Shikar15

‫گۆڤارێكی وه‌رزیی هزرییه‌‬ ‫پەیمانگەی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات‬ ‫ساڵی چواره‌م – ژمارە (‪ )١٥‬پاییزی ‪٢٠١٦‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‬

‫یەكێتی ئافرەتانی كوردستان‬ ‫سەرنووسەر‬

‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫‪mahabad07@gmail.com‬‬ ‫‪07504451932‬‬ ‫دیزایینی بەرگ و ناوەوە‬

‫هێمن خدر‬

‫‪07504073710‬‬ ‫تیراژ‬ ‫‪1000‬‬

‫پێگه‌ی ئه‌لیكترۆنی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان‬

‫‪www.afrat.org‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪2‬‬

‫‪15‬‬

‫پێرست‬ ‫سه‌روتار‪ .................................................................‬سه‌رنووسه‌ر‪5.............................‬‬ ‫ئاوڕدانەوەیەک لە پەیوەندی نێوان پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەریی و پیشەییە دیموکراسییەکان‬ ‫لە کوردستاندا‪.....................................................‬د‪.‬دلێر ئیسماعیل حه‌قی شاوه‌یس‪٩..............‬‬ ‫بەڕێوەبردنی نوێبونەوە و گۆڕانکاری‪...............................‬ساسان عه‌ونی‪٢١.................................‬‬ ‫سەرۆکایەتی لە رێکخراوەکان‪......................................‬و‪.‬ل ‌ه سویدییه‌وه‌‪ :‬مه‌هاباد قه‌ره‌داغی‪٣١............‬‬ ‫رێباز‪ ،‬ئامرز‪ ،‬شێواز‪................................................‬مهاباد قه‌ره‌داغی‪٤٩ .............................‬‬ ‫رۆڵی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ل ‌ه سه‌رخستنی شارستانیه‌تدا‪.............‬كنێر عبداڵ‪٦٣ ...................................‬‬ ‫رۆڵی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە گەشەپێدانی الوان‪.....‬و‪.‬ل ‌ه عه‌ره‌بیه‌وه‌‪ :‬عەبدولسەالم مەدەنی‪٧٧ ........‬‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی گەرانەوە بۆ سەرەتا‪ .............................‬وەرگێڕانی‪ :‬زانا کەمال مەالزادە‪٩٥...............‬‬ ‫کاردانەوەی ئافرەتانە بۆ کۆمەڵی مەدەنی‪.......................‬وەرگێڕانی‪ :‬زانا کەمال مە زادە‪١٢١ ...............‬‬ ‫رۆڵی رێکخراوە مەدنیەکان ‪ NGO‬لە توانامەندسازی ئافرەتان‪....‬ئیراد منوچر سان ئەحمەد‪١٥١...................‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪3‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪4‬‬

‫‪15‬‬

‫س‬ ‫ە‬ ‫ر‬

‫و‬

‫ستەار‬ ‫ر‬

‫نو‬ ‫و‬ ‫س‬

‫ەر‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪5‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪6‬‬

‫‪15‬‬

‫ژمارە (‪)١٥‬ی گۆڤاری شیکار‪ ،‬ژمارەی وەرزی پاییزی ‪ ٢٠١٦‬یە‪ .‬ئەم ژمارەیەمان تایبەت‬ ‫کردووە بە لێکۆڵینەوە لەبارەی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و رۆڵیان لە گەشەسەندنی‬ ‫دیموکراتی و جڤاتی مەدەنی‪ ،‬کە بۆ ئێمە لە کوردستان لەم قۆناغی گواستنەوەیەدا زۆر‬ ‫پێویستە زانستییانە لێیان بکۆڵینەوە و لە بنەما سەرەکییەکانی بگەین‪.‬‬ ‫لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری ‪ ١٩٩١‬ەوە کە بەشێکی کوردستان ئازاد بوو‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٩٢‬یشەوە سیستەمێکی خۆبەڕێوەبەری دیموکراتیمان هەڵبژاردووە کە لە پەرلەمان‬ ‫و حکومەتێکی لە پەرلەمانەوە دانپێدانراو پێکدێت‪ ،‬کە نوێنەرایەتی فرەحزبی دەکات‪،‬‬ ‫هاوشانی ئەمانیش هەر لەو کاتەوە رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی دەستیان بە جموجوڵ‬ ‫کرد لە پێناوی گەشەدان بە بنەماکانی دیموکراتی و بنیاتنانی بناغە و دیوارەکانی‬ ‫کۆمەڵێکی سیڤیل‪ .‬لەوساوە تا ئێستا دەکاتە چارەکە سەدەیەک و بە بەراوردی هەر‬ ‫پێنج ساڵێک لەگەڵ پێشووی خۆی هەست بە گۆڕانکاری و گەشەسەندن دەکرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئایا رێژە و ڕادەی ئەو گەشەسەندنە بۆ ئەو ماوەیە کەم نەبووە؟ ئایا کوردستان تا‬ ‫چەند لە قۆناغی گواستنەوەدا دەمێنێتەوە و دیموکراتییەکی تەواو و بێ کەموکوڕی کەی‬ ‫پیادە دەبێت؟ یان ڕاستتر ئەوەیە بپرسین ئایا هەر خۆی دیموکراتییەکی بێکەموکورتی‬ ‫لە دنیادا بوونی هەیە؟‪.‬‬ ‫ئازادی تاک‪ ،‬مافەکانی مرۆڤ‪ ،‬ئازادی ڕادەربڕین و چاپەمەنی‪ ،‬یەکسانی جێندەر‪،‬‬ ‫مافەکانی منداڵ‪ ،‬فرەحیزبی‪ ،‬دەستاودەستی دەسەاڵت بە شێوەیەکی دیموکراتییانە‪،‬‬ ‫خەباتی مەدەنی رێکخراوەیی‪ ،‬پارێزگاری لە ژینگە‪ ،‬فەراهامکردنی خزمەتگوزاریی‪،‬‬ ‫دڵنیایی جۆری لە تەندروستی‪ ،‬سیستەمێکی پەروەردەی مۆدێرن و هتد‪ ،‬ئەمانە لە‬ ‫بنەماکانی سیستەمێکی دیموکراتین و بوونیان ئاماژەیە بۆ بە رێڕەوی دروستدا چوونی‬ ‫حوکمڕانی‪ ،‬نەبوونیان یان کەموکوڕییان ئاماژەیە بۆ ئەوەی دیموکراتی لە سەر سکەی‬ ‫خۆی نییە و بە الڕێدا دەبرێت‪ .‬بۆ ئەم مەبەستانە پێویستە ناوەندە ئەکادیمییەکانی‬ ‫کوردستان تا ئێستا سەدان لێکۆڵینەوەیان ئەنجامدابایە‪ ،‬چونکە بە پێوەری زانستییانە‬ ‫توێژینەوە لەم بابەت و دیاردانە باوەڕدارێتی بە ئەنجامەکانیان پتەوتر دەکات‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪7‬‬

‫بابەتەکانی ئەم ژمارەیە دەروازەیەکە بۆ لێکۆڵینەوە لەمەڕ بوون و چۆنێتی و شێوەی کار‬ ‫و کارێگەرێتی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە کوردستاندا‪ ،‬بۆ ئەوەی لە داهاتوودا‬ ‫و لە ژمارەکانی ئایندەی گۆڤاری شیکار بایەخەکان زیاتر چڕ بکەینەوە لەسەر ئەم‬ ‫دیاردەیە و مەبەستیش لە ڕەخنەکان کاراترکردن و کاریگەرترکردنیانە وەک دامەزراوەی‬ ‫گرنگ کە ڕۆڵیان هەیە و دەبێت لە پتەوکردنی بنەماکانی دیموکراسی ئەگەر لە رێڕەوێکی‬ ‫دروستەوە هەنگاو بۆ ئەم ئامانجە بنێن‪.‬‬ ‫بە هیوای ئەوەین توێژەر و لێکۆڵەرەکانمان زیاتر بایەخیان لەسەر ئەم بابەتە چڕ‬ ‫بکەنەوە و گۆڤاری شیکاریش لە خزمەتیاندا دەبێت بۆ سوودگەیاندنێکی هەمەالیەنە و‬ ‫پسپۆرترکردنی ئەو رێکخراوانە لەسەر ئامانجەکانی خۆیان‪ .‬بە هیوای خوێندنەوەیەکی‬ ‫داهێنەرانە و بە ئومێدی سەرکەوتن‪ ،‬فەرماان بابەتەکانی ئەمجارەتان بۆ خوێندنەوە پێ‬ ‫دەسپێرین‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪8‬‬

‫‪15‬‬

‫ئاوڕدانەوەیەک لە پەیوەندی نێوان پارتە‬ ‫سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەریی و‬ ‫پیشەییە دیموکراسییەکان لە کوردستاندا‬ ‫د‪ .‬دلێر ئیسماعیل حەقی شاوەیس‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪9‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪10‬‬

‫‪15‬‬

‫پێشەکی‬ ‫ سەرھەڵدانی پارتی سیاسی و ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسییەکان‪،‬‬ ‫بەرھەمی گەشەکردنی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتین و لە ھەلومەرجی خەباتی مەدەنی و‬ ‫دیموکراسی لە ئەوروپادا سەریانھەڵداوە و گەشەیانکردووە و دواتریش بە جیهاندا‬ ‫باڵوبوونەتەوە وەک زادەیەکی مۆدێرنیتە‪ .‬ئەو پڕۆسەیە لە کوردستاندا لە سایەی‬ ‫دەسەاڵتی داگیرکەر و ستەمکاری ئێران و عوسمانی و دواتریش کۆڵۆنیالیزمی‬ ‫ئەوروپی و ڕژێمە داگیرکەرەکانی کوردستان ھاتوونەتە ئاراوە‪ ،‬لە گەرمەی خەباتی‬ ‫ڕزگاریخوازانە و نهێنی خەڵکی کوردستاندا گەشەیانکردووە‪ ،‬بۆیە دوور لە شێوازە‬ ‫دیموکراسی و مەدەنییەکەی لە دایکبوون و گەشەیانکردووە‪ ،‬یەکێک لەو ڕوخسارانەی‬ ‫ئەو دیاردەیەش ھەژموونی پارتەسیاسییەکانە بەسەر ئەو ڕێکخراوە جەماوەری و‬ ‫پیشەیی و دیموکراسییانەی لە کوردستاندا سەریانهەڵداوە‪.‬‬ ‫ دیارە پارتە سیاسییەکان و ڕیکخراوە جەماوەری و پیشەییەکان دوانەیەکی‬ ‫تەواوکەری یەکترن لە پرۆسەی خەباتی نیشتمانی و نەتەوەیی و کۆمەاڵیەتیدا‪،‬‬ ‫بەاڵم ھەریەکەشیان تایبەتمەندی و ئەرکی جیاوازی خۆشیان ھەیە کە لەیەکتر‬ ‫جودایاندەکاتەوە‪ .‬ئەم بابەتە ئاوڕدانەوەیەکە لە پڕۆسەی لەدایکبوون و گەشەکردنی‬ ‫پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسییەکان و‬ ‫پەیوەندییە ناتەدورستەکانی نێوانیان و ھەژموونی یەکەمیان لەسەر دووەم ‪،‬‬ ‫نووسەر ھەندێ لە ڕاو بۆچوونەکانی لەو بارەیەوە خستۆتەڕوو‪ ،‬دەکرێ وەک گۆشە‬ ‫نیگایەک ڕای جیاوازی لەسەر بێت‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪11‬‬

‫سەرھەڵدانی پارتی سیاسی‪:‬‬ ‫ جیاوازییە تایبەتییەکانی نێوان تاکەکانی مرۆڤ‪ ،‬بیروبۆچوونی جیاوازی‬ ‫دروستکردووە‪ .‬ھەر لە دابەشبوونی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتیشەوە بۆ چین و توێژاڵی‬ ‫جیاواز‪ ،‬بەرژەوەندی جیاوازیشی ھێناوەتە ئاراوە ‪ ،‬سروشتیشە ھاوبەرژەوەندی و‬ ‫ھاوبیرەکانیش بەردەوام لێک نزیکبوونەتەوە و گروپی جیاوازیان دروستکردووە‪ ،‬بۆ‬ ‫داکۆکیکردن لە ھزرو بەرژەوەندییەکانیان‪.‬‬ ‫ سەرھەڵدانی پارتی سیاسی بە تێڕوانینە نوێیەکەی‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی‬ ‫سەدەی حەڤدە‪ ،‬کاتێک لە ئەنجومەنی گشتیدا ‪House of Commons‬‬ ‫لە بەریتانیادا دوو گرووپ سەریانھەڵدا بە ناوەکانی ویگ ‪ Wig‬و تۆری‬ ‫‪ Tory‬یەوە‪ ،‬دواتریش ساڵی ‪ ١٨٣٠‬ویگ بوو بە ‪ Leberal Party‬پارتی‬ ‫لیبێراڵ و تۆریش بووە ‪ Conservative Party‬پارتی پارێزگاران‪ .‬لە دوای‬ ‫شۆڕشی فەرەنساش لە ئەنجومەنی نیشتمانیدا‪ ،‬گروپە ھاوبەرژەوەند و ھاوبیرەکان‪،‬‬ ‫گردبوونەوەیان سازدەدا وەک یاکۆبیستەکان (‪ .)١‬کەواتە دەکرێ بڵێین‪ :‬لە‬ ‫واڵتە دیموکراسییەکاندا سەرھەڵدانی پارتی سیاسی لەنێو خەباتی پەرلەمانی و‬ ‫فراکسیۆنەکانییەوە سەریانھەڵداوە‪ .‬بەاڵم ئەو واڵتانەی دوور لە دیموکراسی بوون‬ ‫و دەسەاڵتێکی ستەمکارییان تێدا بااڵدەستبووە‪ ،‬پارت و ھێزە سیاسییەکان بە‬ ‫نهێنی و دوور لە چاوو ئاگاداری دەزگا داپڵۆسێنەرەکانی دەسەاڵتی دەوڵەتە‬ ‫ستەمکارەکان دروستبوون ودوور لە خەباتی پەرلەمانی و جۆرە توندوتیژییەکیش‬ ‫بە شێوازی خەباتیانەوە دیاربووە‪ ،‬بۆ نمونە ڕوسیای تزاری(‪)٢‬‬ ‫ پارتی سیاسی لە کوردستاندا‪:‬‬ ‫ سەرھەڵدانی پارت و گروپی سیاسی لە ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬دەرئەنجامێکی‬ ‫ئەو گۆڕانکارییە ئابووری‪ -‬کۆمەاڵیەتی و سیاسییانە بووە‪ ،‬کە بەرھەمی فاکتەرە‬ ‫نێوخۆیی و دەرەکییەکان بوون‪ ،‬وەک‪ :‬کرانەوەی واڵتانی ئێران و عوسمانی بەرەو‬ ‫ئەوروپا و ھاتنی بەرژەوەندییە سەرمایەدارییەکان بۆ ناوچەکە‪.‬‬ ‫ یەکەمین ڕێکخراوەی سیاسی نوێ لە دەوڵەتی عوسمانیدا‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی‬ ‫‪ ١٨٨٩‬کاتێک لە ‪ ٢١‬مایسدا کۆمەڵیک لە دەستە بژێری ڕووناکبیر لە ئستەنبوڵ‪،‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪12‬‬

‫‪15‬‬

‫ڕێکخراوێکیان بە ناوی ‪ -‬کۆمەڵەی ئیتیحاد و تەرەقی یەوە پێکھێنا‪ ،‬لە نێو‬ ‫دامەزرێنەرانیدا ژمارەیەک الوی کورد ھەبوون وەک‪ :‬عبداللە جودت و ئسحاق‬ ‫سکوتی (‪.)٣‬‬ ‫ کۆبوونەوەی سەرەک خێڵ و گەورەپیاوانی کوردستان‪ ،‬لە سەروبەندی شۆڕشی‬ ‫ساڵی ‪ ١٨٨٠‬بە سەرکردایەتی شێخ عبیداللە ی نەھری‪ ،‬بە مەبەستی یەکخستنی ھێز‬ ‫و تواناکان لە پێناوی سەربەخۆیی نیشتمانیدا‪ ،‬کە دواتر بە (یەکێتی کوردان) ناسرا‬ ‫(‪ ،)٤‬دەکرێ بە سەرەتای سەرھەڵدانی ڕێکخراوەی سیاسی لە کوردستاندا ھەژمار‬ ‫بکەین‪ .‬جێگەی خۆیەتی ھەوڵو تەقەلالکانی میر میقداد بەدرخان لەیادنەکەین‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی ھۆشیاری نیشتمانی و نەتەوەیی کوردستانییان‪ ،‬لە ڕێگەی دەرکردنی‬ ‫یەکەم ڕۆژنامەی کوردی بەناوی (کوردستان) لە ‪ ٢٢‬نیسانی ‪ ١٨٩٨‬لە قاھیرە کە‬ ‫ڕۆڵێکی بەرچاوی گێڕاوە بۆ ھۆشیاری سیاسی و کولتووری‪.‬‬ ‫ لە ئەنجامی نەبوونی ئازادی و دیموکراسی لە واڵتە داگیرکەرەکانی کوردستاندا‬ ‫زۆربەی ھەرەزۆری ڕێکخراوە سیاسییە کوردی و کوردستانییەکان‪ ،‬بە نهێنی‬ ‫لەدایکبوون و لە ژێر چاودێری و ھەڕەشەی دامودەزگا داپڵۆسێنەرەکانی ئەو‬ ‫دەوڵەتە ستەمکارو داگیرکەرانەدا بوون و لە ھەلومەرجی خەباتی نهێنیدا‬ ‫گەشەیانکردووە‪ .‬ساڵی ‪ ١٩٠٠‬کۆمەڵەی عەزمی قەومی کورد لەالیەن ژمارەیەک‬ ‫دەستەبژێری ڕووناکبیری کوردەوە‪ ،‬لە ئەستەنبوڵ دامەزرا‪.‬‬ ‫ دوای جەنگی یەکەمی جیهان و سەرلەنوێ دابەشکردنەوەی کوردستان‪ ،‬لە‬ ‫ھەریەکە لە پارچەکانی کوردستاندا ڕێکخراوو کۆمەڵەی سیاسی سەریانھەڵدا‪،‬‬ ‫بە مەبەستی یەکخستنی ھێزوتواناکان بۆ ڕزگاری نیشتمانی و نەتەوەیی خەڵکی‬ ‫کوردستان(‪.)٥‬‬ ‫ جێگەی خۆیەتی ئاماژە بە دامەزراندنی ڕێکخراوەیەکی کۆمەاڵیەتی تایبەت بە‬ ‫ژنانی کوردیش بکەین‪ ،‬کە دەشێ نۆبەرەی ڕێکخراوە دیموکراسی و کۆمەاڵیەتییە‬ ‫کوردییەکان بێت‪ ،‬کە لە ساڵی ‪ ١٩١٩‬دا لە ئەستەنبوڵ دامەزراوە‪ ،‬بە ناوی‪:‬‬ ‫(کورد قادینالری تعالی جمعیتی) کۆمەڵەی بااڵی ژنانی کورد‪ ،‬کە لە خەمی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪13‬‬

‫ھۆشیارکردنەوەی ژنانی کورد و ڕێکخستنەوەی خێزان بە شێوەیەکی سەردەمانە و‬ ‫ھاوکاریکردنی بێ داکوباب و بێوەژناندا بووە(‪.)٦‬‬ ‫ ساڵی ‪ ١٩٢٧‬لە ئەنجامی یەکگرتنی ژمارەیەک لە ڕێکخراوی سیاسی کوردی‪،‬‬ ‫ڕێکخراوێکی یەکگرتوو لە دایکبوو بە ناوی کۆمەڵەی خۆیبوونەوە‪،‬کە بە پێچەوانەی‬ ‫ڕێکخراوەکانی پێشووترەوە‪ ،‬خۆیبوون ڕێکخراوەیەکی سەرتاسەری کوردستانی‬ ‫بوو‪ ،‬خاوەنی بەرنامەو ستراتیژێکی پێشکەوتووتر و دنیادیدەتربوو‪ ،‬کە خۆی لە‬ ‫ئازادکردنی کوردستان ودامەزراندنی دەوڵەتێکی نەتەوەیی کوردیدا دەبینییەوە و‬ ‫ڕێکخستنی لە ھەموو پارچەکانی کوردستاندا ھەبوو‪ ،‬توانیبووی ژمارەیەکی بەرچاو‬ ‫لە دەستەبژێری ڕوناکبیر و نیشتیمانی کورد لە خۆی کۆبکاتەوە و ھەر خۆیبوونیش‬ ‫بوو ڕابەرایەتی ڕاپەڕینی ئاگری کرد(‪.)٧‬‬ ‫ لە سااڵنی جەنگی دووەمی جیهان و دواتر‪ ،‬بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان‪،‬‬ ‫لە گەشەیەکی بەرچاودابوو‪،‬ھەر لە ھەلومەرجی جەنگدا ڕاپەڕینی دووەمی بارزان‬ ‫کڵپەی سەند‪ .‬ڕێکخراوەکانی ژ‪.‬ک‪ .‬و دواتریش حیزبی دیموکراتی کوردستان و‬ ‫کۆماری کوردستان لە ڕۆژھەاڵتی واڵتدا لەدایکبوون‪ .‬حیزبی دیموکراتی کوردستان‬ ‫بە مەبەستی بەشداریکردنی کارای چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییە جیاوازەکان لە‬ ‫خەباتی نیشتمانی و نەتەوەیی و کۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬جگە لە ڕێکخستنە حیزبییەکانی‬ ‫خۆی‪ ،‬کۆمەڵە و یەکێتی بۆ نەو جەوانان‪،‬الوان‪ ،‬قوتابیان‪ ،‬ژنان‪ ،‬کرێکاران و‬ ‫جوتیاران‪..‬ھتد پێکھێنابوو‪ ،‬ئەو ئەزموونە پێشتریش لە الیەن حیزبی ھیواوە‬ ‫لە خوارووی کوردستان‪ ،‬لە ئاستێکدا پیادە کرابوو‪ ،‬کاتێک ڕێکخراوەیەکی بۆ‬ ‫نەوجەوانان دامەزراندبوو بە ناوی (بەچکە شێران) ەوە(‪)٨‬‬ ‫‪ ١٦‬ئابی ‪ ١٩٤٦‬لە خوارووی کوردستان بە سوودوەرگرتن لە ئەزموون و‬ ‫کاریگەری حیزبی دیموکراتی کوردستان و دەستپێشخەری مێگفی بارزانی‪ ،‬پارتی‬ ‫دیموکراتی کورد دامەزرا‪ ،‬کە دواتر ناوەکەی بوو بە پارتی دیموکراتی کوردستانی‬ ‫–عیراق(‪ .)٩‬پارتی بە مەبەستی زیاتر کۆکردنەوەی جەماوەری چین و توێژاڵە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان لە خۆی و سازدانیان لە خەباتی نیشتمانی و نەتەوەیی ژمارەیەک‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪14‬‬

‫‪15‬‬

‫ڕێکخراوەی دیموکراتی و پیشەیی دامەزراند وەک ڕێکخراوەکانی‪ :‬قوتابیان و الوان‪،‬‬ ‫ئافرەتان‪ ،‬مامۆستایان‪ ،‬جوتیاران‪ ،‬کرێکاران‪ ...‬دیارە ئەو ڕێکخراوانە ئەگەرچی‬ ‫خۆیان وەک ڕێکخراوەی دیموکراسی و پیشەیی دەناساند بەاڵم سێبەری پارتی بوون‬ ‫لە نێو ئەو چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییانەدا و ئەندام و کادیرانی پارتی نەک ھەر‬ ‫دەستپێشخەر بوون لە دامەزراندنیاندا‪ ،‬بەڵکو ڕۆڵی بەرچاوو چارەنووسسازیشیان‬ ‫تێداگێڕاوە‪ ...‬جێگەی خۆیەتی ئەوەش بڵێین‪ ،‬کە پێشتریش پارتی کۆمۆنیستی‬ ‫عیراق ئەو ئەزموونەی ھەبووە بۆ ڕێکخراوە دیموکراسییەکان و لە کوردستانیشدا‬ ‫لقی یەکێتییەکانی‪ :‬قوتابیان و الوان‪ ،‬کۆمەڵەی ئافرەتانی عیراق‪ ،‬کرێکاران و‬ ‫جوتیاران‪..‬ھتد ھەبوون‪ .‬ڕاستتریش وایە بڵێین ھەر لە ژێر کاریگەری بنەماکانی‬ ‫لێنینیزم بۆ ڕێکخستن و ئەزموونی پارتە کۆمۆنیست و کرێکارییەکانی جیهان‬ ‫ئەو ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسییانە لە کوردستاندا دامەزران‪،‬‬ ‫بە تایبەتی دوای سەرکەوتنی یەکێتی سۆڤیەت بەسەر فاشیزم و لەدایکبوونی‬ ‫بلۆکی « سۆسیالیستی «‪ -‬ڕۆژھەاڵتی ئیتر بوو بە نەریتێک بۆ ھەموو ھێزە‬ ‫ئازادیخوازەکانی گەالنی ژێردەستە‪ ،‬لەوانەش خەڵکی کوردستان‪.‬‬ ‫ کەواتە دەتوانین بڵێین‪ ،‬لەدایکبوونی ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و‬ ‫دیموکراسییەکان لە کوردستاندا‪ ،‬وەک پێداویستییەکی مێژوویی بۆ ھەلومەرجی‬ ‫گەشەکردنی کۆمەڵگەی کوردستانی و بزاڤە ڕزگاری و نیشتمانییەکەی و لە ژێر‬ ‫ھەژموونی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی جیهان و ھزری چەپدا و بە مەبەستی ڕێکخستنی‬ ‫فراوانترین چین و توێژاڵی کۆمەاڵیەتی و جۆشدانیان لە بزاڤی ڕزگاریخوازانەی‬ ‫کوردستاندا و بە دەستپێشخەری و پشتگیری پارتە سیاسییەکان ‪ ،‬ھاتوونەتە کۆڕی‬ ‫خەباتەوە‪ ..‬ھەر بۆیە دەبینین لەگەڵ گەشەکردنی بزاڤی سیاسی و لەدایکبوونی پارت‬ ‫و کۆمەڵەی سیاسی نوێ و کەرتبوونی ھێزە سیاسییەکان لە نێو خۆیاندا‪..‬ھەریەکە‬ ‫لەو ھێزانە ڕێکخراوەی جەماوەری و پیشەیی خۆی دامەزراندووە‪ ،‬ھەر بۆیە لەگەڵ‬ ‫جیابوونەوەی باڵی ابراھیم احمد لە بارزانی و کەرتبوونی ڕێکخستنەکانی پارتی‬ ‫بۆ دوو باڵی دژ بەیەک‪ :‬جەاللی و مەالیی‪ ،‬ئەو کەرتبوونە ڕاستەوخۆ گوازرایەوە‬ ‫بۆ نێو ڕێکخستنەکانی قوتابیان و الوان‪ ،‬ئافرەتان‪ ،‬مامۆستایان‪ ،‬کرێکاران‪...‬ھتد‬ ‫لە کوردستانداو باڵی مەالیی و جەاللی تێدا پەیدابوو‪ ..‬بە یەکگرتنەوەی ئەو دوو‬ ‫باڵەش دوای ڕێککەوتنی ‪ ١١‬مارتی ‪ ١٩٧٠‬نێوان سەرکردایەتی شۆڕشی ئەیلول و‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪15‬‬

‫حکومەتی عیراق و بەعس‪ ،‬ھەموو ئەو ڕێکخراوانە یەکیانگرتەوە لە ژێر سایەی‬ ‫پارتی دیموکراتی کوردستان بە سەرکردایەتی بارزانی‪.‬‬ ‫ دوای نسکۆی شۆڕشی ئەیلول و جودابوونەوەی ژمارەیەک لەکادیران و‬ ‫ئەندامانی پارتی و دامەزراندنی ڕێکخراوەی سیاسی جودای وەک‪ :‬سەرکردایەتی‬ ‫کاتی پارتی دیموکراتی کوردستانی عیراق‪ ،‬لیژنەی ئامادەکاری پارتی دیموکراتی‬ ‫کوردستانی عیراق‪ ،‬یەکێتی دیموکراتی کوردستان‪ ،‬یەکێتی نیشتمانی کوردستان‪،‬‬ ‫کە پێكهاتبوو لە ڕێکخستنەکانی‪:‬‬ ‫کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان‪ ،‬بزوتنەوەی سۆسیالیسی کوردستان و ھێڵی‬ ‫پان‪ .‬جگە لەوەش پارتی سۆسیالیستی کورد پاسۆک و ڕێکخراوەکانی ھەرێمی‬ ‫کوردستانی پارتی کۆمۆنیستی عیراق (کە دواتر لە ‪ ٣٠‬حوزەیرانی ‪ ١٩٩٣‬دا پارتی‬ ‫کۆمۆنیستی کوردستانیان پێکھێنا)‪ .‬لە دوای ڕاپەڕینی ‪ ١٩٩١‬ەوە تەوژمێکی‬ ‫ئیسالمی سیاسی لە کوردستاندا سەریانھەڵدا (ئەگەرچی ھەر لە سااڵنی چلەکانی‬ ‫سەدەی بیستەمەوە‪ ،‬ڕێکخراوەی برایانی موسوڵمان چاالکییەکانیان لە کوردستاندا‬ ‫ھەستپێدەکرا و ساڵی ‪ ١٩٨٤‬یش بزوتنەوەی ئیسالمی کوردستان دامەزرابوو) وەک ‬ ‫ڕێکخستنەکانی‪ :‬یەکگرتوی ئیسالمی کوردستان‪،‬کۆمەڵی ئیسالمی کوردستان (‪.)١٠‬‬ ‫ بوونی دیاردەی فرە حیزبی ئەگەرچی تەندورست و سروشتییە لە کۆمەڵگەی‬ ‫مەدەنی و دیموکراسیدا‪ ،‬بەاڵم بەو جۆرە لە کوردستاندا زادەی نسکۆی ‪١٩٧٥‬‬ ‫بوو‪ .‬دیارە ھەر یەکە لەو ڕێکخستن و کۆمەڵەو پارتە سیاسییانە‪ ،‬کە زۆرکەم‬ ‫لەنێو یەکتردا ھاوکارو پشتیوانی یەکتر بوون‪ ،‬ڕێکخستنی جەماوەری و پیشەیی‬ ‫و دیموکراسی خۆیان ھەبووە و ھەیە و لە ملمالنێی سیاسی و حیزبایەتییەکاندا ‬ ‫وەک بەشێک لە ڕێکخستنە حیزبییەکانیان بەکارھێنراون‪ ،‬کە بەداخەوە ھەندێجار‬ ‫گەیشتۆتە ئاستی پێکدادانی چەکداری‪.‬‬ ‫ ئاشکرایە پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەری و دیموکراتی و پیشەییەکان‪،‬‬ ‫بەشێکی بەرچاوی دەزگاکانی کۆمەڵگەی مەدەنی سەردەم پێکدەھێنن‪ ،‬ڕۆڵێکی‬ ‫گرنگ و دیار دەگێڕن لە پڕۆسەی بەدیموکراسیکردنی کۆمەڵگادا(‪ ،)١١‬بەاڵم بە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪16‬‬

‫‪15‬‬

‫حیزبیکردن و ھەژموونی پارتە سیاسییەکان بەسەر ئەو ڕێکخراوە جەماوەری‬ ‫دیموکراسی و پیشەییانەوە و کردنیان بە بەشێکی دانەبڕاو و پاشکۆی حیزبەکان‪،‬‬ ‫ھەموو ئەوانە بوونەتە ھۆی ئەوەی‪ ،‬نە حیزبەکان وەک پێویست بتوانن ڕۆڵی‬ ‫مێژوویی خۆیان بگێڕن لە ڕێکخستن و مۆبێلیزەکردنی جەماوەر لە پڕۆسەی‬ ‫سیاسی وھەڵبژاردن و بەدیموکراسیکردنی کۆمەڵگەو گەشەپێکردنی‪..‬ھتد‪ ،‬نە ئەو‬ ‫ڕێکخراوە دیموکراسی و پیشەییە جەماوەرییانەش توانیویانە‪ ،‬ڕۆڵی خۆیان بگێڕن‬ ‫لە داکۆکیکردن لە ماف و داخوازییەکانی ئەو چین و وێژاڵە کۆمەاڵیەتییانەی‬ ‫نوێنەرایەتییان دەکەن‪..‬بە پێچەوانەوە تێکەڵکردنی ئەرکی حیزب و ڕێکخراوە‬ ‫پیشەیی و دیموکراسییەکان‪ ،‬بۆتە ھۆی ئەوەی ھیچیان وەک پێویست نەتوانن بە‬ ‫ئەرکە سەرەکییەکانیان ھەستن و لە پرۆسەی بەدیموکراسیکردنی کۆمەڵگەدا ڕۆڵی‬ ‫مێژوویی خۆیان بلیزن‪ ...‬نەک ھەر ئەوە‪ ،‬بەڵکو پرۆسەی تێکەڵکردنی ئەو ئەرک و‬ ‫بەرنامانە بۆتە ھۆی ئەوەی کە ھەریەک لە حیزبیش و ڕێکخراوە جەماوەرییەکانیش‬ ‫نەتوانن بنەماکانی دیموکراسی لەنێوخۆی ڕێکخراوەکانی خۆیاندا پیادە بکەن و بەو‬ ‫جۆرەش دەبنە دەزگاگەلێکی نادیموکراسی و مشەخۆر و بار بەسەر کۆمەڵگەوە‪،‬‬ ‫لەبری ئەوەی بتوانن سیستێمێکی دیموکراسی بینا بکەن‪ ،‬بوونەتە کۆسپ و بار‬ ‫بەسەر کۆمەڵگەو دەسەاڵتی سیاسیشەوە‪ .‬بۆ نموونە حیزبە سیاسییەکان لە پێناوی‬ ‫بەدەستھێنانی بەرژەوەندییە حیزبایەتییە تەسکەکانیان و ملمالنێکانیان پەنا دەبەنە‬ ‫بەر دامودەزگا نەریتییەکانی وەک‪ :‬خێڵ‪ ،‬بنەماڵە و ناوچەگەرێتی و‪..‬ھتد نەک‬ ‫پتەوکردنی دامودەزگا دیموکراسی و سەردەمییەکانی وەک‪ :‬ڕای گشتی‪ ،‬پەرلەمان و‬ ‫دەزگا دیموکراسییەکان‪ ،‬جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‪ ،‬سەروەری یاسا‪ ،‬مافی مرۆڤ‬ ‫و ھاواڵتیبوون‪ ،‬ئازادی ڕادەربرین‪..‬ھتد‪ .‬تێھەڵکێشکردنی ڕێکخراوە جەماوەری و‬ ‫پیشەییەکان لەو ملمالنێ حیزبییانەدا‪ ،‬دەبێتە ھۆی پەرتەوازەکردنی ئەو چین و‬ ‫توێژااڵنەی دەبێ نوێنەرایەتییان بکەن و داکۆکی لە خواست و پێداویستییەکانیان‬ ‫بکەن‪ ،‬بە پێچەوانەوە تێکەڵ بە ملمالنێیەکی دوور لە بەرژەوەندییەکانیان دەکەن‬ ‫ولە ڕێڕەوی خەباتی سروشتییان الدەدەن و زیاتر کۆسپ دەھێننە بەردەم دەزگا‬ ‫دیموکراسی و مەدەنییەکان و لە ئەنجامیشدا پاشەکشە بە پرۆسە مێژووییەکە‬ ‫دەکرێ‪.‬‬ ‫ سەپاندنی ھەژموونی حیزب بەسەر ڕێکخراوە پیشەیی و جەماوەرییەکان‪،‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪17‬‬

‫جگە لەوەی کارێکی نا دیموکراسی و نا مەدەنییە‪ ،‬دەبێتە ھۆی دوورخستنەوەی‬ ‫ئەو رێکخراوانە لە ئەرکەکانیان و پەرتەوازەبوونی ھێزو تواناکانیان‪ ،‬ئەو ھەژموونە‬ ‫بۆ خودی حیزبیش دەبێتە ھۆی دوورخستنەوەی لە ئەرکەکانی وەک دەزگایەکی‬ ‫مۆدێرن و مەدەنی و دیموکراسی‪ ،‬بەڵکو پەلکێشی دەکات بۆ دەزگایەکی نەریتی‬ ‫نادیموکراسی سەرقاڵ بە کاری الوەکییەوە‪...‬‬ ‫ لە پێناو چارەسەرکردنی ئەوبارودۆخە و ڕزگارکردنی ڕێکخراوە جەماوەری و‬ ‫دیموکراسییەکان لە ھەژموونی حیزب و دەستکردنەوەی حیزبیش بۆ کارەکانی‬ ‫خۆی پێویستە‪:‬‬ ‫‪ -1‬خەباتکردنی حیزبە سیاسییەکان لە پێناو دیموکراتیزەکردنی خۆیان بە پابەندبوون‬ ‫بە بنەماکانی دیموکراسی و جێبەجێکردنی بەرنامەکانی خۆیان و النەدان لە‬ ‫پەیرەوی ناوخۆیی خودی حیزبەکانیان و گرێدانی کۆنگرەو کۆنفرانسەکانیان لە‬ ‫کاتی خۆیداو بە شێوازێکی دیموکراسی و پابەندبوون بەو بڕیارانەی وەردەگیرێن‬ ‫ودەستاودەستکردنی دەسەاڵت لە نێو ئۆرگانەکانی حیزبدا تا بتوانرێ بگوێزرێتەوە‬ ‫بۆ دامودەزگاکانی تریش‪.‬‬ ‫‪ -2‬دەستبەرداربوونی پارتە سیاسییەکان لە سەپاندنی ھەژموونی خۆیان بەسەر‬ ‫ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییە دیموکراسییەکان و خەریکبوون بە پرۆسەی‬ ‫ڕێکخستن و مۆبیلیزەکردنی جەماوەر بە پێی بەرنامەیەکی سەردەمیانە کە بتوانێ‬ ‫ڕەنگدانەوەی خواست و ئارەزوەکانی جەماوەربێ و پابەندبوون‬ ‫بە مێتۆدە مەدەنی و دیموکراسییەکان لە جێبەجێکردنی بەرنامەو پالنەکانی حیزبدا‪.‬‬ ‫‪ -3‬ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەیی و دیموکراسییەکان دەبێ خۆیان ئازادبکەن‬ ‫لە ھەژموونی حیزب‪ ،‬تا بتوانن ئازاد و دیموکراسیانە بڕیاری خۆیان بدەن و‬ ‫دەستکراوەبن لە جێبەجێکردنی بەرنامەکانی خۆیاندا‪ ،‬دوور لە ھەموو فشار و‬ ‫دەستوەردانێکی دەرەکی‪.‬‬ ‫‪ -4‬یەکخستنی ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییە ھاو شێوەکان تا بتوانن نوێنەرایەتی‬ ‫چین و توێژاڵە کۆمەاڵیەتییەکانیان بکەن و ڕۆڵی مێژوویی خۆیان لە بونیادنان و‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪18‬‬

‫‪15‬‬

‫گەشەکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی و ھاوواڵتیبووندا ببینن و داکۆکی بکەن لە داخوازی‬ ‫ڕۆژانەی چین و توێژاڵەکانیان‪.‬‬ ‫بەو جۆرە ھەریەک لە پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییە‬ ‫دیموکراسییەکانیش‪ ،‬دەتوانن بە ئەرکە نیشتمانی و نەتەوەیی وپیشەیی و‬ ‫کۆمەاڵیەتی و مەدەنی و دیموکراسییەکانیان ھەڵسن و ڕۆڵی کاریگەر بگێڕن لە‬ ‫بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی گەشەکردووی دیموکراسی مەدەنی سەردەمیانە‪.‬‬ ‫دەرئەنجام‬ ‫ پارت و ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییەکان بەرھەمی کۆمەڵگەی مەدەنی و‬ ‫مۆدێرنێتەن‪ ،‬سەرھەڵدانیان لە کوردستاندا ئەگەرچی ڕەنگدانەوەیەکی بارودۆخە‬ ‫ئابووری – کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکە بووە‪ ،‬بەاڵم بە ھۆی دابەشبوونی کوردستان‬ ‫بەسەر چەند دەوڵەتێکی داگیرکەری ستەمکاردا‪ ،‬ئەو ڕێکخراوانە بە شێوازە سروشتی‬ ‫و دیموکراسی و ئاشکرا و لە پرۆسەیەکی ملمالنێی دیموکراسییانە لە پەرلەمان و‬ ‫دەزگا ھاوشێوەکانیدا لەدایک نەبوون‪ ،‬بەڵکو زادەی خەباتی نهێنی و شۆڕشگێڕی‬ ‫و ڕزگاریخوازانەی گەلی کوردستان بووە‪.‬‬ ‫ پارتە سیاسییەکان ڕۆڵێکی بەرچاویان ھەبووە لە دامەزراندن و پشتگیری‬ ‫ڕێکخراوە جەماوەری وپیشەییە دیموکراسییەکاندا لە الیەک‪ ،‬زاڵبوونی خەباتی‬ ‫نەتەوەیی و نیشتمانی بەسەر خەباتی مەدەنی و کۆمەاڵیەتیدا لە الیەکی ترەوە ‬ ‫بوونەتەھۆی ئەوەی ئەو ڕێکخراوانە بکەونە ژێر ھەژموونی پارتە سیاسییەکان و‬ ‫ھەموو ڕووداوێکی ئەرێنی و نەرێنی نێو پارتەکان ڕەنگدانەوەی ڕاستەوخۆی ھەبێ‬ ‫لەو ڕێکخراوە جەماوەرییانەدا‪ ..‬بۆیە ھەموو کەرتبوون و ملمالنێیەکی نێو پارتە‬ ‫سیاسییەکان ڕاستەوخۆ لەو ڕێکخراوە جەماوەرییانەدا ڕەنگیانداوەتەوە‪.‬‬ ‫ پاشکۆیەتی ڕێکخراوە جەماوەرییەکان بۆ پارتە سیاسییەکان چەند بوونەتە کۆسپ‬ ‫لەبەردەم گەشەکردن و جێبەجێکردنی ئەو ڕێکخراوانە بۆ ئەرکەکانیان‪ ،‬زیاتر لەوەش‬ ‫بۆتە ھۆی بارگرانی و پاشەکشەی حیزبەکان لە جێبەجێکردنی بەرنامەکانیان و کۆسپ‬ ‫و تەگەرەی دروستکردووە لە پرۆسەی بە مەدەنیکردن و دیموکراتیزەکردنی خودی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪19‬‬

‫حیزبەکان و کۆمەڵگەش بە شێوەیەکی گشتی‪ ..‬لە ئەنجامیشدا جێبەجێنەکردنی‬ ‫ئەرکە مێژووییەکانی ئەو قۆناغەی بزاڤی ڕزگاریخوازی کوردستان و مانەوەی خەڵکی‬ ‫کوردستانە لە ژێردەستی وداگیرکاریدا و دروستنەکردنی قەوارەیەکی نیشتمانی و‬ ‫نەتەوەیی سەربەخۆ‪ ،‬کە بتوانێ پرۆسەی ئازادی نیشتمانی و گەشەکردنی ئابووری‬ ‫و کۆمەاڵیەتی مسۆگەر بکات‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش دەبێ حیزبەکانیش و ڕێکخراوە‬ ‫جەماوەری و پیشەییەکان ھەریەکەیان دوور لە ھەژموونی ئەویتر سەرقاڵی پرۆسەی‬ ‫خۆ بە دیموکراسیکردن و جێبەجێکردنی ئەرک و بەرنامەکانیان بن‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪ -1‬بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە‪:‬‬ ‫ د‪ .‬محمد محمد صالح‪ ،‬تاريخ اوربا من عصر النهضة و حتى الثورة الفرنسية ‪ ، 1879 -1500‬بغداد ‪1982‬‬‫‪،‬ص ‪402-364‬‬ ‫ حسين جميل ‪ ،‬نشاة االحزاب السياسية ‪ ،‬بيروت ‪ ، 1984‬ص ‪35-13‬‬‫ د‪ .‬امال السبكى ‪ ،‬اوربا فى القرن التاسع عشر – فرنسا فى مئة عام ‪ ،‬جدة ‪ ، 1985‬ص ‪52-31‬‬‫ فيشر ه‪.‬ا‪.‬ل‪ ، .‬تاريخ اوربا فى العصر الحديث ‪ ، 1950 -1789‬تعريب‪ :‬احمد نجيب هاشم & وديع الضبع ‪،‬‬‫الطبعة السادسة ‪ ،‬القاهرة ‪ ، 1972‬ص‪22-9‬‬ ‫‪ -٢‬بڕوانە‪:‬‬ ‫مێژووی پارتی کۆمۆنیستی‬‫‪ -3‬بڕوانە‪:‬‬ ‫د‪ .‬عبدالستار طاهر شریف‪ ،‬الجمعیات و المنظمات واالحزاب الكردية فى نصف قرن ‪ ، 1958 -1908‬بغداد‬ ‫‪ ، 1989‬ص‪1٢-11‬‬ ‫‪ -٤‬بروانە‪:‬‬ ‫ جەلیلی جەلیل‪ ،‬ڕاپەڕینی کوردەکان لە ساڵی ‪ ١٨٨٠‬دا‪ ،‬مۆسکۆ ‪( ،١٩٦٦‬بە زمانی ڕووسی)‬‫ د‪ .‬عزیز شمزینی‪ ،‬جواڵنەوەی رزگاری ی نیشتمانی ی کوردستان‪ ،‬و‪ :‬فەرید ئەسەسەرد‪ ،‬سلێمانی ‪،١٩٩٨‬‬‫ل ‪٩٢-٨١‬‬ ‫ محمد حمە باقی‪ ،‬شۆڕشی شێخ عوبەیدولالی نەهری (‪ )١٨٨٠‬لە بەڵگە نامەکانی قاجاریدا‪ ،‬هەولێر‪،٢٠٠٠‬‬‫ل‪٨٠-٧٥‬‬ ‫‪ -5‬بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە‪:‬‬ ‫ د‪ .‬عبدالستار طاهر شریف‪ ،‬هەمان سەرچاوە‬‫ محەمەد فاتح‪ ،‬پەرەسەندنی ژیانی حیزبایەتی لە کوردستانی باشوردا‪ ،‬هەولێر ‪٢٠١٤‬‬‫ د‪ .‬عبدالستار طاهر شریف‪ ،‬هەمان سەرچاوە‪،‬ل ‪٥٢-٤٦‬‬‫‪ -‬د‪ .‬عبدالستار طاهر شریف‪ ،‬هەمان سەرچاوە‪،‬ل ‪٨٤-٦٣‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪20‬‬

‫‪15‬‬

‫بەڕێوەبردنی نوێبونەوە و گۆڕانکاری‬ ‫میکانیزمەکانی بەرەوپێشچوونی ڕێکخراوی مۆدێرن‬ ‫ساسان عەونی‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪21‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪22‬‬

‫‪15‬‬

‫پێشــەکـی‬ ‫ژیانی سیاسی و ڕێکخراوەیی لە ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکاری بەردەوام دایە‪ ،‬بەرەو پێشچوون و‬ ‫داھێنانەکانی مرۆڤایەتی کێبڕکێی نێو ئەم کەشە خێراتر و پڕ جوڵە تر دەکات‪ .‬پێشەنگ‬ ‫بوون‪ ،‬خولیا و دروشمێکە ھەموو رێکخراوەکان ھەوڵی بۆ دەدەن‪ ،‬بەاڵم ژمارەیەکی‬ ‫کەمیان دەتوانن پێی بگەن و ئەم گەیشتنە بپارێزن‪.‬‬ ‫ویستی مرۆڤ بۆ پێشەنگبوون لە ھەموو بوارەکان‪ ،‬وا لە دامەزراوە و ڕێکخراوەکان‬ ‫دەکات بەردەوام بیر لە داھێنانی تازە و شێوازی کاری تازە و ستراتیژی تازە بکەنەوە بۆ‬ ‫ئەوەی لەنێو کەشی ملمالنێ و کێبڕکێی نێوخۆیی و ھەرێمی و جیھانیدا لە مەیدان بن و‬ ‫لەگەڵ ڕەوتی بۆپێشەوەچوون ھەنگاو بنێن و دانەبڕێن و ھەمیشە لە ڕێزەکانی پێشەوە‬ ‫بمێننەوە‪ ،‬ھەر بۆیەشە دامەزراوە و ڕێکخراوەکان بە شێوەیێکی سیستماتیکی بەردەوام‬ ‫سوود لە توانا و ھزری ئەندامانیان و ھەموو بەرھەمەکانی بیری مرۆڤ لەسەرتاسەری‬ ‫جیھان وەردەگرن و شێوەکانی بەڕێوەبردن و سەرکەوتنیان لە ھەر بوارێک دەبێتە وانە‬ ‫و ئەزموون‪ ،‬ڕێکخراو و دامەزراوە و خەڵکی تر سوودی لێوەردەگرن‪.‬‬ ‫یەکێک لەو وانە و ئەزموونانەی کە ھەموو ڕێکخراو و دامەزراوەیەکی سەرکەوتوو بۆ‬ ‫مانەوەی بە پێشەنگی پێویستی بە پیادەکردن و سوود لێوەرگرتنی ھەیە‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫بەڕێوەبردنی نوێبونەوە و گۆڕانکاری لەناو ڕێکخراوەکەدا‪.‬‬ ‫ڕێکخراوە جەماوەری و پیشەییەکان‪ ،‬دامەزراوەی کراوەن بەسەر ئەو کۆمەڵگایانەی کە‬ ‫کاری تێدا دەکەن و چاالکن لەناویدا‪ ،‬کار لەسەر کۆمەڵگا دەکەن و کاری لێ دەکەن‪،‬‬ ‫ھەروەھا جوڵە و بزاوتی ناو کۆمەڵگاش کار لە ڕێکخراوەکان دەکات و شتی تازەیان‬ ‫بەسەردا دەسەپێنێت‪ ،‬جوڵە و گۆڕانکاریەکانی ناو کۆمەڵگا چەند خێرا و کاریگەر بن‪،‬‬ ‫ئەوەندە کارلێکی خێرا و کاریگەر لەسەر ڕێکخراوەکان دروست دەکات‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪23‬‬

‫ئەم کارلێک و کارلێکردنە‪ ،‬وا لە ڕێکخراوەکان دەکات کە ھەردەم لە کەشێکی پڕ جوڵە‬ ‫و دینامیکیەت بمێننەوە کە پێویست دەکات بۆ ئەوەی لە ئاستی خواست بمێننەوە‬ ‫نوێبونەوە و گۆڕانکاری بەردەوام لە کەشی ناوخۆیی‪ ،‬شێوازەکانی کارکردن‪ ،‬بەرنامە و‬ ‫ستراتیژ‪ ،‬سەرکردایەتی و کوالێتی کادرەکانیان ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫چەمکی بەڕێوەبردنی نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی‪:‬‬ ‫درک کردن بە گۆڕانکاریەکان و پێشوەچونەکانی ئەو کەش و دەوروبەرەی کە ڕێکخراوەکان‬ ‫کاری تێدا دەکەن مەرجی سەرەکی مانەوەی ڕێکخراوەکانە لە گۆڕەپانی کارکردن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نا‪ ،‬دووچاری دابڕان دەبن و ھێدی ھێدی دەپوکێنەوە و توانای کارایی لە دەست دەدەن‬ ‫و دەکەونە دەرەوەی بازنەی کاریگەری دروستکردن‪.‬‬ ‫نوێبونەوە و گۆڕانکاری خەسڵەتی سەرەکی کەشی ئێستایە‪ ،‬کارێکی سەردەمی و‬ ‫پێویستیە لە ھەموو کاتەکاندا‪ ،‬بۆیە شارەزا و زاناکانی بواری بەڕێوەبردن بایەخ بە‬ ‫دیراسەتکردن و پێناسەکانی چەمکی نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی دەدەن‪ ،‬ھەر بۆیەشە‬ ‫جۆرەھا پێناسە و لێکدانەوەی بۆکراوە‪ ،‬لێرە پێناسەیەک وەک نمونەیێکی گشتی و باو‬ ‫دەھێنینەوە کە دەڵێت‪ :‬نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی کارێکی بەرنامە بۆ داڕێژراوی دوورخایەن‬ ‫و بەردەوام و ھەمیشەییە بۆ چاککردن و ڕاستکردنەوە و نوێکردنەوە و سەردەمیکردن‬ ‫و دروستکردنی دیدێک بۆ ئایندە لەسەر ئاستی گشتی ڕێکخراو بە مەبەستی ئەکتیڤ‬ ‫کردنی کاری ڕێکخراوەیی و تواناسازی لە سەرچاوە مرۆییەکانی‪.‬‬ ‫ھۆکارەکانی نوێبوونەوەی ڕێکخراوەیی‪:‬‬ ‫نوێبوونەوەی ڕێکخراوەیی وابەستەی چەند گۆڕدراوێکە کە دەرھاوێشتەی کەشی دەرەکی و‬ ‫ناوخۆیی ڕێکخراوەکانە‪ .‬ئەو گۆڕراوانەی کە دەرھاویشتەی کەشی دەرەکین و کاریگەریان‬ ‫ھەیە بریتین لە ( باری ئابوری ‪ ،‬باری سیاسی و لێکەوتەکانی‪ ،‬پێشکەوتنی تەکنەلۆژی‪،‬‬ ‫باری یاسادانان و کۆمەاڵیەتی‪ ،‬لەگەڵ باری ڕۆشنبیری) ئەمانە ھەموویان چ بە تەنھا‬ ‫یان بە یەکەوە بە ڕێژە و ڕادەی جیاواز کار لە ھەڵسوکەوت و کارایی تاکەکان و بینای‬ ‫ستراتیژی ڕێکخراو دەکەن و دەبنە ھۆکار بۆ سەپاندنی نوێبونەوە‪.‬‬ ‫لە ھەمان کاتدا گۆڕان لە ( کەرەستەکانی کارکردن و بەرھەم ھێنان‪ ،‬پەیکەری رێکخراو‬ ‫و پەیوەندیەکانی کارکردن‪ ،‬شێواز و یاسا و ڕێسا ناوخۆییەکان‪ ،‬شێوازەکانی پالن دانان‪،‬‬ ‫جۆر و چۆنایەتی ڕێکخستن‪ ،‬ھەماھەنگی نێوخۆیی‪ ،‬جۆری چاودێری) ئەو گۆڕراوانەن‬ ‫کە دەرھاویشتەی کەشی ناوخۆیی ڕێکخراوەکانن و ھۆکارن کە کاریگەری دروست بکەن‬ ‫لەسەر نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪24‬‬

‫‪15‬‬

‫خاسیەت و ئامانجەکانی نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی‪:‬‬ ‫خاسیەت و ئامانجی زۆر و بەرباڵو ھەن کە تایبەتن بە ستراتیژی نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی‪،‬‬ ‫بەاڵم لە دیارترین ئەو خاسیەتانە‪:‬‬ ‫‪ .١‬بەرەو پێشچوونی ڕێکخراوەیی ئەرکێکی سەرەکی و بەرپرسیارێتی دەزگاکانی‬ ‫سەرکردایەتیە‪ ،‬بۆیە سەرکردایەتی سەرکەوتوو دەبێت بەرنامەی نوێبونەوەی بەردەوامی‬ ‫ھەبێت‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ئەنجام دانی بەرەو پێش چوون و نوێبونەوەی ڕێکخراوەیی کارێکی خۆڕسک و‬ ‫ھەرەمەکی نیە‪ ،‬بەڵکو چاالکیەکە پێویستی بە پالن دانانی پێشوەخت و ئامانجدار ھەیە‬ ‫کە کاریگەری دیاری کراو و نەخشەبۆکێشراو دروست بکات‪ .‬نوێبونەوە و بەروەپێش‬ ‫چوون ناکرێت لەگەڵ میزاج و وویستی کەسەکان تێکەڵ بکرێت‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ویستی بەرەو پێشبردنی ڕێکخراوەیی لە بنچینەدا ویستێکە بۆ گۆڕانکاری‪ ،‬نابێت‬ ‫بەرەو پێشچوون بەواتای گۆڕانکاری لە روخساری ڕێکخراوەیی لێک بدرێتەوە‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫بنچینەدا دەبێت ئەو چەمک و بنچینە و ناوەرۆکە بگرێتەوە کە کاری ڕێکخراوەیی لەسەر‬ ‫بنیاد نراوە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬پێویستیی ھەبوونی دەزگا یان بەشێکی تایبەتی لەناو رێکخراو کە بەرپرس بێت لە‬ ‫دانانی پالنەکانی بەرەو پێش بردن و نوێبونەوە‪ ،‬دواتریش چاودێریی جێ بەجێکردن و‬ ‫ھەڵسەنگاندنی کاریگەریەکان بکات بەشێوەیەکی زانستی دوور لە الیەنگیری و مەیلداری‪.‬‬ ‫دیارترین ئامانجانەکانی نوێبونەوەی رێکخراوەیی‪:‬‬ ‫‪ .١‬بوژانەوەی ڕێکخستن بە شێوەیەک توانای نوێبونەوەی بەردەوامی ھەبێت‪ ،‬کارابێت‪،‬‬ ‫چەق بەستوو نەبێت لە چوارچێوەیێکی دیاریکراو‪.‬‬ ‫‪ .٢‬گەیشتن بە ئامانج‪ ،‬بنچینەی دیاریکردنی شێوە و وەزیفەی ناو ڕێکخراو بێت‪ ،‬نەوەک‬ ‫وویستی کەسەکان و کار دۆزینەوە بۆ کەسەکان‪.‬‬ ‫‪ .٣‬بەرزکردنەوەی کارایی رێکخستن لە رێگای دەستەبەرکردنی زانیاری پێویست و‬ ‫سیستەمی شیکردنەوەی زانیاری‪.‬‬ ‫‪ .٤‬بەرەوپێش بردنی میکانیزمی بڕیاردان بەو جۆرەی کە پشت بە زانیاری دروست‬ ‫ببەستێ‪.‬‬ ‫‪ .٥‬گۆڕان لە جۆری ھەڵسوکەوت و رەفتارکردنی تاکەکان لە ناو رێکخراو بە پشت‬ ‫بەستن بە لێکۆڵینەوەی زانستی‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪25‬‬

‫ڕێکارو شێوازەکانی بەرەو پێش بردنی رێکخراوەیی‪:‬‬ ‫شێوازی دروست کردنی تیم‪ :‬بە بڕوای پسپۆڕانی بەڕێوەبردن ئەم شێوازە باشترین‬ ‫شێوازی بەرەو پێش بردنی کاری رێکخراوەییە‪ ،‬بە بڕوای ئەو شارەزایانە‪ ،‬دروستکردنی‬ ‫تیم یارمەتی تاکەکان دەدات کە بە باشترین شێوە کار لەگەڵ یەکتری بکەن بە مەبەستی‬ ‫بەرزکردنەوەی ئاستی بەرھەم ھێنانی تیم و بەجێ گەیاندنی ئەو ئەرکانەی کە بە تیمەکە‬ ‫سپێردراوە‪ ،‬ھەروەھا تێرکردنی ھەستی خۆدۆزینەوە و بە کەڵک بوون لەناو تاکەکان‪.‬‬ ‫شێوازی بەڕێوەبردن بە ئامانج‪ :‬ئەم شێوازە یەکێکە لە شێوازە باشەکانی بەرەو‬ ‫پێشبردنی کاری ڕێکخراوەیی‪ ،‬کە تەرکیز دەخاتە سەر بەشداری پێکردنی راستەقینەی‬ ‫تاکەکانی رێکخراو لە دیاریکردنی ئەو ئامانجانەی کە پێویستە لە کاتێکی دیاریکراو‬ ‫بەدی بھێنرێن‪ .‬بۆ ئەم مەبەستەش دەزگاکانی سەروو فەرمان بە ئەندامانی ڕێگە پێدراو‬ ‫دەدەن کە بەشدار بن لە دیاریکردنی ئەو ئامانجانەی کە پێویستن بۆ سەرکەوتن لە‬ ‫ستراتیژی تازە و ئەو ئامانجانەی کە تایبەتن بە گۆڕانکاری‪.‬‬ ‫شێوازی ڕاھێنان بە ھەستیاری‪ :‬ئەم شێوازە جۆرێکە لە ڕاھێنان کە کۆمەڵێک کەس‬ ‫بەیەکەوە کۆ دەکرێنەوە بەبێ ئەوەی کە ھیچ بەرنامەیەکی کاریان بۆ دابنرێت و لە ھیچ‬ ‫پەیکەرێکی رێکخستن بە یەکەوە بن و تەرکیزیان لەسەر کارێکی دیاریکراو ھەبێت‪ .‬ئەم‬ ‫کۆمەڵە کەسە ژمارەیان (‪ )١٠‬کەس دەبێت و ئازادی گفتوگۆی نێوانیان بۆخۆیان جێ‬ ‫دەھێڵرێت تاکو بتوانن لە ھەستی یەکتری و ئاراستەکانی بیر کردنەوەی یەکتری بگەن‪،‬‬ ‫بە مەبەستی زیاتر ناسینی تاک بۆ خودی خۆی و بۆ ھەڵسوکەوتی لەناو ژینگەیەکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی دیاریکراو‪ ،‬ھەروەھا زانینی ھەستیاریی بەرامبەر ھەڵسوکەوتی خەڵکی تر و‬ ‫ئاشنا بوون بەو شێوازانەی کە کارلێک لە نێوان تاکەکانی گروپ دروست دەکات‪ ،‬کە‬ ‫ئەوانەش کاریگەری لەسەر زیاد بوونی رادەی ئەکتیڤ بوونی تاکەکان لەناو ھەیکەلی‬ ‫رێکخراوەیی ھەیە‪.‬‬ ‫شێوازی تۆڕی گەشە کردن‪ :‬ئەم شێوازە تێکەاڵویەکە لە شێوازەکانی پێشووتر‪ ،‬لە‬ ‫پرۆسەی بەرەو پێش بردنی رێکخراوەیی سوودی زۆری لێ وەردەگیرێت و لە شەش‬ ‫قۆناغ پێک دێت‪.‬‬ ‫‪ .١‬قۆناغی پێشکەش کردنی زانیاری و شیکردنەوەی شێوازەکانی بەڕێوەبردن بۆ تاکەکان‪.‬‬ ‫‪ .٢‬قۆناغی دروست کردنی تیم‪.‬‬ ‫‪ .٣‬قۆناغی پەیوەندی و تێکەاڵوی لە نێوان تاکەکان‪.‬‬ ‫‪ .٤‬قۆناغی گفتوگۆ دەربارەر نمونەی ستراتیژ‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪26‬‬

‫‪15‬‬

‫‪ .٥‬قۆناغی جێبەجێ کردنی ستراتیژ‪.‬‬ ‫‪ .٦‬قۆناغی ھەڵسەنگاندن‪.‬‬ ‫قۆناغەکانی بەرەو پێش بردنی رێکخراوەیی‪:‬‬ ‫لە دیدگای ئەوەی کە بەرەو پێش بردنی رێکخراوەیی کارێکی بە پالن و کۆکردنەوەی‬ ‫تواناکانی رێکخراوە لە ئاراستەیەکی دیاریکراوی نەخشە بۆ کێشراو‪ ،‬بۆیە ئاستەکانی‬ ‫سەرەوە دەبێت پڕۆگرامی ئەم بەرەو پێش بردنە لە چوار قۆناغ کۆ بکەنەوە‪:‬‬ ‫‪ .١‬قۆناغی کۆ کردنەوەی داتا و زانیاری پێویست‪ ،‬بۆ بەرچاو روونی و دلنیایی لە راست‬ ‫و دروستی بریاردان‪.‬‬ ‫‪ .٢‬قۆناغی دیاریکردن‪ :‬دیاریکردنی توخمەکان و لێکۆڵینەوە لە (ھەیکەلی رێکخراوەیی‪،‬‬ ‫چاالکیەکان‪ ،‬کەسەکان و توانا ماددییەکان)‪.‬‬ ‫‪ .٣‬دانانی پالن و جێبەجێ کردن‪ .‬دەبێت پالنەکان واقیعی بن‪ ،‬بتوانرێت جێبەجێ بکرێن‪،‬‬ ‫کەرەستەی مرۆیی و ماددی جێبەجێکردنیان لە بەردەست بێت‪ ،‬مرونەتی ھەبێت‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ھەڵسەنگاندن‪ ،‬زۆر پێویستە کە دوای ھەر پرۆسەیەکی جێبەجێکردن پێداھاتنەوە بە‬ ‫چۆنیەتی جێبەجێکردن و ئەنجامی دەست کەوتوو بکرێت‪.‬‬ ‫قۆناغەکانی گۆڕانکاری رێکخراوەیی‪:‬‬ ‫گۆرانکاری رێکخراوەیی بە سێ قۆناغی سەرەکی تێپەڕ دەبێت کە برتین لە‪:‬‬ ‫‪ .١‬قۆناغی بنچینەیی یاخود قۆناغی توانەوەی بەستەڵەک‪ :‬ھەروەھا بە قۆناغی لێککردنەوەی‬ ‫ھۆکارەکانی چەق بەستنیش ناو دەنرێت‪ ،‬ئەویش بە راھێنانی بیری ئەندامان لەسەر‬ ‫پێویستیی بوونی گۆڕانکاری و سەرنج راکێشانیان بۆ تەگەرەکانی بەردەم پێشکەوتنی‬ ‫کار و ھاندانیان بۆ دۆزینەوە و داھێنانی چارەسەری‪ .‬ھیچ رێکخراوێک ناتوانێت گۆڕانکاری‬ ‫بکات ئەگەر بەرپرس و کادرانی رانەھێنرێن و ھۆکارەکانیان بۆ شینەکرێتەوە‪ .‬لەم قۆناغە‬ ‫پێویستە رەخنەی بونیادنەر لەو شێواز و سیاسەتانە بگیرێت کە بونەتە ھۆی پاشاگەردانی‬ ‫و دواکەوتن‪ ،‬بەمەبەستی بەدیارخستنی ھەستی بەرپرسیاربوون لە ھەڵە و کەموکورتی‪.‬‬ ‫ھەروەھا ئاشناکردنیان بە بیری لێبوردەیی و سزا نەدانی ھەڕەمەکی و تۆڵەنەکردنەوە‪،‬‬ ‫بەڵکو پێدانی ھەستی پاراستن و ئەمانەت و لەدەست نەچوونی چارەنووس‪.‬‬ ‫‪ .٢‬قۆناغی گۆڕانکاری‪ :‬لەم قۆناغەدا دەزگاکانی سەروو دەست دەکەن بە جێبەجێکردنی‬ ‫پالنی گۆڕانکاری بەسەر سیستەم و شێوازی کار و رێکارە رێکخراوەییەکان و رەفتاری‬ ‫تاک و گروپەکان لەناو دەزگاکاندا‪ ،‬ئەم قۆناغە تا رادەیەک کاتێکی زۆر دەخایەنێت‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪27‬‬

‫قۆناغی گۆڕانکاری بایەخ بە دەست نیشانکردنی ئەو بابەتانە دەدات کە پێویستە‬ ‫بگۆڕدرێن یان فێربکرێن و رابھێنرێن‪ ،‬بۆیە ھەندێک لە شارەزایان پێیان وایە کە قۆناغی‬ ‫گۆڕانکاری قۆناغی فێرکردنە‪ ،‬کە تیایدا تاک و گروپ و دەزگاکان شێوازی تازەی زانین‬ ‫و رەفتار و ھەلسوکەوت فێر دەبن کە بتوانن کێشەکان چارەسەر بکەن‪.‬‬ ‫‪ .٣‬قۆناغی جێگیربوون‪ :‬ئەم قۆناغە بایەخ بە جێگیرکردن و باشترکردنی دەستکەوت‬ ‫و ئەنجامەکانی ئەو گۆڕانکاریانە دەدات کە ئەنجام دراون ‪ .‬بۆ پاراستنی ئەنجامەکانی‬ ‫گۆڕانکاریش دەکرێت ئەم ھەنگاوانە ئەنجام بدرێت‪:‬‬ ‫ بەدواداچوونی بەردەوام بۆ ئەنجامەکانی گۆڕانکاری و بەراوردکردنی لەگەڵ ئەنجامە‬‫نەخشەبۆکێشراوەکان‪.‬‬ ‫ بەردەوامی راھێنان بۆ کەسانی بەشدار لە پرۆسەی گۆڕانکاری‪.‬‬‫ ئاسانکردن و فەراھەمکردنی شێوازەکانی پەیوەندی و ئاڵوگۆڕی زانیاری نێوان تاکەکانی‬‫بەشدار لەم پرۆسەیە‪.‬‬ ‫ پەرەپێدانی سیستەمی بەخشین کە بەش و کەسانی سەرکەوتوو ھان بدات بەشداربن‬‫لە کردارەکانی گۆڕانکاری رێکخراوەیی‪.‬‬ ‫ خەاڵتکردنی کەس و گروپ و بەڕێوەبەرانی بەشدار لە پرۆسەی گۆڕانکاری‪.‬‬‫ دروستکردنی سیستەم بۆ ھاندانی داھێنان و بیر و پرۆژەی تازە و داھێنەرانە لە بواری‬‫بەڕێوەبردن و جێبەجێکردن‪.‬‬ ‫جۆرەکانی گۆڕانکاری رێکخراوەیی‪:‬‬ ‫گۆڕانکاری رێکخراوەیی چەندین جۆر لەخۆ دەگرێت‪ ،‬کە گرنگە یەکێکیان یان ھەندێکیان‬ ‫یاخود سەرجەمیان لە پرۆسەی گۆڕانکاری جێبەجێبکرێن بە پێی پێویستی و باری‬ ‫رێکخراەکە بۆ گۆڕانکاری‪.‬‬ ‫‪ .١‬گۆڕان لە ستراتیژ‪ :‬زۆربەی جار گۆڕانکاری رێکخراوەیی وا دەخوازێت کە پێداھاتنەوە‬ ‫بە ستراتیژی رێکخراوەکە بکرێت و سەر لەنوێ بە پێی قۆناغ و رۆژگار دابرێژرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬گۆڕان لە کەلتوری رێکخراوەیی‪ :‬گۆڕان لە ستراتیژ‪ ،‬گۆڕانی تازە لە کەلتوری ناوخۆی‬ ‫رێکخراوەیی و بەھای تاکەکان دەسەپێنێت تاکو لەگەڵ قۆناغ و ستراتیژی تازە بگونجێت‪.‬‬ ‫‪ .٣‬گۆڕان لە پەیکەری رێکخراوەیی‪ :‬خێراترین جۆری گۆڕانکاریە‪ ،‬کە کاری ئۆرگانە‬ ‫جیاوازەکان و بەرپرسیارێتیەکان سەر لەنوێ دادەرێژرێنەوە‪ ،‬ھەروەھا ئۆرگانە بێ سوود‬ ‫و بێ بەرھەمەکان ناھێڵرێن یاخود لەگەڵ ئۆرگانی تر تێکەڵ دەکرێن‪.‬‬ ‫‪ .٤‬داڕشتنەوەی بەرپرسیارێتی‪ :‬گۆڕان لە پەیکەر ھەندێ جار وا دەخوازێت کە ئاستەکانی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪28‬‬

‫‪15‬‬

‫بەرپەسیارێتی دابەشبکرێتەوە و دابڕێژرێتەوە‪ .‬لە ھەندێ شوێن بەرپرسیارێتی زیاد‬ ‫بکرێت و لە ھەندێ شوێنیش کەم بکرێتەوە‪ ،‬ئەرکی کەس و دەزگاکان دیاری بکرێن‪.‬‬ ‫‪ .٥‬گۆڕانکاری تەکنۆلۆژیا‪ :‬داھێنانی تازە و کەرەستە و ئەو بەرنامانە ئەلیکتۆرنی و‬ ‫سۆفتۆێرانەی کە ئەنجامدانی کارەکان ئاسان و خێراتر دەکەن‪ ،‬پێویستین بۆ نوێبوونەوە‪،‬‬ ‫ھەروەھا راھێنانی ئەندامان لەسەر بەکارھێنان و شارەزابوون لێی‪.‬‬ ‫‪ .٦‬گۆڕانکاری لە لێزانینی ئەندامان‪ :‬کێبڕکێ و ملمالنێ وا پێویست دەکات کە ئەندامان‬ ‫بە شێوەیەکی بەردەوام راھێنانیان بۆ بکرێت و ئاستی لێزانین و مەعریفەیان بەرز‬ ‫بکرێتەوە و کوالێتی کار و بەرھەمیان بە بەردەوامی باش بکرێت‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪Harvard School ٢٠١١ .must reads on Change Management ١٠ HBR›s .١‬‬ ‫‪.Publishing Corporation‬‬ ‫‪.Harvard School publishing Corporation ٢٠١٣ .must reads on Teams ١٠ HBR›s .٢‬‬ ‫‪.Pearson Australia ٢٠١٠ Management، theory and practice. Kris Cole .٣‬‬ ‫‪.Thomson ٢٠٠٧ Effective Leadership. Lussier and Achua. Third Edition .٤‬‬

‫ساسان عەونی‬ ‫ بەکالۆریۆس لە ئەندازیاری شارستانی‪ ،‬زانکۆی سەاڵحەددین‪.‬‬‫ ماجستێر لە بەڕێوبردن و ئیکۆنۆمی‪ ،‬زانکۆی لوبنانی فەرەنسی (پیکاردێ)‪.‬‬‫ ئەندامی ئەنجومەنی سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان‪.‬‬‫ بەرپرسی دەستەی رێکخراوە جەماوەریەکان لە دەستەی رێکخراوە جەماوەری و پیشەییەکانی‬‫پارتی دیموکراتی کوردستان‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪29‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪30‬‬

‫‪15‬‬

‫سەرۆکایەتی لە رێکخراوەکان‬ ‫نووسینی‪ :‬داگ ئینگڤار یاکوبسۆن و جان تورسڤیگ‬ ‫وەرگێڕانی لە سویدییەوە‪ :‬مه‌هاباد قه‌ره‌داغی‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪31‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪32‬‬

‫‪15‬‬

‫پێشەکی‪:‬‬ ‫زۆرکەس هەن پێیان وایە سەرۆکایەتی لە رێکخراوەکاندا لە هەموو شتێ گرنگترە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ئەو گۆڕانکارییە گەورانەی کە لە کۆمەڵدا ڕوویان داوە‪ .‬ئاماژە بەوەی کە لە ئەنجامی‬ ‫گەشەسەندنی تەکنیکەکانی پەیوەندی و زانیاری‪ ،‬کە ئەنجامی جیهانگیری ئابووری‬ ‫و نێونەتەوەییکاریی بازاڕ و کێبەرکێکان خوڵقاندوویانە‪ ،‬دەوروبەرێکی هیترۆجین و‬ ‫داینامیکی دروست بووە‪ ،‬ئێمە جەختمان لەسەر سەرهەڵدانی کۆمەڵێکی زانستخواز‬ ‫کردەوە‪ ،‬کە پێشکەوتن تیایدا بووەتە پرسێکی توانایی رێکخراو‪ .‬پێمان وایە کە براوە‬ ‫لە درێژخایەندا ئەو رێکخراوانەن کە توانیویانە سەرنج رابکێشن بەهۆی بایەخدان بە‬ ‫کارکردنی خەڵکێکی زیرەک و لە گەشەسەندندان و بە مەرجەکانی کارکردن سەرکەوتوو‬ ‫بوونە‪ ،‬کە پاڵنەرە و سوود دەگەیەنێت بە گەشەی تواناکان لە ناو رێکخراوەکاندا‪.‬‬ ‫گۆڕان بووەتە نۆرمێک لە چاالکییەکانی هەردوو کایەی تایبەت و گشتی‪ .‬هاندەری زۆربەی‬ ‫سەرۆکەکان لە ئەمڕۆدا ئەوەیە رێکخراو دابمەزرێنن لە پێناوی نوێکردنەوە و وەبارهێنان‬ ‫و دروستکردنی بیرکردنەوەیەکی ستراتیژی بۆ پرۆسەیەکی بەردەوام لە گونجاندنی‬ ‫چاالکی رۆژانە‪ .‬ئەمە مەرجە لە دەستنیشانکردنی دەستەی دەسەاڵتی بڕیاردانان و‬ ‫ئازادی رەفتارکردن لە هەموو بەشەکانی رێکخراودا‪ .‬ئەمە مەرجی پێناسەکردنی رۆڵی‬ ‫سەرۆکیش و گەشەدان بە رێبازی سەرۆکایەتییە‪ ،‬کە هۆگری و هاندان و بەندیواری‬ ‫بۆ ئامانجی رێکخراوەکە دەستەبەر دەکات‪ .‬ئاماژەمان بە رێکخراوێکی نێودەوڵەتی داوە‬ ‫کە لە سەر شێوازی دەسەاڵتی سەر بۆ خوار(هیرارکی) و تایبەتمەند دامەزراوە کە‬ ‫تیایدا پرنسیپەکانی سەرۆک بریتییە لە فەرماندان‪ ،‬سازدان و کۆنتڕۆڵکردن‪ .‬رێکخراوی‬ ‫پان جێگەی رێکخراوی هیرارکی دەگرێتەوە‪ .‬لە هەردوو دامەزراوەی تایبەت و گشتی‬ ‫و کۆمپانیا گەورەکان مەیلی گەشەکردنی سترکتووری ئاسۆیی‪ ،‬چارەسەری گشتی‪،‬‬ ‫پەیوەندی تۆڕئامیز و یاسای کاری خۆبەرێوەبەر هەیە کە وا دەکات رێکخراوە بچووک و‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪33‬‬

‫گونجاوەکان باش بە ڕێوە بچن‪.‬‬ ‫ئەمە سەرۆک لەبەردەم بەرەنگاربوونەوەی تەواو جیاوازدا دادەنێت بە بەراورد لەگەڵ‬ ‫بارودۆخی دەیەکانی پێشووتر‪ ،‬کە زۆربەی رێکخراوەکان بە بارودۆخێکی جێگیری رێژەیی‬ ‫کاریان دەکرد‪ ،‬کە بە بیرۆکراتییەکی روون دەناسرانەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا بارودۆخی‬ ‫تیۆرییەکانی سەرۆکایەتی کە هەنووکەیین‪ ،‬دەکرێ بیگێرینەوە بۆ ساڵی ‪ ١٩٦٠‬ەوە‬ ‫تا ئەمڕۆ‪ .‬ئەمە پەیوەستە بەو تیۆرییانەوە کە لە ڕووی نەریتەوە باس لە پەیوەندی‬ ‫نێوان سەرۆک و بندەستەکانی دەکاتەوە و مامەڵە لەگەڵ شێوە جیاوازەکانی سەرۆک‬ ‫دەکات لە پاراستنی خۆی لەوانەی دواتر‪ .‬ئەمە نەگۆڕاوە‪ ،‬تەنانەت لە ژینگەی دەرەوەی‬ ‫رێکخراوەکاندا لە ئێستادا بە شێوەیەکی تر دیارە‪.‬‬ ‫سەرۆکایەتی چییە؟‬ ‫خاڵی دەستپێکی ئێمە ئەوەیە کە سەرۆکایەتی بریتییە لە ئاکارێکی تایبەت کە مرۆ ‬ ‫پیادەی دەکات بە مەبەستی کاریگەری دانان لەسەر بیرکردنەوە‪ ،‬هەڵوێست و هەڵسوکەوتی‬ ‫ئەوانی تر‪ .‬کاتێ سەرۆکایەتی لە چوارچێوەی رێکخراوێکدا ئەنجام دەدرێت‪ ،‬مەبەستی‬ ‫ئاسایی لێی ئەوەیە کە ئەوانی تر کار بۆ هاتنەدی ئامانجەکان بکەن‪ ،‬پاڵپشتی بکرێن بۆ‬ ‫کۆششی زیاتر و کەشی کاریان بۆ خۆش بکرێت‪ .‬ئەمەش مانای ئەوەیە کە سەرۆکایەتی‪،‬‬ ‫پێش هەموو شتێک پرۆسەیەکە لە نێوان مرۆڤەکان‪ ،‬کە پیادەکردنی داخوازی کارتێکردن‬ ‫لەوانی دی دەکات‪ .‬ئەم پێناسەیە فۆکەس لەسەر سێ الیەنی سەرۆکایەتی دەکاتەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬سەرۆکایەتی زنجیرەیەک هەڵسوکەوتە کە پیادە دەکرێت لە الیەن یەک یان‬ ‫چەند کەسێکەوە‪ .‬لەبەر ئەوەی سەختە هەڵسوکەوتەکان لە کەسە هەڵسوراوەکان جیا‬ ‫بکرێتەوە‪ ،‬بۆیە تیۆرییەکانی سەرۆکایەتی ئاراستە بەهێزەکەی بەرەو کەسەکەیە‪ .‬‬ ‫زۆربەی ئەدەبیاتی زووتر لەسەر سەرۆکایەتی نووسراو‪ ،‬ئەو کێشەیەیان هەبوو کە پێیان‬ ‫وابوو هەندێ رەفتاری تایبەت هەیە کە بۆ کەسایەتی سەرۆکێکی باش شیاوە و پێی‬ ‫دەناسرێتەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬سەرۆکایەتی مەبەستێکی تێدایە ئەوەیش ئەوەیە وا بکات ئەوانی تر شتێک بکەن‪.‬‬ ‫لێرەوە سەرۆکایەتی گرێدەدرێ بە تیۆرییەکانی هاندان‪ ،‬پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان و‬ ‫بزوتنەوەی گروپەوە‪ .‬لە تیۆریی سەرۆکایەتیدا‪ ،‬قورسایی دەدرێتە خوێندنەوەی کامە‬ ‫جۆری ئاکاری سەرۆک و شێوازی سەرۆکایەتی زیاتر کارایە بۆ کارتێکردنی ئاکاری ئەوانی‬ ‫تر لە پرۆسەکانی گروپدا‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪34‬‬

‫‪15‬‬

‫سێیەم‪ :‬سەرۆکایەتی دەبێتە هۆی ئەوەی کە رێکخراو بە ئامانجەکانی خۆی بگات‪.‬‬ ‫ئەمە بریتییە لەوەی کە ئەرکەکان و ئامرازەکان لە نێوان تاک و گروپەکان‪ ،‬لە ئەندامانی‬ ‫رێکخراودا‪ ،‬دابەش بکات و بە باشترین شێوە پێشبینی بکات و کار و ئەرکەکان ئەنجام‬ ‫بدرێت‪ .‬لەوێوە تیۆری سەرۆکایەتی گرێ دەدرێت بەوەی دەبیت چۆن رێکخراوەکان‬ ‫دابمەزرێن و چۆن بنوێنن‪.‬‬ ‫چ جۆرە چارەسەرییەک مرۆ کاری لەسەر دەکات‪ ،‬بە ڕوونی کار لە ڕۆڵی سەرۆکایەتی‬ ‫دەکات لە نێو ریکخراودا‪.‬‬ ‫سەرۆک لە چوارچێوەی ئامانجی دارێژراو‪ ،‬سترکتور‪ ،‬کاری تۆڕئامێزی کەسەکان و‬ ‫پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬کولتوور و پەیوەندییەکانی دەسەاڵت لە رێکخراودا‪ ،‬هەروەها‬ ‫پەیوەندی ئەمانە بە دەوروبەرەوە‪ ،‬کار دەکات‪ .‬ئەم پەیوەندییانە هێڵی ئاراستەکان‪،‬‬ ‫سنووری ئازادی رەوتارکردنی سەرۆک دەستنیشان دەکات و بە پلەیەکی بڵند بڕیار بۆ‬ ‫ئەرکەکانی سەرۆک دەدات‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا نابێت بکەوینە داوی ئەو بروایەی پێمان‬ ‫وابێت کە سەرۆک لە نێو ئەو چوارچێوەیەدا بەندکراوە‪ .‬سەرۆک لە دەرەوەی پێگەی‬ ‫رێکخراوەییدا گەورەترین بواری هەیە کاریگەر بێت و کار لەو پەیوەندییانە بکات‪ ،‬زۆربەی‬ ‫کاتیش ئا ئەو پێگەیە گرنگترین ئەرکی سەرۆک دەبێت‪ .‬بەاڵم کە پێگەیەکی فەرمی‬ ‫سەرۆکایەتی هەبێت لە رێکخراوێکدا‪ ،‬ئەمە مەرج نییە هاوواتای سەرۆکایەتی بێت‪.‬‬ ‫ئایا سەرۆکایەتی و بەرێوەبەرایەتی هەمان شتن؟‬ ‫لە توێژینەوەکانی ئەمڕۆ کە سەبارەت بە سەرۆکایەتی دەکرێن ئەمە وتەیە ئاساییە‬ ‫کە سارۆکایەتی لە بنچینەدا جیاوازە لەگەڵ بەرێوەبەرایەتی‪ .‬بەڕێوەبردن بە شێوەیەکی‬ ‫بناغەیی پەیونەدیدارە بە بەرهەم‪ ،‬چارەسەرکردنی کێشە و بە شێوەیەکی کاریگەر‬ ‫ئەنجامدانی ئەو کارانە‪ .‬بەرێوەبردن رێپیشاندان‪ ،‬پشتیوانیکردن و کاردانەوە لە‬ ‫بارودۆخەکانی رۆژانەدا و چاالککردنەوەی بەرهەمهێنان لە رێکخراوێکدا‪ ،‬دەگرێتەوە‪ .‬لە‬ ‫بەرامبەردا سەرۆکایەتی بۆ رێکخراو یان بەشەکانی رێکخراو دیدگا دەخوڵقێنێ و مانا‬ ‫بە چاالکی رێکخراوەکە دەبەخشێ و ئاراستەی گشتی بۆ دروست دەکات بۆ ئەوەی‬ ‫رێکخراوەکە یان بەشەکانی رێکخراوەکە گەشە بکات‪ .‬لە خوارەوە جەختکردنەکانی‬ ‫تیۆری و ئەدەبیاتی هەردوو جۆری سەرۆکایەتی و بەرێوەبەرایەتیمان دیاریکردووە‪ ،‬وەک‬ ‫پێکهاتەکانی کاری رابەرایەتی‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪35‬‬

‫سەرۆکایەتی جەخت دەکات لەسەر‪:‬‬ ‫دیدگا‪ /‬رێباز‬ ‫پەیوەندیدارکردنی دیدگا‬ ‫هاندان‪ /‬ئیلهامبەخشین‬ ‫نوێکردنەوە‪ /‬گۆڕان‬ ‫دەسەاڵتبەخشینەوە‬ ‫هۆگرکردن‬ ‫کۆشش‬ ‫توانای پێشبینی‬ ‫بەشداری‪ /‬خۆدۆزینەوە‬ ‫«سەرۆک شتی دروست بکات»‬

‫ بەرێوەبەرایەتی جەخت دەکات لەسەر‪:‬‬ ‫پالندانان‬ ‫بەشکردنی بەرپرسیارێتی‬ ‫کۆنترۆڵکردن‪ /‬چارەسەرکردنی کێشە‬ ‫هاوسەنگی‬ ‫چڕکردنەوەی دەسەاڵت‬ ‫سەردانەوێنی‬ ‫بەڵێننامە‬ ‫عەقاڵنییەت‬ ‫دوورگرتن لەوانی تر‬ ‫«بەرێوەبەر شتەکان بە دروستی بکات»‬

‫رێکخراوەکان خۆیان لە خۆیاندا هەردووکیان پێویستە‪ ،‬سەرۆکایەتی و بەرێوەبەرایەتی‪،‬‬ ‫بەاڵم پێویستییەکە لە نێوان ئاستەکانی رێکخراوەییدا دەگۆڕێت‪ .‬زۆر لە تیۆریە‬ ‫کالسیکییەکانی سەبارەت بە سەرۆکایەتی‪ ،‬کە لە سەدەی رابردوودا گەشەیان پێدرا‪،‬‬ ‫بە شێوەیەکی سەرەکی فۆکەسیان دەکردە سەر ئەو چاالکییانەی کە لە ژێر سەردێڕی‬ ‫«بەرێوەبردن» بوون‪ .‬نموونەیەکی وا بریتییە لەوەی هێنری فایۆل لەبارەی کردەی‬ ‫سەرۆکایەتیئەنجامی دا‪ ،‬لەوێدا هەوڵ دەدات پێناسەی کارکردە بنچینەییەکانی‬ ‫کە پێویستە لە هەر دامەزراوەیەکدا ئەنجام بدرێت‪ ،‬بکات‪ .‬بە پێی فایۆل پێویستە‬ ‫سەرۆکایەتی رێکخراو لەمانە پێک بێت‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬پالندانان‪ ،‬ئەمەش بەو مانایەی هەوڵ بدات پێشبینی دوارۆژ بکات و ستراتیژی‬ ‫هەڵسوکەوتەکان بۆ رێکخراو دابنێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬رێکخستن‪ ،‬بەو مانایەی کە لە رووی مرۆیی و سترکتوری ماددییەوە رێکخراوەکە ‬ ‫دروست بکات‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬هەڵسوڕاندن‪ ،‬بەو مانایەی کە ئاراستەی چاالکییەکانی فەرمانبەرەکانی نێو‬ ‫رێکخراوەکە بکات‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪36‬‬

‫‪15‬‬

‫چوارەم‪ :‬پێکەوەنان‪ ،‬واتە یەکخستن و پێکەوەبەستن و هاوئاهەنگی هەموو چاالکییەکانی‬ ‫نێو رێکخراوەکە‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬کۆنترۆڵکردن‪ ،‬واتە بە پێی رێسای دانراو هەموو شتێک لە رێکخراوەکەدا‬ ‫بەرێوەببرێت‪.‬‬ ‫هەڵەکانی دوایی بۆ وردکردنەوەی ئەوەی سەرۆکایەتی چییە‪ ،‬رێی بە دووبارەکردنەوەی‬ ‫بۆچوونەکەی فایۆل دا بە شێوەیەکی فراوان‪ ،‬لە پۆلێنکردنی ئەرکەکانی سەرۆکایەتی‪:‬‬ ‫چی دەستنیشانی سەرۆکایەتی دەکات لە رێکخراوە جیاوازەکاندا؟‬ ‫لە هەموو رێکخراوەکاندا کە لە قەوارەیەکی دیاریکراو بن‪ ،‬سەرۆک لە ئاستە جیاوازەکاندا‬ ‫هەیە‪ .‬ئاساییە کە لەسەر سێ ئاستی جیاوازی سەرۆكایەتیدا دەستنیشان بکرێن‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬لە ئاساتی دامەزراوەییدا‬ ‫لە ئاستی دامەزراوەییدا بەرزترین جۆری سەرۆکایەتی بەدی دەکەین کە ئامانجی‬ ‫فراوان‪ ،‬پالنی درێژخایەن‪ ،‬دابینکردنی بودجە و خۆگونجاندنی ستراتیژی بۆ بابەتەکانی‬ ‫دیکەی پەیوەندیدار بە چاالکی رێکخراوەکە‪ ،‬لەبەرچاو دەگرێت‪ .‬هەندێ سیمبۆلی کارای‬ ‫دیکەش هەیە گرێدراون بەم ئاستەی سەرۆکایەتییەوە‪ .‬کەسی بڕیاردەر و بااڵ پێویستە‬ ‫پیودانگێک بداتە رێکخراو‪ ،‬کە کارمەندانی ئەو رێکخراوە بتوانن پێناسەی خۆیانی پێ‬ ‫بکەن‪ ،‬هەروەها بدەری نۆرمەکان و ئاراستەکاری کارمەندانی بێت بۆ پەیڕەویکردنیان لە‬ ‫چاالکییەکانی رێکخراوەکەدا‪ .‬سیمبولی کارا بریتییە لەوەی کە سەرۆکی رێکخراو هەندێ‬ ‫ئەرکی دیاریکراوی هەیە کە زیاتر لە کارەکتەری ئاهەنگئامیزدا بەدی دەکرێت‪ .‬زۆر جار‬ ‫سەرۆکایەتی گروپێک لە کەسانی پسپۆر پێک دەهێنێت کە پالنی دڵنیاکار دابنێن بۆ‬ ‫درێژمەودایی‪ ،‬تەواویی و پێکەوەیی لە کارکردنی رێکخراوەکەدا‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬لە ئاستی بەڕێوەبردندا‬ ‫لە ئاستی بەڕێوەبەرێتیدا‪ ،‬سەرۆکی ناوەندی دەبینین کە بەرپرسیارێتییەکی لەسەرەوە‬ ‫پێدراوی هەیە بۆ بەشێکی دیاریکراو لە چاالکی رێکخراوەکە‪ .‬ئەمە دەکرێ سەبارەت بە‬ ‫سەرۆکی بەشەکان بێت لە کۆمپانیایەکدا‪ ،‬کە ئەرکی سەرەکی سەرۆکە ناوەندییەکان‬ ‫دانانی ئامانچ‪ ،‬رێکخستن‪ ،‬بەرێوەبردن و جۆشدان و ئاوێتەکردنی کارەکانی ئەو بەشەی‬ ‫دامەزراوەکەیە کە بەرپرسیارێتییەکەی لەسەر شانیەتی‪ .‬سەرۆکە ناوەندییەکان ئەرکێکی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪37‬‬

‫تریشیان لە ئەستۆدایە ئەویش کاری پەیوەندییەکان و پێکەوەبەستنەکانە لە نێوان‬ ‫یەکەکانی دامەزراوەکە تا ئاستی بەرهەمهێنان‪ .‬لە ئاستی بەرێوەبەرایەتیشدا کاری‬ ‫سیمبۆلی گرنگ لە ئارادان بۆ سەرۆکەکان‪ ،‬زۆربەی کات پەیوەندیدارە بەوەی کە سەرۆکە‬ ‫ناوەندییەکان چەند لە ئاستی یەکەمی دامەزراوەکەوە دوورن‪.‬‬ ‫سێیەم‪:‬لە ئاستی جێبەجێکردندا‬ ‫لە ئاستی کردارییدا ئەو سەرۆکانە دەبینین کە بەرپرسیاری کاری رۆژانەن و سەرپەرشتی‬ ‫چاالکییە ناوکییەکانی دامەزراوەکە دەکەن‪ .‬لە کۆمپانیایەکی بەرهەمهێنەردا دەشێ ئەمە‬ ‫بریتی بێت لەو سەرۆکانەی کە سەرپەرشتی گروپە پسپۆرەکان دەکەن‪ .‬لە کۆمۆنەکاندا‬ ‫بریتییە لەو سەرۆکانەی کە سەرپەرشتی ئۆفیسەکان دەکەن‪ .‬ئەرکەکانی سەرۆکایەتی‬ ‫بە روونی دیاریکراوە بۆ سەرپەرشتی و کاراکردنی ئەو گروپی کارەی بەرپرسیارێتی‪.‬‬ ‫ئەمەش لە زۆربەی دۆخەکاندا پێویستی بەوەیە کە سەرۆک کارامەیی و پسپۆری لە‬ ‫بواری کارەکەدا هەبێت تا بزانێت بە وردەکارییەوە چۆن کێشەکانی ئەو جۆرە کارە‬ ‫چارەسەر دەبێت‪ .‬پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییە بەهێزەکان لەگەڵ هاوکاران زۆربەی کات‬ ‫رۆڵی کۆمەاڵیەتی سەرۆک بەرجەستە دەکات‪ ،‬ئەویش بریتییە لە پشتیوانیکردن‪ ،‬هاندان ‬ ‫یان الی کەم جۆشدانی هاوکاران‪ .‬لێرەدا کێشەیەک هەیە کە سەرۆکایەتی گروپە‬ ‫بچوکەکانی رێکخراوێک پێی دەناسرینەوە‪ .‬کە ئێمە لە رێکخراوێکدا بین پیویستمان بە‬ ‫پەیوەندی هاوڕێیانە هەیە لەگەڵ هاوکارەکاندا کە رۆژانە بەڕێوەیان دەبەین و کۆنتڕۆڵیان‬ ‫دەکەین و کاردانەوەی نەرێنییان دەبێت‪ .‬ئەمە ملمالنێیەکی بینراوی نێوان رۆڵی سەرۆک‬ ‫و هاوکارانە‪.‬‬ ‫دەبینین تا ڕادەیەک داخوازی جیاواز لە ئەرکی سەرۆکدا هەیە‪ ،‬پەیوەندیدارە بەوەی لە‬ ‫کام ئاستی سەرۆکایەتیدایە لەو رێکخراوەی کە کاری تێدا دەکات‪ ،‬ئەو ئامرازی کارانەی‬ ‫کە کۆنتڕۆڵی کارەکەی پێدەکەن‪ ،‬ئەو گروپانەی کە لە دەوروبەریەوەن و پەیوەستن‬ ‫پێیانەوە‪ ،‬ئەو جۆرە کارانەی کە لە رێکخراوەکەدا ئەمان بەرپرسیارێتییان هەڵگرتووە‬ ‫و هتد‪ .‬لە ئاستێکەوە بۆ ئاستێکی تر زۆر جیاوازی هەیە‪ .‬لەوانەی کە لە سەرەوە‬ ‫پیشاندراوە‪ ،‬دەتوانین بڵێین سەرۆکایەتی شتێکە لە پلەیەکی بااڵدا پەیوەستە بە ئاستی‬ ‫دامەزراوەیی لە رێکخراودا‪ ،‬هەرچی بەڕێوەبەرایەتییە‪ ،‬پەیوەستە بە ئاستی بەڕێوەبردن‬ ‫و ئاستی جێبەجێکردنەوە‪ .‬لە هەموو ئاستەکاندا سەرۆکایەتی کردنی خەڵکی تر گرنگە‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪38‬‬

‫‪15‬‬

‫چ نیشانەگەلێک تایبەتن بە چاالکییەکانی سەرۆکەوە؟‬ ‫توێژینەوەگەلێک ئەنجامدراون بۆ ئەوەی دەستنیشانی تایبەتمەندییەکانی چاالکییەکانی‬ ‫سەرۆک لە رێکخراودا بکەن‪ ،‬بێ رەچاوکردنی کەسێک کە پۆستی سەرۆک دەبینێت‪.‬‬ ‫مەبەستی سەرەکی لەو توێژینەوانە گەشەدانە بە پۆلێنکردنی ئەرکەکانی سەرۆک‪ ،‬کە‬ ‫بتوانرێت بەکارببرێت لە کاتێکدا بۆ نموونە بڕیاردەدات یان سەرۆک هەڵدەسەنگێنێت لە‬ ‫پێشترێتی چاالکییە جیاوازەکاندا‪ .‬گرۆنهاوگ و هاوکارانی پۆلێنێکی نوێیان بۆ نیشانەگەلی‬ ‫چاالکییەکانی سەرۆک کرد کە پییان وابوو باشترین گەشەی چاالکییەکانە و بریتییە لەو‬ ‫چواردە چاالکییە سەرەکییانە‪:‬‬ ‫ پالندانان و ئۆرگانیزەکردن‪ .‬بریتییە لە دانانی ئامانجی درێژمەودا‪ ،‬دابەشکردنی‬‫ئامرازەکان بە شێوەی گونجان و پێشترێتییان‪ ،‬دۆزینەوەی کەسی شیاو بۆ شوێنی‬ ‫شیاو‪ ،‬دۆزینەوەی رێگای باشترکردنی هاوئاهەنگی و بەرهەم و کاریگەرێتی‪.‬‬ ‫ چارەسەرکردنی کێشە‪ .‬ەستنیشانکردنی کێشە گرنگەکان‪ ،‬شیکردنەوەی و‬‫پێناسەکردنیان‪ ،‬دۆزینەوەی هۆکارەکانیان و چارەسەرییەکانیان‪ ،‬بڕیاردان و بایەخدان بە‬ ‫کاراکردنی رێگاچارەکان‪.‬‬ ‫ ڕوونکردنەوە‪ .‬دەستنیشانکردنی ئەرکەکان‪ ،‬رێنومایدان بەوەی چۆن کارەکە ئەنجام‬‫بدرێت‪ ،‬گەیاندنی تێگەیشتنێکی روون بۆ ئامانجدانان لە کارەکەدا‪ ،‬پێشترێتیکردنەکان‪،‬‬ ‫سوودبینین لە کات و ئەنجامە چاوەڕوانکراوەکان‪.‬‬ ‫ زانیاری‪ .‬گەیاندنی رێنومایی رێژەیی سەبارەت بە بریار‪ ،‬پالندان و ئەو چاالکییانەی کە‬‫پیویستییان بە زانیارییە بۆ ئەنجامدانی کارەکانی رێکخراوەکە‪.‬‬ ‫ چاودێریکردن‪ .‬چاولێکردنی رێڕەوی کارەکە‪ ،‬کۆنتڕۆڵکردنی جۆری کار و چاالکییەکان‬‫و هەڵسەنگاندنی کاریگەرییان‪.‬‬ ‫ پاڵپشتی‪ :‬وروژاندنی خۆشی کار و جۆشدانی چوستوچاالکی لە ئەرکەکان‪.‬‬‫ راوێژکاریی‪ .‬راوێژکردن بە هاوکاران پێش بڕیاردان لەو شتانەی پەیوەندیدارن پێیانەوە‪،‬‬‫هاندانیان بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی بڕیاردان و رێگەدان بە هاوکاران بۆ لەگەڵدابوون‬ ‫لە بڕیارەدانەکاندا‪.‬‬ ‫ دانپێدانان‪ .‬پاداشتکردن و ددان نان بە کاری باشی هاوکاران و تەرخانکردنی کۆمەکی‬‫تایبەت بۆ ئەوانە‪.‬‬ ‫ پشتگیریی‪ :‬هاوڕێیانە و بایەخدەر و ئارام و هاوکار بوون‪ ،‬هەروەها پیشاندانی هاوسۆزیی‬‫و هاوکاریی لە کاتێکدا کە کارمەند سەختییەکی دێتە رێ‪.‬‬ ‫ مامەڵەکردن لەگەل ملمالنی و یاساشکێنی‪ .‬دۆزینەوەی چارەی بنیاتنەرانە بۆ ملمالنێکان‬‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪39‬‬

‫و هاندانی پێکەوەکارکردن بە پێی یاساکان لە چوارچێوەی سوودوەرگرن لە کات لە‬ ‫رێکخراودا‪.‬‬ ‫ دروستکردنی تۆڕ‪ .‬پەیوەندیکردن بە کەسانی ترەوە کە دەتوانن زانیاری گرنگ بدەن و‬‫هاوکار بن بۆ سەرکەوتنی کارەکە‪ ،‬هەروەها دروستراگرتنی ئەو پەیوەندییانە‪.‬‬ ‫ خاوەندارکردن‪ .‬دانی بەرپرسیارێتی سەربەخۆ و سەرپشکێتی بە کارمەندان بۆ ئەوەی‬‫خۆیان بریا بدەن‪.‬‬ ‫ گەشەپێدان و رێنومایی‪ :‬یارمەتیدانی کارمەندان بۆ پەرەدان بە کارامەیی‪ ،‬بوون بە‬‫هاوکار لە گەشەدان بە رەوتی گەشەی کەسایەتی کاری ئەوان‪.‬‬ ‫ پاداشتکردن‪ .‬دانی پاداشتی دیار بە کارمەندان لە سۆنگەی کاری باش و گەشەپێدانی‬‫کارامەیی خۆیان‪.‬‬ ‫ئەم نیشانەگەلە سەبارەت بە چاالکییەکانی سەرۆکایەتی‪ ،‬بێگومان وێنەیەکی ئایدیالی‬ ‫کارپێکراو سەبارەت بە سەرۆک لە ریکخراودا دەخاتە ڕوو‪ .‬ئەمەش دەتوانێ زۆر جیاواز‬ ‫بێت لە رێکخراوێکەوە بۆ یەکێکی تر‪ ،‬هەروەها لە نێوان یەکەکانی رێکخراوێکیشدا‪ ،‬بە‬ ‫پێی گرنگی چاالکییەکانی ئەو بەشە‪ .‬دواتر لەم بەشەدا دێینە سەر ئەوەی کام شت‬ ‫نیشانەگەلی چاالکییە رۆژانەییەکانی سەرۆکە‪ .‬سەرەتا دەبێ وەسفی رۆڵە جیاوازەکان‬ ‫بکەین کە پێویستە سەرۆکێک هەیبێت‪.‬‬ ‫چی نیشانەی رۆڵی سەرۆکێکە؟‬ ‫رۆڵی سەرۆک بریتییە لە یەکێتییەکی تەواو لەو چاوەڕوانییانەی کە ئەوانیتربۆ کاری‬ ‫سەرۆکێکیان هەیە وەک لە چاوەڕوانییەکانی سەرۆکێک لە خۆی‪ .‬ئەم چاوەڕوانیانە‬ ‫دەکرێ لەگەڵ یەکتردا کۆک بن‪ ،‬بەاڵم دەکرێ ناکۆکیش بن لەگەڵ یەکتردا و لەوەدا رەنگ‬ ‫بدەنەوە کە کارەکانی پێگەی سەرۆک لە پراکتیکدا لەگەڵ ئەوەی کە نووسراون‪ ،‬سەختە‬ ‫یەکبگرنەوە‪ .‬زاراوەی ڕوونیی ڕۆڵ یان هیتر دڵنیا نییە لەوەی چ دەکەوێتە چوارچێوەی‬ ‫ئەو ئەرکەوە‪.‬‬ ‫یەکێک لە زۆرترین ئاماژەپێدراو لەو پۆلێنانەی کە کراوە‪ ،‬پۆلێنەکەی مینتزبێرگە بۆ رۆڵی‬ ‫سەرۆک‪ ،‬کە لەسەر بنچینەی تێبینیکردنی پینج سەرۆکی خاوەن زۆرترین شارەزایی‪،‬‬ ‫ئەنجام دراوە‪ .‬ئەو دە رۆڵی جیاوازی سەرۆکی پێناسە کردووە کە دابەشی سەر سێ‬ ‫گروپی سەرەکی کردووە‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪40‬‬

‫‪15‬‬

‫ڕۆڵەکانی پەیوەندییە کەسییەکان‬ ‫ئەمە بریتییە لەو رۆاڵنەی پەیوەندییە کەسییەکان لەگەڵ کەسانی تر‪ ،‬لە ناوەوە و‬ ‫دەرەوەی رێکخراوەکە‪ ،‬ئەنجامی دەدات‪ .‬ئەمە تەنها پەیوەندییە زارەکیی و فیزیکییەکان‬ ‫ناگرێتەوە‪ ،‬بەڵکو ئەوەی کە چۆن سەرۆک وەک سیمبولێک دەردەکەوێ بۆ کەسانی تر‬ ‫لە دەرەوە و ناوەوەی رێکخراوەکە‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬رۆڵی سەرۆک وەک سەردار‬ ‫هەر سەرۆکێک؛ بەهۆی ئەو دەسەاڵیەتی هەیەتی و پەیوەستە بە پێگەکەیەوە‪ ،‬سیمبولێکە‪.‬‬ ‫وەک بەرزترین دەسەاڵت؛ سەرۆک لەسەریەتی زنجیرەیەک ئەرک ئەنجام بدات‪ ،‬وەک‬ ‫واژۆکردنی بەڵگەنامەکان‪ ،‬بەشداری کۆبوونەوە تایبەتەکان‪ ،‬بەشداری رێوڕەسمەکان و‬ ‫بۆنە گرنگەکان بۆ ئەوەی بایەخە رەنگدانەوەی هەبێت‪ ،‬هەروەها پێشوازی سەردانیکەران‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬رۆڵی سەرۆک وەک فەرماندەر‬ ‫ئەم رۆڵە لە ئەدەبیاتی تایبەت بە سەرۆکایەتی‪ ،‬لە هەموو ئەرکەکان گرنگترە و ئەو‬ ‫چاالکییانە دەگرێتەوە کە پەیوەندیدارن بە دامەزراندن و تواناسازی ستاف‪ ،‬جۆشدان و‬ ‫هاندانی هاوکاران‪ ،‬پێدانی رێنومایی و تەگبیرکاری کارمەندان بۆ باشتر بەئەنجامگەیاندنی‬ ‫کارەکان لە پێناوی بەدیهاتنی ئامانجەکانی رێکخراوەکە‪ ،‬سەرەڕای ئەوە گرنگترین ئەرکی‬ ‫سەرۆک لەم رۆڵەدا بریتییە لەوەی کە پێویستییە تاکەکەسییەکانی کارمەندان لەگەڵ‬ ‫کۆی پێویستییەکانی رێکخراوەکە بگونجێنێت تا رێکخراوەکە بە شێوەیەکی یەکپارچە و‬ ‫تەواو کاری بڕوات و بەو ئاراستەیە بروات کە ئامانجەکانی بەدی بهێنێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬رۆڵی سەرۆک وەک جومگەی پەیوەندییەکان‬ ‫ئەم رۆڵە چاالکییە فەرمی و نافەرمییەکان دەگرێتەوە کە ئامانجی گەشەپێدانی‬ ‫پەیوەندییەکانە لە نێوان کەسەکان و گروپەکان‪ ،‬لە ناوەوە و دەرەوەی رێکخراوەکە‪.‬‬ ‫تۆڕی پەیوەندییەکانی سەرۆک سەرچاوەیەکی گرنگە بۆ زانیاری و مانایەکی ستراتیژی‬ ‫هەیە بۆ پەیوەندییەکانی رێکخراوەکە لەگەڵ دەوروبەردا‪ .‬لەناو نوێنەرانی کارگێڕیدا‪،‬‬ ‫ئەندامێتی لە یەکێتییەکان‪ ،‬بەشداری سیمینارەکان و جڤینە نافەرمییە کۆمەاڵیەتییەکان‬ ‫کە لەگەڵ خەڵکی تر هەیەتی‪ ،‬پەیوەندی نوێتر دروست دەکات و زانیاری و دامەزراندن‬ ‫زیاتر دەکات‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪41‬‬

‫رۆڵی زانیاری‬ ‫لە ناوەندی ئەم رۆڵەدا هەموو سەرۆکێک زانیاری زۆر بەدەست دەهێنێت‪ ،‬وەک‬ ‫مینتزبێرگ دەڵێ» شەپۆلی زانیارییە ناڕۆتینییەکان لە رێکخراوەکەدا چڕ دەبێتەوە‬ ‫بۆ سەرۆکەکەی»‪ ،‬سەرۆک ئیمکانیەتییەکی زۆری دەستکەوتنی زانیاری هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫مامەڵەکردن لەگەڵ زانیاری دەبێتە ئەرکێکی سەرۆک‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬رۆڵی سەرۆک وەک چاودێر‬ ‫سەرۆک لە زانیاری دەگەڕێ و بەدەستی دەهێنێ و دەیانخاتە پاڵ یەک بۆ ئەوەی لێیان‬ ‫تێبگات و بزانێت بۆ رێکخراوەکە چۆن کەڵکی لێ وەردەگیرێت‪ .‬لە رێگەی زانیاری لە‬ ‫زنجیرەیەک سەرچاوەوە چاودێری گەشەی رێکخراوەکە و هەڵسەنگاندنی کەسانی دەرەوەی‬ ‫رێکخراوەکە بۆ چاالکییەکان‪ ،‬دەکرێت‪ .‬سەرۆک لەم رۆڵەدا سەروکاری لەگەڵ گۆڕانکاری‬ ‫بایەخدار بۆ چاالکییەکانی رێکخراوەکە هەیە‪ ،‬پێناسەی کێشەکان و دەرفەتەکان دەکات‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬رۆڵی سەرۆک وەک گوازەرەوەی زانیاری‬ ‫بە بەراورد لەگەڵ کەسە بەردەستەکان‪ ،‬سەرۆک تواناکاری نایابی لەبەردەستدایە بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی زانیاری دەرەکی و دەتوانێ لە هەموو بەشەکانی رێکخراوەکەی خۆی‬ ‫زانیاری بەدەستبهێنێ‪ .‬لە کاتێکدا دابەشکردنی کار وا دەکات کارمەندە بەردەستەکان‬ ‫زیاتر زانیاری پسپۆرێتیییان هەبێت‪ ،‬سەرۆک دەبێتە گشتکارە‪ .‬ئەو وەک پسپۆرێک‬ ‫هەموو شتێک نازانێ لەسەر هەموو چاالکییەکانی رێکخراوەکە‪ ،‬بەاڵم خۆی بە تەنها شتێ‬ ‫لەبارەی هەموو شتێکەوە دەزانێت‪ .‬ئەمەش وا دەکات کە سەرۆک رۆڵی گواستنەوەی‬ ‫زانیاری دەرەکی و ناوەکی ببینێت‪ .‬مینتزبێرگ جەخت دەکاتەوە لەسەر ئەوەی کە‬ ‫پێویستە زانیاری بەدەستهاتوو لە سەرچاوەی پەیوەندی دروستەوە‪ ،‬ئەوەی پێی‬ ‫دەگوترێت زانیاری بابەتی‪ ،‬جیا بکرێتەوە لەگەڵ ئەو زانیارییە ئاراستەکراوانەی کە مرۆ‬ ‫پێی وایە دەبێت وابێت بۆ بەڕێوەبردنی کارێک‪ ،‬کە لە حەز و بۆچوونی کەسەکانەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت بۆ ئەنجامدانی کارێک‪ .‬ئەمە کارێکی گرنگی ئەو رۆڵەیەی سەرۆکە‬ ‫کە ئەو زانیارییانە بگوازێتەوە و ئەمەش دەتوانێ لە ئەنجامدانی کارەکان و لە کاتی‬ ‫بڕیاردانەکاندا بکرێت‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪42‬‬

‫‪15‬‬

‫شەشەم‪ :‬رۆڵی سەرۆک وەک وتەبێژ‬ ‫سەرۆک لە رۆڵیدا وەک وتەبێژ‪ ،‬زانیاری رێکخراوەکەی خۆی دەگوازێتەوە بۆ دەوروبەری‪.‬‬ ‫مینتزبێرگ جەخت دەکاتەوە و پێی وایە ئەمە بڕیاردەرە کە بتوانی سوود و بەرژەوەندی‬ ‫رێکخراوەکەی بە شێوەیەکی کاریگەر دەستەبەر بکات و رێز و بایەخی رێکخراوەکە‬ ‫دەردەخات‪ .‬سەرۆک پیشانی دەدات ئەوان باش ئاراستەکراون و پاسەوانی چاالکییەکانی‬ ‫رێکخراوەکەن‪.‬‬ ‫رۆڵی بڕیاردان‬ ‫بااڵترین سەردار زۆرترین دەسەاڵتی فەرمی هەیە‪ .‬وا دەردەکەوێت ئەوەی سیمبولییە لە‬ ‫پرۆسەی بڕیارداندا گرنگترینە‪ ،‬هەروەها ئەوەی کە لە زۆربەی کاتدا (الیەنی کەم زۆرترین‬ ‫زانیاری بەدەستەوەیە)‪ ،‬بۆیە حەتمەن دەبێتە ناوەند لە بڕیارەکاندا‪.‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬رۆڵی سەرۆک وەک بەڵێندەر‬ ‫مەبەست لەم رۆڵە ئەو چاالکیانەیە کە تیایدا دەستپێشخەریی دەکرێت بۆ گۆڕانکارییە‬ ‫پالنبۆدانراوەکان‪ ،‬تا سوودی لی ببیندرێت بۆ چاالکترکردنی هەلومەرجکان و بارودۆخەکانی‬ ‫رێکخراوەکە‪ .‬بۆ نموونە دەشێ پرۆژەیەک بێت کە ئامانج لێی گەشەدان بێت بە بەرهەمێک‪،‬‬ ‫یان رێکخستنی چاالکی بێت بۆ باشتر سوودوەرگرتن لە ئامراز و کەرەستەکانی کار‪ .‬رۆڵی‬ ‫بەڵێندەر بەستراوە بە رۆڵی چاودێرەوە‪ ،‬کە لەوێ مرۆڤ شتەکان کە لە رێکخراوەکەدا ‬ ‫و لە دەرەوەی رێکخراوەکەدا روو دەدەن‪ ،‬هەڵدەسەنگێنێت‪.‬‬ ‫هەشتەم‪ :‬رۆڵی سەرۆک وەک چارەسەرکەری قەیران‬ ‫لەم رۆڵەدا سەرۆک مامەڵە لەگەڵ قەیراندا دەکات‪ .‬مینتزبێرگ ئەم قەیرانانە دەکاتە سێ‬ ‫جۆرەوە ‪ )١‬ملمالنێی نێوان کارمەندان‪ )٢ .‬ملمالنێی پەیوەست بە رێکخراوەکانی ترەوە‪.‬‬ ‫‪ )٣‬زیان یان هەڕەشەی زیان لەسەر ئامراز و کەرەستەکان و سامانی رێکخراوەکە‪.‬‬ ‫نۆیەم‪ :‬رۆڵی سەرۆک وەک دابەشکاری کەرەستەکان و سامان‬ ‫دابەشکردنی کەرەستە و سامان یەکێکە لە سەرەکیترین رۆڵی سەرۆک‪ .‬کۆنتڕۆڵکردنی‬ ‫سامانی رێکخراوەکە(مرۆڤەکان‪ ،‬پارەکان‪ ،‬کاتەکان‪ ،‬ماتریاڵەکان و کەرەستەکان) وا‬ ‫دەکات کە سەرۆکایەتی کۆنتڕۆڵی هەبێت لەسەر گەشەکردنی ستراتیژی و دانانی‬ ‫پێشترێتی بۆ کام لەوانە بە پێی پێویست‪ .‬دابەشکردنی سامان بەشێکی تەواوکارە لە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪43‬‬

‫بریاردان لەوەی چی بکرێت و کەی و چۆن ئەرکەکان ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫دەیەم‪ :‬رۆڵی سەرۆک وەک مامەڵەکار‬ ‫مامەڵەکردن لەگەڵ نوێنەرانی رێکخراوەکانی تر و دام و دەزگاکانی تر‪ ،‬یەکێکە لە‬ ‫رۆڵە سێنترالەکانی سەرۆک‪ .‬سەرۆک دەتوانی بە شێوەیەکی باوەڕپێکراوانە مامەڵەی‬ ‫هەبێت و دەسەاڵتی ئەوەی هەیە بڕیاری پەیوەست بە حسابی هەبێت لەگەڵ رێکخراوە‬ ‫و دامودەزگاکان‪.‬‬ ‫دەتوانین چ سوودێک لە پۆلێنکردنەکەی مینتزبێرگ وەربگرین لە توێژینەوەکەی سەبارەت‬ ‫بە سەرۆکایەتی؟ ئایا تێبینی و پێناسە دەکرێت کاتێ سەرۆک یەکێک لەو رۆاڵنە وازی‬ ‫دەکات؟ خشتەکە دەکرێ بەکار ببرێت بۆ ئەو سەرۆکەی کە دەیەوێت دیاریکار بێت‪.‬‬ ‫هەر سەرۆکێک چەند کات دادەنێت بۆ هەر یەکێک لەو رۆاڵنە‪ ،‬جیاوازە لە کەسێکەوە‬ ‫بۆ یەکێکی تر بە پێی جۆری رێکخراوەکە‪ ،‬کارمەندانی و دەوروبەرەکەی‪ .‬سەرۆکایەتی‬ ‫جەخت دەکاتەوە لەسەر ئەوەی چۆن سەرۆک ئەو رۆڵە جیاوازانە یاری دەکات و چۆن‬ ‫لە نێوان سنور و چوارچێوەکانیان دەجوڵێتەوە‪ .‬بۆ نمونە ئەو سەرۆکەی کە پێشترێتی‬ ‫ناداتە رۆڵی خۆی وەک جومگەی پەیوەندی و ئەمەش وا دەکات زانیاری کەمی هەبێت‪،‬‬ ‫لە پالندانانی ستراتیژییدا کێشەی بۆ دروست دەبێت لە کاتی رۆڵەکەیدا وەک بەڵێندەر‪.‬‬ ‫بە گشتی ئەم سێ گروپ رۆڵەی سەرۆک رەنگدانەوەەی پێگەی فەرمی سەرۆک و‬ ‫دەسەاڵتەکەیەتی و پێکەوە پەیوەستن‪.‬‬ ‫چی شتێ خەسڵەتەکانی کاری رۆژانەی سەرۆکە؟‬ ‫زۆربەی توێژینەوەکان کە هەوڵیان داوە بزانن کاری راستی رۆژانەی سەرۆک چییە‪ ،‬لەوە‬ ‫کۆڵیونەتەوە سەرانی رێکخراوەکان چۆنن‪ .‬ئەم جۆرە توێژینەوانە بە شێوەیەکی سەرەکی‬ ‫میتودی چاودێریکردنی سەرۆکەکانیان بەکار بردووە بۆ بینی ئەوەی چۆن ئەرکەکانی کار‬ ‫ڕادەپەڕێنن و چۆن چارەسەری کێشەکان دەکەن‪ ،‬بەکارهێنانی رۆژژمێری کار کە داوا لە‬ ‫سەرۆکەکە دەکەن تیایدا دەستنیشانی بکات چۆن کاتەکەی دابەش دەکاتە سەر ئەرکە‬ ‫جیاوازەکان‪ .‬ئەم توێژینەوانە دەچنە ناو وردەکاری کاری سەرۆکەوە‪ ،‬دەستنیشانی ئەو‬ ‫ئەرکانە دەکات کە هەیەتی و چەند کات بۆ هەر یەک لەو ئەرکانە تەرخان دەکات‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئەم توێژینەوانە دەریدەخات ئەو دەستەواژانەی وەکو پالندان‪ ،‬ئۆرگانیزەکردن‪،‬‬ ‫بەڕێوەبردن و هاوئاهەنگی خراپ ڕووماڵی ئەو ئەرکانە دەکات کە سەرۆک هەیەتی‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪44‬‬

‫‪15‬‬

‫ئەنجامی توێژینەوەکان سەبارەت بە کاری رۆژانەی سەرۆک لەم خااڵنەی خوارەوە کورت‬ ‫دەکرێتەوە‪:‬‬ ‫• کاری سەرۆک لە کاتی ئاسۆیی کورتدا رەنگ دەداتەوە‪.‬‬ ‫• ئەگەر پالندانان لە ئارادا بێت بە شێوەیەکی ئاسایی نافەرمییە و شاراوەیە‪.‬‬ ‫• پالنی نووسراو کە بۆ ماوەی پێنج ساڵ یان زیاتر بێت‪ ،‬هەمیشە الواز و پڕ کەموکوڕییە‬ ‫و ڕەنگدانەوەی خواستە بیرلێکراوەکانە‪.‬‬ ‫• نائاسایی نییە کە بڕیاری ستراتیژی گرنگ بە شێوەیەکی پێشبینیکراو بە بێ کۆڵینەوە‬ ‫و شیکاری کێشەکان‪ ،‬هەڵسەنگاندنی چارەسەرییە ئەڵتەرناتیڤەکان و دەرەنجامەکانیان‬ ‫بە شێوەیەکی عەقاڵنی‪ ،‬دابنرێت‪.‬‬ ‫• کاری رۆژانەی سەرۆک جۆراوجۆر‪ ،‬بەلەزوبەز و پەرت و باڵوە‪ .‬رۆژێکی نمونەیی‬ ‫سەرۆک پڕە لە ئەرکی جیاواز‪ ،‬زۆر بچڕان و کاری زیادەی ئێواران لە ناو کارەکانیدا‬ ‫بەدی دەکرێت‪.‬‬ ‫• سەرۆک زانیاری زارەکی پێ باشترە (قسەکردن بە تەلەفۆن و جڤین) وەک لە‬ ‫نووسراو(یاداشت‪ ،‬نامە و راپۆرت‪ ..‬هتد)‬ ‫• بڕیارەکانی سەرۆک زیاتر رەنگدانەوەی سەرچاوەی ناڕوونە‪ ،‬شیکاریی سەرپێی‪،‬‬ ‫شپرزەیی‪ ،‬بێسەروبەریی‪ ،‬هەستی‪ ،‬وەک لە سەرچاوەی روون‪ ،‬سیستەماتیک‪ ،‬لێکدانەوە‬ ‫و عەقاڵنیەت‪ .‬توێژینەوەکان نمونەی هەردوو جۆری بڕیاری خێرا و پێشبینیکراو لەگەڵ‬ ‫پرۆسەی بڕیاردانی شێنەیی دەگرێتەوە‪ ،‬کە تیایدا نەیتوانیوە هەر بریاریش بدات‪.‬‬ ‫وێنەکە ناکاوییەک نییە بۆ دۆخی سەرۆکێک لە سەرووی هەرەمەوە‪ .‬بۆ ئەوەی جەخت‬ ‫لەسەر ئەمە بکەینەوە‪ ،‬دەتوانین بەراوردێک لە نێوان بارودۆخی کاری سەرۆکەکان‬ ‫لە سەرووی هەرەمەکەوە‪ ،‬لەگەڵ بارودۆخی کاری بڕیاردانی سەرۆک لە رێکخراوێکدا‬ ‫بکەین‪ .‬لە کاتێکدا کارمەندانی بەردەست کارەکانیان رەنگدانەوەی دابەشکردنی کار و‬ ‫پسپۆرێتییەکەیانە‪ ،‬هی سەرۆک پڕە لە ئەرکی جیا جیا کە زۆربەی کات پەیوەستە بە‬ ‫رووداوی پێشبینی نەکراوەوە لە ناوەوە و دەرەوەی رێکخراوەکەوە‪ .‬کاتێ کێشەیەک‬ ‫یان دەرفەتێک کە لە پرۆسەی ستانداردی رێکخراودا نییە و دەردەکەوێت و پێویستە‬ ‫مامەڵەی لەگەڵ بکرێت‪ ،‬پێویستە سەرۆک فریای ئەو بارودۆخە بکەوێت‪ .‬زۆربەی کات‬ ‫پێویستە خێرا و لە کاتێکی چڕکراودا ئەمە بکات‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪45‬‬

‫ئەم وێنەیە لەبارەی کاری رۆژانەی سەرۆکەوە‪ ،‬چڕکراوەی ئەنجامی ئەو توێژینەوانەیە‬ ‫کە لە هەشتاکاندا بە فراوانی ئەزموون کراوە‪ ،‬دەریخستووە چۆن ‪ ٢٤٨‬سەرۆک لە‬ ‫ئاستی جیاوازدا کاتیان بەکار بردووە بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانیان‪ .‬دەریخستووە‬ ‫کە یەک لە سێ بەشی کاتەکانیان بە پەیوەندیکردن‪ ،‬واتە بە وەاڵمدانەوەی پرسیار‪،‬‬ ‫کۆبوونەوە و گەیاندنی زانیاری‪ ،‬دانی رێنومایی لە جڤینەکانەوە‪ ،‬نووسین و خوێندنەوەی‬ ‫راپۆرتەکان‪ ،‬پیاچوونەوەی پۆستەکان و کاری نووسراوی تر‪ ،‬بەکار بردووە‪ .‬یەک لە‬ ‫سێ بەشی تری کارەکەی تەرخان بووە بۆ کاری نەریتی رێکخراوەکە وەک دانانی‬ ‫ئامانج‪ ،‬پالندانان و دابەشکردنی ئەرکەکان‪ ،‬رێنومایی دان‪ ،‬بڕیاردان‪ ،‬کۆنتڕۆڵکردن و‬ ‫چاودێری بۆ ئەوەی بزانێت کارەکە بە بێ کەموکوڕی ئەنجام دەدرێت‪ .‬یەک لە پێنج‬ ‫بەشی کاتەکە بەکار دەبرێت بۆ کاری ستافەکە‪ ،‬بۆ هاندانی کارمەندان(لە ڕێی بایەخدان‬ ‫پێیان و پاداشتکردنیان)‪ ،‬رێکخستنیان و مامەڵەکردن لەگەڵ ملمالنێکانیان‪ ،‬تواناسازی‬ ‫و بایەخپیدانیان‪ .‬یەک لە پینجی کاتەکانیشیان تەرخانە بۆ پێکهێنانی تۆڕی کارکردن‪،‬‬ ‫ئەمەش مانای دروستکردنی پەیوەندییە لەگەڵ ئەو کەسانەی کە دەتوانرێ سوود لە‬ ‫توانایان وەربگیرێت بۆ رێکخراوەکە‪.‬‬ ‫سەرۆکی باش بە چ نیشانەگەلێک دەناسرێتەوە؟‬ ‫تیۆرییە سەرەتاییەکان کە لە ئەزموونی سایکۆلۆژیاوە ئیلهامیان وەرگرتووە و لە‬ ‫قۆناغی نێوان ‪ ١٩٢٠‬تا ‪ ١٩٥٠‬گەشەیان پێدراوە و لە گریمانەکانی سەرۆکێکی باش و‬ ‫سیفەتەکانی یان ئەو خەسڵەتانەی کە لە خەڵکی تری جیا دەکاتەوە‪ ،‬وەرگیراون‪ .‬ئەم‬ ‫جۆرە تیۆرییانە پێیان دەگوترێت تیۆرییەکانی خەسڵەتەکانی سەرۆک کە کۆششیان بۆ‬ ‫دۆزینەوەی سیفەتە تایبەتییە کەسییەکان کە نیشانەی سەرۆکی باشن لەو شوێنانەی‬ ‫کاری تێدا دەکەن و دەرەنجامەکانیان ئەوەیە کە هەندێ نیشانەی دیاریکراو هەیە کە‬ ‫سەرۆکێکی باش لەوانی تر جیا دەکاتەوە‪ .‬لەو خەسڵەتە کەسییانەی کە زۆربەی کات‬ ‫دەردەخرێن ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪ .1‬بڵندێتی ئاستی چاالکی‪ ،‬بە مانای ئەوەی بتوانی زۆر خێرا کار بکات‪ .‬بە کورتی‬ ‫سەرۆکی باش وزەیەکی زۆر زیاتر لە خەڵکی تری هەیە و پیشانی دەدات‪.‬‬ ‫‪ .2‬ژییریی‪ ،‬زۆربەی کات بە تێستی ئای کیوو دەپێورێت یان بە پێوەرە سایکۆلۆژییەکانی‬ ‫تر‪ .‬ئەمە وا پیشان دەدات کە سەرۆک زۆر لە سەرووی ئاستی ناوەندەوەیە‪.‬‬ ‫‪ .3‬باوەڕبەخۆبوون‪ ،‬کە مانای ئەوەیە سەرۆک باوەڕی وایە دەتوانێ و کاریگەری دەبێت‬ ‫و ئەو ئامانجانەی بەدی دەهێنێ کە بۆ خۆی دایناوە‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪46‬‬

‫‪15‬‬

‫‪ .4‬ئاراستەکردنی دەسەاڵت لە پەیوەندی بە جڵەوکردنی دەسەاڵت‪ .‬ئەمەش ئەوە‬ ‫دەگرێتەوە کەسایەتی سەرۆکەکان خوازیاری دەسەاڵتن‪ ،‬بەاڵم ئەوان وریاشن لەوەی‬ ‫خراپ ئەو دەسەاڵتە بەکار نەهێنن کە هەیانە‪ .‬وریان لەوەی کە هاوسەنگییەک هەبێت لە‬ ‫نێوان توانای دەسەاڵتخوازی و دوورکەوتنەوە لە خراپبەکارهێنانی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫‪ .5‬هێزی کۆششخوازی و بەئەنجام گەیاندن‪ .‬واتا سەرۆک ئامانجی بەرز دادەنێت بۆ خۆی‬ ‫و هەموو کەرەستە و ئامرازەکان دەخاتە گەڕ بۆ بەدیهێنانی‪.‬‬ ‫‪ .6‬روولە دەرەوەیی و دڵنیایی لە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬بە مانای ئەوەی کە‬ ‫سەرۆکی باش لە هەوڵەکانیدا خۆ تەرخان دەکات بۆ بەدەستهێنانی کاریگەری و نفوز‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوانەش‪ ،‬سەرۆکی باش زۆربەی کات ئەوەش دەردەخات کە توانای گەورەی‬ ‫هەیە لە مامەڵەکردنی هاوکات لەگەڵ زۆر زانیاریدا‪ ،‬بەاڵم توانای زۆریشی هەیە لە‬ ‫فۆرمۆڵەکردنی زانیاری پسپۆرێتی تایبەتمەند بەو بابەتەی کە رێکخراوەکەی سەروکاری‬ ‫لەگەڵی هەیە‪.‬‬ ‫لەم چەند دەیەی دواییدا‪ ،‬ئاراستەی خواست رووی لەوەش کرد کە پێی دەگوترێت‬ ‫«ژییری کۆمەاڵیەتی»‪ .‬ئەم جۆرە ژیرییە مەبەستێتی روانگەی خۆ بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ‬ ‫پەیوەندییە کۆمەآلیەتییەکان لەگەڵ ئەوانی تر‪ ،‬دیاری بکات‪ .‬زۆر لە توێژینەوەکان ئەوە‬ ‫ڕوون دەکەنەوە کە سەرۆکێکی باش توانای گەشەسەندووتر لەوانی تری هەیە لە بواری‬ ‫ژیریی کۆمەاڵیەتیدا‪.‬‬ ‫وێتن و کامیرۆن دژی ئەو پاشخانەن کە توێژینەوە ئەزمونگەرییەکان کردوویانە بۆ‬ ‫پۆلێنکردنی خەسڵەتەکانی سەرۆک‪ ،‬کە لەم پەیوەندییەدا بایەخدارە‪ .‬ئەوان ئەم‬ ‫خەسڵەتانە دەکەنە سێ گروپی سەرەکییەوە‪ :‬توانای کەسیی (کارزانیی)‪ ،‬توانای‬ ‫پەیوەندییە کەسێیەکان‪ ،‬توانای ئاراستەکردنی گروپ‪.‬‬ ‫توانا کەسییەکان یان کارزانیی بریتییە لە دیدگای خوود‪ ،‬توانای چارەسەرکردنی کێشە‪،‬‬ ‫داهێنەربوون و توانای مامەڵەکردن لەگەڵ شپرزەیی(سترێس)‪.‬‬ ‫توانای پەیوەندییە کەسییەکان‪ ،‬بریتییە لە کارامەیی پەیوەندیکردن لەگەڵ ئەوانی‬ ‫تر‪ ،‬توانای گوێگرتن و پشتیوانیکردن‪ ،‬هاندان و کاریگەریدانان لەسەر ئەوانی تر و‬ ‫مامەڵەکردن لەگەڵ قەیران‪.‬‬ ‫توانای ئاراستەکردنی گروپ‪ ،‬بریتییە لە توانای نوێنەرایەتیکردنی دەسەاڵت و پێکهێنانی‬ ‫گروپی کار بۆ کارکردنێکی باش‪.‬‬ ‫بە کورتی دەتوانین بڵێین ئەم جۆرە لە مرۆڤ کە لە ئەدەبیاتدا وەسف دەکرین بە کەسی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪47‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬خێرا‪ ،‬هەڵسوراو و خەباتکار‪ ،‬بەاڵم دەگەینە ئەوەی بڵێن ئایا گریمانە هەیە‬ ‫کە ئەمان باشتر بن لە مرۆڤەکانی تر؟ دەشێ ئەم جۆرە تواناییانە راستەوخۆ هەڵە بن!‬ ‫زۆربەی تاقیکردنەوەکان ئەوەیان خستۆتە ڕوو کە ئەو پێشکەوتنانەی کە کەسانی جیاواز‬ ‫بە دەستیان هێناوە لە کاتێکدا کە سەرۆکایەتی گروپەکانیان کردووە یان ئەو ئەرکانەیان‬ ‫جێبەجێکردووە کە لە سەریان بووە‪ ،‬بە پێی بارودۆخەکە زۆر لە یەکتر جیاوازن‪.‬‬ ‫توێژینەوەیەک بۆ نموونە ئەوە دەردەخات سەرۆکی بێ ئەزموون‪ ،‬لە بارودۆخی‬ ‫کەمشپرزەدا‪ ،‬باشتر کار دەکات لە سەرۆکێکی ئەزموندار‪ .‬پاش تەواوبوونی شپرزەیی و‬ ‫کەمکاتیی گۆرانێک دروست بووە و سەرۆکە ئەزمووندارەکان لەمەدا کاریگەرتر بوونە‪.‬‬ ‫روونکردنەوەی ئەم دۆخەش ئەوەیە لە کاتی قەیرانی کات و شپرزەییدا کاتی ئەوە نییە‬ ‫شیکاری بۆ بارودۆخەکە بکرێت‪ ،‬بەڵکو سەرۆک دەگەڕێتەوە بۆ ئەزمونی ئەو بارودۆخە‬ ‫هاوشێوەیەی کە پێشتر روویداوە و لێی فێر بووە‪ .‬ئەو نمونە کاردانەوە لێوەفێربووانە‪،‬‬ ‫تەنها الی سەرۆکە ئەزموندارەکان دەدۆزیتەوە‪ .‬هەمان جۆر لە پەیوەندی بە ژییری و‬ ‫دەرەنجامی سەرۆکایەتی دەدۆزینەوە‪ .‬ئاستی ژییری بڵند لە کاتی سترێسی زۆردا وەک‬ ‫بەربەستێک وا بووە بۆ هەڵسوکەوتی کاریگەر لەو کاتەدا‪.‬‬ ‫ئەم ئەنجامە سەرەڕای هەموو شتێک نکۆڵی لەوە ناکات کە خەسڵەتەکانی کەسایەتی‬ ‫سەرکەوتنی سەرۆک روون بکاتەوە‪ .‬ئەم جۆرە توێژینەوانە بەدریژایی ساڵ زیاتر خوازراو‬ ‫بووە‪ ،‬پاشان مرۆڤ لەسەر سیفەتی کەسێتی چڕ بووەتەوە و گەشەی بە میتودی‬ ‫پێوەرەکان داوە لە دانانی ئەو خەسڵەتانە‪ .‬هەروەها کۆمەڵێ میتودی تر گەشەی پێدراوە‬ ‫لە پەیوەندی بە دانانی سەرۆکەوە‪.‬‬ ‫‪...‬‬ ‫تێبینی‪ :‬ئەمە بەشێکە لە کتێبی «رێکخراوە مۆدێرنەکان چۆن کار دەکەن» بە زمانی‬ ‫سوێدی لە نووسینی داگ ئینگڤار یاکوبسۆن و جان تورسڤیگ‪ .‬ئه‌م كتێب ‌ه ل ‌ه پرۆگرامی‬ ‫كۆمه‌ڵناسی زانكۆی ستۆكهۆڵم دا هه‌یه‌‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪48‬‬

‫‪15‬‬

‫ڕێباز‪ ،‬ئامراز‪ ،‬شێواز‬ ‫پایەکانی خەباتی رێکخراوەیی‬ ‫بۆ بزوتنەوەیەکی یەکسانیخواز‬ ‫مه‌هاباد قه‌ره‌داغی‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪49‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪50‬‬

‫‪15‬‬

‫ده‌روازه‌‪:‬‬ ‫به‌ڵگه‌نه‌ویست ‌ه ک ‌ه شێوازێکی خه‌باتکردن بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافه‌کانی ئافرەتان و بۆ‬ ‫ئاساییکردنه‌وه‌ی بارودۆخی کۆمه‌ڵ‌‪ ،‬هه‌بوونی ڕێکخراو و خۆڕیکخستنی توێژی مێینەی‬ ‫پێگەیشتوو و رۆشنبیرە‪ ،‬وه‌لێ ڕێکخراو یه‌کێک ‌ه ل ‌ه ئامرازه‌کانی خه‌بات‪ ،‬نه‌ک تاق ‌ه ئامراز‪،‬‬ ‫به‌اڵم یه‌کێکه‌ ل ‌ه ئامراز‌ه کاریگه‌ره‌کان‪.‬‬ ‫ڕێکخراو ‪ Organisation‬هه‌ر ل ‌ه مانای ده‌سته‌واژه‌که‌یه‌و‌ه ده‌توانێ هیوایه‌ک‬ ‫ببه‌خشێت‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه نێو ئه‌و کۆنتێکسته‌دا ده‌توانین گروپی ئاراسته‌کراو به‌ره‌و ئامانجێکی‬ ‫دیاریکراو ببینین ک ‌ه به‌ دیسیپیلینه‌و‌ه ڕووبه‌ڕووی ئه‌رک و به‌رپرسیارێتی ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئۆرگانیزاسیۆن ب ‌ه گشتی پێناسه‌ی خۆی هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه شێوه‌یه‌کی به‌رجه‌ست ‌ه پێناس ‌ه‬ ‫بکرێت ده‌بێت ‌ه «سیسته‌مێکی کۆمه‌اڵیه‌تی ک ‌ه به‌هۆشیارییه‌و‌ه بۆ به‌ئه‌نجامگه‌یاندنی‬ ‫ئامانجی دیاریکراو بونیات نراوه‌»‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ست ب ‌ه هه‌ر گرووپ و پیش ‌ه و ئاراسته‌یه‌کیش پێناسه‌ی وردتری ده‌بێت و ئامانجی‬ ‫هه‌ر جۆرێکی ئه‌و ڕێکخراوانه‌ش ب ‌ه پێی ئاراست ‌ه و گروپ و مه‌به‌سته‌کان ده‌گۆڕێن‪ .‬ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندی ب ‌ه خه‌باتی ئافرەتان دا سترکتووری ڕێکخراو و ئامانج و پالن و ستراتیژی و‬ ‫تاکتیکه‌کانی پێویسته‌ ل ‌ه ڕووانگه‌یه‌کی ڕوونی یه‌کسانیخوازیه‌و‌ه ئاراسته‌کراوبن‪.‬‬ ‫تیۆری سێپایه‌ی خه‌بات‪:‬‬ ‫ڕێباز‪ ،‬ئامراز‪ ،‬شێواز ڕێکخراو (ئامراز)ه‌‪ ،‬ئامرازێک بۆ به‌دیهێنانی ئامانجێک یان‬ ‫ئامانجگه‌لێک‪ .‬ئه‌وه‌ی ک ‌ه ئه‌و ئامانج ‌ه دیاری ده‌کات و مرۆڤه‌کان ئاراسته‌ده‌کات (ڕێباز)‬ ‫ه‌‪ .‬ڕێباز ل ‌ه هه‌موو بزووتنه‌وه‌یه‌کدا ناوکه‌‪ .‬ل ‌ه بزووتنه‌وه‌ی ئافرەتانیشدا بێگومان ڕێباز‬ ‫گرنگترین ‌ه و ناوک ‌ه و ب ‌ه پێی ئه‌و ڕێباز‌ه ئامانجه‌کانی خه‌باتی ئافرەتان ده‌ستنیشان‬ ‫ده‌کرێت و خه‌باتکارانی نێو ڕێکخراو‌ه جۆراوجۆره‌کانی ئاراسته‌ ده‌کرێن‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪51‬‬

‫ب ‌ه بێ هه‌بوونی ڕێباز‪ ،‬ئامراز بایه‌خێکی ئه‌وتۆ په‌یدا ناکات‪ .‬ب ‌ه بێ هه‌بوونی ئامرازگه‌لی‬ ‫به‌دیهێنه‌ر و پیاده‌کار‪ ،‬ڕێبازیش ته‌نها ل ‌ه بۆته‌ی تیۆریدا ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬که‌وات ‌ه ڕێباز و‬ ‫ئامراز دووانه‌یه‌کن په‌یوه‌ستن ب ‌ه یه‌کتره‌و‌ه و هه‌میشه‌ش دووه‌میان ل ‌ه پێناوی یه‌که‌میاندا‬ ‫به‌رهه‌م ده‌هێنرێت و هه‌وڵ ده‌دات ئامانجه‌کان به‌دیبهێنێت و بیکات ب ‌ه به‌رهه‌م و‬ ‫ده‌ستکه‌وتی خه‌بات‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ هه‌بوونی ئه‌م دوو پایه‌یه‌شدا‪ ،‬پایه‌یه‌ک ده‌مێنێته‌و‌ه‬ ‫بۆ به‌رده‌وامیدان‪ ،‬هه‌مه‌ڕه‌نگی و هه‌مه‌الیه‌نی خه‌بات‪ ،‬ئه‌ویش (شێواز)ه‌‪ .‬چ میتودگه‌لێک‬ ‫به‌کار بهێنرێت بۆ ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌ت ‌ه سیاسی‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئابووری وکلتووریه‌کان ل ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌نده‌ی ئه‌و ڕێبازه‌دا سوودی لێ وه‌ربگێرێت؟ فره‌ڕه‌نگی شێواز‪،‬هه‌مه‌الیه‌نکردنی‬ ‫هه‌وڵه‌کان‪ ،‬بیرکردنه‌و‌ه ل ‌ه ئیشکردن ل ‌ه هه‌موو ئاست و بواره‌کاندا و بوێری ل ‌ه به‌رهه‌مهێنان‬ ‫و به‌کارهێنانی شێوازی نوێ و ئامرازی نوێ «ل ‌ه چوارچێوه‌ی موڕاڵی مرۆڤانه‌دا»‪ ،‬ڕێگ ‌ه‬ ‫کورت ده‌کاته‌و‌ه بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ئامانجه‌کانی ئه‌و ڕێبازه‌ی ک ‌ه بزووتنه‌وه‌یه‌ک به‌ڕێو‌ه‬ ‫ده‌بات‪ .‬سووڕی ژیانی هه‌ر بزوتنه‌وه‌یه‌ک له‌و سێ ئه‌ڵق ‌ه پێکه‌و‌ه په‌یوه‌ست ‌ه پێک دێت‪،‬‬ ‫ڕێباز‪ ،‬ئامراز و شێواز‪.‬‬ ‫ل ‌ه داڕشتنی ڕێبازی خه‌باتدا فیکر و فه‌لسه‌ف ‌ه گرنگ و سه‌ره‌کیین‪ .‬چونک ‌ه ل ‌ه ڕێبازدا‬ ‫پێویست ‌ه ژیانبینی‪ ،‬مرۆڤبینی و جیهانبینی ڕوونبکرێته‌وه‌‪ .‬ڕێباز تیۆرییگه‌لێکی بناغه‌یی ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ر بزوتنه‌وه‌یه‌کدا ڕووانینێکی تایبه‌تی ده‌هێنێت ‌ه به‌رهه‌م ک ‌ه ڕۆشنایی ده‌خات ‌ه سه‌ر‬ ‫ژیان‪ ،‬مرۆڤ‪ ،‬جیهان و گه‌ردوون‪ .‬له‌و ڕووانگه‌یه‌و‌ه هه‌موو چه‌مک ‌ه په‌یوه‌ندیداره‌کان ب ‌ه‬ ‫مرۆڤ وه‌ک‪ :‬ئازادی‪ ،‬سه‌ربه‌خۆیی‪ ،‬دادپه‌روه‌ری‪ ،‬مافه‌کان‪ ،‬ئه‌رکه‌کان و هتد پێویست ‌ه‬ ‫ڕوون و شیکراوه‌ن‪.‬‬ ‫هیچ ڕێبازێک ب ‌ه بێ فیکر و تیۆری هزری و فه‌لسه‌فی نایه‌ت ‌ه به‌رهه‌م‪ .‬ک ‌ه ڕێباز هه‌بێت‪،‬‬ ‫مانای ئه‌وه‌ی ‌ه ب ‌ه ڕووانین و دیدێکی ڕۆشنه‌و‌ه کار و خه‌بات بۆ دۆزێکی دیاریکراو‬ ‫ده‌کرێت‪ .‬دۆزی ئافره‌تانیش یه‌کێک ‌ه له‌و دۆزانه‌ی ک ‌ه ل ‌ه هه‌موو دنیادا و ب ‌ه هه‌مان‬ ‫شێو‌ه ل ‌ه کوردستانیشدا پێویست ‌ه ڕێباز کۆڵه‌که‌ی بێت و ئامراز و شێوازی هاوچه‌رخی‬ ‫بۆ دابهێندرێت و بدۆزرێته‌و‌ه بۆ وەگەرخستن و پراکتیزه‌کردن‪ .‬ئه‌و ڕێبازه‌ش پێویستە‬ ‫پشتبه‌ستوو بێت ب ‌ه ڕامان ل ‌ه ژیان و داهێنانێکی فه‌لسه‌فه‌یه‌کی تایبه‌تی و ب ‌ه تیۆریگه‌لی‬ ‫فیکری و فه‌لسه‌فی هه‌ڵقوواڵوی بیری ئافرەتان خۆیان و ل ‌ه کوردستانیشدا بێگومان‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ڕیاڵیته‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری و کلتووری ڕه‌چاوکردبێت‪.‬‬ ‫تێورییش ده‌کرێ باش یان خراپ داڕێژرابێت‪ ،‬ته‌نها ل ‌ه پراکتیزه‌کردنیاندا و هه‌ڵێنجانی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪52‬‬

‫‪15‬‬

‫ئه‌نجامه‌کاندا ده‌رده‌که‌وێت چه‌ند باش یان خراپ بووه‌‪ .‬زۆربه‌ی تیۆریی ‌ه باشه‌کانیش ک ‌ه‬ ‫بۆ ئاراسته‌کردنی بزووتنه‌وه‌ی ئافرەتان داڕێژراون‪ ،‬ل ‌ه ڕامانێکی وردبینانه‌ی ڕیالیستییه‌و‌ه‬ ‫سه‌رچاو‌ه ده‌گرن و مه‌به‌ستیش لێیان باشترکردنی ڕیالیته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫ئابووری و کلتووری بوو‌ه بۆ گه‌یاندنی مرۆڤ به‌ یه‌کسانی‪.‬‬ ‫ئامانج دڵی ڕێکخراوه‌‪:‬‬ ‫هه‌ر ڕێکخراوێکی ئاسایی سترکتوور‪ ،‬ستراتیژی‪ ،‬تاکتیک و ته‌کنیکی خۆی هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫هه‌موو ئه‌مان ‌ه به‌شه‌کانی جه‌سته‌ی ڕێکخراون و دڵی ڕێکخراو ئه‌و ئامانجه‌ی ‌ه ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫پێناویدا داده‌مه‌زرێت‪.‬‬ ‫ڕێکخراو جگ ‌ه ل ‌ه ئامرازێک بۆ به‌دیهێنانی ئامانجێک‪ ،‬یان ئامانجگه‌لێک‪ ،‬چی دیک ‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫ئامانجی خه‌باتی ئافره‌تانیش ئه‌گه‌ر ل ‌ه یه‌ک ده‌سته‌واژه‌دا جێگه‌ی بکه‌ینه‌و‌ه بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه «یه‌کسانکردنه‌وه»‪ .‬کاتێ ئه‌م ده‌سته‌واژه‌ی ‌ه لێکبدرێته‌وه‌‪ ،‬شی بکرێته‌و‌ه و هه‌وڵی‬ ‫پراکتیزه‌کردنی بدرێ‪ ،‬ئیدی ده‌چێت ‌ه ناو ژیانی ڕۆژانه‌ی تاکه‌که‌س‪ ،‬خێزان‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫داموده‌زگا کلتووری‪ ،‬ئابووری‪ ،‬ئایینی‪ ،‬سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪.‬‬ ‫خه‌باتی ئافرەتان ئه‌گه‌ر له‌ناو یه‌ک شێوازدا قه‌تیس بکرێ و ته‌نها یه‌ک ئامراز بۆ‬ ‫«یه‌کسانکردنه‌وه‌» به‌کارببرێت‪ ،‬وه‌ک ئه‌و‌ه وای ‌ه ل ‌ه بازنه‌یه‌کی دیاریکراودا خوول بخۆین‪.‬‬ ‫ده‌سته‌واژه‌ی «یه‌کسانکردنه‌وه‌» چه‌ند چرکه‌یه‌کی پێویست ‌ه بۆ وتن یان نووسین‪،‬‬ ‫به‌اڵم بۆ ئه‌وه‌ی بێت ‌ه دی و وه‌ک ڕیاڵیته‌یه‌کی دانپێدانراو و پیاده‌کراو و ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫زۆرینه‌ی خەڵک و کۆمه‌ڵه‌و‌ه قبووڵکراو بێت‪ ،‬سه‌دان ساڵی پێویسته‌‪ .‬نمووی ڕوون و‬ ‫به‌رجه‌سته‌شمان ل ‌ه مێژووی گه‌الن و واڵتاندا له‌به‌رچاوه‌‪ .‬ئه‌و هه‌موو شێواز و ئامرازه‌ی‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه واڵت ‌ه گه‌شه‌سه‌ندووه‌کاندا ل ‌ه الیه‌ن گرووپگەلی ئافرەتان و تاکه‌که‌س و ڕووناکبیر‬ ‫و ڕێکخراوه‌کانه‌و‌ه بۆ «یه‌کسانکردنه‌وه» به‌کارهاتوون بوونه‌ت ‌ه ئه‌زموون و ده‌توانین‬ ‫به‌هره‌یان لێوه‌ربگرین‪ ،‬به‌اڵم گرنگ ‌ه ئێم ‌ه وه‌ک کورد سیاسه‌تێکی خه‌یاڵی نه‌که‌ین و مێژوو‪،‬‬ ‫جوگرافیا‪ ،‬زاڵده‌ستی کلتووری زه‌بروزه‌نگی ناوچه‌که‌‪ ،‬کاریگه‌ری و ده‌سه‌اڵتی ئایین و‬ ‫ئایینزا و قۆناغی گه‌شه‌سه‌ندنی کۆمه‌ڵ وبارودۆخی گەشەی ئابووری و دۆخی سیاسی و‬ ‫پێگەی جوگرافی و مێژوویی و سیاسی کوردستانمان له‌بیر نه‌چێت کاتێک ده‌مانه‌وێت‬ ‫ئه‌زموونه‌کان بگوێزینه‌وه‌‪ .‬کوردستان به‌هۆی دۆخی زێده‌تایبه‌تی خۆیه‌و‌ه ڕه‌نگ ‌ه نه‌کرێ‬ ‫له‌گه‌ڵ هیچ شوێنێکی دیکه‌دا به‌راورد بکرێت‪ .‬بۆی ‌ه مامه‌ڵه‌یه‌کی عه‌قاڵنی له‌گه‌ڵ هه‌موو‬ ‫ئه‌و پرسانه‌دا پێویستییه‌که‌‪ .‬پرسی کورد چه‌ند ئاڵۆز و فره‌کێشه‌یه‌‪ ،‬هی ژنی کورد دوو‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪53‬‬

‫هێند‌ه ئاڵۆزه‌‪ .‬پرسی ژن ل ‌ه گه‌ردووندا ب ‌ه گشتی چه‌ند ئاڵۆزه‌‪ ،‬هی ئافرەتانی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاست به‌هۆی تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه کلتووری و ئایینی و ئابوورییه‌کانه‌و‌ه زۆر ئاڵۆزتره‌‪ ،‬چ‬ ‫جای بگات ب ‌ه کێشه‌ی ژنی کورد ک ‌ه وه‌ک نه‌ته‌وه‌ش ل ‌ه قه‌یرانی ناسنامه‌دا ده‌ژی و بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی ئه‌و ناسنامه‌یه‌ش خه‌باتێکی درێژخایه‌نی ویستووە و ده‌وێت‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌موو ئامراز و شێوازه‌ی ک ‌ه واڵتانی گه‌شه‌سه‌ندووی ب ‌ه مه‌به‌ستی یه‌کسانی به‌کاریان‬ ‫بردووه‌‪ ،‬ل ‌ه زۆر جێگادا ل ‌ه خاڵی هاوسانکردنه‌و‌ه و یه‌کسانکردنه‌و‌ه نزیکی خستوونه‌ته‌وه‪،‬‬ ‫به‌اڵم هێشتاش ب ‌ه ته‌واوی پێی نه‌گه‌یشتوون و یه‌کسانی ب ‌ه مانای پڕاوپڕی خۆی‬ ‫نه‌هاتووه‌ت ‌ه دی‪ .‬بۆی ‌ه خه‌باتی ئافرەتان به‌رده‌وام ‌ه و سیاسه‌تی یه‌کسانکردنه‌و‌ه ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ئه‌وانه‌و‌ه داده‌ڕێژرێت و ئافرەتانی ناوه‌نده‌کانی بڕیار ب ‌ه په‌یڕه‌وه‌یکردنی سیاسه‌تێکی‬ ‫ئافرەتانه‌ی عه‌قاڵنی و مه‌ده‌نی‪ ،‬ده‌وڵه‌ت په‌یڕه‌وی ده‌کات‪.‬‬ ‫ئه‌ی ل ‌ه کوردستان چی ک ‌ه هێشتا ل ‌ه خاڵی سفره‌و‌ه ده‌ستپێده‌که‌ین و هێشتا خودی‬ ‫ده‌سته‌واژه‌کانی «یه‌کسانکردنه‌وه‌»‪« ،‬مافی مرۆڤ» و «مرۆڤساالری» نامۆن ب ‌ه‬ ‫گوێ‪ .‬خه‌باتی ژن ل ‌ه کوردستاندا وه‌ک ئه‌و‌ه وای ‌ه «ب ‌ه ده‌رزی بیرهه‌ڵبکه‌نی»‪ .‬سه‌خته‌‪،‬‬ ‫وه‌لێ مه‌حاڵ نییه‌! دژواره‌‪ ،‬وه‌لێ ده‌بێت بکرێت و نابێت ئافرەتانی پێشڕه‌و خۆیان بۆ‬ ‫ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و ئاسته‌نگیان ‌ه ته‌یار نه‌کردبێت‪ .‬ئافرەتانی خاوه‌ن پرنسیپ‬ ‫له‌م بواره‌دا پێویست ‌ه دڵی خۆیان به‌و‌ه خۆش بکه‌ن ک ‌ه ئه‌وان له‌م سه‌ره‌تا سه‌خته‌دا و‬ ‫له‌م هه‌موو ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه‌دا ڕێگایه‌ک بۆ نه‌وه‌ی دوای خۆیان ته‌خت ده‌که‌ن و ئه‌وان‬ ‫ئاسانتر ده‌توانن ئه‌م خه‌بات ‌ه به‌ره‌و پێشه‌وه‌تر به‌رن‪.‬‬ ‫خۆبه‌ستنه‌و‌ه ب ‌ه یه‌ک شێوازی کارکردن و ب ‌ه یه‌ک ئامرازی خه‌بات‪ ،‬ساردبوونه‌و‌ه و بێزاری‬ ‫و بێئاکامی له‌دووایه‌‪ .‬پێویست ‌ه ئه‌و شێواز و ئامرازانه‌ش له‌گه‌ڵ گۆڕانکارییه‌کاندا بگۆڕێن‬ ‫و پێ به‌ پێی پێشڤه‌چوونه‌کان به‌ره‌وپێشه‌وه‌ بچن و بگونجێن‪.‬‬ ‫باس ل ‌ه جیهانگیری ئابووری و سیاسه‌ت و کلتووری ده‌که‌ین‪ ،‬باس ل ‌ه سیسته‌می‬ ‫دیموکراسی و کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ده‌که‌ین‪ ،‬ئه‌ی بۆ ئه‌م قۆناغه‌ش هه‌مان میتودی جارانی‬ ‫خه‌بات ده‌گونجێ؟ چ کورد و چ ژنی کورد ئه‌گه‌ر به‌هر‌ه ل ‌ه شێواز و ئامرازی نوێ و‬ ‫گونجاو له‌گه‌ڵ ڕۆحی سه‌رده‌م و فه‌لسه‌فه‌ی سه‌رده‌م و سیاسه‌تی سه‌رده‌م وه‌رنه‌گرن‪،‬‬ ‫وه‌ک پێویست به‌رهه‌می خه‌بات ناچننه‌وه‌‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪54‬‬

‫‪15‬‬

‫ بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتانی کوردستان و خوێندنه‌وه‌یه‌ک ب ‌ه چاویلکه‌ی سۆسیۆپۆلیتیک‬ ‫فێمینیست و خه‌باتی فێمینیستی له‌ کوردستاندا‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بزانین ل ‌ه کوردستاندا خه‌باتی فێمینیستی هه‌ی ‌ه یان خه‌باتکاری فێمینیستمان‬ ‫هه‌ن‪ ،‬پێویست ‌ه ل ‌ه کۆنتێکسته‌کانی ئه‌و ده‌سته‌واژانه‌و‌ه بچین ‌ه نێو بابه‌ته‌و‌ه و ل ‌ه ژێر‬ ‫ڕۆشنایی ئه‌واندا ئه‌و خه‌بات ‌ه هه‌ڵسه‌نگێنین ک ‌ه ل ‌ه واڵتی ئێمه‌شدا ب ‌ه نیازی یه‌کسانی و‬ ‫هاوسانی ده‌کرێت‪.‬‬ ‫فێمینیزم فه‌لسه‌ف ‌ه و دنیابینییه‌‪ ،‬دنیابینییه‌کی جیاواز له‌وه‌ی باو‌ه و سه‌پاوه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی فێمینیزمدا نرخی مرۆڤه‌کان په‌یوه‌ندی نیی ‌ه ب ‌ه توخمه‌کان‪ ،‬ڕه‌نگ‪ ،‬ڕه‌گه‌ز‬ ‫و بۆچوونی سیاسی و به‌ندیواری ئایینی و به‌ندیواری چینایه‌تیه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵک ‌ه په‌یوه‌ست ‌ه‬ ‫به‌سروشتی مرۆڤبوونی مرۆڤه‌کانه‌وه‌‪ .‬لۆژیکی فێمینیزم له‌سه‌ر بنه‌ماکانی ماف و ئازادی‬ ‫و بیرکردنه‌وه‌ی ڕێژه‌یی و بایه‌خی سروشتی مرۆڤ داڕێژراوه‌‪.‬‬ ‫چه‌مکی یه‌کسانی به‌و مانای ‌ه نایه‌ت ک ‌ه ده‌بێ مرۆڤه‌کان ل ‌ه بیرکردنه‌و‌ه و ل ‌ه ڕه‌فتار و‬ ‫گوتاردا چوونیه‌ک بن بۆ ئه‌وه‌ی مافی یه‌کسانیان هه‌بێت و بایه‌خ و نرخی یه‌کسانیان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬به‌ڵکو مرۆڤه‌کان ده‌بێت وه‌ک خۆیان وه‌ربگیردرێن و هه‌ر مرۆڤه‌ش بۆ خۆی‬ ‫که‌سێکی تایبه‌تی و خاوه‌ن بایه‌خ ‌ه و‪ ،‬ب ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی هه‌موو جیاوازیه‌کانیشیانه‌و‌ه‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه مافدا یه‌کسان بن‪.‬‬ ‫پێویست نیی ‌ه ژن ل ‌ه پیاو بچێت بۆ ئه‌وه‌ی مافی یه‌کسانی هه‌بێت له‌گه‌ڵ ئه‌ودا‪ .‬هیچ‬ ‫کاتێکیش پیاو پێوه‌ر نیی ‌ه بۆ بایه‌خی مرۆڤایه‌تی‪ .‬هه‌ڵه‌یه‌ک ل ‌ه تیۆری و ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫ئافرەتاندا به‌کارده‌برێت و ده‌وترێت ده‌بێت ژن یه‌کسان بێت ب ‌ه پیاو‪ .‬ئه‌م هه‌ڵه‌ی ‌ه‬ ‫ماوه‌یه‌کی زۆر به‌سه‌ر بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتان و تیۆریسێنه‌کانیشدا تێپه‌ڕیوه‌‪ .‬کاتێ به‌م‬ ‫ده‌ربڕین ‌ه ل ‌ه ماف و ئازادی ئافرەتان بدوێین مانای ئه‌وه‌ی ‌ه ئافرەتان خۆیان پیاو و‬ ‫ئازادی پیاو و مافی پیاو وه‌ک ستاندارد چاو لێده‌که‌ن و ده‌یانه‌وێ بگه‌ن به‌و ستاندارده‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵه‌ی ئه‌م ده‌ربڕین و بۆچوون ‌ه له‌وه‌دای ‌ه ک ‌ه ڕه‌وشی پیاو وه‌ک ئاسایی و ڕه‌وشی ژن‬ ‫وه‌ک نائاسایی بینراوه‌‪ .‬به‌اڵم ڕاستی کێشه‌ک ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه هه‌ردوو توخمی پیاو و ژن ل ‌ه‬ ‫ڕه‌وشێکی نائاساییدا ده‌ژین‪ ،‬ئه‌میان ک ‌ه ده‌چه‌وسێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه مافه‌کانی بێبه‌ری کراوه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه جه‌سته‌ی داگیرکراوه‌‪ ،‬ک ‌ه بیری کۆنتڕۆڵ کراو‌ه ل ‌ه ڕه‌وشێکی نائاساییدا ده‌ژی‪،‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪55‬‬

‫له‌گه‌ڵ ئه‌ویتریان ک ‌ه ده‌چه‌وسێنێته‌وه‌‪ ،‬مافی زێده‌تر ل ‌ه پێویستی پێ ڕه‌وا بینراوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫جه‌سته‌ی که‌سانی تر«مێینه» ی داگیر کردووه‌‪ ،‬بیری توخمه‌که‌ی به‌رامبه‌ری کۆنتڕۆڵ‬ ‫ده‌کات و ناسنامه‌ی ئه‌ویدی خستۆت ‌ه خه‌ته‌ره‌وه‌‪ .‬که‌وات ‌ه ئه‌م دوو توخمه‌‪ ،‬پیاو و ژن‪،‬‬ ‫که‌سیان له‌و ڕه‌وشانه‌دا ک ‌ه تیایدا ده‌ژین و نائاساییبوونی دۆخه‌کانی ژیانیان ناتوانن ببن‬ ‫ب ‌ه ستانداردێک بۆ ماف و ئازادی‪ ،‬به‌ڵک ‌ه ستاندارێک ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی هه‌ردوو ئه‌م توخم ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه ده‌ستنیشان بکرێت بۆ گه‌یاندنی مرۆڤه‌کان ب ‌ه مافه‌کانی خۆیانان‪ ،‬ب ‌ه نرخی‬ ‫مرۆڤانه‌ی خۆی‪ ،‬ب ‌ه ئازادییه‌کانی خۆیان‪ .‬که‌وات ‌ه یه‌کسانی به‌و مانای ‌ه لۆژیکیی ‌ه ک ‌ه ئه‌و‬ ‫توخمه‌ی ک ‌ه مافی که‌م ‌ه وه‌ریبگرێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و توخمه‌شی ک ‌ه مافی زۆرتر ل ‌ه هه‌قی خۆی‬ ‫هه‌ی ‌ه ده‌ستی لێ هه‌ڵبگرێت‪ .‬ئه‌وه‌ی هه‌تا ئه‌مڕۆ ل ‌ه ئه‌زموونی بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتاندا هه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌موو جیهاندا‪ ،‬ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه ئه‌و الیه‌نه‌ی مافی زۆرتر ل ‌ه هه‌قی خۆی هه‌بوو‌ه ئاماد‌ه‬ ‫نه‌بوو‌ه ده‌ستی لێ هه‌ڵبگرێت و بۆی ‌ه خه‌باتی فێمینیستی ڕووبه‌ڕووی ملمالنێی زۆر‬ ‫بۆته‌و‌ه و تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی که‌ توندوتیژی زۆر هاوه‌ڵی ئه‌م خه‌باته‌ بووه‌‪.‬‬ ‫خه‌باتی فێمینیستی ئه‌گه‌ر وه‌ک خۆی و بۆ هیچ مه‌به‌ستێکی البه‌الیی به‌کار نه‌برێ‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه ئه‌و خه‌بات ‌ه بێت ئامانجێکی پیرۆز و سه‌ره‌کی بۆ ئه‌و‌ه بێت ک ‌ه یه‌کسانی و ‬ ‫دادپه‌روه‌ری بهێنێت ‌ه ئاراو‌ه و وه‌ک ئه‌ڵته‌رناتیڤێکی سیسته‌می باوکساالری‪ ،‬مرۆڤساالری‬ ‫بهێنێت ‌ه به‌رهه‌م‪.‬‬ ‫فێمینیست کێییه‌؟‬ ‫فێمینیست ئه‌و که‌سه‌ی ‌ه باوه‌ڕی ب ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی فێمینیزم هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌رکی ب ‌ه‬ ‫نائاساییبوونی ڕه‌وشه‌کان کردوو‌ه و ک ‌ه ئاره‌زووی ئاسایکردنه‌وه‌ ده‌کات‪ .‬فێمینیست‬ ‫مه‌رج نیی ‌ه ژن بێت‪ ،‬ئه‌و پیاوانه‌ش ک ‌ه وه‌ک پرنسیپ خه‌بات بۆ ئاسایکردنه‌وه‌ی ڕه‌وشی‬ ‫نادادپه‌روه‌ران ‌ه و نائاسایی کۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌ده‌ن خه‌باتکاری فێمنیستین‪ .‬به‌رامبه‌ر به‌مانیش‬ ‫ئه‌نتی فێمینیسته‌کان هه‌ن‪ ،‬ئه‌وانه‌ی ک ‌ه باوه‌ڕیان ب ‌ه نه‌گۆڕی و ڕه‌وایی سیسته‌می‬ ‫باوکساالری هه‌ی ‌ه و هه‌ر ده‌ستێوه‌ردانێکی ئه‌و سیسته‌م ‌ه ب ‌ه خه‌ته‌ر له‌سه‌ر ستاتووی‬ ‫توخم و شیرازه‌ی خێزان و کۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌بینن‪ .‬ئه‌نتی فێمینیسته‌کانیش مه‌رج نیی ‌ه ته‌نها‬ ‫پیاو بن‪ ،‬به‌ڵک ‌ه ئه‌و ئافرەتانه‌شن ک ‌ه پێیان وای ‌ه سیسته‌می باوکساالری ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫ئه‌واندا کاری کردوو‌ه و ستاستووی خۆیان ل ‌ه سێبه‌ری پیاودا به‌ پارێزراو ده‌بینن‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪56‬‬

‫‪15‬‬

‫بۆ ئه‌وه‌ی که‌سێکی فێمینیست بیت‪ ،‬پێویست ‌ه ڕه‌وشتی فێمینیستی و کلتووری فێمینیستی‬ ‫په‌یڕه‌وی بکه‌ی ل ‌ه هه‌ڵسوکه‌وت‪ ،‬ل ‌ه بیرکردنه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ئاخاوتن و به‌کارهێنانی زمان و ل ‌ه‬ ‫هه‌ر بابه‌تێکی په‌یوه‌ندیدار ب ‌ه یه‌کسانی و نرخی مرۆڤ و توخمه‌کانه‌وه‌‪ .‬کرۆکی ڕه‌وشتی‬ ‫فێمینیستیش باوه‌ڕبه‌خۆبوون و باوه‌ڕهێنان ‌ه ب ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌ڵته‌رناتیڤی فه‌لسه‌فه‌ی باوی‬ ‫باوکساالری‪.‬‬ ‫که‌سێکی فێمینیست پێش هه‌موو شتێک ده‌بێ تۆزی کلتووری باوکساالری ل ‌ه خۆی‬ ‫ته‌کاندبێت‪ ،‬بیری خۆی ل ‌ه خه‌وشی ئه‌و تێڕوانین ‌ه باو و سه‌پاو‌ه شوشتبێته‌و‌ه ک ‌ه‬ ‫سیسته‌می بیرکردنه‌وه‌ی ره‌ها و نالۆژیکی ‌ه و پێوه‌ری نرخی مرۆڤه‌کان به‌و پێوه‌ر‌ه‬ ‫ناماقوڵه‌ ده‌پێوێت‪.‬‬ ‫خه‌بات بۆ ئافرەتان مه‌خابن هه‌ندێ جار که‌ڵکئاوه‌ژووی لێ وه‌رده‌گیرێت و که‌سانێ ک ‌ه‬ ‫باوه‌ڕیان ب ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی فێمینیست نیی ‌ه و کارکردن بۆ یه‌کسانییان نه‌کردووه‌ت ‌ه پرنسیپ‪،‬‬ ‫که‌چی ب ‌ه ناوی خه‌باتی ژن و بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتانه‌و‌ه ده‌په‌یڤن و وتار ده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌و که‌سان ‌ه‬ ‫وه‌ک مۆدێل و وه‌ک دیارده‌یه‌کی کاتی سه‌رقاڵی ده‌بن‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ڕه‌فتار و ل ‌ه گوتاریاندا‬ ‫دژه‌گۆیی زۆر به‌دی ده‌کرێت ومه‌خابن زیانی زۆر له‌ بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتان ده‌دات‪.‬‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ئافرەتان ل ‌ه باشووری کوردستان ل ‌ه دوای ڕاپه‌ڕینی به‌هاری ‪ 1991‬ه‌و‌ه تا‬ ‫ئێستا‪:‬‬ ‫ساڵی ڕاپه‌ڕین‪ 1991،‬هێڵێکی جیاکه‌ره‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه نێوان دوو قۆناغ بۆ گه‌لی کوردی‬ ‫به‌شێکی باشووری کوردستان‪ .‬من لێره‌دا ئه‌م دوو قۆناغ ‌ه ب ‌ه (قۆناغی خنکان)و (قۆناغی‬ ‫هه‌ناسه‌دان) ناوزه‌د ده‌که‌م‪ .‬ل ‌ه قۆناغی خنکاندا گه‌لی کورد ب ‌ه گشتی به‌کۆیله‌کراوی ڕژێمی‬ ‫دیکتاتۆری به‌عس بوون‪ .‬ل ‌ه کۆمه‌ڵ ‌ه نه‌ریتییه‌کاندا ب ‌ه گشتی پێگه‌ی ژن ل ‌ه پاییندای ‌ه و‬ ‫ل ‌ه دۆخێکی دژواردایه‌‪ ،‬ئه‌ی ئه‌گه‌ر کۆمه‌ڵێک وێڕای ئه‌وه‌ش ده‌ستبه‌سه‌ر و خنکاو بێت‬ ‫و‪ ،‬پیاوانیشی بێده‌سه‌اڵت بکرێن چی؟! ئه‌م ‌ه دۆخی زێده‌نائاسایی ئافرەتانی کورد بوو ل ‌ه‬ ‫قۆناغی خنکاندا ل ‌ه پێش ڕاپه‌ڕین‪ ،‬ک ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌ک ‌ه ل ‌ه پله‌ی چه‌وساندنه‌و‌ه و سته‌می‬ ‫زیاد ده‌کرد و کێشه‌که‌ی ئاڵۆزتر ده‌کرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی هه‌ندێ ل ‌ه حیزبه‌کان ڕێکخراوی ئافرەتانیان هه‌بوو‌ه و له‌پێش ڕاپه‌ڕینیشدا و ل ‌ه‬ ‫قۆناغی خه‌باتی شاخدا ئه‌م ڕێکخراوان ‌ه ورده‌چاالکییان هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ناکرێ ده‌ستپێکی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪57‬‬

‫دامه‌زراندنی ئه‌و ڕێکخراوان ‌ه وه‌ک ده‌ستپێکی بزووتنه‌وه‌یه‌کی ئافرەتان ناوزه‌د بکه‌ین‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌م بۆچوونه‌م به‌ڵگه‌دار بکه‌م‪ ،‬ئه‌م فاکته‌رانه‌ ده‌ستنیشان ده‌که‌م‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬نەبوونی رێبازی یەکسانخوازانە‬ ‫خه‌باتی ئافرەتان فێمینیستان ‌ه ئاراست ‌ه نه‌کرابوو‪ ،‬وات ‌ه به‌و ئاقاره‌ی ک ‌ه وه‌ک ژن به‌دوای‬ ‫ناسنامه‌ی ژندا بگه‌ڕێت‪ .‬ک ‌ه ئه‌مه‌ش هۆکاری خۆی هه‌ی ‌ه و په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه قۆناغی‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی کۆمه‌ڵە‌وه‌‪ .‬ئافرەتانی کوردیش به‌شێکی په‌راوێزخراوی ناو حیزبگه‌لێکی‬ ‫نه‌ریتی گه‌لێکی په‌راوێزخراو بوون‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ناهاوسەنگی و ناڕۆشنی دیدگا‬ ‫شۆڕشه‌کانی کورد‪ ،‬شۆڕشی نه‌ته‌وه‌یی پەتیی بوون و‪ ،‬به‌شدارانی شۆڕش تێکه‌ڵ و‬ ‫پێکه‌ڵێکی ناهاوسه‌نگ بوون ل ‌ه کۆنه‌خواز و نوێخواز‪ ،‬ل ‌ه نه‌خوێنده‌وار و خوێنده‌وار‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیر و سه‌له‌فی و هتد‪ .‬گومان له‌وه‌دا نیی ‌ه ک ‌ه ڕووانین بۆ ئازادی ژن الی هه‌ر یه‌ک‬ ‫له‌و چین و توێژان ‌ه جیاواز‌ه و شه‌پۆلی کۆنه‌خواز ل ‌ه چاو نوێخوازدا زۆرین ‌ه بوو‌ه و ئاسان‬ ‫نه‌بوو‌ه ڕه‌وتی خه‌باتی ئافرەتان ل ‌ه دۆخی وادا ئاسایی و ب ‌ه ئاسانی به‌ره‌و پێشه‌و‌ه بڕوات‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬سەرۆکایەتی باوی رۆژهەاڵتی‬ ‫وەک هەر بزوتنەوەیەکی رزگاریخوازی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬سه‌رکرده‌کانی کوردیش‪،‬‬ ‫سه‌رۆک و سکرتێری حیزبه‌کانی باشووری کوردستان بایه‌خێکیان بۆ پرسی ژن نه‌بوو‌ه و‬ ‫دروستبوونی ڕێکخراوه‌کانی ئافرەتانی ئه‌و حیزبان ‌ه وه‌ک مۆدێلێکی پارتایه‌تی ب ‌ه پێویست‬ ‫زانراوه‌‪ .‬ئه‌م مۆدێله‌ش تایبه‌ت نیی ‌ه ب ‌ه نه‌ریتی حیزب و حیزبایه‌تی ل ‌ه کوردستاندا‪ ،‬به‌لک ‌ه‬ ‫دیارده‌یه‌ک ‌ه ل ‌ه دنیاشدا په‌یڕه‌وی کراو‌ه و حیزبه‌کان ڕێکخراوی تایبه‌ت ب ‌ه ئافرەتانیان‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم نه‌ک بۆ ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌رکی حیزبایه‌تی‪ ،‬به‌ڵک ‌ه بۆ ڕاپه‌ڕاندی ئه‌رکی‬ ‫ئاسایکردنه‌وه‌ی السه‌نگییه‌کان و‪ ،‬ئیشکردن بۆ یه‌کسانی و هاوسانی ل ‌ه کۆمه‌ڵگه‌دا‪،‬‬ ‫بەاڵم لە کوردستان و لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە گشتی ئەم رێکخراوانە بۆ راپەراندنی‬ ‫ئەرکی حیزبین‪.‬‬ ‫قۆناغی دوای ڕاپه‌ڕین‪ ،‬قۆناغی هه‌ناسه‌دانی «تاڕاده‌یه‌ک» ئازادی کورد بوو ب ‌ه‬ ‫گشتی‪ .‬ئافرەتانی کوردیش به‌و هه‌ناسه‌ی ‌ه به‌هره‌مه‌ند بوون‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه ڕێژه‌یه‌کی که‌متر‪،‬‬ ‫هۆیه‌که‌شی زاڵبوونی کلتووری پیاوساالری ل ‌ه که‌شی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬بوو‪ .‬ئه‌و‬ ‫ئازادیی ‌ه ڕێژه‌ییه‌ی به‌شێکی واڵتی گرته‌وه‌‪ ،‬بوو ب ‌ه سه‌ره‌تایه‌کی بزێو بۆ چاالکی سیاسی‪،‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪58‬‬

‫‪15‬‬

‫کلتووری‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری ل ‌ه کوردستاندا‪ .‬ب ‌ه دامه‌زراندنی په‌رله‌مان و حکومه‌تیش‬ ‫لە مایسی ‪« ،١٩٩٢‬سه‌ره‌ڕای هه‌موو که‌موکوڕییه‌کان» سترکتوورێکی دا ب ‌ه قه‌واره‌ی‬ ‫کورد و‪ ،‬له‌وساشه‌و‌ه گروپ و ڕێکخراو‌ه حکومه‌تی و ناحکومه‌تیه‌کان زیاتر چاالکییه‌کانیان‬ ‫گه‌شه‌ی سه‌ند‪.‬‬ ‫ده‌کرێ چاالکییه‌کانی ئافرەتان ل ‌ه دوای ڕاپه‌ڕینه‌و‌ه چ وه‌ک تاک‪ ،‬چ وه‌ک گروپ و ڕێکخراوی‬ ‫پیشه‌یی و چ وه‌ک ڕێکخراوه‌کانی ئافرەتانی سه‌ر ب ‌ه حیزبه‌کان وه‌ک سه‌ره‌تایه‌کی‬ ‫بزوتنه‌وه‌ی فێمینیستی کوردی دابنێین‪ .‬به‌اڵم بزوتنه‌وه‌یه‌کی که‌مهێز و که‌م کاریگه‌ریی‪،‬‬ ‫به‌هۆی قه‌یرانی ڕووانینی فێمینیستانه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه به‌راورد له‌گه‌ڵ نه‌وه‌ته‌کاندا‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪2000‬‬ ‫ب ‌ه دواو‌ه گۆڕانێکی پۆزه‌تیڤ به‌ره‌و ئاراسته‌ی ڕووانینی فێمینیستی هه‌ست پێ ده‌کرێت‬ ‫و بزوتنه‌وه‌ی ئافرەتان ل ‌ه کوردستاندا «خه‌ریکه‌» ڕه‌نگ ده‌گرێت و ڕه‌نگ ده‌داته‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه فاکته‌ر‌ه سه‌ره‌کییه‌کانی که‌مڕه‌نگی خه‌باتی فێمینیستی ل ‌ه ساڵی ڕاپه‌ڕینه‌و‌ه‬ ‫تا ساڵی ‪ 2000‬ملمالنێی حیزبایه‌تی و شه‌ڕی ناوخۆی نێوان هه‌ردوو حیزبی پێکهێنه‌ری‬ ‫حکومه‌ت پدک و ینک بوو‪ .‬دیار‌ه ئه‌و شه‌ڕ‌ه و بارگرژییه‌کانی نێوان ساڵی ‪ 1995‬و ‪2000‬‬ ‫نه‌ک ته‌نها زه‌بری ل ‌ه خه‌باتی ئافرەتان وه‌شاند و ده‌نگی ئافرەتانی له‌ت کرد‪ ،‬به‌ڵک ‌ه‬ ‫ڕه‌وتی گه‌شه‌سه‌ندنی کۆمه‌ڵی کوردی ب ‌ه گشتی خست ‌ه قه‌یرانه‌و‌ه و باشووری کوردستانی‬ ‫له‌ت کرد‪ .‬له‌تبوونی ئه‌م به‌شه‌ی کوردستان ته‌نها دابه‌شبوونی حکومه‌تی لێ نه‌که‌وته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵک ‌ه کاریگه‌ری له‌سه‌ر تێکڕای دیارد‌ه پێکهێنه‌ره‌کانی سه‌رخان و ژێرخانی کۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫دانا‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی ب ‌ه شێوه‌یه‌کی ڕووبه‌ریان ‌ه ل ‌ه خه‌باتی ژن نه‌ڕوانین و ب ‌ه چاویلکه‌یه‌کی‬ ‫کۆمه‌ڵناسی له‌و فاکته‌ران ‌ه ورد ببینه‌و‌ه ک ‌ه ڕۆڵیان ل ‌ه سستکردنه‌وه‌ی هه‌نگاوی ئافرەتان‬ ‫ل ‌ه کوردستان دا بینیوه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه دوای ڕاپه‌ڕینه‌وه‌‪ ،‬ناکرێ چاو ل ‌ه فاکته‌ری شه‌ڕی‬ ‫ناوخۆ‪ ،‬وه‌ک کاریگه‌رترین گورز نه‌که‌ین‪ ،‬ک ‌ه ئاکامی تا ئه‌مڕۆش ماو‌ه و به‌ربه‌ستێک ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌رده‌م گه‌شه‌سه‌ندنی کۆمه‌ڵ ب ‌ه گشتی‪ .‬نموون ‌ه هه‌ر‌ه ساده‌کانیش بۆ ئەو قۆناغە دژوارە‬ ‫گرنگترینیان ئەمانە بوون‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬لۆکاڵبوونی خەبات‬ ‫ن ‌ه یاساکانی ئیداره‌ی سلێمانی ل ‌ه هه‌ولێر بره‌ویان هه‌ی ‌ه و ن ‌ه یاساکانی ئیداره‌ی هه‌ولێر‬ ‫ل ‌ه سلێمانی کاریان پێ ده‌کرێت‪ .‬کاتێ ئافرەتان خه‌بات ده‌که‌ن بۆ گۆڕینی یاسای کۆن‬ ‫و دانانی یاسای مه‌ده‌نی ل ‌ه جێگه‌یان‪ ،‬ده‌که‌ون ‌ه به‌رده‌م ئه‌و ئاسته‌نگ ‌ه گه‌وره‌یه‌ی ل ‌ه کام‬ ‫ئیدار‌ه داوا بکه‌ن؟ ئه‌گه‌ر ل ‌ه یه‌کێکیشیاندا یاسایه‌ک گۆڕا خۆ ئه‌و‌ه نابێت ‌ه یاسا بۆ هه‌موو‬ ‫کوردستان؟ ئه‌ی ئه‌گه‌ر یه‌کێک له‌م ده‌ڤه‌ر یاسا شکێنی کرد و په‌ڕییه‌و‌ه ئه‌و ده‌ڤه‌ر‪،‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪59‬‬

‫خۆ یاسا نوێیه‌ک ‌ه نایگرێته‌و‌ه و ده‌رباز ده‌بێت ل ‌ه سزا؟ له‌م دۆخ ‌ه زۆر دژواره‌دا خه‌باتی‬ ‫ئافرەتانی کوردستانیش له‌ت و په‌ت ده‌بێت و هه‌مان کلتووری حیزبایه‌تی ئه‌مانیش هه‌ر‬ ‫یه‌که‌و گۆشه‌گیری ده‌ڤه‌ری سنوورداری خۆی ده‌کات و‪ ،‬ل ‌ه ئاکامدا خه‌باته‌که‌شیان ده‌بێت ‌ه‬ ‫خه‌باتێکی لۆکاڵ و گشتگر نابێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ده‌ستکه‌وتێکیشیان هه‌بێت‪ ،‬ده‌ستکه‌وتێکی‬ ‫لۆکاڵ ‌ه و هه‌موو ئافرەتانی کوردستان ناگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬کار و کاردانەوە لە بری خەبات‬ ‫هه‌مان فاکته‌ر ده‌بێت ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی خه‌باتی ئافرەتانیش کاردانه‌و‌ه بێت ل ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫دیارده‌یه‌کی ناپه‌سه‌ندنی به‌رامبه‌ر‪ ،‬نه‌ک کار بێت بۆ نه‌هێشتنی دیارده‌ی هه‌اڵواردن‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه ئافرەتان ل ‌ه کۆمه‌ڵدا‪ .‬کێبه‌رکێی حیزبایه‌تی بێت ک ‌ه زیاتر ل ‌ه بۆته‌ی‬ ‫بانگه‌شه‌دا ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬نه‌ک پێشبڕکێی گه‌شه‌سه‌ندن و به‌ده‌ستهێنانی ماف بۆ ئافرەتان‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئافرەتە ڕووکەشەکان لە دەسەاڵتدا‬ ‫کلتووری حیزبایه‌تی وای کردوو‌ه ک ‌ه ئه‌و جێگ ‌ه که‌مه‌ش ک ‌ه ل ‌ه ناوه‌نده‌کانی بڕیارداندا‬ ‫ب ‌ه ژن دراو‌ه ل ‌ه هه‌ردوو ئیداره‌ی سلێمانی و هه‌ولێر‪ ،‬بدرێ به‌و ئافرەتانه‌ی ک ‌ه ئه‌ندامی‬ ‫گوێڕایه‌ڵی دوو حیزب ‌ه فه‌رمانڕه‌واکه‌ن و ل ‌ه قسه‌ی فه‌رمانده‌کانیان ده‌رناچن‪ .‬ئه‌و‬ ‫ئافرەتانه‌ش نه‌ک به‌هۆی لێوه‌شاوه‌یی و تواناکانیانه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ ،‬به‌ڵک ‌ه له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی خوشکی‪ ،‬ژنی یان کچی ئه‌م شه‌هید یان ئه‌و به‌رپرسن‪ .‬ل ‌ه هه‌موو ئه‌مانه‌ش‬ ‫دژوارتر هه‌ندێک له‌و خانمان ‌ه خاوه‌نی تێڕوانینێکی باوکساالرانه‌ن و پێگه‌ی خۆیان ل ‌ه‬ ‫سێبه‌ری پیاوه‌کاندا تووندوتۆڵ ده‌بینن‬ ‫شیکاری جەستە و دەروونی کۆمەڵ‪:‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین ب ‌ه شێوه‌یه‌کی دروست کار بۆ ئاساییکردنه‌وه‌ی ڕه‌وشی ئافرەتان بکه‌ین‬ ‫ل ‌ه کوردستاندا‪ ،‬پێویستمان ب ‌ه ناسینی ئه‌نه‌تۆمی کۆمه‌ڵی کورده‌‪ .‬بێ ئه‌م ناسین ‌ه و ب ‌ه‬ ‫بێ ده‌ستنیشانکردنی ئه‌و ڤیرۆسانه‌ی ک ‌ه ڕێگ ‌ه ل ‌ه گه‌شه‌سه‌ندنی ته‌ندروست و ئاسایی‬ ‫کۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌گرن‪ ،‬ناتوانین ل ‌ه کێشه‌کان تێبگه‌ین‪ .‬بۆی ‌ه زۆر گرنگ ‌ه لێکۆڵه‌ر ب ‌ه چاویلکه‌ی‬ ‫زانست بڕوانێت ‌ه پێکهاته‌کانی جه‌سته‌ی و پێکهاته‌کانی هزر و ده‌روونی کۆمه‌ڵ‪ ،‬نه‌ک ب ‌ه‬ ‫چاوی هه‌ست و‪ ،‬نه‌ک ب ‌ه پاڵنه‌ر‌ه چه‌پاوه‌کانی نه‌ست‪ .‬ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ش گرنگ ‌ه خوێنه‌ر‬ ‫بێ الیه‌ن لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی بابه‌تی بخوێنێته‌و‌ه و ب ‌ه چاوی هزر لێی قووڵ بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪60‬‬

‫‪15‬‬

‫بۆ ئه‌وه‌ی که‌شێکی ته‌ندروست بۆ خه‌بات بڕه‌خسێ‪ ،‬چ خه‌بات بۆ کورد و چ خه‌بات‬ ‫بۆ ژن‪ ،‬ده‌بێت پێش هه‌موو شتێک جه‌سته‌ی کۆمه‌ڵی کورد ل ‌ه ڤایرۆسی دووبه‌ره‌کی و‬ ‫ملمالنێی کەسێتی و حیزبایه‌تی پاک بکرێته‌وه‌‪ .‬هزری کۆمه‌ڵگ ‌ه به‌و ئاراسته‌ی ‌ه بگۆڕدرێت‬ ‫ک ‌ه سیسته‌می بیرکردنه‌وه‌ی ل ‌ه ڕه‌هابینییه‌و‌ه به‌ره‌و ڕێژه‌یی بینین ببرێت‪ .‬ده‌روونی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ له‌ گرژییه‌و‌ه به‌ره‌و خاوبوونه‌و‌ه ببرێت و گرێ ئاڵۆزکاوه‌کانی بکرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫دیار‌ه ئه‌مانه‌ش ب ‌ه تیۆری ئاسانن و ل ‌ه پراکتیکدا سه‌ختن‪،‬به‌اڵم مه‌حاڵ نین‪ .‬ئه‌مان ‌ه‬ ‫کاری هه‌ره‌وه‌زیی پسپۆرانی هه‌موو بواره‌کان ‌ه و ل ‌ه پرۆسه‌یه‌کدا ب ‌ه ئه‌نجام ده‌گات ک ‌ه‬ ‫سااڵن ده‌خایه‌نێت و ملیۆنانی تێ ده‌چێت‪ .‬ئه‌مه‌ش ڕه‌وتی ئاسایی گۆڕانکارییه‌کانی هه‌ر‬ ‫کۆمه‌ڵێکه‌‪.‬‬ ‫هه‌ن پێیان وای ‌ه پدک و ینک ک ‌ه سه‌رچاوه‌ی ئه‌و ملمالنێیه‌ن ک ‌ه ئه‌و هه‌موو نه‌هامه‌تییه‌ی‬ ‫لێ که‌وتووه‌ته‌وه‌‪،‬ده‌بێت له‌ناوبچن و حیزبێکی ئه‌ڵته‌رناتیڤ ل ‌ه جێگه‌یان دروست ببێت‪.‬‬ ‫ئه‌م بۆچوون ‌ه زیاتر سه‌رپێیی ‌ه و ڕامانێکی تێدا نیی ‌ه ل ‌ه ئه‌نه‌تۆمی کۆمه‌ڵگه‌ی کورد و‬ ‫کۆهزر و کۆده‌روونی ئه‌و کۆمه‌ڵه‌‪ ،‬چونک ‌ه ئه‌م بۆچوون ‌ه پشتقایم نیی ‌ه ب ‌ه فاکته‌ری‬ ‫سیاسی‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ده‌روونی‪ ،‬ئابووری و کلتووری و له‌م بۆچوونه‌دا ڕۆڵی داگیرکه‌رانی‬ ‫کوردستان له‌بیر کراوه‌‪ .‬پدک و ینک هه‌ردووکیان ل ‌ه منداڵدانی ئه‌و جه‌سته‌یه‌دا‬ ‫دروستبوون و ده‌رهاویشته‌ی ئه‌و باودۆخ ‌ه ناله‌باره‌ن ک ‌ه کوردستانی کرد ب ‌ه کۆلۆنی و‬ ‫کورد ب ‌ه که‌مایه‌تی ژێرده‌ست و‪ ،‬کلتوور و زمانی کورد ب ‌ه نامۆ و قه‌ده‌غ ‌ه و به‌ربه‌ستکراو‬ ‫و چاندنی کلتووری به‌عس له‌ناو هزری گشتی کۆمه‌ڵ ل ‌ه ڕێگه‌ی په‌روه‌رد‌ه و ده‌زگاکانی‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌وه‌‪ .‬کلتووری به‌عس تا ئه‌مڕۆش ڤایرۆسی حه‌شاردراو‌ه ل ‌ه کۆده‌روونی کۆمه‌ڵی‬ ‫ئێمه‌دا و له‌ناو سیسته‌می په‌روه‌رده‌‪ ،‬سیسته‌می داد‪ ،‬سیسته‌می بیرکردنه‌وه‌ی گشتیدا‬ ‫ڕۆژان ‌ه ڕه‌نگ ده‌داته‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪:‬ک ‌ه بۆ چاره‌سه‌ری کێشه‌یه‌ک بیر ل ‌ه زه‌بر و زه‌نگ ده‌که‌ینه‌و‌ه و بۆ بنبڕکردنی‬ ‫ئه‌و کێشه‌ی ‌ه په‌نا بۆ له‌ناوبردنی به‌رامبه‌ر ده‌ده‌ین‪ ،‬گەر لە رووی فیزیکیشەوە نەبێت‬ ‫لە رووی مەعنەوییەوە‪ .‬ئه‌م ‌ه ڤایرۆسی شاراوه‌ی ئه‌و کلتووری زه‌بروزه‌نگه‌ی ‌ه ل ‌ه توێی‬ ‫ده‌ماره‌کان و له‌ناو پێچاوپێچیه‌کانی ده‌رووندا هانی ئه‌و هه‌ڵوێسته‌مان ده‌دات‪ .‬ک ‌ه بۆ‬ ‫لێدانی پیاوێک سوکایه‌تی ب ‌ه ژنه‌که‌ی‪ ،‬کچه‌که‌ی‪ ،‬خوشک و دایکی ده‌کرێت‪ ،‬هه‌مان‬ ‫ڤایرۆسه‌ بزێوان ‌ه ڕۆڵ ده‌بینێ ل ‌ه به‌رجه‌سته‌کردنی ئه‌و هه‌ڵوێسته‌دا‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه گرنگ ته‌نها ئه‌و‌ه نیی ‌ه کار بۆ گۆڕینی یاسا و دانانی یاسای مۆدێرن بکه‌ین‪ ،‬هێنده‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی ک ‌ه پێویست ‌ه هاوکات کار بۆ گۆڕینی ئه‌و سیسته‌مان ‌ه بکه‌ین و‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪61‬‬

‫پێویستیشی کرد سه‌رله‌به‌ر هه‌ڵیانوه‌شێنینه‌و‌ه و هی نوێ ل ‌ه جێگه‌یان بنیات بنێین‪.‬‬ ‫ب ‌ه بۆچوونی من‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی سیسته‌می په‌روه‌رد‌ه ل ‌ه کوردستاندا هاێند‌ه ڤایرۆسی‬ ‫نه‌بینراوی به‌عس ل ‌ه توێی په‌یام و ئاماژه‌کانی حه‌شار‌ه ک ‌ه نه‌و‌ه ل ‌ه دوای نه‌و‌ه مرۆڤی‬ ‫سه‌قه‌ت به‌رهه‌م ده‌هێنێ و ئه‌م مرۆڤان ‌ه توندوتیژی و بیرکردنه‌وه‌ی ڕه‌ها ده‌بێت ‌ه سیفه‌ت و‬ ‫ڕه‌فتاریان‪ .‬له‌و بارودۆخه‌شدا سه‌دان حیزبی دی دروست بکه‌ن ل ‌ه حیزبه‌کانی ئه‌مڕۆ باشتر‬ ‫به‌رهه‌م ناهێنن ک ‌ه هه‌موومان ڕه‌خنه‌مان لێیان هه‌یه‌‪ .‬سیسته‌می په‌روه‌رد‌ه ل ‌ه کوردستاندا‬ ‫بواری ئه‌وه‌ی تێدا نه‌ماو‌ه ک ‌ه کار بۆ چاکسازی بکرێت‪ ،‬به‌ڵک ‌ه ئاوه‌ژووکردنه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫سیسته‌م ‌ه بووه‌ت ‌ه پێویستییه‌کی هه‌نووکه‌یی‪ .‬گۆڕانی بناغه‌یی ل ‌ه سیسته‌می په‌روه‌رد‌ه‬ ‫سه‌ره‌تایه‌کیش ‌ه بۆ گۆڕینی سیسته‌می بیرکردنه‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه کۆهزری کۆمه‌ڵیشش ل ‌ه ڕووانینی‬ ‫ڕه‌ها بۆ دیارده‌کان به‌ره‌و ڕووانینی ڕێژه‌یی بۆیان‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪62‬‬

‫‪15‬‬

‫لە‬

‫ڕۆڵی کۆمەڵی مەدەنی‬ ‫سەرخستنی شارستانیەتدا‬ ‫کنێر عەبدواڵ‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪63‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪64‬‬

‫‪15‬‬

‫ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بە یەکێک لە گرنگترین مەرجە بنەڕەتییەکان ئەژمار‬ ‫دەکرێت بۆ بەدیھێنانی پێشکەوتنی سیاسی و خۆشگوزەرانی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابوری و‬ ‫رۆشنبیری بۆ کۆمەڵگە ھاوچەرخەکان‪ ،‬لەبەر ئەوەی بایەخ دەدات بە گرنگترین دوو‬ ‫فاکتەر لە فاکتەرەکانی بەدیھێنانی ئەو پێشکەوتنە کە ئەوانیش بریتین لە تاک و‬ ‫کۆمەڵ‪ ،‬بۆیە بەرپرسیارێتی تاک لەبەرامبەر کۆمەڵەکەی بەسەریدا ئەیسەپێنێ کە ببێتە‬ ‫کۆڵەکەیەکی کاریگەر و چاالک لە بەدیھێنانی گەشەپێدان و پەرەپێدانی مرۆیی کە‬ ‫پەیدەبات بە مافەکانی مرۆڤ و پاراستنی و زامنکردنی کۆڵەکە بنەڕەتییەکەی‪.‬‬ ‫چەمکی کۆمەڵی مەدەنی بە کۆمەڵێک ڕێکخراو ناوزەند دەکرێت کە خەسڵەتی خۆبەخشی‬ ‫و قازانج نەویستی لەخۆ دەگرێت و ڕۆلێکی گرنگ و کاریگەر دەگێڕێ لە نێوان خێزان‬ ‫و ھاواڵتیدا لەالیەک و لەالیەکی دیکە بۆ ھێنانەدی بەرژەوەندییەکانی کۆمەڵ بەمەبەستی‬ ‫ھێنانەکایەوەی ئاشتی و سەقامگیری و ھاوسەنگی کۆمەاڵیەتی و باڵوکردنەوەی ڕۆشنبیری‬ ‫و بەرزکردنەوەی ئاستی ھۆشمەندی تاکەکانی کۆمەڵ بە واتای ھەڵگری ئەو دروشمەی‬ ‫دەڵێت (نا بۆ توندوتیژی‪ ،‬نا بە جیاکاری و نا بۆ کوشتن و بڕین بە ھەموو شێوەکانییەوە‪،‬‬ ‫لە ڕووی (ئاینی‪ ،‬نەتەوەیی‪ ،‬مەزھەبی و سیاسی و فکری‪ .....‬ھتد) ئەوەش بە ئامانجی‬ ‫بەرجەستەبوون و بەھێزکردنی بەھا و بیروباوەر‪ ،‬پێوەرەکانی لێبوردەیی‪ ،‬خۆشەویستی‪،‬‬ ‫ھاوکاری‪ ،‬ڕازیبوون‪ ،‬خۆشگوزەرانی‪ ،‬ئاشتەوایی‪ ،‬ڕێز‪ ،‬پەسەندکردنی ئەویدی‪ ،‬شەفافیەت‪،‬‬ ‫ڕەفتارکردن و مامەڵەکردن لە نێوان تاکەکانی بەشێوەی نەرمونیانی و ڕاستگۆیی و‬ ‫وەالنانی خراپ مامەڵەکردن و ڕق و قینە و بەکارھێنانی زمانی زبر و توندڕەوی ھەموو‬ ‫ئەو جۆر کارکردنە ڕێکخراوەییانەی پێیان دەوترێت ڕێکخراوی کۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫بە دەسەاڵتی پێنجەم ناوزەند دەکرێت لە ڕوانگەی ئەرک و بەرپرسیارێتی کە ڕۆڵی گرنگ‬ ‫دەگێڕێ لە چاودێریکردنی گرنگ و بێگەرد‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪65‬‬

‫• کۆمەڵی مەدەنی بە چ کۆمەلێک ناوزەند دەکرێت؟‬ ‫بریتییە لە ھەر کۆمەڵەیەک کە ھەڵگری بیروباوەڕ و بەھا و ئەو ئاکارانە بێت کە‬ ‫خەسڵەتی خۆبەخشی و کاری باش و خۆشگوزەرانی لەخۆ بگرێت بەدوور لەو بەھایانەی‬ ‫ھەڵگری خەسڵەتی ڕق و کینە و توڕەییین‪.‬‬ ‫ھەروەھا کۆمەڵی مەدەنی سستمی دامەزراوەیی لەخۆ دەگرێت وەک (ڕێکخراوە‬ ‫ناحکومییەکان‪ ،‬بە نموونە دامەزراوە ئاینییەکان (مزگەوت و کەنیسە‪....‬ھتد)‬ ‫ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی خزمەتگوزاریی و چاالکییەکانی بەخۆرایی و بێ نرخ‬ ‫پێشکەش بە تاکەکانی کۆمەڵ دەکەن وەک پاراستنی ژنان‪ ،‬بایەخدان بە ھەتیوکان‪،‬‬ ‫بایەخدان بە منداڵ و نەخۆشەکان و ھەموو یارمەتییەکی مرۆیی‪ ،‬گەشەپێدان و پەرەپێدانی‬ ‫ڕۆشنبیری‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬تەندروستی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬وەرزشی‪ ،‬کلتوری‪ ،‬ژینگەیی‪،‬‬ ‫مافی مرۆڤ‪ ،‬منداڵ و خاوەن پێداویستی تایبەت و فێرخواز و گەنجان‪.‬‬ ‫وە ھەر کۆمەڵێک بێ بوونی ڕێکخراوی کۆمەڵی مەدەنی و بێ دامەزراوەکانی ئاماژەپێکراو‬ ‫و جۆری چاالکی و کارەکانی کەموکورت ئەبێت و جۆرێک دەبێت لە چەواشەکاری‪.‬‬ ‫بێگومان ھەموو ئەو جۆرە چاالکییانە بەشێوەیەکی ھاوسەنگ و تەواوکەر نابێت گەر‬ ‫ھەموو ئەو ڕێکخراوانە پشتگیری و پشتیوانی و پاڵپشت نەکرێن بەشێوەیەکی باش لە‬ ‫ڕووی دارایی و مەعنەوییەوە لەالیەن دەوڵەتەوە‪.‬‬ ‫• پێكهاتە سەرەکییەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە کێدا خۆی دەبینێتەوە؟‬ ‫کۆڵەکە و پێكهاتە سەرەکییەکانی کۆمەڵی مەدەنی لەم ناوەندانەدا خۆی دەبینێتەوە کە‬ ‫بریتین لە‪:‬‬ ‫‪ .١‬ڕێکخراوی میللی و جەماوەری‬ ‫‪ .٢‬دامەزراوە ئاینی و ڕۆشنبیرییەکان‬ ‫‪ .٣‬سەندیکا و یەکێتی و ڕێکخراوە پیشەییەکان‬ ‫‪ .٤‬ڕێکخراو و چاالکییە کۆمەاڵیەتی و خێزانییەکان‬ ‫‪ .٥‬یانە کۆمەاڵیەتی و وەرزشی و سەنتەرەکانی گەنجان‬ ‫‪ .٦‬یەکێتییە کرێکاری و پیشەییەکان‬ ‫‪ .٧‬ڕێکخراوەکانی میللەتە ڕەسەنەکان‬ ‫‪ .٨‬پارتە سیاسییەکان‬ ‫‪ .٩‬کەناڵەکانی ڕاگەیاندن (بینراو و بیستراو و نوسراو)‬ ‫ھەموو ئەو سەندیکا و یانە و یەکێتی و کۆمەڵە و دامەزراوانە لە دەرەوەی چوارچێوەی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪66‬‬

‫‪15‬‬

‫فەرمانڕەوا و دامودەزگا جۆربەجۆرەکانی کاردەکەن بۆ ئەوەی سەربەخۆیەتی و ئیرادەی‬ ‫سەربەخۆیی خۆی و ھەڵویستە بۆیر و ڕەخنەگرانەکەی خۆی لەدەستنەدات بە ھەموو‬ ‫شێوەیەکی ڕاستگۆیی و بابەتیانە بمێنێتەوە بێ زیادەڕوییکردن و ترس و لە سزادان و‬ ‫بەجێھێنانێکی حکومی‪.‬‬ ‫خەسڵەتە بنەڕەتییەکانی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لەچیدا بەرجەستە دەبێت؟‬ ‫گرنگترین خەسڵەتە سەرەکییەکانی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بریتییە لە‪:‬‬ ‫‪ .١‬خۆبەخشی ئیرادەگەریانە‪ :‬‬ ‫بەو واتایەی بوونی کاری خۆبەخشی گرێدراوی ئیرادەیەکی سەربەخۆی تاکەکانە و‬ ‫ھەڵبژاردنی لە ئینتمابوونی بۆ یەکێک لە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬یان بۆ ‬ ‫بەدیھێنانی سوودمەندییەکی گشتی یان داکۆکیکردن دێت لەسەر بەرژەوەندییەکانی‬ ‫چین یان توێژێکی دیاریکراو لە چینەکانی کۆمەڵ‪.‬‬ ‫ ئەمە وێڕای ئەوەی خۆبەخشی گرێدراو و پەیوەستە بە کۆمەڵێک فاکتەری دیکەوە وەک‬ ‫سروشتی پێكهاتەی دەرونیی و کۆمەاڵیەتی و ژینگەیی لە پێکھێنانی کەسایەتی تاک‬ ‫بەشێوەیەک ئەندامبوون لە دامەزراوەکاندا بەناچاری و زۆرملێ نییە‪ ،‬ئەمە وێڕای ئەوەی‬ ‫زوربەی لێکۆلینەوە و ئامار و ڕاپرسییە مەیدانییەکانی ئەنجامدراون لەالیەن پسپۆرانەوە‬ ‫ھەروەھا ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان جەخت لەوە دەکەنەوە ڕێژەی چاالکیی‬ ‫و ھاوکارییە خۆبەخشەکان بەشێوەیەکی گشتی لە ئاستێکی الوازدایە‪ ،‬جگە لەوەی‬ ‫سنوردارە لە بواری ئەو جۆرە ڕێکخراوانەدا‪ ،‬ئەوەش بەھۆی پێواری ھۆشیارییەوەیە‬ ‫بەگرنگی کاری خۆبەخشی لە کۆمەڵەکاندا بەوەی بەھایەک نییە بوبێتە کلتوور‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫وواڵتانی جیهانی سێیەم لەوانە واڵتی عێراق‪.‬‬ ‫بۆیە یەکێک لەو کارانەی گرنگە بایەخی پێبدرێت چاالکبوون و بەھێزکردنی کاری‬ ‫خۆبەخشییە و فراوانبوونی تێڕوانینەکانە بە پێدانی دەرفەت بە خۆبەخشەکان لە‬ ‫بەڕێوەبردنی کارگێڕی و ناوەندی بڕیارسازی و پالن و جێبەجێکردن لەو ڕێکخراوانە‪،‬‬ ‫ئەوەش بەمەبەستی ھاندانیان دەبێت بە بەخشین و جیاوازبوون و داھێنان و بەردەوامی‬ ‫لە کارەکانیاندا‪ ،‬ھەروەھا بەگەڕخستنی کۆڵەکە و خوێن و نەوەی نوێ دێت بە‬ ‫بەردەوامبوونیان لە کارکردن لەو ڕێکخراوانەدا بەشێوەیک کە بە پالن و ڕێکخراو کار‬ ‫بکەن بۆ بەدیھێنانی ئامانجی دیاریکراو بە پێی پێوەری گونجاو و بە سەربەخۆیەتی‬ ‫کارگێڕی و دارایی لە گشت دامودەزگاکانی دەوڵەت بەشێوەیەکی تەواو و جدی‪ ،‬نەک‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪67‬‬

‫ڕواڵەتکارانە و ناڕوون‪.‬‬ ‫‪ .٢‬دامەزراوەیی و ڕێکخستن‪:‬‬ ‫مەبەست لێی گرنگی کارکردنە لەچوارچێوەی ڕێکخستن و دامەزراوەکانی پشتئەستوور‬ ‫دەبێت بە سستمی کارگێڕی و بەرنامە و ئامانجی ھەنوکەیی و ستراتیجی دیاریکراو‪،‬‬ ‫چونکە بوونی ھەر کارێک یان چاالکییەکی کاریگەر و چاالک پەیوەستە بە ڕێکخستن و‬ ‫پالنی پێشوەخت کە پێویستە لەالیەن دامەزراوەیەکی تەکنیکی و کارگێرییەوە بەڕێوە‬ ‫بچێت کە ھەڵگری توانا و لێھاتوویی و شارەزاییەکی باش بێت‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ڕۆڵ و ئامانج‪:‬‬ ‫مەبەست لێی چاالکبوون و کاریگەری دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیی پەیوەستە بە‬ ‫ڕادەی ئەو ڕۆڵەی دەیگێڕێ لەناو کۆمەڵدا‪.‬‬ ‫لەبەر ڕۆشنایی ئەوە ڕادەی سەرکەوتن و شکستھێنانی دیاریدەکات‪ ،‬لەو ڕوانگەیەی‬ ‫نوێنەرایەتی دامەزراوەکانی گەلێکە نەک دامەزراوەکانی وواڵتێک‪ ،‬وە لەڕێی ئەو ڕۆڵەی ئەو‬ ‫دامەزراوانە دەیگێڕێ پەیوەندییەکانیان لەگەڵ دەوڵەتدا دیاریدەکات‪ ،‬بەشێوەیەک ھەردوو‬ ‫الیەنەکە دەبێت لەگەڵ یەکتریدا کیبڕکێ و ملمالنێ بکەن بەمەبەستی پێشکەشکردنی‬ ‫خزمەتی کۆمەڵ‪.‬‬ ‫بۆیە ئەم دامەزراوانە ڕۆڵی پاراستنی ھاواڵتیان دەبینن لە بەرامبەر زۆرملێکردنی دەسەاڵتدا‪.‬‬ ‫ئەوەش بەدینایەت گەر ھاتوو ئەو دامەزراوانە سەربەخۆ نەبن‪ ،‬بۆیە دۆزینەوەی دامەزراوە‬ ‫و ڕێکخستنی خۆبەخش و ئازاد بەشێوەیەکی چاالکانە جووڵە دەکات و ھەروەھا گوزارشت‬ ‫لە چاالکبوون و زیندوێتی گەل دەکات لەڕێی خوڵقاندنی ھێزێکی کۆمەاڵیەتی نوێی‬ ‫دەسەاڵت بەجۆرێک ھاوسەنگ بێت لەگەڵ دەسەاڵتی دەوڵەت و کاریگەری ھەبێت لە‬ ‫سیاساتی ناوخۆیی و دەرەکییدا‪ .‬ھەروەھا دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لەڕێی بوونی‬ ‫سستمێکی چاودێری بەردەوامدا کە خۆی لە نوێنەرایەتی کۆمەڵێک ھێزی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫سیاسی و ئابوریدا دەبینێتەوە و کاردەکات بۆ چارسەرکردن‪ ،‬بێ الدانی دەوڵەت و‬ ‫زاڵبوون و دەسەاڵتی ڕەھای‪ ،‬وا دەکات کە دەسەاڵت تاکڕەوانە ڕۆڵ نەگێڕێ لە پرۆسەی‬ ‫بڕیارسازیدا بۆ بەڕێوەبردنی وواڵت‪.‬‬ ‫‪ .٤‬سەربەخۆیەتی‪:‬‬ ‫ئەمەش بەو واتایە دێت کە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی ناچێتە ژێرڕکێفی ھیچ‬ ‫شێوەیەک لە شێوەکانی زاڵبوون و ملکەچی گەر لە ھێز و دەسەاڵتێکی دەرەکییەوە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪68‬‬

‫‪15‬‬

‫بێت یان ناوخۆیی کە خۆی لە سەپاندنی ڕا و سیاسات و بەرنامە و پالنی الیەنی‬ ‫زالبوو وھەژمونگەراییدا دەبینێتەوە‪ ،‬ئەو مەسەلەیەی کاریگەری خراپ دەخاتە سەر‬ ‫داھاتوو و شکستی‪ ،‬لەبەر ئەوەی ناگونجێ لەگەڵ بەرزخوازی و خواستی جەماوەر‬ ‫و داخوازییەکانیان لە سەربەخۆییدا‪ .‬دەشێت ھەندێ لەو دامەزراوانە پەنا بەرنە بەر ‬ ‫بەکارنەھێنانی بیروباوەڕی شەفافیەت لە مامەڵەکردنی ھاواڵتیاندا بەمەبەستی تێپەڕاندنی‬ ‫ئەم کۆڵەکە سەرەکییەی دەبێتە ھۆی بێ متمانەیی و شکستبوونیان لە داھاتوویەکی‬ ‫مامناوەند و دووردا‪.‬‬ ‫بۆیە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی پێویستە مومارەسەی چاالکییەکانیان بکەن بەدوور‬ ‫لەو کاریگەرییە ناوخۆیی و دەرەکییانەی دەبێتە ھۆی ڕێگریکردنی کارەکانیان‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫الوازبوونی ڕۆلێان لە کۆمەڵدا‪ ،‬ئەوەش لەسەر ئاستی ڕێگەی دیاریکراو و شەفاف و‬ ‫خوازراو لەالیەن کۆمەڵەوە‪.‬‬ ‫بەدیوێکی دیکەدا سەربەخۆیەتی دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە دەوڵەت بەمانا‬ ‫و واتای الوازبوونی نایەت‪ ،‬بەڵکو فاکتەرێکی بەھێز و باشە بۆ پێکەوە ئاڕاستەکردنی‬ ‫کۆمەڵ لە ڕووی ئارامی و ئاسایش و خۆشگوزەرانی ھاواڵتیانەوە بەشێوەیەک ھەست بە‬ ‫بوون و درک بە پاراستنی کەرامەتی خۆیانەوە بکەن‪.‬‬ ‫‪ .٥‬پابەندبوون بە سستمە ئاکارییەکان و بەھا و ئادابی گشتی پەیڕەوکراو لە وواڵتدا‪:‬‬ ‫مامەڵەکردن لەگەڵ ئازادییەکاندا وەک مافێکی مرۆیی و یاسایی‪ ،‬ئامانج لێی بەدیھێنانی‬ ‫خودی تاکە و کۆیە لەڕێی چاالکی جۆراوجۆرەوە بۆ دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی‬ ‫بەدەر لە پەسەندکردنی جیاوازی و فرەییەکان لە ڕا و ڕێزگرتنی ڕای زۆرینە و کەمینە‬ ‫کە پرۆسەی دیموکراسی بڕیاری لێدەدات‪.‬‬ ‫‪ .٦‬گرێدانەوە لە چوارچێوەی سستمێکی ڕۆشنبیری لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی کۆمەڵی‬ ‫مەدەنییە و سەیرکردنێتی‪ ،‬لەو ڕوانگەیەی چەمکێکە ناکرێت مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت‬ ‫گەر لە چوارچێوەی سستمێکی رۆشنبیریدا نەبێت کە گرێدراو و پەیوەستی بەھاکان‬ ‫و چەمکە مرۆیی و شارستانییەکانە وەک (دیموکراسی‪ ،‬بەشداری سیاسی‪ ،‬مافەکانی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬شەرعیەتی سیاسی و فرەیی‪ ...‬ھتد)‬ ‫‪ .٧‬ڕاستگۆیی و شەفافیەت‪:‬‬ ‫بوونی ڕاستگۆیی و شەفافیەت لەکارکردن ھەروەھا توانا و لێھاتوویی وباوەڕپێکردن‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪69‬‬

‫بەشێوەیەک ببێتە ھۆی دەرخستن و ئاشکرابوونی سەرچاوەی دارایی و شێوازی‬ ‫خەرجکردن و ژمارە و جۆری پرۆژەکانی ئەنجامی دەدات ھەروەھا تێچوون و ڕێگەی‬ ‫خەرجکردنەکان و ئامانج لێی ھەمووی ڕۆڵی گرنگ دەگێڕێ‪ ،‬جگە لە بوونی سستمی‬ ‫چاودێری و کارگێری ڕێگەپێدراو بەتایبەت بۆ لێپرسینەوە و چاودێریکردنی بەڕێوەبەر و‬ ‫سەرکردەکانی ڕێکخراوەکە لەالیەن بااڵترین دەسەاڵتی تەشریعی کە برتییە لە دەستەی‬ ‫گشتی گرنگی خۆی ھەیە‪.‬‬ ‫‪ .٨‬پاڵپشتی دارایی و یاسایی‪:‬‬ ‫گرنگترین کۆڵەکە بنەڕەتییەکانی تری ڕێکخراوەکان بریتییە لە بوونی چوارچێوەی دارایی‬ ‫و یاسایی بەشێوەیەکی ڕوون و دیاریکراو لەالیەن دەوڵەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و‬ ‫دەستە گشتییەکان کە کاری وێناکردنی ڕێگە و شێواز و ھەیکەلەی کارکردنی لەخۆدەگرێت‬ ‫بۆ سەرکردە کارگێڕییەکان‪.‬‬ ‫• سەربەخۆیەتی چەند گرنگە لە کاری ڕێکخراوەکاندا؟‬ ‫بێگومان بەھۆی چەندین لەو ھۆکارانە پێشتر ئاماژەم پێکرد سەربەخۆبوونی ڕێکخراوەکانی‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی لە ڕووی کارەکانیانەوە گرنگێتی و کاریگەری بەرچاوی خۆی ھەیە‪،‬‬ ‫چونکە بەلەدەستدانی ئیرادەی سەربەخۆبوونی کارکردن لە ڕووی دارایی و مەعنەوییەوە‬ ‫دەگۆڕێت بە ئامرازێک و بەرێوەبردنێکی ملکەچ بەدەست حکومەت و دەسەاڵتەوە تەنانەت‬ ‫بەدەست پارتە سیاسیەکانەوە‪.‬‬ ‫لەو کاتەشدا چەمکی ڕێکخراوی مەدەنی مانای خۆی لەدەستدەدات‪ ،‬بۆیە لێرەدا‬ ‫ئەوەی گرنگە بۆ ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی تێکەڵنەبوونی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی‬ ‫مەدەنییە لە وەرگرتنی ھەر ھەڵوێستێک یان بڕیارێکی سیاسی یاخود دانان و کردنی‬ ‫ڕێکخراوە پیشەیی و کۆمەڵە و یەکێتی و یانە و دەستە وەرزشی و ڕۆشنبیری و گەنجان‬ ‫و خوێندکاران یان ژنانە بە ڕوویەک (واجھە) بۆ سستمی سیاسی لە دەسەاڵتدا‪،‬‬ ‫چونکە ئەو کارە لەگەڵ چەمک و بنەماکان و بیروباوەڕەکانی کۆمەڵی مەدەنیدا یەکانگیر‬ ‫نابێتەوە‪.‬‬ ‫• وەزیفەکانی کۆمەڵی مەدەنی‬ ‫یەکێک لە گرنگترین وەزیفەکانی کۆمەڵی مەدەنی بریتییە لە ڕێکخستن و چاالککردنی‬ ‫ڕۆڵی خەڵک لە دیاریکردنی چارەنوسیان بەتایبەت لەکاتێکدا ئەو چارەنووسە بگاتە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪70‬‬

‫‪15‬‬

‫کرداری تەسویەکردن و پاکتاوکردن لەالیەنێکی دیاریکراوەوە‪ ،‬وە ڕوبەڕوبونەوەی ئەو‬ ‫سیاسەتانەی کاریگەری دەخاتە سەر ژیانی ڕۆژانەیان بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ و دەبێتە‬ ‫ھۆی ھەژارکردنیان لەڕووی سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و ئابورییەوە‪ ،‬ھەروەھا ڕۆڵبینینێکی‬ ‫سەرەکی لە فەرزکردن و دامەزراندنی دابەشکەرە ھاوبەشەکان و چاالککردنی و دۆزینەوەی‬ ‫ھاوبەشە ڕاستەقینەکان لەنێوان بیروبۆچوونە جیاوازەکانی کۆمەڵ‪.‬‬ ‫لەبەر ڕۆشنایی ئەوەش وێنای پالن و بەرنامە دەکێشێ ھەروەھا ئامانجەکان دیاریدەکات‬ ‫لەپێناو خوڵقاندنی کۆمەڵێکی ھۆشمەند‪ ،‬لەو ڕوانگەیەوە وەزیفەکانی کۆمەڵی مەدەنی‬ ‫لەچەند خاڵێکدا کورت دەکرێنەوە لەوانە‪:‬‬ ‫‪ .١‬کۆکراوەی بەرژەوەندییەکان‪.‬‬ ‫‪ .٢‬چارەسەری ملمالنێ و ناکۆکییەکانی کۆمەڵ و یەکالکردنەوەی‪.‬‬ ‫‪ .٣‬زیادکردنی بەروبووم و باشترکردنی بارودۆخی ئابوری و بایەخدان بە توانا‬ ‫ڕۆشنبیرییەکان و گەشەکردنی‪.‬‬ ‫‪ .٤‬بەگەڕخستن و خوڵقاندنی سەرکردەی نوێ لە کۆمەڵدا‪.‬‬ ‫‪ .٥‬بانگەشەکردن و باڵوکردنەوەی ڕۆشنبیری دیموکراسی‪.‬‬ ‫• ئامرازەکانی چاالککردنی کۆمەڵی مەدەنی‪:‬‬ ‫زوربەی کات لەسەر چوار ئاستی جیاواز کار لەم الیەنەوە دەکرێت لەوانە‪:‬‬ ‫‪ .١‬دامەزراوە پەروەردەیی و فێربوونەکانی وەک (ماڵ‪ ،‬قوتابخانە‪ ،‬زانکۆ‪ ،‬مزگەوت و‬ ‫ھتد) کە بەھۆیەوە پەروەردەکردنی نەوەی نوێ و ڕۆشنبیرکردنیان لەئەستۆ دەگرێت‬ ‫لەڕێی چەمک و تێڕوانینی نوێوە دەربارەی پەیوەندی ھاواڵتیان بە دەسەاڵت و چۆنێتی‬ ‫مامەڵەکردن و سەیرکردن بۆی‪.‬‬ ‫‪ .٢‬شەقام بە واتا سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکەی‪ ،‬لەو ڕوانگەیەی ھێمایەکە بۆ بەیەکگەیشتن‬ ‫و جووڵە و دەربڕینی تێڕوانینی خەڵک و خەم و دیدەکانیان‪.‬‬ ‫‪ .٣‬بازاڕ‪ :‬لەو دیدەی بوونێکی ڕەمزییە کە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ کاریگەری دەخاتە‬ ‫سەر ژیانی ڕوژانەی ھاواڵتیان‪ ،‬بەدەر لەوەی نوێنەرایەتی فەزایەکی فراوان دەکات کە‬ ‫بەھۆیەوە چین و توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵ بەیکدەگەن‪.‬‬ ‫‪ .٤‬کۆمەڵە و دامەزراوە و حزبەکان لە ڕوانگەی ھەریەک لەوانە ھێمان بۆ ھاوکاری و‬ ‫گواستنەوە بە مرۆڤ لە بوونەوە وەک تاک بۆ چوارچێوەیەکی کۆمەڵی گشتی‪ ،‬لە‬ ‫چوارچێوەی ڕێکخستنەکانی‪ ،‬داکۆکی دەکات لە بەرژەوەندییە گشتی و تایبەتەکان‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪71‬‬

‫• ئامرازەکانی پێویستن بۆ چاالککردنی کۆمەڵی مەدەنی‬ ‫زۆرن ئەو ئامرازانەی پێویستن بۆ چاالککردن و گەشە و بەردەوامیەتی دامەزراوەکانی‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی لە کۆمەڵدا لەوانە‪:‬‬ ‫‪ .١‬پەروەردە و ڕۆشنبیربوون‪.‬‬ ‫‪ .٢‬چاالککردنی دامەزراوە و ڕێکخستنەکانی داکۆکیکارن لە بەرژەوەندییەکانی تاک‬ ‫لەچوارچێوەی یاساکانی دەوڵەت دەریدەکات‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئازادکردنی بازاڕ و تەرکیزکردن لەسەری لەو ڕوانگەیەی بوار و دەرفەتێکە بۆ‬ ‫ئاڵوگۆڕکردن و کێبڕکێ لە سەر ئاستی مەرجەکانی خوێندنەوەیان بۆکراوە لە ڕووی‬ ‫ئامانجەوە لەوانە‪ ،‬بەدیھێنانی خۆشگوزەرانی ئابوری و کۆمەاڵیەتی و زاڵبوون بەسەر‬ ‫کێشەکانی ھاواڵتیان پێوەی دەناڵێنن‪.‬‬ ‫• پەیوەندی نێوان دیموکراسیەت و کۆمەڵی مەدەنی‬ ‫بێگومان کاتێک دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی مومارەسەی کرداری گۆڕان‪ ،‬نوێکردنەوە‬ ‫و تازەکردنەوە دەکەن لە کۆمەڵدا ڕوبەڕووی کێشە و گرفتەکان دەبێتەوە بەشێوەیەک‬ ‫مەترسی و کاریگەرییەکانی بەپێی سروشتی ھەر کۆمەڵێک ڕوو لەزیادبوون دەکات‪ ،‬لە‬ ‫دیارترین ئەو کێشانە بریتییە لە پێگە و بوونی پابەندبوونە کۆمەاڵیەتی‪ ،‬مەزھەبی‪ ،‬چین‬ ‫و خێڵەکی و عرقییەکانە‪ ،‬چونکە پێكهاتەیان دەبێتە بەرجەستەبوون و ڕەنگدانەوە بۆ‬ ‫مەرجە مێژوویی و سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیری و ئابورییەکان کە ھەڵقواڵوی‬ ‫ناوەندی کۆمەڵگەکانە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی دیموکراسی نوێنەرایەتی بەھا مرۆییەکانە‪ ،‬بەاڵم پێوەرەکانی بەپێی سێ جۆر‬ ‫پێوەر دیاریدەکرێت کە بریتییە لە (شەرعیەت‪ ،‬لێپرسینەوە و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی‬ ‫دەسەاڵت) وە دەتوانرێت بوترێت بە ئامرازێکی سەرکەوتوو دادەنرێت بۆ بونیادنانی‬ ‫کۆمەڵگەکان و پاراستنی یەکێتی و یەکبوونی نیشتمانیان‪.‬‬ ‫بەو شێوەیە و لە ڕوانگەی چەمکی دیموکراسیەت بەدیوە ھاوچەرخەکەی دامەزراوەکانی‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی بەرپرسیارێتی جێگیرکردنی ئەو بەھا مرۆییانەی لەئەستۆ دەگرێت کە‬ ‫گوزارشت دەکات لە ناوەڕۆکی ڕۆشنبیری ھەر کۆمەڵگەیەک لە ڕێی داھێنانی چارەسەری‬ ‫گونجاو بەمەبەستی پاراستنی ئاسایشی کۆمەڵ و جێگیربوونی لەگشت بوارەکاندا و‬ ‫جێگیرکردنی باوەڕبوون بە دامەزراوە دەستورییە دیموکراسییەکان‪.‬‬ ‫وە بێگومان گرنگترین ئەو ڕێگری و بەربەستانەی ڕووبەڕویی ئەو دامەزراوانە دەبێتەوە‬ ‫ڕەتکردنەوە و بەگژاچونەوەی ھەر ئەزموونێکی ستەمکاری و زوۆرەملێی زاڵبوونە کە دەبێتە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪72‬‬

‫‪15‬‬

‫ھۆی داگیرکردنی شەرعیەتی سیاسی و دەستگرتن بەسەر مافی گەلدا لە دیاریکردنی‬ ‫چارەنووسیان یان تۆڵەکردنەوە لە دەسەاڵت بۆ بەرژەوەندی حزب یان دامەزراوە یاخود‬ ‫پارێزگا‪ ،‬خێڵەکی و خێزان بەسەر ئەوانیتری پێكهاتەکانی کۆمەڵ‪ ،‬ئەوەش بە باوەڕبوون‬ ‫و پابەندبوونی دەبێت بە دیموکراسییەوە‪.‬‬ ‫بۆیە ڕۆڵی گرنگ کە پێویستە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی کاری لەسەر بکەن‬ ‫بریتییە لە گۆڕینی دیموکراسیەت بۆ داواکاری و داخوازییەکی کۆمەاڵیەتی لە ڕوانگەی ‬ ‫دامەزراندنی لە ڕووی کۆمەڵگەییەوە بۆ قۆناغێکی نوێ‪ ،‬ھەروەھا دابینکردنی مەرجە‬ ‫سەرەکییەکان بۆ مومارەسەکردنی دیموکراسیەت و جێگیرکردنی بەھاکانی و دابینکردنی‬ ‫مەرجە گرنگەکانی بەمەبەستی قوڵبوونەوە و ڕۆچونەوەی ئەو مومارەسەکردنە بۆ ئەوەی ‬ ‫ببێتە جێگرەوەی ژێرخانی دیموکراسی لە ڕوانگەی ئەوەی سستمێکە بۆ ژیان و شێوازێکە‬ ‫بۆ بەڕێکردنی کۆمەڵ‪ .‬بەوەش بە باشترین چوارچێوە دادەنرێت بۆ ئەوەی بتوانێت ڕۆڵی‬ ‫خۆی بگێڕێت وەک قوتابخانەیەک بۆ پێگەیشتن و ڕاھێنانی زانستی لەسەر پیادەکردنی‬ ‫دیموکراسی کە بێگومان دیموکراسی کۆمەڵێک لە بەھا گرنگە سەرەکییەکان لەخۆ‬ ‫دەگرێت کەخۆی دەبینێتەوە لە « دابینکردنی ئیرادەی ئازاد و سەربەخۆ بۆ ھاواڵتیان‪،‬‬ ‫فرەبوونی سیاسەت‪ ،‬ڕێزگرتنی ڕای زۆرینە و کەمینەی لەالیەن سندوقەکانی دەنگدانەوە‬ ‫بڕیاری لێدەدرێت‪ ،‬ئاڵوگۆڕی دەسەاڵت بەشێوەیەکی ئاشتیانە‪ ،‬بەدیھێنانی دادپەروەری‬ ‫کۆمەاڵیەتی و خۆشگوزەرانی ئابوری‪ ،‬سەروەری یاسا‪ ،‬بەستنەوەی سێ دەسەاڵتەکە‬ ‫بە دەستورێک کە مافی دەساڵتدار و مەحکوم بپارێزێ‪ ،‬قایلبوون و دانپیانان لەسەر‬ ‫بیروباوەڕی ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬ڕێزگرتن لە مافی جیاوازییەکان‪ ،‬ڕێزگرتنی ڕا و ڕای ئەویدی‪.‬ھتد‬ ‫جگە لەوەی گرنگترین ئەو بەھایانە بریتییە لە بیروباوەڕی یەکسانی کە لە واقعدا‬ ‫نوێنەرایەتی ھێزێکی جوڵێنەر دەکات کە دیموکراسیەت پێی ھەڵدەستێت‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫خاڵێکی سەرەتاییە لە کرداری گۆڕانکاری دیموکراسیدا‪.‬‬ ‫بۆیە گەشەکردنی دیموکراسی سەرکەوتوو پێویستی بە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی ‬ ‫بەھێز و زیندوو ھەیە‪ ،‬وە بەرپرسیارێتییە سەرەکییەکەی بریتی دەبێت لە ڕۆڵبینێکی‬ ‫گرنگ لە بونیادنانی دیموکراسیدا‪ ،‬ئەوەش لەسەر دوو چەند ئاستێکی سەرەکی دەبێت‬ ‫کە بریتیین لە‪:‬‬ ‫‪ .١‬ڕۆڵی ڕۆشنبیر لەڕێی ھۆشیاری کۆمەڵ بە گرنگی مومارەسەکردنی دیموکراسی لە‬ ‫دیاریکردنی چارەنووسیان لە ڕووی سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابوری و ڕۆشنبیری کە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪73‬‬

‫دەشێت ڕوبەڕووی کردارێکی گەورەی ساخکردنەوە ببێتەوە لەکاتی بەشدارنەکردنی‬ ‫کاریگەریان لە کرداری دیموکراسیدا‪ ،‬ئەوەش لە ڕێی دەرچوونی باڵوکراوە و سازدانی‬ ‫سمینار و کۆڕی سیاسی و ڕۆشنبیری دەبێت‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ڕۆڵی مەیدانی کە لە ڕێی مومارەسەکردن و ڕاھێنلن و سەرپەرشتیکردن بەدیدێت‬ ‫بۆ بەردەوامی و ڕێکردنی کرداری دیموکراسی و ئامادەکردنی کادرانی پسپۆر بۆ ئەو‬ ‫مەبەستە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ھاوئاھەنگی ھاوبەش لە نێوان دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بە جیاوازی بیروبوچون‬ ‫و ئاڕاستەکانیان لە ڕووی فکری و سیاسییەوە بۆ ئەنجامدانی ئەو کارە و قۆرغنەکردنی‬ ‫گۆڕەپانی کاری سیاسی و کۆمەاڵیەتی بۆ ھەر ھۆکارێک بێت‪.‬‬ ‫بەو شێوەیە دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی وا دەکات دیموکراسیەت ببێتە بەھایەکی‬ ‫مرۆیی چەقبەستوو لە کۆمەڵ لە ڕێی شێوازێکی رۆشنبیری کە کۆمەڵێک بەھا و بیروباوەڕ‬ ‫و ئامانجی لەخۆگرتووە بۆ تاکەکان لە ژیانیاندا‪ ،‬کە لە ھەمان کاتدا تەرکیز دەخاتە سەر‬ ‫بیروباوڕی لێبوردەیی و پێکەوەژیان لەسەر خاڵە ھاوبەشەکان و دورکەوتنەوەی کۆمەڵ‬ ‫لە دابەشبوون و جیاکاری و جیاوازی و مافی ژیان لەسەر ئاستی جیاواز‪.‬‬ ‫• دۆخی دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە کوردستان‬ ‫لە سۆنگەی کۆڵەکە و بناغە سەرەکییەکانی بونیادنانی دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و‬ ‫لە ڕوانگەی ئەوەی بەگشتی دامەزراوە تەشریعی و تەنفیزی و دادوەرییەکان لە کوردستاندا‬ ‫لە ڕووی شێواز و دەسەاڵتی کارکردنیانەوە ئەوەندەی دامەزراوەی ڕواڵەتکارانەن‪ ،‬ھێندە‬ ‫سەربەخۆ نین لە ڕووی ناوەڕۆکەوە‪ .‬وەبەھۆی نەبوونی دەستوری تایبەت بە کوردستان‬ ‫بەدیوێکی دیکەدا و جێگیر نەبوونی بنەما و بیروباوەڕەکانی کارکردن بە سەرجەم‬ ‫چەمکەکانی دیموکراسیەتەوە ھەموو ئەوانە وا دەکات بمانگەیەنێتە ئەو ڕاستییەی‬ ‫خودی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیش لە کوردستاندا لە ڕووی کاریگەری و پێگە‬ ‫و ئاسەوارەکانی کارکردنییەوە نەگەیشتۆتە ئاستێک کە وەزیفە و ڕۆڵی کاریگەری خۆی‬ ‫بپێکێ لە کوردستان‪.‬‬ ‫بە دیوێکی تردا زاڵێتی دەسەاڵتەکانی حزب لە کوردستاندا بەگشتی بە بەراوورد لەگەڵ‬ ‫بوونی سەرجەم دامەزراوە و تەشریعی و تەنفیزییەکانی حوکمڕانی پێکدەھێنن وایکردووە‬ ‫دەسەاڵتی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی الواز بکات و نەتوانن ڕۆڵی ڕاستەقینە و‬ ‫کاریگەری خۆیان بگێڕن لە ئاڕاستەکردن و گۆڕینی ڕەوتی بریارسازی بە سوودمەندی‬ ‫و قازانجی ھاواڵتیان یان بەرژەوەندییە گشتیەکانی کۆمەڵ‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪74‬‬

‫‪15‬‬

‫لە الیەکی دیکەوە وێڕای بوونی دامەزراوە و ڕێکخراوێکی زۆری کۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەھۆی بوونی ئەو واقعەوە‪ ،‬وایکردووە ھەمیشە ھەیمەنەی حزبەکان زاڵ بن‪ ،‬بەوەش‬ ‫نێوەندی بڕیارسازی لەسەرجەم نێوەندەکانی حوکمڕانی دەگەڕێتەوە بۆ بڕیاری حزیەکان‬ ‫وێڕای ھەموو ئەو ھەوڵ و کۆششانەی لەالیەن خەڵک و زورێک لەو ڕێکخراوانەوە‬ ‫کاری بۆ کراوە‪ ،‬ئەمەش لەبەر ئەوەی لەکاتی بوونی ھەر پێشێلکاری و جیاکاری و‬ ‫توندڕەوییەکدا یاسا سەربەخۆ و سەروەر نییە و بەھۆی دەستێوەردان و الیەنگیرکردنی‬ ‫حزبەکانەوە بەزۆری نەتوانراوە یاسا ببێتە بەربەستێک بۆ کەمکردنەوەی ئەو جیاوازی و‬ ‫نادادپەروەریانەی دەکرێت بەرامبەر ماف و بەرژەوەندی ھاواڵتیان بەگشتی‪.‬‬ ‫ئەو واقعەی لە کوردستاندا بەرجەستە بووە ئەوەیە ھەموو حزبەکان ڕێکخراوی تایبەت‬ ‫بەخۆیان ھەیە لە نموونەی (ژنان‪ ،‬گەنجان‪ ،‬مندااڵن‪....‬ھتد) ئەمە بەدیوێکدا مافی ھەر‬ ‫حزبێکە وەک لە ھەموو واڵتانی دونیادا ھەیە‪ ،‬ئەگەرچی لە ڕووی میکانیزم و شێوازی‬ ‫کارکردنیانەوە جیاوازی و سەربەخۆیەتی زیاتر لە کارکردنیان بەخۆوە دەبینن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە دیوێکی دیکەدا بەمەبەستی کۆنترۆڵکردنی گۆڕەپانی کارکردن لە کوردستان زوربەی‬ ‫ئەو حزبە سیاسیانە لەپاڵ ئەوەشدا بەناوی جیاو و لە بواری جیا و لەژێر سێبەر و‬ ‫چەتری جۆربەجۆردا ڕێکخراوی تری تایبەتمەندیان دروست کردووە و لە ڕووی دارایی و‬ ‫ئەندامێتی و بڕیارسازییەوە جارێکی تر بۆ بەدیھێنانی ئامانجەکانیان سوود لە توانا و‬ ‫الیەنی مەعنەوی ئەو رێکخراوانە وەردەگرن چ لە ڕووی داراییوە بێت کە ئەم ڕێکخراوانە‬ ‫لەژێر چەتری سەربەخۆبوون و دامەزراوەی مەدەنی دەتوانن سوود و دارایی ڕێکخراوە‬ ‫نێوددەوڵەتییەکان بەدەستبھێنن و چ لە ڕێی حکومەتەوە سوودیان لە بودجەی ڕێکخراوە‬ ‫ناحکومییەکان وەرگرتووە‪.‬‬ ‫لەالیەکی تریشەوە حزبەکان لە ڕووی تری مەعنەوییەوە سوود لە دەنگەکانیان وەردەگرن‬ ‫لەکاتی ھەڵمەت و بانگەشە و پرۆسەکانی ھەڵبژاردن‪ .‬ئەگەرچی لە ماوەی سااڵنی‬ ‫ڕابردوودا ڕێکخراوی زۆری کۆمەڵی مەدەنی لە بواری جیاوازی کارکردن و پسپۆری و‬ ‫تایبەتمەندی جیادا پێكهاتووە بەمەبەستی فشارخستنە سەر دەسەاڵت بۆ ھێنانەدی‬ ‫کۆمەڵێکی دیموکراسی و داننان بە مافی ھاواڵتیان و کارکردن بۆ بەرژەوەندییە گشتییەکانی‬ ‫خەڵک و گەشەکردنی کۆمەڵ‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا کاریگەری ئەم جۆرەی ڕێکخراوەکانیش‬ ‫ئەشێت لە ڕووی ھۆشیارکردنەوە و بەرزکردنەوەی بژێوی خەڵک و خزمەتگوزراییەوە‬ ‫ڕۆڵی زۆریان گێڕا بێت‪ ،‬بەاڵم لە ڕووی پێکاندنی ئامانجەکانی بەدیھێنانی فعلی بوونی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪75‬‬

‫ڕێکخراوبوونیان وەک کۆمەڵی مەدەنی لە ئاستێکی الوازدا بووە‪ ،‬ئەمەش بە پلەی یەکەم‬ ‫پەیوەستە بەو دۆخەی ھەرێمی کوردستان کە تا ئێستا قەوارەی کارکردنی دامودەزگاکان‬ ‫لە کوردستاندا وەک دەسەاڵت سەربەخۆ نەبووە و یاسا بەرقەرار نەبووە بۆ ھەموو‬ ‫تاکەکان وەکیەک‪ ،‬ئەمەش وەک پێشتر ئاماژەی پێکراوە بەربەست و ڕێگری یەکەمە‬ ‫بۆ بەرجەستەبوون و کاریگەری کاری ڕێکخراوەکان کە ھەوڵ و کۆشش و باوەڕبوونی‬ ‫دووالیەنەی پێویستە چ وەک دامەزراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و چ وەک دامەزراوە کانی‬ ‫حوکمڕانی لە وواڵتدا‪ .‬بوونی ئەو واقعەشە لە کوردستاندا وایکردووە توندوتیژییەکان‬ ‫بەرامبەر مرۆڤەکان بەگشتی و ژنان بەتایبەتی درێژەی ھەبێت‪ ،‬ھاوواڵتیان بێ مافیان‬ ‫لە بەرامبەر بکرێت و بکوژان یان تاوانبارن بەگشتی قوتار بن لەژێر دەسەاڵتی یاسادا و‬ ‫دەرئەنجامی ھەموو ئەوانەش ھاواڵتیبوون بەمانا و واتا ڕاستەقینەکەی بوونی نەبێت و‬ ‫کۆمەڵیش گەشەکردنی ئەوتۆ بەخۆوە نەبینێ‪.‬‬ ‫بۆیە کارکردن بۆ بەدیھێنانی بناغە و کۆڵەکە سەرەکییەکانی دامەزراوەکانی کۆمەڵی‬ ‫مەدەنی لەالیەک و بەرقەرابوونی یاسا و گێڕانەوەی ھەیمەنەی پەرلەمان و حکومەت لە‬ ‫کوردستان لەالیەکی دیکە زامنی سەرەکییە بۆ خوڵقاندنی کۆمەڵێک کە ھەموو مرۆڤەکان‬ ‫بێ جیاوازی ھەست بە ئینتمابوون و ھاواڵتیبوونی خۆیان بکەن و ھەر الیەنەش ئەرکی‬ ‫خۆی بەئەنجام بگەیەنێ و ھەموویشی بە سوود و قازانج و بەدیھێنانی ئامانجەکانی‬ ‫کۆمەڵ بەدی بێت کە ئەمەش ئەرک و ھۆشیاری ھەمەالیەنەی پێویستە بەمەبەستی‬ ‫سەرخستنی شارستانیەت لە کۆمەڵدا‪.‬‬ ‫سوودم لەم سەرچاوانە بینیوە‪:‬‬

‫دور منظمات المجتمع المدني في تعزيز البناء الديمقراطي في العراق‪ :‬م‪ .‬م‪ .‬عباس فاضل محمود‬ ‫دور منظمات المجتمع المدني في حماية حقوق االنسان‪ :‬احمد السيد الكردي‬ ‫‪Kner_abdullah@yahoo.com‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪76‬‬

‫‪15‬‬

‫رۆڵی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی‬ ‫لە گەشەپێدانی الوان‬ ‫عەبدولسەالم مەدەنی‬ ‫وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە‪ :‬مه‌هاباد قه‌ره‌داغی‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪77‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪78‬‬

‫‪15‬‬

‫دەروازە‪:‬‬ ‫کۆمەڵە نوێیەکان لە سەر سێ کۆڵەکە دەوەستن (حکومەت‪ ،‬کەرتی قازانج‪ ،‬کۆمەڵگەی‬ ‫مەدەنی)‪ .‬بۆ ئەوەی کۆمەڵ پارێزگاری لە سەقامگیری بکات لەسەر ئەم سێ کۆڵەکەیە‪،‬‬ ‫پێویستە هاوسەنگ بێت و هاوئاست بێت لە هێز‪ ،‬الوازیی‪ ،‬یان هەوڵی الوازکردنی‬ ‫هەر کۆڵەکەیەک لەم کۆڵەکانە‪ ،‬بە نیەتباشی یان بە نیەتخراپی‪ ،‬کار دەکاتە سەر‬ ‫سەقامگیری کۆمەڵ و پتەوێتییەکەی‪ ،‬الوازبوونی هەر کۆڵەکەیەکی کار دەکاتە سەر‬ ‫ئەوی تر یان ئەوانی تریش‪ .‬لە بارودۆخێکی هاوشێوەی ئەمەی کە تیایدا دەژین‪ ،‬ئاشکرا‬ ‫بۆ بەدواداچوو دیارە ئەوەی کە سەرکردایەتی گرەوی لەسەر دەکات بنیاتنانی کۆمەڵێکی‬ ‫نوێیە کە لە ناویدا بەها و پیودانگ و دامەزراوەی دیموکراتی هەبێت‪ .‬ئەویش کۆمەڵی‬ ‫مەدەنی و چاالکوان و چاالکییەکانێتی‪ ،‬بێ ئەوەی لە پایەی ئەوانی تر بێنینە خوارەوە‪.‬‬ ‫الوان کۆڵەکەی نەتەوەن و هیوای ئێستا و دوارۆژن‪ .‬ئەوەی لە بواری گەنجاندا وەبەرهێنان‬ ‫دەکات‪ ،‬پێیەکانی لە زەمینی دوارۆژدا پتەو دادەنێت‪ .‬ئەوەی لە دەروون و لە عەقڵ و‬ ‫دڵی الواندا دەیچێنین‪ ،‬سبەینێ دەیدرووینەوە‪ .‬ئەگەر چاکە بچێنین چاکە دەدرووینەوە و‬ ‫ئەگەر خراپە بچێنین خراپە دەدرووینەوە‪ .‬سزا لە هەمان جۆری کارەکە دەبێت‪.‬‬ ‫لێرەوە پێویست بوو رێکخراوەکان بایەخ بە گەنج بدەن و بەردەوام بن لەگەڵیان‪ .‬لێیان‬ ‫نزیک بنەوە و لە ئامێزیان بگرن‪ ،‬گوزارە لە بۆچوونیان بکەن و ببنە دەنگیان‪ ،‬نەک هەر‬ ‫ئەوە بەڵکو گەنجەکان سەرۆکەکانیان و دەستپێشخەرەکانیان بن‪ .‬ئەزمونێکی گەورەی‬ ‫کارا لە ئارادا بوو‪ ،‬کە لە الپەڕەکانی داهاتوودا تیشک دەخەینە سەریان‪.‬‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی چییە؟‬ ‫دەشێ پیادەکردن و چاالکی لە گۆڕەپانی کۆمەڵی مەدەنی لە کۆمەڵ و فەرهەنگە‬ ‫جیاوازەکاندا بوونی هەبێت‪ ،‬لە قواڵییدا هەڵکۆڵراوە هەر لە سەردەمی دروستبوونی‬ ‫کۆمەڵەکانی مرۆڤ‪ ،‬دەسەاڵتە فەرمییەکانیان لە الیەک و‪ ،‬کۆمەڵی مەدەنی لە الیەکی‬ ‫ترەوە دروست بوون‪ .‬دەبینین پێکهاتەی ئاولەمەیی بۆ دامەزراوەکان و پێکهاتەکانی و‬ ‫شێوەکارییەکانی هەیە‪ ،‬بەاڵم بە دڵنیاییەوە بە چەندین قۆناغدا تێپەڕیوە تا لەسەر ئەو‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪79‬‬

‫شێوەیە سەقامگیر بووە و لە ساکی دوارۆژیشدا زیاتر هەیە‪.‬‬ ‫هەموو زاراوەکان بە قۆناغەکانی گۆڕان و گەشەسەندن بە ئاراستەیەکی دیاریکراودا‬ ‫تێپەڕیون‪ ،‬لەسەر بنچینەی پێدراوەکان و کاریگەرییە دیاریکراوەکان‪ .‬زاراوەی (کۆمەڵی‬ ‫مەدەنی) بەدەر نییە لەمە و بەو قۆناغانەی گۆڕان و گەشەسەندن و روگەشکاریدا‬ ‫تێپەڕیوە و تێدەپەڕێت‪ .‬لەوە دەرچووە کە تەنها قسە و تیۆری بێت سەبارەت بە مافی‬ ‫تاکەکان بۆ بەدەستهێنانی پارە و گەڕان بەدوای بەرژەوەندی تاکەکەسییدا ‪ -‬وەک‬ ‫تیۆرییە کالسیکییەکان دەیخەنەڕوو ‪ -‬بۆ پیادەکردنی جۆرێکی تر و تێگەیشتنێکی تر‪،‬‬ ‫کە رێڕەوی جیهاننیش لە تێگەیشتن و پیادەکردن و مامەڵەکردندا‪ ،‬لەسەری دەڕوات‪.‬‬ ‫دەتوانین ئەم دوو جۆر جیاوازییە لە نێوانی هەردوو قوتابخانەی کالسیکی و نوێ‪ ،‬وا‬ ‫کورت بکەینەوە‪:‬‬ ‫ مافەکانی هەر تاکێک یان نەتەوەیەک لەگەڵ حکومەتی نوێنەرایەتیدا لە کارلێکدایە‪.‬‬‫ کۆمەڵێک بنکەی ئاکاری پەسەندکرا و رێگەپێدراو لە نێوان کۆمەڵی مەدەنی و‬‫دەوڵەتدا و لە نێوان کۆمەڵە مەدەنییەکان لە ناو خۆیاندا‪ ،‬دانراوە‪.‬‬ ‫لەسەر بنچینەی ئەو بیرۆکە نوێیانە کە گەشەی بە تێگەیشتنی کۆمەڵی مەدەنی دا‪،‬‬ ‫پێناسەکانی کۆمەڵی مەدەنی بە ئاراستەیەکی دیکەدا وەرچەرخا‪ .‬ئەوانەی خوارەوە‬ ‫هەندێک لەو پێناسە بەو تێگەیشتنەوە پشتبەستوانەن کە لە رێگەیەوە وێناکردنە‬ ‫جیهانییەکانیش بۆ چوارچێوەی کۆمەڵی مەدەنی دەدۆزینەوە‪:‬‬ ‫ «کۆمەڵی مەدەنی شوێنێکە لە دەرەوەی خێزان‪ ،‬حکومەت و بازاڕ‪ ،‬کە هاواڵتیان‬‫یەکتری تێدا دەبینن و کۆدەبنەوە‪ ،‬بۆ نزیک خستنەوەی بەرژەوەندییە هاوبەشەکان»‪.‬‬ ‫بە پێی پێناسەی رێکخراوی سیڤکەس ‪.Civicus‬‬ ‫ کۆمەڵێکی خۆبەخشە‪ ،‬لە دەوری بەرژەوەندی‪ ،‬مەبەستەکان و بەها هاوبەشەکان‪ ،‬‬‫کۆ دەبنەوە‪ ،‬گرێنەدراون بە حکومەت و خێزان و بازاڕ‪ ».‬بە پێی قوتابخانەی ئابووری‬ ‫لەندەن‪.‬‬ ‫ «بوارێکی ژیانی کۆمەاڵیەتی بە خۆبەخش رێکخراوە‪ ،‬لە خۆیەوە دروست بووە و‬‫(تا ڕادەیەکی زۆر) پشتبەستووە بە بەخۆی و سەربەخۆیە لە دەوڵەت و پەیوەستە بە‬ ‫سیستەمێکی یاسایی یان کۆمەڵە بناغەیەکی هاوبەش‪ ».‬بە پێی الری دیامۆند نووسەر‬ ‫و لێکۆڵەر لە پەیمانگای (هۆفەر)ی سەر بە زانکۆی ستانفۆرد‪.‬‬ ‫ «جەختکردن لەسەر بەشداری یەکسان بۆ هەر کەسێکی جێی مەبەست لە گفتوگۆ‬‫گشتییەکان بۆ پیوەر و رێسا سیاسییەکانی بابەتی ملمالنێ‪ ،‬هەروەها وەک چۆن‬ ‫رێساکانی دیموکراتی ئاماژەیان پێدەکات‪ ».‬بە پێی جین کۆهین و ئەندرۆ ئاراتۆ لە‬ ‫توێژینەوەیەک لەبارەی وردەکاری گەشەی کۆمەڵی مەدەنی لە مێژووی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫وەک تێبینی دەکرێت کۆمەڵی مەدەنی تەنها ئەوە نییە کە دامەزراوەیەک بێت کە‬ ‫رێپێدانی فەرمی کارکردن و دروشم و هاواڵتی هەبێت‪ .‬کۆمەڵی مەدەنی بیرۆکەیە و‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪80‬‬

‫‪15‬‬

‫تێگەیشتنێکی زۆر قوڵترە لەوانە‪ ،‬ئەگەرچی دامەزراوەکان یەکێک لە دەرکەوتووترین‬ ‫شێوەی پیادەکردنیانن لە کۆمەڵە رۆژهەاڵتییەکانی ئێمەدا‪ .‬هەر چاالکییەکە هەر کەسێک‬ ‫یان کۆمەڵەکەسێک ئەنجامی بدات‪ ،‬بە فەرمع تۆمار کرابن یان نەکرابن‪ ،‬لە دەروەی‬ ‫حکومەت و بازاڕ‪ .‬کەسانیک گفتوگۆی ئەم بابەتەیان کردووە کە پیویەتە لە دەرەوەی‬ ‫خێزانیش بێت‪ .‬لەسەر ئەو بنچینەی کە بەندیواری بۆ خێزان پەیوەستە بە پەیوەندی‬ ‫خوێن نەک بە بیرۆکە و بەرژەوەندی‪.‬‬ ‫هەروەها کۆمەڵی مەدەنی وەک پردێکیش وەسف دەکرێت یان ئەڵقەی پەیوەندی و‬ ‫بەردەوامی نیوانن تاکەکانی کۆمەڵ بە بڕیاربەدەستانن‪ ،‬یان دەنگێکی رێکخراوی گەل‪.‬‬ ‫لە سەردەمی شەڕی ساردا‪ ،‬بایەخدان بە فکر و ئەدەبیاتی کۆمەڵی مەدەنی دیار نەما‪،‬‬ ‫هەشتاکانی سەدەی رابردووش قۆناغی وەستانی راستەقینەی ئەم زاراوەیە بوو لە سەر‬ ‫هەردوو ئاستی ناوچەیی و جیهانی‪ ،‬بە شێوەی تایبەت و گشتی‪ ،‬لە ناوچەکانی ئێمەی‬ ‫یاخی لە گۆڕانی دیموکراتی‪ .‬بەاڵم هێندەی نەبرد و لە نەوەدەکاندا بە هێزێکی ترەوە‬ ‫گەڕایەوە‪ .‬دروستکردنەوەی و ئامادەبوونی زیاتری کرد لە قۆناغی ناوبراو بە شەپۆلی‬ ‫چوارەمی دیموکراتی‪ ،‬کە دەوڵەتەکانی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و ئەفریقیای‬ ‫گرتەوە‪ .‬لە ئاماژەیەکدا بۆ زیادبوونی دروستبوونی ئەو جۆرە دامەزراوانە لە ناوچەکەدا‪،‬‬ ‫لە یاداشتی ئینداری گشتی یەکێتی پەرلەمانتارانی عەرەبی‪ ،‬لە تەمووزی ‪ ٢٠٠٥‬دا‬ ‫هاتووە‪ ،‬کە ژمارەیان لە دەوڵەتە عەرەبییەکان زیادی کردووە لە حەفتا هەزارەوە بۆ‬ ‫سەد و بیست هەزار لە ساڵی ‪ .١٩٨٨‬تەنها لە میسر ژمارەکە گەیشتە ‪ ١٥٣٢٠‬رێکخراو لە‬ ‫سەرەتای نەوەدەکان‪ .‬ژمارەی ئەو رێکخراوانە لە ئەردەن گەیشتە ‪ ٦٧٠‬رێکخراو لە ساڵی‬ ‫‪ ،١٩٩٦‬لە لوبنان ‪ ٥٠٠٠‬رێکخراو لە ساڵی ‪ ١٩٩٥‬و لە فەلەستین ‪ ١٢٠٠‬رێکخراو و لە هەر‬ ‫یەک لە یەمەن و تونس و مەغریب‪ ،‬ژمارەکە دوو هێندە بووەوە لە ماوەی پێنج ساڵدا‪ .‬لە‬ ‫عێراق لە ساڵی ‪ ٢٠٠٨‬دا ‪ ٧٠٠٠‬رێکخراو هەبوو‪ ،‬لە کوردستان تۆمارکردنی رێکخراو ‪٥٠٠‬ی‬ ‫تێپەڕاند‪ ،‬ئەمە جگە لە سەندیکا و یەکێتییەکان و سەنتەرە رۆشنبیرییەکان‪.‬‬ ‫هەروەها راپۆرتەکان روونیان کردەوە ژمارەی رێکخراوە ناحکومییەکان لە ‪ ٦٠٠٠‬ەوە‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٩٠‬بۆ ‪ ٢٦٠٠٠‬لە ساڵی‪ ،١٩٩٩‬هەڵکشاوە‪ .‬رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی‬ ‫بوونە هاوبەشی دیار لە کارەکانی هاوکاری گەشەپێدان لە سەر ئاستی جیهانیدا‪.‬‬ ‫راپۆرتەکانی رێکخراوی هاوکاری و گەشەپێدان لە بواری ئابووریدا ئەوەی خستە ڕوو کە‬ ‫بەشدارییەکانی سااڵنەی کۆمەڵی مەدەنی گەیشتە ‪ ١١‬تا ‪ ١٢‬ملیارد دۆالر لە کەرەستە‬ ‫تایبەتەکانی لە کۆتاییەکانی سااڵنی نەدوەدەکان‪.‬‬ ‫لە پێناوی بنیاتنانی کۆمەڵێکی مەدەنی گەشەسەندوو‪ ،‬پێویست بە هەندێک توخمی‬ ‫سەرەکی دەکات کە لە پێکهێنانی کۆمەڵی مەدەنیدا گرنگە‪ ،‬ئەو توخمانەش بریتین لە‪:‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪81‬‬

‫ توخمی یەکەم بیری خۆبەخشیی دەنوێنێ‪.‬‬‫ توخمی دووەم بریتییە لەوەی کۆمەڵی مەدەنی رێکخراوە‪.‬‬‫ توخمی سێیەم بریتییە لە «ئامانج» یان «رۆڵ»‪.‬‬‫ دوا توخم بریتییە لەوەی کە پیویستە لە کۆمەڵی مەدەنی بروانری وەک کۆی‬‫تێگەیشتنێکی فراوانتر لە تێگەیشتنەکانی وەکو‪ :‬تاکگەرایی‪ ،‬هاواڵتێتی‪ ،‬مافی مرۆڤ‪،‬‬ ‫بەشداری سیاسی‪ ،‬و یاسایی و دەستوور و هتد‪ .‬ئەمانە بەشێک لە پیکهاتەی تەواوی‬ ‫کۆمەڵیکی دیموکراتین‪ .‬لە پێناوی ئەمەدا بیرمەندێکی ئیتالی ناودار‪ ،‬مامۆستای سیاسەت‬ ‫لە زانکۆی هارفارد و تیۆریسێنی سەرەکی بیرۆکەی سەرمایەی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬رۆبەرت‬ ‫بوتنام‪ ،‬گووتوویەتی(دیموکراتی بە بێ بوونی کۆمەڵی مەدەنی بوونی نییە‪ ،‬کۆمەڵی‬ ‫مەدەنییش بە بێ دیموکراتی‪ ،‬بوونی نییە)‪.‬‬ ‫ئەمە گرنگترین ڕووەکانی گەشەسەندنی زاراوەی کۆمەڵی مەدەنییە و ئەمەش وێنەی‬ ‫لەسە بنیاتنراوی ئەو تێگەیشتنەیە‪ ،‬بە پێی دەرککردنمان کە هێشتا ئەو زاراوەیە‬ ‫وردتر دەکرێتەوە و لەسەر بنچینەی پیادەکاری نوێتر و گۆرانکاری کۆمەاڵیەتی زیاتری‬ ‫کۆمەڵگەکانی مرۆڤایەتی و ئەزوونەکانیان بە هەمان ئاراستەی هەنووکە بەاڵم بە‬ ‫شێوەیەکی روونتر و جیاوازتری پەیوەندییەکان و ڕۆڵەکان‪ ،‬زیاتر گەشە دەسێنێت‪.‬‬ ‫کۆمەڵگەی مەدەنی لە کوردستان‪:‬‬ ‫تا ئێستا توێژینەوەیەکی باوەڕپێکراو لە بارەی میژووی دروستبوونی کۆمەڵی مەدەنی‪،‬‬ ‫لە کوردستاندا نییە و ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەم هۆکارانەی خوارەوە‪:‬‬ ‫تازەیی ئەزموونەکە‪:‬‬ ‫چونکە هەرێمی کوردستان بەڕێوەبردنێکی خۆجێی نەبووە تەنها دوای روخانی رژێمی‬ ‫بەعس نەبێت لە پاش ‪ ١٩٩١‬و کۆمەڵی مەدەنییش بە کردار چاالکییەکانی لە دوای ئەو‬ ‫مێژووەوە دەستی پیکرد‪.‬‬ ‫کەمبایەخیی‪:‬‬ ‫وا دیارە کۆمەڵی مەدەنی تا ئێستاش بابەتێکی سەرنجراکێش و باش نییە بۆ لێکۆڵەران‬ ‫و توێژەرانی ئەکادیمی و نائەکادیمی‪ ،‬تا توێژینەوەی قوڵ لەم بارەیەوە ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫دەشێ هۆکاری ئەمەش ئەوە بێت کە کۆمەڵی مەدەنی تا ئێستا بوونی خۆی نەسەلماندبێت‬ ‫وەک هێزێکی کاریگەر بۆ گۆران لە ئاستێک لە ئاستەکاندا‪ .‬لە الیەکی ترەوە ‪ -‬کە‬ ‫گرنگترینە ‪ -‬توێژینەوە ولێکۆڵینەوەکان لە هەرێم و لە ناوچەکەشدا بە گشتی ئەو‬ ‫هێزەیان نییە لە ئامادەبوون و بایەخدان و هاندان بۆ وردکۆڵیی و بەدواداگەڕان و تۆمار‬ ‫کردن و هەڵهێنجانی تیۆری و پەند لێیانەوە‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪82‬‬

‫‪15‬‬

‫الوازی تۆمار و بەڵگەکاریی لە کۆمەڵی مەدەنی‪:‬‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی یان چاالکییەکانی تۆمار ناکات یان کە تۆماریشی دەکات پەیوەستی‬ ‫ناکات بەیەکترەوە تا رووی مێژوویەکی دیاریکراوی پپیوە دیا بێت‪ .‬یان ئەمانە دەکات‬ ‫بەاڵم هیچ رێکخراو و گروپیک رووی لی نانێت بە مەبەستی توێژینەوەیەک لەم جۆرە‪ .‬بە‬ ‫پیی زانیاری من خەریکە شتێکی بکرێت‪ ،‬بەاڵم ئالنگاری زۆری دێتە پیش بەهۆی کەمیی‬ ‫زانیاری و الوازی هاوکارییەوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەمانە لەو هۆکارانەن کە بوونەتە سۆنگەی پشتگوێخستنی توێژینەوە لە میژوو‬ ‫و واقیع و شیکاری کۆمەڵی مەدەنی لە کوردستاندا‪ .‬لە بەرامبەردا دەبینین وتارگەل و‬ ‫پارچە بیرۆکە سەبارەت بە کۆمەڵی مەدەنی نووسراون‪.‬‬ ‫بە شێوەیەکی گشتی کاری کۆمەڵی مەدەنی لە کوردستاندا لە سەرەتاکانی رزگاربوونی‬ ‫هەرێم لە دەستی رژێمی بەعس لە ساڵی ‪١٩٩١‬ەوە دەستی پێکرد‪ .‬بە دانیدانانی‬ ‫هەوڵێکی کەمی دروستکردنی رێکخراو لە الیەن کوردەکان لە دەرەوە و هەوڵی هەندێک‬ ‫چاالکی فریاگوزاری لە ناوخۆ و ئەویش لە ناوەڕاستی هەشتاکان و بە تایبەتیش دوای‬ ‫رووداوەکانی ناوبراو بە (پەالمارەکانی ئەنفال)‪.‬‬ ‫کاری مەدەنی و کرداری چاالک و رێکخراو‪ ،‬لەگەڵ روخانی کرداری رژێمی عێراق و‬ ‫دەستپێکی دروستبوونی حکومەتی خۆجێی کوردییەوە‪ ،‬دەستی پیکرد‪ .‬کاری مەدەنی‬ ‫لە کوردستاندا بە شێوەی کاری فریاگوزاری پەتی دەستی پیکرد‪ ،‬لە بەر ئەم هۆکارانەی‬ ‫خوارەوە‪:‬‬ ‫یەکەمیان‪:‬‬ ‫پێویستی کۆمەڵەکە‪ ،‬چونکە خەڵک پێویستییەکی زۆریان بە دەستوەردانێکی لەو‬ ‫جۆرە هەبوو لە سایەی بارودۆخی ئابووری بۆ دواوەگەڕاوە‪ ،‬ژێرخانی ئابووری خراپ و‬ ‫خزمەتگوزاری کەم کە بە نرخی نەبوو دەژمێردرا‪ ،‬حکومەتی خۆجێی کە لە سەرەتای‬ ‫ئەزموونی خۆیدا بوو‪ ،‬ئابلۆقەی ئابووری دووقات(نێودەوڵەتی و لە الیەن حکومەتی‬ ‫ناوەندی بەعسییەوە)‪.‬‬ ‫دووەمیان‪:‬‬ ‫تێگەیشتی کۆمەڵ بە گشتی و چاالکوانانی کۆمەڵی مەدەنیییش لە نیو ئەواندا بەوەی کە‬ ‫کاری کۆمەڵی مەدەنی لەم جوارچێوەیەدا بەندە‪ .‬بە تایبەت چونکە کاری سیاسی هێشتا‬ ‫لە سەرەتاکانیدا بوو‪ ،‬قورس بوو بزانریت کە کۆمەڵی مەدەنی دەتوانی ڕۆڵی هەبیت لە‬ ‫گەشەپیدان و لە سیاسەتدا‪.‬‬ ‫سێیەمیان‪:‬‬ ‫بوونی رێکخراوە نیودەوڵەتییەکان‪ ،‬لە سەرووی هەمووشیانەوە نەتەوە یەکگرتووەکان‪،‬‬ ‫جگە لەم جۆرە چاالکییە‪ ،‬چاالکییەکی دیکەی نەدەکرد‪ .‬ئەگەرچی ئەمە بۆ دۆخی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪83‬‬

‫کوردستان بە ئاسایی وەردەگیرێت لە الیەن ئەو رێکخراوانەوە‪ ،‬بەاڵم جونکە کۆمەڵی‬ ‫کوردستانی ئەمەی تاقیکردەوە و پیادەی کرد لە الیەن دامەزراوە تازەکانییەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫هاواڵتی کوردستانی رۆڵی ئەو رێکخراوانەی تەنها لەم چوارچێوەیەدا قەتیس کرد‪ .‬بەڵکو‬ ‫پیناسەیەکیشی خوڵقاند بۆ کۆمەڵی مەدەنی کە تا ئێستاش زۆرکەس بە گۆڕەپانی‬ ‫یەکەم و گرنگریتن و باشترینی دەزانن بۆ کۆمەڵی مەدەنی‪.‬‬ ‫بە گەشەسەندنی بارودۆخی کوردستان و چوونە نیو قۆناغێی تر‪ ،‬کۆمەڵی مەدەنیش‬ ‫دەستی کرد بە پێکهێنانی داوەزراوەی تر و چوونە نیو گۆرەپانی دیکە وەک بەشداری‬ ‫لە بنیاتنانی ژێرخان و بنیاتنانەوەی گوندەکان و بنیاتنانی پرۆژەی ئاو و ئاوەڕۆ‬ ‫و تەندروستی و پرۆژەی دیکەی وەکو هۆشیارکردنەوەی تەندروستی و نەهێشتنی‬ ‫نەخوێندەواری و هۆشیارکردنەوە لە بارەی مافەکانی ئافرەتان و منداڵ و مرۆڤ بە‬ ‫شێوەیەکی گشتی‪ .‬کارکردن لە هێڵی فریاگوزاری تا ئێستاش بەردەوامە‪ .‬ئەم قۆناغەش‬ ‫نزیکەی قۆناغی نێوان ‪ ١٩٩٦‬تا ‪ ٢٠٠٣‬دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫تێگەیشتنەکانی سەبارەت بە دیموکراتی و گەشەپیدانی سیاسی و بەشداری سیاسی و‬ ‫بەشداری لە دروستکردنی بڕیار‪ ،‬یەکێک نەبوو لە بابەتەکانی خشتەی کارەکانی کۆمەڵگەی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬تا دوای رووخانی رژێمی بەعس لە نیسانی ‪ ٢٠٠٣‬دا‪ .‬وەک تەقینەوەیەک لە‬ ‫بواری دامەزراندنی رێکخراو و کارکردن لە گۆرەپانی مەدەنی لە سایەی پێشوازی گەورەی‬ ‫رێکخراوە نیودەوڵەتیەکان و پشتگیریکردنی پرۆژەکانی لەم جۆرە وەک دەرەنجامێکی‬ ‫سروشتی قۆناغێک کە عێراقی بە گشتی تێکەوت‪ .‬لەگەڵ هێڵی رووداوە سیاسییەکان‬ ‫لە عێراق و هەرێمی کوردستان‪ ،‬رێکخراوەکانیش بەو ئاقارە دەرۆیشتن‪ .‬لە کاتی‬ ‫هەڵبژاردنەکاندا‪ ،‬بە هۆشیارکردنەوەی دەنگدەرەکان و چاودێری کاری هەڵبژاردنەکان‬ ‫هەڵدەستان‪ .‬لە کاتی دانانی دەستوور و گشتپرسی لە بارەیەوە‪ ،‬رێکخراوەکانی کۆمەڵی‬ ‫مەدەنی بەو ئاراستەیە کاریان کرد‪ .‬دواتر دەستیان کرد بە بنیاتنانی پردی پەیوەندی‬ ‫لە نیوان هاواڵتی و نوێنەرە هەڵبژێردراوەکانیان لە ئەنجومەنەکانی خۆجێی و نیشتیمانی‬ ‫و دەستیان کرد بە هەڵمەتی بەرگریکردن لە پرسی جۆراوجۆری پەیوەندیدار بە الوان‪،‬‬ ‫ژنان‪ ،‬مندااڵن و پێویستییە کۆمەاڵیەتییە جۆراوجۆرەکانی تر بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی‬ ‫بۆیان و هەوڵدان بۆ دروستکردنی پەیوەندی لە نێوان هاواڵتیان و بریاربەدەستان‪.‬‬ ‫بە درێژایی ئەم هێڵە ستراتیژییەکانیگەشەپێدان و هۆشیارکردنەوە و تواناسازییەکان‬ ‫و بنیاتنانی تواناکان بوونە بەردی بناغە و پیکهاتەی سەرەکی بەرنامە جیاوازەکانی‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪84‬‬

‫‪15‬‬

‫لەسەر چ جۆرە گەنجێک دەدوێین؟‬ ‫لە ئابی ساڵی ‪ ٢٠١٠‬دا‪ ،‬لە راپۆرتێکی‬ ‫دا دەکاتە ئاژانسی زانیاری و شیکاری‪ ،‬کە یەکەیەکی سەر بە رێکخراوی نەتەوە‬ ‫یەکگرتووەکانە‪ ،‬بە بۆنەی ساڵی نیودەوڵەتی الوان‪ ،‬ئەمە هاتووە‪« :‬عێراق یەککە لە‬ ‫گورەترین دەوڵەتەکانی جیهان‪ ،‬لە رووی رێژەی توێژی گەنجان تیایدا‪ .‬کە رێژەی تەمەنی‬ ‫خوار ‪ ١٩‬ساڵی‪ ،‬نیوەی دانیشتوانەکەی پێک دەهێنێت‪.».‬‬ ‫ئەمەش وەک هەموومان دەزانین هێزێکی مرۆیی گەورەیە و پێدراوێکی مەزنە‪ ،‬ئەگەر باش‬ ‫سوودی لی وەربگیرێت و باش وەبەربهێندرێت‪.‬‬ ‫وەک دەزانرێت‪ ،‬بە پیی پێوەرە نیودەوڵەتییەکان‪ ،‬الوان بریتیین لەوانەی تەمەنیان لە‬ ‫نێوان ‪ ١٥‬تا ‪ ٢٥‬ساڵییە‪ .‬بەاڵم بە روجاوکردنی سروشتی کەسیی الوی گەشەنەسندوو‬ ‫لە ناوچەکەمان و بارودۆخەکەی دەشێ ئەوە بسەپێنێت کە لە دوای ‪ ٢٥‬ساڵیش بایەخ‬ ‫و سەرپەرشتی ئەم توێژە لە گەنجان بکرێت بە پێی داخوازییەکان و بارودۆخی الوان‬ ‫لە هەر واڵتێکدا‪ .‬لە بەر ئەوە رێکخراوەکان لە عێراق و هەرێمی کوردستان الوان تا ‪٣٥‬‬ ‫ساڵی تەمەن ناونووس دەکەن لە راپۆرت و لیستەکانیاندا‪.‬‬

‫‪Inter-Agency، Information and Analysis Unit‬‬

‫ئەگەر ئەمە تەمەنی گەنج کاتئامێزی گەنج بێت‪ ،‬مانای ئەوەیە باسی الوانێ دەکەین‬ ‫لە کوردستاندا لە دوای ساڵی ‪١٩٩١‬ەوە لە دایک بووە و لەو ساڵەوەیە کە وتمان‬ ‫چاالکییەکانی کۆمەڵی مەدەنی تیایدا سەری هەڵداوە‪ ،‬کە تەمەنی ئێستا دەکاتە ‪ ٢٠‬ساڵ‪،‬‬ ‫واتە تەمەنی هەمان تەمەنی کۆمەڵی مەدەنی کوردستانە‪ .‬ئەوەی لە ساڵی ‪ ١٩٩١‬لەدایک‬ ‫بووە‪ ،‬کۆمەڵی مەدەنی بایەخی پێداوە و لەسەر گەشەپیدان و بەشداری سیاسی چڕ‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬ئەوەشی پیش ئەو مێژووە لە دیک بووە‪ ،‬لە یادگارییەکانی کاری فریاگوزاری‬ ‫رێکخراوەکان هەیە و بە شێوەیەک لە شێوەکان بە یادگارییەکانییەوە پەیوەستە‪ .‬بە‬ ‫شێوازێکی تر بگوترێت‪ ،‬ئەم نەوەیە لە الوان بە هەموو دۆخەکانەوە لەسەر بیرۆکەی‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی هۆشیار بووەوە‪ ،‬چاوەڕێی رۆڵی لی دەکات‪ ،‬دەشێ بە شێوەیەک لە‬ ‫شێوەکانیش بەردەوام بووبێت لەگەڵیدا‪ .‬ئەمانە ئەم دوو نەوەیە لە گەنج کە مامەڵەیان‬ ‫لەگەل دەکەین‪ .‬لە راستیدا ئەمانە یەک نەوەن نەک دوو نەوە‪ .‬بیرۆکەکەش ئەوەیە کە‬ ‫ئەمانە لە واقیعێکدا ژیان کە دان بە گۆراپانێکی کاردا‪ ،‬لە دەرەوەی حکومەت و کەرتی‬ ‫قازانج و دەرەوەی خێزاندا دەنێت‪ .‬گۆڕەپانێک کە خۆی تیا بینییەوە‪ ،‬یان مامەڵەی‬ ‫لەگەڵدا کرد و یانیش لەبارەیەوە بیستویەتی‪ .‬بە تایبەت ئەگەر لەگەڵ نەوەیەکی تردا‬ ‫پێوامان کە پیش ئەو ژیاوە و جگە لە گۆرەپانی حکومەت هیچ گۆڕەپانێکی دیکەی‬ ‫نەدیووە‪ .‬ئەم نەوەیە دوور نییە لەو نەوەیەی کە قسەی لەسەر دەکەین‪ .‬تەنانەت جیکی‬ ‫باوباپیریش نییە‪ ،‬بەڵکو نزیکترە‪ .‬نەوەیەکە رۆژانە لەگەڵیدا دەژی و نەوەیەکە راستەوخۆ‬ ‫رۆژانە پەروەردەی کردووە‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪85‬‬

‫نەوەی باوکانە‪ .‬نەوەی باوکان گۆڕەپانێکیان نەناسیوە ناوی کۆمەڵگەی مەدەنی بێت و‬ ‫هیچ پانتاییەکیان نەدیوە جگە لە پانتایی میریی بۆ کارکدن‪ .‬تەنانەت لەو پانتاییەشدا‬ ‫ڕا و بەشداری نەبوو لە کاروباری بەڕێوەبردنی واڵت و کۆیلەکانی‪ .‬ئەم هاواڵتییە شتێکی‬ ‫تر نەبوو جگە لە سوتەمەنییەک کە مەکینەی پی پڕ دەکریتەوە‪.‬‬ ‫ئەو دەرفەتەی کە بۆ ئەم نەوەیەی گەنجان فەراهام بوو‪ ،‬دەرفەتێکی گەورەیە‪ .‬دەبوایە‬ ‫بە شێوەیەکی کاریگەر لە الیەن ئەوانەوە بقۆزرێتەوە‪ .‬دەبوایە ببینین زۆرینەی الوانی‬ ‫ئامادە کۆمەڵی مەدەنی دامەزرێنن و سەرکردایەتی بکەن و رۆڵی خۆیان کارا بکەن‬ ‫بۆ بەرگریکردنی پرسەکانیان و پرسەکانی کۆمەڵ بە گشتی‪ .‬بەاڵم وەک دەبیندرێت‬ ‫الوەکانمان ‪ -‬کەمێکیان نەبێت ‪ -‬لەم دەستپیشکەرییانەیان نییە‪ .‬ئەوان چاوەڕێی خەڵکی‬ ‫تر دەکەن(حکومەت و رێکخراوە نیودەوڵەتی و لۆکاڵەکان) کێشەکانیان چارەسەر بکات‪.‬‬ ‫لەبیریان کردبێت یان لەبیرکرابێتن ئەوان بەشیکن لە کێشەکە و پیویستە ببنە بەشێک لە‬ ‫جارەسەریش‪ .‬ئەوەی قبوڵی بکات‪ ،‬دەچێتە ژێر رکێفی ئەو پرۆژانەی بۆی دیاردەکرێت‪.‬‬ ‫بایەخی ئەو دوای تەواوبوونی پرۆژەکان تەواو دەبێت‪ ،‬بووەتە سوتەمەنی بزوێنەرەکەی‬ ‫بە بێ ویستی خۆی‪ .‬لە الیەکی ترەوە دەبینین زۆرکەم لە بیرۆکەی داهێنەرانە هەیە‬ ‫بۆ پاڵپیوەنانی پرۆژەکە بۆ ئاستێکی تر‪ .‬گەنجەکان دوای تەواوبوونی هەر جاالکییەک‬ ‫چاوەڕێی بانگەوازی رێکخراوێک دەکەن بۆ خوولێک یان گەشتێکی تر! لە نیوان ئەم‬ ‫خووالنەدا یان ئەم گەشتانەدا هیچ جۆرە چاالکییەکی خۆبەخشی یان بزوتنەوەییەکی‬ ‫خۆیی لەسەر بنچینەی ئەوەی فێری بووە‪ ،‬نابیندرێت‪ .‬رێکخراوەکان ناتوانن بزانن‬ ‫ئەوەی وەبەرهێنانیان لەسەر کرد بەرهەمێکی هەبووە و یان شوێنەواری ئەوە بە کاری‬ ‫سەرکەوتووی ئەوان بپیورێ و هەڵبسەنگێندرێت‪.‬‬ ‫گەنجەکانمان ‪ -‬بە شێوەیەکی گشتی ‪ -‬گیرۆدەی کەمتەرخەمییەکی سیاسیین‪ ،‬بایەخ‬ ‫بە بنیاتنانی کۆمەڵی مەدەنی نادەن‪ ،‬تووشی بیهیوایی بوون لە الیەنی نمونەبااڵکانیان‪،‬‬ ‫سەرکردە سیاسییەکان و کۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬تووشی تەمەڵی و پشتبەویتربەستن هاتوون‬ ‫لە گەیشتن بە زۆر شت بە بێ اندووبوون و بە ماوەیەکی کورت‪ ،‬هەروەها لە دۆخێکی‬ ‫سەرسوڕمان دەژین بە هەڵسەنگاندنی ماددی بۆ بارودۆخەکان و وای دادەنین پیوەری‬ ‫سەرکەوتن و بەختیاری بێت‪.‬‬ ‫ئەوەی کە گەنجان پێی گەیشتوون‪ ،‬تەنیا کارێک نییە‪ ،‬بەڵکو کاردانەوەیەکیشە‪ .‬ئەنجامی‬ ‫کۆبووەوەی هەڵەی گەورەیە کە (گەورەکان!) کردوویانە‪ .‬لە هەموو کۆمەڵدا رەنگی‬ ‫دایەوە و روخساری روونتر الی گەنجەکان دەرکەوت بەو پێیەی توێژێکی کاراترن و‬ ‫هەستیارترن‪ .‬وەک دەرەنجام ئەوان بوونە ئەوەی ناوم ناوە(بەردهاوێژ)‪ .‬ئەوەندە دەکەن‬ ‫کە لە دوورەوە بەرد دەهاوێژن‪ ،‬بە بی ئەوەی هەست بکەن ئەوان بەشێکن لە بااڵخانە‪،‬‬ ‫وە ئەوان لە جیاتی هاویشتنی بەردەکە و بەردبارانکردنی بنیاتنەر و روخێنەرەکانی‪،‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪86‬‬

‫‪15‬‬

‫باشتر بوو کاروباری خۆیان رێک بخەن و بەردەکان لەسەر یەکتر دابنێن لە پێناوی‬ ‫بونیاتنان‪ .‬ئەوەی رووخێنەر نەبێت شایانی بەردتێگرتن نییە‪ .‬بە مەرجێ دەستی ئەویتر‬ ‫بەردەوام بێت لە پێدانی بەرد بۆ بنیاتنان‪.‬‬ ‫بەرنامەکانی رێکخراوەکان و پشتیوانیکردنی گەنجان‪:‬‬ ‫رێکخراوەکانی کارکردوو لە گۆڕەپانی گەنجان دوو جۆرن‪:‬‬ ‫ یەکێتییەکانی الوان و قوتابیان‪ :‬ئەوانیش تێکڕا ئەو یەکێتییانە دەگرنەوە کە سەر بە‬‫حیزبە سیاسییەکانن‪ .‬بایەخەکانیان و خزمەتگوزاری بەرنامەکانیان روو لە (قوتابیان‪/‬‬ ‫الوان) ە لە پیناوی دەستکەوتی حیزبی لە کۆتایی رێدا‪ .‬ئەوان یان تەنها روویان لە‬ ‫(قوتابیانە بە وادانانی کە قوتابیان الوانیشن)‪ ،‬یان روو لە (الوانە بە وادانانی کە ئەوان‬ ‫قوتابیانیش دەگرنەوە)‪ ،‬یان هەردووکیان‪ .‬ئەمانە رووی رێکخراوی حیزبە سیاسییەکانن‪.‬‬ ‫ئەمەش لەوەوە ڕوونە کە سەر بە مەکتەبەکانی هەر حیزبێکە و لەوێوە بڕێکی زۆری‬ ‫بودجەکەیان‪ ،‬ئەگەر نەڵێین هەموو بودجەکە‪ ،‬بەدەست دەهێنن‪.‬‬ ‫ئەم رێکخراوانە کارێکی زۆر و خزمەتگوزارییەکی زۆری لە بواری گەشەدان بە تواناکان و‬ ‫گەشەدان بە کارامییەکان و گرنگیدان بە پەروەردە و فێرکردن و هەوڵدان بۆ چارەسەری‬ ‫کێشەکانی گەنجان‪ ،‬پێشکەش کرد‪ .‬بەاڵم چونکە مەبەست لێیان لە دواییدا مەبەستێکی‬ ‫حیزبییە‪ ،‬ئەم یەکێتییانە زۆر زیانیان پێگەیشت لە بەندکردنی خۆیان لە چوارچێوەی‬ ‫حیزبدا هەرچەند فراوانیش بێت لە بازنەی کۆمەڵی گەورە‪ ،‬بچوکترە‪.‬‬ ‫ رێکخراوە ناحکومییەکانی بایەخ بە گەنجان دەدەن‪ :‬بریتییە لەو رێکخراوە تۆمارکراوانەی‬‫گوایە ناحکومین و ئامانج لێیان تەنها گەنجەکانە و و لە بەرنامە و تەنانەت ناوەکانیشیانەوە‬ ‫ئەمە بەدەردەکەوێت‪ .‬یان رێکخراوی ترن کە ئامانجیان توێژی دیکەی کۆمەڵە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە نیو ئەواندا الوانیش یەکێکە لە ئامانجەکانیان‪ .‬ئەم رێکخراوانەش تیایاندا هەیە‬ ‫حیزبییە و تیایانیشدا هەیە پشت بە رێکخراوە نیودەوڵەتییەکان وەردەگرێت بۆ پرۆژە و‬ ‫جاالکییەکانیان‪ .‬ئەمەش دەمەوێت جەختی لەسەر بکەمەوە لەم جەند دێرەی داهاتوودا‪.‬‬ ‫چوون رێکخراوە نیودەوڵەتیەکان یەکێک لە گورەترین پشتیوانی کۆمەڵی مەدەنین لە‬ ‫عێراق و لە کوردستاندا‪ .‬ئەوان پارە و بەرنامەیەکی زۆر و جۆراوجۆریان پێشکەش‬ ‫کرد بە کۆمەڵی مەدەنی بە گشتی و بە الوان بە تایبەتی‪ .‬ئاراستەی گشتی قۆناغی‬ ‫دوای ‪ ٢٠٠٣‬بریتی بوو لە پەرەپێدانی الوان و گەشەپێدانی تواناکانیان و کردنیان‬ ‫بە تاکی کارا لە کۆمەڵ‪ .‬بەرنامەکانی رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان تێکڕایان لە جۆری‬ ‫(پێشوەخت ئاراستەکراو)ن‪ .‬بە مانای ئەوەی کە زۆربەیان لە خوێندنەوەیەکی واقیعی‬ ‫و پێویستییەکانەوە سەرچاوەیان نەگرتووە‪ .‬یان ئەزموونی یەکێک لە واڵتە دراوسێکانی‬ ‫لێکجوو بە بارودۆخی عێراق ‪ -‬بە تایبەتی واڵتانی ئەوروپای رۆژهەاڵت کە لە باری‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪87‬‬

‫دیکتاتۆرییەوە گوازرانەوە بۆ قۆناغی گواستنەوە بەرو دیموکراتی‪ -‬یان لە ئەنجامی شیکاری‬ ‫دیاریکراو کە تیمێکی دیاریکراو ئەنجامیان داوە لە الیەن ئەو رێکخراوانەوە یان بەهۆی‬ ‫سەردانی مەیدانییان و کۆمەڵی چاوپیکەوتنیان لەگەڵ کۆمەڵی کەس بەهۆی بارودۆخی‬ ‫ئاسایشی ناجێگیرەوە‪ .‬ئەمە بۆ رەخنەگرتن ناڵێم بەڵکو لە رووی پۆلێنکردنەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی وەک رەخنەگرتن دەیڵێم نەبوونی دیدگایەکی ستراتیژیی روونە و پەیپێبراوە لە‬ ‫الیەن رێکخراوێکەوە یان کۆمەڵی نیودەوڵەتی یان کۆمەڵی مەدەنییەوە بۆ دیموکراتی لە‬ ‫عێراق و چۆنێتی گەشەسەندن و پەرەپیدانی لە واقیعت گۆڕەپانەکەوە بە بوونی قۆناغ‬ ‫و نیشانەگەلی سەرکەوتن و هەڵسەنگاندنی ئەزموونەکە‪ .‬تەنانەت ئەو رێکخراوانەی کە‬ ‫کاریان لە گۆڕەپانەکەدا کردووە چی دیکە نەبوون جهگە لەوەی کە رێکخراوی دیکە‬ ‫پاڵپشتی ماددی کردوون بۆ پرۆژەکان‪ .‬بۆیە پرۆژەکانی ئەم رێکخراوانە پچڕ پچڕ بوون و‬ ‫کێشەکانیان جارەسەر نەکردووە لە رەگەوە‪ .‬بەڵکو چارەسەرییەکان لە رووبەرەوە بوون‬ ‫بە بێ رۆچوونە نێو قواڵیی کێشەکان‪.‬‬ ‫لەم ئاپۆرەیەدا بەرنامە و پرۆژەی واش هەبوون کە توانیان دەرفەتی باش دروست بکەن‬ ‫بۆ ئەوانەی کە دەیانویست سوودمەند بن و تواناکانی خۆیان گەشە پێبدەن‪.‬‬ ‫رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان لە نێوان ئەوەدا بوون کە خۆیان راستەوخۆ پرۆژەکان بۆ‬ ‫الوان جێبەجێ بکەن‪ ،‬یان لە رێگەی رێکخراوی لۆکاڵی الوانەوە کە بایەخ بە کاروباری‬ ‫گەنج دەدات‪ ،‬ئەنجامی بدەن‪ .‬ئەو رێکخراواەش بە ڕۆڵی خۆیان راستەوخۆ کاریان لەگەڵ‬ ‫گەنجەکاندا دەکرد‪.‬‬ ‫ئەو پرۆژە و بەرنامانە لەو مەیدانانی خوارەوە چڕ بوونەوە‪:‬‬ ‫بەرنامەی هۆشیارکردنەوە‪:‬‬ ‫ئەو پرۆژانەی کە بایەخ بە بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری دەدەن سەبارەت پرسی‬ ‫جۆراوجۆری پەیوەست بە رێڕەوی دیموکراتی بە گشتی وەکو رۆشنبیری لەبارەی‬ ‫هەڵبژاردنەوە و بەشداری مەدەنی یان بە پرسە تایبەتمەندەکان و بەستراوە بە بارودۆخی‬ ‫گەنج خۆیەوە‪.‬وەک کێسەی بێکاریی و بۆشایی و کەمتەرخەمی سیاسی لە الی گەنجەکان‬ ‫و هتد‪.‬‬ ‫بەرنامەکانی تواناسازیی و بونیاتنانی تواناکان‪:‬‬ ‫ئەو بەرنامانەی کە لەسەر چۆنێتی گۆرینی زانیاری بە کردار‪ ،‬چڕ دەبووەوە وەک‬ ‫چاودێری هەڵبژاردنەکان و چۆنیتی رەوتی گفتوگۆکان سەبارەت بە زۆر پرسی جۆراوجۆر‬ ‫و کارامەیی سەرکردە و رێکخستنی خۆبەخشەکان و چاالکی جۆراوجۆری تر لە کۆمەڵدا‪.‬‬ ‫هەوڵەکانی بونیاتنانی ئاشتی‪:‬‬ ‫چوون الوان سوتەمەنی ملمالنێ شاراوە و دیارەکانن لە عێراق‪ ،‬هەر ئەوانیش زیانمەندی‬ ‫سەرەکی بوون‪ ،‬بۆیە ئاراستەیەکی گورە هەبوو بۆ بەشداری گەنجەکان لە بونیاتنانی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪88‬‬

‫‪15‬‬

‫ئاشتی و وایلێکردنی گەنجان کە خۆیان ببزوێن لە پیناوی باڵوکردنەوەی رۆحی سنگفراوانی‬ ‫و لیبوردەیی لە یەک نیشتیماندا‪.‬‬ ‫هەڵمەتەکانی بەرگریکردن‪:‬‬ ‫ئەم بەرنامە و پرۆژانە هەوڵیان بۆ کۆکردنەوەی وزەکان دەدا لە پێناوی بەرگریکردن‬ ‫لە پرسەکانی گەنجدان‪ .‬ئەمەش لە زۆر ئاستی جۆراوخۆردا بوو‪ ،‬لەوانە لەسەر ئاستی‬ ‫کۆمەڵی لۆکاڵئ بچووک و لە سەر ئاستی هەرێم و لەسەر ئاستی واڵت بە گشتی‪.‬‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ بڕیاربەدەستان‪:‬‬ ‫ئەمەش ئەوسا و ئێستاش بەرنامەی تایبەتە و بە تایبەت لەم دواییەدا‪ ،‬کە تێکڕا‬ ‫جەخت دەکاتەوە لەسەر کاراکردنی رۆڵی الوان بۆ بەشداری لە دروستکردنی بڕیار لە‬ ‫ئاستە جۆربەجۆرەکاندا‪ .‬وای کرد کە الوان خۆیان دەستپیشخەری بکەن بۆ گەیشتن بە‬ ‫بڕیاربەدەستان بۆ گواستنەوەی کێشەکانی کۆمەڵی لۆکاڵ پییان و کێشەکانی الوان بە‬ ‫تایبەتی و پێشکەشکردنی چارەسەریی بۆیان‪.‬‬ ‫هەندێ له‌ دەستکەوتەکان‪:‬‬ ‫سەرەڕای ئەوانی لەبارەی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنییەوە دەگوترێت‪ ،‬وەک یەکێک‬ ‫لە باشترین بژاردە و دەروازەکان دەمێنێتەوە‪ ،‬بۆ بنیاتنانی دیموکراتییەکی ساغ و‬ ‫تەندروست و جێگیر لە کوردستان و لە عێراق‪ .‬هێزێکی چاکو چاالکە و خۆیشی لە‬ ‫قۆناغی دروستبوونەوە و پێهاتنەوەدایە و چاکاوانان هەول دەدەن بیسەلمێنن بۆ خۆیان‬ ‫کە رێکخراوەکانیان جێپێیان دیار بێت و ببنە هێزێکی کارا و کاریگەر لە کۆمەڵدا‪.‬‬ ‫سەرەڕای تەمەنکورتی ئەم رێکخراوانە و نوێیەتی ئەزموونەکە و هەموو بەربەستەکانی‬ ‫گەشەکردنیان و کیشە و ئاڵنگارییەکان‪ ،‬توانیویەتی دەستکەوتی رێژەیی گورە بەدەست‬ ‫بهێنێت‪ ،‬لە ناو ئەوانە‪:‬‬ ‫کەمکردنەوەی تەمەنی چووە نیو پەرلەمان‪:‬‬ ‫هەڵمەتێک بوو کۆمەڵێک رێکخراوی کوردستانی ئەنجامیان دا بۆ کارکردن لەسەر گۆڕینی‬ ‫یەکێک لە ماددەکانی دەستوور کە تەمەنی چوونە پەرلەمان کەمتر نەبێت لە ‪ ٣٠‬ساڵ بوو‪.‬‬ ‫ئەم هەڵمەتە توانی کەمی بکاتەوە بۆ تەمەنی ‪ ٢٥‬ساڵ‪ ،‬بۆ ئەوەی مافێکی یاسایی بۆ‬ ‫الوان دەستەبەر بکات لەو تەمەنەدا‪ .‬ئەمەش پرسێکە هانی جوڵە و داخوازی گەنجەکان‬ ‫دەدات بۆ بەهێزکردنی کەسایەتییان و پەیوەندییەکانیان و قورسایی کۆمەڵگاییان تا ئەو‬ ‫ڕادەیەی بتوانن جەماوەر رابکێشن بۆ دەنگپیدانیان و هەڵبژاردنیان بۆ ئەو پیگە گرنگە‪.‬‬ ‫ئەمەش رەهەندێکی گەنجانەی دەبێت و لەو بڵندگۆیەوە کیشەکانی گەنج بگوازێتەوە بۆ‬ ‫ئەوێ‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪89‬‬

‫قەدەغەکردنی جگەرەکێشان لە سوێنە گشتییەکاندا‪:‬‬ ‫هەڵمەتێکی شارستانی تر بوو جەند گروپێکی گەنج ئەنجامیان دا و ویستیان زیادی‬ ‫بکەن بۆ سەر تۆماری سەرکەوتنەکانیان‪ .‬هەڵمەتێکی واژۆکۆکردنەوەیان بۆ پشتگیری‬ ‫لە پیشنیاری پرۆژەی قەدەغەکردنی جگەرەکێشان لە شوێنە گشتییەکان کە گەاڵڵەیان‬ ‫کرد و دایانە هەندێ لە پەرلەمانتاران و رازییان کردن بیگرنە خۆیان و ئەم یاسایەش‬ ‫ئێستا کاری پیدەکرێت‪.‬‬ ‫رێکخستنی خۆپیشاندانەکان بۆ داواکردنی مافەکان‪:‬‬ ‫رێکخراوەکانی الوان بەهایەکی رۆشنبیری نوێ و جیدییان هێنایە ئاراوە لە گۆڕەپانی‬ ‫الوان و هۆشیارکردنەوەیان بۆ مافەکانیا و ئەرکەکانیان و بەرپرسیارێتییان و راهینانیان‬ ‫لەسەر شێوازی ئاشتیخوازانەی خەبات لە پێناوی گۆڕان و جموجوڵی گەنجان لە بۆنەی‬ ‫زۆر و خۆیان رێکخست لە خۆپیشاندانەکان بۆ داخوازی مافەکانی گەنجان و مافەکانی‬ ‫تری کۆمەڵ بە شێوەیەکی گشتی‪.‬‬ ‫بنیاتنانی نەوەیەکی گەنجی شارستانی‪:‬‬ ‫رێکخراوەکان بایەخی زۆریان دا بە پرسی بنیاتنانی نەوەیەکی گەنجی هۆشیار و‬ ‫شارستانی و کارا‪ .‬کە لە واقیع بە هەموو پیدراوەکانیەوە بژین و کارتێکراوی بن بە بی‬ ‫دەستبردن بۆ شتە جێگیرەکانی نەتەوە‪ .‬زۆر گرنگییان دا بە گەشەپیدانی کارامەیی‬ ‫لە بواری جۆراوجۆردا و بۆ شیاندنی گەنجان تا ببنە الوی سەرکردە‪ ،‬دەستپێشخەر‬ ‫و چەکدار بە جەکی زانست‪ ،‬کارامە و کارا لە بوارەی تواناکان‪ ،‬پێگەیشتوو لە رووی‬ ‫کەسایەتی و هاوسەنگ لە ژیاندا‪ .‬کارەکە تەنها لە گواستنەوەی زانیاری کورت نەکرایەوە‪،‬‬ ‫بەڵکو گۆڕینی زانیاری بۆ کارامەیی بەدوادا هات‪ .‬ئەمەش گرنگی دا بە شوێن‪ ،‬کە رێبازە‬ ‫پەروەردەیی و فێرکارییەکانمان هەموویان جەخت لەسەر گواستنەوەی زانیاری دەکەنەوە‬ ‫بە بێ راهێنانی کارامەیی‪ .‬رێکخراوەکان ئێستا تاقە الیەنن بایەخ بە مە دەدەن بەرو کاری‬ ‫بنیاتنانی تواناکان و گەشەپیدانی کارامەیی‪ ،‬هەنگاو دەنێن‪.‬‬ ‫کرانەوە بە رووی رۆشنبیری تردا‪:‬‬ ‫دوای ژیان لە زیندانی حیزبی بەعس و دابرانی تەواوەتی لە جیهانی دەرەوە بۆ ماوەی‬ ‫زیاتر لە سیی ساڵ‪ ،‬پیویست بوو جەخت لەسەر بەردەوامیی و گەیشتن و کرانە بە‬ ‫رووی رۆشنبیرییەکانی کۆمەاڵنی تر بکرێتەوە‪ .‬رێکخراوەکان ئەم ئەرکەیان گرتە ئەستۆی‬ ‫خۆیان‪ .‬دەرفەتی زۆریان بۆ گەنجان دروست کرد کە سەردانی بکەن و کۆمەڵەکانی تر‬ ‫بناسن و تێکەڵیان بن‪ .‬ئەم کرانەوەیە بارمەتیدان کە سەنگی خۆیان بناسن‪ .‬ئەوەی‬ ‫هەیەتی و یەوەی لە دەستی داوە وەک تاک و وەک کۆمەڵ‪ .‬تا پەند و وانەیان لێوەربگرێت‬ ‫و ئیلهام لە ئەزموونەکانی ئەوانەوە وەربگرێت بۆ بنیاتنانی کۆمەڵی نوێی خۆی‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪90‬‬

‫‪15‬‬

‫ چاالککردنەوەی بەشداری سیاسی الوان‪ :‬یەکێک لە گرنگترین بایەخدانەکانی‬‫رێکخراوەکانی تایبەتمەند بە گەنجان‪ ،‬ئەوسا و ئێستاش‪ ،‬هەوڵی گرێدانیان و چاالککردنیان‬ ‫بووە لە بواری بەشداری سیاسی و لە بنیاتنانی کۆمەڵ و بە تایبەتیش کاراکردنیان لە‬ ‫رووداوە سیاسییەکان وەک هەڵبژاردن(بەشداری و خۆپاالوتن) و نووسینەوەی دەستوور‬ ‫و گەیاندن و پەیوەندی لەگەڵ بریاربەدەستان‪ .‬هەڵمەتەکانی بەرگریکردن لە خواستەکانی‬ ‫گەنجان و هتد‪ .‬رێکخراوەکان زۆر پرۆژە و بەرنامەیانن پێشکەش کرد لەم ئاقارەدا و‬ ‫ئامادەییان هەبوو بە شێوەی جیاواز بۆ بەدیهێنانی ئەم پێویستییە‪.‬‬ ‫ فشار بۆ سەر حکومەت بۆ وەاڵمدانەوەی واقیعی الوان‪ :‬رێکخراوەکان هەوڵی زۆریان‬‫دا بۆ گەیشتن بە بڕیاربەدەستان لە پیناوی وەاڵمدانەوەی داخوازییەکانی گەنجان‬ ‫و بایەخدانی زیاتر پێیان‪ .‬گرنگترین دەستکەوتیش لەم ئاقارەدا حکومەت سندوقی‬ ‫گەشەپێدانی کردەوە بۆ الوان لە رێگەیەوە پشتگیری پرۆژەی بچوکەکانی الوانی کرد بۆ‬ ‫نەهێشتنی بێکاریی‪ .‬پارەیەکی باشی تەرخان کرد بۆ پرۆژە بجوکەکان‪ ،‬کە گەنجەکان‬ ‫جێبەجێیان دەکرد‪ .‬هەروەها پیدانی قەرزی هاوسەرگیری‪ ،‬قەرزی خانوو بۆ ئەو الوانەی‬ ‫ویستیان یەکەی نیشتەجێبوون بۆ خۆیان دروست بکەن‪.‬‬ ‫گرنگترین ئاڵنگارییەکان‪:‬‬ ‫کاروبارەکان هەمیشە بەو ئاقارە بۆ پیشەوە ناچن کە دەمانەوێت‪ .‬لە هەموو ئەموونێکدا‬ ‫هەر دەبێت ئاڵنگاریی و کێشەکان هەبن‪ ،‬ژیانی مرۆڤ لە ئاکامدا تەواو نییە‪ .‬لە‬ ‫پەیوەندی بە رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و الوانیش‪ ،‬کۆمەڵێک ئاڵنگاری و کێشە‬ ‫هەن‪ ،‬ئەمانەیان باس دەکەین‪:‬‬ ‫بەرنامە دابڕاوەکان‪:‬‬ ‫کاری بنیاتنانی کەسایەتی مرۆڤ و زانیاریپێدان و ئەزموندارکردن و کارامەکردنی کارێکی‬ ‫درێژخایەنە بە رێژەیی و پێویستی بە کات و بەرنامەی خۆرە بۆ ئەوەی بەرهەمەکەی‬ ‫پیبگات‪ .‬بۆیە بە دڵنیاییەوە کارەکە ئاڵۆزتر و قوڵترە لە خوولێکی راهێنانی یان‬ ‫پرۆژەیەکی یەکساڵیی‪ .‬بەرنامەی رێکخراوەکان ‪ -‬بە تایبەتی ئەو نمونانەی بینیمان‪-‬‬ ‫بەرنامە و پرۆژەی پارچەن‪ .‬وا دیارە رۆشنبیری خۆراکی خێرا (فاست فوود) کاری‬ ‫لەو بەرنامانەش کردبێت! بە خێرایی جێبەجێی دەکەینو پێمان وایە کەسایەتییمانوەک‬ ‫پیویست پیگەیاند‪ .‬لە راستیدا کاری تواناسازی و گەشەپیدان کاتی زۆر زیاتری دەوێ‬ ‫لەوەی پیمان داوە‪.‬‬ ‫کەمی بەرنامە سەرچاوەگرتووەکان لە پێویستییەکانی الوانەوە‪:‬‬ ‫وەک پێشتر باسمان کرد‪ ،‬نەریتی (پێشتر دارێژان) لەسەر بناغەی بەرنامەی پێشتر‬ ‫دارێژان لە واڵتی ترەوە‪ .‬ئەم شێوەیە رێکخراوەکانی نێودەوڵەتی دایدەرێژن و رێکخراوەکانی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪91‬‬

‫لۆکاڵیش ناچارن وەاڵمدەرەوەی بن بە شێوەیەک لە شێوەکان چونکە دەرماڵەکان لە‬ ‫الیەن رێکخراە نێودەوڵەتییەکانەوەیە‪ .‬چونکە رێکخراوەکان پرۆژە پیشکەش دەکەن و‬ ‫پێویستیان بە دابینکردنی پارەیە بە بەردەوامی‪ ،‬پرۆژەیەکی تر دەنووسێت و گریمانەی‬ ‫دەکات الوان لەگەڵ ‪ -‬پرۆژەی پیشووتر ‪ -‬گواستیانەوە بۆ قۆناغیکی تر بە بی ئەوەی ئەو‬ ‫گۆرانکارییانەی واقیعی راستەقینە بپێوێت و وامان لیدەکات لە پرۆژەیەکەوە بۆ یەکێکی‬ ‫تر بگوازینەوە بە پیی پالنی دارێژراوی پیشووتر بە پیی رێڕەوەێکی دیاریکراو‪ .‬بەوەش‬ ‫لە واقیعەوە سەرچاوەگرتن لە دەست دەدەین کە پێداگری لەسەر توێژینەوەی واقیحی‬ ‫گەنجان کردبیت و بەرپرسیارێتی وە ئەستۆ بگرێت و رێڕەوەکە تەواو بکات کە لە الیەن‬ ‫رێکخراوەکانەوە بۆیان دانراوە‪.‬‬ ‫وەبەرهێنانی رێکخراوەکان و تاکە ناشایستەکان‪:‬‬ ‫بەهۆی بڕی زۆری پارەوە کە ئاراستەی عێراق کراوە و ئەو کێبەرکێ بەهێزەی لە نیێوانن‬ ‫رێکخراوەکاندا هەیە لە عێراقدا و هەوڵی پرکردنەوەی هۆڵەکانی راهێنان بە پرۆژەکانیان‬ ‫و زیاتر بوونی ناوەکان لە لیستی بەشدارەکان‪ ،‬زۆر بێئەرزشی روویدا لە هەڵبژاردنی‬ ‫بەشدارەکان بۆ پرۆژە و بەرنامەکان‪ .‬هەروەها ئەوەی کە کارەکانی ئاڵۆزتر کرد نەبوونی‬ ‫هەڵسەنگاندن لە هەڵبژاردنی بەشدارەکان و پێوەری دروست بۆ بەشداریکردن‪ .‬بووە هۆی‬ ‫ئەوەی پارەیەکی زۆر خەرج بکرێت بە بی ئەوەی کاریگەری پیویست بە پیوانە لەگەڵ‬ ‫پارەی بۆخەرجکراوی هەبیت‪.‬‬ ‫کەمیی باوەڕی الوان بە کۆمەڵی مەدەنی‪:‬‬ ‫ئەگەرچی ئەو الوانەی مەبەستمان بوو باسیان بکەین لەم لێکۆڵینەوەیەدا ئەوانە بوون‬ ‫کە کاریان لەگەڵ رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیدا کردووە‪ ،‬بەاڵم شایانی باسە کە‬ ‫مەرج نییە ئەو کارانە هەمووی ئەرێنی بووبن‪ .‬چەندین بیرکردنەوەی نەرێنییش الی‬ ‫گەنجەکان دروست بووە سەبارەت بە رێکخراوەکان و رۆڵی ئەوان‪ .‬زۆریان تاوانباریان‬ ‫دەکەن بە حزبیبوون و الدانیان بۆ الی گروپیکی سیاسی یان حیزبێکی دیاریکراو لەسەر‬ ‫حسابی ئەوانی تر‪ .‬هەروەها هەن تاوانباریان دەکەن بە گەندەڵی‪ ،‬هەروەها هەن پێیان‬ ‫وایە ئەو رێکخراوانە تەنها رێکخراوی کەسیی و بنامەڵەیین و رزقیان لەسەر رێکخراوی‬ ‫کۆمەڵی مەدەنییە و پەیامی مەدەنی کۆمەڵیان پێ نییە کە بانگەشەی بۆ دەکەن‪،‬‬ ‫وێناکردنی جۆراوجۆری تر کە لە واقیعدا بەڵگەش لەسەریان هەیە‪ ،‬بەاڵم کێشەکە لە‬ ‫بەگشتیکردندایە‪.‬‬ ‫الوازی پسپۆرێتی رێکخراوەان‪:‬‬ ‫راستە رێکخراو و یەکێتییەکانی تایبەتمەند بە گەنجان هەن و بایەخ بە کاروباریان دەدەن‪،‬‬ ‫بەاڵم کێشەکەی ئەوەیە بایەخەکەی لە گروپی گەنجاندا چڕ نابێتەوە بە تەنها‪ ،‬بە پیی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪92‬‬

‫‪15‬‬

‫ئەو بەرنامانەی کە رێکخراوەکان دایانناوە و مامەڵەیان لەگەڵ دەکات‪ .‬رێکخراوەکنمان بە‬ ‫گشتی و ئەوانەی الوان بە تایبەتی رێکخرای پسۆرانە نین‪ .‬ئەگەرچی لە ناو و پەیڕەوی‬ ‫ناوخۆی رێکخراوەکە ئاماژەی گەورە و روون بە الوان هەیە و بەیاخپێدانیان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبینین لە پرۆژەکانیان بایەخ بە بێدایکوباوکان و دروستکردنی قوتابخانە و پەرەپیدانی‬ ‫پرۆژەکانی ئاو و پرۆژەی دیکە هەیە؟! کاتێ لەسەر پسپۆرێتی قسە دەکەین‪ ،‬ئێمە‬ ‫قسە لەسەر مەبەستی بوونی رێکخراوەکان و ستراتییژەکانیان لە پیناوی بەدیهێنانی‬ ‫ئامانجەکانیان‪ ،‬دەکەین‪ .‬ئەمەش تێبینی دەکرێت زۆر الوازە بە هۆکاری زاتی و بابەتی‪.‬‬

‫ڕاسپاردەکان‪:‬‬ ‫لە کۆتایی ئەم پەڕە لێکۆڵینەوەیەدا پیم خۆشە ئاماژە بە هەندێک راسپاردە بدەم کە پیم‬ ‫وایە گرنگە بۆ زیاتر گەیاندنی الوان و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی‪ .‬بۆ ئەوەی رۆڵی‬ ‫رێکخراوەکان کارا تر بێت و زیندووتر بێت لە گەشەپیدانی الواندا‪:‬‬ ‫ رێکخراوە نیودەوڵەتییەکان بەرنامەکانیان دوای خوێندنەوەی واقیعی الوان‪ ،‬دابنێن و‬‫لەوەوە سەرچاوە بگرێت‪.‬‬ ‫ هاوکاری زیاتر و هەماهەنگی نیوان وەزارەتی رۆشنبیری و الوان و رێکخراوە‬‫نیودەوڵەتییەکان و لۆکاڵەکان کە بایەخ بە ژیانی گەنجان دەدەن بۆ جێبەجێکردنی‬ ‫بەرنامە گەنجانەکان‪.‬‬ ‫ زۆرترکردنی بەرنامەکانی کە بایەخ بە کاراکردنی رۆڵی الوان دەدات لە کاری خۆبەخش‬‫لە کۆمەڵی لۆکاڵدا‪.‬‬ ‫ زۆرترکردنی ئەو بەرنامانەی کە بایەخ بە گەیاندنی رۆشنبیری گەنجەانی ئێمەو واڵتانی‬‫تری دنیا دەدات (ناوچەیی‪ -‬هەرمی‪ -‬جیهانیی) بۆ سوودمەندبوون و گۆڕینەوەی ئەزموون‬ ‫و کرانەوەی ئاسۆی بیر و گرێدانی ئەزموونەکانیان‪.‬‬ ‫ بەرنامە بۆ گەشەپیدانی باوەڕبوونی گەنجان بە خۆیان و گەشەپیدانی توانا ژیانییەکانیان‪.‬‬‫ کردنەوەی کەناڵەکانی گفتوگۆکردنی کارا لە نیوان گەنجەکان و سەرکردەکانی‬‫کۆمەڵ(سیاسی‪ -‬فکری‪-‬رۆشنبیری‪ -‬ئەدەبی)‪.‬‬ ‫ بەرنامە بۆ گەشەپیدانی رۆحی نیشتیمانی و دروستکردنی ناسنامەی نیشتیمانی‬‫هاوبەش بۆ الوان‪.‬‬ ‫ توێژینەوەی پێشترێتییەکانی الوان و کاریان و هاوبەشیپیکردنیان لە دۆزینەوەی‬‫چارەسەریی بۆ کیشەکانیان و بەشداری لە وەاڵمدانەوەی ئەو پێشترێتییانەی کە‬ ‫سنوورەکانیان بۆ خۆیان داناوە‪.‬‬ ‫ تێکەڵکردنی الوان لە کاری بنیاتنانی کۆمەڵ و دەرککردنیان بەوەی بەشێکن لە‬‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪93‬‬

‫کیشەکان و پیویستە بەشێکیش بن لە چارەسەرییەکان‪.‬‬ ‫ئێستا دەرفەتێکی زێڕینمان بەدەستەوەە بۆ بنیاتنانی ئەو کۆمەڵەی کە خه‌ونمان پێوە‬ ‫دەبینی و باوباپیرانمان لە پیناویدا تێکۆشان‪ .‬کۆمەڵی مەدەنی ئەو گرەوەی لەسەر‬ ‫دەکرێت کە دەتوانی نەوەیەکی بەتوانا ئامادە بات بۆ سەرکردایەتکردنی ئێشتا و‬ ‫بنیاتنانی دوارۆژ بۆ ئەوەی ئامادەییمان لە بنیاتنانی شارستانیدا هەبێت و بەشداری‬ ‫نووسینەوەی میژوو بکەین‪ ،‬دوای ئەوەی سااڵنیکی دورودرێژ لە دەرەوەی میژوو و‬ ‫جوگرافیا بووین‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪94‬‬

‫‪15‬‬

‫کۆمەڵی مەدەنی‪..‬‬ ‫گەرانەوە بۆ سەرەتا‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪.‬ستیڤن م‪.‬دیلۆ‬ ‫‪Steven. M. Delue‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬زانا کەمال مەالزادە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪95‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪96‬‬

‫‪15‬‬

‫یەکەم‪ :‬کورتەی باسە سەرەکیەکە‬ ‫لەم بەشە کورتەیەک لە بیرۆکەی نوسەرەکان باسدەکەین و پاشان پێشبینیەک دەخەینە‬ ‫روو سەبارەت بە داهاتووی کۆمەڵی مەدەنی بە پشت بەستن بەو رەخنانەی لە بەشی‬ ‫پێشوو باس کران‪.‬‬ ‫‪ -1‬کۆمەڵی مەدەنی وەک بوارێکی سەربەخۆ‬ ‫لە گفتوگۆماندا لەسەر کۆمەڵی مەدەنی وتمان کە دوو خەسلەتی تایبەتی هەیە‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوەی بوارێکی سەربەخۆیە لە کۆمەاڵنێکی سەربەخۆی خۆبەخش پێکدێت کە وەک‬ ‫بەربەستێک دەوەستن بەرامبەر دەسەاڵت‪ .‬وە لەبەر ئەوەی بانگەشە دەکات بۆ پێگە‬ ‫بەنرخەکانی شارستانییەت وەک رێزگرتن لەالیەن هەموانەوە و لێبوردەیی‪ ،‬سەرەتا باس‬ ‫لە بوارە سەربەخۆکەی دەکەین و چۆن نوسەرەکان لەم رەهەندەوە بۆچونیان دارشتوە‪.‬‬ ‫پاشان بۆچونەکانیان سەبارەت بە پێگە بەنرخەکان دەخەینە روو‪.‬‬ ‫سەبارەت بە نوسەرە کالسیکی و مەسیحیەکان وا دەبینین کە بواری سەربەخۆیان‬ ‫رەت کردوەتەوە کە لەراستیدا رەهەندێکی نامۆیە بۆ بیرکردنەوەیان‪ .‬بۆنمونە الی‬ ‫ئەفالتون دەبوایە بەشەکانی کەسایەتی لە کۆمەڵی دادپەروەر بەپێی پێویستیەکانی‬ ‫بیر و هۆش رێکبخرایە‪ .‬هەر تاکێکیش دەبوایە باشترین کار بەرێوەببات کە لەگەڵ‬ ‫تواناکانی دەگونجێت‪ .‬بۆیە دەبوایە دەسەاڵتداران سیستمێکی پەروەردەیی بەرپا بکەن‬ ‫کە بریتیبێت لە راهێنان لەسەر پێگە بەنرخەکان لەرێی رێزگرتن لە یاساوە‪ .‬هەروەک‬ ‫دەبوایە بانگەشە بۆ ئەو درۆیە بکەن کە خواوەندی دروستکەر دەیەوێت کە هەر کەسێک‬ ‫کارەکەی بە باشترین شێواز ئەنجام بدات‪ .‬رونیشە کە بونی بوارێکی سەربەخۆ و جیاواز‬ ‫لە دۆخێکی وادا بەربەست دەبێت لەرێی دەسەاڵتداران بۆ بەردەوام بون لەسەر درۆ‬ ‫گەورەکانیان و بە باشی بەرێوەبردنی کارەکانیان‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪97‬‬

‫ئەرستۆش بەهەمان شێوە ویستویەتی کۆمەڵێکی رێکخراو بەپێی پێویستیەکانی بیر و‬ ‫هۆش بونیات بنێت و وایزانیوە باشترین رێگا بۆ گەیشتن بەم ئامانجە لەرێی یەکسانیەکی‬ ‫رێکخراو کە پایەکانی پێگە رەوشتیە گشتیەکانە کە دەبنە بنەمای هاورێیەتی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەرستۆش بەندەکان و ئافرەتان و چەندین جۆری کۆمەڵی دورخستوەتەوە لە‬ ‫بینینی رۆڵی هاواڵتی بوون و بەشداریەکی تەواو لە کۆمەڵ‪ .‬جگە لەوەی کە دەبوایە رۆڵە‬ ‫جیاوازەکانی ئەندامانی شارێک دەبوایە لە خزمەتی شارەکەبن لە پلەی یەکەمدا‪ .‬بۆیە‬ ‫نابینین کە ئەرستۆ بونی بوارێکی سەربەخۆ قبوڵ بکات کە هاوڕا نەبن لەگەڵ دەوڵەت‪.‬‬ ‫هەر وەک بیرکردنەوە مەسیحیە جیاوازەکانیش کاریان نەکردووە بۆ رەخساندنی‬ ‫بوارێکی سەربەخۆ کە ببێتە سەرەکیترین خاڵەکانی کۆمەڵ‪ .‬ئۆگەستین دەوڵەتی وەک‬ ‫پارێزەرێکی سیستەم دەبینی لە شارێکی مرۆڤایەتی پڕ لە تاوان‪ .‬دانیشتوانی ناو ئەم‬ ‫شارەش لەوانەی دەیانەوێت لەم دۆخە دەربازبن سەربەخۆیی لە جیهاندا وەک ئامانجێک‬ ‫نابینن‪ .‬بەڵکو لەهەوڵی دەرباز بون لە تاوانن و ئارەزووی دادپەروەریین کە دوو ویستن‬ ‫تەنها لە دنیایەکی تر بەدی دێت نەک لێرە‪ .‬بۆیە کۆمەڵی مەدەنی پەیوەندی نەبووە‬ ‫بە ئامانجەکانی مرۆڤایەتی وەک ئۆگەستین رونی کردوەتەوە‪ .‬ئەکوینی هەوڵی دا بۆ‬ ‫بەدیهێنانی کۆمەڵیەکی هۆشمەندی رێکخراو لەسەر بنەماکانی کڵێسای کاسۆلیکی و بواری‬ ‫سەربەخۆش بنەمای رێنماییەکانی کڵێسا بوون‪ .‬لەپاشانیشدا کەمکردنەوەی دەسەاڵتی‬ ‫کڵێسا‪ .‬سەبارەت بە بیرمەندەکانی چاکسازیش وەک لۆسەر و کالڤن حەزیانکردوە‬ ‫دەوڵەت یارمەتیدەربێت لە بەرێوەبردنی رێنماییەکانی رێبازی چاکسازی مەسیحی‪ .‬بۆیە‬ ‫بەردەوام هیچ دەرفەتێک نابینین بۆ بونی بوارێکی سەربەخۆ الی ئەوانەی کە پەی بە‬ ‫دورکەوتنەوە لە ئاین دەبەن‪.‬‬ ‫روانگەی میکیاڤیللی بۆ دەسەاڵتی سیاسی کە پێویستی بە کڵێسا نییە بەڵکو پێویستی‬ ‫بە توانا و لێهاتووی دەسەاڵتدارێکە ووشیاربێت لە دابینکردنی باشترین بەرژەوەندی بۆ‬ ‫تاکەکانی‪ .‬ئەوە دیدگایەکە بانگەشە بۆ کۆمەڵێک دەکات تێیدا تاکەکان سەربەستن لە‬ ‫شوێنکەوتنی ئەو چاالکیانەی بەرژەوەندیە تاکەکەسیەکانیان خزمەت دەکات‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫سنوری سودبەخشین بە بەرژەوەندی گشتی‪ .‬بۆیە دەبینین میکیاڤیلی دەرفەتی بۆ بونی‬ ‫بواری سەربەخۆ هێشتوەتەوە گەر دژ بە رێزگرتن لە یاسا یان دەسەاڵتە سیاسیەکانی‬ ‫بۆ خزمەتی گشتین‪ ،‬کار نەکات‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪98‬‬

‫‪15‬‬

‫لە سەردەمی نوێشدا هۆبز دەبینین کە پێگە بەنرخەکانی شارستانیەت وەک رێزگرتن و‬ ‫ماف و دادپەروەری و رۆشنبیری زۆر بەرز نرخاند‪ ،‬بۆیە لەم جۆرە بیرکردنانەوە بۆ بواری‬ ‫سەربەخۆ بەئاسانی جێی دەبێتەوە‪ .‬بەاڵم لەبەر ئەوەی هۆبز وا بیری دەکردەوە کە بەبێ‬ ‫هێزی دەوڵەت ناکرێ ئەو بنەمایانە بچەسپن و دەوڵەت الی هۆبز ئەو مافەی پێ درابوو‬ ‫کە بتوانێت ببێتە هەرەشە لەسەر ئەو مافانەی دەبنە هەرەشە بۆی‪ ،‬بۆیە بەردەوام‬ ‫ناکۆکی و دڵەراوکێیەک هەبوە لەالیەن حکومەتەوە بەرامبەر ئەو بوارە سەربەخۆیە کە‬ ‫لە کۆمەاڵنی خەڵک پێکهاتوون لەناو کۆمەڵی مەدەنی و‪ ،‬هەمیشە هەرەشە بووە بۆ‬ ‫سەربەخۆییان‪.‬‬ ‫بەاڵم رێبازی لۆک لە بەخشەندەیی و حکومەتی بەستراوە و بیرۆکەکەی لەبارەی ئەوەی‬ ‫کە دەسەاڵتی زۆرینە دەبێ رێز لە مافەکانی هەمووان بگرێت‪ ،‬بوار دەرەخسێنێت بۆ‬ ‫بونی بوارێکی سەربەخۆ‪ .‬بواری سەربەخۆ الی ئەو دەتوانێت بۆ نمونە ئاین بپارێزێت لە‬ ‫دەستوەردانی واڵت‪ .‬لە الیەکی تریشەوە فەلسەفەی رۆسۆ کە ویستی گشتی بنەمایەتی‬ ‫ناتوانێت پارێزگاری لە بواری سەربەخۆ بکات وەک لۆک‪ .‬لەبەر ئەوەی کە دەبێ کۆمەڵ بۆ‬ ‫بەرژەوەندی گشتی کاربکات‪ ،‬کەواتە دەبێ هەمووان پاڵپشتی بن و بەرزی بکەنەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫گومانکردنی هەرتاکێک لە بەرژەوەندی گشتی دەبێتە کردارێک دژی ویستی هەموان‪ .‬بۆیە‬ ‫دەبینین رۆسۆ ئەوەندە بەتەواوەتی دەرفەتی نەداوە بە بونی بواری سەربەخۆ‪ .‬سەرەرای‬ ‫ئەوەش کە دەکرێت بەرژەوەندیە گشتیەکان بەئاراستەیەک رەوانە بکرێت‪ ،‬کە بتوانێت‬ ‫پارێزگاری لە بواری سەربەخۆ بکات‪ ،‬بەاڵم رۆسۆ بەباشی نەزانیوە‪ .‬چونکە هەوڵی داوە‬ ‫شێوازێک لە گفتوگۆ دامەزرێنێت کە بتوانێت لە چوارچێوەیدا دەستەواژەی گرنگ بۆ‬ ‫بەرژەوەندی گشتی پەرەپێبدات‪ .‬ئەوەش لەرێی راستیەکەوە کە دەڵێت ناکۆکیەکانی‬ ‫نێوان خەڵکی شاراوەن‪ .‬بواری سەربەخۆش کە بانگەشە بۆ سیستمێک دەکات تیایدا‬ ‫هەندێ لە خاوەن دیدگا رونەکان بیرۆکەکانیان باڵوبکەنەوە بەسەر تاکەکانی ناو بوارەکە‬ ‫دەبێتە هەرەشەیەک بۆسەر بەرژەوەندی گشتی بەپێی رۆسۆ‪.‬‬ ‫بیرۆکەکانی کانت لە دابین کردنی مافەکان بۆی هەبوو هاوسەنگیەک لە بەرژەوەندیەکان‬ ‫دابینکات‪ ،‬بەشێوەیەک کە نەکرێت بەرژەوەندییەکی زۆرینە ئەوەندە دەسەاڵت بەدەست‬ ‫بێنێت کە هەمووان ناچاربکات بێنە ژێر رکێفی‪ .‬ئەم بیرکردنەوە پێویست بەوە دەکات‬ ‫کە چەندین بواری سەربەخۆ هەبن کە تاکەکانیان برێکی باش هێز و دەسەاڵتیان بێت کە‬ ‫رکابەری کۆمەالنی تر بکەن‪ .‬کۆمەڵی مەدەنی الی هیگڵ بریتیە لە پێکدادانی شەپۆلی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪99‬‬

‫بیرکردنەوە جیاوازەکان کە هەندێ جار ملمالنێ و هەندێ جار هاوتەریب دەبن‪ .‬هیگڵ‬ ‫نەک تەنها دەوڵەتی بەشدار کردوە لەگەڵ کۆمەڵی مەدەنی بەڵکو وتویەتی کە دەبێ‬ ‫لە منداڵدانیەوە دەرچێت و بۆیە دواتر ناچار دەبێت رێز لە بۆچونەکانی بگرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫خاڵی الوازی ئەم بیرۆکەیە ئەوەیە کە دەوڵەت بۆی هەیە هەرساتێک ویستی بتوانێت‬ ‫بواری گشتی داگیربکات بەتەواوەتی و کەواتە سەربەخۆی بواری سەربەخۆ دەکەوێتە‬ ‫مەترسیەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا لەبەرئەوەی واڵت الی هیگڵ لەسەر تێگەیشتن و گفتوگۆ‬ ‫گشتیەکان بەندە‪ ،‬هەرگیز ئەوەندە توانای نابێت کە بواری سەربەخۆ لەناوببات‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو بوارە سەربەخۆیەی لەسەر کۆبونەوەی ئارەزومەندانەی کۆمەاڵنێکی خەڵکی پێکدێت‪،‬‬ ‫دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ستیوارت میڵ کە بەپێویستی دادەنێت کە بواری سەربەخۆ هەبێت‪ .‬دەبینین‬ ‫کە ئەم پێویستیە لەوێوە سەرچاوە دەگرێت کە دەبێ ئامانجیان بەرزکردنەوەی ئەرکە‬ ‫گرنگەکانی حکومەت بێت‪ .‬لەبەر ئەوەی میڵ نەیدەویست هەموو جومگەکانی حکومەت‬ ‫لەبەر دەستی دەزگا بیرۆکراتیەکان بێت‪ .‬لەبەر ئەوەی لەو کاتەدا تاکەکان توانا و‬ ‫لێهاتووییان لەدەست دەدەن و چاالک نابن و لە کێشە سەرەکیەکان تێناگەن و کۆنابنەوە‬ ‫بۆ دۆزینەوەی چارەسەر لە نەهامەتیەکان و هەڵگرتنی هەندێ بەرپرسیارێتی لە‬ ‫چارەسەرکردنیان‪ .‬بەاڵم لیبرالیەتی سیاسی الی رۆڵز پاڵنەرێک بووە بۆ بواری سەربەخۆ‬ ‫بەو شێوەیەی کە خەڵکی و کۆمەڵ دەیەوێت بە بونی چەندین بواری سەربەخۆی هەڵگری‬ ‫بیر و بۆچونی جیاواز بەاڵم پێکەوە لە کەشێکی لێک تێگەیشتن و ئارام و لێبوردە‬ ‫کۆبنەوە‪ .‬لەسەر ئەم گروپانە ئەوەیە کە پابەند بن بە بیرکردنەوە و هۆشمەندی گشتی و‬ ‫لەوانە رێزگرتن لە مافە گشتیەکان‪ .‬چونکە بە پێچەوانەوە سەربەخۆیی بواری سەربەخۆ‬ ‫دەکەوێتە مەترسیەوە یان لەالیەن گروپەکانی ترەوە یانیش لەالیەن حکومەتەکانەوە‪.‬‬ ‫لە کۆتایشدا الی پارێزگارانی وەک تۆکڤیل و ئاواکشۆت کە بەهێزترین داواکارانی بونی‬ ‫بواری سەربەخۆن‪ .‬تۆکڤیل دەڵێت گەر تاکەکان بەرپرسیارێتی کێشە تایبەتیەکانی‬ ‫خۆیان هەڵنەگرن بە کۆبونەوە لە گروپەکان بەشێوەیەک ئاشتیانە و لە سنوری رێزگرتن‬ ‫لە بەرژەوەندیە گشتیەکان بێت بە هیچ شێوەیەکی تر بەدی نایەت‪ .‬بۆیە خەڵکی گروپ‬ ‫و کۆمەڵەکان پێک دێنن و بەشدار دەبن لە حکومەت بەتایبەتی لەسەر ئاستی ناوچەکان‬ ‫لەرێگای ئەم چاالکیانەشەوە فێردەبن چۆن بەرگری و داوای بەرژەوەندیەکانیان بکەن‬ ‫بە شێوازێک لەگەڵ هەموو پێویستیەکانی کۆمەڵ بگونجێت‪ .‬زۆر گرنگیشە سەربەخۆیی‬ ‫ئەم کۆمەاڵنە بپارێزرێت لەبەر ئەوەی ئەم پاراستنە دەبێتە هۆی پارێزگاری هاواڵتیان‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪100‬‬

‫‪15‬‬

‫لە رێزگرتن لە بەرژەوەندیە گشتیەکان‪ .‬بەاڵم ئاواکشۆت کۆمەڵی مەدەنی بەوشێوە‬ ‫دەبینێت کە لەسەر رەخساندنی کردەوە مرۆڤایەتیەکان بەگشتی بونیات بنرێت کە بە‬ ‫یاساکانی رەوشتەوە بەستراونەتەوە‪ ،‬زۆرترین بڕی سەربەخۆیی بەرهەم دێنێت‪ .‬دەوڵەت و‬ ‫حکومەتیش نابێ بەهیچ شێوەیەک دەسەاڵتیان نەبێت بێنە ناو کۆمەڵەوە و دەستوەردەنە‬ ‫ئەم رێسایانە‪ .‬لەبەر ئەوەی لەو کاتەدا دەوڵەت دەست دەگرێت بەسەر ژیانی خەڵکیەوە‬ ‫و سەربەخۆییان زەوت دەکات‪ .‬لەم روانگەوە ئاواکشۆت جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە‬ ‫کە حکومەت دوربێت لە چاالکیە سەربەخۆکانی کۆمەڵ تا ئەو بوارە سەربەخۆیانە‬ ‫بتوانێت بیانپارێزێت لە دەوڵەت‪ ،‬لەکاتێکدا یەکالیەنە بریاریدا یان نەگەرایەوە بۆ میلەت‬ ‫و مەرکەزیەتێکی توندی هەڵبژارد‪.‬‬ ‫دەبینین کە رەخنەگرانی بواری کۆمەڵی مەدەنی وەک بەشێک لە رەخنە گشتیەکانیان‬ ‫گومان دەکەن کە بەشێوەیەکی تەواو بواری سەربەخۆ بونی هەبێت‪ .‬مارکس بۆ نمونە‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی وەک دەزگایەک دەبینێ بۆ ئازار و ئەشکەنجە و سوکایەتی کردن بە‬ ‫کرێکاران‪ .‬هیچ بوارێکی سەربەخۆش نییە کە بوار بە پەرەسەندنی تەواوی تواناکانیان‬ ‫بدات‪ .‬الی نیتچە کۆمەڵی مەدەنی برەو بە بیرکردنەوەی مێگەل دەدات وەک چۆن الی‬ ‫ئاژەڵە بەکۆمەڵەکانی دارستان و دەشتەکان بیردەکەنەوە وادەبێت و هەندێ جار خاوەن‬ ‫بیر و هۆشە جیاوازەکانیش کە رەنگە بیرکردنەوەکانیان باشتر بێت لە کۆمەڵێکی زۆر لە‬ ‫خەڵکی‪ ،‬والێدەکات بەئاراستەی بیرکردنەوەی بەکۆمەڵ بروانێت و دوای مێگەل بکەوێت‪.‬‬ ‫بۆیە هیچ بوارێکی سەربەخۆی راستی نییە بتوانێت بوار بەو چینە بدات کە بەراستی‬ ‫باشترینە ئەو جیاوازیانە بخوڵقێنێت کە دەبێتە هۆی دەوڵەمەند کردن و بەرزکردنەوەی‬ ‫ژیان‪ .‬الی هەندێ لە چاالکوانان و نوسەرانی بواری ئافرەتانیش لەبەر ئەوەی کۆمەڵی‬ ‫مەدەنی زیاتر پیاوساالریی دەنرخێنێت ئەوا دان بە هیچ بوارێکی سەربەخۆ نانێن تا‬ ‫نەگەنە هەمان ئاستی پیاوان لە بریار و ماف و ئەرک و کارکردن‪.‬‬ ‫‪ -2‬پێگە بەنرخەکانی شارستانیەت‪.‬‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی سەرەرای پێویستی بە بونی بوارێکی سەربەخۆ‪ .‬پێویستی بە کەشێکی‬ ‫رەوشتی گشتی هەیە کە بەرگری لە مافە تاکەکەسیەکان بکات لە چوارچێوەیەک کە رێز‬ ‫بگرێت لەو پێگە بەنرخانەی کۆمەڵ کە دەتوانن ئەم مافانە فەراهەم بکەن و پابەند بێت‬ ‫بە بەرپرسیارێتیە گشتیەکان کە پێویستن بۆ پاراستنی سەربەخۆیی کۆمەڵ‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪101‬‬

‫زانیاریمان وەرگرت لەسەر بۆچونی نوسەرە کالسیکیەکان و کریستیانەکان سەبارەت‬ ‫بە بواری سەربەخۆ‪ .‬ئێستا بۆچونەکانیان سەبارەت بە پێگە بەنرخەکانی کۆمەڵ‬ ‫دەخەینەروو‪ .‬لە هەموو بارەکاندا دەبینین رەوشتە باوەکانی کۆمەڵ خەڵکی بەئاراستەی‬ ‫بەرژەوەندی گشتی رەوانە دەکات‪ .‬بەاڵم جیاوازیەکە لەوەدایە کە چۆن بەرژەوەندی‬ ‫گشتی دارێژراوە الیان‪ .‬الی کالسیکیەکان بەرژەوەندی گشتی داوا دەکات لە هاواڵتیان بە‬ ‫بەشداری تاکەکان لە کۆمەڵ و پاڵپشتی کردنی و هەڵگرتنی ئەرک و بەرپرسیاریەتیەکان‪.‬‬ ‫خولیای خەڵکی لە سەدەکانی ناوەراست پەیوەست بووە بە بەشداری لە ئامانجە‬ ‫کۆمەاڵیەتیە فراوانەکان‪ .‬بەرژەوەندی گشتی الی ئەفاڵتون بریتی بووە لە دادپەروەری‪.‬‬ ‫ئەوەش بە پاکتاوێکی تەندروست لە بەشەکانی ناخ و هەستانی کەسەکان بە ئەنجامدانی‬ ‫شیاوترین ئەرک بە باشترین شێوە‪ .‬الی ئەرستۆ بەرژەوەندی گشتی لەسەر بەشەکانی‬ ‫پێگە رەوشتیەکان و چاکویستیەکان بووە بەگشتی و راستگۆیی بووە‪ .‬هەر وەک‬ ‫بەباشترین شێوە ئەنجامدانی ئەرکەکان کە تاکەکان دەیگرنە دەست بەدرێژایی ژیانیان‪.‬‬ ‫الی ئۆگەستین بەرژەوەندی گشتی بونی نییە تا خەڵکی یارمەتیدەر نەبن لە پاراستنی‬ ‫ئاشتی و رێکخستنەکانی کۆمەڵ بە پشتاوپشت کردنی تاکەکانی لە گەشتیاندا بەم‬ ‫شارە جیهانییە تا بگەنە خۆشبەختی هەتاهەتایی لەو دونیادا‪ .‬بەرژەوەندی گشتی الی‬ ‫ئەکوینی بریتییە لە پارێزگاری کردن لە کۆمەڵی کریستیانی کە سیستمی بیرکردنەوەی‬ ‫لە باوەربون بە خوداوە وەردەگرێت و پەیوەست بون بە یاساکانی سروشت و یاسا‬ ‫مرۆڤانەکان‪ .‬الی بیرمەندانی چاکسازی بەرژەوەندی گشتی پەیوەستە بە ئەنجام دانی‬ ‫ئەرکە ئاینیەکان وەک خێر کردن بە کەسانی تر کە پێویستیان پێیەتی و بایەخدان‬ ‫بە ئەرکە مەدەنیەکان و لەناویدا یارمەتیدانی حکومەت لە هەوڵەکانی بۆ پاراستنی‬ ‫ئاشتی و دادپەروەری کۆمەاڵیەتی‪ .‬هەمو بۆچونەکان وادەخوازن کە رێز لە یاسا و بنەما‬ ‫سەرەکیەکانی کۆمەڵ و حکومەت بگیرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم میکیاڤیلی کە بە کەسایەتیەک دادەنرێت وەرچەرخانێکی کردوە لە شێوازی کالسیکی‬ ‫و مەسیحی لە بیرکردنەوە بۆ چاخی نوێ‪ .‬پاڵپشتی رەوشتە کۆمەاڵیەتیەکانی کردووە کە‬ ‫رێز لە یاسا و بەرژەوەندی گشتی دەگرن لە کۆمەڵ‪ .‬لەوانە حکومەتە کۆمارییەکان کە‬ ‫بەبەشداری چینە جیاوازەکانی کۆمەڵ پێکدێت‪ .‬بەاڵم ئەو بەمە دەیویست یەکگرتنێک‬ ‫دروست بکات لەنێوان پێگەکانی چاکویستی کۆمەاڵیەتی کالسیکی و بەرپرسیارێتیە‬ ‫نوێکان لە بەرزڕاگرتنی ئازادییە تاکەکەسیە فراوانەکانی هاواڵتیان‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪102‬‬

‫‪15‬‬

‫لە دیدگای لیبراڵیە سەردەمییەکان بۆ کۆمەڵی مەدەنی ئەوە دەخوازرێ لە تاکەکان‬ ‫کە چاکویستیە شارستانیەکان بەگشتی هەر وەک کۆمەڵ کالسیکیەکان بپارێزرێت‪ .‬لە‬ ‫رێز گرتنی یاسا و پاڵپشتی کردنی بەرژەوەندیە گشتیەکانی کۆمەڵ‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫دەبێ پێوەرەکانی چاکویستیە مەدەنیەکان بەتایبەت بەخشندەیی و لێبوردەیی و‬ ‫رێزگرتن مەرجێکی سەرەکین بۆ گەرەنتی کردنی مافەکان‪ .‬کە دەبێتە پارێزەری ئازادیە‬ ‫تاکەکەسیەکان‪.‬‬ ‫الی نوسەرە پارێزگارەکانی سەردەم‪ ،‬گرنگی پاراستنی چاکویستیە مەدەنیەکان زەقترین‬ ‫پرسە‪ .‬لەبەر ئەو هەموو جەختکردنە گەورەیەی کۆمەڵی لیبرالی دەیکاتە سەر ژیانی‬ ‫تاکەکەسەکانەوە‪ .‬سەرەرای ئەوەی کە رێزگرتن و لێبوردەیی دوو خەسلەتی پەیرەو‬ ‫کراون بەاڵم پارێزگاران جەخت لەسەر مانەوە لەئاستی تاکەکەسی دەکەنەوە‪ .‬هەر‬ ‫یەکێکیان بێت (بێرک یان تۆکڤیل یان ئەواکشۆت) دودڵن لەوەی کە ژیانی تاکەکەسی‬ ‫پەیوەست بێت بە فۆلکلۆر و یاسا کۆمەاڵیەتیەکانی دەبنە بنەمای گەشەسەندنی تەواوی‬ ‫مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫‪ -3‬رێزگرتن لەنێوان هەمووان‬ ‫رێزگرتنی هەمەالیەنە‪ ،‬چاکویستییەکە رۆڵێکی تەوەرەیی دەبینێت الی بەرگریکارە‬ ‫لیبرالیەکان لە کۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬وەک هۆبز و لوک و کانت و هیگڵ و میڵ و رۆڵز‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوەی رێزگرتن لە هەموو دۆخێکدا دەبێتە ئامرازێک بۆ گەرەنتیکردنی مافە بنەرەتیەکان‬ ‫بۆ هەموان‪ .‬ئەوەش لەوێوە بنەما دەبێت کە خەڵکی لە دارشتنی بۆچونی تایبەتیان‬ ‫بۆ ژیان و دیاریکردنی باشترین رێگا بۆ گەیشتنە ئامانجەکانیان دەبێ رێز لە بۆچون و‬ ‫رای جیاواز بگرن و لێی تێبگەن‪ .‬ئەمەش بەو واتایە نا کە بەناچاری دەبێ لەگەڵیان‬ ‫بسازێین‪ .‬بەڵکو بەوەی کە دەبێ بوار برەخسێنین بۆ ئەوانەی لەگەڵیان ناگونجێین و‬ ‫لەوێوە بریارەکان سەرچاوە بگرن کە زیان بە کەسانێک نەگەیەنێت بۆ هێشتنەوەی ماف‬ ‫و سەربەستییه‌ گشتیەکان‪.‬‬ ‫سەرەرای ئەوەی هۆبز لە بیرۆکەی یرێزگرتن هەندێ جیاوازە لەوانەی تر بەاڵم دەڵێت‬ ‫کە دەکرێت ئەویش بە تەریبی لەگەڵ یاسا سروشتیەکان کار بکات‪ .‬چاکویستیە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکانی وەک چاکە و دادوەریەک کە رەوشت پاڵپشتی بێت و پێویستی بە‬ ‫پاراستنی مافی هەمووان بنەماکانی کۆمەڵی مەدەنیە‪ ،‬بەاڵم لۆک سرودەکەی گەورەتر‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪103‬‬

‫بوو لەسەر رێزگرتن سەرەرای ئەوەی تیۆرەکەی پێویستی بە رێزگرتن بوو بۆ مسۆگەر‬ ‫کردنی مافەکان لە پێناو روبەروبونەوەی ناکۆکییە ئاینیەکان و ملمالنێ چینایەتیەکان‬ ‫کە لە کارلێکە بازاریەکاندا پەیدا دەبێت‪.‬‬ ‫بەاڵم تێگەیشتنەکانی لەبارەی فەرمانرەوایی زۆرینە و حکومەتی پەیوەست و بەتایبەت‬ ‫سەبارەت بە لێبوردەیی دەتوانێت رێزگرتنی هەمەالیەنە بپارێزێت و رێگە بۆ لوک‬ ‫خۆشبکات بۆ سەرکەوتن بەسەر ئەو هەڕەشانەی بۆ سەرئازادی هەن‪ ،‬کە لە ئەنجامی‬ ‫ناکۆکیە چینایەتی و ئاینیەکانەوە پەیدا دەبن‪ .‬هەر وەک دەبینین کە کانت لەرووی‬ ‫رێزگرتنی هەمەالیەنە لە رێی پابەند بون بە بیرکردنەوەی گشتیەوە بەرجەستە دەبێت‪.‬‬ ‫کاتێ تاکەکان لەرێی دیالۆگەوە رای یەکتر وەردەگرن بە بایەخەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم هیگڵ سەبارەت بە رێزگرتنی ئاڵوگۆڕکراو‪ ،‬وا چاوەڕوان دەکات لە تاکەکان کە‬ ‫بایەخ و گرنگی بدەن بە را و بۆچونی بەرامبەرەکانیان لە رێرەوی دارشتنی سیاسەتەکانی‬ ‫کاری سیاسی‪ .‬بەاڵم میڵ بەو ئاراستە دەرۆیشت کە پارێزگاری لەو رێسایانە بکات کە‬ ‫دەبێتە هۆی گەشەی بیر و هۆشی تاکەکان کە وا پێویست دەکات بایەخی تەواو بدەن‬ ‫بە بۆچون و باسەکانی بەرامبەر و دەوروبەر لەکاتی بریاردانیاندا‪ .‬بەاڵم تێگەیشتنی‬ ‫رۆڵز سەبارەت بە بیرکردنەوەی گشتی تەنها داوا ناکات لە خەڵکی کە کێشە گشتیەکان‬ ‫بەشێوەیەک دارێژنەوە کە مافە یەکسانەکان بپارێزێت‪ ،‬بەڵکو ئەوە لەبەرچاو بگرن‬ ‫کە بۆچون و پێگەی بەرامبەرەکان و خەڵکی لەبەرچاو بگرن کاتێ تێکەڵ دەبن لە‬ ‫بیرکردنەوە گشتیەکاندا‪ .‬دواتر رۆسۆ دەبینین کە رەخنەگرێکی سەرەکی هۆبز و لۆکە‪،‬‬ ‫رێبازێکی گفتوگۆکردن بە پێویست دەزانێت بەو ئومێدەی کە ببێتە هۆی کەمترین‬ ‫ناکۆکی لەنێوان خەڵکی‪ .‬ئەو وای نەدەبینی کە ئەوکەسانەی خاوەن بیرکردنەوە و‬ ‫بۆچونی جیاوازن رادیکاڵ بن بەڵکو پێویستیان بە بوارێکە کە پێویست دەکات تێیدا رێز‬ ‫لە بۆچونەکانیان بگیرێت‪.‬‬ ‫دەتوانرێت بوترێت کە ئەوانەی بەرگری لە کۆمەڵی مەدەنی دەکەن پێگەیەکی بەرز‬ ‫دەدەنە رێزگرتنی هەمەالیەنەی ئاڵوگۆرکراوی نێوان خەڵکی‪ .‬بێرک بۆنمونە مافەکان بەو‬ ‫شێوە دەبینێت کە لەسەر پێویستیە سەرەکیەکان بەدیهاتوون کە لەرێی رۆشنبیرییە‬ ‫دێرینەکان و فۆلکلۆرەوە رەگیان داکوتاوە‪ .‬بۆیە کۆمەڵی مەدەنی ناچارە دەرفەت‬ ‫بە بۆچونە جیاوازەکان بدات‪ .‬تۆکفیڵیش رێزگرتنی هەمەالیەنە بە بەشێک لە کردارە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪104‬‬

‫‪15‬‬

‫رامیارییەکان دەزانێت کە تێیدا تاکەکان فێری دوبارە ئاراستەکردنەوەی بەرژەوەندیە‬ ‫تایبەتیەکانیان بکەنەوە بەشێوەیەک کە پێداویستیەکانی دەوروبەر لەبەرچاو بگرێت‪.‬‬ ‫سەرەرای ئەمانەش لەو بیرکردنەوەی پشت بە تێگەیشتنێکی تەندروست بۆ بەرژەوەندی‬ ‫تایبەتی دەبەستێت شێوازێک لە ژیانی کۆمەاڵیەتی بەدی دەکرێت کە بەندە لەسەر‬ ‫چاکویستیەکانی یەکسانی و دەست هەڵگرتن لە هەندێ لە مافە تایبەتیەکان لەپێناو‬ ‫بەرژەوەندی گشتی‪ .‬هەروەها دەشتوانن پاڵ بە سیاسەتەکانەوە بنێین لە بەرژەوەندی‬ ‫هەموو هاواڵتیان‪ .‬الی ئەواکشۆتیش کۆمەڵی مەدەنی بە گوێنەدان بەو سیاسەتانەی‬ ‫بەندن لەسەر حەزی تێربونی خود ئەوا جەخت لەسەر ئەو یاسایانە دەکاتەوە کە بوار‬ ‫بە هەموو تاکێک دەدات بە تێکەڵ بوون لەو چاالکیانەی ئارەزووی لێدەکات و لەرێیەوە‬ ‫دەیەوێت بگاتە ئەوەی کەسانی تر دانی پێدا بنێن‪.‬‬ ‫‪ -4‬لێبوردەیی‬ ‫ لێبوردەیی بنەمایەکی سیاسیە تاکەکان فێردەکات چۆن بژین و بهێڵن کەسانی تریش‬ ‫بژین و رێ بۆ خەڵکی تر چۆڵکەن کە خاوەن بۆچونی جیاوازن بەبێ دەستوەردانە‬ ‫کاروباریان‪ .‬کەواتە بنەمای لێبوردەیی وەک رێزگرتن هەمیشە روبەرێک بەجێ دەهێڵێت‬ ‫بۆ کەسانی تر کە خاوەن بیر و باوەری تایبەتین‪ ،‬لە کۆمەڵ جێگایان ببێتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەتەنها لێبوردەیی ناگاتە ئەو ئامانجە وەک چۆن لوۆ لە لێکوڵەوەکانی دەریخستبوو‬ ‫کە چۆن بە پشت بەستن بە لێبوردەیی دەرفەتی مانەوەی ئاینە کاسۆلیکیەکان و بێ‬ ‫باوەرەکان بۆ مانەوە لە کۆمەڵ‪ .‬ئەم خەسلەتە بە کورتی دەبەسترێتەوە بەو کۆمەاڵنەی‬ ‫کە توشی بەربەست دەبن لە ژیاندا لەناو کۆمەڵەکان و رەنگە هەمان ئەو مافانەیان نەبێت‬ ‫کە زۆرینە هەیانە‪ .‬لەودۆخەشدا لێبوردەیی بەتەنها ناتوانێت پارێزگاری لە مافەکانیان‬ ‫بکات تەنها لەوکاتەدا نەبێت کە موتوربەکرابێت لەگەڵ رێزگرتنی هەمەالیەنە‪.‬‬ ‫‪ -5‬سەربەخۆیی‬ ‫دەستەواژەیەکی نزیکە لە رێزگرتن و لێبوردەیی و هەمان گرنگی هەیە‪ .‬دەبێ تاکەکان‬ ‫لەکاتی بریاردان و بیرکردنەوەیاندا هەست بە سەربەستی و ئازادی بکەن‪ .‬کە یارمەتیان‬ ‫دەدات لە پەرەپێدانی بۆچونەکانیان لەهەردوو ئاستی سیاسی و تایبەتی‪ .‬سەربەخۆیی‬ ‫ئەو واتایە ناگەیەنێت کە کەسەکان بریارەکانیان بە تەنهایی و دور لە خەڵکی بدەن‪،‬‬ ‫بەڵکو لە راستیدا پێویستیان بە تێکەڵ بونە بۆ گەیشتن بە باشترین ئەنجام‪ .‬بە رێزگرتن‬ ‫لە بەرامبەرەکان ئەوە لەبەرچاو دەگرین کە ئەوانیش پێویستی و بەرژەوەندی تایبەتیان‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪105‬‬

‫هەیە‪ .‬تا لە بریارەکانیان بایەخ بە بۆچون و کێشەیان بدەن‪.‬‬ ‫کەس لە سوكرات باشتر ئەم خەسلەتەی نەکردووە بە هێما لە باسەکانی لە روانگەی‬ ‫(بیرکردنەوە و دورخستن) کە بە خەستی رونیکردوەتەوە‪ .‬ئەم بیرۆکە بەبەرگە تازەکەیەوە‬ ‫لە نوسینەکانی کانت رەنگ دەداتەوە لە کتێبی (بیرکردنەوەی گشتی) و لە نوسینەکانی‬ ‫میڵ و هیگڵ و رۆڵز‪.‬‬ ‫لە نوسەرە پارێزگارەکانیش کە بەرگرییان لە کۆمەڵی مەدەنی کردوە وەک بێرک بە‬ ‫هەمان شێوە بایەخێکی زۆر دراوە بە چەسپاندن و پێدانی سەربەخۆیی بونی تاک وەک‬ ‫مافێک بۆ هەمووان‪ .‬تۆکفیلیش لە دۆخە دیموکراتیەکانی کە لەسەر گفتوگۆ وەستاوە بە‬ ‫گرنگی دەزانێت بۆ بەدیهێنانی پێویستی و بەرژەوەندی تاکەکان‪ .‬ئەواکشۆت لە جیهانە‬ ‫سیاسیەکەی دیسان جەختی لەسەر کردوەتەوە بە مافێکی سەرەکی زانیوە بۆ هاواڵتیان‬ ‫لەکاتی تێکەڵبونیان لە دیالۆکەکانیان سەبارەت بە سروشتی بنەماکانی رەفتار کە زاڵە‬ ‫بەسەر کردەوەکانی مرۆڤـ‪.‬‬ ‫‪ -6‬تاقیکردنەوەی بازار‬ ‫گومانێک الی بیرمەندان و رەخنەگرانی بواری کۆمەڵی مەدەنی هەیە سەبارەت بەو‬ ‫راستیانەی کە دەبنە هۆی الوازکردنی چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان‪ .‬سیستمی بازار لە‬ ‫سەرەتای ئەو لیستە دێن کە ئەم گومانانە زەقدەکەنەوە‪ .‬ئادەم سمیس بۆ نمونە کە‬ ‫هانی تاکەکان دەدات بۆ بەدەست هێنان و زیادکردنی سامانە تایبەتیەکانیان‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫بۆ ئەوە نەکردووە کە ئایا کاریگەری ئەرێنی یان نەرێنی دەکاتە سەر چاکویستیە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان‪ .‬بە پێچەوانەوە ئەو دەیوت کە ژیانی سیاسی تایبەتی کەسەکان گەر لە‬ ‫گۆشەیەکی ترەوە تەماشا بکرێت دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی هۆش و سۆزی تاکەکان‪،‬‬ ‫نەک بەرەو خودویستی بیانبات و گوێ نەدات بە چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان بەتایبەتی‬ ‫لێبوردەیی و رێزگرتن‪.‬‬ ‫بەاڵم لیبرالیەکان و پارێزگارەکان تێبینیان هەبوو لەسەر ئەم خاڵە‪ .‬لیبرالیەکانی‬ ‫وەک میڵ بۆ نمونە هەوڵی دەدا بۆ چاکسازی و بونی ئابورییەکی نەگۆر کە نابێتە‬ ‫هۆی پەیدا بونی حەزی دەستبەسەراگرتن کە لەژیانی بازاردا دەبینرێ و دەبێتە هۆی‬ ‫پەیدابونی ستەم‪ .‬هیگڵ مەترسیەکانی ژیانی بازاری بەوە دورخستەوە کە بەرگری کرد‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪106‬‬

‫‪15‬‬

‫لە دەستەواژەی دەوڵەتی رەوشت و دامودەزگا رەوشتیەکانی‪ .‬هەردوکیان دژی رۆسۆ‬ ‫وەستان کە دەیوت ژیانی بازار سەرچاوەی پەیدابوونی خودویستی و وێرانکاریە بۆ‬ ‫چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان‪ .‬رۆڵز بەوە هەوڵی چاکسازی دا لەم بوارە کە جەختی لەسەر‬ ‫پێدان و دابەشکردنێکی دادوەرانەی ئازادیەکان هەبێت‪ .‬رۆڵز دەیوت کە سیستمی بازار‬ ‫تەنها لەرێی بریارە سیاسیەکانەوە سنوردار دەکرێت‪.‬‬ ‫پارێزگارەکانیش وەک بێرک کە ئاینی وەک بنەمای کۆمەڵی مەدەنی دانا‪ ،‬ترسی لە‬ ‫الیەنە وێرانکەرەکانی ژیانی بازار دەربریوە‪ .‬ئەو پشتی بە پێگە گیانیەکان بەستووە لە‬ ‫چارەسەرکردنی کە پێی وایە لە پێگە مادیەکان بەهێزترە‪ .‬تۆکفیل بە بۆچونی سەبارەت‬ ‫بە بەشداری بەکۆمەڵ و خۆبەخش کە سەربەستیەکی سیاسی تەواو بۆ هەموان دابین‬ ‫دەکات هەوڵی داوە هەست بە بەرپرسیاریەتیەک الی هاواڵتیان بەدی بێنێت کە دوای شتە‬ ‫مادیەکان نەکەوێت کە لە بازاردا هەیە‪ .‬تەنها لەو کاتە قازانجێکی گشتی پەیدا دەبێت‪.‬‬ ‫هەر وەک تۆکفیل هیوای وابوو بنەما ئاینیەکان ببنە هۆی کاڵکردنەوەی بیرکردنەوە‬ ‫بازاریەکان کە تاک بەرەو ماتریاڵی ئاراستە دەکات‪ .‬ئەواکشۆت مەترسی ئەوەی بوو کە‬ ‫دەوڵەت ببێتە میکانیزمێک بۆ دەسەاڵتی ناوەندی‪ .‬بەوەش ئەو سەربەخۆییە لە تاکەکان‬ ‫دەسێنێتەوە لەژێر سایەی پێدانی قازانجی مادی‪ .‬رەزامەند بونی تاکەکانیش لەوێوە دێت‬ ‫کە سەختیەکی زۆر لە ژیانی بازار دەبینن و هەموان حەزی بەدەستهێنانی داهاتێکی بێ‬ ‫ماندووبونیان هەیە‪.‬‬ ‫‪ -7‬نرخی کۆمەڵی مەدەنی‪ ....‬هەوڵدان بۆ گەیشتن بە یەکسانی‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی چاوی لەوەیە کە بوارێک بۆ هەموان برەخسێنێت بۆ هەموو ئەو‬ ‫خەسلەتانەی پێشتر باسمان کرد‪ .‬ئەوەش لەرێی لەبەرچاو گرتنی داهاتوی و چاو‬ ‫خشانەوە بەوانەی پێشتر کردویەتی‪ .‬هەوڵی ئەوە دەدات کە هەر تاکێک وەک ئەوانەی تر‬ ‫تەماشا بکات لەرێی دڵنیا کردنی بەو مافانەی هەموان هەیانە‪ .‬ئەمەش تەنها لە بەشداری‬ ‫سیاسی نا بەڵکو بە پێدانی سەربەخۆییەکی تایبەتیش لەو ژیانەی تێیدایە لەگەڵ خێزان‬ ‫و هاورێکانی‪ .‬کەی گەیشت بە یەکسانیەکی تەواو ئەوکاتە دەبێتە کۆمەڵێکی مەدەنی‬ ‫دادپەروەر‪.‬‬ ‫لەوانەی پێشتر باس کران دەردەکەوێت‪ ،‬کە دابین کردنی یەکسانی لەرێی پارێزگری‬ ‫کردن لە دامودەزگاکانی حکومەت و پارێزگاری یاسابێت‪ .‬کەواتە دەبێ حکومەتەکان‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪107‬‬

‫بەشێوەیەک دروست بن کە ئەو یاسایانەی بۆ پارێزگاری لەهەمووان دانراون بە یەکسانی‬ ‫بەسەریاندا پچەسپێت‪ .‬حکومەتەکانیش بە هەموو جۆرەکانی‪ ،‬دیموکراتیەکەی رۆڵز کە‬ ‫باس لە جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان دەکات‪ ،‬حکومەتە تاکانەکەی هۆبز‪ ،‬پاشایەتیەکەی‬ ‫هیگڵ‪ .‬دەبێ لەپێناو بەدیهێنانی بەرژەوەندی و بنەما لۆژیکیەکان بێت‪ .‬پارێزگارانی‬ ‫کۆمەڵی مەدەنیش بەرپرسیارێتی یەکسانی دەخەنە ئەستۆی حکومەتەکانەوە کە‬ ‫بەرژەوەندیە گشتیەکان بپارێزێت نەک بۆ قازانجی کەمینەکان کاربکات‪.‬‬ ‫هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی یەکسانی تەنها لەرێی یاساوە بەدینایەت‪ .‬بەڵکو دەبێ کومەڵە و‬ ‫گروپەکانی ناو کۆمەڵیش کە لەبواری سەربەخۆ هاوتەریب لەگەڵ حکومەتەکان کاربکەن‪.‬‬ ‫بەبێ بونی بواری سەربەخۆ کەس ناتوانێت رێگربێت لە دەوڵەت گەر پابەند نەبوو بە‬ ‫بەرپرسیارێتیەکانی‪ ،‬هەر وەک بوارە سەربەخۆکە گرنگە بۆ تێرکردنی ئەو تینوێتییەی‬ ‫تاکەکان هەیانە بەتایبەتی لەم سەردەمە نوێیانە بۆ هەڵبژاردنی بژاردە جیاوازەکانی لە‬ ‫پێشیانە بۆ دەرخستنی توانا و وزەکانیان وەک مرۆڤ‪.‬‬ ‫دووەم‪ -:‬داهاتووی کۆمەڵی مەدەنی‬ ‫وا بیردەکەینەوە کە ئێستا هەمووان لە گرنگی گفتوگۆ لەسەر کۆمەڵی مەدەنی تێگەیشتبێت‪.‬‬ ‫هەندێکیش پێیان وایە کە ئەو کۆمەڵەی دەیناسن (مەبەست لێی کۆمەڵی ئەمریکیە)‬ ‫گەیشتوەتە ئەوپەری گەشەی لە ژیانی راستیدا و پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاتر نییە‪.‬‬ ‫بەاڵم با هەندی نمونە بێنینەوە‪ .‬لە سەرەتادا ملمالنێ سروشتیە زیادەرەوەکانمان لەم‬ ‫ژیانە هاوچەرخە رەهەندە تاکەکەسێکانمانی سریوەتەوە لە پەیوەندێکانماندا کە پایەکانی‬ ‫چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکانی توشی هەژان کردووە‪.‬‬ ‫نمونەی تر دەتوانێت زۆر بواری تر دەرخات کە کەوتونەتە مەترسیەوە لە ژیانی‬ ‫هاوچەرخمان‪ .‬کۆمەڵە بازرگانیەکان بۆنمونە ملمالنێیەکی وا دروست دەکەن کە‬ ‫بەئاراستەی پارچەکردنی کۆمەڵ دەرۆن نەک پتەو کردنی چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان‪،‬‬ ‫چ لەرووی رێزگرتن لە یاساکان و چ لە رووی لێبوردەیی و رێزگرتنەوە‪ .‬جگە لەوەی‬ ‫کۆمەڵە خۆبەخشەکانی وەک ئاینیەکان و رەگەزپەرستەکان بیروراکانیان دەسەپێننە‬ ‫سەر ئەندامەکانیان کە دژ بەو بنەمایانەیە کە یاسا و کۆمەڵی دادوەر پێی داون و‬ ‫زەوتکردنی سەربەخۆییە تایبەتیەکانیان‪ .‬ئەمانە و کێشەی ئافرەتانیش لەوال بوەستێت‬ ‫کە جگە لە ناچاربونیان بە پابەند بوون بە یاسا کۆمەاڵیەتی و سیاسیەکان‪ ،‬یاسا ئاینییە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪108‬‬

‫‪15‬‬

‫باڵوەکانیش دژ بە یەکسانین و لێسەندنەوەی هەندێ لە مافەکانیانە بەتایبەت مافی‬ ‫پێدانی دەرفەتی یەکسان لە بوارە گشتیەکان و هاوتا نەبونیان بە پیاوان‪.‬‬ ‫زەقترین دیاردەش کە دەیسەلمێنێت کۆمەڵەکانمان نەگەیشتونەتە لوتکە و دۆخیان‬ ‫خراپە بەرزبونەوەی رێژەی هەژاریە کە بریتیە لە بەربەستێکی گەورە بەرامبەر وەرگرتنی‬ ‫مافەکان و یەکسانی کۆمەاڵیەتی‪ .‬ئەمانەو جگە لە شکستەکانی کۆمەڵەکان لە پێدانی‬ ‫مافە یەکسانەکان بە تاکەکان‪ .‬سیستمە سیاسیەکانیش بێ کەموکوڕی نین کە لەگەڵ‬ ‫گەندەڵی و نەپاراستنی یاسا تێوەدەگلێن‪ .‬گەورەترین کێشەش لە بواری مندااڵندا دیارە‬ ‫کە نەک تەنها الیەنە دەرونیەکانی دەروخێن بەڵکو بەردەوام لەو خەونی فێرکردنی‬ ‫نمونەیی و مافی دەستکەوتنی فێرکردنی یەکسان‪ ،‬دوردەکەوینەوە‪.‬‬ ‫هاندەرانی کۆمەڵی مەدەنی دەبێ رێگە چارەیەک بۆ ئەم کێشانە و زۆری تریش کە باس‬ ‫نەکران بدۆزنەوە‪ .‬کە لەو گریمانەی ئەمانەش چارەسەر کران هێشتا کۆمەڵێک کێشەی‬ ‫تر روبەرووی داهاتووی دوری کۆمەڵی مەدەنی دەبێتەوە‪.‬‬ ‫وەک رەخنەگرانیش دەڵێن هەمیشە کۆمەڵ مەدەنیەکان دەمامکێک لەسەر دەکات‬ ‫بۆ شاردنەوەی شێوەگەلی ستەم کە گورز لە پایەکانی گەیشتن بە کۆمەڵی نمونەیی‬ ‫دەگەیەنێت‪ .‬لێرەدا سێ شێوازی رەخنەی سەرەکی دەخەینە روو لەم بوارە کە بریتین‬ ‫لە بیرۆکراتی و ئابوری و تایبەتی‪ .‬کە گەر کۆمەڵی مەدەنی نەتوانێت سەرکەوێت بەسەر‬ ‫ئەم کێشانە کەواتە پێویست ناکات بیر لە هیوا و داهاتوویەکی دورمەودا بکەینەوە و‬ ‫کۆمەڵەکان پاش ماوەیەک هەرەسی گەورە دێنن‪.‬‬ ‫‪ -1‬بەربەستە بیرۆکراتییەکان‬ ‫شیکاریی (ڤێبەر) بۆ عەقڵیەتی بەندیخانەی ئاسنین کە تایبەتە بە ژیانی هاوچەرخەوە و‬ ‫دەڵێت کە تاکەکان لە کۆمەڵی هاوچەرخ ناتوانن یان بەکەمی دەتوانن لە رۆتین دەربازبن‪.‬‬ ‫لەم دۆخەدا تاکەکان فێری کۆمەڵێک یاسا و رێنمایی دیاریکراو دەبن بۆ جێبەجێکردنی‬ ‫ئەرکە تایبەتیەکانیان‪ .‬بۆ ئەوەی سەرکەوتوشبن پێویست ئەکات کۆمەڵێک لێهاتووی‬ ‫تایبەتی پەرەپێبدەن کە پێویست بە راهێنانێکی هۆشی چڕدەکات‪ .‬ئەمەش دەگاتە‬ ‫ئەوەی نزیکایەتی ئەنجامدانی بەدیبێت لە بیرکردنەوە و لە ژیاندا‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪109‬‬

‫لێکنزیکبونەوەی رۆتینی وادەکات کە تاکەکان بایەخی کەم بدەن بە خاڵە گرنگەکانی ناخی‬ ‫خۆیان‪ .‬بۆنمونە هەندێ بەرژەوەندی تایبەتی هەیە کە رێکارە رۆتینیەکان دەیسڕنەوە‪.‬‬ ‫ئەو بەرژەوەندیانە چین و لەکوێوە سەرچاوە دەگرن؟؟‪ .‬هەندێ رەهەند هەیە لە مێشک‬ ‫و بیرماندا کە وەک میڵ ناویدەنێت پێی دەوترێ توانا بەرزەکانی مێشک‪ .‬زۆربەی کات‬ ‫لەم دیدگایەوە تەماشای جیهان دەکەین‪ .‬بۆنمونە دیدگاکانمان لەبارەی جوانییەوە زۆر‬ ‫جیاوازە و هەرکەسەو بەشێوازێک تام لە جوانییەکان دەبینێت‪ .‬بۆیە هەرکەسە و لە‬ ‫روانگەی خۆیەوە بۆچونی سەبارەت بە ژیان دەردەبرێت و پێی باشە‪ .‬بەاڵم رەنگە توشی‬ ‫بەربەست بێت کاتێ لە ژیانی راستیدا جێبەجێی دەکات بەپێی ئەم سیستمانەی هەن‪.‬‬ ‫بۆیە دەبینین کە ئەم هەستانە لە شیعر و هونەر و خۆپیشاندان و فەلسەفە دەردەکەون‪.‬‬ ‫هێزێکی دیکەی مێشک هەیە کە بەندە بە رەوشتەوە‪ .‬ئەوانەی کە لەژێر کاریگەری‬ ‫ئەم جۆرە هێزەن‪ ،‬هەوڵدەدەن فێری رەوشت و هەڵسوکەوتی تەندروست ببن‪ .‬هەندێ‬ ‫جار لەرێی خوێندنەوەی فەرلسەفە و رۆمان و بیرکردنەوەوە دەگەنە ئەم راستیانە یان‬ ‫لەرێی خوێندنەوەی مێژوو‪ .‬جگە لەوەش هێزێک لە مێشک هەیە ئاراستەمان دەکات بۆ‬ ‫چۆنیەتی پەیوەندی بەشەکانی سروشت وەک چۆن هەندێ بیرلەوە دەکەنەوە کە چۆن‬ ‫الشەمان کاردانەوەی هەیە بەرامبەر ژینگەی دەوروبەر و کاریگەری ژینگەش لەسەر ژیانی‬ ‫دارستان‪ ،‬بۆنمونە‪.‬‬ ‫هەموو ئەمانە باس دەکرێن تا بزانین کە هێز و توانایەکی مێشک هەیە لەسەر حەزی‬ ‫تێگەیشتن لە سروشتی ژیانی کۆمەاڵیەتی‪ .‬بۆنمونە هەندێ لێکۆڵینەوە لەسەر زانستە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان دەکات بۆ گەیشتن بە هۆکارەکانی جیاکاری لە چینەکانی کۆمەڵ‪.‬‬ ‫رەهەندێکی تریش هەیە لە بیرکردنەوە کە بریتیە لە رەهەندی گیانی‪ .‬تاکەکان بەو ئاراستە‬ ‫دەبات کە ئاشتی و ئاسودەیی بگەرێن بۆ خۆیان و لە ئەنجامدا بگەنە خۆشبەختی کە‬ ‫جیاوازە لەو خۆشبەختیەی لەئەنجامە مادەوە بەدەست دێت‪ .‬گەران بەدوای رازەکانی‬ ‫دروست بوون کە لەرێی ئەزمونە رۆژانەکانەوە پێی ناگەین‪ .‬کە لە کۆتاییدا لە چاالکی و‬ ‫بزوتنەوە ئاینییەکاندا دیارن‪ .‬هەندێ جار دورتر دەرۆن تا دەگاتە پشکنینی ناخی خود‬ ‫و تێرامان و خەڵوەتگرتن‪.‬‬ ‫لە دوایشدا بەکارهێنانە جیاوازەکانی توانا بەرزەکانی مێشک بە پێویستیەکی کۆمەڵی‬ ‫مەدەنی دادەنرێت و بەسود دەگەرێتەوە بۆی بەتایبەت بۆ بەرژەوەندی گشتی‪ .‬لەسەر‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪110‬‬

‫‪15‬‬

‫هاواڵتیانە فێری کارامەیی بن لە دروستکردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ کەسانی تر و تێکەڵ‬ ‫بن لە بیرکردنەوە گشتیەکان و پاراستنی چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان بەدرێژایی ژیانیان‪.‬‬ ‫هەموو ئەم رەهەندانەی بیرکردنەوە گرنگن بۆ گەشەسەندنی ژیانی مرۆڤایەتی‪ .‬هەر وەک‬ ‫چۆن جۆن ستیوارد میڵ وتویەتی کە ژیانی گەشەسەندوو پێویستی بە بەکارهێنانی‬ ‫ئەوپەری توانا مێشکییەکانمان هەیە‪ .‬لەمیانەی ئەمەش تەنها پەرە بە تواناکانمان نادەین‬ ‫بەڵکو بەکاریدێنین بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی دروست بونی ئەم جیهانە ئاڵۆزەی ئێمە‬ ‫بەشێکین لێی‪ .‬لەوەش گرنگتر ئەوەیە بە پەرەدان بە توانا هزریەکانمان و تێگەیشتن‬ ‫لە جیهان زیاتر و زیاتر دەگەینە ئەوەی پێگە و نرخی مرۆڤایەتی لە رێرەوی بوندا‬ ‫بدۆزینەوە و زیاتر دەگەینە گرنگی و گەورەیی مرۆڤ‪ .‬لەو دیدگایەش کە خۆمانی پێ‬ ‫دەبینین لە ئەنجامی ئەزمونەکانمان‪ ،‬وا دەردەکەوێت بە بون و نەبونی مرۆڤ هیچ شتێک‬ ‫لە هاوکێشەکان ناگۆرێت‪.‬‬ ‫لەناو ئەو بەندیخانە ئاسنینەی ژیان و بەتایبەت لە ژیانی هاوچەرخ باشترین توانا‬ ‫هزرییەکان ئەوانەن کە یارمەتیمان دەدەن بەباشی ئەو ئەرکە بەرێوە بەرین کە پێمان‬ ‫دەستپێردرێت‪ .‬رەهەندی بیرۆکراتیش بێبەشمان دەکان لە تێگەیشتن لە جیهان و‬ ‫الماندەدات بەمیاڵ و بەوال و سەرقاڵماندەکات بە کێشەی الوەکیەوە‪ .‬دوردەکەوینەوە لە‬ ‫تێگەیشتن لە واتای ژیان‪ .‬ئەو ژیانەی کە کۆمەڵی مەدەنی پێ دروست دەکرێت‪ .‬لەناو‬ ‫ئەم بەندیخانە ئاسنینە دەبینین (هیچ) باڵوە لە هەموو الیەک‪.‬‬ ‫ئایا پێویست نییە‪ ،‬یان رەوا نییە روبەرووی بیرۆکەی بیرۆکراتی بینەوە‪ .‬ئەزمونی ژیان‬ ‫فێری کردووین کە سەرەتا پێویستمان بە بوارێکی سەربەخۆ هەیە‪ .‬بەاڵم ئایا دەکرێت‬ ‫بتوانین کودەتا دژی دەسەاڵتێک بکەین کە بە توندی جومگەکانی ژیانی گرتوەتەوە لە‬ ‫کۆمەڵێکی بیرۆکراتی‪ .‬کەواتە بیرۆکراتیستە گەورەکانی کۆمەڵ کە لەناوماندا دەژین‬ ‫داوامان لێدەکەن پابەند بین بە مەرج و رێنمایی و رۆتینەکانی ژیان و بۆ ئەوەی‬ ‫ئەنجامیشی بدەین چەندین رێگا دەگرنە بەر‪ ،‬لەوانە رێگا نەتەوایەتیەکان و ترساندن‬ ‫بەوەی کە بە پێچەوانەوە لە ئەرک و کارەکانمان دوردەخرێینەوە کە بونەتە هۆکاری‬ ‫سەرەکی ئەوەی بتوانین بەردەوامبین لە ژیان‪.‬‬ ‫جگە لەوەش کە بەشێوازێک کۆمەڵی بیرۆکراتی رێکخراوە کە پێی دەوترێ هەرەمی‬ ‫وەک فیبەر و فۆکۆ باسیان کردووە‪ .‬کەسانێکی خاوەن هێز دەسەاڵتیان هەیە بەسەر‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪111‬‬

‫کۆمەاڵنێکی تر تا دەگاتە تاکە کەسێک لە لوتکەی هەرەمەکە و ئەمە تەنها لە ژیانی‬ ‫کاردا نیە بەڵکو لە دەرەوەش لە خێزان و سیاسەتیش هەمان شێواز دەبینرێ‪.‬‬ ‫ئەو بوارە دیموکراسیەش کە بانگەشەی بۆ دەکرێت و لەرێیەوە هەموو تاکێک دەتوانێت‬ ‫بەشداری کەسانی تر بکات لە هەڵگرتنی بەرپرسیارێتیەکان‪ ،‬لە کۆمەڵی بیرۆکراتی‬ ‫نابینرێت‪ .‬بۆیە ئەو چاکویستیە بەنرخانەی وەک رێزگرتن و لێبوردەیی و سەربەخۆیی بە‬ ‫تەندروست نابینرێ لە کۆمەڵی بیرۆکراتی‪ .‬لەوەش کارەسات تر ئەوەیە کە خەڵکی مافی‬ ‫ئەوەی نەبێت کە بەشداربێت لە دارشتنی ئەو ژینگەیەی تێیدا دەژێت‪ .‬بۆیە لەو کاتەدا‬ ‫ئەو تاکانە هەوڵی پەرەدان بە توانا هزرێکانیان نادەن‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەمە راستی کێشەکانی کۆمەڵی مەدەنی هاوچەرخ بێت‪ .‬ئایا رەوا نییە تاکەکان‬ ‫هەست بە بێنرخی و گرنگ نەبون بکەن‪ .‬هیچ دوریش نییە خەڵکی لەم بارەدا بیر لە‬ ‫گۆرینی راستیەکان بکاتەوە بەشێوەیەک لە شێوەکان‪ .‬ئەوەش بە دۆزینەوەی بنەماکانی‬ ‫ژیانێکی بەپێز‪ .‬یان ژیانێک کە ئەو کۆت و بەندانەی تێدا نەبێت کە سیستمی بەسەر‬ ‫بسەپێنێت‪ .‬بەشێوەیەک بێت کە ئەو رەەهەندانە ببینێت کە هێز و ئامانجیان پێ‬ ‫ببەخشێت‪.‬‬ ‫لێرەدا دەبینین نیتچە و فیبەر هاوکۆکن سەبارەت بە چۆنێتی بینینی ژیانی کۆمەڵی‬ ‫هاوچەرخ و چارەسەرکردنی‪ .‬نیتچە پێی وایە کە ئاینی مەسیحی توانای رەنگ کردنی‬ ‫دنیای نەماوە وەک پێشتر بۆیە پێویستمان بە میکانیزمێکی جێگرەوەیە بۆی‪ .‬ئەو پێی‬ ‫وابوو کە گیانە سەربەستەکان یان ئەروستوکراتیەتی داهێنەران جێگرەوەن‪ .‬گەر ئەم‬ ‫بۆچونی نەمانی توانای ئاینی مەسیحی وەالبنێین (چونکە هەر خۆی بیرۆکەیەکە توشی‬ ‫بەربەستی زۆر دەبیتەوە لە راستیدا) ئەوا دەبێ بپرسین ئایا رەوایە داهاتومان بخەینە‬ ‫ژێر دەستی گیانە سەربەستەکان وەک نیتچە دەڵێت‪ .‬یان با بەشێوەیەکی تر بپرسین‪،‬‬ ‫ئایا کۆمەڵگەی مەدەنی دەبوژێتەوە کاتێ ئەرکی دروست کردنی ژیان بخەینە ئەستۆی‬ ‫کەمینەیەکی هەڵبژێردراو؟‪ .‬یان ئایا بەم کردارەمان کۆمەڵ لە بەندیخانەیەکی ئاسنینی‬ ‫بیرۆکراتیەکان دەرناهێنین و نایکەینە بەندەی کەمینەیەکی خاوەن رۆشنبیریەک کە‬ ‫گەروەکانمان بەوانەی الی خۆیان پیرۆزە پڕبکەن و چاوەروانیشن گوێیان بۆ بگرین‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪112‬‬

‫‪15‬‬

‫ئەمە ئەو مەترسیەیە کە کۆمەڵگەی مەدەنی بە هەمویەوە لێی دەترسێت لە بونی‬ ‫بواری سەربەخۆی کۆمەاڵن‪ .‬چونکە نەک تەنها سەربەخۆیە بەرامبەر حکومەت بەڵکو‬ ‫بەرامبەر دەزگاکانی کۆمەڵی بیرۆکراتیش‪ .‬لەم بوارە سەربەخۆیەدا تاکەکان دەتوانن ئەو‬ ‫چوارچێوانە بدۆزنەوە کە بە ئاسانی ئامانجەکانیان بەدیدێنێت‪ .‬رەنگە تاکەکان دوای‬ ‫کۆمەڵێک بکەون لەبەر ئامانجە جوانەکانیە یان ئاینیەکانی یان بۆ تێگەیشتنێکی باشتر‬ ‫لە مێژوو‪ .‬ئەم چاالکیانەش یارمەتی و ئاسانکار دەبێت بۆ پەرەپێدانی تواناکانی کەس‪.‬‬ ‫باشترین رێگا بۆ دەربازبون لەستەمکاری بیرۆکراتیەکان پێدانی سەربەخۆییەکی زیاترە‬ ‫بە بوارە سەربەخۆکان کە بوار بە تاکەکانی ئەندامی دەدات رێگای جیاواز هەڵبژێرن بۆ‬ ‫شێوازی ژیانیان‪ .‬دەبێ بپرسین ئایا هۆیەک هەیە باوەرمان پێبکات کە چارەسەرکردنی‬ ‫کێشەکانی ژیانی بیرۆکراتی دەرناچێت لە پێگەیاندنی کۆمەڵی مەدەنی‪ .‬پێش ئەوەی‬ ‫بەتەواوەتی بریاری کۆتایی بدەین و بڵێن تا ژیانی بیرۆکراتی هەبێت کۆمەڵی مەدەنی‬ ‫نابێت‪ .‬دەبێ بەرچاو روونبین لەوەی کە بە دژایەتی کردنمان بۆی مشتی توندتر دەکاتەوە‬ ‫لەسەر گەرووی کۆمەڵ‪ .‬لەبەر ئەوەی زۆرینە وابیردەکەنەوە کە کۆمەڵی مەدەنی بەرەو‬ ‫الوازبون دەروات بەرامبەر بە بەندیخانە ئاسنینەکەی بیرۆکراتیەکان‪ .‬بەاڵم ئایا ئەمە‬ ‫بەراستی وایە؟ گەر وابێت ئەوە تەنها رێگا چارەیەک ئەوەیە بگەرێینەوە بۆ باری‬ ‫سرروشتی بنچینەیی وەک لۆک و رۆسۆ دایان نابوو و هەموو گرنگیەکی بیرۆکراتیەکان و‬ ‫تەکنەلۆژیا رەتکەینەوە‪ .‬ئەم هەنگاوەش ئەنجامی خراپی دەبێت‪ .‬بۆیە پێویست دەکات‬ ‫بەمەی کەهەیە هەوڵی زیادکردنی بوارە سەربەخۆکانی کومەڵ بدەین بۆئەوەی بوارێکی‬ ‫سەربەخۆمان دەست کەوێت بۆ کارکردن کە دەبێتە بنەمای چێژ بەخشین بە ژیان‪ .‬بەو‬ ‫جوڵەیەشمان بۆ بونیاتنانەوەی کۆمەڵی مەدەنی و بەپێی ئەو تێگەیشتنانە فێری بووین‬ ‫دەتوانین لە کاریگەری خراپی بەندیخانە ئاسنینەکە کەم کەینەوە‪ .‬یان هیچ نەبێت لە‬ ‫ئەنجامە خراپەکانی دورکەوینەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬بەربەستە ئابوریەکان‬ ‫لە باسکردنی توانای هێزە بیرۆکراتیەکان بۆ بێبەشکردنمان لە بەدیهێنانی دەرفەتی‬ ‫تەواو لە بەکارهێنانی توانا هزریەکانمان‪ ،‬دەبێ ئەوەش بخەینە روو کە سەرمایەداری‬ ‫بیرۆکراتی (واتا ئەو کارە گەورە تایبەتانەی کە سود لە توانا تایبەتیەکانی تاکەکان‬ ‫وەردەگرێت و بە تەکنەلۆژیا رێکدەخرێت) پێویستیەکی هەنوکەییە‪ .‬چۆن ئادەم سمیس‬ ‫پێش ماوەیەکی زۆر رونی کردوەتەوە کە ئابوری گەشەسەندوو پێویستی بە دابەشکاریەکی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪113‬‬

‫رێکوپێکی ئیشکردن هەیە‪ .‬دەبینین کە ئەم وتەیە رەنگیداوەتەوە لە رێکخستنی کار بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانێکی فراوانی کااڵ و بە کوالیتیەکی بەرز و ئەوە دەبینرێ کە دابەشکردنی‬ ‫کار وایکردوە رێکخستنێک لەنێوان بەرێوبەر و کارمەند هەبێت بەشێوەیەک کە یەکەم‬ ‫بەرپرس و سەرکوتکەری دووەم بێت‪.‬‬ ‫گەورەترین پێشبینیەکانی مارکس ئەوەبوو کە ئەو ئابوریەی پێویست بکات بە دابەش‬ ‫کردنی کار بەو واتایە نایەت کە دەسەاڵت دابەش بکرێت لەنێوان خاوەنکار و کرێکار‪.‬‬ ‫کاتێ ئەم دابەشکارییە پەیدابوو‪ ،‬کەواتە چینی بااڵدەست دەتوانن ئەوانەی ژێرەوە‬ ‫بچەوسێننەوە لە شێوەی زیاد کارپێکردنیان بۆ زیاد بەرهەم هێنان‪ .‬ئەمە هەموو‬ ‫رەهەندە دیموکراتییە راستیەکان لە کۆمەڵ زەوت دەکات‪ .‬باشە بۆچی دەبێ هەمیشە‬ ‫دابەشکردنی کار بێتە هۆی دابەشکردنێ (هەمیشە السەنگی) دەسەاڵت بەشێوەیەک الی‬ ‫دەسەاڵت دار دەبێ قورستربێت سەرەرای کەمی ژمارەیان لە الی کرێکار سەرەرای زۆری‬ ‫ژمارەیان؟؟؟‪ .‬پرسیارێکی گرنگە‪ .‬لەبەر ئەوەی گەر بمانەوێ کۆمەڵی مەدەنی رزگار‬ ‫کەین لە بیرۆکراتیەت چۆن دەبێ دەست بۆ خاڵێک درێژ نەکەین کە کەمینەیەک تێیدا‬ ‫هەموو دەسەاڵت و سیاسەتیان بەدەستەوە بێت‪ .‬لەم جۆرە دۆخە هەرچەندە مافەکانیش‬ ‫یەکسان بێت لەنێوان هەمووان ئەوا ئەو تایبەتمەندیانەی پلە بااڵکان دەیانبێت هەندێ‬ ‫بوار دەرەخسێنێت کە بە ئارەزووی خۆیان لێی سودمەند بن‪ ،‬سەرەڕای بونی مافە‬ ‫یەکسانەکان‪ .‬کاتێکیش مافەکن یارمەتیدەر نەبێ لە بەدیهێنانی ژینگەیەکی لەبار بۆ‬ ‫ژیان الی چینەکانی خوارەوە‪ ،‬ئەوە بە ئاسانی دەکەونە ئەو بەندیخانە ئاسنینەی بۆیان‬ ‫دروست کراوە و بەوە ناتوانن بوارە سەربەخۆکان دروستکەن بۆ ڕوبەروو بونەوەی‬ ‫دەسەاڵتەکان و بونیاتە بیرۆکراتییەکان‪ .‬بۆیە دەبێتە هۆی لەدەستدانی تەواوی توانای‬ ‫دەربرینی توانا هزریە بەرزەکانیان‪.‬‬ ‫لێرەدا دەبینین پێویستیەکی زۆر هەیە بۆ روبەروو بونەوەی چینی فەرمانرەوا لەناو‬ ‫رێکخراو و دامەزراوە گەورەکانی کارکردن و حکومەتیش‪ .‬کەواتە دەبێ بوارەکانی‬ ‫کارکردن بەشێوەیەک بێت کە کرێکارانیش مافی بەشداریکردنی بریارەکانیان هەبێت‬ ‫هاوشێوەی خاوەن کار و بەرێوبەرەکانیان و بۆیان هەبێت سیاسەتە گشتیەکانی کار‬ ‫دارێژن‪ .‬جگە لەوەی دروست بونی ئەم کەشە وادەکات الی کرێکاران ئارەزووی بایەخدان‬ ‫و بەستنەوە بە کارەکەی زیاد بکات‪ .‬کە لە کۆتایدا بە بەرژەوەندی گشتی دەشکێتەوە‪.‬‬ ‫نەک هەر لە بواری ئابوری بەڵکو رەنگە لە چوارچێوەی پەیوەندیشەوە بە حکومەت و‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪114‬‬

‫‪15‬‬

‫واڵت‪ .‬کەواتە دەبێ شێوازێکی دابەشکردنی کار لەسەرەتادا بدۆزینەوە کە نەبێتە هۆی‬ ‫جیاکاری چینایەتی‪.‬‬ ‫بەاڵم کێشەکە لەوەدایە کە ئێمە تەنها لەبەرامبەرکێشەی سەرمایەداری بیرۆکراتی نین‪،‬‬ ‫بەڵکو بازاری بیرۆکراتیشمان لەپێشدایە‪ .‬کە لە ئەنجامی بازاری ئازادەوە پەیدا بووە‪.‬‬ ‫چونکە بازرگانەکان وا بیردەکەنەوە کە ئازادی لە بازاردا دەبێتە هۆی سەربەستی‬ ‫لە هەڵبژاردن و کڕین و ناکرێت مافی ئازادی کڕیار زەوت بکرێت کە دەبێتە هۆی‬ ‫زەوتکردنی هەندێ مافی تر لە بوارە کۆمەاڵیەتیە جیاوازەکان لە کۆتایدا‪ .‬کەواتە هەموو‬ ‫قازانجێک لەوەدا دەست دەکەوێت کە بهێڵرێت خەڵکی خۆی بەدوای بەرژەوەندیەکانی‬ ‫بگەرێت لە بازاڕدا وەک ئادەم وتبووی‪ .‬زۆر دەرئەنجامی خراپیش بەدەست دێنین کاتێ‬ ‫کریار(کەبریتیتن لە ئەندامانی کۆمەڵ لە کۆتاییدا) ناچارکەین بە چەند هەڵبژاردنێکی‬ ‫دیاریکراو و لەوەش خراپتر ئەوەیە کە ئەو ناچارکردنە لەالیەن حکومەتەوە بێت‪.‬‬ ‫بیرمەندە ئابورییەکان سەلماندویانە کە بونی بازاری ئازاد خەڵک بەو ئاراستە دەبات‬ ‫هەمیشە بەدوای تێرکردنی ئارەزوە مادیەکانیانەوە بن‪ .‬و دووردەکەونەوە لە چاکویستیە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان وەک رێزگرتن و لێبوردەیی‪ .‬وەک مارکس رونی کردوەتەوە کە گەر‬ ‫جەخت لەسەر سودە مادیەکانی بازار بکەینەوە ئەوا تاکەکان بەدوای ئامرازەکانی‬ ‫بەدەست هێنانی ئەو سودانە دەگەرێن‪ ،‬کە لە پێش هەمویانەوە پارە دێت‪ .‬بەاڵم پێش‬ ‫ئەوەی هەموو تۆمەتەکە بخەینە ئەستۆی بازاری ئازاد لە دامرکانی کۆمەڵە مەدەنیەکان‪.‬‬ ‫رەنگە پێویست بکات بپرسین کە رەنگە مانەوەی چاکویستیە کۆمەاڵیەتیەکان تەنها‬ ‫نەبەسترابێت بە بازارەوە بەڵکو بۆ شکست هێنانی رۆشنبیریە مەدەنیەکان لە دیاریکردنی‬ ‫نرخی بەها کۆمەاڵیەتیەکانی وەک رێزگرتن و لێبوردەیی و‪ ...‬هتد‪ .‬گومان لەوەدا نیە‬ ‫کە سیستمی بازار هەمیشە وادەکات کە پێویستیە تایبەتیەکانمان لەسەروو پێویستیە‬ ‫گشتیەکان بێت و سەختی بەدەست هێنانی پێویستیە تایبەتەکانیش وادەکات کەمتر رێز‬ ‫لە بەها کۆمەاڵیەتیەکان بگرین‪ .‬بەاڵم ئەم فشارە تەنها هۆکار نیە بۆ الوازبونی بەهاکان‪،‬‬ ‫بەڵکو ئەوە دەگەیەنێت کە ئەو دامو دەزگایانەی کار بۆ باڵو کردنەوەیان دەکەن الوازن‬ ‫و سەرکەوتوو نەبوون‪.‬‬ ‫کاتێک ئەو دەزگایانەی بەرپرسن لە باڵو کردنەوەی بەهاکان شکست دێنن ئەوکاتە بازار‬ ‫بەربەستێکی نابێت لە کۆت کردنی تاک و کەمکردنەوەی پێگەی چاکەخوازییەکان‪ .‬کاتێ‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪115‬‬

‫بنەمای بەهاکان بەتایبەت رێزگرتن و لێبوردەیی بچەسپێت لە ناخی تاکەکان و بەهێز‬ ‫بێت ئەوکاتە دەکرێت خەڵکی کۆنترۆڵی ئارەزوە مادیەکانیان بکەن و سنورێک بۆ حەز و‬ ‫ویستەکانیان دیاریکەن‪ .‬ئەو هەموو گرنگییەش داویانە بە پارە کەم دەکەنەوە‪ .‬بۆنمونە‬ ‫ئەوکاتە تەنها بایەخ بە الیەنە مادیەکانی کااڵ نادەن‪ ،‬بەڵکو بایەخ بەوەش دەدەن کە ئایا‬ ‫تا چەند ئەم کااڵیەی دەیانەوێ بەدەستی بێنن زیان بە ژینگە بۆنمونە دەگەیەنێت یان‬ ‫نا لە چوارچێوەی بیرکردنەوە و رێزگرتن لە بەرژەوەندی گشتی‪ .‬ئەو کات بیرکردنەوەی‬ ‫تاکەکان بەرهەمهێنەران ئاراستە دەکات بەرەو بەرژەوەندیە گشتیەکان‪ .‬ئەمەش ئەو‬ ‫شێوازەی ئاڵوگۆری بەرژەوەندیەیە کە توکڤیڵ باسی کردووە‪.‬‬ ‫پرسیاری لەبار ئەوەیە کە بۆچی دەزگاکانی کۆمەڵی مەدەنی شکست دێنێت لە گەیاندنی‬ ‫پێگە بەنرخەکانی کۆمەڵ؟‪ .‬ئایا تاوانبار بازاڕی ئازادە؟ دوو هۆکار وادەکات نەتوانین‬ ‫تاوان ئاراستەی بازاری ئازاد بکەین‪ .‬یەکەمیان‪ -:‬بە هۆی بونی دامودەزگای بیرۆکراتی‬ ‫گەورە لە دڵی ژیانی هاوچەرخ زۆربەی کات بازاری ئازادیش خۆی بە داروخاو دەزانێت‬ ‫لە بەرامبەر هەڵسوکەوتی دەست بەسەرا گرتنی بازار لەالیەنیانەوە‪ ،‬بەوەی خەڵکی‬ ‫ئاراستەکراون بەوەی چی بکڕن و بخۆن و بەکاربێنن لەالیەن دەزگا بیرۆکراتیەکانەوە‪.‬‬ ‫دوەمیان‪ -:‬گەر بونی بازاری ئازاد تەنانەت بەتەواوەتیش فەراموش بکەین‪ .‬ئەوا رەنگە‬ ‫تاوانباری سەرەکی لێژبونەوەی بەها کۆمەاڵیەتیەکان لەبەر نەبونی دەرفەتی یەکسان‬ ‫بێت و فراوان نەبێتەوە بەشێوەیەک هەمووان وەک یەک سود لە دەرفەتەکان وەربگرن‪.‬‬ ‫کاتێکیش ئەمانە بەتەواوەتی دەچەسپێن لە ناخی تاکەکان ئەوکات تێدەگەن لە پێگە‬ ‫بەنرخەکانی بەهاکان لە کۆمەڵدا و هەوڵی گواستنەوەی دەدەن پشتاو پشت بۆ نەوەکانی‬ ‫دواتر‪ ،‬بۆیە دەڵێن کە بیرکردنەوە لە چارەسەر کردنی کێشە ئابوریەکان لە ژیانی‬ ‫هاوچەرخ لە ژێر سایەی سەرمایەداری و بیرۆکراتی هەر ئەوانەن کە مارکس و تۆکڤیڵ‬ ‫بانگەشەیان بۆ دەکرد و هەر یەک لە کانت و هیگڵ و میڵ و رۆڵزیش پاڵپشتیان کردووە‪.‬‬ ‫‪ -3‬بەربەستە تاکەکەسیەکان‪.‬‬ ‫وای دابنێ توانیمان جیهان زیاتر و زیاتر دیموکراتی بکەین و فشاری بەندیخانە‬ ‫ئاسنینەکەمان کەم کردەوە لەسەر ژیانمان‪ ،‬ئەو کاتە کێشەیەک دەمێنێتەوە دەبێ‬ ‫چارەسەر بکرێت بۆ هێشتنەوەی جوانییەکانی کۆمەڵی مەدەنی‪ .‬بەتایبەتی کاتێ تاکەکان‬ ‫بەرپرسیارن لە بەرێوە بردنی کاروباری خۆیان‪ .‬بە تێگەیشتنیان لەوەی کە بەربەستە‬ ‫گەورەکان لە گەیشتن بە بەها بەنرخەکان هۆکاری دەرەکی نین بەڵکو ناوەکین‪ .‬نەبونی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪116‬‬

‫‪15‬‬

‫دیموکراتی زیاتر لە ژیان و کۆمەڵ تەنها هۆکار نیە کە روبەروی بینەوە‪ .‬بەڵکو ئەو‬ ‫کەسانەی سروشتی حەزی مرۆڤ دەزانن و ناتوانن بگەنە حەزەکانیان لەرێی بەکارهێنانی‬ ‫توانا هزریەکانیان و نەزانینیان کە چی باشترین شتە بۆ بەرژەوەندییان و شکست‬ ‫هێنانیان بە گەیشتن بە چارەسەرەکان‪ .‬تێکەڵ دەبن لەگەڵ هەندێ هەست و کاردانەوەی‬ ‫نا ویژدانی کە لەوانەشە بزانن وێرانکەرە بۆ ئاواتەکانیان و تواناکانیان وەک مرۆڤـێک‪.‬‬ ‫لەم بارەدا بەندیخانە ئاسنینەکە شتێک نابێت خرابێتنە ناوی بەڵکە دەبێتە شتێک خۆمان‬ ‫دەرفەتمان بۆی رەخساندووە لە ژیانماندا رووبدات‪ .‬لێرەدا فۆکۆ زۆر شتمان بۆ روون‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬ئەو دەڵێت کە گەر بمانەوێت بایەخ بە خۆمان بدەین بەشێوەیەکی راستی‬ ‫دەبێ بەشێوەیەکی وا خۆمان بناسین کە بزانین کام شت لە پێشەنگی پێویستیەکانمانە‪.‬‬ ‫دواتریش بگەرێین بەدوای ئەوەی کام شت بەردەوامی و بوژانەوە و ژیانمان پتەو دەکات‪.‬‬ ‫بەاڵم کاتێ کێش دەکرێن بۆ خوارەوە بە هەستێکی شێواو کە دەبێتە رێگر لەنێوان‬ ‫رێکەوتن لەگەڵ هیوا بەرزەکانمان و رێدەگرێت لەوەی بەردەوام بین لە ژیان بەشێوەیەک‬ ‫هیواکانمان توشی کوێر بوون نەیەت کەواتە دەبێ بزانین کە هێشتا لەناو بەندیخانە‬ ‫ئاسنینەکەین‪.‬‬ ‫رەنگە راست بێت بڵێین لە چەرخێکی دڵەراوکی دەژین‪ .‬بەشێوەیەک کە کەوتوینەتە‬ ‫ژێر فشاری ئەو کاردانەوانەی دەزانین کە بەربەستە لە پێدانی ئەوپەری وزەو واتا بە‬ ‫ژیانمان‪ .‬نمونە زۆرە لەم باریەوە‪ .‬هەندێک ویست و حەزەکانی کوێرانە ئاراستەی دەکات‬ ‫بەرەو هەڵدێر‪ ،‬هەندێک هەمیشە لە توڕەییدان بێ هۆ‪ ،‬هەندێ تینووی جۆرە کااڵیەکە‬ ‫کە ناگاتە تێربوون‪ .‬بەاڵم ئەوە بزانن کە حەز و ویست و توڕەیی هەمیشە خراپ نین بۆ‬ ‫مرۆڤـ بەاڵم کاتێک خراپ دەبن کە ببنە رێگر لە گەیشتن بە توانا گەورەکانی هزرمان‪.‬‬ ‫روبەروبونەوەی ئەم دڵەراوکێیە و سەرکەوتن بەسەریدا بەوەی باشترین رێگا بدۆزینەوە‬ ‫بۆی بابەتێکی تەوەرەییە بۆ بەدیهێنانی سەربەستی‪ .‬هیچ کۆمەڵێکی مەدەنی ناژێت‬ ‫بەبێ بونی ئەو بوێریە و سوربون لەسەر چاکسازیەی روبەروی ئەم دۆخە بێتەوە و‬ ‫دروست کردنی ژیانیان لەسەر ئەو بنەمایەی بەباشترینی دەزانن بۆ خۆیان لە رێی‬ ‫تێرامانێکی راستگۆیانە وەک فۆکۆ وتویەتی‪ ،‬کەواتە هەریەکێکمان بەرپرسە لەوەی کە‬ ‫پێی گەیشتووە لەسەر ئاستی تاکە کەسی و لەسەر ئەوەی پێی دەگات‪ .‬کارەکە ئەوەنییە‬ ‫کە تا چەند دەتوانین چاکسازی یان فشاری ژیانی بیرۆکراتی کەمکەینەوە‪ .‬گەر ورەمان‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪117‬‬

‫نەمێنێت بەهۆی هێزی هەستە دامرکاوەکانمان دەرفەتمان نابێت ژیانمان ئاراستە بکەین‬ ‫بە ئاراستەیەکی بەرهەم هێن بۆ بەدیهێنانی ویستە پیرۆزەکانمان و کاراکردنی توانا‬ ‫هزرێکانمان‪.‬‬ ‫زۆرێک لە خەڵک کاتێ روبەروبونەوەی ئەو راستیە دەبنەوە کە پێیان وایە هیچ‬ ‫هیوایەکیان نیە لە بەردەوام بون لەسەر توانا بەرزەکانیان ئەوا ناچار دەبن تەنها ئەو‬ ‫بژاردە هەڵبژێرن کە هەستە شێواوەکانیان هەمیشە باشترین هەوڵەکانیان لەناودەبات‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی توشی ئەم شکستەش نەبن لەپێش خەڵکیدا ناچار دەبن بیرکردنەوە و هیوا‬ ‫گەورەکانیان سڕکەن و بیری لێنەکەنەوە و بەوەش لە مۆتەکەی شکست و نەتوانین‬ ‫خۆیان رزگار دەکەن‪ .‬لە کاتێکشدا کە زۆر دەرفەت هەیە لە کۆمەڵ یارمەتیدەرە بۆ‬ ‫سڕکردنی حەز و هیواکان و بەالرێدا بردنی تاکەکان‪ .‬خۆدزینەوە لە بەرپرسیاریەتییەکان‬ ‫رێگای زانراوی زۆرە‪ .‬هەندێ کەس مادە سڕکەرەکان و کحولیەکان بەکاردێنێت‪ ،‬یان‬ ‫خۆ خەریک کردن تا رادەی ئالودەبوون بە هۆکارە زەقەکانی رابواردن کە لە ئامێرە‬ ‫ئەلیکترۆنی و یارییەکاندا خۆی دەدۆزێتەوە‪ .‬یانیش بە خۆبەدەستەوە دان بەدەستی ئەو‬ ‫کۆمەڵە و گروپانەی خاوەن شێوازێکی بیرکردنەوەی گیانی و هزرین و شوێنکەوتنیان‬ ‫بەبێ گوێدان بە ئەنجامەکانی‪.‬‬ ‫دوبارە بەندیخانە ئاسنینەکە دەردەکەوێتەوە‪ .‬بەاڵم نەک لە دەرئەنجامی کاردانەوەیەکی‬ ‫بیرۆکراتی بەڵکو لەئەنجامێکی ناوخۆیی کە دەگەنە ئەوەی وابزانن هەندێ کێشە بۆ‬ ‫هەتاهەتایە چارەسەر ناکرێت لە ناخیاندا‪ .‬دیسان سود لە نیتچە وەردەگرین لەم‬ ‫بارەیەوە‪ .‬ئەو دەڵێت کە دەبێ ویستەکانمان بەشێوەیەک دەرپەرێنین کە سەرەرای‬ ‫ئەوەی هەستە شێواوەکانمان رێگربێت‪ ،‬نرخ و گرنگی بە بیرکردنەوەکانمان بدەین و‬ ‫هەموو بیرکردنەوەیەک چەند خراپیش بێت بە شاکار الی خۆمان تەماشای بکەین و رێز‬ ‫لە راوبۆچونی بەرامبەرەکان بگرین‪ ،‬بەاڵم گوێی پێ نەدەین‪ .‬لە رێرەوی جێبەجێکردنی‬ ‫بیرۆکەکانیشمان ئاساییە ئەوانەی چاکسازی لەسەر بکەین تا لە رەچەڵەکی بیرۆکەکە‬ ‫البدات‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو چارەسەرەی نیتچە بەتەنها ناتوانێت چارەسەری کێشەکە بکات‪ .‬ئەوەی کە‬ ‫پێی دەوترێ دیدگای لیبرالی بۆ کۆمەڵی مەدەنی کە بوار دەدات شوێنی کۆمەڵێک‬ ‫هیوا بکەویت لە ژیان داواکراوە بۆ یارمەتیدانی ئەو ئیفلیجیەی توشی زۆرکەس بوەتەوە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪118‬‬

‫‪15‬‬

‫لە ژیانی هاوچەرخ‪ .‬کۆمەڵی مەدەنی لیبرالی برێکی زۆر توانا دەردەپەرێنێت کە گەر‬ ‫بەشێوەیەکی تەندروست رێکخرا بەدڵنیایەوە دەبێتە هۆی پەرەپێدانی توانا هزریە‬ ‫گەورەکانی خەڵکی‪.‬‬ ‫کەواتە کارێکی زۆر لەپێش هەریەکێکمان ماوە روبەروی بینەوە گەر بمانەوێت ئەو‬ ‫بنەمایە دروست کەین کە کۆمەڵی مەدەنی لەسەری بەتەندروستی بمێنێتەوە‪ .‬بژاردەی‬ ‫زۆریشمان هەیە‪ .‬دەتوانین پێوەرەکانی کۆمەڵی مەدەنی بکەین بە یاسا نەک رێنماییەک‬ ‫کەی ویستمان دەستی لێبەربدەین‪ .‬بەمەش ویستێکی گەورە بەدیدێنین بۆ بەرگری کردن‬ ‫لە کۆمەڵی مەدەنی‪ .‬چونکە گەر بیر لە بژاردەی دەست هەڵگرتنی یەکجارەکی لە پرۆژەی‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی هەڵگرین لەبەر ئەم هەموو کێشە و ئاڵۆزیەی‪ ،‬دەبێ ئەو راستیە لەبەر‬ ‫چاو بگرین کە دەگەینە شێوازێکی بەرێوەبردنی سیاسی پەتی‪ ،‬ناهێڵێت هیچ بوارێکی‬ ‫ژیان پەرە بسێنێت و دەبێتە بەربەستێکی گەورە لە پێش بچوکترین توانا هزریەکان‬ ‫وەک چۆن لەسەردەمە زۆر کۆنەکان دەبینرا کە مرۆڤ هاوشێوەی ئاژەڵ بەکاردەهێنرا لە‬ ‫دروست کردنی هەرەمەکان بۆ حەز و ویستە تایبەتیەکانی دەسەاڵتداران‪ .‬کەواتە دەبێ‬ ‫باشترین بژاردەکان هەڵبژێرین لەپێناو پرۆژەی بەلوتکە گەیاندنی کۆمەڵی مەدەنی‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوەی شێوازی ژیانی سەردەمیش لەگەڵ پرۆژەی کۆمەڵی مەدەنی زیاتر دەگونجێت لە‬ ‫ئێستا و ئایندەدا‪.‬‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫ ئەم نووسینە بەشی حەڤدەیەمی کتێبی (بیرکردنەوەی سیاسی و تیۆری سیاسی و کۆمەڵی‬‫مەدەنی)ییە‪.Political Thinking، Political Theory and Civil Socity .‬‬ ‫ وەرگێڕانی بۆ عەرەبی لە الیەن ربیع وهبە و پێداچوونەوەی عوال ئەبو زەید کراوە‪ ،‬چاپی‬‫یەکەم‪ ٢٠٠٣ ،‬قاهیرە‪.‬‬ ‫ کتێبەکە ‪ ٧٢٥‬الپەڕەیە‪ ،‬حەڤدە بەشە‪.‬‬‫ کورتەیەک لەسەر ژیانی نوسەر‪:‬‬‫د‪.‬ستیڤن م‪.‬دیلۆ لە شیکاگۆ لەدایک بووە لە ئیلینۆی لە ‪ .1945‬ئێستا مامۆستایە لە بەشی‬ ‫زانستە سیاسیەکان و جێگری راگری کۆلێژی ئادابە لە زانکۆی میامی لە ئۆکسفۆرد لە ئۆهایۆ‪.‬‬ ‫پلەی دکتۆرای بەدەست هێنا لە زانکۆی واشتنۆن‪ .‬ماوەیەک سەرۆک بەشی زانستە سیاسیەکان‬ ‫بووە لە زانکۆی نۆرس فلۆریدا لە جاکسۆن فیل‪ 32 .‬ساڵ مامۆستای فەلسەفەی سیاسی بوە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪119‬‬

‫و پسپۆرییەکەی لە واڵتی لیبرالییە‪ .‬خاوەنی کتێبی (بیرکردنەوەی سیاسی‪ ،‬تیۆری سیاسی‬ ‫و کۆمەڵی مەدەنی)یە کە چاپی دووەمی لە الیەن دەزگای چاپ و پەخشی لۆنگمانەوە‬ ‫باڵو کرایەوە‪ .‬خاوەنی چەندین راپۆرتە لەبارەی فەلسەفەی سیاسیەوە لە گۆڤار و رۆژنامە‬ ‫گەورەکان‪ .‬چەندین پرۆژەی پێشکەش کردوە بۆ ئەو کۆنگرانەی لە ناو و دەرەوەی ئەمریکا‬ ‫بەستراوە‪ .‬لەگەڵ کارین دورینج دیلۆ هاوسەرگیری کردووە و سێ منداڵیان هەیە‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪120‬‬

‫‪15‬‬

‫کاردانەوەی ئافرەتانە‬ ‫بۆ کۆمەڵی مەدەنی‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪.‬ستیڤن م‪.‬دیلۆ‬ ‫‪Steven M. Delue‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬زانا کەمال مەالزادە‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪121‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪122‬‬

‫‪15‬‬

‫‪ -1‬بواری تایبەتی و بواری گشتی‬ ‫لێکۆڵینەوەکان دەریانخستووە کە دڵەراوکێیەکی بەردەوام هەیە لەنێوان تاک وەک خاوەن‬ ‫مافیک لە کۆمەڵدا کە خۆی دەیەوێت مافی هەڵبژاردنی رێگای خۆی بێت لە کۆمەڵ‬ ‫و لەنێوان هەمان تاک وەک هاواڵتیەک کە دەبێ پابەندی یاسا و رێنمایەکانی کۆمەڵی‬ ‫مەدەنی بێت‪ .‬ئەم دڵەراوکێیە دوو جیهانی دروستکردووە‪ .‬یەکەمیان بواری گشتیە کە‬ ‫تێیدا هاوبەشی هەیە لەنێوان تاکەکان لە سەرجەم بوارەکانی بازار و شوێنی کار و باری‬ ‫سیاسی و هتد کە تیایدا تاکەکان کارلێک دەکەن و سیاسەت و رێرەوێکی گشتی بۆ‬ ‫خۆیان دیاری دەکەن کە دەبێ هەمووان لەسەری برۆن‪ .‬دووەمیان بواری تایبەتیە کە‬ ‫هاورێکان و بنەماڵە و ئاین و رەگەزنامە دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫کاتێک تاکەکان دەچنە ناو بواری گشتیەوە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەکانیان هەندێ لە‬ ‫خەسڵەتە تایبەتیەکانیان هەڵدەگرن کە وادەکات جیاوازی نێوانیان دەرکەوێت‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫لەبواری کارکردن لەوانەیە تاکەکان پێویستیان بە مۆڵەت بێت بۆ ئەنجامدانی پێویستیە‬ ‫ئاینیەکانیان‪ .‬یان لە گفتوگۆ سیاسیەکان رەنگە پاشخانە ئاینیەکان کاریگەرییان هەبێ‬ ‫لەسەر هەڵوێستەکانیان‪ .‬یان بۆ بریاردان لەسەر لەباربردنی کۆرپەلە لەناو زگی دایکی‬ ‫ئەوانەی ئاینیانە بیر دەکەنەوە رەنگە بڵێن ئەمە جۆرە سیاسەتێکە‪ .‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫وادەکات کە تاکەکان پابەند بن بە یاساکانەوە بوارە گشتیەکەیە‪ .‬بۆیە تاکەکان سەرەرای‬ ‫بەتوندی گرتنی بوارە تایبەتیەکانیان دەبێ میڵکەچی سنورەکانی بوارە گشتیەکە بن‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە کۆمەڵی مەدەنی ناتوانێ بەرگری لە مافی هەمووان بکات ئەگەر تەنها یەک ئاین‬ ‫بسەپێنرێت بەسەر هەموو ئەندامانی کۆمەڵ وەک لە نمونەی لەباربردن رەنگە بیرورایەک‬ ‫بتوانێت جێگای بۆچونەکەی بەشێوەیەک بکاتەوە‪ .‬بۆیە ئەمە داواکارییەکە هەمیشە‬ ‫ئاراستەی دەوڵەت دەکرێت کە ناکرێت یەک ئاین باڵ بەسەر هەموو کۆمەڵ بکێشێت‬ ‫بەتایبەت ئەگەر بیرو باوەڕی ئاینی جیاواز بونی هەبوو لەو کۆمەڵەدا‪ .‬بۆیە دەبێ ژینگەی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪123‬‬

‫فێرکردن لە بوارە تایبەتیەکان بە ئاراستەی بوارە گشتیەکان بێت نەک بە پێچەوانەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬بێدەنگکردنی ئافرەتان‬ ‫زۆربەی لێکۆڵینەوەکانی سااڵنی دوایین لە مێژووی بیردۆزە سیاسیەکان لەسەر ئەوە‬ ‫وەستاون کە چۆن پەیوەندیەکانی نێوان بوارە تایبەتیەکان و گشتیەکان پێناسە بکرێن‬ ‫بۆ ئەوەی ئافرەتان بواری بەشداریکردنیان نەبێت لە بواری گشتیدا‪ .‬لە کتێبی (پیاوی‬ ‫گشتی و ژنی تایبەت) جین پیسیک ئیلنشتاین دەڵێت کە مێژووی بیرکردنەوەی سیاسی‬ ‫ئەوە دەردەخات کە بیرمەندەکان پابەندبونێکیان بەرامبەر نەگونجانی ئافرەتان هەیە‬ ‫لە بوارە گشتیەکاندا‪ .‬ئەم تیۆرە دەریدەخات کە چۆن – لە چوارچێوەی تیۆریە‬ ‫سیاسیەکاندا – ئافرەت بەستراوە بە بوارە تایبەتیەکان و هەمیشە بەستراونەتەوە بە‬ ‫چاالکیە سێکسیەکان و رێژەی منداڵبوون و الوازی جەستەیی (کە خۆی دەبینێتەوە لە‬ ‫حەرام کردن و بێ متمانەیی و بێ دەسەاڵتی و پەرتو باڵوی بیرکردنەوە) و لە بەرامبەردا‬ ‫بوارە گشتیەکان ئافرەتی سەرپشک نەکردووە بۆ بەشداریکردنی تەواو وەک هاوتایەکی‬ ‫پیاو‪ .‬بەڵکو هەمیشە ویستویەتی دەنگیان نەبیستراوبێت لە ناوەندە سیاسیەکاندا‪.‬‬ ‫بەشێک لە سیاسەتیش بەرگری کردنە بەرامبەر بە هێزی کێشکردنی بواری تایبەتی و‬ ‫بەستنەوە بە خێزان و دەرپەراندنی هێزی ئافرەتان‪.‬‬ ‫ئەگەر هەوڵە تاکەکەسیەکانی ئافرەتان وەال بنێین دەتوانین بڵێن کە دەبێ کۆمەڵگەی‬ ‫مەدەنی ئەو گرێبەستەبێت کە هەمان ماف بە هەموو هاواڵتیانی بدات‪ .‬بەاڵم بەپێی‬ ‫خوێندنەوەی کارڵ بێتمان بۆ گرێبەستی کۆمەاڵیەتی کە بیرمەندەکانی کۆمەڵ‬ ‫سەردەمیەکان دایانرشتووە دەڵێت کە گرێبەستەکان وەک گرێبەستێکی برایانەی نێوان‬ ‫پیاوان بەستراون و ئافرەت لە هەموو چاالکیە کاریگەرەکانی بواری گشتی دوردەخاتەوە‬ ‫و وەک کارکەرێکی پایە کەمتر لە پیاو دەردەکەون لە بوارەکانی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئابوری‪ .‬لێرەدا رەخنەی دوو نوسەری گەورەی وەک هیگڵ و جۆن ستیوارد میل دەخەینە‬ ‫روو لەم بوارەدا کە دەریدەخات چۆن ئەو بیرمەندە گەورانەی سورن لەسەر پێدانی مافی‬ ‫یەکسان بە هەمووان‪ ،‬دەکەونە هەمان ئەو هەڵەی کە ئافرەتان لە زۆر بواری گشتی‬ ‫دورخەنەوە‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪124‬‬

‫‪15‬‬

‫‪ -3‬تیۆری سیاسی و رەخنە لە بواری ئافرەتان‪ :‬هیگڵ و میل‬ ‫ لە کتێبی (فەلسەفەی راستی) هیگڵ دەڵێت چارەنوسی ئافرەت بۆ ناو خێزان الر‬ ‫دەبێتەوە و دڵسۆزیەکەی بۆ خێزانەکەی چوارچێوەی رەوشتی مێشکێتی‪ .‬ئەمە واتای‬ ‫وایە کە لە پەیوەندی نێوان ژن و پیاودا‪ ،‬پیاو تەنها توانای کارلێکی هەیە لەگەڵ‬ ‫دەرەوە و چوارچێوەکانی واڵت‪ .‬ئەمە وادەکات کە پیاو وەک بکەر و چاالکوانی سیاسی‬ ‫و کەسانێک هەوڵ بۆ بەدەست هێنانی ئامانجەکانیان دەچنە بوارە گشتیەکان و ژنان‬ ‫کەسایەتیان بەستراوە بەو رۆاڵنەی پەروەردەی منداڵ و دایکایەتی دەیەوێت‪ .‬نرخی‬ ‫ئافرەت ئەوەندەیە کە پیاو مافی بونە هاوسەر و دایکی پێدەدات و بەشداری پێدەکات‬ ‫لە ژیانی خۆی‪ .‬بۆیە ئافرەتان توانا و تەنانەت گرنگی بەوە نادەن کە کەسانێکن خاوەن‬ ‫بەرژەوەندی تایبەتین و کاری بۆ ناکەن لە بوارە گشتیەکاندا‪.‬‬ ‫ بەم پێیە ئافرەت تەنها بۆ یارمەتیدان و پاڵپشتی پیاوانن لە چوونە نێو جیهانی‬ ‫گشتیەوە‪ .‬ناشگونجێت و هەندێ جار بوار پێنەدراوە ئافرەت هەمان پێگەی پیاوی هەبێت‬ ‫و ئەرکەکانی جێبەجێ بکات‪ .‬بۆیە لە روانگەی هیگڵەوە چوونی ژنان بۆ ناو بواری گشتی‬ ‫بایەخ پێدراو نییە‪.‬‬ ‫بەاڵم جۆن ستیوارد میڵ دەڵێت کە دەبێ بوار بە ئافرەتان بدرێت وەک پیاو بچنە‬ ‫بوارە گشتیەکانەوە وەک لە راپۆرتێکیدا نوسیویەتی بەناوی (دەستەمۆ کردنی ژنان)‪،‬‬ ‫کە دەڵێت بنەمای هاوتایی بوون دان بە هیچ دەسەاڵتێک نانێت لە الیەنێک یان بە بێ‬ ‫دەسەاڵتی لە الیەنەکەی تر‪ .‬بەاڵم سەرەرای ئەمەش ئافرەت وەک کەنیزەکێک دانراوە و‬ ‫شتێکی تایبەتی پیاوانن لە کاتێکدا کە بەندایەتی لەنێو پیاواندا نەماوە‪ ،‬لەناو ئافرەتاندا‬ ‫دەیبینین هێدی هێدی بوەتە پەیوەندیەکی شوێن کەوتووی تۆزێک نەرمتر لە بەندایەتی‪.‬‬ ‫ئەمە لەوێدا رەنگ دەداتەوە کە ئافرەت لەرێی کۆمەڵێک پەیوەندی کۆمەاڵیەتیەوە کە لە‬ ‫کۆتاییدا دەگاتە خێزان ژێر دەستە دەبێت و خێزان دەبێتە قوتابخانەیەکی ستەم کردن‬ ‫کە پیاو بەرێوەی دەبات‪ .‬ئەمەش جگە لەوەی کە ژینگەیەکی لەبار نیە بۆ برەودان بە‬ ‫بوارە دیموکراتیەکان الی منداڵ لە خێزان و کۆمەڵ بە گشتی بەڵکو دەبێتە هۆکارێک بۆ‬ ‫گەشەنەکردنی کەسایەتی ئافرەت و وا دەکات بە خاوەنکەسایەتیەکی مندااڵنە بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش زیان بە پیاو دەگەیەنێت بەوەی کاتێک لە پەیوەندی هاوسەرگیری دەبەسترێتەوە‬ ‫لەگەڵ کەسێک کە ئاستی بیرکردنەوەی لەخۆی نزمترە وەک ئەوە وایە بارێکی مردوو‬ ‫لەسەر شان بنێت و رەنگە خراپتریش بێت و ببێتە هۆکاری ئەوەی نەگاتە ئەو پلە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪125‬‬

‫بەرزانەی رای گشتی کۆمەڵ پێی باشە‪ .‬تێکەڵەیەکی باش لە هەردوالش دەبێتە هۆی‬ ‫گەشە سەندن و هەریەکەیان پەرە بە تواناکانی ئەوی تریان دەدات‪.‬‬ ‫بۆیە بەپێی میڵ ئامانجی سەرەکی لە کۆمەڵ وەک لە کتێبی (سەبارەت بە سەربەستی)‬ ‫دا هاتوە‪ ،‬پێدانی سەربەستیە بە هەر تاکێک‪ .‬لەبەر ئەوەی تاک ناتوانێت بگاتە پلەی‬ ‫بونەوەرێکی رەوشت بەرزی خاوەن کەسایەتیەکی پتەو لە کۆمەڵ بەبێ سەربەستی‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێ ئافرەت هاوتای پیاو بێت‪ .‬میڵ پێشنیاری ئەوەی کردوە کە دەبێت ئافرەت‬ ‫بەشداربێت لە بواری گشتیدا‪ .‬لە هەمان کاتیشدا میڵ ئەوەی وتووە کە ئافرەت مافی‬ ‫مانەوەی هەیە لە ناو ماڵدا و بایەخ بە ڕۆڵە ئاساییەکانی خۆی وەک دایکایەتی و‬ ‫هاوسەرێتی بدات‪ .‬واتا ئەگەر ئافرەت خێزانداری هەڵبژارد دەبێ پەیوەست بێت بە‬ ‫بنەماکانی تا کۆتایی ژیانی‪.‬‬ ‫سوزان مۆلەر ئۆکین دەڵێت کە میڵ بونیات نانی خێزانی کردوەتە ئەستۆی ئافرەتەوە‬ ‫و ئەمەش بۆشاییەکی گەورەیە لە بیرکردنەوەی ئافرەتان کە بزوتنەوەی فێمێنیستی‬ ‫دەیەوێت چارەسەری کات‪ .‬ئۆکین دەڵێت کە میڵ وتویەتی کە ئافرەت بۆی هەیە بایەخ‬ ‫بە بواری ئابوری خۆی بدات بەاڵم نەیوتووە کە دەبێت بایەخی پێبدات لەبەر ئەوەی‬ ‫وایزانیوە کە ئەمە زیان بە رۆڵە خێزانیەکەی دەگەیەنێت‪ .‬هەروەک ئەوەی کە میڵ‬ ‫زانیویەتی کە خێزان رێگرێکە لە نێوان گەیشتنە ئامانجەکانی ئافرەتان بەاڵم بیری‬ ‫لە چارەسەرێک نەکردوەتەوە بۆ البردنی ئەم بەربەستە بۆنمونە لەرێی بەشداری و‬ ‫دابەشکردنی ئەرکەکانی ماڵەوە دەرفەت دەڕەخسێت لەبەردەم ئافرەتان بۆ چونە ناو‬ ‫بوارە گشتیەکان‪.‬‬ ‫تەنانەت بۆ بیرمەندێکی لە پێگەی میڵ کە ویستویەتی ئافرەت بە ئاراستەی بوارە‬ ‫گشتیەکان ببات کێشە سەرەکیەکە چارەسەر نەکراوە کە دەبێت بوارە تایبەتیەکان‬ ‫دەبێت بە شێوەیەک بچنرێتەوە کە بوار بە ئافرەت بدات کە بەشداریەکی گشتی و تەواو‬ ‫لە بوارە گشتیەکاندا بدات‪ .‬ئەو رەخنانەی کە لە نوسەرانی گەورەی وەک میڵ و هیگڵ‬ ‫دەگیران رۆڵی زۆریان بوو بۆ ئەوەی دارشتنێکی پتەو سەبارەت بە گرێبەستەکانی‬ ‫کۆمەڵ بکرێتەوە بەشێوەیەک کە چاالکوانانی بواری ئافرەتان پەنجە بخەنە سەر گرفتە‬ ‫سەرەکیەکانی کە بونەتە لەمپەر لەبەردەم بەشداری کردنی ئافرەتان لە بوارە گشتیەکاندا‪.‬‬ ‫‪ -4‬بیتمان و ئۆکین سەبارەت بە بەتریکیەکان‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪126‬‬

‫‪15‬‬

‫ئەو بیانوانەی هیگڵ و میڵ پێشکەشیان کرد ئەوە دەردەخات کە نەتوانراوە چارەسەرێکی‬ ‫کاریگەر بدۆزرێتەوە بۆ دۆزی ئافرەتان لە رێی گرێبەستی سێکسیەوە کە ئەو دۆخەیە‬ ‫کە بەتریک و پاپاکان هێمای بۆ دەکەن بۆ زاڵبونی پیاو بەسەر خێزان و ئافرەت کە‬ ‫دەڵێن ئەو تایبەتمەندیانەی لە ئافرەتدا هەیە کەمترە لەوانەی لە پیاو بەدی دەکرێت بۆیە‬ ‫کۆمەڵ دەبێ پیاو ساالر بێت و مافەکانی ئافرەت کەمتر بێت لە پیاو‪ .‬لێرەدا هەندێ لە‬ ‫وردەکاریەکانی گرێبەستی سێکسی دەخەینەروو سەرەتا لە روانگەی بیتمانەوە پاشان‬ ‫ئەوەی کە ئۆکین چۆن هەوڵی چارەسەر کردنی ئەمەی داوە‪.‬‬ ‫بیتمان دەڵێت دابەشکاریەکی جەندەری هەیە بۆ کارکردن لەو کۆمەاڵنەی بەتریک و‬ ‫قەشەکان دەیبەن بەرێوە‪ .‬ئافرەت شوێنکەوتووی پیاوە و سادەترین بەڵگە لەسەری‬ ‫ئەوەیە کە مافی بەخێوکردنی خێزان و لەناویشیدا ئافرەت دەکەوێتە ئەستۆی پیاو‪.‬‬ ‫ئافرەت ئەوەندەی پێدەکرێ کە بپارێتەوە بۆ ئەوەی ئەو کەسەی شوێنی کەوتووە‬ ‫کەسێکی بە ویژدان بێت‪ .‬تەنانەت لە کۆمەڵە سەردەمییە پێشکەوتووەکانیش کە ئافرەت‬ ‫هەمان مافی یاسایی پیاوانیان هەیە هێشتا دەرفەتەکانی کارکردن هاوتا نین لەنێوان ژن‬ ‫و پیاو‪ .‬جگە لەوەی پیاو بەرامبەر ئەو کارەی دەیکات پارە و پاداشت وەردەگرێت کە‬ ‫ئەگەر بەدڵی نەبێت دەتوانێت نەیکات بۆیە بە سەربەست دادەنرێت بەاڵم ئافرەت بەرامبەر‬ ‫بەو کارەی دەیکات رەنگە لە باشترین بارەکاندا تەنها ووشەی (دەست خۆش) وەرگرێت‬ ‫و ناتوانێت نەیکات لەکاتێکدا مامەڵەی بەرامبەری بەدڵ نەبوو بۆیە وەک ئەرکێکی‬ ‫ماڵەوە بۆی هەژمار دەکرێت‪ .‬یەکێکیش لەو هۆکارانەی وادەکات پیاو وەک کرێکارێکی‬ ‫سەربەست لە بازاڕدا بێت ئەوە کە بەرامبەر بەو هێزەی لە بازاڕدا بەکاری دێنێت ئەوەندە‬ ‫پارە پەیدا دەکات کە خۆی و خێزانەکەی بەخێو بکات‪ .‬بەاڵم لە کۆمەڵ سەردەمییەکان‬ ‫دەبینین پیاو بەتەنها ناتوانێت خێزان بەرێوە ببات و ئەمەش دیاردەیەکی روو لە زیادبونە‬ ‫و دەرفەت دەکاتەوە لەپێش ئافرەت بۆ هاوکاریکردنی پیاو لە بەرێوە بردنی خێزان‬ ‫بەشداریبکات لە بوارە گشتیەکاندا‪ .‬بەاڵم لێرەشدا ئافرەت روبەڕوی ئەرستوکراتیەتی‬ ‫پیاوان دەبێتەوە کە پابەندە بەو گرێبەستە برایەتییەی لەنێوان خۆیانیان بەستووە کە‬ ‫بەرامبەر هەمان بڕی کارکردن زۆربەی کات پیاوان بڕێکی زیاتر پارە وەردەگرن سەرەرای‬ ‫ئەوەی کە لە کۆتایی رۆژەکەدا کە پێکەوە دەگەرێنەوە ماڵ و پیاو پشوو دەدات جارێ‬ ‫ئافرەت لە سەرەتای دەست پێکردنی ئیش و ئەرکەکانی ماڵەوەیەتی‪ .‬بیرکردنەوە لە‬ ‫مافی توند و تیژی پیاوان نەک هەر بیرکردنەوەیەکی پەتریکی و قەشەکانە بەڵکو زۆر لە‬ ‫بیرمەندەکانیش دوپاتی دەکەنەوە و وەک پەتایەک باڵوە‪ .‬کۆمەڵی مەدەنی ئێستا بوار‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪127‬‬

‫نادات بە توند و تیژی دژی ئافرەتان وەک جاران کە بەپێی یاسا ماف درابوو بە پیاوان‬ ‫هاوسەرەکانیان بە لێدان تەمێ بکەن‪ .‬بەاڵم سەرەڕای ئەوەش هێشتا ستەمکاریی پیاوان‬ ‫بەرامبەر ژنان هەر لە دەوروبەری لوتکەیە‪.‬‬ ‫بەبێ دەستوەردانی واڵتیش لە ناوخۆی خێزانەکان رەنگە شتێکی خەیاڵی بێت بوارە‬ ‫تایبەتی و گشتیەکان جیا بکرێنەوە‪ .‬ئەویش بەوەی کە یاسا رێکخراوە نەک بۆ سزادانی‬ ‫بەزۆر دەستدرێژی کردنە سەر ئافرەتان لە دەرەوە بەڵکو تەنانەت لەناو هەمان خێزانیش‬ ‫و پێدانی مافی هاوتای پیاوان لە سەرجەم بوارەکانی ژیان‪ .‬هەرچەندە کەمو کوڕی ئەم‬ ‫سیستمەش لەوە دەردەکەێت کە منداڵە کچەکان بەو ئاراستەیە پەروەردە دەکرێن کە‬ ‫لە کۆتایدا دیسان لەناو خێزانێک بەند بکرێن جیاواز لە کوڕان کە هەر لە سەرەتاوە و‬ ‫تەنانەت لە شێوازی دروستکردنی یارییە مندااڵنەییەکان بەشێوەیەک ئاراستە دەکرێن‬ ‫کە دەبنە خاوەنی کۆمەڵ لە داهاتودا‪ .‬بەکوڕتی دەبێ بوارە تایبەتی و گشتیەکان بە‬ ‫شێوەیەک دابرێژرێتەوە مافی یەکسان بۆ هەموان برەخسێنێت کە تیایدا ئافرەت بتوانێت‬ ‫بەشداریەکی تەواو لە بواری گشتیدا بکات‪.‬‬ ‫‪ -5‬ئۆکین و ئەو روانگەیەی کە دور لە سێکس بەندە لەسەر تێگەیشتن لە لیبراڵیەت‪.‬‬ ‫ئۆکین بۆ دوبارە دارشتنەوەی دوو بواری تایبەتی و گشتی سودی لە روانگەی بنچینەیی‬ ‫الی (رۆڵز) وەرگرتووە‪ .‬رۆڵز هەندێ یاسای دانا کە گوایە سروشتین و هەموو کۆمەڵ پێی‬ ‫رازییە و ناوی نا بە باری بنچینەیی‪ .‬وای دانا کە ئەو بوارە دادوەری کۆمەاڵیەتی بەدی‬ ‫دێنێت و هەموان پێی رازین‪ .‬کەواتە هەموو تاکەکان کەسانی خاوەن بیرن‪ .‬هەرچەندە‬ ‫کەس خۆی جیا ناکاتەوە بەهۆی جیاوازی لە توانا تایبەتیەکانی‪ ،‬بەاڵم هەمووان زانیارییان‬ ‫هەیە لەسەر چۆنیەتی ژیان و مافەکان لە ژیانی راستیدا‪ .‬رۆڵز دەیویست کۆمەڵێک‬ ‫بونیات بنێت لەسەر ئەم بنەمایانە‪ .‬بەاڵم کێشەی ئەو بەپێی ئۆکین ئەوە بوو کە باسی‬ ‫لە جۆر نەکردووە و باسی ئەوەی نەکردووە کە چۆن بارودۆخی بەرێوەبردنی کۆمەڵ و‬ ‫چۆنیەتی ئاراستە کردنی لە دەرفەتەکانی ئافرەتان کەم دەکاتەوە‪ .‬ئۆکین دەڵێت ئەو‬ ‫باری بنچینەییە ئامرازێکی کاریگەرە بۆ بەدیهێنانی دادوەری کۆمەاڵیەتی کە هەمووان‬ ‫پێی رازی بن‪ .‬بەاڵم ئەم سیستمە گورزێکی گەورەیە کە بەر بەشی سێکسی دەکەوێت لە‬ ‫پەیوەندیە هاوسەرگیریەکان و دروست کردنی خێزان‪ .‬کە ئێستا زۆر لە واڵتان پەیرەوی‬ ‫دەکەن بە پراکتیکی بە شێوەیەک لە شێوەکان‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪128‬‬

‫‪15‬‬

‫لە دارشتنەوە و جێبەجێ کردنی بنەماکانی باری بنچینەیی لەسەر هەرتاکێکە کە‬ ‫زانیارییان بێت لەسەر ئەوەی کە کۆمەڵ بەندە لەسەر بونی جیاوازی جەندەری بەاڵم‬ ‫ئەمە زیان بە بەرژەوەندیەکانی ئافرەتان دەگەیەنێت‪ .‬بەپێی ئۆکین ئەم زانینە بە‬ ‫(بۆچونی ئافرەتانە) ناسراوە‪ .‬ئەمەش واتا ئافرەتان رەخنەیان هەیە لەوەی کە دەبێت‬ ‫لە بنەرەتەوە هەموو مافەکانیان لە باری بنچنەییەوە مسۆگەر بکرێت‪ .‬واتا ژن وەک پیاو‬ ‫بێت‪ .‬ئەوکاتە بنەما دادپەروەریەکان بەدی دێت‪ .‬بەبێ ئەمە ئەستەمە هیچ بیردۆزەیەکی‬ ‫زانستی مرۆڤ ناسی و رەوشتی و سیاسی سەربگرێت‪ .‬ئەمەش بەالی کەمەوە سەرەتا بەوە‬ ‫دەست پێدەکات لە رووی ژمارەوە ژنان هاوتای پیاوان بن لە بەرێوەبردنی پۆستەکانی‬ ‫واڵت و لەرووی کاریگەری پۆستەکانیشەوە بەهەمان شێوە‪.‬‬ ‫بوارە بنچینەییە نوێکراوەکە کە بۆچونی ئافرەتانی رەچاو کردووە ئەوە دەگەیەنێت کە‬ ‫رۆڵز یەکسانی نەپاراستووە و گوێی بە جیاوازیە جەندەریەکان نەداوە‪ .‬ئۆکین دەڵێت کە‬ ‫ئیدی نابێت ئافرەتان پشکی شێریان بەرکەوێت لە بەرێوە بردنی خێزان و بەخێو کردنی‬ ‫منداڵ بەڵکو ئەمە دەبێ بە بەشداریەکی یەکسان بێت لەگەڵ پیاو و هەموو دەرگاکانی‬ ‫بواری گشتی لەپێش ئافرەت کراوە بێت نەک تەنها لەرووی هەلی کارەوە بەڵکو لە رووی‬ ‫بەرێوەبردنی کۆمەڵوە لە رێی دەست گرتن بەسەر جومگە کاریگەرەکانی سیاسەتیش‪.‬‬ ‫جێی گومان نییە کە بۆچونەکانی ئۆکین هەمان بۆچونەکانی سیستەمی لیبراڵیە بۆ‬ ‫کۆمەڵ‪ .‬هەموو تاکێک دەبێ هەمان مافی هەبێت و هیچ بەربەستێک نەبێت وەک جۆر و‬ ‫رەگەز لەوەی کە تاکەکان بگەن بەم مافانە‪ .‬بۆیە بەپێی دارشتنەوەی بواری بنچینەیی‬ ‫رۆڵز گرنگە کە سیاسەتە گشتیەکان و یاساکان بەشێوەیەک نەنوسرێن کە جیاوازی‬ ‫کۆمەاڵیەتی لەنێوان هەردوو جۆرەکە دروست بکات‪ .‬هەرچەندە کە ئۆکین لەوێوە دەستی‬ ‫پێکردووە کە بۆچونی ئافرەتان زیاد کات بۆ بنەماکانی رۆڵز و لەسایەی هەموو ئەو‬ ‫هەواڵنەی دراون لە بەدیهێنانی کۆمەڵێک سیاسەتی بەسود بۆ هەمووان بیرۆکەیەک‬ ‫سەری هەڵداوە کە بەپێویستی دەزانێت جۆری رەگەز دیاری بکرێت لە مامەڵەکاندا‪.‬‬ ‫لەو نمونە دەگمەنانەی کە جیاوازی جەندەری پێوە دیار نییە لە پێدانی مافەکان‪ .‬یەکەم‬ ‫دەبێت جیهان بەشێوەیەک دابرێژرێتەوە کە ئەرکی بەخێو کردنی منداڵ دابەش کات‬ ‫لەنێوان هەردوو دایک و باوک‪ .‬بۆ پتەوکردنی ئەم ئامانجەش دەبێ خانەی بەخێوکردنی‬ ‫رۆژانەی ئاست بەرز و پشتگیریکراو هەبێت‪ .‬ئەمە لە الیەن سیاسەتەکانی پێدانی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪129‬‬

‫کارکردنەوە پشتگیری کرابێ و بواری بۆ رەخسابێت‪ .‬بەم شێوەیە ئافرەت دەتوانێت‬ ‫بچێتە ناو جیهانی گشتی بەبێ زیان گەیاندن بە خێزان و منداڵەکانی‪ .‬جگە لەوەی دەبێ‬ ‫مۆڵەتی بەخێو کردن بدرێت بۆ هەردوو دایک و باوک لە مانگەکانی سەرەتای پاش‬ ‫لەدایک بوون بە شێوەیەک زیان بە ئەرک و فەرمانی هیچیان نەگەیەنێت‪.‬‬ ‫دەبێ پەروەردەش قوتابیەکان تێبگەیەنێت لەو ئازار و ئەشکەنجانەی ئێستا ئافرەتان‬ ‫پێی تێدەپەڕن چونکە بەبێ تێگەیشتنی ئەوان قورسە هەردوو بواری تایبەتی و گشتی‬ ‫دوبارە دابرێژرێتەوە لەبەر ئەوەی منداڵ بتوانێت هەردوو باوان وەک یەک ببینێت و‬ ‫خۆیشی بزانێت کە هیچ مافێکی زیاتر یان کەمتر نییە لە هەر تاکێک یان رەگەزێکی تر‪.‬‬ ‫ئەمانە جگە لەوەی دەبێ چارەسەرێک بدۆزرێتەوە بۆ دیاردەی نەمانی باوک بە هۆکارە‬ ‫جیاوازەکان یان جیابونەوەکان و حکومەت دەبێ بە شێوازێک نەهێڵێت هیچ کام لە دایک‬ ‫و باوک بە بارێکی سەختی ئابوری تێپەرێت تا هەمووان مافەکانیان وەک یەک بێت‪.‬‬ ‫ئۆکین دوورتر دەڕوات و دەڵێت کاتێک کەسێک کار دەکات دەبێ ئەو پارەی وەریدەگرێت‬ ‫بە چەک بێت و نیوەی بۆ هاوسەرەکە بێت جا کارکەرەکە پیاو بێت یان ژن‪ .‬بەو شێوەیە‬ ‫گەر ئافرەت لەماڵیشەوە بێت دەتوانێت بەرامبەر کار و ئەرکەکانی ماڵەوەی داهاتی‬ ‫هەبێت‪ .‬ئەوکات بە شێوەیەکی ئارەزوومەندانە یان ئافرەت خۆی رازیە بەو ژیانە کە‬ ‫تێیدایە یانیش دەتوانێت برواتە ناو بواری گشتی و بە هەمان شێوە نیوەی داهاتەکەی‬ ‫بۆ هاوسەرەکەی بێت‪.‬‬ ‫بە کورتی بەخشینی دەرفەتی هاوتا بۆ هەردوو رەگەز لە هەردوو بواری تایبەت و‬ ‫گشتی دەبێتە هۆی دوبارەدارشتنەوەی سیاسەتەکان و هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتیەکان بە‬ ‫یەکسانی لە ماڵەوە و دەرەوە لە نێوان ژن و مێرد دا‪.‬‬ ‫‪ -6‬ماکینۆن‪ :‬بەتوانا کردنی ئافرەت‬ ‫ کاترین ماکینۆن دەڵێت تەنها دوبارە دارشتنەوەی بواری بنچینەیی رۆڵز و دیاریکردنی‬ ‫رەگەز لە سیاسەتەکان بەس نییە وەک ئۆکین دایرشتوەتەوە‪ .‬بەڵکو پێویستە پێش‬ ‫هاوتاکردنەوەی مافەکانی نیچوان هەردوو رەگەز پێویستە چاکسازی لە پەیوەندیەکانی‬ ‫نێوانیاندا بکرێت بە شێوەیەک ئافرەت وەک شوێنکەوتەی پیاو دانەنرێت‪ .‬تا گۆرینی ئەم‬ ‫راستیەش تەنها پێدانی مافی یەکسان لە بواری گشتی و تایبەتی هیچ سود بە دۆخی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪130‬‬

‫‪15‬‬

‫کۆیالیەتی ئافرەت نابەخشێت کە لەناو خێزان رۆژانە لەگەڵی دەژێت‪ .‬کاترین دەڵێت ئەو‬ ‫یەکسانییە رەهایەی لیبرالیەت دەیبەخشێت تەنها هەندێ زیاتر دەبەخشێتە ئافرەتان‬ ‫لەوەی نەهێشتنی جیاوازی نێوان رەنگی پێست بە رەشپێستەکانی بەخشی‪.‬‬ ‫ئەو کار لەسەر راستی پەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکان دەکات کە پێگەیەکی یەکسان دەدات‬ ‫بە ئافرەتان لەگەڵ پیاوان لەو کاتەدا بەشداری بە ئافرەت دەکرێت وەک پیاو بریار بدات‪.‬‬ ‫کاترین دەڵێت ئەو چارەسەرەی لیبرالیەکان دایان ناوە بەندە لەسەر ئەو مەرجەی کە‬ ‫لە دەوڵەتەوە یەکسانی بگاتە هەموو تاکەکان کە ئەمەش شتێکی سەختە ئەگەر مەحاڵ‬ ‫نەبێت‪ .‬هیچ سودێک نیە لە بەدەست هێنانی نیوەی داهاتی هاوسەر یان مافی دەنگ دان‬ ‫کاتێک ئەو کەسەی هەڵگریەتی ئەو سیفەتانەی تێدا نەبێت کە وادەکات بە ئارەزووی‬ ‫خۆی بەکاری بێنێت‪ .‬بۆنمونە گەر هەژارێک و دەوڵەمەندێک بەتاوانی کوشتن لە دادگا‬ ‫بن ئەوا ئەگەری دەرباز بونی دەوڵەمەندەکە زیاترە لەبەر ئەوەی دەتوانێت پارێزەری‬ ‫چاک پەیدا بکات بەاڵم هەژارەکە ناتوانێت بۆیە ئافرەتیش رۆڵی هەژارەکە دەبینێت کە‬ ‫لە ژێر دەستی پیاودا ناتوانێت سود لەو شتانە ببینێت کە هەیەتی‪ .‬بۆیە دەبێ ئافرەت‬ ‫بە شێوەیەک پێویستی بە هێزێک هەیە کە بتوانێت پیاو لەسەر رێی خۆی البات بۆ چێژ‬ ‫وەرگرتن لەو ماف و داهاتانەی دەیبێت‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەی لەراستیدا ئێستا پیاوان دەستیان گرتووە بەسەر بواری گشتی و ژن‬ ‫کۆیلەیەتی کەواتە یاسایەک هەیە ئەمەی رێکخستووە بەم شێوەیە و دەبێت ئەو یاسا‬ ‫بگۆرێت‪ .‬بەاڵم کێشەکە لەوەدایە کە ئەو یاسایانەی ژن دەکات بە کۆیلە دیار نییە و‬ ‫نەنوسراوە و بریتین لە چەند پەیوەندیەکی نهێنی‪ .‬ئەو ژیانەی ئافرەت ئێستا تێیدایە و‬ ‫شوێنکەوتووی پیاوە زۆر سروشتی دەبینرێ و وادیارە راستیەکە ناکرێت بگۆردرێت‪ .‬تا‬ ‫ئافرەت وەک بەندەکانی سەدەکانی پێشوو ئەو کۆتە نەبینێت کە لە دەست و پێیدایە‬ ‫ناتوانێت بیشکێنێت و رزگاری بێت‪ .‬کێشە گەورەکەش لەوەدایە کە کۆت و بەندێک کە‬ ‫دیار نەبێت لە دەست و پێی کەسێک زۆر سەختە تێی بگەیەنیت کە بەند کراوە‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم دۆخە نالەبارەی ئافرەتی تێدایە لە ئەنجامی ئەو تێروانینەیە کە پیاو‬ ‫هەیەتی بۆی لە رووی تێر کردنی هەستە نێرینەکانیان و هەڵسوکەوتی ئافرەتانیش‬ ‫هاوکارە بۆ زیاتر زاڵ بونی پیاوان لەم رووەوە‪ .‬پیاو وابیر دەکاتەوە کە لەماوەی ژیانی‬ ‫دەبێ بەالنی کەم دەست بەسەر ژیانی ئافرەتێک بگرێت بۆ تێرکردنی هەستەکانی و‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪131‬‬

‫خزمەت کردنی و بەرێوەبردنی خێزانەکەی بۆیە رۆڵی زاڵ دەبینێت‪ .‬ئەمە وەک هونەری‬ ‫ڕوتەمەنی وایە کاتێک هونەرمەند ئافرەت وادەردەخات کە سەرەرای چێژ وەرگرتن لێی‬ ‫لەالیەن پیاوەوە ئەشکەنجە دەدرێت تا لە هەندێ بار دەگاتە مردن بەاڵم ئافرەت ئەمەی‬ ‫پێ قبوڵە و بەرەنگاری نابینرێت لەالیەنیانەوە و بەبێ گوێ دان بە الیەنی هەستی‬ ‫ئافرەتانە و مافی چێژ وەرگرتنی ئافرەتانیش بۆ هەر پەیوەندیەکی سێکسی‪ .‬بەاڵم پیاوان‬ ‫سەرەرای ئەمەش وای دەردەخەن کە ئافرەت چێژ لە ئەشکەنجەدانیش وەردەگرێت بۆیە‬ ‫ئەمان وەک بەندەکانی باشوری سەدەکانی پێشتر دەرناکەون تا وابیرکەنەوە لەدەستی‬ ‫زۆردارەکانیان راکەن‪ .‬بەڵکو بەتەواوەتی و لەسەر پشت رەزامەندن بەو جیاوازیەی هەیە‬ ‫لەنێوانیان‪ .‬هەر ئەوەندەش نا بەڵکو بۆ زیاتر دەست گرتن بەسەر ئافرەت سود لە‬ ‫جیاوازی وزە و هێز و ماسولکەش وەرگیراوە‪.‬‬ ‫بەپێی ماکینیۆن و هەموو کەسێکی تێگەیشتوو ئەمە بە تاوان دادەنرێت بەهەموو‬ ‫پێوەرەکان‪ .‬بەهەرحال ئێمە لە کۆمەڵێک دەژین کە خۆی تەرخان کردووە بۆ پێدانی‬ ‫سەربەستی بە هەمووان‪ .‬ئاواش ئێمە چاوپۆشی دەکەین لە تیرۆرێک بەرامبەر بە نیوەی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ .‬یەکەم هەنگاویش بۆ رێگری کردن لەم تیرۆرە بەرەنگاربونەوەی هونەری‬ ‫روتەمەنییە بەتایبەت ئەوانەی بە فیلم پێشکەش دەکرێن کە بەشێوازێکی قێزەوەن‬ ‫ئافرەت وا پێشان دەدات کە پێویستیەکی شێتانەی بە پیاو هەبێت و هەموو ئازار و‬ ‫ئەشکەنجەیەک قبوڵ دەکات و هەندێ جار وا دەردەکەون کە تەنانەت رازیبن بەرامبەر‬ ‫توندترین دەستدرێژی سێکسی‪ .‬دەبێ بە هەموو هێزێک بەرەنگاری ئەم دیاردە بین و‬ ‫ئافرەتان لەم سیستمە ستەمکارییە رزگار بکەین‪ .‬بەاڵم چۆن؟ ئەم پرسیارە وەاڵمی‬ ‫قورسە لەبەر ئەوەی ئەمرۆ زۆر کەمن ئەوانەی وادەزانن کە ئەم جۆرە فلیم و تابلۆیانە‬ ‫تاوانن‪.‬‬ ‫بۆیە ماکینتۆن لەگەڵ ئەندریا دۆرکن لە شاری ئەندیانا پۆڵس توانیان دەسەاڵتداران‬ ‫رازی بکەن بگەنە دەرکردنی بریارێک کە بەپێی بڕیارەکە بۆ هەرکەسێک کە بتوانێت‬ ‫بیسەلمێنێت کە ئەم فلیمە سێکسیانە زیانیان پێ دەگەیەنێت بۆیان هەبێت مافی خۆیان‬ ‫وەرگرن بەوانەشەوە کە بەشدارن لە دەرهێنان و پێگەیاندنی فلیمەکان‪ .‬بەاڵم بەگشتی‬ ‫دادگاکان وایدادەنێن کە ئەم جۆرە فلیمانە سوکایەتی بە ئافرەت دەکات بەاڵم وەک‬ ‫جیاوازیەکی جەندەری نایبینن‪ .‬لەبەر ئەوەی لە کۆمەڵە لیبراڵیەکان هەمیشە وەاڵمێک‬ ‫هەیە بۆ ئەم جۆرە کێشانە ئەویش ئەوەیە کە تاکەکان ئازادن لە بڕیاردان‪ .‬جگە لە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪132‬‬

‫‪15‬‬

‫بواری فلیمسازی پۆرنۆگرافی و سێکسیش چەندین تابلۆ و پەیکەر و گۆڤاری تایبەتیش‬ ‫بەم جۆرە هونەرە هەیە وەک ‪ Playboy‬و ‪ Playgirl‬و چەندین بواری تر کە‬ ‫ئەمانە هیچ پەیوەندیەکیان بە جیاوازی جەندەریەوە نییە‪ .‬بەاڵم لەروانگەی ماکینتۆنەوە‬ ‫نابێ لەژێر سایەی ئازادی دەربرین و کردار ئەم جۆرە هونەرە بپارێزرێت کە ئەوپەری‬ ‫ستەم بەرامبەر بە ئافرەت دەکات لەبەر ئەوەی واڵت بەم کارەی شێوازێک لە جیاوازی‬ ‫چینایەتی پەرەپێدەدات هەروەک چۆن بەرەنگاریی نازیەکان و کۆلکلۆکسەکان بونەتەوە‬ ‫دەبێ بە هەمان شێوە کۆمەڵ روبەروی ئەم جۆرە هونەرەش بێتەوە‪.‬‬ ‫ئێستا با هەموو بەرەنگارییە لیبرالیەکانی بەرامبەر بۆچونەکانی ماکینتۆن البدەین‪.‬‬ ‫ئایا ئەوەندە بەسە هونەرە سێکسیەکان بە سوکایەتی کردن بە ئافرەت دابنرێ؟ ئەمە‬ ‫ئەو پرسیارەیە کە ماکینتۆن روونی نەکردوەتەوە‪ .‬لە سێ برگەی داهاتوو ئەم بۆچونە‬ ‫رووندەکەینەوە لەرێی سێ رێگای رادیکاڵی جیاواز‪ .‬یەکەمیان لە روانگەی دروستکردنی‬ ‫گفتوگۆیەکی مرۆڤانە بە گشتی‪ .‬دووەمیان لە روانگەی پێویستی بە شۆرشێکی سیاسی‬ ‫وەک مارکس دەیبینی‪ .‬سێیەمیان لەسەر گریمانەکانی نیتچە‪.‬‬ ‫‪ -7‬ئیلشتاین‪ :‬دیالۆگی دادپەروەری‬ ‫وادادەنرێت بە پێی ئیلیشتاین لە دارشتنەوەی پەیوەندی لە نێوان بواری گشتی‬ ‫و تایبەتی لە تێگەیشتن لە ئافرەت بۆ زانینی ئەوەی چی شتێک گرنگە و بەپێزە‬ ‫لە ژیانیان‪ .‬بۆ تێگەیشتنیش لە مێشکی ئافرەتان نابێ بیانکەین بە بەرهەمێک لە‬ ‫بەرهەمەکانی هێزە کۆمەاڵیەتیە دەرەکیەکان کە لە یەکێک لە تیۆرە پەتییەکاندا هەن‪.‬‬ ‫بەڵکو دەبێ ئەوە تێپەرێنین و لەرێی بونی راستەقینە و تایبەتی خۆیانەوە بزانین‬ ‫چیان پێویستە‪ .‬ئەمەش بە گفتوگۆ و تێگەیشتن دەست دەکەوێت لەگەڵ ئافرەتان و‬ ‫ئەو رێگایەی ئەوان دونیا و دەوروبەریانی پێ دەبینن بە چاک و خراپیەوە و بزانین‬ ‫ئەوان چیان دەستکەوتووە و خۆیان چی بە چاک دەبینن بۆ خۆیان‪ .‬ئەمەش بەپێی‬ ‫ئیلنشتاین دەبێ هەموو ئافرەتەکان بگرێتەوە بەوانەی لەگەڵ لەبار بردنی منداڵن و‬ ‫ئەوانەشی کە لەدژین‪ .‬دیالۆگەکەش تەسک نەکرێتەوە لە بابەتێک بەڵکو فراوان بێت و‬ ‫هەموو بوارەکان بگرێتەوە کە ئەگەر پێویستی کرد تەنانەت ئەوانەش کە نامرۆڤایەتییە‪.‬‬ ‫لە ئەنجامدا دەتوانرێت بواری تایبەتی لەسەر ئەو بۆچونانە رێکبخرێتەوە بەشێوەیەک‬ ‫هەموو ئافرەتەکان پاڵپشتی لێبکەن و دەبێتە بنەمایەکیش بۆئەوەی رێرەوەکانی بواری‬ ‫گشتی لەسەر بچنرێت‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪133‬‬

‫گریمان ئەم دیالۆگە لە راستیدا جێبەجێ کرا‪ .‬چی سودێکی دەبێت بۆمان گەر بزانین‬ ‫دنیابینی ئافرەتان چۆنە‪ .‬چی ئەنجامێکیش بەدەست دێت کە یارمەتی بدات بۆ گۆرینی‬ ‫هەردوو بواری تایبەتی و گشتی‪ .‬ئەمە دەمانگەیەنێتە ئەوەی کە پیاوان بۆچونێکی‬ ‫جیاوازی ئافرەتان لەبەرچاو بگرن و لەسەر ئەو بنەما بڕیارەکانی بواری گشتی دەربارەی‬ ‫رەوشت و سیاسەت رێکبخەنەوە‪ .‬ئیلینشتاین هەمان بیرۆکەی کارۆل جیلیجان دەگرێتە‬ ‫بەر ئەویش ئەوەیە کە ژیانی رەوشتیی ئافرەت جۆرێک لە خەمخۆری بەرامبەر بە‬ ‫کەسانی تر و هەستکردن بە بەرپرسیارێتیەکی زیاتر و حەزی بایەخپێدان و چونەژێر‬ ‫باری بەرپرسیارێتی تێدایە کە دەبێ رەچاو بکرێت‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا بەپێی ئیلینشتاین ئافرەتان بابەتە رەوشتیەکان لەو گۆشەوە تەماشا دەکەن‬ ‫کە بەندە بە بایەخ دان و بەرپرسیارێتی و ئەم تێروانینەش بۆ کێشە کۆمەاڵیەتیەکان‬ ‫ئاماژە بەوە دەکات کە ئافرەت کەسایەتی خۆی لەرێی ئەو چاالکیانەوە دەپارێزێت کە‬ ‫پەیوەندی بە دەوروبەرەوە هەیە‪ .‬بەاڵم گۆشە نیگای پیاوان بەو ئاراستە دەڕوات کە‬ ‫هەوڵ دەدات بگاتە یەکسانی و هاوتایی و هەموان وەک یەک تەماشا بکرێن‪ .‬بۆیە گەر‬ ‫بەم ئاراستەیە برۆین دەگەینە بنبەست و ئەو هەواڵنەی پیاوان بەرپای دەکەن توشی‬ ‫رەت کردنەوە دەبن‪ .‬بۆیە دەبێ بەسود وەرگرتن لە بۆچونە ئافرەتانەکان ئەو خەسلەتانە‬ ‫بۆ پرۆسەکە زیاد بکرێت وەک بایەخ دان بەوانی تر بۆنمونە لە پلەی یەکەم بێت چونکە‬ ‫رەنگە ئەمە خاڵێکی زۆر ناکۆک بێت لە تایبەتمەندیەکانی هەردوو رەگەز لەبەر ئەوەی‬ ‫سروشتی پیاوان بەئاراستەی سەربەخۆیی دەڕوات و هێندە هەوڵی بایەخ بە کەسانی‬ ‫تری نییە‪.‬‬ ‫دەبینین کە پیاوان و ژنان بە دوو زمانی جیاواز قسە دەکەن‪ .‬ئافرەت چەقی بیرکردنەوەی‬ ‫لەسەر بایەخدان و پەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکان و بەرپرسیاریەتەکانە بەاڵم پیاوان لەسەر‬ ‫یاساکان و مافە پەتیەکان دەخولێنەوە‪ .‬بۆیە ئیلینشتاین کۆکە لەگەڵ جیلیان لەو رووەی‬ ‫دەبێ لە ئەنجامی گفتوگۆی نێوان ئەم دوانە کاربکرێت بۆ زیادکردنی خەسلەتە ژنانەکان‬ ‫لە پیاوان و دەرهێنانی ژنانیش لەو چوارچێوەیەی تێیدان‪.‬‬ ‫ئەم خااڵنە زۆر گرنگن لەبەر ئەوەی پەیوەندی راستەوخۆیان هەیە بە خێزانەوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەویش ئەو شوێنەیە کە منداڵ تێیدا هەست بە مرۆڤایەتی خۆی دەکات‪ .‬کاتێک منداڵ‬ ‫یەکسانی نێوان باوانی دەبینێت دەتوانێت پەرە بە توانا تاکە کەسیەکانی و هەستە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪134‬‬

‫‪15‬‬

‫مرۆڤانەکانی بەباشی بدات‪ .‬ئەو منداڵیەتیەی بەندە لەسەر خۆشەویستی هەستێکی ال‬ ‫دەخوڵقێنێت بە بەشداری کردنی ویژدانی و خۆشەویستی و سۆز لەگەڵ کەسانی تر‪.‬‬ ‫ئەمانەش سەرەرای ئەوەی چەند گرنگن و ئامانجی سەرەکی کۆمەڵی مەدەنییە‪،‬‬ ‫بەدەست نایەت بەبێ چاکسازی لە پایەکانی خێزان‪ .‬بۆیە ئیلینشتاین دەڵێت دەبێ پیاو ‬ ‫و ژن پێکەوە کار بۆ پتەو کردنی خێزان بدەن و بۆ ئەمەش گرنگە کە رۆڵی دایبابان لە‬ ‫کۆمەڵدا دیاربێت و پاڵپشتی هەبێت‪ .‬بۆیە دەبێ لە بوارە گشتیەکاندا کار بۆ ئەوە بکرێت‬ ‫کە چۆن لەمپەرەکانی پێش خێزان البرێت و هۆکارەکانی بەهێزکردنی بایەخ پێبدرێت کە‬ ‫لە کۆتایدا دەبێتە هۆی بەدیهێنانی ژیانێکی بەختەوەر بۆ هەموو مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫چی وادەکات ئەو بوارە گشتیە چاالکە ئەم کەشەی تێدا گەشە بکات؟‪ .‬ئیلینشتاین‬ ‫وای دەبینێت کە بواری گشتی لە پێکهاتەیەکی زۆر لە خەڵکی پێکهاتووە کە بە کارلێک‬ ‫کردنیان لەگەڵ یەکتر دەتوانن باشترینەکان بۆ کۆمەڵ بریاربدەن‪ .‬لە هەر کوێ کەسێک‬ ‫هەبوو کۆبووەوە و گفتوگۆی کرد لەسەر ئەنجامدانی چاالکی بەکۆمەڵ لە پێناو ئامانجێک‬ ‫و بۆ هەمووانیان رونکردەوە‪ ،‬ئەوکاتە هاواڵتی بوون پەیدا دەبێت‪ .‬لێرەدا ماف رۆڵی‬ ‫زۆرە‪ .‬ئەوەش نیە کە بۆچونێکی پاوانکراو بێت سەبارەت بە یەکسانییەکی پەتیی‪ .‬بەڵکو‬ ‫پێویستیەکە بۆ پاراستنی خەڵک لە ستەمی دەسەاڵت بۆ ئەوەی هەموو کەسێک توانای‬ ‫بەشداریپێکردنی هەمووانی هەبێت لە هەر بۆچونێکی لە بارەی پێویستیە گشتیەکانەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش دەمانگەیەنێتە ژیانێک تێیدا هاواڵتی بوونی هەبێت و پێی دەوترێ ژیانی‬ ‫مەدەنی‪ .‬کاتێک پیاو ژن تێکەڵ دەبن پێکەوە بۆ گفتوگۆکردن بۆ دوبارە دارشتنەوەی‬ ‫پەیوەندیەکانی نێوان بواری تایبەتی و گشتی بەشێوەیەک کە دەبێ هەمووان تێیدا‬ ‫بەرێزەوە ببینرێن‪ .‬یان کاتێ پێکەوە کار دەکەن بۆ گەیشتن بەم ئامانجە‪.‬‬ ‫زۆر رەوایە کە پێکەوە بگەنە ئەوەی ئافرەت بەشداریەکی تەواو و گشتی بکات لە‬ ‫بواری گشتی و لە هەمان کاتیشدا پتەو کردنی پێگەی پیاوان‪ .‬ئەو روانگە ئافرەتیانەش‬ ‫کە باوەر بە کرانەوەی ئافرەت ناکەن ئەوا نوقمن لە بێ باوەڕی بە هاوتایی ژن و پیاو‬ ‫کە مێژوویەکی زۆر کۆنی هەیە و لە کۆتایدا جیاوازیەکان دەبینن و هەنگاوەکانیان بە‬ ‫ئاراستەی کۆمەڵگەی مەدەنی دەبێت‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪135‬‬

‫بۆچی ئەم دیالۆکەی ئیلینشتاین باسیدەکات ئەوەندە گرنگە و دەمانگەیەنێتە‬ ‫گۆرانکارییەکان؟ ئەو وایداناوە کە دیالۆگی راستی بەندە لەسەر رەوشتی بایەخدان بە‬ ‫بەرامبەر کە تیایدا تاکەکان بە دڵپاکییەوە گوێ لە بەرامبەرەکان دەگرن بۆ هەوڵدان بۆ‬ ‫دۆزینەوەی رێگاچارەکان‪ .‬بەمە ئیلینشتاین سیاسەتی دڵ پێسوتان پەیرەو دەکات کە‬ ‫بەندە لەسەر ئەوەی هیچ خێرێک لەوەدا نییە کە مرۆڤایەتی لە خەڵکی بسەندرێتەوە و‬ ‫وێران بکرێن‪ .‬هیواشی وایە کە سیاسەتێک پەیرەوبکرێت کە تەواو بنەماکانی بایەخ بە‬ ‫بەرامبەر و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی پەیرەو بکات لەپێناو گەیشتن بە بوارێکی گشتی‬ ‫بەند لەسەر تێگەیشتنە رەوشتیکان کە دەگاتە هاواڵتی بوون و حەزی خەڵکی بۆ‬ ‫پاراستنی ئەو دۆخەی هەموان تێیدا دادپەروەر بن‪.‬‬ ‫بەپێی جیلیان بناغەی بەدەستهێنانی کۆمەڵیەکی مەدەنی دادوەر بۆ هەمووان پیاوان و‬ ‫ژنان تەنها لەو رێگەوە دەبێت کە تاکەکان خەمی یەکتر بخۆن‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە کێشەیەک هەیە لە بۆچونەکانی ئیلینشتاین‪ ،‬ئەویش ئەوەیە کە ئەو‬ ‫گفتوگۆکەی بەشێوەیەکی نەرم پێشبینی کردووە لەسەر بنەماکانی جیلیان کە وادەکات‬ ‫خەڵکی بگۆرێت لە چوارچێوەی بایەخ بەیەکدان و دڵنەوایی یەکتر کردنێکی یەکسان‬ ‫ئەو پانتاییانە دروست کەن کە هاواڵتیبوون تێیدا بەدی دێت‪ .‬بەاڵم یەکێک لە کێشە‬ ‫سەرەکیەکانی ئەم دۆزە ئەوەیە کە دەبێ یەکەمجار چی بکەین‪ .‬قبوڵ کردنێکی دور لە‬ ‫یاسا بۆ مافەکان‪ ،‬یان پتەو کردنی رەوشتی بایەخ بەیەکتر دان و هەڵگرتنی خەمی یەکتر‪.‬‬ ‫ئایا دەتوانین بە پشت بەستن بە بایەخ دان و خەمخواردن سیستمێک بەرهەم بێنین‬ ‫توانای بەدیهێنانی دادوەری هەبێت لە کۆمەڵیەکی مەدەنی؟ یان سەرەتا پێویستمان بە‬ ‫ئاراستەکردنێکی یاسایی رێکخراو هەیە بە شێوەیەکی باش‪ .‬وەک لە بۆچونی جیلیان‬ ‫لەبارەی زمانی پیاوانەوە هاتووە‪ :‬چی دەبێت ئەگەر رەوشتی بایەخدان ئەوەندە تەواو و‬ ‫بەهێز نەبێت بۆ گۆڕین بە پێی ئەوەی ئیلینشتاین دەیڵێت‪ .‬دواتر ئایا پێویست ناکات واز‬ ‫لە رەوشتی بایەخدان نەهێنین و زیاتر پشت بە بۆچونە پیاوانەکان نەبەستین لەبارەی‬ ‫یەکسانی و دادپەروەرییەوە‪ .‬یان هەر لەسەرەتاوە دەگەینە بن بەست گەر لەسەر ئەم‬ ‫رێرەوە رۆیشتین‪ .‬ئایا بە گوێگرتن لە ئافرەتان بەتەواوەتی توشی شکست نایەین بەوەی‬ ‫داوا لە خەڵکی بکەین کە دەبێ هەست بە لێبوردەیی و خەمخۆری بەرامبەر یەکتر بکەن‬ ‫و ئایا ئەم داواکاریە بەبێ کێشە وەردەگیرێت لە هەموو کۆمەڵ‪ .‬یان رەنگە پێویست بکات‬ ‫کە هەردوو بۆچوون‪ ،‬ماف و بایەخدان‪ ،‬پێکەوە بچنرێن لەبەر ئەوەی کە کۆمەڵ بەندە ‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪136‬‬

‫‪15‬‬

‫بە بنەمای رێزگرتن بەرامبەر ئەو مافانەی هەلە جیاوازەکان دەرەخسێنێت و بەرامبەر‬ ‫پیرۆزییە مەدەنیەکان‪.‬‬ ‫‪ -8‬هارتسۆک‪ ،‬دیدگا مارکسینیەکانی ئافرەت‪.‬‬ ‫لە باسکردنی ئەم بۆچونە لێکۆڵینەوەکەی نانسی هارتسۆک کە لە کتێبی (پارە و‬ ‫سێکس و دەسەاڵت)دا باسی کردووە‪ ،‬هەڵدەبژێرین‪ .‬ئەو دەڵێت بۆچونی ئافرەتان نزیکە‬ ‫لە بیر و را مارکسیەکان بۆ شیکاری کۆمەڵ‪ .‬بینینی کۆمەڵ لە دیدگای ئافرەتانەوە‬ ‫وەک دیدگای مارکسە لە روانگەی چینی کرێکارانەوە کە هەردوکیان وادەبینن کە‬ ‫پیاوان سەرکەوتوو بوونە لە دەستگرتن بەسەر جومگە کاریگەرەکانی کۆمەڵ‪ .‬ئەم‬ ‫دیدگایەش لە توانایدایە بنەما کاریگەرەکانی رەخنە لەبارەی دامودەزگاکان و ئایدیۆلۆژیا‬ ‫فالۆکراتیەکان‪ ،‬بچەسپێنێت‪ .‬کە نمونەیەکی سەرمایەداری پیاوساالرییە‪ .‬ئەم رەخنەیە‬ ‫چی دەردەخات؟ هارتسۆک پێی وایە کە ئافرەتان لەکاتی شیکاریەکانیاندا بۆیان‬ ‫دەردەکەوێت کە چۆن پیاوان توانیویانە بە درێژایی مێژوو‪ ،‬ساالری بەسەریاندا‪ ،‬بەدەست‬ ‫بێنن‪ .‬ئەم تێگەیشتنەیان لەوێ ناوەستێت کە تەنها بزانن کە ئەمە خراپە و زیانبەخشە‬ ‫و نامرۆڤانەیە‪ .‬هەر لە ئەنجامی کارکردنیان چۆنێتی دەربازبونیان لە کۆت و بەند‪ ،‬باس‬ ‫دەکەن‪ .‬بۆیە هیچ لێخۆشبونێک پەی پێ نابرێ سەرەڕای هەموو پاساوە ئیدیۆلۆژیەکان‬ ‫بۆ سەرکوتکارییەکان‪ .‬ئەوانەش کە سەرکوتکراون دیارە کە ئافرەتانن بەپێی هارتسۆک‪.‬‬ ‫وەک چۆن کرێکار و جوتیاران الی مارکسییەکان کودەتایان کردە سەر دەرەبەگ و‬ ‫خاوەن کارەکانیان ئاوا ئافرەتانیش وەک ئەندامێکی کاریگەری کۆمەڵ رەنگە پەیوەندی‬ ‫و رێکەوتن ئەنجام بدات و دۆخەکە وەرگێرێت بە شێوەیەکی رادیکالی و ئافرەت بتوانێت‬ ‫بۆ هەمیشە لە شوێن کەوتویی رزگاری بێت‪.‬‬ ‫بیرۆکەکانی هارتسۆک لە بارەی ئافرەتەوە لە ناخی کۆمەڵێکی سەرمایەدارەوە چەق‬ ‫دەگرێت کە زۆربەی کرێکاران وا خۆیان دەبینن کە کااڵ بەرهەم دێنن بۆ چینێکی خاوەن‬ ‫کار و سامان کە ئەو قازانجانە قۆرخ دەکەن کە لە‪ ،‬ئەنجامی کارەکانیانەوە بەرهەم دێت‬ ‫و بۆ بەهێز کردن و پتەو کردنی پێگەی خۆیان لە کۆمەڵ‪ ،‬بەکاری دێنن‪ .‬ئافرەتیش‬ ‫بەبێ جیاوازی لە پیاو کااڵ بەرهەم دێنێت لە کۆمەڵ و جیاواز لە پیاوانیش زۆر شتی‬ ‫تر بەرهەم دێنێت و دەکات کە لە توانای پیاودا نییە‪ .‬واتا جگە لە کارکردنی وەک پیاو‬ ‫لەدەرەوە لە ماڵیشەوە بەشێکی زۆری ژیانی بە پاک کردنەوە و خواردن دروستکردن ‬ ‫کاری ترەوە بەسەر دەبات‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪137‬‬

‫جیاوازییش لە رۆڵەکانی کارکردن‪ ،‬بنەمای ناکۆکی نێوان ژن و پیاوە‪ .‬ناکۆکییەکە‬ ‫بەوە ناسراوە کە ئافرەت بە پێچەوانەی پیاوەوە بەندە کۆمەاڵیەتییە پتەوەکان دروست‬ ‫بکات لە کۆمەڵ‪ .‬پیاو زۆر بەستراوەتەوە بە بەرهەم هێنان بەاڵم ئافرەت بە دابینکردنی‬ ‫خزمەتەکانی ناو خێزان‪ .‬هۆکارەکەش روونە لەبەرئەوەی کاری ئافرەت لەناو خێزان‬ ‫بابەتێکی بنەڕەتییە بۆ پاراستنی ژیانی هەمو ئەندامانی خێزان‪ .‬چێشت لێنان و‬ ‫رێکخستنی جلوبەرگ و بایەخدان بە منداڵ وهتد‪ ،‬ئەو ئەرکانەن کە پیاو بەرهەم دێنێت‬ ‫تا لەکۆتاییدا تێکەڵ بێت لە بوارە گشتیەکان‪ .‬بۆیە بە خزمەتەکانی ئافرەت لەناو خێزان‬ ‫کەسانێکی پێگەیشتو بەرهەم دێت کە بەشێک لەو کەسانە پیاون‪.‬‬ ‫ئەم پەیوەندییانەی ئافرەت دەبەستێتەوە بە خێزان لەو کچانەی لەماڵدا گەورەدەبن‪،‬‬ ‫پتەو دەکرێت‪ .‬کچان لە دایکەوە فێر دەبن کە هەمیشە لەماڵەوە ئامادەیە بەاڵم‬ ‫کوڕان باوک زۆربەی کات لەبەر چاویان نیە تا بەتەواوەتی نمونەی ئەوان بن‪ .‬ئەمەش‬ ‫هۆکای بیرکردنەوەی ئازادی کوڕانە‪ .‬فیسیۆلۆژیای گەشەی منداڵ یارمەتی دەدات لە‬ ‫تێگەیشتنیزیاترلەم بابەتە‪ .‬کوڕ لە سەرەتاکانی تەمەنی پەیوەندیەکی پتەوی هەیە بە‬ ‫دایکەوە‪ .‬بەاڵم کۆمەڵ پاش ماوەیەک ئەوەی فێردەکات نەریتی پیاو ئەوە دەخوازێت کە‬ ‫لە دایک و ماڵ دورکەوێتەوە‪ .‬بەمەش نامۆییەکی ال دروست دەبێت بەرامبەر ئافرەت وەک‬ ‫ئەوەی دایکی بۆ نمونە وەک بونەوەرێکی جیاواز ببینێت‪.‬‬ ‫کوڕ باوەربەخۆبون لەسەر ئەوە پێک دێنێت لە چەند وێستگەیەکی تەمەنی‪ ،‬کە دژایەتی‬ ‫دایکی بکات‪ .‬ئەمەش سەرەتای دەستپێکردنی سیفەتی پیاوساالرییە الی کوڕەوە‪ .‬ئەم‬ ‫هەنگاوانەی ژیانی کوڕ بنەمای بیرکردنەوەی هارتسۆکە کە دەڵێت کە لە ئەنجامدا کوڕان‬ ‫حەزی دورکەوتنەوەیان ال دروست دەبێت بە پێچەوانەی کچان کە زیاتر پەیوەستن بە‬ ‫پتەوکردنی پەیوەندیەکانیان‪ .‬لە ئەنجامیشدا هەموو ئەم رەگانە کۆدەبنەوە و هەموو‬ ‫ئەم نمونانە لە سەرجەم خێزانەکان دەنگ دەداتەوە و بە تێکەڵ بوون لەگەڵ دیدگای‬ ‫پیاوساالری جیهانی دەبێتە هۆی دروست بونی کۆمەڵێکی پیاوساالر و تێیدا یاسای‬ ‫(ئێمە) دژی (ئەوان) زاڵ دەبێت‪.‬‬ ‫وتەی (ئێمە) دژی (ئەوان) بنەمای ئەو رێگایەیە کە سیستمی پیاوساالریی کۆمەڵی پێ‬ ‫رێک دەخات‪ .‬پیاو بەو پاشماوە دڕندایەتیەی هەڵیگرتووە کەسایەتی خۆیان بە دژایەتی‬ ‫ژیانی راستی و دورکەوتنەوە لە ئەرکە رۆژانەکان دروست دەکەن و‪ ،‬پەیوەندی بە جیهانی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪138‬‬

‫‪15‬‬

‫ئافرەتەوە دەکەن لەرێگەی سیاسەت و ژیانی گشتیەوە‪ .‬ئافرەتیش بەردەوام کار لەسەر‬ ‫شکاندنی تیۆری (ئێمە) دژی (ئەوان) دەکات بەوەی بەردەوام لەهەوڵداندان پەیوەندی‬ ‫دروست بکەن لەنێوان خەڵکی و وا بیر دەکەنەوە کە بۆچونی پیاوان زۆر الیداوە‬ ‫لە رێی راست کە ئەوان لەسەرین بە بۆچونی خۆیان‪ .‬لێرەشدا روبەرووی بەربەستی‬ ‫پتەوی پیاو دەبێتەوە کە هەمیشە بە ئاراستەی دورکەوتنەوە و مانەوە لە چوارچێوەی‬ ‫خێزانەکەیدایە‪ .‬ئەمەش واتا کەموکوڕییەکی قوڵ هەیە لە باری هەست و سۆزداری پیاو‬ ‫و هەمیشە دان بە بونی بەرامبەر نانێت‪ .‬بۆ پێنەگەیشتنی ئامانجی ئافرەتانیش پیاو‬ ‫هەوڵی لێک دورخستنیان دەدات و هەمیشە حەز بە ئافرەتێکی بێکار دەکات لەماڵەوە‬ ‫بەئاسانی لەگەڵ منداڵەکانی بەند بکرێت‪ .‬زۆربەی کاتیش هەوڵەکانی پیاو سەردەگرێت‬ ‫و لەکۆتایدا کۆمەڵ لەسەر بیر و بۆچونێکی پیاوانە پێک دێت‪.‬‬ ‫بۆیە بە بۆچونی ئافرەتان بەپێی جیاوازی ڕۆڵی کارکردنیان‪ ،‬ژن و پیاو دەبنە خاوەنی‬ ‫دوو سروشت و بۆچوون و توانستی جیاواز‪ .‬ئەم توانستانەش بنەمای ناکۆکییەکن کە‬ ‫لە سەرەتاوە ئازادی و مرۆڤایەتی لە ئافرەت دوردەخاتەوە‪ .‬دوابەدوای ئەم دەرئەنجامە‬ ‫پڕ ئێشە الی ئافرەتان واپێویست دەکات گۆرانکارییەکی ریشەیی فراوان و دورمەودا‬ ‫ئەنجام بدرێت‪ .‬کرۆکی گۆرانەکەش ئەمەیە‪ :‬لەبەر ئەوەی ناکۆکییەکان لە جیاوازی نێوان‬ ‫ئەرکی ژن و پیاوەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬بۆیە دەبێ گۆرانکاری لەم ئەرکانە بکرێت لە‬ ‫کۆمەڵی نوێ‪ .‬بۆیە دەبێت کردارە ئابورییەکان بە گشتی دابرێژرێتەوە بە شێوەیەک‬ ‫زیان بە ئافرەت نەگەیەنێت‪ .‬بۆ جێبەجێ کردنی ئەمە دەبێ خاوەنداریەتییە کەسییەکان‬ ‫نەمێنێت‪ .‬یان نابێ سەرمایەدار دەست بەسەر سەرچاوەکانی کارکردن بگرێت‪ .‬دەبێ‬ ‫واڵت خاوەنی کاربێت‪ .‬جگە لەوەی ناکۆکییەکی چینایەتی درێژ دروست دەبێت کە تا‬ ‫ماوەیەکی زۆر لە پاش شۆرش درێژەی دەبێت‪.‬‬ ‫هارتسۆک زۆر بە وردی لەبارەی ئەو کۆمەڵە بەرهەم هاتووە نادوێت‪ .‬بەاڵم ئەو باس‬ ‫لە روداوێکی هاوشێوەی کودەتا دەکات وەک کودەتای کۆمۆنیستییەکان‪ .‬ئەمەش وەک‬ ‫ئەو ئەنجامە نیە کە (میڵ) دەیوت لەکۆتایدا کرێکارەکان دەبنە خاوەن کاری تایبەتی‬ ‫خۆیان‪ .‬چونکە هارتسۆک دەڵی کە خاوەندارێتی کەسی نامێنێت و دەوڵەت تاکە‬ ‫خاوەندارە‪ ،‬بەاڵم چۆنێتی هەنگاوە پراکتیکیەکانی بۆ گەیشتن بەو کۆمەڵییە‪ ،‬رون‬ ‫نەکردوەتەوە‪ .‬هەر وەک چۆن روون نییە سیستمە نوێیەکە ئەم ئامانجانە دەپێکێت‪.‬‬ ‫روونە کە ئەو کۆمەڵەی هارتسۆک خەونی پێوە دەبینێت هیچ جیاوازیەکی جەندەری‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪139‬‬

‫زیانبەخشی تێدا نابێت‪ .‬ئەوەش دەگاتە ئەوەی ژن لە ژێر دەستی پیاو رزگاری بێت و‬ ‫سەربەستی بەدەست بێنێت‪ .‬لەو کاتەدا ئامانجی سەرەکی هەردوکیان بۆ پاراستنی مرۆڤـ‬ ‫دەبێت‪ .‬دەبێ دەستورێکی نوێ دابرێژرێتەوە کە ئەرکەکانی بواری تایبەتی بەتایبەتی و‬ ‫بواری گشتی رێکبخاتەوە لە نێوان ژن و پیاو‪ .‬لەو کۆمەڵ نوێیەش مرۆڤایەتی لە ستەمی‬ ‫جیاوازی چینایەتی رزگاری دەبێت کە تەنها زیانی بە ئافرەت گەیاندبوو‪.‬‬ ‫لە روانگەی ئەم بۆچونەوە‪ ،‬کەواتە هارتسۆک بە تیۆرە لیبراڵییەکەی ئۆکین قایل نابێت‬ ‫بۆ کۆمەڵی مەدەنی کە تەنها کار لەسەر پێدانی مافی یەکسان دەکات بۆ هەموان بەبێ‬ ‫بایەخدان بە رەگەز‪ .‬ئۆکین وەک چۆن هارتسۆک دەیبینێت سەرکەوتوو نەبووە لەوەی‬ ‫تێبینی ئەوەی نەکردووە کە لە کۆمەڵگەی ئەوە هەژمار نەکراوە کە ئافرەت شوێن‬ ‫کەوتووی بەرژەوەندیەکانی پیاوە وەک چینێک‪ .‬سەبارەت بە پێدانی مافی یەکسانییش‬ ‫ئەو دەڵێت کە تەنها زمانێکی پڕ ئاوازە و لەسەر زەمینی راستی جێبەجێ ناکرێت‪ .‬تا ئەو‬ ‫سیستمەش لەناو نەچێت کە دوو جۆر کاری جیاواز دەسپێرێت بە رەگەزە جیاوازەکان‬ ‫کە دژ بە یەکن هیچ سەربەستیەک بەر ئافرەت ناکەوێت‪ .‬هەر بۆیە هیچ کاتێک ئافرەت‬ ‫هەمان مافی پیاوی نابێت‪.‬‬ ‫بەاڵم هارتسۆک رەنگە هەندێ لە رەخنەکانی ماکینیۆنی بەدڵ بێت سەبارەت بە دوبارە‬ ‫دارشتنەوەی ماف و ئەرکەکان لە بوارە گشتی و تایبەتەکان‪ .‬بەاڵم لەسایەی پێدانی‬ ‫دەسەاڵتێکی کۆمەاڵیەتی و سیاسی کە تا ئێستا نیەتی‪ .‬بۆ بەئامانج گەیاندنی ئەم‬ ‫بیرۆکەش پێویستە بگەینە ئەوپەری داواکاریەکانی ماکینیۆن‪ .‬وەک ئەوەی کە ژنان‬ ‫پێویستیان بە هێزێکی زیاترە بۆ دیاریکردنی پێداویستیەکانیان‪ .‬بۆ بەرهەم هێنانی‬ ‫ئەمەش پێویست دەکات دوبارە پەیوەندییە سیاسی و ئابوریەکان دابرێژرێنەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫تەنها لەرێی جەخت کردن بۆ البردنی هونەرە سێکسیەکان نابێت بەڵکو پێویست بە‬ ‫شۆرشێکی گۆرینی تەواوی دەسەاڵت هەیە بۆ دابەش کردنی کار و ئەرکەکانی کۆمەڵ‪.‬‬ ‫لە کۆتایدا هارتسۆک هیچ چارەسەرێک نابینێت لە تیۆرەکەی ئیلشتاین‪ .‬لەبەر ئەوەی‬ ‫ئەو وایداناوە کە ژن و پیاو دوو چینی جیاواز و ناکۆکن لە کۆمەڵ‪ .‬بەاڵم ئیلینشتاین‬ ‫دەڵێت کە دیالۆگ گۆرانکاری دروست دەکات بۆیە دەکرێت جیهانێکی رەوشتی یەکسان‬ ‫بۆ هەردووال‪ ،‬بەدی بێت‪ .‬هەر وەک ئیلینشتاین وایداناوە کە پیاو و ئافرەت توانای لێک‬ ‫تێگەیشتنیان هەیە و وایداناوە کە لەتوانایان هەبێت جیهانێکی بەسود بۆ هەمووان‬ ‫دروست بکەن‪ .‬بەاڵم هارتسۆک کە هەردوو رەگەز وەک دوو چینی رکابەر و ناکۆک‬ ‫دەبینێت لە بۆچونەکانیدا ئیلینیشتاین بە ساویلکە دەزانێت‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪140‬‬

‫‪15‬‬

‫‪ -9‬روانگەی نیتچەیی باجیلیا‪.‬‬ ‫بە پێی بۆچونی کامیلی باجیلیا بۆ رێبازی نیتچەیی روانگەیەکی زۆر جیا و ناکۆک‬ ‫لەوانەی پێش خۆی دەبینین‪ .‬سەرەتا دەبێ ئەوە بڵێن کە سەرەرای هەموو ئەمانەی‬ ‫دەنوسرێن و پاش کەمێکی تر دەخوێنرێنەوە‪ .‬دەبێ ئەوە بزانن کە ئامانجی سەرەکی‬ ‫باجیلیا گەیشتنی ئافرەتە بە لوتکەی دەسەاڵت و کرانەوەی هەموو بژاردەکانە لەپێشی‪،‬‬ ‫چونکە دەرفەتی یەکسان مافێکە دەبێ هەموان پالپشتی بن‪ .‬ئامانجی سەرەکی باجیلیا‬ ‫ئەوەیە کە هەموو بەربەستێک البەرێت کە رێ لە بەرەو پێش چوونی ئافرەت دەگرێت لە‬ ‫کۆمەڵ سەرەرای هەموو بەرپرسیاریەتیەکانی وەک هەموو لیبرالیەکانی تر‪ .‬ئەوەش بە‬ ‫پێدانی زۆرترین ئازادی لە دەربرین‪ .‬ئەمەش ئەو رۆڵەیە کە بەبێ ئازادی دەربرین بواری‬ ‫دەربرینی گشتی لەدەست دەدات‪ .‬ئەو لێپرسینەوە و گفتوگۆی پۆلیسی رەت دەکاتەوە‬ ‫بەرامبەر ئافرەتان‪ .‬هەر وەک رێز دەگرێ و شانازی دەکات بە لەشفرۆشەکانەوە‪ .‬هەروەک‬ ‫ماف دەداتە هونەرە سێکسیەکان و پاڵپشتیشی دەکات‪ .‬زۆرترین سەربەستیش دەخوازێت‬ ‫بۆ جیهانێکی سێکسی نمونەیی‪.‬‬ ‫باجیلیا رێبازی بەتریکیەکان وەک دوژمنێکی بەکۆمەڵی ئافرەت دانانێت‪ .‬بەڵکو دەڵێت‬ ‫کە ئەوە رۆشنبیریەکی کوێرانەیە کە پیاوان و ژنان دابەشی دەکەن‪ .‬رێبازی بەتریکیەکان‬ ‫برێکی زۆر لە سەربەستی و ئازادی فەراهەم کردووە بۆ ئافرەتان‪ .‬بۆ نمونە ئەو‬ ‫بەتریکیەی تۆمەتبار دەکرێت بە هەموو شێک هەر ئەو بووە کە رێگاکانی سنوردار کردنی‬ ‫ژمارەی مندااڵنی دیاریکردووە کە ئەمەش هەندێک لە ئازادییەکانی ژنانی بەدی هێناوە‬ ‫کە رەنگە زۆر لە هەوڵە ئافرەتانەکان پێیان نەکرابێت‪ .‬هەر وەک نەک هەر بە تاوان‬ ‫بەڵکو بەتریکیەکان بە گوناحیشی دادەنێن کە دەستدرێژی سێکسی بکرێتە سەر ئافرەت‬ ‫و ئەمە کاریگەریەکی زۆری بووە لەسەر ژیانی ئافرەتان‪ .‬هەر وەک بەمە دەردەکەوێت‬ ‫پیاوان بەدرێژایی مێژوو بەشێک بونە لە بەرگریکار لەسەر ژیانی ئافرەتان بە جۆرێک لە‬ ‫جۆرەکان‪ .‬جگە لەوەی کە دەبێ ئەوە لەبەرچاو بگیرێ کە پیاو رۆڵی گەورە دەبینێت لە‬ ‫بەرگریکردن لە شارەکان لە شەڕەکاندا بەدرێژایی مێژوو و خۆی بە کوشت داوە و خۆی‬ ‫بەخت کردووە لەپێناو ئەوەی ئافرەت و منداڵەکانی شارەکەی و واڵتەکەی پارێزراو بن‬ ‫و هیچ سوکایەتیەکیان پێ نەکرێ‪ .‬دەبێ بروانینە دواوە بۆئەوەی بزانین پیاو چیکردوە‬ ‫بۆ ئافرەت‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪141‬‬

‫کەواتە ئەگەر بەتریکیەکان تاوانباری سەرەکی نەبن لە سەرکوت کردنی ئافرەتان‪ .‬دەبێ‬ ‫تاوانبار کێ بێت؟؟‪ .‬بۆ ئەوەی روانگەی باجیلیا رونبکەینەوە لە وەاڵم دانەوەی ئەم‬ ‫پرسیارە‪ ،‬دەبێ سەرەتا ئەو تەوەرە سەرەکیە دیاریبکرێت کە پەیوەندیەکانی نێوان ژن‬ ‫و پیاوی لەسەر بەندە‪ .‬باجیلیا دەڵێت کە بەردەوامی ژیانی مرۆڤایەتی بەندە لەسەر‬ ‫پێویست بونی پاشخانێک لە ناکۆکی لەنێوان دوو هێزی ناکۆک هەریەکەیان تەواوکەرن لە‬ ‫کەسایەتیەکانمان‪ ،‬ئەو دوو هێزەش (ئەپۆلۆ) و (دیۆنیسیۆس)ن‪ .‬ئەپۆلۆ بەپێی نیتچە‬ ‫هێمایە بۆ دابەشکەرێکی یاسا و ئاراستەکردنێکی خەڵکی بەرەو سیستم و یاسا بەاڵم‬ ‫دیۆنیسیۆس بەپێچەوانەوە کار بۆ تێکدانی بنەماکانی ئەپۆلۆ دەدات‪ .‬باجیلیا دەڵێت کە‬ ‫دیۆنیسیۆس وزەیەکی سونوردار کراو نیە و دڵ رەق و دڵ پیس و شێتانە و روخێنەر و‬ ‫وێرانکەرە بەاڵم ئەپۆلۆ بریتیە لە یاسا و مێژوو و فۆلکلۆر و رێز و رێباز و پارێزگاریکردن‬ ‫لە سیستمی کۆمەڵ و تاک‪ .‬دیۆنیسیۆس ستەم کارە و ئەپۆلۆ رێکخەرە‪.‬‬ ‫باجیلیا دەڵێت کە هەوڵەکان بۆ دەستەمۆ کردنی دیۆنیسیۆس هەموو جارێک سەر ناگرێت‪.‬‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە شتەکان تەنها بۆچونەکانی ئەپۆلۆ بەس نیە بەڵکو دەبێت روانگەی‬ ‫دیۆنیسیۆسیش لەبەرچاو بگیرێت‪ .‬باجیلیا دەڵێت هەموو هەوڵەکانی کریستیانەکان و‬ ‫جولەکەکان بۆ بەرزکردنەوەی ئەپۆلۆ و بەرامبەر بە دیۆنیسیۆس لە کۆتایدا گەیشتون‬ ‫بە بەربەست‪ .‬بیرۆکە دیۆنیسیۆسیەکان هەمیشە وامانلێدەکات کە لە کۆتایدا سنورەکانی‬ ‫هۆش دەرچین و یاساکان بشکێنین سەرەرای پابەند بونمان پێیانەوە‪.‬‬ ‫حەزی بونی باڵە دیۆنیسیۆسیەکان لە بەردەوامی ژیانمان لە ژیانی سێکسیماندا‬ ‫رەنگ دەداتەوە‪ .‬هەرگیز نەمانتوانیوە تەماشای بەرامبەرەکانمان نەکەین بە ئارەزوە‬ ‫سێکسێکانەوە کە ئەپۆلۆ بەردەوام بانگەشە بۆ مت کردن و سڕکردنی ئەو حەزەمان‬ ‫دەدات‪ .‬بەاڵم ئەوەی کە وا دەکات نەگەینە لوتکەی ئەو فەنتازیایە کۆت و بەندە‬ ‫ئەپۆلۆییەکانە لەسەرمان‪ .‬هەرچەندە سروشتی مرۆڤـ وایە کە ناتوانرێت هەرگیر سنور‬ ‫لە بیرکردنەوە و حەزە جۆراوجۆرەکانی بگیرێت‪ .‬بۆیە زۆربەی کات لە هونەر و ئەدەبدا‬ ‫هەندێ لە خەیاڵەکان دەبینرێن‪ .‬هەمیشە بیرۆکەی بینینی جیهان لە گۆشەیەکی ترەوە‪،‬‬ ‫وایکردوە مرۆڤـ داهێنان بکات و بواری سێکسیش بێ بەش نییە لەم داهێنانە و‪ ،‬وایکردوە‬ ‫سەرەرای بونی چەندین یاسای ئاسمانی و زەمینی بۆ ئەم بوارە و ئەم پەیوەندییانە‬ ‫مرۆڤ خۆی نەگرێت و هەمیشە هەوڵی شکاندن و بەزاندنی سنورەکان بدات‪ .‬مێژووش‬ ‫گەواهیدەدات کە هیچ هەوڵێک بۆ دەرباز بوون لە کۆت و بەند‪ ،‬ئەگەر درێژەشی‬ ‫خایاندبێت‪ ،‬شکستی نەهێناوە‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪142‬‬

‫‪15‬‬

‫باجیلیا دەڵێت جیاوازی نێوان هەردوو رەگەز لە فۆلکلۆر و جیاوازی چینایەتیەوە‬ ‫نەهاتووە‪ ،‬بەڵکو سروشتی بایۆلۆژیمان سەپاندویەتی‪ ،‬هەر وەک چۆن وایکردووە کە‬ ‫نەتوانین لەناو ئاو بژین یان باڵمان هەبێ بۆ فڕین‪ .‬ئێمە لەسەرمانە ئەو رۆشنبیرییانە‬ ‫بەدی بێنین کە یاسا و سیستم بۆ ئەم سروشتەمان دابنێن کە لەئەنجامی هۆرمۆنەکانەوە‬ ‫بەدی دێن‪ .‬بەاڵم وەک وتمان حەزە دیۆنیسیەکانمان هەمیشە بەو ئاراستە هانمان‬ ‫دەدات کە لەو سیستمانە‪ ،‬دەرپەڕین‪ ،‬بۆ ئەوەی ببین بەو تاکە سروشتیانەی کە رۆسۆ‬ ‫باسیدەکات لە کتێبی (دۆخی سروشتی)‪ .‬بەاڵم باجیلیا دەڵێت کە ئەو تاکە سروشتیە‬ ‫هێمنانە وەک مارکێز دی ساد دەڵێت ناخیان پڕە لە دەریایەک لە باهۆز کە لەتوانایدا‬ ‫هەیە کەر ببزوێنرێت هەموو بەربەستێک لەپێشی بروخێنێت‪ .‬بۆیە پیاو ستەمکارێکی‬ ‫سروشتیە و هەمیشە هێرشبەرە بەاڵم ئافرەت ئەشکەوتێکی تاریکە توانای بەرگری کردنی‬ ‫تا ماوەیەکی دیاریکراو هەیە‪ .‬بەاڵم بۆ پیاوان هێرشبەر و ستەمکارن؟‪ .‬هەموو نەتەوە‬ ‫ستەمکار و هێرشبەر و دەستدرێژکەر و فراوانخوازەکانی مێژوو بەدوای شتێک گەراون لە‬ ‫خاکی بەرامبەرەکانیان کە خۆیان نەیانبووە‪ .‬کەواتە ئەو شتە چیە لە ژندا هەیە و پیاو‬ ‫نیەتی و دەیەوێت دەستی بەسەر بگرێت؟؟ !!‪ .‬ئەوە بریتیە لە توانای بەرهەم هێنانی‬ ‫بەنرخترین شت لە بوندا‪( ،‬ژیان)‪ .‬ئافرەت خاوەنی ئەو بەهرە سروشتیەیە کە لەتوانایدایە‬ ‫ژیان بەرهەم بێنێت و زیادیکات بۆ جیهان‪ .‬پیاویش بەوە قایل نابێت کە خاوەنی ئەم‬ ‫دەسەاڵتە نەبێت‪ ،‬بۆیە ستەم کردن و هێرش کردنە سەر خاکی بەرامبەر بوەتە بەشێک‬ ‫لە سروشتیان‪.‬‬ ‫ئافرەت کە رۆڵ و بەرپرسیاریەتی سەرەکی دەگرێتە ئەستۆ لە پرۆسەی زیاد بوندا‪،‬‬ ‫بریتین لە تەحەدایەکی گەورە لە بەرامبەر تێگەیشتنمان‪ .‬لە هەمان کاتدا سێکس الی‬ ‫پیاو پرۆسەیەکی زۆر ئاڵۆزە‪ .‬سەرەتا ئەو وەک تێرکردنێکی ئارەزوو تەماشای دەکات‪.‬‬ ‫پاش ماوەیەک دەبەسترێتەوە بە توانا یان کەم توانایی سێکسی و پاش ماوەیەک بێ‬ ‫بایەخ دەبێت‪ .‬ئەوان – واتا پیاوان – لەوە تێدەگەن کە تەنها لەرێی کرداری جوتبونەوە‬ ‫ناتوانن نهێنیەکانی سروشت لەبارەی ژیانەوە کۆنترۆڵ بکەن بەڵکو ئەو بوارە تایبەتمەندە‬ ‫بە ئافرەتەوە‪ .‬کەواتە بیر لەوە دەکەنەوە کە چی شتێک بەهێزترە لە هێزی بەدی هێنان‬ ‫و دروستکردنی ژیان؟!‪ .‬لەو روانگەشەوە کە پیاو هەرگیز بەوە قایل نابێت کە پێگەیەکی‬ ‫کەمتر وەرگرێت لە پرۆسەی دروست کردنی ژیان‪ .‬بۆیە هێز بەکاردێنن بۆ دەست گرتن‬ ‫بەسەر سەرچاوەکانی ژیان‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪143‬‬

‫ئەمە لە رێی فێربونەوە بەدرێژایی مێژوو بۆ پیاو ماوەتەوە و ئافرەتی توشی نەهامەتی‬ ‫کردووە‪ .‬ئەمەشە کە رونی دەکاتەوە بۆچی پیاو ستەمکار و سەرکوتکەرە بەرامبەر‬ ‫ئافرەت‪ .‬بۆیە دەستدرێژی سێکسی تەنها بەتاوانێکی توندوتیژی با تەماشا نەکرێت وەک‬ ‫ئافرەتان بەدوایەوەن بەڵکۆ ملمالنێیەکی نیوان هێزێکی پیاوانەیە دژی هێزێکی ئافرەتانە‬ ‫کە پیاو تێیدا دەیەوێت دەست بگرێت بەسەر ئەو شتەی جگە لە ئافرەت کەس نیەتی‪.‬‬ ‫هەر بۆیە تاوانی دەستدرێژی سێکسی تەنها لەالیەن پیاوانەوە ئەنجام دەدرێت‪ .‬ئەمەش‬ ‫ئەو راستیەیە کە ئافرەتان رەنگە تا ئێستا نەیانزانیبێت‪ .‬بۆیە هێزە بەرگریکارەکانی‬ ‫ئەپۆلۆ هەمیشە بەو ئاراستەیەیە کە ئافرەتلە کۆمەڵدا لە ستەمی پیاو رزگاربکات‪.‬‬ ‫بۆیە باجیلیا پێی وایە کە ئافرەت بۆماوەیەکی دیۆنیسیۆسی هەیە بۆ دەرباز بون لەو‬ ‫سیستم و کۆتەی بۆی دانراوە بە درێژایی مێژوو بەاڵم پیاوان هێزە ئەپۆلۆییەکان بەکار‬ ‫دێنن بۆ هێنانەوەی ئافرەت بۆ ژێر باری ئەو سیستمەی کە وادەکات لەرێی یاساوە‬ ‫ببێتە ژێر دەستەی‪ .‬ئەم ناکۆکی و ملمالنێ کالسیکییە بریتیە لە فەرهەنگ‪ ،‬کاتێ لەمە‬ ‫تێدەگەین دەتوانین هەنگاو لەسەر ئەو رێگایە بنێین کە چارەسەر بۆ ئەوە دەدۆزینەوە‬ ‫کە چۆن ژن و پیاو پێکەوە بتوانن لە کۆمەڵێک بژین کە تەواوترین بری ئازادی بۆ‬ ‫هەردوکیان فەراهەم بکات‪.‬‬ ‫چۆن ئەم تێگەیشتنە کار دەکاتە سەر بریارە سیاسیەکانمان؟؟ باجیلیا دەڵێت کە دەبێت‬ ‫سیاسەتەکان بەشێوەیەک دارێژرێنەوە کە رێز لە رەهەندە ئەپۆلیەکان و دیۆنیسیەکان‬ ‫بگرێت‪ .‬ئەوەش بەوەی بایەخ نەدرێت بە یەکێکیان بەشێوەیەک وابکات ئەوەی تر‬ ‫بتەقێتەوە و زیان بە ئازادی هەموان بگەیەنێت‪ .‬ژیان لەسەر ئاوازە دیۆنیسیەکان دەبێتە‬ ‫هۆی تێر بونی ئارەزوەکان بەاڵم بەوە پشێوی و مردن بەرهەم دێت‪ .‬لەسەر ئاوازە‬ ‫ئەپۆلۆنیەکانیش دەبێتە هۆی ئەوەی کە حەزە سروشتیەکان بە تاوان دانرێن و جگە‬ ‫لەوەی بوارێکە بۆ رێگەدان بە ئەنجامدانی تاوان بەرامبەر ئافرەتان و چاندنی تۆوی رق‬ ‫الیان بەرامبەر پیاوان‪ .‬سەرەرای ئەوەی ژیان بەپێی ئەپۆلۆ ناکۆکە لەگەڵ ویستەکانمان‬ ‫و هەموان هەست بەوە دەکەن کە کۆمەڵە یاسایەکن سەپێنراون بەسەرماندا بەبێ هۆ و‬ ‫ناچارمان دەکەن هەندێ ئەرک جێبەجێ بکەین دور لە ئامانجە سەرەکیەکانی ژیانمان‪.‬‬ ‫ئەوەش وادەکات تواناکانمان لە بەرجەستەکردنی ئازادی و داهێنانەکانمان لە بواری تر‬ ‫بەفیڕۆ بدەین‪ .‬بۆیە بێ یاساییە دیۆنیسیەکان پێویستن بە شێوەیەک بتوانین برێک‬ ‫لە هەست و هونەر و توانای بەرهەمهێنان و پەرەپێدان و داهێنانمان بهێڵینەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫ملمالنێی سەرەکی ئەوەیە کە چۆن بتوانین هاوسەنگیەک لەنێوان ئەپۆلۆ و دیۆنیسیۆس‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪144‬‬

‫‪15‬‬

‫بەدی بێنین‪ .‬باجیلیان دەڵێت کە دەبێ فێربین کە چۆن هەندێ چاکسازی بکەین کە‬ ‫وادەکات ئەو الریە لە رێرەوی مرۆڤایەتی رویداوە بگەرێتەوە سەر رێگای خۆی و سود لە‬ ‫هەڵەی پابەند بونی پەتی پەنجاکان بەرامبەر یاسا و هەوڵەکانی کودەتا بەرامبەر یاسا‬ ‫لە شەستەکان و زیاد بەکارهێنانی ئازادی لە حەفتاکان کە بوە هۆی پەیدابونی بەاڵی‬ ‫گەورەی ئایدز لە هەشتاکانەوە وەرگرین تا برینێکی تر زیاد نەکەین بۆ کێشەکانمان وەک‬ ‫ئێستا لەسەر بۆنی گۆرستانە سوتاوەکانی پێشوترمان وەستاوین‪.‬‬ ‫کەواتە نابێ بۆچونە ئەپۆلیانەکانی جولەکەکان و بەتریکیە کریستیانەکان بسرینەوە و‬ ‫نابێ رێبدەین بەوانیش رەهەندە دیۆنیسیەکانی کە باجیلیان بەستونیەتیەوە بە بیر و‬ ‫را ئافرەتانەکان بسرێتەوە‪ .‬نیتچە پێی وابوو کە پێویستمان بە سیستمێک هەبوو بۆ‬ ‫بوژاندنەوەی بیرۆکە دیۆنیسیەکان‪ .‬باجیلیان هاوکۆکە لەگەڵ ئەم بۆچونە سەرەرای‬ ‫ئەو ترسەی هەیەتی کە بەشێوەی ئایدز دەریبریوە‪ .‬باجیلیان دەیەوێت کۆت و بەندە‬ ‫ئایدیۆلۆژیەکانی کۆمەڵە هاوچەرخەکان بشکێنێت کە بەردەوام دژ بە دیۆنیسیۆس‬ ‫دەوەستن‪ .‬بەاڵم هەمیشە دەبێت ئامادە بن بۆ گەرانەوە بۆ ئەپۆلۆ بۆ بەرەنگار بونەوەی‬ ‫زیاد لە پێویست و بەرەنگاری کردن لە شکانی هەموو یاسا و سنورەکان بۆ دورکەوتنەوە‬ ‫لە وێرانکاری گەورە کە لە بواری سێکسیدا بۆ نمونە گەیشتە ئایدز‪.‬‬ ‫باجیلیان زۆر نزیکە لەو دونیا بینیەی نیتچە بۆ شێوازی ژیان‪ .‬کە کار لەسەر رەوشتە‬ ‫پەتیەکانی تاک دەکات‪ .‬بۆئەوەی تەنها لە سنورەکانی ئەپۆلۆ نەمینینەوە و دوریش‬ ‫بکەوینەوە لە وێرانکاریە گەورەکانی دیۆنیسیۆس دەبێ ئەو بوارە برەخسێنین کە وادەکات‬ ‫تاک ئەو شێوازە ژیانەی خۆی پێی باشە هەڵیبژێرێت بەاڵم بەو مەرجەی زیان بە کەسانی‬ ‫تر نەگەیەنێت‪ .‬باجیلیان دەڵێت تاک مافی خۆیەتی کام رێگا هەڵدەبژێرێت سەرەرای‬ ‫ئەو مەترسیانەی توشی دەبێت‪ .‬هەر بۆیە مافی بونی هونەری روتەمەنی دەدات و بە‬ ‫بەشێکی سروشتی لە ژیانی کۆمەڵی دەبینێت‪ .‬بە پێچەوانەی ماکینیۆن و دورکن کە‬ ‫دەڵێن ئەم جۆرە فلیمانە هێمان بۆ دەستدرێژی سێکسی و پێویستی پیاو بە ژێردەستە‬ ‫کردنی ئافرەت‪ .‬باجیلیان دەڵێت کە ئەم جۆرە هونەرە پێویستییەکە بۆ بەدیهێنانی‬ ‫پەیوەندی بەهەموو ئەو ویستانەی سروشت بەدی هێناوە‪ .‬ئەو سروشتەی کە هەمیشە‬ ‫پەردەیەکی تەماوی دایپۆشیوە‪ ،‬پێشەنگ بووە لە ئاراستە کردنمان و فراوان کردنی‬ ‫بیرکردنەوەمان‪ ،‬بەتایبەت یارمەتیدەر بوە بۆ پتەوکردنی الیەنی سۆزداریمان بەرامبەر‬ ‫یەکتر‪ ،‬رێنیشاندەریش بووە بۆ دۆزینەوەی ئەو رێگایانەی دەمانگەیەننە شێوازی ژیانی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪145‬‬

‫نا ئاسایی‪ .‬ئەو حەز و ئارەزوە گوێ بۆ نەگیراوەی لە ناخی تاکەکان هەیە لە هونەرە‬ ‫روتەمەنیەکاندا رەنگ دەداتەوە و ئەگەر ئەو الیەنەی دورخەینەوە کە وادەکات مێشکی‬ ‫تاکەکان ژەهراوی بکات ئەوا قواڵییەکانی ژیانی سێکسی پیشان دەدات کە بەهیچ‬ ‫رەنگێکی رۆمانتیکی دانەپۆشراوە‪ .‬ئەو هونەرە ئەوە دەردەخات کە گڕکانێکمان هەیە لە‬ ‫حەز و ئارەزوو کە هیچ یەکێک لە هیالک بوون و پیر بوون و نەتوانین و تەنانەت مردنیش‬ ‫رێی لێ ناگرێت و ناکوژێتەوە‪.‬‬ ‫بەم پێیە باجیلیان وادەبینێت کە ماکینیۆن کەسێکی تۆتالیتاریە‪ .‬هەوڵدەدات بۆ بنیاتنانی‬ ‫جیهانێکی خاڵی لە سەرکێشی و واڵت دەستی بەسەردا بگرێت‪ .‬کاتێ ماکینیۆن ئافرەت‬ ‫ئاراستە دەکات بەوەی کە چۆن لەگەڵ جەستەیان مامەڵە بکەن لەهەمان کاتدا ئەو مافە‬ ‫تایبەتییەی وەک تاکێکی سەربەست لێ زەوت دەکات‪ .‬کە باجیلیان شانازی پێوە دەکات‬ ‫و دەریدەخات‪ .‬ئەوەش لەبەر ئەوەیە کە ماکینیۆن لە خواوەندی مەزن دیۆنیسیۆس‬ ‫تێنەگەیشتووە بەباشی کە چەند گرنگە ناخی مرۆڤ هەڵچون و لە یاسا الدانیشی‬ ‫تێدابێت و جەستە و ناخی مرۆڤ بەهەموو خاڵە دیار و شاراوەکانیەوە پەسەند بکرێت‪.‬‬ ‫لە کۆتایدا بانگەشەی باجیلیان بۆ دیۆنیسیۆس هاوشێوەی نیتچە و فۆکۆیە کە دەڵێت‬ ‫بۆ ئەوەی ژیان واتای بێت و بەنرخ بێت پێویستە ئێمە ئەو بونەوەرە تایبەتیە بین کە‬ ‫روبەرووی هەموو پێوەرەکانی دەورو بەری دەبێتەوە‪ .‬هەر وەک پێویستمان بە هەندێ‬ ‫بنەما هەیە تا لەرێیانەوە تێروانین و هەستەکانمان رێک بخەین‪ .‬بۆیە دەبێ ببین بە‬ ‫بەربەست لەرێی ئەوانەی دەبنە رێگر لەم پرۆژەیە و گەورەترین بەربەستەکانیش ئەوانەن‬ ‫کە بە بیانوی یارمەتی و چاکسازی زیاتر دەبنە بەربەست‪.‬‬ ‫ئەوەی باجیلیان لێرە دەیەوێت بیڵێت ئەوەیە کە زۆربەی ئافرەتان قوربانی‬ ‫ئایدیۆلۆژیەکانیانە‪ .‬ئەوان لەژێر بانگەشە بۆ بەدیهێنانی کۆمەڵگەی مەدەنی بە دژایەتی‬ ‫کردنی بەتریکیەکان و دابینکردنی هەمو مافەکانیان لە کێشە سەرەکیەکەی بۆی‬ ‫خەبات دەکەن دورکەوتونەتەوە‪ .‬بەاڵم ئەوەی ئیلینشتاین و جیلیجان لەبارەی رەوشتی‬ ‫بایەخدانەوە باسی دەکەن دەتوانێت بەوە کۆمەڵ ببوژێنێتەوە کە پیاوان و ئاافرەتان‬ ‫بتوانن پەیوەندیەکانیان پتەو بکەن لەپێناو کۆمەڵێک کە پارچە بەنرخەکانی بریتیبن‬ ‫لە بەرپرسیارێتی و خەمخۆری هاوبەش‪ .‬بۆ ئەمەش باجیلیان دەڵێت کە ئایا دەکرێت‬ ‫هەست و حەزە دیۆنیسیەکان لەناو ناخی مرۆڤەکان سەرکوت بکرێ و ناچاربکرێ کە‬ ‫یەکتریان خۆشبوێت‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪146‬‬

‫‪15‬‬

‫سەبارەت بە ئۆکین لەبارەی دیاریکردنی جەندەر بۆ دابینکردنی مافی تەواو بۆیان‬ ‫باجلیان دەڵێت ئەم بیرۆکە مایەی بایەخ پێدان نییە‪ .‬لەبەر ئەوەی خەڵک ناچار دەکات‬ ‫پابەند بن بە کۆمەڵێک کۆت و بەندی توند و رەنگە زۆر لە لق و قۆڵە دیۆنیسیەکانی‬ ‫لەناو دامرکێن‪ .‬هەروەها باجیلیان دەپرسێت ئایا لەو تیۆرەی ئۆکین دایرشتووە وادەکات‬ ‫کۆمەڵ هەموو دابەزنە هەمان ئاست تا هەموان هەمان مافیان بەرکەوێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بە هارتسۆک و شۆرشی مارکسی بۆ البردنی سەرمایەداری بەپێی باجلیان‬ ‫بۆچونێکی هەڵەیە‪ ،‬لەبەر ئەوەی هانی سەرمایەداری دەدات بۆ بەهێزکردنی ئەو لەخۆبایی‬ ‫بونەی وێنادەکرێت بەتەواوی‪ ،‬کە لەناخی هەموو چاالکیەکانی بازاردا هەن‪ .‬ئەوکاتە چۆن‬ ‫دەتوانرێت هەستەکان بدرکێنرێن‪ .‬ئایا بەمە تاکێکی بورژوازی پەیدا نابێت کە ئەو خاڵەیە‬ ‫کە مارکس نەفرەتی لێکرد‪.‬‬ ‫ئێستا کە رەخنەی باجلیانمان خستە روو سەبارەت بە نوسەرەکانی پێش خۆی‪ .‬با‬ ‫ئینجا رەخنەی هەریەک لەوان سەبارەت بە باجلیان باس بکەین‪ .‬سەرەتا ئیلینشتاین‬ ‫بە سیاسەتی بەزەیی هاتنەوە بۆچونەکەی باجلیا بە کاریگەر نازانێت‪ .‬دەڵێت چۆن‬ ‫رەوشتی خۆویستی الی باجلیا دەتوانێت هەستی بەرپرسیارێتی گشتی الی تاک بەرپا‬ ‫بکات بە شێوەیەک لە سنوری تاکەکەسی خۆی تێپەرێت بۆ ئاستی بایەخدان بە هەمووان‬ ‫لە کەرتە گشتیەکاندا‪ .‬خۆ چاوەروانیش ناکرێت دەوڵەت ئەم بەرپرسیارێتیە هەڵگرێت‬ ‫بەوەی لە کتێبەکانی خوێندن لە کەرتی پەروەردە بایەخی پێبدات لەبەر ئەوەی ئەم‬ ‫جۆرە هەستانە دەبێ بە شێوەیەکی وابکرێت کە خۆرسکانە گەشەبکەن نەک وەک‬ ‫دەرمان لە پۆلەکان بدرێت بە منداڵ‪ .‬چونکە دەرکەوتووە یەکێک لە هەڵە باوەکانی‬ ‫کەرتی پەروەردە قورس کردنی باری منداڵە لە سەرەتاوە کە وادەکات بترسێت لەو‬ ‫هەموو بەرپرسیارێتیەی دەکەوێتە ئەستۆی‪ .‬دەبێ قوتابی هەست بەوە بکات کە ژیان‬ ‫ئاسانە تا درک بە خودی خۆی بکات‪.‬‬ ‫لێرەدا روناکی دەخرێتە سەر ئەو خاڵەی باجیلیان سەبارەت بە دەستدرێژی سێکسی‬ ‫هەیەتی‪ .‬لەبەر ئەوەی کە گەر زیادەرۆیی بکەین لەیاساکانی توندوتیژی سێکسی زیان‬ ‫بە ئافرەتان دەگەیەنێت‪ .‬بۆ؟؟؟ لەبەرئەوەی ژن ناچاردەکات فێری بەرگری لەخۆکردن‬ ‫ببێت‪ ،‬لە کردارێک کە هێرشبەرانەیە‪ .‬بەپێچەوانەشەوە دەرفەتی سەرکەوتنیان لە جیهانی‬ ‫پیاواندا کەم دەبێتەوە‪ .‬گەر ئافرەتیش هان بدرێت کە بەوە قایل بێت کە توندوتیژی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪147‬‬

‫سێکسی بخرێتە سەر بۆ دروستکردنی دەرفەت لە جیهانی کاردا‪ ،‬ئەوکاتە تواناکانی‬ ‫بەهێزنابێت وەک رکابەرێکی راستی پیاو لەو بوارە‪ .‬ئەو جیهانەی کە لە یەکەم هەنگاوەوە‬ ‫دەبێ وریابیت پێ بە تەڵە نەنێت‪ .‬پیاوانیش بۆیە سەرکەوتوون لەم بوارە چونکە لێزانن‬ ‫لە نانەوەی تەڵە و بۆسە‪ .‬گرنگیدان بە وروژێنەرە سێکسیەکان یارمەتی ئافرەت نادات‬ ‫بۆ مانەوە لە دۆخێکی وادا گەر نەبێتە ئامرازیش بەدەست پیاوەوە‪.‬‬ ‫ئۆکین لە وەاڵمی باجلیاندا دەڵێت کە بنەمای دیاریکردنی جەندەری پێویست بەوە ناکات‬ ‫هەمووان دابەزنە ئاستێکی نزمەوە بۆ ئەوەی هەموویان هەمان دەرفەت و ماف بەدەست‬ ‫بێنن‪ .‬بەڵکو دیاریکردنی رەگەز بۆ کارکردن بواردەدات کە ئافرەت بچێتە هەندێ کەرت‬ ‫و کارەوە کە پێشتر بۆی نەبوو تەماشای بکات‪ .‬خۆ بیرمانە سەردەمانێک پێش ئێستا‬ ‫ئەو ئافرەتانەی پرۆژەیەک یان بیرۆکەیەک یان وتارێکی گرنگ و جیاوازی بوو یان دەبوو‬ ‫دەستی لێ هەڵگرێت یانیش لەژێر نازناو و ناوی خوازراوەوە باڵوی دەکردەوە‪ .‬دەڵێت کە‬ ‫ئەو لەبەر ئەوەی بەتریکیەکان بونەتە هۆی پەیدابوونی بیرۆکەکەی ئیدی نابێت بەهەموو‬ ‫هێزیەوە بەرگەیان لێ بگرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ماکینیۆن دەڵێت بەرگریکردنی باجیلیان بۆ هونەری روتەمەنی وادەکات هاوبەشبێت‬ ‫لەتاوانەکە لەگەڵ ئەو پیاوە ستەمکارانە‪ .‬بەاڵم باجیلیان پێی وابوو کە کاتێ هەردوو‬ ‫ژن و پیاو ئەم کار و هونەرەی پێ باشبێت و بەشداری تێدا بکات ئەوە جگە لە‬ ‫بەتاڵ کردنەوەی ئارەزوەکانی ناوەوەی خۆی هیچ کردارێکی خراپ ئەنجام نادات‪ .‬بە‬ ‫وەستان وەک بەربەست لەرێگایان تەنها ئازادیە تاکەکەسیەکانیان سەرکوت دەکەین‪.‬‬ ‫بیرۆکەی پیاوساالریش تەنها لە خەیاڵدانی چاالکوانانی بواری ژنان بونی هەیە و زیان‬ ‫بە مرۆڤایەتیش دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫بەاڵم مارکسیەکانی هاوشێوەی هارتسۆک دەڵێن کە باجلیان وەک نیتچە بیردەکاتەوە‬ ‫و کار بۆ دروستکردنی تاکی بورژوازی وێرانکەر دەکات‪ .‬هارتسۆک دەڵێت کە باجلیان‬ ‫بیرۆکەیەکی سەرمایەداریە کار بۆ ئەوەدەکات کە هیچ شتێک نەوەستێت لەپێش حەز و‬ ‫ئارەزوەکانی تاک‪ .‬باجیلیان بیرۆکەی مارکسیەکانی پێ خراپ نیە بەاڵم دەڵێت ئەمانە‬ ‫خەونێکن لە ئاسمان کە بتوانیت کۆمەڵێک کرێکار کۆبنەوە و رێکەون لەسەر ئەنجامدانی‬ ‫کارێک بتوانێت پەرە بە تواناکانیان بدات‪ .‬ئەو خەیاڵە خاکێک نادۆزێتەوە لەسەری‬ ‫بنیشێتەوە‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪148‬‬

‫‪15‬‬

‫‪ -10‬وەاڵم و دژە وەاڵم‬ ‫لەو هەموو نوسین و رەخنانەی پێشوو دەردەکەوێت کە دەکرێت بواری تایبەتی‬ ‫بەکاربهێنرێت بۆ بێبەش کردنی ئافرەتان لە بواری گشتی‪ .‬هیچ یەکسانیەکیش لە بواری‬ ‫گشتی بەدی نایەت لەنێوان ژن و پیاو تا یەکسانییەکە لە بواری تایبەتی نەبینرێ‬ ‫بە تەواوەتی لە نێوانیان‪ .‬کە دەبێت هاوبەشیەکی گشتی لەنێوان هەموو ئەندامانی‬ ‫خێزان هەبێت‪ .‬لەنێوان نوسەرەکانیشدا تەنها رۆڵز بە توندی جەختی لەسەر ئەم خاڵە‬ ‫کردوەتەوە‪.‬‬ ‫زۆر بە ئاسانی لە پەرەکانی رۆڵز بیرۆکەکانی ئۆکین جێی دەبێتەوە کە بانگەشە بۆ‬ ‫دیاریکردنی جەندەر دەکات لە کار و سیاسەت لەبەر ئەوەی ئەوەش مافێکی تایبەتی‬ ‫ئافرەتە و هەردوو نوسەر خۆیان لەهەمان بەرە دەبیننەوە‪ .‬بەاڵم هەردوکیان زۆر ناکۆکن‬ ‫لەسەر ئەوەی کە ئافرەت بەیەک چینی یەکسان تەماشا بکرێت وەک هارتسۆک و‬ ‫ئۆکین دەیانەوێت لەبەر ئەوەی پێدانی ماف و بەدەست هێنانی دەستکەوت دوو شتی‬ ‫جیان‪ .‬دەکرێت کەسێکی دەوڵەمەند و فەقیر هەمان مافیان هەبێت و هەمان یاسا لێیان‬ ‫بپرسێتەوە بەاڵم چۆن دەکرێت جیاوازی نەبێت لەنێوان ئافرەتێک کار بکات و یەکێکی‬ ‫تر بێ کار بێت هەروەها پێدانی نیوی دەستکەوتی پارەی پیاو بە ئافرەت پیاو هاندەدات‬ ‫رێگای تر بگرێتە بەر و بیر لە پێکەوەنانی خێزان نەکات‪ .‬رۆڵز دەڵێت ئەرکی ئێمە‬ ‫نەهێشتنی جیاوازیە لەنێوان جۆرەکان نەک تاکەکان‪ .‬لێهاتویی و ئەزمون و جیاوازیە‬ ‫تاکەکەسیەکان بێگومان وادەکات جیاوازی لەئاستی بژێوی هەبێت لە نێوان تاکەکانی‬ ‫هەمان جۆریش‪ .‬وەاڵمی هارتسۆکیش بۆیان ئەوەیە کە وەک چۆن ماوەیەک پێش ئێستا‬ ‫زۆر بە زەقی چەوساندنەوەی رەشپێستەکان دەبینران لەالیەن سپی پێستەکانەوە و تا‬ ‫ئێستاش پاشماوەی ماوە‪ .‬هەمان دۆخمان لەپێشە بەاڵم لەجیاتی رەش پێست ئێستا‬ ‫مێینەیەک دەچەوسێتەوە و پێویستە رزگار بکرێت‪ .‬ماکینیۆنیش دەڵێت هەر هەوڵێک گەر‬ ‫ئامانجی سەرەکی هێرش کردنە سەر هونەری روتەمەنی و هونەرە سێکسیەکان نەبێت‬ ‫ئەوە سەر ناگرێت‪ .‬بەاڵم باجیلیان لەوەدا یەک ناگرێتەوە لەگەڵ رۆڵز کە دەڵێت ئەو‬ ‫تاکانەی لەناو دۆخی بنچینەییدان دەبێ زۆر بە وریاییەوە هەڵسوکەوت بکات بەشێوەیەک‬ ‫دەبێ دڵی هەمووان نەئێشێنێت‪ .‬ئەمەش بوار بە سەرکێشی و پەرەپێدان و داهێنان‬ ‫نادات لەپێناو ئامانجەکانیان‪ .‬بەاڵم رۆڵز رەخنەی لەسەر باجیلیان ئەوەیە کە ئەو هەوڵ‬ ‫دەدات مافە تاکە کەسیەکان پەرە پێبدات وەک نیتچە نەوەک کێشەیەکی گەورەی وەک‬ ‫پەراوێز خستنی ئافرەت چارەسەر بکات‪ .‬رۆڵز دەڵێ دەپرسم ئایا ئەو تاکانەی باجیلیان‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪149‬‬

‫بەرهەمی دێنێت دەتوانێت الیەنە تاکە کەسیەکانی وایلێبکات سود بە بنەماکانی کۆمەڵی‬ ‫مەدەنی لیبراڵی بگەیەنێت بەشێوەیەک هەموان بگرێتەوە یان نا؟‬ ‫لێرەدا نوسین و تیۆرەکانی کام نوسەر لەمانەی پێشوو زیاتر خزمەت بە پتەوکردنی‬ ‫پێگەکانی کۆمەڵیەکی مەدەنی دەدات؟؟؟ ئەمە پرسیارێکە بۆ خوێنەر‪.‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫ ئەم نووسینە بەشی شانزەیەمی کتێبی (بیرکردنەوەی سیاسی و تیۆری سیاسی‬‫و کۆمەڵی مەدەنی)ییە‪Political Thinking، Political Theory and .‬‬ ‫‪.Civil Socity‬‬ ‫ وەرگێڕانی بۆ عەرەبی لە الیەن ربیع وهبە و پێداچوونەوەی عوال ئەبو زەید کراوە‪،‬‬‫چاپی یەکەم‪ ٢٠٠٣ ،‬قاهیرە‪.‬‬ ‫ کتێبەکە ‪ ٧٢٥‬الپەڕەیە‪ ،‬حەڤدە بەشە‪.‬‬‫ کورتەیەک لەسەر ژیانی نوسەر‪:‬‬‫د‪.‬ستیڤن م‪.‬دیلۆ لە شیکاگۆ لەدایک بووە لە ئیلینۆی لە ‪ .1945‬ئێستا مامۆستایە‬ ‫لە بەشی زانستە سیاسیەکان و جێگری راگری کۆلێژی ئادابە لە زانکۆی میامی لە‬ ‫ئۆکسفۆرد لە ئۆهایۆ‪ .‬پلەی دکتۆرای بەدەست هێنا لە زانکۆی واشتنۆن‪ .‬ماوەیەک‬ ‫سەرۆک بەشی زانستە سیاسیەکان بووە لە زانکۆی نۆرس فلۆریدا لە جاکسۆن فیل‪32 .‬‬ ‫ساڵ مامۆستای فەلسەفەی سیاسی بوە و پسپۆرییەکەی لە واڵتی لیبرالییە‪ .‬خاوەنی‬ ‫کتێبی (بیرکردنەوەی سیاسی‪ ،‬تیۆری سیاسی و کۆمەڵی مەدەنی)یە کە چاپی دووەمی‬ ‫لە الیەن دەزگای چاپ و پەخشی لۆنگمانەوە باڵو کرایەوە‪ .‬خاوەنی چەندین راپۆرتە‬ ‫لەبارەی فەلسەفەی سیاسیەوە لە گۆڤار و رۆژنامە گەورەکان‪ .‬چەندین پرۆژەی پێشکەش‬ ‫کردوە بۆ ئەو کۆنگرانەی لە ناو و دەرەوەی ئەمریکا بەستراوە‪ .‬لەگەڵ کارین دورینج دیلۆ‬ ‫هاوسەرگیری کردووە و سێ منداڵیان هەیە‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪150‬‬

‫‪15‬‬

‫رۆڵی رێکخراوە مەدنیەکان ‪NGO‬‬ ‫لە توانامەندسازی ئافرەتان‬ ‫ئامادەکردنی‬ ‫ئیراد منوچر سان ئەحمەد‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪151‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪152‬‬

‫‪15‬‬

‫وشە سەره‌کیەکان‬ ‫تونامەند سازی‪ ،‬لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪ ،‬رێکخراوە ناحکومیەکان ‪NGO s‬‬ ‫ئەم لیکۆڵینەوە هەوڵێکە بۆ دەستنیشانکردنی پرۆگرامە کاریگەرەکانی رێکخراوە‬ ‫ناحکومیەکان‬ ‫‪ NGOs‬لە سەر توانابەخشین و توانامەندسازی ئافرەتان‪.‬‬ ‫لەرێگەی بەهێزکردن و توانامەند سازیەوە‪ ،‬ئافرەتان دەتوانن خۆیان رێک بخەن بۆ‬ ‫زیادکردنی پشت بەستن بە خۆیان و سەپاندنی مافە سەربەخۆکانیان لە بڕیاردان و‬ ‫کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکان‪.‬‬ ‫لەم لێکۆڵینەوەیەدا چەمکی توانامەندسازی پێناسەو و شیکردنەوەی بۆ کراوە بۆ دوو‬ ‫ئاست کە ئەویش ئاستی تاک و کۆمەڵ‪.‬‬ ‫پێشەکی‬ ‫لە کۆنفرانسەکانی نەتەوە یەکگرتوەکان لە ساڵی ‪1997‬بانگەشەی کردوە کە بەهێزکردن‬ ‫و توانامەندسازی بەردی بناغەی گەشەپێدانە مرۆییە و پێویستەکاریلەسەر بکرێت‪)1( .‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی کە کۆنگرەی لوتکەی جیهانی بۆ گە شەپێدانی کۆمەاڵ یەتی ‪World‬‬ ‫‪Summit‬‬ ‫‪ )on Social Development (WSSD‬لە ساڵی ‪ 1995‬لە شاری کۆبناگن‪،‬‬ ‫داوایکرد کە دانپیدنان بکرێت بۆ بەهێزکردن و توانامەندسازی مرۆیی‪ ،‬بە تایبەتی بۆ‬ ‫ئافرەتان وە پێوێستەکار بکرێت بۆ هێزکردنی توانا تایبەتیەکانیان کە ئامانجی سەرکی‬ ‫لوتکەی گەشە پێدانە‪)2( .‬‬ ‫لەبەر ڕۆشنایی هەوڵەکانی نەتوەیەکگرتوەکان هەموو رێچکەی سێکتەرەکانی گەشەپێدان‬ ‫بە شداری پێکردنی ئافرەتانە لەپرۆگرامەکانی گەشەپێداندا‪.‬‬ ‫هەرچەندە فاکتەرەکان زۆرن کە هۆکاربوون بۆ پەراوێزکردنی ئافرەتان و دوورخستنەویان‬ ‫لەهەڵمەتەکانی گەشەپێدان وەدەرئەنجام بۆتە هۆی بێتواناکردنیان کە باوترین بەربەستی‬ ‫سەرکی لە تونامەند سازی ئافرەتان نۆرمەکان(داب و نەریت) و باوەڕە باوەکان‪ ،‬کلتورو‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪153‬‬

‫و بەهاکان کە لەرێگەی ئەم فاکتەروانە کۆمەڵگا جیاوازی کردوە لە نیوان ژن و پیاودا(‪)3‬‬ ‫لە عێراق و هەرێمی کوردستات وەک زۆرێک لە واڵتە تازە گەشەسەندوەکانی دیکە‪،‬‬ ‫گەشتنیئافرەتان بۆ پێگە کاریگەرەکان و دەسەاڵت‪،‬سنووردارکراوە‪ ،‬پیویستیان بە‬ ‫خەبات هەیە بۆ تێکشاندنی بەربەستەکان کە کاریکردۆتە سەر بەرتەسک بوونەوەی‬ ‫ئافرەتان لە بڕیاردان لەسەرهەڵبژاردنی پیشەکانیان و بۆ سەرکەوتنی چاالکیەکانیان لە‬ ‫دەرەوەی ماڵەکانیان‪.‬‬ ‫لە کۆمەڵگاکانی عێراق و هەریمی کوردستانیش‪ ،‬پیاو لە پێگەیەکی بەرز ی کۆمەڵگا‬ ‫دانراوە توانای بڕیاردانی هەیە لە دەسەاڵتی جێەجیکردن و دادوەریدا‪ .‬وە تێڕوانینی بۆ‬ ‫دۆزە ڕۆژانەکانی ئافرەتان بە بێ گرنگی و سروشتی مامەڵەی لە گەڵدا دەکات‪.‬لە دەر‬ ‫ئەنجامدا دۆزەکانی ئافرەتان و ئەزمونەکانیان بە هەند وەرناگیرین لە ڕووی یاسایی وە لە‬ ‫ڕوانگەی دابو نەریتی کۆمەاڵیەتیشەوە‪ .‬لەهەندی حاڵەتدا یاسا رۆڵی دژایەتیکرن دەبینیت‬ ‫بۆ ئافرەتان لە قبوڵکردنی گرفتەکان و رازی بوون بە هەڵویستەکان دەسەپێنێت‬ ‫بەسەریاندا‪.‬‬ ‫وەبەپێی راگەیاندراوی نەتەوەیەگکرتوەکان بۆ مافەکانی ئافرەتان بانگەشی ئەوەی کردوە‬ ‫کە نوینەرایەتی ئافرەتان لە دەسەاڵتی جێ بەجیکاریدا لە عیراق و هەرێمی کوردستان‬ ‫الوازە لە ڕوانگەی سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی‪)4( .‬‬ ‫لە ڕووی سیاسی بەشداریکردنی نوینەرانی ئافرەتان لە پەرلمانی هەرێمی کوردستان‬ ‫و عیراق ‪ %25‬پۆزەتیڤانەیە بۆ بوونییان لە دەساڵتی تەشریعی (یاسادانان)‪ .‬بەاڵم‬ ‫نوینەرایەتیان لە حکومەت‪ ،‬لە دەسەاڵتی جێبەجیکاری زۆر الوازە‪ .‬وە پشکی کۆتا لە‬ ‫پەرلەمان بووە بە سەقفی داواکاریەکان لەبری ئەوی بێتە زەمینەیەک بۆ دەستپێکی‬ ‫دەستەکەوتنی مافەکانیان‪.‬‬ ‫سەڕەرای بوونی سیستەمی کۆتا لە دەستوری عیراق و هەرێمی کوردستان‪ ،‬بەاڵم تا‬ ‫ئێستا ئافرەتان نەیان توانیوە چنگیان بگاتە پۆستی سەرکردایەتیە بااڵکان ئیدی ئایا لە‬ ‫پارێزگاکاندا بێت یان لەسەرتاسەری واڵت‪.‬‬ ‫تائێستا ئافرەتێک دەست نیشان نەکراوە بۆ سەرۆک وەزیران یان بۆ بوون بە پارێزگار‬ ‫لە مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و دامەزراندنی هەریمی کوردستان‪ ،‬وە تا ئێستا‬ ‫وەزارەتە سیادیەکان وەک وەزارەتی ناوخۆ و بەرگری یان پێشمەرگە و وەزراەتی دارایی‬ ‫و نەوت لەالیەن وەزیرە پیاوەکان بەرێوە دەبرێت‪.‬‬ ‫هەروەها نەتەوەیەکگرتوەکان ئاماژەیان کردوەکە ئافرەتانی عێراق ڕووبەڕوی گرفتی‬ ‫گەورەی ڕەوشی ئابووری بونەتوە بەجۆرێک بەپێی ئاماری رێکخراوی کاری نێودەوڵەتی‬ ‫تەنها ‪ 14%‬لە ئافرەتانی عێراق کاردەکەن لەدەروەی ماڵەکانیان‪.‬ئەم رێژەیەکی کەمە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪154‬‬

‫‪15‬‬

‫لە ئاستی جیهاندا‪ ،‬ئەمەش بەرەو ئەو ئاڕاستەیە دەڕوات کە ئافرەتانی عێراق و‬ ‫هەرێمی کوردستان سەربەخۆنین‪ ،‬چونکە خاوەنی داهاتی تایبەت بەخۆیان نین‪ .‬و‬ ‫ە دۆخی کۆمەاڵیەتیەوە بۆ ئافرەتانی عێراق زۆر گرانە‪ ،‬بە پێیی ئەو بەڵگانەی کە‬ ‫وەرگیراون لە ئافرەتانی عێراق ڕێژەی لە ‪ 60%‬ڕووبەڕوی توندوتیژی دەبنەوە لەالیەن‬ ‫هاوژینەکانیانەوە(‪)4‬‬ ‫ئەم ئامادەنەبوونی ئافرەتانی عێراق و هەرێمی کوردستان لە کایەی سیاسیدا ئاماژە‬ ‫پێدەرە بۆ کەمترین بەشداریان لە دەسەاڵت و ئاستەکانی بڕیاردان‪.‬بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ئەوەی کە ڕگەزی دامەزراوەکانی خوێندنی بااڵ‪ ،‬کەچی ڕووبەڕوویەکی توندی نا یەکسانی‬ ‫بونەتەوە لە دابەشکردنی دەسەاڵتدا‪.‬وەتاکە هۆکاری ئەم نایەکسانیە دەگەڕیتەوە بۆ‬ ‫جیاکاری جێندەری‪،‬و نا یەکسانی یاسایی و دادوەری کە بوتە هۆی بەربەستێکی جدی‬ ‫لە بەرەوپێشچوونی ئافرەتان لەبەشداری مێ لەهەرێمی کوردستان رێژەیکی بەرزەیان‬ ‫هەیە سااڵنە لە کۆی وەرگرتنیان لە دەسەاڵت و بڕیارداندا‪.‬‬ ‫دەرئەنجام رۆڵیان لە دامەزراوە بااڵکانی دەسەاڵتدا بوونیان نیە‪ ،‬لەسەر ئاستی حکومی‪،‬‬ ‫کەرتی گشتی و تایبەتی‪.‬وەدتاکان ئەوە دەخەنە ڕوو کەمترین بەشداری سیاسی ئافرەتان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ئاشکرایە لە عیراق و هەرێمی کوردستانیش پیاو دەستی گرتوە بەسەر هەیکەلی‬ ‫دەەسەاڵتدا و زاڵبوونی تەواوی پێوەدیارە‪ ،‬و ئافرەتان لە نزمترین ئاستی بڕیارداندان‪،‬‬ ‫هەرچەندە هەندێک چاکسازی کراوە بەهۆی دانانی سیستەمی کۆتا لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ئافرەتان لە دامەزراوە سیاسیەکانی واڵتدا لە ئاستیکی الوازی خراپدایە‪.‬‬ ‫لەم ڕوانگەیەوە دۆزی کەمی بەشداری ئافرەتان لە پێگەکانی بڕیارداندا‪ ،‬بوتە تەوەرەی‬ ‫سەرکی زۆرێک لە ریکخراوە ناحکومیەکان ‪ .NGOs‬رێکخراوە ‪ NGOs‬لە هەرێمی‬ ‫کوردستان دەتوانێت پۆلین بکرێت بۆ دوو گروپ‪ :‬گروپی یەکەم نوێ و مۆدرینە ناودەبرێن‬ ‫بە ‪ NGOs‬گە شەپێدان‪ ،‬گروپی دووەم ‪ NGOs‬هاوکاری و خێرخزازی زۆربەی رێکخراوە‬ ‫‪ NGOs‬تایبەت بە ئافرەتان دادەنرین لە گروپی ‪ NGOs‬نوێ و گەشەپێدەر‪ .‬لەبەرئەوەی‪،‬‬ ‫چەندەها نمونەی بەرجەستەهەیە لەسەرئەوەی ‪ NGOs‬لە هەرێمی کوردستان کە زۆر‬ ‫بەدواداچونە یاساییەکان‪ ،‬وە بەشداربان کردوە لە بەرزکردنەوەی ئاستی ووشیاری گشتی‬ ‫و ئەنجامدانی چاالکیە ڕۆشنبیریەکان و چارەسەرکردنی دۆزە هەستیارەکانی کۆمەڵگا‬ ‫بە بەشداری سەرکەوتوانە چارەسەری دۆزە کۆمەاڵیەتیەکانیان کردوە و هەوڵیانداوە بۆ‬ ‫گرتنەبەری بەرفروانی ئەندامانی کۆمەڵگا خۆیان‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەو پرسیارەی کە دەکرێت ئایا کاریگەرترین ستراتیژی و پرۆگرامەکانی رێکخراوە‬ ‫مەدنیەکان ‪ NGO‬چیە بۆ بە هێزکردن و توانامەندسازی ئافرەتان؟‬ ‫رێکخراوە مەدنیەکان ‪ NGO‬پشتدە بەستن بە سێ ستراتیژی و پرۆگرامی کە ئەوانیش‪:‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪155‬‬

‫نەهجی لەسەروە بۆ خوارەوە‪،‬و هاوبەشیکردن‪ ،‬و لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪.‬‬ ‫ئەم لێکۆلینەوە دەگەڕێت بە دوای ئەو ستراتیژی و نەهجەی کە بەکارهاتوە لە الیەن‬ ‫رۆڵی رێکخراوە مەدنیەکان ‪ NGO‬بۆ بەهێزکردن و توانامەندسازی ئافرەتان‪.‬‬ ‫بنەمای نەهجی لە سەروە بۆ خوارەوە‪ ،‬سەرکیترین چاالکی بۆ پرۆگرامی گەشپێدانی‬ ‫کۆمەڵ لە الیەن حکومەت یان دەسەاڵتەوە ئەنجام دەدرێت‪ .‬وە جەخت دەکاتەوە لەسەر‬ ‫پراکتیکەکردنی پالنسازی ناوەندی‪.‬و گەشەپێدانی بەرنامەی کاری دەزگاکان بۆ ئەوەی‬ ‫بزانن چۆن دەست کەوتیان هەبێـت‪.‬کۆمەڵ لەم جۆرە نەهجەدا کۆنترۆڵی ئەوەیان نیە‬ ‫کەچییان بەسەردادێت‪.‬‬ ‫لە نەهجی یان ستراتیژی هاوبەشیکردن رێکخراوەکانی گەشەپێدان دەگەڕێن بەدوای‬ ‫تێگەیشتن بۆ کێشە ناوخۆی و ڕەوشەکان‪ .‬بۆ چارەەسرکردنی کێشەکانی کومەڵەکە‬ ‫بڕیار و پالنەکان پێکەوە دائەنێن‪ .‬هەردوو کۆمەڵ و دەزگاکە بەشداری دەکەن بەو‬ ‫سەرچاوانەی کەپێویستن بۆ چاالکی گەشە پێدان‪.‬‬ ‫ستراتیژی لە خوارەوە بۆ سەروە گرنگی دەدات بە بەشداریکردنی کۆمەڵ و بزوتنەوە‬ ‫جەماوەریەکان‪،‬و بڕیاردانە ناو خۆیەکان‪)5( .‬‬ ‫نەهجی لە خوارەوە بۆ سەروە وەک ئاماژەپێدەری (‪ )indicator‬لە بواری بنیاتنانی‬ ‫ووشیاریە کۆمەڵەکە خۆیان ووشیارن لە گرفتەکان و بەشداری دەکەن لە هەڵگرتنی‬ ‫بەرپەرسیارێـتی بۆ سوودی کۆمەڵەکەو کۆمەڵگای ناوخۆی‪ .‬هەروەک (فۆوجۆن لە‬ ‫ساڵ ‪ )2001‬باسی کردوە‪ ،‬سەرکەوتنی ئافرەتان بۆ یەکسانی وتوانامەندسازیان زۆر‬ ‫پشت دەبەستێت بە ئاستی وشیاریان لەمەودای ئەو جیکاریەی کە پێوە دەناڵینن وەک‬ ‫گروپێک‪)6( .‬‬ ‫سەبارەت بەو بابەتە ئەم لێکۆڵینەوە هەوڵدەدات لەئەگەری بوونی بەڵگە جیاوازە‬ ‫گرنگەکان لە نیوان ستراتیژیەکان و رێگا بەکار هاتوە کان لەالیەن ‪ NGOs s‬و‬ ‫توانامەندسازی ئافرەتان‪.‬‬ ‫زۆرێک لە سەرچاوە چاپەمەنیەکان دۆکیومینت کراوەکان ئاماژە دەکەن بۆ توانامەندسازی‬ ‫ئافرەتان بنەماکەی پرۆسەی لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە‪ ،‬زیاتر لەوەی دابنرێت لە ستراتیژی‬ ‫لە سەرەوە بۆ خوارەوە‪ .‬وە بابەت و باڵوکراوەی زۆر هەیە لەسەر ڕۆڵی ‪ NGOs s‬لە‬ ‫توانامەنسازی ئافرەتان‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا کەمترین مشتومڕ هەیە پەیوەست بێت بە نەهج و ستراتیژیەکانی‬ ‫‪( NGOs s‬لەسەروە بۆ خوارەوە‪ ،‬هاوبەشیکردن‪ ،‬و لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪ ).‬و‬ ‫توانامەند سازی ئافرەتان‪.‬‬ ‫هەرچەندە زۆرێک تیۆریەکان و دوکیومینتەکان ئەوە دەخەنە ڕوو کە رێگای لە خوارەوە‬ ‫بۆ سەروە دەبێتەهۆی توانامەندسازی ئافرەتان‪ ،‬بەاڵم پرسیاریک دەکرێت ئایا ئەمە‬ ‫ڕاستە بۆ هەریمی کوردستان‪ ،‬ئەم لێکۆڵینەوەی ئامانجی ئەوەی کە بزانیت چ نەهجیک‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪156‬‬

‫‪15‬‬

‫زۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر بەهێزکردنو توانامەندسازی ئافرەتان‪ ،‬بەمانایەکی دیکە‬ ‫چ نەهج و ستراتیژیکەی ‪ NGOs‬زۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر ئافرەتان؟‬ ‫ئەم لێکۆڵینەوە ئامانجی سەرەکی بۆ زانینی ئاستی بەهیز بوون و تونامند سازی‬ ‫ئافرەتان و دیاریکردنی چ نەهج و ستراتیژیەکانی ‪ NGOs‬کە زۆرترین کاریگەری هەیە‬ ‫لەسەر بە هێزکردن و توانامەندسازیان؟‬ ‫بنەمای تیۆری لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا ناتوانرێت ڕۆڵی ئافرەتان فەرامۆش بکرێت لە‬ ‫لیکۆڵینەوکانی گەشەپێدان‪،‬بۆ ئەم مەبەستە ژمارەیەکی زۆر تیۆر هەن کە جەخت‬ ‫دەکەنەوە سەر بەرفراوانکردنی ڕۆڵی ئافرەت لە ناو کۆمەڵگادا‪ .‬گرنگترینیان لە و تیۆرانە‪:‬‬ ‫‪ -1‬ڕۆڵی ئافرەتان لە گەشەپێداندا‪)Women in Development (WID‬‬ ‫‪-2‬ئافرەت و گەشەپیدان‪))Women and Development (WAD‬‬ ‫‪-3‬جێندەر و گەشەپێدان‪)Gender and Development (GAD‬‬ ‫لەم لێکۆڵینەوەیدا گرنگی دەدرێت بە ستراتیژی جێندەر و گەشەپێدان(‪ )GAD‬چونکە‬ ‫ئەم نەهجە گونجاوە لەگەڵ ئامانجی لێکۆڵینەوەکە‪.‬‬ ‫لە ساڵەکانی هەشتاکاندا پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدان‪Gender and‬‬ ‫‪ ))Development (GAD‬سەری هەڵدا وە جەختی دەکردەوە لەسەر باشترکردنی‬ ‫پێگەی ئافرەتان زۆر تەرکیز دەکاتەوە لەسەر دۆزی جێندەر‪)7(.‬‬ ‫پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدان‪ Gender and Development (GAD‬ژیانی‬ ‫ئافرەت و کارکردن لە ماڵ بەهەندوەردەگرێت‪ .‬سەرەڕای ئەوەی کە جەختی دەکاتەوە‬ ‫لە سەر پرۆگرام و نەهجی لە خوارەوە بۆ سەروە‪،‬وە دەقی ئەم نەهجە لەم ڕوانگەیەوە‬ ‫بریتیە لەوەی کەئافرەتان خۆیان ئەندازیاری خۆیانن بۆ گەشەپێدانیان‪.‬‬ ‫وە پرۆژەکانی پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدان‪Gender and Development‬‬ ‫‪ (GAD‬هانی ئافرەتان ئەدات بۆ ئەوەی گۆڕانکاری پۆزەتیڤیان هەبێـت لە رێگەی‬ ‫ڕێکخراوەکانی ئافرەتان و چاالکوانەکان‪ .‬هەروەها بنەمای پرۆژەکانی جێندەر و‬ ‫گەشەپێدانیش(‪ Gender and Development (GA‬گرنگی دەدات بەکارکردن‬ ‫بۆ توانامەندسازی ئافرەتان بۆ گۆڕان و گۆڕانکاری لەو هەیکەل و بونیتانانەی کە پشکان‬ ‫هەیە لە پاشکۆکردنیان‪)7( .‬‬ ‫لەبەر ئەوە رێگای گەشەپێدان و توانامەندسازی ئافرەتان‪ ،‬گەشەی کرد لە دیالۆگەکانی‬ ‫جێندەر و گەشەپێدان ‪ Gender and Development (GAD‬وە بۆیە‬ ‫تەوەرەی سەرکی پرۆگرامی گەشپێدان لە هەزارەی نوێ دا‪.‬‬ ‫رێگاکانی گەشەپێدان کاردەکات بۆ دۆزینەوەی هۆکارە کاریگەرەکان بۆ پشتگیری‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪157‬‬

‫ئافرەتان و توانەمەندکردنیان بۆ ئەوەی ئامادەبکرێن بۆ ئەو گۆڕانکاریانە کە لەناو‬ ‫خۆیاندا ڕوودەدات نەک لە دەرەوە‪)8(.‬‬ ‫چەمکی توانامەندسازی ژن بۆ ماوەی چەند ساڵێکە مشتو مڕ و گفتوگۆی زۆری لە سەر‬ ‫دەکرێت‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا نەتوانراوە بە ڕوونی ئاشکرا مانای سەرەکی بخرێتە ڕوو‪.‬‬ ‫بە پێی زیمارمان و رابورت(‪ )1988‬توانامەندسازی ناساندوە‪ :‬توانای تاکەکانە بۆ‬ ‫دەستکەوتنی کۆنترۆڵی کۆمەاڵیەتی و‪ ،‬سیاسی و‪ ،‬ئابوری و سایکۆلۆجی لە رێگەی‪:‬‬ ‫‪-1‬دەست کەوتنی زانیای و زانین و کارامەیی و لیهاتویەکان‪.‬‬ ‫‪ -2‬بڕیاردان‪.‬‬ ‫‪ -3‬خود لێهاتووی تاکو بەشداریکردنی کۆمەڵ و دەرکردن بە کۆنترۆڵکردن‪)9( .‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا بەتایبەتی لێکۆلێنەوەکانی تایبەت بە ئافرەتان لە (‪ )2003‬پێناسەی‬ ‫تونامەند سازی و بەهێزکردنی ئافرەتانی کردوە کە‪ :‬ئەو پرۆسەیەکە لەرێگەیەوە کار‬ ‫دەکرێت‪ ،‬بۆ بەرفراوانکردنی ئەوەی مومکینە بکرێت بۆ ئافرەتان و کاراکردنی لەو دۆزانەی‬ ‫کەئافرەتانی تیدا سنوردارکراوە بەراورد بە پیاوان‪ .‬لە هەمان کاتداڤیجیانز((‪2002‬‬ ‫ئەوەی خستۆتەڕوو کە توانامەندسازی دەبێت ئازادی بیبەخشێتە ئافرەتان لەبڕیاردان و‬ ‫یەکسانی بۆدەستەکەوتنی سەرچاوە کان لەناو خێزان و کۆمەڵ‪ ،‬وەئازادی لەپێدانی هەل‬ ‫و دەسەاڵتەکاندا‪.‬‬ ‫لەم لێکۆڵینەوەیەدا بۆ زانینی گونجاوترین مۆدیلی توانامەندسازی ئافرەتان کە جەختی‬ ‫کردۆتەوە لەسەر مۆدیلەکانی (رۆناڵد ‪ )1997‬و (شوڵز ‪ )9،10( .)1993‬مۆدیلی (رۆناڵد‬ ‫‪( 1997‬لە لێکۆلێنەوەکەی سێ ئاستی ناساندوە بۆ توانامەندسازی کە ئەوانیش‪:‬‬ ‫بە هێزکردن و توانامەند سازی کەسێتی‪ ،‬پەیوەندی ‌ه توندوتۆڵەکان‪ ،‬بەهێزکردن و‬ ‫توانامەندنسازی‪:‬‬ ‫‪ -1‬بەهێزکردنی کەسێـتی ئاماژە دەکات بە گەشەپێدانی هەستکردن بە بڕوا بە‬ ‫خۆبوون‪،‬توانای پوچەڵکردنەوە ئەو کاریگەریە دەروونیانەی کە بە هۆی فشاری‬ ‫نادادپەروەریەوە پەیدا دەبێـت‪.‬‬ ‫‪ -2‬پەیوەندی توندوتۆڵدا ئاماژە دەکات بۆ توانای تاک بۆ دانوستان و کاریگەری لەسەر‬ ‫سروشتی پەیوەندیەکانی کەسێکی دیکە هەبێت و بڕیاربدات لەگەڵیاندا‪.‬‬ ‫‪-3‬توانامەندسازی کۆمەڵ ئەو تاکانە دەگرێـتەوە کە کاردەکەن پێکەوە بۆ گەیشتن بە‬ ‫کاریگەریەکی گەورە زیاتر لەوەی کە ئەگەری هەیە بەتاک بە دەستی بهێنن‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪158‬‬

‫‪15‬‬

‫کۆی پرۆسەکە و مۆدێلەکە تا ڕادەیەک گەشەپێدانی کەسێتی و گواستنەوەیە لە بیرۆکەوە‬ ‫بۆ کردار‪ .‬مۆدێلی (شوڵز ‪ )1993‬ئاماژەی کردوە کە توانامەندسازی ئاستەکانی جیاوازە‬ ‫لە شیکردنەوە و پراکتیکەکردندا وەک تاک و رێکخراوە و کۆمەڵ‪.‬‬ ‫بەهێزکردنی تاک لە ڕووی دەروونیه‌و‌ه ئاماژەیە بۆ توانای تاک بۆ بڕیاردان و توانای‬ ‫کونترۆڵی ژیانی کەسی خۆی هەبێـت‪ .‬کە ئەمەش هاوشێوەی بیرۆکەکانی دیکەیە وەک‬ ‫خود ئامادەیی ورێزگرتن لە خود کە جەخت دەکاتەوە لە سەر گەشەپێدانی پۆزەتیڤانەی‬ ‫چەمکی خود و توانای وە توانامەندسازی کۆمەاڵیەتی مۆدێلی (شوڵز ‪ )1993‬ناساندوە‬ ‫کە بەهێزکردنی رێکخراوەکان دەگرێتەوە لە رێگەی بەرێوەبردنی دیموکراتیانەوە‪،‬‬ ‫کەتیایدا ئەندامەکانی بەشداری بکەن بە زانیاری و تواناکان‪ .‬وە سود وەرگرتن لە‬ ‫بڕیاردانی هاوبەش‪،‬وەبەشداری بکەن لە دیزاین و جێ بەجێکردن وکونترۆڵی هەوڵەکان‬ ‫بەر ئاڕاستەی ئامانجێکی دیاریکراو‪.‬‬ ‫لە دەرئەنجامی کۆی پرۆسەی مۆدێلی (شوڵز ‪ )1993‬توانامەندسازی و بەهێزکردنی‬ ‫تاکەکان وەک بەشێکە لە پرۆسەی رێکخراوەیی‪.‬‬ ‫توانامەندسازی کۆمەاڵیەتی بە هێزکردنی کومەڵەکە یە کە کەتێیدا تاکەکان و رێکخراوەکان‬ ‫لێهاتووی سەرچاوەکانیان پیادەبکەن لە هەوڵێکی بەکۆمەڵ بۆ گەیشتن بە پێداویستیە‬ ‫تایبەتیەکانیان‪.‬‬ ‫لە رێگەی بەشداریکردن‪ ،‬تاکەکان و رێکخراوەکان لە ناو کۆمەڵگای ناو خۆی بەهێزدەبن‬ ‫و دەبێتەهۆی دابین کردنی پشتیوانی بۆ یەکتری و دیاریکردنی قەیرانەکان لە ناو‬ ‫کۆمەڵەکەدا و دەستکەو تنی کونترۆڵ لەسەر کوالیتی ژیان لەناو کۆمەڵەکەیاندا‪.‬‬ ‫شایانی باسە ئەم لێکۆڵینەوە جەخت دەکاتەوە لەسەر دوو ئاستی بەهێزکردن‪ ،‬کە‬ ‫ئەوانیش‪ ،‬بەهێزکردنی تاک (کەسی) و بەهێزکردنی کۆمەڵ‪ ،‬ڕوانگەی مۆدیلی (رۆناڵد‬ ‫‪( 1997‬بەهێزکردنی تاک لەم لێکۆڵینەوەیەدا جەخت دەکاتەوەلەسەر بەهێزکردن‬ ‫وبڕوابەخۆ بوونی تاک بۆ دەستبەسەراگرتنی سەرچاوەکان و پیادەکردنی مافەکانیان‬ ‫بۆ باشترکردنی کوالیتی بۆ خۆیان و بۆخێزانەکانیان‪ ،‬بەمانایەکی دیکە بەهێزکردنی‬ ‫سایکۆلۆجی تاک ئاماژەیە بۆ توانای ئەو تاکە بۆ بڕیاردان و کۆنترۆڵی ژیانی خۆی بکات‪.‬‬ ‫لە لیکۆڵینەوەی (رۆناڵد ‪ )1997‬بە هێزکردنی تاک ئەم ڕەگەزانە لە خۆ دەگرێت‪:‬‬ ‫رێزگرتن لە خود‪ ،‬توانای بڕیاردان‪ ،‬کۆنترۆڵی ژیان‪.‬‬ ‫‪ -1‬رێزگرتن لە خود ئاماژەی بە حوکمی تاک بۆ خۆی دەرئەنجامی پرۆسەی خود‬ ‫هەڵسەنگاندنی لەسەر بنەمای لێهاتووی و ئەوتایبەت مەندیانەی کە بەرهەمی هێناوە لە‬ ‫دەرئەنجامی رۆشنبیری بە ئەندازەیەکی دیاریکراو‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪159‬‬

‫‪ -2‬توانای بڕیاردان ئاماژەەی بۆ توانای خەڵک لە دیاریکردنی ئامانجە تایبەتیەکان و‬ ‫کارکردن بۆیان و بڕیاردان لەرێگەی بیرکرندنەوەی ڕەخنە گرانە‪.‬‬ ‫‪ -3‬کۆنترۆڵی ژیان ئاماژەیە بۆ کاریگەر ی ڕەوشەکان کەئایا تاک دەتواننیت ڕووداوی‬ ‫خوازراو بەرهەم بهێنێت‪ .‬یان دووربکەویتەوە لەکۆمەڵ لە رێگەی کارەکانیاوە‪.‬‬ ‫لە بەهێزکردنی کۆمەڵیش لە ڕوانگەی مۆدیلەکەی (رۆناڵد ‪ )1997‬تێیدا تاکەکان پیادەی‬ ‫تواناو سەرچاوەکانیان دەکەن لەرێگەی هەوڵێکی بەکۆمەڵ بۆ گەیشتن بە پێداویستیەکان‪.‬‬ ‫لە رێگەی ئەم جۆرە بەشداریکردنەوە‪ ،‬تاکەکان پشتیوانی بەهێز دابیندەکەن بۆ یەکتری‪،‬‬ ‫قەیرانەکان دەستنیشان دەکەن لە ناو کۆمەڵەکەدا‪ ،‬و دەستکەوتی زیاتریان دەبێت لە‬ ‫کاریگەریکردن و کۆنترۆڵکردنی لە کوالێتی ژیان لە ناو کۆمەڵەکەدا‪ .‬وەک ئاماژەی پێکردوە‬ ‫بەهێزکردنی بەکۆمەڵ ئەو تاکانە دەگرێتەوە کە پێکەو‌ه کار دەکەن بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫کاریگەری گەورە و زیاتر لەوەی بەدەستی دەهێنن ئەگەر بە تەنیا بن‪.‬‬ ‫لە واقیعدا بەهێزکردنی کۆمەڵ پەیوەندیەکی توندی هەیە بە ئاستی کەسێتی لەبەرئەوەی‬ ‫بە بێ بەهێزکردنی ئاستی کەسێتی زۆر گرانە بۆ تاکێک کە چاالک بێت لە کۆمەڵدا‪.‬‬ ‫بەهێزکردنی کۆمەڵیش چەند ڕەگەزێک دەگرێتەوە‪ :‬وەک کارکردن پێکەوە‪ ،‬بەشداریکردن‬ ‫لە پرۆگرامەکانی ‪ NGOs‬و ووشیاری کۆمەڵ‪.‬‬ ‫‪-1‬چەمکی کارکردن پێکەوە ئاماژەی بۆ ئەو تاکانەیە کە گرنگی دەدەن بە کارکردن لەگەڵ‬ ‫کەسانی دیکە لە زەمینە جیاوەزەکاندا‪ ،‬بۆ هاوبەشیکردنی لێهاتووی و زانیاریەکانیان‪.‬‬ ‫‪-2‬چەمکی بەشداریکردن لە پرۆگرامەکانی ‪ NGOs‬پەیوەستەبە بەشداریکردن لەو‬ ‫پرۆگرامانەی کە رێکخراوە لەالیەن ‪ NGOs‬بۆ باشترکردنی ڕەوشەکانی ناو کۆمەڵەکە‪.‬‬ ‫‪ -3‬ووشیاری کۆمەڵ ئاماژەیە بۆ ووشیاری ئافرەتان دەربارەی ڕۆڵ و پێگەیان لە ناو‬ ‫خێزان و کۆمەڵ و کۆمەڵگادا بە پێی لێکۆڵینەوەکان‪ ،‬تۆژەران و زانایان ئەوەیان خستۆتە‬ ‫ڕوو کە ‪ NGOs‬دەتوانن رۆلێان هەبێت لە کار ئاسانیکردن بۆ پرۆسەی توانامەندسازی‬ ‫ئافرەتان‪ )11( .‬زۆرێک لە دەزگاکان وەک دام ودەزگا حکومیەکان و ناخۆی ‪NGOs‬‬ ‫نێودەوڵەتیەکان بانکی جیهانی ‪ World Bank‬دەتوانن هاوکاری ئافرەتان بکەن بۆ‬ ‫باشترکردنی ژیان و توانامەندسازیکردنیانان‪.‬‬ ‫(ئەگبوال لە ساڵی ‪( NGOs 1994‬ناساندوە بەوەی کە ‪ NGOs‬تایبەتن‪ ،‬خۆبەخشن‪،‬‬ ‫رێکخراوی بێ قازانجی سەربەخۆن لە هەردەوڵەتێک بێت و دارایی و فەندیان لەرێگەی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪160‬‬

‫‪15‬‬

‫بەخشینی تاکەکان یان کۆمپانیاکانەوە دەبێت و‪ ،‬باج دەسەپێنن بەسەر ئەندامەکانیان و‬ ‫کۆمەک و هاوکاریان لە دەوڵەتەکان و ئاژانسە نێودەوڵەتیەکانەوە دەبێت‪)12( .‬‬ ‫بەتایبەتی کار بۆ بەهێزکردنی هەژاران و پەراوێزخراوەکانە دەکەن بۆ‬ ‫ئەوەی هانی خەڵک بدەن کە خۆیان بڕیاربدەن ببنە هۆکارێک لەبری ئەوەی‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت وەک گروپێکی بە ئامانج گیراو یان وەرگرە‪.‬‬ ‫ئامانجی سەره‌کی لە (‪ NGOs‬بەهێزکردنی ژنانی بێتوانا و بۆ دۆزینەوەی توانا‬ ‫شاراوەکانیان بۆ ئەوەی یارمەتییان بدات بۆ بەشداریکردن لە گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئابوری بۆ باشترکردنی پێگەیان لە ناو کۆمەڵگادا‪)3( .‬‬ ‫ژمارەیەکی زۆر پرۆگرام و رێگا هەیە بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵ‪ ،‬کە بە هۆی ‪ NGOs‬دەتوانن‬ ‫پیادەی بکەن وەک بنەماکانی نەهجی (لە خوارەوە بۆ سەروە) بۆ نەهجی لەسەرەوە بۆ‬ ‫خوارەوە‪،‬وەلە قەیرانەوە بۆ هاوکاری تەکنیکی‪ ،‬و هاوکاری خود‪،‬و نەهجی توانامەندسازی‪.‬‬ ‫وەلەگەڵ ئەوەشدا(کۆنیر لەساڵی ‪( 1986‬پۆلێنی گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی کردوە بۆ‬ ‫سێ ئاست لەسەر بنەمای پرۆگرام و نەهج‪ :‬لەسەروە بۆ خوارەوە‪،‬لە خوارەوە بۆ سەروە‪،‬‬ ‫و هاوبەشیکردن‪.‬‬ ‫لە نەهج یان پرۆگرامی لەسەرەوە بۆ خوارەوە چاالکیە سەره‌کیەکان لەالیەن دەوڵەت یان‬ ‫دەسەاڵتەوە ئەنجام دەدرێت و لەالیەن دەوڵەتەوە بەرێوەدەبرێت‪ ،‬ئەندامەکانی کۆمەڵەکە‬ ‫نادیارن‪ .‬لەم رێگایه‌دا دەزگای گەشەپێدان دەستی بااڵی هەیە لە کۆنترۆڵکردنی هەوڵەکانی‬ ‫گەشەپێدانی کۆمەڵەکە‪ ،‬لەکاتێکدا تاکەکان توانای بڕیاردانیان نییە بۆ ئەنجامدانی کار‬ ‫بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵەکە‪ .‬ئه‌و کاتە پێویست دەکات دەوڵەت و دەزگای پەیوەندیدار‬ ‫پرۆسەی گەشە پێدان بگرنە ئەستۆ لە ماوەیەکی دیاریکراو دا بۆ باشترکردنی وشیاری‬ ‫و زانین و لێهاتوییه‌كانیان کە گرنگە بۆ پشت بەستن بە خود‪ .‬ئەمەش بنەمایەکی‬ ‫مەنتقیە و بەهانەیە کە نەهجی لەسەروە بۆ خوارەوەی بەکارهێنراوە لەالیەن دوڵەت و‬ ‫دەزگاحکومیەکان‪)14(.‬‬ ‫هەندێ لە کارکەران لە بواری گەشەپێدان نەهجی لە خوارەوە بۆ سەره‌وەیان ناساندوە‬ ‫بۆ کەمکردنەوەی بااڵدەستی نەهجی لەسەره‌وە بۆ خوارەوە و زیادکردنی بەشدارپێکردنی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫رێگای لە خوارەوە بۆ سەرەوە جەخت دەکاتەوە لەسەر بەشداری کۆمەاڵیەتی‪ ،‬بزوتنەوە‬ ‫جەماوەریەکان و بڕیاردانی ناوخۆی‪ ،‬کە ئەمەش کارئاسانی دەکات بۆ بەشداریکردنی‬ ‫گروپە بەئامانج گیراوەکان لە جێبەجێکردنی چاالکیەکانی گەشەپێدان‪ .‬دەرئەنجام دەبێتە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪161‬‬

‫هۆی گەشپێدانی بەشداریکردن‪.‬‬ ‫رێگای لە خوارەوە بۆ سەرەوە پێناسە و کارا کراوە لە ڕوانگەی کۆمەلێک لە ئاماژە‬ ‫پێدەر وەک‪:‬‬ ‫‪ -1‬هەوڵەکانی ‪ NGOs‬بۆ بنیتنانی ووشیاری‪.‬‬ ‫‪-2‬بەشداریکردنی خەڵک لە پرۆژەکاندا‪.‬‬ ‫‪-3‬هەوڵەکانی ‪ NGOs‬لە بنیاتنانی دامەزراوە جەماوەریەکان‪.‬‬ ‫ئەوەی پەیوستە بە بنیاتنانی وشیاری ئەو گفتوگۆ بەرفراوانەیە لە نێوان ‪NGOs‬‬ ‫جەماوەریەکان گرنگی دەدات بەوەی کە پێویستەخەڵک وشیار بێت لەگرفتەکانیان و‬ ‫بەشداری بکەن لە بەرپرسیارێتی بۆ سوودی کۆمەڵەکەیان‪)16( .‬‬ ‫کۆکردنەوەی خەڵک بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان ستراتیژیەکی دیکەی گرنگە کە ‬ ‫‪NGOs‬پشتی پێده‌به‌ستێ‪ ،‬تەنها هانی خەڵک نادات بۆ بەشداریکردن لە چاالکی و‬ ‫پرۆگرامەکان و جێبەجێکردنیان بەڵکو کۆکردنەوەی سەرچاوەکان بە شێوەی نەقدی‬ ‫نەوعیه‌وە‪ ،‬قەناعەتی خەڵکیان بۆ دروست بووە دەربارەی پێویستی و گرنگی پشتیوانیە‬ ‫جەماوەریەکان‪)16( .‬‬ ‫لە نەهج یان ستراتیژی هاوبەشیکردن‪ ،‬رێکخراوەکانی گەشەپێدان دەگەڕێن بەدوای‬ ‫تێگەیشتن لە گرفتە ناوخۆیەکان و دۆخەکان‪ .‬لە چارەسەرکردنی گرفتەکاندا بڕیار و‬ ‫پالنەکان بەیەکەوەدائەنێن‪ .‬هەردوو کۆمەڵ و دەزگاکە بەشداری بەسەرچاوەکان دەکەن‬ ‫کە پێویست ‌ه بۆ ئەنجامدانی چاالکی گەشەپێدان‪.‬‬ ‫پرۆگرامی هاوبەشیکردن بەپرسە لە هەرهەوڵیک کە لەالیەن دەسەاڵتدرانی دەوڵەت و‬ ‫‪ NGOs‬پێکەوە لە پێناو ژیانێکی باشتر بۆ تەواوەی کۆمەڵەکە لەگەڵ بەشداریکردنی‬ ‫چەالکانەی ئەندامانی کۆمەڵەکە‪.‬‬ ‫چەمک و جەوهەری توانامەندسازی پرۆسەی لەخوارەوە بۆ سەروەیە لەبری ئەوی دابنرێت‬ ‫لە ستراتیجی لە سەروە بۆ خوارەوە‪ .‬تێگەیشتن لە چەمکی توانامەندسازی لەم رێگەیە‬ ‫دا مانای وایە دەزگاکان گەشەپێدان ناتوانێت بانگەشە بکەن بۆ گەشەپێدانی ئافرەتان‪،‬‬ ‫بەڵکو دەبێت ئافرەتان خۆیان بەهێزبکەن‪ ،‬دەزگاکانی گەشە پێدان وەک ‪ NGOs‬لە دۆخ ‌ه‬ ‫دیاریکراوەکاندا دەتوانن رۆڵ ببینن لە توانامەندکرنی ئافرەتان و کارئاسانیکردن بۆیان‪،‬‬ ‫دەتوانن دڵنیابن کە پرۆگرامەکانییان کارده‌كەن بۆ توانامەندسازی ئافرەتان لە رێگەی‬ ‫هاندان بۆ بەشداریکردن‪ ،‬گەشەپێدانی کارامەیی‪ ،‬و توانای بڕیاردان و کۆنترۆڵکردنی‬ ‫سەرچاوەکانیان هەبێت‪ )1( .‬هاینارد و ڤیرچور لەساڵی ‪ 2001‬ئەوه‌یان دوپات کردۆتەوە‬ ‫کە توانامەندسازی دەبێت پرۆسەیەک بێت بۆ گەشه‌کردنی کارامەییەکانی دانوستان لە‬ ‫خوارەوە بۆ سەروە لەگەڵ ئامانجی سەرەکی کە گەیشتنە بە یەکسانی لە دابەشکردنی‬ ‫دەسەاڵتدا‪ )17( .‬بەماانایەکی دیکە تونامەند سازی ئافرەتان هەوڵێکە بۆ چارەسەرکردنی‬ ‫پەیوەندییە نایەکسانەکانی دەسەاڵت و‪ ،‬بەرهەمهێنانی مۆدێلێکی نوێی گەشەپێدان‪ .‬رۆناڵد‬ ‫لە ساڵی ‪1997‬پێناسەی کردوە کە توانامەندسازی کردوە وەک پرۆسەی لە خوارەوە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪162‬‬

‫‪15‬‬

‫بۆبەشداریکردنی پەراوێزخراوەکان و بێتوناکان کە ناتوانن بەشێوەیەکی کاریگەرانە‬ ‫بەژداریان بکەن ئەگەر نەهجی لە سەره‌وە بۆ خوارەوە پیادەبکرێت‪ .‬توانامەندسازی‬ ‫ناتوانرێت لە دەرەوە بسەپێنرێت‪ ،‬هەرچەندە هاوکاری دەرەکی گونجاو هاندانی دەبێت‪.‬‬ ‫داوادەکات بۆ نەهجێکی ئاسانکار کە ناتونرێـت لە سەروە بۆ خوارەوە دابنرێت‪ .‬ئەو‬ ‫پرۆسەیە کە هەوڵدەدەات بۆ هه‌ڵوێستی رێزگرانە کە دڵنیایی بدات ‌ه خەڵک کە کاریان‬ ‫لەگەلدا دەکات‪)9( .‬‬ ‫فەرمانەکانی ‪ NGOs‬لەم بەشەدا گفتوگۆ لەسەر کارەکانی ‪ NGOs‬دەکرێت کە دەستکەوتوە‬ ‫و دوای پێداچونەوە بە چاالکیەکانی ‪ NGOs‬و لێکۆلێنەوەلە دید و پەیامەکانیان‪ .‬لەم‬ ‫لێکۆڵینەوە چوار فەرمان خراوەتەڕوو کە ئەوانیش گەشەپێدانی توانای تاک‪ ،‬فەرمانە‬ ‫فێرکاری و ڕۆشنبیرییەکان‪ ،‬بنیاتنانی ووشیاری و کۆکردنەوەی رێکخراوەکانی ‪NGOs‬‬ ‫تایبەت بە ئافرەتان لە پارێزگای هەڵەبجە کە دانراون لە لیستی ئەو ئافرەتان بۆ‬ ‫بەشداریکردن لە پرۆژەکان‪ ،‬وەلە پارێزگای هەڵەبجە چەند سەمپڵێک وەرگیراوە‬ ‫فەرمانانەی کەریکخراوی ‪ NGOs‬ئەنجامی دەدەن‪:‬‬ ‫‪-1‬گەشەپێدانی توانای تاک گرنگی دەدات بە پێویستی گەشەپێدانی تونا شاراوەکانی‬ ‫ئافرەتان‪ NGOs ،‬هەندێ ڕۆڵ و چاالکیەکانی دیاری کردوە وەک گەشەپێدانی تاک‪،‬‬ ‫رێزگرتنی خود‪ ،‬بڕیاردان دەربارەی خۆیان و خێزانەکانیان‪ ،‬کەئەمەش دەبێتە هۆی‬ ‫دیاریکردنی کەسایەتی ئافرەتان‪.‬‬ ‫دوو رێکخراوی کۆمەڵەی مەدەنی ‪ NGOs‬لە پارێزگای هەڵەبجە دوای پۆلێنکردنیان‬ ‫دەکەونە لیستی گەشەپێدانی تاک‪ ،‬ئەوانیش‪:‬‬ ‫‪ -1‬رێکخراوی گەشەپێدانی تاک بۆ مەدەنیەت‪.‬‬ ‫‪ -2‬رێکخراوی ئامێز بۆ گەشەپێدانی تواناکانی کچان و ژنان‪.‬‬ ‫فەرمانە فێرکاری و ڕۆشنبیریەکان ئەو پرۆگرام و پرۆژەکان دەگرێتەوە کە رێکخراون‬ ‫لەالیەن ‪ NGOs‬بۆ گەشەپێدان و توانامەندسازی ئافرەتان‪ ،‬بە واتایەکی دیکە زۆرێک‬ ‫لە ڕۆل و چاالکیەکان دەگرێتەوە وەک پرۆگرامە ڕۆشنبیریەکان و فێرکردنی کارامەیی‬ ‫لەزەمینە جیاوازەکاندا کە ئەنجام دەدرێت لەالیەن ‪.NGOs‬‬ ‫ئەو رێکخراوانەی کە لە پارێزگای هەڵەبجە دەکەونە لیستی ئەم پۆڵینکردنەوە کە‬ ‫فەرمانەکانی رۆشنبیرکردن و فێرکاری دەگرێتەوە‪ :‬یەک رێکخراو کە ئەویش رێکخراوی‬ ‫نوێه‌‪ ،‬بۆ بنیاتنانی وشیاری کۆمەڵ گرنگی دەدات بە زیادرکردنی زانیاری ئافرەتان‬ ‫دەربارەی حاڵیان لەناو کۆمەڵ و کۆمەڵگا و ‪ ،NGOs‬لە رێگەی ئەنجامدانی چاالکیەکان‪،‬‬ ‫کە دەبێتە هۆی بەزرکردنەوەی ئاستی وشیاری ئافرەتان وکۆکردنەوەی زانیاری زیاتر‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪163‬‬

‫دەربارەی خۆیان وگرفتەکانیان و دۆزینەوەی رێگا چارە کان بۆ گرفتەکانیان ئەو‬ ‫رێکخراوانەی کە دەکەونە لیستی ئەم فەرمانانەوە‪:‬‬ ‫‪ -1‬رێکخراوی ئەنجومەنی ئافرەتانی هەڵەبجە‪.‬‬ ‫‪-2‬رێکخراوی مەلبەندی راهێنان و گەش ‌ه پێدانی ژنان‪.‬‬ ‫‪-3‬رێکخراوی عادیلەخانم‪.‬‬ ‫فەرمانی کۆکردنەوەی ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان‪ ،‬کۆکردنەوەی ئافرەتان‬ ‫هانیان بدرێت بۆ ئەوه‌ی بەشداری بکەن لە پرۆژەکان کە رێکخراوە لەالیەن کۆمەڵەکەوە‪.‬‬ ‫ئافرەتان لەرێگەی بەشداریکردن لە پرۆژەکانـدا ئاکتیڤ دەبن و دواتر دەتوانن رۆڵی‬ ‫گرنگ ببینن لە ناو کۆمەڵدا‪ .‬ئەو رێکخراوانە ‪ NGOs‬کە لە پارێزگای هەڵەبجە دەکەونە‬ ‫لیستی ئەم فەرمانەوە‪.‬‬ ‫‪ -1‬رێکخراوی یەکێتی ژنانی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-2‬رێکخراوی خوشکانی ئیسالمی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-3‬رێکخراوی یەکگرتوی خوشکانی هەڵەبجە‪.‬‬ ‫ژماره‌ی ‪NGOS‬‬

‫رێژه‌ی سه‌دی‬

‫گەشەپێدانی توانای تاک ‪% ٢٢‬‬

‫‪% ٢٢‬‬

‫فەرمانە فێرکاری و ڕۆشنبیریەکان ‪11 %‬‬

‫‪% ١١‬‬

‫بنیاتنانی وشیاری کۆمەڵ ‪% ٣3‬‬

‫‪% ٣3‬‬

‫کۆکردنەوەی ئافرەتان بۆ بەشداریکردن‬ ‫لە پرۆژەکان ‪% ٣3‬‬

‫‪% ٣3‬‬

‫دەرئه‌نجام و گفتوگۆ‪:‬‬ ‫دەرئەنجامی ئەم لیکۆڵینەوەکە ئەوە دەخاتە ڕوو کە ‪ .NGOs‬بەشداری دەکەن لە‬ ‫توانامەند سازی ئافرەتان لە هەرێمی کوردستان‪ ،‬هه‌روه‌ها دەتوانن رۆڵی گرنگ ببینن‬ ‫لە کۆمەڵدا بۆ باشترکردنی ژیانیان‪ ،‬کاتێک نەهج و ستراتیژیەکان بەکاردەهێنن وەک لە‬ ‫خواروە بۆ سەروە‪ ،‬هاوبەشیکردن‪ ،‬لەسەروە بۆ خوارەوه‌‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪164‬‬

‫‪15‬‬

‫بە پێی لیکۆلینەوەکانی (فۆنجۆن لە ساڵی ‪ )2001‬لە واڵتی کامیرۆن و (کامال راج‬ ‫‪ )2011‬لە واڵتی ئێران‪ ،‬رێگەیان ستراتیژی (لە خوارەوە بۆسەروە) لە ‪ NGOs‬کاریگەرە‬ ‫بۆ ئاراستکردنی توانامەندسازی ئافرەتان‪ .‬چونکە ئافرەتان دەتوانن گرفتەکانیان دەست‬ ‫نیشان بکەن‪ ،‬چارەسەریان بۆ گرفتەکانیان هەبێت‪ ،‬لەرێگەی رێکخستن و بەشداریکردن‬ ‫پێکەوە لەو چاالکیانەی کە گەشەی پێدراوە لەالیەن ‪ ،NGOs‬وحکومەت و الیەنەکانی‬ ‫فەراهامکردنی هاوکاری تەنها رۆلیان وەک ناوەندێکی راوێژکاری دەبێت‪ ،‬بەمانایەکی‬ ‫دیکە رۆڵی کاریگەر لە گەشەپێداندا تەنها کۆمەڵەکە خۆی بووە‪ .‬کە ئەمە ش پشتیوانی‬ ‫لێکراوە لەالیەن سەرچاوە چاپ کراوەکان‪.‬‬ ‫هاوشێوەی ئەوە(ئۆکزالال و بایدین) لە ساڵی ‪ 1997‬تێبینیان کرد کە تونامەند سازی‬ ‫لە جەوهەردا پرۆسەی لە خواروە بۆ سەروە لەوەی کە دابنرێت لە ستراتیژی لەسەروە‬ ‫بۆخوارەوە‪.‬هەروەها ئەمە پشتگیری دەکرێت لەالیەن لێکۆڵینەوەی (هاینارد و ڤیرچور)‬ ‫لە ساڵی ‪ 2001‬کە جەختیان کردۆتەوەلەسەر ئەوەی تونامەند سازی دەبێت پرۆسەیک‬ ‫بێت بۆ گەشەپێدانی لیهاتووی دیالۆگ لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪)17( .‬‬ ‫لەڕوانگە و ڕۆشنایی ئەو لێکۆڵینەو‌ه و بەدواداچونانەی کراوە و لەم لێکۆڵینەوەیەدا‬ ‫خراوتە ڕوو باشترین نەهج و ستراتیژ ‪ NGOs‬کە بەکاربهێنرێت لە هەریمی کوردستان بۆ‬ ‫تونامەند سازی ئافرەتان نەهجی لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪ ،‬چونکە ئەم نەهجە بەشداریکردن‬ ‫تیدا ئاکتیڤە‪ ،‬دینامکییەو و خود خۆی بڕیاردەدات و بەزرترین ئاستی توانامەندسازی‬ ‫بەدەست دەهێنێت‪.‬‬ ‫لە دەرئەنجامدا ئەم لێکۆڵینەوەیە لە و بڕوادایە کە توانامەندسازی ئافرەتان کلیلی‬ ‫ستراتیژی پرۆسەی گەشەپێدانە‪ ،‬کە دەتوانرێت لەو رێگەیەوە پێگەی ئافرەتان‬ ‫باشتربکرێـت بە تایبەتی ئەوەی پەیوەندی هەیە بە رۆشنبیری‪ ،‬و تەندروستی و ده‌رفه‌ت ‌ه‬ ‫ئابوریه‌كان کە ئەمانە ئامانجی بااڵن بۆ ئافرەتان‪ .‬پشتیوانییان لێبکرێت لە بەهێزکردنی‬ ‫توانای بڕیاردان‪ ،‬زانیاری‪ ،‬کارامەیی و باوەڕ بەخۆبوون بۆ ئەوەی ببێتە هاوکارێکی تەواو‬ ‫لە پرۆسەی گەشەپێداندا‪.‬‬ ‫لە هەرێمی کوردستان ‪ NGO’s‬بەتایبەتی ‪ NGO’s‬ئافرەتان سیمایەکی نوێی کارکردنیان‬ ‫هەیە بۆ باشترکردنی پێگەی ئافرەتان‪ ،‬ئەوەی لەم لێکۆڵینەوەیه‌دا دەستکەوتووە‬ ‫توانامەندسازی ئافرەتان لە رێگەی لە خوارەوە بۆ سەره‌وە زیاترە لە دوو رێگەکەی‬ ‫دیکە لە پرۆسەی توانامەندسازی ئافرەتان‪ ،‬ئەمەش مانای وایە لە نێو ئەو رێگایانەی‬ ‫کە ‪ NGOs‬گرتویانەتەبەر رێگای لە خوارە بۆ سەره‌وە زۆرترین کاریگەریی هەیە بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی تونامەندی تاک و کۆمەڵ‪.‬‬

‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪165‬‬

:‫سەرچاوەکان‬

15

166

٢٠١٦ ‫پاییزی‬

1-:Gender and Empowerment .1997 Oxaal Z، Baden S .Definitions، Approaches and Implications for Policy ،)Bridge، Institute of Development Studies (IDS .UK ،40.Report Series No / -http://www.un.org/esa/socdev/wssd/text-version1 Report of the Fourth World Conference on2 .1995 UN September، United Nation 15-4 ،Women. Beijing .13.IV.96.Publication Sales No -3 Resources، agency، achievements: Reflections .1999 Kabeer N .on the measurement of women’s empowerment .464-435 :30 ،Development and Change ‫ راپۆرتی (الڕمم المتحدە لشۆون المرڕە تعلن ان تمپیل المرڕە فی السلگات‬.‫نەتەوەیەگکرتوەکان‬2014 -4 ‫ مدى‬.‫ دلشاد عبدالله‬،‫ اربیل‬،)‫التنفیژیە فی العراق وإقلیم کردستان چعیف‬ NGOs and transformation: Beyond social .1994 Finger M-5 :).movement theory. In: T Princen، M Finger (Eds Environmental NGOs in World Politics: Linking the .66-48 .Local and the Global، London: Rutledge، pp Fostering women’s participation in .2001 Fonjong L -6 development through non-governmental efforts in -223 :)3(167 ،Cameroon. The Geographical Journal Women Across Cultures: A Global .2005 Burn S M-7 .2nd Edition. New York: McGraw-Hill.Perspective Empowerment Examined. Development .1995 Rowlands J-8 107-101 :)2(5 ،in Practice Questioning Empowerment: Working .1997 Rowlands J-9 .with Women in Honduras: New Jersey، Oxfam Pubns Schulz A J، Israel B A، Zimmerman M A، Checkoway B N-10 :Empowerment as a Multi-level Construct .1993 Perceived Control at the Individual، Organizational :and Community Levels. Health Education. Oxford .University Press 21st Century: Voluntary Getting to the .1990 Korten C D-11 Action and the Global Agenda. West Hartford، Conn.:Kumarian Press NGOs and community development in .1994 Agbola T-12 -59 :)1(11 ،urban areas: A Nigerian case study. Cities Role of NGOs in empowering .2005 Islam N، Sultana N-13 ،the vulnerable women: A study on ACD. Asian Affairs .40-24 :)4(27 Decentralization and development: A .1986 Conyers D-14 framework for analysis. Community Development .102-94 :)2(21 ،Journal NGOs and transformation: Beyond social .1994 Finger M- 15 :).movement theory. In: T Princen، M Finger (Eds Environmental NGOs in World Politics: Linking the .66-48 .Local and the Global، London: Rutledge، pp ’Top down or bottom up? A study of grassroots NGOs .2007 Panda B -16 257 :9 ،approach. Journal of Health Management Filling the urban policy breach: .2001 Hainard F، Verschuur C -17 Women’s empowerment، grass-roots organizations، and urban governance.

International ،Political Science Review/ Revue Internationale De Sciece Politique

‫‪.33 :)1(22‬‬ ‫‪Fostering women’s participation in .2001 Fonjong L-18‬‬ ‫‪development through non-governmental efforts in‬‬ ‫‪-223 :)3(167 ،Cameroon. The Geographical Journal‬‬ ‫‪The Effect of Non-Governmental Organizations .2011 Kamla- Raj-19‬‬ ‫(‪NGO)’s‬‬ ‫‪،Approaches on Women’s Empowerment in Shiraz، Iran. J Hum Ecol‬‬ ‫‪:)3(34‬‬ ‫‪ 191 of 1 Page)2011( 187-179‬لێکۆڵینەوە یەک دەربارەی رۆڵی رێکخراوە مەدنیەکان ‪NGO‬‬ ‫لە توانامەندسازی ئافرەتان ئامادەکردنی ئیراد منوچر سان ئەحمەد سەرپەرشتیاری پەروەردەیی ‪2016‬‬ ‫‪ iradsan@yahoo.com‬پارێزگای هەڵەبجە موبایل ‪07701931740 07705446545 /‬‬ ‫‪ 192 of 2 Page‬ووشە سەرکیەکان تونامەند سازی‪ ،‬لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪ ،‬رێکخراوە ناحکومیەکان‬ ‫‪ NGO s‬پوختە ئەم لیکۆڵینەوە هەوڵێکە بۆ دەستنیشانکردنی پرۆگرامە کاریگەرەکانی رێکخراوە‬ ‫ناحکومیەکان ‪ NGOs‬لە سەر توانابەخشین و توانامەندسازی ئافرەتان‪ .‬لەرێگەی بەهێزکردن و توانامەند‬ ‫سازیەوە‪ ،‬ئافرەتان دەتوانن خۆیان رێک بخەن بۆ زیادکردنی پشت بەستن بە خۆیان و سەپاندنی مافە‬ ‫سەربەخۆکانیان لە بڕیاردان و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکان‪ .‬لەم لێکۆڵینەوەیەدا چەمکی توانامەندسازی‬ ‫پێناسەو و شیکردنەوەی بۆ کراوە بۆ دوو ئاست کە ئەویش ئاستی تاک و کۆمەڵ‪ .‬پێشەکی لە کۆنفرانسەکانی‬ ‫نەتەوە یەکگرتوەکان لە ساڵی ‪1997‬بانگەشەی کردوە کە بەهێزکردن و توانامەندسازی بەردی بناغەی‬ ‫گەشەپێدانە مرۆییە و پێویستەکاریلەسەر بکرێت‪ )1( .‬سەرەڕای ئەوەی کە کۆنگرەی لوتکەی جیهانی بۆ گە‬ ‫شەپێدانی کۆمەاڵ یەتی ‪ )World Summit on Social Development (WSSD‬لە ساڵی‬ ‫‪ 1995‬لە شاری کۆبناگن‪ ،‬داوایکرد کە دانپیدنان بکرێت بۆ بەهێزکردن و توانامەندسازی مرۆیی‪ ،‬بە تایبەتی بۆ‬ ‫ئافرەتان وە پێوێستەکار بکرێت بۆ هێزکردنی توانا تایبەتیەکانیان کە ئامانجی سەرکی لوتکەی گەشە پێدانە‪.‬‬ ‫(‪ )2‬لەبەر ڕۆشنایی هەوڵەکانی نەتوەیەکگرتوەکان هەموو رێچکەی سێکتەرەکانی گەشەپێدان ئامانجیان بە‬ ‫شداری پێکردنی ئافرەتانە لەپرۆگرامەکانی گەشەپێداندا‪.‬‬ ‫‪ 193 of 3 Page‬هەرچەندە فاکتەرەکان زۆرن کە هۆکاربوون بۆ پەراوێزکردنی ئافرەتان و دوورخستنەویان‬ ‫لە هەڵمەتەکانی گەشەپێدان وەدەرئەنجام بۆتە هۆی بێتواناکردنیان کە باوترین بەربەستی سەرکی لە تونامەند‬ ‫سازی ئافرەتان نۆرمەکان(داب و نەریت) و باوەڕە باوەکان‪ ،‬کلتورو و بەهاکان کە لەرێگەی ئەم فاکتەروانە‬ ‫کۆمەڵگا جیاوازی کردوە لە نیوان ژن و پیاودا‪ )3( .‬لە عێراق و هەرێمی کوردستات وەک زۆرێک لە واڵتە تازە‬ ‫گەشەسەندوەکانی دیکە‪ ،‬گەشتنی ئافرەتان بۆ پێگە کاریگەرەکان و دەسەاڵت‪،‬سنووردارکراوە‪ ،‬پیویستیان بە‬ ‫خەبات هەیە بۆ تێکشاندنی بەربەستەکان کە کاریکردۆتە سەر بەرتەسک بوونەوەی ئافرەتان لە بڕیاردان لەسەر‬ ‫هەڵبژاردنی پیشەکانیان و بۆ سەرکەوتنی چاالکیەکانیان لە دەرەوەی ماڵەکانیان‪ .‬لە کۆمەڵگاکانی عێراق‬ ‫و هەریمی کوردستانیش‪ ،‬پیاو لە پێگەیەکی بەرز ی کۆمەڵگا دانراوە‪ ،‬توانای بڕیاردانی هەیە لە دەسەاڵتی‬ ‫جێەجیکردن و دادوەریدا‪ .‬وە تێڕوانینی بۆ دۆزە ڕۆژانەکانی ئافرەتان بە بێ گرنگی و سروشتی مامەڵەی لە‬ ‫گەڵدا دەکات‪.‬لە دەر ئەنجامدا دۆزەکانی ئافرەتان و ئەزمونەکانیان بە هەند وەرناگیرین لە ڕووی یاسایی وە‬ ‫لە ڕوانگەی دابو نەریتی کۆمەاڵیەتیشەوە‪ .‬لەهەندی حاڵەتدا یاسا رۆڵی دژایەتیکرن دەبینیت بۆ ئافرەتان لە‬ ‫قبوڵکردنی گرفتەکان و رازی بوون بە هەڵویستەکان دەسەپێنێت بەسەریاندا‪ .‬وەبەپێی را گەیاندراوی نەتەوە‬ ‫یەگکرتوەکان بۆ مافەکانی ئافرەتان بانگەشی ئەوەی کردوە کە نوینەرایەتی ئافرەتان لە دەسەاڵتی جێ‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪167‬‬

‫بەجیکاریدا لە عیراق و هەریمی کوردستان الوازە لە ڕوانگەی سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی‪ )4( .‬لە ڕووی‬ ‫سیاسی بەشداریکردنی نوینەرانی ئافرەتان لە پەرلمانی هەرێمی کوردستان و عیراق ‪ % 25‬پۆزەتیڤانەیە بۆ‬ ‫بوونییان لە دەساڵتی تەشریعی (یاسادانان)‪ .‬بەاڵم نوینەرایەتیان لە حکومەت‪ ،‬لە دەسەاڵتی جێبەجیکاری زۆر‬ ‫الوازە‪ .‬وە پشکی کۆتا لە پەرلەمان بووە بە سەقفی داواکاریەکان لەبری ئەوی بێتە زەمینەیەک بۆ دەستپێکی‬ ‫دەستەکەوتنی مافەکانیان‪ .‬سەڕەرای بوونی سیستەمی کۆتا لە دەستوری عیراق و هەرێمی کوردستان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تا ئێستا ئافرەتان نەیان توانیوە چنگیان بگاتە پۆستی سەرکردایەتیە بااڵکان ئیدی ئایا لە پارێزگاکاندا بێت‬ ‫یان لەسەرتاسەری واڵت‪.‬‬ ‫‪ 194 of 4 Page‬تائێستا ئافرەتێک دەست نیشان نەکراوە بۆ سەرۆک وەزیران یان بۆ بوون بە پارێزگار‬ ‫لە مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و دامەزراندنی هەریمی کوردستان‪ ،‬وە تا ئێستا وەزارەتە سیادیەکان‬ ‫وەک وەزارەتی ناوخۆ و بەرگری یان پێشمەرگە و وەزراەتی دارایی و نەوت لەالیەن وەزیرە پیاوەکان بەرێوە‬ ‫دەبرێت‪ .‬هەروەها نەتەوەیەکگرتوەکان ئاماژەیان کردوەکە ئافرەتانی عێراق ڕووبەڕوی گرفتی گەورەی ڕەوشی‬ ‫ئابووری بونەتوە بەجۆرێک بەپێی ئاماری رێکخراوی کاری نێودەوڵەتی تەنها ‪ 14%‬لە ئافرەتانی عێراق‬ ‫کاردەکەن لەدەروەی ماڵەکانیان‪.‬ئەم رێژەیەکی کەمە لە ئاستی جیهاندا‪ ،‬ئەمەش بەرەو ئەو ئاڕاستەیە دەڕوات‬ ‫کە ئافرەتانی عێراق و هەرێمی کوردستان سەربەخۆنین‪ ،‬چونکە خاوەنی داهاتی تایبەت بەخۆیان نین‪ .‬و ە‬ ‫دۆخی کۆمەاڵیەتیەوە بۆ ئافرەتانی عێراق زۆر گرانە‪ ،‬بە پێیی ئەو بەڵگانەی کە وەرگیراون لە ئافرەتانی عێراق‬ ‫ڕێژەی لە ‪ 60%‬ڕووبەڕوی توندوتیژی دەبنەوە لەالیەن هاوژینەکانیانەوە‪ )4( .‬ئەم ئامادەنەبوونی ئافرەتانی‬ ‫عێراق و هەرێمی کوردستان لە کایەی سیاسیدا ئاماژە پێدەرە بۆ کەمترین بەشداریان لە دەسەاڵت و ئاستەکانی‬ ‫بڕیاردان‪.‬بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ڕگەزی مێ لەهەرێمی کوردستان رێژەیکی بەرزەیان هەیە سااڵنە لە کۆی‬ ‫وەرگرتنیان لە دامەزراوەکانی خوێندنی بااڵ‪ ،‬کەچی ڕووبەڕوویەکی توندی نا یەکسانی بونەتەوە لە دابەشکردنی‬ ‫دەسەاڵتدا‪.‬وەتاکە هۆکاری ئەم نایەکسانیە دەگەڕیتەوە بۆ جیاکاری جێندەری‪،‬و نا یەکسانی یاسایی و‬ ‫دادوەری کە بوتە هۆی بەربەستێکی جدی لە بەرەوپێشچوونی ئافرەتان لەبەشداری دەسەاڵت و بڕیارداندا‪.‬‬ ‫دەرئەنجام رۆڵیان لە دامەزراوە بااڵکانی دەسەاڵتدا بوونیان نیە‪ ،‬لەسەر ئاستی حکومی‪ ،‬کەرتی گشتی و‬ ‫تایبەتی‪.‬وەدتاکان ئەوە دەخەنە ڕوو کەمترین بەشداری سیاسی ئافرەتان هەیە‪ .‬ئاشکرایە لە عیراق و هەرێمی‬ ‫کوردستانیش پیاو دەستی گرتوە بەسەر هەیکەلی دەەسەاڵتدا و زاڵبوونی تەواوی پێوەدیارە‪ ،‬و ئافرەتان لە‬ ‫نزمترین ئاستی بڕیارداندان‪ ،‬هەرچەندە هەندێک چاکسازی کراوە بەهۆی دانانی سیستەمی کۆتا لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ئافرەتان لە دامەزراوە سیاسیەکانی واڵتدا لە ئاستیکی الوازی خراپدایە‪ .‬لەم ڕوانگەیەوە دۆزی کەمی بەشداری‬ ‫ئافرەتان لە پێگەکانی بڕیارداندا‪ ،‬بوتە تەوەرەی سەرکی زۆرێک لە ریکخراوە ناحکومیەکان ‪.NGOs‬‬ ‫‪ 195 of 5 Page‬رێکخراوە ‪ NGOs‬لە هەرێمی کوردستان دەتوانێت پۆلین بکرێت بۆ دوو گروپ‪:‬‬ ‫گروپی یەکەم نوێ و مۆدرینە ناودەبرێن بە ‪ NGOs‬گە شەپێدان‪ ،‬گروپی دووەم ‪ NGOs‬هاوکاری و‬ ‫خێرخزازی (‪ .)CBOs‬زۆربەی رێکخراوە ‪ NGOs‬تایبەت بە ئافرەتان دادەنرین لە گروپی ‪NGOs‬‬ ‫نوێ و گەشەپێدەر‪ .‬لەبەرئەوەی‪ ،‬چەندەها نمونەی بەرجەستەهەیە لەسەرئەوەی ‪ NGOs‬لە هەرێمی‬ ‫کوردستان کە زۆر سەرکەوتوانە چارەسەری دۆزە کۆمەاڵیەتیەکانیان کردوە و هەوڵیانداوە بۆ گرتنەبەری‬ ‫بەدواداچونە یاساییەکان‪ ،‬وە بەشداربان کردوە لە بەرزکردنەوەی ئاستی ووشیاری گشتی و ئەنجامدانی چاالکیە‬ ‫ڕۆشنبیریەکان و چارەسەرکردنی دۆزە هەستیارەکانی کۆمەڵگا بە بەشداری بەرفروانی ئەندامانی کۆمەڵگا‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪168‬‬

‫‪15‬‬

‫خۆیان‪ .‬لێرەدا ئەو پرسیارەی کە دەکرێت ئایا کاریگەرترین ستراتیژی و پرۆگرامەکانی رێکخراوە مەدنیەکان‬ ‫‪ NGO‬چیە بۆ بە هێزکردن و توانامەندسازی ئافرەتان؟ رێکخراوە مەدنیەکان ‪ NGO‬پشتدە بەستن بە سێ‬ ‫ستراتیژی و پرۆگرامی کە ئەوانیش‪ :‬نەهجی لەسەروە بۆ خوارەوە‪،‬و هاوبەشیکردن‪ ،‬و لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪.‬‬ ‫ئەم لێکۆلینەوە دەگەڕێت بە دوای ئەو ستراتیژی و نەهجەی کە بەکارهاتوە لە الیەن رۆڵی رێکخراوە مەدنیەکان‬ ‫‪ NGO‬بۆ بەهێزکردن و توانامەندسازی ئافرەتان‪ .‬بنەمای نەهجی لە سەروە بۆ خوارەوە‪ ،‬سەرکیترین‬ ‫چاالکی بۆ پرۆگرامی گەشپێدانی کۆمەڵ لە الیەن حکومەت یان دەسەاڵتەوە ئەنجام دەدرێت‪ .‬وە جەخت‬ ‫دەکاتەوە لەسەر پراکتیکەکردنی پالنسازی ناوەندی‪.‬و گەشەپێدانی بەرنامەی کاری دەزگاکان بۆ ئەوەی بزانن‬ ‫چۆن دەست کەوتیان هەبێـت‪.‬کۆمەڵ لەم جۆرە نەهجەدا کۆنترۆڵی ئەوەیان نیە کەچییان بەسەردادێت‪ .‬لە‬ ‫نەهجی یان ستراتیژی هاوبەشیکردن رێکخراوەکانی گەشەپێدان دەگەڕێن بەدوای تێگەیشتن بۆ کێشە ناوخۆی‬ ‫و ڕەوشەکان‪ .‬بۆ چارەەسرکردنی کێشەکانی کومەڵەکە بڕیار و پالنەکان پێکەوە دائەنێن‪ .‬هەردوو کۆمەڵ و‬ ‫دەزگاکە بەشداری دەکەن بەو سەرچاوانەی کەپێویستن بۆ چاالکی گەشە پێدان‪ .‬ستراتیژی لە خوارەوە بۆ‬ ‫سەروە گرنگی دەدات بە بەشداریکردنی کۆمەڵ و بزوتنەوە جەماوەریەکان‪،‬و بڕیاردانە ناو خۆیەکان‪)5( .‬‬ ‫نەهجی لە خوارەوە بۆ سەروە وەک ئاماژەپێدەری (‪ )indicator‬لە بوای بنیاتنانی ووشیاریە‪ ،‬کۆمەڵەکە‬ ‫خۆیان ووشیارن لە گرفتەکان و بەشداری دەکەن لە هەڵگرتنی بەرپەرسیارێـتی بۆ سوودی کۆمەڵەکەو‬ ‫کۆمەڵگای ناوخۆی‪ .‬هەروەک (فۆوجۆن لە ساڵ ‪ )2001‬باسی کردوە‪،‬‬ ‫‪ 196 of 6 Page‬سەرکەوتنی ئافرەتان بۆ یەکسانی وتوانامەندسازیان زۆر پشت دەبەستێت بە ئاستی‬ ‫ووشیاریان لە مەودای ئەو جیکاریەی کە پێوە دەناڵینن وەک گروپێک‪ )6( .‬سەبارەت بەو بابەتە ئەم لێکۆڵینەوە‬ ‫هەوڵدەدات لەئەگەری بوونی بەڵگە جیاوازە گرنگەکان لە نیوان ستراتیژیەکان و رێگا بەکار هاتوە کان لەالیەن‬ ‫‪ NGO s‬و توانامەندسازی ئافرەتان‪ .‬زۆرێک لە سەرچاوە چاپەمەنیەکان دۆکیومینت کراوەکان ئاماژە دەکەن‬ ‫بۆ توانامەندسازی ئافرەتان بنەماکەی پرۆسەی لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە‪ ،‬زیاتر لەوەی دابنرێت لە ستراتیژی‬ ‫لە سەرەوە بۆ خوارەوە‪ .‬وە بابەت و باڵوکراوەی زۆر هەیە لەسەر ڕۆڵی ‪ NGO s‬لە توانامەنسازی ئافرەتان‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا کەمترین مشتومڕ هەیە پەیوەست بێت بە نەهج و ستراتیژیەکانی ‪( NGO s‬لەسەروە بۆ‬ ‫خوارەوە‪ ،‬هاوبەشیکردن‪ ،‬و لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪ ).‬و توانامەند سازی ئافرەتان‪ .‬هەرچەندە زۆرێک تیۆریەکان‬ ‫و دوکیومینتەکان ئەوە دەخەنە ڕوو کە رێگای لە خوارەوە بۆ سەروە دەبێتەهۆی توانامەندسازی ئافرەتان‪،‬‬ ‫بەاڵم پرسیاریک دەکرێت ئایا ئەمە ڕاستە بۆ هەریمی کوردستان‪ ،‬ئەم لێکۆڵینەوەی ئامانجی ئەوەی کە بزانیت‬ ‫چ نەهجیک زۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر بەهێزکردنو توانامەندسازی ئافرەتان‪ ،‬بەمانایەکی دیکە چ نەهج و‬ ‫ستراتیژیکەی ‪ NGO‬زۆرترین کاریگەری هەیە لەسەر ئافرەتان؟ ئەم لێکۆڵینەوە ئامانجی سەرەکی بۆ زانینی‬ ‫ئاستی بەهیز بوون و تونامند سازی ئافرەتان و دیاریکردنی چ نەهج و ستراتیژیەکانی ‪ NGOs‬کە زۆرترین‬ ‫کاریگەری هەیە لەسەر بە هێزکردن و توانامەندسازیان؟ بنەمای تیۆری لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا ناتوانرێت ڕۆڵی‬ ‫ئافرەتان فەرامۆش بکرێت لە لیکۆڵینەوکانی گەشەپێدان‪،‬بۆ ئەم مەبەستە ژمارەیەکی زۆر تیۆر هەن کە جەخت‬ ‫دەکەنەوە سەر بەرفراوانکردنی ڕۆڵی ئافرەت لە ناو کۆمەڵگادا‪ .‬گرنگترینیان لە و تیۆرانە‪ -1 :‬ڕۆڵی ئافرەتان‬ ‫لە گەشەپێداندا‪-2 )Women in Development (WID‬ئافرەت و گەشەپیدان‪Women and‬‬ ‫‪-3 ))Development (WAD‬جێندەر و گەشەپێدان‪)Gender and Development (GAD‬‬ ‫لەم لێکۆڵینەوەیدا گرنگی دەدرێت بە ستراتیژی جێندەر و گەشەپێدان(‪ )GAD‬چونکە ئەم نەهجە گونجاوە‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪169‬‬

‫لەگەڵ ئامانجی لێکۆڵینەوەکە‪.‬‬ ‫‪ 197 of 7 Page‬لە ساڵەکانی هەشتاکاندا پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدان‪Gender and‬‬ ‫‪ ))Development (GAD‬سەری هەڵدا وە جەختی دەکردەوە لەسەر باشترکردنی پێگەی ئافرەتان‬ ‫زۆر تەرکیز دەکاتەوە لەسەر دۆزی جێندەر‪ )7(.‬پرۆگرامی جێندەر و گەشەپێدان‪Gender and‬‬ ‫‪ Development (GAD‬ژیانی ئافرەت و کارکردن لە ماڵ بەهەندوەردەگرێت‪ .‬سەرەڕای ئەوەی کە‬ ‫جەختی دەکاتەوە لە سەر پرۆگرام و نەهجی لە خوارەوە بۆ سەروە‪،‬وە دەقی ئەم نەهجە لەم ڕوانگەیەوە‬ ‫بریتیە لەوەی کەئافرەتان خۆیان ئەندازیاری خۆیانن بۆ گەشەپێدانیان‪ .‬وە پرۆژەکانی پرۆگرامی جێندەر و‬ ‫گەشەپێدان‪ Gender and Development (GAD‬هانی ئافرەتان ئەدات بۆ ئەوەی گۆڕانکاری‬ ‫پۆزەتیڤیان هەبێـت لە رێگەی ڕێکخراوەکانی ئافرەتان و چاالکوانەکان‪ .‬هەروەها بنەمای پرۆژەکانی جێندەر و‬ ‫گەشەپێدانیش(‪ Gender and Development (GAD‬گرنگی دەدات بەکارکردن بۆ توانامەندسازی‬ ‫ئافرەتان بۆ گۆڕان و گۆڕانکاری لەو هەیکەل و بونیتانانەی کە پشکان هەیە لە پاشکۆکردنیان‪ )7( .‬لەبەر ئەوە‬ ‫رێگای گەشەپێدان و توانامەندسازی ئافرەتان‪ ،‬گەشەی کرد لە دیالۆگەکانی جێندەر و گەشەپێدان ‪Gender‬‬ ‫‪ and Development (GAD‬وە بۆیە تەوەرەی سەرکی پرۆگرامی گەشپێدان لە هەزارەی نوێ دا‪.‬‬ ‫رێگاکانی گەشەپێدان کاردەکات بۆ دۆزینەوەی هۆکارە کاریگەرەکان بۆ پشتگیری ئافرەتان و توانەمەندکردنیان‬ ‫بۆ ئەوەی ئامادەبکرێن بۆ ئەو گۆڕانکاریانە کە لەناو خۆیاندا ڕوودەدات نەک لە دەرەوە‪ )8(.‬چەمکی‬ ‫توانامەندسازی ژن بۆ ماوەی چەند ساڵێکە مشتو مڕ و گفتوگۆی زۆری لە سەر دەکرێت‪ ،.‬بەاڵم تا ئێستا‬ ‫نەتوانراوە بە ڕوونی ئاشکرا مانای سەرەکی بخرێتە ڕوو‪ .‬بە پێی زیمارمان و رابورت(‪ )1988‬توانامەندسازی‬ ‫ناساندوە‪ :‬توانای تاکەکانە بۆ دەستکەوتنی کۆنترۆڵی کۆمەاڵیەتی‪،‬و سیاسی‪ ،‬و ئابوری‪ ،‬و سایکۆلۆجی لە‬ ‫رێگەی‪-1 :‬دەست کەوتنی زانیای و زانین و کارامەیی و لیهاتویەکان‪ -2 .‬بڕیاردان ‪ -3‬خود لێهاتووی تاک‪،‬و‬ ‫بەشداریکردنی کۆمەڵ و دەرکردن بە کۆنترۆڵکردن‪)9( .‬‬ ‫‪ 198 of 8 Page‬لەگەڵ ئەوەشدا بەتایبەتی لێکۆلێنەوەکانی تایبەت بە ئافرەتان لە (‪ )2003‬پێناسەی‬ ‫تونامەند سازی و بە هێزکردنی ئافرەتانی کردوە کە‪ :‬ئەو پرۆسەیەکە لەرێگەیەوە کار دەکرێت‪ ،‬بۆ بەرفراوانکردنی‬ ‫ئەوەی مومکینە بکرێت بۆ ئافرەتان و کاراکردنی لەو دۆزانەی کەئافرەتانی تیدا سنوردارکراوە بەراورد بە‬ ‫پیاوان‪ .‬لە هەمان کاتداڤیجیانز((‪ 2002‬ئەوەی خستۆتەڕوو کە توانامەندسازی دەبێت ئازادی بیبەخشێتە‬ ‫ئافرەتان لەبڕیاردان و یەکسانی بۆدەستەکەوتنی سەرچاوە کان لەناو خێزان و کۆمەڵ‪ ،‬وەئازادی لەپێدانی‬ ‫هەل و دەسەاڵتەکاندا‪ .‬لەم لیکۆڵینەوە یەدا بۆ زانینی گونجاوترین مۆدیلی توانامەندسازی ئافرەتان کە‬ ‫جەخت کردۆتەوە لەسەر مۆدیلەکانی (رۆناڵد ‪( 1997‬و (شوڵز ‪ )9،10( .)1993‬مۆدیلی (رۆناڵد ‪1997‬‬ ‫(لە لێکۆلێنەوەکەی سێ ئاستی ناساندوە بۆ توانامەندسازی کە ئەوانیش‪ :‬بە هێزکردن و توانامەند سازی‬ ‫کەسێتی‪ ،‬پەیوەندی توندوتۆڵەکان‪ ،‬بەهێزکردن و تونامەندنسازی کۆمەڵ‪ -1 .‬بەهێزکردنی کەسێـتی ئاماژە‬ ‫دەکات بە گەشەپێدانی هەستکردن بە بڕوا بە خۆبوون‪،‬توانای پوچەڵکردنەوە ئەو کاریگەریە دەروونیانەی‬ ‫کە بە هۆی فشاری نادادپەروەریەوە پەیدا دەبێـت‪ -2 .‬پەیوەندی توندوتۆڵدا ئاماژە دەکات بۆ توانای تاک‬ ‫بۆ دانوستان و کاریگەری لەسەر سروشتی پەیوەندیەکانی کەسێکی دیکە هەبێت و بڕیاربدات لەگەڵیاندا‪.‬‬ ‫‪-3‬توانامەندسازی کۆمەڵ ئەو تاکانە دەگرێـتەوە کە کاردەکەن پێکەوە بۆ گەیشتن بە کاریگەریەکی گەورە‬ ‫زیاتر لەوەی کە ئەگەری هەیە بەتاک بە دەستی بهێنن‪ .‬کۆ پرۆسەکە و مۆدێلەکە تا ڕادەیەک گەشەپێدانی‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪170‬‬

‫‪15‬‬

‫کەسێتی و گواستنەوەیە لە بیرۆکەوە بۆ کردار‪ .‬مۆدێلی (شوڵز ‪ )1993‬ئاماژەی کردوە کە توانامەندسازی‬ ‫ئاستەکانی جیاوازە لە شیکردنەوە و پراکتیکەکردندا وەک تاک و رێکخراوە و کۆمەڵ‪ .‬بەهێزکردنی تاک لە‬ ‫ڕووی دەروونی ئاماژەیە‪،‬بۆ توانای تاک بۆ بڕیاردان و توانای کونترۆڵی ژیانی کەسی خۆی هەبێـت‪ .‬کە‬ ‫ئەمەش هاوشێوەی بیرۆکەکانی دیکەیە وەک خود ئامادەیی و رێزگرتن لە خود کە جەخت دەکاتەوە لە سەر‬ ‫گەشەپێدانی پۆزەتیڤانەی چەمکی خود و توانای کەسێتی‪ .‬وە توانامەندسازی کۆمەاڵیەتی مۆدێلی (شوڵز‬ ‫‪ )1993‬ناساندوە کە بەهێزکردنی رێکخراوەکان دەگرێتەوە لە رێگەی بەرێوەبردنی دیموکراتیانەوە‪ ،‬کەتیایدا‬ ‫ئەندامەکانی بەشداری بکەن بە زانیاری و‬ ‫‪ 199 of 9 Page‬تواناکان‪ .‬وە سود وەرگرتن لە بڕیاردانی هاوبەش‪،‬وەبەشداری بکەن لە دیزاین و جێ‬ ‫بەجێکردن و کونترۆڵی هەوڵەکان بەر ئاڕاستەی ئامانجێکی دیاریکراو‪ .‬لە دەرئەنجام کۆی پرۆسەی مۆدێلی‬ ‫(شوڵز ‪ )1993‬توانامەندسازی و بەهێزکردنی تاکەکان وەک بەشێکە لە پرۆسەی رێکخراوەیی‪ .‬توانامەند‬ ‫سازی کۆمەاڵیەتی بە هێزکردنی کومەڵەکە یە کە کەتێیدا تاکەکان و رێکخراوەکان لیهاتووی سەرچاوەکانیان‬ ‫پیادەبکەن لە هەوڵێکی بەکۆمەڵ بۆ گەیشتن بە پێداویستیە تایبەتیەکانیان‪ .‬لە رێگەی بەشداریکردن‪ ،‬تاکەکان‬ ‫و رێکخراوەکان لە ناو کۆمەڵگای ناو خۆی بەهێزدەبن و دەبێتەهۆی دابین کردنی پشتیوانی بۆ یەکتری و‬ ‫دیاریکردنی قەیرانەکان لە ناو کۆمەڵەکەدا و دەستکەو تنی کونترۆڵ لەسەر کوالیتی ژیان لەناو کۆمەڵەکەیاندا‪.‬‬ ‫شایانی باسە ئەم لێکۆڵینەوە جەخت دەکاتەوە لەسەر دوو ئاستی بەهێزکردن‪ ،‬کە ئەوانیش‪ ،‬بەهێزکردنی‬ ‫تاک (کەسی) و بەهێزکردنی کۆمەڵ‪ ،‬ڕوانگەی مۆدیلی (رۆناڵد ‪( 1997‬بەهێزکردنی تاک لەم لێکۆڵینەوەیەدا‬ ‫جەخت دەکاتەوەلەسەر بەهێزکردن وبڕوابەخۆ بوونی تاک بۆ دەستبەسەراگرتنی سەرچاوەکان و پیادەکردنی‬ ‫مافەکانیان بۆ باشترکردنی کوالیتی بۆ خۆیان و بۆ خێزانەکانیان‪.‬بەمانایەکی دیکە بەهێزکردنی سایکۆلۆجی‬ ‫تاک ئاماژەیە بۆ توانای ئەو تاکە بۆ بڕیاردان و وەکۆنترۆڵی ژیانی خۆی بکان‪ .‬لە لیکۆڵینەوەی (رۆناڵد‬ ‫‪( 1997‬بە هێزکردنی تاک ئەم ڕەگەزانە لە خۆ دەگرێت‪ :‬رێزگرتن لە خود‪ ،‬توانای بڕیاردان‪ ،‬کۆنترۆڵی ژیان‪.‬‬ ‫‪-1‬رێزگرتن لە خود ئاماژەی بە حوکمی تاک بۆ خۆی دەرئەنجامی پرۆسەی خود هەڵسەنگاندنی لەسەر‬ ‫بنەمای لێهاتووی و ئەوتایبەت مەندیانەی کە بەرهەمی هێناوە لە دەرئەنجامی رۆشنبیری بە ئەندازەیەکی‬ ‫دیاریکراو‪-2 .‬توانای بڕیاردان ئاماژەەی بۆ توانای خەڵک لە دیاریکردنی ئامانجە تایبەتیەکان و کارکردن بۆیان‬ ‫و بڕیاردان لەرێگەی بیرکرندنەوەی ڕەخنە گرانە‪ -3 .‬کۆنترۆڵی ژیان ئاماژەیە بۆ کاریگەر ی ڕەوشەکان کەئایا‬ ‫تاک دەتواننیت ڕووداوی خوازراو بەرهەم بهێنێت‪ .‬یان دووربکەویتەوە لەکۆمەڵ لە رێگەی کارەکانیاوە‪ .‬لە‬ ‫بەهێزکردنی کۆمەڵیش لە ڕوانگەی مۆدیلەکەی (رۆناڵد ‪( 1997‬تیدا تاکەکان پیادەی توناو سەرچاوەکانیان‬ ‫دەکەن لەرێگەی هەوڵێکی بەکۆمەڵ بۆ گەیشتن بە پێداویستیەکان‪.‬لە رێگەی‬ ‫‪ 1910 of 10 Page‬ئەم جۆرە بەشداریکردنەوە‪ ،‬تاکەکان پشتیوانی بەهێزی دابیندەکەن بۆ یەکتری‪،‬‬ ‫قەیرانەکان دەستنیشان دەکەن لە ناو کۆمەڵەکەدا‪ ،‬و دەستکەوتی زیارتریان دەبێت لە کاریگەریکردن و‬ ‫کۆنترۆڵکردنی لە کوالیتی ژیان لە ناو کۆمەڵەکەدا‪.‬وەک ئاماژەی پێکردوە بەهێزکردنی بەکۆمەڵ ئەو تاکانە‬ ‫دەگرێتەوە کە پێکەو کار دەکەن بۆ بەدەست هسنانی کاریگەری گەورە و زیاتر لەوەی بەدەستی دەهێنن ئەگەر‬ ‫بە تەنیا بن‪ .‬لە واقیعدا بەهێزکردنی کۆمەڵ پەیوەندیەکی توندی هەیە بە ئاستی کەسێتی لەبەرئەوەی بە بێ‬ ‫بەهێزکردنی ئاستی کەسێتی زۆر گرانە بۆ تاکێک کە چاالک بێت لە کۆمەڵدا‪ .‬بەهێزکردنی کۆمەڵیش چەند‬ ‫ڕەگەزێک دەگرێتەوە‪ :‬وەک کارکردن پێکەوە‪ ،‬بەشداریکردن لە پرۆگرامەکانی ‪ NGOs‬و ووشیاری کۆمەڵ‪.‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪171‬‬

‫‪-1‬چەمکی کارکردن پێکەوە ئاماژەی بۆ ئەو تاکانەیە کە گرنگی دەدەن بە کارکردن لەگەڵ کەسانی دیکە لە‬ ‫زەمینە جیاوەزەکاندا‪ ،‬بۆ هاوبەشیکردنی لێهاتووی و زانیاریەکانیان‪-2 .‬چەمکی بەشداریکردن لە پرۆگرامەکانی‬ ‫‪ NGOs‬پەیوەستەبە بەشداریکردن لەو پرۆگرامانەی کە رێکخراوە لەالیەن ‪ NGOs‬بۆ باشترکردنی‬ ‫ڕەوشەکانی ناو کۆمەڵەکە‪ -3 .‬ووشیاری کۆمەڵ ئاماژەیە بۆ ووشیاری ئافرەتان دەربارەی ڕۆڵ و پێگەیان لە ناو‬ ‫خێزان و کۆمەڵ و کۆمەڵگادا بە پێی لێکۆڵینەوەکان‪ ،‬تۆژەران و زانایان ئەوەیان خستۆتە ڕوو کە ‪NGOs‬‬ ‫دەتوانن رۆلێان هەبێت لە کار ئاسانیکردن بۆ پرۆسەی توانامەندسازی ئافرەتان‪ )11( .‬زۆرێک لە دەزگاکان‬ ‫وەک دام ودەزگا حکومیەکان و ناخۆی ‪ NGOs‬نێودەوڵەتیەکان بانکی جیهانی ‪ World Bank‬دەتوانن‬ ‫هاوکاری ئافرەتان بکەن بۆ باشترکردنی ژیان و توانامەندسازیکردنیانان‪( .‬ئەگبوال لە ساڵی ‪1994NGOs‬‬ ‫(ناساندوە بەوەی کە ‪ NGOs‬تایبەتن‪ ،‬خۆبەخشن‪ ،‬رێکخراوی بێ قازانجی سەربەخۆن لە هەردەوڵەتێک‬ ‫بێت و دارایی و فەندیان لەرێگەی بەخشینی تاکەکان یان کۆمپانیاکانەوە دەبێت‪ ،‬و باج دەسەپێنن بەسەر‬ ‫ئەندامەکانیان و کۆمەک و هاوکاریان لە دەوڵەتەکان و ئاژانسە نێودەوڵەتیەکانەوە دەبێت‪ )12( .‬بەتایبەتی‬ ‫کار بۆ بەهێزکردنی هەژاران و پەراوێزخراوەکانە دەکەن بۆ ئەوەی هانی خەڵک بدەن کە خۆیان بڕیاربدەن ببنە‬ ‫هۆکارێک لەبری ئەوەی مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت وەک گروپێکی بە ئامانج گیراو یان وەرگرە‪.‬‬ ‫‪ 1911 of 11 Page‬وە ئامانجی سەرکی لە (‪ NGOs‬بەهێزکردنی ژنانی بێتونا و بۆ دۆزینەوەی تونا‬ ‫شارەوەکانیان بۆ ئەوەی یارمەتیان بدات بۆ بەشداریکردن لەگەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی و ئابوری بۆ باشترکردنی‬ ‫پێگەیان لە ناو کۆمەڵگادا‪ )3( .‬ژمارەیەکی زۆر پرۆگرام و رێگا هەیە بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵ‪ ،‬کە بە هۆی‬ ‫‪ NGOs‬دەتوانن پیادەی بکەن وەک بنەماکانی نەهجی (لە خوارەوە بۆ سەروە) بۆ نەهجی لەسەرەوە‬ ‫بۆ خوارەوە‪،‬وەلە قەیرانەوە بۆ هاوکاری تەکنیکی‪ ،‬و هاوکاری خود‪،‬و نەهجی توانامەندسازی‪ .‬وەلەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا(کۆنیر لەساڵی ‪( 1986‬پۆلێنی گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی کردوە بۆ سێ ئاست لەسەر بنەمای پرۆگرام‬ ‫و نەهج‪ :‬لەسەروە بۆ خوارەوە‪،‬لە خوارەوە بۆ سەروە‪ ،‬و هاوبەشیکردن‪ .‬لە نەهج یان پرۆگرامی لەسەرەوە‬ ‫بۆ خوارەوە چاالکیە سەرکیەکان لەالیەن دەوڵەت یان دەسەاڵتەوە ئەنجام دەدرێت‪.‬و لەالیەن دەوڵەتەوە‬ ‫بەرێوەدەبرێت‪ ،‬ئەندامەکان کۆمەڵەکە نادیارن‪ .‬وە لەم ریگا و نەهجەدا دەزگای گەشەپێدان دەستی بااڵی هەیەلە‬ ‫کۆنترۆڵکردنی هەوڵەکانی گەشەپێدانی کۆمەڵەکە لەکاتێکدا تاکەکان توانای بڕیاردانیان نیە بۆ ئەنجامدانی کار‬ ‫بۆ گەشەپێدان کۆمەڵەکە وە ئەو‪،‬کاتە پێویست دەکات دەوڵەت و دەزگا پەیوەندی دار پرۆسەی گەشە پێدان‬ ‫بگرنە ئەستۆ لە ماوەیەکی دیاریکراو دا بۆ باشترکردنی ووشیاری و زانین و لیهاتوویکانیان کە گرنگە بۆ پشت‬ ‫بەستن بە خود‪ .‬وە ئەمەش بنەمایەکی مەنتقیە و بەهانەیە کە نەهجی لەسەروە بۆ خوارەوەی بەکارهێنراوە‬ ‫لەالیەن دوڵەت و دەزگاحکومیەکان‪ )14( ..‬وە هەندێ لە کارکەران لە بواری گەشە پێدان نەهجی لە خوارەوە‬ ‫بۆ سەروەیان ناساندوە بۆ کەمکردنەوەی بااڵدەستی نەهجی لەسەروە بۆ خوارەوە و زیادکردنی بەشدارپێکردنی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ .‬نەهجی یان رێگای لە خوارەوە بۆ سەرەوە جەخت دەکاتەوە لەسەر بەشداری کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫بزوتنەوە جەماوەریەکان و بڕیاردانی ناوخۆی‪،‬کە ئەمەش کار ئاسانی دەکات بۆ بەشداریکردنی گروپە بەئامانج‬ ‫گیراوەکان لە جێبەجێکردنی چاالکیەکانی گەشەپێدان‪ .‬وە دەرئەنجام دەبێتە هۆی گەشپێدانی بەشداریکردن‪.‬‬ ‫رێگای لە خوارەوە بۆ سەرەوە پێناسە و کارا کراوە لە ڕوانگەی کۆمەلێک لە ئاماژە پێدەر وەک‪ -1:‬هەوڵەکانی‬ ‫‪ NGOs‬بۆ بنیتنانی ووشیاری ‪-2‬بەشداریکردنی خەڵک لە پرۆژەکاندا ‪-3‬هەوڵەکانی ‪ NGOs‬لە بنیتنانی‬ ‫دامەزراوە جەماوەریەکان‪ .‬ئەوەی پەیوستە بە بنیتنانی ووشیاری ئەو گفتوگۆ بەرفراوانەیە لە نێوان ‪NGOs‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪172‬‬

‫‪15‬‬

‫جەماوەریەکان گرنگی دەدات بەوەی کە پێویستەخەڵک ووشیار بێت لەگرفتەکانیان و بەشداری بکە ن لە‬ ‫بەرپرسیارێتی بۆ سوودی کۆمەڵەکەیان‪)16( .‬‬ ‫‪ 1912 of 12 Page‬کۆکردنەوەی خەڵک بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان ستراتیژیەکی دیکەیە گرنگە‬ ‫کە ‪NGOs‬پشتی پێدەبەستێت‪ .‬تەنها هانی خەڵک نادات بۆ بەشداریکردن لە چاالکی و پرۆگرامەکان و‬ ‫جێبەجێکردنیان بەڵکو کۆکردنەوەی سەرچاوەکان بە شێوەی نەقدی نەوعی‪.‬وە قەناعەتی خەڵکیان بۆ دروست‬ ‫بووە دەربارەی پێویستی و گرنگی پشتیوانیە جەماوەریەکان‪ )16( .‬لە نەهج یان ستراتیژی هاوبەشیکردن‪،‬‬ ‫رێکخراوەکانی گەشە پێدان دەگەڕێن بەدوای تێگەیشتن لە گرفتە ناوخۆیەکان و دۆخەکان‪ .‬لە چارەسەرکردنی‬ ‫گرفتەکاندا بڕیار و پالنەکان بەیەکەوە دائەنێن‪.‬هەردوو کۆمەڵەوە و دەزگاکە بەشداری بەسەرچاوەکان‬ ‫دەکەن کە پێویست بۆ ئەنجامدانی چاالکی گەشەپێدان‪ .‬پرۆگرامی هاوبەشیکردن بەپرسە لە هەرهەوڵیک کە‬ ‫لەالیەن دەسەاڵتدرانی دەوڵەت و ‪ NGOs‬پێکەوە لە پێناو ژیانێکی باشتر بۆ تەواوەی کۆمەڵەکە لەگەڵ‬ ‫بەشداریکردنی چەالکانەی ئەندامانی کۆمەڵەکە‪ )16( .‬چەمک و جەوهەری تونامەند سازی پرۆسەی لەخوارەوە‬ ‫بۆ سەروەیە لەبری ئەوی دابنرێت لە ستراتیجی لە سەروە بۆ خوارەوە‪ .‬تێگەیشتن لە چەمکی توانامەندسازی‬ ‫لەم رێگەیە دا مانای وایە دەزگاکان گەشەپێدان ناتوانێت بانگەشە بکەن بۆ گەشەپێدانی ئافرەتان‪ ،‬بەڵکو‬ ‫دەبێت ئافرەتان خۆیان خۆیان بەهێزبکەن بکەن‪ .‬وە دەزگاکانی گەشە پێدان وەک ‪ NGOs‬لە دۆخێکی‬ ‫دیاریکراوەکاندا دەتوانن رۆڵ ببینن لە تونامەندکرنی ئافرەتان و کار ئاسانیکردن بۆیان‪،‬دەتوانن دڵنیا بن‬ ‫کە پرۆگرامەکانییان کاردەن بۆ توانامەندسازی ئافرەتان لە رێگەی هاندان بۆ بەشداریکردن‪ ،‬گەشەپێدانی‬ ‫کارامەیی‪،‬و توانای بڕیاردان و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانیان هەبێت‪ )1( .‬هاینارد و ڤیرچور لەساڵی ‪2001‬‬ ‫ئەیان دوپات کردۆتەوە کە توانامەندسازی دەبێت پرۆسەیەک بێت بۆ گەشکردنی کارامەییەکانی دانوستان لە‬ ‫خوارەوە بۆ سەروە لەگەڵ ئامانجی سەرەکی کە گەشتنە بە یەکسانی لە دابەشکردنی دەسەاڵتدا‪ )17( .‬بەمانە‬ ‫یەکی دیکە تونامەند سازی ئافرەتان هەوڵێکە بۆ چارەسەرکردنی پەیوەندیە نایەکسانەکانی دەسەاڵت‪ ،‬وبەرهەم‬ ‫هێنانی مۆدێلێکی نوێی گەشەپێدان‪.‬‬ ‫‪ 1913 of 13 Page‬رۆناڵد لە ساڵی ‪1997‬پێناسەی کردوە کە توانامەند سازی کردوە وەک پرۆسەی‬ ‫لە خوارەوە بۆ سەروە کە ناتونرێـت دابنرێت لە سەروە بۆ خوارەوە‪ :‬وە ئەو پرۆسەیە کە هەوڵدەدەات بۆ‬ ‫بەشداریکردنی پەراوێخراوەکان وبێتوناکان کەناتوانن بەشێوەیەکی کاریگەرانە بە شداریان بکەن ئەگەر نەهجی‬ ‫لە سەروە بۆ خوارەوە پیادەبکرێت‪ .‬توانامەندسازی ناتوانرێت لە دەرەوە بسەپێنرێت‪ ،‬هەرچەندە هاوکاری‬ ‫دەرەکی گونجاو هاندانی دەبێت‪.‬وە داوادەکات بۆنەهجێکی ئاسانکار و هەڵو ێستی رێزگرانە کە دڵنیایی‬ ‫بدات خەڵک کە کاریان لەگەلدا دەکات‪ )9( .‬فەرمانەکانی ‪ NGOs‬لە م بەشەدا گفتوگۆ لەسەر کارەکانی‬ ‫‪ NGOs‬دەکرێت کەدەست کەوتوە ودوای پیداچونەوە بە چاالکیەکانی ‪ NGOs‬ولیکۆلێنەوەلە دید و‬ ‫پەیامەکانیان‪ .‬لەم لێکۆڵینەوە چوار فەرمان خراوەتەڕوو کە ئەوانیش گەشەپیدانی توانای تاک‪ ،‬فەرمانە‬ ‫فێرکاری و ڕۆشنبیریەکان‪ ،‬بنیاتنانی ووشیاری و کۆکردنەوەی ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان‪ ،‬وەلە‬ ‫پارێزگای هەڵەبجە چەند سەمپڵێک وەرگیراوە رێکخراوەکانی ‪ NGOs‬تایبەت بە ئافرەتان لە پارێزگای‬ ‫هەڵەبجە کە دانراون لە لیستی ئەو فەرمانانەی کەریکخراوی ‪ NGOs‬ئەنجامی دەدەن‪-1 .‬گەشەپێدانی توانای‬ ‫تاک گرنگی دەدات بە پێویستی گەشەپێدانی تونا شاراوەکانی ئافرەتان‪ NGOs ،‬هەندێ ڕۆڵ و چاالکیەکانی‬ ‫دیاریکردوە وەک گەشەپێدانی تاک وەک رێزگرتنی خود‪،‬بڕیاردان دەربارەی خۆیان و خێزانەکانیان‪،‬کەئەمەش‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪173‬‬

‫دەبێتە هۆی دیاریکردنی کەسایەتی ئافرەتان‪ .‬دوو رێکخراوی کۆمەڵەی مەدەنی ‪ NGOs‬لە پارێزگای‬ ‫هەڵەبجە دوای پۆلێنکردنیان دەکەونە لیستی گەشەپێدانی تاک ئەوانیش ‪ -1‬رێکخراوی گەشە پێدانی تاک بۆ‬ ‫مەدەنیەت‪ -2 .‬رێکخراوی ئامێز بۆ گەشەپێدانی تواناکانی کچان و ژنان‪-2 .‬فەرمانە فێرکاری و ڕۆشنبیریەکان‬ ‫ئەو پرۆگرام و پرۆژەکان دەگرێتەوە کە رێکخراون لەالیەن ‪ NGOs‬بۆ گەشەپێدان و تونامەند سازی‬ ‫ئافرەتان‪.‬بە واتایەکی دیکە زۆرێک لە ڕۆل و چاالکیەکان دەگرێتەوە وەک پرۆگرامە ڕۆشنبیریەکان و فێرکردنی‬ ‫کارامەیی لەزەمینە جیاوازەکان ندا کە ئەنجام دەدرێت لەالیەن ‪ .NGOs‬ئەو رێکخراوانەی کە لە پارێزگای‬ ‫هەڵەبجە دەەکەونە لیستی ئە پۆڵینکردنەوە کە فەرمانەکانی رۆشنبیرکردن و فێرکاری دەگرێتەوە‪ .:‬یەک‬ ‫رێکخراو کە ئەویش رێکخراوی نوێ‬ ‫‪-2 1914 of 14 Page‬بنیتانانی ووشیاری کۆمەڵ گرنگی دەدات بە زیادرکردنی زانیاری ئافرەتان دەربارەی‬ ‫حاڵیان لەناو کۆمەڵ و کۆمەڵگا و ‪ ،NGOs‬لە رێگەی ئەنجامدانی چاالکیەکان‪،‬کە دەبێتە هۆی بەزرکردنەوەی‬ ‫ئاستی وشیاری ئافرەتان وکۆکردنەوەی زانیاری زیاتر دەربارەی خۆیان وگرفتەکانیان و دۆزینەوەی رێگا‬ ‫چارە کان بۆ گرفتەکانیان ئەو رێکخراوانەی کە دەکەونە لیستی ئەم فەرمانانەوە‪ -1.:‬ریکخراوی ئەنجومەنی‬ ‫ئافرەتانی هەڵەبجە ‪-2‬رێکخراوی مەلبەندی راهێنان و گەش پێدانی ژنان‪-3 .‬رێکخراوی عادیلەخانم ‪ -3‬فەرمانی‬ ‫کۆکردنەوەی ئافرەتان بۆ بەشداریکردن لە پرۆژەکان‪،‬کۆکردنەوەی ئافرەتان هانیان بدرێت بۆ ئەوی بەشداری‬ ‫بکەن لە پرۆژەکان کە رێکخراوە لەالیەن کۆمەڵەکەوە‪.‬وە ئافرەتان لەرێگەی بەشداریکردن لە پرۆژەکانـدا‪،‬‬ ‫ئاکتیڤ دەبن و دواتر دەتوانن رۆڵی گرنگ ببینن لە ناوکۆمەڵ و کۆمەڵگادا‪ .‬ئەو رێکخراوانە ‪ NGOs‬کە‬ ‫لە پارێزگای هەڵەبجە دەکەونە لیستی ئەم فەرمانەوە‪ -1 .‬رێکخراوی یەکێتی ژنانی کوردستان ‪-2‬رێکخراوی‬ ‫خوشکانی ئیسالمی کوردستان ‪-3‬رێکخراوی یەکگرتوی خوشکانی هەڵەبجە خشتەی دابەشکردنی ‪NGOs‬‬ ‫لە سەر بنەمای فەرمانەکانیان فەرمانەکان ژمارەی ‪ NGOs‬رێژەی سەدی گەشەپێدانی توانای تاک ‪% 2‬‬ ‫‪ 22‬فەرمانە فێرکاری و ڕۆشنبیریەکان ‪ 11 % 1‬بنیتانانی ووشیاری کۆمەڵ ‪ 33% 3‬کۆکردنەوەی ئافرەتان بۆ‬ ‫بەشداریکردن لە پرۆژەکان ‪ 33% 3‬ئەرئەنجام و گفتوگۆ‬ ‫‪ 1915 of 15 Page‬دەرئەنجامی ئەم لیکۆڵینەوەکە ئەوە دەخاتە ڕوو کە ‪.NGOs‬بەشداری دەکەن لە‬ ‫تونامەند سازی ئافرەتان لە لە هەرێمی کوردستان‪ .‬وە دەتوانن رۆڵی گرنگ ببینن لە کۆمەڵە دا بۆباشترکردنی‬ ‫ژیانیان و و حاڵەیان کاتێک نەهج و ستراتیژیەکان بەکاردەهێنن وەک لە خواروە بۆ سەروە‪،‬هاوبەشیکردن‪،‬‬ ‫لەسەروە بۆ خوارەوە‪ .‬بە پێی لیکۆلینەوەکانی (فۆنجۆن لە ساڵی ‪ )2001‬لە واڵتی کامیرۆن و (کامال راج‬ ‫‪ )2011‬لە واڵتی ئێران‪ ،‬رێگە یان ستراتیژی (لە خوارەوە بۆسەروە) لە ‪NGOs‬کاریگەرە بۆ ئاراستکردنی‬ ‫تونامەند سازی ئافرەتان‪ )18،19( .‬چونکە ئافرەتان دەتوانن گرفتەکانیان دەست نیشان بکەن‪،‬وچارەسەریان‬ ‫بۆ گرفتەکانیان هەبێت‪ ،‬لەرێگەی رێکخستن و بەشداریکردن پێکەوە لەو چاالکیانەی کە گەشەی پێدراوە‬ ‫لەالیەن ‪،NGOs‬و وحکومەت و الیەنەکانی فەراهمکردنی هاوکاری تەنها رۆلیان وەک ناوەندێکی راوێژکاری‬ ‫دەبێت‪ .‬بەمانایەکی دیکە رۆڵی کاریگەر لە گەشەپێداندا تەنها کۆمەڵەکە خۆی بووە‪ .‬کە ئەمە ش پشتیوانی‬ ‫لێکراوە لەالیەن سەرچاوە چاپ کراوەکان‪ .‬هاوشێوەی ئەوە(ئۆکزالال و بایدین) لە ساڵی ‪ 1997‬تێبینیان کرد‬ ‫کە تونامەند سازی لە جەوهەردا پرۆسەی لە خواروە بۆ سەروە لەوەی کە دابنرێت لە ستراتیژی لەسەروە‬ ‫بۆخوارەوە‪.‬هەروەها ئەمە پشتگیری دەکرێت لەالیەن لێکۆڵینەوەی (هاینارد و ڤیرچور) لە ساڵی ‪ 2001‬کە‬ ‫جەختیان کردۆتەوە لەسەر ئەوەی تونامەند سازی دەبێت پرۆسەیک بێت بۆ گەشەپێدانی لیهاتووی دیالۆگ‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫ ‪174‬‬

‫‪15‬‬

‫لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪ )17( .‬لەڕوانگە و ڕۆشنایی ئەو لێکۆڵینەوانەدا ئەو و بەدواداچونانەی کراوە‪ ،‬و لەم‬ ‫لێکۆڵینەوەیەدا خراوتە ڕوو باشترین نەهج و ستراتیژ ‪ NGOs‬کە بەکاربهێنرێت لە هەریمی کوردستان بۆ‬ ‫تونامەند سازی ئافرەتان نەهجی لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪ ،‬چونکە ئەم نەهجە بەشداریکردن تیدا ئاکتیڤە‪،‬‬ ‫دینامکیەو و خود خۆی بڕیاردەدات و بەزرترین ئاستی توانامەندسازی بەدەست دەهێنێت‪ .‬لە دەرئەنجامدا ئەم‬ ‫لێکۆبینەوەیە لە وبڕوادایە کە تونامەند سازی ئافرەتان کلیلی ستراتیژی پرۆسەی گەشەپێدانە‪ ،‬کە دەتوانرێت‬ ‫لەو رێگەیەوە پێگەی ئافرەتان باشتربکرێـت بە تایبەتی ئەوەی‬ ‫‪ 1916 of 16 Page‬پەیوەندی هەیە بە رۆشنبیری‪ ،‬و تەندروستی و هەلەئابوریەکان کە ئەمانە ئامانجی‬ ‫بااڵن بۆ ئافرەتان‪ .‬و پشتیوا نییان لێبکرێت لەبەهێزکردنی توانای بڕیاردان‪،‬و زانیاری و کارامەیی و‬ ‫باوەڕبەخۆبوون بۆ ئەوەی بێتە هاوکارێکی تەواو لە پرۆسەی گەشەپێداندا‪ .‬لە هەرێمی کوردستان ‪NGO’s‬‬ ‫بەتایبەتی ‪NGO’s‬ئافرەتان سمایەکی نوێی کارکردنیان هەیە بۆ باشترکردنی پێگە ئافرەتان‪ ،‬وەئەوەی لە‬ ‫م لێکۆڵینەوەی دەست کەوتووە تونامەند سازی ئافرەتان لە رێگەی لە خوارەوە بۆ سەروە زیاترە لە دوو‬ ‫رێگەکەی دیکە لە پرۆسەی توانامەندسازی ئافرەتان‪ .‬ئەمەش مانای وایە لە نیۆ ئەو رێگایانەی کە ‪NGOs‬‬ ‫گرتویانەتە بەر ریچەرێگای لە خوارە بۆ سەروە زۆترین کاریگەر ی هەیە بۆ بەدەستهێنانی تونامەندی تاک‬ ‫و کۆمەڵ‪ .‬سەرچاوەکان ‪1-:Gender and Empowerment .1997 Oxaal Z، Baden S‬‬ ‫‪Definitions، Approaches and Implications for Policy. Bridge، Institute‬‬ ‫‪UK. http://www. ،40.of Development Studies (IDS)، Report Series No‬‬ ‫‪Report of the .1995 UN - / -un.org/esa/socdev/wssd/text-version1‬‬ ‫‪September، United 15-4 ،Women. Beijing Fourth World Conference on2‬‬ ‫‪Resources، .1999 Kabeer N .13.IV.96.Nation Publication Sales No‬‬ ‫‪on the measurement of women’s -3 agency، achievements: Reflections‬‬ ‫‪.464-435 :30 ،empowerment. Development and Change‬‬ ‫‪2014 -4 1917 of 17 Page‬نەتەوەیەگکرتوەکان‪ .‬راپۆرتی (الڕمم المتحدە لشۆون المرڕە تعلن ان‬ ‫تمپیل المرڕە فی السلگات التنفیژیە فی العراق وإقلیم کردستان چعیف)‪ ،‬اربیل‪ ،‬دلشاد عبدالله‪ .‬مدى ‬ ‫‪NGOs and transformation: Beyond social movement .1994 Finger M-5‬‬ ‫‪theory. In: T Princen، M Finger (Eds.): Environmental NGOs in World‬‬ ‫‪-48 .Politics: Linking the Local and the Global، London: Rutledge، pp‬‬ ‫‪Fostering women’s participation in development .2001 Fonjong L -6 .66‬‬ ‫‪through non-governmental efforts in Cameroon. The Geographical‬‬ ‫‪Women Across Cultures: A .2005 Burn S M-7 .234 -223 :)3(167 ،Journal‬‬ ‫‪Rowlands-8 .2nd Edition. New York: McGraw-Hill.Global Perspective‬‬ ‫‪107-101 :)2(5 ،Empowerment Examined. Development in Practice .1995 J‬‬ ‫‪Questioning Empowerment: Working with Women .1997 Rowlands J-9‬‬ ‫‪Schulz A J، Israel B A،-10 .in Honduras: New Jersey، Oxfam Pubns‬‬ ‫‪Empowerment as a Multi- .1993 Zimmerman M A، Checkoway B N‬‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬

‫‪15‬‬

‫ ‪175‬‬

15

176

٢٠١٦ ‫پاییزی‬

level Construct: Perceived Control at the Individual، Organizational .and Community Levels. Health Education. Oxford: University Press 21st Century: Voluntary Getting to the .1990 Korten C D-11 1918 of 18 Page Action and the Global Agenda. West Hartford، Conn.: Kumarian Press NGOs and community development in urban areas: .1994 Agbola T-12 .2005 Islam N، Sultana N-13 .67 -59 :)1(11 ،A Nigerian case study. Cities Role of NGOs in empowering the vulnerable women: A study on Decentralization .1986 Conyers D-14 .40-24 :)4(27 ،ACD. Asian Affairs and development: A framework for analysis. Community Development NGOs and transformation: .1994 Finger M- 15 .102-94 :)2(21 ،Journal Beyond social movement theory. In: T Princen، M Finger (Eds.): Environmental NGOs in World Politics: Linking the Local and the Top down or .2007 Panda B -16 .66-48 .Global، London: Rutledge، pp bottom up? A study of grassroots NGOs’ approach. Journal of Health Filling the urban .2001 Hainard F، Verschuur C -17 257 :9 ،Management policy breach: Women’s empowerment، grass-roots organizations، and urban governance. International Political Science Review/ Revue Fostering .2001 Fonjong L-18 .33 :)1(22 ،Internationale De Sciece Politique women’s participation in development through non-governmental .234 -223 :)3(167 ،efforts in Cameroon. The Geographical Journal The Effect of Non-Governmental .2011 Kamla- Raj-19 1919 of 19 Page Organizations (NGO)’s Approaches on Women’s Empowerment in .)2011( 187-179 :)3(34 ،Shiraz، Iran. J Hum Ecol Find in document 19 of 19 docxOpen.‫ لیکۆلینەوە لەسەر رۆلی ریکخراوەکان‬NGO‫ توانامەندسازی ئافرەتان‬study