونەتە بنەمای ھێنانەدی‬ ‫ژیانێکی بەختەوەر و پڕ داھێنان‪ ،‬ھەروەھا ئەم سەرچاوانەی وزە بونەتە ھێنانەکایەی‬ ‫وزەیەکی ئێجگار زۆر لە جیهاندا بەشێوەیەک سروشتی ژیانی ئێستای مرۆڤایەتی بەبێ‬ ‫نەوت و گاز ھیچ مانایەکی نابێ و ئەمڕۆ نەوت و گاز بونەتە خاڵی ھێزی واڵتان لە‬ ‫جیهاندا و لە ھەمان کاتدا بونەتە ھۆکاری ملمالنێی نێو دەوڵەتی و خاڵی سەرھەڵدان‬ ‫و یەکالکردنەوەی زۆربەی کێشەکانی ئەمڕۆی مرۆڤایەتی‪ ،‬بەکاربردنی نەوت و گاز رۆژ‬ ‫دوای رۆژ زیاتر دەبێت ھاوکات لەگەڵ ئەمەدا روبەری ملمالنێکانیش لەسەر ئاستی‬ ‫ھەرێمایەتی و نێو دەوڵەتیدا فروانتر دەبێت‪ .‬رۆژھەاڵتی ناوەراست و واڵتانی دەریای‬ ‫قەزوین بەیەکەوە بریتیین لە شادەماری پەتڕۆڵ لە جیهاندا و بە درێژایی مێژوو‬ ‫پەترۆڵ لەالیەکەوە ھۆکاری بەختەوەری و پێشکەوتن بووەو لەالیەکی تریشەوە ھۆکاری‬ ‫نەھامەتی و ھەڵگیرسانی جەنگ بووە‪ .‬پڕۆسەی پیشەسازی و بەرھەم ھێنانی پەتڕۆڵ‬ ‫پرۆسەیەکی زۆر ئاڵۆزە و ھەروەھا سیاسەتی پەتڕۆڵ بریتییە لە سیاسەتێکی ئێجگار‬ ‫گرنگ و بەرێوەبردنی ئەم سیاسەتە کارێکی ئاسان نیە و ئاسایشی نەتەوەیی زۆر بە‬ ‫قوڵی پێیەوە پەیوەستە‪ .‬ھەروەھا جوڵەی ژیان لە گشت جیهاندا پەیوەستە بە پەتڕۆڵ‬ ‫و ئەمڕۆ سیاسەتی نەوت بریتییە لە بەشێکی زۆر گەورەی سیاسەتی نێو دەوڵەتی و‬ ‫رۆژھەاڵت و رۆژئاوای جیھانی بە پتەوی بەیەکەوە بەستۆتەوە‪ .‬ئەمڕۆ ھەرێمی کوردستان‬ ‫کە پارچەی باشووری کوردستانە بریتییە لە ھەرێمێکی بەرھەم ھێنەری پەتڕۆڵ و‬ ‫لەنێو ھاوکێشەی وزەی جیھانیدا جێگەی ھەیە ئەم خاکە بریتییە لە خاکی پیرۆز و‬ ‫سەرەتای ژیانی مرۆڤایەتی لێرەوە دەستی پێکردووە‪ .‬واتا ئێمە خاوەن واڵتێکی نەوتیین‬ ‫و ئەوەش وادەکات کە زانستی نەوت بۆ ئێمە گرنگ بێت و ھەبوونی شارەزایی زۆر لە‬ ‫بواری پیشەسازی نەوت ھەروەھا لە بواری سیاسەتی نەوتدا بۆ ئێمە زۆر پێویست بێت‪.‬‬ ‫لەم سەردەمەدا پسپۆڕێتی نەوت لە پسپۆڕێتیە گرنگەکانە و ئەگەر بۆ ئەو واڵتانەی‬ ‫کە خاوەن نەوت نین گرنگ نەبێت ئەوا بۆ ئێمەی کورد کە خاوەن واڵتێکی نەوتین‬ ‫زۆر گرنگە‪ .‬ئەوەی من لە دوو توێی ئەم پەرتوکە قەبـارە بچوکەدا بە پشت بەستن بە‬ ‫چەندین سەرچاوە نوسیومە ئەرکێکی زۆر بچوکە و سەرەتای فراوانکردنی نوسینەکانمە‬ ‫لە بواری نـــەوتدا و بەو ھیوایەی کە خوێنـەری بەڕێز سوودمەند بێت بە زانیاریەکانی‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪77‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫نێو ئەم پەرتـوکە و پشـت بە خـــوا ھەوڵدەدەم چەند وشەیەکی بە کەڵک لە بواری‬ ‫نەوتدا بخەمە نێو کتێبخانـەی کـــوردی و بەو ھیوایەی لە داھاتـوودا خزمەتێکی بچـوک‬ ‫بەم بـــوارە بکەم بۆئەوەی بتوانیـن بە زمانـی شـیرینی کـــوردی ھەوڵی ئەوە بدەین لە‬ ‫بـواری نەوتـــدا دەست بکەین بە نوسـین و لە ھەمان کاتدا رۆشـەنبیریەکی فروانمان لە‬ ‫بـواری پەتـڕۆڵدا ھەبێت‪ .‬‬ ‫پەتڕۆڵ لە مێژوو و پەرەسەندندا – (‪ :)Petrol in history and development‬‬ ‫لە مێژووی کۆندا ھاتووە کە پاپۆڕەکەی پێغەمبەر نوح ساڵوی خوای لەسەر بێ‪ ،‬ناوەوەو‬ ‫دەرەوەی بە قەتران داپۆشرابوو کە بە قیڕی رەش ناودەبرێت‪ ،‬ھەروەک فیرعەونەکانیش‬ ‫جۆرێک لە بیتۆمینیان لە کاری مۆمیاکردنی الشەی مردوەکانیاندا بەکاردەھێنا بۆ‬ ‫پاراستنیان لە شیبونەوە‪ ،‬ھەروەھا پەترۆلیان بۆ روناکردنەوە بەکاردەھێنا بە بەڵگەی‬ ‫دۆزینەوەی چرایەکی کۆن کە پاشماوەی وشکبوەوەی زەیتی خاوی تێدابووە لە کانگای‬ ‫زێر لە وادی حەمامات لە میسر‪ ،‬ھەروەھا پەترۆل وەک داوودەرمان بەکارھێنراوە بۆ‬ ‫نەخۆشیەکانی پێست و رۆماتزم و ئێشی ددان و ھەندێ نەخۆشی دیکە‪.‬‬ ‫ھەروەک نەوت وەک چەک لە جەنگدا بەکارھێنراوە (نەوتی سوتێنەر) لە واڵتانی‬ ‫میزوپۆتامیا و میسر و ناوچەی جەزیرەدا ناسراوە‪ ،‬کە گەشتیاری ئیتاڵی (مارکۆبۆ)‬ ‫باسی لێوەکردووە‪ ،‬کەوا چۆن پەترۆڵ بەسەر پشـتی وشـترەکانەوە لە ناوچەکانی دەریای‬ ‫قەزوینەوە بەرەو شاری بەغدا گواستراوەتەوە بۆ بازرگانی پێکردنی‪.‬‬ ‫پێویستی مرۆڤـ بۆ سەرچاوەکانی وزە و ھەمەجۆرێتی لە بەکارھێنانەکانیدا بوەتـە ھۆی‬ ‫گرنگی پێدانی ئەو ناوچانـەی کە ئەم سەرچاوانەی تێدا دۆزراوەتـەوە لە کاتـەکانی‬ ‫سەرھەڵدان و دروستبوونی ئەمارەتەکان و ئیمپراتۆریەتەکان کە بەھۆیەوە جەنـــگ‬ ‫و داگیـرکاری رویانداوە‪ ،‬کەوا لەم شوێنانەوە برێـکی زۆر لە سەرچاوە سروشـتیەکان‬ ‫دۆزرانــەوە وەک (کانیـاوەکانی ئـاوی کانزایـی‪ ،‬کانیـاوە نـەوتیەکان) و ئیتر کار گەیشـتە‬ ‫ئـەوەی کە ھێـزە داگیــرکارەکان لە شوێنەکانی ئەم سەرچاوانـەوە جێگیـر بکرێـــن و ئەم‬ ‫سەرچاوانەیان بەکار ھێنا (وەک ھۆکاری چارەسـەری نەخۆشـی و دەردەکان)‪.‬‬ ‫لێکۆڵـــەرەوانان لە زانسـتەکانی جیــۆلۆجیا لەرێگــەی لێکۆڵینـەوە زانســتیە وردەکانــدا‬ ‫لەبــارەی سروشـتی چینـە جیۆلۆجیەکاندا کە پەترۆڵی تێدا بەعەمبار دەبێت تـوانیان‬ ‫وردە وردە لە چۆنیـەتی دروستبوونی پەتڕۆڵ تێبگەن‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫توانیان بگەنە ئەو زانیاریەی کە لەو بارودۆخە جیۆلۆجیە تیبگەن کە گونجاوە بۆ‬ ‫کۆبونەوەی پەترۆڵ لە کێڵگە نەوتیەکاندا‪ .‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 78‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫دیراساتە جیۆلۆجیەکان لە بواری گەڕان بەدوای نەوت و گاز و دەرھێنانیان ئاستێکی زۆر‬ ‫بەرزی زانستی بڕیوە‪ ،‬روپێوە جیۆلۆجیەکان (‪ )geological survey‬رووبـــەری‬ ‫زۆر گەورە و فراوانی توێکڵی زەویان روپێو کردووە لە کیشوەرەکان و ژێر دەریا و‬ ‫زەریاکان و بۆ ئەوەش زانستی دروستکردنی نەخشەی وردەکاری (سێ دووری – ‪three‬‬ ‫‪ )dimension‬کە زانستەکانی تایبەت بە بڕگە و پێکھاتەی چینە جیۆلۆجیەکانی‬ ‫توێکڵی زەوی و ئەوەی ھەڵیگرتووە لە کانزاکان و لەوانەش (نەوت و گازی سروشتی)‬ ‫دەخاتە بەردەست (لە قواڵیی دەیان کیلۆمەتر و ئەم زانیاریانە زۆر بایەخدارن و تەواو‬ ‫نھێنینە و راستوخۆ پەیوەستە بە ئاسایشی نەتەوەیی و لەژێر رۆشنایی ئەم زانیاریە‬ ‫زانستیانەدا واڵتانی پیشەسازی بۆ زەمەنی کورت خایەن و درێژ خایەن کار لەگەڵ ئەو‬ ‫واڵتانە دەکەن کە ئەم سەرچاوانەی وزەیان تێدا دەدۆزرێتەوە بە تایبەت نەوت و گاز کە‬ ‫دوو سـەرچاوەی سەرەکی وزەن لە ژیانی ئـەم سەردەمەدا‪ .‬‬ ‫کوردستان یەکێک بووە لە دەوڵەمەندترین ناوچەکانی دەوڵەمەند بەم سەرچاوانەوە کە‬ ‫ئەوە بوەتە ھۆی چاوتێبڕینی داگیرکاران و خۆسەپێنەران بۆ سەر ئەم خاکە‪ ،‬ھەروەھا لە‬ ‫کاتەکانی حوکمی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیشدا‪ ،‬ھەروەھا لەگەڵ سەرھەڵدان و گەشانەوەی‬ ‫شۆڕشی پیشەسازی لە ئەوروپا‪ ،‬چاوتێبڕینی ئەم دەوڵەتە پیشەسازیانە لە ناوچەی‬ ‫رۆژھەاڵتی ناوەراست لە گەڕانیان بە دوای نەوتدا‪ ،‬ئەوەش زیاتر بەھۆی پەیوەندیەکانیان‬ ‫لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیدا و زیادبوونی گرنگیپێدانیان بە فراوانکردنی کاری بازرگانێتیان‬ ‫کەوا ئەوە بووە پاڵنەر بۆ بنیاتنانی رێگاکانی پێکگەیاندنـی شوێنە جیاوازەکان کە ناوچە‬ ‫و ھەرێمە جیاوازەکان لە جیهاندا بەیەک دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫ئیتر سات دوای سات و بە تێپەربوونی کات ماھیـەتی نەوت وەک ھێزێـکی زۆر گەورە‬ ‫لێکدرایەوە بەشێوەیەک کە پەترۆڵ بە گشتی بووە داینەمۆی جولێنەری ژیان و بووە‬ ‫سەرچاوەیەکی زۆر گرنگی کارپێکەری کارگە و کارخانەکان و ھاتوچۆکردن و گواستنەوەی‬ ‫وشکانی و دەریایی و ئاسمانی و ھۆکاری سەرکەوتن لە جەنگەکان و ھۆکاری روناکی و‬ ‫خۆگەرم کردنەوەی سەرچاوەی ساردکردنەوەو ‪...‬ھتد‪ .‬تا رادەیەک کارگەیشتە ئەوەی کە‬ ‫پەترۆڵ ببێتە کارپێکەری دابینکردنی ئاوی خواردنەوە لە زۆر شوێنانی جیهاندا ئەویش‬ ‫لە رێگەی کارپێکردنی ئامێرەکانی دابینکردن و خاوێنکردنەوەی ئاوی خواردنەوە‪ .‬واتا‬ ‫ھاتنی پەترۆڵ بۆ نێو ژیانی مرۆڤایەتی شۆرشێکی ھێندە گەورە بوو کە شێواز و ئاڕاستەی‬ ‫ژیانی مرۆڤایەتی بەتەواوی گۆڕی و کارگەیشتە ئەوەی لە زلھێزترین و بە ھێزترین‬ ‫واڵتانی جیھان بە دوای سیاسەتی نەوتەوە وێڵبن و دەرھێنان و بەبەرھەم ھێنانی پەترۆڵ‬ ‫وای کرد دیاردەیەکی تازە بێتە نێو ژیانی مرۆڤەکانەوە ئەویش بریتیی بوو لە سیاسەتی‬ ‫داگیرکردن (‪ )occupation policy‬کە ئەم سیاسەتە ھەر لەو کاتەوەی کە بە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪79‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ھۆی نەوتەوە سەریھەڵدا رۆژ دوای رۆژ زیاتر تەشەنەی سەند بەشێوەیەک کە پەترۆل‬ ‫بووە پلە یەک لە ھۆکاری سەرھەڵدانی بەچەندین جەنگ و داگیرکاری و بردنەوەی الیەک‬ ‫و دۆڕاندنی الکەی تر‪ .‬بەاڵم لەدوای ئەوەوە بەکارھێنانی پەترۆڵ پەرەی پێدرا بەتایبەت‬ ‫دوای ئەوەی کە ئامێری سوتێنەری ناوەوە لە ساڵی ‪ ١٩٠٨‬دا داھێنـرا و کار بەوەگەیشـت‬ ‫کە پەتـــرۆڵ بۆ ھاژوشـتنی ئۆتۆمبێل بەکاربھێنرێت کە وایلێھات بەشـێوەیەکی خێرا‬ ‫ئەم جولێنەرانە باڵوببنەوە ‪ .‬ئیتر دوای ئەوە لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم مرۆڤـ‬ ‫چووە نێو جیھانێکی تازەوە لە ھاتنەدی ھێز و کۆنترۆڵەوە‪.‬‬ ‫لە ھاوینی ‪١٩١٤‬دا‪ ،‬دەریاوانیی بەریتانی بە تەواوی بۆ پەترۆڵ گۆڕدرا‪ ،‬لە پاشاندا بەھۆی‬ ‫ھێزی نەوتەوە جەنگی یەکەمی جیھانی گـۆڕدرا بۆ جەنـگی نێوان مرۆڤـــ و ئامێـرەکان‪،‬‬ ‫کەوا ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ گرنگیەتی پەترۆڵ بەشێوەیەک کە لەو کاتدا سەرۆکی‬ ‫فەرەنسی لەبارەی نـەوتەوە گوتی «ھەر دڵۆپێـک لە نەوت یەکسانە بە دڵۆپێـک لە‬ ‫خوێن»‪.‬‬ ‫مێژووی پەترۆڵ و کاروانـەکەی لە سەدەی بیستەمدا بە تەواوی بریتیی بوو لە جیھانێکی‬ ‫پڕ لە رووداو و بە تەواوی پەیوەست بوو بە ملمالنێکانەوە‪ ،‬پەترۆڵ لە جیھانی ئێستاماندا‬ ‫گرنگترین بابەتی سیاسی و ئابووریە و ھەردەم پەترۆڵ بریتیـی دەبـێ لە ماھیەتی‬ ‫ملمالنێ سیاسی و ئابووریەکانی جیھان‪.‬‬ ‫پەترۆڵ بە سیفاتە تایبەتمەندیەکانیەوە سەرکەوتوو بووە کە ھۆکاری داگیرکردنی واڵتان‬ ‫و کۆنترۆڵ کردنیان بووە‪ ،‬کە لەرێگەی ئەم سامانە بایەخدارەوە مرۆڤایەتی خزاوەتە‬ ‫نێو ژیانێکی تازەوە‪ .‬مرۆڤـ ھەر لە قۆناخە سەرەتاییەکانەوە کۆنترۆڵی پەترۆڵی کرد‬ ‫لە چۆنیەتی بەکارھێنانیدا‪ ،‬ھەروەھا دوای ئەوەی پیشەسازی پەترۆڵ پەرەی سەند و‬ ‫بازاڕە جیھانیەکان لەبەردەم مرۆڤدا کرانەوەو مرۆڤـ بووە دیلی ئەو پێداویستیانەی‬ ‫کە دەکەونە ژێر رکێفی پەترۆڵەوە‪ ،‬ئەوە سەرەڕای ئەوەی ئەو بارە نێگەتیڤەی کە لە‬ ‫ئەنجامـی دەست خستنی مرۆڤـ بۆ نێو سروشـت ھاتوەتەدی بە زیادەرۆیی لەبەکارھێنانی‬ ‫ســامانە سروشتیەکان و لە پێشەوەی ھەمویانەوە پەتـــرۆڵ کە بوەتە ھۆکاری بەرەو‬ ‫ناھاوســـەنگ بردنی سیستەمی ھاوسەنگی ژینگەیی ھەسارەی زەوی‪.‬‬ ‫زانایان ئاماژە بەوە دەکەن کە سیستەمی ئیکۆلۆجی (‪ )ecology system‬زەوی‬ ‫لە سەرەتای دروستبونیدا لەالیەن یەزدانـەوە لە ھاوسەنگیەکی ئێجگار رێکوپێکـدا بووە‬ ‫بەشـێوەیەک کە ھاوسەنگیەکی تـەواو لەسەر زەویدا لەنێوان ژیانـی ھەریەک لە مرۆڤـــ‬ ‫و زیندەوەران و رووەک و دارو درەختدا لە ماوەی مێـژووی پەرەسەندنی زەویدا ھەبووە‬ ‫لەگەڵ ئەوەی کە دیـاردە سروشتیەکانی وەک الفاوە گەورەکان و بومەلەرزە و بوڕکان‬ ‫کاری خۆیان کردووە‪.‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 80‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫شێوازی ژیان لەسەر رووی زەویدا گۆڕانکاری زۆری بەسەردا ھات بەشێوەیەک کە‬ ‫مرۆڤایەتی پشت بە پەترۆڵ و بەشەکانی دەبەستێت لەپێناو مانەوە لە ژیاندا ھەروەھا‬ ‫بۆ دابینکردنی خواردەمەنیش‪ ،‬کە ھاوکات لەگەڵ ئەم گۆڕانکاریەدا مەترسی زۆری بۆ‬ ‫سەر تەندروستی و ژینگە و سەرچاوەکانی ژیان (ئاو‪ ،‬ھەوا‪ ،‬خاک) لەگەڵ خۆیدا ھێنا‬ ‫بەھۆی قوڵبوونەوە لە لە مەترسیەکانی پیسبوونی ژینگە لە دەرئەنجامی زیادەرۆیی لە‬ ‫بەکاربردنی سەرچاوەکانی وزە بە تایبەت پەترۆڵ‪ .‬کە ھاوکات مەترسی گەورە و فـراوان‬ ‫کەوتە بەردەم بەڕێکردنی ژیان کە بووەتە ھۆی گەڕانـەوەی باری ئاسایشی ئابووری‬ ‫جیھانی بۆ دواوە لە دواییشدا گەرانەوەی کاروانی پەرەسەندنەکانی ژیانی مرۆڤایەتی بۆ‬ ‫دواوە لە زۆر جێـگەی ئەم جیھانەدا‪.‬‬ ‫نەخشەی جیۆگرافی نەوت و گاز (‪ :)Geographical map of oil & gas‬‬ ‫ئاماژە بەوە دەکرێ کە تا ئەو کاتەی گۆی زەوی بمێنێ نەوتیش لەنێو ناخی ئەم گۆی‬ ‫زەویەدا ھەر دەمێنێ و بە نەمانی گۆی زەوی نەوتەکەی ناو ناخی کۆتایی دێت‪ .‬ئەوە‬ ‫لەگەڵ ئەوەی کە تا ئێستا جیھان زانیاری تەواوی لەسەر فاکتەر و ھۆکارەکانی دروست‬ ‫بوون و پێکھاتنی نەوتی نیە لەنێو ناخی زەویدا‪ .‬ئەوەش ئەوە دەگەیەنێ کە لەنێو ناخی‬ ‫ھەر شوێنێکی گۆی زەویدا ئەگەری ھەبوونی نەوت ھەیە‪.‬‬ ‫کەچی تۆپۆگرافیای دەرەکی و ناوەکی زەویـــە وا دەکات کە دەرھێنانی نـــەوت لە‬ ‫ھەندێک شوێندا ئاسان بێت و لە ھەندێک شوێنانی دیکەدا زەحمەت یاخود ئەستەم‬ ‫بێت‪ ،‬ھەروەھا ھەرچەندی زانست و تەکنۆلۆژیا پەرەبستێنێت ئەوا ئەگەری دۆزینەوەو‬ ‫دەرھێنانی نەوت زیاتر دەبێت‪ ،‬ئەم سەردەمەی ئێستا گەڕانەوەی کۆمپانیا نەوتیە‬ ‫رۆژئاواییەکان بەتایبەت کۆمپانیا ئەمریکی و بەریتانیەکان سەرباری کۆمپانیای روسی‬ ‫لەسەر گۆڕەپانی نەوتیی جیھانیدا بەخۆیەوە دەبینێت‪ ،‬ئەوەش بۆئەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫کە ئەم کۆمپانیا زەبەلالحانە خاوەن تەکنۆلۆژیای پێشکەوتوو و سەرمایەی زۆرن کە‬ ‫دۆزینەوە و دەرھێنانی نەوت لە قواڵییە زۆرەکاندا پێویستی بەم دوو سەرچاوە ھەیە‪.‬‬ ‫لەراستیدا زۆربەی کۆمپانیا نیشتمانیەکانی کە لە سااڵنی حەفتاکاندا لە واڵتانی باشوور‬ ‫دامەزرێنران دوای بڕیاری خۆماڵی کردنی نەوت کشانەوەیان بەخۆیانەوە بینی‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫کۆمپانیا نەوتیە رۆژئاواییەکان کە خاوەن توانستی زانستی و تەکنۆلۆژی و دارایی زۆریان‬ ‫ھەیە بۆ گۆڕەپانی نێو دەوڵەتی بەشێوەیەکی بەرچاو بگەڕێنەوە‪ .‬دوای ھاتنەخوارەوەی‬ ‫ئاستی نەوت لەنێو عەمبارە نەوتیەکانی کە لە توێکڵی زەویەوە نزیکن کرداری دەرھێنانی‬ ‫نەوت لە قواڵییە زۆرەکاندا ئاڵۆزتـر و زەحمەتترە و پارەی زیاتری پێویستە‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫زانیاریەکانی تایبەت بە نەوت کە ئێستا لەبەردەستن بۆ سێ ئاست دابەش دەبێت‪:‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪81‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫• عەمبارە نەوتەکانی کـە لە رێگەی بیرەکانەوە دڵنیایین و تەئکیدن‪.‬‬ ‫• عەمبارە نەوتەکانی کە نیمچە تەئکیدن لەو شوێنانەی کە بیری لێ ھەڵنەکەنراوە‪.‬‬ ‫• ھەروەھا ھەبوونی ئەو عەمبارانەی کە ھیوایەکی کەم ھەیە بۆ ھەبوونی نەوت تێیاندا‪.‬‬ ‫ئەم عەمبارانەی نـەوت بە گشت ئاستەکانیەوە لەژێرەوەی شـوێنە جیاوازەکانی جیهاندا‬ ‫بە جیاوازی لە پلە دابەش بوینە‪ .‬شایانی باسە عورفی تازە بۆ دابەشکردنی ناوچەکانی‬ ‫نەوت لە جیهاندا لەسەر بنچینەی دابەشبوونی جیۆسیاسی جیھانیە‪ ،‬کە ناوی ھەندێک‬ ‫واڵت و ھەرێمی جیھان کە نـەوت تێیاندا دۆزراوەتەوە و تێیاندا دەردەھێنرێت زەق‬ ‫کراوەتـەوە‪ ،‬ئەوە لەگەڵ ئەوەی کە راسـتی دیراسەکردنی تەواوی جیۆگرافی بە بنچینە‬ ‫دادەنرێت بۆ ئەم بوارە‪ .‬بەھۆی ئەم ئاڕاستەگرتنە جیۆسیاسیە زەوی «نیشـتمانی»‬ ‫گرنگیەکی زۆری ھەیە‪ .‬ھەروەھا لە ھەندێک شوێنانی جیهاندا لەسەر ناوچە سنوریەکاندا‬ ‫ملمالنێکان زەق بونەتەوە‪ ،‬کە بەپێی بۆچونـەکان ئەم شوێنانە بە نـەوت دەوڵەمەندن‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە لەوانە کێشـەی سنووری نێوان واڵتی سعودیا و یەمەن ھەروەھا ناوچەی کێڵگەی‬ ‫رومەیلە لەنێوان واڵتی عێڕاق و کوەیت‪ ،‬بەڵکو سنوری ھەندێک لە واڵتان لە زەمەنێکی‬ ‫دیاریکراودا لەسەر بنچینەی ناسینی بە ناوچەی نەوتیی نەخشەیان بۆ کێشراوە‪ ،‬کە‬ ‫واڵتی کوەیت نموونەیەکە لەم جـۆرە واڵتانە کە ھەر لەو کاتەوە واڵتی بەریتانیا پارێزەری‬ ‫ئەم واڵتە بوو تا ئەو کاتەی کە سەربەخۆیی پێدا لە ساڵی ‪ ١٩٦١‬دا‪ .‬لەکاتی سەیرکردنی‬ ‫شوێنە جیۆگرافیە جیاوازەکانی جیـھان ئەوا روندەبێتەوە کە وەدەسھێنانی نـەوت تێیدا‬ ‫لەو واڵتە یان واڵتێکی تردا لە ھەر ناوچەیـەکی جیـۆگرافیدا لە گەڕان بەدوای نـەوت و‬ ‫دەرھێنانیدا رودەدات‪ .‬وادادەنرێ کە ناوچەی رۆژھەاڵتی ئاسیا ھەژارە بە نەوت‪ ،‬کەچی‬ ‫ناوچەی ناوەراست و رۆژئاوای ئاسیا دەوڵەمەندە بە نەوت‪ .‬ھەروەھا بەشێوەیەکی گشتی‬ ‫ئەوڕوپا ھەژارە بە نەوت‪ ،‬کەچی نەوت لە ئەمریکای باکور و ئەمریکای باشوردا ھەیە‪.‬‬ ‫ھەروەھا لەبارەی کیشوەری ئەفریقیاشدا لە باکور و ناوەڕاستیدا نەوت ھەیە‪ ،‬کەچی‬ ‫باشورەکەی ھەژارە بە نەوت‪.‬‬ ‫ھەروەھا خەماڵندنێکی ناتەواو سەبارەت بە رێژەی نەوتی بەعەمباربووی نێو چینە‬ ‫جیۆلۆجیەکان لە ناوچە جیاوازەکانی جیهاندا ھەیە کە ئەوەش بەم شێوەیەیە‪ :‬رۆژھەاڵتی‬ ‫ئاسیا و زەریای ھێمن ‪ %٤‬و کەنداوی عەرەبی – فارسی ‪ %٦٥‬و ئەوڕوپا ‪ %٩‬و ئەفریقیا‬ ‫‪ %٦‬و ئەمریکای باکور ‪ %٤‬و ئەمریکای باشور ‪ .%١٢‬ھەروەک رونە کە ئەم رێژانە‬ ‫لەالیەن ھەندێ لە کۆمپانیاکانی نەوت دیاریکراوە بێ ئەوەی نەوتی بەعەمباربوی یەکێتـی‬ ‫سۆڤیەتی جارانی تێدا دیارکرابێت‪ ،‬ئەوەش بەھۆی نەبونی زانیاری پشـت پێبەستراوی‬ ‫نـەوتی عەمباربووی روسیا‪ .‬کە سەرباری ئەوەش داڕمانی یەکێتی سۆڤیەت و تارادەیەک‬ ‫کرانـەوەی زانیاریەکان سەبارەت بە نـەوتی بەعەمباربوو تێیدا و نـەوتی بەعەمباربووی‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 82‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫واڵتانی بێالیـەنی کە دەڕواننە سەر دەریـای قەزویـن رێـژەکانی بەشـێوەیەکی بەرچـاو‬ ‫گـۆڕی‪.‬‬ ‫شایانی باسە خەماڵندنە ھەنوکەییەکانی سەبارەت بە قەبارەی باوەڕپێکراوی بڕە نەوتی‬ ‫بەعەمباربوو لە واڵتانی دەریای قەزوین وایکرد ئەوە بزانرێت کە رێژەی نەوتی بەعەمباربوو‬ ‫لە واڵتانی دەریای قەزوین و کەنداوی عەرەبی – فارسی بریتیی بێت لە ‪ .%٧٥‬کەواتە‬ ‫توانستی خەماڵندنی نەوتی بەعەمباربووی باوەڕپێکراو بۆ گشت ناوچە جیاوازەکانی‬ ‫تری جیھان بە روسیاشەوە بە رێژەی ‪ %٢٥‬دادەنرێت‪ .‬کەواتە رێژەی ‪ ،٣\٤‬واتا سێ‬ ‫چارەگی گشت نەوتی بەعەمباربووی جیھان دەکەوێتە نێو خاکی واڵتانی دەریای قەزوین‬ ‫و واڵتانی کەنداوی عەرەبی – فارسی کە کوردستانیش بەشێکی ئەم پارچەیەیە (بەاڵم‬ ‫بێگومان لە داھاتوودا ئەم رێژەیە گۆڕانکاری بەسەردا دێت و شوێنی دیکەی تازەی‬ ‫دەوڵەمەند بە نەوت و گاز دەدۆزرێتەوە) بۆیە شتێکی زۆر ئاساییە کە زۆربەی کێشە و‬ ‫روداوە چاوەڕوان کراو و چاوەڕوان نەکراوەکانی جیھان لە ناوچەی رۆژھەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫بێت و بەبەردەوامی لەو دەڤەڕەدا بخولێتەوە‪ .‬ھەروەھا بە چاوخشاندنەوە بەم ناوچانە‬ ‫لە روانگەی ئەو واڵتانەی کە تیایاندانە‪ ،‬واڵتی چین لە ناوچەی رۆژھەاڵتی ئاسیا تا‬ ‫رادەیەک ھەژارە بە نەوت‪ ،‬کە واڵتی چین تا کاتی ئێستا لەتوانایدا نەبووە رۆژانە زیاتر‬ ‫لە (‪ )٣.٠٠٠.٠٠٠‬سێ ملیۆن نەوت بەرھەم بێنێت‪ .‬کە لەکاتی ئێستادا نزیکەی نیو ملیۆن‬ ‫بەرمیل نەوت ھاوردە دەکات کەچی تاکو ئێستاش واڵتی چین رەژووی بەردیی لە زۆر‬ ‫لە بوارەکاندا بۆ بەرھەم ھێنانی وزە بەکاردێنێت‪ .‬لەوانەیە تارادەیەک واڵتی ئەندەنوسیا‬ ‫لەکاتی ئێستادا تاکە واڵتی دەوڵەمەندی نەوت و گاز بێت‪ .‬ئەوە لەگەڵ دەسەاڵتدارێتی‬ ‫بڕونای و بڕێکی کەمیش لە بوڕما و مالیزیا و ئوسترالیادا‪ ،‬بەاڵم واڵتی ھیند تاکو ئێستا‬ ‫نەیتوانیوە رۆژانە زیاتر لە ملیۆنێک و نیو بەرمیل نەوت بەرھەم بێنێت و نزیکەی ‪ ١/٣‬ی‬ ‫پێداویستیەکانی ھاوردە بکات‪ .‬بەپێی ئەو زانیاریانەی کە تا ئێستا لەبەردەستدان ئاماژە‬ ‫بە ئەگەری دابەزینی نەوتی بەعەمباربوی ئەندەنوسیا دەکەن لەدوای ‪ ٩‬ساڵی داھاتوودا‪.‬‬ ‫ھەروەھا دابەزینـی نەوتی بەعەمباربووی چیـــن لەدوای نزیـکەی ‪ ٢٠‬ساڵدا‪ ،‬ئەوە لە‬ ‫کاتێکدا ئەگەر بێت و بەچەندین ملیـارات دۆالر لە گـەڕان بەدوای نـەوت و دەرھێنانیدا‬ ‫خـەرج نەکـەن‪.‬‬ ‫ئەوەیە وایکردووە کە بڕی تێچووی ھاوردەکردنی نەوت ھەرزانتر بێت وەک لەو پارە‬ ‫زۆرەی کە دەبێ لە دۆزینەوەو دەرھێنانیدا خەرج بکرێت‪ .‬واڵتانی خاوەن پەیمان بۆ‬ ‫گۆڕانیان بۆ ھێزی جیھانی بەشێوەیەک یاخود بەشێوەیەکی تر لە رۆژھەاڵتی ئاسیادا‬ ‫بریتیین لە ھەریەک لە واڵتی چین و واڵتی ھیند‪ .‬کەوا ئەم دوو واڵتانە لە داھاتویەکی‬ ‫نزیکدا پێویستیان بە ھاوردەکردنی بڕێکی زۆری نەوت ھەیە‪.‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪83‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ناوچـەی رۆژئاوای ئاسیا دەوڵەمەندترین شوێنی جیھانە لەرووی نەوتی دۆزراوەوە‪،‬‬ ‫کە بە پێوەری واڵتان لەپێشتردا باکوری ئەو ناوچەیە بریتیی بوو لە یەکێتی سۆڤیەت‬ ‫و باشوورەکەشی بریتیی بوو لە کەنداوی عەرەبی – فارسی‪ .‬کەچی ئێستا دوای‬ ‫لێکھەڵوەشـانی یەکێتی سـۆڤیەت ھەر لە ساڵی ‪ ١٩٩١‬وە باکوری ئەم ناوچەیە بوو‬ ‫بە روسـیا لەگەڵ ئەوەی کە کێڵگەکانی دەکەونە باکـوری رۆژھەاڵتی ئاسـیا‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫قـەوقاز و واڵتانی دەریـای قەزویـن لە ناوەڕاسـت‪ ،‬ھەروەھا کەنـداوی عەرەبـی – فارسـی‬ ‫لە باشـوریەوە‪ .‬‬ ‫ملمالنێی نێو دەوڵەتی لەسەر نەوت و گاز (& ‪International fight on oil‬‬ ‫‪:)gas‬‬ ‫خەڵکێکی زۆر وا پێشبینیان دەکرد کە لە دوای کۆتایی ھاتن بە جەنگی سارد و کۆتایی‬ ‫ھاتن بە ملمالنێی ئایدیۆلۆژی لەسەر سروشتی سیستەمی ئابووری لە جیهاندا‪ ،‬سەردەمێکی‬ ‫ئابووری تازە دێتەکایەوە بەجۆرێک کە تێیدا ملمالنێیە جیۆستراتیجی و جیۆسیاسیەکان‬ ‫بەشێوەیەکی گشتی بەرەو الوازبون دەچێت‪ ،‬لەبارەی نەوتیشەوە بەشێوەیەکی تایبەت‪،‬‬ ‫ئەویش بەو حیسابەی کە ماددەیەکی بازرگانیە لەنێوان زۆر مادەی تردا کە تایبەتە بە‬ ‫ھێنانەدی ئامانجی خاوەندار و دەرھێنەرەکەی‪ .‬کە لەگەڵ نەبوونی توانا بۆ کەمکردنەوەی‬ ‫ملمالنێیە ترسناکە بازرگانیەکەی لەسەر قازانجە زۆرەکەی‪ ،‬لە سااڵنی دواییدا وا دەبینرێ‬ ‫کە نەوت بەو سیفەتەی کە بریتییە لە ماددەیەک کە پەیوەستە بە جوگرافیاوە ھێشتا‬ ‫بریتییە لە سەرچاوەیەک لە سەرچاوەکانی جیۆستراتیجیای نێو دەوڵەتی‪ .‬ئەوەش‬ ‫بەھۆی گرنگیە لەڕادە بەدەرەکەی لە کۆی کردارەکانی گەشەپێدان کە دونیای سەردەم‬ ‫بەخۆیەوە دەبینێ‪ .‬نەوت کلیلی گەشـەپێدان و پێشکەوتن و پەرەسەندنی ماددیە‪ ،‬بە‬ ‫کەمترین تێچـو لە کاتی ئێستادا‪ ،‬یەکێک لە پێـوەرەکان بۆ پێوانی ئاستی گەشەپێدان‬ ‫لە ھەر واڵتێکدا بریتییە لە بـڕی بەکاربردنی نـەوت لەالیەن ئەو واڵتـەوە‪ .‬شایانی باسە‬ ‫نزیکەی رێژەی ‪ %٧٥‬لە نـەوت و گازی عەمبارکـراوی جیـھان لەو الکێشـە نەوتیەدایە کە‬ ‫لە سنووری باشووری روسیای فیدرالیەوە بەرەو دەریای فارسی درێژدەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەنجامەکانی جەنگی دووەمی جیھانی بووە ھۆی دیاریکردنی داھاتووی نەخشەی ھێز لە‬ ‫جیهاندا‪ ،‬کە بووە ھۆی پاشەکشەی بەریتانیا و پێشڤەچوونی ویالیەتە یەکگراتووەکانی‬ ‫ئەمریکا وەک ھێزێکی سەرەکی و جێگرەوەی بەریتانیا لە ناوچـەی نـەوتدا‪ .‬کە‬ ‫بەکاربردنی زۆری نەوتی عەمبارکراوی ئەمریکی لەماوەی نزیکەی سەدەیەکدا وای لە‬ ‫ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کرد کە بەدوای دۆزینەوەی سەرچاوەیەکی تازەی وزەی‬ ‫نەوتدا بگەرێت کە لە نیمچە دورگەی عەرەبی – فارسیە‪ .‬کە لەگەڵ سەرکەوتنی ئەمریکا‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 84‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫بۆ سەرەوەی ھێزی رۆژئاوایی‪ ،‬کارگەیشتە ئەوەی کە تەنھا دەست بەسەرداگرتنی‬ ‫نەوت نەبێتە تاکە ئامانجی پالنەکانی ئەمریکا‪ ،‬بەڵکو ئامانجی ئەمریکاپەیوەست بوو‬ ‫بە ئامانجێکی ستراتیژی گرنگ کە ئەویش دەست بەسەرداگرتنی درێژبوونەوەی نەوتە‬ ‫بە رۆژئاوای ئەوڕوپا تا بێ الیەنیان لە جەنگی ساردی نێوان ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەتدا ھەبێت‪ ،‬ھەروەھا رێگرتن لە یەکێتی سۆڤیەت بە گەیشتنی بە‬ ‫سەرچاوەکانی نەوتی عەرەبی ‪ ،‬ھەروەھا دورخستنەوەی ژاپـۆن و چین بۆ بیرکردنەوەیان‬ ‫لە ھەوڵدانێکی لەم جۆرە‪ .‬‬ ‫بەمجۆرە‪ ،‬بەدرێژایی چوار دەیە لە جەنگی سارد‪ ،‬ئیتر ناوچەی نیمچە دوورگەی‬ ‫عەرەبی‪ -‬فارسی وەک یەکێک لە فاکتەرە سەرەکیەکان لە ملمالنێی نێوان ھێزەکاندا‬ ‫مایەوە‪ .‬ئەویش لەژێر رۆشنایی ئەوەی کە ئەم شوێنە بریتییە لە تاکە شوێن لە‬ ‫جیهاندا کە گەورەترین نەوتی عەمبار بوو لەخۆی بگرێ و کە بتوانرێ لەالیەن جیھانی‬ ‫رۆژئاواوە دەستی بەسەردا بگیرێت‪ .‬ئەوە لەگەڵ ئەوەی کە زانیاری لەبارەی زۆری نەوتی‬ ‫عەمباربوو لە کێڵگەکانی سیبریا و دەریای قەزوین لە زەویەکانی سۆڤیەتدا ھەبوو‪،‬‬ ‫کەچی ئەم زانیاریانەی تایبەت بە نەوتی عەمباربوەوە نەزانـراو بوو تەنھا لەالیەن‬ ‫دەسەاڵتی سۆڤیەتەوە نەبێت‪ .‬ھەروەھا ھەمان حاڵەت بۆ دەنگـــۆی ئەوەی کە لەبـارەی‬ ‫عەمباری زۆری نـەوت لە دورگەی مەکسـیکدا دەگوتـرێ‪ ،‬کە لەم بارەیـــەوە پێشتریش‬ ‫و ئێســـتاش بێ دەنگیی لەسەر راســـتیەتی زانیاریەکانی تایبـەت بەم بابەتـــەوە ھەیە‪ .‬‬ ‫پەرچـە کرداری ئەمریکا بەرامبەر بە داگیر کردنی کوێت لەالیەن رژێمـی عێڕاقەوە لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٠‬دا‪ ،‬ئەوەی دوپات کردەوە کە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەو ھەواڵنە‬ ‫بێدەنگ نابێت کە لەالیەن الیەنێکی ناوخـۆی رۆژھەاڵتی ناوەراست یاخود ھەر الیەنێکی‬ ‫نێو دەوڵەتیەوە ھەوڵی ئەوە بدرێت کە دەست بەسەر عەمبارە نەوتەکانی نیمچـە‬ ‫دورگەی عەرەبی – فارسیدا بگرێت‪ ،‬بەپێی باس و لێدوانەکانی ناوەندە ئەمریکیەکان‪،‬‬ ‫لە ساڵی (‪ )١٩٨٠‬بەوالوە دورگەی عەرەبی جێگەی «بەرژەوەندی نەتەوەیی»‬ ‫ویالیەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکایە‪ .‬کە لەم بارەیەوە مەبدەئی کارتەر جێبەجێکردنێکی‬ ‫پڕاکتیکانەی ئەم سیاسەتەی دەگەیاند‪ ،‬کە دورگەی عەرەبی گۆڕدرا بۆ دەریاچەیەکی‬ ‫سەربازی ئەمریکی کە ھەر کاتێک نیازی بێ و بەپێی رێکەوتنەکانی کە لەگەڵ‬ ‫واڵتانی دورگەی عەرەبیدا ئەنجامی دەدات بە ھێزە سەربازیەکەیەوە تێیدا ئامادە دەب‬ ‫ێت‪ .‬‬ ‫ھەروەھا روخانی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ‪ ١٩٩١‬دا‪ ،‬کە بە شـێوەیەکی دراماتیکی رۆلی‬ ‫لە کرداری ھێنانە خوارەوەی نرخـی نەوتدا ھەبوو‪ ،‬ھەروەھا رۆلـی ھەبوو لە داڕوخانـی‬ ‫باری ئابووری ئەم واڵتە زلھێزە و ئەوەش بووە ھۆی لێکھەڵوەشانی رۆژھەاڵتی‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪85‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ئەوروپا و باشووری ئاسیا لە روسیا‪ .‬ھەروەھا درێژبوونـەوەی پەیمانی ئەتڵەنتی لە‬ ‫رۆژھەاڵتی ئەوڕوپا و واڵتانی تازە سەربەخۆبووی ئاسیا یان لەرێگەی بەئەندامبوونی‬ ‫تەواوی ھەندێک لە واڵتان یاخـود رێکەوتننامە ھاوبەشەکانی کە واڵتانی ئاسیا لەگەڵ‬ ‫پەیماننامەدا بەستابوویان‪ ،‬کەوا ئەوەش تەئکیدی ھەبوونی ستراتیژیەتی ئەمریکی بە‬ ‫پلەیەکی سەرەکی و ئەوڕوپی بەشێوەیەکی گشتی دەکاتەوە کە ئامانجەکە لێنەگەڕانی‬ ‫روسیایە بە گەڕاندنەوەی ئەو رۆلەی کە پێشتر لە ناوچەکەدا ھەیبوو لەم واڵتانەدا‪ .‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی کە واڵتانی رۆژھەاڵتی ئەوڕوپا بەربەستن لەبەردەم ھەر ئەگەرێکی‬ ‫فراوانبوونی روسی لە داھاتوودا‪ ،‬بەاڵم واڵتانی ناوەڕاستی ئاسیا یاخود واڵتانی قەوقاز و‬ ‫دەریای قەزوین کە ھاوکات لەگەڵ ئەوەی کە بەربەستن‪ ،‬کەچی خاوەن سامانی نەوتن‬ ‫و ئەوەی دەست بەسەر ئەم سامانەدا بگرێت و کۆنترۆڵی بکات ئەوا ھێزێکی ئابووری‬ ‫گەورەی وەدەست دەکەوێت‪ ،‬کەوا ئەوەش ئەو ھێزەیە کە یەکێتی سۆڤیەتی جاران‬ ‫ئەوەی وەدەست نەھێنا یاخود لەتوانایدا نەبوو وەدەستی بێنێت‪ .‬لەم رووەوە ئەم واڵتە‬ ‫تازانەی ئاسیا‪ ،‬واڵتانی کشتوکاڵی و شوانکارەیین و لەرووی ئابووری و کۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسیەوە دواکەوتون و لە خانەی ئەوەی کە بە «جیھانی سێیەم» ناسراوە پۆڵێن‬ ‫دەکرێن‪ .‬ئەمە بەبەراورد لەگەڵ واڵتانی رۆژھەاڵتی ئەوڕوپا کە بە واڵتانی «جیـھانی‬ ‫دووەم» پۆڵێـن دەکرێن‪ .‬لەبەرئەوە لەرووی جیۆپۆلیتیکیەوە لەو الکێشەیەدان کە لە‬ ‫باشووری روسیاوە درێژ دەبێتەوەو لە لە باشووری کەنداوی عەرەبی – فارسی کۆتایی‬ ‫دێت‪ .‬کەوا ئەوە الکێشەی واڵتانی دەوڵەمەند بە نەوت و گازە‪.‬کە نە سەرمایە و نە‬ ‫تەکنۆلۆژیا و نە توانستی سیاسی و ئابووریان نیە بۆ کۆنترۆڵکردنی سامانەکانیان‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە‪ ،‬ملمالنێی ھێزە نێو دەوڵەتیەکان کە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و‬ ‫ئەوڕوپا لە پاشان روسیا و چین لەخۆدەگـرێ لەسەر ئەم الکێشەیە لە داھاتویەکی نزیکدا‬ ‫بەرزدەبێتەوە‪ .‬بەردەوامبوونی ئەو ھێزە یەک جەمسەریەی کە ئێستا ھەیە ئەوە دەگەیەنێ‬ ‫کە ویالیەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا تاکە دەسەاڵتدارە لەسەر ئەم ھاوکێشەیەدا‪ .‬بەاڵم‬ ‫گۆڕانی سیستەمی نێو دەوڵەتی بۆ سیستەمی چەند ھێزێک ئەم الکێشەیە دابەش‬ ‫دەکات بۆ چەندین ناوچەی لێک جیـاوازی کاریگەر بەھەریەکێک لە ھێزەکان‪ .‬ھەوڵی‬ ‫چـڕ و بەردەوامی ویالیەتە یەکگرتووەکان بۆ پاراستنی سیستەمی تاکە ھێز و نەگۆڕانـی‬ ‫بۆ سیستەمی چەند ھێزێـک مانای کارکردنی ئەمریکایە بۆ تەواوکردنی دەسرۆیشتوی‬ ‫و خۆسـەپاندنیەتی بەسەر ئەم الکێشـە نەوتیەدا کە لە ئێستادا دەسڕۆیشتوی بەشی‬ ‫باشوریەتی‪ .‬کەچی پێویسـتە ژمارەیەکی زۆری گرفتە ھەڵواسراوەکانی چ ئەوانەی ناوچەی‬ ‫دورگەی عەرەبی‪ -‬فارسی‪ ،‬چ ئەوانــەی ناوچـــەی دەریـــای قەزویــن و ناوچـــەکانی کە‬ ‫دەوریان داوە چارەسـەر بکرێت‪ .‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 86‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫کە لە نیمچە دورگـــەی عەرەبی – فارسی کێشە لەسەریەک کەڵەکەبووەکانی واڵتی‬ ‫فشـەڵی عێراق‪ ،‬ھەروەھا حاڵەتی واڵتی ئێـران کە لە زۆر رووەوە نەگونجاوە لەگەڵ‬ ‫سیسـتەمی تازەی جیھانی و ھەروەھا کێشەی بەردەوامـی عەرەبی – ئیسڕائیلی و‬ ‫لەالیەکی دیکەوە کێشـەی واڵتی تورکیا لەگەڵ واڵتانی عەرەبی رۆژھەاڵتی ناوەڕاست و‬ ‫ناوخۆیـی و ‪ ...‬ھتد‪ .‬ھەروەھا ئەوەی لەبارەی دەریای قەزوینەوەیە‪ ،‬کۆسپەکانی سروشتی‬ ‫جیۆگـرافی ناوچەکە کە وادەخوازێت گواستنەوەی نەوت بە رێگەی بۆریەوە رابکێشرێت‬ ‫نەک لەرێگەی تانکەرەوە‪ ،‬کە ئەوە پێویستی بە باڵوبونەوەو تەشـەنەکردنی جێگیری‬ ‫سیاسـی و چارەسەری کێشەی نێوان ھەریەک لە ئازەربایجان – جۆرجیـا و ئەرمینیا‬ ‫– تـورکیا و دورخستنەوەی چین لە کازاخستان و رێکخستنی پەیوەندی نێوان ئێران‬ ‫و تورکمانستان‪ ،‬ھەروەھا چارەسەرکردنی کێشەی ئاڵۆزی ئەفغانستان و دورخستنەوەی‬ ‫روسیا لە ھەموویان‪ ،‬ئەوە سەرەڕای پێویست بوونی ھاوسەنگ کردنی رۆلی فرەنسا ھەیە‪.‬‬ ‫پێداگری ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەسەر راکێشانی بۆری نـەوت بەتێپەڕبوون‬ ‫بە رێگەی رۆژئاوا‪ ،‬واتا بەتێپەڕبوون بە بۆسـفۆڕ یاخود بەسەر وشـکانی تـورکیادا‬ ‫پێویستی بە چارەسەرکردنی گشت کێشەکانی قەوقـاز و تـورکیا ھەیە‪ .‬کە حاڵەتێکی‬ ‫لەم جـۆرە دەبێتە ھۆی زیاتربوونی گرنگیەتی دەریای ناوەڕاست بەشێوەیەک کە پێشتر‬ ‫لە سەردەمی تازەدا ئەم گرنگیەی بەخۆیەوە نەبینیبێ‪ ،‬کە لەو کاتدا دەریای ناوەراست‬ ‫دەبێتە دەریاچەی نـەوت و ئەو دەریاچەیەش پێویستی بە جێگیری سیاسی ھەیە‪،‬‬ ‫کە ئەوەش مانای سەرەتای چاکـردنی ملمالنێی عەرەبی – ئیسڕائیلیە‪ ،‬بەوپێیەی کە‬ ‫زۆربـەی ملمالنێیەکان کە فەڵەستینی – ئیسڕائیلی و سوری – لبنانی و بە پلەی دووەم‬ ‫میسری – لیبیە لەسەر کەنـــاری دەریـای ناوەڕاستدا‪ .‬‬ ‫کە ئەوە ھەڵکشانی ھاوپەیمانی ئەتڵەنتی دەگەیەنێ بەرەو دەریای ناوەڕاست‪ ،‬کە لە‬ ‫سیماکانی ئەوە ئەو ھەوڵەیە کە بۆ ئەوە دەدرێ کە قوبرس بەھەردوو بەشەکەی یۆنانی‬ ‫و تورکی بکرێتە ئەندام لەم ھاوپەیمانێتیە‪ .‬کە ئەوەش ھەڵبژاردەی بەرزکردنەوەی واڵتی‬ ‫تـورکیا و بەھێزکردنی شوێنگەکەیەتی لەرووی ھەرێمیەوە‪ .‬ھەروەک چارەسـەرکردنی‬ ‫کێشەی نەتـەوەی کورد لە کوردستانی باکـوور دەبێتە خاڵێکی وەرچـەرخانی زۆر گـەورە‬ ‫بۆ گـۆڕانی واڵتی تـورکیا لە سەر ئاسـتی جیهاندا و بوونی بە ئەنـــدام لە ھاوپەیمانی‬ ‫ئەتڵەنتـی و بوونی بە ئەندام لە یەکێتی ئەوڕوپا‪ ،‬بەاڵم ئەوەی دوایی واتا بوونی تورکیا‬ ‫بە ئەنـدام لە یەکێتی ئـەوڕوپا رێی تێناچـێ و ئەسـتەمە‪ ،‬چونکە چارەسەرکردنی کێشەی‬ ‫نەتەوەی کـورد لە کوردستانی باکـوور لەالیەن حکومەتی تـورکیاوە کارێکی زۆر ئەستەمە‬ ‫و ھەردەم دەسەاڵتدارێتی تورکیا ئەم مەسەلەیە بە لەناوچوونـی تورکیا ھەژماردەکەن‬ ‫و ئەوان ئەمە بە لەبەینبـردنی ستراتیژیەتی تـورکیا دادەنێن‪ .‬لەالیەکی ترەوە‪ ،‬کێشەی‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪87‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫تۆپۆگرافی لە واڵتە نەوتیە رۆژھەاڵتیەکانی قەزوین وادەخوازێت کە باشترین و ئاسانترین‬ ‫رێگە بۆ گواستنەوەی نەوت بریتییە لە راکێشانی نەوت بە خاکی ئێراندا‪ .‬کە بۆچونی‬ ‫ئێران بۆ ئەم ھەڵبژاردنە لەم دواییەدا بووە ھۆی گۆڕانکاری گەورە لە سیاسەتی ئێران‪،‬‬ ‫بەشێوەیەک کە ئەگەری گەڕانەوەی ئێران بە ھەڵسانی بە رۆلە تەقلیدیەکەی وەک‬ ‫پۆلیسی کەنداو لەپێناو بەرژەوەندی والیەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا لەبەرامبەر ئەوەی کە‬ ‫شوێنگەی واڵتی گوێزەرەوەی نەوت و گازی قەزوینی پێبدرێت و چارەسەرکردنی پرسی‬ ‫حاڵەتی یاسایی دەریای قەزوین لەبەرژەوەندی ئەو بەدوور نازانرێت‪ .‬کە ئەوەش مانای‬ ‫سازبوونی دەسرۆیشتوویی زۆری ئێران بەسەر کەنداودا دەگەیەنێ‪ .‬ئەو مەسەلەیەی کە‬ ‫واڵتانی کەنداوی عەرەبی بەشێوەیەکی زۆر سلبی پێیەوە کاریگەرن گۆڕانی گەورەی‬ ‫ھاوسەنگی ھێزی ھەرێمایەتیە لەبەرژەوەندی ئێراندا‪ .‬ھەروەھا ئەگەری سێیەم بریتییە لە‬ ‫دابەشکردنی ھێڵی بۆڕی نەوتی قەزوین بۆ دوو رێگە‪ ،‬کە رێگەی یەکەم بڕینی نەوتی‬ ‫ئازەربایجانە بە جۆرجیا و تورکیا و بۆ دەریای ناوەڕاست‪ ،‬ھەروەھا رۆیشتنی نەوت و‬ ‫گازی کازاخستان و تورکمانستان لەرێگەی ئێرانـــەوە بۆ کەنداوی عەرەبی – فارسی‪.‬‬ ‫ئەوەی تایبەتە بەم ھەڵبژاردنە ئیفادەی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایە ئەوەش‬ ‫بەھۆی ئەوەی کە قەتیس نەکردنی گشت رێڕەوە نەوتیەکان لە تەنھا یەک رێڕەودا کە‬ ‫ئەویش کەنداوی عەرەبی – فارسیە‪ ،‬کەچـی ئەم ھەڵبژاردنـە پێویستی بە قەبوڵکردنی‬ ‫ئێران ھەیە لەبەرامبەر ئەو دەسڕۆیشتنەی کە لەو کاتدا ئەمریـکا لە ناوچەکەدا دەیبێت‪.‬‬ ‫کە ئەوەش لە ئەگەری دەسترۆیشتنی ئێران – ئیسڕائیل لەسەر کەنداودا کەم ناکاتەوە‪ .‬‬ ‫بەاڵم ئەگەری چـوارەم نەبونی توانای ویالیـەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایە لە چارەنوسـی‬ ‫نەخشـەی بـۆڕی نـەوتی قەزوینـی‪ ،‬ئەوەش بەھۆی بۆ نموونـە توانای روسـیا لە گێڕانـەوەی‬ ‫الیەنگیـری واڵتانی قەزویـن بۆخـۆی کە ئەوەیان ئەگەرێکی الوازە‪ ،‬یاخود ئاسـتەنگ‬ ‫خستنەبەردەم ھەوڵـەکانی سـەپاندنی بارێکی جێگیـر لە ناوچـەی قەوقـاز و دەریای‬ ‫قەزویـن کە ئەوەیان ئەگەرێکی بەھێـزە‪ .‬کە ئەوە وادەکات ویالیـەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا پاڵبنێت بۆ فراوانتـرکردنی دەسەاڵتەکانی بەسەر کەنداوی عەرەبی – فارسی‪،‬‬ ‫ھەروەھا بەرپەرچدانـەوەی ھەر ھەوڵێکی روسـیا بۆ چونـە نێو رۆژھەاڵتـی ناوەڕاسـت‬ ‫لەرێگەی ئێـران یاخـود عێـراقدا‪ .‬کە سەرەڕای بەھێزکردنی رۆلی ئیسڕائیل‪ ،‬بەستانەوەی‬ ‫کرداری چارەسەرکردنی ملمالنێی عەرەبی – ئیسڕائیلی بە دووری دورکەوتنەوەی واڵتانی‬ ‫عەرەبی بە دیاریکراوی لە روسیاوە‪ .‬کەوا ئەم ئەگەرە وێنەیەکی کاڵتـر لە جـەنگی سـاردی‬ ‫رابردوو دەگەیەنێ‪ .‬ھەروەھا لە چوارچێـوەی ئەگەرەکانی نەبوونی تـوانای ویالیـەتە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەدیاریکردنی چارەنوسی نەخشـەی بۆڕی نەوتی قەزوینیدا‪،‬‬ ‫ئەگەری پێنجەم ھەیە‪ ،‬کە بریتییە لە توانستی چین لە درێژکردنەوەی کاریگەرێتیەکەیدا‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 88‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫بۆ ناوەوەی واڵتانی ناوەڕاستی ئاسیا و نەوتی قەزوین‪ .‬ھەروەھا خرانی ناوچەکە بۆنێو‬ ‫ملمالنێی روسی – چینی لەالیەک و ملمالنێی ئەمریکی – روسی و ئەمریکی – چینی‬ ‫لەالیەکی دیکەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەی کە ئەوەیان ئەگەرێکی الوازە‪ ،‬ئەوەش لەژێر رۆشنایی‬ ‫سروشتی ئێستای سیاسەتی چینی کە پشت بە ھێواشی و ئارامی دەبەستێ‪ .‬کەوا‬ ‫چیـن خـۆی ناخاتە نێو موغامەرەیەکی گەورەوە‪ ،‬ھەروەھا ئەم ئەگەرەش رەنگدانەوەی‬ ‫نیگەتیڤانەی لەسەر رۆژھەاڵتی ناوەڕاستدا دەبێت‪ ،‬ھەروەھا رەنگدانەوەی نێگەتیڤانەشی‬ ‫لە چارەسەری گشتی کێشەی نێوان عەرەب و ئیسڕائیلدا دەبێت‪ .‬لەوەی رابردوودا‬ ‫روندەبێتەوە کە بەشێوەیەکی گشتی چارەسەری کێشەی نێوان عەرەب و ئیسڕائیل‬ ‫ھەروەھا پرسی فەڵەستین لەپێشەوەی ھەمویانەوە بەشێوەیەکی کاریگەر پەیوەستە‬ ‫بە پەرەسەندنە ستراتیژیەکانی کە کاریگەرێتیان بەسەر ناوچەی رۆژھەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫ھەیە کە نەوتی دەریای قەزوین فاکتەرێکی تازەی گرنگە لە ھاوکێشەکەدا‪ .‬ئایا واڵتانی‬ ‫دەریای قەزوین کامانەن ؟ سێ واڵتی تازە ھەیە کە گرنگی نەوتیان ھەیە لەنێوان واڵتە‬ ‫ئاسیاییە تازەکاندا‪ ،‬ئەوانیش بریتیین لە ئازەربایجان و کازاخستان و تورکمانستان‪ ،‬کە‬ ‫ھەرسێ واڵت دەکەونە کەنار دەریای قەزویـن و لەرووی گرنگیەوە لەدوای ئەوانـــەوە ‬ ‫ئۆزپاکستانە‪ ،‬ئەم سێ واڵتە دەوڵەمەنـدن بە نـەوت و گاز‪ ،‬ئەوە لەگەڵ ئەوەی کە‬ ‫بـــڕی نەوتی عەمباربووی باوەڕپێکــراو و باوەڕپێنەکراو تێیاندا تا ئێستا لەژێر رکێفی‬ ‫ئەو رێگەیـــەن کە بەھۆیەوە چارەسـەری بارە یاساییەکەی دەریـای قەزوینـی پێدەکرێت‪،‬‬ ‫ئەوە سەرەڕای کردارەکانی روپێـــوی و دۆزینـەوەیی کە تا ئێستا لە سەرەتایدایە‪ .‬‬ ‫گرنگی نەوت لە داھێنانی ئۆتۆمبێل‪:‬‬ ‫تا ساڵی ‪ ١٨٨٦‬بەرھەم ھێنانی سەرەکی نەوت تەنھا بریتیی بوو لە بەرھەم ھێنانی‬ ‫(‪ )kerosene‬بۆ مەبەستی بەکارھێنانی بۆ روناک کـردنەوە ھەروەھا بەرھەم ھێنانی‬ ‫کەمێک لە رۆنی ئەو بزوێنەرانەی کە بە ھەڵم کاریان دەکرد کە لەو سەردەمدا ئەم جـۆرە‬ ‫بزوێنەرانە بەشێوەیەکی زۆر بەکار دەھێنران‪ .‬کەچی لەدواییدا لە ساڵی ‪ ١٩٨٥‬دا کارل‬ ‫بنزی ئەڵمانی دەستی کرد بە دیزاییـن کردن و داھێنانی یەکەم ئۆتۆمبێلی خـۆی کە‬ ‫بەھـۆی جولێنەری سوتێنەری ناوەکی کاری دەکرد بۆ ئەوەی ھەڵسێ بە تۆمارکردنی‬ ‫(براءە االختراع) لە ساڵی ‪١٩٨٦‬دا بۆ ئەوەی ببێتـە یەکـەم ئۆتۆمبێل لە جیهاندا‪.‬‬ ‫لە دوای ئەوەوە ھەریەک لە رۆدۆلف دیزل و کۆتلەب دیملەری ئەڵمانی و ھنری فۆردی‬ ‫ئەمریکی دەستیان کرد بە بەرھەم ھێنانی ئۆتۆمبێلەکانیان بۆئەوەی بەشێوەیەکی‬ ‫خێرا بەکارھێنانی ئۆتۆمبێل باڵوبێتەوە‪ ،‬کەوا ئەوەش بووە ھۆی ئەوەی کە خواست‬ ‫بۆ دەستکەوتنی سوتەمەنی کارپێکەری ئۆتۆمبێل بەرزبێتەوەو ھەروەھا بەرزبونەوەی‬ ‫خواست لەسەر نەوتی خاو بەشێوەیەکی گەورە‪ ،‬ھەروەھا لە دەوروبەری چەند ساڵێک‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪89‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫پێش جـەنگی یەکەمی جیھانی بەکارھێنانی بزوێنەرەکانی سوتێنەری ناوەکی لە ترێلە‬ ‫و ئۆتۆمبێلەکانی گواستنەوەو فڕۆکە و باخیرە و ئامێرە کشتوکاڵیەکان و کارخانەکان‬ ‫و ‪..‬ھتد‪ .‬کە گشت ئەو ھۆکارە بەھێزانە بونە ھۆی سەرھەڵدانی پێشبڕکێی نێوان‬ ‫واڵتانی پیشەسازی بۆ وەدەست کەوتنی ئیمتیازاتی گەڕان بەدوای نەوت و دۆزینەوەی‬ ‫سەرچاوەکانی‪ .‬ھەروەک نـەوت بووە سەرەکیترین پێداویستی ستراتیژی واڵتـانی زلھێزی‬ ‫جیھان لەو کاتدا لەپێناو وەدەست کەوتنی گەڕەنتی لە کارپێکردنی ئامێرە جەنگیەکانیان‬ ‫وەک تانک و تۆپ و باخیرە و فرۆکە جەنگیەکان و ‪ ...‬ھتد‪ .‬بۆ بردنەوەو سەرکەوتن لەو‬ ‫ناکۆکیەی کە بەر لەجەنگی یەکەمی جیھانیدا لە ئارادابوو‪.‬‬ ‫جیـــۆلۆجیای پەتـــــــڕۆل – ‪:Geological petroleum‬‬ ‫بۆئەوەی ئێمە لەبواری نـــەوت و گاز (‪ )petrol‬دا زانیاریمان ھەبێت و بەتایبەت بۆ‬ ‫ئەو کەسانەی کە لە بواری نـــەوتدا دەخوێنن یان کار دەکەن پێویستە بەشـێوەیەکی‬ ‫گشـتی زانیاریان لەسەر جۆرەکانی بـەرد و ئەو بەردانـەی کە خاسـیەتی ئەوەیان ھەیە‬ ‫ببنە عەمباری کۆبونەوەی نەوت (‪ )oil reservoir rocks‬ھەبێت‪ ،‬ھەروەھا ئەو‬ ‫گۆڕانکاریە جیۆلۆجیانەی کە لەنێو ناخی زەویدا روودەدات‪ ،‬واتا جۆرەکانی بەرد و‬ ‫بارودۆخی جیۆلۆجی و گۆڕانکاریە جیۆلۆجیەکانی نێو ناخی زەوین کە کاریگەرێتی‬ ‫تەواویان لەسەر سروشت و شـوێنی ئەو نەوت و گاز و ئاوەدا ھەیە کە ئێمە لەنێو چینە‬ ‫جیۆلۆجیەکاندا دەریان دێنین‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 90‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫پۆڵێنکردنی بـەرد – ‪ :Rock classification‬‬ ‫بەپێی لێکۆڵینەوە زانستیەکان بـــەرد ‪ Petrology‬لە سەدەی نۆزدەی زایینیدا‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئەوەی کە پەیوەستە بە پێکھاتە کانزاییـەکەی‪ ،‬بەپێی چۆنیەتی دروستبوون‬ ‫و پێکھاتەکەی دابەش دەبێت بۆ‪:‬‬ ‫• بەردی ئاگرین (‪.) Igneous rock‬‬ ‫• بەردی نیشتوو (‪.)sedimentary rock‬‬ ‫• بەردی گۆڕراو (‪.)Metamorphic rock‬‬ ‫بەردی ئاگرین بەردی سەرەتایی کریستاڵبووی گشتیە‪ ،‬یان بە رەقبوونی ھەندێ لە ماددە‬ ‫بەردیە شلەکاندا کە خاوەن پێکھاتەیەکی (‪ )texture‬پتـەوو لەژێـر پلەیەکی گەرمی‬ ‫بەرز لە ناخی زەویدا کە بە (‪ )Magma‬ناو دەبرێت‪ .‬یاخود لە ئەنجامی ھاوێشتنی‬ ‫ھەندێک لەم مادە تواوانە بۆ سەر رووی زەوی یان کەمێک لەژێرەوەی زەوی یاخود لەژێر‬ ‫قواڵیی زەریاکانەوە لەشێوەی شلەی بورکانی (‪ )Lava Flows‬دا دروست دەبێت‪.‬‬ ‫بەاڵم بەردی نیشتوو (‪ )Sedimentary rock‬بریتیین لە بەردی الوەکی و لە‬ ‫بەردی کۆنترەوە بەھۆی کرداری داخوران و پڕۆسەیەکی دوورو درێژی جیۆلۆجیـەوە‬ ‫دروست بووە‪ ،‬لە پاشان لەژێر بارودۆخێکی ئاسایی لە پاڵەپەستۆ و پلەی گەرمی لە‬ ‫دوای ئەوەی کە پارچە بەردەکان لە نێو ئاوو ھەوادا ھەڵواسرابوون پارچە بەردەکان‬ ‫دەنیشن (‪ )sedimentation‬کەوا ئەم بەردە نیشتوانە لە ساتی دروستبوونیان و‬ ‫دوای داخـوران و گۆڕانکاری کیمیایی بەسەریاندا کە چاالکیە ئۆڕگانـی و ئۆکسدێیشن‬ ‫و کەمبونەوەو (‪ )carbonating‬و شیبونەوەو توانەوە بە ئاو و داخورانی فیزیاوی‬ ‫و لە کشانیان بەھۆی بەرزبونەوەی پلەی گەرمی و ھاتنەوەیەکیان بە نزمبونەوەی‬ ‫پلەی گەرمی و یاخود وردبوون‪ ،‬یان بەستانی ئاو لەنێو قڵیشـەی بەردەکاندا‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫کاریگەرێتیە میکانیکیـەکان بەھۆی جوڵەی توێکڵی زەوی و بـەردی نیشتوەوە یاخود‬ ‫نیشتوی دەریایی کە لە حـەوزی دەریـا و زەریاکاندا دەنیشێت یاخود ئەو نیشتوانەی‬ ‫کە لە کیشوەرەکاندا روودەدات یان نیشتووی ھەوایی‪ ،‬یان لە نێـو ئاوی رۆیشتودا‬ ‫دروست دەبێت وەک نیشتوی نێو روبارەکان و نیشتوی دەریاچە و سەھۆڵ بەندەکان‪.‬‬ ‫ھەروەھا بەردی گۆڕراو لەژێر زەویـەوە دروست دەبێت‪ ،‬کە لەژێر کاریگەرێتی فاکتەرەکانی‬ ‫پاڵەپەستۆ و پلەی گەرمی و ھەندێک گیراوەدا بەسەر بــەردە کۆنترەکاندا وەک بـەردی‬ ‫نیشـتوو یان ئاگـری یاخـود لە بەردی گـۆڕراوی ترەوە دروست دەبن‪ .‬کە ئەوەش دەبێتە‬ ‫ھۆی گۆڕانی پێکھاتە کانزاییەکەی (‪ )mineral composition‬و تێکسچەرە‬ ‫بەردیەکەی (‪.)rock texture‬‬ ‫بەردی نیشـتوو نزیکەی ‪ %٧٥‬سەر رووی زەوی دادەپۆشێت‪ ،‬بەاڵم تەنھا دەکاتە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪91‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫نزیکەی ‪ %٥‬لە قەبارەی گشتی توێکڵی زەوی تا قواڵیی گەیشتن بە ‪ ١٦‬کیلۆمەتر‪.‬‬ ‫ھەروەھا بەردی نیشتوو بەوە جیادەکرێتەوە کە لە زۆربەی حاڵەتەکاندا زۆر جۆری‬ ‫جیاوازی لە گیانەوەرە بەردبووەکان (‪ )fossils‬تێدایە کە لە زۆر حاڵەتدا و لە زۆر‬ ‫شوێندا بەھۆی کۆبونەوەی ماددەکان و نیشتوە ئۆڕگانیکەکان دروست دەبن (گیانەوەرە‬ ‫بەردبوەکان ئەو زیندەوەرانەن کە بەر لە ملیۆنان ساڵ پێش ئێستا ژیاون و راستەوخۆ‬ ‫دوای مردنیان لەنێو چینە بەردە نیشتوەکاندا داپۆشراون بەشێوەیەک کە داپۆشرانەکە‬ ‫دابڕاوبێت لە ئۆکسجین و ھەروەھا دەبێ لەژێـر پاڵەپەستۆیەکی زۆردا بێت و دوای‬ ‫مانـەوەیان بە ملیـۆنان ساڵ لەنێـو چیـنە جیۆلۆجیـە نیشـتوەکاندا رەق بوون و شـێوەی‬ ‫بەردیان وەرگرتووە‪ ،‬ئەم گیانـەوەرە بەردبـوانە سوودی زۆریان لێ وەردەگیرێت بۆ زانینی‬ ‫تەمـەنی پێکھاتە جیۆلۆجیـەکان و تەمـەنی خـودی گیانـەوەرە بـەردبووەکان و ھەروەھا‬ ‫بە چەندین نھێنـی تری جیـۆلۆجی کە بۆ ئەمڕۆی ژیانی مرۆڤایەتی زۆر پێویسـتن‪،‬‬ ‫ھەروەک ئەوە حاڵەتی چینەکانی رەژووی بەردینیشە یاخود چیـنە بیتیومینە ئەندامیەکان‬ ‫لە ئاوی دەریا و زەریاکاندا‪ .‬شایانی باسە لەرێگەی لێکۆڵینەوەکانی کە لەبارەی بەردی‬ ‫نیشـتوەوە ئەنجام دراون زنجیـرەی زەمەنی روداوە بەدوای یەکەکاندا لە مێـژووی گـۆی‬ ‫زەویدا زانراون‪ ،‬کە زانستی جیۆلۆجیای چینیەکان یاخود زانستی (‪)stratigraphy‬‬ ‫پێپلیکانەی جیۆلۆجی دەگەیەنێ کە بەدوای یەکداھاتنی بەردی چینە جیۆلۆجیەکان و‬ ‫سەردەمە جیۆلۆجیەکان دیاری دەکات کە بۆی دەگەڕێتەوە‪ .‬شایانی باسە بەشێوەیەکی‬ ‫گشتی ژیانی دەریایی بریتییە لە سەرچاوەی سەرەکی پەترۆڵ‪ ،‬ھەروەھا وادادەنرێ کە‬ ‫چینـە جیۆلۆجیەکانی کە دەوڵەمەندن بە پاشماوەی گیانەوەرە ئەندامیەکانی وەک‬ ‫گیانەوەرە دەریاییە نزمەکان و بێ بڕبڕەکان و قەوزەکان سەرچاوەی دروستکەری‬ ‫پەتڕۆڵن‪ ،‬ھەروەک ئەو بەردە نیشتوانەی کە ئەستوراییەکی زۆریان ھەیە و سروشتەکەیان‬ ‫بریتییە لە بەردی پڕ بۆشایی (‪ )porous rocks‬بە باشترین جۆری بەردی عەمباری‬ ‫نەوت (‪ )Oil Reservoir Rocks‬دادەنرێت‪.‬‬ ‫بنچینەی دروستبوونی نەوت ‪:Oil forming fundament -‬‬ ‫نەوت لە سەردەمە جیۆلۆجیە کۆنەکاندا لە دارستانە چڕوپڕەکانی کە لە ھەندێک‬ ‫شوێنی زەویدا ھەبووە دروست بووە‪ ،‬ھەروەھا لە گیانەوەرە ھەڵواسراوە دەریاییەکان و‬ ‫رووەکە ئاویەکان‪ .‬داپۆشرانی ئەم مـاددە ئەندامیانە بۆ ژێر چینە جیۆلۆجیەکان لەژێر‬ ‫پاڵەپەستۆیەکی ئێجگار زۆردا بە دابڕانیان لە ئۆکسجین و بە تێپەڕبوونی ملیۆنان ساڵ‬ ‫گۆڕدران بۆ نەوت‪.‬‬ ‫پەترۆڵ ‪ Petroleum -‬چیە ؟‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 92‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫پەترۆڵ (‪ )Petroleum‬وشەیەکی التینیە پێکدێت لە دوو وشەی لێکدراوی (‪)Petra‬‬ ‫واتا (بەرد ‪ )Rock -‬و (‪ )oleum‬واتا (نەوت ‪ )oil -‬کە ھەندێک جار بە (زێڕی‬ ‫ڕەش – ‪ )black gold‬ناودەبرێت و بریتییە لە شلەیەکی خاوەن چڕی زۆری رەنگ‬ ‫ڕەشی بەرەو سەوزباو‪ ،‬پەترۆڵ شلەیەکە توانای گڕگرتنی ھەیە بەھۆی بوونی ژمارەیەکی‬ ‫زۆری ماددەی گڕگرتوو لە شلەی پەتڕۆڵدا‪ .‬پەتڕۆڵ ھەندێک جاران لە ھەندێک شوێندا‬ ‫لەسەر ڕووی زەویدا بەشێوەی گۆمی نەوت دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫پەترۆڵ بریتییە لەو شلەیەی کە لە بنچینەدا پێکدێت لە ھایدرۆکاربۆنات و ھەروەھا لە‬ ‫رێژەیەکی کەم لە کبریـت و ئۆکسجین و نایترۆجین‪ ،‬لە نێو چینە جیۆلۆجیەکاندا دروست‬ ‫دەبێت و کۆدەبێتەوە‪.‬‬ ‫نەوتی خاو (‪ ) Crude Oil‬یان پەترۆڵ (‪ ،)Petroleum‬بریتییە لە مادەیەکی‬ ‫ئەندامی کە لە پاشماوەی رووەک و گیانەوەرانی سەردەمانێکی زۆر کۆنـەوە دروست‬ ‫بووە‪ .‬ھەروەھا بە سوتەمەنی بەردبـوو (‪ )fossil fuel‬ناسراوە‪.‬‬ ‫ھایدرۆکاربۆن (‪ )Hydrocarbons‬پێکدێت لە گەردیـلەی ھایـدرۆجین و کاربـۆن‪.‬‬ ‫پەتڕۆڵ‪ ،‬سێ حاڵەتی ھەیە کە ئەوانەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫• شلە (‪ :)liquid‬نەوتی خاو (‪.)crude oil‬‬ ‫• ھەڵم (‪ :)vapor‬گازی سروشتی (‪.)natural gas‬‬ ‫• رەق (‪ :)solid‬رەژووی بەردی (‪ ،)coal‬نەوتی لیتەیی (‪.)oil sands‬‬ ‫دۆزینـــەوەی پەتـــرۆڵ – ‪:discovery Petroleum‬‬ ‫لێکۆڵەرەوانی زانستەکانی جیۆلۆجیا بەھۆی خەریک بونیانەوە بە ئەنجامدانی توێژینەوە‬ ‫زانستیە وردەکانەوە لە بارەی سروشتی چینە جیۆلۆجیەکانەوە کە پەترۆلیان لێیەوە‬ ‫دەردەچێت‪ ،‬توانیان وردە وردە لە چۆنیەتی دروستبوون و پێکھاتنی پەترۆڵ لە قواڵیی‬ ‫زەویەوە تێبگەن‪ ،‬ھەروەھا توانیان لەو بارودۆخە تێبگەن کە گونجاوە بۆ کۆبونەوەی‬ ‫پەترۆڵ لە کێڵگەکانی پەترۆڵدا‪.‬‬ ‫توێژینـەوە جیـۆلۆجیەکان لە بوارەکانی گـەڕان بە دوای دۆزینەوەو دەرھێنانی‬ ‫سەرچاوەکانی وزە بەتایبەت (نـەوت و گاز) سەرکەوتنی گەورەیان بەدەستھێناوە‪ .‬کە‬ ‫تا ئێستا کردارەکانی روپێـوی جیـۆلۆجی بۆ روبەرێکی فراوانی توکێڵی زەوی لەسەر‬ ‫وشـکایی لە کیشوەرەکان و لەژێـر دەریا و زەریاکاندا ئەنجامدراوەو لە ئاکامدا نەخشەی پڕ‬ ‫لە وردەکاری سێ دوری (‪ )dimension ٣‬ئامادەکرا کە بەشەکانی (‪)sections‬‬ ‫ی ئەم نەخشانە وێنـەی پێکھاتـەی چینە بەردیەکانی توێکڵی زەوی و ئەوەی کە‬ ‫تێیدایە دەردەخات لە کانزا و مـادە خاوەکان بەتایبەت (نـەوت و گازی سروشتی) لە‬ ‫قواڵیی زیاتر لە دەیان کیلۆمەتر‪ ،‬کەوا ئەم زانیاریانە ھێندە گرنگن کە ناتوانرێت بە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪93‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫پـارە بخەمڵێنرێن و زانیـاری تەواو نھێنین‪ .‬کە لەسەر بنچینەی ئەم زانیاریە زانستیانەدا‬ ‫واڵتانی پیشەسازی بۆ کاتەکانی کورت خایەن و درێژخایەن کار لەگەڵ حکومەتەکانی‬ ‫ئەم واڵتانەدا دەکەن کە کە سەرچاوەکانی وزە و کانزاو مادە خاوەکانیانی تێدایە ھەروەھا‬ ‫لە کانزا زۆر بە نرخەکانیش‪ .‬‬ ‫ئایا عەمبارەکانی نەوت چۆن دەدۆزرێنەوە ‪-‬‬ ‫‪ How to find oil & gas traps‬؟‬ ‫ ھەڵکەندنی بیر بۆ دەرھێنان و بەرھەمھێنانی نەوت یان گاز‪ ،‬کارێکی ئاسان نیە و‬ ‫پارەی زۆری پێویستە‪ ،‬بۆیە کۆمپانیاکانی نەوت بەرلەوەی دەست بکەن بە ھەڵکەندنی‬ ‫بیر پالنێکی تێروتەسەل دادەڕێژن لەپێناو ئـــەوەی کارەکەیان سەرکەوتوو بێت‪ ،‬لە‬ ‫سەرەتادا دەست دەکەن بە دروستکردنی نەخشەی ‪ ٣‬دووریی (‪)dimension ٣‬‬ ‫بۆ بەرد و پێکھاتە جیۆلۆجیەکانی ژێر زەوی‪ ،‬ئینجا بەشێوەیەکی تێروتەسەل دەست‬ ‫دەکەن بە دیراسەکردنی ئەم نەخشە ‪ ٣‬دوورییانەی کە زانیاریەکانی بەرد و پێکھاتە‬ ‫جیۆلۆجیەکانی ژێـر زەوی لەسەر جێگیر کراوە و لەسەر ئەم بنچینەیە سەیری ئەگەری‬ ‫ھەبوونی عەمباری نەوت دەکەن لە نەخشەکاندا‪ .‬بەاڵم ئایا ئەم نەخشانە چۆن دروست‬ ‫دەکرێن ؟ ئایا چۆن ئەوەی لە ژێر زەویدایە دەدۆزنەوە ؟ وەاڵمەکە بریتییە لە بەکارھێنانی‬ ‫(‪.)seismic waves‬‬ ‫ئایا (‪ )Seismic waves‬چیە ؟‬ ‫(‪ )seismic waves‬واتا «شەپۆڵە بومەلەرزەییەکان»‪.‬کەوا ئەم جۆرە شەپۆاڵنە‬ ‫بریتیین لە شەپۆڵە دەنگ‪ ،‬کەوا ئەم شەپۆاڵنە دەتوانن بەنێو چینە بەردە جیۆلۆجیەکاندا‬ ‫تێپەڕبن و زۆربەی کۆمپانیاکانی نەوت بۆ ئەم مەبەستە واتا بۆ دۆزینەوەی نەوت ئەم‬ ‫رێگەیە بەکاردێنن ئەویش بە بەکارھێنانی (‪ )vibrator trucks‬واتا «لۆری لەرەلەر»‬ ‫کە ئەم (‪ )vibrator trucks‬بەئاراستەی خوارەوەی زەوی شەپۆڵی سایزمیکی‬ ‫(‪ )seismic waves‬لێوە دەردەچێت‪ )vibrator trucks( .‬کە بریتیین لە‬ ‫لۆری یاخود شاحینە بارستاییان زۆر گرانە و بەسەر رووی زەویدا دەڕۆن و دەگەڕێن و‬ ‫لەسەر رووی زەویەوە لەرەلەر دروست دەکات و بەمەش ئەم لەرەلەرە شەپۆڵێک بەرەو‬ ‫چینە بەردە جیۆلۆجیەکانی خوارەوەی زەوی دروست دەکات و لە ئەنجامدا ھەر چینێکی‬ ‫بەردی ھەندێک لەم شەپۆاڵنە دەداتەوە کە بەری دەکەوێت‪ ،‬شەپۆڵە دراوەکان واتا‬ ‫شەپۆڵە شکاوەکان بەرەو سەرەوە بۆ ئەو (‪ )geophones‬دەگەڕێنەوە کە داندراون‬ ‫و باڵوکراونەتەوە‪.‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 94‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ئایا (‪ )geophone‬چیە ؟‬ ‫(‪ )geophone‬وەک (‪ )microphone‬وایە‪ .‬لە راستیدا کاری جیۆفۆنەکان‬ ‫بریتییە لە گۆڕینی شەپۆڵەکان بۆ ئاماژەی ئەلیکترۆنی (‪.)electrical signals‬‬ ‫ئامێری تۆمارکردنی لۆریەکە واتا ئامێری تۆمارکردن لە (‪)vibrator trucks‬‬ ‫دەست دەکات بە تۆمارکردنی ئاماژە ئەلیکترۆنیەکان‪ .‬لە پاشاندا کۆمپیوتەر ئاماژە‬ ‫ئەلیکترۆنیەکان دەگۆڕێت بۆ نەخشەی سێ دووری (‪.)dimension maps ٣‬‬ ‫شکانەوەی شەپۆڵەکانی سایزمیک لەنێو دەریاکانیشدا کاری خۆی دەکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جیاوازیەکە ئەوەیە لە نێو دەریاکاندا لە جیاتی جیۆفۆن ھایدرۆفۆن (‪)hydrophone‬‬ ‫بەکاردەھێندرێت‪ .‬ھەروەھا لەنێو دەریادا لەرێگەی بەکارھێنانی دەمانچەی ژێر ئاوەوە‬ ‫شەپۆڵەکانی سایزمیک داھاوێژرێن بۆ بڕینی چینە بەردیەکانی ژێر دەریا‪ .‬دەبێ ئەو‬ ‫شوێنانەی کە (‪ )geophones‬لێ دادەنرێت لە رووی زانستیەوە راست بێت و ھەڵە‬ ‫نەبێت‪ ،‬کە پێویستە بۆ دیاریکردنی شوێنی جیۆفۆنەکان (‪ )GPS‬بەکار بھێندرێت کە‬ ‫(‪ )GPS‬دێتای شوێنەکانمان پێدەدات و پێویستە کەسانی بەکارھێنەر ئەو دێتایانە‬ ‫بە وردی بخوێننەوە کە لە (‪ )GPS‬کەوە وەریدەگرن بۆئەوەی زۆر بە وردی ئەو‬ ‫شوێنە دیاری بکرێت کە مەبەستە‪ ،‬کە ھەندێک لە تیمەکانی کارکردن دوای خوێندنەوەی‬ ‫دێتاکانی (‪ )GPS‬کارەکەیان دەست پێدەکات‪ .‬‬

‫ ‪Geophones distribution in sea bottom‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ ‬

‫‪13‬‬

‫ ‪95‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ماددە خاوەکانی کە پەترۆڵیان لێ پێکدێت‪:‬‬ ‫پەترۆڵ پێکدێت لە تێکەڵەیەک لە چەند ماددەیەکی خاوی پێکھێنەری پەترۆڵ کە‬ ‫ئەوانەن‪:‬‬ ‫(‪gasoline petrol, kerosene, diesel oil, fuel oil, lubricating‬‬ ‫‪ )oil, paraffin wax, asphalt‬کە رێژەی ھەریەک لەم ماددە خاوانە جیاوازە‬ ‫لە ئەوەی تر و بەپێی جیاوازی لەرێژەی ماددە خـــاوە پێکھێنەرەکان لەگەڵ یەکتردا‬ ‫ئەوا جـۆری پەترۆڵەکە جیاوازی دەبێت لە جیهاندا کە دەتوانرێت بە ئاسانی لەرێگەی‬ ‫جیاوازی لە (رەنگ و چڕی جۆرێتی – ‪ )color & density‬لەیەکتر جیابکرێنەوە‪.‬‬ ‫پەتـرۆڵ لە رووی رەنگـەوە جیـاوازی ھەیە لەنێوان رەنگی رەش بۆ سەوزباوو بۆ رەنگی‬ ‫کەھرەمانی‪ .‬بەاڵم لە رووی چڕییـەوە جیاوازی لە جۆری پەترۆڵ دروست دەبێت‪.‬‬ ‫کەمبونەوەی پلەی چڕیەتی پەترۆڵ بەڵگەیە لەسەر بەرزی رێژەی پێکھێنەرە سوکەکانی‬ ‫وەک بەنزین‪ ،‬کەوا ئەو سیفاتەش وادەکات نرخی ئەم جۆرە پەتـرۆڵە بەرز بێت‬ ‫و پێچەوانەکەشی راستە‪ .‬سەرەڕای چـڕی پەترۆڵ ھەندێ فاکتەری دیکە ھەیە کە‬ ‫کاریگەرێتیان لەسەر دیاری کردنی نرخی پەترۆڵدا دەبێت وەک (بەرزی رێژەی کبریت‬ ‫و ھەندێک مادەی پیسکەری تر – الشوائب ‪ )tarnishes -‬کە ھەبوونی ئەوانە‬ ‫کاریگەرێتی ھەیە لەسەر نرخی پەترۆل لە بازاڕەکانی جیھانیدا‪.‬‬ ‫بەشێوەیەک کە بوونی رێژەیەکی بەرزی کبریت لە پەتـرۆڵدا وادەکان کە نرخـی‬ ‫پەتـرۆڵەکە بێتە خوارەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی پاکردنەوەی پەترۆڵەکە لەو رێژە کبریتەی کە‬ ‫تێیدایە پێویستی بە دامەزراندنی یـەکەی چارەسەرکردنی تایبەت ھەیە بۆ جیاکردنەوەی‬ ‫کبریتەکە لە پەترۆڵەکە و لە پێکھێنەرەکانی دیکە‪ .‬ھەروەھا لەالیەکی ترەوە بە‬ ‫سووتاندنی ئەو بەنزینەی کە کبریتی تێدایە‪ ،‬ئەوا دەبێتە ھۆی پیسبوونی ھەوا بە گازە‬ ‫خنکێنەرەکانی کبریت‪ ،‬ھەروەھا بوونی مادە مۆمیەکان لە خامی پەترۆڵ وا دەکات کە‬ ‫خامەکەی پەترۆڵ لە پلەی گەرمی نزمیشدا ببەستێت و لەو کاتیشدا ناتوانرێت بە رێگەی‬ ‫بۆڕیەوە بگوازرێتەوە لەبەرئەوەی لەو حاڵەتەدا دەگۆڕرێت بۆ کوتلەیەکی رەقی مۆمی‪.‬‬ ‫کرداری دڵۆپاندنی نەوت – ‪:Petroleum refining‬‬ ‫لە ئەنجامی کرداری پاکردنەوەی پەترۆڵ‪ ،‬پێکھێنەرە کیمیاویەکانی کە نەوتیان لێپێکدێت‬ ‫بە رێگەی کـرداری دڵۆپاندن لەکتـر جیادەبنەوە‪ ،‬کەوا ئەم کرداری لێکجیاکردنەوەیە‬ ‫پشت دەبەستێت بە پلەی رێژەیی کواڵن (یاخود توانستی بە ھەواداچوونی رێژەیی)‬ ‫ماددە لێک جیاوازەکانی کە لە ئەنجامی دڵۆپاندنی نەوتەوە بە ئەنجام دەگات‪ .‬کە‬ ‫بەرھەمە لێکجیاوازەکان بە جیاوازی لە بەرزبونەوەی پلەی گەرمیەوە دروست دەبن کە‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 96‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫گازە سوکەکانی وەک‪.C٢H٦ ، CH٤ :‬‬ ‫ھەروەھا نـەوت پێکدێت لە ھایدرۆکاربۆنات (‪ ،)hydrocarbons‬ھایدرۆکاربۆناتیش‬ ‫پێکدێت لە پێکھێنـەرە ئەندامیەکان کە لە ھایدرۆجین و کاربـۆن پێک دێن و ھەروەھا‬ ‫لە ھەندێک بەشی مادەی ناکاربۆنی وەک نایترۆجین و کبریت و ئۆکسجین‪ ،‬ھەروەھا لە‬ ‫بڕێکی کەم لە فلزەکانی وەک فانادیۆم و نیکل کە رێژەی ئەم توخمانە لە رێژەی ‪ %١‬لە‬ ‫پێکھێنەری نـــەوت تێپەڕ ناکات‪ .‬لە سوکترین لە چوار ئەلکانەکان بریتیین لە‪CH٤ :‬‬ ‫‪ C٤H١٠ ،C٣H٨ ،C٢H٦ ،‬کە ھەموو ئەمانە‬ ‫گازن و پلەی کواڵنیان یەک لە دوای یەک ‪ ١٦١.٦-‬پلەی سەدی و ‪ ٨٨-‬پلەی سەدی و‬ ‫‪ ٤٢‬پلەی سەدی و ‪ ٠.٥-‬پلەی سەدی یە‪ .‬ئەم زنجیرەیەی خـوارەوە پێکھێنـەرە جیاوازە‬‫دروست بووەکانی پەترۆڵ دەردەخات کە لە ژێر پلەی گەرمی جیاوازدا لەناو ئامێری‬ ‫دڵۆپاندندا دروست دەبن‪ :‬‬ ‫‪ C ٧٠ – ٤٠ :Petrol .١‬وەک توێنەرەوە بەکاردەھێنرێت‪.‬‬ ‫‪ C ١٠٠ – ٦٠ :)Gasoline (light Petrol .٢‬بۆ سووتەمەنی ئۆتۆمبێل‬ ‫بەکاردەھێنرێت‪.‬‬ ‫‪ C ١٥٠ – ١٠٠ )Gasoline (heavy Petrol: .٣‬بۆ سووتەمەنی ئۆتۆمبێل‬ ‫بەکاردەھێنرێت‪.‬‬ ‫‪ C ١٥٠ – ١٢٠ :Light Kerosene .٤‬بۆ تواوە و سووتەمەنی ماڵەوە‬ ‫بەکاردەھێنرێت‪.‬‬ ‫‪ C ٣٠٠ – ١٥٠ :Kerosene .٥‬بۆ سـووتەمەنی بزوێنەرەکان بەکاردەھێنرێت‪.‬‬ ‫‪ C ٣٥٠ – ٢٥٠ :Diesel Oil .٦‬وەک سووتەمەنی دیزل‪ /‬گەرمکردنەوە‪.‬‬ ‫‪ C ٣٠٠ < :Fuel Oil .٧‬وەک رۆنی بزوێنەر بەکاردەھێنرێت‪.‬‬ ‫‪.Lubricating Oil, Parafin Wax, Asphalt .٨‬‬ ‫ئایا ‪ Petrochemicals‬چیە ؟‬ ‫گشت مـاددە کیمیاویەکانی کە لە پەترۆل (‪ )petroleum‬و پەترۆل گازەوە دروست‬ ‫دەکرێن‪.‬‬ ‫پێوانی نەوت – ‪ :Oil measurement‬نـەوتی بەرھـەم ھاتوو لە بیـرە نەوتەکانەوە‬ ‫بە بەرمیـل کە ئەسـڵەکەی (‪)barrel‬ە‪ ،‬دەپێورێت‪ ،‬کە ھەر بەرمیلێـک ‪ ١٥٩‬لیتـرە و‬ ‫دەکاتە ‪ ٤٢‬گالـۆن‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪97‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫حەوزەکانی پەترۆڵ لە جیهاندا – ‪:Petrol basins in the world‬‬ ‫گۆی زەوی ھەر لەساتی دروستبوونیدا واتا نزیکەی بەرلە ‪ ٤.٧ – ٤.٦‬ملیار ساڵەوە‬ ‫لە سیفاتەکانیدا بوونی جوڵەی تیکتۆنیە‪ ،‬کە ئەم جوڵە زەوییە بووە ھۆی دروستبوونی‬ ‫توێکڵی زەوی کە ھەر لە سەرەتایەوە خاوەن تۆپۆگرافیایەکی ھەمەجۆر بووەو ئاوی‬ ‫بەھەڵمبو لە درزەکانی تەقینەوەی بورکانەکانەوە بەرزبوەتەوەو لە پاشاندا لەدوای‬ ‫ھاتنەخوارەوەی لە ئاسمانەوە بەشێوەی بەفر و باران لە دۆاڵیی و زەویە نزمـەکاندا‬ ‫کۆبوەتەوە کە لەپاشاندا ئەوانیش بوون بە حەوزە ئاوە سەرەتاییەکان‪ .‬بە تێپەڕبوونی‬ ‫کات بارودۆخی کەش و ھەوا گۆڕانکاری زۆری بەسەردا ھات و پێکھێنەرەکانی بەرگە ھەوا‬ ‫تەواو بوون و پلەی گەرمـی زەوی زۆر بەرزبـۆوە‪ ،‬کە ئەوەش یارمەتیدەرێکی زۆر گـەورە‬ ‫بوو بۆ دەرکەوتنی ژیانە سەرەتاییەکان لەنێو حەوزەکانی ئاودا کە کرداری نیشتنی‬ ‫بەردە نیشتوەکان تێیاندا روویدەدا و ئەم نیشتوانە لەگەڵ خۆیاندا پاشماوەی مادە‬ ‫ئۆڕگانیکەکانی لەگەڵ خۆیدا دادەپۆشی کە بوونە سەرچاوەی مادە ھایدرۆکاربۆنیەکان‬ ‫– نـەوت – کە کۆنترین پاشماوەکانی لەو بـەردانە دۆزرانـەوە کە لە ساتەکانی زەمەنی‬ ‫جیۆلۆجی پڕۆتۆزۆی دواکەوتوو دۆزرانەوە و لە قۆناغەکانی دواتردا لە پەرەسەندنی‬ ‫توێکڵی زەویدا داپۆشینی بڕی ئەم پاشماوانە ھەر بەردەوام بوو و زیاتر لەسەر یەکتردا‬ ‫کەڵەکەبوون تا زەمەنـی سەردەمی چوارینی (‪.) age quaternary‬‬ ‫لێکترازانی کوتلەی کیشوەری زەبەلالحی (‪ )Pangae‬بۆ دوو کیشوەر کە ئەوانیش‬ ‫(کوتلەی ئۆرۆاسیا لە باکوور و کوتلەی کۆندڤاند لە باشوور) کە نزمبونەوەیەکی‬ ‫گەورە و فراوان لێکیانی جیادەکردەوە کەوا ئەم نزماییە لە رۆژھەاڵتەوە بەرەو رۆژئاوا‬ ‫درێژدەبۆوە کەوا ئەوەش بووە ھۆی دروستبوونی زەریای (‪)The Tythis Ocean‬‬ ‫و ئەم زەریایە لە زەمەنی میسۆزۆیدا پەرەیسەند (کە تەمەنی جیۆلۆجیی لەنێوان‬ ‫‪ ٦٥‬بۆ ‪ ٢١٠‬ملیۆن ساڵ دەبێت) تا ئەوکاتەی کە پانیەکەی گەیشتە ‪ ٢٥٠٠‬تا ‪٤٠٠٠‬‬ ‫کیلۆمەتر‪ .‬زەریای ‪ Tythis‬لە ساتەکانی پەرەسەندنی جیۆلۆجیی بە دوو قۆناخی‬ ‫سەرەکیدا تێپەڕی‪ ،‬قۆناخی ‪ Geo cyncline‬کە لە سیفاتەکانیدا بەشێوەیەکی‬ ‫گشتی ھەبوونی جێگیریەکی رێـژەیی بوو‪ ،‬کەوا لەم ماوەیەدا ئەو چینە بەردینانەی لێ‬ ‫نیشت کە ھەمەجۆرن و ئەوانەش کە کاربۆنین بەھۆی پەرەسەندنی بارودۆخی گەشەکردن‬ ‫و زیادبوونی ھەمەجۆری زیندەوەران ئاوی گیانەوەری و رووەکی کە ھاوکات لەگەڵ‬ ‫تێپەڕبوونی کات و لەژێر باری بەردەوامبوونی کرداری نیشتن کرداری داپۆشینی ملیارات‬ ‫تەن لە پاشماوەکانی مادە ئۆڕگانیکیەکان روویدا کە گۆڕانکاریان بەسەردا ھات و بوون‬ ‫بە ماددە ھایدرۆکاربۆنیەکان لە شوێنە بنچینەییەکانی خۆیاندا کە ئەم جۆرانەی بەرد کە‬ ‫نەوتیان تێدا دروست دەبێت بە بەردی سەرچاوە (‪ )source rock‬یاخود بەردی‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 98‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫دایک (‪ )mother rock‬دەناسرێن‪ .‬‬ ‫ئەم قۆناخە کۆتایی ھات بە تەسکبونەوەی زەریا بەھۆی لێک نزیکبونەوەی کوتەلەکانی‬ ‫دەوروبـەری زەریا و ھاوکات لەگەڵ ئەو گۆڕانکاریەشدا چاالکی و تەقینەوە بوڕکانیەکان‬ ‫(‪ )volcanic explosion‬و بەرزبونەوەی ھەندێک بەشی قواڵیی زەریا رویاندا کە‬ ‫دورگە و زنجیرە چیایەکان بە درێژایی تەوەری زەریا دروست بوون و وایلێھات بە چەندین‬ ‫حەوزی لێک جیا یان نیمچە لێک جیا رووبدات و لەم ماوە جیۆلۆجیەشدا زەریا نوێیەکان‬ ‫دروست بوون وەک زەریای ئەتڵەسی و ھێمن و ئەوەش لە نیشانە سەرەتاییەکانی‬ ‫ھاتنی قۆناخی تازە بوو کە بە قۆناخی ئۆرۆجینی (قۆناخی دروستبوونی زنجیرە‬ ‫چیاکان) ناسرا‪ ،‬کە لەم ماوەیەدا حەوزەکانی ئاو کە پڕبوون لە زیندەوەرە دەریاییەکان‬ ‫نیشتوی دەریایی ھەمەجۆری زۆریان تێدا نیشت و ھاوکات لەگەڵ ئەم کرداری نیشتنەدا‬ ‫ملیارات تەن لە پاشماوەی ئەم مادە ئۆرگانیکیانە داپۆشران کە لە پاشاندا گۆڕران بۆ‬ ‫مادەی کاربۆھیدراتی و ئەم قۆناخە گەیشت بە سەرەتای قۆناخی کۆتایی کە بووە ھۆی‬ ‫کشانەوەیەکی بەھێز و نەمانی ئەم حەوزانەی ئاو و لەبەرامبەردا دروستبوونی چەندین‬ ‫زنجیرە چیا لە ھەریەک لە کیشوەرەکانی ئاسیا و ئەوڕوپا و باکووری ئەفریقیا‪ ،‬کە‬ ‫زۆربەی زنجیرە چیاکان لە ھیماالیان و بە زاگرۆس و تۆرۆس و ئەتڵەسی و زنجیرە‬ ‫چیاکانی ئەلپ لە ئەوڕوپادا تێپەڕ دەبێت کە ئەو زنجیرە چیایانە لە دەرئەنجامی نەمانی‬ ‫زەریای ‪ Tythes‬دروست بوون و کە تا ئێستاش ھەندێ بەشی زەریای ‪Tythes‬‬ ‫ماوەتەوە وەک دەریای سپی ناوەڕاست کە ئەم دەریایەش لە داھاتوودا بە کۆتاھاتنی‬ ‫قۆناخی ئۆرۆجینی نامێنێت‪ ،‬کە ھەندێ لە زانایان ڕایان وایە لە پاش نزیکەی ‪ ١٠‬ملیۆن‬ ‫ساڵی تردا دەریای سپی ناوەڕاستیش نامێنێت و زەریای تازە بە درێژایی شوێنی دەریای‬ ‫سوور دروست دەبێت کە ھەندێ لە زانایان بە زەریای عەرەبی ئەفریقی (– ‪African‬‬ ‫‪ )Arabic ocean‬ناوی دەبەن‪ .‬‬ ‫مەوادی ھایدرۆکاربۆنی لەنێو ئەو بەردە نیشتوانەدا ھەیە کە لە ساتەکانی دروستبوون‬ ‫و پەرەسەندن و نەمانی (‪ )The Tythis Ocean‬لەنێو ئەو چین و پێکھاتە‬ ‫جیۆلۆجیانەی کە لە زەمەنی پالیۆزۆیدا (‪ )Paleozoic‬دروستبوون و ھەروەھا بڕەکەی‬ ‫لە زەمەنی میسۆزۆی و سینۆزۆیدا زیادی کرد‪ ،‬کە نزیکەی ‪ %٥٧‬لە مەوادی ھایدرۆکاربۆنی‬ ‫لە نیشتوەکانی زەمەنی میسۆزۆی و نزیکەی ‪ %٢٧‬لە مەوادە ھایرۆکاربۆنیەکان لە‬ ‫نیشتوەکانی زەمەنی پالیۆزۆی دروست بووە و ئەوەی دەمێنێتەوە واتا ‪ %١٦‬ی لە‬ ‫بڕی مادە ھایدرۆکاربۆنیەکان لە نیشتوەکانی زەمەنی سینۆزۆیدا دروستبووە‪( .‬تەمەنی‬ ‫جیۆلۆجی پالیۆزۆی لەنێوان ‪ ٢١٠‬بۆ ‪ ٥٩٠‬ملیۆن ساڵە و تەمەنی جیۆلۆجی سینۆزۆی‬ ‫لەنێوان ‪ ٦٥‬بۆ ‪ ٢١٠‬ملیۆن ساڵە)‪ ،‬کەچی نزیکەی ‪ %٢٧‬عەمبارەکانی نەوت لە نێو‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪99‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫نیشتوەکانی زەمەنی سینۆزۆی دایە (کە تەمەنە جیۆلۆجیەکەی نزیکەی ‪ ٦٥‬ملیۆن‬ ‫ساڵە) و نزیکەی ‪ %٥٨‬لە نیشتوەکانی میسۆزۆیە و بڕی ‪ %١٥‬لە نیشتوەکانی زەمەنی‬ ‫پالیۆزۆی دایە بەھۆی کۆچکردنی نەوت لە قواڵییەکانەوە بەرەو ئاستەکانی سەرەوەو‬ ‫بەعەمباربوونی لە پێکھاتەجیۆلۆجیە گونجاوەکان‪ ،‬کە لە بەشی سەرەوەی توێکڵی‬ ‫زەوی کە لە بەردی نیشتوو پێکھاتووە قەتیس ماوە‪ ،‬کە ئەستوراییەکەی لە ھەندێک‬ ‫جێگەدا دەگاتە ‪ ٣٠‬کیلۆمەتر و ئەستوریەکەی لە کوردستانی باشووردا دەگاتە نزیکەی‬ ‫‪ ٢٠‬کیلۆمەتر‪ ،‬کە بەشێوەیەکی گشتی ئەوەش مانای ئەگەری ھەبوونی نەوت و گازە لە‬ ‫سنووری ئەم قواڵییەدا‪ ،‬ئەمە وادەکات کە ئەگەری دۆزینەوەی ژمارەیەکی زۆری کێڵگەی‬ ‫نەوت و گاز لەم سروشـتەدا ھەبێت سەرەڕای ھەبوونی لە ناوچە دەشتاییەکاندا کە‬ ‫خاوەن تۆپۆگرافیایەکی نزمە و قەتیسبو لەنێوان زنجیرە چیایەکان وەک ئەم حاڵەتە‬ ‫جیۆلۆجیەی کە لە کوردستاندا ھەیە‪ .‬‬ ‫دەرئەنجامەکانی لێکۆڵینەوە جیۆلۆجی و جیۆفیزیاوی و شارەزایە زانستیەکان ئەوەیان‬ ‫دەرخستووە کە کێڵگەکانی پەترۆڵ لەو شوێنانەوە بوونیان ھەیە کە لە رابردوودا بە‬ ‫دەریا قوڵەکان داپۆشرابوون و چینی بەردە نیشتوەکان تێیاندا دروست بوون جیاواز‬ ‫لەو شوێنانەی کە بە بەردی ئاگرینی وەک بازلت و گرانایت داپۆشراون‪ ،‬کێڵگەکانی‬ ‫پەترۆڵ لە گشت شوێنەکانی بەردی نیشتودا دروست نابێت‪ ،‬بەڵکو لە ھەندێک لەو‬ ‫بەشانەیدا دروست دەبێت کە لە بنچینەدا پەترۆڵی تێدا دروست دەبێت کە بە حەوزەکانی‬ ‫پەترۆڵ ناودەبرێت کە زۆرجاران پەترۆڵ لە تەنیشت ئەم حەوزانەی پەترۆلیی – نەوتیدا‬ ‫کۆدەبێتەوە‪ .‬‬ ‫حەوزە پەترۆلیەکان بریتیین لەو شوێنانەی کە رووبەرەکەی لە چەند ھەزارێکەوە بۆ سەد‬ ‫ھەزار کیلۆمەتر چوارگۆشە یاخود زیاتر دەبێت کە تێیدا ژمارەیەک کێڵگەی پەتـرۆڵ‬ ‫کە بەشێوەی گورزی پەترۆڵی دابەشدەبن لە سنووری ھەر حەوزێکی پەترۆڵدا وجودیان‬ ‫ھەیە‪.‬‬ ‫لە رابردوودا زیاتر لە ‪ ٦٠٠‬حەوزی نەوتی لە جیهاندا دۆزرانەوە کە رووبەری کۆی ئەم‬ ‫حەوزانەی نەوت بە نزیکەی ‪ ٧٧٠٠٠٠٠‬کیلۆمەتر چوارگۆشە دەخەمڵێنرێت و قەبارەکەیان‬ ‫بە ‪ ١٦٥٠٠٠٠٠‬کیلۆمەتر سێجا دەخەمڵێنرێت‪ ،‬کە لە دیارترین ئەم حەوزانەی پەترۆڵ‬ ‫(حەوزە پەترۆڵیەکانی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا‪ ،‬ئەمریکای باشوور‪ ،‬چیای‬ ‫ئۆراال‪ ،‬دەریای قەزوین‪ ،‬نیمچە دورگەی عەرەبی بە کوردستانیشەوە و ھەروەھا باکوری‬ ‫ئەفریقیایە‪.‬‬ ‫لە دیارترینی ئەم نموونانە‪ ،‬حەوزی کەنداوە کە لە باشووریەوە لە کەنداوەوە بەرەو‬ ‫باشووری رۆژھەاڵتی ئەنادۆڵ‪ /‬تورکیا درێژ دەبێتەوە کە درێژیەکەی دەگاتە زیاتر لە ‪٢٢٠٠‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 100‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫کیلۆمەتر و پانیەکەشی بە ‪ ٤٠٠ -٢٠٠‬کیلۆمەتر دەخەمڵێنرێت‪ .‬کەوا ئەم حەوزەی پەترۆڵ‬ ‫لە دەوڵەمەندترین کێڵگەکانی پەترۆڵ لە ئێران و کوەیت و سعودیە و ئێراق و کوردستان‬ ‫دەگرێتەخۆ‪ ،‬حەوزی کەنداو دابەش دەبێت بۆ ژمارەیەک لە گورزی نەوتیـی‪ ،‬کەوا لەنێو‬ ‫ئەم سنوورەدا کێڵگەی نەوتیی زەبەلالح وجودی ھەیە لەوانە گـورزە نەوتیەکانی کە‬ ‫دەکەونە باشوری ئێراق و ئەو گورزە نەوتیانەی کە دەکەونە کوردستانەوە‪ .‬‬ ‫کێڵگە نەوتیەکان – ‪:Oil fields‬‬ ‫پەترۆڵ لە ئەنجامی شیبونەوەی ھەندێک لە زیندەوەرە زیندوەکان و رووەک و‬ ‫گیانەوەرەکان کە لە ملیۆنان ساڵ پێش ئێستاوە لە دەریا کۆنەکانەکاندا ژیاون (وەک‬ ‫زەریای ‪ )Tythes‬دوای مردنیان ئەم زیندەوەرانە کەوتونەتە نێو قواڵییەکانەوەو‬ ‫بە نیشتوەکاندا دادەپۆشراون (واتا بە نیشتوە ھەمەجۆرەکانی دەریا) و کەوتنە ژێر‬ ‫پاڵەپەستۆیەکی زۆری گەرمی قەتیسماوی زەوی و دابڕاو لە گازی ئۆکسجین‪ ،‬کە‬ ‫پاشماوەی ئەم زیندەوەرانە گۆڕاون بۆ دڵۆپە پەترۆڵی تێکەڵ بە ئاو و ئەم دڵۆپانەی‬ ‫پەترۆڵ بەنێو ئەو چینە بەردە پڕ بۆشاییەکاندا (‪ )porous rocks‬دا باڵوبونەوە کە‬ ‫لەژێرەوەی سەرووی دەریاکاندا پێکدێن و بە کۆبونەوەی ئەم دڵۆپانەی پەترۆڵ شلەی‬ ‫پەترۆڵ پێکھات و ئەم بەردانەی کەوا بەم رێگە بنچینەییە پەترۆڵیان تێدا دروست بوو‬ ‫پێیان دەگوترێ بەردی دایک (‪ )mother rock‬کەوا ئەم جۆرانەی بەرد بە سروشتی‬ ‫خۆیان بریتیین لە بەردی نیشتوی دروستبوو لە دەریا‪ .‬‬ ‫دڵۆپەکانی پەترۆڵ کە لەنێو بـەردی دایک (‪ )mother rock‬دروست دەبن لە‬ ‫ئەنجامی بڕێکی زۆری پاڵەپەستۆ و پلەی گەرمی ھەندێک جاران دەست دەکەن بە‬ ‫جوڵـە و دوورکەوتنەوە لە شوێنە بنچینەییەکەی خۆیان و ئیتر ((‪)mother rock‬‬ ‫جێدەھێڵێت و لەو شوێنانە دەگیرسێنەوە کە پاڵەپەستۆ تێیدا نزم بێت و لەنێو ئەو‬ ‫بەردانەدا کە بریتیین لە (‪ )porous rock‬وەک ساندستۆن (‪ )sandstone‬کە‬ ‫رێگەدەدات بە جواڵنەوە و گواستنەوەی لە شوێنگەی دروستبونیەوە بۆ شوێنەکانی ‬ ‫دەوروبـەری و ئەم دڵۆپانەی پەترۆڵ لە کۆچکردنیاندا بەردەوام دەبن لەنێو بـەردە‬ ‫نیشـتووە پـڕ بۆشاییەکاندا ((‪ )porous rock‬ئەوە لەکاتێکدا ئەگەر ھیچ بەربەستێک‬ ‫نەھاتە رێگای ئەم کۆچکردنەی پەتڕۆڵەکان‪.‬‬ ‫واتا لە حاڵەتی توشنەبوون بە چینە جیۆلۆجیە بێ بۆشاییەکان (‪un porous‬‬ ‫‪ )– un permeable rocks‬ئەوا لە کۆتایـی رێڕەوەکەیدا دەگاتە نزیک سەر‬ ‫رووی زەوی یاخـود بە سەر رووی زەوی دەگات‪ ،‬لەم کاتەشدا پەترۆڵەکە سەرزەوی‬ ‫دەکەوێت و ئەســـتێلکی ئەسـفەلتی پێکدێت یاخود بەشـێوەی کانیاوی گازی سروشتی‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪101‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫دەردەکەوێت‪ ،‬کە لەم کاتانەشدا ئەگەری دروستبوون و پێکھاتنی کێڵگەی نەوت و گاز‬ ‫دێتەکایەوە‪،‬بەاڵم ئەگەر ھەر جۆرێکی بەرد ھاتە بەردەم دڵۆپە نەوتیە کۆچکردووەکان‬ ‫و جوڵەی دڵۆپە نەوتەکانی لە کۆچکردندا راگرت ئینجا چ بە ئاراستەی ئاسۆیی یاخود‬ ‫ئەستونیدا بێت‪ ،‬ئەوا ئەم بەردانە پێیان دەگوترێ بەردی داپۆشەر (‪)cover rock‬‬ ‫کە پەترۆڵ لەنێو ئەم جـۆرانەی بەرددا توانای جوڵە و رۆیشتنیان نیە و دەوەستن و‬ ‫قەتیس دەبن‪ .‬ئینجا لەو کاتدا دڵۆپە نەوتیەکان لە تەنیشت یان لە خوارەوەی ئەم‬ ‫چینە بەردە رێگرەدا (واتا لە تەنیشت یان لە خوارەوەی (‪ )cover rock‬دا‬ ‫لەگەڵ یەکتردا کۆدەبنەوەو ئەو بەردەی کە بڕە پەترۆڵەکەی تێدا کۆدەبێتەوە پێی‬ ‫دەگوترێت بەردی عەمباری پەترۆڵ و بە شوێنی ھەڵگری پەترۆڵەکەش دەگوترێت‬ ‫عەمباری نەوت (‪ )petroleum trap‬واتا ئەوەی لە دوا وتەدا باسمان لێوەکرد‪،‬‬ ‫بریتییە لە عەمباری نەوت‪ ،‬کاتێ کە بیری نەوت بۆ دەرھێنانی نەوت ھەڵدەکەندرێ‬ ‫دەبێت ئەم بیرە ھەڵکەندراوە بگاتە ئەم شوێنەوە کە عەمباری نەوتە و لەو عەمبارەی‬ ‫نەوتەوە نەوت دەردەھێنرێت و بەرەو سەر زەوی رادەکێشرێت‪ .‬ھەروەھا ئەو مەرجانەی‬ ‫کە دەبێ ھەبێ بۆئەوەی ئەم عەمبارانەی نەوت و گاز لەنێو چینە جیۆلۆجیەکاندا دروست‬ ‫بن بریتیین لە (ھەبوونی دەریا و بوونی زیندەوەری زیندوو کە لەنێو ئەم دەریایانەدا لە‬ ‫قواڵیی دەریاکەدا دەمرن و لەژێر نیشتوی دەریاییەکەدا دادەپۆشرێن ھەروەھا ھەبوونی‬ ‫چینە بەردە پڕبۆشاییەکان (‪ )porous rocks‬کە رێگە بە پەترۆڵەکە دەدات لەنێو‬ ‫ئەم بۆشاییانەی چینە بەردەکاندابجولێتەوەو کۆچ بکات و ھەبوونی عەمباری نەوت کە‬ ‫نەوتەکەی تێدا کۆدەبێتەوەو تێیدا جێگیر دەبێت و ھەروەھا ھەبوونی بەردی داپۆشەر‬ ‫بۆئەوەی ئەم بڕە نەوتە لەم شوێنەدا بە قەتیسی بھێلێتەوە‪( .‬ھەروەھا ئەو کاتەی کە‬ ‫پەترۆڵەکە کۆدەبێتەوە و لە عەمبارە نەوتیەکەدا جێگیر دەبێت پەتـڕۆلەکە لەو ئاوە‬ ‫جیادەبێتەوە کە کە ھەندێک جـاران لەگەڵیدا تێکەڵ دەبێت و بەھـۆی جیاوازی لە چڕیدا‬ ‫کە چـڕی نەوت لە چـڕی ئاو کەمترە‪ ،‬ئەوا نەوتەکە سەر ئاوەکە دەکەوێت‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫ئەگەر گاز لەگەڵ پەتڕۆڵەکەدا ھەبوو‪ ،‬ئەوا گازەکەش لەگەڵ پەتـرۆڵەکە جیادەبێتەوەو‬ ‫گازەکە سەر نەوتەکە دەکەوێت لەبەرئەوەی چڕی گاز لە چڕی پەترۆڵ کەمترە‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫زۆربەی جاران دەبینین کە کێڵگەی پەترۆڵ لە سێ چین یاخود سێ بەش پێکدێت کە‬ ‫لە ئاستی سەرەوەدا گازە و لەژێرەوەی گازەکە پەترۆڵ جێگیر دەبێت و لە ژێرەوەی‬ ‫پەترۆڵەکەشدا ئاو جێگیر دەبێت‪ .‬‬ ‫زۆربەی جاران پەترۆڵ لە دوو جۆر عەمباردا کۆدەبێتەوە‪ ،‬جۆری یەکەم پێکدێت لە درز‬ ‫و داشکان و بەرزبونەوەو نزمبونەوەی چینە جێۆلۆجیەکانی توێکڵی زەوی کەوا ئەوەش‬ ‫لە ئەنجامی جوڵەی زەویەوە رودەدات کە دەبێتە ھۆکاری بەرزبونەوەو نزمبونەوەی‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 102‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫چینە جیۆلۆجیەکان و دەبێتە ھۆکاری دروستبوونی درز و داشکانی چینە بەردیەکان‬ ‫یاخود بەھۆی ئەوپاڵنانە ناوخۆییەی کە لە چینە جیۆلۆجیەکانەوە بە ئاڕاستەی‬ ‫سەرەوە رودەدات‪ ،‬کەوا ئەوەش دەبێتە ھۆی پێکھاتنی عەمباری پەترۆڵ و شێوەی گرد‬ ‫وەردەگرێت کە پێی دەوترێت (‪ )anticline‬کە پەترۆڵ لە بەشی سەرەوە (لوتکە) ی ‬ ‫(‪ )anticline‬کە کۆدەبێتەوە کە (‪ )fold‬دروست دەبێت‪ ،‬یاخود عەمباری پەترۆڵی‬ ‫لە ئەنجامی پێکھاتن و دروستبوونی داشکان واتا (‪ )fault‬وە دروست دەبێت کە کە‬ ‫چینە جیۆلۆجیەکان دوچاری دەبن کە ئەم (‪)fault‬ە وا دەکات پەترۆڵەکە بوەستێت و‬ ‫ئیتر کۆچ نەکات بۆ شوێنێکی تر و لەم حاڵەتەدا (‪ )fault‬شێوەی بەربەست دەبینێت‬ ‫بۆ مانەوەی پەترۆڵ لەم شوێنەدا‪ .‬ھەروەھا جۆرێکی دیکە لە عەمبارەکانی پەترۆڵ لە‬ ‫ئەنجامی ئەو بارودۆخە جیۆلۆجیەوە دروست دەبێت کە حەوزەکانی نەوت لە ماوەی‬ ‫مێژووی پەرەسەندنی جیۆلۆجییەوە دوچاری دەبن‪ ،‬کەوا ئەم بارودۆخە جیۆلۆجییە‬ ‫دەبێتە ھۆکاری رودانی گۆڕانکاری لە تایبەتمەندیەکانی ھەندێک جۆری بەردەکان وەک‬ ‫بەردی (‪ )sandstone‬کە بە درێژبونەوەو تێپەڕبوونی کات لە جۆرێکی بەردی پڕ‬ ‫لە بۆشاییەوە (‪ )porous rock‬دەگۆڕرێت بۆ بەردی بێ بۆشایی (‪un porous‬‬ ‫‪ )rock‬و دەبێتە بەربەست لەبەردەم کۆچکردنی پەترۆڵ و عەمبارێکی پەترۆڵی دروست‬ ‫دەبێت‪ ،‬یاخود ھۆکاری دیکەی جیۆلۆجی ھەیە کە دەبێتە ھۆکاری وەستاندنی کۆچکردن و‬ ‫جوڵەی نەوت لەنێو بەردە پڕ بۆشاییەکاندا (‪ .)porous rock‬ناگونجێ ھەردوو جۆر‬ ‫بگۆڕێن بۆ عەمباری پەترۆڵ بەبێ ئەوەی ئەو چینەی بەردە پڕ بۆشاییەی (‪porous‬‬ ‫‪ )rock‬کە پەترۆڵ تێیدا دەجولێتەوەو تێیدا کۆدەبێتەوە بە چینێک یان چەند چینە‬ ‫بەردێکی بێ بۆشایی (‪ )un porous rock‬دانەپۆشرابێت‪( ،‬واتا ئەو چینەی کە‬ ‫رێگە بە جوڵە و کۆچکردنی پەترۆڵ نادات و وەک بەربەستێک وایە)‪ ،‬کە بەھۆی ئەم‬ ‫چینە داپۆشەرەوە پەترۆڵەکە لەنێو عەمبارەکە دەمێنێتەوەو جێگیر دەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫ھاتوو شوێنی عەمباری نەوت و گازەکە دوچاری گۆڕان و پەرەسەندنێکی جیۆلۆجی‬ ‫بۆوە وەک درزبردن و داشکان (‪ )fold‬ی قوڵەوە بەشێوەیەک کە ئەم درزو داشکانە‬ ‫چینە داپۆشەرەکە واتا (‪ )un porous rock‬ببڕێت‪ ،‬ئەوا لەم حاڵەتەدا پەترۆڵەکە‬ ‫لەرێگەی شوێنی داشکانەکەوە (‪ )fold‬بەرەو شوێنێکی دیکە دەڕوات و لەم کاتەشدا‬ ‫عەمبارە نەوتەکە گرنگی خـۆی لەدەست دەدات و لەم حاڵەتەشدا پەترۆڵەکە بەرەو سەر‬ ‫رووی زەوی کۆچ دەکات و سەردەکەوێت و پاشماوەی پەترۆڵ لەم شوێنەی سەر زەویدا‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬کەوا ئەم دیاردەیە لە بەڵگە گشتیەکانە کە لەرێگەیەوە لێکۆڵەرەوانی‬ ‫پەترۆڵ دەستنیشانی ئەو شوێنانەیان کردووە بە ھەبوونی پەترۆڵ تێیدا‪ ،‬ئەم جۆرە‬ ‫حاڵەتانەش لە ھەندێک شوێندا دەبینرێت کە دەکەونە سەرەوەی کێڵگەیەکی پەترۆڵ لە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪103‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫زۆنەکانی حەوزە نەوتیەکان لە جیهاندا وەک ئەوەی لە زۆنی نەوتیی لە کوردستاندا ھەیە‬ ‫بە تایبەت لە کەرکوک‪.‬‬ ‫پیشەسازی نەوت و گاز – (‪:)Oil and Gas industry‬‬ ‫پیشەسازی نەوت و گاز لە دوو کەرت یاخود لە دوو بەش پێکھاتووە کە ئەوانەی‬ ‫خوارەوەن‪:‬‬ ‫‪:Upstream .١‬‬ ‫ئەو کەسانەی لە بـواری پیشەسازی نەوت و گاز دا لە (‪ )upstream‬دا کاردەکەن‪،‬‬ ‫کاریان دۆزینـەوەو بەرھەمھێنانی نەوتی خاوو و گازی سروشتیە‪.‬‬ ‫کردارەکانی جێبەجێکردنی (‪ )upstream‬لە پیشەسازی نەوتدا کە پێی دەوترێت‬ ‫(‪ )The upstream process‬پێک دێت لە ‪ ٤‬قۆناخ کە ئەوانەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫‪ :a- Exploration‬بریتییە لە کرداری گەڕان بە دوای دۆزینەوەی عەمبارەکانی‬ ‫نەت و گاز لەنێو چینە جیۆلۆجیەکاندا کە ئەوەش بریتییە لە لێکۆڵینەوەو ئەنجامدانی‬ ‫کارێکی زۆر و ئاڵۆز و پارەی زۆری پێویستە‪ ،‬ئەو کەسەی یاخود ئەو پسپۆڕێتیەی کە‬ ‫سەرپەرشتی ئەم قۆناخەی کارکردن دەکات جیۆلۆجیەکانن (‪.)geologists‬‬ ‫‪ :b- Drilling well‬بریتییە لە کرداری ھەڵکەندنی بیر بۆ دەرھێنانی نەوت یان گاز‪،‬‬ ‫کە ئەو قۆناخەی پیشەسازی نەوت گرانترین قۆناخیانە و پارەی زۆری پێویستە‪ ،‬ئەو‬ ‫کەسەی سەرپەرشتی ئەم قۆناخەی کارکردن دەکات (‪ )driller‬ە‪.‬‬ ‫‪ :c- Development‬ئەم قۆناخەی پیشەسازی نەوت بریتییە لە کارکردن بۆ‬ ‫ئامادەکاریەکانی بەرھەم ھێنانی نەوت‪ ،‬کە لە کارە زۆر گرنگەکان لەم قۆناخەدا بریتییە‬ ‫لە بنیاتنانی راکێشانی بۆڕی بۆ گواستنەوەی نەوت یان گواستنەوەی گاز‪ ،‬ماوەی‬ ‫تەواوکردنی کارەکانی (‪ )development‬لە چەند ھەفتەیەکەوە بۆ چەند مانگێک‬ ‫دەخایەنێت‪ ،‬قۆناخی (‪ )development‬واتا قۆناخی چوارەم لە پیشەسازی نەوت‬ ‫لە بەشە زۆر گرنگەکانی بەرھەم ھێنانی نەوت و گازە‪ .‬‬ ‫‪ :d- Production‬واتا بەرھەم ھێنان‪ ،‬کە دوای تەواوبوونی کارەکانی‬ ‫(‪ )development‬ئەوا (‪ )production‬دەست پێدەکات‪ ،‬واتا کرداری بەرھەم‬ ‫ھێنان دەست پێدەکات بە رۆیشتنی نەوت یان گاز بەنێو بۆڕیەکانی کە پێشتر بنیاتنرابوون‬ ‫بۆ ئەو عەمبارەی (خزان) کە نەوتەکە یان گازەکە تێیدا بەعەمبار دەکرێت‪.‬‬ ‫ئایا کۆمپانیاکانی نەوت چۆن نەوت یان گاز دەدۆزنەوە ؟‬ ‫یەکەم قۆناخ بریتییە لە (‪ )exploration‬ئەندازیارانی جیۆلۆجی واتا زەویناسان‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 104‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫دەست دەکەن بە دیراسەکردن و لێکۆڵینەوەی بەرد (‪ )rock‬و پێکھاتە جیۆلۆجیەکان‬ ‫(‪ )geological formation‬کە بۆ ئەم مەبەستە تێستی زانستیانە ئەنجام دەدەن بۆ‬ ‫ئـەوەی بگەنە ئەو ئەنجامەی کە ئایا ئەم بەردانە ھایدرۆکاربۆنیان (‪)hydrocarbon‬‬ ‫تێدایە یان نا‪.‬‬ ‫ئایا (‪ )hydrocarbon‬چیە ؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬نەوت و گاز لە ھایدرۆجین (‪ )H‬و کاربۆن (‪ )C‬پێکھاتون و پێیان دەگوترێت‬ ‫(‪.)hydrocarbon‬‬ ‫ئایا ئەندازیارانی جیۆلۆجی و شارەزایانی ئەم بوارە دەتوانن لە ھەر شوێنێکدا بێت‬ ‫(‪ )hydrocarbon‬بدۆزنەوە ؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬نەخێر‪ ،‬ئەوان ناتوانن‪ ،‬ئەوان باشترین شوێن دەستنیشان دەکەن بۆ قۆناخی‬ ‫داھاتوو واتا بۆ کاری داھاتوو کە بریتییە لە ھەڵکەندن (‪ )drilling‬ئینجا دەست دەکرێت‬ ‫بە ھەڵکەندنی بیر‪ ،‬کە ھەندێک جار بیرە ھەڵکەندراوەکە دەگاتە (‪)hydrocarbon‬‬ ‫و ھەندێک جاریش مەرج نیە بگات بە (‪.)hydrocarbon‬‬ ‫ئایا راستەخۆ دوای ھەڵکەندنی بیر نەوت یان گاز بەرھەم دێت ؟ ‬ ‫وەاڵم‪ :‬نەخێر‪ ،‬لە سەرەتادا کۆمپانیاکە دەست دەکات بە تاقیکردنەوە (‪ )test‬ی زۆر‬ ‫بۆ ئەوەی بگەنە ئەو ئەنجامەی کە ئایا ئەو بڕە ھایدرۆکاربۆنەی کە دۆزراوەتەوە زۆرە‬ ‫یان کەمە‪ ،‬ھەروەھا ئایا ھیچ کێشە و گرفتێک ھەیە‪ ،‬ئەگەر ئەنجامی تێستەکان باش‬ ‫بوو و سەرکەوتنی بەدەستھێنا‪ ،‬ئەوا کەواتە بیرەکە ئامادەیە بۆ دەرھێنانی نەوت یان‬ ‫گاز لێیەوە‪ ،‬بۆیە راستەوخۆ دەست دەکرێت بە بنیاتنانی بۆری گواستنەوەی نەوت یان‬ ‫گاز‪ ،‬بەاڵم تا بیرەکە سەرکەوتن بەدەست نەھێنێت و برێکی زۆری ھایدرۆکاربۆن تێیدا‬ ‫نەدۆزرێتەوە ئەوا دەست ناکرێت بە ئامادەکردن و کارکردن بۆ راکێشانی نەوتەکە یان‬ ‫گازەکە‪.‬‬ ‫ھەندێک لەو کارو پسپۆڕێتیانەی کە لە (‪ )upstream‬دا ئەنجام دەدرێت‪:‬‬ ‫‪ :Crane operator .١‬کارپێکردنی کرێنە بۆ ھەڵگرتن و گواستنەوەی ئاسن و‬ ‫کەلوپەلە بارستە گرانەکان و ئەوە لە کارە زۆر گرنگەکانی پڕۆسەی ھەڵکەندنی بیری‬ ‫نەوتە‪ ،‬لەبەرئەوەی بارستایی ھەندێک لە کەلوپەلە زۆر گرنگ و پێویستەکانی بەکارھێنان‬ ‫لە کرداری ھەڵکەندنی بیری نەوت یان گاز زۆر گران و گەورەن‪ .‬‬ ‫‪ :Driller .٢‬ھەڵدەستێ بە ھەڵکەندنی بیرەکە و سەرپەرشتی پرۆسەی ھەڵکەندن‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪105‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪ :Geologist .٣‬ھەڵدەستێ بە دیراسەکردنی بەرد و پێکھاتە جیۆلۆجیەکان‪ ،‬کە‬ ‫ئەوە لەپێشەوەی گشت کارەکانە و جیۆلۆجیست سەرپەرشتی گشت کارەکانی تایبەت‬ ‫بە لێکۆڵینەوە لە جیۆلۆجیای شوێنی عەمباری نەوت یان گاز دەکات و گشت زانیاریەکانی‬ ‫تایبەت بە ھەبوون یان نەبوونی ھایدرۆکاربۆن دەخاتـە بەردەست‪ .‬‬ ‫‪ :Geotechnician .٤‬کارپێکردنی ئامێرەکان بۆ یارمەتیدانی جیۆلۆجیەکان‪.‬‬ ‫‪ :Maintenance technician .٥‬ئەو کەسە لەگەڵ تیمی ھەڵکەندن و لەژێر‬ ‫سەرپەرشتی (‪ )driller‬کاردەکات‪.‬‬ ‫‪ :Pipe- fitter .٦‬لەحیمکردن و پێکەوەنوساندنی بۆریەکانی گواستنەوەی نەوت یان‬ ‫گـاز بۆ مەبەستی گواستنەوەیان‪.‬‬ ‫‪ :Production operator .٧‬چاودێری کردن و کارپێکردنی ئامێرەکانی بەرھەم‬ ‫ھێنان‪.‬‬ ‫‪ Roughneck: .٨‬ھەڵدەستێ بە چاکردنەوەی ئامێر و کەلوپەلەکان‪ .‬‬ ‫‪:Downstream .٢‬‬ ‫• ئەو کەسانەی لە پیشەسازی نەوت و گاز دا لە (‪ )downstream‬دا کاردەکەن‪،‬‬ ‫کاریان بەرھەم ھێنانی زۆر جۆر بەرھەمی دیکەیە لە نەوتی خاوەوە بۆ نموونە وەک‬ ‫سوتەمەنی (‪ )fuel‬بۆ کارپێکەر و ئامێرەکانی وەک ئۆتۆمبێل و شەمەندەفەر و فڕۆکە‬ ‫و ‪...‬ھتد‪ .‬واتا جیاکردنەوەی جۆرەکانی سوتەمەنی و مادە کیمیاویە ھەمەجـۆرەکان لە‬ ‫نەوتی خاوەوە و ئامادەکردنیان بۆ بەبازاڕکردنیان‪.‬‬ ‫کارگە پتڕۆکیمیاویەکان (‪ )Petrochemical plants‬لە ھایدرۆکاربۆنەوە‬ ‫ماددە کیمیاویەکان بەرھەم دێنن‪ .‬ئەم کارگانە لەرێگەی پااڵوتنی نەوتەوە واتا دوای‬ ‫(‪ )refinery‬ھایدرۆکاربۆناتی سوک بەرھـەم دێنن‪ ،‬ھەروەھا ‪ )Ethylene (C٢H٤‬‬ ‫و ماددەی کیمیاوی دیکەی گرنگ بەرھەم دێنن‪ ،‬زۆر لە بوارەکانی پیشەسازی ئەسیلین‬ ‫(‪ )C٢H٤‬بەرھەم دێنن بۆ نموونە‪ )Ethylene (C٢H٤ :‬بەکاردەھێندرێت بۆ‬ ‫دروستکردنی پالستیک (‪ )plastics‬و خاوێنکەرەوەکان (‪ )detergents‬و تایەی‬ ‫ئۆتۆمبێل (‪ .)car tyres‬ئەم بەرھەم ھێنانەی مادە کیمیاویانە لە نەوتی خاو و‬ ‫گازی سروشتیەوە کردارێکی ئاڵۆزە و ژیانی ئەم سەردەمە بەبێ ئەم بەرھەمانە ناچێت‬ ‫بەڕێـوەو رۆژ دوای رۆژیش لە پەرەسەندن دایە و ژمارەی کارگەکانیش رۆژ دوای رۆژ لە‬ ‫زیاندبوندایە‪.‬‬ ‫بەرزبونەوەی بەرھەم ھێنانی گاز (‪:)Gas – going up‬‬ ‫کۆمپانیاکانی نەوت و گاز پالنی بەرزکردنـەوەی گازیان ھەیە لە جیهاندا بەشێوەیەک کە‬ ‫بەر لە ساڵی ‪ ٢٠٣٠‬بەرێـژەی ‪ %٥٠‬بەرزببێتەوە‪ .‬واڵتە بەرھەم ھێنەرە گەورەکانی گاز‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 106‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫وەک روسیا و سعودیای عەرەبی و قەتەڕ و ئێران و ئیماڕاتی عەرەبی بەشێوەیەکی خێرا‬ ‫بەرھەمھێنانی گازیان زیاد کرد‪ ،‬ھەروەھا لە ئەفریقیا و ئەوڕوپا و ئاسیا و ئەمریکاش‬ ‫بەشـێوەیەکی خێرا بەرھەم ھێنانی گاز زیادی کرد‪.‬‬ ‫بەاڵم پرسیار ئەوەیە ئایا بۆ ئەم واڵتانە ئەم سیاسەتە جێبەجێ دەکەن ؟‬ ‫لەبەرئەوەی دەرکەوت کە گاز زۆر گرنگە بۆ زۆر مەبەست کە کارگە پتڕۆکیمیاویەکان بڕە‬ ‫گازێکی زۆر بەکاردەبەن کە پیشەسازی پترۆکیمیاویش گەشەی سەندووە‪ ،‬دەبێ ئـەوە‬ ‫بزانین کە نرخی نەوت زۆر گرانە بۆیە لە زۆر جۆر پیشەسازیدا بەکاربردنی گاز بە باشتر‬ ‫دادەنرێت‪ .‬ھەروەک ئاشکرایە کە (‪ )CO٢‬مەترسیدارە بۆ ژینگە و دەبێ ئەوەش بزانین‬ ‫کە رێـژەی بەرھەم ھاتووی (‪ )CO٢‬لە گازدا کەمترە وەک لەو رێژەیەی کە نەوت‬ ‫بەرھەمی دێنێت‪ .‬کەوا ئەوەش خاڵێکی زۆر گرنگە‪ ،‬کە زۆر لە وێستگەکانی بەرھەمھێنانی‬ ‫وزە لە جیهاندا بەکاربردنی جۆری سوتەمەنیەکانیان بۆ کارپێکردنی وێستگەکان لە نەوت‬ ‫و رەژووی بەردیەوە بۆ گاز گۆڕی‪ .‬‬ ‫رێگەکانی دۆزینەوەی نەوت‪:‬‬ ‫لە رابردوودا دۆزینەوەی پەترۆڵ ھەردەم لەو ناوچانەوە دەستنیشان و دیاری دەکـرا کە‬ ‫بەڵگە و نیشانەکانی پەترۆڵی لێ دەست دەکەوت (واتا لە شوێنی ھەبوونی پاشماوەی‬ ‫نەوت لەسەر زەوی) وەک پاشماوە نەوتیەکانی خانەقین‪ .‬ھەروەھا لەو ناوچانەوەش کە‬ ‫گازی سروشتی لێیەوە دەردەچو (وەک ئەو ئاگرەی کە لە گازی سروشتیەوە دەردەچێت‬ ‫لە کەرکوک – بابە گوڕگوڕ) ھەروەھا رێگەیەکی دیکەی کۆن بۆ دەستنیشان کردن و‬ ‫دۆزینەوەی نـەوت‪ ،‬ئەو بیرە ئاوانەن کە بە ھەڵکەندنیان ئاوێکی سوێر لەم بیرانەی ئاو‬ ‫بەرھەم دێت کە تێکەڵە بە پەترۆڵ‪ .‬‬ ‫ئەم سیفەتانە لە زۆر شوێنانی حەوزەکانی نەوتدا دەبینرێت‪ ،‬ئەو رێگایانەی کە لێکۆڵەران‬ ‫دەیگرنەبەر بۆ ھەبوونی پاشماوە نەوتیەکان‪ ،‬کە توانرا لە ساڵی ‪ ١٨٥٨‬لە پۆڵەندا و‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٨٥٨‬لە کەنەدا و لە ساڵی ‪ ١٩٥٨‬لە ویالیەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا و‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٦٠‬لە رۆمانیا و لە ساڵی ‪ ١٨٦٣‬لە پیرۆ و لە ساڵی ‪ ١٨٦٦‬لە روسیادا‬ ‫نەوت بدۆزرێتەوە‪ .‬کردارەکانی دۆزینەوەی پەترۆڵ لەدوای دیراسەکردنی ئەنجامەکانی‬ ‫ھەڵکەندنی بیرەکان لەو ناوچانەدا و شیکردنەوەی سیفاتەکانی چینە جیۆلۆجیەکان‬ ‫کە پەترۆلیان تێدایە لە کاتی دروستبونیەوە و جۆرێتی پێکھاتەی چینە جیۆلۆجیەکان‬ ‫و دیراسەکردنی ئەو چینە جیۆلۆجیانەی کە پەترۆل تێیاندا دەبینرێت کردارەکانی‬ ‫دۆزینەوەی پەترۆلیان زۆر فراوان کرد و ھەروەھا ئەم لیکۆڵینـەوەو دیراسە جیۆلۆجیانە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪107‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫یارمەتیدەرێکی زۆر گەورە بوو بۆ تێگەیشتن لە سروشتی جیۆلۆجی ئەو شوێنانەی کە‬ ‫پەتـرۆڵ تێیاندا دروست دەبێت و بە عەمبار دەبێت‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوە جیۆلۆجیەکان لەژێر رۆشنایی مەفھومی جیۆلۆجیی لە سروشتی ناوچە‬ ‫نەوتیەکانەوە بۆ ئەو ناوچانەی کە بەڵگەی پاشماوەکانی نەوت تێیاندا دەرناکەوێت‬ ‫درێژەی کێشا‪ ،‬ئەوەش بەبەکارھێنانی رێگاکانی لێکۆڵینەوەی زانستی کە پشت‬ ‫دەبەستێت بە مەفھومی جیۆلۆجیی بۆ پێکھاتن و کۆبونەوەی پەتـرۆڵ‪ ،‬کە پێویستی‬ ‫بە ھەبوونی مەرجـی دیاریکراو دەبێت لەوانە ھەبوونی چینی ئەستور لە بەردی نیشتوو‬ ‫(‪ )thick beds of sedimentary rock‬بۆئەوەی پەترۆلی تێدا دروست بێت‬ ‫و بۆ ئەوەی لەنێوان ئەم بەردانەدا چینی پڕ لە بۆشایی (‪ )porous‬ھەبێت وەک‬ ‫ساندستۆن(‪ )sandstone‬بۆ بەعەمبارکردنی پەترۆڵ و بوون بە شوێنی کۆبونەوەی‬ ‫نەوت و ھەروەھا ھەبوونی چینە جیۆلۆجیە بێ بۆشاییەکان (‪)un porous rock‬‬ ‫ی وەک قوڕ و خوێ (‪ )mud & salt‬کە دەبنە بەربەست لەبەردەم کۆچکردنی‬ ‫پەترۆڵە بەعەمباربوەکە‪ ،‬ھەروەھا ھەبوونـی شوێنگەی کۆبونەوەی نەوت تێیدا‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئەم بنچینەیە کرداری گەڕان بەدوای دۆزینەوەی پەترۆڵ ئەم ھەنگاوە گرنگانەی خوارەوە‬ ‫دەگرێتەوە‪:‬‬ ‫‪ .١‬دیارکردنی شوێنەکانی بەردی نیشتوی ئەستور (‪thick sedimentary‬‬ ‫‪)rocks‬کە چینە پڕ لە بۆشاییەکان (‪ )porous beds‬ی تێدابێت ھەروەھا چینێکی‬ ‫تری بێ بۆشایی (‪ )un porous rock‬لەرێگەی لێکۆڵینەوە لە پێکھێنەرەکان و‬ ‫پێکھاتووی بەردەکانی سەر رووی زەوی و شـیکردنەوەی نموونە بەردە دەرھێنراوەکان‬ ‫لە بیرە ھەڵکەندراوەکانەوە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬گـەڕان بەدوای عەمباری نەوت و دیاری کردنی شوێنەکەی و سنوورەکەی و ئەوەی کە‬ ‫لەسەرەوەی رووی زەویەوە دەردەکەوێت و بەرێگەی بەکارھێنانی روپێوی جیۆلۆجی یان‬ ‫بەکارھێنانی وێنەی ئاسمانی کە وێنەی خێرا و گشتگیری ئەو شوێنانە کە لێکۆڵینەوەی‬ ‫لەسەر کراوە‪ ،‬ئەوەش وادەکات کە کەسی جیۆلۆجی بتوانێت بەخێرایی دیاریکردنی‬ ‫شوێنی عەمباری کۆبونەوەی پەترۆڵ ئەنجام بدات‪ ،‬ھەرەھا لەو شوێنانەی کە بەردی‬ ‫سەر رووی زەوی دەرناکەوێت (وەک بیابانەکان و حەوزەکانی ئاو) کە لەم حاڵەتانەدا‬ ‫پێویستە روپێوی جیۆفیزیایی بەکاربھێنرێت کە پشت بە پێوانەی سیفاتە سروشتیەکانی‬ ‫چینەکانی زەوی دەبەستێت وەک پلەی موگناتیسی و ھێزی کێشی زەویەوە یاخود‬ ‫خێرایی تێپەڕبوونی لەرەلەر بەنێو چینە جیۆلۆجیەکاندا بەبەکارھێنانی ئامێری تایبەت‬ ‫وەک ئامێری موگناتیسی (‪ )magnetic‬یان ئامێری کێشکردن (‪ )gravity‬یاخود‬ ‫ئامێری سایزمۆگرافی (‪ .) seismic‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 108‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ .٣‬دیاری کردنی عەمباری گونجاوو پێویست بۆ مەبەستی ھەڵکەندنی بیر بۆ دۆزینەوەی‬ ‫پەترۆڵ‪ ،‬دیاری کردنی عەمبارەکەی نەوت پشت بە لێکۆڵینەوەی گشتی جیۆلۆجی‬ ‫شوێنەکەی دەبەستێت‪ ،‬سەرکەوتوترین عەمباری نەوت نزیکترینیانە لە حەوزی نەوت‪،‬‬ ‫ئەوەی لەسەر ئەندازیاری جیۆلۆجی پێویستە دیاری کردنی وێنەیەکی روونە لەسەر‬ ‫قەبارە و دووریـــەکانی حەوزی پەترۆڵ‪ ،‬لەدواییدا دیارکردنی باشترین و گەورەترین‬ ‫عەمباری نەوتی نزیک لە حەوزەکە بۆ مەبەستی ھەڵکەندنی بیری نەوت (ھەڵکەندنی بیر‬ ‫بۆ مەبەستی گەڕان بەدوای دۆزینەوەی نەوت)‪.‬‬ ‫‪ .٤‬قوڵی بیری ھەڵکەندراوی کە بۆ مەبەستی گەڕان بەدوای دۆزینەوەی نەوت ھەڵدەکەنرێت‬ ‫لە چەند سەد مەترێکەوە بۆ چەند ھەزار مەترێک دەبێت‪ ،‬کە قوڵی بیرەکە پشت بە‬ ‫قوڵی ئەو چینە جیۆلۆجیانەوە دەبەستێت کە پەترۆڵ تێیاندا کۆبوەتەوە‪ ،‬ھەروەھا ئەو‬ ‫کاتەی کە تەئکید لەسەر ھەبونی نەوت دەکرێت ئەوا کاری گەڕان و دۆزینەوەی نەوت‬ ‫کۆتایی پێدێت‪ .‬لە دوای ئەوەوە کاری پشکنین (‪ )test‬دەست پێدەکات بۆ مەبەستی‬ ‫دیاری کردنی بڕی ئەو نەوتەی کە بیرەکە بەرھەمی دێنێت‪ .‬ئەگەر ئەو بڕە نەوتەی کە‬ ‫لە بیرەکەوە بەرھەم دێت بڕێکی گونجاو بوو بۆ بەکارھێنانی ئابووریانە‪ ،‬ئەوا لەو کاتدا‬ ‫لەدایکبوونی کێڵگەیەکی تازەی نەوت رادەگەیەنرێت‪ ،‬یاخود لەوانەیە ئەو بڕە پەترۆڵەی‬ ‫کە لەم بیرەوە بەرھەم دێت بڕێکی نا ئابووری و کەمە‪ ،‬بۆیە لەم حاڵەتەدا دۆزینەوەکەی‬ ‫نەوت بەکارێکی سەرکەوتووی بەرھەم ھێنان ناژمێردرێت و دەست دەکرێت بە ھەڵکەندنی‬ ‫بیری نەوت لە شوێنی تردا‪ .‬‬ ‫مەترسیەکان و تێچووی دۆزینەوەی نەوت‪:‬‬ ‫گەڕان بەدوای دۆزینەوەی نەوت لە ترسناکترین ئەو کارانەیە کە خەرجی تێبچێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی رێژەی سەرکەوتنی ئەو بیرە نەوتانەی کە بۆ گەڕان بە دوای دۆزینەوەی‬ ‫نەوت ھەڵدەکەنرێن کەمە‪ ،‬کەوا ئەو خۆدانە بەرمەترسیە لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی‬ ‫دیکە بەپێی سروشتە جیۆلۆجیەکەی جیاوازی ھەیە‪ ،‬کەوا حااڵت ھەیە سەرکەوتوو‬ ‫دەبێت و بەشێوەیەکی خێرا نەوت دەدۆزرێتەوە و ئەم شوێنانە بە شوێنی بە پیتی‬ ‫نەوتی دەژمێردرێن‪ ،‬کەچی ھەندێ حاڵەت بەر لە دۆزینەوەی نەوت پێویستی بە کاتێکی‬ ‫درێژ و سەرمایەکی گەورە ھەیە‪ .‬زۆری تێچووی کردارەکانی پشکنینی جیۆلۆجی و‬ ‫جیۆفیزیایی و کرداری ھەڵکەندنی بیر بۆ مەبەستی گەڕان بە دوای دۆزینەوەی نەوت‬ ‫مەترسیەکان زیاتر دەکات بەتایبەت ئەگەر ئەم کردارانە لە لە شوێنێکی دووردا ئەنجام‬ ‫بدرێت خەرجیەکی زیاتری پێویستە‪ ،‬کە بڕی تێچووی ھەڵکەندنی بیری نەوت لە نێوان‬ ‫‪ ١٠٠٠٠٠‬جونەیە تا ‪ ١٠٠٠٠٠٠‬جونەیە دەبێت‪ ،‬لەراستیدا بڕی ئەو پارەیەی کە لە کرداری‬ ‫ھەڵکەندنی ئەو بیرانەی کە بۆ گەڕان بە دوای دۆزینەوەی نەوت خەرج دەکرێت کەوا کەم‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪109‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫جار ھەیە کە رێژەی سەرکەوتن دەگاتە ‪ ،%٤٠‬بۆ نموونە ‪ ١٨٦٥‬بیر بۆ مەبەستی گەڕان‬ ‫بەدوای نەوت لە ئەفریقیادا ھەڵکەنرا‪ ،‬کەچی نەوت لە تەنھا ‪ ٥١٨‬بیردا دۆزرایەوە واتا‬ ‫رێژەی سەرکەوتن بریتیی بوو لە ‪ %٢١.٧‬و ئەم رێژەیە لەماوەی ‪ ١٥‬ساڵدا ئەنجامدرا لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٥٠‬تا ‪ .١٩٦٥‬کە لە ھەمان ماوەدا ‪ ٣٢٦٣‬بیر بۆ گەڕان و دۆزینەوەی نەوت‬ ‫لە واڵتانی ئەوروپای رۆژئاوا ھەڵکەنرا کەچی لەم ژمارەیەدا تەنھا لە ‪ ٥٢٣‬بیردا نەوت‬ ‫دۆزرایەوە‪ ،‬واتا رێژەی سەرکەوتن بریتیی بوو لە ‪ %١٣.٨‬لە بەرامبەر ئەم تێچووە زۆرەی‬ ‫پارە‪ .‬‬ ‫قازانجی بەرھەمی نەوت زۆر بەرزە کە بە رێژەیەکی تێکڕایی دەگاتە ‪ ٤‬یان ‪ ٥‬بەرامبەر‬ ‫ئەوەندەی قازانجی پیشەسازیەکانی دیکە‪ ،‬کە ئەوەیە وای لە کۆمپانیاکانی نەوت کردووە‬ ‫بەردەوام بن لە گەڕان بەدوای نەوتدا و دەرھێنانی لەگەڵ گرنگی پێدانێکی زۆر بە‬ ‫وردەکاری زانیاریە زانستیەکان بەر لە بڕیاردان بە ھەڵکەندنی بیر بۆ گەڕان بەدوای‬ ‫دۆزینەوەی نەوتدا ئەمەش لەپێناو کەمکردنەوەی تێچووی بەرھەم ھێنانی نەوت‪ .‬‬ ‫کرداری گەڕان بەدوای دۆزینەوەی نەوت بەھۆی چەند ھۆکارێکەوە بەرزبوەتەوە‪ ،‬کە لە‬ ‫گرنگترینیان (پێشکەوتنی ھۆکارەکانی گەڕان بەدوای دۆزینەوەی نەوت و پشت بەستن‬ ‫بە ئامێرە ئەلیکترۆنیە ھەستیارەکان کە پێویستی بە شارەزایی وردو تایبەت ھەیە بۆ‬ ‫کارپێکردنیان و چاکردنەوەیان و ئەنجامدانی گەڕان بەدوای دۆزینەوەی نەوت لە جێگە‬ ‫دوورەکاندا (وەک بیابان و دارستانەکان و شوێنە دەریاییەکان‪ ،‬باڵوبونەوەی کرداری‬ ‫گەڕان بە دوای دۆزینەوەی نەوت لە شوێنە دەریاییەکاندا بی تێچووی زیاترە بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ کرداری گەڕان بە دوای دۆزینەوەی نەوت لەسەر وشکاییدا‪.‬‬ ‫تێکڕای گشتی بڕی تێچووی تیمێکی بچوکی روپێوی جیۆلۆجی (‪geological‬‬ ‫‪ )survey‬لەنێوان ‪ ١٢٠٠٠ – ٥٠٠٠‬دۆالر دەبێت مانگانە‪ ،‬ھەروەھا ئامادەکردنی وێنەی‬ ‫ئاسمانی بۆ ھەر کیلۆمەتر چوارگۆشەیەک بە پێوانەی وێنە ‪ ١:٥٠٠٠٠‬نزیکەی ‪ ١.٥‬دۆالری‬ ‫تێدەچێت‪ ،‬کە ئەمە کەمترین بڕی تێچووی کرداری پشکنینی جیۆلۆجیە‪ ،‬بەاڵم بڕی‬ ‫تێچووی روپێوی جیۆفیزیایی پشت بە جۆری ئەو رێگەیە دەبەستێت کە بەکاردەھێنرێت‪.‬‬ ‫کە بڕی تێچووی کرداری روپێوی موگناتیسی (‪ )magnetic survey‬لەنێوان ‪٥٠٠٠‬‬ ‫– ‪ ١٠٠٠٠‬دۆالر دەبێت مانگانە‪ .‬کەچی بڕی تێچووی روپێوی کێشکردن (‪gravity‬‬ ‫‪ )survey‬لەنێوان ‪ ٦٠٠٠٠ – ٢٠٠٠٠‬دۆالر دەبێت مانگانە‪ .‬ھەروەھا تێکڕای بڕی تێچووی‬ ‫یەک تیمی روپێوی (‪ ) seismic survey‬لەسەر زەویدا دەگاتە نزیکەی ‪١٠٠٠٠٠‬‬ ‫دۆالر مانگانە‪ ،‬کەچی بەکارھێنانی ھەمان رێگەی روپێوی سایزمۆگرافی (‪seismic‬‬ ‫‪ ) survey‬بۆ یەک تیم لە شوێنی دەریاییدا دەگاتە نزیکەی ‪ ٢٥٠٠٠٠‬دۆالر مانگانە‪ .‬‬ ‫بڕی تێچووی ھەڵکەندنی بیری نەوت لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە جیاوازی ھەیە‪،‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 110‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫بەپێی دووری لە سەنتەری کارەکە و ئاسانی یاخود زەحمەتی کاری گواستنەوە لە‬ ‫گەورەیی ئەو ئامێرانەی کە دەبێ بگوازرێنەوە ھەروەھا ئەو کارانەی کە ئەنجام دەدرێن‪،‬‬ ‫بڕی تێچووی ئامێری کارپێکردنی ھەڵکەندنی قوڵ لەنێوان ‪ ٢٠٠٠٠٠ – ١٠٠٠٠٠‬دۆالر دەبێت‬ ‫مانگانە‪ ،‬ئەمە تایبەت بە ئامێری گەورەی ھەڵکەندن کە قوڵی ھەڵکەندن دەگاتە ‪١٥٠٠٠‬‬ ‫پێ‪ ،‬کەچی بڕی تێچوو بۆ ئامێری ھەڵکەندن لەناو دەریـادا دەگاتە ‪٥٠٠٠٠٠ – ٣٠٠٠٠٠‬‬ ‫مانگانە‪ ،‬ھۆکاری ئەم بڕە زۆرەی تێچوونی پارە لە ھەڵکەندنی دەریاییدا دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ پێویست بوونی دروستکردنی شۆستە (‪ )platform‬ی تایبەت لەنێو ئاودا کە‬ ‫ئامێرەکانی ھەڵکەندنی بیرە نەوتەکەی لەسەر جێگیر دەکرێت ئینجا لەوانەیە ئەم‬ ‫(‪)platform‬ە جێگیر بێت یاخود ناجێگیر بێت واتا بتوانرێت بجولێنرێتەوە ھەروەھا‬ ‫ئەو خەرجیـەی کە لە یەکەپاڵپشتیکەرەکاندا سەرف دەکرێت‪ ،‬ھەروەھا ئەو خەرجیـەی‬ ‫کە بۆ چاکردنـــەوەو گواستنەوەی (‪ )platform‬لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە‬ ‫سەرف دەکرێت و ئەو خەرجیەی کە لە مەترسـیەکانی کە دوچـاری دەبێتەوە لە‬ ‫ئەنجامی بوونی شـەپۆڵە دەریاییە زۆر گەورە و کاریگەرەکان کە دەبێتە ھـۆی تێکدان و‬ ‫وێرانکردنی (‪)platform‬ە کان و تێکدانی ئامێری ھەڵکەندن‪ .‬بۆیە کرداری دەرھێنانی‬ ‫نەوت لەناو دەریادا خەرجیەکی ئێجگار زۆری پێویستە بۆیە بڕی تێچووی ھەڵکەندنی‬ ‫دەریایی نزیکەی چوار تا پێنج بەرامبەر خەرجیەکانی ھەڵکەندنی بیری نەوتی سەر زەوی‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫لەبارەی (‪ )and Onshore Offshore‬وە‪:‬‬ ‫‪ :Onshore‬کـرداری دەرھێنان و بەرھەم ھێنانی نەوتە لە سەر زەوی‪ ،‬لەسەر وشکانی‪،‬‬ ‫ھەروەک ئەوەی کە لە ھەرێمی کوردستاندا ھەیە کە گشت کردارەکانی دەرھێنان و بەرھەم‬ ‫ھێنانی نەوت بریتیین لە (‪.)Onshore‬‬ ‫‪ :Offshore‬کـرداری دەرھێنان و بەرھەم ھێنانی نەوتە لەنێو دەریـادا‪ ،‬لە جیهاندا‬ ‫ھەندێک لە کردارەکانی دەرھێنان و بەرھەم ھێنانی نەوت لەنێو دەریا و زەریاکاندان و‬ ‫کارکردن لە (‪ )Offshore‬گرانتر و مەترسیدارترە وەک لە کارکردن لە (‪ ،)Onshore‬‬ ‫کە لەم خااڵنە روونی دەکەمەوە‪:‬‬ ‫‪ .١‬کەس ناتوانێت لە (‪ )Offshore platform‬دا کاربکات بێ ئەوەی ھەندێک‬ ‫راھێنانی سەالمەتی ئەنجام دابێت‪ .‬کارمەندان بەر لە چونیان بۆ کارکردن لە‬ ‫(‪ )Offshore platform‬دەبێ پشکنینی پزیشکیان بۆ بکرێت‪ ،‬ھەروەھا دەبێ ئەو‬ ‫کەسە بەشداری بکات لە خولی تایبەت بە ئاگر کوژێنەوەو ھەاڵتن و خۆدەربازکردن لە‬ ‫کاتی ئاگرکەوتنەوەو مەترسیەکانی دیکە کە بەرورووی ئەو (‪ )platform‬دەبێتەوە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪111‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫کە کاری لەسەر دەکرێ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ئەو کەسانەی کە لە (‪ )Offshore‬دا کاردەکەن دەبێ لەرووی جەستەییەوە‬ ‫گونجاو بن لەبەرئەوەی ماندوبوونی زۆرە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئەو شوێنەی کە کـرداری دەرھێنان یان بەرھەم ھێنانی نەوتی لەسەر ئەنجام دەدرێت‬ ‫پێی دەگوترێت (‪.)Platform‬‬ ‫‪ .٤‬بەشێوەیەکی گشتی رووبەری (‪ )Platform‬ھەمان رووبەری گۆڕەپانێکی تۆپی‬ ‫پێیە‪.‬‬ ‫‪ .٥‬رووبەری ھەریەک لە پالت فۆڕمی دەرھێنانی نەوت (‪)Oil drilling platform‬‬ ‫و پالت فۆڕمی بەرھەم ھێنانی نەوت (‪ )Oil production platform‬لەیەکتر‬ ‫جیاوازن‪ ،‬کە رووبەری (‪ )Oil drilling platform‬بچوکترە لە رووبەری (‪Oil‬‬ ‫‪ )production platform‬لەبەرئەوەی ئەو کەسانەی کە لە (‪Oil production‬‬ ‫‪ )platform‬کاردەکەن ژمارەیان زیاترە و کارەکەش فراوانترە‪.‬‬ ‫‪ .٦‬لە ناوچەی (‪ )process area‬کە بەشێکی (‪ )Platform‬ە‪ ،‬کرداری‬ ‫لێکجیاکردنەوەی نەوت لە گاز و ئاو لەم شوێنەدا ئەنجام دەدرێت‪.‬‬ ‫‪ .٧‬لە (‪ )Utilities area‬کە بەشێکی (‪ )Platform‬ە‪ ،‬وزەی کارەبای لێیەوە‬ ‫دابین دەکرێت بۆ (‪ .)Platform‬‬ ‫‪ .٨‬لە (‪ )Offshore platform‬دا شوێنی تایبەت بە نوستن و خواردن و خواردنەوە‬ ‫ھەیە پێی دەگوترێت (‪.)accommodation area‬‬ ‫‪ )derrick( .٩‬شوێنێکی بەرزە لە بەشی سەرەوەی تاوەری ھەڵکەندنی بیر کە لەوێوە‬ ‫کۆنتۆرڵی شۆڕکردنەوەی بۆڕی و ھەندێک کاری دیکەی دەکرێت و راستەوخۆ دەکەوێتە‬ ‫سەرەوەی ناوچـەی سەرەکی بیر (‪ ،)well head area‬بەرزایی بەرزترین شـوێنی‬ ‫(‪ )derrick‬لە بەرزایی بینایەکی ‪ ٢٠‬نھۆمی زیاترە‪ .‬‬ ‫دەرھێنانی پەترۆڵ ‪ :-‬‬ ‫پیشەسازی دەرھێنانی پەترۆڵ چەندین تایبەتمەندێتی ھەیە کەوا ئەم تایبەتمەندێتیانە‬ ‫وایان کردووە کاری پیشەسازی نەوت لە گشت پیشەسازیەکانی دیکە جیاواز بێت‪ ،‬لە‬ ‫گرنگترین ئەم تایبەتمەندێتیانە لە خوارەوە کورت کراوەتەوە‪:‬‬ ‫‪ .١‬پەترۆڵ لەنێو عەمبارەکانی نێو چینە جیۆلۆجیەکاندا لە قواڵیی ھەزاران مەتر دایە‬ ‫لەسەر رووی زەویەوە‪ ،‬بە ھەمان شێوە ئەگەر پیشەسازی دەرھێنانی پەترۆڵ لەنێو‬ ‫دەریادا ئەنجام بدرێت‪ ،‬قوڵـی پەترۆڵ لە ژێرەوەی دەریاوە تا دەگاتە عەمباری پەترۆڵ‬ ‫ھەزاران مەتر دەبێت‪ ،‬ھەروەھا مرۆڤـ کار لەگەڵ ئەم عەمبارانەی نەوتدا دەکات بێ‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 112‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ئەوەی بیانبینێت یاخود بتوانێت دەستی پێیان بکەوێت ھەروەھا بێ ئەوەی لە راستیەتی‬ ‫قەبارەکەیان بزانێت‪ ،‬کەچی مرۆڤـ بەبەکارھێنانی (‪ )theory‬یە زانستیە پێشکەوتوەکان‬ ‫و شارەزایی پڕاکتیکی دورو درێژ کار لەگەڵ ئەم عەمبارانەی پەترۆڵدا دەکات‪ .‬‬ ‫‪ .٢‬رێگەکانی گەڕان بە دوای دۆزینەوەی نەوت سادە نین و ئاڵۆزن و پێویستی بە‬ ‫خەرجیەکی ئێجگار زۆر ھەیە لەگەڵ ئەوەشدا ھەرچەندی ئەو رێگەیەی کە بەکاری دێنین‬ ‫لەرووی زانستیەوە پێشکەوتووتر بێت‪ ،‬کەچی دێتای تەواو دڵنیاکەرەوەمان دەست‬ ‫ناکەوێت لەبارەی ھەبوونی عەمبارەکانی پەترۆل لە شوێنێک لە شوێنەکان‪ ،‬لەبەرئەوە بۆ‬ ‫مەبەستی تەئکید کردن پێویستە دەست بکرێت بە ھەڵکەندنی بیر‪ ،‬ھەروەھا ئەوەی کە‬ ‫کارەکە زۆر ئاڵۆزتر دەکات رودانی جوڵەی چینە جبۆلۆجیەکانە‪.‬‬ ‫کە لە ئەنجامی ئەم جواڵنەدا جوڵەی چینە جیۆلۆجیەکانە کە لە ئەنجامی ئەم جواڵنەدا‬ ‫بە چەندین داشکان و درز و (‪)fold‬ی ھەمەجۆر لە قەبارە و ئاراستە کە لە زەمەنە‬ ‫جیۆلۆجیە لێک جیاوازەکاندا رویانداوە‪ ،‬ئەوە سەرەڕای ئەو کارلێکانەی کە دەبنە ھۆکاری‬ ‫رودانی بوونی جیاوازی گەورە لە تایبەتمەندێتی لە پێکھاتەی جیۆلۆجی و تایبەتمەندێتی‬ ‫لە عەمبارەکانی نەوتدا‪.‬‬ ‫‪ .٣‬کۆبونەوەی نەوت راستەوخۆ لەنێو‬ ‫عەمبارەکان یاخود دەریا یان روبارە ژێـر‬ ‫زەویەکاندا بوونی نیە وەک ئەوەی ھەندێک‬ ‫لە خەڵک وا وێنای دەکەن‪ ،‬بەڵکو کۆبونەوەی‬ ‫نـەوت‬ ‫لەنێو بۆشاییەکانی بەردی نیشــتوودا ھەیە‬ ‫ئینجا ئەگەر بێت و ئەو شوێنە شوێنی‬ ‫بنچینەیی (‪ )original place‬بێت یاخود‬ ‫شوێنێکی الوەکی بێت بەھۆی رودانی جوڵە‬ ‫لە چینە جیۆلۆجیەکان یان بەھۆی کارلێکە‬ ‫کیمیاییەکانەوە بێت یاخود رودانی درزی‬ ‫بەردی ئاگرینەوە (‪Igneous rock‬‬ ‫‪ )cracks‬بێت کە لەژێر بارێکی دیاریکراوەوە‬ ‫رویدابێت‪ ،‬کە ھەردەم ئەم کۆبوەوە نەوتیانە‬ ‫لەگەڵ مەوادی دیکە دەبینرێت وەک (ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان‪ ،‬گازەکان‪ ،‬شەوائب‬ ‫ ‪ )tarnishes‬بۆیە بڕی پەترۆلەکە ‪ %١٠٠‬قەبارەی ئەو بۆشاییە ناداتە دەست کە‬‫لە عەمبارە نەوتەکەدا ھەیە ئینجا ئەگەر پێکھاتەیی یاخود نیشتویی بێت‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪113‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ئەوەش‪ ،‬ھەمان ئەو پلەی تێرێتیەی پەترۆڵ لەنێو بۆشاییەکانی بەردەکان (واتا پلەی‬ ‫تێرێتی شلەی پەترۆڵی کە وەک مادەی خاوی پەترۆڵ پشتی پێببەسترێت) دابەش‬ ‫دەبێت بۆ ئەو بڕە پەترۆڵەی کە کە لە توانادا ھەیە بە بەرھەم بێت و بڕەکەی دیکە کە‬ ‫بەسەر رووی ئەو تەنۆلکەکانەوە لکاوە کە پێکھێنەری بەردەکانن کە جۆری پێوەلکانەکە‬ ‫کیمیاییە بۆیە بەبێ ئەنجامدانی ئەو کردارانەی کە پارەیەکی زۆری تێدەچێت ناتوانرێت‬ ‫ئەم بڕەیەی پەترۆڵ لەنێو بۆشاییەکانی بەردی نیشتودا دەربھێنرێت و سوودی لێ‬ ‫وەبگیرێت‪ ،‬ئەویش لەبەر ئەو گۆڕانکاریەی کە بەسەر تایبەتمەندێتی پێکەوەلکانەکەدا‬ ‫دێت‪ .‬‬ ‫‪ .٤‬دەبێ بزانین کە تەنھا ئەنجامدانی گەڕان بەدوای دۆزینەوەی نەوت بەس نیە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی ئەم کارە تێڕوانینێکی روون و ئاشکرا نادات بەدەستەوە بەو پلەیەی کە‬ ‫دڵنیاییمان پێبدات لە خەماڵندنی پشکنینەکە بۆ دیاری کردنی ئەو بڕە پەترۆڵەی کە‬ ‫لەتوانادایە دەربھێنرێت‪ ،‬یاخود بۆ دیاری کردنی قەبارەی چاوەڕوانکراوی عەمبارەکەی‬ ‫کە پەترۆڵی تێدایە‪.‬‬ ‫ھەندێک خەڵک وا ھەست دەکەن کە دەتوانرێ بە ھەڵکەندنی بیرە نەوت و ئینجا بە‬ ‫شیکردنەوەی سامپلەکانی بەرد بۆ دیراسەکردنی تایبەتمەندیەکانی ئەو چینە جیۆلۆجیەی‬ ‫کە ھەڵگری پەترۆڵەکەیە و ھەروەھا روونبونەوە و ئاشکراکردنی سیفاتی عەمباری‬ ‫چاوەڕوانکراو و بڕی ئەو یەدەگەیەی پەترۆڵ کە دەتوانرێت دەربھێنرێت و گشت‬ ‫زانیاریە پێویستەکان وەدەست بکەوێت‪ ،‬پێویستە ئاماژە بەوە بکەم کە لە ھەڵکەندنی‬ ‫بیردا ھەرچەندی قەبارەی ئەنجامە شیکراوەکانی پێکھێنەری بەردەکان زیاتر بێت بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا زیاتر نیە لە ‪ ١‬لە ‪ ٤٠‬یاخود ‪ ٥٠‬ملیۆن بە بەراوردکردن بە کۆی قەبارەی‬ ‫بەردی ئەو چینەی کە دەبێ دیراسە بکرێت‪ ،‬کە دەتوانرێت زۆر بە سادەیی ئەم زانیاریانە‬ ‫بچوێندرێ بە (کاتێ یەکێک چاوی تەنھا بە کەسێک دەکەوێت لە واڵتێکدا کە ژمارەی‬ ‫دانیشتوانی زیاترە لە ‪ ٤٠‬ملیۆن کەس‪ ،‬وا دادەنرێ کە ئەو کەسە گشت خەڵکی ئەو‬ ‫واڵتە دەنوێنێ لە رووی شێوەو سروشت و ئاستی رۆشەنبیری و فێرکردن کەوا ئەوەش‬ ‫لەتوانادانیە و راست نیە‪.‬‬ ‫کرداری ھەڵکەندن – ‪:The drilling process‬‬ ‫کرداری ھەڵکەندنی بیری نەوت لە گرنگترین و مەترسیدارترین پڕۆژەکانە و زۆرترین‬ ‫بڕی پارەی تێدەچێت‪ ،‬ھەڵکەندنی بیر تاکە تەکنیکە کە بتوانرێت لە رێگەیەوە نەوت لە‬ ‫قواڵیی زەویەوە دەربھێنرێت‪ ،‬کەوا ئەم پڕۆسەیەش لە رێگەی چوار قۆناخی سەرەکیەوە‬ ‫جێبەجێ دەکرێت‪:‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 114‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ .A‬ھەڵکەندنی بیری نەوت – ‪:Oil well drilling‬‬ ‫کرداری ھەڵکەندنی بیری نەوت لەرێگەی ھەڵکەندنی (‪ )Rotary Drilling‬ئەنجام‬ ‫دەدرێت‪ ،‬کە بۆ ئەم مەبەستە ئامێری بیر ھەڵکەندن ‪ band- stand‬بەکاردەھێندرێت‪،‬‬ ‫کە لە خوارەوە قۆناخەکانی باس دەکەم‪:‬‬ ‫* ئامێری بیر ھەڵکەندن (‪:)drilling well instrument‬‬ ‫ئامێری ھەڵکەندنی بیری نەوت بەرێگەی کرداری خواڵنەوە بیرەکە ھەڵدەکەنێت و لەم‬ ‫بەشە سەرەکیانەی خوارەوە پێک دێت‪:‬‬ ‫‪ .١‬تاوەری ھەڵکەندن (‪:)derrick‬‬ ‫بریتییە لە تاوەرێکی لە کانزا دروستکراو بۆ کرداری جێگیرکردنی بۆڕی ھەڵکەندن و‬ ‫بەیەکەوە بەستنی بۆریەکان لەگەڵ یەکتردا بەکاردەھێنرێت‪ ،‬لە پاشان پاڵنانی بەرەو‬ ‫خوارەوە بە رێگەی حەلەزۆنی‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بۆڕی ھەڵکەندن – ‪:Pipe drilling‬‬ ‫بریتییە لە بۆڕی کانزایی زۆر رەق کۆتاییەکانی بە بەستەر کۆتایی دێت بۆ بەستنەوەی‬ ‫بۆڕیەکان لەگەڵ یەکتردا بۆئەوەی ببێتە بۆریەکی بەیەکەوە بەستراوی درێژ و ناو بۆش‬ ‫بۆ تێپەڕبوونی قوڕی ھەڵکەندن (‪ )drilling mud‬بەناودا‪.‬‬ ‫‪ .٣‬سەری ھەڵکەندن یان کونکەر – ‪:Bit‬‬ ‫بریتییە لە کوتلەیەکی کانزایی کە بەشێوەیەکی ئەندازەیی جیاواز دروستکراوە‪،‬‬ ‫تەنیشتەکانی (‪ )bit‬تیژ و دداندارن و لەکاتی ھەڵکەندندا کرداری وردکردنی بەردەکان‬ ‫ئەنجام دەدات و ناو بۆشە و لە خوارەوەیدا چەندین کونی تێدایە کە لەرێگەیانەوە‬ ‫پاڵنانی قوڕی ھەڵکەندن بۆ بۆشاییە ھەڵکەندراوەکە بە ئەنجام دەگات‪ .‬‬ ‫‪ .٤‬قوڕی ھەڵکەندن – ‪:drilling mud‬‬ ‫بریتییە لە مەوادی کیمیایی وردکراو و تێکەڵ بە ئاو دەکرێت بۆئەوەی ببێتە شلەیەکی‬ ‫پەیت‪ ،‬لە کاتی کرداری ھەڵکەندنی بیردا قوڕی ھەڵکەندن – ‪ drilling mud‬بەھۆی‬ ‫ترومپای زۆر بەھێزەوە لەرێگەی بۆشاییەکەوە کە دەکەوێتە ناوەوەی بۆڕی ھەڵکەندنەوە‬ ‫رەوانەی ناو بیرە ھەڵکەندراوەکە دەکرێت بۆئەوەی بگاتە سەری ھەڵکەندنەوە‪ ،‬کە‬ ‫لەرێگەی ھەندێک کونەوە بۆئەوەی لەوپەڕی قوڵی بیرەکەوە بەرەو سەرەوە پاڵبنرێت‬ ‫و تا دەگاتە سەر رووی زەوی و لەگەڵ خۆیدا ئەو وردە بەردانە دێنێتە دەرەوە کە لە‬ ‫ئەنجامی کرداری ھەڵکەندنەکەدا بەھۆی ھێزی ئامێری ھەڵکەندنەوە بەردەکان ورد دەکرێت‪،‬‬ ‫ھەروەھا لە سەرەوەدا قوڕی ھەڵکەندن – ‪ drilling mud‬بە مورەششەح (‪)filter‬ە‬ ‫کەدا تێپەڕ دەبێت و بەوەش وردە بەردەکان لە قوڕەکە جیادەبێتەوە‪ .‬لەدواییدا جارێکی‬ ‫تر قوڕەکە بەرەو بۆشایی بۆڕیەکەی ھەڵکەنـدن پاڵدەنرێـت و بەمەش دەوترێت خولی‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪115‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫قوڕی ھەڵکەندن‪ .‬شایانی باسە قوڕی ھەڵکەندن لە پێویستیە زۆر گرنگەکانی کــرداری‬ ‫ھەڵکەنـدنی بیـری نەوتـەو بەبێ قـوڕی ھەڵکەندن کـرداری ھەڵکەندن ناتوانرێت ئەنجام‬ ‫بدرێت‪ ،‬بۆیە پێویســـتە ئەو کەســـەی کە لە کەرتـی نەوتــدا کاردەکات زانیاریـــەکی‬ ‫لەبارەیـەوە ھەبێت‪.‬‬ ‫سوودەکانی قوڕی ھەڵکەندن –‪:advantages drilling mud‬‬ ‫‪ .١‬کۆنترۆڵکردنی پاڵەپەستۆی ژێرەوەی سەر رووی زەوی‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ساردکردنەوەی ئەو بەشەی ئامێری ھەڵکەندن کە پێی دەوترێت (‪ )bit‬واتا ئەو‬ ‫کونکەرەی کە لە کانزایەکی ئێجگار رەق دروستکراوەو لەپێشتردا ئاماژەمان پێیکرد ‪ ،‬کە‬ ‫بەھۆی لێکخشان لەگەڵ بەردی چینە جیۆلۆجیەکاندا لە ساتی کرداری ھەڵکەندندا پلەی‬ ‫گەرمیەکەی زۆر بەرزدەبێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ھێنانەدەرەوەی بەردە وردبووەکان کە لەئەنجامی کرداری ھەڵکەندنەکەدا لە چینە‬ ‫جیۆلۆجیەکاندا لێدەبنەوە ئەو کردارەش لەو کاتەدا روودەدات کە قوڕی ھەڵکەندن‬ ‫لە قواڵیی بیرە ھەڵکەندراوەکەوە بەرەو سەرەوە پاڵدەنرێت‪ ،‬کە ھێزی دیواری بیرە‬ ‫ھەڵکەندراوەکە زیاد دەکات بۆ دانەڕوخانی دیواری بیرەکە لە ساتی ھەڵکەندندا و گرنگی‬ ‫نەدان بە ھاتنەدەرەوەی ئەو گاز و شالنەی کە لەنێو ناخی زەویدا لەژێر پاڵەپەستۆیەکی‬ ‫زۆردا بوونیان ھەیە کە دەبێتە ھۆکاری تەقینەوەی بیرەکە‪ ،‬ئەوەش لەرێگەی ھاوسەنگ‬ ‫بوونی بارستایی قوڕی ھەڵکەندن لەناو بیرەکە بۆ پاڵەپەستۆی گاز و شلەکانی ناو چینە‬ ‫بەردە جیۆلۆجیەکان‪.‬‬ ‫‪ .٤‬پێدانی وزەی ھایدرۆلیکی بە ئامێرەکانی خوارەوەی بیری ھەڵکەندراو‪.‬‬ ‫‪:B. Well Casing‬‬ ‫کاتی گەیشتنی ھەڵکەندن بە قواڵییەکی دیاریکراو دەست دەکرێ بە روپۆشکردنی بیرە‬ ‫ھەڵکەندراوەکە بە بۆڕی لە ستیل دروستکراو کە پێی دەوترێت (‪ )casing‬کە بە‬ ‫شۆڕکردنەوەی بۆڕیەکە لە سەرەوەی بیرەکەوە بەرەو قواڵییەکەی و بە تێکردنی جۆرێکی‬ ‫تایبەت لە چیمەنتۆ لە بۆشایی نێوان دیواری بیرکە و بۆڕیە شۆڕکراوەکە (‪ ،)case‬کە‬ ‫بەوەش (‪ )casing‬بە دیوارەکەوە جێگیر دەبێت‪ .‬کە ئەم بۆڕیە نایەڵێ بیرەکە توشی‬ ‫داڕۆخان بێت و لە داڕوخان دەیپارێزێت‪ ،‬ھەروەھا رێگە دەگرێت لە بەفیڕۆچوونی قوڕی‬ ‫ھەڵکەندن لەکاتی سەرخستنی بۆ سەر رووی زەوی ئەوەش بە رێگەگرتن لە چونی برێکی‬ ‫قوڕەکە بۆ نێو کون و کەلەبەری دیوارەکە (بەتایبەت ئەگەر بەردەکان بۆشاییدار بن)‬ ‫یان لەو کونە ئەشـکەوتیانەی کە لە ھەندێک شوێنی ھەڵکەندندا ھەیە‪ .‬‬ ‫لەبەرئەوە ئەم بۆڕیە رێگە دەگرێت لە رۆچوونی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان (ئاوی‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 116‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ژێر زەوی) بۆ نێو بیرەکە‪ .‬ھەروەھا تیرەی بۆڕیەکە لە سەرەوەیدا گەورەیە و وردە وردە‬ ‫لەگەڵ زیاتر چوونە خوارەوەی بۆ نێو قواڵیی بیرەکە تیرەکەی بچوکتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ھەروەھا پێش دەستکردن بە ھەڵکەندنی قۆناغێکی تازە لە بیرەکە بۆڕی روپۆش‬ ‫(‪ )casing‬لە دوای جێگیرکردنی بە چیمەنتۆ بە سەری بیرەکە دەگات لە ژێرەوەی ‬ ‫منەێەی تاوەری ھەڵکەندن‪ .‬کە سەری بیرەکە پێکدێت لە کۆمەڵێک لە رۆخ (‪flanges‬‬ ‫) و بەستەر و سەرە بۆڕی (‪ )valves‬کە لەالی سەرەوەدا بە ئامێری رێگرتن لە‬ ‫تەقینەوە دەگات (‪ )Blow out prevent, Bop‬کە دەتوانرێ بەھۆی ئەوەوە‬ ‫رێگری لە ھاتنەدەرەوەی گاز و نەوت و ئاو بگیرێت لە ساتی کرداری ھەڵکەندندا تا ئەو‬ ‫کاتەی کاری ھەڵکەندن و روپۆشکردن و کارەکانی دیکە بە سەالمەتی تەواو دەبن‪ .‬‬ ‫ ھەڵکەندنی بیری نەوت – ‪:Drilling well‬‬ ‫ھەڵکەندنی بیری پشکنین – ‪:Explorative well drilling‬‬ ‫ھەڵکەندنی ئەم جۆرە بیرە بۆ مەبەستی پشکنین و تێستە پێش ئەوەی ‪ %١٠٠‬دڵنیایی‬ ‫ھەبێت کە لەژێرەوەی ئەو شوێنەدا عەمباری بەرھەمداری نەوت یان گاز ھەیە‪ .‬دوا بە‬ ‫دوای ئەنجامدانی روپێوی جیۆفیزیایی و دراسات و لێکۆڵینەوەی فیزیاوی کە بەھۆیانەوە‬ ‫دەتوانین باشترین و گونجاوترین شوێن وەک کێڵگەیەکی بەرھەم ھێنی نەوت یان گاز‬ ‫دیاری بکرێت‪ ،‬ئینجا دەست دەکرێت بە ھەڵکەندنی یەکەم بیری دۆزینەوەیی کە بە‬ ‫بیری ‪ Wild Cat Well‬نادەبرێت‪ ،‬ئەوەش بەپێی ھەڵسەنگاندنێکی زانستیانەی‬ ‫ورد و تێروتەسەل بۆ شوێنی ھەڵکەندنی بیرەکە و ھەروەھا بۆ ئەو قواڵییەی کە‬ ‫پێویستە پێی بگات‪ ،‬لە پاشاندا تۆمارکردنی ئەنجامەکان لە دیۆکۆمێنتی تۆمارکردنی‬ ‫بیر واتا (‪ )well logging‬کە ئەوەش دیاریکردنی جۆری چینە جیۆلۆجیەکە و‬ ‫ئەستوریەکەی و خەماڵندنی تەمەنی بەرد و چینە جیۆلۆجیەکان بەپێی ئەو بەردبوانەی‬ ‫(‪ )fossils‬کە لەناو ھەر چینێکدا ھەیە دەردەخات‪ ،‬ئەوە سەرباری پێوانەکردنی‬ ‫بەرگری کارەبایی و چااڵکی تیشکدەرانە و باڵوبونەوەی شەپۆڵە دەنگیەکان بەنێو چینە‬ ‫جیۆلۆجیە جیاوازەکان و چڕێتی بەردەکان و بە دیاریکردنی سیفاتە سروشتیەکانی‬ ‫وەک (‪ )porosity‬و (‪ )permeability‬و بە سیفاتە کیمیاویەکان کۆتایی دێت‪.‬‬ ‫ھەروەھا لە ساتی ھەڵکەندنی بیری پشکنین (‪ )explorative well‬دەستدەکرێت‬ ‫بە چاودێری کردنی شیکردنەوەی یەک بە یەکی سامپڵە وەرگیراوەکانی نێو چینە‬ ‫جیۆلۆجیەکان بە ئامانجی زانین و دیاریکردنی بەدوای یەک داھاتنی چینە جیۆلۆجیەکانی‬ ‫بەردی نیشتوو (واتا تەمەنی چینە جیۆلۆجیـەکان) لە کێڵگە نەوتیە چاوەڕوانکراوەکە‪.‬‬ ‫ھەردەم بیری پشکنینی یەکەم (‪ )first explorative well‬لەسەر تەپۆڵکەی ئەو‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪117‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫پێکھاتە جیۆلۆجیە ھەڵدەکەنرێت کە مەبەستە بدۆزرێتـەوە‪ ،‬یاخود لەسەر ئەو شوێنی‬ ‫کە لەرووی تیۆریەوە (‪ )theoretically‬وا خەمڵێنراوە کە لەتوانایدا بێت گەورەترین‬ ‫بەرھەمی ھەبێت‪ .‬ھەروەھا پێویستە ھەرچەندی بکرێت دەبێ کونی بیرە ھەڵکەندراوەکە‬ ‫ئەستونی بێت (‪ )vertically‬و ھەروەھا ھاوکات لەگەڵ بەردەوامبوون لەگەڵ زیاتر‬ ‫قوڵکردنی بیرەکە بۆ مەبەستی ئەنجامدانی ئەو چاککردنەوانەی کە دەبێ ئەنجام بدرێت‬ ‫لە کاتی پێویستدا تێستی گۆشەی الری بیرەکە دیاری بکرێت‪ .‬لەگەڵ ئەوەی کە یەکەم‬ ‫بیری ھەڵکەندراو بەڵگەی ھەبـوونی پەتڕۆڵ و پێکھاتەی عەمباری پەتڕۆڵ و قواڵیی‬ ‫چینەکانی کە نەوتیان تێدایە ھەروەھا سیفاتەکانیمان دەداتەدەست‪.‬‬ ‫کەچی دیاریکردنی کێڵگەی پەترۆڵ و حیساب کردنی ئەو بڕە پەتڕۆڵەی کە چاوەروان‬ ‫دەکرێت بەبەرھەم بێت و خەماڵندنی بڕی پەترۆڵی یەدەگی ناجێگیر لە کێڵگەکەدا‬ ‫پێویستیان بە ھەڵکەندنی بیری پشکنینی دیکە ھەیە لە دەوروبەری بیرەکەی یەکەمدا‪،‬‬ ‫کە زۆر جاران ھەڵکەندنی بیـری زۆر قوڵ پێویستە لەو شوێنانەی کە گونجاون بۆ‬ ‫کۆبونەوەی نەوت و گاز‪ ،‬ئەوەش بۆ دیراسەکردن و لێتۆژینەوەی پێکھاتەی جیۆلۆجی و‬ ‫بارودۆخی ھایدرۆلۆجی پێکھاتەی چینە نیشتوەکە‪ ،‬ھەروەھا ھەڵکەندنی بیری (‪Para‬‬ ‫‪ )metric‬بۆ وردبینی کردنی زانیاریـەکانی تایبەت بە پێکھاتەی جیۆلۆجی بەردەکان‬ ‫لە شوێنی توێژینەوەی پشکنینەکە‪ .‬‬ ‫رێگەی تۆماری بیر – ‪:well logging‬‬ ‫ئەم رێگەیە بەشێوەیەکی بەرفراوان بەر لە ھەڵکەندنی بیری پەتـڕۆڵ و لەکاتی ھەڵکەندن‬ ‫و دوای ھەڵکەندنیشی بۆ مەبەستی دیاریکردنی سیفاتی فیزیاوی لێکجیاوازی چینە‬ ‫جیۆلۆجیـەکانی ژێر زەوی بەکار دەھێندرێت‪ ،‬ئەوەش بە ئەنجامدانی شۆڕکردنەوەی‬ ‫ئامێری پێوانەیی ھەمەجۆر بۆ نێو بیرەکە بۆ مەبەستی دیاریکردنی بەرگری جۆرێتی‬ ‫کارەبایی‪ ،‬توانستی خۆیی و کاریگەرێتی و خێرایی دەنگیی و چڕیەتی و سیفاتی‬ ‫موگناتیسی و ھاوێشتنی فۆتۆناتی گامـای سروشتی‪ ،‬یاخود دروستکردنی شەپۆڵی گاما‬ ‫وەک وەاڵمدانەوەیەک بۆ ھاوێشتنی نیوترۆنەکان‪ .‬‬ ‫تۆمارکردنە کارەباییەکان (سەیری شێوەی رێگەی تۆماری بیر بکە) پێوانی بەرگری‬ ‫جۆرێتی بەردەکان و وێنەی سنووری نێوان چینە جیۆلۆجیەکان و دیاریکردنی شوێنەکانی‬ ‫ھەڵقواڵنی شلەکان و دیراسەکردنی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان (ئاوی ژێر زەوی)‬ ‫و دیاریکردنی رێژەی سوێرێتیەکەیمان دەداتێ‪ .‬کە بەمەش دیاریکردنی ئەو چینە‬ ‫جیۆلۆجیانەی کە شلەکانیان لێیەوە رۆدەچێت و ھەروەھا رووەکان و ئەو رۆخانەی کە‬ ‫دەوریان دەدەن ئاسان دەبێت‪ ،‬ھەروەھا رێگەی کارۆموگناتیسی (‪electromagnetic‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 118‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ )way‬جیاوازی لە سیفاتی کاریگەرێتی بۆ سەر بەردەکانی ژێرەوەی سەر رووی زەوی‬ ‫ئاشکرا دەکات‪.‬‬ ‫ھەروەھا رێگەکانی بەرگری جۆرێتی و کارۆموگناتیسی زەوی (‪earth magnetic‬‬ ‫‪ )& quality resistant ways‬لە روسیا لە قۆناخی پشکنینە سەرەتاییەکانی‬ ‫پەتڕۆڵ بۆ دروستکردنی نەخشەی چینە جیۆلۆجیە نیشتووەکان بەکارھێنرا‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫فرەنسا رێگەی کارەبایی (‪ )electric way‬بۆ مەبەستی لێکۆڵینەوە لە کانزا‬ ‫رەقەکان و چاودێری کردنی وزەی گەرمی زەوی بەکارھێناوە‪ .‬کەچی تۆمارکردنی چااڵکی‬ ‫تیشکدەری سروشتی بەردەکان بە بەکارھێنانی ئامێری پشکنینی تیشکدەری ھەمەجۆر‬ ‫لەسەر زەوی و لە ناو بیرەکان و ھەروەھا لە روپێوی تیشکدانی ئاسمانی ئەنجام دەدرێت‪.‬‬ ‫ھەروەھا سەرچاوەی تیشکدانی نیوترۆنی وەک تێکەڵەیەک لە بریلیۆم و رادیۆم بەکار‬ ‫دەھێنرێت‪ ،‬ھەروەھا وەرگرتنەوەی ئەو شەپۆڵەی کە لە بەردەوە دەردەچێت ھەروەھا‬ ‫پێوانی پلەی مژینی نیوترۆن لەرێگەی ئایۆناتی ئەو ھایدرۆجینانەی کە لە پەترۆڵکە یان‬ ‫لە ئاوەکە یاخود لە گازەکەدا ھەیە‪ .‬ھەروەھا دیراسەکردنی چااڵکی تیشکدەری بەردەکان‬ ‫بۆ ناسینی پێکھاتەی بەردەکان و چەندی بڕی ھەبوونی شلە تێیاندا و ھەروەھا ھەبوونی‬ ‫گازی سروشتی و بڕی بۆشایی نێو بەردەکان سوودی لێوەردەگیرێت‪ ،‬ھەروەک تیشکی‬ ‫گاما بۆ پشکنینی ‪ Oil shale‬بەکاردەھێنرێت‪ ،‬ھەروەھا روپێوی تیشـکدەرلە باشترین‬ ‫رێگەکانی دیاریکردن و بەھێزکردنی نیشتوەکانی کانزا تیشکدەرەکانی ژێر زەویە ئینجا‬ ‫ئەوەی کە یۆرانیۆمی (‪ )Uranium‬تێدایە یاخود (‪ .)Thorium‬ھەروەھا تۆماری‬ ‫باڵوبونەوەی دەنگ بەکاردەھێنرێت بۆ پێوانی خێرایی رۆیشتنی شەپۆڵەکانی دەنگ بە‬ ‫ھەر چینێک لە چینە جیۆلۆجیەکان بە جیا‪ .‬ھەروەھا بۆ دیاریکردنی جیاوازی لەنێوانیاندا‬ ‫سەبارەت بە بەرگری دەنگیی (‪ )Acoustic Impedance‬کە یارمەتیدەریشە بۆ‬ ‫زانینی بۆشاییەکانی (‪ )porosity‬بەردەکانی ژێر زەوی‪.‬‬ ‫جۆرەکانی ھەڵکەندنی بیری نەوت (‪:)Types of drilling oil well‬‬ ‫‪ .١‬ھەڵکەندنی ئەستونی (‪:)Vertical drilling‬‬ ‫ھەڵکەندن یاخود کونکردنی زەوی بەشێوەی ئەستونی و روپۆشکردنی ئەم کونە‬ ‫ھەڵکەندراوە بە بۆریەکی کانزایی بۆ بەرھەم ھێنانی نەوت یان گاز‪ ،‬تا پێش ساڵی ‪٢٠٠٦‬‬ ‫زۆربەی ھەڵکەندنەکانی بیری نـەوت و گاز بەشێوەی ئەستونی (‪ )vertical‬بوون‪ .‬‬ ‫بەاڵم لە دوای ئەم کاتەوە و پێشکەوتنی تەکنەلۆژیای تازە ھەڵکەندنی بیری ئاسۆییش‬ ‫(‪ )horizontal‬بەشێوەیەکی بەرباڵو دەرکەوت‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪119‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪ .٢‬ھەڵکەندنی ئاسۆیی (‪:)Horizontal drilling‬‬ ‫ئەم جۆرە ھەڵکەندنەی بیری نەوت و گاز لەسەرەتادا بەشێوەی ئەستونی دەست دەکرێت‬ ‫بە کرداری ھەڵکەندنی بیرەکە و کرداری ھەڵکەندن بەشێوەی ئەستونی بەردەوام دەبێت‬ ‫و تا دەگاتە ئاستی ئەو عەمبارە نـەوت یان گازەی کە مەبەستە‪ ،‬لەو شوێنەوە ئاڕاستەی‬ ‫ھەڵکەندنەکە دەگۆڕرێت بۆ ئاسۆیی و بەم شێوەیە کرداری ھەڵکەندنەکە بەردەوام دەبێت‬ ‫تا بەو عەمبارەی نەوت یان گازە دەگات کە مەبەستە دەربھێنرێت‪.‬‬ ‫ھۆکارەکانی ھەڵکەندنی بیری ئاسۆیی (‪Causes of drilling horizontal‬‬ ‫‪ :) well‬‬ ‫• ئەو شوێنەی کە پێویستە بیرەکەی لێیەوە ھەڵبکەندرێت بریتییە لە شوێنێکی گرنگی‬ ‫رۆخ دەریا کە پڕیەتی لە مەرجان‪ ،‬یاخود شوێنێکی گەشتیاری جوانە‪ ،‬یان شوێن‬ ‫(گوندێکی) کەلەپوری کۆنی گرنگە‪ ،‬یاخود ئەو شوێنە دەریاچەیەکە‪ ،‬یان شوێنێکی‬ ‫ژینگەییە کە نابێ بەھۆی ھەڵکەندنی بیر بۆ دەرھێنانی نەوت یان گاز ئەو شوێنە‬ ‫گرنگە تێکبدرێت و خاپور و وێران بکرێت‪ ،‬بۆیە لە دووری ئەو شوێنە گرنگەوە دەست‬ ‫دەکرێت بە ھەڵکەندنی بیرەکە و لەسەرەتادا بەشێوەی ئەستونیەکی تەواو ھەڵکەندنەکە‬ ‫دەست پێدەکات و تا گەیشتن بە ئاستی ئەو عەمبارەی کە مەبەستە نەوت یان گازی‬ ‫لێیەوە دەربھێنرێت‪ ،‬ئینجا ئاراستەی ھەڵکەندنەکە دەگۆڕڕێت و دەبێتە ئاسۆیی و‬ ‫ئیتر ھەڵکەندنەمە بەم شێوەیە بەردەوام دەبێت تا دەگات بە عەمبارەکە و بەمەش‬ ‫ئەو شوێنەی سەر زەوی کە پاراستنەکەی بە گرنگ دادەنرا پارێزراو دەبێت‪ ،‬واتا لەم‬ ‫حاڵەتەدا دوو کار ئەنجامدرا یەکەمیان‪ ،‬بەرھەم ھێنانی نەوت یان گازە‪ ،‬دووەمیشیان‬ ‫پاراستنی ئەو شوێنە گرنگەیە کە پێویستە لە تێکدان و وێرانکردن بپارێزرێت‪.‬‬ ‫ھەندێک لەو کێشانەی کە بەرەو رووی ھێڵی بۆڕی گواستنەوی نەوت دەبێتەوە‪:‬‬ ‫‪Some of the problems face to pipelines of oil transportation‬‬ ‫پشتیوانی جیھانی ھێڵی بۆڕی ‪- )Pipeline Support Global (SPG:‬‬ ‫خزمەتگوزاری خاوێنکردنەوەی ھێڵی بۆڕی ‪:pipe line cleaning services -‬‬ ‫بەھۆی بەردەوامی گوێزانەوەی نەوت بەنێو ھێلی بۆڕی گواستنەوەدا‪ ،‬کە لەوانەیە ئەو‬ ‫ھێڵی بۆڕیە دوو واڵت ببڕێت یان چەندین واڵت ببرێت تا دەگاتە شوێنی مەبەست بۆیە‬ ‫وایلێدێ کە لەم ماوەیەدا لە ھەندێک جێگەی نێو بۆریەکەدا خەڵتوخاڵ بنیشێت و‬ ‫بە زۆربونی بڕی ئەو نیشتوانەی ناو بۆری گواستنەوەی نەوت کاردەگاتە ئەوەی کە‬ ‫خێرایی گواستنەوەی نەوتەکە ھێواش بێتەوە بەشێوەیەک کە ھەندێک جاران ھێواش‬ ‫بونەوەکە دەگاتە ڕادەی بەتەواوەتی بلۆک بوونی بۆریەکەی گواستنەوە و بەمەش ئاستی‬ ‫بەرھەم زۆر دادەبەزێت‪ ،‬بۆیە لەم کاتانەدا دەبێ دەست بکرێت بە ئەنجامدانی کارە‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 120‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫خزمەتگوزاریەکانی خاوێنکردنەوەی ھێڵی بۆڕیەکە لە نیشتوەکانی ناوی‪.‬‬ ‫(‪ )Pipeline support global‬دەتوانێ یارمەتیدەر بێت بۆ ئەنجامدانی ئەم‬ ‫کارە خزمەتگوزاریانەی خوارەوە‪:‬‬ ‫• پشکنینی بۆڕیەکان (‪.)inspect pipes‬‬ ‫• پالنی خاوێنکردنەوەی ھێڵی بۆڕیەکان (‪.)plan pipeline cleaning‬‬ ‫• دیزایین کردن و دروستکردنی کەلوپەل و پێداویستی خاوێنکردنەوە (‪design‬‬ ‫‪.)and make cleaning tools‬‬ ‫• بەڕێوەبردنی خاوێنکردنەوەی ھێڵی بۆڕی (‪.)manage pipeline cleaning‬‬ ‫• خاوێنکردنەوەی شوێنی کار (‪.)clean up the site‬‬ ‫خاوێنکردنەوەی ھێڵی بۆڕی گواستنەوەی نەوت لەرێگەی (‪ )inspection gauge‬‬ ‫واتا گێچی پشکنین ئەنجام دەدرێت کە ھەندێک جار پێی دەگوترێت «‪ »pig‬کارکردنی‬ ‫گێچی پشکنین بەم شێوەی خوارەوەیە‪:‬‬ ‫• دانانی ھاوێژەر (‪ )launcher‬و وەرگر (‪ )receiver‬لەناو سیستەمی ھێڵی‬ ‫بۆڕیدا‪.‬‬ ‫• دانانی ئامێرێکی تایبەت (‪ )device‬لە ھێڵی بۆڕیدا‪.‬‬ ‫• پاڵەپەستۆی نەوت لەناو ھێڵی بۆڕیەکەپاڵ بە ئامێرەکەوە (‪ )device‬دەنێت‪.‬‬ ‫• دیسکەکان (‪ )discs‬و فڵچەکان (‪ )brushes‬بۆریەکە خاوێن دەکەنەوە‪.‬‬ ‫• ئامێرەکە (‪ )device‬پاڵ بە نیشتوەکەوە دەنێت بۆ دەرەوەی بۆڕیەکە‪.‬‬ ‫• لە کۆتاییدا لە وەرگرەکەوە (‪ )receiver‬ئامێرەکە (‪ )device‬وەردەگرینەوە‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪121‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 122

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫ببیلیۆگرافیای‬

‫رۆژنامەنوسی کوردی‬ ‫لە کەالر‬ ‫‪٢٠١١ – ١٩٩١‬‬ ‫سەباح عەلی جاف‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪123‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 124

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫کەالر یەکێک لە شارە گرنگەکانی گەرمیان و کوردستانی باشور ‪ ،‬لە رووی مێژوو‬ ‫و شوێنەوارەوە بۆخۆی خاوەنی رابردوویەکی گەشە بەو پێیەی چەندین شوێنەوار و‬ ‫سەرچاوەی کۆنی تێدا دۆزراوەتەوە کە گەواھی بۆ دیرۆکی ئەم شارە دەدەن کە ھەندێکیان‬ ‫مێژووەکەیان بۆ پێش زاین دەگەڕێتەوە و ھەندێکی تریان بۆ سەردەمی ساسانی و ھاتنی‬ ‫ئیسالم و پاشتر‪ ،‬لە مێژووی نوێ و ھاوچەرخیشدا کەالر بە پێی سەرچاوەکان ئاوەدان‬ ‫کردنەوەی بۆ سەدەی ‪ ١٨‬دەگەڕێتەوە و لێرە بەدواوە ووردە ووردە گەشەی کردووە بە‬ ‫تایبەت دوای ئەوەی کە بەگزادەی جاف توانیان گەشە بە گوندی (کەالری کۆن) بدەن‬ ‫کە ئێستا گەڕەکێکی گەورەی شارەکەیە‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٩٣١‬یەکەم قوتابخانە لە کەالر‬ ‫دەکرێتەوە ئەمەیش دەبێتە ھۆی زیاتر گەشانەوەی الیەنی رووناکبیری کەالر بە جۆرێک‬ ‫ئەم قوتابخانەیە چەندن منداڵی پێگەیاندووە و لە بواری روناکبیری و راگەیاندندا رۆڵییان‬ ‫ھەبووە‪.‬‬ ‫لە پاش ئەوەی بە مەرسومی کۆماری کەالر لە ‪ ١٩٧٠/٢/٢٨‬دەبێتە قەزا زیاتر گەشە‬ ‫دەکات‪ ،‬ئەمەیش کاریگەری لەسەر الیەنە جۆربەجۆرەکان ھەبووە بە تایبەت کایەی‬ ‫مەعریفی‪ ،‬لە سەردەمی بە قەزابوونی کەالردا لەم شارەدا چەندین کەس کاری راگەیاندیان‬ ‫کردووە و لەو رووە ناویان دیارە بەاڵم لە پاش راپەڕینی کۆمەاڵنی خەڵک لە کوردستان‬ ‫لە بەھاری ‪ ١٩٩١‬زیاتر ئەم شارە بەرەو پێش دەچێت‪ ،‬یەک لەو الیەنانە بواری راگەیاندن‬ ‫و رۆژنامەوانیە بە تایبەت رۆژنامەنوسی کە ھەر لە سەرەتاکانی راپەڕیندا یەکەمین‬ ‫باڵوکراوە لێرەوە دەردەچێت بە ناوی (میلکان)‪ ،‬قوناغ بە قوناغ کاروانی رۆژنامەنوسی‬ ‫لەم شارەدا زیاترچرۆ دەکات بە شێوەیەک سااڵنە ژمارەی رۆژنامە و باڵوکراوەکانی بە‬ ‫تەواوەتی زیادی کردووە‪.‬‬ ‫لەم ببیلۆگرافیەدا من ھەوڵم داوە کار بکەم بەشێوەیەک بە پێی توانا لە ماوەی سااڵنی‬ ‫‪ ٢٠١١ – ١٩٩١‬ئەوەی کە دەست کەوتووە بە تەواوی (‪ )٦٥‬باڵوکراوەم کۆکردوەتەوە‬ ‫و ھەوڵم داوە لێرەدا بیخەمە روو‪ ،‬بە ھیوام ئەم کارەی من سەرەتا بێت لەم رووە و‬ ‫ھەر باڵوکراوەیەکی تر لەو مێژووەدا ھەبێت بخرێتە روو چونکە دڵنیام کە باڵوکراوەی‬ ‫تر ھەبووە و رەنگە من دەستم نەکەوتبێت بۆیە دەکرێـت ئەم کارە درێژەی ھەبێت‪ ،‬من‬ ‫ئەم کارە بۆ خۆم زۆر بە پیرۆزی دەزانم وە ناوم لێدەنێم (بیست ساڵ خەباتی قەڵەم‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪125‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫لە کەالر)‪ ،‬سەرباری کار کردنم لەو بوارەدا ھەندێک تێبینی و سەرەنجم ال گەاڵڵە بوو کە‬ ‫لێرەدا دەیخەمە روو وەک بەرچاو روونی بۆ خوێنەران و ئەوانەی لە داھاتوودا لەم رووە‬ ‫کار دەکەن‪:‬‬ ‫‪ – ١‬لە کەالر لە سەروبەندی راپەڕیندا یەکەم باڵوکراوەی کوردی تێیدا دەر دەچێت‬ ‫بە ناوی (میلکان) کە ژمارە سێی لە سەرەتای مانگی تەموزی ‪ ١٩٩١‬دەرچووە‪ ،‬من‬ ‫تەنھا ئەو ژمارەیەم دەست کەوت واتا ژمارە یەکی ئەو باڵوکراوەیە پێشتر دەرچووە و‬ ‫رەنگە ژمارەی زیاتریشی لێ باڵوکرابێتەوە‪ ،‬بەم شێوەیە دەر دەکەوێت لە کەالر یەکەمین‬ ‫باڵوکراوەی کوردی لە دوای راپەڕین لەم شارەدا دەرچووە‪.‬‬ ‫‪ – ٢‬لەم ببیلۆگرافیەدا کە من کارم لەسەر کردووە سنورەکەی بریتیە لە سنوری فەزای‬ ‫کەالر بە ھەر دوو ناحیەی (پێباز‪ ،‬رزگاری) واتا سنوری کارکردن لەم رووە دیارە‪ ،‬بە‬ ‫ھەمان شێوە لە سەرەتای ساڵی ‪ ١٩٩١‬تا کۆتای ساڵی ‪ ٢٠١١‬ھەر باڵوکراوە و رۆژنامە و‬ ‫گۆڤارێک دەرچوبێت و بەردەست کەوتبێت لێرەدا خراوەتە روو‪.‬‬ ‫‪ – ٣‬ھەندێک لەو باڵوکراو و رۆژنامانە بە ناوی گەرمیان یان بە ناوی شوێنی ترەوە‬ ‫دەرچوون بە تایبەت لەسەرەتای راپەڕینەوە باڵوکراونەتەوە‪ ،‬بۆ نمونە ھەبووە لەسەری‬ ‫نوسراوە لە الیەن (لقی خانەقین) ەوە دەرچووە لە کاتێکدا ئەو شارە لە کاتی راپەڕیندا‬ ‫بۆ ماوەیەکی کەم ئازاد کرا و جارێکی تر لە الیەن بەعسەوە دەستی بەسەردا گیراوەتەوە‪،‬‬ ‫وەک ووتم ئەو باڵوکراوەنە لە کەالر کاریان بۆ کراوە و زۆریشیان ھەر لێرە باڵوکرانەتەوە‬ ‫و لەم شارەدا دەرچوونە بۆیە لەسەر کەالر حیساب دەکرێن‪.‬‬ ‫‪ – ٤‬ھەندێک لە باڵوکراوەکانی سنوری کەالر تەنھا یەک ژمارەیان لێ دەرچووە و لە‬ ‫دەرچوون وەستاون ئەمەیەیش ھۆکارەکەی بە زۆری بۆ الیەنی ماددی دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫‪ – ٥‬ھەندێک لە باڵوکراوەکان (مێژووی دەرچون) یان روون نیە بە تایبەت لە ژمارەیەکی‬ ‫ئەو باڵوکراوەیەدا نەنوسراوە لە کەیدا دەرچووە‪ ،‬ھەر بۆیە لەم رووە کەم و کورتی بەدی‬ ‫دەکرێت و بۆ ئەمەیش پشت بە زانیاری کەسەکان بەسراوە یان لە ژمارەی پاشتری ئەو‬ ‫باڵوکراوەدا نوسراوە کە یەکەم ژمارەی ئەو رۆژنامە کەی دەرچووە‪.‬‬ ‫‪ – ٦‬بەشێک لە باڵوکراو و رۆژنامەکان بە شێوەیەکی رێک و پێک و خولی دەرنەچوونە‬ ‫ئەمەیش بە گرفت دادەنرێت‪ ،‬بە نمونە رۆژنامەیەک یان باڵوکراوەیەک کە لەسەری نوسراوە‬ ‫مانگانە دەردەچێت کەچی ژمارەکانی بە رێک و پێکی بە دوای یەکدا دەرنەچوونە واتا‬ ‫بە شێوەیەکی خولی رێک و پێک نەبووە‪.‬‬ ‫‪ – ٧‬بەشێک لە باڵوکراوەکان ناوی ستافی لەسەر نیە یان لەم رووە تێکەڵ و پێکەڵیەک‬ ‫بەدی دەکرێت بە تایبەت ئەو باڵوکراوانەی لەسەرەتای راپەڕیندا دەرچوون ناوی کەسیان‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 126‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫وەک ستاف لەسەر نیە‪.‬‬ ‫‪ – ٨‬قەبارە و سایزی باڵوکراوەکان جۆر بە جۆرن واتا ھەندێکیان زۆر بچوک یان ناوەند‬ ‫و گەورە ھەر بۆیە قەبارەوە باڵوکراوەکان جۆر بە جۆرن‪ ،‬روون نیە ئەم باڵوکراوانە لە‬ ‫رووی تیراژەوە چەند دانەیان لێ دەرچووە ھەر چەندە لەسەر بەشێک لە رۆژنامەکان‬ ‫تیراژەکەی نوسراوە‪.‬‬ ‫‪ – ٩‬ئەو باڵوکراوە و رۆژنامە و گۆڤارانەی کە لە ماوەی ئەو بیست ساڵەدا لە کەالر‬ ‫دەرچوونە ژمارەیان (‪ )٦٥‬باڵوکراوەیە‪ ،‬ھەر بۆیە باڵوکراوەی تر لەو مێژووەدا دەرچووە‬ ‫و رەنگە بەردەستی من نەکەوتبێت‪ ،‬ئەو باڵوکراوانە کە دەرچوون ھەمە جۆرن لە رووی‬ ‫ناوەڕۆک و سیاستەوە واتا زۆر الیەنی ژیانیان گرتوەتەوە‪ ،‬بەشێک لەو باڵوکراوانە لە‬ ‫الیەن حزبە کوردستانیەکان بە تایبەت یەکێتی نیشتمانی کوردستانەوە دەرچوونە‪ ،‬ئەمە‬ ‫سەرباری ئەوەی لە باڵوکراوەی ئازاد و سەربەخۆیش دەرچوونە بە تایبەت لە دوای‬ ‫پرۆسەی ئازادی عێراق لە پاش ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬دەنگە ئازادەکان زیاتر دەر کەوتون‪ ،‬ھەر‬ ‫چەندە لە سەرەتاوە باڵوکراوە و رۆژنامەکان گشتی بوونە بەاڵم پاشتر دەبنە تایبەت‬ ‫مەند واتا رۆژنامە و باڵوکراوەی تایبەت بە ژنان و گەنجان و قوتابیان و خوێندکاران‪،‬‬ ‫یان باڵوکراوەی تایبەت بە ئەنفال دەرچوە‪ ،‬ھەندیک لە باڵوکراوەکان لە بۆنە و یادێکدا‬ ‫تەنھا ژمارەیەک یان دوانیان لێ باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ - ١٠‬سەر باری ئەو باڵوکراوانەی لێرەدا خراونەتە روو لە بواری نوسراودا‪ ،‬بە ھەمان‬ ‫شێوە سنوری کەالر لە بواری رۆژنامەوانی نوسراو و بینراویشدا گەشەی کردووە بە‬ ‫شێوەیەک لە ‪ ١٩٩٣/٦/١‬لە کەالر رادیۆی گەرمیانی مەڵبەندی کەالر دەستی بە پەخش‬ ‫کردووە کە بە دوایدا چەندین رادیۆی تر لەم شارە پەخشیان کردووە کە ھەندێک لەوانە‬ ‫تا ئێستایش لە پەخش کردن بەردەوامن‪ ،‬ئەو رادیۆیانەیش (ئازادی حزبی شوعی‪،‬‬ ‫دەنگی یەکگرتوو رادیۆی یەکگرتووی ئیسالمی ‪ ،‬رادیۆی تەوار دەنگی یەکێتی ژنان «‬ ‫یەکەم رادیۆی تایبەت بە ژنان لە کوردستان و عێراقدا «‪ ،‬دەنگی کۆمەڵ رادیۆی کۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬رادیۆی دەنگ « یەکەم رادیۆی ئەھلی لە سنوری گەرمیان ‪ ،‬رادیۆی کازیوەی‬ ‫پارتی دیموکرات‪.‬‬ ‫لە دوای ساڵی ‪ ٢٠١١‬ەوە ئەم کاروانە درێژەی ھەیە بە شێوەیەک جگە لەو رۆژنامە و‬ ‫باڵوکراوانەی لێرەدا ناویان ھاتووە باڵوکراوەی تر دەرچوون کە بەشێکیان بەردەوامن لە‬ ‫دەرچوون بۆ نمومە وەک (گەڕان‪ ،‬رایەڵ‪ ،‬رۆژ‪ ،‬ھەڵمەت‪ ،‬روانینی نوێ‪ ،‬گۆڤاری زانستی‬ ‫زانکۆی گەرمیان ‪ ،‬پێشەنگ‪ ،‬ھیوا ‪ ,‬ھێما‪ ،‬ئیلیان‪.)...‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪127‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪ - ١‬میلکان‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی سیاسی ئەدەبییە – لقی حانەقینی پارتی گەلی دیموکراتی کوردستان‬ ‫بە ھەر دوو زمانی کوردی و عەرەبی دەریدەکات‪ ،‬ژمارە سێ (‪ )٣‬ی ئەم باڵوکراوەیە کە‬ ‫بەردەستە لە (‪ ١‬ی تەموزی ‪ )١٩٩١‬دەرچووە‪.‬‬ ‫لەم ژمارەی میلکاندا ناوی کەسی وەک ستاف لەسەر نیە‪ ،‬بەاڵم بە قەبارەی بچوک بە‬ ‫دوانزە الپەڕەی رەش و سپی باڵو کراوەتەوە‪ ،‬ھەر چەندە ئەم باڵوکراوەیە لە الیەن لقی‬ ‫خانەقینی ئەو پارتەوە دەرچووە بەاڵم زۆر تر لە کەالر دەرچووە و کارەکانی لە کەالردا‬ ‫بووە چونکە ئەم شارە لە راپەڕیندا بۆ ماوەیەکی کەم ئازاد بوو زۆرێک لە ئیش و‬ ‫کارەکانی ئەم شارە لە کەالر رای دەکرا بە تایبەت کارە حزبیەکان (ئەم باڵوکراوەیە بە‬ ‫یەکەم باڵوکراوەی کەالر و گەرمیان دادەنرێت کە لە پاش راپەڕین لە سنورەکە دەرچووە‪،‬‬ ‫واتا پێش ئەو بەروارە ئێمە باڵوکراوەی ترمان بەرچاو ناکەوێت‪ ،‬گەر ئەم باڵوکراوەیە‬ ‫مانگی جارێکیش دەرچوو بێت ئەوا ژمارە یەکی لە مانگی ئایار دەرچووە)‪.‬‬ ‫میلکان بابەتەکانی بە ھەر دوو زمانی عەرەبی و کوردی باڵوکراوەتەوە‪ ،‬کە زۆر تر‬ ‫بابەتەکانی ژمارە سێ بە زمانی عەرەبی بووە‪ ،‬مانشیێتی ئەم ژمارە بریتیە لە « الحکم‬ ‫الظاتی ھو اقل مما یطالب بە شعب کردستان»‪.‬‬ ‫‪ - ٢‬پەیامی ئازادی‪:‬‬ ‫ئۆرگانی ناوەندی لقی دیالی ‪ /‬حزبی سۆسیالیستی کوردستان ‪ /‬عێراقە‪ ،‬ژمارە (‪ )٢‬ی‬ ‫لە تشرینی یەکەمی ‪ ١٩٩١‬باڵوکراوەتەوە‪ ،‬ژمارە دووی کە بەردەستە بە ھەشت الپەڕەی‬ ‫قەبارە بچوک بە رەش و سپی بە زمانی کوردی دەرچووە‪.‬‬ ‫لە پەڕەی یەکەمی ژمارە دوودا چەندین بابەت بەرچاو دەکەون لەوانە‪ :‬سەروتار کە لە‬ ‫الیەن شێروان شێروەندیەوە نوسراوە‪ ،‬ھەروەھا وێنەیەکی سەیدا ساڵح یوسفی بەدی‬ ‫دەکرێت کە لە ژێر وێنەکەدا نوسراوە «دامەزرێنەری حزبی سوسیالیستی کوردستان ‪/‬‬ ‫عێراق‪ ،‬شەھیدی نەمر سەیدا ساڵح یوسفی»‪.‬‬ ‫پەیامی ئازادی بە ھەمان شێوەی میلکان لە باڵوکراوە یەکەمینەکانی سنوری گەرمیان‬ ‫دادەنرێت کە بە ناوی دیالە و خانەقینەوە باڵوکراوەتەوە بەاڵم وەک ووتمان بە ھۆی‬ ‫گرتنەوەی خانەقین لە الیەن رژێمی بەعسەوە‪ ،‬کارەکانی ئەو شارە لە کەالر بووە بۆیە‬ ‫ئەم باڵوکراوەیە بە دووەمین باڵوکراوەی پاش راپەرین لە گەرمیان و کەالر دادەنرێت‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 128‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ - ٣‬تیشک‪:‬‬ ‫تیشک گۆڤارێکی رۆشنبیری و کۆمەاڵیەتییە ھەموو مانگێک لە الیەن قوتابی عادل مەال‬ ‫ساڵحەوە دەردەچێت‪ ،‬ژمارە چوار (‪ )٤‬ی لە ساڵی ‪ ١٩٩٤‬دەرچووە (ئەم گۆڤارە بە‬ ‫دەست نوسراوەتەوە لەسەر دەفتەرێکی قەبارە بچوک و باڵوکراوەتەوە)‪.‬‬ ‫بەڕێوبەری گشتی و سەرنوسەر‪ :‬عادل مەال ساڵح‪ ،‬دەستەی نوسەران (عادل نازێی‪،‬‬ ‫ئەرسەالن محەمەد رۆستەم)‪.‬‬ ‫‪ - ٤‬وەرزش و گەرمیان‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی وەرزشییە‪ ،‬یانەی وەرزشی شێروانە مانگی دوو جار دەریدەکات‪ ،‬ژمارە‬ ‫سێی (‪ )٣‬ی لە ‪ ١٩٩٦/٤/١٨‬بە چوار الپەڕەی قەبارە بچوک دەرچووە‪.‬‬ ‫لەم ژمارەیەدا نوسراوە‪ ،‬دەستەی نوسەران (حەسەن عەلی سەلیم‪ ،‬عەدالەت عەبدوڵاڵ‪،‬‬ ‫خەلیل رەفغەت حەسەن)‪ ،‬یەکەی کۆمپیوتەر (کامەران جەمال‪ ،‬ھێرۆ ئەحمەد‪ ،‬ھەاڵڵە‬ ‫عەلی)‪ ،‬لە مانشێتی ئەم ژمارەیەدا نوسراوە « لە وەرزی نویێدا‪ ،‬باشتر وایە لیژنەی‬ ‫ئۆڵۆمپی کوردستان کار و پلەی کادیرەکانی ھەڵسەنگێنێت»‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٥‬ی گەرمیان و وەرزش لە ‪ ١٩٩٦/٨/١٧‬بە چوار الپەڕەی قەبارە بچوک‬ ‫دەرچووە‪ ،‬لەم ژمارەیەدا سەرنوسەر‪ :‬حەسەن عەلی سەلیم‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪:‬‬ ‫عەدالەت عەبدوڵاڵ‪ ،‬سەرپەرشتیاری ھونەری‪ :‬خەلیل رەفعەتە‪ ،‬لەم ژمارەیەدا بە ھەردوو‬ ‫زمانی کوردی و عەرەبی چەندین بابەت بەدی دەکرێت و باڵوکراوەکەیش بووەتە مانگانە‪.‬‬ ‫‪ - ٥‬کەڵیار‪:‬‬ ‫ رۆژنامەیەکی مانگانەی رۆشنبیری زانستی گشتی خوێندکاریە‪ ،‬لەسەر ئەرکی کۆمەڵێک‬ ‫خوێندکاری پەیمانگای تەکنیکی کەالر دەردەچێت‪ .‬ژمارە (‪ )٠‬ی لە ‪ ١٩٩٦/٤/٨‬بە دوو‬ ‫الپەڕەی قەبارە بچوک باڵوکراوەتەوە‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی کەڵیار لە ‪ ٨‬ی تەموزی ‪ ١٩٩٦‬بە‬ ‫شەش (‪ )٦‬الپەڕەی قەبارە گەورە دەرچووە‬ ‫لە مانشێتی ژمارە (‪ )١‬دا نوسراوە « دوو پەیمانگا بناغەی زانکۆیەکی مۆدێرنە «‪ ،‬ئەم‬ ‫باڵوکراوەیە ناوی ستافی لەسەر نیە‪.‬‬ ‫‪ – ٦‬فەرتەنە‪:‬‬ ‫مانگنامەیەکی رەخنەئامێزی خوێندکاری بووە‪ ،‬ژمارەیەک لە خوێندکارانی ناحیەی‬ ‫رزگاری دەریان کردووە بە قەبارەی بچوک و بەدەست نوسراوەتەوە و دواتر چەندین‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪129‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫دانەی لێ کۆپی کراوە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )١‬ی لە تشرینی دووەمی ساڵی ‪ ١٩٩٦‬دا دەرچووە بە چوار پەڕە ‪ ،‬ئەم‬ ‫باڵوکراوەیە لەالیەن دەستەیەک لە خوێندکارانەوە دەرکراوە لەوانە (حەسەن ئەحمەد‪،‬‬ ‫مەحمود ساڵح ‪ ،‬خەڵەف غەفور ‪ ،‬عزەت عەلی‪ ،‬ئارام قادر)‪ ،‬ئەم باڵوکراوەیە کە بە دەست‬ ‫نوسراوەتەوە و زۆربەی بابەتەکانی رەخنەگرتن بووە لە دۆخی پەروەردە و خوێندن و‬ ‫تەنھا پێنج ژمارەی لێ دەرچووە کە ژمارە پێنجی لە ئازاری ‪ ١٩٩٧‬باڵوکراوەتەوە و دواتر‬ ‫لە الیەن ھێزە ئەمنیەکانەوە داخراوە‪.‬‬ ‫‪ - ٧‬گۆڤار‪:‬‬ ‫گۆڤار‪ ،‬گۆڤارێکی سیاسی رۆشنبیری گشتییە‪ ،‬ژمارە(‪ )١‬ی لە کانونی دووەمی ‪ ١٩٩٨‬لە‬ ‫کەالر بە (‪ )٥٢‬الپەڕەی رەش و سپی بە بەرگێکی تا رادەیەک رەنگاوڕەنگ باڵوکراوەتەوە‪،‬‬ ‫لەسەر بەرگەکەی وێنەیەکی قەاڵی شێروانەی لەسەرە کە لە پاش راپەڕێن گیراوە و‬ ‫خەڵکێکی زۆری لەسەرە‪ ،‬بەرگی دواوەی تابلۆیەکی ئیسماعیل خەیاتە‪.‬‬ ‫لە ژمارە یەکدا (سەردار عەبدوڵاڵ) سەرنوسەر بووە‪ ،‬دەستەی نوسەران بریتین لە‬ ‫(لوقمان خەیاڵی‪ ،‬مەجید ساڵح‪ ،‬تەھا سلێمان‪ ،‬عەدالەت عەبدوڵاڵ)‪ ،‬بە ناونیشانی (قسە‬ ‫قسە دێنێ) سەروتارێک نوسراوە‪.‬‬ ‫لە ژمارە دووەوە (رەفعەت عەبدوڵاڵ) بووەتە خاوەنی ئیمیتاز‪ ،‬رەحمان خانیش ھاتوەتە‬ ‫ناو ستافی نوسینەوە‪ ،‬ژمارە (‪ )٢‬لە مانگی ئازاری ‪ ١٩٩٨‬بە (‪ )٦٢‬الپەڕە دەرچووە‪،‬‬ ‫ژمارە سێ و چوار پێکەوە بە ‪ ٥٢‬الپەڕە لە ئایار و حوزەیرانی ‪ ١٩٩٨‬باڵوکراوەتەوە‪،‬‬ ‫ژمارە پێنجی بە ‪ ٥٠‬الپەڕە لە کانونی دووەمی ‪ ١٩٩٩‬بە بەرگ و شێوازێکی باشتر و‬ ‫جوانتر دەرچووە‪.‬‬ ‫‪ -٨‬تۆژەر‪:‬‬ ‫تۆژەر وەرزانەیەکی روناکبیری‪ ،‬زانستی‪ ،‬گشتییە‪ ،‬پەیمانگای تەکنیکی کەالر بە زمانی‬ ‫کوردی و عەرەبی دەریدەکا‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ھاوینی ‪ ١٩٩٨‬بە پەنجاو ھەشت (‪)٥٨‬‬ ‫الپەڕەی رەش و سپی بە بەرگێکی رەنگاوڕەنگەوە دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬یونس ساڵەی‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬لە بەرگی پشتەوەی ئەم‬ ‫گۆڤارە وێنەی بەشێک لە دەرچوانی پەیمانگای تەکنیکی بۆ ساڵی خوێندنی ‪– ١٩٩٧‬‬ ‫‪ ١٩٩٨‬باڵوکراوەتەوە‪ ،‬ئەم گۆڤارە تەنھا ئەم ژمارەی دەرچووە‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 130‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ - ٩‬پرشنگی نوێ‪:‬‬ ‫پرشنگی نوێ گۆڤارێکی رۆشنبیری مانگانەی گشتیە کۆمەڵێک خوێندکار لە سمود‬ ‫دەریدەکەن‪ ،‬ژمارە (‪ )٠‬ی لە کانونی یەکەمی ‪ ١٩٩٨‬بە بیست (‪ )٢٠‬الپەڕەی رەش و‬ ‫سپی بە قەبارەی بچوک دەرچووە (ئەم گۆڤارە بە دەست نوسراوەتەوە)‪.‬‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬مەریوان حەسەن قادر‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪ :‬مەحمود ساڵح قادر‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫نوسین‪ :‬حەسەن ئەحمەد محەمەد‪ ،‬دەستەی نوسەران (عومەر ئەحمەد‪ ،‬ئەیاد ئەحمەد‬ ‫رەشید‪ ،‬ھەژار ئیراھیم‪ ،‬دیاری ئەسعەد‪ ،‬ئیبراھیم سدیق‪ ،‬دیار عەلی)‪.‬‬ ‫ئەم گۆڤارە کە بە دەست نوسراوەتەوە و کۆپی کراوە تەنھا ئەم ژمارەی لێ دەرچووە‪.‬‬ ‫‪ - ١٠‬سۆز‪:‬‬ ‫سۆز باڵوکراوەیەکی ڕۆشنبیری گشتی مانگانەیە ‪ -‬بەرنامەی باخچەی ئێزگە لە دەنگی‬ ‫یەکگرتوو رادیۆی کەالر دەریدەکات‪،‬ژمارە (‪ )١‬ی سۆز کە لە شێوەی گۆڤارێکی‬ ‫گیرفانییدا بووە لە دووتوێی چل (‪ )٤٠‬الپەڕەدا لە (‪ ١‬ی کانوونی دووەمی ‪)١٩٩٩‬‬ ‫دەرچووە‪ ،‬کە ھاوکات بوو بە مانگی پیرۆزی ڕەمەزان و سەری ساڵی تازەی زایینی‬ ‫‪ ،١٩٩٩‬ناوەڕۆکەکەی بریتی بوو لە ھەڵبژاردەی گرنگترین بابەتی ئەو نامەو دەفتەرنامانەی‬ ‫ھاوڕێیانی بەرنامەی باخچەی ئیزگە بۆ بەرنامە دەیاننارد‪.‬‬ ‫ئەم باڵوکراوەیە ژمارە (‪ )٤‬ی بە (‪ )٣٨‬الپەڕەی بچوک (گیرفان) بە ھەر سێ رەنگی‬ ‫رەش و سپی و سورێکی کاڵ دەرچووە‪( ،‬مێژووی دەرچونی لەسەر نیە)‪ ،‬ســۆز (‪)٥‬‬ ‫ژمارەی لێ باڵوکراوەتەوە‪ ،‬لەالیەن ھەریەکە لە کارمەندانی ڕادیۆ (عادل حسین قادر‪،‬‬ ‫فەریق محەمەد ێالح‪ ،‬والی محەمەد مەحمود) ەوە بەڕێوەدەبرا‪.‬‬ ‫‪ - ١١‬پێنووس (پێنوس)‪:‬‬ ‫باڵوکراویەکی مانگانەیە یەکێتی گشتی قوتابیانی کوردستان – عێراق‪ ،‬لیژنەی ناوچەی‬ ‫کەالر دەریدەکات‪ ،‬لە ژمارە (‪ )٩‬یدا نوسراوە باڵوکراوەیەکی رۆشنبیری گشتییە‪ ،‬لقی‬ ‫کەرکوکی – یەکێتی گشتی قوتابیانی کوردستان دەریدەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە سەرەتای‬ ‫تەموزی ‪ ١٩٩٩‬دەرچووە بە قەبارەی بچوک بە (‪ )١٢‬الپەڕەی رەش و سپی‪.‬‬ ‫ئەم باڵوکراوەیە خاوەن ئیمتیازی لەسەر نەنوسراوە بەاڵم وەک دەردەکەوێت رێکخراوەکە‬ ‫بووە‪ ،‬سەرپەرشتیار‪ :‬محەمەد عەزیز‪ ،‬دەستەی نوسەران بریتین لە (ئارام حەسەن‪،‬‬ ‫کاروان عەلی‪ ،‬ئازاد عوسمان)‪.‬‬ ‫ئەم باڵوکراویە چەندین گۆڕانکاری بەسەر ستافەکەیدا ھاتووە‪ ،‬لە ژمارە (‪ )٩‬یشدا دەبێـە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪131‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ئۆرگانی لقی کەرکوکی رێکخراوەکە‪ ،‬لە ژمارە (‪ )١٤‬دا‪ ،‬سەرپەرشتیار‪ :‬ھیوا محەمەد‪،‬‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬ئارام ئیکرام بووە‬ ‫ئەم باڵوکراوەیە تێکڕا (‪ )١٤‬ژمارەی لێ باڵوکراوەتەوە کە دوا ژمارەی کە ژمارە (‪ )١٤‬یە‬ ‫بەھەڵە لەسەری نوسراوە (‪ )١٣‬لە ئازاری ‪ ٢٠٠١‬دەرچووە‪ ،‬پاشکۆیەکی باڵوکردوەتەوە‬ ‫لە ‪.٢٠٠٠/٥/١٥‬‬ ‫‪ -١٢‬خەمسەگی (پێنجەم)‪:‬‬ ‫خەمسەگی (پێنجەم) بالوکراوەیەکی قەبارە بچوکی مانگانە بوو‪،‬ژمارەیەک خوێندکاری‬ ‫پۆلی پێنجەمی وێژەی لە دواناوەندی کەالر دەریان کردووە‪.‬‬ ‫خەمسەگی (پێنجەم) ژمارە (‪ )١‬ی لە کانونی دووەمی ‪ ٢٠٠٠‬بە چوار پەڕەی بچوک‬ ‫باڵوکراوەتەوە‪ ،‬ئەم باڵوکراوەیە بە دەست دەنوسرایەوە و دواتر چەند دانەیەکی لەسەر‬ ‫دەردەکرا کە بابەتەکانی زۆر تر تایبەت بوون بە دۆخی پەروەردە بە زمانی رەخنە و‬ ‫تەنز‪ ،‬ئەم باڵوکراوەیە لە الیەن ژمارەیە خوێندکاری پۆلی پێنجەمی وێژەی لە دواناوەندی‬ ‫کەالری تێکەڵ لە شارەدێی کەالری کۆن دەرکراوە‪.‬‬ ‫باڵوکراوەی خەمسەگی (پێنجەم) لە الیەن ژمارەیەک قوتابیەوە دەرکاوە لەوانە (عەلی‬ ‫لەتیف‪ ،‬سەباح عەلی جاف ‪ ،‬سەباح حسێن ‪ ،‬شاخەوان حەسەن‪ ،)...‬ئەم باڵوکراوەیە‬ ‫تەنھا سێ ژمارەی لێ دەرچووە کە دواین ژمارەی لە ئازاری ساڵی ‪ ٢٠٠٠‬دەرچووە‪.‬‬ ‫‪ - ١٣‬پژمە‪:‬‬ ‫پژمە گۆڤارێکی کاریکاتێری واقیعی ھەمەڕەنگە‪ ،‬لەسەر بەرگی ژمارە دووی نوسراوە‬ ‫ھەرکات ئارەزوومان ھەبوو دەریدەکەین‪،‬کە لەالیەن ژمارەیەک قوتابی پەیمانگای تەنیکی‬ ‫کەالرەوە باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫پژمە ژمارە (‪ )٢‬ی لە ساڵی ‪ ٢٠٠٢‬دا بە ھەشت الپەڕەی قەبارە بچوک بە رەش و سپی‬ ‫دەرچووە کە بابەتەکانی بە دەست نوسراوەتەوە بە شێوەی تەنز و کاڵتە ئامێز‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیازی پژمە‪ :‬پەیمانگای تەکنیکی کەالر‪ ،‬دەستەی نوسەران‪( :‬چۆمان جەمال‪،‬‬ ‫زانیار ێەالح‪ ،‬دەروێش فەرەج‪ ،‬دڵشاد شەریف‪ ،‬رێبوار لەتیف‪ ،‬حەسەن رەزا)‪ ،‬پژمە تەنھا‬ ‫ئەم ژمارەی بەردەستی منە بۆیە زانیاریەکان لەسەر ژمارە یەکی بەردەست نیە‪ .‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 132‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ - ١٤‬بزە‪:‬‬ ‫گۆڤارێکی کۆمەاڵیەتی زانستی کاریکاتێریە‪ ،‬لە الیەن ژمارەیەک خوێندکاری پەیمانگای‬ ‫تەکنیکی کەالرەوە دەرچووە‪ ،‬لە بەرگی ژمارە یەک و دوودا نوسراوە (بزە‪ ،‬گۆڤارێکی‬ ‫کاریکاتێری زانستی کۆمەاڵیەتییە)‪.‬‬ ‫بزە ژمارە یەکی (‪ )٠‬لە سەرەتای ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬بە ھەشت پەڕەی قەبارە بچوک بە رەش‬ ‫و سپی باڵوکراوەتەوە‪ ،‬بابەتەکانی ئەم ژمارەیە بە دەست نوسراوە بە شێوەی تەنز و‬ ‫کاڵتەئامێز کە بابەتەکان زۆر تر لەسەر رەوشی خوێندن بە تایبەت لە پەیمانگادایە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیازی بزە‪ :‬کۆمەڵەی خوێندکارانی کوردستان – کۆمیتەی پەیمانگاکان‪،‬‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬دالوەر حەمە شەریف ‪ ،‬دەستەی نوسەران‪( :‬ھەڵگورد حەمید‪ ،‬جۆزیف‬ ‫کەالری‪ ،‬شارا عەبدولکەریم‪ ،‬سامان محەمەد‪ ،‬جەبار سەمین)‪ ،‬کاریکاتێر‪ :‬مامۆستا لوقمان‬ ‫حەمە کەریم‪.‬‬ ‫بزە چوار ژمارەی لێ باڵوکراوەتەوە‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی کە بە کۆمپیوتەری نوسراوەتەوە‬ ‫بە ھەشت الپەڕەی قەبارە بچوک بە رەش و سپی چاپ و باڵوکراوەتەوە‪ ،‬گۆڕانکاری لە‬ ‫ستافەکەیدا کراوە بە شێوەیەک کە (ھەڵگورد حەمید) کراوەتە بەڕێوەبەری نوسین و‬ ‫کۆمپیوتەریش‪:‬ھێرش محەمەد سەنگەری و پاشتریش کاروان یاروەیسە‪.‬‬ ‫‪ -١٥‬گەرمیان‪:‬‬ ‫مانگنامەیەکی رۆشنبیری گشتیە‪ ،‬مەڵبەندی ‪ ١١‬ی گەرمیانی (ی‪ .‬ن‪ .‬ک) دەریدەکات‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )٠‬ی لە ‪ ٢٠٠٣/٣/٩‬لە کەالر دەرچوە‪.‬ژمارە (‪ )٣‬ی گەرمیان لە ‪ ٢٠٠٣/٨/١‬بە‬ ‫ھەشت الپەڕەی قەبارە گەورە بە رەنگی رەش و سپی و سەوز دەرچووە‪ ،‬لە مانشێتی‬ ‫ئەم ژمارەیەدا ھاتووە « لە پرۆژەی ئاوەدان کردنەوەی عێراقدا‪ ،‬پێویستە بایەخی زیاتر‬ ‫بە ئاوەدان کردنەوەی گەرمیان بدرێت «‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬مەڵبەندی رێکخستنی گەرمیانی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان‪،‬‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬رزگار حاجی حەمید‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪ :‬سەالم عەلی‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪:‬‬ ‫سەالم کەریم‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٩‬ی مانگنامەی گەرمیان بە ھەشت الپەڕەی قەبارە گەورە لە شوباتی ‪٢٠٠٤‬‬ ‫دەرچووە‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪133‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪ -١٦‬پەیامی الوان (پەیامی گەنج)‪:‬‬ ‫ئەم باڵوکراوەیە سەرەتا لە الیەن ناوچەی رزگاری – یەکێتی الوانی دیموکراتی لە‬ ‫کوردستانی عێراق دەرکراوە‪ ،‬دواتر راگەیاندنی لقی گەرمیانی یەکێتیەکە دەری‬ ‫کردووە‪،‬پەیامی الوان ژمارە (‪ )٠‬ی لە مانگی تەموزی ‪ ٢٠٠٣‬دەرچووە بە قەبارەی بچوک‬ ‫بە (‪ )٨‬الپەڕەی رەش و سپی‪ ،‬دواتر ناوەکەی بووە بە (پەیامی گەنج)‪.‬‬ ‫ئەم باڵوکراوەیە لە الیەن ناوچەی رزگاری و لقی گەرمیانی ئەو یەکێتیەوە دەرکراوە کە‬ ‫دەتوانرێت وەک خاوەنی ئیمتیاز دابنرێت‪ ،‬سەرپەرشتیاری باڵوکراوەکە لە سەرەتاوە تا‬ ‫کۆتای (بەھادین کەمال) بووە‪ ،‬دەستەی کاری بریتی بووە لە (سیروان سەعید‪ ،‬نەوزاد‬ ‫فواد‬ ‫‪ ،‬غازی شکور‪ ،)...،‬پاشتر (شێرکۆ ئەحمەد چوارشاخی) بووەتە جێگری سەرپەرشتیار‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٦‬ی پەیامی الوان لە ئابی ‪ ٢٠٠٤‬بە چوار الپەڕەی قەبارە بچوک دەرچووە‪.‬‬ ‫پەیامی الوان لە ژمارە (‪ )٧‬ەوە ناوەکەی بووە بە (پەیامی گەنج) کە لە ‪٢٠٠٦/٩/١٥‬‬ ‫بە ھەشت الپەڕەی قەبارە بچوک دەرچووە‪.‬‬ ‫لە ژمارە (‪)٨‬ی پەیامی گەنجدا‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬بەھادین کەمال‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪ :‬کاوە‬ ‫گەرمیانی‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬شوان جەالل بووە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٨‬ی پەیامی گەنج لە ‪ ٢٠٠٨/١٠/١٥‬بە قەبارەی بچوک بە رەنگاورەنگی بە (‪)٨‬‬ ‫الپەڕە دەرچووە‪.‬‬ ‫‪ -١٧‬کەالر‪:‬‬ ‫کەالر‪ ،‬گۆڤارێکی وەرزییە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی شارەوانی کەالر دەریدەکات‪ ،‬تایبەتە‬ ‫بە کارە خزمەتگوزارییەکانی شارەوانی و بابەتە ھونەری و ئەدەبی و کلتورییەکان‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )١‬ی لە کانونی یەکەمی ‪ ٢٠٠٣‬بە ‪ ٣٩‬الپەڕەی رەش و سپی بە بەرگێکی‬ ‫رەنگاوڕەنگەوە باڵوکراوەتەوە کە وێنەی قەاڵی شێروانەی لەسەرە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬حەسەن جیھاد ئەمین‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬سەرکۆ محەمەد رۆستەم‪ ،‬ھاوکاران‬ ‫(ساڵح ھەالج‪ ،‬ساالر مەحممود‪ ،‬سروە جەوھەر)‪ ،‬راوێژکاران (ئیبراھیم باجەالن‪ ،‬ئەحمەد‬ ‫باوەڕ) بووە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٣‬ی گۆڤاری کەالر لە تەموزی ‪ ٢٠٠٤‬بە ھەمان قەبارە و بە ‪ ٥٢‬الپەڕە دەرچووە‬ ‫و دەستەی راوێژکاران نەماوە ‪ ،‬ھاوکارانیش بوونەتە دەستەی نوسەران (دوا ژمارەی‬ ‫گۆڤارەکە بووە)‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 134‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ - ١٨‬بەرەوشار‪:‬‬ ‫بەرەوشار‪ ،‬رۆژنامەیەکی سەربەخۆی ئەھلی ئازادە کۆمەڵە گەنجێک لە کەالر دەریدەکەن‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )٠‬ی لە ‪ ١٨‬ی کانونی دووەمی ‪ ٢٠٠٤‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە گەورە بە رەنگی‬ ‫رەش و سپی دەرچووە‪.‬‬ ‫ئەم رۆژنامەیە بە چەند قوناغێکدا تێپەڕ بووە لە رووی دەرچوون و ستافی نوسینەوە‪ ،‬لە‬ ‫ژمارە سفردا (عەدنان سەید حسێن) سەرنوسەر‪( ،‬سامان عەزیز) بەڕێوەبەری نوسین)‬ ‫و ستافی ھاوکاران یان دەستەی نوسەران بریتی بوونە لە (محەمەد حسێن‪ ،‬پشتیوان‬ ‫سەعید‪ ،‬حسێن ئەحمەد‪ ،‬سەباح عەلی جاف)‪ ،‬راوێژکاری یاسایی (ئیسماعیل نەجمەدین)‪،‬‬ ‫مانشێتی یەکەم ژمارە بریتیە لە « کەالر پێویستی بە خزمەتگوزاری زیاتر ھەیە «‪.‬‬ ‫بەرەو شار ژمارە (‪ )٤‬ی لە ‪ ٢٠‬ی ئەیلولی ‪ ٢٠٠٤‬بە ھەشت الپەڕەی رەش و سپی‬ ‫دەرچووە‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬شێخ سەعید شاکەلی‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬پشتیوان حەمە سەعید‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬سامان عەزیز‪ ،‬دەستەی نوسەران بریتین لە (ئەرکان محەمەد‬ ‫رەشید‪ ،‬محەمەد حسێن‪ ،‬سەباح عەلی جاف‪ ،‬مژدە مەحمود جاف‪ ،‬عەدنان سەید حسێن)‪.‬‬ ‫بەرەو شار لە خولی دووەمیدا بە ستافێکی ترەوە باڵوکراوەیەوە‪ ،‬ژمارە (‪ )٩‬ی لە‬ ‫‪ ٢٠٠٥/١٠/٣٠‬بالوکراوەتەوە کە ستافەکەی گۆڕانی بەسەردا دێت‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬شێخ‬ ‫سەعید شاکەلی‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬عەدنان سەید حسێن‪ ،‬بەرێوەبەری نوسین‪ :‬الوان ئەحمەد‪،‬‬ ‫دەستەی نوسەران‪ :‬سروە جەوھەر‪ ،‬ئەرکام محەمەد‪ ،‬گەرمیان حەمە خان)‪.‬‬ ‫دواین ژمارەی بەرەو شار کە ژمارە (‪ )١٤‬بوو لە ‪ ٢٠٠٦/٤/٢‬بە دوانزە (‪ )١٢‬الپەڕەی‬ ‫قەبارە گەورە بە رەنگی رەش و سپی باڵوکراوەتەوە کە (الوان ئەحمەد) سەرنوسەر‪،‬‬ ‫(ساڵح میروەیس) بەڕێوەبەری نوسین‪( ،‬شیالن رۆژبەیانی‪ ،‬جەالل ئەلیاسی) ی دەستەی‬ ‫نوسەرانن و لە بۆکسی ئەم ژمارەی بەرەو شاردا نوسراوە « لە ژمارەی داھاتودا‪ ،‬بەرە‬ ‫و شار دەبێتە (گەرمیانی ئەمڕۆ)»‪.‬‬ ‫‪ -١٩‬ھەنگاو‪:‬‬ ‫ھەنگاو‪ ،‬باڵوکراوەیەکی زانستی رۆشنبیری گشتیە‪ ،‬پەیمانگای تەکنیکی کەالر – بەشی‬ ‫ڤێتێرنەری ئامادەی دەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )١ – ٠‬ی لە ئازاری ‪ ٢٠٠٤‬بە بیست (‪ )٢٠‬الپەڕەی‬ ‫قەبارە بچوک بە ھەر سێ زمانی کوردی‪ ،‬عەرەبی‪ ،‬ئینگلیزی دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬بەشی ڤێتێرنەری‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬د‪ .‬عەال حسێن‪ ،‬دەستەی نوسەران‬ ‫(والی خالد‪ ،‬کاروان کەریم‪ ،‬مقداد کاکە عەبدوڵاڵ‪ ،‬شێروان حەمە ئەمین‪ ،‬باوەڕ رەسوڵ)‪،‬‬ ‫راوێژکاران (د‪ .‬مەحمود حەسەن‪ ،‬د‪ .‬سەردار محەمەد)‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٢‬ی ھەنگاو بە بیست پەڕە بە رەنگی شین و پەمەیی دەرچووە‪.‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪135‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪ - ٢٠‬ھەشتاوھەشت‪:‬‬ ‫وەرزە گۆڤارێکی روناکبیریە‪ ،‬تایبەتە بە ئەنفال‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە بەھاری ‪ ٢٠٠٤‬بە‬ ‫قەبارەی گەورە بە بەرگێکی رەنگاورەنگ و بە (‪ )٢٢٤‬الپەڕە دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬مەحمود سەنگاوی‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬ساالر مەحمود‪ :‬دەستەی نوسەران‬ ‫(ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬تەھا سلێمان‪ ،‬رزگار حاجی حەمید‪ ،‬سەالم عەلی)‪ ،‬لە ژمارە یەکیدا‬ ‫سەرنوسەر لە ژێر ناونیشانی (‪ ،١٩٨٨‬وونبونی مانا‪ ..‬مردنی ژیان) نوسیوە‪ ،‬ئەم گۆڤارە‬ ‫پاشکۆیەکی ھەبووە ھەر بە ناوی ھەشتاو ھەشت لە قۆناغەکانی ئەنفالدا لە شێوەی‬ ‫رۆژنامەدا باڵوکراوەتەوە‪( ،‬ھەشتاوھەشت)‪ ،‬باڵوکراوەیەکی تایبەتە بە قۆناغەکانی ئەنفال‬ ‫(پاشکۆی وەرزە گۆڤاری ھەشتاوھەشت)‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪ ٢٠٠٦/٢/٢٣‬بە (‪ )٨‬الپەرەی‬ ‫رەنگاوڕەنگ لە کەالر دەرچووە‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬ساالر مەحمود‪ ،‬ژمارە چواری رۆژنامەی‬ ‫ھەشتاوھەشت لە ‪ ٢٠٠٦/٥/٣‬بە ھەشت الپەڕە دەرچووە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )١١‬ی گۆڤاری ھەشتاو ھەشت لە بەھاری ‪ ٢٠٠٩‬بە (‪ )٢٨٥‬الپەڕە دەرچووە‪،‬‬ ‫ستافەکەی بریتیە لە‪ ،‬بەڕێوەبەری بەرپرس و سەرنوسەر‪ :‬ساالر مەحمود‪ ،‬جێگری‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬سەالم عەلی‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬لەتیف فاتیح فەرەج‪.‬‬ ‫‪ -٢١‬ئەفراندن‪:‬‬ ‫ئەفراندن باڵوکراوەیەکی رەخنەی مانگانەیە بەشی رۆشنبیری لقی گەرمیانی یەکگرتوی‬ ‫قوتابیان سەرپەرشتی دەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )٠‬ی لە ‪ ٢٠٠٤/٤/١‬بە چوار الپەڕەی قەبارە‬ ‫بچوک بە رەنگی رەش و سپی دەرچووە‪.‬‬ ‫ئەم باڵوکراوەیە ستافەکەی بەردەوام گۆڕانی بەسەردا ھاتووە کە ئەم کەسانە ستافەکەی‬ ‫بوونە‪ ،‬لە ژمارە (‪ )١ – ٠‬دا سەرنوسەر‪ :‬ئاکۆ ھۆرێنی‪ ،‬بەڕێوبەری نوسین‪ :‬برھان‬ ‫محەمەد‪ ،‬دەستەی نوسەران (سارا مەجید‪ ،‬بیالل سەعید‪ ،‬حەمید عەلی)‪ ،‬دیزاین‪ :‬سامان‬ ‫مەجید‪.‬‬ ‫لە ژمارە (‪ )٦‬دا ستافەکە بریتیە لە‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬حەمید عەلی‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪:‬‬ ‫سردار ساڵح‪ ،‬سیامەن سەالم‪ ،‬لەگەڵ دەستەی نوسەران‪.‬‬ ‫لە ژمارە (‪ )١١‬دا ستافەکە بریتیە لە‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬سیامەن سەالم‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪:‬‬ ‫جەالل جومعە‪ ،‬لەگەڵ دەستەی نوسەران‪.‬‬ ‫دواین ژمارەی ئەفراندن کە ژمارە (‪ )١٤‬یە لە تەموزی ‪ ٢٠٠٥‬بە شەش الپەڕەی قەبارە‬ ‫بچوک بە رەنگی رەش و سپی باڵوکراوەتەوە‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 136‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ - ٢٢‬خەڵک‪:‬‬ ‫خەڵک مانگنامەیەکی گشتی ئازادە و لە گەرمیان دەردەچێت‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە کۆتای‬ ‫نیسانی ‪ ٢٠٠٤‬بە ھەشت الپەڕەی رەش و سپی بە قەبارەی گەورە دەرچووە‪ ،‬حەوت‬ ‫الپەڕە بە زمانی کوردی و یەک الپەڕە بە زمانی عەرەبی باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬عەلی ئەحمەد کەریم‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬تەھا سلێمان‪ ،‬سکرتێری نوسین‪:‬‬ ‫ھۆشیار عەبدولعەزیز‪ ،‬دەستەی ھاوکاران (کامەران یاروەیس‪ ،‬سەردار رەحیم‪ ،‬ھیوا‬ ‫محەمەد‪ ،‬ساڵح عەلی‪ ،‬کامەران ئەدیم‪ ،‬سەھەند عەبدوڵاڵ) ‪ ،‬لە ژمارە (‪ )٢‬کە لە کۆتای‬ ‫ئایاری ‪ ٢٠٠٤‬بە دوانزە الپەڕەوە دەرچووە ئەو دەستەیە بوونەتە ستافی نوسەران ‪،‬‬ ‫ھەر لەم ژمارەیەدا پاشکۆیەکی عەرەبی بە ناوی (ملحق عربی) خەڵک بە یەک پەڕە‬ ‫باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٢٠‬ی خەڵک کە لە کۆتای کانونی یەکەمی ‪ ٢٠٠٥‬دا دەرچووە‪ ،‬پەڕەکانی‬ ‫بوەتە بیست (‪ )٢٠‬الپەڕەی قەبارە گەورە‪ ،‬ژمارە (‪ )٢٢‬ی لە کۆتای شوباتی ‪٢٠٠٦‬‬ ‫دا بە ‪ ١٢‬الپەڕە دەرچووە‪ ،‬ستافی نوسینی گۆڕانی بەسەردا ھاتووە‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز‪:‬‬ ‫عەلی ئەحمەد کەریم‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬ھۆشیار عەبدولعەزیز‪ ،‬جێگرانی سەرنوسەر (عەلی‬ ‫نارێنی‪ ،‬سەالم عەبدوڵاڵ) ‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین بۆ کاروباری سیاسی‪ :‬ھیوا محەمەد‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەری نوسین بۆ کاروباری ژنان‪ :‬مژدە مەحمود جاف‪ ،‬بەڕێوەبەری ھونەری‪:‬‬ ‫حەسەن عەبدولخالق‪.‬‬ ‫‪ - ٢٣‬کەنار‪:‬‬ ‫مانگنامەیەکی ئەھلییە گروپێک گەنج لە گەرمیان دەری دەکەن‪ ،‬یەکەم ژمارەی لە‬ ‫‪ ٢٠٠٤/٧/١٥‬بە چوار الپەڕەی قەبارە بچوکی رەش و سپی دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪ :‬بێستون ژاڵەیی‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬فەریق حەمە ێاڵح‪،‬‬ ‫کارگێڕی و دارایی‪ :‬والی محەمەد‪،‬دەستەی نوسەران (عادل حسێن‪ ،‬سوعاد حاتەم‪ ،‬دلێر‬ ‫عەبدولڕەحمان‪ ،‬پەیمان عەبدولڕەحمان‪ ،‬حەمید عەلی‪ ،‬ھەردی مەھدی‪ ،‬ھێمن بابان)‪،‬‬ ‫تایپ‪ :‬دلێر عەبدولڕەحمان‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )١١‬ی لە ‪ ٢٠٠٥/٧/٢٤‬بە (‪ )١٢‬الپەڕەی رەش و سپی دەرچووە‪( ،‬کەنار ژن) ‬ ‫پاشکۆیەکی ژنانەی تایبەتی مانگنامەی کەنارە‪ ،‬یەکەم ژمارەی لە شوباتی ‪ ٢٠٠٦‬بە‬ ‫چوار الپەڕە دەرچووە‬ ‫سەرپەرشتیار‪ :‬سوعاد حاتەم‪ ،‬ستافی نوسین (پەیمان ئەمین‪ ،‬چنور بەرزنجی ‪ ،‬شەیما‬ ‫جەمال‪ ،‬روناک محەمەد‪ ،‬شنۆ قادر حەسەن)‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪137‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ژمارە ‪ ٢٢‬ی کەنار لە ئایاری ‪ ٢٠٠٧‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە گەورە بە رەنگی رەش‬ ‫و سپی باڵوکراوەتەوە‪ ،‬لەم ژمارەیەدا ستافی نوسین بریتین لە‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز و‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬بێستون ژاڵەیی‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬فەریق حەمە ساڵح‪ ،‬کارگێڕی و‬ ‫دارایی‪ :‬والی محەمەد‪ ،‬دەستەی نوسەران (دڵشاد ئەنوەر‪ ،‬ھێمن بابان‪ ،‬حەمید عەلی)‪،‬‬ ‫مانگنامەی کەنار لە کەالر خاوەنی یەکەمین پەیجی تایبەت بە خۆی بووە لە ئەنتەرنێت‬ ‫بە ناوی ‪.www.knar.org‬‬ ‫‪ - ٢٤‬داینەمۆ‪:‬‬ ‫داینەمۆ مانگنامەیەکی گشتی سەربەخۆیە‪ ،‬کۆمەڵێک گەنجی ناحیەی رزگاری دەریدەکەن‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )٠‬ی لە کۆتای تشرینی دووەمی ‪ ٢٠٠٤‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە بچوک‬ ‫دەرچووە‪ ،‬لە مانشێتی ئەم ژمارەیەدا ھاتووە « لە سنوری ناحیەی رزگاریدا‪ ٧٨ ،‬گوند‬ ‫بێبەشن لە خوێندنگا‪ ،‬بنکەی تەندروستی‪ ،‬ئاو‪ ،‬کارەبا‪ ،‬رێگاو بان «‪.‬‬ ‫سەرنوسەر و سەرۆکی ئەنجومەنی بەڕێوبردن‪ :‬رێبین تەھا لێخوڕەی‪ ،‬دەستەی نوسەران‬ ‫(کوردۆ عەزیز‪ ،‬ئەرکان محەمەد رەشید)‪ ،‬ئەم مانگنامەیە لە ژمارە (‪ )١‬ەوە کە لە‬ ‫کانونی دووەمی ‪ ٢٠٠٥‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە گەورە باڵوکراوەتەوە‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز‪:‬‬ ‫سەباح عەلی جاف‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬رێبین تەھا لێخوڕەی‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪ :‬ئەرکان حەمە‬ ‫رەشید‪ ،‬بەڕێوبەری نوسین‪ :‬کوردۆ عەزیز‪.‬‬ ‫داینەمۆ لە ژمارە (‪ )٩‬یدا کە لە سەرەتای نیسانی ‪ ٢٠٠٦‬باڵوکراوەتەوە نوسراوە‬ ‫(مانگنامەیەکی گشتی سەربەخۆیە کۆمەڵێک گەنجی ناحیەی رزگاری ھەر کاتێک‬ ‫پەرەیان ھەبوو دەریدەکەن)‪ ،‬ژمارە ‪ ١١‬ی داینەمۆ لە ئەیلولی ‪ ٢٠٠٦‬بە دوانزە (‪)١٢‬‬ ‫الپەڕە دەرچووە کە پاشکۆی (نەعلەشۆ) یشی لەگەڵدایە‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪:‬‬ ‫رێبین تەھا‪ ،‬بەڕێوبەری نوسین‪ :‬دەشتی ئەنوەر لێخوڕەی‪ ،‬دەستەی نوسەران (سەیوان‬ ‫خەلیل‪ ،‬کاوە ئەحمەد‪ ،‬سۆران حەمە سەعید)‪.‬‬ ‫نەعلەشۆ ھەر چەندە ژمارە یەکی بە جیاواز و سەربەخۆ دەرچووە بەاڵم ژمارە دووی لەگەڵ‬ ‫داینەمۆدا باڵوکراوەتەوە‪ ،‬نەعلەشۆ‪ ،‬نەعلەتنامەیەکی عامە بڕێ نەعلەتی لە گەرمیان ھەر‬ ‫کاتێک ھەوەسیان بوو نەعلەت ئەوەشێنن‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە یەکەمین رۆژەکانی ساڵی‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە بچوک بە رەش و سپی باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫ستافەکەی بریتین لە‪ ،‬نەغلەتکاری عام‪ :‬رێبین تەھا‪ ،‬مەسولی پارە و پول‪ :‬کاوەی مالیە‪،‬‬ ‫نەعلەتکارە فەرعیەکان (عەدنان مەال ساڵح‪ ،‬حەیدەر محەمەد‪ ،‬شاھۆ عەبدوڵاڵ)‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 138‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ - ٢٥‬شکۆفە‪:‬‬ ‫پەیڤنامەیەکی رۆشنبیری گشتی ناوبەناوە‪ ،‬نوێنەرایەتی کۆمەڵەی خوێندکارانی کوردستان‬ ‫لە پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی کوردستان دەریدەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە کانونی‬ ‫یەکەمی ‪ ٢٠٠٤‬بە چوار الپەڕەی قەبارە بچوکی رەنگاوڕەنگ دەرچووە‪.‬‬ ‫دەستەی ئامادەکاری شکۆفە بریتیە لە (ھێڤی‪ ،‬زانا‪ ،‬ھەنسک)‪ ،‬لە مانشێتی یەکەم‬ ‫ژمارەدا نوسراوە « یەکێتی قوتابیانی کوردستان‪ ،‬دەنگ دەکڕێت بە پارە‪.« ..‬‬ ‫ژمارە (‪ )٢‬ی شکۆفە لە کانونی دووەمی ‪ ٢٠٠٥‬بە چوار پەڕەی قەبارە بچوک باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٢٦‬زیپان‪:‬‬ ‫زیپان گۆڤارێکی رۆشنبیری کۆکراوەیە‪ ،‬لقی کەالری – بنکەی ئەدەبی روناکبیری گەالوێژ‬ ‫بە زمانی عەرەبی باڵوی کردوەتەوە‪ ،‬ژمارە (‪ )٠‬ی لە ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬بە قەبارەی بچوک‬ ‫بە ‪ ٣٢‬الپەڕەی رەش و سپی دەری کردووە (ئەم گۆڤارە لە ژمارە سەرەتایەکانیدا‬ ‫بابەتەکانی بە زمانی عەرەبی لە سایتەکانی ئەنتەرنێتەوە وەرگیراوە)‪.‬‬ ‫زیپان ژمارە (‪ )١٠‬ی لە پایزی ‪ ٢٠١١‬بە ھەر دوو زمانی کوردی و عەرەبی بە (‪)٤٠‬‬ ‫الپەرە بە بەرگێکی رەش و سپیەوە باڵوکراوەتەوە‪ ،‬سەرپەرشتیار‪ :‬ئەحمەدی خۆشنوس‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەری جێبەجێکار‪ :‬ئاسۆ وەھابە‪.‬‬ ‫‪ - ٢٧‬شێروانە‪:‬‬ ‫شێروانە گۆڤارێکی کۆمەاڵیەتی روناکبیرییە‪ ،‬دوو مانگ جارێک شارەوانی کەالر دەریدەکات‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )٤‬کە لە شوباتی ‪ ٢٠٠٥‬لەسەر بەرگی یەکەم ژمارەی گۆڤارەکە نوسراوە‪ ،‬بە‬ ‫‪ ٤٨‬الپەڕەی رەش و سپی بە بەرگێکی رەنگاورەنگەوە دەرچووە (بەو مانایەی درێژە‬ ‫پێدەری گۆڤاری پێشووی کەالر بوبێت)‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز و بەڕێوەیەری دەستەی بەڕێوەبردن‪ :‬سەرۆکایەتی شارەوانی کەالر‪،‬‬ ‫دەستەی بەڕێوەبردن (ساالر مەحمود‪ ،‬جەمال ئەکبەر‪ ،‬مەجید ساڵح‪ ،‬ئەرکان محەمەد‬ ‫رەشید‪ ،‬کاروان یاروەیس‪ ،‬عەبدوڵاڵ حەسەن و گواڵڵە عەزیز) بووە‪ ،‬ئەم ژمارەیەکی‬ ‫بە ‪ ٥٢‬الپەڕەی رەش و سپی دەرکراوە بە بەرگێکی رەنگاوڕەنگ کە وێنەیەکی قەاڵی‬ ‫شێروانەی لەسەرە‪.‬‬ ‫گۆڤاری شێروانە لەژمارە (‪ )٥‬دا کاروان یاروەیس بووەتە سەر نوسەری و دەستەی‬ ‫بەڕێوەبردن کراوە بە دەستەی نوسەران‪ ،‬ژمارە (‪ )٣‬ی ئەم گۆڤارە کە دەکاتە ژمارە‬ ‫(‪ )٦‬ی پێشوو لە پایزی ‪ ٢٠٠٥‬باڵوکراوەتەوە‪ ،‬لەم ژمارەدا (سەالم عەلی محەمەد)‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪139‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫کراوتە خاوەن ئیمتیاز‪ .‬ژمارە (‪ )٤‬کە دەکاتە ژمارە (‪ ) ٧‬لە بەھاری ‪ ٢٠٠٦‬دا بە ‪٦٤‬‬ ‫الپەرە باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ - ٢٨‬پەیامی خوێندکار‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی خوێندکاری ئازادە‪ ،‬کۆمەڵێک خوێندکاری سەربەخۆ لە کەالر دەریدەکەن‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪ ٢٠٠٥/٤/١‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە بچوک بە رەنگی رەش و سپی‬ ‫دەرچووە‪.‬‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬گەرمیان حەمە خان‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬کاوە ئەحمەد‪ ،‬دەستەی نوسەران‬ ‫(ئاسود کوردستانی‪ ،‬ماریا کەمال) تایپ‪ :‬کۆماجی اللە فەیاق‪ ،‬لە مانشێتی ئەم ژمارەدا‬ ‫نوسراوە « لە ئەنجامی راپرسیەکدا‪ :‬خوێندکارانی کەالر گەشبینن بە پەرلەمانی تازە‬ ‫ھەڵبژێردراو «‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٥‬ی ئەم باڵوکراوەیە لە ئۆکتۆبەری ‪ ٢٠٠٥‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە گەورە بە‬ ‫رەش و سپی باڵوکراوەتەوە‪ ،‬خاوەنی ئیمیتاز‪ :‬کاوە ئەحمەد‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬گەرمیان حەمە‬ ‫خان‪ ،‬دەستەی نوسەران (محەمەد ئەمین‪ ،‬شاھۆ عەبدوڵاڵ‪ ،‬عەباس ئەنوەر‪ ،‬ماریا کەمال‪،‬‬ ‫سۆما عەبدوڵاڵ‪ ،‬ئاکۆ ئەحمەد‪ ،‬دەشتی ئەنوەر)‪.‬‬ ‫‪ - ٢٩‬کۆست‪:‬‬ ‫کۆست باڵوکراوەیەکی تایبەتە بە کۆستی ئەنفال‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪ ٢٠٠٥/٤/١٤‬بە دوانزە‬ ‫(‪ )١٢‬الپەڕەی قەبارە بچوک بە رەنگی رەش و سپی لە ژێر مانشێتی « ماڵێکی ئەنفاالنە‬ ‫« باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫کۆست لە الیەن لیژنەی بااڵی مەراسیمی حەڤدەھەمین ساڵیادی ئەنفالەوە لە گەرمیان‬ ‫ئامادە کراوە‪ ،‬ئەم باڵوکراوەیە لە رۆژی ‪ ٤/١٤‬دا لە مەراسیمی ئەنفالدا باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٣٠‬ئایندەی گەرمیان‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی گشتییە راگەیاندنی مەڵبەندی (‪ )١١‬ی رێکخستنی‬ ‫گەرمیان دەریدەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )٠‬ی لە ‪ ٢٠٠٥/٦/٢٥‬بە (‪ )٨‬الپەڕەی رەش و سپی لە‬ ‫کەالر دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬راگەیاندنی مەڵبەندی (‪ )١١‬ی رێکخستنی گەرمیان‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬مەجید‬ ‫ساڵح‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪ :‬رزگار حاجی حەمید‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬ئاسۆ وەھاب‪.‬‬ ‫ئایندەی گەرمیان ژمارە (‪ )١٦‬ی لە ‪ ٢٠٠٦/٦/١‬بە ھەشت الپەڕە بە بەرگێکی‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 140‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫رەنگاوڕەنگەوە دەرچووە‪ ،‬ئەم ژمارەیەی تایبەتە بە ساڵیادی دامەزراندنی یەکێتی‬ ‫نیشتمانی‪ ،‬ستافەکەی بریتیە لە سەرنوسەر‪ :‬مەجید ساڵح‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬ئاسۆ‬ ‫وەھاب‪ ،‬دیزاین‪ :‬ئاسۆ وەھاب‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٢١‬ی ئایندەی گەرمیان لە ‪ ٢٠٠٦/١٢/٢٦‬بە ھەشت الپەڕە باڵوکراوەتەوە کە‬ ‫لە خولی دووەمیدا ستافەکەی بەم شێویە بووە‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬مەڵبەندی ‪ ١١‬ی‬ ‫رێکخستنی کەالر‪ ،‬سەرپەرشتیاری گشتی‪ :‬کاروان یاروەیس‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪ :‬ئاسۆ‬ ‫وەھاب‪.‬‬ ‫ئایندەی گەرمیان ژمارە (‪ )٥٤‬ی لە شوباتی ‪ ٢٠١٠‬بە ھەشت الپەڕە دەرکردووە بە‬ ‫مانشێتی « گەرمیان ھەر قەاڵ سەوزەکەی جارانە «‪ ،‬کاروان یاروەیس سەرنوسەری‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫ژمارەیەک لە پاشکۆکانی ئایندەی گەرمیان‪:‬‬ ‫ژن پارێزی‪ ،‬پاشکۆیەکی تایبەتە بە رۆژی جیھانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی‬ ‫ژنان‪ ،‬بەڕێوەبەرایەتی مافی مرۆڤ لە گەرمیان بە ھاوکاری ئایندەی گەرمیان دەریدەکات‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )١‬دیسەمبەری ‪.٢٠٠٨‬‬ ‫‪ ،٤/١٤‬پاشکۆیەکی تایبەتی ئایندەی گەرمیانە بە یادی ‪ ٢٢‬ساڵەی ئونفال‪ ،‬نیسانی ‪،٢٠١٠‬‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬کاروان یاروەیس‪ ،‬سەرپەرستیاری پاشکۆ‪ :‬ئاوارە جاف‪ ،‬سەرپەرشتیاری‬ ‫ھونەری‪ :‬ئارام کەمال دەلۆ‪.‬‬ ‫‪ - ٣١‬گەرمیانی وەرزشی‪:‬‬ ‫رۆژنامەیەکی وەرزشی مانگانەیە کۆمەڵێک وەرزشکار لە گەرمیان دەری دەکەن‪ ،‬ژمارە‬ ‫(‪ )٠‬ی لە ‪ ٢٠٠٥/٨/١٥‬بە چوار الپەڕەی قەبارە گەورە بە رەنگی رەش و سپی دەرچووە‪،‬‬ ‫مانشێتی ئەم ژمارەیە بریتیە لە « گەرمیانی وەرزشی ماڵی دووەمی وەرزشکارانە «‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬کاوە ئەحمەد شەریف‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬ئەرکان محەمەد رەشید‪ ،‬دەستەی‬ ‫نوسەران (فەتاح وەلی شاواز‪ ،‬ئەسعەد ئەحمەد‪ ،‬رەنجدەر عەلی‪ ،‬دەشتی ئەنوەر‪ ،‬ھەڵۆ‬ ‫مەحمود)‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٢‬گەرمیانی وەرزشی لە ‪ ٢٠٠٥/١٠/٢٥‬بە چوار الپەڕەی قەبارە گەورە بە رەش‬ ‫و سپی باڵوکراوەتەوە کە فەتاح وەلی شاواز لە دەستەی نوسەراندا نەماوە‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪141‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪ - ٣٢‬خوێندنی نوێ‪:‬‬ ‫مانگنامەیەکی خوێندکاری ئازادە‪ ،‬کۆمەڵێک خوێندکاری سەربەخۆ مانگی جارێک‬ ‫دەریدەکەن‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪ ٢٠٠٥/١٢/١‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە گەورە بە رەش و‬ ‫سپی باڵوکراوەتەوە‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪ :‬گەرمیان حەمە خان‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬دەشتی ئەنوەر‪،‬‬ ‫ستافی نوسین (ماریا کەمال‪ ،‬عەباس ئەنوەر‪ ،‬شاخەوان عەبدوڵاڵ‪ ،‬سوما عەبدوڵاڵ)‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٤‬ی لە حوزەیرانی ‪ ٢٠٠٦‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە گەورەی رەش و سپی‬ ‫باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ - ٣٣‬گۆڤاری گیرفان‪:‬‬ ‫وەرزە گۆڤارێکی رۆشنبیری گشتی سەربەخۆیە‪ ،‬کۆمەڵێک روناکبیر لە گەرمیان‬ ‫دەریدەکەن‪ ،‬ژمارە (سفر) ی لە مانگی (‪ )١٢‬ی ‪ ٢٠٠٥‬دەرچووە (ھەر چەندە لەم‬ ‫ژمارەیەدا مێژووی دەرچوونی لەسەر نیە)‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪ :‬مەال تەحسین گەرمیانی‪ ،‬بەرێوەبەری نوسین‪ :‬ئومێد‬ ‫بەرزان برزۆ‪ ،‬دەستەی نوسەران (ئیبراھیم ێدیق‪ ،‬سامان کەریم‪ ،‬شیالن مەجید رۆژبەیانی)‪.‬‬ ‫ژمارە یەکی گۆڤاری گیرفان بە قەبارەی بچوک (گیرفان) بە ‪ ١١١‬الپەڕەی رەش و سپی‬ ‫دەرچووە‪.‬‬ ‫گۆڤاری گیرفان ژمارە (‪ )٢١‬ی لە ساڵی ‪ ٢٠١٣‬بە قەبارەی بچوک بە بەرگێکی‬ ‫رەنگاوڕەنگەوە بە (‪ )١٠٠‬الپەڕە دەرچووە‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪ :‬مەال تەحسین‬ ‫گەرمیانی‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪ :‬عومەر عەبدولکەریم‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬د‪ .‬ئومێد‬ ‫بەرزان برزۆ‪ ،‬دەستەی نوسەران (سامان کەریم‪ ،‬ساڵح ھەالج‪ ،‬بەناز عومەر‪ ،‬ئاسۆ وەھاب‪،‬‬ ‫رەحمان عەلی‪ ،‬پەخشان محەمەد)‪.‬‬ ‫‪ - ٣٤‬نەسیم‪:‬‬ ‫باڵوکراویەکی رۆشنبیری‪ ،‬پەروەردەییە کۆمەڵێک قوتابی مانگانە دەری دەکەن‪ ،‬یەکەم‬ ‫ژمارەی لە ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬دەرچووە بە قەبارەی بچوک‬ ‫خاوەنی ئیمتیازی ئەم باڵوکراوەیە‪ :‬ناوەندی گەرمیانی رێکخراوی قوتابیانی کوردستان‪،‬‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬ھاوکار خۆشناو‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬ئەرکان دارا‪ ،‬ستافی کارا (سەردەست‬ ‫محەمەد‪ ،‬بیخاڵ خالید)‪.‬‬ ‫دوا ژمارەی نەسیم کە ژمارە (‪ )٣٢‬لە شوباتی ‪ ٢٠١٢‬باڵوکراوەتەوە بەقەبارەی بچوک‬ ‫بەشێوەی رەنگاورەنگی بە (‪ )١٦‬الپەڕە‪.‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 142‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ - ٣٥‬وەرزشکاران‪:‬‬ ‫وەرزشکاران رۆژنامەیەکی وەرزشی مانگانەیە کۆمەڵێک وەرزشکار لە کەالر دەریدەکەن‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )٢‬ی لە ئازاری ‪ ٢٠٠٦‬بە چوار الپەڕەی رەش و سپی قەبارە گەورە دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪ :‬ئەرکان محەمەد رەشید‪ ،‬دەستەی نوسەران (مەریوان‬ ‫ئەحمەد‪ ،‬رەنجەدەر عەلی‪ ،‬گۆران محەمەد‪ ،‬ھەڵۆ مەحمود)‪ ،‬لە ژێر لۆگۆی رۆژنامەکەدا‬ ‫نوسراوە « یەکەم رۆژنامەی وەرزشی سەربەخۆیە لە کوردستان»‪.‬‬ ‫‪ -٣٦‬مودەڕیس‪:‬‬ ‫مودەڕیس باڵوکراوەیەکی تایبەتە بە میھرەجانی (مەال عەبدولکەریمی مودەڕیس)‬ ‫لیژنەی بااڵی میھرەجان دەریدەکات‪ ،‬ئەم باڵوکراوە تایبەتە لە ‪ ٢٠٠٦/٣/٣١‬بە ھەشت‬ ‫الپەڕەی قەبارە گەورە بە رەنگی رەش و سپی بە ھەردوو زمانی کوردی و عەرەبی‬ ‫باڵوکراوەتەوە بە مانشێتی « مەال عەبدولکەریمی مودەڕیس چرایەک بۆ شەوی یەڵدای‬ ‫کورد «‪.‬‬ ‫ستافی کار بریتین لە (مەجید ساڵح‪ ،‬ئەحمەدی خۆشنووس‪ ،‬جەمال ئەکبەر‪ ،‬سۆیبە‬ ‫عوسمان)‪ ،‬ئەم باڵوکراوەیە لەسەر ئەرکی کۆمەڵەی روناکیری و کۆمەاڵیەتی کەرکوک‬ ‫چاپ کراوە‪.‬‬ ‫‪ - ٣٧‬ئاتیە‪:‬‬ ‫ئاتیە‪ ،‬باڵوکراوەیەکی رۆشنبیری گشتیە مانگانە راگەیاندنی ناوەندی گەرمیانی رێکخراوی‬ ‫قوتابیانی کوردستان دەری دەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )٢‬ی لە ‪ ٢٠٠٦/٤/١‬بە ھەشت الپەڕەی‬ ‫قەبارە بچوک بە رەنگی رەش و سپی باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬راویار یاسین‪ ،‬دەستەی نوسەران (ژیار تەنیا‪ ،‬ئامانج کەالری‪ ،‬ئارام محەمەد‪،‬‬ ‫حسێن محەمەد‪ ،‬ھونەر عەزیز)‪.‬‬ ‫‪ - ٣٨‬شێخ لەنگەر (سۆراخ)‪:‬‬ ‫شێخ لەنگەر مانگانەیەکی ئەھلی سەربەخۆی گشتیە لە ئاوای شێخ لەنگەر دەردەچێت‪،‬‬ ‫ژمار (‪ )١‬ی لە ‪ ٢٠٠٦/٤/٢٢‬بە ھەشت (‪ )٨‬الپەڕەی قەبارە گەورە بە بەرگێکی‬ ‫رەنگاوڕەنگەوە باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬سەالخ خورشید‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬محەمەد سابیر‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪:‬‬ ‫ئومێد شێخ لەنگەری‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬پارێزەر خەبات رەشید‪ ،‬ئەنجومەنی نوسین‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪143‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫(ئارام ئیکرام‪ ،‬ئەحمەد عەزیز‪ ،‬کاوە ئەحمەد‪ ،‬پشتیوان ئەحمەد‪ ،‬عومەر محەمەد‪ ،‬فایەق‬ ‫نامیق‪ ،‬بەختیار سەعید‪ ،‬شەماڵ ئەحمەد‪ ،‬قانع خورشید‪ ،‬سیروان نامیق)‪ ،‬راوێژکاران‬ ‫(چیا قادر‪ ،‬ئاریان ساڵح)‪ ،‬دیزاین‪ :‬ئەحمەدی خۆشنووس‪.‬‬ ‫شێخ لەنگەر ستافەکەی بەردەوام گۆڕانی بەسەردا ھاتووە‪ ،‬ژمارە (‪ )١٦‬ی لە حوزەیرانی‬ ‫‪ ٢٠١٢‬بە ھەشت الپەڕە دەرچووە‪ ،‬کە لە ستافەکەیدا تەنھا ناوی خاوەن ئیمتیاز‪ :‬سەالح‬ ‫خورشید‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬ئومێد شێخ لەنگەری نوسراوە‪.‬‬ ‫مانگانەی شێخ لەنگەر لە ژمارە (‪ )١٧‬ەوە ناوەکەی دەبێتە (سۆراخ) کە لە تەموزی‬ ‫‪ ٢٠١٢‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە گەورە بە رەش و سپی دەرچووە‪ ،‬کە ستافەکەی وەک‬ ‫ژمارە (‪ )١٦‬یە‪.‬‬ ‫‪ - ٣٩‬گەرمیانی ئەمڕۆ‪:‬‬ ‫مانگنامەیەکی ئەھلی ئازادە لە گەرمیان دەردەچێت‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪ ٢٠٠٦/٥/٥‬بە‬ ‫(‪ )١٢‬الپەڕەی رەش و سپی لە کەالر دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬شێخ سەعید شاکەلی‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬الوان ئەحمەد‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪:‬‬ ‫ساڵح میروەیس‪ ،‬دەستەی نوسەران (جەالل ئەلیاسی‪ ،‬شیالن رۆژبەیانی‪ ،‬عەباس‬ ‫ئەنوەر)‪ ،‬مانشێتی ژمارە (‪ )١‬ی بریتیە لە « لە کۆبوونەوەیەکی نائاسایی پەرلەماندا‪،‬‬ ‫ئەندامانی پەرلەمان کۆکن لەسەر دوورخستنەوەی موستەشار و جاشەکان «‪.‬‬ ‫گەرمیانی ئەمڕۆ ژمارە (‪ )٤٧‬ی بە دوانزە الپەڕە لە ئەیلولی ‪ ٢٠١٠‬باڵوکراوەتەوە‪ ،‬لەم‬ ‫ژمارەیەدا‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬الوان ئەحمەد‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬ساڵح میروەیسە‪ ،‬ژمارە‬ ‫(‪ )٥٦‬ی لە تەموزە ‪ ٢٠١١‬ھەشت الپەڕەی رەش و سپی دەرچووە‪.‬‬ ‫گەرمیانی ئەمڕۆ چەندین پاشکۆی ھەبوە لەوانە‪:‬‬ ‫پاشکۆی وەرزشی‪،‬پاشکۆی گەرمیانی ئەمڕۆ‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١‬ئامادەکردنی‪ :‬یاسین محەمەد‬ ‫کەالری‪.‬‬ ‫پاریا‪ ،‬پاشکۆی ئافرەتانەی مانگنامەی گەرمیانی ئەمڕۆ‪ ،‬ژمارە (‪ ) ١‬لە ئازاری ‪،٢٠٠٧‬‬ ‫ژمارە (‪ )٣‬ی لە حوزەیرانی ‪ ٢٠٠٧‬دەرچووە‪ ،‬سەرپەرشتیار‪ :‬سارا مەجید‪ ،‬دەستەی‬ ‫نوسەران (شنۆ قادر‪ ،‬ئیمان جەبار)‬ ‫الحوار‪ ،‬ملحق العربی لجریدە‪ ،‬ژمارە (‪ )٠‬لە شوباتی ‪ ،٢٠٠٨‬ئامادەکردنی‪ :‬الوان ئەحمەد‪.‬‬ ‫پاشکۆی وەرگێران‪ ،‬پاشکۆی رۆژنامەی گەرمیانی ئەمڕۆیە‪ ،‬تایبەت بە وەرگێڕان‪ ،‬ژمارە‬ ‫(‪ )١‬لە تشرینی دووەمی ‪ ،٢٠٠٩‬سەرپەرشتیاران (رزگار فایەق سەعید‪ ،‬ئاسۆ وەھاب)‪.‬‬ ‫رۆژی جیھانی کتێب‪ ،‬پاشکۆیەکی تایبەتە بە رۆژی جیھانی کتێب‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١‬نیسانی‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 144‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ .٢٠١١‬سەرپەرشیتاری پاشکۆ (الوان ئەحمەد‪ ،‬ساڵح میروەیس)‪ ،‬ھاوکاری کارا‪ :‬کازم‬ ‫جەباری‪.‬‬ ‫چواردەی چوار‪ :‬پاشکۆیەکی گەرمیانی ئەمڕۆیە تایبەتە بە تاوانی ئەنفال‪ ،‬نیسانی ‪،٢٠١٠‬‬ ‫بە چوار الپەڕەی قەبارە بچوکی رەش و سپی باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫تیپی شانۆی منااڵنی گەرمیان‪ ،‬پاشکۆیەکی گەرمیانی ئەمڕۆیە تایبەتە بە مێژووی تیپی‬ ‫شانۆی منااڵنی گەرمیان‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١‬تەموزی ‪ ، ٢٠١١‬سەرپەرشتیارانی پاشکۆ (محەمەد‬ ‫سابیر کەمەر‪ ،‬الوان ئەحمەد‪ ،‬ساڵح میروەیس)‪.‬‬ ‫توێژینەوە‪ :‬پاشکۆیەکی تایبەتی گەرمیانی ئەمڕۆیە‪ ،‬ژمارە (‪ )٣‬ی لە کانونی دووەمی‬ ‫‪ ٢٠١١‬بە چوار الپەڕە دەرچووە‪ ،‬سەرپەرشتیاری پاشکۆ‪ :‬م‪ .‬عەباس مەحمود‪ ،‬ستافی‬ ‫بەڕێوەبردنی پاشکۆ (سادق ئەحمەد‪ ،‬کارزان فواد‪ ،‬حەیدەر عەلی‪ ،‬کارزان ئازاد‪ ،‬عومەر‬ ‫عەبدولکەریم‪.‬‬ ‫ئەم باڵوکراوەیە کە پێشتر لە شێوەی رۆژنامە دەردەچوو بەاڵم ژمارە (‪ )٩١‬ی لە شێوەی‬ ‫گۆڤاردا بە بەرگێکی رەنگاوڕەنگەوە بە (‪ )٤٠‬الپەڕە باڵوکراوەتەوە کە خاوەنی ئیمتیاز و‬ ‫سەرنوسەری (الوان ئەحمەد) بووە‪ ،‬ژمارە (‪ )٩٢‬ی ئەم باڵوکراوەیە لە ئابی ‪ ٢٠١٥‬وەک‬ ‫دوا ژمارە دەرچووە‪.‬‬ ‫‪ - ٤٠‬چرای باوەنوور (چرا)‪:‬‬ ‫چرای باوەنوور باڵوکراوەیەکی مانگانەی رۆشنبیری کۆمەاڵیەتی سەربەخۆیە کۆمەڵێک‬ ‫گەنج لە باوەنور دەریدەکەن‪ ،‬ژمارە (‪ )٠‬ی لە ئەیلولی ‪ ٢٠٠٦‬بە چوار الپەڕەی قەبارە‬ ‫گەورە بە رەش و سپی باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز و بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬عەتا محەمەد (باوە)‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬ھیوا ئەحمەد‪،‬‬ ‫جێگری سەرنوسەر‪ :‬شۆڕش مەحمود‪ ،‬سەرپەرشتیاری چاپ‪ :‬عەبدوڵاڵ رەشید‪ ،‬دەستەی‬ ‫نوسین (سیامەند حسێن‪ ،‬ھیوا ئەحمەد‪ ،‬عەتا محەمەد‪ ،‬کەریم فەرەج‪ ،‬شۆڕش مەحمود)‪،‬‬ ‫ھاوکاران (لێزان عەلی‪ ،‬باوان حەمە ساڵح) « لەو ناوانەدا لە دەستەی نوسیندا خاوەنی‬ ‫ئیمتیاز و بەڕێوەبەری نوسین لەگەڵ سەرنوسەردا ھاتووە کە ئەمە جێگەی تێبینییە «‪،‬‬ ‫لە مانشێتی ئەم ژمارەیەدا ھاتووە « سەرۆکی شارەوانی پێباز‪ :‬بە ھۆی یەکگرتنەوەی‬ ‫ھەر دوو ئیدارە پرۆسەی دابەش کردنی زەوی دواخراوە‪.« ! ...‬‬ ‫چرای باوەنور لە ژمارە (‪ )٢‬ەوە ناوەکەی بووە بە (چرا) و لە ئازاری ‪ ٢٠٠٧‬باڵوکراوەتەوە‬ ‫و ستافەکەی گۆڕانی بەسەردا ھاتووە‪ ،‬بە ھەشت الپەڕەیش باڵو کراوەتەوە‪( ،‬مامۆستا‬ ‫حەمە ساڵح ھارونیش) یش بوەتە خاوەنی ئیمتیازی‪ ،‬بەردەوام ستافی نوسین گۆڕانی‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪145‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫بەسەردا ھاتووە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )١٥‬ی چرا لە ئازاری ‪ ٢٠٠٩‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە گەورە بە بەرگێکی‬ ‫رەنگاوڕەنگەوە باڵو کراوەتەوە‪ ،‬باڵوکراوەکە لەسەری نوسراوە (باڵوکراوەیەکی مانگانەی‬ ‫گشتی سەربەخۆیە لە باوەنوور دەردەچێت)‪.‬‬ ‫‪ - ٤١‬کوردەمیر‪:‬‬ ‫کوردەمیر گۆڤارێکی زانستی سااڵنەیە تایبەتە بە شوێنەوار و کەلەپوری کوردستان‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەرێتیی شوێنەواری گەرمیان لە حوکمەتی ھەرێمی کوردستان دەریئەکات‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )١‬ی لە تشرینی یەکەمی ‪ ٢٠٠٦‬بە قەبارەی گەورە بە بەرگێکی رەنگاوڕەنگەوە‬ ‫کە وێنەی (کێوی کەرەفتو) ی لەسەرە‪ ،‬بە (‪ )١٦٦‬الپەڕەی رەش و سپی دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمیاز‪ :‬محەمەد شاکەلی‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬کەمال نوری مەعروف‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫نوسین‪ :‬حەسەن عەلی سەلیم‪ ،‬دەستەی نوسەران (محەمەد مەردان‪ ،‬شوکر محەمەد‬ ‫حەیدەر)‪ ،‬راوێژکاران (جەمال عەبدول‪ ،‬عەبدوڵاڵ قەرەداخی‪ ،‬سەعید شاکەلی)‪.‬‬ ‫ئەم گۆڤارە کە تایبەتە بە شوێنەوار و کەلەپوری کورد تەنھا ئەم ژمارەی لێ باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ - ٤٢‬بارین‪:‬‬ ‫بارین‪ ،‬یەکەمین رۆژنامەی ژنانەی ئەھلی لە گەرمیان‪( ،‬ئەم رۆژنامەیە پێشتر وەک‬ ‫پاشکۆ بە ناوی کەناری ژن لە گەڵ رۆژنامەی کەنار دەردەچوو)‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪ ٨‬ی‬ ‫مارسی ‪ ٢٠٠٧‬بە چوار الپەڕەی رەش و سپی بە قەبارەی گەورە دەرچووە‪.‬‬ ‫رۆژنامەی بارین (سوعاد حاتەم) سەرۆکی دەستەی بەڕێوەبردن بووە و ناوی کەسی تر‬ ‫لەسەر ئەم ژمارەیە بەدی ناکرێت‪ ،‬ژمارە (‪ )٢‬ی لە نیسانی ‪ ٢٠٠٧‬چاپ و باڵوکراوەتەوە‬ ‫کە بەشێکی زۆری بابەتەکانی تایبەت بە (مەرگەساتی ئەنفال)‪ ،‬ئەم ژمارەی بارین بە‬ ‫ھەشت الپەڕەی گەورەی رەش و سپی باڵوکراوەتەوە‪ ،‬ستافی نوسین پێک ھاتووە لە‬ ‫(شەیما جەمال‪ ،‬ساجیدە قادر)‪.‬‬ ‫‪ -٤٣‬رازی گەنج‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی رۆشنبیری گشتی سەربەخۆیە‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ئەیلولی ‪ ٢٠٠٧‬لە کەالر‬ ‫بە قەبارەی بچوک بە (‪ )٤٠‬الپەڕەی رەش و سپیەوە بە بەرگێکی رەنگاوڕەنگ دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪ :‬فەتاح تەنیا‪ ،‬دەستەی ھاوکاران (رەمەزان ئەمین‪ ،‬دلێر‬ ‫عومەر‪ ،‬رێباز کەالری)‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 146‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫رازی گەنج لە ‪ ٢٠٠٨/٤/١٤‬پاشکۆیەکی دەرکردووە بە ناوی(ئەنفال) کە لە (‪ )٢٨‬الپەڕە‬ ‫پێک ھاتووە لەگەڵ بەرگەکەیدا بە رەنگاوڕەنگی‪ ،‬سەرپەرشتیاران (فەتاح تەنیا‪ ،‬سۆران‬ ‫حەمە سەعید)‪.‬‬ ‫‪ - ٤٤‬ڕوانگە‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی زانستی رۆشنبیری مانگانەیە‪ ،‬کۆمەڵێک خوێندکاری زانکۆ لە کەالر‬ ‫دەریدەکەن‪ ،‬ژمارە (‪ )٠‬ی لە شوباتی ‪ ٢٠٠٨‬بە دوانزە (‪ )١٢‬الپەڕە لەگەڵ بەرگەکەیدا‬ ‫بە قەبارەی بچوک بە رەش و سپی باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬مەریوان حەسەن‪ ،‬دیزاین و ھونەری‪ :‬عەلی رەسوڵ قادر‪ ،‬لە ژمارە یەکدا‬ ‫ستافی نوسینی لەسەر نەنوسراوە بەاڵم لە ژمارە دوو (‪ )٢‬دا کە لە ئایاری ‪٢٠٠٨‬‬ ‫دەرچووە ستافی نوسین بریتین لە (ھەردی غازی‪ ،‬ھاوکار حەسەن‪ ،‬عومەر محەمەد‬ ‫ئەمین‪ ،‬ھەژار زەبیحی)‪.‬‬ ‫باڵوکراوەی روانگە ناوی خاوەنی ئیمتیازی لەسەر نیە و تەنھا سێ ژمارەی لێ دەرچووە‬ ‫کە دواین ژمارەی ژمارە (‪ )٢‬یە و بە شانزە (‪ )١٦‬پەڕەی قەبارە بچوک چاپ و‬ ‫باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ - ٤٥‬کەالری‪:‬‬ ‫کەالری باڵوکراوەیەکی تایبەتە بە چلەی ماتەمینی کادر و پێشمەرگەی دێرینی کوردایەتی‬ ‫و روناکبیر ھەڤاڵ (ئەحمەد کەالری)‪ ،‬ئەم باڵوکراوە تایبەتە لە ‪ ٢٠٠٨/٤/١٩‬بە ھەشت‬ ‫الپەڕەی قەبارە گەورە بە بەرگێکی رەنگاوڕەنگەوە باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەم باڵوکراوەیە تایبەتە لە الیەن راگەیاندنی مەڵبەندی ‪ ١١‬ی رکخستنی کەالری (ی‪ .‬ن‪.‬‬ ‫ک) ەوە لە چلەی ماتەمینی کادر و پێشمەرگەی دێرینی کوردایەتی و روناکبیر ھەڤاڵ‬ ‫(ئەحمەد کەالری) ئامادەی کردووە‪ ،‬بە سەرپەرشتی (مامۆستا عەلی عەبدوڵاڵ‪ ،‬کاروان‬ ‫یاروەیس‪ ،‬ئەحمەدی خۆشنووس‪ ،‬ئومێد ئەکرەم‪ ،‬جەمیل محەمەد ئیبراھیم)‪.‬‬ ‫‪ - ٤٦‬ھاوبەش‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی ناوەندی کاری ھاوبەشی رێکخراوەکانی گەرمیانە‪ ،‬سااڵنە لە یادی‬ ‫دامەزراندنیدا دەریدەکات‪ ،‬ژمارە یەکی لە ‪ ٢٠٠٨/٤/٢٢‬دەرچووە‪.‬‬ ‫ئەم باڵوکراوە ناوی ستافی لەسەر نیە تەنھا ناوی دیزاینەر نەبێت کە (سەرداری مەال‬ ‫ێاڵح) ە‪ ،‬باڵوکراوەکە بە قەبارەی بچوک بە (‪ )١٢‬الپەڕەی رەش و سپی و بە بەرگێکی‬ ‫رەنگاو رەنگەوە دەرچووە‪.‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪147‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪ - ٤٧‬چاو‪:‬‬ ‫چاو گۆڤارێکی مانگانەی رۆشنبیری گشتی ئازادە‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە نیسانی ‪ ٢٠٠٨‬بە‬ ‫بەرگێکی رەنگاوڕەنگەوە بە (‪ )٦٤‬الپەڕەی رەنگاوڕەنگ و رەش و سپیەوە بە قەبارەی‬ ‫گەورە دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬عومەر شەریف‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬ئارام ئیکرام‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬ھێمن‬ ‫بابان رەحیم‪ ،‬لەم ژمارەیەدا خاوەنی ئیمتیاز ووتارێکی نوسیوە لەژێر ناونیشانی (بۆچی‬ ‫چاو‪ ...‬؟)‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٣١‬ی گۆڤاری چاو لە شوباتی ‪ ٢٠١١‬بە (‪ )٤٨‬الپەڕەوە دەرچووە‪ ،‬لەم‬ ‫ژمارەیەدا ناوی بەڕێوەبەری نوسینی لەسەر نیە‪ ،‬راوێژکاری یاسایی زیادی کردووە بە‬ ‫ناوی (سەرکەوت نەجمەدین) ‪.‬‬ ‫‪ - ٤٨‬راساڵ‪:‬‬ ‫راساڵ باڵوکراوەیەکی رۆشنبیری ئیسالمی سەربەخۆی مانگانەیە کۆمەڵەی فیردەوس‬ ‫دەریدەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )٢‬ی لە ‪ ٢٠٠٨/٧/١‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە بچوک بە رەش و‬ ‫سپی دەرچووە‪.‬‬ ‫راسال ناوی ستافی لەسەر نیە جگە لە دوو ژمارە مۆبایل و ئیمێڵێک کە لەسەری‬ ‫نوسراوە‪ ،‬لە الیەن کۆمەڵەی فیردەوسەوە دەرکراوە‪.‬‬ ‫‪ - ٤٩‬بانەڕۆژ‪:‬‬ ‫بانەڕۆژ گۆڤارێکی رۆشنبیری گشتییە کۆمەڵەی روناکبیری و کۆمەاڵیەتی کەرکوک –‬ ‫نوسینگەکانی کفری و کەالر بە ھاوبەشی دەریدەکەن‪ ،‬ژمارە (‪ )٣٥‬ی لە نیسانی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫بە ھەردوو زمانی کوردی و عەرەبی‪ ،‬بە بەرگێکی رەنگاوڕەنک و بە (‪ )٩٢‬الپەڕەی رەش‬ ‫و سپی دەرچووە (ئەم گۆڤارە بە موڵکی ھەریەکە لە کفری و کەالر دادەنرێت‪ ،‬واتا بە‬ ‫ھاوبەشی لە الیەن رۆژنامەنوسان و نوسەرانی ئەو دووشارەوە دەرچووە)‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬سەالحەدین عەبدولحەمید‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬لەتیف ھەڵمەت‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫نوسین‪ :‬شکور حەمەی ھەیەر‪ ،‬جێگری بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬ساڵح ھەالج‪ ،‬دەستەی‬ ‫نوسەران (رەحیم حەمید عەبدولکەریم د‪.‬عەبدولکەریم حاجی محەمەد عەلی‪ ،‬ساھر‬ ‫عەلی جاسم‪ ،‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬نیشتیمان بێ نەوا)‪ ،‬راوێژکاران (شێخ سەعید شاکەلی‪،‬‬ ‫عەبدولمەجید زەنگەنە‪ ،‬ئیبراھیم کوێخا‪ ،‬چیمەن سەعید جەعفەر‪ ،‬سامان کەریم‪ ،‬سەالح‬ ‫گەرمیانی)‪ ،‬لەسەریشی نوسراوە ناونیشان‪ :‬کفری ‪ -‬نوسینگەی کۆمەڵەی روناکبیری‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 148‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ ،‬کەالر ‪ -‬نوسینگەی کۆمەڵەی روناکبیری‪ ،‬کەرکوک – بارەگای کۆمەڵەی روناکبیری‬ ‫بەرامبەر قەاڵ‪.‬‬ ‫ئەم گۆڤارە بەردەوام ستافەکەی گۆڕانی بەسەردا ھاتووە بە تایبەت لە ژمارە (‪ )٥١‬ەوە‬ ‫کە لە ئەیلولی ‪ ٢٠٠٩‬دەرچووە‪ ،‬بەم شێوەیە‪:‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬سەالحەدین عەبدولحەمید‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬لەتیف ھەڵمەت‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫بااڵی گۆڤار (شێخ سەعید شاکەلی‪ ،‬ساڵح ھەالج‪ ،‬شکور حەمەی ھەیەر)‪ ،‬دەستەی‬ ‫نوسەران (رەحیم حەمید عەبدولکەریم‪ ،‬زەینەب ئەرکەوازی‪ ،‬دکتۆر عەبدولکەریم حاجی‪،‬‬ ‫عەلی حسێن ساڵح‪ ،‬سەیفەدین سابیر)‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٥٨‬ی بانەرۆژ لە تشرینی یەکەمی ‪ ٢٠١٠‬بە شەست (‪ )٦٠‬الپەڕە دەرچووە وەک‬ ‫گۆڤاری ھاوبەشی ھەردوو نوسینگەی کەالر و کفری کۆمەڵەی روناکبیری‪ ،‬ستافەکەی‬ ‫جارێکی تر گۆڕانی بەسەردا ھاتووە‪ ،‬ئەم گۆڤارە ژمارە یەکی لە الیەن کۆمەڵەی‬ ‫روناکبیری و کۆمەاڵیەتی کەرکوک لە شاری کەرکوک دەرچووە و ئێستا وەک گۆڤاری‬ ‫ئەم کۆمەڵەیە بەردەوامە لە دەرچوون‪.‬‬ ‫‪ -٥٠‬تەما‪:‬‬ ‫تەما باڵوکراوەیەکی گشتی سەربەخۆیە‪ ،‬دەستەیەک فێرخوازی زانکۆ ھەموو (‪ )٧‬ی‬ ‫مانگێک دەریدەکەن‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪ ٢٠٠٩/٢/٧‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە بچوک‬ ‫بە رەش و سپی باڵویان کردوەتەوە‪ ،‬وەک دەردەکەوێت ئەم باڵوکراوەیە لە کۆلێژی‬ ‫پەروەردە و پەروەردەی بنەڕەتی کەالر و ئادابی خانەقین باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫ستافی کار ‪ -‬کۆلێژی بنەڕەتی کەالر ‪ :‬دالوەر نوری‪ ،‬محەمەد حەسەن‪ ،‬زیاد کەریم‬ ‫کۆلێژی ئادەبی خانەقین‪ :‬دڵشاد جەالل کارێزی‪ ،‬کۆلێژی پەروەردەی کەالر‪ :‬رێبەر‬ ‫عەباس‪ .‬باڵوکراوەی تەما لە ژمارە (‪ )٥‬یدا کە لە ‪ ٢٠٠٩/١١/٧‬بە ھەشت الپەڕەی‬ ‫قەبارە بچوک باڵوکراوەتەوە گۆڕانکاری بەسەردا ھاتووە‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪:‬‬ ‫دالوەر نوری‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪ :‬دڵشاد جەالل کارێزی‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬محەمەد‬ ‫حەسەن‪ ،‬دیزاین‪ :‬زیاد کەریم‪ ،‬ھاوکاران (رێبەر عەباس‪ ،‬سەالح ھەولێری)‪.‬‬ ‫لە ژمارە (‪ )٨ ،٧‬ی ئەم باڵوکراوەیەدا ھەڵە روویداوە و لە ھەردوو ژمارەکەدا نوسراوە‬ ‫ژمارە (‪ ،)٥‬دواین ژمارەی تەما‪ ،‬ژمارە (‪ )٨‬وەک ووتمان نوسراوە ژمارە (‪ )٥‬لە‬ ‫‪ ٢٠١٠/٢/٥‬بە ھەشت الپەڕەی رەش و سپی لە قەبارەی ژمارەکانی پێشتر کەمێک گەورە‬ ‫تر دەرچووە‪ ،‬لەگەڵ ئەم ژمارەدا لە ساڵیادی دەرکدنی تەمادا پاشکۆیەکی چوار الپەڕەی‬ ‫بە ناوی (پاشکۆی تەما) باڵوکراوەتەوە‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪149‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪ - ٥١‬ناسنامە‪:‬‬ ‫ناسنامە گۆڤاری پاشماوەی ئەنفالکراوەکانە‪ ،‬رێکخراوی چواردەی چوار دەریدەکات‪،‬‬ ‫دەکرێت لە ئایندەدا بەردەوام بێت‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪ ٢٠٠٩/٤/١٤‬بە بیست (‪ )٢٠‬الپەڕە‬ ‫و بەرگێکی رەنگاورەنگەوە دەرچووە‪.‬‬ ‫سەرۆکی ئەنجومەنی بەڕێوەبردن و سەرنوسەر‪ :‬فەتاح تەنیا‪ ،‬ئەم گۆڤارە رێکخراوی‬ ‫چواری چوار لە رزگاری سااڵنە دەری کردووە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٣‬ی ناسنامە لە ‪ ٢٠١١/٤/١٤‬بە بیست و ھەشت (‪ )٢٨‬الپەڕە و بەرگێکی‬ ‫رەنگاوڕەنگەوە باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ - ٥٢‬تراژیدیا‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی تایبەت بە ساڵیادی (ئەنفال)‪ ،‬لە ‪ ٢٠٠٩/٤/١٤‬دا بە (‪ )٨‬الپەڕەی رەش‬ ‫و سپی دەرچووە‪ ،‬بە مانشێتی « ئەگەر کورد جاشی نەبوایە‪ ،‬ئەنفال بەو شێوەیە‬ ‫نەدەبوو «‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪ :‬سەیوان عومەر‪ ،‬دیزاین‪ :‬الوان ئەحمەد‪.‬‬ ‫‪ - ٥٣‬کۆنفرانس گەرمیان‪:‬‬ ‫کۆنفرانس گەرمیان رۆژانەی تایبەتی کۆنفرانسە‪ ،‬لیژنەی راگەیاندی کۆنقرانس « بەرەو‬ ‫بەھێز کردنی پێگەی ژن لە ناوەندەکانی بڕیاردا « دەریدەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪٢٢‬ی‬ ‫نیسانی ‪ ٢٠٠٩‬بە چوار الپەڕەی قەبارە گەورە بە رەنگاو رەنگی دەرچووە‪.‬‬ ‫ستافی کار بریتین لە (ئاری عوسمان خەیات‪ ،‬ھەڤاڵ ئیبراھیم‪ ،‬جیھان محەمەد‪ ،‬کەنعان‬ ‫سەعدوڵاڵ‪ ،‬ئەرکان محەمەد رەشید)‪ ،‬ئەم باڵو کراوەیە لە رۆژانی کۆنفرانسی بەرەو بەھێز‬ ‫کردنی پێگەی ژن لە ناوەندەکانی بڕیاردا دەرچووە کە بەشی کاروباری کچان و ژنانی‬ ‫رێکخراوە دیموکراتیەکان ئەنجانی دابوو لە کەالر‪.‬‬ ‫‪ - ٥٤‬گەرمیان پۆست‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی سیاسی‪ ،‬فکری‪ ،‬کۆمەاڵیەتی گشتییە لە گەرمیان دەردەچێت‪ ،‬ژمارەی‬ ‫(ئەزمونی) لە حوزەیرانی ‪ ٢٠٠٩‬لە کەالر بە (‪ )٨‬الپەڕەی رەش و سپی دەرچووە‪،‬‬ ‫مانشێتی ژمارە یەکی بریتیە لە « جارێکی تر چارەنوسی ئیدارەی گەرمیان کەوتە‬ ‫نادیاریەوە «‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 150‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪ :‬سەیوان عومەر‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪ :‬حسێن عەزیز‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬کاوە گەرمیانی‪ ،‬ستافی کارا (ھەردی مەحمود‪ ،‬رۆژان مستەفا)‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٤٠‬ی لە ئابی ‪ ٢٠١١‬بە دوانزە (‪ )١٢‬الپەڕەی قەبارە گەورە بە بەرگێکی رەنگاو‬ ‫رەنگ و پەڕەکانی ناوەوە بە رەش و سپی دەرچووە و خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەری‬ ‫(سەیوان عومەر) ە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٩٢‬ی گەرمیان پۆست کە تایبەتە بە ساڵیادی ئەنفال لە نیسانی ‪٢٠١٣‬‬ ‫بە (‪ )٢٨‬الپەڕەی قەبارە گەورە دەرچووە‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز و سەرنوسەر‪ :‬سەیوان‬ ‫عومەر‪ ،‬دەستەی نوسەران و ھاوکارانی ئەم ژمارەیە بریتین لە (بڕیار محەمەد‪ ،‬خیاڵن‬ ‫عەلی‪،‬کۆسار عومەر‪ ،‬چیا شێخ لەنگەری‪ ،‬ھەوراز ئەحمەد‪ ،‬شنۆ محەمەد‪ ،‬ئومێد شێخ‬ ‫لەنگەری)‪.‬‬ ‫‪ - ٥٥‬سروشت‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی زانستی گشتیە‪( ،‬ئامادەی برایەتی) دەریدەکات‪ ،‬ئەم باڵوکراوەیە لە‬ ‫ناحیەی رزگاری سەر بە قەزای کەالرەوە دەرچووە‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪ ١‬ی تشرینی‬ ‫دووەمی ‪ ٢٠٠٩‬بە چوار الپەڕەی قەبارە بچوک بە رەش و سپی باڵوکراوەتەوە‪ .‬لەم‬ ‫ژمارەیەدا ناوی ستافی نوسینی لەسەر نیە و زۆربەی ژمارەکانی ئە ھەمان پەڕە و قەبارە‬ ‫بالوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫باڵوکراوەی سروشت‪ ،‬ژمارە (‪ )١١‬ی لە ‪ ٢٠١٠/٤/١٤‬لە یادی (مەرگەساتی ئەنفال) دا‬ ‫بە دوانزە (‪ )١٢‬الپەڕەی قەبارە گەورە بە بەرگێکی رەنگاوڕەنگەوە باڵوکراوەتەوە‪ ،‬لە‬ ‫روپەڕەی ئەم ژمارەیەدا نوسراوە (سروشت‪ ،‬ئامادەیی برایەتی بە چاودێری و ھاوکاری‬ ‫بەڕێوەبەرێتی گشتی پەروەردەی گەرمیان دەریدەکات)‪ ،‬خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬ئامادەیی‬ ‫برایەتی‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬سەعدوڵاڵ محەمەد‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬سۆران عەلی‪ ،‬دەستەی‬ ‫نوسەران (ھاوار حەمید‪ ،‬شاخەوان ساڵح)‪ ،‬تایپ‪ :‬زیاد فایەق‪.‬‬ ‫‪ - ٥٦‬ھەفتانەی بەمۆ‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی پەروەردەیی زانستی گشتیە لە الیەن خوێندکاران و مامۆستایانی ئامادەیی‬ ‫بەمۆوە دەردەچێت‪ ،‬ئەم باڵوکراوەیە لە ناحیەی رزگاری سەر بە قەزای کەالر دەرچووە‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )١‬ی کانونی یەکەمی ‪ ٢٠٠٩‬بە دوو پەڕەی قەبارە بچوک بە رەنگی رەش و سپی‬ ‫بالوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٦‬ی ھەفتانەی بەمۆ لە ‪ ٢٠١٠/٢/١٧‬بە ھەشت الپەڕەی قەبارە بچوک بە رەش‬ ‫و سپی باڵوکراوەتەوە‪ ،‬ئەم باڵوکراوەیە جگە لە ئیمیڵ و ژمارە تەلەفۆنێک ناوی ستافی‬ ‫لەسەر نیە‪.‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪151‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪ - ٥٧‬ھەتاو‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی رۆشنبیری گشتییە‪ ،‬کۆمەڵێک قوتابی و خوێندکاری زانکۆ دەریدەکەن‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )١‬ی لە کانونی دووەمی ‪ ٢٠١٠‬دەرچووە‪ ،‬ژمارە یەک بە قەبارەی بچوک بە (‪)١٦‬‬ ‫الپەڕە باڵوکراوەتەوە بە رەنگاوڕەنگی بە تایبەت رەنگی نیلی‪.‬‬ ‫دەستەی سەرپەرشتیاران بریتین لە (ھۆشمەند ئەحمەد‪ ،‬دەشتی ئەحمەد‪ ،‬کازم جەباری‪،‬‬ ‫فارس ئەحمەد)‪ ،‬ھۆشمەند ئەحمەد لە ژمارە یەکدا وتاری ژمارەی بە ناونیشانی (ھەتاو‪...‬‬ ‫بۆ ؟) نوسیوە‪.‬‬ ‫‪ - ٥٨‬رووناکی‪:‬‬ ‫رووناکی مانگانەیەکی تایبەتە کۆمپانیای روناکی دەریدەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە کانونی‬ ‫دووەمی ‪ ٢٠١٠‬بە چوار الپەڕەی رەنگاوڕەنگای قەبارە گەورە دەرچووە‪.‬‬ ‫ئەم باڵوکراوەیە تایبەتە بە کارو پرۆژەکانی کۆمپانیای روناکی‪ ،‬سەرپەرشتیاری‬ ‫رۆژنامەوانی و دیزاین‪ :‬سەیوان ئەمین‪ .‬ژمارە دووی رووناکی لە شوباتی ‪ ٢٠١٠‬بە چوار‬ ‫الپەڕەی قەبارە گەورە بە رەنگاوڕەنگی باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ - ٥٩‬داری خلە‪:‬‬ ‫داری خلە مانگانەیەکی تایبەتە بە ساڵیادی شەھیدانی (داری خلە)‪ ،‬ئەم ژمارە تایبەتە‬ ‫لە شوباتی ‪ ٢٠١٠‬بە چوار الپەڕەی بەرگ بە رەنگاوڕەنگی و ناوەوە بە رەش و سپی بە‬ ‫قەبارەی گەورە دەرچووە‪ ،‬ئەم باڵوکراوەیە ناوی کەسی وەک ستاف لەسەر نیە‪.‬‬ ‫‪ - ٦٠‬داکۆکی‪:‬‬ ‫داکۆکی گۆڤارێکی سااڵنەیە ھەموو ‪ ٤/١٤‬کۆمەڵەی داکۆکیکار لە مافی قوربانیان و‬ ‫کەس و کاری ئەنفالکراوەکان لە گەرمیان دەریدەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە ‪ ٢٠١٠/٤/١٤‬بە‬ ‫سی و شەش (‪ )٣٦‬الپەڕەی رەنگاوڕەنگ و رەش و سپی و بە بەرگێکی رەنگاوڕەنگەوە‬ ‫دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬کۆمەڵەی داکۆکیکار لە مافی قوربانیان و کەس و کاری ئەنفالکراوەکان‬ ‫لە گەرمیان‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬ھاوڕێ پێشڕەو‪ ،‬جێگری سەرنوسەر‪ :‬شوان محەمەد رۆستەم‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 152‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪ - ٦١‬مەودا‪:‬‬ ‫مەودا باڵوکراوەیەکی رۆشنیری گشتی سەربەخۆیە‪ ،‬کۆمەڵێک خوێندکار و قوتابی زانکۆ‬ ‫دەریدەکەن‪ ،‬ژمارە (‪ )٤‬ی لە ئایاری ‪ ٢٠١٠‬بە سی و دوو (‪ )٣٢‬الپەڕەی قەبارە بچوک‬ ‫بە رەنگی رەش و سپی بە بەرگێکی رەنگاوڕەنگەوە دەرچووە‪.‬‬ ‫دەستەی سەرپەرشتیاران بریتین لە (دەشتی ئەحمەد‪ ،‬کازم جەباری‪ ،‬فارس ئەحمەد)‪.‬‬ ‫‪ - ٦٢‬زانست‪:‬‬ ‫زانست باڵوکراوەیەکی زانستی و رۆشنبیری ئاینی بێ الیەنە‪ ،‬دەستەیەک لە دەرچوان و‬ ‫فێرخوازانی زانکۆ و پەیمانگاکان دەریدەکەن‪ ،‬ژمارە (‪ )٠‬ی لە تشرینی دووەمی ‪ ٢٠١٠‬بە‬ ‫شانزە پەڕەی قەبارە بچوک دەرچووە‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬عەدنان بارام‪ ،‬دەستەی نوسەران (عەلی محەمەد‪ ،‬ھاوار عەبدوڵاڵ‪ ،‬رزگار‬ ‫محەمەد‪ ،‬فەالح حەسەن)‪.‬‬ ‫ژمارە (‪ )٣١‬ی زانست لە ‪ ٢٠١٤/٣/١‬بە (‪ )٢٤‬پەڕەی قەبارە بچوک بە رەنگی رەش‬ ‫و سپی دەرچووە‪ ،‬ستافەکەی بریتیە لە‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬عەدنان بارام‪ ،‬دەستەی نوسەران‬ ‫(جیھاد قادر‪ ،‬بالل جەالل‪ ،‬ھێمن عەبدولکەریم‪ ،‬پشتیوان حەسەن)‪.‬‬ ‫‪- ٦٣‬ھاتوچۆ‪:‬‬ ‫باڵوکراوەیەکی مانگانەیە‪ ،‬بەشی راگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی ھاتوچۆی گەرمیان لەگەڵ‬ ‫کۆمەڵێک گەنج دەریدەکات‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ی لە سەرەتای کانونی دووەمی ‪ ٢٠١١‬دەرچووە‪.‬‬ ‫سەرنوسەر‪ :‬ئومێد عەلی‪ ،‬بەڕێوەبەری نوسین‪ :‬ھونەر عەلی‪ ،‬دەستەی ھاوکاری (کیفاح‬ ‫ئەحمەد‪ ،‬سەردار مەال ێاڵح)‪.‬‬ ‫ژمارە یەکی ھاتوچۆ بە قەبارەی بچوک بە (‪ )١٢‬الپەڕەی رەنگاوڕەنگ دەرچووە‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ )٢‬ی بە (‪ )١٢‬پەڕەی رەنگاوڕەنگی قەبارە بچوک لە مانگی دواتردا دەرچووە‬ ‫بەاڵم لەسەری نوسراوە (ھاتوچۆ‪ ،‬باڵوکراوەیەکی ھۆشیاری ھاتوچۆیە‪ ،‬کۆمەڵێک الوی‬ ‫سەربەخۆ لە گەرمیان دەریدەکەن)‪.‬‬ ‫‪ - ٦٤‬الو‪:‬‬ ‫رۆژنامەیەکی خوێندکاری سەربەخۆیە‪ ،‬بە ھاوکاری کۆمیتەی رێکخستنی یەکێتی کەالر‬ ‫دەردەچێت‪ ،‬ژمارە (‪ )٠‬ی لە شوباتی ‪ ٢٠١١‬بە قەبارەی بچوک بە شەش (‪ )٦‬الپەڕەی‬ ‫رەنگاوڕەنگ باڵوکراوەتەوە‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪153‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬دلێر کەمال مەحمود‪ ،‬سەرنوسەر‪ :‬سوارە بورھان عەبدولکەریم‪،،‬‬ ‫بەرێوەبەری نوسین‪ :‬زمناکۆ کەریم محەمەد‪ ،‬بەڕێوەبەری کارگێڕی‪ :‬داود ئەحمەد محەمەد‪،‬‬ ‫ھاوکاران (زانا حەسەن‪ ،‬کارزان نەعمان‪ ،‬زانا مەحمود)‪ ،‬مانشێتی ژمارە یەکی بریتیە لە‬ ‫« کردنی پەیمانگای تەکنیکی بە کۆلێژ بڕیارێکی زۆر گرنگ بوو بۆ گەرمیان «‪ ،‬لە دوا‬ ‫الپەڕەی ھەمان ژمارەدا جگە لە ووتارێک‪ ،‬کاریکاتێرێک و ریکالم بەدی دەکرێت‪.‬‬ ‫الو لە ژمارە دووە لەسەری نوسراوە (رۆژنامەیەکی خوێندکاریە‪ ،‬کۆمەڵێک الوی سەربەخۆ‬ ‫لە شاری کەالر دەریدەکەن)‪ ،‬ژمارە سێ (‪ )٣‬ی ئەم رۆژنامەیە لە ئایاری ‪ ٢٠١١‬بە ھەشت‬ ‫الپەڕەی رەنگاو رەنگ وەک دواین ژمارەی (الو) باڵوکراوەتەوە وەک ستافی رۆژنامەکە‬ ‫وەک « دوا ووتە « ئاماژەیان بۆ کردووە‪.‬‬ ‫‪ - ٦٥‬نانۆ ریکالم‪:‬‬ ‫گۆڤارێکی وەرزییە تەکنەلۆژیای نانۆ دەریدەکات‪ ،‬تاکە گۆڤاری تایبەتە بە ریکالم لە‬ ‫گەرمیان‪ ،‬ژمارە (‪ )٠‬ی لە زستانی ‪ ٢٠١١‬بە رەنگاورەنگی بە (‪ )٢٠‬الپەڕە دەرچووە‪.‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬نەبەرد خالد‪ ،‬سەرنوسەر سەیوان ئەمین‪ ،‬بەڕیوەبەری کارگێڕی‪ :‬ھێمن‬ ‫ئەحمەد‪ .‬سەیوان ئەمین لە ژمارە یەکی نانۆ ریکالمدا ووتارێکی نوسیووە بە ناونیشانی‬ ‫(نانۆ ریکالم بۆچی ؟)‪.‬‬ ‫لیستی باڵوکراوەکانی شاری کەالر لە نێوان سااڵنی ‪ ٢٠١١ – ١٩٩١‬دا‬

‫ناوی باڵوکراوە ژمارە کاتی دەرچو ن‬ ‫ژ ‬ ‫رۆژ مانگ ساڵ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ١٩٩١‬‬ ‫‪ ٧‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫‪ ٣‬‬ ‫‪ -١‬میلکان ‬ ‫‪ ١٩٩١‬‬ ‫‪ ١٠‬‬ ‫‪ -٢‬پەیامی ئازادی ‪ ٢‬‬ ‫‪ ١٩٩٤‬‬ ‫‪ -٣‬تیشک ‪ ٤‬‬ ‫‪ ١٩٩٦‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ١٨‬‬ ‫‪ -٤‬وەرزش و گەرمیان‪ ٣‬‬ ‫‪ ١٩٩٦‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ٨‬‬ ‫‪ -٥‬کەڵیار ‪ ٠‬‬ ‫‪ ١٩٩٦‬‬ ‫‪ ١١‬‬ ‫ ‬ ‫‪١‬‬ ‫‪ -٦‬فەرتەنە ‬ ‫‪ ١٩٩٨‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫ ‬ ‫‪ -٧‬گۆڤار ‪ ١‬‬ ‫‪ -٨‬تۆژەر ‪ ١‬ھاوین ‪ ١٩٩٨‬‬ ‫‪ ١٩٩٨‬‬ ‫‪ ١٢‬‬ ‫‪ -٩‬پرشنگی نوێ ‪ ٠‬‬ ‫‪ ١٩٩٩‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫‪ -١٠‬سۆز ‪ ١‬‬ ‫‪ ١٩٩٩‬‬ ‫‪ ٧‬‬ ‫پێنووس (پێنوس) ‪ ١‬‬ ‫‪ ١١‬‬ ‫‪ ٢٠٠٠‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫خەمسەگی (پێنجەم)‪ ١‬‬ ‫‪ ١٢‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 154‬‬

‫تێبینی‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ ‪٢ ٠٠٢‬‬ ‫ ‬ ‫پژمە ‪٢‬‬ ‫‪ ١٣‬‬ ‫‪ ٠‬سەرەتای ‪ ٢٠٠٣‬‬ ‫بزە ‬ ‫‪ ١٤‬‬ ‫‪ ٢٠٠٣‬‬ ‫ ‪ ٣‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫گەرمیان ‪ ٠‬‬ ‫‪ ١٥‬‬ ‫‪ ٢٠٠٣‬‬ ‫‪ ٧‬‬ ‫پەیامی الوان (پەیامی گەنج) ‪ ٠‬‬ ‫‪ ١٦‬‬ ‫‪ ٢٠٠٣‬‬ ‫ ‪ ١٢‬‬ ‫کەالر ‪ ١‬‬ ‫‪ ١٧‬‬ ‫‪ ٢٠٠٤‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫ ‬ ‫‪١٨‬‬ ‫بەرەوشار ‪ ٠‬‬ ‫‪ ١٨‬‬ ‫‪ ٢٠٠٤ ٣‬‬ ‫ ‬ ‫‪ ١٩‬ھەنگاو ‪١-٠‬‬ ‫‪ ٢٠٠٤‬‬ ‫‪ ١‬بەھار ‬ ‫‪ ٢٠‬ھەشتاوھەشت ‬ ‫‪ ٢٠٠٤‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫ ‬ ‫‪١‬‬ ‫ئەفراندن ‪ ٠‬‬ ‫‪ ٢١‬‬ ‫‪ ٢٠٠٤ ٤‬‬ ‫ ‬ ‫خەڵک ‪١‬‬ ‫‪ ٢٢‬‬ ‫‪ ٢٠٠٤ ٧‬‬ ‫‪ ١٥‬‬ ‫کەنار ‪ ١‬‬ ‫‪ ٢٣‬‬ ‫‪ ٢٠٠٤ ١١‬‬ ‫ ‬ ‫داینەمۆ ‪٠‬‬ ‫‪ ٢٤‬‬ ‫‪ ٢٠٠٤ ١٢‬‬ ‫ ‬ ‫شکۆفە ‪١‬‬ ‫‪ ٢٥‬‬ ‫ ‪ ٢٠٠٤‬‬ ‫ ‬ ‫زیپان ‪٠‬‬ ‫‪ ٢٦‬‬ ‫‪ ٢٠٠٥ ٢‬‬ ‫ ‬ ‫شێروانە ‪٤‬‬ ‫‪ ٢٧‬‬ ‫‪ ٢٠٠٥‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫پەیامی خوێندکار ‪ ١‬‬ ‫‪ ٢٨‬‬ ‫‪ ٢٠٠٥ ٤‬‬ ‫‪ ١٤‬‬ ‫کۆست ‪ ١‬‬ ‫‪ ٢٩‬‬ ‫‪ ٢٠٠٥‬‬ ‫ ‪ ٦‬‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫ئایندەی گەرمیان ‪ ٠‬‬ ‫‪ ٣٠‬‬ ‫‪ ٢٠٠٥‬‬ ‫‪ ٨‬‬ ‫‪ ١٠‬‬ ‫گەرمیانی وەرزشی ‪ ٠‬‬ ‫‪ ٣١‬‬ ‫‪ ٢٠٠٥‬‬ ‫‪ ١٢‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫خوێندنی نوێ ‬ ‫‪ ٣٢‬‬ ‫‪ ٢٠٠٥ ١٢‬‬ ‫ ‬ ‫گۆڤاری گیرفان ‪٠‬‬ ‫‪ ٣٣‬‬ ‫ ‪ ٢٠٠٥‬‬ ‫ ‬ ‫نەسیم ‪١‬‬ ‫‪ ٣٤‬‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬‬ ‫‪ ٣‬‬ ‫‪ ٢‬‬ ‫وەرزشکاران ‬ ‫‪ ٣٥‬‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬‬ ‫‪ ٣‬‬ ‫‪ ٣١‬‬ ‫مودەڕیس ‪ ١‬‬ ‫‪ ٣٦‬‬ ‫‪ ٢٠٠٦ ٤‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫ئاتیە ‪ ٢‬‬ ‫‪ ٣٧‬‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ٢٢‬‬ ‫شێخ لەنگەر (سۆراخ)‪ ١‬‬ ‫‪ ٣٨‬‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬‬ ‫‪ ٥‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫گەرمیانی ئەمڕۆ ‪ ١‬‬ ‫‪ ٣٩‬‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬‬ ‫‪ ٩‬‬ ‫‪ ٠‬‬ ‫چرای باوەنوور (چرا) ‬ ‫‪ ٤٠‬‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬‬ ‫‪ ١٠‬‬ ‫ ‬ ‫کوردەمیر ‪١‬‬ ‫‪ ٤١‬‬ ‫‪ ٢٠٠٧‬‬ ‫‪ ٣‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫بارین ‪ ١‬‬ ‫‪ ٤٢‬‬ ‫‪ ٢٠٠٧‬‬ ‫‪ ٩‬‬ ‫ ‬ ‫‪١‬‬ ‫رازی گەنج ‬ ‫‪ ٤٣‬‬ ‫‪ ٢٠٠٨‬‬ ‫‪ ٢‬‬ ‫ ‬ ‫روانگە ‪ ٠‬‬ ‫‪ ٤٤‬‬ ‫‪ ٢٠٠٨‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ١٩‬‬ ‫کەالری ‪ ١‬‬ ‫‪ ٤٥‬‬ ‫‪ ٢٠٠٨‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ٢٢‬‬ ‫‪ ٤٦‬ھاوبەش ‪ ١‬‬ ‫‪ ٢٠٠٨‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫ ‬ ‫‪١‬‬ ‫چاو ‬ ‫‪ ٤٧‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪155‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪٢ ٠٠٨‬‬ ‫‪ ٧‬‬ ‫‪ ٢٠٠٨‬‬ ‫‪ ١٢‬‬ ‫‪ ٢٠٠٩‬‬ ‫‪ ٢‬‬ ‫‪ ٢٠٠٩‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ٢٠٠٩‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ٢٠٠٩‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ٢٠٠٩‬‬ ‫‪ ٦‬‬ ‫‪ ٢٠٠٩‬‬ ‫‪ ١١‬‬ ‫‪ ٢٠٠٩‬‬ ‫‪ ١٢‬‬ ‫‪ ٢٠١٠‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫‪ ٢٠١٠‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫‪ ٢٠١٠‬‬ ‫‪ ٢‬‬ ‫‪ ٢٠١٠‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ٢٠١٠‬‬ ‫‪ ٥‬‬ ‫‪ ٢٠١٠‬‬ ‫‪ ١١‬‬ ‫‪ ٢٠١١‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫‪ ٢٠١١‬‬ ‫‪ ٢‬‬ ‫زستان ‪ ٢٠١١‬‬

‫‪ ١‬‬ ‫راساڵ ‪ ٢‬‬ ‫‪ ٤٨‬‬ ‫ ‬ ‫بانەڕۆژ ‪٤٢‬‬ ‫‪ ٤٩‬‬ ‫‪ ٧‬‬ ‫‪ ١‬‬ ‫تەما ‬ ‫‪ ٥٠‬‬ ‫‪ ١٤‬‬ ‫ناسنامە ‪ ١‬‬ ‫‪ ٥١‬‬ ‫‪ ١٤‬‬ ‫تراژیدیا ‪ ١‬‬ ‫‪ ٥٢‬‬ ‫کۆنفرانس گەرمیان‪ ٢٢/١‬‬ ‫‪ ٥٣‬‬ ‫گەرمیان پۆست ‪ ١‬‬ ‫‪ ٥٤‬‬ ‫ ‬ ‫سروشت ‪١‬‬ ‫‪ ٥٥‬‬ ‫‪ ٥٦‬ھەفتانەی بەمۆ ‪ ١‬‬ ‫ ‬ ‫‪ ٥٧‬ھەتاو ‪١‬‬ ‫ ‬ ‫رووناکی ‪١‬‬ ‫‪ ٥٨‬‬ ‫ ‬ ‫داری خلە ‪١‬‬ ‫‪ ٥٩‬‬ ‫‪ ١٤‬‬ ‫داکۆکی ‪ ١‬‬ ‫‪ ٦٠‬‬ ‫ ‬ ‫مەودا ‪٤‬‬ ‫‪ ٦١‬‬ ‫ ‬ ‫زانست ‪٠‬‬ ‫‪ ٦٢‬‬ ‫ ‬ ‫‪ ٦٣‬ھاتوچۆ ‪١‬‬ ‫ ‬ ‫‪٠‬‬ ‫الو ‬ ‫‪ ٦٤‬‬ ‫‪ ٠‬‬ ‫نانۆ ریکالم ‬ ‫‪ ٦٥‬‬ ‫‪sabahalijafs@gmail.com‬‬ ‫نوسەر و رۆژنامەنوس لە گەرمیان‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 156‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫مۆڵ‬

‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ک‬ ‫ق‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ک‬ ‫ان‬ ‫پا‬ ‫ش‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ۆ‬ ‫م‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ڵ‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫خور‌‬ ‫نووسین‬ ‫ی‬ ‫‪:‬‬ ‫ژا‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫ارد‬ ‫لێکدانە‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ڕا‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫‪:‬‬ ‫ب‬ ‫‌هیان س ‌هلمان‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪157‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 158

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫پاش شه‌ڕی جیهانی دووهه‌م گشه‌کردنی ئابووری زۆر زیادیکرد‪ ،‬ئه‌مه‌ش خووی خه‌ڵکه‌که‌ی‬ ‫گۆڕی‪ ،‬له‌وه‌دوا گەلەبه‌رخوری به‌کۆمه‌ڵ په‌یداده‌بێ‪ .‬چۆن ئه‌م ‌ه هات ‌ه ئاراو‌ه چۆن تاکو‬ ‫ئێستا به‌رده‌وامه‌؟‬ ‫بێگومان ناتوانین باسی ئه‌‌و گه‌ش ‌ه ئابووری ‌ه بکه‌ین بێ ئاماژه‌کرد ‌ن ب ‌ه زه‌مینه‌ی پێش ئە‌و‬ ‫که‌ شۆڕشی پێشه‌سازیی هێنایه‌ ئاراوه‌‪ .‬داهێنانی ئامێر و ماشێن ئه‌گه‌ر نه‌ڵێین کاری‬ ‫ده‌ستی و ده‌ستره‌نگینیی سڕییه‌وه ئه‌و‌ه ئێجگار که‌میکرده‌وه‪ .‬گه‌شه‌ی ئابووری بواری‬ ‫ئیشی زیاترکرد‪ ،‬پاره‌ی به‌دوادا هات‪ .‬له‌الیه‌کی دی ب ‌ه خودی به‌رخوریی و کڕینی ئامێری‬ ‫ناوماڵ کارو ئه‌رکه‌کانی ژنان که‌مبوونەو‌ه و له‌ساییه‌ی ئه‌م ‌ە هه‌لومه‌رجی ژنان به‌ره‌و باش‬ ‫ی‬ ‫چوو و سه‌ربه‌ستیی زیاتریان وه‌ده‌ستهێنا‪ .‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه بوون ‌ه فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی ‌‬ ‫بۆ خه‌رجکردن؛ لێره‌و‌ه گەلەبه‌رخور په‌یدا بوون‪‌ .‬په‌یدابوونی ته‌له‌ڤیزیۆن له‌گه‌ڵ خۆیدا‬ ‫شۆڕشێکی کلتووریی هێنا‪ ،‬ب ‌ه ملیۆنەها که‌س ل ‌ه شاشه‌کانییه‌وه ته‌ماشای ژیانی نوێ‬ ‫ی‬ ‫و کلتووری جیاوازی میلله‌تان ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش مەیل و خه‌ون دروستده‌کات‪ .‬ب ‌ه هاتن ‌‬ ‫کۆمپیۆته‌ر و ئینتەرنێت و ئای فۆن و ئای پاد ئه‌م شۆڕش ‌ه چه‌ند ره‌هه‌ندێکی تری‬ ‫ک‬ ‫خست ‌ه سه‌ر ئه‌و تێڕوانین ‌ه و وای کرد کە کلتووری نێونه‌ته‌وه‌یی ته‌نها ب ‌ه چه‌ند هه‌نگاوێ ‌‬ ‫ت‌‪ .‬به‌رخوریی‪ ،‬به‌ده‌ر ل ‌ه تێرکردنی پێداویستیه‌کانمان‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی بۆ‬ ‫لێمانه‌و‌ه دوور بێ ‌‬ ‫ئه‌وه‌ش به‌که‌ڵک دێت خۆمان له‌وانی دی پێ جودابکه‌ینه‌وه‪ ،‬به‌وه‌ی ئه‌و شتان ‌ه بکڕین ک ‌ه‬ ‫تاکێتی››من››ی پێ ده‌سه‌لمێ‪‌.‬‬ ‫‪1970‬‬ ‫فه‌یله‌سوف و سۆسیۆلۆگی فه‌ره‌نسی ژان بودریار ل ‌ه کتێبی کۆمه‌ڵی به‌رخور ل ‌ه ساڵی ‌‬ ‫به‌وردیی و قووڵیی باسی ئه‌م گه‌شه‌کردنه‌ی کردووه‌‪ .‬لێره‌دا کۆمه‌ڵێک له‌و تێڕامانانه‌ی‬ ‫بودریارد ده‌خه‌ین ‌ه به‌رچاو ب ‌ه هه‌ندێ لێکدانه‌وه‌ی تایبه‌تی و تێکه‌ڵی ده‌که‌ین ب ‌ه بۆچوونی‬ ‫که‌سانی دی ک ‌ه ل ‌ه فیلمێکدا ب ‌ه ناونیشانی پ ‌هر‌ستگاکانی به‌رخور‌ ل ‌ه ده‌رهێنانی هێلێن‬ ‫کلۆداڤیسکی‪ ،‬قسه‌یان کردووه‌‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵی به‌رخور هاتۆت ‌ه ئاراو‌ه تاکو تاکه‌کان ل ‌ه ڕێی خه‌رجکردنه‌و‌ه خۆیان له‌وانی تر‬ ‫جیابکه‌نه‌وه‌‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م جیاکردنه‌وه‌یه‌ش جێی ئه‌و جیاوازیی ‌ه ڕاسته‌قینه‌ییه‌ی‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪159‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫نێوان تاکه‌کا ‌ن ده‌گرێته‌وه ک ‌ه ل ‌ه سروشتیاندا جیاوازن‪ .‬بودریارد ل ‌ه سێ ته‌وه‌ری‬ ‫سه‌رکییدا بۆچوونه‌کانی ڕوونده‌کاته‌وه‌‪ :‬یه‌که‌میان‪ ،‬ده‌یخات ‌ه پێش چاومان ک ‌ه مرۆڤی‬ ‫ئه‌م سه‌رده‌م ‌ه به‌رامبه‌ر ب ‌ه ماد‌ه خۆی ده‌کێشێته‌و‌ه و ته‌نیاییه‌‪ .‬ڕوونیده‌کاته‌وه‌‪ ،‬چه‌نده‬ ‫نیشانەکان هه‌مه‌چه‌شنن‪ ،‬تا ئه‌و ڕاده‌ییه‌ی به‌شێکیان به‌رده‌وام ل ‌ه تارماییدا ده‌مێننه‌و‌ه و‬ ‫ده‌رناکه‌ون‪ .‬که‌چی زاڵبوونی هه‌ستی ترس له‌وه‌ی چیتر نه‌توانین خه‌رج بکه‌ین‪ ،‬وادەکات‬ ‫کە ئه‌و به‌شی تارماییەی هێند‌ه به‌هێزه‌ دا‌پۆشێ‌و ته‌نها ده‌سه‌التی ئه‌و به‌ش ‌ه ڕووناک و‬ ‫جوانه‌‌مان ده‌خات ‌ه ڕوو ک ‌ه به‌هه‌رچ نه‌رخێک بێت ده‌بێ هه‌ر خۆی نوێ بکاته‌وه‪ .‬لێره‌و‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵی به‌رخور به‌رده‌وام پێویستی ب ‌ه به‌رهه‌مهێنانی کااڵی نوێیه‌ تاکو دواتر له‌ناویبدات‬ ‫و ب ‌ه هی نوێ جێیبگرێته‌وه‌‪ ،‬به‌مه‌ش بوونی سیسته‌مه‌که‌ی دەسەلمێنێ و مسۆگەری‬ ‫دەکات‪‌.‬‬ ‫ل ‌ه ته‌وه‌ری دووهه‌مدا ده‌ڵی‪ ،‬به‌رخوریی سه‌رچاوه‌ی وابه‌سته‌ییه‪ .‬لێره‌دا بودریارد لۆژیکی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی بۆ وابه‌ستبوونمان ب ‌ه خه‌رجکردنه‌و‌ه نیشان ده‌دات‪ .‬ل ‌ه کۆمڵی دیموکراسیدا‬ ‫ئامانجی سه‌ره‌کیی به‌ره‌و ئه‌والی ‌ه ده‌مانبات که هه‌موو مرۆڤ یه‌کسانن و دابینکردنی‬ ‫پێداویستیش له‌و یه‌کسانیی ‌ه به‌ده‌ر نییه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ته‌وه‌ری سێهه‌میشدا‪ ،‬بودریارد ئاماژ‌ه به‌و هانده‌ران ‌ه ده‌کات ک ‌ه کاریگه‌رییان‬ ‫به‌سه‌ر به‌رخورییه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬لێره‌دا نووسه‌ر ده‌ڵێ‪ ،‬ژن بین یان پیاو‪ ،‬پیربین یان گه‌نج‪،‬‬ ‫که‌سمان ناتوانین ل ‌ه بازنه‌ی به‌رخور ده‌ربازبین‪ ،‬چونکە میتۆدی جیاواز به‌کارده‌هێنن و‬ ‫کارمانتێدەکات‪ ،‬ب ‌ه ئه‌خته‌بوتێک ده‌چێ په‌له‌کانی ب ‌ه هه‌موو الیه‌کدا بهاوێژێ‪ .‬سه‌رتاپای‬ ‫جه‌سته‌مان ده‌بێته ئه‌و پاژنه‌ییه‌ی ئه‌شیل (ئەخیلۆس) و خۆی له‌‌و خاڵ ‌ه الواز‌ه تیاماندا‬ ‫جێگیر ده‌کات ک ‌ه ئێمه‌ش وه‌ک هه‌مووان خه‌رجبکه‌ین تاکو ‹›ببین››‪ ،‬بوونمان بسەلمێنین‪.‬‬ ‫ب ‌ه کورتیی‪ ،‬هه‌موو ته‌وره‌کانی بودریارد له‌وه‌دا چڕدەبێتەو‌ە ک ‌ه هه‌رچی کاریگه‌ریی‬ ‫سۆسیۆلۆژی و تاک ڕەوییە ل ‌ه پێناو یه‌ک ئامانج فشار ده‌خه‌ن ‌ه سه‌رمان ـ هه‌تا ده‌توانین‬ ‫زیاتر خه‌رجبکه‌ین هه‌ر به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ هه‌ردوو ڕووی خۆکێشانه‌وه‌و وابه‌سته‌ییشمان ب ‌ه‬ ‫کااڵوه‌ ده‌به‌ستین‪ .‬‬ ‫له‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێمه‌دا سه‌نته‌ری کۆمێرسیال‪ ،centre commercial‬یاخود مۆڵ‬ ‫گه‌وره‌ترین شوێنی به‌رخوری به‌کۆمه‌ڵه‌‪ .‬مۆڵ ئه‌و شوێن ‌ه گه‌ور‌ه و داخراوه‌ی ‌ه ک ‌ه خه‌ڵک‬ ‫ل ‌ه ده‌ور خۆی خڕدەکاتەوە و ده‌سوڕێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و قیبل ‌ه نوێیه‌ی ‌ه ک ‌ه پێکه‌و‌ه بۆی‬ ‫ده‌چن‪ ،‬ئه‌و په‌رستگا نوێیه‌ی ‌ه ک ‌ه مرۆڤی ئه‌م سه‌رده‌م ‌ه ب ‌ه جانتا و جزدان و دروشکەی‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 160‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫کااڵکڕین زیاره‌تی ده‌که‌ن‪ .‬ئه‌م به‌هه‌شت ‌ه داخراوه‌‪ ،‬ئه‌م به‌هار‌ه هه‌میشه‌یی ‌ه ک ‌ه که‌شوبای‬ ‫به‌رده‌وا ‌م خۆشه‪ ،‬ده‌چین و شت لەوێ ده‌کڕین‪ ،‬پیاسه‌ی ل ‌ه نێودا ده‌که‌ین‪ ،‬مندااڵنی پێ‬ ‫ئاشنا ده‌که‌ین‪ ،‬چاوپێکەوتن و دیدارەکانمان لەوێیە و یه‌کتری تێدا ده‌بینین‪ ،‬خۆشمانی‬ ‫تێدا ونده‌که‌ین‪ .‬ئه‌م شانه‌ی هه‌نگ ‌ه ئه‌لته‌رناتیڤی شار‌ه (میکرۆکوزمی شارە)‪ ،‬داخستن ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه کرانه‌وه‌ی پانتایی بازاری پێشووی نێو شار‪ .‬ئه‌مه‌ش مه‌سه‌له‌ی پاراستن و‬ ‫کۆنتڕۆڵکردنی خه‌ڵک ئاسانتر ده‌کاته‌وه‪ .‬ل ‌ه مۆڵه‌کانی ئه‌وروپا و ئه‌مریکا کۆنتڕۆڵکردنێکی‬ ‫ته‌واویی مۆڵه‌کان هه‌ی ‌ه ب ‌ه شێویه‌کی نادیار ل ‌ه پشت شاشه‌ی تایبه‌تی و کامێراکان‪ .‬ئێم ‌ه‬ ‫ده‌چین ‌ه مۆڵه‌کان بۆ شتکڕین‪ ،‬وات ‌ه ئه‌گه‌ر که‌سێک ڕه‌وتی ئه‌و شتکڕین ‌ه تێکدات ل ‌ه ئاست‬ ‫خۆی ده‌یوه‌ستێنن‌‪.‬‬ ‫مۆ ‌ڵ خه‌ڵک ل ‌ه خۆی کۆده‌کاته‌وه؛ ل ‌ه ناوه‌وه‌ش‪ ،‬ته‌واو ل ‌ه نێوه‌ندیدا دووجار خه‌ڵکی ل ‌ه‬ ‫بازنه‌یه‌کدا خڕدەکاتەوە‪ ،‬ب ‌ه کۆ شمه‌ک ده‌کڕن و بە کۆ پار‌ه خه‌رجده‌که‌ن‪.‬‬ ‫مۆڵ به‌رهه‌می فیکری ته‌نیاکانیشه ک ‌ه ته‌نها له‌و به‌کۆمه‌اڵیه‌تیبوونه‌دا ده‌توانن ببن ‌ه‬ ‫که‌سێک‪ ،‬ل ‌ه نێو کۆی جه‌ماوه‌ردا ببن‪ .‬ل ‌ه سارو سڕیی ته‌نیاییدا باوه‌ش به‌گه‌رمای ئه‌و‬ ‫خه‌ڵکه‌دا بکه‌ن ک ‌ه هه‌موو پێکه‌و‌ه بۆ یه‌ک ئامانج و ل ‌ه یه‌ک جێ ئاماده‌ن‪ .‬به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه یاری تۆپی پێ(فوتبۆڵ) ک ‌ه ب ‌ه به‌رفراوانی جه‌ماوه‌ری ناسراو‌ه ته‌نها مۆڵ ته‌نیایی‬ ‫تاکه‌کان ده‌کڕێته‌وه‌‪ .‬ئێم ‌ه ته‌نانه‌ت ب ‌ه ئۆتومبیل هاتوچۆ ده‌که‌ین تاکو به‌ته‌نیا بین‪ .‬کڕینی‬ ‫ئۆتۆمبیل به‌شێکی ته‌واوکه‌ر‌ه ل ‌ه پرۆسه‌ی ب ‌ه ته‌نیایی بوون و ته‌واوکه‌ری خه‌رجکردنه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫کڕینی پانتایی جێیه‌کە بۆ خۆ جوداکردنه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه ونبوون ل ‌ه نێو کۆی ئه‌و ئۆتۆمبیالن ‌ه ‌‬ ‫ته‌نیاکانی تر لێیده‌خوڕن‪ .‬مۆڵ چاره‌سه‌ری بۆ ئه‌وه‌شمان دۆزیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬پارکی ئۆتۆمبیل‬ ‫لە نزیک و به‌ژێر هه‌موو مۆڵێکه‌و‌ه دروستکراوه‌‪ ،‬ئێم ‌ه ته‌نیاین و ل ‌ه نێو خه‌ڵکداین‪،‬‬ ‫ئاماده‌ین و وونین‪ ،‬ئاماده‌بوون ل ‌ه یه‌ک شوێن بۆ مه‌به‌ستێکه‌‪ -‬پێکه‌و‌ه خه‌رجکردن‪‌.‬کاتێ‬ ‫وونبوون ل ‌ه پێناو داهێناندا بێت ئه‌م ‌ه جودای ‌ه له‌گه‌ڵ وونبوون بۆ ئه‌وه‌ی خه‌رجبکه‌ین‪.‬‬ ‫پانتایی مۆڵ ئه‌وه‌ش ‌ه ک ‌ه ل ‌ه یه‌ککاتدا ڕاکه‌ڕاکه‌ت له‌کۆڵ ده‌کاته‌و‌ه و خۆشت ل ‌ه نێو کۆی‬ ‫ئه‌وانی تردا قبوڵده‌که‌ی‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێی تیۆلۆژیناس و سۆسیۆلۆگ ژۆن پاڵ (‪ )Jon Pahl‬ل ‌ه فیلمی په‌رستگا‌کانی‬ ‫به‌رخوریی‌‪ ،‬بیناسازیی مۆڵه‌کان درێژه‌پێدانی په‌رستگایه‌‪ .‬ل ‌ه هه‌موو مۆڵێکدا ئاو و‬ ‫نافوره‌ی لێیە‪‌ ،‬وه‌ک سیمبو‌لی خاوێنبوونه‌وه‌‪ ،‬بە وێناکردنی شت و ئاو‪ ،‬ئێم ‌ه بێ ئاو‬ ‫ناژین‪ ،‬وات ‌ه بێ شتکڕین ناژین‪ ،‬ئه‌وێ جێیه‌ک ‌ه بۆ خه‌رجکردن‪ ،‬به‌و جۆر‌ه مۆڵ وه‌ک هه‌رچ‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪161‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫په‌رستگایه‌ک یاسای خۆی ده‌سه‌پێنێ‪ .‬هه‌مان بیرۆک ‌ه بۆ ڕووناکی وه‌ک ووزه‌یه‌ک‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هه‌موو الیه‌کی مۆڵه‌کانه‌‌و‌ه تیشکی خۆڕ ب ‌ه تیژیی دێت ‌ه ناوه‌وه و ب ‌ه گڵۆپی هه‌مه‌جۆر‬ ‫ڕووناککراون‌‪( .‬لە ئێستادا مۆسیقایەکی ئارامبەخشیش لە پیانۆی ئۆتۆماتیک لێدەدرێ)‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ک به‌رزیی بنمیچه‌ی کلێسه‌کان هی مۆڵه‌کانیش به‌رزن‌؛ ل ‌ه ناویاندا مرۆڤ خۆی‬ ‫ب ‌ه بچووک ده‌بینێ‪ ،‬وات ‌ه ل ‌ه ئاست گه‌وره‌یی مۆڵدا ئێم ‌ه میناتۆرەکانیین‪ ،‬بچووکین‪ ،‬هەر‬ ‫چۆن به‌رامبه‌ر ب ‌ه یه‌زدان ئێم ‌ه بچووکین‪ ،‬به‌رامبه‌ر ب ‌ه مۆڵیش وه‌هاین‪ ،‬ته‌نها ب ‌ه کڕین‬ ‫و خه‌رجکردن گه‌وره‌ده‌بین‌‌‪ .‬ئه‌مه‌ش وێنه‌یه‌ک ‌ه ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی گه‌ور‌ه به‌رامبه‌ر ب ‌ه نه‌بوونی‬ ‫ده‌سه‌اڵت له‌الی ئێمه‌ی بچووک‪ ‌.‬دار و درەختە‌کانی نێو مۆڵه‌کانیش هه‌رده‌م گه‌شن‪،‬‬ ‫ماییه‌ی به‌خته‌وه‌ریی و ئاسایشن و ئه‌و الیه‌ن ‌ه ناسکو هەستیارەمان ده‌پارێزن‪ ،‬وێنه‌یان‬ ‫پێمان ده‌ڵێ ک ‌ه ل ‌ه ناوه‌ندی مۆڵدا ئێم ‌ه ده‌توانین گه‌شه‌که‌یه‌ن‪ ،‬گه‌وره‌‌بین و نه‌مرییمان‬ ‫ده‌خه‌ن ‌ه به‌رچاو‪ .‬خه‌رجکردن ته‌نها پرۆسه‌یه‌کی فڕۆشتن نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو کارکاردنێکی‬ ‫ێ‬ ‫تۆکمه‌ی ‌ه له‌سه‌ر بزاوتنی هه‌سته‌کانی مرۆڤ تاکو به‌ره‌وپیری مۆڵه‌کان بچێت و له‌و ‌‬ ‫گیرفانی به‌تاڵکات و به‌یانی بچێته‌و‌ه سه‌ر کار و دیسان گیرفان پڕکات و ل ‌ه کۆتایی رۆژ‬ ‫و هه‌فت ‌ه و مانگ و ساڵه‌که‌دا هەر بکڕێ و بکڕێ‪ ،‬خه‌رجبکات‪ ،‬خۆشڕابوێرێ‪ ،‬گه‌شت‬ ‫بکات و حیسابی بانکی بێته‌و‌ه ژێر سفر‪‌ .‬‬ ‫ژان بۆدریارد ل ‌ه کتێبی کۆمه‌ڵی به‌رخور ده‌ڵێ‪ :‬له‌گه‌ڵ مۆڵدا نه‌ک ته‌نها شار ده‌گۆڕێ به‌ڵکو‬ ‫تێڕوانینشمان بۆ جیهان ده‌گۆڕێ‪ .‬ئه‌م پانتاییه‌ی به‌گشتیی بۆ خه‌رجکردن ته‌رخانکراوه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێته‌ پانتایی ته‌واوی به‌سه‌ربردنی ژیان‪ .‬ئه‌م مۆالن ‌ه به‌ره‌و کوێ ده‌مانبه‌ن؟‬ ‫سااڵن ‌ه ب ‌ه ملیۆنەها که‌س بۆی ده‌چن و پاره‌ی تێدا خه‌رجده‌که‌ن‪ ،‬ئاماری ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫مۆاڵن ‌ه ئه‌گه‌ر ب ‌ه مۆزه‌خانه‌ی لووڤه‌ری پاریس و مۆمای نیۆیۆرک به‌راوردی بکه‌ین‬ ‫سه‌رسامده‌بین له‌وه‌ی ژماره‌ی هاتوچۆکه‌رانی مۆڵه‌کان زۆر زۆر زیاترن‪ ،‬ل ‌ه هه‌ندێ والته‌دا‬ ‫سااڵنه‌ ده‌گاته ‪ 250‬ملیۆن ک ‌هس‌‪.‬‬ ‫ده‌کرێ بپرسین کۆمه‌ڵی به‌رخور ب ‌ه خودی پرۆسه‌ی به‌رخوربوونی قه‌یرانێکه‌؟ ئه‌م‬ ‫پرسیار‌ه ناکات ‌ه ئه‌وه‌ی خه‌رجکردن ب ‌ه ئازادیی ل ‌ه مرۆڤ قه‌ده‌غه‌که‌ی‪ .‬هه‌موو ده‌زانین‬ ‫ک ‌ه کۆمه‌ڵی سه‌رمایه‌داریی کار له‌سه‌ر پێداویستی ده‌کات‪ ،‬به‌و واتای ‌ه دروستیانده‌کات‪،‬‬ ‫به‌رهه‌میانده‌هێنێ تاکو خه‌رج بکرێ‪ .‬ئه‌وه‌ی خه‌رجی ناکات ده‌چێت ‌ه په‌راوێزه‌وه‌‪ ،‬لێره‌شه‌و‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵی به‌رخور به‌ره‌و بیرۆکه‌ی دروستکردنی سه‌نته‌ری کۆمێرسیال (مۆڵ) ده‌چێ‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه وێنه‌ی پێشووی که‌س ‌ه زاناکان و ناوداره‌کانی مێژوو ده‌گۆڕێ بۆ ئه‌ستێره‌کانی‬ ‫سینه‌ما و وه‌رزش و شازاده‌کانی جیهان‪ .‬وێنه‌ی ئه‌مانه‌ زاڵده‌بێ ک ‌ه ل ‌ه ریکالمێکدا و‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 162‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ل ‌ه ژیانی رۆژانه‌یان ل ‌ه گۆڤاره‌کان و سه‌ر شاشه‌ی ته‌له‌ڤیزیۆنه‌کان به‌تەوژم نمایشی‬ ‫مارکه‌ی شمه‌ک و کااڵیه‌کی تایبه‌ت ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ی ئه‌وان نمایشی ده‌که‌ن ئێم ‌ه پاره‌ی بۆ‬ ‫خه‌رج ده‌که‌ین تاکو ده‌ستمانکه‌وێ‪ .‬خودی ئه‌م خه‌رجکردنه‌ پاراستن ‌ه ل ‌ه پراوێزبوون و‬ ‫به‌خشینی هه‌یبه‌تێک ‌ه ب ‌ه که‌سه‌که؛ به‌و شێوه‌ی ‌ه ئامێری جلشۆڕدن و هه‌رچ ئامێرێکی تر‬ ‫ده‌وری ئیسراحه‌ت به‌خش ده‌بینێ و له‌هه‌مانکاتدا وێنه‌یه‌ک ‌ه ک ‌ه خاوه‌نه‌که‌ی ل ‌ه که‌سێکی‬ ‫دی جودا ده‌کاته‌و‌ه ک ‌ه نییه‌تی و ب ‌ه خودی ئه‌م وێنه‌ی ‌ه ئه‌وی دی خۆی پاراستوو‌ه و‬ ‫ئه‌وی تریشیان که‌ نێیه‌تی ده‌که‌وێته‌ په‌راوێزه‌و‌ه‌‪.‬‬ ‫جگه‌له‌وه‌ی وه‌ها تێده‌گه‌ن ک ‌ه خه‌رچکردن تێرکردنی پێداویستیه‌کی سه‌ره‌تاییه‌‌‪ .‬بودریار‬ ‫وه‌ک ئاگادارکردنه‌وه‌یه‌ک ده‌ڵێ ک ‌ه ئه‌م ‌ه پێداویستی ڕاستی و سروشتی نیی ‌ه ک ‌ه ل ‌ه ناخی‬ ‫پێویستی تاکه‌کانه‌و‌ه هه‌ڵقواڵبێ‪ ،‬چوونکێ ئه‌م ‌ه پێداویستی سیسته‌مێکی به‌رهه‌مهێنان ‌ه‬ ‫ک ‌ه کۆمه‌ڵێ واتای ل ‌ه خۆ گرتوو‌ه و زمانێکی تایبه‌تی بۆ په‌یوه‌ندی ل ‌ه نێوان تاکه‌کاندا‬ ‫پێكهێناو‌ه ک ‌ه کار ب ‌ه کۆمه‌ڵێ جفر‌ه ده‌کات‪ .‬ئه‌و زمان ‌ه هێزی ریکالم و پڕپاگه‌ند‌ه و‬ ‫میدیاکان ب ‌ه ڕێوه‌ی ده‌به‌ن و تاک له‌و سیسته‌مه‌دا تەنها ده‌بێت ‌ه وه‌رگرێک (متلقي) و‬ ‫دەبێتە نیشانەیەک‌‪ .‬ل ‌ه ئاکامیشدا تاکه‌کان وابه‌سته‌ی به‌رخوریی ده‌بن و سه‌ربه‌خۆییان‬ ‫له‌ده‌ستده‌ده‌ن‪ ،‬چونکو جۆری پێداویستیه‌کان سیسته‌مێک دایهێناون ک ‌ە ده‌زانێ چۆ ‌ن‬ ‫کڕیاری خۆی بۆ دروست بکات و دواجار هه‌ر ئه‌وانیشن ده‌ست به‌سه‌ر بازاردا ده‌گرن‬ ‫و ته‌نانه‌ت کاریگه‌ریی گه‌وره‌شیان هه‌ی ‌ه به‌سه‌ر زه‌وق و چێژی کۆمه‌ڵدا؛ که‌سه‌کان تا‬ ‫ڕاده‌یه‌ک ملکه‌چی ئه‌و که‌لوپه‌له‌ن ک ‌ه ل ‌ه بازاردا بۆیان نمایشکراوه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش کۆنسێپتی ب ‌ه‬ ‫خاوه‌نبوونی سڕییه‌وه‌‪ ،‬له‌بری ئه‌و‌ه کۆنسێپتی چێژ و حه‌ز و خه‌رجکردن جێیده‌گه‌رێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه تۆ خاوه‌نی شمه‌ک بیت ئه‌م ‌ه ده‌مانباته‌وه‌ بۆ تێگه‌یشتن ل ‌ه هه‌ڵگرتن و به‌رده‌وامیی‬ ‫به‌کارهێنانی کااڵکان‪ ،‬ل ‌ه کاتێکدا تێکڕای کۆمه‌ڵگا پۆست مۆدیڕنه‌کان کار له‌سه‌ر‬ ‫تێرکردنی حه‌ز ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌م تێرکردنه‌ش دوایی نییه‪ ،‬ناشبێ دوایی هه‌بێ‌‪ .‬به‌و شێوه‌ی ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه هه‌ڵبژاردنمان له‌به‌رده‌مدا نییه‪ ،‬ئه‌وان حه‌زو ئارەزوومان له‌ال دروستده‌که‌ن‪ ،‬تێری‬ ‫ده‌که‌ن و ده‌یگۆڕن بۆ شتێکی دی‪ ،‬پرۆسه‌ی به‌رخورییش هه‌ر به‌رده‌وام ده‌بێ‪‌.‬‬ ‫ی ل ‌ه سه‌ره‌تاو‌ه ڕیکخراو‌ه ک ‌ه ل ‌ه خودی خۆیدا ببێت ‌ه گوتارێکی سه‌ربه‌خۆ‪.‬‬ ‫به‌رخوری ‌‬ ‫به‌رخورەکان ل ‌ه هه‌مانکاتدا بااڵده‌ستییان هه‌یه ‌(چوونکە کڕیاره‌کان و خه‌رجکه‌ره‌کان‬ ‫ێ بااڵده‌ستییان له‌سه‌ر ڕووبەری کۆمه‌الیه‌تی نه‌بێ‪ ،‬وات ‌ه کاریگه‌رییان ل ‌ه‬ ‫ئه‌وانن)‪ ،‬ب ‌ه مه‌رج ‌‬ ‫بریاردان نه‌بێ‪ ،‬ئه‌وان ته‌نها حه‌زێک بن و تێربکرێن‪ ،‬بااڵده‌ستی راستی بۆ به‌رهه‌مهێنه‌رانه‌‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪163‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫دروستکردنی کۆمه‌ڵی به‌رخور ل ‌ه ڕێگای ئه‌و گوتاره‌و‌ه ئه‌نجام ده‌درێ ک ‌ه خه‌ون‌و خه‌یاڵ‬ ‫به‌خشه‌‪ ،‬تاک چیدی هه‌وڵ نادات خۆی بسه‌لمێنێ‪ ،‬به‌ڵکو تێده‌کۆشێ ک ‌ه ئه‌وانی دی‬ ‫رازی بکات‪ .‬به‌و شێوه‌یه‌ش مێگه‌لێک ل ‌ه تاکه‌کان دروستده‌بێ ک ‌ه هیچ دژایه‌تی ئه‌و‬ ‫سیسته‌م ‌ه ناکات و ره‌خنه‌یه‌کی نیی ‌ه ئاراسته‌ی کۆمه‌ڵی بکات‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه ب ‌ه ملێۆنه‌ها که‌س‬ ‫ل ‌ه ریکالمه‌کانی ته‌له‌ڤیزیۆن ناره‌حتبن‪ ،‬که‌چی ریکالمەکان هه‌ر به‌رده‌وامیشن‪ ،‬چونک ‌و‬ ‫خه‌می سه‌ره‌کی که‌سه‌کان خه‌رجکردنه‌؛ به‌هه‌رحاڵ کراو‌ه ب ‌ه خه‌مێک‪ .‬خه‌رجکردن ده‌بێت ‌ه‬ ‫ئه‌و دوا ئاین ‌ه گه‌وره‌ییه‌ی ب ‌ه هه‌موو زمانێک داده‌به‌زێت ‌ه خواره‌و‌ه و قس ‌ه ده‌کات‪ ،‬هه‌موو‬ ‫که‌سیش لێی تێده‌گات و په‌یڕه‌وی ڕێنماییه‌کانی و یاساکانی ده‌کات‪ .‬ده‌بێت ‌ه یارییه‌کی‬ ‫گه‌ور‌ه هه‌موو که‌س پێیخۆشە تێدا به‌شدار بێت‪ ،‬السایی ئه‌ویدی بکاته‌و‌ه و مه‌به‌ستێتی‬ ‫وه‌ک ئه‌و هه‌مان کااڵی هه‌بێ‪ .‬ته‌نانه‌ت ده‌بێت ‌ه یارییه‌کی ترسناک کە کلتوور و رۆشنبیری‬ ‫به‌ڕێوه ده‌بات‪ ،‬ئەگەرچی زمانی نوێشی بۆ داهێنێ‪ .‬رۆشنبیریی ده‌بێت ‌ه کااڵ‪ ،‬ده‌گۆڕێ‬ ‫بۆ ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و کۆمه‌ڵ ‌ه به‌رخوره‌؛ وه‌ک نمایشی به‌رگ ده‌بێت ‌ه جۆره مۆده‌یه‌ک‬ ‫هه‌موو که‌س پێی خۆش ‌ه له‌به‌ریدابێت‪ .‬به‌و پێیه‌ش ده‌یسه‌لمینێ ک ‌ه له‌و کۆمه‌ڵه‌دا خۆی‬ ‫گونجانووه‌‪ .‬هه‌رچی بواری کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و رۆشنبیری ‌ه ده‌گۆڕێ بۆ ژیانی تایبه‌تی‬ ‫ل ‌ه کار و خێزان و گه‌شتکردن و پشوودان و خۆشگوزاریی ک ‌ه به‌خه‌ته‌وه‌رییان بۆ مسۆگه‌ر‬ ‫ده‌کات‪ .‬هه‌رچی نائارامی و هه‌ژاریی ژیانی خه‌ڵکی تره ک ‌ه ل ‌ه میدیاکاندا ده‌یبینن (وه‌ک‬ ‫برسێتی ل ‌ه ئه‌فڕیقا‪ ،‬بومه‌له‌رز‌ه ل ‌ه هاییتی‪ ،)...‬ب ‌ه سه‌رقاڵبوونی ئه‌مان ب ‌ه خه‌رچکردنه‌و‌ه‬ ‫چاره‌سه‌ر کراوه و ئاشتییه‌کی ناوخۆیی‌ ده‌ستکرده‌یان پێ ده‌به‌خشێ که هه‌مووان بڵێن‪:‬‬ ‫ئۆخەیش ئێمه‌ دوورین له‌و کێش ‌ه و قه‌یران و هه‌ژاریی و نائارامییه‪‌.‬‬ ‫کۆمه‌ڵی به‌رخور به‌رپرسیارێتی خۆی ده‌گرێت ‌ه ئه‌ستۆ به‌وه‌ی ژیانێک بۆ کۆمه‌ڵ مسۆگه‌ر‬ ‫ی قاڵبی به‌رخوریی بۆیان ئاماده‌کراوه‌‪،‬‬ ‫ده‌کات؛ ئه‌م ‌ه تێپێک ‌ه ل ‌ه ژیان‪ ،‬وات ‌ه ژیانێک ب ‌ه پێ ‌‬ ‫پێوانه‌ی تایبه‌تی خۆی هه‌ی ‌ه و که‌س ناتوانێ ل ‌ه یاساکانی الدات و که‌سیس نایه‌وێ لێی‬ ‫الدات‪.‬‬ ‫مێژووی شت چۆن ده‌ستی پێکردووه‌؟ یاخود کڕینی هه‌ندێ که‌لوپه‌ل ک ‌ه پاش به‌کارهێنان‬ ‫دواتر‌ فڕێی ده‌ده‌ین چۆن به‌رهه‌مهاتووه‌؟‬ ‫ئانی لیۆنارد (‪ ،)Annie Lionard‬ل ‌ه فیلمێکی کورتدا باسی مێژووی ‹›شت›› ده‌کات‬ ‫و ده‌ڵی‪ :‬شته‌کان ل ‌ه سیسته‌مێکدا جێگیربوونه ب ‌ه نێوه‌ندی ده‌رهێنان ب ‌ه تێپه‌ڕبوون ب ‌ه‬ ‫به‌رهه‌مهێنانیان و دابه‌شکردنیان و خه‌رجکردنیان و تێکشکانیان‪ .‬ئه‌مه‌ش پێی ده‌وترێ‬ ‫ئابووری ماده‌‪ .‬ل ‌ه ڕاستیدا وه‌ها ئه‌م پرۆسه‌ی ‌ه ده‌بینین وه‌ک بڵێی ساد‌ه بێت و ب ‌ه‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 164‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫چاکیی کاربکات‪ ،‬ته‌واو بێ کێشه‌یه‌؛ وه‌لێ وه‌ها نییه‌‪ ،‬ئه‌م پرۆسه‌ی ‌ه ئاسان نییه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ڤ کار ده‌که‌ن‪ ،‬هه‌ندێکی ئه‌و مرۆڤانه‌ش ئه‌رکیان له‌وانی دی‬ ‫نیوان هه‌ر قۆناغێکیدا مرۆ ‌‬ ‫زۆرتره‪ ،‬کاری زۆرتر ده‌که‌ن‌؛ جگ ‌ه له‌وه‌ی هه‌ر یه‌ک له‌و قۆناغان ‌ه سنووری خۆی هه‌ی ‌ه‬ ‫ک ‌ه لێی ده‌وستێ‪ .‬قۆناغی ده‌رهێنان‪ ،‬واته ‌(سوود وه‌رگرتن ل ‌ه سه‌رچاوه‌ی سروشتی)‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌و واتای ‌ه دێت ک ‌ه ژینگ ‌ه وێران بکرێ تاکو مۆڵی له‌سه‌ر دروستبکرێ‪ .‬چوونکو‬ ‫له‌م جۆر‌ه پرۆژانه‌دا هه‌موو قۆناغی کارێک پێویست ‌ه و ده‌شکرێ‪ .‬هه‌رچی سه‌رچاوه‌ی‬ ‫ئاو‌ه به‌کارده‌هێندرێ‪ ،‬چیاکان ده‌ته‌قێندرێنه‌و‌ه تاکو سوود ل ‌ه کانزایان وه‌رگیرێ و ڕێی‬ ‫هاتو چۆ خۆشبکه‌ن‪ ،‬ئاژه‌ڵ ب ‌ه هه‌موو جۆڕێک که‌مده‌بێته‌و‌ه و له‌ناوده‌چن (پێستەیان‪،‬‬ ‫فه‌ره‌وکانیان‪ ،‬عاج‪ ،‬ددان‪ ،‬ئیسک به‌کارده‌هێندرێ‪ ،)...‬داری دارستانه‌کان ده‌بڕێن‪...‬هتد‪.‬‬ ‫ئه‌و‌ه جارێ هه‌ر لێره‌دا به‌شێکی گه‌وه‌ره‌ی ژینگ ‌ه وێرانکرا و بۆ داهاتوو نوقسانی بێ‬ ‫ش ل ‌ه شوێنێک پاڵ ب ‌ه خه‌ڵکه‌که‌و‌ه ده‌نا به‌ره‌و‬ ‫وێن ‌ه دروستده‌بێ‪ .‬ئاکامی ئه‌م نوقسانییە ‌‬ ‫شوێنی تر بڕۆن و سوود ل ‌ه خاكی ئه‌وانی تر ببینن‪ ،‬ئه‌م خاڵه‌ش داگیرکردنی خاکی‬ ‫دی پێشنیار ده‌کات‪ .‬ک ‌ه ئه‌م قۆناغه‌ش ئه‌نجامدرا‪ ،‬ئینجا به‌ره‌و به‌رهه‌مهێنان ده‌چن‪.‬‬ ‫لێره‌شدا‪ ،‬بۆ ئه‌م قۆناغه‌ش پێویست به سووتەمەنی ‌و ووزه‌ییه‌‪ ،‬کێشه‌ش له‌وه‌دایه بۆ‬ ‫ئه‌م مه‌به‌سته‌ ووزه‌ی سروشتی تێکه‌ڵ به‌و به‌رهه‌م ‌ه کیماوییان ‌ه ده‌کڕێ ک ‌ه ژهراوین بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی زۆرترین ووز‌ه و بۆ درێژترین ماو‌ه ده‌ستکه‌وێ‪ .‬ل ‌ه ده‌رئه‌نجامدا‪ ،‬به‌رهه‌مێکی‬ ‫زۆری ئه‌و که‌لوپه‌الن ‌ه په‌یدا ده‌بن ک ‌ه ماده‌کانی ل ‌ه پێکهاته‌یه‌کی خراپ دروستکراون و‬ ‫زیان ب ‌ه ته‌ندروستی ده‌گه‌یەنن‌‪ .‬به‌و جۆر‌ه به‌رهه‌می خراپ ده‌چێت ‌ه ناو به‌رهه‌مهێنان و‬ ‫له‌وسه‌ریشه‌وه‌ به‌رهه‌می خراپیش ده‌رده‌چێ‪.‬‬ ‫ێ تاکو‬ ‫ئامانجی سه‌ره‌کیش له‌م هه‌موو کار‌ه خۆشگوزه‌رانیه‌‪ ،‬ب ‌ه دوی خۆشییدا بگه‌ڕ ‌‬ ‫زۆرتر خه‌رج بکه‌ی‪ .‬هه‌موو بیرکردنه‌وه‌یەکی له‌و جۆره‌ش ل ‌ه خزمه‌تی زیادکردنی مانه‌وه‌ی‬ ‫خه‌ڵک ‌ه له‌و مۆاڵنه‌‪ .‬هه‌تا ماوه‌یه‌کی زۆرتر بمێننه‌و‌ه زیاتر خه‌رج ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئامانجی‬ ‫به‌رهه‌مهێنه‌ران و بازرگانه‌کان ده‌پێکێ‪ .‬مۆڵ ئه‌و شوێن ‌ه داگیرکه‌ره‌ی ‌ه ک ‌ه ل ‌ه قازانجی‬ ‫جوانییه‌کی ده‌ستکرد سروشت ده‌سڕێته‌وه‪ .‬ل ‌ه مۆڵێکی تایبه‌تی ل ‌ه ئاریزۆنا ل ‌ه ئه‌مریکا‬ ‫به‌شێکی زۆری جۆری ئه‌و ئاژه‌ڵ و باڵند‌ه مردوـ زیندوان ‌ه تێیدا دروستکراو‌ه ک ‌ه وێنەیەکی‬ ‫سارد‌ه ل ‌ه تابلۆی سروشتی مردوی هونه‌رمه‌ندێک‪ ،‬ب ‌ه ته‌نیشتیانیشه‌و‌ه چه‌ک فڕۆشێک‬ ‫ترسناکترین چه‌کی کاریگه‌ر بۆ کوشتنیان ده‌فڕۆشێ‪ .‬ئه‌م جۆر‌ه هاودژیی ‌ه وێنه‌یه‌ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫فرۆشتنی خه‌ونێکی ترسناک‪.‬‬ ‫پێداویستی ل ‌ه کۆمه‌ڵی به‌رخور به‌ده‌ر ل ‌ه خواردن و پێداویستی سه‌ره‌کیی وه‌ها کاری‬ ‫تێداکراو‌ه ک ‌ه به‌رده‌وام ب ‌ه پێی زه‌وق و چێژ و ئاره‌زوو و خۆتازه‌کردنه‌و‌ه ب ‌ه دوی‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪165‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫پێداویستی نوێدا بگه‌ڕێی‪ .‬ئه‌و حه‌زو ئاره‌زووه‌ش ته‌نها ل ‌ه وێنه‌یه‌کی هزردا هه‌یه‌ ک ‌ه‬ ‫ی خه‌یاڵه‌‪ .‬ئه‌و جۆر‌ه پێداویستیه‌ش به‌هایه‌کی ئاڵوگۆڕکه‌ر و سیمبولیی هه‌ی ‌ه نه‌ک‬ ‫به‌رهه‌م ‌‬ ‫ی کۆمه‌ڵی‬ ‫به‌هایه‌کی به‌کارهێنان‪ .‬دروستکردنی پێداویستی نوێش مه‌رجی به‌رده‌وامبوون ‌‬ ‫سه‌رمایه‌داریی ‌ه ک ‌ه به‌رده‌وام ب ‌ه دوی بازاری نوێدا ده‌گه‌ڕێ بۆ خه‌رجکردنی شمه‌ک و‬ ‫کااڵکانیان ل ‌ه هه‌موو بوارێکدا‪ ،‬ب ‌ه گه‌شتکردن و رابواردنیشه‌وه‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه کردنه‌وه‌ی مۆڵ‬ ‫ل ‌ه هه‌رچ کوێیه‌کی جیهاندا بێت ب ‌ه قازانجی ئه‌مان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬چوونکو ده‌بنه‌و‌ه بازارێک‬ ‫بۆ خرجکردن‪ .‬له‌م روانگه‌یه‌و‌ه مرۆڤی به‌رخور مرۆڤێکی چاالک ‌ه و له‌گه‌ڵ سیسته‌می‬ ‫ی بێئاگای ‌ه له‌‌و به‌شووناسکردنه‌‪.‬‬ ‫ئاماژه‌کانی به‌رخوریی به‌شووناس ده‌کرێ و خۆش ‌‬ ‫بانکه‌کانیش هاوکاریی ئه‌و سیسته‌م ‌ه ده‌که‌ن‪ ،‬تاکو قه‌رزبده‌ن به‌وانه‌ی پێویستیان ب ‌ه‬ ‫خه‌رجکردنی زیاتره‌‪ .‬بودریارد دیسان مرۆڤی به‌رخورده وه‌ک ماشێنێکی به‌رخور و‬ ‫تێربوون داده‌نێت ک ‌ه ده‌بێ شاد و به‌خته‌وه‌ر بێت و به‌و دۆخه رازی بێت‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی رازی‬ ‫نابێ‪ ،‬ب ‌ه الده‌ر دادەنرێ ل ‌ه سیسته‌مه‌که‌‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی وته‌ی هه‌ندێ سۆسیۆلۆگه‌کانیش‪،‬‬ ‫پۆست مۆدێڕنیزم دانه‌تاشراو‌ه ل ‌ه ئایدۆلۆژی‪ ،‬ئه‌م ته‌نه‌ا ئایدۆلۆژی سیاسی وه‌رگێراوه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌ر دۆخێکی تر‪ ،‬هه‌موو کۆمه‌ڵێک بنچینه‌یه‌کی باوه‌ڕ و میتی (‪ )mythe‬خۆی هه‌ی ‌ه‌‪،‬‬ ‫به‌م واته‌یه‌ش ئایدیۆلۆژی خۆی هه‌یه‌‪‌.‬‬ ‫بۆدریارد ئاماژ‌ه به‌وه‌ش ده‌کات ک ‌ه به‌رخوریی هه‌ڵگری گوتارێکی ئازادیی ‌ه ل ‌ه ڕێگای‬ ‫ئاماژ‌ه و ڕۆڵ ئه‌نجامده‌درێ‪ .‬گوتارێکه‌ ژن ئاراسته‌ی ژنی ده‌کات‪ ،‬گه‌نج ئاراسته‌ی‬ ‫گه‌نجی ده‌کات‪ .‬هه‌ر ئه‌م ئازادیی ‌ه فه‌رمی و نارسیسیه‌شه‌(‪ )narcissique‬ک ‌ه ڕێ ل ‌ه‬ ‫ئازادیی راستی ده‌گرێ‪ .‬کاتێ گه‌نج ‌و شۆڕش یه‌کسان ده‌که‌ین به‌یه‌ک‪ ،‬دوو چۆله‌ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫به‌ردێک ده‌کوژین‪ :‬گه‌نج ده‌بێت ‌ه سیمبولی یاخیبوون بۆ هه‌موو گه‌نجانی دی ل ‌ه کۆمه‌ڵ‪،‬‬ ‫به‌و شێوه‌ی ‌ه یه‌که‌م ل ‌ه ڕێگای تیپێکی (فه‌رمی) ده‌ستنیشانکراو ل ‌ه کۆمه‌ڵ ک ‌ه تیپی‬ ‫‹›گه‌نجه›› ئامانجه‌ک ‌ه ده‌پێکێ‪ .‬ئه‌وی تریشیان رۆڵی گه‌نج ‌ه ک ‌ه ب ‌ه وێنه‌ی یاخیبوون و‬ ‫ڕاپەڕین و شۆڕشه‌و‌ه گرێی ده‌درێ‪ .‬ئه‌م ئازادیی ‌ه بۆ ژن ئاڵۆزتره‌‪ ،‬ژن ل ‌ه ڕێگای ئازادیی‬ ‫سێکسواڵه‌تییه‌وه‌ ده‌بێت ‌ه به‌رخوری له‌شی خۆی‪ .‬ئازادیی سێکسواڵه‌تیش ل ‌ه ڕێگای ژنه‌و‌ه‬ ‫به‌رخور ده‌کرێ‪ .‬لێره‌شه‌و‌ه کۆمه‌ڵی به‌رخور ئێش له‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و جفرانه‌ ده‌کات‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫وردیی حیسابیان بۆ ده‌کات‪ ،‬توێژینه‌و‌ه و لێکۆڵێنه‌وه‌ی بازار و به‌رهه‌مهێنان و حه‌ز و‬ ‫چیژی کڕیار لێکده‌داته‌و‌ه و جفره‌ی تایبه‌تیان بۆ داده‌نا‪ ،‬کلیلی ئه‌و جفرانه‌ش ل ‌ه گیرفانی‬ ‫ئه‌و سیسته‌مه‌ ئابووریه‌ییه‌‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 166‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫دونیای ئه‌مڕۆ ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه رۆژئاوا به‌ره‌و دروستکردنی سه‌نته‌ری کۆمێرسیال (مۆڵ)‬ ‫ده‌چێ‪ .‬ته‌نانه‌ت نزیک گونده دووره‌‌کانیش مۆڵی لێی ‌ه تاکو شار و گوند دابرانی تێدا نه‌بێ‬ ‫و ل ‌ه هه‌موو الیه‌که‌و‌ه پاره‌ی تێدا خه‌رجکه‌ن‪ .‬ئه‌م ده‌رد‌ه نوێی ‌ه واڵتانی رۆژهه‌اڵتیشی‬ ‫گرتۆته‌و‌ه و کوردستانیش به‌ده‌ر نییه له‌وه‌‌‪ .‬له‌گه‌ڵ جیاوازیی ئه‌وه‌ی کورد تایبه‌تمه‌نی‬ ‫خۆی له‌کیسده‌دات ب ‌ه نه‌مانی قه‌یسه‌ری و بازاری نه‌ریتی و خواردەمەنی خۆماڵێی و‬ ‫شمەک و کااڵی خۆماڵیی‪ ،‬چوونکو وه‌ک کۆمه‌ڵێک ئێم ‌ه به‌رهه‌مان نییه‌‪ ،‬یان نەماوە‪،‬‬ ‫ئێمە بێ کەسین‪ ،‬ئێم ‌ه بازارێکی به‌تاڵین ب ‌ه به‌رهه‌می واڵتانی دی مۆڵه دەستکردەکان پر‬ ‫ده‌که‌ینه‌وه‌‪ .‬خواردنی پالستیکی و دەیان جار ‹›ڕیسایکلکراو›› و گۆڕانی ‹›ژینەتیکی››‬ ‫کراو لە بری خواردنی خۆماڵیی تەندروست دەخۆین‪ ،‬پرۆژه‌ی مۆڵ پالنێکی ستراتیژیه‌‪،‬‬ ‫ڕوو‌ه ناشرینه‌کانی شه‌ڕی پێ داده‌پۆشن‪ ،‬دونیای ئه‌مڕۆ چیدی بێ مۆڵ وێنا ناکرێ‪.‬‬ ‫په‌لی ئه‌و ئه‌خته‌بوت ‌ه ئه‌مڕۆ بێت یان سبه‌ی هه‌ر ده‌گات ‌ه ئه‌و شوێنانه‌ی خۆیان ب ‌ه عاسی‬ ‫ده‌زانن‌‪‌.‬‬ ‫دواجار بێزاربوونی مرۆڤ پاڵی پێو‌ه ده‌نا ب ‌ه دوی وێنه‌ی نوێ و شوێنی تردا بگه‌ڕێ‪.‬‬ ‫هه‌ندێ که‌سیش حه‌نینیان بۆ ئه‌و وێن ‌ه کۆنه‌ی پێشوو لەسەر شوێن هەیانبوو‪ ،‬تووشی‬ ‫قێزوەنی و نامۆییان ده‌کات‪ ،‬ئه‌وه‌ی ل ‌ه کاتی منداڵی ئه‌ودا جێی خۆشگوزه‌رانی بوو‬ ‫و جوانی بوو‪ ،‬ل ‌ه سه‌رده‌می گه‌وره‌بوونیدا وێرانه‌یه‌‪ .‬مۆڵ خۆنوێکردنه‌وه‌ی پێویسته‌‪،‬‬ ‫ڕۆژێکیش دێ کە مۆڵی کۆنیش بۆ نوێ چۆڵده‌کرێ‪ ،‬که‌سی تێدا نامێنێ و کارمه‌نده‌کانی‬ ‫پێشویشی له‌ ئێستای ئەو ساتەدا ده‌چه‌ن ‌ه پاڵ بێکاره‌کانی تر دونیا‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫ ‪.1970 ,Jean Baudrillard, La Socit de consommation, d gallimard, Paris‬‬‫ ‪Les Temples de la consommation, film d’Helene Klodawsky, crite et commente par Ariel‬‬‫‪.2008 ,Wiezman, Canada‬‬ ‫‪Histoire des choses, Annie Lionard. http://www.terre.tv/fr-‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪167‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 168

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫دەلـــــوێ بگوتـرێ‬ ‫شیعری مێینە و‬ ‫شیعری نێرینە؟!!‬ ‫موحسین ئاواره‌‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪169‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 170

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫دەستپێک‬ ‫ئەم بابەتە لێدوان و لێکۆڵینەوە و بە دوا چوونی زۆر ھەڵدەگرێ‪ ،‬ھەر چەندە گفتوکۆی‬ ‫زۆری لە سەر کراوە و نووسینی ھەمە جۆریش لەم بارەیەوە باڵو کراوەتەوە‪ ،‬من پێم وایە ‬ ‫بۆ ئەم مەسەلەیە دوو بەرە و دوو نێوەندیشی لێ دەکەوێتەوە‪ ،‬جا لە نێوەندی (دەلوێ‬ ‫و نالوێ)دا ھەن دەڵێن وەاڵمی ئەم پرسیارە ئاسان نییە‪ ،‬ئەگەر چی ئاماژەی وا ھەیە‬ ‫بسەلمێنێ کە بڵێین بەلێ دەلوێ و ھەیە‪ ،‬ھەن دەڵێن نەخێر ئەم جۆرە لێکرازانە نییە‪،‬‬ ‫یەکێک لەوانە من بەش بە حاڵی خۆم ڕام وایە (نەگونجاوە و ناسازێ بگوترێ شیعری‬ ‫مێینە و شیعری نێرینە)‪ ،‬چونکە راستکردنەوەی ئەم دیوارە لە نێوەندی ئەو دوو رەگەزە‬ ‫کە شیعرێک ھەبێ تایبەت بە ئافرەت و ئافرەتیش ئیلتزامی پێوە بکات و پەیوەست بێ‬ ‫بەو پرانسیپەوە‪ ،‬ئەمەیان کاری ناڕەوایە‪ ،‬بە ھەمان پێوەر بۆ پیاوانیش‪ ،‬بەاڵم حاڵەتە‬ ‫تایبەتمەندیەکان لە الیەنی سایکۆلۆژی وبایالۆژی ژن و کۆژانەکانی و ئەو کۆت و پێوەندە‬ ‫کۆمەالیەتیە و داب و نەریتانەی بە سەر ئافرەتاندا سەپێندراوە بە شیوە گشتییەکە‬ ‫لە زۆر الیەنەکانی ژیاندا کە وەک پیاو ئازادیان بۆ دەستەبەر نەبووە بە تایبەتیش لە‬ ‫کۆمەڵگە داخراوەکاندا‪ ،‬ھەر چەندە لە ریزبەندی قۆناخەکانی مێژووی مرۆڤایەتی بە پێی‬ ‫سەردەمەکان و شوێنگەکان و بار ودۆخەکانی کۆمەاڵیەتی لێرە و لەوی گۆڕانی بە سەردا‬ ‫ھاتووە‪ ،‬بەاڵم ھەمیشە لە روانگەی پیاوساالرییەوە سەیری ژن کراوە لە نێو بازنەیەکی‬ ‫تەسکی پەیوەست بە کاریگەری داب و نەریت و ئاین و ئەو پاشخانە مێژووییە دێرینەی‬ ‫بە دەر لە مافە مرۆڤایتییەکان وەک ئەوەی ئافرەت لە نێوەندی بەرداشی غەریزەکانی‬ ‫ژیان و مەرگدا خوڵ بخوات‪ ،‬ئافرەت وەک جەستە و کۆیلە و سەبایە و خزمەتگوزار و‬ ‫بەرھەم ھێنەری وەچە و منداڵ بەخیوکەر مامەلەی لە گەڵ کراوە بە تایبەتی لە دورگەی‬ ‫عەرەبی و لە واڵتانی رۆژ ھەاڵت بە گشتی‪ ،‬بۆیە تەماشا دەکەین لە ناواخنی شیعرەکاندا‪،‬‬ ‫کــــــێ قسە دەکات‪ ،‬شاعیر خودی خۆیەتی ئەویش ژنە‪ ،‬واتە رەنگدانەوەیەک ھەیە‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪171‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫بە جۆرێک ئەگەر ناوی شاعیریشی بە سەرەوە نەبێ‪ ،‬ئەوە ئاشکرایە کە ئەم ھۆنراوەیە‬ ‫ژنێک نووسیویەتی‪ ،‬خۆ ئەگەر شاعیرانی رەگەزی ژن بە جورئەت و رادیکالیانە بە دەر‬ ‫لە شەرم و ترس و بڤە و عەیبە و بە لە خۆ بـردوویی ناخی خۆیان دەربڕن‪ ،‬ناوەڕۆکی‬ ‫شیعرەکانیان پڕن لە غەریزەی ناوپۆشراو‪ ،‬ئیرۆسیەت‪ ،‬سێکس‪ ،‬دڕدۆنگی‪ ،‬خەون و‬ ‫خەیاڵ‪ ،‬وزەی گەرم و حەزی خەفەکراو و باکگڕاوندە کلومدراوەکان بە شێوەیەک لە‬ ‫نێو سووچ و گۆشە و کەلەبەرە نهێنییەکاندا وەک مێروولە مەسەلەکانیان بە الپەڕەکان‬ ‫ھەڵدەگەڕێن و پەردەکان وەالوە دەنێن بەرە و جەوھەر و واقیع ھەڵدەکشێن ھەر‬ ‫وەک (مارتن ھایدگەر) دەڵێت (لە کوێدا ئاشکرا بوون ھەبێ‪ ،‬شاردنەوەش ھەیە) خۆ‬ ‫پێچەوانەکەیشی ھەر وا دەکەوێتەوە (لە کوێدا شاردنەوە ھەبێ ئاشکرا بوونیشی دەبێ)‬ ‫واتە ئاساییە لە شیعری ژناندا مۆرکی مێبوونی پێوە دیار بێ‪ ،‬بەاڵم ئەوە ناگەێنێ کە‬ ‫دوو ئەدەبی جیاواز ھەبێ‪ ،‬ئەگەر چی نکووڵی لە بوونی دوو رەگەز ناکرێ کە ھەیە‪،‬‬ ‫وەک نموونەیەک ئەگەر لە نێوەندی دوو گروپی دانشتوان گوێ رادێرین کە گروپێکیان لە‬ ‫رەگەزی پیاو و ئەوەی تریان ژن‪ ،‬دەبینین ژنەکان زیاتر باس لە شتی ژنانە دەکەن وەک‬ ‫(جل و بەرگ و خشل و جورەکانی خواردن و شێوەی دروست کردن و زگ و زا و منداڵ‬ ‫و کەرەستەکانی جوانکاری و ژیان و خاوخێزان و ماڵ و‪ ٠٠٠‬ھتد)‪ ،‬کەچی پیاوەکانیش‬ ‫زیاتر باس لە کاری رۆژانە و بژێوی و سیاسەت و باری ئابووری و بازرگانی و سەفەر‬ ‫و رووداو و کوشتن و کوشتاری لە ناوەوە و دەرەوەی گشت جیهاندا و زۆر شتی تری‬ ‫پەیوەست بە پیاوان ‪ ٠٠‬ھتد) ئەگەر سەرتاشخانە بۆ پیاوان ھەبێ (ئارایشگا) بۆ ژنان‬ ‫ھەیە‪ ،‬بایەخ بە جوانکردنی ژنان دەدرێ بۆ بکێشکردنی سەرنجی رەگەزی ئەوەی دی‪،‬‬ ‫ژن ژنایەتی خۆی دەکا و ئەگەر پێی بگووترێ تۆ پیاوانەی توڕە دەبێ و پێی ناخۆشە‪،‬‬ ‫دەبێ پێی بڵێی ژنانەی‪ ،‬ھەر وەک ئەوەی بە پیاوێک بڵێیت تۆ ژنانەی نەک ھەڵدەچێت‬ ‫و توڕە دەبێت بگرە دوور نییە دەستیش بوەشێنێ‪ ،‬کەواتە پێویستە دان بەم واقیعەوە‬ ‫بنێین کە ئەمە یاسای خۆڕسکی سروشتە‪ ،‬نێر ومێ ھەیە و جیاوازیش لە نێوانیاندا‬ ‫لە ھەندێ رووەوە ھەیە‪ ،‬ئەگەر چی ھەر دوو ال مرۆڤن کە ئەمەیان بنەچە و ڕەگە‬ ‫سەرەکییەکەیە‪ ،‬تەواوکەری یەکترن و کەسیان بە بێ ئەوەی تر ھەڵناکا‪ ،‬واتە لە یەک‬ ‫سەرچاوەدا یەک شتن ئەویش ئەوەیە مرۆڤن‪ ،‬بەیەکەوەش نەبن تەرازووی ژیان ال سەنگ‬ ‫دەبێ ‪ ٠٠‬ئه‌وه‌تا (شبنگلز) دەڵێت (پیاو فرۆکەیە و ئافرەت پەروانەکەیەتی) بەاڵم لە‬ ‫دەربڕیندا شاعیرانی رەگەزی مێینە گەلێ جاران ئەو دەستەواژە و کەرەستە و وشە و‬ ‫ڕستانەی بە کاری دەھێنن بابەتی ژنانەن کە لە ناخەوە ھەڵیانگرتوون و دایدەڕێژن چ‬ ‫وەک کەرەستەکانی جوانکاری یان ھەڵچوونێکی یاخیبووانەی دەروونی تایبەت بە خویان‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 172‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫سەبارەت بە نەبوونی ئازادی و سەربەستی و چەوسانەوەیان بە دەست پیاوساالری‬ ‫و داب و نەریتی دواکەوتوانە و خێلەکیانە بە بوونی گازندە و داواکاری و جۆرێک لە‬ ‫ھەڵگەڕنەوەیان بەرامبەر بەو ستەم و ستەمکاریەی ئازاریان دەدات لە پاڵ خەونە خۆش‬ ‫وخوڵیا و خەیاڵ و ئەوین و سۆزە ھەڵچووەکانیان بە تەقاندنەوەی ئەو راز و نهێنیانەی‬ ‫پەردە پۆشیان کردوون ئەویش لە روانگەی رێبازی ئەدەبی فێمێنیست و جێندەری یان‬ ‫سروشتی ‪ ٠٠‬بۆ ئەوەی وێنەی ژنان لە ئەدەبیاتی پیاواندا کە جار جار جیاوازیەکەی لێ‬ ‫بەدی دەکەین و خاڵ بە خاڵ وەک نمونە بیخەمە بەر چاو چونکە بابەتێکی سنووردار‬ ‫نییە و زۆر ھەڵدەگرێت بە باشم زانی ئەو بابەتە بە ھەندی ھەڵـگرم و پیاچوونەوەیەکی‬ ‫تێر و تەسەلی بۆ بکەم ‪٠‬‬ ‫ژن و ھۆنراوە و تایبەتمەندیــەکانـی‬ ‫ئەگەر چی نێرینە و مێینە‪ ،‬ھەناسەدانیان لە نێوەندی زەوی و ئاسماندا یەک ھەوا‬ ‫ھەڵدەمژن‪ ،‬مەرگیش یەک مەرگە لە ناوەوە و دەرەوەی ژیاندا‪ ،‬بەاڵم ھەست و سۆز و‬ ‫سروشت و حەز و ئارەزووەکانیان لە الیەنی بایالۆژی و فیسۆلۆژی و سایکۆلۆژییەوە‬ ‫جیاوازێکی لێ بەدی دەکرێت‪ ،‬لە پاڵ بوونی رێسای کۆمەڵ و داب و نەریت و باری‬ ‫کۆمەاڵیەتی و کەلتووری کە کاریگەریان بەجێهێشتووە بە سەر دەروونی ژن‪ ،‬ھەر‬ ‫چەندە لێرە و لەوێ مەسەلەکان وەکو یەک نین واتە بە پێی گۆڕانکاریەکان پێمان‬ ‫دەڵێن تا چەند ژنەکان ئازادن یان چەوساوەن ئەمەیان شێوە گشتیەکە وەردەگرێ‪،‬‬ ‫ھەروەھا تا چەندیش دیاردەکان لە ھۆنراوەکانیان رەنگی داوەتەوە بە شێوەیەک ئەگەر‬ ‫ھۆنراوەیەکمان خوێندوەوە ناوی شاعیریش بە سەریەوە نەبێت بزانین ئەم ھۆنراوەیە‬ ‫ئافرەتێک نووسیوویەتی چونکە ئەو دەستەواژە و کەرەستانەی پەیوەستن بە ژیان و‬ ‫کۆژان جۆری تیڕوانین و ژینگە و رۆژگار و رۆژانەیان لە دێڕە شیعرەکانیاندا دەردەکەون‪ ،‬‬ ‫ئەگەر بە مێژووی دێرینی شاعیرانی جیھانی ژنەکاندا بچینەوە و ئاوڕێک لە رابردوو‬ ‫بدەینەوە‪ ،‬بە بۆ چوونی مێژوونووسانی ئەدەب دەردەکەوێ چەندین سەدە بەر لە‬ ‫زایین شاعیرانی ژن ھەبووە کە سەرەتاکەی لە ناوی (ئینهێ دۆنا) کە ئەو خاتوونە‬ ‫خودای کۆنترین شیعری جیھان بووە‪ ،‬خۆی کاهینێک بووە لە شاری ئوور دەژیا‪ ،‬دواتر‬ ‫(ســاڤـۆ) کە لە شاعیرانی یونانی لە چاخی حەوتەمی بەر لە زایین بە شاعیری ئەوین‬ ‫و سێکسی لە قەڵەم دەدرا ‪ ٠٠‬یان (بیلیتیس) و (نانا ئاخماتووا) و (مارینا تێسوێ‬ ‫تایوا) و (ئیمیلی دیکنسۆن) و (مارگوت بیکێل) و (ئیدیت سودر گران) و (ویسواوا‬ ‫شــیمبۆرێسکا)و (مەستورەی ئەردەاڵنی)و ‪ ٠٠٠‬دەیانی تر بەاڵم ژمارەیان و دەنگیان بە‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪173‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫شێوە گشتیەکە کەمتر لە ئاست شاعیرانی پیاو دەرکەوتوون بە تایبەتی لە رۆژھەالت‬ ‫و واڵتە دواکەوتووەکان‪ ،‬دەکرێ ئەوەش بڵێین ئەو ھۆنراوانەی لە الیەن ژنانەوە بەرھەم‬ ‫ھاتوون تا رادەیەک کە جێی گوتن بێت زیاتر السایی پیاوانیان کردۆتەوە‪ ،‬ھەر وەک‬ ‫شاعیر و نووسەر (حەمە سەعید حەسەن)ەڵێت‪:‬‬ ‫(کاتێک ژن لە دەرگەی ماڵی زمانی دا‪ ،‬لە مێژ بوو پیاو خاوەنی ماڵی زمان بوو‪ ،‬لە‬ ‫مێژ بوو زمان ژنی دەچەوساندەوە‪ ،‬کەلتووە جیاوازەکان ھەموویان ژنیان سەرکوت‬ ‫دەکرد‪ ،‬لەو پەڕی دلۆڤانیاندا‪ ،‬ژنیان پەراوێز دەخست‪ ،‬ئاخر لە کن ھەموو کەلتوورەکان‪،‬‬ ‫پیاو ئاوەز و ژن جەستە بوو‪ ،‬ئاخر ھەر لە سوکرات و پالتۆن و داروین وشۆبنهاوەر و‬ ‫نیتشەوە‪ ،‬تا عەققاد‪ ،‬ژنانیان پێ نوقسان بوو‪ ،‬بۆدلێر دەیگوت‪:‬‬ ‫ئەی مێ‪ ،‬ئەی شاژنی واڵتی گوناە‬ ‫ئەی شکۆمەندیی نــــــزم‬ ‫ئەی شـــەرمی بـااڵ ‪٠‬‬ ‫مەی زەیادە دەبێژێت‪( :‬ئەی پیاو ! ئا من بە دەست تۆوە زەلیل بم‪ ،‬تۆش زەلیل‬ ‫دەبیت‪،‬تا من ئازاد نەبم‪ ،‬تۆش ئازاد نابی) *(‪)١‬‬ ‫*بەڵێ ھەر ئەم فاکتەرە الوازانەیە ھۆکارن کە پیاو بەرامبەر بە ژن ھەیبووە یان ھەیەتی‪،‬‬ ‫بە ھەمان شێوە بیر و بۆچوونی ژنیش بەرامبەر بە پیاوان وا ھەست پێکراو بووە‪،‬‬ ‫بۆیە تایبەتمەندێک و جیاوازیەک لە بەشێکی ھۆنراوەکانی ژنان بە شێوازێکی تایبەت‬ ‫پەیوەست بە ژنانەوە بەدی دەکرێت‪ ،‬کە دەڵێم بەشێک چونکە ژنە شاعیرەکان‪ ،‬ھەست‬ ‫و دەربڕینەکانیان لە واڵتێکەوە بۆ واڵتێکی تر جیاوازی لێ بەدی دەکرێت بە تایبەتی‬ ‫لە رۆژھەاڵت لە گەڵ رۆژئاوادا سەبارەت بە الیەنی ئازادی دەربڕین و گەلێ بواری دی‪،‬‬ ‫بۆ نموونە لەو شیعرانەی باس لە جەستە و ئیرۆتیک و پۆرنۆگرافیک دەکرێت‪ ،‬کاتێ‬ ‫ژنێکی شاعیر جورئەتی ئەوە بکات ھەستی خۆی لەم رووەوە دەربڕێت بە تایبەتی لە نێو‬ ‫کۆمەڵـگەیەکی داخراودا ئەوە بە پاڵەوان لە قەڵەم دەدرێت‪ ،‬بەاڵم باجەکەیشی دەدات‪،‬‬ ‫کەچی شاعیرێ لە رەگەزی پیاو ئاساییە بۆ ھەمان مەسەلە ناخی خۆی دەربڕێ و هیچ‬ ‫سانسۆڕ و باس خواسێک بە سەرەوەی نییە ‪ ٠٠‬ئەوەتا یەکێک لە شاعیرە ژنەکان کە‬ ‫ناودارە (ساڤۆ) لە سەردەمی چاخی حەوتەمی بەر لە زایین لە سەردەمی کەونارادا‬ ‫کە مەزنترین شاعیر بووە‪ ،‬تایبەترین ھەستەکانی لە شیعری ئەویندارانەی ژنانەی لە‬ ‫شیعردا دەردەبڕی لە پەنای ھەستی تاکە کەسی خۆیەوە‪ ،‬کەچی پیاوێکی ئاینی ناوداری‬ ‫ئاشووری بە ناوی (تا تیانووس)‪( ،‬ســــاڤـۆی) تاوانبار کرد وەک سۆزانییەک و شێتی‬ ‫ئەوین و ئەو کەسەی بە خراپەی خۆیدا ھەڵدەڵێ ئاوا ناوی دەبات‪ ،‬ھەروەھا تاقمێک‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 174‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫لە نووسەران وا باسیان کردووە کە ھۆگری ھاوجنسخوازییە واتە ھاوجنسی ژن لە‬ ‫گەڵ ژندا ‪( ٠٠٠‬تا تیانووس) نووسیوویەتی کە لە ساڵی (‪)٣٨‬ی زایینیدا‪ ،‬ئۆســقۆفی‬ ‫شاری کۆنستانتینۆپۆل (قوستەنتەنییە) ســێنت گرێگۆریۆس‪ ،‬فەرمانی دەرکرد ھەموو‬ ‫پەرتووکەکانی شیعری ســاڤۆ بسوتێنن‪ ،‬ئەو کارەشیان کرد و گـڕیان لە خەرمانی‬ ‫بەرھەمەکانی ئەو یەکەم ژنە شاعیرەی جیھانی کەونارا بەردا‪ ،‬ھەر وەھا لە ساڵی (‪)٧٢٠‬‬ ‫ی زایینی‪ ،‬جارێکی تر پاشماوەی پەرتووکەکانی ســاڤۆ لە سەر فەرمانی (پاپ گری‬ ‫گۆریووس)ی حەوتەم لە رۆم و قوستەنتەنییە گڕی تێبەر درا‪ ،‬دیارە شیعری ساڤۆ ئەو‬ ‫کاتەش ھەر لە بەر دەستاندا بووە ‪ ٠٠٠‬کەچی بە شایەدی نووسراوەکانی و بە گوتەی‬ ‫(ســیموونە فریلینگ) ســـاڤۆ ئەو جۆرە نەبووە‪ ،‬ھەر وەھا کە فێمێنستەکانی ئەمڕۆ‬ ‫باسی دەکەن ئەو شاعیرە شیعرەکانی خۆی بۆ ستایش و رێزلێنان لە پلە و پایەی ژنان‬ ‫تەرخان کرد بوو ‪٠‬‬ ‫بەڵێ ئەمڕۆش وەک (‪ )٢٥٠٠‬ساڵ لەمەو بەر‪ ،‬بیر و شیعری ھەر نوێیە‪ ،‬ئەگەر ھاوجنسخواز‬ ‫بوو بێ یان راهیبە ‪٠‬‬ ‫ئەگەر چەند نموونەیەکی زیندوو لە شیعرەکانی (ســاڤۆ)دا بخینە بەر دیدی خوێنەران‬ ‫ھەست دەکەین کە زۆربەی شیعرەکانی ئەو ژنە باس لە ئەوینێکی توند و بەھێز و حەز‬ ‫وئارەزووەکان دەکات‪ ،‬کە ھەندێ جاریش الر دەبێتەوە بۆ الیەنی ئیرۆتیکی و جنس و‬ ‫توانەوە لە نێو خۆشەویستێکی راستەقینە ‪٠٠٠‬‬ ‫چەنــد کۆپلەیـەک لە شیعرەکانی‬ ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫خۆشــم دەوێ‬ ‫ھەر شــتێک منی خۆش بوێ‬ ‫من پێم وایە‬ ‫ئەویـــن‬ ‫بەشــێکی لە ھـەتــاو پــێ بــڕاوە‬ ‫***‬ ‫تــامەزرۆم و‬ ‫لە تـامەزرۆیــی دا بـــوومە خەڵــووز‬ ‫تۆ ئەو کەســـەی‬ ‫کەبابــم دە !!‬ ‫***‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪175‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫من پێم وایـــە کە تەنانەت‬ ‫ناتوانم‬ ‫ئاســمان بگرمــە ئامێـز‬ ‫***‬ ‫ھۆ وشـــەکان‬ ‫ئەگەر ئێوەش ھێز و گوڕێـکتـان تێدا بــێ‬ ‫زمانی من نەمـــرتان دەکــا ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪)٢‬‬ ‫*بە ھەمان شێوەی مامەلە کردن‪ ،‬بۆ چوونەکان بەرامبەر بە شیعری ژنان‪ ،‬لێرەدا باس‬ ‫لە بیر و ڕای (فرووغی فەڕڕوخ زاد) بەرامبەر بە شاعیرێکی تری ژن کە زۆربەی شاعیرانی‬ ‫جیھان توانای لە رادەبەدەری (بیلیتیسیان)یان ستایش کردووە‪ ،‬جا (فرووغ) دەڵێت‪:‬‬ ‫ــ تەنیا کتێبێک کە ھەرگیز لە خوێندنەوەی ماندوو نابم گۆرانییەکانی بیلیتیسە‪ ،‬شیعری‬ ‫بیلیتیس وەک شیعری ســاڤۆ پڕە لە ھەسـتی ژنانە و شێوە دەربڕینە بە درێژایی مێژوو‬ ‫کێشە ھەاڵیسێن بووە و زۆر کۆمەڵگا وەک تانو پۆ و بڤە لێیان ڕوانیوە‪ ،‬ھەر بۆیە بە‬ ‫پێی روانگەی کلتوورە جیاوازەکان و تاکە جیاوازەکان‪ ،‬ناسناوی جوداشیان بە بیلیتس‬ ‫داوە‪ ،‬لە سۆزانییەوە تا خاتوو خودای ھونەر و ئەوین ‪٠‬‬ ‫ئەگەر وەک نموونەش شیعرێکی (بیلیتیسان) وەرگرین‪ ،‬ئەوەتا لە شیعری (بێ ئۆقرەیی‬ ‫دا) لەم چەند دێڕەدا‪ ،‬ھەستی ژنانە و ئارەزووەکانی دەخاتە روو ‪٠‬‬ ‫لەو ھەموو گریانەی رشتمە ئامێزییەوە‬ ‫کڵپەی دڵمم دێتەوە بە سەر شانییەوە‬ ‫بەر لەوەی لە ترسان زمانم بگەڕێ‬ ‫ئاخ کە من منداڵۆچکەیەکم و‬ ‫پیاوانی شۆخ بە بێ روانین لە المەوە تێدەپەڕن‬ ‫کەی دەتوانم دوو مەمـکم ھەبێ و جوان و تورت بن وەکو هی تۆ‬ ‫کە کراسەکەم بدڕێنێ و‬ ‫پیاوان لە دیـن وەرگەڕێنـێ ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪ )٣‬‬ ‫*بە شێوەیەکی گشتی لە ھۆنراوەکانی ژناندا‪ ،‬شیعرەکانیان زیاتر الیەنی (سۆزێکی‬ ‫رۆمانسیانە ـــ ناسکی ـــ خەون و خەیاڵ ـــ نەرم و نیانی ــ دلۆڤانی ـــ الواندنەوە و‬ ‫گریان ـــ گازاندە و سەرکۆنە و چاوەڕوانی ـــ جار جارە یاخی بوون و ھەڵگەڕانەوە لە‬ ‫پاڵ بە باوەش چوونەوە بەرە و خۆشەویستێکی پاک و دلسۆزی و وەفا و توانەوە بۆ‬ ‫تێر کردنی نەستە ئالۆزاوییەکانیان و قەرە بوو کردنەوەی مافە زەوتکراوەکانیان ‪ ٠٠٠‬بە‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 176‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ھەمان بیر و بۆچوون‪ ،‬بە ھەمان نەرم و نیانی و ئەوینەوە نەک ھەر شیعرەکانیان بۆ‬ ‫ڕامکردن و بکێشی ھەستی رەگەزی بەرامبەر بۆ نەھێشتنی دەمار گرژی و خۆێن رشتن‬ ‫و رق و کینە و ھێور کردنەوەیان بگرە ئەگەر بە مێژووی مرۆڤایەتی و کارەساتەکاندا‬ ‫بچینەوە دەبینین چۆن لە حەکایەتەکانی (ھەزار و یەک شەوەدا)‪ ،‬شەھرەزادی ژن‪ ،‬توانی‬ ‫شەھریاری پیاو ڕام بکات و سروشتی بگۆڕێ لە خۆێن ڕشتن و سەر پەڕاندن و رق و‬ ‫کینە کە لە دڵیدا چەکەرەی کرد بوو‪ ،‬دەبووایە ھەموو شەوێک سەری کچێـک بپەڕێنێ‬ ‫بە ئامانجی خوین مژین و مێینە قڕ کردن‪ ،‬کەچی شەھرەزاد بە توانا و لێهاتوویی خۆی‬ ‫توانی گیانی نەک ھەر کچانی لە ریز بەندی دوای خۆی رزگار بکات‪ ،‬بەلکۆ کۆی کچانی‬ ‫دواتر کە بەر شەرانگێزانەی شەھریار دەکەوتن رزگار بکات‪ ،‬رۆح و دڵی شەھریار بەرە و‬ ‫ئاقار و بەندەرەکانی عیشق و خۆشویستن و گیانی مرۆڤایەتی بەرێت‪ ،‬کە ئەمەیە دلۆڤانی‬ ‫ژن‪ ،‬ھەڵبەتە شیعرەکانیشیان تایبەتمەندێکی تیایە لە شیعری پیاوان جیا کرێتەوە‪ ،‬تا‬ ‫ئاستێک ‪* ٠‬لە ئیمڕۆماندا لەو سەردەمە پێشکەوتووە و بە جیھان بوونەی دنیادا‪ ،‬بە‬ ‫دەستەبەر کردنی ئازادی تاک و ھاتنە ناوەوەی ئافرەت بۆ نێو دەسەاڵت و بەرێوە بردنی‬ ‫کار و باری دام و دەزگاکانی واڵت لە گشت جومگەکانی ژیان و ئالودە بوون بە مافە‬ ‫ڕەواکانیان تا ئاستێکی فرە‪ ،‬کە ناتوانم بڵێم رەھا‪ ،‬لێرە و لەوێ‪ ،‬بەو پێیەی شیعرەکانیان‪،‬‬ ‫نووسینەکانیان‪ ،‬جموجۆلی و خەبات و داواکاریەکانیان لە پەرە سەندن دایە‪ ،‬ھەر چەندە‬ ‫زەمەنێکە جەنجاڵ و ناڕەحەت‪ ،‬بە حاڵەتە سایکۆلۆژی و کۆمەاڵیەتیەکەیەوە نەک ھەر‬ ‫شاعیرانی ڕەگەزی مێینە بگرە پیاوانیش یاخیبوون و رەتکردنەوە و نامۆ بوون بە‬ ‫شیعرەکانیانەوە بەدی دەکرێ‪ ،‬خۆ ھەر ژن بەرگری لە مافەکانی خۆیان ناکەن بگرە‬ ‫زۆر جار پیاوانیش دەچنە پاڵ داواکاریەکانی ژنان و بەرگری لە مافی ژن دەکەن‪،‬‬ ‫ئەمەش وەستاوەتە سەر ئاستە رۆشنبیرییەکە کە بەرەو پێشچوون و لە بە ھاوچەرخ‬ ‫بووون دایە‪ ،‬گەر ئاماژەیەک بە بۆچوونی نووسەری ناوداری عەرەب (د ‪ ٠‬علی جعفر‬ ‫العالق) بکەین کە دەڵێت‪ :‬ـــ (بەو پێیەی کە شاعیران لە جیھانێکی ھاوچەرخدان بە‬ ‫رەگاژۆیی رۆشنبیری و سایکۆلۆژی و کۆمەاڵیەتی لە پێكهاتەکەیدا بە ھاودەمی رێکەوتن‬ ‫یان رەتکردنەوە و یاخیبوون لەو کۆمەلگەیە و سروشتی ئەو پەیوەندییانەی لە نێوانیادا‬ ‫ھەیە لە پاڵ نهێنیەکانی نێو ئەو گەردوونەی تیایدا دەژین‪ ،‬گۆڕانکاریەکان لە بەردەوامیدا‬ ‫دەبێت ‪)٤( * )٠‬‬ ‫*پێكهاتەیی بونیاتی سایکۆلوژیەتی ژن زۆر تایبەتە بە جۆرێک بە دەیان نووسەری‬ ‫گەورە و فەیلەسوف و شاعیران ئاماژەیان بەوە کردووە کە ناتوانن بە تەواوەتی لە ناخی‬ ‫ژنان بگەن‪ ،‬بەڵێ ئەگەر بڵین ئافرەت تا رادەیەک مەخلوقێکی غەریبە‪ ،‬ھەن ھەنگوین و‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪177‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ھەن ژەھر‪ ،‬ھەن ژەھر و ھەنگوین بە تێکەاڵوی (نیتشە) دەڵێت (ئەوانە ژنن کە لە ھەر‬ ‫شوێنێکییەوە بگەڕێیت بە دوایدا دیوی ناوەوەی نادۆزییەوە) یان دەڵێت (ژن ماسک لە‬ ‫دوای ماسک کردوویەتییە دەم و چاوی)‪( ،‬ئەنتۆنی فرود) یش دەڵێت (شەیتان‪ ،‬ئافرەتی‬ ‫قووت دا‪ ،‬بەاڵم پێی ھەزم نەکرا) ‪٠‬‬ ‫* مامۆستا (دڵنیا عەبدوڵاڵ) وەک ژنێک لە بارەی سایکۆلۆژیای ژن و پیاو‪ ،‬دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(پیاو قەوارەیەکە سایکۆلۆژیایەکی تایبەت بە خۆی ھەیە کە خاسیەتە بایلۆژیە‬ ‫تایبەتیەکانی ھەیە و جیاواز لە ژن‪( ،‬ژن) ئەو قەوارە تەم و مژاوییەیە کە پیاو لێی‬ ‫تێناگات‪ ،‬ئەو رووبەرە فراوانەیە کە ال جیاوازەکانی ھەیە‪ ،‬جارێک تەم ومژاویەکی‬ ‫ئاشکرای پێوە دیارە وەک ئەو دارستانەی درەختەکانی لێک ئااڵون‪ ،‬جاریکی دی وەک‬ ‫خۆر ڕوون و ئاشکرایە و وەک دەریا قووڵە و وەک دار خورما بەری ھەیە ‪٠‬‬ ‫پێكهاتە بایەلۆژییەکەی و ئەو فەرمانەی خودا لە پێناویدا دروستی کردووە‪ ،‬وایلێکردووە‬ ‫کە بونیادی الواز بێت لە چاو پیاودا‪ ،‬ژن گۆڕانکاری بە سەر بونیادی جەستەیی‬ ‫و دەروونیدا دێت کاتێک باڵق دەبێت‪ ،‬رۆژگارێکی بە سەردا دێت کە تیایدا باری‬ ‫دەروونی تێک دەچێت بە ھۆی چاالکی ھۆڕمۆنییەوە ھەموو مانگێک لە کاتی سوڕی‬ ‫مانگانەدا‪ ،‬لە کاتی سک پڕ بوون و منداڵ بووندا‪ ،‬ھەر وەھا لە تەمەنی نائومێدیدا‪ ،‬کە‬ ‫چااڵکی ھۆڕمۆنەکان جیاوازن‪ ،‬بۆیە لە باری دەروونی ژن تێناگەین ئەگەر لە سروشتە‬ ‫بایەلۆژیەکەی تێنەگەین ‪ )٥(* ٠‬‬ ‫(نەزار قەبانی) شاعیر لە شیعری (خۆیندکار)دا ئەم حەقیقەتەی سەرەوەمان بۆ ئاشکرا‬ ‫دەکات‪ ،‬کە نازانێ چ لە مێشکی ژندا ھەیە و تێی ناگات کاتێ دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫پەنجا ساڵ بە خۆشەویستییەوە گیـرۆدە بووم‬ ‫ئێستاش نازانم چی لە مێشکی ژناندایە‬ ‫چۆن بیر دەکـــەنەوە‬ ‫چۆن نەخشـە دادەڕێـژن‬ ‫چۆن مەمکەکانیان مەشق دەدەن‬ ‫لە سەر هیرش و پاشەکشێ و داگیرکاری و تااڵن و ئاشتی و شەڕ و‬ ‫مردن لە گۆڕەپانی لووتبەرزیا‬ ‫کتێبی مێینەیم خوێندەوە پیت بە پیتـی‬ ‫ئێستاش شتێک فێـر نەبووم لە ئەبجەدی ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪)٦‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 178‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫*بۆ ھەمان مەبەست بیرو ڕای شاعیرێکی ژن دەخەینە روو لە پاڵ شیعرێکی کە باڵو‬ ‫بۆتەوە و بۆ ھەمان بابەت شیاوە‪ ،‬ئەوەتا لە گۆڤاری گەالوێژی نوێ نووسەر (ئەحمەد‬ ‫رەزا) لە گەڵ شــاعیر (کەژاڵ ئەحمەد) چاوپێکەوتنێکی ئەنجام داوە و لێی دەپرسێ‪ :‬ــ‬ ‫پ ـــ (د ‪ ٠‬مالک المطلبی) لە کتێبی (وھم الحدث) دەڵێ‪ ،‬فاشلترین رەخنەگر‪،‬رەخنەگری‬ ‫سایکۆلۆژییە‪ ،‬چونکە توانای شێکردنەوەی سەرجەم شیفرە دەروونییەکانی نییە‪ ،‬پێت‬ ‫وایە تێڕمان و خەیاڵی شیعریی ئەوەندە ئاڵۆز بێت کلیلی جیھانبینی نووسەر بشارێتەوە‬ ‫و نەکرێ کشف بکرێت ؟‬ ‫و ــ کەژاڵ ئەحمەد دەڵێت‪ :‬ــــــ‬ ‫کەی پیاوان توانیان لە ژنان تێبگەن ئەو کاتە پەی بە کلیلی جیھانبینی ئەم ھێزە‬ ‫گەورە و نووستووەی ژنان ببەن و بیدۆزنەوە کە ناوی (ژن)ە‪ ،‬ئینجا بە پێەی ئەو‬ ‫وتەیە بێت کە دەڵێت (ژنی شاعیر دوو جار ژنە) کەوا جیھانبینی ژنانی شاعیر لەو دیو‬ ‫تەمومژێـکی خەستترەوە لە چاو کەسانی تردا‪ ،‬ئەمەش ئەوەیە کە بااڵ دەستیی پیاو لە‬ ‫دنیادا دروستی کردووە ‪ ٠٠٠‬ھتد) * (‪)٧‬‬ ‫لە نووسینێکی تردا (کەژاڵ ئەحمەد) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(من ژنم و کۆمەڵێ خواست و خەسڵەتی ژنانەیی خۆم ھەیە و ئەمەش ئەکاتە ئەوەی‬ ‫من شوناسێکی سەربەخۆی ژنانەم ھەبێ) یان دەڵێت‪( :‬سەرنج بدەن ئێمە ھەندێ‬ ‫گۆرانیبێژی ژنانمان ھەیە گۆرانییەکانیان بە سەر ژندایە (مانای ژن بۆ ژن گۆرانی دەڵێ)‬ ‫ئەمەش شتێکە تەنیا لە کەلتوری ئێمەدا ئاوا بە ئاسانی وەردەگیرێت کە لە بنەڕەتدا‬ ‫دژی ھەموو خواستە خودییە ژنانەییەکانە‪ ،‬بەردەوام دەبێ و دەڵێت‪ ،‬بە داخەوە پێیان‬ ‫وایە ئەگەر ژن تەعبیر لە خۆیان بکەن ئەوا قاڵبی الوازی بە خۆوە دەگرن‪ ،‬کە بەڕای‬ ‫من بە پێچەوانەوەیە‪ ،‬ئەگەر ژنێ مەسخی خەسڵەتە ژنانەییەکانی بکات ئەو پەڕی‬ ‫الوازییە) * (‪ ٠٠٠ )٨‬ھەروەھا لە شیعری (سفر)یشدا (کەژاڵ)خان ‪/‬ی شاعیر بە ھەمان‬ ‫شێوەی وتەکانی باس لە ئەو جیاوازییە دەکات کە ژن لە گەڵ پیاودا ھەیە‪ ،‬کە ھەندێ‬ ‫جار نێوەندێکی زەحمەت دروست دەبێت بە ھۆی دەسەاڵت و ساالری پیاو و ئەو داب و‬ ‫نەریتەی نێو کۆمەڵگاکەمان کە بەسەر ڕەگەزی مێینە قورس کەوتۆتـــەوە و زیاتر ژن‬ ‫باجەکەی دەدات کاتێ دەڵێت‪ :‬ــــ‬ ‫لە شوێنێکی گشتی پیاسەم لە گەڵدا بکەیت‬ ‫ناتوانی وەکــو ھەر پیاوێ‬ ‫سەرەڕای ئەو ھەموو مرواری ئەوینەی لە دڵتایە‬ ‫وەک سـندبـات لە سەر بەڕەی ئەفسوناوی بمخوازیت‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪179‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫من کە مانگم‪ ،‬خۆرەکەی تۆم بۆ چییە‬ ‫ھەڵەی من ئەوەیە نەمزانی‬ ‫لە گەڵ تۆ بوون ئەوەندە زەحمەتە ‪ ٠٠٠‬ھتد *(‪ )٩‬‬ ‫*دەگەڕێمەوە و ئەوەش دەڵێم‪ ،‬زۆر جار ئافرەت لە بەر کەمزانی و ساویلکەیی خۆی‪،‬‬ ‫فریو دەدرێ و پەی پێ دەبردرێت و فێڵی لێ دەکرێ تووشی ھەڵە و زیانیش دەبێ لە پاڵ‬ ‫ئەم ھەموو وردبینی و قووڵیەی ھەیەتی ‪ ٠٠‬دەبێ ئەوەش فەرامۆش نەکەین لە الیەنێکی‬ ‫بایەلۆژی یان بڵێین الیەنی جنسەوە‪ ،‬پیاو و ژن رێژەیەک لە ژنایەتی یان پیاوەتی لە‬ ‫دەروونی ھەر دوو ڕەگەزدا ھەیە‪ ،‬ھەر وەک (کارل گۆستاف یـۆنـگ) ی دەروونناس کە‬ ‫بە تیۆری (ئەنیما و ئەنیمۆس) ناوبانگی دەر کردووە‪ ،‬کە ئەم دوو زاراوەیە پەیوەندی‬ ‫بە جنسی مرۆڤەوە ھەیە‪ ،‬کە چ ژن و چ پیاو‪ ،‬رێژەیەک لە ژنایەتی یان پیاوەتی تیا‬ ‫ھەیە‪ ،‬واتە دەروونی ژنانە بە ئەنیما و دەروونی پیاوانە بە ئەنیمۆس دادەندرێت‪ ،‬واتە‬ ‫ئەگەر پیاو لەو بەشە مێینەییەی خۆیدا پەیڕەوی بکات‪ ،‬رێژەی مێینەیی (خنوسە) زیاد‬ ‫دەکاو پیاوێکی ژنانە (مایع) دەردەچێت‪ ،‬لە الیەن ژنانەوە خۆشەویست نابێت و رقیان‬ ‫لێ دەبێتەوە‪ ،‬بە ھەمان پێوەر ئەگەر ژن پەیڕەوی ھەڵس وکەوتی پیوانەی کرد و خۆی‬ ‫وەک پیاوێک ناساند و نەرم و نیانی و ناز و جولە و جوانی ژنانەی لە دەست دا بەو‬ ‫پێیەی رێژەی پیاوانەی لە دەروونیدا زیاد بووە‪ ،‬ئیتـر لە الیەن پیاوانەوە ئەو بایەخەی‬ ‫نامێنێ کە وەک ژنێک ژیانی لە گەڵ پەیڕەو بکرێت ‪٠‬‬ ‫* ڕا و بۆچوونی شاعیران ونووسەرانی ژن لە گەڵ چەند نموونەیەکی پێویست ‪٠‬‬ ‫*لە زۆربەی چاوپێکەوتنەکان و دواندنی ئافرەتانی نووسەر و شاعیران و رۆشنبیرانیان‬ ‫بە تایبەتی‪ ،‬ھەتا لە شیعر و نووسینەکانیاندا‪ ،‬ژن دەخەنە خانەی ستەم لێکراو و‬ ‫ماف زەوت کراو‪ ،‬سەر کوتکراو‪ ،‬دەکەونە بەرەی بەرگری لە مافەکانیان کە بەدەست‬ ‫پیاوساالرییەوە چەوسێندراونەتەوە ‪٠‬‬ ‫* لە چاوپێکەوتنێکدا لە گەڵ شاعیر (دلسۆز حەمە)دا‪ ،‬لە وەاڵمدانەوەیەکیدا دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(زۆرێک لە ژنە نووسەرە جیھانی و گەورەکانی دنیا فێمێنست نەبوون وەکو (ئیزابێل‬ ‫ئەلەندە ـــ غادە سمان ــ ئەحالم موستەغانمی) بەاڵم جوانترین و بەھێزترین دەقیان‬ ‫نووسیوە لە سەر پەنهانەکانی ژن وەکو ئینسان‪ ،‬لە سەر ئازارەکانی و ئازادانە توانیویانە‬ ‫گوزارشت لە ئالۆزترین دۆخی ژیانی ژنان‪ ،‬ھەست و سۆز و عەشق و جەستە و ھەموو‬ ‫ئەو ھەست و پارادۆکسانە ئازاراویانەیان بکەن کە پەیوەستە بە واقعی ژیانی ژنانەوە ‪)٠‬‬ ‫*(‪)١٠‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 180‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫*ئەگەر نموونەیەک بە ھۆنراوەیەک و زیاتر بهێنینەوە کە بە ھۆنراوەیەکی (دلسۆز حەمە)‬ ‫دەست پێبکەین کە لە گەڵ ڕا و بۆ چوونەکانی رێک بکەوێت‪ ،‬تەماشا دەکەین ئەو ھەستە‬ ‫کەم مافبوونەی تیا بەرجەستە دەبینین کاتێ بە ھۆنراوەش دەریبڕیوە ‪ ٠٠‬بە تایبەتی‬ ‫تێبینیم کردووە‪ ،‬نەک ھەر لە ھۆنراوەی دلسۆز حەمە بگرە لە زۆربەی شاعیرە ژنەکان ئەو‬ ‫تۆمەتە ئەزەلیەی وەک مۆرکێک بەسەریانەوە چەسپاوە خۆشیان بە لەکەیەکی دەزانن‬ ‫کە بە نێو چاوانیانەوە نووساوە و لە ھۆنراوەکانیاندا باسی دەکەن‪ ،‬ئەویش ئەو لەتە‬ ‫سێوەیە کە دایکە (حەوا) دەرخواردی باوکە (ئادەم)ی داوە و لە بەھەشت دەرکراوین بۆ‬ ‫سەر زەمین‪ ،‬کە بە خاڵێکی نێگەتیف دراوەتە پاڵ ژن‪ ،‬گوایە ئەگەر بوار بە ژن بدرێت‬ ‫پیاو فریو دەدات و تووشی ھەڵەی دەکات‪ ،‬کە ئەم رووداوە پشتاو پشت و گوریسا و‬ ‫گوریس شۆڕبۆتەوە‪ ،‬بووە بە کارتێکی فشار بە دەست پیاوانەوە بۆ چەوساندنەوەی‬ ‫ئافرەت و بێدەسەاڵت کردنیان و ناجۆرییەک لە پێكهاتەیی سایکۆلۆژیەتی رەگەزی مێینە‬ ‫بەر جەستە بووە کە ھەست بە کەمییەک بکەن و لە ھۆنراوەکانیشیاندا رەنگ بداتەوە ‬ ‫بە جۆرێک کە ھۆنراوەکانیان دەخوێنینەوە سەیر دەکەین‪ ،‬ھۆنراوەیەکی ژنانەیە‪ ،‬یان‬ ‫بە واتەیەکی تر بڵێین ئەم ھۆنراوەیە ژنێکە نووسیویەتی ئەگەر ناویشی لە سەر نەبێ‬ ‫دەزانین ئەم ھۆنراوەیە هی ژنێکە ‪ ٠٠‬ئەوەتا لەم ھۆنراوەیەدا (مارینا تێسوێ تایوا)ی‬ ‫کە یەکێکە لە شاعیرە ژنە بە ناوبانگەکانی روسـیا‪ ،‬سەبارەت بە مەسەلەی ئەو لەتە‬ ‫سێوە و کاریگەرییە ھەمیشەییەکەی بە سەر ڕەگەزی ژن لە الیەنی سایکۆلۆژییەوە کە‬ ‫لە شیعرەکانیاندا رەنگ بداتەوە‪ ،‬کاتێ لە شیعرێکدا لە ژێر ناونیشانی (قەت لە دۆزەخ‬ ‫رزگار نابین) لەم چەند دێڕەدا دەڵێت‪:‬‬ ‫سەرەتا بە جلکی شڕ و دڕ داپۆشراو‬ ‫پاشان بە تاجێکی پرشنگدار لە سەر بسکەکانمانەوە‬ ‫لە بەندیخانە و لە جەژنەکان دا‬ ‫ئێمە بەھەشــتمان لە کیس چـووە‬ ‫لە ھەمبەر نیوە شەوە پڕ ئەستێرەکان و‬ ‫باخە (ســێوە) بەھەشتی یەکان‬ ‫خوشکە بەڕێزەکانی من‪ ،‬ئەی کیژۆڵە نەجیبەکان‬ ‫بێ شک خۆمان لە دۆزەخ دا دەبینینەوە‪٠٠٠‬ھتد*(‪)١١‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪181‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫(دلسۆز حەمە)ش ئەم ڕاستیەمان بۆ دەسەلمێنێ کاتێ لە قەسیدەی (تاقانە یاردا)‬ ‫لەم چەند دێڕەدا ھەستی خۆیمان بۆ دەخاتە روو دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫من کە سەر بە نەژادی پایــز و‬ ‫نەوەی (دارسێوێک)ی تەنهام‬ ‫دڵم بەخشی بە خەیاڵ‬ ‫بە سێبەری شاسوارێکی قەت نەھاتوو‬ ‫یان ‪٠٠٠٠‬‬ ‫من کە ژنێکی عەسریم‬ ‫لە گەڵ رەنگ و عەتر و ملوانکە گیانی بە گیانیم‬ ‫واتلێکردووم‪ ،‬نازانم چی لە بەر کەم‬ ‫قژم چۆن و‪ ،‬کامە عەترە و‪ ،‬کام گوارەیە و‬ ‫کامە پێاڵوانەم لە پێکەم ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪)١٢‬‬ ‫ھەر وەھا (گرانـاز مووســەوی) ژنە شاعیری ناوداری فارسی لەم چەند دێڕەدا وا ھەستی‬ ‫ژنانە دەردەبڕێ لە ژێر ناونیشانی (گوناە)دا کـــە دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫کاتێ ھەندێ دوورتــر‬ ‫ھەموو جیھان ھەر ئەمەیــە‬ ‫کە (حەوا) (ســێو) ئەداتە ئادەم‬ ‫ھەر لەم نزیکییەوە‪ ،‬ھێشتا ھەموو گوناە ھەر ئەمەیە‬ ‫لە ئامێزی تۆدا ئارام بگرم و‪ ،‬بڵێم چەند هیالکم‬ ‫لە بیستنی جەنگەڵ‪ ،‬کە تـەور‬ ‫تــەور‬ ‫ئەمــرێ *(‪)١٣‬‬ ‫یـــــــــان لە ھۆنــراوەی (مـــن)دا دەڵێت‪ :‬ــــ‬ ‫من مرۆڤم نــە چۆلەکــە ‬ ‫رووداوێــکی بچــووکــم‬ ‫ھەر جارێک کە ئەکەوم‪ ،‬دووکەرت ئەبم‬ ‫نیوەم بـا ئەیبات‬ ‫نیوەکەی تر پیاوێک‪ ،‬کە نایناســم *(‪)١٤‬‬ ‫*نموونەیەکی تر کە شاعیرە ژنەکان لە ھۆنراوەکانیان ئاماژەی پێ دەکەن ئەویش وشەی ‬ ‫(سێوە)ە کە لە پێشدا دیرۆکی ئەو مەسەلەیەمان خستە بەر چاو کە تا چەند ھۆنراوەکان‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 182‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫شوناسی ژنیەتیان نیشانمان دەدەن ‪( ٠٠‬ناڵە عەبدوڵرحمان) ی شاعیر لە شیعری (شەڕ‬ ‫لە نێوان ژن و خوایە‪ ،‬پیاویش ناوبژیوانێکی درۆزن) دا دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫رۆڵە کچــی قـەلـەندەرم‬ ‫بـێ هیدایەت خوای ئاســمان‬ ‫فڕێی داویتە گۆشەیەکی بێزراوی زەمین‬ ‫ئاخر بە لــەتێ (ســێو)ی حەوایەکەوە‬ ‫ئێمەش ســـووتایـن ‪ ٠٠٠‬ھتد *(‪)١٥‬‬ ‫*یان بە ھەمان مەبەست و دەربڕین‪ ،‬ئافرەتە شاعیرەکان کە ھەست و ناخی خۆیان‬ ‫ئاوااڵ دەکەنەوە بە تایبەتی بەرامبەر بە پیاو و ھێز و دەسترۆی ئەوان و ساالریان ئەوەتا‬ ‫(رۆژ ھەلەبجەیی) شاعیریش دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫درەختی (سێوەکە) سوور بوونی کەوتۆتە وێڵی‬ ‫ســوور کەوتۆتە خوارەوە‬ ‫ســـوور روومەتەکانی خەڵتانی ســمێڵـە‬ ‫منیش سـوڕ دەزانم‪ ،‬ئەوە دوا نیشتنەوەی‬ ‫خەراباتەکانی تۆن دێڕێک دەکێڵێ‬ ‫لە لێــوی کـچـێــکــا ‪)١٦(* !! ٠٠٠‬‬ ‫*راستە ئەدەبێک نییە بە ناوی ئەدەبی پیاوان و ئەدەبی ژنان بەاڵم نکولی لەوە ناکرێ‬ ‫کە لە زۆر الیەن و لە زۆر شتدا وەک سروشت لە پیاو و ژن جوداوازیەک ھەیە‪ ،‬لە رووی‬ ‫تایبەتمەندی و شێوازی دەربڕین لە بەکارھێنانی دەستەواژەکانیان و تەوزیف کردنی ئەو‬ ‫وشە و کەرستانەی پەیوەستن بەو دوو ڕەگەزە‪ ،‬ھەر وەک لە پێشدا ئاماژەمان پێکردووە‪،‬‬ ‫ئەمە و دەگەڕینەوە سەر چاوپێکەوتنێک لە گەڵ شاعیرێک (چنار نامق) وەک ژنێک‬ ‫بزانین بیرو بۆچوونی ئەوان چیە لەم رووەوە‪ ،‬کە لە گۆڤاری گزنگ‪ ،‬چەند پرسیارێکی‬ ‫ئاڕاستە کراوە‪ ،‬یەک لە پرسیارەکان ‪٠٠‬‬ ‫پ ــ ئایا شتێک ھەیە بە ناوی ئەدەبی ژنانە و پیاوانە ‪ ٠٠‬چۆن جیا دەکرێنەوە ؟‬ ‫و ــ ئەدەب کردەی مرۆڤەکانە‪ ،‬کەوا بوو ھەر دەقێکی بەرھەمهێنراو کە نووسەر بەرھەمی‬ ‫دەھێنێ جا چ شیعر بێت یا چیڕۆک و ھتد ‪ ٠٠‬زادەی ھزری نووسەرەکەیەتی‪ ،‬ھەر بۆیە‬ ‫لە ستایل و شێوازی تایبەت بە نووسەر وەاڵمی ئەم پرسیارەمان دەست دەکەوێت‪،‬‬ ‫پۆلینکردنی ئەدەبیات بۆ ئەدەبیاتی ژن ‪ ٠٠‬پیاو ‪ ٠٠‬منداڵ ‪ ٠٠‬دیاردەیەکە لە سروشتەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬چونکە نەکراوە بە زمانی گەورە بۆ منداڵ بنووسرێت‪ ،‬یان منداڵێک‬ ‫چیڕۆک وەک گەورە بنووسێت‪ ،‬بە شێوەیەکی سروشتی ژن و پیاو لە زۆر شتدا لێک‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪183‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫جودان‪ ،‬بگرە تێفکرین و تیڕوانینیشیان لە زۆر شتدا یەک ناگرێتەوە‪ ،‬بەڵگەش بۆ ئەمە‬ ‫ئەوەیە منی مرۆڤــ وەک خۆم بیر ئەکەمەوە چوون خۆم دەربڕینەکانم دەنووسمەوە‪ ،‬ھەر‬ ‫ئەمەشە لە یەکترمان جوێ دەکاتەوە و پۆلینێکی سرووشتیمان بۆ دەخاتە روو لە دەق‬ ‫بە شێواز و تایبەتمەندێتی کەسایەتی دەناسرێتەوە لە رێگای دەستەواژە و‪ ،‬دەربڕین و‬ ‫ویناکردنی وێنەی شیعری جودا کە تایبەتمەندی کەسی تێدا رەنگ دەداتەوە‪ ،‬کەوا بوو لە‬ ‫ستایلی نووسەرەوە ڕەگەزەکەشی بە ئاسانی الی خوێنەر بەر جەستە دەبێت ‪)١٧(* ٠‬‬ ‫*ئەم بیر و ڕایەی شاعیرێکی ژن بۆ ئێمە گرنگ بوو‪ ،‬کە لە سەرەوەدا بە دیارمان‬ ‫خست‪ ،‬بۆیە دەکرێ چەند شیعرێکی ژنەکان بە نموونە بهێنینەوە کەئەو دەستەواژە و‬ ‫وشانەی لە شیعرەکاندا بەر جەستە بووە‪ ،‬بە شیعری ژن دەناسرێتەوە‪ ،‬واتە شاعیرێکی‬ ‫ژن نووسیویەتی ئەگەر ناویشی لە سەر نەبێ ئەوە ھەر بۆ ئەو ڕەگەزە دەگەڕتەوە ‪٠‬‬ ‫لە شیعری (عەشــقی ئاگر) شاعیر (مه‌هاباد قەرەداغی) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫ئاسمان دەسماڵە شینەکەی کۆڵی منە‬ ‫کوردستانم وەک جلی بووکێنی خۆم تیا داناوە‬ ‫ھەوار ھەوار لە گەڵ خۆمدا دەیگەڕێنم‬ ‫لە شەوی شەهید بوونمدا‬ ‫ئەو شەوە ئەلقە ناسکە شیعرییەکانم‬ ‫شەهیدێ دەیکاتە پەنجەم‬ ‫منیش دەسماڵە شینەکەم دەکەمەوە و‬ ‫کوردستانم‪ ،‬وەک جلی سووری بوکێنی لە بەر دەکەم‬ ‫ئااڵکەشی وەکو تــارا لە سەر دەکەم ! *(‪)١٨‬‬ ‫لەم چەند دیڕەی سەرەوەدا‪ ،‬کە ئەو پەڕی شۆرشگێڕی و بەرەنگاربوونەوە و دلسوزی‬ ‫تیایە‪ ،‬بەاڵم سەبارەت بە بابەتەکەی ئێمە کە مەبەستمانە بیسەلممێنین کە ئەم ھۆنراوەیە‬ ‫ئەگەر ناوی (مەھاباد قەرەداغی) یشی لە سەر نەبێ دەزانین ئەوە ژنێک نووسیوویەتی‪،‬‬ ‫یان بڵێین ھۆنراەیەکی ژنانەیە‪ ،‬چونکە وشەکانی لێ بەکار ھاتوو وەک (دەسماڵە شینەکە‬ ‫ـــ جلی بووکێنی ـــ تـــارا‪ ٠٠‬ھتد) کە بۆ خۆی منی ژن گەڕاندۆیەتیەوە ‪٠‬‬ ‫یــــــــان بە ھەمان شێوە شاعیر (گوڵناز عەلی) بالەتەیی‪ ،‬لە ھۆنراوەی (خوەداوەندێ‬ ‫ال بیرەنتان)دا دەڵێت‪ :‬ــــ‬ ‫د ناڤـ زنارێن ئشقێ دە‬ ‫شەڤەکە راوەستایی ل بەر دەرگەھێ تەمە‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 184‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫پەرداخم‪ ،‬ژ بەر شەراب تە درەڤم و‬ ‫د گەل خوە شەڤێ د بم‬ ‫تنها خەونەکێ د ناڤ سیناریۆیا ژیانا من دە یی‬ ‫ئاواز‪ ،‬چیڤانۆکێن گرنژینا (مێبوونا) من دە بهوژی‬ ‫تۆ سەر تیپا خەمێ یی‪ ،‬گیانەکی د بیرا من دە‬ ‫مینا تە ژ رۆژناڤاییێ حەز دکم‬ ‫سنگێ من‪ ،‬لە بەر سروودێن گریێ تە‬ ‫مێرگەکە بێهنڤەدایی ‪٠٠٠‬ھتد * (‪)١٩‬‬ ‫سەیر دەکەین لە ھۆنراوەیەی سەرەوەدا (گوڵناز)خانیش کە دەڵێت (مێبوونا من) یان‬ ‫سنگێ من‪ ،‬میرگەکە بێهنڤەدایی ‪ ٠٠‬دەگەرێتەوە سەر دێڕی یەکەمی (د ناڤ زنارێن‬ ‫ئشقێ دە)ئیتر ھۆنراوەکە شوناسی ھۆنراوەیەکی مێنە وەردەگرێ وەک نموونەیەکی تر‬ ‫بۆ بابەتەکەمان ‪٠‬‬ ‫یــــــــــــــــــــــــان لە ھۆنراوەی (بە ئافرەت بوونم ئەنازم) ی شاعیر (کوێستان ــ‬ ‫غەمسار) دا دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫ زۆر ئاسوودەم کە خوای گەورە بە ئافرەتی خەڵــق کردووم‬ ‫ لە کتێبی ئاسمانیدا‪ ،‬بە گوڵی ژیان ناوی بردووم‬ ‫ جار جار زۆر بە خۆم ئەنازم‬ ‫ کە ئەو ناوەم بەر کەوتووە‬ ‫ ئیتر بۆچی بێ باک نەبم‪ ،‬لەوەی پیاوان‬ ‫ چییان بە ژنبوون وتووە‬ ‫ لە ئەفراندن ھەتا مردن‪ ،‬ئەو بەھرەیە بە من درا‬ ‫ پێناسەی میھرەبانی و سۆز بە بەرۆکی منا کرا‬ ‫ من ئەو گوڵەم‪ ،‬ماڵەکان بۆزێنمەوە‬ ‫ لە ھەر سووچێک بوونم ھەبێت‪ ،‬غەمەکان ئەڕەوێنمەوە ‪ ٠٠‬ھتد *(‪)٢٠‬‬ ‫وا بزانم ئەم ھۆنراوەیەی سەرەوەی (کوێستان)خان روون و ئاشکرایە ھەر لە سەرەتاوە‬ ‫تا کۆتایی کە ژن نووسیویەتی و پێناسەی ژنیش دەکات‪ ،‬کەچی لەم دوو دێڕەی‬ ‫خوارەشدا لە ژێر ناونیشانی (بێدەنگی) کە دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫ فەرھادەکەی من‪ ،‬ئەمڕۆ بێدەنگ بوو‬ ‫ بۆیە گشت دنیام لە ال ڕەشڕەنگ بوو * (‪)٢١‬‬ ‫ئە لەم دوو دێڕەداشدا دەردەکەوێ شاعیرەکە ژنە‪ ،‬چونکە دەڵێت فەرھادەکەی من‪ ،‬واتە‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪185‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫خۆیشی (شیرین)ە کەیە ‪٠‬‬ ‫پیاو لە ھۆنراوەکانی شاعیرە ژنەکاندا وەک دوژمن و خۆشەویست‬ ‫ئەگەر بە وردی سەرنجی زۆربەی ئەو ھۆنراوانە بدەین کە شاعیرە ژنەکان لە ناخەوە‬ ‫دەریدەبڕن باس لە پیاو ساالری و توند وتیژی و چەوساندنەوە و دەرگە و پەنجەرەی‬ ‫داخراو و بە زۆرەملێ بە شودان و رەچاو نەکردنی تەمەن لە بەشوداندا و ھەڵـگیرسانی‬ ‫شەڕ و جەنگ و وێرانی کە لە الیەن پیاوەوە سەر ھەڵدەدا و کێشە و ناخۆشیەکانی بۆ ژن‬ ‫جێدێڵن‪ ،‬ھەر وەھا بێ متمانەیی و درۆ کردن و ھێنانی دوو ژن و زیاتر لە الیەن پیاوەوە‬ ‫کە ئەنجام دەدرێ ‪ ٠٠‬لە پاڵ ئەم ھەموو ھەستە دوژمندارییە کە لە شیعرەکاندا شاعیرە‬ ‫ژنەکانمان دەریدەبڕن بە تایبەتی شاعیرانی رۆژ ھەاڵت‪ ،‬بەاڵم ناتوانن خۆشەویستێک و‬ ‫توانەوەیک بۆ ئەو بەرامبەرەی کە رەگەزی پیاوە بشارنەوە‪ ،‬بە ھاوسەر و ھاوگیان و ھاو‬ ‫ژیانیان دادەنێن‪ ،‬چونکە تەواوکەری یەکترن بە بێ یەکتر ھەڵناکەن‪ ،‬نموونەشمان زۆرن‬ ‫کە بە شیعرەکانیانەوە دیارە ‪٠‬‬ ‫*(غادە السمان) کە نووسەر مستەفا سالح کەریم نووسیویەتی تیایدا دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(غادە السمان‪ ،‬وەک چیڕۆکنووس و رۆمانووسێکی بە توانا وبوێر لە جیھانی ئەدەبیاتدا‬ ‫لە لوبنانەوە تیشکی جیھانی وشەی خاوێنی رازاندەوە‪ ،‬یەکەم بەرھەمی ئەو کە بە ئێمە‬ ‫گەیشت بەم ناونیشانە بوو (چاوەکانت قەدەری منن) ئەم بەرھەمە تا ئێستا (‪ )١٣‬جار‬ ‫چاپکراوە‪ ،‬ھەروھا ‪ ٠٠‬شاعیرێـکی بااڵ دەستە‪ ،‬درێژە بە وتەکانی دەدا و دواتر دەڵێت‪:‬‬ ‫نووسەری ئەدەبیی پاشکۆی رۆژنامەی (المدی) نووسیوویەتی و دەڵێ‪( :‬غادە) لەم‬ ‫بەرھەمەیدا بە ناونیشانی (عاشقی ئازادی)‪ ،‬وێنەی رووخساری پیاوێکی رۆژھەاڵتی‬ ‫کێشاوە‪ ،‬ھەموو ئەو حاڵەتانەشی بەر جەستە کردووە کە بە ھۆیانەوە دەیەوێ دەسەاڵتی‬ ‫خۆی بە سەر ژندا بسەپێنێ تا رادەی ترساندن و تۆقاندن ‪٠‬‬ ‫ھەر لەم بەرھەمە نۆێیەیدا لە ژێر ناونیشانی ((ئەو خۆشەویستمە و خۆشەویسترین‬ ‫دوژمنیشە)) غادە السمان دەڵێ‪:‬‬ ‫وێنەی چۆلەکەیەکم بۆ دڵدارەکەم رەسم کرد‬ ‫ئەو قەفەسێکی بۆ رەسم کردم‬ ‫وێنەی ژنێـکم کرد‬ ‫ئەو کۆت و زنجیری بۆ رەسم کرد‬ ‫وێنەی دەریا و ئاسۆم بۆ کێشا‬ ‫ئەو زیندانێکی رەسم کرد‬ ‫کۆالرەیەکی کاغەزم دروستکرد و سواری بووم و دام لە شەقەی باڵ‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 186‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ئەو وێنەی تفەنگێکی کرد و لوولەی کردە کۆالرەکەم‬ ‫(لە گەڵ ئەم ھەموو دیمەنە دژ بە خواست و حەزی نووسەردا کە بە بۆچوونی ئەو‬ ‫پیاو بەرامبەر بە ژنی دەکا‪ ،‬کەچی ھێشتا (غادە) دڵی نایەت نەفرەت لە پیاو بکات‬ ‫و بە دوژمنی دابنێ‪ ،‬بەلکو دان بەوەدا دەنێ کە پیاوی خۆش دوێ (ھەر چەندە‬ ‫خۆشەویستتـرین دوژمنیشیەتی) * (‪)٢٢‬‬ ‫لە ھۆنراوەیەکی شاعیر (الزۆ)دا ھاتووە کە دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫گەر تۆ بمریت‬ ‫من دەبمە چا گێـڕی ئەو پیاوانەی‬ ‫هیچ نازانن‪ ،‬شــەڕ نەبێـت‬ ‫هیچ نازانن‪ ،‬تووڕەیــی نەبێـت‬ ‫هیچ نازانن‪ ،‬کوشــتن نەبێـت‬ ‫***‬ ‫گەر تۆ بمریت‬ ‫ئیتـر من حەوشەکەمان گســک نادەم‬ ‫قاپەکان ناشــۆم‪ ،‬منداڵەکان ژیــر ناکەم‬ ‫قـژم شــانە ناکەم‪ ،‬سووراو ناکــەم و‬ ‫وەک قەرەجێکی بێ ئیش بە کۆالندا دێم و دەچم ‪ ٠٠‬ھتد *(‪)٢٣‬‬ ‫لەم چەند دێڕە ھۆنراوەیەی الزۆی ژن‪ ،‬الزۆی شاعیر‪ ،‬جگە لەوەی مانا و دەاللەتەکانی‬ ‫ژنانەیە‪ ،‬بەاڵم ھەر لە سەرەتاوە پیاو وێنا دەکات بە (شەڕانگێزی ــ شەڕ ــ تووڕە ــ‬ ‫کوشتن) کەچی لە گەڵ ئەوەشدا بە خەیاڵی مردنی پیاوەکەی و خۆشویستنی بۆ ئەو‬ ‫پیاوە ھەموو الیەنەکانی نێگەتیڤی وەالوە دەنێ باس لەو ساتانەی دوای مردنی پیاوەکەی‬ ‫دەکات کە چەند بێ تاقەت دەبێ و ئاوا ھەستی خۆی دەردەبڕێ کە (حەوشە گسک‬ ‫نادا ــ قاپەکان ناشوا ــ منداڵەکان ژیر ناکاتەوە ـــ قژی شانە ناکات ـــ سووراو ناکا ـــ‬ ‫وەک قەرەجێـکی بێ ئیش بە کۆالنا دێ ودەچێ ‪ ٠٠‬ھتد) ‪٠‬‬ ‫*بۆ ھەمان مەبەست‪ ،‬لە ھۆنراوەی (شەرمە ڕەشەکان)ی شاعیر (نیگار نادر)دا ھاتووە‪:‬‬ ‫نەوێرام تێر بچمە چاوانتەوە‬ ‫بۆ تەنها جارێک ھەست بە گەرمی لەشت بکەم‬ ‫ئای لە ترپە ترپەی دڵــم ‪٠٠٠‬‬ ‫کە ئێواران بە بەر دەرگا رادەبووری و‬ ‫دەتنۆڕیمێ‪ ،‬ئەمنیش کێهە بەرگ جوانە دەمپۆشی‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪187‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫تا لە پشت دەرگا ئاسنە بڵندەکان‬ ‫لە سیلەوە بە شەرمەوە بزەیەکم پێ دەبەخشی‬ ‫کەنیشکە شەرموێنەکەی نێو چوار دیوار ‪٠٠٠‬‬ ‫گەرەکم بوو زۆر خەپەتۆڵە بم‬ ‫تا پیاوە چاو بەشقاڵەکان‪ ،‬جارێ لە بااڵم ھەڵڕواانن و‬ ‫پەسندم کەن بە خۆیان‬ ‫حەزم دەکرد زۆر باڵ بگرم ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪)٢٤‬‬ ‫ئەگەر لەم چەند دێڕەی شاعیر نیگار نادر ورد بینەوە‪ ،‬سەیر دەکەین یەکەم شت باس‬ ‫لە پیاو ساالری دەکات کە ئازادی لە ئافرەت زەوت کردووە کە چێژ لە ھاو ڕەگەزەکەی‬ ‫وەرگرێ و بە سەربستی لێی بڕوانی و تێکەڵ گیانی بە گیانی ببێت و ئارەزووەکانی وەک‬ ‫مرۆڤێک دامرکێنێ‪ ،‬کەچی لە گەڵ ئەوەشدا کە باس لە دەرگای ئاسنی کلومدراو و درزی‬ ‫پەنجەرە و ترس و لەرز و تۆقاندن دەکات‪ ،‬بەاڵم بۆ ھەست کردن بە گەرمی لەشی پیاو‬ ‫و لەزت وەرگرتن ھەتا رادەی لە سیلەوە بە شەرمەوە بزەیەک ببەخشی یان خۆی جوان‬ ‫بکات‪ ،‬بە جۆرێک ئەگەر پیاوە چاو بەشقاڵەکانیش لە بااڵی ھەڵڕوانن کە بااڵ دەگرێ ‪٠‬‬ ‫*نموونەیەکی تر بۆ ھەمان مەبەست‪ ،‬چەند دێڕێک لە ھۆنراوەیەکی شاعیر (پەری شێخ‬ ‫سالح)ە کە دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫چۆلەکەیەکی پێکراوی مەملەکەتی قەفەزم‬ ‫دەمەوێت تەریقەتی گەڕانەوە فێـر بم‬ ‫***‬ ‫لە هیچ مەراقێـکم تووڕە مەبن‬ ‫ملوانکە پچڕاوەکەی بەر پێـم و‬ ‫پێاڵوە چاو بە فرمێسکەکانم لە ناو ژووری ئازارەکانمدا‬ ‫ئاشتم بکەنەوە جار جارەش‬ ‫لە گەڵ جلە شڕەکانم و‬ ‫بنێشتە جوراوەکەی دەمم بدوێن ‪ ٠٠‬ھتد *(‪)٢٥‬‬ ‫(پەری شیخ سالح)یش باس لە توند و تیژی پیاوان دەکات وەک قەفەزی بەندییەتی‬ ‫ناو ماڵ و پچڕاندنی ملوانکەی و سرواندنی شەق و فرمێسکی رژاوی تا ئاستی تەڕ کرنی‬ ‫پێاڵوەکانی و ‪ ٠٠٠‬دواتر نەرمی دەنوێنێ و داوای بە دوا چوون دەکات ھەتا ئەو ڕادەیەی‬ ‫بنێشتی جوراوی کە فڕێیی دەدا‪ ،‬ئەگەر بیدوینن بۆتان باس دەکات‪ ،‬ئەم ھەموو حەز‬ ‫وخەیاڵ و نهێنی و ترس و سۆز و خۆشەویستی و ئاواتانەی ناوپۆشراون لە ناخیدا‪ ،‬بەڵێ‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 188‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫لە گەڵ ئەم ھەست و نەست و بیر و ڕایانەی بە شیعر دەریبڕیوە بەرامبەر بە پیاو لە‬ ‫الیەنی خراپییەوە‪ ،‬کەچی دواتر زۆر بە پەرۆشەوە حەز و ئەوین و سۆز و وەفا و دلسۆزی‬ ‫بەرامبەر بە پیاو دەردەبڕێت لەم چەند دێڕەی خواروەدا لە قەسیدەی (بەس تۆ وەرە) ‬ ‫ئاوا راستگۆیانە دڵی خۆی ئاوااڵ دەکاتەوە و دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫وەرە‪ ،‬با ئەم چا تاڵەی‬ ‫ناو ئەم پیـاڵە نێـرجسـییەم‬ ‫بەو چەند کڵـۆ قـەنـدەی‬ ‫نیــو زارتــەوە‬ ‫بـخــۆمـــەوە‬ ‫***‬ ‫وەرە با دانە دانە‬ ‫گوڵــە بەیبـوونـە وەریـوەکانی‬ ‫بـــەر پێـت‬ ‫بچـنــمەوە ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪)٢٦‬‬ ‫*لە شیعرێکی شاعیری ناودار (فروغی فروخزاد)دا‪ ،‬لە ژێر ناونیشانی (بــا ئێمە لە‬ ‫گەڵ خۆیدا دەبــا)‪ ،‬ئەویش لەم چەند دێڕەدا‪ ،‬ئەگەر بە چەندین بەرھەم و لە چەندین ‬ ‫شیعرەکانیدا باس لە دڵ رەقی پیاو و پێشێڵ کردنی مافی ژنان دەکات‪ ،‬کەچی لە‬ ‫گەڵ ئەوەشدا ناتوانێ دەستبەرداری ئەوین و عیشق و خۆشەویستی و بیرەوەریەکانی‬ ‫بێت‪ ،‬ئەگەر (با) لە گەڵ خۆیدا بیبات بۆ الی ئەوی دی یان (با) ئەو بهێنێ‪ ،‬کە لەو‬ ‫دیو پەنجەرەدا زۆر شتی ھەستەوەر ھەیە و ھەستی پێدەکات و لێوەوەی دەدوێ کاتێ‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫لەو دیو ئەم پەنجەرەیەدا شەو ھەڵدەلەرزێ و‬ ‫زەویش خەریکە لە گەڕان دەکەوێت‬ ‫لەو دیو ئەم پەنجەرەیەدا نــامـۆیەک‬ ‫نیگەرانــی من و تــۆیـە‬ ‫ئەی ھەموو لەشـت ســەوز‬ ‫دەستەکانت وەکو بیرەوەرییەکی بە تین‬ ‫لە دەسـتانی ئەویندارم نێ‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪189‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫لێوەکانیشـت وەکو ھەسـتێـکـی ئەویندارمی دانێ‬ ‫(بــا) ئیمە لە گەڵ خۆیدا دەبــا‬ ‫(بــا) ئێمە لە گەڵ خۆیدا دەبـا ‪ )٢٧(* ٠٠٠‬‬ ‫بـۆچی ھۆنراوەکانی شاعیرانی ڕەگەزی مێینە بە لوغز و گرێ یە ؟!‬ ‫چ وەکو قسە کردن یان بە ھۆنراوە دەربڕین دەردەکەوێ کە شاعیرانی ژن چەند‬ ‫ھەستەوەرن و ئاسان نین‪ ،‬لوغز و گرێ و ناوپۆشراوییان زۆرە‪ ،‬ھەڵبەتە ئەویش ھۆکاری‬ ‫خۆی ھەیە‪ ،‬ئەگەر لە چەند خاڵێکدا چڕیان بکەینەوە ‪٠٠٠‬‬ ‫‪ ١‬ـــ پیاو کە بااڵ دەستە و دەتوانێ ماف و ئازادی ژن زەوت بکات‪ ،‬پیاو لە سەرینگانە‬ ‫و‪ ،‬ژن لە پێودانگ لە بواری کۆمەاڵیەتی و ئابووری و بازرگانی و سیاسی و ئاینی و‬ ‫کارەکانی دەولەت ‪ ٠٠٠‬ھتد‬ ‫‪ ٢‬ــــ لە جل و بەرگ لە بەر کردن وەک پێویستە‪ ،‬ژن ئازاد نییە کە بە ئارەزووی خۆی‬ ‫جل لە بەر کات زۆر جار داب و نەریت و کەلتوور و فەرمانی خاو خیزان و پیاوساالری‬ ‫بە سەرییەوە زاڵە ‪٠‬‬ ‫‪ ٣‬ــــ پیاو دەتوانێ ژن بکوژی یا ھەتکی بکات و لووت و گوێی ببڕێت بە ناوی‬ ‫سڕینەوەی پنتک و پەلەی ڕەشی شەڕەف‪ ،‬زۆر جاریش ژنان لە ئەنجامی تووڕە بوون‬ ‫و لە دەستدانی کۆنترۆلی خودی خۆیان پەنا دەبەنە بەر خۆ کوشتن و خۆ سوتاندن و‬ ‫کۆتایی بە ژیانی خۆیان دەھێنن ‪٠‬‬ ‫*(مه‌هاباد قەرەداغی) شاعیر و نووسەر دەڵێت‪( :‬بە پێی نۆرمەکانی کلتووری‬ ‫باوکساالریدا‪ ،‬بە تایبەتی لە کۆمەڵـگە و واڵتە دواکەوتووەکانی رۆژھەاڵتی ناوەڕاست و‬ ‫کوردستانەکەی خۆمان لە سەر ئاستی خیزاندا‪ ،‬چەند جۆرێک توند و تیژی رووبەرووی‬ ‫ژنان دەبنەوە‪ ،‬بەشێک لەوانە دەچنە خانەی توند و تیژی فیزیکییەوە وەکو لێدان بە‬ ‫ناوی تەمبێکردنەوە کە ئەمەیان لە ئایندا جەختی لە سەر دەکرێتەوە و ھانی ھاوسەر‬ ‫دەدرێت بۆ لێدانی ژن و تەمبێکردنی‪ ،‬بەشێکی تری دەچێتە خانەی توند و تیژی‬ ‫دەروونییەوە‪ ،‬وەک جنێودان‪ ،‬وەک الواز و گوناە تەماشا کردنی‪ ،‬سوکایەتی‪ ،‬زەلیلکردنی‬ ‫لە ناو قەفەزی جەستەی خۆیدا ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪)٢٨‬‬ ‫‪ ٤‬ـــ ژنان لە ھەموو کات و ساتێکدا ھەستەوەرن و بە ھەستەوە دێن و دەڕۆن و دەخەون‪،‬‬ ‫ھەمیشە وا ھەست دەکەن لە ژێر چاودیری دان‪ ،‬کەسێک بە دواوەیانەوەیە ئەگەر وەکو‬ ‫سێبەریش بێت‪ ،‬ناتوانن بە ئاشکرا و بە ئازادی خودی خۆیانەوە خۆشویستن و دڵداری‬ ‫و دۆستایەتی لە گەڵ بەرامبەرەکەیان بکەن وپەیوەندیەکانیان پەردە پۆشن ‪ ٠٠‬بۆیە‬ ‫دەبینین لەم ھۆنراوەیەی (ژاوێن شاڵی) شاعیر‪ ،‬لە قەسیدەی (دەست بە ئاسمانەوە‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 190‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫مەگرە لێگەڕێ تا ئەبەد ئەم بارانەمان لە خۆشکردنەوە بگرێ !)دا دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫ئاخر لە نێوان پرچی درێژی من‬ ‫پەنچە نەرمەکانی تۆ‬ ‫باڵندەی نێو قەفەس ھـەیـە‬ ‫***‬ ‫لە نێوان لێوی من‬ ‫ماچی تــۆدا‬ ‫سـوڕتـــی حەڕام ھەیــە‬ ‫***‬ ‫لە مەودای نێو چاوی من‬ ‫روانینی تــۆدا‬ ‫قەدەرێکی نادیار ھەیە‬ ‫***‬ ‫لە نێوان خەفە کردن و ویستەکان‬ ‫اللەزاری گوزارشـتا‬ ‫زیندانی ســپی ھەیە ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪)٢٩‬‬ ‫‪ ٥‬ــــ بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی ئەو جەنگ و شەڕ و ئاشووبانەی لە نیوان تیرە و‬ ‫گوند و شار و شارۆچکە و لە نێوان والت و والتێکەوە و ھەرێم و ھەرێمێکەوە کە رووی‬ ‫داوە لە ئەجامدا قوربانی یەکەم ئافرەت بووە کە باجەکەی داوە‪ ،‬بۆیە شاعیرانی رەگەزی‬ ‫ژن لە شیعرەکانیان پیاوان تاوانبار دەکەن بە ھەڵـگیرسانی شەڕ و نائارامی و قوڕیش بۆ‬ ‫ژنەکان دەگرنەوە ‪ ٠٠٠‬بۆ نموونە‪ ،‬ئەم چەند دێڕەی (الندای)یەکانی کچانی پاشتوون‪ ،‬کە‬ ‫نووسەر (محەمەد فەریق حەسەن) وەریگیڕاوەتە سەر زمانی کوردی بە ھەمان مەبەستی‬ ‫سەرەوەمان ‪٠٠٠‬‬ ‫ئەی ئەو شەماڵەی وا لە دەم چیاوە ھەڵت کردووە‬ ‫کە یارم لێی دەجەنگێ‬ ‫چ نامەیەکت لە گەڵ خۆتا بۆت ھێناوەم ؟‬ ‫شــەماڵ دەڵێ‪ :‬نامەی خۆشەویستە دوورەکەت‪،‬‬ ‫بۆن بارووتی تۆپخانە و‬ ‫گەرد و تۆزی کاولکاریم لە تەک خۆمدا ھێناوە ‪ ٠٠‬ھتد * (‪ )٣٠‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪191‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫*ئەگەر لە خاڵی (‪ )٥‬دانەبڕین‪ ،‬واتە شەڕ و جەنگەکان چۆن ئافرەت دەبێتە قوربانی‬ ‫وەزعەکە بە تایبەتی لە الیەنی دروستبوونی زەبر و زەنگ و توند و تیژی و دەستدریژی‬ ‫کردنە سەر ئافرەت لە ھەتک (اغتێاب) و تاوانی سێکسی و ئابروو تکاندن و کوشتنیان‬ ‫یان بە دیل گرتن و بە سەبایە و جیھادی نکاح حیساب کردن ‪ ٠٠‬ھتد‪ ،‬بۆیە مێینە‬ ‫بەرامبەر بە رەگەزی نێرینە بە پارێز و ھەست و گومان و ترس و پرسیار و دڵەڕاوکێ‬ ‫و ھەڵوەستە و سڵمینەوە بووە‪ ،‬وەک ئەوەی خۆی بە نێچیرێک دانابێ لە دارستانێکا و‬ ‫پیاویش راوچییەکی برسی و ھەندێ جار دڕندە و هیزداریش ‪٠‬‬ ‫(پەروین ھەمەدانی) نووسەر لە نووسینێکی لە ژێر ناونیشانی (دەستدرێژی سێکسی‪،‬‬ ‫یەکێکە لە شێوەکانی سەرکوتکردنی ئافرەتان‪ ،‬کە تیایدا بە ئامار و ژمارە نموونەیەکی‬ ‫زۆری ھێناوەتەوە کە دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫((ژوونیەی ساڵی ‪ ١٩٩١‬لە قوتابخانەی (سنت کیتـرۆس) کچان لە کینیا (‪)٧٠‬‬ ‫کیژە الو لە الیەن تاقمێک لە پیاوە ھاوپۆلەکانیانەوە دەستدرێژیان کرایە سەر‪ ،‬ئەم‬ ‫پەالمارە دڕندانەیە بوو بە ھۆی مەرگی (‪ )١٩‬کچ بە پێی راپۆرتی باڵوکراوەی رۆژنامە‬ ‫ناوخۆییەکان)) *(‪)٣١‬‬ ‫(گالیسا دلتاڤۆ) ئەو ژنە لێتۆژەرەوە لە کتێبەکەیدا بە ناوی (توند و تیژی خێزانی) دا‬ ‫دەڵێت‪(( :‬ساڵی ‪ ،١٩٩٤‬چوار ملیۆن رووداوی توند و تیژی خیزانی دژ بە ئافرەتان لە‬ ‫ئەمریکا روویداوە‪ ،‬سەدا بیستی لە رووداوەکان برینەکانیان کاریگەر بووە)) * (‪)٣٢‬‬ ‫ئەمە مشتێکە لە خەروارێک وەک نموونە دەنا هی دەستدرێژیەکانی (داعش)کانیش ماوە‬ ‫ئامارەکانی تاوانەکانی بەرامبەر بە ژن بخرێتە روو لە ئایندەدا ‪٠‬‬ ‫*ئــــێ کە ئەم وەزعانە بەرامبەر بە ئافرەتان لە ئارا دابێ‪ ،‬چۆن لە دەربڕیندا ‬ ‫جیاوازیەک لە بابەتەکانیان بەدی ناکرێ‪ ،‬کە بە شیعری ژن بناسرێتەوە‪ ،‬کە شاعیرێکی‬ ‫ژن نووسیویەتی ؟‬ ‫*(ئێدیس سۆدیر گران) شاعیرێکی ژنە‪ ،‬فینلەدایی سوێدییە لە چەند دێرێکی‬ ‫قەسیدەیەکیدا دەردەکەوێ‪ ،‬شاعیر بە دەر لە نوزانەوە و گلەییەکانی‪ ،‬ئازادانە و ئازایانە‬ ‫دەنگ ھەڵدەبڕێت و دەڵێ‪ :‬ـــ‬ ‫من تۆڕێکم بۆ ھەموو ماسییە چاو چنۆکەکان‬ ‫من پێکێکم لە شانازی ھەموو ژنان‬ ‫من ھەنگاوێکم بەرە و رێکەوت و وێرانیی‬ ‫من چرپە چرپی خوێنم لە گوێی پیاودا‬ ‫من ھەڵــلەرزینی رۆحـم و‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 192‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫جەستەی تامەزرۆییم و رەتکردنەوەم ‪ ٠٠‬ھتد *(‪)٣٣‬‬ ‫‪ ٦‬ـــ بابەتێـکی تر کە رەنگی دابێتەوە لە شیعری شاعیرانی (ژن)دا‪ ،‬مەسەلەی بە‬ ‫شـو دانی کچە کە ھۆکارێک بووە کە شاعیرە ژنەکان لێی بێنە دەنگ و شیعر‪ ،‬ئەویش‬ ‫بە زۆرەملێی باوک وخاوخیزان و کەس وکاری کچ کە میرد بە پیاوێک بکات بە بێ‬ ‫رەزامەندی کچەکە‪ ،‬یان دەدرایە پیاوێکی بە تەمەن کە بە دەیان ساڵ لە کچەکە گەورەتر‬ ‫بوو‪ ،‬یان گەورە گچکەی پێ دەکرا (بن پشک) یان بۆ مەسەلەی فرۆشتن و شیرباوی و‬ ‫وەرگرتنی پارە و سامان و بازرگانی کردن بە ژن ‪ ٠٠‬ھتد‬ ‫(نەزەند بەگیخان)ی شاعیر جگە لەو بەھرەمەندییەی لە شیعردا ھەیەتی سەبارەت‬ ‫بە (بزوتنەوەی فێمینیزم) رۆڵێکی بەر چاوی ھەیە‪ ،‬شیعرەکانیشی بەرگری لە مافی‬ ‫ژنان دەکات و ھەمیشە داوای یەکسانی و دادوەری و ڕەوا بوون دەکات‪ ،‬بۆ نموونە لە‬ ‫ھۆنراوەیەکیدا باس لەو کچانە دەکات کە بە خواستی خۆیان بە میرد نادرێن‪ ،‬لە پیرە‬ ‫مێردێک مارە دەکرێن‪ ،‬گوڵی تەمەنیان دەژاکێ کە دەڵێت‪:‬‬ ‫دواتر سەربازێک ھاتە ناو باخچەکەم‬ ‫گوڵە بەیبوونە ســپییەکانمی برد و‬ ‫وەرزەکانمی ھەڵوەراند‬ ‫ئیتجا ئەوان ھاتنە گۆ و وتیان‬ ‫ئەمە تاوانی خۆی بوو‬ ‫منیان خستە ناو دەستی پیرەمێـردێـک‬ ‫چنگی تاریکی ڕژاندە سەر گەنجییەتیم‬ ‫ئۆقیانووسێکی سوور سەری کرد بە باکوورمدا‬ ‫***‬ ‫ھێـی ھێـی ھێـی ھێـی‬ ‫گوڵێـکی سپی بووم‬ ‫لە گەڵ با‪ ،‬لە گەڵ باران‪ ،‬لە گەڵ عەشقدا ھاودەم بووم‬ ‫بای بۆر‪ ،‬قورس‪ ،‬ناگەھان‬ ‫بە بەرگی پیاوانەوە ھات‬ ‫کرم کرم ئەسـتێرەکانمـی شکاند و‬ ‫کانیەکانمی ھەڵوەراند ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪)٣٤‬‬ ‫*ھەر وەھا بۆ ھەمان مەبەست لە نموونەیەکی دی چەند دێڕێک لە ھۆنراوەیەکی (سـۆزان‬ ‫مامـە)ی شاعیر کە لە ژێر ناونیشانی (جوملەیەک لە خەزان)دا باڵوی کردۆتەوە‪ ،‬وەک‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪193‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫شاعیرێکی ژن ھەستی خۆی دەربڕیوە کە دەڵێ‪ :‬ــ‬ ‫خودایە ‪ ٠٠‬سـنووری جوگرافیای ژنایەتیم‬ ‫نەزیفی بااڵی شـکۆفەکانە‬ ‫کە پێش باڵــق بــوون‬ ‫مارە بڕان لە سـمێڵی بارووتی و‬ ‫لە دۆزەخــی نـەریـت ‪ ٠٠‬ھتد *(‪)٣٥‬‬ ‫*ھەر لەم بارەیەوە ئەگەر نموونەیەکی دی بخەینە بەر دیدی خوێنەران لە کۆمەڵە‬ ‫شیعری (لە ماسی بوون پەشیمانم) ی شاعیر (فاتمـە فەرھادی) کە لە پێشەکیەکەیدا‬ ‫نووسیویەتی و ئەم چەند دێڕەم لێ ھەڵبژارد کە دەڵێ‪( :‬ھەموو ھەوڵێکم ئەوەبوو‬ ‫کە زمان‪ ،‬زمانی من بێت لە فەزایەکی ژنانــە و تاکە کەسیدا) ‪ ٠‬جا لەم چەند دێڕەی‬ ‫خوارەوەدا ئاوا ھەستی خۆی دەردەبڕێت لە مەسەلەی بە میردانی کچان بە ئارەزووی‬ ‫باوکان و ‪ ٠٠٠‬دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫لە پشت خەرمانی گەنمەوە بانگت ئەکــا‬ ‫((چاو شین چاو شین))‬ ‫سەوەتەی بیرەوەرییەکانت لە سەر شان دائەنێیت و‬ ‫بە دوای دەنگدا چاو ئەگێڕیت و‬ ‫ھــۆ کیژۆڵــە چاو شـینەکە !‬ ‫لەو کاتەوە ئەنگوســتیلەی چاوی بـاوکــم‬ ‫دەســتی تـۆی کــرد بە نیشــانە‬ ‫لەو کاتەوە تارای بووکینیت دا بە سەرتا و‬ ‫لە چاوی گەورە کچانا‪ ،‬بووی بە تــانـە ‪٠٠٠‬ھتد *(‪)٣٦‬‬ ‫‪ ٧‬ــــ ھۆکارێکی دی کە شاعیرانی ژن ھەست بە نیوەیی کۆمەڵ نەکەن لە شیعرەکانیاندا‬ ‫ئەوەندەی پیاوان خاوەن ماڵ و مولک و سەروەتن‪ ،‬لە دابەشکردنی میرات و بەشە ماڵ‬ ‫و مولکیشدا‪ ،‬دوو بەش بۆ پیاوانە‪ ،‬بەشێک بۆ ژنانە‪ ،‬دوو ژن بە شایەدەک دەچن لە‬ ‫دادگاکان‪ ،‬لە کارە سەرەکییەکانی دام و دەزگاکانی دەوڵەت زیاتر کارەکان بەر پیاو‬ ‫دەکەوێت‪ ،‬ژن رێژەکەی لە خوار پیاو دایە‪ ،‬ئەگەر چی لەم سااڵنەی دواییانەدا ھەندێ لە‬ ‫پۆستە بااڵکان بەر ژن کەوتووە‪ ،‬بەاڵم ئێستاش لە گەڵدا بێ دیکتاتۆریەتی پیاو وەک‬ ‫سیستەمێکی تۆلیتاریدا پەیڕەوی ھەیە‪ ،‬ئەرکی بە خێو کردنی منداڵیش ھەر لە ئەستۆی‬ ‫ژناندایە و زۆر جاریش لە الیەن پیاوەکانەوە وتەیەک دوو پات دەکرێتەوە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫بە ژن دەڵێن (بگەڕێوە نێو چێشتخانەکەت) ‪٠‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 194‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫(گالیسا دلتااڤــۆ) ی نووسەر دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫((لە بەر ئەوەی ماڵ ئەو شوێنەیە کە لە ژێر دەسەاڵتی پیاو دایە‪ ،‬جێی سەر سوڕمان‬ ‫نییە ئەگەر پیاو وا ھەست بکات جێگەی ژن ماڵەوەیە‪ ،‬ئەگەر بۆ کارکردن بچێتە دەرێ‪،‬‬ ‫ئەوە پیاو تووشی ئیرەیی و بێزاری دەکات‪ ،‬لە ھەر ھەمووی خراپتـر ئەوەیە کە کرێیەک‬ ‫وەردەگرێ زۆر لە کرێی پیاو کەمترە‪ ،‬ئێستا وا بزانە تۆ قوربانی کاری دەستدرێژیت‪،‬‬ ‫ئەگەر ماڵ بەجێهێشتنت لە بەر دەمدایە و بێ النە بیت‪ ،‬دەبێت خەمی مناڵەکانیشت‬ ‫بخۆیت) * (‪)٣٧‬‬ ‫بۆ نموونە (چنوور نامق) شاعیر کاتێ ھەستی مێینەیی و شوناسی خۆی دەردەبڕێت‬ ‫کە ژن چەند نائازادە و بە دەستی پیاوەوە دەچەوسێندرێتەوە‪ ،‬دیارە زۆرینەی ژنان ئەم‬ ‫ھەستەیان لە ناخدا داخوون بووە‪ ،‬لەم ھۆنراوەیەیدا دەڵێ‪ :‬ــ‬ ‫باسی سەربەستیم بۆ مەکە و‬ ‫بە دەستە بەڕەڵاڵکانی رۆییین‬ ‫کلـی چاوم مەفـڕێنە‬ ‫ھێشتا ئاسۆی فڕین دوورە و‬ ‫ئاشنا بوونم لە رۆخی دیلێتیی جاراندا شاردۆتەوە‬ ‫ھێشتا لێوم لە جێـی ســووراو‬ ‫تامی وشە پچڕ پچڕەکانی پێش ئازادی دەدا ‪ ٠٠‬ھتد * (‪)٣٨‬‬ ‫‪ ٨‬ـــ سەبارەت بە خوازبینی کچان کە لە چاوەڕوانیدا وەک ئەوەی لە وێستگەیەک‬ ‫دانیشتبن کەی قسمەت دێ‪ ،‬ھەڵبەتە ئەم چاوەڕوانیە وەک کێشەیەکی دەروونییە بۆ‬ ‫رەگەزی مێینە‬ ‫بە تایبەتی لە نێو کۆمەڵـگەی ئێمەدا کە تاکو ئێستاکەش بە شێوەیەکی فراوان بوونی‬ ‫ھەیە‪ ،‬چونکە بۆی نییە کچ یان کۆڕ بە خواستی خۆیان ھاوسەرگیـری بکەن کە لەوەشدا ‬ ‫(یەکەم ھەنگاو هی کوڕ بووە ‪ ٠٠‬نازی کچی ھەڵـگرتووە)‪ ،‬ھەڵبەتە ئەم وێستگەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫ئەم بەخت و نەخت و چاوەڕوانییە‪ ،‬پڕ لە مەینەت و ئازارە‪ ،‬کەی دێ ‪ ٠٠‬کەی دێ ‪ ٠‬بۆ‬ ‫ئەم مەبەستەش دەبینین (ئەکرەم قەرەداغی) ئاوا بیر و بۆچوونی خۆی دەردەبڕێت لە‬ ‫ژێر ناونیشانی (دوو کێشەی ژن لە واڵتی ئێرەدا) دەڵێت‪ :‬ـــ (بەشێکی زۆری ئەو کچانەی‬ ‫پلەی خوێندن تەواو دەکەن‪ ،‬خۆیان بەر بەستن لە بەر دەم ئەو کوڕانەی دەیانەوێت ژیان‬ ‫ھاوسەریان لە گەڵدا دروست بکەن بە ھۆی ئەوەی کە ھەر یەکەیان لە خەیاڵیی خۆیدا‬ ‫نموونەیەکی تایبەتی بۆ ئەو کۆڕە کێشاوە کە دەیەوێت ھاوسەری لە گەڵدا بێکبهێنێت‪،‬‬ ‫لە بەر ئەوەی بەشی ھەرە زۆری ئەوانە رەفز دەکەنەوە کە بەرەو ڕوویان دێن و ھەر یەکە‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪195‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫بە بیانوویەک‪ ،‬بەاڵم ئەمە تا سەر بەردەوام نابێت‪ ،‬بویە کاتێک دەگەنە تەمەنێک ئیتر‬ ‫داواکارەکان نامێنن و خۆشیان ناگەن بەو نموونەیەی لە خەیاڵیاندا دروستیان کرد بوو ‪٠‬‬ ‫ھەر وەھا لە مەسەلەی (ریزبەندی)یشدا دەڵێت‪:‬‬ ‫تا ئێستا لە زۆرێک لە خیزانەکانماندا ئەو نەریتە دواکەوتووە ھەر ماوە کە دەڵێن تا کچی‬ ‫گەورەتر شوو نەکات نابێ کچی دواتر شوو بکات‪ ،‬لەوانەیە وا رێکبکەوێت کە خوازبینی‬ ‫کچە گەورەکە نەیەت بەوەش کچەکانی تر دەمێننەوە) * (‪)٣٩‬‬ ‫*کەواتە دیسان دەگەڕینەوە سەر وێستگە و چاوەڕوانی کەی دێ ‪٠٠٠‬‬ ‫(تریفە دۆسکی) شاعیر‪ ،‬لە ھۆنراوەی (سێ نامەدا)دا‪ ،‬لە نامەی دووەمدا دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫کەنگـی دێ ھێـی‬ ‫سنۆرێ زەمەنی د گەل من‬ ‫ب گولێن عومر درێژ بشکێنی‬ ‫ھەناسان تێکەلکەین‬ ‫وەک رەنگین تابلۆیەکا ھەرزەکار بفڕین‬ ‫بتنێ چ دوو بێ باڵ‪ ،‬بێ ھزر‪ ،‬بێ کەلەخ‪ ،‬بێ تپل‬ ‫بتنێ ئەز دناڤـ تـەدا‬ ‫بتنێ تـۆ دناڤـ منـدا‬ ‫بچین سەمایەکا بلەز بکەین‬ ‫فریشتە‪ ،‬ستێر‪ ،‬ھەور‪ ،‬ئاسمان‬ ‫ھەمـی تەماشەڤانێن مەبـن‬ ‫ئەم ژی دوو سەماکەرین دین بین‬ ‫کـەنــگــــــــــی دێ ھێـــــی ‪ ٠٠‬؟ ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪)٤٠‬‬ ‫‪ ٩‬ـــ شاعیرە ژنەکان لە بەر شەرم ترس و عەیبە و لێپرسینەوە و داب و نەریت و‬ ‫کەلتوورەکەیان‪ ،‬ناتوانن ناخی خۆیان بە تەواوی دەربڕن و خاوەنی دەنگ و رەنگی‬ ‫ژنانەی خۆیان بن وەک پێویستە‪ ،‬باس لە غەریزە و ھەست و ئەوین و عیشقێکی پاک و‬ ‫یان ئیرۆسیەت و ئیرۆتیک و گیانی تێنوویان بکەن لە ھۆنراوەکانیاندا‪ ،‬بۆیە نەبوونی ئەو‬ ‫بوارە بە ئازادی دەربڕین کێشەی دەروونی و ھەستەوەریان تا ئاستێکی زۆر چەکەرەی‬ ‫کردووە لە نێو گیان و ژیانیان کە بە دەستە و نەزەر و ھەڵوەستە بن بەرامبەر بە‬ ‫پیاوان‪ ،‬زۆر جاریش ئاڵۆز و گۆشە گیـر و خەمۆکی‪ ،‬ھەمیشە ناتوانن رۆحی خۆیان بەراو‬ ‫کەن‪ ،‬نهێنیەکانیان پەردە پۆش و نایدرکێنن‪ ،‬واتە ئەو ژنە شاعیرەی ئەو دیو پەردە‬ ‫و پەنجەرە و نێو قەپێلک‪ ،‬کە نەیتوانیوە ناخی خۆی بە ئازادی دەربڕێ و تیکەڵی نێو‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 196‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫کۆمەڵ و رەگەزەکەی ئەوی دی بێت‪ ،‬من ناڵێم ھەموو‪ ،‬بەاڵم زۆرینە تا ئێستاش قوفڵی‬ ‫زمانیان نەکراوەتەوە‪ ،‬ئەم ھەموو حەز و ئارەزووە و حەڕامبووانەی لە دڵ مێشکیاندا بە‬ ‫شاراوەیی ماوەتەوە‪ ،‬جار جار وەکو تیشکۆ و ترووسکێک ئەگەر خۆ دەربخات ‪ ٠‬ئەوەتا‬ ‫(فرۆیــد)دەڵێ‪( :‬دەتوانین لە پشتی پەردەی قەدەغە کردنەوە ھێزی حەز کردن لە‬ ‫حەڕامکراوەکان ببینین) * (‪)٤١‬‬ ‫*بۆ بە دیار خستنی ھەمان مەبەستی سەرەوەمان ئەگەر وەک نموونەیەک بخەینە روو‬ ‫لەم چەند دێڕ شیعرەی شاعیری عەرەب (ئەمەل ئەلجبوری)دا کە ژنە و لە ژێرناونیشانی‬ ‫(حیجابی نهێنییەکان)دا دەڵێ‪:‬‬ ‫نهێنی جانتاکان‪ ،‬پڕە لە شوێنەواری دزراو‬ ‫نهێنی خیانەتێـکە لە پریاسکەی گـرێدراودا‬ ‫نهێنی ئەو ژنە شەرمنانەیە کە لە تاریکیدا‬ ‫خۆشەویستی دەکەن‬ ‫نهێنی بۆن وبەرامەی نانێکی گەرمە‬ ‫بۆ مەعیدەیەکی برســی ‪ ٠٠٠‬ھتد * (‪)٤٢‬‬ ‫*ھەر چەندە شاعیرانی ئافرەت‪ ،‬خەون و خورافات و فاڵ و نووشتە و سیحر و ئەفسانە‬ ‫و خوێندنەوەی بەخت و رمڵ ھەڵدان و خەیاڵی پڕ و پوچ رەت دەکەنەوە‪ ،‬خۆیان بە‬ ‫دوور دەگرن لەو مەسەالنە‪ ،‬بەاڵم ھەتا ئێستاش بە رێژەیەکی ئێجگار زۆریش ئەم بڕوا‬ ‫پێبوونە لە نێو رەگەزی ئافرەتاندا بە شێوەیەکی گشتی زۆر زۆرە و‪ ،‬ھۆکارەکەیشی‬ ‫پەیوەستە بە سرووشتی ئافرەتان کە لە حاڵەتی چاوەڕوانی و ئایندەخوازیان‪ ،‬وەک لە‬ ‫پێشدا ئاماژەمان پێکرد لە وێستگەی چاوەڕوانی و کەی دێ ‪ ٠٠‬ئەوەتا لە دەقێکی شاعیر‬ ‫(ژوان ئاوارە)دا‪ ،‬ئەم واقیعەمان بۆ دەسەلمێنێ لەم چەند دێڕەی خوارەوەدا کە دەڵێ‪:‬‬ ‫ژنە فاڵچیەکەی ھاوڕێم دەیگوت‬ ‫(بەر لە تۆ ژنێـکی تر)‬ ‫لە بەر دەم وەرزە ساردەکانی عەشقدا و‬ ‫لە سەر دوواھەمین پلیکانەکانی غوربەتدا‬ ‫لە چاوەڕوانــی پیـاوێـکدا‬ ‫ببوورە لە چاوەڕوانی کەسێـکدا‬ ‫بەر لەوەی گوڵە سپییەکانی ئەکاکیا ورد بکا و‬ ‫بەر لەوەی عەورەتــی ئەسـتێرەکان‬ ‫لە نیـگاکانیدا زەخرەفە بکات ‪ ٠٠٠‬ھتد‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪197‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫یان دەڵێت‪:‬‬ ‫من خـــەونم دیــوە کەســێ دێ‬ ‫کەســێ دێ ‪ ٠٠‬کەسێکی تر‬ ‫کەسێکی بـاشــتـر ‪ ٠٠٠‬ھتد *(‪)٤٣‬‬ ‫‪ ١٠‬ــــ کەرەستەیەک لە کەرەستەکانی شاعیرانی ژن (فرمێسکە) ھەڵبەتە ئەو توند و‬ ‫تیژییەی بەرامبەر بە ئافرەت ئەنجام دەدرێ‪ ،‬کۆژان و ئازارەکانیان لە دڵ و دەروونیاندا‬ ‫جینگڵ دەدا و لە ھەڵچووندا ئەو فرمێسکە گەرمانە کە ھەمیشە ئامادەیە و بە گوڕ دێتە‬ ‫خوار بە سەر گۆناکانیان‪ ،‬ئەی چۆن دامرکێنەوە ؟ ‪ ٠٠٠‬فروغی فروخزادە دەڵێت‪( :‬ئەگەر‬ ‫نەگریامایە دەخنکام)‪ ،‬دیارە ئەم الوازییە و دەستە و ئەژنۆیەش وەکو خۆی نەماوە‪،‬‬ ‫وردە وردە بە بنیاتنانی کۆمەڵـگەیەکی شارستانی و بەرگریکردن لە مافی ئافرەتان و‬ ‫دەستەبەر کردنی ئازادییەکان‪ ،‬گۆڕانکاری بە سەر ئەم کەم دەسەالتدارییەی ژنان دادێ‬ ‫و‪ ،‬بوونیان لە گۆڕەپانی بکـەر و کارادا لە بەرەو پێشچووندایە‪ ،‬فرمێسکە ناچارییە‬ ‫ڕژاوەکانیان کەمتر دەبێتەوە ‪٠‬‬ ‫(فرمێســـک مســتەفــا) لە ھۆنراوەیەکدا دەڵێ ‪٠٠٠‬‬ ‫تــــــــۆ‬ ‫دڵـــرەقـیــت دەمـوەرێنیــت‬ ‫بــــــــــا‬ ‫دەمهێنێتـەوە بـــــــــــــــۆ الی‬ ‫تــــــــــــۆ‬ ‫بــێ تــۆیــی ســـــڕم دەکــــــات‬ ‫بــەفـــــــــــر‬ ‫دەمباتــەوە بـــەر پـەنجەرەکـــــــــەی‬ ‫تــــــــــــــــــۆ‬ ‫بــــــــــێ باکیـــت دەمـــگـرێــنــێـــت‬ ‫باران لە دڵمدا‬ ‫دادەکــــاتـەوە ســـــەر ئـەشـــــــــــقی‬ ‫تەنیا تــــۆ ‪)٤٤(* ٠٠٠‬‬ ‫‪ ١١‬ـــ (ئاوێنە) بۆ رەگەزی مێینە کات کوژە و وەاڵمی رۆژانەی پرسیارەکانی ئافرەتان ‬ ‫دەداتەوە ھەمبەر جوانی و گۆڕانکاریەکانی و ھەمیشە ئامادەیە لە ئاست وەدەر خستنی‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 198‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫جوانی و رووخساری ژنانی بەر دەمی‪ ،‬ئاوێنە لە مۆنۆپۆلـکردن و کۆنتـرۆلـکردنی‬ ‫ئافرەتان کەم تەرخەم نەبووە‪ ،‬بۆیە ئاوێنە لە زۆربەی شیعرەکانی ژنان بوونی ھەیە ‪٠‬‬ ‫*پیکاسـۆ دەڵێت (ئەگەر ئاوێنە نەبووایە ھەمیشــە خۆم بە گـەنـج دەزانــی ‪)٠‬‬ ‫*برناردشـــۆ دەڵێت (ئەگەر ئافرەتێک ئاوێنەیەکـی شــکاند‪ ،‬ئەوە بزانە کە تەمەنی‬ ‫الوێتی بــە ســەر چــووە ‪ )٠‬‬ ‫لە قەسیدەیەکی (ئــەرخــەوان)ی شاعیردا‪ ،‬بە ناونیشانی (منی ژن‪ ،‬تۆی پیاو)دا‪ ،‬لە‬ ‫لەم چەند دێڕەدا دەڵێت‪:‬‬ ‫تــۆ پیــاوێـکی لــە عــەقــڵ‬ ‫نیوەی کـــاتت لـە بــەر دەم‬ ‫ئینتـەرنێتـا بە ســــەر ئـەبـەی‬ ‫منیش ژنێـکـم لـە جــوانـی‬ ‫نیـوەی تــەمــەنــم لـە بـەر ئاوێـنـەدا‬ ‫بــە ســــەر ئـەبـــەم ‪)٤٥(* ٠٠٠‬‬ ‫*لەو چەند خااڵنەی سەرەوەماندا کە ئاماژەمان بە چەند نموونەی زیندووی شاعیرە‬ ‫ژنەکان کرد‪ ،‬کە بۆچی ئەو وشە و دەستەواژنەی بە کاریان ھێناوە (ژنانەیە) لە پاڵ‬ ‫نیشاندانی ھەم زۆڵم و پیاوساالری و چەوساندنەوەیان و پێشێل کردنی مافەکانیان‪،‬‬ ‫کەچی وایان نیشانداوە کە بە بێ پیاو ھەڵناکەن و ھەمیشە خۆشەویستی و دلسۆزی‬ ‫خۆیان دەردەبڕن بۆ رەگەزی ئەوی دی ‪٠‬‬ ‫(سیمۆن دۆ بـۆڤـوار) ئەو ژنە فەیلەسـووفە فەڕەنسـیە لەو باوەڕە دایە (پیاوان ژنانیان‬ ‫خستۆتە شوێن (ئەوی دی) و‪ ،‬لە یەک ئاسۆدا دایانناوە‪ ،‬هیچ دانپیانانێکی پۆزه‌تیڤیان‬ ‫نییە بو (ئەوی دییە)دا‪ ،‬ئەگەر مێینەیەتی قۆناغێک لە دەسەاڵتی بە خۆیەوە دیبێت‬ ‫وەکو لە ھەندێک ئایینە دێرینەکان و لە بوونی خوداوەندە مێینەکان و خواکانی جوانیدا‬ ‫دەبینین‪ ،‬بەاڵم ئەمە بە مانای ئازادی ژن نایەت‪ ،‬بەڵکو جۆرێکە لە بەتاڵـکردنەوەی ژن‬ ‫و مرۆڤـایەتیش مانای ڕاستەقینەی خۆی ‪)٤٦(* ٠‬‬ ‫*جــا (کەژاڵ ئیبراهیم خدر)ی شاعیریش سەبارەت بەو ناجوری و پێكهاتەیەی خوڵقاوە‬ ‫بە شیعری ناو نیشان (بە پێنووسی ژنێک)‪ ،‬بەم چەند کۆپلەیەی خوارەوەدا ھەستی‬ ‫خۆی دەردەبڕێت‪:‬‬ ‫سەیرە من گوڵم و تــۆ ھەنگیـت‬ ‫ھەنگ لە پێناو گوڵـدا گیان دەبەخشـێ‬ ‫من لە پێناو تــۆدا تیـرۆر دەکــرێـم‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪199‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ژن لـە رووبارێـک دەچــێ‬ ‫نـە (تێنووێـتـی)یان لـێ دەشــکێ‪ ،‬نە کـەم دەکـات‬ ‫بەاڵم کامتان دەتـوانن‬ ‫مەلـەی تـیـا بـکـەن و نەخنـکێـن‬ ‫***‬ ‫ئــاواتـم بـــــوو‬ ‫تــۆ ژن بوویتایە و منیش پیـاو‬ ‫بەاڵم جیاوازییەک نەبــوو‬ ‫ئەو کـاتە من تــۆم دەچەوسـاندەوە ‪)٤٧(* ٠٠٠‬‬ ‫*لە گەڵ ھەموو جیاوازییەکانیشدا عیشق و ئەوین‪ ،‬لەمپەرەکان دەسڕێتەوە ‪٠‬‬ ‫وەک لە پێشدا ئاماژەمان پێکرد لە شیعری شاعیرانی ھەر دوو رەگەز ئاساییە شیعرەکان‬ ‫بە ناوەڕۆک مێینەیی و نیرینەیی لێ بە دیار بکەوێ‪ ،‬ئەگەر چی لە ھۆنراوەکانی ژناندا‬ ‫زیاتر باس لە مافی زەوتکراو و پیاوساالری و کێشەکانیان دەکەن‪ ،‬بەو پێیەی ھەست‬ ‫بە زولم و مەغدوریەتی خۆیان دەخەنە روو‪ ،‬بە شێوە گشتیەکەش کە ئافرەت ئەو‬ ‫مەخلوقەیە زیاتر لە پیاو پەیوەستە بە سۆز و ئەوینی راستەقینە و عیشقێکی پاک‪ ،‬بەو‬ ‫مەرجەی بگاتە راستیەک کە بەرامبەرەکەی یان بڵێین دڵدار و ئەویندارەکەی راستگۆیە‬ ‫و لە دڵەوە خۆشی دەوێت‪ ،‬لە ھۆنراوەکانیشی بە دیار دەکەوێت تا چەند سووتان و‬ ‫خۆشەویستیەکی قووڵ ھەیە‪ ،‬بە شێوە گشتییەکە‪ ،‬ژن لە ژیانیدا ھەمیشە ھەست بە‬ ‫بۆشاییەکی گەورە دەکات‪ ،‬تەنیا بە برادەرێک‪ ،‬دوستێک‪ ،‬دڵدارێک‪ ،‬یان ھاوسەرێک‪ ،‬ئەو‬ ‫بۆشاییەی ژیانی پڕ دەکاتەوە‪ ،‬وەک چۆن لە ھۆنراوەدا دلسۆزی تا ئاستی ئامادەیی خۆ‬ ‫بەخت کردن ھەیە ‬ ‫بەو وشانەی دەریدەبڕیت‪ ،‬بە کردەوەش سەلماندوویەتی‪ ،‬بە ھەزاران ئافرەت کەس وکار‬ ‫و خاو خێزانی جێهێشتووە و رەدووی ئەویندارەکەی خۆی کەوتووە‪ ،‬یان بووە بە قوربانی‬ ‫و کۆتایی بە ژیانی خۆی ھێناوە‪ ،‬ھەر دوو ڕەگەز ئەگەر لە گەڵ یەکیش ھەڵنەکەن و ئەو‬ ‫جیاوازیەش ھەیە بەاڵم بە بێ یەکتـر ھەڵناکەن و تەنیایی ھەر بۆ خوای گەورە باشە‪،‬‬ ‫پیاویش بە ئافرەتەوە جوانە و کاریگەری ئافرەتە وای لێ دەکات کە ببێتە داھێنەرێک‪،‬‬ ‫*مەکسیم گۆرکی راستی فەرمووە (لە پشت لە ھەر پیاوێکی مەزندا ژنێک ھەیە)‪٠‬‬ ‫*ئەراگۆن لە ناو چاوی ئەلیزەدا ھەموو دنیا دەبینێ ‪٠‬‬ ‫*شیعرەکانی نالـی نانێکی ڕەق بوو ئەگەر (حەبیبە) نەیڕشاندبووایە ‪٠‬‬ ‫*ئەو شینەی نەزار قەبانی بۆ بەلقیسی کرد‪ ،‬جیھانی پڕ ھەور و باران کرد ‪٠‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 200‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫*مەولەوی‪ ،‬شاخی (بەمۆ)ی بە شیعر گوڵڕێژ نەدەکرد ئەگەر عیشقی (عەنبەر خاتوون)‬ ‫ی لە پشت پەڕامووچەکەی نەبووایە ‪٠‬‬ ‫*لە ژێر رۆشنایی چاوانی (پیاتریس)یش بوو (دانتی) توانی گەورەترین شاکاری جیھانی‬ ‫بەرھەم بێنی و (کۆمیدیای خواوەند)ەکەی پێشکەش بە سەردەمی خۆی و نەوەکانی‬ ‫دوای خۆی بکات ‪٠‬‬ ‫*(فەرھاد)یش شاخی بێستوونی بنکۆل نەدەکرد ئەگەر ھێزی عەشقی (شیرین)‬ ‫قوڵینگەکەی پڕ خوێن و وزە نەکردبا ‪٠‬‬ ‫*(وەلی دیوانە) دێوانەیی لێ نەدەھات ئەگەر گڕی مۆمی (شەم) باڵی پەپوولەکانی‬ ‫ناخی نەسووتاندبایە ‪٠‬‬ ‫*ئەوەتا عیشقی (ھۆڵدرین و سۆزان) (لیدیا و ماتیس) (ئۆلغا و بیکاسۆ) (سارتەر و‬ ‫لینا زۆنیتا) (پۆل ئێلوار و گاال) (مەالێی جەزیری و سەلـما) (مەم و زین) (خەج و‬ ‫سیامەند) ‪٠٠‬ھتد‬ ‫بەڵێ بە ھەمان پێوەر و زیاتریش‪ ،‬لە ھۆنراوەی مێینەدا ھەست و ڕەگ و خوێن و سووتان‬ ‫و ئەوین و خۆ بەختکردن و وەفا و دڵسۆزی و عیشق وقووڵبوونەوەی ھەیە بۆ ئەوی‬ ‫دی ‪٠‬‬ ‫*(حەیات مەجید پەرخی) شاعیر لە قەسیدەی (پیاوێک لە مندا سەما دەکا)دا دەڵێ‪:‬‬ ‫پیاوێک لە مندا سەما دەکا‬ ‫پەنجەکانی دەئاڵێنێ لە پەنجەمەوە‬ ‫بە خۆی و سێبەرەکەیەوە ھەڵدەزەنێ بە بەرۆکمدا‬ ‫تا کوشتنی تەنیایی خۆی‪ ،‬بە منێک دەسپێرێت‬ ‫شەرمنتر لە تکە تکی توانەوەی چلوورەی‬ ‫گوێسەوانەی تەمەنێ لە تەنیاییم‪ ٠٠٠ ،‬ھتد * (‪)٤٨‬‬ ‫*یــان (سـمین چایـچـی) شاعیر‪ ،‬لە ھۆنراوەی دیــاری ‪ ٢‬دەڵێت‪:‬‬ ‫ھاتیتەوە و بۆمت ھێنا‬ ‫عەترێکی تایبەتی‪ ،‬خۆش بوو‬ ‫بەاڵم هیچ عەتر و گواڵوێ‬ ‫نادا بۆنی ھەناسەی تــۆ‬ ‫***‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪201‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ھاتیتەوە و بۆمت ھێنا‬ ‫ئەڵـقـەێ و ملوانکەیەک زێڕین‬ ‫نامەوێ زێڕ و عەتر و گوڵ‬ ‫ھەر تۆم دەوێ لە باتی ژین ‪٠٠٠‬ھتد * (‪)٤٩‬‬ ‫*نەک ھەر ژن‪ ،‬شاعیرە پیاوەکانیش بەرگری لە مافی ژنان دەکەن بە ھۆنراوە و‬ ‫نووسینەکانیانەوە ‪٠‬‬ ‫*ژن لە الی پیاوانەوە بە چەند جۆرێک تەماشا کراوە و مامەلەی لە گەڵدا کراوە‪ ،‬ھەر‬ ‫وەھا بە چەندین قۆناغی جیا جیا تێپەر بووە لە مێژووی ژیانی سەردەمەکان و ساڵ و‬ ‫مانگ و رۆژەکان‪ ،‬لێرە و لەوێ‪ ،‬دیارە لە واڵتە دوا کەوتووەکان و والتە پێشکەوتووەکان‪،‬‬ ‫لە نێو خێڵ و بیابان و الدێ و گوند و شارۆچکە و شارەکان‪ ،‬لە ھەر شوێنێک لە‬ ‫شوێنەکان‪ ،‬بە پێی رێژەی عەقلیەتی کەسەکان و دانشتوان و کەلتوور و داب نەریت و‬ ‫ئەو جێگایانە یان ئەو ھەرێم و واڵتانە‪ ،‬رێز و پایە و جیاوازیەکان ھەبووە و ھەیە‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەکی گشتی لە الی شاعیر و رۆشنفکر و نووسەران و ھونەرمەند و عەقـلـمەندان‬ ‫پتـر بایەخ بە ئافرەتان دراوە و رێزی زیاتریان لێ گیراوە و نەک ھەر بە نیوەی کۆمەڵ‬ ‫بگرە لە الی ھەندێکیان بەھا و گەورەییان لەو رێژەیە زیاتر تێپەڕی کردووە ‬ ‫بۆ نموونە (عەبدوڵاڵ پەشـێو) شاعیر‪ ،‬لە شیعرەیدا دەڵێت‪:‬‬ ‫لە بن کۆمەی خۆڵـەمێشدا‬ ‫تۆ ژیـلەمـۆی گەشـی خولیـای‬ ‫لە گێـژەنی تاریـکیـدا‬ ‫تۆ بریسـکەی بەفـری چیـای‬ ‫لە بیابانا‪ ،‬ھاژەی چەم و‬ ‫لە نەھاتا‪ ،‬ھەڵمی نان و‬ ‫لە غوربەتا‪ ،‬داڵدە و پەنـای‬ ‫کلیلداری بەھەشـتی تـۆ‬ ‫تۆ نەک نیوە‪ ،‬ھەموو دنیای ‪)٥٠(* ٠٠٠‬‬ ‫(بێکەس حەمە قادر) ی شاعیریش لە ھۆنراوەی (ژنێک ھەمیشە وەک سێبەر بە سەر‬ ‫سەرمەوەیە دەڵێ‪:‬‬ ‫لە دونیای من‪ ،‬هیچ شتێک‬ ‫لە تۆ گرانبەھاتر نییە‪ ،‬ئەی ژن‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 202‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ئەی لە ھەموو ئەفسانەکان گەورەتر‬ ‫ئەی نیشتمانی من‬ ‫بە تـۆوە کۆیلەیەکی سەربەست و‬ ‫سەربەستێکی کۆیلـەم‬ ‫کە تۆ دیار نیت‪ ،‬دەڕوانمە رووخساری ئاوێنە‬ ‫کە تۆ دیار نیت‪ ،‬ھەموو ھەستەکانم پێم دەڵێن‬ ‫تۆ ھێشتا دوور نیت‪ ،‬ئەی ژن‬ ‫تۆ لە گەڵمـی لە ھەموو شوێنێک‬ ‫نە کات و نە زەمەن دەڵێی ســێبەری‬ ‫لە کاتی درەوشانەوەی ھەتاو‬ ‫لێم جیا نابیتەوە ‪)٥١( * ٠٠٠‬‬ ‫*بەڵێ ئافرەت وەکو دایک‪ ،‬خوشک‪ ،‬دەستگیران‪ ،‬ھاوسەر‪ ،‬شێرەژن‪ ،‬ئاودەنگ و‬ ‫ئاوەدانی‪ ،‬خیزان و نیشتەجێیی‪ ،‬رێکخەر و تەواوکەری ژیان‪ ،‬نێوانگیر و ھێورکەرەوە‪،‬‬ ‫جوانی و سۆز و ناسکی‪ ،‬چێژ و ئەوین‪ ،‬پارسەنگــ‪ ،‬کانی‪ ،‬خێر و بێر‪ ،‬زاو‬ ‫زێ و خاکێکی بە پیت و بەرھەم‪ ،‬تەڕێتی لە بیابانی وشک و برینگ ‪ ٠٠‬ھتد ‪٠‬‬ ‫ئەوەتا (ناسح حوسێن سلێمان)ی نووسەریش ئاوا باس لە ئافرەت دەکات‪( :‬مروڤی‬ ‫کۆن ھەمیشە ویستوویەتی ھەموو شتێک بەر جەستە بکات‪ ،‬بۆیە ئەفسانەی سۆمەری و‬ ‫ئاشووری و گریکی و رۆمانی‪ ،‬دەیەھا ئەفسانە و داستانی تر‪ ،‬لەھزر و بیری خۆیاندا زەوی‬ ‫دەکەن بە (مێینە) و ئاسمان بە (نێرینە)‪ ،‬ئەم بەر جەستە کردنە جۆرە لێکدانەوەیەکی‬ ‫ھزری مرۆڤایەتی بووە بۆ ئەو دیاردە و بوونەوەرانەی کەوتوونەتە بەر چاوی ئەو کات‪،‬‬ ‫ھەر لەم ئەفسانەوە تاکو ھزری پۆسـتمۆدێرنزمی جیھانی‪ ،‬ئەمڕۆ چەمکی (ئافرەت) لە‬ ‫ھەموو چەمکێک پتـر بە مێینە نیشاندراوە (ھەق‪ ،‬جوانی‪ ،‬زاوزێ‪ ،‬خێر و بێر‪ ،‬شوێن‪،‬‬ ‫خاک‪ ،‬بەھرە‪ ،‬بەخشین ‪ )٠‬ئەمانە ھەموویان رەنگدانەوەی پارچەیەکن لە پارچەکانی‬ ‫ھونەر‪ ،‬نەک رەنگدانەوەی تاوان و رووتبوونەوە ‪٠‬‬ ‫جەاللەدینی رۆمــی دەڵێت‪( :‬ئافرەت تیشکێکە لە رووناکــی خودا)‬ ‫(ئیبن عەرەبی)یش دەڵێت (حەق بە تەواوی لە ئافرەتدا دەبینرێت) لە ئاینە کۆنیننەکانیش‬ ‫ئافرەت بایەخێکی گرنگی ھەبووە‪ ،‬بووە بە خواوەند‪ ،‬واتە لووتکەی دەسەاڵتی رەھا بۆ‬ ‫زاوزێ و جوانی‪ ،‬بەھرە بەخشین ھەر لە خواوەندی (ئیناتا)ی عەشتار و (ئەستەر)‬ ‫ی تەورات و (ئەفرۆدیت)ی گریکی و (ڤینۆس)ی رۆمانیەوە تا دەگاتە (کاووشکا)ی‬ ‫ھۆرییەکان‪ ،‬ئەمانە ھەموویان ئافرەت بوون‪ ،‬ھەر یەکەیان دیاردەیەکی ژیان بوون‪ ،‬بەم‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪203‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫شێوەیە بەر جەستە کراوە ‪)٥٢(* ٠‬‬ ‫*شاعیر لە شیعرەکانیان و نووسەر لە نووسینەکانیان و ھونەرمەندان لە کارە‬ ‫ھونەرییەکانیان ‪ ٠٠٠‬ئافرەت دەکەنە سـیـمبۆل و خۆراکی رۆح‪ ،‬جوانیان‪ ،‬ناسکی و لەنجە‬ ‫و الر و خەند و وتە شیرینەکانیان و جەستە و رووخسا و چپە و جلو بەرگی ئاڵ واڵ و‪،‬‬ ‫رەنگ و دەنگ و پووزی گۆشتن و لەرەی مەمک و ‪٠٠٠‬ھتد‪ ،‬بە پیاھەڵدان و ستایشکردن‬ ‫و وێنا کردنیان و بوونیان بە خوانی دیدگایی و رەوینەوەی غەریزە و بەراو کردنی‬ ‫تێنووێتیان‪ ،‬بە جۆرێک دەنگی ناڕەزایی و تووڕەیی لە واڵتانی رۆژئاوا بە تایبەت لە الیەن‬ ‫ئافرەتانیانی ئەوێی لێ کەوتۆتەوە‪ ،‬تا گەیشتۆتە ئاستی ئەوەی کە ھەندێک لە ئافرەتانی‬ ‫ئەو واڵتانە لە رێکخراوەکانی شارشتانی و فێمێنستی دەنگ ھەڵبڕن و ســکااڵ تۆمار بکەن‬ ‫بەو ناوەی کە بۆچی ئافرەت ببێتە کااڵ و خۆراک و خوانی چاو و جەستە بۆ بەراوکردنی‬ ‫چێژ وەرگرتنی پیاوان کە لە الیەن شاعیران و نووسەران و ھونەرمەندان ئەم پرۆسەیە‬ ‫بەردەوامی ھەیە‪ ،‬بەو شێوەیە ئافرەت لە بابەتەکان و ھەتا لە پەیکەر و تابلۆکاندا ئاوا‬ ‫تەوزیف بکرێت‪ ،‬بە دەر لە الیەنی رەچاو کردنی ئافرەت کە هیچ جیاوازیەکی لە گەڵ‬ ‫پیاواندا نییە لە الیەنی مرۆڤایەتی وەک مرۆڤـ و ڕەگەزێکی کارای ئەکتیڤی نێو کۆمەڵ‬ ‫و یەکسان لە ماف و ھاوژینێتی‪ ،‬بە تایبەتی ھەندێک جاران ئافرەت وەک جەستە و‬ ‫رووتەنی و سێکس لە شیعر و نووسن و وێنە و پەیکەرەکان نیشان دەدرێن ‪٠‬‬ ‫* لە گەڵ ئەوەشدا کە دەنگی ناڕەزایی ھەیە لەم باریەوە بە تایبەتی لە الیەن ھەندێک‬ ‫لە ژنانی ئەوروپا کە پێیان وایە ئەم ستایشکردنە و ئەو پیاھەڵدانەی شاعیرە پیاوەکان‬ ‫بۆ ژنان دەیکەن‪ ،‬جۆرێکە لە سووکایەتی پێکردن ‪ ٠٠‬بەاڵم مەرج نییە ئەم بیر و بۆچوون‬ ‫و ڕا و سەرنجانە گشتگیری بێ‪ ،‬چونکە بە شێوەیەکی گشتی ئافرەتان خۆیان ئارایش‬ ‫و جوان دەکەن و قەت پێیان ناخۆش نییە بە بەژن و بااڵ و جوانیان ھەڵدەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە سنووری ئاداب و ئەخاڵق دەرنەچێ‪ ،‬دەنا ئەم پیاھەڵدان و ستایشکردنە جۆرێکە لە‬ ‫بایەخ پێدان وخۆشەویستی و ئیعجاب و گەورەییەک کە بە ئافرەت دەبەخشن ‪٠‬‬ ‫شاعیری ناودار (ئەدۆنیس) لە شیعری (یادەوەری ـــ شوناس ــ مۆرک)دا دەڵێت‪:‬‬ ‫ژن‪ ،‬بە دەم عیشقەوە سەما دەکات‪ ،‬دەفڕێت‬ ‫کەچی بۆ جارێکیش نەیپرسیوە‪:‬‬ ‫ئەوە منم بە کۆت و پێوەندەوە سەما دەکەم‬ ‫ئەوە منم لە قەفسـدا دەفڕم ؟‬ ‫***‬ ‫خەمەکانی ژن‪ ،‬جووتێک چاویان ھەیـە‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 204‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫تەنها فرمێسـک دەیانبینن ‪ ٠٠‬ھتد * (‪ )٥٣‬‬ ‫(قوبادی جەلی زادە) ی شاعیریش لە شیعری (تەنیا ژن)دا‪ ،‬ئاوا ھەستی خۆی دەردەبڕێ‬ ‫کاتێ دەڵێت‪:‬‬ ‫خۆزگە تەنیا ژن‪ ،‬ژن باخەوان دەبوو‬ ‫دڵنیام ‪ ٠٠‬پەرژینیان لە سۆز ھەڵدەچنی ‬ ‫زیکزیکەیان فێری مۆزیـکا دەکرد‬ ‫خۆزگە ژن‪ ،‬تەنیا ژن باخچەوان دەبوون‬ ‫کە لە درەختێک تووڕە دەبوون‬ ‫بە فرمێسک‪ ،‬گەاڵکانیان تەڕ دەکـرد‬ ‫گەاڵساالری بکردایە‪ ،‬گوڵێک‬ ‫بە مەمک ھەڕەشەیان لێ دەکرد‬ ‫ئەوساکە ھەنگ نەیدەزانی‬ ‫شیلەی گوڵ ھەڵمژێ ‪ ٠٠‬یا شیلەی مەمک ‪)٥٤( * ٠٠٠‬‬ ‫*کاتێ شاعیرانی ڕەکەزی نێرینە لە شیعرەکانیاندا‪ ،‬لە غەزەل و پیاھەڵدان و قوڵبوونەوە‬ ‫تا ئەو پەڕی خۆ بە قوربانکردن و داشکاندنەکانی نەفسیەتی خۆیان یان بڵێین موبالەغە‬ ‫کردن‪ ،‬یان سۆز و ناخێکی بێ پەروای ھەڵچوونێکی کاتی‪ ،‬وایان لێ دەکات شیعرەکانیان‬ ‫ببێتە جێگای متمانە پێکردنی بەرامبەرەکیان و خوێنەران‪ ،‬کە تا چەند سووتاو و دلسۆزن‬ ‫بۆ ئەوین و عەشق و خۆشەویستەکانیان ‪ ٠٠٠‬قوربانی تۆزی رێگەتم ئەی بادی خۆش مروور‬ ‫‪ ٠٠٠‬دیارە‬ ‫ئافرەت لە جۆشدانی کورەی دڵی پیاوانی بەھرەدار و بلیمەت و داھێنەر‪ ،‬داینەمۆی وزە‬ ‫بەخشین و ھێزدار کردنیەتی‪ ،‬ئەگەر نا ھۆنراوە و نووسینەکانیان وەک بیابانە وشک و‬ ‫برینگەکان تەڕیەتی لێ بەدی ناکرێت ‪٠‬‬ ‫*نووسەری ناودار (ھاشم سالح) دەڵێت‪:‬‬ ‫(ئایا رۆڵی ئافرەت لە جۆشدانی پرۆسەی داھێنان الی پیاوانی بەھرەدار چییە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی الی پیاوە بلیمەتەکان‪ ،‬بە شێوەیەکی خێرا دەتوانین بڵێین پیاوە بلیمەتەکان‬ ‫دوو ھەڵوێستیان بەرامبەر بە ئافرەت ھەیە‪ ،‬یا بایەخدانی زۆر‪ ،‬یاخود پشتگوێخستنی‬ ‫زۆر ‪٠٠‬‬ ‫بۆ نمونە زۆر دەگمەن ژیانی شاعیرێک ھەبێت خۆشەویستیەکی شێتانە یان حەزلێکردنێکی‬ ‫سەرگەردانانەی تێدا نەبێت‪ ،‬زۆر جار ئەو خۆشەویستییە رۆڵێکی گەورە دەگێڕێت لە‬ ‫بەخشینی بەھرە بە شاعیرەکە و دەرکەوتنی بلیمەتییە خەفەکراوەکەی ‪٠‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪205‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫لە جێگایەکی تردا دەڵێت‪:‬‬ ‫(پێدەچێت ھەندێ لە خانمە شۆخ و شەنگ و جوانەکان‪ ،‬رۆڵێکی سیاسی یان تەنانەت‬ ‫رۆڵی ھەواڵـگریان بۆ بەرژەوەندی دامودەزگاکانی سۆڤیەت گێڕا بێت‪ ،‬لەو چەند جوانە‬ ‫ئەو جاسوسە ناسک و نازدارەی وەک ئاوریشم لە نێوان ھەر دوو دەسـتتدا دەخزێت و‬ ‫لە یەک کاتدا ھەم ژەھرە و ھەم ھەنگوینت دەداتێ‪،‬‬ ‫ـــــ الی کەس شاراوە نییە ئەلیزا کە عەقل و دڵی (ئاراگۆن)ی نەھێشتبوو‪ ،‬لە الیەن‬ ‫ناوەندەکانی فەڕەنساوە تومەتی ئەوەی خرا بووە پاڵ کە سیخوڕی روسیایە‪ ،‬لە ڕاستیدا‬ ‫ئەوە ئەلیزا بوو ھاوسەرەکەی خۆی ھێنایە ناو حزبی شوعیەوە‪ ،‬پێشتـر ئەراگۆن کەسێکی‬ ‫سوریالی بووە و مانای زەبت و رەبتی نەزانیوە‪،‬‬ ‫ــــ ھەر لە الیەنی سۆزدارییەوە ئەو شاعیر و نووسەر و ھونەرمەندانەی ھۆگری ئافرەتانی‬ ‫روس بوون لەوانە (ئولغـا)ی ھاوسەری بیکاسۆ ‪( ٠٠٠‬گااڵ) کە پۆل ئیلواری خۆشدەویست‬ ‫پێش ئەوەی بکەوێتە داوی (سلفادۆر داڵی)یەوە‪( ،‬گااڵ) بەھرەی پۆل ئیلواری تەقاندەوە‬ ‫‪ ٠٠٠‬بۆ نموونە چەند دێڕێک لەو ھۆنراوەیەی بە ناونیشانی (گۆرانییەک بۆ گاال) کە‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫لە ژیانمدا تەنها گاالم خۆشویستووە‬ ‫من گەر تەواوی ئافرەتانی دیکە رەتدەکەمەوە‬ ‫بۆ ئەوەیــە بسـلمێنم‬ ‫لە جیهاندا هیچ ئافرەتێکی دیکە نییە گاال نەبێت ‪ ٠٠٠‬ھتد ‬ ‫(لیدیا) کە ئیلهامی بەخشییە ھونەرمەندی گەورە ماتیس ‪( ٠٠٠‬مایــا) کە بەم شێوەیە‬ ‫دڵـی (رۆمان رۆالن)ی داگیر کرد بوو‪ ،‬وای لێ کرد سڵ لەوە نەکاتەوە کە ھاوسۆزی و‬ ‫ملکەچی خۆی بۆ جۆزیف ستالین پێشکەش بکات‪ ،‬راستە خۆشەویستی کوێر و کەڕت‬ ‫دەکات ‪ ٠٠٠‬نابێت (جان پۆل سارتەر)ی رابەری بونگەرایی فەڕەنسیمان لە یاد بچێت‪،‬‬ ‫چەند سەرکێشی ھەبووە‪ ،‬لەوانە چیڕۆکی خۆشەویستییەکی شاراوە یان نیمچە نهێنی لە‬ ‫گەڵ خانمێکی رووسی بە ناوی (لینا زۆنینا) ‪)٥٥( * ٠‬‬ ‫*ئەوەتا بۆ ھەمان مەبەست شاعیرێکی خۆمانەش (تـەیـــب قــادر) لەم شیعرەی‬ ‫خوارەوەدا‪ ،‬بەرامبەر بە ئافرەت ھەستی خۆی دەردەبڕێ و وا نیشان دەدا کە پیاو بە بێ‬ ‫بوونی ئافرەت‪ ،‬بە بێ رووخسار و سیحر و جوانی بکێشی چاوانی ئافرەت‪ ،‬بە بێ ئەو‬ ‫پەنجەرانەی کە ئافرەت لە پشتەوەیدا وەستاوە‪ ،‬دنیا و ژین و ژینگە بیابانێکی رووتەلەی‬ ‫جەھەنەمییە‪ ،‬دەڵێت‪ :‬ــ‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 206‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫کە دەست دەکەیتە گەسک و‬ ‫غەمی دڵـی پیاو دەماڵی‬ ‫کە لە سەر شەقامی زیندەکی ئەوەستی و‬ ‫دەست لە نیگای پیاو بڵند دەکەی‬ ‫تۆ ئەتوانی جەنگی ئاو و ئاگر بەرپــا بکەی‬ ‫تۆ دەتوانی زەوی‪ ،‬ئاسمان‪ ،‬لە یەک بدووری‬ ‫تۆ ھەر کە ھەناری نیگات وەراند‬ ‫دۆزەخییەکان و فردەوسییەکان لە ئەشق وەردەدەی‬ ‫تۆ کلیلێکی‪ ،‬دەرگای دڵی پیاو بە تۆ نەبێ ناکرێتەوە‬ ‫تۆ شەڕابی پشوو بۆ ژیان دەگرێتەوە و شەربەتی جەنگیش دەڕژێنی‬ ‫وەرە نێو ماڵی دڵی من وەرە‬ ‫نە من بۆنی تۆم لێدێ و نە پەنچەرەی تۆم بۆ کراوەتەوە‬ ‫وەرە ئاوەدانم بکە ‪ ٠٠‬ئاوەدان ‪)٥٦(* ٠‬‬ ‫*لەم سەر و بەندانەی کە تا ئێستا یەکااڵمان کردۆتەوە دەردەکەوێ جیاوازی بەدی‬ ‫دەکرێ لە پرۆسەی نووسین و لە شیعرەکاندا کە تا ئاستێک بڵێین شیعری ژن و شیعری‬ ‫پیاو لە ناوەڕۆک و سەر و سیمادا دەردەکەوێ‪ ،‬ھەر چەندە لە ھەر دوو رەگەزدا ئەو‬ ‫قوربانییە و دلسۆزی و خۆشەویستییەی ھەیە کە بە شیعرەکانەوە دیارە‪ ،‬ناتوانین بە‬ ‫رەھایی ئەو ناوەی لێ بنێین واتە (شیعری نێرینە و مێینە) ‪٠‬‬ ‫لە کاتێکدا گوتمان دەرئەنجامی ئەوەی ژنان ھەست بە مەغدوری و چەوسانەوە دەکەن لە‬ ‫چەندین رووەوە‪ ٠٠ ،‬ھتد‪ ،‬کە لە پێشدا ئاماژەی زۆرترمان ھەبوو و خستمانە روو بە دوور‬ ‫و درێژی‪ ،‬کە ھەر ئافرەت بەرگری لە خۆی ناکات بەڵـکو شاعیرانی بە ڕگەز پیاویش بە‬ ‫شیعرەکانیان قسەی خۆیان ھەیە ‪٠‬‬ ‫*(موحسـین ئاوارە) ی شاعیریش لە ھۆنراوەی (پۆلیـن)دا بەم شێوەیە ھەستی خۆی‬ ‫دەردەبڕێت‪ ،‬دەڵێ‪ :‬ـــ‬ ‫ئەمیان وەک (داڵ)ێـکی پیـر لە ئاست گوڵێـکی پشـکوتوو‬ ‫نینـۆک تـیـژ‬ ‫ئەویان لە پارچە مەرجــانێـک و مانگێـکی کەوانـەیـی‬ ‫تیشــکی قـەرز کردووە‬ ‫ئەمیان دەست بە خـوێـن‬ ‫ئەویـان دەسـت بـە خــەنــە‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪207‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ئەمیان سـمێڵـی باداو دەمــاری گـرژ کـرد‬ ‫ئەویان قژی زێڕینی بەرداوە و‬ ‫خەندەی دڵڕفێنی پەخش کـرد‬ ‫ئەمیان بە دەنگێـکی بەرزەوە‪ ،‬دوو بەردی تووڕەیی پێک دادا‬ ‫ئەویان ھێوربوونەوەیەکی شینی خسـتە دڵی سـروشتەوە‬ ‫ئەمیان ناوی پیاو بوو‬ ‫ئەویان ژن ‪)٥٧( * ٠٠‬‬ ‫*زۆرمان باسی الیەنی ئەکتیڤی ژن کرد‪ ،‬بە نووسینەکان و شیعرەکان چ لە الیەن‬ ‫ژنەکانەوە گوترابێ یان پیاوەکان‪ ،‬بەاڵم لە گەڵ ئەوەشدا کە ژن بە فریشتە لە قەڵەم‬ ‫دەدەین‪ ،‬ھەموو پۆزه‌تیڤات و پاکیزەیی و جوانی و ھێوری و بەرەکەت و بەرھەمهێنەر‬ ‫و ھەروەھا بە مەغدور و بە نێوانانگیری خیرخوازی دادەنێین‪ ،‬کەچی دەبێ ئەوەش‬ ‫بڵێین‪،‬الیەنی (نێگەتیڤی)یش و نەباشی لە زۆرێک لە ئافرەتان ھەیە‪ ،‬ھەن بە فیتنە و‬ ‫جوانی و ئافات و وێرانکەر ناوی دەبەن‪ ،‬نەک ھەر پیاو لەو باسەدا بەشدارە بگرە زۆر‬ ‫جاران ژنان لە باسی ژندا زۆر بە پەڕگر و خراپ لە ئاکاری ژنان بە رقەوە دەدوێن کە‬ ‫گوایە دنیایەکی غەریب ئەتوارن‪ ،‬واتە نەک بە رەھایی بەلکۆ ھەندێـک یان بەشێک لە‬ ‫ژنان بۆ نموونە شاژنی جوان و جوانکیلە لە جیھانی سەردەمی خۆی (بـرجیـت باردۆ)‬ ‫ی ھونەرمەندی فەڕەنسایی‪ ،‬ئاخۆ لەو کاتەی رقی لە ھەلس و کەوتی چ ژنێک ھەڵساوە‬ ‫دەڵێت (من لە بەر ئەوە پیاوم خۆش ناوێ چونکە نێـرینەیە‪ ،‬بەڵـکو لە بەر ئەوە خۆشم‬ ‫دەوێت چونکە ژن نیە) ‪٠‬‬ ‫ئەگەر بە داستانەکان و میژووی مرۆڤایەتی دا بچینەوە و بڵێین ڕاستە رۆر ژن ھەبووە‬ ‫بووە بە مایەی فتنە و شەڕانگێزی و ئاشووبی گەورە بۆ نموونە‪:‬‬ ‫((کاتێ ‪( ٠٠٠‬ھێلینا) ژنی مینیالوسی ئەسپرتەی یونانی ڕەدووی (پاریس)ی کۆڕی‬ ‫پریامی پاشای تەڕوادە کەوت‪ ،‬یونانییەکان بە سەرۆکایەتی (ئەگامەمنوون) لەشکر‬ ‫کێشییان کردە سەر تەڕوادە و دە ساڵ ئابڵووقەیان دا‪ ،‬لەو شەڕە درێژخایەنەدا‬ ‫خودانەکانی یونانییەکانیش بەشدار بوون‪ ،‬بوون بە دوو بەشەوە‪ ،‬ھەر ھەندێکیان خۆیان‬ ‫دایە پاڵ الیەک‪ ،‬جا ئەم شەڕە‪ ،‬ھەندێ دیمەنی کاریگەر دەخاتە پێش چاو کە بەرد‬ ‫دەتوێنێتەوە کە ئەنجامی ئەو شەڕەی لێ کەوتەوە بۆ نموونە‪( :‬دیمەنی جەرگبڕی‬ ‫پیرەمێردێکی وەک پریام پاشا واتە باوکی پاریس و پیرەژنێکی وەک هیکۆبای شاژنی‬ ‫تەڕوادە دایکی پاریس کە ھێلینی ھەڵگرتبوو‪ ،‬یەک لە دوای یەک منداڵەکانیان لە بەر‬ ‫سکی دایک و باوکیان ھەڵـگیـراو و کوژران و تووشی زگسووتان ھاتن) * (‪)٥٨‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 208‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫*ھەروەھا (کیلۆپاترا) شاژنی میسـر بوو لە سەردەمی بتلیسەکان‪ ،‬حەزی لە یولیوسی‬ ‫قراڵ دەکرد‪ ،‬پاشان بە ھۆی سیاسییەوە وازی لە قەیسەر ھێنا و مارکو ئانتۆنیوسی‬ ‫سەرۆکی رۆمـای خۆشویست‪ ،‬شەڕی بە ناوبانگی ئیمپراتۆریەتی رۆمانیا لە سەر ئەو‬ ‫ھەڵگیرسا و بووە مایەی شکست و مەرگی ئانتۆنیوس‪ ،‬لە ئەنجامدا خۆی کوشت بۆ‬ ‫ئەوەی نەکەوێتە بەر دەستی ئۆکتاڤیوس ‪ )٥٩(* ٠‬‬

‫ئـــەنــجــــام‬ ‫دوای وردبوونەوە و قووڵبوونەوەیەکی زۆرو فراوان‪ ،‬بابەتیانە‪ ،‬تاوتوێ و شەن و کەوی‬ ‫ئەو مەسەلەیەمان کرد کە ناونیشانێک لە خۆی دەگرێت (دەلوێ بگوترێ شیعری مێینە‬ ‫و شیعری نێرینە ؟) خۆی لە خۆیدا ئەم پرسیارە وەالمێکی زۆر و پانتاییەکی زۆری‬ ‫داگیـر کرد وەک لە پێشدا بە نموونەی زیندوو‪ ،‬بە شیعری شاعیرانی ژن و شیعری پیاوان‬ ‫پاساومان ھێنایەوە‪ ،‬لە پاڵ چەندین بیرو بۆچوونی نووسەر و رۆشنفکر و شاعیرانی‬ ‫ناودار لە ھەر دوو ڕەگەزدا کە دەتوانین بڵێین لە دوو خاڵی سەرەکی گیرساوەتەوە ‪٠‬‬ ‫‪ ١‬ــــ ناگونجێ و نالوێ و نا ڕەوایە دیوارێک لە نێوەندی ئەو دوو رەگەزە قیت کەینەوە‬ ‫و بڵیین شیعری ئافرەتان و شیعری پیاوان‪ ،‬چونکە لە رووی بوون و مرۆڤایەتی و ژیان‬ ‫و بژیویان‪ ،‬کە تەواو کەری یەکتـرن ئەویش مرۆڤــن‪ ،‬ھەست و نەست و ھەناسەدان و‬ ‫غەریزە و ئارەزووەکانیان بۆ ژیان و ژین و ئایندە و ئاسۆکان لە سەر یەک ئەرز و لە ژێر‬ ‫یەک ئاسمان دایە‪ ،‬یەک سروشت کۆی کردونەتەوە و لە یەک (سروشت)یش دەدوێن بە‬ ‫شیعر بێت یان ھەر بابەتێکی تر ‪٠٠٠‬‬ ‫‪ ٢‬ــــ بەاڵم ‪ ٠٠‬وەک ڕا و سەرنج و بیر و بۆچوونی خۆم و نووسەر و شاعیر و‬ ‫رۆشنفکرانی ژنان و پیاوان چ لە چاوپێکەوتن و نووسینەکانیان یان شیعرەکانیاندا کە‬ ‫بە نموونە خرایە بەر چاو‪ ،‬دەرکەوت کە لە شیعری ژنان جیاوازیەک بەدی دەکرێ لە‬ ‫گەڵ شیعری پیاوان کە بتوانین کەسایەتی و شوناسی ژن لە شیعرەکاندا بەدی بکەین‬ ‫و بە ھەمان شێوە لە شیعری پیاواندا‪ ،‬ئەویش ھۆکاری خۆی ھەیە جگە لە الیەنی‬ ‫فیسۆلۆژی و بایالۆژی‪ ،‬الیەنێکی بنەڕەتی دی ئەویش (سایکۆلۆژی)یە کە کەلتوور و‬ ‫داب و نەریت و ئاین و کۆت و پەیوەند و نـــا ئازادی و نـــا سەربەستی و کۆمەڵ و‬ ‫کـۆمەڵـگەی داخراو و پیاوساالری و میژوویەک پڕ لە تاوان و زوڵم وسەرکوتکردن ھەبووە‬ ‫و ھەیە کە ئافرەت وەک کۆیلە و سەبایە و جیھادی نکاح و بێ نرخی و بێ بایەخدانی ‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪209‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫سەپاندوویەتی بە سەر ئەم رەگەزە واتە رەگەزی مێینە‪ ،‬ھەڵبەتە لە شوێنێکەوە یا‬ ‫لە ھەرێم و واڵت و ئەرز و خێڵ و خێوەت و رەشماڵێکەوە‪ ،‬لە واڵتە دواکەوتووەکان و‬ ‫پێشکەوتووەکانەوە‪،‬جیاوازی و گۆڕانکاری بە سەردا ھاتووە‪ ،‬بەاڵم بە شێوە گشتیەکە‬ ‫ئەم ھۆکارانەی سەرەوە و زیاتریش وای کردووە کە شاعیرە ژنەکان کاتێ شیعرێک‬ ‫دەنووسننەوە‪ ،‬دەر دەکەوێت کە ئەم شیعرە‪ ،‬شیعرێکی ژنانەیە‪ ،‬مێنەیی پێوە دیار‬ ‫بێ‪ ،‬چ وەک فێـمینسـتێک بدوێن و بەرگری لە خۆیان بکەن یــان ئاسایی باس لە ژیانی‬ ‫کۆیلەیی و پیاو ساالری و بێ بەشیان لەو ئازادییەی کە پیاو ھەیەتی و ئەوانیش لە‬ ‫وێستگەی چاوەڕوانی و نا ئومیدی و کەی دێ و نایێ و ھەڵـگرتنی ئازاری جەنگەکان و‬ ‫بەخێو کردنی منداڵ و دەیان کێشە و گرفتی تر لە شیعرەکانیان رەنگ بداتەوە‪ ،‬جگە لە‬ ‫وشە و دەستەواژە و کەرەستانەی ژنانە کە لە نێو دێڕە شیعرەکاندا دەبیندرێ ‪ ٠٠‬ئەمە و‬ ‫شاعیرانی رەگەزی پیاو ھەن بە رادەیەکی زۆر چ بە نووسین یان شیعر بەرگری لە مافی‬ ‫ژنان دەکەن بەرامبەر بەو جیاوازیەی ھەیە وەکو مەسەلەیەکی ئینسانی‪ ،‬ئەگەر زۆرتر‬ ‫درێژی نەکەینەوە چونکە لە نێو بابەتەکە بە فراوانی باس کراوە‪ ،‬دیارە بەو پێیەی لە‬ ‫خاڵی دووھەمیندا ئاماژەمان بە چەند ھۆکارێک کرد (دەلوێ بگوترێ جیاوازی ھەیە لە‬ ‫نێوانی ئەو شیعرانەی ژنان دەینووسننەوە لە گەڵ ئەو شیعرانەی لە الیەن پیاوەکانەوە‬ ‫بەرھەم دێن یان ھاتوون ‪٠ )٠‬‬ ‫تبینی ‪ //‬بەشـــــێـکی ئەم لێـکۆڵینەوەیەم لە گۆڤـاری کاروان ژمارە (‪ )٢٢٤‬لە ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٨‬دا‪ ،‬لە الپەڕە (‪)٦‬دا باڵو کراوەتەوە ‪٠‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 210‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ســـەرچـاوەکــــان‪:‬‬ ‫*(‪ )١‬رۆژنامەی باس ژمارە (‪ )١٧٤‬لە ‪ ٢٠١٤ / ١ / ٢١‬نووسینی ‪ /‬حەمە سەعید حەسەن ‪ /‬ل ‪٠ ١٨‬‬ ‫*(‪)٢‬کتێبی (شیعری ژنانی جیھان) تۆژینەوە و وەرگێـڕانی لەیال سـالحی ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی خانەی‬ ‫موکریانی بۆ چاپ و باڵو کردنەوە ل‪ ٦٧‬ـــ ‪( ٧٥‬ساڤـۆ و شیعر)‬ ‫*(‪ )٣‬ھەمان سەرچاوە ‪ /‬شیعری (بیلیتیس) ل ‪٠ ٩٩‬‬ ‫*(‪ )٤‬کتێبی (من حداسە النص الشعری) لە باڵوکرتوەکانی وەزارەتی رۆشنبیری بەغدا ‪ / ١٩٩٠ /‬ل‬ ‫‪٠ ١٧‬‬ ‫*(‪ )٥‬گۆڤاری وەشت ژمارە (‪ )١٥‬سلڵی ‪( ٢٠١٢‬سایکۆلۆژیای ژن و پیاو) نووسینی م ‪ ٠‬دڵنیا‬ ‫عەبدوڵاڵ ‪ /‬ل ‪٠ ١١٧‬‬ ‫*(‪ )٦‬گوڵبژێرێـک لە شیعرەکانی (نزر قەبانی) ئامادە کردن و وەرگێڕانی بۆ سەر زمانی کوردی ‪/‬‬ ‫دیاری عەلی ‪ /‬چاپی یەکەم ‪ / ٢٠٠٥ /‬ل ‪٠ ٨١‬‬ ‫*(‪ )٧‬گۆڤاری گەالوێژی نوێ ‪ /‬ژمارە (‪ )٤٤‬لە ‪ ٢٠٠٧‬دا ‪٠‬‬ ‫*(‪ )٨‬گۆڤاری ئایندە ‪ /‬شیعرستان ‪ /‬ژمارە (‪ )٥‬تشرینی یەک ‪ / ٢٠٠٠ /‬ل ‪٠ ١٠‬‬ ‫*(‪ )٩‬ھەمان ســەرچاوە ل ‪٠ ١٦‬‬ ‫*(‪ )١٠‬گۆڤاری نوێ ژمارە (‪ )٣‬لە باڵوکراوەکانی گروپی ژیر ‪ /‬گفتو گۆیەک لە گەڵ شاعیر دلسۆز‬ ‫حەمە ‪ /‬ل ‪٠ ١١٠‬‬ ‫*(‪ )١١‬پاشکۆی کوردستانی نوێ ‪ /‬ئەدەب و ھونەر ‪ /‬ژمارە (‪ )٥٦١١‬لە ‪ / ٢٠١١ / ١٠/ ٢٠‬ل‪/ ٢‬‬ ‫ھۆنراوەیەکی دلسۆز حەمە ‪٠‬‬ ‫*(‪ )١٢‬کۆمەڵە ھۆنراوەی (ھێڵکاری لە سەر شەو) ی شاعیر (گراناز مووسەوی) وەرگێڕانی لە‬ ‫فارسییەوە بۆ کوردی (ناهید حوسەینی) لە باڵوکراوەکانی ڤیستڤاڵی بنکەی ئەدەبی و رۆناکبیری‬ ‫گەالوێژ ‪ /‬ژمارە (‪ )٥‬لە ‪ / ٢٠٠٨‬ل ‪٠ ٢٣‬‬ ‫*(‪ )١٣‬کتێبی (شیعری ژنانی جیھان) تۆژینەوە و وەرگێـڕان ‪ /‬لەیـال ســالحی ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی‬ ‫خانەی موکریانی بۆ چاپ و باڵوکردنەوە ‪/‬شیعری (مارینا تێسوێ تایوا) ل ا‪٥‬ا ‪٠‬‬ ‫*(‪ )١٤‬ھەمان ســەرچاوە ل ‪٠ ٢٨‬‬ ‫*(‪ )١٥‬گۆڤاری نمـا ژمارە (‪ )٦‬لە ‪ ٢٠٠٥‬تایبەت بە شیعر ل ‪٠ ٧‬‬ ‫*(‪ )١٦‬رۆژنامەی چاودێر ژمارە (‪ )٣٢٢‬لە ‪ / ٢٠١٢ / ٧ / ١٦‬شیعری رۆژ ھەلەبجەیی ل ‪٨‬‬ ‫*(‪ )١٧‬گۆڤاری گزنگ ژمارە (‪ )٩٩‬ساڵی ‪ / ٢٠١٢‬ل ‪ / ١٨٥‬چاو پێکەوتنێک لە گەڵ شاعیر چنار‬ ‫نامق ‪٠‬‬ ‫*(‪ )١٨‬دیوانی شیعر (مەھاباد قەرەداغی) لە باڵوکراوەکانی یەکێتیی نووسەرانی کورد ‪ /‬مەڵبەندی‬ ‫گشتی ‪ /‬زنجیرە (‪ )٥٥‬لە ‪ / ٢٠١٣‬ھەولێر ‪ /‬ل ‪٠ ١١٥‬‬ ‫*(‪ )١٩‬لە کۆمەڵە ھۆنراوەی (ھەناسەک ژ تیپێن خەونا سنوران)ی شاعیر (گولنار عەلی بالەتەیی)‬ ‫چاپخانا‪ :‬ھاوار ـــ دھۆک ــــ ‪ / ٢٠١٢‬ل ‪٠ ٣٠‬‬ ‫*(‪ )٢٠‬کۆمەڵە ھۆنراوەی (فریاد رەشەکەی رۆحی من) ی شاعیر کوێستان (غەمسار) چاپخانەی‬ ‫رۆژھەاڵت ‪/‬ھەولێر ‪ / ٢٠١١ /‬ل ‪٠ ٦٤‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪211‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫*(‪ )٢١‬ھەمان سەرچاوە ‪ /‬ل ‪٠ ٧٦‬‬ ‫*(‪ )٢٢‬پاشکۆی کوردستانی نوێ ‪ /‬ئەدەب و ھونەر ‪ /‬ژمارە (‪ )٥٤٤١‬لە ‪ / ٢٠١١ / ٣ / ٣١‬نووسینی‬ ‫‪ /‬مستەفا سالح کەریم ‪٠‬‬ ‫*(‪ )٢٣‬پاشکۆی کوردستانی نوێ ‪ /‬ئەدەب و ھونەر ‪ /‬ژمارە (‪ )٣٩٣٧‬لە ‪ / ٢٠٠٦ / ٤ / ٦‬شیعری‬ ‫الزۆ ‪٠‬‬ ‫*(‪ )٢٤‬کۆمەڵە ھۆنراوەی (بە تاو پێکدا دەبارین)ی شاعیر نیگار نادر ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی ‪ /‬دەزگای‬ ‫ئاراس ‪ /‬ژمارە (‪ )٢٨٤‬لە ‪ / ٢٠٠٤‬ل ‪٠ ١٠٤‬‬ ‫*(‪ )٢٥‬رۆژنامەی کوردستانی نوێ ‪ /‬ئەدەب و ھونەر ‪ /‬ژمارە (‪ )٦١٧٣‬لە ‪ / ٢٠١٣ / ٩ / ٥‬شیعری‬ ‫(پەری شێخ سالح) ل ‪٠ ٨‬‬ ‫* (‪ )٢٦‬ھەمان سەرچاوە ‪ /‬ژمارە (‪ )٥٨٩٠‬لە ‪ / ٢٠١٢ / ٩/ ٢٧‬ل‪٠ ٧‬‬ ‫*(‪ )٢٧‬گۆڤاری رامان ژمارە (‪ )٨٠‬لە ‪/١‬ی شوبات ‪ / ٢٠٠٣‬شیعری فروغ فروخزاد) ل ‪/ ١٨١‬‬ ‫وەرگیڕانی لە فارسییەوە (حوسێن جەوانشیر) بۆکان ‪٠‬‬ ‫*(‪ )٢٨‬کتێبی (شەڕەفنامە) نووسینی (مەھاباد قەرەداغی) لە باڵوکراوەکانی دەزگای سەردەم ‪/‬‬ ‫جۆرەکانی توند و تیژی پیادەکراو) ل‪٠ ٩٥‬‬ ‫*(‪ )٢٩‬کۆمەڵە ھۆنراوەی (نە تۆ مایتەوە ‪ ٠٠‬نە باران) ژاوین شاڵی ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی (یەکێتی‬ ‫نووسەرانی کورد ـــ مەڵبەندی گشتی)زنجیرە (‪ )٧٥‬لە (‪ )٢٠١٣‬ل ‪ ٧٠‬و ‪٠ ٧٢‬‬ ‫*(‪ )٣٠‬کتێبی (زمانێکی نێر ساالری) لێکۆڵینەوەی ئەدەبی ‪ /‬نووسینی ـــ مەحەمەد فەریق حەسەن‬ ‫‪ /‬لە باڵوکراوەکانی دەزگای ئاراس ‪ / ٢٠١٠ /‬ل‪ ٤٥‬و ‪٠ ٥٠‬‬ ‫*(‪ )٣١‬گۆڤـــاری (بــی ـــ ســــات) ژمارە سـفر لە ‪ ٢٠٠١ / ١٠ / ٩‬ـــ ل ‪٠ ١٥‬‬ ‫*(‪ )٣٢‬کتێبی (توند و تیژی خێزانی) لە باڵوکراوەکانی رێکخراوی ئاسودە بە ھاوکاری وەزارەتی‬ ‫رۆشنبیری ھەرێمی کوردستان ‪ / ٢٠٠٢ /‬وەرگێڕانی (ئاوات مەحەمەد) ل ‪٠ ٦‬‬ ‫*(‪ )٣٣‬ئەدەب و ھونەر ‪ /‬پاشکۆی کوردستانی نوێ ‪ /‬ژمارە (‪ )٣٣٤٢‬لە ‪/٢٠٠٤ / ٤/ ١٥‬ل‪٠ ٢‬‬ ‫*(‪ )٣٤‬گۆڤاری مێـرگ ژمارە (‪ )٧٠‬ئاداری ‪ / ٢٠١١ /‬شیعری ــــ نەزەند بەگیخانی ـــ لێکۆڵینەوەی‬ ‫‪ /‬د کەمال مەعروف ‪ /‬ل ‪٠ ٨٨‬‬ ‫*(‪ )٣٥‬ئەدەب و ھونەر ‪ /‬پاشۆی کوردستانی نوێ ‪ /‬ژمارە (‪ )٢٦٩٩‬لە ‪ ٢٠٠٢ / ٣ / ٧‬ل‪٠ ٢‬‬ ‫*(‪ )٣٦‬کۆمەڵە شیعری (لە ماسی بوون پەشیمانم) شاعیر ‪ /‬فاتمە فەرھادی ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی‬ ‫وەزارەتی رۆشنبیری ‪ /‬بەرێوەبەرایەتیی گشتی چاپ و باڵوکردنەوە ‪ / ٢٠٠٦ /‬ل ‪ ٣‬و ‪ ٥‬و ‪٠ ٦‬‬ ‫*(‪ )٣٧‬کتێبی (توند و تیژی خێزانی) لە وەرگێڕانی نووسەر (ئاوات مەحەمەد) لە باڵوکراوەکانی‬ ‫ئاسـودە بە ھاوکاری وەزارەتی رۆشنبیری ھەرێمی کوردستان ‪/ ٢٠٠٢ /‬ل ‪٥٧‬‬ ‫*(‪)٣٨‬گۆڤاری نووسەری نۆێ ‪ /‬ژمارە (‪ )٣٦‬ئاداری ‪ / ٢٠٠٧‬ل ‪ ،١٤٤‬شیعر (چنوور نامیق)‬ ‫*(‪ )٣٩‬گۆڤاری تەوار‪ /‬ژمارە (‪ )١٧‬لە ‪ / ٢٠٠٧‬ل ‪ ١٦‬ــ ‪ / ١٧‬نووسینی (ئەکرەم قەرەداغی)‬ ‫*(‪)٤٠‬گۆڤاری رامان ‪ /‬ژمارە (‪ )٨٠‬لە شوباتی ‪ / ٢٠٠٣‬ل ‪٠ ١٧٤‬‬ ‫*(‪ )٤١‬کتێبی (پەیامی گەورە پیاوانی فەلسەفە) ئامادە کردنی (شاخەوانی کەریم ھەژار) چاپی‬ ‫دووەم ‪ / ٢٠٠٦ /‬ل ‪ / ١٥‬لە وتەکانی (فرۆید)دا ‪٠‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 212‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫*(‪ )٤٢‬دیوانی (حجـاب) لە شیعرەکانی (ئەمەل ئەلجبوری) وەرگێڕانی (ئاوات حەسەن ئەمین) لە‬ ‫باڵوکراوەکانی بنکەی ئەدەبی و رووناکبیری گەالوێژ ژمارە (‪ )٧١‬ساڵی ‪ / ٢٠٠٦‬ل ‪٠ ٥٠‬‬ ‫*(‪ )٤٣‬گۆڤاری گەالوێژی نوێ ‪/‬ژمارە (‪ ٣٢‬ــ ‪ )٣٣‬نیسانی ‪ / ٢٠٠٤‬ل ‪٠ ٣٦‬‬ ‫*(‪ )٤٤‬رۆژنامەی ھەولێر ‪ /‬ژمارە (‪ )٢٠٩٩‬ئاداری ‪ / ٢٠١٥‬شیعری (فرمێسک مستەفـا) ‪٠‬‬ ‫*(‪ )٤٥‬ئەدەب و ھونەر‪ /‬پاشکۆی کوردستانی نوێ ‪ /‬ژمارە (‪ )٣٤٩٢‬لە ‪ ٢٠٠٤ / ١٠ / ٧‬ــ ل‪٢‬‬ ‫*(‪ )٤٦‬گۆڤاری گەالوێژی نوێ ‪ /‬ژمارە (‪ )٣٤‬لە حوزیرانی ‪ / ٢٠٠٤‬ل‪ ١٠٩‬و ‪ / ١١٠‬لە ژێر ناونیشانی‬ ‫(فەرەنسا بۆ ســیمۆن دۆبۆڤوار زیاتر گریــا) وەرگێڕانی (شــیرین ک) ‪٠‬‬ ‫*(‪ )٤٧‬گۆڤاری ئایندە ‪ /‬شیعرستان تایبەت بە شیعر ‪ /‬ژمارە (‪ )٥‬ت‪ / ٢٠٠٠ / ١‬ل ‪٠ ٣٩‬‬ ‫*(‪)٤٨‬کۆمەڵە ھۆنراوەی ‪ /‬پیاوێک لە مندا سەما دەکــا ‪ /‬شیعری ‪ /‬حەیات مەجید پەرخی ‪ /‬لە‬ ‫باڵوکراوەکانی ‪ /‬یەکێتیی نووسەرانی کورد ‪ /‬لقی ھەولێر ‪ /‬ژمارە (‪ )٢٣‬لە ‪ / ٢٠١٣ /‬ل ‪٠ ٤٢‬‬ ‫*(‪ )٤٩‬کۆمەڵە ھۆنراوەی (قومار) شیعری (سـمین چایچـی) لە باڵوکراوەکانی وەزارەتی رۆشنبیری‬ ‫‪/‬بەرێوەبەرایەتیی گشتی رۆژنامەنووسی و چاپکردن و باڵوکردنەوە ‪ /‬ھەولێـر ‪ / ٢٠٠٧‬ل ‪٠ ٩١‬‬ ‫*(‪ )٥٠‬کتێبی (عەبدوڵاڵ پەشێو ـــ شاعیرێک لە رەگەزی سەر بزێوی) کۆکردنەوە و ئامادەکردنی‬ ‫‪ /‬زیاد نادر عاڵاڵیی ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی خانەی ئەربیل بۆ چاپ و باڵوکردنەوە ‪ / ٢٠١٣‬ل ‪٠ ١٨١‬‬ ‫*(‪ )٥١‬دیوانی (قاوەیەک تاڵتـر لە تەنیاییم) شیعری بیکەس حەمەد قادر ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی یەکێتی‬ ‫نووسەرانی کورد ‪ /‬مەڵبەندی گشتی ‪ /‬ژمارە ‪ / ٢٠١٤ / ١٢٤‬ل ‪٠ ٢٧١‬‬ ‫*(‪)٥٢‬کتێبی (عەبدوڵاڵ پەشێو ـــ شاعیرێک لە رەگەزی سەر بزێوی) کۆکردنەوە و ئامادە کردنی‬ ‫‪ /‬زیاد نادر عاڵاڵیی ‪ /‬لە باڵوکردنەوەی خانەی ئەربیــل بۆ چاپ و باڵوکردنەوە ‪ /‬ساڵــی ‪٢٠١٣٠ /‬‬ ‫‪ /‬ل ‪٠ ٥٠‬‬ ‫*(‪ )٥٣‬گۆڤاری سەردەم ‪ /‬ژمارە (‪ )٤٥‬لــــە ‪ / ٢٠٠٦‬شیعری ئەدۆنیس ‪ /‬ل ‪٠ ١١٥‬‬ ‫*(‪ )٥٤‬دیوانی قوبادی جەلی زادە (شەهید بە تەنیا پیاسە دەکات) لە باڵوکراوەکانی وەزارەتی‬ ‫رۆشنبیری ھەرێمی کوردستان ‪ / ٢٠٠٥ /‬ل‪٠ ٤٦٠‬‬ ‫*(‪ )٥٥‬رۆژنامەی چاودێر ‪ /‬ژمارە ‪ / ٤٨٤‬لـــە ‪ ٢٠١١ / ١٠ / ١٧‬ــــ نووسینی (ھــاشــــم ســالح)‬ ‫‪/‬لە عەرەبیەوە وەرگێـڕانی ‪ /‬ھەورەمان وریا قانع ‪ /‬ل ‪ / ٧‬لە ژێر ناونیشانی (ئافرەت لە سەر رێگای‬ ‫بلیمەتەکـان)‪٠‬‬ ‫*(‪ )٥٦‬کۆمەڵە شیعری (لە گیای ئاوەدانی) شاعیر تەیب قادر ‪ /‬لە چاپکراوەکانی سەنتەری‬ ‫رۆناکبیری ھەتاو ‪ /‬ژمارە (‪ / )٢٤‬ل ‪٠ ٧‬‬ ‫*(‪ )٥٧‬دیوانی شیعر (کارێزە مەرجان) شاعیر موحسین ئاوارە ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی یەکێتیی نووسەرانی‬ ‫کورد ‪ /‬لقی ھولێر ‪ / ٢٠١٤ /‬بەرگی یەکەم ‪ /‬ل‪٠ ١٩٧‬‬ ‫*(‪ )٥٨‬کتێبی کۆمیدیا ‪ /‬بەرگی یەکەم ‪ /‬نووسینی دانتی ئەلیگیێری ‪ /‬وەرگێڕانی عەزیز گەردی ‪ /‬لە‬ ‫ئینگلیزییەوە ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ژمارە (‪ )٧٣٦‬لە ‪ / ٢٠١٥‬ل ‪٠ ٧٤‬‬ ‫*ھەمان سەرچاوە ‪ /‬ل ‪٠ ٩٣‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪213‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 214

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫وتاری پیاو‬ ‫وتاری ئافرەت‬ ‫جومعە جەباری‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪215‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 216

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬

‫· ھەر ئافرەتێک نەزانێت ئامانجی ژیانی چییە‪ ،‬ئافرەتێکی بێ کەڵکە – سوھێر قەلەماوی‬ ‫ھەوڵێکی زۆر دراوە لەالیەن ئافرەتانەوە بۆ نووسین و جیاکاری لە نێوان وتاری ئافرەت و‬ ‫وتار لەسەر ئافرەت‪ ،‬واتە ئەوەی بەرھەمی پیاوانە‪ ..‬لەم بارەیەوە (مارجۆ بەدران) ئاماژە‬ ‫بۆ جیاوازی ھەڵوێستەکانی نێوان ھەردوو وتارەکە دەکات و‪ ،‬دەلێت‪:‬‬ ‫«ئەو کاتەی ھەڵوێستی پیاوانی داکۆکیکار لەمافی ئافرەت لەچوارچێوەی کۆنتاککردن‬ ‫لەگەڵ کۆمەڵگەی ئەوروپیدا‪ ،‬کە ئافرەت تێیدا بەشێوەیەکی گشتی لەبەر چاوان بووە‪،‬‬ ‫ئەوا سەرەتای مێینەکان لەالی ئافرەتان دیاردەیەک بوو پێوەست بوو بە چینی بورژوا‪،‬‬ ‫لە ئەنجامی فراوانی چوارچێوەکانی فێرکردن و چاودێریکردنی ژیانیان لەکاتی قۆناغەکانی‬ ‫گۆڕانکارییە گەورەکانی ژیانیان‪.‬‬ ‫ئافرەتانی موسوڵمانیش بۆچوونیان وایە کە ئیسالم مافی ئەوانی دابین کردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەھۆی دابونەریتی سەپێنراو بەناوی ئایینەوە لێی بێبەش بوونە‪ ،‬بۆیە لەکاتی تێگەیشتن‬ ‫و بەکارھێنانی راست و دروستی تەعالیمەکانی ئیسالم دەکرێت ئافرەت ئەو مافانەی بۆی‬ ‫دانراوەو لێی زەوت کراوە وەریگرێتەوە‪ ،‬ئەو کاتەیش سوودی بۆ خێزانەکەی و کۆمەڵگەکەی‬ ‫خۆی دەبێت»‪.‬‬ ‫ھەرچی وتاری پیاوانە‪ ،‬کە لە رێگەی چەندین بەرھەمی نووسینی وەک‪( :‬رزگارکردنی‬ ‫ئافرەت – قاسم ئەمین)‪( ،‬ئافرەت لە رۆژھەاڵت – مەرقەس فەھمی)‪( ،‬ئافرەتمان لە‬ ‫شەریعەت و کۆمەڵگەدا – تاهیر حەداد) ھەموو ئەمانە جەختیان لەسەر ئەوە کردەوە کە‬ ‫پاشەکشێی کۆمەڵگەی عەرەبی دەگەڕێتەوە بۆ پاشەکشێی باری ئافرەتان‪ ،‬کە ئەمەیش‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ نەخوێندەوارییان و گیرخواردنیان بەدەست کۆتەکانی کۆمەڵگەوە‪ ،‬وەک‪:‬‬ ‫بااڵپۆشین و جیاکردنەوەیان لەنێو چینە ناوەنجییەکان و بااڵکاندا‪ ،‬ھەروەھا جەختیان‬ ‫کردەوە لەسەر ئەوەی کە ئەم کارانە ئایین بڕیاری لەسەریان نەداوە و‪ ،‬داوای ئازادکردنی‬ ‫ئافرەتانیان کرد لەو کۆتانە بۆ سوودی واڵتەکانیان زۆربەی ئافرەتانیش وای دەبینن کە‬ ‫وتاری پیاوان وتارێکی سوودمەندی بووە‪ ،‬چونکە ویستوویانە لەو قۆناغەدا ئافرەتان وەک‬ ‫ئامرازێکی چاکسازی بەکاربهێنن‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪217‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫لەوەتەی ئافرەت ھەوڵی خۆجێگیرکردنی داوە لەناو کۆمەڵگەدا‪ ،‬وتاری پیاوان مۆڵەق‬ ‫بووە لەنێوان پشتگیریکردنی و رەتکردنەوەیدا‪ ،‬ئەوەتا لە چلەکاندا – بۆنموونە‪ -‬دەبینین‬ ‫پێکدادان لەنێوان ھەردوو ئاراستەکەدا ھەیە‪ ،‬چونکە کاتێک نموونەیەکی زۆری ئەو پیاوانە‬ ‫دەبینین کە لە دۆزەکە گەیشتوون و ھەوڵیان داوە رای خۆیان لەسەری دەربڕن‪ ،‬ھاوکات‬ ‫گروپێکی تریان دەبینین ھەموو ئەوانە رەت دەکاتەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەم لێکۆڵینەوەیە ھەندێک لە رای ئەو بیرمەندانە دەخاتە روو‪ ،‬کە زۆر ھەوڵیان‬ ‫داوە بۆ ھاندانی ئافرەتان و پشتگیریکردنی دۆزی یەکسانی‪ ،‬ئینجا ھەندێک دەقی تریش‬ ‫دەھێنێتەوە کە ئافرەتان وەاڵمی ئەو کەسانەیان داوەتەوە کە دژی رۆڵی مێژووییان بوونە‪.‬‬ ‫زەکەریا ئیبراهیم دەلێ‪:‬‬ ‫«سەرەڕای زۆری ئەو گفتوگۆیانەی کە ورووژێنران سەبارەت بە کامیان باشترە پیاو یان‬ ‫ئافرەت‪ ،‬یان یەکسانی لە نێوانیاندا‪ ،‬کەچی ھێشتا چارەسەری دۆزی ئافرەت چەقیبەستووە‪،‬‬ ‫چونکە باری خودی گرفتەکە لە بارێکی نا تەندروست دایە‪ ،‬لە راستیشدا ھەموو ئەو‬ ‫گفتوگۆیە ئفلیجانە زیاتر گرفتەکە قووڵتر و ئاڵۆزتر دەکاتەوە‪ ،‬چونکە ئافرەتان رووبەڕووی‬ ‫پیاوان دەکاتەوە و‪ ،‬کۆشش لەبەرامبەری دەکات و داکۆکی لەخۆی دەکات وەک بلێی‬ ‫لەبەرامبەر دوژمنێکی نالەباردایە‪ ،‬بەاڵم کارەکە وا نیە‪ ،‬چونکە ئەو پێوەندییەی لەنێوان‬ ‫ھەردوو رەگەزەکەدایە پێوەندیی ھەالوێردن نییە‪ ،‬بەڵکو پێوەندییەکی تەواوکارییە‪ ،‬چونکە‬ ‫ھەر ھەالوێردنێک لەنێوان ژن و پیاودا کارێکی بێ سوود و ئەنجامە‪ ،‬چونکە بواری کارکردنی‬ ‫ھەر یەکێکیان جیاوازە لەگەڵ ئەوی تریاندا‪ .‬لەبەر ئەوەی ھاوسەرگیریش ئەو یەکەیەیە کە‬ ‫ھەردوو رەگەز بەیەکەوە کۆدەکاتەوە‪ ،‬ئەوا ئەو کەموکوڕییەی لە ئافرەتدا ھەبووە لەکاتی‬ ‫یەکگرتنی لەگەڵ پیاودا نامێنێت‪ ،‬ھاوکات ئەو کەموکوڕییەی لە پیاودا ھەبووە لەکاتی‬ ‫یەکگرتنی لەگەڵ ئافرەتدا نامێنێت»‪.‬‬ ‫بیرۆکەی تەواوکاری نێوان ئافرەت و پیاو‪ ،‬کە بیرمەند زەکەریا ئیبراهیم دەریخست‪ ،‬بینینێکی‬ ‫لۆژیکیانەی ئاراستەکراوە بۆ ھەردوو الیەنی ئپۆزیسیۆن و داواکارانی یەکسانی‪ ،‬وادیارە‬ ‫لەکاتێکی زوودا لەساڵی (‪ )١٩٤٤‬ئاراستەی کرد بەھۆی ھەاڵوسانی کێشەکە و لێکەوتنەوەی‬ ‫چەند ئاراستەیەک‪ ،‬کە لەکاتی باسکردنی وتاری ھەردوو کۆششکار (دورەییە شەفیق‪،‬‬ ‫ئێنجی ئەفالتۆن) بەدیاردەکەوێت‪ .‬بەتایبەتی کاتێک ھەردووکیان لەدوای ئەوە واتە لەنێوان‬ ‫سااڵنی (‪ )١٩٥١ – ١٩٤٩‬رەخنەیان لە بیروڕاکانی نایەکسانبوون و گیرکردنی ئافرەت‬ ‫لەماڵەوە گرت‪ ،‬ھەروەھا زەکەریا ئیبراهیم ھەنجەتی بۆ پێویستبوونی بیرۆکەی ھاوسەرگیری‬ ‫ھێنایەوە‪ ،‬کە لەباوەڕی پیاواندایە گوایە ئەمەیش کارێکە بۆ کۆیلەکردنی ئافرەتان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو وای بۆچوو کە ئەوە بیرۆکەی تەواوکردنی یەکترە‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 218‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫وتارێکی دیکە ھەیە هی رووناکبیری پێشکەوتنخواز (سەالمە موسا)یە دەگەڕیتەوە بۆ ساڵی‬ ‫‪ ١٩٤٨‬کە تێیدا داوای ئازادکردنی ئافرەتان دەکات‪ ،‬کە ئەمەیش وامان لێدەکات چاوێک‬ ‫بە رای بیرمەند (قاسم ئەمین)دا بخشێنینەوە‪ ،‬کە داوای ھەمان شتی کرد لە کۆتاییەکانی‬ ‫سەدەی بیستەمدا‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی نیوسەدە لەنێوان داواکەی قاسم ئەمین و داواکەی ئەمدا‬ ‫ھەیە‪ ،‬کەچی ئەوەی سەرنجڕاکێشە ھەردووکیان ھاوڕان لە داواکارییە رووناکبیرییەکانیاندا‪.‬‬

‫سەالمە موسا دەبێژیت‪:‬‬ ‫«کاتێک تەماشای گەالنی عەرەبی دەکەین‪ ،‬کە رزگاری بوو لەدەست ئیستیعماری بەریتانی‬ ‫و فەرەنسی‪ ،‬دەبینین لە ھەڵسانەوەیدا چەند ئامانجێکی کردووەتە مەبەست‪ ،‬یەکەمیان‬ ‫پەروەردەی گشتییە‪ ،‬دووھەمیان پیشەسازییە‪ ،‬سێهەمیشیان رزگارکردنی ئافرەتە‪ ...‬ئەم‬ ‫ھەڵسانەوەیەش لەالی ھەموو کەسێکی رووناکبیر خۆشەویستە‪ ،‬چونکە دیارترین جیاکەرەوەی‬ ‫نێوان گەالنی عەرەبی و رۆژئاوایی باری ئافرەتەکانیانە‪ ،‬رستەی (رزگارکردنی ئافرەتان)‬ ‫کۆمەڵێک واتا لەخۆ دەگرێت‪ :‬واتای ئەوە دەبەخشێت کە ئافرەت بە فێرکردن لە نەزانی‬ ‫رزگاربکرێت‪ ،‬رزکارکردنی لە دابونەریت بە نەھێشتنی بااڵپۆشی‪ ،‬ئینجا یەکسانکردنی لەگەڵ‬ ‫پیاودا لە مافە دەستووری مەدەنییەکاندا‪.‬‬ ‫ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێت‪ ،‬ئافرەت دوای نیوسەدە لە پاڵپشتیکردن و کۆششکردن لەگەڵ‬ ‫پیاودا لەپێناو دۆزکانی رزگاربوون و فێرکردن و ئازادیبوون‪ ،‬کەچی ھێشتا نەک ھەمووی‬ ‫بەڵکو بەشێکیشی وەرنەگرتووەتەوە‪ ،‬راستی ئەم قسەیەش وتاری خودی رووناکبیرە‬ ‫پیاوەکانە کاتێک داوای مافەکانی دەکەن‪.‬‬ ‫وتاری سێیەم‪ ،‬وتاری رووناکبیر (ئیسماعیل مەزھەر ‪)١٩٦٢ – ١٨٩١‬ە‪ ،‬کە وتارەکەی‬ ‫لەو دووانەی پێشووتر کارەساتئامێزتر بوو‪ ،‬چونکە روانینێکی مێژووییانەی بۆ بارە‬ ‫ناھەمووارەکەی ئافرەتان ھەبوو‪ ،‬لەرێگەی چەند پرسیارێکی ئاراستەکراو بۆ کۆنەپەرست و‬ ‫پاشڤەڕۆیانی کۆمەڵگە‪ ،‬مەزھەر دەلێت‪:‬‬ ‫«با باسی ئەو پلە بەرزەی سروشت بۆ ئافرەتی داناوە نەکەین‪ ،‬کە کردوویەتی بە‬ ‫سەرپەرشتیاری پەروەردەکردنی منداڵ و سەروەری بوونەوەران‪ ،‬با بێین پرسیار بکەین‪:‬‬ ‫ کێ ماسولکەکان و عەقڵ و دەروونی ئافرەتی پووچاندەوە و نەیھێشت لەگەڵ پیاودا‬‫بەشداری دروستکردنی شارستانی بکات؟‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪219‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ کێ بوو کۆیلەیکرد و ھەستەکانی خامۆشکرد و عەقڵی الوازکرد و ماسولکەکانی بێهێزکرد؟‬‫ کێ بوو زیندەبەچاڵی کرد‪ ،‬بۆ ئەوەی ھەست بکات بوونەوەرێکی بێ فەڕە و هیچ سەنگێکی‬‫لە ژیاندا نییە؟‬ ‫کێ بوو وەک نەزانێکی الواز لەخۆی گرت و نەیھێشت سۆز و ئارەزووەکانی بەدەرخات و‬‫را و بۆچوونەکانی بێ قیمەت کرد؟‬ ‫کێ بوو وەک لێبووک و وازییەک لە وازییەکانی بۆخۆی گلیدایەوە؟‬‫ کێ بوو ھەستی خۆشەویستیی لەناخی ئەودا دەسخەڕۆکرد و‪ ،‬بەو ھۆیەشەوە زەلیلی کرد‬‫و لەدواییشدا بێ وەفابوو بۆی؟‬ ‫ کێ بوو وایلێکرد ھەست بکات ئەو بوونەوەرێکی بێ توانا و بەستەزمانە؟‬‫ کێ بوو ئارەزووەکانی تێیدا ژیاند و عەقڵی تێیدا کوشت؟‬‫ کێ بوو ھانی دا بۆ فێڵبازی و مەکر و حیلەکردن؟‬‫ کێ بوو وای لێیکرد پشت بە چەکی فرمێسک و ھەنسک ببەستێت؟‬‫وابزانم کۆنەپەرستەکانمان وەاڵمی ئەمانەیان لەالیە»‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی زمانی ئیسماعیل مەزھەر زمانێکی گاڵتەجاڕییە‪ ،‬بەاڵم جەخت لەسەر ئەو‬ ‫جۆرە تەماشاکردنەی کۆمەڵگە بۆ ئافرەت دەکاتەوە‪ ،‬سەرباری ئەو پرسیارە رەتکارییانەی‬ ‫کە دەیسەلمێنن چ زوڵمێک پیاو بەرامبەر ئافرەت دەیکات لەکۆنەوە تا ساڵی ‪ ١٩٤٩‬کاتی‬ ‫لەچاپدانی کتێبەکەی‪ ،‬کە ئەمەیش گەواهیە لەسەر باڵوبوونەوەی کۆنەپەرستی لە کۆمەڵگەدا‬ ‫و راکێشانی بەرەو دواوە ئەمە لە الیەک و‪ ،‬دانپێنانی کە تاوانبار کۆمەڵی پیاوانە لەالیەکی‬ ‫ترەوە‪ ،‬باشترین گەواهیش لەسەر ئەوە کۆتاییھێنانی وتارەکەی بە چەند رستەیەکی زۆر‬ ‫کاریگەر گوێچکەی ئەو کۆمەڵەیە کەڕدەکات‪« :‬ئێمەی پیاوان بە نەخۆشییەکانی ناخمان‬ ‫ئافرەتانمان فڕێ دا و‪ ،‬رۆچووین بۆ ئەوەی لە کۆتاییدا پێیان بڵێین ئێوە خەلقێکی لە ئێمە‬ ‫کەمترن»‪.‬‬ ‫ئەمە سەبارەت بە را و بۆچوونی پیاوان‪ .‬ئەی سەبارەت بەھامان تەوەر ئافرەتان رایان‬ ‫چییە؟‬ ‫لەم بارەیەوە لە ژێر ناونیشانی (قسە بۆ ئەوە‪ )١٩٤٥ -‬نووسەر (عایشە عەبدڵەحیم‪ -‬کچی‬ ‫کەناردەریا) باس دەکات و دەلێت‪« :‬ئەگەر ھەڵسانەوە و راپەڕینەکەیش شارستانی بێت و‪،‬‬ ‫ئافرەتی لەماڵ ھێنایە دەرەوە‪ ،‬کەچی ھەر پیاو خاوەن بانگەوازی ھاتنەدەرەوەیەتی و‪ ،‬ئەو‬ ‫ئاراستەی دەکات و‪ ،‬پێشڕەوی دەکات و دەیبات بۆ ئەو شوێنەی خۆی ئارەزووی لێیەتی‪،‬‬ ‫ئینجا دوای ئەوە لێپێچینەوە و دەمودۆ سووکایەتیی لەگەڵ دەکات‪ ،‬ئەویش ھەر ئەو پیاوەی‬ ‫جارانە کە بانگەوازەکەی کرد و ئاراستە و پێشڕەوییەکەی بۆی کرد‪ ..‬قەت پیاو ھەستی‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 220‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫بەوە نەکردووە ئافرەت لە پێش چاوی شتێکە و‪ ،‬لەپێش چاوی خودی ئافرەتەکەیش‬ ‫شتێکی ترە‪ ،‬بەاڵم ئێمەی ئافرەتان خۆمان بینییەوە و خۆمان رۆشنبیر کرد تا گەیشتینە‬ ‫ئەو پایەیەی بتوانین لە ھەستەکانمان بگەین و کەسایەتی خۆمان دیاری بکەین‪ ،‬ئێمە‬ ‫دووبارە چاو بەو نووسینانەی لەسەرمان نووسراوە و دەنووسرێت دەخشێنینەوە‪ ،‬دەبینین‬ ‫کەمیان لەوانەی رای پیاوانن دەربارەی ئێمە و نوێنەرایەتیمان دەکەن‪ ،‬زۆربەی زۆریشیان‬ ‫تێکەاڵوێکی پێکەنیناوی و دەجەل و بوختانە‪ ...‬نەخۆشیە کوشندەکەی رۆژھەاڵت خۆی‬ ‫لەوانەدا دەبینێتەوە کە خامەیان ھەڵگرت و بەھەموو شوێنێکدا پێی سووڕان و گەڕان و‬ ‫خۆیان لە قەرەی ھەموو بابەتێک دا و خۆیان کردە سوارچاکی ھەموو دۆزێک و چیرۆکەکەی‬ ‫ئافرەتیشیان بە بێ زانست و بەبێ لێهاتوویی گێڕایەوە‪ ،‬ترسناکی ئەمانەیش لەوەوە دێت ـ‬ ‫کاتێک خامەیان ھەڵگرت ـ خۆیان کردە پێشڕەوانی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬بۆیە تاوانیان دەرھەق بە‬ ‫میللەت کرد بەبۆنەی باسکردنێکی سەقەتیان بۆ کەرەستەیەکی ئێکسپایەر و‪ ،‬دەجەلێکی‬ ‫سووک و چروکیان خستە مێشکی گەنجەکانیان و‪ ،‬ھەرزەکارانیان فێری حوکمی ھەڵە و‬ ‫گومڕایی کرد‪!..‬‬ ‫وتاری (کچی کەنار دەریا) لەگەڵ وتاری پیاوە روناکبیرەکانی سەردەمی خۆیدا لەزۆر‬ ‫الیەنەوە جیاوازی ھەیە و لە کەمێکیدا یەکدەگرنەوە‪ ،‬واتە ئەو جەختی لەسەر ئەو کەسانە‬ ‫کردەوە کە بەبێ زانایی باسی ئافرەت دەکەن و‪ ،‬کردەوەکانی پۆلێن دەکەن لەرێگەی‬ ‫کاردانەوەکانی خۆیان‪ ،‬بۆیە لێرەدا لە وتارەکەیدا بە شێوەیەکی گشتی هیچ کەیسێک لە‬ ‫کەیسەکانی زوڵمکردن کە ئافرەت چۆتە ژێر بارەکەیەوە بەبۆنەی کۆتەکانی خودی ئەو‬ ‫پیاوەی لە کۆتاییەکانی سەدەی ‪ ١٩‬و سەرەتاکانی سەدەی ‪ ٢٠‬ەوە داواکاری رزگارکردنی‬ ‫دەکات‪ ،‬بۆیە ھێرشەکانی (کچی کەنار دەریا) بەشێوەیەکی گشتی کراوەتە سەر گشت‬ ‫خامەکان بەبێ دیاریکردن‪.‬‬ ‫ھەروەھا قۆناغی چلەکان جگە لە گرنگترین رووداوی ئەو سەردەمە کە کۆچی دوایی‬ ‫پێشەنگی نیشتیمان پەروەرانی میسری بوو خاتوو (ھودا شەعراوی) ساڵی ‪ ١٩٤٦‬کەچی‬ ‫نەوەیەکی نوێ لە قوتابییە کچەکانی زانکۆ لەدایکبوون و بەردەوامییان بە خەبات لە پێناوی‬ ‫ئافرەتدا دا‪ ،‬بۆیە لێژنەی نیشتیمانی قوتابیان و کرێکاران دروستبوو‪ ،‬تێیدا (لەتیفە زەیات)‬ ‫وەک نوێنەری قوتابیانی زانکۆ بۆ لێژنەکە ھەڵبژێردرا‪.‬‬ ‫ھەروەھا (زەینەب غەزالی) کۆمەڵەی (ئافرەتانی موسڵمان)ی دامەزراند‪ ،‬کە بێالیەن بوو‬ ‫لەگەڵ ئیخوان موسلمین‪ .‬تەنانەت دکتۆرە (دورییە شەفیق) یەکێتی (کچی نیل)ی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٤٩‬دامەزراند و‪ ،‬گۆڤارێکی بەھەمان ناو دەرھێنا‪ ،‬دەقی پەیڕەو و پڕۆگرامەکەیشی لەسەر‬ ‫ئەم خااڵنە بنەمای گرتبوو‪:‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪221‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫‪ -١‬ھەوڵدان بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی خێزانی میسری (پیاو ‪ +‬ئافرەت‪ ،‬وەک تەواوکەری‬ ‫یەکدی) لەرووی رۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی و تەندروستییەوە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ھەوڵدان بۆ دەرکردنی ئەو یاسایانەی کە پاڵپشتی تۆکمەبوونی خێزان دەکەن و‬ ‫دووری دەخەنەوە لە کەرتبوون و لێکترازان‪ ،‬لەڕێگەی بەستنەوەی تەاڵق و ھێنانی زیاتر‬ ‫لە ژنێک‪ ،‬بەشێوەیەک تەنیا لە باری زۆر پێویستدا ببێت‪ ،‬بۆ ئەوەی خێزان بپارێزرێت لە‬ ‫ئەنجامی خراپ بەکارھێنانی ئەو مۆڵەتە شەرعییە‪ ،‬بەم شێوەیەش ئاسایش و پارێزگاری‬ ‫بۆ دایکایەتی و مندااڵن دابین دەکەین‪ ،‬ئامرازیشمان بۆ جێبەجێکردنی ئەم ئامانجانە‬ ‫لە ھەوڵدان بۆ چەسپاندنی مافی ئافرەتان لە ھەڵبژاردنەکان و نوێنەرایەتیان بۆ گەل‬ ‫کۆدەبێتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانێت داکۆکی لەمافی ئافرەتی میسری بکات و‪ ،‬ھاوکاربێت لە‬ ‫دەرکردنی تەشریعێک ئەو مافانەی بۆ مسۆگەربکات و جێگیری بکات و باڵویبکاتەوە‪.‬‬ ‫ھەرکە دورەییە لەساڵی ‪ ١٩٤٨‬بڕیاری دا کار لەسەر ئەوە بکات‪ ،‬ئیتر ژیانی خۆی تەرخان‬ ‫کرد بۆ «ھەڵکێشانی ئافرەتی میسری لەو قەیرانانەی کە چەندین سەدەیە بەدەستییانەوە‬ ‫دەناڵێنێت‪ ،‬دەرئەنجام کاری جێبەجێکردنی یەکسانبوونی ئافرەت لەگەڵ پیاو بوو بە‬ ‫میحوەری ژیانی ئافرەتی میسری ھاوچەرخ‪ ،‬کە بەهیچ شێوەیەک سازشی لەسەر ناکات‬ ‫ھەرچەندیش بچووک بێت‪.‬‬ ‫دۆزی ئافرەت و سیاسەتیش ھەردەم لەسەرووی وتارەکانی دورەییە بوو‪ ،‬زۆر جار وتاری‬ ‫وای باڵوکردۆتەوە باسی لە نەبوونی رۆشنبیری سیاسی لەنێو ئافرەتاندا کردووە بەھۆی‬ ‫ئەوەی سیاسەت لەگەڵ بارودۆخی ئافرەتدا ناگونجێت‪ .‬لێرەوە‪ ،‬دورەییە رەخنەیەکی‬ ‫توندی لە ئافرەتان دەگرت‪ ،‬کە خوێندەواری ھەیە‪ ،‬کەچی لەرووی رۆشنبیری سیاسی و‬ ‫کۆمەاڵیەتییەوە کەموکوڕی ھەیە‪:‬‬ ‫«ئافرەتانی ھاوچەرخی ئێمە تائێستا فێرنەبوونە جڵەوی ژیانی خۆیان بگرنەدەست‪ ،‬ئەوان‬ ‫ھێشتا ئامادەنین بۆ ئەوەی بچنە نێو مەیدانی سیاسەتەوە‪ ،‬ئەوەی سەرنجمی بۆ ئەم‬ ‫کەیسە راکێشا‪ ،‬ئەوەیە کە لە کۆمەڵگەی خۆماندا بینیم‪ ،‬دەگمەنە ئافرەتێک ببینی بایەخ‬ ‫بە رووداوەکانی ژیانی رۆژانەی دەوروبەری خۆی بدات‪ ،‬وەک بلێی بارودۆخی میسر و‬ ‫بوویەرەکانی هیچ پەیوەندی بە ماڵ و خێزانی میسرییەوە نییە‪ ،‬لەوالوەش دایکان خەریکی‬ ‫پەروەردەکردنی نەوەیەکی نوێن بۆ ئامادەکردنی پیاوانی دوارۆژی سیاسەت و ئەدەب‪.‬‬ ‫من لێرەدا ئاماژە بۆ تێگەیشتنمان بۆ کاروباری ناوخۆیی و دەرەکی دەکەم‪ .‬دەگمەنە‬ ‫ئافرەتێک بدۆزیتەوە ناوی سیاسەتمەدارانی واڵتەکەمان بزانێت‪ ،‬ئەوە جگە لە پیاوانی‬ ‫سیاسەتی میسر لەدەرەوەی واڵت‪ ،‬کە ئەوانەیش چەند زانیارییەکن دەتوانرێت بەئاسانی‬ ‫لە رۆژنامەکان وەربگیرێت کە کوڕەکانمان و مێردەکانمان و براکانمان دەیھێننە ماڵەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم زۆربەی ئافرەتانمان تەنیا الپەڕەی تازیەباری و ھەواڵی کۆمەاڵیەتی دەخوێننەوە‪،‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 222‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ئەگەر منداڵەکانیان پرسیارێک لەسەر کەیسێک بکەن رای گشتی مەشغوڵ کردووە نازانن‬ ‫چۆن وەاڵمیان بدەنەوە‪ ،‬ھاوکات لەباتی ئەوەی سوود لە بۆنە کۆمەاڵیەتییەکان وەرگرن‬ ‫بۆ گفتوگۆکردن لەسەر بیروڕای راستەقینە‪ ،‬کەچی حەزدەکەن باسی مۆدە و گۆڕینەوەی‬ ‫ھەواڵی ئەم و ئەو و تانەو تەشەر بکەن‪ .‬ئەمانەن ئێمە کاتی پێوە دەکوژین بەبێ ئەوەی‬ ‫یەک ئافرەت سوود ببینێت‪ ،‬من داواناکەم ئافرەت کاری سیاسی بکات‪ ،‬بەاڵم پێموایە دەبێت‬ ‫بزانێت چی روودەدات‪ ،‬ئێمە منداڵەکانمان ئەزیەت دەدەین کاتێک نازانین باسی رووداوەکانی‬ ‫ژیانی گشتی دەوروربەری خۆمان بۆیان بکەین‪ ،‬بۆیە دەبێت وشیارییەکی گشتگیرمان ھەبێت‬ ‫دەربارەی سیاسەت لەو کاتانەی خەریکی پەروەردەکردنی منداڵەکانمانین‪.‬‬ ‫لە نیوەی دووەمی چلەکانی سەدەی بیستەمدا‪ ،‬بانگەوازی دورەییە شەفیق بۆ ئافرەتی‬ ‫خوێندەوار ئەوە بوو کارلێکی ھەبێت لەگەڵ رووداوە سیاسییەکانی کۆمەڵگەکەی خۆیدا‪،‬‬ ‫ئەمەیش دۆزی یەکسانی و فێربوون لە رای دورەییەدا دەخاتە الوە‪ ،‬وادیاریشە پەیامی‬ ‫گۆڤارەکە لەسەرەتای دەرچوونیەوە ئاراستەی چینی بورژواکان دەکرا‪ ،‬بۆیە دۆزی فێرکردنی‬ ‫خستبووە الیەکەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ھاتنی ساڵی ‪ ١٩٤٨‬پەیامەکەی (کچی نیل)یش دەستی بە گۆڕانکاری کرد و کارلێکی‬ ‫لەگەڵ گرفتەکانی بناغەی گشتی ئافرەتانی میسر کرد و‪ ،‬ھەندێک بابەتی ورووژاند کە‬ ‫بەڕاستی زۆرینەی کۆمەڵگە پێیانەوە دەنااڵند بۆ ئەوەی بخرێتە سەر مێزی باسکردن و‬ ‫ھەوڵ بدرێت چارەسەری گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە‪:‬‬ ‫«ئێمەی ئافرەتانی میسر بە شەڕێکی سەختەوە تێوەگاڵوین‪ ،‬نەک شەڕ دژی رابواردن و‬ ‫مەیخواردنەوە (لێرەدا دورەییە شەفیق ئاماژە بە فەرەنسا دەکات‪ ،‬کاتێک وەزیرە ئافرەتەکەی‬ ‫تەندروستی فەرەنسا ھەڵمەتێکی دژی مەیخواردنەوە کرد) بەاڵم بۆ داکۆکیکردن لەو کچانەی‬ ‫دەیانەوێت بچنە کۆلیجی ئەندازیاری یان کشتوکاڵ‪ ،‬بۆ ئەو ئافرەتە خوێندەوارانەی دەیانەوێت‬ ‫بەشداری لە ژیانی رۆژانەی خەڵک بکەن و داوای جێبەجێکردنی دەستوور دەکەن و داوای‬ ‫مافی خۆیان دەکەن لە ھەڵبژاردنی پیاوان‪ ،‬تەنانەت بۆ ئەو ئافرەتانەی جورئەت دەکەن و‬ ‫داوای بەشی خۆیان دەکەن لە کورسییەکانی پەرلەمان یان لێژنەکانی دادوەری‪ ..‬چونکە‬ ‫پیاوانی میسر ھەوڵ نادەن بۆ خێرو خۆشی واڵتەکەیان‪ ،‬بەڵکو موحارەبەی ھەوڵەکانی‬ ‫ئێمە بۆ پێشخستنی واڵت دەکەن‪ ،‬ھەندێک جاریش ئەم کارەیان بەناوی ئایینەوە دەکەن‪،‬‬ ‫لەکاتێکدا ئێمە قەت گوێمان لێ نەبووە ئایین رێگری لە ئافرەت بکات بۆ مافی ژیانی خۆی‪.‬‬ ‫ھەندێک جاریش بەناوی دابونەریتەوە وادەکەن‪ ،‬ئەمە چ دابونەریتێکە لەنێوان ئافرەت و‬ ‫کاری خێردا دەبێتە بەربەست؟! لە راستیدا ئەمە گرێی ھەست بەکەم زانینە ھەندێک خەڵک‬ ‫دووچاری بوونە و‪ ،‬دنەیان دەدات بۆ ئەو جۆرە رەوشتانە‪ ،‬چونکە ئەوان لەوە دەترسن‬ ‫ئافرەتێک دەسەاڵت بگرێتە دەستەوە‪ ..‬ئەی برایان رێگامان بەردەن و با کاروانەکە بە رێگا‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪223‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫سروشتییەکەی خۆیدا بڕوات»‪.‬‬ ‫وتاری دورەییە لە تایبەتەوە بۆ گشتیی گۆڕا‪ ،‬واتە وتارەکەی شێوازێکی ئایدۆلۆجی وەرگرت‬ ‫ئامانجی بەرژەوەندی گشتیی کۆمەڵگەبوو‪ ،‬ئەمەیش دەکرێت ھەژماربکرێت بە گۆڕانێکی‬ ‫جۆری لە قسەکردن لەسەر (سروشتی ئافرەت) بۆ قسەکردن لەسەر (مافی ئافرەت)‬ ‫کاتێک داوا لە پیاوان دەسەاڵتداران دەکات لەرێگەی زنجیرە وتارێکەوە بۆ رێگە خۆشکردن‬ ‫لەبەردەم ئافرەت بۆ ئەوەی رۆڵی کاریگەر بگێڕێت لەناو کۆمەڵگەدا و بەشداری ژیانی‬ ‫گشتیی بکات‪« :‬بێبەشکردنی ئافرەتی خوێندەوار لە مافێک زۆربەی پیاوە نەخوێندەوارەکان‬ ‫وەریانگرتووە تاوانێکە بە ھەقی میسر دەکرێت‪ ،‬میسری شبە بەبێ دیموکراتی دەمێنێتەوە‬ ‫تا ئافرەتانی بە بێ بەشی لە تەواوی مافە سیاسییەکانی خۆیان بمێننەوە‪ ،‬ئەو پیاوانەیش‬ ‫کە لەنێوان ئافرەتان و مافەکانیان دەوەستن‪ ،‬ئەوانە پیاوانێکن واڵتی خۆیان خۆش ناوێت‪،‬‬ ‫چونکە میسر بێ بەش دەکەن لە خزمەتەکانی ئەو ئافرەتانە»‪ .‬ئەوانەیش ھەمان ئەو‬ ‫داواکارییانەی ساڵی ‪ ١٩٢٤‬بوو‪.‬‬ ‫دورەییە شەفیق زیاتر لە کێشەکانی کۆمەڵگە قووڵ بووەوە و‪ ،‬لە رێگەی سەروتارەکانی‬ ‫گۆڤاری (بنت النیل) باسی ھاوسەرگیری و لێکترازانی دەکرد و‪ ،‬دووپاتی کردەوە میسر‬ ‫بەدەست بەرزترین رێژەی تەاڵقەوە لە جیهاندا دەناڵێنێ‪« :‬سێبەشی ئەو خێزانانەی لە‬ ‫سەرەتای ساڵەوە دروستدەبن‪ ،‬لە کۆتایی ساڵەکەدا دەڕووخێن‪ ،‬لە ئەنجامدا ژیانمان‬ ‫بەردەوام دەکەوێتە بەر ھەڕەشەی وشەیەک بێمێشکێک یا سەرخۆشێک یان نەزانێک بە‬ ‫رەوشتی کۆمەاڵیەتی و ئایینی تەندروست دەیدرکێنێت‪ ،‬بۆیە ئێمە یەکێتی (بنت النیل)‬ ‫مان دامەزراند بۆ داکۆکیکردن لە خێزان‪ ،‬ھەروەھا داوای مافی ھەڵبژاردنمان کرد بۆ ئەوەی‬ ‫بەشداری لە ئاراستەکردنی رووداوەکان و دەستنیشانکردنی چارەنووسی خۆمان بکەین»‪.‬‬ ‫ھەروەھا دورییە داوای پێكهێنانی حزبێکی ئافرەتانی بێالیەنی کرد بۆ ئەوەی مافی ئافرەتان‬ ‫بپارێزێت و داکۆکی لێبکات و‪ ،‬کۆشش لە پێناویدا بکات‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەیش داوای لە‬ ‫ئافرەتان کرد ھەموو ھەوڵەکانیان بخەنە گەڕ بۆ ئەو مەبەستە‪:‬‬ ‫«نەک لە پێناو کارکردنی ئافرەتان لە سیاسیەتدا‪ ،‬لە واڵتێک پێویستی بە ئیدارەیەکی‬ ‫تەندروستە بۆ کاروباری کۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەڵکو ئێمە پێویستیمان بە حزبێکە ریزەکانمان‬ ‫یەکبخات بۆ ئەوەی ئەو گرفتانەی بەرپرسەکانمان نەیانتوانی چارەسەری بکەن لەترسی‬ ‫کەسە کۆنەپەرستەکان کە ھەموو شتێک لە لۆژیکی ئایین و دابونەریتەوە تەفسیر دەکەن‪،‬‬ ‫ئەوا خۆمان چارەسەری بکەین‪ ،‬ئەی ئایا شوورەیی نییە فرەژنی تائێستە بنەمایەک بێت‬ ‫بۆ ژیانی ھاوسەرێتی؟ ئەی سەیر نییە کاتێک پیاوەکە شەڕ لەگەڵ ژنەکەی دەکات لەسەر‬ ‫بێقیمەتترین شت تەنیا وشەیەک بەس بێت بۆ ئەوەی ھەرچی لە نێوانیاندا بێت بترازێت‪،‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 224‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫تەنانەت ئەگەر منداڵیش لەنێوانیاندا بێت؟ لیستی زوڵم و ستەمە کۆمەاڵیەتییەکان کۆتایی‬ ‫نایەت‪ .‬ھەڵەیەکی زۆرن دەبێت حزبەکەمان ھەوڵی چارەسەریان بدات‪ ،‬کەیسێکی زۆری‬ ‫تەاڵق و ھاوسەرگیری و میراتی و فێرکردن و مافی سیاسی و چەندەھای دیکە پێویستییان‬ ‫بە پاڵپشتی حزبێک ھەیە ھێز و توانا و زانیارییەکی وای ھەبێت بتوانێت پەیامەکەی خۆی‬ ‫بگەیەنێت‪ ،‬ئەگەریش حزبی بنت النیل بتوانێت بەشداری لە چارەسەرکردنی ئەو کێشانە‬ ‫بکات‪ ،‬ئایا ئەمە شەرەفێکی گەورە نییە؟»‪.‬‬ ‫لە وەسفێکیدا بۆ بەسیاسی بوونی دورییە‪( ،‬لوتفی خولی) دەلێت‪:‬‬ ‫«بەو پێیەی ئەو لە چینی بورجوازییە و بۆ جوانکاریی ھۆڵەکان ئامادەکرابوو‪ ،‬بۆیە تێڕوانینی‬ ‫دورییە بۆ مافی ئافرەت تێڕوانینێکی تەواو بورجوازی بوو‪ ،‬چونکە پیاوی بورجوازی یەکسان‬ ‫نابێت لەگەڵ ئافرەتی بورجوازی‪ ،‬بەاڵم مافی فێربوون و بەکارھێنانی فێربوونەکەی ھەیە‬ ‫لە بواری ژیانی گشتیدا‪ ،‬بۆیە دورییە ئارەزووی دەکرد ئافرەتە بورجوازییەکان رزگاربکات‬ ‫(رزگارکردنیان لەوەی تەنیا جوانکاری بن) نەک رزگارکردنی ھەموو ئافرەتان‪ ،‬بەڵکو‬ ‫تەنیا ئەو جۆرەیان‪ ،‬بەاڵم گفتوگۆکانمان و ھەستە مرۆڤایەتییە قووڵەکەی‪ ،‬وایان لێی کرد‬ ‫کێشەکان بە تێڕوانینێکی جیاوازەوە ببینێت‪ ،‬بۆیە بایەخی بە روانگەی چینایەتی دا‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫تێپەڕبوونی کاتدا دورییە وایلێهات جەختی لەسەر پەیوەندی نێوان دۆزی ئافرەت و دۆزی‬ ‫کۆمەاڵیەتی دەکرد»‪.‬‬ ‫بەرباڵوی بایەخدانی دورییە شەفیق بە دۆزەکانی ئافرەتی میسری‪ ،‬وای لێناکات ئەو دۆزانە‬ ‫جەوھەری نەبن و پێوەست نەبن بە دۆزەکانی کۆمەڵگەوە‪ ،‬سەرباری ئەوەی بانگەوازکردنی‬ ‫بۆ بەشداریکردنی ئافرەت لە سیاسەتدا وای لێدەکات خۆی کێشەکانی دیکەی خۆی چارەسەر‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫ھەر لەم مەیدانەدا نووسین و وتاری ئافرەتێکی قەڵەم بەدەستی تێکۆشەری چەپڕەو‬ ‫بەناوی (ئینجی ئەفالتۆن) پەیدابوو‪.‬‬ ‫لە کتێبە بەناوبانگەکانی کتێبێک بەناوی (ئێمە‪ ..‬ئافرەتانی میسر – ‪ )١٩٤٩‬و (ھەشتا‬ ‫ملیۆن ئافرەت لەگەڵمانن – ‪ .)١٩٤٩‬کتێبی یەکەمیان (ئێمە‪ ..‬ئافرەتانی میسر) کە لەساڵی‬ ‫‪ ١٩٤٩‬چاپ کراوە رووناکبیر (عەبدالرحمان رافعی) پێشەکی بۆ نووسیوە و‪ ،‬وشەکانی‬ ‫دنەی ئافرەتان دەدات بۆ کۆششکردنی نیشتیمانی بۆ چەسپاندنی بەھاکانی لەناو کۆمەڵگە‬ ‫لەالیەک و لەالیەکی دیکەوە پشتگیریکردنی بوونی خۆی‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪225‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫رافعی لەو پێشەکییەدا کاتێک باسی ئافرەت وەک بەشێک لە کۆمەڵگە دەکات دەلێت‪:‬‬ ‫«ئافرەت نیوەی کۆمەڵگەیە‪ ،‬راستییەکی ئەزەلییە و‪ ،‬جاران و ئێستایش ھەر بنەمای‬ ‫مرۆڤایەتییە لەوەتەی خوا ئادەم و حەوای دروست کردووە‪ ...‬بۆیە پێویستە لەسەر ئێمەی‬ ‫پیاوان دان بە مافە سیاسییەکانی ئافرەتاندا بنێین‪ ..‬ھەرچی مافی مەدەنیشیانە ئەوا‬ ‫پێشتر دانی پێدا نراوە‪ ،‬بەڵکو دەبێت ئەو مافانە بپارێزین و ھەرچی کەموکوڕییەتی تەواوی‬ ‫بکەین‪.»..‬‬ ‫ئەمە سەرەتای پێشەکییەکەی رافعی بوو بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت ھێشتا پیاوانی رۆشنفکر و‬ ‫پێشەنگ ماون‪ ،‬فکریان شان بەشانی حەماسەتی ئافرەتان وەستاوە و‪ ،‬بۆ ئەوەی پاڵپشتی‬ ‫لە ھەڵوێستی ئینجی ئەفالتۆن لە کتێبەکەیدا بکات‪.‬‬ ‫دنەدەری یەکەم بۆ ئەوەی ئینجی ئەفالتۆن ئەو بیرو راب ە جورئەتانەی خۆی لەناو ئەم‬ ‫کتێبەیدا بخاتەروو ـ سەبارەت بە خۆ کۆتکردنی کۆمەڵگە‪ ،‬کۆیلەکردنی ئافرەت ـ ئەوە‬ ‫تێکچوونی بارودۆخی سیاسی و کۆمەاڵیەتی میسر لە کاتی چلەکان و سەرەتای پەنجاکاندا‬ ‫ـ لەکاتی شۆڕشی دووەمی میسر ـ بەھۆی زیادبوونی مەترسی بوونی ئیستیعماری انگلیزی‬ ‫و کلکەکانی لەناو میسر‪ ،‬چونکە ئەم داگیرکارە چاوچنۆکە زۆر ھەوڵیدەدا باڵوبوونەوەی‬ ‫ئاسایی فێرکردن راگرێت بۆ ئەوەی نەزانین و تاریکی باڵی بەسەر واڵتەکەدا بکێشێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی خۆی بەناویدا لەرێگەی بردن و تااڵنکردن و دەسخەڕۆکردنەوە گێرەبکات و‪ ،‬دەنگی‬ ‫گەلێکی چاوکراوە نەیترسێنێت و‪ ،‬وشەکانی جەماوەرێکی ھۆشیار و خوێندەوار وەڕسی‬ ‫نەکات‪ ،‬چونکە نەزانین و نەخوێندەواری دوو ھاوپەیمانی دڵسۆزی ئیستیعمارن کە باڵی‬ ‫بەسەر میسردا کێشابوو لە ساڵی ‪ ١٩١٩‬دوای ئەوە کەوتە ملمالنێوە لەگەڵ بزووتنەوەی‬ ‫گەلی نیشتیمانی‪ ..‬ھەرکاتێک ئیستیعمار بزاڤی فیرکاری ئیفلیج کرد‪ ،‬دەبێت ئەم کارەیش‬ ‫کاریگەرییەکەی بگاتە باری ئافرەتان لە کۆمەڵگەدا‪ ،‬چونکە ئافرەت نیوەی کۆمەڵگەیە‪..‬‬ ‫پرۆسەی خوێندنیش لە میسر بەشێوەیەکی گشتی و‪ ،‬فێرکردنی ئافرەتان بەتایبەتی بەچەند‬ ‫کارێکدا تێپەڕی‪:‬‬ ‫‪ -١‬کەمکردنەوەی میزانییەی فێرکردن‪ ،‬ئەوەندە بەسە بەراوردی بکەین بە میزانییەی‬ ‫فێرکردن لەسەردەمی ئیسماعیل‪ ،‬کە ‪%٨‬ی میزانییەی واڵت بوو‪ ،‬ئێستایش (واتە لە ساڵی‬ ‫‪ )١٩٤٩‬میزانییەکەی دەگاتە ‪.%١,٥‬‬ ‫‪ -٢‬لەساڵی ‪ ١٨٧٣‬ئیسماعیل یەکەم قوتابخانەی سەرەتایی کچانی دامەزراند بەناوی (مدرسە‬ ‫السنیە) دووەم قوتابخانەیش لە ساڵی ‪ ١٨٩٥‬دامەزرا‪ ،‬تا ساڵی ‪ ١٩١٩‬هیچ قوتابخانەیەکی‬ ‫تر دانەمەزرا‪ ،‬واتە لەماوەی ‪ ٤٠‬ساڵدا لە ‪ ٢‬قوتابخانەی کچان زیاتر نەبوو لەو واڵتەدا‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەو دوو قوتابخانەیەش بەریتانییەکان خوێندنی بە خۆڕایی تێیدا نەھێشت‪ ،‬واتە لە‬ ‫ساڵی ‪ ،١٨٩٤‬ھەرچی خوێندنی ناوەندیش بوو ئەوا ھەر ئاسەواریشی نەبوو لەو سەردەمەدا‪.‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 226‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫ئەمە یەکەمین گەندەڵییەکانە دووچاری کۆمەڵگە ببووەوە‪ ،‬کە ئینجی ئەفالتۆن لە کتێبەکەیدا‬ ‫(ئێمە‪ ..‬ئافرەتانی میسر) باسی دەکات‪.‬‬ ‫کەچی باسی خودی ئیستیعمار دەکات‪ ،‬چۆن لەژێر سایەی ھەڵسانەوەی پیشەسازیدا لەدوای‬ ‫شۆڕشی فەرەنسی کەوتنە خۆشییەوە و‪ ،‬بووە ھۆی سەرەتایەکی خێر بۆ ھەموو ئەوروپا‪،‬‬ ‫بۆیە بانگخوازانی ئابووری پیشەسازی نوێ ھەستانەوە بە بانگکردن بۆ ئازادی و خۆشی و‬ ‫یەکسانی بە داواکردنی زیادکردنی بەرھەم‪ .‬زۆریش ئاسایی بوو ئەم بانگکردنانە لەسەر باری‬ ‫ئافرەت لەناو کۆمەڵگەدا رەنگدانەوەی ھەبێت‪ .‬ھەرچی ئەو گەالنەیش بوون کە بەربەست‬ ‫و کۆتەکان رێگەیانی لەو پێشکەوتنە گرتبوو‪ ،‬کە بووە ھۆی ئەوەی لە رووی پێشکەوتنی‬ ‫ئابووریشەوە بووەستن و‪ ،‬ئەم وەستانەشیان لەسەر باری ئافرەت رەنگی دایەوە و‪ ،‬چەند‬ ‫کۆششی کرد ھەر لەسەر بارودۆخە کۆنەکەی خۆی مایەوە‪.‬‬ ‫ئینجی ئەفالتۆن لە کتێبەکەیدا (ئێمە‪ ..‬ئافرەتانی میسر) ئەو کەشوھەوا گشتییەی روون‬ ‫کردۆتەوە کە دەوری میسری دابوو کاتی چاپکردنی کتێبەکە لە کۆتایی چلەکاندا‪ ،‬یان ئەو‬ ‫ھۆیانەی ھانی دان باسی ئەو دۆزانە بکات لەناو کتێبەکەیدا ھاتوون‪ ،‬چونکە لە کۆتایی‬ ‫چلەکاندا جەدەلێکی سەخت ھەبوو لەنێوان دوو تیپدا سەبارەت بە مافی ئافرەت‪:‬‬ ‫تیپێک پشتگیری یەکسانی نێوان ئافرەت و پیاو لەناو کۆمەڵگەدا دەکات‪ .‬ئەو تیپەکەیش‬ ‫دژی ئەو یەکسانییەیە‪ ،‬ھەر تیپێکیش شوێنکەوتووانی خۆی ھەبوو‪.‬‬ ‫بیرو ڕاکانی ئینجی ئەفالتۆن پەنجەی خستە سەر ھەموو ئەو تنگژانەی دەوری وتاری‬ ‫کۆمەڵگەی داوە لە دیاردەکانی دواکەوتوویی و شکستی‪ .‬دوای ئەوە داوای پێویستییەکانی‬ ‫کۆمەڵگەی میسری کرد بۆ لێکۆڵینەوەیەکی زانستییانەی واقیعی بۆ بارودۆخی ئافرەتی‬ ‫میسری و گرفتەکانی و داواکارییەکانی‪.‬‬ ‫ھەروەھا ئینجی ئەو گوتە کۆمەاڵیەتییە باوەی خستەروو‪ ،‬کە لە چلەکان زۆر باوبوو‬ ‫«ئافرەت بۆ ماڵەوەیە» بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت پایەی ئافرەتی میسری لەناو کۆمەڵگەکەیدا‬ ‫زۆر کەمترە لەهی پیاو! ئینجا لەم پرسیارەوە دەچێتە سەر پرسیارێکی گەورەتر‪ :‬چۆن‬ ‫ئافرەتی میسری –بەردەوام‪ -‬قوربانی دابونەریت و فکرە کۆنەپەرستییەکان بووە؟ بۆ ئەوەی‬ ‫بەھێزترین گوزارشت باسی باری راستەقینەی ئافرەت لە خێزانی میسریدا دەکات ئەو قسە‬ ‫نەستەقەیە کە دەلێت‪« :‬ئافرەت لە ژیانیدا تەنیا دوو جار لەماڵ دەچێتە دەرەوە‪ ،‬لە کاتی‬ ‫شووکردنی و لەکاتی مردنی»‪ .‬چونکە ئافرەتی میسری ھەر وەک وشەکانی ئینجی وێنایکرد‬ ‫ـ ھەردەم بەندکراوە‪ ،‬لە بەندیخانەیەک دەرناچێت تەنیا کاتێک دەیبەن بۆ بەندیخانەیەکی ترـ‬ ‫ئینجی داوادەکات‪« :‬کارکردنی ئافرەت پێویستییەکی کۆمەاڵیەتییە بۆ خۆی وەک تاک و‪،‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪227‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫بۆ کۆمەڵگەیش بەشێوەیەکی گشتی‪ ،‬چونکە کەسایەتییەکی سەربەخۆی لێ دروستدەکات‪،‬‬ ‫نانی خۆی پەیدادەکات بەبێ ئەوەی بەسەر کەسەوە باربێت‪ ،‬سەربەست دەبێت لە‬ ‫دەستنیشانکردنی ھاوسەری ژیانی و‪ ،‬ژیانێکی پڕ لە رێز و بەختەوەری ھەڵدەبژێرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫کۆمەڵگەیش دەبێتە یاریدەدەری بەشەکەی تری بۆ پێشکەوتنی»‪.‬‬ ‫وتارەکەی ئینجی ئەفالتۆن بە بەڵگەوە باسی ئەو نەھامەتییانە دەکات میسر لە چلەکاندا‬ ‫تووشی ببوو‪ ،‬کە ببووە ھۆی ئەوەی کۆمەڵگە داوا لە ئافرەت بکات بگەڕێتەوە بۆ ماڵەکەی‬ ‫خۆی‪ .‬لێرەوە زۆر بە دورودرێژی باسی بەردەوام نەبوونی فێرکردنی کرد بەو شێوەیەی‬ ‫دەخوازرا‪ ،‬بەتایبەتی لەگەڵ ئەو پێشکەوتنە گەورەیەی سیاسەتی (محەمەد عەلیی گەورە)‬ ‫لەناو واڵتدا بۆ فێرکردن کردی‪ ،‬بەاڵم ئینجی ئەفالتۆن ئیدانەی ئەو کەسانە دەکات کە‬ ‫لەسەردەمی حوکمی میسردا ملکەچی انگلیز ببون و‪ ،‬دژی کۆمەڵگەی میسری کاریان‬ ‫دەکرد‪ .‬ھەروھا داوای یەکسانی ئافرەت و پیاوی کرد و‪ ،‬داوای بەربەستکردنی فرەژنی کرد‪،‬‬ ‫کە لەناو کۆمەڵگەدا باوبوو و بەئامار و داتا باسی لێوەکردووە‪ ،‬لەگەڵ باسی کاری زیناکردن‬ ‫و سزاکانی‪ ،‬کە تەنانەت لەمەیشدا یەکسانی لەنیوان پیاو و ئافرەتدا نییە و دەلێت‪:‬‬ ‫«سەرنجی ئەو بەڕێزانە رادەکێشین بۆ راستییەکی دیکە‪ ،‬کە ژمارە و ئامارە فەرمییەکانی‬ ‫باسی دەکەن‪:‬‬ ‫‪ -١‬لە ساڵی ‪ )٥٢٤٢١( ١٩٣٩‬رووداوی تەاڵقدان و (‪ )١٨٣٨٢٣‬ھاوسەرگیری روویانداوە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬لە ساڵی ‪ )٥٤٢٢٨( ١٩٤٠‬رووداوی تەاڵقدان و (‪ )١٩٩٨٣١‬ھاوسەرگیری روویانداوە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬لە ساڵی ‪ )٦٨٠٥٥( ١٩٢٤‬رووداوی تەاڵقدان و (‪ )٢٢٦٥٧٦‬ھاوسەرگیری روویانداوە‪.‬‬ ‫ئەمەش دەاللەت لەوە دەکات‪ ،‬چ دارووخانێک دووچاری کۆمەڵگە بووتەوە و بەرەو رووخان‬ ‫دەیبات‪ ،‬ئەمەیش بێگومان لەئەنجامی تێگەیشتنێکی ھەڵەیە بۆ شەریعەتی ئیسالم کە‬ ‫رێگەی داوە پیاو ‪ ٤‬ژن بهێنێت‪ ،‬بۆیە ئینجی پەنای بۆ وتاری ئایینی برد بۆ رەتکردنەوەی‬ ‫کرداری تەاڵقدان ھەر بە ئایەتەکانی قورئان‪:‬‬ ‫ «فان خفتم اال تعدلوا فواحدە»‪.‬‬‫ «ولن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء ولو حرثتم»‪.‬‬‫ئەم ئایەتانە ھانی فرەژنی نادەن‪ ،‬بەڵکو ھانی دادپەروەری و یەکسانی لەنێوان ھاوسەراندا‬ ‫دەدات‪ ،‬زۆربەی تەعالیمەکانی ئایینی ئیسالمی پیرۆزیش جەخت لەسەر بیرۆکەی یەکسانی‬ ‫و ھەروەزی و لێبوردەیی دەدەن نەک تەنیا لە نێوان ئافرەت و پیاودا‪ ،‬بەڵکو لەنێوان ھەموو‬ ‫مرۆڤەکاندا‪ ،‬چونکە ئیسالم بۆ ئەوە ھات شۆڕش لەدژی جەھالەت بکات و ژیانێکی نوێ پڕ‬ ‫لە دادپەروەری و پاکی بۆ مرۆڤایەتی پێشکەش بکات‪.‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 228‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫رەخنەگرتنی ئینجی ئەفالتۆن بۆ بارودۆخە ناھەموارە گشتییەکەی کۆمەڵگە بەھۆی‬ ‫ئیستیعمارەوە‪ ،‬گەورەترین گەواهیە‪ ،‬کە بارە خراپەکەی ئافرەت جودانیە لە بارخراپی‬ ‫کۆمەڵگە ــ کە بەهیچ شێوەیەک ھەوای ئازادی ھەڵنەدەمژی ــ ئەمەیش وای لێیکرد یەک‬ ‫زەمەن ھەڵبژێرێت تێیدا پیاو و ژن بەیەکسانی پێکەوە دەژیان‪:‬‬ ‫«مرۆڤایەتی ئاشنای چەرخێک بوو ئافرەت تێیدا لەگەڵ پیاو یەکسان بوون‪ ،‬بەڵکو ھەندێک‬ ‫جاریش لەو زیاتر بووە‪ ،‬کاتێک ئافرەت بەشداربووە لە ژیانی ئابووری و بەرھەمهێناندا‬ ‫شان بەشانی پیاوان‪ .‬ئەوەیش لە چەرخی فیرعەونەکان بووە‪ ،‬تەنانەت مێژوونووسی ناودار‬ ‫(ماکس میلەر) وێنەی ئەوەی بۆمان کردووە کاتێک دەلێت‪ :‬هیچ میللەتێکی کۆن یان نوێ‬ ‫زامنی بارێکی یاسایی ئاست بەرزی بۆ ئافرەت نەکردووە بەقەد دانیشتووانی دۆڵی نیل‪،‬‬ ‫چونکە ئاسەوارەکان وامان پێشان دەدەن ئافرەتەکانیان لە رێگاکاندا بەتەنیا رێیکردووە و‬ ‫کاری لە بازرگانی و پیشەسازیدا کردووە‪.‬‬ ‫ھەروەھا نووسەر و رووناکبیر (ویل دورانت) لە کتێبەکەیدا (مێژووی شارستانی) باسی‬ ‫ھەمان باری ئافرەتی کردووە و دەلێت‪:‬‬ ‫«وادیارە ئەو سەرکەوتنەی باری ئافرەت لەئەنجامی سیستمی عەشیرەتی دایک بووە‪ ،‬کە‬ ‫کۆمەڵگەی میسری پێ شوناس بووە‪ ،‬چونکە ئافرەت تەنیا ساالری ماڵەوە نەبووە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ھەموو موڵکایەتی عەقاری بەناوی ئەوەوە بووە بەپێی نەسەبی ژنایەتی»‪.‬‬ ‫بەاڵم کاتێک سەردەمەکانی کۆیالیەتی باڵی بەسەر مرۆڤایەتیدا کێشا‪ ،‬ئافرەت کەوتە داوی‬ ‫کۆیلەبوونەوە و‪ ،‬بووە ئامرازێکی رابواردنی پیاو و بەس‪ ،‬لە بازاڕەکاندا مامەڵەی پێوەدەکرا‪،‬‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتیش ئەم قۆناغەی بۆ ھەموو گەالنی سەر زەوی تۆمار کردووە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئافرەت زیندانی ماڵەوە کرابوو‪ ،‬یان ئافرەت نەدەبا بەشداری ژیان بکات بەڵکو دەبایە بارێک‬ ‫بایە بەسەر مێردەکەیەوە‪ ،‬کە دەیژێنێت و زاڵە بەسەرییەوە‪.‬‬ ‫دروشمی (ئافرەت بۆ ماڵە) لەرووی مێژووییەوە ھەڵقواڵوی ئەو چاخە تاریکانەیە‪ ،‬کە‬ ‫مرۆڤایەتی لەدوای خۆیەوە بەجێیھێشت‪.‬‬ ‫ھەروەھا ئینجی ئەفالتۆن لە بیرەوەرییەکانیدا باسی رۆڵی بزووتنەوەکەی ئافرەتانی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٥١‬دەکات (ھەڵوەشاندنەوەی رێککەوتننامەی ‪ )١٩٣٦‬لەکاتی ھەڵگیرسانی کۆششی‬ ‫چەکداری دژی بنکەی بەریتانی لە ناوچەی قەنات و‪ ،‬پاشەکشەکردنی ‪ ٨٠‬ھەزار کرێکار لە‬ ‫کۆلۆنگاکانی ئینگلیز لەوێ کاریان دەکرد‪ ،‬ئەمەیش دوای ھەڵوەشاندنەوەی رێککەوتننامەی ‬ ‫‪ ١٩٣٦‬لەالیەن حکوومەتی میسرییەوە‪ ،‬ئەو دەلێت‪( :‬بەھۆی ئەوەوە لێژنەی کچانی یەکێتی‬ ‫ئافرەتان پێكهات)‪.‬‬ ‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪229‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫لە بەرواری ‪ ١٩٥١ /١٠/١٠‬ئەو لێژنەیە بانگەوازێکی بۆ ئافرەتانی دۆڵی نیل ئاراستەکرد‪،‬‬ ‫کە رۆژنامەی (ئەلمسری) رۆژی ‪ ١٠/٢٠‬باڵویکردبۆوە‪ ،‬ھەروەھا ھەمان لێژنە بانگەوازێکی‬ ‫تایبەتی بۆ رای گشتی جیھان دەرکرد‪ ،‬گرنگترین شت لە بەرنامەی لیژنەکەدا ھاتبوو‪،‬‬ ‫پێویستە دابڕانێکی ئابووری فەرمی و گەلیی بۆ کاڵکانی ئینگلیز رێکبخرێت و‪ ،‬پێویستە‬ ‫نووسینگەیەک پێکبهێنرێت بۆ دۆزینەوەی ھەلی کار بۆ ئەو کرێکارانەی مانیانگرت لە‬ ‫کارکردن لە کۆلۆنگەکانی ئینگلیز‪ ،‬ھاوکات پێویستیشە یەکەی فریاگوزاری لە کچانی میسری‬ ‫پێکبهێنرێت‪ .‬ئامانجی لیژنەکەیش داگرتنی جەماوەری ئافرەتان و رێکخستنیان بوو بۆ‬ ‫پاڵپشتی کردنی ماددی و مەعنەوی پاڵەوانەکانمان لە ناوچەی قەنات)‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٥١‬لێژنەی ئافرەتان بۆ بەربەرەکانی میللی بە پێشڕەوی (سیزا نەبراوی)‬ ‫دروست بوو‪ ،‬ژمارەیەکی زۆری ئافرەتانی کرێکار بەشدارییان تێیداکرد لە ناوچەی قەنات‪.‬‬ ‫دوای ئەم قۆناغە خۆبەخشییە بە چەند مانگێک شۆڕشی یۆلیۆ ھەڵگیرسا و‪ ،‬کۆششی‬ ‫ئافرەتان چووە قۆناغێکی نوێوە پێوەستە بە مێژووی میسرەوە‪.‬‬ ‫بۆیە‪ ،‬ئافرەتی میسری پێشکەوتنێکی بەردەوامی بەخۆیەوە بینیوە‪ ،‬لەماوەی ‪ ٥٠‬ساڵی‬ ‫رابردوو بەبێ بچڕان‪.‬‬ ‫ھەروەھا (شەهیدە باز) لە لێکۆڵینەوەیەکیدا سەبارەت بە قۆناغی لیبرالییەکان لە مێژووی‬ ‫بزووتنەوەی ئافرەتاندا پێیوایە کە‪:‬‬ ‫سەرەڕای جۆش و خرۆشی بزووتنەوەی ئافرەتان لەم قۆناغەدا ‪ ٢٣‬یۆلیۆ ‪ ١٩٥٢‬کەچی‬ ‫نەیتوانی بارودۆخی ئافرەتانی میسر بەشێوەیەکی رادیکالی بگۆڕێت‪ ،‬کە دەکرێت ھۆیەکانیشی‬ ‫بۆ ئەم خااڵنەی خوارەوە بگەڕێنینەوە‪:‬‬ ‫‪ -١‬دواکەوتوویی کۆمەڵگەی میسری و پاشکۆیەتیی سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی و‪،‬‬ ‫باڵوبوونەوەی ھەژاری و نەزانی و نەخۆشی‪ ،‬لەگەڵ قۆرخکردنی دەسەاڵت و سەروەتەکان‬ ‫لەالیەن ھاوپەیمانێتی چینەکانی ئاغاکان و بورجوازەکان‪ ،‬کە بووە ھۆی ئەوەی زۆربەی گەل‬ ‫لە چینی ھەژارە بێدەنگەکان بن‪.‬‬ ‫‪ -٢‬سەرەڕای ئەوەی ئافرەتانی چینی ناوەڕاست و کرێکار بەشدارییان لە بزووتنەوەی‬ ‫نیشتیمانیدا کرد لە نێوان سااڵنی ‪ ١٩٥١ – ١٩٤٦‬کەچی بزووتنەوەی ئافرەتان لە قۆناغی‬ ‫نیمچە لیبرالییەکەدا بزووتنەوەیەکی نوخبەوی بوو‪ ،‬پێكهاتبوون لە ئافرەتانی چینەکانی‬ ‫ئۆروستکراتی و بورجوازی‪ ،‬کە کات و پارەیان زۆر بوو بۆ چاالکی(‪ )...‬ئەم ئینتیما‬ ‫چینایەتییەیان لە قبووڵکردنیان بۆ سیستمی ئابووری و کۆمەاڵیەتییە باوەکە رەنگی دایەوە‪،‬‬ ‫بۆیە بەشێوەیەکی گشتی بزووتنەوەی ئافرەتان روئیایەکی کۆمەاڵیەتی گشتگیری نەبوو‪،‬‬ ‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪13 230‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫کە تێیبگەیەنێت کەوا دواکەوتنی ئافرەت و سەرکوتکردنی و دەسخەڕۆکردنی پێوەستە بە‬ ‫دواکەوتن و سەرکوتکردن و دەسخەڕۆکردنی ھەیەکەلیی لەناو کۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫‪ -٣‬بەردەوامبوونی دووفاقیی رۆشنبیری لەناو کۆمەڵگەی میسریدا بووە ھۆی دروستبوونی‬ ‫ملمالنێیەکی زۆر لە نێوان الیەنگرانی گۆڕانکاری و الیەنگرانی دەستگرتن بە بارە کۆن و‬ ‫ئاساییەکەی ئافرەتان‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬ئەم لێکۆڵینەوەیە بەشێکە لە کتێبی (المرئە والسلطە فی مصر)‬ ‫« الواقع السیاسی وائدبی « (‪)١٩٨١ - ١٩١٩‬ی نووسەر (عەفاف عبدالمعطی)‪ .‬بە باشمان‬ ‫زانی وەریگێڕینە سەر زمانی کوردی بۆ سوودی گشتی‪ .‬ـ جومعە جەباری‪.‬‬

‫‪Analytical, academic, quarterly Magazine‬‬

‫‪13‬‬

‫ ‪231‬‬

‫به‌هاری ‪٢٠١٦‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine

13 232

٢٠١٦ ‫به‌هاری‬