Shikar16

‫گۆڤارێكی وه‌رزیی هزرییه‌‬ ‫پەیمانگەی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات‬ ‫ساڵی چواره‌م – ژمارە (‪)١٦‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‬

‫یەكێتی ئافرەتانی كوردستان‬ ‫سەرنووسەر‬

‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫‪mahabad07@gmail.com‬‬ ‫‪07504451932‬‬ ‫دیزایینی بەرگ و ناوەوە‬

‫هێمن خدر‬

‫‪07504073710‬‬ ‫تیراژ‬ ‫‪1000‬‬

‫پێگه‌ی ئه‌لیكترۆنی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان‬

‫‪www.afrat.org‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪2‬‬

‫‪16‬‬

‫پێرست‬ ‫سه‌روتار‪ .................................................................‬سه‌رنووسه‌ر‪5.............................‬‬ ‫دەوڵەتی چاوەروانکراوی کوردستان و رۆڵ و پێگەی ئافرەت‪ .....................‬د‪ .‬ڤیان سلیمان‪9................‬‬ ‫یانەی سەرکەوتنی کوردان و ڕۆڵی لە بواری سیاسی و ڕووناکبیری کوردا‪.........‬ئه‌حمه‌د باوه‌ڕ‪25 ..................‬‬ ‫کۆژانی کۆمەڵ لە ئاوێنەی ئەڵوەندا‪..............................................‬مهاباد قه‌ره‌داغی‪٧٣................‬‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌ك ده‌رباره‌ی‪ :‬نهێنی به‌رده‌كان الی ئافره‌ت‪..........................‬په‌ری حه‌م ‌ه میرزا‪٨٩ ..............‬‬ ‫ئاراسته‌كانی گه‌شه‌ی به‌رده‌وام ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا‪.....................................‬هێرش شكاك‪١٠٧ ..................‬‬ ‫په‌روه‌رد‌ه و خوێندن ل ‌ه شاری كفری‪............................................‬سه‌باح علی جاف‪١٣٣ ..............‬‬ ‫مێژووی گەشەکردنی خوێندن و رۆشنبیری لە ناوچەی کفری‪ .................‬د‪ .‬حسێن ئیسماعیل خان‪١٦١ ........‬‬ ‫ڕەوشی ژیانی کرێکارانی کەرتی تایبەت توێژینەوەیەکی سۆسیۆلۆژییە‪ .......‬جوتیار فه‌ریق‪193 ....................‬‬ ‫ئاوڕێکی جوانیناسانە لە «خەوەبەردینە»ی سوارە ئیلخانیزادە‪...............‬عهبدولخالق یهعقوبی‪٢١١ ..............‬‬ ‫وشه‌ی ھێزدار و فــرە مانا (سـیمانتیک) لە دوتوێی شیعردا‪...................‬موحسین ئاوارە‪٢٢٩ ..................‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪3‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪4‬‬

‫‪16‬‬

‫س‬ ‫ە‬ ‫ر‬

‫و‬

‫ستە را‬ ‫ر‬

‫نو‬ ‫و‬ ‫س‬

‫ەر‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪5‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪6‬‬

‫‪16‬‬

‫بەم ژمارەیەی گۆڤاری شیکار کە (‪ )١٦‬یە‪ ،‬تەمەنی گۆڤارە وەرزییەکەمان چوار ساڵ پڕ‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬ئێمە لە زستانی ‪ ٢٠١٢‬دەستمان پێکرد و یەکەمین ژمارەی ئەزمونگەرییمان‬ ‫ناو نا ژمارە (سفر) و لە ‪ ٢٥‬ی نۆڤەمبەری ئەوساڵەدا بە چەندین توێژینەوەی تۆکمە و‬ ‫بەهێز هاتینە مەیدان‪ .‬بەو پێیەی گۆڤاری شیکار وەرزییە و تایبەت بە لێکۆڵینەوەیە‪ ،‬لەم‬ ‫چوارساڵەدا توێژینەوەی زۆر بەهێز و پێزی لە بواری زانستە مرۆییەکاندا‪ ،‬کۆمەڵناسی‪،‬‬ ‫دەروونناسی‪ ،‬پەروەردە‪ ،‬سیاسەت‪ ،‬کولتوور و ئەدەب و هونەر و تەنانەت توێژینەوەی‬ ‫بەپێز لەبارەی سامانە سروشتییەکانی وەکو ئاو و پیترۆڵ و سیاسەتی نەوت و هتد لە‬ ‫دووتوێی گۆڤاری شیکاردا پێشکەش کراون‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگای رەزامەندیمانە ئەوەیە کە قوتابیانی زانکۆکان لە سەرەتای چاپی هەر‬ ‫ژمارەیەکدا دێن و داوای دەکەن و پێمان دەڵێن زۆریان سوود لیوەرگرتووە و ئێستاش‬ ‫بەردەوام داوای ژمارەکانی پێشووتری گۆڤارەکە دەکەن و بۆ توێژینەوەکانیان وەک‬ ‫سەرچاوە وەریدەگرن‪ .‬چەندین مامۆستای زانکۆ ستایشی گۆڤارەکەیان کردووە و‬ ‫پێشنیازی گرنگیشیان بۆ گەشەپێدانی پێشکەش کردووین‪ .‬ئەمانە فیدباکی زۆر گرنگن‬ ‫بۆ ئێمە و بۆ بەردەوامی رەزامەندی ئەو توێژانەی سوود لە گۆڤاری شیکار وەردەگرن‪،‬‬ ‫ئێمە تێدەکۆشین بەردەوام لێکۆڵینەوەی جۆراوجۆریان پێشکەش بکەین‪.‬‬ ‫لەم دووساڵەی دواییدا‪ ،‬لە ‪٢٠١٤‬ەوە قەیرانی ئابووری و شەڕی داعش سەختییەکی‬ ‫زۆری بۆ دروست کردین و پێداگریمان کرد لەسەر کۆڵنەدان و نەوەستان و خۆشبەختانە‬ ‫توانیمان درێژە بە رێگاکە بدەین و هەنگاوی سەنگین بنێین لەم بوارە گرنگەدا کە بواری‬ ‫میدیای تایبەتمەند بە توێژینەوەیە‪.‬‬ ‫من وەک سەرنووسەری گۆڤارەکە شانازی بەوەوە دەکەم بە هەناسەیەکی نیوتراڵ و‬ ‫زانستییەوە ئەم گۆڤارەم بەڕێوەبردووە و ئەگەرچی یەکێتی ئافرەتانی کوردستان کە‬ ‫رێکخراوێکی سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستانە‪ ،‬خاوەنی ئیمتیازی گۆڤارەکەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کەس دەستی لە کاروباری گۆڤارەکە وەرنەداوە و بە تەواوی ئازادی فیکرەوە خۆم‬ ‫بڕیاردەری ناوەڕۆک و شێوەی گۆڤارەکە بووم و بێگومان پێشنیازە زانستی و الیەقەکانی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪7‬‬

‫هاوڕێیانی پسپۆری بوارەکەم لەبەرچاو گرتووە‪ ،‬ئەگەر پێشکەشیان کردبیت‪ .‬ئاسان نییە‬ ‫گۆڤارێکی وا بە تەنیا دەربکەیت‪ ،‬بەاڵم لە پێناوی ئەوەی گۆڤاری شیکار بەردەوام بێت‬ ‫و نەوەستێت‪ ،‬بەربەستەکان تێدەپەڕێنم و بە هیوای ئەوەم رۆژێک ژمارە ‪ ١٠٠‬ی گۆڤارەکە‬ ‫پێشکەش بە خوێنەرانی هێژا بکەین‪.‬‬ ‫فەرموون بەوپەڕی رێزەوە‪ ،‬ژمارە ‪ ١٦‬ی گۆڤاری شیکار بە کۆمەڵێ توێژینەوەی بەپیزی‬ ‫هاوڕێیانی توێژەر و نووسەر‪ ،‬پێشکەش بە ئێوە دەکەین و بە هیواین چێژ و سوودی‬ ‫لێ ببینن‪.‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪8‬‬

‫‪16‬‬

‫دەوڵەتی چاوەروانکراوی کوردستان و‬ ‫رۆڵ و پێگەی ئافرەت‬ ‫د‪ .‬ڤیان سلیمان‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪9‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪10‬‬

‫‪16‬‬

‫پێشەکی‬‫بەشی یەکەم‪:‬ڕەوتە مێژووییەکەی بزاڤی رزگاریخوازی کوردو داھاتووەکەی‬‫ دەروازە‬‫ھەرێمی کوردستان ئەزمونێکی جیاواز‬‫دەوڵەتی چاوەروانکراو‬‫بەشی دووەم‪:‬ئافرەتانی کوردستان وسەد ساڵ خەبات و قوربانیدان‬‫دەروازە‬‫نەھامەتیەکانی ئافرەت لە سایەی بێ دەوڵەتی و چاوەڕوانیەکانی لەم دەوڵەتە‪.‬‬‫ بەھێز کردنی پێگەی ئافرەت لە چوارچێوەی دەوڵەت دا‪.‬‬‫‪-‬دەرەنجام‬

‫‪..........‬‬ ‫پێشەکی‬

‫بە درێژایی مێژوو‪ ،‬مێژووی کوردستان (کۆن و سەدەکانی ناوەراست)کە‬ ‫ ‬ ‫بەدەستی نەیارانی کورد یا ھەندێ گەریدەی رۆژھەاڵتناس نووسراوەتەوە‪ ،‬ھەموویان ‬ ‫ئاماژە بە جیاوازی رادەی ئازادی ئافرەتی کوردستانی لە ھاوڕەگەزەکانی لە نەتەوەکانی‬ ‫دەوروبەر دەدن و شاھیدی سوارچاکی و ئازایەتی و رۆلە گرنگەکەی لە بەرێوەبردنی‬ ‫بنەماڵەو ھۆز و تەنانەت ئیمارەتەکانیش بووینە‪ ،‬بەاڵم وەکو دیارە ئافرەت قەت ھەوڵی‬ ‫نەداوە باسی ماف و خواستەکانی خۆی وەک ئافرەت بکات یا خود ھانی ئافرەتانی تر‬ ‫بدات بەرھەڵستی دابی گشتی و دیدی کۆمەڵگای کوردی ببێتەوە‪ .‬ئەمە بۆ ئەم ھۆیانە‬ ‫دەگەڕێنمەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬کۆمەڵگای کوردستانی رێزی لە ئافرەت گرتووەو تا ڕادەیەک خاوەن کلتوری‬ ‫یەکسانی بووە و بواری ھاوبەشی و بەشداری ھەمەالیەنەی ژیانی سیاسی و جڤاکی بۆی‬ ‫ساز درابووە‪ .‬زۆر ئاماژە ھەن ئەم راستیە دەسەلمێنن وەک مافی خاوەندارێتی ئافرەتان‬ ‫بۆ زەوی وزار وتەرش ومااڵت کەتا ئێستاش کۆمەڵە شوێن ھەن ناوی ئافرەتی لەسەرە‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪11‬‬

‫مینا پیر بیب ‪ ،‬پیرە فاتێ‪ ،‬زیناڤا و‪..‬تد‪ ،‬ھەروەھا ئاماژەیەکی تری ئەم گریمانەیە ئەوەیە‬ ‫کە لە زمانی کوردیدا زەوی ھەمیشە ھەڵگری نیشانەی مێ یە و ناوی دەڤەرەکان بە گوند‬ ‫و شارەوە بۆ ناولێنانی کچ بەکار دێت‪ .‬دیسان ھەڵگرتنی ناوی دایک لەالیەن بنەماڵەوە‪،‬‬ ‫کە زۆر بنەماڵە ھەن تا ئێستاش نازناوەکەیان لە دایکیان وەرگرتووە‪ ،‬سەلمێنەری‬ ‫راستیەکانی سەرەوەن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ھەست پێنەکردنی جیاوازی بە ھۆی نزمی ئاستی خوێندەواری و رۆشنبیری‬ ‫بەشێوەیەکی گشتی و داگیرکراوەیی واڵتی کوردان و بەردەوامی شەڕەکان و نەھامەتی‬ ‫وماڵوێرانی کە بارقورسیە گەورەکەی بەشی ئافرەتان بووە‪ ،‬ئەودەرفەتەی بۆ نەھێشتووە‬ ‫کە بیر لە مافە کەسیەکانی وەک مرۆڤ بکاتەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬داخراوەیی و نەبوونی ھاتوچوو لەگەڵ واڵتانی تر کە بووە ھۆی بە ئاسایی زانین‬ ‫و پەسەندکردنی شێوازی ژیانی جڤاکی بەو ڕەوتەی کە ھەبووە‪.‬‬ ‫رووداوەکانی سەدەی بیستەم ھێدمەیەکی ئەوەندە گەورە بوو کە کاریگەریەکی ھەمەالیەنەی‬ ‫کردە سەر ھزر و تێفکرینی تاکی کوردستانی و چۆنیەتی تێڕوانین و مامەڵەی لە گەڵ‬ ‫نەتەوە ھاوسێیەکانی‪ .‬بەداخەوە باجی گەورەی تەسفیە حیساباتی زلھێزەکان و نەتەوە‬ ‫ھاوسێیەکانی کوردستان ‪ ،‬بە وێرانی و پارچەپارچەبوونی واڵتی کوردان وپێشلکردنی‬ ‫مافە مرۆڤایەتیەکانیان کۆتایی ھات‪ .‬رۆحە سەرکێش و ئازادیخوازەکەی کورد بە تایبەتی‬ ‫توێژە خوێندەوارو رۆشەنبیرەکەی بەرھەڵستی زولم و ستەمەکەبوون وداوای ھەستانەوە‬ ‫و شۆرش بۆ دەستھێنانی ماف و سەربەخۆییان دەکرد‪ .‬ھەر لە رۆژنامەی کوردستانەوە‬ ‫بگرە تا ھۆزانەکانی ھۆزانڤانانی کورد ھەمووی لە خزمەت دۆزە ڕەوا و وشیارکردنەوە و‬ ‫بەرزکردنەوەی ھەستی نەتەوایەتی تاکی کوردستانی بووەو لەمەدا ئافرەت و پیاو لە یەکتر‬ ‫جیا نەکراونەتەوە و تەنانەت لە بزاڤی رزگاریخوازیدا ئافرەت وپیاو ھاوبەش و ھاوکاری‬ ‫یەکترن لەتێکوشان و خەباتیان وھەندێ جار نەک تەنھا سەرکردایەتی شۆرش بەڵکو‬ ‫پاڵپشتی شۆرشەکانی ناوچەکانی تر دەکات و داوای یەکرێزی و یەکگرتوویی ھێزەکانیان‬ ‫لێ دەکات‪ .‬ئەمەیە کە جارێکی تر ئافرەتی کوردستانی ئازادییە سیاسیەکەی پێش‬ ‫ئازادیە کۆمەاڵیەتیەکەی دەخات و کە دەرفەت پەیدا دەکات پێکەوە بۆی تێدەکۆشێت‪.‬‬ ‫لەم سۆنگەیەوە لە چوارچێوەی ئەم باسەدا ھەوڵمان داوە لە بەشی یەکەم ڕەوتە مێژوویی‬ ‫و پەرەسەندنی بزاڤی رزگاریخوازی و داھاتووە چاوەروانکراوەکەی بیخەینە بەردیدەکەتان‬ ‫و لە بەشی دووەم ‪ ،‬کرۆکی باسەکەمان رۆل بینینی ئافرەت لەالیەک و لەالیەکی ترەوە‬ ‫کاریگەریی مەینەت و ئازارەکانی بەردەوامی شەڕو دڕندەیی دوژمنان لە سەر ئافرەت شی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪12‬‬

‫‪16‬‬

‫دەکرێتەوە و دواتر ئەو دەورەی کەھەم ئافرەت خۆی دەبێ ھەوڵی بۆ بدات وھەم وەک‬ ‫دەولەتی کوردستان دەبێ زەمینەسازی لە بار بۆی ساز بکات‪ ،‬دەستنیشان دەکرێن و بە‬ ‫کۆمەڵی دەرەنجام کۆتایی پێ دەھێنین‪.‬‬ ‫بەشی یەکەم‪:‬ڕەوتە مێژووییەکەی بزاڤی رزگاریخوازی کوردو داھاتووەکەی‬‫تا ئێستا رووی نەداوە لە تەئریخی میللەتا‬ ‫قەڵغانی گوللە سینگی کچان بێ لە ھەڵمەتا‬ ‫پیرەمێرد‬ ‫دەروازە‪:‬‬ ‫ھەرێمی کوردستان کە لە بنەرەت دا دەکاتە باشوری کوردستانی گەورە ‪ ,‬بە پێی ئەو‬ ‫دابەشکردنەی لە رێکەوتنامەی سایکس – پیکۆ کە نەخشەی بۆ کێشرا بوو و دواتر بە‬ ‫پێی بەرژەوەندی زلھێزەکان بە تایبەتی بریتانیا‪ ،‬فەرەنساو رۆسیاو بارودۆخی ناوچەکە‪،‬و‬ ‫بە پاڵپشتی چەندین پەیماننامە و ڕێککەوتنی دووالیەنە و سێ الیەنە کە گرنگترینیان‬ ‫سیڤەر و لۆزان بوو‪ ،‬والتی کوردان دابەشی سەر واڵتە تازە دروستکراوەکانی تورکیا ‪،‬‬ ‫عیراق و سوریا کرا‪ .‬ئەمە سەرەتای ئازارو نەھامەتیەکی گەورە بوو بۆ ھاونیشتیمانیانی‬ ‫کوردستان‪ .‬لە ھەمانکاتدا دەروازەیەک بوو بۆ زیاتر ھەستکردن و تێگەیشتنی زیاتری‬ ‫ئامانجە نەتەوەییەکان و بەرزبوونی ئاستی وشیاری نەتەوەیی تاکی کورد بە ھەردوو‬ ‫رەھەندە فیکری سیاسیەکەی و ناوەرۆکە ئازادیخواز‪ ،‬مرۆڤدوست و ئاشتەواییەکەی‬ ‫بەردی بناغەی رۆشنبیری سەردەمیانەی کورد دانرا‪ .‬بەدرێژایی سەدساڵی رابردوو لە‬ ‫سێدارەدانی سەرکردەکانی شۆرشەکانی کوردەوە بگرە تا دەگاتە لەسێدارەدانی کۆمەڵی‬ ‫و ڕاگواستن و قڕکردن و لوتکەی کارەساتەکان لە باشووری کوردستان کە خۆی لە‬ ‫پرۆسەکانی جینۆساید‪ :‬ئەنفال و کیمیاباران بینیەوە‪ ،‬ئەمانە ھەمووی نەبوونە ھۆی‬ ‫الوازی گیانی نەتەوەیی‪ ,‬بەڵکو بەئەندازەی گەورەیی کارەساتەکان گیانی بەرەنگاری و‬ ‫خۆبەدەستەوەنەدان و بەرگری و ماندوونەبوون پەرەی دەسەند لە پێناو کۆتاییھێنان‬ ‫بە زوڵم و ستەم و ئازادکردنی قەوارەیەکی نیشتیمان لەناو چوار دەوڵەتە داگیرکەرو‬ ‫یەکگرتوو لەسەر بنەبڕکردنی نەژادی کورد‪ .‬بەرھەمی ئەمەش راپەرینی مەزنی خەڵکی‬ ‫باشووری کوردستان بوو لە ساڵی (‪ )١٩٩١‬و دەستپێکردنی ئەزمونێکی نوێ لە ناوچەکە‬ ‫‪ ،‬کە ئەزمونی ھەرێمی کوردستانە‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪13‬‬

‫ ھەرێمی کوردستان ‪ ،‬ئەزمونێکی جیاواز ‪:‬‬‫ئەزمونی ھەرێمی کوردستان دوور نەبووە لە دەستدرێژی ناحەزانی کورد و پیالنگێریەکانیان‬ ‫‪ ،‬لە ھەمان کاتدا دوور نەبووە لە کێشە و گیر و گرفت‪ .‬مێژووی مرۆڤایەتی سەلمێنەری‬ ‫ئەو راستیەیە کە ھەر ئەزمونێکی دوای شۆرش بێ کێشە و گیروگرفت نابێت ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمەش رێگر نییە لەوەی رێگا بە خۆمان نەدەین کە بڵێین ئەزمونی ھەرێمی کوردستان‬ ‫مایەی شانازیە بۆ ھەموو دانیشتوانەکەی بێگومان ئەمەش ھۆکاری خۆی ھەیە ‪ ،‬کە بە‬ ‫شێوەیەکی گشتی وەک بەبیرھێنانەوەیەک دەتوانین بڵێین ھەرێمی کوردستان جیاواز لە‬ ‫ھەر قەوارەیەکی دیکە تەنراوە بە دەوربەری ناحەز و پیالنگێڕ لە دژی کەھەموو کات‬ ‫لەھەوڵدا بوون بۆ شکستھێنان بەم ئەزمونەو ‪ ،‬سڵیان لە ھیچ رێگایەک نەکردۆتەوە‬ ‫بۆ ناشیرینکردن و بەڵکو ڕوخاندنی ‪ ،‬سنور بەزاندن و شەری فیکری و بەالرێدا بردنی‬ ‫ڕای گشتی ھەرێم و جیھانی‪ ،‬تەوەری سەرەکی کاری پیالنگێڕی نەتەوە بااڵدەستەکانی‬ ‫دەوروبەرمان بوون ‪ ،‬ھەروەکو بۆ ماوەی زیاتر لە دوو ساڵە ھەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی‬ ‫گەورەترین شەپۆڵی توندرەوی و داگیرکاری تیرۆریستانی داعش بۆتەوە بە شێوەیەک‬ ‫کە ئەوەی ئەم دوژمنانە کردیان لە مێژوودا مەگەر مەغۆلەکان دەرھەق بە مرۆڤایەتی‬ ‫کردبێتیان ‪ ،‬ئەمە سەرەرای قەیرانی دارایی ھەرێمی کوردستان کە ھۆکارە سەرەکیەکەی‬ ‫حکومەتەکەی بەغدایە‪.‬‬ ‫شانازیە بۆ ھەرێمی کوردستان‪ ،‬کە سەرەرای ئەم ھەموو نەھامەتیەی بەسەریدا ھاتووە‬ ‫ئەزمونەکەی بەردەوامەو لەھەوڵی بەردەوامدایە بۆ ئەوەی ھاوشانی واڵتە پێشکەوتوەکان‬ ‫بێت و چاوی بڕیوەتە ئاستی پێشکەوتنی واڵتانی رۆژئاوا ‪ ،‬گرنگترین خاڵی جیاکەرەوەی‬ ‫ھەرێمی کوردستان کە بۆتە ھۆی راکێشانی سەرنجی جیھانیان و واڵتانی رۆژئاوا بە‬ ‫چاوێکی جیاواز سەیری کوردستان بکەن و ئومێدیان بە سەرکەوتنی ئەزموونی ھەرێمی‬ ‫کوردستان ھەبێت ‪ ،‬خۆی لەوەدا دەبینێتەوە کە پرسی زۆربەی واڵتانی ئەم ناوچەیە ‬ ‫توندرەوی مەزھەبی و نەتەوەیی بە تایبەت ناکۆکی مەزھەبی شیعە و سونە و توندڕەوی‬ ‫نەتەوەییە بااڵدەستەکان بەرامبەر بە نەتەوەو دانیشتووەکانی ترە کە بێگومان ئەمانەش‬ ‫لەگەڵ ئەو پێشکەوتنانە یەکناگرێتەوە کە مرۆڤایەتی لە ئێستادا بەخۆیەوە دەیبینێت‪.‬‬ ‫ ھەرێمی کوردستان ھەموو ھەوڵێک دەدات بۆ ئەوەی دووربێت لەو جۆرە ناکۆکیانە و‬ ‫بەشێک نەبێت لە ملمالنێکان ‪ ،‬ھەرێمی کوردستان و دانیشتوانەکەشی ھەموو خواستێکیان‬ ‫ئەوەیە ‪ ،‬کە بە ئاشتەوایی بژین و خاڵێکی گرنگ کە پێویستە ئاماژەی پێبکەین ئەوەیە‬ ‫کە کوردان گیانی خۆبەگەورەزانی و ئەتنۆ سەنتەریان نییە ‪ ،‬بەڵکو گیانی پێکەوە ژیان‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪14‬‬

‫‪16‬‬

‫و رێز لەیەکگرتن بنەمای رۆشنبیری ژیان لەالی تاکی کوردستانی پێک دەھێنن‪ .‬ئەمەش‬ ‫کەس ناتوانێ نکۆڵی لێ بکات کە سەرەڕای جیاوازی نەتەوەو ئاین ھیچ کێشەیەکی لەم‬ ‫جۆرەمان نەبووەو نییە لە ھەرێمی کوردستان دا‪.‬‬ ‫دەوڵەتێکی چاوەڕوانکراو ‪:‬‬‫ئەو پرسەی کە سەرەڕای جیاوازی بیروڕا و ھەڵوێستی واڵتان لە ئێستادا و ئەوەی کە‬ ‫ھەندێک واڵت بە مەترسی بۆ سەر خۆیانی دەزانن و ھەندێکیش بە ئاشکرا و یاخود‬ ‫نائاشکرا پشتگیری دەکەن و ھەندێک واڵتیش تەنھا رۆڵی چاودێر دەبینن‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆی کوردستانە کە گرنگترین پرسی ناوچەکەیە ‪.‬‬ ‫پێگەی جوگرافی کوردستان و ڕووداوەکان و ئەو گۆرانکاریانەی کە لەگەڵ خۆیاندا‬ ‫دەیھێنن وایکردووە‪ ،‬کوردستان جێگای باس و لێتوێژینەوە بێت لە نێوەندە جیھانیەکاندا‪.‬‬ ‫ھەموو الیەک بە گرنگی لە کوردستان بڕوانن و کوردستان چیدیکە شوێنێکی لەبیرکراو و‬ ‫پشتگوێ خراو نەبێت کە بێگومان ئەمەش جگە لە پێگەی جوگرافی ‪ ،‬ھۆکاری دیکەش‬ ‫ھەن کە پرسی سەربەخۆیی کوردستانیان کردووە بە ئەمری واقیع‪.‬‬ ‫ لە رووبەرووبونەوەی تیرۆریستانی داعش‪ ،‬کورد توانی تیرۆریستان تێکبشکێنێ و‬ ‫زیاتر گرنگی خۆی پیشانی جیهان بدات و ئەوە بسەلمێنێت کورد چیتر گەلێک نییە لە‬ ‫پەراوێزدا بەڵکو لە ناوجەرگەی رووداوەکاندایە و توانای گۆڕانکاریی جوگرافیای سیاسی‬ ‫ناوچەکەی ھەیە‪ ،‬ھەرێمی کوردستان خاوەن دانیشتوانی ھەمیشەیی و خاک و حکومەتە‬ ‫و‪ ،‬توانایی بەستنی پەیوەندیی لەگەڵ واڵتانیتری ھەیە‪ .‬سەقامگیری ئەمنی و پێشکەوتنی‬ ‫ئابوری و رەخساندنی وەبەرھێنانی ئابوری ئەو تایبەتمەندیانە پێکدەھێنن کە پێویستن‬ ‫بۆ پێکھێنانی دەوڵەت‪ .‬بەم پێیەش خاوەنی بنەمای پێویست و فاکتەرە سیاسیی‪-‬‬ ‫یاساییەکانی دامەزراندنی دەوڵەتەو‪ ,‬فاکتەرێکی تر ئەوەیە کە لە سەر زەوی واقیع‬ ‫دەوڵتی عیراق و سوریا نەماون و ئێستا عێراق لەناو ئاڵۆزترین و سەخترین کاتدایەو بە‬ ‫کردەیی دابەش بووە بەسەر کوردو شیعەو سوننە‪ .‬ھەر بۆیە ئێستا دەرفەتێکی گەورە‬ ‫رەخساوە بۆ کورد ‪ ،‬کە لە رێگەی پرۆسەی ریفراندۆم ئەو بریارە بدات‪ ،‬کە سەرۆکی‬ ‫ھەرێمی کوردستان بەرێز «مەسعوود بارزانی» ‪ ،‬بە راشکاوانە باس لەم رێگایە دەکات‬ ‫بۆ سەربەخۆیی ھەرێمی کوردستان‪.‬‬ ‫پرۆسەی ریفراندۆم جگە لە وێنایەکی دیموکراسی پاڵپشتیەکی یاسایی دەدات بەکوردستان‬ ‫لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی و وەک کارتێک دەبێت بە دەستی کوردەوە‪ .‬لە کۆتایی دا‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪15‬‬

‫دەگەینە ئەو ڕایەی کە سنوورەکانی سایکس – پیکۆ‪ ،‬دوای سەدەیەک ئیتر کۆن بوون‬ ‫و دیاریکردنی سنوور لەم ناوچەیەدا بنەمای نوێی دەوێت‪ .‬لەسەر بنەمای دادپەروەری و‬ ‫خواستی دانیشتوانەکەی نەک لەسەر بنەمای ھێز و بە زۆر پێکەوە ھێشتنەوە‪ ،‬ھەر بۆیە‬ ‫پێویستە یەکڕیزو یەکدەنگی ھەبێت لەسەر ئاستی ھەموو الیەنە سیاسیەکان و گشت‬ ‫پێکھاتەکانی تری کوردستان ‪ ,‬تورکمان و مەسیحی و یەزیدی و کاکەیی و‪..‬تد‪ .‬ئەرکی‬ ‫سەرشانی ھەموانە ھەریەکە وبە پێی پسپۆری خۆی کارامەیی خۆی بخاتەگەڕ بۆ ئەوەی‬ ‫ببینە خاوەن دەوڵەتێک کە لە ڕیزی دەوڵەتە سەرکەوتوو و پێشکەوتوەکان بێتە ھەژمار‪.‬‬ ‫بەشی دووەم‪ :‬ئافرەتانی کوردستان و سەد ساڵی خەبات و قوربانی‪:‬‬ ‫دەروازە‪:‬‬ ‫پێکدادان و شەڕە ناوخۆییەکانی نێوان واڵتان کاریگەری زۆرتری لەسەر مەدەنییەکان و‬ ‫بەتایبەتی توێژی ئافرەتان ھەیە‪ .‬بێگومان شەڕ و ستەمی داگیرکەران بە درێژایی سەد‬ ‫ساڵی رابردوو بەشێوازی جۆراوجۆر‪ ،‬تەواوی جومگەکانی ژیانی تاکی کوردستانی ئاڵۆز‬ ‫و شێواندووە‪ .‬ئافرەتی کوردستانی چۆن مامەڵەی لە گەڵ کرد؟ رۆل و کاریگەریەکانی‬ ‫چ بوون و ئەزموونە بە دەستھاتووەکانی چ گۆڕانکاری بەسەر گشت الیەنەکانی ژیانی دا‬ ‫ھێناوە و چ ئازار ومەینەتێکی تووش کردووە‪ ،‬لەم بەشەدا دەخەینە روو‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ئافرەت و رۆلی خەباتگێری‪:‬‬ ‫رۆل بینینی ئافرەتانی کوردستان لە بەرگریکردن لە نیشتیمانەکەی دەکرێ لەمانەی‬ ‫خوارەوەدا کورت بکرێتەوە‪:‬‬ ‫‪ -١‬ھێزی چەکدار وەک بەرگریکاری نیشتیمانەکەی‪ .‬ئەمە ھەندێ جار نە تەنھا سنووری ‬ ‫بەشدار بوونی بەزاندووە بەڵکو‪ ،‬وەک سەرکردەی شۆرشەکانیش رۆلیان بینیوە وەک‬ ‫قەدەمخێری فەیلی وکچە نەغدەیی و‪..‬تد‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ھێزی پشتیوان و ھاوکار‪ :‬زۆرن ئەو ئافرەتانەی کە ئەرکی پەرستیاری ‪ ،‬چێشتلێنەری‬ ‫‪ ،‬کۆکردنەوەی پیتاک و خزمەتی پێشمەرگەیان دەکرد‪ .‬زۆرجار ھاوسەر و باب و برا و‬ ‫کورەکانی ئەم ئافرەتانەش پێشمەرگە بووینە و ئەرکی بەرێوە بردنی ماڵەوەشیان لە‬ ‫ئەستۆ بوو‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ھێزی تەتەری وچاودێری دوژمن و ھێنان وبردنی زانیاری نێوان شانە نهێنیەکانی ناو‬ ‫شار و شاخ‪ .‬ئافرەتانی کوردستان دەوری بااڵیان لەوە دا ھەبووە و بوێری بێ وێنەیان‬ ‫نواندووە و لەم خەباتەشدا بە دەیان ئافرەت لە ژێر ئەشکەنجەی زیندانەکانی رژێم‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪16‬‬

‫‪16‬‬

‫گیانیان بەخت کردووە یان لە سێدارە دراون وەک قومری زاخۆیی و دایە گولە و‪ ..‬تد‪،‬‬ ‫کە لەیال قاسم سیمبۆلی ئەم شێوازە خەباتەی ئافرەتانەیە‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ھێزی ھاندەر و جۆشدەرەوەی خەباتی نەتەوایەتی‪ :‬زۆرن ژمارەی ئەو ئافرەتانەی کە‬ ‫بە شێوازی جۆراجۆر لە ناو شارو گوندەکان دەوری بااڵیان لە بەرزکردنەوەی ھەستی‬ ‫نەتەوایەتی و باڵوکردنەوەی ئەدەبیاتی شۆرەشگێری دا ھەبووە لە ناو توێژە جیاوازەکان‬ ‫بەتایبەتی الوان و ئافرەتان‪ .‬ھەندێ جاریش بۆتە ھەوێن و ئیلھامبەخشی خەیاڵی‬ ‫شاعیرە ئافرەتەکان و بە ھەست و دیدی ئافرەتانەیان چوونەتە قۆاڵیی روحە سەرکێش‬ ‫و ئازادیخوازەکەی تاکی کورد و ژیانی پڕمەینەتیان وێنا کردووە‪ .‬ھەروەھا دورستبوونی‬ ‫کۆمەڵە و رێکخراوەکانی ئافرەتان ھەولێک بوون لەم راستایەدا کە یەکێتی ئافرەتانی‬ ‫کوردستان لەم رێچکەیەدا پێشەنگێتی نواندووە و ئەندامانی مێژوویەکی پڕسەروەریان‬ ‫تۆمار کردووە‪ .‬‬ ‫دووەم‪:‬ئافرەت وەک ھاواڵتی مەدەنی‪:‬‬ ‫ سەپاندنی ھێز وپاراستنی ھاوکێشەی بەرژەوەندی بااڵی واڵتە سوودمەندە دوور و‬ ‫نزیکەکانی شەڕ و سیاسەتە شۆفێنیە پاوانخوازەکەی حکومەتە یەک لەدوا یەکەکانی‬ ‫عێراق‪ ،‬ئەنجامەکەی رووکردنەوەی کارەسات دوای کارەسات لە کوردستانیان بوو‪ .‬ئەم‬ ‫کارەساتانە چەندین رەنگدانەوەی بەسەر ئافرەت ‪ ،‬منداڵ‪ ،‬دانعەمر و مەدەنیان لەم‬ ‫نیشتیمانەدا ھەبووە‪ .‬لەالیەک وەکو چەکێک بۆ ترساندن و پاشگەزبوونەوەی ھێزی‬ ‫پێشمەرگە بەکار ھێنراون و لە الیەکی تر بۆ سڕینەوەی یەکجارەکی نەتەوەی کورد و‬ ‫نەھێشتنی ناوی کوردستان‪ .‬بێگومان لەمەشدا پشکی شێری نەھامەتیەکانی جەنگ بەشی‬ ‫ئافرەتە وەک دەستبەسەر و سەروەتی جەنگ‪.‬‬ ‫نەھامەتیەکانی ئافرەتی کورد لە سایەی شەڕی بێ دەوڵەتی ‪:‬‬ ‫بە پێی گەورەیی پانتایی کاریگەرییەکانی شەڕ لەسەر ژیانی کۆمەاڵیەتی ‪ ،‬ئابووری ‪،‬‬ ‫رۆشنبیری و خێزانی ‪ ،‬ھاواڵتییە مەدەنییەکانی کوردستان و بەتایبەت ئافرەت‪ ،‬ئازار و‬ ‫نەھامەتی زۆری چەشت کە لەمانەی خوارەوەدا کورتی دەکەین‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئاوارەیی و دەربەدەری‬ ‫‪ -٢‬تێکچوونی شیرازەی خێزان و باڵوە بوونی ئەندامەکانی‬ ‫‪ -٣‬گۆرینی کەسایەتی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪17‬‬

‫‪ -٤‬دەستدرێژی سێکسی‬ ‫‪ -٥‬چاوەڕوانی و بێ چارەنووسی‬ ‫‪ -٦‬دووبارە بەردەوامیدان بە ژیانی رۆژانە‪.‬‬ ‫‪-١‬ئاوارەیی و دەربەدەری‪:‬‬ ‫لە دەستدانی ژیانی ئاسایی و خانوو و سەروەت و سامان لە چاوتروکانێکدا ھێدمەیەکی‬ ‫زۆر ناخۆشە چ بگات ئەوەی کە لەالیەن دوژمنێکی دڕندە و ھاوکات بێت بە کوشتن و‬ ‫زیندانی کردن و ئیجبار کردنت بە ژیان لە ئۆردۆگایەکی زۆرەملێ‪.‬‬ ‫«چ بکەین بانێن مەژی توتیا و الیلۆنن‪ ،‬چەند جاران با بھێتن دەنگێ وشێنێ و وڕینێ‬ ‫دھێت ‪ ،‬بیرا مە ل دەنگێ تەیاران دھێتەڤە‪ .‬ئەز زۆر دترسم خۆ دلحێفێ دپێچم ‪ ،‬ناخەڤم‬ ‫ئەگەر بنڤم ‪،‬ترسادا دخەڤرا دچم‪.»...‬‬ ‫‪-٢‬تێکچوونی شیرازەی خێزان و باڵوە بوونی ئەندامەکانی‪:‬‬ ‫«ئەزا ل دەشتێ شول دکەم ‪ ،‬مێرێ د حەبس و زیندانێن عەرەباندا ‪ ،‬تو دبێی زارۆکێن‬ ‫من ل ھیڤیا داپیرا خۆ یا پیر ل مال خۆ نەسۆژن ؟»‬ ‫«کوڕ ومێر ‪ ،‬بابو برا ‪ ،‬کەسوکارێن من ھەمی چوون ما دلێ من ب چیێ خۆش بیت ‪،‬‬ ‫خەلکی‪.»...‬‬ ‫‪ -٣‬گۆرینی کەسایەتی‪:‬‬ ‫«ئەز ل جهێ بلند دترسم ‪،‬دەمێ تشتەک ژ عەسمانی دھێتە خوارێ بیرا من ل برایێت‬ ‫من دھێتەڤە دەمێ ژ فرۆکێ بەردایە خوارێ»‪.‬‬ ‫‪-٤‬دەستدرێژی سێکسی‪:‬‬ ‫«بەعسیا چ ل کچێن مە کرینە؟؟‪.»...‬‬ ‫‪-٥‬چاوەڕوانی و بێ چارەنووسی‪:‬‬ ‫دلێ وێ زۆر ب کوڕێ وێ خۆش بوو‪ .‬ب دیتنا وی ھەمی کۆچ و کۆچبەری و راگواستن‬ ‫و ھەژاری نەدمان‪ ....‬دەمێ کورێ ئەسمایێ ژ خانی دئیننە دەر ب پێخواسی بدویف‬ ‫کوڕآ خۆ ب غار و بەز دچوو و دڤیا ژ دەستێ مغاویرا بینتەدەر و دگریت سەربازەک‬ ‫قوینتاخەکا تفەنگێ ل ستوکرا وێ ددەت و کوڕی ژی دگەل کاروانێ بارزانیا دبەن‪ .‬نۆکە‬ ‫تەواو تێکچوویە و بتنێ دگەل دیتنا ھەر کەسەکی دزانیت بێژیت‪ « :‬محەمەدەمین دا‬ ‫و تو ھاتی»‪.‬‬ ‫گوتم‪«:‬ئێستا چی بە بووکە چاوەڕوانەکەت بڵێم»‪ .‬بە ئەھوەنی وەاڵمی دامەوە»تەنیا‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪18‬‬

‫‪16‬‬

‫پێی بڵێ بمبۆرێت‪ .‬نە م توانی پێی بسەلمێنم کە چەندەم خۆش دەویست»‪ .‬ھەناسەی‬ ‫نەما‪.‬‬ ‫‪-٦‬دووبارە بەردەوامیدان بە ژیانی رۆژانە‪:‬‬ ‫«ئەز شەرمێ دکەم دگەل خەلکی باخڤم‪ ،‬نەکو عالەم بێژیت ما ئەڤ ژنە چ دبێژیت؟»‪.‬‬ ‫کچامن ھاوژین عەلی ژبەر گرانیا کاریگەریا دەرمانی (کیمیاباران) چوو بە ردلۆڤانیا‬ ‫خودێ ‪ ،‬زارۆکێ من ‪ ١٨‬رۆژا ژیا ‪ ،‬ئێک ب نەدورستی ژدایک بوو ومر‪ .‬لدوماھیێ‬ ‫مالبچووێکێ من دکتۆرا ئینادەر‪ .‬ئەز و ھەڤژین و ھەر ‪ ٨‬زارۆکێن خۆ ھەرۆ یێل دکتۆرا‪ .‬‬ ‫تنێ تشتێ دلێ من پێ خۆش ئەو بوو دەمێ من گوتیە تاوانبارێن بەعسیان‪« :‬دێ بخۆن‬ ‫ئەو قەفەسا ھوون تێدا ئەنجامێ بێ گونەھیا زارۆکێن کوردانە»‪.‬‬ ‫ئەمانەی سەرەوە تەنھا نموونەیەکی زۆر بچووکی ئەو مەینەتیانەی ئافرەتانی کوردستانە‬ ‫لە زمانی خۆیان‪ .‬ئافرەتە بارزانی و ئەنفالیەکان ئەرکی دابین کردنی بژێوی خێزانیان‬ ‫لە ئەستۆ گرتبوو لە ئۆردوگای زۆرە ملێ و لە ژێر ڕەحمی داب و نەریتی دواکەوتوی‬ ‫کومەڵگادابوون ‪ ،‬ئەمە لە کاتێکدا کە چوونە دەرەوەی ئافرەت لە ماڵەوە بۆ کار کردن‬ ‫و پەیدا کردنی بژێوی ژیان لەناو کۆمەڵگەی کوردستانی دا ناپەسەندبوو ‪ ،‬نەھامەتی‬ ‫ئافرەت ھەر ئەوەندە نەبوو بەڵکو ئەگەر چوبایەتە دەرەوەش بۆ کار کردن لەبەر باری‬ ‫خراپی ئابوری دەستکەوتنی کار ئاسان نەبوو‪ .‬بەردەوام رەشپۆش و فرمێسک لەچاو‬ ‫‪ ،‬بڕوانەبوون بە تواناکانی و خۆ بەکەم زانین یا خود بەواتایەکیتر بڵێین کاریگەری‬ ‫دەروونی و فیکری وکەسایەتی و کۆمەاڵیەتیەکانی نەھامەتیەکان بەردەوامن‪ .‬ئەوەتا‬ ‫جارێکیتر لە ژێر بەرگ و ناوێکی تر ئافرەتە کوردە ئێزدیەکانی گرتەوە بە دەستی‬ ‫مرۆڤ کوژ و تاریک پەرستەکانی داعش کە ویژدانی مرۆڤایەتی ھەژاند بەم پێیەش بۆمان‬ ‫دەردەکەوێت کە ئافرەتانی کوردستان قوربانی بێ دەوڵەتی بوونن‪.‬‬ ‫ بەھێز کردنی پێگەی ئافرەت لە چوارچێوەی دەوڵەتی کوردستان دا ‪:‬‬‫ئەو نەھامەتیانەی کە ئافرەتی کورد بە درێژایی مێژوو بە ھۆی کورد بوونیەوە بەسەریدا‬ ‫ھاتووە و ئەو رۆڵەی کە بینیویەتی دیسان وەک تاکێکی نەتەوە بۆ بە دەستھێنانی‬ ‫رزگاری نەتەوەیی وەک پێشمەرگە یاخود وەک پشتیوان و ھاندەری پێشمەرگە ‪،‬ئەوا‬ ‫پێویستە لەم قۆناغەشدا پیاوی کۆمەڵگە پشتیوان و ھاریکاری ئافرەت بێت بۆ ئەوەی‬ ‫ئەقڵی ئافرەت بەشداری پرۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت بێت‪.‬‬ ‫بەشداریی چاالکانەی ئافرەتان لە بواری سیاسی دەبێتە مایەی بەمەدەنیکردنی کۆمەڵگەو‬ ‫کەمکردنەوەی ھزری توندوتیژی‪ .‬ئەمەش لەبەر تایبەتمەندیە سایکۆلۆجی و ھزریەکانی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪19‬‬

‫ئافرەتە‪ .‬بەو پێیە لەم قۆناغەدا لە ھەموو کاتێک زیاتر کۆمەڵگەی کوردستانی پێویستی بە‬ ‫بەشداری ئەقڵی ئافرەت ھەیە لە پرۆسەی سیاسی و درووستکردنی بریارو جێبەجێکردنی‬ ‫بریاردا ‪ ،‬بۆیە لە کاتێکدا کە پرسی سەربەخۆیی کوردستان ھاتۆتە بەرباس ئافرەتی‬ ‫کوردیش خواست و ویستی تایبەت بە خۆی ھەیە لە پاڵ خواستە نەتەوەییەکانی کە‬ ‫ئەویش خۆی دەبینێتەوە لە چاوەروانیەکانی ئافرەتی کورد بۆ دەوڵەتێک کە بە تەواوی‬ ‫مافەکانی ھاواڵتیبونی بە تەواوی بۆ مسۆگەر بکات‪.‬‬ ‫پرۆسەی دروستکردنی دەوڵەت دوای ملمالنێی سیاسی‪ ,‬پرۆسەیەکی سیاسیە و دەکرێت‬ ‫دووبارە دابەشکردنەوەی ھێز و دامەزراندنی شێوازی نوێی دەسەاڵتی سیاسی بەرھەم‬ ‫بێنێت ؛ بۆیە وەک دەرفەتێکە بۆ بەشداری کارای ئافرەت ‪ ,‬لێرەدا پرسیارێک دێتە‬ ‫گۆرێ تا چەند ئافرەت دەتوانێت تێکەڵ بەو سیستەمە سیاسیە بێت لە کاتێکدا پرۆسەی‬ ‫سیاسی چوارچێوەی دەولەت دادەرێژێ‪ .‬لێرەدا مسۆگەر کردنی بەرژەوەندی ئافرەت‬ ‫گرنگە ئەگەر بمانەوێت دەوڵەتەکە دەوڵەتێک بێت کار بۆ ئافرەت بکات ‪ ،‬ھەندیک جار‬ ‫پرۆسەی سیاسی دەرفەتی ناوازە دەرەخسێنێت بە شێوەی بنەرەتی کە رەنگدانەوەی‬ ‫دەبێت لەسەر بەشداری ئافرەت‪.‬‬ ‫ئەوەی بەدی دەکرێت لە زۆربەی واڵتان ئافرەت بێبەش دەکرێن لە گفتوگۆ سیاسیەکان‬ ‫بۆ چارەسەر کردنی ملمالنێ سیاسیەکان کە ئەمەش پێچەوانەی بریاری ژمارە (‪)١٣٢٥‬‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکانە کە داوای زیاد کردنی رۆڵی ئافرەت دەکات لەو‬ ‫بریارانەی کە دەدرێت سەبارەت بە ملمالنێکان و بەرقەرار کردنی ئاشتی و ھاندانی والتانی‬ ‫ئەندام بۆ دەستەبەر کردنی چاالکانەی ئافرەت لە ھەموو بوارەکانی بریاردانی نێوخۆیی‬ ‫و ھەرێمایەتی و نێو دەوڵەتی بە گرتنەبەری میکانیزمی پێویست بۆ یەکالیکردنەوەی‬ ‫ملمالنێکان‪ ،‬ھۆکاری ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ سروشتی سیاسیەت لە دوای ناکۆکی و‬ ‫ملمالنێی سیاسی‪...‬‬ ‫بێگومان لە ئێستادا چەندین ھەنگاومان بریوە وچەندین قۆناغ چوینەتە پێش‪ .‬ئافرەتانی‬ ‫کوردستان لە ھەموو بوارەکان دا بەرەو پێشکەوتن دەچن و جێدەستی خۆیان دەردەخەن‬ ‫ئەمەش بە ھەوڵ و کۆششی ھەموو الیەک لە رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و چاالکانی‬ ‫بواری ئافرەت و دامودەزگاکانی حکومیەکان ودەسەاڵتە جیاوازەکانی بریاردانە‪.‬‬ ‫ھەر بۆیە لەم کاتەدا کە بەرەو دیاریکردنی چارەنوسی واڵت و ھەنگاو بە ھەنگاو لە‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان نزیک دەبینەوە گرنگە کە ئافرەتان کار‬ ‫بۆنەھێشتنی ھەموو ئەو بەربەستە ئابووری‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیرییە بکەن کە رێگری‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪20‬‬

‫‪16‬‬

‫لە سوودوەرگرتنی ئافرەتان لە ھەلە تازە پێشهاتەکان دەکەن بۆ داواکردنی مافەکانیان‬ ‫و بەشداربوونیان لە پرۆسەی سیاسی واڵت‪ .‬درووستکردنی قەوارەی سیاسی سەربەخۆ‬ ‫لە شێوەی دەوڵەت دەبێتە ھۆی گۆرانێکی ڕیشەیی لە سەرجەم جومگەکانی واڵت‬ ‫دا ‪ ،‬ئەوەی پەیوەستە بە باسەکەی ئێمەوە کە مەبەستمان لە دەوڵەتی کوردیە و‬ ‫جیابونەوەیەتی لە دەوڵەتی عێراق بریتیە لە؛ دروستبوونی قەوارەیەکی سیاسی نوێ کە‬ ‫دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانە کە لێرەدا شێوازێکی حوکمرانی نوێ و بە دنیابینیەکی‬ ‫جیاواز و ئەزمونێکی جیاواز لە واڵتانی دیکە دێتە کایەوە بۆیە ھەر لە سەرەتاوە ئەم‬ ‫پرۆسەیە پێویستی بە دووبارە بیر کردنەوە ھەیە لە چۆنیەتی ھاوسەنگ کردنی جۆری‬ ‫کۆمەالیەتی و جیاوازی جێندەری لە سیاسەتی بونیاتی دەولەت لە دوای ملمالنێی‬ ‫سیاسی‪ .‬وەک خاڵێکی سەرەتایش پێویستە بریار بە دەستانی سیاسی لەوە تێبگەن ‬ ‫کە نایەکسانی لە جۆری کۆمەاڵتی دا دەستکردێکی کۆمەاڵیەتی و سیاسیە و پێویستە‬ ‫شیکاری جۆری کۆمەاڵیەتی بکەن بە بەشێکی تەواوکار لە شیکردنەوەی سیاسیەکەیان‬ ‫بۆئەوەی ؛ زەمینەیەکی لەبار بۆ گۆڕانکارییەکانی خوارەوە لەسەر بنەمای جۆری‬ ‫کۆمەاڵیەتی لە پەیکەرەی دەوڵەت ساز بکرێت‪.‬‬ ‫‪ -١‬چاکسازی و ھەمواری سیستەمی یاسایی‪:‬‬ ‫پێویستە لە سەرمان بە ھەموو توانایەکمان کار بکەین بۆ ئەوەی بونیادنانی دەوڵەتی‬ ‫کوردی لەسەر بنەمای مافەکانی مرۆڤ بێ ‪ ،‬بەبێ جیاوازی ڕەگەزی یاخود ھەر جیاوازیەکی‬ ‫دیکە مرۆڤ لە سەرووی ھەموو شتێکەوە بێت ‪ ،‬ئەوەش بە نوسینەوەی دەستورێکی‬ ‫تایبەت بە دەوڵەتی کوردستان لە چوارچێوەی دەستورەکەشدا پێناسەیەکی سەردەمیانە‬ ‫بۆ باری کەسێتی بکرێت و سەرجەم ئەو برگە و مادانەی کە پەیوەستن بە مافی مرۆڤ‬ ‫ھیچ جیاوازیەکی ڕەگەزی لەخۆ نەگرێت بەڵکو بە چاوێکی یەکسان و بە یەک پێوەر لە‬ ‫مرۆڤ بڕوانێت‪ .‬سەرچاوەکانی دەستور ھەرچیەک بن دەبێ لەگەڵ جاڕنامەی جیھانی بۆ‬ ‫مافەکانی مرۆڤ و رێککەوتنامە نێو دەولەتیەکان یەک بگرنەوە ولە کاتی بوونی جیاوازی‬ ‫‪ ،‬ئەوانەی نێودەوڵەتی بااڵدەست و بنەما بن‪ .‬ئەمەش سەرەکیترین خاڵە و پێویستە‬ ‫کاری لەسەر بکرێت بۆ بە دەستھێنانی دەستورێک کە دەروازەیەک بێت بۆ بونیادنانی‬ ‫دەوڵەتێکی مەدەنی ‪ ،‬کار بکرێت بۆ ئەوەی لە سەرجەم دەسەاڵتەکانی جێبەجێکردن و‬ ‫یاسادانان کۆمەڵگەیەکی پێشکەوتومان ھەبێت‬ ‫‪ -٢‬چاکسازی لەسیستەم و میکانیزمی دەست پێڕا گەیشتنی ئاسان بە دادپەروەری و‬ ‫رۆل بینین لە ناویدا‪:‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪21‬‬

‫لەناو سیستەمی دادوەری لە ھەموو ئاستەکاندا ئافرەت بوونی ھەبێت و یەکسانی ھەبێت‬ ‫بۆ ئەوەی ھاوسەنگی کۆمەاڵیەتی بەدەست بێت ولەالیەکی تریشەوە ھەموو تاکێکی‬ ‫ئافرەت بەئاسانی بتوانێ بگاتە یاسا‪ .‬بێگومان ئەمەش ژینگەیەکی لەبار و ئامادەسازی‬ ‫پێشوەختی پێویستە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬چاکسازی لە سیستەمی ئاسایش و ناوخۆ‪:‬‬ ‫لێرەش لەسەر بنەمای جۆری کۆمەاڵیەتی جیاکاری ئەرینی بە سوودی ئافرەتان ئەنجام‬ ‫بدرێت و رێژەیان لەم سیستەمەدا ھاوسەنگ بکرێت‪.‬‬ ‫‪ -٤‬پاڵپشتی مادی و مەعنەوی دامەزراوەکانی ئافرەتان‪:‬‬ ‫ھاوکاری مادی و مەعنەوی ھەموو ئەو دامەزراوە‪ ،‬رێکخراو وسەنتەرانە بکرێت کە کار بۆ‬ ‫باڵوکردنەوەی کلتۆری یەکسانی ‪ ,‬شیاندنی ھزری و جەستەیی ئافرەت دەکەن‪.‬‬ ‫دەرەنجام ‪:‬‬ ‫ئەوەی جێگای دڵخۆشیە لەم چەند ساڵەی دوایی دا وەرچەرخانێکی بەرچاو ھاتۆتە‬ ‫ئاراوە لە بواری مافی مرۆڤ بە گشتی و مافی ئافرەت بە تایبەتی ئەمەش لە ئەنجامی‬ ‫کاری دەزگا فەرمیەکان و رێکخراوەکانی ئافرەتان و چاالکوانانی بواری مافەکانی ئافرەت‬ ‫‪ ،‬بەاڵم ھەنگاوی زۆرمان لە پێشە و چاوەڕوانی گەورەمان لە دەوڵەتی کوردستانە ‪،‬‬ ‫چونکە بە دەوڵەتی خۆمانی دەزانین و لە نەھامەتی و قوربانیدان لەو رێگایەدا لەگەڵ‬ ‫پیاودا یەکسان بوین ئەمە لە کاتێکدا ئەگەر ئەرکی سەرشانی ئافرەت قورستر نەبووبێت‬ ‫ھەروەک لە بەشەکانی ئەم باسەدا ئاماژەمان بۆ کرد‪ ,‬لێرەدا ئەوەی پێویستە بوترێت‪،‬‬ ‫ئەرکی سەرشانی ئافرەتە لەم قۆناغە ھەستیارەدا پشت بە خۆی ببەستێت و ھۆشیار‬ ‫بێت لەوەی چی پێویستە وبە چی میکانیزمێک دەتوانێت بە مافەکانی بگات ‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەم مەبەستەش ئێمەی ئافرەت ئێستا پێویستیمان بە فیدراسیونێکە کە داواکاریەکانی‬ ‫ئافرەت گەاڵڵە بکەین و ھەموو ھێزێکمان بخەینەگەڕ بۆ بەدەستھێنانی مافەکانمان‪.‬‬ ‫بە مافێکی رەوای خۆمان دەزانین کەلەسەر ئاستی دەوڵەت ھەنگاوەکانی خوارەوە بە‬ ‫کردەیی بکرێن‪ .‬‬ ‫ئافرەتی کورد وەک تاکێکی ئەم نەتەوەیە چاوی بڕیوەتە بە دەوڵەتبونی واڵتەکەی لە‬ ‫ھەمان کاتدا وەک تاکێکی ئافرەت چاوی لە بەدیهێنانی مافەکانیەتی لە چوارچێوەی‬ ‫دەوڵەتی کوردستان دا‪.‬‬ ‫دەوڵەتێک کۆتایی بە زوڵم و ستەم و توندوتیژی لەسەر بنەمای جۆری کۆمەاڵیەتی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪22‬‬

‫‪16‬‬

‫بهێنێت کە بە درێژایی مێژوو بە ناونیشانی جیاواز لە چوارچێوەی خێزان و کۆمەڵگەدا‬ ‫دەرھەق بە ئافرەت کراوە‪.‬‬ ‫رەخساندنی ھەلومەرجی لەبار بۆ ھەڵکەوتنی دەرفەتی یەکسان لە گۆڕەپانە جیاوازەکاندا‬ ‫‪ ،‬دەرگاکان وااڵ بن لە بەردەم ئافرەت بۆ پیشاندانی تواناکانی و دەرخستنی کارامەیی‪.‬‬ ‫ئەنجامدانی جیاکاری ئەرێنی لە سەرجەم سێکتەرەکانی ژیانی ئیداری و سیاسی دا‪.‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪23‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪24‬‬

‫‪16‬‬

‫یانەی سەرکەوتنی کوردان و ڕۆڵی‬

‫لە بواری سیاسی و ڕووناکبیری کوردیدا‬ ‫‪١٩٦٤ – ١٩٣٠‬‬ ‫ئەحمەد باوەڕ‬ ‫زانکۆی گەرمیان – کۆلێژی پەروەرد‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪25‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪26‬‬

‫‪16‬‬

‫پەیڤێکی بەرایی‪:‬‬ ‫بەماوەیەکی زۆر کەم پێش بەرپا بوونی جەنگی یەکەمی جیھانی و دوای جەنگ‪ ،‬ڕۆژ‬ ‫بەڕۆژ چاالکی و کاری ڕێکخراوەیی لە ناوەوەی عێراق و دەرەوەیدا دەستی بە پێکھێنان‬ ‫و چاالکی خۆی کردبوو بە تایبەتی لە الیەن زۆرێک لەو بەرپرس و کەسایەتیە سیاسی‬ ‫و سەربازییانەی عێراق و کوردەوە کە پێشتر لە کار و باری دەوڵەتی عوسمانیدا‬ ‫کاربەدەست بوون و دواتر گەڕابوونەوە واڵتی عێراق لەوانە ھاتنە کایەوەی ھەردوو‬ ‫ڕێکخراوی نھێنی‪ :‬کۆمەڵەی پاسەوانی سەربەخۆ‪( :‬جمعیە حرس االستقالل)‪ ،‬کۆمەڵەی‬ ‫پەیمان‪(:‬جمعیە العھد) و ئەوانەشی کە دواتر لە زۆربەی شارو ناوچەکانیدا و ھەریەکە‬ ‫و بۆ مەستێک بە پێی پەیڕەوی ناوخۆیان سەرچاوەیان دەگرت ولقی تایبەت بەخۆیان‬ ‫کردەوە‪ .‬‬ ‫شان بەشانی ئەوانەش چ لەناوچە کورد نشینەکانی باشوری کوردستان و شاری‬ ‫بەغداشدا وردە وردە ھەمان ھەڵوێست دووبارە بوەوە و بۆ نموونە لە شارێکی وەک‬ ‫سلێمانی ئەودەمانەداو بەتایبەتی لە (‪٢‬ی نیسانی ‪ )١٩٢٦‬دا‪(:‬کۆمەڵەی زانستی –‬ ‫الجمعیە المعرفیە) و لە پاییزی ھەمانساڵیشدا بەسەرۆکایەتی ئیسماعیل حەقی شاوەیس‬ ‫(‪( :)١٩٧٦ -١٨٩٦‬کۆمەڵەی زەردەشتی – الجمعیە الزردشتیە) پێک ھات‪ .‬بەاڵم‬ ‫بۆ سااڵنی دواتر سەرەڕای کردنەوەی چەندین ڕێکخراوو لقی تر‪ ...‬لەشارێکی وەک‬ ‫بەغدای پایتەختیشدا کۆمەڵە یان ڕێکخراوی‪(:‬یانەی سەرکەوتنی کوردان – نادی‬ ‫االرتقاء الکردی) بە شێوازێک ھاتەکایەوە‪ .‬کە وەک ناوەندێکی ڕووناکبیریی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‬ ‫و زانستی‪ .‬لەسەرەتای سییەکانی سەدەی بیستەمی ڕابووردوودا و بەرێپێدانی‬ ‫وەزارەتی ناوخۆی عێراق لە سەردەمی پاشایەتی ئەو کاتەدا بارەگای خۆی کردەوە کە‬ ‫بەیەکێک لەو ھەنگاوە گرنگ و زیندووانەی ڕووناکبیران و دەستەی دەستەبژێر (نخبە)‬ ‫ی ڕووناکبیریی کوردی دادەنرێت کە لەگەڵیدا توانیبێتی کۆمەڵێک کەسایەتی دیار‬ ‫و پیاوی کۆمەڵ و خوێندکاری پەیمانگا و زانکۆی ئەو دەمانەی کورد لەو شارەو لە‬ ‫ناوچەکانی تری باشووری کوردستاندا لەدەوری چاالکییەکانی خۆی کۆکردبێـتەوە‪ ،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪27‬‬

‫ھاوکات بەسەریەکەوە ھەوڵەکانیشی لەوەدا گیرساوەتەوە و سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬کە دواتر‬ ‫ئومێدی گەورەترو باری کۆمەڵگەی کوردەواریی تاڕادەیەک بە ئاقارێکی باشتر و لەبار‬ ‫تردا بەرێت‪ .‬تەنانەت لەم ھەلومەرجەداو بەشێک‪((:‬لە خوێندەواران و پیاوە کوردەکانی‬ ‫چەرخی عوسمانی‪ ،‬بڕوایان وابوو کە چەک ھەڵگرتن بۆ سەندنی مافی نەتەوەی کورد‪،‬‬ ‫ڕێگەیەکی دڕکاوی و سەخت و بێ ئامانجە و بەڵکو زیانبەخشەو بەالی ئەوانەوە نەتەوەی‬ ‫کورد تائەمڕۆ واتە(ساڵی ‪ )١٩٣٠‬تا بەگوێی نقومی زەریای نەزانینە‪ ،‬ناتوانێت بەو کارە‬ ‫چەکدارییە ھەڵسێت لەبەر ئەوە پێویستە بەر لە چەک ھەڵگرتن نەتەوەی کورد خوو‬ ‫بداتە زانین و زانست و باڵو کردنەوەی خوێندەواریی))‪ .‬ھەرچەندە تا ئەو دەمانەو سااڵنی‬ ‫دواتریش لە بەشی باشووری کوردستان (عێراق) دا‪ ،‬چرای کوردایەتی و بزووتنەوەی‬ ‫ڕزگاریخوازی گەلی کورد بەڕێبەرایەتی کەسایەتیەکی ناسراوی وەک شێخ مەحموودی‬ ‫حەفیدی مەلیکی کوردستان (‪ )١٩٥٦ – ١٨٨٢‬لە خۆ ئامادەکردن و ڕێکخستنەوەی‬ ‫ھێرشکردنێکی تازەو سەنگەر گرتنێکی نوێتریدا بووە‪ ،‬دژ بە حکومەتی عێراقی پاشایەتی‬ ‫و فەرمانڕەوایانی بەریتانیا لەم واڵتەدا‪ .‬سەبارەت بەناڕەزایی و داواکاریەکانی گەلی کورد‬ ‫و پێک ھێنانی سیستەم و دەسەاڵتێک‪ ،‬کە ھەموو ویست و تایبەتمەندیەکانی کۆمەاڵنی‬ ‫خەڵکی کوردستان بھێنێـتەدی‪ .‬بەتایبەتی لەو ھەلو مەرج و سەروبەندە بەدواوە‪ ،‬کە‬ ‫ڕاپەڕینی (‪٦‬ی ئەیلولی ‪ )١٩٣٠‬لەبەر دەرگای سەرای شاری سلێمانی دا‪ ،‬دژ بەدام‬ ‫و دەزگا سەرکوتکەرەکانی دەسەاڵتی پاشایەتی و فەرمانڕەوایانی بەریتانیا لە عێراق‬ ‫و باشووری کوردستاندا ھاتەکایەوەو وەک ئەوەی لە دەرئەنجامیدا ژمارەیەکی زۆر لە‬ ‫خەڵکی ئەو دەمانەی کوردستان و شاری سلێمانی تیایدا بریندار و بوونە قووربانی‪.‬‬ ‫پاشان ئەو ھێرش و ھەڵمەتە گەورەیەی شێخ مەحموودی حەفیدی بەدوادا ھات‪ ،‬کە‬ ‫تیایدا توانی لە بەشی ڕۆژھەاڵتی کوردستان و لە گوندی (پیران) ەوە بۆ جارێکی دی‬ ‫سنوور ببەزێنێتەوەو بێتەوە باشووری کوردستانەوە ھاوکات لە‪٥( :‬ی نیسانی ‪ )١٩٣‬داو‬ ‫لە دەرئەنجامی بەرپابوونی (شەڕی ئاوباریک)ی بەناوبانگدا‪ ،‬کە لە ناوچەی بناری گلی‬ ‫گەرمیان و بە ھاوکاری و پشتگیریەکی تەواوی گەورەی ھێزی سوارەو ھۆز و خێڵەکانی‬ ‫کورد‪ ،‬بەتایبەتی دانیشتوانی ناوچەی گەرمیان‪ ،‬توانیان بەرانبەر بە ھێزی ئاسمانی‬ ‫پاشایەتی بەریتانی و سوپای عێراقی بجەنگن و بۆ جارێکی دی ئەوە بھێننەوە‬ ‫یادی نەیاران و داگیرکەرانی واڵتی کوردستانەوە‪ ،‬کە ئەم گەلە بە بەردەوامی لەسەر‬ ‫داواکارییەڕەواکانی خۆی بەردەوام دەبێت و ھەر لەو پێناوەشدا ئامادەیە شەھادەتی‬ ‫گەورەو قوربانی گەورەترو زیاتری بۆ بدات‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪28‬‬

‫‪16‬‬

‫ کۆمەڵە یاخود بڵێین ڕێکخراوی (یانەی سەرکەوتنی کوردان) یش‪ .‬وەک‬ ‫پێشتر ئاماژەی بۆ کرا‪ .‬وەک ناوەندێکی (ڕووناکبیریی ‪ -‬کۆمەاڵیەتی) ھەرچەندە‬ ‫لەالیەن دەسەاڵت و وەزارەتی ناوخۆی عێراقی پاشایەتی ئەوکاتەوە ڕێ بەکردنەوەی‬ ‫بارەگای سەرەکی و چاالکیەکانی درابوو‪ ،‬ھاوکات پەرلەمانتار و کەسایەتیەکی ناسراوی ‬ ‫ئەودەمانەی وەک مەعرووف جیاووک باڵەکی (‪ )١٩٥٨ – ١٨٨٥‬تەنانەت ماڵەکەی ‬ ‫خۆیشی بۆماوەی (‪ )١٣‬سیازدە ساڵی تەواو بۆ بکاتە بارەگای سەرەکی‪ .‬ئەمەش بۆ‬ ‫خۆی دەروازەیەکی کراوەی گرنگ و ڕۆشن بووە‪ ،‬کە تاڕادەیەکی دیار و بەرچاو‪ ،‬بەڕووی‬ ‫چاالکی و لێکدی نزیک بوونەوەی ژمارەیەکی زۆر لەخەڵکی ناودار و ڕووناکبیرو کاسبکار‬ ‫و قوتابی ئەو کاتەی کوردستان و بەتایبەتی ئەوانەیان کە لە شاری بەغداد دەژیان و‬ ‫دەیانخوێند کرا بووەوە‪ ،‬واتە بەسەریەکەوە ئەم کۆمەڵەو ڕێکخراوەی کوردان و کۆمەڵی‬ ‫کوردەواریی بوو بووە مەکۆی پێکەوە بەستن و گرد بوونەوەیان لە ئاوا ناوەندێکدا‪ ،‬کە‬ ‫ئومێدی ئەوەی لـێ بکرێت‪ ،‬بەوەی لە دواڕۆژدا و لە ھەموو‪(( :‬لیوا و قەزا و ناحیەکانی‬ ‫باشووری کوردستاندا لقی خۆی بکاتەوە))‪.‬‬ ‫ بەواتایەکی دی یانەی سەرکەوتنی کوردان لەبەر ئەوەی ھەر لە سەرەتای‬ ‫دامەزراندنییەوە قۆرت و کۆسپێکی گەورەی لە ڕووی دارایییەوە ھاتۆتە پێش‪ ،‬بۆیە بە‬ ‫تەواوی نەیانتوانیووە وەک پێویست‪ ،‬ئەو ھەنگاوەیان‪ ،‬جێ بەجێ بکەن و لە ھەمانکاتدا‬ ‫و بەڕادەیەکی زۆر پشتی بەو کۆمەک و یارمەتی و دەست گرۆییانە بەستووە‪ .‬کە لەالیەن‬ ‫کۆمەاڵنی خەڵکی کوردستان و کوردە دەوڵەمەندو دەست ڕۆیشتووەکانی ئەوکاتەی‬ ‫شاری بەغدای سااڵنی سیەکان و چلەکان ء پەنجاکانی سەدەی بیستەمی ڕابردووەوە‬ ‫بۆ دەستە بەر ببێت‪ .‬بەجۆرێک وردەکاریەکانی ئەمانەو الیەنە جۆر بەجۆرەکانی تری‬ ‫یانەی سەرکەوتن زیاتر لە چوار چێوەی ئەم نووسین و لێکۆڵینەوەیەماندا ڕەنگ‬ ‫دەداتەوە و تاڕادەیەکی باش سەرچاوەدەگرێت‪ ،‬کە یانەی سەرکەوتنی کوردان وەک‬ ‫یەکێک لەچاالکیە ڕووناکبیرییەکانی خۆیدا بەناوی‪(( :‬یادگاری یانەی سەرکەوتن))‬ ‫واتە (باربو) ەوەو لە چوارچێوەی (‪ )٩٦‬ی الپەڕەی مام ناوەندیدا بە چاپی گەیاندوەو‬ ‫دواتریش ھەر لە شاری بەغدا باڵوی کردۆتەوە‪ ،‬کە بۆ خۆی نرخێکی مێژوویی زۆر‬ ‫گرنگی ھەیە و لەگەڵ ئەوەشدا دەبێتە کەرەستەیەکی خاوی بایەخدار و دەوڵەمەند بۆ‬ ‫ھەموو ئەو نووسەر و توێژەرو لێکۆڵیارانەی‪ ،‬کە بیانەوێت لە داھاتوودا لێکۆڵینەوەو بە‬ ‫دوادا چوونی زانستی و گونجاوی خۆیان سەبارەت بەڕێکخراوی‪( :‬یانەی سەرکەوتنی‬ ‫کوردان ) و چاالکیە جۆر بەجۆرو ھەمەالیەنەکانی ئەو ڕێکخراوە ڕووناکبیریی و پیشەیی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪29‬‬

‫و کۆمەاڵیەتیەی کورد بکات‪ .‬ھەروەھا لەحاڵێکیشدا ئەگەر بمانەوێت بەوردی و زیاتر‬ ‫قسە لەسەر شێواز و چۆنێتی دامەزراندن و شوناسنامەی ئەندامان و پەیڕەوی ناو‬ ‫خۆو ئامانجە بااڵکانی بکەین‪ .‬ئەوا ئەبێت تاڕادەیەک‪ ،‬زۆربەی ئەوالیەن و تەوەرانەشی‬ ‫ڕوون بکەینەوە کە ڕێکخراوی ناوبراو لە ماوەی ئەو چەندین ساڵەی تەمەنیدا بەجێی‬ ‫ھێناون‪ .‬یان ویستوویەتی ڕۆژ بەڕۆژ بە جێیان بھێنێت‪ ،‬بەوردی باسیان لێوە بکەین و ‬ ‫بەشێوازێکی پوخت قسەیان لە بارەوە بکەین‪ ،‬ماوەتەوە بڵێین‪ :‬بەسەریەکەوە ناوەرۆکی‬ ‫تەواوی ئەم لێکۆڵینەوەکەمان لە دەرئەنجامی پشت بەستن بەکۆمەلێک سەرچاوەی‬ ‫جۆر بەجۆر و ھەروەھا دیکۆمێنت و بەڵگەنامەی باڵونەکراوەی‪((:‬خانەی نووسراو و‬ ‫بەڵگەنامەکان ‪ -‬دارالکتب والوپائق ))ی عێراق‪ ،‬کە لە دەزگای ئەکادیمیای کوردی و‬ ‫لەڕێگای کاک دکتۆر عەبدولفەتاح عەلی یەحیا بۆتانییەوە بەدەستمان گەیشتووەو‪ .‬وەک‬ ‫ئەوەی لە لیستی پەراوێز و سەرچاوەکاندا بەوردی ئاماژەیان بۆکراوە داڕشتۆتەوە‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی بەسەریەکەوە لیکۆڵینەوەکە لە پەیڤێکی بەرایی و‪ ،‬لەگەڵ پێنج تەوەری‬ ‫سەرەکی و دەرئەنجامی کۆتایی پێک ھاتووە‪ ،‬سەرەڕای کورتەی لێکۆڵینەوە بەھەریەک‬ ‫لە زمانی عەرەبی و ئینگلیزی‪ .‬وەک لە خوارەوەداو بەپێی پێویست لە سەریان وەستاوین‬ ‫و ناوەرۆکی ھەر یەکەیانمان لەشوێنی گونجاوی خۆیدا ڕوون کردۆتەوە‪.‬‬ ‫تەوەری یەکەم‪:‬‬ ‫ھەنگاوە بەراییەکانی دامەزراندنی یانەی سەرکەوتنی کوردان ‪١٩٣٠‬‬ ‫ دوای ھەوڵ و کۆششێکی زۆر و بێ وێنەی کەسایەتی ناسراوی کورد مەعرووف‬ ‫جیاووک باڵەکی و نوێنەری شاری ھەولێر لەئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لەماوەی‬ ‫(‪ )١٩٣٠ – ١٩٢٨‬کە ھێشتا واڵتی عێراق نەبوو بووە دەوڵەتێکی سەربەخۆو ئەندام‬ ‫لەڕێکخراوی نێو دەوڵەتی (کۆمەڵەی گەالن ‪ -‬عێبە االمم) دا‪ ،‬بە ڕاوێژکردن لەگەڵ‬ ‫چەند کەسایەتیەکی تری کوردی ئەوکاتەی شاری بەغدا دا کەدواتر بەشێکیشیان‬ ‫لەپرۆسەی داواکاری و پالنەکەیاندا بۆ دامەزراندنی یانەی سەرکەوتنی کوردان‪( :‬خۆیان‬ ‫کێشاوەتەوە) ‪ ،‬داواکاریەکیان لە (‪٩‬ی شوباتی ‪ )١٩٣٠‬ەوە داوەتە وەزارەتی ناوخۆی‬ ‫عێراقی و لەگەڵیشدا ھەریەک لە کەسایەتیە ناسراوەکانی وەک‪(( :‬پارێزەر ئەحمەد‬ ‫موختار بەگی زەھاوی کە پێشتر دەرچووی قوتابخانەی جەنگی عوسمانی بووەو یوزباشی‬ ‫محەمەد عەلی بەگ عەبدولعەزیز و پارێزەر عارف بەگی پشدەری مۆریان کردووە))‪.‬‬ ‫ھەروەھا دوای ھەوڵێکی زۆر و دوای چەند مانگێک چاوەڕوانی ئەوسا وەزارەتی ناوخۆی‬ ‫عێراق بەتایبەتی لە سەردەمی یەکەمین وەزارەتی نوری سەعید دا (‪٢٣‬ی مارتی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪30‬‬

‫‪16‬‬

‫‪ ١٩ – ١٩٣٠‬ی تشرینی یەکەمی‪ )١٩٣١‬دا‪ ،‬کە دەکاتە سیازدەیەمین وەزارەتی عێراقی‬ ‫لەسەردەمی فەرمانڕوایەتی پاشایەتی شا فەیسەڵی یەکەم (‪ )١٩٣٣ – ١٨٨٣‬داو ‬ ‫لەودەمانەشدا‪ ،‬کە جەمیل مەدفەعی (‪ )١٩٥٨ – ١٨٩٠‬وەزیری ناوخۆی بووە سەرەڕای ‬ ‫فشار و پەیوەندیەکی تەلەفۆنی لەالیەن باڵوێزی ئەوکاتەی بەریتانیاوە لە واڵتی عێراق‬ ‫لەسەر ناوەرۆکی داوا کاریەکەیان ڕازی بوون و بڕیاری کۆتایی لەسەر کردنەوەی یانەی‬ ‫سەرکەوتنی کوردان دراوە‪ .‬‬ ‫ جگە لەوەش بە نووسراوێک کە ژمارە فەرمیەکەی وەک لە نامیلکەی یادگاری یانەی‬ ‫سەرکەوتن (نادی االرتقاء الکردی) ژمارە (‪ )١‬واتە (باربو) کە ھەر لە باڵو کراوەکانی‬ ‫یانەی سەرکەوتن خۆیەتی و بریتییە لە ژمارە (‪ )٦٨٩٥‬و لە ڕێکەوتی ( ‪ ٢٠ - ١٩‬ی‬ ‫مایسی ‪ )١٩٣٠‬و بڕیاری کۆتایی لەسەر کردنەوەی دراوەو ھاوکات ئیمتیازەکەشی دراوە‬ ‫بەمەعرووف جیاووک باڵەکی و لەگەڵ ئەوەشدا وەزارەتی ناوخۆی عێراقی پاشایەتی‬ ‫لەالیەن خۆیانەوە یارمەتیەکی سااڵنەی بەردەوامیان بۆ درێژەدان بە کارو چاالکیە‬ ‫جۆر بەجۆرەکانی بڕیوەتەوە‪ ،‬کە بەسەریەکەوەو بۆ ماوەیەکی زۆر بریتی بووە لە‬ ‫نزیکەی (‪ )٤٠٠‬دیناری عێراقی تەواوی ئەوکاتە‪ ،‬جا ھەرچەندە یانەی سەرکەوتنی‬ ‫کوردان جگە لەو یارمەتیەی‪ ،‬کە لە الیەن وەزارەتی داراییەوە وەریانگرتووە تاڕادەیەکی‬ ‫زۆریش پشتیان بەو ئابوونە(اشتراک) ی ئەندامەکانی بەستووە‪ ،‬کە لەڕێگای ئەوانەوە‬ ‫کۆیان کردۆتەوە و بەپێی بەڵگەنامەکانی وەزارەتی ناوخۆی عێراق و تا ساڵی (‪)١٩٦١‬‬ ‫ژمارەیان گەیشتۆتە نزیکەی (‪ )٢١٥٩‬ئەندام‪ .‬کەچی لەوالشەوە بەھەمان شێوەی یانەی‬ ‫سەرکەوتنی کوردان ھەمان بڕی (‪ )٤٠٠‬دیناری سااڵنە بۆ کارو چاالکیەکانی (کۆمەڵەی‬ ‫مەبەستە چاکەکانی ئیسالمی – جمعیە المقاێد الخیریە االسالمیە) عێراقیش ھەر لەالیەن‬ ‫وەزارەتی دارایی عێراقەوە سەرفکراوە‪ .‬ھەروەھا دواتریش لە ڕێکەوتی (‪ )١٩٣٠ /٥ /٣٠‬دا‬ ‫و لە ڕێوڕەسمێکی بەرفراوان و ئاھەنگێکی جەماوەریی گەورەدا‪ ،‬کە لە(سینەما ڕۆیال)‬ ‫ی شاری بەغدا بەڕێوەچووە و خەڵکێکی زۆر لەو بۆنەیەدا بەشداریان کردووە‪.‬‬ ‫ دوا بەدوای ئەوەش ھەڵبژاردنێکی تایبەتیان ئەنجامداوە و لە چوارچێوەشیدا‬ ‫ژمارەیەک کەسایەتی ڕووناکبیر و پیاوانی ئایینی دیاری ئەو سەروبەندەی کوردەواریی‬ ‫و بەتایبەتی شاری بەغدا خۆیان بۆ‪ (( :‬دەستەی بەرێوەبردنی ))‪ .‬یانەی سەرکەوتنی‬ ‫کوردان پااڵتوەو لە ھەمانکاتیشدا‪ ،‬ھەروەک وەک غەفووری میرزا کەریم باسی لێوە‬ ‫کردووە و نامیلکەی‪( :‬یادگاری یانەی سەرکەوتن) یش ئاماژە بۆ وردەکاریەکانی ئەو‬ ‫ڕۆژەو ئەو ڕێوڕەسمەکە دەکات‪ ،‬ھەریەک لە مەعرووف جیاووک باڵەکی و خەڵەف‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪31‬‬

‫شەوقی ئەمین داودی (‪ )١٩٣٩ – ١٨٩٨‬ڕووناکبیر و ڕۆژنامەنووس تیایدا وتاریان‬ ‫خوێندۆتەوە‪ ،‬بەجۆرێک ناو و ژمارەی دەنگەکانیانیشی بەم شێوەیەی الی خوارەوە‬ ‫دەستنیشانکردووە‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئیبراھیم ئەفەندی حەیدرەی ‪ ٥٢‬دەنگ‬ ‫‪ -٢‬محەمەد ئەمین زەکی بەگ ‪ ١٠٧‬دەنگ‬ ‫‪ -٣‬مەعرووف جیاووک باڵەکی ‪ ١٦٠‬دەنگ‬ ‫ ‪ ١٠٢‬دەنگ‬ ‫‪ -٤‬مەحموود جەودەت بەگ‬ ‫‪ -٥‬عەبدوڵال لوتفی ‪ ٨٧‬دەنگ‬ ‫‪ -٦‬خەڵەف شەوقی داودی ‪ ٩٤‬دەنگ‬ ‫‪ -٧‬محەمەد عارف ئەفەندی ‪ ٨٦‬دەنگ‬ ‫‪ -٨‬ئەحمەد ئاغای کەرکوکلی ‪ ٦٣‬دەنگ‬ ‫‪ -٩‬پارێزەر عارف ئەحمەد پژدەری ‪ ٥٨‬دەنگ ‬ ‫ وەک ڕووداوێکی مێژوویی سەرھەڵدان و دامەزراندنی ئەم کۆمەڵەو ڕێکخراوەی‬ ‫کورد لە شاری بەغدا بەڕادەیەکی سەرنج ڕاکێش لەالیەن ناوەندەکانی ڕاگەیاندن‬ ‫و ڕۆژنامەوانی کوردی و عێراقی و تەنانەت واڵتانی دەرەوەشدا باسیان لێوەکردووەو‬ ‫بایەخی تایبەتیان پێداوە لە وانە‪ :‬ڕۆژنامەی (ژیان) لە شاری سلێمانی‪ ،‬گۆڤاری زاری‬ ‫کرمانجی (‪ )١٩٣٢ / ٧ / ٢٣ – ١٩٢٦ / ٥ /٢٥‬حوسێن حوزنی موکریانی (‪١٨٩٣‬‬ ‫ ‪ )١٩٤٧‬لە شاری ڕەواندز‪ ،‬ڕۆژنامەی (کرکوک) لە شاری کەرکووک و ھەروەھا‬‫ڕۆژنامەکانی (البالد) و ڕۆژنامەی (االحرار) ی بەیروتیش لە باسکردنی دامەزراندن و‬ ‫کردنەوەی یانەی سەرکەوتنی کورداندا وای لێک داوەتەوە ئەو کەسایەتیانەی‪ ،‬کە بۆ‬ ‫دەستەی بەڕێوەبردنی یانەی سەرکەوتنی کوردان ھەڵبژێردراون بەزۆری لەوانەن‪ ،‬کە‬ ‫پشتگیری لە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی کورد و سەربەخۆیی کوردستان دەکەن‪.‬‬ ‫وێڕای ھەموو ئەوانە زۆر جاریش وا ھەڵکەوتووە‪ ،‬کە گۆڤاری گەالوێژ (‪)١٩٤٩ – ١٩٣٩‬‬ ‫ی بە ناوبانگیش‪ ،‬کە ھەریەک لە ئیبراھیم ئەحمەد (‪ )٢٠٠٠ – ١٩١٤‬و شێخ عەالئەدین‬ ‫سوجادی (‪ )١٩٨٤ - ١٩٠٧‬بۆ ماوەی دە ساڵی تەواو دەریانکردووەو بەزۆربەی ناوچەکانی‬ ‫باشووری کوردستان و تەنانەت واڵتانی دەوروبەرو دەرەوەشیدا باڵویانکردۆتەوە‪ ،‬بەشێک‬ ‫لە ھەواڵ و چاالکیەکانی ڕێکخراوی (یانەی سەرکەوتنی کوردان) یان لەسەر الپەڕەکانی‬ ‫گۆڤارەکەیاندا باڵوکردۆتەوەو بەوردی بایەخی تەواویان پێداوە‪.‬‬ ‫ھەروەھا لەالیەکی تریشەوە دامەزراندن و ھاتنەکایەوەی یانەی سەرکەوتنی کوردان وەک‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪32‬‬

‫‪16‬‬

‫ڕێکخراوێکی پیشەیی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و زانستی لەشاری بەغدای ئەو ڕۆژگارەدا‪ ،‬بەزۆری‬ ‫بۆتە جێی سەرنج و پیاھەڵدانی ژمارەیەکی زۆر لە ئەدیب و نووسەرو شاعیرانی کوردی‬ ‫ئەو دەمانەو ھەریەکەو بەجۆرێک و بەسەلیقەی ئەدەبی خۆی ستایشیانکردووەو ھۆنراوەی‬ ‫خۆیانیان بۆ ھۆنیوەتەوە بەتایبەتی ئەدیبان و شاعیرانی ناسراوی وەک‪ :‬حاجی تۆفیقی‬ ‫پیرەمێرد (‪ )١٩٥٠ – ١٨٦٧‬لە شیعری (ئەسما لە سەما کە دێتە خوارێ‪ ..‬ناوی باش‬ ‫نوری لەسەر ئەبارێ تاد ) ھەروەھا لە شیعرێکی تریدا‪ ،‬کە بەبۆنەی دەرچوونەوەی‬ ‫گۆڤاری گەالوێژی نووسیوەو بەناونیشانی‪ ( :‬گەالوێژ ئەدرەوشێتەوە) لەبڕگەیەکیدا‬ ‫دەڵێت‪ :‬یانەی سەرکەوتن بە تۆ ڕووناکە‪ ....‬کوردستان بە ڕووی تۆ فەرەحناکە‪، )...‬‬ ‫ھاوکات دەروێش حوسێنی خانەقین (‪ ) ٩٧٨ /١١/١٤ – ١٨٩٥‬یش لەشیعری (کە چاوم‬ ‫کەوتە قوتعەی یانەی سەرکەوتن) ‪ ،‬لە ناوچەی گەرمیان و کەالری ئەوکاتەوە مینە جاف‬ ‫(‪ )١٩٦٥ – ١٩١١‬لە پارچە شیعری‪( :‬بۆیانەی سەرکەوتن) دا کەوتۆتە ستایشکردنی و‬ ‫وەک لە بەشێکیدا دەڵێت‪(:‬بژی ئەی یانەی سەرکەوتن و سەربەرزی کوردان‪ ...‬بەدایم‬ ‫شادو سەربەرزبی ھەتا دەوران ئەکات دەوران‪ )..‬و لە ھەمانکاتیشدا مینە جاف بڕی‬ ‫(‪ )١٠‬دیناری تەواویشی لە ساڵی (‪ )١٩٤٣‬دا و وەک یارمەتیەک بەیانەی سەرکەوتنی‬ ‫کوردان بەخشیوە‪ .‬جگەلەوەش شێخ نوری شێخ ساڵح (‪ )١٩٥٨ – ١٨٩٦‬لە بڕگەو‬ ‫پارچە شیعری بۆ یانەی سەرکەوتنیدا‪ ،‬کە لە نزیکەی (‪ )٢٠‬بەیتی شیعری پێکھاتووەو‬ ‫لە بەشێک لە بڕگەکانی کۆتاییدا نووسیوویەتی‪( :‬گورج ھاتە تەکەللم وتی‪ :‬ئەم عەیش‬ ‫و سرورە ئەم شایی و سووڕە‪...‬بۆ یانەی سەرکەوتنە ئەم عالەمە شادان ھاتوونەتە‬ ‫جەوالن‪ ، )...‬مەال مەحموودی بێخوود (‪ )١٩٥٥ - ١٨٧٨‬یش لە پارچە شیعری‪:‬‬ ‫(یانەی سەرکەوتن کە نادی ناوە‪ ..‬لە شاری بەغدا بیناکراوە‪ ، )...‬ئەحمەد موختار جاف‬ ‫(‪ )١٩٣٥ - ١٨٩٧‬لە پارچە شیعری‪(:‬باعیسی ھێزی دڵ و پشت وپەنایی بێ کەسان‪..‬‬ ‫یانەی سەرکەوتنی قەومی نەجیبی کوردەکان ) ‪ ،‬ئەسعەد مەحوی (‪،)١٩٧٦ - ١٨٩٨‬‬ ‫کە لەم بۆنەیەدا دەنووسێت‪( :‬یانەی سەربەستیە سەربەست ئەکات الوانی کورد‪ )...‬و‬ ‫ھەروەھا میرزا محەمەد حوسێن زەنگەنەش لە پارچە شیعری (ھات ھاتی کورد) دا بە‬ ‫کوردیەکی لوڕی و بە ھەستێکی خاوێنەوە بۆ یانەی سەرکەوتنی نووسیوە‪( :‬گوشی‬ ‫بە داخواھان نادی گەر بکەیم‪ ..‬یانەی سەرکەوتن پوڕ زەڕبکەیم‪ ،)...‬لەالیەکی تریشەوە‬ ‫شاعیرانی کوردی وەک‪ :‬شێخ سەالمی عازەبانی (‪ )١٩٥٩ / ٣ /٣ - ١٨٩٢‬بەبۆنەی‬ ‫کۆچی دوایی و لە شیوەنێکی مەعرووف جیاووک باڵەکیدا و لە بەشێکی شیعرێکیدا‬ ‫نووسیویەتی‪(:‬کێ بیکاتەوە یانەی سەرکەوتن بۆ کوردی مەزن‪ ..‬دایم ھەوڵی بێ ھەر بۆ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪33‬‬

‫یەکگرتن بە کوێری دوژمن‪ ، )...‬ھاوکات لە واڵتی شام و ڕۆژئاوای کوردستانەوە قەدری‬ ‫جان (‪ )١٩٧٢ -١٩١١‬بە کورتە وتارێک لە ڕۆژنامەی (ڕۆژا نو)‪ ،‬ژمارە (‪ )١٩‬ی ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٤٣‬یدا کەوتۆتە ستایشکردنی یانەی سەرکەوتنی کوردان و ئەوانەی پاڵپشتیان‬ ‫لێکردووە‪ .‬ھەروەھا عوسمان عەونی (‪ )١٩٩٢ - ١٩١٤‬شاعیریش بەھەمان تەرزی ئەوانی‬ ‫پێشوو ھەریەکەو بەشێوازێک دڵ و دەروونی خۆیانەوە بۆ یانەی سەرکەوتنی کوردان و‬ ‫دامەزراندنی کردۆتەوەو لە بارەیەوە نووسیویانە‪ .‬‬ ‫ ئەوەشی جێی سەرنج و وەبیر ھێنانەوە بێت یانەی سەرکەوتنی کوردان بە‪(( :‬پێی‬ ‫پێڕەوی یانەکە ھەر نۆ مانگ جارێک ئەندامانی تازەی بۆ یانە)) ھەڵبژاردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نازانم مامۆستا غەفووری میرزا کەریم پشتی بە چ نوسراو و سەرچاوەیەک بەستووە‪.‬‬ ‫چونکە ئەوەی لەبیر کردووە کە ھەریەک لە‪(( :‬میرزا فەرەج شەریف‪ ،‬شێخ عەلی‬ ‫قەرەداخی و بەشیر موشیر)) یش لەھەمان ھەڵبژاردندا خۆیان پااڵوتووە و بەشداریان‬ ‫کردووە و بۆ دەستەی بەڕێوەبەرێـتی یانەی سەرکەوتن دەرچوون‪ ،‬جگە لەوەی بە‬ ‫ڕێککەوتن و ڕازی بوونی ھەموو ئەندامانی دەستەی بەڕێوەبردن کەسایەتی و پیاوی‬ ‫ئایینی ناسراو ئیبراھیم ئەفەندی حەیدەری (‪ )١٩٣١ -١٨٦٤‬بۆ سەرۆکایەتی یانەی‬ ‫سەرکەتن و مەعروف جیاووک باڵەکی بۆ باوەڕ پێکراوی گشتی یانە دەستنیشانکران‪،‬‬ ‫بەاڵم لە قۆناغی دوای مەعرووف جیاووک و بە تایبەتی لە ساڵی ‪ ١٩٥٤‬بەدواوە‬ ‫ئیدی سەرۆکایەتی یانەی سەرکەوتن و ھەوڵدان بۆ زیندوکردنەوەی بانەی سەرکەوتن‬ ‫لەالیەن بەشێک لەم کەسایەتیە دیارانەی کوردەوە بووە لەوانە‪(( :‬پارێزەر مەحموود‬ ‫بابان‪ ،‬دکتۆر ھاشم دۆغرەمەچی‪ ،‬پارێزەر ئیبراھیم ئەحمەد‪ ،‬دکتۆر سدیق ئەتروشی‪،‬‬ ‫ئەندازیار ڕەشید عارف‪ ،‬مارف خەزنەدار‪ ،‬دکتۆر نوری فتوحی‪ ،‬عەبدولقادر حیشمەت‪،‬‬ ‫محەمەد بریفکانی ))‪.‬وەکو وتمان سەرەتا بۆماوەی (‪ )٢‬دوو ساڵی تەواو بارەگای‬ ‫یانەی سەرکەوتن لە خانوەکەی ماڵی مەعرووف جیاووک باڵەکی خۆیدا بووە‪ ،‬کە لەو‬ ‫سەردەمەدا لە گەڕەکی (گوب) ی بەرامبەر بەوەزارەتی بەرگری ئەوکاتەی عێراقدا‬ ‫بووە لە شاری بەغداو ڕۆژانە کاروباری یانەی سەرکەوتنیان بەڕێوەبردووە‪ .‬بەاڵم وەک‬ ‫پێشتریش ئاماژەی بۆکرا مانەوەی بارەگای کۆمەڵە لەماڵی مەعرووف جیاووک باڵەکیدا‬ ‫و بەسااڵنی دواترەوە گەیشتۆتە سیازدەساڵی تەواو‪ ،‬کەچی بۆ ساڵی دواتر و وەک ئەو‬ ‫نەریتەی کە لە پێڕۆی ناوخۆیی (یانەی سەرکەوتنی کوردان) دا ھاتووە کە ئەبێت ھەر‬ ‫(‪ )٩‬نۆمانگ جارێک دەستەیەکی نوێ بۆ بەڕێوەبردنی کارو باری یانەی سەرکەوتن‬ ‫ھەڵبژێردرێتەوە مامۆستا شاکیر فەتاح (‪ )١٩٨٨ - ١٩١٤‬لە ڕێکەوتی ( ‪)١٩٣١ /٤ /٣‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪34‬‬

‫‪16‬‬

‫داو لە نووسینێکیدا بەناونیشانی‪( :‬یانەی سەرکەوتن) ەوە وێنەیەکی زۆر وردی ئەو‬ ‫ڕۆژگارەی بۆ گرتووین و وەک ئەوەی لە بەشێکیدا دەنووسێت‪(( :‬بەیانی ھەینی لەسەر‬ ‫جاڕدانی یانە لە ڕۆژنامەکانی بەغدادا چوومە یانەی سەرکەوتن شوێنەکەی جمەی دەھات‬ ‫لەبەر ھاتووان‪ ،‬نزیکی (‪ )٧٠‬کورد لە ھەموو ڕەنگە‪ :‬لە پیاوانی گەورە‪ ،‬دەوڵەمەندان‪،‬‬ ‫مەالیان‪ ،‬سەرکۆماران‪ ،‬شت فرۆشان و قوتابیان کۆبوونەوە بۆ ئەمەی سەر لە نوێ پەل‬ ‫بۆ یانە ھەڵبژێرن‪ .))...‬سەرەتا ھەریەک لە مەعرووف جیاوک باڵەکی و محەمەد ئەمین‬ ‫زەکی بەگ وتەیەکیان پێشکەشکردووە و دواتر پرۆسەی ھەڵبژاردن دەستی پێکردووە‬ ‫بۆ ئەو مەبەستە دوو کۆمەڵەی جیاواز کە ھەریەکەیان لە (‪ )٩‬کەسایەتی پێک ھاتووە‪،‬‬ ‫یەکێکیان بۆ بەڕێوەبردنی ناوچەو ئەوی تریان بۆ ڕایکردنی پەل ھەڵبژێردراون و بەم‬ ‫شێوەیەی خوارەوە‪ :‬بەڕێوەبەرانی ناوچە لەم کەسایەتیانە پێک ھاتبوون‪(( :‬محەمەد‬ ‫ئەمین زەکی بەگ‪ ،‬مەعرووف جیاووک باڵەکی‪ ،‬ئەحمەد ئەفەندی ھەولێری‪ ،‬عەبدوڵاڵ‬ ‫لوتفی عەلی ئاغا‪ ،‬ئەمین ڕەواندزی‪ ،‬موحەمەد عەلی سەقا‪ ،‬کەریم ناوێک‪ ،‬دکتۆر شوکری‬ ‫محەمەد سەگبان‪ ،‬غەیاسەدین نێردراوی ئامێدی))‪ .‬ھاوکات بەڕێوەبەرانی پەلی دووەم‬ ‫لەم کەسایەتیانە پێک ھاتبوون‪(( :‬تۆفیق وەھبی بەگ‪ ،‬جەمال بابان‪ ،‬میرزا فەرەج‬ ‫شەریف‪ ،‬شێخ عەلی قەرەداخی‪ ،‬سەبری عەلی ئاغا‪ ،‬مستەفا شەوقی‪ ،‬بەشیر موشیر‪،‬‬ ‫عارف پشدەری‪ ،‬داود حەیدەری ))‪ .‬نەریتێکی لەم جۆرەش لە بەڕێوەبردنی کارو باری‬ ‫یانەی سەرکەوتندا کاری پێکراوە تا ئەوکاتەی یانەی سەرکەوتن بۆتە جێگەی ملمالنێ‬ ‫و ناکۆکی لەنێوان ئەندامانیدا‪ .‬‬ ‫ لە ھەمانکاتیشدا یەکەم کاری (یانەی سەرکەوتنی کوردان ) و دەستەی بەڕێوەبردنی ‬ ‫ئەوەیان بووە کە پەیڕەوی ناوخۆی یانەیان لە دوو توێی نامیلکەیەکی سەربەخۆدا و بە‬ ‫قەبارەی (‪ )٢٦‬الپەڕەی تەواو‪ ،‬بە ھەردوو زمانی کوردی و عەرەبی بە چاپ گەیاندووە‬ ‫و باڵویان کردۆتەوە‪ ،‬ناونیشانەکەی بەزمانی عەرەبی بەم شێوەیە‪ ((:‬النڤام االساسی‬ ‫لنادی االرتقاء – یانەی سەرکەوتن )) و لەھەمانکاتدا ناونیشانی دەقە کوردیەکەی بەم‬ ‫شێوەیە داڕێژراوەتەوە‪ (( :‬دەستوری بناغەیی یانەی سەرکەوتن )) و ھەریەکەشیان لە‬ ‫(‪ )٢٦‬ماددەی سەرەکی پێک ھاتوون‪ ،‬لەمادەی یەکەمیدا ھاتووە‪ ((:‬تڕسس فی العراق‬ ‫جمعیە ڕدبیە بعنوان نادی االرتقاء – یانەی سەرکەوتن – مرکزھا بغداد)) کەچی دواتر‬ ‫پوختەو کورتەی ئەو پەیڕەوەی ناو خۆییەی یانەیان بە (‪ )٧‬حەوت خاڵی تەواو و‬ ‫بە زمانی کوردی لە ساڵی (‪ )١٩٤٣‬دا لەگەلڕ نامیلکەی (باربو) ی زمانحاڵی یانەی‬ ‫سەرکەوتندا و بە ناونیشانی‪ (( :‬خالێە ی نڤامی اساسی و داخلی)) ەوە باڵویان‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪35‬‬

‫کردۆتەوە‪ .‬‬ ‫تەوەری دووەم‪:‬‬ ‫ئامانجە بااڵکانی یانەی سەرکەوتنی کوردان و دەستەی کارگێڕی‬ ‫بەوەی یانەی سەرکەوتن‪ ،‬کۆمەڵەو ڕێکخراوێکی زانستی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و خزمەتگوزاریی‬ ‫بووە و ھیچ جۆرە پەیوەندیەکی ئەو تۆی بەڕوونی لەگەڵ کاری سیاسی و چاالکی‬ ‫سیاسیدا نەبووەو تەنانەت لەوبارەیەشەوەو لە یەکەم پەیڕەوی ناوخۆیی و لە ماددەی‬ ‫(‪ )٢‬دووەمیدا بەڕوونی جەختی لەسەر کردۆتەوە‪ ،‬کە بە‪(( :‬ھیچ کلۆجێک کۆمەڵە‬ ‫پەیوەستی بەسیاسەتەوە نییە ‪ -‬لیس للجمعیە عالقە بالسیاسە بێورە قگعیە))‪ .‬ھەموو‬ ‫ئەو ئەرک و لێپرسینەوەیەش کە بەپێی بنەماکانی‪(:‬پەیڕەوی ناوخۆیی ) یانەکە‬ ‫خستوویەتیە ئەستۆی خۆیەوە‪ .‬لەوەدا گیرساوەتەوە کە کۆمەاڵنی خەڵک بە قوتابی‪،‬‬ ‫کاسبکار‪ ،‬پیاوی ئایینی و کەسایەتی ناوداری کوردەوە لەدەوری چاالکیەکانی خۆی‬ ‫کۆبکاتەوە و بۆ مەبەستی چاکە و یارمەتی و دەسگرۆیی کردنی‪( :‬خەڵکانی ھەژار و‬ ‫ھەتیوو نەخۆشەکان و پاراستنی گیان ساغی و پێشکەوتنی ئیش و کار و بەکارھێنانی‬ ‫شتی خۆ واڵتی‪ .)....‬جگە لەوەش یانەی سەرکەوتنی کوردان بەخۆی پشتگیریی‬ ‫کەرێکی بەردەوامی ھەموو ئەو قوتابییە کوردانە بێ کە بۆ مەبەستی خوێندن ڕوویان‬ ‫کردۆتە شاری بەغدا و بۆ ئەوەی خوێندنەکەیان تەواو بکەن و بەدوای کاری نەشیاو‬ ‫و ناپەسەندا نەگەڕێن‪ .‬یانەی سەرکەوتن ھەوڵی ئەوەشی داوە کە‪(( :‬جێگای وازی‬ ‫و سپۆرت)) یان بۆ دابمەزرێنێت و ئاراستەی ئەوەیان بکات کە ئەوان دوا رۆژ و‬ ‫ئایندەیەکی ئەو تۆیان لەبەردەمدایە کە گەل و ءاڵت و کۆمەڵەکەیان چاوەڕوانییان‬ ‫دەکات و وایان لێک داوەتەوە سبەی ئەوان وەک نەوەیەکی نوێ کاروباری واڵت و ئەرکی‬ ‫نەتەوایەتی و نیشتمانیان دەکەوێـتە ئەستۆوە‪ .‬وێڕای ئەوەش یانەی سەرکەوتن وەک‬ ‫ناوەند و وەک دەزگا و ڕێکخراوێک بیری لەوەش کردۆتەوە کە کارێکی وا بکات بەالی‬ ‫کەمەوە‪(( :‬مانگی جارێک))‪ .‬ئاھەنگێک ساز بکات‪ .‬بەجۆرێک ئەو بۆنەو ئاھەنگە ببێـتە‬ ‫فاکتەرێکی بەرچاو بۆ ئەوەی‪(( :‬خەڵکی ڕۆژ ئاوا و ئەوروپا و ئەمەریکا ئەمانناسن‬ ‫و تێمان دەگەن کە ئێمەش وەکو ئەوان ئینسانین و مافی ژیانمان ھەیە))‪ .‬جگە‬ ‫لەوانەش تەنھا بوارێک کە دەستەی بەڕیوەبەرێتی (یانەی سەرکەوتنی کوردان) بەگرنگ‬ ‫ء کارێکی لەبار و گونجاویان لەقەڵەم دابێت بۆ خزمەتکردنی گەلی کورد و باری‬ ‫ڕووناکبیریی کوردی ئەوەشیان زیاتر بواری زانیاری و زانست بووە‪ .‬کە زۆر بەڕوونی‬ ‫لەپەیڕەوی ناو خۆییاندا جەختیان لەسەر کردۆتەوە و وەک لە بڕگەیەکیدا نووسیویانە‪:‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪36‬‬

‫‪16‬‬

‫((ئامانجی کۆمەڵە بەزانست بەرز بوونی میللەتی کوردە‪ .‬ئەمەش بە نووسینی کتێب‪،‬‬ ‫وەرگێڕان‪ ،‬بەخێوکردنی الوان‪ ،‬بەچەشنێکی عیلمی و تەربیەوی و ئەخالقی‪ ))..‬دێتەدی‬ ‫و ھەرلەم بارەیەشەوە لەگەرمەی ئەوەدا بوون کەیانەی سەرکەوتن ھەوڵی ئەوەش بدات‬ ‫و لەم ڕێرەوەوە زمانێکی ستانداردیی یەکگرتوو بۆ گەلی کورد بھێنێـتەدی و لیژنەی‬ ‫تایبەتمەند و پێویست پەیوەندی بە کەسان و خەڵکانی شارەزاوە بکات لەو بارەیەوە‬ ‫وەک بابەتی دانانی فەرھەنگ بۆ زمانی کوردی و نووسینەوەی دەستووری زمانی کوردی‬ ‫کە ئەمەش بۆ خۆی وا لەگەلی کورد و کۆمەاڵنی خەڵکی کوردستان دەکات کە‪(( :‬‬ ‫بتوانن لە یەکتری تێ بگەن ))‪ .‬‬ ‫وەک ئەوەی لەم بارەیەوە و لە بواری چاپکردنی کتێب و چاالکی ڕووناکبیریی دا یانەی‬ ‫سەرکەوتنی کوردان لە سەرەتاکانی دامەزرانیدا کتێبی دانسقەی (خواڵسەیەکی تاریخی‬ ‫کورد و کوردستان) ی مێژووناسی گەورەی کورد محەمەد ئەمین زەکی بەگ (‪- ١٨٨٠‬‬ ‫‪ )١٩٤٨‬ی بۆیەکەم جار لە نیسانی ساڵی ( ‪ )١٩٣١‬دا خستۆتە ژێر چاپەوە و ھەروەھا‬ ‫چاپکردنی (بەرگی ئیمالی کوردی)‪ ،‬کە لە نووسینی مەعرووف جیاووک باڵەکی و‬ ‫پاشان نامیلکەی (یادی پیرەمێرد) لە ژێر چاودێری شێخ عەالئەدینی سوجادی دا و لە‬ ‫(چاپخانەی مەعاریف) ی شاری بەغدا لە ساڵی (‪ )١٩٥١‬دا بەچاپ گەیاندووە‪ ،‬جگە‬ ‫لە چاپکردن و باڵوکردنەوەی کتێبی (یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬واتە ‪-‬‬ ‫باربو) ی کە ئەمیش ھەر لە سەرئەرکی یانەی سەرکەوتنی کوردان و لە ساڵی (‪)١٩٤٤‬‬ ‫دا‪ ،‬لە چاپخانەی (النجاح) ی شاری بەغدا بەچاپ گەیاندووە و تەنانەت لەبەرنامەی‬ ‫داھاتووشیاندا ھەبووە‪ ،‬کە دواتر کتێبی مێژوویی ( شەرەفنامە) ی شەرەفخانی بەدلیسی‬ ‫(‪ ،)١٦٠٤ – ١٥٤٣‬کە محەمەد عەلی عەنی سوێرەکی (‪ )١٩٥٢ -١٨٩٧‬وەریگێڕابوو‬ ‫و پەراوێزی بۆ نووسیبوو بەچاپ بگەیەنن‪ ،‬سەرەڕای چاپکردنی پەیڕەوی ناخۆی‬ ‫کۆمەڵە و ھەروەھا بایەخدانی سااڵنەشیان بەجەژنی مێژوویی نەورۆز و بەستنی کۆڕو‬ ‫کۆبوونەوەی جۆر بە جۆر لە بوارەکانی مێژوو‪ ،‬زمانەوانی و ئابووریدا‪ ،‬کە زۆرێک لە‬ ‫ڕووناکبیران و دەستەی دەستەبژێری کوردی ئەودەمانەی وەک‪ :‬محەمەد ئەمین زەکی‬ ‫بەگ‪ ،‬تۆفیق وەھبی بەگ و موکەڕەم تاڵەبانی و مارف خەزنەدار‪ ،‬کە یارمەتی دەری‬ ‫تۆفیق وەھبی بەگ بووە موحازەرەیان تیا وتۆتەوە‪ ،‬بۆ نموونە زاناو کەسایەتیەکی‬ ‫وەک تۆفیق وەھبی بەگ ھەفتەی دوو ڕۆژ زمانی کوردی فێری ئەوکەسانە کردووە‪ ،‬کە‬ ‫ئارەزووی فێربوونی بوون لەوانە‪ :‬دکتۆرمحەمەد فازیل ئەلجەمالی (‪ )١٩٩٧ -١٩٠٣‬کە‬ ‫دووجار بوو بە سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لە ماوەی (‪٨‬ی مارتی ‪٢٩ - ١٩٥٤‬ی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪37‬‬

‫نیسانی ‪ )١٩٥٤‬لە سەردەمی پاشایەتیدا‪ .‬سەرەڕای گۆرانی بێژی بەناوبانگی عێراقی ‬ ‫عەزیز عەلی عەبدولعەزیز (‪)١٩٩٨ -١٩١١‬ی بە ڕەگەز کوردی فەیلی‪ ،‬ئەمەی دواییان‬ ‫بەڕادەیەک فێری زمانی کوردی بووە‪ ،‬کە دواتر بتوانێت لە ڕێگای ئیزگەی کوردی‬ ‫بەغدای ئەوکاتەوە سرودی بەناوبانگی‪(( :‬ئەی کوردینە‪ ..‬ئەی مەردینە‪ ..‬بادەست کەین‬ ‫لەناو دەست ھەموو‪ ))...‬ی شاعیری ناساوی کورد عەبدوڵاڵ زێوەر (‪)١٩٤٨ – ١٨٧٥‬‬ ‫بچڕێت‪ .‬ئەمانە و گەلێک بابەت و چاالکی ھەمەجۆری دی‪ .‬ھەموو ئەمانەش وای کردووە‬ ‫کە چاالکیەکانی یانەی سەرکەوتن سنوورو کاری ڕووناکبیری تێپەڕێنێت و پەیوەندی‬ ‫بەردەوام لەگەڵ کۆمەڵەی خۆیبوونی کورد لە واڵتی سوریا و لوبنان و پارتی ھیوای‬ ‫باشووری کوردستاندا ھەبێ و تەنانەت کار بۆ ئەوەش بکات دۆزی ڕەوای گەلی کورد‬ ‫بە نوێنەرایەتی وکۆنسۆڵگەریی و باڵوێزخانەی واڵتانی بیانی لەشاری بەغدا بناسێنێت‪،‬‬ ‫دیارە زیاتر ئەمەشیان لە ڕێگای ئەو بۆنە و ڕێوڕەسمانەوە ڕێگای بۆخۆش دەکردن کە‬ ‫زۆرێک لە نوێنەرو باڵوێزەکانیانی بۆ بارەگاکەی خۆی داوەت دەکرد و بەشداری ئاھەنگ‬ ‫و بۆنە جۆر بەجۆرەکانی بوون‪ .‬‬ ‫ ھەرچەندە یانە لە بەشێک ڕسوماتی شارەوانی و فەرمانگە ڕەسمیەکانی دەوڵەت‬ ‫لێی بوردراوە کەچی لەگەڵ ئەوەشدا بووە‪ ،‬ڕێگە بەخۆی بدات ھەردەستگرۆیی و‬ ‫یارمەتیەکی ڕەوا بۆ درێژەدان بەکارو چاالکیەکانی لە کۆمەاڵنی خەڵکی کوردستان و‬ ‫دەوڵەمەندەکانی کورد کۆبکاتەوە‪ .‬بەمەرجێک مەبەستی لە وەرگرتنیاندا‪ ،‬تێکۆشان‬ ‫بێت بۆ باڵوکردنەوەی زانست و زانیاری‪ ،‬وەک ئەوەی لە خاڵێکی تری پەیڕەوە‬ ‫ناوخۆییەکەیدا ھاتووە‪(( :‬کۆمەڵە ھەموو پێشکەش و دیاریەکی مەشروع وەردەگرێت‪،‬‬ ‫بۆ زۆر کردنی سەروەت و سامان و خەرجی لە ڕێی باڵوکردنەوەی زانست و دانشدا تێ‬ ‫دەکۆشێت ))‪ .‬ھاوکات ئەوە ئیحتمالی ئەوە شیان داناوە لەھەرکات و ھەلومەرجێکدا‬ ‫بێت کە یانەی سەرکەوتن لەبەر یەک ھەڵوەشایەوە یان تێک چوو ئەوا‪(( :‬ھەموو‬ ‫سامانی بە موئەسەسەی خەیریەی کورد ئەدرێت‪ ،‬ئەگەر ئەمانە نەبوون‪ ،‬سامانی کۆمەڵ ‬ ‫بەسەر ھەژار و بێ دەسەاڵتانی کوردا دابەش ئەکرێت))‪ .‬جگە لەھەموو ئەوانەش یانەی‬ ‫سەرکەوتن لەماوەی تەمەنیدا سەرەڕای کەمی داھاتی ئابووری یەکێکی دی لەو کۆسپ‬ ‫و قۆرتانەی کە ھاتبێتەڕێی ئەوەیان بووە کە لەگەڵ بەرپابوونی بزوتنەوەی مایسی‬ ‫(‪ )١٩٤١‬دا و ھاتنی ڕەوتی سەر بەنازیەکانی ئەڵمانیا بە ڕێبەرایەتی ڕەشید عالی‬ ‫گەیالنی (‪ )١٩٦٥ – ١٨٩٢‬و کۆمەڵێک لە فەرماندە گەورەکانی سوپای عێراق بۆسەر‬ ‫کاروباری دەسەاڵت یەکەم ھەنگاوو ھەڵوێستیان ئەوە بوو بڕیاریان لەسەر داخستنی ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪38‬‬

‫‪16‬‬

‫بارەگای یانەی سەرکەوتنی کورداندا و تا مانگی نیسانی ساڵی ‪ ١٩٤٢‬کۆتایی ھێنانی ئەو‬ ‫دەسەاڵتەو ھەاڵتنی سەرکردەکانیان لە ھێڵی سنووری‪(( :‬خەسرەوی ‪ -‬شاری خانەقین))‬ ‫ەوە بۆ واڵتی ئێران و لەوێشەوە بۆ دەرەوەی واڵت و بەتایبەتی ئەڵمانیا ڕێگەی پێ نەدرا‬ ‫تا لەسەر کارو چاالکیەکانی خۆی بەردەوام بێت‪ ،‬ئەمەش لەکاتێکدا بووە ھێشتا ئاشووری‬ ‫و ئەرمەنیەکان بەدەیان ڕێکخراوی جۆر بەجۆریان لە کارو چاالکی بەردەوامدا بوون و‬ ‫تەنانەت بارەگاکانیشیان لەناو شاری بەغدای پایتەختیشدا نەبوون‪.‬‬ ‫ جگە لەوەش گەلێک لەو بۆنەو چاالکیە جۆر بەجۆرانەی کە یانە بە تەنگیەوە چووەو‬ ‫یان ئەو ڕوداوە تەراژیدیانەی کە بە سەر کوردا ھاتوون بە تایبەتی لە پاش ڕاپەڕینی‬ ‫مەال مستەفای بارزانی ساڵی ‪ ١٩٤٥‬ەوە لەوانە ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان لە (‪٢٢‬‬ ‫ی کانوونی دووەمی ‪ )١٩٤٦‬لە مەھاباد و دواتر لە سێدارەدانی چوار ئەفسەرەکەی کورد‪:‬‬ ‫((عیزەت عەبدولعەزیز‪ ،‬خەیروڵاڵ عەبدولکەریم‪ ،‬مستەفا خۆشناو و محەمەد مەحموود‬ ‫قودسی)) لە حوزەیرانی ساڵی ‪ ١٩٤٧‬دا بە بڕیاری حکومەتەکەی ساڵح جەبر (‪- ١٨٩٦‬‬ ‫‪ )١٩٥٧‬لەسەردەمی پاشایەتیدا و شان بەشانی ئەوەش لە بارچوونی کۆماری کوردستان‬ ‫ھەموو بوونە مایەی ئەوەی حکومەتی عێراق بەتایبەتی وەزارەتی ناخۆ ئیجازەی یانەی‬ ‫سەرکەوتنی کوردان ھەڵوەشێنێتەوەو دەست بەسەر ھەموو داھات و کەرەستەکانیدا‬ ‫بگرێت‪ ،‬ئیدی لێرە بەدواوە ھیچ کوردێکی ئەودەمانەی شاری بەغدا توانای ئەوەیان نەبوو‬ ‫دۆسێی ئەم بارو دۆخەو بەتایبەتی (یانەی سەرکەوتن) الی فەرمانڕوایان بجوڵێنن‪،‬‬ ‫تا ئەو کاتەی کەسایەتی و پەرلەمانتارێکی گەرمیانی وەک مەحموود جەمیلی کوڕی‬ ‫مەجید پاشای بابان (‪ )١٩٩٧ – ١٩٢٠‬کە لەبنەماڵە و بابانیەکانی شاری کفری بوو‪،‬‬ ‫توانیویەتی لە مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی ‪ ١٩٥٤‬دا لەگەڵ کۆمەڵێک لە ڕووناکبیرو‬ ‫پیاوماقواڵن و کەسایەتیەکانی تری کوردی ئەوکاتەی شاری بەغدای وەک‪((:‬عەلی کەمال‬ ‫عەبدولڕەحمان‪ ،‬محەمەد بریفکانی‪ ،‬نوری فتوحی‪ ،‬ڕەشید عارف‪ ،‬مستەفا قەرەداغی‪،‬‬ ‫دکتۆر عیزەت عارف‪ ،‬ئەمین ڕەواندزی و ئیحسان شێرزاد)) دا دووبارە ئیجازەی فەرمیان ‬ ‫بۆ وەرگرتۆتەوەو دەستی بەکارو چاالکیەکانی خۆی کردۆتەوەو ھاوکات مەحموود جەمیل‬ ‫بابان خۆیشی بۆتە باوەڕپێکراوی گشتی یانە‪ .‬ھەرچەندە لەساڵی یەکەمیداو بەھۆی‬ ‫کێشەی داراییەوە لە سنوورێکی دیاریکراودا نەبێت کارو چاالکیەکی ئەوتۆی پێ نەکراوە‪.‬‬ ‫ کەچی لە ساڵی دواتردا کە بارەگای سەرەکی یانەی سەرکەوتنی کوردان ‬ ‫لە شەقامی (الزھاوی) بەرامبەر بە کۆشکی شاھانە (البالگ الملکی) بووە و ژمارەی‬ ‫تەلەفۆنەکەشیان ژمارە (‪ )٢٩٣٠٨‬بووە‪ ،‬بە پێی یەکەمین داواکاریەک کە ھەر لەالیەن‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪39‬‬

‫باوەڕپێکراوی یانەوە(معتمد النادی) لە (‪ )١٩٥٥ / ٤ / ١٦‬دا بۆ وەزیری دارایی عێراق‬ ‫و بە ناوی یانەی سەرکەوتنەوە بەرز کراوەتەوە و داوای یارمەتی و دەستگرۆیی کردووە‬ ‫بۆ ئەوەی بەپێی ئەو پشتگیریەی وەزارەتی ناخۆی عێراق کە بۆ یانەو ڕێکخراوە‬ ‫پیشەیەکانی ئەوکاتەی عێراق لە الیەن وەزارەتەوە و بە پێی ڕێنمایە فەرمیەکانی دەوڵەت ‬ ‫سەرفکراوە‪ ،‬بۆئەمانیش سەرف بکرێت تائەمانیش بتوانن درێژە بە کارو چاالکیەکانی‬ ‫بدەن‪ .‬ھەروەھا بەیەک دووساڵێک دواتر و بەتایبەتی لە (‪١٦‬ی شوباتی ‪ )١٩٥٧‬دا باوەڕ‬ ‫پێکراوی یانەی سەرکەوتن لە نووسراوێکی فەرمی خۆیدا‪ ،‬وەزارەتی ناوخۆی عێراق لەوە‬ ‫ئاگادار دەکاتەوە کە ئەوان لەدەسپێکی ئەوەدان دەستەیەکی نوێی کارگێڕی بۆڕایکردنی‬ ‫کاروباری یانەکەیان ھەڵبژێرنەوە‪ ،‬ئەوانەشی کە بۆ ئەو مەبەستە خۆیان دەپاڵێونەوە کە‬ ‫لە (‪٣١‬ی کانوونی دووەمی ‪ )١٩٥٧‬دا بەڕێوە دەچێت بەزۆری بریتییە لە کەسایەتیەکانی‬ ‫وەک‪((:‬مەحموود بابان‪ ،‬عەبدولقادر حیشمەت‪ ،‬ئیحسان شێرزاد‪ ،‬ڕەشید عارف‪ ،‬ئەنوەر‬ ‫سائب‪ ،‬عەلی کەمال عەبدولڕەحمان‪ ،‬مستەفا قەرەداغی‪ ،‬دکتۆر عەبدولجەبار ریزەلی و‬ ‫دکتۆر ھاشم دۆغرەمەچی)) بەجۆرێک دوای بەڕێوەچوونی ھەڵبژاردنەکە دەستەی نوێی‬ ‫بەڕێوەبەری یانەی سەرکەوتن لەم کەسایەتیانەی خوارەوە پێک دێن‪:‬‬ ‫‪ -١‬پارێزەر مەحموود بابان باوەڕپێکراوی گشتی‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ئەندازیار ڕەشید عارف جێگری باوەڕپێکراو‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ئەندازیار ئەنوەر سائب سکرتێری گشتی‪.‬‬ ‫‪ -٤‬عەبدولقادر حیشمەت ئەمینداری ژمێریاری‪.‬‬ ‫ بەاڵم بۆ ساڵی دواترو سەبارەت بە بەڕێوەبردنی یانەی سەرکەوتنی کوردان لە ڕۆژی‬ ‫(‪٣‬ی کانوونی دووەمی ‪ )١٩٥٨‬دا بەزۆری ئەندامانی یانە کۆبوونەوەیەکی بەرفراوانیان‬ ‫گرێ داوەو ئەم کەسایەتیانەیان بۆ دەستەی بەڕێوەبردنی نوێ دەست نیشانکردووە‪:‬‬ ‫‪ -١‬مەحموود بابان سەرۆکی فەخری یانە‬ ‫‪ -٢‬ڕەشید عارف باوەڕپێکراوی گشتی‪.‬‬ ‫‪ -٣‬دکتۆر ھاشم دۆغرەمەچی جێگری باوەڕپێکراو‪.‬‬ ‫‪ -٤‬کەریم سەعید زانستی سکرتێر‬ ‫‪ -٥‬حافز مستەفا قازی ئەمینداری ژمێریاری‬ ‫ بەسەریەکەوە ئەندامانی تریان بریتی بوون لە کەسایەتیەکانی وەک‪(( :‬شێخ‬ ‫مستەفا قەرەداغی‪ ،‬ئەندازیار ئەنوەر سائیب‪ ،‬دکتۆر سدیق ئەتروشی‪ ،‬ئەندازیار ئیحسان‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪40‬‬

‫‪16‬‬

‫شێرزاد و جەمیل شەرەف)) واتە یانەی سەرکەوتنی کوردان تا کاتی بەرپابوونی‬ ‫شۆڕشی ‪١٤‬ی تەمووزی ساڵی ‪ ١٩٥٨‬لە عێراقدا بەو شێوەیە بەڕێوە براوە‪.‬‬ ‫ وەک دەبینیت لەم ماوەیە بەدواوەو بەھۆی ئەوھەلومەرجەی بەسەر عێراق و تەواوی‬ ‫بارودۆخی ناوچە کورد نشینەکاندا ھاتووە یانەی سەرکەوتن گوڕو تینێکی زیاتری داوەتە‬ ‫خۆی و ھەوڵی ئەوەی داوە چاالکی زیاترو دەرگای بەشێوازێکی بەرفراوانتر ئاوااڵتر و‬ ‫کراوەتر بێت و ھاوکات لێرە بەدواوە بەتەواوی وەک ناوەندێکی (ڕووناکبیریی‪ -‬سیاسی)‬ ‫ھاتۆتە بەرچاوو بارەگاکەی بۆتە مەیدانی ملمالنێی سیاسی و حیزبی بەتایبەتی ئەو‬ ‫ڕووناکبیرە کوردانەی کە سەر بەھەردوو حیزبی سیاسی وەک‪ ( :‬شیوعی عێراق) و‬ ‫(پارتی دیموکراتی کوردستان) بوون‪ .‬ھەروەھا بەمەبەستی ڕایکردنی کاروباری یانەو‬ ‫درێژەدان بەچاالکیەکانی و ئەدروشمەی کە بەرزیان کردۆتەوە‪ ،‬ئەو ڕێژە پارەیەی‬ ‫کەسااڵنە لە الیەن حکومەتی عێراق و وەزارەتی داراییەوە بۆیان تەرخانکراوە زۆر بەکەمی‬ ‫دەزانن و لە ڕێگای داواکاری فەرمیەوە باوەڕپێکراوی یانە‪ :‬دکتۆر ھاشم دۆغرەمەچی‬ ‫داوای زیاد کردنیانی کردووە بە تایبەتی‪(( :‬لەسەردەم و لەژێر سایەی کۆماری عێراقی‬ ‫گەشە کردووماندا و وەک ھاندانێک بۆ باری ڕووناکبیری))‪ .‬وەک ئەوەی لەم ھەلومەرجە‬ ‫بەدواوە بەو شێوەیە داواکاریەکانیان بۆ دەسەاڵت بەرز کردۆتەوە‪ .‬کەچی فەرمانڕەوایانی‬ ‫عێراق لەسەر دواکاریەکەیان ڕازی نابن‪ .‬کەچی لەسەرووی ھەموو ئەوکۆسپەوە کە‬ ‫دێتەڕێی یانەو لەنێوەندی ئەو ملمالنی حیزبیەشدا دەتوانێت درێژە بە چاالکیەکانی‬ ‫خۆی بداو ھاوکات دەشتوانێت لە ساڵی (‪ )١٩٦٠‬دا کۆنگرەی سااڵنەی خۆی ببەستێت‬ ‫ولە کۆتاییەکانی مانگی ئەیلولی ھەمان ساڵیشدا واتە (‪ )١٩٦٠ /٩ / ٣٠‬دەستەیەکی‬ ‫نوێ بۆ بەڕێوەبردنی‪(:‬یانەی سەرکەوتنی کوردان) دەستنیشان بکرێت کە ھەریەک لەم‬ ‫کەسایەتیانە تیایدا بەشداردەبن‪(( :‬دکتۆر سدیق ئەتروشی‪ ،‬دکتۆر ھاشم دۆغرەمەچی‪،‬‬ ‫ناھیدەی شێخ سەالم‪ ،‬عەبد عەلی محەمەد عەلی‪ ،‬کەریم سەعید زانستی‪ ،‬موکەڕەم‬ ‫جەمال تاڵەبانی و عبدولڕەحیم عەبدولکەریم))‪ .‬بەاڵم ئەو کەسایەتیانەی کە لەڕێوڕەسمی‬ ‫ئامادەبوونەکە دواکەوتوون وەک لە دەقی بەڵگەنامەکەدا ھەریەک لە‪(( :‬ئیحسان شێرزاد‬ ‫و ڕەشید عارف)) دەبن‪.‬لەکاتێکیشدا کە پرۆسەی ھەڵبژاردن دەست پێ دەکاو دەستەی‬ ‫نوێی کارگێڕی دیاری دەکرێت بەم شێوەیەی خوارەوە پلەو پایەیان ڕیزبەند دەکرێت‪:‬‬ ‫‪ -١‬دکتۆر سدیق ئەتروشی باوەڕپێکراوی گشتی‬ ‫‪ -٢‬ناھیدەی شێخ سەالم جێگری باوەڕپێکراو‬ ‫‪ -٣‬عەبد عەلی محەمەد عەلی ئەمینداری سندوق واتە ژمێریار‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪41‬‬

‫ دوابەدوای ئەمانەو لەگەڵ داھاتنی ساڵی (‪ )١٩٦١‬داو تێک چوونی ئەو پەیوەندیەی‬ ‫کەپێشتر لە نێوان حکومەتی کۆماری لە عێراق وسەرکردایەتی شۆڕشی کورددا‬ ‫بەڕێبەرایەتی مەالمستەفای بارزانی و پارتی دیموکراتی کوردستان دەھاتەکایەوە و ڕۆژ‬ ‫بەڕۆژ پەیوەندیەکانی نێوانیان لە ھەڵگیرسانی شەڕەوە نزیک دەبووە‪ ،‬جگە لەوەش ‬ ‫حکومەتی عێراق و وەزارەتە پەیوەندی دارەکانی وەک ناوخۆو دارایی الی خۆشیانەوە‬ ‫کەوتبوونە دژایەتیەکی بەردەوامی یانەی سەرکەوتنی کوردانەوەو تەنانەت کەوتبوونە‬ ‫دواخستن و بڕینی ئەو بڕەپارەیەشەوە کە لەالیەن دەوڵەتەوە‪ ،‬وەک ھەر ڕێکخراوێکی‬ ‫تری ئەوکاتەی عێراقی کە سااڵنەو ناو بەناو بۆیان سەرف دەکرا‪ .‬بارودۆخێکی لەم‬ ‫بابەتەش درێژەی کێشا تائەوکاتەی لە (‪٨‬ی شوباتی ‪)١٩٦٣‬دا کۆتایی بە حوکمی‬ ‫عەبدولکەریم قاسم ھات لەعێراقدا و حیزبی بەعس بۆماوەیەک دەسەاڵتیان کەوتە‬ ‫دەستەوە و بۆجارێکی دی دانوستان لە نێوان بەعس و سەرکردایەتی کورددا دەستی‬ ‫پێ کردەوە‪ .‬ئەوەبوو لەم کاتەشدا بەشێک لە ئەندامانی یانە کەوتنە ئەوەی بۆ جارێکی‬ ‫دی بیبووژێننەوە بەاڵم دەسەاڵت دارانی عێراق لە سەر ئەم ھەنگاوەیان ڕازی نەبوون و‬ ‫لە ناوەڕاستی مانگی حوزەیرانی ساڵی ‪١٩٦٣‬ەوە دەکەونە ئەوەی بڕیار لەسەر داخستنی‬ ‫ھەریەک لە یانەی سەرکەوتنی کوردان و یانەی وەرزشی کوردە فەیلیەکانیش بدەن‪.‬‬ ‫تائەوکاتەی لەسەر داوای فەرمانڕەوایانی عێراق‪ ،‬وەزیری ناوخۆ عەبدوڵاڵ عەبدول لەتیف ‬ ‫لە ڕێگای موتەسرفیەتی لیوای بەغدا و نوسراوی فەرمی کەڕادەی ژمارە (‪)٩٦٤ /٢٣٣‬‬ ‫و لە ( ‪ )١٩٦٤/ ٦ / ٩‬دا دەست بە سەر ھەموو کەلوپەلو شت و مەکێکی ناویانەی‬ ‫سەرکەوتنی کورداندا دەگرن و لە مەرکەزێکی پۆلیسی ھەمان ئەوشوێنەی کە بارەگای‬ ‫یانەسەرکەوتنی لێ دەبێت دەیپارێزن‪.‬‬ ‫ بەماوەیەکی دواتریش وەزیری ناوخۆی عێراق نوسراوێکی فەرمی خۆیان ئاراستەی‬ ‫(ئەمانەتی پایتەخت – امانە العاێمە) دەکەن سەبارەت بە داخستنی یەکجارەکی‬ ‫یانەی سەرکەوتنی کوردان و تیایدا ئاماژە بە نوسراویان ژمارە (‪ )١٩٢٤٩‬لە (‪٢٧‬ی‬ ‫حوزەیرانی ‪ )١٩٦٤‬دەکەن‪ ،‬بەوەی دادوەری سەربازی گشتی (الحاکم العسکری العام)‬ ‫بەپێی بروسکەی ژمارە (‪ )٣٤٤٤‬لە (‪١٣‬ی حوزەیرانی ‪ )١٩٦٤‬دا بڕیاری لە سەرداخستنی ‬ ‫یانەی سەرکەوتنی کوردان داوەو ھەروەھا سەرۆکایەتی جێ بەجێکردنی کەڕادەش وەک‬ ‫لە دەقی نوسراوەکەدا ھاتووە بە نوسراوی ژمارە (‪ )٩٦٤/ ٢٣٣‬کە لە (‪٩‬ی حوزەیرانی‬ ‫‪)١٩٦٤‬دا دەرچووە دەڵێت‪ :‬ئاگاداری کردووینەتەوەبەوەی کە دەست بەسەر ھەموو‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪42‬‬

‫‪16‬‬

‫کەرەرەستەیەکی یانەکەدا بگرن‪.‬سەرەڕای ھەمووئەو دیکۆمێنت و نوسراو و بەڵگە‬ ‫نامەنووسراوانەی کەلە بارەگای یانەدا ھەبوون‪ ،‬دوا بەدوای ھەموو ئەمانەش دوا‬ ‫باوەڕپێکراوی یانەی سەرکەوتنی کوردان کە دکتۆر سدیق ئەتروشی بووە پەیوەندی‬ ‫دەکاتەوە بەشۆڕشی کوردستانەوەو لە کۆتاییەکانی مانگی کانوونی دووەمی ھەمانساڵیشدا‬ ‫لە شاری قەاڵدزێ وەفات دەکات و ھەرلەوێش ئەسپەردەی خاک دەکرێت‪.‬‬ ‫تەوەری سـێیەم‪:‬‬ ‫لیژنەی باربووی یانەی سەرکەوتن و کۆکردنەوەی‬ ‫دەسگرۆیی و یارمەتی لەشار و شارۆچکە و ناوچەکانی باشووری کوردستاندا‬ ‫لەماوەیەکدا بەڕێوەبەرانی یانەی سەرکەوتنی کوردان و بەتایبەتی باوەڕ پێکراوی گشتی‬ ‫یانە مەعرووف جیاووک باڵەکی گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی کە بەو توانا و داھاتە‬ ‫کەمەی کە لەبەر دەستیاندا بووە‪ ،‬ناتوانن درێژە بە کاروچاالکیەکانی خۆیان بدەن و‬ ‫پێیان ناکرێ‪ ،‬بنکەو شوێنێکی تایبەت بۆ ڕێکخراوەکەیان دابین بکەن‪ ،‬بۆ ئەوەی وەک‬ ‫بارەگایەکی سەربەخۆ کاروباری خۆیانی تیا ڕایی بکەن‪ .‬جگە لەوەش کرێی مانگانە‬ ‫و سااڵنەی خانوویەک ئێجگار گران بووە و لە عۆدەی دەستەی بەڕێوەبەریدا نەبوە‬ ‫کە بتوانێت بەڕێکوپێکی دەستەبەری بکەن‪ .‬ھەر بۆیە باوەڕپێکراوی گشتی یانە بە‬ ‫ڕاوێژکردن لەگەڵ دەستەی بەڕێوەبەردا بیریان لەوە کردۆتەوە کەبە مەبەستی کۆمەک‬ ‫و یارمەتی کۆکردنەوە گەشتێک بەشار و شارۆچکە و تەنانەت دێھات و ناوچەکانی‬ ‫کوردستاندا بکەن بەمەبەستی یارمەتی کۆکردنەوە لە خەڵک و دانیشتوانی کوردستان بۆ‬ ‫درێژەدان بە کارەکانیان و بۆ ئەو مەبەستەش باوەڕ پێکراوی گشتی یانەی سەرکەوتن ‬ ‫لە‪(( :‬شەوی ‪ ١٧‬تەممووزی ساڵی ‪ ١٩٤٣‬لە شاری بەغداوە و لەڕێگای شەمەندەفەرەوە‬ ‫بۆ شاری خانەقین سەفەردەکاو دووکەسایەتی تری لەگەڵ خۆیدا دەباو لەپاش چل و‬ ‫پێنج ڕۆژ یەعنی لە شەوی (‪٣١‬ی ئابی ‪ )١٩٤٣‬دا گەڕاوەتەوە شاری بەغدا‪ .‬‬ ‫ لەئەنجامی گەشتەکەشیاندا و بەسەریەکەوە (‪ )٥٠٠٠‬پێنج ھەزار دیناری ئەو‬ ‫کاتە زیاتر یارمەتی و باربوویان بۆ یانەی سەرکەوتنی کوردان کۆکردۆتەوە‪ .‬بەجۆرێک ‬ ‫سەرەتای گەشتەکەی باوەڕ پێکراوی گشتی یانە و یاوەرەکانی‪ ،‬کە لە شاری خانەقینەوەوە‬ ‫دەستی پێکردووە‪ ،‬ئەو دوو کەسایەتیەش کە ھاوکاری و یاوەریان کردووە بریتی بوون‬ ‫لە ھەریەک لە‪ :‬عەبدولڕەحمانی نورجان ئەفەندی و باران جیاووک‪ .‬پاش ئەوەی باوەڕ‬ ‫پێکراوی گشتی و نوێنەرەکانی یانە بۆ ماوەی دوو ڕۆژ لە شاری خانەقین دا ماونەتەوەو‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪43‬‬

‫چاویان بە قائمقامی ئەو کاتەی شاری خانەقین ڕەمزی فەتاح بەگ کەوتووە‪ .‬ھاوکات ‬ ‫کۆبوونەوەیەکی جەماوەریان لە ئێوارەی ‪ ١٨‬تەممووزدا بۆ دانیشتوان و خەڵکی شارەکە‬ ‫ڕێک خستووەو تیایدا باوەڕ پێکراوی گشتی وتارێکی بۆ دانیشتوانی شار خوێندۆتەوە‬ ‫و مەبەستی خۆیانی بەڕاشکاوییەوە بۆ گێڕاونەتەوە‪ .‬لەئەنجامیشدا خەڵکی شاری‬ ‫خانەقین و دەوروبەری ھەریەکەو بەپێی توانای خۆی یارمەتی و دەسگرۆیەکی زۆر‬ ‫باشی یانەی سەرکەوتنیان کردوە‪ .‬بەجۆرێک لەو ماوەیەدا زۆرترین بڕی یارمەتی کە‬ ‫بەیانەی سەرکەوتن بە خشرا بێت‪ ،‬لە سنووری شاری خانەقین و دەورو بەریدا لەالیەن‬ ‫فەتحوڵاڵ بەگی دەلۆ (‪ )١٩٨١ /٥ /١ - ١٨٨٥‬ەوە بووە و بڕی (‪ )٦٠‬دیناری ئەوکاتەی‬ ‫پێ بەخشیوون‪ ،‬دواتریش ھەر یەک لە‪ :‬شێخ وەھابی کوڕی شێخ حەمیدی کوڕی شێخ‬ ‫عەزیزی تاڵەبانی (‪ )١٩٧٢ - ١٨٨٦‬خەڵکی ئاوایی غێدان و شێخ مستەفای کوڕی‬ ‫شێخ حەمیدی تاڵەبانی (‪ )١٩٧١ – ١٨٨٧‬کە لە گوندی (سەوزباڵخ) برای بووەو‬ ‫برای یەکتر بوون‪ .‬ئەوانیش الی خۆیانەوە‪ ،‬ھەریەکەو بڕی (‪ )٥٠‬دیناریان وەک ھاوکاری‬ ‫و دەستگرۆیی بەیانەی سەرکەوتن و لیژنەی کۆمەککردنی یانەی سەرکەوتنی کوردان ‬ ‫بەخشیووە‪ .‬دوای ئەو ڕێو ڕەسمەو بۆ ڕۆژی (‪١٩‬ی تەممووزی ‪ )١٩٤٣‬باوەڕ پێکراوی‬ ‫گشتی یانە لەگەڵ یاوەرەکانیدا شاری خانەقینیان تێ پەڕاندووەو بە ناوچەی ئاوەدانی‬ ‫دەشتی (بنکوورە) و دێھاتەکانیدا بەرەو سەر ڕۆخی ڕووباری سیروان و شارەدێی‬ ‫کەالری ئەوکاتە بوونەتەوە لەتەوەری گەرمیاندا‪ ،‬کە بە زۆری لەو دەمانەدا و لە سەردەمی‬ ‫فەرمانڕەوایەتی عێراقی پاشایەتیدا لەالیەن بنەماڵەو بە گزادەکانی ھۆزی گەورەی جافەوە‬ ‫بەڕێوەبراوەو ھاوکات پاش کۆکردنەوەی بڕێکی زۆر باش یارمەتی لە دێھاتەکانی ناوچەی‬ ‫(بنکوورە) و کەسایەتی و سەرۆک ھۆزەکانی باجەاڵن‪ ،‬تاڵەبانی و جموور لە تەنیشت‬ ‫(قەاڵی شێروانە)ەوە لە ڕووباری سیروان پەڕیونەتەوە و چوونەتە ئاوایی کەالری کۆنی‬ ‫ئێستا و لە ماڵی کەسایەتی ناسراوی گەرمیان و کەالری ئەو کاتە کەریم بەگی کوڕی‬ ‫فەتاح بەگی کوڕی حەمەپاشای جاف (‪ )١٩٤٩ – ١٨٨٥‬بەمیوانی ماونەتەوە‪ ،‬پاش‬ ‫چەند ڕۆژێک‪ ،‬مانەوەیان لە ئاوایی کەالری کۆنی ئەوکاتەدا و ڕا گۆڕینەوە و کۆکردنەوەی‬ ‫باربوو لە نێو کۆمەاڵنی خەڵک و خانەوادە و بەگزادەکانی جافی کەالردا‪ ،‬لە شەوی‬ ‫‪ ٢٢‬تەممووزی ھەمان ساڵەوەو بەیاوەری چەند سوارەیەکی ھۆزی گەورەی جاف و‬ ‫بەتایبەتی کەسایەتی خۆش مەشرەبی ناوچەی گەرمیان مستەفا بەگی کوڕی کەریم‬ ‫بەگی جاف (‪ )١٩٩٧ -١٩٢٠‬گەیشتوونەتە شاری کفری و بۆ یەکەم جار باوەڕ پێکراوی‬ ‫گشتی چاوی کەوتووە بەکەسایەتی ئەو دەمانەی شاری کفری ئەحمەد بەگی کوڕی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪44‬‬

‫‪16‬‬

‫جەمیل بەگی کوڕی مەجید پاشا بابان (‪ )١٩٧٥ – ١٩١٨‬کە لەو ماوەیەدا لە گوندی‬ ‫قنگربان بووە‪ .‬ھەر لە شاری کفریش ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق داود بەگی‬ ‫جاف (‪ .)١٩٦٦ – ١٩٠٥‬کە لەڕێگای گەڕانەوەیدا بووە لە شاری کەرکووکەوە بۆ کەالر‬ ‫پەیوەندی پێوە کردوون و لەگەڵ جەماوەرێکی زۆری شاری کفریدا و بەئامادەبوونی‬ ‫وەکیلی قائممقامی شاری کفری لە یانەی شار داوەت و کۆبوونەوەیەکی چا خواردنەوەی‬ ‫گەورە بەڕێوەچووە و باوەڕ پێکراوی گشتی واتە مەعرووف جیاووک باڵەکی وتارێکی بۆ‬ ‫ئامادەبووان داوە‪ ،‬لە ھەمان کاتیشدا لەالیەن دانیشتوانی شارەوە باربوویەکی زۆر بۆ‬ ‫یانەی سەرکەوتن کۆکراوەتەوە‪ .‬بە ڕادەیەک ئەندامانی لیژنەی باربوو ستایشێکی زۆری‬ ‫ھەردوو الوی ئەو دەمانەی شاری کفری و ناوچەی گەرمیان شێخ موکەڕەمی کوڕی شێخ‬ ‫جەمالی تاڵەبانی و ئەحمەد بەگی بابانیان کردووە بەوەی ھاوکاریەکی باش و خزمەتێکی‬ ‫زۆریان کردوون‪ .‬دوا بەدوای ئەوەش کە کارو باریان لە شاری کفری دا بە تەواوی‬ ‫بەڕێوە چووە‪ .‬بۆ ڕۆژی ‪ ٢٣‬تەمووزی ‪ ١٩٤٣‬بەرەو ناوچەی داودە و ئاوایی (حەوتەغار)‬ ‫و شارۆچکەی تاووغ (داقوق) و پاشان بۆ ناو ساداتی کاکەیی بوونەتەوە‪ ،‬بەجۆرێک ‬ ‫ئەندامانی لیژنە لەسەر ڕێڕەو و گەشتە کەی خۆیان بەردەوام بوونە‪ .‬تا ئەو کاتەی‬ ‫گەیشتوونەتە کەرکووک‪ ،‬بەاڵم دوای ئەوەی لە ناو ھۆزی داودە و سادات و سەرۆک و‬ ‫بنەماڵەکانی کاکەیی باربوویەکی باشیان پێ بەخشراوە‪ .‬لەوێستگەی شەمەندەرفەری‬ ‫شاری کەرکووک لەالیەن دانیشتوانی شارەوە پێشوازیەکی گەرمیان لـێکراوەو‪ ،‬باوەڕ‬ ‫پێکراوی گشتی دوای مانەوەیان لە ماڵی پورزایەکی خۆی لە گەرەکی (ئیمام قاسم)‬ ‫ی شاری کەرکووک‪ .‬بۆ ڕۆژی دواتر سەردانی وەکیلی موتەسەرفی شاری کەرکوک‬ ‫کە لەو سەرو بەندەدا‪( :‬جەنابی جەالل سائیب) ی قائممقامی شاری (چەمچەماڵ)‬ ‫بووە‪ ،‬لە گەڵیشیدا لەسەر ئەوە ڕێککەوتوون کە لەباخچەی (یانەی فەرمانبەران)ی شار ‬ ‫کۆبوونەوەیەکی جەماوەریی ڕێک بخرێت‪ .‬بەاڵم وەک لەناوەرۆکی نامیلکەی (یادگاری‬ ‫یانەی سەرکەوتن)دا‪ .‬ھاتووە‪ ،‬دەردەکەوێت کە‪(( :‬نا کەسێک کە ‪ -‬دوایی ناسرا و پێی‬ ‫ناوێ لێرە دەری بخەین ‪ -‬ھەر بۆ خزمەتی حکومەتێکی ئەجنەبی بە قسەیەکی پووچ‬ ‫فکری مەئموورەکانی تێکدا‪ ،‬لەسەر ئەمە وا بەچاک زانرا کە بێ کۆمەڵ و دەعوەت باربوو‬ ‫وەربگیرێ‪ ))....‬ئەمەش بۆخۆی بۆتە مایەی ئەوەی ئەو پالن و پرۆسەیەی لـێ تێک‬ ‫داون و بۆیە دواتر وایان بەچاک زانیووە کە بەبێ کۆبوونەوەی جەماوەریی و (داوەتنامە)‬ ‫باربوو لە کۆمەاڵنی خەڵک کۆ بکرێتـەوە‪ .‬لە ھەمانکاتیشدا باوەڕپێکراوی گشتی‪(( :‬ئەم‬ ‫کارەی بۆ پاش گەڕانەوەی لە سلێمانی و ھەولێر بەجێ)) ھێشتووە‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪45‬‬

‫ دوای چوار ڕۆژی تەواوو مانەوەیان لە شاری کەرکوک ڕوویان کردۆتە شاری سلێمانی‬ ‫و ڕۆژی ھەینی (‪٢٩‬ی تەمووزی ‪ )١٩٤٣‬گەیشتونەتە شارو سەرەتا باوەڕ پێکراوی‬ ‫گشتی یانە سەردانی موتەسەریفی ئەو کاتەی شاری سلێمانی شێخ مستەفا مەحموود‬ ‫قەرەداخی (‪ )١٩٧٢ -١٨٩٢‬کردووە و بۆمەبەستی باربوو کۆکردنەوە لە دانیشتوانی‬ ‫شار موتەسەریف واتە (پارێزگار) وای بەچاک زانیووە کە بەخۆی لە باخچەیەکی شاردا‬ ‫خەڵک داوەت بکات‪ .‬وەک ئەوەی لە (‪١‬ی ئابی ‪ )١٩٤٣‬دا‪ ،‬ئەوەی ھێناوەتەدی و‬ ‫کۆبوونەوەکە لە باخچەی‪ :‬ڕەمزی قەزاز بەڕێوە چووەو ژمارەیەکی زۆر لە کار بەدەستان‬ ‫و کۆمەاڵنی خەڵک تیایدا بەشدار بوون‪ .‬ھەرلەو کۆبوونەوە جەماوەریەدا‪ ،‬ھەریەک لە‬ ‫ڕەمزی موحێدین قەزاز (‪ )١٩٧٣ - ١٩١٧‬ی ڕووناکبیر و موتەسەریفی ئەوکاتەی شاری‬ ‫سلێمانی واتە شێخ مستەفای مەحموود قەرەداخی وتاریان خوێندۆتەوە‪ ،‬سەرەرای‬ ‫ئەوانیش شاعیری ناسراوی کورد حاجی تۆفیق بەگی پیرەمێرد (‪ )١٩٥٠ - ١٨٦٧‬بەو‬ ‫وتارەی کە لەو دانیشتنەدا بۆ جەماوەر و کۆمەاڵنی خەڵکی داوە‪ ،‬زیاتر بۆتە ھۆی‬ ‫ئەوەی کە خەڵکی شاری سلێمانی و دانیشتوانی شار بە پیری ئەو پرۆژەو دەسگرۆیی‬ ‫یەوە بچن و ھەریەکەو بەپێی توانای خۆی‪ ،‬ھاوکاریان کردوون و نزیکەی یەک ھەفتەی‬ ‫تەواو لە سلێمانیدا ماونەتەوە‪ ،‬پاشان لە (‪٦‬ی ئابی ‪ )١٩٤٣‬ەوە‪ .‬مەعرووف جیاووک‬ ‫و ھاوەڵەکانی و لەگەڵ پیرەمێردی شاعیردا ڕوویان کردۆتە شاری ھەڵەبجە و لەوێش‬ ‫بوون بەمیوانی حەسەن بەگی عەلی بەگی جاف‪ .‬لە ھەڵەبجەش وەک ھەمان شوێنانی‬ ‫تر کۆبوو نەوەیەکی جەماوەریی ڕێکخراووە و یارمەتی دانیشتوانی ھەڵەبجە بۆ یانەی‬ ‫سەرکەوتنی کوردان ھەر یەکەو بە پێی توانای خۆی کۆکراوەتەوە‪ .‬بۆ ڕۆژی ئایندەش‬ ‫واتە ‪ ٧‬ئابی ھەمان ساڵ‪ ،‬دووبارە گەڕاونەتەوە بۆ سلێمانی و بۆ جارێکی دی باوەڕ‬ ‫پێکراوی گشتی لە (‪١١‬ی ئابی ‪)١٩٤٣‬دا لەوێوە دووبارە ھاتۆتەوە کەرکووک و پاشان‬ ‫بەرەو شاری ھەولێر بۆتەوە‪ .‬بەڕای ئێمە ئەم چوونەی مەعرووف جیاووک و ھاوەڵەکانی‬ ‫زۆر لە شوێنانی تر جیاواز تر بوە بە حوکمی ئەوەی‪ ،‬خۆی خەڵکی ئەوە تەوەرە بوەو لە‬ ‫ھەمانکاتدا پەیوەندیەکی کۆمەاڵیەتی گەورەی لەگەڵ کەسایەتی و دەوڵەمەند و سەرۆک‬ ‫ھۆزەکانی ئەو دەوروبەرەدا ھەبووە‪ .‬ھەر بۆیەش ئەو بڕە یارمەتی و بار بووەی کە لەم‬ ‫ناوچەیەدا کۆی کردوونەتەوە زۆر جیاواز بووە لە شوێنەکانی پێشوو ترو ئەوانەی پاش‬ ‫ھەولێر و دەوروبەری سەردانی کردوون و تیایاندا ماوەتەوە‪ .‬بۆ نموونە کەسایەتیەکانی‬ ‫وەک‪ :‬عیزەدین ئەفەندی مەال ئەفەندی بڕی (‪ )١٥٠‬دینار و خدر بەگی ئەحمەد پاشا‬ ‫بڕی (‪ )١٢٠‬دینار و عەلی مەحموودی کاکە خان (‪ )٧٠‬دینار و عەزیزی ئەحمەد پاشا و‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪46‬‬

‫‪16‬‬

‫عەتاڵاڵ ئاغای حاجی ڕەشید ئاغا ھەریەکە و بڕی (‪ )١٠٠‬دینار یان لەو ڕۆژگارەدا کردۆتە‬ ‫باربوو یارمەتی بۆ یانەی سەرکەوتنی کوردان‪ .‬جگە لەشاری ھەولێر لەو تەوەرەشدا‬ ‫سەردانی ناوچەی (دزەیی) و گوندی (عەوێنە) یان کردووەو لەالیەن سەرداران و‬ ‫کەسایەتیە ناسراوەکانی دزەیی‪ ،‬بەتایبەتی (محەمەد ڕوشدی دزەیی) کە دواتر ئەمیش‬ ‫بووە نووسەر لە یانەی سەرکەوتنی کوردان لە شاری بەغدا و دانیشتوانەکەیەوە ھاوکاری‬ ‫و دەسگرۆییەکی شایستە کراوون‪ .‬بۆ ڕۆژی شەممە واتە لە (‪ ٢٨‬ی ئابی ‪ ،)١٩٤٣‬باوەڕ‬ ‫پێکراوی گشتی و ھاوەڵەکانی چوونەتە شاری کۆیە و سەرەتا لە دەرەوەی شار‪ ،‬لەالیەن‬ ‫کۆمەڵێک کەسایەتی دیاری شاری کۆیەوە پێشوازیان لـێکراوە و بەیاوەری لەگەڵ (مەال‬ ‫حەوێز ئاغا)ی شاری کۆیەی ئەوکاتەدا مەعرووف جیاووک چوونەتە الی قائمقامی شار‬ ‫و بۆ ئێوارەی ھەمان رۆژ لە یانەی شاری کۆیە‪ ،‬داوەتێکی چا خواردنەوە ڕێکخراووە و‬ ‫لە و مەراسیم و کۆبوونەوەیەشدا عوسمان حەبیب عەونی شاعیر (‪ )١٩٩٢ - ١٩١٤‬ی‬ ‫ناسراوی شاری کۆیە‪ .‬شیعرێکی خوێندۆتەوە و ھەر لەو ڕێ و ڕەسمەشدا‪ ،‬باوەڕ پێکراوی‬ ‫یانەی سەرکەوتن‪ ،‬وتارێکی بۆ ئامادە بوان‪ ،‬خوێندۆتەوەو مەسەلەی ھاتن و مەبەستیانی‬ ‫بۆ ئامادەبووان ڕوونکردونەتەوە‪ .‬لەم شارەشدا ھەریەکە و بەپێی توانا دەسگرۆیی‬ ‫و یارمەتی خۆیانیان بە یانەی سەرکەوتن بەخشیووە‪ .‬لە دوا وێستگەی گەشت و‬ ‫سەردانەکەشیاندا و بۆ ڕۆژی ‪ ٢٩‬مانگی ئاب‪ .‬بە ڕێگای شارۆچکەی (تەق تەق) دا‬ ‫دووبارە بە بەلەم و لەڕێگای ئاوی (زێی بچووک)ەوە بەرەو ناحیەی شوان بوونەتەوە‪.‬‬ ‫واتە دوای کۆکردنەوەی بڕێکی تاڕادەیەک بەرچاوی یارمەتی و دەسگرۆیی لەخەڵکی‬ ‫شارۆچکەی (تەق تەق) و دەورو بەری دووبارە گەڕاو نەتەوە شاری کەرکووک‪ .‬بەاڵم‬ ‫لێرە بەدواوە لە بەرباری تەندروستی و ماندوبوونی ئەو ماوەیەی مەعرووف جیاووک کە‬ ‫نەیتوانیوە زۆر لە شاری کەرکوک بمێنێتەوە‪ .‬بۆیە عەبدولڕەحمان نورجان ئەفەندی‬ ‫نووسەر و یاوەری لەوێ بەجێ ھێشتووە‪ ،‬بۆ کۆکردنەوەی یارمەتی و تەواو کردنی‬ ‫گەشتەکەیان و خۆشی لەوێوە گەڕاوەتەوە بۆ بەغدا‪.‬لەپاش ئەم ھەموو ھەوڵەی یانەی‬ ‫سەرکەوتنی کوردان‪ .‬وەک دەبینی دەستەی بەڕێوەبەری یانە تەنھا بەوەوە نەوەستاون‬ ‫‪ ،‬بەڵکو پێشتر سەبارەت بە مەسەلەی دەسگرۆیی و ناساندنی یانە و ئامانجەکانی‬ ‫(بەیاننامە) یەکیان بەناوچە کوردنشینەکانی باشووری کوردستاندا باڵوکردۆتەوە‪ .‬وەک‬ ‫لە بەشێکیدا و بەڕاشکاوییەوە نووسیویانە‪(( :‬ئەی میللەت پەروەر‪ :‬لە بیرت نەچێ کە‬ ‫ئەمڕۆ ڕۆژی خزمەتە ڕۆژی ھەوڵدان و تێکۆشینە‪ ،‬میللەتی تەمەڵ و نوستوو‪ ،‬لە ژێر پێ‬ ‫ئەمێنێ))‪ .‬ھاوکات لەبەشێکی تریشدا دووبارە جەخت دەکاتەوە و دەنووسێت‪(( :‬ئەی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪47‬‬

‫برای غەییور‪ :‬بەم فکرە ئەم کۆمەڵە دامەزرا‪ ،‬ئەم یانەیە کرایەوە‪ ،‬ئەی جوان مەرد‪:‬‬ ‫ئەم یانەیە بۆ بەرز بونتە‪ ،‬ماڵی خۆتە‪ ،‬تەماشایەکی بکە لێی المەدە)) و بەم بڕگەیەی‬ ‫خوارەوەش کۆتاییان بە بەیاننامەکەیان ھێناوە و نووسیویانە‪ :‬ئیتر ئەی حەمیەتکار‪،‬‬ ‫گورد شیعار‪ ،‬فیداکار‪ ،‬ئەی غیرەت دار لەکـێ دەرچوو خۆت پیشاندە‪ ،‬میللەت‪ ،‬وەتەن‪،‬‬ ‫محتاجی تۆیە (کۆمەڵەی یانەی سەرکەتن)‪.‬‬ ‫تەوەری چوارەم‬ ‫دانووستانەکانی نێوان مەال مستەفا بارزانی لەگەڵ فەرمانڕەوایانی‬ ‫(عێراق – بەریتانیا) دا و ئامادەبوونی لە ڕێ و ڕەسمێکی یانەی سەرکەوتنی کورداندا ‬ ‫‪:١٩٤٤‬‬ ‫ ھەر وەک پێشتریش ئاماژەی بۆ کرا‪ ،‬یانەی سەرکەوتنی کوردان لەکاتی دامەزراندنیەوە‬ ‫بووە بە جێگای کۆبوونەوەو لێکدی نزیک بوونەوەی بەشێکی زۆر لە کەسایەتی و ‬ ‫رووناکبیران و ئەوانەی کە بە بەردەوامی و ناو بەناو سەردانی بارەگاکەیان کردوەو‬ ‫وەک ناوەندێکی ڕووناکبیریی (کوردی) ئەو دەمانە مامەڵەیان لەگەڵدا کردووەو لە‬ ‫کارو چاالکی و ئەو بۆنەو یادەوەریانەشیدا کە یانەی سەرکەوتنی کوردان گێڕاوێتی‬ ‫تیایدا ئامادەبوون‪ .‬ھاوکات دوای ئەو گەشتە دوور و درێژەی کە باوڕەپێکراوی یانە و‬ ‫ھاوەڵەکانی لەمانگەکانی (تەممووز وئابی ‪ )١٩٤٣‬دا و بەشار و ناوچە کوردنشینەکانی‬ ‫باشووری کوردستاندا ئەنجامیان داوە‪ ،‬توانیویانە بڕێکی زۆرباش یارمەتی بۆ بارەگای‬ ‫سەرەکی یانە و کارو چاالکی یەکانی کۆبکەنەوەو ھاوکات ئەمەش بۆتە مایەی ئەوەی کە‬ ‫بتوانن لە‪١١(( :‬ی تشرینی دووەمی ‪ ))١٩٤٣‬ەوە بە یەکجاری بگوازنەوە بارەگای نوێیان ‬ ‫لە گەڕەکی (العیواچیە)ی شاری بەغدا و ھەروەھا یەکەم چاالکیشیان ئەوەیان بووە کە‬ ‫لە( ‪ ٢٩‬ی کانوونی دووەمی ‪ )١٩٤٤‬دا‪ .‬ئاھەنگێکی یەکتر ناسینیان ڕێک خستووەو‪،‬‬ ‫لە ڕێ و ڕەسمێکی کوردەوارییانەی بێ وێنەدا باوەڕپێکراوی گشتی یانە وتارێکی بەو‬ ‫بۆنەیەوە خوێندۆتەوە و جەماوەرێکی زۆر تیایدا بەشدرایان کردووە‪ .‬بەاڵم ھەر دوای‬ ‫مانگێک لەڕێوڕەسمی پێشوو‪ .‬بەتایبەتی لە (‪ ٢٦‬ی شوباتی ‪ )١٩٤٤‬ھەمانساڵدا‪ ،‬کاتێک‬ ‫دانووستانەکانی نێوان بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی کورد لە سەردەمی پاشایەتیدا و‬ ‫لەکاتی بەرپابوونی ڕاپەڕینی بارزانی (‪ )١٩٤٥ - ١٩٤٣‬دا بەڕێبەرایەتی مەال مستەفای‬ ‫بارزانی (‪ )١٩٧٩ -١٩٠٣‬لەگەڵ حکومەتی عێراقی نوری سەعید (‪ ٢٥‬ی کانوونی یەکەمی‬ ‫‪ ٤ – ١٩٤٣‬ی حوزەیرانی ‪)١٩٤٤‬و فەرمانڕەوایانی بەریتانیادا لە عێراق دەست پێ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪48‬‬

‫‪16‬‬

‫دەکات‪ ،‬مەال مستەفای بارزانی وەک نیەت پاکیەکی خۆی بەرانبەر بەحکومەتی عێراقی‬ ‫پاشایەتی و بەریتانیا و ئازاد کردنی بارزانیە دوورخراوەکان لە شاری (حیللە) بەتایبەتی‬ ‫شێخ ئەحمەدی بارزانی (‪ )١٩٦٩ - ١٨٩٢‬و بەڵێن دانی بۆ چارە سەرکردنی مەسەلەی‬ ‫ڕەوای کورد و دواکاریەکانی لە باشووری کوردستاندا و لەسەروبەندی جەنگی دووەمی‬ ‫جیھانی (‪ )١٩٤٥ – ١٩٣٩‬دا‪ ،‬بەیاوەری ماجید مستەفا (‪ )١٩٧٤ -١٨٩٦‬ی وەزیری‬ ‫دەوڵەتی عێراق بۆ چارەسەرکردنی مەسەلەی کورد لە ڕۆژی دووشەمە (‪ ٢١‬ی شوباتی‬ ‫‪ )١٩٤٤‬دا لەڕێگای شاری مووسڵەوە کە بۆ ماوەی شەوێک‪ ،‬وەک میوانی حکومەتی‬ ‫عێراق لە(ئوتێل دیجلە)ی ئەو شارەدا دەمێنێتەوە و چاوی بە ژمارەیەک لە ئەندامانی‬ ‫حیزبی ھیوای شاری مووسڵ دەکەوێت و بەزۆری لەو دیدارەدا باس لەو قەیرانە دەکرێت‬ ‫کە لەو ماوەیەدا حیزبی ھیوا گیرۆدەی دەبێ سەرەڕای بارودۆخی گشی کورد و ھەروەھا‬ ‫چاوپێکەوتن ودیداری لەگەڵ چەند ڕۆژنامەنوسێکدا لەوانە‪ :‬سەرنووسەری ڕۆژنامەی‬ ‫(نێیر الحق) ی مووسڵی کە دواتر ھەواڵەکەی لە ژمارە (‪ )٢٢٣‬ی (‪٢٣‬ی شوباتی ‪)١٩٤٤‬‬ ‫دا باڵوکردۆتەوە‪ .‬‬ ‫ دوا بەدوای مانەوەی لە شاری مووسڵ و بۆ ڕۆژی دواتر لەگەڵ (‪ )٢٠‬بیست کەسایەتی‬ ‫لە ناودارانی کورد و ھاوەڵ و پێشمەرگەکانی بەچەکەوە دەچێتە شاری بەغداوەو لە‬ ‫(‪ ٢٢‬ی شوباتی ‪ )١٩٤٤‬دا لە ئوتێلی (شگ العرب) دادەبەزێت‪ .‬دوا بەدوای گەیشتنی‬ ‫بەشاری بەغدا‪ ،‬سەرەتا چاوی بە گەورە بەرپرسانی حکومەتی عێراق و فەرمانڕەوایانی‬ ‫بەریتانیا دەکەوێت‪ ،‬ھەر لە عەبدولئیالی وەسی (‪ )١٩٥٨ -١٩١٣‬و نوری سەعید‬ ‫(‪ )١٩٥٨ -١٨٨٨‬ی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق‪ ،‬سەرەڕای کیناھان کۆر‬ ‫نوالیس (‪ )١٩٥٩ -١٨٨٣ k.cornwallis‬ی باڵوێزی بەریتانیا لە عێراق و ھەروەھا‬ ‫ژمارەیەک لە وەزیرەکانی ئەوکاتەی حکومەتی عێراق‪ ،‬بەجۆرێک لەماوەی مانەوەیدا‬ ‫لەشاری بەغدا زۆرێک لە ئەندامانی پارتی ھیوا و کەسایەتیە کوردەکانی ئەوکاتەی‬ ‫بینیووەو وەک دەشوترێت‪ ،‬کە گوایە لە گەڕەکی (العیواچیە)ی شاری بەغداد سەردانی‬ ‫ماڵی کەسایەتی ناسراو و ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی سەردەمی پاشایەتی ‬ ‫شێخ وەھابی کوڕی شێخ حەمیدی تاڵەبانی (‪ )١٩٧٢ -١٨٨٧‬کردووە‪ .‬‬ ‫لەماوەی مانەوەشیدا لەشاری بەغدا بە تایبەتی لە (‪٢٦‬ی شوباتی ‪ )١٩٤٤‬دا‪ .‬ڕێبەری ‬ ‫ناسراوی کورد مەال مستەفای بارزانی بارەگای (یانەی سەرکەوتنی کوردان) ی بەسەر‬ ‫کردۆتەوەو ھەر لەوێش چاوی بە ژمارەیەکی زۆر لە کەسایەتی و سەرەک ھۆز و خەڵکێکی‬ ‫زۆری ئەوکاتەی شاری بەغدا کەوتووە‪ ،‬کە لەومەراسیمەدا بەشدرایان کردووەو زیاتر بۆ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪49‬‬

‫پێشوازیکردن لە مەال مستەفای بارزانی ئامادەبوون‪ ،‬ھەر لەم بۆنەیەشدا باوەڕپێکراوی‬ ‫گشتی یانەی سەرکەوتن مەعرووف جیاووک باڵەکی وتارێکی تری مێژوویی خوێندۆتەوەو ‬ ‫تیایدا بە زۆری باسی لە مێژووی کورد و ڕەسەنایەتی گەلی کورد‪ ،‬ھەر لە بەرە بەیانی‬ ‫مێژووەوە تاسەردەمی نوێی ڕوونکردۆتەوە و‪ ،‬ھەر لەو بۆنەیەشدا مەال مستەفای بارزانی ‬ ‫کۆمەڵێک وێنەی مێژوویی و دانسقەی لەگەڵ دەستەی بەڕێوەبردنی یانەی سەرکەوتنی‬ ‫کوردان و ژمارەیەک لە ئامادەبواندا گرتووەو‪ ،‬تەنانەت دوو لەو وێنە مێژوویانەی مەال‬ ‫مستەفای بارزانی لە نامیلکەی (یادگاری یانەی سەرکەوتن)ی کورداندا کە ھەر لەھەمان‬ ‫ساڵدا چاپ و باڵوکراوەتەوە‪ .‬لە الپەڕەکانی (‪ )٨٠‬و (‪ )٨١‬یدا باڵوکراونەتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە لەژێر وێنەی یەکەمیاندا نووسراوە‪(( :‬وێنەی ھەندێ گەورەی ئینگلیز و مەال‬ ‫مستەفای بارزانی و ڕووئەسای ئەشراف و پیاوی مەزنی کورد)) و ھاوکات لە ژێر‬ ‫دووەم وێنەشیاندا نووسراوە‪(( :‬وێنەی مەال مستەفا و مەعرووف جیاووک و میرزا فرج‬ ‫و محەمەد بابان و ھەندێ ئاغا و مرۆڤی مەزنی کورد))‪ .‬دوا بە دوای ئەمانەو پاش یەک‬ ‫ھەفتەی تەواوی مانەوەی مەال مستەفای بارزانی لە شاری بەغدا و گفتووگۆ کردنی لەگەڵ‬ ‫کاربەدەستانی عێراق و بەریتانیادا دووبارە گەڕاوەتەوە کوردستان و چۆتەوە بارەگای‬ ‫تایبەتی خۆی لەناوچەی بارزان‪ .‬ھەرچەندە ئەوسەردانی کردنەی مەال مستەفای بارزانی‬ ‫بۆبارەگای یانەی سەرکەوتنی کوردان لە الیەن فەرمانڕەوایانی عێراقەوە و تەنانەت‬ ‫لەالیەن ڕۆژنامەمەکانی ئەوکاتەی شاری بەغداشەوە کەوتۆتە بەر ڕەخنەو زۆریان پێ‬ ‫ناخۆش بووە‪ .‬‬ ‫یەکێکی کەش لەو ڕێو ڕەسمانەی‪ ،‬کە ھەریانەی سەرکەوتن لە (‪ ٢٤‬ی مارتی ‪ )١٩٤٤‬دا‬ ‫گێڕاویەتی ئەویش بۆ خۆی بریتی بووە لە یادێکی ئایینی و مەولودنامەیەکی پێغەمبەری‬ ‫گەورەی ئیسالم (د‪.‬خ)‪ ،‬کە تیایدا چەند کەسایەتی و پیاوێکی ئایینی گەورەوی ‬ ‫ئەودەمانەی کورد بەشداریان تیا کردووە وەک ئەوەی ھەر لەم بۆنەیەشدا ھەر یەک‬ ‫لە‪ :‬مەال محەمەد ئەفەندی قزڵجی (‪ )١٩٥٩ -١٨٩٥‬ئیمام و خەتیبی مزگەوتی (حسێن‬ ‫پاشا) وتارێکی ئایینی‪ -‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬کە زۆر دەوڵەمەند بووە بەالیەنی ڕۆشنگەریی بۆ‬ ‫ئەو ڕۆژگارەی کورد و ھەروەھا لە چوارچێوەی وتارەکەشیدا باسی لەوەش کردووە‪،‬‬ ‫بەوەی کە‪( :‬مەراسیمی مەلوودی پێغەمبەر (د‪ .‬خ) موسڵمانان و واڵتانی تری ئیسالمی‬ ‫ئەم نەریتەیان لە گەلی کوردەوە وەرگرتووە‪ ،‬بەتایبەتی ناوی شاری ھەولێر لێرەدا زۆر‬ ‫بەرزە و پیاوانی ئایینی لە زۆر الوە ڕویان تێکردووەو بە زەمزەمەی زۆر گەورەوە عەجیب‬ ‫حەفلەی مەولوودی تێدا کراوە) و لەالیەکی تریشەوەو بەھەمانشێوە مەال عەبدوڵاڵی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪50‬‬

‫‪16‬‬

‫قزڵجی وتاریکی ئایینی خوێندۆتەوەو بەزۆری تیایدا باسی لە سەربوردەو ژیاننامەی‬ ‫پێغەمبەر (د‪ .‬خ) کردووە بەنموونەش ئەم ئایەتە پیرۆزەی ھێناوەتەوە (وانک لعلی خلق‬ ‫العڤیم)‪ .‬بەجۆرێک ھەر لە کۆتایی ئەو ڕێو ڕەسمەشدا شاعیری ناسراوی یانەی سەر‬ ‫کەوتن میرزا محەمەد حوسێنی زەنگەنە بە پارچە شیعرێک و الوی فەیلی لوڕ قەھرەمانی‬ ‫حاجی حەسەنی بەدەنگێکی بەرز وتارێک دەخوێنێتەوە و لە کۆتایی ڕێوڕەسمەکەشدا‬ ‫عەبدولسەالم حیلمی (‪ )١٩٦٩ -١٩١٣‬شاعیرو ڕۆژنامەنووس بە شیعرێک بەشداری ڕێو‬ ‫ڕەسمەکەی کردووە‪.‬‬ ‫لەکاتێکیشدا کەیانەی سەرکەوتنی کوردان لە گەرمەی چاالکی و ھەنگاوی جۆر بەجۆری‬ ‫تری خۆیدا بووە‪ ،‬ھاوکات بۆتە ناوەندێک زۆر مشت و مڕوملمالنێی سیاسی وکۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئیداریشی لەگەڵ خۆیدا ھێناوەتەکایەوە بەتایبەتی لەو ماوەیەوە‪ ،‬کە حیزبێکی سیاسی‬ ‫وەک ھیوا (‪ )١٩٤٥ -١٩٣٧‬لە باشووری کوردستاندا لەئاسۆی گەشەکردن و ھەنگاونانی‬ ‫بەردەوامی خۆیدابووە‪ ،‬بەتایبەتی لە شارێکی وەک بەغدادا کە بەتەواوی لەنێوەندی‬ ‫دەستەی ڕووناکبیری کورد و خوێندکارانی زانکۆو تەنانەت لەڕیزەکانی ئەفسەرانی کوردی‬ ‫سوپای عێراقی پاشایەتیدا بەتەواوی جێگای خۆی کردبووەوەو‪ ،‬ھەروەھا ناوەند و‬ ‫بارەگایەکی وەک (یانەی سەرکەوتنی کوردان) یش شوێنێکی تاڕادەیەک زۆر لەبارو‬ ‫گونجاو بووە بۆئەوەی ئەمیش بتوانێت بەئاسانی گەرای خۆی تیادابنێ و جێگای‬ ‫شیاوی خۆی تەنانەت لەڕیزەکانی دەستەی بەڕێوەبردنیشدا بکاتەوە‪ ،‬ھەرچەندە ھەر‬ ‫لەگەڵ دامەزراندنیدا وای ڕاگەیاندبوو‪ ،‬کە ئەو ھیچ پەیوەندی بەکاری سیاسییەوە نابێت‪،‬‬ ‫بەاڵم کەسێکی وەک مستەفا نەریمان (‪ )١٩٩٤ /٥ /٢٧ – ١٩٢٥‬زۆر بەڕوونی لە‬ ‫بیرەوەریەکانی ژیانی خۆیدا جەخت لەسەر ئەم الیەنە دەکاتەوە و نووسویەتی‪ :‬یانەی‬ ‫سەرکەوتنی کوردان ماوەیەک قوتابیانی کوردی لەدەور ئااڵبوو‪ ،‬وابزانم لە ساڵی (‪)١٩٤٤‬‬ ‫دا بوو‪ ،‬ھەڵبژاردنێک کرا دوو لیست بەر بەرەکانیان تیادا ئەکرد‪ .‬لیستی مەعرووف‬ ‫جیاووک باڵەکی‪ ،‬عەبدولڕەحمان نورجان‪ ،‬بەشیر موشیر (‪ ،)١٩٦٣ - ١٨٩٣‬میرزا فەرەج‬ ‫شەریف (‪ )١٩٥٣ -١٨٨١‬و یەکێک لە بابانەکان‪ .‬لیستی عەلی کەمال عەبدولڕەحمان بەگ‬ ‫(‪ )١٩٩٨ – ١٩٠٠‬یش بریتی بوون لە محەمەد برزۆی شاعیر‪ ،‬موکەڕەم جەمال تاڵەبانی‪،‬‬ ‫فائق ھوشیار (‪ ،)٢٠٠٢ – ١٩٢١‬عەبدولقادر قەزاز (‪ ،)١٩٩٢ -١٩١٢‬عەالئەدین سەجادی‬ ‫(‪ .)١٩٨٤ – ١٩٠٧‬بەاڵم دواتر ئەم کێشە و ناکۆکیەش بەتێکەوتنی محەمەد ئەمین‬ ‫زەکی بەگی وەزیرو مێژوو نووسی کورد چارەسەردەکرێت و لە ھەردوو لیستەکە دەستەی‬ ‫بەڕێوەبردن پێک دەھێنرێت و ھاوکات مەعرووف جیاووک باڵەکیش‪ ،‬وەک باوەڕپێکراوی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪51‬‬

‫گشتی یانەی سەرکەوتنی کوردان دەمێنێتەوە‪ .‬‬ ‫ھاوکات کەسایەتیەکی وەک مامۆستا مەسعود محەمەد (‪ )٢٠٠٢ - ١٩١٩‬یش دوای‬ ‫ئەوەی سەرچلەی باوکی واتە مەالی گەورەی کۆیە (‪ )١٩٤٣ – ١٨٧٦‬لەالیەن دەستەی‬ ‫بەڕێوەبردنی یانەی سەرکەوتنی کوردان و بەتایبەتی مەعرووف جیاووکەوە بەڕێوە‬ ‫دەبرێت‪ .‬ئەویش دەبێتە ئەندامی ئیداری یانە واتە لەم ماوەیەداو لەسەردەمی ئەم‬ ‫دووبەرکایەتی و ملمالنێیەی نێو کاروباری یانەی سەرکەوتندا مامۆستا مەسعودمحەمەد‬ ‫ئەندامێکی فەرمی ئیدارەی (یانەی سەرکەوتن) بووە و زۆر ڕاستگۆیانەش لەبارەی ئەم‬ ‫ملمالنێ و ناکۆکیەی نێوان ئەندامە گەنجەکانی سەر بەحیزبی ھیوا و باڵی باوەڕپێکراوی‬ ‫یانە واتە مەعرووف جیاووکەوە لە یاداشتەکانی خۆیدا نووسیویەتی‪ :‬ساڵی ‪ ١٩٤٥‬گەنجان‬ ‫کە بەشێکی چاالکیان ئەندامی حیزبی ھیوا بوون و تەجربەی چاالکیی نھێنیان دیتبوو‪،‬‬ ‫ھەبوونی یانەیان بە ھەلزانی بۆ ئەوەی لەو ڕێگایەوە خزمەتێکی ئامانجەکانیان بکەن‪،‬‬ ‫ئەم حیسابەیان ئەگەر چوو بایەتە سەرو دەستیان بەسەر کاروباری یانەی سەرکەتنی‬ ‫کورداندا بگرتبایە دەربوونەی خێرو چاکەیەکی بۆ دەکردنەوە‪ .‬دیاردەیەکی لەم بابەتەش‬ ‫لەو کاتەدا بووە‪ ،‬کە ڕۆژ بە ڕۆژ ژمارەی خوێندکارانی کورد لە شارێکی وەک بەغدای‬ ‫ئەوکاتەدا لەزیاد بوون و گەشەکردنێکی بەردەوامدا بووە و ھەروەھا کەسێکی وەک‬ ‫مەعرووف جیاووکیش تا ئەم کاتە وابیری نەکردۆتەوە‪ ،‬کە زیاد بوونی توێژێکی ئەتۆ چ‬ ‫لە بەغدا و چ لەنێو یانەی سەرکەوتنی کورداندا ئەبێتە قۆرت و مایەی سەرئێشەیەکی‬ ‫گەورە لە داھاتوو و لەمێژووی یانەی سەرکەوتندا وەک ئەوەی لە ڕۆژی ھەڵبژاردنیشدا‬ ‫مەعرووف جیاووک باڵەکی چەند ناوێکی پێشنیار کردووە بۆ ئەندامەتی‪(( :‬کەچی‬ ‫بەرەی حیزبی ھیوا لیستی سەربەخۆی خۆیان ھەبوو‪ .‬بەاڵم کاتێک دەنگ دراو دەستکرا‬ ‫بە ژماردنی پشکی ھەرکەسەی لەوانەی دەنگیان پێ درا بوو دەرکەوت نامزەدەکانی‬ ‫جیاووک لە وانەی کۆن بوون لە ئەندامەتی تاکێکیان دەرناچێت‪ .‬سەغڵەتی بەجیاووکەوە‬ ‫دیاربوو تا بەرەو کۆتایی ئەژمارکردنی دەنگەکان ئیتر خۆی پێ نەگیراو دەری بڕی‬ ‫کە لەبەر بێتاقەتی چی دیکە ناتوانێت لەوڕۆژەدا سەرپەرشتی کارەکە بکات و دەبێ‬ ‫پاشماوەی دەنگەکان سبەینێ لەکاتی ئێوارەدا بژمێردرێن و لێک بکرێنەوە)) ئەوەبوو‬ ‫مەعرووف جیاووک باڵەکی پێشنیارەکەی خۆی بەجێ دەھێنێت و ئەنجامی ھەڵبژاردنەکە‬ ‫دوا دەخات ھەرچەندە ناڕەزایی و ڕەخنەیەکی زۆری ڕوو بەڕوو دەکرێتەوەو کەچی لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا ھێندەی نامێنێت بۆ ئەنجامی کۆتایی ھەڵبژاردنەکە بۆ ئەمەش ھەر مەسعود‬ ‫محەمەد زۆر بەڕاشکاوییەوە دەنووسێت‪(( :‬بەاڵم چ دەکەی لەگەڵ قیلە شەرعان کە دەبێ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪52‬‬

‫‪16‬‬

‫ھەموو دەنگەکان بخوێندرێتەوەو بەسەرپەرشتی ئەمین عامیش بێت))‪ .‬کە مەبەستی لە‬ ‫مەعرووف جیاووک باڵەکیە‪ ،‬ھەر وەک خۆڵ کردنەچاویش بۆ سبەینێ جیاووک لە ڕێگای‬ ‫ڕۆژنامەکانی ئەو سەردەمەوە بەیاننامەیەک باڵودەکاتەوەو تەواوی پرۆسەی ھەڵبژاردنەکە‬ ‫ھەڵدەوەشێنێتەوەو الی خۆشیانەوە دەستەو ئەندامانی (حیزبی ھیوا) سەرەڕای دژایەتی‬ ‫کردنی بڕیارەکەو دەسەاڵتی تاک ڕەوانە و تاک الیەنانە مەعرووف جیاووک لە نێوەندی‬ ‫یانەی سەرکەوتنی کورداندا‪ .‬بڕیاری حیزبی ھیواش شتێکی دیکە دەبێت بەوەی ئەوانیش‪:‬‬ ‫نەشرەیەکی نھێنی بەشەو لە شاری بەغدا باڵو دەکەنەوە‪ ،‬کە بەزۆری ھێرش دەبێت بۆ‬ ‫سەر مەعرووف جیاووک و حکومەتیش‪ ،‬جا ھەڵوێستێکی لەم تەرحەش دواتر دەبێتە‬ ‫مایەی ئەوەی کە چەند کەسێک لەخوێند کاران و لەوانەی پەیوەندیان بەکێشەی یانەی‬ ‫سەرکەوتنەوە ھەبوو لەالیەن دەسەاڵتەوە دەستگیردەکرێن لەوانە‪(( :‬شێخ عەالئەدین‬ ‫سوجادی‪ ،‬عەبدولقادر قەزاز‪ ،‬کاکە حەمەی خانەقا (‪ ،)١٩٦٣ – ١٩١٨‬جەوھەر عەزیز‬ ‫دزەیی‪ ،‬کانەبی عەزیز دزەیی‪ ،‬موکەڕەم تاڵەبانی‪ ،‬جەلیل یوسف و ھی دیکەش‪.))...‬‬ ‫ئەمانەش بەڕادەیەک مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرا و خرابوونە ژێرچاودێرییەوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەوانەشیان کە خوێندکاری زانکۆو پەیمانگاکانی ئەو دەمانەی شاری بەغدا بوون لە‬ ‫الیەن دەزگای پۆلیسەوە دەبران بۆ تاقیکردنەوەو دوای تاقیکردنەوەش دەبرانەوە‬ ‫بۆ بەندینخانە‪ .‬ھەڵوێستێکی لەم جۆرەش کەزیاتر لەژێر سەری کەسایەتیەکی وەک‬ ‫مەعرووف جیاووک باڵەکی خۆیدا بوو دواتریش بووە جێی ناڕەزایی کۆمەاڵنی خەڵک و‬ ‫ھەروەھا جێی ناڕەزایی و ھێرشکردنێکی توندی ڕۆژنامەیەکی نھێنی وەک (ئازادی) کە‬ ‫لەودەمانەدا زمانحاڵی حیزبی شیوعی عێراق بوو جگە لەوەش بەڕادەیەکی زۆر ڕقیان‬ ‫لە کەسانێکی وەک‪ :‬مەعرووف جیاووک باڵەکی و عەلی کەمال عەبدولڕەحمان و ماجید‬ ‫مستەفا دەبووەوە‪ .‬‬ ‫تەوەری پێنجەم‬ ‫گەشەکردنی ڕۆژنامەوانی و ڕووناکبیری کوردی‬ ‫لە سایەی یانەی سەرکەوتنی کورداندا ‪١٩٦٤ - ١٩٥٧‬‬ ‫وەک ھەموو ئەو پرۆژە ڕووناکبیری و زانستیانەی کە یانەی سەرکەوتنی کوردان لە‬ ‫شاری بەغدا ھەر لەسەرەتای دامەزراندیەوە لەبەرنامەیدا بووە جێ بەجێیان بکات‪ .‬تا‬ ‫ئێستاو پاش نەمان و ھەڵوەشانەوەی یانەی سەرکەوتن لە نیوەی یەکەمی شەستەکانی‬ ‫سەدەی بیستەمی ڕابووردودا بایەخ و تایبەتمەندی خۆی لەدەست نەداوەو وەکتر دەکرێت‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪53‬‬

‫وەک الیەنێکی دەوڵەمەند و زیندوو لێکۆڵینەوەی وردو و بە دواداچوونی بەرچاویان‬ ‫لەسەر بکرێت‪ .‬ھەرچەندە ئەوەش بۆ خۆی وەک درێژە پێدەرێکی بەردەوامی گۆڤاری‬ ‫بە ناوبانگی گەالوێژ (‪ )١٩٤٩ – ١٩٣٩‬بووەو تا ڕادەیەکی زۆر درەنگ لەماوەی چاالکی‬ ‫و تەمەنی (یانەی سەرکەوتنی کوردان) دا ھاتۆتە کایەوە‪ .‬وەک ئەوەی بەساڵێک‬ ‫پێش بەرپابوونی شۆڕشی (‪١٤‬ی تەمموزی ‪)١٩٥٨‬و ھەر لەھەمان ساڵی پێشترو لە‬ ‫مانگی تەموزی ساڵی (‪ )١٩٥٧‬بەدواوە‪ .‬توانیوویەتی لە بواری ڕۆژنامەوانی و کاری‬ ‫ڕۆژنامەگەریی کوردیی دا‪ ،‬یەکەمین ژمارەی (گۆڤاری ھیوا) باڵوبکاتەوەو بۆ ماوەی‬ ‫((شەش ساڵ)) ی تەواو بە بەردەوامی و بە سەریەکەوە نزیکەی (‪ )٣٨‬سی و ھەشت‬ ‫ژمارەی لـێ باڵوبکەنەوە‪ ،‬کە بۆ خۆی وەک ناوەرۆک و وەک ئەوەی لەسەر بەرگی ژمارەی ‬ ‫یەکەمیدا نووسراوە بەزۆری گۆڤارێکی‪(( :‬ئەدەبی و زانستی‪ ،‬مانگانەیە)) و بەڕوونی‬ ‫وای دەستنیشانکردووە‪ ،‬کە خاوەنی ئیمتیازی یانەی سەرکەوتنی کوردانە و ھەروەھا‬ ‫بەڕێوەبەری بەرپرسی تا ژمارە (‪ )٨‬ی حافز مستەفا قازی (‪ )٢٠١٠ -١٩٢٩‬الوی چاالکی‬ ‫ئەو دەمانەی بواری ڕووناکبیریی کوردی و پاشان ھەریەک لە دکتۆر ھاشم دۆغرمەچی‬ ‫و دکتۆرموکەڕەمی کوڕی شێخ جەمال تاڵەبانی بوون‪ .‬ھەروەھا بارەگاکەشی لەو‬ ‫دەمانەدا لە (شەقامی زەھاوی) بووەو ھەرلەسەرەتای دەرچوونی یەکەمین ژمارەیەوە‬ ‫لە چاپخانەی تەمەدون (تمدن) لە شاری بەغداد چاپکراوە و بەزۆری ئابوونەی سااڵنەی‬ ‫یەک دیناری تەواو و بۆ خوێنکاران و قوتابیانیش بە (‪ )٧٥٠‬فلس بووە‪ ،‬کەچی بەدانە‬ ‫تەنھا بە (‪ )١٠٠‬فلسی ئەوکاتە فرۆشراوە‪ ،‬بەجۆرێک یانەی سەرکەوتنی کوردان لەپاش‬ ‫وەرگرتنی مافی دەرکردن و باڵوکردنەوەی گۆڤاری ھیواوە بۆتە مایەی ئەوەی لێرە‬ ‫بەدواوە ژمارەیەکی زۆر لە نووسەران و ڕووناکبیران و قوتابیانی کوردی ئەودەمانە ‬ ‫بەگەرم و گوڕییەکی زیاترەوە ڕووی تێ بکەن و بەرھەم و نووسینی خۆیان بگەیەننە‬ ‫گۆڤاری ھیوا بە مەبەستی باڵو کردنەوە وەک ئەوەی لە‪ :‬ساڵی (‪ )١٩٥٨ -١٩٥٧‬ەوە‬ ‫یانەی سەرکەوتنی کوردانیان کردۆتە مەڵبەندی الوان و ڕۆشنبیرانی کورد لە شاری‬ ‫بەغداو گۆڤاری ھیواشیان گەیاندە ڕادەی گۆڤارە بەرزەکانی ئەوکاتەو زۆربەی ئەو‬ ‫باسانەشی‪ ،‬کە تیایدا ئەنووسران و باڵو دەکرانەوە بەپێی ئەو ھەلو مەرج و سەروبەندە‬ ‫وتاری بەرزو ئازایانەی تیا دەنووسراو باڵو دەکرایەوە‪ .‬ھەروەھا جگە لە باڵوکردنەوەی‬ ‫گۆڤاری ھیوا یەکێکی دی لە ھەنگاوەکانی یانەی سەرکەوتنی کوردان لە چاپدانی‬ ‫کتێبی ناو بەناوو کردنەوەی خوێندنگەیەکی کوردی بوو بەتایبەتی لە‪ :‬مانگی (مارتی‬ ‫‪ )١٩٥٨‬دا کە لە ناو خودی یانەی سەرکەوتن خۆیداو ھەفتەی دوو جار وانەی بەزمانی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪54‬‬

‫‪16‬‬

‫کوردی تیا وتراوەتەوە مانگی بە (‪ )٥٠٠ - ٢٥٠‬فلسی ئەوکاتە‪ .‬سەرەڕا ڕێکخستنی‬ ‫مەراسیمی جەژنی نەورۆزی سااڵنەو ئاھەنگ گێڕانی یەکتر ناسین و ڕێوڕەسمی تری جۆر‬ ‫بەجۆر‪ .‬وەک ئەوەی لە(‪٢٣‬ی ئاداری ‪)١٩٥٩‬دا و لە ھۆڵی کۆلێژی پەروەردەی سەر بە‬ ‫زانکۆی بەغدا‪ ،‬کە لەو دەمانەدا بە‪( :‬دار المعلمین العالیە) ناسرابووە ئاھەنگێکی جەژنی‬ ‫نەورۆز ڕێکخراوەو تیایدا سەرەڕای ئەوەی کە دکتۆر ھاشم دۆغرەمەچی وتارێکی بەو‬ ‫بۆنەیەوە خوێندۆتەوە‪ ،‬ھاوکات ھەریەک لە ھونەرمەندانی وەک‪ :‬ئەحمەد خەلیل (‪١٩٢٨‬‬ ‫– ‪ ،)١٩٩٨‬فازیل و حەسەنی جەزیریش لە ئاھەنگەکەیاندا بەشداریان کردووە و تەنانەت‬ ‫لە ھەمانساڵیشدا یەکێکی دی لە چاالکیە دیارەکانی یانە سەرکەوتن ئەومەراسیم و ڕێو‬ ‫ڕەسمی ڕێزلێنانە بووە‪ ،‬کە لە شاعیری گەورەی کوردی ڕۆژئاوای کوردستان قەدری‬ ‫جان (‪ )١٩٧٢ -١٩١١‬نراوەو تەنانەت تیایدا ڕێبەری بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی‬ ‫کورد مەال مستەفای بارزانی (‪ )١٩٧٩ -١٩٠٣‬پاش گەڕانەوەیان لە یەکێتی سۆڤێتەوە‬ ‫بۆ عێراق تیا بەشداری کردووە‪ ،‬ھەروەھا بەشداربوون و ئامادەبوونی نوێنەری سەرۆک ‬ ‫عەبدولکەریم قاسم (‪ )١٩٥٨ - ١٩١٤‬و سەرۆک و نوێنەری حیزبە سیاسیەکانی ئەوکاتەی‬ ‫عێراق و خوێندنەوەی چەندین وتاری جۆر بەجۆر لەو بۆنەو ڕێوڕەسمەدا‪ .‬بەاڵم وەکی دی‬ ‫ئەوەی کە پەیوەست بێت بە گۆڤاری ھیواو بە بەردەوامی لە باڵو بوونەوەو دەرچوونیدا‪،‬‬ ‫دەبینیت بەزۆری لە شارە ئاوەدانەکانی ئەودەمانەی باشووری کوردستان و تەنانەت‬ ‫دەرەوەشیدا‪ ،‬گۆڤارەکە باوەڕپێکراوی تایبەت بەخۆی ھەبووە‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانێت لە‬ ‫ڕێگای ئەوانەوەو لە نێوەندی خوێنەران و دەستەی دەستەبژێری کوریی ئەوکاتەدا باڵوی‬ ‫بکەنەوە‪ ،‬بەتایبەتی لە لەڕێگای ھەندێ فرۆشگاو کتێبخانەی شارەکانی ئەوکاتەی وەک‪:‬‬ ‫بەغدا‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬کەرکووک‪ ،‬ھەولێر‪ ،‬شەقاڵوە‪ ،‬کۆیە‪ ،‬ڕانیە‪ ،‬ھەڵەبجە‪ ،‬زاخۆ‪ ،‬قەاڵدزێ‪،‬‬ ‫ڕەواندز‪ ،‬خانەقین‪ ،‬کفری‪ ،‬چەمچەماڵ و تەنانەت شاری مووسڵیش‪ ،..‬شان بەشانی‬ ‫ئەوەش لە دوا الپەڕەی ژمارە (‪ )١‬یەکیدا ئەوە دەھێنێتەوە بیری خوێنەران و کۆمەاڵنی‬ ‫خەڵک و بەڕاشکاوییەوە بۆیان دەنووسێت‪(( :‬بە ھیوایە باوی خوێندن و خوێندەواریی بە‬ ‫زمانی کوردی باڵو بێتەوە‪ ،‬جا کەواتە تکات لێ ئەکات ھەر ناتەواوی و کەمو کوڕیەکی تیا‬ ‫ئەبینیت چاوی لێ مەپۆشە‪ ،‬ئاگاداری بکە چونکە کەم و کووڕی خۆتەو بەناوی کوردەوە‬ ‫ئەژی و دەر ئەچێ‪ .))...‬ھەروەھا گۆڤاری ھیوا سەرەڕای ئەوەی ژمارەکی یەکجار زۆر‬ ‫لە ئەدیب و نووسەرانی کوردی ئەوڕۆژگارەی لە دەوری خۆی کۆکردۆتەوەو ناو بەناو‬ ‫نووسین و بابەتی خۆیانیان تیا باڵو کردۆتەوە‪ ،‬کەچی ئەوانەشی کە بەزۆری لە ڕووی‬ ‫بەڕێوە بردن و رایی کردنی کاروباری ڕۆژانەی گۆڤارەکەوە شوێن دەستیان دیاربێت و ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪55‬‬

‫بەشداریان تێدا کردبێت و بەزۆری لە لیژنەی دەرکردنیدا بوو بێتن بەزۆری بریتی بوون‬ ‫لە نووسەر و ڕووناکبیر و کەسایەتیە دیارەکانی ئەوکاتەی وەک‪ :‬کەریم سەعید زانستی‪ ،‬‬ ‫کامیل ژیر‪ ،‬محەمەدی مەال کەریم‪ ،‬عیزەدین مستەفا ڕەسووڵ‪ ،‬محەمەد نووری عارف‪،‬‬ ‫سەعید ناکام‪ ،‬نەسرین محەمەد فەخری و ھەروەھا لەماوەیەکیشدا چەند نووسەرێکی‬ ‫دیارو ناسراوی تری وەک‪ :‬شێخ عەالئەدینی سوجادی‪ ،‬فاتیحی کوڕی مەالعەبدولکەریمی‬ ‫مودەریس‪ ،‬ناھیدەی شێخ سەالم‪ ،‬عەبدولڕەزاق محەمەد بیمار و کاکە مەم بۆتانی ئەم‬ ‫ئەرکەیان لە ئەستۆ گرتووە‪ .‬ھەروەھا سەرەڕای بایەخدانی بەالیەن و بواری وەرگێڕان‬ ‫وەک ناوەرۆکیش تا بڵێی گۆڤاری ھیوا گۆڤارێکی دەوڵەمەندبووەو‪ ،‬ھەروەکو ئاماژەی‬ ‫بۆکرا‪ :‬ھەڵدەگرێت لەزۆر بوار و الیەنی تری ھەمە چەشنیەوە لەسەری بنووسرێت و وەک‬ ‫گۆڤارێکی دەوڵەمەندی بایەخدار بنرخێنرێت‪ .‬ماوەتەوە بە کورتی بڵێین‪ :‬زۆربەی زۆری‬ ‫ژمارەکانی گۆڤاری (ھیوا) لە (‪ )٨٠‬الپەڕەی تەواو زیاتر بوون و بەسەریەکەوە تا مانگی‬ ‫شوباتی ساڵی ‪ ١٩٦٣‬و تا ئەوکاتەی حکومەتی عێراق و بە تایبەتی ھەریەک لەوەزارەتی‬ ‫دارایی و ناوخۆ دەکەونە دژایەتی کردنی یانەی سەرکەوتنی کوردانەوەو یارمەتی و دارایی‬ ‫تەرخانکراوی لێ کەم دەکەنەوە و دواتر بەیەکجاری بڕیار لەسەر داخستنی یەکجاری ‬ ‫دەدەن بە بەردەوامی باڵویان کردۆتەوە و بەسەریەکەوە(‪ )٣٨‬ژمارەی لێ باڵوکراوەتەوەو‬ ‫دوابەدوای ئەمەش بەزۆری سەرۆک و ئەندامان و دەستەی نووسەرانی باڵوەی لێ دەکەن‬ ‫و بەشێکیشیان پەیوەندی دەکەن بە شۆڕشی ڕزگاریخوازی کوردەوە‪.‬‬ ‫جگە لەیانەی سەرکەوتنی کوردان وەکو پێشتر ئاماژەی بۆ کرا‪ ،‬گۆڤاری ھیواش کە ھەر‬ ‫زمانحاڵی یانەی سەرکەوتنی کوردان بووە لە ڕووی چاپکردن و باڵوکردنەوەی کتێبەوە‬ ‫باڵوکراوەی تایبەت بەخۆی ھەبووەو بەزۆری ھەر لە زنجیرەو باڵوکراوەکانی گۆڤاری ھیوا‬ ‫بوون و ناو بەناو باڵویان کردۆتەوە لەوانە‪ :‬کتێبی مێژوویی‪( :‬مێژووی کوردو کوردستان)‬ ‫ی ئایەتوڵاڵی مەردۆخی کە محەمەد فیدا لە دووبەرگی سەربەخۆداو لە زمانی فارسییەوە‬ ‫وەریگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی‪ ،‬وەک ئەوەی بەرگی یەکەمیان‪ )١٦٤(:‬الپەڕەبووەو‬ ‫کەچی بەرگی دووەمیان‪ :‬تەنھا (‪ )٩٨‬الپەڕەو لە چاپخانەی (نەجاح) ی شاری بەغدا‬ ‫چاپکراوە‪ .‬دواکتێبێکیش‪ ،‬کە ئێمە بینیبێتمان و ھەر لەزنجیرەو باڵوکراوەکانی گۆڤاری‬ ‫ھیوا بوو بێت وەک ئەوەی بەڕوونی لەسەر بەرگەکەیدا نووسراوە‪(( :‬ژمارە سێ لە باڵو‬ ‫کراوەکانی ھیوا))‪ ،‬کتێبێکە بە ناونیشانی‪((:‬ئاوڕێک لە شۆڕشە مەزنەکەی عێراق))ەو‬ ‫کە لە نووسینی‪ :‬فازیل ناوێک بووەو ھاوکات کەسێکیش بە ناوی‪(:‬ھێمن)ەوە پێشەکی‬ ‫بۆ نووسیوە بەناونیشانی‪(( :‬شۆڕشەکەمان و کوردستانی بەشکراو))‪.‬سەبارەت بەناوی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪56‬‬

‫‪16‬‬

‫تەواوی ئەمەی دواییان و بەپێی لێکدانەوەی مستەفای سەید ئەحمەد (نەریمان) گوایە‬ ‫نووسەرو پارێزەری ناسراو کامیل ژیر (‪ )١٩٣٤‬بێت‪ ،‬کەچی بەخۆی واتە کامیل ژیر دەڵێت‪:‬‬ ‫ڕاستە ئێمە ماوەیەک بەناوی (ھێمن)ەوە نووسینمان باڵوکردۆتەوە‪ .‬بەاڵم بۆ ئەمەیان پێ‬ ‫ناچێت نووسینی من بێت و شتێکی ئەوتۆم نایەتەوە یاد‪ .‬بەاڵم ھەندێکی دی دەڵێن کە‬ ‫گوایە‪ :‬عەزیز شاڵیە‪ .‬ماوەتەوە بڵێین‪ :‬بەسەریەکەوە تەواوی کتێبەکە لە (‪ )٦٨‬الپەڕە‬ ‫پێک ھاتووە و بەھەمان شێوەی کتێبەکەی ئایەتوڵاڵی مەردۆخی مێژوو نووس ھەر لە‬ ‫چاپخانەی‪( :‬نەجاح)ی شاری بەغدا و لە ساڵی ( ‪ )١٩٥٨‬دا چاپکراوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫نووسەرەکەشی کتێبەکەی خۆی پێشکەشکردووە بۆ‪((:‬پاڵەوانی شۆڕش‪ ..‬بۆ قارەمانی‬ ‫ڕێی ئازادی‪ ...‬بۆ بلیمەتی ھەڵکەوتوو‪ ...‬بۆ خۆشەویستی کورد و عەرەب‪ ...‬بۆ ڕۆڵەی‬ ‫گەل کاک عەبدولکەریم قاسم)) وەک ئەوەی لە تەواوی دەقی پێشکەشکردنەکەدا ھاتووە‪.‬‬ ‫ئەنجامی کۆتایی ‬ ‫ دوای ئەوەی ماوەیەکی زۆر بە سەرچاوە کۆکردنەوەو تاوتوێکردن ونووسینەوەی ئەم‬ ‫بابەتەوە سەرگەرم بووین گەیشتینە ئەو ئەنجامەی کە کۆمەڵێک زانیاری ورد و نوێترمان‬ ‫خستۆتە ڕوو بەتایبەتی سەبارەت بە کارو چاالکیەکانی یانەی سەرکەوتنی کوردان و‬ ‫ھەموو ئەو کەسایەتی و ئەدیب و نووسەرو ئەندامانەی کە لە دەوری ڕێکخستنەکانی‬ ‫ئەم یانەیە کۆبوونەتەوەو بە بەردەوامی سەردانیان کردووە‪ .‬کە ھەڵ دەگرێت چەندین‬ ‫لێکۆڵینەوەو تێزی زانستی لە بارەوە بنووسرێت‪.‬بۆنموونە بۆمان ڕوون بوەوە‪:‬‬ ‫ژمارەی ئەندامان و بەتایبەتی ئەوانەی پەیوەندیان بەیانەی سەرکەوتنی‬ ‫‪ -١‬‬ ‫کوردانەوە کردووە ھەرلەڕۆژی دامەزراندنیەوە تاساڵی ‪ ١٩٦٠‬بەپێی بەڵگەنامەکانی یانە‬ ‫ژمارەیان گەیشتۆتە سەرووی دووھەزار ئەندام‪.‬‬ ‫‪ -٢‬بەتەواوی لەوەگەیشتین کە یانەی سەرکەوتنی کوردان کارو چاالکیەکانی تەنھا بریتی‬ ‫نەبووە لەچاالکی (ڕووناکبیریی – کۆمەاڵیەتی) وەک ئەوەی لەپەیڕەوی ناوخۆییەکەیدا‬ ‫ھاتووە‪ .‬بەڵکو بەتەواوی توانیویەتی ئەو سنوورە ببەزێنێ و کارەکانی سەربکێشێ بۆ‬ ‫الیەنی سیاسی و پەیوەندی لەگەڵ زۆر حیزب و ڕێکخراوی سیاسی کوردیدا ھەبێت وەک‬ ‫لە چوارچێوەی لێکۆڵینەوەکەدا ئاماژەمان بەچەند نموونەیەک کردووە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬یانەی سەرکەوتنی کوردان لەچەند قۆناغێکی تەمەنی داو تەنانەت بەھۆکاری‬ ‫سیاسیەوە بارەگاکەی چ لەالیەن فەرمانڕەوایانی عێراق بەدەست لەپشت دانی واڵتانی‬ ‫دەرەکی داخراوە بۆنموونە لە کاتی بەرپابوونی جەنگی دووەمی جیھانی و بەتایبەتی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪57‬‬

‫بزوتنەوەی ڕەشید عالی گەیالنی ساڵی ‪١٩٤١‬دا‪.‬‬ ‫‪ -٤‬بە بەردەوامی و بەتایبەتی لە دە دوازدە ساڵی تەمەنی بەدواوە بۆتە مەیدانی ملمالنێی‬ ‫سیاسی بەتایبەتی لەکاتی پرۆسەی ھەڵبژاردنەکانی دەستەی کارگێڕی سااڵنەیدا بۆنمونە‬ ‫لەچلەکانی سەدەی ڕابردوودا مەیدانی ملمالنێو ھەژموونگەری ھەریەک لەالیەنگرانی پارتی‬ ‫ھیواو حیزبی شیوعی عێراق و لەسااڵنی دواتریشدا ئەوملمالنێیە لە نێوان ھەوادارانی‬ ‫حیزبی شیوعی و پارتی دیموکراتی کوردستاندا خەستتر بۆتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٥‬یانەی سەرکەوتنی کوردان وەک ناوەندێک سەرەڕای ئەوەی توانیویەتی گەلێک‬ ‫باڵوکراوەو کتێب و گۆڤارێکی دەوڵەندی وەک ھیوا (‪ )١٩٦٣ -١٩٥٧‬باڵو بکاتەوە ھاوکات‬ ‫ناوەندێک بووە بۆ ئەوەی زۆر کەس لەڕێگای ئەوخوالنەوە کە ناو بەناو کردویەتیەوە‬ ‫یەوەفێری خوێندەواری و بە تایبەتی زمانی کوردی بن‪.‬‬ ‫‪ -٦‬وەک ناوەندێک ڕێبەری بزتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی کورد مەالمستەفای بارزانی لە‬ ‫دووماوەی جیاوازدا سەردانی کردووە یەکەمیان‪ :‬لە کاتی دانووستانی ساڵی ( ‪)١٩٤٤‬‬ ‫دا‪ ،‬کە بارزانی بە ھێزی چەکدارەوە چۆتە شاری بەغداو دووەمیان‪ :‬دوای گەڕانەوەی‬ ‫لە یەکێتی سۆڤێت و لەئەنجامی بەرپابوونی شۆڕشی (‪١٤‬ی تەمووزی ‪ )١٩٥٨‬و لە‬ ‫ڕێوڕەسمی ئەوڕێزلێنانەدا ئامادەبووە کە لەشاعیرو ڕووناکبیری کورد قەدری جان نراوە‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئامادەبوونی نوێنەری عەبدولکەریم قاسم و زۆرێک لەحیزبە سیاسیەکانی‬ ‫ئەودەمانەی کودو عێراق‪.‬ئەمانەو دەیان لێکدانەوەی گرنگی دی وەک لە ناوەرۆکی‬ ‫توێژینەوەکەماندا ئاماژەمان بۆ کردوون‪ .‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪58‬‬

‫‪16‬‬

‫ژێدەرو پەراوێزەکان‪:‬‬ ‫‪ -١‬السید عبد الرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ االحزاب السیاسیە العراقیە‪ ،‬دراسە تاریخیە عن االحزاب السیاسیە التی تکونت فی‬ ‫العراق بین العامین ‪( ،١٩٥٨ – ١٩١٨‬بیروت‪ ،)٢٠١٣ :‬ێ ‪.٣٢ – ١٨‬‬ ‫‪ -٢‬ئیسماعیل حەققی شاوەیس‪ :‬ئیسماعیل حەققی عەلی ڕەسول ئەحمەد ئاغا لە ساڵی (‪ )١٨٩٤‬دا لە موسڵ لە دایک‬ ‫بووەو پلەکانی خوێندنی لەحوجرە و لەشارەکانی سلێمانی و بەغداو پاشان بۆتەواو کردنی قوتابخانەی جەنگی لە ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٠٧‬دا چۆتە ئەستەمبووڵ و دوای تەواو کردنی لە ساڵی (‪)١٩١١‬دا‪ ،‬دەبێتە ئەفسەر لەسوپای عوسمانی و پلەی‬ ‫موالزمی دووەمی پێ دەبەخشرێت‪ ،‬ھەروەھا لەماوەی سااڵنی جەنگی یەکەمی جیھانیدا‪ ،‬لەالیەن ھێزەکانی بەریتانیاوە‪،‬‬ ‫دەستگیر دەکرێ و دووردەخرێتەوە بۆ واڵتی ھیندستان‪ ،‬دوای ئازادکردنی دەگەڕێتەوە کوردستان و دوای کۆتایی ھێنانی‬ ‫دەسەاڵتی شێخ مەحموودی حەفید و دوورخستنەوەی دووبارە دەگەڕێتەوە واڵتی تورکیاو وەک ئەفسەرێک لە ڕیزەکانی‬ ‫سوپادا بەشدار دەبێت‪ .‬دوای گەڕانەوەی یەکجاری بۆ عێراق و باشووری کوردستان ماوەیەک لە شارەکانی‪ :‬ناسریە‪،‬‬ ‫کەرکوک و کفری بە وانە وتنەوەوە سەرگەرم دەبێت‪ .‬تائەوکاتەی بەناچارییەوە و لە کۆتاییەکانی کانونی دووەمی‬ ‫(‪ )١٩٢٧‬ەوە دەچێتە ڕیزەکانی سوپای عێراقەوە بەاڵم بەبیانوی ھێرشکردنە سەر شای عێراق لە الیەن فەرمانڕەوایانی‬ ‫ئینگلیزەوە دووردەخرێتەوە و لە ھەمان ساڵیشدا بەشداری ئەو کۆنگرە سیاسیەی (کۆمەڵەی خۆیبوون )ی کردووە‪ ،‬کە لە‬ ‫مانگی تشرینی (‪ )١٩٢٧‬دا لە ھاوینەھەواری (بحمدون) بەڕێوەدەچێت‪ .‬ھەروەھا ماوەیەکیش قائممقامی شارەکانی ئاکرێ و‬ ‫ڕانیە و مەخمووردەبێ‪ ،‬سەرەڕای بەشداریکردنی لە کۆماری کوردستان لە (مەھاباد) و چەندجاێک زیندانی کردنی لەالیەن‬ ‫فەرمانڕەوایانی عێراقەوە لە (‪١٢‬ی مایسی ‪ )١٩٧٦‬دا کۆچی دوایی کردووەو لە گردی سەیوانی شاری سلێمانی نێژراوە‪.‬‬ ‫بڕوانە‪ :‬دڵشاد مەحموود عەبدولڕەحمان‪ ،‬ئیسماعیل حەققی شاوەیس ‪ ،١٩٧٦ – ١٨٩٤‬دکتۆر کەمال مەزھەر پێشەکی بۆ‬ ‫نووسیوە‪( ،‬ھەولێر‪ ،)٢٠٠٤ :‬ل ‪.٣٣ – ٢٣‬‬ ‫‪ -٣‬سروە اسعد صابر‪ ،‬کوردستان الجنوبیە ‪ ،١٩٣٩ - ١٩٢٦‬دراسە تاریخیە – سیاسیە‪ ،‬دار سردم للگباعە والنشر‪،‬‬ ‫(السلیمانیە‪ ،)٢٠٠٦ :‬ێ ‪.٣٤٣ – ٣٣٣‬‬ ‫‪ -٤‬ئازاد عوبێد ساڵح‪ ،‬ڕۆڵی سیاسی و کارگێڕی و ڕووناکبیریی مەعرووف جیاووک ‪( ،١٩٥٨ -١٨٨٥‬ھەولێر‪،)٢٠١٢ :‬‬ ‫ل ‪ ،٢٦٦‬غەفوور ڕەشید دارا غا‪ ،‬یانەی سەرکەوتنی کوردان لە چەند دێڕێکدا‪ ،‬گۆڤاری دەنگی مامۆستا‪ ،‬ژمارە (‪،)١‬‬ ‫حوزەیران و تەمووزی ‪ ،١٩٧٢‬ل ‪.١٦‬‬ ‫‪ -٥‬سروە اسعد ێابر‪ ،‬کوردستان الجنوبیە‪ ،..‬ێ ‪ ،١٨٧ - ١٨٤‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬شەڕی ئاوباریک و ستراتیجیەتی بەریتانیای‬ ‫گەورە لە کوردستاندا‪ ،‬کاروان (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١٢‬خوولی ڕاپەڕین‪( ،‬ھەولێر‪،)١٩٩٤ :‬ل‪ ،٩‬موکەرەم تاڵەبانی‪ ،‬شەڕە‬ ‫ئاوباریک بۆچ شکستی ھێنا‪ ،‬ڕەنگین (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٦٨‬ساڵی ‪.١٩٩٤‬‬ ‫‪ -٦‬مەعرووف جیاووک باڵەکی‪ :‬مەعرووف عەلی ئەسغەر ئەفەندی کوڕی حاجی مەمولوود ئەسعەد بەدیعوئەلزەمانە‪.‬‬ ‫بەڕەسەن خەڵکی گوندی (سەرێشمە)ی ناوچەی باڵەکایەتیە و لە ساڵی ‪ ١٨٨٥‬لە شاری بەغداد لە دایک بووە‪ .‬پلەکانی‬ ‫خوێندنی ھەرلەم شارە تەواو کردوە‪ .‬دواتر بۆ خوێندنی بااڵ چۆتە ئەستەمبوڵ و لەوێ کوڵێژی مافی خوێندوە‪ ،‬لە بواری‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪59‬‬

‫ڕۆژنامەوانیشدا کاری کردوە‪ .‬جگە لەوە پەیوەندیەکی نزیکی لەگەڵ نوێنەری کورد بۆ کۆنگرەی ئاشتی شەریف پاشای‬ ‫کوڕی سەعید پاشای خەنداندا ھەبوە‪ .‬لە سااڵنی جەنگی یەکەمیشدا‪ ،‬کە لە سوپای عوسمانیدا دەبێت لەالیەن ھێزەکانی‬ ‫بەریتانییەوە دەستگیر دەکرێت و دوور دەخرێتەوە بۆ ھیندستان‪ .‬دوای جەنگ کە دەگەڕێتەوە شاری بەغدا و ماوەیەک‬ ‫بەکاری پارێزەریەوە خەریک دەبێت‪ ،‬ماوەیەکیش نوێنەری شاری ھەولێر لەپەرلەمانی عێراقیدا و لە ساڵی ‪١٩٤٤‬دا ەوە بۆ‬ ‫ماوەیەک دەکرێتە پارێزگاری سلێمانی و لە(‪ )١٩٥٨/ ١/ ٢٣‬کۆچی دوایی کردوە و جگە لە کاری سیاسی و کارگێڕی‬ ‫لە ژیانیداچەند کتێبێکی لە بوارەکانی‪ :‬مێژوو‪ ،‬فۆلکلۆر و ڕووناکبیری گشتیدا باڵو کردۆتەوە‪ .‬بڕوانە‪ :‬ئازاد عوبێد ساڵح‪،‬‬ ‫ڕۆڵی سیاسی و ڕووناکبیری مەعرووف جیاوک‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪ ،١٣‬ئەحمەد حەمەد ئەمین ئۆمەر‪ ،‬ئەندامە کوردەکانی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی لە ڕۆژگاری پاشایەتی دا ‪( ،١٩٥٨ -١٩٢٥‬ھەولێر‪ ،)٢٠٠٧ :‬ل‪.٨٩‬‬ ‫‪ -٧‬ئازاد عوبێد ساڵح‪ ،‬ڕۆڵی سیاسی و کارگێڕی و ڕووناکبیریی مەعرووف‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪ ،٢٦٤‬ھۆگر کەمال‪ ،‬ڕەنگین‬ ‫(گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،١٩٨٨ ،)٤‬ل‪ ،٤٢‬تارق جامباز‪ ،‬حزبی ھیوا لە لیوای ھەولێر‪( ،‬ھەولێر‪ ،)٢٠٠٥ :‬ل‪.١١١‬‬ ‫‪ -٨‬مستەفا نەریمان‪ ،‬یانەی سەرکەوتنی کوردان‪ ،‬ڕۆشنبیری نوێ (گۆڤار)‪ ،‬لە باڵو کراوەکانی دەزگای ڕۆشنبیری و‬ ‫باڵو کردنەوەی کوردی‪ ،‬ژمارە (‪( ،)١٣٤‬بەغدا‪ ،)١٩٩٤ :‬ل ‪.٧٠‬‬ ‫‪ -٩‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬باربو‪ ،‬لەالیەنی ھەیئەتی یانەی سەرکەوتن لە چاپدراوە‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١‬پەیامی تبرعات‪،‬‬ ‫چاپخانەی نەجاح‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٤٤ - ١٩٤٣ :‬ل‪ ،٢٧‬سروە اسعد ێابر‪ ،‬کوردستان الجنوبیە ‪ ،١٩٣٩ - ١٩٢٦‬المێدر السابق‪،‬‬ ‫ێ ‪.٣٥٣‬‬ ‫‪ -١٠‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬باربو‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل‪.٢٧‬‬ ‫‪ -١١‬عبدالرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ الوزارات العراقیە‪ ،‬ج ‪ ،٣‬گ ‪ ،٧‬دارالشۆن الپقافیە العامە‪( ،‬بغداد‪ )١٩٨٨ :‬ێ ‪.٩‬‬ ‫‪ -١٢‬جەمیل مەدفەعی‪ :‬جەمیل محەمەد عەباس ئاغا لە ساڵی ( ‪ )١٨٩٠‬لە شاری موسڵ لەدایک بووەو ئامادەیی‬ ‫سەربازی لە شاری بەغداو ئەندازەی سەربازی لە ئەستەمبووڵ تەواو کردووە‪ ،‬ماوەیەک لە سوپای عوسمانیدا ئەفسەری‬ ‫مەدفەعی بووە‪ .‬لە شۆڕشی عەرەبی ساڵی (‪ )١٩١٦‬دا بەشداری کردووەو لە ساڵی (‪ )١٩٢٣‬ەوە لە ڕێگای واڵتی ئوردنەوە‬ ‫گەڕاوەتەوە عێراق و بۆ ماوەیەکی زۆر موتەسەریفی لیواکانی‪ :‬مونتەفیک‪ ،‬عیمارە‪ ،‬دیوانیە و دیالە بووە‪ ،‬ماوەیەکیش‬ ‫وەزیری ناخۆ و دارایی بووە‪ ،‬سێ جاریش وەک سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران دەست بەکار بووە و حەوت جارییش بۆتە‬ ‫سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران لەماوەی فەرمانڕەوایەتی پاشایەتیدا تائەوکاتەی لە (‪ ٢٦‬ی تشرینی یەکەمی ‪)١٩٥٨‬‬ ‫دا کۆچی دوایی کردوە بڕوانە‪ :‬گارق یونس عزیز السراج‪ ،‬جمیل المدفعی و دورە فی السیاسە العراقیە ‪،١٩٥٨ – ١٨٩٠‬‬ ‫رسالە ماجستیر غیر منشورە‪( ،‬جامعە بغداد‪ ،)١٩٩١ :‬جمال بابان‪ ،‬مژکرات علی کمال عبدالرحمن ‪( ،١٩٩٨ -١٩٠٠‬بغداد‪:‬‬ ‫‪ ،)٢٠٠١‬ێ ‪.٧١‬‬ ‫‪ -١٣‬تارق جامباز‪ ،‬حزبی ھیوا لە لیوای ھەولێر ‪ ،‬ل ‪.١١٢‬‬ ‫‪ -١٤‬دائرە وزارە الداخلیە‪ ،‬الملف (‪ ،)٣٢٠٥٠ / ٩٩٢١‬رقم االچبارە (‪ )٤٢ /٦‬العنوان‪ :‬نادی االرتقاء الکردی‪( ،‬بغداد)‪ ،‬محڤر‬ ‫انتخاب نادی االرتقاء الکردی بتاریخ ( ‪ ،)١٩٦١ / ١ / ١٣‬عبدالفتاح البوتانی‪ ،‬نادی االرتقاء الکورد و موقف الحکومات‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪60‬‬

‫‪16‬‬

‫العراقیە من نشاگاتە‪ ،‬دھوک (مجلە) العدد (‪ ،)٢٦‬نیسان ‪ ،٢٠٠٥‬ێ ‪.١٠٠‬‬ ‫‪ -١٥‬دار الکتب والوپائق (بغداد)‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬الملف ( ‪ )٣٢١١٢ / ١٦٥‬وزارە المالیە‪ ،‬المدیریە المیزانیە العامە –‬ ‫بغداد‪ ،‬الموچوع‪ :‬ێرف المبلغ ‪ ،‬رقم الوپیقە (‪ ،١٩٥٦ / ٨ /٦ ،)٦‬ێ ‪.٧‬‬ ‫‪ -١٦‬سروە اسعد ێابر‪ ،‬کوردستان الجنوبیە ‪ ،١٩٣٩ – ١٩٢٦‬المێدر السابق‪ ،‬ێ ‪ ،٣٥٥‬غەفووری میرزا کەریم‪ ،‬یادگاری‬ ‫الوان و دیاری الوان‪ ،‬کۆڕی زانیاری کورد‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٧٨ :‬ل ‪.١٩‬‬ ‫‪ -١٧‬کونێ رەش‪ ،‬جمعیە خویبون ‪ ،١٩٢٧‬ووقائع پورە ارارات ‪ ،١٩٣٠‬تقدیم و مراجعە‪ :‬عبد الفتاح علی البوتانی‪( ،‬اربیل‪:‬‬ ‫‪ ،)٢ ٠٠٠‬ێ ‪ ،١٣١‬عزیز حسن البارزانی‪ ،‬الحرکە القومیە الکردیە فی کوردستان العراق ‪( ،١٩٤٥ - ١٩٣٩‬اربیل‪،)٢٠٠٢ :‬‬ ‫ێ ‪ ،٨٦‬ئازاد عوبێد ساڵح‪ ،‬ڕۆڵی سیاسی و کارگێڕی‪ ،‬ل ‪ ،٢٧٠ -٢٦٤‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬مامۆستاو ئەدیبی کورد خەڵەف‬ ‫شەوقی ‪ ،١٩٣٩ - ١٨٩٨‬ھاوکاری (ڕۆژنامە)‪ ،‬ژمارە (‪.١٩٩٠ / ٧ / ١٢ ،)١١٩٣‬‬ ‫‪ -١٨‬بڕوانە‪ :‬گۆڤاری گەالوێژ‪ ،‬ژمارە (‪ )٣‬ساڵی (‪ )٥‬مارتی ‪ ،١٩٤٤‬ل ‪ ،٥٦‬گۆڤاری گەالوێژ‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٤‬ساڵی (‪،)٦‬‬ ‫نیسانی ‪ ،١٩٤٥‬ل ‪ ،٦٦ -٦٤‬ئازاد عوبێد ساڵح‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪ ،٢٨٠‬ابراھیم باجالن‪ ،‬ژکری مرور خمسین عاما علی تاسیس‬ ‫نادی االرتقاء الکردی‪ ،‬العراق (جریدە)‪ ،‬العدد ( )‪.١٩٨٠ / ٥ /٢٦ ،‬‬ ‫‪ -١٩‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬باربوو‪ ،‬س‪ .‬پ‪،‬ل ‪ ،٧٤٦‬سەرجەمی شیعرەکانی پیرەمێرد‪ ،‬دیوانی پیرە مێرد‪ ،‬ب ‪،١‬‬ ‫کۆکردنەوی‪ :...‬فائق ھوشیار و ئەوانی دی‪(،‬بەغدا‪ ،)١٩٩٠ :‬ل‪.٢٥٥‬‬ ‫‪ -٢٠‬ئیبراھیم باجەاڵن‪ ،‬ڕزگارکردنی شێخ مەحموودی نەمر لە یاداشتەکانی دەروێش حسێن دا ساڵی ‪ ،١٩٤١‬ڕۆشنبیری‬ ‫نوێ (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١٢١‬ئاداری ‪.١٩٨٩‬‬ ‫‪ -٢١‬دیوانی مینە جاف‪ ،‬کۆکردنەوەو ڕێکخستنی‪ :‬مستەفا نەریمان‪ ،‬پێشەکی‪ :‬دکتۆر حەسەن جاف‪ ،‬مگبعە الجاحڤ‪،‬‬ ‫(بەغدا‪ ،)١٩٩٠ :‬ل ‪ ،٨٤‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬باربو‪ ،‬ل ‪.٦٦‬‬ ‫‪ -٢٢‬دیوانی شێخ نووری شێخ ساڵح‪ ،‬ئازاد عەبدولواحید‪ ،‬کۆی کردوەتەوەو ساغی کردوەتەوە و لەسەری نووسیوە‪ ،‬دەزگای‬ ‫ڕۆشنبیری و باڵو کردنەوەی کوردی ‪ ،‬ب ‪ ،١‬بەشی دووەم‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٨٩ :‬ل ‪.١١٦ – ١١٣‬‬ ‫‪ -٢٣‬مارف خەزنەدار‪ ،‬مێژووی ئەدەبی کوردی‪ ،‬ب‪ ،١٩٧٥ - ١٩٤٥ ،٦‬چاپخانەی ئاراس‪( ،‬ھەولێر‪،)٢٠١٠:‬ل ‪.٩٥‬‬ ‫‪ -٢٤‬دیوانی ئەحمەد موختارجاف ‪ ،‬ئامادەکردن و لێکدانەوەو پێشەکی بۆ نووسینی‪ ،‬عیزەدین مستەفا ڕەسوڵ‪ ،‬بەکۆششی‪:‬‬ ‫ئەفراسیاب ئەحمەد موختار جاف‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٨٦ :‬ل ‪.٩٧‬‬ ‫‪ -٢٥‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬باربو‪ ،‬س‪ .‬پ‪،‬‬ ‫‪ -٢٦‬دیوانی سەالم‪ ،‬ئا‪ :‬ئومێد کاکە ڕەش‪ ،‬چ‪ ،٢‬چاپخانەی (الحوادپ)‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٩٠ :‬ل ‪.٢١٣ - ٢١٢‬‬ ‫‪ -٢٧‬الکاتب الکردی قدری جان ‪ ،١٩٧٢ – ١٩١١‬قێێ ومقاالت‪ ،‬شعر‪ ،‬ترجمە‪ ،‬جمع واعداد‪ :‬دالور زنگی ‪ ،‬ترجمە‬ ‫ھورامی یزدی ‪ -‬دالور زنگی‪ ،‬تقدیم‪ :‬الدکتور‪ :‬معروف خزندار‪( ،‬اربیل‪ ،)٢٠٠١ :‬ێ ‪.٨١‬‬ ‫‪ -٢٨‬بۆ درێژەی بەشێک لەشیعری ئەم شاعیرانە بڕوانە‪ :‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪ ،٩٦ - ٩١‬ھیمدادی‬ ‫حوسێن‪ ،‬ڕۆژنامەوانی کوردی‪ ،‬گۆڤاری ھیوا ‪ ،١٩٦٣ - ١٩٥٧‬ب‪( ،١‬ھەولێر‪ ،)٢٠١٠:‬ل ‪.٢٥ -٢٣‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪61‬‬

‫‪ -٢٩‬شاکیر فەتاح‪ ،‬خەباتی ڕۆشنبیران‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٨٤ :‬ل‪.٣٨‬‬ ‫‪ -٣٠‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٣٢‬‬ ‫‪ -٣١‬عبدالفتاح البوتانی‪ ،‬نادی االرتقاء الکورد و موقف الحکومات العراقیە‪ ،‬ێ ‪ ،١٠٠‬مستەفا نەریمان‪ ،‬یانەی سەرکەوتنی‬ ‫کوردان ‪ ،١٩٦٢ -١٩٣٠‬ئامادەکردنی‪ :‬ئازاد ھیدایەت دەلۆ‪( ،‬کەرکووک‪ ،)٢٠٠٦ :‬ل ‪.٦٩‬‬ ‫‪ -٣٢‬مستەفا نەریمان‪ ،‬یانەی سەرکەوتنی کوردان‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل‪.٦٩‬‬ ‫‪ -٣٣‬شاکر فەتاح‪ ،‬ئاوێنەی ژینم‪ ،‬یاداشتەکانی شاکر فەتاح‪،‬کۆکردنەوەو ڕێکخستنی‪ :‬ئەحمەد سەید عەلی بەرزنجی‪،‬کتێبی‬ ‫یەکەم‪( ،‬ھەولێر‪،)٢٠٠٣ :‬ل ‪ ،٢١٣ -٢١٢‬ئازاد عوبێد‪ ،‬ڕۆڵی سیاسی و کارگێڕی‪،‬ل ‪.٢٦٩ – ٢٦٨‬‬ ‫‪ -٣٤‬ئازاد عوبێد ساڵح‪ ،‬سەرجەمی بەرھەمی مەعرووف جیاووک‪ ،‬بنکەی ژیین‪( ،‬سلێمانی‪ ،)٢٠١١ :‬ل ‪،٦٤٧ - ٦٣٥‬‬ ‫یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٣٩‬‬ ‫‪ -٣٥‬ئازاد عوبێد ساڵح‪ ،‬سەرجەمی بەرھەمی مەعرووف جیاووک‪ ،‬س‪.‬پ‪،‬ل ‪ ،٦٣٥‬مستەفا نەریمان‪ ،‬یانەی‪ ،..‬ل‪.٧٠‬‬ ‫‪ -٣٦‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪ .‬پ ‪ ،‬ل‪.٣٧‬‬ ‫‪ -٣٧‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل‪.٣٨‬‬ ‫‪ -٣٨‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل‪.٣٨‬‬ ‫‪ -٣٩‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬ل‪.٣٩‬‬ ‫‪ -٤٠‬یادگاری یانەی سەرکەوتن ‪ ،‬ل‪.٣٨‬‬ ‫‪ -٤١‬محەمەد فازل جەمالی‪ :‬دکتۆر محەمەد فازیل جەمالی ساڵی ‪ ١٩٠٣‬لە کازمیەی بە غدا لەدایک بوە‪ ،‬سەرەتاکانی‬ ‫خوێندنیشی ھەرلەم شارەوە دەست پێکردوە و لە عێراقی سەردەمی پاشایەتیدا گەلێک پۆست و پایەی جۆربەجۆری ھەبوە و‬ ‫دووجاریش لەھەمان ماوەدا بۆتە سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران یەکەمیان لە (‪ ١٧‬ی ئەیلولی ‪ ٢٧ – ١٩٥٣‬شوباتی ‪)١٩٥٤‬‬ ‫و دووەمیان‪ :‬لە (‪ ٨‬ی مارتی ‪١٩ – ١٩٥٤‬ی نیسانی ‪ )١٩٥٤‬لە ساڵی ‪ ١٩٩٧‬دا کۆچی دوایی کردووە‪ .‬بڕوانە‪ :‬عبدالرزاق‬ ‫الحسنی‪ ،‬تاریخ الوزارات العراقیە‪،‬گ‪ ،٧‬ج ‪( ،٩‬بغداد‪ ،)١٩٨٨ :‬ێ ‪.٥٣‬‬ ‫‪ -٤٢‬عبد الرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ الوزارات العراقیە‪ ،‬ج ‪ ،٩‬گ‪( ،٧‬بغداد‪ )١٩٨٨ :‬ێ‪ ،٨٢‬مارف خەزنەدار‪ ،‬ڕۆژگاری‬ ‫من (یادداشت)‪ ،‬دروست بوون ‪ ،١٩٦٠ – ١٩٤٩‬ب ‪( ،٢‬ھەولێر‪ ،)٢٠٠٩ :‬ل ‪ ،١٥٨ – ١٥٧‬حەمە کەریم ھەورامی‪ ،‬ئەدەبی‬ ‫منااڵنی کورد‪ ،‬چ ‪( ،١‬ھەولێر‪ ،)٢٠٠٥ :‬ل ‪.١٨٨‬‬ ‫‪ -٤٣‬عزیز حسن البارزانی‪ ،‬الحرکە القومیە الکردیە‪ ،‬ێ ‪ ،٨٦ – ٨٥‬عبد الفتاح البوتانی‪ ،‬نادی االرتقاء الکورد و موقف‬ ‫الحکومات العراقیە من نشاگاتە‪ ،‬ێ ‪.١٠٠‬‬ ‫‪ -٤٤‬دار الکتب و الوپائق (بغداد)‪ ،‬ملفات وزارە المالیە‪ ،‬نادی االرتقاء الکردی‪ ،‬الملف (‪ ،)٣٢١٢ /١٦٥‬ملفات وزارە‬ ‫الداخلیە‪ ،‬مدیریە الداخلیە العامە‪ ،‬الجمعیات‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢٠٥٠ / ٩٩٢١‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪.‬پ‪ ،‬ل‪.٣٩‬‬ ‫‪ -٤٥‬ڕەشید عالی گەیالنی‪ :‬ڕەشید سەید عەبدولوەھاب سەید موراد گەیالنی لە ساداتی پارێزگای دیالە یەو ساڵی‬ ‫‪ ١٨٩٢‬لە دایک بووە‪ ،‬بەجۆرێک سەید مورادی باپیرە گەورەی لە ساڵی ‪ ١٨٥١‬ەوە نەقیبی ناودارانی شاری بەغدا بووە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪62‬‬

‫‪16‬‬

‫و دوای مردنی باوکی لە ساڵی ‪ ١٩٠٢‬ەوە ھاتوونەتە شاری بەغداو لە گەڕەکی (باب الشیخ) نیشتەجێ بوون‪ ،‬پلەکانی‬ ‫خوێندنی لەمزگەوتی شێخ عەبدولقادری گەیالنیەوە دەستپێکردوە‪ ،‬دواتریش قۆناغی ڕوشدیە و ئامادەیی لەساڵی ‪ ١٩١١‬دا‬ ‫تەواو کردوە‪ ،‬لێرە بەدواوە لە کۆلێژی ماف وەرگیراوە و لە ساڵی ‪ ١٩١٥‬دا ئەم قۆناغەشی بڕیوە‪ ،‬ماوەیەک سەرگەرمی‬ ‫پارێزەری و لەکاروباری سیاسیدا کاری کردوە و لە نێوان سااڵنی (‪ )١٩٤١ – ١٩٣٣‬چوار جار وەزارەتی پێک ھێناوە‪،‬‬ ‫دوای کۆتایی ھێنانی دەسەاڵتەکەی لە مایسی ‪ ١٩٤١‬دا پەنای بردۆتە بەر دەرەوەی عێراق و لە ‪ ٢٨‬ئابی ‪ ١٩٦٥‬دا لە‬ ‫بەیروت کۆچی دوایی کردوە‪.‬بڕوانە‪ :‬قیس جواد الغریری‪ ،‬رشید عالی الکیالنی و دورە فی السیاسە العراقیە ‪،١٩٦٥ -١٨٩٢‬‬ ‫منشورات مکتبە الیقچە العربیە‪( ،‬بغداد‪ :‬بال)‪ ،‬ێ ‪ ،١٩ -١١‬عبدالرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ الوزارات العراقیە‪ ،‬ج‪ ،٣‬گ‪،٧‬‬ ‫(بغداد‪ ،)١٩٨٨ :‬ێ ‪.٢٣٣‬‬ ‫‪ -٤٦‬عبدالفتاح البوتانی‪ ،‬نادی االرتقاء الکورد‪ ،..‬ێ ‪ ،١٠١‬خسرو معتچد‪ ،‬تنش بزرگ‪ ،‬روابگ خارجی ایران در دوران‬ ‫رچا شاە از ‪ ،١٣٢٠ -١٣٠٠‬چاپ اول‪( ،‬تھران‪ ،)١٣٧٧ :‬ێ ‪ ،٥٢٧ - ٥٢٦‬کەمال مەزھەر‪ ،‬چەندالپەڕەیەک لە مێژووی‬ ‫گەلی کورد‪ ،‬ب‪ ،٢‬ئامادەکردنی‪ :‬عەبدوڵاڵ زەنگەنە‪( ،‬ھەولێر‪،)٢٠٠١:‬ل ‪ ،١١٩‬غانم محمد حفو و عبدالفتاح علی البوتانی‪،‬‬ ‫الکورد واالحداپ الوگنیە فی العراق خالل العھد الملکی ‪(،١٩٥٨-١٩٢١‬دھوک‪ ،)٢٠٠٥ :‬ێ‪.٧٠‬‬ ‫‪ -٤٧‬مەحموود بابان‪ :‬کوڕی جەمیل بەگی کوڕی مەجید پاشای بابانە‪ ،‬ساڵی (‪ )١٩٢٠‬لە شاری کفری ناوچەی‬ ‫گەرمیان لەدایک بووە‪ ،‬پلەکانی خوێندنی لە زانکۆی ئەمەریکی لە بەیروت و کۆلێژی حقوقی لە ساڵی ( ‪ )١٩٤٣‬دا‬ ‫لە شاری بەغدا تەوەاو کردووەو لە ساڵی (‪ )١٩٤٤‬ەوە لە بواری دادوەرییدا کاری کردووە‪ ،‬وەک کەسایەتیەک لە عێراقی‬ ‫سەردەمی پاشایەتیدا گەلێک پۆست و پلەوپایەی جۆر بەجۆری ھەبووە ھەر لە دادوەیی‪ ،‬ئەندامێتی پەرلەمانی عێراق‪ ،‬چەند‬ ‫جارێکیش بووە بەوەزیر و لە ساڵی (‪ )١٩٥٩‬ەوە چۆتە دەرەوەی عێراق و لە واڵتەکانی‪ :‬لوبنان و بەریتانیا و شانشینی عەرەبی‬ ‫سعودی ژیاوە‪ ،‬ھەر لەو ماوەیەشدا توانیویەتی خزمەتێکی گەورە بە دۆزی گەلەکەی بکات و لە حوزەیرانی ساڵی ( ‪)١٩٩٧‬‬ ‫دا‪ ،‬کۆچی دوایی کردووەو لە شاری (ئربدی) واڵتی ئوردون نێژراوە‪ .‬ینڤر‪ :‬محمد علی الێویرکی‪ ،‬معجم اعالم الکرد‬ ‫فی التاریخ االسالمی و العێر الحدیپ‪( ،‬السلیمانیە‪ ،)٢٠٠٦ :‬ێ ‪.٦٩٨ – ٦٩٧‬‬ ‫‪ -٤٨‬عبد الفتاح بوتانی‪ ،‬نادی االرتاء الکورد و موقف‪ ،...‬ێ ‪.١٠١‬‬ ‫‪ -٤٩‬دارالکتب والوپائق (بغداد)‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ / ١٦٥‬رقم الوپیقە (‪ ،)٢‬التاریخ (‪/٤ /١٦‬‬ ‫‪ ،)١٩٥٥‬ێ‪.٢‬‬ ‫‪ -٥٠‬دار الکتب والوپائق‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬الملف ((‪ )٣٢١١٢ / ١٦٥‬وزارە الداخلیە‪ ،‬ێورە کتاب نادی االرتقاء الکردی‬ ‫الرقم (‪ )١‬و المۆرخ (‪ ،)١٩٥٧ / ٢ / ١٦‬رقم الوپیقە (‪ ،)١٧٠‬ێ ‪.١٨٠‬‬ ‫‪ -٥١‬دارالکتب والوپائق‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ / ١٦٥‬رقم الوپیقە (‪ ،)١٤‬کتاب وزارە المالیە‪ ،‬نادی‬ ‫االرتقاء الکردی‪ ،‬العدد(‪ ،)٢٣٤٠٩‬التاریخ (‪ ،)١٩٥٨ / ١٠ / ١٦‬ێ ‪ ،١٥‬مستەفا نەریمان‪ ،‬یانەی سەرکەوتنی کوردان‬ ‫‪ ،١٩٦٢ – ١٩٣٠‬ل‪.٧٩ - ٧٨‬‬ ‫‪ -٥٢‬مستەفا نەریمان‪ ،‬یانەی سەرکەوتنی کوردان ‪ ،..١٩٦٢ – ١٩٣٠‬ل ‪ ،٨٧‬عبدالفتاح البوتانی‪ ،‬نادی االرتقاء الکورد‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪63‬‬

‫وموقف الحکومات العراقیە من نشاگاتە‪ ،‬ێ ‪.١٠٢‬‬ ‫‪ -٥٣‬دارالکتب والوپائق‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ /١٦٥‬رقم الوپیقە (‪ ،)١٨‬سیادە وزیر المالیە المحترم‪،‬‬ ‫التاریخ (‪ ،)١٩٥٩ / ٧ / ٢٢‬ێ ‪ ،١٩‬کژالک‪ :‬دارالکتب والوپائق‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ / ١٦٥‬رقم‬ ‫الوپیقە (‪ ،)٢٢‬سیادە وزیر المالیە المحترم‪ ،‬التاریخ (‪ ،)١٩٦٠ / ٦ /٢١‬ێ ‪.٢٣‬‬ ‫‪ -٥٤‬دارالکتب والوپائق (بغداد)‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ /١٦٥‬رقم الوپیقە (‪ ،)٧٩‬وزارە الداخلیە‬ ‫(الجمعیات)‪ ،‬الموچوع ‪ /‬توزیع المناێب االداریە لنادی االرتقاء الکردی‪ ،‬العدد (‪ ،)١٩٦٠ / ٩/ ٣٠( ،)٢٨‬ێ‪.٧٩‬‬ ‫‪ -٥٥‬عبدالفتاح البوتانی‪ ،‬نادی االرتقاء الکورد وموقف الحکومات العراقیە من نشاگاتە‪ ،‬ێ ‪.١٠٣‬‬ ‫‪ -٥٦‬دارالکتب والوپائق (بغداد)‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ /١٦٥‬مستعجل‪ ،‬متێرفیە لواء بغداد‪ ،‬الموچوع ‪/‬‬ ‫نادی االرتقاء الکردی‪ ،‬مدیریە الداخلیە العامە‪ ،‬الرقم (م ج ‪ ،)٩٤٠ /‬التاریخ (‪.)١٩٦٤ /٦ /١٣‬‬ ‫‪ -٥٧‬دارالکتب والوپائق (بغداد)‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢٠٥٠ /٩٩٢١‬الی امانە العاێمە‪ ،‬م‪ /‬عنوان نادی االرتقاء‬ ‫الکردی‪ ،‬وزارە الداخلیە‪ ،‬مدیریە الداخلیە العامە‪ ،‬شعبە الجمعیات‪ ،‬الرقم (م‪.‬م ‪،)١١٢٥/‬التاریخ (‪.)١٩٦٤ /٧/٢‬‬ ‫‪ -٥٨‬عبدالفتاح البوتانی‪ ،‬نادی االرتقاء الکورد وموقف الحکومات العراقیە من نشاگاتە‪ ،‬ێ ‪،١٠٣‬جمال بابان‪ ،‬ڕعالم الکرد‪،‬‬ ‫الجزء الپانی‪( ،‬اربیل‪ ،)٢٠١٢:‬ێ ‪.٢٣٧ -٢٣٦‬‬ ‫‪ -٥٩‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪.‬پ‪ ،‬ل ‪ ،٥‬اسماعیل شوکر ڕەسول‪ ،‬مەعرووف جیاوک ‪ ١٩٥٨ – ١٨٨٥‬چەند‬ ‫الپەڕیەکی شاراوەی گەلی کورد‪( ،‬ھەولێر‪ ،)٢٠٠٧ :‬ل ‪.١٧‬‬ ‫‪ -٦٠‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل‪.٤٠‬‬ ‫‪ - ٦١‬داود بەگی جاف‪ :‬ساڵی ‪ ١٩٠٥‬لە گوندی (میرە دێ) ی ناوچەی گەرمیان لەدایک بووە‪ ،‬کەسایەتیەکی دیار و‬ ‫شارەزاییەکی بەرچاوی لەزمانەکانی‪ :‬عەرەبی و تورکی و فارسیدا ھەبووە و لەسااڵنی جەنگی یەکەمدا لە سەرسنووری‬ ‫ئێران دژی لەشکری ڕووس جەنگاوە‪ ،‬سەرەڕای ھاوکاری کردنی شێخ مەحموود لە شەڕی (ئاوباریک) ی ‪ ١٩٣١‬دا‬ ‫دژی سوپای عێراق و بەریتانیا لە گەرمیاندا‪ ،‬جگە لەوەش لەناوەندی سیەکانی سەدەی ڕابووردوەوە ئەندامی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عێراق بووە وەک نوێنەری شاری کفری لە لیوای کەرکوک و تا کاتی بەرپابوونی شۆڕشی ‪ ١٤‬تەمووزی‬ ‫‪ ١٩٥٨‬دوای حوکمی پاشایەتی و لەساڵی ‪١٩٥٩‬ەوە پەنای بردۆتە بەر واڵتی ئێران و لە ساڵی ‪ ١٩٦٦‬دا لەوێ وەفاتی‬ ‫کردوە‪ ،‬لە سنووری (مەنزەریە) ەوە تەرمەکەی ھێنراوەتەوە گەرمیان و لەگۆڕستانی سەید خەلیل ئەسپەردەی خاک کراوە‬ ‫بڕوانە‪ :‬میربەسری‪ ،‬ناودارانی کورد‪ ،‬و‪ :‬عەبدولخالیق عەالئەدین‪(،‬ھەولێر‪،)٢٠٠٩ :‬ل ‪ ،٢٠٢‬مستەفا نەریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی‬ ‫ژیانم‪(،‬بەغدا‪،)١٩٩٤ :‬ل ‪ ،٧٤‬کەریم بەگی فەتاح بەگی جاف‪ ،‬تاریخی جاف‪ ،‬لێکۆڵینەوەی دکتۆر حەسەن جاف‪ ،‬پێشەکی‪:‬‬ ‫محەمەد عەلی قەرەداغی‪(،‬بەغدا‪ ،)١٩٩٥ :‬ل ‪.١١٣ -١٠٩‬‬ ‫‪ -٦٢‬یادگاری یانەی سەرکەوتن ‪ ،‬س‪ .‬پ ل‪.٥٠‬‬ ‫‪ -٦٣‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪ .‬پ ل‪.٥١‬‬ ‫‪ -٦٤‬شێخ مستەفای قەرەداخی‪ :‬شێخ مستەفا مەحموود قەرەداخی ساڵی ‪ ١٨٩٢‬لەدایک بووە‪ ،‬دوای تەواو کردنی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪64‬‬

‫‪16‬‬

‫قۆناغەکانی سەرەتایی خوێندن و زانستە شەرعیەکان‪ ،‬بواری دادوەریی لە ئەستەمبووڵ تەواوکردوە و لە ساڵی ‪ ١٩١٨‬ەوە‬ ‫وەک دادوەرێک دامەزراوە‪،‬بەجۆرێک لە شارەکانی ئامێدی و کەرکوک و ھەولێر دا سەرگەرمی کاری دادوەریی بوە‬ ‫و‪ ،‬لە نێوان سااڵنی (‪ )١٩٥٠ – ١٩٤١‬دا کراوەتە موتەسەریفی شارەکانی سلێمانی و ھەلێرو کەرکوک‪ .‬دوای خانەنشین‬ ‫بوونی ماوەیەکیش پارێزەری کردوە‪ ،‬پێش وەفاتکردنی کتێبخانە دەوڵەمەندەکەی بەدیاری بەخشیوە بە کۆڕی زانیاری کورد‬ ‫لەشاری بەغداو لە ‪١٦‬ی ئایاری ‪ ١٩٧٢‬دا کۆچی دوایی کردوە و لە شاری خانەقین ئەسپەردەی خاک کراوە‪ .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫جمال بابان‪ ،‬اعالم الکرد‪ ،‬ج‪ ،٢‬ێ ‪.٤٧٧‬‬ ‫‪ -٦٥‬مستەفا نەریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬دەزگای ڕۆشنبیری و باڵو کردنەوی کوردی‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٩٤ :‬ل‪.٦٧‬‬ ‫‪ -٦٦‬مستەفا نەریمان‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل‪.٧١‬‬ ‫‪ -٦٧‬مستەفا نەریمان‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٧١‬‬ ‫‪ -٦٨‬ماجد مستەفا‪ :‬سەر بەبنەماڵەی (مراد لەلە) ی بەناوبانگی شاری سلێمانیەو لە ساڵی (‪ )١٨٩٦‬دا ھەر لەم‬ ‫شارە لەدایک بووە‪ ،‬پلەکانی خوێندنی ھەرلەم شارە تەواوکردووەو پاشان لە ئەستەمبوڵی پایتەختی عوسمانی قوتابخانەی‬ ‫سەربازی خوێندوە و بۆتە ئەفسەر لەڕیزەکانی سوپای عوسمانیدا‪ ،‬لەو کاتەشەوە کە گەڕاوە واڵتی عێراق و باشووری‬ ‫کوردستان‪ ،‬بەزۆری شاری سلێمانی و دەوروبەری لەژێر فەرمانرەوایەتی شێخ مەحموود دابووە‪ ،‬بۆیە پەیوەندی بە کاروباری‬ ‫ئەم حکومەتەی کوردەوە کردووە‪ ،‬دواتریش لەحکومەتی تازە دامەزراوی عێراق و لەسەردەمی پاشایەتیدا گەلێک پۆستی‬ ‫لە ئەستۆ گرتووە لەوانە‪ :‬بەڕێوەبەری ناحیە‪ ،‬قائممقام‪ ،‬موتەسەریف‪ ،‬لەساڵی (‪ )١٩٤٣‬ەوە چەند جارێک پلەی وەزیری پێ‬ ‫سپێردراوە بۆ دوا کاتیش لە ساڵی( ‪ )١٩٧٤‬دا و لەشاری بەغدا کۆچی دوایی کردووە‪ ،‬بڕوانە‪ :‬جمال بابان‪ ،‬اعالم الکرد‪،‬‬ ‫ج‪ ،١‬ێ‪.٤٦١‬‬ ‫‪ -٦٩‬عبدالفتاح علی البوتانی‪ ،‬الحیاە الحزبیە فی الموێل ‪( ،١٩٥٨ – ١٩٢٦‬اربیل‪ ،)٢٠٠٣ :‬ێ ‪.٣٢٥‬‬ ‫‪ -٧٠‬چاوپێکەوتن لەگەڵ شێخ عاسی کوڕی شێخ وەھابی کوڕی شێخ حەمیدی کوڕی شێخ عەزیزی تاڵەبانی لە دایک‬ ‫بووی ساڵی (‪ ) ٢٠١٤ / ١١ /٢٨ -١٩٣٢‬لەناوچەی (بنکورە) ی سەر بەشاری خانەقین بەاڵم خۆی ئەڵێ‪ :‬لە شوناسنامەی‬ ‫باری شارستانی (االحوال المدنیە) ەکەمدا بەھەڵە نووسراوە ساڵی (‪ ،)١٩٣٦‬کەالر‪ ،‬پێنج شەمە‪.١٠١٣ / ٩ / ١٩ ،‬‬ ‫‪ -٧١‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬دۆزی کورد لە پەیوەندیەکان عێراق ‪ -‬ئێراندا ‪ ،١٩٤٧ - ١٩٣٧‬سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی‬ ‫کوردستان‪(،‬سلێمانی‪،)٢٠١٠ :‬ل ‪ ،١٦١‬ڕاپەڕینەکانی بارزان لە بەڵگە نامەنھێنییەکانی ھەردوو حکومەتی فەرەنسا و‬ ‫بەریتانیادا ‪ ،١٩٤٩ -١٩٣١‬وەرگێڕانی لە فەرەنسیەوە‪ :‬د‪ .‬نەجاتی عەبدوڵاڵ‪ ،‬ب‪( ،١‬ھەولێر‪ ،)٢٠١٠ :‬ل ‪ ،٩٨‬عەالئەدین‬ ‫سەجادی‪ ،‬مێژووی ڕاپەڕینی کورد‪ ،‬چ‪( ،٢‬شاری کورد‪ ،)١٩٩٦:‬ل ‪ ،١٢٠‬فاچل البراک‪ ،‬مێگفی البرزانی االسگورە و‬ ‫الحقیقە‪( ،‬بغداد‪ ،)١٩٨٩ :‬ێ ‪.١١٣ -١١٢‬‬ ‫‪ -٧٢‬عبدالرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ الوزارات العراقیە‪ ،‬ج‪ ،٦‬گ‪ ،٧‬دارالشۆون الپقافیە‪( ،‬بغداد‪ ،)١٩٨٨ :‬ێ ‪ ،٢٠٤‬مسعود‬ ‫البارزانی‪ ،‬الحرکە التحرریە الکردیە ‪( ،١٩٤٥ – ١٩٤٣‬کردستان‪ ،)١٩٨٦ :‬ێ ‪.٤٧‬‬ ‫‪ -٧٣‬عبدالفتاح البوتانی‪ ،‬نادی االرتقاء الکورد وموقف الحکومات العراقیە من نشاگاتە‪ ،‬ێ ‪.١٠٣‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪65‬‬

‫‪ -٧٤‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪ .‬پ‪،‬ل ‪ ،٨١‬جمال بابان‪ ،‬اعالم الکرد‪ ،‬ج‪،١‬گ ‪( ،٢‬اربیل‪ ،)٢٠١٢ :‬ێ ‪.٥٠٩‬‬ ‫‪ -٧٥‬مستەفا نەریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬س‪.‬پ‪ ،‬ل ‪.٦٧‬‬ ‫‪ -٧٦‬مەسعود محەمەد‪ :‬ساڵی (‪ )١٩١٩‬لە شاری کۆیە و لە بنەماڵەیەکی ئایینی لەدایک بووە‪ ،‬پلەکانی خوێندنی‬ ‫سەرەتایی‪ ،‬ناوەندی و دواناوەندی لە کۆیە و ھەولێر تەواو کردووە‪ ،‬ساڵی خوێندنی (‪ )١٩٤١ -١٩٤٠‬قۆناغی ئامادەیی‬ ‫تەواو کردوەو لە کۆلێژی (حقوق) ی بەغدا وەرگیراوە‪ ،‬دوای ئەم قۆناغەش ماوەیەک پارێزەری کردووە و چەند جارێک‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بووە لە سەردەمی پاشایەتیدا و چەند جارێک پلەی وەزیری پێ سپێردراوە‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫ئەندامێکی کارای کۆڕی زانیاری کوردو خاوەنی گەلێک دانراوی ناوازەیە لە بوارەکانی فیکر و زمان و فەلسەفە و‬ ‫لێکۆڵینەوەی ھەمەالیەندا بۆ دواسات و لە (‪ )٢٠٠٢ / ٤ / ١‬لە شاری ھەلێر کۆچی دوایی کردووەو لە شاری کۆیە نێژراوە‪:‬‬ ‫بڕوانە‪ :‬راھی مزھر العامری‪ ،‬مسعود محمد و دورە السیاسی فی العراق ‪ ،١٩٦٨ – ١٩١٩‬دراسە تاریخیە‪ ،‬مراجعە و تقدیم‪:‬‬ ‫الدکتور کمال مڤھر احمد‪( ،‬بغداد‪ ،)٢٠٠٨ :‬ێ ‪ ١٧‬ومابعدھا‪.‬‬ ‫‪ -٧٧‬مەسعود محەمەد‪ ،‬گەشتی ژیانم‪( ،‬ستۆکھۆڵم‪ ،)١٩٩٢ :‬ل ‪.٢٨٠‬‬ ‫‪ -٧٨‬مەسعود مەحمەد‪ ،‬گەشتی ژیانم‪ ،‬س‪.‬پ‪ ،‬ل ‪.٢٨١‬‬ ‫‪ -٧٩‬غەفور میرزا کەریم‪ ،‬بەبۆنەی تێپەڕبوونی ساڵێک بەسەر کۆچی شاسواری جواڵنەوەی ڕۆشنبیری کورد مامۆستا‬ ‫عەالئەدین سجادی دا‪ ،‬لە‪ :‬یادی سجادی‪ ،‬کۆکردنەوەی‪ :‬دلێر عەالئەدین سجادی‪ ،‬چاپخانەی ئیشبیلیە‪( ،‬بەغدا‪،)١٩٨٧ :‬‬ ‫ل ‪ ،١٦٥‬مەسعود مەحمەد‪ ،‬س‪.‬پ‪ ،‬ل ‪.٢٨١‬‬ ‫‪ -٨٠‬س‪.‬پ‪ ،‬ل ‪.٢٨٢‬‬ ‫‪ -٨١‬ئازاد عوبێد ساڵح‪ ،‬ڕۆڵی سیاسی و کارگێڕی‪ ،...‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٢٩٨ – ٢٩٧‬‬ ‫‪ -٨٢‬یادگاری یانەی سەرکەوتن‪ ،‬س‪.‬پ‪ ،‬ل ‪.٨٨ – ٨٦‬‬ ‫‪ -٨٣‬ھیوا (گۆڤار) ژمارە (‪ ،)٣٨‬ساڵی (‪ ،)٦‬شوباتی ‪ ،١٩٦٣‬جەمال خەزنەدار‪ ،‬ڕابەری ڕۆژنامە گەریی کوردی‪( ،‬بەغدا‪:‬‬ ‫‪ ،)١٩٧٣‬ل‪.٦٣‬‬ ‫‪ -٨٤‬حافز مستەفا قازی‪ :‬ساڵی (‪ )١٩٢٩‬لە شاری دھۆک ھاتۆتە دونیاوە‪ .‬بەڕەسەن خەڵکی گوندی (نەباخی) ناوچەی‬ ‫زێبارن و نازناوی قازی لە باپیریەوە بۆی ماوەتەوە کەماوەیەک لە شارەکانی سنجار و کۆیە و مووسل قازی بووە‪،‬‬ ‫پلەکانی خوێندنی سەرەتایی لە شارەکانی دھۆک و مووسڵ و کۆلێژی بازرگانیشی لە بەغدا تەواو کردوە‪ ،‬ماوەیەک بە‬ ‫کاروباری بازرگانیەوە سەرگەرم بووە‪ ،‬سەرەڕای بەرپرسیارێتی لە یانەی سەرکەوتنی کورداندا لە ساڵی ‪ ١٩٦٠‬ەوە ئیمتیازی‬ ‫گۆڤاری (ڕوناھی) وەرگرتوە و لە ساڵی (‪ )١٩٥٨‬بەدواوە ماوەیەک سەرپەرشتی بەشی کرمانجی بووە لە ئیزگەی کوردی‬ ‫بەغدا‪ ،‬لە ساڵی (‪ )١٩٦٣‬ەوە پەیوەندی بەشۆڕشی ڕزگاریخوازی کوردەوە کردوە‪ .‬دوای ماوەیەک گەڕاوەتەوە بەغدا و لە‬ ‫ساڵی (‪ )١٩٦٥‬دا لەگەڵ چەند ھاوەڵێکیدا چەند مانگێک دەستگیرکراوە و دوایی ئازاد کراوە‪ ،‬لە ساڵی (‪ )١٩٦٩‬ەوە بۆ‬ ‫جارێکی دی ھەشت مانگ لە (قێر النھایە) خراوەتە ژێر ئەشکەنجەوە‪ ،‬دوای ئازاد کردنی بەمەبەستی چارەسەر ڕووی‬ ‫کردۆتە ئەوروپا دوای گەڕانەوەی و لەنێوان سااڵنی ‪ ١٩٧٤ -١٩٧٠‬لەبواری ڕووناکبیری کوردیدا کەوتۆتە چاالکیەکی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪66‬‬

‫‪16‬‬

‫بەردەوامەوە و لە گۆڤارەکانی نووسەری کورد و ڕۆژی کوردستاندا کاری کردوە ھەروەھا ئەندامی کارای کۆڕی زانیاری‬ ‫کورد بوە‪ ،‬لە دوای ڕاپەڕینی ‪ ١٩٩١‬ەوە ماوەیەک چۆتە واڵتی نەمسا و پاشان گەڕاوەتەوە کوردستان و دەزگای چاپ‬ ‫و باڵو کردنەوەی (سپێرێز) ی دامەزراندووە‪ ،‬خاوەنی کۆمەڵێک کتێبی چاپکراوە لە بوارەکانی ئەدەب و فەرھەنگ و‬ ‫ڕووناکبیری کوردیدا و بۆ دواساتیش لە ساڵی (‪ )٢٠١٠‬دا لە شاری دھۆک کۆچی دوایی کردووە‪ .‬بڕوانە‪ :‬جمال بابان‪،‬‬ ‫اعالم الکرد‪ ،‬ج‪ ،٢‬ێ ‪.١١٦ – ١١٥‬‬ ‫‪ -٨٦‬کەمال مەزھەر ئەحمەد‪ ،‬تێگەیشتنی ڕاستی و شوێنی لەڕۆژنامەنووسی کوردیدا‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٧٨ :‬ل ‪.٢٤٢‬‬ ‫‪ -٨٧‬مستەفا نەریمان‪ ،‬یانەی سەرکەوتنی کوردان ‪ ،١٩٦٢ – ١٩٣٠‬ل ‪.٨٣‬‬ ‫‪ -٨٨‬مستەفا نەریمان‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٧٩‬‬ ‫‪ -٨٩‬عبد الفتاح البوتانی‪ ،‬نادی االرتقاء الکورد‪ ،...‬ێ ‪.١٠٢‬‬ ‫‪ -٩٠‬ھیوا (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١‬تەمووزی ‪ ،١٩٥٧‬دواالپەڕە‪ ،‬جەمال خەزنەدار‪ ،‬ڕابەری ڕۆژنامەگەری کوردی‪ ،‬ل‪:٦٣‬‬ ‫بەزۆری باوەڕپێکراوانی گۆڤاری ھیوا لە بەغداو شارەکانی تری باشووری کوردستاندا ئەمانە بوون‪ :‬بەشیر موشیر بەغدا ‪-‬‬ ‫حەیدەرخانە‪ ،‬ڕەوف مەعرووف خاوەنی نامەخانەی گەالوێژ و محەمەد عارف مەعرووف خاوەنی نامەخانەی زێوەر لە سلێمانی‪،‬‬ ‫عومەر بێکەس خاوەنی نامەخانەی کوردستان و حەمید باتاسی خاوەنی نامەخانەی خەبات لە کەرکووک‪ ،‬قادر ئەحمەد‬ ‫خۆشناو خاوەنی نامەخانەی شۆرش لەھەولێر‪ ،‬کۆیە نامەخانەی کوردستان‪ ،‬ھەڵەبجە سەید حسێن سەید ئەمین‪ ،‬قەاڵدزە‬ ‫نورەدین مەال سابیر‪ ،‬عەلی عەبدوڵاڵ خاوەنی نامەخانەی ڕەواندز‪ ،‬حەبیب نەورۆز خاوەنی نامەخانەی سیروان لەخانەقین‪،‬‬ ‫سابیری حاجی فەتوڵاڵی سەڵتەزەرد لە کفری‪ ،‬تەھا ئەحمەد خۆشناو خاوەنی مەخزەنی سەفین لە شەقاڵوەو لە شاری‬ ‫ڕانیەش لەالیەن تۆفیقی مەال سدیقەوە فرۆشراوەو گەیشتۆتە دەستی خوێنەران‪.‬‬ ‫‪ -٩١‬جبار محمد جباری‪ ،‬تاریخ الێحافە الکردیە‪ ،...‬ێ‪ ،٤٦‬ھیمدادی حوسێن‪،‬ڕۆژنامەوانی کوردی‪ ،‬گۆڤاری ھیوا ‪-١٩٥٧‬‬ ‫‪ ،١٩٦٣‬ب‪( ،١‬ھەولێر‪،)٢٠١٠ :‬ل ‪.٢٢ -٢١‬‬ ‫‪ -٩٢‬بڕوانە‪ :‬ھیوا‪( ،‬گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٣٨‬ساڵی (‪ ،)٦‬شوباتی ‪.١٩٦٣‬‬ ‫‪ -٩٣‬دیدەنی لەگەڵ نووسەرو پارێزەر کامیل ژیر‪ ،‬پێنج شەمە (‪.)٢٠١٤ /١/٣٠‬‬ ‫‪ -٩٤‬فاچل‪ ،‬ئاوڕێک لە شۆڕشە مەزنەکەی عێراق‪ ،‬لە باڵوکراوەکانی ھیوا‪ ،‬ژمارە سێ‪ ،‬چاپخانەی (نجاح)‪( ،‬بەغدا‪:‬‬ ‫‪ ،)١٩٥٨‬ل‪ ،‬نەریمان‪ :‬مستەفا سەید ئەحمەد‪ ،‬ببلۆگرافیای کتێبی کوردی ‪،١٩٧٥ -١٧٨٧‬چاپخانەی کۆڕی زانیاری‬ ‫کورد‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٧٧:‬ل ‪.٩٦‬‬ ‫لیستی سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫یەکەم ‪ /‬بەڵگەنامەی نھێنی باڵو نەکراوە بەزمانی عەرەبی‪:‬‬ ‫‪ -١‬دار الکتب والوثائق‪ ،‬بغداد‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬الملف ( ‪ ،)٣٢١١٢ / ١٦٥‬وزارە المالیە‪ ،‬المدیریە المیزانیە العامە – بغداد‪،‬‬ ‫الموچوع‪ :‬صرف المبلغ ‪ ،‬رقم الوثیقە (‪.١٩٥٦ / ٨ /٦ ،)٦‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪67‬‬

‫‪ -٢‬دار الکتب و الوثائق‪ ،‬بغداد‪ ،‬الوحدە الوثائقیە‪ ،‬مافات وزارە المالیە‪ ،‬نادی االرتقاء الکردی‪ ،‬الملف (‪،)٣٢١٢ /١٦٥‬‬ ‫ملفات وزارە الداخلیە‪ ،‬مدیریە الداخلیە العامە‪ ،‬الجمعیات‪ ،‬رقم الملف (‪.)٣٢٠٥٠ /٩٩٢١‬‬ ‫‪ -٣‬دائرە وزارە الداخلیە‪ ،‬رقم االچبارە (‪ ،)٤٢ /٦‬العنوان‪ :‬نادی االرتقاء الکردی (بغداد)‪ ،‬محدر انتخاب نادی االرتقاء‬ ‫الکردی بتاریخ ‪.١٩٦١ / ١ / ١٣‬‬ ‫‪ -٤‬دار الکتب والوثائق‪ ،‬بغداد‪ ،‬الوحدە الوثائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ /١٦٥‬نادی االرتقاءالکردی‪ ،‬رقم الوثیقە (‪،)٢‬‬ ‫التاریخ ‪.١٩٥٥ / ٤ /١٦‬‬ ‫‪ -٥‬دار الکتب والوثائق‪ ،‬بغداد‪ ،‬الوحدە الوثائقیە‪ ،‬الملف ((‪ ،)٣٢١١٢ / ١٦٥‬وزارە الداخلیە‪ ،‬صورە کتاب نادی االرتقاء‬ ‫الکردی‪ ،‬الرقم (‪ ،)١‬المۆرخ ‪ ،١٩٥٧ / ٢ / ١٦‬رقم الوپیقە (‪.)١٧٠‬‬ ‫‪ -٦‬دارالکتب والوثائق‪ ،‬بغداد‪ ،‬الوحدە الوثائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ /١٦٥‬رقم الوثیقە (‪ ،)١٤‬کتاب وزارە المالیە‪ ،‬نادی‬ ‫االرتقاء الکردی‪ ،‬العدد(‪ ،)٢٣٤٠٩‬التاریخ ‪.١٩٥٨ / ١٠ / ١٦‬‬ ‫‪ -٧‬دارالکتب والوثائق‪ ،‬بغداد‪ ،‬الوحدە الوثائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ /١٦٥‬رقم الوثیقە (‪ ،)١٨‬سیادە وزیر المالیە المحترم‪،‬‬ ‫التاریخ ‪.١٩٥٩ / ٧ / ٢٢‬‬ ‫‪ -٨‬دارالکتب والوثائق‪ ،‬الوحدە الوثائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ /١٦٥‬رقم الوثیقە (‪ ،)٢٢‬سیادە وزیر المالیە المحترم‪ ،‬التاریخ‬ ‫‪.١٩٦٠ / ٦ /٢١‬‬ ‫‪ -٩‬دارالکتب والوثائق (بغداد)‪ ،‬الوحدە الوثائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ /١٦٥‬رقم الوثیقە (‪ ،)٧٩‬وزارە الداخلیە (الجمعیات)‪،‬‬ ‫الموچوع‪ /‬توزیع المناێب االداریە لنادی االرتقاء الکردی‪ ،‬العدد (‪.١٩٦٠ /٩/٣٠ ،)٢٨‬‬ ‫‪ -١٠‬دارالکتب والوثائق (بغداد)‪ ،‬الوحدە الوپائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪ ،)٣٢١١٢ /١٦٥‬مستعجل‪ ،‬متصرفیە لواء بغداد‪ ،‬الموچوع‬ ‫‪ /‬نادی االرتقاء الکردی‪ ،‬مدیریە الداخلیە العامە‪ ،‬الرقم (م ج ‪ ،)٩٤٠ /‬التاریخ ‪.١٩٦٤ /٦ /١٣‬‬ ‫‪ -١١‬دارالکتب والوثائق (بغداد)‪ ،‬الوحدە الوثائقیە‪ ،‬رقم الملف (‪،)٣٢٠٥٠ /٩٩٢١‬الی امانە العاصمە‪ ،‬م‪ /‬عنوان نادی االرتقاء‬ ‫الکردی‪ ،‬وزارە الداخلیە‪ ،‬مدیریە الداخلیە العامە‪ ،‬شعبە الجمعیات‪،‬الرقم (م‪.‬م ‪ ،)١١٢٥/‬التاریخ ‪.١٩٦٤ /٧/٢‬‬ ‫دووەم ‪ /‬نامەی زانکۆیی باڵونەکراوە بەزمانی عەرەبی‪:‬‬ ‫‪ -١‬گارق یونس عزیز السراج‪ ،‬جمیل المدفعی و دورە فی السیاسە العراقیە ‪ ،١٩٥٨ – ١٨٩٠‬رسالە ماجستیر غیر منشورە‪،‬‬ ‫(جامعە بغداد‪.١٩٩١ :‬‬ ‫سێیەم ‪ /‬کتێب بەزمانی کوردی‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئازاد عوبێد ساڵح‪،‬ڕۆڵی سیاسی و کارگێڕی و ڕووناکبیریی مەعرووف جیاووک ‪(،١٩٥٨ -١٨٨٥‬ھەولێر‪.)٢٠١٢ :‬‬ ‫‪ -٢‬ئازاد عوبێد ساڵح‪ ،‬سەرجەمی بەرھەمی مەعرووف جیاووک‪ ،‬بنکەی ژیین‪( ،‬سلێمانی‪.)٢٠١١ :‬‬ ‫‪ -٣‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬دۆزی کورد لەپەیوەندیەکانی عێراق ‪ -‬ئێراندا ‪ ،١٩٤٧ - ١٩٣٧‬سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی‬ ‫کوردستان‪( ،‬سلێمانی‪.)٢٠١٠ :‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪68‬‬

‫‪16‬‬

‫‪ -٤‬ئەحمەد حەمەد ئەمین ئۆمەر‪ ،‬ئەندامە کوردەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی لە ڕۆژگاری پاشایەتی دا ‪-١٩٢٥‬‬ ‫‪ ١٩٥٨‬و(ھەولێر‪.)٢٠٠٧ :‬‬ ‫‪ -٥‬ئەحمەد موختار جاف‪ ،‬دیوانی ئەحمەد موختارجاف ‪ ،‬ئامادەکردن و لێکدانەوە و پێشەکی بۆ نووسینی‪ ،‬عیزەدین مستەفا‬ ‫ڕەسوڵ‪ ،‬بەکۆششی‪ :‬ئەفراسیاب ئەحمەد موختار جاف‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٨٦ :‬‬ ‫‪ -٦‬پیرەمێرد‪ ،‬سەرجەمی شیعرەکانی پیرەمێرد‪ ،‬دیوانی پیرە مێرد‪ ،‬ب ‪ ،١‬کۆکردنەوی‪ :..‬فائق ھوشیار و ئەوانی دی‪،‬‬ ‫(بەغدا‪.)١٩٩٠ :‬‬ ‫‪ -٧‬تارق جامباز‪ ،‬حزبی ھیوا لە لیوای ھەولێر‪ ،‬چ ‪( ،١‬ھەولێر‪.)٢٠٠٥ :‬‬ ‫‪ -٨‬جەمال خەزنەدار‪ ،‬ڕابەری ڕۆژنامەگەریی کوردی‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٧٣ :‬‬ ‫‪ -٩‬حەمە کەریم ھەورامی‪ ،‬ئەدەبی منااڵنی کورد‪ ،‬چ‪( ،١‬ھەولێر‪.)٢٠٠٥ :‬‬ ‫‪ -١٠‬دڵشاد مەحموود عەبدولڕەحمان‪ ،‬ئیسماعیل حەققی شاوەیس ‪ ،١٩٧٦ – ١٨٩٤‬دکتۆر کەمال مەزھەر ئەحمەد پێشەکی‬ ‫بۆ نووسیوە‪( ،‬ھەولێر‪.)٢٠٠٤ :‬‬ ‫‪ -١١‬سەالم‪ ،‬دیوانی سەالم‪ ،‬ئا‪ :‬ئومێد کاکە ڕەش‪ ،‬چ‪ ،٢‬چاپخانەی (الحوادث)‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٩٠ :‬‬ ‫‪ -٩‬شاکر فەتاح‪ ،‬خەباتی ڕۆشنبیران‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٨٤ :‬‬ ‫‪ -١٠‬شاکر فەتاح‪ ،‬ئاوێنەی ژینم‪ ،‬یاداشتەکانی شاکر فەتاح‪ ،‬کۆکردنەوە و ڕێکخستنی‪ :‬ئەحمەد سەید عەلی بەرزنجی‪،‬‬ ‫کتێبی یەکەم‪( ،‬ھەولێر‪.)٢٠٠٣ :‬‬ ‫‪ -١١‬شێخ نوری شێخ ساڵح‪ ،‬دیوانی شێخ نووری شێخ ساڵح‪ ،‬ئازاد عەبدولواحید‪ ،‬کۆی کردوەتەوە و ساغیکردوەتەوە و‬ ‫لەسەری نووسیوە‪ ،‬دەزگای ڕۆشنبیری و باڵو کردنەوەی کوردی‪ ،‬ب‪ ،١‬ب ‪( ،٢‬بەغدا‪.)١٩٨٩ :‬‬ ‫‪ -١٢‬عەالئەدین سەجادی‪ ،‬مێژووی ڕاپەڕینی کورد‪ ،‬چ‪( ،٢‬شاری کورد‪.)١٩٩٦:‬‬ ‫‪ -١٣‬کەمال مەزھەر ئەحمەد‪ ،‬تێگەیشتنی ڕاستی و شوێنی لەڕۆژنامەنووسی کوردیدا‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٧٨ :‬‬ ‫‪ -١٤‬کەمال مەزھەر ئەحمەد‪ ،‬چەند الپەڕەیەک لەمێژووی گەلی کورد‪ ،‬ب‪ ،٢‬ئا‪ :‬عەبدوڵاڵ زەنگەنە‪( ،‬ھەولێر‪)٢٠٠١ :‬‬ ‫‪ -١٥‬کەریم بەگی فەتاح بەگی جاف‪ ،‬تاریخی جاف ‪ ،‬لێکۆڵینەوەی دکتۆر حەسەن جاف‪ ،‬پێشەکی‪ :‬محەمەد عەلی‬ ‫قەرەداغی‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٩٥ :‬‬ ‫‪ -١٦‬مارف خەزنەدار‪ ،‬مێژووی ئەدەبی کوردی‪ ،‬ب‪ ،١٩٧٥ - ١٩٤٥ ،٦‬چاپخانەی ئاراس‪( ،‬ھەولێر‪.)٢٠١٠:‬‬ ‫‪ -١٧‬مارف خەزنەدار‪ ،‬ڕۆژگاری من (یادداشت)‪ ،‬دروست بوون ‪ ،١٩٦٠ – ١٩٤٩‬ب ‪( ،٢‬ھەولێر‪.)٢٠٠٩ :‬‬ ‫‪ -١٨‬مستەفا نەریمان‪ ،‬ببلۆگرافیای کتێبی کوردی ‪ ،١٩٧٥ -١٧٨٧‬کۆڕی زانیاری کورد‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٧٧:‬‬ ‫‪ -١٩‬مستەفا نەریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬دەزگای ڕۆشنبیری و باڵو کردنەوی کوردی‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٩٤ :‬‬ ‫‪ - ٢٠‬مستەفا نەریمان‪ ،‬یانەی سەرکەوتنی کوردان ‪ ،١٩٦٢ -١٩٣٠‬ئا‪ :‬ئازاد ھیدایەت دەلۆ‪( ،‬کەرکووک‪.)٢٠٠٦ :‬‬ ‫‪ -٢١‬مەسعود محەمەد‪ ،‬گەشتی ژیانم‪( ،‬ستۆکھۆڵم‪.)١٩٩٢ :‬‬ ‫‪ -٢٢‬ھیمدادی حوسێن‪،‬ڕۆژنامەوانی کوردی‪ ،‬گۆڤاری ھیوا ‪ ،١٩٦٣ -١٩٥٧‬ب‪( ،١‬ھەولێر‪.)٢٠١٠ :‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪69‬‬

‫‪ -٢٣‬ڕاپەڕینەکانی بارزان لە بەڵگەنامە نھێنییەکانی ھەردوو حکومەتی فەرەنسا و بەریتانیادا ‪ ،١٩٤٩ -١٩٣١‬وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫لە فەرەنسیەوە‪ :‬دکتۆر نەجاتی عەبدوڵاڵ‪ ،‬ب‪( ،١‬ھەولێر‪.)٢٠١٠ :‬‬ ‫چوارەم ‪ /‬کتێب بەزمانی عەرەبی‪:‬‬ ‫‪ -١‬جبار محمد جباری‪ ،‬تاریخ الێحافە الکردیە فی العراق‪( ،‬بغداد‪.)١٩٧٥ :‬‬ ‫‪ -٢‬جمال بابان‪ ،‬اعالم الکرد‪ ،‬ج‪ ،١‬ص ‪( ،٢‬اربیل‪.)٢٠١٢ :‬‬ ‫‪ -٣‬جمال بابان‪ ،‬اعالم الکرد‪ ،‬ج‪ ،٢‬ص ‪( ،٢‬اربیل‪.)٢٠١٢ :‬‬ ‫‪ -٤‬جمال بابان‪ ،‬مژکرات علی کمال عبدالرحمن ‪( ،١٩٩٨ -١٩٠٠‬بغداد‪.)٢٠٠١ :‬‬ ‫‪ -٥‬سروە اسعد ێابر‪ ،‬کوردستان الجنوبیە ‪ ١٩٣٩ - ١٩٢٦‬دراسە تاریخیە ‪ -‬سیاسیە‪( ،‬السلیمانیە‪.)٢٠٠٦ :‬‬ ‫‪ -٦‬عبدالرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ الوزارات العراقیە‪ ،‬ج ‪،٣‬ص ‪ ،٧‬دار الشۆون الپقافیە العامە‪(،‬بغداد‪.)١٩٨٨ :‬‬ ‫‪ -٧‬عبدالرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ الوزارات العراقیە‪ ،‬ج‪ ،٦‬ص‪ ،٧‬دار الشۆون الپقافیە العامە‪(،‬بغداد‪.)١٩٨٨ :‬‬ ‫‪ -٨‬عبد الرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ الوزارات العراقیە‪ ،‬ج ‪ ،٩‬ص‪ ،٧‬دار الشۆون الپقافیە العامە (بغداد‪.)١٩٨٨ :‬‬ ‫‪ -٩‬عبد الرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ االحزاب السیاسیە العراقیە‪ ،‬دراسە تاریخیە عن االحزاب السیاسیە التی تکونت فی العراق‬ ‫بین العامین ‪( ،١٩٥٨-١٩١٨‬بیروت‪.)٢٠١٣ :‬‬ ‫‪ -١٠‬عبدالفتاح علی البوتانی‪ ،‬الحیاە الحزبیە فی الموصل ‪( ،١٩٥٨ – ١٩٢٦‬اربیل‪.)٢٠٠٣ :‬‬ ‫‪ -١١‬عزیز حسن البارزانی‪ ،‬الحرکە القومیە الکردیە فی کوردستان العراق ‪(،١٩٤٥ - ١٩٣٩‬اربیل‪.)٢٠٠٢ :‬‬ ‫‪ -١٢‬غانم محمد حفو و عبدالفتاح علی البوتانی‪ ،‬الکورد واالحداپ الوگنیە فی العراق خالل العهد الملکی ‪١٩٢١‬‬ ‫‪( ،١٩٥٨‬دھوک‪.)٢٠٠٥ :‬‬‫‪ -١٣‬فاچل البراک‪ ،‬مێگفی البرزانی االسگورە و الحقیقە‪( ،‬بغداد‪.)١٩٨٩ :‬‬ ‫‪ -١٤‬قدری جان‪ ،‬قێێ ومقاالت‪ ،‬شعر‪ ،‬ترجمە‪ ،‬جمع و اعداد‪ :‬دالور زنگی‪ ،‬ترجمە‪ :‬ھورامی یزدی ‪ -‬دالور زنگی‪ ،‬تقدیم‪:‬‬ ‫الدکتور‪ :‬معروف خزندار‪( ،‬اربیل‪.)٢٠٠١ :‬‬ ‫‪ -١٥‬قیس جواد الغریری‪ ،‬رشید عالی الگیالنی و دورە فی السیاسە العراقیە ‪ ،١٩٦٥ -١٨٩٢‬منشورات مکتبە الیقچە‬ ‫العربیە‪( ،‬بغداد‪ :‬بال)‪.‬‬ ‫‪ -١٦‬کونی رەش‪ ،‬جمعیە خویبون ‪ ١٩٢٧‬و وقائع پورە ارارات ‪ ،١٩٣٠‬مراجعە‪ :‬عبد الفتاح البوتانی‪( ،‬اربیل‪.)٢ ٠٠٠:‬‬ ‫‪ -١٧‬محمد علی الێویرکی‪ ،‬معجم اعالم الکرد فی التاریخ االسالمی و العێر الحدیپ‪( ،‬السلیمانیە‪.)٢٠٠٦ :‬‬ ‫‪ -١٨‬مسعود البارزانی‪ ،‬الحرکە التحرریە الکردیە ‪( ،١٩٤٥ - ١٩٤٣‬کردستان‪.)١٩٨٦ :‬‬ ‫‪ -١٩‬مسعود محمد و دورە السیاسی فی العراق ‪ ،١٩٦٨ -١٩١٩‬دراسە تاریخیە‪ ،‬مراجعە‪ :‬الدکتور کمال مڤھر احمد‪،‬‬ ‫(بغداد‪.)٢٠٠٨ :‬‬ ‫پێنجەم ‪ /‬کتێب بە زمانی فارسی‪:‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪70‬‬

‫‪16‬‬

‫‪ -١‬خسرو معتچد‪ ،‬تنش بزرگ‪ ،‬روابگ خارجی ایران در دوران رچا شاە از ‪ ،١٣٢٠ -١٣٠٠‬چ‪( ،١‬تھران‪.)١٣٧٧ :‬‬ ‫شەشەم ‪ /‬گۆڤارەکان بە زمانی کوردی‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئیبراھیم باجەاڵن‪ ،‬ڕزگارکردنی شێخ مەحموودی نەمر لە یاداشتەکانی دەروێش حسێن دا ساڵی ‪ ،١٩٤١‬ڕۆشنبیری نوێ‬ ‫(گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١٢١‬ئاداری ‪.١٩٨٩‬‬ ‫‪ -٢‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬شەڕی ئاوباریک و ستراتیجیەتی بەریتانیای گەورە لەکوردستاندا‪ ،‬کاروان (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪،)١٢‬‬ ‫خوولی ڕاپەڕین‪( ،‬ھەولێر‪.)١٩٩٤ :‬‬ ‫‪ -٣‬غەفوور ڕەشید دارا غا‪ ،‬یانەی سەرکەوتنی کوردان لە چەند دێڕێکدا‪ ،‬گۆڤاری دەنگی مامۆستا‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١‬حوزەیران‬ ‫و تەمووزی ‪.١٩٧٢‬‬ ‫‪ -٤‬موکەرەم تاڵەبانی‪ ،‬شەڕی ئاوباریک بۆچ شکستی ھێنا‪ ،‬ڕەنگین (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٦٨‬ساڵی ‪.١٩٩٤‬‬ ‫‪ -٥‬گۆڤاری گەالوێژ‪ ،‬ژمارە (‪ )٣‬ساڵی (‪ )٥‬مارتی ‪.١٩٤٤‬‬ ‫‪ -٦‬گۆڤاری گەالوێژ‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٤‬ساڵی (‪ ،)٦‬نیسانی ‪.١٩٤٥‬‬ ‫حەوتەم ‪ /‬گۆڤارەکان بە زمانی عەرەبی‪:‬‬ ‫‪ -١‬عبدالفتاح البوتانی‪ ،‬نادی االرتقاء الکورد وموقف الحکومات العراقیە من نشاطاتە‪ ،‬دھوک (مجلە) العدد (‪،)٢٦‬‬ ‫نیسان ‪.٢٠٠٥‬‬ ‫ھەشتەم ‪ /‬ڕۆژنامە بەزمانی کوردی‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬مامۆستا و ئەدیبی کورد خەڵەف شەوقی ‪ ،١٩٣٩ – ١٨٩٨‬ھاوکاری (ڕۆژنامە)‪ ،‬ژمارە (‪،)١١٩٣‬‬ ‫‪.١٩٩٠ / ٧ /١٢‬‬ ‫نۆیەم ‪ /‬ڕۆژنامە بەزمانی عەرەبی‪:‬‬ ‫‪ -١‬ابراھیم باجالن‪ ،‬ژکری مرور خمسین عاما علی تاسیس نادی االرتقاء الکردی‪ ،‬العراق (جریدە)‪.١٩٨٠ / ٥ /٢٦ ،‬‬ ‫دەیەم ‪ /‬دیدەنی‪:‬‬ ‫‪ -١‬دیدەنی لەگەڵ شێخ عاسی کوڕی شێخ وەھابی کوڕی شێخ حەمیدی تاڵەبانی لە دایک بووی ساڵی (‪١١/٢٨ – ١٩٣٢‬‬ ‫‪ )٢٠١٤ /‬لە ناوچەی (بنکورە) ی سەربەشاری خانەقین‪ ،‬کەالر‪ ،‬پێنج شەمە‪.٢٠١٣ / ٩ / ١٩ ،‬‬ ‫‪ -٢‬دیدەنی لەگەڵ نووسەرو پارێزەر کامیل ژیر‪ ،‬پێنج شەمە ‪.٢٠١٣ /١ /٣٠‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪71‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪72‬‬

‫‪16‬‬

‫کۆژانی کۆمەڵ لە ئاوێنەی ئەڵوەندا‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی رەخنەییە لەبارەی رۆمانی‬ ‫(ئەڵوەن)ی ئەحالم مەنسوور‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪73‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪74‬‬

‫‪16‬‬

‫پێشەکی‪:‬‬ ‫ئەڵوەن رۆمانێکی ‪ ٢٠٦‬الپەڕەیی قەوارە گەورەیە‪ ،‬ئەحالم مەنسوور نووسیویەتی‪،‬‬ ‫چاپکراوی ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬ی دەزگای چاپ و پەخشی (ئاراس)ە‪ .‬لە کۆتایی ڕۆمانەکەدا‬ ‫نووسەر مێژووی ‪١٩٨٠-١٩٧٩‬ی نووسیووە‪ ،‬کە دەکاتە ساڵی دەستپێکردن تا تەواوکردنی‬ ‫ڕۆمانەکە‪ ،‬ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە ڕۆمانەکە بیست و چوار ساڵ بە دەستنووسیی‬ ‫ماوەتەوە و لەبەردەستی نووسەردا بووە بۆ دەسکاری و گۆڕانکاری‪ ،‬لە ‪ ٢٠٠٤‬ڕۆمانەکە‬ ‫دەکەوێتە دەستی خوێنەران‪ ،‬کە دەکاتە هەمان ساڵ کە هەمان دەزگای پەخش و چاپ‪،‬‬ ‫خەاڵتی بە نووسەر بە خشی لە سۆنگەی ئەزمووی ئەدەبی و پڕبەرهەمی نووسەر‪.‬‬ ‫ئەم لێکۆڵینەوە ئەدەبییە‪ ،‬تاوتوێکردنێکی رۆمانی ئەڵوەنە لە گۆشەنیگایەکی‬ ‫فێمینیستانەوە‪ ،‬چوون خوێندنەوەی ڕۆمانی ئەڵوەنی ئەحالم مەنسوور هەر لە الپەرەی‬ ‫یەکەمەوە و لە سۆنگەی گێڕەرەوە و شاکەسەکەیەوە‪ ،‬کە هەردووک بە ڕادەیەک‬ ‫سەرنجڕاکێش و تایبەتن‪ ،‬خۆیان دەبنە چاوساغ و رێڕۆشنکەرەوە لەبەردەمی رەخنەگردا‬ ‫کە بە گوزەری کۆمەڵناسیدا پیاسەکەی دەست پێبکات و چاویلکەیەکی فێمینیستانەشی‬ ‫لەچاو بێت‪ ،‬چونکە لە هەر هەنگاوێکدا کە دەینات‪ ،‬پێی لە رووداوێک هەڵدەکەوێت‪،‬‬ ‫جیاوازی جێندەر و کێشەی توخمبەندی لەبەرژەوەندی نێرێکی خۆسەپێنەر بەسەر مێدا‪،‬‬ ‫بەرجەستە دەکات‪.‬‬ ‫لەم لێکۆڵینەوەیەدا بە دوای وەاڵمی چەند پرسیارێکدا دەگەڕێین‪ ،‬کە ئەمانەن‪:‬‬ ‫ رۆمانی ئەڵوەن‪ ،‬لە رووی هەڵسەنگاندن و بە پێوەرە رەخنەییەکانی ئەدەب‪ ،‬دەچێتە‬‫بۆتەی چ جۆرێکی رۆمانەوە و ئاستی هونەری ئەم رۆمانە چەندە؟‬ ‫ ئەحالم مەنسوور‪ ،‬بۆ چی مەبەستێک رۆمانی ئەڵوەنی نووسیووە و پەیامەکانی نێو‬‫رۆمانەکە چین؟‬ ‫ هۆشیاری فێمینیستی نووسەر لە میانەی رۆمانی ئەڵوەنەوە چۆن دەردەکەوێت؟‬‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪75‬‬

‫بینای هونەری رۆمانی ئەڵوەن‪:‬‬ ‫وەک ر‪.‬م‪ .‬ئەلبیریس دەڵێت‪( :‬رۆمان هونەرێکی جیهانییە‪ ،‬مەبەستی جێگرتنەوەی‬ ‫شوێنی هەموو هونەرە ئەدەبییەکانە‪ ).‬ئەمەش فراوانی دنیای رۆمان دەگەیەنێت‪ ،‬کە‬ ‫هەموو ژانرەکانی ئەدەبی تێدا کۆدەبێتەوە و لە الیەن نووسەرەوە تێهەلکێشێکی هونەری‬ ‫‪1‬‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫رۆمان ژانرێکی ئەدەبی پڕ وردەکارییە و بە شێوەیەکی هونەری بینا دەکرێت‪ .‬وەکچۆن‬ ‫بیناکردنی ماڵێک پێویستی بە بناغەیە‪ ،‬بە دیوار و بە دەرگا و بە پەنجەرە و بنمیچ‪،‬‬ ‫جگە لەوانەش دەیان وردەکاری تری ناواخنی بیناکە تا بە کەڵکی تیاژیان بێت‪ ،‬ئاواهیش‬ ‫بینای هونەری رۆمان پێویستی بە گشت ئەمانەیە بە کەرەستەی هونەریی و هەر یەک‬ ‫لەمانەش نەریت و پێوەری خۆی هەیە و نەخشەی پێویستە‪ ،‬بە هەڕەمەکی بنیات نانرێت‪.‬‬ ‫بناغەی ڕۆمان‪ ،‬یان ژێرخانی هونەری رۆمان بریتییە لە چیرۆکێکی سەرنجڕاکێش و‬ ‫نائاسایی‪ ،‬ئەو چیرۆکە یان زادەی خەیاڵ و فەنتازیای بااڵی نووسەرەکەیە‪ ،‬یان ڕووداوی‬ ‫راستەقینەن و نووسەر دەیانخاتە بۆتەیەکی هونەری و لە رۆماندا شەکڵ دەگرێت‪ .‬بە‬ ‫هەردوو بارەکەیدا‪ ،‬نووسەری رۆمان پێویستی بە کۆمەڵێک کەرەستە و ئامرازی هونەری‬ ‫دەبێت بۆ بۆ ڕۆنانی بینای رۆمانەکە‪ .‬چیرۆکێکی بەهێز و بەپێز‪ ،‬بناغەی رۆمانێکی‬ ‫سەرکەوتووە‪ ،‬کە لەناو ئەم چیرۆکەدا پێویستە ئەمانە هەبن‪:‬‬ ‫ گێڕەرەوە ‪Narrator‬‬‫ شاکەس ‪Protagonist‬‬‫ دژەکانی شاکەس ‪Antagonist‬‬‫ کارەکتەرە مامناوەندییەکان ‪Secondary Characters‬‬‫ کارەکتەرە الوەکییەکان ‪foil characters‬‬‫ شوێن و کات ‪Setting‬‬‫گێڕەرەوە؛ پێویستی بە ئامرازی جۆراوجۆرە بۆ باسکردنی رووداوەکان‪ ،‬ناساندنی‬ ‫کارەکتەرەکان و پیشاندانی گرێکان و ئاماژەدان بە پێشهاتەکان و پەیامەکان‪ .‬ئەو‬ ‫ئامرازانەش بریتین لە زمانێکی هونەری‪ ،‬بەکارهێنانی شەپۆلی هۆش لە شێوەی‬ ‫مەنۆلۆگی ناوەکی‪ ،‬فالشباگ‪ ،‬خەیاڵ‪ ،‬خەون و هەرچی شێوازێکی تری هەستەکانە بە‬ ‫هی شەشەمیشەوە‪.‬‬ ‫‪-1‬ل ‪ ،١٥‬تەکنیکی گێڕانەوە‪ ،‬رێزان رەحمان خدر‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪76‬‬

‫‪16‬‬

‫شاکەس؛ پێویستە هەندێ سیفەتی تایبەتی تێدا بێت بیکاتە خاوەنی ئەو شایستەییەی‬ ‫ببێت بە کارەکتەری سەرەکی رۆمانێک‪ .‬وەک چۆن لە ژیانی رۆژانەی مرۆڤدا هەموو‬ ‫کەسێک نابێتە جێگەی بایەخ و کەسایەتی تایبەت‪ ،‬ئاواهیش لە رۆماندا بۆ ئەوەی‬ ‫کەسێک شاکەسی رۆمانەکە بێت‪ ،‬پێویستە خاوەنی چەندین مەرج و سیفەتی کەسایەتی‬ ‫جیاهەڵکەوتوو بێت تا شایانی ئەوە بێت ببێتە جێگەی بایەخ و سەرنج ڕابکێشێت‪.‬‬ ‫دژەکانی شاکەس؛ ئەمانەش دەشێ کەسانی تر بن و پێویستە مەرج و هۆکاری تایبەتییان‬ ‫هەبێت بیانکات بە دوژمن و نەیاری شاکەس‪ ،‬ئەگەر کەش و بارودۆخی سیاسی و‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئابووری بێت‪ ،‬دیسانەوە بە هۆکاری تایبەت ئەم دۆخە دروست دەبێت کە‬ ‫دژایەتی شاکەسی رۆمانەکە بکەن‪.‬‬ ‫کارەکتەرە مامناوەندی و الوەکییەکان لە رۆماندا نابێت بە خۆرا لەوێ بن و بە بێ ئەرک‬ ‫وبێ مەبەست دانرابن‪ ،‬پێویستەهەر یەکە و بۆ مەبەستی دیاریکراوی خۆی لەوێ بێت و‬ ‫ئەرکی پێسپێردرابێت‪.‬‬ ‫شوێن و کات گرنگی خۆیان هەیە و جوگرافیا و مێژووی ئەو نیشتیمانەن کە رۆماننووس‬ ‫یان خۆی دەیانخوڵقێنێت‪ ،‬یانیش لە واقعەوە دەیانهێنێت‪.‬‬ ‫با بزانین ئەحالم مەنسوور چۆن لە رووی هونەر و دابونەریتی رۆماننوسینەوە رۆمانی‬ ‫ئەڵوەنی بنیات ناوە؟‬ ‫لە الپەڕەی یەکەمی ڕۆمانی ئەڵوەنەوە و هەر لە دوو دێڕی یەکەم و دووەمییەوە‬ ‫گێڕەرەوەکەی دەناسین و بەوەیدا کە خەریکی گەڕانە بە نێو کتێبخانەکەیدا و هەموو‬ ‫کتێب و دەفتەر و گۆڤارەکانی ئەمسەر و ئەوسەر پێدەکات‪ ،‬بۆمان ڕوون دەبێتەوە کە‬ ‫رۆشنبیرە و بە گومانی زۆریش نووسەرێکە‪ ،‬کە دەشێ گێڕەرەوە هەر خوودی نووسەر‬ ‫بێت‪ .‬لە دێڕی سێیەمیدا بەهۆی ئەو وێنە کۆنەوە کە لە یەکێک لە کتێبەکانەوە دەکەوێتە‬ ‫خوارەوە کە وێنەی ژنێکە دەستی منداڵێکی هەشتسااڵنی گرتووە‪ ،‬ئەو منداڵەش‬ ‫گێڕەرەوەی رۆمانەکەیە پێش بیست و چوار ساڵ گیراوە و ئەو وێنەیە دەیخاتە نێو‬ ‫دۆخی بیرهاتنەوەی رووداوگەلێکی کۆن کە لە شارێکدا و بە تایبەتیش لە گەڕەکەکەی‬ ‫ئەواندا ڕوویداوە‪ ،‬ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە کە گێڕەوە و شاکەس هەردوکیان ئافرەتن‪،‬‬ ‫ئافرەتی ناو وێنەکە کە (ئامە ڕەش)ی ناوە و دایەنی منداڵەکە بووە‪ .‬کەشی دەستپێک‬ ‫گومانی ئەوەش دروست دەکات کە نووسەر خۆی گێڕەرەوە بێت‪ ،‬چوون زێدی گێڕەرەوە‬ ‫و نووسەریش هەمان شوێنی ڕووداوەکانی نێو ڕۆمانەکەیە‪ ،‬کە شارۆچکەی خانەقینە‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪77‬‬

‫دەروازەی ئەڵوەن‪:‬‬ ‫الپەڕەکانی سەرەتای رۆمانێک زۆر گرنگن و رۆماننووسی سەرکەوتوو ئەو مەرجانەی‬ ‫تیا رەچاو دەکات‪ ،‬کە خوێنەر وابەستە بکات بە تێکستەکەیەوە‪ .‬گێڕەرەوەی رۆمانەکە‬ ‫یان نووسەرەکەی‪ ،‬دەیەوێت خوێنەر گیرۆدەی خۆی بکات و تا دوا دێڕ ئامادە بێت بە‬ ‫سوپاسەوە هاوهەنگاوی بێت‪ .‬دەستپێکی ڕۆمانی ئەڵوەن و پەرەگرفەکانی سەرەتای‬ ‫هێندە سەرنجڕاکێش و زانیاریبەخشن بە تایبەت لە بارەی شاکەسی رۆمانەکەوە‪ ،‬هەر‬ ‫لەو سەرەتایەوە خوێنەر ئاشنا دەکات بە کەسایەتییەکی نائاسایی‪ ،‬کە چاوەڕێی ئەوەی‬ ‫لێدەکرێت ڕووداوخوڵقێن بێت و ڕووداوەکانیش سادە نەبن‪.‬‬ ‫گێڕەرەوە ئەو زانیاریانەی کە لەبارەی شاکەسەوە لە الپەڕەی یەکەمەوە دەیخاتە ڕوو زۆر‬ ‫وردە و هەندێکیان لەبارەی شێوەی و هەندێکی تریش لەبارەی ناوەڕۆکی یان سیفەتی‬ ‫کەسایەتی شاکەسەوەیە و بە هەردوو بارەکەدا کەسێکی نائاسایی و سەرنجڕاکێشمان‬ ‫پێدەناسێنێت‪ .‬بڕوانە ئەم سیفەتانە‪:‬‬ ‫(ئامەڕەشی دایەنم بە میراتی لە باوکییەوە خووی تلیاککێشانی بۆ مابووەوە‪ ...‬رەنگە‬ ‫تاقە میراتییەک لەباتی موڵک و ماڵ و‪ ...‬ئەم خووەی بۆ بەجێهێشتبێت‪ ).‬ل ‪.٥‬‬ ‫(بەرگێکی رەشی هەمیشەیی وەک پێست نووسابوو بە لەشییەوە‪ ،‬ملیۆنێ گۆڕان لە‬ ‫ساتێکی مەستیدا لە روخساریدا دەردەکەوت‪ ).‬ل ‪.٦‬‬ ‫(دەموچاوێکی خڕ‪ ،‬گۆشتن‪ ،‬دوو گلێنەی قاوەیی لەناو سپێنە زەردهەڵگەڕاوەکانیا‬ ‫مەلەوانییان دەکرد‪ ،‬برژانگەکانی وەک فڵچەیەکی زۆربەکارهێنراوو سووای هونەرمەندێک‪،‬‬ ‫تەڵەکانی کورت کورت و هەڵوەریو بوون‪ ).‬ل ‪.٧‬‬ ‫(نازانم چۆن باسی ملی بکەم‪ ،‬ئەگەر بڵێم ملیی نەبوو‪ ،‬ئەوا!!!) (قەڵەو‪ ،‬دەنگناسک‪،،‬‬ ‫سنگی بەرز و چوارشانەبوو‪ ،‬مەمکەکانی زۆر گەورە بوون‪ ،‬ئەگەر لەسەر خۆیشی‬ ‫بڕۆشتایە هەر دەلەرانەوە‪ )...‬ل ‪.٧‬‬ ‫هەر لە دەستپێکەوە چاوەڕوانی کردارگەلی نائاسایی لە گێڕەرەوەش دەکەین‪ ،‬چونکە‬ ‫پەروەردەی دەستی ژنێکی تلیاککێشە کە دایەنی بووە و زۆرینەی کاتەکانی منداڵی‬ ‫لەگەڵ ئەودا بەسەر بردووە‪ ،‬ئەگەرچی خۆی دایکێکی ئاسایی هەبووە‪ .‬سەبارەت بە‬ ‫دایەنەکەی دەڵێت‪( :‬منیش وەک کوچکووچە دەکەوتمە دوای و کۆاڵن بە کۆاڵن لەگەڵیدا‬ ‫دەسوڕامەوە‪ ).‬ل ‪ .٦‬بەم ڕستەیە خوێنەر وا لێدەکات بە تەواوی باوەڕ بە گێڕانەوەکانی‬ ‫بکات‪ ،‬چونکە لەگەڵ شاکەسدا هەنگاو بە هەنگاو هەڵسوکەوتی کردووە و ئاگاداری‬ ‫تەواوی نهێنییەکانی ژیانیەتی‪( .‬بە شیری ئامەرەش پەروەردە بووم‪ ،‬کاتێکیش تەمەنم‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪78‬‬

‫‪16‬‬

‫گەیشتە هەشت ساڵ هەموو رۆژێ پێی دەووتم‪ :‬بچوو رووڵە‪ ،‬ها بگرە ئەیە دوو عانە‪،‬‬ ‫بچوو ئەرا بازاڕ بێژە حەسەن تووتنچی دوو عانە جغارە ئارام بنیرد‪ ،‬زوی بچوو ئیسە‬ ‫دووکانەگەی وەسد و چدەماڵ‪ ،‬ئارامی بڕیاس‪ ،‬ئەگەر قسەش کرد گوش مەتەکن‪ ،‬زوی‬ ‫بەوە دویاوە‪ ).‬ل ‪ .٧‬ئەمەیان یەکەمین گفتوگۆی نێو رۆمانەکەیە و بە شێوەزاری کوردی‬ ‫دەڤۆکی خانەقین دەیگێڕێتەوە‪ ،‬ئەمەش لە الیەکەوە ڕادەی باوەڕپێکردن الی خوێنەر زۆر‬ ‫بڵند دەکاتەوە و لە الیەکی تریشەوە خوێنەر وا لێدەکات چاوەڕوانی ئەوە بێت تەواوی‬ ‫ئەو گفتوگۆیانەی داهاتووش بەو شێوەزارە بێت‪.‬‬ ‫ناسنامەی گێڕەرەوە‪:‬‬ ‫لە ڕۆماندا گێڕەرەوە زۆر گرنگە کارەکتەرێکی جیاواز‪ ،‬جێی متمانە و زۆرزان بێت و‬ ‫پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ شاکەس و ڕووداوەکاندا هەبێت‪ .‬چەندین شێواز و تەکنیکی‬ ‫گێڕانەوە هەیە و نووسەر هەوڵی ئەوە دەدات شێوازێکی تایبەت بە خۆی و تاڕادەیەک‬ ‫جیاواز لە نووسەری تر‪ ،‬هەڵبژێرێت‪ .‬لە ئەڵوەندا گێڕەرەوە منداڵە هەشت ساڵییەکەی‬ ‫ناو وێنەکەیە کە لە کتێبەکە کەوتە خوارەوە و لە ئەنجامی گفتوگۆیەکی سەرەتاوە بۆمان‬ ‫دەردەکەوێت ناوی لەیالیە و لە وێنەکەدا هەشت ساڵە و لە کاتی دۆزینەوەی وێنەکەدا‬ ‫تەمەنی سیی و چوار ساڵە‪ .‬کەواتە شێوازی گێڕانەوەکە راستەوخۆ نییە‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫شێوەی شەپۆلی هۆش و گەڕانەوە بۆ سەردەمی زووتر لە رێگەی وەبیرهێنەرەوەیەک‪،‬‬ ‫کە وێنەکەیە‪ .‬ئامرازەکانی هونەری سینەما فالشباک و شەپۆلی هۆش ‪Stream of‬‬ ‫‪ Consciousness‬و خەوبینین‪ ،‬دیالۆگی ناوەکی و مۆنۆلۆگ لەو تەکنیکانەن‬ ‫پەنایان بۆ براوە‪ ،‬بۆ ئەنجامدانی کاری گێڕانەوە‪.‬‬ ‫چەند جۆرێ گێڕەرەوە و چەند جۆرێکی گۆشەنیگا یان بینین ‪ point of view‬هەیە لە‬ ‫رۆمانی هونەرییدا‪ ،‬گێرەرەوە هەیە ئەوەندەی شاکەس دەزانێت و بینینەکەی سنووردارە‪،‬‬ ‫هەیە کەمتر لە شاکەس دەزانێت و دیسانەوە بینینەکەی سنووردارە‪ ،‬لەو دۆخانەدا‬ ‫رۆماننووس زیاتر لە دەنگێک بەکار دەبات بۆ گێڕانەوەی تەواوی رووداوەکان‪ ،‬فرەدەنگی‬ ‫وەک تەکنیکێکی گێڕانەوە بەکارهێنانێکی بەرفراوانی هەیە لە رۆمانی رۆژئاواییدا‪ .‬هەشە‬ ‫زۆرتر لە شاکەس و لە کەسە مامناوەندییەکانیش دەزانێت و دەسەاڵتی بەسەر تەواوی‬ ‫رووداوەکان هەیە و بینینەکەی بێسنوورە‪ ،‬واتە هەموو شت دەبینێت و لە دواوەی‬ ‫هەموو رووداوەکانەوە ڕاوەستاوە و وێنەی گرتوون و پیشانیان دەدات‪ ،‬ئەو جۆرەش پێی‬ ‫دەگووترێت «گێڕەرەوەی هەموشتزان»‪ .‬وەک ستایلی گێڕانەوەش بە پێی تۆماشڤسکی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪79‬‬

‫کە رەخنەگرێکی فۆرمالیستی رووسییە‪ ،‬دوو جۆر هەیە‪ ،‬کە یەکەمیان بابەتی و دووەمیان‬ ‫خوودییە‪ .‬لە جۆری بابەتیدا گێڕەرەوە یان نووسەر ئاگاداری هەوو شتێکە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫بیرکردنەوە و خەیاڵ و باری دەروونی کارەکتەرەکانیش‪ ،‬لە جۆری خوودیدا مەرج نییە‬ ‫‪2‬‬ ‫گێرەرەوە هەموو شت لەبارەی کەسایەتییەکانەوە بزانێت‪.‬‬ ‫لەیال لەم ڕۆمانەدا «گێڕەرەوەی هەموشتزانە»؛ ستایلی بابەتی لە گێڕانەوەدا بەکار‬ ‫دەبات و بە راناوی کەسی یەکەمی لکاو ئەو ڕووداوانە دەگێڕێتەوە کە خۆی تێیدا‬ ‫راستەوخۆ بەشدارە و‪ ،‬ئەوانەشی سەبارەت بە شاکەسە(ئامە رەش) و کارەکتەرە‬ ‫مامناوەندییەکانی ترە و ناراستەوخۆ ئاگاداریانە‪ ،‬بە ڕاناوی کەسی دووەمی تاک (ئەو)‬ ‫دەیانگێڕێتەوە‪ .‬نمونەی هاتنەگۆ بە ڕاناوی کەسی یەکەم (من)‪:‬‬ ‫(هەموو رۆژێ سەر لە بەیانی‪ ،‬بە پێی پەتی ڕام دەکرد و دەچوومە الی حەسەن‬ ‫تووتنچی) ل‪.٨‬‬ ‫نموونەی باسکردن بە ڕاناوی کەسی سێیەم (ئەو)‪:‬‬ ‫(گەلێ جار دەمبینی بە کزیی دانیشتووە و دوو عانەکەیشی نییە‪ ،‬هەر کە بەم شێوەیە‬ ‫دەمبینی لە سێ عانە لە خەرجییەکەی خۆم بێ ئەوەی پێم بڵێ دەچووم جغارەکەم‬ ‫بۆ دەکڕی‪ ،‬لە بنی باخەڵەمدا دەمشاردەوە‪ ،‬هەر کە چاوی پێم دەکەوت دەیووت‪ :‬پات‬ ‫سوزیایە‪ ،‬دایکت نەکوشتەد؟ نەووت ئەڕا وەپای پەتی چیدەسە دەشت؟) ل ‪.١٠‬‬ ‫لە ڕۆمانی ئەڵوەندا‪ ،‬گێڕەرەوە دوو جۆر زمان بەکار دەبات‪ ،‬زمانی گەورەیی کە‬ ‫کوردییەکی سۆرانی ستانداردە‪ ،‬زمانی منداڵیی‪ ،‬کە شێوەزاری کەڵهوڕییە کە دانیشتوانی‬ ‫خانەقین و هەندێ ناوچەی دەوروبەری پێی دەدوێن‪ .‬هەندێ دێڕ و گفتوگۆشی تێدایە بە‬ ‫تورکمانییە و لە پەراوێزدا ماناکەی کراوە بە کوردی‪ .‬ئەم ئاڵوگۆرە لە زمانی گێڕانەوە‬ ‫و گفتوگۆکاندا دەریدەخات‪ ،‬گێڕەرەوە گەر خودی نووسەریش نەبێت‪ ،‬ئەحالم مەنسوور‬ ‫یادگای خۆی پێبەخشیووە و ئازادی کردووە بە شێوازی ئەو بچێتە ناو کوچەو و‬ ‫کۆاڵنەکانی خانەقینەوە و ڕووداوەکان بەوپەڕی سەلیقەوە بگێڕێتەوە‪« .‬گێڕانەوە نابێت‬ ‫بە رۆمان‪ ،‬تا بە زمان بەرجەستە نەکرێت‪ ،‬جا رووداوەکان خەیاڵی بن یان راستی‪».‬‬ ‫‪-2‬توماشفسکی‪ ،‬ل ‪١٣٢‬‬ ‫‪-3‬سرد االخر‪ ،‬ل‪٤٥‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪80‬‬

‫‪16‬‬

‫چنینی چیرۆک لە ئەڵوەندا‪:‬‬ ‫چنینی چیرۆکی سەرەکی ‪ Plot‬لە ڕۆماندا شتێکی ئاسان و سادە نییە‪ ،‬تەکنیکی خۆی‬ ‫هەیە و تاکتیکی نووسەرانەی پێویستە بۆ ئەوەی گرێ بە گرێ و هەنگاو بە هەنگاو‬ ‫ڕووداوەکان بناسێندرێن ‪Exposition‬ئینجا هێدی هێدی رووداوەکان هەڵبکشێن‬ ‫‪Complications‬و بگەنە لوتکە ‪Climax‬و دواتریش هێدی هێدی دابکشێن و‬ ‫ئەنجام ‪ Resolution‬بە دەستەوە بدەن و کۆتاییەکی داخراو یان کراوەیان بۆ‬ ‫‪4‬‬ ‫دروست بکرێت‪.‬‬ ‫شاکەس ( ‪protagonist‬پرۆتاگۆنیست) لە رۆماندا پێویستە بەرهەڵستکار(‬ ‫‪antagonist‬ئەنتاگۆنیست)ی هەبێت‪ ،‬چەندین هاودژی هەبێت کە سیفەتەکانیان‬ ‫پێچەوانەی ئەو بێت‪ ،‬ئەم ئامانجێکی هەبێت بۆی تێبکۆشێ و دژەکانی بەربەستی بۆ‬ ‫دروست بکەن و بەرهەڵستی هەنگاوەکانی بکەن‪ .‬دژەکان‪ ،‬کەسی ئاسایی یان نائاسایی‬ ‫بن‪ ،‬دەشێ بەرهەڵستکاری شاکەس بارودۆخی ئابووری بێت‪ ،‬یان کۆمەاڵیەتی و کولتووری‬ ‫و وە یان ژینگە و سروشت دژایەتی بکەن‪ ،‬گرنگ ئەوەیە چەندین وێستگەی گرنگ هەبێت‬ ‫ڕێ لە شاکەس بگرێت بگات بە ئامانج‪ ،‬یان کێشە و بەربەستی گەورە و مەترسیداری‬ ‫بۆ دروست بکات‪.‬‬ ‫ئەحالم مەنسوور لە چنینی چیرۆکی سەرەکی ئەڵوەندا شارەزایانە ئەم کارانەی کردووە‪.‬‬ ‫ئامەڕەش شاکەسە و ژنێکە چەندین سیفەتی کەسێتی دژبەیەکی هەیە‪ ،‬تلیاککێشە‪،‬‬ ‫بەاڵم هاوکات ژنێکی هەقخواز و هەقبێژە‪ ،‬لەکاتی بەنگکێشاندا ئالوودە و مەستە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چاونەترس و قسەلەروویشە و جێی باوەڕی زۆرینەی ژنانی خانەقینە و نهێنی تەواوی‬ ‫خەڵکەکەی لە الیە بە تایبەت ئافرەتانی بەر زەبروزەنگکەوتوو‪ ،‬چەوساوە و زەوتکراو و‬ ‫ئەتککراوی گەڕەکەکە و شارەکە‪ .‬تەنانەت هەندێ لە پیاوەکانیش متمانەی پێدەکەن و‬ ‫نهێنی خۆیانی ال باس دەکەن‪ .‬ئامە مێرد بۆ بێوەژنان دەدۆزێتەوە و ژن بۆ پیاوانی ژن‬ ‫مردوو دەدۆزێتەوە‪ .‬پەردەی کچانی دەستدرێژیلێکراو چاک دەکاتەوە و زۆڵەکانیان لە‬ ‫بار دەبات یان بە نهێنییەوە دەبێتە مامانیان و دواتر کۆرپەکانیان دەداتە ئەو مااڵنەی‬ ‫کە منداڵیان نابێت‪.‬‬

‫‪Drama, Exploring Literature, P71-4‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪81‬‬

‫لەو شارەدا چەندین کوڕوکچی ناسنامەون هەیە و تەنها ئامەرەش دەزانێ کێ منداڵی‬ ‫کێیە و کێ منداڵی کێ نییە‪ .‬بەهۆی ئەم سیفەتانەوە‪ ،‬ئامە رەش دۆست و دوژمنی زۆرە‪،‬‬ ‫ئەوانەی بۆ چارەسەری کێشەکانیان ڕوو لە ئامە دەکەن خۆشیان دەوێ‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ژنان‪ ،‬بەاڵم ژنانێکیش رقیان لە ئامەیە و دەترسن ژن بۆ مێردەکانیان بێنێت‪ .‬پیاوانێ‬ ‫خۆشیان دەوێت و داوای لێدەکەن بە دولبەرەکانیان بگەیەنێت‪ ،‬پیاوانێکیش رقیان‬ ‫لێیەتی چوونکە نهێنی تاوانەکانیان دەزانێ بە تایبەتی کە تاوانی دەستدرێژیکردنە سەر‬ ‫ژنانە و پەیوەندیدارە بەو مندااڵنەی کە لە پەیوەندییە نادروستەکانیانەوە دروست بوون‪.‬‬ ‫ئەم دۆخانە ملمالنێخولقێنن و لە بەرژەوەندی رۆمانەکەدا وەک ئەنتاگۆنیست دژایەتی‬ ‫شاکەس (پرۆتاگۆنیست) دەکەن‪.‬‬ ‫کات و شوێن لە رۆمانی ئەڵوەندا‪:‬‬ ‫رۆمان خۆی بە تەنیا نیشتیمانێکی پڕ لە هاواڵتییە‪ ،‬نووسەردەیخولقێنێت‪ .‬نیشتیمانیش‬ ‫پێویستە مێژووی هەبێت و جوگرافیای هەبێت‪ .‬رۆمان چونکە تەکەز دەکاتە سەر هەندێ‬ ‫لە رووداوەکانی ئەو نیشتیمانە‪ ،‬بۆیە جوگرافیا و مێژووەکەشی دیاریکراو دەبێت‪ .‬واتە‬ ‫شوێن و کات لە رۆماندا پێویستە دیار بن و سنوورەکانیان بناسرێت‪ .‬ناوی رۆمانەکە‬ ‫ئەڵوەنە‪ ،‬لەمەوە جوگرافیای رۆمانەکە بەبێ خوێندنەوەشی دەزانرێت و دەناسرێتەوە کە‬ ‫خانەقینە‪ .‬پانتایی ناوەندی شاری خانەقین و دەوروبەری رووداوەکانی ئەم رۆمانەیان‬ ‫لە خۆیان گرتووە‪ ،‬بەاڵم چڕبوونەوەی سەرنج لەسەر گەڕەکێکە کە لەیال و ئامەرەشی‬ ‫تێدا ژیاوە و ماڵ بە ماڵی ئەو گەڕەکە بە ژن و پیاوەوە‪ ،‬بە کچ و کوڕەوە‪ ،‬خاوەنی‬ ‫چەندین رووداون و کارەکتەرەکانیان پێکەوە لە پەیوەندی و ملمالنێدان و لە شێوەی‬ ‫چیرۆکی الوەکی و پەیوەندیدار بە تەوەری سەرەکی چیرۆکەکەوە کە لە دەوری شاکەسدا‬ ‫دەسورێنەوە‪ ،‬چنراون‪.‬‬ ‫کات‪ :‬پەنجاکانی سەدەی بیستەمە‪ .‬کەشی رۆمانەکە و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان‬ ‫و بارودۆخی دەروونی کارەکتەرەکان و گفتوگۆ ناوەکی و دەرەکییەکان‪ ،‬قۆناغی‬ ‫دەرەبەگایەتیی کۆمەڵگەی کوردستان دەردەبڕن‪ .‬لە رێگەی کارەکتەری حەسەن ئاغاو و‬ ‫رەفتارەکانییەوە دەخرێنە ڕوو‪ ،‬ئاغا بە تەواوی دەسەاڵتی خۆسەپینەرانەی دەردەکەوێت‬ ‫و چەندین ئافرەت ئەتک دەکات و چەندین پیاو ناچار دەکات قوربانییەکانی دەستی مارە‬ ‫بکەن و ئەو مندااڵنە بەخێو بکەن کە لە تۆوی ئاغا دروست بوون و ددانیان پێدا نانێت‪.‬‬ ‫لە قوربانییەکانی ئاغا هەن خۆیان دەکوژن و هەن دەکوژرێن‪ .‬لە کۆتایی رۆمانەکەدا‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪82‬‬

‫‪16‬‬

‫باسی شۆڕشی ‪ ١٤‬ی تەمووز دەکرێت کە کۆتایی بە دەسەاڵتی ئاغاکان دێنێ و زەوی‬ ‫دابەشی جوتیاران دەکات‪ ،‬ئەمەش وا دەگەیەنێت کاتی رۆمانەکە لە سەرەتای دەیەی‬ ‫پەنجای سەدەی بیست دەست پێدەکات و تا کۆتایی ئەو دەیەیە بەردەوامە‪.‬‬ ‫کێشەکانی ناو ئەڵوەن‪:‬‬ ‫لە رۆمانی ئەڵوەندا‪ ،‬کێشەکان بە سێ جۆر دەردەکەون‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬کێشەی چینایەتی‪ ،‬ملمالنێی نێوان هەژار و دەوڵەمەند‪ ،‬ئاغا و بندەستەکانیەتی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬کێشەی جێندەری‪ ،‬ملمالنێی نێوان پیاو و ژن‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬کێشەی کولتووری‪ ،‬ملمالنیی نێوان رۆشنبیر و ناڕۆشنبیر‪ ،‬ملمالنێی نەوەکان‬ ‫لە نێوان کچ و دایک و کوڕ و باوک‪ ،‬کێشەی نێوان باوەڕدار و بێباوەڕ‪ ،‬مەزهەبی و‬ ‫نامەزهەبی‪.‬‬ ‫سەبارەت بە کێشەی چینایەتی‪ ،‬نووسەر لە رێگەی وەسفی کارەکتەرەکان و هەڵسوکەوت‬ ‫و گفتوگۆکانیانەوە‪ ،‬وەک وێنەکێشێکی دەروونناس بە وردی ملمالنێ ناوەکییەکان و‬ ‫دەرەکییەکانی وێنەکێشاوە‪ .‬لە دیمەنێکی چوونە قەبرستانی نەجەف و زیارەتکردنی‬ ‫ئیمامەکان‪ ،‬بە جوانی کێشەی باوەڕداری و مەزهەبی وێنەکێشاوە‪ ،‬بەاڵم کێشەی‬ ‫جێندەری لە ناو رۆمانەکەدا زەقترین و بەرجەستەترینە و دەتوانین لە ناو هەموو‬ ‫رووداوەکاندا هەستی پێبکەین‪ .‬بە پێی ئەوەی هەردوو گێڕەرەوە و شاکەس ئافرەتن‬ ‫و هەردووکیان باوەڕیان بە ئایین و ئەفسانەکان نییە و هەقبێژ و هەقخوازن‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەک کێشەکان خراونەتە ڕوو کە دیدگایەکی فێمینیستانەی تیا هەست پێدەکریت‬ ‫کە نێری دەسەاڵتسەپێن وەک بوونەوەرێکی نائاسایی بخاتە ڕوو کە ناهەقی دەکات و‬ ‫دەچەوسێنێتەوە‪ ،‬چەوسێنراوەکانیش یان دایک یان هاوسەر یان دولبەر و یان کچانی‬ ‫بەر زەبرکەوتوو و ئەتککراون‪ .‬چەوسێنەرەکان و چەوساوەکان لەم ڕۆمانەدا هەردووکیان‬ ‫بە مەبەستەوە لە الیەن نووسەرەوە وەک دۆخی نائاسایی خراونەتەڕوو‪ ،‬لە میانەی‬ ‫کۆمینتەکانی گێڕەرەوە لە دۆخی گەورەییدا‪ ،‬واتە نووسەر خۆی‪ ،‬بیروبڕوایەکی دژبوون‬ ‫بەو نادادپەروەرییە و نارازیبوون بەو دۆخە‪ ،‬بە بەرجەستەیی دیارە‪ ،‬بەاڵم ئەم نارازیبوونە‬ ‫لە شێوەی دروشمی زەق دەرنەبڕدراون‪ ،‬بەڵکو سیمبولئامیزانە بە زمانێکی هونەری وەک‬ ‫ئاماژەی پەیامئامێز هەستیان پێدەکرێت‪ « .‬رۆمانی نوێ‪ ،‬دەیەوێ گوزارە لە پەیوەندییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان بکات‪ ،‬یان هەوڵ دەدات بەشدار بێت لە دروستکردنی پەیوەندی‬ ‫نوێ‪ ،‬ئەمەش لە هۆشیارییەکی جوانیناسانەوە هەڵیدەقوڵێنێ کە سنووری هۆشیاری‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪83‬‬

‫ئاسایی تێدەپەڕێنێت و دەیگەیەنێتە ئاسۆی نوێ‪ ،‬بۆیە ئەرکی رۆمانی نوێ ئەوە نییە‬ ‫وەعز و تەلقین و رێنومایی بدات‪ ،‬بەڵکو بەرجەستەکردنی ڕوانینێکی هونەرییە‪ ،‬واتە‬ ‫لێکدانەوەیەکی هونەرییە بۆ جیهان‪ ،‬هەروەها بینین و دۆزینەوەی نوێیە بۆ پەیوەندییە‬ ‫شاراوەکان‪ ،‬کە لە میانەی ئەم دۆزینەوانەوە‪ ،‬چێژ دەخوڵقێت و راکێشان و تامەزرۆیی‬ ‫‪5‬‬ ‫دروست دەبێت‪».‬‬ ‫باکگراوندی پەروردەیی کارەکتەرەکان‪:‬‬ ‫یەکێک لە سەیرترین شتی رۆمانی ئەڵوەن جنێوەکانە کە کەرەکتەرە جۆربەجۆرەکان‬ ‫بە یەکتری دەدەن و لە رێگەی ئەو جنێوانەوە باکگراوندی رۆشنبیری و پەروەردەیی‬ ‫کەسەکانی نێو ئەو رۆمانە و ئەو سەردەمە مێژووییەشمان بۆ دەردەکەوێت کە پەنجاکانی‬ ‫سەدەی رابردووە‪.‬‬ ‫نووسەری ئەم ڕۆمانە زۆر بوێرانە و بە بێ ئەوەی یەک زەڕە سانسۆر لەسەر پیسترین‬ ‫جنیو کە ژنەکان بە یەکتری دەدەن لە شەڕی ناو گەڕەکدا‪ ،‬یان پیاوەکان بە ژنەکانی‬ ‫دەدەن و یان پیاوەکان بە یەکتری دەدەن‪ ،‬وەک خۆی نووسیوونی‪ ،‬بۆیە دیمەنەکانی‬ ‫شەڕەکان بە بەرجەستەیی دەکەوێتە پێش چاوی خوێنەر و باوەڕپێکردنی خوێنەر بە‬ ‫گێڕەرەوە زیاد دەکات‪ ،‬چونکە هەموو خوێنەریک دەزانێت جنێو بەشێکە لە کولتووری‬ ‫هەموو نەتەوەیەک و وەک چۆن لە واقعی کۆمەاڵیەتی ژیانی ئاساییدا هەیە‪ ،‬پیویستە‬ ‫لە واقیعی کۆمەاڵیەتی ژیانی کەسەکانی ناو رۆمانیشدا هەبن‪ .‬بۆ نموونە ئەم گفتوگۆ‬ ‫جنیوئامێزانە کە مشتێکی خەروارەکەن‪:‬‬ ‫(کچێ هەی کوسوو‪ ،‬هەی گاندەر تۆ لەگەڵ کێدا شەڕ دەکەی ها؟ هەی قەحپە ئەگەر‬ ‫نازانی من تاووس خانی کچی عەبدواڵ خانی جوانڕۆم‪ .‬تاوس خان نەبم گەر رسوات‬ ‫نەکەم‪ ،‬گەر تاوس خان بم دەبێ شەواڵەگەد بکەمە عالەم‪ ،‬تاووس خان نەبم ئیال کوست‬ ‫دڕنم‪ )..‬ل ‪.٢١‬‬ ‫(گەواد ژنەگەم لە قاپی دەرنێچدە دەشت وەعەبا نوود‪ ،‬توو لە کورە دیدەی؟ چوین‬ ‫چاوود کەفتە پی؟)ل‪.٣٦‬‬ ‫(توش رەحمانی فاتە قەرە هەی حیز هەی هەی خوێڕی‪ ،‬خۆ هەموو شار دەتناسن‪).‬‬ ‫ل ‪.١٧‬‬ ‫‪-5‬انماط الروایة‪ ،‬ص ‪١٤‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪84‬‬

‫‪16‬‬

‫پەند و ئیدیۆم و هەندێ دێڕی گۆرانی فۆلکلۆری ناوچەی خانەقین زۆر وەستایانە و‬ ‫لە جێی مەبەست دانراون و هەندێکیان بە زمانی تورکمانین‪ .‬نووسەر مەبەستی بووە‬ ‫پێمان بڵێت خانەقین شارێکی فرەکلتوور و فرەزمان و فرەمەزهەبە‪ .‬بۆ ئەوەی بە جوانی‬ ‫و وردی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان و ئاستی هۆشیاری کۆمەڵگەی ناو رۆمانەکە‬ ‫دەرببڕێت‪،‬خوازبێنی و شایی‪ ،‬پرسە و چوونە سەرقەبران‪ ،‬مەراسیمی منداڵبوون و‬ ‫ناولێنان و چوونە حەج‪ ،‬چوونە مزگەوت‪ ،‬چوونە حەمامی ژنان و هتدی لە رۆمانەکەدا‬ ‫دروست کردووە‪ ،‬کە لە هەموویاندا رووداو دەخوڵقێنێ و لە میانەیانەوە الیەنی دەروونی‬ ‫و کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری کەسەکان پیشان دەدات‪.‬‬ ‫کۆژانی ژن لە ئەڵوەندا‪:‬‬ ‫نووسەری رۆمانی ئەڵوەن بە مەبەستەوە دەیان چیرۆکی الوەکی لە دەوروبەری چیرۆکە‬ ‫سەرەکییەکەوە چنیوە و لە هەمووشیاندا ژانی ژنێک دەردەبڕێت کە ستەمی جۆراوجۆری‬ ‫لێکراوە‪ .‬لە نیو ئەوانەدا کچ هەیە دایکی ستەمی لێدەکات‪ ،‬کچ هەیە مندااڵنی کۆمەاڵن‬ ‫ستەمی لیدەکەن‪ ،‬ژن هەیە کارەکەرە و خاوەنماڵە دەوڵەمەندەکەی ستەمی لێدەکات و‬ ‫دەستدرێژی دەکاتە سەر‪ ،‬ژن هەیە لەبەر نەداری ستەمی جۆراوجۆری لێدەکرێت‪ ،‬ژن‬ ‫هەیە لەبەر ناچاری دەبێتە لەشفرۆش‪ ،‬ژن هەیە لەبەر ئەوەی بە زۆر بە مێردێکی پیر‬ ‫دراوە پەیوەندی نهێنی لەگەڵ پیاوی تر دەکات و لە ئەنجامدا بە دەستی پیاوەکەی‬ ‫دەکوژرێت‪ ،‬ژن هەیە بە دەستی کوڕەکەی دەکوژرێت‪ ،‬ئیتر دەیان چیرۆکی الوەکی‬ ‫تێهەڵکێشێکی هونەری جوانیان بۆ کراوە و مەبەستیش لێیان بەرجەستەکردنی کۆژانی‬ ‫ژنانە‪.‬‬ ‫دەتوانین بە دڵنیاییەوە بێژین کە خوودی مەبەستی سەرەکی لە نووسینی رۆمانی‬ ‫ئەڵوەندا گەیاندنی ئەم ژانە و پەیامی یەکسانیخوازانەیە‪ .‬ئامەرەش وەک شاکەسی‬ ‫رۆمانەکە پشتگیری هەموو ژنانی ستەملێکراو دەکات و هاوکارییان دەکات بۆ ئەوەی لە‬ ‫کێشەکانیان رزگاریان بکات‪ ،‬ئەم کارە بۆ هەندێکیان سەردەگرێ و لە مردن و کوشتن‬ ‫رزگاریان دەبێت‪ ،‬بەاڵم بۆ هەندێکیان سەرناگرێ و ئەنجامیان بە کوشتن و تراژیدیا‬ ‫کۆتایی دێت‪ .‬لە کۆتایی رۆمانەکەدا ئامەرەشی شاکەس‪ ،‬خۆیشی دەبێتە قوربانییەکی‬ ‫تری دەستی پیاوێک کە خۆیشی قوربانییەکی دەستی زۆردارێکە‪ .‬مچە کە کوڕی‬ ‫دانپیانراوی حەسەن ئاغایە ئامە دەکوژێت‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪85‬‬

‫پەیامی شیعرئامێزی رۆمانی ئەڵوەن‪:‬‬ ‫کۆتایی ڕۆمانەکە گیڕەرەوە دەگەڕێتەوە سەر وێنەکەی کە تەماشای دەکرد و بەهۆیەوە‬ ‫هەموو چیرۆک و رووداوەکانی وەیاد هاتەوە کە بە کوشتنی ئامە کۆتایی هات‪ .‬وێنەکە‬ ‫دەدڕێنێ و شیعرێک دەنووسێت بۆ ئامەڕەش‪ ،‬کە لە نیو ئەو شیعرەدا تەواوی کۆژانی ژن‬ ‫و پەیامی رۆمانەکە بەرجەستە دەکات‪ .‬شیعرەکە دریژە‪ ،‬لە چەند دێڕێکیدا بەم شێوەیە‬ ‫پەیامەکە دەخاتە ڕوو‪:‬‬ ‫ئامە‬ ‫ئامە مردی‬ ‫بۆ دواجار چاوەکانت لەیەک نا و ماڵیاواییت کرد‬ ‫ئەو جووتە چاوانەی‬ ‫هەمیشە ئارامگای منااڵنی زۆڵ و ئاوارە و بیوەژنان و دەربەدەر و کڵۆاڵن بوون‪..‬‬ ‫ئەو چاوانەی بێئارام و بێ ئۆقرە بوون‬ ‫ئەو چاوانەی فرمێسکەکانی بووبوونە دەرمان و‬ ‫تەنیا برینی هەژارانی سارێژ دەکرد‬ ‫ئارام و دڵنەوایی پیدەبەخشین‬ ‫هێز و توانای باوەڕبەخۆهێنان و سەرکەوتنیانی پی دەبەخشین‪...‬‬ ‫‪....‬‬ ‫بەهەشتی دڵت‬ ‫هەزاران هەزار داری خەمی تیا روابوو‬ ‫دڵت بەهەشتی هەژاران بوو‬ ‫ئاوارە و دەربەدەر‬ ‫بیوەژن و کچی هەڵخەڵەتاو‬ ‫ئامە دەتویست‬ ‫خوێنی دڵت بکەی بەو ئاوە ئەفسوناوییەی‬ ‫تاوانی تاوانباران بشواتەوە‬ ‫گوناهی گوناهباران راستکاتەوە‬ ‫هەموو دز و درۆزن و جەردە و قاچاخچی‬ ‫هەموو فێڵباز و خوێنمژ و ئاغا و دەرەبەگەکانیش‬ ‫بەو خوێنە پیرۆزەی دڵت رێگەی راست بگرن و لە خراپەکانیان دووریان بخەیتەوە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪86‬‬

‫‪16‬‬

‫لە کۆتایی کۆتاییدا گێڕەرەوە کە دەکاتە نووسەر خۆی‪ ،‬لەو پەڕی بێئومیدیدا شیعرەکەش‬ ‫دەدڕێنێت و وەک وێنەکە فڕێی دەدات و پەنا دەباتە بەر حەبێکی ئارامبەخش بۆ ئەوەی‬ ‫خەوی لێبکەوێت‪ .‬ئەمەش وەک نارەزاییەک بەرامبەر بە کۆژانی ژنان‪ ،‬بە نادادپەروەری‬ ‫کۆمەڵ و بە بەردەوامی ستەم‪ .‬دەشکرێت وا لێک بدرێتەوە کە مەبەستی درێژەدان بێت‬ ‫بە خەباتی هەقخوازانەی رۆژانەی ژیانی ئامە رەش‪ ،‬بەوەی ئەو خووگرتوو بە تلیاک بوو‪،‬‬ ‫ئەم خووگرتووە بە حەبی ئارامبەخش‪.‬‬ ‫دەرەنجام‪:‬‬ ‫لە وەاڵمی ئەو سێ پرسیارەی کە لە سەرەتای لێکۆڵینەوەکەدا کردمان و لە سۆنگەی‬ ‫تاوتوێی رۆمانەکە بە وردی‪ ،‬دەتوانین ئەم خااڵنە وەک ئەنجام بخەینە روو‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ئەحالم مەنسوور لە رۆمانی ئەڵوەندا‪ ،‬پەیرەوی دابونەریتی رۆماننوسینی بە‬ ‫تەواوی شارەزاییەوە کردووە و‪ ،‬ئەگەرچی ئەڵوەن ئەچێتە خانەی رۆمانێکی ریالیستی‬ ‫کۆمەاڵئەتییەوە بەاڵم فەنتازیای رۆماننووس کارا و سەرنجڕاکێش چیرۆکەکەی چنیووە‪،‬‬ ‫گرێگەلی دروستکردووە‪ ،‬رووداوەکانی وەستایانە هەڵکشاندووە و بەدەم سەرسامکردنی‬ ‫خوێنەرەوە کێشەکانی تا چڵەپۆپە بردووە و هێدی هێدی داکشاوە و کۆتاییەکی تراژیدی‬ ‫بۆ دروست کردووە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬کێشەکانی جێندەر لە یەکەم وشە تا کۆتا وشەی رۆمانی ئەڵوەن بەرجەستەکراوە‬ ‫و بە دیدگایەکی رۆشنفکرانەی فێمینیستانە رووداوەکان لە الیەن گیڕەرەوە و شاکەسەوە‬ ‫خراوەتە ڕوو‪ .‬هەردووکیان بە شێوازی خۆیان وەک تێکۆشەری رێگای دادپەروەری و‬ ‫یەکسانی کۆشش دەکەن و شاکەس ئەگەرچی دەبیتە قوربانی لەو تێکۆشانەدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە پەیامی رۆمانەکەدا کە شیعرێکە‪ ،‬بە زیندوێتی دەمێنێتەوە‪ .‬گێڕەرەوەش ئەگەرچی لە‬ ‫کۆتاییدا نائومێدانە پەنا دەباتە بەر دەرمانی خەو بۆ ئەوەی لەو واقیعە دایببڕێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەشیان وەک جۆرێک نارەزایەتی لەو نادادپەروەرییە تۆمار دەکات‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئەحالم مەنسوور‪ ،‬وەک ئەوەی لە کەسێتی خۆیدا ژنێکی بوێر بووە و لە‬ ‫نووسینەکانیدا بێدەربەستانە و ئازادانە رای خۆی دەربڕیوە‪ ،‬لەم رۆمانەشدا مەبەستی‬ ‫بووە هاندەری بوێری و چاونەترسی ژنان بیت چ لە ژیان و چ لە نووسیندا‪ .‬هەڵبژاردنی‬ ‫کارەکتەرێکی وەک ئامە هەقبێژ و هەقخواز‪ ،‬نەترس و تێکۆشەر‪ ،‬هەروەها هەڵبژاردنی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪87‬‬

‫گێڕەرەوەیەک کە بە تەواوی ئازادییەوە هەموو نەوتراوەکان دەڵیت و نهێنییەکان ئاشکرا‬ ‫دەکات‪ ،‬مەبەستێتی هانی ژن بدات خۆیان دەربڕن و لە هیچ سڵ نەکەنەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫ئەحالم مەنسوور – ئەڵوەن‪ -‬رۆمان‪ -‬دەزگای چاپ و پەخشی ئاراس‪٢٠٠٤ -‬هەولێر‪.‬‬ ‫رێزان رەحمان خدر – تەکنیکی گێڕانەوە – یەکێتی نووسەرانی کورد‪ ٢٠١٢ ،‬هەولێر‪.‬‬ ‫توماشفسکی – نظریە المنهج الشکلي‪ -‬ترجمة ابراهیم الخطیب‪ -‬موسسة االبحاث العربیة‪ ١٩٨٢ -‬بیروت‪.‬‬ ‫صالح صالح – سرد االخر‪ ،‬االنا و االخر عبر اللغە السردیة‪ -‬المرکز الثقافي العربي‪ ٢٠٠٣ -‬بیروت‪.‬‬

‫‪ -‬د‪ .‬شکري عزیز الماضي‪ -‬انماط الروایة – عالم المعرفە‪.٢٠٠٨ -‬‬

‫ ‪.2010 ,Drama, Exploring literature, Sabis book Series‬‬‫‪.2010 ,Novel, Exploring literature, Sabis book Series -‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪88‬‬

‫‪16‬‬

‫تۆێژینەوە دەربارەی‪:‬‬ ‫نهێنی بەردەکان الی ئافرەتان‬ ‫نوسینی‪:‬پەری حەمە میرزا حەمە شەفیق‬ ‫ڕاھێنەر لە بواری وەگەڕخستنی توانا شاراوەکانی مرۆڤ‬ ‫ھەلەبجەی شەھید‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪89‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪90‬‬

‫‪16‬‬

‫پیشەکی‪:‬‬ ‫ ژیانی دونیا ئەوەیەکە بە پێنج ھەستەوەرەکەمان دەرکمان کردوە ‪ ,‬ئەوەیە کە‬ ‫بینیومانەو دەستمانلێداوەو چەشتومانەو بۆنمان کردوەو گوێمان لێبووە‪,‬مرۆڤ لە‬ ‫دایکبوونیەوە پەیوەستە بەو پێنج ھەستەوەرەوە وناتوانێت لێیان دەربازبێت‪.‬‬ ‫لەمێژوی کۆن ونوێی کۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا مرۆڤەکان بۆ مانەوەو دەسخستنی ژیاننێکی‬ ‫تەندروست و ئارام وێڕای سود وەرگرتن لە ھەستەوەرەکان پەنایان بردۆتە دەرەوەی‬ ‫ھەستەوەرەکانیان وجۆرەھا بابەت و شمەکیان تاقیکردۆتەوە‪.‬‬ ‫بوون بە گشتی دوو ڕووی ھەیە ھەستپێکراو ھەستپێنەکراو ئێمە دەزانین لە ڕێگای‬ ‫ھەستەوەرە کانمانەوە مامەڵە و کارلێک لەگەڵ جیھانی بینراو ھەستپێکراو دەکەین ‪,‬‬ ‫ھەست بەبوونی جیھانی نەبینراویش دەکەین ‪ ,‬بەاڵم بێئاگا و خافاڵنە مامەڵە و کارلیکی‬ ‫لەگەلڕ دەکەین‪.‬‬ ‫ھەربۆیە کەسێک کە لە نادیارێک یاخود نەبینراوێک دەترسێت پەنا دەبات بۆ بەکارھینانی‬ ‫بینراوێک بۆ ڕێگە گرتن و خۆپاراستن‪.‬‬ ‫جەستەی مرۆڤ وھەموو دروستکراوەکانی نێو بوون ھەریەکە بۆ خۆیان شەپۆل و‬ ‫لەرینەوەی تایبەت بە خۆیان ھەیە ‪ ,‬ھەرلەو ڕێگایەشەوەیە ھەموان واتە مرۆڤ‬ ‫وبوونەوەر بەگشتی ئاوێزانی یەکتر دەبن وکاروکاردانەوەیان لەسەر یەکتر دەبێت‪.‬‬ ‫بەھۆی نەبوونی ھۆشیاری دەربارەی شێوازی کاریگەری و کارلێکی بەردەکان لەگەلڕ‬ ‫مرۆڤ‪ ,‬بەکار ھێنانەکان بۆ ئەو بەردانە زیاتر بەفیڕۆدانی پارەو پولە و سودێکی ئەو‬ ‫تۆی لێوەرناگیرێت‪ .‬ھەوڵدە دەین لەم تۆێژینەوە کورتەدا‪,‬ئاماژەیەک بە بەردە بەکار‬ ‫ھاتوەکان بەگشتی و کۆمەڵگای کوردی بەتایبەتی و ڕاست و دروستی شێوازی بەکار‬ ‫ھینانەکان بخەینە ڕوو‪.‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪91‬‬

‫ئامانج و ڕۆڵی ئەم تویژینەوەیە‬ ‫‪ .١‬وەک سەرچاوەیەک بەکار بھێنرێت بۆپڕکردنەوەی کەلینی نەبوونی تۆێژینەوەی‬ ‫مەیدانی و زانستی ‪,‬لەسەر کاریگەری بەردە پیرۆزەکان لەسەر جەستەو دەرونی مرۆڤ‬ ‫وبەتایبەتی الی ژنان‪.‬‬ ‫بۆ زانینی دۆخی ناوەوەی نھێنی ناو کۆمەڵگای کوردەواری و ئەو کارانەی‬ ‫‪ .٢‬‬ ‫ئافرەتان بە نھێنی لەناو خۆیاندا ئەنجامی دەدەن‪.‬‬ ‫ڕونکردنەوە و پێدانی زانیاری سەبارەت بە شێوازی بەکارھینان و مامەڵەکردن‬ ‫‪ .٣‬‬ ‫لەگەلڕ بەردە پیرۆزەکان‪.‬‬ ‫دەرخستنی ڕووی زانستی بەردەکان و پەیوەندی بە جیھانی نەبینراوەوە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬‬ ‫خستنە ڕووی پەنابردنی ھاواڵتیانی کوردستان لەکاتی گرفتە دەرونی و‬ ‫‪ .٥‬‬ ‫جەستەیەکانیان بۆ چارەسەری نا باوی ناو کۆمەڵگا‪,‬لەکۆندا باو بووە ‪,‬بەاڵم ئێستا بە‬ ‫نھێنیەوە دەستی بۆ دەبرێت‪.‬‬ ‫مێژووی بەکار ھینانی بەردەکان‬ ‫ لەدێر زەمانەوە مرۆڤ بەردی ناسیوە و بەکاری ھیناوە ‪,‬بەردەگران بەھاو بەنرخەکان‬ ‫کەپێیان دەڵێن (االحجار الکریمە) بەردە پیرۆزەکان ھەر لە کۆنەوە مرۆڤ ئاشنا بوەپێی‬ ‫و مامەڵەی جیاوازو تایبەتی لەگەڵدا کردوە و بۆ چەندین بوار بەکاری ھێناوە وەک و‬ ‫بوارەکانی‪:‬‬ ‫‪ .١‬دروستکردنی کەل و پەل وەکو دەفر و چەقۆ و کردنی بەسەری ڕم و تیرو‬ ‫شمشێرەکانیانەوە چونکە ئەو بەردانە وەکو مادەی شوشەوان و پتەو تیژن ‪ ,‬بەکارھێنانیان‬ ‫لە ژیانە سەرەتاییەکانی مرۆڤدا‪,‬یەکێک بووە لە داھێنانە گرنگ و پڕبایەخی ئەوکاتە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬لەبەر دەگمەنی و ڕەنگە بریقەدار و جوانەکانیان وەکو شتێکی پیرۆز سەیرکراوە و‬ ‫ئەو ھەستەیانی لەال دروستکردون کە لەوانەیە ببێتە مایەی پاراستنیان و وەکو مادەیەکی‬ ‫سحر و جادو تەماشایان کردوە و بەکاریان ھێناوە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬بۆ ڕازاندنەوە و جوانکاری خانمان و پیاوان بەکار ھاتووە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬لەبری پارەو دراو وەکو شمەکێکی گرانبەھا مامەڵەو ئاڵوگۆڕیان پێوە کردوە و‬ ‫زۆربەی سەرۆک خێڵ و پاشاکانی جاران بەردە بەنرخەکانیان وەک خشڵێکی گرانبەھا‬ ‫بەکارھێناوە و بۆ ڕازاندنەوەی تاج و خۆیان و خێزانیان بەکاریان ھێناوە‪,‬بازرگانانیش‬ ‫بازرگانیان پێوە کردوە و دەستکەوت و سەرمایەی زۆریان بەھۆی بەردە گرانبەھاکانەوە‬ ‫دەستکەوتووە‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪92‬‬

‫‪16‬‬

‫ھەروەھا لەچەندین بواری تردا بەکارھێنراوە ‪ ,‬بە گەشە کردن و بەرەو پێشچونی‬ ‫دانیشتوان و گەشەکردنی زانست و داھینانکاریەکانی مرۆڤ‪ ,‬بەکارھێنانی بەردەکانیش‬ ‫کۆمەڵێک گۆڕانکاری بەسەردا ھاتووە و زانست بوە ھۆی ئەوەی مرۆڤەکان بتوانن سودی‬ ‫زیاتر لە بەردەکان ببینن و لە چەندین بواردا بەکاریان بھێنن‪.‬‬ ‫ھەر بەردێکی بەنرخ کە درووست دەبێت چەندین ھەزار ساڵ تەواو دەکات ‪ ,‬ئینجا‬ ‫بەردێکی دەگمەن دروست دەبێت‪,‬ئێستا مرۆڤەکان بەھۆی دروستکردنی چەندین کێڵگەی‬ ‫بەرھەمھێنانی بەردی گرانبەھاوە دەتوانن لە چەند ساڵێکی کەمدا ژمارەیەکی زۆر بەردی‬ ‫بەنرخ بخەنە بازاڕەوە‪.‬‬ ‫لەالی خۆشمان زۆر بەکەمی دەبینرێت بەردە بەنرخەکان بەکار بھێنرێت ئەویش لەبەر‬ ‫چەند ھۆیەک‪:‬‬ ‫‪ .١‬گرانی نرخەکانیان‪.‬‬ ‫‪ .٢‬نەبوونی کەسانی پسپۆڕ لەو بوارەدا و دەرنەھێنان و نەگەڕان بەدوای ئەو بەردانەدا‪.‬‬ ‫‪ .٣‬بەنھێنی بەکار دەھێنریت‪,‬بۆ ئەوەی پارێزراوبن لەوەی پێیان بزانرێت حەرامێک‬ ‫بەکار دەھێنن‪,‬لەکۆندا ئەو بەردانە بۆ جوانکاری ژنان و پیاوان بەکاریان ھێناوە نەک‬ ‫تەنھا بۆجوانکاری بەڵکو بۆ چارەسەری نەخۆشی و چاوپیسی و سحر و جادو پاراستن‬ ‫و چەندین شتی تر بەکار ھاتووە‪,‬بەاڵم پاش ئەوەی لەالیەن موسڵمانانەوە ئەوە باڵو‬ ‫بوویەوە کە بەکارھێنانی ئەو بەردو موروانە حەرامە لە ئیسالمدا‪,‬خەڵکی زۆرێکیان وازیان‬ ‫لە بەکار ھێنانی ھێنا‪,‬ھەندێکیش ھەر بەردەوامە لە بەکارھێنانی و بەنھێنی پاراستویەتی‬ ‫و ھەر ژێربەژێری ئافرەتان لەناو خۆیاندا ھانی یەکتر دەدەن بۆ بەکارھێنانی‪ ,‬بەتایبەتی‬ ‫ئافرەتە بە تەمەنەکان ھانی گەنجان دەدەن و ئەوانیش زۆربەیان بەگوێیان دەکەن و‬ ‫بەکاریان دەھێنن‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا لە کوردستاندا چەندین جۆر بەردی بەنرخ ھەیە و شارەزایانی ئەم بوارە لەم‬ ‫سااڵنەی دوایدا چەندین ناوچەیان دەستنیشانکردوە‪,‬کە چەندین جۆری بەردی بەنرخ لە‬ ‫خۆ دەگرن‪.‬‬ ‫بەردە پیرۆزەکان (االحجار اکریمە)‬ ‫بەردەکان وەکو ھەموو مادەکانی تری ناو سروشت‪,‬کۆمەڵێک ووزەی جۆراو جۆر کۆمەڵێک‬ ‫توانای جۆراو جۆریان ھەیە‪,‬بەردەکان شێوەو پێکھاتەو ڕەنگی جۆراو جۆریان ھەیە و‬ ‫خاوەنی کۆمەڵێک تایبەتمەندی تایبەت بە خۆیانن‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪93‬‬

‫ھەر ئەوەش بوەتە ھۆی ئەوەی کە بتوانرێت سودیان لێوەرگیریت وەکو ھەموو مادەکانی‬ ‫تر‪,‬بۆ نموونە لەکاتی کەمبوونەوەی ووزە مرۆڤ حەز دەکات خۆراک بخوات بۆ‬ ‫ئەوەی ووزەی پێویست بەجەستەی ببەخشێت‪,‬یاخود کاتێک کەسێک بەھۆی کەمی‬ ‫ڤیتامینەکانەوە تووشی نەخۆشی دەبێت‪,‬ناچار دەبێت ئەو جۆرە خۆراکانە بخوات‬ ‫کە ڤیتامینی پێویستی تیایە بۆ جەستەی‪,‬یان کاتێک مرۆڤێک دووچاری زەردووی‬ ‫دەبێت‪,‬پێویستە خۆی بداتە بەر تیشکی سپی بۆ ئەوەی لە زەردویەکەی ڕزگاری بێت‪.‬‬ ‫بەردەکانیش ھاوشێوەی باسکراوەکان ووزەی تایبەت بەخۆیان ھەیەو مرۆڤ دەتوانێت‬ ‫سودی لێوەرگرێت و وەکو یەکێک لە ھۆکارەکانی چارەسەر بەکاری بھێنێت‪.‬‬ ‫جۆری بەردەکان‬ ‫ئێستا لە سەرجەم واڵتانی جیھان چوار جۆر بەرد بوونی ھەیە‪-:‬‬ ‫‪ .١‬بەردە دەگمەنە پیردۆزەکان (االحجار الکریمە)‬ ‫‪ .٢‬بەردی کێڵگە دەستکردەکان ھاوشێوەی بەردە پیرۆزەکان‪.‬‬ ‫ئێستا لە زۆربەی واڵتە پێشکەوتوەکان ھەروەک چۆن کێڵگەی ھەڵھێنانی مریشک‬ ‫ھەیە کێڵگەی بەردی گران بەھا (االحجار الکریمە) ھەیە‪,‬بۆنمونە واڵتی یابان کێڵگەی‬ ‫تایبەتی دروستکردنی مرواری ھەیە‪,‬ئەمریکا کێڵگەی دروستکردنی ئەڵماسی ھەیە کۆریا‬ ‫کێڵگەی بەردی (یەشم)ی ھەیە ئێستا بە ڕێژەیەکی زۆر سەنتەرەکانی شێالن (مساج)‬ ‫ھێناویانەتە کوردستان و بە سعری بەردی ئەێڵی بە ھاواڵتیانی ئەفرۆشنەوە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬بەردی ئاسای ناو سروشت‪.‬‬ ‫‪ .٤‬بەردی شوشەیی(کۆپی کراو)‪.‬‬ ‫بەردە دەگمەنە پیرۆزەکان‬ ‫ئەم جۆرە بەردانە بەھەزارەھا ساڵ دروست دەبن و لەناو سروشتدا زۆر کەم و دەگمەنن‬ ‫‪,‬ھەر بۆیە بە نرخێکی گران دەفرۆشرێن‪,‬پێان دەڵێن بەردی رۆحانی و پیرۆز و بەنرخ‪,‬ھەر‬ ‫ھەمووشیان مادەی کانزای وەک سلیکۆن لە پێکھاتەیاندایە‪,‬وەکو مەڕمەڕ و مرواری و‬ ‫یاقوت و زمرو ئەڵماس‪...‬ھتد ئەوانەیان کە سروشتین واتە لەناو کارگەی سروشتدا‬ ‫دروست بوون نەک ئەوانەی کەلەناو کارگەی دەستکردی مرۆڤا دروست دەکرێن‪,‬ئەم‬ ‫بەردە گرانبەھایانە پێکھاتەیەکی ناواز و نایابیان ھەیە‪,‬بەردی ئاسایی نین و شێوەیەکی‬ ‫تایبەت و جوانیان ھەیەو نموونەی جێگیری و پتەوی مادەن و کەمترین سلبیاتیان تێدایە‪.‬‬ ‫کریستاڵ و بلوریەکانی بەردەکان پێکھاتەو شێوەیەکی ئەندازەی وردو ڕێک و دروستیان‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪94‬‬

‫‪16‬‬

‫ھەیەو خاوەن چەند دوریەکی ڕێک و پێکن گەردو گەردیلەکانی رێکخراوە بەشێوەیەکی‬ ‫تایبەت و ناوازە‪,‬ھەر ئەو پێکھاتە ناوازەیە کە ڕەنگ و شێوەی جوانی پێبەخشیوە‬ ‫بوەتە ھۆی سەرچاوەی پەخشکردنی تیشکدانەوەی ووزەی باش و ئیجابی و کاریگەر‪.‬‬ ‫کریستاڵ و بەردە بەنرخەکان توانایەکی سەر سوڕھێنەریان ھەیە لە ھەڵمژین و دانەوەی‬ ‫ئەو تیشکانەی کە دەکەوێتە سەریان‪,‬لێرەوە دەتوانرێت سودیان لێوەرگیرێت و ببنە‬ ‫یەکێک لە سەرچاوەکانی بەخشینی ووزە بەجەستەی مرۆڤ یان بۆ ڕاگرتنی ھاوسەنگی‬ ‫بنکەکانی ووزە‪,‬ھەر ئەو ووزەیەش ئەبێتە ھۆی چاالکردنی ئەندامەکانی جەستە و‬ ‫ڕزگارکردنیان لە الوازی و ناھاوسەنگی و تێکچون‪ ,‬بەردە دەگمەنە پیردۆزەکان ئەمانیش‬ ‫ئەبن بە چەن جۆرێکەوە‪-:‬‬ ‫ھەر ھەمووشیان بەھۆی شەپۆلی کورت و لەرینەوەی بەرزەوە کار دەکەنە سەر ووزەی‬ ‫مرۆڤ‪.‬‬ ‫‪ .١‬بەردی ناو ئاو‪.‬‬ ‫ئەو بەردانەن کە لەژێر ئاودا دروست دەبن و تایبەتمەندی ئاویان ھەیە و بە بەردە‬ ‫ساردەکان دەناسرێت و ئەمانیش دوو جۆرن‪-:‬‬ ‫• بەردی گیانداری ناو ئاو‬ ‫وەکو بەردی مرواری کە لەناو گیاندارێکدا دەردێت پێی دەڵێن گوێچکە ماسی‪.‬‬ ‫• بەردی گیاکانی ناو ئاو‬ ‫ئەو بەردانەن کە لەگیاکانی ناو ئاوەوە دەستدەخرێن وەک (مرجان‪,‬عنبر‪,‬یسر)‬ ‫‪ .٢‬بەردی ناو زەوی‬ ‫ئەو بەردانەن کە لەژێر زەویدا دەردێن ئەوانیش ئەبن بە سێ بەشەوە‪-:‬‬ ‫• بەردی ناو گڕکان و ئەشکەوت و قواڵییەکانی زەوی کەبەھۆی کارلێکی مادەکانەوەو‬ ‫مانەوەیان بۆ ھەزارەھا سالڕ و گۆڕانکاریەکانەوە دروست دەبن‪,‬وەکو بەردی ئەڵماس و‬ ‫کریستاڵ و عقیق‪...‬ھتد‬ ‫• ئەو بەردانەی کە بەھۆی پاشماوەی درەختی سنەو بەرەوە دروست دەبن لە ژێر زەویدا‬ ‫وەکو بەردی (کھرمان)‬ ‫• بەردی کل(ااڵپمد)‬ ‫ئەم بەردە لە چەند شاخێکەوە دەستدەکەوێت زیاتر بەکاردێت بۆ ڕەشکردنی چاوەکان‬ ‫‪ .٣‬بەردی گیانداری سەر زەوی‬ ‫ھەندێک لەمارەکان (الحیە) جوتێک بەرد ئەوتا لەتەپڵی سەریاندا نێر و مێن بەردەکان و‬ ‫بەردە مێکە گەورەترە لە نێرەکە ‪ ,‬ھەتا لەناو سەری مارەکەدا بێت وەک و ھێلکەیەکی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪95‬‬

‫شل وایە‪ ,‬بەاڵم لە سەری مارەکە دھێننە دەرەوە ڕەق دەبێت و شێوەیەکی جوانی ھەیەو‬ ‫ئەگەر تیشک و ڕەنگێکی بخرێتە سەر دەتوانێت بیداتەوەو وەکو گڵۆپ دادەگرسێت‪.‬‬ ‫ئەبێت مارەکە زیندوو بێت کاتێک بەردەکە لە سەری دەردەھێنرێت‪,‬ئەگەر ‬ ‫زیندوونەبیت‪,‬ئەوا بەردەکە شلدەبێتەوەو دەپوکێتەوە لە سەری مارەکەدا‪.‬‬ ‫‪ .٤‬بەردی دەرەوەی گۆی زەوی‬ ‫ئەو بەردانەن کە لە ئاسمانەوە دەکەونە سەر زەوی وەکو بەردی (المولدافین و نیازک و‬ ‫بەردە ڕەشەکەش لە کەعبەی پیرۆز بەھەمان شێوە بەردی سەر زەوی نیە‪.‬‬ ‫‪ .٥‬بەردی ناو جەستەی مرۆڤ‬ ‫ئەو بەردانەیە کە لە ھەندێک شوێنی ناو جەستەی مرۆڤدا دروست دەبێت‪,‬وەک و بەردی‬ ‫گورچیلە و میزەڵدان‪.‬‬ ‫شێوازی کارلێکی بەردەکان‬ ‫بەردەکان بەگشتی بەسێ شێوە کارو کاردانەوەیان ھەیە لەسەر دەورو بەریان‬ ‫‪ .١‬وزە بەخشەکان‪ -:‬بەڕێژەیەکی دیاری کراو سودیان ھەیە‪,‬بۆ چارەسەری نەخۆشی و‬ ‫وزە دەبەخشنە کەسی نەخۆش‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ووزە وەرگرەکان‪ -:‬وەکو بەردی کوارتز دەکرێت بە مۆبایلەوە و کاریگەری شەپۆلە‬ ‫زیانبەخشەکانی کەم دەکاتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ووزە ترسناکەکان‪ -:‬ئەو بەردانەن کە وزەی ترسناکیان ھەیەو بۆکاری نەشیاو سحر و‬ ‫جادو بەکار دەھێنرێت ‪,‬وەک و بەردی (جزع ‪ ,‬درسلیمانی‪,‬ھبھاب‪,‬بەردی مار)‬ ‫• ھبھاب‪(-:‬جادوو گەرەکان)بۆ نزیک کردنەوەی پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان بەکاری‬ ‫دەھینن‪.‬‬ ‫• جزع‪-:‬بۆ دورخستەنەوە و ناکۆکی نێوان مرۆڤەکان بەکار دەھێنرێت‪.‬‬ ‫زانیاریە گرنگەکان پێش بەکار ھێنانی بەردەکان‬ ‫ لەکوردستان زۆر نەشارەزایانە بەکار دەھێنریت و نازانرن بەردی عادی وتەزویرو‬ ‫ئەێڵی لەیەک جیا بکەنەوە ‪,‬زۆر گرنگە ھەر ھیچ نەبێت چەند زانیاریەکی سەرەتای‬ ‫دەربارەی بەردەکان بزانرێت لەوانە‪:‬‬ ‫‪ .١‬چەند تاقی کردنەوەیەک ھەیە کە بەھۆیانەوە بەردەکە دەناسرێت کە ئایا عادیە یاخود‬ ‫ئەێڵی وھەر بەردەش و تاقیکردنەوەی تایبەتی خۆی ھەیە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬دەبێت ئەگەر بەردەکە بۆ چارەسەر بەکار ھێنراو وێڕای ئەێڵی بوونی دەبێت لەت‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪96‬‬

‫‪16‬‬

‫نەکرابێت و کونی تێنەکرابیت‪,‬واتە نەکرابێت بە موورو‪.‬‬ ‫‪ .٣‬بۆیاخ نەکرابیت و نابێت لەسەری بنوسرێت‪,‬‬ ‫‪ .٤‬سافکردنەو و جوانکاری زۆری بۆنەکرابێت‪.‬‬ ‫‪ .٥‬چواردەوری بەردەکە نەگیرابێتە ئاڵتون یان ھەر کانزایەکی تر‪.‬‬ ‫‪ .٦‬باشترە ھەموو کەسێک بەردی ناوچەی خۆی بەکار بھێنێت‪.‬‬ ‫‪ .٧‬شێوازی سوود وەرگرتن لەھەر بەردێک جیاوازە‪,‬بونمونە بەردی زبر کون دەبێتە‬ ‫مایەی مردن ‪,‬بەردی عقیق ئەگەر کەسێک خانەی ژێرپەنجەی ھەبیت چاالکی دەکات و‬ ‫ئەگەر لوی پیسی ھەبێت دەیکات بە ژێرپەنجە‪.‬‬ ‫‪ .٨‬ھەر بەردەو بۆ مەبەستێک بەکار دێت باشترە ئەو مەبەستانە بزانرێت‪.‬‬ ‫‪ .٩‬شێوازی سود وەرگرتن لەھەر بەردێک جیاوازە بۆنمونە ھەندێک بەرد ئەگەر زۆر بەکار‬ ‫بھێنرێت واتە بە جەستەوە بھێڵرێت لەباتی سود دەبیت بە زیان گەیاندن‪.‬‬ ‫‪ .١٠‬باشترە لە جەستەدا شوێنی داناننی بەردەکان بزانرێت بۆ ئەوەی ببێتە مایەی سوود‬ ‫نەک بە پێچەوانەوە ‪,‬باشترە بخرێتە سەر بنکەکانی ووزە‪.‬‬ ‫‪ .١١‬دەتوانرێت تیشک ئاڕاستەی بەردەکە بکرێت و سود لە تیشک دانەوەکەی وەرگیرێت‪.‬‬ ‫‪ .١٢‬سود لە وزەی دەستەکان وەر دەگیرێت بۆ کارلێکی نێوان بەردوو جەستە‪.‬‬ ‫‪ .١٣‬دەتوانرێت بخرێتە ناو لەپی دەست یاخود بەینی پەنجەکانی دەست و قاچ و ژێر پێ‪.‬‬ ‫‪ .١٤‬زۆر بە کەمی بەکار دێت بۆ بڕ بڕەکانی پشت‪.‬‬ ‫‪ .١٥‬ڕاست و چەپی جەستە گرنگە بۆ دانانی بەردەکان‪.‬‬ ‫‪ .١٦‬زۆر بەکەمی سود لە ملوانکەو مستیلەو بازن وەردەگیریت‪,‬چونکە بەو شێوانە‬ ‫بەردەکە ووزەیەکی زۆر لە دەست دەدات و ناتوانرێت سوودی پێویستی لێوەرگیرێت‪.‬‬ ‫‪ .١٧‬لەکاتی کڕینی بەردا باشترە پرسیار بکرێت لە سەر چاوەی ھێنانی بەردەکە‪,‬چونکە‬ ‫بەردی ھەندێک واڵت باشترە لە ھەند ێکی تر‪.‬‬ ‫‪ .١٨‬باشترە ھەر بەردێک بەجیا بەکاربێت و چەند جۆرێک بەرد کۆنەکرێتەوە‬ ‫بەیەکەوە‪,‬تەنھا بەردی کریستاڵ دەتوانرێت لەگەڵ ھەموو بەردەکانا سودی لێوەرگیرێت‪.‬‬ ‫‪ .١٩‬بەردەکان ساردوو گەرمیان ھەیە بە ڕەنگەکانیاندا دەناسرێنەوە ساردەکان‬ ‫(سەوز‪,‬شین‪,‬وەنەوشەی) گەرمەکان (سور‪,‬زەرد‪,‬پرتەقاڵی)‪.‬‬ ‫‪ .٢٠‬باشترە لەکاتی ھەڵگرتندا ھەر بەردێک بەجیا لەناو دەفرێکی شووشەی شیریدا‬ ‫بێت‪,‬واتە شووشەکە ئاوی نەبێت بۆ ئەوەی کارلێکی تیشکی ڕونەدات‪.‬‬ ‫‪ .٢١‬ھەر بیست ڕۆژ جارێک بەردەکان بە ئاو و خوێ بشۆرێتەوە ‪,‬یاخود بخرێتە بەر‬ ‫تیشکی خۆری بەیانیان‪,‬یان ئێواران‪,‬یاخود بخرێتە ژێر گلڕ بۆ ئەوەی وزەی لە دەستچوو‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪97‬‬

‫بگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٢٢‬بەردە بەنرخەکان ھەریەکەیان ڕەنگ و بتەویی و بەھێزی و دەنگی پیاکێشانی‬ ‫تایبەت بە خۆیان ھەیە‪.‬‬ ‫‪ .٢٣‬ھەندێک لە بەردەکان زوو دەمرن و کاریگەری خۆیان لەدەست دەدەن ‪,‬بۆیە ناکرێت‬ ‫بەردێک بۆچەندین سال سودی لێوەرگیرێت‪.‬‬ ‫بنکە یامۆڵگەکانی ووزە (چاکراکان)‬ ‫ ئەم چاکرایانە وەکو دوو دەفری لولەکی لە شێوەی رەحەتی (قەنوچکەیی)یە و حەوت‬ ‫بنکەی سەرەکی ھەیەو زیاتر لە ھەزار لقی لێبوەتەوەو دابەش بووە بە ھەموو جەستەدا‪-:‬‬ ‫بنکەی یەکەم‪:‬‬ ‫ئەوەتا لە بربرەی پشت لە ناوچەی کلێنچکەو خوارەوەی ئەندامی زاوزێ و ڕەنگی سورە‬ ‫و ئەم بەردانەی بۆ بەکاردێت {مرجان‪,‬عقیق‪ ,‬کوارتزمدخن‪,‬حجر دم}‬ ‫بنکەی دووەم‪:‬‬ ‫شوێنەکەی ئەوەتا لە ناوچەی سێ بەندە لە سەرو کۆئەندامی زاوزێ و خوارەوەی‬ ‫گەدە و ئە بنکەیە ڕەنگی پرتە قاڵیە وبەردەکانی ئەم بنکە{یاقوت ‪,‬حجردم‪,‬مرواری‪,‬‬ ‫کریستال‪,‬عقیقی سورو پرتەقای‪ ,‬بەردی مانگ}‬ ‫بنکەی سێیەم‪:‬‬ ‫ئەوەتا لەسەر سپڵ و گەدەو ئەم بنکەیە ووزەی خۆر کۆدەکاتەوەو دابەشی دەکات‬ ‫بەسەر بنکەکانی تردا و ڕەنگی زەردە و بەردەکانی{توباز‪,‬عقیقی زەرد‪,‬سترین}‬ ‫بنکەی چوارەم‪:‬‬ ‫ئەوەتا لەسەر دلڕ و لە ناوەراستی سنگدا ‪,‬واتا بە ژیان دەبەخشێت و ڕەنگی سەوزەو‬ ‫بەردەکانی{کوارتزی پەمەیی‪,‬فیرۆز‪,‬زمرد‪,‬ترسالینی سور}‬ ‫بنکەی پێنجەم‪:‬‬ ‫ئەوەتا لەسەر قورگ‪ ,‬پەیوەندی لە نێوان بیرکردنەوەو ھەست وسۆزەکاندا بەھێز دەکات‬ ‫و ڕەنگی شینە و بەردەکانی {تۆباز‪,‬زبرجد‪ ,‬اکوامارین‪,‬کوارتزی سپی ‪,‬ئیماتێستی‬ ‫مانگی}‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪98‬‬

‫‪16‬‬

‫بنکەی شەشەم‪:‬‬ ‫ئەوەتا لەنێوان ھەردوو برۆدا لەسەر نێوچەوان و سەروی لوت‪ ,‬ئەم بنکەیە‬ ‫پەیوەندی بە جیھانی بەرزەوە ھەیە وڕەنگی وەنەوشەییەو بەردەکانی {جشمتی‬ ‫وەنەوشەیی‪,‬الزورد‪,‬کل‪},‬‬ ‫بنکەی حەوتەم‪:‬‬ ‫ئەوەتا لەسەرەوەی سەر (تەپڵی سەر) و بنکەی پەیوەندی جەستەیە بەرۆحەوە وڕەنکی‬ ‫سپی ئاڵتونی نورانیە وبەردەکانی کەبۆی بەکاردێت{کریستاڵ‪,‬اوبال‪,‬ئەڵماس‪ ,‬جشمت‪,‬‬ ‫کورتزی خاوێن}‬ ‫بەناوبانگترین بەردە پیرۆزەکانی جیھان‬ ‫چەند زنیاریەکی کەم لە سەریان‪.‬‬ ‫ئەڵماس‬ ‫بەنرخترین و باشترین و گرانبەھا ترین بەردەکانە تاکە بەردە کە تەنھا لە دوو کانزا پێک‬ ‫ھاتووە ئەویش (کاربۆن و سلیکۆن)ە‪,‬کریستاڵەکانی تەواوە و واتە لە جۆری ھەشتەمی‬ ‫کریستالەکانەو ھەشت ڕووی ھەیە‪.‬‬ ‫پلەو ڕێژەی پیتەوی ڕەقی دەگاتە ‪١٠/١٠‬‬ ‫لەناو بورکانەکاندا زیاتر دەر دەکەوێت چەندین ڕەنگی ھەیە‪,‬باشترینەکانیان‬ ‫(شین‪,‬سپی‪,‬سەوز)ە ‪,‬کەسە ناودارو دەوڵەمەندەکان گرنگی زۆری پێدەدەن و ئەکتەرە‬ ‫بەناوبانگە جیھانیەکانیش زۆر بەکاری دەھێنن‪,‬چونکە دەوترێت بۆ بەناو بانگبوون ‬ ‫باشەو مرۆڤ لە زۆرێک نەخۆشی دەپارێزێت‪.‬‬ ‫لەم ساڵنەی دوایدا بوە دەرمانی نەخۆشی سەرەتان‪ ,‬بەاڵم لەبەر گرانی نرخەکەی‬ ‫نەخرایە بازارەوە و نەتوانرا سودی لێوەرگیرێت‪,‬بۆئەوەی ئەڵماسی ڕاستی لە عادی‬ ‫{تەزویر}بناسرێتەوە دەتوانرێت سود لەم تاقی کردنەوانە وەرگیرێت‪:‬‬ ‫‪ .١‬ھەناسە بکرێت بەسەریدا بزانرێت وەک و ئاوێنە ھااڵوەکەی لەسەر دەمێنێتەوە‪,‬ئەڵماستی‬ ‫ڕاستی زوو ھااڵوەکەی لەسەر نامێنێت‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بخرێتە ژێر زەڕەبین ‪,‬ئەگەر پەڵەی سپی ‪,‬یان کاربۆن بەدی کرا لەناویدا ‪,‬ئەوا‬ ‫عادیە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬بھێنرێت بە شووشەدا ئەگەر ڕوشاندی ئەوا راستیە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬لە ئەڵماسەکەوە سێری کونێکی بچوک بکە ‪,‬ئەگەر ببینێت ئەوا ڕاستیە‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪99‬‬

‫‪ .٥‬جێگە پەنجە نامێنێتەوە لە سەری‪.‬‬ ‫اوبال‬ ‫لەکانزای سلیکۆن‪,‬دووەم ئۆکسید و ئاو پێکدێت‪.‬‬ ‫بەردی ئازایەتیەو ڕەنگی سپی شیریە لەگەڵ تێکەڵەی زۆری ڕەنگاو ڕەنگی بریقەدارو‬ ‫باشترین جۆرەکانی (رەش و شینە) لە ‪%٢٠‬ی ئاوە و ‪,‬لەناو درزی زەویدا‬ ‫دەدۆزرێتەوە‪,‬بەکاردەھێنرێت بۆ ڕوپۆش و گەرمی نەگەیەنەرەو سودی بۆ دەرمانی دان‬ ‫لێوەر دەگیرێت‪.‬‬ ‫ئەم بەردە تیشکی خۆر شی دەکاتەوە بۆ حەوت ڕەنگەکەی و درزی وردی تیایە و‬ ‫ناسکەو زوو دەشکێت‪ ,‬بەاڵم عادیەکەی پتەوەو ناشکێت‪.‬‬ ‫که‌رمان‬ ‫بەھۆی پاشماوەی درەختی سنەوبەرەوە لە ژێر زەویدا دروست دەبێت ‪,‬رەنگی زەردی‬ ‫ئاڵتونی تۆخەو ڕەنگی بێجی و ڕەش و شین و سەوزیشی ھەیە‪,‬کاتێک دەسوتێنرێت‬ ‫یاخود دەھێنرێت بەدەستدا بۆنی لێوەدێت‪,‬زۆرجار گیانداری بچوک لە ناویاندا ھەیە‪.‬‬ ‫زۆر ڕەقو پتەو نیە‪,‬ئەگەر بکرێتە ناو ئاو و خوێوە ‪,‬سەرئاو دەکەوێت‪,‬بەاڵم بەردی‬ ‫عادی کھرمان ژێر ئاو دەکەوێت‪ ,‬سود لە جوانی و بۆنەکەی وەردەگیرێت و دەکرێت بە‬ ‫منداڵی تازە لە دایک بووەوە‪.‬‬ ‫عقیق‬ ‫پێکدێت لە سلیکۆن و ئاسن و مەنگەنیز و چەند مادەیەکی تر‪,‬ڕەنگی سور و زەرد‬ ‫و پرتەقاڵی ڕەش و سپی و ڕەنگی تر‪,‬لە بورکان و کانەکاندا ھەیە و زۆربەی واڵتانی‬ ‫جیھان ئەم بەردەیان ھەیە ‪ ,‬زۆر ڕەق و پتەوە ‪ ,‬ھەر بۆیە بۆ دروست کردنی دفرو‬ ‫ئامێری کوتان (ھاوەن)بەکار دێت‪.‬‬ ‫تیشکی گلۆپ وەردەگرێت و دەی داتەوە ‪ ,‬ئەگەر کلێنسێک بخرێتە سەری و گڕی پێوە‬ ‫بنێت گڕناگرێت‪.‬‬ ‫یاقوت‬ ‫لەمادەی سلیکۆن و کوروند و ئۆکسیدی ئەلەمنێۆم و کرۆم‪,‬ڕەنگی سورەو پەمەھی‬ ‫و ھەناری و شەرابی و ڕەش و شین و نیلیشی ھەیە‪,‬ڕەنگ زەردەکانیان زۆر تەنک و‬ ‫ناسکن‪,‬درەوشاوەی زۆرەو تیشکێکی تایبەتی ھەیە ئەگەر الیتێکی لێبدرێت یەک ڕەنگی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪100‬‬

‫‪16‬‬

‫ھەیەو ھیچ پەڵەو ڕەنگی تری پێوە نیە‪,‬یاقوتی ئەێڵی بچوکترە لە یاقوتی عادی‪.‬‬ ‫مرجان‬ ‫لە سلیکۆن و ئۆکسیدی ئاسن و کاربۆناتی کالیسۆم پێکدێت ڕەنگی سورەو بە کەمی‬ ‫ڕەنگی ڕەش و سپیشی ھەیە‪,‬بەردێکی نەرمە‪.‬چونکە لە گیای دەریاوە دەست دەکەوێت‪,‬بۆ‬ ‫جوانکاری نەشتەر گەری دەموچاو بەکار دێت چونکە لەگەڵ پێستدا تێکەڵ دەبێت‪.‬‬ ‫مەرجانی ئەسڵی ئەگەر بخرێتە ناو کوپێک شیرەوە شیرەکە ڕەنگی مەرجانەکە وەر دەگرێت‬ ‫‪,‬کاتێک کەسێکی نەخۆش دەیکات بە خۆیەوە مەرجانەکە رەنگی دەگۆڕێت‪,‬لەکاتی‬ ‫بەرکەوتندا دەنگێکی تایبەتی ھەیە‪,‬بەاڵم مەرجانی عادی نیەتی‪.‬‬ ‫مرواری‬ ‫لە سلیکۆن و االجوپیت و کالسیت و کاربۆناتی کالسێوم پێک دێت‪,‬ڕەنگێکی سپی‬ ‫جوانی ھەیە ‪,‬بەشێوەی دەنکە نۆک یان دەنکە برنج‪,‬ڕەنگی ڕەشو زەرد و پەمەی و‬ ‫شین و قاوەی و سەوزیشی ھەیە‪,‬زیاتر بۆ جوانکاری بەکار دێت و تیشکەدرەوشاوەکەی‬ ‫توانای ھاوسەنگ کردنی ووزەی مرۆڤی ھەیە‪.‬‬ ‫زمرود‬ ‫لە سلیکۆن و کرۆم و کانزای بریل و ئەلەمنیۆم و برلیوم پێکدێت‪,‬ڕەنگی سەوزەو وەک‬ ‫و شوشەیەکی درەوشاوەو تەنکە‪,‬زۆر قورس و پتەوەو لە کانەکاندا دەر دەھێنرێت‪,‬‬ ‫تیشکی لێدرێت شەوق دەداتەوەو کریستاڵەکانی ناوی شوشەیەو ڕێکە‪,‬چەند جۆرێکی‬ ‫ھەیە‪:‬‬ ‫‪ .١‬زمردی مێشولەی‪.‬‬ ‫‪ .٢‬زمردی سلقی‪.‬‬ ‫‪ .٣‬زمردی ڕیحانەی‪.‬‬ ‫‪ .٤‬زمردی ێابونی‪.‬‬ ‫التوباز‬ ‫لەسلیکۆن و فلۆرین و ئەلەمنیۆم و ئۆکسجین پێکدیت‪,‬پێی دەڵین یاقوتی زەرد و ڕەنگی‬ ‫شینەو بریقەدارو تەنکە‪,‬ڕەنگی ئاڵتونی و پرتەقاڵی تۆخ و چلکنی و قاوەی ی زەردباو‬ ‫‪,‬شین و سوری ھەیە‪,‬زۆر ڕەق و توند و پتەوە و بۆ جوانی و دروست کردنی کەل و‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪101‬‬

‫پەل و چارەسەری نەخۆشی بەکار دێت‪.‬‬ ‫فیروز‬ ‫لە سلیکۆن و نحاس و فۆسفات و ئەلەمنیۆم پێکدیت چەندین ناوی ھەیە‪,‬لەوانە (فیروزج‪,‬‬ ‫تورکواز ‪,‬کالیەشز) ڕەنگی شینەو زۆر سوکە و بەئاسانی دەشکیت و دەڕوشێت‪.‬‬ ‫الجمشت‬ ‫لە سلیکۆن و کبریت و چەند مادەیەکی تر پێک دێت‪,‬پێی دەڵێن (االماتیست } و ڕەنگی‬ ‫وەنەوشی و شەرابیە ‪,‬پاشاکانی کۆن لەسەر تاجەکانیان دایان ناوە‪,‬ئەگەر بدرێتە بەر‬ ‫خۆرەتاو ڕەنگی نامێنێت‪.‬‬ ‫االپمد (بەردی کلی چاو)‬ ‫ڕەنگی ڕەێاێی و مەیلەو سورەو ئەبریسکێتەوە کە دەدرێت لە چاو ھەستی ئارامی‬ ‫دەبەخشێت‪.‬‬ ‫بەردی ئەێلی نرخی گرانە و ئەگەر عادی بێت کاتێک بەکار دەھێنریت ئاو بەلوتا‬ ‫دێت‪,‬ژنان بەردەکە دەکڕن و باش دەیکوتن و وردی دەکەن و ڕۆنی زەیتونی تێکەڵ‬ ‫دەکەن بۆ چاو ڕشتن بەکاری دەھێنن‪.‬‬ ‫بواری پراکتیکی توێژینەوەکە‬ ‫ئامرازی توێژینەوە‪.‬‬ ‫بۆدەست خستنی زانیاری دروست ‪,‬چەند کەسێکمان لە چەند شوێنیکی جیاوازی‬ ‫کوردستان ڕاسپاردن کە ھەریەکەیان ئەوەندەی ئەتوانێت زانیاریمان بۆ کۆبکاتەوە‬ ‫‪,‬چەند پرسیارێکمان ئاڕاستە کردن و ئەوانیش وەاڵمەکانیان بۆ گەڕاندینەوە‪.‬‬ ‫شوێنە دەست نیشان کراوەکان‪:‬‬ ‫‪ .١‬سلێمانی‬ ‫‪ .٢‬ھەولێر‬ ‫‪ .٣‬ھەڵەبجە‬ ‫‪ .٤‬کەرکوک‬ ‫‪ .٥‬چەند الدی و قەزاو ناحیەیەک‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪102‬‬

‫‪16‬‬

‫دەرئەنجامی وەاڵمەکان‬ ‫ئەو بەردانەی لەناو خەڵکدا ھەتا ئێستا بەکار دەھێنرێن‪.‬‬ ‫‪ .١‬بەردی کل (االپمد)‪-:‬ئەم بەردە لە واڵتە عەرەبیەکان و واڵتی ئێرانەوە دەھێنرێتە‬ ‫کوردستان و خانمان خۆیان لە ماڵەوە بەردەکە دەکوتن و دەیکەن بە تۆزو پاشان بۆ‬ ‫ڕەشکردنی چاو بەکاری دەھێنن و ھەروەھا دەیدەن لە چاوی منداڵی ساوا بۆ ئەوەی‬ ‫چاوی ڕوش و جوان دەرچێت‪,‬لە بازارەکانیش بەشێوەی ئامادە دەستەکەوێت‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بەردی شەوە‪-:‬کەشێوەی مورویەکی پانی ڕەشە بۆ ئافرەتی دوگیان بەکار دێت‪,‬یاخود‬ ‫ئەو ئافرەتانەی منداڵیان لەبار دەچێت‪,‬دەڵین ئەم بەردە دەتوانێت ئافرەتی دووگیان‬ ‫ڕزگاربکات لەو شەوەوەی کە شەوانە دیتە خەوی ئافرەتەکەو دەیەوێت ئافرەتەکە‬ ‫بخنکێنێت‪,‬یاخود زیان بە منداڵەکەی بگەیەنێت‪ ,‬وادەزانن ئەم موروە ڕەشە تۆخە‬ ‫ئافرەتەکە دەپارێزێت‪.‬‬ ‫‪ .٣‬بەردی زەردووی‪-:‬مورویەکی زەردی تۆخە دەکرێت بەو منداڵ و کەسانەی کە توشی‬ ‫نەخۆشی زەردوی بوون‪.‬‬ ‫‪ .٤‬بەردی گۆشگرە‪-:‬ھەرکەمندالڕ لەدایک دەبێت دەکرێت پێیەوە‪,‬بۆ ئەوەی گۆشت‬ ‫بگرێت‪,‬یاخود دەکرێت بەکەسی گەورەوە‪.‬‬ ‫‪ .٥‬بەردی کارەبای‪-:‬مورویەکە لە تاریکیدا دادەگرسێت و ژنان دەیکەنە ملیان یاخود‬ ‫لەناو جزدانەکانیاندا دایدەنێن‪,‬بۆ پاراستنی تەندروستی و بەخت باشی‪.‬‬ ‫‪ .٦‬بەردی شیری‪-:‬بەردێکی خڕی سپیە دەکوترێت و وردەکریت و دەدرێت بەو مندااڵنەی‬ ‫کە توانای میز ڕاگرتنیان الوازە‪.‬‬ ‫‪ .٧‬بەردی شین{ چاوەزار}‪-:‬موروی شینە بۆچاوەزار بەکاردێت‪ ,‬دەکرێت بە منداڵ و‬ ‫کەسانی ترەوەو ھەروەھا بەپێشی خانو و لەناو ماڵیشدا ھەڵدەواسرێت‪,‬ئەم موروە بۆ‬ ‫پاراستنی کەسەکان و کەلو پەلەکان لە حەسودی و چاوی پیس بەکار دەھێنرێت‪.‬‬ ‫‪ .٨‬بەردی سەوزی پیرۆزەی‪-:‬بەشێوەی موستیلەو ملوانەکە بۆ تەندروستی و ئاسودەی‬ ‫بەکاردێت‪.‬‬ ‫‪ .٩‬ھەندێک جۆری بەردتر ھەیە‪,‬ڕەنگەکانیان تۆخەو بۆ سیحر و جادوو بەکار دەھێنرێن‬ ‫ئەمانە خەڵکی زۆر بە نھێنی بەکاری دەھێنن الی فاڵگرەوە یان شێخەکان ئەم جۆرە‬ ‫بەردانە دەستدەکەوێت و بەنرخێکی زۆر گران دەیان فرۆشن‪.‬‬ ‫ بەرد ھەیە بۆ زیاد کردنی ڕزقو ڕۆزی‪.‬‬‫ بەرد ھەیە بۆ خۆشەویستی‪.‬‬‫ بەرد ھەیە بۆ ئاژاوە نانەو لەیەک جیاکرنەوەی کەسەکان‪.‬‬‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪103‬‬

‫ بەرد ھەیە بۆ ترس و دڵە ڕاوکێ‪.‬‬‫ بەرد ھەیە بۆ چارەسەری چەندین نەخۆشی‪,‬یاخود بۆ نەخۆشخستنی کەسەکان‪.‬‬‫ئەو کەسانەی ئەم جۆرە کارانە دەکەن داوای ھەرشتێکیان لێبکەین بۆت دەکەن و‬ ‫بەردێکی بۆ دادەنێن‪.‬‬ ‫راسپاردەکان و دەرئەنجامەکانی توێژینەوەکە‬ ‫‪ .١‬سەرپەرشتی کردن و چاودێری کردنی سەنتەرەکان و ئاگاداربوونی الیەنی پەیوەندی‬ ‫دار بەشێوازی مامەڵەکردن بە بەردەکان و ھەروەھا شێوازی فرۆشت و نرخەکانیان‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بەکارھینانی بەردەکان لە کۆندا بەئاشکرا ھەبووە‪,‬ئێستا لە الیەن ئافرەتان و ڕژەیەکی‬ ‫زۆر کەمی پیاوان بەنھێنی بەکار دەھێنرێن‪.‬‬ ‫‪ .٣‬نەبوونی زانیاری و ھۆشیاری پێویست بوەتە ھۆی ئەوەی کەسود لە بەردەکان وەک‬ ‫پێویست وەرنەگیرێت و خەرجی و پارەی زۆر لەو نێوەندەدا ھەروا بە فیڕۆ بڕوات‪.‬‬ ‫‪ .٤‬زۆربەی ئەو بەردانەی لە کوردستاندا بەکاردێن‪,‬بەردی دروست کراوی ناو کارگەکانەو‬ ‫بەردی ساختەن و زۆریکیشیان تەنھا شوشەن‪,‬بەاڵم بەداخەوە بەنرخی ئەێڵی‬ ‫دەفرۆشلێن و مامەڵیان پێوە دەکرێن‪.‬‬ ‫‪ .٥‬لەشارەکانی وەک و ھەولێرو سلێمانی ئێستا دوکانی تایبەت ھەیە ‪ ,‬بەفرۆشتنی‬ ‫بەردە گرانبەھاکان و ھەندێک لە دوکانی زەرنگەرەکانیش دەیفرۆشن‪,‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫کەسانی نەشارەزا دەیفرۆشن خۆیان بەردی ساختە و ئەێڵی لەیەک جیا ناکەنەوە و‬ ‫بەردە ساختەکان بەنرخی ئەێڵی دەیدەنە خانمان‪.‬‬ ‫‪ .٦‬ھەرتەنھا ئافرەتە بەتەمەنە نەخوێندەوارەکان بەکاریان ناھێنن‪,‬بەڵکو و ئێستا زۆرێک‬ ‫لەکچە گەنجە خوێندەوارەکانیش بەکاری دەھێنن‪.‬‬ ‫‪ .٧‬ھەندێکیشیان بەردی تازە و نوێین لە ڕێگای رێکخراوەو سەنتەرەکانی مەساجەوە‬ ‫دەستیان کەوتوەو باوەڕیان بەوانە ھەیەو بۆ نەخۆشی و شتی تر بەکاریان دەھێنن‪.‬‬ ‫‪ .٨‬زیاتر ژنان بەکاریان دەھێنن و زۆرێک لە پیاوان بێئاگان لەم جۆرە کارانە‪,‬بەاڵم وەک‬ ‫و مستیلە بۆ جوانکاری پیاوان بەکاری دەھێنن‪.‬‬ ‫‪ .٩‬ئەم مورو بەردانە پشتاو پشت‪,‬ئافرەتان دەی ھێڵنەوە و لە ناو خۆیاندا ئاڵو گۆڕی‬ ‫پێدەکەن‪.‬‬ ‫‪ .١٠‬بەردەکان بەردەوام تەنھا بەشێکی زۆر بچوک چارەسەر دەکەن‪,‬ئەبێت چارەسەرەکان‬ ‫شمولی و گشگیربن و مرۆڤ تەنھا بە ڕێژەی ‪ %٥‬پشتیان پێببەستێت ‪,‬چونکە ڕێژەی‬ ‫ووزە یان زۆر کەمەو زۆر بەھێواشی و شێنەی کاریگەریەکانیان دەر دەکەوێت‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪104‬‬

‫‪16‬‬

‫‪ .١١‬ھەست و سۆزە پەنگخواردوە پەستاوەکان لە ئەنجامی تێڕامان و سەیرکردن ھەستی‬ ‫ئازاکردن و وااڵبونیان الدروست دەبێت‪,‬ھەربۆیە سەێرکردنی بەردێکی ڕەنگاو ڕەنگی‬ ‫درەوشاوە جۆرێک ئارامی و ئاسوودەی دەرونی و جەستەیی بە مرۆڤ دەبەخشێت‪.‬‬ ‫‪ .١٢‬ھەروەک چۆن کاتێک بۆنێک باڵودەکەیتەوە لە ژورێکدا لە ھەموو سوچێکی ژورەکەدا‬ ‫ھەست بە بۆنەکە دەکرێت ‪,‬بەردەکانیش بەھەمان شێوە لە ڕێگای شەپۆلە وزەکەیانەوە‬ ‫باڵو دەبێتەوە بە باش یان بە خراپ کار دەکەنە ناو ژورەکە‪.‬‬ ‫ھەر وەک چۆن بۆنی خۆش ئارامی دەبەخشێت بۆنی ناخۆش بێزاری بێتاقەتی و‬ ‫زۆرجاریش نەخۆشکەوتن دەبەخشێت‪,‬بەردەکانیش بەھەمان شێوە لەڕێگای دەرھاوێشتە‬ ‫شەپۆلیە وزەیەکانەوە کاردانەوەیان لەگەلڕ ھەمواندا ھەیە بەتایبەتی مرۆڤ‪.‬‬ ‫‪ .١٣‬ئێمە بونەوەر گەلێک نین خاوەن سیستەمێکی خۆڕخەربین‪.‬بەڵکو لە زنجیرەیەکی‬ ‫پێکەوە گرێدراوڕێک و پێک و یاسا بۆدانراو ڕێزلێگراو سەرزەنشتکراو‪,‬پارێزگاری لیکراو‪.‬‬ ‫گرینگی پێدراوین‪.‬‬ ‫سوپاس ودەستخۆشی‬ ‫زۆر سوپاسی ھەموو ئەو بەڕێزانە دەکەم کەئەرکی کۆکردنەوەی زانیاریەکانیان گرتە‬ ‫ئەستۆ و زۆر سوپاسی ئەو ئافرەتە بەڕێزانەش دەکەم کەبە ڕاشکاوی وەاڵمیان داینەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‬ ‫‪ .١‬الفینخ شوی زیدون عبدالرزاق توفیق‬ ‫‪ .٢‬ھالە نوانی ریچار د ویستر‬ ‫‪ .٣‬وزە دەروازیەک بۆ ئاوێزانبوون پەری خەمە میرزا‬ ‫‪ .٤‬فن الێحە و گول العمر عبدالرۆوف حمزە‬ ‫‪ .٥‬گب البدیل انگوان وحید سغیم‬ ‫‪ .٦‬ادراک اللون و الشکل د‪.‬قاسم حسین ێارح‬ ‫‪ .٧‬اغلی حجرکریم کەناڵی ناشنالڕ جوگرافیک‬ ‫‪ .٨‬اجمل االحجار الکریمە کەناڵی پقافە حول العالم‬ ‫‪ .٩‬االحجار النفیسە ابو اسیل العرفانی‬ ‫‪bouraoui masmoudi Names of precious .١٠‬‬ ‫‪ .١١‬عالج باالحجار کەناڵی ڤێریا‬ ‫‪ .١٢‬االحجار الکریمە کەناڵی عجائب و حزائب‬ ‫پەری حمە میرزا‬ ‫ھەڵەبجەی شەھید‬ ‫‪٢٠١٦\٩\٢٧‬‬ ‫ژ –م‪٠٧٥٠١٠٥٤٦٣٦-‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪105‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪106‬‬

‫‪16‬‬

‫ئاڕاســـتەکانی گەشـــەی بـــــــــەردەوام‬ ‫لە کۆمەڵگادا‬ ‫‪Sustainable development trends in society‬‬ ‫ھێرش شـــکاک‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪107‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪108‬‬

‫‪16‬‬

‫گەشەی بەردەوام وشەیەکی ئابووری کۆمەاڵیەتیە کە واتای پەرەپێدانی ھۆکارەکانی‬ ‫بەرھەم ھێنان بەو رێگایانەی کە نەبێتە ھۆکاری بنبڕکردنی سامانە سروشتیەکان و‬ ‫ئەوەش بۆ گەڕەنتی بەردەوام بوونی بەرھەم ھێنان بۆ نەوەکانی داھاتوو(وەدەست‬ ‫خستنی پێداویستیەکانی نەوەی ئێستا بێ وێرانکردنی مافی نەوەکانی داھاتوو واتا بە‬ ‫لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی نەوەکانی داھاتوو)‪.‬‬ ‫گەشەپێدان بە مەفھومە گشتیەکەی بریتییە لە زیادکردنی بەرھەم ھێنان و پەرەپێدانی‬ ‫توانستە مرۆییەکان بۆ بەشداری کردن لە زیادکردنی ئەم بەرھەمە‪ ،‬ھەروەھا بەر لە‬ ‫قسەکردن لەبارەی گەشەپێدان‪ ،‬پێویستە پێناسەی بەرھەم ھێنان و توخمەکانی بکەین‪،‬‬ ‫کە بەرھەم ھێنان بریتییە لە بەرھەم ھێنانی پێداویستی کە یان پیشەسازیە یاخود‬ ‫کشتوکاڵیە و پشت بە ژمارەیەک توخم دەبەستێت کە ئەوانەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫• مەوادی خام‬ ‫• وزە‬ ‫• بەرێوەبردن‬ ‫ئەگەر تێبینی بکەین دەبینین ئەو توخمانەی کە لەسەرەوە ئاماژەیان پێکرا بەھەریەک لە‬ ‫مرۆڤـــ و ژینگەوە پەیوەستن‪ ،‬لەبەرئەوە پێویستە پارێزگاری لە ژینگەدا بکرێت بە گشت‬ ‫پێکھاتە زیندوو و نا زیندووەکانەوە لە مرۆڤـــ و زیندەوەران و رووەک و ھەواو نازیندوو‬ ‫بەشێوەیەک کە بەکاربردنی سامانە سروشتیەکان دەبێتە ھۆی لەناوبردنیان‪ .‬بۆیە مرۆڤـــ‬ ‫بە تەنھایی ھیچ رۆلێکی پێ ناگێڕدرێ و مرۆڤـــ بەبێ بارە دەوڵەمەندە ژینگەییەکە ھیچ‬ ‫مانایەکی نیە و بەڵکو مرۆڤەکان جوڵێنەری شتەکانی نێو ژینگەن بە ئاراستەی بەردەوام‬ ‫بوون لە ژیان بەاڵم ئەوەی زۆر گرنگە بریتییە لە چۆنیەتی جواڵندن و ئاراستەکردنی‬ ‫ھێزو بەرەکەتە ژینگەییەکە‪.‬‬ ‫لە گرنگترین و گشتگیرترین و باڵوترین پێناسەکان ئەوەیانە کە لە ریپۆڕتی بروندتالنددا‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪109‬‬

‫ھاتووە کە لەالیەن لێژنەیەکەوە کاری لەسەر کرا کە لە ناوەراستی ھەشتاکانی سەدەی بیست‬ ‫بە رابەرایەتی گروھارلن بروندتالند لەالیەن رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان دامەزرێنرا‬ ‫(بۆ پێشکەشکردنی ریپۆڕتێک لەسەر بابەتی ژینگە)‪ .‬ئەم لێژنەیەی لێکۆڵەری ژینگە‪،‬‬ ‫«گەشەی بەردەوام» ی بەوە پێناسەکرد کە بریتییە لەو گەشەیەی کە پێداویستیەکانی‬ ‫نەوەی ئێستا وەدەست بخات بێ ئەوەی زیان بە تواناکانی نەوەکانی داھاتوو بگەیەنێت‬ ‫بۆ دەستخستنی پێداویستیەکانیان‪ .‬‬ ‫گەشەپێدان بە ھەموو جۆرەکانیەوە کردارێکی داینامیکی بەردەوامە کە لە کیانەوە‬ ‫ھەڵدەقوڵێت و گشت ئاراستەکان دەگرێتەوە‪ ،‬وەک کردارێکی ئاراستە پێچەوانە وایە‪،‬‬ ‫ئامانجی گەشەی بەردەوام گۆڕینی ژێرخانی کۆمەاڵیەتی و گۆرانکاری کردن لە رۆلەکان‬ ‫و شوێنگەی کۆمەاڵیەتی و جولێنەری توانستە چەند الیەنیەکانە ئەمە دوای دەستنیشان‬ ‫کردنی و ئاراستەکردنی بەرەو بەدیھێنانی ئامانجی گۆراندنی ئاستی فکری و قیەمی‬ ‫و بیناکردنی پایەکانی واڵتێکی سەردەمی و ئەوەش لەرێگەی بەھێزکردنی ھێزی مرۆیی‬ ‫بۆ وەرگێڕانی ھێڵکاری زانستی گەشەپێدەر بۆ پرۆژە کردەییەکانە لە دەرھاوێشتەکانی‬ ‫بەردەوام بوون لە گەشەی پرۆژەکان و زانستدا‪ .‬‬ ‫لێرەدا ئەو پرسیارە زۆر گرنگ و جەوھەریە دێتەپێش‪ ،‬کە ئایا بۆ واڵتانی پێشکەوتووی‬ ‫تەکنەلۆژیا و ئابووری بەم ئاستەیان گەیشتن و ھەندێک لە واڵتانی جیھان بە چەندین‬ ‫ساڵە بوونەتە سەرچاوەی زانست و پێشکەوتن و بوونەتە روناکی بۆ زۆر لە واڵتانی‬ ‫دیکەی جیھانیش؟‪ ...‬لەبەرئەوەی لەم واڵتانەدا زانرا کە ھێزی ژینگە و سروشت چۆن‬ ‫ئاراستە بکرێت بەشێوەیەک کە ببێتە مایەی بەختەوەری و خۆشگوزەرانی و بەدیھێنانی‬ ‫مافی خەڵکەکانی و پاراستنی ھاوسەنگی لەنێوان ژیانی رۆژی دوێنێ و ئەمڕۆو دوارۆژ واتا‬ ‫بە ئاڕاستەی ئەوەی کە پێی دەگوترێت «گەشەی بەردەوام» بەاڵم گەیشتن بەم ئاست‬ ‫و قۆناخە کارێکی ئاسان نیە‪ ،‬بەڵکو ئاستی تێڕوانینێکی زۆر بەرز و فراوانی پێویستە‬ ‫بە تیۆری و بە کردەییەکی کاریگەر‪ .‬پەڕاندنەوەی واڵت لە بەرێوەبردنی تەقلیدیەوە‬ ‫(‪ )traditional‬بۆ واڵتێکی دامەزراوەیی و لەچوارچێوەی گەشەی بەردەوام بە نیەت‬ ‫نایەتەدی و پێویستی بە کارکردنە‪ .‬لەم سەردەم و رۆژگارەدا ئەگەر ئاراستەکان بەرەو‬ ‫زیندوبونەوەیەکی بنچینەیی و بە ئاراستەیەکی راست لە بوژاندنەوە ھەنگاو نەنێت و‬ ‫قۆناخ بە قۆناخ ھیوای خەونە گەورەکان بۆ کردەیی نەگۆڕدرێت‪ ،‬ئەوا ئەوەی بە ئەنجام‬ ‫دەگات تەنھا خوالنەوەیە بە دەوری بازنە تەقلیدیەکە و ئەوەی کە دێتەدی بەجێمانە‬ ‫لە سەردەمی پێشکەوتنە خێراکان و لەو گەشە بەردەوامەی کە کارکردن بە ئاڕاستەی ‬ ‫جێبەجێکردنی دەبێتە مایەی خۆشگوزەرانی بۆ چەندین نەوە‪ .‬کاتێ کە چاوت بە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪110‬‬

‫‪16‬‬

‫پرۆژەیەکی خزمەتگوزاری درێژخایەن دەکەوێت واتا ئەو پرۆژەیە خراوەتە نێو گەشەیەکی‬ ‫بەردەوام و بەمانایەکی گشتگیرتر واتا لە چوارچێوەی بوونی ستراتیژیەتدا ئەم پرۆژەیە‬ ‫جێبەجێ کراوە لەبەرئەوەی ئەو پرۆژانەی کە لەچوارچێوەی گەشەی بەردەوامدا کاردەکەن‬ ‫و خزمەت بە کۆمەڵگا دەگەیەنن خاوەن ستراتیژیەتن و پالنی درێژخایەنیان ھەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەم جۆرانەی پرۆژە واڵت پێیانەوە ئاوەدان دەبێتەوە‪ ،‬کۆمەڵگا پیانەوە خۆشگوزەران‬ ‫دەبێت‪ ،‬نەوەی داھاتوو لێی سوودمەند دەبێت‪ ،‬لەم سەردەمە ئاڵۆزەی ژیاندا ئەگەر واڵت‬ ‫لەرێگەی بەکردارکردنی بیرۆکە بەتواناو گەورەکانەوە ئاراستەی کارکردنی بە ئاراستەی‬ ‫گەشەی بەردەوامدا بێت‪ ،‬ئەوا دەتوانرێت ھیوایەکی زۆر بۆ ژیان و پێشکەوتن لە واڵتدا‬ ‫بنیات بنرێت‪ ،‬بەاڵم بەپێچەوانەوە ئەگەر ئاراستەی کارکردن بەم ئاراستەیە نەبێت و‬ ‫لەریگەی پرۆژەی بێھێز و کورت مەودا و کاتیەوە تواناکان بخرێتەگەڕ و کات خەرج‬ ‫بکرێت ئەوا بەھیچ شێوەیەک ناتوانرێت ھیوا گەورەکان بنیات بنرێن‪ .‬کات زۆر خێرا‬ ‫دەڕوات و جێبەجێکردنی کارو پرۆژەکان خێرا نەبن پێڕاناگەن و بە ئەنجام ناگەن‪.‬‬ ‫ئەگەر واڵتێک کە خاوەن رووبەرێکی زۆرو فراوانی زەوی کشتوکاڵی بەبەرەکەت بێت زۆر‬ ‫مەخابن شەوورۆژ نەخرێتە سەریەکتر بۆئەوەی بە چاکترین شێوە ئەم ھەلە نەقۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەگەر واڵتێک بە سەرچاوە بەکەڵک و گرنگە پیشەسازیەکان دەوڵەند بێت زۆر مەخابن‬ ‫شەوو رۆژ نەخرێتە سەریەک بۆئەوەی بە باشترین و زانسترین شێوە کار بۆ پرۆژە‬ ‫پیشەسازیەکان نەکرێت‪ ،‬ئەگەر واڵتێک دەستی کاری زۆری ھەبێت زۆر مەخابن دەسەاڵتی‬ ‫ئەم واڵتە ئەم دەستی کارانە بە جوانترین شێوە نەخاتە کار‪ ،‬ئەگەر واڵتێک بە پەترۆڵ‬ ‫دەوڵەمەند بێت زۆر مەخابن بەباشترین شێوە وەبەرھێنانی تێدا نەکرێت ئیتر‪ ...‬ھتد‪.‬‬ ‫ھەروەک چۆن ئەو کەسانەی نەیانویست لە چاو زۆربەی خەڵکی دەوروبەریاندا نەزانتر‬ ‫بن و زانا دەرچوون‪ ،‬بەھەمان شێوە ئەو واڵتانەی کە نەیانویست لە واڵتانی دەوروبەریان‬ ‫کەمترو نزمتر دەربچن بوون بە واڵتانی بەھێز و تواناو دەوڵەمەند و پێشکەوتوو و خاوەن‬ ‫بڕیاری گرنگ‪ .‬بەپێچەوانەوەش ئەو واڵتانەی کە خۆیان بە بێسەروەبەرترین واڵتانی‬ ‫جیھان بەراورد دەکەن بێگومان ئەوا واڵتی زۆر بێسەروبەریان لێدەردەچێت و نەک‬ ‫ناتوانن بەرەو ئاراستەی گەشەی بەردەوام ئاراستەبگرن‪ ،‬بەڵکو لەم واڵتانەدا‪ ،‬کات بێ‬ ‫ھەوڵدان بۆ دروستکردنی ژێرخان بەڕێ دەکرێت و ئیدارە دەکرێت‪ ،‬ھەندێک کاری گرنگ‬ ‫لە بوژاندنەوەی واڵت و بەئاراستەبردنی گەشەی بەردەوام زیاتر پێویستی بە بیری گەورە‬ ‫و کاریگەر ھەیە نەک تەنھا بوونی سەرمایەی زۆر‪ .‬کە ھەندێک جاران ئەمە وادەکات‬ ‫کە بڵێین بۆ بەرێوەبردنی واڵت بیری گەورە زۆر باشترە لە بوونی سەرمایەو بودجەی‬ ‫گەورەو بێ ھەبوونی مێشکێکی گەورە‪ .‬بۆ سەلماندنی ئەم تێڕوانینە با ئاوڕ لەو واڵتانەی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪111‬‬

‫پێشکەوتووی جیھان بدەینەوە کە خاوەن بیرو ھۆشە گەورەو داھێنەرەکان بە ماوەیەکی‬ ‫زەمەنی کورت توانیان بەرەو لوتکەی پێشکەوتنیان ببەن و ئاکامەکەشی حەسانەوەی‬ ‫ھاواڵتیەکانیانن و بوونی دوارۆژێکی روناک بۆ نەوەکانی داھاتویان‪ .‬پالنە کورت خایەنەکان‬ ‫بێ ستراتیژیەتن و واڵت بە داڕشتنی پالنی کورت بەڕێوە ناچێت‪.‬‬ ‫دوا بە دوای ئەوەی کە تەکنەلۆژیا پێشکەوتنی گەورەی بەخۆیەوە بینی و ئەم‬ ‫پێشکەوتنە خێراو پڕ گرنگەی ژیانی مۆدێرن گشت الیەنێکی ژیانی مرۆڤایەتی گرتەوە‬ ‫ئیتر سێ ئاست لە واڵتانی جیھاندا دەرکەوت کە لەم سەردەمەی ئێستادا لەسەر‬ ‫بنچینەی بە ئاراستەگرتنی گەشەی بەردەوام واڵتان بۆ سێ ئاست دابەش بووینە‪،‬‬ ‫ئاستی یەکەمیان بریتیین لە واڵتانی پێشکەوتووی تەکنۆلۆژیا و ئابووری و ئەم واڵتانە‬ ‫کە ژمارەیان زۆرە کارکردنی بەردەوامی چەند ساڵی رابدوو وایانی لێکرد کە ببنە خاوەن‬ ‫ژێرخانێکی زۆر پتەو‪ ،‬ھەروەھا ئاستی دووەمی واڵتان ئەو واڵتانەن کە لە گەشەکردندان‬ ‫و تێیاندا وردە وردە کار بۆ ژێرخانێکی باش دەکرێت و کلتوری کارکردنی بەردەوام و‬ ‫تێپەراندنی کلتوری بێئاگایی لە دونیای دەرەوە لە خەسڵەتەکانی ئەو واڵتانەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئاستی سێیەم ئەو واڵتانەن کە کلتوری قسکردنی زۆری بێ کردارو ھەوڵنەدان بۆ بنیاتنانی‬ ‫ژێرخانێکی پتەوی ئابووری و زانستی لە خەسڵەتەکانی ئەو واڵتانەن‪ ،‬ئەم جۆرە واڵتانە‬ ‫وەک ئەو مرۆڤە وان کە توشی شێرپەنجە بووبێت و چارەسەریشی ئەستەم بێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەم جۆرە واڵتانە بریتیین لە جەستەیەکی نەخۆش و بێ چارەسەری بنەڕەتی‪ .‬کێشە‬ ‫لەوەدایە کە لەنێو ھەر کۆمەڵگایەکدا ئەگەر گوتاری بێ کردار بەردەوام دووبارەبونەوەی‬ ‫بەخۆیەوە بینی ئەوا کاردەگاتە ئەوەی کە ئەم حاڵەتە نائاساییە ببێتە کولتوری بیرو‬ ‫ھزری بەشێکی زۆری تاکەکانی ئەم کۆمەڵگایە‪ ،‬ئیتر قۆناخێکی زۆر ترسناک دێتە پێش‬ ‫ئەویش بریتییە لە باوەڕ بەخۆنەبوون لە ھەنگاوە کردەییەکان‪.‬‬ ‫گەشەی بەردەوام (‪ ،)sustainability development‬کە لە سەرەتادا‬ ‫تیشکمان خستبووەسەر‪ ،‬ھەروەک ماناکەی لە ناوەکەیەوە زۆر بە رووی دیارە‪...‬‬ ‫واتا بەردەوامبوون لە گەشە و نەوەستان و نەگەرانەوە بۆ دواوەو بەخشینی خزمەتی‬ ‫بەردەوام‪ ،‬کە جێبەجێکردنی ئەمە بەرلەوەی سەرمایەی بۆ خەرج بکرێت بیرێکی زۆر‬ ‫گەورەی دەوێت کە بیخاتە کار‪.‬‬ ‫ئەگەر بە وردی لە بابەتی دۆخی ئێستای جیھان لە رووی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی واڵتان‬ ‫و کاریگەرێتی مەترسی کێشەی ئابووری و سیاسی و کۆمەاڵیەتی و مەترسی ژینگەیی‬ ‫بەسەر کۆمەڵگاکان و واڵتاندا بڕوانین و زۆر باش ئەم بابەتە بخوێنینەوەو ھەرسی بکەین‬ ‫و لێکدانەوەیەکی زانستیانە و تێروتەسەلی بۆ بکەین‪ ،‬ئەوا بەروونی و ئاشکرایی بۆمان‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪112‬‬

‫‪16‬‬

‫دەردەکەوێت کە ھەندێک لە کۆمەڵگاکان لەنێو ھەندێک واڵتانی جیھاندا ئاراستەی‬ ‫ژیانیان بەرەو بەختەوەری زیاتر ئاراستەکراوە‪ ،‬لەبەرامبەردا ھەندێک لە کۆمەڵگاکانی‬ ‫جیھان لەنێو ھەندێک واڵتاندا ئاراستەی ژیانیان بەرەو نەھامەتی و ماڵوێرانی زیاتر‬ ‫ئاراستەکراوە‪ ...‬بەاڵم ئایا بۆ ؟‬ ‫وەاڵم‪ ...‬لەبەرئەوەی لەم سەردەمە خێرایەی ئێستادا ئەگەر واڵت بەرەو گەشەی بەردەوام‬ ‫ھەنگاو نەنێت و ئیدارە نەکرێت و ستراتیژیەتێکی بەتواناو خێرای بۆ دانەڕێژرێت ئەوا‬ ‫ژیانی کۆمەڵگای ئەو شوێنە ژیانێکی پچڕ پچڕیان دەبێت لەبەرئەوەی پالنی بەرێوەبردنیان‬ ‫پالنی زۆر کورت خایەنن و ئەوەش بە کەڵکی ژیانی ئێستادا نایێت‪ .‬لە ھەندێک لە واڵتانی‬ ‫جیھان لەگەڵ ئەوەی کە بڕە پارەیەکی زۆر جوڵەی تێدا دەکرێت‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ئیدارەکردنێکی خراپ تێیدا جێبەجێ دەکرێت و لەم شوێنانەی کە ئەم ئێدارە خراپانەیان‬ ‫تێدا جێبەجێ دەکرێت کاری پرۆژە کاریگەر و ستراتیژیەکان دوا دەخرێت و کارە‬ ‫ناگرنگەکان دەخرێنە لەپێشینەی کارە ئەنجامدراوەکان و جێبەجێ دەکرێن‪ .‬سەرەڕای‬ ‫ئەوەش کارو پرۆژە جێبەجێکراوەکان بەشێوەیەکی پڕ کەموکوڕی ئەنجام دەدرێن و‬ ‫دەبێ پرۆژە جێبەجێکراوەکان ماوە ماوە کاری چاکردنەوەیان (‪)maintenance‬‬ ‫بۆ ئەنجام بدرێت لەپێناو ئەوەی بۆ ماوەیەکی دیکەی زۆر کورت لەکارکردندا بەردەوام‬ ‫بێت کە ئەو پینەو پەڕۆکردنەیەش پێشکەوتنی لێیەوە نایەتەدی‪ .‬کەواتە ناتوانرێت‬ ‫بەم جۆرە پرۆژانە خزمەتی بەردەوامی خەڵکی واڵت بکرێت و بەم شێوەیە ئەگەر‬ ‫ژیان و خزمەتگوزاری بۆ ماوەیەکی کورت نیمچە پێشکەوتنێک بەخۆیەوە ببینێت ئەوا‬ ‫لەماوەی دواتردا ماوەیەکی درێژتر ئاستی ژیان و خزمەتگوزاریەکانی خەڵک بەرەو‬ ‫دواوە دەگەڕێتەوە کە ئەم حاڵەتە بەردەوام لە دووبارە بونەوەدایە واتا لەدوای ھەر‬ ‫دروستکردنێکی بچوک روخانێک دێتەدی و بەوەش گەشەی پڕۆژەکان بەردەوام نابن و‬ ‫دەوەستن و دووبارە بەکاردەخرێنەوە جارێکی دی دەوەستن و دووبارە بەکار دەخرێنەوە و‬ ‫ئەو حاڵەتە بەردەوام دەبێت و بەم شێوەیە ئیدارەکردنی واڵت بەردەوام دەبێت و ئەوەش‬ ‫بەشێوەیەکی راستەوخۆو ناراستەوخۆ کاریگەری تەواوی لەسەر بارودۆخی کۆمەاڵیەتیدا‬ ‫دەبێت و ئیتر بەرەوپێشڤەچوونی کۆمەڵگا زۆر سست دەبێت و بە کەڵەکەبوونی ئەم‬ ‫حاڵەت و سیاسەت و بەڕێوەبردن و کەموکورتیە بەردەوامیە واڵت زۆر لەگەشەی بەردەوام‬ ‫دوور دەکەوێتەوەو ئەوەی دێتەدی لەوانەیە بگاتە حاڵەتی سڕبوونی دەوڵەت کە ئەوەش‬ ‫حاڵەتێکی زۆر نائاسایی پڕ خەتەرناکە بۆ ژیانی نەوەکانی داھاتوو‪ ،‬ئەو وێنایەی کە‬ ‫پێشانماندا لە باشترین حاڵەتیدا دەوڵەتێکی گەشەکردووی نابەردەوامی لێیەوە دێتەدی‪،‬‬ ‫واتا دروستبوونی واڵتێکی الواز‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪113‬‬

‫بۆئەوەی واڵت بچێتە نێو ئاستی گەشەیەکی بەردەوام و لە پێشکەوتنە خێراکانی جیھاندا‬ ‫دابڕاو نەبێت و بەشدار بێت‪ ،‬ئەوا دەبێ ئەقڵ و مێشکە گەورەکانی خاوەن داھێنان نەک‬ ‫فەرامۆش نەکرێن‪ ،‬بەڵکو گرنگیەکی لەرادەبەریان پێبدرێت‪ .‬واتا بە کورتیەکەی دەبێ‬ ‫زانست پێشەوایەتی واڵت و خەڵکەکەی بکات و ئەو واڵتانەی کە ئێستا لە ئاستە زۆر‬ ‫پێشکەوتووەکانی جیھاندا شوێنگەیان ھەیە‪ ،‬ئەوانە ئەو واڵتانەن کە بەرێوبەرانیان وایان‬ ‫کرد زانست ببێتە پێشەوای واڵت و زانست و لۆجیک رێ پیشاندەری خەڵکی واڵت بێت‪.‬‬ ‫سیستمی فێرکردنی بەھێز‪ ...‬توانستی گەیشتن بە بوارە جیاوازەکان زیاد دەکات و‬ ‫باری تەندروستی باش دەکات‪ ،‬ھەروەھا کۆمەڵگایەکی بەھێز و توانا بەرھەم دێنێت‪،‬‬ ‫لە ھەمان کاتدا گەشەی ئابووری بەھێز و خێرا دەکات و ھەروەھا فێرکردن ئەو توانا‬ ‫داھێنانەییانە زیاد دەکات کە خەڵکی واڵت پێویستیان پێیەتی لەپێناو وەدەستھێنانی‬ ‫بارێکی ئابووری گەشەی بەردەوامی تازە‪ ،‬بەجۆرێک لە بوارەکانی وەک وزەی نوێ بوەوە‬ ‫و کشتوکاڵی زیرەک و دووبارە بنیاتنانەوەی دارستان و دیزاینکردنی شارەکان ھەروەھا‬ ‫بەرێوەبردنێکی راست و لۆجیکیانەی سیستمی ژینگەی تەندروستی‪ .‬‬ ‫پێویستە خوێندنگا وەک ناوەندێکی فێرکردن بەشێوەیەکی تەقلیدی بەرێوە نەبردرێت‪،‬‬ ‫بەڵکو دەبێ بکرێتە تاقیگەیەکی فێرکردن و ئەو خوێندکارانەی لێی دەردەچن شارەزا‬ ‫بن بە زانستی ئەو پسپۆڕێتیەی کە لێی دەخوێنن‪ .‬‬ ‫بۆ بنیاتنانی گەشەی بەردەوام واتا بۆ تێپەڕاندنی واڵت لە سیستمی ژیانێکی تەقلیدی و‬ ‫پرۆژە کورت خایەنەکاندا بۆ سیستمی پرۆژە درێژخایەن و ستراتیژیەکان ئەوا پێویستە‬ ‫لەچەندین رێگەوە حکومەتی واڵت ھەوڵی باشکردنی سیستمی ئابووری بدات بەشێوەیەک‬ ‫کە داھاتی تاک باش بێت واتا ھەوڵدانی جدی و ئازایانە بۆ نەھێشتنی ھەژاری‪ .‬کە لەم‬ ‫رێگەیەوە ئەوەی لە یەکەم خاڵدا دێتەدی بریتییە لە توانای بەشداری کردنی گشت‬ ‫مندااڵن لە قۆناخەکانی خوێندندا بەشێوەیەک کە بەدەستھێنانی پسپۆڕێتی لە یەکەم‬ ‫ستراتیژیەتەکانی دەسەاڵتی واڵتدا بێت‪ .‬‬ ‫گرنگیدان بە پسپۆڕێتی خاڵی دەسپێکی سەرەتایی دەستکردن بە جوڵەی پەرەسەندنی‬ ‫واڵتە لە چوارچێوەی گەشەی بەردەوامی واڵتدا بە گشت تەوەرەکانی بەرێوەبردنیەوە‪.‬‬ ‫بۆ بابەتەکانی بەرێوەبردنی ژیان حکومەت واتا دامەزراوەی بەرێوەبردنی واڵت دەبێ‬ ‫بریتیی بێ لە مامۆستا بۆ تاکەکانی نێو کۆمەڵگا‪ ،‬واتا ئەوە دامەزراوەی حکومەتە کە‬ ‫دەبێ و ئەرکە لەسەر شانی کە خەڵکی واڵتەکەی فێری یاسا بکات و رۆڵەی واڵتەکەی‬ ‫ھانی فێربوونی زانست و زانیاری بدات و بەردەوام لە ھەوڵی ئەوەدابێت کە تاکەکانی‬ ‫واڵت لە خۆشترین باری گوزەرانیدا بن و نەوەکان خەونی گەورەیان ھەبێت و بۆیان‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪114‬‬

‫‪16‬‬

‫بێتەدی‪ .‬کاتێ کە خۆشیەکانی ژیان فەراھەم بێت و دەرگای پێشکەوتنە یەک لەدوای‬ ‫یەکەکان وااڵ بێت و زوو بە زوو ئەنجامەکانی بکەوێتە نێو ژیانی خەڵکی واڵت و ھیواکان‬ ‫زۆر بن و حکومەت مامۆستای ھاواڵتی بێت بەوەی کە زۆربەی زاناو بیرمەند و شارەزا‬ ‫و پسپۆڕ و لێھاتووەکان لە بڕیاری حکومەتدا بەشداربن‪ ،‬ئەوا ژیان بریتیی دەبێ لە‬ ‫بەشێک لە بەھەشت و ھاواڵتیانی واڵت وا سەیری ژیان دەکەن و خەڵکانی دەرەوەی ئەم‬ ‫واڵتەش حیسابی بەشێک لە بەھەشت بۆ ئەم واڵتە دەکەن‪ .‬کە لە راستیدا ھەندێک لە‬ ‫واڵتانی جیھان گەیشتونەتە ئەو ئاستە و بە بەراوردکردنیان بە واڵتە بێ سەروبەر و‬ ‫وێرانکراوەکان وەک بەھەشت وان‪ .‬‬ ‫گەیشتنی پرۆژەکانی واڵت بە گەشەی بەردەوام پرۆسەیەکی زۆر درێژخایەنە و ئەو‬ ‫واڵتانەی کە پرۆژەکانی بەرێوەبردنی خزمەتگوزارەیەکان تێیاندا پرۆژەی ستراتیژی و‬ ‫درێژخایەنن و لە گەشەیەکی بەردەوامدان کاروانێکی دوورو درێژ و پڕ مەعریفەیان‬ ‫بەرێکردووە تا بەم ئەنجامە گەیشتوون‪ .‬بۆ نموونە وەک واڵتانی ئوروپای رۆژئاوا و‬ ‫ئەمریکای باکوور و زۆر شوێنانی تری جیھان‪ ،‬بەاڵم ھەندێک لە واڵتان کە کۆریای باشوور‬ ‫باشترین نموونەیانە کاتێکی کەمیان ویست تا گەیشتن بەو واڵتەی کە لە ریزی پێشەوەی‬ ‫واڵتە ھەرە پێشکەوتووەکانی جیھانە لە رووی تەکنەلۆژیا و سیستەمی بەرێکردنی‬ ‫ژیان و سیستمی گواستنەوەو ژینگە و کۆمپانیاکان و پەیوەندیەکانی دەرەوەو‪ ...‬ھتد‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی لەم واڵتەدا بەشێوەیەکی گشتی وا ھەستیان کرد کە بەشێوەیەکی زۆر خێرا‬ ‫پێویستیان بە گۆڕاندنی سەرلەبەری ژیانیانە لە نەھامەتیەوە بۆ سەرکەوتن و پێشکەوتن‬ ‫و خۆشگوزەرانی درێژخایەن‪ ،‬ئەوان ھەوڵیاندا پێش لە ئاستی پێشکەوتووی واڵتانی‬ ‫پێشکەوتودا بگرنەوە‪ .‬بۆیە ئەم واڵتە ھەردەم ھەوڵی ئەوەدەدات کە خۆی لە پلە یەکی‬ ‫جیھانیدا ببینێتەوە‪ .‬خەڵکانی خەم خۆری ئەم واڵتە ھەستیان بەوەکرد کە پێویستە‬ ‫بەشێکی خەوتنیان بۆ کارکردن بگۆڕن و لە کارکردنی بەردەوامیاندا ھەر بەردەوام بن و‬ ‫نەوەکانیان فێری ئەم رەفتارە دروستە بکەن‪ .‬بۆئەوەی ئەوان چاویان لە دەستی ھاوکاری‬ ‫واڵتانی دیکەدا نەبێت بەڵکو واڵتانی دیکە داوای ھاوکاری لەوان بکەن‪ .‬بە کورتیەکەی‬ ‫ئەوەی لە کۆریای باشووردا روویدا واتا پێشکەوتنە تەکنۆلۆژیا ئابووریە مەعریفیەکە لە‬ ‫راستیدا بریتیی بوو «بێزاربوون لە نەھامەتی و کەموکوڕی»‪ .‬کاتێ کە تۆ لە نوستن‬ ‫بێزاربویت ئەوا ھەوڵدەدەیت لەسەر پێ بوەستیت‪ ،‬کاتێ کە لە بێ کاری بێزاربوویت‬ ‫ئەوا ھەوڵدەدەیت کارێک بدۆزیتەوە‪ ،‬کاتێک کە لە قسەکردن بێزاربوویت ھەوڵدەدەیت‬ ‫بێ دەنگی ھەڵبژێریت‪.‬‬ ‫ھەندێک لە واڵتانیش لە رێگەی ھاتنەدی گەشەی بەردەوامدان‪ ،‬ئەوەش ھەستێکی زۆر‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪115‬‬

‫خۆشە بۆ ھاواڵتیەکانی کە تەئکید بن لەوەی لە داھاتوودا بەتایبەت نەوەکانیان بەرەورووی‬ ‫رۆژگاری پێشکەوتن و خۆشگوزەرانی دەبنەوە‪ .‬‬ ‫گەشەی بەردەوام بەالنی کەم ئەم سێ بوارە دەگرێتەخۆ‪:‬‬ ‫‪ .١‬ئابـــــــووری‬ ‫‪ .٢‬ژینگەیـــی‬ ‫‪ .٣‬کۆمەاڵیەتی رۆشەنبیری‬ ‫کە دەتوانرێ پێناسەی گەشەی بەردەوام بە تەنیایی بەپێی ھەریەکێک لەم بوارانە‬ ‫پێناسە بکرێت‪ ،‬بەاڵم دەبێ ئەوە بزانین کە لە بنچینەدا پێناسەی گەشەی بەردەوام‬ ‫گرێدراوی نێوان ھەرسێ تەوەرەکەیە‪ .‬کە ئامانجی گەشەی بەردەوامی کۆمەاڵیەتی‬ ‫بوونی کاریگەرێتیە لەسەر پێشکەوتنی خەڵک و کۆمەڵگا بەرێگەیەک کە دادپەروەری‬ ‫کۆمەاڵیەتی و باشکردنی باری گوزەران و تەندروستی لێیەوە بێتەدی‪ .‬کەچی لە گەشەی‬ ‫ژینگەییدا ئامانجە سەرەکیەکە بریتییە لە پاراستنی ژینگە و سامانە سروشتیەکان‪،‬‬ ‫ھەروەھا تەوەری گرنگیدان بە گەشەی بەردەوامی ئابووری پەرەسەندنی ژێرخانی ئابووری‬ ‫دەگرێتەوە ئەمە لەرێگەی بوونی بەرێوەبردنێکی بەتوانا و پرۆفیشنااڵنەی سامانی‬ ‫سروشتی و کۆمەاڵیەتی‪ .‬‬ ‫لەبارەی کۆمەڵگاوە ئەگەر پێناسەی پێگەیشتن بکەین ئەوا بریتییە لەو قۆناخەی کە‬ ‫کۆمەڵگا لە باری ھەژاری و بێ دەرامەتی و دواکەوتویی و نەخوێندەواریەوە دەگۆڕێت‬ ‫بۆ کۆمەڵگایەکی ھەبوو و دەوڵەمەند و خۆشگوزەران و خوێندەوار‪ ،‬ئەگەر نموونەی‬ ‫کۆریای باشوور وەربگرین‪ ،‬ئەوەی دەیبینین ئەوەیە کە کۆمەڵگای کۆریای باشوور‬ ‫توانی لە ھەژارترین کۆمەڵگای کشتوکاڵیەوە لە سااڵنی شەستەکاندا توانی لە ماوەی‬ ‫نزیکەی سێ دەیەدا بۆ کۆمەڵگایەکی دەوڵەمەندی خۆشگوزەران بگۆڕێت‪ .‬ئەوەش‬ ‫لەوەوە دەستپێکرد بڕوایان وابوو کە بەشێکی گەورەی گەشەی بەردەوام بریتییە لە‬ ‫بەدیھێنانی خۆشگوزەرانی بۆ تاکەکانی کۆمەڵگا‪ .‬بۆیە بەدیھێنانە یەک لەدوای یەکە‬ ‫سەرکەوتووەکانی کە کۆریای باشوور لە کاروانی گەشەپێداندا لەسەر ئاستەکانی ئابووری‬ ‫و رامیاری و کۆمەاڵیەتی و رۆشەنبیریەوە بەدەستیان ھێنا‪ ،‬ئەوە سەرەڕای زیادبوون و‬ ‫بەرفراوانبوونی چاالکی و بەشداربوونە جیھانیەکانیان‪ .‬‬ ‫وا لە خوارەوە لە گرنگترین ئامانجەکانی گەشەی بەردەوام کە کاریگەری راستەوخۆی‬ ‫لەسەر بارودۆخی گوزەراندا ھەبێت دەخەینەروو‪:‬‬ ‫دەبێ ئامانجی گەشەی ئابووری بەدیھێنانی بڕی پێویستی ئاوو بەرزکردنەوەی توانستی‬ ‫بەکاربردنی ئاو لە گەشەی کشتوکاڵی و پیشەسازی و ژیانی شارستانیەتی شار و گونددا‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪116‬‬

‫‪16‬‬

‫بێت‪ .‬ھەروەھا ئامانجی گەشەی بەردەوامی کۆمەاڵیەتی دابینکردنی وەدەستھێنانی ئاو‬ ‫بۆ بەکاربردنی ماڵەوەو کشتوکاڵی بچوک کە زۆربەیان ھەژارن‪ .‬ھەروەھا ئامانجی گەشەی‬ ‫بەردەوامی ژینگەیی بەدیھێنانی پاراستنی تەواوی سەرچاوەکانی ئاو بەتایبەت ئاوی نێو‬ ‫چینەکانی زەوی و سیستمی ئیکۆلۆژیە‪.‬‬ ‫دەمێکە ئاڵۆزیەکانی ژیان وایانکردووە کە دەبێ ژیانی مرۆڤەکان بە گەشەی بەردەوامەوە‬ ‫چوارچێوە بدرێت و بەمەش دەبێ بەشێوەیەگی زۆر باش کەڵک لەو تەکنەلۆژیایە‬ ‫وەربگیرێت کە لەبەردەستدایە بۆ گەشەی بەردەوام و پالنە درێژخایەنەکان و پالنە‬ ‫سەرکەوتووەکاندا بەکار بھێنرێن‪.‬‬ ‫ بوونی وزەی کارەبا بۆ روناکردنەوەو گەرمکردنەوەو ساردکردنەوەو بەرھەمھێنان و‪..‬‬‫ھتد‪ .‬بەشێوەیەکی ھەردەمی و ئاشنابوونی مرۆڤەکان بە ھەبوونی کارەبای ھەردەمی لە‬ ‫پێویستیە یەکەمینەکانی ژیانە‪ ،‬کەچـــی‪ ...‬کێشە کەوتنە نێو ئەم پێویستیە کێشەیەکی‬ ‫ئەوتۆ دێنێتەدی کە ئیتر گەشەی بەردەوام دەبێتە خەیاڵ و مرۆڤە بێ کارەباکان (ئەو‬ ‫کەسانەی کە کارەبای بەردەوامیان نیە) دەکەونە نێو گێژاوی بەرەودواوە گەڕانەوە و‬ ‫دوچاری مەینەتی دەبنەوە‪.‬‬ ‫ بەھەمان شێوە ئەو کۆمەڵگایەی کە لەم سەردەمە زۆر بەکارھێنەرەدا لە ژیانیاندا‬‫چارەسەرکردن و دووبارە بەکارھێنانەوەی زبڵ و پاشماوەکانیان نیە یان بە مانایەکی‬ ‫راستتر ئەو کۆمەڵگایانەی کە بەشێکی زۆری پانتایی خاکەکەیان بووەتە زبڵدان ئەوا‬ ‫دووری نێوان ئەوان و گەشەی بەردەوام زۆر زۆرە‪.‬‬ ‫ ھەروەھا ئەو کۆمەڵگایانەی کە کێشەی ئاوی خواردنەوەیان ھەیە و ئینجا ئەگەر‬‫نەبوونی ئاو بێت یان پیسبوونی یاخود کارگێڕی کردنێکی خەراپی ئاو بێت گرنگ‬ ‫ئەوەیە ئەو کۆمەڵگایە لە یەکەم سەرچاوەی ئاو بێ بەشە‪ ،‬کەواتە لەم حاڵەتەدا کارێکی‬ ‫ئەستەمە بتواندرێ کە ژیانی ئەم کۆمەڵگایە بخرێتە نێو گەشەی بەردەوام‪.‬‬ ‫ لە حاڵەتێکدا فەراھەم نەبوونی خزمەتگوزاریەکی باش و پێویست لە سێکتەری‬‫تەندروستیدا کە ببێتە ھۆکاری بنەبڕکردنی ھەندێک لە نەخۆشیەکان لەنێو ئەو‬ ‫کۆمەڵگایەدا ھەروەھا نەبوونی چارەسەری بەردەوام و پێشکەش نەکردنی خزمەتگوزاری‬ ‫تەندروستی بەشێوەیەکی بەردەوام بۆ تاکەکانی کۆمەڵگا لە شار و دیھاتەکاندا واتا‬ ‫وەستانی بەشێکی گرنگی ژیان لەنێو ئەو کۆمەڵگایەدا‪.‬‬ ‫ بوونی دامەزراوەیەک یان وەزارەتێکی فێرکردنی الواز و بێ ھێز دوور لە ئاستە‬‫پێویستەکەی کە پێویستە لە حەقیقەتدا ھەیبێت شکست بە بواری فێرکردندا دێنێت و‬ ‫ئەو کاریگەرێتیە نێگەتیڤیەش واڵت بەرەو داڕوخان دەبات و بەمەش فێرخوازانی واڵت‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪117‬‬

‫دوچاری کێشەی گەورە دەبنەوە تا دەگاتە ئەو رادەیەی کە فێرخوازان لە دوارۆژی‬ ‫خۆیاندا گومانی زۆریان ھەبێت و باوەڕیان بە دامەزراوەی فێرکردنی واڵتەکەیان نەبێت‪،‬‬ ‫کە زۆر بەپێچەوانەوە دەبێ کەرتی فێرکردنی واڵت لە گەشەیەکی بەردەوامی بەتوانادا‬ ‫بێت‪ .‬‬ ‫ نەبوونی توانای دەستیشانکردنی نوخبەی ئەکادیمی و کەسە بەتواناکانی بواری زانست‬‫و ھۆکارەکانی بەرەو پێشەوەبردنی تەکنەلۆژیا و نەبوونی دامەزراوەیەک یاخود چەندین‬ ‫دامەزراوەی زانستی پرۆفیشناڵ بەتایبەت لە سەردەمی ئێستای پێشکەوتنە خێراکاندا کە‬ ‫ببێتە سەرچاوەیەکی گەورەی گرتنەخۆی کەسە ئەکادیمیەکان و خوێندکارانی زانست و‬ ‫داھێنەران و بەھرەمەندان‪ ،‬کە ئامانجەکەی ھاتنەدی مرۆڤە بلیمەتەکانە‪ ،‬واتای نەبوونی‬ ‫سەرچاوەی مەعریفە و ھەبوونی ئەلتەرناتیڤێکی تر کە پێچەوانەی ئەم سەرچاوە گرنگە‬ ‫واتا خەوتنی کۆمەڵگا یاخود خەواندنی کۆمەڵگا و بوونی پانتاییەکی ئێجگار زۆر لەنێوان‬ ‫کۆمەڵگایەکی پێشکەوتوو و ھۆشیار لەگەڵ ئەم کۆمەڵگا خەوێندراوە‪ .‬‬ ‫ ھەروەھا لەبارەی ژینگەوە‪ ...‬لە ھەر واڵتێکدا نەبوونی ستراتیژیەتی بوژاندنەوەو پاراستنی‬‫ژینگە و سروشت و نەبوونی پالنی درێژخایەنی ژینگەیی و لەپاڵ ئەوەشدا پێنەگەیاندنی‬ ‫ژمارەیەکی زۆری ژینگە دۆستان لەنێو ئەو کۆمەڵگایەدا‪ ،‬واتا لە حاڵەتی مەیسەر نەکردنی‬ ‫ژینگەیەکی لەبار بۆ تەندروستیەکی لەبارو دەروونێکی ئارام و جیاکردنەوەی زبڵخانە لە‬ ‫شوێنگەی ژیان و کارنەکردن بۆ دابینکردنی ژینگەیەکی سروشتی و دەروونێکی لەبار بۆ‬ ‫پێگەیاندنی مندااڵنی ساوا و بە گەورەبونیان لەنێو ژینگەیەکی لەبار بۆ ژیانێکی ئاسوودە‬ ‫و بەبەرھەم و داھێنەر‪ .‬‬ ‫ھەریەک لەو نموونانەی کە ئاماژەمان پێیان کرد و بە چەندین کەموکوڕی دیکەی ژیان‬ ‫خۆی لە خۆیدا بەرھەمی بێ پالنی و نەبوونی ھێڵکاری و نەخشەی گەشەی بەردەوامن‪.‬‬ ‫ئێمە دەبینین کە شانۆی کردارەکانی گەشەی بەردەوام ژینگەیە بە گشت پێکھاتەکانیەوە‬ ‫لە مرۆڤـــ و رووەک و زیندەوەرو نازیندوو و ھەوا و سەرچاوە نوێبووەوەکان و نا‬ ‫نوێبووەوەکان‪ .‬ئێمە دەزانین کە زۆربەی ئەم سامانانە بریتیین لە سامانی نوێنەبووەوە‬ ‫بەو مانایەی کە رۆژ دوای رۆژ روولەکەمی دەکەن بەتایبەت بابەتی وزە کە بڕی وزەی‬ ‫پێویست لەھەر رۆژێکدا چەند جارێک بەرامبەرە بەبەراورد لەگەڵ رۆژی پێشتردا‪.‬‬ ‫شۆڕشی پیشەسازی کاریگەریەکی گەورەی لە بەرزکردنەوەی داواکاری لەسەر وزە و‬ ‫مادە خامەکاندا ھەبووە‪ .‬بەرەوپێشچوونی پیشەسازی بووە ھۆی پیسبوونی ھەوا و بووە‬ ‫ھۆکاری رودانی ناھاوسەنگیەکی گەورە لە ھاوسەنگی رێژەی گازەکان لە بەرگەھەوای گۆی‬ ‫زەویدا بەوەش گۆی زەوی کەوتە بەرامبەر ھەڕەشەکردنی بەرزبونەوەی پلەی گەرمی‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪118‬‬

‫‪16‬‬

‫کە ئەوەش بووە ھۆی توانەوەی بڕێکی زۆری بەفر لەھەردوو جەمسەرەکانی باکوور و‬ ‫باشووری گۆی زەویدا و بەوەش ئاستی ئاوی دەریاو زەریاکان بەرزبۆوە کەوا ئەوەش‬ ‫بووەتە ھۆی ئەوەی رووبەرێکی گەورەی زەوی بکەوێتە ژێر کاریگەری ھێرشی داپۆشینی‬ ‫زەوی بە ئاو‪ ،‬کە لەبەرامبەر ئەوەشدا رێژەیەکی ئاوی خواردنەوە رێژەیەکی ئێجگار کەمە‪ .‬‬ ‫گەشەی بەردەوام – ‪ Sustainability Development‬چەند الیەنەیە‪ ،‬کە‬ ‫بەالنی کەم لە ‪ ٣‬الیەن پێکھاتووە‪ ،‬کە ئابووری‪ ،‬ژینگەیی و کۆمەاڵیەتی رۆشەنبیریە‪.‬‬ ‫کە دەتوانرێت پێناسەی گەشەی بەردەوام بەپێی ھەریەکێک لەم سێ تەوەرانەوە بکرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم گرنگە تێگەیشتنەکە بە دیاریکراوی پەیوەندی بەیەکەوە پەیوەستبوونی ھەرسێ‬ ‫الیەنەکە بگرێتەوە‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫گەشەی بەردەوامی کۆمەاڵیەتی ئامانجەکەی بوونی کاریگەرێتیەکەیەتی لەسەر‬ ‫بەرەوپێشەوەچوونی خەڵک و کۆمەڵگا بەشێوەیەک کە لەرێگەیەوە دادپەروەری بێتەدی‬ ‫ھەروەھا چاکردنی بارودۆخی ژیان و باری تەندروستی‪ .‬کەچی لە گەشەی بەردەوامی‬ ‫ژینگەییدا ئامانجی سەرەکی بریتییە لە پاراستنی ژینگە و سامانە سروشتیەکان‪ .‬کەچی‬ ‫تەوەری گرنگیدان بە گەشەی بەردەوامی ئابووری گرنگی بە پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری‬ ‫دەدات ئەمە سەڕای بوونی کارگێڕیەکی بەتوانای سامانە سروشتیەکان‪.‬‬ ‫لەرووی تیۆریەوە وادەزانرێ کە ئەم سێ تەوەرانەی گەشەی بەردەوام مونسەجیمن‬ ‫کەچی لە واقیعی پراکتیکیدا بەم شێوەیە نیە‪ ،‬ھەروەھا پرەنسیپی سەرەکیش لەنێوان‬ ‫ھەرسێ تەوەرەکەدا جیاوازن‪ ،‬کە لە گەشەی بەردەوامی ئابووریدا ھەبوونی توانست‬ ‫بریتییە لە پرەنسیپی سەرەکی‪ .‬کەچی دادپەروەری تەوەری سەرەکی گەشەی بەردەوامی‬ ‫کۆمەاڵیەتیە‪ ،‬ھەروەھا گەشەی بەردەوامی ژینگەیی تەئکید لەسەر توانای زەوی دەکاتەوە‬ ‫لەوەی کە تێیدایە و لە چۆنیەتی بەکاربردنی سامانە سروشتیەکان‪.‬‬ ‫ھەر یەکێک لە پێناسەکان تەئکید لە خەماڵندنی پێداویستیە مرۆڤایەتیەکان لە کاتی‬ ‫ئێستا و بۆ ئاییندە دەکاتەوە ھەروەھا چۆنیەتی پاراستنیان‪.‬‬ ‫بۆئەوەی پێناسە لێکجیاواز و کێبڕکێیەکانی گەشەی بەردەوام بە تەواوی بناسین‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئەوەی پێش ھەموو شتێک پێویستە ئەوەیە دان بەوەدابنێین کە خاڵی سەرەکی و‬ ‫دەستپێکردن بۆزۆربەی ئەدەبیاتەکانی «گەشەی بەردەوام» بەوە دەناسرێت کە پێی‬ ‫دەگوترێت دژبەیەکی ژینگەیی (‪ )Environmental Paradoxy‬لەبەرئەوەی بۆ‬ ‫زۆربەی گرنگیپێدەرانی گەشەی بەردەوام دژ بەیەکیەک ھەیە لەنێوان ئەوەی کە مرۆڤـــ‬ ‫داوای دەکات لە زەوی و لەبەرامبەردا ئەوەی زەوی لەتوانایدایە بێدات بە مرۆڤـــ‪.‬‬ ‫ھەروەھا بۆئەوەی پەرە بەو تێگەیشتنەی «گەشەی بەردەوام» بدرێت کە رێکەوتن‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪119‬‬

‫لەسەریدا دەکرێت‪ ،‬ئەوا دەبێ تێگەیشتنێکی ھاوبەش ھەبێت بۆ ئەو شتەی کە مەبەستە‬ ‫بەردەوامبوون بە گەشەکەی بدرێت‪ .‬ھەروەک تێبینیمان کرد کە لەم دیراسەکردنەدا بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە «گەشەی بەردەوام» فۆکەسی زۆر خراوەتە سەر مرۆڤــ و لەوەدا مرۆڤـــ‬ ‫بااڵدەست کراوە‪ ،‬واتا لە ئەدەبیاتی «گەشەی بەردەوام» تەرکیز خراوەتە سەر بەردەوام‬ ‫بوونی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی لەسەر زەویدا‪ ،‬بەاڵم کامە کۆمەڵگای مرۆڤایەتی ؟‬ ‫کە وەاڵمەکە بەپێی ریپۆڕتی برۆندتالند مەبەست لەو کۆمەڵگا مرۆڤایەتیەیە کە لەتوانایدایە‬ ‫پێداویستیەکانی وەدەست بێنێت‪ ،‬کەچی لەوانەیە بە رێگەی جیاواز لێکدانەوەو تێگەیشتن‬ ‫بۆ ئەم پێویستیانە بکرێت‪ .‬‬ ‫کە لە دواییدا دەتوانین بڵێین کە دیارترین کێشە لەم بوارەدا بریتییە لە چاالکی‬ ‫لەڕادەبەدەری مرۆڤەکانە بۆ بەکاربردنی سامانە سروشتیە ھەمەجۆرەکان لەبەرامبەر‬ ‫توانای دیاریکراوی سروشت بەرامبەر ئەو ھەموو چاالکیە زۆرە بێ وەستانەی‬ ‫مرۆڤەکان‪ .‬لەبەرئەوە لە چاکترین پێناسە کردەییە گونجاوەکان بۆ بەردەوامبوون ـــ‬ ‫‪ ،Sustainability‬لە بەئامانج گەیاندنی زۆرترین ڕادە لە توانستی ئابووری لە‬ ‫چاالکیەکانی مرۆڤـــ لە سنووری ئەوەی کامەی گونجاوە لە سامانە تازەبوەوەکان و‬ ‫لە ئیستیعاب کردنی توانستی زیندەگی سروشتی و بەستانەوەی بە پێداویستیەکانی‬ ‫نەوەی ئێستا و نەوەکانی داھاتوو‪ ،‬بە مەرجێک ئەو پێداویستیانە نەبنە ھۆی مەترسیەکی‬ ‫راستەوخۆ لەسەر کردارە سروشتی و مادی و کیمیایی و زیندەگیەکان‪ .‬بۆ گونجان لەگەڵ‬ ‫ئەم پێناسەیەدا پێویستە بەپێی ئەم سێ جۆرە لە ھاوسەنگی تەئکید لە چارەسەرکردنی‬ ‫کێشەی ژینگەییدا بکرێتەوە‪:‬‬ ‫ ھاوسەنگی لەنێوان شوێنەکاندا بەتایبەت لەنێوان باکوور و باشووردا‪.‬‬‫ ھاوسەنگی لەنێوان زیندەوەراندا‪.‬‬‫ ھاوسەنگی لەنێوان نەوەکاندا‪ .‬‬‫ئەوە دەگەیەنێ کە کار لەسەر سنووردانانی چاالکیە ھەمەجۆرەکانی مرۆڤەکان دابندرێت‬ ‫کە لە رێگەی ئەم سیاسەتەوە بتوانرێت پاڵەپەستۆی زۆر نەخرێتە سەر سروشتی زەوی‬ ‫یاخود بەمانایەکی دیکە پاڵەپەستۆیەکی زۆر نەخرێتە سەر بەشە ژیانی نەوەکانی‬ ‫داھاتوو‪ .‬ئینجا لەبەرئەوە پێویستە لەسەرمان کە کار بۆ بەردەوامی بکەین کە ئەوەیە‬ ‫باری ھاوسەنگی جیھانی لەنێوان پێداویستیەکانی مرۆڤەکان و پێداویستیە سروشتیەکان‪،‬‬ ‫کە لێرەدا پێویستە رەچاوی زۆربەی پێداویستیە سروشتیەکان بکەین کە جێبەجێکردنی‬ ‫ئەوە بابەتێکی یەکالکەرەوەیە بۆ مرۆڤـــ‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪120‬‬

‫‪16‬‬

‫گەشەی بەردەوام‪ :‬کرداری پەرەپێدانی زەوی و شارەکان و کۆمەڵگاکانە ھەروەھا کارە‬ ‫بازرگانیەکان بە مەرجی بەدەست خستنی پێداویستیەکانی ئێستا و بێ پشتگوێ خستنی‬ ‫توانستی نەوەکانی داھاتوو بۆ دەست خستنی پێداویستیەکانیان‪ ،‬جیھان بەرەورووی‬ ‫مەترسیەکانی وێرانبوونی ژینگەیی دەبێتەوە کە پێویستە بەسەریاندا زاڵبین لەگەڵ‬ ‫پشتگوێ خستنی پێداویستیەکانی گەشەی ئابووری ھەروەھا فروانتربوونی پانتایی‬ ‫یەکسانی و دادپەروەری کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫• بۆ بەدیھێنانی گەشەی بەردەوام‪ ،‬دەبێ دان بەوەدا بنرێت کە نەوەی ئێستا‬ ‫بەرپرسیارە لە داھاتوو‪ ،‬کە بۆ ئەوەش دەبێ فێری ئەساسیاتی ئیدارەدانی ئەو سامانەی‬ ‫کە لەبەردەستە بۆ گەشەپێدان ببێت‪.‬‬ ‫سامانی سروشتی‪ :‬واتا زەوی و ئەوەی کە لەناو چینەکانی و ئەوەی کە لەسەر رووەکەیەتی‬ ‫لە خاک و دارستانەکان و لەوەڕگاکان و ئاوو مەناخ و کانزاکان و زیندەوەران‪ .‬کە ھەندێک‬ ‫لە لێکۆڵەوەران دابەشی دەکەن بۆ سامانە سروشتیەکان وەک (زەوی و سەرچاوەکانی‬ ‫وزە) ھەروەھا سامانە ژینگەییەکان وەک (ئاوو ھەوا)‪.‬‬ ‫• گەشەی مرۆیی‪ :‬ئەو گەشەیەیە کە خودی مرۆڤـــ دەکاتە ئامانج کە بریتییە لە‬ ‫قەوارەی مرۆڤـــ خۆی و پابەندبوونی بە پێداویستیە مرۆییەکانی لە گەشە و پێگەیشتن‬ ‫و ئامادەکاری بۆ ژیان‪ ،‬لەبەرئەوەی مرۆڤـــ خۆی بزوێنەری ژیانە لەنێو کۆمەڵگاکەیدا‬ ‫ھەروەھا ھەر خودی خۆی رێکخەر و پەرەپێدەر و تازەکەرەوەیەتی‪ .‬‬ ‫• ستراتیژیەتی ئیدارەی سامانی مرۆیی‪ :‬کرداری بەستنەوەی بەرپرسیارێتی سامانی‬ ‫مرۆییە بە کردارە کارگێڕیەکان کە پێویستی بە بەیەکەوە بەستنی سیاسەتی سامانی‬ ‫مرۆییە بە ئامانجە ستراتیژیەکان بۆ ئیدارەدان لەپێناو چاکردنی چۆنیەتی بەرێوەبردنی‬ ‫کارەکانی رێکخراو (کۆمپانیا یاخود دامەزراوە) کە لەسەر مەعریفەدا بنیاتنراوە‪.‬‬ ‫• کە بە دیدی گەشەی مرۆیی‪ ،‬مرۆڤـــ سەرچاوەی کێشەیە و ھەر مرۆڤیشە بریتییە لە‬ ‫چارەسەر‪.‬‬ ‫• ھەژاری زیاترە لەوەی کە بریتیی بێ لە تەنھا لە ھەژاری لە داھات و کۆکردنەوەی‬ ‫سامان بۆ سەرچاوەی رزقێکی بەردەوام‪ ،‬بەڵکو دیاردەی ھەژاری برسێتی و کەم خۆڕاکی‬ ‫و نەبوونی توانای فێرکردن و زۆری تر لە خزمەتگوزاریە بنچینەییەکان و باری کۆمەاڵیەتی‬ ‫و دوورکەوتنەوە لە کۆمەڵگا و لەسەرەوەی ئەوانەوەش نەتوانینی بەشداری کردن لە‬ ‫بڕیاردان‪ ،‬لەبەرئەوە پێویستە گەشەی ئابووری گەشەیەکی گشتگیر بێت و بەجۆرێک‬ ‫کە بەرپرسیارێتی بەردەوام بوون لە گەشەکردن بەدەست بخات ھەروەھا پاڵنەربێ بۆ‬ ‫ھەبوونی ھاوسەنگی‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪121‬‬

‫کە بە دیدی نەتەوە یەکگرتووەکان کۆنفرانسی لوتکەی زەوی لە ساڵی ‪ ١٩٩٢‬دا لە واڵتی‬ ‫بەرازیل لە ریۆدی جانیڕۆ بوارێکی گونجاو بوو بۆ رێکەوتن لەنێوان واڵتان بە ئامادەبوونی‬ ‫ژمارەیەکی زۆری سەرۆکانی واڵتان بۆ داڕشتنی ستراتیژیەتێکی پڕ لە وردەکاری بۆ‬ ‫بەدیھێنانی گەشەی بەردەوام بەشێوەیەکی کاریگەر لە داھاتویەکی نزیکدا‪.‬‬ ‫پێوەری شارستانیەتی نەتەوەکان و گەشەی بەردەوام‪:‬‬ ‫شارستانیەتی نەتەوەکان بە چۆنیەتی توانستیان لە وەبەرھێنانی سامانە سروشتیەکانیان‬ ‫بەھۆی سامانە مرۆییەکانیانەوە دەپێورێت‪ ،‬لەسەر ئەم بنچینەیەدا نەتەوەکان بۆ چوار‬ ‫بەش دابەشکران‪:‬‬ ‫‪ .١‬نەتەوەیی دەوڵەمەند – دەوڵەمەند‪ :‬دەوڵەمەند بە سامانی سروشتی و سامانی مرۆیی‬ ‫وەک ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و واڵتانی رۆژئاوای ئەوڕوپا‪.‬‬ ‫‪ .٢‬نەتەوەی دەوڵەمەند – ھەژار‪ :‬دەوڵەمەند بە سامانی سروشتی‪ ،‬ھەژار بە سامانی‬ ‫مرۆیی وەک واڵتانی کەنداوی عەرەبی‪.‬‬ ‫‪ .٣‬نەتەوەی ھەژار – دەوڵەمەند‪ :‬ھەژار بە سامانی سروشتی و دەوڵەمەند بە سامانی‬ ‫مرۆیی‪ ،‬وەک ژاپۆن و واڵتانی باشووری رۆژھەاڵتی ئاسیا‪.‬‬ ‫‪ .٤‬نەتەوەی ھەژار – ھەژار‪ :‬ھەژار لە سامانی سروشتی و ھەژار لە سامانی مرۆیی‪ ،‬وەک‬ ‫واڵتانی ناوەڕاستی ئەفریقیاو باشووری ئاسیا‪.‬‬ ‫ھەوڵەکانی گەشەی بەردەوام لە ھەردوو الیەنی مادی و مرۆییدا بەرەو روبەروبوونەوەی‬ ‫بزرکردن و بەرزنرخاندنی سوودەکانی سامانەکان و پاراستنیان و ئامادەکردنیان بۆ‬ ‫بەردەوامبوونی نەوە دوای نەوە‪ ،‬کەواتە ئێمە لە کوێی ئەم دابەش کردنەین‪.‬‬ ‫مەفھومی گەشەی بەردەوام یاخود بەردەوام بوون‪:‬‬ ‫«ناتوانرێت بە گەشەی دورخایەن بگەیت ئەگەر لە رێگەی ئیدارەکردنێکی دروستی‬ ‫ژینگەییدا نەبێت» کە مەفھومی گەشەی بەردەوام ئەوانەی خوارەوە دەگرێتەوە‪:‬‬ ‫‪ .١‬بەھاناوەھاتنی کۆمەڵگاکان و واڵتانی کە لە بارودۆخێکی کاریگەری ھەژاریدا دەژیێن‪،‬‬ ‫ئەوەش بۆئەوەی بژاردەی وێرانکردنی ژینگەیان نەبێت بۆ مەیسەرکردنی ژیانیان‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ھاندانی ئەو گەشەیەی کە پشت بە خود دەبەستێت لە سنووری توانستی ئەو‬ ‫سامانەی کە ھەیە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ھاندانی ئەو گەشەیەی کە دەبێتە ھۆی پاراستنی جۆرێتی ژینگە و بەرھەم ھێنانی‬ ‫بۆ ماوەی دوورخایەن‪.‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪122‬‬

‫‪16‬‬

‫نوسەر و چااڵکوان «کۆڵن بیڤان» دەڵێ کاتێ کە پەرتوکی (‪)No Impact Man‬‬ ‫م نوسی واتا « بەبێ کاریگەرێتی مرۆڤـــ» لەبەرئەوە نوسیم کە من تاڕادەیەک سەرقاڵ‬ ‫بووم بە گۆڕانکاری کەش و ھەوا و پشتبەستنمان بە نەوت‪ .‬کەوا ئەم بابەتانە بۆ‬ ‫خزمەتکردنی شێوازی ژیانن‪ ،‬لە راستیدا دەبینین کە مرۆڤـــ لە شاری نیۆیۆڕکیش‬ ‫کە بریتییە لە شارێکی دەوڵەمەند ماندوون‪ .‬ئەوان رۆژانە ماوەی ‪ ١٢‬تا ‪ ١٤‬کاتژمێر‬ ‫کاردەکەن کە بەمەش کاتی پێویستیان نیە بۆ کات بەسەر بردن لەگەڵ خۆشەویستانیاندا‪،‬‬ ‫ھەروەھا ناتوانن ئەو ھیوایەتانەیان بەکاربێنن کە ھەیانە‪ .‬واتا لەو شوێنەشدا کە بە‬ ‫دەوڵەمەند دادەنرێت‪ ،‬کە مەسەلەکەش ئەوەیە بەڕاستی ئێمە لەپێناو کڕینی زۆرترین بڕی‬ ‫پێداویستیەکانمان زۆر کار دەکەین‪ ،‬کە ئەوەیە جیھانەکەمانی وێرانکردووە‪ .‬کەوا ھەموو‬ ‫ئەو شتە کڕدراوانەش بە پێویست دەزانین لەبەرئەوەیە بەردەوام گۆڕانکاری زۆر گەورە‬ ‫لە کەش و ھەوادا روودەدات‪ ،‬ھەروەھا نەھێشتن و کەمکردنەوەی رووبەری دارستانەکان و‬ ‫پیسکردنی دەریا و زەریاکان‪ ،‬کە ھەر ئەوانەن ڕەگی نەبوونی بەردەوامی و ڕەگی جۆری‬ ‫دیاریکراوی کێشە و گرژیەکان‪ .‬‬ ‫کەچی ئەگەر بەرێگە و شێوازی ئاقاڵنە لەسەر ئاستی تاکە کەسی و لەسەر ئاستی‬ ‫کۆمەڵگادا بەیەکەوە کار بکرێت‪ ،‬ئەوا جۆرێتی ژیان و بەردەوام بوون لە چوارچێوەی‬ ‫گەشەی بەردەوامدا بەھاوتەریبی لەگەڵ یەکتردا دەڕۆن‪.‬‬ ‫دەنگەکان لە سەرانسەری جیھان داوای سەرۆکایەتی کردنی ھەژاری و نادادپەروەری و‬ ‫گۆڕانی کەش و ھەوا دەکەن لەپێناو بەکردارکردنی ئەم داواکاریانە‪ .‬سەرۆکانی واڵتانی‬ ‫جیھان لە ‪ ٢٥‬سێپتەمبەری ‪ ٢٠١٥‬لە نەتەوە یەکگرتووەکان لە نیۆیۆرک کۆبونەوەیان‬ ‫ئەنجامدا‪ ،‬بۆ پشتبەستن بە خشتەی کارەکانی ‪ ٢٠٣٠‬بۆ گەشەی بەردەوام‪ .‬‬ ‫کە خشتەی کارەکانی ‪ ١٧ ،٢٠٣٠‬ئامانجی تازەی گەشەی بەردەوام لەخۆدەگرێ کە‬ ‫بەمەش سیاسەتەکان و تەمویلکردن بۆ ماوەی ‪ ١٥‬ساڵی داھاتوو ئاراستە دەکرێ‪ ،‬لە‬ ‫دەستپێکردن بە پەیمانی مێژوویی لە نەھێشتنی ھەژاری و ھەوڵدان بۆ چارەسەرکردنی‬ ‫گۆرانکاریە نێگەتیڤەکانی کەش و ھەوا لە جیھاندا‪ .‬‬ ‫بەپیادەکردنی سێ تەوەری سەرەکی بەردەوام بوون بە ئامانج دەگات کە ئەوانەی‬ ‫خوارەوەن‪:‬‬ ‫‪ .١‬گەشەی بەردەوام‪.‬‬ ‫‪ .٢‬پاراستنی ژینگە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬دادپەروەری کۆمەاڵیەتی‪ .‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪123‬‬

‫ھەروەھا لەماوەی مانگی سێپتەمبەری ‪ ٢٠١٦‬دا گروپی ‪ )٢٠ G( ٢٠‬کە بریتیین لە بیست‬ ‫لە گەورەترین و سەرەکیترین واڵتانی ئابووری جیھان کە بە ئامادەبونی سەرکردەکانی‬ ‫ئەم واڵتانە کۆنفرانسێکی لە واڵتی چین بەست ئاماژەکردن بە پرسی ئابووری جیھان‬ ‫بەرەو مەترسی بونەوەی ئەو پرسە گرنگە بریتییە لە کێشەیەکی گەورەی جیھانی کە‬ ‫زۆربەی خەڵکی جیھان پێیەوە دەناڵێنن‪ .‬‬ ‫گەشـــەی بەردەوام کۆڵـــەگەی سەرەکی گەشەی کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫لە سەردەمی پێشکەوتنی ئێستادا کۆمەڵگای ھەندێک لە واڵتان شێوازی ھۆشیاری و‬ ‫بیرکردنەوەیان بۆ بەردەوامبوونی ژیانیان پەیوەستە بە ھۆشیاری لە بیرکردنەوە لە‬ ‫گەشەیەکی بەردەوام کە بە ھەمان شێوە دەسەاڵتی واڵتەکانیشیان بەم شێوەیە دەڕواننە‬ ‫دوارۆژی ئەو واڵتەی کە بەرێوەی دەبەن‪ ،‬واتا بەشێوەیەکی تایبەت لەم شوێنانەدا‬ ‫فەلسەفەی کۆمەاڵیەتی بریتییە لە فەلسەفەیەکی پڕ لە گەشە بەشێوەیەکی بەردەوام‬ ‫واتا مەیسەربوونی ژیانێکی بەنرخ بۆ خۆیان و منداڵ و نەوەکانیان‪ ،‬کە دەلێم بە نرخ‬ ‫بەو مانایەی کە مرۆڤەکان لەنێو ئەو سیستمەی کە تێیدا دەگوزەرێن جولەی گەشەی‬ ‫پێشکەوتنەکانیان ھەردەم بەرەو پێشەوە دەخولێتەوەو بەھیچ شێوەیەک گەڕانەوەی بۆ‬ ‫دواوە نیە‪ ،‬کەوا ئەوەش لەنێو بیری تاکەکانی ئەو کۆمەڵگایانەدا ڕەگی داکوتاوەو بووە‬ ‫بە بەشێکی زۆر گرنگی فەلسەفەی ژیانیان بەشێوەیەک کە ھەرگیز لە دەسەاڵتی واڵتی‬ ‫قبول ناکەن جوڵەی گەشەی ژیانیان بەرەو دواوە بگەڕێنێتەوە‪ ،‬بەڵکو وەستانیش لە‬ ‫شوێنی خۆیدا قبول نیە و دەبێ ئاراستەکە ھەردەم و بەردەوام بەرەو پێشەوە بێت‪.‬‬ ‫کەواتە لە شوێنە پێشکەوتووەکاندا مەفھومی ژیان خۆی لە خۆیدا بریتییە لە گەشەی‬ ‫بەردەوام و بێ وەستان‪.‬‬ ‫بەاڵم بە پێچەوانەی ئەو نموونەی سەرەوە ھەندێک لە کۆمەڵگاکان کە بریتیین لە‬ ‫کۆمەڵگا دواکەوتوەکان‪ ،‬پانتاییەکی زۆر لەنێوان بیرو ھـــــــــزر و ھۆشیان و لەنێوان‬ ‫فەلسەفەی گەشەی بەردەوام لەپێناو ژیان و گوزەرانیاندا ھەیە‪( ،‬دواکەوتن بەو مانایەی‬ ‫کە نا ھوشیارن بە ھەوڵەکانی پێشکەوتن) واتا زۆر جاران تاکی ئەو کۆمەڵگایانە ھەر‬ ‫لەنێو بازنەی تەسکی ھۆشیاری خۆیاندا دەخوڵێنەوە و دەسەاڵتی واڵتەکانیشیان دوور لە‬ ‫ئاڕاستەی گەشەی بەردەوام بەرێوەبەرایەتی دەکەن‪ ،‬بۆیە بە بەردەوام بوونی ئەم حاڵەتە‬ ‫پڕ ناخۆشە بەشێکی زۆر لە تاکەکانی ئەم کۆمەڵگایانە بە مل ھوڕی و نەزانینەوە دەگەنە‬ ‫ئەو قەناعەتەی کە دیارە چارەنوسیان وەھایە و دەبێ ھەر لەنێو ئەم بازنە بەدبەختیەدا‬ ‫بمێننەوە‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪124‬‬

‫‪16‬‬

‫کەچی مرۆڤە ھوشیارەکانی ئەندامانی کۆمەڵگا ھوشیارەکان لەنێو فەلسەفەی بەردەوامبوون‬ ‫لە گەشەی ژیانیاندا لە ژیانیان دەڕوانن و کاری فعلی بۆ دەکەن و بەرێوەبەرانی ئەو‬ ‫واڵتانەش بە ھەمان شێوە بۆ خەڵکەکە و نیشتمانەکەیان دەژێین و حوکم دەکەن‪.‬‬ ‫کەواتە گەشەی بەردەوامی کۆمەاڵیەتی لەنێو بیری تاکدا بنچینەیە بۆ دروستبوون و‬ ‫ھاتنەدی ئەو رێگە گرنگەی ژیان کە مرۆڤایەتی بەتایبەت لەم سەردەمەداو بە تایبەتتر‬ ‫لە داھاتوودا پێویستی پێیەتی‪ .‬بەھەمان شێوە ئەجیندای بەرێوەبردنی واڵت دەبێ‬ ‫بە ئاڕاستەی ستراتیژیەتە درێژخایەنەکان و پەرەسەندندا بێت‪ .‬بۆ تێگەیشتن لەوەی‬ ‫لەسەرەوەدا گوترا و پێشاندرا دەبێ ئاماژە بە شتێکی گرنگ بکەین کە ئەویش سامانی‬ ‫مرۆییە‪ ،‬سامانی مرۆیی بنچینەیەکی ئێجگار گرنگی گەشەی بەردەوامە لە ھەر شوێن و‬ ‫کاتێکدا‪ ،‬ئەو منداڵەی کە تازە لەدایک دەبێ خۆی نازانێ و ناتوانێ داوای گەشەیەکی‬ ‫بەردەوام بۆ ژیانی داھاتووی بکات (ئەو ژیانەی کە خەونەکانی لێ دێتەدی) بەڵکو‬ ‫دەبێ بەخێوکەر و بەرێوەبەرانی واڵتەکەی زۆر بە راستگۆییەوە بۆی داوا بکەن و ھەوڵی‬ ‫جدی بۆ بدەن تا بە پراکتیزەکردنی‪ ،‬کەوا ئەوە بریتییە لە زنجیرەیەکی دوور و درێژ و‬ ‫نەپساوە کە بیرمەندەکان لێی تێدەگەن و ھەموو کەسێک لێی تێناگات‪ .‬گەشەی بەردەوام‬ ‫(‪ )sustainability development‬و ئاراستەکردنی دروستی رۆلی سامانی‬ ‫مرۆیی لەنێو ژیانی ئەم دنیا پێشکەوتوو و ئاڵۆزەی ئەمڕۆ رۆلێکی ئێجگار گەورەی ھەیە‪.‬‬ ‫لەم سۆنگەیەوە گرنگە ئاماژە بە جیھانی سێیەم بکەین کە رێگەی گەشەپێدان بەتایبەت‬ ‫لە واڵتانی جیھانی سێیەم رێگەیەکی زەحمەتە و کە ناتوانرێت لەنێو ئەم ھەموو جۆرە‬ ‫ئاڵۆزیەدا رێگەی زەحمەتی گەیشتن بە گەشەپێدان بکرێتەوە‪ ،‬کە بۆ سەرکەوتنی بڕینی‬ ‫ئەم رێگەیە ھەردەبێ رابەرایەتی و پێشەوایەتی کردنێکی بەتوانا ھەبێت کە لەتوانایدا‬ ‫بێت ئەم سەرکردایەتی کردنە بگرێتە دەست کە دەبێ ئیمان و باوەڕی تەواوی بە‬ ‫ئامانجەکەوە ھەبێت واتا ئیرادەیەک کە بریتییە لە ئیرادەی پۆاڵیین‪ ،‬کە دەبێ ئەم‬ ‫رابەرایەتی کردنە چاک بینین و توانستێکی سیاسیی پێویستی تێدابێت بۆ ئیدارەکردنی‬ ‫ملمالنێ و وەرگرتنی بڕیارە رەشید و بەجێیەکان لەنێوان گۆڕانکاریە ھەمە جۆرە خێراکان‬ ‫کە ئەم رابەرایەتی کردنە بریتیی نەبێ لە تەنھا لە تاکە کەس ئەمە سەرەڕای گرنگی‬ ‫رۆلی تاکە بەتواناکانی کۆمەڵگا و پێویست بوون پێیان‪ ،‬کە لێرەدا مەبەست ئەوەیە ئەم‬ ‫گۆڕانکاریە گەورەو پڕئامانجە تەواو پێویستی بە بەشداری کۆمەڵگاوە ھەیە‪ .‬‬ ‫پرسیارێکی جەوھەری ھەیە کە دەبێ لەنێو ھەناوی کۆمەڵگاوە وەاڵمی تەواوی بدرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە ئایا گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی لەدایک بووی گەشەپێدانی ئابووریە یاخود‬ ‫گەشەپێدانی ئابووری لەدایکبووی گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتیە ؟ کە مەبەستم لە وەاڵمدانەوە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪125‬‬

‫لەنێو ھەناوی کۆمەڵگا ئەوەیە کە بەشێوەیەکی کرداری و ئاکاری ژیانەوە کۆمەڵگا بە‬ ‫چ ئاستێکی تێگەیشتنەوە دەگوزەرێ و سەیری کاتەکانی داھاتووی خۆی دەکات‪ ،‬کە بۆ‬ ‫تاکیش ھەمان شت راستە‪.‬‬ ‫وەاڵم‪ ...‬بۆ کۆمەڵگای ھوشیار «گەشەپێدانی ئابووری لەدایکبووی گەشەپێدانی‬ ‫کۆمەاڵیەتیە» کە مەبەستیش لە ئابووری گەشەکردوو بریتییە لە بەرھەم ھێنانی زۆر‪،‬‬ ‫کەواتە ھوشیاری گەشەکردوو بۆ تاکێکی نێو کۆمەڵگا بریتییە ھێنانەدی و بەپڕاکتیک‬ ‫کردنی بەرھەم ھێنان ئینجا با ئەو تاکەی نێو کۆمەڵگا یاخود ئەو کەسە نەخوێندەوار بێت‬ ‫بەاڵم گرنگ ئەوەیە بەرھەم ھێنەرە واتا ئەو کەسە بۆ ئەم جۆرە بەرھەمەی کە بەرھەمی‬ ‫دێنێت کەسێکی ھوشیارە بەپێی بچوکی ئەو رۆلەی کە ھەیەتی رۆلی لەنێو کۆمەڵگادا‬ ‫ھەیە بە ئاراستەی گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬واتا کۆمەڵگایەکی بەرھەم ھێن ‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫بەرھەمەکەش بۆ نێو خودی کۆمەڵگاکە دەگەڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی‬ ‫بۆ کۆمەڵگا بریتییە لە گەشەپێدان بۆ گشت بوارە زۆر پێویست و کاریگەرەکانی کە‬ ‫کۆمەڵگای لێیەوە پێ پێشدەکەوێت‪ ،‬واتا بەبێ گەشەکردنی سێکتەرەکانی کشتوکاڵ و‬ ‫بازرگانی و پەروەردە و فێرکردن و تەندروستی و دامەزراوەی زانستی و ژینگە ھەرگیز‬ ‫گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی نایەتەدی‪ ،‬بۆ ئەوەی کۆمەڵگا بتوانێت وەک کۆمەڵگایەکی‬ ‫سەربەخۆ بەردەوام بێت لە مانەوەی و لەناو نەچێت‪ ،‬دەبێ ئەو مەرجانەی تێدا بێت‬ ‫کە وادەکەن گەشەپێدراو بێت‪ .‬چونکە لەراستیدا لەنێو دونیای ئەمرۆی پێشکەوتنە‬ ‫تەکنۆلۆژیە خێراکان و پڕ لە کێشە ئابووری و سیاسیەکان ھەر کۆمەڵگایەک ئەگەر‬ ‫لەنێو کایەی گەشەکردوویدا نەمێنێتەوە ئەوا بە کۆمەڵگایەکی لەناوچوو ھەژمار دەکرێت‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەرووی نێودەوڵەتیەوە بە نەبوو دادەنرێت‪ .‬ھەربۆیەشە کە کۆمەڵگای‬ ‫فەڕەنسی‪ ،‬کۆمەڵگای ئەمریکی‪ ،‬کۆمەڵگای ئەڵمانی‪ ،‬کۆمەڵگانی‪...‬ھتد‪ .‬بە کۆمەڵگای‬ ‫زۆر زیندوو لە جیھاندا ھەژمار دەکرێن و لەرووی نێو دەوڵەتیەوە کاریگەرن‪ .‬لەرووی‬ ‫بنەما شارستانیەتەکانەوە خاوەن ئەزموونن‪.‬‬ ‫گەشەی بەردەوام ھەروەک بۆ چەند جارێک ئاماژەمان پێی کرد کە بریتییە لە‬ ‫جێبەجێکردنی پرۆژە خزمەتگوزاریەکان بە ئاراستەی گەشەی بەردەوام کە ئامانجەکەی‬ ‫ھێنانەدی خۆشگوزەرانیە بۆ نەوە یەک لەدوای یەکەکان‪ ،‬بەاڵم ئەو زەمینە سازیەی کە‬ ‫پێویستە وەک باکگڕاوندێکی پتەو وەک ژێرخان بۆ ھاتنەدی گەشەی بەردەوام لە راستیدا‬ ‫کاری ئێجگار زۆری دەوێت‪.‬‬ ‫مرۆڤەکان ھەر خۆیان دەتوانن لەرێگەی گەشەپێدانێکی ئابووری زۆر سەرکەوتووەوە ئەو‬ ‫شتە دروست بکەن کەپێی دەگوترێت «ھێز» واتا من لێرەدا مەبەستم ھێزی ئابووریە‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪126‬‬

‫‪16‬‬

‫کە بۆ لێکدانەوەی ئەوە دەبێ باش ئەوە بزانین ھێزی ئابووری واڵتێک واتای ھێزی‬ ‫ئەو واڵتە دەگەیەنێت‪ ،‬لەبەرئەوەی مەسەلەکە ھەر لە سەرەتاوە تا کۆتایی بریتییە‬ ‫لە مەسەلەی ئابووری‪ .‬بۆئەوەی سیستمی ئابووری واڵت لەپێناو ھاتنەدی گەشەی‬ ‫بەردەوام کاری بۆ بکرێت و پێش بخرێت «کە ھەر لە بنچینەدا بابەتەکەی ئێمە گەشەی‬ ‫بەردەوامە» دەبێ رۆل بە مرۆڤانی کارسازی نێو کەرتە گرنگە لێکجیاوازەکانەوە بدرێت‪.‬‬ ‫بۆ روونکردنەوە‪ ،‬واڵت کاتێ کە سیاسەتێکی کشتوکاڵی سەرکەوتووی لە چوارچێوەی‬ ‫گەشەی بەردەوامی ھەبێت ئەوا مانای ئەوەیە دەسەاڵتی واڵت گرنگی بە رۆلی تاکەکانی‬ ‫نێو کەرتی کشتوکاڵی دا بە ھەمان شێوە ئەگەر پرۆگرام و رۆلی سێکتەری فێرکردن‬ ‫لەنێو دەسەاڵتدا لە کارە لەپێشینە و گرنگەکان بوو ئەوە مانای وایە ئەم حکومەتە‬ ‫گرنگی بە رۆلی ھەریەک لەو کەسانەدا کە لەم سێکتەرەدا کار دەکەن ئینجا بۆ گشت‬ ‫سێکتەرە زیندوو کاریگەرەکانی نێو ژیانی کۆمەڵگا بەھەمان شێوە‪ ،‬کە ئەگەر یەکێک‬ ‫لە مەبدەئی بابەتەکە تێنەگات لەوانەیە رای وابێت کە لە سێکتەری فێرکردندا لە روانگە‬ ‫ئابووریەکەدا زیاتر تەنھا پارە خەرج کردن کاری بۆ دەکرێت لەالیەن دەسەاڵتی واڵتەوە‬ ‫بە پێچەوانەی سێکتەری کشتوکاڵ کە خۆی بریتییە لە سێکتەرێکی بەرھەم ھێن‪ ،‬بۆ‬ ‫وەاڵمی ئەوە دەبێ لە چوارچێوەی گەشەی بەردەوامدا وەاڵم بدرێتەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫لەبەرامبەر ئەو خەرجیە زۆرەی کە حکومەت لە سێکتەری فێرکردندا ئەنجامی دەدات‬ ‫بەھۆیەوە بە چەندین کادیری زانستی بۆ چەند ساڵی داھاتوو بەرھەم دێن و ئامادە دەکرێن‬ ‫و لە ئاکامدا ئەوانن لە داھاتوودا دەستی کارو خاوەن بیرۆکەی پێشکەوتنی ئابووری و‬ ‫زانست و بە ئاراستەگەیاندنی واڵت بە گەشەی بەردەوام‪ .‬واڵتانی کە لە بەرێوەبردنێکی‬ ‫تەقلیدی کورت خایەنەوە گۆڕێندران بۆ واڵتانی پڕۆگراماتیکی گەشەکردوو بە پڕۆسەی‬ ‫ئاڵۆزدا تێپەڕیوون‪ .‬بەاڵم ئەم پرۆسە ئاڵۆزە دەبێ کاری بۆ بکرێت‪ ،‬کە بە پێچەوانەوە‬ ‫مانەوەیە لەنێو کێشە گەورە و درێژخایەنەکان‪.‬‬ ‫دەبێ ئەوە بزانین کە دەوڵەت قەوارەیەکی گەورەی ئاڵۆزە و بۆ پەڕاندنەوەی لە باری‬ ‫ناھەمواریەوە بۆ پێشکەوتنە ھەمەجۆرەکان پێویستی بە کاروماندووبونی زۆر ھەیە‬ ‫یاخود بابڵێین لە سەرەتای دروستبونیەوە تا گەشانەوەی و گەورەبوونی پێویستی بە‬ ‫ستراتیژیەتێکی بەھێز ھەیە‪ ،‬بۆیە ھەبوونی ئەجیندایەکی بەھێز ھێزی دەوڵەت دەخوڵقێنێ‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە ھەبوونی ئەجیندایەکی بێھێز و بێ کەلک دەوڵەتێکی لەرزۆک دەخوڵقێنێ‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایا کۆمەڵگا خۆی چی دەوێ‪ ...‬کۆمەڵگا ژیانێکی بەختوەرو پڕ بەھای دەوێ کە لە‬ ‫نیمچە بەھەشت بچێ‪ ،‬بەاڵم ئەوە بەبێ کاری دەوڵەتدارێتی دروست خەیاڵە کە بێتەدی‪.‬‬ ‫گەشەپێدان رێگایە بۆ ھێنانەدی گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی لە بیناکردنی کۆمەڵگا و بە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪127‬‬

‫سیستمکردنی‪ ،‬کە لە رووی چوارچێوەی رۆشەنبیری و کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگادا گەشەپێدان‬ ‫یەکێکە لە شێوەکانی گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی‪ ،‬کە بەم مانایە گەشەپێدان لەوانەیە ببێتە‬ ‫ھۆکاری گۆڕاندنی کۆمەڵگا بۆ پێشەوە ئەوە لەکاتێکدا ئەگەر پرۆگرام و پرۆژەی دەوڵەت‬ ‫لەسەر بنەمای جواڵنەوەیەکی چاکسازی و زانستی بێت‪ .‬کە لەم بارەیەوە «ولبرت‬ ‫مۆر» گەشەپێدانی ئابووری بە جوڵەی گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی دەناسێنێت‪ .‬بەو پێیەی‬ ‫کە گەشەپێدان رێگایە یاخود ئامرازێکە بۆ ھێنانەدی گۆڕانکاری لەپێناو بەرژەوەندی‬ ‫مرۆڤەکان بۆ چاکردن و بەرەو پێشەوەبردنی ئاستی ئابووری و کۆمەاڵیەتی‪ .‬کە ئەم‬ ‫بۆچوونە ئافاقێکی درێژخایەن دەداتەدەست بۆ دوارۆژی گەشەپێدان‪ ،‬واتا ئاماژەکردن‬ ‫بە گەشەپێدان ئاماژەکردنە بە گۆڕانکاری‪ ،‬کە پلەی گەشەپێدانەکە ھەرچەندێک بێت‬ ‫شێوەیەک لە شێوەکانی گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی لەنێو کۆمەڵگادا دێنێتەدی‪ .‬‬ ‫لە کرداری گەشەپێداندا ناتوانرێت فاکتەرە ئابووری و سیاسی و کۆمەاڵیەتی و دەروونیەکان‬ ‫لەیەکتر جیابکرێنەوە‪ ،‬بەڵکو ئەم فاکتەرانە بەیەکەوە بریتیین لە کردارێکی پێکھاتەیی‬ ‫و لە واڵتانی گەشەکردوودا لەگەڵ یەکتردا بەرەو پێشەوە ھەنگاویان پێدەنرێت‪ .‬واتا‬ ‫نابێ ھیچ یەکێک لە فاکتەرە سەرەکیەکانی پشتی دەوڵەت لە دواوە بەجێ بمێنێت و‬ ‫دەبێتە ھۆی تێکدانی ھاوسەنگی ستراتیژیەتی گەشەپێدان‪ .‬بەاڵم ئایا بۆچی لە گەشەی‬ ‫بەردەوامدا لە گشت فاکتەرەکانی تر زیاتر سەرنج بۆ فاکتەری ژینگە رادەکێشرێت و‬ ‫گەشەی بەردەوام زۆر بە توندی بە فاکتەرەکانی پاراستنی ژینگەوە دەبەسترێتەوە؟ لە‬ ‫وەاڵمدا دەڵێین لەبەرئەوەی ھەر لە بنچینەدا ناتوانرێت گەشەی بەردەوام لە ژینگەیەکی‬ ‫بەرددەوام پیسدا بە پڕاکتیزە بکرێت و بەرەو ئاڕاستەی بە ئەنجام گەیاندن بگات‪،‬‬ ‫ھۆکارەکانی پیسکردنی ژینگە لەگەڵ ھۆکارەکانی بەدیھێنانی گەشەی بەردەوام بەتەواوی‬ ‫دژ بەیەکن و وەکو رەنگی سپی و رەش وان‪ .‬یاخود بە مانایەکی تر بوونی ژینگەیەکی‬ ‫زۆر لەبار و ھاوسەنگی سروشتی تا رادەیەک خۆی لە خۆیدا ھەندێک یان زۆر لە‬ ‫فاکتەرەکانی گەشەی بەردەوامی تێدایە‪ .‬بەکاربردنی سەرچاوەی پاک و ھاوڕێی ژینگە‬ ‫لە بەرھەمھێنانی وزەدا خۆی لە خۆیدا بریتییە لە گەشەی بەردەوام‪ ،‬بریندارکردنی‬ ‫ژینگە تا رادەی تێکچوونی سروشت و لەناوبردنی ھاوسەنگی سروشتی ژینگەیەکی‬ ‫پڕ لە توخمەکانی دابینکردنی ژیانێکی تەندروست دژ وەستانە بەرامبەر بەدیھاتنی‬ ‫گەشەی بەردەوام‪ .‬ھەربۆیەشە ئەو کۆمەڵگایەی کە زۆر دوورە لە گەشەی بەردەوام‬ ‫ئەوا ئەو کۆمەڵگایە لە دەرەوەی ژینگەی تەندروست دەگوزەرێ و بۆئەوەی جارێکی‬ ‫تر بێتەوە نێو ژینگەیەکی تەندروست واتا بچێتەوە نێو خودی ژینگە ئەوا دەبێ بچێتە‬ ‫نێو چوار چێوەی گەشەی بەردەوام و لەوێدا ئۆقرە بگرێ‪ .‬بۆیە جەنگەکان لە مەترسیە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪128‬‬

‫‪16‬‬

‫زۆر گەورەکانن بۆ سەر گەشەی بەردەوام‪ ،‬جەنگ مانای لەناوبردنی شتە جوانەکان‪،‬‬ ‫مانای لەناوبردنی ھاوسەنگی سروشتی ژینگە و وێرانکردنی پێشکەوتنەکان و خەونی‬ ‫بەردەوامبوون لە گەشەی تەندروست‪ ،‬بۆیە جەنگ روودەدات لەبەرئەوەی ھەندێک لە‬ ‫مرۆڤەکانی دانیشتووی ھەسارەی زەوی حەز دەکەن بەشێک لە مرۆڤەکان لە دەرەوەی‬ ‫ژینگە ژیان ببەنەسەر‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لێرەدا گرنگە و دەمەوێ بیڵێم «گەشەی کۆمەاڵیەتی‬ ‫بنچینەی دروستبوون و پالنی سەرکەوتووی گەشەی بەردەوامە» کۆمەڵی گەشەکردووی‬ ‫شارستان تەنھا لەنێو چوارچێوەی گەشەی بەردەوامدا جێگەی ھەیە و پالن بۆ داھاتووی‬ ‫دادەنێت‪ .‬خۆ ئەگەر بەشێوەیەکی لۆجیکانەتر ئاماژە بەم بابەتە بکەین‪ ،‬ئەوا زۆر‬ ‫راستە ئەگەر بڵێین ئەمڕۆ لە جیھاندا ھەندێک لە کۆمەڵگاکان بریتیین لە «کۆمەڵگای‬ ‫ھاوڕێی ژینگە ‪ »Eco-friendly society -‬لەبەرئەوەی زۆربەی تاکەکانی نێو‬ ‫ئەم کۆمەڵگایانە دۆستی ژینگەن واتا ھەردەم بەو ھیوایەن کە لەنێو بازنەی گەشەی‬ ‫بەردەوامدا ژیانی خۆیان و نەوەکانیان بە ستراتیژیەتێکی درێژخایەن نەخشە کێشرابێت‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی ژیەبەرئەوەی ژیانی مرۆڤـــ بە گشتی بریتییە لە سیستمێکی داینامیکی‬ ‫داخراو بۆیە ژینگە تەنھا بابەتێک نیە کە وەک بابەتێکی ئاسایی حیسابی بۆ بکرێت‬ ‫بەڵکو ژینگە مانای ژیان یاخود ئەگەر بە مانایەکی زۆر فراوان ئەم مەفھومە دەرببڕین‬ ‫ئەوا دەڵێین بوونی ژینگەیەکی پاک و ھاوسەنگ مانای ژیانێکی پێشکەوتوو و تەندروست‬ ‫لەبار بۆ پێشکەوتنەکان‪ ،‬بۆیە ھەردەم داھاتی دەوڵەت زۆر پەیوەستە بە باری ژینگەوە‬ ‫کە ئەوە بابەتێکی زانستی و ئاڵۆزە‪ ،‬لە سادەترین دەربڕیندا ئاماژە بەوە دەکەم کە لە‬ ‫ژیان بەسەربردن لە ژینگەیەکی پاک و ھاوسەنگدا تەمەنی مرۆڤـــ درێژترە و نەخۆشیە‬ ‫ھەمەجۆرەکان بەتایبەت نەخۆشیە گرانەکانی وەک شێرپەنجە زۆر کەمترن بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ ژیان بەسەر بردن لەنێو ژینگەیەکی پیس و وێران و ناھاوسنگ‪ ،‬واتا ژیان بردنە‬ ‫سەر لەنێو ژینگەیەکی پیس و وێراندا نەخۆشیە ھەمەجۆرەکان بەتایبەت نەخۆشیە‬ ‫گرانەکان لەنێو تاکەکاندا زۆرە و تەمەن کورتە و مرۆڤەکان نا ھێمنترن‪ .‬کەواتە بە‬ ‫گشت وردەکاریە زانستیەکانەوە ژینگە رۆلێکی ئێجگار گەورەی ھەیە لەسەر دروستبوونی‬ ‫کۆمەڵگایەکی بەرھەم ھێن و داھێنەر و ھێمن‪.‬‬ ‫لەم روانگەیەوە «کۆڵن بیڤان» دەڵێ چەند ھۆکارێک ھەیە بۆ پێوانی پێشکەوتنی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬کە لەسەر ئاستی جیھاندا ئێمە تێکڕای کۆی بەرھەمی ناوخۆیی بەکاردێنین‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوە بەشێوەیەکی تایبەت مانای ئەوە ناگەیەنێ کە تەنھا بەم پێوەرە بتوانرێت‬ ‫جۆرێتی زۆر باشی ژیان و سەالمەتی ھاواڵتیەکان و خۆشگوزەرانیان زیاد بکات‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پشت بەستان بە پێوەری دیکە بۆ پێشکەوتن فاکتەری ترە کە دەبێتە ھۆکاری ھاتنەدی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪129‬‬

‫ئابووریەکی بەھێز کۆمەڵگایەکی بەکارنەبەر و دەبێتە ھۆی دروستبوونی ژیانێکی بەختەوەر‬ ‫بۆ ھاواڵتیەکان‪ .‬واتا بەشێوەیەکی گشتی گەشەی بەردەوام کە پرۆژە ژینگەییەکان بە‬ ‫تایبەت پاراستنی ژینگە و زۆری پرۆژەکانی ھاوڕێی ژینگە ھۆکاری زۆر بەھێزن بۆ‬ ‫ھێنانەدی بەختەوەری بۆ ھاواڵتیانی ھەر کۆمەڵگایەک بۆیە مەبەست لە کارکردن بە‬ ‫ئاڕاستەی گەشەی بەردەوام بۆ ھاتنەدی ژیانێکی پڕ بەختەوەریە بۆ ھاواڵتیان‪ ،‬کە‬ ‫لەالیەکی دیکەوە دەبێ ئەوە بزانین کە دەسەاڵتی واڵت کاتێ کە پرۆگرام و ئەجێندای‬ ‫خۆی دەخاتە کار بۆ بەرێوەبردنی واڵت دەبێ ئیدارەکردنەکە بە ئاڕاستەی گەشەی‬ ‫بەردەوام بێت‪ .‬‬ ‫مرۆڤ کاتێ خۆشی و ئەنجامەکانی گەشەی بەردەوام لە ژیانی خۆیدا بەرجەستە دەکات‬ ‫ئینجا ھەست دەکات کە ژیان بەبێ گەشەی بەردەوام چەند زەحمەتە‪ ،‬بۆ نموونە ژیان‬ ‫لە واڵتێکی گەشەی بەردەوامدا کاتێ یەکێک دەیەوێ لە ماڵەوەیدا بچێتە سەر کارەکەی‪،‬‬ ‫ئەوا کە لە ماڵەوە دێتە دەرەوە ژمارەیەک رێگای گەیشتنی ھەیە بۆ چوون بۆ سەر‬ ‫کار‪ ،‬یان لەرێگەی ئەو پاسە پاکەی کە رۆیشتنی لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر بەپێی‬ ‫پرۆگرامە و لەکاتی خۆیدا ئەو کەسە دەگەیەنێتە شوێنی مەبەست یاخود ئەو میترۆ یان‬ ‫ترامەی کە بەپێی سیستمێکی خزمەتگوزاری پێشکەوتوو و لەکاتی خۆیدا ئەو کەسە‬ ‫دەگاتە شوێنی کارەکەی یان بەکارھێنانی ئەو ئۆتۆمبێلە تایبەتیەی کە لەرێگایەکی‬ ‫رێکخراوی خێرادا گوزەر دەکات و دوور لە ترافیکی پڕ زەحمەت‪ ،‬کە ئەمە دیمەنێکی زۆر‬ ‫بچوکی گەشەی بەردەوامە بەپێچەوانەی ئەو زەحمەتیەی کە یەکێک لە ھەمان پرۆسەی‬ ‫ژیاندا لە واڵتێکی وێراندا کە کاتەکانی تێپەڕبوون بێ پڕۆگرام و نادیارە و نا ئۆڕگەنایزە و‬ ‫مرۆڤـــ بەشێوەیەکی گشتی تێیدا بەختەوەر نابێت‪ .‬ئەگەر ئەم نموونەیە وەک نموونەیەک‬ ‫لە ملیۆنان نموونەی نێو واقیعی ژیانێکی پڕ گەشەی بەردەوام بێت‪ ،‬کەواتە ژیان لە‬ ‫شوێنە پێگەیشتوو و بە ئامانجەکان زۆر خێرایە و گەرم و گوڕە و رێڕەوەکەی زۆر بە‬ ‫ئاشکرایی دیارە و ھاواڵتیان ئەم رێڕەوە زۆر بە ئاشکرایی دەبینن بۆیە ھیوایان بە ژیان‬ ‫لەنێو ئەم سیستمەدا زۆر بەرزە و ژیانێکی گەشەکردوی بەردەوامیان بۆ مەیسەر دەبێت‪.‬‬ ‫ماھیـەتی گەشـەی بـەردەوام لە روانـگەی سایکۆلۆژیـەوە‪ :‬‬ ‫لەم روانگەیەوە لەوە دەگەین کە گەشەی بەردەوام دەبێتە ھۆی گۆڕاندنی تاکەکانی کۆمەڵگا‬ ‫لە ھەڵسوکەوت و شێوازی ژیانیان‪ ،‬ھەروەھا ئەوە سەلمێنراوە ئەو کۆمەڵگایانەی کە لە‬ ‫رابردوودا یاخود ئێستا گەشەپێدان تێیاندا ھاتووەتەدی ژمارەیەکی زۆر لەو کەسانەیان تێدا‬ ‫ھەڵکەوتووە کە داھێنەرن و توانستی زۆریان ھەیە بۆ بەرەوپێشەوەبردنی کۆمەڵگاکەیان‪،‬‬ ‫ھەروەھا بوونی توانستی بەرزبوونەوە لە کۆمەڵگایەکی دواکەوتوەوە بۆ کۆمەڵگایەکی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪130‬‬

‫‪16‬‬

‫شارستان بەشێوەیەک کە لە ئاستی ئەوە دادەبن کە بەخێرایی بەرەو کۆمەڵگایەکی‬ ‫داھێنەر و نا بەرکاربەر ھەنگاوبنێن‪ .‬ھەروەھا چەند ئابوری ناسێک ھەوڵی ئەوەیاندا کە‬ ‫پرنسیپەکانی دەروناسی لەگەڵ بیردۆزی گەشەی ئابووریدا بەیەکەوە ببەستنەوە ھەروەھا‬ ‫ئەوان ئەوەیان بینی کە گەشەی ئابووری کە لە گۆشەی کاریگەرێتی بەرزبوونەوەی‬ ‫بەردەوامی داھاتی تاک لە پێشکەوتنی تەکنۆلۆژیادا دەینرخێنن‪ ،‬کەوا ئەوەش لە گۆشەی‬ ‫بوونی کەسی داھێنەردا ((‪ Creative personality‬لێکدەدرێتەوە‪ ،‬بە مانایەکی‬ ‫روونتر بەھۆی گەشەی بەردەوامەوە کە خۆی لە خۆیدا بریتییە لە بەرزبونەوەی داھات‬ ‫ئەوا لە بەرامبەردا سایکۆلۆژیەتی تاک گۆڕانی پۆزەتیڤی بەسەردا دێت و ئەوەش وا‬ ‫دەکات کە ژمارەی کەسە داھێنەر و خاوەن بیرۆکە پێشکەوتنخوازەکان زۆر بێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی ئەوە سەلمێنراوە کە گەشەی ئابووری بەبێ روودانی گەشەی داھێنان لە‬ ‫کەسایەتیدا روونادات‪ .‬ھەروەھا گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی بەبێ گەشەپێدانی کەسایەتی‬ ‫نایەتەدی‪ .‬کە لەم بارەیەوە دەمەوێ ئاماژە بەوەبکەم بۆ ھاتنەدی گەشەی بەردەوام‬ ‫دەبێ مێشک و دەستەکان لە بوار و سێکتەرە جیاوازەکانی ژیاندا بەردەوام کاربکەن‪.‬‬ ‫گەشـەی بـەردەوام لە روانـگەی ئابووریـەوە‪:‬‬ ‫لێکۆڵینەوە تازەکان ئەوە دەردەخەن کە گەشەی بەردەوام بریتییە لە کرداری بەردەوامی‬ ‫پەرەسەندنی دەوڵەت لە دەوڵەتێکی السایی کەرەوەی (‪ )traditional‬دواکەوتوەوە بۆ‬ ‫دەوڵەتێکی تازەگەری پێشکەوتووی خاوەن داھاتی زۆر‪ ،‬بۆیە پێویستە ئەم دەوڵەتانەی‬ ‫کە ھەوڵدەدەن بەرەو گەشەی بەردەوام ھەنگاوی جدی بنێن دەبێ ھەوڵی بوونی پەیوەندی‬ ‫تەواو لەگەڵ دەوڵەتانی پیشەسازی ببەستن‪ ،‬واتا لێرەدا دەبێ فۆکەسی تەواو بخەینە‬ ‫سەر ئەوەی کە پێویستە واڵتان بەرەو گەشەی بەردەوام ھەنگاوی کردەیی و زانستی‬ ‫بگرنەبەر بۆئەوەی پێشکەوتن بەخۆیانەوە ببینن و داھاتی زۆر و سەرچاوەی جیاواز و‬ ‫بەردەوامی و جێگیری ھەبێت‪ .‬کەواتە گەشەی بەردەوام کردارێکی بەردەوامە بۆ گۆڕینی‬ ‫لە دەوڵەت لە دواکەوتووییەوە بۆ دەوڵەتێکی پێشکەوتوو‪ .‬‬ ‫ئاراستەگرتن بەرەو پێگەیشتن ‪:The drive to maturity -‬‬ ‫وردە وردە لەگەڵ پێشکەوتنی دەوڵەت‪ ،‬دەوڵەت بە چەند قۆناخێکدا تێپەڕ دەبێت‪ ،‬کە لە‬ ‫قۆناخە کۆتاییەکاندا بریتییە لە پێگەشتنی ئابووری ئەوەش بەھۆی فراوانبوونی کەرتی‬ ‫تایبەت و تازەگەری و قوڵبونەوە لێی و گەشانەوەی پیشەسازی ئامێرەکان بە شێوەیەکی‬ ‫تایبەت کە ھاوکات ھەر لەم قۆناخەدا پێشکەوتنی کۆمەڵگا بەردەوام دەبێت تا گەیشتن‬ ‫بە ھەبوونی ئەکتیڤیتیەکی زۆر لە سەندیکاپیشەییەکاندا بەشێوەی بەشداربوونیان لە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪131‬‬

‫ ھەروەھا پەرەسەندنی کەرتی تایبەت بەشێوەیەک کە بەرھەم‬،‫بواری گەشەسەندندا‬ ‫و داھێنانەکان لە ناوەوەی دەوڵەتەوە بۆ دەرەوە بنێردرێت و دەبێ دەوڵەت خاوەن‬ .‫ستراتیژیەتی ئابووری بێت‬ ‫کەواتە لەوەی رابدووەوە دەرکەوت کە گەشەی بەردەوام بەقەدەر ئەوەی کە پرسێکی‬ ‫ کە لە بنچینەدا پرسی‬،‫ ئەوەندەش پرسێکی ئەخالقی و مرۆییـــە‬،‫گەشەپێدانی ژینگەییە‬ .‫جێگیرکردنی بەالنسی ئێستا و داھاتووە‬ :‫ســـەرچاوەکان‬

Grosskurth, J. & J. Rotmans. The Scene Model: Getting Grip on Sustainable .١ ,٧ ,Development in Policy Making. Environment, Development and Sustainability .١٥١–٢٠٠٥,١٣٥ ,١.no Grubb, M. International Emissions Trading Under the Kyoto Protocol: Core .٢ .١٤٦-١٤٠ ,٢,١٩٩٨ Issues in Implementation. RECIEL Hajer, M. A. The Politics of Environmental Discourse: Ecological .٣ .١٩٩٥,Modernization and the Policy Process. Oxford: Oxford University Press Hajer, M. A. `Ecological Modernization as Cultural Politics›, in Lash, S. et .٤ .١٩٩٦ ,al. Risk, Environment and Modernity: Towards a New Ecology. London: Sage Hau, J.L. and B.R. Bakshi. Promise and Problems of Emergy Analysis. .٥ .٢٢٥-٢١٥ ,٢٠٠٤ ,)Special Issue(١٧٨ Ecological Modelling Morehouse W. ed. Building Sustainable Communities: Tools and Concepts .٦ .١٩٩٧ ,for Self-reliant Economic Change. Charlbury: Jon Carpenter Naess A. The Deep Ecology Movement: Some Philosophical Aspects. .٧ .٣١–١٠ ,١٩٨٦, Philosophical Inquiry, III Pallmearts, M., “International Environmental Law from Stockholm to Rio: .٨ .)١٩٩٢( ٣ .No ,١ .Back to the Future?” Reciel Vol United Nation Commission on Sustainable Development “Indicators of , .٩ Sustainable Development .٣٠٣-٣٠٠.P ,٢٠٠١ ,Framework and Methodologies”, United Nation. New York .١٠

16

132

‫ساڵی چواره‌م‬

.٢٩٣ ‫ مرجع سابق ص‬،‫ عادل حسین‬.‫ نحو تێور نڤری لقچیە التنمیە – د‬.١١ - ‫ ترجمە ڕحمد فۆاد بلبع‬-‫ خیارات امام العالم الپالپ‬-‫ ستار الفقر‬:‫ محبوب الحق‬.١٢ ١٩.,٧٧ ‫ إمساعیل ێبری عبد للە – الھیئە العامە للکتاب‬.‫تقدیم د‬

‫پ ‌هروه‌رد‌ه و خوێندن‬ ‫ل ‌ه شاری كفری‬ ‫سه‌باح علی جاف‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪133‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪134‬‬

‫‪16‬‬

‫ شاری کفری وەک یەکێک لە شارە دێرینەکان پڕە لە رازی مێژوویی‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بە ناوەکەی گەلێک بۆچون ھەیە زۆر کەس ناوەکەی دەبنەوە بۆ دەقە بزماریەکانی‬ ‫سەردەمی ئەکەدی و بابلی و سۆمەریەکان لەوانە لەو سەردەمانەدا بە (کیرۆ یان کبرو)‪،‬‬ ‫لەسەردەمی بابلیەکاندا بە گوندێکی کشتوکاڵی ووتراوە‪ ،‬لە زمانی عەرەبیدا ووشەی‬ ‫(کفر) گەلێک واتا دەبەخشێت وەک (کفر‪ ،‬کفرا) داپۆشیینی شتێک‪ ،‬یان بە (کفر‪،‬‬ ‫کفرنا) دژی ئیمان ھێنان بە خوا و چەندین مانا و واتای تر‪ ،‬لە زمانی سریانیدا الدێ بە‬ ‫(کفر‪ ،‬کفرا) ھاتووە‪ ،‬ئەمە و لە سەردەمی عوسمانیەکاندا ئەم شوێنە بە (سالحیە) ناوی‬ ‫ھاتووە ھەندێک ئەمە بە شێواندن دادەنێن‪،‬بەاڵم لەسەردەمی حوکمەتی عێراقەوەناوی‬ ‫(کفری) بەکارھاتووە (‪ ،)١‬سەبارەت بە مێژووی دورست بوون و ژیان لەم شارە گەلێک‬ ‫بۆچونی جودا ھەیە زۆرێک دەیگەڕێننەوە بۆ سەردەمی پێش زاین ئەم شارە لە سەردەمە‬ ‫جیاوازەکاندا بە ھۆکاری جۆربەجۆر توشی کارەسات و گۆڕینی شوێن بووە‪ ،‬یەکەمین‬ ‫جار شوێنی کفری لە (ئاسکی کفری) بووە بە تورکی بە وتای کفری کۆن دێت (‪.)٢‬‬ ‫ ئەم شارە لە رووی ھەڵکەوتەی جوگرافی و کارگێڕیەوە بە یەکێک لە شارە‬ ‫گرنگەکانی کەرکوک و گەرمیان دادەنرێت‪ ،‬نزیکەی ‪ ١٠٠‬کم دەکەوێتە باشوری رۆژھەاڵتی‬ ‫کەرکەرکەوە لەسەر ھێڵی پانی (‪ )٣٤ ،٤١‬و ھێڵی درێژی (‪ )٤٤ ،٥٧‬و (‪ )٢٣٠‬مەتر لە‬ ‫ئاستی رووی دەریاوە بەرزە‪ ،‬شوێنەکەی دەکەوێتە دامێنی لوتکە چیای باوەشاسوارەوە‬ ‫(‪ ،)٣‬لە ماوەکانی رابردوودا ئەم شارە بە یەکێک لە شارە گرنگەکانی سنورەکە دانراوە‬ ‫لەم رووەییشەوە چەندین گەڕیدە و گەشتیاری بیانی پێیدا گوزەریان کردووە و یاداشتی‬ ‫خۆیان لە سەر شارەکە نوسیوە لەوانە (نیپۆر) ی گەشتیار لەساڵی ‪ ١٧٦٦‬ز بەشارەکەدا‬ ‫تێپەڕ بووە‪( ،‬جیمس بکنغھام) ی گەشتیار لە ساڵی ‪ ١٨١٦‬ز ھاتوەتە ئەم شارە‪،‬‬ ‫(فرێزەر)ی گەشتیاریش لە ساڵی ‪ ١٨٣٤‬ز گوزەری بە کفریدا کردووە‪ ،‬یەک لەو گەڕیدە‬ ‫بە ناوبانگانەی تر ھاتوەتە کفری و لەسەری نوسیوە (کڵۆدیۆس ریچ)ی بەریتانیە (‪،)٤‬‬ ‫لە ‪ ٢٥‬نیسانی ‪ ١٨٢٠‬دا ریچ پاش گەشتێکی دوور و درێژ بە ناوچەکەدا کردویەتی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪135‬‬

‫گەیشتوەتە کفری و بەشێک لەو گەشتە لە کتێبێکدا وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی کوردی‬ ‫لە ژێر ناوی (گەشتنامەی ریچ بۆ کوردستان) لە الیەن محەمەد حەمە باقیەوە وەک‬ ‫بەرگی یەکەمی ئەو گەشتە‪ ،‬ریچ لە زۆر شوێنی ئەو گەشتە باسی کفری دەکات بە‬ ‫تایبەت لە رووی شوێنەوارەوە بەاڵم باسی الیەنی پەروەردەی و خوێندنی نەکردووە کە‬ ‫دەکرێت ئەمە وەک رەخنەیەک لەو گەشتەدا لەبەرچاو بگیرێت‪ ،‬وەک دەرکەوێت نزیکەی‬ ‫سێ رۆژ ریچ لە کفریدا ماوەتەوە بەاڵم وەک ووتمان سەرباری بوونی ناوەندی ئاینی و‬ ‫خوێندن لەو شارەدا ئەو ھیچی بۆ تۆمار نەکردووین بەاڵم لە سنورەکە وێنای زۆر شتی‬ ‫تری کێشاوە و لە گەشتەکەیدا باسی کردووە (‪ ،)٥‬لە رووی کارگێڕیەوە ئەم شارە لە‬ ‫پاش دروست بوونی حوکمەتی عێراق لە ساڵی ‪ ١٩٢١‬سەر بە لیوای کەرکوک بووە‪،‬‬ ‫لە سەرژمێری ساڵی ‪ ١٩٥٧‬دا ئەم قەزایە لەم ناحیانە پێک ھاتووە (قەرەتەپە‪ ،‬پێباز‬ ‫و شێروانە) بەاڵم لە پاش ئەوەی ئەم شارە لە ساڵی ‪ ١٩٧٦‬لە کەرکوک دابڕاو خرایە‬ ‫سەر دیالە لەم ناحیانە پێک ھاتبوو (قەرەتەپە‪ ،‬جەبارە‪ ،‬کۆکز و سەرقەاڵ) (‪ ،)٦‬بەم‬ ‫شێوەیە دەردەکەوێت ئەم شارە لە دێرینەوە تا ئێستا شارێکی ئاوەدان و گرنگی الیەنی‬ ‫رۆشنبیری و خوێنەواری بوە‪.‬‬ ‫ شاری کفری لە رۆژگارێکدا نزرگە و شوێنی زانست و زانیاری بووە لە کوردستان‬ ‫لە زۆر جێگەوە سەردانی دەکرا‪ ،‬لە شارەکانی کوردستانەوە (مەال و فەقێ) بە کۆمەڵ بۆ‬ ‫خوێندنی ئاینی رویان تێدەکرد‪ ،‬لەبەرەو پێش چوونی رەوتی خوێندن و خوێنەواری ئەم‬ ‫شارەدا چەندین کەسایەتی رۆڵیان ھەبووە لەوانە حاجی کاک ئەحمەدی شێخ (‪١٧٩٣‬‬ ‫– ‪ )١٨٨٨‬ز (‪ ،)٧‬ئاشکرایە لە رابردوودا جگە لە مزگەوت و تەکیە و خانەقاکان واتا‬ ‫ناوەندە ئاینیەکان ھیچ جێگەیەکی تر نەبووە بۆ رۆشنبیری خەڵک و لەم ناوەندانەوە‬ ‫فەقێ و مەال پێگەیشتون و خزمەتیان بە خەڵک کردووە‪ ،‬لەم رووەیشەوە لە شاری‬ ‫کفری چەندین مزگەوت و خانەقا ھەبووە بۆ پێگەیاندنی چەندین کەسی خوێنەواری ئەو‬ ‫سەردەمە نەک لە شارەکە بەڵکو لە تەواوی کوردستانەوە خەڵکی بۆ ئەم شارە ھاتون‬ ‫وەک لە سەرەوە ئاماژەمان بۆ کرد‪ ،‬لەم شارەدا جێ پەنجە و لە باد نەچوونی چەندین‬ ‫کەس ھەیە کە توانیویانە رۆڵیان ھەبێت‪ ،‬مێژوو لە یادەوەری پەروەردە و خوێندنی‬ ‫شارەکەدا ھەڵیان بگرێت کە لە شوێن و کاتی خۆیدا باسیان لێوە دەکەین (‪.)٨‬‬ ‫ جگە لە ناوەندە ئاینیەکان لەگەڵ دەست کردن بە خوێندنی روشدیە و‬ ‫ھاتنە کایەی خوێندنی نوێ لەسەردەمی عوسمانەیەکاندا (سەردەمی مەدحەت پاشدا)‬ ‫‪ ١٨٧٢ – ١٨٦٩‬چوار قوتابخانە کرانەوە (قوتابخانەی روشدیەی مەدەنی‪،‬قوتابخانەی‬ ‫روشدیەی سەربازی‪ ،‬قوتابخانەی ئامادەی سەربازی و قوتابخانەی ھونەر و پیشەسازی) ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪136‬‬

‫‪16‬‬

‫لەو قوتابخانانەدا زمانی فەرمی خوێندن تورکی بووە‪ ،‬خوێندکارانی روشدیەی سەربازی‬ ‫لەسەر زۆر شت راھێنانیان دەکرد وەک (جوگرافیا‪ ،‬مێژوو‪ ،‬ژمێریاری و خەت و زمانی‬ ‫بیانی)‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٨٦٩‬یەکەم قوتابخانە (روشدیەی سەربازی) بنیاد نراوە (‪ ،)٩‬لەم‬ ‫شارەیشدا چەندین ناوەندی خوێندنی نوێ کراونەتەوە ئەمەیش رۆڵی گرنگی ئەم شارە‬ ‫لە سنوری گەرمیاندا دەردەخات لە سەرچاوە مێژوویەکاندا باس لە رەوشی پەروەردە‬ ‫و خوێندن دەکرێت‪ ،‬ئەوەتا لە ساڵنامەی عوسمانی و لە قاموس ئەعالمدا بە زمانی‬ ‫تورکی ئەمە روون دەکاتەوە یان لە ساڵنامەی نەزارەتی مەعاریفی عومومیە (ساڵنامەی‬ ‫وازەرتی پەروەردە) لە ساڵی ‪١٣١٧‬ک ‪١٩٠١ /‬ز لە دووتوێی ‪ ١٤٩٦‬الپەڕەدا کارەکانی‬ ‫ئەم وەزارەتە روون دەکاتەوە و لە نزیکەی ‪ ٢٠‬الپەڕەیەکدا باسی ووالیەتی موسڵ واتا‬ ‫باشووری کوردستان دەکات جگە لە ھەر دوو شاری (خانەقین‪ ،‬مەندەلی) کە ئەو‬ ‫کات لەسەر ووالیەتی بەغدا بوونە‪ ،‬لە باسی شاری کفریدا تیشک دەخاتە سەر الیەنی‬ ‫پەروەردە و خوێندن لەو شارەدا (‪ ،)١٠‬لە دوای ھاتنی ئینگلیز بۆ عێراق بە ھەمان‬ ‫شێوەیە لەم شارەدا قوتابخانە ھەبووە و تۆماری گشتی قوتابیانی ساڵی ‪ ١٩٢٠‬لەم‬ ‫شارەدا تا ئێستا ماوە و ھەڵگیراوە (‪.)١١‬‬ ‫ لە پاش دروست بوونی حوکمەتی عێراق لە ساڵی ‪١٩٢١‬ز و پێک ھێنانی وەزارەتی‬ ‫مەعاریف بە ھەمان شێوە کاروانی خوێندن و خوێنەواری لە رێگەی مزگەوت و ناوەندە‬ ‫ئاینیەکان لەگەڵ خوێندنی فەرمی لەسەر دەستی زۆر کەس بەرەو گەشانەوە چووە و‬ ‫ناوەندەکانی خوێندەواری چەندین کەسیان لە کفریدا پێگەیاندووە‪ ،‬ئەم گەشە کردنە‬ ‫تەنانەت وای کردووە کچان و ژنانیش روو لە قوتابخانە بکەن ھەرچەندە زۆر تر ناوەندە‬ ‫ئاینیەکان بۆ رەگەزی نێر بووە بەاڵم بە کردنەوەی قوتابخانە فەرمیەکان لەم شارەیشدا‬ ‫کچان شان بەشانی کوڕان چونە بەر خوێندن‪ ،‬لە سەردەمی پاشایەتیدا کەسێکی‬ ‫وەک (شێخ محەمەد خاڵێی کوڕی شێخ رەزای تاڵەبانی) شاعیر یەکەمین قائیمقامی‬ ‫ئەم شارە لە دەمی مەلەکیدا کە پیاوێکی روناکبیر بووە بە ھەوڵی ئەو قوتابخانە‬ ‫کراوەتەوە و بە کردنەوەیشی خودی شێخ محەمەد زۆر دڵخۆش بووە(‪ ،)١٢‬ئەم شارە‬ ‫بە شاری وەزیران ناسراوە ئەمەیش گرنگی خەڵکەکەی بۆ خوێندن و الیەنی رۆشنبیری‬ ‫دەردەخات تەنانەت لە رووی نەتەوەیی و بەرگریەوە خاوەنی (شۆڕشی برایم خانی دەلۆ)‬ ‫ن بەشێوەیەک لە پاش حوکمەتی پاشایەتیەوە تا ساڵی ‪ ١٩٨١‬ز واتا بۆ سەردەمی‬ ‫کۆماریەکان و حوکمی بەعسیەکان (‪ )٣٥‬سی و پێنج قائیمقام لەم شارە کاریان کردووە‬ ‫کە ئەمانە لە بواری پەروەردەدا ھەندێکیان جێ پەنجەیان دیارە لەوانەیش وەک لە‬ ‫سەرەوە ووتمان شێخ محەمەد خاڵێ لە ساڵی ‪ ١٩٢٢ – ١٩٢١‬ز لەو شارە قائیمقام‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪137‬‬

‫بووە و زۆربەی ئەو قائیمقامانەیش لە ماوەی حوکمی مەلەکیدا بووە کە (‪ )٢٣‬بیست و‬ ‫سێ کەس بوونە دواینیان لەسەردەمی پاشایەتیدا محەمەد عەلی زوبێر بووە لە ساڵی‬ ‫‪.)١٣( ١٩٥٨ – ١٩٥٧‬‬ ‫‪ - ١‬ناوەندە ئاینیەکان‪:‬‬ ‫ کفری وەک زۆربەی شارەکانی تری کوردستان بە ھۆی چەندین مزگەوت و تەکیە و‬ ‫خانەقاوە بە شارێکی گرنگ لە بواری پەروەردە و خوێندندا دەژمێردێت لەو ناوەندانەوە‬ ‫چەندین مەال و فەقێ و رۆشنبیر و شاعیر و ئەدیب و کاربەدەست پێگەیشتون‪ ،‬ئەم‬ ‫شارە سەردەمانێک کاروانسەرای رێگەی زۆر شاری کوردستان بووە بە ھۆیەوە چەندین‬ ‫کەسایەتی ئاینی و کۆمەاڵیەتی و سیاسی پێیدا تێپەڕ بوونە‪ ،‬لەم شارەدا پەیڕەوانی‬ ‫ھەر دوو تەریقەتی (قادری‪ ،‬نەقشەبەندی) ھەن ئەمەیش کاریگەری لەسەر پێک ھاتەی‬ ‫دانیشتوانەکەی ھەبووە تەنانەت لە رووی ئاینیشەوە دانیشتوانی شارەکەیان بەسەردا‬ ‫دابەش بووە‪ ،‬بە شێوەیەک دەتوانین بڵێن زۆربەی دانیشتوانەکەی سونی و لەسەر‬ ‫مەزھەبی ئیمامی شافیعین لەگەڵ بوونی تورکمانەکانی شارەکە کە سونی و شافیعی‬ ‫مەزھەبن‪ ،‬ئەو دوو تەریقەتە کاریگەری لە بواری ناوەندە ئاینی و پەروەردەیەکانیشدا ھەیە‬ ‫بە شێوەیەک ھەر دوو مزگەوتی (مدرسە – کرمانج‪ ،‬خانەقا) تایبەت بە ھەریەکە لەو‬ ‫تەریقەتانەن لە شارەکەدا (‪ ،)١٤‬سەرباری بونی تەکیە کە رۆڵی لە بواری خوێندەواری‬ ‫شارەکەدا ھەبووە بەاڵم رەنگە لە چاو جێگەکانی تر بە شێوەیەکی کەمتر بێت‪ .‬‬ ‫ حاجی کاک ئەحمەدی شێخ(‪ )١٨٨٨ – ١٧٩٣‬ز لە رێگەی کفریەوە بەرەو بەغداد‬ ‫دەچێتە حەج‪ ،‬لە کاتی چونی بۆ حەج فەرمان دەکات مزگەوت و مەدرسەیەک لەو شارە‬ ‫دورست بکرێت بۆ وانە ووتنەوە و دەرس خوێندن‪ ،‬خەڵکی ئەو شارە زۆر رێزیان گرتوە‬ ‫و چەند رۆژێک تێیدا ماوەتەوە‪ ،‬لە کاتی گەڕانەوەیدا بینویەتی مزگەوت و مەدرسەکە‬ ‫پێکەوە تەواو بووە زۆر دڵخۆش بووە‪ ،‬ئێستایش ئەم مزگەوتە لە شوێنی خۆی ماوە و‬ ‫فراوانتر کراوە (‪ ،)١٥‬ئەم ناوەندە بە مزگەوتی (کرمانج – مەدرسە) بە ناوبانگە و لە‬ ‫پێشدا مەال حەسەنی قەرەداغی وانەی تێدا ووتوەتەوە (‪ ،)١٦‬ھەر لە سەرەتای دروست‬ ‫بوونیەوە بەردەوام شوێنی خوێندن و فێرکردن بووە (‪ ،)١٧‬ئەم ناوەندە ئاینیە کە کاک‬ ‫ئەحمەدی شێخ دورستی کردووە تایبەت بووە بە تەریقەتی قادری و بە زۆری دەروێش‬ ‫و الیەنگرانی ئەو تەریقەتە روویان لێ کردووە و لە بواری خوێندن بۆ شارەکە گرنگ و‬ ‫بایەخدار بووە (‪.)١٨‬‬ ‫ شێخ زیائەدین عومەری کوڕی شێخ عوسمانی نەقشبەندی (‪)١٨٩٩ – ١٨٤٠‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪138‬‬

‫‪16‬‬

‫ئەم کەسەیەتیە ئاینیە رۆڵی لە خوێندەواری لەم شارەدا بینووە ئەویش ئەو کاتەی لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٨٨٨‬لە رێگەی کفریەوە حەجی ماڵی خوا دەکات فەرمان دەکات (خانەقایەک‪،‬‬ ‫مەدرسەیەک) دروست بکرێت مەجید پاشای کوڕی قادر پاشای بابان پارچە زەویەکی‬ ‫پێ دەبەخشێت بۆ ئەو مەبەستە‪ ،‬بەم شێوەیە بە کۆمەکی خەڵکی شارەکە مزگەوت و‬ ‫خانویەک بۆ مەال دروست دەکرێت‪ ،‬شێخ لە کاتی گەڕانەوەی لە حەج بینویەتی کەم‬ ‫و کوڕی لە کارەکەدا ھەیە وواڵخەکەی ژێر خۆی بۆ فرۆشتووە تاوەکو خەرجی خانەقا‬ ‫و مەدرسەکەی پێ دابین بکرێت‪ ،‬لەم مزگەوتەکەدا نیزامەدینی کوڕی سەرپەرشتی‬ ‫کارەکانی کردووە‪ ،‬دواتر مەال ئەحمەدی خورماڵی ھاتوەتە مزگەوتەکە بۆ خزمەت کردن‬ ‫بە دانیشتوانی شارەکە‪ ،‬پاشتریش حاجی مەال ئیبراھیم لەم مزگەوتەدا خزمەتی کردووە‬ ‫و ئەم مزگەوتە لە الی خەڵکی شارەکە بە مزگەوتی (خانەقا) ناسراوە(‪ ،)١٩‬بە دروست‬ ‫کردنی ئەم مزگەوتە ژن و ژن خوازی لە نێوان نیزامەدینی کوڕی شێخ زیائەدین و موفتی‬ ‫کفری ئیسماعیل ئەفەندی (پەیوەندی نێوان شێخانی نەقشەبەندی و دانیشتوانی کفری)‬ ‫پتەو تر دەبێت (‪ ،)٢٠‬ئەم مزگەوتە تایبەتە بە پەیڕەوانی تەریقەتی نەقشەبەندی و‬ ‫لە الی دانیشتوانی کفری بە مزگەوتی (منارە نەخشینە) ناسراوە تاکە مزگەوتی ئەو‬ ‫سەردەمە بووە کە منارەی ھەبێت (‪.)٢١‬‬ ‫ ھەر لەم شارەدا بە فەرمانی سوڵتانی عوسمانی (عەبدولحەمیدی دووەم) لە ساڵی‬ ‫‪١٣١٢‬ک ‪١٨٩٥ /‬ز مزگەوتێکی گەورە دروست دەکرێت بە (مزگەوتی گەورە) بەناوبانگە‪،‬‬ ‫لەم مزگەوتەدا ھەریەکە لە موفتی مەال ئیسماعیل و مەال مستەفا و مەال سەعید سیوەیلی‬ ‫تێیدا دەبنە ئیمام و خەتیب‪ ،‬لەو مزگەوتانەی سەرەوەدا دەیان قوتابی و فەقێ وانەیان‬ ‫خوێندووە و پێگەیشتون و ئەرکیان لەسەر شانی خەڵکی شارەکە بووە ئەمەیش وای‬ ‫کردووە پەیوەندی پتەو لە نێوانیاندا دروست ببێت (‪ ،)٢٢‬ھەر ھەمان ساڵ مزگەوتێکی‬ ‫تر کە بە مزگەوتی (سەیدەکان) ناسراوە لە کفریدا دروست دەکرێت لە الیەن (خەدیجە‬ ‫خانی کچی عومەر ئاغای گەورە) لە نزیک ماڵی موحسن ئاغا‪ ،‬ئەو ژنەی مزگەوتەکەی‬ ‫دروست کردووە لە ساڵی ‪ ١٩٠٢‬ز دەمرێت و ھەر لە ناو مزگەوتەکەدا بە خاک دەسپێردرێت‬ ‫(‪ ،)٢٣‬بە پێی سەرچاوەیەکی بیانی کە لە نێوان سااڵنی ‪ ١٨٩٥ – ١٨٩٠‬لە پاریس باڵو‬ ‫کراوەتەوە‪ ،‬قەزای سەالحیە یان کفری لە یەک ناحیە و ‪ ١٥٨‬گوند پێک دێـت ژمارەی‬ ‫دانیشتوانەکەی (‪ )١٤٠٠٠‬کەسە کە ناوەندی قەزاکە بریتیە لە (‪ )٦٥٢٨‬کەس (‪)٦٤٤٨‬‬ ‫کەسی موسڵمانی شیعە مەزھەبن‪ ،‬لەم شارەدا چەندین بەرپرس و دەزگای ئیداری تێدایە‬ ‫وەک (قائیمقام‪ ،‬قازی‪ ،‬موفتی‪ ،)...‬بە پێی سەرژمێریەکان کە لەم سەرچاوەدا ئاماژەی‬ ‫بۆ کراەوە لەم شارەدا (‪ ٦‬مزگەوت‪ ٣ ،‬تەکیە) ھەیە (‪.)٢٤‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪139‬‬

‫ لە ساڵی ‪ ١٨٩٤‬ز قوتابخانەی ئاینی سەالحیە (کفری) ژمارەیەک زانای تێدا بووە‬ ‫لەوانە ئەبوبەکری سەالحی (‪ ،)٢٥‬لە سااڵنی جەنگی یەکەمی جیهانیدا (مزگەوتی حاجی‬ ‫رەشید) لە الیەن حاجی رەشید مەحمود ەلەبیەوە دروست دەکرێت رووبەرەکەی نزیکەی‬ ‫(‪ )١٢٥٠‬مەتر دووجایە (‪ ،)٢٦‬لە ساڵی ‪ ١٩١٩‬دا لە شاری کفری دوو حوجرە ھەبووە‬ ‫بە ھەمووی شەست (‪ )٦٠‬فەقێی ھەبووە و لە رێگەی ئەو ناوەندە ئاینەوە خەریکی‬ ‫دەرس و کاروباری ئاینی بوونە‪ ،‬ئەم جۆرە خوێندنە پێشینەکی مێژووی لە شارەکەدا‬ ‫ھەبووە کە وانەی ئاینی تێدا ووتراوەتەوە‪ ،‬لە قوتابخانە ئاینیەکانی کفریدا ژمارەیەک‬ ‫زانا و مەالی ئاینی وانەیان ووتوەتەوە لەوانە (شێخ عەبدوڵاڵ قەرەداغی‪ ،‬شێخ عومەر‬ ‫زیائەدین‪ ،‬مەال سەعید موفتی‪ ،‬شێخ ئیسماعیل قەرەداغی‪ ،‬مەال سمایلی دەلۆ‪ )...‬لەگەڵ‬ ‫ئەمەیشدا بەشێک لە مەال باشەکانی شار لە سلێمانیەوە ھاتون لەوانە (مەال ئەحمەد‪،‬‬ ‫مەال ئیسماعیل‪ ،‬حاجی سەید ئەحمەد‪ )...‬مەال جەمیل رۆژبەیانی (‪ )٢٠٠١ – ١٩١٣‬لە‬ ‫دوای ساڵی ‪ ١٩٢٤‬لە شاری کفری لە الی موفتی سەعید ئەفەندی خوێندویەتی (‪،)٢٧‬‬ ‫مستەفا نەریمان لە بیرەوەریەکانی خۆیدا باس لەوە دەکات پێش ئەوەی لە ساڵی ‪١٩٣٠‬‬ ‫بچێتە قوتابخانەی میری لە الی مەال قورئانی خەتم کردووە الی ھەر دوو مامۆستایان‬ ‫(شێخ محی دین شێخ قادر پێش نوێژی مزگەوتی حاجی رەشید‪ ،‬مەال راغب مەال‬ ‫ئیسماعیل) خوێندویەتی‪ ،‬لە سیەکاندا کاتێک منداڵ قورئانی خەتم دەکرد ئاھەنگ‬ ‫دەگێڕدرا و فەقیەکان بەڕێز بەرەو ماڵی ئەو کەسەی خەتمەی تەواو کردووە دەچون و‬ ‫لەوێ شیرینی دەخورا (‪ ،)٢٨‬لەو حوجرانەی لە شاردا باڵو بوون مندااڵن تێیدا دەیان‬ ‫خوێند بەر لەوەی بچنە قوتابخانە لەوێدا قورئانی پیرۆزیان لەبەر دەرکرد لە پاشاندا کە‬ ‫قوتابخانە دەکرایەوە لە الیەن بەڕێوەبەری قوتابخانەوە ئەو منداڵە دەخرایە پۆلی دووی‬ ‫سەرەتای ھەندێک لەو مندااڵنە ھەر نەدەچونە قوتابخانە و دەستیان بە کارکردن دەکرد‪،‬‬ ‫لە بەناوبانگترین ئەو مەالیانەی لە حوجرەدا وانەیان بە مندااڵن دەوتەوە (مەال ئیبراھیم)‬ ‫بووە کە (سەید ھاشم سەید ئەحمەد) لە بیرەوەریەکانی خۆیدا باسی لێوە دەکات لە‬ ‫پێش چوونە قوتابخانەی لە ساڵی ‪ ١٩٤٢‬ز لە الی ئەو قورئانی پیرۆزی خەتم کردووە و‬ ‫قوتابی ئەو بووە (‪.)٢٩‬‬ ‫ لە ساڵی ‪ ١٩٤١ – ١٩٤٠‬دا یەکێک لە مەدرسە ئاینیەکان (‪ )٥٠ – ٤٠‬قوتابی‬ ‫ھەبووە لە الیەن (مەال نەجمەدین) ەوە وانەی ئاینی بە فەقێیەکان دەوترایەوە و لەوێدا‬ ‫زۆر کەس فێری قورئان خوێندن بوونە بە پارەیەکی کەم و بە یارمەتی مەال وانەی‬ ‫بە مندااڵن داوەتەوە‪ ،‬لە پشوی ھاویندا زۆربەی قوتابیانی قوتابخانەی فەرمی دەچونە‬ ‫حوجرەکان بۆ ئەوەی باشتر شارەزای زمانی عەرەبی ببن و قورئانی پیرۆزیان باشتر‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪140‬‬

‫‪16‬‬

‫لەبەر دەکرد ھەریەکە لە مامۆستایان (مەال سەید عەبدوڵاڵ‪ ،‬مەال موفتی سیوەیلی)‬ ‫رۆڵی پێشەنگیان لەم رووە گێڕاوە‪ ،‬بە گشتی دەردەکەوێت ئەم شێوازی خوێندن و‬ ‫حوجرانە رۆڵی باشیان لە بواری پەروەردە و خوێندنی سنورەکەدا ھەبووە (‪،)٣٠‬لە‬ ‫سەرژمێری ساڵی ‪ ١٩٤٧‬دا ئەوە تۆمار کراوە لە شاری کفریدا کە لە دوو گەڕەک پێک‬ ‫ھاتووە حەوت دەزگای ئاینی بۆ نێر و یەک دەزگای ئاینی بۆ مێ تۆمار کراوە ئەویش‬ ‫ھەمووی کەوتوەتە گەڕەکی سادەوە (‪ ،)٣١‬لە چلەکانی سەدەی رابردوودا لە حوجرەی‬ ‫ناو مزگەوتی خانەقادا لە شاری کفری نزیکەی (‪ )٢٠ – ١٠‬فەقێ وانەیان خوێندووە‪،‬‬ ‫لە مزگەوتی گەورە فەقێ ھەبووە لە شاری کفری و گوندەکانی دەوربەریەوە رویان‬ ‫تێ کردووە بۆ خوێندن‪ ،‬ئەو کەسانەی لە دەرەوەی شارەوە رویان لە کفری دەکرد بۆ‬ ‫خوێندن لە مزگەوتدا دەخەوتن و لە الیەن دانیشتوانی شارەوە خواردنیان بۆ دابین دەکرا‬ ‫لە حوجرەکاندا زمانی عەرەبی و قورئان و چەند کتێبێکی تریان دەخوێند‪ ،‬ھەر یەکە‬ ‫لە مامۆستایان مەال محەمەد لە مزگەوتی گەورە و مەال ئیبراھیم لە مزگەوتی خانەقا و‬ ‫مەال راغب و مەال ئەحمەد لە مزگەوتی سەیدەکاندا بە کاروباری ئاینەوە خەریک بوون‬ ‫(‪ ،)٣٢‬لە سەرژمێری ساڵی ‪ ١٩٥٧‬دا ناوی ئەو دامەزراوانە تۆمار کراون سەر فەرمانگەی‬ ‫ئەوقافن و لەم رووە لەو سەرژمێریەدا بەم شێوەیە ناوەندە ئاینیەکانی شاری کفری سەر‬ ‫بە لیوای کەرکوک تۆمار کراوە « یەک مزگەوتی گەورە (جامع واحد)‪ ،‬یەک مزگەوت‬ ‫(مسجد واحد)‪ ،‬یەک تەکیە « لەم سەرژمێریەدا کەمتر لەوەی کە ھەیە ناوی مزگەوت و‬ ‫ناوەندە ئاینەیکانی شارەکە تۆمار کراون (‪ ،)٣٣‬کەسایەتیەکی تری شاری کفری بە ناوی‬ ‫(حاجی فەتاح عەلی) ناسراو بە حاجی فەتاحی کۆسە لەو شارە سێ مزگەوتی دروست‬ ‫کرد یەکەمیان لە ساڵی ‪ ١٩٥٧‬لە گەڕەکی ئیسماعیل بەگ‪ ،‬لە دوای ساڵی ‪ ١٩٥٨‬و پاش‬ ‫فراوان بوونی شار مزگەوتێکی تری دروست کرد لە گەڕەکی ئیمام محەمەد و ھەروەھا‬ ‫مزگەوتێکی تریشی دروست کرد لە گەڕەکی تازە (‪.)٣٤‬‬ ‫ ئەو ناوەندە ئاینیانەی کفری کە ناومان ھێنان لە شارەکە زۆر جار کاری نۆژەن‬ ‫کردنەوەی و فراوانبویان بۆ کراوە بەردەوام ئەم کارکردنە لە خزمەتی الیەنی ئاینی و‬ ‫خوێندندا بووە‪ ،‬لە کۆتایی ساڵەکانی ‪ ١٩٦٠‬دا ئەم مزگەوتانە لە کفریدا ھەیووە لەگەڵ‬ ‫ناوی ئیمام و خەتیبەکانیاندا‪:‬‬ ‫‪ – ١‬مزگەوتی گەورە‪ :‬ئەم مامۆستایانە ئیمام و ووتار خوێنی بوونە (سەید موفتی‪ ،‬مەال‬ ‫محەمەد‪ ،‬مەال جەمیل حاجی ئیبراھیم‪.‬‬ ‫‪ – ٢‬مزگەوتی خانەقا‪ :‬حاجی ئیبراھیم ئیمامی بووە‪.‬‬ ‫‪ – ٣‬مزگەوتی سادە‪ :‬ھەریەک لە مامۆستایان (مەال راغب‪ ،‬مەال ئەحمەد رووتە) ئیمامی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪141‬‬

‫بوونە‪.‬‬ ‫‪ – ٤‬مزگەوتی حاجی رەشید‪ :‬ھەریەک لە (مەال شێخ محی دین‪ ،‬مەال عەبدولقادر)‬ ‫ئیمامی بوونە‪.‬‬ ‫‪ – ٥‬مزگەوتی حاجی سەید ئەحمەد‪ :‬ھەر یەک لە مامۆستایان (مەال سەید ئەحمەد‪،‬‬ ‫مەال ئیبراھیم) بوونەتە ئیمام تێیدا‪ ،‬ھەموو ئەو مامۆستایانەی کە ناومان بردن کۆچی‬ ‫دوایان کردووە (‪.)٣٥‬‬ ‫ ھەموو مزگەوت و ناوەندە ئاینەکان لە شاری کفریدا رۆڵیان لە بواری رۆشنبیری‬ ‫و باڵوکردنەوەی خوێندەواریدا ھەبووە بەاڵم لە ھەمویان کاریگەر تر ھەر یەکە لە‬ ‫مزگەوتەکانی (خانەقا‪ ،‬مەدرسە و گەورە) بووە کە ژمارەیەکی زۆر لە فەقێ و قوتابیان‬ ‫لە دەوریان کۆبووەنەتەوە و کاریگەرییان لە بواری رۆشنبیری و الیەنی خوێندەواری و‬ ‫زانستی ئایندا ھەبووە و دەردەکەوێت مزگەوتەکان رۆڵی بەرچاویان لە بواری پەروەردە‬ ‫و پێگەیاندنی مندااڵنی شارەکەدا بینوە (‪ ،)٣٦‬لێرەدا دەکرێت ئاماژە بە ناوی ژمارەیەک‬ ‫لە زانا و مامۆستای ئاینی بدەین لەشارەکە لە ناوەندە ئاینیەکاندا خزمەتیان کردووە و‬ ‫لە مێژووی خوێندنی ئایندا جێ پەنجەیان دیارە‪ :‬‬ ‫‪– ١‬مەال محەمەد سەعید موفتی (‪ )١٩٤١ – ١٨٥٦‬لە گوندێکی سەر بە ناحیەی‬ ‫سیوەیلی قەزای چوارتا لە دایک بووە‪ ،‬الی باوکی دەستی بە خوێندنی ئاینی کردووە و‬ ‫پاشان الی مەال عەبدولڕەحمان پێنجوێنی ئیجازەی زانستی وەرگرتووە‪ ،‬پاش ھاتنی بۆ‬ ‫سنوری گەرمیان لە الیەن ئەوقافی کەرکوکەوە بە موفتی لە شاری کفری دادەمەزرێت‪،‬‬ ‫پاش ماوەیەک مامۆستا مەال محەمەد دەبێت بە ئیمام و وتاربێژ لە مزگەوتی گەورەی‬ ‫شاری کفری‪ ،‬موفتی ئەفەندی بە ھۆی ھەڵویستە نیشتمانیەکانیەوە و پشتوانی لە‬ ‫شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفید لە الیەن ئنگلیزەوە لە کارەکەی دور دەخرێتەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫زانا ئاینیە لە ھەر دوو رێکخراوی (ئازادی کوردستان‪ ،‬کۆمەڵەی دارکەر) ئەندام بووە‬ ‫و رۆڵی لەو رێکخراوانەدا ھەبووە‪ ،‬ئەم زانا ئاینیە زۆربەی تەمەنی بە وانە ووتنەوە و‬ ‫خوێندن و فتوادان و نوسینی چەندین بەرھەم بەڕێ کردووە‪ ،‬لە پاش خۆی ژمارەیەک‬ ‫کتێب و دەست نوسی زۆری بە زمانەکانی عەرەبی و تورکی بەحێ ھێشتووە لە بوارە‬ ‫جۆربەجۆرەکاندا‪ ،‬لە ماوەی ووتنەوەی وانە بە فەقێ و قوتابیاندا لە مزگەوتی حەمیدیە‬ ‫لە شاری کفری ژمارەیەک کەس ئیجازەی ئاینیان وەرگرتووە یان لە خزمەتیدا خوێندویانە‬ ‫کە لە سەرووی ‪ ١٥‬کەسەوەن لەوانە « مەال جەمیل رۆژبەیانی‪ ،‬مەال محەمەدی سەعید‬ ‫زەند‪ ،‬مەال سەید حەکیمی خانەقین‪.)٣٧( « ...‬‬ ‫‪ -٢‬مەال حەسەنی سۆفی (‪ )١٩٦٦ – ١٩٠٢‬لە شاری سەقزی رۆژھەاڵتی کوردستان‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪142‬‬

‫‪16‬‬

‫لە دایک بووە لە پاش وەرگرتنی ئیجازەی مەالیەتی ماوەیەک لە شاری کفری مەالیەتی‬ ‫کردووە‪ ،‬دەستی نوسینی شیعری ھەبووە و نازناوی (نوحی) بووە‪.‬‬ ‫‪ – ٣‬مەال جەمیلی (‪ )١٩٨٣ – ١٩١٠‬کوڕی حاجی ئیبراھیمی مەال ئەحمەد‪ ،‬پێش‬ ‫نوێژ و ووتار خوێنی مزگەوتی خانەقا و گەورەی شاری کفری‪ ،‬ئەم مەالیە کەسێکی‬ ‫نیشتمانپەروەر بووە و لە گۆڤاری گەالوێژ (‪ )١٩٤٩ – ١٩٣٩‬دا بابەتی باڵو کردووەتەوە و‬ ‫دەستی نوسینی شیعریشی ھەبووە بە ناوی (جیمۆ بێ ناو) بەرھەمەکانی باڵوکردەوەتەوە ‬ ‫(‪.)٣٨‬‬ ‫‪ – ٤‬مەال سەید عەبدوڵالی سەید محەمەدی پیر خدری شاھۆ (‪)١٩٨٦ – ١٩١٧‬‬ ‫مەالیەکی زانا و شارەزا بووە بە زانستە شەرعیەکان‪ ،‬زۆر کات بە وانە ووتنەوەوە خەریک‬ ‫بووە و بەردەوام فەقێی ھەبووە‪ ،‬لە شاری کفریدا مەالیەتی کردووە و ھەر لەو شارەدا‬ ‫توانیویەتی ئیجازەی مەالیەتی ببەخشێت‪.‬‬ ‫‪ – ٥‬مەال عەبدولقادر ئەحمەد سەمین لە شاری کفریدا مامۆستا بووە و ئیمام و‬ ‫ووتارخوێنی مزگەوتی خانەقا بووە‪ ،‬لە پاش خزمەتێکی زۆر لە ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬ز کۆچی‬ ‫دوای (‪.)٣٩‬‬ ‫ سەرباری ئەو مەالیانەی ناومان بردن بە دەیان مامۆستای ئاینی لەم شارەدا لە‬ ‫بواری خوێندن و پەروەردەدا خزمەتی خەڵکیان کردووە جێ دەستیان دیارە‪ .‬‬ ‫‪ - ٢‬قوتابخانە میری و تایبەتەکان‪:‬‬ ‫ برەو دان بە بواری خوێندن لە چوارچێوەی ووالیەتی موسڵ و دەوڵەتی عوسمانیدا‬ ‫زیاتر لە ریفۆرمەکەی مەدحەت پاشای والیدا خۆی نواند و کاریگەری باشی لەو رووە‬ ‫ھەبووە چونکە پێش ھاتنی ئەو تا رادەیەک قوتابخانەیەکی مۆدێرن لە ھەر سێ والیەتی‬ ‫(بەغدا‪ ،‬بەسرە‪ ،‬موسڵ) دا نەبووە‪ ،‬بە پێی سەرچاوەکان لە ساڵی ‪ ١٨٨٠‬لە سالحیە‬ ‫(کفری) قوتابخانەی روشدیە (ناوەندی) کراوەتەوە‪ ،‬لە کۆتایی سەدەی نۆزدەدا لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٨٨٨‬ز لە والیەتی موسڵدا حەوت قوتابخانە ھەبووە کە یەک لەوانە لە کفریدا‬ ‫بووە تا ئەو ساڵە ژمارەی گشتی قوتابیان لە ھەموو والیەتەکەدا بریتی بووە لە (‪)٣١٨‬‬ ‫قوتابی‪ ،‬لە سااڵنی پاشتردا گرنگی دانی دەوڵەتی عوسمانی بە پەروەردە و خوێندن‬ ‫زیادی کردووە بۆیە لە پاشتردا لە والیەتی موسڵ نۆ (‪ )٩‬قوتابخانەی روشدیە و شانزە‬ ‫(‪ )١٦‬قوتابخانەی سەرەتایی کراوەتەوە کە یەکێک لە شارەکانی والیەتی موسڵ کفری‬ ‫بووە‪ ،‬لە ساڵنامەی والیەتی موسڵدا لە ساڵی ‪ ١٨٩٢‬ژمارەی دانیشتوانی کفری (‪)١١٩٠‬‬ ‫کەس بووە کە قوتابخانەی روشدیەی تێدا بووە (‪.)٤٠‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪143‬‬

‫ بە پێی سەرچاوەیەکی تر لە نێوان سااڵنی ‪ ١٨٩٥ – ١٨٩٠‬دا ژمارەی دانیشتوانی‬ ‫کفری(‪ )٦٥٢٨‬کەس بووە کە دوو قوتابخانەی تێدا بووە‪ ،‬بەاڵم لەو دوو سەرچاوەدا‬ ‫جیاوازیەکی زۆر لە ژمارەی دانیشتواندا بەدی دەکرێت پێ دەچێت لەم رووە ھەڵەیەک‬ ‫ھەبێت (‪.)٤١‬‬ ‫ لە ساڵنامەی وەزارەتی مەعاریفدا لە ساڵی ‪ ١٣١٧‬ک ‪ ١٩٠١ /‬ز دا ھاتووە لە‬ ‫(سالحیە) کفری قوتابخانەی روشدیە ھەیە و ئاماژە بەوەیش دراوە بیست (‪ )٢٠‬قوتابی‬ ‫تێیدا دەخوێنن و یەک کارگوزاری ھەیە‪ ،‬ھەریەکە لە (محەمەد رەفعەت ئەفەندی) بە‬ ‫مامۆستای بریکار و (مستەفا ئەفەندی) بە مامۆستای خەت خۆشی ناویان ھاتووە‪،‬‬ ‫ھەر لەو ساڵنامەیەدا ناوی قوتابخانەکانی ووالیەتی موسڵ تۆمار کراوە و بەم شێوەیە‬ ‫قوتابخانەکانی کفری ناویان ھاتووە(‪:)٤٢‬‬ ‫خشتەی ژمارە (‪)١‬‬ ‫مامۆستاکەی ژمارەی قوتابی‬ ‫ناوی قوتابخانە شوێنەکەی ‬ ‫عەبدولجەبار ئەفەندی ‪١٥‬‬ ‫مەال یوسف گەڕەکی حکومەت ‬ ‫ئیبراھیم ئاغا مزگەوتی گەورە قادر ئەفەندی ‪٥‬‬ ‫ لە ساڵنامەی والیەتی موسڵی ساڵی ‪ ١٩٠٧‬دا ئاماژە بە ژمارەی قوتابخانەکانی‬ ‫ئەو ووالیەتە دراوە لە باسی قەزای سەالحیە (کفری) دا ئاماژە بە یەک روشدیە دراوە‬ ‫لەگەڵ ناوی مامۆستای یەکەم شێخ محەمەد ئەفەندی و مامۆستای دووەم شێخ محەمەد‬ ‫ئەفەندی رەنگە ئەمە ھەڵە بێت‪ ،‬بەم شێوەیە دەردەکەوێت رەوشی پەروەردە و خوێندن‬ ‫لەسایەی دەوڵەتی عوسمانیدا لە کوردستان بە گشتی و شاری کفری بە تایبەتی پشت‬ ‫گوێ خراوە و زانیاریەکانیش ھەڵە و پێش و پاشن‪ ،‬لە ھەموو قوتابخانەکاندا زمانی‬ ‫خوێندن تورکی بووە لە جیاتی زمانی دایکی دانیشتوانەکەی‪ ،‬لە ساڵنامەی ووالیەتی‬ ‫موسڵی ساڵی ‪ ١٣٣٠‬ک ‪ ١٩١١ /‬ز دا ئاماژە بە ژمارەی قوتابخانەکان دراوە لە قەزای‬ ‫ێەالحیەدا یەک قوتابخانەی روشدیە و دوو قوتابخانەی مندااڵن ھەیە (‪ ،)٤٣‬ئەوانەی‬ ‫لەم ژمارە کەمەی قوتابخانەکاندا فێر دەکران منداڵی ئەفەندی و فەرمانبەرانی حکومەت‬ ‫بوون خەڵکیش بە چاوێکی نزم و سەرچاوەی فەساد سەیری قوتابخانەکانیان دەکرد‪ ،‬لە‬ ‫نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا ماوەی خوێندن لە قوتابخانەکانی دەوڵەتی عوسمانیدا‬ ‫(مکتب ێیپان) ماوەی چوار ساڵ و قوتابخانەی روشدیە (ناوەندی) سێ ساڵ و ئامادەی‬ ‫چوار ساڵ بووە (‪ ،)٤٤‬بە دروست کردنی ئەو قوتابخانانە لە الیەن عوسمانیەکانەوە لە‬ ‫شاری کفریدا ژمارەیەک لە قوتابیان روویان تێ کردووە لەوانە (عومەر نەزمی ‪١٨٩٣‬‬ ‫– ‪ ،١٩٧٨‬قاسم سەروەت) بۆ خوێندنی بااڵ چونەتە بەغدا و سەستەمبوڵ و شتی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪144‬‬

‫‪16‬‬

‫نویان ھێنایە شارەکە (‪ ،)٤٥‬لەو سەردەمانەدا لە کفری قوتابخانەیەکی سەرەتای (ێیپان‬ ‫مکتبی) و قوتابخانەیەکی ناوەندی (روشدیە) ھەبووە و لە ھەردوو قوتابخانەکەدا نزیکەی‬ ‫‪ ١٥٠‬قوتابی درێژەیان بە خوێندن داوە وەک لە سەرەوە ئاماژەی بۆ کرا ھەندێک لە‬ ‫دەرچوانی روشدیە لە شارەکە لە بەغدا و ئەستەمبوڵ خوێندنی بەرز تریان تەواو کردووە‬ ‫و لە شارەکەدا خزمەتیان کردووە‪ ،‬ئەم قوتابخانانە لە ماوەی جەنگی جیهانی یەکەمدا‬ ‫داخراون (‪.)٤٦‬‬ ‫ بەرپابوونی جەنگی یەکەمی جیهانی کاریگەری لەسەر کەم بوونەوەی قوتابیان لە‬ ‫شارەکە ھەبووە‪ ،‬بە پێی راپۆرتی کارگێڕی دەڤەری کەرکوک لە ساڵی ‪ ١٩١٩‬بەم شێوەیە‬ ‫باسی رەوشی پەروەردە لە شاری کفری دەکات « لە کفری یەک مەکتەبی سەرەتای‬ ‫و مەکتەبێکی روشدیەی موڵکی و دوو حوجرەی خوێندنی مندااڵن ھەیە‪ ،‬قوتابخانە‬ ‫سەرەتایەکە (‪ )٤٠ – ٣٠‬قوتابی ھەبووە «‪ ،‬پاش ئەوەی لە الیەن ئینگلیزەکانەوە ئاوڕ‬ ‫لە پەروەردە و خوێندن درایەوە بە پێی ئەم خشتەیە ژمارەی قوتابیان و مامۆستایانی‬ ‫خوێندنی حوکمی لە ساڵی ‪ ١٩١٩‬لەو شارە رون دەکاتەوە (‪:)٤٧‬‬ ‫خشتەی ژمارە (‪)٢‬‬ ‫ژ‪ .‬مامۆستا‬ ‫مانگەکان ژ‪.‬قوتابی ‬ ‫‪٣‬‬ ‫ ‬ ‫کانونی دووەم ‪ ٢٠‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫ ‬ ‫‪٢٤‬‬ ‫ ‬ ‫شوبات‬ ‫‪٣‬‬ ‫ ‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫ئازار ‬ ‫‬‫ ‬ ‫‬‫حوزەیران ‬ ‫‬‫ ‬ ‫‬‫تەموز ‬ ‫‪٣‬‬ ‫ ‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫ئاب ‬ ‫‪٣‬‬ ‫ ‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫ئەیلول ‬ ‫‪٣‬‬ ‫ ‬ ‫‪٥١‬‬ ‫ت‪ .‬یەکەم ‬ ‫‪٤‬‬ ‫ ‬ ‫‪٧٤‬‬ ‫ت‪ .‬دووەم ‬ ‫‪٤‬‬ ‫ ‬ ‫‪٦٧‬‬ ‫ک‪ .‬یەکەم ‬ ‫‪٣‬‬ ‫ ‬ ‫تێکڕا ‪٤٢‬‬ ‫ ‬ ‫ وەک دەردەکەوێت ژمارەی مامۆستایان و قوتابیان لەو شارەدا کەمە لە چاو‬ ‫دانیشتوانەکەیدا‪ ،‬لەگەڵ ئەم خشتەیەدا ئەوەیش خراوەتە روو لە کفریدا قوتابخانەی‬ ‫جولەکە ھەبووە زۆر تر لە وەرزی ھاویندا خوێندویانە کە تێکڕا سی و سێ (‪ )٣٣‬قوتابی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪145‬‬

‫و یەک (‪ )١‬مامۆستا ناوی تۆمار کراوە‪ ،‬سەرباری کەمی ژمارەی مامۆستا و قوتابی بەاڵم‬ ‫دۆخی قوتابخانەکان لە الیەن دەسەاڵتەوە پشت گوێ خراوە لەم رووە سەرچاوەیەک‬ ‫بەم شێوەیە وینای قوتابخانەکان دەکێشێت « قوتابخانەکەی کفری بارودۆخێکی خراپی‬ ‫ھەبوو بە دەست دەسەاڵتەوە لە کەمی مێز و کەرەستە و ئامێرەکانی قوتابخانەکە «‪،‬‬ ‫بە ھاتنی بەڕێوەبەری نوێ بۆ قوتابخانەی سەرەتایی پەرەپێدانی بە شێوەیەکی بەرچاو‬ ‫ژمارەی قوتابیان زیادی کردووە و لەگەڵ قوتابخانەی جولەکەکەکان تێکەڵ کراوە‪،‬‬ ‫قوتابخانە تێکەڵەکە چوتە بینایەکی گەورە‪ )٤٨( ،‬بە پێی کۆنترین تۆماری گشتی‬ ‫(قید عام) لە قوتابخانەکانی کفری (قوتابخانەی باوەشاسواری بنەڕەتی) کە تۆماری‬ ‫گشتی ژمارە ‪ ١/١‬یەکەم قوتابی ناوی تۆمار کراوە (عومەر حەمەد) ە و باوکی مردووە‬ ‫و ناوی بەخێوکەرەکەی تۆمار کراوە بە ناوی (خورشید) لە گەڕەکی سەید لەر‪ ،‬بە‬ ‫رەگەز (تورکمان) و موسڵمان بووە لەسەر مەزھەبی حەنەفی‪ ،‬ئەم قوتابیە لە دایک‬ ‫بووی ساڵی ‪ ١٩١٢‬ز بووە لە ئەیلولی ‪ ١٩١٩‬چوتە ئەو قوتابخانەیە و لە ساڵی خوێنی‬ ‫(‪ )١٩٢٩ – ١٩٢٨‬لەو قوتابخانەیە جیابوەتەوە و چوتە ناوەندی لە شاری کەرکوک‬ ‫جگە لە نمرەی ساڵی خوێندنی کۆتای ھیچ نمرەیەک لەو پەڕیەدا تۆمار نەکراوە‪ ،‬ھەر بە‬ ‫دوای ئەم قوتابیەدا ناوی قوتابیەکی تر تۆمار کراوە ناوی خۆی رون نیە بەاڵم ناوی‬ ‫باوکی (موبارک ئەفەندی) یە لە گەڕەکی ئیسماعیل بەگ و کۆچی دوای کردووە ئەم‬ ‫قوتابیە لە الی کەسێکی تر بووە بە ناوی (رەفیق ئەفەندی) ژیاوە و لەسەر ئاینی‬ ‫ئیسالم و لە رەگەزی (تورکمان) بووە‪ ،‬ئەم قوتابیە لە دایک بووی ساڵی ‪ ١٩١٤‬یە لە‬ ‫‪ ١٩٢٠/١٠/١‬چوەتە ئەو قوتابخانەیە‪ ،‬لە ‪١٠‬ی ئەیلولی ‪ ١٩٢٩‬لەو قوتابخانە گوزارەتەوە‬ ‫و لەسەر پەڕەکەی تەنھا نمرەی کۆتایی تۆمار کراوە کە راسب بووە‪ ،‬لە ھەمان تۆماردا‬ ‫و لە پەڕەی ‪ ١٩‬دا ناوی قوتابی (جمال مەحمود محەمەد بەگ) تۆمار کراوە بە‬ ‫رەگەز عەرەب‪ ،‬باوکی فەرمانبەر بووە لە شاری کەرکوکەوە ھاتوەتە ئەو قوتابخانەیە‪،‬‬ ‫لە دایک بووی ساڵی ‪ ١٩١٤‬یە لە حوزەیرانی ‪ ١٩٢٥‬لە پۆلی سێیەم لەو قوتابخانەیە‬ ‫وەرگیراوە و لە ساڵی ‪ ١٩٢٧‬بە بێ تۆمار کردنی نمرەکانی گوازراوەتە بۆ قوتابخانەیەکی‬ ‫خانەقین‪ ،‬دواین قوتابی لە تۆماری ژمارە یەکدا بە ریزبەندی تۆمارەکە (‪ )١٤٤‬بە ناوی‬ ‫(ێالح خچوری) باوکی عەتار بووە لەو شارە‪ ،‬لە رەگەزی عەرەب و جولەکە (یەھودی)‬ ‫بووە‪ ،‬ئەم قوتابیە لە دایک بووی ساڵی ‪ ١٩٢٠‬لە قوتابخانەی تەوراتەوە ھاتوەتە ئەم‬ ‫قوتابخانەیە لە ساڵی ‪ ،١٩٢٧‬ساڵێک پاشتر وازی ھێناوە (‪.)٤٩‬‬ ‫ لە سەردەمی دەسەاڵتی ئینگلیزدا لە ساڵی ‪ ١٩٢٠‬قوتابخانەیەکی سەرەتای کرایەوە‬ ‫بەناوی (المدرسە االبتدائیە االولی) الی خەڵکی بە قوتابخانە ئینگلیزیەکە ناسرابوو‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪146‬‬

‫‪16‬‬

‫ناوی ئەم قوتابخانەیە تا حەفتاکانیش ھەر بە (االولی) مایەوە و دواتر گۆڕا بۆ (الخلود)‬ ‫و ئێستایش (باوەشاسور) ە‪ )٥٠( ،‬لەسەردەمی پاشایەتی و پێک ھێنانی یەکەم کابینەی‬ ‫حکومەتی کاتی (‪ )١٩٢١/٨/٢٣ – ١٩٢٠/١٠/٢٥‬دا لەم کابینەیەدا (محەمەد مەھدی‬ ‫بەحرولعلوم) کرایە وەزیری مەعاریف بە رەگەز عەرەبی شیعی و خەڵکی کەربەالبووە‪،‬‬ ‫جگە لەمەیش ناوی (عیزەت پاشا کەرکوکی) ھاتووە ماوەیەک وەزیری مەعاریف بووە و‬ ‫بۆ خۆی لە پۆستی وەزارەتی نافیعە دانراوە (‪ ،)٥١‬بەمەیش گرنگی دانی دەسەاڵت بۆ‬ ‫خوێندن دەردەخات‪ ،‬لە ساڵی خوێندنی (‪ )١٩٢٢ – ١٩٢١‬دا لە الیەن (شێخ محەمەد‬ ‫خاڵسی کوڕی شێخ رەزای تاڵەبانیەوە) لە پاش نەمانی دەساڵتی راستەوخۆی ئینگلیز‬ ‫بە یەکەم قائیماقمی ئەو شارە دادەنرێت‪ ،‬ئەم کەسایەتیە فەرمانی داوە قوتابخانەی‬ ‫کفری بکرێتەوە و لەو رۆیشەوە شیعرێکی بۆ ھۆنیەوەتەوە تا ماوەیەک ئەو شیعرە لەسەر‬ ‫دیوای قوتابخانەکە مابوو (‪ ،)٥٢‬لەو زانیاریانەی سەرەوەدا دەردەکەوێت لە قوتابخانەی‬ ‫کفری یەکەمی سەرەتایدا ژمارەیەکی زۆر لە فوتابیان خوێندویانە بە پێی زنجیرەی‬ ‫تۆماری گشتی ئەو قوتابخانەیە کە تا ئێستا ماوە گەیشتوەتە ‪ ١٤٤‬تێدا قوتابیانی کورد‬ ‫و عەرەب و تورکمان خوێندویانە لە رووی ئاینیەوە سەر بە ئاینی ئیسالم و جولەکە‬ ‫بوونە‪ ،‬دەردەکەوێت لە کاتی ئینگلیزدا قوتابخانە لە شارەکە ھەبووە و دوای دروست‬ ‫بوونی حکومەتی پاشایەتی لە عێراق پەروەردە و خوێندن لەم شارەدا گەشەی کردووە‪.‬‬ ‫ دکتۆر موکەڕەم تاڵەبانی وەک خۆی باسی دەکات لە سەرەتای سیەکاندا چوتە‬ ‫قوتابخانەی کفری‪ ،‬ئەو دەمانە منداڵ لە تەمەنی حەوت ساڵیدا وەردەگیرا و ساڵێک‬ ‫پێشتر وەک یەدەک دەچووە قوتابخانە بەاڵم تاڵەبانی لە ساڵی ‪ ١٩٣١‬چوتە پۆلی‬ ‫یەکەمی سەرەتای لە قوتابخانەی کفری سەرەتای لە نێوان ئەو شارەو گوندی زەرداودا بە‬ ‫پێ ھاتوچۆی کردووە‪ ،‬لە کفریدا تەنھا ئەو قوتابخانەی ھەبووە لە سەردەمی داگیرکاری‬ ‫ئینگلیزدا لەو شارە وەک یەکەمین قوتابخانە دروست کراوە‪ ،‬بەڕێوبەری ساڵی سیەکانی‬ ‫قوتابخانەی یەکەمی کفری ناوی (رەشید عەکیف ھورمزی) بە ئەسڵ کورد بووە بەاڵم‬ ‫خۆیان کردوەتە تورکمان (‪ ،)٥٣‬مستەفا نەریمان لە بیرەوەریەکانی خۆیدا ئەوەمان بۆ‬ ‫تۆمار دەکات لە ساڵی ‪ ١٩٣١‬لە کفری چوتە قوتابخانە و ژمارەیەک قوتابی لەگەڵیدا‬ ‫بوونە ناوی نزیکەی ‪ ١٢‬قوتابی دەھێنێت لەوانە (حسێن حاجی سەمین‪ ،‬سابیری حاجی‬ ‫فەتحوڵاڵ سەڵتە زەرد‪ ،‬موکەڕەم تاڵەبانی‪ ،)...‬لە پۆلی پێنجەمدا لە شوێنەکانی ترەوە‬ ‫قوتابی بۆ کفری ھاتون بە تایبەت لە قەرەتەپە و کەالرەوە‪ ،‬لە ساڵی خوێندنی ‪١٩٣٦‬‬ ‫– ‪ ١٩٣٧‬دا بەڕێوەبەری قوتابخانەکە گۆڕاوە و کەسێکی تر بە ناوی (سەعید بەسیم)‬ ‫بوەتە بەڕێوەبەر‪ ،‬سەرباری ئەمەیش مستەفا نەریمان ناوی ژمارەیەک مامۆستای قۆناغی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪147‬‬

‫سەرەتای لە بیر ماوە لەوانە (خلوسی بەگ‪ ،‬نامیق ئەفەندی کەرکوکی‪ ،‬جەالل ئەحمەد‬ ‫کەرکوکی‪ )...‬سەرجەمی مامۆستاکان تورکمان بوون و ھەندێکیشیان تورکچێتیان ئەکرد‪،‬‬ ‫بە زۆر قوتابیان ناچار دەکرد کتێبی بیری تۆرانیەت بخوێنن بەم ھۆیەیشەوە کێشە لە‬ ‫نێوان بەشێک لە مامۆستایان و قوتابیاندا رویداوە ئەمەیش بوەتە ھۆی وازھێنانی ھەندێک‬ ‫قوتابی لە قوتابخانە لەوانە (نوری کارێزی) (‪.)٥٤‬‬ ‫ لە تۆماری گشتی‪ ٢/١‬قۆتابخانەی کفری یەکەمدا کە ئێستا (قوتابخانەی‬ ‫باوەشاسواری بنەڕەتیە) لە زنجیرەی (‪ )٥٩٧ -٤٩٨‬تۆماری ناوی ‪ ٩٩‬قوتابی کردووە‬ ‫بە ناوی قوتابی (نەجمەدین محەمەد خەسرەو) دەست پێ دەکات و قوتابی زنجیرە‬ ‫(‪ )٥٨٧‬ناوەکەی رونە بە ناوی (نەجیب عارف) کۆتای دێت‪ ،‬لەم تۆمارەدا ژمارەیەکی‬ ‫زۆر ناوی قوتابی یەھودی بەرچاو دەکەوێت لەوانە (ئیبراھیم داود) لە پەڕەی تۆماری ئەم‬ ‫قوتابیەدا ئەم زانیاریانە تۆمار کراوە « ئیبراھیم داود باوکی عەتار بووە لە شاری کفریدا‬ ‫لە گەڕەکی سەیدەکان دانیشتووە و لە نەتەوەکەیدا نوسراوە عەرەب‪ ،‬لە خشتەی ئایندا‬ ‫نوسراوە یەھودی‪ ،‬ئەم قوتابیە لە ساڵی ‪ ١٩٢٩‬لە دایک بووە لە ‪ ١٠‬ی ئەیلولی ‪١٩٣٤‬‬ ‫چوتە ئەو قوتابخانەیە و لە ‪ ١٩٤١/١٠/١‬دەرچووە و چوەتە ناوەندی لە کەرکوک‪ ،‬وەک‬ ‫دەردەکەوێت لە چوار وانەدا تاقی کردنەوەی کردووە و نمرەکانی تۆمار کراوە ئەوانیش‬ ‫بریتین لە زمانی عەرەبی و کۆمەاڵیەتی و ژمێریاری و پێوانە و ئەشیا و تەندروستی‬ ‫لە تاقی کردنەوەکەدا دەرچووە « لە پەڕەی قوتابیەکدا لە ساڵی ‪ ١٩٣٤‬ھاتوەتە ئەو‬ ‫قوتابخانەیە وێنەی ھەبووە کە پێشتر وێنەی قوتابی لە تۆمارەکەدا بەدی ناکرێت (‪ ،)٥٥‬‬ ‫بە پێی زانیاریەکانی سەرچاوەیەک لە ساڵی خوێندنی (‪ )١٩٤٦ – ١٩٤٥‬دا ناوی‬ ‫نزیکەی پەنجاو چوار (‪ )٥٤‬قوتابی جولەکە (یەھودی) لە قوتابخانەی کفری یەکەمدا‬ ‫تۆمار کردووە‪ ،‬ئەمە بە ھەڵە تۆمار کراوە زۆرێک لە قوتابیانی یەھودی لە ساڵی ‪١٩٣٥‬‬ ‫ەوە لەو قوتابخانە خوێندویانە لەوانەیش (داود یەھود‪ ،‬ئیبراھیم داود‪ ،‬یوسف شالوم‬ ‫شوعا‪ )...‬ئەو قوتابیانە لە ساڵی ‪ ١٩٤٨‬بەدواوە کۆچیان کردووە بۆ ئیسرائیل‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫قوتابی ئیبراھیم داود لەم سەرچاوەیەدا وەک زانیاریەکانی سەرەوەیە بەاڵم نوسراوە لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٣٥‬چوەتە قوتابخانەی کفری ئەمە ھەڵەیە و لە ساڵی ‪ ١٩٣٤‬لەو قوتابخانەیە‬ ‫وەرگیراوە(‪.)٥٦‬‬ ‫ لە ساڵی خوێندنی(‪ )١٩٣٤ – ١٩٣٣‬دا یەکەم قوتابخانەی کچان لە کفریدا‬ ‫دەکرێتەوە‪ ،‬مامۆستا (ئەماستیک) مامۆستایەکی ژن بوو لە کەرکوکەوە بۆ ئەم‬ ‫قوتابخانەیە گوازراوەتەوە‪ ،‬لەم قوتابخانەیەدا (‪ )١٥ – ١٠‬قوتابی کچ دەیانخوێند‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە ھۆی رەفتاری ناشرینی گەنجێکی شارەوە ئەو مامۆستایە گەڕایەوە بۆ کەرکوک ئەو‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪148‬‬

‫‪16‬‬

‫ساڵە دەوام لە قوتابخانەی کچاندا راگیراوە‪ ،‬لە سااڵنی پاشتردا مامۆستا (پاکیزە) کرایە‬ ‫بەڕێوەبەری ئەم قوتابخانەیە و قوتابخانەکە لە خانووی (حەکیم عوسمان ئەفەندی)‬ ‫دا بووە‪ ،‬لە کاتی دەست کردن بە قوتابخانەی نوێ لە عێراقدا لە الیەن مامۆستایانی‬ ‫ئاینیەوە فتوای ئەوە درا کە کاری ئەم قوتابخانانە دژ بە دینە و فێربوون تیایاندا‬ ‫حەرامە ئەمەیش کاریگەری لەسەر بەشداربوونی کەمی دانیشتوان لە بواری خوێندندا‬ ‫ھەبووە (‪ ،)٥٧‬قوتابخانەی کچانی کفری چوار پۆلی ھەبووە‪ ،‬زۆربەی زۆری کچانی‬ ‫قەزاکە دوای تەواو کردنی پۆلی چوارەمی سەرەتای وازیان لە خوێندن دەھێنا‪ ،‬یەکەم‬ ‫خوێندکاری کچ لە کفری کە چوەتە قوتابخانەی سەرەتای خاتوو (کریمان عەبدولمەجید‬ ‫نەجم) بووە‪ ،‬ھەروەھا یەکەم ژنە بەڕێوەبەری قوتابخانە کە خەڵکی شارەکە بوبێت‬ ‫ناوی (حەسیبە جەمیل وەنداوی) بووە ئەمەیش گرنگی زیاتری خەڵکی بۆ خوێندن لەو‬ ‫دەمانەدا دەردەخات کە کچانیش توانیویانە بخوێنن (‪ ،)٥٨‬جگە لە قوتابخانەی تایبەت‬ ‫بە کچان لە قوتابخانەی کوڕانیشدا کچان لەو شارە خوێندویانە‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٩٣٦‬دا لە‬ ‫پۆلی چوارەمدا لەگەڵ قوتابیانی کوڕدا دوو کچ لە قوتابخانەی کفری خوێندویانە ھەردوو‬ ‫کیان ناویان سوعاد بووە کە یەکێکیان کچی مامۆستا (بەھجەت فەتاح وەنداوی) بووە‬ ‫و ئەوی تریشیان کچی (مەال عەزیز راغب)‪ ،‬ھۆکاری ھاتنی کچانیش بۆ ئەم قوتابخانەیە‬ ‫بۆ ئەو دەگەڕێتەوە کە لەو قوتابخانەیەدا زیاتر بایەخ بە خوێندن ئەدرا بەمەیش شاری‬ ‫کفری توانیویەتی لە شارە سەرەتاکان بێت لە بایەخ دان بە خوێندنی تایبەت بە کچان‬ ‫(‪ ،)٥٩‬لە قوتابخانەی کفری کچاندا ژمارەیەک قوتابی کچی جولەکە خوێندویانە کە‬ ‫دەکرێت لێرەدا ئاماژەیان بۆ بکەین کە ناویان لە خوێندنی شارەکەدا ھاتووە (‪ :)٦٠‬‬ ‫خشتەی ژمارە (‪)٣‬‬ ‫ژ ناوی قوتابی چونی بۆ قوتابخانە‬ ‫‪١٩٤٦/٩/٢٣‬‬ ‫‪ ١‬سوھام رەحمی ‬ ‫‪١٩٤٦/٩/٢٣‬‬ ‫‪ ٢‬رابیعە دانیال ‬ ‫‪١٩٤٦/٩/٢٤‬‬ ‫‪ ٣‬راحیل روفائیل ‬ ‫‪١٩٤٦/٩/٢٤‬‬ ‫‪ ٤‬ئەمیرە ئەلیاھو ‬ ‫‪١٩٤٧/٩/١٥‬‬ ‫‪ ٥‬نەجیبە ئیسحاق ‬ ‫‪١٩٤٧/٩/١٥‬‬ ‫‪ ٦‬ئەدیبە دائول ‬ ‫ نازم ئیبراھیم ئێستا لە کفری مامۆستای خانەنشینە‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٩٣٦‬چوەتە‬ ‫قوتابخانەی (مدرسە کفری االبتدائیە االمیریە) و خوێندویەتی « لەو قوتابخانەدا زۆربەی ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪149‬‬

‫قوتابیەکان خەڵکی شارەکە بوونە و قوتابیش ھەبووە لە کنگربان و کارێزەوە بە پێی‬ ‫دەھاتن بۆ ئەو قوتابخانەیە‪ ،‬بەڕێوەبەری قوتابخانەکەیان (رەشید عاکیف) بووە لەگەڵ‬ ‫ناوی ھەندێک مامۆستا لەوانە (مستەفا فەنی‪ ،‬کەمال مەال بادر)‪ ،‬لەو قوتابخانەیە کورد‬ ‫و عەرەب و تورکمان دەیانخوێند کە زۆربەی تورکمان بوون «‪ ،‬پەرتوکی خوێندن بە‬ ‫زمانی عەرەبی بووە بەاڵم لە کاتی خوێندن و شیکردنەوەی بابەتەکاندا بە ھەر سێ زمان‬ ‫شی دەکرایەوە‪ ،‬لە پۆلەکەی نازم ئیبراھیمدا قوتابی جولەکەیش لەگەڵیان خوێندویەتی‪،‬‬ ‫پاش تەواو کردنی خوێندنی پۆلی شەشەم زۆرێک لە قوتابیان وازیان دەھێنا و ھەندێک‬ ‫دەچونە قۆناغی تر بە شێوەیەک قوتابی نازم ئیبراھیم ناوی پێشکەش بە (دار المعلمین‬ ‫ریفی) کردووە لە بەعقوبە لە ساڵی ‪١٩٤٤‬ز لەوێ خوێندویەتی (‪ ،)٦١‬لەو دەمانەدا زۆر‬ ‫مامۆستا ھەبووە قوتابیانی لەسەر کوردایەتی پەروەردە کردووە و فێری ھۆنراوەی کوردی‬ ‫کردون‪ ،‬یەکەم جار کە قوتابی بە ھۆنراوەی کوردی ئاشنا بکرێت مامۆستا (خورشید‬ ‫داودی) بووە قوتابیانی فێری (ئەی تۆپەکە فتبۆڵەکە‪ )...‬ی شاعیر بێ کەس کردووە‬ ‫و بەو ھۆیەوە لەالیەن حوکمەتەوە توشی کێشە ھاتووە (‪ ،)٦٢‬ھەر لەو دەمانەدا لە‬ ‫قوتابخانەکاندا بابەتی مۆسیقا و وەرزش ھەبووە و پۆلەکانی پێنج و شەشەم دیدەوان‬ ‫بوەنە و لە ساڵێکدا ئەو قوتابیانە یەک دوو جار دەچونە دەرەوی کفری بە تایبەت‬ ‫دەچوون بۆ کەرکوک و دووز و خانەقین‪ ،‬مامۆستا مستەفا نەریمان لە بیرەوەریەکانیدا‬ ‫باس لەوە دەکات « لە ساڵی ‪ ١٩٣٧‬لەبەر گڵۆپی کارەبا خۆمان بۆ تاقیکردنەوەی‬ ‫بەکەلۆری ئامادەکرد و پێش مانگێکیش مامۆستا (مەجید نەجم) وێنەیەکی قوتابیەکانی‬ ‫کرد «‪ ،‬حوزەیرانی ئەو ساڵە قوتابیانی کفری تاقیکردنەوەی بەکەلۆریان لە شارەکەی‬ ‫خۆیان ئەنجامدا و بەڕێوەبەرێکیان بۆ ھاتووە بە ناوی (مومەیز)‪ ،‬لەو ساڵە بە دواوە‬ ‫قوتابیان لە کفریدا تاقیکردنەوەی بەکەلوریان کردووە (‪.)٦٣‬‬ ‫ لە ساڵی ‪ ١٩٣٨‬قوتابخانەیەکی تر کرایەوە بە ناوی (المدرسە االبتدائیە الپانیە) ‬ ‫سەرەتا چوار پۆل بووە لە ماڵی (مستەفا رێژی) بووە بەرامبەر مزگەوتی خانەقا‪،‬‬ ‫لەسەردەمی کۆماریدا ناوەکەی گۆڕا بۆ (االتحاد) پاشتریش چەند ناوێکی تری ھەبووە‬ ‫وەک (سیروان‪ ،‬المکارم)‪ ،‬لە سی و چلەکانی سەدەی بیستەمی رابردوودا لە کفری‬ ‫ناوەندی نەبووە بۆ ئەو مەبەستە قوتابیان پاش تەواو کردنی قۆناغی سەرەتای رویان‬ ‫لەشارەکانی تر دەکرد بە تایبەت کەرکوک و بەعقوبە و بەغدا بۆ چونیان بۆ قوناغی‬ ‫ناوەندی یان (الدار المعلمین) (‪ ،)٦٤‬لە ساڵی ‪ ١٩٤٩‬قوتابخانەیەکی ناوەندی کرایەوە‪،‬‬ ‫بۆ بنیاد نانی ئەم قوتابخانەیە دەوڵەمەندەکانی شار بڕی ‪ ٣٥٠٠‬دیناریان بەخشی و جگە‬ ‫لەوەیش لەو دەمانەدا لەبەرامبەر بڕێک پارەی رەمزی ھەندێک مەال وانەیان بە مندااڵن‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪150‬‬

‫‪16‬‬

‫داوەتەوە (‪.)٦٥‬‬ ‫ لە سەرژمێری ساڵی ‪ ١٩٤٧‬دا بەم شێوەیە رەوشی پەروەردە و خوێندن لە شاری‬ ‫کفری رون دەکاتەوە لە دوو گەڕەکی ئەو شارەدا بەاڵم ھەڵە لە تۆمارکردنی ژمارەکاندا‬ ‫ھەیە(‪:)٦٦‬‬ ‫خشتەی ژمارە (‪)٤‬‬ ‫نەخوێنەوار ژمارەی قوتابخانە‬ ‫خوێنەوار ‬ ‫گەڕەک ژمارەی دانیشتوان ‬ ‫نێر مێ نێر مێ نێر مێ نێر مێ‬ ‫ ‬ ‫‬‫‪ - ١١٨٥ ٧٠٣‬‬ ‫ئیسماعیل بەگ ‪ ٥٩ ٣٧٦ ١٤٦٨ ١٣١٢‬‬ ‫‬‫‪ ٢ ٨٣١ ٤٩٠‬‬ ‫سادە ‪ ٥٧ ٣١٦ ١٠٠١ ٩٠٠‬‬ ‫ لە کفری پاش کردنەوەی قوتابخانەی ناوەندی کەرتی پەروەردە گەشەکردنی بە‬ ‫خۆیەوە بینی و ژمارەیەکی زۆر تر لە قوتابیان روویان لە قوتابخانەکان کرد‪ ،‬واتا بە‬ ‫بوونی ناوەندی لە شارەکە قوتابیان دەیانتوانی لەو شارە بخوێندن و درێژە بە خوێندن‬ ‫بدەن کەمتر قوتابی لە کفری و دەوربەری بە ھۆی نەبونی ئەم قۆناغەوە وازیان لە‬ ‫خوێندن دەھێنا بە شێوەیەک نەک لە شاری کفری بەڵکو لە شوێنەکانی دەورەبەریشەوە‬ ‫قوتابیان روویان لە ناوەندی کفری کردووە بۆ خوێندن بە تایبەت ئەم رەوشە تا‬ ‫ناوەڕاستی حەفتاکانیش درێژەی ھەبووە و پاشتر لە شوێنەکانی تر ناوەندی کراوەتەوە‬ ‫و کاریگەری لەسەر ئەم ناوەندەیش ھەبووە‪ ،‬قوتابیانی ناوەندی لە کفری لە سەرەتای‬ ‫پەنجاندابۆ ساڵی خوێندنی (‪ )١٩٥٠ – ١٩٤٩‬دا تەنھا بریتی بوونە لە (‪ )٢٦‬قوتابی‬ ‫ناوەندی و لە ساڵی خوێندنی (‪ )١٩٥١ – ١٩٥٠‬تەنھا بریتی بوونە لە (‪ )٦٤‬خوێندکار‬ ‫(‪.)٦٧‬‬ ‫ ناوەندی کفری شوێنەکەی لەبەرامبەر بانکی کۆنی شارەکەدا بووە‪ ،‬بەڕێوەبەرەکەی ‬ ‫(عەبدولحەمید بەکر) لەگەڵ ژمارەیەک مامۆستا کە وانەیان دەتەوە لەوانە مامۆستایان‬ ‫(ساقی باقی مامۆستای بیرکاری‪ ،‬مەال محەمەد مامۆستای ئاین‪ ،‬موەفەق شەفیق‬ ‫مامۆستای ئنگلیزی) لەو ناوەندیەدا تا پۆلی سێیەم ھەبووە قوتابی ناوەندی تەواو‬ ‫دەکرد دەچووە کەرکوک‪ ،‬جگە لە قوتابی شارەکە لە گوندەکانی دەوروبەر بە تایبەت‬ ‫لە (کەالر‪ ،‬کارێز‪ ،‬کنگربان) ەوە قوتابی رویان لە ناوەندەیکە دەکرد‪ ،‬خوێندن بە‬ ‫زمانی عەرەبی بووە‪ ،‬لە کفری بەشێک لە کچان خوێندنیان تەواو دەکرد لەوانەیش‬ ‫مامۆستایان (موعەزەز خدر‪ ،‬حربیە عەبدوڵاڵ ئاغا) لە پاش تەواو کردنی پەیمانگا لە‬ ‫بەغدا لە شارەکەدا بونەتە مامۆستا (‪ ،)٦٨‬لە ساڵی ‪ ١٩٥٠‬پۆلی سێیەمی ناوەندی لە‬ ‫ناوەندی کفری کراوەتەوە و بە ووتەی سەرچاوەیەک لە ‪ %٩٠‬ی خەڵکی قەزاکە ئەو‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪151‬‬

‫دەمە نەخوێنەوار بوونە و حکومەت لەم رووە ھەوڵەکانی بەرچاو نەبوە بۆ چارەسەری‬ ‫دۆخەکە‪ ،‬ئەو دەمە بەڕێوەبەر (عەبدولحەمید بەکر) بووە جگە لەو مامۆستایامەی‬ ‫ناویان برا مامۆستایانی تریش وانەیان وتوەتەوە و مندااڵنیان پەروەردە کردووە لەوانە‬ ‫مامۆستایان (تەھا سەرح‪ ،‬نەجیب عەبدولنور‪ ،‬نەجمەدین محەمەد وەنداوی‪ ،)...‬یەکەم‬ ‫کچ کە ھاتە قوتابخانەی ناوەندی لە کفری و لەگەڵ کوڕان خوێندویەتی ناوی (سوعاد‬ ‫بەھجەت فەتاح وەنداوی) بووە پاشتر بوەتە دکتۆرە و لە بەغداد دانیشتووە (‪.)٦٩‬‬ ‫ لە کتێبی عێراقی باکوردا سەبارەت بە ژمارەی قوتابخانەکانی شاری کفری‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٥٥‬ز ئاماژە بەوە کراوە لە قەزاکەدا ئەم قوتابخانانە ھەبوونە (قوتابخانەی‬ ‫یەکەم و دووەمی سەرەتای کفری‪ ،‬قوتابخانەی کفری کچان‪ ،‬قوتابخانەی دواناوەندی‬ ‫(پانویە) کفری کوڕان) واتا لە ساڵی ‪ ١٩٥٥‬قوتابیانی شار لە دواناوەندی ئەو شارە‬ ‫خوێندەیانە (‪ ،)٧٠‬ھەر چەندە بۆ تەواو کردنی قۆناغی ئامادەیی پێشتر قوتابیان رویان‬ ‫لە شوێنەکانی تر بە تایبەت کەرکوک و بەعقوبە دەکرد‪ ،‬لە پاشتردا ژمارەی کورد لە‬ ‫شارەکەدا زۆر بوو ئەمەیش کاریگەریی لەسەر خوێندن بە کوردی ھەبووە بە تایبەت‬ ‫ھاتنی قوتابی لە گوندەکانی چواردەوری قەزاکەوە (‪ ،)٧١‬ھەریەکە لە مامۆستایان‬ ‫(عەبدولحەمید بەکر‪ ،‬محەمەد حەوێز‪ ،‬موەفەق شەفیق‪ )...‬بەڕێوەبەری ئامادەی کفری‬ ‫بوونە لەگەڵ ناوی مامۆستایانی ئامادەی کە بریتیی بوون لە (ساقی باقی‪ ،‬تەھا سەراج‪،‬‬ ‫وەھبی ئەحمەد‪ ،‬فەتاح تاھر دۆغمەجی‪ ،‬عومەر فەتاح‪ ،‬ئیبراھیم کەریم‪ ،‬عەبدولکەریم‬ ‫عەبدولقادر‪ ،‬ئیحسان قاسم‪ ،‬ێبحی کەمال‪ ،‬عەبدولعەزیم‪ ،‬جەمیل عەمادی‪ ،‬شکور عەقراوی‪،‬‬ ‫سامی شاکر عێراقی‪ ،‬نەجیب ئەحمەد‪ )...‬وەک دەرکەوێت (عەبدولحەمید بەکر) بە یەکەم‬ ‫بەڕێوەبەری قوتابخانە لە شارەکە دادەنرێت کە خەڵکی قەزاکە بووە و ناوەندیەکە لە‬ ‫سااڵنی خوێندنی (‪ )١٩٥٥ -١٩٥٤‬پاش تەواو کردنی پۆلی سێیەم کراوەتەوە و کراوەتە‬ ‫دواناوەندی (‪.)٧٢‬‬ ‫ محەمەد شاکەلی لە ساڵی خوێندنی (‪ )١٩٥٦ –١٩٥٥‬دا چوەتە ناوەندی کفری‬ ‫و لەو رووە بیرەوەریەکانی باشتر ئاشنامان دەکەن بە رەوشی خوێندن لەو شارە بە‬ ‫بڕوای ئەو کفری ئەو دەمانە بە مانا (شار) بووە و ناوەندێکی کارگێڕی و رشنبیری گرنگ‬ ‫بووە بۆ گەرمیان‪ ،‬بەم شێوەیە ھەندێک بیرەوەری بۆ تۆمار کردوین « زمانی فەرمی‬ ‫خوێندن عەرەبی بوو‪ ،‬ریگەیش نەدەدرا بۆ وەرگێڕان بۆ سەر زمانی کوردی‪ ،‬زۆربەی‬ ‫قوتابیەکان کورد بوون لەگەڵ قوتابی عەرەب و تورکمانیش‪،‬سەرباری بار قورسی زۆرێک‬ ‫لە قوتابیان فێری زمانی عەرەبی و تورکمانی بوونە لە پۆلی دووەمی ناوەندی جۆرێک‬ ‫لە ھەستی نەتەوایەتی لە نێو قوتابیاندا ھەستی پێ دەکرا‪ ،‬لە ناوەندی گرنگی بە وانەی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪152‬‬

‫‪16‬‬

‫وەرزش و ھونەر دەدرا کە مامۆستایەکی کورد بەناوی (عەبدولکەریم چایچی) وانەی‬ ‫رەسمی بە قوتابیان دەوتەوە‪ ،‬ھاوکات دوو مامۆستای وەرزشیش ھەبوون بە ناوەکانی‬ ‫(محەمەد‪ ،‬عەبدولقادر) « لە ناوەندی کفری بە ھۆی بوونی ھۆڵێکی گەورە گرنگی بە‬ ‫ھونەر دراوە و لە زستانی ‪ ١٩٥٦‬دا بە کاریگەری قوتابیەکی عەرەب بە ناوی (سەلمان‬ ‫جبوری) بە ھاوکاری (کەمال خەلیل) خەڵکی کفری شانۆگەریەکی وەرگیراو لە (ھاملیت)‬ ‫ی شکسپیرەوە لەسەر تەختەی شانۆی ئەو ھۆڵە پێشکەش کراوە‪ ،‬ژمارەیەکی زۆر لە‬ ‫بینەر لە دەرەوە و ناوەوەی ئەو شارە بۆ سەیر کردنی ئامادەبوونە‪ ،‬لەو ناوەندیەدا‬ ‫کتێبخانەیەک ھەبووە کە ژمارەیەک کتێبی بە زمانی عەرەبی بۆ قوتابیان تێدا بووە‪ ،‬ھەر‬ ‫لەو ناوەندیەدا ژمارەیەک باڵوکراوەی سەر دیوار سەبارەت بە زمان و وەرزش و ھونەر‬ ‫لە الیەن مامۆستایان و قوتابیانەوە ئامادەکراون‪ ،‬ئەو ساڵە ژمارەیەک مامۆستا وانەی‬ ‫بە قوتابیان دەتەوە بە بیرەوەری شێخ محەمەد شاکەلی لەوانەیش (مستەفا جەواد)‬ ‫خاوەنی بەرنامەیەکی رادیۆی بوو لە رادیۆی بەغدا و خاوەنی چەندین کتێبیشە (‪.)٧٣‬‬ ‫ لە سنوری گەرمیان لە پاش شۆڕشی ‪ ١٤‬ی تەموزی ‪ ١٩٥٨‬پارتی دیموکراتی‬ ‫کوردستان توانی بەشی تایبەتی رێکخراوی الوان و قوتابیان لە شار و گوندەکان بە‬ ‫تایبەت کفریدا بکاتەوە و لەو رووە چاالکیان ھەبێت‪ ،‬ھەریەکە لەم ناوانە رۆڵیان لە‬ ‫رێکخراوی قوتابیانی سنورەکەدا ھەبووە (عومەر گلی‪ ،‬غازی ساالر‪ ،‬جەالل محەمەد‬ ‫ئیسماعیل‪ )...‬و لە رێکخراوی مامۆستایاندا ھەریەکە لە (عەبدولباقی حاجی سەمین‪،‬‬ ‫حسێن حەسەن فەتاح‪ ،‬عەبدوڵاڵ کەریم چایچی) (‪)٧٤‬‬ ‫ بە پێی تۆماری گشتی ‪ ١٤/١‬قوتابخانەی باوەشاسواری بنەڕەتی لە زنجیرەی‬ ‫(‪ )١٨٩٩ – ١٦٩٩‬ناوی دوو سەد قوتابی لەو تۆمارەدا نوسراوە کە قوتابیانی ساڵی‬ ‫خوێندنی ‪ ١٩٦٢ – ١٩٥٩‬ی تێدا تۆمار کراوە و بە ناوی (عوسمان عەبدولقادر) دەست‬ ‫پێ دەکات بە زنجیرەی ‪ ١٨٨٥‬بە ناوی (جەالل سید عەلی) کۆتای پێ دێت زۆربەی‬ ‫قوتابیان کە خوێندویانە لە ھەر سێ نەتەوەی شارەکە بە تایبەت کوردن (‪ ،)٧٥‬بە پێی‬ ‫زانیاریەکانی مامۆستا عەلی حسێن ێاڵح کە ئێستا سەرپەرشتیاری خانەنشینە‪،‬لە ساڵی‬ ‫خوێندنی (‪ )١٩٧٠ – ١٩٦١‬ژمارەی قۆتابیانی پۆلی یەکەمی سەرەتای ناوەندی شاری‬ ‫کفری بەم شێوەیە بووە (‪:)٧٦‬‬ ‫خشتەی ژمارە (‪)٥‬‬ ‫ساڵ ژ‪ .‬قوتابیانی پۆلی یەکەم‬ ‫‪١٨٦‬‬ ‫‪ ١٩٦١‬‬ ‫‪١٤٠‬‬ ‫‪ ١٩٦٢‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪153‬‬

‫‪١٢٣‬‬ ‫‪ ١٩٦٣‬‬ ‫‪٩٢‬‬ ‫‪ ١٩٦٤‬‬ ‫‪١٢٠‬‬ ‫‪ ١٩٦٥‬‬ ‫‪٩٧‬‬ ‫‪ ١٩٦٦‬‬ ‫‪٨٦‬‬ ‫‪ ١٩٦٧‬‬ ‫‪١٣١‬‬ ‫‪ ١٩٦٨‬‬ ‫‪١٧٥‬‬ ‫‪١٩٦٩‬‬ ‫‪٢٢٠‬‬ ‫‪ ١٩٧٠‬‬ ‫کۆ ‪١٣٥٠‬‬ ‫ جگە لەوەیش لەتیف ھەڵمەتی شاعیر لە ساڵی خوێندنی(‪ )١٩٦٥ – ١٩٦٤‬دا لە‬ ‫ناوەندی کفری قوتابی بووە بەم شێوەیە ھەندێک دیمەنی ئەو دەمانەی خوێندنی قوناغی‬ ‫سەرەتای و ناوەندیمان بۆ دەگێڕێتەوە لە قوتابخانەی (االتحاد) « خوێندنی قۆناغی‬ ‫سەرەتای زۆر رێک و پێک بوو‪ ،‬ئەو کات قوتابی دەبوایە پاک و پختە بە رێکی بچوایەتە‬ ‫ژووری پۆلەکانەوە‪ ،‬بە یانیان کە ریز دەبووین گەر سەرمامان بوایە ھەندێک وەرزشیان‬ ‫پێ دەکردین‪ ،‬ھەموو کەس دەبوو دەستەسڕێکی سپی پێ بوایە بۆ پاک راگرتنی خۆی‪،‬‬ ‫مامۆستا عەبدوڵال مەال ئیبراھیم ئەو مامۆستایەی ھەر لە سەرەتاوە فێری کوردایەتی‬ ‫دەکردین‪ ،‬فێری ئەوەی کردین کە ھاتینە پۆلەوە بڵێین (بەبانیت باش)‪ ،‬بیرم بێت لە‬ ‫ناوەندی کفری بەشێک لە مامۆستایانی سەرەتای وانەیان پێ دەوتینەوە‪ ،‬لەگەڵماندا‬ ‫قوتابی عەرەب و تورکمان ھەبوو‪ ،‬ئەو دەمانە قوتابخانە گەرمیانی گۆتەنی (ھۆسە)‬ ‫نەبووە واتا بە رێک و پێکی دەچون بۆ قوتابخانە و دەگەڕاینەوە بۆ ماڵەوە « (‪ ،)٧٧‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٥٩‬دا لە شاری کفری سەرباری زمانی فەرمی خوێندن کە عەرەبی بووە‬ ‫و زۆرێک لە مامۆستایان لە نەتەوەی تورکمان و عەرەب بوونە کەچی مامۆستایاەکی‬ ‫دڵسۆزی کوردی شارەکە بە ناوی (عەبدوڵاڵ مەال ئیبراھیم) لە جیاتی (قیام‪ ،‬جلوس)‬ ‫قوتابیانی قوتابخانەی االتحادی فێر کردووە بە کوردی بڵێن (ھەستن‪ ،‬دانیشن‪ ،‬بەیانیتان‬ ‫باش‪ ،‬ژیانت باش) و لەم رووە لە مامۆستا پێشەنگەکانی ئەو شارە دادەنرێت بە‬ ‫کردنە کوردی بابەتەکەی خۆی کە جوگرافی بووە لە جیاتی عەرەبی و تورکمانی‪ ،‬ئەو‬ ‫مامۆستایە قوتابیانی ئەو قوتابخانەیەی لەسەر یەکەم وانەی ئەلف و بێی کوردایەتی‬ ‫راھێناوە و ھەست و سۆزی کوردایەتی لە دڵ و دەرونی قوتابیاندا چاندووە ئەمە لە‬ ‫پاشتردا بەرەو باشتر و زیاتر چووە لە شیکردنەوە و راڤەکردنی وانەکان بۆ قوتابیان‬ ‫بە کوردی (‪،)٧٨‬لە ساڵی ‪ ١٩٦٥‬دا لەتیف ھەڵمەت باس لە ژمارەیەک قوتابی ھاوڕێی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪154‬‬

‫‪16‬‬

‫دەکات دواتر پێکەوە توانیوانە کاریگەریان لەسەر یەکتر و رەوتی رۆشنبیری ناوچەکە‬ ‫ھەبێت لەوانەیش ھەریەکە لە (ئەنوەر شاکەلی‪ ،‬محەمەد حەمە ساڵح‪ ،‬ئەمجەد شاکەلی‪،‬‬ ‫ئەحمەد شاکەلی‪ ،‬عەلی عەبدوڵاڵ) و کەسێکی تر بە ناوی لەتیف حامد‪ ،‬توانیان گروپی‬ ‫شیعری کفری دابمەزرێنن‪ ،‬لە ‪ ١٤‬ی تەموزی ‪ ١٩٧١‬دا بەیاننامەی ئەم گروپە لە الیەن‬ ‫ھەریەکە لە (لەتیف ھەڵمەت‪ ،‬ئەنوەر شاکەلی) ەوە باڵو کرایەوە (‪.)٧٩‬‬ ‫ لە شاری کفری بە ھۆی خوێندن و خوێنەواری و یەکتر ناسینی زۆرێک لە‬ ‫قوتابیانی شارەکە و دەروبەری لە ناوەندی شاری کفری کاری کردوەتە سەر ئەوەی کە‬ ‫چەندین باڵوکراوە لەو شارە دەربچێت لەوانە دەکرێت ئاماژە بە بەشێکیان بدەین‪ ،‬لەتیف‬ ‫ھەڵمەت لە ساڵی ‪ ١٩٦٩ – ١٩٦٨‬دا باڵوکراوەیەکی بە ناوی (بەرزنجە) دەرکردووە کە‬ ‫بەسەر یەکەوە توانیویەتی (‪ )١٥‬ژمارەی لێ باڵوبکاتەوە‪ ،‬سەرباری ئەمەیش رۆشنبیران‬ ‫و خوێندکارانی ئەو دەمەی شار توانیویانە لە ساڵی ‪ ١٩٦٨‬دا باڵوکراوەی (شەپۆلەکان)‬ ‫و لە ساڵی ‪ ١٩٦٩‬دا باڵوکراوەی (باوەشاسوار) لەو شارەدا باڵوکراوبکەنەوە‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٦٩‬ھەریەک لە (فەرھاد شاکەلی‪ ،‬محەمەد حەمە ساڵح تۆقیق) لە دواناوەندی شاری‬ ‫کفری دوو باڵوکراوەی سەر دیوار (نشرە جدرایە)یان باڵوکردوەتەوە‪ ،‬ئەوەی فەرھاد‬ ‫شاکەلی ناوی (جیکۆر) بووە و ئەوەی تریان بە ناوی (الکواکب) ەوە بووە و دواتر‬ ‫لە رێگەی دواناوەندی کفریەوە داواکاریەک دراوەتە بەڕێوەبەرێتی پەروەردەی کەرکوک‬ ‫بۆ ئەوەی ئەم باڵوکراوانە ژمارەی تری بەدواوە بێت بەاڵم سەرباری پێخۆش حاڵی‬ ‫پەروەردەی کەرکوک داوادەکەن ئەم پرۆژەیە ھەروەزی بێت (‪.)٨٠‬‬ ‫ لە شاری کفری لە نێوان سااڵنی ‪ ١٩٨١ – ١٩٦٠‬ژمارەیەک قوتابخانە دامەزراون‬ ‫لە قوناغە جیاکانی پەروەردەدا کە کاریگەری باشیان لەسەر رەوتی خوێندن لە سنورەکە‬ ‫ھەبووە‪ ،‬لێرەدا ئاماژە بە ناوی ئەو قوتابخانانە دەدەین کە لە ساڵی خوێندنی ‪– ٢٠٠٠‬‬ ‫‪ ٢٠٠١‬ناوەکانیان بەم شێوەیە بووە (‪:)٨١‬‬ ‫خشتەی ژمارە (‪)٦‬‬ ‫قۆناغ‬ ‫گەڕەک ‬ ‫ناوی قوتابخانە ساڵی دامەزراندن ‬ ‫سەرەتای‬ ‫‪ ١٩٦٠‬مامۆستایان ‬ ‫ ھەتاو ‬ ‫سەرەتای‬ ‫نەورۆز ‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٦١‬‬ ‫خانزاد ‬ ‫سەرەتای‬ ‫رزگاری ‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٦٥‬‬ ‫روناکی ‬ ‫ناوەندی‬ ‫رزگاری ‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٦٧‬‬ ‫کوردستان ‬ ‫باخچە‬ ‫رزگاری ‬ ‫ ‬ ‫باخچەی ساوایان ‪١٩٧٠‬‬ ‫دواناوەندی‬ ‫ئازادی ‬ ‫ ‬ ‫دۆغان ‪١٩٧٢‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪155‬‬

‫سەرەتای‬ ‫سەرەتای‬ ‫سەرەتای‬ ‫سەرەتای‬

‫راپەڕین ‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٧٦‬‬ ‫سیروان ‬ ‫رزگاری ‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٧٦‬‬ ‫فیدراڵ ‬ ‫باوەشاسوار ‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٨٠‬‬ ‫کفری ‬ ‫ ‬ ‫ئازادی‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٨٠‬‬ ‫نیشتیمان ‬ ‫کۆی گشتی ‪ ١٠‬دە قوتابخانە‬ ‫ لە پاش بەیانی ‪ ١١‬ی ئازاری ‪ ١٩٧٠‬لە رادیۆ و تەلەفزیرنی رەسمی ئەو دەمی‬ ‫عێراقەوە دەقی بەیانی ‪ ١١‬ی ئازار لە الیەن سەرۆک کۆماری عێراق ئەحمەد حەسەن‬ ‫بەکرەوە خوێنراوە و لە زۆر خاڵدا باس لە الیەنی پەروەردە و خوێندن بە تایبەت‬ ‫خوێندن بە زمانی دایک دەکات کە ئەمە بۆ ئەو دەمە زۆر کاریگەری بووە‪ )٨٢( ،‬بەاڵم‬ ‫پاش نسکۆی ‪١٩٧٥‬ز حوکمەتی ئەو کاتی عێراق کەوتە دژایەتی کردنی کورد و ئەو‬ ‫خاڵە پێچەوانەوە بووەوە کە باسی لە خوێندن بە زمانی کوردی دەکرد لە ناوچەکانی‬ ‫کوردستان‪،‬سەرانی بەعس بۆ قایل کردنی خەڵک بۆ جێ بەجێ نەکردنی ئەو خاڵە کەوتنە‬ ‫خۆ ئەمەیش بووە مایەی نارەزای خەڵکی و قوتابیانی ئەو دەمەی کوردستان‪ ،‬لە کۆتای‬ ‫ساڵی ‪١٩٧٦‬ز بەرپرسانی بەعس لە پارێزگای دیالە ((کفری ئەو دەم بە بڕیاریکی‬ ‫شۆفێنی لەسەر کەرکوک دابڕێنراو خرایە سەر دیالە)) ھاتنە شارەکە و لە قوتابخانەی‬ ‫(الخلود) کۆرێکیان بۆ باوکانی قوتابیان ساز کرد بۆ قایل کردنی خەڵکی بۆ جێ بەجێ‬ ‫نەکردنی خوێندن بە زمانی کوردی ئەمەیش سەرباری قایل بوونی ھەندێک خەڵکی خۆ‬ ‫فرۆش بووە مایەی نارەزای زۆرێک لە خەڵکی‪ ،‬سەرئەنجام بڕیارەکە لە ساڵی ‪ ١٩٧٧‬جێ‬ ‫بەجێ کراو خوێندن بە زمانی کوردی ھەڵوەشایەوە و خوێندن بوو بە عەرەبی‪ ،‬ئەمە بوو‬ ‫بە ھۆی نارەزای قوتابیانی ئەو دەمە و ھەموو کتێبەکانیان لەبەردەم ماڵی قائیمقامی‬ ‫شاردا سوتاند و ئەمەیش بوو بە ھۆی گرتنی ژمارەیەکی زۆر لە قوتابیانی شارەکە‪،‬‬ ‫ھەریەکە لەم قوتابیانە لەو خۆپیشاندانە مێژوویەدا رۆڵیان ھەبوو لەوانیش (سەالح حەمە‬ ‫سێخرانی‪ ،‬عاسی نەجم‪ ،‬حەسەن قادر‪ ،‬موستەفا ئیبراھیم‪ ،‬ئەسکەندەر حەیدەر‪ ،‬سەالح‬ ‫شکور‪ ،‬سەالم رەسوڵ) (‪.)٨٣‬‬ ‫ مستەفا نەریمان لە کتێبی (شۆڕشی ئیبراھیم خانی دەلۆ) دا بەم شێوەیە ئاماژە‬ ‫بە قوتابخانەکانی ئەو رۆژگارەی کفری کۆتای حەفتاکان و سەرەتای ھەشتاکان دەدات‪،‬‬ ‫قوتابخانەکانی (ئامادەی مەکاسبی کوڕان‪ ،‬ناوەندی ئوم قورا بۆ کچان‪ ،‬ناوەندیەکی‬ ‫ئێواران‪ ،‬باخچەی مندااڵنی ‪ ١٧‬ی تەموز) قوتابخانە سەرەتایەکانی کوڕان بریتین لە‬ ‫(مەکارم‪ ،‬محاسن‪ ،‬خلود‪ ،‬شوھەدا‪ ،‬غوفران) قوتابخانە سەرەتایەکانی کچانیش بریتین‬ ‫لە (شوھەدا‪ ،‬مەھج‪ ،‬رابیعە عەدەوی‪ ،‬حەنان) (‪.)٨٤‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪156‬‬

‫‪16‬‬

‫پەراوێز و سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪ )١‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‪ ،‬ناوچەی کفری لە نێوان سااڵنی ‪،١٩٤٥ – ١٩١٤‬چ‪ ،١‬باڵوکراوەکانی کۆمەڵەی روناکبیری‬ ‫و کۆمەاڵیەتی کەرکوک‪( ،‬کەرکوک‪ ،)٢٠١٠ :‬ل ‪.١٩ – ١٦‬‬ ‫‪ )٢‬بەرێوەبەرێتی راگەیاندن و پەیوەندیەکانی ئیدارەی گەرمیان‪ ،‬کارو پرۆژە خزمەتگوزاریەکانی ئیدارەی گەرمیان‪،‬‬ ‫(‪ ،)٢٠١١ – ٢٠١٠‬ل ‪.١٢‬‬ ‫‪ )٣‬لە ئێستادا قەزای کفری لە چوار ناحیە پێک دێت (کۆکس‪ ،‬سەرقەاڵ‪ ،‬نەوجول و ئاوەسپی)‪ ،‬و نزیکەی ‪ ١٣٧‬گوند‬ ‫لە رووی کارگێڕیەوە یەکێکە لە قەزاکانی سنوری ئیدارەی گەرمیانی سنوری ھەرێمی کوردستان‪ ،‬بڕوانە‪ :‬بەرێوەبەرێتی‬ ‫راگەیاندن و پەیوەندیەکانی ئیدارەی گەرمیان‪ ،‬ە‪ .‬س‪ ،‬ل ‪.١٩ – ١٢‬‬ ‫‪ )٤‬سالح الدین عبدالحمید عبداللە‪ ،‬شاری کفری لە تەرازووی رەسەنایەتی و شارستانییەتدا‪ ،‬چ‪ ،١‬چاپخانەی رەھەند‬ ‫(سلێمانی‪ ،)٢٠٠٩ :‬ل ‪.١١‬‬ ‫‪ )٥‬کالودیوس جەیمس ریچ‪ ،‬گەشتنامەی ریچ بۆ کوردستان ‪ ،١٨٢٠‬و‪ ،‬محەمەد حەمە باقی‪ ،‬ب‪ ،١‬چ‪ ،١‬بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫خانەی وەرگێڕان‪( ،‬سلێمانی‪ ،)٢٠١٢ :‬ل ‪.٥٦ – ٤٧‬‬ ‫‪ )٦‬سالح الدین عبدالحمید عبداللە‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٣٧‬‬ ‫‪ )٧‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٦٣‬‬ ‫‪ )٨‬سالح الدین عبدالحمید عبداللە‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٨١‬‬ ‫‪http://www.mesopot.com/old/index.htm )٩‬‬ ‫‪ )١٠‬ساڵنامەی نەزارەتی مەعاریفی عمومییە (‪١٣١٧‬ک)‪ ،‬و‪ :‬دڵشاد ھیوا‪ ،‬مێژوو (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١٧‬زستانی ‪،٢٠١١‬‬ ‫ل ‪.٢٤٣‬‬ ‫‪ )١١‬قید العام (تۆماری گشتی)‪ ،‬رفم ‪ ،١/١‬مدرسە باوەشاسوار االبتدائیە‪ ،‬سنە ‪.١٩٢٥ – ١٩١٩‬‬ ‫‪ )١٢‬سالح الدین عبدالحمید عبداللە‪ ،‬س‪.‬پ‪ ،‬ل ‪.٨٦‬‬ ‫‪ )١٣‬عباس کەریم ئەمین‪ ،‬کفری ھەناسە گەرمەکەی گەرمیان‪ ،‬سلێمانی (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١٣٥‬ئەیلولی ‪ ،٢٠١٢‬ل‬ ‫‪.٣٠ – ٢٨‬‬ ‫‪ )١٤‬سهیل خورشید‪،‬مێژووی ناوچەی کفری لەکۆنەوە تاساڵی ‪ ،١٩٥٨‬چ‪ ،١‬چاپخانەی یاد‪(،‬سلێمانی‪،)٢٠١٣ :‬ل ‪١٠٥ -١٠٤‬‬ ‫‪ )١٥‬مستەفا نەریمان‪ ،‬شۆڕشی ئیبراھیم خانی دەلۆ ‪ ،١٩٢٠‬چ‪ ،٢‬چاپخانەی رۆژ‪( ،‬کەرکوک‪ ،)٢٠٠٧ :‬ل ‪.٤٦‬‬ ‫‪ )١٦‬مێگفی نریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬دەزگای رۆشنبیری و باڵوکردنەوەی کوردی‪( ،‬بەغدا‪،‬‬ ‫‪ ،)١٩٩٤‬ل ‪.١٣‬‬ ‫‪ )١٧‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٦٣‬‬ ‫‪ )١٨‬سهیل خورشید عزیز‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٠٤‬‬ ‫‪ )١٩‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٦٤ – ١٦٣‬‬ ‫‪ )٢٠‬ئیسماعیل ئەفەندی کوڕی مەحمود لە ھۆزی جافن و لە کفری مەالیەتی کردووە و ناوبانگی رۆیشتووە‪ ،‬پاش خۆی‬ ‫(مەال راغب) بۆتە مەالی مزگەوت لەو شارە‪ ،‬بڕوانە‪:‬مستەفا نەریمان‪ ،‬شۆڕشی ئیبراھیم خانی دەلۆ‪،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٥٨ ،٤٧‬‬ ‫‪ )٢١‬سهیل خورشید عزیز‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٣٦ ،١٠٥‬‬ ‫‪ )٢٢‬مستەفا نەریمان‪ ،‬شۆڕشی ئیبراھیم خانی دەلۆ ‪ ،١٩٢٠‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٤٧‬‬ ‫‪ )٢٣‬سهیل خورشید عزیز‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٣٧‬‬ ‫‪ )٢٤‬ڤیتاڵ کیۆنێ‪ ،‬سنجاقی شارەزوور (کەرکوک) و سلێمانی لە کۆتای سەدەی نۆزدەھەمدا‪ ،‬و‪ :‬نەجاتی عەبدوڵاڵ‪ ،‬بەشی‬ ‫دووەم‪ ،‬گۆڤاری ئەکادیمیای کوردی (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٢٥‬ساڵی ‪ ،٢٠١٣‬ل ‪.١٨٧ – ١٨٦‬‬ ‫‪ )٢٥‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٦٤‬‬ ‫‪ )٢٦‬سهیل خورشید عزیز‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٣٧‬‬ ‫‪ )٢٧‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٦٥ – ١٦٤‬‬ ‫‪ )٢٨‬مستفی نریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٤٣ ،٢٥‬‬ ‫‪ )٢٩‬ھاشم سەید ئەحمەد سەید محەمەد‪ ،‬یاداشتەکانم لە (کفری) دا لە نێوان سااڵنی (‪ )١٩٦٠ – ١٩٤٠‬دا‪ ،‬چ‪،١‬‬ ‫چاپخانەی ئاسا‪( ،‬بێ شوێنی چاپ‪ ،)٢٠٠١ :‬ل ‪.٦٩ ،٢٧‬‬ ‫‪ )٣٠‬الوان ئەحمەد‪ ،‬شاری کفری لە مێژوودا‪ ،‬چ‪ ،١‬چاپخانەی کەمال‪( ،‬سلێمانی‪ ،)٢٠١٣ :‬ل ‪.٥٩‬‬ ‫‪ )٣١‬غازی حەسەن‪ ،‬خوێندەواری رێگەیەکی سەخت و دژوار لە کوردستاندا‪ ،‬چ‪ ،١‬دەزگای چاپ و باڵوکردنەوەی ئاراس‪،‬‬ ‫(ھەولێر‪ ،)٢٠٠٨ :‬ل ‪.٣٣٦‬‬ ‫‪ )٣٢‬چاوپێکەوتن لەگەڵ ئیسماعیل عەبدولقادر محەمەد (مامۆستای خانەنشین)‪ ،‬کفری‪.٢٠١٤/١/١٩ ،‬‬ ‫‪ )٣٣‬مدیریە النفوس العامە‪ ،‬الدلیل العام لتسجیل النفوس العام لسنە ‪ ،١٩٥٧‬ێ ‪.٤٧٧‬‬ ‫‪ )٣٤‬سهیل خورشید عزیز‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٣٧‬‬ ‫‪ )٣٥‬ھاشم سەید ئەحمەد سەید محەمەد‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٣٩‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪157‬‬

‫‪ )٣٦‬سالح الدین عبدالحمید عبداللە‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٨٣‬‬ ‫‪ )٣٧‬رەحیم حەمید عەبدولکەریم‪ ،‬کورتەیەک دەربارەی مامۆستا مەال محەمەد سەعید موفتی کفری‪ ،‬گیرفان (گۆڤار)‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ ،)٢١‬ساڵی ‪ ،٢٠١٣‬ل ‪.٨ – ٣‬‬ ‫‪ )٣٨‬ساڵح ھەالج‪ ،‬مێژووی شیعر و شاعیرانی گەرمیان‪ ،‬چ‪ ،٢‬چاپخانەی گەنج‪( ،‬سلێمانی‪ ،)٢٠١٣ :‬ل ‪.٢١٤ ،١٩٣‬‬ ‫‪ )٣٩‬چاوپێکەوتن لەگەڵ مەال حەمە ئەمین کەالری‪ ،‬کەالر‪.٢٠١٤/٢/١٠ ،‬‬ ‫‪ )٤٠‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٧١‬‬ ‫‪ )٤١‬ڤیتاڵ کیۆنێ‪ ،‬سنجاقی شارەزوور (کەرکوک) و سلێمانی لە کۆتای سەدەی نۆزدەھەمدا‪ ،‬ب‪ ،٢‬ل ‪١٨٧ -١٨٦‬‬ ‫‪ )٤٢‬ساڵنامەی نەزارەتی مەعاریفی عمومییە (‪١٣١٧‬ک)‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٢٥١ – ٢٤٥‬‬ ‫‪ )٤٣‬محەمەد عەبدوڵاڵ کاکە سور‪ ،‬گەشەکردنی خوێندنی فەرمی لە لیواکانی کوردستانی عێراق دا (‪،)١٩٥٣ – ١٩٢١‬‬ ‫نامەی دکتۆرایە پێشکەشی کۆڵێژی ئادابی زانکۆی سەالحەدین – ھەولێر کراوە‪(،٢٠٠٣ ،‬باڵونەکراوە)‪ ،‬ل ‪.١٣ – ١١‬‬ ‫‪ )٤٤‬الوان ئەحمەد‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٦١‬‬ ‫‪ )٤٥‬مستفی نریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٣‬‬ ‫‪ )٤٦‬مستەفا نەریمان‪ ،‬شۆڕشی ئیبراھیم خانی دەلۆ ‪ ،١٩٢٠‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٤٧‬‬ ‫‪ )٤٧‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٧٤- ١٧٣‬‬ ‫‪ )٤٨‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‪ ،‬ە‪ .‬س‪ ،‬ل ‪.١٧٤‬‬ ‫‪ )٤٩‬قید العام (تۆماری گشتی)‪ ،‬رفم ‪ ،١/١‬مدرسە باوەشاسوار االبتدائیە‪ ،‬سنە ‪.١٩٢٥ – ١٩١٩‬‬ ‫‪ )٥٠‬سهیل خورشید عزیز‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٣٨‬‬ ‫‪١١٠٥٢٧=http://www.kurdiu.org/hawal/?pageid )٥١‬‬ ‫‪ )٥٢‬الوان ئەحمەد‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٦٣ – ٦٢‬‬ ‫‪ )٥٣‬خەلەف غەفور‪ ،‬دەفری زێڕین‪ ،‬ب‪ ،١‬چ‪ ،١‬چاپخانەی کارۆ‪( ،‬کەرکوک‪ ،)٢٠١١ :‬ل ‪.٢٢٢‬‬ ‫‪ )٥٤‬مستفی نریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٤٣ ،٢٦‬‬ ‫‪ )٥٥‬قید العام (تۆماری گشتی)‪ ،‬رفم ‪ ،٢/١‬مدرسە باوەشاسوار االبتدائیە‪ ،‬سنە ‪.١٩٤١ – ١٩٣٤‬‬ ‫‪ )٥٦‬سالح الدین مجید علی کریم الزنکنە‪ ،‬ێفحات من تاریخ الیھود فی العراق و کوردستان‪،‬گ‪ ،٢‬مگبعە (رۆژ) الجمعیە‬ ‫الپقافیە ولالجتماعیە فی کرکوک‪( ،‬کرکوک‪ ،)٢٠١ :‬ێ ‪.١٦٩ – ١٦٢‬‬ ‫‪ )٥٧‬الوان ئەحمەد‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٦٤‬‬ ‫‪ )٥٨‬ھاشم سەید ئەحمەد سەید محەمەد‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٦٦ ،٢٩‬‬ ‫‪ )٥٩‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٧٦‬‬ ‫‪ )٦٠‬سالح الدین مجید علی کریم الزنکنە‪ ،‬م‪ .‬س‪ ،‬ێ ‪.١٧٠‬‬ ‫‪ )٦١‬چاوپێکەوتن لەگەڵ مامۆستا نازم ئیبراھیم (مامۆستای خانەنشین)‪ ،‬کفری‪.٢٠١٤/٣/١ ،‬‬ ‫‪ )٦٢‬الوان ئەحمەد‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٦٥‬‬ ‫‪ )٦٣‬مستفی نریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬ل ‪.٤٧ ،٤١ ،٣٧‬‬ ‫‪ )٦٤‬دار المعلمین ریفی‪ :‬قوتابیانی دەرچووی پۆلی شەشەمی سەرەتای وەردەگرت‪ ،‬پاش چوار ساڵ خوێند دەرچوانی‬ ‫دەبوونە مامۆستای گوندەکان‪ ،‬دار المعلمین ابتدائی‪ :‬قوتابیانی دەرچووی پۆلی سێیەمی ناوەندی وەردەگرت و پاش سێ‬ ‫ساڵ خوێندن دەرچوانی دەبوونە مامۆستای ناوشار‪ ،‬بڕوانە‪:‬مێگفی نریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬ل ‪.٦٠‬‬ ‫‪ )٦٥‬سهیل خورشید عزیز‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.١٣٨‬‬ ‫‪ )٦٦‬غازی حەسەن‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٣٣٦‬‬ ‫‪ )٦٧‬محەمەد عەبدوڵاڵ کاکە سور‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٢٤٤ ،٢٤٢‬‬ ‫‪ )٦٨‬چاوپێکەوتن لەگەڵ ئیسماعیل عەبدولقادر محەمەد‪ ،‬کفری‪.٢٠١٤/١/١٩ ،‬‬ ‫‪ )٦٩‬سەید ھاشم سەید ئەحمەد سەید محەمەد‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٦٦ ،٢٩‬‬ ‫‪ )٧٠‬محەمەد ھادی دەفتەر و عەبدوڵاڵ حەسەن‪ ،‬عێراقی باکور لیوای کەرکوک و دیالە ساڵی ‪ ،١٩٥٥‬و‪ :‬موعتەسەم‬ ‫محەمەد‪ ،‬چاپخانەی ژیار‪( ،‬سلێمانی‪ ،)٢٠٠٢ :‬ل ‪.٨٩‬‬ ‫‪ )٧١‬چاوپێکەوتن لەگەڵ مامۆستا نازم ئیبراھیم‪ ،‬کفری‪.٢٠١٤/٣/١ ،‬‬ ‫‪ )٧٢‬ھاشم سەید ئەحمەد سەید محەمەد‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٦٧ ،٣٢‬‬ ‫‪ )٧٣‬چاوپێکەوتن لەگەڵ شێخ محەمەد شاکەلی (وەزیری خانەنشین)‪ ،‬سەعداوا‪.٢٠١٤/٢/٨ ،‬‬ ‫‪ )٧٤‬محەمەد شاکەلی‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪.٩١ – ٩٠ ،٦٣‬‬ ‫‪ )٧٥‬قید العام (تۆماری گشتی)‪ ،‬رفم ‪ ،١٤/١‬مدرسە باوەشاسوار االبتدائیە‪ ،‬سنە ‪.١٩٦٢ – ١٩٥٩‬‬ ‫‪ )٧٦‬چاوپێکەوتن لەگەڵ مامۆستا عەلی حسێن ێاڵح (سەرپەرشتیاری خانەنشین)‪ ،‬کفری‪.٢٠١٤/٣/١ ،‬‬ ‫‪ )٧٧‬چاوپێکەوتن لەگەڵ لەتیف ھەڵمەت‪ ،‬کەالر‪.٢٠١٤/١/٢ ،‬‬ ‫‪ )٧٨‬لەتیف ھەڵمەت‪ ،‬ئەو وشانەی دڕ بە تاریکی شەو دەدەن‪ ،‬چ‪ ،١‬چاپخانەی ئاراپخا‪( ،‬کەرکوک‪ ،)٢٠٠٥ :‬ل ‪.٧٨ – ٧٦‬‬ ‫‪ )٧٩‬لەتیف ھەڵمەت‪ ،‬لە (کفری) یەوە بۆ کۆتایی یەکان‪ ،‬مامۆستای کورد (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ٣٠‬و ‪ ،)٣١‬ھاوین و پایزی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪158‬‬

‫‪16‬‬

‫‪ ،١٩٩٦‬ل ‪.٢٠ ،١٠ – ٨‬‬ ‫‪ )٨٠‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬مێژووی رۆژنامەوانیی کوردی لە رۆژھەاڵتی گەرمیان ‪ ،١٩٧٢ – ١٩٣٩‬گۆڤاری ئەکادیمیای کوردی‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ ،)٢٧‬ساڵی ‪ ،٢٠١٣‬ل ‪.٣٢٤ – ٣١٨‬‬ ‫‪ )٨١‬بەڕێوەبەرایەتی گشتی پرۆگرام و نەخشە کێشان‪ ،‬رێبەری خوێندنگەکانی ھەرێمی کوردستان بۆ ساڵی خوێندنی‬ ‫‪ ،٢٠٠١ – ٢٠٠٠‬وەزارەتی پەروەردە‪( ،‬سلێمانی‪ ،)٢٠٠١ :‬ل ‪٣٠٠ - ٢٩٧‬‬ ‫‪ )٨٢‬غازی حەسەن‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٧٤‬‬ ‫‪ )٨٣‬سالح الدین عبدالحمید عبداللە‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٦٧ – ٦٥‬‬ ‫‪ )٨٤‬مستەفا نەریمان‪ ،‬شۆڕشی ئیبراھیم خانی دەلۆ ‪ ،١٩٢٠‬ل ‪.١٦٦‬‬ ‫‪yahoo.com@Sabahali٨٣‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪159‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪160‬‬

‫‪16‬‬

‫مێژووی گەشەکردنی‬ ‫خوێندن و رۆشنبیری‬ ‫لە ناوچەی کفری‬ ‫د‪ .‬حسێن ئیسماعیل خان دەلۆ‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪161‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪162‬‬

‫‪16‬‬

‫کفری یەکێکە لەشارە کۆنەکانی میزۆپۆتامیا و کوردستان مێژووی دروست بوونی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ چەند ھەزارەیەک پێش زاین‪.‬‬ ‫یەکەمین جار شوێنی ئەم شارە لە ئاسکی کفری بووە کە بەتورکی واتا (کفری کۆن)‬ ‫کە نزیکەی (‪٧‬کم) دەکەوێتە خوارووی رۆژئاوای ئێستای شارەکەوە لەسەر گردۆڵکەیەکی‬ ‫دەستکردی گەورە دروستکراوە‪.‬‬ ‫شاری کفری نزیکەی ‪ ١٠٠‬کم دەکەوێتە باشووری رۆژھەاڵتی کەرکوکەوە لەسەر ھێڵی‬ ‫پانی (‪ )٣٤،٤١‬و درێژی (‪ )٤٤،٥٧‬و (‪٢٣٠‬م) لە ئاستی رووی دەریاوە بەرزی شوێنەکەی‬ ‫دەکەوێتە دامێنی لوتکەی چیای باوەشاسوارەوە‪.‬‬ ‫شاری کفری پێش ئەوەی لەسەر ئەم ناوەی جێگیر بێ‪ ،‬لە قۆناغە جیاجیاکانی مێژوودا‬ ‫چەندین ناوی تری ھەبووە لەسەردەمی عیالمییەکاندا بە (کیپرات) ناوی ھاتووە‬ ‫لەسەردەمی ئاشوری و بابلییەکاندا ناوی کفری بە (کیرۆ) ھاتووە‪.‬‬ ‫لەسەردەمی دەسەاڵتدارێتی سۆمەرییەکاندا بە (کیماش) ناوی ھاتووە (نیپور)ی‬ ‫گەشتیاری دانیمارکی لە ساڵی ‪١٧٦٦‬ز کە ھاتووەتە کوردستان ناوی کفری بە (کرفە)‬ ‫بردووە لەسەردەمی رۆمانیەکاندا ناوی کفری بە (ڤیرجیا) ھاتووە بە درێژایی دەسەاڵتی‬ ‫عوسمانیەکانیش ناوی کفری بە (سالحیە) ھاتووە ھەر بەو ناوەشەوە ماوەتەوە تا ھاتنی‬ ‫بەریتانیەکان و دروستبوونی دەوڵەتی عێراقی لەساڵی ‪ ١٩٢١‬ئیتر ناوەکەی گۆڕاوەو بووە‬ ‫بە کفری زۆر راوبۆچوونی جیاواز ھەیە لەسەر ناوی کفری‪ .‬لە زمانی عەرەبی دا وشەی‬ ‫(کفر) چەند واتایەک دەبەخشێت وەک داپۆشینی شتێک دژی ئیمان و باوەڕنەبوون بە‬ ‫خودا بەاڵم ئەوەی لە راستیەوە نزیکە ئەم دوو بۆچوونەیە‪:‬‬ ‫‪ .١‬لەو ماددەی کە لە قیرەکەی ناساڵح دا ھەیە وەرگیراوە بە زمانی دانیشتوانی سۆبارتۆ‬ ‫(کپرۆ) پێی وتراوە و پاشان گۆڕاوە بووە بە کفر و دواتریش گۆڕاوە بووە بە کفری‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪163‬‬

‫‪ .٢‬لە درەختۆکەی (کفر) ەوە وەرگیراوە کە واتا (تەروو) دەگەیەنێت کە بەزۆری‬ ‫لەناوچەی کفری دەوروبەری ھەبووە‪.‬‬ ‫تەوەری یەکەم‪ :‬رەوشی خوێندن و فێرکردن‬ ‫ڕ‪ -‬رەوشی خوێندنی حوجرە لەناوچەی کفریدا‬ ‫ شاری کفری لە رۆژگارێکدا نزرگە و رووگەی زانایان و مەڵبەندی زانست و زانیاری‬ ‫بووە‪ ،‬لەزۆربەی شارەکانی کوردستانەوە بەکۆمەڵ (مەال و فەقێ) بۆ خوێندنی ئاینی‬ ‫روویان تێکردووە‪ ،‬چەندین کەسایەتی ئاینی و کۆمەاڵیەتی رۆڵیان لەبەرەو پێشچوونی‬ ‫رەوشی خوێندن لەم شارەدا بینیووە وەک‪ :‬حاجی کاک ئەحمەدی شێخ (‪– ١٧٩٣‬‬ ‫‪ )١٨٨٨‬لەسەدەی نۆزدەدا لە کفرییەوە بۆ حەج چووە لەالیەن خەڵکی شارەوە زۆر‬ ‫رێزی لێگیرابوو‪ ،‬چەند رۆژێک تێیدا مابووەوە‪ ،‬فەرمانی داوە مزگەوت و مەدرەسەیەک‬ ‫بۆ دەرسی ئاینی لە کفریدا بکرێتەوە‪ ،‬لەکاتی گەڕانەوەی لەحەج مزگەوت و مەدرەسەکە‬ ‫پێکەوە تەواو ببوو‪ ،‬بەمە زۆر دڵخۆش ئەبێت و دەستخۆشی لە دانیشتوانی شار کردووە‪،‬‬ ‫ئێستاش ئەو مزگەوتە لە شوێنەکەی خویدا پارێزراوە و فراوان و گەورەتر کراوە ھەر بە‬ ‫(مەدرەسە) بەناوبانگە‪ ،‬لەسەرەتادا مەال حەسەن قەرەداغی بووە مەالی مزگەوتەکە‪ ،‬ھەر‬ ‫لەدروست بوونیەوە بەردەوام شوێنی خوێندن و فێرکردن بووە‪ .‬‬ ‫شێخ ضیاءالدین (عومەری کوڕی شێخ عوسمانی نەقشبەندی ‪ )١٨٩٩-١٨٤٠‬لە ساڵی‬ ‫‪ ١٨٨٨‬بۆ حەجی ماڵی خوا لە کفرییەوە تێپەڕ بووە‪ ،‬فەرمان دەدات (خانەقایەک و‬ ‫مەدرەسە) دروست بکرێ‪ ،‬مەجید پاشای بابان ئەرزێکی ئەبێت ئەیبەخشێت‪ ،‬تاکو بە‬ ‫پیتاک و باربووی دانیشتوانی شار مزگەوت و خانوویەک بۆ مەال دروست بکرێت‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪ ١٨٨٩‬کاتێک لەحەج گەڕاوەتەوە کەموکوڕیی لەدروست کردنی خانەقاکەدا ھەبووە‬ ‫واڵخەکەی ژێر خۆی فرۆشتووە تاکو خەرجی خانەقا و مەدرەسەکەی دابین کردووە‪،‬‬ ‫خەڵکی شار یارمەتییان لە دروستکردنیدا داوە‪ ،‬کەمزگەوتەکە تەواو بوو (نیزامەدین)ی‬ ‫کوڕی بۆ سەرپەرشتی کردنی دانا‪ ،‬دواتر خۆی مەال ئەحمەدی خەڵکی ناوچەی خورماڵی‬ ‫نارد بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری مزگەوتەکە‪ ،‬لەدوای ئەو حاجی مەال ئیبراھیم لەنەوەی‬ ‫مەال عوسمانی گەورە سەرپەرشتی کردووە‪ ،‬ئێستا بە مزگەوتی خانەقا ناسراوە‪ .‬‬ ‫لەساڵی ‪ ١٨٩٥‬بەفەرمانی سوڵتانی عوسمانی مزگەوتێکی گەورە لەشاری کفریدا دروستکرا‪،‬‬ ‫بەمزگەوتی گەورە بەناوبانگە مەال ئیسماعیل و مەال مستەفا و مەال سەعید سوەیلی ئیمام‬ ‫و وتاربێژی ئەو مزگەوتە بوون‪ ،‬خوێندنی ئاینی لەو سێ مزگەوتەدا بەردەوام بوو‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪164‬‬

‫‪16‬‬

‫جگە لەو سێ مزگەوتە مزگەوتی سەیدەکان کە لەالیەن بنەماڵەی سەیدەکانی کفرییەوە‬ ‫دروست کرا‪ ،‬ھەروەھا مزگەوتی حاجی رەشید کە لەسااڵنی جەنگی یەکەمی جیهانیەوە‬ ‫دروست کرا‪ ،‬ھەر یەک لەو مزگەوتانە ژمارەیەک موستەعید و فەقێی ھەبووە‪.‬‬ ‫لەساڵی‪ ١٨٩٤‬قوتابخانەی ئاینی ساڵحیە (کفری) ژمارەیەک زانای تێدا بووە لەوانە ئەبو‬ ‫بەکری ساڵحیی‪ ،‬لەساڵی‪ ١٩١٩‬لەکفری (‪)٣‬حوجرە و بەھەموویان (‪)٦٠‬فەقێیان ھەبووە‪ .‬‬ ‫ ھەرچەندە ئەو جۆرە خوێندنە پێشینەیەکی مێژووی ھەبوو‪ ،‬لەدوای سەدەی‬ ‫حەڤدەوە لەشاری کفری وانەی ئاینی تێدا ووتراوەتەوە‪ ،‬قوتابخانە ئاینیەکانی کفری‬ ‫ژمارەیەکی زۆر مامۆستا و زانا لەوانە شێخ عەبدوڵاڵ قەرەداغی و شێخ عومەر زیادئەدین‬ ‫مەال سەعید موفتی و شێخ ئیسماعیل کوڕی شێخ حەسەن قەرەداغی و مەال سمایلی‬ ‫دەلۆ بەشداری وانە ووتنەوەیان لەکفریدا کردووە‪ ،‬مەال باشەکانی ناوشار بەشێکیان‬ ‫لەناوچەی سلێمانییەوە ھاتبوون وەک (مەال ئەحمەد‪ ،‬مەال ئیسماعیل‪ ،‬مەال سەعید‬ ‫سوەیلی‪ ،‬حاجی سەید ئەحمەد و‪ ...‬ھتد)‪ ،‬دکتۆر موکەڕەم تاڵەبانی باس لەخوێندنی‬ ‫ئاینی لەسەردەمی خویدا دەکات کە لەکوردستان رۆڵێکی بەرچاوی ھەبوو بۆ پێگەیاندنی‬ ‫توێژێکی خوێندەوار و رۆشنبیر‪ ،‬مەال محێددین خەڵکی سلێمانی لە کەالرەوە چووتە‬ ‫زەرداو وانەی ئاینی و زمانی فارسی فێرکردووە‪ .‬‬ ‫مەال جەمیل رۆژبەیانی (‪)٢٠٠١ – ١٩١٣‬لەدوای ساڵی ‪ ١٩٣٤‬لەشاری کفری لە قوتابخانەی‬ ‫ئاینی لەالی موفتی سەعید ئەفندی سوەیلی لە کفری خوێندوویەتی‪ ،‬مەالیەک وانەی‬ ‫ئاینی بە سەید ھاشم سەید ئەحمەد ووتووە ناوی مەال برایم بووە‪ ،‬ئەوانەی کە خوێندنی‬ ‫ئاینیان تەواو بکردایە لە قوتابخانەی فەرمی (میر)ی لەپۆلی دوو وەردەگیران‪ .‬‬ ‫بەگوێرەی گێڕانەوەی مامۆستا (سالح الدین مجید) کە چاوپێکەوتنم لەگەڵ ئەنجامداوە‬ ‫دەڵێت‪ :‬لەساڵی ‪١٩٤١-١٩٤٠‬ز یەکێک لە مەدرەسە ئاینیەکان نزیکەی (‪ )٥٠-٤٠‬فێرخوازی‬ ‫ھەبووە‪ ،‬مەال نەجمەدین وانەی ئاینی بە فەقێکان دەووت‪ ،‬زۆر کەس لەوێ فێری‬ ‫قورئان خوێندن بوون‪ ،‬بە پارە و کەمێ یارمەتی مەال وانەی دەگووتەوە‪ ،‬لەپشووی‬ ‫ھاویندا زۆربەی قوتابیانی قوتابخانەی فەرمی دەچوونە حوجرە تاکو شارەزایان لە زمانی‬ ‫عەرەبیدا ھەبێت و فێری قورئان خوێندن ببن‪ ،‬مەال سەید عەبدوڵاڵ‪ ،‬مەال موفتی محەمەد‬ ‫سەعید سوەیلی ئەمانە پێشەنگ بوونە لە وانە ووتنەوەدا‪ .‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪165‬‬

‫لە سەردەمی عوسمانیدا لە قوتابخانە ئاینێکاندا(مدرەسە) خوێندن بۆ قوتابیان بە‬ ‫خۆڕایی بوو‪ ،‬باوکی قوتابیەکان بڕێک کۆمەکیان پێشکەش بە مامۆستا(مەال)کان کردووە‬ ‫کە منداڵەکانیان فێری خوێندنی قورئان و نووسین و بیرکاری کردووە‪ ،‬ئەو قوتابخانە‬ ‫ئاینییانە رۆڵی بەرچاویان لە رۆشنبیرکردنی خەڵکی ناوچەکەدا بینیوە‪ .‬‬ ‫ب‪ -‬قوتابخانە ئاینیەکانی دەرەوەی شار‪ :‬‬ ‫قوتابخانەی بەرلووت لە الیەن زانای بەناوبانگ مەال مەحموودی بەرلوتی (‪)١٩٣٤-١٨٦٨‬‬ ‫خوێندەواری و ڕۆشنبیری تێدا باڵوکردووەتەوە‪ ،‬قوتابخانەی چیمەن لە ناوچەی کفری کە‬ ‫مەال حەیدەر لەسەدەی ھەژدەی زاینی بۆ وانە وتنەوەی ئاینی دروستی کردووە‪ .‬‬ ‫قوتابخانەی قەرەباڵخ ژمارەیەک مامۆستا وانەیان تێدا دەگووتەوە لەوانە شێخ محەمەد‬ ‫نەجیب کوڕی شێخ وەھاب تاڵەبانی و سەید عەبدولحەکیم ھۆرێنی و چەندانی تر‪ .‬‬ ‫وێڕای ئەوەی لەکفری ھەمیشە حوجرە ھەبووە‪ ،‬تاکو سەرەتای سییەکان خوێندن‬ ‫لەگەرمیان زۆرتر لە حوجرەدا بووە‪ ،‬لەزۆر جێگای ناوچەکانی سنووری قەزای کفری‬ ‫حوجرە و شوێنی خوێندنی ئاینی ھەبووە‪ ،‬کەالری کۆن بەردەوام حوجرەی تێدا بووە‪،‬‬ ‫لەگوندی شاکەل حوجرەو مەال و فەقێ ھەبووە و شێخ ئەحمەد شاکەل وانەی ئاینی تێدا‬ ‫خوێندووە‪ ،‬ڕۆڵیان لەبواری ڕۆشنبیریدا ھەبووە‪ ،‬مەال قادری سۆفی باوکی مەال ئەحمەد‬ ‫بانیخێاڵنی لە بانیخێاڵن حوجرەی ھەبووە‪ ،‬مەال محێدین کوڕی مەال سەعیدی زەلزەلە‬ ‫لەکەالر وانەی دەووتەوە و دوای ئەویش مەال مستەفا درێژەی بەو راژەیەدا‪ ،‬مەال کاکە‬ ‫حەمە ڕۆڵی ھەبووە بۆ فێرکردن‪ ،‬لەباوەنور مەال قادری سۆفی رۆڵی لە فێرکردن و وانە‬ ‫ووتنەوەدا ھەبووە‪ .‬‬ ‫لە شاری دوزخورماتو مزگەوتی گەورەی شارەکە کە لە ساڵی ‪ ١٨٨٧‬بنیات نراوە بۆ‬ ‫ئەو سەردەمە ببووە سەرچاوەیەکی باش بۆ پێگەیاندنی چەندین خوێندەوار و زانای‬ ‫ئاینی‪ ،‬کۆمەڵێک زاناو ئەدیب دەرسیان لە حوجرەدا گوتووە‪ ،‬لەوانە عەبدولقادری کوڕی‬ ‫ئیسماعیلی کوڕی محەمەدی کوڕی فەقێ ئیبراھیم و مەال تەھا رۆڵی بەرچاویان ھەبووە‬ ‫لە فێرکردنی رۆڵەکانی ئەو شارە‪ .‬‬ ‫لەراپۆرتی کارگێڕی دەڤەری کەرکوک ساڵی ‪ ١٩١٩‬باس لەوە دەکات لە دوزخورماتو‬ ‫حوجرەیەک ھەبووە لەبەر پیری و ناشارەزایی مەالکەی داخراوە‪ ،‬ھەروەھا دوو حوجرەی‬ ‫بچووکی تر ھەبووە کە سەرجەم (‪ )٤٥‬فەقێی ھەبووە و بەردەوام بوون لە خوێندن‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪166‬‬

‫‪16‬‬

‫ھەرچەندە لەو ساڵەدا خەڵکی بەھۆی مەینەتیەکانی ژیانەوە لە کۆلەمەرگیدا دەژیان بەاڵم‬ ‫دەستبەرداری خوێندن و زانست نەبوونە‪ .‬‬ ‫نابێت رۆڵی کەسانی وەک مەال کاکە حەمەی سەیفوڵاڵ(‪ )١٩٦١-١٨٨٩‬لە بواری پەروەردە‬ ‫و فێرکردندا فەرامۆش بکرێت‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٩٢٦‬دەستی داوەتە خزمەتکردن و لەچەندین‬ ‫شوێن قوتابخانەی ئاینی ئاوەدان کردووەتەوە‪ ،‬لەسنووری قەزای کفری رۆڵی باشی‬ ‫ھەبووە‪ ،‬لەگوندەکانی (فەقێ مستەفا و زینانە و چەوری و دوڕاجی)وانەی بە فێرخوازان‬ ‫ووتوەتەوە‪ ،‬مەال کاکە حەمە لەبابەت خوێندنگایەکەوە کە لە ناوی ھۆزی (داودە)دا‬ ‫لە ساڵی (‪ )١٩٤٠‬دا کردویەتیەوە بەم جۆرە ھەستی و بیرو باوەڕی خۆی دەربڕیوە‪-:‬‬ ‫لە (‪)١٩٤٠ / ٨ /١‬ەوە تا (‪ )١٩٤٤ / ١١ / ١‬چوار ساڵ و سێ مانگ لە (داودە)‬ ‫دەرسەکانی بە (‪ )٢٤‬قوتابی ووتووە‪ ،‬کە کوڕی ئاغا و مسکێن بوون‪ .‬‬ ‫لە ھەر ناوچەیەک لە پێنج ساڵ زیاتر نەدەمایەوە بەو پێنج ساڵە لە نێوان (‪- ٢٠‬‬ ‫‪ )٢٥‬قوتابی دەگەیاندە ئاستی پێنجی ئامادەیی‪ ،‬پرۆگرامەکانی خوێندن ھەمەجۆر بوو‬ ‫وەک(سەرف و نەحو و زمانی کوردی و عەرەبی ئاین و خۆڕەوشت‪ ،‬جوگرافی کوردستان‬ ‫و عێراق و جیهان و مێژووی کوردی و ئیسالم و جیهان و ژمارە و ئەندازە و کشتوکاڵ‬ ‫و وەرزش تەجوید و قانونی عقوبات و ئەرازی و تەسویە‪...‬ھتد)‪ ،‬لەسەر شێوازێکی نوێ‬ ‫وانەی ئەووتەوە‪ ،‬داری بەکار نەدەھێنا‪ ،‬دڵی فراوان بوو ھەرگیز لە قوتابی توڕە نەدەبوو‪،‬‬ ‫کۆڵی نەئەدا و ماندوبوونی نەدەزانی‪ ،‬بەڕای من لەگوندەکان بە ھەمان شێوەی شارەکان‬ ‫ئاوڕ لە خوێندن و فێرکردن دراوەتەوە‪ .‬‬ ‫ج‪ -‬باری خوێندن لە حوجرەدا‪:‬‬ ‫سەرەتا مناڵ ئەخرایە حوجرە و لەالی مەال دەرسی قورئان و کتێبە بچوکەکانی‬ ‫ئەخوێند‪ ،‬لەھەر گەڕەکێک یا لەھەر گوندێک مزگەوتێک بوایە مەالی ئەو مزگەوتە یەکێ‬ ‫لە ژوور(حوجرە)کانی مزگەوتی تەرخان ئەکرد بۆ ئەوەی مندااڵنی گوند یان گەڕەک بچن‬ ‫لەوێ بخوێنن‪ ،‬ئەو حوجرە و جۆرە شوێنە پێی ئەوترا حوجرە ((مەدرەسە))‪ .‬‬ ‫مەدرەسە ئاینیەکان رۆڵێکی گەورەیان ھەبوو لە بواری فێرکردندا‪ ،‬گرنگیان بە فێربوون‬ ‫لەسەر پیتەکان و حینجەکردنی ھەردوو سورەتی (الفاتحە و الڕخالێ)و تحیات دەدا‪،‬‬ ‫ھەروەھا (جزء عم) لەو مەدرەسانەدا دەخوێنرا و قوتابیەکان فێری خوێندنی قورئان‬ ‫دەکران‪ ،‬بەاڵم خۆشنووسی و داڕشتن ئارەزوومەندانە فەقێ یان قوتابی خۆی پێی‬ ‫ھەڵدەسا و پرۆڤەیان لە سەر دەکرد‪ ،‬لەکاتی خوێندنەوەی کتێبدا فەقێ دەچوونە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪167‬‬

‫ناوچەکانی دیکە‪ ،‬ماوەی خوێندن لە قوتابخانە ئاینێکاندا لە نێوان (‪ )١٨ - ١٢‬ساڵ بوو‪،‬‬ ‫ئەوەی مۆڵەتی مەالیەتی وەربگرتایە پێان دەوت مەالی (‪ )١٢‬عیلم‪ ،‬ژمارەی ئەو کتێبانە‬ ‫کە دەخوێندرا تاکو مۆڵەتیان وەردەگرت (‪)٦٢‬کتێب بوو‪ .‬‬ ‫ھەرچەندە ئەو کتێبانەی لە حوجرەدا ئەخوێنران ھەموو بە عەرەبی بوون‪ ،‬بەاڵم لێکدانەوە‬ ‫و گفتوگۆ لەسەرکردنیان ھەمیشە بە کوردی بووە‪ ،‬بۆ نامە نووسینی نێوان خۆیشیان‬ ‫فەقێکان زمانی فارسی و کەم جاریش مەالکان عەرەبی یان بەکار ھێناوە‪ .‬‬ ‫کاتێک فەقێ کە لە ئیجازە وەرگرتن نزیک ئەبووەوە ھەوڵی ئەدا خۆی بگەیەنێتە الی‬ ‫مەالیەکی بەناوبانگ ئیجازەکەی ال وەربگرێ بۆ ئەوەی لە ناو مەال و فەقێکاندا سەری‬ ‫بەرز بێ و بڵێن لە سەر دەستی فاڵن مەالدا خوێندنی تەواو کردووە‪ .‬‬ ‫ئەو کەسەی لە مەدرەسە دەرچووایە و بەتەواوی لە قورئان و فارسی و کتێبە ووردەڵەکان‬ ‫بووەوە دەچووە فەقێتی‪ ،‬ناوی فەقێ لەکاتێکدا بۆی پەیدا ئەبێ کە لەو شتانە ببێتەوە‬ ‫و بچێتە حوجرەی فەقێیان و دەست بکا بەعەرەبی خوێندن‪ .‬‬ ‫لەھەر گوندێکی گەورەدا مەال و مزگەوت و لە بەشی زۆریاندا حوجرە و فەقێش ھەبوو‪،‬‬ ‫زۆربەی مەالی گوندە گەورەکان پایەیەکی باشی خوێندەواریان ھەبوو‪ ،‬چونکە گوندە‬ ‫گەورەکان بە ھۆی زۆری دانیشتوانیانەوە مەالی باش ڕوویان تێدەکردن کە زۆرترین‬ ‫ژمارەی فەقێیان لەدەور کۆدەبووە‪ ،‬لە شارەکانیشدا لە ھەر گەڕەکێکدا مزگەوتێک یا‬ ‫زیاتر و لە زۆربەی ئەو مزگەوتانەدا چەند فەقێەک ھەبوو‪ ،‬بۆ کڕینی کتێب و جل و‬ ‫بەرگیش‪ ،‬یاخود لە باوک و کەس و کاری خۆیان پارەیان وەردەگرت‪ ،‬یاخود بەھاران دوو‬ ‫– دوو و سێ – سێ بەگوند و ناو خێڵەکاندا دەگەڕان و کوولەکەیەکیان بە دەستەوە‬ ‫ئەگرت و بەھەر ماڵ و ھەر رەشماڵێکدا ئەچوون ھاواریان ئەکرد‪(( :‬راتبەی فەقێ‬ ‫ڕەحمەتی خواتان لێ بێ)) لە زۆر شوێندا فەقێ پایزان (دەقنە) یان ئەکرد‪ .‬‬ ‫دەوڵەمەندەکان یارمەتی فەقێیان داوە و کەسوکاریان کۆمەکیان پێدە کردن‪ ،‬بەراتبەی‬ ‫فەقێ ئێواران خواردنی خۆیان پەیدا دەکرد‪ ،‬حکومەت یارمەتی حوجرەی نەدەدا لەالیەن‬ ‫خەڵکەوە کۆمەک دەکرا‪ .‬‬ ‫لەو سەردەمەدا ناوچەکانی کوردستان ھەریەکە جۆرە سەربەخۆییەکی ناوخۆییان ھەبوو‪،‬‬ ‫فەقێکان لە سایەی سەری گەورە و میرەکان و بەیارمەتی کۆمەاڵنی خەڵکی کوردستانەوە‬ ‫لە سەر ھێچ پەکیان نەدەکەوت و نان و بەرگ و کتێبیان لە زۆربەی ناوچەکانی کوردستانا‬ ‫لە وەقف کراوی مزگەوتەکان و حوجرەکان دابین ئەکرا‪ .‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪168‬‬

‫‪16‬‬

‫مەال و فەقێکان تەنھا کەسانێک بوون پیشەیان خوێندن و نووسین بوو‪ ،‬ئەوان برەویان‬ ‫دەدا بە نووسین و خوێندن بەزمانی کوردی‪ ،‬الی مامۆستای مزگەوت و حوجرەدا جگە‬ ‫لە کتێبەکانی (فقە و شەریعەت) کتێبی شیعرو ئەدەبی چاپکراویان دەنووسی دەربارەی‬ ‫بابەتەکانی ئەدەب و دیوانی حافڤ و سەعدی شیرازی کە بە فارسی بەرچاو دەکەوت‪،‬‬ ‫شیعری کوردی (مەولەوی و نالی و سالم و ئەحمەد موختار جاف و‪ ...‬ھتد) بەخەتی‬ ‫جوان دەنووسران لە دەفتەری تابیەتیدا کۆدەکرانەوە و لەنێوان خەڵکانی خوێندەواردا‬ ‫دەستا و دەستیان دەکرد‪ .‬‬ ‫خوێندن لە سەر زەوی بوو‪ ،‬ئەو ژوورە کە ئەکرا بە ژووری قوتابخانە حەسیری قامیش‬ ‫و ھەندێ جار بەڕەشی لێ رائەخرا‪ ،‬ھەر منداڵێک کە بۆ خوێندن ئەھات دۆشەکە‬ ‫بچکۆڵەیەکی لە ماڵەوە بۆ دروست ئەکرا دۆشەکە کە ھەر ئەوەندە بوو کە خۆی‬ ‫لە سەری دانیشێ‪ ،‬مامۆستا سێ داری لە الی خۆیەوە دائەنا‪ :‬یەکێ کورت‪ ،‬یەکێ‬ ‫ناونجی‪ ،‬یەکێ درێژ‪ ،‬کورتە کە بۆ لێدانی ئەو قوتابیانە کە لە نزیکیەوە بوون‪ ،‬ناونجیە‬ ‫کە بۆ ئەوانەی ناوەڕاست‪ ،‬درێژەکەش بۆ ئەوانەی کە لە مامۆستاوە دوورن‪ ،‬ھەر کە‬ ‫وورتەیەکیان بکردایە بە دارەکە تێوە ئەژەندن‪ ،‬جگە لەم دارانەش شووڵی تری الھەبوو‬ ‫ھەر بۆ لێدانیان‪ ،‬ئەم شوواڵنە ژانیان زۆرتر بوو‪ .‬‬ ‫ حوجرە و مزگەوت‪ ،‬مەال و فەقێ‪ ،‬مامۆستای مزگەوت و فەقێکان و ئەوانەی نزیک‬ ‫و لەدەوروبەری حوجرەدا بوون کاریگەری گەورەیان لە سەر پێکھاتن و پێشکەوتنی‬ ‫رۆشنبیری ھەبوو‪ ،‬جگە لە مەالکان کە دەرسیان دەووتەوە و فەقێکان کە بۆ وەرگرتنی‬ ‫پلەی زانستی و پلەی مەالیەتی گوند بە گوند و شار بەشار دەگەڕان‪ ،‬کەسانی دیکەش‬ ‫ھاتووچۆی حوجرەیان دەکرد و تێکەاڵو بە فەقێەکان و ژیانی ئەوان دەبوون و بابەتی‬ ‫بەکەڵک فێردەبوون و دەورێکیان دەگێڕا لە باڵوکردنەوەی رۆشنبیری سەردەمەکەدا‪ .‬‬ ‫د‪ -‬رەوشی قوتابخانە حکومیەکانی کفری‪:‬‬ ‫سەرەتاکانی خوێندنی فەرمی لەدەوڵەتی عوسمانیدا دەگەڕێتەوە بۆ نێوان سااڵنی‬ ‫‪ ١٧٩٥ -١٧٩٣‬واتە بۆ سەردەمی سوڵتان مستەفای چوارەم (‪ )١٨٠٧ - ١٧٧٩‬بنەمای‬ ‫قوتابخانەی سەربازی لەدەوڵەتی عوسمانییدا دامەزراند‪ .‬‬ ‫برەودان بەخوێندن لە ریفۆرمەکانی مەدحت پاشادا(‪ )١٨٧٢ -١٨٦٩‬زیاتر خۆی نواند و‬ ‫کاریگەری باشی ھەبوو بۆ سەر رەوتی خوێندن و فێرکردن‪ ،‬چونکە بەر لەھاتنی ئەو ھیچ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪169‬‬

‫قوتابخانەیەکی مۆدێرن لەھەر سێ ویالیەتەکە (موسڵ و بەغدا و بەسرە)دا نەبوو‪ ،‬جگە‬ ‫لەچەند قوتابخانەیەکی مسیونێرەکان لە ھەردوو شاری بەغدا و موسڵدا ھەبوو‪ .‬‬ ‫لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانییدا تاوەکو ساڵی ‪ ١٨٨٨‬تەنھا حەوت قوتابخانە لە‬ ‫ویالیەتی موسڵدا ھەبووە‪ ،‬ئەوانیش لە شارەکانی (موسڵ‪ ،‬کەرکوک‪ ،‬ھەولێر‪ ،‬کفری‪،‬‬ ‫ئاکرێ‪ ،‬ڕەواندوز و سلێمانی)بوون‪ ،‬لەسەرجەم ئەو قوتابخانانەدا ژمارەی قوتابیەکان‬ ‫تاکو ئەو ساڵە (‪ )٣١٨‬قوتابی بووە‪ .‬‬ ‫لە سااڵنی پاشتردا بایەخدانی دەوڵەوتی عوسمانی بەخوێندن زیاتر بووە‪ ،‬بۆیە دەبینین‬ ‫لەساڵەکانی دواتر لەشارەکانی (کەرکوک و سلێمانی و قەزاکانی کویسنجق و رەواندز‬ ‫و رانیە و ھەولێر و کفری و ھەڵەبجە و قەاڵدزە و بازیان و شاررباژێر) (‪)٩‬قوتابخانەی‬ ‫روشدیە و (‪)١٦‬قوتابخانەی سەرتایی ھەبوو‪ ،‬ساڵی ‪ ١٨٨٠‬لە سالحیە (کفری) قوتابخانەی‬ ‫روشدیە (ناوەندی) کرایەوە‪ .‬‬ ‫ساڵنامەکانی دەوڵەتی عوسمانی سەبارەت بەرەوشی خوێندن لەویالیەتی موسڵ ھەندێک‬ ‫زانیاریان خستووەتە روو لە چوارچیوەی ئەو زانیاریانەدا باس لە بارودۆخی خوێندن لە‬ ‫شاری کفریدا دەکەن‪ ،‬بەگوێرەی ساڵنامەی ویالیەتی موسڵ لە ساڵی ‪١٣١٠‬ک ‪١٨٩٢-‬‬ ‫دانیشتوانی شاری کفری (‪ )١١٩٠‬کەس بووە قوتابخانەی روشدیەی تێدا ھەبووە‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫ساڵنامەی ویالیەتی موسڵ لە ساڵی (‪ ١٣١٢‬ک ‪ )١٨٩٤ -‬تۆمارکراوە‪ ،‬ئاماژە بەوە دەکات‬ ‫لەشاری کفری دوو قوتابخانە سەرەتای تێدا ھەبووە‪ ،‬لەساڵنامەی ‪ ١٣٢٥‬ک ‪١٩٠٦ -‬‬ ‫ھاتووە قوتابخانەی روشدیە بەردەوامی ھەبووە‪ .‬‬ ‫لەسنووری دەوڵەتی عوسمانیدا شێوازی خوێندن دابەشی سەر چوار قۆناغی خوێندن‬ ‫(سەرەتایی و روشدیە (ناوەندی) و ئامادەیی سوڵتانی و خوێندنی بااڵ) دەبوو‪ .‬‬ ‫ئەوانەی لەم ژمارە کەمەی قوتابخانەکاندا فێر دەکران مندااڵنی ئەفەندی و فەرمانبەرانی‬ ‫حکومەت بوون‪ ،‬خەڵکیش بەچاوێکی بێ نرخ و سەرچاوەی فەساد لە قوتابخانەکانیان‬ ‫دەڕوانی‪ ،‬لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا ماوەی خوێندن لە قوتابخانەکانی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی(مکتب ێبیان)ماوەی چوار ساڵ بوو قوتابخانەی روشدیە(ناوەندی) سێ ساڵ‬ ‫و ئامادەیی چوار ساڵ بووە‪ .‬‬ ‫لەسااڵنی کۆتایی دەسەاڵتی عوسمانیدا بایەخی زیاتر بەکردنەوەی قوتابخانە دراوە‬ ‫بۆیە لەشاری کفریدا دوو قوتابخانەی سەرەتایی (ێبیان مەکتەبی) و یەک قوتابخانەی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪170‬‬

‫‪16‬‬

‫روشدیە(ناوەندی)ھەبووە ئەم قوتابخانانە لەماوەی سااڵنی جەنگی یەکەمی جیهانیەوە‬ ‫داخرا بوون‪.‬‬ ‫سەرباری ئەو تەنگەژە و قەیرانە کەلە بەرای جەنگی یەکەمی جیهانیدا بەرۆکی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی گرتبوو بەاڵم پرۆسەی خوێندن و فێرکردن لەسەرەتاکانی جەنگدا پەکی‬ ‫نەکەوت‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٩١٤‬ژمارەی قوتابخانەکانی ویالیەتی موسڵ گەیشتە (‪)٣٠‬قوتابخانەی‬ ‫کوڕان کە(‪)٢٤‬قوتابخانەی سەرەتایی و (‪)٤‬قوتابخانەی روشدیە و(‪)٢‬قوتابخانەی‬ ‫ئامادەیی پیشەیی بوو‪ ،‬لەو سەردەمەدا یەک قوتابخانەی سەرەتایی لەکفری ھەبوو‬ ‫ژمارەی قوتابیەکانی دەگەیشتنە (‪ )١٥٠‬قوتابی و قوتابخانەیەکی روشدیە ھەبوو کە‬ ‫(‪)١٩‬قوتابی ھەبووە‪ ،‬دەرچووانی روشدیە لە بەغدا و ئەستەنبوڵ خوێندنیان تەواو‬ ‫دەکرد‪ .‬‬ ‫ کاریگەری جەنگی یەکەمی جیهانی لەسەر کەم بوونەوەی ژمارەی قوتابیان ھەبووە‪،‬‬ ‫بۆیە لە راپۆرتی کارگێڕی دەڤەری کەرکوک لەساڵی ‪ ١٩١٩‬باس لەوە دەکات‪( :‬لەکفری‬ ‫یەک مەکتەبی سەرەتایی و مەکتەبێکی روشدیەی موڵکی و دوو حوجرەی خوێندی‬ ‫مندااڵن ھەبووە‪ ،‬کە قوتابخانە سەرەتایەکە (‪ ٣٠‬ـ‪ )٤٠‬قوتابی ھەبووە)‪ .‬‬ ‫ دوای جەنگی یەکەمی جیهانی لەالیەن بریتانیەکانەوە ئاوڕ لە رەوشی خوێندن فێر‬ ‫کردن درایەوە‪ ،‬وەک لەم خشتەی الی خوارەوەدا ھاتووە لەماوەی لە ساڵی ‪١٩١٩‬‬ ‫بەئامارێ دەست نیشانی ژمارە و دەوامی قوتابخانەکان دەکات‪ ،‬مانگەکان (‪ ١‬تا ‪)١٢‬‬ ‫ھەژمارکراون‪-:‬‬ ‫قوتابی و مامۆستاکا ن‬ ‫مانگەکان ‬ ‫کفری قوتابخانە ی جووەکان لە کفری‬ ‫‪ ٢٠‬‬ ‫کانوونی دووەم قوتابی ‪ ٥٠‬‬ ‫‪ ٣‬‬ ‫ مامۆستا ‪ ٢‬‬ ‫‪ ٢٤‬‬ ‫شوبات قوتابی ‪ ٥٠‬‬ ‫‪ ٣‬‬ ‫ مامۆستا ‪ ٢‬‬ ‫‪ ٢٥‬‬ ‫ئادار قوتابی ‪ ٤٨‬‬ ‫‪ ٣‬‬ ‫ مامۆستا ‪ ٢‬‬ ‫‪ ٠٠‬‬ ‫حوزەیرا قوتابی ‪ ٠٠‬‬

‫قوتابخانەی دوز قوتابخانەی حکوومی لە‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫‪٣٢‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪171‬‬

‫ مامۆستا ‪٠ ٠‬‬ ‫تەمووز قوتابی ‪ ٠٠‬‬ ‫ مامۆستا ‪ ٠٠‬‬ ‫ئاب قوتابی ‪ ١٩‬‬ ‫ مامۆستا ‪ ٢‬‬ ‫ئەیلول قوتابی ‪ ١٩‬‬ ‫ مامۆستا ‪ ٢‬‬ ‫تشرینی یەکەم قوتابی ‪ ٣٢‬‬ ‫‪ ٢‬‬ ‫ مامۆستا ‬ ‫تشرینی دووەم قوتابی ‪ ٣٦‬‬ ‫ مامۆستا ‪ ٢‬‬ ‫کانوونی یەکەم قوتابی ‪ ٣٧‬‬ ‫ مامۆستا ‪ ٢‬‬ ‫‪ ٤٢‬‬ ‫تێکڕا قوتابی ‪ ٣٦‬‬ ‫‪ ٢‬‬ ‫ مامۆستا ‬

‫‪٠ ٠‬‬ ‫‪ ٠٠‬‬ ‫‪ ٠٠‬‬ ‫‪ ٥٠‬‬ ‫‪ ٣‬‬ ‫‪ ٥٠‬‬ ‫‪ ٣‬‬ ‫‪ ٥١‬‬ ‫‪ ٣‬‬ ‫‪ ٧٤‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪ ٦٧‬‬ ‫‪ ٤‬‬ ‫‪٣٢‬‬ ‫‪ ٣‬‬

‫‪١‬‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٣١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٢٨‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٣١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫‪١‬‬

‫وەک لە خشتەکەدا دەردەکەوێ ژمارە مامۆستاکان لەھەموو قوتابخانەکاندا بەڕێژەیەکی‬ ‫بەرچاو کەمە‪ ،‬قوتابیانی شاری کفری ھەرچەندە لەچاو ژمارەی دانیشتوانی شارەکە‬ ‫کەمە‪ ،‬بەاڵم تاکو رادەیەک روو لە زیاد بوونە‪ ،‬بەاڵم ژمارە قوتابیانی قوتابخانەی دوز‬ ‫ھەڵشان و داکشانی تێدایە‪ ،‬قوتابخانەی جووەکان تەنھا لە پشووی ھاویندا خوێندنی‬ ‫تێدا بەردەوام بووە‪ .‬‬ ‫سەرچاوەیەک باس لەئاستی بایەخدانی دەسەاڵت بەباری گوزەرانی ناو قوتابخانەکە‬ ‫دەکات و دەڵێت‪( :‬قوتابخانەکەی کفری بارودۆخێکی خراپی ھەبوو بەدەست دەسەاڵتەوە‬ ‫و چەند مامۆستا و بەڕێوەبەرەکەی و کەمی مێز و کورسی و کەرەستە و ئامێرەکانی‬ ‫قوتابخانەکە)‪ ،‬بەھاتنی بەڕێوەبەری نوێ بۆ قوتابخانەی سەرەتایی پەرەپێدانی بەرچاو لە‬ ‫رێکوپێکی و زیاد بوونی ژمارەی قوتابیان روویداوە پاشان لەگەڵ قوتابخانەی جووەکان‬ ‫تێکەاڵو بووە‪ ،‬قوتابخانەی تێکەڵ چووەتە بینایەکی گەورە‪ .‬‬ ‫وەزارەتی مەعاریف لە عێراقدا لە ‪١٠‬ئەیلولی ‪١٩٢١‬زدامەزرا‪ ،‬ئەمەش گرنگی دانی دەسەاڵت‬ ‫بوو بەخوێندن‪ ،‬بۆیە کردنەوەی قوتابخانەیەکی سەرەتایی لەساڵی خوێندنی ‪١٩٢٢ -١٩٢١‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪172‬‬

‫‪16‬‬

‫لەالیەن (محەمەد خاڵسی کوڕی شێخ ڕەزای تاڵەبانی)لەدوای ھەرەسھێنانی دەسەاڵتی‬ ‫عوسمانی و کۆتایی ھاتنی حوکمی راستەوخۆی ئینگلیزەکان یەکەم قائیمقامی قەزای‬ ‫کفری بووە‪ ،‬خۆیشی شاعیر بووە و فەرمانی داوە قوتابخانەی کفری بکرێتەوە و پارچە‬ ‫ھۆنراوەیەکی بەزمانی تورکی بۆ داناوە‪ ،‬و دەڵێت‪:‬‬ ‫بر باشدە دەماغ ئوڵمەدیسە باش بێلە یوکدر‬ ‫بر دیلدە معارف ئولمەدیسە بەنجە کوتکدر‬ ‫(کفری) گبی بر یەردە بو مەکتەب نە بویوگدر‬ ‫واتە (لەکەللە سەرێکدا مێشک نەبێت ئەو کەللە سەرە بارێکە بەسەر شانەوە‪ ،‬زمانێک‬ ‫زانستی تێدا نەبێت وەک کۆترە دارێکە‪ ،‬لەشوێنێکی وەک کفری ئەم قوتابخانە چەند‬ ‫مەزنە؟) تاکو سااڵنی سییەکانی سەدەی بیست ئەو پارچە ھۆنراوەیە بەسەر دەرگای‬ ‫قوتابخانەکەوە مابوو‪ ،‬ئەو قوتابخانەیە لەشاری کفری بەقوتابخانەی ئینگلیز دەناسرا‪.‬‬ ‫موکەڕەم تاڵەبانی لەسەرەتایی سییەکانی سەدەی بیستدا لەو قوتابخانەیەدا خوێندویەتی‬ ‫بەڕێوەبەری قوتابخانەکە مامۆستا رشید عاکیف ھورمزی بووە‪ ،‬وانەی ئاینی لەالیەن‬ ‫پیاوە ئاینیەکانەوە ووتراوەتەوە‪( ،‬مەال حوسێن) وانەی ئاینی لە قوتابخانەی کفری‬ ‫ووتووەتەوە‪ .‬‬ ‫مستەفانەریمان لە ساڵی ‪١٩٣١‬ز چووتە ئەو قوتابخانەیە تاکو ساڵی ‪ ١٩٣٧‬ھەمان‬ ‫بەڕێوەبەری ھەبووە‪ ،‬بەاڵم لەم ساڵەدا مامۆستا سەعید بەسیم خەڵکی کەرکوک بوو‬ ‫گوێزرایەوە بۆ قوتابخانەی کفری و کرایە بەڕێوەبەر‪ ،‬مامۆستاکانی بریتی بوون لە‬ ‫(خلوێی بەگ و نامق ئەفەندی کەرکوکی و حەکیم مستەفا رێژی و خالد مستەفا رێژی‬ ‫و جەالل کەرکوکی و بەھجەت فەتاح وەنداوی و مەجید نەجم‪ .‬‬ ‫پەرتووکەکانی پرۆگرامی خوێندن بەزمانی عەرەبی و بریتی بوو لە بیرکاری و عەرەبی و‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ...‬ھتد‪ ،‬زۆربەی قوتابیەکان کورد بوون بەاڵم لەالیەن مامۆستاکان بەزمانی‬ ‫تورکمانی و کوردی وانەیان شرۆڤە کردووە‪ ،‬قوتابخانەی ناوەندی لەکفری تاکو کۆتایی‬ ‫جەنگی دووەمی جیهانی نەبووە‪.‬‬ ‫کاتێک کە دەوڵەتی عێراق دامەزرا دەستی کرد بەدروست کردنی قوتابخانەی نوێ‪،‬‬ ‫ھەندێک لەپیاوە ئاینیە کان فەتوای ئەوەیاندا کە ئەم قوتابخانە کارێکی دژ بەئاینن و‬ ‫فێر بوون تێیاندا حەرامە‪ ،‬ئەمەش کاریگەرێکی گەورەی ھەبوو لەسەر دانیشتوان بۆیە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪173‬‬

‫ژمارەیەکی زۆر کەم لەخێزانەکان منداڵەکانیان ناردە بەرخوێندن‪ .‬‬ ‫مستەفا نەریمان لە بیرەوەریەکانیدا باس لەزاڵ بوونی زمانی تورکی رەوشی پەروەردەکردنی‬ ‫ناو قوتابخانە دەکات و دەڵێت‪»:‬سەرجەم مامۆستاکان تورکمان بوون ھەندێکیشیان‬ ‫تورکچێتیان کردووە کتێبی تورکییان بەسەرماندا دابەش دەکرد ئەو کتێبانە لەتورکیا‬ ‫و لەسەردەمی مستەفا کەمال ئەخوێندرا بە ھۆی باڵوبوونەوەی پیتی التینی لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٢٨‬ھەندێک لەو مامۆستایانە ڕقیان لە قوتابیە کوردەکان دەبوەوە»‪ .‬‬ ‫ مامۆستا نازم ابراھیم عباس لە دایک بووی ‪ ١٩٣٠‬لەساڵی ‪ ١٩٣٦‬چووەتە بەرخوێندن‪،‬‬ ‫لەو ساڵەدا (‪ )٤٠‬قوتابی لە پۆلی یەکەدا ھەبووە‪ ،‬لەگەڵ بەڕێوەبەرەکەدا (‪)٧‬مامۆستایان‬ ‫ھەبووە‪ ،‬لە پۆلی چوارەمەوە تەنھا دوو کچ لە پۆلەکەیان دەیانخوێند ھەردووکیان ناویان‬ ‫(سوعاد) بووە ئەوانیش کچی دوو مامۆستا بوونە بەناوی (بەھجەت فەتاح وەنداوی‬ ‫کە بەڕێوەبەربوو لەگەڵ مامۆستا عزیز مەال راغب)چونکە ئەو قوتابخانەیە لەقوتابخانەی‬ ‫کچان بایەخی زیاتر بەخوێندن دەدا‪ ،‬وانە ووتنەوە بە کوردی و عەرەبی و تورکمانی‬ ‫بوو‪ ،‬دووەمین قوتابخانە سەرەتایی لەکفری لە ساڵی ‪ ١٩٣٨‬کرایەوە لەخانووی مستەفا‬ ‫رێژی بوو‪ .‬‬ ‫لەساڵی ‪ ١٩٣٤-١٩٣٣‬یەکەم قوتابخانەی کچان لە کفری کرایەوە‪ ،‬مامۆستایەکی ئافرەت‬ ‫بەناوی (ئەماستیک) لە کەرکوکەوە بۆ ئەو قوتابخانەیە گوێزرا بووەوە‪ ،‬لەنێوان (‪١٠‬‬ ‫– ‪ )١٥‬قوتابی کچ تێیدا دەیانخوێند‪ ،‬بەاڵم بەھۆی رەفتاری ناشرینی گەنجێکی شاری‬ ‫کفرییەوە ئەو مامۆستایە گەڕایەوە کەرکوک دەستی لە وانە ووتنەوە ھەڵگرت و ئەو ساڵە‬ ‫قوتابخانەکە دەوامی تێیدا نەکرا‪ ،‬لە سااڵنی پاشتر مامۆستا پاکیزە کرایە بەڕێوەبەری‬ ‫قوتابخانەکە‪ ،‬قوتابخانەی کچان لەخانووی حەکیم عوسمان ئەفەندی بووە‪ .‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٤٠‬حەکیم مستەفا رێژی بەرێوەبەری قوتابخانەی سەرەتایی کفری بووە‬ ‫پاشتر مەجید نەجم بووتە بەڕێوەبەر دوای ئەویش حەسەن عەباس رەزا بووە‪ ،‬یەکێک‬ ‫لەو مامۆستایانەی کە ھەڵوێستی کوردانەی ھەبووە مامۆستا خورشید داودی بووە یەکەم‬ ‫جار قوتابیەکانی بە ھۆنراوەی کوردی فێر کردووە بە (ئەی تۆپەکە فتبۆڵەکە من دێم لە‬ ‫دەستم رامەکە تۆتۆپی یاری کردنی کولەکەی روحی منی‪ ...‬ھتد)‪ ،‬لە ھۆنراوەی (فائق‬ ‫بێکەس) بوو‪ ،‬لەالیەن میریەوە لێپرسینەوە لەگەڵ مامۆستای ناوبراودا کرا بەھۆی ئەوەی‬ ‫ھۆنراوەی کوردی فێری قوتابیان کردووە‪ .‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪174‬‬

‫‪16‬‬

‫قوتابخانەی دووەم لەماڵی مستەفا رێژی کرایەوە لە خانووی خەڵک دابوو دواتر چووە‬ ‫خانووی جەمیل ئەکرەم‪ ،‬بەڕێوەیەری قوتابخانەی حەسەن عەباس ڕەزا بوو‪ ،‬مامۆستاکان‬ ‫(حەکیم قەدەو‪ ،‬خالد محەمەد سەعید موفتی‪ ،‬عەبدولقادر محەمەد عەلی زەنگەنە‪،‬‬ ‫مەال خەلیل عەلی مەال راغب بوو) پرۆگرامی خوێندن بەعەرەبی بوو شیکردنەوەی وانە‬ ‫بەتورکمانی بوو‪ ،‬باری پەروەردەی الواز بوو‪ ،‬لێدان و فەالقە لە قوتابخانەدا لەالیەن‬ ‫مامۆستاوە بەرامبەر بەقوتابی بەکار دەھات‪ ،‬یەکەم قوتابخانە ناوی (مکتب کفری اولی)‬ ‫بوو‪ ،‬دواتر(مکتب کفری پانی) کرایەوە‪ ،‬مەجید نەجم بەڕێوەبەری قوتابخانەی یەکەم‬ ‫(ڕولی)‪ ،‬لەو قوتابخانەدا فەرمان چەلەبی و محەمەد قادر و دانیال ئیبراھیم عوزرا‬ ‫مامۆستا بوون‪ ،‬قۆناغی خوێندنی سەرەتایی شەش ساڵ بوو‪.‬‬ ‫خورشید محەمەد عەلی داودی بەڕێوەبەر بوو لە ساڵی ‪١٩٤١‬ز مەجید نەجم لەپاش ئەو‬ ‫بووە بەڕێوەبەر‪ ،‬مامۆستاکان (خالد موفتی‪ ،‬عومەر جومعە‪ ،‬محەمەد رشید محەمەد‪،‬‬ ‫دانیال ئیبراھیم وانەی ئینگلیزی دەوتەوە‪ ،‬قادر سبیلچی وانەی وەرزشی دەدا)‪ ،‬قوتابخانەی‬ ‫کچان بەردەوامی ھەبووە‪.‬‬ ‫بەڕێوەبەرەکانی یەکەم قوتابخانەی کفری بریتی بوون لە[ ھارون رەشید (‪١٩٢١ -١٩١٩‬ز)‪،‬‬ ‫ئەحمەد حەمدی (‪ ،)١٩٢٣-١٩٢١‬جەمیل مەدفەعی ساڵح (‪ ،)١٩٢٤-١٩٢٣‬رەشید زەکی‬ ‫کابان (‪ ،)١٩٢٥ -١٩٢٤‬محەمەد فائق (‪ ،)١٩٢٦-١٩٢٥‬سەعید بەسیم (‪،)١٩٢٧-١٩٢٦‬‬ ‫محەمەد حماسی (‪ ،)١٩٣٢ – ١٩٢٧‬ئیسماعیل حەقی (‪ ،)١٩٣٣ – ١٩٣٢‬رەشید عاکف‬ ‫ھورمزی(‪ ،)١٩٣٦-١٩٢٦‬سەعید بەسیم (‪ ،)١٩٣٩- ١٩٣٧‬عەبدولحەکیم مستەفا رێژی‬ ‫(‪ ،)١٩٤٠-١٩٣٩‬مەجید نەجم (‪١٩٤١-١٩٤٠‬ز)‪ ،‬خورشید محەمەد عەلی داودی(‪– ١٩٤١‬‬ ‫‪ ،)١٩٤٤‬مەجید نەجم (‪ ،])١٩٤٥‬قوتابخانەی دووەمی کفری بەڕێوەبەرەکانی بریتی بوون‬ ‫لە [ئەحمەد حەمدی سیرەت‪ ،‬خورشید ئەحمەد‪ ،‬حەسەن عەباس رەزا‪ ،‬بەھجەت فەتاح‬ ‫وەنداوی]‪.‬‬ ‫ە‪ -‬قوتابخانە فەرمیەکانی دەرەوەی شاری کفری‪:‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٨٩٠‬شاری دوزخورماتو دانیشتوانەکەی ‪ ١٧٤٩‬کەس بووە‪ ،‬یەک قوتابخانەی‬ ‫سەرەتایی تێدا ھەبووە‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٩١٩‬لەدوزخورماتوو یەک قوتابخانە ھەبووە‪ ،‬لەژێر‬ ‫چاودێری یاریدەدەری حاکمی سیاسیدا قوتابخانەکەیان بەچاکی بەڕێوە چووە‪ ،‬ھەرچەندە‬ ‫بەبێ گۆڕان لەسیستەمی خوێندن لە قوتابخانەکەدا ھەر خوێندن بەردەوام بوو بەاڵم‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪175‬‬

‫ژمارەی قوتابیەکانی ھەمیشە بەرەو کەم بوونەوە دەچوو‪ .‬‬ ‫قوتابخانەی دوزی سەرەتایی یەکەم لە ساڵی ‪ ١٩٢٠‬دامەزراوە‪ ،‬یەکەم قوتابخانەی‬ ‫فەرمییە بۆ کوڕان‪ ،‬بەڕێوەبەرەکەی مامۆستا (خورشید محەمەد علی داودی)بووە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪١٩٣١‬ـ ‪ ١٩٣٢‬قوتابخانەی دوزی سەرەتایی یەکەم بۆ کچان دامەزرا‪ ،‬بەڕێوەبەرەکەی‬ ‫مامۆستایەکی مەسیحی ناوی (ئامینە فتحوڵاڵ) و خەڵکی شاری موسڵ بووە‪ ،‬قوتابخانەی‬ ‫دوزی سەرەتایی دووەم بۆ کوڕان لە شاری خورماتو لەساڵی (‪١٩٣٨‬ـ‪)١٩٣٩‬دامەزراوە‬ ‫یەکەم بەڕێوەبەری مامۆستا (محەمەد مەھدی)بوو‪ .‬‬ ‫ لەساڵی ‪١٩٣١‬ز یەکەم قوتابخانەی سەرەتایی لەکەالر بەھەوڵی حەمە بەگی جاف‬ ‫ئەو سەردەمە ئەندامی پەرلەمانی عێراق بوو کرایەوە‪ ،‬لەسەرەتا قوتابخانەکە ناوی‬ ‫قوتابخانەی سەرەتایی کەالر بوو سااڵنی دواتر ناوەکەی بۆ شێروانە گۆڕا‪ .‬‬ ‫لەسەرەتای سااڵنی خوێندن مامۆستایان لە کفری و کەرکوکەوە دەھاتن لەم دوایدا‬ ‫مامۆستا لە شارەکانی خانەقین و سلێمانیەوە دەھاتن لەگەڵ ھەندێک مامۆستای عەرەبدا‪،‬‬ ‫مامۆستا (تۆفیق عەلی عبدولڕەحمان) یەکەمین بەڕێوەبەری قوتابخانەی کەالر بووە و‬ ‫لە(‪)١٩٣١-١٠-١‬ەوە دەست بەکار بووە بۆ ماوەی پێنج ساڵ لەوقوتابخانەیەدا ماوەتەوە‬ ‫لەیەکەم ساڵی خوێندن لەو قوتابخانەیەدا(‪ )٣٣‬قوتابی وەرگیراوە‪ ،‬بەاڵم سەرچاوەیەکی‬ ‫دیکە ئاماژە بۆ ئەوە دەکات ساڵی یەکەمی خوێندن لەو قوتابخانەیەدا (‪ )٢٨‬قوتابی‬ ‫ناوی خۆیان تۆمار کردووە کە یەکێک لەو قوتابیانە کچ بووە و ناوی (ئەختەر محەمەد‬ ‫بەگی جاف)ە‪ ،‬و ژمارەی کچەکان بۆ ساڵی دووەم (‪ )٣‬قوتابی کچ بووە‪ ،‬دووەم‬ ‫بەڕێوەبەر حەسەن عەباس رەزا (‪ )١٩٤١ – ١٩٤٠‬بووە‪ .‬‬ ‫لەساڵی ‪ ١٩٤٤‬قوتابخانەی کەالر بەبەڕێوەبەرەوە سێ مامۆستای ھەبووە (زەینەڵ حوسێن‬ ‫بەیاتی(بەڕێوەبەر)‪ ،‬مستەفا نەریمان‪ ،‬عەزیز مەجید بەیاتی‪ ،‬شەش پۆلی سەرەتایی تێدا‬ ‫ھەبووە‪ ،‬ھەر شەش پۆلەکە لەنێوان (‪)٦٠ – ٥٠‬قوتابی ھەبووە‪ ،‬کەمی ژمارەی قوتابیان‬ ‫دەگڕێتەوە بۆ ئەوەی مامۆستاکان کەم دەوامیان دەکردووە‪ .‬‬ ‫قوتابخانەی سەرەتایی سەرقەاڵ لەساڵی ‪ ١٩٣٨‬کرایەوە‪ ،‬یەکەم بەڕێوەبەر مامۆستا‬ ‫بەھجەت فەتاح وەنداوی بووە‪ ،‬نزیکەی (‪ )١٠‬قوتابی ھەبوو شرۆڤە کردنی وانە بە کوردی‬ ‫بوو‪ .‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪176‬‬

‫‪16‬‬

‫لەساڵی ‪ ١٩٣٦-١٩٣٥‬یکەم قوتابخانەی کچان لەقەرەتەپە کرایەوە‪ ،‬قوتابخانەی کوڕان‬ ‫ھەبووە و لەوێ زیاتر وانە بەزمانی تورکمانی دەوترایەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە زمانی خوێندن لەپاش ئەو ھەموو راپەڕین و سکااڵ و داخوازیانەی لە ساڵی‬ ‫‪١٩٣١‬ز کە یاسای زمانە خۆجێیەکان بەژمارە(‪)٧٤‬دەرچوو‪ ،‬لەو یاسایەدا زمانی کوردی‬ ‫دانی پێدانرا ھەروەک زمانێکی فەرمی لە ناوچەی کوردەکاندا بۆ بەکارھێنان‪ ،‬بەو جۆرە‬ ‫بە پێی ئەو بەڵێنە لە مادەی (‪)٩‬ی راگەیندراوەکە ئاماژە بەوەدەکات عێراق بەڵێنی داوە‬ ‫کە زمانی کوردی وەک زمانێکی فەرمی لەقەزاکانی لیواکانی موسڵ و کەرکوک و سلێمانی‬ ‫و ھەولێردا لەگەڵ زمانی عەرەبیدا بەکار بھێنرێ‪ ،‬لەکاتێکدا نەتەوەی کورد زۆرینەن‪،‬‬ ‫بەاڵم لە قەزاکانی کفری و کەرکوک کە سەر بەلیوای کەرکوکن زمانی کوردی یان تورکی‬ ‫ھاوشانی زمانی عەرەبی فەرمیین‪ ،‬کاریگەری بنەماڵە تورکمانە ئەرستۆکراتییەکانی شاری‬ ‫کەرکوک لەسەر دەرچوونی ئەو یاسایە ھەبوو‪ .‬‬ ‫لەکاتێکدا تەنھا زمانی تورکی لە قەزاکانی کەرکوک و کفری بەکاردەھێنرا‪ ،‬ھەرچەندە‬ ‫بەپێی بڕگەی (‪)٥‬ی یاسای زمانی خۆجێی دەبوو ھەردوو زمانی کوردی و تورکی زمانی‬ ‫فەرمی ئەو دوو قەزایە بوونایە بەاڵم پشتگوێ خران‪ ،‬بەاڵم دەرکەوت کە حکومەتی‬ ‫بەریتانیا و حکومەتی عێراق لە ژمارەی تورکماندا زیادەڕەویان کردبوو و لە ژمارەی‬ ‫ڕاستەقینەیان پتریان ژماردبوو‪ ،‬لەبەرئەوە زۆرجار یاسای بەکارھێنانی زمانی خۆجێی‬ ‫پشت گوێ خراوە و ئەم یاسایە تەنھا لە ناوچەی سلێمانی بەکاردەھێنرا‪ ،‬کاریگەری‬ ‫دەسەاڵت بەسەر زمان و رۆشنبیری شاری کفرییەوە ھەبووە‪.‬‬ ‫و ‪ -‬خوێندن لە قوتابخانەی جووەکانی کفری‪:‬‬ ‫لەھەموو کوردستاندا جووەکان قوتابخانەی تایبەتیان ھەبووە‪ ،‬مامۆستاکانی‬ ‫قوتابخانەکانیان مووچەی مانگانەکانیان لەباوکی قوتابیەکان وەرگرتووە‪ ،‬مانگانە لە‬ ‫نێوان (‪ )١٠ -٣‬قروشدا بووە‪ ،‬ھەندێک جار باوکی قوتابی مەرجی لەگەلڕ مامۆستادا‬ ‫دادەنا بۆ ماوەی ساڵێک بە گوێرەی ئاستی فێر بوونی قوتابیەکە‪ ،‬بۆ نمونە بەرامبەر فێر‬ ‫بوونی (ئەلیف باء) ھەتاکو خوێندنەوەی عیبری لە تەوراتدا (‪ )٥٠‬قران (کە نزیکەی‬ ‫(‪ )٥‬جنینی ئیسترلیتنی دەکات)بوو‪ .‬‬ ‫لەقوتابخانەی جووەکاندا گرنگی بەخوێندنی ئاینەکەیان دراوە‪ ،‬نیوەی رۆژەکانی ھەفتە‬ ‫بۆ ئەو مەبەستە دابین کراوە‪ ،‬ئەوانیش وەک خوێندنی تەورات و (تەلمود) و کۆمەڵێک‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪177‬‬

‫ھەڵبەستی ھەڵبژێردراو لە دیوانی شیعریەکان بەزمانی عیبری‪ ،‬بەدەر لە وانەش لەوەرزی‬ ‫پشوودا دەستەی قوتابخانەی جووەکان لەعێراقدا قوتابی گروپەکانی خۆیان بۆ گەشت و‬ ‫خوێندن و خولی فێربوونی زمانی فەرەنسی ھەڵدەبژارد‪ .‬‬ ‫ئەو جێگایەی کە قوتابیان لە قوتابخانەکانی جووەکاندا دەیانخوێند پێیان دەگوت‬ ‫(مەدراش) وێڕای خوێندنی ئاینی خۆیان و زمانی عیبری ھەندێک زمانی بیانیان دەخوێند‪ .‬‬ ‫لەشاری کفری قوتابخانەیەکی بچووکی جووەکان تێیدا ھەبووە‪ ،‬ژمارەیەک قوتابخانەی‬ ‫میری لە عێراقدا مندااڵنی جوو وانەیان تێدا دەخوێند و وانەی ئاینی لەالیەن مامۆستایانی‬ ‫خۆیان کە سەربە ئاینەکەی خۆیان بوو پێیان دەووترایەوە‪ ،‬یەھودیەکانی کفری قوتابخانەی‬ ‫تایبەتی خۆیان وازلێھێنا و پەیوەندییان بەقوتابخانەی میریەوە کرد‪ .‬‬ ‫ئەو قوتابیانەی کەجوو بوون لە قوتابخانەکاندا پیاوانی ئاینی لە کاروباری ئاینی و‬ ‫روحانیەکانیانی یەھودی وانەی پێیان دەگووت‪ .‬‬ ‫قوتابیە جووەکان وەکو قوتابیەکانی تر وانەیان دەخوێند بەاڵم لەوانەی ئایندا لەتەورات‬ ‫و زمانی عیبری وانەیان دەخوێند‪ .‬‬ ‫تەوەری دووەم‪ :‬رەوشی رۆشنبیری ناوچەی کفری‬ ‫ڕ‪ -‬ناوی بەشێک لە ئەدیب و شاعیرانی ناوچەی کفری‪:‬‬ ‫لەناو شاری کفری و دەوروبەریدا ژمارەیەک شاعیر و ئەدیب ھەبوون کاریگەریان لەسەر‬ ‫رەوتی رۆشنبیری و بەرزکردنەوەی ئاستی ھوشیاری خەڵکی ناوچەکە ھەبووە‪ ،‬ئەم‬ ‫ناوانانەی الی خوارەوە بەشێکی دیاری ئەو شاعیرانەن‪:‬‬ ‫‪ -١‬خەلیل منەوەر (خەلیل کوڕی خدر کوڕی خەلیل)ە‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٨٦٣‬لەگەڕەکی‬ ‫موسەاڵی شاری کەرکوک لەدایک بووە لەتافی الوێتیدا دەگەڕیتەوە ناو ھۆزی کاکەیی و‬ ‫لە گوندەکانی (عەرەب کۆی و تۆبزاوە) دانیشتووە‪ ،‬ماوەیەک لە شاری کفری ژیاوە و‬ ‫سەرقاڵی چەخماخ سازی و فیشەک ھەڵبەستن و وانە ووتنەوە بەمندااڵن بووە‪ ،‬نزیکەی‬ ‫چارەکە سەدەیەک لە کفری ژیاوە شیعرەکانی شقڵی جەماوەری پێوە دیارە‪ ،‬دوای چەند‬ ‫ساڵێک دەچێتە ناو کاکەییەکانی دەوروپشتی خانەقین لەوێ لەرۆژی ‪١٩٢٣ -٩ -١٠‬‬ ‫کۆچی دوای دەکات و لەمەزارگەی پاشا کۆپری ئەسپاردەی خاک کراوە‪.‬‬ ‫یەکەمین شاعیری ناوچەکە بووە کە دژی چەوسێنەران بەشیعر جەنگیوە بۆیە بەشاعیری‬ ‫چەوساوەکان لەقەڵەمدراوە‪ ،‬تەنانەت کاتێک (قۆجە شاوڵی جوو)کرابووە ئەندامی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪178‬‬

‫‪16‬‬

‫ئەنجوومەنی شارەوانی کفری‪ ،‬وەک لەبەشی سێیەمی ئەم لێکۆڵینەوەیەدا باسمان کرد‬ ‫کۆپلە ھۆنراوەیەکی نووسیوە‪ ،‬ئەو ھۆنراوەیە خەڵکی شاری ھێنایە جۆش و خرۆش و‬ ‫فەرمانڕەواکانی عوسمانی ناچار بوون قۆجە شاوڵیان لە ئەندامیەتی شارەوانی دەرکرد‪،‬‬ ‫شاعیر بەزمانی کوردی و فارسی و تورکی و عەرەبی شیعری نووسیوە‪ ،‬ھۆنراوەی‬ ‫نەتەوەی ھەبووە و لەساڵی ‪ ١٩٠٨‬لەکوشتنی شێخ سەعیدی حەفیدا لە موسڵ‪ ،‬شاعیری‬ ‫چەوساوەکان (خەلیل منەوەر) ناڕەزایی خەڵکی کفری و ناوچەکە بەھۆنراوە دەربڕیووە‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەمانەش منەوەری شاعیرچەندین داستانی کوردانەی بەشیعر نووسیوەتەوە‪،‬‬ ‫زۆر بەسەلیقەوە ڕووداوەکان دەگێڕێتەوە‪ ،‬وەک داستانەکانی (کوێخا حەسەن گاڵباتی)‬ ‫و داستانی (گورگە ھارەکە) و (ڕەشبگیر)یان(سەفەربەر) داستانی (سەید ئەحمەد‬ ‫بەرزنجە) و چەندانی تر‪.‬‬ ‫‪ -٢‬خەتاپۆش (محەمەد خورشید کوڕی محەمەد باقری سەرۆک ھۆزی داودە)یە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪ ١٨٧٦‬لەناوچەی داودە لەدایک بووە‪ ،‬نازناوی (خەتاپۆش) بووە‪ ،‬پیاوێکی رۆشنبیر و‬ ‫نیشتمانپەروەر بووە و ملی بەدەسەاڵتدارانی عوسمانی نەداوە بۆیە زۆر جار بەھێزەوە‬ ‫لەشکریان کردووتە سەری لەئاکامدا ناچار بوو ناوچەکە بە جێبھێڵێت و بچێتە ناوچەی‬ ‫خانەقین لە (بناری بەمۆ) خۆی حەشاربدات‪ ،‬لەگەڵ شێخ مەحموودی حەفید بەشداری‬ ‫شەڕی شعێبە و شەڕی دژ بەئینگلیزەکان کردووە‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٩٢٥‬کۆچی دوایی کردووە‪،‬‬ ‫لەدێڕە ھۆنراوەیەکدا دەڵێت‪:‬‬ ‫ھەوای ھەواسان خوڕ خوڕ و سەرتاف‬ ‫خاسترە لە نزیک رۆم بێ ئینساف‪.‬‬ ‫‪ -٣‬محەمەد شوکری قەرەداغی (‪ )١٩٦٧-١٨٩٢‬ناوی (محەمەدی کوڕی دەروێش‬ ‫مەحموود)ە‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٨٩٢‬لەشاری کفری لەدایک‪ ،‬نازناوی شیعری (شوکری) بووە‪،‬‬ ‫لەحوجرە و الی مەالکانی ئەو سەردەمە خوێندویەتی‪ ،‬چووەتە قوتابخانەی میریەوە و‬ ‫قۆناغی سەرەتایی تەواو کردووە و پاشان گەیشتووەتە پلەی (روشدیە – ناوەندی)‪،‬‬ ‫بەاڵم ئاگری شەڕی یەکەمی جیهانی ھەڵگیرسا بانگی سەفەربەردرا و ناوی بۆ سەربازی‬ ‫دەرچوو‪ ،‬خۆی بەدەستەوە نەدا و لەدەوڵەتی عوسمانی یاخی بوو‪ ،‬دوای کوتایی ھاتنی‬ ‫جەنگ عوسمانییەکان ناوچەکەیان بەجێھێشت و قوتابخانەی روشدیە داخرا بوو بۆیە‬ ‫نەیتوانی خوێندن تەواو بکات‪ ،‬کاتێک راپەڕینی برایم خانی دەلۆ بەرپابوو‪ ،‬ئەمیش بەدڵ‬ ‫و بەکردار لە پاڵ شۆڕشگێڕاندا بوو‪ ،‬وەکو شاعیرێک زۆربەی ھۆنراوەکانی مۆرکی ئاینی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪179‬‬

‫پێوە دیار بووە‪ ،‬بەزمانی کوردی و تورکمانی ھۆنراوەی نووسیوە‪ ،‬جگەلەوەش زۆر بابەتی‬ ‫لەزمانەکانی فارسی و تورکمانی و عەربیەوە بۆ سەرزمانی کوردی وەرگێڕاوە‪ .‬‬ ‫‪ -٤‬قەمەر (قەمەر بەگلەر ئەڵماس)‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٨٩٦‬لەشاری کفری لەدایک بووە نازناوی‬ ‫شیعری (قەمەر) بووە‪ ،‬زمانی فارسی و کوردی و تورکی و عەرەبی زانیووە‪ ،‬ھۆنراوەی‬ ‫بەو زمانانە نووسیوە‪ ،‬لە بواری ھۆنراوەی مقام و گۆرانیدا دەستێکی بااڵی ھەبووە‪،‬‬ ‫لەساڵی ‪ ١٩٧٨‬کۆچی دوای کردووە بەشێک لە ھۆنراوەکانی لەالیەن ھونەرمەند (عەلی‬ ‫مەردان)ەوە کراوە بەمەقام‪ ،‬لە پارچە ھۆنراوەیەکدا دەڵێت‪:‬‬ ‫بەچاوی گەر تەماشاکەی ئەزانی کێ خریدارە‬ ‫بەموژگانی خەدەنگ ئاسا جگەر پارە و بریندارە‬ ‫بەچاوی بادە ئامێزت بەدایم دڵ پەرێشانم‬ ‫دڵ و جەرگ و ھەناوم خوێن ئەڕێژێ تازە زامارە‪.‬‬ ‫‪ -٥‬شاکەلی (شێخ ئەحمەدی کوڕی شێخ محەمەدی کوڕی شێخ سەعیدی شاکەل)‬ ‫ە‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٩٠٢‬لەگوندی شاکەلی لە دایک بووە‪ ،‬لە ژێر نازناوی (شێخ ئەحمەد و‬ ‫شاکەلی)دا لەگۆڤار و ڕۆژنامەکانی سەردەمی خۆیدا بەتایبەتی لە گۆڤاری گەالوێژی‬ ‫(‪١٩٣٩‬ـ‪)١٩٤٩‬دا شیعری باڵوکردووەتەوە‪ ،‬کورد پەروەر بووە و ئەندامێکی چاالکی پارتی‬ ‫ھیوا بووە‪.‬‬ ‫شێخ ئەحمەدی شاکەل سێ جار دیوانەکەی چاپکراوە لەبەغدا بەناوی (دیوانی شاکەلی)‬ ‫و لەشاری تەورێز بەناوی(ئەھلی عیرفان) ھەروەھا لەئەستەمبوڵ چاپکراوە‪ ،‬بەزمانی‬ ‫کوردی و لەسەر شێوازی ماچۆ زیاتر شیعری نووسیوە‪ ،‬نامەی ئەو سەردەمەی ڕۆشنبیران‬ ‫بە ھۆنراوە دەنووسراو و وەاڵمی یەکتریان داوەتەوە‪ ،‬شاکەلی یەکێک بووە لەو کەسانەی‬ ‫کە زۆربەی نامەکانی بەھۆنراوە داڕشتووە‪ ،‬زۆر جار ئەوانەی وەاڵمی نامەکەیان داوەتەوە‬ ‫ھەر بەھۆنراوە بۆیان نووسیوە‪ ،‬لە پارچە ھەڵبەستێکدا دەڵێت‪:‬‬ ‫لەدوای کوردستان دنیا حەرامە‬ ‫یازوخ شپرزە و بێنتیزامە‬ ‫ئیتر ئەسپردەی خوا و عەمەل بن‬ ‫بۆ جیلی دوای جێگای ئەمەل بن‪.‬‬ ‫‪ -٦‬نوحی (مەال حەسەن کوڕی سۆفی عەبدولحەسەن کوڕی کوێخا محەمەد کوڕی کوێخا‬ ‫رۆستەمی زەنگەنەیە)لەساڵی ‪ ١٩٠٢‬لەشاری سەقز لەدایک بووە بۆ خوێندن ھاتووەتە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪180‬‬

‫‪16‬‬

‫باشووری کوردستان لەساڵی‪ ١٩٣٦ -١٩٣٥‬لەشاری کفری لەگەڵ مەال جەمیل رۆژبەیانی‬ ‫لە حوجرە لەالی مەال سەعید موفتی خوێندوویەتی‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٩٦٦‬لەنەخۆشخانەی‬ ‫دوزخورماتو کۆچی دوایی کردووە‪ ،‬بەسەلیقەوە وشەسازی جوانی کردووە و بە کوردێکی‬ ‫پاراو رەوان شیعرەکانی داڕشتووە لەکۆپلەیەکدا دەڵێت‪:‬‬ ‫باغی دڵ سوورە لەداخی خاڵی رووت خۆم شینەکەم‬ ‫دوور لەمیحرابی برۆی تۆ سوجدە گاھی دینەکەم‬ ‫دڵ وەکو کۆتەی قەساب و چاو وەکو جۆگە‬ ‫دەڵێن وام لەمەیدانی مەراقا ئەسپی خەم زینەکەم‪.‬‬ ‫‪ -٧‬موخڵس (قادر محەمەد میر ئاخوڕ ‪ )١٩٧٥ – ١٩٠٥‬خوێندنی ئاینی لەحوجرە و‬ ‫لەالی مەال تەواو کردووە بەاڵم نەگەیشتبووە پلەی ئیجازەی زانستی و دەستی لە خوێندن‬ ‫ھەڵگرتووە‪ ،‬خەریکی کاسبکاری بووە‪ ،‬بەگوێرەی دەستنووسەکەی زۆربەی شیعرەکانی‬ ‫موناجاتی ئاینی و نەتەوەیی بووە‪ ،‬بە بیروباوڕە لەگەڵ شێخ مەحموودا بووە و ھۆنراوەی‬ ‫بەسەردا گوتووە‪ ،‬لە بواری کۆمەاڵیەتیدا ھۆنراوەی بەسەر ئافرەتاندا داڕشتووە‪ ،‬لەبارەی‬ ‫جەژنی نەورۆزەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫بیست و یەکی مانگ رۆژی نەورۆزە‬ ‫نەرۆزی کوردان بەزمێکی قۆزە‬ ‫کفری خرۆشا بەژن و پیاوی‬ ‫نزیکەی ھەزار کەس بەشکو زیاوی‪.‬‬ ‫‪ -٨‬غالب (‪ )١٩٤٦ – ١٩٠٨‬ناوی شێخ عەلی کوڕی شێخ مەحموود کوڕی شێخ سەعیدی‬ ‫رووتەی شاکەلە‪ ،‬نازناوی شاعیری (غالب) بووە‪ ،‬پیاوێکی خواپەرست و نیشتمانپەروەر‬ ‫بوو شیعرەکانی لەو چوارچێوەیەدا داڕشتووە و چەند ھۆنراوەیەکی لەگۆڤاری دەنگی‬ ‫گێتی تازە باڵوکردووەتەوە‪ ،‬لە پارچە ھۆنراوەیەکدا دەڵێت‪:‬‬ ‫چ خۆشە کوردستانی ئێمە جێگەی دڵ پەروەرە‬ ‫ھەرچی شتێ ئارەزووکەی لەم واڵتە مەیسەرە‬ ‫جێگەی عەیش و سرورە مەوقعی سەیر و شکار‬ ‫ئەم وواڵتە خۆشە گشتی باغ و سەحرا و مەنزەرە(‪.)٤‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪181‬‬

‫‪ -٩‬جیمۆ بێ ناو (‪ )١٩٨٢ – ١٩١٠‬ناوی (جەمیل کوڕی حاجی ئیبراھیم کوڕی‬ ‫مەال ئەحمەد)ە‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٩١٠‬لەشاری کفری لەدایک بووە‪ ،‬خوێندنی حوجرەی تەواو‬ ‫کردووە و ماوەیەک مەالیەتی کردووە‪ ،‬چەندین شیعر و بابەتی لە گۆڤارەکانی ئەو‬ ‫سەردەمە باڵوکردووەتەوە‪ ،‬پەرتووکێکی بەناوی (مێژووی شەڕی ئەھلی ێلیب و قارەمانی‬ ‫کورد سالح الدین ئەیوبی) لە ساڵی ‪ ١٩٥٩‬لە چاپخانەی کامەران لەسلێمانی بەچاپ‬ ‫گەیاندووە(‪ ،)١‬سەبارەت بەسەالحەدینی ئەیوبی دەڵێت‪:‬‬ ‫بۆ کورد بەرزییە سالح الدینی‬ ‫بوو بە سەرکردەی لەشکری خەبات‬ ‫نەک ھەر بۆ کورد و خاکی شیرینی‬ ‫بۆ ھەموو گەل و خاکی رۆژھەاڵت(‪.)٢‬‬ ‫‪ -١٠‬مینەجاف (حەمە ئەمین کوڕی کەریم بەگی فەتاح بەگی حەمە پاشای سەرۆکی‬ ‫جاف)ە‪ ،‬لە ساڵی ‪١٩١١‬ز لە قەاڵی شێروانە لەدایک بووە و لە ساڵی ‪ ١٩٦٥‬لەبەغدا‬ ‫کۆچی دوایی کردووە و لە گۆڕستانی سەید خەلیل نزیک کەالر نێژراوە‪ ،‬ھەرچەندە‬ ‫لەقوتابخانە نەیخوێندووە بەاڵم لەحوجرە لەالی مەال محێدین و مەال ئەحمەدی کەالر‬ ‫فێری خوێندنی ئاینی بووە‪ ،‬چەندین ھۆنراوەی نەتەوایەتی و نیشتمانی و غەزل و‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئاینی و پێنج خشتەکی لەسەر شیعری شاعیران ھۆنیووەتەوە‪ ،‬دیوانە‬ ‫شیعریەکەی بەناوی دیوانی مینە جاف لەکۆکردنەوە و رێکخستنی (مستەفا نەریمان)ە‪،‬‬ ‫دکتۆر حەسەن جاف پێشەکی بۆ نووسیوە‪ ،‬لە پارچە ھەڵبەستێکدا سەبارەت بە شەشی‬ ‫ئەیلولی ‪ ١٩٣٠‬دەڵێت‪:‬‬ ‫دێتە کوڵ خوێنی گەشی الشەی مەقتوول‬ ‫ئەم قەومە ئەسێنێ حەققی رۆژی شەشی ئەیلوول‬ ‫مەعلوومە کە گوم نابێ لەناو میللەتی کوردا‬ ‫جێگیرە لە تۆیی مێشکی ھەموو گەورە و وردا‪.‬‬ ‫لەشەڕی ئاوباریکدا بەشداری کردووە‪ ،‬بۆ زۆر رووداو و کارەسات و پێشھاتی نیشتمانی‬ ‫و نەتەوەییەکانی سەردەمی خۆی لەسەر ئاستی عێراق و کوردستان شیعری ھۆنیوەتەوە‪ .‬‬ ‫مینە جاف وەکو شاعیرێکی سنووری ناوچەی کفری لەژمارەی (‪ )٢‬ساڵی پێنجەم‪،‬‬ ‫شوباتی ‪ ،١٩٤٤‬شیعرێکی نیشتمانی لە الپەڕە (‪ )٣١‬باڵوکراوە‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪182‬‬

‫‪16‬‬

‫‪ -١١‬پشکۆ (‪ )١٩٧٣-١٩١٧‬ناوی (محەمەد ئەحمەد قەرەداغی)ە‪ ،‬ساڵی‪ ١٩١٧‬لەدایک‬ ‫بووە‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٩٢٥‬چووەتە قوتابخانەی سەرەتایی و لەساڵی ‪ ١٩٣٢‬چووتە قوتابخانەی‬ ‫ناوەندی کەرکوک و لەساڵی ‪ ١٩٣٥‬لەخانەی مامۆستایان لەبەغدا وەرگیراوە و لەساڵی‬ ‫‪ ١٩٣٨‬بووتە مامۆستای قوتابخانەی سەرەتایی لەپارێزگای کەرکوک‪ ،‬وەک مامۆستا و‬ ‫بەڕێوەبەر لەقوتابخانەکانی (حەویجە‪ ،‬ئاغجەلەر‪ ،‬چەمچەماڵ‪ ،‬کفری‪ ،‬کەرکوک) خزمەتی‬ ‫کردووە‪ ،‬لەناوچەکەدا یەکەم ئەندامی پارتی ھیوا(‪ )١٩٤٥ – ١٩٣٩‬بووە‪ ،‬لە ساڵی ‪١٩٧٣‬‬ ‫لە بەغدا کۆچی دوای کردووە و تەرمەکەیان ھێناوەتە گۆڕستانی باوە شاسوار لە کفری‬ ‫نێژراوە‪ ،‬ھەندێک لەبیرەوەریەکانی خۆی نووسیوەتەوە‪ ،‬زیاتر نووسینی باڵو کردووەتەوە‪.‬‬ ‫پشکۆی نووسەر چەندین ووتار و بابەتی لەرۆژنامە و گۆڤارەکانی ئەو سەردەمەدا‬ ‫باڵوکردووەتەوە‪ ،‬بابەتێکی بەناوی (ئەگەر نەتزانیوە بزانە) بەناوی خۆیەوە لە شاری‬ ‫کفرییەوە بۆ گۆڤاری گەالوێژ ناردووە‪ ،‬لەژمارە (‪)٨‬ساڵی شەشەم لەئابی ‪ ١٩٤٥‬لە‬ ‫الپەڕەی (‪)٤٨‬دا باڵوکراوەتەوە‪ ،‬بە ناوی پشکۆوە کە لە چەمچەماڵ مامۆستا بووە‬ ‫بابەتێکی لە ژێر ناونیشانی (لە بەینی ژن و پیاودا) بۆ گەالوێژ ناردووە‪ ،‬لە ژمارە (‪)٣‬‬ ‫ساڵی شەشەم‪ ،‬ئاداری ‪ ١٩٤٥‬لەالپەڕەی (‪ )٥‬باڵوکراووەتەوە‪ ،‬بابەتێکی بەناونیشانی‬ ‫(کورد لە ئینسیکلۆپیدیای تورکدا) لە شوباتی ‪ ١٩٤٤‬ژمارەی (‪)٢‬ساڵی پێنجەم‬ ‫لەالپەڕەی (‪ )١٥‬باڵوکردووەتەوە‪ .‬‬ ‫‪ -١٢‬حاجی برایمی شاتری (برایمی کوڕی حاجی محەمەدی کوڕی مەحموود)ە‪ ،‬لەبنەماڵەی‬ ‫(برایمی)ی تیرەی (شاتری)ھۆزی(جاف)ە لەساڵی ‪ ١٩١٧‬لەناوچەی (چااڵو نەخشینە)‬ ‫سەر بەناحیەی پێباز لەژێر دەوارێکی ڕەش لە دایک بووە‪ ،‬ئەو کاتە مەالکانی ناو ھۆزی‬ ‫جاف لەگەڵ ئەم ھۆزەدا لەکاتی کۆچکردندا گەرمیان و کوێستانیان کردووە و دەوارێکی‬ ‫تایبەتیان بۆ مزگەوت تەرخان کردبوو‪( ،‬مەال عەبدوڵاڵ و مەال محەمەدی رەببانی) ساڵیک‬ ‫و شەش مانگ وانەی ئاینیان بەناوبراو ووتووەتەوە تاوەکو قورئانی خەتم کرد‪ ،‬پاش ئەو‬ ‫(میرزا عەبدال)ئەو دوایی خوێندنی ئەو سەردەمەی پێ تەواو کردووە‪ ،‬شیعرەکانی زیاتر‬ ‫مۆرکی کۆمەاڵیەتی و نەتەوایەتی پێوە دیارە‪ ،‬دوو دیوانە شیعری بەناوەکانی (‪-١‬دیوانی‬ ‫جاف ‪ -٢‬کۆچ و بار و گەڕانەوە)لەچاپ داوە‪ ،‬پیاوێکی راستگۆ و نیشتمانپەروەر بووە‪،‬‬ ‫زمانی عەرەبی و فارسی و ھەندێک تورکی زانیوە‪ ،‬زۆربەی رووداوەکانی ژیانی خۆی بە‬ ‫شیعر ھۆنیووەتەوە‪ ،‬لە پارچە ھۆنراوەیەکدا دەڵێت‪:‬‬ ‫ببینن جار جار ئەم وتارەی من‬ ‫بەدڵ سەیریبکەن ئەم ئەشعارەی من‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪183‬‬

‫بکەومە بیرتان بۆ فاتیحایەک‬ ‫جار جارە بۆم بکەن دوعایەک‪.‬‬ ‫‪ -١٣‬عەبداڵ (خەلیل فەقێ رەمەزان) لەھۆزی داودەیە لەناوچەی داودەی کوێستان‬ ‫لەدایک بووە‪ ،‬ھاو سەردەمی (خەتاپۆش)ی شاعیرە‪ ،‬لەھەڕەتی الویتیدا دێتە شاری‬ ‫کفری و لەوێ نیشتەجێ بووە‪ ،‬لەکۆتای بیستەکانی سەدەی بیستدا کۆچی دوای کردووە‪،‬‬ ‫ھۆنراوەکانی لەسەر رێبازی کالسیکی بووە و ناوەرۆکی ئاینی تێدایە و ھەندێکیان‬ ‫ستایشن و جار بەجارێک شیعری ھەجوی نووسیوە‪ ،‬رەشبگیری کردووەتە داستان و‬ ‫چەند پارچە ھەڵبەستێکی دڵداریشی نووسیوە‪ ،‬لەم دێڕە ھەڵبەستەدا دەڵێت‪:‬‬ ‫جەور و جەزا زوڵم ئینسانی‬ ‫سەد خۆزگە بەمەرگ نەک زندەگانی‪.‬‬ ‫‪ -١٤‬سامی عەلی دەلۆ(سامی کوڕی عەلی کوڕی وەیسی بەگی دەلۆ)یە لەساڵی ‪١٩٢٤‬‬ ‫لەگوندی عەین فارس سەر بەناحیەی قەرەتەپە لەدایک بووە‪ ،‬خوێندنی سەرەتایی لەشاری‬ ‫کفری تەواو کردووە‪ ،‬بە ھۆی کۆچی دوای باوکیەوە دەستی لە خوێندن ھەڵگرتووە‪،‬‬ ‫لەساڵی ‪ ٢٠٠٥‬لە کفری کۆچی دوایی کردووە‪ ،‬شیعرەکانی کۆمەاڵیەتی و دڵداری و‬ ‫داستان ئامێز بووە‪ ،‬لە پارچە ھۆنراوەیەکدا دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەمڕۆ دەڵێن بەھارە‬ ‫عالەم ھەر لە گوڵزارە‬ ‫یاخوا ھەر کوێر بێت رەقیب‬ ‫وا دڕکی من و یارە‪ .‬‬ ‫لەساڵی(‪ )١٩٤٥ - ١٩٤٤‬چەندین پارچە ھۆنراوەی لەگۆڤارەکانی گەالوێژ و دەنگی گێتی‬ ‫تازە باڵوکردۆتەوە‪.‬‬ ‫شاعیرانی کفری و دەوروپشتی زۆربەیان سەر بەچینی چەوساوە بوون لەگەڵ داگیرکەردا‬ ‫دەستیان تێکەڵ نەکردووە و ملیان بۆ چەوسێنەران شۆڕ نەکردووە و بەشان و باڵیاندا‬ ‫ھەڵیان نەداوە‪ .‬‬ ‫ب‪ -‬رۆڵی گۆڤار و رۆژنامە لە رۆشنبیر کردنی خەڵکی ناوچەکە‪:‬‬ ‫رۆژنامەیەکی بچووک لەکەرکوک بەناوی « نەجمە « وە‪ ،‬لە ‪ ١٩١٨ -١٢ -١٥‬سەرەتا‬ ‫بەزمانی عەرەبی و دواتر بەزمانی تورکی دەرچووە‪ ،‬ئەم رۆژنامەیە لە الیەن حکومەتی‬ ‫ئینگلیزەوە دەرکرا دواتر رادەستی حکومەتی عێراقی کرا‪ ،‬تاکو ساڵی ‪ ١٩٢٦‬بەردەوام بوو‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪184‬‬

‫‪16‬‬

‫لەدەرچوون‪ ،‬بۆ باڵوکردنەوەی « ئیعالنی تاپۆ « و دامودەزگاکانی تر‪ ،‬ھەندێ «بەیان «و‬ ‫« ئاگاداری « ی حکومی دەردەھات‪ ،‬جگە لەوانە ھەندێ باس و ھەواڵی ئەمالو ئەوالو‪،‬‬ ‫جارجاریش ھەندێ شیعر یا وتاری کورتی بێفەڕی تورکی تێیاندا دەنووسرا‪ ،‬ئەم رۆژنامە‬ ‫ناوچەییە کە رۆژانە لەسەر یەک الپەڕە بە تورکی باڵودەکرایەوە‪ ،‬لە سەرەتادا نزیکەی‬ ‫(‪)٢٣٠‬دانەی لێ دابەش دەکرا‪ ،‬لەکەرکوک و کفری و ھەولێر و سلێمانی دەخوێندرایەوە‪ .‬‬ ‫شاری کفری بەھۆی ئەوەی کەوتبووە چەقە ڕێگای سلێمانی و بەغداوە ئەو رۆژنامانەی لەو‬ ‫سەردەمەدا دەردەچوون دەگەیشتنە شاری کفری‪ ،‬وەک ئەحمەد خواجە لە بیرەوەیەکەیدا‬ ‫(چیم دی) باس دەکات «لەسەردەمی حکومەتی شێخ مەحمووددا رۆژنامەی ئومێدی‬ ‫ئیستقالل(امیدی استقالل) (‪)٥٠٠‬دانە لەو رۆژنامەیە لەپۆستەخانەی کفرییەوە ئەنێردرا‬ ‫بۆ ئینگلیزەکان و پیاوە ناسراوەکان لە بەغدا « ئەمەش کاریگەری لەسەر جواڵنەوەی‬ ‫رۆشنبیری ناوچەکە ھەبوو‪ .‬‬ ‫دانیشتوانی ناوچەی کفری ھاوسۆزیان لەگەڵ حکومەتی شێخ مەحمووددا ھەبوو‪،‬‬ ‫جگەلەوەش پاڵپشتی گەشەکردنی زانست و رۆشنبیرییان کردووە وەک لە رۆژنامەیەکی‬ ‫ئەو سەردەمەدا ھاتووە « یاوەری حەزرەتی شھریاری عەلی ئاغا سەرۆکی زەنگەنە‬ ‫(‪)١٠٠‬روپیەی بەخشیووە بۆ ھێنانی چاپخانەیەک»‪ ،‬ئەمەش ئەو راستییە ئاشکرا‬ ‫دەکات بەشێک لەخەڵکی ناوچەی کفری بەھەموو شێوەیەک پشتگیری بەرەوپێشچوونی‬ ‫حکومەتی ئەو سەردەمەی کورد بوونە‪ .‬‬ ‫لەساڵی ‪ ١٩٢٥‬ئیسماعیل حەقی شاوەیس مامۆستای قوتابخانەی سەرەتایی کفری بووە‪،‬‬ ‫رۆژنامەی (دیاری کوردستانی) بۆ ساڵێک کڕیووە و پێشکەشی (حوسێن حوزنی)‬ ‫کردووە ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت رۆژنامەی دیاری کوردستان بەشاری کفری گەیشتووە‪ .‬‬ ‫ڕۆژنامەی (ئەیلەری) ڕۆژنامەیەکی ئەدەبی و کۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیری بووە‪ ،‬یەکەم‬ ‫ژمارەی لە ‪٢‬ی ئادار ‪ ١٩٣٥‬ز لەشاری کەرکوک دەرچوو‪ ،‬ھەفتەی (‪ )٢‬ژمارەی بە زمانی‬ ‫تورکی لێدەردەچوو‪ ،‬سەرنووسەرەکەی عەبدولقادر خلوێی (کفریلی)بوو‪ ،‬مامۆستا سەعید‬ ‫بەسیم کە مامۆستای قوتابخانەی سەرەتایی بوو لە کفری بابەتی تێدا باڵوکردووەتەوە‪ .‬‬ ‫لە کفری دا لە ساڵەکانی سییەکاندا ڕۆژنامەو گۆڤاری کوردی لەشاری کفری دەفرۆشرا‪،‬‬ ‫لەالیەن ماجد مستەفا قائیمقامی کفرییەوە(‪١٩٣١ – ١٩٣٠‬ز) یانەی رۆشنبیری لەکفری‬ ‫دامەزرا‪ .‬‬ ‫ڕۆژنامەی روناکی کە لەھەولێر دەردەچوو لەساڵی ‪ ١٩٣٥‬ھەندێک لە ژمارەکانی دەگەیشتنە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪185‬‬

‫کفری‪ ،‬کاتێک مەالجەمیل رۆژبەیانی لەکفری بووە نامەی بۆ رۆژنامەی روناکی نووسیوە‪ .‬‬ ‫گۆڤاری گەالوێژ لەو سەردەمەدا رۆڵێکی کاریگەر و گرنگی لە رووی سیاسی و رۆشنبیری‬ ‫و ئەدەبی دەبینی‪ ،‬گۆڤاری گەالوێژ لە بەغداد دەردەچوو بەرێکوپێکی دەگەیشتە شار‬ ‫و ھەندێ لە گوندەکانی گەرمیان و لەرێگای کەسانی دیاری کراوەوە باڵو دەکرایەوە‪،‬‬ ‫لەکفری سابیرحاجی فەتحوڵاڵ(سەڵتە زەرد) باوەڕپێکراوی گۆڤارەکە بوو باڵو و پەخشی‬ ‫کردووەتەوە‪ ،‬ھەندێک لەنووسەران و رۆشنبیرانی ناوچەی کفری بابەتیان لەو گۆڤارانەدا‬ ‫باڵودەکردەوە‪ ،‬ھەروەھا سابیر سەڵتە زەرد کتێبی کوردی و گۆڤاری دیکەی ئەو‬ ‫سەردەمەی دەفرۆشت‪.‬‬ ‫ڕۆژنامەی (شیالن) لە گوندی زەرداوی سەر بەقەزای کفری لەساڵی ‪ ١٩٤٤‬دەردەچوو‪،‬‬ ‫لەسەرەتاوە بە دەست نووسراوە‪ ،‬پاشتر توانیویانە ئامێرێکی چاپ پەیدا بکەن و بەکاری‬ ‫بھێنن بۆ دەرکردنی رۆژنامەکە‪ ،‬بەنهێنی بەسەر زۆرینەی شارە کوردییەکاندا دابەشیان‬ ‫کردووە و چەند ژمارەیەکی گەیشتووەتە ھەولێر و بەغداد‪ ،‬ئەوانەی بەشداریان کردووە لە‬ ‫دەرکردنی بریتی بوون لە (محەمەد توفیق وەردی‪ ،‬محەمەد قەرەداغی‪ ،‬محەمەد نەجیب‬ ‫تاڵەبانی‪ ،‬شێخ حوسێن بەرزنجی‪ ،‬مستەفا نەریمان‪ ،‬شێخ عەتای تاڵەبانی و چەندانی‬ ‫تر)‪ ،‬ئەو کاتانەی بەدەست دەنووسرایەوە سەرەتا دوو الپەڕە بووە‪ ،‬بەاڵم کاتێک ئامێری‬ ‫چاپیان بەکارھێناوە بەچوار الپەڕە باڵوکرابوەوە‪ ،‬تێکڕا (‪)١٥٠‬ژمارەی لێدەرچوو‪.‬‬ ‫لە سییەکاندا ئەدیب و نووسەرانی وەک(حاکم عەبدولڕەحمان سەعید‪ ،‬حاکم شیت‬ ‫مستەفا‪ ،‬شاکر مجرم‪ ،‬مەال جەمیل رۆژبەیانی) لە ناو کفریدا رۆڵی خۆیان ھەبووە‪،‬‬ ‫رۆژنامە و گۆڤارەکانی وەک (ژین‪ ،‬گەالوێژ‪ ،‬ھەتاو) لە کفریدا باوەڕپێکراویان ھەبووە و‬ ‫کتێبی کوردی تێیدا فرۆشراوە‪ .‬‬ ‫لە چلەکاندا ئەم نووسەرانەی کفری لە الپەڕەی ڕۆژانامە و گۆڤارەکاندا بابەتیان باڵو‬ ‫کردەوەتەوە (ئەحمەد شاکەلی (شاکەلی)‪ ،‬محەمەد ئەمین بەگی جاف (مینە جاف)‪،‬‬ ‫محەمەد قەرەداغی (پشکۆ)‪ ،‬جیمۆ بێ ناو‪ ،‬سامی عەلی دەلۆ‪ ،‬محەمەد سەعید جاف‪،‬‬ ‫موکڕەم تاڵەبانی‪ ،‬مستەفا نەریمان)‪ .‬‬ ‫ج ‪ -‬بزاڤی رۆشنبیری لە ناو شاری کفریدا‪:‬‬ ‫لەو ڕۆژگارەدا ناوەندی دەسەاڵت لە دەوڵەتی عوسمانیدا تا دوا ئەندازە لە خوێندەواری‬ ‫و رۆشنبیری دەترسا و ئامادە نەبوو بەھێچ شێوەیەک الی لێ بکاتەوە‪ ،‬چونکە ئەو کاتە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪186‬‬

‫‪16‬‬

‫پیاوانی ئاینی خاوەن دەسەاڵت و دەست رۆیشتوو بوون و لە ناوەندەکانی بڕیارەوە نزیک‬ ‫بوون و رۆڵی گەورەیان لە دەرکردنی بڕیاری سیاسیدا ھەبوو‪ ،‬بۆیە دەبینین مەسەلەی‬ ‫رۆشنبیری لەسایەی دەوڵەتی عوسمانیدا درەنگ چەکەرەی کرد و لەسەرخۆ نەشونمای‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫سەرەتایی سەدەی بیست ناوچەی گەرمیان جیاواز بوو لەوەی ئەمڕۆی و جیاوازیەکانیش‬ ‫ھەموو الیەنەکانی ژیانی دەگرتەوە‪ ،‬کاتێک باسی الیەنی رۆشنبیری ئەو سەردەمە دەکەین‬ ‫و پێم وایە بۆ رۆشنبیرانی ناوچەی کفری و دەرووپشتی پێویست و گرنگە بە وردی لە‬ ‫حاڵ وردەکاری ژیانی رۆشنبیری ئەوان بە ئاگابن و ماندوو بوونی ھەموو ئەوانەی رۆڵیان‬ ‫بینیووە لە پێکھێنان و گەشەپێکردن و بەرەو پێشبردنی رۆشنبیری لە گەرمیاندا‪ .‬‬ ‫بەشێک لە خاوەن موڵک و دەسەاڵتدارەکانی گەرمیان رۆشنگەر(منەوەر) بوون پشتگیری‬ ‫رۆشنبیرانیان کردووە‪ ،‬ھەمیشە دیوەخانەکانیان مەال و خوێندەوار و گۆرانیبێژ و کەسانی‬ ‫ھۆنەردۆست و شارەزایان تێدا بووە‪ .‬‬ ‫یەکێک لەوانە مەجید پاشا کتێبخانەیەکی گەورەی ھەبوو خاوەن دیوەخانە و مەقام بوو‬ ‫پیاوێکی بەرچاو تێر و نەبەرد بو شاعیری وەک شێخ ڕەزای تاڵەبانی (‪)١٩١٠ – ١٨٣٥‬‬ ‫بەزمانی تورکی ستایشێکی بەرزی پێیدا ھەڵداوە وتوویەتی‪:‬‬ ‫شخێ کامل اگر بولنسە بوگون‬ ‫مرحمتلو (مجید پاشا) در‬ ‫دودمان ملوک بابانن‬ ‫قالمە بر شمسی عالم ڕرادر‬ ‫واتە ((ئەگەر پیاوێکی کامیل و تەواو ھەبێت ئەویش مەجید پاشایە لەنەوەی بابانە کە‬ ‫وەک خۆر ئەم ناوەی ڕۆشن کردووەتەوە))‪ .‬‬ ‫ھەر لە بنەماڵی بابانەکان کەسێکی دیکەیان بەناوی ئەحمەد بەگی بابان لەگوندی کنگربانی‬ ‫لەماڵی خۆیدا کتێبخانەیەکی گەورەی ھەبوو‪ ،‬ھەر ئەدیب و شاعیر و ھونەرمەندێک‬ ‫رێگایان بکەوتایەتە کفری ئەبوایە سەردانیان بکردایە و شەوێ دوان لەالی دەمانەوە‪،‬‬ ‫لەوانە (رەفیق حلمی‪ ،‬مەالی سەید حەکیم خانەقینی‪ ،‬قانع‪ ،‬بێخود‪ ،‬حوسێن خانەقا)‬ ‫جگە لە دەیان ئەدیب و نووسەر کە لەناوچەکەدا ھەبوون‪ .‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪187‬‬

‫یەکێکی تر لەناودارەکانی شاری کفری (سەید محسن ئاغا)بوو‪ ،‬چەند ساڵێک سەرۆکی‬ ‫شارەوانی بووەو خاوەن دیوەخان و کتێبخانە بووە‪ ،‬زۆربەی کتێبەکانی ئەو کتێبخانەیە‬ ‫ئاینی بووە‪ ،‬ئەو سەردەمە ڕادیۆی نەبوو بەاڵم قەوان ھەبوو خەڵکی زۆر کۆدەبوونەوە‬ ‫لەدیوەخانی سەید تالیب‪ ،‬لەبۆنە و یادە ئاینیەکاندا ووتار و سرودی ئاینی خوێندراوەتەوە‪ .‬‬ ‫لەناو شاردا چەند دیوەخانەیەک ھەبوو ئێواران رۆشنبیران و ناودارانی شار ئەچوون‬ ‫لەوێ یەکتریان دەبینی و قاوەی تاڵیان ئەخواردەوە و دەنگوباسیان بۆ یەکتر ئەگێڕایەوە‬ ‫لەوانە دیوەخانە بەناوبانگەکەی مجید پاشا و سید محسن ئاغا بوو‪.‬‬ ‫پێش ئەوەی کارەبا و رادیۆ لە ناودابێت لە چایخانەکاندا شەوان کتێبی (رۆستەم و زاڵ)‬ ‫و (شیرین و فەرھاد) و (خورشید و خاوەر) و داستانەکانی دیکە ئەخوێندرایەوە لەم‬ ‫بوارەدا شاعیر خەلیل منەوەر ناوبانگی دەرکردبوو‪ .‬‬ ‫ئیسماعیل حەقی شاوەیس لەساڵی ‪ ١٩٢٤‬وەکو مامۆستا گوێزراوەتەوە بۆ دەڤەری گەرمیان‬ ‫ولە ساڵی ‪ ١٩٢٧‬لەقوتابخانەکانی (ناێریە و کەرکوک و کفری)دا وانەی وتووەتەوە‪ ،‬بەو‬ ‫پیوەدانگەی کە ناوبراو کەسێکی رۆشنبیر بووە کاریگەری لەسەر رەوشی رۆشنبیر و‬ ‫سیاسی خەڵکی کفری ھەبووە‪ ،‬ھەر لەو سەردەمەدا لەوێ مامۆستای قوتابخانە بووە‬ ‫بۆ گۆڤاری (دیاری کوردستان) بابەتیان ناردووە و باڵوکراوەتەوە‪ ،‬تێکەاڵوبوونێکی‬ ‫کەلتووری و فەرھەنگی لە نێوان خەڵکی ناوچەی کفری و ناوچەکانی دیکەی کوردستاندا‬ ‫ھەبووە‪ .‬‬ ‫ ھەر لە بیستەکاندا لە کفری دوو کوردی کوردستانی تورکیا بیروباوەڕی کوردایەتیان باڵو‬ ‫ئەکردەوە یەکەمیان‪(:‬خلوێ بەگ)مامۆستا بوو‪ ،‬دووەمیان‪( :‬زین العابدین بەگ)کاتبی‬ ‫تەحریر بوو کوردەکانی شارەکە لە دەوریان کۆ ئەبوونەوە‪ ،‬ھاتنی خەڵکی رۆشنبیری‬ ‫ناوچەکانی دیکەی کوردستان فاکتەرێک بووە بۆ زیاتر رۆشنبیر کردنی خەڵکی ناوچەکە‪،‬‬ ‫چونکە ئەوانە ھاندەر بوونە بۆ ئەوەی ژمارەیەک نووسەر و ئەدیب لە ناوچەی کفریدا‬ ‫ھەڵکەوێ و دەرکەوێ‪ .‬‬ ‫لە کفری دا لە ساڵەکانی سییەکاندا ڕۆژنامەو گۆڤاری کوردی لەشاری کفری دەفرۆشرا‪،‬‬ ‫لەالیەن ماجد مستەفا قائیمقامی کفرییەوە(‪١٩٣١ – ١٩٣٠‬ز) یانەی رۆشنبیری لەکفری‬ ‫دامەزرا و لە نێو شاری کفری دیوەخان و کتێبخانەی ماڵی سەیدەکان و بابانەکان رۆڵیان‬ ‫ھەبووە بۆ پەرەپێدان و برەودان بە جواڵنەوەی رۆشنبیری خەڵکی شارەکە‪ ،‬ئەمانە‬ ‫زەخیرەیەکی مێژووی ئەدەبی و رۆشنبیری بوون‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪188‬‬

‫‪16‬‬

‫بۆ سەردەمی شیعری تازەگەری سەرەتا گۆرانی شاعیر و شێخ نوری شێخ ساڵەح‬ ‫ھەوڵیاندا رچەشکێنی بواری شێعری ئازاد و نوێگەری بن کە لە سلێمانی و ھەولێر و‬ ‫کەرکوک چووزەرەیان کرد و سەردەمی روانگە کە شیرکۆ بیکەس رابەرایەتی دەکرد شێخ‬ ‫ئەحمەد شاکەلی سەر بە گروپی سلێمانی بووە‪.‬‬ ‫لەسەرەتای سااڵنی حەفتاکانەوە لەتیف ھەڵمەت و فرھاد(ئەنور) شاکەلی دوو کەسی‬ ‫دیاری ئەو بزاوتە شیعری و رۆشنبیری و ئەدەبیە بوون‪ ،‬ھەروەھا ئەنور شاکەلی و کنعان‬ ‫مەدحت سەر بەو قوتابخانە بوون کە بە (نوێخوازی کفری) ناوزەد دەکرێت تاکو ئێستاش‬ ‫نوسین و شاکارەکانی لەتیف ھەڵمەت و فرھاد(ئەنور) شاکەلی جێگای دڵخۆشی و‬ ‫دەستخۆشییە و بەدوایی خۆیاندا جواڵنەوەی شیعریان لە کفری و ناوچەکەدا بەھێزتر‬ ‫و بە پێز تر و ئەکتیف تر کردوە کە ژمارەیەکی زۆر شاعیر و نووسەر و روناکبیر و‬ ‫چیرۆکنووس و رۆژنامەنووس لە شاری کفریدا دەرکەوتن کە لە بواری شیعریدا مەھاباد‬ ‫قەرەداغی زۆر بەباشی دەرکەوتووە‪.‬‬ ‫چەندین کەسی تر کتێب و نوسین و شیعر و چیرۆک و بابەتیان باڵو کردووتەوە وەکو‪:‬‬ ‫(مستەفا نەریمان و شێخ محەمەد شاکەلی و دکتۆر موکەرەم تاڵەبانی و شێخ سەعید‬ ‫شاکەلی و شێخ عەتا تاڵەبانی و سەباح ئارام و سەید موکەڕەم بەرزنجی و قیس‬ ‫قەرەداغی و عبداللە قەرەداغی و عبداللە سابیر و فەریق ئەمین و تاھیر شێواو و عمر‬ ‫فارس و ئازاد ھیدایت دەلۆ و ساڵەح ھەالج و عمر شەریف کەریم و سالح حەمید عبداللە‬ ‫رەمەزان و مامۆستا عەلی عبدللە و مامۆستا سالح مەجید و بەیان ھیدایت و سھیل‬ ‫خورشید و فاتح سەالم و شکور حمەی ھەیەر و فایق خورشید و سامان کەریم و رەحیم‬ ‫عبدوالکریم و سەفوەت ندیم و مامۆستا عەلی حسێن و عبدالموتەلیب سەرحەد و عومەر‬ ‫سەرقەاڵی و سدیق حاجی سەعید و (ابو عەلی) و تابان شێخ عبداللە و ئاری عوسمان‬ ‫خەیات و کەژاڵ مام جالل مەسۆی و قادر قەرەداخی و قادر سابر امین و ھیوا علی و‬ ‫حیدەر احمد حەمەھەیەر و عبدالحکیم ندیم داودی تالب وەندوای و غالب وەندوای و غازی‬ ‫حمە تالیب و غازی فاتح وەیس و عوسمان نامۆ و دەرون عومەر دەلۆ و ئەیوب کوردی و‬ ‫ھیدایت جاسم ابراھیم کارێزی و سیروان حاجی ئەمین و شێرزاد ھیدایت و نیشتمان بێنەوا‬ ‫و شاخەوان سابیر و فەرحان خورشید حەمکوڵ و د دکتۆر بەمۆ دەلۆ و بەندە(حسێن‬ ‫ئیسماعیل خان دەلۆ)‪ ....‬چەندانی تر‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪189‬‬

‫فەرھاد شاکەلی و لەتیف ھەڵمەت تەکانێک کاروانەکەیان بەرەوپێش برد‪ ،‬دەنگدانەوەی‬ ‫باشی لە سەر ئاستی کوردستان ھەبوو کە پەیوندیەکی توند و تۆڵ و باشی لە نێوان‬ ‫شاعیر و روناکبیر و ئەدیبانی کفری و شارەکانی تر دروست کرد‪.‬‬ ‫سەباری ئەوەش دیارە دیمەنی دڵڕفێنی جارانی شاری کفری کاریکەری ھەبووە کاریگەری‬ ‫لەسەر مەقام و گۆرانی بێژانی ئەم شارە ھەبووە رەحمەتواڵی کوڕی سوڵتان کە بە‬ ‫رەحمەتواڵ شەڵتاغ ناسراوە خەڵکی شاری کفری بووە رۆڵی بەرچاوی ھەبووە لەبواری‬ ‫مەقامی ئێراقیدا چووتە بەغدا و لەوێ کاریگەری لەسەر مەقامزانانی ئێراقی ھەبووە و‬ ‫قوتابخەنەیەکی تایبەتی دامەزراندووە کە احمد زیدان ورباز کە گۆرنیبێژێکی ناسراوە‬ ‫یەکێکە لە قوتابیە ناسراوەکانی‪ ،‬لەبەر ئەوەی شاری کفری نەخشی لەسەر رەووتی‬ ‫مەقامات ھەبووە‪ ،‬دەبینین لە سااڵنی سییەکان و چلەکانی سەدەی رابردوو مەقازانە‬ ‫ناودار و شارەزاکانی کورد و عەرەب وەکو عەلی مەردان و محەمەد گوبانچی و حوسێن‬ ‫عەلی سەردانی ئەم شارەیان کردووە تەنانەت عەلی مەردان مەقامی بەسەر باخی پاشادا‬ ‫ووتووە کە باخێکی خۆشی ئەو سەردەمە بووە‪ ،‬مەال محەمەد و مەال عەبدواڵ ئەفراندنیان‬ ‫لە بواری مەقامدا لە رێگای سروودە ئاینیەکانەوە ھەبووە‪.‬مەقامەکانی (قەتار و اللە‬ ‫وەیسی و خورشیدی و خاوکەر و ئای ئای) لە ناوچەی کفری بەناوبانگن و دەوترایەوە‪،‬‬ ‫چەندین مەقام و گورانی بەزمانی کوردی و عەرەبی و تورکمانی و فارسی لەم شارەدا‬ ‫ووتراوە‪ ،‬چەندین کەس لەو بوارەدا رۆڵیان بینوە وەکو (حوسێن ناڕاس و حەسەن‬ ‫قەرەمیتی و شنە بەربەر و عەلی عەباس چۆالخ و عەدنان جاسم و علی لفتی ئاغایی و‬ ‫شەماڵ‪ ...‬ھتد)‬ ‫ھەر بۆیە لەم ساڵەدا میھرەجانێک بۆ مەقاماتی کوردی بۆ ماوەی دوورۆژ بەسەرپەرشتی‬ ‫وەزیری رۆشنبیری (د‪ .‬کاوە مەحمود) لەشاری کفری بۆ مەقامزانانی کفری و دوزخورماتوو‬ ‫کەالر‪...‬ھتد بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫سەرچاوە و پەراوێزەکان‪:‬‬

‫مەال‪ :‬وشەی مەال لە (ملق یملق)ی عەرەبییەوە ھاتووە کە بەکوردی واتای (پقە) دەگەیەنێ‪ ،‬جا لەبەر ئەوەی کە مەال‬ ‫مێشک و بیر و ھۆش و ئەندێشەی پڕبووە لە زانین و ھەموو زانیارییە ئاینییەکان ئەخوێنێ و ئەیانزانی بە شێوەیەک‬ ‫پڕ بووە لە زانیاریە شەرعییەکانی ئاینی پیرۆزی ئیسالم و زانایە بەھەموو کار و فەرمانە شەرعییەکانی‪ ،‬بەم ھۆیە پێی‬ ‫وتراوە مەال‪.‬‬ ‫سەبارەت بە وشەی فەقێ وشەکە عەرەبییە و لە وشەی (فقیە‪ ،‬یفقە‪ ،‬فقیھا)وە ھاتووە (فقیە) لە سەر وەزنی (فعیل)‬ ‫ەو ئیسمی فاعیلە و بەمانای زانا و تێگەیشتوو دێ‪ ،‬لە ڕووی زاراوەیەوە فەقێ بەواتای زانا دێ بە شتەوردەوکارییەکان‬ ‫کە لەژێر ھەستی بینینی چاودا نین‪ ،‬بەڵکو بەبیر و ھۆش و زیەن فەرمانە شەرعییەکان دەزانێ وەک خواپەرستی‪،‬‬ ‫نویژ‪ ،‬ڕۆژو‪ ،‬زەکات‪ ...،‬ھتد‪ .‬مەحموود عەزیز حەسەن‪ ،‬ژیاتی فەقێ و دەنگی فەقێ‪ ،‬چاپخانەی شڤان‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠٠٨ ،‬‬ ‫مستەفا نەریمان‪ ،‬شۆڕشی ئیبراھیم خانی دەلۆ ‪ ،١٩٢٠‬دار الحریە للگباعە‪ ،‬بغداد‪.١٩٨٥ ،‬‬ ‫مستەفا نەریمان‪ ،‬بیرەوەریەکانی ژیانم‪ ،‬دار الحریە للگباعە‪ ،‬بغداد‪.١٩٩٤ ،‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪190‬‬

‫‪16‬‬

‫عمر علی شریف‪ ،‬ڕستژکارات عن تاریخ الکرد الحدیپ‪ ،‬مطبعە وزارە التربیە‪ ،‬ڕربیل‪.٢٠٠٥ ،‬‬ ‫د‪ .‬عماد عبدالسالم رۆوف‪ ،‬مراکز پقافیە مغمورە فی کردستان‪ ،‬مۆسسە موکریان للبحوپ و النشر‪ ،‬ڕربیل‪.٢٠٠٨ ،‬‬ ‫سمکۆ بەھرۆز (ئەژی)‪ ،‬مێژووی گۆڕانە ڕۆشنبیرییەکانی ناوچەی کەرکوک‪ ،‬چاپخانەی شەھید ئازاد ھەورامی‪ ،‬کەرکوک‪،‬‬ ‫‪.٢٠٠٦‬‬ ‫ راپۆرتی کارگێڕی دەڤەری کەرکوک(ماوەی ‪١‬ی کانوونی دووەم تا ‪٣١‬ی کانوونی یەکەمی ‪.)١٩١٩‬‬ ‫مستەفا نەریمان‪ ،‬ئەدیب و نووسەرانی کفری و دەوروپشتی‪ ،‬نەوشەفەق (گۆڤار)‪ ،‬ژ(‪ ،)٢‬ئایاری ‪.٢٠٠٣‬‬ ‫ئازاد ھیدایەت دەلۆ‪ ،‬دیداری رۆشنبیری‪ ،‬چاپخانەی چرا‪ ،‬ھەولێر‪.٢٠٠٥ ،‬‬ ‫د‪ .‬ابراھیم خلیل احمد‪ ،‬تگور التعلیم الوگنی فی العراق (‪ ،)١٩٣٢-١٨٦٩‬مطبعە جامعە البێرە‪ ،‬بێرە‪.١٩٨٢ ،‬‬ ‫حەسەن بارام‪ ،‬چەند الپەڕەیەک لەمێژوی خورماتو‪ ،‬چاپخانەی رەھەند‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠٠٧ ،‬‬ ‫نەریمان‪ ،‬مامۆستای نەمر‪ ،‬مگبعە الڕمە‪ ،‬بغداد‪.١٩٧١،‬‬ ‫محمد علی القرەداغی‪ ،‬ھویە کرکوک الثقافیە و القداریە‪ ،‬منشورات ئاراس‪ ،‬ط ‪ ،٢‬ڕربیل‪.٢٠٠٧ ،‬‬ ‫شاکر فەتاح‪ ،‬مەال کاکە حەمە‪ ،‬چاپخانەی کامەرانی‪ ،‬سلێمانی‪.١٩٧٢ ،‬‬ ‫ عالء الدین سجادی‪ ،‬کوردەواری‪ ،‬چاپخانەی مەعارف‪ ،‬بەغدا‪.١٩٧٤ ،‬‬ ‫د‪ .‬محەمەد عەبدوڵاڵ کاکە سور‪ ،‬گەشەکردنی خوێندنی فەرمی لەلیواکانی کوردستانی عێراق دا(‪ ،)١٩٥٣-١٩٢١‬لەزنجیرەی‬ ‫بالوکراوەکانی گۆڤاری ئاسۆ پەروەردەیی‪ ،-٢٠-‬ھەولێر‪.٢٠٠٤ ،‬‬ ‫ د‪ .‬عمر ابراھیم عزیز‪ ،‬تگور التعلیم فی اقلیم کردستان العراق‪ ،‬ئەکادیمی (مجلە)‪ ،‬ع (‪ ،)٨‬ھەولێر‪.٢٠٠٨ ،‬‬ ‫ محەمەدی مەال کەریم‪ ،‬فەقێ و فەقێ یەتی لە کوردستانی جاراندا‪ ،‬بەیان (گۆڤار)‪ ،‬ژ(‪.١٩٧٣ ،)٨‬‬ ‫ راتبەی فەقێ‪ :‬ئەمە چەند جۆرێکی ھەبووە‪ ،‬وەک راتبەی نان چنینەوەی مااڵن‪.‬یا راتبەی کەرە و ڕۆن‪ ،‬یا راتبەی پارە‬ ‫و دانەوێڵە لە الدێکاندا‪ ..‬ھتد‪ ،‬راتبەی کەرە لە بەھاراندا و لە گوندەکانی کوردستانی باو بوو‪ ،‬وشەی(راتب یا راتبە)‬ ‫کە وشە یەکی عەرەبیە واتای چیە بۆچی ئەمە یان داناوە و بەکارھێناوە بۆ داواکردنی نان چنینەوە و کەرە و‪...‬ھتد‪ .‬‬ ‫ دەقنە‪ :‬فەقێکان بەشەو کەسێکی خەڵکی گوندیان لەگەڵ خۆیان دەبرد بۆ کۆکردنەوەی پیتاک(رۆن و شەکر و چای‬ ‫ساوەر و پارە و‪ ...‬ھتد)بۆ ئازوقەی زستان کۆیان دەکردەوە‪ .‬‬ ‫شێخ محەمەد شاکەلی‪ ،‬بزوتنەوەی رۆشنبیری لە گەرمیان‪ ،‬بانە رۆژ(گۆڤار)‪ ،‬ژ (‪ ،)١١‬تشرینی یەکەم ‪.٢٠٠٤‬‬ ‫ئاکۆ عەبدولکەریم شوانی‪ ،‬شاری سلێمانی (‪ ،)١٩٣٢ – ١٩١٨‬چاپخانەی زانست‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠٠٢ ،‬‬ ‫موێل والیتی‪ ،‬سالنامە رسمیسیدر‪ ١٣١١ ،‬رۆمی ‪ ١٣١٢ -‬ە‪ ،‬موێلمگبعە سندە باێلمشدر‪ .‬‬ ‫موێل والیتی‪ ،‬سالنامە رسمیسیدر‪ ١٣٢٥ ،‬ھـ‪ .‬‬ ‫سالنامە والیتی موێل ‪١٣١٠‬ە‪.‬‬ ‫ د‪ .‬عەلی وەردی‪ ،‬سروشتی کۆمەڵگای عێراق‪ ،‬و‪ :‬بەرزان ئەحمەد‪ ،‬لە باڵوکراوەکانی خانەی چاپ و باڵوکردنەوەی‬ ‫چوارچرا‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠٠٥ ،‬‬ ‫ماوەی خوێندن لە قوتابخانەکانی ڕوشدیە تاکو ھەشتاکانی سەدەی نۆزدەھەم (‪ )٤‬ساڵ بوو لە دوایدا بووە (‪ )٣‬سالڕ‪ .‬‬ ‫عبدالرزاق الھاللی‪ ،‬تاریخ التعلیم فی عهد اإلحتالل البریطانی‪ ،‬مطبعە المعارف‪ ،‬بغداد‪.١٩٧٥ ،‬‬ ‫ ھوگر گاھر توفیق‪ ،‬دور الێحافە الکوردیە فی تگور الوعی القومی الکوردی (‪ ،)١٩١٨-١٨٩٨‬مگبعە وزارە التربیە‪ ،‬گ‪،١‬‬ ‫اربیل‪.٢٠٠٤ ،‬‬ ‫سھیل خورشید عزیز‪ ،‬صفحات من تاریخ منطقە کفری‪ ،‬مرکز (تەما)للگباعە والنشر‪ ،‬السلیمانیە‪.٢٠٠٢ ،‬‬ ‫مستەفا نەریمان‪ ،‬ئەدیبان و نووسەرانی کفری و دەورو پشتی‪ ،‬نەوشەفەق (گۆڤار)‪ ،‬مانگانەیەکی رۆشنبیرییە دەزگای‬ ‫شەفەقی رۆشنبیری لە کەرکوک دەری دەکا‪ ،‬ژ (‪ ،)٢٢‬کانوونی دووەمی ‪.٢٠٠٥‬‬ ‫ ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬چەند الپەڕەیەک لەمێژووی ھاوچەرخی کورد‪ ،‬زنجیرە کتێبی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم‪،‬‬ ‫سلێمانی‪.٢٠٠٤ ،‬‬ ‫جاسم محەمەد‪ ،‬کەالر لەالدێوە بۆ شار‪ ،‬لەباڵوکراوەکانی مەکتەبی بیر و ھۆشیاری (ی‪.‬ن‪.‬ک)‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠٠٥ ،‬‬ ‫ ئا‪ :‬عەدنان‪ ،‬قوتابخانەی شێروانە مێژوویەک پڕ لە سەروەری‪ ،‬شێروانە(گۆڤار)‪ ،‬ژ (‪)٤‬ی ساڵی ‪.٢٠٠٦‬‬ ‫ الدلیل العراقی الرسمی لسنە ‪ ،١٩٣٦‬رئیس التحریر‪ :‬محمود فھمی درویش‪ ،‬بغداد‪.١٩٣٦ ،‬‬ ‫الوقائع العراقیە‪ ،‬ع (‪ )٩٨٩‬السنە التاسعە‪ ،‬الڕول من حزیران ‪.١٩٣١‬‬ ‫ عبدالرزاق الحسنی‪ ،‬تاریخ الوزارات العراقیە‪ ،‬ج‪ ،٣‬گباعە ونشر ڕفاق عربیە‪ ،‬گ‪ ،٧‬بغداد‪.١٩٨٨ ،‬‬ ‫د‪ .‬وەلید حەمدی‪ ،‬کوردو کوردستان‪ ،‬و‪ :‬موحمەد نوری تۆفیق‪ ،‬چاپخانەی ئۆفسێتی تیشک‪ ،‬سلێمانی‪.١٩٩٩ ،‬‬ ‫ محەمەد رسول ھاوار‪ ،‬شێخ مەحموودی قارەمان و دەوڵەتەکەی خواروی کورستان‪ ،‬ب ‪ ،٢‬چاپخانەی بالک روز‪،‬‬ ‫لەندەن‪.١٩٩١ ،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪191‬‬

‫فرید اسسرد‪ ،‬المسالە الکردیە بعد قانون إدارە الدولە العراقیە‪ ،‬مگبعە مکتبە مدبولی‪ ،‬گ ‪ ،٢‬القاھرە‪.٢٠٠٦ ،‬‬ ‫کوردستانی عێراق لە بەڵگەنامەکانی وەزارەتی دەرەوەی بریتانیادا‪ ،‬و‪ :‬سلمان علی‪ ،‬بەرگی یەکەم‪ ،‬بنکەی ژین‪ ،‬سلێمانی‪.‬‬ ‫د‪.‬مکرم تاڵەبانی‪ ،‬شەڕی ئاوباریک بۆچی شکستی ھێنا ؟‪ ،‬ڕەنگین (گۆڤار)‪ ،‬ژ (‪.١٩٩٤ ،)٦٨‬‬ ‫اریک براور‪ ،‬یھود کردستان‪ ،‬مگبعە وزارە التربیە‪ ،‬ڕربیل‪.٢٠٠٢ ،‬‬ ‫گۆران ئیبراھیم ساڵح‪ ،‬کەرکوک لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا‪ ،‬دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠٠٧ ،‬‬ ‫عومەر عەلی شەریف‪ ٧٠ ،‬ناوداری کەرکوک و گەرمیان‪ ،‬چاپخانەی ئارابخا‪ ،‬کەرکوک‪.٢٠٠٧ ،‬‬ ‫رێبوار ئدریس‪ ،‬شاعیری پایەبەرزی کورد خەلیل منەوەر‪ ،‬ھاواری کەرکوک (گۆڤار)‪ ،‬ژ(‪ ،)٣‬ئاداری ‪.١٩٩٩‬‬ ‫ساڵح ھەالج‪ ،‬گوڵبژێرێ لە شیعر و شاعیرانی گەرمیان‪ ،‬چاپخانەی ئارابخا‪ ،‬کەرکوک‪.٢٠٠٨ ،‬‬ ‫مەحمەد ئەحمەد سەعید(کەساس جەباری)‪ ،‬کەرکوک و بزاڤی شیعری کوردی‪ ،‬دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم‪،‬‬ ‫سلێمانی‪.٢٠٠٨ ،‬‬ ‫سمکۆ بەھرۆز‪ ،‬بیلۆگرافیای رۆشنبیران و ناودارانی کەرکوک‪ ،‬کەرکوک (گۆڤار)‪ ،‬ژ(‪ ،)٣٤‬ساڵی نۆیەم‪ ،‬پایزی ‪.٢٠٠٧‬‬ ‫ دەستنووسی موخڵسی شاعیر لەالی مامۆستا (ێباح ئارام)ی کوڕی پارێزراوە‪.‬‬ ‫ دیوانی مینە جاف‪ ،‬کۆکردنەوە و رێکخستنی مستەفا نەریمان‪ ،‬مگبعە الجاحڤ‪ ،‬بغداد‪.١٩٩٠ ،‬‬ ‫ سامی عەلی وەیسی بەگ دەلۆ‪ ،‬باخچەی ھەژاران‪ ،‬چاپخانەی راز‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠٠٤ ،‬‬ ‫ احمد خواجە‪ ،‬چیم دی‪ ،‬ب ‪ ،٢‬چاپخانەی کامەران‪ ،‬سلێمانی‪.١٩٦٩ ،‬‬ ‫ رۆژی کوردستان(رۆژنامە)‪ ،‬ژ(‪ ،)١٤‬ساڵی یەکەم‪ ،‬سلێمانی‪ ٨ ،‬رجب‪١٣٤١‬ک‪٢٤ ،‬شوبات ‪١٣٣٨‬رۆمی‪.‬‬ ‫ دیاری کوردستان‪ ،‬ژ(‪ ،)٥‬مایسی ‪ ،١٩٢٥‬ل‪ ،١١،١٢‬رەفیق صالح‪ ،‬دیاری کوردستان ‪ ١٩٢٥‬ـ ‪ ،١٩٢٦‬چاپ و پەخشی‬ ‫سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠٠١ ،‬‬ ‫سمکۆ بەھرۆز (ئەژی)‪ ،‬مێژووی گۆڕانە ڕۆشنبیریەکانی ناوچەی کەرکوک‪ ،‬چاپخانەی شەھید ئازاد ھەورامی‪ ،‬کەرکوک‪،‬‬ ‫‪.٢٠٠٦‬‬ ‫روناکی (ڕۆژنامە)‪ ،‬ژ(‪ ،)١١‬شەمە ‪١٦‬ی مایس ‪ ،١٩٣٦‬لەھەولێر دەردەچوو‪ .‬روناکی‪ ،‬ئامادەکردنی د‪ .‬کوردستان‬ ‫موکریانی‪ ،‬چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە‪ ،‬چ ‪ ،١‬ھەولێر‪.٢٠٠١ ،‬‬ ‫بورھان ئیبراھیم رزگاری‪ ،‬کرکوک لە بزوتنەوەی رزگاریخوازی کورددا‪ ،)١٩٦٨ - ١٩٥٨( ،‬کەرکوک (گۆڤار)‪ ،‬ژ (‪،)١٦‬‬ ‫ساڵی چوارەم‪ ،‬بەھاری ‪.٢٠٠٢‬‬ ‫ مستەفا نەریمان‪ ،‬پشکۆ یەکەم نووسەرە کە بیرەوەری خۆی دەربارەی شۆڕشی برایم خان تۆمار کردووە‪ ،‬الحکم الژاتی‬ ‫(ئۆتۆنۆمی)(گۆڤار)‪ ،‬ژ(‪.١٩٨٨ ،)٥٩‬‬ ‫سەباح ئارام کفری کونترین شاری ناوچەی گەرمیان‪ ،‬ھاواری کەرکوک(گۆڤار)‪ ،‬گۆڤارێکی سیاسی و رۆشنبیری گشتییە‪،‬‬ ‫ناوەندی رۆشنبیریی کەرکوک دەری دەکات‪ ،‬ژ(‪ ،)١‬ھەولێر‪ ،‬ئەیلولی ‪.١٩٩٨‬‬ ‫ شێخ محەمەد شاکەلی‪ ،‬بزوتنەوەی رۆشنبیری لە گەرمیان‪ ،‬بانە رۆژ(گۆڤار)‪ ،‬گۆڤارێکی رۆشنبیری گشتیە‪ ،‬کۆمەڵەی‬ ‫روناکبیری کەرکوک دەریدەکات‪ ،‬ژ (‪ ،)١١‬تشرینی یەکەم ‪.٢٠٠٤‬‬ ‫دڵشاد مەحموود عەبدولڕەحمان‪ ،‬ئیسماعیل حەقی شاوەیس (‪ ،)١٩٧٦-١٨٩٤‬چاپخانەی رۆشنبیری‪ ،‬ھەولێر‪.٢٠٠٤ ،‬‬ ‫چاوپێکەتن لە گەڵ د‪ .‬موکەڕەم تاڵەبانی‪ ،‬لەدایک بووی ‪ ١٩٣٢‬زەرداو‪ ،‬لەرۆژی ‪.٢٠٠٩/١/٢‬‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ سەید ھاشم سەید ئەحمەد‪ ،‬لەدایک بووی ‪ ١٩٣٤‬کفری‪ ،‬لە رۆژی ‪.٢٠٠٨/ ١١ /٤‬‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ تالیب عەبدوڵاڵ سەید محسن ئاغا‪ ،‬لەدایک بووی ‪ ١٩٣٧‬کفری‪ ،‬لەرۆژی ‪.٢٠٠٨/١٢/ ٦‬‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ عەلی حوسێن سالەح‪ ،‬لەدایک بووی ‪ ،١٩٤٢‬دانیشتوی کفری‪ ،‬لەرۆژی ‪.٢٠٠٨/٨/٢٥‬‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ مامۆستا سالح الدین مەجید عەلی‪ ،‬لەدایک بووی ‪١٩٣٤‬کفری‪.٢٠٠٨ /١١/ ٣ ،‬‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ فەقێ محەمەد فارس‪ ،‬لەدایک بووی (‪)١٩٣٣‬دانیشتوی کفری‪ ،‬لەرۆژی ‪.٢٠٠٦/٥/٢٣‬‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ شێخ محەمە شاکەلی‪ ،‬لەدایک بووی ‪ ١٩٤٤‬کفری‪ ،‬لە ڕۆژی ‪.٢٠٠٨ /١١/٧‬‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ نازم ابراھیم عباس‪ ،‬لە دایک بووی ‪ ١٩٣٠‬کفری‪ ،‬لەرۆژی ‪.٢٠٠٨ /١١ /٣‬‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەڵ محەمەد سەعید حەبیب‪ ،‬لەدایک بووی ‪١٩٣١‬کفری‪ ،‬لەرۆژی ‪.٢٠٠٩/٢/٧‬‬ ‫چاوپێکەوتن لەگەلڕ ئەحمەد محەمەد تۆفیق‪ ،‬لەدایک بووی ‪ ١٩٣٧‬سەرقەاڵ‪ ،‬لەرۆژی ‪.٢٠٠٦ / ٣ / ٢٤‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪192‬‬

‫‪16‬‬

‫ڕەوشی ژیانی کرێکارانی کەرتی تایبەت‬ ‫توێژینەوەیەکی سۆسیۆلۆژییە‬ ‫جوتیار فه‌ریق‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪193‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪194‬‬

‫‪16‬‬

‫پێشه‌كی‬ ‫بێگوومان توێژینەوە لەسەر کرێکاران و ڕەھەندەکانی ژیانیان کارێکی گرنگە‪ ،‬ڕەنگە پڕ‬ ‫زەحمەتێکی گەورەش بێت‪ ،‬ھۆکاری قورسی ئەم بابەتەش دەگەڕێتەوە بۆ وەالخستن و‬ ‫فەرامۆشکردن لە ڕووی نوسین و توێژینەوەی زانستیی و نەبوونی سەرچاوەی کوردی‬ ‫لەڕووی مێژوویی و کۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬کە بۆتە ھۆی ئەوەی دەیان کەلێن و درزی گەورە‬ ‫لە نێو مێژوویی نوسراوی ئێمەدا ھەبێت‪ .‬کرێکاران بەگشتی وەک ھەموو چینەکانی تری‬ ‫کۆمەڵگا خاوەنی ھەست و کەرامەتی ھەموو بەھا مرۆییەکانی خۆیەتی‪ .‬زیادەڕۆیی نییە‬ ‫گەر بڵێین لە ھەمووان زیاتر عارەقە دەڕێژن و‪ ،‬لەھەمووان زیاتر ھیاڵک و ماندووترن‪،‬‬ ‫بۆیە کەمتر بە ئاگایە لە خەڵک و‪ ،‬کەمتر دەرفەتی بەدەستھێنانی پلەی کۆمەاڵیەتیی و‬ ‫ئاستەکانی ژیانی ھەیە‪ ،‬بەاڵم زیاتر لە ماندووبوون و دەرد و ئازار و نەبوونی بێ مافی‬ ‫دەگا و‪ ،‬حەز بە یارمەتیدانی ھەموو لێقەوماوێک دەکات‪ .‬تاڵ الی ئەو تاڵتر و شیرین‬ ‫الی ئەو شیرینترە‪ ،‬حەز بەچاوی کاڵ و لێوی ئاڵ و گۆنای پڕخاڵ دەکات‪ .‬بۆیە ژیانیان‬ ‫پڕ لە چیرۆکی بێ ھاوتا و داستانی دانسقە و تابلۆی ڕەنگینە‪ ،‬ھەربۆیە جێگای داخە‬ ‫توێژەری کورد ھەوڵی خێرای نەبێ بۆ گەیشتن بە جەوھەری ئەم چینەی کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ئێمە لەم توێژینەوەیەدا‪ ،‬ھەوڵ دەدەین چەند ڕوویەکی چینی کرێکاران بخەینە ڕوو‬ ‫کە چۆن دابەش بوون لە ئێستاماندا بۆ چەند بەشێک‪ ،‬بەاڵم ئێمە ھەوڵمانداوە تەنھا‬ ‫کرێکارانی کەرتی تایبەت وەربگرین‪ ،‬بەھۆی نەبوونی دەرفەتەوە لەم توێژینەوەیەدا‬ ‫بە ناونیشانی (ڕەوشی ژیانی کرێکارانی کەرتی تایبەت) ھەوڵمانداوە بەوردی باسی‬ ‫پەیوەندییەکانی کرێکارانی کەرتی تایبەت بخەینە ڕوو‪ ،‬ھەروەھا ناساندنی شوناسی‬ ‫کرێکارانی کەرتی تایبەت لە کوردستان و نیشاندانی ڕۆڵی سەندیکاکانی کرێکاران و‬ ‫ئاستی داکۆکی کردنی ئەو ڕێکخراو و سەندیکایانە لە چ ئاستێکدایە‪ .‬ئەم توێژینەوەیە‬ ‫لە دوو تەوەری سەرەکی پێکھاتووە‪ ،‬کە تەوەرەی یەکەم الیەنی تیۆریی و تەوەرەی‬ ‫دووەم الیەنی مەیدانیە کە تەوەری یەکەم سێ بەش لەخۆ دەگرێت‪ ،‬بەشی یەکەمیش‬ ‫دوو باس لەخۆ دەگرێت لەباسی یەکەمدا گرفت و گرنگی و ئامانجی توێژینەوەکە ڕوون‬ ‫کراوەتەوە‪ ،‬ھەروەھا باسی دووەم چەمک و زاراوەکانی توێژینەوەکە دەستنیشانکراوە‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪195‬‬

‫بەشی دووەمی توێژینەوەکە باسی توێژینەوەکانی پێشووتر کراوە کە سێ باس لەخۆ‬ ‫دەگرێت‪ ،‬باسی یەکەم توێژینەوە کوردییەکان و‪ ،‬باسی دووەم توێژینەوە عەرەبییەکان‬ ‫و‪ ،‬باسی سێیەم توێژینەوە بیانیەکان کراوە‪ ،‬بەشی سێیەمی توێژینەوەکەش ناوەڕۆکی‬ ‫توێژینەوەکە لەخۆدەگرێت کە باس لە گرفتی کرێکارانی کەرتی تایبەت و‪ ،‬ڕەنگدانەوەی‬ ‫لەنێو بزوتنەوەی کرێکارییدا کراوە‪.‬‬ ‫ئێمە دڵنیایین کە ھیچ توێژینەوە و نوسینێک بێ کەموکورتی وە ەڵە نابێت‪ ،‬ئەم‬ ‫توێژینەوەی ئێمەش بەدەر نییە لە کۆمەڵێک کەموکورتی‪.‬‬ ‫بەشی یەکەم‪ :‬ڕەھەندەکانی توێژینەوە و دیاریکردنی چەمکەکان‬ ‫باسی یەکەم‪ :‬ڕەھەندکانی توێژینەوەکە‬ ‫یەکەم‪:‬گرفتی توێژینەوە‪:‬‬ ‫گرفتی توێژینەوە بنەمایەکی گرنگی ھەر توێژینەوەیەکی زانستییە‪ ،‬کە پێویستە ئاماژەی‬ ‫پێ بکرێت‪ ،‬چونکە ھەنگاوەکانی تری توێژینەوەکەی لەسەر بنیاد دەنرێت‪ .‬گرفتی ئەم‬ ‫توێژینەوەیە بریتییە لە‪:‬‬ ‫ڕوونکردنەوەی ڕەوشی ژیانی کرێکارانی کەرتی تایبەت و خستنەڕووی گرفتەکانییان‪،‬‬ ‫ھەروەھا شیکردنەوەی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی کرێکاران و ئەو گۆڕانانەی کە‬ ‫ڕابردوو و ئێستا درووستیان کردووە بۆ ھەلومەرجی کرێکاران‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬گرنگی توێژینەوەکە‪:‬‬ ‫گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوەدایە لەڕووی تیۆرییەوە دەبێتە ھۆی کەڵەکەکردن و‬ ‫کۆکردنەوەی زانیاری زیاتر‪.‬‬ ‫لەم توێژینەوەیەدا گرنگی ئەو بابەتانە بەشێوازێکی ورد و بابەتییانە خراونەتە ڕوو‪ ،‬کە‬ ‫پانتاییەکی گەورەی توێژینەوەکەمانی داگیر کردووە‪ ،‬بەتایبەت ڕەھەندی ژیانی کرێکاران‬ ‫و ئاشناکردنی زیاتری توێژەران و پسپۆڕان بەم چینەی کۆمەڵگا‪ .‬ئەم توێژینەوەیە گرنگی‬ ‫دەدات بە گەشەکردنی چینێکی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگا‪ ،‬کە بەپێی خواست و بڕیاری ئەم‬ ‫یان ئەو دەوڵەت تەواو نابێت‪ ،‬بەڵکو پرۆسێسێکە تایبەتمەندە بەو یاسا بابەتییانەی کە‬ ‫کۆمەڵگای مرۆڤایەتی بەرێوەی دەبەن و‪ ،‬ئادەمیزاد بەبێ ئەوەی بەخۆی بزانێت دەوری‬ ‫خۆی لە دروستبوونیدا دەبینێت‪ ،‬ھەروەھا گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەڕووی پراکتیکییەوە‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬کە ئاماژە دەکات بە ئاکامە کۆمەاڵیەتی و ئابوریی و سیاسیی و پەروەردەییەکانی‬ ‫کرێکارانی کەرتی تایبەت لەسەر کۆمەڵگا کە دەکرێت الیەنی پەیوەندیدار بەبڕیار یان‬ ‫ھەنگاوی پراکتیکی چارەسەریان بکات‪ ،‬ھەروەھا دەستنیشانکردنی خاسیەتەکانی‬ ‫کرێکارانی کەرتی تایبەت‪ ،‬پاشان ھەلومەرجی کارکرن و بەراوردکردنی کاتی کرێکارانی‬ ‫کەرتی تایبەت بەکارەکەی و پەیوەندییەکانی کرێکاران بە خاوەنکار و خێزان و‪...‬ھتد‬ ‫دەزگاکانی تر دەخاتە ڕوو‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪196‬‬

‫‪16‬‬

‫سێیەم‪ :‬ئامانجی توێژینەوەکە‪:‬‬ ‫ئامانجی گشتی ئەم توێژینەوەیە لەوەدایە‪ ،‬کە بەشێوەیەکی کردەیی و میتۆدی شیکردنەوە‬ ‫بۆ شێواز و پیشەی کرێکاران دەخاتە ڕوو‪ ،‬ھەروەھا کاراکردنی ھزری کۆمەڵناسییانە بۆ‬ ‫واقعی ژیانی کرێکاران‪.‬‬ ‫ئامانجەکانی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە‪:‬‬ ‫زانینی گرنگترین و کاریگەرترین گرفتەکانی کرێکارانی کەرتی تایبەت چییە؟‬ ‫ئایا ڕێکخراوێکی کرێکاری کارا لە ھەرێمی کوردستان بوونی ھەیە؟ ئەگەرنییە‪ ،‬تاچەند‬ ‫کرێکاران بەپێویستی دەزانن؟ ئەگەر ھەیە‪ ،‬تاچەند داکۆکی لە مافەکانی کرێکاران‬ ‫کردووە؟‬ ‫ئایا ئەو گۆڕانانەی کە لە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان و ڕەفتارە کولتوورییەکان و‬ ‫سیستمە ئابوریی و کۆمەاڵیەتییەکان ڕوویانداوە تا چەند کاریگەرییان لەسەر کرێکار‬ ‫ھەبووە؟‬ ‫ئایا کرێکارانی کەرتی تایبەت‪ ،‬توانییویانە لەم ھەرێمەدا خۆیان بگونجێنن لەگەڵ ئەو‬ ‫گۆڕانانەی کە بەسەر بونیادی کۆمەاڵیەتییدا ھاتوون؟‬ ‫باسی دووەم‪ :‬دیاریکردنی چەمکەکان‪:‬‬ ‫لەم باسەدا ھەوڵ دەدەین گرنگترین ئەو چەمکانە بخەینە ڕوو‪ ،‬کە وەک کلیلێک بۆ‬ ‫چوونە نێو بابەتی توێژینەوەکەمان گرنگە‪ ،‬کە بەشێوەیەکی ورد دەستنیشان کراون‪ .‬لە‬ ‫کۆتاییدا پێناسەی کار ڕایی خۆمان بۆ ھەریەکێک لەو چەمکانە کردووە‪ ،‬بۆ کارئاسانی‬ ‫الیەنی مەیدانی توێژینەوەکە‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬کرێکار‪:‬‬ ‫مەبەست لە کرێکار ئەو کەسەیە کە کارێک داکات بەرامبەر بەکرێیەک‪ ،‬لەمەشدا‬ ‫پەیوەستە بە کارگێڕی خاوەن کارەوە‪ ،‬کە خاوەن کاریش بریتییە لە کەسێکی سروشتی‬ ‫یان مەعنەوی کە کرێکار دەخاتە کارەوە بەرامبەر بەکرێ‪ .‬ھەروەھا بەڕای ئابووریناسان‬ ‫کە پێناسەی کرێکاریان کردووە‪ ،‬پێیان وایە‪ ،‬کە کرێکار ئەو فاکتەرەی بەرھەمھێنانە کە‬ ‫ڕەنجی ئاوەزیی و جەستەیی فەراھەم بووە‪ ،‬بۆ بەرھەمھێنانی کااڵ و خزمەت‪.‬‬ ‫زاراوەی کرێکار لەڕووی ئابوریی و کارگێڕی و سیاسییەوە‪:‬‬ ‫لەڕووی ئابورییەوە‪ :‬کرێکار بەیەکێ لە سێ ھۆکارەکانی بەرھەم ھێنان دادەنرێت‪ ،‬ھاوشانی‬ ‫(زەوی‪ ،‬سەرمایە و کار‪ ،‬سەرمایەی مرۆیی)‪.‬لەڕووی کارگێڕییەوە‪ :‬کرێکار ھەمیشە وەک‬ ‫کۆمەڵێک کەس تەماشا دەکرێن‪ ،‬کە بەرامبەر بەکرێ کار دەکەن و‪ ،‬لەو دەزگایانەی کاری‬ ‫تێدا دەکەن ھیچ پشکێکیان نیە‪.‬لەڕووی سیاسییەوە (ئایدیۆلۆگیا) مارکیسیزم‪ :‬کرێکار‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪197‬‬

‫وەکو چینێکی بەرھەمھێنی پەراوێزخراو دەناسێنێت‪ ،‬کە ناچار دەبێت لە کۆمەڵگایەکی‬ ‫سەرمایەداریدا تواناکانی بە کرێ بدات‪ .‬ھەروەھا بەشێوەیەکی گشتی لەسەر ئاستی‬ ‫نێودەوڵەتی پێناسەی کرێکار بەم شێوازە کراوە‪ :‬کرێکار جیاوازی نییە لە نێوان ھیچ‬ ‫چینێکی دیاریکراوی ئەو کرێگرتانەی( العامل) بەرامبەر بە دەستمایە کار دەکەن‪.‬‬ ‫پێناسەی کارڕایی توێژەر‪ :‬کرێکار پێکھاتەیەکی مرۆیی کۆمەڵگایە‪ ،‬ھەلومەرجەکانی کار‬ ‫و ئاستی ژیانێکی ئاشکرای ھەرە نزمیان ھەیە لە چاو زۆرینەی کۆمەڵە خەڵکانی ترەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬کار‬ ‫کار ئەو چااڵکییە ڕێکخراو و ئاراستەکراوانەیە‪ ،‬کە تاکەکان بۆ بەدیھێنانی کەڵکێک و‬ ‫ڕەخساندنی کااڵ و خزمەت بۆ بەکاربەران بەمەبەستی سوود‪ ،‬پیادەی دەکەن‪ .‬ھەروەھا‬ ‫لە یەکێک لە پێناسەکانی دیکەدا بەم شێوازە پێناسەی کار کراوە‪ :‬کار ئەرکێکی پیرۆزە‪،‬‬ ‫کە شەرەف و گرنگی بەشداریکردن لە بونیادنانی کۆمەڵگا و پێشخستنیدا دەیسەپێنێت‪.‬‬ ‫پێناسەی کارڕایی توێژەر‪ :‬کار جۆرە چااڵکیەکی مرۆڤە‪ ،‬کە زۆرتر لەھەر جۆرە چااڵکیەکی‬ ‫دی لە ژیانی مرۆڤدا دادەنرێت‬ ‫سێیەم‪ :‬کەرتی تایبەت (خاوەندارێتی تایبەت)‬ ‫سەرجەمی ئەو کارانەن کە تاکەکان بۆ بەدەستھێنانی قازانج و پیادەکردنی چااڵکییەکی‬ ‫ئابوری و بەرھەمھێنانی کەڵکێک یان کااڵ یاخود خزمەت‪ ،‬کە کەسانی تر بەرامبەر بە‬ ‫بەھایەک بیکڕن‪ ،‬دایدەمەزرێنن‪ .‬ھەروەھا لە پێناسەیەکی دیکەدا بۆ کەرتی تایبەت‬ ‫بەم شێوازە خراوەتە ڕوو‪ :‬دیاردەیەکە لەئەزەلەوە بوونی نەبووە‪ ،‬بەڵکو لەپەرەسەندنی‬ ‫مێژوودا و لەئەنجامی خاوەندارێتی تاکە کەس یان دەرەبەگایەتی یاخوود خاوەندارێتی‬ ‫کۆمەڵە پیشەگەرییەکانەوە پەیدا بووە‪.‬‬ ‫پێناسەی کارڕایی توێژەر‪ :‬کەرتی تایبەت دیاردەیەکی نێو کۆمەڵگایە‪ ،‬کە کۆمەڵە‬ ‫کەسێک یاخوود چەند دەستەو گروپێک کاری تێدا دەکەن‪ ،‬کە بەرژەوەندی تایبەت‬ ‫ئاراستەیان دەکات‬ ‫بەشی دووەم توێژینەوەکانی پێشووتر‪:‬‬ ‫باسی یەکەم‪ :‬توێژینەوە کوردییەکان‪:‬‬ ‫توێژینەوەیەک بەناونیشانی (گۆڕانی بوونیادی کۆمەاڵیەتی لە شاری کۆیە)‪،‬ئەنجام دراوە‪.‬‬ ‫گرنگترین ئاماجەکانی توێژەر لەم توێژینەوەیەدا بریتیین لە‪ :‬بەدیارخستنی شێوەی‬ ‫پیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان و ڕەفتارە کولتوورییەکان و سروشتی خۆگونجاندنی‬ ‫گۆڕانکارییەکان کە لە سیستمە کۆمەاڵیەتییەکان ڕووی داوە‪.‬‬ ‫ھەروەھا ئامانجێکی تری توێژینەوەکە بەدیارخستنی گۆڕانی بونیادی کۆمەاڵیەتی شاری‬ ‫کۆیەیە‪ ،‬دەربارەی بارودۆخی الیەنی ئیکۆلۆژی و ئابووری ء کۆمەاڵیەتی و سیاسی و‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪198‬‬

‫‪16‬‬

‫ئاینیی‪.‬‬ ‫توێژەر لەم توێژینەوەیەدا کۆمەڵگای توێژینەوەکەی بریتیی بووە لە شاری کۆیە (لەھەرێمی‬ ‫کوردستان لە سالێ (‪ )٢٠١٤ _٢٠١٣‬بەئەنجامی گەیاندووە‪ .‬لەڕووی میتۆدیشەوە‪ ،‬لەم‬ ‫توێژینەوەیەدا میتۆدی توێژینەوەی ئەنترۆپۆلۆژی سوودی لێوەرگیراوە‪ ،‬کە پشت بە‬ ‫تیۆری بونیادی ئەرکگەرایی دەبەستێت‪ ،‬ھەر بۆیە گەلێک جار بەتیۆری ئەنترۆپۆلۆژیای‬ ‫ئەرکگەراییش ناو دەبرێت‪ .‬لە ڕووی ئامرازەکانی کۆکردنەوەی زانیارییشەوە‪ ،‬توێژەر‬ ‫پشتی بەستووە بە (شێوازی سەرنجی ڕاستەوخۆ) و (شێوازی سەرنج بەھاوبەشی) و‬ ‫(چاوپێکەوتن) و (ھەواڵدەر) و (بەڵگەنامە و تۆمار و پاشماوە شوێنەوارییەکان)‪.‬‬ ‫گرنگترین ئەنجامەکانی توێژینەوەکە کە نزیکە لە توێژینەوەکەی ئێمە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬سیستمی دابەشکردنی کار و پیشە‪ ،‬گۆڕانی بەسەرداھاتووە‪ ،‬بەجۆرێک پێشتر‬ ‫لەسەر بنەمای تەمەن و ڕەگەز بوو‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا لەسەر بنەمای پسپۆڕییە‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەش گۆڕانکاری ئاستی کرێی بەدووای خۆیدا ھێناوە‪.‬‬ ‫ئەو زەوییانەی کە بۆ کشتوکاڵ بەکار دەھاتن‪ ،‬لەئێستادا بۆ کاری بازرگانی و سەرمایە‬ ‫بەکار دەھێنرێن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬کاری پیشەی دەستی سەرچاوەیەکی دیکەی داھات بوو‪ ،‬کە سەرچاوەی ژیان و‬ ‫بژێوی چەندین خێزانی شارەکەی دابینکردبوو‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا ئەم پیشەوەرانە نەماون‪،‬‬ ‫چونکە بەشێک لەو کارگانە شوێنی بەرھەمی ھەندێ پیشەی دەستییان گرتووەتەوە‪،‬‬ ‫وەک لەکۆندا دروستکرنی لباد باو بوو‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا کارگەی مافوور و ڕستن و چنین‬ ‫ھەیە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬شێوازی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگای توێژینەوەکە‪،‬‬ ‫لەسەر بەمای ھاوکاری و یارمەتیدان‪ ،‬بۆ بەرژەوەنییە تایبەتییەکان گۆڕاوە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬پەیدابوونی ئامێری کشتوکاڵی نوێ‪ ،‬کە جێگای ئامێری کۆنی گرتووەتەوە‪ ،‬کە‬ ‫ڕۆڵێکی گرنگی ھەبووە لە پەرەسەندن و گەشە و زیادبوونی بەرھەمی کشتوکاڵی‪.‬‬ ‫باسی دووەم‪ :‬توێژینەوە عەرەبییەکان‪:‬‬ ‫توێژینەوەی (دلیلە عبادی) بەناونیشانی (ناکۆکییە کۆمەاڵیەتییەکان لەکاردا لەنێوان‬ ‫ماف و پراکتیککردندا_ توێژینەوەیەکی مەیدانییە لەدامەزراوەی سونلغاز‪ ،‬عنابە‪.)٢٠٠٤ ،‬‬ ‫لێرەدا توێژەر باس لە خراپی ڕەوشی ئابووری و کۆمەاڵیەتیی خەڵک دەکات لە (عەنابە)‬ ‫کە ھۆکارەکەی دەگەرێتەوە بۆ نەبوونی پەیوەندی کاری ھاوسەنگ لە نێوان کارکەر‬ ‫و خاوەنکار‪،‬ھەروەھا لەھەمان کاتدا‪ ،‬بێ ئاگایی دھوڵەت ڕەوشەکەی ئاڵۆزترکردووە‪،‬‬ ‫کە خاوەنکار ئەمەی قۆستووەتەوە لەبەرئەوەی خۆی بەڕیکخراوتر دەزانێت تا الیەنی‬ ‫یەکەم کە کارکەرە لەکارگەکەیدا و ھەوڵ دەدات لەبەرامبەر بێدەنگ نەبوونی کارکەراندا‬ ‫بەرامبەرداواکاری مافەکانیان‪ ،‬ھێز بەکار بھێنێت‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪199‬‬

‫ئەم ڕەوشە گۆڕانی بەسەردا ھاتووە و لەدەستوری واڵتدا یاسای دیاری کراو دانراون بۆ‬ ‫ئەوەی بتوانرێت لە ئاکامەکانی سیستمی سۆشیالیستی لەنێو دامەزراوە ئابورییەکاندا‬ ‫کەم بکرێتەوە‪ ،‬دواتر ئەو چاکسازییە ئابوورییانە و پێشکەوتنی سیاسی کاریگەرییەکی‬ ‫گەورەی ھەبوو لەسەر دووبارە چاوخشاندنەوە بەڕێکخستنەوەی کەرتی ئابووری و‬ ‫گۆنجاندنی پەوەندییەکانی کار لەگەڵ خەسڵەتە گشتییەکاندا ھاوتا بێت‪ ،‬وەکچۆن‬ ‫لەکەرتی گشتیدا بوونی ھەیە‪ ،‬ئەو خەڵەتانەش بریتین لە سەربەخۆیی دامەزراوە و‬ ‫بازرگانی کردن‪ .‬لەم سەروبەندەداواپێویستی دەکرد‪.‬‬ ‫لەم توێژینەوەیەدا میتۆدی وەسفی بەکار ھاتووە‪ ،‬بۆ شیکردنەوەی دیاردەکان‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫پرسیارنامە وەک ئامرازێکی کۆکردنەوەی زانیاری بەکار ھاتووە‪ ،‬ھەروەھا چاوپێکەوتنی‬ ‫ئازادیشی بەکار ھێناوە‪.‬‬ ‫نمونەیەکی (‪ ٢٦٧‬کەس) لەکارگەی (کارەبا و گاز) وەرگرتووە‪ ،‬بەنمونەیەکی ڕەمەکی‬ ‫ڕێکخراو‪.‬‬ ‫ئەو ئەنجامانەی ئەم توێینەوەیە پێی گەشتووە‪ ،‬بریتین لەمانە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ملماڵنێی کۆمەڵیی ھۆکارێکە بۆ گۆڕینی پەیوەندی نێوان ھێزی کار و سەرمایە‪،‬‬ ‫بەو پێیەی ملماڵنێی کۆمەڵیی ڕۆڵێکی ئیجابی ھەیە‪ ،‬کە خۆی لەفشار خستنە سە‬ ‫ڕخاوەنکار و ھاندانی بۆ گوێڕایەڵی کردنی داواکاری کارکەران و ڕاکێشانی سەرنجی ڕای‬ ‫گشتی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ملماڵنێی کۆمەڵیی وەک کردەیەکی کۆمەڵی و وەک شێوازێکی ڕوبەڕوبوونەوەی‬ ‫کرێکاران پێش دانانی یاساکانیش ھەر بوونی ھەبووە‪ ،‬داواکاری کرێکارانیش‪ ،‬بریتی‬ ‫بوون لە بەرزکردنەوەی کرێ‪ ،‬باشترکردنی توانای کڕین‪ ،‬بەاڵم لەم قۆناغەدا ملماڵنێکان‬ ‫و داواکارییەکان بریتی بوون لە ھێشتنەوەی کرێکاران لەپۆستەکانیان و باشترکردنی‬ ‫کرێی کرێکاران‪.‬‬ ‫باسی سێیەم‪ :‬توێژینەوە بیانییەکان‪:‬‬ ‫توێژینەوەیەک بە ناونیشانی (شێوازی ژیانی کرێکارانی کانزا خەڵوزییە بەردییەکان)‪.‬‬ ‫کورتەی توێژینەوەکە‪:‬‬ ‫ڕەوشی تەندروستی کرێکاران تاڕادەیەکی زۆر پەیوەستە بە ھەلومەرجی کار و جۆری‬ ‫پیشەکەیان‪ .‬کارکردن لەکارگە بەتایبەت کارگەی وەک (وردکردنی بەردی گەورە)‬ ‫مەترسییەکی گەورەیە لەسەر تەندروستی کرێکار‪ ،‬ئەم توێژینەوەیەی بەئامانجی‬ ‫تاوتوێکردنی کوالێتی ژیانی کرێکارنی کارگەی وردکردنی بەردی گەورە ئەنجام دراوە‪.‬‬ ‫میتۆدی توێژینەوەکە‪:‬‬ ‫ئەم توێژینەوەی دیراسەیەکی وەسفییە لەساڵی (‪ )٢٠٠٧‬ئەنجام دراوە‪ ،‬کە تیایدا کرێکارنی‬ ‫ئەو کارگەیە لە سێ تونێلی گەورە لە واڵتی (ئێران) کاردەکەن‪ ،‬سەرقاڵی وردکردنی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪200‬‬

‫‪16‬‬

‫بەردی گەورەن‪ ،‬کە فۆرمێکی پرسیار ئامادەکراوە و بەسوودوەرگرتن لە تاقیکردنەوەی‬ ‫ئەزموونی و وەسفی و چاوپێکەوتن زانیارییەکان کۆکراونەتەوە‪.‬‬ ‫گریمانەی توێژینەوەکە‪:‬‬ ‫گریمانەی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە(کواڵێتی ژیانی کرێکارانی کارگەی وردکردنی‬ ‫بەردی گەورە‪ ،‬کە لەئاستێکی زۆر نزمدایە)‪.‬‬ ‫ئەو ئەنجامانەی کە لەم توێژینەوەیەدا پێی گەیشتوون‪ ،‬بریتین لە‪:‬بەگوێرەی ئەنجامەکانی‬ ‫توێژینەوەکە دەرکەوتووە کە‪ :‬کەمترین نمرەی کوالێتی ژیان لەڕووی سەاڵمەتی گشتی‬ ‫بەدەست ھاتووە‪ ،‬لە ڕێگەی پرسیارنامەکەوە دەرکەوتووە‪ ،‬کە زۆربەی کرێکاران‬ ‫لەسەاڵمەتی تەندروستی سودمەند نەبوون‪.‬‬ ‫ئەم توێژینەوەیە وەک و بابەت و گرفتی توێژینەوەکەش زۆر نزیکە لە توێژینەوەکەی‬ ‫ئێمە‪ ،‬کە ھەردووکیان باس لە ڕەوشی ژیانی کرێکاران و ڕونکردنەوەی ئەو بارودۆخە‬ ‫سەختە دەکەن کە کرێکارانی تیایدا دەژین‪ ،‬بۆیە دەکرێت لەم توێژینەویەدا سوود‬ ‫لە میتۆد و کەرستەی کۆکردنەوەی زانیاری و ئەو میکانیزمانە وەربگرین کە لەم‬ ‫توێژینەوەیەدابەکارھاتوون‪ .‬بە تایبەتی ڕەوشی کۆمەاڵیەتی و ڕەوشی کار لە ئێران و لە‬ ‫باشووری کوردستان تا ڕادەیەک نزیکن لەیەکترەوە‪.‬‬ ‫بەشی سێیەم‪( :‬گرفتی کرێکارنی کەرتی تایبەت و ڕەەنگدانەوەی لەنێو بزوتنەوەی‬ ‫کرێکاریدا)‬ ‫باسی یەکەم‪ :‬ھەلومەرجی ئیشکردن و جۆری پیشەی کرێکاران بەگشتی‪:‬‬ ‫‪ _١‬ھەلومەرجی ئیشکردن و خاسیەتەکانی کرێکاران‪.‬‬ ‫شتێکی سروشتییە گەر بڵێین‪ ،‬مێژوویی بارودۆخی ئیشکردنی کرێکاران لەعێراق ء‬ ‫کوردستان زۆر نالەبار و پڕ ئێش و ئازار بووبێت‪ ،‬ڕەوشی کارکردنی کرێکاران لە عێراق‬ ‫بەگشتی خۆی لەخۆیدا ئاوێنەیەکی بێگەردی ڕەوشی دوواکەوتوویی واڵت و نزمی ئاستی‬ ‫گوزەرانی جوتیاران بووە‪ .‬لەسایەی سیستمی چەوساندنەوەی دەرەبەگایەتیدا‪ ،‬کەناجاری‬ ‫دەکردن بە ھەموو باروزروفێکی ئیشکردن ڕازی بن‪ ،‬جا بۆ ڕازیکردنی سەرۆک خێڵەکەیان‬ ‫بووبێت یان ھەڵھاتن بووبێت لە پەیوەندی دەرەبەگایەتی‪ ،‬یاخود بۆ ئەوە بووبێت‪،‬‬ ‫گیروگرفتی ئابوری لەسەرشانیان سووک بکەن‪.‬‬ ‫لە کوردستان دەرکەوتنی چینی کرێکار‪ ،‬وەک دیاردەیەک دواکەوت و ڕوواڵەتی دوواکەوتنی‬ ‫پێوە دیارە‪ ،‬کە ئەمەش نەک تەنیا لە کوردستان‪ ،‬بەڵکو لەسەر ئاستی ڕۆژھەاڵتی‬ ‫کوردستانیش ھەستی پێ دەکرێت‪.‬‬ ‫لەکوردستان دوو ھۆکار کاریگەری ڕاستەوخۆی ھەبووە بۆ دوواکەوتنی ئەم دیاردەیە‪:‬‬ ‫‪ _١‬ھێزی زۆری پەیوەندی دەرەبەگی و پاشماوەی ژیانی کۆچەری و نیمچە کۆچەری ناو‬ ‫کۆمەڵی کورد بووە‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪201‬‬

‫‪ _٢‬نەبوونی دەربەندێکی سەربەخۆ بوو‪ ،‬کە کەلوپەلی کوردستان و بەرھەمی ھێنراوی‬ ‫پیشەسازی ئەوروپای تێدا کۆببێتەوە‪ ،‬کە پێویستی بە ژمارەیەکی زۆری کرێکار و چەند‬ ‫کۆمپانیایەک بێت‪.‬‬ ‫چینی کرێکار کۆمەڵێک پێوەر و خاسیەت لە خۆ دەگرێت‪ ،‬تاکو لەڕێگەیەوە بناسرێتەوە‪،‬‬ ‫کە ڕەنگە کارکردن گرنگترین خاسیەت بێت بۆ ناسینەوەی کرێکار‪.‬‬ ‫کارکردنیش مافێکە بۆ ھەموو کەسێک‪ ،‬کە توانای کارکردنی ھەبێت بەپێی چەند مەرج‬ ‫و دەرفەتێکی یەکسان‪ ،‬بۆ ھەموو ھاواڵتییان بەبێ جیاوازی کارکردن لەسەر نەمای‬ ‫ڕەگەز‪ ،‬ئەتنی‪ ،‬زمان‪ ،‬ئایین‪ .‬لەئەنجامیشدا ھەموو ھاواڵتییەک دەرفەتی بۆ دەڕەخسێت‬ ‫بۆ مەشقکردن لەسەر چااڵکییە پیشەییەکان‪ ،‬بەپێی ئەو سنورانەی دەوڵەت دایان دەنێت‬ ‫بۆ جۆر و قەبارەی کار لەھەر کەرتێکدا‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەوە ڕوون دەبێتەوە‪ ،‬کە ئەوەی کەسێک دەکات بەکرێکار‪ ،‬تەنیا ئەنجامدانی کارێک‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو لە بەرامبەریشدا کرێیەک مسۆگەر دەکات‪ ،‬کە بەس بێت بۆ پڕکردنەوەی‬ ‫پێداویستییە بنەڕەتییەکانی خەرجی خۆیی و خێزانەکەی‪.‬‬ ‫بەجێھێشتنی قۆناغی دەرەبەگایەتی و کشتوکاڵی‪ ،‬خاڵێکی گرنگی دیکەیە لە‬ ‫خاسیەتەکانی کرێکاران کە کرێکار جیا دەکاتەوە لە جوتیار‪ ،‬لێرەدا تەنیا ئەوە بەس‬ ‫نییە بۆ ناسینی ئەم چینە تەنیا کرێ و حەق دست لەبەرچاو بگرین‪ ،‬بەڵکو دەبێت‬ ‫بەشێوازێکی کۆمەڵناسییانە خوێندنەوەیەکی وورد سەبارەت بەم چینە کۆمەاڵیەتییەی‬ ‫کۆمەڵگا بخەینە ڕوو‪ ،‬چونکە لەگەڵ ئەوەی کرێکارچینێکی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگایە‪،‬‬ ‫لەھەمان کاتدا دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتیشە لەناو کۆمەڵگادا‪ .‬ھەستنەکردنی جوتیار بە‬ ‫واقعی چینایەتی و پابەند بوونی بە نەریتی عەشایەری و خێڵەکی و دابەش بوونی‬ ‫پیشەیی اڵدێ بوون‪ ،‬ھەروەھا اڵوازی لەتەک ئامرازی ماشێنی نوێ و تەکنیکدا‪ ،‬ئەوەمان‬ ‫بۆ ڕوون دەکاتەوە کەجوتیار بە بەراورد بە چینی کرێکار سەر بە دوو چینی جیاوازن‪ .‬‬ ‫‪ _٢‬جۆری پیشەو شێوازی کاری کرێکاران بەگشتی‪:‬‬ ‫گۆڕینی پیشەو شێوازی کارکردن لەنێو کرێکاران و کرێکارانی کەرتی تایبەت بەگشتی‪،‬‬ ‫مێژوویەکی دوورودرێژی لەخۆ گرتووە‪ ،‬تاکو بەم شێوەی ئێستا گەیشتووە‪.‬‬ ‫لە سەردەمی دەرەبەگایەتیدا‪ ،‬شارەکان بچووک و لێکدی دوور بوون و ژمارەیەکی‬ ‫ئەوتۆ نەبوون‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ناوەندی بەرھەمھێنانی کارەدەستییەکان بوون‪ ،‬ھەرچەندە‬ ‫گەلێک لەو بەرھەمانە لە اڵدێکانیشدا دروست دەکران‪ ،‬بەاڵم دەستکارانی نێو شارەکان‬ ‫ھاوبەشییەکی فراوانیان دەکرد لە بەرھەمھێنانی (ئاسن‪ ،‬مس‪ ،‬زیو‪ ،‬ئاڵتوون‪ ،‬بێسنە‪،‬‬ ‫کاڵوەی سەر‪ ،‬پێاڵو‪ ،‬سەبەتە‪ ،‬نان و نانەواخانە)‪ ...‬ھتد‪.‬‬ ‫ھەر لەو سەردەمەشدا لەنێو شارەکاندا‪ ،‬دەستکارەکان ڕێک و پێک بوون و لەنێو خۆیاندا‬ ‫کۆمەڵەی تایبەتییان پێکەوە نابوو‪ ،‬وەکو (ھەاڵج‪ ،‬چەخماءساز‪ ،‬ئاسنگەری‪ ،‬زێڕینگەری‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪202‬‬

‫‪16‬‬

‫بەرھەمھێنەری بیرە)‪ ...‬ھتد‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە کار و پیشانەش‪ ،‬لەنێو دووکانی بچووکدا و وەستایەک و چەند شاگردێک‬ ‫سازیان دەدا‪ ،‬بۆیە وەستاکان ھەوڵی ئەوەیان دەدا‪ ،‬کە شێوازی کار بەرەو پیشەسازی‬ ‫ئاراستە بکەن‪ ،‬ئەمەش بەھۆی ئەوەی وەستاکان کەرەستەی خاویان دەکڕی و پاش‬ ‫پیشەسازی کردنی وەک کااڵیەکی ئامادەکراو دەیان فرۆشت‪.‬‬ ‫گەر لەڕووانگەی کرێکارەوە تەماشای مامەڵەی سەرمایەدار وکرێکار بکەین‪ ،‬ڕووخسارە‬ ‫وەبەرھێنانەکەی ئاشکرا دەبێت‪ .‬کرێکار دەبێت ھێزی کارەکەی بفرۆشێت بۆ ئەوەی‬ ‫نەمرێت‪ .‬ھەڵبەتە ئەوەش ڕاستە کە سەرمایەدار مووچەیەکی ویژدانی و دادپەروەرانە‬ ‫بەکرێکار دەبەخشێت‪ ،‬واتە مووچەیەک کە لەگەڵ کارەکەیدا یەکسانە‪.‬‬ ‫کرێکار لەبەرامبەر ئەم مووچەو دەست حەقەدا‪ ،‬دەبێت ئەو ماوە زەمەنییەی کە لەسەری‬ ‫ڕێک کەوتوون‪ ،‬کار بۆ سەرمایەدارەکە بکات‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بەھایەکی زیاتر لە بەھای ئەو‬ ‫مووچەیەی کە وەریدەگرێت‪ ،‬بۆ سەرمایەدارەکە دروست بکات‪ ،‬ئەوسا چی؟‬ ‫ئەم «جیاوازییە» یان وەک مارکس دەڵێت‪ :‬وەبەرھێنان سەرچاوەی سوودە‪.‬‬ ‫بۆیە گەر بڕوانین لەشێوازی گوزەرانی کرێکاران لە ئێستادا‪ ،‬درێژکراوەی ھەمان قۆناغە‬ ‫کە لەڕابردوودا تێپەڕبووە پێیدا‪ ،‬بەاڵم ئەوەی کە مایەیە وەستان و ھەڵوێستە وەرگرتنە‬ ‫لەسەری‪ ،‬نەبوونی گەشەکردن و گۆڕانە لەنێوان کولتووری مەعنەوەی ئەم چینەدا‪.‬‬ ‫گوزەرانی کرێکاران لەنێو کەرتی تایبەت و کارخانە و مۆڵ و ھەموو ئەو جێگایانەی کە‬ ‫کاری تێدا دەکەن‪ ،‬ھەمان گوزەرانە کە لە ڕابردوودا بوونی ھەبووە‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‬ ‫بەشێوازێکی دی‪.‬‬ ‫کارڵ مارکس پێی وایە چینی کرێکار لە گروپێکی کۆمەاڵیەتی تایبەت و دیاریکراو‬ ‫پێک دێت‪ ،‬سەرباری ئەمە چینی کرێکار الی ئەو گوزارشت لە ستەمێک دەکات کە‬ ‫گەلێک ستەمی دیکە بەدووای خۆیدا دێنێت‪ ،‬ھەروەھا بەدیدی مارکس چینی کرێکار‬ ‫نەزمێکی کۆمەاڵیەتی دەخوڵقێنێت‪ ،‬کە لەسەر بنەمای کریێی بەردەوام و بێدەنگبوونی‬ ‫ئەم چینەوەیەی کۆی باڵەخانەی بەرزی کۆمەڵگا بونیاد دەنرێت‪ .‬سەرباری ئەمانە‬ ‫نابێتە خاوەنی ھیچ بوژاندنەوەیەیکی ڕاستەقینەی ئەم نەزمە‪ ،‬ھیچ کەسێک مرۆڤایەتی‬ ‫بەشێوەیکی تەواوەتی ناناسێتەوە‪ ،‬ئەم چینە ھەم چەرخی کۆمەڵگا دەسوڕێنێت و ھەم‬ ‫خاوەندرێتییەکەشی لێ دەسەنرێتەوە‪ ،‬ھەم تایبەتییە و ھەم گشتی‪ ،‬بەشی پێویست و‬ ‫تەواوکەری کۆمەڵگای مەدەنییە و سەرباری ئەمە بەمانایەک‪ ،‬ھیچە‪.‬‬ ‫ھەر لەڕووانگەی کارڵ مارکسەوە‪ ،‬سیستمی چینایەتی ئەنجامی ڕاستەوخۆی دابەش‬ ‫بوونی کارە‪ .‬ئەو سیستمەی کە کرێکاری بێبەش کرد لە بەرھەمی کارەکەی و کردی بە‬ ‫کۆیلەی حەق دەست‪ ،‬ھەروەھا لەاڵیەکی دییەوە‪ ،‬سیستمی بەرھەمھێنانی پیشەساسی‬ ‫کرێکاری کرد بە بوونەوەرێکی بێ دەسەاڵت‪ ،‬کە لەبەرامبەردا دەسەاڵت کەوتە دەست‬ ‫ساماندارەکان‪ ،‬واتە ئەو کەسانەی کە دەوڵەتیان پێک دەھێنا‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪203‬‬

‫گەربەووردی سەرنجی ئەو نوسراوانە بدەین‪ ،‬ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە کە چینی کرێکار‬ ‫ھێزێکی بزوێنەری گەورەیە لە کۆمەڵگادا و کاریگەری ڕاستەوخۆی ھەیە لەسەر ھەموو‬ ‫پەیوەندییەکانی بەرھەمھێنان و درووستکردنی بزاوتی کۆمەاڵیەتی و بونیادنانی ھەرجۆرە‬ ‫چااڵکییەک کە کۆمەڵگا ئاراستەی دەکات‪ ،‬ھەروەھا ئەوەمان اڵ ڕوون دەبێتەوە‪ ،‬کە‬ ‫دروست بوونی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی بەبێ ئەم چینە‪ ،‬ئامانجی خۆی لەدەست دەدات و‬ ‫بگرە درووست بوونی کارێکی زەحمەتە‪ .‬ھەر بۆیە ھەلو مەرجی ژیانی کرێکارانی ئەوروپی‪،‬‬ ‫بەتابەت (بەریتانیا) لەنیوەی یەکەمی سەدەی نۆزدەھەم پشتیوانی لەتیۆرەکەی مارکس‬ ‫دەکرد‪.‬‬ ‫ ھەر بۆیە ئێمەی توێژەر زۆر گرنگە لەم توێژینەوەیەدا بەوردی لەم دێڕانە بڕوانین و‬ ‫بەشێوازێکی بابەتییانە لەڕوی کۆمەڵناسییەوە‪ ،‬پەیوەندییەکانی کرێکار لە ھەر یەک‬ ‫لە پەیوەندی کرێکار و خاوەنکار‪ ،‬پەیوەستی کرێکار و حەقدەست‪ ،‬پەیوەندی کرێکار‬ ‫وکات‪ ...‬ھتد‪ ،‬ڕوون بکەینەوە‪.‬‬ ‫ڕەھەندەکانی ژیانی کرێکاران گەلێک فراوانە‪ ،‬بەاڵم ئێمە ھەوڵمانداوە تیشک بخەینە سەر‬ ‫گرنگترینیان‪ .‬کرێیەکی ڕەوا بەرامبەر‪ ،‬ڕۆژگارێکی ڕەوا !‬ ‫ئاخۆ کرێیەکی ڕەوا چییە؟ ئەی ڕۆژگارێکی ڕەوا چییە؟ ئەی ئەو یاسایانەی کە کۆمەڵگای‬ ‫نوێ لەسەریان دروست دەبێت و گەشە دەسێنێت‪ ،‬چۆن ئەو دووانە دیاری دەکەن؟ بۆ‬ ‫وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارانە‪ ،‬دەبێت بگەڕێینەوە بۆ زانستی ڕەوشت ناسی (علم االخالق)‬ ‫یان بۆ مافناسی (علم الحقوق)‪ ،‬نەک بۆ ھیچ ھەست و سۆزێکی مرۆییانە‪ ،‬یان بەزەیی‬ ‫پێدا ھاتنەوە‪ ،‬یان دادگەری‪ ،‬چونکە ئەوەی ڕەوشت بەڕەوای دەزانێت‪ ،‬تەنانەت ئەوەی‬ ‫کە ماف بەڕەوای دەزانێت‪ ،‬دەشێت بەپێوەری کۆمەاڵیەتی زۆر لە ئەقڵەوە دوور بێت‪.‬‬ ‫گرنگە لەم توێژینەوەیەدا ئەوە بزانین کە کرێ چ مانایەک دەبەخشێت‪ ،‬بەشێوەیەکی‬ ‫پووخت لەڕێی یاساییەوە؟ ئێمە دەزانین کە کرێ بریتییە لەو مافەی کە کرێکار لەسەر‬ ‫خاوەن کار ھەیەتی‪ ،‬بەرامبەر بە کارێک کە ئەنجامی دەدات‪ ،‬ئەو مافەش لەڕووی دەست‬ ‫بەکاربوونییەوە دەست پێ دەکات‪.‬‬ ‫باسی دووەم‪ :‬سەرھەڵدانی چینی کرێکار وەک ھێزێکی کۆمەاڵیەتی کاریگەر‪:‬‬ ‫کرێکار وەک بزاوتێکی سیاسی ڕەنگە کار بکاتە سەر ڕادەی بەستراوەیی دەوڵەت بەچینی‬ ‫سەرمایەدارەوە‪.‬‬ ‫کرێکار وەک بزاوتێکی کۆمەاڵیەتی و شۆڕشگێڕی لەکۆمەڵگا ڕۆژئاواییەکانەوە سەری‬ ‫ھەڵداوە‪ .‬کرێکار بەدەر لەوەزیفەی وەک کرێگرتەیەک لە کۆمەڵگادا دەبکەوێت‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫وەک بزوتنەوەیەکی کۆمەاڵیەتیش دەربکەوێت‪ ،‬ڕۆڵێکی گرنگی ھەبێت لە دروستکردنی‬ ‫گۆڕانی کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫لەکۆمەڵگا ڕۆژئاواییەکاندا کاریگەری سیاسی بزوتنەوەی چینی کرێکار لەکۆتاییەکانی‬ ‫سەدەی نۆزدەیەم ئاشکرا بوو‪ ،‬زێدەبوونی ڕۆڵی سیاسی چینی کرێکار‪ ،‬لەو کۆمەڵگایانەدا‬ ‫دەرئەنجامی ھەناوی مافی دەنگی سیاسی و سەرھەڵدانی یەکێتییە کرێکاییەکان و‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪204‬‬

‫‪16‬‬

‫حیزبەکانی چینەکانی خوارو بوو‪.‬‬ ‫بۆ تێگەیشتنی زیاتر لەسەر ئەم دیوەی کرێکار‪ ،‬وەک بزوتنەوەیەکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫کاریگەر‪ ،‬گرنگە ئاوڕێک لەنووسینەکانی گەورە کۆمەڵناسی ئەڵمانی (کارڵ مارکس)‬ ‫بدەینەوە‪.‬‬ ‫کارڵ مارکس بەگرنگترین زاناکانی کۆمەڵناسی ئابوری ئەڵمانی دادەنرێت‪ ،‬کە زۆری‬ ‫بەخشییە گەشەکردن و گەاڵڵەکردنی کۆمەڵناسی ئابوری و کردنی بەزانستێک کە ڕواڵەت‬ ‫و شێواز و میتۆد و ئامانجی ڕوونی دەبێت‪.‬‬ ‫لۆجیکی شۆڕشی کرێکاران و دەرکەوتنیان وەک بزووتنەوەیەکی کۆمەاڵیەتی الی مارکس‪،‬‬ ‫ڕەنگە بگەڕێتەوە بۆ ئەو کاتەی کە لەفەرەنسا ژیاوە و نوسیویەتی‪.‬‬ ‫مارکس لەماوەی نیشتەجێبوونی لەپاریس (‪ )١٨٤٥ -١٨٤٣‬گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە‬ ‫چینی کرێکار لەچاخی سەرمایەداری مۆدێرندا‪ ،‬دەبێتە ھۆکاری شۆڕش‪ ،‬ھەروەھا ئەو پێی‬ ‫وابوو کە ئەم شۆڕشە گۆڕانی مەزنی مێژوویی دەبێت‪.‬‬ ‫شۆڕشی کۆمۆنیستیش کە دەبێتە دووا قۆناغ لە زنجیرەی شۆڕشە کۆمەاڵیەتییەکان‪.‬‬ ‫کرێکار یەکەمین چینە لەمێژوودا‪ ،‬کەنوێنەری ڕاستەقینەی بەرژەوەندی کۆی مرۆڤەکانە‪.‬‬ ‫ملماڵنێی نێوان چینی کرێکار و خاوەنکار‪ ،‬لەسەر چارەنووسی کۆتایی مرۆڤ نوسراوە‪.‬‬ ‫ ھەروەھا مارکس لەو باوەڕەدا بوو‪ ،‬کە چینی کۆمەاڵیەتی لەسەر ڕێکخستنی بەرھەمھێنان‬ ‫بونیاد نراوە‪ .‬سیستمی ئابوری سەرمایەداری دەسەاڵتی دا بەو کەسانەی کە ماڵ و‬ ‫سامانیان لەبەردەستدابوو‪ ،‬ھەروەھا ئەمانە خاوەنی ھۆیەکانی بەرھەمھێنانن و سوودیان‬ ‫لەمانەوەردەگرت‪ ،‬لەبەرامبەردا ئەو کەسانەی کە ماڵ و سامانیان نەبوو‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫دەسەاڵتیشیان نەبوو‪ ،‬لەم کاتەدا کرێکار تەنیا دەیتوانی ھێزی کاری خۆی بەخاوەن کار‬ ‫بفرۆشێت‪ .‬بۆیە بە بڕوای مارکس‪ ،‬ئەم دوو گرووپە بەردەوام لەگەڵ یەکدا لەملماڵنێدا‬ ‫بوون‪ .‬مارکس لەڕێگەی لێکۆڵینەوی مێژووییەوە‪ ،‬بەو دەرئەنجامەش گەیشت کە ئەم‬ ‫جۆرە ملماڵنێیە حاشا ھەڵنەگرەو سەرئەنجام سەردەکێشێت بۆ شۆڕش و گەڕانەوە بۆ‬ ‫دیموکراسییەتی ڕاستەقینە‪ .‬شۆڕشەکۆمەاڵیەتییەکان پێداویستییەکی مێژوویین و ڕەگ و‬ ‫ڕیشەیان بەژیانی ئابوری کۆمەڵگادا ڕۆچووە‪ ،‬چاوگی شۆڕشە کۆمەاڵیەتییەکانیش بریتییە‬ ‫لە‪ :‬ناکۆکی نێوان ھێزە نوێیە بەرھەمھێنەرەکان و پەیوەندییە کۆنەکانی بەرھەمھێنان‪.‬‬ ‫تەوەرەی دووەم‪ :‬الیەنی مەیدانی توێژینەوەکە‬ ‫بەشی چوارەم‪ :‬چوارچێوەی تیۆرییە کارڕاییە مەیدانییەکانی توێژینەوەکە‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬کۆمەڵگای توێژینەوەکە و ھەڵبژاردنی نموونە‬ ‫‪-١‬کۆمەڵگای توێژینەوەکە‪:‬‬ ‫کۆمەڵگای توێژینەوە بریتییە لە کۆمەڵە تاکێک‪ ،‬ڕوداوێک‪ ،‬شتگەلێک‪ ،‬چەند شوێنێک‪ ،‬کە‬ ‫تایبەتمەندییەک یان زیاتری ھەیە‪ ،‬ھاواڵتیانی واڵتێک لە زەمەنێکی تایبەتدا‪ ،‬قوتابیانی‬ ‫کۆلێژێک یان قۆناغێکی خوێندن‪ ،‬بەشداربوانی ھێڵێکی تەلەفۆن‪ ،‬ئەوانەی تەمەنێکی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪205‬‬

‫تایبەتییان ھەیە‪ ،‬بینەرانی فیلمێک‪ ،‬بابەتەکانی مانگی ڕابردووی ڕۆژنامەیەک‪ ،‬کۆمەڵگای‬ ‫توێژینەوە پێکدە ھێنن‪.‬‬ ‫کەواتە‪ :‬کۆمەڵگای توێژینەوە لەم توێژینەوەیە بریتییە لە کرێکارانی کارگەی چیمەنتۆی‬ ‫تاسلوجە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ھەڵبژاردنی نموونە‬ ‫نموونە بریتییە لە بەشێک لە کۆمەڵگای سەرەکی توێژینەوەکە‪ ،‬کە بە پێی ڕێساو‬ ‫یاسایی زانستی دیاریدەکرێت بۆئەوەی بە شێوەیەکی ڕاست نوێنەرایەتی کۆمەڵکای‬ ‫توێژینەوەکە بکات‪.‬‬ ‫نموونەی ئەم توێژینەوەیەش بریتییە لە کرێکارانی کارگەی چیمەنتۆی تاسلوجە‪ ،‬کە‬ ‫پێکھاتووەلە (‪ )٦٠‬یەکە‪ ،‬دابەش دەکەین بەسەر ھەردوو ڕەگەزی نێر و مێ‪.‬‬ ‫دووەم ‪ :‬میتۆدەکانی توێژینەوە و بوارەکانی‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬میتۆدەکانی توێژینەوەکە‬ ‫لەزاراوەی زانتیدا واتە‪ :‬ئەو ڕێگایەی کە مرۆڤ لە دوای تێکۆشان وماندوو بوونی‬ ‫پێی دەگاتە ڕاستی‪ ،‬لە ڕێگای بەکارھێنانی کۆمەڵێک بنەما و پڕەنسیپی گشتییەوە بۆ‬ ‫گەیشتن بەو ئامانجەی خوازراوە‪.‬‬ ‫لەبارەی میتۆدی بەکارھاتوو لە م توێژینەوە یەدا پشتمان بە ستووە بە میتۆدی ڕووپێوی‬ ‫کۆمەاڵیەتی لە ڕێگای نممونەی وێژینەوە بۆگەیشتن بەو ئامانجانەی کە مە بە ستمانە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬بوارەکانی توێژینەوە‬ ‫یەکێک لە مەرجەکانی ھەر لێکۆڵینەوەیەکی زانستی دیاریکردنی سنووری لێکۆڵینەوەکەیەتی‪،‬‬ ‫بە تایبەتی لە لێکۆڵینەوە کۆمەاڵیەتییەکاندا ھەر سێ سنووری (شوێنی‪ ،‬مرۆیی‪ ،‬کاتی)‬ ‫دەبێت چوارچێوەیان دیاری بکرێت ھەتا دەرئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکە شایەنی گشتاندن‬ ‫بێت و ئاڕاستەکانی لێکۆڵینەوەکە و ھەنگاوە میتۆدییەکانیش دیاریکراوبن‪ ،‬بۆیە لەسەر‬ ‫ئەو بنەمایە بوارەکانی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە‪:‬‬ ‫ڕ‪-‬بواری شوێنی‪ :‬بواری شوێنی ئەم توێژینەوەیە بەشێک لە کرێکارانی کارگەی چیمەنتۆی‬ ‫تاسلوجە لە خۆ دەگرێت‪.‬‬ ‫ب‪-‬بواری مرۆیی‪ :‬کرێکارانی کارگەی چیمەنتۆی تاسلوجە بە ھەردوو ڕەگەزەوە کە بە‬ ‫شێوەی ھەڕەمەکی سادە وەرگیراوە‪.‬‬ ‫ج‪-‬بواری کاتی‪ :‬بەھۆی بەکارھێنانی فۆڕمی ڕاپرسی و دیمانە و چاوپێکەوتن لەالیەنی‬ ‫مەیدانی توێژینەوەکە بۆکۆکردنەوەی زانیاری و شیکردنەوەی ئەنجامەکانی لە بەرواری‬ ‫(‪ ٢٠١٦-٤ -٢٠‬تاوەکو ‪.)٢٠١٦ -٥ -١٩‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئامرازەکانی کۆکردنەوەی زانیاری و کەرستە ئامارییە بەکار ھاتووەکان‬ ‫‪ -١‬ئامرازەکانی کۆکردنەوەی زانیاری‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪206‬‬

‫‪16‬‬

‫فۆڕمی ڕاپرسی‪ :‬یە کێکە لە ئامڕازەکانی کۆکردنەوەی زانیاری لە توێژینەوە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکاندا کە زۆربە کاردێت‪ ،‬بریتییە لە کۆمەڵە پرسیارێک کە لەسەربنچینەی‬ ‫ئامانجەکانی توێژینەوە بە پێی ڕەچاوکردنی پێوەرو بنەمای دیاریکراو دادەڕێژرێت‪،‬‬ ‫ئامانج لە پرسیارنامە وەرگرتنی زانیارییە لە بارەی بابەتی توێژینەوە لە کە سێک‪،‬‬ ‫ڕووداوێک‪ ،‬یاخوود دیاردەیەکی لە بەرچاو گیراو بۆداڕشتنی پرسیارنامەیەکی متمانە‬ ‫پێکراو پێویستە چەند خاڵێک لەبەرچاو بگیرێت لەوانە ئامانجی توێژینەوەکە‪ ،‬ڕاشکاوی‬ ‫پرسیارەکان و ژمارە یان بایەخان بە پاڵنەرو ھاندەرەکان وتایبەتمەندی و ھەلومەرجی‬ ‫وەاڵمەکە‪ .‬پرسیارنامەکەی ئێمە لە (‪ )٣٤‬پرسیار پێکھاتبوو کەلە پاشکۆی توێژینەوەکە‬ ‫دا خراوەتە ڕوو‪ ،‬لەوانەش (‪ )٦‬پرسیاری گشتین بۆوەسفکردنی تایبەتمەندییەکانی‬ ‫ئەندامانی نموونەکە دانراون و (‪ )٢٨‬پرسیاریش تایبەتە بۆ دەرخستنی ئامانجی‬ ‫لێکۆڵینەوەکە وگریمانەکانی‪ ،‬وەھەروەھا پاش ھەڵسەنگاندنی لەالیەن کۆمەڵێک مامۆستای‬ ‫بەشی کۆمەڵناسی کۆلێژی ئاداب زانکۆی سەاڵحەددین‬ ‫‪ -٢‬کەرەستە ئامارییە بەکارھاتووەکان‪:‬بەمەبەستی ڕا ڤە کردنی داتا بەدەستھاتووەکانی‬ ‫الیەنی مەیدانی توێژینەوەکە بەشێوەیەکی زانستی پێویستمان بە بەکارھێنانی ئامڕازە‬ ‫ئامارییەکان ھەیە ئەو ئامڕازانەی لەم توێژینەوەیەدا بەکارمان ھێناوە بریتیین لە‪:‬‬ ‫‪-١‬ڕێژەی سەدی= (بەش)‪/‬گشت×‪.١٠‬‬ ‫کۆتایی‪ :‬ئاستەنگ وئەنجام و ڕاسپاردەو پێشنیارەکانی توێژینەوەکە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ئاستەنگەکانی توێژینەوەکە‬ ‫بێگومان لەھەر توێژینەوەیەکدا توێژەر ڕوبەڕووی کۆمەڵێک ئاستەنگ و بەربەست‬ ‫دەبێتەوە کە ھەندێک جار توێژەر دەبێت زۆر بەوریاییەوە ئەم ئاستەنگانە تێپەڕێنێ‪،‬‬ ‫چونکە دەبێتە ھۆی ونکردنی ئامانجی توێژینەوەکەی توێژ‪.‬‬ ‫ئاستەنگی ئەم توێژینەوەیە بریتی بوو لە نەبوونی ھەماھەنگی و ھاوکاری الیەنی دەسەاڵتدار‬ ‫کە بتوانن پشتگیری تەواوی توێژەر بکەن لە الیەنی مەیدانی توێژینەوەکەی‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫نەبوونی پەیوەندیەکی بەھێز لە نێوان دەسەاڵتی زانکۆی سەاڵحەدین لەگەڵ بەڕێوبەرو‬ ‫ستافی ڕێکخراوەیی سەرجەم کەرتە تایبەتەکاندا‪،‬چونکە ھەر پشت گیرییەکی یاسایی کە‬ ‫توێژەر بۆی دەکرێت لە نێو کەرتە تایبەتەکاندا‪ ،‬وەک میزاجێکی تاکەکەسی ھەماھەنگ‬ ‫دەبن لە گەڵیدا‪،‬سەرەڕای ئەمەش توێژەر ناتوانێت لە نێو الیەنی مەیدانی توێژینەوەکەیدا‬ ‫پشت بە ھەریەک لە کەرستەکانی کۆکردنەوەی زانیاری وەک (دیمانە و چاوپێکەوتن‬ ‫و تێبینی کردن و بینینی شوێنی کار )ببەستێت‪.‬ئاستەنگێکی دی توێژینەوەکە بریتی‬ ‫بوو لە ھاوکاری نەکردنی سەرجەم ئەو دەزگاو سەندیکایانەی کەپەیوەندیان بە بابەت و‬ ‫کۆمەڵگەی توێژینەوەکەی ئێمە وە ھەبوو‪.‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪207‬‬

‫دووەم‪ :‬ئەنجامی توێژینەوەکە‪.‬‬ ‫‪١‬ـ لەم توێژینەوەیەدا گەیشتین بەو ئەنجامەی کەوا ڕێکخراوێکی کرێکاریی کارا نییە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی بتوانێت داکۆکی لە مافی کرێکاران بکات‪ ،‬بۆیە کرێکار بوونی ئەم ڕیکخراوە بە‬ ‫پێویست نازانن‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ لەم توێژینەوەیە ئەوەمان بۆدەرکەوت کە شێوازی کارکردن و جۆری پیشەی‬ ‫کرێکاران گۆڕانی بەسەرداھاتووە بەبەراوورد بە ڕابردوو‪ ،‬ئەو گۆڕانکاریانەش لەڕووی‬ ‫کاتی کارکردنی کرێکاران و جلوبەرگی جیاواز‪ ،‬کەجیایان بکاتەوە لەخەڵکی ئاسایی و‬ ‫ھەروەھا دیاریکردنی کاتی نان خواردن و دابینکردنی نانخواردن بۆ کرێکاران و ئاستی‬ ‫موچەکانیان و ڕەچاوکردنی قۆناغی تەمەنیان و دابینکردنی شوێنی نیشتە جێبوون و‬ ‫ھەروەھا کارکردنیان وەک خزمەت لە ئایندەدا بۆ ھەژمار بکرێت‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ئەنجامێکی تری توێژینەوە ئەوە بوو کە بۆمان دەرکەوت ئاستی خوێندەواری و‬ ‫وشیاری کرێکارانی کەرتی تایبەت گۆڕانیان بەسەر داھاتووە بە بەراورد بە ڕابردوو‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەش کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر شێوازی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتی و ئابوریەکان‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ ئەنجامی توێژینەوەکەمان ڕوونی کردەوە کە ھاوردەکردن و ھێنانی کرێکارانی بیانی بۆ‬ ‫نێوکەرتە تایبەتەکان کاریگەری نەرێنی ھەبووە لەسەر کرێکارانی نێوخۆیی لە ڕووی لە‬ ‫دەستدانی متمانەی کارکردن و ئاستی درێژکردنەوەی کاتی کرێکاران‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬پێشنیار و ڕاسپاردەکانی توێژینەوەکە‪.:‬‬ ‫‪١‬ـ پێویستە توێژەرانی پاش خۆمان گرنگی زیاتر بدەن بە توێژینەوەی زانستی بەرامبەر‬ ‫بەم چینە فەرامۆشکراوەی کۆمەڵگا کە سەرچاوەی سەرھەڵدانی ھەندێک دیاردەی‬ ‫کۆمەاڵیەتی نوێیە بۆ کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ پێشنیاردەکەین بۆ الیەنی پەیوەندیدار کە ئاوڕێکی بەرپرسیارانە لە مافەکانی کرێکارانی‬ ‫کەرتی تایبەت بداتەوەو ڕێو شوێنی یاسایی بگرێتە بەربەرامبەر بەو ھەنگاوانەی کە‬ ‫خاوەن کەرتە تایبەتەکان ناویانە بۆ چەوساندنەوەی مافەسەرەتاییەکانی چینی کرێکاران‬ ‫لە نێو کارگەکاندا‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ ھەولدان بۆ باشترکردنی گوزەرانی کرێکارانی کەرتی تایبەت و دابینکردنی شوێنی‬ ‫نیشتە جێبوون و ھاوسەنگ کردنی بڕی موچەیان بەرامبەر بەو کارەی کە ڕۆژانە ئەنجامی‬ ‫دەدەن بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ڕۆژانەیان‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ پێشنیاردەکەین بۆ الیەنی پەیوەندیدار کەوا ھەڵسێت بە کاراکردنی ھەموو ئەو‬ ‫ڕێکخراو سەندیکایانەی کە داکۆکی لە مافی کرێکاران دەکەن و دروستکردنی لێژنەی‬ ‫یاسایی بۆ ڕێگرتن لە ھەر شێوازێکی ناڕەواو نامرۆیانە کە دەرھەق بە کرێکاران ئەنجام‬ ‫دەدرێت لە نێو کارگەکاندا‪.‬‬ ‫‪٦‬ـ ھەوڵدان بۆ ڕەچاو کردنی ئاستی شارەزایی کرێکاران و ھەلی کارکردن بە گوێرەی‬ ‫شارەزاییان لە نێو کارگەکاندا‪..‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪208‬‬

‫‪16‬‬

‫‪٧‬ـ ھەوڵدان بۆ دیاری کردنی پشووی مانگانەی کرێکارەکان لە نێو کەرتە تایبەتەکاندا‪،‬‬ ‫ھەروەھا دیاری کردنی پشوو لەکاتی بۆنە نەتەوەیی و ئاینییەکان‪،‬ھەروەھا ھەژمار کردنی‬ ‫ئەو پشووانە بۆ کرێکاران‪،‬چونکە نەبونی ئەم پشووانە کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر‬ ‫الیەنی دەروونی و جەستەیی و کۆمەاڵیەتی کرێکار ھەیە‪..‬‬ ‫‪٨‬ـ کارا کردنی خولی ڕاھێنانی زیاتر بە مەبەستی باشتر کردنی ئاستی شارەزایی‬ ‫کرێکاران‪،‬ھەروەھا ڕێخستنی گەشتی تایبەت بۆیان‪.‬‬

‫لیستی سەرچاوەکان‬

‫‪ -١‬یاسای کاری سەندیکای کرێکاران‪ ،‬ژ‪ ،٧١.‬و‪.‬ئیبراھیم علی موراد‪ ،‬چاپخانەی ڕۆشنبیری‪،‬چاپی یەکەم‪،‬سالی‪،٢٠١٠‬ماددەی‪.٤١‬‬ ‫‪ -٢‬حسین بەشیریە‪ ،‬کۆمەڵناسی سیاسی‪،‬و‪.‬ناسر ئیباھیم زادە‪ ،‬چاپخانەی موکریان‪ ،‬چاپی یەکەم ھەولێر‪.٢٠٠٩،‬‬ ‫‪ -٣‬د‪.‬ئیحسان محمد حسن‪ ،‬کۆمەڵناسی ئابووری‪ ،‬و‪.‬فەیسەل علی‪ ،‬چاپخانەی پەنجەرە_تاران‪ ،‬چاپی یەکەم‪،‬ساڵی ‪.٢٠١٥‬‬ ‫‪ -٤‬ڤ‪.‬پۆستێنیک و یاخۆن_ڤ پۆستێنیک سیزگین‪ ،‬فەلسەفەی مارکسیزم‪ ،‬و‪.‬جەاڵل دەاڵغ‪ ،‬چاپخانەی جەمال‬ ‫عیرفان‪،‬سلێمانی‪ ،‬چاپی سێیەم‪ ،‬ساڵی ‪.٢٠٠٧‬‬ ‫‪-٥‬مەجزووب‪ ،‬تەاڵل‪ ،‬ڕێبازی لێکۆڵینەوەو ئامادەکردنی لێکۆڵینەوەیەکی تیۆری وپڕاکتیکی‪ ،‬و‪:‬مەریوان عەبدول‪ ،‬چاپی‬ ‫یەکەم‪ ٢٠٠٧‬دەزگای توێژینەوەو باڵوکردنەوەی موکریانی‪.‬‬ ‫‪ -٦‬منوچھرموحسنی‪،‬دەروازەکانی کۆمەڵناسی‪،‬و‪:‬ڕێبوارسیوەیلی وئەوانی تر‪،‬چاپی سێیەم‪،‬چاپخانەی دەزگای ئاراس‪،‬‬ ‫ھەولێر‪.٢٠٠٧،‬‬ ‫‪-٧‬یاسای کاری سەندیکای کرێکاران‪ ،‬و‪.‬ئیبراھیم علی موراد‪،‬چاپخانەی ڕۆشنبیری‪،‬چاپی یەکەم‪،‬ساڵی‪٢٠١٠‬‬ ‫‪ -٨‬د‪ .‬سوعاد نائف برنوتی‪ ،‬کار تایبەتمەندی وەزیفە کارگێریەکان‪ ،‬و‪.‬کۆسرەت محمد‪ ،‬چاپی یەکەم‪ ،‬چاپخانەی نارین‪،‬‬ ‫ساڵ ‪.٢٠١٤‬‬ ‫‪ -٩‬بیری نوی‪ ،‬گۆڤارێکی(فکری سیاسی) وەرزییە‪ ،‬ناوەندی ڕۆشنبیری بیری نوێی حیزبی شیوعی کوردستان دەری‬ ‫دەکات‪ ،‬ژ‪،٣٥‬چاپخانەی وەزارەتی کشتوکاڵ‪ ،‬ھەولێر‪ ،‬ساڵی‪.‬‬ ‫‪ -١٠‬یاسای کاری سەندیکای کرێکاران‪ ،‬و‪.‬ئیبراھیم علی موراد‪ ،‬ژ‪٧١.‬ساڵی ‪،١٩٨٧‬چاپخانەی ڕۆشنبیری‪ ،‬چای یەکەم‪،‬ساڵی‬ ‫‪.٢٠١٠‬‬ ‫‪ -١١‬ملماڵنیی تێکەیشتن‪ ،‬ئازاد حەسیب قەرەداغی‪ ،‬چاپخانەی ھەواڵ‪ ،‬چای یەکەم‪ ،‬سلیمانی‪،‬سالی‪.٢٠٠٣‬‬ ‫‪ -١٢‬د‪.‬کەمال مەزھەر‪ ،‬دروست بوون و سەرەتای بزوتنەوەی چینی کرێکارانی عێراق‪ ،‬و‪.‬د‪.‬فوئاد مجید میسری‪،‬‬ ‫چاپخانەی(دار الشۆن الپقافیە العامە)‪.١٩٨٦ ،‬‬ ‫‪ -١٣‬لویس کۆزەر_ستڤ سیدمەن‪ ،‬سۆسیۆلۆژیای کارل مارکس‪ ،‬و‪.‬حەمە قادر‪ ،‬چاپی یەکەم‪،‬چاپخانەی سەردەم‬ ‫سلێمانی‪،‬ساڵی‪.٢٠١٥‬‬ ‫‪ -١٤‬تێری ئیگلیتۆن‪،‬بۆچی مارکس لەسەر ھەق بوو‪ ،‬و‪.‬پێشرەو محمد‪ ،‬چاپخانەی دڵیر‪ ،‬چاپی یەکەم سڵێمانی‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪.٢٠١٥‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪209‬‬

‫‪ -١٥‬مەنوچھر موحسنی‪ ،‬دەروازەکانی کۆمەڵناسی‪ ،‬و‪ .‬ڕێبوار سیوەیلی و ئەوانی دی‪ ،‬چاپخانەی موکریان‪ ،‬چاپی‬ ‫یەکەم‪،‬ساڵی‪.٢٠٠٢‬‬ ‫سەرچاوە عەرەبیەکان‬ ‫‪ -١٦‬احسان محمد الحسن‪ ،‬و‪ :‬د‪.‬عبدالمنعم الحسنی‪ ،‬گرق بحپااڵجتماعی‪ ،‬دار اکتب للطباعە والنشر‪ ،‬جامعە المصل‪،‬‬ ‫‪ ،١٩٨٢‬ێ‪١٧ .١٥٦،١٥٧‬‬ ‫ ناھدەعبدالکریم‪،‬مقدمەفی تێمیم البحوث االجتماعی‪،‬دارالمعارف‪١٩٨١،‬‬‫نامەی ماستەر ودکتۆرا‬ ‫‪ -١٨‬توێژینەوەیەک بەناونیشانی (گۆڕانی بوونیادی کۆمەاڵیەتی لەشاری کۆیە)کە لەالیەن (ئااڵن ساڵح سەعدی)‬ ‫ئەنجام دراوە‪ ،‬توێژینەوەیەکی ئەنترۆپۆلۆژی و کۆمەاڵیەتی و مەیدانییە لەشاری کۆیە‪ ،‬لەساڵی (‪ )٢٠١٤‬وەک بەشێک‬ ‫لەپێداویستییەکانی پلەی ماستەر لە کۆمەڵنتسید‪ ،‬پێشکەشی ئەنجومەنی کۆلێژی ئەدەبیاتی زانکۆی سەاڵحەددین لە‬ ‫ھەولێر کراوە‪.‬‬ ‫‪ -١٩‬توێژینەوەی (فەرید سادقیان و حوسێن باقریان و عەلی مونتەزەری) کە لەساڵی (‪ )٢٠١٠‬نوسراوە‪ ،‬توێژینەوەیەکە‬ ‫بەناونیشانی (شێوازی ژیانی کرێکارنی کانزاخەڵوزییە بەردییەکان) لە واڵتی ئێران‪.‬‬ ‫‪-٢٠‬ئەم توێژینەوەی دیراسەیەکی وەسفییە لەساڵی (‪ )٢٠٠٧‬ئەنجام دراوە‪ ،‬کە تیایدا کرێکارنی ئەو کارگەیە لە سێ‬ ‫تونێلی گەورە لە واڵتی ئێران ئەنجام دراوە‬ ‫‪-٢١‬توێژینەوەی(دلیلە عبادی) بە ناونیشانی ( ااڵ نزاعات الجماعیە فی العمل بین الحق و المارسە _دراسە میدانیە‬ ‫بمۆسسە سونلغاز‪،‬عنابە‪.)٢٠٠٤،‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪210‬‬

‫‪16‬‬

‫ئاوڕێکی جوانیناسانە لە‬ ‫«خەوەبەردینە»ی سوارە ئیلخانیزادە‬ ‫عه‌بدولخالق یه‌عقوبی‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪211‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪212‬‬

‫‪16‬‬

‫‪ ٣٧‬ساڵە لە مەرگی کاک سوار تێدەپەڕێ‪ ،‬کاک سوارێ کە تەنها ‪ ٣٨‬ساڵ ژیا و لەو‬ ‫دەرفەتە کورت و دەرەتانە کەمەیدا بۆ ژیان بەرهەمێکی وەکوو «خەوەبەردینە»ی‬ ‫پێشکەشی ئەدەبیاتی کوردی کرد‪ .‬لە راستیدا من نامەوێ لێرەوە بچمەوە سەر ئەو هەستە‬ ‫گشتییەی کە ئێمە هەمانە بە نیسبەت ئەدەبییاتی خۆمان‪ ،‬بەو مانایەی کە زۆر جار‬ ‫هێندێک لە دەقەکانمان زۆر لەوەی زیاتر هەن دەنرخێنین یان بێ لێکدانەوەی رەخنەکارانە‬ ‫دەیاننرخێنین‪ .‬لەم کۆڕەدا خوێندنەوەی من بۆ «خەوە بەردینە» خوێندنەوەیەکی‬ ‫رەخنەکارانەیە و هەوڵ دەدەم له رێگای کۆمەڵێک باسوخواسی تیۆریکەوە سەر بە‬ ‫جیهانی «خەوەبەردینە»دا بکەم‪ ،‬بەاڵم راشاکاوانە ئەوەش دەڵێم کە «خەوە بەردینە»‬ ‫یەکێک لە شاکارە گەورەکانی ئەدەبیاتی دنیایە و شایانی خۆیەتی زۆر زیاتر باسی لێ‬ ‫بکرێت و ئاوڕی لێ بدرێتەوە‪.‬‬ ‫ ئەوەی راستی بێت‪ ،‬بابەتی هونەر و لە چوارچێوەی هونەردا باسی ئەدەبیات‪،‬‬ ‫باسی ئەو گەنجینە کۆتاییهەڵنەگرەی واقعیەتە کە هونەرمەند و نووسەر کاری تێدا‬ ‫دەکات‪ ،‬بەاڵم دواجار ئەوەی لەو واقیعە بەرهەم دێت مەودای بەرفراوانی مانا و جیهانی‬ ‫بەرینی جوانییە‪ .‬لەم باسەی ئەمڕۆماندا من ناوەندی سەرنجم باس کردن لە جوانیی‬ ‫«خەوەبەردینە»یە‪ .‬سەرەتا باس لەوە دەکەم کە سەرچاوەکانی جوانیی خەوەبەردینە‬ ‫چین‪ ،‬هەم لە ئاستی مێژوویی‪ ،‬هەم لە باری پێوەندیی نێوان شیعری و دواجار خودی‬ ‫شیعرەکە لە ئاستی دەقیدا هەڵدەسەنگێنم و لە ئاخێزگەکانی چێژ و جوانیی ئەو دەقە‬ ‫دەدوێم‪.‬‬ ‫ من پێم وایە تا ئێستاش مەترسییەکی گەورە کە لە سەر ئەدەبیات بووە‬ ‫و لە هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەی بەرهەمە ئەدەبییەکاندا خوویا بووە ئەوەیە کە‬ ‫بەردەوام هەوڵ دراوە پەیوەندییەکی راستەوخۆ لە نێوان ئایدیالۆژی و داهێنانی ئەدەبیدا‬ ‫بدۆزرێتەوە‪ .‬بە تایبەت لە گۆڕەپانی ئەدەبی کوردیدا ئەو چتە زۆر بەرجەستەتر دیارە‪،‬‬ ‫چونکە ئەدەبیاتی ئێمە بەردەوام لە ژێر تەئسیری ئەو بارودۆخە تراژیکە سیاسییەدا‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪213‬‬

‫بووە کە میللەتەکەمان تێیدا کۆڵەوارانە ژیاوە‪ .‬ئەگەر دوور نەڕۆین‪ ،‬هەر ئەم شیعری‬ ‫«خەوە بەردینە»یە ئەوەندەی تا ئێستا قسەی لە سەر کراوە‪ ،‬ئەوەی راستی بێت‪،‬‬ ‫زیاتر بە دیدێکی ئایدیالۆژیک باسی لێ کراوە و خوێندراوەتەوە‪ .‬ئەگەر رێم پی بدەن‬ ‫و خوازەیەکی جوانی «جورج لوکاچ» بە قەرز وەربگرم‪ ،‬لە راستیدا‪« ،‬خەوە بەردینە»‬ ‫شەرابێک بووە کە هێندە ئاوی ئایدیالۆژییان تێکەڵ کردووە‪ ،‬ئەو شەرابە تراو بووە و‬ ‫تامی ئەسڵەکەی نادات‪ .‬زۆر جار جوانییەکانی «خەوە بەردینە»‪ ،‬وەکو دەقێکی‬ ‫داهێنەرانەی ئەدەبی‪ ،‬بووە بە قوربانی کۆمەڵێک خوێندنەوەی ئایدیالۆژیک و دواجار‬ ‫هەڵەی میتۆدیکیشی لێ کەوتووەتەوە‪ .‬بۆیە باس کردن لە بەرهەمێکی ئەدەبیی وەکو‬ ‫«خەوە بەردینە» وەک مانیفێستێکی ئایدیالۆژیک یان تەنانەت خواست و ویستی‬ ‫هێزێکی ئایدیالۆژیک‪ ،‬بە بڕوای من یەکەم شت کە زەرەرمەند دەبێت خودی دەقی‬ ‫«خەوە بەردینە» بووە‪ .‬وەک «ئانتینیو گرامشی» دەڵێ‪ ،‬ئەو ئەسڵە کە تەنها دەبێ‬ ‫لە تایبەتمەندیی هونەریی بەرهەمێکی ئەدەبی بکۆڵدرێتەوە‪ ،‬خۆی به هیچ کلۆجێک‬ ‫رەتکەرەوەی ئەو خاڵه نییه که بێین لەوە بتۆژینەوە و بزانین چ هەست و تێڕوانینێک‪،‬‬ ‫چ بیر و ئەندێشە و فەلسەفەیەک له بابەت ژیان له خودی بەرهەمەکەوە به دەست دێت‪.‬‬ ‫واتە‪ ،‬باس کردن لە «خەوە بەردینە»‪ ،‬دۆزینەوەی فەلسەفەی دەقی «خەوە بەردینه»‪،‬‬ ‫خۆی بەشێکه له ئەرکی رەخنهی ئەدەبی‪ .‬بەاڵم ئەو شتەی کە رەت کراوەتەوە و‬ ‫ئەو شتەی که له رەخنەی ئەدەبیدا نەگونجاوە ئەوەیە کە بێین بڵێین بەرهەمێک لە‬ ‫سۆنگەی ناوەرۆکی ئەخالقی یا ناوەرۆکە سیاسییەکەیەوە جوان بێت یان جوان نەبێت‪،‬‬ ‫نه له سۆنگەی ئەو فوڕم و پێکهاتە و ئەو جیهانە مانادارەی که لە نێو فۆرمەکەیشدا‬ ‫روواوەتەوە‪ .‬من لێرەدا دەخوازم باس له فوڕم و پێکهاتەی خەوە بەردینه بکەم‪ ،‬بەاڵم له‬ ‫هەمان کاتدا لەو جیهانەش بکۆڵمەوە کە «خەوەبەردینه» وەکو مەعنا‪ ،‬وەکو فەلسەفە‪،‬‬ ‫و تەنانەت وەکو بیرکردنەوەیەکی ئایدیالۆژیکیش‪ ،‬چونکه هەموو دەقێک بیرکردنەوەی‬ ‫ئایدیالۆژیکی خۆشی ههیە‪ .‬کە واتە‪ ،‬باسی من ئەمڕۆ ئەوەیه که بزانم فۆڕمی دەقێکی‬ ‫وەکو «خەوەبەردینه» کە دەقێکه زیاتر له حاڵەتی سیمبۆلیزمی کۆمەاڵیەتیدا خۆی‬ ‫دەدۆزێتەوە‪،‬چ پێکهاتەیەکی هەیە؟‬ ‫ وەختی خۆی «ئێزراپاوند» دەیگوت پرسیاری رەخنهکارانه لە سەر شیعر‬ ‫ئەوەیه‪« :‬ئەرێ ئەو شیعرە بایی ئەوە دەبێ بخوێنرێتەوە؟» لە راستیدا‪« ،‬خەوە‬ ‫بەردینه» شیعرێکه که هەڵگری زۆر جۆر خوێندنەوەیە و ئەگەر بمهەوێ باس له پێکهاتەی‬ ‫خودی «خەوە بەردینه» بکەم ناچارم بگەڕێمەوە نێو ئەو بارودۆخە مێژووییەی کە خەوە‬ ‫بەردینه تێیدا سەری هەڵداوە وئاسۆی تێڕوانینێک لە مەوقیعیەتی «خەوە بەردینه» وێنا‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪214‬‬

‫‪16‬‬

‫بکەین و دواتر بچینه نێو خودی دەقەکەوە‪.‬‬ ‫ وەک دەزانن لە مێژووی شیعری کوردیدا تا ئێستا چوار فۆرم تاقی کراوەتەوە‪:‬‬ ‫یەکەم فۆرم‪ :‬فۆرمی شیعری وتاری یا بەیتی (ئەدەبی بەیت)‬ ‫دووهەم فۆرم‪ :‬فۆرمی شیعری هیجایی یا بڕگەیی (بۆ نموونه‪ ،‬ئەو قوتابخانەیەی که‬ ‫مەولەوی تاوەگۆزی شیعری تێدا نووسیوە)‬ ‫سێهەم فۆرم‪ :‬فۆرمی شیعری عەرووزی بووە(کە وەک دەزانن لە «مەالی جزیری»ەوە‬ ‫دەست پێ دەکات و دێتە سەر «خانی» و دواتر «قوتابخانەی بابان» و «قوتابخانەی‬ ‫مۆکریان» دەگرێتەوە‪).‬‬ ‫فۆرمی چوارەم‪ :‬ئەو فۆرمه بووە که کەسێکی وەکو «گۆران»‪ ،‬لە باشووری کوردستان‪،‬‬ ‫و «سوارە ئیلخانی زاده» له کوردستانی رۆژهەاڵت کاری لە سەر کردووە و بە شیعرەی‬ ‫نوێ بە ناوبانگه‪.‬‬ ‫ ئەوەی راستی بێت‪ ،‬تەئسیری «خەوە بەردینه» لە سەر ئێمه دەمانباتەوە‬ ‫سەر ئەوەی که لەوە بکۆڵینەوە «خەوە بەردینه» ئەزموونی خۆی له کام ئاخێزگەی‬ ‫جوانییەوە وەرگرتووە؟! پێش ئەزموونی «خەوە بەردینه»‪ ،‬سوارە ئیلخانیزاده ئەزموونی‬ ‫گۆرانی لە بەر دەست بووە و هەروەها ئەزموونی شاعیرانی کالسیکی نوێی وەکو «هێمن»‬ ‫و «هەژار»ی لە بەر دەست بووە‪ .‬لە هەمان کاتیشدا‪ ،‬بە حوکمی ئەوەی سوارە لە نێو‬ ‫فەزای رۆشنبیریی فارسیشدا چاوی پشکوتووە‪ ،‬ئەزموونی نیما و شاعیرانی دوای نیماشی‬ ‫لە بەر دەست بووە‪.‬‬ ‫ رەخنەکاری بەڕێز‪ ،‬کاک «رەهبەر مەحموودزاده»‪ ،‬لە وتارێکی کورتیدا باسی ئەوە‬ ‫دەکات که له نێوان ئەو چەند ئەزموونەدا‪ ،‬سوارە لە ژێر تەئسیری ئەزموونی نیمادا بووە‬ ‫و پێی وایه که ئەوەی له شیعری «خەوە بەردینه» و شیعرەکانی دیکەی سوارەدا کراوە‪،‬‬ ‫جۆرێک تەئسیر وەرگرتن و تەعامولی فۆرمی بووە لە نێوان شیعری سوارە و شیعری‬ ‫نوێی فارسی‪ ،‬که نیما پێشەنگایەتی کردووە‪ .‬کاک رەهبەر تەنانەت نموونه دێنێتەوە و‬ ‫دەڵێ‪ ،‬ئەو حاڵەتی گوفتاری و وتارییهی که لە شیعری سوارەدا هەیە تا رادەیەکی زۆر‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‪ ،‬لە شیعری «فرووغ فەرۆخزاد» وەری گرتووە‪ ،‬یا تەنانەت نموونه دێنێتەوە‬ ‫دەڵێ لە شیعری «سۆهراب سپێهری» وەری گرتووە‪ .‬دیاره من لەگەڵ ئەوەدا هەم که‬ ‫«سواره» زۆر زیرەکانه ئاگای لە ئەزموونی گۆران بووە‪ ،‬ئاگای له ئەزموونی شیعری‬ ‫فارسیش بووە‪ ،‬بەاڵم بەراستی ئەو کارەی «سواره» کە لە پانتایی شیعری کوردیدا‬ ‫کردی بە هیچ شێوەیەک لە باری ساختاری و پێکهاتەییەوە نزیکایەتییەکی ئەوتۆ یا‬ ‫تەئسیر وەرگرتنێکی راستەوخۆی لە گەڵ شیعری نوێی فارسیدا نەبووە‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪215‬‬

‫ بیرۆکەی من ئەوەیە که ئەزموونی سوارە بە گشتی و شیعری «خەوە‬ ‫بەردینه» بە تایبەتی‪ ،‬که من پێم وایه سەرچڵی شیعرەکانی کاک سواره یه‪ ،‬ئەزموونێکه‬ ‫له «شیعری بەیتی» یان لە ‹›شیعری وتاری››ی کوردیدا ریشەی داکوتاوە‪ .‬بە وتەیەکی‬ ‫دیکه‪ ،‬فۆرم و پێکهاته له «خەوە بەردینه»دا جۆرێک دۆناودۆن کردن یان گۆڕانکاری‬ ‫بە سەرداهێنانی شیعری «وتاری» و «بەیتی» بووە‪ .‬واتە‪ ،‬به پێچەوانەی ئەزموونی‬ ‫نیما که تێیدا نیما له شیعری کالسیکی فارسی دابڕا و بناغەی شیعری نوێی فارسی‬ ‫دامەزراند‪ ،‬سوارە لە شیعری نوێی کوردی و لە «خەوە بەردینه»دا گەڕاوە بۆ میراتێک‬ ‫که له مێژووی شیعری کوردیدا و له مێژووی ئەدەبی کوردیدا هەبووە و ئەویش «شیعری‬ ‫وتاری یان بەیتی» بووه‪ .‬کە واتە‪ ،‬سوارە‪ ،‬بەو مانایەی کە نیما کردی‪ ،‬گۆڕانکاری له‬ ‫شیعری کالسیکدا دروست نەکرد‪ ،‬و تەنانەت ئەگەر سەرنجتان دابێت له وتارەکانی خۆیدا‬ ‫دژایەتی لە گەڵ شیعری عەرووز دەکات و پێی وایه شیعری عەرووز لە گەڵ سروشت و لە‬ ‫گەڵ پێکهاتەی کۆمەڵگای کوردی و مرۆڤی کورد و چێشکەی ئەدەبیی ئێنسانی کورددا‬ ‫زۆر جیاواز و تەنانەت دژوازە‪ .‬بۆیه ئەو شتەی ئەو لە «خەوە بەردینه»دا کردی‪ ،‬بە‬ ‫بۆچوونی من‪ ،‬جۆرێک گەڕانەوەیە بۆ سەر ئەدەبی بەیتی یان ئەدەبی وتاری‪ .‬سوارە‬ ‫ویستی جارێکی دیکه و لە قاڵبێکی مۆدێڕندا و بە فۆرمێکی مۆدێڕنەوە میراتێک لە‬ ‫ئەدەبی کوردی ببوژێنێتەوە‪.‬‬ ‫ کەواتە سەرنجی خۆم من بەم شێوەیە چڕ دەکەمەوە‪ :‬شیعری عەرووزی کوردی‬ ‫زمانی شیعریی لە حاڵەتی زارەکی بەیتەوە گواستەوە بۆ حاڵەتی نووسراو‪ .‬هەڵبەت‬ ‫شیعری عەرووزی کوردی لەگەڵ بەیت کارلێک و دانوستانیشی بووە‪ .‬بۆ نموونه‪« ،‬مەم‬ ‫و زین»ی خانی کە لە قاڵبی عەرووزدا نووسراوە خۆی لە بەیتێکی کوردیەوە وەرگیراوە‪.‬‬ ‫بەاڵم‪ ،‬من بە پێچەوانەی سوارە‪ ،‬پێم وایه شیعری عەرووزی کوردی وا نەبووە که شتێک‬ ‫بێت دژ به رۆحی کۆمەڵگای کوردی‪ .‬من پێم وایه شیعری عەرووزی کوردی پێداویستی‬ ‫جۆرێک لە بارودۆخی تایبەتی کۆمەاڵیەتی بووە کە سەرەتای سەرهەڵدانی چەشنێک لە‬ ‫نوخبەی کوردی بووە‪ ،‬کە ئەو نۆخبە کوردیه دیاره زۆرتر پیاوانی ئایینپەروەر بوون‪.‬‬ ‫سوارە‪ ،‬پێم وایه‪ ،‬لە دیدێکی نیمچە مارکسیستییەوە باس لە شیعری عەرووزی کوردی‬ ‫دەکات و لە سەر ئەو باوەڕەیە کە شیعری عەرووزی کوردی لە راستیدا نوێنەرایەتی‬ ‫چینێکی بااڵدەستی کۆمەڵگای کوردی کردووە‪ ،‬ئەوانەی کە لە دیوان و دەرباری میرنشینه‬ ‫کوردییهکان دادەنیشتن‪ .‬بەاڵم من پێم وایه ئەو نوخبە کوردییەی کە لە واقیعدا لە نێو‬ ‫دنیای شیعری کالسیکی فارسی و عەرەبی و تورکیدا چاویان پشکووت وەک «نالی» و‬ ‫«مەحوی» و «سالم» جۆرێک لە پێداویستیی کۆمەاڵیهتی پاڵی پێوە نان بۆ ئەوەی که‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪216‬‬

‫‪16‬‬

‫بەرهەمهێنی شیعری عەرووز بوون‪ .‬‬ ‫ من پێم وایه شیعری عەرووزی کوردی ئەو حاڵەتەی نییه که کاک سوارە‬ ‫باسی کردووە‪ ،‬بەاڵم هەرچی بێت کاک سوار ئەو دیدەی خۆی دەردەبڕێ و لە سەر‬ ‫ئەساسی ئەو دیدەش پێم وایه دنیای فۆرم و پێکهاتەی «خەوە بەردینه» دادەڕێژێ‪،‬‬ ‫واتە ئەدەبیتێک کە النیکەم مانا و مەبەستەکانی بۆ جەماوەر بن‪ ،‬نەک تەنیا بۆ‬ ‫نوخبە‪ .‬کاک سوار ویستوویەتی لە «خەوە بەردینه»دا بە شێوەیەکی مۆدێڕن جارێکی‬ ‫دیکه ئەدەبییات بکاتەوە به حاڵەتێکی جەماوەری یانی ئەدەبییاتی مۆدێڕن بێنێتە نێو‬ ‫جەماوەرەوە‪ .‬لە «خەوە بەردینه»دا تۆ دەبینی جۆرێ لە خۆ نزیک کردنەوە لە رۆحی‬ ‫جەماوەریی خەڵک دەبینرێ‪ ،‬هەڵبەت له فۆرمێکی مۆدێڕندا و بە ناوەڕۆکێکی بە تەواوی‬ ‫مۆدێڕنیشەوە‪.‬‬ ‫ بۆ ئەوەی باسەکەم هەمووی زۆر تیۆریک و گشتی نەبێت‪ ،‬لێرەدا بەراوردێکی‬ ‫زۆر خێرا دەکەم لە نێوان کۆپلەیەک لە «خەوە بەردینه» و پاژێک لە بەیتی «خەزێم»‬ ‫و باس لەو خااڵنه دەکەم که خاڵی هاوبەشن لە نێو دەقی «خەوە بەردینه»دا و لە نێو‬ ‫دەقی بەیتی «خەزێم»دا‪ .‬لێرەدا دەمەوێ ئەوە بسەلمێنم کە لە راستیدا هەوڵی تیۆریکی‬ ‫سوارە کە ئەوە بووە ئەدەبیاتی مۆدێڕن بگەڕێنێتەوە نێو جەماوەر‪ ،‬بیگەڕێنێتەوە نێو‬ ‫تێگەییشتنی عام‪ ،‬ئەو هەوڵە بە چ شێوەیەک دەتوانین باسی بکەین ؟ کۆپلەیەک لە‬ ‫«خەوە بەردینه» و گۆشەیەک لە «بەیتی خەزێن»تان بۆ دەخوێنمەوە و پاشان باسی‬ ‫چەند خاڵێک دەکەم‪.‬‬ ‫کۆپلەیەک لە «خەوە بەردینه»‪:‬‬ ‫بەڵێ دوورە گەرمێنی دەریا‪،‬‬ ‫بەڵێ وایه کانی هەژارن‪،‬‬ ‫ئەزانم ئەوانەی کە پاراوی ئاون بژارن‪،‬‬ ‫ئەزانم لە رێگا مەترسی گەلێک ژەنگ و ژارن‪ ،‬بەاڵم کاکه ئەو گشتە عەقڵی خەسارن‪،‬‬ ‫لە ناو ئەو هەمووە ئاوە‬ ‫هەر چاوەیەک باوی هەنگاوی خۆشە‪،‬‬ ‫بە تەنیا ئەوە شارەزای کۆسپ و کەنداڵی رێیە‪ ،‬هەوەڵ مەنزڵی زێیه ئاواتی بەرزی زرێیە‪.‬‬ ‫کۆپلەیەک لە «بەیتی خەزێم»‪:‬‬ ‫سێسەد وەستا بێ لە دریا زێ‪،‬‬ ‫شیست بێ لە مووسڵێ چل لە شیرازێ‪،‬‬ ‫کراس بدوورێ لە گوڵی پیوازێ‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪217‬‬

‫دەباڵ تەنک بێت ناسک و شلک بێت بۆ بووکە نازێ‪،‬‬ ‫گەلی برادەران با گوێ بدەینە لەو باسە‪ ،‬تەماشای ئەو کوڕه چەندە ئیخالسە‪،‬‬ ‫لە دنیای روون بوو بە غەواسە‪،‬‬ ‫لە سوێی ئەو کچە بوو کەڕ و کاسە‪،‬‬ ‫نازانم هیندییه یان نه بڵباسە؟!‬ ‫سەرنجەکان‪:‬‬ ‫یەکەم سەرنج ـــ پێکهاتەی گێڕانەوەی هەردوو دەقەکە‪ ،‬پێکهاتەیەکی وتارییه یا به‬ ‫راوێژە فارسییەکەی گوفتارییه‪ .‬بۆ نموونه‪ ،‬سەرنج بدەنە ئەو چەند دێڕە‪ « :‬بەڵێ دوورە‬ ‫گەرمێنی دەریا‪ ،‬بەڵێ وایه کانی هەژارن» ئەو جار سەرنج بدەنه‪ « :‬ئەزانم ئەوانەی کە‬ ‫پاراوی ئاون بژارن‪ ،‬ئەزانم لە رێگا مەترسی گەلێک ژەنگ و ژارن»‪ .‬دووپات کردنەوەی‬ ‫«بەڵــــــێ» و دووپات کردنەوەی «ئەزانـــــــم» جۆرێک حاڵەتی گوفتاری دەدات‬ ‫به شیعرەکە‪ ،‬یانی شیعرەکە لە حاڵەتی خیتابێکی‪ ،‬با بڵێین‪ ،‬خاوەنی ئۆتۆریته و‬ ‫دەسەاڵتدارانە دادەبەزێنێ و دۆستانەتر و سادەتری دەکات و سەرنجی بەردەنگەکە بۆ‬ ‫الی خۆی رادەکێشێ بۆ ئەوەی کە هەست بە نیزیکایەتیی زیاتر بکات لە گەڵ دەنگی‬ ‫دەقەکە‪.‬‬ ‫ هەر ئەو شته بە جۆرێک لە دەقی بەیتی ‹خەزێم»یشدا دەبینرێت‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫ئەو دەورەی کە کاری «بێ» لەم رستانەدا دەیگێڕێ‪ « :‬سێسەد وەستا بێ لە دریا‬ ‫زێ‪ ،‬شیست بێ لە مووسڵێ» کە تێیدا لێرەدا دەبینی فاعیلەکە (بکەرەکە) خۆی کۆیه‪،‬‬ ‫بەاڵم کارەکە تاکە‪ .‬ئەوە دەبێته هۆی ئەوە کە ئەو دەقانه لە حاڵەتی گوفتاری (ئاخافتن‬ ‫ئامێز) نزیک ببنەوە و جۆرێک حاڵەتی هاودڵیی گوفتاری نێوان دوو کەسی تێدا بێت‬ ‫و لە راستیدا ئەوە یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی دەقی بەیته کە پێم وایه لە «خەوە‬ ‫بەردینه»شدا دووپات بووەتەوە‪.‬‬ ‫سەرنجی دووهەم ـــ کەڵک وەرگرتن لە شێوازی خیتابی (رووەو بەردەنگ)‪ « .‬بەاڵم‬ ‫کاکه ئەو گشتە عەقڵی خەسارن» لە دەقێکی مۆدێڕندا لە کتوپڕ وەگێڕ وە دەنگ دێت‬ ‫و روو دەکاتە بەردەنگەکەی و بە شێوەیەکی زۆر سەمیمی و راستۆکانە پێی دەڵی‪،‬‬ ‫« بەاڵم کاکه ئەو گشتە عەقڵی خەسارن»‪ .‬هەمان تەکنیک له بەیتدا زۆر باوە و زۆر‬ ‫دەبینرێ‪ ،‬وەکو « گەلی برادەران با گوێ بدەینە لەو باسە»‪.‬‬ ‫ ئەم جار چاو لە مۆدێلی سەروا بکەن‪ ،‬کە لەم دوو جۆر ئەزموونە جیاوازەدا زۆر‬ ‫لە یەک نزیکه‪ .‬لە شیعری کاک سواردا « هەژارن‪ ،‬بژارن‪ ،‬ژەنگ و ژارن» کە کەمێکیش‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪218‬‬

‫‪16‬‬

‫بە شێوەی زنجیرئاسا و بەرودوا هاتوونەتەوە‪ .‬لە هەمان حاڵدا‪ ،‬لە بەیتی «خەزێم»یش‬ ‫ئەو زنجیرئاسا بوونە دەبینرێ‪« :‬دریازێ‪ ،‬شیرازێ‪ ،‬پیوازێ‪ ،‬نازێ»‪ .‬لە راستیدا‪ ،‬کاک‬ ‫سوار زۆر گرینگی داوە به سەروا لە شیعری مۆدێڕنی خۆیدا و ئەو گرینگییه به الی‬ ‫منەوە سەرنج راکێشە‪ ،‬چونکە لە شیعری مۆدێڕندا‪ ،‬شاعیر تەنها لە جێگایەک سەروای‬ ‫بۆ گرینگە کە هەست بکات سەروا دەتوانێ بەشێک بێت لە شیعرەکە‪ ،‬بەشێکی زیندە‬ ‫و ئۆرگانیک‪ ،‬کە دەورێکی کارای دەبێت لە پێکهاتەی جوانی ناسانەی دەقەکەیدا و‬ ‫تەنیا ئامێرێکی رووت نەبێت بۆ رازاندنەوەی جامخانەی فۆرمی شیعرەکەی‪ .‬بەاڵم‬ ‫لێرەدا‪ ،‬دەبینین کاک سوار بە جۆرێک بەڕێوەبەرایەتیی سەروای کردووە‪ ،‬سەروای وەکو‬ ‫سەنعەتێک‪ ،‬وەکو جوانکارییەکی زۆر موهەندیسی کراو هێناوەتە نێو شیعرەکەیەوە‪.‬‬ ‫کورت و کورمانجی‪« ،‬خەوە بەردینه» ئاکامی هەڵگەڕانەوە لە شیعری کالسیکی کوردی‬ ‫و خوڵقاندنی فۆرمێکی سەرلەبەر نوێی شیعری نییه‪ ،‬بەڵکو ئەنجام و دەستکەوتی‬ ‫گەڕانەوەیە بەرەو شیعری وتاری یان شیعری بەیتی‪ ،‬کە لە دوو توێی بەیتی کوردیدا‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬و لە بنەڕەتدا تێکەڵ کردنی ئەو قاڵب و فۆڕمەیە به ناوەڕۆکێکی زۆر‬ ‫سەردەمیانە و مۆدێڕن‪ .‬چونکە ئەگەر ئێوە‪ ،‬بۆ نموونه‪ ،‬سەرنجی ئەو ناوەڕۆک و‬ ‫بیرۆکەیە بدەن کە لە «خەوە بەردینه»دا هەیە‪ ،‬واتە حەرەکەتی نەتەوە یان میللەتی‬ ‫خەوتووی کورد یان‪ ،‬بە تەعبیرێکی زۆر گشتیتر‪ ،‬سەرلەبەری کۆمەڵگەی ئینسانی بەرەو‬ ‫زەریای ئازادی و رزگاری‪ ،‬دەبینن زۆر زۆر جیاوازە لە تەواوی ئەو ناوەڕۆک و بیرۆکانەی‬ ‫کە لە شیعری بەیتیدا هەیە‪ ،‬کە پتر بە دەوری واقیع و کێشەکانی سەردەمی ئاژەڵداری‬ ‫و کشتوکاڵیی خەڵکی کورددا دەخولێتەوە‪ .‬لە راستیدا‪ ،‬کاک سوار پێداویستیی سەردەم‬ ‫و به تایبەت نیازی ئەم سەردەمەی کۆمەڵگای کوردیی لە «خەوە بەردینه»دا لە قاڵبی‬ ‫ئەو ناوەڕۆک و مانایانەی کە باسی دەکا جێ کردووتەوە‪.‬‬ ‫ نموونەی دووهەم کۆپلەیەک لە شیعری «خەوە بەردینه» و کۆپلەیەک لە‬ ‫شیعری «میهر و وەفا» یە‪ .‬ئەم نموونەیەش زۆر بە کورتی و زۆر بە وردی و خێرایی‬ ‫باس دەکەم و دواتر دەچمە سەر لێکدانەوەیەکی خودی «خەوە بەردینه» به گشتی‪.‬‬ ‫کۆپلەیەک لە بەیتی «میهر و وەفا»‪:‬‬ ‫دەرکی ماڵی باوان بە گوڵ و هەاڵڵە و سێوەڕە‪ ،‬شەرت و نەزری من چل مەڕە‪،‬‬ ‫چومکی ئەو کارە بە کەیفی من وەرگەڕا‪،‬‬ ‫لە سەر سینگی ئەو کیژەی خڕ کردووە جووتێ لیمۆی تەڕە‪،‬‬ ‫کە بێت و بزانن میر و بەگلەران لەسەر ئەو لیمۆیەی شەڕە‪.‬‬ ‫کۆپلەیەکی «خەوە بەردینه»‪:‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪219‬‬

‫کچی نوور قەتیسی دەستی دێوی کێوە‪،‬‬ ‫لە ئەنگووستە چاوی دڵی خێوی کێوا‬ ‫بەرەو دەر‪ ،‬بەرەو شاری دەریا بەڕێوە‪،‬‬ ‫گەرووی وشک و چاوی سپی چاوەکانی‬ ‫دەرووی روونی ئاوە‪،‬‬ ‫بە فانۆسی ئەستێرە بەر چاوی روونه‪،‬‬ ‫لە بەر پێی حەریری کەوەی سێوەڕه‬ ‫به پۆی مانگەشەو چندراوە‪.‬‬ ‫ئەو نەحو و سینتاکسی زمانه کە لە رستە شیعرییەکانی دەقی «میهر و وفا»دا‬ ‫هەیە زۆر سادەیە‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا دێڕە شیعرییەکانی «خەوە بەردینه» لە باری‬ ‫پێکهاتەییەوە پڕ پێچ و پەنا و لە باری ماناییەوە نوێن‪ .‬بۆ نموونه‪ ،‬سەرنج بدەنە ئەو‬ ‫شوبهاندنانەی کە لە «خەوە بەردینه»دا هەیە؛ «دێوی چێو‪ ،‬شاری دەریا‪ ،‬فانوسی‬ ‫ئەستێرە» یان خوازەی «کچی نوور» کە خوازەیەکە بۆ ئاو‪ ،‬یا سەرنج بدەنە ئەو‬ ‫شێوازی بە کارهێنانەی وشەی سێوەڕە‪ .‬لە بەیتی «مێهر و وەفا»دا وشەی سێوەڕه زۆر‬ ‫بە سادەیی گوڵێکه لە پەنا گوڵ و هەاڵڵە و سێوەڕە‪ ،‬سێوەڕە گوڵ و هەاڵڵەیە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫شیعری کاک سواردا سێوەڕە لە نێو کۆمپلێکسێکی مەعناییدا شاردراوەتەوە و وای لێ‬ ‫کردووە کە زۆر قابیلی تەئویل بێت‪:‬‬ ‫لە بەر پێی حەریری کەوەی سێوەڕه به پۆی مانگەشەو چندراوە‪.‬‬ ‫نامهەوێ باس لە مەعناکەی بکەم بەاڵم سەرنجتان رادەکێشم بۆ ئەوەی کە رستەكه‬ ‫وەکوو نەحو سادەیە‪ .‬ئەوە تەعبیرەکانه که شیعری خەوەبەردینەی مۆدێڕن کردووە‪ .‬ئەو‬ ‫کارەی کە کاک سوار کردوویەتی لە راستیدا من پێم وایه کارێکی زۆر تازه بوو و پێش‬ ‫کاک سوار نەکرابوو و تەنانەت «گۆران»ی شاعیريش کە وەک ناوبانگی دەرکردووە لە‬ ‫راستیدا دەستپێکەری بزووتنەوەی شیعری نوێ لە کوردیدا بووە‪ ،‬نەیکردووە؛ بۆچی؟!‬ ‫چونکە «گۆران» لە باشترین شیعرەکانیشیدا لە ژێر تەئسیر و ئەفسوونی شیعری‬ ‫کالسیک نەهاتووەتە دەرێ‪ .‬ئێوە بۆ نموونە بڕواننە شیعری «سکااڵ»‪ ،‬بڕواننە شیعری‬ ‫«جیلوەی شانۆ»‪:‬‬ ‫لە جەرگی پەردەوە تک تک دڵۆپێ عوود ئەڕژا‪،‬‬ ‫بە نووکی تەئسیری طەرەب ئەهاتە خرۆش‬ ‫تاليعی سروور ئەپژا‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪220‬‬

‫‪16‬‬

‫بە ئاهی دڵگیری‬ ‫کەمان شەهیق و زەفیری فریشتەی ئەلحان‬ ‫ئەکەوتە ناو دڵی مردووش هەناسەی هەیەجان‬ ‫یانی تۆ لێرە دەبینی تەئسیری شیعری کالسیک‪ ،‬فۆڕمی شیعری کالسیک‪ ،‬نەحوی‬ ‫زمانی شیعری کالسیک‪ ،‬هەموو ئەوانەی بە سەر شیعری «گۆران»ەوە کە یەکێک لە‬ ‫شاکارەکانییەتی دیارە؛ بۆ؟! چونکە لە راستیدا ئەوەی کە «گۆران» کردی دابڕان‬ ‫بوو لە بەشێک لە میراتی شیعری کالسیک‪ ،‬ئەو شتەی کە سوارە کردی گەڕانەوە بوو‬ ‫بۆ شیعری بەیتی‪ .‬بۆیه دوو جۆری جیاوازی نوێ کردنەوە دەبینین‪ .‬وەکو پێم وتن‬ ‫قوتابخانهی مۆکریان یەکێک لەو ئەزموونانە بوو کە لە بەر دەستی سوارە بوو و سوارە‬ ‫تەنانەت دوستایەتیشی لەگەڵ هێندێ لە شاعیرانی قوتابخانەی مۆکریان هەبووە کە‬ ‫دەزانین قوتابخانەی مۆکریان جۆرێک لە بەردەوامیی قوتابخانەی بابان بووە‪ ،‬هەڵبەت به‬ ‫خۆماڵیتر کردن و جەماوەریتر کردن و پەتیتر کردنی زمانی شیعرییەوە‪ .‬بەاڵم یەک شت‬ ‫کە ئەم قوتابخانەیە نەیکرد و ئەوە سوارە بوو ئەو بۆشاییەی بینی ئەوە بوو کە زۆر جار‬ ‫بە جەماوەری کردنی ئەدەبیات و شیعر لە قوتابخانەی مۆکریاندا بووە هۆی وەال نانی‬ ‫رێژەییی جوانیەکانی شیعری و داگەڕان بەرەو چەشنێک سادەیی و سانایی لە زمان و‬ ‫مانادا‪ ،‬ئەو شتەی کە بۆ نموونه لە زۆربەی شیعرەکانی «هەژار»دا دەبینرێ‪ .‬یانی سادە‬ ‫و جەماوەری کردنی ئەدەبیاتی قوتابخانەی موکریان ئەو تەم و مژەی جوانییەی کە دەبێ‬ ‫بە سەر شیعرەوە هەبێت رەواندەوە‪ ،‬و بووە هۆی ئەوەی سوارە پێی وابێ لە ئەدەبیاتی‬ ‫عەرووزدا بە هەر فۆرمێکی بێت‪ ،‬چ فۆرمی قوتابخانە بابانییەکەی‪ ،‬چ شێوەی قوتابخانە‬ ‫موکریانییەکەی بۆشاییەک هەیە‪ .‬سوارە پێی وابوو چێشکەی مرۆڤی کورد لە گەڵ‬ ‫شیعری عەرووزدا یەک ناگرێتەوە‪ ،‬بۆیه بۆ داڕشتنی بەردی بناغەی «خەوەبەردینە»‬ ‫رووی کردە شیعری بەیتی‪ .‬کە واتە‪ ،‬سوارە پشتی کرد لە میراتێکی ‪ ٤٠٠‬ساڵەی شیعری‬ ‫عەرووز و گەڕایەوە بۆ سەر میراتی شیعری بەیتی‪.‬‬ ‫ئەمە بەشی دووهەمی کۆڕەکەمان بوو کە هەوڵم دا بە جۆرێک مەوقعییەتی شیعری‬ ‫«خەوە بەردینه» لە نێو فەزای شیعری کوردیدا پێناسە بکەم‪ .‬بەاڵم ئێستا دەمهەوێ‬ ‫باسێک لە فۆرم و پێکهاتەی خودی «خەوە بەردینه» بکەم و خوێندنەوەیەکی نێو‬ ‫دەقیم هەبێت و چەند تایبەتمەندیی گرینگی «خەوە بەردینه» دەستنیشان بکەم کە‬ ‫ئەو شیعرەیان کردووە به شیعرێکی مۆدێڕن و شیعرێکی قابيلی تەئویل‪.‬‬ ‫یەکەم تایبەتمەندی کە من لە «خەوە بەردینه»دا بینیومه و پێم وایه لە زۆر شیعری‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪221‬‬

‫کوردیدا هەیە‪ ،‬بەاڵم بەو شێوە سەرکەوتووانه کە لە شیعری «خەوە بەردینه»دا بینیومه‬ ‫دانەبەزێنراوە مەسەلەی پاژبینییه (جزئی نگری)‪ .‬مێژووی ئەدەبییات وەک «گۆتە»ی‬ ‫ئاڵمانی باسی دەکات لە سەر بناغەی دوو جۆر داهێنانی ئەدەبی دامەزراوە‪« .‬گۆتە»‬ ‫دەڵێت‪ « :‬لە نێوان ئەو شاعیرەی کە پاژێک لە گشتێكدا دەبینێت و ئەو شاعیرەی‬ ‫کە گشتێک لە پاژێکدا دەدۆزێتەوە جیاوازی زۆرە»‪ .‬دەستکەوتی شێوازی یەکەم؛‬ ‫یانی ئەو شاعیرەی کە پاژێک لە گشتێکدا دەبینێت‪ ،‬تەمسیله کە تێیدا پاژ یا جۆزء‬ ‫تەنها نموونەیەکە بۆ گشت‪ ،‬لە کاتێکدا شێوازی دووهەم لە گەڵ سروشتی شیعر زیاتر‬ ‫دەگونجێ‪ .‬لە شێوازی دووهەمدا‪ ،‬یانی ئەو شێوازە که شاعیرێک گشتێک لە پاژێکدا‬ ‫دەبینێت؛ باس لە پاژ دەکرێت‪ ،‬بێ ئەوەی بیر له گشت بکرێتەوە بەاڵم ئەو کەسەی کە‬ ‫ئەم پاژە بە شێوەیەکی زیندوو تێدەگات لە هەمان کاتدا لە گشتیش بە وردی تێدەگات‪.‬‬ ‫ئەو شتە کە لە «خەوە بەردینه»دا کراوە بە بڕوای من ئەوەیە؛ کامێـــرای راوی یان‬ ‫بگێڕەوەی «خەوە بەردینه» کامێرایەکە کە لە سەر وردترین شتەکان زوومی کردووە‬ ‫و بە پاراوترین زمانی شاعیرانه پێناسەی ئەو شتە دەکات کە مەبەستی شاعیرە‪.‬‬ ‫کۆپلەیەکی زۆر وردتان بۆ باس دەکەم‪:‬‬ ‫لە چەشنی گەرووی کەو‬ ‫کەوی دۆمی یەخسیری زیندانی داری‪،‬‬ ‫پڕی سەوزە بەستەی خرۆشانی باڕی‪،‬‬ ‫تەرەی باوەشی تاسەباری بناری‪.‬‬ ‫ شیعرەکە لە «گەرووی کەوەکەوە» دەست پێدەکات‪ ،‬خۆدی «گەرووەکە» پێناسە‬ ‫دەکرێ لە رێگای ئەو بەستەیەوە کە لە نێو گەرووەکە دایه‪ ،‬خۆدی بەستەکە دیسان‬ ‫پێناسە دەکرێ بە سیفەتی سەوز‪ ،‬دیسان بەستەکە جۆرێکە لە خرۆشانی باڕی‪ .‬ئەو‬ ‫جار پێناسەی کەوەکە دەکرێت‪ ،‬کەوێک کە کەوی دۆم بێت‪ ،‬کەوێک کە یەخسیر بێت‪،‬‬ ‫کەوێک کە یەخسیری زیندانێک بێت و کەوێک کە یەخسیری زیندانێکی داری بێت‪ .‬لەو‬ ‫الوە دیسان کەوەکە تەرەیە‪ ،‬تەرەی باوەشێکه‪ ،‬باوەشی تاسەبارە‪ ،‬باوەشی تاسەباری‬ ‫بنارە‪ .‬ئەو جۆره لە وەسفە‪ ،‬ئەو جۆرە لە پاژبینییهی کە لە «خەوە بەردینه»دا کراوە‬ ‫لە راستیدا زۆر فۆرمێکی مۆدێڕنیان بەو شیعرە بەخشیوە و دەشزانین هەموو ئەو شتانه‬ ‫کە سوارە لەم شیعرەدا کردوویەتی دواجار لە پێناوی بەرجەستە کردنی مانایەک دایە‪،‬‬ ‫ئەو مانایەی کە تەنیا لە نێو دوو توێی ئیماژ و ئاماژەکانی ئەو شیعرەدا خۆیان مەاڵس‬ ‫داوە و بە هیچ کلۆجێک بە سانایی خۆ بە دەستەوە نادەن‪.‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪222‬‬

‫‪16‬‬

‫من لە سەرەتادا باسی ئەوەم کرد که خوێندنەوەی گشتی تا ئێستا بۆ «خەوە بەردینه»‬ ‫خوێندنەوەیەک بووە کە زیاتر ئایدۆلۆژیستانه بووە و خودی خوێندنەوەی ئایدۆلۆژیستی‬ ‫یانی خوێندنەوەیەکی تەمسیلی یانی خوێندنەوەیەک کە لە سەر گشتەکان پێداگری‬ ‫دەکات‪ .‬بۆیه دەبینین زۆر گوتراوە «خەوە بەردینه» مانیفێستی باڵێکی سیاسییه که‬ ‫له سەردەمی خۆیدا مەسەلەن شکستی هێناوە‪ .‬ئەوە خۆی یانی بینینی گشتێک لە نێو‬ ‫ئەو شیعرەدا‪ ،‬ئەوە خۆی جۆرێک خوێندنەوەیە بە بێ گومان‪ ،‬بەاڵم ئەو خوێندنەوەیە‬ ‫خوێندنەوەیەکی تەمسیلی و گشتبینانەیە‪ .‬بۆیه زۆربەی کات خوێندنەوەی گشت تەوەر‬ ‫بۆ «خەوە بەردینه» کراوە‪« :‬خەوە بەردینه» باس لە ئازادی دەکات‪ ،‬باس لە رزگاری‬ ‫دەکات‪ ،‬باس لە نەتەوایەتی دەکات‪ ،‬باس لە شۆڕش دەکات؛ هەموو ئەوانه راستن بەاڵم‬ ‫هیچکام لەمانه ناتوانن حەقی ئەوە بدەن کە «خەوە بەردینه» چەندە پاژبینه‪ .‬بۆیه‬ ‫من پێم وایه خوێندنەوەی جوانیناسانه خوێندنەوەیەکە کە رووی لە پاژەکانه‪ ،‬رووی لەو‬ ‫ئیماژ و ئاماژه و واژانه هەیە کە لە شیعردا زۆر بە وردی و زەریفی چێ کراون‪.‬‬ ‫خاڵی دووهەم ئەگەر سەرنج بدەن و من پێم وایه یەکێک لە رازە زۆر وردەکانی‬ ‫سەرکەوتنی دەقی «خەوە بەردینه»یە مەسەلەی دەنگی شیعریی لەو شیعرە دایه‪ .‬نازانم‬ ‫سەرنجتان دابێ یان نا‪ ،‬ئێوە کاتێک شیعری «خەوە بەردینه» دەست پێ دەکەن و‬ ‫دەیخوێننەوە‪ ،‬هەست دەکەن وەگێڕێکی سێهەم کەسە کە شیعرەکە دەڵێتەوە یا خەریکه‬ ‫قسە دەکات‪ ،‬بەاڵم کە دەگاته کۆپلەی‪:‬‬ ‫ئەڵێی تاجی زومڕوتی دوڕگەی لە سەر ناوە دەریا‬ ‫لە کتوپڕ وەگێڕی یەکەم کەسی تاک دێتە نێو شیعرەکەوە‪:‬‬ ‫ئەڵێی هانی هەستانه دەنگی خرۆشی‪ ،‬سروودی خوناوەی بەهارە‬ ‫یەکەم جار وەگێڕی یەکەم کەسی تاک دێتە نێو شیعری «خەوە بەردینه»وە‪:‬‬ ‫لە چۆما؛ لە هەرشتی وە جۆبارێ هەر دەشتە چۆمێ‪،‬‬ ‫لە دڵمایە بڕوای بەرینی بە دەریا گەییشتن‪،‬‬ ‫لە تاریکە تاراوگەکەم وا بەسەر چوو زەمانی تەریکی‪،‬‬ ‫ئیتر خێر و خۆشی لە رێما‪.‬‬ ‫کەواتە دەنگە شیعرییەکە لە کتوپڕ دەگۆڕدرێ‪ .‬سێهەم کەسی تاک کە لە سەرەتای‬ ‫شیعرەکەدا دەست بە قسان دەکات دەبێتە یەکەم کەسی تاک‪ .‬لێرەدا دەکرێت ئەو‬ ‫پرسیارە بینینە ئاراوە کە ئەو یەکەم کەسی تاکه کێیە؟! ئایا خۆدی شاعیرە؟! یان نا‪،‬‬ ‫کچی نوورە؛ چونکە پێشتر گوترابوو‪،‬‬ ‫کچی نوور قەتیسی دەسی دێوی کێوە‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪223‬‬

‫بەرەو دەر بەرەو شاری دەریا بەڕێوە‬

‫یانی ئەوە خەریکه کچی نوور حەرەکەت دەکات و دوایی کچی نوورە کە لێرەدا دەڵێ‪:‬‬ ‫لە تاریکه تاراوگەکەم وا بەسەر چوو زەمانی تەریکیم ئەوە یەکێک لەو حاڵەتانەیە کە‬ ‫سوارە زۆر زیرەکانه له شیعرەکەیدا گونجاندوویەتی و بەراستی رێگای تەئویلیش بۆ ئێمە‬ ‫دەهێڵێتەوە؛ ئایا ئەوە کچی نوورە؟! ئایا ئەوە دەنگی خودی شاعیرە؟! کەواتە شێوازی‬ ‫تەعامولی سوارە لە گەڵ گێڕانەوەی شیعری لە «خەوە بەردینه»دا یەکێک لەو هۆیانەیە‬ ‫که بە بڕوای من شیعری «خەوە بەردینه»ی بۆ تەئویل‪ ،‬نەک بۆ تێگەیشتن‪ ،‬قورس‬ ‫کردووە‪ .‬ئەوەیە که گێڕانەوە لە خەوەبەردینەدا پڕ پێچو پەنا و ناهێڵی و چەند دەنگییە‪،‬‬ ‫ئەمە خەسڵەتی هەر شیعرێکی مۆدێڕنه و لە هەمان کاتدا جۆرێک لە جوانیناسیی‬ ‫گێڕانەوەیشی بە شیعرەکە بەخشیوە‪.‬‬ ‫خاڵێکی تر بابەتی موتیفەکانی ئەم شیعرەیە‪ .‬سەرنج بدەنە موتیفەکانی شیعری «خەوە‬ ‫بەردینه»‪ .‬دیارە موتیفەکانی زۆرن‪ ،‬واتە ئەو وشانەی کە زۆر دەور دەگێڕن لە شیعرەکەدا‬ ‫و زۆریش دووپات دەبنەوە‪ .‬من باسی دوو موتیف دەکەم‪ :‬مووتیفی «ئاو» کە دیارە ‬ ‫شیعرەکە خۆی حیکایەتی حەرەکەتی ئاوە و ‪ ٣٢‬جار دووپات بووتەوە‪ ،‬بەاڵم لە بەرگ‬ ‫و قاڵبی جۆراوجۆردا‪ .‬رەنگە ئەوەتان سەرنج نەدابێت کە موهەندیسییەک لە داڕشتنی‬ ‫خودی ئەو موتیفانەدا هەیە کە من پێم وایه سوارە زۆر ئاگادارانه و زۆر وەستا کارانه‬ ‫کاری لە سەر کردووە‪ .‬شیعری «خەوە بەردینه» بە بڕوای من شیعری سروشت و ئیلهام‬ ‫و خەون و خولیا نیيه؛ شیعری ماندوو بوون و بە قەولی سادقی هیدایەت «ئارەقە کردنی‬ ‫رۆحە»‪ .‬سوارە مووتیفی ئاوی لە چەندین بەرگ و فۆڕمدا بە کار هێناوە؛ بە شێوەی‬ ‫«ئاو»‪« ،‬شەپۆل»‪« ،‬چاوە»‪« ،‬دەریا»‪« ،‬دڵۆپە»‪« ،‬گۆل»‪« ،‬شەت»‪« ،‬زنە»‪،‬‬ ‫«گڕاو»‪« ،‬کانی»‪« ،‬جۆبار»‪« ،‬کەرێز»‪« ،‬زرێ»‪« ،‬زێ» و «چۆم»‪ .‬سوارە لەو‬ ‫قاڵب و فۆڕمانهدا باس لە ئاو دەکات‪ ،‬بەاڵم خاڵی سەرنج راکێش ئەوەیە که سوارە ئەو‬ ‫کارەی بە هیچ کلۆجێک‪ ،‬بە بڕوای من‪ ،‬بۆ چێ کردنی چەشنێک هەمە رەنگیی وشەیی‬ ‫و کەالمی نەکردووە‪ .‬من پێم وایه هەر رواڵەتێک لەم وشانه‪ ،‬لەم موتیفانه مەبەستێکی‬ ‫ماناناسانه و ئامانجێکی جوانیناسانەیان لە پشتە‪ .‬بۆ نموونه‪ ،‬لەو جێگایەی کە دەیهەوێ‬ ‫خەرمانەیەک لە مانایەکى ئاینی و پیرۆز بە دەوری کۆپلە شیعرییەکەیدا دروست بکات‪،‬‬ ‫بۆ وێنە‪ ،‬لە بری «رووبار» یان «چەم» وشەی «شەت» دێنێ‪:‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪224‬‬

‫‪16‬‬

‫بە ئیعجازی ئەنگووستی پاکی موحەممەد‬ ‫شەتی نوور بەرووی مانگی عەرزا کشاوە‬ ‫سوارە لێرەدا «شەت»ی هێناوە کە وشەیەکی عەرەبییە و زیاتر لە گەڵ فەزاى دینیی‬ ‫ئەم کۆپلەیەدا یەک دەگرێتەوە؛ یا بۆ نموونە‪ ،‬لەو جێگایەی کە دەیهەوێ باس لە جۆرێ‬ ‫ئاو بکات‪ ،‬باس لە ئاوێکی لە پێ کەوتوو‪ ،‬ئاوێکی خەساو‪ ،‬ئاوێکی دۆڕاو‪ ،‬ئاوێکی هومێد‬ ‫لە کیسچوو بکات وشەی «گڕاو» دێنێتەوە‪:‬‬ ‫هەتا بیری تاڵی گڕاوێ بە دڵما گەڕاوە‪،‬‬ ‫هەتا یادەکەم ئاو بە ورمە بەردینه کاری کراوە‬ ‫دەبینین لێرەدا وشەی «گڕاو» دێت کە لە باری مۆسیقاییشەوە لە گەڵ کاری‬ ‫«گەڕاوە»دا لێک دەوەشێنەوە‪.‬‬ ‫موتیفێکیتر که لە شیعری «خەوە بەردینه»دا هاتووە و من لە ناخودئاگای دەقی‬ ‫«خەوە بەردینه»وە دەرم هێناوە موتیفی «کچ»ه‪ .‬لەم شیعرەدا هەشـــــت جار و لە‬ ‫قاڵبی جۆراوجۆر دا موتیفی»کچ» دووپات بۆتەوە‪ :‬شەرمی کچانه‪ ،‬بووکی رەزا سووک‪،‬‬ ‫کچی جوان‪ ،‬کچی نوور‪ ،‬پۆلی پەریان‪ ،‬کچی سەرگروشتەی قەدیمی‪ ،‬کچی کورد‪ ،‬کیژێکی‬ ‫کاڵ و مناڵ‪ .‬من پێم وایه ئەگەر لە ناخودئاگای دەقەکە بکۆڵینەوە و ئەگەر مەعنایەکی‬ ‫سیمبۆلیکی بە کچ بدەین‪ ،‬لێرەدا سوارە ویستوویەتی «کچ» بکات به جۆرێک لە‬ ‫سیمبۆلی حەرەکەت و زایایی و بەخشندەیی و ژیان‪ ،‬و هەر بۆیە لەو جێگایانه که باسی‬ ‫کچ دەکات تۆ هەست دەکەی حەرەکەت هەیە‪ ،‬هۆمێد و هیواداری هەیە‪:‬‬ ‫(‪ )١‬وەکو نەرمە هەنگاوی الوی بەرەو ژوان‪،‬‬ ‫له جێژوانی زیندوو به گیانی کچی جوان‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬کچی نوور قەتیسی دەسی دێوی کێوە‪،‬‬ ‫لە ئەنگووستە چاوی دڵی خێوی كێوا‬ ‫بەرەو دەر‪ ،‬بەرەو شاری دەریا بەڕێوە‪.‬‬ ‫(‪ )3‬ئەڵێی پێکەنینی کچی سەرگروشتەی قەدیمی‬ ‫لە ئەندامی تاپۆی وەکوو بوومەڵێڵی‪،‬‬ ‫سنووری شەوی دوێنێ ئەوڕۆی بەیانی‬ ‫پەچەی قورسی نسیانی ئێنسانی الدا‪.‬‬ ‫پرسیارێک کە دەتوانین دەربارەی موتیفی «مرۆڤ» بە عام لە قاڵب و قەوارەی کچ‪،‬‬ ‫الو‪ ،‬بووک‪ ،‬یان زاوادا بیکەین ئەوەیە کە بۆچی لە دەسپێکی ئەم شیعرەدا ئەوەندە‬ ‫باسی مرۆڤ دەکرێ؟! بۆچی باسی خوێنی شەرمی کچانه دەکرێ؟! بووکی رەزا سووک‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪225‬‬

‫الوی بەرەو ژوان‪ ،‬زاوا؛ بۆ باسی ئەوانه دەکردرێ؟!بە پێی خوێندنەوەیەکی مەعناناسانه‬ ‫بۆ ئەم بەشە‪ ،‬هەست دەکەم لە بنەڕەتدا ئەو شێعرە راستە لە قاڵبی سیمبۆلدا قسە‬ ‫دەکات‪ ،‬راستە ناچار بووە لە بەر سێبەری سیمبۆلیزمی کۆمەاڵیەتیدا قسە بکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواجار ئەم شێعرە جۆرێک لە هیومانیزمی تێدایه؛ یانی گەڕانەوەی هەموو جوانییەک بۆ‬ ‫ئینسان‪ ،‬گەڕانەوەی هەموو خۆشییەک‪ ،‬هەموو ئازادییەک‪ ،‬هەموو رزگارییەک بۆ ئینسان‪ .‬‬ ‫بۆیه دیمەنی سەرەتای شێعرەکە به وجوودی ئینسان و بە تێکەاڵوی دوو گەنجی رووەو‬ ‫ژوان یا بووک و زاوا یا گەرمە یاوی قەشەی دەستی تاراو دەست پێدەکات‪ .‬حوزووری‬ ‫ئینسان‪ ،‬بە بڕوای من‪ ،‬سەروەریی ئینسان و کیانی ئینسانه که لە «خەوە بەردینه»دا‬ ‫زۆر گرینگه‪.‬‬ ‫تی‪ .‬ئێس‪ .‬ئیلیۆت لە شیعردا باوەڕی بە ‪ »objective» corelative‬بوو‪ .‬ئەم‬ ‫چەمکە به مەعنایەکی سادە بریتییە لە «مەسەلەی هاوتاسازیی عەینی بۆ مەبەستێکی‬ ‫زەینی له رێگای ئیماژسازی»هوە؛ واتە لە نێوان عەینییەت و زەینییەتدا جۆرێک لە‬ ‫یەکسانی هەبێت؛ بۆ؟ چونکە شێعر هەرچەند زەینی بێت کاتێک کە تۆ بە شێوەیەکی‬ ‫عەینی دەیخەیتە بەر چاوی خوێنەرەکەت‪ ،‬لە قاڵبی رووداوێکدا یان لە دوو توێی‬ ‫وینەیەکی شیعرییەوە‪ ،‬کاریگەێتیی جوانی ناسانەی لە سەر زەینی خوێنەرەوە زیاتر و بە‬ ‫بڕشتتر دەبێت‪ .‬سوارە زۆر بە وردی ئەو کارەی کردووە‪ .‬نامهەوێ «خەوەبەردینە»تان‬ ‫بۆ مەعنا بکەمەوە‪ ،‬بەاڵم بەشێکتان لەو شیعرە بۆ دەخوێنمەوە و خۆتان ئیماژ و‬ ‫وێنەکان بهێننە بەر چاوتان کە سوارە چەنده شارەزایانه ویستوویەتی زەینییەتی خۆی‬ ‫لەوەی کە گۆلێک دەرەتانی بزووتن لە خۆی بستێنێت چی بەسەردا دێت‪:‬‬ ‫گەلێک گۆلە لەو چۆله یەخسیری خاکن‪ /‬بەڕوویا گەاڵ وەک چەمۆڵەی کڵوڵی وەریون‪/‬‬ ‫گەمارۆی زەلی نێزه وا تەنگی پێ هەڵچنیون‪ /‬کە بێ دەرفەتی پێکەنینن به سەد بەرزگی‬ ‫زەردە ماسی‪ /‬لق و پۆپ و هەژگەڵ وەها دەور و پشتی تەنیون‪ /‬کە بێ فرسەتی‬ ‫چاوەبڕکێ لە گەڵ عەرشی پاکن‪.‬‬ ‫تەواوی ئەو ئیماژانەی که دەچنە ناو یەکەوە‪ ،‬سادە دەبنەوە و پڕپێچوپەنا دەبنەوە‪،‬‬ ‫هەموو ئەوانه دواجار زەینییەتی «خەوەبەردینە»مان بۆ دەردەخەن‪.‬‬ ‫دوا سەرنجم لە سەر ئەو داهێنانه واژەییەیە کە سوارە کردوویەتی و زۆریش شارەزایانە‬ ‫و شاعیرانە کردوویەتی‪ .‬ئەم دەستەواژانە تەنانەت ئەگەر لە زەمینەی دەقیی خۆشیان‬ ‫دەریان بهێنین‪ ،‬هێشتاش وەک دەنگ و مانا و ریتم و مۆسیقا لە شیعری کوردیدا‬ ‫بێ پێشینەن و بێ هاوتان‪« :‬هەناوی به هەنگاو‪ ،‬سواوی سوێ‪ ،‬هانی بەهێز‪ ،‬هەوڵی‬ ‫هەڵدان‪ ،‬چارانی چار‪ ،‬دەمبە هاواری هار‪ ،‬خاکینە خەون‪ ،‬تاریکه تاراوگه‪ ،‬بڕوای بەرین‪،‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪226‬‬

‫‪16‬‬

‫هانی هەستان‪ ،‬گەزیزەی بەناز‪ ،‬بەهاری بەهەور‪ ،‬زەنوێری زێوی ئاژن‪ ،‬نسیانی ئینسان‪،‬‬ ‫دڵۆپەی چپە»‪.‬‬ ‫وەک دوا قسەم لەم کۆڕەدا دەتوانم ئەوە بڵێم کە سوارە لە «خەوە بەردینه»دا نموونەی‬ ‫دەقێکی خوڵقاندووە کە تێیدا سوننەت و نەریتی ئەدەبی‪ ،‬کە وەک ئاماژەم پێ کرد‬ ‫بریتییە لە بەیتی کوردی و ئەدەبیاتی فۆلکلۆریکی کوردی‪ ،‬و مرخی تاکەکەسیی خودی‬ ‫شاعیر‪ ،‬واتە سوارە‪ ،‬بە ئەو پەڕی کارایی و زایایی و توانایی خۆی گەیشتووە‪.‬‬ ‫دواجار دان بەوەدا دەنێم کە ئەو خوێندنەوەی ئیمڕۆی من تەنیا توانی دڵۆپێک هەڵێنجێ‬ ‫لە دەریای بەرینی جوانیی شیعری هەرمانی»خەوە بەردینه»‪.‬‬ ‫هەولێر‪ -‬بەهاری ‪١٣٩١/٢٠١٢‬‬

‫سەرنج‪ :‬ئەم وتارە لە بنەڕەتدا دەقی لێدوانێکمە لە کۆڕێکی تایبەت کە ماڵی وەفایی‬ ‫ڕێکەوتی ‪ ٢٠١٢/٠٦/٢١‬لە گەلەری شاندەر لە هەولێر بۆی ڕێکخستم‪( .‬عەبدولخالق‬ ‫یەعقووبی) ‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪227‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪228‬‬

‫‪16‬‬

‫وشەی ھێزدار و فــرە مانا‬ ‫(سـیمانتیک)‬ ‫لە دوتوێی شیعردا‬ ‫موحسین ئاوارە‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪229‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪230‬‬

‫‪16‬‬

‫*(وشــە)؛ سەرباز ئاسا‪ ،‬ھەر لە سەربازگەی خۆیدا بمینێتەوە‪ ،‬مەشق و جەنگ و‬ ‫جێـگۆڕکێی پێ نەکرێت‪ ،‬واتە لە دانیشتندا نەیخەیتە سەر قاچ و‪ ،‬لە سەر قاچیشدا‬ ‫نەکەوێتە حاڵەتی جولە و رۆیشتن‪ ،‬ئەم وشەیە تەمبەڵ و بێ کەلک و ھەتا (ئیفلیج)یش‬ ‫دەبێت‪ ،‬نیشانەی نەمری و ھێزداری وشە لەوەدایە کە زۆرتر لە ئاخاوتن و نووسینەکاندا‬ ‫بە کار بێت و دیمومیەتی ھەبێت‪.‬‬ ‫*وشەکان دەخرێنە پاڵ یەکتر و (دێڕ و ڕستە) پێک دێنن کاتێ دێڕ یان رستەکان‬ ‫دەستی یەکتر دەگرن‪ ،‬بابەت چاو ھەڵدێنێ‪ .‬تۆ بڵیی وشە (نوتفە)یەک نەبــێ ؟!!‬ ‫*چەرخەکانی گاڵێسکەی سەیرورە و بەردەوامی ژیان لە ڕەو و سووڕی خۆی ناکەوێ‪،‬‬ ‫گشت مەرز و سروشتێک دەبڕێ و ھەڵـگری زۆر شتی تازەیە کە ئەو شتە تازەیەش‬ ‫ناوێکی ھەیە‪ ،‬بە وشەیەک سەر ھەڵدەدات و تێکەڵ بە وشە کۆنەکان دەبێت و دەکەوێتە‬ ‫جموجۆل و چاالکی‪ ،‬بەو پێیەی کە وشە تازەکان دابڕاو لە رابردوون‪ ،‬چرایەکی تازەن‬ ‫بۆ ئایندەیەکی تر‪ ،‬واتە وشەی تازە ھەڵـگری داڵ و مەدلوولی تازەن و ھەندێک لە‬ ‫دوێنێ دادەبڕێن و ھەندێکیش جێگای خۆیان دەکەنەوە لە نێو وشەکانی بەر لە خۆیان‪،‬‬ ‫بەڵێ لە نێو ڕۆحی مرۆڤـدا وشـە جێگای خۆی کردۆتەوە‪ ،‬چونکە جار وایە یەک وشە‬ ‫ئاگرێـک لە دڵ دادەگیرسێنێ بە ھێنانە پێشەوەی یادەوەریەک یان ھەر مەسەلەێکی تری‬ ‫وڕوژێنەر جا وشەکان وشەی ئەھریمەنی و دێو و درنجی ترسناک بێ یان ئەھۆرامەزدەی‬ ‫دڵخۆشکەرە‪ ،‬جا وشەن و کاریگەری خۆیان ھەیە‪.‬‬ ‫*لە گەڵ گەشە کردنی تەکنەلۆژیا و زانست و گۆڕانکاریە تازەکان و بە جیهانی بوون‬ ‫و ھەنگاونان بەرەو شارستانیەت و دنیای ژیاری و ئەلکترۆنەکان‪ ،‬قەوارەی دەستوور‬ ‫و فەرھەنگەکان گەورە تر و ئەستوورتر دەبن چونکە وشەی نوێ لە دایک دەبێ و‬ ‫سەرھەڵدەدات بە تایبەتی لە نێو کۆمەڵـگای پیشەسازی لە برەو دایە لە ئەنجامی‬ ‫وەبەرھێنانی کەرستە و ئامێرە پیشەسازییە تازەکان و مامەلە پێکردنیان لە ئاڵوگۆڕە‬ ‫بازرکانیەکاندا ھاو کات لە گەڵ ئەو سەردەمە بەرە و پێشەوە چووەی ئیمڕۆماندا کە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪231‬‬

‫زانیاری و گەیاندن و پەیوەندیەکان ئاسان بووە‪ ،‬واتە ھاتوو چۆی ئاسان و پەرەسەندنی‬ ‫ڕاگەیاندنەکان و ریکاڵم و خیرایی پیناساندن و رووداو و ھەر ھەواڵێکی تازەی ئەم‬ ‫کەونە لە پاڵ دوزینەوە و لێتۆژینەوەی زۆر ھەمبەر بە شتە نەدیارەکان و شوینەوارە‬ ‫مێژووییەکان و سامانە بە نرخەکان کە ناوی تازە و وشەی نەبیستراوی تازەی لێ‬ ‫دەکەوێتەوە‪ ٠٠‬ھەڵبەتە ئەدەب بە گشتی و شیعر بەتایبەتی و ھەر وەھا ھونەرێش جگە‬ ‫لە بوارەکانی دی لە نێو ژیان و ژیاری و مەعریفی کە ھەر لە پێشڕەوی دان بەر بەرھەمی‬ ‫ئەو چەرخە نەوەستاوە و جیهانگیرییە دەکەون‪٠‬‬ ‫(رۆمان یاکۆبسن) دەلێت‪ :‬ــ‬ ‫(زمان وەکو زیندەوەر وایە بە پێی کات شانەکانی ئەو زیندەوەرە ئەمرن و شانەی دیکە‬ ‫لە دایک دەبێ‪ ،‬شوێنی مردووەکان دەگرنەوە‪ ،‬شانەی زمانیش (وشـە)یە بە پێی کات‪،‬‬ ‫ھەندێ لە وشەکان دەمرن و وشەی نوێ دروست دەبێ‪ ،‬بەم جۆرە زمان دەژی و بەر‬ ‫گۆڕانیش دەکەوێ‪ ٠٠‬ھتد‪)١(* ٠‬‬ ‫*وشەی ھیزدار‪ ٠٠‬وشەی زیندوو‪ ،‬ڕەگەزێکی سەرەکییە بۆ بنیاتنان و پێکھاتەی دەقێکی‬ ‫سەرکەوتوو‪ ،‬بۆ نمونە وشەی (رووبار) وشەیەکە زیندوو‪ ،‬ناخەوێ و لە رۆیشتن و‬ ‫کەفچڕین و شەپۆڵدان و ھەڵبەز و دابەز ناکەوێ‪ ،‬خوڕە و دەنگ و ئاوازێکی تایبەت‬ ‫بە خۆی ھەیە مرۆڤـ دەخڕۆشێنێ‪ ٠٠‬واتە ئەگەر ھەر میللەت و تویژ و چین و پیشاوەر‬ ‫و ناوچەیەک زمانێکی تایبەت بە خۆیانەوە ھەبێت وەک زمانێکی ئاسایی یان بڵێن‬ ‫شیوەزارێکی تایبەت‪ ،‬ھەڵبەتە زمانی ئەدەبی لەو زمانە ئاساییانە و تەقلیدیانە تێپەڕ‬ ‫دەبێت و زمانێکی تایبەتی و دەگمەنی بە خۆیەوە ھەیەتی‪ ،‬لە نێو ئەو زمانەشدا (وشە)‬ ‫ی ئەدەبی و شیعری و گونجاو رۆڵی خۆی دەبینێ‪( ٠‬میخائیل باختیـن) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫((زمانی توێژ و جیهانەکەی‪ ،‬زمانی گۆرانی و جیهانەکەی‪ ،‬زمانی کار وژیانی رۆژانە‬ ‫و جیهانەکەی‪ ،‬زمانی پەیڤین و جیهانە تایبەتەکەی‪ ،‬زمانی بــە کارھاتوو و جیهانە‬ ‫تازەکانی‪ ،‬ھەموو ئەو زمان و جیهانانە دەست پێدەکات بە دەرچوون لە پاش ماوەیەکی‬ ‫کورت یان درێژ لە حاڵەتی سەقامگیرییەتی و لە سەرەخۆیی کە پارادۆکسەکان یان‬ ‫بڵێین دژەکان ئاشکرا دەکات‪ ٠٠‬لە گۆشەنیگای ئەو ڕاستییە بنەڕەتییەوە پێویستە‬ ‫لێتۆژینەوەیەکی جەوھەری بۆ ژیان و شێوازی بە کار ھێنانی (وشــــــە) بکەین لە‬ ‫دوتوێی چاالکیەکانی ئەدەبیدا بەو پێیەی قوواڵییەکی بەر باڵو لە زمانی ئەدەبیدا بەدی‬ ‫دەکریت بۆ دەستنیشانکردنی دەسەاڵتی (وشــــە) بەو شێوازەی کە شاعیر مەحکومە‬ ‫بە یەک بیر ئەویش زمانی تەنیا داخراو (مونۆلۆژیا)یە‪ ،‬کە ئەو بیر کردنەوەیەش ھاو‬ ‫ڕەگەزە شیعریەتەکەیە کاتێ شاعیر مامەلەی لە گەڵدا دەکات) *(‪)٢‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪232‬‬

‫‪16‬‬

‫ـــ بەڵێ لە دێڕ و رستەکانی ھەر بابەت و تێکستێکدا لە دەربڕینەکان و ئاماژەییەکاندا‬ ‫لەغز و ھێماکانی بە وشەیەکەوە دەستپێکە و دەردەکەوێ‪ ،‬وشەیەک رێنمایی دەکات بۆ‬ ‫شوێنە نەدیارەکان‪ ٠٠‬کردنەوەی کۆد و قوفڵە داخراوەکان و قوفڵە شەرمنەکان‪ ،‬قوفڵە‬ ‫ترسناک و تەڵسمدارەکان‪ ،‬کۆدە ناڕۆشەن و شوفرە و بابەتە ناوپۆشراوەکان‪ ٠٠‬ھتد‬ ‫لە چاوپێکەوتنێکدا لە گەڵ شاعیری ناودار (ئەدۆنیس) کاتێ لێی دەپرسن (تۆ لە‬ ‫یەکێک لە شیعرەکانتدا دەڵێیت (بـا) زمانی سروشتە و (تیشک)یش زمانی پەتییە ئەمە‬ ‫مانای چی ؟‪٠‬‬ ‫لە وەاڵمدا دەڵێت‪ :‬ــ (مەبەستم لەوە کە تیشک زمانی پەتییە واتە تیشک بە سروشتی‬ ‫خۆی شت رۆشن و رووناک دەکاتەوە‪ ،‬تیشک لەم الیەنەوە زۆر لە زمانی پەتی دەچێت‬ ‫کە دەتوانێت مرۆڤـ ھەست و بۆچوونەکانی رووناک و ئاشکرا بکات‪ ،‬بەاڵم زمانی ئاسایی‬ ‫ناو خەلک سەبارەت بە من (بـا)یەکی فرە دەاللەتە‪ ،‬ھەندێک جار ناشیرینە و ھەندیک‬ ‫جار ی دیش توندە و جاری واش ھەیە گەرمە و جار وباریش فێنک و ھێمنە‪( ،‬بــا)‬ ‫ھێمای دەالالتی مرۆڤـ ھەڵدەگرێ چونکە بەو زمانە خەون دەبینێ و جنێو دەدات و ژیانی‬ ‫رۆژانەی پڕۆسە دەکات‪ ،‬لە بەر ئەوە ئەو زمانە لە (با) دەچێت) *(‪)٣‬‬ ‫*وەک لە پێشدا ئاماژەم بە وشەی جولەدار و زیندوو کرد کە ناخەوێ لە کار ناکەوێ‬ ‫و فرە دەالالتی ھەیە بۆ نمونە وشەی (با) ھەر وەک لە سەرەوەدا (ئەدۆنیس) روونی‬ ‫کردەوە‬ ‫ئەوەتا شاعیر (نەوزاد رەفعەت) لە چەند دیرێکدا وای ھۆنیوەتەوە‪ :‬ـــ‬ ‫شتێک بە بەر چەنجەرەمدا تێدەپەڕێت‬ ‫دەیکەمەوە‬ ‫دەبینم ھەر باران و (بــا)ش‬ ‫دارەکان دەشکێنێتەوە‬ ‫ئەو بــایە کوێی بریندارە ؟!!‬ ‫بۆ ناسـرەوێت ؟!‬ ‫بۆ تیژ دەڕوا و رووی یاڵەکان ڕادەماڵێت ؟!‬ ‫خەریکە کەژیش ڕاپێچێت ؟! *(‪)٤‬‬ ‫سەیر دەکەین لەم چەند دێڕەی سەرەوەدا شاعیر نوزاد رەفعەت (با) بە توند و‬ ‫توڕەییەوە دێتە بەر ھەست و دیدی ئەو‪ ،‬بە بۆچوونی ئەو دەبێ (با) بریندار بێ یا لە‬ ‫بەر ھەر ھۆیەک بێ‪ ٠‬ئیتر ئەم وشەیە‪ ،‬وشەی (بـــا) بە گەلێ ناو و ئامراز لە شیعری‬ ‫شاعیراندا بە کار دەھێندرێ وەک (رەشـە با)‪ ،‬یان بایەکی ھێمن و لە سەرەخۆ وەک‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪233‬‬

‫(سروە) (شەماڵ) یان (بای سەبا) کە تەوزیف دەکرێ لە شیعرەکاندا‪ ،‬ھەندێک لە‬ ‫شاعیران پەنایان بردووتە بەر (با) وەک قاسید بە کاریان ھێناوە کە نامەکانیان بەرێ بۆ‬ ‫دڵبەرەکانیان‪ ،‬ھەر ئەو (با)ییە کەروێشکە بە گوڵە گەنم و گوڵە جۆ و گیاکان دەکات‪٠٠‬‬ ‫ھەر ئەو (با)ییە خونچەکان بە یەکتر دائەدا و خونچە و درختەکان ئاوس دەکات‪ ،‬ئەو‬ ‫(با)ییە بۆنی مێینە لە دوورەوە دەئاخنێتە کونە لوتی نێرینەکان دەیانخاتە سمکوڵ و‬ ‫پێکۆلە‪ ،‬ھەر ئەو (با)ییە ھەرزەکاران دەجولێنێ کاتێ دەڵێن (با)ی چوەتە کونە لوتی‬ ‫یان دەڵێن بە با کەوتووە‪( ٠٠‬با)یەک بەڵێ (با‪ ٠٠‬با) زۆر ھەڵدەگرێ ئەی چۆن مانا‬ ‫ھەڵگر و ھێزدار نییە کە وشەیەکی ئاوا بە بڕشت بێ ؟!‪٠‬‬ ‫*وشــە چاالکەکان‪ ،‬وشە لە جولە نەکەوتووەکان‪ ،‬وشە مانا ھەڵـگرەکان کە توانای‬ ‫بەردەوامیان تیایە‪ ،‬ھەندێک لە وشەکان خانەنشین دەکرێن بەو پێیەی سەردەمیان بە‬ ‫سەر دەچێ و ئاشنا نین بە گوێی نەوەی تازە‪ ،‬بەاڵم لە فەرھەنگەکاندا ھەر دەمێنن‪،‬‬ ‫ھەن لەو وشانە دەبن بە سیمبۆل بە تایبەتی ئەو وشە مێژوویانەی مێژوو شانازیان‬ ‫پێوە دەکات و ناون ‪ ٠٠‬ھەن دەچنە نێو قاوغی بابەتە فۆلکلۆریەکان و کەلەپورەوە‪،‬‬ ‫یان نێو داستانە ئیشراقیە شەڕەفمەندییەکان‪ ،‬وشەی جوان و سیحراوی و ئەفسوناوی‬ ‫و فریادڕەس و مەجازی و خوازەیی و رەوانبێژی و مانا ھەڵگرەکان کە لە ناواخنیاندا‬ ‫ھاڕمونیای جیوەییان ھەڵـگرتووە و لە جولە ناکەون‪ ،‬ھەڵـگری ئامراز و دەالالت و‬ ‫ئاماژەیین داینەمۆن بۆ بابەتی بە بڕشت و سەرکەوتوو‪٠‬‬ ‫مامۆستا (عەلی زەلمـی) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(وشـــە بە مانا مەعریفی و رادیکاڵییەکەی نەک بە مانا سەر زارەکی و مەئلوفەکەی)‬ ‫*(‪ )٥‬ـــ (بۆل ریکۆر)یش دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫(ئەو وشـــانەی مانادارن بەکارھێنانیان چێژێک دەبەخشن بەو پێیەی سەرکەوتن‬ ‫وەدەست دەھێنن کە زمانی خەون و زمانی شیعرین بەو پێیەی جوانیەکی تایبەتی لە‬ ‫نێو چاوی ئەو وشانەدا دەبینین) *(‪)٦‬‬ ‫*وشــەی جوان کە سیحر و چێژ و خەونەکان لە خۆ دەگرێ لە بەکارھێنانیادا زیاتر‬ ‫بابەت دەڵەمەندتر دەکەن و بە درەوشاوەتر دێڕەکان دەھێننە بەر چاو بۆ نمونە ئەگەر‬ ‫وشــەی (شـووشـە) وەرگرین دەبینین وشەیەکە لە شیعرەکاندا بە چەندین رووەوە‬ ‫نیشان دەدرێ ھەر شووشەیە و شلەی تیا بێ بە چ رەنگێک‪ ،‬رەنگەکان و بریقەی‬ ‫شووشەکە جوانیەک دەبەخشن‪ ،‬شووشە عەتر لە خۆ دەگرێ‪ ،‬شووشە خۆی رووناکەو‬ ‫زیاتر رووناکتر دەبێت کە دایدەگیرسێنن بە مۆمێک یان تەزووی کارەبا‪٠٠‬یان و یان‪،‬‬ ‫شـووشـە وەک ئاوینە وەاڵممان دەداتەوە کە بمانەوێ خۆمانی تیا ببینین‪ ،‬شووشە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪234‬‬

‫‪16‬‬

‫ناسکە بە دڵە ناسکەکان ھاو دەکرێ‪ ،‬بە شکانی دەنگی ھاڕەی‪ ٠٠‬مانای دابڕان و تووڕەیی‬ ‫و جیابوونەوە دەبەخشێ‪ ٠٠‬زۆر زۆر مانا ھەڵدەگرێ ئەگەر زیاتری لە سەر بوەستین‪،‬‬ ‫یەک وشەیە و بە پێزە‪ ،‬گەر چەند نمونەیەکی شیعری شاعیران بخەین روو دەبینین چۆن‬ ‫وشەی شووشەیان تەوزیف کردووە کە لە زۆر بۆنە و بوارەوە پەنای بۆ دەبردرێت‪٠٠‬‬ ‫ئەوەتا (نالی)شاعیر کە لەم چەند دێڕەی خوارەوەدا دڵی ناسکی بە شووشە پێناسە‬ ‫کردووە کاتێ دەڵێت‪ :‬ــ ‬ ‫بۆچی نەگریم‪ ،‬سەد کەڕەتم دڵ دەشکێنێ‬ ‫بۆ مــەی نەڕژێ‪ ،‬شیشە لە سەد الوە شکاوە !‬ ‫بە پێی لێکدانەوەی مامۆستا عەبدولکریم مودەڕیس و فاتیح عەبدولکریم سەبارەت بە‬ ‫شووشەی دڵ کە لە سەد الوە شکاوە‪ ٠٠‬واتە رۆژی سەد جار دەست بە روومەوە ئەنێی‪،‬‬ ‫ئیتر چۆن نەگریم ؟ شەڕابی خوێنی دڵم چۆن لە چاوەکانمەوە نەڕژێ و سەر نەکا مادام‬ ‫شووشەی دڵمت لە سەد الوە شکاندووە ؟ بە شوبھاندنی (مەی) بە (فرمێسک) و (دڵ)‬ ‫بە (شووشە) ئیستعارەیەکی موسەڕڕەحە پێکھاتووە ‪)٧( * ٠‬‬ ‫*بەڵێ شووشە الی شاعیران لە بەر ناسکی بە کریستاڵ و چراخان و گوڵدان و عەترخان‬ ‫و شەکردان‪ ٠٠‬ھتد‪ ٠٠‬شوناس کراوە‪ ،‬جگە لەوەی لە زۆربەی شیعری شاعیران لە بەر دڵ‬ ‫ناسکی و حاڵەتە رۆمانسییەکانیان‪ ،‬دڵ بە شووشە پەیوەست دەکەن‪ ٠٠‬ئەوەتا شاعیر‬ ‫(جەمال غەمبار) لەم قەسیدەیەدا بە ناوی (خەرابات) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫ھەرمێی دڵە شــووشــەییەکان‪ ،‬لە کام جێ دەکەوتنە خوارێ‬ ‫سەبەتەی دەستەکانی تۆ‪ ،‬نشتمان و مەنفایان بوو ‬ ‫کەچی دوا جار‪ ،‬بە فانۆسێکی تاریک و‬ ‫بە خەزانێکی قەشەنگ و باوەشی پڕ سەرابەوە‬ ‫گەڕایتەوە‪ ٠٠‬ھتد * (‪)٨‬‬ ‫*کاتێ وشە فرە مانا و دەاللەت دەبەخشێ و لە جولە ناکەوێ‪ ٠٠‬ھونەرمەند (رووبار‬ ‫ئەحمەد) زۆر بە جوانی وشەیەکمان پێ دەناسێنێ کە چەند کاریگەرە لە مامەلە پێکردنی‬ ‫و تەوزیفکردنی لە شیعردا ئەویش وشەی (ســەما) یە کاتێ دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(وشــەی ســـەمــا‪ ،‬ھەڵبەتە سەدان جۆرە سەما ھەیە)‪ ،‬سەما زمانە‪ ،‬زمانێکی گشتگیرە‬ ‫و جەستە دەینوسێتەوە‪ ،‬ئەوەش دەرچوون و رپسکان نییە لە قاڵبگەری‪ ،‬ھەروەھا کار‬ ‫کردنە لە جولە بە پێی دەاللەتی حازر بە دەست و ئامادە کراو‪ ،‬ئازاد کردنی جەستە‬ ‫لە سانسۆڕ و چەسپان و فەرامۆشکردن‪ ،‬ئەمەش پەڕینەوەیە بۆ جەستەیەکی ھونەری و‬ ‫مەعریفی تا لە سرووتێکی زیندوودا گوزارشت بکات‪ ،‬یا سەمای زیندانییەک لە بەردەم‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪235‬‬

‫سێدارەدا کە پیرۆزترین و شکۆدارترین سەمای مرۆڤی شۆرشگێڕە) * (‪)٩‬‬ ‫*کەواتە یەک لەو وشە چاالک و جولەدارەکان بۆ بە کارھێنانی لە شیعردا وشەی‬ ‫(ســەما) کە گوزارشت لە خۆشی و ناخۆشی و تراژیدیا دەکات بە جولەی جەستە و‬ ‫شێوازی دەربڕینی ھەست‪ ،‬یان وەک ھێمایەک خۆی دەسەلمێنێ بۆ نمونە‪( ٠٠‬سەمای‬ ‫زۆربــا) ی کازانتزاکی کە دەمانگەرێنێتەوە بۆ مێژووی یونان و دوورگەی کریت و خەلکە‬ ‫رەشپۆشەکەی ئەوێ وەک تراژیدیاکەی ھەلەبجەی شەھید کە ئەم وشەیە چەند بە‬ ‫ھونەروەرانە کازانتزاکی نووسەری گەورە دەری بڕیوە‪٠‬‬ ‫*وشەی سەما جارێک فەرامۆشی بە رۆح دەبەخشێ لە حاڵەتی کەوتن و ورە لە‬ ‫دەستدان بە ھەڵساندنەوەی بۆ سەر پێ و بە جولە کەوتنەوە و خۆ لە یاد کردن‪،‬‬ ‫ھەتا ئەگەر سەما سەمای مەرگ بێت وەک چۆلەکەیەک لە حاڵەتی سەربڕینە بە سەما‬ ‫دەکەوێت‪ ،‬یان سەمای خۆشی و موژدە و ئاھەنگ و بۆنەکانی کۆمەالیەتی و نشتمانی و‬ ‫نەتەوایەتی و یادکردنەوە و‪٠٠‬ھتد‪٠‬‬ ‫واتە ســەما لە دۆڕاندن و شین و ئازارەکان‪ ٠٠‬ھەروەھا لە بردنەوە و دەربڕینی خۆشحاڵی‬ ‫و زۆرێکی تر‪ ،‬ھەڵبەتە لە الی شاعیرانیش وشەی ســەما بە فراوانی بە کار ھاتووە‬ ‫ئەگەر سەرنج بدەینە ئەم چەند دێڕەی کە شاعیر (نوزاد رەفعەت) لە قەسیدەی‬ ‫(خۆڵەمێشی فرمێسکەکان) دەری بڕیوە‪ ،‬سەمایەک دەکا بۆ پاک بوونەوە‪ ،‬دەروێش‬ ‫ئاسا‪ ،‬بۆ بەخشینی رووناکی بە رۆح‪ ٠٠‬کاتێ دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫سەما‪ ٠٠٠‬سەما‪٠٠٠‬‬ ‫تا ویژدان بارانی پاکی دەخواتەوە‬ ‫تا رووناکی‪ ٠٠٠‬رۆح و جەستە دەشواتەوە‬ ‫تا زەوی دەسووڕێتەوە‬ ‫تا کەژاوەی رەمووزی دەگەڕێتەوە ‬ ‫تا بەردی ئەو ھەڵەمووتە‬ ‫بەردی ئەو ھەورازە ڕکە‬ ‫تاشە بەردی ئەو ھەورازە نەفرەتییە‬ ‫سەر دەخرێتەوە بان لوتکە‬ ‫سـە‪ ٠٠٠‬مـا‪ ٠٠٠‬سە‪ ٠٠٠‬مــا‪٠٠٠‬‬ ‫ســە‪ ٠٠٠‬مــا‪٠٠٠‬‬ ‫ســە‪٠٠٠‬‬ ‫مــا‪)١٠(* ٠٠٠‬‬ ‫*ھەندێ لە وشەکان ھێمای خۆیان ھەیە چونکە لە جەوھەردا مێژوویەک و باکگڕاوەندێکی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪236‬‬

‫‪16‬‬

‫چەسپوی ھەیە و مانایەکی ھەڵـگرتووە و بووە بە سیمبۆلێک بۆ نمونە کاتێ ناوی وشەی‬ ‫(خەنجەر) یان (کەو) دەھێنین‪ ،‬سەیر دەکەین نووسەران وشاعیران وەکو پێناسەیەک‬ ‫و ھێمایەکی نەتەوەیی بە کاریان ھێناوە کە رەمزی کوردە‪ ،‬یان وشەی (پێشمەرگە) کە‬ ‫بە نەتەوەی کوردەوە پەیوەستە وەک وشەیەکی پیرۆز و ھێمایەکی بەرز خوێندنەوەی‬ ‫بۆ دەکرێت بە تایبەتی لەو سااڵنەی دوایانەدا بووە بە سیمبۆلێکی جیهانی بەر باڵو لە‬ ‫میداکان و ڕاکەیاندنەکانی دنیادا ئەم وشەیە دەگوترێتەوە لە زۆر بۆنەدا وەک وشەیەکی‬ ‫پڕ لە شانازی و جوامێری و ئازایەتی و بەرخودانی‪٠‬‬ ‫*(لوا الفواز) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫وشە و ئاماژەکانی‪ ،‬وشە و ماناکانی بە ھەبوونی جەوھەر و ناوەڕۆکێک لە وشەدا‬ ‫ھەر وەکو (ستیفن ئۆلمان) باس لە رۆڵی وشە دەکات لە بەھێز کردنی ڕستە و دێڕی‬ ‫دەربڕدراو بە تایبەتی ئەگەر وشەکان جەوھەردار و مانادار بن‪)١١(* ٠‬‬ ‫*جاری وا ھەیە یەک وشەیە بەاڵم پاشخانەکەی ڕاڤـە و بۆچوونی زۆر ھەڵدەگرێت بۆ‬ ‫نمونە وشەی (سـێو) ھەر لە سەردەمی (ئادەم و حەوا)وە تا ئێستا و پشتاو پشت‬ ‫خواردنی سێوێک لە الیەن دایکە (حەوا)وە کە ئێمەی مرۆڤـ لە بەھەشتەوە فڕێدراینە ‬ ‫سەر زەویەکی رووت‪ ،‬زۆرێک لە نووسەرا و شاعیران وشەی سێو تەوزیف دەکەن وەک‬ ‫پەندیک و بە مانا کردنێک کە دەاللەتی خۆی ھەیە‪ ٠٠‬سێو لە ئەفسانەکانی جیهانی‬ ‫و کەلتووری میللی دا ھێمایەکە بۆ (خۆشەویستی و پەرەسەندن) لە شوێنانی دی بە‬ ‫(سێوی زێڕین) مانای تر دەبەخشێ واتە (پاداشت و بەخشین) کەچی لە ئەفسانەکانی‬ ‫یۆنانیشدا بەم شێوەیە باس کراوە (لە کۆبوونەوەیەکی جەماوەریدا (سێوی زیڕین)یان بۆ‬ ‫خواوەند ھەڵداوە‪ ،‬بووە بە مایەی ناکۆکی و گێرەشیوێنی و تێکچوون لە نێوانیاندا چونکە‬ ‫لە داب و نەریتی ئەغریقیەکان وا ھاتووە‪ ،‬ھەڵدانی سێو بۆ کەسێک واتە داوا کردنی بۆ‬ ‫پەیوەندی سێکسی و کاری ناڕەوشتی ‪ ٠٠‬ھتد) *(‪)١٢‬‬ ‫*لە شیعرێکدا وشەی (کاستالیا)م بەر چاو کەوت دوای ئەوەی ماناکەیم دەست کەوت‬ ‫ئەم وشەیە ناوێکی ئەفسانەییە لە میتۆلۆژیای یونانیدا بە مانای (کانی پیرۆز)‪ ،‬کاستالیا‬ ‫کچی خواوەندی رووبار (ئەخلیس)ە‪ ،‬ئەپۆلۆێی خواوەندی تووڕە کردووە و کاستالیای ‬ ‫وەدەر ناوە و لە چیای (بارناس) بووە بەو کانییە و پاشان نازناوی خواوەندی‬ ‫ھونەروەرانی پێ نراوە‪ ،‬دواتر ئەو پیرۆزمەندییەی لە الیەن ئەپۆلۆی خواوەندیش پێی‬ ‫پەخشراوە (کانی پیرۆز ـــ خواوەندی ھونەر) *(‪)١٣‬‬ ‫بەڵێ ئەم جۆرە وشانە کە مانا ھەڵـگر و دەاللەت بەخشن ئەگەر بە ھونەری و وەستایی‬ ‫بەکاریان بھێنن‪ ،‬شیعر چڕ و کەم دیڕ دەکەن‪ ،‬ھەروەھا راڤـە و لێکدانەوە ھەڵدەگرن‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪237‬‬

‫بەو پێیەی چەند مانایەکی لێ ھەڵدەھێنجرێ‪ ٠٠‬بۆیە (راغب االێفھان) لە مفرەداتەکانیدا‬ ‫دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(راڤـە کردن و لێکدانەوە گشتگیرترە‪ ،‬راڤـە زۆرترین بە کارھێنانی لە لەفز و وشەکانیدایە‪،‬‬ ‫زۆر جار لە کتێبە خواوەندییەکاندا بە کار دەھێندرێت) *(‪)١٤‬‬ ‫*شاعیران خۆیان دەخەنە نێو تەنافبازی (حلبە)ی زۆرانبازی لە گەڵ وشەدا‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەو مەبەستەش گەڕان بە دوای دەمامکە جوانەکان و ھێمایە زیندووەکان کە جێگای‬ ‫تەئویل و گومان و پرسیار و وەجد و شرۆڤـە کردن بێت‪ ،‬چونکە نایانەوێت راستەوخۆ‬ ‫و ئاڕاستەیی دەقەکانیان بدەنە دەست بەلکۆ بە قۆناخی ریازەی روحی و غەیبانیەتی‬ ‫شیعریەت تێپەڕی دەکەن و لە چەمی چخووری گەمەی زمان و زەمەنەکان و رەھەندە‬ ‫مەعریفیەکانی غەرق دەکەن‪ ،‬ھەڵبەتە بۆ ھەڵگرتنی ئەو بارە قوڕسە لێپرسراویەتە دەبێ‬ ‫دەرک بەو راستیەوە بکەن و ترس دایانگرێ و دۆش دانەمێنن و بزانن وشـــە تۆپــی‬ ‫ئاگرە و لە گۆڕەپانی ئەدەب بە گشتی و شیعر بە تایبەتی یاری کردن بەو ئاگرە‬ ‫کارێکی ئاسان نییە دەنا وەک ئەوینداریەکەی (ئەلتۆسێر)ی لێدێ بەرامبەر بە (ھێلین)‬ ‫و خنکاندنی لە پێناو بە مانا کردنێکی بێ مانادا‪٠‬‬ ‫وشەبازی‪ ،‬سەوداسەری و گەڕان بە دوای وشەی مانادار و سەرنجڕاکێش و پڕ‪ ٠٠‬پڕ لە‬ ‫بۆن و بەرام‪ ،‬پڕ لە تیشک و بریقە و جولە‪ ،‬پڕ لە رەنگ و دەنگ و تریفە و شەپۆل‪ ،‬پڕ‬ ‫لە ھەست و خەون و خوڵیا وخەیاڵ و جوانی‪ ،‬پڕ لە نمە و باران و دڵۆپە پڕشنگدارەکان‬ ‫و خولقاندنی فەزا و خەیاڵـگە بە دەر لە شوورەی مەئلوفیەت و تقلید و دیڕە سواوەکان‬ ‫بۆ چڕ کردنەوەی بابەت و بەھادار کردنی و گەیاندنیان بەرەو ترۆپ و داھێنان‪ ،‬گەمەی‬ ‫فێڵبازانە بە وشەکان دەکەن و ئەدەب لە الیان بە تایبەتی‪ ،‬شیعر ئەوینێکە لە چنینەوە‬ ‫و وردەکاریەکان‪( ،‬وشە)ش کارەکتەری سەرەکییە‪ ٠٠٠‬ئەوەتا (ماالرمیـە) دەلێت‪ :‬ـــ‬ ‫(قەسیدەکان بە بیرۆکەکان رێک ناخرێن بەلکو بە وشەکان کە مەغزایەکی قووڵ‬ ‫ھەڵدەگرن لەم رووەوە) *(‪)١٥‬‬ ‫*ھەر وەھا نووسەر (عادل محەمەد پور) لە ژێر ناونیشانی (وشە و فرە مەدلوولی)‬ ‫دەڵێت‪ :‬ـــ (لە واڵتی شیعردا‪ ،‬وشە مانا سەر زاری وقاموسییە ھەوەڵییەکەی خۆی لە‬ ‫دەست دەدات و وێرای ئەم مانا‪ ،‬ماناگەلێکتـر دەدات بە دەستەوە‪( ،‬وشە) شوناسە‬ ‫و ناسنامەیەکی تر پەیدا دەکات‪ ،‬ئەگەر وا نەبێ‪ ،‬چەمکێک بە ناو رەخنەی فەنی لە‬ ‫بەستێنەی ـــ رەخنەی ئەدەبیدا سەر ھەڵناداو خوێنەریش لەو دەقە بە چاوی مردوو‬ ‫تەماشا دەکات نەک چاوێکی ھونەری و ھێرمنۆنتیکی و فرە مەدلوولی‪ ،‬جەوھەری‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪238‬‬

‫‪16‬‬

‫شیعریش ھەر لەم چەشنە روانینە دایە‪( ،‬وشەی خونچە و کایەی زمانی و چەسپاندنی‬ ‫فرە واتایی لەم قامووسەدا) وەک نمونە‪ :‬ـــ‬ ‫(خونچە دڵ) بوونم لە حەسرەت تۆیە‬ ‫(خونچە دەم) خونچەکەی تۆ مەرشیفادا (خونچەکەم)‬ ‫ئەی خونچەکەم‪ ،‬سینە چاکم وەک گوڵ و دڵ پڕ لە خوێنم‬ ‫(خونچە) وەش‪ ،‬بێ گوڵی رووخسار و (خونچە) لێوەکەت قوربانی بەم‬ ‫ھەروەھا نووسەر عادل محەمەد پور نمونەیەکی تر بە شیعرێکی (نادری نادر پوور)‬ ‫وتەنی دەھێنێتەوە سەبارەت بە وشە و رۆڵی وشە و گرنگی وشە و فرە مەدلوولی‪٠‬‬ ‫دەقــەکـە‪٠٠٠٠‬‬ ‫ئەمە دار و کولی شیعرە و‬ ‫وشــە (نان)ە و‬ ‫وشـــە (پۆ) یـــە‬ ‫وشـــە (ھیـلمە) و‬ ‫وشـــە (مرخەک)‬ ‫لە دار کولی ئەم شیعرەم ھەڵمواسـن !! *(‪)١٦‬‬ ‫• ھەڵبەتە لە زمانە شیرینە کوردەوارییەکەی خۆمانیشدا بە دەیان وشەی وا مانا‬ ‫ھەڵـگر ھەیە فرە مەدلوولی ھەبێ کاتێ لە شیعرێدا بە کاری دەھێنین دێڕێکی زۆرمان‬ ‫لێ کەم دەکاتەوە و تا بە شیعرێکی چڕ و خەست بکەوێتەوە ئەوەتا بۆ نمونە وشەی‬ ‫(کێـلوکە)‪ ٠٠٠‬کێلوکە وشەیەکە لە ناوچەکانی موکریان لە رۆژھەاڵت زیاتر بە کار ھاتووە‬ ‫بە مانای (ئەو تاک تاکە گوڵە گەنم و جۆیانەی دوای دروێنە لە چۆڵەوانی و ئاقاردا‬ ‫بە پێوە ماونەتەوە ملیان بەر داس و دروێنەکە نەکەوتووە‪،‬لە ئاست ئەم مانایەدا ھەر‬ ‫مرۆڤـێک ھەست بە نامۆیی و غوربەتێک دەکات‪ ،‬چونکە گوڵە گەنم و گوڵە جۆیەکان‬ ‫خۆیان دەڵێن کاتێ ئاوڕ لە دەور و بەری خۆمان دەدەینەوە‪ ،‬ھاوەڵەکانمان‪ ٠٠‬دۆستان و‬ ‫خۆشەویستەکانمان ملیان بەر داس کەوتووە و لە الی ئێمە نەماون‪ ٠٠‬ئومێدی ئەوەمان‬ ‫خواستووە‪ ،‬خۆزیا ئێمەش ملمان بەر داس کەوتبا نەوەک لەم ئاقارە چۆلەوانییە کە‬ ‫ئەو تەنیاییەی ئێمەی لە خۆی گرتووە وا بە غوربەتەوە‪ ،‬شنە و سرووە بمانلەرێنێتەوە‪٠‬‬ ‫فەرموو یەک وشەیە چەند مانایەکی گەورەی ھەڵگرتووە‪ ٠٠‬کەچی (یسینین)‬ ‫• ‬ ‫شاعیری ھاوچەرخی رووسی بە چەند دێڕێک نەک بە وشەیەک ھەمان مانا دەخاتە روو‬ ‫کە ھەمان مانا دەگەێنێ کاتێ دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪239‬‬

‫لتظرب الریح فی االقل‬ ‫سیقان الحنطە السوداء‬ ‫المتبقیە بعد الحصاد‬ ‫واتـــە‪٠٠‬‬ ‫ھیچ نەبێ‪( ،‬بــا)‬ ‫لە السکی ئەو ڕەشگوڵە گەنمانە بدات‬ ‫کە لە دوای دروێنەدا ماونەتەوە !! *(‪)١٧‬‬ ‫*بۆ زیاتر قووڵبوونەوە بە نێو ئەم بابەتەدا پێم باشە نمونەی زۆرتر بخەمە روو بە‬ ‫تایبەتی ئەو وشانەی کە دەوڵەمەندن بە مانا و دالالتی فرە و راڤەی زۆر ھەڵدەگرن لە‬ ‫کاتی تەوزیف کردنیان لە شیعردا بۆ نمونە‪ :‬ـــ‬ ‫وشــەی شــەوارە ‬ ‫ڕ ــ لە دەشتی ھەولێر و دەور و بەریدا بەو مانایە راڤە دەکرێ‪ ،‬لە نێو خێزانێکدا‪ ،‬ژنێـک‬ ‫وەچەیەکی تازەی لێ دەکەوێتەوە واتە منداڵە فەریکەکەی کە تازە ھاتۆتە سەر دنیاوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی (شــەوە) دەستی لێ نەوەشێنێ و بیخنکێنێ بە تایبەتی لە شەواندا‪ ،‬کەس و‬ ‫کاری پلە یەکی نێو خیزانەکە حەوت شەوان شەوارە دەگرن لە دەورەی ژنە زەیستانەکە‬ ‫و کۆرپەکە‪ ،‬ئەویش بە نەخوتن و شەو بەڕێکردن بە شەوچەرە خواردن و گالتە و گەپ و‬ ‫رابواردن لەو شەوانەدا کە وەک پاسەوانێـکن بۆ ئەو منداڵە تازە بووە نەوەک (شــەوە)‬ ‫یان بڵێین (ئارە) کە لە رەنگی ئاڵی خوێنەوە ھاتووە زەفەری پێ ببات و بیخنکێنێ‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتیش وا باو بووە کە ئەم شەوگارییە لە الیەن خێزان و بنەماڵە دەوڵەمەند و خوا‬ ‫پێداوەکان پەیڕەو دەکرا کە زیاتریش بۆ ئەو کۆرپە تازە لە دایکبوونانەدا ئەنجام دەدرا‬ ‫کە لە ڕەگەزی نێرینە بوون نەک کچ‪٠‬‬ ‫ب ــ لە ھەندێک لە ناوچە شاخاویەکانی کوردستاندا‪ ،‬ئەو شەوانەی پیاوانی دانشتوانی ئەو‬ ‫شاخانە چرا بە دەستەوە دەگرن و بە شاخەکان ھەڵدەشاخێن بۆ ڕاوە ئاژەڵە دڕندەکان‬ ‫وەک گورگ و پڵنگ و ورچ‪٠٠‬ھتد‪ ،‬جا ئەم ڕاوە شەوە ناوی لێنڕاوە (شـــەوارە)‪ ٠٠‬ئەوەتا‬ ‫یەک وشەیە و ناوەڕۆکێکی چەند بە پێز مانادارە و راڤەیەکی زۆر ھەڵدەگرێ کاتێ لە‬ ‫شیعردا تەوزیف دەکرێ‪ ٠٠‬بۆن نـموونە سەیر دەکەین (جمال شارباژێری) شاعیر لەو‬ ‫شیعرەیدا بە ناونیشانی (کەی سەر دەردەکەی ؟!) لەم چەند دیڕەی خوارەوەدا کە‬ ‫دەیخەینە بەر چاو‪ ،‬وشەی (شەوارە) ی وەک ئێشک گرتن و شەوگاری لە پێناو پاراستنی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪240‬‬

‫‪16‬‬

‫منداڵێکی تازە بوو و حەوت شەو نەخەوتنەکە و بە شەوچەرە خواردن بەڕێ دەکرێ‪٠٠‬‬ ‫جا شاعیر ناوی میوەکانی ریز کردووە کە لە شەوانی شــەوارە بووندا دەدەندرێت کاتێ‬ ‫دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫ھێشووە مرواری رەنگین و گەوھەر بێنە‬ ‫ترێی سەر قووڵە و رشەشمیری و‬ ‫سادانی و کشمیش و بەر بێنە‬ ‫مشتاخی‪ ،‬باسووق و مێوژ بۆ تاسووق و‬ ‫بۆ گوێزبانە و شەوچەرەی ئێشک و (شـەوارە) دەربێنە‬ ‫ھەنگوینی شاخی دووبەرەی‬ ‫دۆشاو دووبارە دەربێنە‪ ٠٠‬ھتد ‬ ‫ھەروەھا لە ھۆنراوەیکی تردا لە ژێر ناونیشانی (ئەمشەو) وشەی (شەوارە) ی بەکار‬ ‫ھێناوە کە نەخەوتن و شەوگاری تیایە کاتێ دەڵێت‪:‬‬ ‫بێ بۆ الی دڵ ئەو شارەی تۆی خۆشویستووە‬ ‫بە مێوانیت‪ ،‬ئاوەدانیی تێ دەکــــــەوێت‬ ‫دەی فەرموو لــەو ئاوازانەی نەتبیســتووە‬ ‫گوێی بۆ شل کە‪( ٠٠‬شەوارە)یە و کەس ناخەوێت *(‪)١٨‬‬ ‫*گەلێ جاران یەک وشە خەیاڵی شاعیر رادەکێشێتە نێو خۆی قەسیدەیەک یان وێنەک‬ ‫دێنێتە بەرھەم بۆ نمونە‪ ٠٠‬وشەی (فەرش)‪ ،‬شیرکۆ بێکەسی شاعیری راکێشاوەتە نێو‬ ‫بازنەی خۆی کە چەند وینەیەکی شیعری لێ وەدەست بێنێ ئەوەتا نووسەر و روخنەگر‬ ‫(مەحمود نەجمەدین)لە کتێبەکەیدا بە ناوی (ئەوینێک لە شیعر و وشەدا) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫شیرکۆ بێکەس خەیااڵنی خوی دەکات بە شیعر کاتێک دەیەوێت بچێتە ناو ژیانی‬ ‫فەرشێکەوە وەک لە چیڕۆکە شیعری (فەرشی سەر دیوارەکە)دا دەبینین شاعیر بۆ نێو‬ ‫(فەرش)ەکە ھەنگاو دەنێ و خەیاڵ و ژیانی نێو فەرشێکەوە دەکات کە نیگارێکی بێ‬ ‫رۆحە و شاعیر رۆح دەخاتە بەری و چیڕۆکی لێ دەئافرێنێ کە جوانتر لە چیڕۆکەکانی‬ ‫واقیع‪ ،‬بە جۆرێک لە جۆرەکانی ئەزموونی (فەرشی سەر دیوارەکە)ی چیڕۆکەکە‪ ،‬باشتر‬ ‫بڵێم شیعرێکە رەگەزی چیڕۆکی تێدایە دواجار (تەون) چنینی کۆمەڵێک وێنەی رەنگاو‬ ‫رەنگ و روداو بووە‪ ،‬بە وشە *(‪)١٩‬‬ ‫*وشــە لە واڵتێکەوە بۆ واڵتێکی تر لە گۆشە نیگای میللەتێک و نەتەوەیەکەوە بۆ‬ ‫میللەتەکەی تر‪ ،‬تێڕم (حکمە) و بەھای تایبەتمەندی و رۆح و ڕەوش و تەقس و‬ ‫نەکھە و پیرۆزمەندی خۆی ھەیە‪ ،‬بەو پێەیەی رۆڵی مێژوویی و کۆمەاڵیەتی و ئاینی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪241‬‬

‫دروستی کردوون‪ ،‬بۆیە گەلێ ھۆنراوەی وا ھەن لە کاتی وەرگێڕاندا بۆ سەر زمانێکی‬ ‫دی‪ ،‬سۆز و گوڕ و بەھا و تینی پێشووی لە دەست دەدا‪ ،‬ھەندێک لە مانا و دەاللەتەکان‬ ‫قەوارەکانیان بچووکتـر دەبنەوە و لەو گەورەییەی ھەیبوو بە زمانی ڕەسەنی خۆی‬ ‫لە دەست دەدا بە تایبەتی ئەگەر وەرگێڕ نەتوانێت ئەو خااڵنە پەیڕەو بکات کە لە‬ ‫گەڵ ئەخاڵقیاتی پڕانسیپەکانی وەرگێڕاندا ھەیە‪ ،‬کە لە گەڵ ئەوەشدا (ئەنتی حاڵەت)‬ ‫یش ھەیە کاتێک وەرگێڕ بە سەلیقە و بە لێھاتووی خۆی دەرقەتی بابەتەکە دێ و‬ ‫وشـــە بە پێز و چێژ و مانا ھەڵـگرەکانی وەک زمانە ئەسڵ و ڕەسەنەکەی خوی بە‬ ‫قووڵی وشیارییەوە بە کار دێنێ و رۆحێکی تازەتری (پلورالیزمی ــــ فرە الیەنی) پێ‬ ‫دەبەخشێ‪ ٠٠‬دیارە جیاوازی و فرە مانایی لە وشەیەکەوە بۆ وشەیەکی دی لە ژماردن‬ ‫نایە چونکە ئەو وشانەی لە ڕەحمی کۆمەڵگای کشتوکاڵی و لە دایک بوون جیاوازە لە‬ ‫گەڵ ئەو وشانەی لە بنکەکانی شار و شارستانیەتدا سەریان ھەڵداوە‪ ،‬یان ئەو وشانەی‬ ‫لە واڵتە پیشەسازییە پێشکەوتنخوازەکاندا گەیشتوونەتە المان‪ ،‬لە کۆی ئەو وشانەی‬ ‫دەکەونە بەردیدی رێکخەرانی فەرھەنگ و زمانناس و خوینەرانی زیرەک دەرک بە‬ ‫وشــە نامۆ و داتاشراو و وشک و دۆگماکان دەکەن لە بۆتەی تێکستەکاندا کە قوڕسن‬ ‫بە سەر میزاج و زەوقی جوان ویستان‪ ،‬ھەڵبەتە وشەکانی زانیاری و فیرکاری کە بۆ‬ ‫کاری فیرکردن (تعلیمی) و سەلماندن بە کار دێنن‪ ،‬وشەی ڕووت و ئاڕاستەیی و سواو و‬ ‫ئاساین‪ ،‬ھەروەھا وشەکانی (زانستی و رامیاری و بازرگانی و لۆژیک)یش‪ ٠٠‬ھتد‪ ،‬کە لە‬ ‫گەڵ شیعر و دەقە شیعریەکان کۆک نین و ناگونجێن لە بەر ئەوەی وشەی شیعری نین‬ ‫و بۆ شیعر ناشێن‪ ،‬بەڵێ ئەو وشانەی بارگاوین بە مانا و دال و مەدلوول وشەی چاالک‬ ‫و بزێو و بە جولەن و ناسکی و جوانیان لێ دەتکێتەوە‪ ،‬دانشتنیان کەم و ڕاوەستانیان‬ ‫نێوەند و رۆیشتنیان زۆر لە ئاقاری شیعردا رەشماڵی خۆیان ھەڵداوە‪٠‬‬ ‫*ھەر سەبارەت بەو وشانەی وشــەی شیعرین و شیاون بۆ شیعر سەیر دەکەین نووسەر‬ ‫و رەخنەگر (نەجات حەمید) لە کتیبەکەیدا لە ژیر ناونیشانی لە بنیاتی شیعریەتدا لە‬ ‫ســەر بـۆ چـــوونی (جــان کــۆھین) دەدوێ و دەڵێت‪ ،‬بە بۆ چوونی جان کۆھین لە‬ ‫ھەر دوو ئاستی فۆنەتیک و سیمانتیکدا‪ ،‬سیما گشتیەکانی شیعریەتی دیاری کردووە‪،‬‬ ‫بە ڕای ئەو زمانی شیعریەت دەرچوون و الدانێکە لە زمانی ئاسایی‪ ،‬ئەو زمانەش لە‬ ‫گەڵ رۆمانتیکیەکاندا لە دایک بووە‪ ،‬کە جۆرێک لە تایبەتمەندێتی و جیاوازی داڕشتنی‬ ‫ھێناوەتە کایەوە) *(‪)٢٠‬‬ ‫*زمــان گوڕانکاری بەسەردا دێت‪ ،‬رۆژگار و زمانەکان پەرە دەسێنن و وشــەی نوێ‬ ‫دێتە ئارا و ھەندێ لە وشەکانیش بەر گۆڕانکاریەکان و بەر چەرخی زەمەن دەکەون‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪242‬‬

‫‪16‬‬

‫لە گەڵ پێشکەوتنەکاندا‪ ،‬وشەی نوێ ئاشنا دەبێت بە نەوەی نوێ‪،‬وشە دێرینەکانیش‬ ‫کەمتـر بە کار دێن یان لە کار دەکەون بۆ نمونە سەیر دەکەین ھەندێک لە وشەکان بە‬ ‫تەواوەتی لە کار کەوتوون یان بە سەر زارەوە نەماون و نەوەی تازە لە ماناکانیان ناگەن‬ ‫چونکە ھاو زەمانی ئەوان نین ئەوەتا وشەی (شخارتە یان چەرخ) بەرامبەر بە وشەی‬ ‫لە بیـر کراو و لە کار کەوتوو (بەردەستێ) یان وشەی (ئەلەتریک‪ ٠٠‬گلۆپ) بەرامبەر‬ ‫بە وشەی (قوتیلە و چرا) یان ئامێری (گاسن) کە بە ھۆی تەلەکتۆر ڕادەکێشرێ بۆ‬ ‫کێاڵنی زەوی لە شوێن وشەی (ھەوجاڕ) کە ئێستا ئەم وشەیە لە یاد کراوە مەگەر لە‬ ‫پێشانگایەکی کەلەپور و فۆلکلۆریدا بەر چاومان بکەوێت یان وشەی (پانکە) بەرامبەر‬ ‫بە وشەی (باوەشێن) دەوەستێت‪ ٠٠‬ھتد ‪ ٠٠‬نووسەر (ئەلیزابپ درو) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(زمان پیویستی بە بوژانەوەیەکی بەردەوام ھەیە بۆ ئەوەی وشک نەبێتەوە و شیعریش‬ ‫سەرچاوە سەرەکییەکەیە کە زمان دەپاریزێت و نویێ دەکاتەوە) *(‪)٢١‬‬ ‫*بەو پێیەی زمانی ئاخاوتن زمانێکی تەقلیدی و سواوە و گشتگیرییە جیا لەو زمانەی‬ ‫شاعیران مامەلەی پێدەکەن بە تایبەتی لە ھەڵبژاردنی وشەکان و ریکخستنی دێڕ و‬ ‫رستەکان و بە مانادار کردنیان‪ ٠٠‬ئەگەر بگەڕێینەوە سەر ئەم بۆ چوونەی (ئەڕســتۆ)‬ ‫کە دەلێت‪ :‬ـــ (زمانی ئاخاوتن یان بلێین قسە پێکردن لە زمانی شیعری جیا کردۆتەوە‬ ‫و جۆرە تایبەتمەندیەکی داوەتە زمانی شیعر‪ ٠٠‬عەبدولرەحمان بدوی لەم رووەوە دەڵێت‬ ‫(ئەڕســتۆ ڕای وایە کە زمانی ئاخاوتن لە گەڵ زمانی شیعر جیایە و دوپاتی ئەوە‬ ‫دەکاتەوە کە شاعیر مافی ئەوەی ھەیە ھەر زمانێکی تایبەتی بە کار بھێنێت کە لە‬ ‫زمانە ئاساییە باڵوەکە بە دوور بێت) *(‪)٢٢‬‬ ‫*نووسەران‪ ٠٠‬شاعیران بۆ جێگیر کردنی وشەکان لە پێکھاتەیی ڕستە و دێڕەکاندا‬ ‫ھەڵسەنگاندنێک بۆ ئەو وشــانە دەکەن‪ ،‬ئەو وشەیە بێت لە گەڵ بابەتی ئەدەبی‬ ‫بگوزەرێ بەو پێیەی پارچەیەک ئەدەب دەنووسنەوە‪ ،‬نەک ئاخاوتنی گشتی و بازاڕی‬ ‫و رۆژنامەوانی یان پەروەردەیی و زانستی و کۆمەاڵیەتی‪ ،‬بۆیە حیساب بۆ ناواخنی‬ ‫وشەکان دەکەن تا چەند مانادارن و دال و مەدلوولیان تیا بەر جەستە دەبێت یان الیەنی‬ ‫رەوانبێژی و جناس ومجاز وئەفسونی و مۆسیقای ناوەکی و دەنگسازی (فۆنۆلۆژی) و‬ ‫بە پێزی لە (مۆرفۆلۆژی) دا یان وشەکە تا چەند بڕ دەکات لە جولەداری و (پۆلۆسیما)‬ ‫یی و (سێمانتیک) کە ئەو وشانەن پتـر لە مانایەک دەبەخشن‪ ٠٠‬ھتد‪٠‬‬ ‫لە رووەوە ئەگەر ڕا و بۆ چوونی (د‪ ٠‬ھاوژیــن سلیوە) بخەینە روو بۆ بە دەنگەوە ھاتنمان‬ ‫لەم رووەوە کاتێ دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(دۆزینەوەی ئەو وشانەی کەوا مەفھومی چەمکێک دەبەخشن بۆ شیعر زۆر گرنگە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪243‬‬

‫چونکە شیعر چڕکردنەوەی مانایە‪ ،‬لەم روانگەیەوە (شیرکۆ بێکەس) وشەی نوێی بە کار‬ ‫ھێناوە‪ ،‬وشەی وا کە پێشتر لە شیعردا بە کار نەھاتووە و ئەم وشانەش مەفھومێک‬ ‫روون دەکەنەوە بۆ نمونە وشەی (گارۆ) بە واتەی ھێالنەی مەل لە کونی داردا بە کاری‬ ‫ھێناوە لەم کۆپلەیەدا دەڵێت‪:‬‬ ‫بە چریسکەوە باڵ لێـکئەدەم و‬ ‫کەڕەتێکی تر ئەبمە پەپووی وێرانە خاک و‬ ‫لە ناو (گـارۆ)ی‬ ‫درەختی گریاندا ھەڵدەنیشم *(‪)٢٣‬‬ ‫ھەر وەھا نمونەیەکی ترمان دەخاتە بەر چاو کاتێ دەڵێت‪٠٠٠‬‬ ‫(شاعیری بە سەلیقە ھەوڵ دەدات جگە لە مۆسیقای دەرەکی‪ ،‬گرنگی بە مۆسقای‬ ‫ناوەکیش بدات‪ ،‬پەیوەندی بە مامەڵە کردن لە گەڵ وشەکان ھەیە بۆ نمونە وشەی‬ ‫(گەاڵ) (پەلک) ھەمان مانایان ھەیە بەاڵم موسقا و پێکھاتەیان جیاوازە (گەاڵ) جگە‬ ‫لەوەی خۆی فرە واتەیشی دروستکردووە‪ ،‬لەم سااڵنەی دوای ڕاپەڕین بۆ دۆالریش بە‬ ‫کار ھاتووە) *(‪)٢٤‬‬ ‫*(د موحسین ئەحمەد عومەر) یش دەلێت‪ :‬ــ‬ ‫(لە کایەی سیمانتیکی ئەو دیاردەیەیە کە دەشێ وشــەیەک لە ناو و ناواخن و‬ ‫جیهانبینییەک ئاڵۆز و دیاریکراوی ئەدەبی و ھونەری کۆمەڵێک مانا بگەیەنێ وەک بۆ‬ ‫نموونە وشەی واڵت لەشیعر و جیهان و خەیاڵی شیعری شێرکۆ بێکەس و پەشێو‪ ،‬دەشێ‬ ‫زۆر مانا وەربگرن وەک‪ :‬ناسنامە‪ ،‬مێژوو‪ ،‬نیشتمان‪ ،‬خاک‪ ،‬کەرامەت‪ ،‬جوامێری‪ ،‬خەبات‪،‬‬ ‫کۆڵنەدان‪٠٠٠‬ھتد‪)٢٥( * )٠‬‬ ‫شاعیر فازل شەوڕۆ لە شیعریکدا بە ناوی (سەفەر)‪ ٠٠‬بۆ نموونە وشەی سەفەر لە کایەی‬ ‫سیمانتیکیدا یەک وشەیە لـێ لەم شیعرەدا مانا و واتایەکی زۆر لە باوەش دەگرێ‬ ‫سەفەر دەکەم‬ ‫سەفەری ڕێی داتلیشاو‬ ‫سەفەری ھەسپی چاڤۆکدار‬ ‫سەفەری ئاوی بێکەنار‬ ‫یان لە کۆپلەیەکی تردا دەڵێت‪٠٠‬‬ ‫سەفەر دەکەم‪ ٠٠‬ڤانا‪ ٠٠٠‬سەفەر‪٠٠٠٠٠٠٠‬‬ ‫چەند بە زەحمەت زنجیرەکانی جەنتاکەم وێکدینەوە ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪244‬‬

‫‪16‬‬

‫یان‪ ٠٠‬دەڵێت‬ ‫دووریش نییە دوا مەنزڵم‬ ‫(دۆزەخستان) بێت و « ڤـانا «‬ ‫جارێکی تر نەیکەینەوە و‪ ٠٠‬جارێکی تر نەتبینمەوە‬ ‫سەفەر دەکەم‪ ٠٠‬ڤانا‪ ٠٠٠٠‬سەفەر ‪ ٠٠٠٠٠٠٠٠٠‬ھتد * (‪)٢٦‬‬ ‫ـــــ لەم قەسیدەیەی شاعیر فازل شەوڕۆ کە بە ناوی (سەفەر) ناوی ناوە پێشکەشی‬ ‫(ڤانا)ی ھاوڕێی کردووە بریتیە لە (‪ )١١٢‬دێڕ ھەموو مامەلەکەشی لە گەڵ یەک وشەیە‬ ‫(سەفەر) جا ئەم وشەیە چەند فرە مانادارە (سەفەری ھات و نەھات‪ ٠٠‬سەفەری‬ ‫چوون‪ ،‬ئایا گەڕانەوەی بە دوا دادێ ؟!‪ ٠٠‬سەفەر دوا سەفەری مرۆڤــ بەرەو ئەبەدیەت و‬ ‫گۆڕستان‪ ٠٠‬سەفەری ئاو لە سەرچاوەوە بەرەو رووبار و بەرەو دەریا و نادیار‪ ٠٠‬سەفەری‬ ‫ئاو جارێکی تر بوون بە ھەڵم و بەرەو ئاسمان و دواتر بوونی بە باران و بەفر و تەرزە و‬ ‫دواتر بەرەو شوێنی نادیار‪ ٠٠‬سەفەر سەفەری خۆشی و ھاوسەرگیـری و مانگی ھەنگوینی‬ ‫و‪٠٠‬سەفەر سەفەری ماڵئاوی و لێکدابڕان و گریان وەک سەفەری دوکەڵ کە لە ئاگر جیا‬ ‫دەبێتەوە‪ ٠٠٠‬ئیتـر یەک وشەیە ھەر وەک شاعیر فازل شەوڕۆ لەو بوارانە و زیاتریش‬ ‫تەوزیفی کردووە کە بڵێین وشەی فرە مانا بەخشە و‪ ،‬وشەیەکی شیعری و ئەفسوناوی‬ ‫و ھیزدارە لە شیعردا‪٠‬‬ ‫ئەوەتــا نووسەر و رەخنەگر (سەنگەر قوباد) لە ژێر ناونیشانی (ئەفسوونی وشــە و‬ ‫کەتوارییەتی ئەفسوناوی)دا دەلێت‪ :‬ـــ‬ ‫(لە سۆنگەی سیحری وشــەوە‪ ،‬نووسەر دەتوانێ ھێز بە دەقەکەی ببەخشێ و شەپۆلە‬ ‫گەوھەرییەکانی سەمایەکی شێتانە لە بۆشایدا پیشان بدەن) *(‪٠)٢٧‬‬ ‫*دێینە سەر خاڵێکی تر ئەویش ئەوەیە کە شاعیر کاتێ زمانێکی نا ئاسایی ھەڵدەبژێرێ‬ ‫کە بە زمانێک دادەکەوێتەوە پێی دەڵین زمانی شیعری واتە زمانێکی جوانتـر لە زمانی‬ ‫باو و سواو‪ ٠٠‬ئەوەتا (سەتڵیۆس کاستانۆسیس دۆمیسیس) دەڵێت‪ :‬ــــ‬ ‫(شاعیر زمانێکی نائاسایی بە کار ئەھێنێت‪ ،‬دوای ئەوە‪ ،‬شیعر زمانی ئاسایی لە ناو‬ ‫ئەبات و ھەموو چامەیەک زمانێک دروست ئەکاتەوە لەم زمانە تێ ئەپەڕێت‪)٢٨(*)٠‬‬ ‫*جوانکردن و ودەستھێنانی فرە مانا (سێمانتیک) و گەمەی زمانەوانی لە شیعردا‬ ‫ھەندێ لەو وشانەی بە کار دەھێندرێن وەک (جناس) کە وشەیەکە و دوو مانا دەبەخشێ‬ ‫یان پتـر بۆ نمونە‪ ،‬وشەی (ھەرمێ)) بە مانای (میوە) بۆ خواردن‪ ،‬بە مانای (ھەر ــ‬ ‫مێ) واتە ھەر مێینە‪( ،‬ھەرمێ) واتە ڕامەکە‪ ٠٠‬غار مەدە (ھەرمێ) بە زمانە سادەکارە‬ ‫کورتکردنەوەکەی واتە بڕۆ و (ھەر ــ مەیێ)‪٠٠‬ھتد‪ ،‬ھەندێک وشەی وا ھەن (پارادۆکسین)‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪245‬‬

‫واتە دوو وشەی جیاواز و دژ بە یەک کۆدێک یان نهێنیەک لە خۆ دەگرن‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش چەند وتەیەک و نمونەیەک دەخەینە بەر چاو کە نووسەر (د‪ ٠‬عوسان‬ ‫دەشتی) بۆمان ئاوەاڵ دەکات کاتێ دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫(گرینگترین بەرکاری شاعیری وشــەیە‪ ،‬ئەم گرینگایەتییە ئەوەندە زۆرە ھەندێ خاوەن‬ ‫ڕای ھێناوەتەوە سەر ئەوەی کە بڵێن‪ :‬وشە لە شیعردا ئامراز یا کەرستە نییە‪ ،‬ماک و‬ ‫جەوھەرە‪ ،‬لە شاعیرانی ھەرە وشــە ناسی ئێمە یەکیان (نالی)یە‪،‬نالی کاتێ وشەیەک‬ ‫ھەڵدەبژێرێ تەنیا مانایەکی لە بەر چاو نییە‪ ،‬بیر لە ھەموو ماناکانی دەکاتەوە تێدەکۆشێ‬ ‫کەڵکیان لێ وەرگرێ سەیری ئەم بەیتە بکەن‪ :‬ــ‬ ‫دەورانییە وەک ھێڵەگی سەودا سەری گێـژم‬ ‫بۆیە بە دەقیقی مەسەلە ھەرچی دەبێــژم ‬ ‫وشــەی (سەودا) لەم بەیتەدا سێ مانای ھەیە ‪١‬ـــ موعامەلە ‪ ٢‬ـــ سۆزی ئەوین ‪ ٣‬ــ‬ ‫ڕەش‪ ٠٠‬نالی نیازی لە ھەر سـێک مانا گرتووە جا بۆیە ھەر مانایەک میسراعی یەکەم‬ ‫چەشنە لێـکدانەوە و بۆچوونێـک ھەڵدەگرێ‪)٢٩( * ٠‬‬ ‫*کاتێ وشەیەک لە یەک مانا تێپەڕ دەکات و دەوڵەمەندە و جەوھەرێکی ھەیە لە‬ ‫پێکھاتەیەکەیدا بۆ چوونێکی تری نووسەرانمان بۆ دەخاتە ڕوو ئەوەتا (د‪ ٠‬پەخشان‬ ‫سابیر حەمەد) یش دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫وشــە واتە = دال ــ مەدلوول ــ دەاللەت ــ وێنەی ناوەوە ــ واتای مەبەستدار ــواتای‬ ‫خودی ـــ واتای بابەتی ‪ ٠٠٠‬بە نمونە بۆچوونێـکی (سۆسێر) دەھێنێتەوە (دال و‬ ‫مەدلوول) لە یەک وشەدا بۆ نمونە (ئاو) لە دوو ڕەگەزی ھایدرۆجین و ئۆکسجین‬ ‫پێکھاتووە کە ڕەگەزەکەیان بە جیا وەربگیرێ بە یەک وشە ناوی دەھێندرێ) * (‪)٣٠‬‬ ‫*کاتێ شاعیر بیر لەوە دەکاتەوە کە شیعرەکەی پڕ لە جولە و تیشک و باراناوی‬ ‫بێت‪ ،‬چاالک و لە جموجۆلی ھەمیشەیی بێت‪ ،‬جا ئەو وشە چاالکانە ھەڵدەبژێرێ کە‬ ‫زیندوون و لە سەر پێ دەوەستن‪ ،‬توانا و تینی جوالندنیان تیا بێ‪ ،‬واتە وشەکان بن‬ ‫زمانیان بخوێندرێتەوە و لە ئاست درێژ دادڕی دێڕ و رستە و بەیتەکان کەم بکاتەوە‪ ،‬بە‬ ‫دەربڕینێکی خەست و چڕ و پڕ و سەرنج ڕاکێش بکەوێتەوە‪ ،‬ئەو وشانە بێت کە لە نێو‬ ‫کۆمەڵـگەدا پەراوێز نەکرابن‪ ،‬بە واتەیەکی تر وشەی کۆچکردوو (مھجور) نەبن‪٠‬‬ ‫*نووسەر (سازان زاھیر سەعید) لە ژێر ناونیشانی ‪ /‬بە پێزیی لە مۆرفۆلۆژیدا دەلێت‪:‬‬ ‫ـــ (ھەندێ جار لە بارەیی وشەیەک و فراوانیی بەکار ھێنانی‪ ،‬بۆار و ھەلو مەرجی‬ ‫گونجاو دەرەخسێنن تا وشەی تری لێبکەوێتەوە‪ ،‬ئەمەش ئاماژە بۆ بە پێزیی وشەکە‬ ‫دەکات‪ ،‬دانەکانی ئەم ئاستە (بەشێکیان گەنجینەی وشە چاالکەکانن و بەشەکەی تر‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪246‬‬

‫‪16‬‬

‫گەنجینەی وشە نا چاالکەکانن بە (پۆلۆسیمیا) وەک وشەکانی (ئاو ــ سەر ــ دەست‬ ‫ــ چاو) ھتد‪ ،‬لێرەدا ئەگەر ئاو بە نمونە وەربگرین‪ ،‬لە بەر ئەوەی وشەکە ڕەگەز و ھۆی‬ ‫سەرەکیی بەردەوامبوونی ژیانە‪ ،‬بۆیە وەک ناوێک لە فەرھەنگدا بە پێز و چاالکە و بە‬ ‫گۆێرەی پێویستیەکانی ئاخاوتن و دیاردە نۆێکان‪ ،‬بەشداری داڕشتنی چەندین وشەی‬ ‫تر دەکات وەک وشەکانی (ئاوەڕۆ ـــ ئاوەدان ــ ئاوبازی ـــ ئاوکاری ـــ ئاوپڕژێن ــ‬ ‫ئاودێ ـــ ماستاو ـــ بەفراو ـــ باراناو ـــ تێراو ‪ ٠٠‬ھتد) دەردەکەوێت‪ ٠٠‬جگە لەوەی وەک‬ ‫زاراوەیەکیش لە بوارە زانستیەکاندا رۆلێـکی گرینگ و بەر پاوی ھەیە کە فۆڕم(‪)H٢O‬‬ ‫وەک ھیما بۆ دانراوە‪)٣١(* ٠‬‬ ‫*ئەگەر نمونەیەک بەم وشەیە (ئــاو) بێنینەوە کە چۆن شاعیر دەیقۆزێتەوە و مامەلەی‬ ‫لە گەڵدا دەکات بە چەند بارێکیدا بیشکێنێتەوە ئەوەتا شــاعیر (ھاشم سەراج) لەم‬ ‫قەسیدەیەدا (ســەمای ئاو ئاو ئاو)دا دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫ کریستاڵن بۆ ئێمە دادەڕژێن‬ ‫ چەنێ کریستاڵین ئاوەکان !‬ ‫لەم دوو دیڕەدا شاعیر وەک رووناکی مامەلەی لەگەڵ ئاو کردووە کە چەند شووشەین‬ ‫ئەی شەو‪ ٠٠‬شەوی کەیلبوونی‬ ‫لەززەتە ئاورینگاوییەکان‬ ‫دەبارێ ئاوی جوانی‬ ‫ئاوی ئەگریجەکانی عیشق‬ ‫دەبا مەرگ بێ‬ ‫بەو ئاتەشی پەیکەری میھرەبانیەوە‬ ‫ئاو ســـەما دەکا‬ ‫ئـــاو‬ ‫ئــاو‬ ‫ئـــاو‬ ‫ئـــاو * (‪)٣٢‬‬ ‫لەم چەند دێڕشدا وێنای پەیکەری جوانێک وەک ئاو شــلک و میھرەبانە تیشک دەبارێنێ‬ ‫تیشکی بلوورینی ئاو‪ ،‬پڕشنگی لەزەت و لەرەی جەستەی ئــاو‪ ٠٠‬واتە ژنێک لە ئاو سەما‬ ‫دەکا‪ ٠٠‬ئــــــــاو‪ ،‬ئـــــــــــــاو‪ ،‬ئـــــــــــــــــــــاو‪٠‬‬ ‫*بە شێوازێکی تر‪ ،‬شاعیرێکی تر (جەمال غەمبار) لە دەقێکی تر بە ناو نیشانی‬ ‫(پاڕانەوە لە ئــاو) بەم شێوەیە وشەی ئاو دەگونجێنێت‪ :‬ـــ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪247‬‬

‫بمبەخشە ئەی ئاو‪ ٠٠‬لە دڵی تۆدا ھەمیشە مێرگێک ھەیە‬ ‫پڕە لە چرا و تەنیایی‬ ‫پڕە لە بۆنـی ئەسـتێرە‬ ‫بمبەخشە لەوەی نەمتوانــی لەو مێرگــەدا‬ ‫ماڵێکی شــووشــەیـم ھەبـێ لە تـۆ‬ ‫ئەی ئاو‪ ٠٠‬بمبوورە کە لە ئیمالی نووسینەوەی باراندا‬ ‫حەرفی دڵۆپەکانم پاش و پێش خست ‪ ٠٠‬ھتد * (‪)٣٣‬‬ ‫لەم چەند دێڕەی سەرەوەشدا شاعیر جەمال غەمبار لە غەمی کۆ ئاوی نێو مێرگێکدا کە‬ ‫تەنیایە لە گەڵ ئەوەی رووناکی لێ دەدروشێتەوە لە شەواندا ئەستێرە مێوانیەتی بەاڵم‬ ‫لە رۆژدا جێی دێڵێ و ئاو تەنیایە‪ ٠٠‬بەڵێ وەک کائینێکی زیندوو مامەلەی لە گەڵ ئاو‬ ‫کردووە و دواتر کە باس لە ماڵێکی شووشەیی دەکات ئیحایەکە بۆ ئاو کە دەیبەستێ‬ ‫و دەبێتە شەختە وەک ئەو شووشەیەی شاعیر داوای لێبەخشین لە ئاوەکە دەکات کە‬ ‫نەیتوانیوە لەو مێرگەدا ئەو ماڵە شووشەییەی ھەبێت‪ ٠٠‬یان دڵۆپەکانی کە ھێندە جوانن‬ ‫ناتوانێ بیانژمیرێ و دەستەبەریان بکات و بیانووسێتەوە‪ ٠٠‬کۆمەڵێک ھێما و ئاماژەی‬ ‫تیایە ئەو قەسیدەیە ھەر لە سەرەتاوە تا کۆتایی کە وشەی ئاو تیایدا سەر دەستە و‬ ‫سەر مەشقە‪٠‬‬ ‫*بەو پێیەی زانیاری تازە سەبارەت بە بەرھەمی نوێ و ئامیـر و کەل وپەلی پیشەسازی‬ ‫و سەردەم کە چەندین دەستەواژە و زۆر وشەی تر‪ ،‬لە گەڵ بەرەو پێشەوە چوونی ژیان و‬ ‫ژیاری لە دایک دەبن و سەر ھەڵدەدەن‪ ،‬ھەڵبەتە وشەی نامۆ و ھەتا وشەی داتاشراویش‬ ‫بە دیار دەکەون‪ ،‬لەو نێوەندشدا شاعیران‪ ،‬ئەو وشانەی شیاون بۆ شیعر بە کاری دەھێنن‬ ‫کە تازەگەریەک بە شیعرەکانیانەوە ببەخشن‪٠‬‬ ‫* ئەوەتا (ھۆراس) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(ھەمیشە بە ھەموو نەوەیەک ڕێگا دراوە رێگاش ئەدرێ کە بە پێی سروشتی گیانی‬ ‫سەردەم وشە دابڕژێ‪ ،‬ھەر وەک چۆن دارستان ھەموو ساڵێک گەاڵکانی دەگۆڕێ‪ ،‬ئەوەی‬ ‫لە پێشتـردا شین بووە زووتر ھەڵدەوەرێ‪ ،‬بۆ وشەکانیش ھەر وایە کۆنترینیان زووتر لە‬ ‫ناو دەچێ‪ ،‬بەاڵم نوێیەکان وەک نەوەیەکی نەوجوان پشکوتوو گەشە دەکات‪٠‬‬ ‫ھەروەھا ئەوەش دەڵێت‪ ٠٠‬شیاوە چەند وشەیەک کە خەڵکی پشت گویان خستووە‬ ‫جارێکی تر لە دایک دەبنەوە‪ ،‬چەند وشەیەکی تریش کە خەڵکی رێزی لێناون لە بەکار‬ ‫ھێنان دەکەون‪)٣٤( * )٠‬‬ ‫*بۆ زیاتر قووڵبوونەوە سەبارەت بەم بابەتە نمونەی ترمان لە بەر دەمدا قیت دەبێتەوە‬ ‫ئەوەتــا (د‪ ٠‬ئازاد ئەحمەد مەحمود)یش دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫*بۆ سەرکەوتن و پوختەیی پڕ لە داھێنان و دەقی شیعر ‪ /‬شاعیر لە سەریەتی رۆڵێکی‬ ‫گرنگ و چاالک بەرامبەر بە وشە ببینێت‪ ،‬پێویستە بە تێڕوانینی بوونی بابەت لە وشەدا‬ ‫ــــ نەک تەنیا دەاللەتی واتایی‪ ،‬مامەلە لە گەڵ وشەدا بکات) * (‪)٣٥‬‬ ‫*ھەروەھا ئاماژە بە وتەیەکی (ھۆلدرین) دەکات کە دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪248‬‬

‫‪16‬‬

‫(کار و دەسەاڵتی زمانی شیعر بە وشە گۆڕین‪ ،‬وەرچەرخانی جیهان دێنێتە ئاراوە‪،‬‬ ‫شیعریش خاوەن واقیع دەبێت ئەگەر سنووری زمانی ھاوتەریب لە گەڵ بۆچوون و‬ ‫تێگەیشتنمان درێژ بکرێتەوە‪٠‬‬ ‫(ھایدگەر)یش لە بارەی مەزنی شیعر دەبێژێت (بە وشــە ــ زمان ــ بوونەوەر ــ‬ ‫دادەمەزێندرێت) * (‪)٣٦‬‬ ‫*کاتێ وشەیەک دەبێتە (رەمــز) ھێما ــ سیمبۆل ـــ جەفەنگ ـــ نیشانە ــ یان‬ ‫سیمۆلۆژیا کە لە زانستی (ئاماژە)وە ھاتووە یان ھەر سیفەتیکی تر کە بە ئەرێنی‬ ‫ھاتبێت لە پێکھاتەیی غەنیمەی شیعرێکدا‪ ،‬ئەو رەمــزە وەک ئەستێرەیەکی پڕشنگدار‬ ‫لە نێودیڕ و بەیت و رستەکاندا دەدروشێتەوە و ھەڵوەستەی بۆ دەکرێ‪ ،‬جا سیمبۆلەکە‬ ‫ناوی کەسێکی شۆرشگیر و قارەمان و ناودار بێت‪ ،‬یان ئەویندارێکی وەفادار ناوی‬ ‫دەرکردبێ وەک شیرین و فەرھاد بۆ نمونە‪ ،‬یان ناوێکی مێژوویی و ئەفسانەیی و داستانی‬ ‫لە بۆتەی ھەر مەسەلەیەکی رابردووی رووداو کە شیاوی ناو ھێنانەوەی بێت بە ئەرێنی‬ ‫و نەرێنی‪ ،‬ھەروەھا داھێنەرانی زانستی و ئەدەبی و ھونەری‪ ٠٠‬ھتد‪ ،‬کە مەرجیش نییە‬ ‫ئەو سیمبۆالنە راستە و خۆ بخرینە ڕوو جار وایە دەکەوێتە خانەی (ھێرمینۆتیکی) وەک‬ ‫میتافۆر (ئیستعارە) بە کار دێت‪ ،‬یان بە شێوە (مجاز ـــ خوازەیی) ھەندێ جاریش‬ ‫راستە و خۆ وەک ناو دەخرێتە ڕوو‪ ،‬گرنگ ئەوەیە ئەم ناوە یان بلێین ئەم وشەیە جیگای‬ ‫وەستانێکە لە کاتی ناو ھێنانی یان کە بەر چاو دەکەوێت لە نێو دێڕەکانی شیعرێکدا‬ ‫چونکە وشەیەکی بە پێز و ھێزدارە لە ڕاکێشانی خوێنەر بۆ تەئویل کردن و لێکدانەوە و‬ ‫بە دواداچوونی واتە ئەو رەمزانەی کە لە یەک وشەدا خۆی دەبێنێتەوە‪٠‬‬ ‫ئەگەر وەک ناو (مەم و زین) سیمبۆل و رەمزی قوربانین بۆ وەفا و خۆشەویستی‪٠٠‬‬ ‫یان (سپارتاکۆس) سیمبۆل و رەمزی تیکۆشەرێک بێت خۆ ڕاگر دژ بە ڕەگەزپەرستان‬ ‫و چەوساندنەوەی مرۆڤـ‪ ٠٠‬یان کە وشەی (شمشێر) بووە بە رەمزی عروبە الی‬ ‫عەرەبەکان (خەنجەر ــ کەو)رەمزی کوردە (بــا) رەمزی جولەیە یان بڵێین (نێرگز) لە‬ ‫نێو کوردەواریدا ھێمایەکە بۆ ھاتنی وەرزی بەھار و نەورۆز و سەرکەوتن واتە یەک وشە‬ ‫چەند دیڕێکت لێ کەم دەکاتەوە لە شیعردا لە پێناو چڕ و خەست کردنەوەی شیعر‪ ،‬کاتێ ‬ ‫سیمبۆلێک خەیاڵی خوێنەر رادەکێشێ یان ھەڵوەستەی پێ دەکات و لێکدانەوەی بۆی‬ ‫ھەیە‪ ،‬ئەگەر زانیاریشی دەربارەی ئەم وشەیە‪ ٠٠‬ئەم رەمزە نەبێ دەیخاتە حاڵەتی پرسیار‬ ‫یان بە دواداچوون ‪ ٠٠‬بۆی ھەیە ئەوەش بڵێین‪ ،‬بە تایبەتی لە پەیڕەوی نووسنەوەی‬ ‫شیعری کۆنکریتی زیاتر تەرکیز لە سەر وشە دەکرێت واتە بۆ کورتکردنەوەی زمانەوانی‪٠‬‬ ‫*(د‪ ٠‬پەخشان سابیر حەمەد) دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫(لەوانەیە ــــ ئەرســـتۆ ـــ (‪ ٣٢٢‬ـــ ‪ ٣٨٤‬پ‪ ٠‬ز) دێرینتـرینیان بێت کە لە ئاستی زماندا‬ ‫ئاماژەی بۆ رەمز کردبێت و الی وابوو چەمکی شتە ھەستپێکراوەکان لە پلەی یەکەمدا و‬ ‫دواتریش ئەپستراکتە پەیوەستەکان لە پلەیەکی بەرزتر‪ ،‬لە پلەی شتە ھەستپێکراوەکاندا‪٠‬‬ ‫ھەروەھا دەڵێت ـــــ وشـــــە گوتراوەکان رەمزن بۆ حاڵەتە دەروونییەکان‪ ،‬رەمزن بۆ‬ ‫وشــە گوتراوەکان) *(‪)٣٧‬‬ ‫*ھەر لە دوتوێی باسەکەماندا ئەگەر لێی دانەبڕێین وەک کەرستەیەک لە کەرستەکانی‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪249‬‬

‫بە کار ھاتووی نێو شیعر بۆ کورتکردنەوەی زمان (خوازە)مان بە نمونە ھێناوە کە چەند‬ ‫مانایەک بۆ وشە بەر جەستە دەکات‪ ٠٠‬لێرەدا ڕا و بۆچوونێکی (د‪ ٠‬حەمە نوری عومەر‬ ‫کاکە) بە نمونە دەھێنینەوە کاتێ دەڵێت‪ :‬ـــ‬ ‫(شیوازی شاعیر لە کار و مامەلە کردنیدا‪ ،‬لە گەڵ وشە و دەسـتەواژەکان‪ ،‬شیوازێکی‬ ‫ھونەریی و جوانکارییە و کارێکی ھونەرییە کە شاعیر بنیادی دەنێت‪ ،‬کەرستەی سەرەکی‬ ‫لەو پرۆسەیەدا (خـوازە)یـــە کە بە گواستنەوەی وشە لە مانا ڕاستەقینەکەیەوە بۆ‬ ‫مانایەکی تر بنیات دەنرێت‪ ،‬چونکە ئەو واتا و مانا نوییەی کە لە رێگای ھونەرەوە‬ ‫دەیگەیەنێت‪ ،‬واتا راستەقینەکەی ناگەیەنێت‪ ،‬بە کورتی ئەم ھونەرە لە لێکۆلینەوە‬ ‫رەوانبێژییەکاندا‪ ،‬بە گەلێک شێوە باس کراوە‪ ،‬بەر باڵوترین بنەمای روون دیاری زمان‬ ‫لەو بوارەدا (خواستن)ە‪)٣٨( * ٠‬‬ ‫*پێویستە وشــە لە نێو ڕستەدا بە گونجاندنی جێگیر بکرێت نەوەک نەخش و جوانی‬ ‫دەربڕین ئاڵۆز بکات‪ ،‬وشــە ئەو بەردەیە‪ ٠٠‬یان بڵێین ئەو خشتەیە بە ال تەراز کردنی‬ ‫مەترسی دەخاتە دیواری ھەڵنراو‪ ،‬یەک وشەی نەشیاو لە پاڵ وشەکانی تر ئەگەر‬ ‫شیاویش بن‪ ،‬بە دیار دەکەوێ و گۆڕنکاری بە سەر جوان گوتنی بابەتەکە دێنێ‪ ٠‬بۆ‬ ‫نمونە شاعیری جوانـەمەرگ (ئەنوەر مەسیفی) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(لە رۆمانی (جینی) ئاالن ڕۆپ گریدا‪ ،‬ھاتووە کاتێک مامۆستایەکی زانکۆ وانە بە مندااڵن‬ ‫دەڵێتەوە‪ ،‬دەڵێ‪ :‬باوکم لە ناو دەریادا مرد‪ ،‬جین کە یەکێکە لە منداڵەکان بە مامۆستاکە‬ ‫دەڵێ‪ :‬بڵێ باوکم لە ناو دەریادا (خنکا) نەک (مرد)‪)٣٩(* ٠‬‬ ‫بەڵێ بە ئاڵو گۆڕ کردنی وشەیەک دیڕێکی نەشیاو‪ ،‬گۆڕانی بە سەردا ھات‪ ،‬بوو بە‬ ‫دێڕێکی شیاو و جوانتـر لە جاران‪٠‬‬ ‫*لە کاتێکدا کە وشــە ھەڵگری واتایە‪ ،‬ھەڵـگری داللەت و توانستێکە لە نیو قاوغی‬ ‫زمانێکی الدراو لە زمانە ئاسایەکەدا کاری خۆی دەکات و بە وشەی شیعری ناو دەبردرێت‬ ‫ھەڵبەتە ئەم جۆرە وشانە کە بزێو و فرە مانایین (سێمانتیکی) لە دوتوێی بابەتەکاندا‬ ‫گرنگی خۆیان ھەیە کاتێ کە تەوزیف دەکرێن لە شیعرێکدا‪ ٠٠‬ئەگەر ڕا و بۆچوونی‬ ‫نووسەران بخەینە ڕوو بۆ بە سەلماندنی بۆچوونەکانمان ئەوە (د‪ ٠‬ئازاد ئەحمەد‬ ‫مەحموود) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫(واتاسازی ـــ سیمانتیک ـــ بە یەکێک لە بابەت و کرۆکە گرینگەکانی زمانی زمانەوانی‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬لە ڕاستیدا واتاسازی ــ دەاللەتکردن ـــ بە کار و چاالکیەکانی لە ژێر‬ ‫کاریگەری زانستێکی تایبەت بە داڵنی (وشــە) تێدەپەڕێت‪ ،‬تۆڕ و ڕایەڵە تێکتـرنجاوەکانی‬ ‫بە مەبەستی واتا پێکان ھەڵدەکاتەوە‪ ،‬قووڵی ناخی (وشــە) ناواخن دەکات و چەپکە‬ ‫واتایەک بە نیازی جۆراو جۆر دەچنێت) * (‪)٤٠‬‬ ‫ھەروەھا لە شوێنێکی تردا دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫((ئەگەر ناوێک لە ناوەکان توانستی ھەبوو کۆمەڵە واتایەک بگەیەنێت پێویستە بزانین‬ ‫کە ھەموو ئەم واتایانە گونجاو و شیاون‪ ،‬بەاڵم لە ڕێزبەندە دیار کراوەکەدا یەکێک لەم‬ ‫واتایانە دیاری دەکرێت)) * (‪)٤١‬‬ ‫*ھەندێ لە وشەکان وەک ئەوەی وشەیەکی ئەزەلی بن و لە گەڵ سروشت ھاوژین و‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪250‬‬

‫‪16‬‬

‫ھاوسەر بن و ھەمیشە بە زیندووی دەمیننەوە خۆیان نوێ دەکەنەوە و نەمرن‪ ،‬ئەویش‬ ‫وشەی وەرزەکانن کە دەیمومەیان ھەیە و سووڕ دەخۆن و لە سەر زمانی شاعیر و‬ ‫نووسەرانی سەر ئەم ھەسارەیە دەگوترێتەوە و دەیان و سەدان و بگرە ھەزاران ستایشی‬ ‫جۆراو جۆری بۆ دادەمەزرێنن و بە کاری دەھێنن و تەوزیفی دەکەن لە نووسین و‬ ‫شیعرەکانیاندا‪ ،‬یەکێک لەو وەرزانە وشـــەی (پایز)ە‪ ،‬دیارە ئەم وشــەیە نە کۆن دەبێ‪٠٠‬‬ ‫نە پەراوێز دەکرێ و ھەمیشە زیندووە‪ ٠٠٠‬یەکێک لە شاعیران (ئازاد دلزار) لە قەسیدەی‬ ‫(پایز)دا کاتێ دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫پایزە و ورد ورد دەبارێ‬ ‫زەوی کزر‬ ‫بۆنی پەڵە و‪ ،‬خۆشەویست و نانی لێدێ‬ ‫ترپەی باران‪ ،‬خشەی گەاڵ و‪ ،‬بۆنی قەسەری ناو پاوان‬ ‫***‬ ‫یان‪ ٠٠٠‬شۆڕە بی لەرز دەیگرێ‬ ‫کە جار جار لە کێوانەوە‬ ‫کزەیەکی سارد ھەڵدەکا‬ ‫تشرین بە کراسی زەردەوە‬ ‫لە ژێر ھەموو درەختێکا پاڵـکەوتووە‬ ‫***‬ ‫یان‪ ٠٠٠‬قەتارەی قورینگ و قازان ھەرایانە‪،‬‬ ‫« شـەم « لە کوێستانێ دێنەوە‬ ‫باسی ئەشقی وان و ورمێ دەگیڕنەوە‪ ٠٠‬ھتد *(‪)٤٢‬‬ ‫بەڵێ لەم قەسیدەیەی شاعیر ئازاد دلزاردا کە چەند کۆپڵەیەکمان لێ وەرگرت وشەی‬ ‫پایز لە الیەن ھەزاران شاعیرانی دنیاوە وەک ئەم شاعیرە خەمەکانی پایز و ھەڵوەرینی‬ ‫گەاڵ بە رەنگی زەردیانەوە‪ ،‬گەڕانەوەی کۆچەریان و قاز و قورینگ و ھەوار چۆڵ کردن‬ ‫و دەست لێک بەردان و دوور کەوتنەوەی دڵداران و دەیان بابەتی تر کە نووسەران و‬ ‫شاعیران خۆیان دەئاخنە نێو رۆح و گیانی ئەم وشەیە پایز‪ ٠٠‬ھتد‪ ،‬بەڵێ یەک وشەیە‬ ‫بەاڵم بە پێزە و ھێزدارە و کاریگەرە و نەمرە‪٠‬‬ ‫*بیر وڕای ھەمە جۆر و گفتوگۆ و لێدوان و قسەی زۆر لە سەر ئەوە کراوە‪ ،‬ئایا وشەی‬ ‫شیعریی‪ ٠٠‬یان شیعریەت زمانێکە جیا لە زمانی ئاخاوتن و زمانی پەروەردەیی و زانستی‬ ‫و کۆمەاڵیەتی و ئاسایی‪ ،‬ھەر وەک لە پێشدا چەند نمونەیەکمان ھێناوەتەوە کە رێگام‬ ‫پێدەدات بڵێم وشەی شیعری ھەن لە ناوەڕۆکدا دەڵەمەندن بە مانا و جولە و چاالکی‬ ‫ھەروەھا ھەن لەو وشانە چیڕۆک و باکگڕاوندێکیان ھەیە یان شانازمەندییەک و ھێما و‬ ‫سیمبۆلێکە‪٠٠‬ھتد‪٠‬‬ ‫* (د‪ ٠‬سافیە محەمەد ئەحمەد) چەند نمونەیەک لە بارەیەوە دەخاتە روو‪٠٠‬‬ ‫(کۆھین) دەڵێت‪( :‬زمانی زانستی بۆ بەکار ھێنان ــــ بریتییە لەو بەکارھێنانەی کە‬ ‫نمونەی دەرخستنی زمانێکی بێ شیعرییەتە)‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪251‬‬

‫(لیوسپیتزەر) دەڵێت‪(( :‬زمانی شیعریەتیش زمانێکی الدراوە و سەرپێچکارە لە زمانی‬ ‫ئاسایی و یاسایی رێزمانی تایبەت بە خۆی ھەیە‪ ٠٠‬ئەوەش بۆ ئەو مەبەستە دەگەڕێتەوە‬ ‫کە نووسەر و شاعیران ھەوڵی بۆ دەدەن بە زیاد کردنی ئەرکێکی تر بۆ زمان ‪ ٠٠‬واتە‬ ‫زمانی شیعری و وشەی شیعریی جیادەکرێتەوە)) * (‪)٤٣‬‬ ‫ھەروەھا (ماالرمیـە) ـــــ ‪ ١٨٤٢‬ـــ ‪ ١٨٩٨‬ز ــــ وشە دەکاتە کرۆکی کردەی شیعری و‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫(ئێمە دیڕە شیعرەکان بە بیر دروست ناکەین‪ ،‬بەڵکو بە وشەکان دروستیان دەکەین)‬ ‫*(‪)٤٤‬‬ ‫*وشە لە کتێبە تیۆری و رەخنەییە کۆن و نوێییەکاندا بە ڕەگەزێکی بنچینەیی زمانی‬ ‫دەقی شیعری دانراوە‪ ،‬واتا توانا و لێھاتووویی شاعیر لە چۆنیەتی مەزراندنی وشە‪٠‬‬ ‫*ئەرستۆ‪ :‬یەکەم وشــە لە شیعردا خاوەن پێکھات و ئەرکێکی جیاوازتر و بەرزترە بە‬ ‫بەراورد لە گەڵ زمانی ئاسایی‪٠‬‬ ‫*کونتلیان‪( :‬دەقە ئەدەبیەکان لە نێوان خۆیاندا لە یەکتر بەرزتر دەبن‪ ،‬بەو توانایەی‬ ‫داھێنەر ھەیەتی لە ڕەفتار کردنی بە کەرەستەی دەقەکە ئەویش وشــــــــەکانن) * (‪)٤٥‬‬ ‫*ئەوە وشەکانن بوون بەو خشتانەی دیواری بەیت و دێڕ و رستەی پێ ھەڵدەھێندریت‬ ‫و بابەتی ئەدەبی لێ دێتە بەرھەم‪ ،‬بەاڵم چ دێوارێک‪ ،‬دیوارێکی ئێستاتیکیانە و دواتر‬ ‫بنیاتێکی ئێستاتیکیانە کە تاق و تەالرێکی بەر چاوە و بە وشەی شیعریانە بەرز بۆتەوە‬ ‫ـــــ (د‪ ٠‬یادگار لەتیف شارەزووری دەڵێت)‪ :‬ـــ‬ ‫(ئەدەب لە الی ـــــ ستانلی فیش ــــ زمانە‪ ،‬بەالم زمانێکە لە رێی تێڕوانینی کەسێتی‬ ‫خۆمانەوە لێی تێدەگەین‪ ،‬ئەو تێڕوانینەش ئەوە دەگەێنێت کە ئێمە بڕیارمان داوە لە‬ ‫ڕێگای ھوشیاری خودی خۆمانەوە لەو سامانە بڕوانین کە زمان ھەردەم ھەیەتی‪٠‬‬ ‫(یاکۆبسون) دەڵێت‪ :‬ــ‬ ‫شیعر بریتیە لە نامەیەکی زمانەوانی داخراو‪ ،‬ئاڕاستەکەی تەنھا بۆ خودی خۆیەتی‪،‬‬ ‫ئاڕستەکەی بە پلەی یەکەم ئاڕاستەیەکی ئێستاتیکیانەیە) * (‪)٤٦‬‬ ‫*دوا وتەمان لە مەڕ وشە و رۆڵی وشە کە دوا وتەش نابێ چونکە ئەو مەسەلەیە زۆر‬ ‫ھەڵدەگرێ‪ ،‬بەاڵم گرنگ لێرەدا ئەوەیە چەند بە ھوشیارانە و رۆشنبیرانە مامەلەی لە گەڵ‬ ‫دەکرێت بۆ تەوزیف کردن و جێکردنەوە و بایەخ پێدانی و لە دەست نەدانی جەوھەر‬ ‫و ناوەڕۆکە دەوڵەمەندەکەی کە ھەیەتی بە تایبەتی ئەو وشە ھەڵبژاردە دانسقانەی کە‬ ‫باکگڕاوندێک و پاشخانێکی تەئویالنە و مانا ھەڵـگریان ھەیە و بە وەستایانە جێگیر‬ ‫کرێن لە نێو بەیت و دێڕەکاندا‪ ٠٠٠‬لێرەدا دەگەڕینەوە و چەند دێڕێک لە کتێبی (مێژووی‬ ‫رەخنەی ئەدەبی لە یونانی کۆندا لە روانگەی ئەڕستۆ و دوای ئەڕستۆوە) دەخەینە ڕوو‬ ‫(دیۆســیۆس) لە کتێبی رێکخستنی وشە دا‪ ،‬باس لەوە دەکات کە نابێت لە کاری‬ ‫نووسین و رێکخستن وشەکان گرینگی پێ نەدرێت و بە ئاسانی سەیری بکرێت‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫نابێت وشەکان ھەر جۆرێک کە ھاتە پێشەوە یان دڵخوازیانە دایڕێژین‪ ،‬بەلکو دەبێت رێسا‬ ‫و بنەماکان لە بەر چاو بگیرێن و پابەند بن پێیانەوە جێگیری و بە ھێز بوونی وشــە‪،‬‬ ‫روونی و داھێنانی تێکھەڵکێش کردن و سوود وەرگرتن لە جوانکاری و رازاندنەوە لە‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪252‬‬

‫‪16‬‬

‫ھونەری وێنا کردن‪ ،‬بە سێ خەسڵەتی سەرەکی پێکەوە گرێدان و رێکخستنی ھونەری‬ ‫وشــە دایدەنا و بڕوای وا بوو کە دەبێت نووسەر گرنگی بەم الیەنانە بدات‪ ٠٠‬ھتد ‬ ‫ئەمەیان لە الیەنی ھونەرییەوە‪ ،‬کەچی (لونگینۆس) لە بەرھەمە ئەدەبییەکانی رابردوودا‬ ‫بە دوای شێوازی دەربڕینێکی ئاست بەرزدا دەگەڕێت و لە ھەر شوێنێک (وشەیەکی‬ ‫جوان و گونجاو) بدۆزێتەوە ستایشی دکات‪)٤٧(* ٠‬‬

‫ئــەنجــام‬ ‫ــــــــــــــــــــــ‬ ‫ئەو بابەتەی خستومەتە بەر دەست سەبارەت بەو وشانەی کە رۆڵی کاریگەریان ھەیە لە‬ ‫نێو بابەتێکی ئەدەبی بە گشتی و شیعر بە تایبەتی و نمونەی پێویستیش کەم تەرخەم‬ ‫نەبووە لەم لێکۆلینەوەیەدا وەک پێویست ئەویش ھەر لە مەڕ (ئەو وشانەی ھێزدار‬ ‫و چاالک و پڕ لە جولە و فرە مانا (سێمانتیکی) و جوانی و ڕەونەق و رووناکدارە‪،‬‬ ‫ئەو وشانەن رۆحی جناس و روانبێژی و مجاز و راڤە و تەئویل و رامان و لیکدانەوە و‬ ‫گێڕانەوەی تیایە‪ ،‬وشەیەکن دەوڵەمەند بە سیمبۆل و ئەفسانە و ناو و کەسایەتیە نەمرە‬ ‫مێژووییەکان‪ ،‬وشەیەکن ھەڵـگری دال و مەدلوول کە توانست و بایەخی خۆی ھەبێت‪٠٠‬‬ ‫بە پێچەوانەی ئەو وشانەی سادە و ئاخاوتنی رۆژانەن سواو و تقلیدین‪ ،‬یان وشەی‬ ‫زانستی و پەروەردەیی و بازرگانی و کۆمەالیەتین کە وشک و برینگن بۆ رۆحی شیعر زۆر‬ ‫کەم لە شیعردا درەوشانەوەیان ھەیە چونکە وشەی شفاف و ناسک و ئێستاتیکایی نین‬ ‫یان بلێین وشەی شیعری نین‪ ،‬بۆیە ئێمە لە بەکار ھێنانی وشە و تەوزیف کردنیان لە نێو‬ ‫دێڕە شیعرەکاندا پێویستە بە دوای وشەی کارا و دانسقە بگەڕێین نەک تەنیا قاوغ بەلکو‬ ‫بە ناوەڕۆک دەولەمەند وپڕ بێت بۆ بە مانا کردنی تێکست‪ ،‬ھەر وەک (ســتیفن ئۆلمان)‬ ‫باس لە وشە دەکات کە لە دوتوێی بابەتەکەشمدا ئاماژەم پێکردووە دەڵێت (رۆلی وشە‬ ‫گرنگە لە بەھیز کردنی رستە و دێڕی دەربڕدراو بە تایبەتی ئەگەر وشــەکان جەوھەردار‬ ‫و مانادار بن) ھەروەھا (بۆل ریکۆر) وای لێکدەداتەوە کە (ئەو وشانەی مانادارن بە‬ ‫کارھێنانیان چێژێک دەبەخشن بەو پێیەی سەرکەوتن وەدەست دەھێنن کە زمانی خەون‬ ‫و زمانی شیعرین جوانیەکی تایبەتی لە نێو چاوی ئەو وشانەدا دەبینین)‬ ‫بـەڵـێ‪ ٠٠‬دوو جورە وشە لە ئاخاوتنی رۆژانەمان و لە فەرھەنگەکان و داب و دەستورەکانی‬ ‫زمانەوانی و شێوە زاراوەکاندا ھەیە ئەویش ئەو وشانەن کە وشەیەکیان‪ ،‬رووت و ئاسایی‬ ‫و سادەیە‪ ،‬دووەمیان (بە جولە و واتادار و ھێما بەخش و دەنگ و جوانی و تەڕێتی و‬ ‫خرۆشان و درەوشانەوەی تیایە‪ ،‬شیاوە بۆ بە کار ھێنانی لە ھەر پارچەیەکی کیشوەری‬ ‫شیعردا بایەخ و نرخی خۆی ھەیە)‪٠‬‬ ‫کەسێک ناتوانێ نکولی لەوە بکات کە وشـــەی (رووبــار) وشــەیەکە زیندوو‪ ٠٠‬ناخەوێ‪،‬‬ ‫لە ڕۆیشتن و کەفچڕین و شەپۆلدان و ھەڵبەز و دابەز ناکەوێ‪ ،‬سەرچاوەی ژیانە و جوانی‬ ‫و رۆشنایی خۆی ھەیە‪ ،‬خوڕە و مۆسیقا و ھاڕمۆنی ناوەوە و دەرەوەی بەخشندەیە و‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪253‬‬

‫ئومێد بەخش و دڵڕفێنە‪ ٠٠‬ھتد) جا ئەم وشەیە لە شیعرێکدا چۆن جێگای خۆی ناکاتەوە‬ ‫و کاریگەری نابێت ؟ بۆیە ناتوانین نەڵێین وشەیەکی شیعرییە‪ ٠‬دەبێ ئەوەش لە بیر‬ ‫نەکەین لە بەکارھێنانی وشەی مانادار و ھێما بەخش دەبنە کارکتەرێکی بە ھێز لە پێناو‬ ‫چڕ و خەست کردنەوەی شیعر بۆ بە دوور خستنەوە و درێژدادڕی دەق بە تایبەتی لەو‬ ‫سەردەمەی ئێمەدا کە دنیای جەنجاڵ و کەم بوار و تیژ ڕەوییە‪ ،‬تا قەوارەی نووسین و‬ ‫کتێبەکان بچوکتر بکرێنەوە‪ ،‬خوێنەرانی زیاتر بەرە و رووی دەچن و ھەڕمێنی زۆرترە‪٠٠‬‬ ‫کە وا بێ دەگەڕێمەوە سەر مانشێتی یان بڵێم سەردەرە و ناونیشانی بابەتەکەم (وشەی‬ ‫ھێزدار و فرە مانا (سیمانتیک) لــــە دوتوێی شیعردا) وا بزانم کەمم تیا نەوتووە ئەگەر‬ ‫زۆریشم نەگوتبێ بە پێی توانا ھیوادارم بەردێـکم خستبێتە سەر ئەو بەردانەی کە لە‬ ‫بنیادی شیعردا ھەڵدەھێندرێت‪٠‬‬ ‫ســـــەرچــاوەکــــان‪:‬‬

‫*(‪ )١‬رۆژنامەی ھاوکاری ژمارە ‪ ٧٣٦‬لە ‪ ١٩٨٤ / ٥/ ٣‬لێکۆلینەوەیەک بە ناوی (لە پێناوی خزمەتکردنی زمانی کوریدا)‬ ‫نووسینی خوالێخۆشبوو (غازی فاتح وەیس) کە ئاماژەی بە وتەیەکی (رومان یاکۆبسن)‪٠‬‬ ‫* (‪ )٢‬کتێبی (الکلمە فی الروایە) من النقد العالمی (‪ )١‬نووسینی ‪ /‬میخائیل بختیـن ‪/‬وەرگێرانی (یوسف حالق) سوریا‬ ‫‪ /‬دمشق ‪ / ١٩٨٨ /‬لە باڵوکراوەکانی (وزارە الثقافە) ل ‪٥٦٠‬‬ ‫*(‪ )٣‬کتێبی‪ /‬گفتو گۆیەک لە گەڵ (ئەدۆنیس) وەرگێڕانی (نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد) لە باڵوکراوەکانی (دەزگای چاپ‬ ‫و پەخشی سەردەم) چاپی دووەم ــــــ ‪ ٢٠٠٨ / ٢ / ٢٥‬سلێمانی‪٠‬‬ ‫*(‪ )٤‬دیوانی (پەرییەکان ھەڵ دەفڕینمەوە) ی شاعر نەوزاد رەفعەت لە باڵوکراوەکانی دەزگای ئاراس ‪ / ٢٠٠٤ /‬ل ‪٢٦٠‬‬ ‫*(‪ )٥‬گۆڤاری کاروان ژمارە ‪ ١٣٠‬ساڵی ‪ ١٩٩٩‬ــــ ل ‪ ١٨‬ــــ نووسنی عەلی زەلمـی‪٠‬‬ ‫*(‪ )٦‬کتێبی (حێـان دافنشی) نووسینی عەبدولکریم یحیا زێباری لە باڵوکراوەکانی بنکەی گەاڵوێژ مەڵبەندی گشتی ‪/‬‬ ‫بە زمانی عەرەبی ‪ /‬ساڵی ‪ / ٢٠٠٩‬سلێمانی ‪ /‬ل ‪٩١٠‬‬ ‫*(‪ )٧‬دیوانی نالی لێکۆڵینەوە و لێکدانەوەی (مەال عەبدولکەریمی مودەڕیس و فاتیح عەبدولکریم) چاپی نوێ‬ ‫عەتائوڵاڵی حەواری ئەسەب ‪ /‬لە باڵوکردنەوەی کوردستان ‪/‬سنندج ـــــ ‪ ١٢٩٨٦‬ـــ ‪ ٧٩‬م ‪ /‬ل ‪٥٤١‬‬ ‫*(‪ )٨‬دیوانی جەمال غەمبار ‪/‬لە باڵوکراوەکانی بنکەی ئەدەبی و رۆشنبیری گەالوێژ ‪/ ٢٠١٠ /‬تایبەت بە چواردەھەمین‬ ‫ڤیستڤاڵی گەالوێژ ‪/‬زنجیرە ‪ / ١‬ل ‪٣٢٦٠‬‬ ‫*(‪ )٩‬گۆڤاری رامان ژمارە ‪ ٤٨‬حوزەیرانی ‪ / ٢٠٠٠‬چاوپێکەوتنێک و گفتوگۆ لە گەڵ ھونەرمەند رووبار ئەحمەد‪٠‬‬ ‫*(‪ )١٠‬دیوانی (پەریەکان ھەڵدەفڕێنمەوە) شیعر ‪ /‬نوزاد رەفعەت ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی دەزگای چاپ و باڵوکردنەوەی‬ ‫ئاراس ‪ /‬ھەولێر ‪ ٢٠٠٤‬ل ‪٢٥٠‬‬ ‫*(‪ )١١‬کتێبی (فلسفە المعنی فی النقد العربی المشرقی المعاصر ــــ من ‪ ١٩٤٥‬الی ‪ ١٩٩٩٠‬م) نووسینی ‪ /‬لـوا الفواز‬ ‫‪/‬لــە باڵوکراوەکانی (مشروع بغداد عامە الثقافە العربیە) ‪ / ٢٠١٣‬ل ‪ ٦٣‬و ‪٦٤٠‬‬ ‫*(‪ )١٢‬کتێبی معجم دیانات و اساتیر العالم ‪ /‬اعداد ‪ /‬ا‪ ٠‬د‪ ٠‬امام عبدالفتاح امام ــــ رئیس قسم الفلسفە ‪ /‬جامعە الکویت‪٠‬‬ ‫*(‪ )١٣‬ھەمان سەرچاوە‬ ‫*(‪ )١٤‬کتێبی رەخنەی ئەدەبی (خوێندنەوەیەکی ئەکادیمیانە بۆ رێباز و میتۆدە رەخنەییەکان ‪/‬نووسینی پرۆفیسۆری‬ ‫یاریدەدەر د‪ ٠‬ئازاد عەبدلواحد کەریم ‪/‬لە باڵوکراوەکانی یەکێتیی نووسەرانی کورد ‪ /‬کرکوک ‪ / ٢٠١٣‬ل ‪٨٨٠‬‬ ‫*(‪ )١٥‬گۆڤاری الثقافە االجنبیە ‪ /‬ژمارە (‪ )١‬ساڵی سێیەم ‪/ ١٩٨٢‬علم اللغە و فن الشعر ‪ /‬نووسینی جورج شتایز ‪/‬‬ ‫وەرگیرانی بۆ سەر زمانی عەرەبی ‪ /‬ناجی الحدیپی‪٠‬‬ ‫*(‪ )١٦‬کتێبی (سۆزی لیریکا لە ئەزموونی شیعری کوردیدا) نووسینی ــ عادل محەمەد پوور ـــ لە چاپکراوەکانی‬ ‫وەزارەتی رۆشنبیری و الوان ھەرێمی کوردستان ‪ /‬ساڵی ‪ / ٢٠١٠‬لە ژێر ناونیشانی (وشە و فرە مەدلوول) ل ‪١٥٨‬‬ ‫و‪٣٤٧٠‬‬ ‫*(‪ )١٧‬کتێبی (قصائد مختارە) یســینین ‪/‬وەرگێڕانی لە ڕوسییەوە بۆ سەر زمانی عەرەبی ‪ /‬حســب الشیخ جعفـر‬ ‫‪ /‬لە باڵوکراوەکانی ‪ /‬دار الرشید للنشر ‪ /‬وزارە الپقافە و االعالم ‪ /‬سلسلە الکتب المترجمە‪/ ٨٢‬ساڵی ‪ / ١٩٨٠‬ل‪٩١٠‬‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪254‬‬

‫‪16‬‬

‫*(‪ )١٨‬دیوانی کــۆ شیعری جەمال شارباژێری ‪ /‬بەرگی دووەم ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی یەکێتیی نووسەرانی کورد ‪/‬‬ ‫مەڵبەندی گشتی ‪/‬ژمارە ‪/ ١٠٤‬ھەولێر ساڵی ‪ / ٢٠١٣‬ل ‪ ٢١‬و ‪٣٢٠‬‬ ‫*(‪ )١٩‬کتێبی (ئەوینێک لە شیعر و وشە) نووسینی مەحمود نەجمەدین ‪ /‬لە چاپکراوەکانی یەکێتیی نووسەرانی کورد‬ ‫‪ /‬لقی کرکوک ‪/‬ساڵی ‪/ ٢٠١١‬ل ‪٥٣٠‬‬ ‫*(‪ )٢٠‬کتێبی (پراکتیزە کردن و تیۆریزەکردنی رەخنەی ئەدەبی) نووسینی ـــ نەجات حەمیـد ـــ لە باڵوکراوەکانی‬ ‫وەزارەتی رۆشنبیری و الوان ‪/‬بەریوەبەرایەتی چاالکی وێژەیی ‪ /‬ھەولێر‪ / ٢٠١٣ /‬ل ‪٩٥٠‬‬ ‫*(‪ )٢١‬کتێبی الشعر کیف نفھمە و نتژوقە‪ ،‬الیزابپ درو‪ ،‬ترجمە ‪ /‬محمد ابراھیم الشوش‪ ،‬مکتبە منیمنە‪ ،‬بیروت‬ ‫‪ /١٩٦١‬ێ ‪٨٤٠‬‬ ‫*(‪)٢٢‬کتێبی (فن الشعر ‪ /‬ارسگو گالیس‪ /‬ترجم عن الیونانیە وشرحە و حققت نێوێە عبدالرحمن بدوی ‪ /‬چاپی دووەم‬ ‫‪ /‬دار الپقافە بیروت ‪ /‬لبنان ‪/ ١٩٧٣/‬ێ ‪ ٠/ ٦١‬لە وەرگرتن و وەرگێڕانی بۆ سەر زمانی کوردی ئەم چەند دێڕانەی‬ ‫سەرەوە لە دوتوێی کتیبە بە نرخ و تێزەکەی ‪ /‬د‪ ٠‬پەرێز سابیر ‪/‬رەخنەی ئەدەبی کوردی و مەسەلەکانی نوێکردنەوەی‬ ‫شیعر ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی دەزگای چاپ و باڵوکردنەوەی ئاراس ‪ /‬ژمارە ‪ ٤٢٢‬لە ساڵی ‪ / ٢٠٠٦‬ل ‪ ٢٨٤٠‬وەرم گرتووە‪٠‬‬ ‫*(‪ )٢٣‬کتێبی (خوری دەق و ئاوێزەی رەخنە) نووسینی د‪ ٠‬ھاوژین سلیوە ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی‬ ‫ژمارە (‪ )٢٣٨‬لە ساڵی ‪ ٢٠١٣‬ھەولێر ‪ /‬ل ‪٣٤٠‬‬ ‫*(‪ )٢٤‬ھەمان سەرچاوە ل ‪٤٨٠‬‬ ‫*(‪ )٢٥‬کتێبی فەرھەنگی ئەدەبی نووسینی ‪ /‬د‪ ٠‬موحسین ئەحمەد عومەر ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی رەخنەی چاودێر ‪ /‬ژمارە‬ ‫(‪ )٥٦‬لە ساڵی ‪ ٢٠١٢‬سلێمانی ‪ /‬ل ‪٢٣٦٠‬‬ ‫*(‪ )٢٦‬دیوانی ‪ /‬ماچەکانی ئیوارە کازێوە ‪ /‬ی شاعیر فازل شەوڕۆ ‪ /‬بە ھاوکاری کردنی سندوقی کۆمەکی وەزارەتی‬ ‫رۆشنبیری ھەرێمی کوردستان چاپکراوە ‪ /‬ساڵی ‪ / ٢٠١٤‬ھەولێر ‪ /‬ل ‪٥٦‬‬ ‫* (‪ )٢٧‬کتێبی (لە ڕۆخی رووباری وێژەوە) لێکۆلینەوەی ئەدەبی ‪ /‬نووسینی (سەنگەر قوباد) لە باڵوکراوەکانی‬ ‫یەکێتیی نووسەرانی کورد لقی کرکوک ژمارە (‪ )١٩٧‬لە ساڵی ‪ / ٢٠١٢‬ل ‪٩١٠‬‬ ‫*(‪ )٢٨‬کتێبی (دوو تەڵ وەنەوشەی بندڕکنخزاو لە کێڵی شیعردا) وەرگیڕرانی بۆ عەرەبی (دکتۆر رشید بنحدو) نووسین‬ ‫و وەرگێڕانی بۆ کوردی مامۆستا (جەمال عبدول) لە باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی ژمارە ‪ ٢٤٤‬لە ساڵی ‪/ ٢٠١٣‬‬ ‫ل ‪٦٦٠‬‬ ‫*(‪ )٢٩‬کتێبی (ھێمن نامە) نووسین و ئامادە کردنی ‪ /‬د‪ ٠‬عوسمان دەشتی ‪ /‬لە چاپخانەی رۆژ ھەاڵت چاپکراوە لە‬ ‫‪ ٢٠٠٩‬ھەولێر ‪ /‬ل ‪٢٠٥٠‬‬ ‫*(‪ )٣٠‬کتێبی (رەمز لە شیعری ھاوچەرخی کوردی کرمانجیی خوارووی کوردستان) ‪ ١٩٧٠‬ــــ ‪ / ١٩٩١‬نووسینی د‪٠‬‬ ‫پەخشان سابیر حەمەد ‪ /‬ھەلێر ‪ / ٢٠١٢‬لە باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی ‪ /‬ژمارە ‪ / ١٥٥‬ل‪١٦٨٠‬‬ ‫*(‪ )٣١‬کتێبی (پێزی مۆرفیمە داڕێژەکانی بچوککردنەوە و ناسکی لە ساز کردنی وشەی نوێدا) نووسینی سازان زاھیر‬ ‫سەعید ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی ژمارە ‪ ٢٣٦‬ساڵی ‪ / ٢٠١٣‬ل‪ ١٢‬و ‪١٣٠‬‬ ‫*(‪ )٣٢‬دیوانی زینانی رۆح (کۆ شیعر) ھاشم سەراج‪ ،‬لە باڵوکراوەکانی دەزگای ئاراس ‪/ ٢٠٠٥‬ل ‪١٧٧٠‬‬ ‫*(‪ )٣٣‬دیوانی جەمال غەمبار ‪ /‬شیعر ‪ ١٩٩٧ /‬ـــ ‪ / ٢٠١٠‬لە باڵوکراوەکانی تایبەت بە چواردەھەمین ڤیستڤاڵی بنکەی‬ ‫ئەدەبی و رووناکبیری گەالوێژ ‪ ٢٠١٠ /‬سلێمانی ‪ /‬ل ‪٢٤٨٠‬‬ ‫*(‪ )٣٤‬کتێبی ھونەری شیعر (ھۆراس) لە وەرگێڕانی حەمید عزیز ‪ /‬بەغدا ‪/ ١٩٧٩‬لە چاپخانەی الزمان ‪ /‬بەغدا‬ ‫چاپکراوە ‪ /‬ل ‪ ١٨‬و ‪١٩٠‬‬ ‫*(‪ )٣٥‬کتێبی بونیاتی زمان لە شیعری ھاوچەرخی کوردیدا ‪ ١٩٨٥‬ـــ ‪ / ٢٠٠٥‬لێکۆلینەوە ‪ /‬نووسینی د‪ ٠‬ئازاد ئەحمەد‬ ‫مەحمود ‪ /‬ھەولێر ‪ / ٢٠٠٩‬لە باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی ژمارە (‪ )٧١‬ل ‪٠/ ٨‬‬ ‫*(‪ )٣٦‬ھەمان ســـەرچاوە ‪ /‬ل ‪٠/ ١٤٦‬‬ ‫*(‪ )٣٧‬کتێبی رەمز لە شیعری ھاوچەرخی کوردی کرمانجی خوارووی کوردستان ‪ ١٩٧٠ /‬ــــ ‪ / ١٩٩١‬نووسینی د‪٠‬‬ ‫پەخشان سابیر حەمەد ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی ژمارە ‪ / ١٥٥‬ل ‪٠/ ١٣‬‬ ‫*(‪ )٣٨‬کتێبی شیعری نوێی کوردی کرمانجی ناوەڕاست (‪ ١٩٢٠‬ـــ ‪)١٩٧٠‬نووسینی د‪ ٠‬حەمە نوری عومەر کاکە ‪/‬‬ ‫لێکۆلینەوە ‪ /‬لە باڵوکراوەکانی وەزارەتی رۆشنبیری و الوان ‪ /‬بەرێوەبەرێیتی گشتی رۆژنامەنووسی چاپ و باڵوکردنەوەی‬ ‫سلێمانی ‪/‬ساڵی ‪ / ٢٠١٢‬ل ‪٢٦٠‬‬ ‫*(‪ )٣٩‬نامیلکەیەک ‪ /‬سێ فۆڕمی گران ‪ /‬نووسینی ئەنوەر مەسیفی ‪/‬لە باڵوکراوەکانی بزاڤـ ‪ /‬زنجیرە ‪ / ٤٢‬ھەولیر‬ ‫‪ / ٢٠٠٦‬مانیفێستی شەشەم ‪ /‬ل‪١٧٠‬‬ ‫*(‪ )٤٠‬گۆڤاری زانکۆ ‪ /‬زانکۆی سەالحەدین ‪ /‬ژمارە (‪ )٥٦‬ساڵی ‪/ ٢٠١٣‬لێکۆلینەوە بە ناوی ‪ /‬ھەندێک بنەمای دەاللەت‬ ‫ساڵی چواره‌م‬

‫‪16‬‬

‫ ‪255‬‬

‫کردن لە واتاسازی نوێدا ‪ /‬نووسینی د‪ ٠‬ئازاد ئەحمەد مەحمود ‪ /‬ل‪١٩٥٠‬‬ ‫* (‪ )٤١‬ھەمان ســەرچاوە ل‪ / ٢٠٦‬ئەم وتەیەش سەرچاوەکەی بەرایی دەگەڕێتەوە بۆ ‪ /‬بیار جیرو ‪ /‬علم الداللە ‪/‬‬ ‫نووسینی (منژر عیاشی) ل‪ / ٥٦‬ھەر وەک نووسەر د‪ ٠‬ئازاد ئەحمەد مەحمود ‪ /‬ئاماژەی پێکردووە‪٠‬‬ ‫*(‪ )٤٢‬کۆمەڵە شیعری شاعیر ئازاد دلزار (رێچکەی خوێن) ‪ / ١٩٩٦‬ھەولێر ‪ /‬چاپخانەی کریستاڵ ‪ /‬چاپی دووەم ‪/‬‬ ‫ل ‪٠ ٢٧‬‬ ‫*(‪ )٤٣‬کتێبی (الدان لە شیعری ھاوچەرخی کوردیدا) نووسینی د‪ ٠‬سافیە محەمەد ئەحمەد ‪ /‬ھەولێر ‪ / ٢٠١٣‬لە‬ ‫باڵوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی ‪ /‬ژمارە ‪ / ٢٥٠‬ل ‪٢١٠‬‬ ‫*(‪ )٤٤‬ھەمان ســەرچاوە (ل ‪٠)٩٨‬‬ ‫*(‪ )٤٥‬جارێکی تر ھەمان سەرچاوە ل ‪٩٨٠‬‬ ‫*(‪ )٤٦‬کتێبی (تیۆرەکانی وەرگرتن لە ئێستاتیکای وەرگرتنەوە بۆ رەخنەی ھاتنە وەاڵمی خوێنەر) نووسینی د‪ ٠‬یادگار‬ ‫لەتیف شارەزووری ‪ /‬لە چاپکراوەکانی سانزەھەمین ڤبستڤاڵی گەالوێژ ‪ /‬سلێمانی ‪ / ٢٠١٢‬ل ‪١٢٨٠‬‬ ‫*(‪ )٤٧‬گۆڤاری رامان ژمارە ‪ ١٨٦‬لــە ‪ / ٢٠١٢‬رەخنەی ئەدەبی لە یونانی کۆندا لــە روانگەی ئەرســتۆ و دوای ئەرســتۆ‬ ‫‪ /‬وەرگێڕانی لــە فارسییەوە (ســیما چـۆمانــی) ل ‪٠ ٧٤‬‬

‫ساڵی چواره‌م‬

‫ ‪256‬‬

‫‪16‬‬