گۆڤارێكی وه‌رزیی هزرییه پەیمانگەی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات ساڵی چواره‌م – ژمارە ( )١٥پاییزی ٢٠١٦ خاوەنی ئیمتیاز
یەكێتی ئافرەتانی كوردستان سەرنووسەر
مەهاباد قەرەداغی
mahabad07@gmail.com 07504451932 دیزایینی بەرگ و ناوەوە
هێمن خدر
07504073710 تیراژ 1000
پێگه‌ی ئه‌لیكترۆنی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان
www.afrat.org
پاییزی ٢٠١٦
2
15
پێرست سه‌روتار .................................................................سه‌رنووسه‌ر5............................. ئاوڕدانەوەیەک لە پەیوەندی نێوان پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەریی و پیشەییە دیموکراسییەکان لە کوردستاندا.....................................................د.دلێر ئیسماعیل حه‌قی شاوه‌یس٩.............. بەڕێوەبردنی نوێبونەوە و گۆڕانکاری...............................ساسان عه‌ونی٢١................................. سەرۆکایەتی لە رێکخراوەکان......................................و.ل ه سویدییه‌وه :مه‌هاباد قه‌ره‌داغی٣١............ رێباز ،ئامرز ،شێواز................................................مهاباد قه‌ره‌داغی٤٩ ............................. رۆڵی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ل ه سه‌رخستنی شارستانیه‌تدا.............كنێر عبداڵ٦٣ ................................... رۆڵی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە گەشەپێدانی الوان.....و.ل ه عه‌ره‌بیه‌وه :عەبدولسەالم مەدەنی٧٧ ........ کۆمەڵی مەدەنی گەرانەوە بۆ سەرەتا .............................وەرگێڕانی :زانا کەمال مەالزادە٩٥............... کاردانەوەی ئافرەتانە بۆ کۆمەڵی مەدەنی.......................وەرگێڕانی :زانا کەمال مە زادە١٢١ ............... رۆڵی رێکخراوە مەدنیەکان NGOلە توانامەندسازی ئافرەتان....ئیراد منوچر سان ئەحمەد١٥١...................
پاییزی ٢٠١٦
15
3
پاییزی ٢٠١٦
4
15
س ە ر
و
ستەار ر
نو و س
ەر
پاییزی ٢٠١٦
15
5
پاییزی ٢٠١٦
6
15
ژمارە ()١٥ی گۆڤاری شیکار ،ژمارەی وەرزی پاییزی ٢٠١٦یە .ئەم ژمارەیەمان تایبەت کردووە بە لێکۆڵینەوە لەبارەی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و رۆڵیان لە گەشەسەندنی دیموکراتی و جڤاتی مەدەنی ،کە بۆ ئێمە لە کوردستان لەم قۆناغی گواستنەوەیەدا زۆر پێویستە زانستییانە لێیان بکۆڵینەوە و لە بنەما سەرەکییەکانی بگەین. لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری ١٩٩١ەوە کە بەشێکی کوردستان ئازاد بوو ،لە ساڵی ١٩٩٢یشەوە سیستەمێکی خۆبەڕێوەبەری دیموکراتیمان هەڵبژاردووە کە لە پەرلەمان و حکومەتێکی لە پەرلەمانەوە دانپێدانراو پێکدێت ،کە نوێنەرایەتی فرەحزبی دەکات، هاوشانی ئەمانیش هەر لەو کاتەوە رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی دەستیان بە جموجوڵ کرد لە پێناوی گەشەدان بە بنەماکانی دیموکراتی و بنیاتنانی بناغە و دیوارەکانی کۆمەڵێکی سیڤیل .لەوساوە تا ئێستا دەکاتە چارەکە سەدەیەک و بە بەراوردی هەر پێنج ساڵێک لەگەڵ پێشووی خۆی هەست بە گۆڕانکاری و گەشەسەندن دەکرێت ،بەاڵم ئایا رێژە و ڕادەی ئەو گەشەسەندنە بۆ ئەو ماوەیە کەم نەبووە؟ ئایا کوردستان تا چەند لە قۆناغی گواستنەوەدا دەمێنێتەوە و دیموکراتییەکی تەواو و بێ کەموکوڕی کەی پیادە دەبێت؟ یان ڕاستتر ئەوەیە بپرسین ئایا هەر خۆی دیموکراتییەکی بێکەموکورتی لە دنیادا بوونی هەیە؟. ئازادی تاک ،مافەکانی مرۆڤ ،ئازادی ڕادەربڕین و چاپەمەنی ،یەکسانی جێندەر، مافەکانی منداڵ ،فرەحیزبی ،دەستاودەستی دەسەاڵت بە شێوەیەکی دیموکراتییانە، خەباتی مەدەنی رێکخراوەیی ،پارێزگاری لە ژینگە ،فەراهامکردنی خزمەتگوزاریی، دڵنیایی جۆری لە تەندروستی ،سیستەمێکی پەروەردەی مۆدێرن و هتد ،ئەمانە لە بنەماکانی سیستەمێکی دیموکراتین و بوونیان ئاماژەیە بۆ بە رێڕەوی دروستدا چوونی حوکمڕانی ،نەبوونیان یان کەموکوڕییان ئاماژەیە بۆ ئەوەی دیموکراتی لە سەر سکەی خۆی نییە و بە الڕێدا دەبرێت .بۆ ئەم مەبەستانە پێویستە ناوەندە ئەکادیمییەکانی کوردستان تا ئێستا سەدان لێکۆڵینەوەیان ئەنجامدابایە ،چونکە بە پێوەری زانستییانە توێژینەوە لەم بابەت و دیاردانە باوەڕدارێتی بە ئەنجامەکانیان پتەوتر دەکات. پاییزی ٢٠١٦
15
7
بابەتەکانی ئەم ژمارەیە دەروازەیەکە بۆ لێکۆڵینەوە لەمەڕ بوون و چۆنێتی و شێوەی کار و کارێگەرێتی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە کوردستاندا ،بۆ ئەوەی لە داهاتوودا و لە ژمارەکانی ئایندەی گۆڤاری شیکار بایەخەکان زیاتر چڕ بکەینەوە لەسەر ئەم دیاردەیە و مەبەستیش لە ڕەخنەکان کاراترکردن و کاریگەرترکردنیانە وەک دامەزراوەی گرنگ کە ڕۆڵیان هەیە و دەبێت لە پتەوکردنی بنەماکانی دیموکراسی ئەگەر لە رێڕەوێکی دروستەوە هەنگاو بۆ ئەم ئامانجە بنێن. بە هیوای ئەوەین توێژەر و لێکۆڵەرەکانمان زیاتر بایەخیان لەسەر ئەم بابەتە چڕ بکەنەوە و گۆڤاری شیکاریش لە خزمەتیاندا دەبێت بۆ سوودگەیاندنێکی هەمەالیەنە و پسپۆرترکردنی ئەو رێکخراوانە لەسەر ئامانجەکانی خۆیان .بە هیوای خوێندنەوەیەکی داهێنەرانە و بە ئومێدی سەرکەوتن ،فەرماان بابەتەکانی ئەمجارەتان بۆ خوێندنەوە پێ دەسپێرین.
پاییزی ٢٠١٦
8
15
ئاوڕدانەوەیەک لە پەیوەندی نێوان پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەریی و پیشەییە دیموکراسییەکان لە کوردستاندا د .دلێر ئیسماعیل حەقی شاوەیس
پاییزی ٢٠١٦
15
9
پاییزی ٢٠١٦
10
15
پێشەکی سەرھەڵدانی پارتی سیاسی و ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسییەکان، بەرھەمی گەشەکردنی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتین و لە ھەلومەرجی خەباتی مەدەنی و دیموکراسی لە ئەوروپادا سەریانھەڵداوە و گەشەیانکردووە و دواتریش بە جیهاندا باڵوبوونەتەوە وەک زادەیەکی مۆدێرنیتە .ئەو پڕۆسەیە لە کوردستاندا لە سایەی دەسەاڵتی داگیرکەر و ستەمکاری ئێران و عوسمانی و دواتریش کۆڵۆنیالیزمی ئەوروپی و ڕژێمە داگیرکەرەکانی کوردستان ھاتوونەتە ئاراوە ،لە گەرمەی خەباتی ڕزگاریخوازانە و نهێنی خەڵکی کوردستاندا گەشەیانکردووە ،بۆیە دوور لە شێوازە دیموکراسی و مەدەنییەکەی لە دایکبوون و گەشەیانکردووە ،یەکێک لەو ڕوخسارانەی ئەو دیاردەیەش ھەژموونی پارتەسیاسییەکانە بەسەر ئەو ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسییانەی لە کوردستاندا سەریانهەڵداوە. دیارە پارتە سیاسییەکان و ڕیکخراوە جەماوەری و پیشەییەکان دوانەیەکی تەواوکەری یەکترن لە پرۆسەی خەباتی نیشتمانی و نەتەوەیی و کۆمەاڵیەتیدا، بەاڵم ھەریەکەشیان تایبەتمەندی و ئەرکی جیاوازی خۆشیان ھەیە کە لەیەکتر جودایاندەکاتەوە .ئەم بابەتە ئاوڕدانەوەیەکە لە پڕۆسەی لەدایکبوون و گەشەکردنی پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسییەکان و پەیوەندییە ناتەدورستەکانی نێوانیان و ھەژموونی یەکەمیان لەسەر دووەم ، نووسەر ھەندێ لە ڕاو بۆچوونەکانی لەو بارەیەوە خستۆتەڕوو ،دەکرێ وەک گۆشە نیگایەک ڕای جیاوازی لەسەر بێت.
پاییزی ٢٠١٦
15
11
سەرھەڵدانی پارتی سیاسی: جیاوازییە تایبەتییەکانی نێوان تاکەکانی مرۆڤ ،بیروبۆچوونی جیاوازی دروستکردووە .ھەر لە دابەشبوونی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتیشەوە بۆ چین و توێژاڵی جیاواز ،بەرژەوەندی جیاوازیشی ھێناوەتە ئاراوە ،سروشتیشە ھاوبەرژەوەندی و ھاوبیرەکانیش بەردەوام لێک نزیکبوونەتەوە و گروپی جیاوازیان دروستکردووە ،بۆ داکۆکیکردن لە ھزرو بەرژەوەندییەکانیان. سەرھەڵدانی پارتی سیاسی بە تێڕوانینە نوێیەکەی ،دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی سەدەی حەڤدە ،کاتێک لە ئەنجومەنی گشتیدا House of Commons لە بەریتانیادا دوو گرووپ سەریانھەڵدا بە ناوەکانی ویگ Wigو تۆری Toryیەوە ،دواتریش ساڵی ١٨٣٠ویگ بوو بە Leberal Partyپارتی لیبێراڵ و تۆریش بووە Conservative Partyپارتی پارێزگاران .لە دوای شۆڕشی فەرەنساش لە ئەنجومەنی نیشتمانیدا ،گروپە ھاوبەرژەوەند و ھاوبیرەکان، گردبوونەوەیان سازدەدا وەک یاکۆبیستەکان ( .)١کەواتە دەکرێ بڵێین :لە واڵتە دیموکراسییەکاندا سەرھەڵدانی پارتی سیاسی لەنێو خەباتی پەرلەمانی و فراکسیۆنەکانییەوە سەریانھەڵداوە .بەاڵم ئەو واڵتانەی دوور لە دیموکراسی بوون و دەسەاڵتێکی ستەمکارییان تێدا بااڵدەستبووە ،پارت و ھێزە سیاسییەکان بە نهێنی و دوور لە چاوو ئاگاداری دەزگا داپڵۆسێنەرەکانی دەسەاڵتی دەوڵەتە ستەمکارەکان دروستبوون ودوور لە خەباتی پەرلەمانی و جۆرە توندوتیژییەکیش بە شێوازی خەباتیانەوە دیاربووە ،بۆ نمونە ڕوسیای تزاری()٢ پارتی سیاسی لە کوردستاندا: سەرھەڵدانی پارت و گروپی سیاسی لە ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاستدا ،دەرئەنجامێکی ئەو گۆڕانکارییە ئابووری -کۆمەاڵیەتی و سیاسییانە بووە ،کە بەرھەمی فاکتەرە نێوخۆیی و دەرەکییەکان بوون ،وەک :کرانەوەی واڵتانی ئێران و عوسمانی بەرەو ئەوروپا و ھاتنی بەرژەوەندییە سەرمایەدارییەکان بۆ ناوچەکە. یەکەمین ڕێکخراوەی سیاسی نوێ لە دەوڵەتی عوسمانیدا ،دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٨٨٩کاتێک لە ٢١مایسدا کۆمەڵیک لە دەستە بژێری ڕووناکبیر لە ئستەنبوڵ، پاییزی ٢٠١٦
12
15
ڕێکخراوێکیان بە ناوی -کۆمەڵەی ئیتیحاد و تەرەقی یەوە پێکھێنا ،لە نێو دامەزرێنەرانیدا ژمارەیەک الوی کورد ھەبوون وەک :عبداللە جودت و ئسحاق سکوتی (.)٣ کۆبوونەوەی سەرەک خێڵ و گەورەپیاوانی کوردستان ،لە سەروبەندی شۆڕشی ساڵی ١٨٨٠بە سەرکردایەتی شێخ عبیداللە ی نەھری ،بە مەبەستی یەکخستنی ھێز و تواناکان لە پێناوی سەربەخۆیی نیشتمانیدا ،کە دواتر بە (یەکێتی کوردان) ناسرا ( ،)٤دەکرێ بە سەرەتای سەرھەڵدانی ڕێکخراوەی سیاسی لە کوردستاندا ھەژمار بکەین .جێگەی خۆیەتی ھەوڵو تەقەلالکانی میر میقداد بەدرخان لەیادنەکەین ،بە مەبەستی ھۆشیاری نیشتمانی و نەتەوەیی کوردستانییان ،لە ڕێگەی دەرکردنی یەکەم ڕۆژنامەی کوردی بەناوی (کوردستان) لە ٢٢نیسانی ١٨٩٨لە قاھیرە کە ڕۆڵێکی بەرچاوی گێڕاوە بۆ ھۆشیاری سیاسی و کولتووری. لە ئەنجامی نەبوونی ئازادی و دیموکراسی لە واڵتە داگیرکەرەکانی کوردستاندا زۆربەی ھەرەزۆری ڕێکخراوە سیاسییە کوردی و کوردستانییەکان ،بە نهێنی لەدایکبوون و لە ژێر چاودێری و ھەڕەشەی دامودەزگا داپڵۆسێنەرەکانی ئەو دەوڵەتە ستەمکارو داگیرکەرانەدا بوون و لە ھەلومەرجی خەباتی نهێنیدا گەشەیانکردووە .ساڵی ١٩٠٠کۆمەڵەی عەزمی قەومی کورد لەالیەن ژمارەیەک دەستەبژێری ڕووناکبیری کوردەوە ،لە ئەستەنبوڵ دامەزرا. دوای جەنگی یەکەمی جیهان و سەرلەنوێ دابەشکردنەوەی کوردستان ،لە ھەریەکە لە پارچەکانی کوردستاندا ڕێکخراوو کۆمەڵەی سیاسی سەریانھەڵدا، بە مەبەستی یەکخستنی ھێزوتواناکان بۆ ڕزگاری نیشتمانی و نەتەوەیی خەڵکی کوردستان(.)٥ جێگەی خۆیەتی ئاماژە بە دامەزراندنی ڕێکخراوەیەکی کۆمەاڵیەتی تایبەت بە ژنانی کوردیش بکەین ،کە دەشێ نۆبەرەی ڕێکخراوە دیموکراسی و کۆمەاڵیەتییە کوردییەکان بێت ،کە لە ساڵی ١٩١٩دا لە ئەستەنبوڵ دامەزراوە ،بە ناوی: (کورد قادینالری تعالی جمعیتی) کۆمەڵەی بااڵی ژنانی کورد ،کە لە خەمی پاییزی ٢٠١٦
15
13
ھۆشیارکردنەوەی ژنانی کورد و ڕێکخستنەوەی خێزان بە شێوەیەکی سەردەمانە و ھاوکاریکردنی بێ داکوباب و بێوەژناندا بووە(.)٦ ساڵی ١٩٢٧لە ئەنجامی یەکگرتنی ژمارەیەک لە ڕێکخراوی سیاسی کوردی، ڕێکخراوێکی یەکگرتوو لە دایکبوو بە ناوی کۆمەڵەی خۆیبوونەوە،کە بە پێچەوانەی ڕێکخراوەکانی پێشووترەوە ،خۆیبوون ڕێکخراوەیەکی سەرتاسەری کوردستانی بوو ،خاوەنی بەرنامەو ستراتیژێکی پێشکەوتووتر و دنیادیدەتربوو ،کە خۆی لە ئازادکردنی کوردستان ودامەزراندنی دەوڵەتێکی نەتەوەیی کوردیدا دەبینییەوە و ڕێکخستنی لە ھەموو پارچەکانی کوردستاندا ھەبوو ،توانیبووی ژمارەیەکی بەرچاو لە دەستەبژێری ڕوناکبیر و نیشتیمانی کورد لە خۆی کۆبکاتەوە و ھەر خۆیبوونیش بوو ڕابەرایەتی ڕاپەڕینی ئاگری کرد(.)٧ لە سااڵنی جەنگی دووەمی جیهان و دواتر ،بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان، لە گەشەیەکی بەرچاودابوو،ھەر لە ھەلومەرجی جەنگدا ڕاپەڕینی دووەمی بارزان کڵپەی سەند .ڕێکخراوەکانی ژ.ک .و دواتریش حیزبی دیموکراتی کوردستان و کۆماری کوردستان لە ڕۆژھەاڵتی واڵتدا لەدایکبوون .حیزبی دیموکراتی کوردستان بە مەبەستی بەشداریکردنی کارای چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییە جیاوازەکان لە خەباتی نیشتمانی و نەتەوەیی و کۆمەاڵیەتیدا ،جگە لە ڕێکخستنە حیزبییەکانی خۆی ،کۆمەڵە و یەکێتی بۆ نەو جەوانان،الوان ،قوتابیان ،ژنان ،کرێکاران و جوتیاران..ھتد پێکھێنابوو ،ئەو ئەزموونە پێشتریش لە الیەن حیزبی ھیواوە لە خوارووی کوردستان ،لە ئاستێکدا پیادە کرابوو ،کاتێک ڕێکخراوەیەکی بۆ نەوجەوانان دامەزراندبوو بە ناوی (بەچکە شێران) ەوە()٨ ١٦ئابی ١٩٤٦لە خوارووی کوردستان بە سوودوەرگرتن لە ئەزموون و کاریگەری حیزبی دیموکراتی کوردستان و دەستپێشخەری مێگفی بارزانی ،پارتی دیموکراتی کورد دامەزرا ،کە دواتر ناوەکەی بوو بە پارتی دیموکراتی کوردستانی –عیراق( .)٩پارتی بە مەبەستی زیاتر کۆکردنەوەی جەماوەری چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییەکان لە خۆی و سازدانیان لە خەباتی نیشتمانی و نەتەوەیی ژمارەیەک پاییزی ٢٠١٦
14
15
ڕێکخراوەی دیموکراتی و پیشەیی دامەزراند وەک ڕێکخراوەکانی :قوتابیان و الوان، ئافرەتان ،مامۆستایان ،جوتیاران ،کرێکاران ...دیارە ئەو ڕێکخراوانە ئەگەرچی خۆیان وەک ڕێکخراوەی دیموکراسی و پیشەیی دەناساند بەاڵم سێبەری پارتی بوون لە نێو ئەو چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییانەدا و ئەندام و کادیرانی پارتی نەک ھەر دەستپێشخەر بوون لە دامەزراندنیاندا ،بەڵکو ڕۆڵی بەرچاوو چارەنووسسازیشیان تێداگێڕاوە ...جێگەی خۆیەتی ئەوەش بڵێین ،کە پێشتریش پارتی کۆمۆنیستی عیراق ئەو ئەزموونەی ھەبووە بۆ ڕێکخراوە دیموکراسییەکان و لە کوردستانیشدا لقی یەکێتییەکانی :قوتابیان و الوان ،کۆمەڵەی ئافرەتانی عیراق ،کرێکاران و جوتیاران..ھتد ھەبوون .ڕاستتریش وایە بڵێین ھەر لە ژێر کاریگەری بنەماکانی لێنینیزم بۆ ڕێکخستن و ئەزموونی پارتە کۆمۆنیست و کرێکارییەکانی جیهان ئەو ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسییانە لە کوردستاندا دامەزران، بە تایبەتی دوای سەرکەوتنی یەکێتی سۆڤیەت بەسەر فاشیزم و لەدایکبوونی بلۆکی « سۆسیالیستی « -ڕۆژھەاڵتی ئیتر بوو بە نەریتێک بۆ ھەموو ھێزە ئازادیخوازەکانی گەالنی ژێردەستە ،لەوانەش خەڵکی کوردستان. کەواتە دەتوانین بڵێین ،لەدایکبوونی ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسییەکان لە کوردستاندا ،وەک پێداویستییەکی مێژوویی بۆ ھەلومەرجی گەشەکردنی کۆمەڵگەی کوردستانی و بزاڤە ڕزگاری و نیشتمانییەکەی و لە ژێر ھەژموونی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی جیهان و ھزری چەپدا و بە مەبەستی ڕێکخستنی فراوانترین چین و توێژاڵی کۆمەاڵیەتی و جۆشدانیان لە بزاڤی ڕزگاریخوازانەی کوردستاندا و بە دەستپێشخەری و پشتگیری پارتە سیاسییەکان ،ھاتوونەتە کۆڕی خەباتەوە ..ھەر بۆیە دەبینین لەگەڵ گەشەکردنی بزاڤی سیاسی و لەدایکبوونی پارت و کۆمەڵەی سیاسی نوێ و کەرتبوونی ھێزە سیاسییەکان لە نێو خۆیاندا..ھەریەکە لەو ھێزانە ڕێکخراوەی جەماوەری و پیشەیی خۆی دامەزراندووە ،ھەر بۆیە لەگەڵ جیابوونەوەی باڵی ابراھیم احمد لە بارزانی و کەرتبوونی ڕێکخستنەکانی پارتی بۆ دوو باڵی دژ بەیەک :جەاللی و مەالیی ،ئەو کەرتبوونە ڕاستەوخۆ گوازرایەوە بۆ نێو ڕێکخستنەکانی قوتابیان و الوان ،ئافرەتان ،مامۆستایان ،کرێکاران...ھتد لە کوردستانداو باڵی مەالیی و جەاللی تێدا پەیدابوو ..بە یەکگرتنەوەی ئەو دوو باڵەش دوای ڕێککەوتنی ١١مارتی ١٩٧٠نێوان سەرکردایەتی شۆڕشی ئەیلول و پاییزی ٢٠١٦
15
15
حکومەتی عیراق و بەعس ،ھەموو ئەو ڕێکخراوانە یەکیانگرتەوە لە ژێر سایەی پارتی دیموکراتی کوردستان بە سەرکردایەتی بارزانی. دوای نسکۆی شۆڕشی ئەیلول و جودابوونەوەی ژمارەیەک لەکادیران و ئەندامانی پارتی و دامەزراندنی ڕێکخراوەی سیاسی جودای وەک :سەرکردایەتی کاتی پارتی دیموکراتی کوردستانی عیراق ،لیژنەی ئامادەکاری پارتی دیموکراتی کوردستانی عیراق ،یەکێتی دیموکراتی کوردستان ،یەکێتی نیشتمانی کوردستان، کە پێكهاتبوو لە ڕێکخستنەکانی: کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان ،بزوتنەوەی سۆسیالیسی کوردستان و ھێڵی پان .جگە لەوەش پارتی سۆسیالیستی کورد پاسۆک و ڕێکخراوەکانی ھەرێمی کوردستانی پارتی کۆمۆنیستی عیراق (کە دواتر لە ٣٠حوزەیرانی ١٩٩٣دا پارتی کۆمۆنیستی کوردستانیان پێکھێنا) .لە دوای ڕاپەڕینی ١٩٩١ەوە تەوژمێکی ئیسالمی سیاسی لە کوردستاندا سەریانھەڵدا (ئەگەرچی ھەر لە سااڵنی چلەکانی سەدەی بیستەمەوە ،ڕێکخراوەی برایانی موسوڵمان چاالکییەکانیان لە کوردستاندا ھەستپێدەکرا و ساڵی ١٩٨٤یش بزوتنەوەی ئیسالمی کوردستان دامەزرابوو) وەک ڕێکخستنەکانی :یەکگرتوی ئیسالمی کوردستان،کۆمەڵی ئیسالمی کوردستان (.)١٠ بوونی دیاردەی فرە حیزبی ئەگەرچی تەندورست و سروشتییە لە کۆمەڵگەی مەدەنی و دیموکراسیدا ،بەاڵم بەو جۆرە لە کوردستاندا زادەی نسکۆی ١٩٧٥ بوو .دیارە ھەر یەکە لەو ڕێکخستن و کۆمەڵەو پارتە سیاسییانە ،کە زۆرکەم لەنێو یەکتردا ھاوکارو پشتیوانی یەکتر بوون ،ڕێکخستنی جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسی خۆیان ھەبووە و ھەیە و لە ملمالنێی سیاسی و حیزبایەتییەکاندا وەک بەشێک لە ڕێکخستنە حیزبییەکانیان بەکارھێنراون ،کە بەداخەوە ھەندێجار گەیشتۆتە ئاستی پێکدادانی چەکداری. ئاشکرایە پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەری و دیموکراتی و پیشەییەکان، بەشێکی بەرچاوی دەزگاکانی کۆمەڵگەی مەدەنی سەردەم پێکدەھێنن ،ڕۆڵێکی گرنگ و دیار دەگێڕن لە پڕۆسەی بەدیموکراسیکردنی کۆمەڵگادا( ،)١١بەاڵم بە پاییزی ٢٠١٦
16
15
حیزبیکردن و ھەژموونی پارتە سیاسییەکان بەسەر ئەو ڕێکخراوە جەماوەری دیموکراسی و پیشەییانەوە و کردنیان بە بەشێکی دانەبڕاو و پاشکۆی حیزبەکان، ھەموو ئەوانە بوونەتە ھۆی ئەوەی ،نە حیزبەکان وەک پێویست بتوانن ڕۆڵی مێژوویی خۆیان بگێڕن لە ڕێکخستن و مۆبێلیزەکردنی جەماوەر لە پڕۆسەی سیاسی وھەڵبژاردن و بەدیموکراسیکردنی کۆمەڵگەو گەشەپێکردنی..ھتد ،نە ئەو ڕێکخراوە دیموکراسی و پیشەییە جەماوەرییانەش توانیویانە ،ڕۆڵی خۆیان بگێڕن لە داکۆکیکردن لە ماف و داخوازییەکانی ئەو چین و وێژاڵە کۆمەاڵیەتییانەی نوێنەرایەتییان دەکەن..بە پێچەوانەوە تێکەڵکردنی ئەرکی حیزب و ڕێکخراوە پیشەیی و دیموکراسییەکان ،بۆتە ھۆی ئەوەی ھیچیان وەک پێویست نەتوانن بە ئەرکە سەرەکییەکانیان ھەستن و لە پرۆسەی بەدیموکراسیکردنی کۆمەڵگەدا ڕۆڵی مێژوویی خۆیان بلیزن ...نەک ھەر ئەوە ،بەڵکو پرۆسەی تێکەڵکردنی ئەو ئەرک و بەرنامانە بۆتە ھۆی ئەوەی کە ھەریەک لە حیزبیش و ڕێکخراوە جەماوەرییەکانیش نەتوانن بنەماکانی دیموکراسی لەنێوخۆی ڕێکخراوەکانی خۆیاندا پیادە بکەن و بەو جۆرەش دەبنە دەزگاگەلێکی نادیموکراسی و مشەخۆر و بار بەسەر کۆمەڵگەوە، لەبری ئەوەی بتوانن سیستێمێکی دیموکراسی بینا بکەن ،بوونەتە کۆسپ و بار بەسەر کۆمەڵگەو دەسەاڵتی سیاسیشەوە .بۆ نموونە حیزبە سیاسییەکان لە پێناوی بەدەستھێنانی بەرژەوەندییە حیزبایەتییە تەسکەکانیان و ملمالنێکانیان پەنا دەبەنە بەر دامودەزگا نەریتییەکانی وەک :خێڵ ،بنەماڵە و ناوچەگەرێتی و..ھتد نەک پتەوکردنی دامودەزگا دیموکراسی و سەردەمییەکانی وەک :ڕای گشتی ،پەرلەمان و دەزگا دیموکراسییەکان ،جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان ،سەروەری یاسا ،مافی مرۆڤ و ھاواڵتیبوون ،ئازادی ڕادەربرین..ھتد .تێھەڵکێشکردنی ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییەکان لەو ملمالنێ حیزبییانەدا ،دەبێتە ھۆی پەرتەوازەکردنی ئەو چین و توێژااڵنەی دەبێ نوێنەرایەتییان بکەن و داکۆکی لە خواست و پێداویستییەکانیان بکەن ،بە پێچەوانەوە تێکەڵ بە ملمالنێیەکی دوور لە بەرژەوەندییەکانیان دەکەن ولە ڕێڕەوی خەباتی سروشتییان الدەدەن و زیاتر کۆسپ دەھێننە بەردەم دەزگا دیموکراسی و مەدەنییەکان و لە ئەنجامیشدا پاشەکشە بە پرۆسە مێژووییەکە دەکرێ. سەپاندنی ھەژموونی حیزب بەسەر ڕێکخراوە پیشەیی و جەماوەرییەکان، پاییزی ٢٠١٦
15
17
جگە لەوەی کارێکی نا دیموکراسی و نا مەدەنییە ،دەبێتە ھۆی دوورخستنەوەی ئەو رێکخراوانە لە ئەرکەکانیان و پەرتەوازەبوونی ھێزو تواناکانیان ،ئەو ھەژموونە بۆ خودی حیزبیش دەبێتە ھۆی دوورخستنەوەی لە ئەرکەکانی وەک دەزگایەکی مۆدێرن و مەدەنی و دیموکراسی ،بەڵکو پەلکێشی دەکات بۆ دەزگایەکی نەریتی نادیموکراسی سەرقاڵ بە کاری الوەکییەوە... لە پێناو چارەسەرکردنی ئەوبارودۆخە و ڕزگارکردنی ڕێکخراوە جەماوەری و دیموکراسییەکان لە ھەژموونی حیزب و دەستکردنەوەی حیزبیش بۆ کارەکانی خۆی پێویستە: -1خەباتکردنی حیزبە سیاسییەکان لە پێناو دیموکراتیزەکردنی خۆیان بە پابەندبوون بە بنەماکانی دیموکراسی و جێبەجێکردنی بەرنامەکانی خۆیان و النەدان لە پەیرەوی ناوخۆیی خودی حیزبەکانیان و گرێدانی کۆنگرەو کۆنفرانسەکانیان لە کاتی خۆیداو بە شێوازێکی دیموکراسی و پابەندبوون بەو بڕیارانەی وەردەگیرێن ودەستاودەستکردنی دەسەاڵت لە نێو ئۆرگانەکانی حیزبدا تا بتوانرێ بگوێزرێتەوە بۆ دامودەزگاکانی تریش. -2دەستبەرداربوونی پارتە سیاسییەکان لە سەپاندنی ھەژموونی خۆیان بەسەر ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییە دیموکراسییەکان و خەریکبوون بە پرۆسەی ڕێکخستن و مۆبیلیزەکردنی جەماوەر بە پێی بەرنامەیەکی سەردەمیانە کە بتوانێ ڕەنگدانەوەی خواست و ئارەزوەکانی جەماوەربێ و پابەندبوون بە مێتۆدە مەدەنی و دیموکراسییەکان لە جێبەجێکردنی بەرنامەو پالنەکانی حیزبدا. -3ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسییەکان دەبێ خۆیان ئازادبکەن لە ھەژموونی حیزب ،تا بتوانن ئازاد و دیموکراسیانە بڕیاری خۆیان بدەن و دەستکراوەبن لە جێبەجێکردنی بەرنامەکانی خۆیاندا ،دوور لە ھەموو فشار و دەستوەردانێکی دەرەکی. -4یەکخستنی ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییە ھاو شێوەکان تا بتوانن نوێنەرایەتی چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییەکانیان بکەن و ڕۆڵی مێژوویی خۆیان لە بونیادنان و پاییزی ٢٠١٦
18
15
گەشەکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی و ھاوواڵتیبووندا ببینن و داکۆکی بکەن لە داخوازی ڕۆژانەی چین و توێژاڵەکانیان. بەو جۆرە ھەریەک لە پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییە دیموکراسییەکانیش ،دەتوانن بە ئەرکە نیشتمانی و نەتەوەیی وپیشەیی و کۆمەاڵیەتی و مەدەنی و دیموکراسییەکانیان ھەڵسن و ڕۆڵی کاریگەر بگێڕن لە بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی گەشەکردووی دیموکراسی مەدەنی سەردەمیانە. دەرئەنجام پارت و ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییەکان بەرھەمی کۆمەڵگەی مەدەنی و مۆدێرنێتەن ،سەرھەڵدانیان لە کوردستاندا ئەگەرچی ڕەنگدانەوەیەکی بارودۆخە ئابووری – کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکە بووە ،بەاڵم بە ھۆی دابەشبوونی کوردستان بەسەر چەند دەوڵەتێکی داگیرکەری ستەمکاردا ،ئەو ڕێکخراوانە بە شێوازە سروشتی و دیموکراسی و ئاشکرا و لە پرۆسەیەکی ملمالنێی دیموکراسییانە لە پەرلەمان و دەزگا ھاوشێوەکانیدا لەدایک نەبوون ،بەڵکو زادەی خەباتی نهێنی و شۆڕشگێڕی و ڕزگاریخوازانەی گەلی کوردستان بووە. پارتە سیاسییەکان ڕۆڵێکی بەرچاویان ھەبووە لە دامەزراندن و پشتگیری ڕێکخراوە جەماوەری وپیشەییە دیموکراسییەکاندا لە الیەک ،زاڵبوونی خەباتی نەتەوەیی و نیشتمانی بەسەر خەباتی مەدەنی و کۆمەاڵیەتیدا لە الیەکی ترەوە بوونەتەھۆی ئەوەی ئەو ڕێکخراوانە بکەونە ژێر ھەژموونی پارتە سیاسییەکان و ھەموو ڕووداوێکی ئەرێنی و نەرێنی نێو پارتەکان ڕەنگدانەوەی ڕاستەوخۆی ھەبێ لەو ڕێکخراوە جەماوەرییانەدا ..بۆیە ھەموو کەرتبوون و ملمالنێیەکی نێو پارتە سیاسییەکان ڕاستەوخۆ لەو ڕێکخراوە جەماوەرییانەدا ڕەنگیانداوەتەوە. پاشکۆیەتی ڕێکخراوە جەماوەرییەکان بۆ پارتە سیاسییەکان چەند بوونەتە کۆسپ لەبەردەم گەشەکردن و جێبەجێکردنی ئەو ڕێکخراوانە بۆ ئەرکەکانیان ،زیاتر لەوەش بۆتە ھۆی بارگرانی و پاشەکشەی حیزبەکان لە جێبەجێکردنی بەرنامەکانیان و کۆسپ و تەگەرەی دروستکردووە لە پرۆسەی بە مەدەنیکردن و دیموکراتیزەکردنی خودی پاییزی ٢٠١٦
15
19
حیزبەکان و کۆمەڵگەش بە شێوەیەکی گشتی ..لە ئەنجامیشدا جێبەجێنەکردنی ئەرکە مێژووییەکانی ئەو قۆناغەی بزاڤی ڕزگاریخوازی کوردستان و مانەوەی خەڵکی کوردستانە لە ژێردەستی وداگیرکاریدا و دروستنەکردنی قەوارەیەکی نیشتمانی و نەتەوەیی سەربەخۆ ،کە بتوانێ پرۆسەی ئازادی نیشتمانی و گەشەکردنی ئابووری و کۆمەاڵیەتی مسۆگەر بکات ،بۆ ئەو مەبەستەش دەبێ حیزبەکانیش و ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییەکان ھەریەکەیان دوور لە ھەژموونی ئەویتر سەرقاڵی پرۆسەی خۆ بە دیموکراسیکردن و جێبەجێکردنی ئەرک و بەرنامەکانیان بن. سەرچاوەکان:
-1بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە: د .محمد محمد صالح ،تاريخ اوربا من عصر النهضة و حتى الثورة الفرنسية ، 1879 -1500بغداد 1982،ص 402-364 حسين جميل ،نشاة االحزاب السياسية ،بيروت ، 1984ص 35-13 د .امال السبكى ،اوربا فى القرن التاسع عشر – فرنسا فى مئة عام ،جدة ، 1985ص 52-31 فيشر ه.ا.ل ، .تاريخ اوربا فى العصر الحديث ، 1950 -1789تعريب :احمد نجيب هاشم & وديع الضبع ،الطبعة السادسة ،القاهرة ، 1972ص22-9 -٢بڕوانە: مێژووی پارتی کۆمۆنیستی -3بڕوانە: د .عبدالستار طاهر شریف ،الجمعیات و المنظمات واالحزاب الكردية فى نصف قرن ، 1958 -1908بغداد ، 1989ص1٢-11 -٤بروانە: جەلیلی جەلیل ،ڕاپەڕینی کوردەکان لە ساڵی ١٨٨٠دا ،مۆسکۆ ( ،١٩٦٦بە زمانی ڕووسی) د .عزیز شمزینی ،جواڵنەوەی رزگاری ی نیشتمانی ی کوردستان ،و :فەرید ئەسەسەرد ،سلێمانی ،١٩٩٨ل ٩٢-٨١ محمد حمە باقی ،شۆڕشی شێخ عوبەیدولالی نەهری ( )١٨٨٠لە بەڵگە نامەکانی قاجاریدا ،هەولێر،٢٠٠٠ل٨٠-٧٥ -5بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە: د .عبدالستار طاهر شریف ،هەمان سەرچاوە محەمەد فاتح ،پەرەسەندنی ژیانی حیزبایەتی لە کوردستانی باشوردا ،هەولێر ٢٠١٤ د .عبدالستار طاهر شریف ،هەمان سەرچاوە،ل ٥٢-٤٦ -د .عبدالستار طاهر شریف ،هەمان سەرچاوە،ل ٨٤-٦٣
پاییزی ٢٠١٦
20
15
بەڕێوەبردنی نوێبونەوە و گۆڕانکاری میکانیزمەکانی بەرەوپێشچوونی ڕێکخراوی مۆدێرن ساسان عەونی
پاییزی ٢٠١٦
15
21
پاییزی ٢٠١٦
22
15
پێشــەکـی ژیانی سیاسی و ڕێکخراوەیی لە ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکاری بەردەوام دایە ،بەرەو پێشچوون و داھێنانەکانی مرۆڤایەتی کێبڕکێی نێو ئەم کەشە خێراتر و پڕ جوڵە تر دەکات .پێشەنگ بوون ،خولیا و دروشمێکە ھەموو رێکخراوەکان ھەوڵی بۆ دەدەن ،بەاڵم ژمارەیەکی کەمیان دەتوانن پێی بگەن و ئەم گەیشتنە بپارێزن. ویستی مرۆڤ بۆ پێشەنگبوون لە ھەموو بوارەکان ،وا لە دامەزراوە و ڕێکخراوەکان دەکات بەردەوام بیر لە داھێنانی تازە و شێوازی کاری تازە و ستراتیژی تازە بکەنەوە بۆ ئەوەی لەنێو کەشی ملمالنێ و کێبڕکێی نێوخۆیی و ھەرێمی و جیھانیدا لە مەیدان بن و لەگەڵ ڕەوتی بۆپێشەوەچوون ھەنگاو بنێن و دانەبڕێن و ھەمیشە لە ڕێزەکانی پێشەوە بمێننەوە ،ھەر بۆیەشە دامەزراوە و ڕێکخراوەکان بە شێوەیێکی سیستماتیکی بەردەوام سوود لە توانا و ھزری ئەندامانیان و ھەموو بەرھەمەکانی بیری مرۆڤ لەسەرتاسەری جیھان وەردەگرن و شێوەکانی بەڕێوەبردن و سەرکەوتنیان لە ھەر بوارێک دەبێتە وانە و ئەزموون ،ڕێکخراو و دامەزراوە و خەڵکی تر سوودی لێوەردەگرن. یەکێک لەو وانە و ئەزموونانەی کە ھەموو ڕێکخراو و دامەزراوەیەکی سەرکەوتوو بۆ مانەوەی بە پێشەنگی پێویستی بە پیادەکردن و سوود لێوەرگرتنی ھەیە ،بریتییە لە بەڕێوەبردنی نوێبونەوە و گۆڕانکاری لەناو ڕێکخراوەکەدا. ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییەکان ،دامەزراوەی کراوەن بەسەر ئەو کۆمەڵگایانەی کە کاری تێدا دەکەن و چاالکن لەناویدا ،کار لەسەر کۆمەڵگا دەکەن و کاری لێ دەکەن، ھەروەھا جوڵە و بزاوتی ناو کۆمەڵگاش کار لە ڕێکخراوەکان دەکات و شتی تازەیان بەسەردا دەسەپێنێت ،جوڵە و گۆڕانکاریەکانی ناو کۆمەڵگا چەند خێرا و کاریگەر بن، ئەوەندە کارلێکی خێرا و کاریگەر لەسەر ڕێکخراوەکان دروست دەکات. پاییزی ٢٠١٦
15
23
ئەم کارلێک و کارلێکردنە ،وا لە ڕێکخراوەکان دەکات کە ھەردەم لە کەشێکی پڕ جوڵە و دینامیکیەت بمێننەوە کە پێویست دەکات بۆ ئەوەی لە ئاستی خواست بمێننەوە نوێبونەوە و گۆڕانکاری بەردەوام لە کەشی ناوخۆیی ،شێوازەکانی کارکردن ،بەرنامە و ستراتیژ ،سەرکردایەتی و کوالێتی کادرەکانیان ئەنجام بدەن. چەمکی بەڕێوەبردنی نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی: درک کردن بە گۆڕانکاریەکان و پێشوەچونەکانی ئەو کەش و دەوروبەرەی کە ڕێکخراوەکان کاری تێدا دەکەن مەرجی سەرەکی مانەوەی ڕێکخراوەکانە لە گۆڕەپانی کارکردن ،ئەگەر نا ،دووچاری دابڕان دەبن و ھێدی ھێدی دەپوکێنەوە و توانای کارایی لە دەست دەدەن و دەکەونە دەرەوەی بازنەی کاریگەری دروستکردن. نوێبونەوە و گۆڕانکاری خەسڵەتی سەرەکی کەشی ئێستایە ،کارێکی سەردەمی و پێویستیە لە ھەموو کاتەکاندا ،بۆیە شارەزا و زاناکانی بواری بەڕێوەبردن بایەخ بە دیراسەتکردن و پێناسەکانی چەمکی نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی دەدەن ،ھەر بۆیەشە جۆرەھا پێناسە و لێکدانەوەی بۆکراوە ،لێرە پێناسەیەک وەک نمونەیێکی گشتی و باو دەھێنینەوە کە دەڵێت :نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی کارێکی بەرنامە بۆ داڕێژراوی دوورخایەن و بەردەوام و ھەمیشەییە بۆ چاککردن و ڕاستکردنەوە و نوێکردنەوە و سەردەمیکردن و دروستکردنی دیدێک بۆ ئایندە لەسەر ئاستی گشتی ڕێکخراو بە مەبەستی ئەکتیڤ کردنی کاری ڕێکخراوەیی و تواناسازی لە سەرچاوە مرۆییەکانی. ھۆکارەکانی نوێبوونەوەی ڕێکخراوەیی: نوێبوونەوەی ڕێکخراوەیی وابەستەی چەند گۆڕدراوێکە کە دەرھاوێشتەی کەشی دەرەکی و ناوخۆیی ڕێکخراوەکانە .ئەو گۆڕراوانەی کە دەرھاویشتەی کەشی دەرەکین و کاریگەریان ھەیە بریتین لە ( باری ئابوری ،باری سیاسی و لێکەوتەکانی ،پێشکەوتنی تەکنەلۆژی، باری یاسادانان و کۆمەاڵیەتی ،لەگەڵ باری ڕۆشنبیری) ئەمانە ھەموویان چ بە تەنھا یان بە یەکەوە بە ڕێژە و ڕادەی جیاواز کار لە ھەڵسوکەوت و کارایی تاکەکان و بینای ستراتیژی ڕێکخراو دەکەن و دەبنە ھۆکار بۆ سەپاندنی نوێبونەوە. لە ھەمان کاتدا گۆڕان لە ( کەرەستەکانی کارکردن و بەرھەم ھێنان ،پەیکەری رێکخراو و پەیوەندیەکانی کارکردن ،شێواز و یاسا و ڕێسا ناوخۆییەکان ،شێوازەکانی پالن دانان، جۆر و چۆنایەتی ڕێکخستن ،ھەماھەنگی نێوخۆیی ،جۆری چاودێری) ئەو گۆڕراوانەن کە دەرھاویشتەی کەشی ناوخۆیی ڕێکخراوەکانن و ھۆکارن کە کاریگەری دروست بکەن لەسەر نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی. پاییزی ٢٠١٦
24
15
خاسیەت و ئامانجەکانی نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی: خاسیەت و ئامانجی زۆر و بەرباڵو ھەن کە تایبەتن بە ستراتیژی نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی، بەاڵم لە دیارترین ئەو خاسیەتانە: .١بەرەو پێشچوونی ڕێکخراوەیی ئەرکێکی سەرەکی و بەرپرسیارێتی دەزگاکانی سەرکردایەتیە ،بۆیە سەرکردایەتی سەرکەوتوو دەبێت بەرنامەی نوێبونەوەی بەردەوامی ھەبێت. .٢ئەنجام دانی بەرەو پێش چوون و نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی کارێکی خۆڕسک و ھەرەمەکی نیە ،بەڵکو چاالکیەکە پێویستی بە پالن دانانی پێشوەخت و ئامانجدار ھەیە کە کاریگەری دیاری کراو و نەخشەبۆکێشراو دروست بکات .نوێبونەوە و بەروەپێش چوون ناکرێت لەگەڵ میزاج و وویستی کەسەکان تێکەڵ بکرێت. .٣ویستی بەرەو پێشبردنی ڕێکخراوەیی لە بنچینەدا ویستێکە بۆ گۆڕانکاری ،نابێت بەرەو پێشچوون بەواتای گۆڕانکاری لە روخساری ڕێکخراوەیی لێک بدرێتەوە ،بەڵکو لە بنچینەدا دەبێت ئەو چەمک و بنچینە و ناوەرۆکە بگرێتەوە کە کاری ڕێکخراوەیی لەسەر بنیاد نراوە. .٤پێویستیی ھەبوونی دەزگا یان بەشێکی تایبەتی لەناو رێکخراو کە بەرپرس بێت لە دانانی پالنەکانی بەرەو پێش بردن و نوێبونەوە ،دواتریش چاودێریی جێ بەجێکردن و ھەڵسەنگاندنی کاریگەریەکان بکات بەشێوەیەکی زانستی دوور لە الیەنگیری و مەیلداری. دیارترین ئامانجانەکانی نوێبونەوەی رێکخراوەیی: .١بوژانەوەی ڕێکخستن بە شێوەیەک توانای نوێبونەوەی بەردەوامی ھەبێت ،کارابێت، چەق بەستوو نەبێت لە چوارچێوەیێکی دیاریکراو. .٢گەیشتن بە ئامانج ،بنچینەی دیاریکردنی شێوە و وەزیفەی ناو ڕێکخراو بێت ،نەوەک وویستی کەسەکان و کار دۆزینەوە بۆ کەسەکان. .٣بەرزکردنەوەی کارایی رێکخستن لە رێگای دەستەبەرکردنی زانیاری پێویست و سیستەمی شیکردنەوەی زانیاری. .٤بەرەوپێش بردنی میکانیزمی بڕیاردان بەو جۆرەی کە پشت بە زانیاری دروست ببەستێ. .٥گۆڕان لە جۆری ھەڵسوکەوت و رەفتارکردنی تاکەکان لە ناو رێکخراو بە پشت بەستن بە لێکۆڵینەوەی زانستی.
پاییزی ٢٠١٦
15
25
ڕێکارو شێوازەکانی بەرەو پێش بردنی رێکخراوەیی: شێوازی دروست کردنی تیم :بە بڕوای پسپۆڕانی بەڕێوەبردن ئەم شێوازە باشترین شێوازی بەرەو پێش بردنی کاری رێکخراوەییە ،بە بڕوای ئەو شارەزایانە ،دروستکردنی تیم یارمەتی تاکەکان دەدات کە بە باشترین شێوە کار لەگەڵ یەکتری بکەن بە مەبەستی بەرزکردنەوەی ئاستی بەرھەم ھێنانی تیم و بەجێ گەیاندنی ئەو ئەرکانەی کە بە تیمەکە سپێردراوە ،ھەروەھا تێرکردنی ھەستی خۆدۆزینەوە و بە کەڵک بوون لەناو تاکەکان. شێوازی بەڕێوەبردن بە ئامانج :ئەم شێوازە یەکێکە لە شێوازە باشەکانی بەرەو پێشبردنی کاری ڕێکخراوەیی ،کە تەرکیز دەخاتە سەر بەشداری پێکردنی راستەقینەی تاکەکانی رێکخراو لە دیاریکردنی ئەو ئامانجانەی کە پێویستە لە کاتێکی دیاریکراو بەدی بھێنرێن .بۆ ئەم مەبەستەش دەزگاکانی سەروو فەرمان بە ئەندامانی ڕێگە پێدراو دەدەن کە بەشدار بن لە دیاریکردنی ئەو ئامانجانەی کە پێویستن بۆ سەرکەوتن لە ستراتیژی تازە و ئەو ئامانجانەی کە تایبەتن بە گۆڕانکاری. شێوازی ڕاھێنان بە ھەستیاری :ئەم شێوازە جۆرێکە لە ڕاھێنان کە کۆمەڵێک کەس بەیەکەوە کۆ دەکرێنەوە بەبێ ئەوەی کە ھیچ بەرنامەیەکی کاریان بۆ دابنرێت و لە ھیچ پەیکەرێکی رێکخستن بە یەکەوە بن و تەرکیزیان لەسەر کارێکی دیاریکراو ھەبێت .ئەم کۆمەڵە کەسە ژمارەیان ( )١٠کەس دەبێت و ئازادی گفتوگۆی نێوانیان بۆخۆیان جێ دەھێڵرێت تاکو بتوانن لە ھەستی یەکتری و ئاراستەکانی بیر کردنەوەی یەکتری بگەن، بە مەبەستی زیاتر ناسینی تاک بۆ خودی خۆی و بۆ ھەڵسوکەوتی لەناو ژینگەیەکی کۆمەاڵیەتی دیاریکراو ،ھەروەھا زانینی ھەستیاریی بەرامبەر ھەڵسوکەوتی خەڵکی تر و ئاشنا بوون بەو شێوازانەی کە کارلێک لە نێوان تاکەکانی گروپ دروست دەکات ،کە ئەوانەش کاریگەری لەسەر زیاد بوونی رادەی ئەکتیڤ بوونی تاکەکان لەناو ھەیکەلی رێکخراوەیی ھەیە. شێوازی تۆڕی گەشە کردن :ئەم شێوازە تێکەاڵویەکە لە شێوازەکانی پێشووتر ،لە پرۆسەی بەرەو پێش بردنی رێکخراوەیی سوودی زۆری لێ وەردەگیرێت و لە شەش قۆناغ پێک دێت. .١قۆناغی پێشکەش کردنی زانیاری و شیکردنەوەی شێوازەکانی بەڕێوەبردن بۆ تاکەکان. .٢قۆناغی دروست کردنی تیم. .٣قۆناغی پەیوەندی و تێکەاڵوی لە نێوان تاکەکان. .٤قۆناغی گفتوگۆ دەربارەر نمونەی ستراتیژ. پاییزی ٢٠١٦
26
15
.٥قۆناغی جێبەجێ کردنی ستراتیژ. .٦قۆناغی ھەڵسەنگاندن. قۆناغەکانی بەرەو پێش بردنی رێکخراوەیی: لە دیدگای ئەوەی کە بەرەو پێش بردنی رێکخراوەیی کارێکی بە پالن و کۆکردنەوەی تواناکانی رێکخراوە لە ئاراستەیەکی دیاریکراوی نەخشە بۆ کێشراو ،بۆیە ئاستەکانی سەرەوە دەبێت پڕۆگرامی ئەم بەرەو پێش بردنە لە چوار قۆناغ کۆ بکەنەوە: .١قۆناغی کۆ کردنەوەی داتا و زانیاری پێویست ،بۆ بەرچاو روونی و دلنیایی لە راست و دروستی بریاردان. .٢قۆناغی دیاریکردن :دیاریکردنی توخمەکان و لێکۆڵینەوە لە (ھەیکەلی رێکخراوەیی، چاالکیەکان ،کەسەکان و توانا ماددییەکان). .٣دانانی پالن و جێبەجێ کردن .دەبێت پالنەکان واقیعی بن ،بتوانرێت جێبەجێ بکرێن، کەرەستەی مرۆیی و ماددی جێبەجێکردنیان لە بەردەست بێت ،مرونەتی ھەبێت. .٤ھەڵسەنگاندن ،زۆر پێویستە کە دوای ھەر پرۆسەیەکی جێبەجێکردن پێداھاتنەوە بە چۆنیەتی جێبەجێکردن و ئەنجامی دەست کەوتوو بکرێت. قۆناغەکانی گۆڕانکاری رێکخراوەیی: گۆرانکاری رێکخراوەیی بە سێ قۆناغی سەرەکی تێپەڕ دەبێت کە برتین لە: .١قۆناغی بنچینەیی یاخود قۆناغی توانەوەی بەستەڵەک :ھەروەھا بە قۆناغی لێککردنەوەی ھۆکارەکانی چەق بەستنیش ناو دەنرێت ،ئەویش بە راھێنانی بیری ئەندامان لەسەر پێویستیی بوونی گۆڕانکاری و سەرنج راکێشانیان بۆ تەگەرەکانی بەردەم پێشکەوتنی کار و ھاندانیان بۆ دۆزینەوە و داھێنانی چارەسەری .ھیچ رێکخراوێک ناتوانێت گۆڕانکاری بکات ئەگەر بەرپرس و کادرانی رانەھێنرێن و ھۆکارەکانیان بۆ شینەکرێتەوە .لەم قۆناغە پێویستە رەخنەی بونیادنەر لەو شێواز و سیاسەتانە بگیرێت کە بونەتە ھۆی پاشاگەردانی و دواکەوتن ،بەمەبەستی بەدیارخستنی ھەستی بەرپرسیاربوون لە ھەڵە و کەموکورتی. ھەروەھا ئاشناکردنیان بە بیری لێبوردەیی و سزا نەدانی ھەڕەمەکی و تۆڵەنەکردنەوە، بەڵکو پێدانی ھەستی پاراستن و ئەمانەت و لەدەست نەچوونی چارەنووس. .٢قۆناغی گۆڕانکاری :لەم قۆناغەدا دەزگاکانی سەروو دەست دەکەن بە جێبەجێکردنی پالنی گۆڕانکاری بەسەر سیستەم و شێوازی کار و رێکارە رێکخراوەییەکان و رەفتاری تاک و گروپەکان لەناو دەزگاکاندا ،ئەم قۆناغە تا رادەیەک کاتێکی زۆر دەخایەنێت. پاییزی ٢٠١٦
15
27
قۆناغی گۆڕانکاری بایەخ بە دەست نیشانکردنی ئەو بابەتانە دەدات کە پێویستە بگۆڕدرێن یان فێربکرێن و رابھێنرێن ،بۆیە ھەندێک لە شارەزایان پێیان وایە کە قۆناغی گۆڕانکاری قۆناغی فێرکردنە ،کە تیایدا تاک و گروپ و دەزگاکان شێوازی تازەی زانین و رەفتار و ھەلسوکەوت فێر دەبن کە بتوانن کێشەکان چارەسەر بکەن. .٣قۆناغی جێگیربوون :ئەم قۆناغە بایەخ بە جێگیرکردن و باشترکردنی دەستکەوت و ئەنجامەکانی ئەو گۆڕانکاریانە دەدات کە ئەنجام دراون .بۆ پاراستنی ئەنجامەکانی گۆڕانکاریش دەکرێت ئەم ھەنگاوانە ئەنجام بدرێت: بەدواداچوونی بەردەوام بۆ ئەنجامەکانی گۆڕانکاری و بەراوردکردنی لەگەڵ ئەنجامەنەخشەبۆکێشراوەکان. بەردەوامی راھێنان بۆ کەسانی بەشدار لە پرۆسەی گۆڕانکاری. ئاسانکردن و فەراھەمکردنی شێوازەکانی پەیوەندی و ئاڵوگۆڕی زانیاری نێوان تاکەکانیبەشدار لەم پرۆسەیە. پەرەپێدانی سیستەمی بەخشین کە بەش و کەسانی سەرکەوتوو ھان بدات بەشداربنلە کردارەکانی گۆڕانکاری رێکخراوەیی. خەاڵتکردنی کەس و گروپ و بەڕێوەبەرانی بەشدار لە پرۆسەی گۆڕانکاری. دروستکردنی سیستەم بۆ ھاندانی داھێنان و بیر و پرۆژەی تازە و داھێنەرانە لە بواریبەڕێوەبردن و جێبەجێکردن. جۆرەکانی گۆڕانکاری رێکخراوەیی: گۆڕانکاری رێکخراوەیی چەندین جۆر لەخۆ دەگرێت ،کە گرنگە یەکێکیان یان ھەندێکیان یاخود سەرجەمیان لە پرۆسەی گۆڕانکاری جێبەجێبکرێن بە پێی پێویستی و باری رێکخراەکە بۆ گۆڕانکاری. .١گۆڕان لە ستراتیژ :زۆربەی جار گۆڕانکاری رێکخراوەیی وا دەخوازێت کە پێداھاتنەوە بە ستراتیژی رێکخراوەکە بکرێت و سەر لەنوێ بە پێی قۆناغ و رۆژگار دابرێژرێتەوە. .٢گۆڕان لە کەلتوری رێکخراوەیی :گۆڕان لە ستراتیژ ،گۆڕانی تازە لە کەلتوری ناوخۆی رێکخراوەیی و بەھای تاکەکان دەسەپێنێت تاکو لەگەڵ قۆناغ و ستراتیژی تازە بگونجێت. .٣گۆڕان لە پەیکەری رێکخراوەیی :خێراترین جۆری گۆڕانکاریە ،کە کاری ئۆرگانە جیاوازەکان و بەرپرسیارێتیەکان سەر لەنوێ دادەرێژرێنەوە ،ھەروەھا ئۆرگانە بێ سوود و بێ بەرھەمەکان ناھێڵرێن یاخود لەگەڵ ئۆرگانی تر تێکەڵ دەکرێن. .٤داڕشتنەوەی بەرپرسیارێتی :گۆڕان لە پەیکەر ھەندێ جار وا دەخوازێت کە ئاستەکانی پاییزی ٢٠١٦
28
15
بەرپەسیارێتی دابەشبکرێتەوە و دابڕێژرێتەوە .لە ھەندێ شوێن بەرپرسیارێتی زیاد بکرێت و لە ھەندێ شوێنیش کەم بکرێتەوە ،ئەرکی کەس و دەزگاکان دیاری بکرێن. .٥گۆڕانکاری تەکنۆلۆژیا :داھێنانی تازە و کەرەستە و ئەو بەرنامانە ئەلیکتۆرنی و سۆفتۆێرانەی کە ئەنجامدانی کارەکان ئاسان و خێراتر دەکەن ،پێویستین بۆ نوێبوونەوە، ھەروەھا راھێنانی ئەندامان لەسەر بەکارھێنان و شارەزابوون لێی. .٦گۆڕانکاری لە لێزانینی ئەندامان :کێبڕکێ و ملمالنێ وا پێویست دەکات کە ئەندامان بە شێوەیەکی بەردەوام راھێنانیان بۆ بکرێت و ئاستی لێزانین و مەعریفەیان بەرز بکرێتەوە و کوالێتی کار و بەرھەمیان بە بەردەوامی باش بکرێت.
سەرچاوەکان: Harvard School ٢٠١١ .must reads on Change Management ١٠ HBR›s .١ .Publishing Corporation .Harvard School publishing Corporation ٢٠١٣ .must reads on Teams ١٠ HBR›s .٢ .Pearson Australia ٢٠١٠ Management، theory and practice. Kris Cole .٣ .Thomson ٢٠٠٧ Effective Leadership. Lussier and Achua. Third Edition .٤
ساسان عەونی بەکالۆریۆس لە ئەندازیاری شارستانی ،زانکۆی سەاڵحەددین. ماجستێر لە بەڕێوبردن و ئیکۆنۆمی ،زانکۆی لوبنانی فەرەنسی (پیکاردێ). ئەندامی ئەنجومەنی سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان. بەرپرسی دەستەی رێکخراوە جەماوەریەکان لە دەستەی رێکخراوە جەماوەری و پیشەییەکانیپارتی دیموکراتی کوردستان.
پاییزی ٢٠١٦
15
29
پاییزی ٢٠١٦
30
15
سەرۆکایەتی لە رێکخراوەکان نووسینی :داگ ئینگڤار یاکوبسۆن و جان تورسڤیگ وەرگێڕانی لە سویدییەوە :مه‌هاباد قه‌ره‌داغی
پاییزی ٢٠١٦
15
31
پاییزی ٢٠١٦
32
15
پێشەکی: زۆرکەس هەن پێیان وایە سەرۆکایەتی لە رێکخراوەکاندا لە هەموو شتێ گرنگترە ،بەهۆی ئەو گۆڕانکارییە گەورانەی کە لە کۆمەڵدا ڕوویان داوە .ئاماژە بەوەی کە لە ئەنجامی گەشەسەندنی تەکنیکەکانی پەیوەندی و زانیاری ،کە ئەنجامی جیهانگیری ئابووری و نێونەتەوەییکاریی بازاڕ و کێبەرکێکان خوڵقاندوویانە ،دەوروبەرێکی هیترۆجین و داینامیکی دروست بووە ،ئێمە جەختمان لەسەر سەرهەڵدانی کۆمەڵێکی زانستخواز کردەوە ،کە پێشکەوتن تیایدا بووەتە پرسێکی توانایی رێکخراو .پێمان وایە کە براوە لە درێژخایەندا ئەو رێکخراوانەن کە توانیویانە سەرنج رابکێشن بەهۆی بایەخدان بە کارکردنی خەڵکێکی زیرەک و لە گەشەسەندندان و بە مەرجەکانی کارکردن سەرکەوتوو بوونە ،کە پاڵنەرە و سوود دەگەیەنێت بە گەشەی تواناکان لە ناو رێکخراوەکاندا. گۆڕان بووەتە نۆرمێک لە چاالکییەکانی هەردوو کایەی تایبەت و گشتی .هاندەری زۆربەی سەرۆکەکان لە ئەمڕۆدا ئەوەیە رێکخراو دابمەزرێنن لە پێناوی نوێکردنەوە و وەبارهێنان و دروستکردنی بیرکردنەوەیەکی ستراتیژی بۆ پرۆسەیەکی بەردەوام لە گونجاندنی چاالکی رۆژانە .ئەمە مەرجە لە دەستنیشانکردنی دەستەی دەسەاڵتی بڕیاردانان و ئازادی رەفتارکردن لە هەموو بەشەکانی رێکخراودا .ئەمە مەرجی پێناسەکردنی رۆڵی سەرۆکیش و گەشەدان بە رێبازی سەرۆکایەتییە ،کە هۆگری و هاندان و بەندیواری بۆ ئامانجی رێکخراوەکە دەستەبەر دەکات .ئاماژەمان بە رێکخراوێکی نێودەوڵەتی داوە کە لە سەر شێوازی دەسەاڵتی سەر بۆ خوار(هیرارکی) و تایبەتمەند دامەزراوە کە تیایدا پرنسیپەکانی سەرۆک بریتییە لە فەرماندان ،سازدان و کۆنتڕۆڵکردن .رێکخراوی پان جێگەی رێکخراوی هیرارکی دەگرێتەوە .لە هەردوو دامەزراوەی تایبەت و گشتی و کۆمپانیا گەورەکان مەیلی گەشەکردنی سترکتووری ئاسۆیی ،چارەسەری گشتی، پەیوەندی تۆڕئامیز و یاسای کاری خۆبەرێوەبەر هەیە کە وا دەکات رێکخراوە بچووک و پاییزی ٢٠١٦
15
33
گونجاوەکان باش بە ڕێوە بچن. ئەمە سەرۆک لەبەردەم بەرەنگاربوونەوەی تەواو جیاوازدا دادەنێت بە بەراورد لەگەڵ بارودۆخی دەیەکانی پێشووتر ،کە زۆربەی رێکخراوەکان بە بارودۆخێکی جێگیری رێژەیی کاریان دەکرد ،کە بە بیرۆکراتییەکی روون دەناسرانەوە .لەگەڵ ئەوەشدا بارودۆخی تیۆرییەکانی سەرۆکایەتی کە هەنووکەیین ،دەکرێ بیگێرینەوە بۆ ساڵی ١٩٦٠ەوە تا ئەمڕۆ .ئەمە پەیوەستە بەو تیۆرییانەوە کە لە ڕووی نەریتەوە باس لە پەیوەندی نێوان سەرۆک و بندەستەکانی دەکاتەوە و مامەڵە لەگەڵ شێوە جیاوازەکانی سەرۆک دەکات لە پاراستنی خۆی لەوانەی دواتر .ئەمە نەگۆڕاوە ،تەنانەت لە ژینگەی دەرەوەی رێکخراوەکاندا لە ئێستادا بە شێوەیەکی تر دیارە. سەرۆکایەتی چییە؟ خاڵی دەستپێکی ئێمە ئەوەیە کە سەرۆکایەتی بریتییە لە ئاکارێکی تایبەت کە مرۆ پیادەی دەکات بە مەبەستی کاریگەری دانان لەسەر بیرکردنەوە ،هەڵوێست و هەڵسوکەوتی ئەوانی تر .کاتێ سەرۆکایەتی لە چوارچێوەی رێکخراوێکدا ئەنجام دەدرێت ،مەبەستی ئاسایی لێی ئەوەیە کە ئەوانی تر کار بۆ هاتنەدی ئامانجەکان بکەن ،پاڵپشتی بکرێن بۆ کۆششی زیاتر و کەشی کاریان بۆ خۆش بکرێت .ئەمەش مانای ئەوەیە کە سەرۆکایەتی، پێش هەموو شتێک پرۆسەیەکە لە نێوان مرۆڤەکان ،کە پیادەکردنی داخوازی کارتێکردن لەوانی دی دەکات .ئەم پێناسەیە فۆکەس لەسەر سێ الیەنی سەرۆکایەتی دەکاتەوە: یەکەم :سەرۆکایەتی زنجیرەیەک هەڵسوکەوتە کە پیادە دەکرێت لە الیەن یەک یان چەند کەسێکەوە .لەبەر ئەوەی سەختە هەڵسوکەوتەکان لە کەسە هەڵسوراوەکان جیا بکرێتەوە ،بۆیە تیۆرییەکانی سەرۆکایەتی ئاراستە بەهێزەکەی بەرەو کەسەکەیە . زۆربەی ئەدەبیاتی زووتر لەسەر سەرۆکایەتی نووسراو ،ئەو کێشەیەیان هەبوو کە پێیان وابوو هەندێ رەفتاری تایبەت هەیە کە بۆ کەسایەتی سەرۆکێکی باش شیاوە و پێی دەناسرێتەوە. دووەم :سەرۆکایەتی مەبەستێکی تێدایە ئەوەیش ئەوەیە وا بکات ئەوانی تر شتێک بکەن. لێرەوە سەرۆکایەتی گرێدەدرێ بە تیۆرییەکانی هاندان ،پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان و بزوتنەوەی گروپەوە .لە تیۆریی سەرۆکایەتیدا ،قورسایی دەدرێتە خوێندنەوەی کامە جۆری ئاکاری سەرۆک و شێوازی سەرۆکایەتی زیاتر کارایە بۆ کارتێکردنی ئاکاری ئەوانی تر لە پرۆسەکانی گروپدا. پاییزی ٢٠١٦
34
15
سێیەم :سەرۆکایەتی دەبێتە هۆی ئەوەی کە رێکخراو بە ئامانجەکانی خۆی بگات. ئەمە بریتییە لەوەی کە ئەرکەکان و ئامرازەکان لە نێوان تاک و گروپەکان ،لە ئەندامانی رێکخراودا ،دابەش بکات و بە باشترین شێوە پێشبینی بکات و کار و ئەرکەکان ئەنجام بدرێت .لەوێوە تیۆری سەرۆکایەتی گرێ دەدرێت بەوەی دەبیت چۆن رێکخراوەکان دابمەزرێن و چۆن بنوێنن. چ جۆرە چارەسەرییەک مرۆ کاری لەسەر دەکات ،بە ڕوونی کار لە ڕۆڵی سەرۆکایەتی دەکات لە نێو ریکخراودا. سەرۆک لە چوارچێوەی ئامانجی دارێژراو ،سترکتور ،کاری تۆڕئامێزی کەسەکان و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان ،کولتوور و پەیوەندییەکانی دەسەاڵت لە رێکخراودا ،هەروەها پەیوەندی ئەمانە بە دەوروبەرەوە ،کار دەکات .ئەم پەیوەندییانە هێڵی ئاراستەکان، سنووری ئازادی رەوتارکردنی سەرۆک دەستنیشان دەکات و بە پلەیەکی بڵند بڕیار بۆ ئەرکەکانی سەرۆک دەدات .لەگەڵ ئەوەشدا نابێت بکەوینە داوی ئەو بروایەی پێمان وابێت کە سەرۆک لە نێو ئەو چوارچێوەیەدا بەندکراوە .سەرۆک لە دەرەوەی پێگەی رێکخراوەییدا گەورەترین بواری هەیە کاریگەر بێت و کار لەو پەیوەندییانە بکات ،زۆربەی کاتیش ئا ئەو پێگەیە گرنگترین ئەرکی سەرۆک دەبێت .بەاڵم کە پێگەیەکی فەرمی سەرۆکایەتی هەبێت لە رێکخراوێکدا ،ئەمە مەرج نییە هاوواتای سەرۆکایەتی بێت. ئایا سەرۆکایەتی و بەرێوەبەرایەتی هەمان شتن؟ لە توێژینەوەکانی ئەمڕۆ کە سەبارەت بە سەرۆکایەتی دەکرێن ئەمە وتەیە ئاساییە کە سارۆکایەتی لە بنچینەدا جیاوازە لەگەڵ بەرێوەبەرایەتی .بەڕێوەبردن بە شێوەیەکی بناغەیی پەیونەدیدارە بە بەرهەم ،چارەسەرکردنی کێشە و بە شێوەیەکی کاریگەر ئەنجامدانی ئەو کارانە .بەرێوەبردن رێپیشاندان ،پشتیوانیکردن و کاردانەوە لە بارودۆخەکانی رۆژانەدا و چاالککردنەوەی بەرهەمهێنان لە رێکخراوێکدا ،دەگرێتەوە .لە بەرامبەردا سەرۆکایەتی بۆ رێکخراو یان بەشەکانی رێکخراو دیدگا دەخوڵقێنێ و مانا بە چاالکی رێکخراوەکە دەبەخشێ و ئاراستەی گشتی بۆ دروست دەکات بۆ ئەوەی رێکخراوەکە یان بەشەکانی رێکخراوەکە گەشە بکات .لە خوارەوە جەختکردنەکانی تیۆری و ئەدەبیاتی هەردوو جۆری سەرۆکایەتی و بەرێوەبەرایەتیمان دیاریکردووە ،وەک پێکهاتەکانی کاری رابەرایەتی. پاییزی ٢٠١٦
15
35
سەرۆکایەتی جەخت دەکات لەسەر: دیدگا /رێباز پەیوەندیدارکردنی دیدگا هاندان /ئیلهامبەخشین نوێکردنەوە /گۆڕان دەسەاڵتبەخشینەوە هۆگرکردن کۆشش توانای پێشبینی بەشداری /خۆدۆزینەوە «سەرۆک شتی دروست بکات»
بەرێوەبەرایەتی جەخت دەکات لەسەر: پالندانان بەشکردنی بەرپرسیارێتی کۆنترۆڵکردن /چارەسەرکردنی کێشە هاوسەنگی چڕکردنەوەی دەسەاڵت سەردانەوێنی بەڵێننامە عەقاڵنییەت دوورگرتن لەوانی تر «بەرێوەبەر شتەکان بە دروستی بکات»
رێکخراوەکان خۆیان لە خۆیاندا هەردووکیان پێویستە ،سەرۆکایەتی و بەرێوەبەرایەتی، بەاڵم پێویستییەکە لە نێوان ئاستەکانی رێکخراوەییدا دەگۆڕێت .زۆر لە تیۆریە کالسیکییەکانی سەبارەت بە سەرۆکایەتی ،کە لە سەدەی رابردوودا گەشەیان پێدرا، بە شێوەیەکی سەرەکی فۆکەسیان دەکردە سەر ئەو چاالکییانەی کە لە ژێر سەردێڕی «بەرێوەبردن» بوون .نموونەیەکی وا بریتییە لەوەی هێنری فایۆل لەبارەی کردەی سەرۆکایەتیئەنجامی دا ،لەوێدا هەوڵ دەدات پێناسەی کارکردە بنچینەییەکانی کە پێویستە لە هەر دامەزراوەیەکدا ئەنجام بدرێت ،بکات .بە پێی فایۆل پێویستە سەرۆکایەتی رێکخراو لەمانە پێک بێت: یەکەم :پالندانان ،ئەمەش بەو مانایەی هەوڵ بدات پێشبینی دوارۆژ بکات و ستراتیژی هەڵسوکەوتەکان بۆ رێکخراو دابنێت. دووەم :رێکخستن ،بەو مانایەی کە لە رووی مرۆیی و سترکتوری ماددییەوە رێکخراوەکە دروست بکات. سێیەم :هەڵسوڕاندن ،بەو مانایەی کە ئاراستەی چاالکییەکانی فەرمانبەرەکانی نێو رێکخراوەکە بکات. پاییزی ٢٠١٦
36
15
چوارەم :پێکەوەنان ،واتە یەکخستن و پێکەوەبەستن و هاوئاهەنگی هەموو چاالکییەکانی نێو رێکخراوەکە. پێنجەم :کۆنترۆڵکردن ،واتە بە پێی رێسای دانراو هەموو شتێک لە رێکخراوەکەدا بەرێوەببرێت. هەڵەکانی دوایی بۆ وردکردنەوەی ئەوەی سەرۆکایەتی چییە ،رێی بە دووبارەکردنەوەی بۆچوونەکەی فایۆل دا بە شێوەیەکی فراوان ،لە پۆلێنکردنی ئەرکەکانی سەرۆکایەتی: چی دەستنیشانی سەرۆکایەتی دەکات لە رێکخراوە جیاوازەکاندا؟ لە هەموو رێکخراوەکاندا کە لە قەوارەیەکی دیاریکراو بن ،سەرۆک لە ئاستە جیاوازەکاندا هەیە .ئاساییە کە لەسەر سێ ئاستی جیاوازی سەرۆكایەتیدا دەستنیشان بکرێن: یەکەم :لە ئاساتی دامەزراوەییدا لە ئاستی دامەزراوەییدا بەرزترین جۆری سەرۆکایەتی بەدی دەکەین کە ئامانجی فراوان ،پالنی درێژخایەن ،دابینکردنی بودجە و خۆگونجاندنی ستراتیژی بۆ بابەتەکانی دیکەی پەیوەندیدار بە چاالکی رێکخراوەکە ،لەبەرچاو دەگرێت .هەندێ سیمبۆلی کارای دیکەش هەیە گرێدراون بەم ئاستەی سەرۆکایەتییەوە .کەسی بڕیاردەر و بااڵ پێویستە پیودانگێک بداتە رێکخراو ،کە کارمەندانی ئەو رێکخراوە بتوانن پێناسەی خۆیانی پێ بکەن ،هەروەها بدەری نۆرمەکان و ئاراستەکاری کارمەندانی بێت بۆ پەیڕەویکردنیان لە چاالکییەکانی رێکخراوەکەدا .سیمبولی کارا بریتییە لەوەی کە سەرۆکی رێکخراو هەندێ ئەرکی دیاریکراوی هەیە کە زیاتر لە کارەکتەری ئاهەنگئامیزدا بەدی دەکرێت .زۆر جار سەرۆکایەتی گروپێک لە کەسانی پسپۆر پێک دەهێنێت کە پالنی دڵنیاکار دابنێن بۆ درێژمەودایی ،تەواویی و پێکەوەیی لە کارکردنی رێکخراوەکەدا. دووەم :لە ئاستی بەڕێوەبردندا لە ئاستی بەڕێوەبەرێتیدا ،سەرۆکی ناوەندی دەبینین کە بەرپرسیارێتییەکی لەسەرەوە پێدراوی هەیە بۆ بەشێکی دیاریکراو لە چاالکی رێکخراوەکە .ئەمە دەکرێ سەبارەت بە سەرۆکی بەشەکان بێت لە کۆمپانیایەکدا ،کە ئەرکی سەرەکی سەرۆکە ناوەندییەکان دانانی ئامانچ ،رێکخستن ،بەرێوەبردن و جۆشدان و ئاوێتەکردنی کارەکانی ئەو بەشەی دامەزراوەکەیە کە بەرپرسیارێتییەکەی لەسەر شانیەتی .سەرۆکە ناوەندییەکان ئەرکێکی پاییزی ٢٠١٦
15
37
تریشیان لە ئەستۆدایە ئەویش کاری پەیوەندییەکان و پێکەوەبەستنەکانە لە نێوان یەکەکانی دامەزراوەکە تا ئاستی بەرهەمهێنان .لە ئاستی بەرێوەبەرایەتیشدا کاری سیمبۆلی گرنگ لە ئارادان بۆ سەرۆکەکان ،زۆربەی کات پەیوەندیدارە بەوەی کە سەرۆکە ناوەندییەکان چەند لە ئاستی یەکەمی دامەزراوەکەوە دوورن. سێیەم:لە ئاستی جێبەجێکردندا لە ئاستی کردارییدا ئەو سەرۆکانە دەبینین کە بەرپرسیاری کاری رۆژانەن و سەرپەرشتی چاالکییە ناوکییەکانی دامەزراوەکە دەکەن .لە کۆمپانیایەکی بەرهەمهێنەردا دەشێ ئەمە بریتی بێت لەو سەرۆکانەی کە سەرپەرشتی گروپە پسپۆرەکان دەکەن .لە کۆمۆنەکاندا بریتییە لەو سەرۆکانەی کە سەرپەرشتی ئۆفیسەکان دەکەن .ئەرکەکانی سەرۆکایەتی بە روونی دیاریکراوە بۆ سەرپەرشتی و کاراکردنی ئەو گروپی کارەی بەرپرسیارێتی. ئەمەش لە زۆربەی دۆخەکاندا پێویستی بەوەیە کە سەرۆک کارامەیی و پسپۆری لە بواری کارەکەدا هەبێت تا بزانێت بە وردەکارییەوە چۆن کێشەکانی ئەو جۆرە کارە چارەسەر دەبێت .پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییە بەهێزەکان لەگەڵ هاوکاران زۆربەی کات رۆڵی کۆمەاڵیەتی سەرۆک بەرجەستە دەکات ،ئەویش بریتییە لە پشتیوانیکردن ،هاندان یان الی کەم جۆشدانی هاوکاران .لێرەدا کێشەیەک هەیە کە سەرۆکایەتی گروپە بچوکەکانی رێکخراوێک پێی دەناسرینەوە .کە ئێمە لە رێکخراوێکدا بین پیویستمان بە پەیوەندی هاوڕێیانە هەیە لەگەڵ هاوکارەکاندا کە رۆژانە بەڕێوەیان دەبەین و کۆنتڕۆڵیان دەکەین و کاردانەوەی نەرێنییان دەبێت .ئەمە ملمالنێیەکی بینراوی نێوان رۆڵی سەرۆک و هاوکارانە. دەبینین تا ڕادەیەک داخوازی جیاواز لە ئەرکی سەرۆکدا هەیە ،پەیوەندیدارە بەوەی لە کام ئاستی سەرۆکایەتیدایە لەو رێکخراوەی کە کاری تێدا دەکات ،ئەو ئامرازی کارانەی کە کۆنتڕۆڵی کارەکەی پێدەکەن ،ئەو گروپانەی کە لە دەوروبەریەوەن و پەیوەستن پێیانەوە ،ئەو جۆرە کارانەی کە لە رێکخراوەکەدا ئەمان بەرپرسیارێتییان هەڵگرتووە و هتد .لە ئاستێکەوە بۆ ئاستێکی تر زۆر جیاوازی هەیە .لەوانەی کە لە سەرەوە پیشاندراوە ،دەتوانین بڵێین سەرۆکایەتی شتێکە لە پلەیەکی بااڵدا پەیوەستە بە ئاستی دامەزراوەیی لە رێکخراودا ،هەرچی بەڕێوەبەرایەتییە ،پەیوەستە بە ئاستی بەڕێوەبردن و ئاستی جێبەجێکردنەوە .لە هەموو ئاستەکاندا سەرۆکایەتی کردنی خەڵکی تر گرنگە. پاییزی ٢٠١٦
38
15
چ نیشانەگەلێک تایبەتن بە چاالکییەکانی سەرۆکەوە؟ توێژینەوەگەلێک ئەنجامدراون بۆ ئەوەی دەستنیشانی تایبەتمەندییەکانی چاالکییەکانی سەرۆک لە رێکخراودا بکەن ،بێ رەچاوکردنی کەسێک کە پۆستی سەرۆک دەبینێت. مەبەستی سەرەکی لەو توێژینەوانە گەشەدانە بە پۆلێنکردنی ئەرکەکانی سەرۆک ،کە بتوانرێت بەکارببرێت لە کاتێکدا بۆ نموونە بڕیاردەدات یان سەرۆک هەڵدەسەنگێنێت لە پێشترێتی چاالکییە جیاوازەکاندا .گرۆنهاوگ و هاوکارانی پۆلێنێکی نوێیان بۆ نیشانەگەلی چاالکییەکانی سەرۆک کرد کە پییان وابوو باشترین گەشەی چاالکییەکانە و بریتییە لەو چواردە چاالکییە سەرەکییانە: پالندانان و ئۆرگانیزەکردن .بریتییە لە دانانی ئامانجی درێژمەودا ،دابەشکردنیئامرازەکان بە شێوەی گونجان و پێشترێتییان ،دۆزینەوەی کەسی شیاو بۆ شوێنی شیاو ،دۆزینەوەی رێگای باشترکردنی هاوئاهەنگی و بەرهەم و کاریگەرێتی. چارەسەرکردنی کێشە .ەستنیشانکردنی کێشە گرنگەکان ،شیکردنەوەی وپێناسەکردنیان ،دۆزینەوەی هۆکارەکانیان و چارەسەرییەکانیان ،بڕیاردان و بایەخدان بە کاراکردنی رێگاچارەکان. ڕوونکردنەوە .دەستنیشانکردنی ئەرکەکان ،رێنومایدان بەوەی چۆن کارەکە ئەنجامبدرێت ،گەیاندنی تێگەیشتنێکی روون بۆ ئامانجدانان لە کارەکەدا ،پێشترێتیکردنەکان، سوودبینین لە کات و ئەنجامە چاوەڕوانکراوەکان. زانیاری .گەیاندنی رێنومایی رێژەیی سەبارەت بە بریار ،پالندان و ئەو چاالکییانەی کەپیویستییان بە زانیارییە بۆ ئەنجامدانی کارەکانی رێکخراوەکە. چاودێریکردن .چاولێکردنی رێڕەوی کارەکە ،کۆنتڕۆڵکردنی جۆری کار و چاالکییەکانو هەڵسەنگاندنی کاریگەرییان. پاڵپشتی :وروژاندنی خۆشی کار و جۆشدانی چوستوچاالکی لە ئەرکەکان. راوێژکاریی .راوێژکردن بە هاوکاران پێش بڕیاردان لەو شتانەی پەیوەندیدارن پێیانەوە،هاندانیان بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی بڕیاردان و رێگەدان بە هاوکاران بۆ لەگەڵدابوون لە بڕیارەدانەکاندا. دانپێدانان .پاداشتکردن و ددان نان بە کاری باشی هاوکاران و تەرخانکردنی کۆمەکیتایبەت بۆ ئەوانە. پشتگیریی :هاوڕێیانە و بایەخدەر و ئارام و هاوکار بوون ،هەروەها پیشاندانی هاوسۆزییو هاوکاریی لە کاتێکدا کە کارمەند سەختییەکی دێتە رێ. مامەڵەکردن لەگەل ملمالنی و یاساشکێنی .دۆزینەوەی چارەی بنیاتنەرانە بۆ ملمالنێکانپاییزی ٢٠١٦
15
39
و هاندانی پێکەوەکارکردن بە پێی یاساکان لە چوارچێوەی سوودوەرگرن لە کات لە رێکخراودا. دروستکردنی تۆڕ .پەیوەندیکردن بە کەسانی ترەوە کە دەتوانن زانیاری گرنگ بدەن وهاوکار بن بۆ سەرکەوتنی کارەکە ،هەروەها دروستراگرتنی ئەو پەیوەندییانە. خاوەندارکردن .دانی بەرپرسیارێتی سەربەخۆ و سەرپشکێتی بە کارمەندان بۆ ئەوەیخۆیان بریا بدەن. گەشەپێدان و رێنومایی :یارمەتیدانی کارمەندان بۆ پەرەدان بە کارامەیی ،بوون بەهاوکار لە گەشەدان بە رەوتی گەشەی کەسایەتی کاری ئەوان. پاداشتکردن .دانی پاداشتی دیار بە کارمەندان لە سۆنگەی کاری باش و گەشەپێدانیکارامەیی خۆیان. ئەم نیشانەگەلە سەبارەت بە چاالکییەکانی سەرۆکایەتی ،بێگومان وێنەیەکی ئایدیالی کارپێکراو سەبارەت بە سەرۆک لە ریکخراودا دەخاتە ڕوو .ئەمەش دەتوانێ زۆر جیاواز بێت لە رێکخراوێکەوە بۆ یەکێکی تر ،هەروەها لە نێوان یەکەکانی رێکخراوێکیشدا ،بە پێی گرنگی چاالکییەکانی ئەو بەشە .دواتر لەم بەشەدا دێینە سەر ئەوەی کام شت نیشانەگەلی چاالکییە رۆژانەییەکانی سەرۆکە .سەرەتا دەبێ وەسفی رۆڵە جیاوازەکان بکەین کە پێویستە سەرۆکێک هەیبێت. چی نیشانەی رۆڵی سەرۆکێکە؟ رۆڵی سەرۆک بریتییە لە یەکێتییەکی تەواو لەو چاوەڕوانییانەی کە ئەوانیتربۆ کاری سەرۆکێکیان هەیە وەک لە چاوەڕوانییەکانی سەرۆکێک لە خۆی .ئەم چاوەڕوانیانە دەکرێ لەگەڵ یەکتردا کۆک بن ،بەاڵم دەکرێ ناکۆکیش بن لەگەڵ یەکتردا و لەوەدا رەنگ بدەنەوە کە کارەکانی پێگەی سەرۆک لە پراکتیکدا لەگەڵ ئەوەی کە نووسراون ،سەختە یەکبگرنەوە .زاراوەی ڕوونیی ڕۆڵ یان هیتر دڵنیا نییە لەوەی چ دەکەوێتە چوارچێوەی ئەو ئەرکەوە. یەکێک لە زۆرترین ئاماژەپێدراو لەو پۆلێنانەی کە کراوە ،پۆلێنەکەی مینتزبێرگە بۆ رۆڵی سەرۆک ،کە لەسەر بنچینەی تێبینیکردنی پینج سەرۆکی خاوەن زۆرترین شارەزایی، ئەنجام دراوە .ئەو دە رۆڵی جیاوازی سەرۆکی پێناسە کردووە کە دابەشی سەر سێ گروپی سەرەکی کردووە.
پاییزی ٢٠١٦
40
15
ڕۆڵەکانی پەیوەندییە کەسییەکان ئەمە بریتییە لەو رۆاڵنەی پەیوەندییە کەسییەکان لەگەڵ کەسانی تر ،لە ناوەوە و دەرەوەی رێکخراوەکە ،ئەنجامی دەدات .ئەمە تەنها پەیوەندییە زارەکیی و فیزیکییەکان ناگرێتەوە ،بەڵکو ئەوەی کە چۆن سەرۆک وەک سیمبولێک دەردەکەوێ بۆ کەسانی تر لە دەرەوە و ناوەوەی رێکخراوەکە. یەکەم :رۆڵی سەرۆک وەک سەردار هەر سەرۆکێک؛ بەهۆی ئەو دەسەاڵیەتی هەیەتی و پەیوەستە بە پێگەکەیەوە ،سیمبولێکە. وەک بەرزترین دەسەاڵت؛ سەرۆک لەسەریەتی زنجیرەیەک ئەرک ئەنجام بدات ،وەک واژۆکردنی بەڵگەنامەکان ،بەشداری کۆبوونەوە تایبەتەکان ،بەشداری رێوڕەسمەکان و بۆنە گرنگەکان بۆ ئەوەی بایەخە رەنگدانەوەی هەبێت ،هەروەها پێشوازی سەردانیکەران. دووەم :رۆڵی سەرۆک وەک فەرماندەر ئەم رۆڵە لە ئەدەبیاتی تایبەت بە سەرۆکایەتی ،لە هەموو ئەرکەکان گرنگترە و ئەو چاالکییانە دەگرێتەوە کە پەیوەندیدارن بە دامەزراندن و تواناسازی ستاف ،جۆشدان و هاندانی هاوکاران ،پێدانی رێنومایی و تەگبیرکاری کارمەندان بۆ باشتر بەئەنجامگەیاندنی کارەکان لە پێناوی بەدیهاتنی ئامانجەکانی رێکخراوەکە ،سەرەڕای ئەوە گرنگترین ئەرکی سەرۆک لەم رۆڵەدا بریتییە لەوەی کە پێویستییە تاکەکەسییەکانی کارمەندان لەگەڵ کۆی پێویستییەکانی رێکخراوەکە بگونجێنێت تا رێکخراوەکە بە شێوەیەکی یەکپارچە و تەواو کاری بڕوات و بەو ئاراستەیە بروات کە ئامانجەکانی بەدی بهێنێت. سێیەم :رۆڵی سەرۆک وەک جومگەی پەیوەندییەکان ئەم رۆڵە چاالکییە فەرمی و نافەرمییەکان دەگرێتەوە کە ئامانجی گەشەپێدانی پەیوەندییەکانە لە نێوان کەسەکان و گروپەکان ،لە ناوەوە و دەرەوەی رێکخراوەکە. تۆڕی پەیوەندییەکانی سەرۆک سەرچاوەیەکی گرنگە بۆ زانیاری و مانایەکی ستراتیژی هەیە بۆ پەیوەندییەکانی رێکخراوەکە لەگەڵ دەوروبەردا .لەناو نوێنەرانی کارگێڕیدا، ئەندامێتی لە یەکێتییەکان ،بەشداری سیمینارەکان و جڤینە نافەرمییە کۆمەاڵیەتییەکان کە لەگەڵ خەڵکی تر هەیەتی ،پەیوەندی نوێتر دروست دەکات و زانیاری و دامەزراندن زیاتر دەکات. پاییزی ٢٠١٦
15
41
رۆڵی زانیاری لە ناوەندی ئەم رۆڵەدا هەموو سەرۆکێک زانیاری زۆر بەدەست دەهێنێت ،وەک مینتزبێرگ دەڵێ» شەپۆلی زانیارییە ناڕۆتینییەکان لە رێکخراوەکەدا چڕ دەبێتەوە بۆ سەرۆکەکەی» ،سەرۆک ئیمکانیەتییەکی زۆری دەستکەوتنی زانیاری هەیە ،بۆیە مامەڵەکردن لەگەڵ زانیاری دەبێتە ئەرکێکی سەرۆک. چوارەم :رۆڵی سەرۆک وەک چاودێر سەرۆک لە زانیاری دەگەڕێ و بەدەستی دەهێنێ و دەیانخاتە پاڵ یەک بۆ ئەوەی لێیان تێبگات و بزانێت بۆ رێکخراوەکە چۆن کەڵکی لێ وەردەگیرێت .لە رێگەی زانیاری لە زنجیرەیەک سەرچاوەوە چاودێری گەشەی رێکخراوەکە و هەڵسەنگاندنی کەسانی دەرەوەی رێکخراوەکە بۆ چاالکییەکان ،دەکرێت .سەرۆک لەم رۆڵەدا سەروکاری لەگەڵ گۆڕانکاری بایەخدار بۆ چاالکییەکانی رێکخراوەکە هەیە ،پێناسەی کێشەکان و دەرفەتەکان دەکات. پێنجەم :رۆڵی سەرۆک وەک گوازەرەوەی زانیاری بە بەراورد لەگەڵ کەسە بەردەستەکان ،سەرۆک تواناکاری نایابی لەبەردەستدایە بۆ بەدەستهێنانی زانیاری دەرەکی و دەتوانێ لە هەموو بەشەکانی رێکخراوەکەی خۆی زانیاری بەدەستبهێنێ .لە کاتێکدا دابەشکردنی کار وا دەکات کارمەندە بەردەستەکان زیاتر زانیاری پسپۆرێتیییان هەبێت ،سەرۆک دەبێتە گشتکارە .ئەو وەک پسپۆرێک هەموو شتێک نازانێ لەسەر هەموو چاالکییەکانی رێکخراوەکە ،بەاڵم خۆی بە تەنها شتێ لەبارەی هەموو شتێکەوە دەزانێت .ئەمەش وا دەکات کە سەرۆک رۆڵی گواستنەوەی زانیاری دەرەکی و ناوەکی ببینێت .مینتزبێرگ جەخت دەکاتەوە لەسەر ئەوەی کە پێویستە زانیاری بەدەستهاتوو لە سەرچاوەی پەیوەندی دروستەوە ،ئەوەی پێی دەگوترێت زانیاری بابەتی ،جیا بکرێتەوە لەگەڵ ئەو زانیارییە ئاراستەکراوانەی کە مرۆ پێی وایە دەبێت وابێت بۆ بەڕێوەبردنی کارێک ،کە لە حەز و بۆچوونی کەسەکانەوە سەرچاوە دەگرێت بۆ ئەنجامدانی کارێک .ئەمە کارێکی گرنگی ئەو رۆڵەیەی سەرۆکە کە ئەو زانیارییانە بگوازێتەوە و ئەمەش دەتوانێ لە ئەنجامدانی کارەکان و لە کاتی بڕیاردانەکاندا بکرێت.
پاییزی ٢٠١٦
42
15
شەشەم :رۆڵی سەرۆک وەک وتەبێژ سەرۆک لە رۆڵیدا وەک وتەبێژ ،زانیاری رێکخراوەکەی خۆی دەگوازێتەوە بۆ دەوروبەری. مینتزبێرگ جەخت دەکاتەوە و پێی وایە ئەمە بڕیاردەرە کە بتوانی سوود و بەرژەوەندی رێکخراوەکەی بە شێوەیەکی کاریگەر دەستەبەر بکات و رێز و بایەخی رێکخراوەکە دەردەخات .سەرۆک پیشانی دەدات ئەوان باش ئاراستەکراون و پاسەوانی چاالکییەکانی رێکخراوەکەن. رۆڵی بڕیاردان بااڵترین سەردار زۆرترین دەسەاڵتی فەرمی هەیە .وا دەردەکەوێت ئەوەی سیمبولییە لە پرۆسەی بڕیارداندا گرنگترینە ،هەروەها ئەوەی کە لە زۆربەی کاتدا (الیەنی کەم زۆرترین زانیاری بەدەستەوەیە) ،بۆیە حەتمەن دەبێتە ناوەند لە بڕیارەکاندا. حەوتەم :رۆڵی سەرۆک وەک بەڵێندەر مەبەست لەم رۆڵە ئەو چاالکیانەیە کە تیایدا دەستپێشخەریی دەکرێت بۆ گۆڕانکارییە پالنبۆدانراوەکان ،تا سوودی لی ببیندرێت بۆ چاالکترکردنی هەلومەرجکان و بارودۆخەکانی رێکخراوەکە .بۆ نموونە دەشێ پرۆژەیەک بێت کە ئامانج لێی گەشەدان بێت بە بەرهەمێک، یان رێکخستنی چاالکی بێت بۆ باشتر سوودوەرگرتن لە ئامراز و کەرەستەکانی کار .رۆڵی بەڵێندەر بەستراوە بە رۆڵی چاودێرەوە ،کە لەوێ مرۆڤ شتەکان کە لە رێکخراوەکەدا و لە دەرەوەی رێکخراوەکەدا روو دەدەن ،هەڵدەسەنگێنێت. هەشتەم :رۆڵی سەرۆک وەک چارەسەرکەری قەیران لەم رۆڵەدا سەرۆک مامەڵە لەگەڵ قەیراندا دەکات .مینتزبێرگ ئەم قەیرانانە دەکاتە سێ جۆرەوە )١ملمالنێی نێوان کارمەندان )٢ .ملمالنێی پەیوەست بە رێکخراوەکانی ترەوە. )٣زیان یان هەڕەشەی زیان لەسەر ئامراز و کەرەستەکان و سامانی رێکخراوەکە. نۆیەم :رۆڵی سەرۆک وەک دابەشکاری کەرەستەکان و سامان دابەشکردنی کەرەستە و سامان یەکێکە لە سەرەکیترین رۆڵی سەرۆک .کۆنتڕۆڵکردنی سامانی رێکخراوەکە(مرۆڤەکان ،پارەکان ،کاتەکان ،ماتریاڵەکان و کەرەستەکان) وا دەکات کە سەرۆکایەتی کۆنتڕۆڵی هەبێت لەسەر گەشەکردنی ستراتیژی و دانانی پێشترێتی بۆ کام لەوانە بە پێی پێویست .دابەشکردنی سامان بەشێکی تەواوکارە لە پاییزی ٢٠١٦
15
43
بریاردان لەوەی چی بکرێت و کەی و چۆن ئەرکەکان ئەنجام بدرێت. دەیەم :رۆڵی سەرۆک وەک مامەڵەکار مامەڵەکردن لەگەڵ نوێنەرانی رێکخراوەکانی تر و دام و دەزگاکانی تر ،یەکێکە لە رۆڵە سێنترالەکانی سەرۆک .سەرۆک دەتوانی بە شێوەیەکی باوەڕپێکراوانە مامەڵەی هەبێت و دەسەاڵتی ئەوەی هەیە بڕیاری پەیوەست بە حسابی هەبێت لەگەڵ رێکخراوە و دامودەزگاکان. دەتوانین چ سوودێک لە پۆلێنکردنەکەی مینتزبێرگ وەربگرین لە توێژینەوەکەی سەبارەت بە سەرۆکایەتی؟ ئایا تێبینی و پێناسە دەکرێت کاتێ سەرۆک یەکێک لەو رۆاڵنە وازی دەکات؟ خشتەکە دەکرێ بەکار ببرێت بۆ ئەو سەرۆکەی کە دەیەوێت دیاریکار بێت. هەر سەرۆکێک چەند کات دادەنێت بۆ هەر یەکێک لەو رۆاڵنە ،جیاوازە لە کەسێکەوە بۆ یەکێکی تر بە پێی جۆری رێکخراوەکە ،کارمەندانی و دەوروبەرەکەی .سەرۆکایەتی جەخت دەکاتەوە لەسەر ئەوەی چۆن سەرۆک ئەو رۆڵە جیاوازانە یاری دەکات و چۆن لە نێوان سنور و چوارچێوەکانیان دەجوڵێتەوە .بۆ نمونە ئەو سەرۆکەی کە پێشترێتی ناداتە رۆڵی خۆی وەک جومگەی پەیوەندی و ئەمەش وا دەکات زانیاری کەمی هەبێت، لە پالندانانی ستراتیژییدا کێشەی بۆ دروست دەبێت لە کاتی رۆڵەکەیدا وەک بەڵێندەر. بە گشتی ئەم سێ گروپ رۆڵەی سەرۆک رەنگدانەوەەی پێگەی فەرمی سەرۆک و دەسەاڵتەکەیەتی و پێکەوە پەیوەستن. چی شتێ خەسڵەتەکانی کاری رۆژانەی سەرۆکە؟ زۆربەی توێژینەوەکان کە هەوڵیان داوە بزانن کاری راستی رۆژانەی سەرۆک چییە ،لەوە کۆڵیونەتەوە سەرانی رێکخراوەکان چۆنن .ئەم جۆرە توێژینەوانە بە شێوەیەکی سەرەکی میتودی چاودێریکردنی سەرۆکەکانیان بەکار بردووە بۆ بینی ئەوەی چۆن ئەرکەکانی کار ڕادەپەڕێنن و چۆن چارەسەری کێشەکان دەکەن ،بەکارهێنانی رۆژژمێری کار کە داوا لە سەرۆکەکە دەکەن تیایدا دەستنیشانی بکات چۆن کاتەکەی دابەش دەکاتە سەر ئەرکە جیاوازەکان .ئەم توێژینەوانە دەچنە ناو وردەکاری کاری سەرۆکەوە ،دەستنیشانی ئەو ئەرکانە دەکات کە هەیەتی و چەند کات بۆ هەر یەک لەو ئەرکانە تەرخان دەکات. ئەنجامی ئەم توێژینەوانە دەریدەخات ئەو دەستەواژانەی وەکو پالندان ،ئۆرگانیزەکردن، بەڕێوەبردن و هاوئاهەنگی خراپ ڕووماڵی ئەو ئەرکانە دەکات کە سەرۆک هەیەتی. پاییزی ٢٠١٦
44
15
ئەنجامی توێژینەوەکان سەبارەت بە کاری رۆژانەی سەرۆک لەم خااڵنەی خوارەوە کورت دەکرێتەوە: • کاری سەرۆک لە کاتی ئاسۆیی کورتدا رەنگ دەداتەوە. • ئەگەر پالندانان لە ئارادا بێت بە شێوەیەکی ئاسایی نافەرمییە و شاراوەیە. • پالنی نووسراو کە بۆ ماوەی پێنج ساڵ یان زیاتر بێت ،هەمیشە الواز و پڕ کەموکوڕییە و ڕەنگدانەوەی خواستە بیرلێکراوەکانە. • نائاسایی نییە کە بڕیاری ستراتیژی گرنگ بە شێوەیەکی پێشبینیکراو بە بێ کۆڵینەوە و شیکاری کێشەکان ،هەڵسەنگاندنی چارەسەرییە ئەڵتەرناتیڤەکان و دەرەنجامەکانیان بە شێوەیەکی عەقاڵنی ،دابنرێت. • کاری رۆژانەی سەرۆک جۆراوجۆر ،بەلەزوبەز و پەرت و باڵوە .رۆژێکی نمونەیی سەرۆک پڕە لە ئەرکی جیاواز ،زۆر بچڕان و کاری زیادەی ئێواران لە ناو کارەکانیدا بەدی دەکرێت. • سەرۆک زانیاری زارەکی پێ باشترە (قسەکردن بە تەلەفۆن و جڤین) وەک لە نووسراو(یاداشت ،نامە و راپۆرت ..هتد) • بڕیارەکانی سەرۆک زیاتر رەنگدانەوەی سەرچاوەی ناڕوونە ،شیکاریی سەرپێی، شپرزەیی ،بێسەروبەریی ،هەستی ،وەک لە سەرچاوەی روون ،سیستەماتیک ،لێکدانەوە و عەقاڵنیەت .توێژینەوەکان نمونەی هەردوو جۆری بڕیاری خێرا و پێشبینیکراو لەگەڵ پرۆسەی بڕیاردانی شێنەیی دەگرێتەوە ،کە تیایدا نەیتوانیوە هەر بریاریش بدات. وێنەکە ناکاوییەک نییە بۆ دۆخی سەرۆکێک لە سەرووی هەرەمەوە .بۆ ئەوەی جەخت لەسەر ئەمە بکەینەوە ،دەتوانین بەراوردێک لە نێوان بارودۆخی کاری سەرۆکەکان لە سەرووی هەرەمەکەوە ،لەگەڵ بارودۆخی کاری بڕیاردانی سەرۆک لە رێکخراوێکدا بکەین .لە کاتێکدا کارمەندانی بەردەست کارەکانیان رەنگدانەوەی دابەشکردنی کار و پسپۆرێتییەکەیانە ،هی سەرۆک پڕە لە ئەرکی جیا جیا کە زۆربەی کات پەیوەستە بە رووداوی پێشبینی نەکراوەوە لە ناوەوە و دەرەوەی رێکخراوەکەوە .کاتێ کێشەیەک یان دەرفەتێک کە لە پرۆسەی ستانداردی رێکخراودا نییە و دەردەکەوێت و پێویستە مامەڵەی لەگەڵ بکرێت ،پێویستە سەرۆک فریای ئەو بارودۆخە بکەوێت .زۆربەی کات پێویستە خێرا و لە کاتێکی چڕکراودا ئەمە بکات.
پاییزی ٢٠١٦
15
45
ئەم وێنەیە لەبارەی کاری رۆژانەی سەرۆکەوە ،چڕکراوەی ئەنجامی ئەو توێژینەوانەیە کە لە هەشتاکاندا بە فراوانی ئەزموون کراوە ،دەریخستووە چۆن ٢٤٨سەرۆک لە ئاستی جیاوازدا کاتیان بەکار بردووە بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانیان .دەریخستووە کە یەک لە سێ بەشی کاتەکانیان بە پەیوەندیکردن ،واتە بە وەاڵمدانەوەی پرسیار، کۆبوونەوە و گەیاندنی زانیاری ،دانی رێنومایی لە جڤینەکانەوە ،نووسین و خوێندنەوەی راپۆرتەکان ،پیاچوونەوەی پۆستەکان و کاری نووسراوی تر ،بەکار بردووە .یەک لە سێ بەشی تری کارەکەی تەرخان بووە بۆ کاری نەریتی رێکخراوەکە وەک دانانی ئامانج ،پالندانان و دابەشکردنی ئەرکەکان ،رێنومایی دان ،بڕیاردان ،کۆنتڕۆڵکردن و چاودێری بۆ ئەوەی بزانێت کارەکە بە بێ کەموکوڕی ئەنجام دەدرێت .یەک لە پێنج بەشی کاتەکە بەکار دەبرێت بۆ کاری ستافەکە ،بۆ هاندانی کارمەندان(لە ڕێی بایەخدان پێیان و پاداشتکردنیان) ،رێکخستنیان و مامەڵەکردن لەگەڵ ملمالنێکانیان ،تواناسازی و بایەخپیدانیان .یەک لە پینجی کاتەکانیشیان تەرخانە بۆ پێکهێنانی تۆڕی کارکردن، ئەمەش مانای دروستکردنی پەیوەندییە لەگەڵ ئەو کەسانەی کە دەتوانرێ سوود لە توانایان وەربگیرێت بۆ رێکخراوەکە. سەرۆکی باش بە چ نیشانەگەلێک دەناسرێتەوە؟ تیۆرییە سەرەتاییەکان کە لە ئەزموونی سایکۆلۆژیاوە ئیلهامیان وەرگرتووە و لە قۆناغی نێوان ١٩٢٠تا ١٩٥٠گەشەیان پێدراوە و لە گریمانەکانی سەرۆکێکی باش و سیفەتەکانی یان ئەو خەسڵەتانەی کە لە خەڵکی تری جیا دەکاتەوە ،وەرگیراون .ئەم جۆرە تیۆرییانە پێیان دەگوترێت تیۆرییەکانی خەسڵەتەکانی سەرۆک کە کۆششیان بۆ دۆزینەوەی سیفەتە تایبەتییە کەسییەکان کە نیشانەی سەرۆکی باشن لەو شوێنانەی کاری تێدا دەکەن و دەرەنجامەکانیان ئەوەیە کە هەندێ نیشانەی دیاریکراو هەیە کە سەرۆکێکی باش لەوانی تر جیا دەکاتەوە .لەو خەسڵەتە کەسییانەی کە زۆربەی کات دەردەخرێن ئەمانەن: .1بڵندێتی ئاستی چاالکی ،بە مانای ئەوەی بتوانی زۆر خێرا کار بکات .بە کورتی سەرۆکی باش وزەیەکی زۆر زیاتر لە خەڵکی تری هەیە و پیشانی دەدات. .2ژییریی ،زۆربەی کات بە تێستی ئای کیوو دەپێورێت یان بە پێوەرە سایکۆلۆژییەکانی تر .ئەمە وا پیشان دەدات کە سەرۆک زۆر لە سەرووی ئاستی ناوەندەوەیە. .3باوەڕبەخۆبوون ،کە مانای ئەوەیە سەرۆک باوەڕی وایە دەتوانێ و کاریگەری دەبێت و ئەو ئامانجانەی بەدی دەهێنێ کە بۆ خۆی دایناوە. پاییزی ٢٠١٦
46
15
.4ئاراستەکردنی دەسەاڵت لە پەیوەندی بە جڵەوکردنی دەسەاڵت .ئەمەش ئەوە دەگرێتەوە کەسایەتی سەرۆکەکان خوازیاری دەسەاڵتن ،بەاڵم ئەوان وریاشن لەوەی خراپ ئەو دەسەاڵتە بەکار نەهێنن کە هەیانە .وریان لەوەی کە هاوسەنگییەک هەبێت لە نێوان توانای دەسەاڵتخوازی و دوورکەوتنەوە لە خراپبەکارهێنانی دەسەاڵت. .5هێزی کۆششخوازی و بەئەنجام گەیاندن .واتا سەرۆک ئامانجی بەرز دادەنێت بۆ خۆی و هەموو کەرەستە و ئامرازەکان دەخاتە گەڕ بۆ بەدیهێنانی. .6روولە دەرەوەیی و دڵنیایی لە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان ،بە مانای ئەوەی کە سەرۆکی باش لە هەوڵەکانیدا خۆ تەرخان دەکات بۆ بەدەستهێنانی کاریگەری و نفوز. سەرەڕای ئەوانەش ،سەرۆکی باش زۆربەی کات ئەوەش دەردەخات کە توانای گەورەی هەیە لە مامەڵەکردنی هاوکات لەگەڵ زۆر زانیاریدا ،بەاڵم توانای زۆریشی هەیە لە فۆرمۆڵەکردنی زانیاری پسپۆرێتی تایبەتمەند بەو بابەتەی کە رێکخراوەکەی سەروکاری لەگەڵی هەیە. لەم چەند دەیەی دواییدا ،ئاراستەی خواست رووی لەوەش کرد کە پێی دەگوترێت «ژییری کۆمەاڵیەتی» .ئەم جۆرە ژیرییە مەبەستێتی روانگەی خۆ بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ پەیوەندییە کۆمەآلیەتییەکان لەگەڵ ئەوانی تر ،دیاری بکات .زۆر لە توێژینەوەکان ئەوە ڕوون دەکەنەوە کە سەرۆکێکی باش توانای گەشەسەندووتر لەوانی تری هەیە لە بواری ژیریی کۆمەاڵیەتیدا. وێتن و کامیرۆن دژی ئەو پاشخانەن کە توێژینەوە ئەزمونگەرییەکان کردوویانە بۆ پۆلێنکردنی خەسڵەتەکانی سەرۆک ،کە لەم پەیوەندییەدا بایەخدارە .ئەوان ئەم خەسڵەتانە دەکەنە سێ گروپی سەرەکییەوە :توانای کەسیی (کارزانیی) ،توانای پەیوەندییە کەسێیەکان ،توانای ئاراستەکردنی گروپ. توانا کەسییەکان یان کارزانیی بریتییە لە دیدگای خوود ،توانای چارەسەرکردنی کێشە، داهێنەربوون و توانای مامەڵەکردن لەگەڵ شپرزەیی(سترێس). توانای پەیوەندییە کەسییەکان ،بریتییە لە کارامەیی پەیوەندیکردن لەگەڵ ئەوانی تر ،توانای گوێگرتن و پشتیوانیکردن ،هاندان و کاریگەریدانان لەسەر ئەوانی تر و مامەڵەکردن لەگەڵ قەیران. توانای ئاراستەکردنی گروپ ،بریتییە لە توانای نوێنەرایەتیکردنی دەسەاڵت و پێکهێنانی گروپی کار بۆ کارکردنێکی باش. بە کورتی دەتوانین بڵێین ئەم جۆرە لە مرۆڤ کە لە ئەدەبیاتدا وەسف دەکرین بە کەسی پاییزی ٢٠١٦
15
47
کۆمەاڵیەتی ،خێرا ،هەڵسوراو و خەباتکار ،بەاڵم دەگەینە ئەوەی بڵێن ئایا گریمانە هەیە کە ئەمان باشتر بن لە مرۆڤەکانی تر؟ دەشێ ئەم جۆرە تواناییانە راستەوخۆ هەڵە بن! زۆربەی تاقیکردنەوەکان ئەوەیان خستۆتە ڕوو کە ئەو پێشکەوتنانەی کە کەسانی جیاواز بە دەستیان هێناوە لە کاتێکدا کە سەرۆکایەتی گروپەکانیان کردووە یان ئەو ئەرکانەیان جێبەجێکردووە کە لە سەریان بووە ،بە پێی بارودۆخەکە زۆر لە یەکتر جیاوازن. توێژینەوەیەک بۆ نموونە ئەوە دەردەخات سەرۆکی بێ ئەزموون ،لە بارودۆخی کەمشپرزەدا ،باشتر کار دەکات لە سەرۆکێکی ئەزموندار .پاش تەواوبوونی شپرزەیی و کەمکاتیی گۆرانێک دروست بووە و سەرۆکە ئەزمووندارەکان لەمەدا کاریگەرتر بوونە. روونکردنەوەی ئەم دۆخەش ئەوەیە لە کاتی قەیرانی کات و شپرزەییدا کاتی ئەوە نییە شیکاری بۆ بارودۆخەکە بکرێت ،بەڵکو سەرۆک دەگەڕێتەوە بۆ ئەزمونی ئەو بارودۆخە هاوشێوەیەی کە پێشتر روویداوە و لێی فێر بووە .ئەو نمونە کاردانەوە لێوەفێربووانە، تەنها الی سەرۆکە ئەزموندارەکان دەدۆزیتەوە .هەمان جۆر لە پەیوەندی بە ژییری و دەرەنجامی سەرۆکایەتی دەدۆزینەوە .ئاستی ژییری بڵند لە کاتی سترێسی زۆردا وەک بەربەستێک وا بووە بۆ هەڵسوکەوتی کاریگەر لەو کاتەدا. ئەم ئەنجامە سەرەڕای هەموو شتێک نکۆڵی لەوە ناکات کە خەسڵەتەکانی کەسایەتی سەرکەوتنی سەرۆک روون بکاتەوە .ئەم جۆرە توێژینەوانە بەدریژایی ساڵ زیاتر خوازراو بووە ،پاشان مرۆڤ لەسەر سیفەتی کەسێتی چڕ بووەتەوە و گەشەی بە میتودی پێوەرەکان داوە لە دانانی ئەو خەسڵەتانە .هەروەها کۆمەڵێ میتودی تر گەشەی پێدراوە لە پەیوەندی بە دانانی سەرۆکەوە. ... تێبینی :ئەمە بەشێکە لە کتێبی «رێکخراوە مۆدێرنەکان چۆن کار دەکەن» بە زمانی سوێدی لە نووسینی داگ ئینگڤار یاکوبسۆن و جان تورسڤیگ .ئه‌م كتێب ه ل ه پرۆگرامی كۆمه‌ڵناسی زانكۆی ستۆكهۆڵم دا هه‌یه.
پاییزی ٢٠١٦
48
15
ڕێباز ،ئامراز ،شێواز پایەکانی خەباتی رێکخراوەیی بۆ بزوتنەوەیەکی یەکسانیخواز مه‌هاباد قه‌ره‌داغی
پاییزی ٢٠١٦
15
49
پاییزی ٢٠١٦
50
15
ده‌روازه: به‌ڵگه‌نه‌ویست ه ک ه شێوازێکی خه‌باتکردن بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافه‌کانی ئافرەتان و بۆ ئاساییکردنه‌وه‌ی بارودۆخی کۆمه‌ڵ ،هه‌بوونی ڕێکخراو و خۆڕیکخستنی توێژی مێینەی پێگەیشتوو و رۆشنبیرە ،وه‌لێ ڕێکخراو یه‌کێک ه ل ه ئامرازه‌کانی خه‌بات ،نه‌ک تاق ه ئامراز، به‌اڵم یه‌کێکه ل ه ئامراز‌ه کاریگه‌ره‌کان. ڕێکخراو Organisationهه‌ر ل ه مانای ده‌سته‌واژه‌که‌یه‌و‌ه ده‌توانێ هیوایه‌ک ببه‌خشێت ،چونک ه ل ه نێو ئه‌و کۆنتێکسته‌دا ده‌توانین گروپی ئاراسته‌کراو به‌ره‌و ئامانجێکی دیاریکراو ببینین ک ه به دیسیپیلینه‌و‌ه ڕووبه‌ڕووی ئه‌رک و به‌رپرسیارێتی ده‌بنه‌وه. ئۆرگانیزاسیۆن ب ه گشتی پێناسه‌ی خۆی هه‌یه .ئه‌گه‌ر ب ه شێوه‌یه‌کی به‌رجه‌ست ه پێناس ه بکرێت ده‌بێت ه «سیسته‌مێکی کۆمه‌اڵیه‌تی ک ه به‌هۆشیارییه‌و‌ه بۆ به‌ئه‌نجامگه‌یاندنی ئامانجی دیاریکراو بونیات نراوه». په‌یوه‌ست ب ه هه‌ر گرووپ و پیش ه و ئاراسته‌یه‌کیش پێناسه‌ی وردتری ده‌بێت و ئامانجی هه‌ر جۆرێکی ئه‌و ڕێکخراوانه‌ش ب ه پێی ئاراست ه و گروپ و مه‌به‌سته‌کان ده‌گۆڕێن .ل ه په‌یوه‌ندی ب ه خه‌باتی ئافرەتان دا سترکتووری ڕێکخراو و ئامانج و پالن و ستراتیژی و تاکتیکه‌کانی پێویسته ل ه ڕووانگه‌یه‌کی ڕوونی یه‌کسانیخوازیه‌و‌ه ئاراسته‌کراوبن. تیۆری سێپایه‌ی خه‌بات: ڕێباز ،ئامراز ،شێواز ڕێکخراو (ئامراز)ه ،ئامرازێک بۆ به‌دیهێنانی ئامانجێک یان ئامانجگه‌لێک .ئه‌وه‌ی ک ه ئه‌و ئامانج ه دیاری ده‌کات و مرۆڤه‌کان ئاراسته‌ده‌کات (ڕێباز) ه .ڕێباز ل ه هه‌موو بزووتنه‌وه‌یه‌کدا ناوکه .ل ه بزووتنه‌وه‌ی ئافرەتانیشدا بێگومان ڕێباز گرنگترین ه و ناوک ه و ب ه پێی ئه‌و ڕێباز‌ه ئامانجه‌کانی خه‌باتی ئافرەتان ده‌ستنیشان ده‌کرێت و خه‌باتکارانی نێو ڕێکخراوه جۆراوجۆره‌کانی ئاراسته ده‌کرێن. پاییزی ٢٠١٦
15
51
ب ه بێ هه‌بوونی ڕێباز ،ئامراز بایه‌خێکی ئه‌وتۆ په‌یدا ناکات .ب ه بێ هه‌بوونی ئامرازگه‌لی به‌دیهێنه‌ر و پیاده‌کار ،ڕێبازیش ته‌نها ل ه بۆته‌ی تیۆریدا دهمێنێتهوه .که‌وات ه ڕێباز و ئامراز دووانه‌یه‌کن په‌یوه‌ستن ب ه یه‌کتره‌و‌ه و هه‌میشه‌ش دووه‌میان ل ه پێناوی یه‌که‌میاندا به‌رهه‌م ده‌هێنرێت و هه‌وڵ ده‌دات ئامانجه‌کان به‌دیبهێنێت و بیکات ب ه به‌رهه‌م و ده‌ستکه‌وتی خه‌بات ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ هه‌بوونی ئه‌م دوو پایه‌یه‌شدا ،پایه‌یه‌ک دهمێنێتهوه بۆ به‌رده‌وامیدان ،هه‌مه‌ڕه‌نگی و هه‌مه‌الیه‌نی خه‌بات ،ئه‌ویش (شێواز)ه .چ میتودگه‌لێک به‌کار بهێنرێت بۆ ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌ت ه سیاسی ،کۆمه‌اڵیه‌تی ،ئابووری وکلتووریه‌کان ل ه به‌رژه‌وه‌نده‌ی ئه‌و ڕێبازه‌دا سوودی لێ وه‌ربگێرێت؟ فره‌ڕه‌نگی شێواز،هه‌مه‌الیه‌نکردنی هه‌وڵه‌کان ،بیرکردنهوه ل ه ئیشکردن ل ه هه‌موو ئاست و بواره‌کاندا و بوێری ل ه به‌رهه‌مهێنان و به‌کارهێنانی شێوازی نوێ و ئامرازی نوێ «ل ه چوارچێوه‌ی موڕاڵی مرۆڤانه‌دا» ،ڕێگ ه کورت ده‌کاته‌و‌ه بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانجه‌کانی ئه‌و ڕێبازه‌ی ک ه بزووتنه‌وه‌یه‌ک به‌ڕێو‌ه ده‌بات .سووڕی ژیانی هه‌ر بزوتنه‌وه‌یه‌ک له‌و سێ ئه‌ڵق ه پێکه‌و‌ه په‌یوه‌ست ه پێک دێت، ڕێباز ،ئامراز و شێواز. ل ه داڕشتنی ڕێبازی خه‌باتدا فیکر و فه‌لسه‌ف ه گرنگ و سه‌ره‌کیین .چونک ه ل ه ڕێبازدا پێویست ه ژیانبینی ،مرۆڤبینی و جیهانبینی ڕوونبکرێته‌وه .ڕێباز تیۆرییگه‌لێکی بناغه‌یی ه ل ه هه‌ر بزوتنه‌وه‌یه‌کدا ڕووانینێکی تایبه‌تی ده‌هێنێت ه به‌رهه‌م ک ه ڕۆشنایی ده‌خات ه سه‌ر ژیان ،مرۆڤ ،جیهان و گه‌ردوون .له‌و ڕووانگه‌یه‌و‌ه هه‌موو چه‌مک ه په‌یوه‌ندیداره‌کان ب ه مرۆڤ وه‌ک :ئازادی ،سه‌ربه‌خۆیی ،دادپه‌روه‌ری ،مافه‌کان ،ئه‌رکه‌کان و هتد پێویست ه ڕوون و شیکراوه‌ن. هیچ ڕێبازێک ب ه بێ فیکر و تیۆری هزری و فه‌لسه‌فی نایه‌ت ه به‌رهه‌م .ک ه ڕێباز هه‌بێت، مانای ئه‌وه‌ی ه ب ه ڕووانین و دیدێکی ڕۆشنه‌و‌ه کار و خه‌بات بۆ دۆزێکی دیاریکراو ده‌کرێت .دۆزی ئافره‌تانیش یه‌کێک ه له‌و دۆزانه‌ی ک ه ل ه هه‌موو دنیادا و ب ه هه‌مان شێو‌ه ل ه کوردستانیشدا پێویست ه ڕێباز کۆڵه‌که‌ی بێت و ئامراز و شێوازی هاوچه‌رخی بۆ دابهێندرێت و بدۆزرێته‌و‌ه بۆ وەگەرخستن و پراکتیزه‌کردن .ئه‌و ڕێبازه‌ش پێویستە پشتبه‌ستوو بێت ب ه ڕامان ل ه ژیان و داهێنانێکی فه‌لسه‌فه‌یه‌کی تایبه‌تی و ب ه تیۆریگه‌لی فیکری و فه‌لسه‌فی هه‌ڵقوواڵوی بیری ئافرەتان خۆیان و ل ه کوردستانیشدا بێگومان تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ڕیاڵیته‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری و کلتووری ڕه‌چاوکردبێت. تێورییش ده‌کرێ باش یان خراپ داڕێژرابێت ،ته‌نها ل ه پراکتیزه‌کردنیاندا و هه‌ڵێنجانی پاییزی ٢٠١٦
52
15
ئه‌نجامه‌کاندا ده‌رده‌که‌وێت چه‌ند باش یان خراپ بووه .زۆربه‌ی تیۆریی ه باشه‌کانیش ک ه بۆ ئاراسته‌کردنی بزووتنه‌وه‌ی ئافرەتان داڕێژراون ،ل ه ڕامانێکی وردبینانه‌ی ڕیالیستییه‌و‌ه سه‌رچاو‌ه ده‌گرن و مه‌به‌ستیش لێیان باشترکردنی ڕیالیته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی ،سیاسی، ئابووری و کلتووری بووه بۆ گه‌یاندنی مرۆڤ به یه‌کسانی. ئامانج دڵی ڕێکخراوه: هه‌ر ڕێکخراوێکی ئاسایی سترکتوور ،ستراتیژی ،تاکتیک و ته‌کنیکی خۆی هه‌یه .به‌اڵم هه‌موو ئه‌مان ه به‌شه‌کانی جه‌سته‌ی ڕێکخراون و دڵی ڕێکخراو ئه‌و ئامانجه‌ی ه ک ه ل ه پێناویدا داده‌مه‌زرێت. ڕێکخراو جگ ه ل ه ئامرازێک بۆ به‌دیهێنانی ئامانجێک ،یان ئامانجگه‌لێک ،چی دیک ه نییه، ئامانجی خه‌باتی ئافره‌تانیش ئه‌گه‌ر ل ه یه‌ک ده‌سته‌واژه‌دا جێگه‌ی بکه‌ینه‌و‌ه بریتیی ه ل ه «یهکسانکردنهوه» .کاتێ ئه‌م ده‌سته‌واژه‌ی ه لێکبدرێته‌وه ،شی بکرێتهوه و هه‌وڵی پراکتیزه‌کردنی بدرێ ،ئیدی ده‌چێت ه ناو ژیانی ڕۆژانه‌ی تاکه‌که‌س ،خێزان ،کۆمه‌ڵگه، داموده‌زگا کلتووری ،ئابووری ،ئایینی ،سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان. خه‌باتی ئافرەتان ئه‌گه‌ر له‌ناو یه‌ک شێوازدا قه‌تیس بکرێ و ته‌نها یه‌ک ئامراز بۆ «یهکسانکردنهوه» به‌کارببرێت ،وه‌ک ئه‌و‌ه وای ه ل ه بازنه‌یه‌کی دیاریکراودا خوول بخۆین. ده‌سته‌واژه‌ی «یهکسانکردنهوه» چه‌ند چرکه‌یه‌کی پێویست ه بۆ وتن یان نووسین، به‌اڵم بۆ ئه‌وه‌ی بێت ه دی و وه‌ک ڕیاڵیته‌یه‌کی دانپێدانراو و پیاده‌کراو و ل ه الیه‌ن زۆرینه‌ی خەڵک و کۆمه‌ڵه‌و‌ه قبووڵکراو بێت ،سه‌دان ساڵی پێویسته .نمووی ڕوون و به‌رجه‌سته‌شمان ل ه مێژووی گه‌الن و واڵتاندا له‌به‌رچاوه .ئه‌و هه‌موو شێواز و ئامرازه‌ی ک ه ل ه واڵت ه گه‌شه‌سه‌ندووه‌کاندا ل ه الیه‌ن گرووپگەلی ئافرەتان و تاکه‌که‌س و ڕووناکبیر و ڕێکخراوه‌کانه‌و‌ه بۆ «یهکسانکردنهوه» به‌کارهاتوون بوونه‌ت ه ئه‌زموون و ده‌توانین به‌هره‌یان لێوه‌ربگرین ،به‌اڵم گرنگ ه ئێم ه وه‌ک کورد سیاسه‌تێکی خه‌یاڵی نه‌که‌ین و مێژوو، جوگرافیا ،زاڵده‌ستی کلتووری زه‌بروزه‌نگی ناوچه‌که ،کاریگه‌ری و ده‌سه‌اڵتی ئایین و ئایینزا و قۆناغی گه‌شه‌سه‌ندنی کۆمه‌ڵ وبارودۆخی گەشەی ئابووری و دۆخی سیاسی و پێگەی جوگرافی و مێژوویی و سیاسی کوردستانمان له‌بیر نه‌چێت کاتێک ده‌مانه‌وێت ئه‌زموونه‌کان بگوێزینه‌وه .کوردستان به‌هۆی دۆخی زێده‌تایبه‌تی خۆیه‌و‌ه ڕه‌نگ ه نه‌کرێ له‌گه‌ڵ هیچ شوێنێکی دیکه‌دا به‌راورد بکرێت .بۆی ه مامه‌ڵه‌یه‌کی عه‌قاڵنی له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و پرسانه‌دا پێویستییه‌که .پرسی کورد چه‌ند ئاڵۆز و فره‌کێشه‌یه ،هی ژنی کورد دوو پاییزی ٢٠١٦
15
53
هێند‌ه ئاڵۆزه .پرسی ژن ل ه گه‌ردووندا ب ه گشتی چه‌ند ئاڵۆزه ،هی ئافرەتانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست به‌هۆی تایبه‌تمه‌ندیی ه کلتووری و ئایینی و ئابوورییه‌کانه‌و‌ه زۆر ئاڵۆزتره ،چ جای بگات ب ه کێشه‌ی ژنی کورد ک ه وه‌ک نه‌ته‌وه‌ش ل ه قه‌یرانی ناسنامه‌دا ده‌ژی و بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئه‌و ناسنامه‌یه‌ش خه‌باتێکی درێژخایه‌نی ویستووە و ده‌وێت. ئه‌و هه‌موو ئامراز و شێوازه‌ی ک ه واڵتانی گه‌شه‌سه‌ندووی ب ه مه‌به‌ستی یه‌کسانی به‌کاریان بردووه ،ل ه زۆر جێگادا ل ه خاڵی هاوسانکردنه‌و‌ه و یهکسانکردنهوه نزیکی خستوونه‌ته‌وه، به‌اڵم هێشتاش ب ه ته‌واوی پێی نه‌گه‌یشتوون و یه‌کسانی ب ه مانای پڕاوپڕی خۆی نه‌هاتووه‌ت ه دی .بۆی ه خه‌باتی ئافرەتان به‌رده‌وام ه و سیاسه‌تی یهکسانکردنهوه ل ه الیه‌ن ئه‌وانه‌و‌ه داده‌ڕێژرێت و ئافرەتانی ناوه‌نده‌کانی بڕیار ب ه په‌یڕه‌وه‌یکردنی سیاسه‌تێکی ئافرەتانه‌ی عه‌قاڵنی و مه‌ده‌نی ،ده‌وڵه‌ت په‌یڕه‌وی ده‌کات. ئه‌ی ل ه کوردستان چی ک ه هێشتا ل ه خاڵی سفره‌و‌ه ده‌ستپێده‌که‌ین و هێشتا خودی ده‌سته‌واژه‌کانی «یهکسانکردنهوه»« ،مافی مرۆڤ» و «مرۆڤساالری» نامۆن ب ه گوێ .خه‌باتی ژن ل ه کوردستاندا وه‌ک ئه‌و‌ه وای ه «ب ه ده‌رزی بیرهه‌ڵبکه‌نی» .سه‌خته، وه‌لێ مه‌حاڵ نییه! دژواره ،وه‌لێ ده‌بێت بکرێت و نابێت ئافرەتانی پێشڕه‌و خۆیان بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و ئاسته‌نگیان ه ته‌یار نه‌کردبێت .ئافرەتانی خاوه‌ن پرنسیپ له‌م بواره‌دا پێویست ه دڵی خۆیان به‌و‌ه خۆش بکه‌ن ک ه ئه‌وان له‌م سه‌ره‌تا سه‌خته‌دا و له‌م هه‌موو ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه‌دا ڕێگایه‌ک بۆ نه‌وه‌ی دوای خۆیان ته‌خت ده‌که‌ن و ئه‌وان ئاسانتر ده‌توانن ئه‌م خه‌بات ه به‌ره‌و پێشه‌وه‌تر به‌رن. خۆبه‌ستنه‌و‌ه ب ه یه‌ک شێوازی کارکردن و ب ه یه‌ک ئامرازی خه‌بات ،ساردبوونه‌و‌ه و بێزاری و بێئاکامی له‌دووایه .پێویست ه ئه‌و شێواز و ئامرازانه‌ش له‌گه‌ڵ گۆڕانکارییه‌کاندا بگۆڕێن و پێ به پێی پێشڤه‌چوونه‌کان به‌ره‌وپێشه‌وه بچن و بگونجێن. باس ل ه جیهانگیری ئابووری و سیاسه‌ت و کلتووری ده‌که‌ین ،باس ل ه سیسته‌می دیموکراسی و کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ده‌که‌ین ،ئه‌ی بۆ ئه‌م قۆناغه‌ش هه‌مان میتودی جارانی خه‌بات ده‌گونجێ؟ چ کورد و چ ژنی کورد ئه‌گه‌ر به‌هر‌ه ل ه شێواز و ئامرازی نوێ و گونجاو له‌گه‌ڵ ڕۆحی سه‌رده‌م و فه‌لسه‌فه‌ی سه‌رده‌م و سیاسه‌تی سه‌رده‌م وه‌رنه‌گرن، وه‌ک پێویست به‌رهه‌می خه‌بات ناچننه‌وه. پاییزی ٢٠١٦
54
15
بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتانی کوردستان و خوێندنه‌وه‌یه‌ک ب ه چاویلکه‌ی سۆسیۆپۆلیتیک فێمینیست و خه‌باتی فێمینیستی له کوردستاندا بۆ ئه‌وه‌ی بزانین ل ه کوردستاندا خه‌باتی فێمینیستی هه‌ی ه یان خه‌باتکاری فێمینیستمان هه‌ن ،پێویست ه ل ه کۆنتێکسته‌کانی ئه‌و ده‌سته‌واژانه‌و‌ه بچین ه نێو بابه‌ته‌و‌ه و ل ه ژێر ڕۆشنایی ئه‌واندا ئه‌و خه‌بات ه هه‌ڵسه‌نگێنین ک ه ل ه واڵتی ئێمه‌شدا ب ه نیازی یه‌کسانی و هاوسانی ده‌کرێت. فێمینیزم فه‌لسه‌ف ه و دنیابینییه ،دنیابینییه‌کی جیاواز له‌وه‌ی باو‌ه و سهپاوه .ل ه فه‌لسه‌فه‌ی فێمینیزمدا نرخی مرۆڤه‌کان په‌یوه‌ندی نیی ه ب ه توخمه‌کان ،ڕه‌نگ ،ڕه‌گه‌ز و بۆچوونی سیاسی و به‌ندیواری ئایینی و به‌ندیواری چینایه‌تیه‌وه ،به‌ڵک ه په‌یوه‌ست ه به‌سروشتی مرۆڤبوونی مرۆڤه‌کانه‌وه .لۆژیکی فێمینیزم له‌سه‌ر بنه‌ماکانی ماف و ئازادی و بیرکردنه‌وه‌ی ڕێژه‌یی و بایه‌خی سروشتی مرۆڤ داڕێژراوه. چه‌مکی یه‌کسانی به‌و مانای ه نایه‌ت ک ه ده‌بێ مرۆڤه‌کان ل ه بیرکردنهوه و ل ه ڕه‌فتار و گوتاردا چوونیه‌ک بن بۆ ئه‌وه‌ی مافی یه‌کسانیان هه‌بێت و بایه‌خ و نرخی یه‌کسانیان هه‌بێت ،به‌ڵکو مرۆڤه‌کان ده‌بێت وه‌ک خۆیان وه‌ربگیردرێن و هه‌ر مرۆڤه‌ش بۆ خۆی که‌سێکی تایبه‌تی و خاوه‌ن بایه‌خ ه و ،ب ه له‌به‌رچاوگرتنی هه‌موو جیاوازیه‌کانیشیانه‌و‌ه ده‌بێت ل ه مافدا یه‌کسان بن. پێویست نیی ه ژن ل ه پیاو بچێت بۆ ئه‌وه‌ی مافی یه‌کسانی هه‌بێت له‌گه‌ڵ ئه‌ودا .هیچ کاتێکیش پیاو پێوه‌ر نیی ه بۆ بایه‌خی مرۆڤایه‌تی .هه‌ڵه‌یه‌ک ل ه تیۆری و ئه‌ده‌بیاتی ئافرەتاندا به‌کارده‌برێت و ده‌وترێت ده‌بێت ژن یه‌کسان بێت ب ه پیاو .ئه‌م هه‌ڵه‌ی ه ماوه‌یه‌کی زۆر به‌سه‌ر بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتان و تیۆریسێنه‌کانیشدا تێپه‌ڕیوه .کاتێ به‌م ده‌ربڕین ه ل ه ماف و ئازادی ئافرەتان بدوێین مانای ئه‌وه‌ی ه ئافرەتان خۆیان پیاو و ئازادی پیاو و مافی پیاو وه‌ک ستاندارد چاو لێده‌که‌ن و ده‌یانه‌وێ بگه‌ن به‌و ستاندارده. هه‌ڵه‌ی ئه‌م ده‌ربڕین و بۆچوون ه له‌وه‌دای ه ک ه ڕه‌وشی پیاو وه‌ک ئاسایی و ڕه‌وشی ژن وه‌ک نائاسایی بینراوه .به‌اڵم ڕاستی کێشه‌ک ه ئه‌وه‌ی ه ک ه هه‌ردوو توخمی پیاو و ژن ل ه ڕه‌وشێکی نائاساییدا ده‌ژین ،ئه‌میان ک ه ده‌چه‌وسێته‌وه ،ک ه ل ه مافه‌کانی بێبه‌ری کراوه، ک ه جه‌سته‌ی داگیرکراوه ،ک ه بیری کۆنتڕۆڵ کراوه ل ه ڕه‌وشێکی نائاساییدا ده‌ژی، پاییزی ٢٠١٦
15
55
له‌گه‌ڵ ئه‌ویتریان ک ه ده‌چه‌وسێنێته‌وه ،مافی زێده‌تر ل ه پێویستی پێ ڕه‌وا بینراوه ،ک ه جه‌سته‌ی که‌سانی تر«مێینه» ی داگیر کردووه ،بیری توخمه‌که‌ی به‌رامبه‌ری کۆنتڕۆڵ ده‌کات و ناسنامه‌ی ئه‌ویدی خستۆت ه خه‌ته‌ره‌وه .که‌وات ه ئه‌م دوو توخمه ،پیاو و ژن، که‌سیان له‌و ڕه‌وشانه‌دا ک ه تیایدا ده‌ژین و نائاساییبوونی دۆخه‌کانی ژیانیان ناتوانن ببن ب ه ستانداردێک بۆ ماف و ئازادی ،به‌ڵک ه ستاندارێک ل ه ده‌ره‌وه‌ی هه‌ردوو ئه‌م توخم ه پێویست ه ده‌ستنیشان بکرێت بۆ گه‌یاندنی مرۆڤه‌کان ب ه مافه‌کانی خۆیانان ،ب ه نرخی مرۆڤانه‌ی خۆی ،ب ه ئازادییه‌کانی خۆیان .که‌وات ه یه‌کسانی به‌و مانای ه لۆژیکیی ه ک ه ئه‌و توخمه‌ی ک ه مافی که‌م ه وه‌ریبگرێته‌وه ،ئه‌و توخمه‌شی ک ه مافی زۆرتر ل ه هه‌قی خۆی هه‌ی ه ده‌ستی لێ هه‌ڵبگرێت .ئه‌وه‌ی هه‌تا ئه‌مڕۆ ل ه ئه‌زموونی بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتاندا هه‌ی ه ل ه هه‌موو جیهاندا ،ئه‌وه‌ی ه ک ه ئه‌و الیه‌نه‌ی مافی زۆرتر ل ه هه‌قی خۆی ههبووه ئاماد‌ه نه‌بوو‌ه ده‌ستی لێ هه‌ڵبگرێت و بۆی ه خه‌باتی فێمینیستی ڕووبه‌ڕووی ملمالنێی زۆر بۆته‌و‌ه و تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی که توندوتیژی زۆر هاوه‌ڵی ئه‌م خه‌باته بووه. خه‌باتی فێمینیستی ئه‌گه‌ر وه‌ک خۆی و بۆ هیچ مه‌به‌ستێکی البه‌الیی به‌کار نه‌برێ، پێویست ه ئه‌و خه‌بات ه بێت ئامانجێکی پیرۆز و سه‌ره‌کی بۆ ئه‌و‌ه بێت ک ه یه‌کسانی و دادپه‌روه‌ری بهێنێت ه ئاراو‌ه و وه‌ک ئه‌ڵته‌رناتیڤێکی سیسته‌می باوکساالری ،مرۆڤساالری بهێنێت ه به‌رهه‌م. فێمینیست کێییه؟ فێمینیست ئه‌و که‌سه‌ی ه باوه‌ڕی ب ه فه‌لسه‌فه‌ی فێمینیزم هه‌یه ،ک ه ده‌رکی ب ه نائاساییبوونی ڕه‌وشه‌کان کردووه و ک ه ئاره‌زووی ئاسایکردنه‌وه ده‌کات .فێمینیست مه‌رج نیی ه ژن بێت ،ئه‌و پیاوانه‌ش ک ه وه‌ک پرنسیپ خه‌بات بۆ ئاسایکردنه‌وه‌ی ڕه‌وشی نادادپه‌روه‌ران ه و نائاسایی کۆمه‌ڵگ ه ده‌ده‌ن خه‌باتکاری فێمنیستین .به‌رامبه‌ر به‌مانیش ئه‌نتی فێمینیسته‌کان هه‌ن ،ئه‌وانه‌ی ک ه باوه‌ڕیان ب ه نه‌گۆڕی و ڕه‌وایی سیسته‌می باوکساالری هه‌ی ه و هه‌ر ده‌ستێوه‌ردانێکی ئه‌و سیسته‌م ه ب ه خه‌ته‌ر له‌سه‌ر ستاتووی توخم و شیرازه‌ی خێزان و کۆمه‌ڵگ ه ده‌بینن .ئه‌نتی فێمینیسته‌کانیش مه‌رج نیی ه ته‌نها پیاو بن ،به‌ڵک ه ئه‌و ئافرەتانه‌شن ک ه پێیان وای ه سیسته‌می باوکساالری ل ه به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌واندا کاری کردووه و ستاستووی خۆیان ل ه سێبه‌ری پیاودا به پارێزراو ده‌بینن.
پاییزی ٢٠١٦
56
15
بۆ ئه‌وه‌ی که‌سێکی فێمینیست بیت ،پێویست ه ڕه‌وشتی فێمینیستی و کلتووری فێمینیستی په‌یڕه‌وی بکه‌ی ل ه هه‌ڵسوکه‌وت ،ل ه بیرکردنهوه ،ل ه ئاخاوتن و به‌کارهێنانی زمان و ل ه هه‌ر بابه‌تێکی په‌یوه‌ندیدار ب ه یه‌کسانی و نرخی مرۆڤ و توخمه‌کانه‌وه .کرۆکی ڕه‌وشتی فێمینیستیش باوه‌ڕبه‌خۆبوون و باوه‌ڕهێنان ه ب ه فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌ڵته‌رناتیڤی فه‌لسه‌فه‌ی باوی باوکساالری. که‌سێکی فێمینیست پێش هه‌موو شتێک ده‌بێ تۆزی کلتووری باوکساالری ل ه خۆی ته‌کاندبێت ،بیری خۆی ل ه خه‌وشی ئه‌و تێڕوانین ه باو و سهپاوه شوشتبێته‌و‌ه ک ه سیسته‌می بیرکردنه‌وه‌ی ره‌ها و نالۆژیکی ه و پێوه‌ری نرخی مرۆڤه‌کان به‌و پێوه‌ر‌ه ناماقوڵه ده‌پێوێت. خه‌بات بۆ ئافرەتان مه‌خابن هه‌ندێ جار که‌ڵکئاوه‌ژووی لێ وه‌رده‌گیرێت و که‌سانێ ک ه باوه‌ڕیان ب ه فه‌لسه‌فه‌ی فێمینیست نیی ه و کارکردن بۆ یه‌کسانییان نه‌کردووه‌ت ه پرنسیپ، که‌چی ب ه ناوی خه‌باتی ژن و بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتانه‌و‌ه ده‌په‌یڤن و وتار ده‌ده‌ن .ئه‌و که‌سان ه وه‌ک مۆدێل و وه‌ک دیارده‌یه‌کی کاتی سه‌رقاڵی ده‌بن ،به‌اڵم ل ه ڕه‌فتار و ل ه گوتاریاندا دژه‌گۆیی زۆر به‌دی ده‌کرێت ومه‌خابن زیانی زۆر له بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتان ده‌دات. بزووتنه‌وه‌ی ئافرەتان ل ه باشووری کوردستان ل ه دوای ڕاپه‌ڕینی به‌هاری 1991ه‌و‌ه تا ئێستا: ساڵی ڕاپه‌ڕین 1991،هێڵێکی جیاکه‌ره‌وه‌ی ه ل ه نێوان دوو قۆناغ بۆ گه‌لی کوردی به‌شێکی باشووری کوردستان .من لێره‌دا ئه‌م دوو قۆناغ ه ب ه (قۆناغی خنکان)و (قۆناغی هه‌ناسه‌دان) ناوزه‌د ده‌که‌م .ل ه قۆناغی خنکاندا گه‌لی کورد ب ه گشتی به‌کۆیله‌کراوی ڕژێمی دیکتاتۆری به‌عس بوون .ل ه کۆمه‌ڵ ه نه‌ریتییه‌کاندا ب ه گشتی پێگه‌ی ژن ل ه پاییندای ه و ل ه دۆخێکی دژواردایه ،ئه‌ی ئه‌گه‌ر کۆمه‌ڵێک وێڕای ئه‌وه‌ش ده‌ستبه‌سه‌ر و خنکاو بێت و ،پیاوانیشی بێده‌سه‌اڵت بکرێن چی؟! ئه‌م ه دۆخی زێده‌نائاسایی ئافرەتانی کورد بوو ل ه قۆناغی خنکاندا ل ه پێش ڕاپه‌ڕین ،ک ه تایبه‌تمه‌ندییه‌ک ه ل ه پله‌ی چه‌وساندنه‌و‌ه و سته‌می زیاد ده‌کرد و کێشه‌که‌ی ئاڵۆزتر ده‌کرده‌وه. ئه‌گه‌رچی هه‌ندێ ل ه حیزبه‌کان ڕێکخراوی ئافرەتانیان ههبووه و له‌پێش ڕاپه‌ڕینیشدا و ل ه قۆناغی خه‌باتی شاخدا ئه‌م ڕێکخراوان ه ورده‌چاالکییان ههبووه ،به‌اڵم ناکرێ ده‌ستپێکی پاییزی ٢٠١٦
15
57
دامه‌زراندنی ئه‌و ڕێکخراوان ه وه‌ک ده‌ستپێکی بزووتنه‌وه‌یه‌کی ئافرەتان ناوزه‌د بکه‌ین .بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م بۆچوونه‌م به‌ڵگه‌دار بکه‌م ،ئه‌م فاکته‌رانه ده‌ستنیشان ده‌که‌م: یه‌که‌م :نەبوونی رێبازی یەکسانخوازانە خه‌باتی ئافرەتان فێمینیستان ه ئاراست ه نه‌کرابوو ،وات ه به‌و ئاقاره‌ی ک ه وه‌ک ژن به‌دوای ناسنامه‌ی ژندا بگه‌ڕێت .ک ه ئه‌مه‌ش هۆکاری خۆی هه‌ی ه و په‌یوه‌ست ه ب ه قۆناغی گه‌شه‌سه‌ندنی کۆمه‌ڵە‌وه .ئافرەتانی کوردیش به‌شێکی په‌راوێزخراوی ناو حیزبگه‌لێکی نه‌ریتی گه‌لێکی په‌راوێزخراو بوون. دووه‌م :ناهاوسەنگی و ناڕۆشنی دیدگا شۆڕشه‌کانی کورد ،شۆڕشی نه‌ته‌وه‌یی پەتیی بوون و ،به‌شدارانی شۆڕش تێکه‌ڵ و پێکه‌ڵێکی ناهاوسه‌نگ بوون ل ه کۆنه‌خواز و نوێخواز ،ل ه نه‌خوێنده‌وار و خوێنده‌وار ،ل ه ڕۆشنبیر و سه‌له‌فی و هتد .گومان له‌وه‌دا نیی ه ک ه ڕووانین بۆ ئازادی ژن الی هه‌ر یه‌ک له‌و چین و توێژان ه جیاواز‌ه و شه‌پۆلی کۆنه‌خواز ل ه چاو نوێخوازدا زۆرین ه بووه و ئاسان نه‌بوو‌ه ڕه‌وتی خه‌باتی ئافرەتان ل ه دۆخی وادا ئاسایی و ب ه ئاسانی به‌ره‌و پێشه‌و‌ه بڕوات. سێیه‌م :سەرۆکایەتی باوی رۆژهەاڵتی وەک هەر بزوتنەوەیەکی رزگاریخوازی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،سه‌رکرده‌کانی کوردیش، سه‌رۆک و سکرتێری حیزبه‌کانی باشووری کوردستان بایه‌خێکیان بۆ پرسی ژن نه‌بوو‌ه و دروستبوونی ڕێکخراوه‌کانی ئافرەتانی ئه‌و حیزبان ه وه‌ک مۆدێلێکی پارتایه‌تی ب ه پێویست زانراوه .ئه‌م مۆدێله‌ش تایبه‌ت نیی ه ب ه نه‌ریتی حیزب و حیزبایه‌تی ل ه کوردستاندا ،به‌لک ه دیارده‌یه‌ک ه ل ه دنیاشدا په‌یڕه‌وی کراوه و حیزبه‌کان ڕێکخراوی تایبه‌ت ب ه ئافرەتانیان ههبووه ،به‌اڵم نه‌ک بۆ ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌رکی حیزبایه‌تی ،به‌ڵک ه بۆ ڕاپه‌ڕاندی ئه‌رکی ئاسایکردنه‌وه‌ی السه‌نگییه‌کان و ،ئیشکردن بۆ یه‌کسانی و هاوسانی ل ه کۆمه‌ڵگه‌دا، بەاڵم لە کوردستان و لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە گشتی ئەم رێکخراوانە بۆ راپەراندنی ئەرکی حیزبین. قۆناغی دوای ڕاپه‌ڕین ،قۆناغی هه‌ناسه‌دانی «تاڕاده‌یه‌ک» ئازادی کورد بوو ب ه گشتی .ئافرەتانی کوردیش به‌و هه‌ناسه‌ی ه به‌هره‌مه‌ند بوون ،به‌اڵم ب ه ڕێژه‌یه‌کی که‌متر، هۆیه‌که‌شی زاڵبوونی کلتووری پیاوساالری ل ه که‌شی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی ،بوو .ئه‌و ئازادیی ه ڕێژه‌ییه‌ی به‌شێکی واڵتی گرته‌وه ،بوو ب ه سه‌ره‌تایه‌کی بزێو بۆ چاالکی سیاسی، پاییزی ٢٠١٦
58
15
کلتووری ،کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری ل ه کوردستاندا .ب ه دامه‌زراندنی په‌رله‌مان و حکومه‌تیش لە مایسی « ،١٩٩٢سه‌ره‌ڕای هه‌موو که‌موکوڕییه‌کان» سترکتوورێکی دا ب ه قه‌واره‌ی کورد و ،له‌وساشه‌و‌ه گروپ و ڕێکخراوه حکومه‌تی و ناحکومه‌تیه‌کان زیاتر چاالکییه‌کانیان گه‌شه‌ی سه‌ند. ده‌کرێ چاالکییه‌کانی ئافرەتان ل ه دوای ڕاپهڕینهوه چ وه‌ک تاک ،چ وه‌ک گروپ و ڕێکخراوی پیشه‌یی و چ وه‌ک ڕێکخراوه‌کانی ئافرەتانی سه‌ر ب ه حیزبه‌کان وه‌ک سه‌ره‌تایه‌کی بزوتنه‌وه‌ی فێمینیستی کوردی دابنێین .به‌اڵم بزوتنه‌وه‌یه‌کی که‌مهێز و که‌م کاریگه‌ریی، به‌هۆی قه‌یرانی ڕووانینی فێمینیستانه‌وه .ب ه به‌راورد له‌گه‌ڵ نه‌وه‌ته‌کاندا ،ل ه ساڵی 2000 ب ه دواو‌ه گۆڕانێکی پۆزه‌تیڤ به‌ره‌و ئاراسته‌ی ڕووانینی فێمینیستی هه‌ست پێ ده‌کرێت و بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتان ل ه کوردستاندا «خه‌ریکه» ڕه‌نگ ده‌گرێت و ڕه‌نگ ده‌داته‌وه. یه‌کێک ل ه فاکته‌ر‌ه سه‌ره‌کییه‌کانی که‌مڕه‌نگی خه‌باتی فێمینیستی ل ه ساڵی ڕاپهڕینهوه تا ساڵی 2000ملمالنێی حیزبایه‌تی و شه‌ڕی ناوخۆی نێوان هه‌ردوو حیزبی پێکهێنه‌ری حکومه‌ت پدک و ینک بوو .دیار‌ه ئه‌و شه‌ڕ‌ه و بارگرژییه‌کانی نێوان ساڵی 1995و 2000 نه‌ک ته‌نها زه‌بری ل ه خه‌باتی ئافرەتان وه‌شاند و ده‌نگی ئافرەتانی له‌ت کرد ،به‌ڵک ه ڕه‌وتی گه‌شه‌سه‌ندنی کۆمه‌ڵی کوردی ب ه گشتی خست ه قه‌یرانه‌و‌ه و باشووری کوردستانی له‌ت کرد .له‌تبوونی ئه‌م به‌شه‌ی کوردستان ته‌نها دابه‌شبوونی حکومه‌تی لێ نه‌که‌وته‌وه، به‌ڵک ه کاریگه‌ری له‌سه‌ر تێکڕای دیارد‌ه پێکهێنه‌ره‌کانی سه‌رخان و ژێرخانی کۆمه‌ڵگ ه دانا .بۆ ئه‌وه‌ی ب ه شێوه‌یه‌کی ڕووبه‌ریان ه ل ه خه‌باتی ژن نه‌ڕوانین و ب ه چاویلکه‌یه‌کی کۆمه‌ڵناسی له‌و فاکته‌ران ه ورد ببینه‌و‌ه ک ه ڕۆڵیان ل ه سستکردنه‌وه‌ی هه‌نگاوی ئافرەتان ل ه کوردستان دا بینیوه ،ب ه تایبه‌تی ل ه دوای ڕاپهڕینهوه ،ناکرێ چاو ل ه فاکته‌ری شه‌ڕی ناوخۆ ،وه‌ک کاریگه‌رترین گورز نه‌که‌ین ،ک ه ئاکامی تا ئه‌مڕۆش ماو‌ه و به‌ربه‌ستێک ه ل ه به‌رده‌م گه‌شه‌سه‌ندنی کۆمه‌ڵ ب ه گشتی .نموون ه هه‌ر‌ه ساده‌کانیش بۆ ئەو قۆناغە دژوارە گرنگترینیان ئەمانە بوون: یەکەم :لۆکاڵبوونی خەبات ن ه یاساکانی ئیداره‌ی سلێمانی ل ه هه‌ولێر بره‌ویان هه‌ی ه و ن ه یاساکانی ئیداره‌ی هه‌ولێر ل ه سلێمانی کاریان پێ ده‌کرێت .کاتێ ئافرەتان خه‌بات ده‌که‌ن بۆ گۆڕینی یاسای کۆن و دانانی یاسای مه‌ده‌نی ل ه جێگه‌یان ،ده‌که‌ون ه به‌رده‌م ئه‌و ئاسته‌نگ ه گه‌وره‌یه‌ی ل ه کام ئیدار‌ه داوا بکه‌ن؟ ئه‌گه‌ر ل ه یه‌کێکیشیاندا یاسایه‌ک گۆڕا خۆ ئه‌و‌ه نابێت ه یاسا بۆ هه‌موو کوردستان؟ ئه‌ی ئه‌گه‌ر یه‌کێک له‌م ده‌ڤه‌ر یاسا شکێنی کرد و په‌ڕییه‌و‌ه ئه‌و ده‌ڤه‌ر، پاییزی ٢٠١٦
15
59
خۆ یاسا نوێیه‌ک ه نایگرێته‌و‌ه و ده‌رباز ده‌بێت ل ه سزا؟ له‌م دۆخ ه زۆر دژواره‌دا خه‌باتی ئافرەتانی کوردستانیش له‌ت و په‌ت ده‌بێت و هه‌مان کلتووری حیزبایه‌تی ئه‌مانیش هه‌ر یه‌که‌و گۆشه‌گیری ده‌ڤه‌ری سنوورداری خۆی ده‌کات و ،ل ه ئاکامدا خه‌باته‌که‌شیان ده‌بێت ه خه‌باتێکی لۆکاڵ و گشتگر نابێت .ئه‌گه‌ر ده‌ستکه‌وتێکیشیان هه‌بێت ،ده‌ستکه‌وتێکی لۆکاڵ ه و هه‌موو ئافرەتانی کوردستان ناگرێته‌وه. دووەم :کار و کاردانەوە لە بری خەبات هه‌مان فاکته‌ر ده‌بێت ه هۆی ئه‌وه‌ی خه‌باتی ئافرەتانیش کاردانه‌و‌ه بێت ل ه ئه‌نجامی دیارده‌یه‌کی ناپه‌سه‌ندنی به‌رامبه‌ر ،نه‌ک کار بێت بۆ نه‌هێشتنی دیارده‌ی هه‌اڵواردن به‌رامبه‌ر ب ه ئافرەتان ل ه کۆمه‌ڵدا .کێبه‌رکێی حیزبایه‌تی بێت ک ه زیاتر ل ه بۆته‌ی بانگه‌شه‌دا دهمێنێتهوه ،نه‌ک پێشبڕکێی گه‌شه‌سه‌ندن و به‌ده‌ستهێنانی ماف بۆ ئافرەتان. سێیەم :ئافرەتە ڕووکەشەکان لە دەسەاڵتدا کلتووری حیزبایه‌تی وای کردووه ک ه ئه‌و جێگ ه که‌مه‌ش ک ه ل ه ناوه‌نده‌کانی بڕیارداندا ب ه ژن دراو‌ه ل ه هه‌ردوو ئیداره‌ی سلێمانی و هه‌ولێر ،بدرێ به‌و ئافرەتانه‌ی ک ه ئه‌ندامی گوێڕایه‌ڵی دوو حیزب ه فه‌رمانڕه‌واکه‌ن و ل ه قسه‌ی فه‌رمانده‌کانیان ده‌رناچن .ئه‌و ئافرەتانه‌ش نه‌ک به‌هۆی لێوه‌شاوه‌یی و تواناکانیانه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێن ،به‌ڵک ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خوشکی ،ژنی یان کچی ئه‌م شه‌هید یان ئه‌و به‌رپرسن .ل ه هه‌موو ئه‌مانه‌ش دژوارتر هه‌ندێک له‌و خانمان ه خاوه‌نی تێڕوانینێکی باوکساالرانه‌ن و پێگه‌ی خۆیان ل ه سێبه‌ری پیاوه‌کاندا تووندوتۆڵ ده‌بینن شیکاری جەستە و دەروونی کۆمەڵ: بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین ب ه شێوه‌یه‌کی دروست کار بۆ ئاساییکردنه‌وه‌ی ڕه‌وشی ئافرەتان بکه‌ین ل ه کوردستاندا ،پێویستمان ب ه ناسینی ئه‌نه‌تۆمی کۆمه‌ڵی کورده .بێ ئه‌م ناسین ه و ب ه بێ ده‌ستنیشانکردنی ئه‌و ڤیرۆسانه‌ی ک ه ڕێگ ه ل ه گه‌شه‌سه‌ندنی ته‌ندروست و ئاسایی کۆمه‌ڵگ ه ده‌گرن ،ناتوانین ل ه کێشه‌کان تێبگه‌ین .بۆی ه زۆر گرنگ ه لێکۆڵه‌ر ب ه چاویلکه‌ی زانست بڕوانێت ه پێکهاته‌کانی جه‌سته‌ی و پێکهاته‌کانی هزر و ده‌روونی کۆمه‌ڵ ،نه‌ک ب ه چاوی هه‌ست و ،نه‌ک ب ه پاڵنه‌ر‌ه چه‌پاوه‌کانی نه‌ست .ب ه هه‌مان شێوه‌ش گرنگ ه خوێنه‌ر بێ الیه‌ن لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی بابه‌تی بخوێنێته‌و‌ه و ب ه چاوی هزر لێی قووڵ بێته‌وه. پاییزی ٢٠١٦
60
15
بۆ ئه‌وه‌ی که‌شێکی ته‌ندروست بۆ خه‌بات بڕه‌خسێ ،چ خه‌بات بۆ کورد و چ خه‌بات بۆ ژن ،ده‌بێت پێش هه‌موو شتێک جه‌سته‌ی کۆمه‌ڵی کورد ل ه ڤایرۆسی دووبه‌ره‌کی و ملمالنێی کەسێتی و حیزبایه‌تی پاک بکرێتهوه .هزری کۆمه‌ڵگ ه به‌و ئاراسته‌ی ه بگۆڕدرێت ک ه سیسته‌می بیرکردنه‌وه‌ی ل ه ڕه‌هابینییه‌و‌ه به‌ره‌و ڕێژه‌یی بینین ببرێت .ده‌روونی کۆمه‌ڵگه له گرژییه‌و‌ه به‌ره‌و خاوبوونه‌و‌ه ببرێت و گرێ ئاڵۆزکاوه‌کانی بکرێنه‌وه. دیار‌ه ئه‌مانه‌ش ب ه تیۆری ئاسانن و ل ه پراکتیکدا سه‌ختن،به‌اڵم مه‌حاڵ نین .ئه‌مان ه کاری هه‌ره‌وه‌زیی پسپۆرانی هه‌موو بواره‌کان ه و ل ه پرۆسه‌یه‌کدا ب ه ئه‌نجام ده‌گات ک ه سااڵن ده‌خایه‌نێت و ملیۆنانی تێ ده‌چێت .ئه‌مه‌ش ڕه‌وتی ئاسایی گۆڕانکارییه‌کانی هه‌ر کۆمه‌ڵێکه. هه‌ن پێیان وای ه پدک و ینک ک ه سه‌رچاوه‌ی ئه‌و ملمالنێیه‌ن ک ه ئه‌و هه‌موو نه‌هامه‌تییه‌ی لێ که‌وتووه‌ته‌وه،ده‌بێت له‌ناوبچن و حیزبێکی ئه‌ڵته‌رناتیڤ ل ه جێگه‌یان دروست ببێت. ئه‌م بۆچوون ه زیاتر سه‌رپێیی ه و ڕامانێکی تێدا نیی ه ل ه ئه‌نه‌تۆمی کۆمه‌ڵگه‌ی کورد و کۆهزر و کۆده‌روونی ئه‌و کۆمه‌ڵه ،چونک ه ئه‌م بۆچوون ه پشتقایم نیی ه ب ه فاکته‌ری سیاسی ،کۆمه‌اڵیه‌تی ،ده‌روونی ،ئابووری و کلتووری و له‌م بۆچوونه‌دا ڕۆڵی داگیرکه‌رانی کوردستان له‌بیر کراوه .پدک و ینک هه‌ردووکیان ل ه منداڵدانی ئه‌و جه‌سته‌یه‌دا دروستبوون و ده‌رهاویشته‌ی ئه‌و باودۆخ ه ناله‌باره‌ن ک ه کوردستانی کرد ب ه کۆلۆنی و کورد ب ه که‌مایه‌تی ژێرده‌ست و ،کلتوور و زمانی کورد ب ه نامۆ و قه‌ده‌غ ه و به‌ربه‌ستکراو و چاندنی کلتووری به‌عس له‌ناو هزری گشتی کۆمه‌ڵ ل ه ڕێگه‌ی پهروهرده و ده‌زگاکانی ڕاگه‌یاندنه‌وه .کلتووری به‌عس تا ئه‌مڕۆش ڤایرۆسی حه‌شاردراو‌ه ل ه کۆده‌روونی کۆمه‌ڵی ئێمه‌دا و له‌ناو سیسته‌می پهروهرده ،سیسته‌می داد ،سیسته‌می بیرکردنه‌وه‌ی گشتیدا ڕۆژان ه ڕه‌نگ ده‌داته‌وه. بۆ نموونه:ک ه بۆ چاره‌سه‌ری کێشه‌یه‌ک بیر ل ه زه‌بر و زه‌نگ ده‌که‌ینه‌و‌ه و بۆ بنبڕکردنی ئه‌و کێشه‌ی ه په‌نا بۆ له‌ناوبردنی به‌رامبه‌ر ده‌ده‌ین ،گەر لە رووی فیزیکیشەوە نەبێت لە رووی مەعنەوییەوە .ئه‌م ه ڤایرۆسی شاراوه‌ی ئه‌و کلتووری زه‌بروزه‌نگه‌ی ه ل ه توێی ده‌ماره‌کان و له‌ناو پێچاوپێچیه‌کانی ده‌رووندا هانی ئه‌و هه‌ڵوێسته‌مان ده‌دات .ک ه بۆ لێدانی پیاوێک سوکایه‌تی ب ه ژنه‌که‌ی ،کچه‌که‌ی ،خوشک و دایکی ده‌کرێت ،هه‌مان ڤایرۆسه بزێوان ه ڕۆڵ ده‌بینێ ل ه به‌رجه‌سته‌کردنی ئه‌و هه‌ڵوێسته‌دا. بۆی ه گرنگ ته‌نها ئه‌و‌ه نیی ه کار بۆ گۆڕینی یاسا و دانانی یاسای مۆدێرن بکه‌ین ،هێنده‌ی ئه‌وه‌ی ک ه پێویست ه هاوکات کار بۆ گۆڕینی ئه‌و سیسته‌مان ه بکه‌ین و ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر پاییزی ٢٠١٦
15
61
پێویستیشی کرد سه‌رله‌به‌ر هه‌ڵیانوه‌شێنینه‌و‌ه و هی نوێ ل ه جێگه‌یان بنیات بنێین. ب ه بۆچوونی من ،ب ه تایبه‌تی سیسته‌می پهروهرده ل ه کوردستاندا هاێند‌ه ڤایرۆسی نه‌بینراوی به‌عس ل ه توێی په‌یام و ئاماژه‌کانی حه‌شار‌ه ک ه نه‌و‌ه ل ه دوای نه‌و‌ه مرۆڤی سه‌قه‌ت به‌رهه‌م ده‌هێنێ و ئه‌م مرۆڤان ه توندوتیژی و بیرکردنه‌وه‌ی ڕه‌ها ده‌بێت ه سیفه‌ت و ڕه‌فتاریان .له‌و بارودۆخه‌شدا سه‌دان حیزبی دی دروست بکه‌ن ل ه حیزبه‌کانی ئه‌مڕۆ باشتر به‌رهه‌م ناهێنن ک ه هه‌موومان ڕه‌خنه‌مان لێیان هه‌یه .سیسته‌می پهروهرده ل ه کوردستاندا بواری ئه‌وه‌ی تێدا نه‌ماو‌ه ک ه کار بۆ چاکسازی بکرێت ،به‌ڵک ه ئاوه‌ژووکردنه‌وه‌ی ئه‌و سیسته‌م ه بووه‌ت ه پێویستییه‌کی هه‌نووکه‌یی .گۆڕانی بناغه‌یی ل ه سیسته‌می پهروهرده سه‌ره‌تایه‌کیش ه بۆ گۆڕینی سیسته‌می بیرکردنهوه ،وات ه کۆهزری کۆمه‌ڵیشش ل ه ڕووانینی ڕه‌ها بۆ دیارده‌کان به‌ره‌و ڕووانینی ڕێژه‌یی بۆیان.
پاییزی ٢٠١٦
62
15
لە
ڕۆڵی کۆمەڵی مەدەنی سەرخستنی شارستانیەتدا کنێر عەبدواڵ
پاییزی ٢٠١٦
15
63
پاییزی ٢٠١٦
64
15
ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بە یەکێک لە گرنگترین مەرجە بنەڕەتییەکان ئەژمار دەکرێت بۆ بەدیھێنانی پێشکەوتنی سیاسی و خۆشگوزەرانی کۆمەاڵیەتی ،ئابوری و رۆشنبیری بۆ کۆمەڵگە ھاوچەرخەکان ،لەبەر ئەوەی بایەخ دەدات بە گرنگترین دوو فاکتەر لە فاکتەرەکانی بەدیھێنانی ئەو پێشکەوتنە کە ئەوانیش بریتین لە تاک و کۆمەڵ ،بۆیە بەرپرسیارێتی تاک لەبەرامبەر کۆمەڵەکەی بەسەریدا ئەیسەپێنێ کە ببێتە کۆڵەکەیەکی کاریگەر و چاالک لە بەدیھێنانی گەشەپێدان و پەرەپێدانی مرۆیی کە پەیدەبات بە مافەکانی مرۆڤ و پاراستنی و زامنکردنی کۆڵەکە بنەڕەتییەکەی. چەمکی کۆمەڵی مەدەنی بە کۆمەڵێک ڕێکخراو ناوزەند دەکرێت کە خەسڵەتی خۆبەخشی و قازانج نەویستی لەخۆ دەگرێت و ڕۆلێکی گرنگ و کاریگەر دەگێڕێ لە نێوان خێزان و ھاواڵتیدا لەالیەک و لەالیەکی دیکە بۆ ھێنانەدی بەرژەوەندییەکانی کۆمەڵ بەمەبەستی ھێنانەکایەوەی ئاشتی و سەقامگیری و ھاوسەنگی کۆمەاڵیەتی و باڵوکردنەوەی ڕۆشنبیری و بەرزکردنەوەی ئاستی ھۆشمەندی تاکەکانی کۆمەڵ بە واتای ھەڵگری ئەو دروشمەی دەڵێت (نا بۆ توندوتیژی ،نا بە جیاکاری و نا بۆ کوشتن و بڕین بە ھەموو شێوەکانییەوە، لە ڕووی (ئاینی ،نەتەوەیی ،مەزھەبی و سیاسی و فکری .....ھتد) ئەوەش بە ئامانجی بەرجەستەبوون و بەھێزکردنی بەھا و بیروباوەر ،پێوەرەکانی لێبوردەیی ،خۆشەویستی، ھاوکاری ،ڕازیبوون ،خۆشگوزەرانی ،ئاشتەوایی ،ڕێز ،پەسەندکردنی ئەویدی ،شەفافیەت، ڕەفتارکردن و مامەڵەکردن لە نێوان تاکەکانی بەشێوەی نەرمونیانی و ڕاستگۆیی و وەالنانی خراپ مامەڵەکردن و ڕق و قینە و بەکارھێنانی زمانی زبر و توندڕەوی ھەموو ئەو جۆر کارکردنە ڕێکخراوەییانەی پێیان دەوترێت ڕێکخراوی کۆمەڵی مەدەنی ،ھەروەھا بە دەسەاڵتی پێنجەم ناوزەند دەکرێت لە ڕوانگەی ئەرک و بەرپرسیارێتی کە ڕۆڵی گرنگ دەگێڕێ لە چاودێریکردنی گرنگ و بێگەرد. پاییزی ٢٠١٦
15
65
• کۆمەڵی مەدەنی بە چ کۆمەلێک ناوزەند دەکرێت؟ بریتییە لە ھەر کۆمەڵەیەک کە ھەڵگری بیروباوەڕ و بەھا و ئەو ئاکارانە بێت کە خەسڵەتی خۆبەخشی و کاری باش و خۆشگوزەرانی لەخۆ بگرێت بەدوور لەو بەھایانەی ھەڵگری خەسڵەتی ڕق و کینە و توڕەییین. ھەروەھا کۆمەڵی مەدەنی سستمی دامەزراوەیی لەخۆ دەگرێت وەک (ڕێکخراوە ناحکومییەکان ،بە نموونە دامەزراوە ئاینییەکان (مزگەوت و کەنیسە....ھتد) ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی خزمەتگوزاریی و چاالکییەکانی بەخۆرایی و بێ نرخ پێشکەش بە تاکەکانی کۆمەڵ دەکەن وەک پاراستنی ژنان ،بایەخدان بە ھەتیوکان، بایەخدان بە منداڵ و نەخۆشەکان و ھەموو یارمەتییەکی مرۆیی ،گەشەپێدان و پەرەپێدانی ڕۆشنبیری ،کۆمەاڵیەتی ،ئابوری ،تەندروستی ،سیاسی ،وەرزشی ،کلتوری ،ژینگەیی، مافی مرۆڤ ،منداڵ و خاوەن پێداویستی تایبەت و فێرخواز و گەنجان. وە ھەر کۆمەڵێک بێ بوونی ڕێکخراوی کۆمەڵی مەدەنی و بێ دامەزراوەکانی ئاماژەپێکراو و جۆری چاالکی و کارەکانی کەموکورت ئەبێت و جۆرێک دەبێت لە چەواشەکاری. بێگومان ھەموو ئەو جۆرە چاالکییانە بەشێوەیەکی ھاوسەنگ و تەواوکەر نابێت گەر ھەموو ئەو ڕێکخراوانە پشتگیری و پشتیوانی و پاڵپشت نەکرێن بەشێوەیەکی باش لە ڕووی دارایی و مەعنەوییەوە لەالیەن دەوڵەتەوە. • پێكهاتە سەرەکییەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە کێدا خۆی دەبینێتەوە؟ کۆڵەکە و پێكهاتە سەرەکییەکانی کۆمەڵی مەدەنی لەم ناوەندانەدا خۆی دەبینێتەوە کە بریتین لە: .١ڕێکخراوی میللی و جەماوەری .٢دامەزراوە ئاینی و ڕۆشنبیرییەکان .٣سەندیکا و یەکێتی و ڕێکخراوە پیشەییەکان .٤ڕێکخراو و چاالکییە کۆمەاڵیەتی و خێزانییەکان .٥یانە کۆمەاڵیەتی و وەرزشی و سەنتەرەکانی گەنجان .٦یەکێتییە کرێکاری و پیشەییەکان .٧ڕێکخراوەکانی میللەتە ڕەسەنەکان .٨پارتە سیاسییەکان .٩کەناڵەکانی ڕاگەیاندن (بینراو و بیستراو و نوسراو) ھەموو ئەو سەندیکا و یانە و یەکێتی و کۆمەڵە و دامەزراوانە لە دەرەوەی چوارچێوەی پاییزی ٢٠١٦
66
15
فەرمانڕەوا و دامودەزگا جۆربەجۆرەکانی کاردەکەن بۆ ئەوەی سەربەخۆیەتی و ئیرادەی سەربەخۆیی خۆی و ھەڵویستە بۆیر و ڕەخنەگرانەکەی خۆی لەدەستنەدات بە ھەموو شێوەیەکی ڕاستگۆیی و بابەتیانە بمێنێتەوە بێ زیادەڕوییکردن و ترس و لە سزادان و بەجێھێنانێکی حکومی. خەسڵەتە بنەڕەتییەکانی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لەچیدا بەرجەستە دەبێت؟ گرنگترین خەسڵەتە سەرەکییەکانی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بریتییە لە: .١خۆبەخشی ئیرادەگەریانە : بەو واتایەی بوونی کاری خۆبەخشی گرێدراوی ئیرادەیەکی سەربەخۆی تاکەکانە و ھەڵبژاردنی لە ئینتمابوونی بۆ یەکێک لە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی ،یان بۆ بەدیھێنانی سوودمەندییەکی گشتی یان داکۆکیکردن دێت لەسەر بەرژەوەندییەکانی چین یان توێژێکی دیاریکراو لە چینەکانی کۆمەڵ. ئەمە وێڕای ئەوەی خۆبەخشی گرێدراو و پەیوەستە بە کۆمەڵێک فاکتەری دیکەوە وەک سروشتی پێكهاتەی دەرونیی و کۆمەاڵیەتی و ژینگەیی لە پێکھێنانی کەسایەتی تاک بەشێوەیەک ئەندامبوون لە دامەزراوەکاندا بەناچاری و زۆرملێ نییە ،ئەمە وێڕای ئەوەی زوربەی لێکۆلینەوە و ئامار و ڕاپرسییە مەیدانییەکانی ئەنجامدراون لەالیەن پسپۆرانەوە ھەروەھا ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان جەخت لەوە دەکەنەوە ڕێژەی چاالکیی و ھاوکارییە خۆبەخشەکان بەشێوەیەکی گشتی لە ئاستێکی الوازدایە ،جگە لەوەی سنوردارە لە بواری ئەو جۆرە ڕێکخراوانەدا ،ئەوەش بەھۆی پێواری ھۆشیارییەوەیە بەگرنگی کاری خۆبەخشی لە کۆمەڵەکاندا بەوەی بەھایەک نییە بوبێتە کلتوور ،بەتایبەت وواڵتانی جیهانی سێیەم لەوانە واڵتی عێراق. بۆیە یەکێک لەو کارانەی گرنگە بایەخی پێبدرێت چاالکبوون و بەھێزکردنی کاری خۆبەخشییە و فراوانبوونی تێڕوانینەکانە بە پێدانی دەرفەت بە خۆبەخشەکان لە بەڕێوەبردنی کارگێڕی و ناوەندی بڕیارسازی و پالن و جێبەجێکردن لەو ڕێکخراوانە، ئەوەش بەمەبەستی ھاندانیان دەبێت بە بەخشین و جیاوازبوون و داھێنان و بەردەوامی لە کارەکانیاندا ،ھەروەھا بەگەڕخستنی کۆڵەکە و خوێن و نەوەی نوێ دێت بە بەردەوامبوونیان لە کارکردن لەو ڕێکخراوانەدا بەشێوەیک کە بە پالن و ڕێکخراو کار بکەن بۆ بەدیھێنانی ئامانجی دیاریکراو بە پێی پێوەری گونجاو و بە سەربەخۆیەتی کارگێڕی و دارایی لە گشت دامودەزگاکانی دەوڵەت بەشێوەیەکی تەواو و جدی ،نەک پاییزی ٢٠١٦
15
67
ڕواڵەتکارانە و ناڕوون. .٢دامەزراوەیی و ڕێکخستن: مەبەست لێی گرنگی کارکردنە لەچوارچێوەی ڕێکخستن و دامەزراوەکانی پشتئەستوور دەبێت بە سستمی کارگێڕی و بەرنامە و ئامانجی ھەنوکەیی و ستراتیجی دیاریکراو، چونکە بوونی ھەر کارێک یان چاالکییەکی کاریگەر و چاالک پەیوەستە بە ڕێکخستن و پالنی پێشوەخت کە پێویستە لەالیەن دامەزراوەیەکی تەکنیکی و کارگێرییەوە بەڕێوە بچێت کە ھەڵگری توانا و لێھاتوویی و شارەزاییەکی باش بێت. .٣ڕۆڵ و ئامانج: مەبەست لێی چاالکبوون و کاریگەری دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیی پەیوەستە بە ڕادەی ئەو ڕۆڵەی دەیگێڕێ لەناو کۆمەڵدا. لەبەر ڕۆشنایی ئەوە ڕادەی سەرکەوتن و شکستھێنانی دیاریدەکات ،لەو ڕوانگەیەی نوێنەرایەتی دامەزراوەکانی گەلێکە نەک دامەزراوەکانی وواڵتێک ،وە لەڕێی ئەو ڕۆڵەی ئەو دامەزراوانە دەیگێڕێ پەیوەندییەکانیان لەگەڵ دەوڵەتدا دیاریدەکات ،بەشێوەیەک ھەردوو الیەنەکە دەبێت لەگەڵ یەکتریدا کیبڕکێ و ملمالنێ بکەن بەمەبەستی پێشکەشکردنی خزمەتی کۆمەڵ. بۆیە ئەم دامەزراوانە ڕۆڵی پاراستنی ھاواڵتیان دەبینن لە بەرامبەر زۆرملێکردنی دەسەاڵتدا. ئەوەش بەدینایەت گەر ھاتوو ئەو دامەزراوانە سەربەخۆ نەبن ،بۆیە دۆزینەوەی دامەزراوە و ڕێکخستنی خۆبەخش و ئازاد بەشێوەیەکی چاالکانە جووڵە دەکات و ھەروەھا گوزارشت لە چاالکبوون و زیندوێتی گەل دەکات لەڕێی خوڵقاندنی ھێزێکی کۆمەاڵیەتی نوێی دەسەاڵت بەجۆرێک ھاوسەنگ بێت لەگەڵ دەسەاڵتی دەوڵەت و کاریگەری ھەبێت لە سیاساتی ناوخۆیی و دەرەکییدا .ھەروەھا دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لەڕێی بوونی سستمێکی چاودێری بەردەوامدا کە خۆی لە نوێنەرایەتی کۆمەڵێک ھێزی کۆمەاڵیەتی، سیاسی و ئابوریدا دەبینێتەوە و کاردەکات بۆ چارسەرکردن ،بێ الدانی دەوڵەت و زاڵبوون و دەسەاڵتی ڕەھای ،وا دەکات کە دەسەاڵت تاکڕەوانە ڕۆڵ نەگێڕێ لە پرۆسەی بڕیارسازیدا بۆ بەڕێوەبردنی وواڵت. .٤سەربەخۆیەتی: ئەمەش بەو واتایە دێت کە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی ناچێتە ژێرڕکێفی ھیچ شێوەیەک لە شێوەکانی زاڵبوون و ملکەچی گەر لە ھێز و دەسەاڵتێکی دەرەکییەوە پاییزی ٢٠١٦
68
15
بێت یان ناوخۆیی کە خۆی لە سەپاندنی ڕا و سیاسات و بەرنامە و پالنی الیەنی زالبوو وھەژمونگەراییدا دەبینێتەوە ،ئەو مەسەلەیەی کاریگەری خراپ دەخاتە سەر داھاتوو و شکستی ،لەبەر ئەوەی ناگونجێ لەگەڵ بەرزخوازی و خواستی جەماوەر و داخوازییەکانیان لە سەربەخۆییدا .دەشێت ھەندێ لەو دامەزراوانە پەنا بەرنە بەر بەکارنەھێنانی بیروباوەڕی شەفافیەت لە مامەڵەکردنی ھاواڵتیاندا بەمەبەستی تێپەڕاندنی ئەم کۆڵەکە سەرەکییەی دەبێتە ھۆی بێ متمانەیی و شکستبوونیان لە داھاتوویەکی مامناوەند و دووردا. بۆیە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی پێویستە مومارەسەی چاالکییەکانیان بکەن بەدوور لەو کاریگەرییە ناوخۆیی و دەرەکییانەی دەبێتە ھۆی ڕێگریکردنی کارەکانیان ،ھەروەھا الوازبوونی ڕۆلێان لە کۆمەڵدا ،ئەوەش لەسەر ئاستی ڕێگەی دیاریکراو و شەفاف و خوازراو لەالیەن کۆمەڵەوە. بەدیوێکی دیکەدا سەربەخۆیەتی دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە دەوڵەت بەمانا و واتای الوازبوونی نایەت ،بەڵکو فاکتەرێکی بەھێز و باشە بۆ پێکەوە ئاڕاستەکردنی کۆمەڵ لە ڕووی ئارامی و ئاسایش و خۆشگوزەرانی ھاواڵتیانەوە بەشێوەیەک ھەست بە بوون و درک بە پاراستنی کەرامەتی خۆیانەوە بکەن. .٥پابەندبوون بە سستمە ئاکارییەکان و بەھا و ئادابی گشتی پەیڕەوکراو لە وواڵتدا: مامەڵەکردن لەگەڵ ئازادییەکاندا وەک مافێکی مرۆیی و یاسایی ،ئامانج لێی بەدیھێنانی خودی تاکە و کۆیە لەڕێی چاالکی جۆراوجۆرەوە بۆ دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بەدەر لە پەسەندکردنی جیاوازی و فرەییەکان لە ڕا و ڕێزگرتنی ڕای زۆرینە و کەمینە کە پرۆسەی دیموکراسی بڕیاری لێدەدات. .٦گرێدانەوە لە چوارچێوەی سستمێکی ڕۆشنبیری لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی کۆمەڵی مەدەنییە و سەیرکردنێتی ،لەو ڕوانگەیەی چەمکێکە ناکرێت مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت گەر لە چوارچێوەی سستمێکی رۆشنبیریدا نەبێت کە گرێدراو و پەیوەستی بەھاکان و چەمکە مرۆیی و شارستانییەکانە وەک (دیموکراسی ،بەشداری سیاسی ،مافەکانی مرۆڤ ،شەرعیەتی سیاسی و فرەیی ...ھتد) .٧ڕاستگۆیی و شەفافیەت: بوونی ڕاستگۆیی و شەفافیەت لەکارکردن ھەروەھا توانا و لێھاتوویی وباوەڕپێکردن پاییزی ٢٠١٦
15
69
بەشێوەیەک ببێتە ھۆی دەرخستن و ئاشکرابوونی سەرچاوەی دارایی و شێوازی خەرجکردن و ژمارە و جۆری پرۆژەکانی ئەنجامی دەدات ھەروەھا تێچوون و ڕێگەی خەرجکردنەکان و ئامانج لێی ھەمووی ڕۆڵی گرنگ دەگێڕێ ،جگە لە بوونی سستمی چاودێری و کارگێری ڕێگەپێدراو بەتایبەت بۆ لێپرسینەوە و چاودێریکردنی بەڕێوەبەر و سەرکردەکانی ڕێکخراوەکە لەالیەن بااڵترین دەسەاڵتی تەشریعی کە برتییە لە دەستەی گشتی گرنگی خۆی ھەیە. .٨پاڵپشتی دارایی و یاسایی: گرنگترین کۆڵەکە بنەڕەتییەکانی تری ڕێکخراوەکان بریتییە لە بوونی چوارچێوەی دارایی و یاسایی بەشێوەیەکی ڕوون و دیاریکراو لەالیەن دەوڵەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و دەستە گشتییەکان کە کاری وێناکردنی ڕێگە و شێواز و ھەیکەلەی کارکردنی لەخۆدەگرێت بۆ سەرکردە کارگێڕییەکان. • سەربەخۆیەتی چەند گرنگە لە کاری ڕێکخراوەکاندا؟ بێگومان بەھۆی چەندین لەو ھۆکارانە پێشتر ئاماژەم پێکرد سەربەخۆبوونی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە ڕووی کارەکانیانەوە گرنگێتی و کاریگەری بەرچاوی خۆی ھەیە، چونکە بەلەدەستدانی ئیرادەی سەربەخۆبوونی کارکردن لە ڕووی دارایی و مەعنەوییەوە دەگۆڕێت بە ئامرازێک و بەرێوەبردنێکی ملکەچ بەدەست حکومەت و دەسەاڵتەوە تەنانەت بەدەست پارتە سیاسیەکانەوە. لەو کاتەشدا چەمکی ڕێکخراوی مەدەنی مانای خۆی لەدەستدەدات ،بۆیە لێرەدا ئەوەی گرنگە بۆ ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی تێکەڵنەبوونی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنییە لە وەرگرتنی ھەر ھەڵوێستێک یان بڕیارێکی سیاسی یاخود دانان و کردنی ڕێکخراوە پیشەیی و کۆمەڵە و یەکێتی و یانە و دەستە وەرزشی و ڕۆشنبیری و گەنجان و خوێندکاران یان ژنانە بە ڕوویەک (واجھە) بۆ سستمی سیاسی لە دەسەاڵتدا، چونکە ئەو کارە لەگەڵ چەمک و بنەماکان و بیروباوەڕەکانی کۆمەڵی مەدەنیدا یەکانگیر نابێتەوە. • وەزیفەکانی کۆمەڵی مەدەنی یەکێک لە گرنگترین وەزیفەکانی کۆمەڵی مەدەنی بریتییە لە ڕێکخستن و چاالککردنی ڕۆڵی خەڵک لە دیاریکردنی چارەنوسیان بەتایبەت لەکاتێکدا ئەو چارەنووسە بگاتە پاییزی ٢٠١٦
70
15
کرداری تەسویەکردن و پاکتاوکردن لەالیەنێکی دیاریکراوەوە ،وە ڕوبەڕوبونەوەی ئەو سیاسەتانەی کاریگەری دەخاتە سەر ژیانی ڕۆژانەیان بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ و دەبێتە ھۆی ھەژارکردنیان لەڕووی سیاسی ،کۆمەاڵیەتی و ئابورییەوە ،ھەروەھا ڕۆڵبینینێکی سەرەکی لە فەرزکردن و دامەزراندنی دابەشکەرە ھاوبەشەکان و چاالککردنی و دۆزینەوەی ھاوبەشە ڕاستەقینەکان لەنێوان بیروبۆچوونە جیاوازەکانی کۆمەڵ. لەبەر ڕۆشنایی ئەوەش وێنای پالن و بەرنامە دەکێشێ ھەروەھا ئامانجەکان دیاریدەکات لەپێناو خوڵقاندنی کۆمەڵێکی ھۆشمەند ،لەو ڕوانگەیەوە وەزیفەکانی کۆمەڵی مەدەنی لەچەند خاڵێکدا کورت دەکرێنەوە لەوانە: .١کۆکراوەی بەرژەوەندییەکان. .٢چارەسەری ملمالنێ و ناکۆکییەکانی کۆمەڵ و یەکالکردنەوەی. .٣زیادکردنی بەروبووم و باشترکردنی بارودۆخی ئابوری و بایەخدان بە توانا ڕۆشنبیرییەکان و گەشەکردنی. .٤بەگەڕخستن و خوڵقاندنی سەرکردەی نوێ لە کۆمەڵدا. .٥بانگەشەکردن و باڵوکردنەوەی ڕۆشنبیری دیموکراسی. • ئامرازەکانی چاالککردنی کۆمەڵی مەدەنی: زوربەی کات لەسەر چوار ئاستی جیاواز کار لەم الیەنەوە دەکرێت لەوانە: .١دامەزراوە پەروەردەیی و فێربوونەکانی وەک (ماڵ ،قوتابخانە ،زانکۆ ،مزگەوت و ھتد) کە بەھۆیەوە پەروەردەکردنی نەوەی نوێ و ڕۆشنبیرکردنیان لەئەستۆ دەگرێت لەڕێی چەمک و تێڕوانینی نوێوە دەربارەی پەیوەندی ھاواڵتیان بە دەسەاڵت و چۆنێتی مامەڵەکردن و سەیرکردن بۆی. .٢شەقام بە واتا سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکەی ،لەو ڕوانگەیەی ھێمایەکە بۆ بەیەکگەیشتن و جووڵە و دەربڕینی تێڕوانینی خەڵک و خەم و دیدەکانیان. .٣بازاڕ :لەو دیدەی بوونێکی ڕەمزییە کە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ کاریگەری دەخاتە سەر ژیانی ڕوژانەی ھاواڵتیان ،بەدەر لەوەی نوێنەرایەتی فەزایەکی فراوان دەکات کە بەھۆیەوە چین و توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵ بەیکدەگەن. .٤کۆمەڵە و دامەزراوە و حزبەکان لە ڕوانگەی ھەریەک لەوانە ھێمان بۆ ھاوکاری و گواستنەوە بە مرۆڤ لە بوونەوە وەک تاک بۆ چوارچێوەیەکی کۆمەڵی گشتی ،لە چوارچێوەی ڕێکخستنەکانی ،داکۆکی دەکات لە بەرژەوەندییە گشتی و تایبەتەکان. پاییزی ٢٠١٦
15
71
• ئامرازەکانی پێویستن بۆ چاالککردنی کۆمەڵی مەدەنی زۆرن ئەو ئامرازانەی پێویستن بۆ چاالککردن و گەشە و بەردەوامیەتی دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە کۆمەڵدا لەوانە: .١پەروەردە و ڕۆشنبیربوون. .٢چاالککردنی دامەزراوە و ڕێکخستنەکانی داکۆکیکارن لە بەرژەوەندییەکانی تاک لەچوارچێوەی یاساکانی دەوڵەت دەریدەکات. .٣ئازادکردنی بازاڕ و تەرکیزکردن لەسەری لەو ڕوانگەیەی بوار و دەرفەتێکە بۆ ئاڵوگۆڕکردن و کێبڕکێ لە سەر ئاستی مەرجەکانی خوێندنەوەیان بۆکراوە لە ڕووی ئامانجەوە لەوانە ،بەدیھێنانی خۆشگوزەرانی ئابوری و کۆمەاڵیەتی و زاڵبوون بەسەر کێشەکانی ھاواڵتیان پێوەی دەناڵێنن. • پەیوەندی نێوان دیموکراسیەت و کۆمەڵی مەدەنی بێگومان کاتێک دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی مومارەسەی کرداری گۆڕان ،نوێکردنەوە و تازەکردنەوە دەکەن لە کۆمەڵدا ڕوبەڕووی کێشە و گرفتەکان دەبێتەوە بەشێوەیەک مەترسی و کاریگەرییەکانی بەپێی سروشتی ھەر کۆمەڵێک ڕوو لەزیادبوون دەکات ،لە دیارترین ئەو کێشانە بریتییە لە پێگە و بوونی پابەندبوونە کۆمەاڵیەتی ،مەزھەبی ،چین و خێڵەکی و عرقییەکانە ،چونکە پێكهاتەیان دەبێتە بەرجەستەبوون و ڕەنگدانەوە بۆ مەرجە مێژوویی و سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیری و ئابورییەکان کە ھەڵقواڵوی ناوەندی کۆمەڵگەکانە. ئەگەرچی دیموکراسی نوێنەرایەتی بەھا مرۆییەکانە ،بەاڵم پێوەرەکانی بەپێی سێ جۆر پێوەر دیاریدەکرێت کە بریتییە لە (شەرعیەت ،لێپرسینەوە و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەاڵت) وە دەتوانرێت بوترێت بە ئامرازێکی سەرکەوتوو دادەنرێت بۆ بونیادنانی کۆمەڵگەکان و پاراستنی یەکێتی و یەکبوونی نیشتمانیان. بەو شێوەیە و لە ڕوانگەی چەمکی دیموکراسیەت بەدیوە ھاوچەرخەکەی دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بەرپرسیارێتی جێگیرکردنی ئەو بەھا مرۆییانەی لەئەستۆ دەگرێت کە گوزارشت دەکات لە ناوەڕۆکی ڕۆشنبیری ھەر کۆمەڵگەیەک لە ڕێی داھێنانی چارەسەری گونجاو بەمەبەستی پاراستنی ئاسایشی کۆمەڵ و جێگیربوونی لەگشت بوارەکاندا و جێگیرکردنی باوەڕبوون بە دامەزراوە دەستورییە دیموکراسییەکان. وە بێگومان گرنگترین ئەو ڕێگری و بەربەستانەی ڕووبەڕویی ئەو دامەزراوانە دەبێتەوە ڕەتکردنەوە و بەگژاچونەوەی ھەر ئەزموونێکی ستەمکاری و زوۆرەملێی زاڵبوونە کە دەبێتە پاییزی ٢٠١٦
72
15
ھۆی داگیرکردنی شەرعیەتی سیاسی و دەستگرتن بەسەر مافی گەلدا لە دیاریکردنی چارەنووسیان یان تۆڵەکردنەوە لە دەسەاڵت بۆ بەرژەوەندی حزب یان دامەزراوە یاخود پارێزگا ،خێڵەکی و خێزان بەسەر ئەوانیتری پێكهاتەکانی کۆمەڵ ،ئەوەش بە باوەڕبوون و پابەندبوونی دەبێت بە دیموکراسییەوە. بۆیە ڕۆڵی گرنگ کە پێویستە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی کاری لەسەر بکەن بریتییە لە گۆڕینی دیموکراسیەت بۆ داواکاری و داخوازییەکی کۆمەاڵیەتی لە ڕوانگەی دامەزراندنی لە ڕووی کۆمەڵگەییەوە بۆ قۆناغێکی نوێ ،ھەروەھا دابینکردنی مەرجە سەرەکییەکان بۆ مومارەسەکردنی دیموکراسیەت و جێگیرکردنی بەھاکانی و دابینکردنی مەرجە گرنگەکانی بەمەبەستی قوڵبوونەوە و ڕۆچونەوەی ئەو مومارەسەکردنە بۆ ئەوەی ببێتە جێگرەوەی ژێرخانی دیموکراسی لە ڕوانگەی ئەوەی سستمێکە بۆ ژیان و شێوازێکە بۆ بەڕێکردنی کۆمەڵ .بەوەش بە باشترین چوارچێوە دادەنرێت بۆ ئەوەی بتوانێت ڕۆڵی خۆی بگێڕێت وەک قوتابخانەیەک بۆ پێگەیشتن و ڕاھێنانی زانستی لەسەر پیادەکردنی دیموکراسی کە بێگومان دیموکراسی کۆمەڵێک لە بەھا گرنگە سەرەکییەکان لەخۆ دەگرێت کەخۆی دەبینێتەوە لە « دابینکردنی ئیرادەی ئازاد و سەربەخۆ بۆ ھاواڵتیان، فرەبوونی سیاسەت ،ڕێزگرتنی ڕای زۆرینە و کەمینەی لەالیەن سندوقەکانی دەنگدانەوە بڕیاری لێدەدرێت ،ئاڵوگۆڕی دەسەاڵت بەشێوەیەکی ئاشتیانە ،بەدیھێنانی دادپەروەری کۆمەاڵیەتی و خۆشگوزەرانی ئابوری ،سەروەری یاسا ،بەستنەوەی سێ دەسەاڵتەکە بە دەستورێک کە مافی دەساڵتدار و مەحکوم بپارێزێ ،قایلبوون و دانپیانان لەسەر بیروباوەڕی ئۆپۆزسیۆن ،ڕێزگرتن لە مافی جیاوازییەکان ،ڕێزگرتنی ڕا و ڕای ئەویدی.ھتد جگە لەوەی گرنگترین ئەو بەھایانە بریتییە لە بیروباوەڕی یەکسانی کە لە واقعدا نوێنەرایەتی ھێزێکی جوڵێنەر دەکات کە دیموکراسیەت پێی ھەڵدەستێت ،ھەروەھا خاڵێکی سەرەتاییە لە کرداری گۆڕانکاری دیموکراسیدا. بۆیە گەشەکردنی دیموکراسی سەرکەوتوو پێویستی بە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بەھێز و زیندوو ھەیە ،وە بەرپرسیارێتییە سەرەکییەکەی بریتی دەبێت لە ڕۆڵبینێکی گرنگ لە بونیادنانی دیموکراسیدا ،ئەوەش لەسەر دوو چەند ئاستێکی سەرەکی دەبێت کە بریتیین لە: .١ڕۆڵی ڕۆشنبیر لەڕێی ھۆشیاری کۆمەڵ بە گرنگی مومارەسەکردنی دیموکراسی لە دیاریکردنی چارەنووسیان لە ڕووی سیاسی ،کۆمەاڵیەتی ،ئابوری و ڕۆشنبیری کە پاییزی ٢٠١٦
15
73
دەشێت ڕوبەڕووی کردارێکی گەورەی ساخکردنەوە ببێتەوە لەکاتی بەشدارنەکردنی کاریگەریان لە کرداری دیموکراسیدا ،ئەوەش لە ڕێی دەرچوونی باڵوکراوە و سازدانی سمینار و کۆڕی سیاسی و ڕۆشنبیری دەبێت. .٢ڕۆڵی مەیدانی کە لە ڕێی مومارەسەکردن و ڕاھێنلن و سەرپەرشتیکردن بەدیدێت بۆ بەردەوامی و ڕێکردنی کرداری دیموکراسی و ئامادەکردنی کادرانی پسپۆر بۆ ئەو مەبەستە. .٣ھاوئاھەنگی ھاوبەش لە نێوان دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بە جیاوازی بیروبوچون و ئاڕاستەکانیان لە ڕووی فکری و سیاسییەوە بۆ ئەنجامدانی ئەو کارە و قۆرغنەکردنی گۆڕەپانی کاری سیاسی و کۆمەاڵیەتی بۆ ھەر ھۆکارێک بێت. بەو شێوەیە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی وا دەکات دیموکراسیەت ببێتە بەھایەکی مرۆیی چەقبەستوو لە کۆمەڵ لە ڕێی شێوازێکی رۆشنبیری کە کۆمەڵێک بەھا و بیروباوەڕ و ئامانجی لەخۆگرتووە بۆ تاکەکان لە ژیانیاندا ،کە لە ھەمان کاتدا تەرکیز دەخاتە سەر بیروباوڕی لێبوردەیی و پێکەوەژیان لەسەر خاڵە ھاوبەشەکان و دورکەوتنەوەی کۆمەڵ لە دابەشبوون و جیاکاری و جیاوازی و مافی ژیان لەسەر ئاستی جیاواز. • دۆخی دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە کوردستان لە سۆنگەی کۆڵەکە و بناغە سەرەکییەکانی بونیادنانی دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و لە ڕوانگەی ئەوەی بەگشتی دامەزراوە تەشریعی و تەنفیزی و دادوەرییەکان لە کوردستاندا لە ڕووی شێواز و دەسەاڵتی کارکردنیانەوە ئەوەندەی دامەزراوەی ڕواڵەتکارانەن ،ھێندە سەربەخۆ نین لە ڕووی ناوەڕۆکەوە .وەبەھۆی نەبوونی دەستوری تایبەت بە کوردستان بەدیوێکی دیکەدا و جێگیر نەبوونی بنەما و بیروباوەڕەکانی کارکردن بە سەرجەم چەمکەکانی دیموکراسیەتەوە ھەموو ئەوانە وا دەکات بمانگەیەنێتە ئەو ڕاستییەی خودی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیش لە کوردستاندا لە ڕووی کاریگەری و پێگە و ئاسەوارەکانی کارکردنییەوە نەگەیشتۆتە ئاستێک کە وەزیفە و ڕۆڵی کاریگەری خۆی بپێکێ لە کوردستان. بە دیوێکی تردا زاڵێتی دەسەاڵتەکانی حزب لە کوردستاندا بەگشتی بە بەراوورد لەگەڵ بوونی سەرجەم دامەزراوە و تەشریعی و تەنفیزییەکانی حوکمڕانی پێکدەھێنن وایکردووە دەسەاڵتی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی الواز بکات و نەتوانن ڕۆڵی ڕاستەقینە و کاریگەری خۆیان بگێڕن لە ئاڕاستەکردن و گۆڕینی ڕەوتی بریارسازی بە سوودمەندی و قازانجی ھاواڵتیان یان بەرژەوەندییە گشتیەکانی کۆمەڵ. پاییزی ٢٠١٦
74
15
لە الیەکی دیکەوە وێڕای بوونی دامەزراوە و ڕێکخراوێکی زۆری کۆمەڵی مەدەنی ،بەاڵم بەھۆی بوونی ئەو واقعەوە ،وایکردووە ھەمیشە ھەیمەنەی حزبەکان زاڵ بن ،بەوەش نێوەندی بڕیارسازی لەسەرجەم نێوەندەکانی حوکمڕانی دەگەڕێتەوە بۆ بڕیاری حزیەکان وێڕای ھەموو ئەو ھەوڵ و کۆششانەی لەالیەن خەڵک و زورێک لەو ڕێکخراوانەوە کاری بۆ کراوە ،ئەمەش لەبەر ئەوەی لەکاتی بوونی ھەر پێشێلکاری و جیاکاری و توندڕەوییەکدا یاسا سەربەخۆ و سەروەر نییە و بەھۆی دەستێوەردان و الیەنگیرکردنی حزبەکانەوە بەزۆری نەتوانراوە یاسا ببێتە بەربەستێک بۆ کەمکردنەوەی ئەو جیاوازی و نادادپەروەریانەی دەکرێت بەرامبەر ماف و بەرژەوەندی ھاواڵتیان بەگشتی. ئەو واقعەی لە کوردستاندا بەرجەستە بووە ئەوەیە ھەموو حزبەکان ڕێکخراوی تایبەت بەخۆیان ھەیە لە نموونەی (ژنان ،گەنجان ،مندااڵن....ھتد) ئەمە بەدیوێکدا مافی ھەر حزبێکە وەک لە ھەموو واڵتانی دونیادا ھەیە ،ئەگەرچی لە ڕووی میکانیزم و شێوازی کارکردنیانەوە جیاوازی و سەربەخۆیەتی زیاتر لە کارکردنیان بەخۆوە دەبینن ،بەاڵم بە دیوێکی دیکەدا بەمەبەستی کۆنترۆڵکردنی گۆڕەپانی کارکردن لە کوردستان زوربەی ئەو حزبە سیاسیانە لەپاڵ ئەوەشدا بەناوی جیاو و لە بواری جیا و لەژێر سێبەر و چەتری جۆربەجۆردا ڕێکخراوی تری تایبەتمەندیان دروست کردووە و لە ڕووی دارایی و ئەندامێتی و بڕیارسازییەوە جارێکی تر بۆ بەدیھێنانی ئامانجەکانیان سوود لە توانا و الیەنی مەعنەوی ئەو رێکخراوانە وەردەگرن چ لە ڕووی داراییوە بێت کە ئەم ڕێکخراوانە لەژێر چەتری سەربەخۆبوون و دامەزراوەی مەدەنی دەتوانن سوود و دارایی ڕێکخراوە نێوددەوڵەتییەکان بەدەستبھێنن و چ لە ڕێی حکومەتەوە سوودیان لە بودجەی ڕێکخراوە ناحکومییەکان وەرگرتووە. لەالیەکی تریشەوە حزبەکان لە ڕووی تری مەعنەوییەوە سوود لە دەنگەکانیان وەردەگرن لەکاتی ھەڵمەت و بانگەشە و پرۆسەکانی ھەڵبژاردن .ئەگەرچی لە ماوەی سااڵنی ڕابردوودا ڕێکخراوی زۆری کۆمەڵی مەدەنی لە بواری جیاوازی کارکردن و پسپۆری و تایبەتمەندی جیادا پێكهاتووە بەمەبەستی فشارخستنە سەر دەسەاڵت بۆ ھێنانەدی کۆمەڵێکی دیموکراسی و داننان بە مافی ھاواڵتیان و کارکردن بۆ بەرژەوەندییە گشتییەکانی خەڵک و گەشەکردنی کۆمەڵ ،بەاڵم تا ئێستا کاریگەری ئەم جۆرەی ڕێکخراوەکانیش ئەشێت لە ڕووی ھۆشیارکردنەوە و بەرزکردنەوەی بژێوی خەڵک و خزمەتگوزراییەوە ڕۆڵی زۆریان گێڕا بێت ،بەاڵم لە ڕووی پێکاندنی ئامانجەکانی بەدیھێنانی فعلی بوونی پاییزی ٢٠١٦
15
75
ڕێکخراوبوونیان وەک کۆمەڵی مەدەنی لە ئاستێکی الوازدا بووە ،ئەمەش بە پلەی یەکەم پەیوەستە بەو دۆخەی ھەرێمی کوردستان کە تا ئێستا قەوارەی کارکردنی دامودەزگاکان لە کوردستاندا وەک دەسەاڵت سەربەخۆ نەبووە و یاسا بەرقەرار نەبووە بۆ ھەموو تاکەکان وەکیەک ،ئەمەش وەک پێشتر ئاماژەی پێکراوە بەربەست و ڕێگری یەکەمە بۆ بەرجەستەبوون و کاریگەری کاری ڕێکخراوەکان کە ھەوڵ و کۆشش و باوەڕبوونی دووالیەنەی پێویستە چ وەک دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و چ وەک دامەزراوە کانی حوکمڕانی لە وواڵتدا .بوونی ئەو واقعەشە لە کوردستاندا وایکردووە توندوتیژییەکان بەرامبەر مرۆڤەکان بەگشتی و ژنان بەتایبەتی درێژەی ھەبێت ،ھاوواڵتیان بێ مافیان لە بەرامبەر بکرێت و بکوژان یان تاوانبارن بەگشتی قوتار بن لەژێر دەسەاڵتی یاسادا و دەرئەنجامی ھەموو ئەوانەش ھاواڵتیبوون بەمانا و واتا ڕاستەقینەکەی بوونی نەبێت و کۆمەڵیش گەشەکردنی ئەوتۆ بەخۆوە نەبینێ. بۆیە کارکردن بۆ بەدیھێنانی بناغە و کۆڵەکە سەرەکییەکانی دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لەالیەک و بەرقەرابوونی یاسا و گێڕانەوەی ھەیمەنەی پەرلەمان و حکومەت لە کوردستان لەالیەکی دیکە زامنی سەرەکییە بۆ خوڵقاندنی کۆمەڵێک کە ھەموو مرۆڤەکان بێ جیاوازی ھەست بە ئینتمابوون و ھاواڵتیبوونی خۆیان بکەن و ھەر الیەنەش ئەرکی خۆی بەئەنجام بگەیەنێ و ھەموویشی بە سوود و قازانج و بەدیھێنانی ئامانجەکانی کۆمەڵ بەدی بێت کە ئەمەش ئەرک و ھۆشیاری ھەمەالیەنەی پێویستە بەمەبەستی سەرخستنی شارستانیەت لە کۆمەڵدا. سوودم لەم سەرچاوانە بینیوە:
دور منظمات المجتمع المدني في تعزيز البناء الديمقراطي في العراق :م .م .عباس فاضل محمود دور منظمات المجتمع المدني في حماية حقوق االنسان :احمد السيد الكردي Kner_abdullah@yahoo.com
پاییزی ٢٠١٦
76
15
رۆڵی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە گەشەپێدانی الوان عەبدولسەالم مەدەنی وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە :مه‌هاباد قه‌ره‌داغی
پاییزی ٢٠١٦
15
77
پاییزی ٢٠١٦
78
15
دەروازە: کۆمەڵە نوێیەکان لە سەر سێ کۆڵەکە دەوەستن (حکومەت ،کەرتی قازانج ،کۆمەڵگەی مەدەنی) .بۆ ئەوەی کۆمەڵ پارێزگاری لە سەقامگیری بکات لەسەر ئەم سێ کۆڵەکەیە، پێویستە هاوسەنگ بێت و هاوئاست بێت لە هێز ،الوازیی ،یان هەوڵی الوازکردنی هەر کۆڵەکەیەک لەم کۆڵەکانە ،بە نیەتباشی یان بە نیەتخراپی ،کار دەکاتە سەر سەقامگیری کۆمەڵ و پتەوێتییەکەی ،الوازبوونی هەر کۆڵەکەیەکی کار دەکاتە سەر ئەوی تر یان ئەوانی تریش .لە بارودۆخێکی هاوشێوەی ئەمەی کە تیایدا دەژین ،ئاشکرا بۆ بەدواداچوو دیارە ئەوەی کە سەرکردایەتی گرەوی لەسەر دەکات بنیاتنانی کۆمەڵێکی نوێیە کە لە ناویدا بەها و پیودانگ و دامەزراوەی دیموکراتی هەبێت .ئەویش کۆمەڵی مەدەنی و چاالکوان و چاالکییەکانێتی ،بێ ئەوەی لە پایەی ئەوانی تر بێنینە خوارەوە. الوان کۆڵەکەی نەتەوەن و هیوای ئێستا و دوارۆژن .ئەوەی لە بواری گەنجاندا وەبەرهێنان دەکات ،پێیەکانی لە زەمینی دوارۆژدا پتەو دادەنێت .ئەوەی لە دەروون و لە عەقڵ و دڵی الواندا دەیچێنین ،سبەینێ دەیدرووینەوە .ئەگەر چاکە بچێنین چاکە دەدرووینەوە و ئەگەر خراپە بچێنین خراپە دەدرووینەوە .سزا لە هەمان جۆری کارەکە دەبێت. لێرەوە پێویست بوو رێکخراوەکان بایەخ بە گەنج بدەن و بەردەوام بن لەگەڵیان .لێیان نزیک بنەوە و لە ئامێزیان بگرن ،گوزارە لە بۆچوونیان بکەن و ببنە دەنگیان ،نەک هەر ئەوە بەڵکو گەنجەکان سەرۆکەکانیان و دەستپێشخەرەکانیان بن .ئەزمونێکی گەورەی کارا لە ئارادا بوو ،کە لە الپەڕەکانی داهاتوودا تیشک دەخەینە سەریان. کۆمەڵی مەدەنی چییە؟ دەشێ پیادەکردن و چاالکی لە گۆڕەپانی کۆمەڵی مەدەنی لە کۆمەڵ و فەرهەنگە جیاوازەکاندا بوونی هەبێت ،لە قواڵییدا هەڵکۆڵراوە هەر لە سەردەمی دروستبوونی کۆمەڵەکانی مرۆڤ ،دەسەاڵتە فەرمییەکانیان لە الیەک و ،کۆمەڵی مەدەنی لە الیەکی ترەوە دروست بوون .دەبینین پێکهاتەی ئاولەمەیی بۆ دامەزراوەکان و پێکهاتەکانی و شێوەکارییەکانی هەیە ،بەاڵم بە دڵنیاییەوە بە چەندین قۆناغدا تێپەڕیوە تا لەسەر ئەو پاییزی ٢٠١٦
15
79
شێوەیە سەقامگیر بووە و لە ساکی دوارۆژیشدا زیاتر هەیە. هەموو زاراوەکان بە قۆناغەکانی گۆڕان و گەشەسەندن بە ئاراستەیەکی دیاریکراودا تێپەڕیون ،لەسەر بنچینەی پێدراوەکان و کاریگەرییە دیاریکراوەکان .زاراوەی (کۆمەڵی مەدەنی) بەدەر نییە لەمە و بەو قۆناغانەی گۆڕان و گەشەسەندن و روگەشکاریدا تێپەڕیوە و تێدەپەڕێت .لەوە دەرچووە کە تەنها قسە و تیۆری بێت سەبارەت بە مافی تاکەکان بۆ بەدەستهێنانی پارە و گەڕان بەدوای بەرژەوەندی تاکەکەسییدا -وەک تیۆرییە کالسیکییەکان دەیخەنەڕوو -بۆ پیادەکردنی جۆرێکی تر و تێگەیشتنێکی تر، کە رێڕەوی جیهاننیش لە تێگەیشتن و پیادەکردن و مامەڵەکردندا ،لەسەری دەڕوات. دەتوانین ئەم دوو جۆر جیاوازییە لە نێوانی هەردوو قوتابخانەی کالسیکی و نوێ ،وا کورت بکەینەوە: مافەکانی هەر تاکێک یان نەتەوەیەک لەگەڵ حکومەتی نوێنەرایەتیدا لە کارلێکدایە. کۆمەڵێک بنکەی ئاکاری پەسەندکرا و رێگەپێدراو لە نێوان کۆمەڵی مەدەنی ودەوڵەتدا و لە نێوان کۆمەڵە مەدەنییەکان لە ناو خۆیاندا ،دانراوە. لەسەر بنچینەی ئەو بیرۆکە نوێیانە کە گەشەی بە تێگەیشتنی کۆمەڵی مەدەنی دا، پێناسەکانی کۆمەڵی مەدەنی بە ئاراستەیەکی دیکەدا وەرچەرخا .ئەوانەی خوارەوە هەندێک لەو پێناسە بەو تێگەیشتنەوە پشتبەستوانەن کە لە رێگەیەوە وێناکردنە جیهانییەکانیش بۆ چوارچێوەی کۆمەڵی مەدەنی دەدۆزینەوە: «کۆمەڵی مەدەنی شوێنێکە لە دەرەوەی خێزان ،حکومەت و بازاڕ ،کە هاواڵتیانیەکتری تێدا دەبینن و کۆدەبنەوە ،بۆ نزیک خستنەوەی بەرژەوەندییە هاوبەشەکان». بە پێی پێناسەی رێکخراوی سیڤکەس .Civicus کۆمەڵێکی خۆبەخشە ،لە دەوری بەرژەوەندی ،مەبەستەکان و بەها هاوبەشەکان ،کۆ دەبنەوە ،گرێنەدراون بە حکومەت و خێزان و بازاڕ ».بە پێی قوتابخانەی ئابووری لەندەن. «بوارێکی ژیانی کۆمەاڵیەتی بە خۆبەخش رێکخراوە ،لە خۆیەوە دروست بووە و(تا ڕادەیەکی زۆر) پشتبەستووە بە بەخۆی و سەربەخۆیە لە دەوڵەت و پەیوەستە بە سیستەمێکی یاسایی یان کۆمەڵە بناغەیەکی هاوبەش ».بە پێی الری دیامۆند نووسەر و لێکۆڵەر لە پەیمانگای (هۆفەر)ی سەر بە زانکۆی ستانفۆرد. «جەختکردن لەسەر بەشداری یەکسان بۆ هەر کەسێکی جێی مەبەست لە گفتوگۆگشتییەکان بۆ پیوەر و رێسا سیاسییەکانی بابەتی ملمالنێ ،هەروەها وەک چۆن رێساکانی دیموکراتی ئاماژەیان پێدەکات ».بە پێی جین کۆهین و ئەندرۆ ئاراتۆ لە توێژینەوەیەک لەبارەی وردەکاری گەشەی کۆمەڵی مەدەنی لە مێژووی مرۆڤایەتی. وەک تێبینی دەکرێت کۆمەڵی مەدەنی تەنها ئەوە نییە کە دامەزراوەیەک بێت کە رێپێدانی فەرمی کارکردن و دروشم و هاواڵتی هەبێت .کۆمەڵی مەدەنی بیرۆکەیە و پاییزی ٢٠١٦
80
15
تێگەیشتنێکی زۆر قوڵترە لەوانە ،ئەگەرچی دامەزراوەکان یەکێک لە دەرکەوتووترین شێوەی پیادەکردنیانن لە کۆمەڵە رۆژهەاڵتییەکانی ئێمەدا .هەر چاالکییەکە هەر کەسێک یان کۆمەڵەکەسێک ئەنجامی بدات ،بە فەرمع تۆمار کرابن یان نەکرابن ،لە دەروەی حکومەت و بازاڕ .کەسانیک گفتوگۆی ئەم بابەتەیان کردووە کە پیویەتە لە دەرەوەی خێزانیش بێت .لەسەر ئەو بنچینەی کە بەندیواری بۆ خێزان پەیوەستە بە پەیوەندی خوێن نەک بە بیرۆکە و بەرژەوەندی. هەروەها کۆمەڵی مەدەنی وەک پردێکیش وەسف دەکرێت یان ئەڵقەی پەیوەندی و بەردەوامی نیوانن تاکەکانی کۆمەڵ بە بڕیاربەدەستانن ،یان دەنگێکی رێکخراوی گەل. لە سەردەمی شەڕی ساردا ،بایەخدان بە فکر و ئەدەبیاتی کۆمەڵی مەدەنی دیار نەما، هەشتاکانی سەدەی رابردووش قۆناغی وەستانی راستەقینەی ئەم زاراوەیە بوو لە سەر هەردوو ئاستی ناوچەیی و جیهانی ،بە شێوەی تایبەت و گشتی ،لە ناوچەکانی ئێمەی یاخی لە گۆڕانی دیموکراتی .بەاڵم هێندەی نەبرد و لە نەوەدەکاندا بە هێزێکی ترەوە گەڕایەوە .دروستکردنەوەی و ئامادەبوونی زیاتری کرد لە قۆناغی ناوبراو بە شەپۆلی چوارەمی دیموکراتی ،کە دەوڵەتەکانی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و ئەفریقیای گرتەوە .لە ئاماژەیەکدا بۆ زیادبوونی دروستبوونی ئەو جۆرە دامەزراوانە لە ناوچەکەدا، لە یاداشتی ئینداری گشتی یەکێتی پەرلەمانتارانی عەرەبی ،لە تەمووزی ٢٠٠٥دا هاتووە ،کە ژمارەیان لە دەوڵەتە عەرەبییەکان زیادی کردووە لە حەفتا هەزارەوە بۆ سەد و بیست هەزار لە ساڵی .١٩٨٨تەنها لە میسر ژمارەکە گەیشتە ١٥٣٢٠رێکخراو لە سەرەتای نەوەدەکان .ژمارەی ئەو رێکخراوانە لە ئەردەن گەیشتە ٦٧٠رێکخراو لە ساڵی ،١٩٩٦لە لوبنان ٥٠٠٠رێکخراو لە ساڵی ١٩٩٥و لە فەلەستین ١٢٠٠رێکخراو و لە هەر یەک لە یەمەن و تونس و مەغریب ،ژمارەکە دوو هێندە بووەوە لە ماوەی پێنج ساڵدا .لە عێراق لە ساڵی ٢٠٠٨دا ٧٠٠٠رێکخراو هەبوو ،لە کوردستان تۆمارکردنی رێکخراو ٥٠٠ی تێپەڕاند ،ئەمە جگە لە سەندیکا و یەکێتییەکان و سەنتەرە رۆشنبیرییەکان. هەروەها راپۆرتەکان روونیان کردەوە ژمارەی رێکخراوە ناحکومییەکان لە ٦٠٠٠ەوە لە ساڵی ١٩٩٠بۆ ٢٦٠٠٠لە ساڵی ،١٩٩٩هەڵکشاوە .رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بوونە هاوبەشی دیار لە کارەکانی هاوکاری گەشەپێدان لە سەر ئاستی جیهانیدا. راپۆرتەکانی رێکخراوی هاوکاری و گەشەپێدان لە بواری ئابووریدا ئەوەی خستە ڕوو کە بەشدارییەکانی سااڵنەی کۆمەڵی مەدەنی گەیشتە ١١تا ١٢ملیارد دۆالر لە کەرەستە تایبەتەکانی لە کۆتاییەکانی سااڵنی نەدوەدەکان. لە پێناوی بنیاتنانی کۆمەڵێکی مەدەنی گەشەسەندوو ،پێویست بە هەندێک توخمی سەرەکی دەکات کە لە پێکهێنانی کۆمەڵی مەدەنیدا گرنگە ،ئەو توخمانەش بریتین لە: پاییزی ٢٠١٦
15
81
توخمی یەکەم بیری خۆبەخشیی دەنوێنێ. توخمی دووەم بریتییە لەوەی کۆمەڵی مەدەنی رێکخراوە. توخمی سێیەم بریتییە لە «ئامانج» یان «رۆڵ». دوا توخم بریتییە لەوەی کە پیویستە لە کۆمەڵی مەدەنی بروانری وەک کۆیتێگەیشتنێکی فراوانتر لە تێگەیشتنەکانی وەکو :تاکگەرایی ،هاواڵتێتی ،مافی مرۆڤ، بەشداری سیاسی ،و یاسایی و دەستوور و هتد .ئەمانە بەشێک لە پیکهاتەی تەواوی کۆمەڵیکی دیموکراتین .لە پێناوی ئەمەدا بیرمەندێکی ئیتالی ناودار ،مامۆستای سیاسەت لە زانکۆی هارفارد و تیۆریسێنی سەرەکی بیرۆکەی سەرمایەی کۆمەاڵیەتی ،رۆبەرت بوتنام ،گووتوویەتی(دیموکراتی بە بێ بوونی کۆمەڵی مەدەنی بوونی نییە ،کۆمەڵی مەدەنییش بە بێ دیموکراتی ،بوونی نییە). ئەمە گرنگترین ڕووەکانی گەشەسەندنی زاراوەی کۆمەڵی مەدەنییە و ئەمەش وێنەی لەسە بنیاتنراوی ئەو تێگەیشتنەیە ،بە پێی دەرککردنمان کە هێشتا ئەو زاراوەیە وردتر دەکرێتەوە و لەسەر بنچینەی پیادەکاری نوێتر و گۆرانکاری کۆمەاڵیەتی زیاتری کۆمەڵگەکانی مرۆڤایەتی و ئەزوونەکانیان بە هەمان ئاراستەی هەنووکە بەاڵم بە شێوەیەکی روونتر و جیاوازتری پەیوەندییەکان و ڕۆڵەکان ،زیاتر گەشە دەسێنێت. کۆمەڵگەی مەدەنی لە کوردستان: تا ئێستا توێژینەوەیەکی باوەڕپێکراو لە بارەی میژووی دروستبوونی کۆمەڵی مەدەنی، لە کوردستاندا نییە و ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەم هۆکارانەی خوارەوە: تازەیی ئەزموونەکە: چونکە هەرێمی کوردستان بەڕێوەبردنێکی خۆجێی نەبووە تەنها دوای روخانی رژێمی بەعس نەبێت لە پاش ١٩٩١و کۆمەڵی مەدەنییش بە کردار چاالکییەکانی لە دوای ئەو مێژووەوە دەستی پیکرد. کەمبایەخیی: وا دیارە کۆمەڵی مەدەنی تا ئێستاش بابەتێکی سەرنجراکێش و باش نییە بۆ لێکۆڵەران و توێژەرانی ئەکادیمی و نائەکادیمی ،تا توێژینەوەی قوڵ لەم بارەیەوە ئەنجام بدەن. دەشێ هۆکاری ئەمەش ئەوە بێت کە کۆمەڵی مەدەنی تا ئێستا بوونی خۆی نەسەلماندبێت وەک هێزێکی کاریگەر بۆ گۆران لە ئاستێک لە ئاستەکاندا .لە الیەکی ترەوە -کە گرنگترینە -توێژینەوە ولێکۆڵینەوەکان لە هەرێم و لە ناوچەکەشدا بە گشتی ئەو هێزەیان نییە لە ئامادەبوون و بایەخدان و هاندان بۆ وردکۆڵیی و بەدواداگەڕان و تۆمار کردن و هەڵهێنجانی تیۆری و پەند لێیانەوە. پاییزی ٢٠١٦
82
15
الوازی تۆمار و بەڵگەکاریی لە کۆمەڵی مەدەنی: کۆمەڵی مەدەنی یان چاالکییەکانی تۆمار ناکات یان کە تۆماریشی دەکات پەیوەستی ناکات بەیەکترەوە تا رووی مێژوویەکی دیاریکراوی پپیوە دیا بێت .یان ئەمانە دەکات بەاڵم هیچ رێکخراو و گروپیک رووی لی نانێت بە مەبەستی توێژینەوەیەک لەم جۆرە .بە پیی زانیاری من خەریکە شتێکی بکرێت ،بەاڵم ئالنگاری زۆری دێتە پیش بەهۆی کەمیی زانیاری و الوازی هاوکارییەوە. هەموو ئەمانە لەو هۆکارانەن کە بوونەتە سۆنگەی پشتگوێخستنی توێژینەوە لە میژوو و واقیع و شیکاری کۆمەڵی مەدەنی لە کوردستاندا .لە بەرامبەردا دەبینین وتارگەل و پارچە بیرۆکە سەبارەت بە کۆمەڵی مەدەنی نووسراون. بە شێوەیەکی گشتی کاری کۆمەڵی مەدەنی لە کوردستاندا لە سەرەتاکانی رزگاربوونی هەرێم لە دەستی رژێمی بەعس لە ساڵی ١٩٩١ەوە دەستی پێکرد .بە دانیدانانی هەوڵێکی کەمی دروستکردنی رێکخراو لە الیەن کوردەکان لە دەرەوە و هەوڵی هەندێک چاالکی فریاگوزاری لە ناوخۆ و ئەویش لە ناوەڕاستی هەشتاکان و بە تایبەتیش دوای رووداوەکانی ناوبراو بە (پەالمارەکانی ئەنفال). کاری مەدەنی و کرداری چاالک و رێکخراو ،لەگەڵ روخانی کرداری رژێمی عێراق و دەستپێکی دروستبوونی حکومەتی خۆجێی کوردییەوە ،دەستی پیکرد .کاری مەدەنی لە کوردستاندا بە شێوەی کاری فریاگوزاری پەتی دەستی پیکرد ،لە بەر ئەم هۆکارانەی خوارەوە: یەکەمیان: پێویستی کۆمەڵەکە ،چونکە خەڵک پێویستییەکی زۆریان بە دەستوەردانێکی لەو جۆرە هەبوو لە سایەی بارودۆخی ئابووری بۆ دواوەگەڕاوە ،ژێرخانی ئابووری خراپ و خزمەتگوزاری کەم کە بە نرخی نەبوو دەژمێردرا ،حکومەتی خۆجێی کە لە سەرەتای ئەزموونی خۆیدا بوو ،ئابلۆقەی ئابووری دووقات(نێودەوڵەتی و لە الیەن حکومەتی ناوەندی بەعسییەوە). دووەمیان: تێگەیشتی کۆمەڵ بە گشتی و چاالکوانانی کۆمەڵی مەدەنیییش لە نیو ئەواندا بەوەی کە کاری کۆمەڵی مەدەنی لەم جوارچێوەیەدا بەندە .بە تایبەت چونکە کاری سیاسی هێشتا لە سەرەتاکانیدا بوو ،قورس بوو بزانریت کە کۆمەڵی مەدەنی دەتوانی ڕۆڵی هەبیت لە گەشەپیدان و لە سیاسەتدا. سێیەمیان: بوونی رێکخراوە نیودەوڵەتییەکان ،لە سەرووی هەمووشیانەوە نەتەوە یەکگرتووەکان، جگە لەم جۆرە چاالکییە ،چاالکییەکی دیکەی نەدەکرد .ئەگەرچی ئەمە بۆ دۆخی پاییزی ٢٠١٦
15
83
کوردستان بە ئاسایی وەردەگیرێت لە الیەن ئەو رێکخراوانەوە ،بەاڵم جونکە کۆمەڵی کوردستانی ئەمەی تاقیکردەوە و پیادەی کرد لە الیەن دامەزراوە تازەکانییەوە ،بۆیە هاواڵتی کوردستانی رۆڵی ئەو رێکخراوانەی تەنها لەم چوارچێوەیەدا قەتیس کرد .بەڵکو پیناسەیەکیشی خوڵقاند بۆ کۆمەڵی مەدەنی کە تا ئێستاش زۆرکەس بە گۆڕەپانی یەکەم و گرنگریتن و باشترینی دەزانن بۆ کۆمەڵی مەدەنی. بە گەشەسەندنی بارودۆخی کوردستان و چوونە نیو قۆناغێی تر ،کۆمەڵی مەدەنیش دەستی کرد بە پێکهێنانی داوەزراوەی تر و چوونە نیو گۆرەپانی دیکە وەک بەشداری لە بنیاتنانی ژێرخان و بنیاتنانەوەی گوندەکان و بنیاتنانی پرۆژەی ئاو و ئاوەڕۆ و تەندروستی و پرۆژەی دیکەی وەکو هۆشیارکردنەوەی تەندروستی و نەهێشتنی نەخوێندەواری و هۆشیارکردنەوە لە بارەی مافەکانی ئافرەتان و منداڵ و مرۆڤ بە شێوەیەکی گشتی .کارکردن لە هێڵی فریاگوزاری تا ئێستاش بەردەوامە .ئەم قۆناغەش نزیکەی قۆناغی نێوان ١٩٩٦تا ٢٠٠٣دەگرێتەوە. تێگەیشتنەکانی سەبارەت بە دیموکراتی و گەشەپیدانی سیاسی و بەشداری سیاسی و بەشداری لە دروستکردنی بڕیار ،یەکێک نەبوو لە بابەتەکانی خشتەی کارەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ،تا دوای رووخانی رژێمی بەعس لە نیسانی ٢٠٠٣دا .وەک تەقینەوەیەک لە بواری دامەزراندنی رێکخراو و کارکردن لە گۆرەپانی مەدەنی لە سایەی پێشوازی گەورەی رێکخراوە نیودەوڵەتیەکان و پشتگیریکردنی پرۆژەکانی لەم جۆرە وەک دەرەنجامێکی سروشتی قۆناغێک کە عێراقی بە گشتی تێکەوت .لەگەڵ هێڵی رووداوە سیاسییەکان لە عێراق و هەرێمی کوردستان ،رێکخراوەکانیش بەو ئاقارە دەرۆیشتن .لە کاتی هەڵبژاردنەکاندا ،بە هۆشیارکردنەوەی دەنگدەرەکان و چاودێری کاری هەڵبژاردنەکان هەڵدەستان .لە کاتی دانانی دەستوور و گشتپرسی لە بارەیەوە ،رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بەو ئاراستەیە کاریان کرد .دواتر دەستیان کرد بە بنیاتنانی پردی پەیوەندی لە نیوان هاواڵتی و نوێنەرە هەڵبژێردراوەکانیان لە ئەنجومەنەکانی خۆجێی و نیشتیمانی و دەستیان کرد بە هەڵمەتی بەرگریکردن لە پرسی جۆراوجۆری پەیوەندیدار بە الوان، ژنان ،مندااڵن و پێویستییە کۆمەاڵیەتییە جۆراوجۆرەکانی تر بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی بۆیان و هەوڵدان بۆ دروستکردنی پەیوەندی لە نێوان هاواڵتیان و بریاربەدەستان. بە درێژایی ئەم هێڵە ستراتیژییەکانیگەشەپێدان و هۆشیارکردنەوە و تواناسازییەکان و بنیاتنانی تواناکان بوونە بەردی بناغە و پیکهاتەی سەرەکی بەرنامە جیاوازەکانی کۆمەڵی مەدەنی.
پاییزی ٢٠١٦
84
15
لەسەر چ جۆرە گەنجێک دەدوێین؟ لە ئابی ساڵی ٢٠١٠دا ،لە راپۆرتێکی دا دەکاتە ئاژانسی زانیاری و شیکاری ،کە یەکەیەکی سەر بە رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانە ،بە بۆنەی ساڵی نیودەوڵەتی الوان ،ئەمە هاتووە« :عێراق یەککە لە گورەترین دەوڵەتەکانی جیهان ،لە رووی رێژەی توێژی گەنجان تیایدا .کە رێژەی تەمەنی خوار ١٩ساڵی ،نیوەی دانیشتوانەکەی پێک دەهێنێت.». ئەمەش وەک هەموومان دەزانین هێزێکی مرۆیی گەورەیە و پێدراوێکی مەزنە ،ئەگەر باش سوودی لی وەربگیرێت و باش وەبەربهێندرێت. وەک دەزانرێت ،بە پیی پێوەرە نیودەوڵەتییەکان ،الوان بریتیین لەوانەی تەمەنیان لە نێوان ١٥تا ٢٥ساڵییە .بەاڵم بە روجاوکردنی سروشتی کەسیی الوی گەشەنەسندوو لە ناوچەکەمان و بارودۆخەکەی دەشێ ئەوە بسەپێنێت کە لە دوای ٢٥ساڵیش بایەخ و سەرپەرشتی ئەم توێژە لە گەنجان بکرێت بە پێی داخوازییەکان و بارودۆخی الوان لە هەر واڵتێکدا .لە بەر ئەوە رێکخراوەکان لە عێراق و هەرێمی کوردستان الوان تا ٣٥ ساڵی تەمەن ناونووس دەکەن لە راپۆرت و لیستەکانیاندا.
Inter-Agency، Information and Analysis Unit
ئەگەر ئەمە تەمەنی گەنج کاتئامێزی گەنج بێت ،مانای ئەوەیە باسی الوانێ دەکەین لە کوردستاندا لە دوای ساڵی ١٩٩١ەوە لە دایک بووە و لەو ساڵەوەیە کە وتمان چاالکییەکانی کۆمەڵی مەدەنی تیایدا سەری هەڵداوە ،کە تەمەنی ئێستا دەکاتە ٢٠ساڵ، واتە تەمەنی هەمان تەمەنی کۆمەڵی مەدەنی کوردستانە .ئەوەی لە ساڵی ١٩٩١لەدایک بووە ،کۆمەڵی مەدەنی بایەخی پێداوە و لەسەر گەشەپیدان و بەشداری سیاسی چڕ دەبێتەوە .ئەوەشی پیش ئەو مێژووە لە دیک بووە ،لە یادگارییەکانی کاری فریاگوزاری رێکخراوەکان هەیە و بە شێوەیەک لە شێوەکان بە یادگارییەکانییەوە پەیوەستە .بە شێوازێکی تر بگوترێت ،ئەم نەوەیە لە الوان بە هەموو دۆخەکانەوە لەسەر بیرۆکەی کۆمەڵی مەدەنی هۆشیار بووەوە ،چاوەڕێی رۆڵی لی دەکات ،دەشێ بە شێوەیەک لە شێوەکانیش بەردەوام بووبێت لەگەڵیدا .ئەمانە ئەم دوو نەوەیە لە گەنج کە مامەڵەیان لەگەل دەکەین .لە راستیدا ئەمانە یەک نەوەن نەک دوو نەوە .بیرۆکەکەش ئەوەیە کە ئەمانە لە واقیعێکدا ژیان کە دان بە گۆراپانێکی کاردا ،لە دەرەوەی حکومەت و کەرتی قازانج و دەرەوەی خێزاندا دەنێت .گۆڕەپانێک کە خۆی تیا بینییەوە ،یان مامەڵەی لەگەڵدا کرد و یانیش لەبارەیەوە بیستویەتی .بە تایبەت ئەگەر لەگەڵ نەوەیەکی تردا پێوامان کە پیش ئەو ژیاوە و جگە لە گۆرەپانی حکومەت هیچ گۆڕەپانێکی دیکەی نەدیووە .ئەم نەوەیە دوور نییە لەو نەوەیەی کە قسەی لەسەر دەکەین .تەنانەت جیکی باوباپیریش نییە ،بەڵکو نزیکترە .نەوەیەکە رۆژانە لەگەڵیدا دەژی و نەوەیەکە راستەوخۆ رۆژانە پەروەردەی کردووە. پاییزی ٢٠١٦
15
85
نەوەی باوکانە .نەوەی باوکان گۆڕەپانێکیان نەناسیوە ناوی کۆمەڵگەی مەدەنی بێت و هیچ پانتاییەکیان نەدیوە جگە لە پانتایی میریی بۆ کارکدن .تەنانەت لەو پانتاییەشدا ڕا و بەشداری نەبوو لە کاروباری بەڕێوەبردنی واڵت و کۆیلەکانی .ئەم هاواڵتییە شتێکی تر نەبوو جگە لە سوتەمەنییەک کە مەکینەی پی پڕ دەکریتەوە. ئەو دەرفەتەی کە بۆ ئەم نەوەیەی گەنجان فەراهام بوو ،دەرفەتێکی گەورەیە .دەبوایە بە شێوەیەکی کاریگەر لە الیەن ئەوانەوە بقۆزرێتەوە .دەبوایە ببینین زۆرینەی الوانی ئامادە کۆمەڵی مەدەنی دامەزرێنن و سەرکردایەتی بکەن و رۆڵی خۆیان کارا بکەن بۆ بەرگریکردنی پرسەکانیان و پرسەکانی کۆمەڵ بە گشتی .بەاڵم وەک دەبیندرێت الوەکانمان -کەمێکیان نەبێت -لەم دەستپیشکەرییانەیان نییە .ئەوان چاوەڕێی خەڵکی تر دەکەن(حکومەت و رێکخراوە نیودەوڵەتی و لۆکاڵەکان) کێشەکانیان چارەسەر بکات. لەبیریان کردبێت یان لەبیرکرابێتن ئەوان بەشیکن لە کێشەکە و پیویستە ببنە بەشێک لە جارەسەریش .ئەوەی قبوڵی بکات ،دەچێتە ژێر رکێفی ئەو پرۆژانەی بۆی دیاردەکرێت. بایەخی ئەو دوای تەواوبوونی پرۆژەکان تەواو دەبێت ،بووەتە سوتەمەنی بزوێنەرەکەی بە بێ ویستی خۆی .لە الیەکی ترەوە دەبینین زۆرکەم لە بیرۆکەی داهێنەرانە هەیە بۆ پاڵپیوەنانی پرۆژەکە بۆ ئاستێکی تر .گەنجەکان دوای تەواوبوونی هەر جاالکییەک چاوەڕێی بانگەوازی رێکخراوێک دەکەن بۆ خوولێک یان گەشتێکی تر! لە نیوان ئەم خووالنەدا یان ئەم گەشتانەدا هیچ جۆرە چاالکییەکی خۆبەخشی یان بزوتنەوەییەکی خۆیی لەسەر بنچینەی ئەوەی فێری بووە ،نابیندرێت .رێکخراوەکان ناتوانن بزانن ئەوەی وەبەرهێنانیان لەسەر کرد بەرهەمێکی هەبووە و یان شوێنەواری ئەوە بە کاری سەرکەوتووی ئەوان بپیورێ و هەڵبسەنگێندرێت. گەنجەکانمان -بە شێوەیەکی گشتی -گیرۆدەی کەمتەرخەمییەکی سیاسیین ،بایەخ بە بنیاتنانی کۆمەڵی مەدەنی نادەن ،تووشی بیهیوایی بوون لە الیەنی نمونەبااڵکانیان، سەرکردە سیاسییەکان و کۆمەاڵیەتییەکان ،تووشی تەمەڵی و پشتبەویتربەستن هاتوون لە گەیشتن بە زۆر شت بە بێ اندووبوون و بە ماوەیەکی کورت ،هەروەها لە دۆخێکی سەرسوڕمان دەژین بە هەڵسەنگاندنی ماددی بۆ بارودۆخەکان و وای دادەنین پیوەری سەرکەوتن و بەختیاری بێت. ئەوەی کە گەنجان پێی گەیشتوون ،تەنیا کارێک نییە ،بەڵکو کاردانەوەیەکیشە .ئەنجامی کۆبووەوەی هەڵەی گەورەیە کە (گەورەکان!) کردوویانە .لە هەموو کۆمەڵدا رەنگی دایەوە و روخساری روونتر الی گەنجەکان دەرکەوت بەو پێیەی توێژێکی کاراترن و هەستیارترن .وەک دەرەنجام ئەوان بوونە ئەوەی ناوم ناوە(بەردهاوێژ) .ئەوەندە دەکەن کە لە دوورەوە بەرد دەهاوێژن ،بە بی ئەوەی هەست بکەن ئەوان بەشێکن لە بااڵخانە، وە ئەوان لە جیاتی هاویشتنی بەردەکە و بەردبارانکردنی بنیاتنەر و روخێنەرەکانی، پاییزی ٢٠١٦
86
15
باشتر بوو کاروباری خۆیان رێک بخەن و بەردەکان لەسەر یەکتر دابنێن لە پێناوی بونیاتنان .ئەوەی رووخێنەر نەبێت شایانی بەردتێگرتن نییە .بە مەرجێ دەستی ئەویتر بەردەوام بێت لە پێدانی بەرد بۆ بنیاتنان. بەرنامەکانی رێکخراوەکان و پشتیوانیکردنی گەنجان: رێکخراوەکانی کارکردوو لە گۆڕەپانی گەنجان دوو جۆرن: یەکێتییەکانی الوان و قوتابیان :ئەوانیش تێکڕا ئەو یەکێتییانە دەگرنەوە کە سەر بەحیزبە سیاسییەکانن .بایەخەکانیان و خزمەتگوزاری بەرنامەکانیان روو لە (قوتابیان/ الوان) ە لە پیناوی دەستکەوتی حیزبی لە کۆتایی رێدا .ئەوان یان تەنها روویان لە (قوتابیانە بە وادانانی کە قوتابیان الوانیشن) ،یان روو لە (الوانە بە وادانانی کە ئەوان قوتابیانیش دەگرنەوە) ،یان هەردووکیان .ئەمانە رووی رێکخراوی حیزبە سیاسییەکانن. ئەمەش لەوەوە ڕوونە کە سەر بە مەکتەبەکانی هەر حیزبێکە و لەوێوە بڕێکی زۆری بودجەکەیان ،ئەگەر نەڵێین هەموو بودجەکە ،بەدەست دەهێنن. ئەم رێکخراوانە کارێکی زۆر و خزمەتگوزارییەکی زۆری لە بواری گەشەدان بە تواناکان و گەشەدان بە کارامییەکان و گرنگیدان بە پەروەردە و فێرکردن و هەوڵدان بۆ چارەسەری کێشەکانی گەنجان ،پێشکەش کرد .بەاڵم چونکە مەبەست لێیان لە دواییدا مەبەستێکی حیزبییە ،ئەم یەکێتییانە زۆر زیانیان پێگەیشت لە بەندکردنی خۆیان لە چوارچێوەی حیزبدا هەرچەند فراوانیش بێت لە بازنەی کۆمەڵی گەورە ،بچوکترە. رێکخراوە ناحکومییەکانی بایەخ بە گەنجان دەدەن :بریتییە لەو رێکخراوە تۆمارکراوانەیگوایە ناحکومین و ئامانج لێیان تەنها گەنجەکانە و و لە بەرنامە و تەنانەت ناوەکانیشیانەوە ئەمە بەدەردەکەوێت .یان رێکخراوی ترن کە ئامانجیان توێژی دیکەی کۆمەڵە ،بەاڵم لە نیو ئەواندا الوانیش یەکێکە لە ئامانجەکانیان .ئەم رێکخراوانەش تیایاندا هەیە حیزبییە و تیایانیشدا هەیە پشت بە رێکخراوە نیودەوڵەتییەکان وەردەگرێت بۆ پرۆژە و جاالکییەکانیان .ئەمەش دەمەوێت جەختی لەسەر بکەمەوە لەم جەند دێرەی داهاتوودا. چوون رێکخراوە نیودەوڵەتیەکان یەکێک لە گورەترین پشتیوانی کۆمەڵی مەدەنین لە عێراق و لە کوردستاندا .ئەوان پارە و بەرنامەیەکی زۆر و جۆراوجۆریان پێشکەش کرد بە کۆمەڵی مەدەنی بە گشتی و بە الوان بە تایبەتی .ئاراستەی گشتی قۆناغی دوای ٢٠٠٣بریتی بوو لە پەرەپێدانی الوان و گەشەپێدانی تواناکانیان و کردنیان بە تاکی کارا لە کۆمەڵ .بەرنامەکانی رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان تێکڕایان لە جۆری (پێشوەخت ئاراستەکراو)ن .بە مانای ئەوەی کە زۆربەیان لە خوێندنەوەیەکی واقیعی و پێویستییەکانەوە سەرچاوەیان نەگرتووە .یان ئەزموونی یەکێک لە واڵتە دراوسێکانی لێکجوو بە بارودۆخی عێراق -بە تایبەتی واڵتانی ئەوروپای رۆژهەاڵت کە لە باری پاییزی ٢٠١٦
15
87
دیکتاتۆرییەوە گوازرانەوە بۆ قۆناغی گواستنەوە بەرو دیموکراتی -یان لە ئەنجامی شیکاری دیاریکراو کە تیمێکی دیاریکراو ئەنجامیان داوە لە الیەن ئەو رێکخراوانەوە یان بەهۆی سەردانی مەیدانییان و کۆمەڵی چاوپیکەوتنیان لەگەڵ کۆمەڵی کەس بەهۆی بارودۆخی ئاسایشی ناجێگیرەوە .ئەمە بۆ رەخنەگرتن ناڵێم بەڵکو لە رووی پۆلێنکردنەوە .بەاڵم ئەوەی وەک رەخنەگرتن دەیڵێم نەبوونی دیدگایەکی ستراتیژیی روونە و پەیپێبراوە لە الیەن رێکخراوێکەوە یان کۆمەڵی نیودەوڵەتی یان کۆمەڵی مەدەنییەوە بۆ دیموکراتی لە عێراق و چۆنێتی گەشەسەندن و پەرەپیدانی لە واقیعت گۆڕەپانەکەوە بە بوونی قۆناغ و نیشانەگەلی سەرکەوتن و هەڵسەنگاندنی ئەزموونەکە .تەنانەت ئەو رێکخراوانەی کە کاریان لە گۆڕەپانەکەدا کردووە چی دیکە نەبوون جهگە لەوەی کە رێکخراوی دیکە پاڵپشتی ماددی کردوون بۆ پرۆژەکان .بۆیە پرۆژەکانی ئەم رێکخراوانە پچڕ پچڕ بوون و کێشەکانیان جارەسەر نەکردووە لە رەگەوە .بەڵکو چارەسەرییەکان لە رووبەرەوە بوون بە بێ رۆچوونە نێو قواڵیی کێشەکان. لەم ئاپۆرەیەدا بەرنامە و پرۆژەی واش هەبوون کە توانیان دەرفەتی باش دروست بکەن بۆ ئەوانەی کە دەیانویست سوودمەند بن و تواناکانی خۆیان گەشە پێبدەن. رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان لە نێوان ئەوەدا بوون کە خۆیان راستەوخۆ پرۆژەکان بۆ الوان جێبەجێ بکەن ،یان لە رێگەی رێکخراوی لۆکاڵی الوانەوە کە بایەخ بە کاروباری گەنج دەدات ،ئەنجامی بدەن .ئەو رێکخراواەش بە ڕۆڵی خۆیان راستەوخۆ کاریان لەگەڵ گەنجەکاندا دەکرد. ئەو پرۆژە و بەرنامانە لەو مەیدانانی خوارەوە چڕ بوونەوە: بەرنامەی هۆشیارکردنەوە: ئەو پرۆژانەی کە بایەخ بە بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری دەدەن سەبارەت پرسی جۆراوجۆری پەیوەست بە رێڕەوی دیموکراتی بە گشتی وەکو رۆشنبیری لەبارەی هەڵبژاردنەوە و بەشداری مەدەنی یان بە پرسە تایبەتمەندەکان و بەستراوە بە بارودۆخی گەنج خۆیەوە.وەک کێسەی بێکاریی و بۆشایی و کەمتەرخەمی سیاسی لە الی گەنجەکان و هتد. بەرنامەکانی تواناسازیی و بونیاتنانی تواناکان: ئەو بەرنامانەی کە لەسەر چۆنێتی گۆرینی زانیاری بە کردار ،چڕ دەبووەوە وەک چاودێری هەڵبژاردنەکان و چۆنیتی رەوتی گفتوگۆکان سەبارەت بە زۆر پرسی جۆراوجۆر و کارامەیی سەرکردە و رێکخستنی خۆبەخشەکان و چاالکی جۆراوجۆری تر لە کۆمەڵدا. هەوڵەکانی بونیاتنانی ئاشتی: چوون الوان سوتەمەنی ملمالنێ شاراوە و دیارەکانن لە عێراق ،هەر ئەوانیش زیانمەندی سەرەکی بوون ،بۆیە ئاراستەیەکی گورە هەبوو بۆ بەشداری گەنجەکان لە بونیاتنانی پاییزی ٢٠١٦
88
15
ئاشتی و وایلێکردنی گەنجان کە خۆیان ببزوێن لە پیناوی باڵوکردنەوەی رۆحی سنگفراوانی و لیبوردەیی لە یەک نیشتیماندا. هەڵمەتەکانی بەرگریکردن: ئەم بەرنامە و پرۆژانە هەوڵیان بۆ کۆکردنەوەی وزەکان دەدا لە پێناوی بەرگریکردن لە پرسەکانی گەنجدان .ئەمەش لە زۆر ئاستی جۆراوخۆردا بوو ،لەوانە لەسەر ئاستی کۆمەڵی لۆکاڵئ بچووک و لە سەر ئاستی هەرێم و لەسەر ئاستی واڵت بە گشتی. پەیوەندی لەگەڵ بڕیاربەدەستان: ئەمەش ئەوسا و ئێستاش بەرنامەی تایبەتە و بە تایبەت لەم دواییەدا ،کە تێکڕا جەخت دەکاتەوە لەسەر کاراکردنی رۆڵی الوان بۆ بەشداری لە دروستکردنی بڕیار لە ئاستە جۆربەجۆرەکاندا .وای کرد کە الوان خۆیان دەستپیشخەری بکەن بۆ گەیشتن بە بڕیاربەدەستان بۆ گواستنەوەی کێشەکانی کۆمەڵی لۆکاڵ پییان و کێشەکانی الوان بە تایبەتی و پێشکەشکردنی چارەسەریی بۆیان. هەندێ له دەستکەوتەکان: سەرەڕای ئەوانی لەبارەی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنییەوە دەگوترێت ،وەک یەکێک لە باشترین بژاردە و دەروازەکان دەمێنێتەوە ،بۆ بنیاتنانی دیموکراتییەکی ساغ و تەندروست و جێگیر لە کوردستان و لە عێراق .هێزێکی چاکو چاالکە و خۆیشی لە قۆناغی دروستبوونەوە و پێهاتنەوەدایە و چاکاوانان هەول دەدەن بیسەلمێنن بۆ خۆیان کە رێکخراوەکانیان جێپێیان دیار بێت و ببنە هێزێکی کارا و کاریگەر لە کۆمەڵدا. سەرەڕای تەمەنکورتی ئەم رێکخراوانە و نوێیەتی ئەزموونەکە و هەموو بەربەستەکانی گەشەکردنیان و کیشە و ئاڵنگارییەکان ،توانیویەتی دەستکەوتی رێژەیی گورە بەدەست بهێنێت ،لە ناو ئەوانە: کەمکردنەوەی تەمەنی چووە نیو پەرلەمان: هەڵمەتێک بوو کۆمەڵێک رێکخراوی کوردستانی ئەنجامیان دا بۆ کارکردن لەسەر گۆڕینی یەکێک لە ماددەکانی دەستوور کە تەمەنی چوونە پەرلەمان کەمتر نەبێت لە ٣٠ساڵ بوو. ئەم هەڵمەتە توانی کەمی بکاتەوە بۆ تەمەنی ٢٥ساڵ ،بۆ ئەوەی مافێکی یاسایی بۆ الوان دەستەبەر بکات لەو تەمەنەدا .ئەمەش پرسێکە هانی جوڵە و داخوازی گەنجەکان دەدات بۆ بەهێزکردنی کەسایەتییان و پەیوەندییەکانیان و قورسایی کۆمەڵگاییان تا ئەو ڕادەیەی بتوانن جەماوەر رابکێشن بۆ دەنگپیدانیان و هەڵبژاردنیان بۆ ئەو پیگە گرنگە. ئەمەش رەهەندێکی گەنجانەی دەبێت و لەو بڵندگۆیەوە کیشەکانی گەنج بگوازێتەوە بۆ ئەوێ. پاییزی ٢٠١٦
15
89
قەدەغەکردنی جگەرەکێشان لە سوێنە گشتییەکاندا: هەڵمەتێکی شارستانی تر بوو جەند گروپێکی گەنج ئەنجامیان دا و ویستیان زیادی بکەن بۆ سەر تۆماری سەرکەوتنەکانیان .هەڵمەتێکی واژۆکۆکردنەوەیان بۆ پشتگیری لە پیشنیاری پرۆژەی قەدەغەکردنی جگەرەکێشان لە شوێنە گشتییەکان کە گەاڵڵەیان کرد و دایانە هەندێ لە پەرلەمانتاران و رازییان کردن بیگرنە خۆیان و ئەم یاسایەش ئێستا کاری پیدەکرێت. رێکخستنی خۆپیشاندانەکان بۆ داواکردنی مافەکان: رێکخراوەکانی الوان بەهایەکی رۆشنبیری نوێ و جیدییان هێنایە ئاراوە لە گۆڕەپانی الوان و هۆشیارکردنەوەیان بۆ مافەکانیا و ئەرکەکانیان و بەرپرسیارێتییان و راهینانیان لەسەر شێوازی ئاشتیخوازانەی خەبات لە پێناوی گۆڕان و جموجوڵی گەنجان لە بۆنەی زۆر و خۆیان رێکخست لە خۆپیشاندانەکان بۆ داخوازی مافەکانی گەنجان و مافەکانی تری کۆمەڵ بە شێوەیەکی گشتی. بنیاتنانی نەوەیەکی گەنجی شارستانی: رێکخراوەکان بایەخی زۆریان دا بە پرسی بنیاتنانی نەوەیەکی گەنجی هۆشیار و شارستانی و کارا .کە لە واقیع بە هەموو پیدراوەکانیەوە بژین و کارتێکراوی بن بە بی دەستبردن بۆ شتە جێگیرەکانی نەتەوە .زۆر گرنگییان دا بە گەشەپیدانی کارامەیی لە بواری جۆراوجۆردا و بۆ شیاندنی گەنجان تا ببنە الوی سەرکردە ،دەستپێشخەر و چەکدار بە جەکی زانست ،کارامە و کارا لە بوارەی تواناکان ،پێگەیشتوو لە رووی کەسایەتی و هاوسەنگ لە ژیاندا .کارەکە تەنها لە گواستنەوەی زانیاری کورت نەکرایەوە، بەڵکو گۆڕینی زانیاری بۆ کارامەیی بەدوادا هات .ئەمەش گرنگی دا بە شوێن ،کە رێبازە پەروەردەیی و فێرکارییەکانمان هەموویان جەخت لەسەر گواستنەوەی زانیاری دەکەنەوە بە بێ راهێنانی کارامەیی .رێکخراوەکان ئێستا تاقە الیەنن بایەخ بە مە دەدەن بەرو کاری بنیاتنانی تواناکان و گەشەپیدانی کارامەیی ،هەنگاو دەنێن. کرانەوە بە رووی رۆشنبیری تردا: دوای ژیان لە زیندانی حیزبی بەعس و دابرانی تەواوەتی لە جیهانی دەرەوە بۆ ماوەی زیاتر لە سیی ساڵ ،پیویست بوو جەخت لەسەر بەردەوامیی و گەیشتن و کرانە بە رووی رۆشنبیرییەکانی کۆمەاڵنی تر بکرێتەوە .رێکخراوەکان ئەم ئەرکەیان گرتە ئەستۆی خۆیان .دەرفەتی زۆریان بۆ گەنجان دروست کرد کە سەردانی بکەن و کۆمەڵەکانی تر بناسن و تێکەڵیان بن .ئەم کرانەوەیە بارمەتیدان کە سەنگی خۆیان بناسن .ئەوەی هەیەتی و یەوەی لە دەستی داوە وەک تاک و وەک کۆمەڵ .تا پەند و وانەیان لێوەربگرێت و ئیلهام لە ئەزموونەکانی ئەوانەوە وەربگرێت بۆ بنیاتنانی کۆمەڵی نوێی خۆی. پاییزی ٢٠١٦
90
15
چاالککردنەوەی بەشداری سیاسی الوان :یەکێک لە گرنگترین بایەخدانەکانیرێکخراوەکانی تایبەتمەند بە گەنجان ،ئەوسا و ئێستاش ،هەوڵی گرێدانیان و چاالککردنیان بووە لە بواری بەشداری سیاسی و لە بنیاتنانی کۆمەڵ و بە تایبەتیش کاراکردنیان لە رووداوە سیاسییەکان وەک هەڵبژاردن(بەشداری و خۆپاالوتن) و نووسینەوەی دەستوور و گەیاندن و پەیوەندی لەگەڵ بریاربەدەستان .هەڵمەتەکانی بەرگریکردن لە خواستەکانی گەنجان و هتد .رێکخراوەکان زۆر پرۆژە و بەرنامەیانن پێشکەش کرد لەم ئاقارەدا و ئامادەییان هەبوو بە شێوەی جیاواز بۆ بەدیهێنانی ئەم پێویستییە. فشار بۆ سەر حکومەت بۆ وەاڵمدانەوەی واقیعی الوان :رێکخراوەکان هەوڵی زۆریاندا بۆ گەیشتن بە بڕیاربەدەستان لە پیناوی وەاڵمدانەوەی داخوازییەکانی گەنجان و بایەخدانی زیاتر پێیان .گرنگترین دەستکەوتیش لەم ئاقارەدا حکومەت سندوقی گەشەپێدانی کردەوە بۆ الوان لە رێگەیەوە پشتگیری پرۆژەی بچوکەکانی الوانی کرد بۆ نەهێشتنی بێکاریی .پارەیەکی باشی تەرخان کرد بۆ پرۆژە بجوکەکان ،کە گەنجەکان جێبەجێیان دەکرد .هەروەها پیدانی قەرزی هاوسەرگیری ،قەرزی خانوو بۆ ئەو الوانەی ویستیان یەکەی نیشتەجێبوون بۆ خۆیان دروست بکەن. گرنگترین ئاڵنگارییەکان: کاروبارەکان هەمیشە بەو ئاقارە بۆ پیشەوە ناچن کە دەمانەوێت .لە هەموو ئەموونێکدا هەر دەبێت ئاڵنگاریی و کێشەکان هەبن ،ژیانی مرۆڤ لە ئاکامدا تەواو نییە .لە پەیوەندی بە رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و الوانیش ،کۆمەڵێک ئاڵنگاری و کێشە هەن ،ئەمانەیان باس دەکەین: بەرنامە دابڕاوەکان: کاری بنیاتنانی کەسایەتی مرۆڤ و زانیاریپێدان و ئەزموندارکردن و کارامەکردنی کارێکی درێژخایەنە بە رێژەیی و پێویستی بە کات و بەرنامەی خۆرە بۆ ئەوەی بەرهەمەکەی پیبگات .بۆیە بە دڵنیاییەوە کارەکە ئاڵۆزتر و قوڵترە لە خوولێکی راهێنانی یان پرۆژەیەکی یەکساڵیی .بەرنامەی رێکخراوەکان -بە تایبەتی ئەو نمونانەی بینیمان- بەرنامە و پرۆژەی پارچەن .وا دیارە رۆشنبیری خۆراکی خێرا (فاست فوود) کاری لەو بەرنامانەش کردبێت! بە خێرایی جێبەجێی دەکەینو پێمان وایە کەسایەتییمانوەک پیویست پیگەیاند .لە راستیدا کاری تواناسازی و گەشەپیدان کاتی زۆر زیاتری دەوێ لەوەی پیمان داوە. کەمی بەرنامە سەرچاوەگرتووەکان لە پێویستییەکانی الوانەوە: وەک پێشتر باسمان کرد ،نەریتی (پێشتر دارێژان) لەسەر بناغەی بەرنامەی پێشتر دارێژان لە واڵتی ترەوە .ئەم شێوەیە رێکخراوەکانی نێودەوڵەتی دایدەرێژن و رێکخراوەکانی پاییزی ٢٠١٦
15
91
لۆکاڵیش ناچارن وەاڵمدەرەوەی بن بە شێوەیەک لە شێوەکان چونکە دەرماڵەکان لە الیەن رێکخراە نێودەوڵەتییەکانەوەیە .چونکە رێکخراوەکان پرۆژە پیشکەش دەکەن و پێویستیان بە دابینکردنی پارەیە بە بەردەوامی ،پرۆژەیەکی تر دەنووسێت و گریمانەی دەکات الوان لەگەڵ -پرۆژەی پیشووتر -گواستیانەوە بۆ قۆناغیکی تر بە بی ئەوەی ئەو گۆرانکارییانەی واقیعی راستەقینە بپێوێت و وامان لیدەکات لە پرۆژەیەکەوە بۆ یەکێکی تر بگوازینەوە بە پیی پالنی دارێژراوی پیشووتر بە پیی رێڕەوەێکی دیاریکراو .بەوەش لە واقیعەوە سەرچاوەگرتن لە دەست دەدەین کە پێداگری لەسەر توێژینەوەی واقیحی گەنجان کردبیت و بەرپرسیارێتی وە ئەستۆ بگرێت و رێڕەوەکە تەواو بکات کە لە الیەن رێکخراوەکانەوە بۆیان دانراوە. وەبەرهێنانی رێکخراوەکان و تاکە ناشایستەکان: بەهۆی بڕی زۆری پارەوە کە ئاراستەی عێراق کراوە و ئەو کێبەرکێ بەهێزەی لە نیێوانن رێکخراوەکاندا هەیە لە عێراقدا و هەوڵی پرکردنەوەی هۆڵەکانی راهێنان بە پرۆژەکانیان و زیاتر بوونی ناوەکان لە لیستی بەشدارەکان ،زۆر بێئەرزشی روویدا لە هەڵبژاردنی بەشدارەکان بۆ پرۆژە و بەرنامەکان .هەروەها ئەوەی کە کارەکانی ئاڵۆزتر کرد نەبوونی هەڵسەنگاندن لە هەڵبژاردنی بەشدارەکان و پێوەری دروست بۆ بەشداریکردن .بووە هۆی ئەوەی پارەیەکی زۆر خەرج بکرێت بە بی ئەوەی کاریگەری پیویست بە پیوانە لەگەڵ پارەی بۆخەرجکراوی هەبیت. کەمیی باوەڕی الوان بە کۆمەڵی مەدەنی: ئەگەرچی ئەو الوانەی مەبەستمان بوو باسیان بکەین لەم لێکۆڵینەوەیەدا ئەوانە بوون کە کاریان لەگەڵ رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیدا کردووە ،بەاڵم شایانی باسە کە مەرج نییە ئەو کارانە هەمووی ئەرێنی بووبن .چەندین بیرکردنەوەی نەرێنییش الی گەنجەکان دروست بووە سەبارەت بە رێکخراوەکان و رۆڵی ئەوان .زۆریان تاوانباریان دەکەن بە حزبیبوون و الدانیان بۆ الی گروپیکی سیاسی یان حیزبێکی دیاریکراو لەسەر حسابی ئەوانی تر .هەروەها هەن تاوانباریان دەکەن بە گەندەڵی ،هەروەها هەن پێیان وایە ئەو رێکخراوانە تەنها رێکخراوی کەسیی و بنامەڵەیین و رزقیان لەسەر رێکخراوی کۆمەڵی مەدەنییە و پەیامی مەدەنی کۆمەڵیان پێ نییە کە بانگەشەی بۆ دەکەن، وێناکردنی جۆراوجۆری تر کە لە واقیعدا بەڵگەش لەسەریان هەیە ،بەاڵم کێشەکە لە بەگشتیکردندایە. الوازی پسپۆرێتی رێکخراوەان: راستە رێکخراو و یەکێتییەکانی تایبەتمەند بە گەنجان هەن و بایەخ بە کاروباریان دەدەن، بەاڵم کێشەکەی ئەوەیە بایەخەکەی لە گروپی گەنجاندا چڕ نابێتەوە بە تەنها ،بە پیی پاییزی ٢٠١٦
92
15
ئەو بەرنامانەی کە رێکخراوەکان دایانناوە و مامەڵەیان لەگەڵ دەکات .رێکخراوەکنمان بە گشتی و ئەوانەی الوان بە تایبەتی رێکخرای پسۆرانە نین .ئەگەرچی لە ناو و پەیڕەوی ناوخۆی رێکخراوەکە ئاماژەی گەورە و روون بە الوان هەیە و بەیاخپێدانیان ،بەاڵم دەبینین لە پرۆژەکانیان بایەخ بە بێدایکوباوکان و دروستکردنی قوتابخانە و پەرەپیدانی پرۆژەکانی ئاو و پرۆژەی دیکە هەیە؟! کاتێ لەسەر پسپۆرێتی قسە دەکەین ،ئێمە قسە لەسەر مەبەستی بوونی رێکخراوەکان و ستراتییژەکانیان لە پیناوی بەدیهێنانی ئامانجەکانیان ،دەکەین .ئەمەش تێبینی دەکرێت زۆر الوازە بە هۆکاری زاتی و بابەتی.
ڕاسپاردەکان: لە کۆتایی ئەم پەڕە لێکۆڵینەوەیەدا پیم خۆشە ئاماژە بە هەندێک راسپاردە بدەم کە پیم وایە گرنگە بۆ زیاتر گەیاندنی الوان و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی .بۆ ئەوەی رۆڵی رێکخراوەکان کارا تر بێت و زیندووتر بێت لە گەشەپیدانی الواندا: رێکخراوە نیودەوڵەتییەکان بەرنامەکانیان دوای خوێندنەوەی واقیعی الوان ،دابنێن ولەوەوە سەرچاوە بگرێت. هاوکاری زیاتر و هەماهەنگی نیوان وەزارەتی رۆشنبیری و الوان و رێکخراوەنیودەوڵەتییەکان و لۆکاڵەکان کە بایەخ بە ژیانی گەنجان دەدەن بۆ جێبەجێکردنی بەرنامە گەنجانەکان. زۆرترکردنی بەرنامەکانی کە بایەخ بە کاراکردنی رۆڵی الوان دەدات لە کاری خۆبەخشلە کۆمەڵی لۆکاڵدا. زۆرترکردنی ئەو بەرنامانەی کە بایەخ بە گەیاندنی رۆشنبیری گەنجەانی ئێمەو واڵتانیتری دنیا دەدات (ناوچەیی -هەرمی -جیهانیی) بۆ سوودمەندبوون و گۆڕینەوەی ئەزموون و کرانەوەی ئاسۆی بیر و گرێدانی ئەزموونەکانیان. بەرنامە بۆ گەشەپیدانی باوەڕبوونی گەنجان بە خۆیان و گەشەپیدانی توانا ژیانییەکانیان. کردنەوەی کەناڵەکانی گفتوگۆکردنی کارا لە نیوان گەنجەکان و سەرکردەکانیکۆمەڵ(سیاسی -فکری-رۆشنبیری -ئەدەبی). بەرنامە بۆ گەشەپیدانی رۆحی نیشتیمانی و دروستکردنی ناسنامەی نیشتیمانیهاوبەش بۆ الوان. توێژینەوەی پێشترێتییەکانی الوان و کاریان و هاوبەشیپیکردنیان لە دۆزینەوەیچارەسەریی بۆ کیشەکانیان و بەشداری لە وەاڵمدانەوەی ئەو پێشترێتییانەی کە سنوورەکانیان بۆ خۆیان داناوە. تێکەڵکردنی الوان لە کاری بنیاتنانی کۆمەڵ و دەرککردنیان بەوەی بەشێکن لەپاییزی ٢٠١٦
15
93
کیشەکان و پیویستە بەشێکیش بن لە چارەسەرییەکان. ئێستا دەرفەتێکی زێڕینمان بەدەستەوەە بۆ بنیاتنانی ئەو کۆمەڵەی کە خه‌ونمان پێوە دەبینی و باوباپیرانمان لە پیناویدا تێکۆشان .کۆمەڵی مەدەنی ئەو گرەوەی لەسەر دەکرێت کە دەتوانی نەوەیەکی بەتوانا ئامادە بات بۆ سەرکردایەتکردنی ئێشتا و بنیاتنانی دوارۆژ بۆ ئەوەی ئامادەییمان لە بنیاتنانی شارستانیدا هەبێت و بەشداری نووسینەوەی میژوو بکەین ،دوای ئەوەی سااڵنیکی دورودرێژ لە دەرەوەی میژوو و جوگرافیا بووین.
پاییزی ٢٠١٦
94
15
کۆمەڵی مەدەنی.. گەرانەوە بۆ سەرەتا نووسینی :د.ستیڤن م.دیلۆ Steven. M. Delue وەرگێڕانی :زانا کەمال مەالزادە پاییزی ٢٠١٦
15
95
پاییزی ٢٠١٦
96
15
یەکەم :کورتەی باسە سەرەکیەکە لەم بەشە کورتەیەک لە بیرۆکەی نوسەرەکان باسدەکەین و پاشان پێشبینیەک دەخەینە روو سەبارەت بە داهاتووی کۆمەڵی مەدەنی بە پشت بەستن بەو رەخنانەی لە بەشی پێشوو باس کران. -1کۆمەڵی مەدەنی وەک بوارێکی سەربەخۆ لە گفتوگۆماندا لەسەر کۆمەڵی مەدەنی وتمان کە دوو خەسلەتی تایبەتی هەیە .لەبەر ئەوەی بوارێکی سەربەخۆیە لە کۆمەاڵنێکی سەربەخۆی خۆبەخش پێکدێت کە وەک بەربەستێک دەوەستن بەرامبەر دەسەاڵت .وە لەبەر ئەوەی بانگەشە دەکات بۆ پێگە بەنرخەکانی شارستانییەت وەک رێزگرتن لەالیەن هەموانەوە و لێبوردەیی ،سەرەتا باس لە بوارە سەربەخۆکەی دەکەین و چۆن نوسەرەکان لەم رەهەندەوە بۆچونیان دارشتوە. پاشان بۆچونەکانیان سەبارەت بە پێگە بەنرخەکان دەخەینە روو. سەبارەت بە نوسەرە کالسیکی و مەسیحیەکان وا دەبینین کە بواری سەربەخۆیان رەت کردوەتەوە کە لەراستیدا رەهەندێکی نامۆیە بۆ بیرکردنەوەیان .بۆنمونە الی ئەفالتون دەبوایە بەشەکانی کەسایەتی لە کۆمەڵی دادپەروەر بەپێی پێویستیەکانی بیر و هۆش رێکبخرایە .هەر تاکێکیش دەبوایە باشترین کار بەرێوەببات کە لەگەڵ تواناکانی دەگونجێت .بۆیە دەبوایە دەسەاڵتداران سیستمێکی پەروەردەیی بەرپا بکەن کە بریتیبێت لە راهێنان لەسەر پێگە بەنرخەکان لەرێی رێزگرتن لە یاساوە .هەروەک دەبوایە بانگەشە بۆ ئەو درۆیە بکەن کە خواوەندی دروستکەر دەیەوێت کە هەر کەسێک کارەکەی بە باشترین شێواز ئەنجام بدات .رونیشە کە بونی بوارێکی سەربەخۆ و جیاواز لە دۆخێکی وادا بەربەست دەبێت لەرێی دەسەاڵتداران بۆ بەردەوام بون لەسەر درۆ گەورەکانیان و بە باشی بەرێوەبردنی کارەکانیان. پاییزی ٢٠١٦
15
97
ئەرستۆش بەهەمان شێوە ویستویەتی کۆمەڵێکی رێکخراو بەپێی پێویستیەکانی بیر و هۆش بونیات بنێت و وایزانیوە باشترین رێگا بۆ گەیشتن بەم ئامانجە لەرێی یەکسانیەکی رێکخراو کە پایەکانی پێگە رەوشتیە گشتیەکانە کە دەبنە بنەمای هاورێیەتی کۆمەاڵیەتی، بەاڵم ئەرستۆش بەندەکان و ئافرەتان و چەندین جۆری کۆمەڵی دورخستوەتەوە لە بینینی رۆڵی هاواڵتی بوون و بەشداریەکی تەواو لە کۆمەڵ .جگە لەوەی کە دەبوایە رۆڵە جیاوازەکانی ئەندامانی شارێک دەبوایە لە خزمەتی شارەکەبن لە پلەی یەکەمدا .بۆیە نابینین کە ئەرستۆ بونی بوارێکی سەربەخۆ قبوڵ بکات کە هاوڕا نەبن لەگەڵ دەوڵەت. هەر وەک بیرکردنەوە مەسیحیە جیاوازەکانیش کاریان نەکردووە بۆ رەخساندنی بوارێکی سەربەخۆ کە ببێتە سەرەکیترین خاڵەکانی کۆمەڵ .ئۆگەستین دەوڵەتی وەک پارێزەرێکی سیستەم دەبینی لە شارێکی مرۆڤایەتی پڕ لە تاوان .دانیشتوانی ناو ئەم شارەش لەوانەی دەیانەوێت لەم دۆخە دەربازبن سەربەخۆیی لە جیهاندا وەک ئامانجێک نابینن .بەڵکو لەهەوڵی دەرباز بون لە تاوانن و ئارەزووی دادپەروەریین کە دوو ویستن تەنها لە دنیایەکی تر بەدی دێت نەک لێرە .بۆیە کۆمەڵی مەدەنی پەیوەندی نەبووە بە ئامانجەکانی مرۆڤایەتی وەک ئۆگەستین رونی کردوەتەوە .ئەکوینی هەوڵی دا بۆ بەدیهێنانی کۆمەڵیەکی هۆشمەندی رێکخراو لەسەر بنەماکانی کڵێسای کاسۆلیکی و بواری سەربەخۆش بنەمای رێنماییەکانی کڵێسا بوون .لەپاشانیشدا کەمکردنەوەی دەسەاڵتی کڵێسا .سەبارەت بە بیرمەندەکانی چاکسازیش وەک لۆسەر و کالڤن حەزیانکردوە دەوڵەت یارمەتیدەربێت لە بەرێوەبردنی رێنماییەکانی رێبازی چاکسازی مەسیحی .بۆیە بەردەوام هیچ دەرفەتێک نابینین بۆ بونی بوارێکی سەربەخۆ الی ئەوانەی کە پەی بە دورکەوتنەوە لە ئاین دەبەن. روانگەی میکیاڤیللی بۆ دەسەاڵتی سیاسی کە پێویستی بە کڵێسا نییە بەڵکو پێویستی بە توانا و لێهاتووی دەسەاڵتدارێکە ووشیاربێت لە دابینکردنی باشترین بەرژەوەندی بۆ تاکەکانی .ئەوە دیدگایەکە بانگەشە بۆ کۆمەڵێک دەکات تێیدا تاکەکان سەربەستن لە شوێنکەوتنی ئەو چاالکیانەی بەرژەوەندیە تاکەکەسیەکانیان خزمەت دەکات ،بەاڵم لە سنوری سودبەخشین بە بەرژەوەندی گشتی .بۆیە دەبینین میکیاڤیلی دەرفەتی بۆ بونی بواری سەربەخۆ هێشتوەتەوە گەر دژ بە رێزگرتن لە یاسا یان دەسەاڵتە سیاسیەکانی بۆ خزمەتی گشتین ،کار نەکات.
پاییزی ٢٠١٦
98
15
لە سەردەمی نوێشدا هۆبز دەبینین کە پێگە بەنرخەکانی شارستانیەت وەک رێزگرتن و ماف و دادپەروەری و رۆشنبیری زۆر بەرز نرخاند ،بۆیە لەم جۆرە بیرکردنانەوە بۆ بواری سەربەخۆ بەئاسانی جێی دەبێتەوە .بەاڵم لەبەر ئەوەی هۆبز وا بیری دەکردەوە کە بەبێ هێزی دەوڵەت ناکرێ ئەو بنەمایانە بچەسپن و دەوڵەت الی هۆبز ئەو مافەی پێ درابوو کە بتوانێت ببێتە هەرەشە لەسەر ئەو مافانەی دەبنە هەرەشە بۆی ،بۆیە بەردەوام ناکۆکی و دڵەراوکێیەک هەبوە لەالیەن حکومەتەوە بەرامبەر ئەو بوارە سەربەخۆیە کە لە کۆمەاڵنی خەڵک پێکهاتوون لەناو کۆمەڵی مەدەنی و ،هەمیشە هەرەشە بووە بۆ سەربەخۆییان. بەاڵم رێبازی لۆک لە بەخشەندەیی و حکومەتی بەستراوە و بیرۆکەکەی لەبارەی ئەوەی کە دەسەاڵتی زۆرینە دەبێ رێز لە مافەکانی هەمووان بگرێت ،بوار دەرەخسێنێت بۆ بونی بوارێکی سەربەخۆ .بواری سەربەخۆ الی ئەو دەتوانێت بۆ نمونە ئاین بپارێزێت لە دەستوەردانی واڵت .لە الیەکی تریشەوە فەلسەفەی رۆسۆ کە ویستی گشتی بنەمایەتی ناتوانێت پارێزگاری لە بواری سەربەخۆ بکات وەک لۆک .لەبەر ئەوەی کە دەبێ کۆمەڵ بۆ بەرژەوەندی گشتی کاربکات ،کەواتە دەبێ هەمووان پاڵپشتی بن و بەرزی بکەنەوە .بۆیە گومانکردنی هەرتاکێک لە بەرژەوەندی گشتی دەبێتە کردارێک دژی ویستی هەموان .بۆیە دەبینین رۆسۆ ئەوەندە بەتەواوەتی دەرفەتی نەداوە بە بونی بواری سەربەخۆ .سەرەرای ئەوەش کە دەکرێت بەرژەوەندیە گشتیەکان بەئاراستەیەک رەوانە بکرێت ،کە بتوانێت پارێزگاری لە بواری سەربەخۆ بکات ،بەاڵم رۆسۆ بەباشی نەزانیوە .چونکە هەوڵی داوە شێوازێک لە گفتوگۆ دامەزرێنێت کە بتوانێت لە چوارچێوەیدا دەستەواژەی گرنگ بۆ بەرژەوەندی گشتی پەرەپێبدات .ئەوەش لەرێی راستیەکەوە کە دەڵێت ناکۆکیەکانی نێوان خەڵکی شاراوەن .بواری سەربەخۆش کە بانگەشە بۆ سیستمێک دەکات تیایدا هەندێ لە خاوەن دیدگا رونەکان بیرۆکەکانیان باڵوبکەنەوە بەسەر تاکەکانی ناو بوارەکە دەبێتە هەرەشەیەک بۆسەر بەرژەوەندی گشتی بەپێی رۆسۆ. بیرۆکەکانی کانت لە دابین کردنی مافەکان بۆی هەبوو هاوسەنگیەک لە بەرژەوەندیەکان دابینکات ،بەشێوەیەک کە نەکرێت بەرژەوەندییەکی زۆرینە ئەوەندە دەسەاڵت بەدەست بێنێت کە هەمووان ناچاربکات بێنە ژێر رکێفی .ئەم بیرکردنەوە پێویست بەوە دەکات کە چەندین بواری سەربەخۆ هەبن کە تاکەکانیان برێکی باش هێز و دەسەاڵتیان بێت کە رکابەری کۆمەالنی تر بکەن .کۆمەڵی مەدەنی الی هیگڵ بریتیە لە پێکدادانی شەپۆلی پاییزی ٢٠١٦
15
99
بیرکردنەوە جیاوازەکان کە هەندێ جار ملمالنێ و هەندێ جار هاوتەریب دەبن .هیگڵ نەک تەنها دەوڵەتی بەشدار کردوە لەگەڵ کۆمەڵی مەدەنی بەڵکو وتویەتی کە دەبێ لە منداڵدانیەوە دەرچێت و بۆیە دواتر ناچار دەبێت رێز لە بۆچونەکانی بگرێت .بەاڵم خاڵی الوازی ئەم بیرۆکەیە ئەوەیە کە دەوڵەت بۆی هەیە هەرساتێک ویستی بتوانێت بواری گشتی داگیربکات بەتەواوەتی و کەواتە سەربەخۆی بواری سەربەخۆ دەکەوێتە مەترسیەوە .لەگەڵ ئەوەشدا لەبەرئەوەی واڵت الی هیگڵ لەسەر تێگەیشتن و گفتوگۆ گشتیەکان بەندە ،هەرگیز ئەوەندە توانای نابێت کە بواری سەربەخۆ لەناوببات ،بۆیە ئەو بوارە سەربەخۆیەی لەسەر کۆبونەوەی ئارەزومەندانەی کۆمەاڵنێکی خەڵکی پێکدێت، دەمێنێتەوە. سەبارەت بە ستیوارت میڵ کە بەپێویستی دادەنێت کە بواری سەربەخۆ هەبێت .دەبینین کە ئەم پێویستیە لەوێوە سەرچاوە دەگرێت کە دەبێ ئامانجیان بەرزکردنەوەی ئەرکە گرنگەکانی حکومەت بێت .لەبەر ئەوەی میڵ نەیدەویست هەموو جومگەکانی حکومەت لەبەر دەستی دەزگا بیرۆکراتیەکان بێت .لەبەر ئەوەی لەو کاتەدا تاکەکان توانا و لێهاتووییان لەدەست دەدەن و چاالک نابن و لە کێشە سەرەکیەکان تێناگەن و کۆنابنەوە بۆ دۆزینەوەی چارەسەر لە نەهامەتیەکان و هەڵگرتنی هەندێ بەرپرسیارێتی لە چارەسەرکردنیان .بەاڵم لیبرالیەتی سیاسی الی رۆڵز پاڵنەرێک بووە بۆ بواری سەربەخۆ بەو شێوەیەی کە خەڵکی و کۆمەڵ دەیەوێت بە بونی چەندین بواری سەربەخۆی هەڵگری بیر و بۆچونی جیاواز بەاڵم پێکەوە لە کەشێکی لێک تێگەیشتن و ئارام و لێبوردە کۆبنەوە .لەسەر ئەم گروپانە ئەوەیە کە پابەند بن بە بیرکردنەوە و هۆشمەندی گشتی و لەوانە رێزگرتن لە مافە گشتیەکان .چونکە بە پێچەوانەوە سەربەخۆیی بواری سەربەخۆ دەکەوێتە مەترسیەوە یان لەالیەن گروپەکانی ترەوە یانیش لەالیەن حکومەتەکانەوە. لە کۆتایشدا الی پارێزگارانی وەک تۆکڤیل و ئاواکشۆت کە بەهێزترین داواکارانی بونی بواری سەربەخۆن .تۆکڤیل دەڵێت گەر تاکەکان بەرپرسیارێتی کێشە تایبەتیەکانی خۆیان هەڵنەگرن بە کۆبونەوە لە گروپەکان بەشێوەیەک ئاشتیانە و لە سنوری رێزگرتن لە بەرژەوەندیە گشتیەکان بێت بە هیچ شێوەیەکی تر بەدی نایەت .بۆیە خەڵکی گروپ و کۆمەڵەکان پێک دێنن و بەشدار دەبن لە حکومەت بەتایبەتی لەسەر ئاستی ناوچەکان لەرێگای ئەم چاالکیانەشەوە فێردەبن چۆن بەرگری و داوای بەرژەوەندیەکانیان بکەن بە شێوازێک لەگەڵ هەموو پێویستیەکانی کۆمەڵ بگونجێت .زۆر گرنگیشە سەربەخۆیی ئەم کۆمەاڵنە بپارێزرێت لەبەر ئەوەی ئەم پاراستنە دەبێتە هۆی پارێزگاری هاواڵتیان پاییزی ٢٠١٦
100
15
لە رێزگرتن لە بەرژەوەندیە گشتیەکان .بەاڵم ئاواکشۆت کۆمەڵی مەدەنی بەوشێوە دەبینێت کە لەسەر رەخساندنی کردەوە مرۆڤایەتیەکان بەگشتی بونیات بنرێت کە بە یاساکانی رەوشتەوە بەستراونەتەوە ،زۆرترین بڕی سەربەخۆیی بەرهەم دێنێت .دەوڵەت و حکومەتیش نابێ بەهیچ شێوەیەک دەسەاڵتیان نەبێت بێنە ناو کۆمەڵەوە و دەستوەردەنە ئەم رێسایانە .لەبەر ئەوەی لەو کاتەدا دەوڵەت دەست دەگرێت بەسەر ژیانی خەڵکیەوە و سەربەخۆییان زەوت دەکات .لەم روانگەوە ئاواکشۆت جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە حکومەت دوربێت لە چاالکیە سەربەخۆکانی کۆمەڵ تا ئەو بوارە سەربەخۆیانە بتوانێت بیانپارێزێت لە دەوڵەت ،لەکاتێکدا یەکالیەنە بریاریدا یان نەگەرایەوە بۆ میلەت و مەرکەزیەتێکی توندی هەڵبژارد. دەبینین کە رەخنەگرانی بواری کۆمەڵی مەدەنی وەک بەشێک لە رەخنە گشتیەکانیان گومان دەکەن کە بەشێوەیەکی تەواو بواری سەربەخۆ بونی هەبێت .مارکس بۆ نمونە کۆمەڵی مەدەنی وەک دەزگایەک دەبینێ بۆ ئازار و ئەشکەنجە و سوکایەتی کردن بە کرێکاران .هیچ بوارێکی سەربەخۆش نییە کە بوار بە پەرەسەندنی تەواوی تواناکانیان بدات .الی نیتچە کۆمەڵی مەدەنی برەو بە بیرکردنەوەی مێگەل دەدات وەک چۆن الی ئاژەڵە بەکۆمەڵەکانی دارستان و دەشتەکان بیردەکەنەوە وادەبێت و هەندێ جار خاوەن بیر و هۆشە جیاوازەکانیش کە رەنگە بیرکردنەوەکانیان باشتر بێت لە کۆمەڵێکی زۆر لە خەڵکی ،والێدەکات بەئاراستەی بیرکردنەوەی بەکۆمەڵ بروانێت و دوای مێگەل بکەوێت. بۆیە هیچ بوارێکی سەربەخۆی راستی نییە بتوانێت بوار بەو چینە بدات کە بەراستی باشترینە ئەو جیاوازیانە بخوڵقێنێت کە دەبێتە هۆی دەوڵەمەند کردن و بەرزکردنەوەی ژیان .الی هەندێ لە چاالکوانان و نوسەرانی بواری ئافرەتانیش لەبەر ئەوەی کۆمەڵی مەدەنی زیاتر پیاوساالریی دەنرخێنێت ئەوا دان بە هیچ بوارێکی سەربەخۆ نانێن تا نەگەنە هەمان ئاستی پیاوان لە بریار و ماف و ئەرک و کارکردن. -2پێگە بەنرخەکانی شارستانیەت. کۆمەڵی مەدەنی سەرەرای پێویستی بە بونی بوارێکی سەربەخۆ .پێویستی بە کەشێکی رەوشتی گشتی هەیە کە بەرگری لە مافە تاکەکەسیەکان بکات لە چوارچێوەیەک کە رێز بگرێت لەو پێگە بەنرخانەی کۆمەڵ کە دەتوانن ئەم مافانە فەراهەم بکەن و پابەند بێت بە بەرپرسیارێتیە گشتیەکان کە پێویستن بۆ پاراستنی سەربەخۆیی کۆمەڵ. پاییزی ٢٠١٦
15
101
زانیاریمان وەرگرت لەسەر بۆچونی نوسەرە کالسیکیەکان و کریستیانەکان سەبارەت بە بواری سەربەخۆ .ئێستا بۆچونەکانیان سەبارەت بە پێگە بەنرخەکانی کۆمەڵ دەخەینەروو .لە هەموو بارەکاندا دەبینین رەوشتە باوەکانی کۆمەڵ خەڵکی بەئاراستەی بەرژەوەندی گشتی رەوانە دەکات .بەاڵم جیاوازیەکە لەوەدایە کە چۆن بەرژەوەندی گشتی دارێژراوە الیان .الی کالسیکیەکان بەرژەوەندی گشتی داوا دەکات لە هاواڵتیان بە بەشداری تاکەکان لە کۆمەڵ و پاڵپشتی کردنی و هەڵگرتنی ئەرک و بەرپرسیاریەتیەکان. خولیای خەڵکی لە سەدەکانی ناوەراست پەیوەست بووە بە بەشداری لە ئامانجە کۆمەاڵیەتیە فراوانەکان .بەرژەوەندی گشتی الی ئەفاڵتون بریتی بووە لە دادپەروەری. ئەوەش بە پاکتاوێکی تەندروست لە بەشەکانی ناخ و هەستانی کەسەکان بە ئەنجامدانی شیاوترین ئەرک بە باشترین شێوە .الی ئەرستۆ بەرژەوەندی گشتی لەسەر بەشەکانی پێگە رەوشتیەکان و چاکویستیەکان بووە بەگشتی و راستگۆیی بووە .هەر وەک بەباشترین شێوە ئەنجامدانی ئەرکەکان کە تاکەکان دەیگرنە دەست بەدرێژایی ژیانیان. الی ئۆگەستین بەرژەوەندی گشتی بونی نییە تا خەڵکی یارمەتیدەر نەبن لە پاراستنی ئاشتی و رێکخستنەکانی کۆمەڵ بە پشتاوپشت کردنی تاکەکانی لە گەشتیاندا بەم شارە جیهانییە تا بگەنە خۆشبەختی هەتاهەتایی لەو دونیادا .بەرژەوەندی گشتی الی ئەکوینی بریتییە لە پارێزگاری کردن لە کۆمەڵی کریستیانی کە سیستمی بیرکردنەوەی لە باوەربون بە خوداوە وەردەگرێت و پەیوەست بون بە یاساکانی سروشت و یاسا مرۆڤانەکان .الی بیرمەندانی چاکسازی بەرژەوەندی گشتی پەیوەستە بە ئەنجام دانی ئەرکە ئاینیەکان وەک خێر کردن بە کەسانی تر کە پێویستیان پێیەتی و بایەخدان بە ئەرکە مەدەنیەکان و لەناویدا یارمەتیدانی حکومەت لە هەوڵەکانی بۆ پاراستنی ئاشتی و دادپەروەری کۆمەاڵیەتی .هەمو بۆچونەکان وادەخوازن کە رێز لە یاسا و بنەما سەرەکیەکانی کۆمەڵ و حکومەت بگیرێت. بەاڵم میکیاڤیلی کە بە کەسایەتیەک دادەنرێت وەرچەرخانێکی کردوە لە شێوازی کالسیکی و مەسیحی لە بیرکردنەوە بۆ چاخی نوێ .پاڵپشتی رەوشتە کۆمەاڵیەتیەکانی کردووە کە رێز لە یاسا و بەرژەوەندی گشتی دەگرن لە کۆمەڵ .لەوانە حکومەتە کۆمارییەکان کە بەبەشداری چینە جیاوازەکانی کۆمەڵ پێکدێت .بەاڵم ئەو بەمە دەیویست یەکگرتنێک دروست بکات لەنێوان پێگەکانی چاکویستی کۆمەاڵیەتی کالسیکی و بەرپرسیارێتیە نوێکان لە بەرزڕاگرتنی ئازادییە تاکەکەسیە فراوانەکانی هاواڵتیان. پاییزی ٢٠١٦
102
15
لە دیدگای لیبراڵیە سەردەمییەکان بۆ کۆمەڵی مەدەنی ئەوە دەخوازرێ لە تاکەکان کە چاکویستیە شارستانیەکان بەگشتی هەر وەک کۆمەڵ کالسیکیەکان بپارێزرێت .لە رێز گرتنی یاسا و پاڵپشتی کردنی بەرژەوەندیە گشتیەکانی کۆمەڵ .لەگەڵ ئەوەشدا دەبێ پێوەرەکانی چاکویستیە مەدەنیەکان بەتایبەت بەخشندەیی و لێبوردەیی و رێزگرتن مەرجێکی سەرەکین بۆ گەرەنتی کردنی مافەکان .کە دەبێتە پارێزەری ئازادیە تاکەکەسیەکان. الی نوسەرە پارێزگارەکانی سەردەم ،گرنگی پاراستنی چاکویستیە مەدەنیەکان زەقترین پرسە .لەبەر ئەو هەموو جەختکردنە گەورەیەی کۆمەڵی لیبرالی دەیکاتە سەر ژیانی تاکەکەسەکانەوە .سەرەرای ئەوەی کە رێزگرتن و لێبوردەیی دوو خەسلەتی پەیرەو کراون بەاڵم پارێزگاران جەخت لەسەر مانەوە لەئاستی تاکەکەسی دەکەنەوە .هەر یەکێکیان بێت (بێرک یان تۆکڤیل یان ئەواکشۆت) دودڵن لەوەی کە ژیانی تاکەکەسی پەیوەست بێت بە فۆلکلۆر و یاسا کۆمەاڵیەتیەکانی دەبنە بنەمای گەشەسەندنی تەواوی مرۆڤایەتی. -3رێزگرتن لەنێوان هەمووان رێزگرتنی هەمەالیەنە ،چاکویستییەکە رۆڵێکی تەوەرەیی دەبینێت الی بەرگریکارە لیبرالیەکان لە کۆمەڵی مەدەنی ،وەک هۆبز و لوک و کانت و هیگڵ و میڵ و رۆڵز .لەبەر ئەوەی رێزگرتن لە هەموو دۆخێکدا دەبێتە ئامرازێک بۆ گەرەنتیکردنی مافە بنەرەتیەکان بۆ هەموان .ئەوەش لەوێوە بنەما دەبێت کە خەڵکی لە دارشتنی بۆچونی تایبەتیان بۆ ژیان و دیاریکردنی باشترین رێگا بۆ گەیشتنە ئامانجەکانیان دەبێ رێز لە بۆچون و رای جیاواز بگرن و لێی تێبگەن .ئەمەش بەو واتایە نا کە بەناچاری دەبێ لەگەڵیان بسازێین .بەڵکو بەوەی کە دەبێ بوار برەخسێنین بۆ ئەوانەی لەگەڵیان ناگونجێین و لەوێوە بریارەکان سەرچاوە بگرن کە زیان بە کەسانێک نەگەیەنێت بۆ هێشتنەوەی ماف و سەربەستییه گشتیەکان. سەرەرای ئەوەی هۆبز لە بیرۆکەی یرێزگرتن هەندێ جیاوازە لەوانەی تر بەاڵم دەڵێت کە دەکرێت ئەویش بە تەریبی لەگەڵ یاسا سروشتیەکان کار بکات .چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکانی وەک چاکە و دادوەریەک کە رەوشت پاڵپشتی بێت و پێویستی بە پاراستنی مافی هەمووان بنەماکانی کۆمەڵی مەدەنیە ،بەاڵم لۆک سرودەکەی گەورەتر پاییزی ٢٠١٦
15
103
بوو لەسەر رێزگرتن سەرەرای ئەوەی تیۆرەکەی پێویستی بە رێزگرتن بوو بۆ مسۆگەر کردنی مافەکان لە پێناو روبەروبونەوەی ناکۆکییە ئاینیەکان و ملمالنێ چینایەتیەکان کە لە کارلێکە بازاریەکاندا پەیدا دەبێت. بەاڵم تێگەیشتنەکانی لەبارەی فەرمانرەوایی زۆرینە و حکومەتی پەیوەست و بەتایبەت سەبارەت بە لێبوردەیی دەتوانێت رێزگرتنی هەمەالیەنە بپارێزێت و رێگە بۆ لوک خۆشبکات بۆ سەرکەوتن بەسەر ئەو هەڕەشانەی بۆ سەرئازادی هەن ،کە لە ئەنجامی ناکۆکیە چینایەتی و ئاینیەکانەوە پەیدا دەبن .هەر وەک دەبینین کە کانت لەرووی رێزگرتنی هەمەالیەنە لە رێی پابەند بون بە بیرکردنەوەی گشتیەوە بەرجەستە دەبێت. کاتێ تاکەکان لەرێی دیالۆگەوە رای یەکتر وەردەگرن بە بایەخەوە. بەاڵم هیگڵ سەبارەت بە رێزگرتنی ئاڵوگۆڕکراو ،وا چاوەڕوان دەکات لە تاکەکان کە بایەخ و گرنگی بدەن بە را و بۆچونی بەرامبەرەکانیان لە رێرەوی دارشتنی سیاسەتەکانی کاری سیاسی .بەاڵم میڵ بەو ئاراستە دەرۆیشت کە پارێزگاری لەو رێسایانە بکات کە دەبێتە هۆی گەشەی بیر و هۆشی تاکەکان کە وا پێویست دەکات بایەخی تەواو بدەن بە بۆچون و باسەکانی بەرامبەر و دەوروبەر لەکاتی بریاردانیاندا .بەاڵم تێگەیشتنی رۆڵز سەبارەت بە بیرکردنەوەی گشتی تەنها داوا ناکات لە خەڵکی کە کێشە گشتیەکان بەشێوەیەک دارێژنەوە کە مافە یەکسانەکان بپارێزێت ،بەڵکو ئەوە لەبەرچاو بگرن کە بۆچون و پێگەی بەرامبەرەکان و خەڵکی لەبەرچاو بگرن کاتێ تێکەڵ دەبن لە بیرکردنەوە گشتیەکاندا .دواتر رۆسۆ دەبینین کە رەخنەگرێکی سەرەکی هۆبز و لۆکە، رێبازێکی گفتوگۆکردن بە پێویست دەزانێت بەو ئومێدەی کە ببێتە هۆی کەمترین ناکۆکی لەنێوان خەڵکی .ئەو وای نەدەبینی کە ئەوکەسانەی خاوەن بیرکردنەوە و بۆچونی جیاوازن رادیکاڵ بن بەڵکو پێویستیان بە بوارێکە کە پێویست دەکات تێیدا رێز لە بۆچونەکانیان بگیرێت. دەتوانرێت بوترێت کە ئەوانەی بەرگری لە کۆمەڵی مەدەنی دەکەن پێگەیەکی بەرز دەدەنە رێزگرتنی هەمەالیەنەی ئاڵوگۆرکراوی نێوان خەڵکی .بێرک بۆنمونە مافەکان بەو شێوە دەبینێت کە لەسەر پێویستیە سەرەکیەکان بەدیهاتوون کە لەرێی رۆشنبیرییە دێرینەکان و فۆلکلۆرەوە رەگیان داکوتاوە .بۆیە کۆمەڵی مەدەنی ناچارە دەرفەت بە بۆچونە جیاوازەکان بدات .تۆکفیڵیش رێزگرتنی هەمەالیەنە بە بەشێک لە کردارە پاییزی ٢٠١٦
104
15
رامیارییەکان دەزانێت کە تێیدا تاکەکان فێری دوبارە ئاراستەکردنەوەی بەرژەوەندیە تایبەتیەکانیان بکەنەوە بەشێوەیەک کە پێداویستیەکانی دەوروبەر لەبەرچاو بگرێت. سەرەرای ئەمانەش لەو بیرکردنەوەی پشت بە تێگەیشتنێکی تەندروست بۆ بەرژەوەندی تایبەتی دەبەستێت شێوازێک لە ژیانی کۆمەاڵیەتی بەدی دەکرێت کە بەندە لەسەر چاکویستیەکانی یەکسانی و دەست هەڵگرتن لە هەندێ لە مافە تایبەتیەکان لەپێناو بەرژەوەندی گشتی .هەروەها دەشتوانن پاڵ بە سیاسەتەکانەوە بنێین لە بەرژەوەندی هەموو هاواڵتیان .الی ئەواکشۆتیش کۆمەڵی مەدەنی بە گوێنەدان بەو سیاسەتانەی بەندن لەسەر حەزی تێربونی خود ئەوا جەخت لەسەر ئەو یاسایانە دەکاتەوە کە بوار بە هەموو تاکێک دەدات بە تێکەڵ بوون لەو چاالکیانەی ئارەزووی لێدەکات و لەرێیەوە دەیەوێت بگاتە ئەوەی کەسانی تر دانی پێدا بنێن. -4لێبوردەیی لێبوردەیی بنەمایەکی سیاسیە تاکەکان فێردەکات چۆن بژین و بهێڵن کەسانی تریش بژین و رێ بۆ خەڵکی تر چۆڵکەن کە خاوەن بۆچونی جیاوازن بەبێ دەستوەردانە کاروباریان .کەواتە بنەمای لێبوردەیی وەک رێزگرتن هەمیشە روبەرێک بەجێ دەهێڵێت بۆ کەسانی تر کە خاوەن بیر و باوەری تایبەتین ،لە کۆمەڵ جێگایان ببێتەوە .بەاڵم بەتەنها لێبوردەیی ناگاتە ئەو ئامانجە وەک چۆن لوۆ لە لێکوڵەوەکانی دەریخستبوو کە چۆن بە پشت بەستن بە لێبوردەیی دەرفەتی مانەوەی ئاینە کاسۆلیکیەکان و بێ باوەرەکان بۆ مانەوە لە کۆمەڵ .ئەم خەسلەتە بە کورتی دەبەسترێتەوە بەو کۆمەاڵنەی کە توشی بەربەست دەبن لە ژیاندا لەناو کۆمەڵەکان و رەنگە هەمان ئەو مافانەیان نەبێت کە زۆرینە هەیانە .لەودۆخەشدا لێبوردەیی بەتەنها ناتوانێت پارێزگاری لە مافەکانیان بکات تەنها لەوکاتەدا نەبێت کە موتوربەکرابێت لەگەڵ رێزگرتنی هەمەالیەنە. -5سەربەخۆیی دەستەواژەیەکی نزیکە لە رێزگرتن و لێبوردەیی و هەمان گرنگی هەیە .دەبێ تاکەکان لەکاتی بریاردان و بیرکردنەوەیاندا هەست بە سەربەستی و ئازادی بکەن .کە یارمەتیان دەدات لە پەرەپێدانی بۆچونەکانیان لەهەردوو ئاستی سیاسی و تایبەتی .سەربەخۆیی ئەو واتایە ناگەیەنێت کە کەسەکان بریارەکانیان بە تەنهایی و دور لە خەڵکی بدەن، بەڵکو لە راستیدا پێویستیان بە تێکەڵ بونە بۆ گەیشتن بە باشترین ئەنجام .بە رێزگرتن لە بەرامبەرەکان ئەوە لەبەرچاو دەگرین کە ئەوانیش پێویستی و بەرژەوەندی تایبەتیان پاییزی ٢٠١٦
15
105
هەیە .تا لە بریارەکانیان بایەخ بە بۆچون و کێشەیان بدەن. کەس لە سوكرات باشتر ئەم خەسلەتەی نەکردووە بە هێما لە باسەکانی لە روانگەی (بیرکردنەوە و دورخستن) کە بە خەستی رونیکردوەتەوە .ئەم بیرۆکە بەبەرگە تازەکەیەوە لە نوسینەکانی کانت رەنگ دەداتەوە لە کتێبی (بیرکردنەوەی گشتی) و لە نوسینەکانی میڵ و هیگڵ و رۆڵز. لە نوسەرە پارێزگارەکانیش کە بەرگرییان لە کۆمەڵی مەدەنی کردوە وەک بێرک بە هەمان شێوە بایەخێکی زۆر دراوە بە چەسپاندن و پێدانی سەربەخۆیی بونی تاک وەک مافێک بۆ هەمووان .تۆکفیلیش لە دۆخە دیموکراتیەکانی کە لەسەر گفتوگۆ وەستاوە بە گرنگی دەزانێت بۆ بەدیهێنانی پێویستی و بەرژەوەندی تاکەکان .ئەواکشۆت لە جیهانە سیاسیەکەی دیسان جەختی لەسەر کردوەتەوە بە مافێکی سەرەکی زانیوە بۆ هاواڵتیان لەکاتی تێکەڵبونیان لە دیالۆکەکانیان سەبارەت بە سروشتی بنەماکانی رەفتار کە زاڵە بەسەر کردەوەکانی مرۆڤـ. -6تاقیکردنەوەی بازار گومانێک الی بیرمەندان و رەخنەگرانی بواری کۆمەڵی مەدەنی هەیە سەبارەت بەو راستیانەی کە دەبنە هۆی الوازکردنی چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان .سیستمی بازار لە سەرەتای ئەو لیستە دێن کە ئەم گومانانە زەقدەکەنەوە .ئادەم سمیس بۆ نمونە کە هانی تاکەکان دەدات بۆ بەدەست هێنان و زیادکردنی سامانە تایبەتیەکانیان ،ئاماژەی بۆ ئەوە نەکردووە کە ئایا کاریگەری ئەرێنی یان نەرێنی دەکاتە سەر چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان .بە پێچەوانەوە ئەو دەیوت کە ژیانی سیاسی تایبەتی کەسەکان گەر لە گۆشەیەکی ترەوە تەماشا بکرێت دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی هۆش و سۆزی تاکەکان، نەک بەرەو خودویستی بیانبات و گوێ نەدات بە چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان بەتایبەتی لێبوردەیی و رێزگرتن. بەاڵم لیبرالیەکان و پارێزگارەکان تێبینیان هەبوو لەسەر ئەم خاڵە .لیبرالیەکانی وەک میڵ بۆ نمونە هەوڵی دەدا بۆ چاکسازی و بونی ئابورییەکی نەگۆر کە نابێتە هۆی پەیدا بونی حەزی دەستبەسەراگرتن کە لەژیانی بازاردا دەبینرێ و دەبێتە هۆی پەیدابونی ستەم .هیگڵ مەترسیەکانی ژیانی بازاری بەوە دورخستەوە کە بەرگری کرد پاییزی ٢٠١٦
106
15
لە دەستەواژەی دەوڵەتی رەوشت و دامودەزگا رەوشتیەکانی .هەردوکیان دژی رۆسۆ وەستان کە دەیوت ژیانی بازار سەرچاوەی پەیدابوونی خودویستی و وێرانکاریە بۆ چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان .رۆڵز بەوە هەوڵی چاکسازی دا لەم بوارە کە جەختی لەسەر پێدان و دابەشکردنێکی دادوەرانەی ئازادیەکان هەبێت .رۆڵز دەیوت کە سیستمی بازار تەنها لەرێی بریارە سیاسیەکانەوە سنوردار دەکرێت. پارێزگارەکانیش وەک بێرک کە ئاینی وەک بنەمای کۆمەڵی مەدەنی دانا ،ترسی لە الیەنە وێرانکەرەکانی ژیانی بازار دەربریوە .ئەو پشتی بە پێگە گیانیەکان بەستووە لە چارەسەرکردنی کە پێی وایە لە پێگە مادیەکان بەهێزترە .تۆکفیل بە بۆچونی سەبارەت بە بەشداری بەکۆمەڵ و خۆبەخش کە سەربەستیەکی سیاسی تەواو بۆ هەموان دابین دەکات هەوڵی داوە هەست بە بەرپرسیاریەتیەک الی هاواڵتیان بەدی بێنێت کە دوای شتە مادیەکان نەکەوێت کە لە بازاردا هەیە .تەنها لەو کاتە قازانجێکی گشتی پەیدا دەبێت. هەر وەک تۆکفیل هیوای وابوو بنەما ئاینیەکان ببنە هۆی کاڵکردنەوەی بیرکردنەوە بازاریەکان کە تاک بەرەو ماتریاڵی ئاراستە دەکات .ئەواکشۆت مەترسی ئەوەی بوو کە دەوڵەت ببێتە میکانیزمێک بۆ دەسەاڵتی ناوەندی .بەوەش ئەو سەربەخۆییە لە تاکەکان دەسێنێتەوە لەژێر سایەی پێدانی قازانجی مادی .رەزامەند بونی تاکەکانیش لەوێوە دێت کە سەختیەکی زۆر لە ژیانی بازار دەبینن و هەموان حەزی بەدەستهێنانی داهاتێکی بێ ماندووبونیان هەیە. -7نرخی کۆمەڵی مەدەنی ....هەوڵدان بۆ گەیشتن بە یەکسانی کۆمەڵی مەدەنی چاوی لەوەیە کە بوارێک بۆ هەموان برەخسێنێت بۆ هەموو ئەو خەسلەتانەی پێشتر باسمان کرد .ئەوەش لەرێی لەبەرچاو گرتنی داهاتوی و چاو خشانەوە بەوانەی پێشتر کردویەتی .هەوڵی ئەوە دەدات کە هەر تاکێک وەک ئەوانەی تر تەماشا بکات لەرێی دڵنیا کردنی بەو مافانەی هەموان هەیانە .ئەمەش تەنها لە بەشداری سیاسی نا بەڵکو بە پێدانی سەربەخۆییەکی تایبەتیش لەو ژیانەی تێیدایە لەگەڵ خێزان و هاورێکانی .کەی گەیشت بە یەکسانیەکی تەواو ئەوکاتە دەبێتە کۆمەڵێکی مەدەنی دادپەروەر. لەوانەی پێشتر باس کران دەردەکەوێت ،کە دابین کردنی یەکسانی لەرێی پارێزگری کردن لە دامودەزگاکانی حکومەت و پارێزگاری یاسابێت .کەواتە دەبێ حکومەتەکان پاییزی ٢٠١٦
15
107
بەشێوەیەک دروست بن کە ئەو یاسایانەی بۆ پارێزگاری لەهەمووان دانراون بە یەکسانی بەسەریاندا پچەسپێت .حکومەتەکانیش بە هەموو جۆرەکانی ،دیموکراتیەکەی رۆڵز کە باس لە جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان دەکات ،حکومەتە تاکانەکەی هۆبز ،پاشایەتیەکەی هیگڵ .دەبێ لەپێناو بەدیهێنانی بەرژەوەندی و بنەما لۆژیکیەکان بێت .پارێزگارانی کۆمەڵی مەدەنیش بەرپرسیارێتی یەکسانی دەخەنە ئەستۆی حکومەتەکانەوە کە بەرژەوەندیە گشتیەکان بپارێزێت نەک بۆ قازانجی کەمینەکان کاربکات. هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی یەکسانی تەنها لەرێی یاساوە بەدینایەت .بەڵکو دەبێ کومەڵە و گروپەکانی ناو کۆمەڵیش کە لەبواری سەربەخۆ هاوتەریب لەگەڵ حکومەتەکان کاربکەن. بەبێ بونی بواری سەربەخۆ کەس ناتوانێت رێگربێت لە دەوڵەت گەر پابەند نەبوو بە بەرپرسیارێتیەکانی ،هەر وەک بوارە سەربەخۆکە گرنگە بۆ تێرکردنی ئەو تینوێتییەی تاکەکان هەیانە بەتایبەتی لەم سەردەمە نوێیانە بۆ هەڵبژاردنی بژاردە جیاوازەکانی لە پێشیانە بۆ دەرخستنی توانا و وزەکانیان وەک مرۆڤ. دووەم -:داهاتووی کۆمەڵی مەدەنی وا بیردەکەینەوە کە ئێستا هەمووان لە گرنگی گفتوگۆ لەسەر کۆمەڵی مەدەنی تێگەیشتبێت. هەندێکیش پێیان وایە کە ئەو کۆمەڵەی دەیناسن (مەبەست لێی کۆمەڵی ئەمریکیە) گەیشتوەتە ئەوپەری گەشەی لە ژیانی راستیدا و پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر نییە. بەاڵم با هەندی نمونە بێنینەوە .لە سەرەتادا ملمالنێ سروشتیە زیادەرەوەکانمان لەم ژیانە هاوچەرخە رەهەندە تاکەکەسێکانمانی سریوەتەوە لە پەیوەندێکانماندا کە پایەکانی چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکانی توشی هەژان کردووە. نمونەی تر دەتوانێت زۆر بواری تر دەرخات کە کەوتونەتە مەترسیەوە لە ژیانی هاوچەرخمان .کۆمەڵە بازرگانیەکان بۆنمونە ملمالنێیەکی وا دروست دەکەن کە بەئاراستەی پارچەکردنی کۆمەڵ دەرۆن نەک پتەو کردنی چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان، چ لەرووی رێزگرتن لە یاساکان و چ لە رووی لێبوردەیی و رێزگرتنەوە .جگە لەوەی کۆمەڵە خۆبەخشەکانی وەک ئاینیەکان و رەگەزپەرستەکان بیروراکانیان دەسەپێننە سەر ئەندامەکانیان کە دژ بەو بنەمایانەیە کە یاسا و کۆمەڵی دادوەر پێی داون و زەوتکردنی سەربەخۆییە تایبەتیەکانیان .ئەمانە و کێشەی ئافرەتانیش لەوال بوەستێت کە جگە لە ناچاربونیان بە پابەند بوون بە یاسا کۆمەاڵیەتی و سیاسیەکان ،یاسا ئاینییە پاییزی ٢٠١٦
108
15
باڵوەکانیش دژ بە یەکسانین و لێسەندنەوەی هەندێ لە مافەکانیانە بەتایبەت مافی پێدانی دەرفەتی یەکسان لە بوارە گشتیەکان و هاوتا نەبونیان بە پیاوان. زەقترین دیاردەش کە دەیسەلمێنێت کۆمەڵەکانمان نەگەیشتونەتە لوتکە و دۆخیان خراپە بەرزبونەوەی رێژەی هەژاریە کە بریتیە لە بەربەستێکی گەورە بەرامبەر وەرگرتنی مافەکان و یەکسانی کۆمەاڵیەتی .ئەمانەو جگە لە شکستەکانی کۆمەڵەکان لە پێدانی مافە یەکسانەکان بە تاکەکان .سیستمە سیاسیەکانیش بێ کەموکوڕی نین کە لەگەڵ گەندەڵی و نەپاراستنی یاسا تێوەدەگلێن .گەورەترین کێشەش لە بواری مندااڵندا دیارە کە نەک تەنها الیەنە دەرونیەکانی دەروخێن بەڵکو بەردەوام لەو خەونی فێرکردنی نمونەیی و مافی دەستکەوتنی فێرکردنی یەکسان ،دوردەکەوینەوە. هاندەرانی کۆمەڵی مەدەنی دەبێ رێگە چارەیەک بۆ ئەم کێشانە و زۆری تریش کە باس نەکران بدۆزنەوە .کە لەو گریمانەی ئەمانەش چارەسەر کران هێشتا کۆمەڵێک کێشەی تر روبەرووی داهاتووی دوری کۆمەڵی مەدەنی دەبێتەوە. وەک رەخنەگرانیش دەڵێن هەمیشە کۆمەڵ مەدەنیەکان دەمامکێک لەسەر دەکات بۆ شاردنەوەی شێوەگەلی ستەم کە گورز لە پایەکانی گەیشتن بە کۆمەڵی نمونەیی دەگەیەنێت .لێرەدا سێ شێوازی رەخنەی سەرەکی دەخەینە روو لەم بوارە کە بریتین لە بیرۆکراتی و ئابوری و تایبەتی .کە گەر کۆمەڵی مەدەنی نەتوانێت سەرکەوێت بەسەر ئەم کێشانە کەواتە پێویست ناکات بیر لە هیوا و داهاتوویەکی دورمەودا بکەینەوە و کۆمەڵەکان پاش ماوەیەک هەرەسی گەورە دێنن. -1بەربەستە بیرۆکراتییەکان شیکاریی (ڤێبەر) بۆ عەقڵیەتی بەندیخانەی ئاسنین کە تایبەتە بە ژیانی هاوچەرخەوە و دەڵێت کە تاکەکان لە کۆمەڵی هاوچەرخ ناتوانن یان بەکەمی دەتوانن لە رۆتین دەربازبن. لەم دۆخەدا تاکەکان فێری کۆمەڵێک یاسا و رێنمایی دیاریکراو دەبن بۆ جێبەجێکردنی ئەرکە تایبەتیەکانیان .بۆ ئەوەی سەرکەوتوشبن پێویست ئەکات کۆمەڵێک لێهاتووی تایبەتی پەرەپێبدەن کە پێویست بە راهێنانێکی هۆشی چڕدەکات .ئەمەش دەگاتە ئەوەی نزیکایەتی ئەنجامدانی بەدیبێت لە بیرکردنەوە و لە ژیاندا.
پاییزی ٢٠١٦
15
109
لێکنزیکبونەوەی رۆتینی وادەکات کە تاکەکان بایەخی کەم بدەن بە خاڵە گرنگەکانی ناخی خۆیان .بۆنمونە هەندێ بەرژەوەندی تایبەتی هەیە کە رێکارە رۆتینیەکان دەیسڕنەوە. ئەو بەرژەوەندیانە چین و لەکوێوە سەرچاوە دەگرن؟؟ .هەندێ رەهەند هەیە لە مێشک و بیرماندا کە وەک میڵ ناویدەنێت پێی دەوترێ توانا بەرزەکانی مێشک .زۆربەی کات لەم دیدگایەوە تەماشای جیهان دەکەین .بۆنمونە دیدگاکانمان لەبارەی جوانییەوە زۆر جیاوازە و هەرکەسەو بەشێوازێک تام لە جوانییەکان دەبینێت .بۆیە هەرکەسە و لە روانگەی خۆیەوە بۆچونی سەبارەت بە ژیان دەردەبرێت و پێی باشە .بەاڵم رەنگە توشی بەربەست بێت کاتێ لە ژیانی راستیدا جێبەجێی دەکات بەپێی ئەم سیستمانەی هەن. بۆیە دەبینین کە ئەم هەستانە لە شیعر و هونەر و خۆپیشاندان و فەلسەفە دەردەکەون. هێزێکی دیکەی مێشک هەیە کە بەندە بە رەوشتەوە .ئەوانەی کە لەژێر کاریگەری ئەم جۆرە هێزەن ،هەوڵدەدەن فێری رەوشت و هەڵسوکەوتی تەندروست ببن .هەندێ جار لەرێی خوێندنەوەی فەرلسەفە و رۆمان و بیرکردنەوەوە دەگەنە ئەم راستیانە یان لەرێی خوێندنەوەی مێژوو .جگە لەوەش هێزێک لە مێشک هەیە ئاراستەمان دەکات بۆ چۆنیەتی پەیوەندی بەشەکانی سروشت وەک چۆن هەندێ بیرلەوە دەکەنەوە کە چۆن الشەمان کاردانەوەی هەیە بەرامبەر ژینگەی دەوروبەر و کاریگەری ژینگەش لەسەر ژیانی دارستان ،بۆنمونە. هەموو ئەمانە باس دەکرێن تا بزانین کە هێز و توانایەکی مێشک هەیە لەسەر حەزی تێگەیشتن لە سروشتی ژیانی کۆمەاڵیەتی .بۆنمونە هەندێ لێکۆڵینەوە لەسەر زانستە کۆمەاڵیەتییەکان دەکات بۆ گەیشتن بە هۆکارەکانی جیاکاری لە چینەکانی کۆمەڵ. رەهەندێکی تریش هەیە لە بیرکردنەوە کە بریتیە لە رەهەندی گیانی .تاکەکان بەو ئاراستە دەبات کە ئاشتی و ئاسودەیی بگەرێن بۆ خۆیان و لە ئەنجامدا بگەنە خۆشبەختی کە جیاوازە لەو خۆشبەختیەی لەئەنجامە مادەوە بەدەست دێت .گەران بەدوای رازەکانی دروست بوون کە لەرێی ئەزمونە رۆژانەکانەوە پێی ناگەین .کە لە کۆتاییدا لە چاالکی و بزوتنەوە ئاینییەکاندا دیارن .هەندێ جار دورتر دەرۆن تا دەگاتە پشکنینی ناخی خود و تێرامان و خەڵوەتگرتن. لە دوایشدا بەکارهێنانە جیاوازەکانی توانا بەرزەکانی مێشک بە پێویستیەکی کۆمەڵی مەدەنی دادەنرێت و بەسود دەگەرێتەوە بۆی بەتایبەت بۆ بەرژەوەندی گشتی .لەسەر پاییزی ٢٠١٦
110
15
هاواڵتیانە فێری کارامەیی بن لە دروستکردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ کەسانی تر و تێکەڵ بن لە بیرکردنەوە گشتیەکان و پاراستنی چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان بەدرێژایی ژیانیان. هەموو ئەم رەهەندانەی بیرکردنەوە گرنگن بۆ گەشەسەندنی ژیانی مرۆڤایەتی .هەر وەک چۆن جۆن ستیوارد میڵ وتویەتی کە ژیانی گەشەسەندوو پێویستی بە بەکارهێنانی ئەوپەری توانا مێشکییەکانمان هەیە .لەمیانەی ئەمەش تەنها پەرە بە تواناکانمان نادەین بەڵکو بەکاریدێنین بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی دروست بونی ئەم جیهانە ئاڵۆزەی ئێمە بەشێکین لێی .لەوەش گرنگتر ئەوەیە بە پەرەدان بە توانا هزریەکانمان و تێگەیشتن لە جیهان زیاتر و زیاتر دەگەینە ئەوەی پێگە و نرخی مرۆڤایەتی لە رێرەوی بوندا بدۆزینەوە و زیاتر دەگەینە گرنگی و گەورەیی مرۆڤ .لەو دیدگایەش کە خۆمانی پێ دەبینین لە ئەنجامی ئەزمونەکانمان ،وا دەردەکەوێت بە بون و نەبونی مرۆڤ هیچ شتێک لە هاوکێشەکان ناگۆرێت. لەناو ئەو بەندیخانە ئاسنینەی ژیان و بەتایبەت لە ژیانی هاوچەرخ باشترین توانا هزرییەکان ئەوانەن کە یارمەتیمان دەدەن بەباشی ئەو ئەرکە بەرێوە بەرین کە پێمان دەستپێردرێت .رەهەندی بیرۆکراتیش بێبەشمان دەکان لە تێگەیشتن لە جیهان و الماندەدات بەمیاڵ و بەوال و سەرقاڵماندەکات بە کێشەی الوەکیەوە .دوردەکەوینەوە لە تێگەیشتن لە واتای ژیان .ئەو ژیانەی کە کۆمەڵی مەدەنی پێ دروست دەکرێت .لەناو ئەم بەندیخانە ئاسنینە دەبینین (هیچ) باڵوە لە هەموو الیەک. ئایا پێویست نییە ،یان رەوا نییە روبەرووی بیرۆکەی بیرۆکراتی بینەوە .ئەزمونی ژیان فێری کردووین کە سەرەتا پێویستمان بە بوارێکی سەربەخۆ هەیە .بەاڵم ئایا دەکرێت بتوانین کودەتا دژی دەسەاڵتێک بکەین کە بە توندی جومگەکانی ژیانی گرتوەتەوە لە کۆمەڵێکی بیرۆکراتی .کەواتە بیرۆکراتیستە گەورەکانی کۆمەڵ کە لەناوماندا دەژین داوامان لێدەکەن پابەند بین بە مەرج و رێنمایی و رۆتینەکانی ژیان و بۆ ئەوەی ئەنجامیشی بدەین چەندین رێگا دەگرنە بەر ،لەوانە رێگا نەتەوایەتیەکان و ترساندن بەوەی کە بە پێچەوانەوە لە ئەرک و کارەکانمان دوردەخرێینەوە کە بونەتە هۆکاری سەرەکی ئەوەی بتوانین بەردەوامبین لە ژیان. جگە لەوەش کە بەشێوازێک کۆمەڵی بیرۆکراتی رێکخراوە کە پێی دەوترێ هەرەمی وەک فیبەر و فۆکۆ باسیان کردووە .کەسانێکی خاوەن هێز دەسەاڵتیان هەیە بەسەر پاییزی ٢٠١٦
15
111
کۆمەاڵنێکی تر تا دەگاتە تاکە کەسێک لە لوتکەی هەرەمەکە و ئەمە تەنها لە ژیانی کاردا نیە بەڵکو لە دەرەوەش لە خێزان و سیاسەتیش هەمان شێواز دەبینرێ. ئەو بوارە دیموکراسیەش کە بانگەشەی بۆ دەکرێت و لەرێیەوە هەموو تاکێک دەتوانێت بەشداری کەسانی تر بکات لە هەڵگرتنی بەرپرسیارێتیەکان ،لە کۆمەڵی بیرۆکراتی نابینرێت .بۆیە ئەو چاکویستیە بەنرخانەی وەک رێزگرتن و لێبوردەیی و سەربەخۆیی بە تەندروست نابینرێ لە کۆمەڵی بیرۆکراتی .لەوەش کارەسات تر ئەوەیە کە خەڵکی مافی ئەوەی نەبێت کە بەشداربێت لە دارشتنی ئەو ژینگەیەی تێیدا دەژێت .بۆیە لەو کاتەدا ئەو تاکانە هەوڵی پەرەدان بە توانا هزرێکانیان نادەن. ئەگەر ئەمە راستی کێشەکانی کۆمەڵی مەدەنی هاوچەرخ بێت .ئایا رەوا نییە تاکەکان هەست بە بێنرخی و گرنگ نەبون بکەن .هیچ دوریش نییە خەڵکی لەم بارەدا بیر لە گۆرینی راستیەکان بکاتەوە بەشێوەیەک لە شێوەکان .ئەوەش بە دۆزینەوەی بنەماکانی ژیانێکی بەپێز .یان ژیانێک کە ئەو کۆت و بەندانەی تێدا نەبێت کە سیستمی بەسەر بسەپێنێت .بەشێوەیەک بێت کە ئەو رەەهەندانە ببینێت کە هێز و ئامانجیان پێ ببەخشێت. لێرەدا دەبینین نیتچە و فیبەر هاوکۆکن سەبارەت بە چۆنێتی بینینی ژیانی کۆمەڵی هاوچەرخ و چارەسەرکردنی .نیتچە پێی وایە کە ئاینی مەسیحی توانای رەنگ کردنی دنیای نەماوە وەک پێشتر بۆیە پێویستمان بە میکانیزمێکی جێگرەوەیە بۆی .ئەو پێی وابوو کە گیانە سەربەستەکان یان ئەروستوکراتیەتی داهێنەران جێگرەوەن .گەر ئەم بۆچونی نەمانی توانای ئاینی مەسیحی وەالبنێین (چونکە هەر خۆی بیرۆکەیەکە توشی بەربەستی زۆر دەبیتەوە لە راستیدا) ئەوا دەبێ بپرسین ئایا رەوایە داهاتومان بخەینە ژێر دەستی گیانە سەربەستەکان وەک نیتچە دەڵێت .یان با بەشێوەیەکی تر بپرسین، ئایا کۆمەڵگەی مەدەنی دەبوژێتەوە کاتێ ئەرکی دروست کردنی ژیان بخەینە ئەستۆی کەمینەیەکی هەڵبژێردراو؟ .یان ئایا بەم کردارەمان کۆمەڵ لە بەندیخانەیەکی ئاسنینی بیرۆکراتیەکان دەرناهێنین و نایکەینە بەندەی کەمینەیەکی خاوەن رۆشنبیریەک کە گەروەکانمان بەوانەی الی خۆیان پیرۆزە پڕبکەن و چاوەروانیشن گوێیان بۆ بگرین.
پاییزی ٢٠١٦
112
15
ئەمە ئەو مەترسیەیە کە کۆمەڵگەی مەدەنی بە هەمویەوە لێی دەترسێت لە بونی بواری سەربەخۆی کۆمەاڵن .چونکە نەک تەنها سەربەخۆیە بەرامبەر حکومەت بەڵکو بەرامبەر دەزگاکانی کۆمەڵی بیرۆکراتیش .لەم بوارە سەربەخۆیەدا تاکەکان دەتوانن ئەو چوارچێوانە بدۆزنەوە کە بە ئاسانی ئامانجەکانیان بەدیدێنێت .رەنگە تاکەکان دوای کۆمەڵێک بکەون لەبەر ئامانجە جوانەکانیە یان ئاینیەکانی یان بۆ تێگەیشتنێکی باشتر لە مێژوو .ئەم چاالکیانەش یارمەتی و ئاسانکار دەبێت بۆ پەرەپێدانی تواناکانی کەس. باشترین رێگا بۆ دەربازبون لەستەمکاری بیرۆکراتیەکان پێدانی سەربەخۆییەکی زیاترە بە بوارە سەربەخۆکان کە بوار بە تاکەکانی ئەندامی دەدات رێگای جیاواز هەڵبژێرن بۆ شێوازی ژیانیان .دەبێ بپرسین ئایا هۆیەک هەیە باوەرمان پێبکات کە چارەسەرکردنی کێشەکانی ژیانی بیرۆکراتی دەرناچێت لە پێگەیاندنی کۆمەڵی مەدەنی .پێش ئەوەی بەتەواوەتی بریاری کۆتایی بدەین و بڵێن تا ژیانی بیرۆکراتی هەبێت کۆمەڵی مەدەنی نابێت .دەبێ بەرچاو روونبین لەوەی کە بە دژایەتی کردنمان بۆی مشتی توندتر دەکاتەوە لەسەر گەرووی کۆمەڵ .لەبەر ئەوەی زۆرینە وابیردەکەنەوە کە کۆمەڵی مەدەنی بەرەو الوازبون دەروات بەرامبەر بە بەندیخانە ئاسنینەکەی بیرۆکراتیەکان .بەاڵم ئایا ئەمە بەراستی وایە؟ گەر وابێت ئەوە تەنها رێگا چارەیەک ئەوەیە بگەرێینەوە بۆ باری سرروشتی بنچینەیی وەک لۆک و رۆسۆ دایان نابوو و هەموو گرنگیەکی بیرۆکراتیەکان و تەکنەلۆژیا رەتکەینەوە .ئەم هەنگاوەش ئەنجامی خراپی دەبێت .بۆیە پێویست دەکات بەمەی کەهەیە هەوڵی زیادکردنی بوارە سەربەخۆکانی کومەڵ بدەین بۆئەوەی بوارێکی سەربەخۆمان دەست کەوێت بۆ کارکردن کە دەبێتە بنەمای چێژ بەخشین بە ژیان .بەو جوڵەیەشمان بۆ بونیاتنانەوەی کۆمەڵی مەدەنی و بەپێی ئەو تێگەیشتنانە فێری بووین دەتوانین لە کاریگەری خراپی بەندیخانە ئاسنینەکە کەم کەینەوە .یان هیچ نەبێت لە ئەنجامە خراپەکانی دورکەوینەوە. -2بەربەستە ئابوریەکان لە باسکردنی توانای هێزە بیرۆکراتیەکان بۆ بێبەشکردنمان لە بەدیهێنانی دەرفەتی تەواو لە بەکارهێنانی توانا هزریەکانمان ،دەبێ ئەوەش بخەینە روو کە سەرمایەداری بیرۆکراتی (واتا ئەو کارە گەورە تایبەتانەی کە سود لە توانا تایبەتیەکانی تاکەکان وەردەگرێت و بە تەکنەلۆژیا رێکدەخرێت) پێویستیەکی هەنوکەییە .چۆن ئادەم سمیس پێش ماوەیەکی زۆر رونی کردوەتەوە کە ئابوری گەشەسەندوو پێویستی بە دابەشکاریەکی پاییزی ٢٠١٦
15
113
رێکوپێکی ئیشکردن هەیە .دەبینین کە ئەم وتەیە رەنگیداوەتەوە لە رێکخستنی کار بۆ بەرهەمهێنانێکی فراوانی کااڵ و بە کوالیتیەکی بەرز و ئەوە دەبینرێ کە دابەشکردنی کار وایکردوە رێکخستنێک لەنێوان بەرێوبەر و کارمەند هەبێت بەشێوەیەک کە یەکەم بەرپرس و سەرکوتکەری دووەم بێت. گەورەترین پێشبینیەکانی مارکس ئەوەبوو کە ئەو ئابوریەی پێویست بکات بە دابەش کردنی کار بەو واتایە نایەت کە دەسەاڵت دابەش بکرێت لەنێوان خاوەنکار و کرێکار. کاتێ ئەم دابەشکارییە پەیدابوو ،کەواتە چینی بااڵدەست دەتوانن ئەوانەی ژێرەوە بچەوسێننەوە لە شێوەی زیاد کارپێکردنیان بۆ زیاد بەرهەم هێنان .ئەمە هەموو رەهەندە دیموکراتییە راستیەکان لە کۆمەڵ زەوت دەکات .باشە بۆچی دەبێ هەمیشە دابەشکردنی کار بێتە هۆی دابەشکردنێ (هەمیشە السەنگی) دەسەاڵت بەشێوەیەک الی دەسەاڵت دار دەبێ قورستربێت سەرەرای کەمی ژمارەیان لە الی کرێکار سەرەرای زۆری ژمارەیان؟؟؟ .پرسیارێکی گرنگە .لەبەر ئەوەی گەر بمانەوێ کۆمەڵی مەدەنی رزگار کەین لە بیرۆکراتیەت چۆن دەبێ دەست بۆ خاڵێک درێژ نەکەین کە کەمینەیەک تێیدا هەموو دەسەاڵت و سیاسەتیان بەدەستەوە بێت .لەم جۆرە دۆخە هەرچەندە مافەکانیش یەکسان بێت لەنێوان هەمووان ئەوا ئەو تایبەتمەندیانەی پلە بااڵکان دەیانبێت هەندێ بوار دەرەخسێنێت کە بە ئارەزووی خۆیان لێی سودمەند بن ،سەرەڕای بونی مافە یەکسانەکان .کاتێکیش مافەکن یارمەتیدەر نەبێ لە بەدیهێنانی ژینگەیەکی لەبار بۆ ژیان الی چینەکانی خوارەوە ،ئەوە بە ئاسانی دەکەونە ئەو بەندیخانە ئاسنینەی بۆیان دروست کراوە و بەوە ناتوانن بوارە سەربەخۆکان دروستکەن بۆ ڕوبەروو بونەوەی دەسەاڵتەکان و بونیاتە بیرۆکراتییەکان .بۆیە دەبێتە هۆی لەدەستدانی تەواوی توانای دەربرینی توانا هزریە بەرزەکانیان. لێرەدا دەبینین پێویستیەکی زۆر هەیە بۆ روبەروو بونەوەی چینی فەرمانرەوا لەناو رێکخراو و دامەزراوە گەورەکانی کارکردن و حکومەتیش .کەواتە دەبێ بوارەکانی کارکردن بەشێوەیەک بێت کە کرێکارانیش مافی بەشداریکردنی بریارەکانیان هەبێت هاوشێوەی خاوەن کار و بەرێوبەرەکانیان و بۆیان هەبێت سیاسەتە گشتیەکانی کار دارێژن .جگە لەوەی دروست بونی ئەم کەشە وادەکات الی کرێکاران ئارەزووی بایەخدان و بەستنەوە بە کارەکەی زیاد بکات .کە لە کۆتایدا بە بەرژەوەندی گشتی دەشکێتەوە. نەک هەر لە بواری ئابوری بەڵکو رەنگە لە چوارچێوەی پەیوەندیشەوە بە حکومەت و پاییزی ٢٠١٦
114
15
واڵت .کەواتە دەبێ شێوازێکی دابەشکردنی کار لەسەرەتادا بدۆزینەوە کە نەبێتە هۆی جیاکاری چینایەتی. بەاڵم کێشەکە لەوەدایە کە ئێمە تەنها لەبەرامبەرکێشەی سەرمایەداری بیرۆکراتی نین، بەڵکو بازاری بیرۆکراتیشمان لەپێشدایە .کە لە ئەنجامی بازاری ئازادەوە پەیدا بووە. چونکە بازرگانەکان وا بیردەکەنەوە کە ئازادی لە بازاردا دەبێتە هۆی سەربەستی لە هەڵبژاردن و کڕین و ناکرێت مافی ئازادی کڕیار زەوت بکرێت کە دەبێتە هۆی زەوتکردنی هەندێ مافی تر لە بوارە کۆمەاڵیەتیە جیاوازەکان لە کۆتایدا .کەواتە هەموو قازانجێک لەوەدا دەست دەکەوێت کە بهێڵرێت خەڵکی خۆی بەدوای بەرژەوەندیەکانی بگەرێت لە بازاڕدا وەک ئادەم وتبووی .زۆر دەرئەنجامی خراپیش بەدەست دێنین کاتێ کریار(کەبریتیتن لە ئەندامانی کۆمەڵ لە کۆتاییدا) ناچارکەین بە چەند هەڵبژاردنێکی دیاریکراو و لەوەش خراپتر ئەوەیە کە ئەو ناچارکردنە لەالیەن حکومەتەوە بێت. بیرمەندە ئابورییەکان سەلماندویانە کە بونی بازاری ئازاد خەڵک بەو ئاراستە دەبات هەمیشە بەدوای تێرکردنی ئارەزوە مادیەکانیانەوە بن .و دووردەکەونەوە لە چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان وەک رێزگرتن و لێبوردەیی .وەک مارکس رونی کردوەتەوە کە گەر جەخت لەسەر سودە مادیەکانی بازار بکەینەوە ئەوا تاکەکان بەدوای ئامرازەکانی بەدەست هێنانی ئەو سودانە دەگەرێن ،کە لە پێش هەمویانەوە پارە دێت .بەاڵم پێش ئەوەی هەموو تۆمەتەکە بخەینە ئەستۆی بازاری ئازاد لە دامرکانی کۆمەڵە مەدەنیەکان. رەنگە پێویست بکات بپرسین کە رەنگە مانەوەی چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان تەنها نەبەسترابێت بە بازارەوە بەڵکو بۆ شکست هێنانی رۆشنبیریە مەدەنیەکان لە دیاریکردنی نرخی بەها کۆمەاڵیەتیەکانی وەک رێزگرتن و لێبوردەیی و ...هتد .گومان لەوەدا نیە کە سیستمی بازار هەمیشە وادەکات کە پێویستیە تایبەتیەکانمان لەسەروو پێویستیە گشتیەکان بێت و سەختی بەدەست هێنانی پێویستیە تایبەتەکانیش وادەکات کەمتر رێز لە بەها کۆمەاڵیەتیەکان بگرین .بەاڵم ئەم فشارە تەنها هۆکار نیە بۆ الوازبونی بەهاکان، بەڵکو ئەوە دەگەیەنێت کە ئەو دامو دەزگایانەی کار بۆ باڵو کردنەوەیان دەکەن الوازن و سەرکەوتوو نەبوون. کاتێک ئەو دەزگایانەی بەرپرسن لە باڵو کردنەوەی بەهاکان شکست دێنن ئەوکاتە بازار بەربەستێکی نابێت لە کۆت کردنی تاک و کەمکردنەوەی پێگەی چاکەخوازییەکان .کاتێ پاییزی ٢٠١٦
15
115
بنەمای بەهاکان بەتایبەت رێزگرتن و لێبوردەیی بچەسپێت لە ناخی تاکەکان و بەهێز بێت ئەوکاتە دەکرێت خەڵکی کۆنترۆڵی ئارەزوە مادیەکانیان بکەن و سنورێک بۆ حەز و ویستەکانیان دیاریکەن .ئەو هەموو گرنگییەش داویانە بە پارە کەم دەکەنەوە .بۆنمونە ئەوکاتە تەنها بایەخ بە الیەنە مادیەکانی کااڵ نادەن ،بەڵکو بایەخ بەوەش دەدەن کە ئایا تا چەند ئەم کااڵیەی دەیانەوێ بەدەستی بێنن زیان بە ژینگە بۆنمونە دەگەیەنێت یان نا لە چوارچێوەی بیرکردنەوە و رێزگرتن لە بەرژەوەندی گشتی .ئەو کات بیرکردنەوەی تاکەکان بەرهەمهێنەران ئاراستە دەکات بەرەو بەرژەوەندیە گشتیەکان .ئەمەش ئەو شێوازەی ئاڵوگۆری بەرژەوەندیەیە کە توکڤیڵ باسی کردووە. پرسیاری لەبار ئەوەیە کە بۆچی دەزگاکانی کۆمەڵی مەدەنی شکست دێنێت لە گەیاندنی پێگە بەنرخەکانی کۆمەڵ؟ .ئایا تاوانبار بازاڕی ئازادە؟ دوو هۆکار وادەکات نەتوانین تاوان ئاراستەی بازاری ئازاد بکەین .یەکەمیان -:بە هۆی بونی دامودەزگای بیرۆکراتی گەورە لە دڵی ژیانی هاوچەرخ زۆربەی کات بازاری ئازادیش خۆی بە داروخاو دەزانێت لە بەرامبەر هەڵسوکەوتی دەست بەسەرا گرتنی بازار لەالیەنیانەوە ،بەوەی خەڵکی ئاراستەکراون بەوەی چی بکڕن و بخۆن و بەکاربێنن لەالیەن دەزگا بیرۆکراتیەکانەوە. دوەمیان -:گەر بونی بازاری ئازاد تەنانەت بەتەواوەتیش فەراموش بکەین .ئەوا رەنگە تاوانباری سەرەکی لێژبونەوەی بەها کۆمەاڵیەتیەکان لەبەر نەبونی دەرفەتی یەکسان بێت و فراوان نەبێتەوە بەشێوەیەک هەمووان وەک یەک سود لە دەرفەتەکان وەربگرن. کاتێکیش ئەمانە بەتەواوەتی دەچەسپێن لە ناخی تاکەکان ئەوکات تێدەگەن لە پێگە بەنرخەکانی بەهاکان لە کۆمەڵدا و هەوڵی گواستنەوەی دەدەن پشتاو پشت بۆ نەوەکانی دواتر ،بۆیە دەڵێن کە بیرکردنەوە لە چارەسەر کردنی کێشە ئابوریەکان لە ژیانی هاوچەرخ لە ژێر سایەی سەرمایەداری و بیرۆکراتی هەر ئەوانەن کە مارکس و تۆکڤیڵ بانگەشەیان بۆ دەکرد و هەر یەک لە کانت و هیگڵ و میڵ و رۆڵزیش پاڵپشتیان کردووە. -3بەربەستە تاکەکەسیەکان. وای دابنێ توانیمان جیهان زیاتر و زیاتر دیموکراتی بکەین و فشاری بەندیخانە ئاسنینەکەمان کەم کردەوە لەسەر ژیانمان ،ئەو کاتە کێشەیەک دەمێنێتەوە دەبێ چارەسەر بکرێت بۆ هێشتنەوەی جوانییەکانی کۆمەڵی مەدەنی .بەتایبەتی کاتێ تاکەکان بەرپرسیارن لە بەرێوە بردنی کاروباری خۆیان .بە تێگەیشتنیان لەوەی کە بەربەستە گەورەکان لە گەیشتن بە بەها بەنرخەکان هۆکاری دەرەکی نین بەڵکو ناوەکین .نەبونی پاییزی ٢٠١٦
116
15
دیموکراتی زیاتر لە ژیان و کۆمەڵ تەنها هۆکار نیە کە روبەروی بینەوە .بەڵکو ئەو کەسانەی سروشتی حەزی مرۆڤ دەزانن و ناتوانن بگەنە حەزەکانیان لەرێی بەکارهێنانی توانا هزریەکانیان و نەزانینیان کە چی باشترین شتە بۆ بەرژەوەندییان و شکست هێنانیان بە گەیشتن بە چارەسەرەکان .تێکەڵ دەبن لەگەڵ هەندێ هەست و کاردانەوەی نا ویژدانی کە لەوانەشە بزانن وێرانکەرە بۆ ئاواتەکانیان و تواناکانیان وەک مرۆڤـێک. لەم بارەدا بەندیخانە ئاسنینەکە شتێک نابێت خرابێتنە ناوی بەڵکە دەبێتە شتێک خۆمان دەرفەتمان بۆی رەخساندووە لە ژیانماندا رووبدات .لێرەدا فۆکۆ زۆر شتمان بۆ روون دەکاتەوە .ئەو دەڵێت کە گەر بمانەوێت بایەخ بە خۆمان بدەین بەشێوەیەکی راستی دەبێ بەشێوەیەکی وا خۆمان بناسین کە بزانین کام شت لە پێشەنگی پێویستیەکانمانە. دواتریش بگەرێین بەدوای ئەوەی کام شت بەردەوامی و بوژانەوە و ژیانمان پتەو دەکات. بەاڵم کاتێ کێش دەکرێن بۆ خوارەوە بە هەستێکی شێواو کە دەبێتە رێگر لەنێوان رێکەوتن لەگەڵ هیوا بەرزەکانمان و رێدەگرێت لەوەی بەردەوام بین لە ژیان بەشێوەیەک هیواکانمان توشی کوێر بوون نەیەت کەواتە دەبێ بزانین کە هێشتا لەناو بەندیخانە ئاسنینەکەین. رەنگە راست بێت بڵێین لە چەرخێکی دڵەراوکی دەژین .بەشێوەیەک کە کەوتوینەتە ژێر فشاری ئەو کاردانەوانەی دەزانین کە بەربەستە لە پێدانی ئەوپەری وزەو واتا بە ژیانمان .نمونە زۆرە لەم باریەوە .هەندێک ویست و حەزەکانی کوێرانە ئاراستەی دەکات بەرەو هەڵدێر ،هەندێک هەمیشە لە توڕەییدان بێ هۆ ،هەندێ تینووی جۆرە کااڵیەکە کە ناگاتە تێربوون .بەاڵم ئەوە بزانن کە حەز و ویست و توڕەیی هەمیشە خراپ نین بۆ مرۆڤـ بەاڵم کاتێک خراپ دەبن کە ببنە رێگر لە گەیشتن بە توانا گەورەکانی هزرمان. روبەروبونەوەی ئەم دڵەراوکێیە و سەرکەوتن بەسەریدا بەوەی باشترین رێگا بدۆزینەوە بۆی بابەتێکی تەوەرەییە بۆ بەدیهێنانی سەربەستی .هیچ کۆمەڵێکی مەدەنی ناژێت بەبێ بونی ئەو بوێریە و سوربون لەسەر چاکسازیەی روبەروی ئەم دۆخە بێتەوە و دروست کردنی ژیانیان لەسەر ئەو بنەمایەی بەباشترینی دەزانن بۆ خۆیان لە رێی تێرامانێکی راستگۆیانە وەک فۆکۆ وتویەتی ،کەواتە هەریەکێکمان بەرپرسە لەوەی کە پێی گەیشتووە لەسەر ئاستی تاکە کەسی و لەسەر ئەوەی پێی دەگات .کارەکە ئەوەنییە کە تا چەند دەتوانین چاکسازی یان فشاری ژیانی بیرۆکراتی کەمکەینەوە .گەر ورەمان پاییزی ٢٠١٦
15
117
نەمێنێت بەهۆی هێزی هەستە دامرکاوەکانمان دەرفەتمان نابێت ژیانمان ئاراستە بکەین بە ئاراستەیەکی بەرهەم هێن بۆ بەدیهێنانی ویستە پیرۆزەکانمان و کاراکردنی توانا هزرێکانمان. زۆرێک لە خەڵک کاتێ روبەروبونەوەی ئەو راستیە دەبنەوە کە پێیان وایە هیچ هیوایەکیان نیە لە بەردەوام بون لەسەر توانا بەرزەکانیان ئەوا ناچار دەبن تەنها ئەو بژاردە هەڵبژێرن کە هەستە شێواوەکانیان هەمیشە باشترین هەوڵەکانیان لەناودەبات. بۆ ئەوەی توشی ئەم شکستەش نەبن لەپێش خەڵکیدا ناچار دەبن بیرکردنەوە و هیوا گەورەکانیان سڕکەن و بیری لێنەکەنەوە و بەوەش لە مۆتەکەی شکست و نەتوانین خۆیان رزگار دەکەن .لە کاتێکشدا کە زۆر دەرفەت هەیە لە کۆمەڵ یارمەتیدەرە بۆ سڕکردنی حەز و هیواکان و بەالرێدا بردنی تاکەکان .خۆدزینەوە لە بەرپرسیاریەتییەکان رێگای زانراوی زۆرە .هەندێ کەس مادە سڕکەرەکان و کحولیەکان بەکاردێنێت ،یان خۆ خەریک کردن تا رادەی ئالودەبوون بە هۆکارە زەقەکانی رابواردن کە لە ئامێرە ئەلیکترۆنی و یارییەکاندا خۆی دەدۆزێتەوە .یانیش بە خۆبەدەستەوە دان بەدەستی ئەو کۆمەڵە و گروپانەی خاوەن شێوازێکی بیرکردنەوەی گیانی و هزرین و شوێنکەوتنیان بەبێ گوێدان بە ئەنجامەکانی. دوبارە بەندیخانە ئاسنینەکە دەردەکەوێتەوە .بەاڵم نەک لە دەرئەنجامی کاردانەوەیەکی بیرۆکراتی بەڵکو لەئەنجامێکی ناوخۆیی کە دەگەنە ئەوەی وابزانن هەندێ کێشە بۆ هەتاهەتایە چارەسەر ناکرێت لە ناخیاندا .دیسان سود لە نیتچە وەردەگرین لەم بارەیەوە .ئەو دەڵێت کە دەبێ ویستەکانمان بەشێوەیەک دەرپەرێنین کە سەرەرای ئەوەی هەستە شێواوەکانمان رێگربێت ،نرخ و گرنگی بە بیرکردنەوەکانمان بدەین و هەموو بیرکردنەوەیەک چەند خراپیش بێت بە شاکار الی خۆمان تەماشای بکەین و رێز لە راوبۆچونی بەرامبەرەکان بگرین ،بەاڵم گوێی پێ نەدەین .لە رێرەوی جێبەجێکردنی بیرۆکەکانیشمان ئاساییە ئەوانەی چاکسازی لەسەر بکەین تا لە رەچەڵەکی بیرۆکەکە البدات. بەاڵم ئەو چارەسەرەی نیتچە بەتەنها ناتوانێت چارەسەری کێشەکە بکات .ئەوەی کە پێی دەوترێ دیدگای لیبرالی بۆ کۆمەڵی مەدەنی کە بوار دەدات شوێنی کۆمەڵێک هیوا بکەویت لە ژیان داواکراوە بۆ یارمەتیدانی ئەو ئیفلیجیەی توشی زۆرکەس بوەتەوە پاییزی ٢٠١٦
118
15
لە ژیانی هاوچەرخ .کۆمەڵی مەدەنی لیبرالی برێکی زۆر توانا دەردەپەرێنێت کە گەر بەشێوەیەکی تەندروست رێکخرا بەدڵنیایەوە دەبێتە هۆی پەرەپێدانی توانا هزریە گەورەکانی خەڵکی. کەواتە کارێکی زۆر لەپێش هەریەکێکمان ماوە روبەروی بینەوە گەر بمانەوێت ئەو بنەمایە دروست کەین کە کۆمەڵی مەدەنی لەسەری بەتەندروستی بمێنێتەوە .بژاردەی زۆریشمان هەیە .دەتوانین پێوەرەکانی کۆمەڵی مەدەنی بکەین بە یاسا نەک رێنماییەک کەی ویستمان دەستی لێبەربدەین .بەمەش ویستێکی گەورە بەدیدێنین بۆ بەرگری کردن لە کۆمەڵی مەدەنی .چونکە گەر بیر لە بژاردەی دەست هەڵگرتنی یەکجارەکی لە پرۆژەی کۆمەڵی مەدەنی هەڵگرین لەبەر ئەم هەموو کێشە و ئاڵۆزیەی ،دەبێ ئەو راستیە لەبەر چاو بگرین کە دەگەینە شێوازێکی بەرێوەبردنی سیاسی پەتی ،ناهێڵێت هیچ بوارێکی ژیان پەرە بسێنێت و دەبێتە بەربەستێکی گەورە لە پێش بچوکترین توانا هزریەکان وەک چۆن لەسەردەمە زۆر کۆنەکان دەبینرا کە مرۆڤ هاوشێوەی ئاژەڵ بەکاردەهێنرا لە دروست کردنی هەرەمەکان بۆ حەز و ویستە تایبەتیەکانی دەسەاڵتداران .کەواتە دەبێ باشترین بژاردەکان هەڵبژێرین لەپێناو پرۆژەی بەلوتکە گەیاندنی کۆمەڵی مەدەنی .لەبەر ئەوەی شێوازی ژیانی سەردەمیش لەگەڵ پرۆژەی کۆمەڵی مەدەنی زیاتر دەگونجێت لە ئێستا و ئایندەدا.
تێبینی:
ئەم نووسینە بەشی حەڤدەیەمی کتێبی (بیرکردنەوەی سیاسی و تیۆری سیاسی و کۆمەڵیمەدەنی)ییە.Political Thinking، Political Theory and Civil Socity . وەرگێڕانی بۆ عەرەبی لە الیەن ربیع وهبە و پێداچوونەوەی عوال ئەبو زەید کراوە ،چاپییەکەم ٢٠٠٣ ،قاهیرە. کتێبەکە ٧٢٥الپەڕەیە ،حەڤدە بەشە. کورتەیەک لەسەر ژیانی نوسەر:د.ستیڤن م.دیلۆ لە شیکاگۆ لەدایک بووە لە ئیلینۆی لە .1945ئێستا مامۆستایە لە بەشی زانستە سیاسیەکان و جێگری راگری کۆلێژی ئادابە لە زانکۆی میامی لە ئۆکسفۆرد لە ئۆهایۆ. پلەی دکتۆرای بەدەست هێنا لە زانکۆی واشتنۆن .ماوەیەک سەرۆک بەشی زانستە سیاسیەکان بووە لە زانکۆی نۆرس فلۆریدا لە جاکسۆن فیل 32 .ساڵ مامۆستای فەلسەفەی سیاسی بوە پاییزی ٢٠١٦
15
119
و پسپۆرییەکەی لە واڵتی لیبرالییە .خاوەنی کتێبی (بیرکردنەوەی سیاسی ،تیۆری سیاسی و کۆمەڵی مەدەنی)یە کە چاپی دووەمی لە الیەن دەزگای چاپ و پەخشی لۆنگمانەوە باڵو کرایەوە .خاوەنی چەندین راپۆرتە لەبارەی فەلسەفەی سیاسیەوە لە گۆڤار و رۆژنامە گەورەکان .چەندین پرۆژەی پێشکەش کردوە بۆ ئەو کۆنگرانەی لە ناو و دەرەوەی ئەمریکا بەستراوە .لەگەڵ کارین دورینج دیلۆ هاوسەرگیری کردووە و سێ منداڵیان هەیە.
پاییزی ٢٠١٦
120
15
کاردانەوەی ئافرەتانە بۆ کۆمەڵی مەدەنی نووسینی :د.ستیڤن م.دیلۆ Steven M. Delue وەرگێڕانی :زانا کەمال مەالزادە
پاییزی ٢٠١٦
15
121
پاییزی ٢٠١٦
122
15
-1بواری تایبەتی و بواری گشتی لێکۆڵینەوەکان دەریانخستووە کە دڵەراوکێیەکی بەردەوام هەیە لەنێوان تاک وەک خاوەن مافیک لە کۆمەڵدا کە خۆی دەیەوێت مافی هەڵبژاردنی رێگای خۆی بێت لە کۆمەڵ و لەنێوان هەمان تاک وەک هاواڵتیەک کە دەبێ پابەندی یاسا و رێنمایەکانی کۆمەڵی مەدەنی بێت .ئەم دڵەراوکێیە دوو جیهانی دروستکردووە .یەکەمیان بواری گشتیە کە تێیدا هاوبەشی هەیە لەنێوان تاکەکان لە سەرجەم بوارەکانی بازار و شوێنی کار و باری سیاسی و هتد کە تیایدا تاکەکان کارلێک دەکەن و سیاسەت و رێرەوێکی گشتی بۆ خۆیان دیاری دەکەن کە دەبێ هەمووان لەسەری برۆن .دووەمیان بواری تایبەتیە کە هاورێکان و بنەماڵە و ئاین و رەگەزنامە دەگرێتەوە. کاتێک تاکەکان دەچنە ناو بواری گشتیەوە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەکانیان هەندێ لە خەسڵەتە تایبەتیەکانیان هەڵدەگرن کە وادەکات جیاوازی نێوانیان دەرکەوێت .بۆ نمونە لەبواری کارکردن لەوانەیە تاکەکان پێویستیان بە مۆڵەت بێت بۆ ئەنجامدانی پێویستیە ئاینیەکانیان .یان لە گفتوگۆ سیاسیەکان رەنگە پاشخانە ئاینیەکان کاریگەرییان هەبێ لەسەر هەڵوێستەکانیان .یان بۆ بریاردان لەسەر لەباربردنی کۆرپەلە لەناو زگی دایکی ئەوانەی ئاینیانە بیر دەکەنەوە رەنگە بڵێن ئەمە جۆرە سیاسەتێکە .بەاڵم ئەوەی وادەکات کە تاکەکان پابەند بن بە یاساکانەوە بوارە گشتیەکەیە .بۆیە تاکەکان سەرەرای بەتوندی گرتنی بوارە تایبەتیەکانیان دەبێ میڵکەچی سنورەکانی بوارە گشتیەکە بن .بۆ نمونە کۆمەڵی مەدەنی ناتوانێ بەرگری لە مافی هەمووان بکات ئەگەر تەنها یەک ئاین بسەپێنرێت بەسەر هەموو ئەندامانی کۆمەڵ وەک لە نمونەی لەباربردن رەنگە بیرورایەک بتوانێت جێگای بۆچونەکەی بەشێوەیەک بکاتەوە .بۆیە ئەمە داواکارییەکە هەمیشە ئاراستەی دەوڵەت دەکرێت کە ناکرێت یەک ئاین باڵ بەسەر هەموو کۆمەڵ بکێشێت بەتایبەت ئەگەر بیرو باوەڕی ئاینی جیاواز بونی هەبوو لەو کۆمەڵەدا .بۆیە دەبێ ژینگەی پاییزی ٢٠١٦
15
123
فێرکردن لە بوارە تایبەتیەکان بە ئاراستەی بوارە گشتیەکان بێت نەک بە پێچەوانەوە. -2بێدەنگکردنی ئافرەتان زۆربەی لێکۆڵینەوەکانی سااڵنی دوایین لە مێژووی بیردۆزە سیاسیەکان لەسەر ئەوە وەستاون کە چۆن پەیوەندیەکانی نێوان بوارە تایبەتیەکان و گشتیەکان پێناسە بکرێن بۆ ئەوەی ئافرەتان بواری بەشداریکردنیان نەبێت لە بواری گشتیدا .لە کتێبی (پیاوی گشتی و ژنی تایبەت) جین پیسیک ئیلنشتاین دەڵێت کە مێژووی بیرکردنەوەی سیاسی ئەوە دەردەخات کە بیرمەندەکان پابەندبونێکیان بەرامبەر نەگونجانی ئافرەتان هەیە لە بوارە گشتیەکاندا .ئەم تیۆرە دەریدەخات کە چۆن – لە چوارچێوەی تیۆریە سیاسیەکاندا – ئافرەت بەستراوە بە بوارە تایبەتیەکان و هەمیشە بەستراونەتەوە بە چاالکیە سێکسیەکان و رێژەی منداڵبوون و الوازی جەستەیی (کە خۆی دەبینێتەوە لە حەرام کردن و بێ متمانەیی و بێ دەسەاڵتی و پەرتو باڵوی بیرکردنەوە) و لە بەرامبەردا بوارە گشتیەکان ئافرەتی سەرپشک نەکردووە بۆ بەشداریکردنی تەواو وەک هاوتایەکی پیاو .بەڵکو هەمیشە ویستویەتی دەنگیان نەبیستراوبێت لە ناوەندە سیاسیەکاندا. بەشێک لە سیاسەتیش بەرگری کردنە بەرامبەر بە هێزی کێشکردنی بواری تایبەتی و بەستنەوە بە خێزان و دەرپەراندنی هێزی ئافرەتان. ئەگەر هەوڵە تاکەکەسیەکانی ئافرەتان وەال بنێین دەتوانین بڵێن کە دەبێ کۆمەڵگەی مەدەنی ئەو گرێبەستەبێت کە هەمان ماف بە هەموو هاواڵتیانی بدات .بەاڵم بەپێی خوێندنەوەی کارڵ بێتمان بۆ گرێبەستی کۆمەاڵیەتی کە بیرمەندەکانی کۆمەڵ سەردەمیەکان دایانرشتووە دەڵێت کە گرێبەستەکان وەک گرێبەستێکی برایانەی نێوان پیاوان بەستراون و ئافرەت لە هەموو چاالکیە کاریگەرەکانی بواری گشتی دوردەخاتەوە و وەک کارکەرێکی پایە کەمتر لە پیاو دەردەکەون لە بوارەکانی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابوری .لێرەدا رەخنەی دوو نوسەری گەورەی وەک هیگڵ و جۆن ستیوارد میل دەخەینە روو لەم بوارەدا کە دەریدەخات چۆن ئەو بیرمەندە گەورانەی سورن لەسەر پێدانی مافی یەکسان بە هەمووان ،دەکەونە هەمان ئەو هەڵەی کە ئافرەتان لە زۆر بواری گشتی دورخەنەوە.
پاییزی ٢٠١٦
124
15
-3تیۆری سیاسی و رەخنە لە بواری ئافرەتان :هیگڵ و میل لە کتێبی (فەلسەفەی راستی) هیگڵ دەڵێت چارەنوسی ئافرەت بۆ ناو خێزان الر دەبێتەوە و دڵسۆزیەکەی بۆ خێزانەکەی چوارچێوەی رەوشتی مێشکێتی .ئەمە واتای وایە کە لە پەیوەندی نێوان ژن و پیاودا ،پیاو تەنها توانای کارلێکی هەیە لەگەڵ دەرەوە و چوارچێوەکانی واڵت .ئەمە وادەکات کە پیاو وەک بکەر و چاالکوانی سیاسی و کەسانێک هەوڵ بۆ بەدەست هێنانی ئامانجەکانیان دەچنە بوارە گشتیەکان و ژنان کەسایەتیان بەستراوە بەو رۆاڵنەی پەروەردەی منداڵ و دایکایەتی دەیەوێت .نرخی ئافرەت ئەوەندەیە کە پیاو مافی بونە هاوسەر و دایکی پێدەدات و بەشداری پێدەکات لە ژیانی خۆی .بۆیە ئافرەتان توانا و تەنانەت گرنگی بەوە نادەن کە کەسانێکن خاوەن بەرژەوەندی تایبەتین و کاری بۆ ناکەن لە بوارە گشتیەکاندا. بەم پێیە ئافرەت تەنها بۆ یارمەتیدان و پاڵپشتی پیاوانن لە چوونە نێو جیهانی گشتیەوە .ناشگونجێت و هەندێ جار بوار پێنەدراوە ئافرەت هەمان پێگەی پیاوی هەبێت و ئەرکەکانی جێبەجێ بکات .بۆیە لە روانگەی هیگڵەوە چوونی ژنان بۆ ناو بواری گشتی بایەخ پێدراو نییە. بەاڵم جۆن ستیوارد میڵ دەڵێت کە دەبێ بوار بە ئافرەتان بدرێت وەک پیاو بچنە بوارە گشتیەکانەوە وەک لە راپۆرتێکیدا نوسیویەتی بەناوی (دەستەمۆ کردنی ژنان)، کە دەڵێت بنەمای هاوتایی بوون دان بە هیچ دەسەاڵتێک نانێت لە الیەنێک یان بە بێ دەسەاڵتی لە الیەنەکەی تر .بەاڵم سەرەرای ئەمەش ئافرەت وەک کەنیزەکێک دانراوە و شتێکی تایبەتی پیاوانن لە کاتێکدا کە بەندایەتی لەنێو پیاواندا نەماوە ،لەناو ئافرەتاندا دەیبینین هێدی هێدی بوەتە پەیوەندیەکی شوێن کەوتووی تۆزێک نەرمتر لە بەندایەتی. ئەمە لەوێدا رەنگ دەداتەوە کە ئافرەت لەرێی کۆمەڵێک پەیوەندی کۆمەاڵیەتیەوە کە لە کۆتاییدا دەگاتە خێزان ژێر دەستە دەبێت و خێزان دەبێتە قوتابخانەیەکی ستەم کردن کە پیاو بەرێوەی دەبات .ئەمەش جگە لەوەی کە ژینگەیەکی لەبار نیە بۆ برەودان بە بوارە دیموکراتیەکان الی منداڵ لە خێزان و کۆمەڵ بە گشتی بەڵکو دەبێتە هۆکارێک بۆ گەشەنەکردنی کەسایەتی ئافرەت و وا دەکات بە خاوەنکەسایەتیەکی مندااڵنە بمێنێتەوە. ئەمەش زیان بە پیاو دەگەیەنێت بەوەی کاتێک لە پەیوەندی هاوسەرگیری دەبەسترێتەوە لەگەڵ کەسێک کە ئاستی بیرکردنەوەی لەخۆی نزمترە وەک ئەوە وایە بارێکی مردوو لەسەر شان بنێت و رەنگە خراپتریش بێت و ببێتە هۆکاری ئەوەی نەگاتە ئەو پلە پاییزی ٢٠١٦
15
125
بەرزانەی رای گشتی کۆمەڵ پێی باشە .تێکەڵەیەکی باش لە هەردوالش دەبێتە هۆی گەشە سەندن و هەریەکەیان پەرە بە تواناکانی ئەوی تریان دەدات. بۆیە بەپێی میڵ ئامانجی سەرەکی لە کۆمەڵ وەک لە کتێبی (سەبارەت بە سەربەستی) دا هاتوە ،پێدانی سەربەستیە بە هەر تاکێک .لەبەر ئەوەی تاک ناتوانێت بگاتە پلەی بونەوەرێکی رەوشت بەرزی خاوەن کەسایەتیەکی پتەو لە کۆمەڵ بەبێ سەربەستی، بۆیە دەبێ ئافرەت هاوتای پیاو بێت .میڵ پێشنیاری ئەوەی کردوە کە دەبێت ئافرەت بەشداربێت لە بواری گشتیدا .لە هەمان کاتیشدا میڵ ئەوەی وتووە کە ئافرەت مافی مانەوەی هەیە لە ناو ماڵدا و بایەخ بە ڕۆڵە ئاساییەکانی خۆی وەک دایکایەتی و هاوسەرێتی بدات .واتا ئەگەر ئافرەت خێزانداری هەڵبژارد دەبێ پەیوەست بێت بە بنەماکانی تا کۆتایی ژیانی. سوزان مۆلەر ئۆکین دەڵێت کە میڵ بونیات نانی خێزانی کردوەتە ئەستۆی ئافرەتەوە و ئەمەش بۆشاییەکی گەورەیە لە بیرکردنەوەی ئافرەتان کە بزوتنەوەی فێمێنیستی دەیەوێت چارەسەری کات .ئۆکین دەڵێت کە میڵ وتویەتی کە ئافرەت بۆی هەیە بایەخ بە بواری ئابوری خۆی بدات بەاڵم نەیوتووە کە دەبێت بایەخی پێبدات لەبەر ئەوەی وایزانیوە کە ئەمە زیان بە رۆڵە خێزانیەکەی دەگەیەنێت .هەروەک ئەوەی کە میڵ زانیویەتی کە خێزان رێگرێکە لە نێوان گەیشتنە ئامانجەکانی ئافرەتان بەاڵم بیری لە چارەسەرێک نەکردوەتەوە بۆ البردنی ئەم بەربەستە بۆنمونە لەرێی بەشداری و دابەشکردنی ئەرکەکانی ماڵەوە دەرفەت دەڕەخسێت لەبەردەم ئافرەتان بۆ چونە ناو بوارە گشتیەکان. تەنانەت بۆ بیرمەندێکی لە پێگەی میڵ کە ویستویەتی ئافرەت بە ئاراستەی بوارە گشتیەکان ببات کێشە سەرەکیەکە چارەسەر نەکراوە کە دەبێت بوارە تایبەتیەکان دەبێت بە شێوەیەک بچنرێتەوە کە بوار بە ئافرەت بدات کە بەشداریەکی گشتی و تەواو لە بوارە گشتیەکاندا بدات .ئەو رەخنانەی کە لە نوسەرانی گەورەی وەک میڵ و هیگڵ دەگیران رۆڵی زۆریان بوو بۆ ئەوەی دارشتنێکی پتەو سەبارەت بە گرێبەستەکانی کۆمەڵ بکرێتەوە بەشێوەیەک کە چاالکوانانی بواری ئافرەتان پەنجە بخەنە سەر گرفتە سەرەکیەکانی کە بونەتە لەمپەر لەبەردەم بەشداری کردنی ئافرەتان لە بوارە گشتیەکاندا. -4بیتمان و ئۆکین سەبارەت بە بەتریکیەکان. پاییزی ٢٠١٦
126
15
ئەو بیانوانەی هیگڵ و میڵ پێشکەشیان کرد ئەوە دەردەخات کە نەتوانراوە چارەسەرێکی کاریگەر بدۆزرێتەوە بۆ دۆزی ئافرەتان لە رێی گرێبەستی سێکسیەوە کە ئەو دۆخەیە کە بەتریک و پاپاکان هێمای بۆ دەکەن بۆ زاڵبونی پیاو بەسەر خێزان و ئافرەت کە دەڵێن ئەو تایبەتمەندیانەی لە ئافرەتدا هەیە کەمترە لەوانەی لە پیاو بەدی دەکرێت بۆیە کۆمەڵ دەبێ پیاو ساالر بێت و مافەکانی ئافرەت کەمتر بێت لە پیاو .لێرەدا هەندێ لە وردەکاریەکانی گرێبەستی سێکسی دەخەینەروو سەرەتا لە روانگەی بیتمانەوە پاشان ئەوەی کە ئۆکین چۆن هەوڵی چارەسەر کردنی ئەمەی داوە. بیتمان دەڵێت دابەشکاریەکی جەندەری هەیە بۆ کارکردن لەو کۆمەاڵنەی بەتریک و قەشەکان دەیبەن بەرێوە .ئافرەت شوێنکەوتووی پیاوە و سادەترین بەڵگە لەسەری ئەوەیە کە مافی بەخێوکردنی خێزان و لەناویشیدا ئافرەت دەکەوێتە ئەستۆی پیاو. ئافرەت ئەوەندەی پێدەکرێ کە بپارێتەوە بۆ ئەوەی ئەو کەسەی شوێنی کەوتووە کەسێکی بە ویژدان بێت .تەنانەت لە کۆمەڵە سەردەمییە پێشکەوتووەکانیش کە ئافرەت هەمان مافی یاسایی پیاوانیان هەیە هێشتا دەرفەتەکانی کارکردن هاوتا نین لەنێوان ژن و پیاو .جگە لەوەی پیاو بەرامبەر ئەو کارەی دەیکات پارە و پاداشت وەردەگرێت کە ئەگەر بەدڵی نەبێت دەتوانێت نەیکات بۆیە بە سەربەست دادەنرێت بەاڵم ئافرەت بەرامبەر بەو کارەی دەیکات رەنگە لە باشترین بارەکاندا تەنها ووشەی (دەست خۆش) وەرگرێت و ناتوانێت نەیکات لەکاتێکدا مامەڵەی بەرامبەری بەدڵ نەبوو بۆیە وەک ئەرکێکی ماڵەوە بۆی هەژمار دەکرێت .یەکێکیش لەو هۆکارانەی وادەکات پیاو وەک کرێکارێکی سەربەست لە بازاڕدا بێت ئەوە کە بەرامبەر بەو هێزەی لە بازاڕدا بەکاری دێنێت ئەوەندە پارە پەیدا دەکات کە خۆی و خێزانەکەی بەخێو بکات .بەاڵم لە کۆمەڵ سەردەمییەکان دەبینین پیاو بەتەنها ناتوانێت خێزان بەرێوە ببات و ئەمەش دیاردەیەکی روو لە زیادبونە و دەرفەت دەکاتەوە لەپێش ئافرەت بۆ هاوکاریکردنی پیاو لە بەرێوە بردنی خێزان بەشداریبکات لە بوارە گشتیەکاندا .بەاڵم لێرەشدا ئافرەت روبەڕوی ئەرستوکراتیەتی پیاوان دەبێتەوە کە پابەندە بەو گرێبەستە برایەتییەی لەنێوان خۆیانیان بەستووە کە بەرامبەر هەمان بڕی کارکردن زۆربەی کات پیاوان بڕێکی زیاتر پارە وەردەگرن سەرەرای ئەوەی کە لە کۆتایی رۆژەکەدا کە پێکەوە دەگەرێنەوە ماڵ و پیاو پشوو دەدات جارێ ئافرەت لە سەرەتای دەست پێکردنی ئیش و ئەرکەکانی ماڵەوەیەتی .بیرکردنەوە لە مافی توند و تیژی پیاوان نەک هەر بیرکردنەوەیەکی پەتریکی و قەشەکانە بەڵکو زۆر لە بیرمەندەکانیش دوپاتی دەکەنەوە و وەک پەتایەک باڵوە .کۆمەڵی مەدەنی ئێستا بوار پاییزی ٢٠١٦
15
127
نادات بە توند و تیژی دژی ئافرەتان وەک جاران کە بەپێی یاسا ماف درابوو بە پیاوان هاوسەرەکانیان بە لێدان تەمێ بکەن .بەاڵم سەرەڕای ئەوەش هێشتا ستەمکاریی پیاوان بەرامبەر ژنان هەر لە دەوروبەری لوتکەیە. بەبێ دەستوەردانی واڵتیش لە ناوخۆی خێزانەکان رەنگە شتێکی خەیاڵی بێت بوارە تایبەتی و گشتیەکان جیا بکرێنەوە .ئەویش بەوەی کە یاسا رێکخراوە نەک بۆ سزادانی بەزۆر دەستدرێژی کردنە سەر ئافرەتان لە دەرەوە بەڵکو تەنانەت لەناو هەمان خێزانیش و پێدانی مافی هاوتای پیاوان لە سەرجەم بوارەکانی ژیان .هەرچەندە کەمو کوڕی ئەم سیستمەش لەوە دەردەکەێت کە منداڵە کچەکان بەو ئاراستەیە پەروەردە دەکرێن کە لە کۆتایدا دیسان لەناو خێزانێک بەند بکرێن جیاواز لە کوڕان کە هەر لە سەرەتاوە و تەنانەت لە شێوازی دروستکردنی یارییە مندااڵنەییەکان بەشێوەیەک ئاراستە دەکرێن کە دەبنە خاوەنی کۆمەڵ لە داهاتودا .بەکوڕتی دەبێ بوارە تایبەتی و گشتیەکان بە شێوەیەک دابرێژرێتەوە مافی یەکسان بۆ هەموان برەخسێنێت کە تیایدا ئافرەت بتوانێت بەشداریەکی تەواو لە بواری گشتیدا بکات. -5ئۆکین و ئەو روانگەیەی کە دور لە سێکس بەندە لەسەر تێگەیشتن لە لیبراڵیەت. ئۆکین بۆ دوبارە دارشتنەوەی دوو بواری تایبەتی و گشتی سودی لە روانگەی بنچینەیی الی (رۆڵز) وەرگرتووە .رۆڵز هەندێ یاسای دانا کە گوایە سروشتین و هەموو کۆمەڵ پێی رازییە و ناوی نا بە باری بنچینەیی .وای دانا کە ئەو بوارە دادوەری کۆمەاڵیەتی بەدی دێنێت و هەموان پێی رازین .کەواتە هەموو تاکەکان کەسانی خاوەن بیرن .هەرچەندە کەس خۆی جیا ناکاتەوە بەهۆی جیاوازی لە توانا تایبەتیەکانی ،بەاڵم هەمووان زانیارییان هەیە لەسەر چۆنیەتی ژیان و مافەکان لە ژیانی راستیدا .رۆڵز دەیویست کۆمەڵێک بونیات بنێت لەسەر ئەم بنەمایانە .بەاڵم کێشەی ئەو بەپێی ئۆکین ئەوە بوو کە باسی لە جۆر نەکردووە و باسی ئەوەی نەکردووە کە چۆن بارودۆخی بەرێوەبردنی کۆمەڵ و چۆنیەتی ئاراستە کردنی لە دەرفەتەکانی ئافرەتان کەم دەکاتەوە .ئۆکین دەڵێت ئەو باری بنچینەییە ئامرازێکی کاریگەرە بۆ بەدیهێنانی دادوەری کۆمەاڵیەتی کە هەمووان پێی رازی بن .بەاڵم ئەم سیستمە گورزێکی گەورەیە کە بەر بەشی سێکسی دەکەوێت لە پەیوەندیە هاوسەرگیریەکان و دروست کردنی خێزان .کە ئێستا زۆر لە واڵتان پەیرەوی دەکەن بە پراکتیکی بە شێوەیەک لە شێوەکان. پاییزی ٢٠١٦
128
15
لە دارشتنەوە و جێبەجێ کردنی بنەماکانی باری بنچینەیی لەسەر هەرتاکێکە کە زانیارییان بێت لەسەر ئەوەی کە کۆمەڵ بەندە لەسەر بونی جیاوازی جەندەری بەاڵم ئەمە زیان بە بەرژەوەندیەکانی ئافرەتان دەگەیەنێت .بەپێی ئۆکین ئەم زانینە بە (بۆچونی ئافرەتانە) ناسراوە .ئەمەش واتا ئافرەتان رەخنەیان هەیە لەوەی کە دەبێت لە بنەرەتەوە هەموو مافەکانیان لە باری بنچنەییەوە مسۆگەر بکرێت .واتا ژن وەک پیاو بێت .ئەوکاتە بنەما دادپەروەریەکان بەدی دێت .بەبێ ئەمە ئەستەمە هیچ بیردۆزەیەکی زانستی مرۆڤ ناسی و رەوشتی و سیاسی سەربگرێت .ئەمەش بەالی کەمەوە سەرەتا بەوە دەست پێدەکات لە رووی ژمارەوە ژنان هاوتای پیاوان بن لە بەرێوەبردنی پۆستەکانی واڵت و لەرووی کاریگەری پۆستەکانیشەوە بەهەمان شێوە. بوارە بنچینەییە نوێکراوەکە کە بۆچونی ئافرەتانی رەچاو کردووە ئەوە دەگەیەنێت کە رۆڵز یەکسانی نەپاراستووە و گوێی بە جیاوازیە جەندەریەکان نەداوە .ئۆکین دەڵێت کە ئیدی نابێت ئافرەتان پشکی شێریان بەرکەوێت لە بەرێوە بردنی خێزان و بەخێو کردنی منداڵ بەڵکو ئەمە دەبێ بە بەشداریەکی یەکسان بێت لەگەڵ پیاو و هەموو دەرگاکانی بواری گشتی لەپێش ئافرەت کراوە بێت نەک تەنها لەرووی هەلی کارەوە بەڵکو لە رووی بەرێوەبردنی کۆمەڵوە لە رێی دەست گرتن بەسەر جومگە کاریگەرەکانی سیاسەتیش. جێی گومان نییە کە بۆچونەکانی ئۆکین هەمان بۆچونەکانی سیستەمی لیبراڵیە بۆ کۆمەڵ .هەموو تاکێک دەبێ هەمان مافی هەبێت و هیچ بەربەستێک نەبێت وەک جۆر و رەگەز لەوەی کە تاکەکان بگەن بەم مافانە .بۆیە بەپێی دارشتنەوەی بواری بنچینەیی رۆڵز گرنگە کە سیاسەتە گشتیەکان و یاساکان بەشێوەیەک نەنوسرێن کە جیاوازی کۆمەاڵیەتی لەنێوان هەردوو جۆرەکە دروست بکات .هەرچەندە کە ئۆکین لەوێوە دەستی پێکردووە کە بۆچونی ئافرەتان زیاد کات بۆ بنەماکانی رۆڵز و لەسایەی هەموو ئەو هەواڵنەی دراون لە بەدیهێنانی کۆمەڵێک سیاسەتی بەسود بۆ هەمووان بیرۆکەیەک سەری هەڵداوە کە بەپێویستی دەزانێت جۆری رەگەز دیاری بکرێت لە مامەڵەکاندا. لەو نمونە دەگمەنانەی کە جیاوازی جەندەری پێوە دیار نییە لە پێدانی مافەکان .یەکەم دەبێت جیهان بەشێوەیەک دابرێژرێتەوە کە ئەرکی بەخێو کردنی منداڵ دابەش کات لەنێوان هەردوو دایک و باوک .بۆ پتەوکردنی ئەم ئامانجەش دەبێ خانەی بەخێوکردنی رۆژانەی ئاست بەرز و پشتگیریکراو هەبێت .ئەمە لە الیەن سیاسەتەکانی پێدانی پاییزی ٢٠١٦
15
129
کارکردنەوە پشتگیری کرابێ و بواری بۆ رەخسابێت .بەم شێوەیە ئافرەت دەتوانێت بچێتە ناو جیهانی گشتی بەبێ زیان گەیاندن بە خێزان و منداڵەکانی .جگە لەوەی دەبێ مۆڵەتی بەخێو کردن بدرێت بۆ هەردوو دایک و باوک لە مانگەکانی سەرەتای پاش لەدایک بوون بە شێوەیەک زیان بە ئەرک و فەرمانی هیچیان نەگەیەنێت. دەبێ پەروەردەش قوتابیەکان تێبگەیەنێت لەو ئازار و ئەشکەنجانەی ئێستا ئافرەتان پێی تێدەپەڕن چونکە بەبێ تێگەیشتنی ئەوان قورسە هەردوو بواری تایبەتی و گشتی دوبارە دابرێژرێتەوە لەبەر ئەوەی منداڵ بتوانێت هەردوو باوان وەک یەک ببینێت و خۆیشی بزانێت کە هیچ مافێکی زیاتر یان کەمتر نییە لە هەر تاکێک یان رەگەزێکی تر. ئەمانە جگە لەوەی دەبێ چارەسەرێک بدۆزرێتەوە بۆ دیاردەی نەمانی باوک بە هۆکارە جیاوازەکان یان جیابونەوەکان و حکومەت دەبێ بە شێوازێک نەهێڵێت هیچ کام لە دایک و باوک بە بارێکی سەختی ئابوری تێپەرێت تا هەمووان مافەکانیان وەک یەک بێت. ئۆکین دوورتر دەڕوات و دەڵێت کاتێک کەسێک کار دەکات دەبێ ئەو پارەی وەریدەگرێت بە چەک بێت و نیوەی بۆ هاوسەرەکە بێت جا کارکەرەکە پیاو بێت یان ژن .بەو شێوەیە گەر ئافرەت لەماڵیشەوە بێت دەتوانێت بەرامبەر کار و ئەرکەکانی ماڵەوەی داهاتی هەبێت .ئەوکات بە شێوەیەکی ئارەزوومەندانە یان ئافرەت خۆی رازیە بەو ژیانە کە تێیدایە یانیش دەتوانێت برواتە ناو بواری گشتی و بە هەمان شێوە نیوەی داهاتەکەی بۆ هاوسەرەکەی بێت. بە کورتی بەخشینی دەرفەتی هاوتا بۆ هەردوو رەگەز لە هەردوو بواری تایبەت و گشتی دەبێتە هۆی دوبارەدارشتنەوەی سیاسەتەکان و هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتیەکان بە یەکسانی لە ماڵەوە و دەرەوە لە نێوان ژن و مێرد دا. -6ماکینۆن :بەتوانا کردنی ئافرەت کاترین ماکینۆن دەڵێت تەنها دوبارە دارشتنەوەی بواری بنچینەیی رۆڵز و دیاریکردنی رەگەز لە سیاسەتەکان بەس نییە وەک ئۆکین دایرشتوەتەوە .بەڵکو پێویستە پێش هاوتاکردنەوەی مافەکانی نیچوان هەردوو رەگەز پێویستە چاکسازی لە پەیوەندیەکانی نێوانیاندا بکرێت بە شێوەیەک ئافرەت وەک شوێنکەوتەی پیاو دانەنرێت .تا گۆرینی ئەم راستیەش تەنها پێدانی مافی یەکسان لە بواری گشتی و تایبەتی هیچ سود بە دۆخی پاییزی ٢٠١٦
130
15
کۆیالیەتی ئافرەت نابەخشێت کە لەناو خێزان رۆژانە لەگەڵی دەژێت .کاترین دەڵێت ئەو یەکسانییە رەهایەی لیبرالیەت دەیبەخشێت تەنها هەندێ زیاتر دەبەخشێتە ئافرەتان لەوەی نەهێشتنی جیاوازی نێوان رەنگی پێست بە رەشپێستەکانی بەخشی. ئەو کار لەسەر راستی پەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکان دەکات کە پێگەیەکی یەکسان دەدات بە ئافرەتان لەگەڵ پیاوان لەو کاتەدا بەشداری بە ئافرەت دەکرێت وەک پیاو بریار بدات. کاترین دەڵێت ئەو چارەسەرەی لیبرالیەکان دایان ناوە بەندە لەسەر ئەو مەرجەی کە لە دەوڵەتەوە یەکسانی بگاتە هەموو تاکەکان کە ئەمەش شتێکی سەختە ئەگەر مەحاڵ نەبێت .هیچ سودێک نیە لە بەدەست هێنانی نیوەی داهاتی هاوسەر یان مافی دەنگ دان کاتێک ئەو کەسەی هەڵگریەتی ئەو سیفەتانەی تێدا نەبێت کە وادەکات بە ئارەزووی خۆی بەکاری بێنێت .بۆنمونە گەر هەژارێک و دەوڵەمەندێک بەتاوانی کوشتن لە دادگا بن ئەوا ئەگەری دەرباز بونی دەوڵەمەندەکە زیاترە لەبەر ئەوەی دەتوانێت پارێزەری چاک پەیدا بکات بەاڵم هەژارەکە ناتوانێت بۆیە ئافرەتیش رۆڵی هەژارەکە دەبینێت کە لە ژێر دەستی پیاودا ناتوانێت سود لەو شتانە ببینێت کە هەیەتی .بۆیە دەبێ ئافرەت بە شێوەیەک پێویستی بە هێزێک هەیە کە بتوانێت پیاو لەسەر رێی خۆی البات بۆ چێژ وەرگرتن لەو ماف و داهاتانەی دەیبێت. لەبەر ئەوەی لەراستیدا ئێستا پیاوان دەستیان گرتووە بەسەر بواری گشتی و ژن کۆیلەیەتی کەواتە یاسایەک هەیە ئەمەی رێکخستووە بەم شێوەیە و دەبێت ئەو یاسا بگۆرێت .بەاڵم کێشەکە لەوەدایە کە ئەو یاسایانەی ژن دەکات بە کۆیلە دیار نییە و نەنوسراوە و بریتین لە چەند پەیوەندیەکی نهێنی .ئەو ژیانەی ئافرەت ئێستا تێیدایە و شوێنکەوتووی پیاوە زۆر سروشتی دەبینرێ و وادیارە راستیەکە ناکرێت بگۆردرێت .تا ئافرەت وەک بەندەکانی سەدەکانی پێشوو ئەو کۆتە نەبینێت کە لە دەست و پێیدایە ناتوانێت بیشکێنێت و رزگاری بێت .کێشە گەورەکەش لەوەدایە کە کۆت و بەندێک کە دیار نەبێت لە دەست و پێی کەسێک زۆر سەختە تێی بگەیەنیت کە بەند کراوە. بێگومان ئەم دۆخە نالەبارەی ئافرەتی تێدایە لە ئەنجامی ئەو تێروانینەیە کە پیاو هەیەتی بۆی لە رووی تێر کردنی هەستە نێرینەکانیان و هەڵسوکەوتی ئافرەتانیش هاوکارە بۆ زیاتر زاڵ بونی پیاوان لەم رووەوە .پیاو وابیر دەکاتەوە کە لەماوەی ژیانی دەبێ بەالنی کەم دەست بەسەر ژیانی ئافرەتێک بگرێت بۆ تێرکردنی هەستەکانی و پاییزی ٢٠١٦
15
131
خزمەت کردنی و بەرێوەبردنی خێزانەکەی بۆیە رۆڵی زاڵ دەبینێت .ئەمە وەک هونەری ڕوتەمەنی وایە کاتێک هونەرمەند ئافرەت وادەردەخات کە سەرەرای چێژ وەرگرتن لێی لەالیەن پیاوەوە ئەشکەنجە دەدرێت تا لە هەندێ بار دەگاتە مردن بەاڵم ئافرەت ئەمەی پێ قبوڵە و بەرەنگاری نابینرێت لەالیەنیانەوە و بەبێ گوێ دان بە الیەنی هەستی ئافرەتانە و مافی چێژ وەرگرتنی ئافرەتانیش بۆ هەر پەیوەندیەکی سێکسی .بەاڵم پیاوان سەرەرای ئەمەش وای دەردەخەن کە ئافرەت چێژ لە ئەشکەنجەدانیش وەردەگرێت بۆیە ئەمان وەک بەندەکانی باشوری سەدەکانی پێشتر دەرناکەون تا وابیرکەنەوە لەدەستی زۆردارەکانیان راکەن .بەڵکو بەتەواوەتی و لەسەر پشت رەزامەندن بەو جیاوازیەی هەیە لەنێوانیان .هەر ئەوەندەش نا بەڵکو بۆ زیاتر دەست گرتن بەسەر ئافرەت سود لە جیاوازی وزە و هێز و ماسولکەش وەرگیراوە. بەپێی ماکینیۆن و هەموو کەسێکی تێگەیشتوو ئەمە بە تاوان دادەنرێت بەهەموو پێوەرەکان .بەهەرحال ئێمە لە کۆمەڵێک دەژین کە خۆی تەرخان کردووە بۆ پێدانی سەربەستی بە هەمووان .ئاواش ئێمە چاوپۆشی دەکەین لە تیرۆرێک بەرامبەر بە نیوەی مرۆڤایەتی .یەکەم هەنگاویش بۆ رێگری کردن لەم تیرۆرە بەرەنگاربونەوەی هونەری روتەمەنییە بەتایبەت ئەوانەی بە فیلم پێشکەش دەکرێن کە بەشێوازێکی قێزەوەن ئافرەت وا پێشان دەدات کە پێویستیەکی شێتانەی بە پیاو هەبێت و هەموو ئازار و ئەشکەنجەیەک قبوڵ دەکات و هەندێ جار وا دەردەکەون کە تەنانەت رازیبن بەرامبەر توندترین دەستدرێژی سێکسی .دەبێ بە هەموو هێزێک بەرەنگاری ئەم دیاردە بین و ئافرەتان لەم سیستمە ستەمکارییە رزگار بکەین .بەاڵم چۆن؟ ئەم پرسیارە وەاڵمی قورسە لەبەر ئەوەی ئەمرۆ زۆر کەمن ئەوانەی وادەزانن کە ئەم جۆرە فلیم و تابلۆیانە تاوانن. بۆیە ماکینتۆن لەگەڵ ئەندریا دۆرکن لە شاری ئەندیانا پۆڵس توانیان دەسەاڵتداران رازی بکەن بگەنە دەرکردنی بریارێک کە بەپێی بڕیارەکە بۆ هەرکەسێک کە بتوانێت بیسەلمێنێت کە ئەم فلیمە سێکسیانە زیانیان پێ دەگەیەنێت بۆیان هەبێت مافی خۆیان وەرگرن بەوانەشەوە کە بەشدارن لە دەرهێنان و پێگەیاندنی فلیمەکان .بەاڵم بەگشتی دادگاکان وایدادەنێن کە ئەم جۆرە فلیمانە سوکایەتی بە ئافرەت دەکات بەاڵم وەک جیاوازیەکی جەندەری نایبینن .لەبەر ئەوەی لە کۆمەڵە لیبراڵیەکان هەمیشە وەاڵمێک هەیە بۆ ئەم جۆرە کێشانە ئەویش ئەوەیە کە تاکەکان ئازادن لە بڕیاردان .جگە لە پاییزی ٢٠١٦
132
15
بواری فلیمسازی پۆرنۆگرافی و سێکسیش چەندین تابلۆ و پەیکەر و گۆڤاری تایبەتیش بەم جۆرە هونەرە هەیە وەک Playboyو Playgirlو چەندین بواری تر کە ئەمانە هیچ پەیوەندیەکیان بە جیاوازی جەندەریەوە نییە .بەاڵم لەروانگەی ماکینتۆنەوە نابێ لەژێر سایەی ئازادی دەربرین و کردار ئەم جۆرە هونەرە بپارێزرێت کە ئەوپەری ستەم بەرامبەر بە ئافرەت دەکات لەبەر ئەوەی واڵت بەم کارەی شێوازێک لە جیاوازی چینایەتی پەرەپێدەدات هەروەک چۆن بەرەنگاریی نازیەکان و کۆلکلۆکسەکان بونەتەوە دەبێ بە هەمان شێوە کۆمەڵ روبەروی ئەم جۆرە هونەرەش بێتەوە. ئێستا با هەموو بەرەنگارییە لیبرالیەکانی بەرامبەر بۆچونەکانی ماکینتۆن البدەین. ئایا ئەوەندە بەسە هونەرە سێکسیەکان بە سوکایەتی کردن بە ئافرەت دابنرێ؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە کە ماکینتۆن روونی نەکردوەتەوە .لە سێ برگەی داهاتوو ئەم بۆچونە رووندەکەینەوە لەرێی سێ رێگای رادیکاڵی جیاواز .یەکەمیان لە روانگەی دروستکردنی گفتوگۆیەکی مرۆڤانە بە گشتی .دووەمیان لە روانگەی پێویستی بە شۆرشێکی سیاسی وەک مارکس دەیبینی .سێیەمیان لەسەر گریمانەکانی نیتچە. -7ئیلشتاین :دیالۆگی دادپەروەری وادادەنرێت بە پێی ئیلیشتاین لە دارشتنەوەی پەیوەندی لە نێوان بواری گشتی و تایبەتی لە تێگەیشتن لە ئافرەت بۆ زانینی ئەوەی چی شتێک گرنگە و بەپێزە لە ژیانیان .بۆ تێگەیشتنیش لە مێشکی ئافرەتان نابێ بیانکەین بە بەرهەمێک لە بەرهەمەکانی هێزە کۆمەاڵیەتیە دەرەکیەکان کە لە یەکێک لە تیۆرە پەتییەکاندا هەن. بەڵکو دەبێ ئەوە تێپەرێنین و لەرێی بونی راستەقینە و تایبەتی خۆیانەوە بزانین چیان پێویستە .ئەمەش بە گفتوگۆ و تێگەیشتن دەست دەکەوێت لەگەڵ ئافرەتان و ئەو رێگایەی ئەوان دونیا و دەوروبەریانی پێ دەبینن بە چاک و خراپیەوە و بزانین ئەوان چیان دەستکەوتووە و خۆیان چی بە چاک دەبینن بۆ خۆیان .ئەمەش بەپێی ئیلنشتاین دەبێ هەموو ئافرەتەکان بگرێتەوە بەوانەی لەگەڵ لەبار بردنی منداڵن و ئەوانەشی کە لەدژین .دیالۆگەکەش تەسک نەکرێتەوە لە بابەتێک بەڵکو فراوان بێت و هەموو بوارەکان بگرێتەوە کە ئەگەر پێویستی کرد تەنانەت ئەوانەش کە نامرۆڤایەتییە. لە ئەنجامدا دەتوانرێت بواری تایبەتی لەسەر ئەو بۆچونانە رێکبخرێتەوە بەشێوەیەک هەموو ئافرەتەکان پاڵپشتی لێبکەن و دەبێتە بنەمایەکیش بۆئەوەی رێرەوەکانی بواری گشتی لەسەر بچنرێت. پاییزی ٢٠١٦
15
133
گریمان ئەم دیالۆگە لە راستیدا جێبەجێ کرا .چی سودێکی دەبێت بۆمان گەر بزانین دنیابینی ئافرەتان چۆنە .چی ئەنجامێکیش بەدەست دێت کە یارمەتی بدات بۆ گۆرینی هەردوو بواری تایبەتی و گشتی .ئەمە دەمانگەیەنێتە ئەوەی کە پیاوان بۆچونێکی جیاوازی ئافرەتان لەبەرچاو بگرن و لەسەر ئەو بنەما بڕیارەکانی بواری گشتی دەربارەی رەوشت و سیاسەت رێکبخەنەوە .ئیلینشتاین هەمان بیرۆکەی کارۆل جیلیجان دەگرێتە بەر ئەویش ئەوەیە کە ژیانی رەوشتیی ئافرەت جۆرێک لە خەمخۆری بەرامبەر بە کەسانی تر و هەستکردن بە بەرپرسیارێتیەکی زیاتر و حەزی بایەخپێدان و چونەژێر باری بەرپرسیارێتی تێدایە کە دەبێ رەچاو بکرێت. لە کاتێکدا بەپێی ئیلینشتاین ئافرەتان بابەتە رەوشتیەکان لەو گۆشەوە تەماشا دەکەن کە بەندە بە بایەخ دان و بەرپرسیارێتی و ئەم تێروانینەش بۆ کێشە کۆمەاڵیەتیەکان ئاماژە بەوە دەکات کە ئافرەت کەسایەتی خۆی لەرێی ئەو چاالکیانەوە دەپارێزێت کە پەیوەندی بە دەوروبەرەوە هەیە .بەاڵم گۆشە نیگای پیاوان بەو ئاراستە دەڕوات کە هەوڵ دەدات بگاتە یەکسانی و هاوتایی و هەموان وەک یەک تەماشا بکرێن .بۆیە گەر بەم ئاراستەیە برۆین دەگەینە بنبەست و ئەو هەواڵنەی پیاوان بەرپای دەکەن توشی رەت کردنەوە دەبن .بۆیە دەبێ بەسود وەرگرتن لە بۆچونە ئافرەتانەکان ئەو خەسلەتانە بۆ پرۆسەکە زیاد بکرێت وەک بایەخ دان بەوانی تر بۆنمونە لە پلەی یەکەم بێت چونکە رەنگە ئەمە خاڵێکی زۆر ناکۆک بێت لە تایبەتمەندیەکانی هەردوو رەگەز لەبەر ئەوەی سروشتی پیاوان بەئاراستەی سەربەخۆیی دەڕوات و هێندە هەوڵی بایەخ بە کەسانی تری نییە. دەبینین کە پیاوان و ژنان بە دوو زمانی جیاواز قسە دەکەن .ئافرەت چەقی بیرکردنەوەی لەسەر بایەخدان و پەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکان و بەرپرسیاریەتەکانە بەاڵم پیاوان لەسەر یاساکان و مافە پەتیەکان دەخولێنەوە .بۆیە ئیلینشتاین کۆکە لەگەڵ جیلیان لەو رووەی دەبێ لە ئەنجامی گفتوگۆی نێوان ئەم دوانە کاربکرێت بۆ زیادکردنی خەسلەتە ژنانەکان لە پیاوان و دەرهێنانی ژنانیش لەو چوارچێوەیەی تێیدان. ئەم خااڵنە زۆر گرنگن لەبەر ئەوەی پەیوەندی راستەوخۆیان هەیە بە خێزانەوە ،کە ئەویش ئەو شوێنەیە کە منداڵ تێیدا هەست بە مرۆڤایەتی خۆی دەکات .کاتێک منداڵ یەکسانی نێوان باوانی دەبینێت دەتوانێت پەرە بە توانا تاکە کەسیەکانی و هەستە پاییزی ٢٠١٦
134
15
مرۆڤانەکانی بەباشی بدات .ئەو منداڵیەتیەی بەندە لەسەر خۆشەویستی هەستێکی ال دەخوڵقێنێت بە بەشداری کردنی ویژدانی و خۆشەویستی و سۆز لەگەڵ کەسانی تر. ئەمانەش سەرەرای ئەوەی چەند گرنگن و ئامانجی سەرەکی کۆمەڵی مەدەنییە، بەدەست نایەت بەبێ چاکسازی لە پایەکانی خێزان .بۆیە ئیلینشتاین دەڵێت دەبێ پیاو و ژن پێکەوە کار بۆ پتەو کردنی خێزان بدەن و بۆ ئەمەش گرنگە کە رۆڵی دایبابان لە کۆمەڵدا دیاربێت و پاڵپشتی هەبێت .بۆیە دەبێ لە بوارە گشتیەکاندا کار بۆ ئەوە بکرێت کە چۆن لەمپەرەکانی پێش خێزان البرێت و هۆکارەکانی بەهێزکردنی بایەخ پێبدرێت کە لە کۆتایدا دەبێتە هۆی بەدیهێنانی ژیانێکی بەختەوەر بۆ هەموو مرۆڤایەتی. چی وادەکات ئەو بوارە گشتیە چاالکە ئەم کەشەی تێدا گەشە بکات؟ .ئیلینشتاین وای دەبینێت کە بواری گشتی لە پێکهاتەیەکی زۆر لە خەڵکی پێکهاتووە کە بە کارلێک کردنیان لەگەڵ یەکتر دەتوانن باشترینەکان بۆ کۆمەڵ بریاربدەن .لە هەر کوێ کەسێک هەبوو کۆبووەوە و گفتوگۆی کرد لەسەر ئەنجامدانی چاالکی بەکۆمەڵ لە پێناو ئامانجێک و بۆ هەمووانیان رونکردەوە ،ئەوکاتە هاواڵتی بوون پەیدا دەبێت .لێرەدا ماف رۆڵی زۆرە .ئەوەش نیە کە بۆچونێکی پاوانکراو بێت سەبارەت بە یەکسانییەکی پەتیی .بەڵکو پێویستیەکە بۆ پاراستنی خەڵک لە ستەمی دەسەاڵت بۆ ئەوەی هەموو کەسێک توانای بەشداریپێکردنی هەمووانی هەبێت لە هەر بۆچونێکی لە بارەی پێویستیە گشتیەکانەوە. ئەمەش دەمانگەیەنێتە ژیانێک تێیدا هاواڵتی بوونی هەبێت و پێی دەوترێ ژیانی مەدەنی .کاتێک پیاو ژن تێکەڵ دەبن پێکەوە بۆ گفتوگۆکردن بۆ دوبارە دارشتنەوەی پەیوەندیەکانی نێوان بواری تایبەتی و گشتی بەشێوەیەک کە دەبێ هەمووان تێیدا بەرێزەوە ببینرێن .یان کاتێ پێکەوە کار دەکەن بۆ گەیشتن بەم ئامانجە. زۆر رەوایە کە پێکەوە بگەنە ئەوەی ئافرەت بەشداریەکی تەواو و گشتی بکات لە بواری گشتی و لە هەمان کاتیشدا پتەو کردنی پێگەی پیاوان .ئەو روانگە ئافرەتیانەش کە باوەر بە کرانەوەی ئافرەت ناکەن ئەوا نوقمن لە بێ باوەڕی بە هاوتایی ژن و پیاو کە مێژوویەکی زۆر کۆنی هەیە و لە کۆتایدا جیاوازیەکان دەبینن و هەنگاوەکانیان بە ئاراستەی کۆمەڵگەی مەدەنی دەبێت.
پاییزی ٢٠١٦
15
135
بۆچی ئەم دیالۆکەی ئیلینشتاین باسیدەکات ئەوەندە گرنگە و دەمانگەیەنێتە گۆرانکارییەکان؟ ئەو وایداناوە کە دیالۆگی راستی بەندە لەسەر رەوشتی بایەخدان بە بەرامبەر کە تیایدا تاکەکان بە دڵپاکییەوە گوێ لە بەرامبەرەکان دەگرن بۆ هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی رێگاچارەکان .بەمە ئیلینشتاین سیاسەتی دڵ پێسوتان پەیرەو دەکات کە بەندە لەسەر ئەوەی هیچ خێرێک لەوەدا نییە کە مرۆڤایەتی لە خەڵکی بسەندرێتەوە و وێران بکرێن .هیواشی وایە کە سیاسەتێک پەیرەوبکرێت کە تەواو بنەماکانی بایەخ بە بەرامبەر و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی پەیرەو بکات لەپێناو گەیشتن بە بوارێکی گشتی بەند لەسەر تێگەیشتنە رەوشتیکان کە دەگاتە هاواڵتی بوون و حەزی خەڵکی بۆ پاراستنی ئەو دۆخەی هەموان تێیدا دادپەروەر بن. بەپێی جیلیان بناغەی بەدەستهێنانی کۆمەڵیەکی مەدەنی دادوەر بۆ هەمووان پیاوان و ژنان تەنها لەو رێگەوە دەبێت کە تاکەکان خەمی یەکتر بخۆن. بەدڵنیاییەوە کێشەیەک هەیە لە بۆچونەکانی ئیلینشتاین ،ئەویش ئەوەیە کە ئەو گفتوگۆکەی بەشێوەیەکی نەرم پێشبینی کردووە لەسەر بنەماکانی جیلیان کە وادەکات خەڵکی بگۆرێت لە چوارچێوەی بایەخ بەیەکدان و دڵنەوایی یەکتر کردنێکی یەکسان ئەو پانتاییانە دروست کەن کە هاواڵتیبوون تێیدا بەدی دێت .بەاڵم یەکێک لە کێشە سەرەکیەکانی ئەم دۆزە ئەوەیە کە دەبێ یەکەمجار چی بکەین .قبوڵ کردنێکی دور لە یاسا بۆ مافەکان ،یان پتەو کردنی رەوشتی بایەخ بەیەکتر دان و هەڵگرتنی خەمی یەکتر. ئایا دەتوانین بە پشت بەستن بە بایەخ دان و خەمخواردن سیستمێک بەرهەم بێنین توانای بەدیهێنانی دادوەری هەبێت لە کۆمەڵیەکی مەدەنی؟ یان سەرەتا پێویستمان بە ئاراستەکردنێکی یاسایی رێکخراو هەیە بە شێوەیەکی باش .وەک لە بۆچونی جیلیان لەبارەی زمانی پیاوانەوە هاتووە :چی دەبێت ئەگەر رەوشتی بایەخدان ئەوەندە تەواو و بەهێز نەبێت بۆ گۆڕین بە پێی ئەوەی ئیلینشتاین دەیڵێت .دواتر ئایا پێویست ناکات واز لە رەوشتی بایەخدان نەهێنین و زیاتر پشت بە بۆچونە پیاوانەکان نەبەستین لەبارەی یەکسانی و دادپەروەرییەوە .یان هەر لەسەرەتاوە دەگەینە بن بەست گەر لەسەر ئەم رێرەوە رۆیشتین .ئایا بە گوێگرتن لە ئافرەتان بەتەواوەتی توشی شکست نایەین بەوەی داوا لە خەڵکی بکەین کە دەبێ هەست بە لێبوردەیی و خەمخۆری بەرامبەر یەکتر بکەن و ئایا ئەم داواکاریە بەبێ کێشە وەردەگیرێت لە هەموو کۆمەڵ .یان رەنگە پێویست بکات کە هەردوو بۆچوون ،ماف و بایەخدان ،پێکەوە بچنرێن لەبەر ئەوەی کە کۆمەڵ بەندە پاییزی ٢٠١٦
136
15
بە بنەمای رێزگرتن بەرامبەر ئەو مافانەی هەلە جیاوازەکان دەرەخسێنێت و بەرامبەر پیرۆزییە مەدەنیەکان. -8هارتسۆک ،دیدگا مارکسینیەکانی ئافرەت. لە باسکردنی ئەم بۆچونە لێکۆڵینەوەکەی نانسی هارتسۆک کە لە کتێبی (پارە و سێکس و دەسەاڵت)دا باسی کردووە ،هەڵدەبژێرین .ئەو دەڵێت بۆچونی ئافرەتان نزیکە لە بیر و را مارکسیەکان بۆ شیکاری کۆمەڵ .بینینی کۆمەڵ لە دیدگای ئافرەتانەوە وەک دیدگای مارکسە لە روانگەی چینی کرێکارانەوە کە هەردوکیان وادەبینن کە پیاوان سەرکەوتوو بوونە لە دەستگرتن بەسەر جومگە کاریگەرەکانی کۆمەڵ .ئەم دیدگایەش لە توانایدایە بنەما کاریگەرەکانی رەخنە لەبارەی دامودەزگاکان و ئایدیۆلۆژیا فالۆکراتیەکان ،بچەسپێنێت .کە نمونەیەکی سەرمایەداری پیاوساالرییە .ئەم رەخنەیە چی دەردەخات؟ هارتسۆک پێی وایە کە ئافرەتان لەکاتی شیکاریەکانیاندا بۆیان دەردەکەوێت کە چۆن پیاوان توانیویانە بە درێژایی مێژوو ،ساالری بەسەریاندا ،بەدەست بێنن .ئەم تێگەیشتنەیان لەوێ ناوەستێت کە تەنها بزانن کە ئەمە خراپە و زیانبەخشە و نامرۆڤانەیە .هەر لە ئەنجامی کارکردنیان چۆنێتی دەربازبونیان لە کۆت و بەند ،باس دەکەن .بۆیە هیچ لێخۆشبونێک پەی پێ نابرێ سەرەڕای هەموو پاساوە ئیدیۆلۆژیەکان بۆ سەرکوتکارییەکان .ئەوانەش کە سەرکوتکراون دیارە کە ئافرەتانن بەپێی هارتسۆک. وەک چۆن کرێکار و جوتیاران الی مارکسییەکان کودەتایان کردە سەر دەرەبەگ و خاوەن کارەکانیان ئاوا ئافرەتانیش وەک ئەندامێکی کاریگەری کۆمەڵ رەنگە پەیوەندی و رێکەوتن ئەنجام بدات و دۆخەکە وەرگێرێت بە شێوەیەکی رادیکالی و ئافرەت بتوانێت بۆ هەمیشە لە شوێن کەوتویی رزگاری بێت. بیرۆکەکانی هارتسۆک لە بارەی ئافرەتەوە لە ناخی کۆمەڵێکی سەرمایەدارەوە چەق دەگرێت کە زۆربەی کرێکاران وا خۆیان دەبینن کە کااڵ بەرهەم دێنن بۆ چینێکی خاوەن کار و سامان کە ئەو قازانجانە قۆرخ دەکەن کە لە ،ئەنجامی کارەکانیانەوە بەرهەم دێت و بۆ بەهێز کردن و پتەو کردنی پێگەی خۆیان لە کۆمەڵ ،بەکاری دێنن .ئافرەتیش بەبێ جیاوازی لە پیاو کااڵ بەرهەم دێنێت لە کۆمەڵ و جیاواز لە پیاوانیش زۆر شتی تر بەرهەم دێنێت و دەکات کە لە توانای پیاودا نییە .واتا جگە لە کارکردنی وەک پیاو لەدەرەوە لە ماڵیشەوە بەشێکی زۆری ژیانی بە پاک کردنەوە و خواردن دروستکردن کاری ترەوە بەسەر دەبات. پاییزی ٢٠١٦
15
137
جیاوازییش لە رۆڵەکانی کارکردن ،بنەمای ناکۆکی نێوان ژن و پیاوە .ناکۆکییەکە بەوە ناسراوە کە ئافرەت بە پێچەوانەی پیاوەوە بەندە کۆمەاڵیەتییە پتەوەکان دروست بکات لە کۆمەڵ .پیاو زۆر بەستراوەتەوە بە بەرهەم هێنان بەاڵم ئافرەت بە دابینکردنی خزمەتەکانی ناو خێزان .هۆکارەکەش روونە لەبەرئەوەی کاری ئافرەت لەناو خێزان بابەتێکی بنەڕەتییە بۆ پاراستنی ژیانی هەمو ئەندامانی خێزان .چێشت لێنان و رێکخستنی جلوبەرگ و بایەخدان بە منداڵ وهتد ،ئەو ئەرکانەن کە پیاو بەرهەم دێنێت تا لەکۆتاییدا تێکەڵ بێت لە بوارە گشتیەکان .بۆیە بە خزمەتەکانی ئافرەت لەناو خێزان کەسانێکی پێگەیشتو بەرهەم دێت کە بەشێک لەو کەسانە پیاون. ئەم پەیوەندییانەی ئافرەت دەبەستێتەوە بە خێزان لەو کچانەی لەماڵدا گەورەدەبن، پتەو دەکرێت .کچان لە دایکەوە فێر دەبن کە هەمیشە لەماڵەوە ئامادەیە بەاڵم کوڕان باوک زۆربەی کات لەبەر چاویان نیە تا بەتەواوەتی نمونەی ئەوان بن .ئەمەش هۆکای بیرکردنەوەی ئازادی کوڕانە .فیسیۆلۆژیای گەشەی منداڵ یارمەتی دەدات لە تێگەیشتنیزیاترلەم بابەتە .کوڕ لە سەرەتاکانی تەمەنی پەیوەندیەکی پتەوی هەیە بە دایکەوە .بەاڵم کۆمەڵ پاش ماوەیەک ئەوەی فێردەکات نەریتی پیاو ئەوە دەخوازێت کە لە دایک و ماڵ دورکەوێتەوە .بەمەش نامۆییەکی ال دروست دەبێت بەرامبەر ئافرەت وەک ئەوەی دایکی بۆ نمونە وەک بونەوەرێکی جیاواز ببینێت. کوڕ باوەربەخۆبون لەسەر ئەوە پێک دێنێت لە چەند وێستگەیەکی تەمەنی ،کە دژایەتی دایکی بکات .ئەمەش سەرەتای دەستپێکردنی سیفەتی پیاوساالرییە الی کوڕەوە .ئەم هەنگاوانەی ژیانی کوڕ بنەمای بیرکردنەوەی هارتسۆکە کە دەڵێت کە لە ئەنجامدا کوڕان حەزی دورکەوتنەوەیان ال دروست دەبێت بە پێچەوانەی کچان کە زیاتر پەیوەستن بە پتەوکردنی پەیوەندیەکانیان .لە ئەنجامیشدا هەموو ئەم رەگانە کۆدەبنەوە و هەموو ئەم نمونانە لە سەرجەم خێزانەکان دەنگ دەداتەوە و بە تێکەڵ بوون لەگەڵ دیدگای پیاوساالری جیهانی دەبێتە هۆی دروست بونی کۆمەڵێکی پیاوساالر و تێیدا یاسای (ئێمە) دژی (ئەوان) زاڵ دەبێت. وتەی (ئێمە) دژی (ئەوان) بنەمای ئەو رێگایەیە کە سیستمی پیاوساالریی کۆمەڵی پێ رێک دەخات .پیاو بەو پاشماوە دڕندایەتیەی هەڵیگرتووە کەسایەتی خۆیان بە دژایەتی ژیانی راستی و دورکەوتنەوە لە ئەرکە رۆژانەکان دروست دەکەن و ،پەیوەندی بە جیهانی پاییزی ٢٠١٦
138
15
ئافرەتەوە دەکەن لەرێگەی سیاسەت و ژیانی گشتیەوە .ئافرەتیش بەردەوام کار لەسەر شکاندنی تیۆری (ئێمە) دژی (ئەوان) دەکات بەوەی بەردەوام لەهەوڵداندان پەیوەندی دروست بکەن لەنێوان خەڵکی و وا بیر دەکەنەوە کە بۆچونی پیاوان زۆر الیداوە لە رێی راست کە ئەوان لەسەرین بە بۆچونی خۆیان .لێرەشدا روبەرووی بەربەستی پتەوی پیاو دەبێتەوە کە هەمیشە بە ئاراستەی دورکەوتنەوە و مانەوە لە چوارچێوەی خێزانەکەیدایە .ئەمەش واتا کەموکوڕییەکی قوڵ هەیە لە باری هەست و سۆزداری پیاو و هەمیشە دان بە بونی بەرامبەر نانێت .بۆ پێنەگەیشتنی ئامانجی ئافرەتانیش پیاو هەوڵی لێک دورخستنیان دەدات و هەمیشە حەز بە ئافرەتێکی بێکار دەکات لەماڵەوە بەئاسانی لەگەڵ منداڵەکانی بەند بکرێت .زۆربەی کاتیش هەوڵەکانی پیاو سەردەگرێت و لەکۆتایدا کۆمەڵ لەسەر بیر و بۆچونێکی پیاوانە پێک دێت. بۆیە بە بۆچونی ئافرەتان بەپێی جیاوازی ڕۆڵی کارکردنیان ،ژن و پیاو دەبنە خاوەنی دوو سروشت و بۆچوون و توانستی جیاواز .ئەم توانستانەش بنەمای ناکۆکییەکن کە لە سەرەتاوە ئازادی و مرۆڤایەتی لە ئافرەت دوردەخاتەوە .دوابەدوای ئەم دەرئەنجامە پڕ ئێشە الی ئافرەتان واپێویست دەکات گۆرانکارییەکی ریشەیی فراوان و دورمەودا ئەنجام بدرێت .کرۆکی گۆرانەکەش ئەمەیە :لەبەر ئەوەی ناکۆکییەکان لە جیاوازی نێوان ئەرکی ژن و پیاوەوە سەرچاوە دەگرێت ،بۆیە دەبێ گۆرانکاری لەم ئەرکانە بکرێت لە کۆمەڵی نوێ .بۆیە دەبێت کردارە ئابورییەکان بە گشتی دابرێژرێتەوە بە شێوەیەک زیان بە ئافرەت نەگەیەنێت .بۆ جێبەجێ کردنی ئەمە دەبێ خاوەنداریەتییە کەسییەکان نەمێنێت .یان نابێ سەرمایەدار دەست بەسەر سەرچاوەکانی کارکردن بگرێت .دەبێ واڵت خاوەنی کاربێت .جگە لەوەی ناکۆکییەکی چینایەتی درێژ دروست دەبێت کە تا ماوەیەکی زۆر لە پاش شۆرش درێژەی دەبێت. هارتسۆک زۆر بە وردی لەبارەی ئەو کۆمەڵە بەرهەم هاتووە نادوێت .بەاڵم ئەو باس لە روداوێکی هاوشێوەی کودەتا دەکات وەک کودەتای کۆمۆنیستییەکان .ئەمەش وەک ئەو ئەنجامە نیە کە (میڵ) دەیوت لەکۆتایدا کرێکارەکان دەبنە خاوەن کاری تایبەتی خۆیان .چونکە هارتسۆک دەڵی کە خاوەندارێتی کەسی نامێنێت و دەوڵەت تاکە خاوەندارە ،بەاڵم چۆنێتی هەنگاوە پراکتیکیەکانی بۆ گەیشتن بەو کۆمەڵییە ،رون نەکردوەتەوە .هەر وەک چۆن روون نییە سیستمە نوێیەکە ئەم ئامانجانە دەپێکێت. روونە کە ئەو کۆمەڵەی هارتسۆک خەونی پێوە دەبینێت هیچ جیاوازیەکی جەندەری پاییزی ٢٠١٦
15
139
زیانبەخشی تێدا نابێت .ئەوەش دەگاتە ئەوەی ژن لە ژێر دەستی پیاو رزگاری بێت و سەربەستی بەدەست بێنێت .لەو کاتەدا ئامانجی سەرەکی هەردوکیان بۆ پاراستنی مرۆڤـ دەبێت .دەبێ دەستورێکی نوێ دابرێژرێتەوە کە ئەرکەکانی بواری تایبەتی بەتایبەتی و بواری گشتی رێکبخاتەوە لە نێوان ژن و پیاو .لەو کۆمەڵ نوێیەش مرۆڤایەتی لە ستەمی جیاوازی چینایەتی رزگاری دەبێت کە تەنها زیانی بە ئافرەت گەیاندبوو. لە روانگەی ئەم بۆچونەوە ،کەواتە هارتسۆک بە تیۆرە لیبراڵییەکەی ئۆکین قایل نابێت بۆ کۆمەڵی مەدەنی کە تەنها کار لەسەر پێدانی مافی یەکسان دەکات بۆ هەموان بەبێ بایەخدان بە رەگەز .ئۆکین وەک چۆن هارتسۆک دەیبینێت سەرکەوتوو نەبووە لەوەی تێبینی ئەوەی نەکردووە کە لە کۆمەڵگەی ئەوە هەژمار نەکراوە کە ئافرەت شوێن کەوتووی بەرژەوەندیەکانی پیاوە وەک چینێک .سەبارەت بە پێدانی مافی یەکسانییش ئەو دەڵێت کە تەنها زمانێکی پڕ ئاوازە و لەسەر زەمینی راستی جێبەجێ ناکرێت .تا ئەو سیستمەش لەناو نەچێت کە دوو جۆر کاری جیاواز دەسپێرێت بە رەگەزە جیاوازەکان کە دژ بە یەکن هیچ سەربەستیەک بەر ئافرەت ناکەوێت .هەر بۆیە هیچ کاتێک ئافرەت هەمان مافی پیاوی نابێت. بەاڵم هارتسۆک رەنگە هەندێ لە رەخنەکانی ماکینیۆنی بەدڵ بێت سەبارەت بە دوبارە دارشتنەوەی ماف و ئەرکەکان لە بوارە گشتی و تایبەتەکان .بەاڵم لەسایەی پێدانی دەسەاڵتێکی کۆمەاڵیەتی و سیاسی کە تا ئێستا نیەتی .بۆ بەئامانج گەیاندنی ئەم بیرۆکەش پێویستە بگەینە ئەوپەری داواکاریەکانی ماکینیۆن .وەک ئەوەی کە ژنان پێویستیان بە هێزێکی زیاترە بۆ دیاریکردنی پێداویستیەکانیان .بۆ بەرهەم هێنانی ئەمەش پێویست دەکات دوبارە پەیوەندییە سیاسی و ئابوریەکان دابرێژرێنەوە .ئەمەش تەنها لەرێی جەخت کردن بۆ البردنی هونەرە سێکسیەکان نابێت بەڵکو پێویست بە شۆرشێکی گۆرینی تەواوی دەسەاڵت هەیە بۆ دابەش کردنی کار و ئەرکەکانی کۆمەڵ. لە کۆتایدا هارتسۆک هیچ چارەسەرێک نابینێت لە تیۆرەکەی ئیلشتاین .لەبەر ئەوەی ئەو وایداناوە کە ژن و پیاو دوو چینی جیاواز و ناکۆکن لە کۆمەڵ .بەاڵم ئیلینشتاین دەڵێت کە دیالۆگ گۆرانکاری دروست دەکات بۆیە دەکرێت جیهانێکی رەوشتی یەکسان بۆ هەردووال ،بەدی بێت .هەر وەک ئیلینشتاین وایداناوە کە پیاو و ئافرەت توانای لێک تێگەیشتنیان هەیە و وایداناوە کە لەتوانایان هەبێت جیهانێکی بەسود بۆ هەمووان دروست بکەن .بەاڵم هارتسۆک کە هەردوو رەگەز وەک دوو چینی رکابەر و ناکۆک دەبینێت لە بۆچونەکانیدا ئیلینیشتاین بە ساویلکە دەزانێت. پاییزی ٢٠١٦
140
15
-9روانگەی نیتچەیی باجیلیا. بە پێی بۆچونی کامیلی باجیلیا بۆ رێبازی نیتچەیی روانگەیەکی زۆر جیا و ناکۆک لەوانەی پێش خۆی دەبینین .سەرەتا دەبێ ئەوە بڵێن کە سەرەرای هەموو ئەمانەی دەنوسرێن و پاش کەمێکی تر دەخوێنرێنەوە .دەبێ ئەوە بزانن کە ئامانجی سەرەکی باجیلیا گەیشتنی ئافرەتە بە لوتکەی دەسەاڵت و کرانەوەی هەموو بژاردەکانە لەپێشی، چونکە دەرفەتی یەکسان مافێکە دەبێ هەموان پالپشتی بن .ئامانجی سەرەکی باجیلیا ئەوەیە کە هەموو بەربەستێک البەرێت کە رێ لە بەرەو پێش چوونی ئافرەت دەگرێت لە کۆمەڵ سەرەرای هەموو بەرپرسیاریەتیەکانی وەک هەموو لیبرالیەکانی تر .ئەوەش بە پێدانی زۆرترین ئازادی لە دەربرین .ئەمەش ئەو رۆڵەیە کە بەبێ ئازادی دەربرین بواری دەربرینی گشتی لەدەست دەدات .ئەو لێپرسینەوە و گفتوگۆی پۆلیسی رەت دەکاتەوە بەرامبەر ئافرەتان .هەر وەک رێز دەگرێ و شانازی دەکات بە لەشفرۆشەکانەوە .هەروەک ماف دەداتە هونەرە سێکسیەکان و پاڵپشتیشی دەکات .زۆرترین سەربەستیش دەخوازێت بۆ جیهانێکی سێکسی نمونەیی. باجیلیا رێبازی بەتریکیەکان وەک دوژمنێکی بەکۆمەڵی ئافرەت دانانێت .بەڵکو دەڵێت کە ئەوە رۆشنبیریەکی کوێرانەیە کە پیاوان و ژنان دابەشی دەکەن .رێبازی بەتریکیەکان برێکی زۆر لە سەربەستی و ئازادی فەراهەم کردووە بۆ ئافرەتان .بۆ نمونە ئەو بەتریکیەی تۆمەتبار دەکرێت بە هەموو شێک هەر ئەو بووە کە رێگاکانی سنوردار کردنی ژمارەی مندااڵنی دیاریکردووە کە ئەمەش هەندێک لە ئازادییەکانی ژنانی بەدی هێناوە کە رەنگە زۆر لە هەوڵە ئافرەتانەکان پێیان نەکرابێت .هەر وەک نەک هەر بە تاوان بەڵکو بەتریکیەکان بە گوناحیشی دادەنێن کە دەستدرێژی سێکسی بکرێتە سەر ئافرەت و ئەمە کاریگەریەکی زۆری بووە لەسەر ژیانی ئافرەتان .هەر وەک بەمە دەردەکەوێت پیاوان بەدرێژایی مێژوو بەشێک بونە لە بەرگریکار لەسەر ژیانی ئافرەتان بە جۆرێک لە جۆرەکان .جگە لەوەی کە دەبێ ئەوە لەبەرچاو بگیرێ کە پیاو رۆڵی گەورە دەبینێت لە بەرگریکردن لە شارەکان لە شەڕەکاندا بەدرێژایی مێژوو و خۆی بە کوشت داوە و خۆی بەخت کردووە لەپێناو ئەوەی ئافرەت و منداڵەکانی شارەکەی و واڵتەکەی پارێزراو بن و هیچ سوکایەتیەکیان پێ نەکرێ .دەبێ بروانینە دواوە بۆئەوەی بزانین پیاو چیکردوە بۆ ئافرەت.
پاییزی ٢٠١٦
15
141
کەواتە ئەگەر بەتریکیەکان تاوانباری سەرەکی نەبن لە سەرکوت کردنی ئافرەتان .دەبێ تاوانبار کێ بێت؟؟ .بۆ ئەوەی روانگەی باجیلیا رونبکەینەوە لە وەاڵم دانەوەی ئەم پرسیارە ،دەبێ سەرەتا ئەو تەوەرە سەرەکیە دیاریبکرێت کە پەیوەندیەکانی نێوان ژن و پیاوی لەسەر بەندە .باجیلیا دەڵێت کە بەردەوامی ژیانی مرۆڤایەتی بەندە لەسەر پێویست بونی پاشخانێک لە ناکۆکی لەنێوان دوو هێزی ناکۆک هەریەکەیان تەواوکەرن لە کەسایەتیەکانمان ،ئەو دوو هێزەش (ئەپۆلۆ) و (دیۆنیسیۆس)ن .ئەپۆلۆ بەپێی نیتچە هێمایە بۆ دابەشکەرێکی یاسا و ئاراستەکردنێکی خەڵکی بەرەو سیستم و یاسا بەاڵم دیۆنیسیۆس بەپێچەوانەوە کار بۆ تێکدانی بنەماکانی ئەپۆلۆ دەدات .باجیلیا دەڵێت کە دیۆنیسیۆس وزەیەکی سونوردار کراو نیە و دڵ رەق و دڵ پیس و شێتانە و روخێنەر و وێرانکەرە بەاڵم ئەپۆلۆ بریتیە لە یاسا و مێژوو و فۆلکلۆر و رێز و رێباز و پارێزگاریکردن لە سیستمی کۆمەڵ و تاک .دیۆنیسیۆس ستەم کارە و ئەپۆلۆ رێکخەرە. باجیلیا دەڵێت کە هەوڵەکان بۆ دەستەمۆ کردنی دیۆنیسیۆس هەموو جارێک سەر ناگرێت. بۆ تێگەیشتن لە شتەکان تەنها بۆچونەکانی ئەپۆلۆ بەس نیە بەڵکو دەبێت روانگەی دیۆنیسیۆسیش لەبەرچاو بگیرێت .باجیلیا دەڵێت هەموو هەوڵەکانی کریستیانەکان و جولەکەکان بۆ بەرزکردنەوەی ئەپۆلۆ و بەرامبەر بە دیۆنیسیۆس لە کۆتایدا گەیشتون بە بەربەست .بیرۆکە دیۆنیسیۆسیەکان هەمیشە وامانلێدەکات کە لە کۆتایدا سنورەکانی هۆش دەرچین و یاساکان بشکێنین سەرەرای پابەند بونمان پێیانەوە. حەزی بونی باڵە دیۆنیسیۆسیەکان لە بەردەوامی ژیانمان لە ژیانی سێکسیماندا رەنگ دەداتەوە .هەرگیز نەمانتوانیوە تەماشای بەرامبەرەکانمان نەکەین بە ئارەزوە سێکسێکانەوە کە ئەپۆلۆ بەردەوام بانگەشە بۆ مت کردن و سڕکردنی ئەو حەزەمان دەدات .بەاڵم ئەوەی کە وا دەکات نەگەینە لوتکەی ئەو فەنتازیایە کۆت و بەندە ئەپۆلۆییەکانە لەسەرمان .هەرچەندە سروشتی مرۆڤـ وایە کە ناتوانرێت هەرگیر سنور لە بیرکردنەوە و حەزە جۆراوجۆرەکانی بگیرێت .بۆیە زۆربەی کات لە هونەر و ئەدەبدا هەندێ لە خەیاڵەکان دەبینرێن .هەمیشە بیرۆکەی بینینی جیهان لە گۆشەیەکی ترەوە، وایکردوە مرۆڤـ داهێنان بکات و بواری سێکسیش بێ بەش نییە لەم داهێنانە و ،وایکردوە سەرەرای بونی چەندین یاسای ئاسمانی و زەمینی بۆ ئەم بوارە و ئەم پەیوەندییانە مرۆڤ خۆی نەگرێت و هەمیشە هەوڵی شکاندن و بەزاندنی سنورەکان بدات .مێژووش گەواهیدەدات کە هیچ هەوڵێک بۆ دەرباز بوون لە کۆت و بەند ،ئەگەر درێژەشی خایاندبێت ،شکستی نەهێناوە. پاییزی ٢٠١٦
142
15
باجیلیا دەڵێت جیاوازی نێوان هەردوو رەگەز لە فۆلکلۆر و جیاوازی چینایەتیەوە نەهاتووە ،بەڵکو سروشتی بایۆلۆژیمان سەپاندویەتی ،هەر وەک چۆن وایکردووە کە نەتوانین لەناو ئاو بژین یان باڵمان هەبێ بۆ فڕین .ئێمە لەسەرمانە ئەو رۆشنبیرییانە بەدی بێنین کە یاسا و سیستم بۆ ئەم سروشتەمان دابنێن کە لەئەنجامی هۆرمۆنەکانەوە بەدی دێن .بەاڵم وەک وتمان حەزە دیۆنیسیەکانمان هەمیشە بەو ئاراستە هانمان دەدات کە لەو سیستمانە ،دەرپەڕین ،بۆ ئەوەی ببین بەو تاکە سروشتیانەی کە رۆسۆ باسیدەکات لە کتێبی (دۆخی سروشتی) .بەاڵم باجیلیا دەڵێت کە ئەو تاکە سروشتیە هێمنانە وەک مارکێز دی ساد دەڵێت ناخیان پڕە لە دەریایەک لە باهۆز کە لەتوانایدا هەیە کەر ببزوێنرێت هەموو بەربەستێک لەپێشی بروخێنێت .بۆیە پیاو ستەمکارێکی سروشتیە و هەمیشە هێرشبەرە بەاڵم ئافرەت ئەشکەوتێکی تاریکە توانای بەرگری کردنی تا ماوەیەکی دیاریکراو هەیە .بەاڵم بۆ پیاوان هێرشبەر و ستەمکارن؟ .هەموو نەتەوە ستەمکار و هێرشبەر و دەستدرێژکەر و فراوانخوازەکانی مێژوو بەدوای شتێک گەراون لە خاکی بەرامبەرەکانیان کە خۆیان نەیانبووە .کەواتە ئەو شتە چیە لە ژندا هەیە و پیاو نیەتی و دەیەوێت دەستی بەسەر بگرێت؟؟ !! .ئەوە بریتیە لە توانای بەرهەم هێنانی بەنرخترین شت لە بوندا( ،ژیان) .ئافرەت خاوەنی ئەو بەهرە سروشتیەیە کە لەتوانایدایە ژیان بەرهەم بێنێت و زیادیکات بۆ جیهان .پیاویش بەوە قایل نابێت کە خاوەنی ئەم دەسەاڵتە نەبێت ،بۆیە ستەم کردن و هێرش کردنە سەر خاکی بەرامبەر بوەتە بەشێک لە سروشتیان. ئافرەت کە رۆڵ و بەرپرسیاریەتی سەرەکی دەگرێتە ئەستۆ لە پرۆسەی زیاد بوندا، بریتین لە تەحەدایەکی گەورە لە بەرامبەر تێگەیشتنمان .لە هەمان کاتدا سێکس الی پیاو پرۆسەیەکی زۆر ئاڵۆزە .سەرەتا ئەو وەک تێرکردنێکی ئارەزوو تەماشای دەکات. پاش ماوەیەک دەبەسترێتەوە بە توانا یان کەم توانایی سێکسی و پاش ماوەیەک بێ بایەخ دەبێت .ئەوان – واتا پیاوان – لەوە تێدەگەن کە تەنها لەرێی کرداری جوتبونەوە ناتوانن نهێنیەکانی سروشت لەبارەی ژیانەوە کۆنترۆڵ بکەن بەڵکو ئەو بوارە تایبەتمەندە بە ئافرەتەوە .کەواتە بیر لەوە دەکەنەوە کە چی شتێک بەهێزترە لە هێزی بەدی هێنان و دروستکردنی ژیان؟! .لەو روانگەشەوە کە پیاو هەرگیز بەوە قایل نابێت کە پێگەیەکی کەمتر وەرگرێت لە پرۆسەی دروست کردنی ژیان .بۆیە هێز بەکاردێنن بۆ دەست گرتن بەسەر سەرچاوەکانی ژیان. پاییزی ٢٠١٦
15
143
ئەمە لە رێی فێربونەوە بەدرێژایی مێژوو بۆ پیاو ماوەتەوە و ئافرەتی توشی نەهامەتی کردووە .ئەمەشە کە رونی دەکاتەوە بۆچی پیاو ستەمکار و سەرکوتکەرە بەرامبەر ئافرەت .بۆیە دەستدرێژی سێکسی تەنها بەتاوانێکی توندوتیژی با تەماشا نەکرێت وەک ئافرەتان بەدوایەوەن بەڵکۆ ملمالنێیەکی نیوان هێزێکی پیاوانەیە دژی هێزێکی ئافرەتانە کە پیاو تێیدا دەیەوێت دەست بگرێت بەسەر ئەو شتەی جگە لە ئافرەت کەس نیەتی. هەر بۆیە تاوانی دەستدرێژی سێکسی تەنها لەالیەن پیاوانەوە ئەنجام دەدرێت .ئەمەش ئەو راستیەیە کە ئافرەتان رەنگە تا ئێستا نەیانزانیبێت .بۆیە هێزە بەرگریکارەکانی ئەپۆلۆ هەمیشە بەو ئاراستەیەیە کە ئافرەتلە کۆمەڵدا لە ستەمی پیاو رزگاربکات. بۆیە باجیلیا پێی وایە کە ئافرەت بۆماوەیەکی دیۆنیسیۆسی هەیە بۆ دەرباز بون لەو سیستم و کۆتەی بۆی دانراوە بە درێژایی مێژوو بەاڵم پیاوان هێزە ئەپۆلۆییەکان بەکار دێنن بۆ هێنانەوەی ئافرەت بۆ ژێر باری ئەو سیستمەی کە وادەکات لەرێی یاساوە ببێتە ژێر دەستەی .ئەم ناکۆکی و ملمالنێ کالسیکییە بریتیە لە فەرهەنگ ،کاتێ لەمە تێدەگەین دەتوانین هەنگاو لەسەر ئەو رێگایە بنێین کە چارەسەر بۆ ئەوە دەدۆزینەوە کە چۆن ژن و پیاو پێکەوە بتوانن لە کۆمەڵێک بژین کە تەواوترین بری ئازادی بۆ هەردوکیان فەراهەم بکات. چۆن ئەم تێگەیشتنە کار دەکاتە سەر بریارە سیاسیەکانمان؟؟ باجیلیا دەڵێت کە دەبێت سیاسەتەکان بەشێوەیەک دارێژرێنەوە کە رێز لە رەهەندە ئەپۆلیەکان و دیۆنیسیەکان بگرێت .ئەوەش بەوەی بایەخ نەدرێت بە یەکێکیان بەشێوەیەک وابکات ئەوەی تر بتەقێتەوە و زیان بە ئازادی هەموان بگەیەنێت .ژیان لەسەر ئاوازە دیۆنیسیەکان دەبێتە هۆی تێر بونی ئارەزوەکان بەاڵم بەوە پشێوی و مردن بەرهەم دێت .لەسەر ئاوازە ئەپۆلۆنیەکانیش دەبێتە هۆی ئەوەی کە حەزە سروشتیەکان بە تاوان دانرێن و جگە لەوەی بوارێکە بۆ رێگەدان بە ئەنجامدانی تاوان بەرامبەر ئافرەتان و چاندنی تۆوی رق الیان بەرامبەر پیاوان .سەرەرای ئەوەی ژیان بەپێی ئەپۆلۆ ناکۆکە لەگەڵ ویستەکانمان و هەموان هەست بەوە دەکەن کە کۆمەڵە یاسایەکن سەپێنراون بەسەرماندا بەبێ هۆ و ناچارمان دەکەن هەندێ ئەرک جێبەجێ بکەین دور لە ئامانجە سەرەکیەکانی ژیانمان. ئەوەش وادەکات تواناکانمان لە بەرجەستەکردنی ئازادی و داهێنانەکانمان لە بواری تر بەفیڕۆ بدەین .بۆیە بێ یاساییە دیۆنیسیەکان پێویستن بە شێوەیەک بتوانین برێک لە هەست و هونەر و توانای بەرهەمهێنان و پەرەپێدان و داهێنانمان بهێڵینەوە .بۆیە ملمالنێی سەرەکی ئەوەیە کە چۆن بتوانین هاوسەنگیەک لەنێوان ئەپۆلۆ و دیۆنیسیۆس پاییزی ٢٠١٦
144
15
بەدی بێنین .باجیلیان دەڵێت کە دەبێ فێربین کە چۆن هەندێ چاکسازی بکەین کە وادەکات ئەو الریە لە رێرەوی مرۆڤایەتی رویداوە بگەرێتەوە سەر رێگای خۆی و سود لە هەڵەی پابەند بونی پەتی پەنجاکان بەرامبەر یاسا و هەوڵەکانی کودەتا بەرامبەر یاسا لە شەستەکان و زیاد بەکارهێنانی ئازادی لە حەفتاکان کە بوە هۆی پەیدابونی بەاڵی گەورەی ئایدز لە هەشتاکانەوە وەرگرین تا برینێکی تر زیاد نەکەین بۆ کێشەکانمان وەک ئێستا لەسەر بۆنی گۆرستانە سوتاوەکانی پێشوترمان وەستاوین. کەواتە نابێ بۆچونە ئەپۆلیانەکانی جولەکەکان و بەتریکیە کریستیانەکان بسرینەوە و نابێ رێبدەین بەوانیش رەهەندە دیۆنیسیەکانی کە باجیلیان بەستونیەتیەوە بە بیر و را ئافرەتانەکان بسرێتەوە .نیتچە پێی وابوو کە پێویستمان بە سیستمێک هەبوو بۆ بوژاندنەوەی بیرۆکە دیۆنیسیەکان .باجیلیان هاوکۆکە لەگەڵ ئەم بۆچونە سەرەرای ئەو ترسەی هەیەتی کە بەشێوەی ئایدز دەریبریوە .باجیلیان دەیەوێت کۆت و بەندە ئایدیۆلۆژیەکانی کۆمەڵە هاوچەرخەکان بشکێنێت کە بەردەوام دژ بە دیۆنیسیۆس دەوەستن .بەاڵم هەمیشە دەبێت ئامادە بن بۆ گەرانەوە بۆ ئەپۆلۆ بۆ بەرەنگار بونەوەی زیاد لە پێویست و بەرەنگاری کردن لە شکانی هەموو یاسا و سنورەکان بۆ دورکەوتنەوە لە وێرانکاری گەورە کە لە بواری سێکسیدا بۆ نمونە گەیشتە ئایدز. باجیلیان زۆر نزیکە لەو دونیا بینیەی نیتچە بۆ شێوازی ژیان .کە کار لەسەر رەوشتە پەتیەکانی تاک دەکات .بۆئەوەی تەنها لە سنورەکانی ئەپۆلۆ نەمینینەوە و دوریش بکەوینەوە لە وێرانکاریە گەورەکانی دیۆنیسیۆس دەبێ ئەو بوارە برەخسێنین کە وادەکات تاک ئەو شێوازە ژیانەی خۆی پێی باشە هەڵیبژێرێت بەاڵم بەو مەرجەی زیان بە کەسانی تر نەگەیەنێت .باجیلیان دەڵێت تاک مافی خۆیەتی کام رێگا هەڵدەبژێرێت سەرەرای ئەو مەترسیانەی توشی دەبێت .هەر بۆیە مافی بونی هونەری روتەمەنی دەدات و بە بەشێکی سروشتی لە ژیانی کۆمەڵی دەبینێت .بە پێچەوانەی ماکینیۆن و دورکن کە دەڵێن ئەم جۆرە فلیمانە هێمان بۆ دەستدرێژی سێکسی و پێویستی پیاو بە ژێردەستە کردنی ئافرەت .باجیلیان دەڵێت کە ئەم جۆرە هونەرە پێویستییەکە بۆ بەدیهێنانی پەیوەندی بەهەموو ئەو ویستانەی سروشت بەدی هێناوە .ئەو سروشتەی کە هەمیشە پەردەیەکی تەماوی دایپۆشیوە ،پێشەنگ بووە لە ئاراستە کردنمان و فراوان کردنی بیرکردنەوەمان ،بەتایبەت یارمەتیدەر بوە بۆ پتەوکردنی الیەنی سۆزداریمان بەرامبەر یەکتر ،رێنیشاندەریش بووە بۆ دۆزینەوەی ئەو رێگایانەی دەمانگەیەننە شێوازی ژیانی پاییزی ٢٠١٦
15
145
نا ئاسایی .ئەو حەز و ئارەزوە گوێ بۆ نەگیراوەی لە ناخی تاکەکان هەیە لە هونەرە روتەمەنیەکاندا رەنگ دەداتەوە و ئەگەر ئەو الیەنەی دورخەینەوە کە وادەکات مێشکی تاکەکان ژەهراوی بکات ئەوا قواڵییەکانی ژیانی سێکسی پیشان دەدات کە بەهیچ رەنگێکی رۆمانتیکی دانەپۆشراوە .ئەو هونەرە ئەوە دەردەخات کە گڕکانێکمان هەیە لە حەز و ئارەزوو کە هیچ یەکێک لە هیالک بوون و پیر بوون و نەتوانین و تەنانەت مردنیش رێی لێ ناگرێت و ناکوژێتەوە. بەم پێیە باجیلیان وادەبینێت کە ماکینیۆن کەسێکی تۆتالیتاریە .هەوڵدەدات بۆ بنیاتنانی جیهانێکی خاڵی لە سەرکێشی و واڵت دەستی بەسەردا بگرێت .کاتێ ماکینیۆن ئافرەت ئاراستە دەکات بەوەی کە چۆن لەگەڵ جەستەیان مامەڵە بکەن لەهەمان کاتدا ئەو مافە تایبەتییەی وەک تاکێکی سەربەست لێ زەوت دەکات .کە باجیلیان شانازی پێوە دەکات و دەریدەخات .ئەوەش لەبەر ئەوەیە کە ماکینیۆن لە خواوەندی مەزن دیۆنیسیۆس تێنەگەیشتووە بەباشی کە چەند گرنگە ناخی مرۆڤ هەڵچون و لە یاسا الدانیشی تێدابێت و جەستە و ناخی مرۆڤ بەهەموو خاڵە دیار و شاراوەکانیەوە پەسەند بکرێت. لە کۆتایدا بانگەشەی باجیلیان بۆ دیۆنیسیۆس هاوشێوەی نیتچە و فۆکۆیە کە دەڵێت بۆ ئەوەی ژیان واتای بێت و بەنرخ بێت پێویستە ئێمە ئەو بونەوەرە تایبەتیە بین کە روبەرووی هەموو پێوەرەکانی دەورو بەری دەبێتەوە .هەر وەک پێویستمان بە هەندێ بنەما هەیە تا لەرێیانەوە تێروانین و هەستەکانمان رێک بخەین .بۆیە دەبێ ببین بە بەربەست لەرێی ئەوانەی دەبنە رێگر لەم پرۆژەیە و گەورەترین بەربەستەکانیش ئەوانەن کە بە بیانوی یارمەتی و چاکسازی زیاتر دەبنە بەربەست. ئەوەی باجیلیان لێرە دەیەوێت بیڵێت ئەوەیە کە زۆربەی ئافرەتان قوربانی ئایدیۆلۆژیەکانیانە .ئەوان لەژێر بانگەشە بۆ بەدیهێنانی کۆمەڵگەی مەدەنی بە دژایەتی کردنی بەتریکیەکان و دابینکردنی هەمو مافەکانیان لە کێشە سەرەکیەکەی بۆی خەبات دەکەن دورکەوتونەتەوە .بەاڵم ئەوەی ئیلینشتاین و جیلیجان لەبارەی رەوشتی بایەخدانەوە باسی دەکەن دەتوانێت بەوە کۆمەڵ ببوژێنێتەوە کە پیاوان و ئاافرەتان بتوانن پەیوەندیەکانیان پتەو بکەن لەپێناو کۆمەڵێک کە پارچە بەنرخەکانی بریتیبن لە بەرپرسیارێتی و خەمخۆری هاوبەش .بۆ ئەمەش باجیلیان دەڵێت کە ئایا دەکرێت هەست و حەزە دیۆنیسیەکان لەناو ناخی مرۆڤەکان سەرکوت بکرێ و ناچاربکرێ کە یەکتریان خۆشبوێت. پاییزی ٢٠١٦
146
15
سەبارەت بە ئۆکین لەبارەی دیاریکردنی جەندەر بۆ دابینکردنی مافی تەواو بۆیان باجلیان دەڵێت ئەم بیرۆکە مایەی بایەخ پێدان نییە .لەبەر ئەوەی خەڵک ناچار دەکات پابەند بن بە کۆمەڵێک کۆت و بەندی توند و رەنگە زۆر لە لق و قۆڵە دیۆنیسیەکانی لەناو دامرکێن .هەروەها باجیلیان دەپرسێت ئایا لەو تیۆرەی ئۆکین دایرشتووە وادەکات کۆمەڵ هەموو دابەزنە هەمان ئاست تا هەموان هەمان مافیان بەرکەوێت. سەبارەت بە هارتسۆک و شۆرشی مارکسی بۆ البردنی سەرمایەداری بەپێی باجلیان بۆچونێکی هەڵەیە ،لەبەر ئەوەی هانی سەرمایەداری دەدات بۆ بەهێزکردنی ئەو لەخۆبایی بونەی وێنادەکرێت بەتەواوی ،کە لەناخی هەموو چاالکیەکانی بازاردا هەن .ئەوکاتە چۆن دەتوانرێت هەستەکان بدرکێنرێن .ئایا بەمە تاکێکی بورژوازی پەیدا نابێت کە ئەو خاڵەیە کە مارکس نەفرەتی لێکرد. ئێستا کە رەخنەی باجلیانمان خستە روو سەبارەت بە نوسەرەکانی پێش خۆی .با ئینجا رەخنەی هەریەک لەوان سەبارەت بە باجلیان باس بکەین .سەرەتا ئیلینشتاین بە سیاسەتی بەزەیی هاتنەوە بۆچونەکەی باجلیا بە کاریگەر نازانێت .دەڵێت چۆن رەوشتی خۆویستی الی باجلیا دەتوانێت هەستی بەرپرسیارێتی گشتی الی تاک بەرپا بکات بە شێوەیەک لە سنوری تاکەکەسی خۆی تێپەرێت بۆ ئاستی بایەخدان بە هەمووان لە کەرتە گشتیەکاندا .خۆ چاوەروانیش ناکرێت دەوڵەت ئەم بەرپرسیارێتیە هەڵگرێت بەوەی لە کتێبەکانی خوێندن لە کەرتی پەروەردە بایەخی پێبدات لەبەر ئەوەی ئەم جۆرە هەستانە دەبێ بە شێوەیەکی وابکرێت کە خۆرسکانە گەشەبکەن نەک وەک دەرمان لە پۆلەکان بدرێت بە منداڵ .چونکە دەرکەوتووە یەکێک لە هەڵە باوەکانی کەرتی پەروەردە قورس کردنی باری منداڵە لە سەرەتاوە کە وادەکات بترسێت لەو هەموو بەرپرسیارێتیەی دەکەوێتە ئەستۆی .دەبێ قوتابی هەست بەوە بکات کە ژیان ئاسانە تا درک بە خودی خۆی بکات. لێرەدا روناکی دەخرێتە سەر ئەو خاڵەی باجیلیان سەبارەت بە دەستدرێژی سێکسی هەیەتی .لەبەر ئەوەی کە گەر زیادەرۆیی بکەین لەیاساکانی توندوتیژی سێکسی زیان بە ئافرەتان دەگەیەنێت .بۆ؟؟؟ لەبەرئەوەی ژن ناچاردەکات فێری بەرگری لەخۆکردن ببێت ،لە کردارێک کە هێرشبەرانەیە .بەپێچەوانەشەوە دەرفەتی سەرکەوتنیان لە جیهانی پیاواندا کەم دەبێتەوە .گەر ئافرەتیش هان بدرێت کە بەوە قایل بێت کە توندوتیژی پاییزی ٢٠١٦
15
147
سێکسی بخرێتە سەر بۆ دروستکردنی دەرفەت لە جیهانی کاردا ،ئەوکاتە تواناکانی بەهێزنابێت وەک رکابەرێکی راستی پیاو لەو بوارە .ئەو جیهانەی کە لە یەکەم هەنگاوەوە دەبێ وریابیت پێ بە تەڵە نەنێت .پیاوانیش بۆیە سەرکەوتوون لەم بوارە چونکە لێزانن لە نانەوەی تەڵە و بۆسە .گرنگیدان بە وروژێنەرە سێکسیەکان یارمەتی ئافرەت نادات بۆ مانەوە لە دۆخێکی وادا گەر نەبێتە ئامرازیش بەدەست پیاوەوە. ئۆکین لە وەاڵمی باجلیاندا دەڵێت کە بنەمای دیاریکردنی جەندەری پێویست بەوە ناکات هەمووان دابەزنە ئاستێکی نزمەوە بۆ ئەوەی هەموویان هەمان دەرفەت و ماف بەدەست بێنن .بەڵکو دیاریکردنی رەگەز بۆ کارکردن بواردەدات کە ئافرەت بچێتە هەندێ کەرت و کارەوە کە پێشتر بۆی نەبوو تەماشای بکات .خۆ بیرمانە سەردەمانێک پێش ئێستا ئەو ئافرەتانەی پرۆژەیەک یان بیرۆکەیەک یان وتارێکی گرنگ و جیاوازی بوو یان دەبوو دەستی لێ هەڵگرێت یانیش لەژێر نازناو و ناوی خوازراوەوە باڵوی دەکردەوە .دەڵێت کە ئەو لەبەر ئەوەی بەتریکیەکان بونەتە هۆی پەیدابوونی بیرۆکەکەی ئیدی نابێت بەهەموو هێزیەوە بەرگەیان لێ بگرێت. بەاڵم ماکینیۆن دەڵێت بەرگریکردنی باجیلیان بۆ هونەری روتەمەنی وادەکات هاوبەشبێت لەتاوانەکە لەگەڵ ئەو پیاوە ستەمکارانە .بەاڵم باجیلیان پێی وابوو کە کاتێ هەردوو ژن و پیاو ئەم کار و هونەرەی پێ باشبێت و بەشداری تێدا بکات ئەوە جگە لە بەتاڵ کردنەوەی ئارەزوەکانی ناوەوەی خۆی هیچ کردارێکی خراپ ئەنجام نادات .بە وەستان وەک بەربەست لەرێگایان تەنها ئازادیە تاکەکەسیەکانیان سەرکوت دەکەین. بیرۆکەی پیاوساالریش تەنها لە خەیاڵدانی چاالکوانانی بواری ژنان بونی هەیە و زیان بە مرۆڤایەتیش دەگەیەنێت. بەاڵم مارکسیەکانی هاوشێوەی هارتسۆک دەڵێن کە باجلیان وەک نیتچە بیردەکاتەوە و کار بۆ دروستکردنی تاکی بورژوازی وێرانکەر دەکات .هارتسۆک دەڵێت کە باجلیان بیرۆکەیەکی سەرمایەداریە کار بۆ ئەوەدەکات کە هیچ شتێک نەوەستێت لەپێش حەز و ئارەزوەکانی تاک .باجیلیان بیرۆکەی مارکسیەکانی پێ خراپ نیە بەاڵم دەڵێت ئەمانە خەونێکن لە ئاسمان کە بتوانیت کۆمەڵێک کرێکار کۆبنەوە و رێکەون لەسەر ئەنجامدانی کارێک بتوانێت پەرە بە تواناکانیان بدات .ئەو خەیاڵە خاکێک نادۆزێتەوە لەسەری بنیشێتەوە. پاییزی ٢٠١٦
148
15
-10وەاڵم و دژە وەاڵم لەو هەموو نوسین و رەخنانەی پێشوو دەردەکەوێت کە دەکرێت بواری تایبەتی بەکاربهێنرێت بۆ بێبەش کردنی ئافرەتان لە بواری گشتی .هیچ یەکسانیەکیش لە بواری گشتی بەدی نایەت لەنێوان ژن و پیاو تا یەکسانییەکە لە بواری تایبەتی نەبینرێ بە تەواوەتی لە نێوانیان .کە دەبێت هاوبەشیەکی گشتی لەنێوان هەموو ئەندامانی خێزان هەبێت .لەنێوان نوسەرەکانیشدا تەنها رۆڵز بە توندی جەختی لەسەر ئەم خاڵە کردوەتەوە. زۆر بە ئاسانی لە پەرەکانی رۆڵز بیرۆکەکانی ئۆکین جێی دەبێتەوە کە بانگەشە بۆ دیاریکردنی جەندەر دەکات لە کار و سیاسەت لەبەر ئەوەی ئەوەش مافێکی تایبەتی ئافرەتە و هەردوو نوسەر خۆیان لەهەمان بەرە دەبیننەوە .بەاڵم هەردوکیان زۆر ناکۆکن لەسەر ئەوەی کە ئافرەت بەیەک چینی یەکسان تەماشا بکرێت وەک هارتسۆک و ئۆکین دەیانەوێت لەبەر ئەوەی پێدانی ماف و بەدەست هێنانی دەستکەوت دوو شتی جیان .دەکرێت کەسێکی دەوڵەمەند و فەقیر هەمان مافیان هەبێت و هەمان یاسا لێیان بپرسێتەوە بەاڵم چۆن دەکرێت جیاوازی نەبێت لەنێوان ئافرەتێک کار بکات و یەکێکی تر بێ کار بێت هەروەها پێدانی نیوی دەستکەوتی پارەی پیاو بە ئافرەت پیاو هاندەدات رێگای تر بگرێتە بەر و بیر لە پێکەوەنانی خێزان نەکات .رۆڵز دەڵێت ئەرکی ئێمە نەهێشتنی جیاوازیە لەنێوان جۆرەکان نەک تاکەکان .لێهاتویی و ئەزمون و جیاوازیە تاکەکەسیەکان بێگومان وادەکات جیاوازی لەئاستی بژێوی هەبێت لە نێوان تاکەکانی هەمان جۆریش .وەاڵمی هارتسۆکیش بۆیان ئەوەیە کە وەک چۆن ماوەیەک پێش ئێستا زۆر بە زەقی چەوساندنەوەی رەشپێستەکان دەبینران لەالیەن سپی پێستەکانەوە و تا ئێستاش پاشماوەی ماوە .هەمان دۆخمان لەپێشە بەاڵم لەجیاتی رەش پێست ئێستا مێینەیەک دەچەوسێتەوە و پێویستە رزگار بکرێت .ماکینیۆنیش دەڵێت هەر هەوڵێک گەر ئامانجی سەرەکی هێرش کردنە سەر هونەری روتەمەنی و هونەرە سێکسیەکان نەبێت ئەوە سەر ناگرێت .بەاڵم باجیلیان لەوەدا یەک ناگرێتەوە لەگەڵ رۆڵز کە دەڵێت ئەو تاکانەی لەناو دۆخی بنچینەییدان دەبێ زۆر بە وریاییەوە هەڵسوکەوت بکات بەشێوەیەک دەبێ دڵی هەمووان نەئێشێنێت .ئەمەش بوار بە سەرکێشی و پەرەپێدان و داهێنان نادات لەپێناو ئامانجەکانیان .بەاڵم رۆڵز رەخنەی لەسەر باجیلیان ئەوەیە کە ئەو هەوڵ دەدات مافە تاکە کەسیەکان پەرە پێبدات وەک نیتچە نەوەک کێشەیەکی گەورەی وەک پەراوێز خستنی ئافرەت چارەسەر بکات .رۆڵز دەڵێ دەپرسم ئایا ئەو تاکانەی باجیلیان پاییزی ٢٠١٦
15
149
بەرهەمی دێنێت دەتوانێت الیەنە تاکە کەسیەکانی وایلێبکات سود بە بنەماکانی کۆمەڵی مەدەنی لیبراڵی بگەیەنێت بەشێوەیەک هەموان بگرێتەوە یان نا؟ لێرەدا نوسین و تیۆرەکانی کام نوسەر لەمانەی پێشوو زیاتر خزمەت بە پتەوکردنی پێگەکانی کۆمەڵیەکی مەدەنی دەدات؟؟؟ ئەمە پرسیارێکە بۆ خوێنەر. تێبینی: ئەم نووسینە بەشی شانزەیەمی کتێبی (بیرکردنەوەی سیاسی و تیۆری سیاسیو کۆمەڵی مەدەنی)ییەPolitical Thinking، Political Theory and . .Civil Socity وەرگێڕانی بۆ عەرەبی لە الیەن ربیع وهبە و پێداچوونەوەی عوال ئەبو زەید کراوە،چاپی یەکەم ٢٠٠٣ ،قاهیرە. کتێبەکە ٧٢٥الپەڕەیە ،حەڤدە بەشە. کورتەیەک لەسەر ژیانی نوسەر:د.ستیڤن م.دیلۆ لە شیکاگۆ لەدایک بووە لە ئیلینۆی لە .1945ئێستا مامۆستایە لە بەشی زانستە سیاسیەکان و جێگری راگری کۆلێژی ئادابە لە زانکۆی میامی لە ئۆکسفۆرد لە ئۆهایۆ .پلەی دکتۆرای بەدەست هێنا لە زانکۆی واشتنۆن .ماوەیەک سەرۆک بەشی زانستە سیاسیەکان بووە لە زانکۆی نۆرس فلۆریدا لە جاکسۆن فیل32 . ساڵ مامۆستای فەلسەفەی سیاسی بوە و پسپۆرییەکەی لە واڵتی لیبرالییە .خاوەنی کتێبی (بیرکردنەوەی سیاسی ،تیۆری سیاسی و کۆمەڵی مەدەنی)یە کە چاپی دووەمی لە الیەن دەزگای چاپ و پەخشی لۆنگمانەوە باڵو کرایەوە .خاوەنی چەندین راپۆرتە لەبارەی فەلسەفەی سیاسیەوە لە گۆڤار و رۆژنامە گەورەکان .چەندین پرۆژەی پێشکەش کردوە بۆ ئەو کۆنگرانەی لە ناو و دەرەوەی ئەمریکا بەستراوە .لەگەڵ کارین دورینج دیلۆ هاوسەرگیری کردووە و سێ منداڵیان هەیە.
پاییزی ٢٠١٦
150
15
رۆڵی رێکخراوە مەدنیەکان NGO لە توانامەندسازی ئافرەتان ئامادەکردنی ئیراد منوچر سان ئەحمەد پاییزی ٢٠١٦
15
151
پاییزی ٢٠١٦
152
15
وشە سەره‌کیەکان تونامەند سازی ،لە خوارەوە بۆ سەرەوە ،رێکخراوە ناحکومیەکان NGO s ئەم لیکۆڵینەوە هەوڵێکە بۆ دەستنیشانکردنی پرۆگرامە کاریگەرەکانی رێکخراوە ناحکومیەکان NGOsلە سەر توانابەخشین و توانامەندسازی ئافرەتان. لەرێگەی بەهێزکردن و توانامەند سازیەوە ،ئافرەتان دەتوانن خۆیان رێک بخەن بۆ زیادکردنی پشت بەستن بە خۆیان و سەپاندنی مافە سەربەخۆکانیان لە بڕیاردان و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکان. لەم لێکۆڵینەوەیەدا چەمکی توانامەندسازی پێناسەو و شیکردنەوەی بۆ کراوە بۆ دوو ئاست کە ئەویش ئاستی تاک و کۆمەڵ. پێشەکی لە کۆنفرانسەکانی نەتەوە یەکگرتوەکان لە ساڵی 1997بانگەشەی کردوە کە بەهێزکردن و توانامەندسازی بەردی بناغەی گەشەپێدانە مرۆییە و پێویستەکاریلەسەر بکرێت)1( . سەرەڕای ئەوەی کە کۆنگرەی لوتکەی جیهانی بۆ گە شەپێدانی کۆمەاڵ یەتی World Summit )on Social Development (WSSDلە ساڵی 1995لە شاری کۆبناگن، داوایکرد کە دانپیدنان بکرێت بۆ بەهێزکردن و توانامەندسازی مرۆیی ،بە تایبەتی بۆ ئافرەتان وە پێوێستەکار بکرێت بۆ هێزکردنی توانا تایبەتیەکانیان کە ئامانجی سەرکی لوتکەی گەشە پێدانە)2( . لەبەر ڕۆشنایی هەوڵەکانی نەتوەیەکگرتوەکان هەموو رێچکەی سێکتەرەکانی گەشەپێدان بە شداری پێکردنی ئافرەتانە لەپرۆگرامەکانی گەشەپێداندا. هەرچەندە فاکتەرەکان زۆرن کە هۆکاربوون بۆ پەراوێزکردنی ئافرەتان و دوورخستنەویان لەهەڵمەتەکانی گەشەپێدان وەدەرئەنجام بۆتە هۆی بێتواناکردنیان کە باوترین بەربەستی سەرکی لە تونامەند سازی ئافرەتان نۆرمەکان(داب و نەریت) و باوەڕە باوەکان ،کلتورو پاییزی ٢٠١٦
15
153
و بەهاکان کە لەرێگەی ئەم فاکتەروانە کۆمەڵگا جیاوازی کردوە لە نیوان ژن و پیاودا()3 لە عێراق و هەرێمی کوردستات وەک زۆرێک لە واڵتە تازە گەشەسەندوەکانی دیکە، گەشتنیئافرەتان بۆ پێگە کاریگەرەکان و دەسەاڵت،سنووردارکراوە ،پیویستیان بە خەبات هەیە بۆ تێکشاندنی بەربەستەکان کە کاریکردۆتە سەر بەرتەسک بوونەوەی ئافرەتان لە بڕیاردان لەسەرهەڵبژاردنی پیشەکانیان و بۆ سەرکەوتنی چاالکیەکانیان لە دەرەوەی ماڵەکانیان. لە کۆمەڵگاکانی عێراق و هەریمی کوردستانیش ،پیاو لە پێگەیەکی بەرز ی کۆمەڵگا دانراوە توانای بڕیاردانی هەیە لە دەسەاڵتی جێەجیکردن و دادوەریدا .وە تێڕوانینی بۆ دۆزە ڕۆژانەکانی ئافرەتان بە بێ گرنگی و سروشتی مامەڵەی لە گەڵدا دەکات.لە دەر ئەنجامدا دۆزەکانی ئافرەتان و ئەزمونەکانیان بە هەند وەرناگیرین لە ڕووی یاسایی وە لە ڕوانگەی دابو نەریتی کۆمەاڵیەتیشەوە .لەهەندی حاڵەتدا یاسا رۆڵی دژایەتیکرن دەبینیت بۆ ئافرەتان لە قبوڵکردنی گرفتەکان و رازی بوون بە هەڵویستەکان دەسەپێنێت بەسەریاندا. وەبەپێی راگەیاندراوی نەتەوەیەگکرتوەکان بۆ مافەکانی ئافرەتان بانگەشی ئەوەی کردوە کە نوینەرایەتی ئافرەتان لە دەسەاڵتی جێ بەجیکاریدا لە عیراق و هەرێمی کوردستان الوازە لە ڕوانگەی سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی)4( . لە ڕووی سیاسی بەشداریکردنی نوینەرانی ئافرەتان لە پەرلمانی هەرێمی کوردستان و عیراق %25پۆزەتیڤانەیە بۆ بوونییان لە دەساڵتی تەشریعی (یاسادانان) .بەاڵم نوینەرایەتیان لە حکومەت ،لە دەسەاڵتی جێبەجیکاری زۆر الوازە .وە پشکی کۆتا لە پەرلەمان بووە بە سەقفی داواکاریەکان لەبری ئەوی بێتە زەمینەیەک بۆ دەستپێکی دەستەکەوتنی مافەکانیان. سەڕەرای بوونی سیستەمی کۆتا لە دەستوری عیراق و هەرێمی کوردستان ،بەاڵم تا ئێستا ئافرەتان نەیان توانیوە چنگیان بگاتە پۆستی سەرکردایەتیە بااڵکان ئیدی ئایا لە پارێزگاکاندا بێت یان لەسەرتاسەری واڵت. تائێستا ئافرەتێک دەست نیشان نەکراوە بۆ سەرۆک وەزیران یان بۆ بوون بە پارێزگار لە مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و دامەزراندنی هەریمی کوردستان ،وە تا ئێستا وەزارەتە سیادیەکان وەک وەزارەتی ناوخۆ و بەرگری یان پێشمەرگە و وەزراەتی دارایی و نەوت لەالیەن وەزیرە پیاوەکان بەرێوە دەبرێت. هەروەها نەتەوەیەکگرتوەکان ئاماژەیان کردوەکە ئافرەتانی عێراق ڕووبەڕوی گرفتی گەورەی ڕەوشی ئابووری بونەتوە بەجۆرێک بەپێی ئاماری رێکخراوی کاری نێودەوڵەتی تەنها 14%لە ئافرەتانی عێراق کاردەکەن لەدەروەی ماڵەکانیان.ئەم رێژەیەکی کەمە پاییزی ٢٠١٦
154
15
لە ئاستی جیهاندا ،ئەمەش بەرەو ئەو ئاڕاستەیە دەڕوات کە ئافرەتانی عێراق و هەرێمی کوردستان سەربەخۆنین ،چونکە خاوەنی داهاتی تایبەت بەخۆیان نین .و ە دۆخی کۆمەاڵیەتیەوە بۆ ئافرەتانی عێراق زۆر گرانە ،بە پێیی ئەو بەڵگانەی کە وەرگیراون لە ئافرەتانی عێراق ڕێژەی لە 60%ڕووبەڕوی توندوتیژی دەبنەوە لەالیەن هاوژینەکانیانەوە()4 ئەم ئامادەنەبوونی ئافرەتانی عێراق و هەرێمی کوردستان لە کایەی سیاسیدا ئاماژە پێدەرە بۆ کەمترین بەشداریان لە دەسەاڵت و ئاستەکانی بڕیاردان.بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ڕگەزی دامەزراوەکانی خوێندنی بااڵ ،کەچی ڕووبەڕوویەکی توندی نا یەکسانی بونەتەوە لە دابەشکردنی دەسەاڵتدا.وەتاکە هۆکاری ئەم نایەکسانیە دەگەڕیتەوە بۆ جیاکاری جێندەری،و نا یەکسانی یاسایی و دادوەری کە بوتە هۆی بەربەستێکی جدی لە بەرەوپێشچوونی ئافرەتان لەبەشداری مێ لەهەرێمی کوردستان رێژەیکی بەرزەیان هەیە سااڵنە لە کۆی وەرگرتنیان لە دەسەاڵت و بڕیارداندا. دەرئەنجام رۆڵیان لە دامەزراوە بااڵکانی دەسەاڵتدا بوونیان نیە ،لەسەر ئاستی حکومی، کەرتی گشتی و تایبەتی.وەدتاکان ئەوە دەخەنە ڕوو کەمترین بەشداری سیاسی ئافرەتان هەیە. ئاشکرایە لە عیراق و هەرێمی کوردستانیش پیاو دەستی گرتوە بەسەر هەیکەلی دەەسەاڵتدا و زاڵبوونی تەواوی پێوەدیارە ،و ئافرەتان لە نزمترین ئاستی بڕیارداندان، هەرچەندە هەندێک چاکسازی کراوە بەهۆی دانانی سیستەمی کۆتا لەگەڵ ئەوەشدا ئافرەتان لە دامەزراوە سیاسیەکانی واڵتدا لە ئاستیکی الوازی خراپدایە. لەم ڕوانگەیەوە دۆزی کەمی بەشداری ئافرەتان لە پێگەکانی بڕیارداندا ،بوتە تەوەرەی سەرکی زۆرێک لە ریکخراوە ناحکومیەکان .NGOsرێکخراوە NGOsلە هەرێمی کوردستان دەتوانێت پۆلین بکرێت بۆ دوو گروپ :گروپی یەکەم نوێ و مۆدرینە ناودەبرێن بە NGOsگە شەپێدان ،گروپی دووەم NGOsهاوکاری و خێرخزازی زۆربەی رێکخراوە NGOsتایبەت بە ئافرەتان دادەنرین لە گروپی NGOsنوێ و گەشەپێدەر .لەبەرئەوەی، چەندەها نمونەی بەرجەستەهەیە لەسەرئەوەی NGOsلە هەرێمی کوردستان کە زۆر بەدواداچونە یاساییەکان ،وە بەشداربان کردوە لە بەرزکردنەوەی ئاستی ووشیاری گشتی و ئەنجامدانی چاالکیە ڕۆشنبیریەکان و چارەسەرکردنی دۆزە هەستیارەکانی کۆمەڵگا بە بەشداری سەرکەوتوانە چارەسەری دۆزە کۆمەاڵیەتیەکانیان کردوە و هەوڵیانداوە بۆ گرتنەبەری بەرفروانی ئەندامانی کۆمەڵگا خۆیان. لێرەدا ئەو پرسیارەی کە دەکرێت ئایا کاریگەرترین ستراتیژی و پرۆگرامەکانی رێکخراوە مەدنیەکان NGOچیە بۆ بە هێزکردن و توانامەندسازی ئافرەتان؟ رێکخراوە مەدنیەکان NGOپشتدە بەستن بە سێ ستراتیژی و پرۆگرامی کە ئەوانیش: پاییزی ٢٠١٦
15
155
نەهجی لەسەروە بۆ خوارەوە،و هاوبەشیکردن ،و لە خوارەوە بۆ سەرەوە. ئەم لێکۆلینەوە دەگەڕێت بە دوای ئەو ستراتیژی و نەهجەی کە بەکارهاتوە لە الیەن رۆڵی رێکخراوە مەدنیەکان NGOبۆ بەهێزکردن و توانامەندسازی ئافرەتان. بنەمای نەهجی لە سەروە بۆ خوارەوە ،سەرکیترین چاالکی بۆ پرۆگرامی گەشپێدانی کۆمەڵ لە الیەن حکومەت یان دەسەاڵتەوە ئەنجام دەدرێت .وە جەخت دەکاتەوە لەسەر پراکتیکەکردنی پالنسازی ناوەندی.و گەشەپێدانی بەرنامەی کاری دەزگاکان بۆ ئەوەی بزانن چۆن دەست کەوتیان هەبێـت.کۆمەڵ لەم جۆرە نەهجەدا کۆنترۆڵی ئەوەیان نیە کەچییان بەسەردادێت. لە نەهجی یان ستراتیژی هاوبەشیکردن رێکخراوەکانی گەشەپێدان دەگەڕێن بەدوای تێگەیشتن بۆ کێشە ناوخۆی و ڕەوشەکان .بۆ چارەەسرکردنی کێشەکانی کومەڵەکە بڕیار و پالنەکان پێکەوە دائەنێن .هەردوو کۆمەڵ و دەزگاکە بەشداری دەکەن بەو سەرچاوانەی کەپێویستن بۆ چاالکی گەشە پێدان. ستراتیژی لە خوارەوە بۆ سەروە گرنگی دەدات بە بەشداریکردنی کۆمەڵ و بزوتنەوە جەماوەریەکان،و بڕیاردانە ناو خۆیەکان)5( . نەهجی لە خوارەوە بۆ سەروە وەک ئاماژەپێدەری ( )indicatorلە بواری بنیاتنانی ووشیاریە کۆمەڵەکە خۆیان ووشیارن لە گرفتەکان و بەشداری دەکەن لە هەڵگرتنی بەرپەرسیارێـتی بۆ سوودی کۆمەڵەکەو کۆمەڵگای ناوخۆی .هەروەک (فۆوجۆن لە ساڵ )2001باسی کردوە ،سەرکەوتنی ئافرەتان بۆ یەکسانی وتوانامەندسازیان زۆر پشت دەبەستێت بە ئاستی وشیاریان لەمەودای ئەو جیکاریەی کە پێوە دەناڵینن وەک گروپێک)6( . سەبارەت بەو بابەتە ئەم لێکۆڵینەوە هەوڵدەدات لەئەگەری بوونی بەڵگە جیاوازە گرنگەکان لە نیوان ستراتیژیەکان و رێگا بەکار هاتوە کان لەالیەن NGOs sو توانامەندسازی ئافرەتان. زۆرێک لە سەرچاوە چاپەمەنیەکان دۆکیومینت کراوەکان ئاماژە دەکەن بۆ توانامەندسازی ئافرەتان بنەماکەی پرۆسەی لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە ،زیاتر لەوەی دابنرێت لە ستراتیژی لە سەرەوە بۆ خوارەوە .وە بابەت و باڵوکراوەی زۆر هەیە لەسەر ڕۆڵی NGOs sلە توانامەنسازی ئافرەتان. لەگەڵ ئەوەشدا کەمترین مشتومڕ هەیە پەیوەست بێت بە نەهج و ستراتیژیەکانی ( NGOs sلەسەروە بۆ خوارەوە ،هاوبەشیکردن ،و لە خوارەوە بۆ سەرەوە ).و توانامەند سازی ئافرەتان. هەرچەندە زۆرێک تیۆریەکان و دوکیومینتەکان ئەوە دەخەنە ڕوو کە رێگای لە خوارەوە بۆ سەروە دەبێتەهۆی توانامەندسازی ئافرەتان ،بەاڵم پرسیاریک دەکرێت ئایا ئەمە ڕاستە بۆ هەریمی کوردستان ،ئەم لێکۆڵینەوەی ئامانجی ئەوەی کە بزانیت چ نەهجیک پاییزی ٢٠١٦
156
15
زۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر بەهێزکردنو توانامەندسازی ئافرەتان ،بەمانایەکی دیکە چ نەهج و ستراتیژیکەی NGOsزۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر ئافرەتان؟ ئەم لێکۆڵینەوە ئامانجی سەرەکی بۆ زانینی ئاستی بەهیز بوون و تونامند سازی ئافرەتان و دیاریکردنی چ نەهج و ستراتیژیەکانی NGOsکە زۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر بە هێزکردن و توانامەندسازیان؟ بنەمای تیۆری لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا ناتوانرێت ڕۆڵی ئافرەتان فەرامۆش بکرێت لە لیکۆڵینەوکانی گەشەپێدان،بۆ ئەم مەبەستە ژمارەیەکی زۆر تیۆر هەن کە جەخت دەکەنەوە سەر بەرفراوانکردنی ڕۆڵی ئافرەت لە ناو کۆمەڵگادا .گرنگترینیان لە و تیۆرانە: -1ڕۆڵی ئافرەتان لە گەشەپێداندا)Women in Development (WID -2ئافرەت و گەشەپیدان))Women and Development (WAD -3جێندەر و گەشەپێدان)Gender and Development (GAD لەم لێکۆڵینەوەیدا گرنگی دەدرێت بە ستراتیژی جێندەر و گەشەپێدان( )GADچونکە ئەم نەهجە گونجاوە لەگەڵ ئامانجی لێکۆڵینەوەکە. لە ساڵەکانی هەشتاکاندا پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدانGender and ))Development (GADسەری هەڵدا وە جەختی دەکردەوە لەسەر باشترکردنی پێگەی ئافرەتان زۆر تەرکیز دەکاتەوە لەسەر دۆزی جێندەر)7(. پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدان Gender and Development (GADژیانی ئافرەت و کارکردن لە ماڵ بەهەندوەردەگرێت .سەرەڕای ئەوەی کە جەختی دەکاتەوە لە سەر پرۆگرام و نەهجی لە خوارەوە بۆ سەروە،وە دەقی ئەم نەهجە لەم ڕوانگەیەوە بریتیە لەوەی کەئافرەتان خۆیان ئەندازیاری خۆیانن بۆ گەشەپێدانیان. وە پرۆژەکانی پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدانGender and Development (GADهانی ئافرەتان ئەدات بۆ ئەوەی گۆڕانکاری پۆزەتیڤیان هەبێـت لە رێگەی ڕێکخراوەکانی ئافرەتان و چاالکوانەکان .هەروەها بنەمای پرۆژەکانی جێندەر و گەشەپێدانیش( Gender and Development (GAگرنگی دەدات بەکارکردن بۆ توانامەندسازی ئافرەتان بۆ گۆڕان و گۆڕانکاری لەو هەیکەل و بونیتانانەی کە پشکان هەیە لە پاشکۆکردنیان)7( . لەبەر ئەوە رێگای گەشەپێدان و توانامەندسازی ئافرەتان ،گەشەی کرد لە دیالۆگەکانی جێندەر و گەشەپێدان Gender and Development (GADوە بۆیە تەوەرەی سەرکی پرۆگرامی گەشپێدان لە هەزارەی نوێ دا. رێگاکانی گەشەپێدان کاردەکات بۆ دۆزینەوەی هۆکارە کاریگەرەکان بۆ پشتگیری پاییزی ٢٠١٦
15
157
ئافرەتان و توانەمەندکردنیان بۆ ئەوەی ئامادەبکرێن بۆ ئەو گۆڕانکاریانە کە لەناو خۆیاندا ڕوودەدات نەک لە دەرەوە)8(. چەمکی توانامەندسازی ژن بۆ ماوەی چەند ساڵێکە مشتو مڕ و گفتوگۆی زۆری لە سەر دەکرێت ،بەاڵم تا ئێستا نەتوانراوە بە ڕوونی ئاشکرا مانای سەرەکی بخرێتە ڕوو. بە پێی زیمارمان و رابورت( )1988توانامەندسازی ناساندوە :توانای تاکەکانە بۆ دەستکەوتنی کۆنترۆڵی کۆمەاڵیەتی و ،سیاسی و ،ئابوری و سایکۆلۆجی لە رێگەی: -1دەست کەوتنی زانیای و زانین و کارامەیی و لیهاتویەکان. -2بڕیاردان. -3خود لێهاتووی تاکو بەشداریکردنی کۆمەڵ و دەرکردن بە کۆنترۆڵکردن)9( . لەگەڵ ئەوەشدا بەتایبەتی لێکۆلێنەوەکانی تایبەت بە ئافرەتان لە ( )2003پێناسەی تونامەند سازی و بەهێزکردنی ئافرەتانی کردوە کە :ئەو پرۆسەیەکە لەرێگەیەوە کار دەکرێت ،بۆ بەرفراوانکردنی ئەوەی مومکینە بکرێت بۆ ئافرەتان و کاراکردنی لەو دۆزانەی کەئافرەتانی تیدا سنوردارکراوە بەراورد بە پیاوان .لە هەمان کاتداڤیجیانز((2002 ئەوەی خستۆتەڕوو کە توانامەندسازی دەبێت ئازادی بیبەخشێتە ئافرەتان لەبڕیاردان و یەکسانی بۆدەستەکەوتنی سەرچاوە کان لەناو خێزان و کۆمەڵ ،وەئازادی لەپێدانی هەل و دەسەاڵتەکاندا. لەم لێکۆڵینەوەیەدا بۆ زانینی گونجاوترین مۆدیلی توانامەندسازی ئافرەتان کە جەختی کردۆتەوە لەسەر مۆدیلەکانی (رۆناڵد )1997و (شوڵز )9،10( .)1993مۆدیلی (رۆناڵد ( 1997لە لێکۆلێنەوەکەی سێ ئاستی ناساندوە بۆ توانامەندسازی کە ئەوانیش: بە هێزکردن و توانامەند سازی کەسێتی ،پەیوەندی ه توندوتۆڵەکان ،بەهێزکردن و توانامەندنسازی: -1بەهێزکردنی کەسێـتی ئاماژە دەکات بە گەشەپێدانی هەستکردن بە بڕوا بە خۆبوون،توانای پوچەڵکردنەوە ئەو کاریگەریە دەروونیانەی کە بە هۆی فشاری نادادپەروەریەوە پەیدا دەبێـت. -2پەیوەندی توندوتۆڵدا ئاماژە دەکات بۆ توانای تاک بۆ دانوستان و کاریگەری لەسەر سروشتی پەیوەندیەکانی کەسێکی دیکە هەبێت و بڕیاربدات لەگەڵیاندا. -3توانامەندسازی کۆمەڵ ئەو تاکانە دەگرێـتەوە کە کاردەکەن پێکەوە بۆ گەیشتن بە کاریگەریەکی گەورە زیاتر لەوەی کە ئەگەری هەیە بەتاک بە دەستی بهێنن. پاییزی ٢٠١٦
158
15
کۆی پرۆسەکە و مۆدێلەکە تا ڕادەیەک گەشەپێدانی کەسێتی و گواستنەوەیە لە بیرۆکەوە بۆ کردار .مۆدێلی (شوڵز )1993ئاماژەی کردوە کە توانامەندسازی ئاستەکانی جیاوازە لە شیکردنەوە و پراکتیکەکردندا وەک تاک و رێکخراوە و کۆمەڵ. بەهێزکردنی تاک لە ڕووی دەروونیه‌و‌ه ئاماژەیە بۆ توانای تاک بۆ بڕیاردان و توانای کونترۆڵی ژیانی کەسی خۆی هەبێـت .کە ئەمەش هاوشێوەی بیرۆکەکانی دیکەیە وەک خود ئامادەیی ورێزگرتن لە خود کە جەخت دەکاتەوە لە سەر گەشەپێدانی پۆزەتیڤانەی چەمکی خود و توانای وە توانامەندسازی کۆمەاڵیەتی مۆدێلی (شوڵز )1993ناساندوە کە بەهێزکردنی رێکخراوەکان دەگرێتەوە لە رێگەی بەرێوەبردنی دیموکراتیانەوە، کەتیایدا ئەندامەکانی بەشداری بکەن بە زانیاری و تواناکان .وە سود وەرگرتن لە بڕیاردانی هاوبەش،وەبەشداری بکەن لە دیزاین و جێ بەجێکردن وکونترۆڵی هەوڵەکان بەر ئاڕاستەی ئامانجێکی دیاریکراو. لە دەرئەنجامی کۆی پرۆسەی مۆدێلی (شوڵز )1993توانامەندسازی و بەهێزکردنی تاکەکان وەک بەشێکە لە پرۆسەی رێکخراوەیی. توانامەندسازی کۆمەاڵیەتی بە هێزکردنی کومەڵەکە یە کە کەتێیدا تاکەکان و رێکخراوەکان لێهاتووی سەرچاوەکانیان پیادەبکەن لە هەوڵێکی بەکۆمەڵ بۆ گەیشتن بە پێداویستیە تایبەتیەکانیان. لە رێگەی بەشداریکردن ،تاکەکان و رێکخراوەکان لە ناو کۆمەڵگای ناو خۆی بەهێزدەبن و دەبێتەهۆی دابین کردنی پشتیوانی بۆ یەکتری و دیاریکردنی قەیرانەکان لە ناو کۆمەڵەکەدا و دەستکەو تنی کونترۆڵ لەسەر کوالیتی ژیان لەناو کۆمەڵەکەیاندا. شایانی باسە ئەم لێکۆڵینەوە جەخت دەکاتەوە لەسەر دوو ئاستی بەهێزکردن ،کە ئەوانیش ،بەهێزکردنی تاک (کەسی) و بەهێزکردنی کۆمەڵ ،ڕوانگەی مۆدیلی (رۆناڵد ( 1997بەهێزکردنی تاک لەم لێکۆڵینەوەیەدا جەخت دەکاتەوەلەسەر بەهێزکردن وبڕوابەخۆ بوونی تاک بۆ دەستبەسەراگرتنی سەرچاوەکان و پیادەکردنی مافەکانیان بۆ باشترکردنی کوالیتی بۆ خۆیان و بۆخێزانەکانیان ،بەمانایەکی دیکە بەهێزکردنی سایکۆلۆجی تاک ئاماژەیە بۆ توانای ئەو تاکە بۆ بڕیاردان و کۆنترۆڵی ژیانی خۆی بکات. لە لیکۆڵینەوەی (رۆناڵد )1997بە هێزکردنی تاک ئەم ڕەگەزانە لە خۆ دەگرێت: رێزگرتن لە خود ،توانای بڕیاردان ،کۆنترۆڵی ژیان. -1رێزگرتن لە خود ئاماژەی بە حوکمی تاک بۆ خۆی دەرئەنجامی پرۆسەی خود هەڵسەنگاندنی لەسەر بنەمای لێهاتووی و ئەوتایبەت مەندیانەی کە بەرهەمی هێناوە لە دەرئەنجامی رۆشنبیری بە ئەندازەیەکی دیاریکراو. پاییزی ٢٠١٦
15
159
-2توانای بڕیاردان ئاماژەەی بۆ توانای خەڵک لە دیاریکردنی ئامانجە تایبەتیەکان و کارکردن بۆیان و بڕیاردان لەرێگەی بیرکرندنەوەی ڕەخنە گرانە. -3کۆنترۆڵی ژیان ئاماژەیە بۆ کاریگەر ی ڕەوشەکان کەئایا تاک دەتواننیت ڕووداوی خوازراو بەرهەم بهێنێت .یان دووربکەویتەوە لەکۆمەڵ لە رێگەی کارەکانیاوە. لە بەهێزکردنی کۆمەڵیش لە ڕوانگەی مۆدیلەکەی (رۆناڵد )1997تێیدا تاکەکان پیادەی تواناو سەرچاوەکانیان دەکەن لەرێگەی هەوڵێکی بەکۆمەڵ بۆ گەیشتن بە پێداویستیەکان. لە رێگەی ئەم جۆرە بەشداریکردنەوە ،تاکەکان پشتیوانی بەهێز دابیندەکەن بۆ یەکتری، قەیرانەکان دەستنیشان دەکەن لە ناو کۆمەڵەکەدا ،و دەستکەوتی زیاتریان دەبێت لە کاریگەریکردن و کۆنترۆڵکردنی لە کوالێتی ژیان لە ناو کۆمەڵەکەدا .وەک ئاماژەی پێکردوە بەهێزکردنی بەکۆمەڵ ئەو تاکانە دەگرێتەوە کە پێکەو‌ه کار دەکەن بۆ بەدەستهێنانی کاریگەری گەورە و زیاتر لەوەی بەدەستی دەهێنن ئەگەر بە تەنیا بن. لە واقیعدا بەهێزکردنی کۆمەڵ پەیوەندیەکی توندی هەیە بە ئاستی کەسێتی لەبەرئەوەی بە بێ بەهێزکردنی ئاستی کەسێتی زۆر گرانە بۆ تاکێک کە چاالک بێت لە کۆمەڵدا. بەهێزکردنی کۆمەڵیش چەند ڕەگەزێک دەگرێتەوە :وەک کارکردن پێکەوە ،بەشداریکردن لە پرۆگرامەکانی NGOsو ووشیاری کۆمەڵ. -1چەمکی کارکردن پێکەوە ئاماژەی بۆ ئەو تاکانەیە کە گرنگی دەدەن بە کارکردن لەگەڵ کەسانی دیکە لە زەمینە جیاوەزەکاندا ،بۆ هاوبەشیکردنی لێهاتووی و زانیاریەکانیان. -2چەمکی بەشداریکردن لە پرۆگرامەکانی NGOsپەیوەستەبە بەشداریکردن لەو پرۆگرامانەی کە رێکخراوە لەالیەن NGOsبۆ باشترکردنی ڕەوشەکانی ناو کۆمەڵەکە. -3ووشیاری کۆمەڵ ئاماژەیە بۆ ووشیاری ئافرەتان دەربارەی ڕۆڵ و پێگەیان لە ناو خێزان و کۆمەڵ و کۆمەڵگادا بە پێی لێکۆڵینەوەکان ،تۆژەران و زانایان ئەوەیان خستۆتە ڕوو کە NGOsدەتوانن رۆلێان هەبێت لە کار ئاسانیکردن بۆ پرۆسەی توانامەندسازی ئافرەتان )11( .زۆرێک لە دەزگاکان وەک دام ودەزگا حکومیەکان و ناخۆی NGOs نێودەوڵەتیەکان بانکی جیهانی World Bankدەتوانن هاوکاری ئافرەتان بکەن بۆ باشترکردنی ژیان و توانامەندسازیکردنیانان. (ئەگبوال لە ساڵی ( NGOs 1994ناساندوە بەوەی کە NGOsتایبەتن ،خۆبەخشن، رێکخراوی بێ قازانجی سەربەخۆن لە هەردەوڵەتێک بێت و دارایی و فەندیان لەرێگەی پاییزی ٢٠١٦
160
15
بەخشینی تاکەکان یان کۆمپانیاکانەوە دەبێت و ،باج دەسەپێنن بەسەر ئەندامەکانیان و کۆمەک و هاوکاریان لە دەوڵەتەکان و ئاژانسە نێودەوڵەتیەکانەوە دەبێت)12( . بەتایبەتی کار بۆ بەهێزکردنی هەژاران و پەراوێزخراوەکانە دەکەن بۆ ئەوەی هانی خەڵک بدەن کە خۆیان بڕیاربدەن ببنە هۆکارێک لەبری ئەوەی مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت وەک گروپێکی بە ئامانج گیراو یان وەرگرە. ئامانجی سەره‌کی لە ( NGOsبەهێزکردنی ژنانی بێتوانا و بۆ دۆزینەوەی توانا شاراوەکانیان بۆ ئەوەی یارمەتییان بدات بۆ بەشداریکردن لە گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی و ئابوری بۆ باشترکردنی پێگەیان لە ناو کۆمەڵگادا)3( . ژمارەیەکی زۆر پرۆگرام و رێگا هەیە بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵ ،کە بە هۆی NGOsدەتوانن پیادەی بکەن وەک بنەماکانی نەهجی (لە خوارەوە بۆ سەروە) بۆ نەهجی لەسەرەوە بۆ خوارەوە،وەلە قەیرانەوە بۆ هاوکاری تەکنیکی ،و هاوکاری خود،و نەهجی توانامەندسازی. وەلەگەڵ ئەوەشدا(کۆنیر لەساڵی ( 1986پۆلێنی گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی کردوە بۆ سێ ئاست لەسەر بنەمای پرۆگرام و نەهج :لەسەروە بۆ خوارەوە،لە خوارەوە بۆ سەروە، و هاوبەشیکردن. لە نەهج یان پرۆگرامی لەسەرەوە بۆ خوارەوە چاالکیە سەره‌کیەکان لەالیەن دەوڵەت یان دەسەاڵتەوە ئەنجام دەدرێت و لەالیەن دەوڵەتەوە بەرێوەدەبرێت ،ئەندامەکانی کۆمەڵەکە نادیارن .لەم رێگایه‌دا دەزگای گەشەپێدان دەستی بااڵی هەیە لە کۆنترۆڵکردنی هەوڵەکانی گەشەپێدانی کۆمەڵەکە ،لەکاتێکدا تاکەکان توانای بڕیاردانیان نییە بۆ ئەنجامدانی کار بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵەکە .ئه‌و کاتە پێویست دەکات دەوڵەت و دەزگای پەیوەندیدار پرۆسەی گەشە پێدان بگرنە ئەستۆ لە ماوەیەکی دیاریکراو دا بۆ باشترکردنی وشیاری و زانین و لێهاتوییه‌كانیان کە گرنگە بۆ پشت بەستن بە خود .ئەمەش بنەمایەکی مەنتقیە و بەهانەیە کە نەهجی لەسەروە بۆ خوارەوەی بەکارهێنراوە لەالیەن دوڵەت و دەزگاحکومیەکان)14(. هەندێ لە کارکەران لە بواری گەشەپێدان نەهجی لە خوارەوە بۆ سەره‌وەیان ناساندوە بۆ کەمکردنەوەی بااڵدەستی نەهجی لەسەره‌وە بۆ خوارەوە و زیادکردنی بەشدارپێکردنی کۆمەاڵیەتی. رێگای لە خوارەوە بۆ سەرەوە جەخت دەکاتەوە لەسەر بەشداری کۆمەاڵیەتی ،بزوتنەوە جەماوەریەکان و بڕیاردانی ناوخۆی ،کە ئەمەش کارئاسانی دەکات بۆ بەشداریکردنی گروپە بەئامانج گیراوەکان لە جێبەجێکردنی چاالکیەکانی گەشەپێدان .دەرئەنجام دەبێتە پاییزی ٢٠١٦
15
161
هۆی گەشپێدانی بەشداریکردن. رێگای لە خوارەوە بۆ سەرەوە پێناسە و کارا کراوە لە ڕوانگەی کۆمەلێک لە ئاماژە پێدەر وەک: -1هەوڵەکانی NGOsبۆ بنیتنانی ووشیاری. -2بەشداریکردنی خەڵک لە پرۆژەکاندا. -3هەوڵەکانی NGOsلە بنیاتنانی دامەزراوە جەماوەریەکان. ئەوەی پەیوستە بە بنیاتنانی وشیاری ئەو گفتوگۆ بەرفراوانەیە لە نێوان NGOs جەماوەریەکان گرنگی دەدات بەوەی کە پێویستەخەڵک وشیار بێت لەگرفتەکانیان و بەشداری بکەن لە بەرپرسیارێتی بۆ سوودی کۆمەڵەکەیان)16( . کۆکردنەوەی خەڵک بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان ستراتیژیەکی دیکەی گرنگە کە NGOsپشتی پێده‌به‌ستێ ،تەنها هانی خەڵک نادات بۆ بەشداریکردن لە چاالکی و پرۆگرامەکان و جێبەجێکردنیان بەڵکو کۆکردنەوەی سەرچاوەکان بە شێوەی نەقدی نەوعیه‌وە ،قەناعەتی خەڵکیان بۆ دروست بووە دەربارەی پێویستی و گرنگی پشتیوانیە جەماوەریەکان)16( . لە نەهج یان ستراتیژی هاوبەشیکردن ،رێکخراوەکانی گەشەپێدان دەگەڕێن بەدوای تێگەیشتن لە گرفتە ناوخۆیەکان و دۆخەکان .لە چارەسەرکردنی گرفتەکاندا بڕیار و پالنەکان بەیەکەوەدائەنێن .هەردوو کۆمەڵ و دەزگاکە بەشداری بەسەرچاوەکان دەکەن کە پێویست ه بۆ ئەنجامدانی چاالکی گەشەپێدان. پرۆگرامی هاوبەشیکردن بەپرسە لە هەرهەوڵیک کە لەالیەن دەسەاڵتدرانی دەوڵەت و NGOsپێکەوە لە پێناو ژیانێکی باشتر بۆ تەواوەی کۆمەڵەکە لەگەڵ بەشداریکردنی چەالکانەی ئەندامانی کۆمەڵەکە. چەمک و جەوهەری توانامەندسازی پرۆسەی لەخوارەوە بۆ سەروەیە لەبری ئەوی دابنرێت لە ستراتیجی لە سەروە بۆ خوارەوە .تێگەیشتن لە چەمکی توانامەندسازی لەم رێگەیە دا مانای وایە دەزگاکان گەشەپێدان ناتوانێت بانگەشە بکەن بۆ گەشەپێدانی ئافرەتان، بەڵکو دەبێت ئافرەتان خۆیان بەهێزبکەن ،دەزگاکانی گەشە پێدان وەک NGOsلە دۆخ ه دیاریکراوەکاندا دەتوانن رۆڵ ببینن لە توانامەندکرنی ئافرەتان و کارئاسانیکردن بۆیان، دەتوانن دڵنیابن کە پرۆگرامەکانییان کارده‌كەن بۆ توانامەندسازی ئافرەتان لە رێگەی هاندان بۆ بەشداریکردن ،گەشەپێدانی کارامەیی ،و توانای بڕیاردان و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانیان هەبێت )1( .هاینارد و ڤیرچور لەساڵی 2001ئەوه‌یان دوپات کردۆتەوە کە توانامەندسازی دەبێت پرۆسەیەک بێت بۆ گەشه‌کردنی کارامەییەکانی دانوستان لە خوارەوە بۆ سەروە لەگەڵ ئامانجی سەرەکی کە گەیشتنە بە یەکسانی لە دابەشکردنی دەسەاڵتدا )17( .بەماانایەکی دیکە تونامەند سازی ئافرەتان هەوڵێکە بۆ چارەسەرکردنی پەیوەندییە نایەکسانەکانی دەسەاڵت و ،بەرهەمهێنانی مۆدێلێکی نوێی گەشەپێدان .رۆناڵد لە ساڵی 1997پێناسەی کردوە کە توانامەندسازی کردوە وەک پرۆسەی لە خوارەوە پاییزی ٢٠١٦
162
15
بۆبەشداریکردنی پەراوێزخراوەکان و بێتوناکان کە ناتوانن بەشێوەیەکی کاریگەرانە بەژداریان بکەن ئەگەر نەهجی لە سەره‌وە بۆ خوارەوە پیادەبکرێت .توانامەندسازی ناتوانرێت لە دەرەوە بسەپێنرێت ،هەرچەندە هاوکاری دەرەکی گونجاو هاندانی دەبێت. داوادەکات بۆ نەهجێکی ئاسانکار کە ناتونرێـت لە سەروە بۆ خوارەوە دابنرێت .ئەو پرۆسەیە کە هەوڵدەدەات بۆ هه‌ڵوێستی رێزگرانە کە دڵنیایی بدات ه خەڵک کە کاریان لەگەلدا دەکات)9( . فەرمانەکانی NGOsلەم بەشەدا گفتوگۆ لەسەر کارەکانی NGOsدەکرێت کە دەستکەوتوە و دوای پێداچونەوە بە چاالکیەکانی NGOsو لێکۆلێنەوەلە دید و پەیامەکانیان .لەم لێکۆڵینەوە چوار فەرمان خراوەتەڕوو کە ئەوانیش گەشەپێدانی توانای تاک ،فەرمانە فێرکاری و ڕۆشنبیرییەکان ،بنیاتنانی ووشیاری و کۆکردنەوەی رێکخراوەکانی NGOs تایبەت بە ئافرەتان لە پارێزگای هەڵەبجە کە دانراون لە لیستی ئەو ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان ،وەلە پارێزگای هەڵەبجە چەند سەمپڵێک وەرگیراوە فەرمانانەی کەریکخراوی NGOsئەنجامی دەدەن: -1گەشەپێدانی توانای تاک گرنگی دەدات بە پێویستی گەشەپێدانی تونا شاراوەکانی ئافرەتان NGOs ،هەندێ ڕۆڵ و چاالکیەکانی دیاری کردوە وەک گەشەپێدانی تاک، رێزگرتنی خود ،بڕیاردان دەربارەی خۆیان و خێزانەکانیان ،کەئەمەش دەبێتە هۆی دیاریکردنی کەسایەتی ئافرەتان. دوو رێکخراوی کۆمەڵەی مەدەنی NGOsلە پارێزگای هەڵەبجە دوای پۆلێنکردنیان دەکەونە لیستی گەشەپێدانی تاک ،ئەوانیش: -1رێکخراوی گەشەپێدانی تاک بۆ مەدەنیەت. -2رێکخراوی ئامێز بۆ گەشەپێدانی تواناکانی کچان و ژنان. فەرمانە فێرکاری و ڕۆشنبیریەکان ئەو پرۆگرام و پرۆژەکان دەگرێتەوە کە رێکخراون لەالیەن NGOsبۆ گەشەپێدان و توانامەندسازی ئافرەتان ،بە واتایەکی دیکە زۆرێک لە ڕۆل و چاالکیەکان دەگرێتەوە وەک پرۆگرامە ڕۆشنبیریەکان و فێرکردنی کارامەیی لەزەمینە جیاوازەکاندا کە ئەنجام دەدرێت لەالیەن .NGOs ئەو رێکخراوانەی کە لە پارێزگای هەڵەبجە دەکەونە لیستی ئەم پۆڵینکردنەوە کە فەرمانەکانی رۆشنبیرکردن و فێرکاری دەگرێتەوە :یەک رێکخراو کە ئەویش رێکخراوی نوێه ،بۆ بنیاتنانی وشیاری کۆمەڵ گرنگی دەدات بە زیادرکردنی زانیاری ئافرەتان دەربارەی حاڵیان لەناو کۆمەڵ و کۆمەڵگا و ،NGOsلە رێگەی ئەنجامدانی چاالکیەکان، کە دەبێتە هۆی بەزرکردنەوەی ئاستی وشیاری ئافرەتان وکۆکردنەوەی زانیاری زیاتر پاییزی ٢٠١٦
15
163
دەربارەی خۆیان وگرفتەکانیان و دۆزینەوەی رێگا چارە کان بۆ گرفتەکانیان ئەو رێکخراوانەی کە دەکەونە لیستی ئەم فەرمانانەوە: -1رێکخراوی ئەنجومەنی ئافرەتانی هەڵەبجە. -2رێکخراوی مەلبەندی راهێنان و گەش ه پێدانی ژنان. -3رێکخراوی عادیلەخانم. فەرمانی کۆکردنەوەی ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان ،کۆکردنەوەی ئافرەتان هانیان بدرێت بۆ ئەوه‌ی بەشداری بکەن لە پرۆژەکان کە رێکخراوە لەالیەن کۆمەڵەکەوە. ئافرەتان لەرێگەی بەشداریکردن لە پرۆژەکانـدا ئاکتیڤ دەبن و دواتر دەتوانن رۆڵی گرنگ ببینن لە ناو کۆمەڵدا .ئەو رێکخراوانە NGOsکە لە پارێزگای هەڵەبجە دەکەونە لیستی ئەم فەرمانەوە. -1رێکخراوی یەکێتی ژنانی کوردستان. -2رێکخراوی خوشکانی ئیسالمی کوردستان. -3رێکخراوی یەکگرتوی خوشکانی هەڵەبجە. ژماره‌ی NGOS
رێژه‌ی سه‌دی
گەشەپێدانی توانای تاک % ٢٢
% ٢٢
فەرمانە فێرکاری و ڕۆشنبیریەکان 11 %
% ١١
بنیاتنانی وشیاری کۆمەڵ % ٣3
% ٣3
کۆکردنەوەی ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان % ٣3
% ٣3
دەرئه‌نجام و گفتوگۆ: دەرئەنجامی ئەم لیکۆڵینەوەکە ئەوە دەخاتە ڕوو کە .NGOsبەشداری دەکەن لە توانامەند سازی ئافرەتان لە هەرێمی کوردستان ،هه‌روه‌ها دەتوانن رۆڵی گرنگ ببینن لە کۆمەڵدا بۆ باشترکردنی ژیانیان ،کاتێک نەهج و ستراتیژیەکان بەکاردەهێنن وەک لە خواروە بۆ سەروە ،هاوبەشیکردن ،لەسەروە بۆ خوارەوه. پاییزی ٢٠١٦
164
15
بە پێی لیکۆلینەوەکانی (فۆنجۆن لە ساڵی )2001لە واڵتی کامیرۆن و (کامال راج )2011لە واڵتی ئێران ،رێگەیان ستراتیژی (لە خوارەوە بۆسەروە) لە NGOsکاریگەرە بۆ ئاراستکردنی توانامەندسازی ئافرەتان .چونکە ئافرەتان دەتوانن گرفتەکانیان دەست نیشان بکەن ،چارەسەریان بۆ گرفتەکانیان هەبێت ،لەرێگەی رێکخستن و بەشداریکردن پێکەوە لەو چاالکیانەی کە گەشەی پێدراوە لەالیەن ،NGOsوحکومەت و الیەنەکانی فەراهامکردنی هاوکاری تەنها رۆلیان وەک ناوەندێکی راوێژکاری دەبێت ،بەمانایەکی دیکە رۆڵی کاریگەر لە گەشەپێداندا تەنها کۆمەڵەکە خۆی بووە .کە ئەمە ش پشتیوانی لێکراوە لەالیەن سەرچاوە چاپ کراوەکان. هاوشێوەی ئەوە(ئۆکزالال و بایدین) لە ساڵی 1997تێبینیان کرد کە تونامەند سازی لە جەوهەردا پرۆسەی لە خواروە بۆ سەروە لەوەی کە دابنرێت لە ستراتیژی لەسەروە بۆخوارەوە.هەروەها ئەمە پشتگیری دەکرێت لەالیەن لێکۆڵینەوەی (هاینارد و ڤیرچور) لە ساڵی 2001کە جەختیان کردۆتەوەلەسەر ئەوەی تونامەند سازی دەبێت پرۆسەیک بێت بۆ گەشەپێدانی لیهاتووی دیالۆگ لە خوارەوە بۆ سەرەوە)17( . لەڕوانگە و ڕۆشنایی ئەو لێکۆڵینەو‌ه و بەدواداچونانەی کراوە و لەم لێکۆڵینەوەیەدا خراوتە ڕوو باشترین نەهج و ستراتیژ NGOsکە بەکاربهێنرێت لە هەریمی کوردستان بۆ تونامەند سازی ئافرەتان نەهجی لە خوارەوە بۆ سەرەوە ،چونکە ئەم نەهجە بەشداریکردن تیدا ئاکتیڤە ،دینامکییەو و خود خۆی بڕیاردەدات و بەزرترین ئاستی توانامەندسازی بەدەست دەهێنێت. لە دەرئەنجامدا ئەم لێکۆڵینەوەیە لە و بڕوادایە کە توانامەندسازی ئافرەتان کلیلی ستراتیژی پرۆسەی گەشەپێدانە ،کە دەتوانرێت لەو رێگەیەوە پێگەی ئافرەتان باشتربکرێـت بە تایبەتی ئەوەی پەیوەندی هەیە بە رۆشنبیری ،و تەندروستی و ده‌رفه‌ت ه ئابوریه‌كان کە ئەمانە ئامانجی بااڵن بۆ ئافرەتان .پشتیوانییان لێبکرێت لە بەهێزکردنی توانای بڕیاردان ،زانیاری ،کارامەیی و باوەڕ بەخۆبوون بۆ ئەوەی ببێتە هاوکارێکی تەواو لە پرۆسەی گەشەپێداندا. لە هەرێمی کوردستان NGO’sبەتایبەتی NGO’sئافرەتان سیمایەکی نوێی کارکردنیان هەیە بۆ باشترکردنی پێگەی ئافرەتان ،ئەوەی لەم لێکۆڵینەوەیه‌دا دەستکەوتووە توانامەندسازی ئافرەتان لە رێگەی لە خوارەوە بۆ سەره‌وە زیاترە لە دوو رێگەکەی دیکە لە پرۆسەی توانامەندسازی ئافرەتان ،ئەمەش مانای وایە لە نێو ئەو رێگایانەی کە NGOsگرتویانەتەبەر رێگای لە خوارە بۆ سەره‌وە زۆرترین کاریگەریی هەیە بۆ بەدەستهێنانی تونامەندی تاک و کۆمەڵ.
پاییزی ٢٠١٦
15
165
:سەرچاوەکان
15
166
٢٠١٦ پاییزی
1-:Gender and Empowerment .1997 Oxaal Z، Baden S .Definitions، Approaches and Implications for Policy ،)Bridge، Institute of Development Studies (IDS .UK ،40.Report Series No / -http://www.un.org/esa/socdev/wssd/text-version1 Report of the Fourth World Conference on2 .1995 UN September، United Nation 15-4 ،Women. Beijing .13.IV.96.Publication Sales No -3 Resources، agency، achievements: Reflections .1999 Kabeer N .on the measurement of women’s empowerment .464-435 :30 ،Development and Change راپۆرتی (الڕمم المتحدە لشۆون المرڕە تعلن ان تمپیل المرڕە فی السلگات.نەتەوەیەگکرتوەکان2014 -4 مدى. دلشاد عبدالله، اربیل،)التنفیژیە فی العراق وإقلیم کردستان چعیف NGOs and transformation: Beyond social .1994 Finger M-5 :).movement theory. In: T Princen، M Finger (Eds Environmental NGOs in World Politics: Linking the .66-48 .Local and the Global، London: Rutledge، pp Fostering women’s participation in .2001 Fonjong L -6 development through non-governmental efforts in -223 :)3(167 ،Cameroon. The Geographical Journal Women Across Cultures: A Global .2005 Burn S M-7 .2nd Edition. New York: McGraw-Hill.Perspective Empowerment Examined. Development .1995 Rowlands J-8 107-101 :)2(5 ،in Practice Questioning Empowerment: Working .1997 Rowlands J-9 .with Women in Honduras: New Jersey، Oxfam Pubns Schulz A J، Israel B A، Zimmerman M A، Checkoway B N-10 :Empowerment as a Multi-level Construct .1993 Perceived Control at the Individual، Organizational :and Community Levels. Health Education. Oxford .University Press 21st Century: Voluntary Getting to the .1990 Korten C D-11 Action and the Global Agenda. West Hartford، Conn.:Kumarian Press NGOs and community development in .1994 Agbola T-12 -59 :)1(11 ،urban areas: A Nigerian case study. Cities Role of NGOs in empowering .2005 Islam N، Sultana N-13 ،the vulnerable women: A study on ACD. Asian Affairs .40-24 :)4(27 Decentralization and development: A .1986 Conyers D-14 framework for analysis. Community Development .102-94 :)2(21 ،Journal NGOs and transformation: Beyond social .1994 Finger M- 15 :).movement theory. In: T Princen، M Finger (Eds Environmental NGOs in World Politics: Linking the .66-48 .Local and the Global، London: Rutledge، pp ’Top down or bottom up? A study of grassroots NGOs .2007 Panda B -16 257 :9 ،approach. Journal of Health Management Filling the urban policy breach: .2001 Hainard F، Verschuur C -17 Women’s empowerment، grass-roots organizations، and urban governance. International ،Political Science Review/ Revue Internationale De Sciece Politique
.33 :)1(22 Fostering women’s participation in .2001 Fonjong L-18 development through non-governmental efforts in -223 :)3(167 ،Cameroon. The Geographical Journal The Effect of Non-Governmental Organizations .2011 Kamla- Raj-19 (NGO)’s ،Approaches on Women’s Empowerment in Shiraz، Iran. J Hum Ecol :)3(34 191 of 1 Page)2011( 187-179لێکۆڵینەوە یەک دەربارەی رۆڵی رێکخراوە مەدنیەکان NGO لە توانامەندسازی ئافرەتان ئامادەکردنی ئیراد منوچر سان ئەحمەد سەرپەرشتیاری پەروەردەیی 2016 iradsan@yahoo.comپارێزگای هەڵەبجە موبایل 07701931740 07705446545 / 192 of 2 Pageووشە سەرکیەکان تونامەند سازی ،لە خوارەوە بۆ سەرەوە ،رێکخراوە ناحکومیەکان NGO sپوختە ئەم لیکۆڵینەوە هەوڵێکە بۆ دەستنیشانکردنی پرۆگرامە کاریگەرەکانی رێکخراوە ناحکومیەکان NGOsلە سەر توانابەخشین و توانامەندسازی ئافرەتان .لەرێگەی بەهێزکردن و توانامەند سازیەوە ،ئافرەتان دەتوانن خۆیان رێک بخەن بۆ زیادکردنی پشت بەستن بە خۆیان و سەپاندنی مافە سەربەخۆکانیان لە بڕیاردان و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکان .لەم لێکۆڵینەوەیەدا چەمکی توانامەندسازی پێناسەو و شیکردنەوەی بۆ کراوە بۆ دوو ئاست کە ئەویش ئاستی تاک و کۆمەڵ .پێشەکی لە کۆنفرانسەکانی نەتەوە یەکگرتوەکان لە ساڵی 1997بانگەشەی کردوە کە بەهێزکردن و توانامەندسازی بەردی بناغەی گەشەپێدانە مرۆییە و پێویستەکاریلەسەر بکرێت )1( .سەرەڕای ئەوەی کە کۆنگرەی لوتکەی جیهانی بۆ گە شەپێدانی کۆمەاڵ یەتی )World Summit on Social Development (WSSDلە ساڵی 1995لە شاری کۆبناگن ،داوایکرد کە دانپیدنان بکرێت بۆ بەهێزکردن و توانامەندسازی مرۆیی ،بە تایبەتی بۆ ئافرەتان وە پێوێستەکار بکرێت بۆ هێزکردنی توانا تایبەتیەکانیان کە ئامانجی سەرکی لوتکەی گەشە پێدانە. ( )2لەبەر ڕۆشنایی هەوڵەکانی نەتوەیەکگرتوەکان هەموو رێچکەی سێکتەرەکانی گەشەپێدان ئامانجیان بە شداری پێکردنی ئافرەتانە لەپرۆگرامەکانی گەشەپێداندا. 193 of 3 Pageهەرچەندە فاکتەرەکان زۆرن کە هۆکاربوون بۆ پەراوێزکردنی ئافرەتان و دوورخستنەویان لە هەڵمەتەکانی گەشەپێدان وەدەرئەنجام بۆتە هۆی بێتواناکردنیان کە باوترین بەربەستی سەرکی لە تونامەند سازی ئافرەتان نۆرمەکان(داب و نەریت) و باوەڕە باوەکان ،کلتورو و بەهاکان کە لەرێگەی ئەم فاکتەروانە کۆمەڵگا جیاوازی کردوە لە نیوان ژن و پیاودا )3( .لە عێراق و هەرێمی کوردستات وەک زۆرێک لە واڵتە تازە گەشەسەندوەکانی دیکە ،گەشتنی ئافرەتان بۆ پێگە کاریگەرەکان و دەسەاڵت،سنووردارکراوە ،پیویستیان بە خەبات هەیە بۆ تێکشاندنی بەربەستەکان کە کاریکردۆتە سەر بەرتەسک بوونەوەی ئافرەتان لە بڕیاردان لەسەر هەڵبژاردنی پیشەکانیان و بۆ سەرکەوتنی چاالکیەکانیان لە دەرەوەی ماڵەکانیان .لە کۆمەڵگاکانی عێراق و هەریمی کوردستانیش ،پیاو لە پێگەیەکی بەرز ی کۆمەڵگا دانراوە ،توانای بڕیاردانی هەیە لە دەسەاڵتی جێەجیکردن و دادوەریدا .وە تێڕوانینی بۆ دۆزە ڕۆژانەکانی ئافرەتان بە بێ گرنگی و سروشتی مامەڵەی لە گەڵدا دەکات.لە دەر ئەنجامدا دۆزەکانی ئافرەتان و ئەزمونەکانیان بە هەند وەرناگیرین لە ڕووی یاسایی وە لە ڕوانگەی دابو نەریتی کۆمەاڵیەتیشەوە .لەهەندی حاڵەتدا یاسا رۆڵی دژایەتیکرن دەبینیت بۆ ئافرەتان لە قبوڵکردنی گرفتەکان و رازی بوون بە هەڵویستەکان دەسەپێنێت بەسەریاندا .وەبەپێی را گەیاندراوی نەتەوە یەگکرتوەکان بۆ مافەکانی ئافرەتان بانگەشی ئەوەی کردوە کە نوینەرایەتی ئافرەتان لە دەسەاڵتی جێ پاییزی ٢٠١٦
15
167
بەجیکاریدا لە عیراق و هەریمی کوردستان الوازە لە ڕوانگەی سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی )4( .لە ڕووی سیاسی بەشداریکردنی نوینەرانی ئافرەتان لە پەرلمانی هەرێمی کوردستان و عیراق % 25پۆزەتیڤانەیە بۆ بوونییان لە دەساڵتی تەشریعی (یاسادانان) .بەاڵم نوینەرایەتیان لە حکومەت ،لە دەسەاڵتی جێبەجیکاری زۆر الوازە .وە پشکی کۆتا لە پەرلەمان بووە بە سەقفی داواکاریەکان لەبری ئەوی بێتە زەمینەیەک بۆ دەستپێکی دەستەکەوتنی مافەکانیان .سەڕەرای بوونی سیستەمی کۆتا لە دەستوری عیراق و هەرێمی کوردستان ،بەاڵم تا ئێستا ئافرەتان نەیان توانیوە چنگیان بگاتە پۆستی سەرکردایەتیە بااڵکان ئیدی ئایا لە پارێزگاکاندا بێت یان لەسەرتاسەری واڵت. 194 of 4 Pageتائێستا ئافرەتێک دەست نیشان نەکراوە بۆ سەرۆک وەزیران یان بۆ بوون بە پارێزگار لە مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و دامەزراندنی هەریمی کوردستان ،وە تا ئێستا وەزارەتە سیادیەکان وەک وەزارەتی ناوخۆ و بەرگری یان پێشمەرگە و وەزراەتی دارایی و نەوت لەالیەن وەزیرە پیاوەکان بەرێوە دەبرێت .هەروەها نەتەوەیەکگرتوەکان ئاماژەیان کردوەکە ئافرەتانی عێراق ڕووبەڕوی گرفتی گەورەی ڕەوشی ئابووری بونەتوە بەجۆرێک بەپێی ئاماری رێکخراوی کاری نێودەوڵەتی تەنها 14%لە ئافرەتانی عێراق کاردەکەن لەدەروەی ماڵەکانیان.ئەم رێژەیەکی کەمە لە ئاستی جیهاندا ،ئەمەش بەرەو ئەو ئاڕاستەیە دەڕوات کە ئافرەتانی عێراق و هەرێمی کوردستان سەربەخۆنین ،چونکە خاوەنی داهاتی تایبەت بەخۆیان نین .و ە دۆخی کۆمەاڵیەتیەوە بۆ ئافرەتانی عێراق زۆر گرانە ،بە پێیی ئەو بەڵگانەی کە وەرگیراون لە ئافرەتانی عێراق ڕێژەی لە 60%ڕووبەڕوی توندوتیژی دەبنەوە لەالیەن هاوژینەکانیانەوە )4( .ئەم ئامادەنەبوونی ئافرەتانی عێراق و هەرێمی کوردستان لە کایەی سیاسیدا ئاماژە پێدەرە بۆ کەمترین بەشداریان لە دەسەاڵت و ئاستەکانی بڕیاردان.بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ڕگەزی مێ لەهەرێمی کوردستان رێژەیکی بەرزەیان هەیە سااڵنە لە کۆی وەرگرتنیان لە دامەزراوەکانی خوێندنی بااڵ ،کەچی ڕووبەڕوویەکی توندی نا یەکسانی بونەتەوە لە دابەشکردنی دەسەاڵتدا.وەتاکە هۆکاری ئەم نایەکسانیە دەگەڕیتەوە بۆ جیاکاری جێندەری،و نا یەکسانی یاسایی و دادوەری کە بوتە هۆی بەربەستێکی جدی لە بەرەوپێشچوونی ئافرەتان لەبەشداری دەسەاڵت و بڕیارداندا. دەرئەنجام رۆڵیان لە دامەزراوە بااڵکانی دەسەاڵتدا بوونیان نیە ،لەسەر ئاستی حکومی ،کەرتی گشتی و تایبەتی.وەدتاکان ئەوە دەخەنە ڕوو کەمترین بەشداری سیاسی ئافرەتان هەیە .ئاشکرایە لە عیراق و هەرێمی کوردستانیش پیاو دەستی گرتوە بەسەر هەیکەلی دەەسەاڵتدا و زاڵبوونی تەواوی پێوەدیارە ،و ئافرەتان لە نزمترین ئاستی بڕیارداندان ،هەرچەندە هەندێک چاکسازی کراوە بەهۆی دانانی سیستەمی کۆتا لەگەڵ ئەوەشدا ئافرەتان لە دامەزراوە سیاسیەکانی واڵتدا لە ئاستیکی الوازی خراپدایە .لەم ڕوانگەیەوە دۆزی کەمی بەشداری ئافرەتان لە پێگەکانی بڕیارداندا ،بوتە تەوەرەی سەرکی زۆرێک لە ریکخراوە ناحکومیەکان .NGOs 195 of 5 Pageرێکخراوە NGOsلە هەرێمی کوردستان دەتوانێت پۆلین بکرێت بۆ دوو گروپ: گروپی یەکەم نوێ و مۆدرینە ناودەبرێن بە NGOsگە شەپێدان ،گروپی دووەم NGOsهاوکاری و خێرخزازی ( .)CBOsزۆربەی رێکخراوە NGOsتایبەت بە ئافرەتان دادەنرین لە گروپی NGOs نوێ و گەشەپێدەر .لەبەرئەوەی ،چەندەها نمونەی بەرجەستەهەیە لەسەرئەوەی NGOsلە هەرێمی کوردستان کە زۆر سەرکەوتوانە چارەسەری دۆزە کۆمەاڵیەتیەکانیان کردوە و هەوڵیانداوە بۆ گرتنەبەری بەدواداچونە یاساییەکان ،وە بەشداربان کردوە لە بەرزکردنەوەی ئاستی ووشیاری گشتی و ئەنجامدانی چاالکیە ڕۆشنبیریەکان و چارەسەرکردنی دۆزە هەستیارەکانی کۆمەڵگا بە بەشداری بەرفروانی ئەندامانی کۆمەڵگا پاییزی ٢٠١٦
168
15
خۆیان .لێرەدا ئەو پرسیارەی کە دەکرێت ئایا کاریگەرترین ستراتیژی و پرۆگرامەکانی رێکخراوە مەدنیەکان NGOچیە بۆ بە هێزکردن و توانامەندسازی ئافرەتان؟ رێکخراوە مەدنیەکان NGOپشتدە بەستن بە سێ ستراتیژی و پرۆگرامی کە ئەوانیش :نەهجی لەسەروە بۆ خوارەوە،و هاوبەشیکردن ،و لە خوارەوە بۆ سەرەوە. ئەم لێکۆلینەوە دەگەڕێت بە دوای ئەو ستراتیژی و نەهجەی کە بەکارهاتوە لە الیەن رۆڵی رێکخراوە مەدنیەکان NGOبۆ بەهێزکردن و توانامەندسازی ئافرەتان .بنەمای نەهجی لە سەروە بۆ خوارەوە ،سەرکیترین چاالکی بۆ پرۆگرامی گەشپێدانی کۆمەڵ لە الیەن حکومەت یان دەسەاڵتەوە ئەنجام دەدرێت .وە جەخت دەکاتەوە لەسەر پراکتیکەکردنی پالنسازی ناوەندی.و گەشەپێدانی بەرنامەی کاری دەزگاکان بۆ ئەوەی بزانن چۆن دەست کەوتیان هەبێـت.کۆمەڵ لەم جۆرە نەهجەدا کۆنترۆڵی ئەوەیان نیە کەچییان بەسەردادێت .لە نەهجی یان ستراتیژی هاوبەشیکردن رێکخراوەکانی گەشەپێدان دەگەڕێن بەدوای تێگەیشتن بۆ کێشە ناوخۆی و ڕەوشەکان .بۆ چارەەسرکردنی کێشەکانی کومەڵەکە بڕیار و پالنەکان پێکەوە دائەنێن .هەردوو کۆمەڵ و دەزگاکە بەشداری دەکەن بەو سەرچاوانەی کەپێویستن بۆ چاالکی گەشە پێدان .ستراتیژی لە خوارەوە بۆ سەروە گرنگی دەدات بە بەشداریکردنی کۆمەڵ و بزوتنەوە جەماوەریەکان،و بڕیاردانە ناو خۆیەکان)5( . نەهجی لە خوارەوە بۆ سەروە وەک ئاماژەپێدەری ( )indicatorلە بوای بنیاتنانی ووشیاریە ،کۆمەڵەکە خۆیان ووشیارن لە گرفتەکان و بەشداری دەکەن لە هەڵگرتنی بەرپەرسیارێـتی بۆ سوودی کۆمەڵەکەو کۆمەڵگای ناوخۆی .هەروەک (فۆوجۆن لە ساڵ )2001باسی کردوە، 196 of 6 Pageسەرکەوتنی ئافرەتان بۆ یەکسانی وتوانامەندسازیان زۆر پشت دەبەستێت بە ئاستی ووشیاریان لە مەودای ئەو جیکاریەی کە پێوە دەناڵینن وەک گروپێک )6( .سەبارەت بەو بابەتە ئەم لێکۆڵینەوە هەوڵدەدات لەئەگەری بوونی بەڵگە جیاوازە گرنگەکان لە نیوان ستراتیژیەکان و رێگا بەکار هاتوە کان لەالیەن NGO sو توانامەندسازی ئافرەتان .زۆرێک لە سەرچاوە چاپەمەنیەکان دۆکیومینت کراوەکان ئاماژە دەکەن بۆ توانامەندسازی ئافرەتان بنەماکەی پرۆسەی لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە ،زیاتر لەوەی دابنرێت لە ستراتیژی لە سەرەوە بۆ خوارەوە .وە بابەت و باڵوکراوەی زۆر هەیە لەسەر ڕۆڵی NGO sلە توانامەنسازی ئافرەتان. لەگەڵ ئەوەشدا کەمترین مشتومڕ هەیە پەیوەست بێت بە نەهج و ستراتیژیەکانی ( NGO sلەسەروە بۆ خوارەوە ،هاوبەشیکردن ،و لە خوارەوە بۆ سەرەوە ).و توانامەند سازی ئافرەتان .هەرچەندە زۆرێک تیۆریەکان و دوکیومینتەکان ئەوە دەخەنە ڕوو کە رێگای لە خوارەوە بۆ سەروە دەبێتەهۆی توانامەندسازی ئافرەتان، بەاڵم پرسیاریک دەکرێت ئایا ئەمە ڕاستە بۆ هەریمی کوردستان ،ئەم لێکۆڵینەوەی ئامانجی ئەوەی کە بزانیت چ نەهجیک زۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر بەهێزکردنو توانامەندسازی ئافرەتان ،بەمانایەکی دیکە چ نەهج و ستراتیژیکەی NGOزۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر ئافرەتان؟ ئەم لێکۆڵینەوە ئامانجی سەرەکی بۆ زانینی ئاستی بەهیز بوون و تونامند سازی ئافرەتان و دیاریکردنی چ نەهج و ستراتیژیەکانی NGOsکە زۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر بە هێزکردن و توانامەندسازیان؟ بنەمای تیۆری لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا ناتوانرێت ڕۆڵی ئافرەتان فەرامۆش بکرێت لە لیکۆڵینەوکانی گەشەپێدان،بۆ ئەم مەبەستە ژمارەیەکی زۆر تیۆر هەن کە جەخت دەکەنەوە سەر بەرفراوانکردنی ڕۆڵی ئافرەت لە ناو کۆمەڵگادا .گرنگترینیان لە و تیۆرانە -1 :ڕۆڵی ئافرەتان لە گەشەپێداندا-2 )Women in Development (WIDئافرەت و گەشەپیدانWomen and -3 ))Development (WADجێندەر و گەشەپێدان)Gender and Development (GAD لەم لێکۆڵینەوەیدا گرنگی دەدرێت بە ستراتیژی جێندەر و گەشەپێدان( )GADچونکە ئەم نەهجە گونجاوە پاییزی ٢٠١٦
15
169
لەگەڵ ئامانجی لێکۆڵینەوەکە. 197 of 7 Pageلە ساڵەکانی هەشتاکاندا پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدانGender and ))Development (GADسەری هەڵدا وە جەختی دەکردەوە لەسەر باشترکردنی پێگەی ئافرەتان زۆر تەرکیز دەکاتەوە لەسەر دۆزی جێندەر )7(.پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدانGender and Development (GADژیانی ئافرەت و کارکردن لە ماڵ بەهەندوەردەگرێت .سەرەڕای ئەوەی کە جەختی دەکاتەوە لە سەر پرۆگرام و نەهجی لە خوارەوە بۆ سەروە،وە دەقی ئەم نەهجە لەم ڕوانگەیەوە بریتیە لەوەی کەئافرەتان خۆیان ئەندازیاری خۆیانن بۆ گەشەپێدانیان .وە پرۆژەکانی پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدان Gender and Development (GADهانی ئافرەتان ئەدات بۆ ئەوەی گۆڕانکاری پۆزەتیڤیان هەبێـت لە رێگەی ڕێکخراوەکانی ئافرەتان و چاالکوانەکان .هەروەها بنەمای پرۆژەکانی جێندەر و گەشەپێدانیش( Gender and Development (GADگرنگی دەدات بەکارکردن بۆ توانامەندسازی ئافرەتان بۆ گۆڕان و گۆڕانکاری لەو هەیکەل و بونیتانانەی کە پشکان هەیە لە پاشکۆکردنیان )7( .لەبەر ئەوە رێگای گەشەپێدان و توانامەندسازی ئافرەتان ،گەشەی کرد لە دیالۆگەکانی جێندەر و گەشەپێدان Gender and Development (GADوە بۆیە تەوەرەی سەرکی پرۆگرامی گەشپێدان لە هەزارەی نوێ دا. رێگاکانی گەشەپێدان کاردەکات بۆ دۆزینەوەی هۆکارە کاریگەرەکان بۆ پشتگیری ئافرەتان و توانەمەندکردنیان بۆ ئەوەی ئامادەبکرێن بۆ ئەو گۆڕانکاریانە کە لەناو خۆیاندا ڕوودەدات نەک لە دەرەوە )8(.چەمکی توانامەندسازی ژن بۆ ماوەی چەند ساڵێکە مشتو مڕ و گفتوگۆی زۆری لە سەر دەکرێت ،.بەاڵم تا ئێستا نەتوانراوە بە ڕوونی ئاشکرا مانای سەرەکی بخرێتە ڕوو .بە پێی زیمارمان و رابورت( )1988توانامەندسازی ناساندوە :توانای تاکەکانە بۆ دەستکەوتنی کۆنترۆڵی کۆمەاڵیەتی،و سیاسی ،و ئابوری ،و سایکۆلۆجی لە رێگەی-1 :دەست کەوتنی زانیای و زانین و کارامەیی و لیهاتویەکان -2 .بڕیاردان -3خود لێهاتووی تاک،و بەشداریکردنی کۆمەڵ و دەرکردن بە کۆنترۆڵکردن)9( . 198 of 8 Pageلەگەڵ ئەوەشدا بەتایبەتی لێکۆلێنەوەکانی تایبەت بە ئافرەتان لە ( )2003پێناسەی تونامەند سازی و بە هێزکردنی ئافرەتانی کردوە کە :ئەو پرۆسەیەکە لەرێگەیەوە کار دەکرێت ،بۆ بەرفراوانکردنی ئەوەی مومکینە بکرێت بۆ ئافرەتان و کاراکردنی لەو دۆزانەی کەئافرەتانی تیدا سنوردارکراوە بەراورد بە پیاوان .لە هەمان کاتداڤیجیانز(( 2002ئەوەی خستۆتەڕوو کە توانامەندسازی دەبێت ئازادی بیبەخشێتە ئافرەتان لەبڕیاردان و یەکسانی بۆدەستەکەوتنی سەرچاوە کان لەناو خێزان و کۆمەڵ ،وەئازادی لەپێدانی هەل و دەسەاڵتەکاندا .لەم لیکۆڵینەوە یەدا بۆ زانینی گونجاوترین مۆدیلی توانامەندسازی ئافرەتان کە جەخت کردۆتەوە لەسەر مۆدیلەکانی (رۆناڵد ( 1997و (شوڵز )9،10( .)1993مۆدیلی (رۆناڵد 1997 (لە لێکۆلێنەوەکەی سێ ئاستی ناساندوە بۆ توانامەندسازی کە ئەوانیش :بە هێزکردن و توانامەند سازی کەسێتی ،پەیوەندی توندوتۆڵەکان ،بەهێزکردن و تونامەندنسازی کۆمەڵ -1 .بەهێزکردنی کەسێـتی ئاماژە دەکات بە گەشەپێدانی هەستکردن بە بڕوا بە خۆبوون،توانای پوچەڵکردنەوە ئەو کاریگەریە دەروونیانەی کە بە هۆی فشاری نادادپەروەریەوە پەیدا دەبێـت -2 .پەیوەندی توندوتۆڵدا ئاماژە دەکات بۆ توانای تاک بۆ دانوستان و کاریگەری لەسەر سروشتی پەیوەندیەکانی کەسێکی دیکە هەبێت و بڕیاربدات لەگەڵیاندا. -3توانامەندسازی کۆمەڵ ئەو تاکانە دەگرێـتەوە کە کاردەکەن پێکەوە بۆ گەیشتن بە کاریگەریەکی گەورە زیاتر لەوەی کە ئەگەری هەیە بەتاک بە دەستی بهێنن .کۆ پرۆسەکە و مۆدێلەکە تا ڕادەیەک گەشەپێدانی پاییزی ٢٠١٦
170
15
کەسێتی و گواستنەوەیە لە بیرۆکەوە بۆ کردار .مۆدێلی (شوڵز )1993ئاماژەی کردوە کە توانامەندسازی ئاستەکانی جیاوازە لە شیکردنەوە و پراکتیکەکردندا وەک تاک و رێکخراوە و کۆمەڵ .بەهێزکردنی تاک لە ڕووی دەروونی ئاماژەیە،بۆ توانای تاک بۆ بڕیاردان و توانای کونترۆڵی ژیانی کەسی خۆی هەبێـت .کە ئەمەش هاوشێوەی بیرۆکەکانی دیکەیە وەک خود ئامادەیی و رێزگرتن لە خود کە جەخت دەکاتەوە لە سەر گەشەپێدانی پۆزەتیڤانەی چەمکی خود و توانای کەسێتی .وە توانامەندسازی کۆمەاڵیەتی مۆدێلی (شوڵز )1993ناساندوە کە بەهێزکردنی رێکخراوەکان دەگرێتەوە لە رێگەی بەرێوەبردنی دیموکراتیانەوە ،کەتیایدا ئەندامەکانی بەشداری بکەن بە زانیاری و 199 of 9 Pageتواناکان .وە سود وەرگرتن لە بڕیاردانی هاوبەش،وەبەشداری بکەن لە دیزاین و جێ بەجێکردن و کونترۆڵی هەوڵەکان بەر ئاڕاستەی ئامانجێکی دیاریکراو .لە دەرئەنجام کۆی پرۆسەی مۆدێلی (شوڵز )1993توانامەندسازی و بەهێزکردنی تاکەکان وەک بەشێکە لە پرۆسەی رێکخراوەیی .توانامەند سازی کۆمەاڵیەتی بە هێزکردنی کومەڵەکە یە کە کەتێیدا تاکەکان و رێکخراوەکان لیهاتووی سەرچاوەکانیان پیادەبکەن لە هەوڵێکی بەکۆمەڵ بۆ گەیشتن بە پێداویستیە تایبەتیەکانیان .لە رێگەی بەشداریکردن ،تاکەکان و رێکخراوەکان لە ناو کۆمەڵگای ناو خۆی بەهێزدەبن و دەبێتەهۆی دابین کردنی پشتیوانی بۆ یەکتری و دیاریکردنی قەیرانەکان لە ناو کۆمەڵەکەدا و دەستکەو تنی کونترۆڵ لەسەر کوالیتی ژیان لەناو کۆمەڵەکەیاندا. شایانی باسە ئەم لێکۆڵینەوە جەخت دەکاتەوە لەسەر دوو ئاستی بەهێزکردن ،کە ئەوانیش ،بەهێزکردنی تاک (کەسی) و بەهێزکردنی کۆمەڵ ،ڕوانگەی مۆدیلی (رۆناڵد ( 1997بەهێزکردنی تاک لەم لێکۆڵینەوەیەدا جەخت دەکاتەوەلەسەر بەهێزکردن وبڕوابەخۆ بوونی تاک بۆ دەستبەسەراگرتنی سەرچاوەکان و پیادەکردنی مافەکانیان بۆ باشترکردنی کوالیتی بۆ خۆیان و بۆ خێزانەکانیان.بەمانایەکی دیکە بەهێزکردنی سایکۆلۆجی تاک ئاماژەیە بۆ توانای ئەو تاکە بۆ بڕیاردان و وەکۆنترۆڵی ژیانی خۆی بکان .لە لیکۆڵینەوەی (رۆناڵد ( 1997بە هێزکردنی تاک ئەم ڕەگەزانە لە خۆ دەگرێت :رێزگرتن لە خود ،توانای بڕیاردان ،کۆنترۆڵی ژیان. -1رێزگرتن لە خود ئاماژەی بە حوکمی تاک بۆ خۆی دەرئەنجامی پرۆسەی خود هەڵسەنگاندنی لەسەر بنەمای لێهاتووی و ئەوتایبەت مەندیانەی کە بەرهەمی هێناوە لە دەرئەنجامی رۆشنبیری بە ئەندازەیەکی دیاریکراو-2 .توانای بڕیاردان ئاماژەەی بۆ توانای خەڵک لە دیاریکردنی ئامانجە تایبەتیەکان و کارکردن بۆیان و بڕیاردان لەرێگەی بیرکرندنەوەی ڕەخنە گرانە -3 .کۆنترۆڵی ژیان ئاماژەیە بۆ کاریگەر ی ڕەوشەکان کەئایا تاک دەتواننیت ڕووداوی خوازراو بەرهەم بهێنێت .یان دووربکەویتەوە لەکۆمەڵ لە رێگەی کارەکانیاوە .لە بەهێزکردنی کۆمەڵیش لە ڕوانگەی مۆدیلەکەی (رۆناڵد ( 1997تیدا تاکەکان پیادەی توناو سەرچاوەکانیان دەکەن لەرێگەی هەوڵێکی بەکۆمەڵ بۆ گەیشتن بە پێداویستیەکان.لە رێگەی 1910 of 10 Pageئەم جۆرە بەشداریکردنەوە ،تاکەکان پشتیوانی بەهێزی دابیندەکەن بۆ یەکتری، قەیرانەکان دەستنیشان دەکەن لە ناو کۆمەڵەکەدا ،و دەستکەوتی زیارتریان دەبێت لە کاریگەریکردن و کۆنترۆڵکردنی لە کوالیتی ژیان لە ناو کۆمەڵەکەدا.وەک ئاماژەی پێکردوە بەهێزکردنی بەکۆمەڵ ئەو تاکانە دەگرێتەوە کە پێکەو کار دەکەن بۆ بەدەست هسنانی کاریگەری گەورە و زیاتر لەوەی بەدەستی دەهێنن ئەگەر بە تەنیا بن .لە واقیعدا بەهێزکردنی کۆمەڵ پەیوەندیەکی توندی هەیە بە ئاستی کەسێتی لەبەرئەوەی بە بێ بەهێزکردنی ئاستی کەسێتی زۆر گرانە بۆ تاکێک کە چاالک بێت لە کۆمەڵدا .بەهێزکردنی کۆمەڵیش چەند ڕەگەزێک دەگرێتەوە :وەک کارکردن پێکەوە ،بەشداریکردن لە پرۆگرامەکانی NGOsو ووشیاری کۆمەڵ. پاییزی ٢٠١٦
15
171
-1چەمکی کارکردن پێکەوە ئاماژەی بۆ ئەو تاکانەیە کە گرنگی دەدەن بە کارکردن لەگەڵ کەسانی دیکە لە زەمینە جیاوەزەکاندا ،بۆ هاوبەشیکردنی لێهاتووی و زانیاریەکانیان-2 .چەمکی بەشداریکردن لە پرۆگرامەکانی NGOsپەیوەستەبە بەشداریکردن لەو پرۆگرامانەی کە رێکخراوە لەالیەن NGOsبۆ باشترکردنی ڕەوشەکانی ناو کۆمەڵەکە -3 .ووشیاری کۆمەڵ ئاماژەیە بۆ ووشیاری ئافرەتان دەربارەی ڕۆڵ و پێگەیان لە ناو خێزان و کۆمەڵ و کۆمەڵگادا بە پێی لێکۆڵینەوەکان ،تۆژەران و زانایان ئەوەیان خستۆتە ڕوو کە NGOs دەتوانن رۆلێان هەبێت لە کار ئاسانیکردن بۆ پرۆسەی توانامەندسازی ئافرەتان )11( .زۆرێک لە دەزگاکان وەک دام ودەزگا حکومیەکان و ناخۆی NGOsنێودەوڵەتیەکان بانکی جیهانی World Bankدەتوانن هاوکاری ئافرەتان بکەن بۆ باشترکردنی ژیان و توانامەندسازیکردنیانان( .ئەگبوال لە ساڵی 1994NGOs (ناساندوە بەوەی کە NGOsتایبەتن ،خۆبەخشن ،رێکخراوی بێ قازانجی سەربەخۆن لە هەردەوڵەتێک بێت و دارایی و فەندیان لەرێگەی بەخشینی تاکەکان یان کۆمپانیاکانەوە دەبێت ،و باج دەسەپێنن بەسەر ئەندامەکانیان و کۆمەک و هاوکاریان لە دەوڵەتەکان و ئاژانسە نێودەوڵەتیەکانەوە دەبێت )12( .بەتایبەتی کار بۆ بەهێزکردنی هەژاران و پەراوێزخراوەکانە دەکەن بۆ ئەوەی هانی خەڵک بدەن کە خۆیان بڕیاربدەن ببنە هۆکارێک لەبری ئەوەی مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت وەک گروپێکی بە ئامانج گیراو یان وەرگرە. 1911 of 11 Pageوە ئامانجی سەرکی لە ( NGOsبەهێزکردنی ژنانی بێتونا و بۆ دۆزینەوەی تونا شارەوەکانیان بۆ ئەوەی یارمەتیان بدات بۆ بەشداریکردن لەگەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی و ئابوری بۆ باشترکردنی پێگەیان لە ناو کۆمەڵگادا )3( .ژمارەیەکی زۆر پرۆگرام و رێگا هەیە بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵ ،کە بە هۆی NGOsدەتوانن پیادەی بکەن وەک بنەماکانی نەهجی (لە خوارەوە بۆ سەروە) بۆ نەهجی لەسەرەوە بۆ خوارەوە،وەلە قەیرانەوە بۆ هاوکاری تەکنیکی ،و هاوکاری خود،و نەهجی توانامەندسازی .وەلەگەڵ ئەوەشدا(کۆنیر لەساڵی ( 1986پۆلێنی گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی کردوە بۆ سێ ئاست لەسەر بنەمای پرۆگرام و نەهج :لەسەروە بۆ خوارەوە،لە خوارەوە بۆ سەروە ،و هاوبەشیکردن .لە نەهج یان پرۆگرامی لەسەرەوە بۆ خوارەوە چاالکیە سەرکیەکان لەالیەن دەوڵەت یان دەسەاڵتەوە ئەنجام دەدرێت.و لەالیەن دەوڵەتەوە بەرێوەدەبرێت ،ئەندامەکان کۆمەڵەکە نادیارن .وە لەم ریگا و نەهجەدا دەزگای گەشەپێدان دەستی بااڵی هەیەلە کۆنترۆڵکردنی هەوڵەکانی گەشەپێدانی کۆمەڵەکە لەکاتێکدا تاکەکان توانای بڕیاردانیان نیە بۆ ئەنجامدانی کار بۆ گەشەپێدان کۆمەڵەکە وە ئەو،کاتە پێویست دەکات دەوڵەت و دەزگا پەیوەندی دار پرۆسەی گەشە پێدان بگرنە ئەستۆ لە ماوەیەکی دیاریکراو دا بۆ باشترکردنی ووشیاری و زانین و لیهاتوویکانیان کە گرنگە بۆ پشت بەستن بە خود .وە ئەمەش بنەمایەکی مەنتقیە و بەهانەیە کە نەهجی لەسەروە بۆ خوارەوەی بەکارهێنراوە لەالیەن دوڵەت و دەزگاحکومیەکان )14( ..وە هەندێ لە کارکەران لە بواری گەشە پێدان نەهجی لە خوارەوە بۆ سەروەیان ناساندوە بۆ کەمکردنەوەی بااڵدەستی نەهجی لەسەروە بۆ خوارەوە و زیادکردنی بەشدارپێکردنی کۆمەاڵیەتی .نەهجی یان رێگای لە خوارەوە بۆ سەرەوە جەخت دەکاتەوە لەسەر بەشداری کۆمەاڵیەتی، بزوتنەوە جەماوەریەکان و بڕیاردانی ناوخۆی،کە ئەمەش کار ئاسانی دەکات بۆ بەشداریکردنی گروپە بەئامانج گیراوەکان لە جێبەجێکردنی چاالکیەکانی گەشەپێدان .وە دەرئەنجام دەبێتە هۆی گەشپێدانی بەشداریکردن. رێگای لە خوارەوە بۆ سەرەوە پێناسە و کارا کراوە لە ڕوانگەی کۆمەلێک لە ئاماژە پێدەر وەک -1:هەوڵەکانی NGOsبۆ بنیتنانی ووشیاری -2بەشداریکردنی خەڵک لە پرۆژەکاندا -3هەوڵەکانی NGOsلە بنیتنانی دامەزراوە جەماوەریەکان .ئەوەی پەیوستە بە بنیتنانی ووشیاری ئەو گفتوگۆ بەرفراوانەیە لە نێوان NGOs پاییزی ٢٠١٦
172
15
جەماوەریەکان گرنگی دەدات بەوەی کە پێویستەخەڵک ووشیار بێت لەگرفتەکانیان و بەشداری بکە ن لە بەرپرسیارێتی بۆ سوودی کۆمەڵەکەیان)16( . 1912 of 12 Pageکۆکردنەوەی خەڵک بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان ستراتیژیەکی دیکەیە گرنگە کە NGOsپشتی پێدەبەستێت .تەنها هانی خەڵک نادات بۆ بەشداریکردن لە چاالکی و پرۆگرامەکان و جێبەجێکردنیان بەڵکو کۆکردنەوەی سەرچاوەکان بە شێوەی نەقدی نەوعی.وە قەناعەتی خەڵکیان بۆ دروست بووە دەربارەی پێویستی و گرنگی پشتیوانیە جەماوەریەکان )16( .لە نەهج یان ستراتیژی هاوبەشیکردن، رێکخراوەکانی گەشە پێدان دەگەڕێن بەدوای تێگەیشتن لە گرفتە ناوخۆیەکان و دۆخەکان .لە چارەسەرکردنی گرفتەکاندا بڕیار و پالنەکان بەیەکەوە دائەنێن.هەردوو کۆمەڵەوە و دەزگاکە بەشداری بەسەرچاوەکان دەکەن کە پێویست بۆ ئەنجامدانی چاالکی گەشەپێدان .پرۆگرامی هاوبەشیکردن بەپرسە لە هەرهەوڵیک کە لەالیەن دەسەاڵتدرانی دەوڵەت و NGOsپێکەوە لە پێناو ژیانێکی باشتر بۆ تەواوەی کۆمەڵەکە لەگەڵ بەشداریکردنی چەالکانەی ئەندامانی کۆمەڵەکە )16( .چەمک و جەوهەری تونامەند سازی پرۆسەی لەخوارەوە بۆ سەروەیە لەبری ئەوی دابنرێت لە ستراتیجی لە سەروە بۆ خوارەوە .تێگەیشتن لە چەمکی توانامەندسازی لەم رێگەیە دا مانای وایە دەزگاکان گەشەپێدان ناتوانێت بانگەشە بکەن بۆ گەشەپێدانی ئافرەتان ،بەڵکو دەبێت ئافرەتان خۆیان خۆیان بەهێزبکەن بکەن .وە دەزگاکانی گەشە پێدان وەک NGOsلە دۆخێکی دیاریکراوەکاندا دەتوانن رۆڵ ببینن لە تونامەندکرنی ئافرەتان و کار ئاسانیکردن بۆیان،دەتوانن دڵنیا بن کە پرۆگرامەکانییان کاردەن بۆ توانامەندسازی ئافرەتان لە رێگەی هاندان بۆ بەشداریکردن ،گەشەپێدانی کارامەیی،و توانای بڕیاردان و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانیان هەبێت )1( .هاینارد و ڤیرچور لەساڵی 2001 ئەیان دوپات کردۆتەوە کە توانامەندسازی دەبێت پرۆسەیەک بێت بۆ گەشکردنی کارامەییەکانی دانوستان لە خوارەوە بۆ سەروە لەگەڵ ئامانجی سەرەکی کە گەشتنە بە یەکسانی لە دابەشکردنی دەسەاڵتدا )17( .بەمانە یەکی دیکە تونامەند سازی ئافرەتان هەوڵێکە بۆ چارەسەرکردنی پەیوەندیە نایەکسانەکانی دەسەاڵت ،وبەرهەم هێنانی مۆدێلێکی نوێی گەشەپێدان. 1913 of 13 Pageرۆناڵد لە ساڵی 1997پێناسەی کردوە کە توانامەند سازی کردوە وەک پرۆسەی لە خوارەوە بۆ سەروە کە ناتونرێـت دابنرێت لە سەروە بۆ خوارەوە :وە ئەو پرۆسەیە کە هەوڵدەدەات بۆ بەشداریکردنی پەراوێخراوەکان وبێتوناکان کەناتوانن بەشێوەیەکی کاریگەرانە بە شداریان بکەن ئەگەر نەهجی لە سەروە بۆ خوارەوە پیادەبکرێت .توانامەندسازی ناتوانرێت لە دەرەوە بسەپێنرێت ،هەرچەندە هاوکاری دەرەکی گونجاو هاندانی دەبێت.وە داوادەکات بۆنەهجێکی ئاسانکار و هەڵو ێستی رێزگرانە کە دڵنیایی بدات خەڵک کە کاریان لەگەلدا دەکات )9( .فەرمانەکانی NGOsلە م بەشەدا گفتوگۆ لەسەر کارەکانی NGOsدەکرێت کەدەست کەوتوە ودوای پیداچونەوە بە چاالکیەکانی NGOsولیکۆلێنەوەلە دید و پەیامەکانیان .لەم لێکۆڵینەوە چوار فەرمان خراوەتەڕوو کە ئەوانیش گەشەپیدانی توانای تاک ،فەرمانە فێرکاری و ڕۆشنبیریەکان ،بنیاتنانی ووشیاری و کۆکردنەوەی ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان ،وەلە پارێزگای هەڵەبجە چەند سەمپڵێک وەرگیراوە رێکخراوەکانی NGOsتایبەت بە ئافرەتان لە پارێزگای هەڵەبجە کە دانراون لە لیستی ئەو فەرمانانەی کەریکخراوی NGOsئەنجامی دەدەن-1 .گەشەپێدانی توانای تاک گرنگی دەدات بە پێویستی گەشەپێدانی تونا شاراوەکانی ئافرەتان NGOs ،هەندێ ڕۆڵ و چاالکیەکانی دیاریکردوە وەک گەشەپێدانی تاک وەک رێزگرتنی خود،بڕیاردان دەربارەی خۆیان و خێزانەکانیان،کەئەمەش پاییزی ٢٠١٦
15
173
دەبێتە هۆی دیاریکردنی کەسایەتی ئافرەتان .دوو رێکخراوی کۆمەڵەی مەدەنی NGOsلە پارێزگای هەڵەبجە دوای پۆلێنکردنیان دەکەونە لیستی گەشەپێدانی تاک ئەوانیش -1رێکخراوی گەشە پێدانی تاک بۆ مەدەنیەت -2 .رێکخراوی ئامێز بۆ گەشەپێدانی تواناکانی کچان و ژنان-2 .فەرمانە فێرکاری و ڕۆشنبیریەکان ئەو پرۆگرام و پرۆژەکان دەگرێتەوە کە رێکخراون لەالیەن NGOsبۆ گەشەپێدان و تونامەند سازی ئافرەتان.بە واتایەکی دیکە زۆرێک لە ڕۆل و چاالکیەکان دەگرێتەوە وەک پرۆگرامە ڕۆشنبیریەکان و فێرکردنی کارامەیی لەزەمینە جیاوازەکان ندا کە ئەنجام دەدرێت لەالیەن .NGOsئەو رێکخراوانەی کە لە پارێزگای هەڵەبجە دەەکەونە لیستی ئە پۆڵینکردنەوە کە فەرمانەکانی رۆشنبیرکردن و فێرکاری دەگرێتەوە .:یەک رێکخراو کە ئەویش رێکخراوی نوێ -2 1914 of 14 Pageبنیتانانی ووشیاری کۆمەڵ گرنگی دەدات بە زیادرکردنی زانیاری ئافرەتان دەربارەی حاڵیان لەناو کۆمەڵ و کۆمەڵگا و ،NGOsلە رێگەی ئەنجامدانی چاالکیەکان،کە دەبێتە هۆی بەزرکردنەوەی ئاستی وشیاری ئافرەتان وکۆکردنەوەی زانیاری زیاتر دەربارەی خۆیان وگرفتەکانیان و دۆزینەوەی رێگا چارە کان بۆ گرفتەکانیان ئەو رێکخراوانەی کە دەکەونە لیستی ئەم فەرمانانەوە -1.:ریکخراوی ئەنجومەنی ئافرەتانی هەڵەبجە -2رێکخراوی مەلبەندی راهێنان و گەش پێدانی ژنان-3 .رێکخراوی عادیلەخانم -3فەرمانی کۆکردنەوەی ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان،کۆکردنەوەی ئافرەتان هانیان بدرێت بۆ ئەوی بەشداری بکەن لە پرۆژەکان کە رێکخراوە لەالیەن کۆمەڵەکەوە.وە ئافرەتان لەرێگەی بەشداریکردن لە پرۆژەکانـدا، ئاکتیڤ دەبن و دواتر دەتوانن رۆڵی گرنگ ببینن لە ناوکۆمەڵ و کۆمەڵگادا .ئەو رێکخراوانە NGOsکە لە پارێزگای هەڵەبجە دەکەونە لیستی ئەم فەرمانەوە -1 .رێکخراوی یەکێتی ژنانی کوردستان -2رێکخراوی خوشکانی ئیسالمی کوردستان -3رێکخراوی یەکگرتوی خوشکانی هەڵەبجە خشتەی دابەشکردنی NGOs لە سەر بنەمای فەرمانەکانیان فەرمانەکان ژمارەی NGOsرێژەی سەدی گەشەپێدانی توانای تاک % 2 22فەرمانە فێرکاری و ڕۆشنبیریەکان 11 % 1بنیتانانی ووشیاری کۆمەڵ 33% 3کۆکردنەوەی ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان 33% 3ئەرئەنجام و گفتوگۆ 1915 of 15 Pageدەرئەنجامی ئەم لیکۆڵینەوەکە ئەوە دەخاتە ڕوو کە .NGOsبەشداری دەکەن لە تونامەند سازی ئافرەتان لە لە هەرێمی کوردستان .وە دەتوانن رۆڵی گرنگ ببینن لە کۆمەڵە دا بۆباشترکردنی ژیانیان و و حاڵەیان کاتێک نەهج و ستراتیژیەکان بەکاردەهێنن وەک لە خواروە بۆ سەروە،هاوبەشیکردن، لەسەروە بۆ خوارەوە .بە پێی لیکۆلینەوەکانی (فۆنجۆن لە ساڵی )2001لە واڵتی کامیرۆن و (کامال راج )2011لە واڵتی ئێران ،رێگە یان ستراتیژی (لە خوارەوە بۆسەروە) لە NGOsکاریگەرە بۆ ئاراستکردنی تونامەند سازی ئافرەتان )18،19( .چونکە ئافرەتان دەتوانن گرفتەکانیان دەست نیشان بکەن،وچارەسەریان بۆ گرفتەکانیان هەبێت ،لەرێگەی رێکخستن و بەشداریکردن پێکەوە لەو چاالکیانەی کە گەشەی پێدراوە لەالیەن ،NGOsو وحکومەت و الیەنەکانی فەراهمکردنی هاوکاری تەنها رۆلیان وەک ناوەندێکی راوێژکاری دەبێت .بەمانایەکی دیکە رۆڵی کاریگەر لە گەشەپێداندا تەنها کۆمەڵەکە خۆی بووە .کە ئەمە ش پشتیوانی لێکراوە لەالیەن سەرچاوە چاپ کراوەکان .هاوشێوەی ئەوە(ئۆکزالال و بایدین) لە ساڵی 1997تێبینیان کرد کە تونامەند سازی لە جەوهەردا پرۆسەی لە خواروە بۆ سەروە لەوەی کە دابنرێت لە ستراتیژی لەسەروە بۆخوارەوە.هەروەها ئەمە پشتگیری دەکرێت لەالیەن لێکۆڵینەوەی (هاینارد و ڤیرچور) لە ساڵی 2001کە جەختیان کردۆتەوە لەسەر ئەوەی تونامەند سازی دەبێت پرۆسەیک بێت بۆ گەشەپێدانی لیهاتووی دیالۆگ پاییزی ٢٠١٦
174
15
لە خوارەوە بۆ سەرەوە )17( .لەڕوانگە و ڕۆشنایی ئەو لێکۆڵینەوانەدا ئەو و بەدواداچونانەی کراوە ،و لەم لێکۆڵینەوەیەدا خراوتە ڕوو باشترین نەهج و ستراتیژ NGOsکە بەکاربهێنرێت لە هەریمی کوردستان بۆ تونامەند سازی ئافرەتان نەهجی لە خوارەوە بۆ سەرەوە ،چونکە ئەم نەهجە بەشداریکردن تیدا ئاکتیڤە، دینامکیەو و خود خۆی بڕیاردەدات و بەزرترین ئاستی توانامەندسازی بەدەست دەهێنێت .لە دەرئەنجامدا ئەم لێکۆبینەوەیە لە وبڕوادایە کە تونامەند سازی ئافرەتان کلیلی ستراتیژی پرۆسەی گەشەپێدانە ،کە دەتوانرێت لەو رێگەیەوە پێگەی ئافرەتان باشتربکرێـت بە تایبەتی ئەوەی 1916 of 16 Pageپەیوەندی هەیە بە رۆشنبیری ،و تەندروستی و هەلەئابوریەکان کە ئەمانە ئامانجی بااڵن بۆ ئافرەتان .و پشتیوا نییان لێبکرێت لەبەهێزکردنی توانای بڕیاردان،و زانیاری و کارامەیی و باوەڕبەخۆبوون بۆ ئەوەی بێتە هاوکارێکی تەواو لە پرۆسەی گەشەپێداندا .لە هەرێمی کوردستان NGO’s بەتایبەتی NGO’sئافرەتان سمایەکی نوێی کارکردنیان هەیە بۆ باشترکردنی پێگە ئافرەتان ،وەئەوەی لە م لێکۆڵینەوەی دەست کەوتووە تونامەند سازی ئافرەتان لە رێگەی لە خوارەوە بۆ سەروە زیاترە لە دوو رێگەکەی دیکە لە پرۆسەی توانامەندسازی ئافرەتان .ئەمەش مانای وایە لە نیۆ ئەو رێگایانەی کە NGOs گرتویانەتە بەر ریچەرێگای لە خوارە بۆ سەروە زۆترین کاریگەر ی هەیە بۆ بەدەستهێنانی تونامەندی تاک و کۆمەڵ .سەرچاوەکان 1-:Gender and Empowerment .1997 Oxaal Z، Baden S Definitions، Approaches and Implications for Policy. Bridge، Institute UK. http://www. ،40.of Development Studies (IDS)، Report Series No Report of the .1995 UN - / -un.org/esa/socdev/wssd/text-version1 September، United 15-4 ،Women. Beijing Fourth World Conference on2 Resources، .1999 Kabeer N .13.IV.96.Nation Publication Sales No on the measurement of women’s -3 agency، achievements: Reflections .464-435 :30 ،empowerment. Development and Change 2014 -4 1917 of 17 Pageنەتەوەیەگکرتوەکان .راپۆرتی (الڕمم المتحدە لشۆون المرڕە تعلن ان تمپیل المرڕە فی السلگات التنفیژیە فی العراق وإقلیم کردستان چعیف) ،اربیل ،دلشاد عبدالله .مدى NGOs and transformation: Beyond social movement .1994 Finger M-5 theory. In: T Princen، M Finger (Eds.): Environmental NGOs in World -48 .Politics: Linking the Local and the Global، London: Rutledge، pp Fostering women’s participation in development .2001 Fonjong L -6 .66 through non-governmental efforts in Cameroon. The Geographical Women Across Cultures: A .2005 Burn S M-7 .234 -223 :)3(167 ،Journal Rowlands-8 .2nd Edition. New York: McGraw-Hill.Global Perspective 107-101 :)2(5 ،Empowerment Examined. Development in Practice .1995 J Questioning Empowerment: Working with Women .1997 Rowlands J-9 Schulz A J، Israel B A،-10 .in Honduras: New Jersey، Oxfam Pubns Empowerment as a Multi- .1993 Zimmerman M A، Checkoway B N پاییزی ٢٠١٦
15
175
15
176
٢٠١٦ پاییزی
level Construct: Perceived Control at the Individual، Organizational .and Community Levels. Health Education. Oxford: University Press 21st Century: Voluntary Getting to the .1990 Korten C D-11 1918 of 18 Page Action and the Global Agenda. West Hartford، Conn.: Kumarian Press NGOs and community development in urban areas: .1994 Agbola T-12 .2005 Islam N، Sultana N-13 .67 -59 :)1(11 ،A Nigerian case study. Cities Role of NGOs in empowering the vulnerable women: A study on Decentralization .1986 Conyers D-14 .40-24 :)4(27 ،ACD. Asian Affairs and development: A framework for analysis. Community Development NGOs and transformation: .1994 Finger M- 15 .102-94 :)2(21 ،Journal Beyond social movement theory. In: T Princen، M Finger (Eds.): Environmental NGOs in World Politics: Linking the Local and the Top down or .2007 Panda B -16 .66-48 .Global، London: Rutledge، pp bottom up? A study of grassroots NGOs’ approach. Journal of Health Filling the urban .2001 Hainard F، Verschuur C -17 257 :9 ،Management policy breach: Women’s empowerment، grass-roots organizations، and urban governance. International Political Science Review/ Revue Fostering .2001 Fonjong L-18 .33 :)1(22 ،Internationale De Sciece Politique women’s participation in development through non-governmental .234 -223 :)3(167 ،efforts in Cameroon. The Geographical Journal The Effect of Non-Governmental .2011 Kamla- Raj-19 1919 of 19 Page Organizations (NGO)’s Approaches on Women’s Empowerment in .)2011( 187-179 :)3(34 ،Shiraz، Iran. J Hum Ecol Find in document 19 of 19 docxOpen. لیکۆلینەوە لەسەر رۆلی ریکخراوەکانNGO توانامەندسازی ئافرەتانstudy