Shikar17-18

‫گۆڤارێكی وه‌رزیی هزرییه‌‬ ‫پەیمانگەی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات‬ ‫ساڵی پێنجه‌م – ژمارە ( ‪ ١٧‬و ‪)١٨‬‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‬

‫یەكێتی ئافرەتانی كوردستان‬ ‫سەرنووسەر‬

‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫‪mahabad07@gmail.com‬‬ ‫‪07504451932‬‬ ‫دیزایینی بەرگ و ناوەوە‬

‫هێمن خدر‬

‫‪07504073710‬‬ ‫تیراژ‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪2‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫پێرست‬ ‫سه‌روتار‪ ........................................................................‬سه‌رنووسه‌ر‪5.......................‬‬ ‫ستراتیژیەتی مەسەلەی ئافرەت لەچوارچێوەی رێکخراوەیی‪ ......................‬د‪ .‬شه‌ونم یه‌حیا‪9..................‬‬ ‫دۆخی ژنان له قه‌یرانی ئابوریدا‪..................................................‬كنێر عه‌بدوڵاڵ‪٤٥ ..................‬‬ ‫ئەزموونی ڕووناکبوونەوەی ئۆشۆ‪ ...............................................‬و‪.‬مهاباد قه‌ره‌داغی‪٥١...............‬‬ ‫كچی گڕكان‪ .....................................................................‬حه‌مه‌سه‌عید حه‌سه‌ن‪٦٧.............‬‬ ‫گه‌شه‌پێدانی مرۆیی‪ ،‬بناغه‌ی گه‌شه‌پێدانی ئابوری نیشتیمانی‪....................‬هێرش شكاك‪٨١ ..................‬‬ ‫جینۆساید‪ :‬هۆلۆکۆست‪ :‬کۆکوژیی جولەکەکان لە یەن ئەڵمانیای نازییەوە‪........‬و‪.‬مهاباد قه‌ره‌داغی‪١٠٥ .............‬‬ ‫جینۆسایدەکەى ساڵى ‪١٩٩٤‬ی ڕواندا‪............................................‬و‪.‬مهاباد قه‌ره‌داغی‪١٤٣ .............‬‬ ‫مەال عارفی مەال یەحیای خانەقین لەبەر ڕۆشنایی دەستنووس و یاداشتەکانیدا‪...‬پ‪ .‬ی‪ .‬ئەحمەد باوەڕ‪١٩٥ ........‬‬ ‫هونه‌ری په‌روه‌رده‌ی منداڵ‪........................................................‬ره‌زا شوان‪٢٤٩ ...................‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪3‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪4‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫س‬ ‫ە‬ ‫ر‬

‫و‬

‫ست را‬ ‫ە‬

‫ر‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫و‬

‫سەر‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪5‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪6‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بەهار بەو هەموو جوانی و رەنگینییەی خۆیەوە هات و سروشتی رازاندەوە‪ ،‬وەرزی‬ ‫سەیران لە دۆخی قەیران کاڵترە لە جاران‪ ،‬بەاڵم ئەمساڵ سەرما و باران‪ ،‬کاریگەرتر‬ ‫بوون‪ .‬هاوکات وەرزی نوێ داخوازی ژمارەیەکی نوێی گۆڤاری شیکاریشی پێشکەش‬ ‫کردین‪ .‬ژمارە (‪ ١٧‬و ‪)١٨‬ی گۆڤاری شیکار بە چەند لێکۆڵینەوەیەکەوە دەخرێتە بەر‬ ‫دەستی خوێنەران و بەهیواین سوود بە هزری خوێندکاران و لێکۆڵەران و خوێنەرانی بە‬ ‫گشتی‪ ،‬بگەیەنێت‪.‬‬ ‫مەخابن‪ ،‬لە سەر وتاری چەندین ژمارەی پێشووتر باسی قەیران و شەڕ و کاریگەرییەکانی‬ ‫لەسەر ژیان و باری دەروونی و کۆمەاڵیەتی خەڵکی کوردستانمان کرد‪ ،‬بە هیوابووین‬ ‫کۆتایی وەرزی قەیران بێت‪ ،‬بەاڵم وا ژمارەی ئەم وەرزەش لە دۆخی سەختی‬ ‫قەیرانئامێزدا بەڕێوە دەبەین‪ .‬بۆیە یەکێک لە بابەتەکانی ئەم ژمارەیەشمان باسی ئەو‬ ‫کاریگەرییانەی قەیران دەکات بە تایبەت لە سەر بارودۆخی ژن‪ .‬بابەتێکی دیکەمان باس‬ ‫لە ستراتیژییەکانی پرسی ئافرەت دەکات لە چوارچێوەی رێکخراوەییدا‪ ،‬بۆ ئەوەی لە‬ ‫هۆکاری سستی بزوتنەوەی ئافرەتان لە کوردستان بگەین‪ ،‬پێویستە بزانین ئاستەنگەکانی‬ ‫بەردەم ئەو رێکخراوانە چین‪ ،‬تواناکارییەکان و ئاڵنگارییەکان چین و چۆن خەباتگێڕانی‬ ‫ئەو رێگایە دەتوانن بەسەر بەربەستەکاندا زاڵ بن و ئامانجەکانیان بەدی بهێنن‪ .‬رۆمانی‬ ‫ژنە نووسەرێکی عەرەب بە خامەی ژییرانەی رەخنەگرێکی بەئەزموون هەر لەم ژمارەیەدا‬ ‫دەخرێتە بەرچاو‪ .‬جگە لەوەش بە وردی سەبارەت بە گەشەپێدانی مرۆیی لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫بەپێز پێشکەش کراوە‪ ،‬هەڵبەتە بابەتێکی گرنگە‪ ،‬چوون گەشەپیدانی مرۆیی بناغەی‬ ‫گەشەپێدانی ئابووری نیشتیمانییە‪ .‬دوو بابەتی گۆڤارەکەمان لەم ژمارەیەدا دەچێتە‬ ‫خانەی پەروەردەوە‪ ،‬یەکێکیان پەروەردەی ئاسایی منداڵ بە شێوەیەکی زانستی و‬ ‫ئەویتریان پەروەردەی رۆحی‪ ،‬کە ئەمەی دواییان ئەزموونی رووناکبوونەوەی فەیلەسوف‬ ‫و عارفی بەناوبانگی جیهانی ئۆشۆیە‪ .‬جگە لەوانەش دوو بابەت لە بارەی جینۆسایدەوە‬ ‫دەخەینە بەردەست‪ ،‬لە بارەی جینۆسایدی هۆلۆکۆست و جینۆسایدی روانداوە‪ .‬هەڵبەتە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪7‬‬

‫لەم ماوەیەدا کە گۆڤارەکەی ئێمە ژمارەی وەرزی بەهاری خۆی تیا چاپ دەکات یادی‬ ‫جینۆسایدی کوردیشە‪ ٤/١٤ ،‬ئەو رۆژەیە کە بە فەرمی لە الیەن پەرلەمانەوە بڕیاری بۆ‬ ‫درا ببێت بە رۆژی یادی جینۆساید‪ .‬ئەزموونی خەڵکی تری جینۆساید کراو بۆ ئێمەش‬ ‫باشە بیانخوێنینەوە و لێیانەوە فێر بین‪ ،‬بە تایبەت گەلی جولەکە و تێکۆشانەکانی دوای‬ ‫جینۆسایدی شەش ملیۆن بۆ دامەزراندنی قەوارەیەکی سەربەخۆ لە سەر خاکی خۆیان‪،‬‬ ‫کە ئێستا واڵتێکە لە هەموو جیهانەوە ئاماژە بە توانای مرۆیی و هێز و پێزی دەدرێت‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی مێژووییش لە بارەی کەسایەتییەکی گەرمەسێرەوە لە بەر رۆشنایی‬ ‫دەستنووس و یادەشتەکانیدا‪ ،‬لەم ژمارەیەدا لەبەر دەستتاندا دەبێت‪.‬‬ ‫دیسانەوە بەهیواین‪ ،‬خوێنەری هێژا‪ ،‬چێژ و سوود لە هەر لیکۆڵینەوەیەکی ئەم ژمارەیەش‬ ‫ببینێت و بزوێنەرێک بێت بۆ هزریان بۆ بەرهەمهێنانی بیری نوێ و توێژینەوەی جۆراوجۆر‪.‬‬ ‫هەمیشەی هزرتان بەهار بێت‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪8‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ستراتیژیەتی مەسەلەی ئافرەت‬ ‫لەچوارچێوەی رێکخراوەیی‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی سۆسیۆ ‪-‬مێژوویی‬ ‫لە ھەرێمی کوردستان ئەنجامدراوە‬

‫د‪ .‬شەونم یەحیا*‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪9‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪10‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫پێشەکی‪:‬‬ ‫ئاستی گۆڕانکاری لەھەر کۆمەڵگایەکدا‪ ،‬بەکارایی دامەزراوە نوێیەکانیەوە پەیوەستە‪،‬‬ ‫ئەویش بریتیە لە دامەزراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی‪ ،‬ئەمانە ئەگەر بتوانن بەشێوەیەکی‬ ‫چااڵک کار بکەن‪ ،‬دەتوانن ببن بە ھێزی فیشارو زۆرێک لەیاسا پەیوەندیدارەکانی تێڕوانینی‬ ‫تەقلیدی بۆ یاسای نوێ بگۆڕن‪ ،‬لەم لێکۆڵینەوەیە تەنیا باس لە قەبارەو پێکھاتەی‬ ‫رێکخراوەکانی ئافرەتان ناکەین‪ ،‬بەڵکو ڕۆڵ گێرانیان لەم بوارەدا کاریگەریەکی سەرەکی‬ ‫دەبینێ‪ ،‬ئەم توێژینەوەیە توێژینەوەیەکی سۆسیۆلۆژیی مێژوویە لەسەر ئاستی ھەرێمی‬ ‫کوردستان ئەنجام دراوە‪ ،‬چوار بەش سەرەکی لەخۆ دەگرێت‪ ،‬دوابەدوای پێناسەیەکی‬ ‫کورت بۆ چەمکەکانی ستراتیژو رێکخراو پاشان دێنە سەر مێژووی سەرھەڵدانی کاری‬ ‫رێکخراوەکان کە سەرەتایەکی مێژووییە بۆ چوونە ناو باسەکە جگە لەباس کردنی‬ ‫کاری رێکخراوەیی لەکوردستان ئەویش بە پشت بەستن بە مێژووی کاری رێکخراوەیی‬ ‫لەکوردستان‪ ،‬ھەروەھا فرە رێکخراوەیی لەکوردستان تەوەرێکی سەرەکی توێژینەوەکەیە‪،‬‬ ‫سەرەئەنجام بابەتێکی گرنگتری لێ دەکەوێتەوە ئەویش جیاوازی ئایدیۆلۆژییای فرە ‬ ‫بەرێکخراوەیییەو کاریگەربونی لەسەر ئایندەی ئافرەتان‪ ،‬بەتایبەتی ئەگەر ھاوکێشەکانی‬ ‫پێشکەوتن مەدەنیەت لە کۆمەڵگەدا بەپێ پێویست گەشەی‪ ،‬نەکردبێ‪.‬‬ ‫خۆدۆزینەوەی ئافرەتان کارکردنیان لەناوکاری ڕێکخراوەیی شوێنکەوتوویی بەدوای حزب‬ ‫میدیا خوێنەوەی بەرنامە کاری رێکخراوەکانی ئافرەتانمان بۆ دیاری دەکات‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫وابەستەبوونیان بە ئایدیۆلۆژییاو بەرنامەی حزب تا ئەو حزب دەبێتە فاکتەری دروستکەری‬ ‫کایەکانی کۆمەڵ رەنگکردنی بەو شێوەی کەخۆی مەبەستیەتی پاشان دێنە سەر پرسی‬ ‫ئافرەتان لە ھەرێمی کوردستان‪ ،‬ئەویش ئەم چوارچێوانە لەخۆ دەگرێت‪ ،‬لەوانە(میتۆدی‬ ‫توێژینەوەکە گریمانەکانی توێژینەوە‪ ،‬کۆمەڵگەی توێژینەوەو ئامرازەکانی توێژینەوەکە‪،‬‬ ‫گرفتی ئامرازەکانی توێژینەوەکەو کەرەستەکان بەکارھێنانی بوارەکانی توێژینەوە‪ ،‬گرفتی‬ ‫توێژینەوەکەش گرفت فرە ئایدیۆلۆژیایە لە کۆمەڵگایەکی تەقلیدی تازەپێگەیشتوو‪ ،‬کارو‬ ‫رەنگ دەنگە ناکۆک جیاوازەکان رەنگدانەوەی بەسەر ژیانی کۆمەاڵیەتی نەخاسمە رەوشی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪11‬‬

‫ئافرەتان وێرای پەرتەوازبوون کۆک نەبوون لەسەر دیاریکردنی بەرنامە کارێکی گونجاو‬ ‫کە چارەنوس دوارۆژێکی دیار بۆ ئافرەتان مسۆگەر بکات‪ ،‬کەخۆی لەدەستنیشانکردنی‬ ‫یاسایەک بەکردار لە بەرژەوەندی ئافرەتاندا بێت بدات‪.‬‬ ‫نەبوونی ستراتیژیەتێکی یەکگرتوو لەبیروڕاکانیان بەھۆی پاشکۆبوون بەحزب ئایدیۆلۆژی‬ ‫حزب کەکار لە دابینکردنی مافەکانی ئافرەتان نەبوونی ھەنگاوێکی پراکتیکی بۆ ئەم‬ ‫مەسەلەیە کردەوە‪ ،‬ھەروەھا ئامانجی لێکۆڵینەوەکە دۆزینەوەی بنچینەی سەرھەڵدان‬ ‫شوێنکەوتووی رێکخراوەکانی ئافرەتانە‪ ،‬جگە لە ھەوڵدان شوێنکەوتووی رێکخراوەکانی‬ ‫ئافرەتانە‪ ،‬جگە لە ھەوڵدان بۆ دۆزینەوەی سەرچاوەی ئەم پەرتەوازیبوونەو نەبوونی‬ ‫بۆچوونێکی ھاوبەش سەبارەت بە مەسەلەی مێینەی (کوردستان) کردنەوەی دەروازیەک‬ ‫بۆ پیشاندانی رووە جیاوازەکان کاریگەری بەسەر رەوشی مێینەی کورد ھاوتەریب ‬ ‫لەگەڵ ئاستی کۆمەڵگە‪ ،‬ستراتیژیەتی مەسەلەی ئافرەتان لەقالبی رێکخراوەییدا خۆی‬ ‫لەخۆیدا دەروازیەکە بۆ پیشاندانی جیاوازیەکان لە کۆمەڵگەدا ئاسەواری ئاراستەی‬ ‫جیاجیاکان کاریگەری بەسەر کۆمەڵ رەوشی ئافرەت‪ ،‬ئەم ئاراستانەی کە لە ئایدیۆلۆژی‬ ‫حزبەوە سەرچاوەی گرتووە چۆن دەتوانن بە ناوەندێکی ھاوبەشی بگەن‪ .‬گریمانەکانی‬ ‫توێژینەوەکەش بریتیە لەم دوو گریمانە‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئافرەتان لە ناو دامەزراوە حزبیەکاندا کاریگەری بەرچاویان ھەیە لە باڵوکردنەوەی‬ ‫ئایدیۆلۆژیای حزبی‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ئافرەتان لە کۆمەڵکەی کوردی فاکتەریکی گرنگن بۆ گۆرانی کۆمەڵگە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نەیانتوانیوە وەکو بیویست رۆڵ ببینن ئەوا کۆمەلێک ھۆکاری سیاسی و کۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئابوری بەربەستبوونە لە بەرەم رۆڵبینینیان‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪12‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بەشی یەکەم‪ :‬پێناسەی چەمکەکان‬ ‫ستراتیژ‪:‬‬ ‫ستراتیژ واتا دیاریکردنی ئامانج پالن تاکتیک تا بەپێ ی پالنە دارێژراوەکانی بگاتە‬ ‫قۆناغی کردەوەو جێبەجێ بکرێت(‪.)١‬‬ ‫لە نێو سەدەی رابردوو ئەم زاراوەیە بۆ پێشکەوتنی کۆمەاڵیەتی لەھەر دوو بواری‬ ‫سیاسی حزبیدا گرنگیەکی زۆری پێدراوە‪ ،‬بەتایبەتی ئەو کاتەی کەملمالنێ یەکی توندو‬ ‫تیژ لەئارادابێ‪ ،‬بەکارھێنان گرتنە بەری ئەم شێوازانە بە پێویست سودمەند دەزانرێ‬ ‫شێوازی ستراتیژی تاکتیک ھەمیشە شیاوی گۆڕینە‪ ،‬چونکە جێبەجێ کردنی لەباری‬ ‫جۆراو جۆرەکاندا پێویستی بە توانای کەسانی تایبەت ھەیە‪.‬‬ ‫کەوابوو دەبێت ھەموو ھەڵو مەرجەکان لەبەر چاو بگیرێت بۆ ئەم مەبەستە ھەندێ کەس‬ ‫ئامادەو پەروەردە بکرێت لە شێوازی دروستی ملمالنێکە ئاگادار بکرێتەوەو زانیاری‬ ‫پێویستیان پێ بدرێت بۆ گەیشتن بە ھەر ئامانجێکی گشتی دەبێ بەھەندێ قۆناغدا تێ‬ ‫پەڕبا(‪.)٢‬‬ ‫جگە لەمەو کۆمەڵێک پێناسە بۆ ستراتیژ کراوە لەوانە ھەر کایەک لەکایەکانی کۆمەڵگە‬ ‫خاوەن ستراتیژیەتێکی بەرنامە بۆ داڕێژراون‪ ،‬لەوانە بواری سیاسی کۆمەڵگە ستراتیژیەتی‬ ‫تایبەت بە خۆی ھەیە لە بەرێوەبەردنی سیستەمی سیاسی ئابوری ستراتیژیەتێکی‬ ‫دیاریکراوی سەبارەت بە ژێرخانی ئابووری داھات سەرمایەو خەرجی تێکراییان لە خاڵێکی‬ ‫ستراتیژیەوە بەرنامەی بۆ دادەنرێت ئەوەی گرنگە لێرەدا ستراتیژیەتی کۆمەاڵیەتیە کە‬ ‫ئامانجی بەدەستهێنانی خۆشگوزەرانیە بۆ کۆمەڵگەو ھەروەھا وشیار کردنەوەی کۆمەڵە‪.‬‬ ‫رێکخراوە‪:‬‬ ‫کۆمەڵێکی کۆمەاڵیەتیە سنورێکی ھەیە قابیلی جیاکردنەوەیە(‪ )٣‬ھەروەھا رۆشنبیرییەکی‬ ‫لقی ھاوبەشی ھەیە کە بە ئەنقەست دامەزراوە بەمەبەستی ھەوڵدان بۆ جێبەجێ کردنی‬ ‫ئامانجێک لەرێگەی کۆششی ھاوبەشی ئەندامانیەوە‪ ،‬لەبەر ئەمە رێکخراوی رامیاری‬ ‫کۆمەلێکە دامەزراوە بۆ کارکردن لەسەر جێبەجێ کردنی ئامانجە رامیارییەکان(‪ )٤‬لە‬ ‫پێناسەیەکی دیکە بۆ رێکخراو‪ :‬بریتیە لە سیستەمێک بە چااڵکی بەردەوامەوە‪ ،‬کە‬ ‫شوێن مەبەستێکی تایبەت دەکەوێت رێکخراوی پیشەیی پەیوەندییەکی کۆمەڵگەیەو‬ ‫بوونی فەرمانبەرە ئیدارییەکا‪ ،‬کە چااڵکیەکانیان بە تایبەتی بە بەردەوامی الیەنگیری‬ ‫بەدیهێنانی مەبەستەکانی رێکخراوەن بەالیەنی رون دیاریکراو دەژمێردرێت(‪ ،)٥‬رێکخراوە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪13‬‬

‫مەدەنی ناحکومیەکان‪ ،‬بریتین لەو رێکخراوانەی کە دەورێکی چااڵک دەبینن‪ ،‬چونکە‬ ‫زۆر بە سیاسەتی رەسمی دەوڵەتەوە پابەند نین‪ ،‬ئەوانە پەرەیەکی زۆریان بە ھاوکاری‬ ‫زانیاری گەیاندن کۆنتڕۆڵی کۆمەاڵیەتی بۆ نەبەزاندنی سنوری مافەکانی مرۆڤ داوە‪،‬‬ ‫کۆنگرە نێو دەوڵەتیەکان ئەم رێکخراوانە بە پێشزەمینەن بۆ بڕیارە نێودەوڵەتیەکان‬ ‫دادەنێن‪ ،‬گرنگی دان بە دابینکردنی مافەکانی ئافرەت بەشێکی زۆری لە چااڵکی ئەو‬ ‫پرۆسە نێو دەوڵەتیە داگیر دەکات‪ ،‬کە دەیەوێت مۆری ئینسانی بەسەر پەیوەندییە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان دا زاڵ بکات(‪.)٦‬‬ ‫دەکرێ رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی رێکخراوە ناحکومیەکان بەیەک ماناو لەبڕی‬ ‫یەکتر بەکاربنهێنرێت‪ ،‬بەاڵم باشتر وایە زاراوە گەلێکی وردو دەقیقمان ھەبێت‪ ،‬تاوەکو‬ ‫جیاوازی نێوان جۆرە زۆرو زەوەندەکانی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی رۆشن بێت‪ ،‬ھەر‬ ‫بۆیە زارەوەی (ئۆرگانی کۆمەڵی مەدەنی) بۆ ھەموو جۆرە رێکخراوێک کە لە خزمەتی‬ ‫کۆمەڵی مەدەنی دابێت‪ ،‬بە فەرمی حکومی ناحکومی بەکاردەھێنرێت وەک رێکخراوێک‬ ‫بۆ خزمەتی سەرجەم خەڵک ھاتبێتە ئاراوە وەکو دەستەو گرووپانەی الیەنگری ژینگەو‬ ‫خزمەتی گرووپێکی تایبەتمەند لە کۆمەڵ بکات یان ئەنجوومەنەکانی دراوسێتی پاراستنی‬ ‫خەڵکی بێبەش یان بەرگری لە مافەکانی ئەندامان ریکخراوێکی تایبەت بکات وەکو‬ ‫(یەکێتی کرێکاری سەندیکاییەکان)‪ ،‬نموونە گەلێکن لەو رێکخراوە ناحکومیانە کە بە‬ ‫شێوەیەکی رەسمی یان نا رەسمی بە ناحکومی ناسراون‪.‬‬ ‫چەمکی ڕێکخراو ‬ ‫ئەم چەمکە لە زانستەکانی (ئەندازیاری ئابوری کۆمەاڵیەتی کارگێری) بەکاردەھێنرێت لە‬ ‫کۆمەڵناسیدا‪ ،‬بەکارھێنانی ئەم چەمکە لە نووسینەکانی (ھێربەت سبنسەر) دا دەبینی‬ ‫(‪ )٧‬بەبڕوای(سبنسەر) لەتوانای یەکتر خربوونەوەی سادەی تاکەکاندا نیە کە کۆمەڵگە‬ ‫بھێنێتە ئاراوە بۆ ئەوەی کۆمەڵگە دروست بێت زەرورە کۆبوونەوەی تاکەکان ببێتە‬ ‫ھۆی زیاد بوونی ھاوکاری نێوانیان‪ ،‬بوونی رێکخراو لێرەدا مەرجی زەروورەتە ھەنوکیەکان‬ ‫ھیچ جۆرە مەبەستێکی پێناسەکراوی نییە‪ ،‬بۆ نموونە لەوانەیە بۆ ھەموو خەڵک‬ ‫لەرێگەی رێکخراوی حکومی بەدوای ئامانجە روون ئاشکراکاندا بچێت‪ ،‬ئەنترۆپۆلۆجی‬ ‫کۆمەاڵیەتی چەمکی رێکخراو لە پەیڤی(پێکھاتە) دا کورت دەکاتەوە کە لەگەڵ دیدگای‬ ‫کۆمەڵناسیدا ناگونجێت(‪.)٨‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪14‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫رێکخراوی کۆمەاڵیەتی بریتیە لە کۆمەڵێک یاخود (ترکیب) یەک لە رەگەزە جیاوازەکان ‬ ‫بۆ نموونە تاک یاخود گروپ یاخود جۆرە یەکێتیەکی قابیلی دەستنیشانکردن زانینی‬ ‫ھەیە خاوەنی خەسلەتەکانی رەگەزە بەدی ھێنەرەکانیەتی‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی رێکخراوی‬ ‫کۆمەاڵیەتی دەتوانێت حاڵەتی گۆڕاوی ھەبێت‪ ،‬بەاڵم جەوھەرەکەی پێویست دەکات‬ ‫جێگیرو نەگۆڕ بێت ھەروەھا پێکھاتەی رێکخراویش جیاوازن لە یەکتر رێکخراوی رەسمی‬ ‫ناڕەسمی لەکۆمەڵدا ھەیە(‪.)٩‬‬ ‫ڕێکخراوی ڕەسمیەکان‪:‬‬ ‫جۆرێکە لە رێکخراوە کۆمەاڵیەتیەکان وەک تۆڕێکی ھاوبەندی رەسمی یە ھەروەھا‬ ‫رێکخراوە رەسمیەکان لە گروپە بچووکەکان وەک گرووپی برادەرییەکان یان گرووپی‬ ‫دامەزراوە کۆمەاڵیەتیەکان‪ ،‬جگە لەمە رێکخراوی نارەسمیەکانش گروپی رێکخراون(المنڤم)‬ ‫ھەموو گروپە مرۆییەکان پێکھاتەیان ھەیە‪ ،‬بەاڵم پێکھاتەیەکی رەسمیان نییە‪ ،‬ئەم‬ ‫رێکخراوانە خاوەنی رابەرو پەیڕەون ھەروەھا رێبازو قەدەغە کارلێکیشیان تیادا ھەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم ناونیشانیان پایەکان نووسراو تۆمارکراو نین‪.‬‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫باسی یەکەم‬ ‫مێژووی سەرھەڵدانی کاری رێکخراوەیی لە کوردستاندا‬ ‫مێژووی سەرھەڵدانی کاری رێکخراوەیی لە کوردستان مێژوویەکی ئەوەندە کۆنی نییە‪،‬‬ ‫کوردستان لە ناوچەیەکدایە بە بەردەوامی رووبەڕووی ملمالنێی سیاسی زلھێزان بووە‪،‬‬ ‫بەجۆرێک ئەم ملمالنێیە وای کردووە کورد نەتوانێ کیانێکی سیاسی سەربەخۆو‬ ‫ئازادی ھەبێت‪ ،‬مێژووی کاری رێکخراوەیش لەکوردستان سەرەتاکانی بۆ دەرکەوتنی‬ ‫کۆمەڵەو رێکخراوە سیاسیەکان دەگەڕێتەوە‪ ،‬کە دژی داگیر کەرانی ئەو سەردەمەی کە‬ ‫کوردستانیان داگیر کردبوو‪ ،‬خەباتیان دەکردو خەڵکیان وشیار دەکردەوە‪ ،‬لە بەشەکانی‬ ‫تری ئەم الیەنە بەدرێژی باسیان لێوە دەکەین‪ ،‬لێرەدا بۆیە باس لە سەرەتاکانی کاری‬ ‫رێکخراوەیی دەکەین‪ ،‬چونکە سەرەتایەک یا پێشینەیەک بووە بۆ دروست بوونی کاری‬ ‫رێکخراوەیی ئافرەتان‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪15‬‬

‫سەرھەڵدانی کاری رێکخراوەیی لە کوردستان‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لەساڵی ‪١٩٣١‬دا‪ ،‬بەسەرەتایەک دادەنرآ بۆ لەدایکبوونی‬ ‫حزب کۆمەڵە کوردییەکان کە چەندین چین تویژ رۆڵیان تێدا بینیوە(‪ ,)١٠‬بەتایبەتی‬ ‫قوتابیان الوان رۆشنبیران کە رۆلێکی گرنگیان لەپێکھێنانی حزب کۆمەڵەکان بەپێی‬ ‫ئەو گەشەسەندنانەی کە لەم ماوەیەدا لە ناوچەکەدا بو بینی سەر ئەنجام ھەستیان‬ ‫بە زەروورەت بایەخی ئەم دامەزراوانە کرد‪ ،‬نەخاسمە ئەو دامەزراوانەی کە ئاراستەی‬ ‫نەتەوەیی وەرگرتبوو دوای بەدیهێنانی ئامانجە نەتەوەییەکان یان دەکرد‪( ،‬کۆمەڵەی‬ ‫کوردستان) یەکێک بوو لە کۆمەاڵنەی کە لە تەموزی ‪ ١٩٢٢‬دا بە سەرۆکایەتی (مستەفا‬ ‫پاشا مالکی) کەچەندین رۆشنبیری شاری سلێمانی لە دەوری ئەم کۆمەڵەیەدا کۆبوونەوە‪،‬‬ ‫ئامانجیان پاڵپشتی کردنی بزوتنەوەی شێخ مەحمود بوو‪ ،‬پاشان رۆژنامەیەکیان بەناوی‬ ‫(بانگی کوردستان) دەکرد‪ ،‬جگە لەمە لێرەو لەوێ چەندین کۆمەڵەی ھونەری کە‬ ‫سروشتێکی سیاسیان وەرگرتبوو دامەزراند‪ ،‬بەاڵم بەھۆی ڕەوش بارودۆخی ئەو‬ ‫کاتەی کوردستان نەیانتوانی درێژە بە کارەکانیان بدەن‪ ،‬لە گرنگترین ئەو کۆمەاڵنە‬ ‫کەوەک دامەزراوێکی رۆشنبیری قوتابیان الوانی کوردی لە خۆگرتبوو‪( ،‬کۆمەڵەی الوان)‬ ‫کە گۆڤاری (دیاری الوانیان)دەردەکرد‪ .‬لە ساڵی ‪ ١٩٣٨‬الوان قوتابیان کە لەزانکۆی‬ ‫بەغدا دەیانخوێند(رێکخراوی ئازادی کوردیان) پێکھێنا کە مەزنترین بەشداری الوان‬ ‫قوتابیانی پێوە دیاربوو‪ ،‬جگە لە قوتابیان الوان بەشداریەکی مەزنیان لە دروست‬ ‫کردنی رێکخراوی(دارکەر) لەساڵی ‪ ١٩٣٧‬کرد‪ ،‬ھەروەھا رۆشنبیران نووسەرانی کورد‬ ‫نیشتیمان پەروەران لە ساڵی (‪ )١٩٣٩‬دا حیزبی(ھیوا) رۆڵێکی گرنگیان لە سەرھەڵدانی‬ ‫ئەو کۆمەڵەو رێکخراوانەی لەو سەردەمەدا بوون بینی‪ ،‬کە باسی قوتابیان الوان دەکەین‬ ‫مەبەستمان بەشداربوونی ھەردو رەگەز(ئافرەت پیاو)ە جگە لە پەیدابوونی چەندین‬ ‫کۆمەڵەو رێکخراوی دیکە وەکو(‪()١١‬تەعالی وتەرقی کورد) کە بەیەکەم رێکخراوی‬ ‫رامیاری کوردی دادەنرێت ژمارەیەک لە ناودارانی وەکو(ئەمین عالی بەدرخان‪ ،‬شەریف‬ ‫پاشا‪ ،‬شێخ عەبدول‪ ،‬قادر شمزینی) لەدەوری کۆبوونەوەو (کۆمەڵەی تعمیم معارف‬ ‫جمعیتی) لە پێش جەنگ دامەزرا یەکەم قوتابخانەی بۆ منداڵە کوردەکان لە ئە‬ ‫ستەنبۆل کردەوە‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪16‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫وەکو دیارە بواری بەشداری کردنی قوتابیان الوان لە دامەزراندن پێکھێنانی ئەم‬ ‫رێکخراوو کۆمەڵەو پارتانە لەالیەن کەرتەکانی تری کۆمەڵگەی کوردستانەوە(‪ )١٢‬تەنها‬ ‫رێکخراوێکی یاخود کۆمەڵەیەکی تایبەت بە توێژێک لە توێژەکانی کومەڵ نەبووە‪ ،‬چونکە‬ ‫مەسەلەی بنەڕەتی بەدیهێنانی ئامانج داواکانی گەلی کورد بوو بەشێوەیەکی گشتی‬ ‫ئەم رێکخراوو کۆمەڵە جەماوەری یان سیاسی یاخود ھونەری بوونایە زیاتر ھەڵگری‬ ‫چەمکەکانی مافی نەتەوەیی بوون‪ ،‬لە الیەکی دیکەوە بارو رەوشی چەوساندنەوەی گەلی‬ ‫کورد دابەشکردنی واڵت پارچەبوونی خەمی ھاوبەشی ھەموو توێژەکانی کۆمەڵ بوون‪.‬‬ ‫ئەو کاتەی لە سەرئاستی نێو دەوڵەتیش ھیچ رێکخراوێک تایبەت بە قوتابیان‬ ‫الوان ئافرەتان بەشێوەیەکی سەرنج راکێش نەبوو‪ ،‬بەاڵم چااڵکی ئەم یەکێتی کۆمەڵەو‬ ‫رێکخراوانە لەدوای کۆتایی ھاتنی جەنگی جیهانی دووەم پەرەیان سەند‪ ،‬ھەروەھا بیری‬ ‫ئازادی سەربەخۆیی گەالن کە بۆ یەکەمین جار بەدیار کەوت‪.‬‬ ‫وەکو ئاماژەمان پێکرد لەعێراقیش ھیچ رێکخراوێکی تایبەت بە توێژێکی جیاواز نەبوو‪،‬‬ ‫تەنها لە ناوەڕاستی چلەکان نەبێ کەھەندآ سەندیکای بچووکی پیشەیی کرێکاران لەشارە‬ ‫گەورەکان پەیدابوون‪ ،‬ئەوانیش ئامانجێکی ھاوبەشیان ھەبوو‪ ،‬دوای شۆڕشی ‪١٤‬ی‬ ‫تەمووزی ‪ .١٩٥٨‬کرێکارو قوتابیان الوان ئافرەتان مامۆستایان بەشداریەکی کارایان لە‬ ‫پێکھێنانی پارت کۆمەڵە سیاسیەکان کرد‪ ،‬ھەروەھا سەردەمی دوای شۆڕشی تەمووزی‬ ‫‪ ١٩٥٨‬سەردەمی دەسەاڵتی وردە بۆرژواو بۆرژوای الوازی نیشتیمانی عێراق بوو‪،‬‬ ‫کە ئەفسەرە پایە بەرزەکانی بەھەڵستکار نوێنەری دەسەاڵتیان بوون‪ ،‬دۆخی سیاسی‬ ‫شلەژاوی عێراق نەبوونی ستراتیژی دیموکراتی ئەو کاتە‪ ،‬پێکھاتەی ئابوری چینایەتی‬ ‫سیاسیە شێواوتربوو‪.‬‬ ‫دوای (‪)١٤‬ی تەمووز سالێک زیاتر تەوژمێکی کۆنتڕۆل نەکراوی سیاسی سەریهەڵداو‬ ‫لەالیەن ھێزە سیاسی روناکبیری سەندیکاو رێکخراوەکانەوە ھەتا رادەیەک سودی‬ ‫لێوەرگیرا‪ ،‬بەاڵم ئەو سوود وەرگرتنە کاتیە نەبەسترایەوە بە ستراتیژێکی ڕۆشنی کاری‬ ‫دیموکراسیەوە‪ ،‬بۆ چارەسەرکردنی کێشە نەتەوەیی کۆمەاڵیەتی سیاسی مەدەنیەکانی‬ ‫عێراق کوردستان(‪.)١٣‬‬ ‫سەردەمی پادشایەتی ساڵی یەکەمی دوای(‪)١٤‬ی تەمموز‪ ،‬تیڕوانینی سەندیکایی‬ ‫دیموکراتی‪ ،‬لەسەر ئاستی عێراق کوردستان ڕۆشن نەبوو‪ .‬تێکەڵ پێکەڵیەک لە‬ ‫بۆچوونەکانی نێوان سەندیکاو رێکخراوە دیموکراتیەکان سەرانسەری عێراق لەالیەک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪17‬‬

‫سەندکاو رێکخراوە کوردستانیەکان لەالیەکی دیکەوە ھەبووە وەکو رەنگدانەوەی بیرو‬ ‫بۆچوونە حزبە عێراق کوردستانیەکان ئەمەش ناکۆکی مشت مڕێکی فراوانی لەناو‬ ‫قوتابیان الوان ئافرەتاندا‪ ،‬لەسەر ئاستی عێراق کوردستان خوڵقاند‪.‬‬ ‫لەشەستەکان ھەموو ھێزە سیاسیە بەرھەڵستکارەکان لەگەڵیشیاندا رێکخراوە‬ ‫دیموکراتیەکانی عێراق کوردستان لە خەباتی سەختی ژێر زەمینیدا بوون‪ ،‬دەشکرێ‬ ‫بگوترێ لەبەر ئەوەی ئەرکی سەرەکی خەبات بەرەنگاری بوونەوەی رژێمە دیکتاتۆرو‬ ‫داگیرکەرەکانی کوردستان کەوتە سەر شۆڕشی کوردستان‪ ،‬بۆیە بیری رێکخراوی دیموکراتی‬ ‫لە سەرتاسەری عێراق بەحوکمی ھەڵ مەرجەکە پاشەکشەی کردوو کوردستانیەتی‬ ‫رێکخراوە دیموکراتیەکان پارێزرا‪.‬‬ ‫لە ساڵی(‪)١٩٦٨‬یش دوای کودەتاکەی بەعس‪ ،‬رێکخراوە دیموکراتیە ناسیۆنالیسەکانی‬ ‫بەعسی زۆریان ھەوڵدا تاک ڕێکخراوی دیموکراتی تاک سەندیکایی‪ ،‬لە ھەموو‬ ‫سەندیکاو رێکخراوەکاندا بۆ عێراق کوردستان بسەپێنن‪ ،‬بەاڵم قوتابیان الوان ئافرەتان‬ ‫مامۆستایان‪....‬پاشان لە یەکتێی نووسەران ھونەرمەندان مافناسانیش‪ ،‬بۆیان نەچووە‬ ‫سەر‪ ،‬کوردستان سێ چارەگە سەدەی زیندانی(‪ )١٤‬چارەی خۆنوسین نەسەلمێنەری‬ ‫دەوڵەتی عێراق بردۆتە سەر‪ ،‬لەو سێ چارەکە سەدەیەدا‪ ،‬جیهان گۆڕانکاری زۆری‬ ‫بەخۆیەوە دیوە‪ ،‬ھەتا گەیشتۆتە سیستەمی نوێ ی جیهان قسە لەوە دەکرێ جیهان‬ ‫بەرەو جیهانگیری (عەولەمە) ئاراستە دەکرێ‪ ،‬بەاڵم لەعێراقدا‪ ،‬ھەمیشە حکومەتەکانی‬ ‫دیکتاتۆر‪ ،‬تۆتالیتارو شۆڤینی بوون‪ ،‬دیموکراسی لەم دەوڵەتەدا نەبوو‪ ،‬ئازادی دابین ‬ ‫نەکراوە‪ ،‬ھەر بەوپێیەش کۆمەڵی مەدەنی رێکخراوە مەدەنیەکان بە چەمکە فراوان‬ ‫بنەما بابەتیەکەی لەم واڵتەدا نەبوون‪ ،‬کۆمەڵی عێراق عەرەبی راستەوخۆ لەژێر رکێفی ‬ ‫حکومەت حکومڕانەکاندا بوون‪ ،‬کەدەوڵەتانی دیموکراسی بۆ دام دەزگاکانی مەدەنی‬ ‫ئازادی ھەڵسوڕانی مەدەنیەت زۆر کەم بووە‪ ،‬ئەم راستیە لە سایە قەلەمڕەوی بەعسیدا‬ ‫سەبارەت بە مەدەنیەت کوشندە کرد بوو‪ ،‬بەعسی نەک ھەر ئازادی بە دام دەزگاو‬ ‫رێکخراوە مەدەنیە سەربەخۆییەکانی نەدەدا‪ ،‬بەڵکو سەرەڕای ئەمەش کۆمەڵی عێراقی‬ ‫عەرەبی خستبووە ژێر کۆنتڕۆلێ دەزگاکانی (ئەمن مخابەرات) سەرجەم رێکخراوە‬ ‫پیشەییەکانیشی کردبووە دەسەاڵتی خۆی سەربەخۆیی رێکخراوە دیموکراتیەکانیش‬ ‫بە رادەیەک بەخەتەر دەزانی‪ ،‬یاسای ئیعدام کردن ھەموو کەسێکی دەرکرد‪ ،‬کە لە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪18‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫رێکخراوێکی دیموکراتی نهێنیدا بێت‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی دەزگای چاپ چاپەمەنی‬ ‫ئازاد‪ ،‬رەوتی رووناکبیری ئازاد‪ ،‬زانکۆو پەیمانگاکانی ئازاد‪ ،‬لەدوای ساڵی (‪ )١٩٧٦‬یش‬ ‫رێکخراوە دیموکراتیەکانی کوردستان بەرپەرچی سیاسەتی لە سێدارەدانی رژێمیان بە‬ ‫دامەزراندنی چەندین رێکخراو دایەوە‪ .‬لە سەرەتادا ئاماژەمان بە بارودۆخی سەرھەڵدانی‬ ‫رێکخراوەکانی(‪ )١٥‬کوردستان شیکردنەوەی بارودۆخی کوردستان کرد‪ ،‬بەتایبەتی لەو‬ ‫ماوەی کە یەکەم (یەکێتی قوتابیان) لە ساڵی ‪ ١٩٤٨‬دا دامەزرا‪ ،‬کە کۆبوونەوەی فراوانی‬ ‫قوتابیان لەمەیدانی شاری بەغدا بەسترا‪ ،‬ژمارەیەکی زۆری لە قوتابیانی کورد عەرەب‬ ‫کەمە نەتەوەییەکان‪ ،‬بەشدارییان تێدا کرد‪ ،‬بەاڵم بەھۆی سیاسیەتی رەگەزپەرستی‬ ‫سەپێنراو بەسەر گەلی کورد کاریگەری خراپی بەسەر تەواوی چین توێژەکانی کۆمەڵگەی‬ ‫کوردستان بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی کورد ھەبوو‪ ،‬کە بووە ھۆی گەشەنەکردنی‬ ‫بیرو ھەنگاوەکان لێرەو لەوێ دوای دەرکەوتنی ئەم سلبیاتانە لە کاری رێکخراوەیی‬ ‫لەعێراقدا بۆ بنەمای سروشتی رێکخراوەکان لەبواری پێکھاتنی نەتەوەو لەسەرو یانەوە‬ ‫کاری سیاسی پیشەیی کە دەگەڕێتەوە‪ ،‬جگە لەمە لەعێراقدا دوو نەتەوەی سەرەکی‬ ‫ھەبوو ئەویش کوردو عەرەب بوو‪ ،‬ھەریەک لەم نەتەوانە تایبەتمەندی ئامانجی دیاریکراوی‬ ‫خۆی ھەبوو‪ ،‬ئەمە لەسەر تەواوی چین توێژەکانی کۆمەڵ رەنگی دابویەوە‪.‬‬ ‫سروشتی پیشە لەکاری رێکخراوەیدا‪ ،‬بەدەر نیە لە چااڵکیە سیاسی کۆمەاڵیەتیەکان‪،‬‬ ‫لەھەمانکاتدا غەمی الوان ئافرەتانی کورد مەسەلەی سەرەکی گوزارشت کردن لەکاری‬ ‫سیاسی بوو‪.‬‬ ‫ھەر بۆیە دەبینن رێکخراوەکانی کوردستان زادەی دایکبوونی زەرورەتی مێژووی کۆمەڵە‪.‬‬ ‫خەباتی کورد لەپێناو دەستەبەرکردنی مافە رەواکانیان ئەم قۆناغانەی بزووتنەوەی‬ ‫رزگاریخوازی کورد قۆناغێک بوو بۆ گەیشتن بەئامانجەکانیان‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪19‬‬

‫باسی دووەم‬ ‫رێکخراوەکانی ئافرەتان‬ ‫بۆ چوونە ناو ئەم باسە‪ ،‬وا باشە ئێمە بگەڕێینەوە بۆسەرەتاکانی دەرکەوتنی ئافرەت‬ ‫لە کۆمەڵگەی کوردی وەک تاکێک بەر لە دروستبوونی کاری رێکخراوە ئافرەتان رۆڵی ‬ ‫ھەبوو‪ ،‬وێرای ئەمە ئەستەمی بەدەستکەوتنی سەرچاوەیەک کە بتوانرێت پشتی پێ‬ ‫ببەسترێت لە راستیەکان تێبگەین(‪.)١٦‬‬ ‫بەاڵم دەتوانین بڵێین لەگەڵ دروست بوونی بزووتنەوەی کۆمەاڵیەتی زانستی سیاسی‬ ‫فێمێنیستیدا بەر لە جەنگی جیهان یەکەم پاش جەنگ‪ ،‬ئەوەی ئافرەتی کورد کردوویەتی‬ ‫جێگای رامان سەرسورمانە لە نێو نەتەوەیەکدا کە نەخوێندەواری باری خێلەکی‬ ‫فیودالیزمی باڵی بەسەردا کێشا بێت ئافرەت بتوانێت بەو ئاستە بەرزەی فەرمانڕەوایی‬ ‫زانستی سیاسی بگات‪ .‬توانای ئافرەتی کورد لەو کاتەدا گەریدە ئەوڕوپیەکانی ھێندە‬ ‫سەرسام کردووە چەندان لێکۆڵینەوەو بەدواداچوونیان لەسەر کردووە بە بەرزو گەورە‬ ‫نرخاندوویانە مێژووی کورد دەیان ئافرەتی شۆڕشگێرو خاوەن ھەڵوێست رۆشنبیر داناو‬ ‫خوێندەواری لەخۆ گرتووە وەکو (خاتوو شاناز‪ ،‬فاتیمەی کوردی‪ ،‬حەپسە خانی نەقیب‪،‬‬ ‫پیرۆز کچی شاعیری کورد حەسەن کەنۆش‪ ،‬لەیال ڕەوشەن ستی مەستورەی ئەردەالن‪...‬‬ ‫ھتد) دوا بەدوای ئەم خوێندنەوە کورتە کە لەسەرەتا ئاماژەمان پێکرد ئەگەر فالش‬ ‫باکی مێژووی کوردستانی باشور بکەین لەسەردەمی عوسمانیەکان ڕەوشی نالەباری‬ ‫پاشکەوتووی پشتگوێ خراوی ھەرێمەکەمان بۆ بەدیار دەکەوێت (‪ )١٧‬نەخاسمە‬ ‫ڕەوشی الدێ شارو شارۆچکە دوور لەشارەکان کە بەشێکی زۆری دانیشتوانی گرتبووە‬ ‫خۆی‪ ،‬بەاڵم لەھەندێ ناوچەی کوردستان لە سەردەمی دەسەاڵتداریەتی میرنشینە‬ ‫خۆماڵیەکان‪ ،‬وەکو(میرنشینی سۆران بابان) لە رووی ئابووری کۆمەاڵیەتی رۆشنبیری‬ ‫تاڕادەیەک بوژانەوەیان بە خۆیانەوە بینی‪ .‬ھەندێ الپەڕەی ئەنتۆگرافیای نەتەوایەتیمان‬ ‫بۆ دەگەڕێتەوە کە چۆن (خاتوون خانزادی میری سۆران) بایەخی بەگەشانەوەی‬ ‫ناوچەکە بەتایبەتی شاری ھەریر داوە مامۆستای لەھەندەرانەوە ھێناون بۆ ئەوەی ‬ ‫لەقوتابخانەکانی ھەریر و شارو گوندە گەورەکانی تری ناوچەکە دایانبمەزرێنێ دەرسیان‬ ‫پێ بڵێتەوە‪ ،‬ھەروەھا بەر لە ساڵی ‪ ١٩١٧‬دا خوێندەواری لە رێزی ئافرەتانی کوردستان‬ ‫بە دەگمەن بووە‪ ،‬یان گەلێک کەم بووە بەر لە کردنەوەی قوتابخانەی میری لەھەندێ‬ ‫شارو شارۆچکەی کوردەواری دا بۆ نموونە وەکو شاری کۆێ‪ .‬ئافرەتان سوختەخانەیان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪20‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ھەبووەو وە پێشیان ووتوە مامۆستا زۆر ئافرەتی وەک(فەقآ فاتم‪ ،‬زەینەب‪ ،‬فەقێ‬ ‫عەیشێ‪ ،‬فقێ پیرۆز‪...‬ھتد‪ ،‬لەسوختەخانە وانەکانی زانستی ئاینی قورئانیان خوێندووە‬ ‫فێری خوێندەواری بوونە‪.‬‬ ‫مەبەستمان لە دەرخستنی الیەنی خوێندەوار بوونی ئافرەتی کورد لەم باسەدا بە‬ ‫سەرەتایەکی دەزانین لەو شیکردنەەوی ئافرەتی کورد لە کۆمەڵگەی کوردی دواتر‬ ‫ھەنگاونان بەرەو دامەزراندنی کۆمەڵەو رێکخراویی(‪ )١٨‬ھەروەھا ئافرەتانی سلێمانی‬ ‫بەتایبەتی کورد بەگشتی ھەردوو مامۆستای زانست ژن لەو شارەدا لە یاد ناکەن ئەوانیش‬ ‫خاتوو(فاتیمە محێدین) یەکەم مامۆستای ئافرەت بوو لە سلێمانیدا‪ ،‬کە لە ساڵی ‪١٩٢٥‬‬ ‫ئەحمەد بەگی توفیق بەگی ھاوسەری قوتابخانەیەکی بۆ ئافرەتان ھەر بەناوی خۆیەوە‬ ‫بۆ کردەوە لەوێدا لەگەڵ مامۆستا پێشەنگی زانست‪ .‬گوزیدە خانم زیاتر لە (‪ )٣٥‬ساڵ‬ ‫خزمەتی ئەوشارەو ئافرەتی کوردیان کردووە‪ ،‬وەکو ئافرەتە نووسەرەکانی ئێستا بە‬ ‫ھەزاران ناو ناتۆرو سووکایەتیان پێدەکرا‪ ،‬تا ئەو کاروانەیان گەیاندە مەبەست زانست‬ ‫خوێندەواریی تێکۆشان بۆ بنبڕکردنی ناتۆری نەخوێندەواری جگە لەوە ئافرەتی کورد‬ ‫لەگەڵ بزوتنەوەی ئافرەتانی جیهانداو بەر لە بزوتنەوەی ئافرەتانی عەرەب خاوەن‬ ‫بزوتنەوە رێکخراوی ئافرەتان بووە‪.‬‬ ‫لەدوای شەری یەکەمی جیهانی ساڵی ‪ ١٩١٩‬بۆ یەکەمین جار‪ ،‬بەپێ ی زانیاری‬ ‫ھەواڵەکانی سەرچاوەکانی مێژوو‪ ،‬یەکەمین رێکخراوی ئافرەتانی کورد لە ئەستەمبۆل‬ ‫دامەزرێنراوە(‪.)١٩‬‬ ‫سەرچاوەکانی دامەزراندنی ئەم رێکخراوەش لەو ھەڵ مەرجەدا بۆ ئەو کۆمەڵ رێکخراوە‬ ‫کوردیانە دەگەڕێتەوە کە لەم سەردەمەدا دەستیان بە وشیارکردنەوەی الوان ئافرەتانی‬ ‫کوردستان دەکرد‪ ،‬ئەم ھۆکارانە بوونە‪ ،‬کەوای لە ئافرەتانی کوردستانیش کرد بکەونە‬ ‫خۆ بێنە مەیدان دەستەیەک دابمەزرێنن وەکو سەرەتا ئاماژەمان پێکرد‪ ،‬کەھاتنە کایەوە‬ ‫ئەم کۆمەڵ رێکخراوانە‪ ،‬ھۆکارێک بوون بۆ دروست بوونی رێکخراوی ئافرەتان‪ ،‬یەکەم‬ ‫کۆمەڵەی ئافرەتایش کە دانرا‪ ،‬لەئەستەمبوڵ لەساڵی ‪ ١٩١٩‬ئەویش (کۆمەڵەی بەرزی‬ ‫ئافرەتانی کورد) بوو‪ ،‬وەک رێکخستنێکی زانستی خاوەن بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆ‪.‬‬ ‫ئامانجی ئەم رێکخراوەش گەشەپێدانی پێشخستنی ئافرەتانی کوردستانەو جێبەجێکردنی‬ ‫ھەندێک ریفۆرمی کۆمەاڵیەتی بووە لەژیانی خێزانداو دابینکردنی کار بۆ ھەتیوان‬ ‫بێوەژنان‪...‬ھتد‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪21‬‬

‫ئەم تێخوێندنەوە گشتیە بۆ مێژووی ئافرەتی کورد لە ھەر پێگەیەک لەپێگەکانی‬ ‫کوردستانی گەورە چااڵکی ئافرەتی کورد تێدا ئەنجام درابێ من لێرەدا بە زەروورم زانیوە‬ ‫کەوا پشت بەو سەرچاوانە ببەستم کەباس لە جوامێری ڕۆڵبینینی ئافرەتی کورد تێدا‬ ‫دەکەن کارکردنی ئەم ئافرەتانە بە وەچەرخانێکم لە ژیانی سیاسی کۆمەاڵیەتی ئافرەتی‬ ‫کورد زانیوە‪.‬‬ ‫لە سەردەمی کۆماری مھابادا(یەکێتی ئافرەتانی دیموکراتی کوردستان) دامەزرا کەژن‬ ‫کچەکانی قازی محەمەدی نەمر بەشداری چااڵکانەیان ھەبووە(‪ ,)٢٠‬ئەو رۆڵەی مینا‬ ‫خانمی ژنی سەرکردەی مەزن قازی محەمەد دەیگێرا بۆ خزمەتی ژنی ئەو ناوچەیەو‬ ‫ھەوڵدان بۆ دامەزراندنی یەکێتی ئافرەتان چاکخوازی خزمەتکردنی بە خەڵکی ناوچە‬ ‫روویەکی تری گەشی ژنی کوردە(‪.)٢١‬‬ ‫جگە لەمانە دامەزراندنی کۆمەڵەی زانستی لە بەھاری ‪ ١٩٢٦‬دا ھەر لەو ساڵەوە ئەو‬ ‫کۆمەڵەیە شان بە شانی جواڵنەوەی رۆشنبیری سەنگ بەردی ھاوچەرخ بە شوێن‬ ‫دەرمانی دەردی دواکەوتن نەخوێندەواریدا دەگەڕان لە پێناوی ھەڵ مەرجی سەرکەوتن‬ ‫پێشکەوتن‪ ،‬لەساڵی ‪ ١٩٣٠‬دا لەئەنجامی چاکی کۆمەڵی زانستی ھەندێ لە ئافرەتە‬ ‫خزمەتگوزارو رووناکبیرەکانی وەکو(حەپسەخانی نەقیب) جواڵنەوەیەک لەرێزی ئافرەتانی‬ ‫شاری سلێمانی پەیدابوو‪ ،‬کە ئامانجی پێگەیاندن پێ خوێندنی ئافرەتانی کوردستان‬ ‫بووە‪ ،‬بە ھەموو دەستەوچین تەمەنێکەوە‪ ،‬ھەر لەم پێناوەشدا لە تەمموزی ساڵی ‪١٩٣٠‬‬ ‫دا کۆمەڵێکی زانستی بۆ خۆیان لە پەنجاکان بە سەرەوە نەخاسمە دوای پەرەسەندنی‬ ‫بزوتنەوەی ئازادیخوازی نەتەوە پەروەری لەناو جەماوەردا ھەروەھا دوای پەرەسەندنی‬ ‫باری ئابووری واڵت بیروباروەڕی دیموکراتیانەو یەکسانی ئازادی ئافرەتان پتر باڵو‬ ‫دەبووەو کرایە دروشم لە ئامانجی بەشێک کە ھێزە دیموکراتخوازەکان دوای ئەم رەوتە‬ ‫مێژووییە لەکاری رێکخراوی ئافرەتانی کوردستان بۆ زانیاری زیاتر پەیدا کردن لەسەر ‬ ‫سەرھەڵدانی کوردستان لە کاری سیاسی کۆمەاڵیەتیدا) (‪.)٢٢‬‬ ‫بەر لە لەدایکبوونی (یەکێتی ئافرەتانی کوردستان) لە باشووری کوردستان‪ ،‬لە چلەکانی‬ ‫سەدەی (‪)٢٠‬بستەم دا لەم مەیدانە دا واتا لە مەیدانی کاری سیاسی رێکخراوێکی ‬ ‫ئافرەتان بەناو ی(کۆمەڵەی ئافرەتانی شۆڕشگێر) بە رێبەرایەتی (کەچی خانم)‬ ‫سەریهەڵدا‪ ،‬سەرەتا لەشاری دڵی کوردستان (کەرکووک) بوو پاشان بۆ تەواو ی‬ ‫شارەکانی تری چااڵکیەکانیان دەگواستنەوە لەکاتی چوون بۆ شاری سلێمانی (کەچی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪22‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫خانم)چاوی بە (حەپسەخانی نەقیب) دەکەوێ ھەوڵی دامەزراندنی یەکێتیەکی ئافرەتان ‬ ‫دەدەن بەناوی (یەکێتی خوشکانی دیموکراتی کوردستان) لەساڵی ‪ ١٩٤٧‬بەھاوکاری‬ ‫خاتوو (ناھیدە شێخ سەالم‪ ،‬میناخان) ئەمە وای کرد کە خەباتی ئافرەتانی کورد پێ‬ ‫بنێتە قۆناغێکی دیکەوە‪.‬‬ ‫ھەروەھا یەکێتی ئافرەتانی کوردستان لە کوردستانی عێراق دامەزرێندرا لە بەرواری‬ ‫‪ )٢٣(١٩٥٢ /١٢/١١‬ئەو ناو دارە بەرێزە شۆڕشگێرانە دەستەی دامەزرێنەر بوون کە‬ ‫خوشک دایکان ھەروەک (ناھیدە شێخ سەالم بەھیە مەعروف) لەدوای بەیاننامەی ‪١١‬ی‬ ‫ئازاری ساڵی ‪ ١٩٧٠‬ئافرەتان رۆڵێکی تایبەتی ھەبوو‪.‬‬ ‫ئەوە بوو ئەم یەکێتیە لەسەر ئەم بنەمایە مۆڵەتی پێدراو‪ ،‬بەپێی دەسەاڵتی یاسای‬ ‫کۆمەڵەکان ژمارە(‪)١‬ی ساڵی ‪ ١٩٦٠‬ی ھەموار کراو پڕۆگرامی ناوخۆ پەسەندکرا(‪.)٢٤‬‬ ‫لێرەدا بەپێویستی دەزانم ئاماژە بەوە بکەم کە پەرەسەندنی کاری رێکخراوەیی ئافرەت‬ ‫لەکوردستانی باشوور زادەی ھەڵقواڵنی ناو کاری سیاسی حزبە دەسەاڵتدارەکانی‬ ‫کوردستان بوون‪ ،‬وەکو ئاماژەمان پێکرد لە دوای پەنجاکانەوە رێکخراوی ئافرەتان وەک‬ ‫کایەیەک بە بەشێک لە پەیڕەو پڕۆگرامی حزبە کوردییەکان بەدیار کەوت پەرەیان‬ ‫سەند‪ ،‬ئەگەر چی بەر لەم ماویە کردنەوەی قوتابخانەیەک یاخود ھەوڵدان بۆ خوێندەوار‬ ‫بوونی ئافرەتی کورد سەرەتایەک بووبێت بۆ ھاتنە ناو کاری سیاسی وشیار کردنەوەی‬ ‫ئافرەت لەم رووەوە‪ ،‬دروستکردنی رێکخراوەیکیش بۆ ئافرەتان درێژەپێدەری ئەم کارەو‬ ‫ھەوڵەی سەرەوەیە بۆ زیاتر بەرەو پێشبردنی رەوشی مێینەی کوردی دۆزینەوەی‬ ‫خودی خۆی لەناو کایە سیاسی مەدەنیەکانی کۆمەڵ‪....‬بەاڵم بە فۆڕمەڵەیەکی دیکە‪،‬‬ ‫ئەوا لەدوای پەنجاکانیش پەیڕەوی بەشداربوونی ئافرەتی کورد لە کایەکانی کۆمەڵدا‬ ‫رەنگی داوەتەوە‪ ،‬وەکو دیارە لە دوای ساڵی پەنجاکان(پارتی دیموکراتی کوردستان)‬ ‫زەروورەتی دامەزراندنی (رێکخراوێک بۆ ئافرەتانی کوردستان لە ساڵی ‪ ١٩٥٢‬بە‬ ‫ھەنگاوێکی گرنگی زانی لەپەیڕەوکردنی بەرنامە بۆ داڕێژراوی حزب ئامانجەسەرەکیەکانیان‬ ‫لەبەشداریکردنی رەگەزی ئافرەت پەیڕەوکردنی دیموکراتیە‪ ،‬جگە لەمە شۆڕشی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٧٥‬ھەڵگیرساندنی شۆڕشی باڵوکردنەوەی شاخ رۆلێکی باشی گێڕا لە ھەڵ مەرجی‬ ‫سەختی پاش ھێرشەکانی ئەنفال جینۆسایدی کورد‪ ،‬چەند ژنێکی تێکۆشەرو پێشمەرگە‬ ‫کەتوانیان کۆمیتەی بەڕێوەبردنی (یەکێتی ژنانی کوردستان) دابمەزرێنن‪ ،‬بێگومان‬ ‫دروستبوونی ئەم رێکخراوەی ئافرەتانیش لەکوردستانی باشور دیسان زادەی حزبێکی‬ ‫کوردستانی باشوور بوو ئەویش(یەکێتی نیشتیمانی کوردستان) (‪ ,)٢٥‬پاشان یەکێتی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪23‬‬

‫ژنانی کوردستان وەک رێکخراوێکی جەماوەری بۆ ئەو ژنانەی باوەڕیان بە پەیڕەوی‬ ‫ناوخۆ کەی ھەیە لە ساڵی ‪ ١٩٨٩‬ھاتە دامەزراندن‪ ،‬لەدوای ساڵی ‪ ١٩٩١‬دا لە پێناو‬ ‫بنیات نانەوەی کۆمەڵگەی دیموکراتی دروستکردنی بەھاو رێسا دەزگا کۆمەاڵیەتی نوێ‬ ‫ھەنگاوێک ھەڵەھێنرا‪ ،‬چەندین رێکخراوی ئافرەتان کەھەندێکیان وا بەستەبوون بەکاری‬ ‫ناحکومی (‪ )N.G.O‬یەکان دۆزیەوە‪ .‬کەلە بەشەکانی تر بەدرێژی بایسان لێوە‬ ‫دەکەین‪.‬‬ ‫بەشی سێیەم‬ ‫ستراتیژیەتی رێکخراوەکانی ئافرەتان‬ ‫رێکخراوەکانی ئافرەتان‪ ،‬کۆمەڵبوونێکی رێکخراوە‪ ،‬چەندان شکل شێوازی جۆراو‬ ‫جۆر بەخۆوە دەگرێت(‪ )٢٦‬ئەو ژینگەی‪ ،‬تێدا سەرھەڵدەدات کار لە پێناو ئامانجە‬ ‫دیاریکراوەکان دەکات‪ ،‬تەنیان رەگەزی مێینە ھاوبەشە لە کاری رێکخراوەکانی ئافرەتان‬ ‫واتا تایبەتە بە رەگەزی (مێ)‪ .‬ھەر رێکخراوێکی ئافرەتانیش لەرووی پلەی رێکخستن‬ ‫پەیوەندییەوە وەک یەک نین‪ ،‬ھەندێ لەم رێکخراوانە خاوەن پەیڕەو پڕۆگرامی نووسراوی‬ ‫دیاریکراون پەیوەندییەکان لە پێشدا حیسابی بۆ کراوە‪ ،‬جۆرێکی تر ھەیە ھیچ جۆرە‬ ‫پڕۆگرامێکی نووسراوی دیاریکراویان نیە‪ ،‬ھەروەھا ئەم رێکخراوانە ئامانجیان بە ژینگەو‬ ‫ئاستی رۆشنبیری ئەو پێگەی تێدا دەژین بەندە‪ ،‬بۆ نموونە ستراتیژیەتی بەرنامەکاری‬ ‫ئەم رێکخراوانە واتا رێچکەو میتۆد ئامانجەکانیان فۆرمێکی خێرخوازانە بەخۆوە‬ ‫دەگرێت‪ ،‬بەاڵم لە پێگەیەکی تر بەپێچەوانەوە‪ ،‬لە والتە پێشکەوتووەکان ئامانجی ئازادی‬ ‫سەربەخۆبوون یەکسانبوون بە پیاوە(‪.)٣٧‬‬ ‫لەراستیدا ئەوەی ئافرەتی پێ چەواشەکراوە ئەو ھەڵس کەوتوو کردارو رەفتارانەیە کە‬ ‫لەژێر ناوی دیموکراتیدا گەاڵڵە کراوە‪ ،‬بەاڵم لە الیەنی کردارییەوە ئەوەی پەیوەندی بە‬ ‫دیموکراسیەتەوە ھەبوو بێت لە خۆیدا گرنگی بداتە مەسەلەی ئافرەت لە ئارادا نەبوونە‬ ‫زۆرێک لە ئافرەتان لەنێو رێکخستنە کۆمەاڵیەتی سیاسیەکاندا کار بەڕێوە دەبەن خۆیان‬ ‫بە بەرێوبەری کۆمەڵگە دەزانن‪ ،‬بەاڵم ڕەوشی پاشکۆیەتیان تێنەپەڕاندووە کە دۆزەکە ھاتە‬ ‫سەر دەسەاڵت جێگە گرتن لەنێو پایەی حوکمڕانیدا ئەو کاتە بەالوە دەنرێت حیسابێکی‬ ‫زۆر کەمی بۆ دەکرێت‪ ،‬بۆ ئەمەش رێکخستنەکانی ئافرەتان تەنیا فۆرمالیتەیەکی‬ ‫ئیجابین پارتەکان لەدژی یەکتری بانگەشەی دیموکراسیەتی پێدەکەن(‪.)٢٨‬‬ ‫ئەو واقیعە لە ئارادایە‪ ،‬واقیعی نەبوونی یەکسانی نێوان پیاو ئافرەتە لەھەموو بوارەکاندا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪24‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ئەو بابەتەی ئێمە خستوومانەتە روو‪ ،‬وا دەخوازێ ستراتیژیەتێکی جیهانی نیشتیمانی‬ ‫لەئاستی حکومەتەکاندا لەروانگەی تایبەتمەندی کەلتوری پلەی گەشەسەندنی کۆمەاڵیەتی‬ ‫دابڕێژرێت‪ ،‬گرنگترین ھەنگاو لەم بوارەدا دەبێت ئەوکۆسپانە وەالوە بنرێت کە رێگا لە ‬ ‫بەشدارپێکردنی ئافرەت دەکات‪.‬‬ ‫بۆیە دەبێ ئافرەت لە تەوەری ئایدیۆلۆژییای خۆیدا پێش بکەوێت(‪)٢٩‬ئایدیۆلۆژییا‬ ‫دەبێتە رێکخستنێکی بەھێز ھۆکارێکی بنچینەیە بۆ کۆکردنەوەی کاردانەوەی ئافرەتان‬ ‫لە بەرامبەر بااڵدەستی پیاو لە ھەمان کاتیشدا ھەنگاوێکی گرنگە بۆ وەاڵمدانەوەی‬ ‫گشت ئەو ئافرەتانەی کە لە نێو لێگەڕاندن دان؟! گەربەباشی لە تاکتیک ستراتیژیەتی‬ ‫چااڵکی رۆژانەشیان بڕوانین‪ ،‬ئەوا ئەم راستیەمان بۆدەردەکەوێت کە رێکخستنەکانی‬ ‫ئافرەتان توانای دروست کردنی ھیچ ریفۆرمێک تازەبوونەوەیەکیان ئاوا بە ئاسانی بۆ‬ ‫دەستەبەر ناکرێت بەھۆی الیەنە دواکەوتوو کۆنەپەرستەکانی کۆمەڵگە‪ ،‬لێرەدا گرنگە‬ ‫باس لە ستراتیژیەتی ئەور ێکخستنانە بکرێت کە بەناوی ئافرەتەوە کار دەکەن لە‬ ‫الیەن سیستەمەوە بەخێو دەکرێت لە خزمەتی بەرژوەندی تەسکی سیاسەتی دەوڵەتدا‬ ‫ئافرەتانی کۆمەڵگا رێکدەخەن‪ ،‬تاک چ چاوەڕوانیەک لەو بزووتنەوانە بکات‪ .‬کە ناتوانن‬ ‫بەشێوەیەکی سەربەستانە بۆچوونی خۆیان دەرببڕن(‪ ،)٣٠‬زۆر جار لەال یەن ھەندێ‬ ‫کەس وا سەیری ئەم رێکخراوانە دەکرێت کە کارەکانی سست الوازی ئەم رێکخراوانەش‬ ‫ئەوەیە بە پلەی یەکەم ئەوان لە واقیعێکی تەقلیدا دەژین ھەنگاوەکانیان لە سەر ئاستی ‬ ‫سیاسی کۆمەاڵیەتی پێک دێنن‪ ،‬زۆر جار حکومەت ئامادەنییە یارمەتی ئەم جۆرە‬ ‫رێکخراوانە بدات ھاوکاریان بکات‪ ،‬گەورەترین ئاستەنگی کاری رێکخراوەیی لە کۆمەڵگەی‬ ‫ئێمە ئاستەنگی ئابووری نەبوونی بودجەی پێویست بۆ راپەڕاندنی کارەکان‪.‬‬ ‫ئەمە وای کردووە‪ ،‬ھەندێ بیر لە چارەسەری ئەم گرفتە بکرێتەوە‪ ،‬ئەوەندە بیر لە‬ ‫ئەنجامدانی ئەو پڕۆژانە نەکرێتەوە کە بەشێکی گرنگن لە ستراتیژیەتی رێکخراوەکان(‪)٣١‬‬ ‫بزووتنەوەی ئافرەتان وەکو ھەموو بزووتنەوەیەکی دیکەی پیشەیی جەماوەری دیموکراسی‬ ‫دەبێت فشار بۆ سەر دەسەاڵت بەرێت‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە بزوتنەوەی ئافرەتان‬ ‫لوبیەک بۆ خۆیان دروست بکەن‪ ،‬لەناو دەسەاڵتی سیاسی دام دەزگاکاندا (پەرلەمان‬ ‫حکومەت دەزگا قەزاییەکان کەناڵەکانی راگەیاندن‪..‬ھتد) ئەم سەرەڕای ئەوە پێویستە‬ ‫رێکخراوەکانی ئافرەتان پشتیوان ھاوکاری کەسایەتیە بەھێزەکان بەدەست بھێنن‪ ،‬جگە‬ ‫لە بوونی ستراتیژیەتێکی ھاوبەش لەبەرنامەو پیالنی کاری رێکخراوەکانی ئافرەتان‪ ،‬کە‬ ‫بە بەشێک لە ئامانجە کۆمەاڵیەتی سیاسیەکانیان دادەنرێت‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪25‬‬

‫باسی یەکەم‬ ‫پرسی ئافرەت فرە رێکخراوەیی لە کوردستاندا‬ ‫الری لەوە دا نییە کە رۆژ بەرۆژ مرۆڤایەتی بەرەو پێش دەچێ سەرجەم نەتەوەو‬ ‫کەمینەکانی جیهان داوای مافی خۆیان دەکەن دیموکراتیەت تیایدا بەرقەرار دەبێت مافە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان تێدا پیادە دەکرێ‪ ،‬ئافرەت پیاو وەک یەک لەدوو تای تەرازووی مافە‬ ‫جۆر بەجۆرەکان رێک دەخرێن‪ ،‬مرۆڤیش بەگشتی لەم سەر زەمینە پڕ لە جەنجاڵیەدا‬ ‫ئەگەر تەوەرێکی رێکخستن نەبێت‪ ،‬کاروبارە شیاوەکان بەرێوەبەرێ نەشیاوەکان‬ ‫وەالوە بنێ ساتەکانی رۆژگاریان بۆ رۆشنا کات لەگەڵ رێڕەو خزمەتگوزارییەکان رێک‬ ‫بخات ھیچ کات ژیان تێیدا وەک پێویست ناڕوات بەڕێوە ئیتر ئەو مرۆڤە یان ئەو‬ ‫بوونەوەرە ھەریەکەو بەپێی ئینتیمای بۆ الیەنێک توخمێک پیشەیەک دروشمێک‪....‬‬ ‫ھتد‪ ،‬بەم رێکخستن جیاکردنەوانەدا ھەریەکە بە خۆی لە بۆتەی خۆیدا دەبینێتەوە‬ ‫سەرلێشێواوی نایدۆزێتەوە داواو ویست ئارەزوو خواستەکانی دەبنە سەنگی مەحەکی ئەو ‬ ‫جواڵنەوەیە فیکرێکی رەوا بەھەقی پیشەیە‪ ،‬لە باشوری کوردستان لەدوای راپەرشین‬ ‫لەھەموو کات زێتر بانگێشە بۆ مەسەلەی ئافرەتان دەکرێ‪ ،‬چ لەناو رێکخراوەکان یان‬ ‫لەناوی ناوەندەکانی ئافرەتان یان قسەو باسی کەسانی باوەڕپێکراوی ناو رێکخراوەکانی‬ ‫بێ‪ ،‬نەخاسمە چەندان رێکخراو بۆ بەرگری لەمافەکانی ئافرەتان دامەزراون دیارترینیان‬ ‫ئەو رێکخراوانەن لە کۆتایی ئەم بەشە ئاماژەیان بۆ دەکەین‪.‬‬ ‫راستە لە باشوری کوردستان چەندان رێکخراو ھەیە کە داکۆکیکاری راستەقینەی مەسەلەی‬ ‫ئافرەتانن‪ ،‬بەاڵم ئەوەی تێبینی دەکرێت لە ناساندن شیکردنەوەی مەسەلەی ئافرەتان‬ ‫بۆچوون ئاراستەی پێچەوانەی دەبینرێت‪ ،‬ئەمەش رەنگدانەوەی بەسەر پرسی ئافرەتەوە‬ ‫ھەیە‪ ،‬چونکە رێکخراوەکانی ئافرەتان لە زەروورەتی پرسە ھەنووکەیەکانی ئافرەت‬ ‫کۆمەڵگەوە سەرچاوەی نەگرتووە بەڵکو دروستکراوی بونیادی حزبە لە زەروورەتی‬ ‫حزیبیبوون وای کردووە رێکخراوەکانی ئافرەتان لە دایکببێ‪ ،‬حزب رێنمایکەری ئافرەتان‬ ‫بووەئەمە واقیعەکە‪.‬‬ ‫رێکخراوەکان سەربەخۆ نین پەیوەندی راستەوخۆیان بەحزبە سیاسیەکانەوە ھەیە‪ ،‬لێرە‬ ‫رێکخراوەکانی ئافرەتان دەبنە پاشکۆی حزبەکان‪ ،‬لەالیەکی دیکەوە ئەگەر وابیر بکەنەوە‬ ‫کەرێکخراوەکانی ئافرەتان دەبنە کەنالێکی کاریگەر بۆ نەمانی چەوساندنەوە جیاجیاکانی‬ ‫سەر ئافرەتان فشاری بەھێزی سەر ناوەندە پێشێلکارییەکانی ئافرەتان کەم دەکاتەوە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪26‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫یان ناھێلێت‪ ،‬ئەوا بەھەڵەدا چوونە‪ ،‬چونکە ئاراستەی پێچەوانەی کارکردنیان لە ئارادایە‬ ‫بوونی ئاراستەی پێچەوانەکان لەکۆمەڵگایەکی تەقلیدی تازەپێگەیشتوو کاریگەریەکی‬ ‫نێگەتیڤی وەک لەوەی پۆزەتیڤی ھەبێ دروست دەکات لەکوردستاندا زیاتر لە (‪)٢٩‬‬ ‫رێکخراوی ئافرەتان ھەیە(‪ ,)٣٢‬ھەموویان لەسەر خواست ویستی حزبەکان بەبڕیاری‬ ‫ئەوان دامەزراون‪ ،‬تەنانەت ھەندێکیان ناوی حزبەکەشیان ھەڵگرتووە‪ ،‬جەماوەربوونی‬ ‫ئەم رێکخراوەش بەندە بە رادەی جەماوەری حزبەکانیان‪ ،‬ئەوەتا دەبینین ئەو دووحزبە ‬ ‫کوردییەی کوردستان(پارتی‪ ،‬یەکێتی) لەبەر ئەوەی جەماوەرێکی بەرفراوانیان ھەیە‪،‬‬ ‫دەبینین رێکخراوەکانی ئافرەتانیشیان ھەر بەمجۆرەیە‪ ،‬بەاڵم حزبەکانی تری کوردستان‬ ‫لەبەر ئەوەی جەماوەرییان بەرێژەکەمە ڕێکخراوەکانی ئافرەتانی سەر بەم حزبە بچووکانە‬ ‫بەھەمان شێوە جەماوەریان کەمە‪ ،‬بەپێ سەرچاوەکانی لەسەرەتای سااڵنی پەنجاکان‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی‪ ،‬تەنیا (پارتی دیموکراتی کوردستان حزبی شیوعی عێراق‪-‬لقی کوردستان)‬ ‫دووحزبی دیاری مەیدانی کاری سیاسی بوون لە عێراقدا‪ ،‬تەنیا دوو رێکخراوی ئافرەتانیش‬ ‫ھەبوون‪ ،‬کە (کۆمەڵەی ئافرەتانی عێراق) سەر بە حزبی شیوعی بوو و(یەکێتی‬ ‫ئافرەتانی کوردستان) یش سەر بەپارتی دیموکراتی کوردستان بوون بەاڵم ئێستا بەھۆی‬ ‫ھەژماربوونی حزبەکان بەم جۆرە ژمارەی رێکخراوەکانی ئافرەتانیش لەزیادبووندایە‬ ‫کەواتە لە دایک بوونی ڕێکخراوەکانی ئافرەتان ئەم فرە بوونەی لەئارادایە ئاسایی‬ ‫نیەو بەندە بەدروست بوون لەناوچوونی حزبەکان لەراستیدا خودی مەسەلەکە لەوەدا‬ ‫خۆی نابینێتەوە کەبارودۆخ ئاساییە بەڵکو ئەمە پەیوەستە بەبیرو بۆچوونی حزبەکانەوە‬ ‫بەرامبەر بەرێکخراوە پیشەیی جەماوەرییەکان(‪ )٣٣‬لەمەر (یەک بوون فرە بوونیش)‬ ‫زەرورە لەم مسەلەیە نەخاسمە (فرەبوون) بەڕاشکاوی قسە بکەین فرەبوون کاتێ‬ ‫دەبێت حاڵەتێکی شارستانی پۆزەتیڤ کە دیموکراتیەت زەمینەو پێشنەی مێژووی لە‬ ‫کۆمەڵگە ھەبووبێ‪ ،‬ئەگەر کۆمەڵگە کۆمەڵگەیەکی دینی رۆژھەاڵتی باوک ساالری لەرووی‬ ‫ئابووری پیشەسازی چینایەتیەوەبوو ئەوا بنەماکانی (یەکتر قبول کردن وە رەخنەگرتن‬ ‫جیاوازی بیرو راو تێرامان بوونی نابێ)‪ ،‬فرەبوون واتا فرە بیرورایی فرە لێکدانەوە‪ ،‬ئایا‬ ‫لە باشوری کوردستان لەدوای راپەڕین ھیچ یەکێ لەم رێکخراوانە ھەوڵی جدیان لەم‬ ‫بارەیەوە داوە؟ یان باوەڕیان بەم یەک بوونە ھەیە کەبانگەشەی بۆ دەکەن؟ کەم لەم‬ ‫رێکخراوانە نوێنەری تەواوی رەگەزی (مێ)یە بوونە‪ ،‬پێچەوانەوە زۆربەی ھەرە زۆری ئەم‬ ‫رێکخراوانە زۆر جار دەبینرێ کە ئەوان تەنیا نوێنەرایەتی ئەو دەست تاقمە دەکەن کە‬ ‫ئەو رێکخراوە بەرێوە دەبەن‪ ،‬تا ئێستا نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستەی کە ئافرەتانی کۆمەڵ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪27‬‬

‫ئەوان بە نوێنەری خۆیان بزانن چونکە دروست کراوی دەستی ئافرەتانی کۆمەڵ نین وەلە‬ ‫زەرووررەتەوەسەرچاوەی نەگرتووە بەڵکو بۆرازی کردنی ئامانجی تایبەتی نوخبەیەک لە‬ ‫ئافرەتان بووە‪ ،‬ھەربۆیە کاتێک کێشیەکی ئافرەتانیش دروست دەبێت ناتوانرێت خودی‬ ‫ئەو رێکخراوە چارەسەری بکات وە بۆشایەکی بەرفراوان ھاوبەند نەبوون لەنێوان ئەوان‬ ‫ئافرەتانی کۆمەڵ ھەستی پێ دەکرێت‪ ،‬مەسەلەکە ئاڵۆزە گرفت لەکرۆک ناوەڕۆکی‬ ‫کارەکە ھەیە لێرەدا دەگەینە ئەو بڕوایە کە فرە بوونی رێکخراوەی زیاتر لە کۆمەڵگایەکی‬ ‫داخراودا وا بەستەیە بەپرەنسیپ بنەمای دواکەوتووەکان رەنگدانەوەیەکی «سلبی»‬ ‫وەک لەوەی «ئیجابی» ھەبێ دەنوێنێ(‪.)٣٤‬‬ ‫ئەمانەی خوارەوە ناوی ھەندی لە رێکخراوەکانی ئافرەتانە کە سەر بە حزبەکانن(‪.)٣٤‬‬ ‫یەکەم‪ :‬رێکخراوەکانی سەر بە حزبە سیاسیەکان‪:‬‬ ‫‪-١‬یەکێتی ئافرەتانی کوردستان‪.‬‬ ‫‪ -٢‬کۆمەڵەی ئافرەتانی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-٣‬یەکێتی ژنانی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-٤‬یەکێتی ئافرەتانی ئاشوری‪.‬‬ ‫‪-٥‬کۆمەڵەی ئافرەتانی شیوعی‪.‬‬ ‫‪-٦‬یەکێتی ئافرەتانی دیموکراتی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-٧‬یەکێتی ئافرەتانی تورکمان‪.‬‬ ‫‪-٨‬بزوتنەوەی ئافرەتانی نەتەوەی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-٩‬یەکێتی ئافرەتانی پارێزگارانی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-١٠‬یەکێتی خوشکانی ئیسالمی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-١١‬یەکێتی خوشکانی ئیسالمی‪.‬‬ ‫‪-١٢‬یەکێتی ئافرەتانی کۆمۆنیستی‪.‬‬ ‫‪-١٣‬یەکێتی ئافرەتانی تورکمانی میللی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-١٤‬بزوتنەوەی ژنانی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-١٥‬کۆمەڵەی خانمانی میللی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-١٦‬رێکخراوەی سەربەخۆی کوردستان‪.‬‬ ‫‪-١٧‬کۆمەڵەی ژنانی کوردستان‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪28‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫دووەم‪ :‬سەنتەرو رێکخراوە ناحکومیەکان واتا(‪ )N. G. O‬کە کار لەبواری رێکخراوەی‬ ‫ئافرەتان دەکەن‪:‬‬ ‫‪-١‬سەنتەری خاتوو زین‪.‬‬ ‫‪-٢‬سەنتەری روناھی‪.‬‬ ‫‪-٣‬رێکخراوی سابات‪.‬‬ ‫‪-٤‬رێکخراوی سایە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندو تیژی دژ بەژنان‪.‬‬ ‫‪-٥‬رێکخراوی خانزاد بۆ رۆشنبیری کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫‪-٦‬ناوەندی راگەیاندن رووناکیری ژنان‪.‬‬ ‫‪-٧‬رێکخراوی ئاسودە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندو تیژی دژ بە ژنان‪.‬‬ ‫‪-٨‬سەنتەری شاویشکا بۆ روشنبیری ئافرەتان‪.‬‬ ‫‪-٩‬رێکخراوی تواناسازی ئافرەتان‪.‬‬ ‫باسی دووەم‬ ‫جیاوازی ئایدیۆلۆژییای فرە رێکخراوەیی‪-‬‬‫لێرەدا بۆ چوونە نێو راو بۆچوونە جیاوازەکان کە گوزارشت لە ئایدیۆلۆژیایی ئەو‬ ‫دامەزراوانەی کە بەعەقلیەتی چەند تاکیێک لە ڕێکخستنە سیاسیەکان کار دەکات‬ ‫رەنگدانەوەی بەسەر الیەنی رۆشنبیری کۆمەاڵیەتی کلتورییەوە دورست کردووە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بەووردی سەرنج بدەینە بوونی رێکخراوەکانی ئافرەتان‪ ،‬ئەگەر چی رۆڵ ئەکتیڤ بوونی‬ ‫ھەر رێکخراوێک پەیوەستە بەزەمینەو سیستەمی سیاسی دەوڵەتەوە سنوری کارکردنی‬ ‫دارێژراوە بەرەنامەکاری حزبە سیاسیەکانە‪ ،‬بەپێی مەودای جوگرافی لەشوێنێکەوەبۆ‬ ‫شوێنێکەوە تر جیاوازە‪ ،‬لێرەدا زەروورە بۆ جیاوازی ئایدیۆلۆژییای حزبە سیاسیەکان‬ ‫بگەڕێنەوە‪ ،‬چونکە ئەزموونی لێکترازانی سیاسی لەکوردستاندا زادەی ئەو راستیەمان بۆ‬ ‫دووپات دەکاتەوە‪ ،‬ھەڵویستی ھەر یەکە لە لە رێکخستنە سیاسیەکانی حزبێکی دیاریکراو‬ ‫لەکوردستاندا‪ ،‬ھاوزەمان دەرنەچووە لە ھەڵویستی ئەو حزبەی کە ئینتمای بۆ کردووە‪ ،‬‬ ‫جا ھەر چین توێژو رەگەزێک لەناو بازنەی حزبە سیاسیەکاندا بێت(‪.)٤٥‬‬ ‫حزبەکان لەبەرامبەر ھەڵگری چەمک مەغزاو واتا ناولێنراوەکانیش جیاوازن‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ھەر لە سەرەتای پێکھێنانی رێکخراوێکی دیاریکراو لەناو پارتێکی دیاریکراودا‪ ،‬جا‬ ‫ئەو رێکخراوە الوان یان ئافرەتان یان قوتابیان بێت‪ ،‬خۆی جیاکردنەوەی ئەو لەوەی‬ ‫تر کاری لەسەر دەکرێت‪ ،‬ووشەی مێینە دەیان ناولێنانی دیکەی لەجیات بۆ بەکاردێت‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪29‬‬

‫وەکو(ئافرەت‪ ،‬ژن‪ ،‬خاتوو‪ ،‬خانم‪ ،‬خوشک‪...،‬ھتد) لەئەدەبیاتی ھەر حیزبێک ناولێنانێکی‬ ‫تایبەت جیاوازە لەحزبەکانی تر تاوەکو دەبێتە کلتورێکی چەسپاو لەنێوان تاکەکاندا ئەو‬ ‫حزبەش رەواجی زیاتر دەداتە ئەم ناولێنانە تاک لەبەرامبەر ھەر رێکخراوێک ھەرڵگری‬ ‫یەک لەم ناوە جیاکراوانە بێت‪ ،‬وێنەی ئایدیۆلۆژییای ئەم حزبەی بەسەردا دەسەپێنێت‪،‬‬ ‫بۆ وێنە (پارتی دیموکراتی کوردستان) رێکخراوی (یەکێتی ئافرەتانی کوردستان)‬ ‫وەک دامەزراوەیەکی جەماوەری سەر بەم پارتە کە بەشێکی جیانەکراوە دانەبڕاوە‬ ‫ئایدیۆلۆژییای ئەم حزبە‪ ،‬تاکێک لەدەرەوەی بازنەی رێکخستنە یاساییەکانی ئەم‬ ‫حزبەبێت‪ ،‬راو بۆچوونی بەرامبەر بەم حزبە چۆن بێت ھەمان وێنەو ھێمایش ئاراستەی‬ ‫ئەم رێکخراوە دەکات‪ ،‬بۆ زیاتر روونکردنەوەی ئەم مەسەلەیە(یەکێتی رێکخراوەکانی‬ ‫ژنانیشیان ھەڵگری ھەمان ئایدیۆلۆژیا دەبێت‪ ،‬حزبە ئیسالمیەکان بە ھەمان شێوە‪ .‬‬ ‫ھەروەھا بەشێکی سەرەکی ئەو ھۆکارانە کە دەبنە کۆسپ لە بەردەم گەشەپێدانی رۆڵی‬ ‫ئافرەتان بەتایبەتی لەکۆمەڵگایەکی رەجعی پارێزخوازی لەو کۆمەڵگەییەی کە بنەماکانی‬ ‫مەدەنیەت دیموکراتیەت بەتەواوی گەشەیان نەکردووە وێرای ئەوە کۆمەڵگەیەکی‬ ‫ئیسالمیە دەسەاڵت لەژیر کۆنتڕۆڵی حزبە ئیسالمیە سیاسیەکانن(‪.)٣٦‬‬ ‫ھەندێ رێگە چارەی ئەوتۆ بۆ کێشە کۆمەاڵیەتیی ئابووری سیاسیەکان دادەنێت‪،‬‬ ‫لەسەر حیسابی ھێشتنەوەی چەوسانەوەی ئافرەت‪ ،‬بۆ نموونە یەکێک لەو ئافرەتانەی‬ ‫کەسەر بە یەکێ لە رێکخراوە ئیسالمیە سیساسیەکانە لەکوردستان لە کۆڕیکدا فرە ژنی‬ ‫بەرێگا چارە بۆ کێشەی ئەو ئافرەتانەی کەمێردەکانیان ئەنفال کراون دانا‪ ،‬بەاڵم ھەر‬ ‫سەبارەت بە ھەمان کێشە ئافرەتێک سەر بەحیزبێکی چەپ ئەو رایەی رەتکردەوە(‪)٣٧‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە بەرەی رزگاریخوازی ئیسالمی لە جەزائیر بۆ نموونە‪ ،‬گەڕانەوەی‬ ‫ئافرەت بۆ ماڵەوە خەریکبوون بەئیش کاری نێو ماڵ بەچاکترین چارەسەر دادەنێ‬ ‫بۆ کێشەی لە جەزائیردا بۆ ئەوەی پیاوی بێکار شوێنی ئەم بگرێتەوە ئافرەتانیش‬ ‫کارەکانیان جێبھێڵن خەریکی خزمەتکردنی منداڵ بەخێوکردن بن‪ ،‬چونکە‪ ،‬جواڵنەوەی‬ ‫ئیسالمی سیاسیەکان بەشداریکردنی ئافرەت لەکاری سیاسیدا بە مەسەلەیەکی ئاینی‬ ‫فقھی لەقەڵەم دەدەن زۆر جاریش(حدیپ)ی (لن یفلح قوم ولو امراھم امرڕە) واتا‬ ‫ئەو نەتەوە یان قەومە سەرناکەوێت‪ ،‬ئەگەر لەالیەن ئافرەتێک بەرێوە ببردرێت یان‬ ‫بەمانایەکی دیکە ئەو قەومە سەرناکەوێت‪ ،‬ئەگەر لەالیەن ئافرەتێک بەڕێوببردرێت یان‬ ‫بەمانایەکی دیکە کارو باری بەرێوەبردنی خۆی بدایە دەستی ئافرەتێکەوە‪ ،‬ئەمە بیانوی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪30‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ئەو الیەنە سیاسی ھێزانە بوون کە رێگایان لە بەشداری کردنی ئافرەت لەکاری سیاسی‬ ‫دەگرت‪ ،‬بەتایبەتی دەسەاڵتی سیاسی سەرەکی لە واڵتدا (‪.)٣٨‬‬ ‫لە قۆناغی ئازادی دا لەکوردستان‪ ،‬دابنەریتەکانی ناو کۆمەڵ قەدەغەکانی دین‪ ،‬ئاستەنگی‬ ‫سەرەکین لەڕێگای چااڵکبوونی ئافرەتان ئەو دوو ھۆکارە لەکاتی ئەکتیڤبوونیان دا‬ ‫دەبنە ھێزی کۆمەاڵیەتیەوە چی رێگا گرتن وێرانکردنی داب نەریتە پارێزگارییەکان‬ ‫لەپێکھاتەی توندو تیژی خێلەکی باوکساالری دەردەکەوێ‪ ،‬بەاڵم قەدەغەکانی دین ‬ ‫لەرێگای وەستانەوەی کەسایەتی رێکخراوە سیاسی ئایینە توندڕەوەکان دەبینرێت‪ ،‬جیا‬ ‫لەھەندێ تیرۆرو تۆقاندنی خەڵک تێکڕای دامەزراوە مەدەنیەکان‪ ،‬رووبەڕووی یان دژی‬ ‫دامەزراوە خزمەتگوزارییەکانی ئافرەتان دەوەستن خەڵک بەگشتی الوان بەتایبەتی لەدژی‬ ‫ئافرەتانی سەربەست ھاندەدەن‪ ،‬ئەو الوە بێ ئەزموونانەش لەژێر کاریگەری ئایدیۆلۆژییای‬ ‫توندرۆکاندان‪ ،‬کارێکی زۆر نامرۆڤانەیان بەرامبەر بە ئافرەتانی پێشکەوتووخوازی ئەم‬ ‫کۆمەڵگەیە دەکرد‪ ،‬ئاینیان لەباوەڕی کۆمەڵەوە دەگواستەوە ناو کۆمەڵ بەمەبەستی‬ ‫ھەڕەشەی توند تیژی کاردانەوەی ئەم دیدگایە لەسەر ئافرەت بە شێوازێکی نائەقاڵنی‬ ‫نامەنتقی دوور لەھەموو بەھاکانی ئازادی تاک رەنگی دابۆوە(‪.)٣٩‬‬ ‫بۆ ئەوەی چیتر باری مەسەلەکە قورستر نەکەین(‪ )٤٠‬بەر لەراپەڕین ئافرەتانی واڵتی‬ ‫ئێمە خۆیان لەدژایەتیکردنی بەعس ئایدیۆلۆژییای بەعسدا دەدۆزییەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫خەباتکردن ئەرکێکی سەرشانی نێرو مێ یە رژێمی بەعسیش جیاوازی لە نێوانیاندا‬ ‫نەدەکرد‪ ،‬لەسەپاندنی سزاکان دەرھەق بە سەرپێچی کاران بەاڵم دوای راپەڕین ئافرەتانی‬ ‫واڵتی ئێمە خۆیان لەو ئازادییە بۆ نەدۆزرایەوە‪ ،‬چونکە حزبەکانی کوردستان دواتر‬ ‫پەرلەمان حکومەتی ھەرێمی کوردستان کە ھەرەمی دەسەاڵتن لە مەیدانی سیاسیدا‬ ‫نەک ھەر بە یەکسانی بەڵکو بەرێوەبردنی کارەکانیان نەخستە بەر دەستیان ئافرەت‬ ‫خرایە نێو چوارچێوەیەکی تەسک تەنیا بۆ پڕکردنەوەی ئەو کەلێنانە بوو کە دەبوایە‬ ‫بگونجایە یاخود ھاوسەنگ بوایە لەگەڵ دروشمەکانی دیموکراتی بونیاتنانی کۆمەڵگایەکی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬لێرەشدا بە ئاشکرا دەرکەوت‪ ،‬کە سیاسەت لەم وەاڵتە سیاسەتی پیاوە‬ ‫دەسەاڵت سیستەم ھی ئەوە جگە لە بەکارھێنانی ئەم رەگەزە لەناو کاری سیاسی بۆ‬ ‫مەبەست ئامانجەکانی خۆیان‪ ،‬ئەمە لەالیەک لەالیەکی دیکەوە دوای راپەڕین ئافرەتان‬ ‫کەوتنە ژێر سیستەمێکی پیاوانە بیرکردنەوە دەسەاڵتێک کەپیاو دانەریەتی دەبێت‬ ‫ھەر لە بەرژەوەندی ئەوە دابێت جگە لەمەھەرلەدوای راپەڕین ئافرەتان لە نێو کاری‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪31‬‬

‫رێکخراوەیی رووبەڕووی ملمالنێیەکی فیکری ئایدیایی توند بوونەوە‪ ،‬ئەم ملمالنێ یەش‬ ‫لە چوارچێوەی کۆمەڵگەیەکی باوکساالری ئایدیایی توندبوونەوە‪ ،‬ئەم ملمالنێیەش‬ ‫لەچوارچێوەی کۆمەڵگایەکی باوکسااڵری ناتەندروست سەری ھەڵدا‪ ،‬وێرای وابەستبوونی‬ ‫ئافرەت بە دەسەاڵت حزب‪ ،‬فەرھەنگ عەقلیەتی ساالرانەی پیاو لێرەشدا رۆڵی خۆی‬ ‫ببینی لەپێکدادانی پرسەکانی تایبەتمەند بەم رەگەزەوە‪ ،‬چونکە حزبێکی سیاسی ‬ ‫رێپێدراو لەو کۆمەڵگایەدا کاری لەپێناو برەودان بە چەمکەکانی داب نەریت عادەتی پیاو‬ ‫ساالری وابەستبوون بە مەزھەب ئاین دەکرد‪ ،‬لەئەنجامدا کۆمەڵێک رێکخراو بۆ ئافرەتان‬ ‫دامەزرا بەفیکرەو ئایدیایەی کە خۆی رەنگی دەکات‪ ،‬لە بەرامبەردا ھەڵوێستی دووەم‬ ‫کە یەکسانخوازی دژی ئەم فەرھەنگە وەستاو رووبەڕووی ھەموو جۆرە داب نەریتێکی‬ ‫کە پێشێلی ئازادی ئافرەت مافی دەکات ئازاریان دەدات بۆ‪ ،‬بەپشت بەستن بە رەوتی‬ ‫یەکسانخوازی پێشکەوتن مەدەنیەتدا‪ .‬ئەمەش لەئەنجامی رێکخراوەکانی ئافرەتان‬ ‫لەکاریگەرە سلبیەکانی سیاسی ئابووری رێکخراوەکانی ئافرەتانیش بەبەشێک لە‬ ‫دەزگای حزبەکانە‪.‬‬ ‫لێرەدا دەگەیەینە ئەوەی کە لە کوردستاندا فرەی رێکخراوەیی لەبەرامبەر فرە ئایدیۆلۆژی‬ ‫بووندایە کە راستەوخۆ سەر بەحزبە سیاسیەکانن کەلە گۆڕەپانی سیاسیدا کاردەکەن‪،‬‬ ‫چونکە ھەر رێکخراوێک زادەی بیرکردنەوەی وابەستەیە بە بەرنامەو میتۆدی ئەوحزبەی‬ ‫کە ئینتمای بۆ کردووە‪ ،‬باشترین بەڵگە دوای رووخانی ڕژێمی دیکتاتۆری بەعس دەرگا‬ ‫لەبەردەم زۆر حزبی سیاسی وااڵ بوو کە کار بۆ جێبەجێکردنی ئامانجە بۆ دارێژراوەکانی‬ ‫بکەن‪ ،‬کارکردنی ئافرەتانیش لەناو حزبەکان شوێن پێگەی خۆی وەرگرت بەاڵم دەق بە‬ ‫ئایدیۆلۆژییایەکی تەبانیکراو کە لە کلتوری حزبەکانەوە سەری ھەڵدابوو‪ ،‬بە سونیکردن‬ ‫بەشیعیکردنی ئاینی مەزھەبی‪ ،‬لە تێروانین بۆچوونی ئافرەتانی سەر بەم مەزھەبانە‬ ‫ڕەنگی داوە‪ ،‬ھەروەھا بڕیارو راسپاردەو پێشنیارانەی کە رێکخراویکی ئافرەتانی سەر‬ ‫بەحزبێکی تیار مەزھەبی جا چ شیعە یان سونە بوایە دەریدەکرد‪ ،‬ئەوا راستەوخۆ لە‬ ‫بەرژوەندی سیاسەتی ئەو حزبە مەزھەبیە یە بۆ نموونە‪ ،‬تا گەیشتە ئەو ئاستەی کە‬ ‫لەخودی پەرلەمانی عیراقدا‪ ،‬ئەو ئافرەتانەی کە نوێنەری شیعە یان سوونە یان‬ ‫کوردبوون‪ ،‬ھەڵوێستیان ھاو ھەڵوێست بوو لەگەڵ پیاوە سیاسیەکان سەر بەھەر یەک‬ ‫لەو تەیارە سیاسیانەی ئاماژەمان پێکرد‪ ،‬تەنانەت ئەگەر بڕیارەکان لەبەرژەوەندی خودی‬ ‫ئافرەتانیشدا نەبێت‪ ،‬بۆیە دەرکردنی ھەر بڕیارێک مەبەستێکی سیاسی لە پاڵدابوو‬ ‫لێرەشدا ئایدیۆلۆژیای فرەیی لە کۆمەڵگەیەکی پێشکەوتوو بە قازانجی ئەو کۆمەڵگا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪32‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کۆتایی دێت‪ ،‬بەاڵم لە کۆمەڵگایەک کە بنەماکانی دیموکراتیەت مەدەنیەت تێیدا گەشەی‬ ‫نەکردووە ئەوا ئاسەوارێکی سلبی لێدەکەوێتەوە‪ ،‬کۆمەڵگای عێراق بەگشتی کوردستان‬ ‫بەتایبەتی لەسەرەتای ئەم پرۆسەیەن بنەماکانی دیموکراتیەت مەدەنیەت تێدا وەک‬ ‫پێویست گەشەی نەکردووە(‪ )٤١‬تەواوی ئەمانە ئەو راستیەمان بۆ روون دەکاتەوە کە‬ ‫رێکخراوەکانی ئافرەتان لەئەنجام پێویستی دیتنێک لەروانگەی ئافرەتانەوە بونیاد‬ ‫نەنراون‪ ،‬بەڵکو لە ئەنجامی گەمەو پێشبڕکێ سیاسیەکان دا ئاوابوونە‪ ،‬رێکخستنێک‬ ‫گەر لەسەر بنەمای پێویستی یەکی ئایدیۆلۆجی لەدایک بێ‪ ،‬ئەوە دەبێتە خاوەن‬ ‫دڵسۆزترین چاکترین کەسانێک کەپابەندی ئەو ھزرە سەرەکیەن ئەو بەرپرسسیاریەتیە‬ ‫نیشان بدەن کە رێکخستنە دەکاتە واقعێکی گونجاو لەگەڵ ڕاستیەکانی ژیان ھەر‬ ‫ئەو کۆمەڵە ئەکتیڤەش پەرەو بەو ھزرە دەدەن دەشیپارێزن‪ ،‬دەیکەنە ناوەندێک بۆ‬ ‫بەدەنگەوە ھاتنی کێشەکانی ئافرەتان‪.‬‬ ‫باسی چوارەم‬ ‫تەوەری یەکەم‪ :‬حزب‬ ‫ڕێکخراو یان حزب یان دەستەو گروپێکی سیاسی یان کۆمەاڵیەتی بێت‪ ،‬لە کەسانی‬ ‫ھۆشیاری چینێک یان توێژێکی دیاریکراوی کۆمەڵگەن(‪.)٤٢‬‬ ‫لەسەر ئامانج پرەنسیپ ستراتیژیەتێکی دیاریکراوی کۆمەڵ کۆکن‪ ،‬ھەر لەم پێناسەوە‬ ‫دەچنە ناو باسەکەمان رێکخراوەکانی ئافرەتان ھاتنە بوونیان لەپێناو بەدیهێنانی مافە‬ ‫کۆمەاڵیەتی سیاسی ئابوری فەرھەنگییەکانی ئافرەتانن لەکۆمەڵگەدا‪ ،‬دژی ھەموو ئەو‬ ‫بیر ترادسیۆن کلتورییە کۆنە پارێز دواکەوتوویە کە رۆڵی ئافرەت دەخاتە پلە دوو‬ ‫پەڕاوێزەوە‪ .‬لە دوای راپەڕین چەندین رێکخراوی ئافرەتان ژنان دامەزراون‪ ،‬بوون بە دریژە‬ ‫پێدەری خەبات لەپێناو بووندا‪ ،‬نابێت ئەوە لەیاد بکەین کەوا رێکخراوەکانی ئافرەتان لە‬ ‫کاریگەریە سلبیەکانی رەوشی سیاسی ئابوری وایکرد سەرجەم رێکخراوەکانی ئافرەتان‬ ‫ببن بە بەشێک لە دەزگا حزبیەکان ھەروەھا سەربەخۆی پێشکەوتنخوازیشیان بەندە‬ ‫بە چەندایەتی چۆنایەتی ئایدیۆلۆژییای حزبەکانەوە ھەر بۆیە دەبینین ھەندێ رێکخراو‬ ‫سەربەخۆییان زیاترە بۆچوونەکانیان پێشکەوتوانەترە‪ ،‬ھەر ئەم فاکتەرە سەرچاوەی‬ ‫ئەوەبوو کەلە دەرەوەی حزبی کوردیدا بزواتێک دروست نەبێت کە بەرساتی بزواتێکی‬ ‫فێمێنزمی بێت پانتاییەکی سەربەخۆی بۆ بە مرۆڤکردنی کێشەی میینەی کوردی‬ ‫ھەبێت(‪.)٤٣‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪33‬‬

‫ھەر بۆیە بەکارخستنی کێشەی مێینە لەالیەن حزبی کوردییەوە تەنیا رووپۆشکردن‬ ‫قەاڵپێکردن زاخاو دانەوەی بەرنامەو پڕۆگرامەکەیەتی بۆ ئەوەی وەک حزبێکی‬ ‫دیموکراسی یان مۆدێرن ناوزەند بکرێت‪ ،‬بەاڵم خودی حزب تا ئێستا ئەو پڕۆژە کردارییە‬ ‫ناخاتە روو کە ئازادی مێیینە فەراھەم بکات ھەر ھیچ نەبێت لەسەر ئاستی خۆ الوان‬ ‫بۆ سەرکردایەتی یان مەکتەبی سیاسی یان بۆ مەکتەبی عەسکەری حزبی ناوبراو‪،‬‬ ‫لەھەر دوو قۆناغی پێش پاش راپەڕین ئافرەتانی کوردستان کەم تا زۆر ھاتوونەتە ناو‬ ‫گۆڕەپانی سیاسەت حزبەوە‪ ،‬بەر لە راپەرینیش ئافرەتان لەرێکخستنەکاری ناو شاردا‬ ‫کە ناونراوبوو بە(خەباتی ژێر زەمینی) لە شاخیشدا ھاوشانی پێشمەرگە درێژەیان بە‬ ‫خەبات دەدا‪ ،‬لەگەڵ براو باوک مێرەدەکانیان‪ ،‬لە دوای راپەرین بوار رەخساوتر بوو بۆ‬ ‫ئەوەی بەشێوەیەکی بەرفراوانتر‪ ،‬لەھەموو بوارێکدا کە پێشتر بەو قەبارەیەوە فەراھەم‬ ‫نەکرابوو بکەونە کارکردن‪ ،‬بەاڵم کارکردنی ئافرەت لە سیاسەتدا راستەوخۆی لەالیەن‬ ‫حزبەکانەوە قۆزراویەوە بۆ بەکارھێنانی ئامانجی پارتایەتی دانانی ئافرەت لەدەسەاڵتی‬ ‫بەرێوەبردنی یەکەو دامەزاروەکانی کۆمەڵگە(‪.)٤٤‬‬ ‫مھاباد قەرەداغی لە کتێبی(شەرفنامە) دەلێ‪ :‬ئەو ژنانەی کە گەیشتوونەتە پلەکانی‬ ‫دەستەاڵت لەکوردستاندا تەنها ئەوانەن کە ئەندامی ھەردوو حزبی دەسەاڵتدارانن لەبەر‬ ‫ئەوەی پێشکەوتنخوازانەو دیموکراتیانەو مەدەنیانە نین بایەخێکی ئەو تۆیان بۆ ئافرەتان‬ ‫گەشەدان بە توانای ئافرەتان و بواری کۆمەاڵیەتی نییە‪ ،‬چۆنایەتی بیرکردنەوەو‬ ‫تێروانینیان بۆ ئافرەت سیاسەتبازی بەھەمان شێوەیە‪ ،‬ھەروەھا دەڵآ ھەر کارێک لەگەڵ‬ ‫بەرژەوەندی حزبەکەیدا نەبێت وێک نەکەوێت با بۆ پرسی ئافرەتانیش جێگای بایەخ‬ ‫بێت ئەوان گرنگی پێ نادەن‪ ،‬تەنیا لەکاتێکدا دەنگیان دەبیسترێت کە لە پرسی ئافرەت‬ ‫بدوێن کاتێ فەرمان لەسەرووی حزبەکەیەوە درابێت(‪.)٤٤‬‬ ‫بەاڵم سەرۆ قادر لەکتێبی (ئافرەت کێشەیەک بەدرێژایی مێژوو) بەپێچەوانە بۆچوونەکانی‬ ‫روانگەیەکی ئیجابییانە ترە بەرامبەر بەم مەسەلەیە دەلێت‪( :‬الباڵەکان ناو بزوتنەوەی‬ ‫رزگاری خوازی کوردستان‪ ،‬دامەزراندنی رێکخراوی تایبەت بە ئافرەتانەوە ھەڵسان ئەو‬ ‫رێکخراوانە بەشێکی جیانەکراوەی حزبەکان بوون‪ ،‬لە ھەڵوێست کردەوەی سیاسیدا‬ ‫یەکسەر سەنگەریان بۆ دادەنرا‪ ،‬پێ ی وایە الیەنی ھەر باش ئیجابی ئەم رێکخراوە ئەوە‬ ‫بوو‪ ،‬کێشەی ئافرەت الیەنی کەم مافەکانیان کردە بەشێک لە کەلتوری شۆڕشگێری‬ ‫لەرووی کۆمەاڵیەتیەوەش شەرعیەتی شۆڕشگێریان پێیدا‪ ،‬ھەر بۆیە دەبینین لە کێشەی‬ ‫مێینە کوردی لەبەرنامە پێڕەوی حزبی کوردیدا لەنێوان تیۆری پراکتیکیدا(‪ )٤٥‬جۆرێک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪34‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫لە ئیزدواجیەتی زەقی پێوە دیارە‪ ،‬بۆ نموونە یەکێک لەو کێشانەی کە ئەو رایەمان‬ ‫دەسەلمێنێ ئەوەیە‪ ،‬ھەندێ حزب ھەن لە بەرنامە پێرەودا فرە ژنی رەت دەکەنەوە‬ ‫یان قەدەغەی دەکەن‪ ،‬بەاڵم لە واقیعدا ناتوانن پیادەی بکەن‪ ،‬جگە لەمەش رەوتە‬ ‫ئیسالمیەکان بە پشت بەستن بە فەلسەفەو شەرع سونەتی ئیسالم قورئان لەگەڵ ئەو‬ ‫رایەدان‪ ،‬ھەر بۆیەش باشتر وایە حزبی کوردی راستگۆیانە مامەڵە لەگەڵ ئەو حاڵەتە‬ ‫دا بکات‪ ،‬جگە لەمە جیاوازی لە نێوان ئەندامێکی (ئافرەت یان ژن یان خوشک خانم)‬ ‫ی چەند حزبێکدا لەوەدا نابینردێتەوە کە ھەر ھەموویان ملکەچی بریاری ستراتیژی‬ ‫حزەبەکانیانن‪ ،‬بەڵکو کێشەیەکی دیکە بە زەقی خۆی دەنوێنێ یەکێکە لەئەنجامە‬ ‫دیارەکانی دەسەاڵتی پیاو باوک ساالری لەنێوان حزبی کوردیدا‪ ،‬ئەوەیە ئەگەر ژنێک‪،‬‬ ‫ئافرەتێک‪ ،‬خوشکێک ھێزو دەسەاڵتی حزبەکەی لە پشتەوە نەبێت ئەوا ھیچ پایەو‬ ‫پۆستێکی نادرێتێ‪ ،‬بوونی ئەم ناتەواویی ئیزدواجیەتە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پرسیارەی‬ ‫ئایا ئەو سیستەمە کامەیە کە لەپشت عەقلی سیاسی حزبی کوردیەوە ئیش دەکات؟‬ ‫ئایا حزبی کوردی چ بەرنامەیەکی جدی ھەیە بۆ بەمەدەنیکردنی کۆمەڵگەی کوردی؟ کە‬ ‫یەکێک لە بنەماو خسلەتە سەرەکییەکانی ئەو جۆرە کۆمەڵگەیە سەلماندنی مافی ئافرەت‬ ‫راگرتنی ئەو ھاوسەنگییە کە دادپەروەری نێوان ئافرەت پیاو دایە‪.‬‬ ‫تەوەری دووەم‪ :‬میدیا‬ ‫ڕ‪ /‬وێنا کردنی ئافرەت لە میدیا‬ ‫ھاتنە کایەی میدیا بۆ جیهانی بەگشتی بووە ھۆی گۆرانکارییەکی زۆر لەبوارەکانی ژیان‬ ‫بە تایبەتی تێکەاڵو بوونی دنیا بەستنەوەی کۆمەڵگاکان بەیەکتری ئەمە خۆی لەخۆیدا‬ ‫ھەنگاوێکی سەرنجراکێش بەالی ھەموو یەکێک ئەگەر بەباشی لێکبداتەوە(‪.)٤٦‬‬ ‫ھەرچەندە راگەیاندن لە زۆر کۆنەوەو لەپێش زماندا لە ناو کۆمەاڵنی خەڵکدا باو بووە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم جۆرە راگەیاندنە بەشێوەی کرداری بووەو بەبێ بەکارھێنانی زمان‪ ،‬دواتر ھێدی‬ ‫ھێدی بەھۆی ھاتنەکایەی زمانەوە زیاتر پەرە بەم بوارە دراو ھەنگاوێکی پێشکەوتووتری‬ ‫بەخۆیەوە بینی‪ ،‬بەاڵم دواتر بەھۆی پەیوەندبوونی ئامێری چاپ ئامرازەکانی تری‬ ‫راگەیاندن زیاتر پەرە بە بوارەکانی میدیاو دنیای راگەیاندن درا(‪.)٤٧‬‬ ‫راگەیاندن گۆڕەپانێکی فراوان گەورەیە بۆ چوونە نێو ملمالنێ لەپێناو داکۆکیکردن لە‬ ‫مەسەلەی ئافرەتان بەرزکردنەوەی ئاستی ھۆشمەندی ئەندامانی کۆمەڵ بەئافرەت پیاوەوە‬ ‫بەمەبەستی بایەخدان بە مەسەلەی ئافرەتان لەھەندێ حاڵەتیشدا بۆ قەناعەت پێکردنی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪35‬‬

‫خەڵکی بە بوونی ئەم مەسەلەیە‪ ،‬لێرەدا کە باس لە راگەیاندن یان میدیا دەکەین ئەوا‬ ‫مەبەستمان تەنها بوارێک لە راگەیاندن نیە‪ ،‬بەڵکو ھەموو دەزگاو کەناڵەکانی راگەیاندن‬ ‫وەک رۆژنامەگەری‪ ،‬رادیۆ‪ ،‬تەلەفزیۆن‪ ،‬ئاژانس دەنگ باس‪ ،‬سینەما شانۆ باڵوکراوە‪،‬‬ ‫کتێبخانە‪...‬ھتد‪ ،‬پاشان کۆمەڵ بۆ چەندان چین تویژ جیابووەو دوا بەدوای خۆی میدیای‬ ‫بەسەر دوو الیەن دابەشکرد‪ ،‬ئەوانیش میدیای حزبی(الیەنی) کەتایبەت بە کۆمەڵێک‬ ‫خەڵک میدیای گشتی(کۆمەاڵیەتی) کە تایبەتە بە ھەموو چین توێژەکانی کۆمەڵ‪.‬‬ ‫لەھەریەک لەم بوارانەشدا ئافرەت بێبەش نەبووەو دەوری کاریگەری خۆی ھەبووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە کۆمەڵگەیەک بویەکی تر لە شوێنێک بۆ شوێنێکی تر جیاوازی ھەبووە‪ ،‬بەھۆی بوونی‬ ‫کلتوری خوو رەوشت نەریتی جیا جیا لەو کۆمەڵگایانە‪.‬‬ ‫دیارە لەگەڵ ئەوەی دەزگاکانی میدیا رۆلێکی بەرچاو دەگێڕن لە پاڵپشتی کردنی‬ ‫بۆچوون تێڕوانینە جیا جیاکان لەھەمووی گرنگتر رای گشتیە‪ ،‬بێگومان ئەمانە بە‬ ‫بنەمایەکی سەرەکی دادەنرێت لەکۆمەڵگەی مەدەنیدا(‪.)٤٨‬‬ ‫لەم چوارچێوەیەدا وێنەی ئافرەت لە دەزگاکانی راگەیاندن مەوادایەکی فراوانی داگیر‬ ‫کردووە‪ ،‬ھەر لەم گۆشە نیگایەوە کە مەودایەکی فراوانی داگیر کردووە‪ ،‬بەاڵم کاریگەری ‬ ‫لە پێگەیەکەوە بۆ پێگەیەکی تر وەک یەک نیە‪ ،‬بەڵکو تێڕوانین بۆچوونەکانی کلتوری‬ ‫چەندان ھاوکێشەو پێوانیان دروست کردووە‪ ،‬ئەو رێڕەوەی کە راگەیاندنی رۆژھەاڵت‬ ‫گرتوویەتیە بەر وێنەیەکی پۆزەتیڤ نێگەتیڤی ئافرەت دیاری دەکات‪ ،‬بەھەمان قەبارەی‬ ‫سیما نێگەتیڤ پۆزەتیڤی پیاو لەدەزگای راگەیاندندا‪ ،‬لەسەر ئەم پرەنسیپە ھەڵگرانی ‬ ‫بیرۆکەی ئەم رەوتە مەسەلە‪ ،‬جەختکردنەوە لەسەر سیما نێگەتیڤەکان لە ھەردوو رەوتی‬ ‫پێشکەوتنخوازی نەریتی دا رەوتی بۆچوونانەی کەلەھەندێ لە کۆمەڵگە بەپۆزەتیڤ‬ ‫دادەنرێت لەالیەن ھەندێکییانەوەش بە نێگەتیڤ پێوانە دەکرێت‪ ،‬کەواتە بە شێوەیەکی‬ ‫سروشتی ئەو جیاوازییانە سەر ھەڵدەدەن رۆژ بەرۆژیش ئەو جیاوازیانە راماندەکێشێتە‬ ‫ناو بازنەی ناکۆکی زۆر قوڵ‪ ،‬بەاڵم گەشەپێدانی تێروانینە جیاجیاکان لە چوارچێوەی‬ ‫ملمالنێییەکی شارستانی کۆمەڵگەیەکی پێشکەوتوخواز مەدەنی بێگومان کار دەکاتە‬ ‫سەر گەشەپێدان مومارەسەکردنی زیاتر ئافرەت لە بوارەکانی ئابوری کۆمەاڵیەتی‬ ‫سیاسی ھەروەھا لێکۆڵینەوە ئامارییەکان دەریانخستوون زۆربەی ئافرەتانی رۆژھەاڵت‬ ‫بەکارھێنانیان بۆ دەزگا راگەیاندنەکان نەخاسمە تەلەفزیۆن زۆر زیاترە لە چاو ئافرەتانی‬ ‫واڵتە پێشکەوتووەکان(‪ )٥٠‬بەحوکمی ئەو رەوشەی کە دەرووبەر بەسەریاندا فەرزی‬ ‫کردووەو ئاستەنگەکانی خێزانی کۆمەاڵیەتی لەئاکامدا بۆتە ئەرک بۆ ماوەیەکی دوورو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪36‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫درێژ لەسەریان‪ ،‬ئەمەش وا دەکات زیاتر لەدەزگا راگەیاندنەکان نزیک ببنەوە نەخاسمە‬ ‫بەرنامەی تەرفیهی زنجیرە تەلەفزیۆنیەکان‪ ،‬ئەمەش بە دەوری خۆی کاریگەری لەسەر‬ ‫ئەو ئافرەتانە دەبێت لێرەدا بۆ تیشک خستنە سەر باسکردنی وێنای ئافرەت لەمیدیا کە‬ ‫لەالیەن کۆمەاڵیەتیەوە رۆلێکی گرنگ پێگەی ئافرەت لە کۆمەڵدا دەبینێ‪ ،‬لەژیر پەردەی‬ ‫واقعی کۆمەڵگەوە ھەمیشە رووی سلبی ئافرەتان دەخرێتە روو‪ ،‬زۆر جار لە کێشەو‬ ‫رووداوە دڵتەزێنەکان کە دووچاری ئافرەتان دەبین خۆیان بێدەنگ دەکەن(‪)٥٠‬‬ ‫لەبەر ئەوەی سیستەمی کۆمەڵگە بەگشتی سیستەمێکی باوک ساالری دەستەاڵتداریەتی‬ ‫پیاو حوکمی دەکات بۆیە تەواوی دامەزراوەو دەزگاکانیش لە ژیر کۆنتڕۆلی بیرو بۆچوونی‬ ‫پیاو دایە ئەوەی لە بەرژوەندی خۆیان نەبێت باڵوی ناکەنەوەو گرنگی پێنادەن لەبەر‬ ‫ئەوە دەزگاکانی میدیا ئازاد نین لە باڵوکردنەوەو خستنە رووی کێشەکان بەتایبەتی ئەو‬ ‫کێشانەی کە ئەمڕۆ لە کۆمەڵگەی پیاو ساالریدا ڕوودەدات‪ ،‬زۆر جار لە تەلەفزیۆنەکان‬ ‫بەشێوەیەک ئافرەت نیشاندەدرێ لەگەڵ کەسایەتی رۆڵی ئەو ناگونجێت‪ ،‬بەڵکو مایەی‬ ‫شەرمەزاری بێ ئومێدیە ھەموو زنجیرە تەلەفزیۆنەکان بە رێژەیەکی زۆر خراپ باسی‬ ‫ڕۆلێ ئافرەت دەکەن یان ئەوەتا الوازو بێ توانایە یان خیانەت لەمێردەکەی دەکات زوو‬ ‫خۆی بەدەستەوە دەدات‪ ،‬یان زۆر جار گەر بیانەوێت وێنەی ئافرەتێکی باش دەربخەن کە‬ ‫سەرکەوتووەو کەسێتی بەھێزە لەبوارەکەیدا‪ ،‬ئەوا لە کۆتاییدا سەرنەکەوتنی ئەو ئافرەتانە‬ ‫لە ژیانی خێزانیدا پیشاندەدات‪ ،‬وەک ئەوەی نامەیەکی شاراوە بێت بیانەوێت بە ئافرەت‬ ‫کۆمەڵ رابگەێنن کە لەبەردەم ئافرەتدا دوو بوار ھەیە دەبێت یەکێکیان ھەڵبژێردرێت‬ ‫یان ژنێکی خێزانی ھێمن یاخود دەبێت ھەموو ژیانی بۆ کارکردن لەدەرەوەی ماڵ بێت‪،‬‬ ‫ئەمانەش بەشێوەیەکی ناراستەوخۆ کار دەکاتە سەر ئافرەت لەکۆمەڵدا‪.‬‬ ‫ب‪-‬ئافرەتانی کورد میدیا‬ ‫دیارە لە کۆمەڵگەی کوردیدا بەشداربوونی ئافرەتان لە بوارەکانی میدیا زۆر کەم‬ ‫دەبینرا‪ ،‬چونکە زۆر ھۆکاری رێگر لەبەردەم ئافرەت لەم بوارەدا ھەبووە‪ ،‬لەوانەش‬ ‫زاڵبوونی دەسەاڵتی پیاو‪ ،‬ھۆکاری کۆمەاڵیەتی نەریتی چەندانی تر ھەندێ جاریش‬ ‫لەپێناو مانەوەی لە ژیانێکی ئارامدا دەستبەرداری ئەم بوارە دەبوو‪ ،‬لێکدانەوەی خەڵک‬ ‫لەبارەی بەشداریکردنی ئافرەت لەبوارەکانی میدیادا گیروگرفتی کۆمەاڵیەتی دەخوڵقێنێ‬ ‫پاشماوەی خراپ لەدوای خۆی بەجێدەھێلێت‪ ،‬ھەڵبەتە ئەمەش بۆ بیرکردنەوەی پیاو‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬وادیارە کۆمەڵگە ھەر لەسەرەتای دروستبوونیەوە پێویستی بە ھۆکارێک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪37‬‬

‫ھەبووە‪ ،‬بۆ ئەوەی لەو رێگەیە بتوانێت کار ئاسانی بۆ بکات لەگەیاندنی پەیامەکانی‬ ‫کەمکردنەوەی گرفتەکانی‪ ،‬ئەویش راگەیاندن میدیا بووە‪ ،‬بەاڵم ئەو دەزگا گرنگە‬ ‫ھەر دوو رەگەز بەیەکسانی بەشدارییان لەگەشەدان پەرەپێدانی ئەم بوارە نەکردووە‪،‬‬ ‫زۆرترین الیەنی دەسەاڵتدار ئەویش پیاو بووە ئەم کارەی ئەنجامداوە لە کۆمەڵگەی‬ ‫کوردیدا بەحوکمی کەمتر تێکەاڵوبوونی ئافرەتان بە کۆمەڵگەو دەرەوەی ژیانی ناو ماڵ‬ ‫لەم بوارەدا دوورە پەڕێز بووە(‪ )٥١‬ئەم بەشداربوونەوەی ئافرەتانی کورد بۆشاییەکی‬ ‫گەورەی خستۆتە نێو مێژووی رۆژنامەگەری میدیاگەری کوردییەوە ھەر لەساڵی ‪١٨٩٨‬‬ ‫تا ئێستاش جۆرێک لەرێگری بەرامبەر بەئافرەت دروستکراوە‪ ،‬چونکە لەداب نەریتی‬ ‫خێڵەکی کورد ئافرەتی چاک ئەوەی کە گوێ رایەڵ خزمەتکاری پیاو بێت‪ ،‬نەک خۆی‬ ‫خزمەت بکات‪ ،‬ئەم رێگریەش بەتەنیا لەبەشداربوون لەکاری رۆژنامەنووسی ھەڵبژاردنی‬ ‫ئەو بوارە وەک پیشە بێبەش نەبووە بەڵکو لەرۆژنامەو گۆڤارە کوردیەکاندا داکۆکیکردن‬ ‫لەماف باسکردنی ئەم مەسەلە لە قۆناغی تیۆری تێنەپەڕاندووە گەیشتبێتە قۆناغی‬ ‫بەکردار کردنی داواو ویست مافەکانی ئافرەت‪ ،‬ئەمەش بەڵگەی دەرەئەنجامی پشکنین‬ ‫بەدواداچوونمان بۆ ئەم پرسە بووە‪.‬‬ ‫ھەروەھا ئەگەر لەرووی مێژووییەوە بڕوانینە رۆڵی ئافرەت کاریگەریبوونی بەمیدیاو‬ ‫رەنگدانەوەی پرسی ئافرەت کێشەکانی لەمیدیادا ئەوە بەدیار دەکەوێت لە یەکەم رۆژنامەی‬ ‫کوردی(کوردستان) ھەتا ساڵی چلەکان لە نێوان(‪ )١٩‬رۆژنامەو گۆڤاردا کە لەم ماوەیەدا‬ ‫دەرچوونە‪ ،‬جگە لە سێ رۆژنامەو گۆڤار ئەوانیش رۆژنامەی (ژیان) لەساڵی ‪١٩٣٦‬‬ ‫دەرچووە‪ ،‬وتاری لەسەر بنبڕکردنی نەخوێندەواری چەسپاندنی مافی ئافرەت تێدابووە‬ ‫لەگەڵ رۆژنامەی(زاری کرمانجی) لەساڵی ‪ ١٩٣٦‬گۆڤاری (یادگاری الوان) لەساڵی ‪١٩٣٤‬‬ ‫ئەم دوانەش‪ ،‬دوو سێ ووتاریان لەسەر مافی ئافرەت بەگشتی ئافرەتی کورد بەتایبەتی‬ ‫نووسیوەو باڵو کردۆتەوە‪ ،‬جگە لەو سێ باڵوکراوەیە کە راستەوخۆ ئاماژە گوزارشتیان‬ ‫لەخواست کێشەی ئافرەتی کورد کردووە ئیتر ھیچ باڵوکراوەیەکی راستەوخۆ داوای مافی‬ ‫ئافرەتیان نەکردووە لەنێوان ئەو نۆزدە باڵوکراوەیەدا(‪ )٥٢‬دەتوانین بڵێن میدیاکان‬ ‫لەھەرێمی کوردستان لە سەرەتاوە بایەخێکی ئەوتۆیان بە ئافرەت نەداوە‪ ،‬زۆر بەدەگمەن‬ ‫ئەم پرسە لە کەناڵەکانی راگەیاندا بەسەر دەکرایەوە‪ ،‬راستە لە دوایدا وای لێهات دەیان‬ ‫ئافرەتی کورد لەسەرجەم کەناڵەکانی راگەیاندندا جێ پەنجەی رۆژنامەوانیان لە زۆربەی‬ ‫دیاردە دواکەوتووەکانی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگە دەربکەوێت‪ ،‬بەاڵم ھێشتا ئەو کاکردن‬ ‫تواناو بەدەستهێنانی ماف لە بوارەکانی راگەیاندا لەئاستی ئامانج خواستەکانی ئافرەتدا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪38‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫نین ئەوەندەش بەس نییە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ئافرەتان ئەم درەنگ بەدێهێنانەش‬ ‫زیاتر بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئافرەتان رێکخراوەکانی ئافرەتان تا ئێستا نەیانتوانیوە‬ ‫لەبۆچوون ستراتیژیەتی پارتایەتی دەربچن‪ ،‬بەیەک ئامانج ئاراستە کاربکەن لەپێناو‬ ‫بەرەوپێشبردنی بزوتنەوەکەیان ئەم کارکردنەش ھاوتەریب بێت لەگەڵ بزوتنەوەی بەرەی‬ ‫مەدەنیەت بەمەدەنیکردنی ئەم بزوتنەوەیە‪ ،‬لەالیەکی دیکەوە سەرجەم ئەو باڵوکراوانەی‬ ‫ئافرەتان ئەو بەرھەمانەی لەسەر دەنوسرێت بە بەراورد بەو بزوتنەوە بەرفراوانەی‬ ‫راگەیاندن کەناڵەکانی پەیوەندی کردن لەدوای ڕاپەڕین کەھاتوونەتە ئاکام‪ ،‬کاری ئافرەتان‬ ‫لەئاست خواست ویست پێداویستیەکانی ئەوان نین‪ ،‬چونکە سەرجەم باڵوکراوەکانی‬ ‫ئافرەتان حزبین ئایدیۆلۆژییایەکی حزبی باکگراواندیانە بەپێ ی کۆمەلێک سیستەم‬ ‫دەجولێنەوە کەلەالیەن پیاوەوە دانراون‪ ،‬کاتێک باس لەپێگەیاندنی ئافرەت فەرامۆش‬ ‫بکەین نەخاسمە حزبە دیموکراتخوازەکان بەڵکو مەبەستمان ئەوەی سیستمی فرەحزبی‬ ‫فرە ئایدیۆلۆژییای وای کردووە فرە ڕاگەیاندنیش بەشێکی گرنگ بێت لە لەپرۆسەیە‪،‬‬ ‫چونکە ڕاگەیاندن رێکخراو لەو کۆمەڵگەیەدا بوونیان ھەیە‪ ،‬ھەموو ھەوڵێکیان لەپێناو‬ ‫بەرەو پێشبردنی ئافرەتان بەشداریکردنی ئافرەت لە بونیادنانی سیستەم دامەزراوەکانی‬ ‫کۆمەڵگەی مەدەنی کارکردنی ئافرەتان فەرامۆش نەکردنی ھێزی کاریان لەسەرجەم‬ ‫بوارەکانی سیاسی ئابووری کۆمەالیەتی رۆشنبیری‪....‬ھتد‪.‬‬ ‫ ھەروەھا رێکخراو میدیاییەکی پێچەوانەی کارنامەی سەرەوە دەبینرێت ھەڵسوڕانی‬ ‫پڕۆگرامەکیان پەیوەستن بە باردۆخی سەرھەڵدانی تیاری کۆنە پەرستانەی عەقلیەت‬ ‫فکری دوا کەوتووی سەلفی بە شێوازێکی زۆر نامەنتقی ناعەقاڵنی موزایەد بە مەسەلەی‬ ‫ئافرەتانەوە دەکەن‪ ،‬فشاری بێ ئیرادەبوون سەربەخۆنەبوونی ئافرەتان لەگۆڕەپانی‬ ‫کۆمەڵگەدا بانگەشەی بۆ دەکەن‪ ،‬بەھەر شێوازو کارێکی نامرۆڤانە بێت‪ ،‬بۆ چەسپاندنی‬ ‫ئەم عەقلیەتە توندڕەویە دەیان کاری تیرۆرستی ئەنجام دەدەن‪ ،‬ھەر بۆیە سەیر نییە‬ ‫کەبڵێن میدیای کوردی وێرای رۆڵی ئیجابی لەرێکخستنی مەسەلەی ئافرەتان لەبەرامبەر‬ ‫ئەوەشدا رۆڵێ سلبی دەبینێت‪ ،‬چونکە میدیای حزبیە‪ ،‬ھەر حزبە لەو رۆگە ئایدیۆلۆژیی‬ ‫تێروانینی بەرنامەو میتۆدی خۆیەوە شتەکان لە مەڕ کێشە کۆمەاڵیەتیەکان روون شی‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬چونکە گرفتی ئافرەتان گرفتێکی کۆمەاڵیەتیەو بەشێکی گرنگە(‪.)٥٣‬‬ ‫ئەگەر ووردبینانە تەماشای ئەو باڵو کراوانە بکەین دەردەکەوێت کە زۆربەیان لەساڵی‬ ‫‪ ١٩٩٢‬بەدواوە دەرچووە یان سەرلەنوێ دەرچووتەوە ئەویش بەند بووە بەو کشە‬ ‫ھەوا دیموکراتیانەی کە لەو ساتەدا ھەبووەو رووناکبیران بەگشتی ئافرەتانی رۆشنبیر ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪39‬‬

‫بەتایبەتی بە دەرفەتێکیان زانیووە کەلەو ھەڵ مەرجەدا چااڵکی لەم بوارەدا بگێرن‬ ‫بۆ خستنە رووی ئەم مەسەلە گرنگە رەچاوی ئەوەش دەکرێ کە بەشێکی زۆری ئەو ‬ ‫باڵوکراوانە تا ئێستا بەردەوام نەبووە بەشێک لە ھۆکارەکانی بەردەوام نەبوونی یان‬ ‫بۆ وەزعی نائاسایی کوردستان شەڕی ناوخۆیی دەگەڕێتەوە کەلە سایەدا حزبەکان‬ ‫رێکخراوەکانی ئافرەتان ژنان زیاتر سەرقاڵی وەزعی سیاسی بوون لەسەر حیسابی‬ ‫وەزعی ئافرەتان‪ ،‬لەھەمان کاتدا ئەو بەردەوام نەبوونە راستی یەکەمان بۆ دەردەخات‬ ‫کە جارێ مەسەلەی ئافرەتان دەکرێ بەقوربانی مەسەلەکانی دیکەو حزبە سیاسەکان‬ ‫مەسەلەی ئافرەتانیان بەمەسەلەی ژمارەیەک بابەتێکی گرنگ دانەناوە نموونەیەک لەم‬ ‫باڵوکراوانەی کە تایبەتن بەمەسەلەی ئافرەتان‪:‬‬ ‫‪(-١‬دەنگی ئافرەت) –یەکێتی ئافرەتانی کوردستان‪.‬‬ ‫‪(-٢‬تەوار) گۆڤارێکی رۆشنبیری وەرزییە یەکێتی ژنان دەری دەکات‪.‬‬ ‫‪(-٣‬ژین) گۆڤارێکی یەکێتی ئافرەتانی کوردستان‪ -‬لقی دھۆک‪.‬‬ ‫‪(-٤‬دەنگی ئافرەتان) گۆڤارێکی رۆشنبیری گشتیە کۆمەڵەی ئافرەتان دەری دەکات‪.‬‬ ‫‪(-٥‬ترسیکە) گۆڤارێکی رۆشنبیری گشتی یە کۆمەڵەی ئافرەتانی پێشکەوتوخواز دەری‬ ‫دەکەن‪.‬‬ ‫‪(-٦‬دەنگی ژیان) باڵوکراوەیەکی رۆشنبیری مانگانەیە یەکێتی ژنان‪-‬لقی سلێمانی دەری‬ ‫دەکەن‪.‬‬ ‫‪(-٧‬پەیام) لەالیەن یەکێتی ئافرەتانی موسڵمانی کوردەوە دەرچووە‪.‬‬ ‫‪-٨‬گۆڤاری (سێبەر) لقی ھەولێری یەکێتی ژنانی کوردستان دەری دەکات‪.‬‬ ‫‪(-٩‬مھاباد) گۆڤارێکی سەربەخۆیە لەساڵی ‪ ١٩٩٢‬دا یەکەمین ژمارەی لە دھۆک دەرچووە‪.‬‬ ‫‪-١٠‬گۆڤاری (دەنگێک) گۆڤارێکی سەربەخۆی وەرزییە‪.‬‬ ‫‪-١١‬رۆژنامەی (رێوان) ناوەندی رووناکبیری راگەیاندنی ژنان دەری دەکات‪.‬‬ ‫‪-١٢‬رۆژنامەی(راسان) رێکخراوی ئافرەتانی کوردستان دەری دەکات‪.‬‬ ‫‪-١٣‬گۆڤاری (روناھی) دەزگای خێرخوازی روناھی دەری دەکات‪.‬‬ ‫‪-١٤‬گۆڤاری(خاتوو زین) سەنتەری خاتوو زین بۆ چاالکی رۆشنبیری کۆمەاڵیەتی دەری‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫‪(-١٥‬سنور) گۆڤارێکی مانگانەی گشتیە شورای خوشکانی ئیسالمی کوردستان دەری‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫‪(-١٦‬یەکسانی) باڵوکراوەیەکی رێکخراوەی سەربەخۆی ئافرەتانە‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪40‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪-١٧‬رۆژنامەی(ژیایەوە) سکرتاریەتی یەکێتی ژنان دەری دەکات‪.‬‬ ‫‪-١٨‬گۆڤاری (شاوشکا) سەنتەری رۆشنبیری شاوشکا دەری دەکات‪.‬‬ ‫دەرئەنجام‬ ‫‪ -١‬نەبوونی ستراتیژیەتێکی یەکگرتوو لەبیروڕاکانیان بەھۆی پاشکۆبوون بەحزب‬ ‫ئایدیۆلۆژی حزب کەکار لە دابینکردنی مافەکانی ئافرەتان نەبوونی ھەنگاوێکی پراکتیکی‬ ‫بۆ ئەم مەسەلەیە کردەوە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬سیستمی فرە حزبی فرە ئایدیۆلۆژییای وای کردووە فرە ڕاگەیاندنیش کاریگەری‬ ‫بەسەر پری ئافرەتانە ھەبوە لەھەرێمی کوردستان‪.‬ئایدیۆلۆژیای فرەیی لە کۆمەڵگەیەکی‬ ‫پێشکەوتوو بە قازانجی ئەو کۆمەڵگا کۆتایی دێت‪ ،‬بەاڵم لە کۆمەڵگایەک کە بنەماکانی‬ ‫دیموکراتیەت مەدەنیەت تێیدا گەشەی نەکردووە ئەوا ئاسەوارێکی سلبی لێدەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬رێکخراوەکانی ئافرەتان و ژنان و خوشکان ناتوانن وەکو پێویست مامەڵە لەگەل ‬ ‫رووداوەکان بکەن چونکە ھیزی ئاینی و داب ونەریت و خیڵەکی کۆمەڵگەی کوردی‬ ‫سیستەمی حزبایەتی زۆر بەھیزترە لە ئەرکەکان وتوانای ئەوان و ئەوانیش کەوتوونەتە‬ ‫ژێر کاریگەرییەکانی ئەو تەوژمە نادامەزراوییەی نا مەدەنیە کۆمەڵگە بۆیە گرنگە‬ ‫دەسەاڵت رۆڵی زیاتر ببینی لە چۆنیەتی بونیادنانی دامەزراوەیەکی مەدەنی و دیموکرات ‬ ‫بەتایبەتی دامەزراوە پەروەردییەکان‪ ،‬گرنگە نەویەکی نوێ پەروەردە بکرێت کە دان‬ ‫بە مافی بەرامبەر و رێزی سەروەرییەکانی یاسا بگرێت و لە پاراستنی ژیانی خۆی و‬ ‫دەروروبەری بەرپرس بێت و ھاکاری گەشەسەندن و بەرەوپێشبردنی کۆمەڵگە بێت‪.‬‬ ‫‪ -٤‬فرە رێکخراەیی کاریگەری نیگەتیڤی لەسەر دەرکردن و ھەموارکردنی یاساکانی‬ ‫تایبەت بە یاسای باری کەسێ دروست کردووە‪.‬بە ھۆی پێکدادانە سیاسیەکان لە‬ ‫نێوان فیکری ئیسالمی و علمانی چەپەکان‪ ،‬پرسی ژن پرسێکی کۆمەاڵیەتیە بەر لەوەی‬ ‫پرسێکی ئایدیۆلۆژییا سیاسی بێت‪ ،‬ئەمەش گرفتە و کاریگەری لەسەر لە ھەمووارکردنی‬ ‫یاساکان دەبێت کە نەتواندرێت یاسایەک دابندرێت بۆ ھەموو ھاواڵتیان بێت‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪41‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪-١‬ئازاد وەلەد بەگی‪ ،‬فەرھەنگی نیگا‪ ،‬چاپی یەکەم‪ -‬زنجیرە کتێبی (‪ )١٩٧‬چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری‪-‬‬ ‫ھەولێر ساڵی ‪ ،٢٠٠٥‬الپەرە(‪.)٢٥٧‬‬ ‫‪-2‬د‪ .‬احسان محمد الحسن‪ ،‬موسوعة علم االجتماع الدار العربية للموسوعات‪ -‬بيروت لبنان الطبعة االولى ‪،1999‬‬ ‫الپه‌ر‌ه ‪.)341‬‬ ‫‪--٣‬سمير عبدالرحمن الضلبي‪ -‬المعجم الحديث للتحليل السياسي‪ ،‬وەرگێرانی بۆ کوردی محمد چیا‪ ،‬ساڵ شوێنی‬ ‫دەرچوونی دیاری نەکراوە‪ -‬الپەڕە(‪.)٢٠٧‬‬ ‫‪-٤‬ماکس ڤیبەر‪ -‬چەمکە سەرەکییەکانی کۆمەڵناسی‪ -‬وەرگێرانی لەفارسیەوە(عوسمانی رەحیمی) ژمارە (‪)٨٢٤‬‬ ‫چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە‪ ،‬ھەولێر‪ -‬الپەڕە ‪.١٤٧‬‬ ‫‪-٥‬سەرۆ قادر‪ -‬ئافرەت کێشەیەک بەدرێژایی مێژوو‪-‬ساڵی (‪-)٢٠٠٢‬الپەرە (‪.)٧٥‬‬ ‫‪-٦‬ئاسۆ جەبار‪ -‬کۆمەڵگەی مۆدێرن‪ ،‬ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬چاپی یەکەم‪ ،‬الپەڕە (‪.)٩٨-٩٧‬‬ ‫‪-٧‬دکتۆر‪ ،‬مەنوچیهر موحسنی – دەروازەکانی کۆمەڵناسی‪ ،‬وەرگێڕانی –رێبواری سیوەیلی‪ ،‬موسلح ئیروانی‪،‬‬ ‫مراد حکیم‪ ،‬دارا سوبحان‪ ،‬ئەبوبکر عەلی‪ ،‬داڵد حەمە‪ ،‬تەحسین تەھا‪-‬چاپی یەکەم‪-‬ھەولێر‪ -‬ساڵی (‪)٢٠٠٢‬‬ ‫چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە‪ ،‬الپەرە ‪.١٩٣‬‬ ‫‪-٨‬دکتۆر‪-‬مونوضيهر موحسنی‪ -‬ھەمان سەرچاوە‪ ،‬الپەڕە ‪.١٩٤‬‬ ‫‪-٩‬دکتۆر‪ -‬مونوضيهر موحسنی‪ -‬ھەمان سەرچاوە‪ ،‬الپەڕە ‪.١٩٧‬‬ ‫‪ -١٠‬المنظمات الجماهيرية الكوردستانية(‪ ،)1991-1953‬عبدالقادر‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص ‪.9‬‬ ‫‪-١١‬‬ ‫‪ -١٢‬المنظمات الجماهيرية الكوردستانية(‪ ،)1991-1953‬عبدالقادر‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص(‪.)9‬‬ ‫‪ -١٣‬مەال بەختیار‪ -‬دەوڵەتی فیدرالی فیدراسیۆنی – رێکخراوەی‪-‬گۆڤاری(مەدەنیەت) ژمارە (‪-)١٥‬ساڵی‬ ‫چوارەم‪-‬ئاب‪-‬ئەیلول ‪-٢٠٠٣‬الپەڕە (‪.)٤-٣‬‬ ‫‪-١٤‬مەال بەخیتار‪ ،‬مەدەنیەت لەکۆمەڵێکی نیشتیمانی داگیرکراودا‪-‬گۆڤاری (مەدەنیەت) ژمارە (‪ )١‬ساڵی یەکەم‬ ‫‪ ١٩٩٨‬الپەڕە (‪.)٢٣-٢٢‬‬ ‫‪-١٥‬المنضمات الجمهاریە الکوردستانیە المصدر السابق‪ ،‬ێ ‪.١٥-١٤‬‬ ‫‪-١٦‬کازیوە سالح‪ ،‬فیمینیناسی چڤاکی کوردی‪ ،‬باڵوکراوەی ئاراس‪ ،‬ژمارە‪ )٢٨٠( ،‬ساڵی یەکەم‪ ،‬ھەولێر‪،‬‬ ‫‪ ٢٠٠٥‬الپەرە ‪.٣٧-٣٦‬‬ ‫‪-١٧‬مغدید حاجی‪ ،‬کورتیەک لەمیژووی خوێندواربوونی ئافرەتی کورد‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەرە(‪.)١٨٦‬‬ ‫‪-١٨‬کازیوە ێالح‪ ،‬فیمینناسی چڤاکی کوردی‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەرە(‪.)٣٨‬‬ ‫‪-١٩‬مغدید حاجی‪ ،‬کورتەیەک لەمێژووی خوێندەواری ئافرەتی کورد‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەرە (‪.)١٨٧‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪42‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪-٢٠‬سعد حمد ئەحمەد‪ ،‬ژنان بەشداربوون لەکاری ڕێکخراوەیی(کوردستانی نوێ) ڕۆژنامەیەکی سیاسییە‬ ‫(ی‪.‬ن‪.‬ک) دەری دەکات‪ ،‬ژمارە(‪ )٥١٠‬ساڵی دووەم‪-١٩٩٣ ،‬الپەرە(‪.)٦‬‬ ‫‪-٢١‬کازیوە سالح‪ ،‬فیمنستناسی چڤاکی کوردی‪ ،‬سەرچاوەی پێوو‪ ،‬الپەرە(‪،)٣٨‬‬ ‫‪--٢٢‬المنظمات الجماهيرية الكوردستانية ‪ ،1991-1953‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.26‬‬ ‫‪-٢٣‬شیرین ئامێدی‪-‬ئافرەت سەروەرییەکانی ‪ -‬یەکێتی ئافرەتانی کوردستان‪-‬چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە‪،‬‬ ‫ھەولێر‪ -‬بەرگی یەکەم‪ -‬ساڵی ‪-١٩٩٨‬الپەرە (‪.)٣٣‬‬ ‫‪-٢٤‬کازیوە ێالح‪ ،‬ژنی کورد لە دەروازەی ھەزارەی سێهەمدا‪ ،‬چاپی یەکەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬دەرگای سەردەم‪،‬‬ ‫ژمارە(‪ )١١٤‬الپەڕە (‪.)١٣٥‬‬ ‫‪-٢٥‬چااڵکیەکانی یەکێتی ژنانی کوردستان لەساڵی ‪٢٠٠١-١٩٩٩‬دا‪.‬‬ ‫‪--٢٦‬كريستا ظيشريش المرأة والعولمة‪ ،‬بيروت ‪،1992‬ص ‪.173-172‬‬ ‫‪-٢٧‬ماردین جەالل‪ -‬برادیگای ژن‪ -‬چاپخانەی تیشک‪ -‬وەزارەتی رۆشنبیری – ساڵی ‪ -٢٠٠٥‬الپەڕە ‪.١٨٢٥‬‬ ‫‪-٢٨‬ھادی محمود‪ ،‬بەشداری کردنی ئافرەتان دەربڕینی داھێنانی ئافرەتان‪-‬گۆڤارێکی وەرزییە‪ ،‬ژمارە (‪ )١‬ئازاری‬ ‫‪ ،١٩٩٦‬الپەڕە (‪.)١١٤‬‬ ‫‪-٢٩‬ماردین جەالل‪ -‬برادیگای ژن‪ -‬سەرچاوەی پێشوو الپەڕە ‪.١٨٤‬‬ ‫‪-٣٠‬چاودێری مافەکانی ژنان لەکوردستان‪ ،‬ڕاپۆرتی ساڵی ‪ ،٢٠٠٢‬ڕێکخراوی ئاسوودە بۆ بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫توندو تیژی لەسەر مێینە‪ ،‬ساڵی ‪ ،٢٠٠٤‬وەزارەتی ڕۆشنبیری حکومەتی ھەرێمی کوردستان‪ ،‬الپەرە ‪.٧٦‬‬ ‫‪-٣١‬کۆسار محەمەد عەبدولاڵ‪ -‬فرەیی ڕێکخراوەکانی ژنان قەیرانی بێ بزوتنەوەی ژنان‪ ،‬خۆناسین‪ ،‬میکانیزم‪،‬‬ ‫رووبەڕوو بوونەوە‪ ،‬گۆڤاری(دەنگێک) گۆڤارێکی ڕۆشنبیری وەرزییە‪ ،‬ژمارە(‪ )٤‬ساڵی دووەم‪ ،‬تەمووزی‬ ‫‪-١٩٩٧‬الپەرە(‪.)٧٧‬‬ ‫‪-٣٢‬بەھار عەلی‪ ،‬فرەبوون لەسەر بناغەی تایبەتمەندی ئەرکەکانەوە‪ ،‬گۆڤاری (دەنگێک) ژمارە (‪ )٤‬سەرچاوەی‬ ‫پێشوو‪ ،‬الپەرە (‪ )٥٧‬ساڵی ‪.١٩٩٧‬‬ ‫‪-٣٣‬سۆالڤ ئەحمەد‪ ،‬فرەبوون بەھەمان زانستەیەکەی خزمەتی مەسەلەی ئافرەتان دەکات گۆڤاری (دەنگێک)‬ ‫ژمارە(‪ )٣٤‬سەرچاوەی پێشوو (‪ )١٠٧‬ساڵی ‪.١٩٩٧‬‬ ‫‪--٣٤‬نهلة محمد سعد الله‪ ،‬طارق جامباز‪ ،‬شذرات واقع المرأة الكردستانية خالل االعوام (‪ )2004-1992‬كوردستان‬ ‫العراق‪ ،‬نموذجا‪ ،‬طبعة الثالث‪ ،‬كوردستان ‪ ،2005‬ص ‪.37‬‬ ‫‪-٣٥‬ھابیل یوسف‪ ،‬مێینەی کورد‪ ،‬لەبەرنامەی حزبی کوردیدا‪ ،‬گۆڤاری (دەنگێک) گۆڤارێکی وەرزییە‪ .‬ژمارە(‪)٤‬‬ ‫ساڵی دووەم‪ ،‬تەمووزی ‪-١٩٩٧‬الپەڕە ‪.٣٦-٣٥‬‬ ‫‪-٣٦‬ھادی محمود‪ ،‬بەشداریکردنی ئافرەت لەکاری سیاسی لەوەرگرتنی بڕیاردا‪ ،‬گۆڤاری (دەنگێک) ژمارە(‪)١‬‬ ‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەڕە(‪.)١٠٣-١٠٢‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪43‬‬

‫‪--٣٧‬فضيلة مرابط‪ ،‬المرأة الجزائرية باريس ‪1968‬ص ‪.67‬‬ ‫‪-٣٨‬سەرۆ قادر‪ -‬ئافرەت کێشەیەک بەدرێژایی مێژوو‪ -‬ساڵی ‪ ،٢٠٠٢‬چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە‪ ،‬ھەولێر‪،‬‬ ‫الپەڕە ‪.)٧١-٧٠‬‬ ‫‪-٣٩‬تانیا‪ ،‬رێکخراوەکانی ئافرەتان لەنێوان بوون نەبووندا‪ ،‬رۆژنامەی(رێگای کوردستان) ئۆرگانی حزبی شوعی‬ ‫کوردستان‪ ،‬دووشەمە‪/٢٧ ،‬اب‪ ،٢٠٠١ /‬ژمارە(‪ )٤٦٨‬الپەرە(‪.)٩‬‬ ‫‪-٤٠‬کەژال ئەحمەد‪ ،‬کتێبی‪ ،‬ژن‪ ،‬ساڵی ‪-١٩٩٩‬سلێمانی دەزگای چاپی سەردەم‪ ،‬الپەڕە (‪.)٢٧-٢٦‬‬ ‫‪-٤١‬ماردین جەالل‪ ،‬پرادیگای ژن‪ -‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەڕە(‪.)٢١١‬‬ ‫‪-٤٢‬نیشتیمان کەمال‪ ،‬چەند ڕێکخراوەیی مانای پەرتەوازەبوونی تواناو خەباتی ئافرەتانە‪ ،‬گۆڤاری (دەنگێک)‬ ‫ژمارە (‪ )٤‬ساڵی دوو ‪ -١٩٩٧‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەڕە (‪.)٢٩‬‬ ‫‪-٤٣‬ھابیل یوسف‪ ،‬مێینەی کوردی لەبەرنامەی حزبی کوردیدا‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەڕە (‪.)٣٦-٣٥‬‬ ‫‪-٤٤‬مھاباد قەرەداغی‪-‬شەرفنامە‪ -‬لێکۆڵینەوە‪ ،‬چاپی دووەم‪ ،‬سلێمانی‪ -‬چاپکردنی دەزگای سەردەم‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪-٢٠٠٤‬الپەڕە(‪)٧٨‬ز‪.‬‬ ‫‪-٤٥‬سەرۆ قادر‪ ،‬ئافرەت کێشەیەک بەدرێژایی مێژوو‪ -‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەڕە (‪.)٦٨‬‬ ‫‪-٤٦‬ھابیل یوسف‪ ،‬مێینەی کوردی لەبەرنامەی حزبی کوردیدا‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەڕە (‪.)٣٦‬‬ ‫‪-٤٧‬ڤیان عمر خدر‪ -‬راپۆرتێکە سەربارەت بە ھەزارەی سێ یەم کێشەکانی نێوان ژن میدیا لەکۆمەڵگەی کوردیا‪،‬‬ ‫گۆڤاری (تەوار) گۆڤارێکی روناکبیری گشتییە(ی‪ .‬ژ‪.‬ک) دەری دەکات‪ ،‬ژمارە(‪ .)١٠‬شوباتی(‪ )٢٠٠٣‬الپەرە‬ ‫‪.٣٢‬‬ ‫‪-٤٨‬ھادی محمود‪ ،‬لەپێناو برەودان بە مەسەلەی ژنان لەرێگای راگەیاندنەوە گۆڤاری (دەنگێک) ژمارە(‪.)٤‬‬ ‫ساڵی دووەم‪ ،١٩٩٧ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەڕە‪.)٧( ،‬‬ ‫‪-٤٩‬محمد گالل‪ ،‬ێورە المرڕە فی االعالم‪ ،‬الھیئە المێریە العامە للکتابە ‪ ،١٩٨٦‬بدون تڕشیر الی المکان‪ ،‬ێ‪.٥٥‬‬ ‫‪-٥٠‬لیال عبدالوھاب‪ ،‬توندو تیژی خێزانی‪ ،‬وەرگێرانی رۆشنا ئەحمەد‪ ،‬گۆڤاری (سەردەم)‪ ،‬تایبەت بە وەرگێرانی‬ ‫کلتوری بیانی‪ ،‬دەزگای چاپ پەخشی سەردەم‪ ،‬ژمارە(‪ )١٩‬سلێمانی ساڵی(‪ )٢٠٠٢‬الپەڕە (‪.)٢١١‬‬ ‫‪-٥١‬رۆناک رسول‪ ،‬بەرجەستەکردنی رۆڵی ژنان لەبواری راگەیاندندا‪ ،‬رۆژنامەی(راسان) کۆمەڵەی ئافرەتانی ‬ ‫سەربەخۆی دەری دەکات‪ ،‬ژمارە(‪ )٦‬تشرینی دووەمی(‪ -)٢٠٠١‬الپەڕە (‪.)٤‬‬ ‫‪-٥٢‬کازیوە ێالح‪ ،‬ژنی کورد لەدەروازەی ھەزارەی سێیەمدا‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەرە‪.)١٣٤-١٣٣( ،‬‬ ‫‪-٥٣‬ھادی محمود لەپێناوی برەودان بە مەسەلەی ژنان لەرێگای راگەیاندنەوە‪ ،‬گۆڤاری(دەنگێک) سەرچاوەی‬ ‫پێشوو‪ ،‬الپەڕە (‪.)٩‬‬ ‫* دکتۆرا لە فەلسەفەی کۆمەڵناسی‪.‬زانکۆی سۆربۆن _ پاریسی یەک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪44‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫دۆخی ژنان‬

‫له قه‌یرانی ئابوریدا‬

‫کنێر عه‌بدوڵاڵ‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪45‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪46‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ب ‌ه درێژایی مێژووی وواڵتانی دونیا دیارده‌ی قه‌یرانی ئابوری ل ‌ه هه‌ر وواڵتێکدا یه‌کێک ‌ه‬ ‫له‌و دیارد‌ه یان کێشانه‌ی ک ‌ه ئه‌گه‌ری روودانی ل ‌ه هه‌ر کۆمه‌ڵێکدا ب ‌ه هۆکاری جیاجیا‬ ‫بوونی هه‌ی ‌ه و سه‌رهه‌ڵده‌دات‪ ،‬ئه‌گه‌رچی بوونی قه‌یرانی ئابوری ده‌رئه‌نجامی کۆمه‌ڵێ‬ ‫فاکته‌ری جۆراوجۆره‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌مان کاتدا روودانی ئه‌و دیارده‌ی ‌ه گرێدراوی کۆمه‌ڵێ‬ ‫هۆکاری جیاواز‌ه ک ‌ه بێگومان ل ‌ه ئه‌نجامدا ئاسه‌وارو کاریگه‌ری خراپ و مه‌تریسیداری‬ ‫زۆر به‌جێ ده‌هێڵێ له‌سه‌ر ئاستی سه‌رجه‌م بواره‌کانی کۆمه‌ڵ به‌گشتی و دۆخی ژنان ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی‪.‬‬ ‫چه‌مکی قه‌یرانی ئابوری‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی چه‌مکێکی ئاسان و ساده‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم وه‌ک هه‌ر چه‌مکێکی تری زانستی پێناسه‌یه‌کی‬ ‫دیاریکراو نیی ‌ه بۆ قه‌یرانی دارایی‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ک ده‌توانین بڵیین قه‌یرانی دارایی‪ ،‬بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه تێکچوونێکی بێشومار و کتوپڕ ل ‌ه هه‌ندێ هاوسه‌نگیی ‌ه ئابورییه‌کان ک ‌ه دواتر ل ‌ه هه‌ندێ‬ ‫دامه‌زراوه‌ی داراییدا رووخان به‌خۆیه‌و‌ه راکێش ده‌کات ک ‌ه ده‌رئه‌نجام ئاسه‌واره‌کانی بۆ‬ ‫زۆرێک ل ‌ه بوارو که‌رته‌کانی تر درێژه‌ ده‌کێشێت‪.‬‬ ‫هۆکاره‌کانی قه‌یرانی ئابوری‪:‬‬ ‫هۆکاره‌کانی قه‌یرانی ئابوری کاتێک له‌هه‌ر کۆمه‌ڵێکدا روو ده‌دات فره‌هۆکاره‌‪ ،‬روودانی‬ ‫جه‌نگ له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و ناوخۆیی‪ ،‬نه‌بوونی پالن و ستراتیجی ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایانه‌وه‌‪ ،‬به‌هه‌ده‌ردانی سامانی سروشتی وواڵت‪ ،‬دابه‌زینی نرخی دراوه‌کان‪،‬‬ ‫نه‌بوونی سیاسه‌تێکی تۆکمه‌ی په‌یڕه‌وکراو‪ ،‬بایه‌خنه‌دان ب ‌ه ژێرخانی ئابوری وواڵت و‬ ‫کۆمه‌ڵ‪ ،‬سوود وه‌رنه‌گرتن ل ‌ه به‌رهه‌م ‌ه ناوخۆییه‌کان و به‌روبوومی سه‌رجه‌م سه‌کته‌ر‌ه‬ ‫ئابوری‪ ،‬کشتوکاڵی‪ ،‬گه‌شتیارییه‌کان له‌هه‌ر کۆمه‌ڵێکدا‪....‬هتد‬ ‫هه‌موو ئه‌وانه‌ پێکه‌و‌ه یان هه‌ریه‌ک له‌وانه‌ ب ‌ه تاک و به‌ڕێژه‌ی جیاواز ده‌بێت ‌ه هۆکاری‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یرانی ئابوری له‌هه‌ر وواڵتێکدا‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪47‬‬

‫ئاسه‌واره‌کانی قه‌یرانی ئابوری‪:‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌کی ‌گشتی ئاسه‌واری هه‌موو قه‌یرانێک‪ ،‬الیه‌نی خراپ و مه‌ترسیداری زۆری‬ ‫هه‌ی ‌ه له‌سه‌ر ئاستی کۆمه‌ڵ و تاکه‌کان‪ ،‬له‌وان ‌ه په‌کخستنی پرۆسه‌ی دیموکراتی‪،‬‬ ‫دواکه‌وتنی گه‌شه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬رۆشنبیری‪ ،‬په‌روه‌رده‌یی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬ته‌ندروستی‬ ‫و ده‌روونی‪....‬هتد‪ ،‬نزمیی نرخی دراوه‌کان‪ ،‬الوازی ئاستی گه‌شه‌کردن و په‌ره‌پێدانی‬ ‫مرۆیی‪ ،‬دواکه‌وتوویی کۆمه‌ڵ و سه‌رجه‌م هاواڵتیان‪ ،‬سه‌رهه‌ڵدانی بێکاری‪ ،‬تێکشکانی‬ ‫باری ئابوری وواڵتانی جیهان به‌گشتی‪ ،‬زیادبوونی دیارده‌ی کۆچکردن‪ ،‬تێکچوونی‬ ‫دۆخی خێزانی‪ ،‬سه‌رهه‌ڵدانی دیارده‌ی دزین‪ ،‬که‌مکردنه‌وه‌ی جموجۆڵی بازاڕ و کڕین و‬ ‫فرۆشتن‪ ،‬وه‌ستان یان الوازبوونی کاری بانقه‌کان‪ ،‬که‌مبونه‌وه‌ی وه‌به‌رهێنان‪ ،‬الوازی ئه‌من‬ ‫و ئاسایش‪ ،‬که‌مبونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪ ،‬که‌مبونه‌وه‌ی ژماره‌ی دانیشتوان‪،‬‬ ‫زیادبوونی جۆره‌کانی توندوتیژی و ره‌فتارو توندڕه‌وانه‌‪ ،‬زیادبوونی کێش ‌ه ده‌روونیی و‬ ‫ته‌ندروستییه‌کان و جه‌ندین دیارده‌ی نه‌شیاو و نه‌هه‌مواری تر‪.....‬هتد‬ ‫بوونی هه‌موو ئه‌و ئاسه‌وارانه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ل ‌ه ده‌رئه‌نجامدا هه‌موو هاواڵتیان و مێژووی ئه‌و‬ ‫کۆمه‌ڵ و نه‌ته‌وه‌ی ‌ه به‌هۆیه‌و‌ه زیان و زه‌ره‌ره‌ی زۆری به‌رده‌که‌وێت‪ ،‬پیاوان‪ ،‬ژنان‪ ،‬مندااڵن‬ ‫و گه‌نجان و پیران‪...‬هتد هه‌ریه‌ک به‌شێوه‌یه‌ک دووچاری گرفتی جه‌سته‌یی و ده‌روونی‬ ‫ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌گشتی ئه‌گه‌ر پیاوان باجی گه‌ور‌ه و زۆری قه‌یران ‌ه ئابورییه‌کانیان‬ ‫به‌رکه‌وێت‪ ،‬به‌اڵم ژنان دووهێنده‌ی پیاوان پشکی مه‌ترسی و زیانه‌کانی بۆ ده‌که‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئاسه‌واره‌کانی قه‌یرانی ئابوری له‌سه‌ر ژنان‪:‬‬ ‫زۆرن ئه‌و ئاسه‌وارانه‌ی جیاوازتر بۆ ژنان ده‌که‌وێته‌و‌ه ئه‌و کاته‌ی کۆمه‌ڵگ ‌ه رووبه‌ڕووی‬ ‫قه‌یرانه‌کان ده‌بێته‌وه‪ ،‬گرنگترینی ئه‌و ئاسه‌وارانه‌ ل ‌ه چه‌ند بوارێکه‌وه‌ بریتییه‌ له‌‪:‬‬ ‫ ل ‌ه رووی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌‪ :‬زیادبوونی کێش ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی وه‌ک‪ ،‬زۆربوونی ته‌اڵق‬‫و جیابوونه‌وه‌‪ ،‬زیادبوونی دیارده‌ی له‌شفرۆشی‪ ،‬ته‌شه‌نه‌سه‌ندنی جۆره‌کانی توندوتیژی‬ ‫جه‌سته‌یی و ده‌روونی‪ ،‬زیادبوونی ده‌ستدرێژی سێکسی‪ ،‬بازرگانیکردن ب ‌ه ژنانه‌وه‌‪،‬‬ ‫سنوردارکردنی منداڵبوون یان وه‌چه‌خستنه‌وه‌‪ ،‬بێبه‌شکردنی ژنان ل ‌ه خوێندن‪ ،‬گێڕانه‌وه‌ی‬ ‫ژنان بۆ سووچی ماڵه‌وه‌ی خێزانه‌کان‪ ،‬زووبه‌شودان وبه‌زۆر به‌شوودانی کچان‪ ،‬زۆربوونی‬ ‫بێکاری‪ ،‬که‌میی پێکهێنانی ژیانی هاوسه‌رگیری‪ ،‬قبوڵکردنی سوکایه‌تی و ده‌ستدرێژی‪،‬‬ ‫زیادبوونی کێشه‌ی منداڵ و خێزانی‪ ،‬سنووردارکردنی منداڵبوون و زیادبوونی ناپاکی‬ ‫هاوسه‌رگیری‪...‬هتد‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪48‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ل ‌ه رووی ده‌رونییه‌وه‌‪ :‬زیادبوونی کێشه‌و گرێ ده‌رونییه‌کانی وه‌ک خه‌مۆکی‪ ،‬دڵه‌ڕاوکێ‪،‬‬‫بێتاقه‌تی و بێزاری‪ ،‬بێمتمانه‌یی و فشاری ده‌روونی‪...‬هتد‬ ‫ ل ‌ه رووی ته‌ندروستییه‌وه‌‪ :‬زیادبوونی نه‌خۆشییه‌کانی وه‌ک دڵ‪ ،‬په‌ستانی خوێن و‬‫الوازبوونی جه‌ست ‌ه و زۆرێک له‌و نه‌خۆشییانه‌ی ده‌بێت ‌ه هۆی سستی و بێ هێزی مرۆڤه‌کان‬ ‫که‌ ده‌رئه‌نجام دووچاری زۆرێک ل ‌ه نه‌خۆشییه‌کانی تر ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه هه‌موو ئه‌وان ‌ه که‌مبونه‌وه‌ی چاالکییه‌کانی رێکخراوه‌کانی ژنان بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫مافه‌کانیان کاریگه‌رییه‌کی تری ده‌رئه‌نجامی قه‌یران ‌ه ئابورییه‌کان ‌ه ک ‌ه بێگومان ل ‌ه دۆخ‬ ‫و ژینگه‌یه‌کی جیاوازتر له‌ودا چاالکیی ‌ه جۆربه‌جۆره‌کانیان ل ‌ه ئاست گشت بواره‌کان‬ ‫و شێواز‌ه جیاوا‌زه‌کان بۆ هۆشیارکردنه‌وه‌ی هاواڵتیان و فشارخستن ‌ه سه‌ر ده‌سه‌اڵت‬ ‫فر‌ه بواری و فر‌ه کارکردنی زیاتری له‌خۆده‌گرێ‪ ،‬وێڕای ئه‌وه‌ی به‌شداربوونی ل ‌ه ئاست‬ ‫هه‌ڵبژاردن و خۆکاندیدکردن و به‌شداربوونی چاالکانه‌ی ل ‌ه بواری سیاسیدا به‌رته‌سکتر‬ ‫ده‌کاته‌و‌ه له‌و روانگه‌یه‌ی به‌شداربوونی ژنان ل ‌ه پرۆسه‌ی خۆکاندیدبوونیدا‪ ،‬پێویستی‬ ‫ب ‌ه سه‌رمایه‌یه‌کی ئابوری سه‌ربه‌خۆ به‌خۆی هه‌ی ‌ه تا بتوانێت کاره‌کانی بانگه‌شه‌کردن و‬ ‫خۆپااڵوتنی بۆ پرۆسه‌ک ‌ه به‌سه‌رکه‌وتوویی به‌ڕێو‌ه به‌رێت‪.‬‬ ‫قه‌یرانی ئابوری ل ‌ه رووی مێژووییه‌وه‌‪:‬‬ ‫ل ‌ه کۆتایی سه‌ده‌ی نۆزد‌ه و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‪ ،‬جیهان به‌گشتی و سه‌رمایه‌ی‬ ‫ئابوری به‌شێوه‌یه‌کی سه‌ره‌کی زۆرێک ل ‌ه قه‌یرانه‌کانی به‌خۆو‌ه دی ک ‌ه گرنگترینیان‬ ‫له‌مانه‌دا خۆی ده‌بینێته‌وه‌‪:‬‬ ‫روودانی قه‌یرانی ساڵی ‪ 1866‬ئه‌و کاته‌ی به‌شێک ل ‌ه بانق ‌ه ئینگلیزییه‌کان دووچاری‬ ‫ئیفالسبوون بوونه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌رئه‌نجام بوو‌ه هۆی قه‌یرانێکی دارایی ک ‌ه سستمی دارایی‬ ‫به‌ریتانیای له‌قکرد‪ ،‬ئه‌و قه‌یرانه‌ کۆنترینی ئه‌و قه‌یرانانه‌ی ‌ه ک ‌ه جیهان به‌خۆیه‌و‌ه دی‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها قه‌یرانی گه‌وره‌ی که‌ڵه‌که‌بوو ل ‌ه ساڵی ‪ 1929‬ک ‌ه ب ‌ه به‌ناوبانگترین قه‌یران ‌ه‬ ‫داراییه‌کان داده‌نرێت ک ‌ه دارایی جیهان به‌خۆیه‌و‌ه دی ک ‌ه به‌هێزترین کاریگه‌ریشی هه‌بوو ‌و‬ ‫بوو‌ه هۆی دابه‌زینی نرخی ئه‌وانه‌ی به‌شیان هه‌بوو ل ‌ه بازاڕی دارایی ئه‌مریکیدا ب ‌ه رێژه‌ی‬ ‫‪ %13‬پاشان ل ‌ه بازاڕه‌کانی کاردا هه‌ڵچوونه‌کانی به‌خۆو‌ه راکێش کرد ک ‌ه ئاسه‌واره‌کانی‬ ‫درێژه‌ی هه‌بوو له‌سه‌ر الیه‌نی راسته‌قینه‌ی دارایی وواڵتی ئه‌مریکا‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ک ده‌رکه‌وته‌و‬ ‫دیارده‌کانی خۆی له‌چه‌ند الیه‌نێکه‌وه‌ بینییه‌وه‌ له‌وانه‌‪:‬‬ ‫ دابه‌زینێکی زۆر ل ‌ه به‌کارهێنانی گشتی‪.‬‬‫ دابه‌زینی وه‌به‌رهێنان ل ‌ه الیه‌نی که‌رتی به‌روبومیدا‪.‬‬‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪49‬‬

‫ به‌رزبونه‌وه‌ی رێژه‌ی بێکاری تا ئاستی نزیکه‌ی سێبه‌شی هێزی کاری ئه‌مریکی ل ‌ه ساڵی‬‫‪.1932‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌کی دیک ‌ه روودانی قه‌یرانی ئابوری ساڵی ‪ 1997‬وواڵتان ک ‌ه به‌هۆیه‌وه‌ وواڵتانی‬ ‫ئه‌وروپا قه‌یرانێکی دارایی گه‌وره‌یان به‌خۆو‌ه بینی ک ‌ه بوو‌ه هۆی تێکشکانی دراوی‬ ‫تایله‌ندی‪.‬‬ ‫به‌ده‌ر ل ‌ه روودانی قه‌یرانی کۆمپانیاکانی ئه‌نته‌رنێت ل ‌ه کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌ی بیست‬ ‫و سه‌ره‌تای هه‌زاره‌ی سێیه‌مدا‪ ،‬جیهان جۆر‌ه قه‌یرانێکی تری نوێی به‌خۆو‌ه دی ‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ک ل ‌ه سه‌ره‌تادا نرخی به‌ش ‌ه داراییه‌کانی ئه‌و کۆمپانیایان ‌ه‌ به‌شێوه‌یه‌کی‬ ‫گه‌ور‌ه به‌رزبۆو‌ه ل ‌ه کاتێکدا ژماره‌یه‌کی که‌میی ئه‌و کۆمپانیایان ‌ه قازانجی راسته‌قینه‌یان‬ ‫به‌ده‌ستهێنا که‌ بوو‌ه هۆی ته‌قینه‌وه‌ی قه‌یرانه‌کان ل ‌ه ساڵی ‪ 2000‬دا‪.‬‬ ‫ده‌رچوون ل ‌ه قه‌یران‪:‬‬ ‫له‌و روانگه‌یه‌ی هۆکاره‌کانی سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یرانی ئابوری فر‌ه هۆکارو فر‌ه سه‌رچاوه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ێ له‌سه‌ر ئاستی تاک‬ ‫هه‌مان کاتدا کاریگه‌ری و ئاسه‌واره‌کانی باجی گه‌وره به‌خۆو‌ه ده‌بین ‌‬ ‫و گشتیدا‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌رچوون ل ‌ه قه‌یرانه‌کان‪ ،‬په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه باشبوونی دۆخی کۆمه‌ڵ له‌زۆر‬ ‫الیه‌نه‌و‌ه ک ‌ه گرنگترینیان په‌یوه‌ندیدارو گرێدراو‌ه ب ‌ه بوونی پالن و ستراتیجی تۆکمه‌ی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایان ل ‌ه الیه‌ک ول ‌ه الیه‌کی دیک ‌ه به‌هێزبوون و پته‌وبوونی پردی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫وواڵتانی جیهان به‌گشتی و چه‌ندین هه‌وڵی تری هه‌مه‌الیه‌نه‌ی سه‌رجه‌م تاکه‌کانی کۆمه‌ڵ‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪50‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ئۆ‬ ‫ڕووناکبوونەوەیشۆ‬ ‫ئەزموونی‬ ‫نووسینی‪ :‬بهاگڤان شری راجنیش (ئۆشۆ)‬ ‫وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‪ :‬مەهاباد قەرەداغی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪51‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪52‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ئەو رۆژە چارەنووسسازەی ‪٢١‬ی ئازارم وەبیردێتەوە‪ .‬چەندین ژیان‪ ،‬من لەسەر خۆم کارم‬ ‫دەکرد و کارم دەکرد‪ ،‬هەرچییەک پێویست بووایە بیکەم دەمکرد و هەرهیچ ڕووی نەدا‪.‬‬ ‫ئێستا تێدەگەم بۆچی هیچ شتێک رووینەدەدا‪ .‬هەموو هەوڵدانێک بەربەستێک بوو‪ ،‬هەر‬ ‫پێگەیەک رێگرییەک بوو‪ ،‬هەر ئارەزوویەک و سووربوونێک خۆی لە خۆیدا لەمپەر بوو‪.‬‬ ‫کەس ناتوانێت شتێ بدۆزێتەوە بە بێ بەدواداگەڕان‪ ،‬گەڕان پێویستە‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫دەگەیتە خاڵێک کە ئیتر دەبێ واز لە گەڕان بهێنیت‪ .‬ساتێک دێت کە دەبینی گەڕان‬ ‫بێسوودە‪ .‬تۆ هەموو ئەو شتانەی پێویست بوو بیکەیت و کردت‪ ،‬بەاڵم هیچ ڕووینەدا‪.‬‬ ‫هەموو ئەوەی بە مرۆڤ دەکرا کردت‪ ،‬ئەی ئیتر دەبێ چیتر بکەیت؟! لە بێدەسەاڵتییەکی‬ ‫لەرادەبەدەردا هەموو پشکنینەکان واز لێدێنیت‪.‬‬ ‫هەر ئەو رۆژەی کە گەڕانەکانم وەستاند و بەدوای هیچدا نەبووم‪ ،‬ئەو رۆژەی کە من‬ ‫چاوەڕێی ڕوودانی هیچ شتێک نەبووم‪ ،‬ڕوودان دەستیپێکرد! وزەیەکی تازە دەرکەوت‪،‬‬ ‫لە هیچکوێوە دەهات‪ ،‬لە سەرچاوەکەی منەوە نەدەهات! لە هیچکوێ و لە هەموو‬ ‫شوێنێکەوە دەهات‪ ،‬لە دارەکانەوە‪ ،‬لە بەردەکانەوە‪ ،‬لە ئاسمانەوە‪ ،‬لە خۆرەوە‪ ،‬لە باوە‪،‬‬ ‫لە هەموو شوێنێکەوە‪ .‬هێند بە سەختی بەدوایەوە بووم و وامدەزانی زۆر دوورە لێمەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەندە نزیک بوو‪ ،‬ئەوەندە نزیک! تەنها لەبەر ئەوەی کە دەگەڕام‪ ،‬بێتوانا بووبووم‬ ‫لە بینینی نزیک‪ .‬گەڕان هەمیشە بۆ دوورە‪ ،‬گەڕان بۆ مەوداکانە‪ ،‬بەاڵم ئەو بێمەودا بوو!‬ ‫من بووبوومە کەسێکی دوورڕوان‪ ،‬ڕوانیننم بۆ نزیک لە دەستدابوو! چاوەکان چڕببوونەوە‬ ‫لەسەر ڕوانین بۆ دوور‪ ،‬بۆ ئاسۆ‪ ،‬بۆیە جۆری نزیکبینییان لەدەستدابوو‪ ،‬ئەوەی لە نزیک‬ ‫و رێک لە دەوروبەر بوو‪ ،‬نەیدەبینین‪.‬‬ ‫ئەو رۆژەی کۆششەکە وەستا‪ ،‬منیش وەستام‪ ،‬چونکە مرۆڤ ناتوانێ بە بێ کۆشش‬ ‫بژیی‪ ،‬ناتوانی بە بێ ویست و ئارەزوو بژیت و ناتوانی بە بێ تێکۆشان بوونت هەبێت‪.‬‬ ‫دیاردەی خوودێتی‪ ،‬دیاردەی خوود‪ ،‬تەنها شتێک نییە بەڵکو پرۆسەیە‪ .‬ئەو تەنها‬ ‫ماددەیەک نییە لە ناو تۆدا بێت‪ ،‬تۆ لە هەموو ساتێکدا دەبێت دورستی بکەیت‪ .‬وەکو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪53‬‬

‫پایدەری پاسکیلێک وایە‪ ،‬کە پایدەر لێدەدەی دەڕوات و دەڕوات‪ ،‬کە پایدەر لێنەدەی‬ ‫دەوەستێت‪ .‬ڕەنگە کەمێک بڕوات بەهۆی دۆخی ساتێک پێشتری‪ ،‬بەاڵم لەو ساتەی کە‬ ‫پایدەرلێدانت وەستاند‪ ،‬لەو ساتەدا پاسکیلەکە دەست بە وەستان دەکات‪ .‬ئیتر وزەی‬ ‫نییە‪ ،‬هێزی زیاتری نییە بۆ رۆیشتن بۆ هیچکوێ‪ ،‬ئیتر یان دەکەوێت یان هەرەس‬ ‫دەهێنێت‪.‬‬ ‫خوود بوونی هەیە چونکە ئێمە بەردەوام پایدەری ئارەزوو لێدەدەین‪ ،‬چونکە ئێمە‬ ‫بەردەوام بە دوای شتێکدا دەگەڕێین‪ .‬چونکە ئێمە هەر دەڕۆین و قەڵەمباز بەسەر‬ ‫خۆماندا لێدەدەین‪ .‬ئەمەیە دیاردەی هەر خوودێک‪ ،‬بازدان بەسەر خۆدا‪ ،‬بازدان بۆ‬ ‫دوارۆژ‪ ،‬بازدان بۆ سبەینێ‪ .‬بازدان بۆ نەبوو‪ ،‬بریتییە لە خودێتی (ئیگۆ)‪ ،‬چونکە لە‬ ‫نەبووەوە دێت‪ ،‬وەکو دڕدۆنگیی (وەهم) وایە‪ ،‬تەنها بریتییە لە ئارەزوو و هیچی تر‪.‬‬ ‫پێکهاتووە لە تینوێتی و هیچی تر‪.‬‬ ‫خوود (ئیگۆ) لە ناو ئێستادا نییە‪ ،‬لە ناو دوارۆژدایە‪ .‬ئەگەر تۆ لە دوارۆژدا بیت‪ ،‬خوود‬ ‫وا دەردەکەوێت کە زۆر فراوان بێت‪ .‬ئەگەر تۆ لە ئێستادا بیت‪ ،‬خوود وەهمە و دەست‬ ‫بە ونبوون دەکات‪.‬‬ ‫ئەو رۆژەی کە لە گەڕان وەستام‪ ..‬راستییش نییە بڵێم لە گەڕان وەستام‪ ،‬باشترە بڵێم‬ ‫ئەو رۆژەی گەڕان ڕاوەستا‪ .‬با دووبارەی بکەمەوە‪ ،‬شێوازێکی باشترە بڵێی ئەو رۆژەی‬ ‫گەڕان ڕاوەستا‪ ،‬چونکە ئەگەر بڵێم من ڕاموەستاند‪ ،‬مانای ئەوەیە من جارێ لەوێم‪،‬‬ ‫وەستانەکە بە هەوڵی خۆم بووە‪ ،‬راوەستانەکە بە ئارەزووی خۆم بووە و ئارەزوو لە‬ ‫هەموو رێیەکەوە دێتە نێو بوونەوە‪.‬‬ ‫تۆ ناتوانی ئارەزوو بوەستێنیت‪ ،‬تەنها دەتوانی تێیبگەیت‪ .‬هەر تێگەیشتنێکی‬ ‫راگرتنێکێتی‪ .‬لە بیرت بێت‪ ،‬کەس ناتوانێت ئارەزوو رابگرێت‪ ،‬ڕاستییش ئەو کاتە دێت‬ ‫کە ئارەزوو راوەستابێت‪.‬‬ ‫ئا ئەمەش تەنگژەکەیە‪ ،‬ئارەزوو لەوێیە و بوداش بەردەوام دەڵێت ئارەزوو پێویستە‬ ‫رابوەستێت‪ .‬هەروەها بەردەوام دەڵێن لە هەناسەی داهاتووەوە‪ ،‬کە نەتوانی ئارەزوو‬ ‫رابگریت‪ ،‬کەواتە چی بکرێت؟! تۆ خەڵک دەخەیتە نێو تەنگژەیەکەوە‪ .‬ئەوان بە‬ ‫دڵنیاییەوە لەناو ئارەزوون‪ .‬تۆ دەڵێی دەبێت ڕابوەستێندرێت‪ .‬باشە‪ ،‬هەروەها دەڵێی‬ ‫ناتوانرێت بوەستێندرێت‪ ،‬کەواتە چی بکرێت؟! ئارەزوو پێویستە لێی تێبگەیت‪ .‬دەتوانی‬ ‫لێی تێبگەیت‪ ،‬دەتوانی تەنها تەماشای بێکەڵکییەکەی بکەیت‪ .‬دەرکێکی ڕاستەوخۆی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪54‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫پێویستە‪ ،‬دەرککردنێکی دەستبەجێ‪ .‬سەیری ئارەزوو بکە و بزانە ئەو چییە‪ ،‬تەنها‬ ‫تەماشای بکە و ساختەیەتی ئەو دەبینی و دەبینی کە ئەو بوونی نییە‪ .‬ئەوسا ئارەزوو‬ ‫دەکەوێت و هاوکات لەناو تۆدا شتێک بەردەبێتەوە‪.‬‬ ‫خوود و ئارەزوو بەهاوکاری یەکتری هەن‪ ،‬ئەوان هاوئاهەنگی لەگەڵ یەکتردا دەکەن‪.‬‬ ‫خوود بە بێ ئارەزوو بوونی نییە و ئارەزووش بە بێ خوود بوونی نییە‪ .‬ئارەزوو لە خوود‬ ‫دا رەنگ دەداتەوە و خوود لە ئارەزوودا ڕەنگدەداتەوە‪ .‬ئەوان پێکەوەن‪ ،‬دوو ڕووی یەک‬ ‫دیاردەن‪.‬‬ ‫ئەو رۆژەی ئارەزوو ڕاوەستا‪ ،‬هەستم بە بێهیوایی و بێدەسەاڵتییەکی زۆر کرد‪ .‬هیوا‬ ‫نەبوو چونکە دوارۆژ نەبوو‪ ،‬هیچ نەبوو هیوای پێوە گرێدەی چونکە دەرکەوت هەموو‬ ‫هیواکان بێهودەو بێسوود بوون و نەگەیشتنە هیچکوێ‪ .‬تۆ لە بازنەدا دەسوڕێیتەوە‪ .‬هیوا‬ ‫بە هەڵواسراویی لە پێشتەوە دەڕوا و وەهمی تر دەخوڵقێنێت‪ ،‬بانگت دەکات «وەرە‪،‬‬ ‫خێرا راکە‪ ،‬وا دەگەیت»‪ ،‬بەاڵم هەرچەند خێراتر ڕابکەیت‪ ،‬هەرگیز ناگەیت‪ .‬ئەمە بۆیە‬ ‫بودا ناوی ناوە دڕدۆنگی (وەهم)‪ ،‬وەک ئەو ئاسۆیە وایە کە بەدەوری زەوییەوەیە‪.‬‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬بەاڵم لەوێ نییە‪ .‬ئەگەر بۆی بڕۆی لێت هەڵدێ‪ ،‬تا خێراتر ڕاکەی خێراتر‬ ‫لێت هەڵدێ‪ ،‬تا هێواشتر بڕۆی هێواشتر دەڕوات‪ ،‬بەاڵم یەک شتێک دڵنیایە‪ ،‬مەودای‬ ‫نێوان تۆ و ئاسۆ هەمان مەودایە‪ ،‬تەنانەت یەک ئینج لە نێوان مەودوای تۆ و ئاسۆ کەم‬ ‫نابێتەوە‪.‬‬ ‫تۆ ناتوانی مەودای نێوان خۆت و هیوا کەم بکەیتەوە‪ .‬هیوا ئاسۆیە‪ .‬تۆ هەوڵ دەدەی‬ ‫پردێک لە نێوان خۆت و ئاسۆ‪ ،‬خۆت و هیوا دروست بکەیت‪ ،‬لە رێگەی ئارەزووەوە‪.‬‬ ‫ئارەزوو پردە‪ ،‬پردی خەونە‪ ،‬چونکە ئاسۆ بوونی نییە‪ ،‬بۆیە ناتوانی پرد بەرەو ئەوێ‬ ‫دروست بکەیت‪ ،‬تەنها دەتوانی خەون بە پردەکەوە ببینیت‪ .‬تۆ ناتوانی خۆت ببەستیتەوە‬ ‫بە نەبوو‪.‬‬ ‫ئەو رۆژەی ئارەزوو ڕاوەستا‪ ،‬ئەو رۆژە سەیرم کرد و بەدیمکرد‪ .‬بە سانایی بینیم کە‬ ‫بێئەرزشە‪ .‬بێدەسەاڵت و بێهیوا بووم‪ .‬بەاڵم رێک ئەو کاتە شتێک دەستی بە ڕوودان‬ ‫کرد‪ .‬هەمان شت دەستی بە ڕوودان کرد کە چەندین ژیان کارم بۆی کرد و ڕووینەدابوو‪.‬‬ ‫لە بێهیواییتدا تاقە هیوا هەیە و لە بێئارەزوویتدا تاقە دابینبوونت هەیە و لە بێدەسەاڵتی‬ ‫تەواو تەواوتدا لەناکاو تەواوی بوون دەست بە یارمەتیدانت دەکات‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪55‬‬

‫چاوەڕێ دەکات‪ .‬کاتێ دەبینێت تۆ کار لەسەر خۆت دەکەیت‪ ،‬خۆی تێهەڵناقورتێنێت‪.‬‬ ‫چاوەڕێ دەکات‪ ،‬دەتوانێ تا بێکۆتا چاوەڕێ بکات چونکە هیچ پەلەی نییە‪ .‬تاهەتاییە‪،‬‬ ‫ئەو ساتەی تۆ لەسەر خۆت نیت‪ ،‬ئەو ساتەی کە تۆ وازدەهێنی‪ ،‬ئەو ساتەیە کە تۆ‬ ‫دیارنامێنیت‪ ،‬هەموو بوون بەدوای تۆدا ڕادەکات‪ ،‬دێتە ناوتەوە و بۆ یەکەمین جار‬ ‫شتەکان دەست بە ڕوودان دەکەن‪.‬‬ ‫حەوت رۆژ من لە دۆخی بێهیوایی و بێدەسەاڵتیدا مامەوە‪ ،‬بەاڵم لە هەمان کاتدا‪ ،‬شتێک‬ ‫دەرکەوت‪ .‬کاتێ دەڵێم بێهیوایی‪ ،‬مەبەستم ئەو وشەی بێهیواییە نییە کە تۆ ماناکەی‬ ‫دەزانی‪ ،‬تەنها مەبەستم ئەوەیە کە هیوا لە ناو مندا نەما‪ ،‬هیوا لەوێ نەبوو‪ ،‬ناڵێم بێهیوا‬ ‫و خەمبار بووم‪ ،‬من لە راستیدا دڵشاد بووم من زۆر هێمن و لەسەرخۆ و سەرحاڵ بووم‪.‬‬ ‫بێهیوا بووم‪ ،‬بەاڵم بەمانایەکی تەواو جیاواز‪ .‬هیوا نەبوو‪ ،‬کەواتە بێهیوایی چۆن دەبێت‪،‬‬ ‫هەردووکیان ون بووبوون‪.‬‬ ‫بێهیواییەکە بێگومان و بەتەواوی بوو‪ .‬هیوا ون بوو‪ ،‬لە بەرامبەر ئەوەشدا بێهیواییش‬ ‫ون بوو‪ .‬ئەزموونێکی تەواو جیاواز بوو‪،‬بوون بە بێ هیوا‪ .‬دۆخێکی نێگەتیڤ نەبوو‪،‬‬ ‫بە تەواوی پۆزەتیڤ بوو‪ .‬تەنها نادیاربوون (غایببوون)نەبوو‪ ،‬هەست بە ئێستا دەکرا‪.‬‬ ‫شتێک سیخناخی دەکردم‪ ،‬غەرقی دەکردم‪.‬‬ ‫کاتێ دەڵێم من بێهیوا بووم‪ ،‬مەبەستم ئەو مانایەی نییە کە لە فەرهەنگدا هەیە‪.‬‬ ‫بەسانایی دەڵێم من بێخوود بووم‪ .‬مەبەستم ئەوەیە کاتێ دەڵێم بێدەسەاڵت بووم‪ .‬ئەوەم‬ ‫زانی کە من بوونم نییە‪ ،‬بۆیە ناتوانم پشت بە خوودی خۆم ببەستم‪ ،‬بۆیە ناتوانم لەسەر‬ ‫زەمین خۆم ڕابگرم‪ ،‬هەر زەمینێکیش لەئارادا نییە! من لە پانتاییەکم‪ ،‬قواڵییەکی بێبن‪،‬‬ ‫بەاڵم ترسی نییە‪ ،‬چونکە شتێک نییە خۆی لێبپارێزیت‪ .‬ترس نییە‪ ،‬چونکە هیچ کەسی‬ ‫لێ نییە تا لێی بترسیت‪.‬‬ ‫ئەو حەوت رۆژە‪ ،‬گۆڕانکارییەکی ئێجگار گەورە روویدا‪ ،‬گۆڕانێکی سەرتاپایی‪ .‬کۆتا‬ ‫رۆژ‪ ،‬بوونی وزەیەکی تەواو نوێ‪ ،‬ڕووناکییەکی تازە و خۆشییەکی تازە‪ ،‬ئەوەندە چڕ‬ ‫کە بەرگەی نەدەگیرا‪ ،‬وەک ئەوەی خەریک بێت بتەقمەوە‪ ،‬وەک ئەوەی خەریک بێت لە‬ ‫خۆشیا شێت بم‪ .‬بەهەوادا دەڕۆیشتم‪ ،‬بازم دەدا‪ .‬مەحاڵە بتوانی پێناسی بکەیت کە چی‬ ‫ڕوویدا‪ .‬جیهانێکی پێناسەنەکراوە و وێناندنی سەختە‪ .‬سەختە جۆرەکەی پۆلێن بکرێت‬ ‫و سەختە وشە و زمان بۆ ڕوونکردنەوەی بەکاربهێنیت‪ .‬هەموو وەسفەکان مردوو دیارن‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪56‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫و هەموو وشەکان لە ئاست پەسندانی ئەو ئەزموونەدا کاڵ و کرچن‪ ،‬بێڕەنگن‪ .‬ئەوەندە‬ ‫زیندوو بوو‪ ،‬وەک وروژمی شەپۆلی شادی وابوو!‬ ‫هەموو رۆژەکە زۆر سەیر بوو‪ ،‬مەزن بوو‪ ،‬ئەزموونێکی شۆکئامێز بوو‪ .‬ڕابووردوو ونبوو‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی هەرگیز سەر بە من نەبووبێت‪ ،‬وەک ئەوە وابوو لە شوێنێکەوە سەبارەت‬ ‫بەو شتێکم خوێندبێتەوە‪ .‬وەک ئەوە وابوو کە خەونێکم پێوە دیبێت‪ ،‬وەک ئەوە وابوو‬ ‫چیرۆکی کەسێکی تر بێت و کەسێک بۆی گێڕابێتمەوە‪ .‬لە ڕابردووی خۆم ون بووم‪ ،‬لە‬ ‫ڕەگی خۆم هەڵکێشرام‪ ،‬لە سەرگوزشتەی ژیانی خۆم ونبووم‪ ،‬بووم بە نەبوویەک‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوەی بوودا پێی دەڵێت ئەناتا‪ .‬سنوورەکان نەمان‪ ،‬جیاوازییەکان نەمان‪ .‬عەقڵ ون‬ ‫بوو‪ ،‬ملیۆنان میل دوور کەوتەوە‪ .‬سەخت بوو بگیرێت‪ ،‬دوورتر و دوورتر غاری دەدا‪ ،‬هیچ‬ ‫پێویستیش نەبوو بگیرێت و نزیکبخرێتەوە‪ .‬بەسانایی من هیچ باکم لە هەبوونیان نەبوو‪،‬‬ ‫زۆر باش بوو‪ ،‬هیچ پێویست نەبوو بە ڕابردووەوە گرێدراو بم‪.‬‬ ‫ئێوارەی ئەو رۆژە ئەوەندە سەخت بوو بەرگەی بگریت‪ ،‬بڕندە و ئازاردەر بوو‪ .‬وەک‬ ‫ئەوە وابوو ژنێکی زەیستان منداڵی ببێت‪ ،‬ژنەکە ئازارێکی لەڕادەبەدەری هەبێت و‬ ‫لەدایکبوونەکە گیریخواردبێت‪ .‬راهاتبووم کاتژمێر دوانزە یان یەکی شەو بخەوم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو رۆژە مەحاڵ بوو بەئاگا بێیت‪ .‬چاوەکانم نوقابوون‪ ،‬سەخت بوو بیانکەمەوە‪ .‬شتێک‬ ‫خەریک بوو دەردەکەوت‪ ،‬شتێک خەریک بوو ڕووبدات‪ .‬سەختە بوترێت ئەو شتە چی‬ ‫بوو‪ ،‬ڕەنگە مردنی من بووبێت‪ ،‬بەاڵم ترس لەئارادا نەبوو‪ ،‬من ئامادەی بووم‪ .‬ئەو حەوت‬ ‫رۆژە ئەوەندە جوان بوو‪ ،‬ئامادەی مردن بووم‪ ،‬هیچ شتێکی تر پێویست نەبوو‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫لەرادەبەدەر خۆش بوو‪ ،‬کە مردن هات با بەخێر بێت‪ .‬بەاڵم شتێک خەریک بوو ڕووبدات‪،‬‬ ‫شتێکی وەک مردن‪ ،‬شتێکی زۆر بەهێز‪ ،‬شتێک کە یان وەک مردن بێت‪ ،‬یان دووبارە‬ ‫لەدایکبوونەوە‪ .‬لەخاچدان یان ژیانەوە‪ ،‬بەاڵم شتێکی زۆر گرنگ خەریک بوو لە گۆشەی‬ ‫ژوورەکەوە ڕووبدات‪ .‬بەنج بووبووم‪.‬‬ ‫چووم بۆ خەوتن‪ ،‬نزیک کاتژمێر هەشت‪ ،‬بەاڵم لە خەو نەدەچوو‪.‬ئێستا تێدەگەم مەبەستی‬ ‫پاتانجالی چی بوو کە دەیگووت خەوتن و سامادهی وەک یەکن‪ .‬بە یەک جیاوازی‪،‬‬ ‫ئەویش لە سامادهی دا تۆ بە تەواوی بەئاگایت و خەوتوویشی‪ .‬خەوتن و وریایی پێکەوە‪،‬‬ ‫هەموو لەش خاوە و هەموو خانەیەکی جەستە بە تەواوی لە حەسانەوەدایە‪ ،‬هێشتاش‬ ‫ڕووناکی هۆشیاری لە تۆدا بڵێسەی هەیە‪ ،‬ڕوون و بێ دوکەڵ‪ .‬تۆ هێشتا بەئاگایت بەاڵم‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪57‬‬

‫خاوبوویتەتەوە‪ ،‬بێهۆش بەاڵم بەتەواوی ئاگاوە‪ .‬جەستە لە قوڵترین پنتی خەودایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هۆش لە لوتکەی بێداریدایە‪ .‬لوتکەی هۆش و دۆڵی جەستە بە یەکتری دەگەن‪.‬‬ ‫چووم بخەوم‪ .‬خەوێکی زۆر سەیر بوو‪ .‬جەستە خەوتبوو‪ ،‬من بەئاگابووم‪ .‬ئەوەندە‬ ‫سەیر بوو‪ ،‬وەک ئەوەی هەردووک بە دوو ئاراستەی جیاوازدا جیاببنەوە‪ .‬دوو رەهەند‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی جەمسەرەکان بەتەواوی چڕ بووبێتنەوە‪ ،‬وەک ئەوە وابوو خۆم هەردوو‬ ‫جەمسەرەکە بم‪ ،‬یەکگرتنەوەی پۆزەتیڤ و نێگەتیڤ‪ .‬خەو و بێداریی یەکیانگرتبوو‪،‬‬ ‫مردن و ژیان یەکیانگرتبوو‪ .‬ئەوە ئەو ساتەیە کە دەتوانی بڵێیت ئافەرێنەر و ئافەریدە‬ ‫(خالق و مەخلوق) یەکدەگرن‪.‬‬ ‫سەرلێشێوێنەر بوو‪ ،‬لە یەکەم ساتەکاندا لە رەگەوە هەڵتدەلەرزێنێت‪ ،‬بناغەت‬ ‫دەلەرێنێتەوە‪ .‬قەت نابیتەوە بە هەمان ئەوەی پێشوو دوای ئەو ئەزموونە‪ ،‬ڕوانگەیەکی‬ ‫نوێ دەهێنێتە ژیانتەوە‪ ،‬جۆرێکی نوێ‪.‬‬ ‫نزیک کاتژمێر دوانزە‪ ،‬چاوەکانم لە ناکاو کرانەوە‪ .‬من خۆم نەمکردنەوە‪ .‬خەوەکە‬ ‫لە الیەن شتێکی ترەوە بچڕا‪ .‬هەستم بە ئێستایەکی مەزن دەکرد لە دەوروبەرمدایە‬ ‫لە ناو ژوورەکە‪ ،‬ژوورێکی زۆر بچووک بوو‪ .‬هەستم بە ئەشکەنجەیەکی زۆر کرد لە‬ ‫دەوروبەرمەوە‪ ،‬لەرەیەکی زۆر گەورە‪ ،‬نزیکەی وەکو زریان‪ ،‬زریانێکی گەورەی ڕووناکی‪،‬‬ ‫خۆشی‪ ،‬شادی‪ ،‬من تیا نوقم بووبووم‪.‬‬ ‫ئەوەندە لەرادەبەدەر ڕاستی بوو‪ ،‬کە هەموو شتێک لە ئاستیدا ناڕاستی بوو‪ .‬دیوارەکانی‬ ‫ژوورەکە بوون بە ناڕاستی‪ ،‬ماڵەکە بوو بە ناڕاستی‪ ،‬جەستەی خۆم بوو بە ناڕاستی‪.‬‬ ‫هەموو شتێک بوو بە ناڕاستی چونکە ئێستا ئیتر بۆ یەکەم جار ڕاستی لە ئارادا بوو‪.‬‬ ‫ئەوە بۆیە بودا و شانکارا دەڵێن جیهان بریتییە لە مایا (دڕدۆنگیی)‪ ،‬بریتییە لە وەهم‪.‬‬ ‫سەختە بۆ ئێمە تێبگەین‪ .‬چونکە ئێمە تەنها جیهان دەناسین‪ ،‬ئێمە هیچ بەراوردێکمان‬ ‫بەدەستەوە نییە‪ .‬ئەوە تاقە راستییەکە کە ئێمە دەیزانین‪ ،‬ئەوەی هەموو خەڵک قسەی‬ ‫لەبارەوە دەکات‪ ،‬تەنها مایایە‪ ،‬تەنها وەهمێکە‪ .‬ئەمە تەنها راستییەکە‪ ،‬تا راستی‬ ‫راستەقینە نەناسیت‪ ،‬وشەکانی ئەوان تێناگەیت‪ ،‬وشەکانی ئەوان تەنها بە تیۆری‬ ‫دەمێننەوە‪ .‬لە گریمانە دەچێت‪ ،‬رەنگە ئەمە بێت فەلسەفە دەیخاتە ڕوو «جیهان راستی‬ ‫نییە»‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪58‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کاتێ لە رۆژئاوا‪ ،‬بێرکڵی وتی جیهان راستی نییە‪ ،‬جارێکیان لەگەڵ هاوڕێکەیدا پیاسەیان‬ ‫دەکرد‪ ،‬پیاوێکی زۆر عاقڵ‪ ،‬هاوڕێکەی نزیکەی گومانی لە هەموو شتێک هەبوو‪ .‬بەردێکی‬ ‫لەسەر رێگاکە هەڵگرت و بە تووندی کێشای بەسەر پێی بێرکڵی دا‪ .‬بێرکڵی هاواری‬ ‫کرد‪ ،‬خوێن فیچقەی کرد و گومانکارەکە گوتی «ئێستا‪ ،‬ئایا جیهان ناڕاستییە؟ ئەگەر‬ ‫وایە بۆ هاوار دەکەیت‪ ،‬ئەم بەردە ناڕاستییە؟ کەواتە بۆ هاوارت کرد و پێی خۆتت گرت‬ ‫و ئەوەندە ئازار و ئەندێشە بە ڕووتەوە دیارە‪ .‬بیوەستێنە‪ ،‬چونکە هەموویان ناڕاستیین‪.‬‬ ‫ئا ئەم جۆرە پیاوانە ناتوانن لە بودا تێبگەن کاتێ دەڵێت جیهان وەهمە‪ .‬ئەو مەبەستی‬ ‫نییە بڵێت تۆ لەناو دیوارەوە بڕۆ‪ .‬ئەو ناڵێت کە تۆ دەتوانی بەرد بخۆیت یان ناڵێت‬ ‫جیاوازی نییە بەرد بخۆیت یان نان‪ .‬ئەو وا ناڵێت‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێت کە راستییەک هەیە‪ .‬تۆ هەموو شەوێک خەون دەبینیت‪ ،‬خەون یەکێک لە‬ ‫گەورەترین چاالکییەکانە کە تۆ ئەنجامی دەدەیت‪ .‬ئەگەر تۆ شەست ساڵ بژیت‪ ،‬بیست‬ ‫ساڵی دەخەویت و نزیکەی دە ساڵیی خەون دەبینیت‪ .‬دە ساڵی ژیانێک! هیچ شتێکی‬ ‫تر نییە هێندە زۆر سەرقاڵی بووبیت‪ .‬دە ساڵ خەونبینینی بەردەوام‪ ،‬تەنها بیری‬ ‫لێبکەرەوە! هەموو شەوێک و هەموو بەیانییەک دەڵێی ئەوە راستی نییە‪ ،‬دیسانەوە‬ ‫بەشەو کە خەون دەبینی‪ ،‬خەون دەبێتە ڕاستیی! لە خەوندا زۆر سەختە بیرت بکەوێتەوە‬ ‫کە ئەوە خەونە‪ ،‬بەاڵم لە بەیانیدا زۆر ئاسانە‪ .‬چی ڕوودەدات؟ تۆ هەمان کەسی‪.‬‬ ‫لە خەوندا تەنها یەک راستی هەیە‪ .‬چۆن بەراوردی دەکەیت؟ چۆن بڵێیت کە ئەوە‬ ‫ڕاستی نییە؟ بەراوردی چی دەکەیت؟ تەنها راستییەکە‪ .‬هەموو شتێک ناراستییە وەک‬ ‫هەموو شتێکی تر‪ ،‬بۆیە بەراوردکاری لە ئارادا نییە‪ .‬لە بەیانیدا‪ ،‬کە چاوت دەکەیتەوە‪،‬‬ ‫راستییەک لە ئارادایە‪ ،‬بۆیە ئێستا دەتوانی بڵێیت خەونەکە ناڕاستی بوو‪ .‬بە بەراوردی‬ ‫واقیع‪ ،‬خەونەکە ناواقیعی بوو‪.‬‬ ‫بەئاگاهاتنەوەیەک هەیە‪ ،‬بەراورد بەو راستی بێداربوونەوەیە‪ ،‬هەموو ریاڵیتە(راستی)‬ ‫دەبێتە ناڕاستی (ناڕیاڵیتە)‪.‬‬ ‫ئەو شەوە‪ ،‬بۆ یەکەمجار لە وشەی مایا (وەهم) تێگەیشتم‪ .‬نەک ئەوەی کە پێشتر مانای‬ ‫وشەکەم نەزانیبێت‪ ،‬نەک ئەوەی کە دەرکی مانای وشەکەم نەکردبێت‪ .‬وەک چۆن تۆ‬ ‫هۆشیاری‪ ،‬منیش هۆشیار بووم بە ماناکەی‪ ،‬بەاڵم هەرگیز پێشتر تێینەگەیشتبووم‪ .‬چۆن‬ ‫تێی دەگەی بە بێ ئەزموونکردنی؟ ئەو شەوە راستییەکی تر دەرگای خۆی کردەوە‪،‬‬ ‫رەهەندێکی تر هاتە بەردەست‪ ،‬لەناکاو پەیدا بوو‪ ،‬راستییەکی تر‪ ،‬راستییەکی جوودا‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪59‬‬

‫راستییەکی راستیی‪ ،‬یان هەرچییەک کە دەتەوێت ناوی لێبنێیت‪ ..‬ناوی بنێ خودا‪،‬‬ ‫ناوی بنێ راستی‪ .‬ناوی بنێ دهاما‪ ،‬ناوی بنی تاو یان هەرچیت دەوێت‪ .‬ناوی نەبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەندە ڕوون و ئەوەندە شەفاف بوو‪ ،‬هەروەها ئەوەندەش رەق بوو‪ ،‬کە مرۆ‬ ‫دەیتوانی بیگرێت‪ .‬نزیکەی پاڵی پێوە دەنام لەناو ئەو ژوورەدا‪ ،‬یەکجار زۆر بوو‪ ،‬کە‬ ‫من هێشتا نەمتوانیوە هەرسی بکەم‪ .‬ئارەزوویەکی قووڵ پەیدا بوو تێمدا کە لەو ژوورە‬ ‫رابکەمە دەرەوە‪ ،‬بچمە ژێر ئاسمان‪ ،‬زۆر بوو‪ ،‬پاڵی پێوەدەنام‪ ،‬دەیویست بمکوژێت!‬ ‫ئەگەر من چەند ساتێکی تری تیابوومایە‪ ،‬فڕێی دەدام‪ ،‬ئاواهی دەردەکەوت! غارمدایە‬ ‫دەرەوەی ژوورەکە‪ ،‬هاتمە سەر شەقامەکە‪ ،‬پێویستیەکی گەورەم هەبوو بۆ ئەوەی بێمە‬ ‫ژێر ئاسمان لەگەڵ ئەستێرەکان‪ ،‬لەگەڵ دارەکان‪ ،‬لەگەڵ زەوی‪ ،‬لەگەڵ سروشت بم‪.‬‬ ‫لەناکاو وەک چۆن هاتمە دەرەوە‪ ،‬هەستی پاڵپێوەنانەکە نەما‪ .‬شوێنەکە زۆر بچووک‬ ‫بوو بۆ دیاردەیەکی وا گەورە‪ .‬تەنانەت ئاسمانیش بچووک بوو بۆ دیاردەیەکی وا‪ .‬ئەو‬ ‫لە ئاسمان گەورەترە‪ ،‬تەنانەت ئاسمانیش سنووری ئەو نییە‪ ،‬بەاڵم دواتر هەستی زیاترم‬ ‫بە خۆشنوودی کرد‪.‬‬ ‫بەرەو نزیکترین باخچە رۆیشتم‪ .‬رۆیشتنێکی تەواو نوێ بوو‪ ،‬وەک ئەوەی هێزی کێشکردنی‬ ‫زەوی بەتەواوی نەمابێت‪ .‬من ڕێم دەکرد‪ ،‬یان غارم دەدا‪ ،‬یان بە ئاسانی دەفڕیم‪ ،‬ئاسان‬ ‫نەبوو بڕیار بدەم‪ .‬هێزی کێشکردن بوونی نەبوو‪ ،‬من بە بێ باڵ دەفڕیم‪ .‬وەک ئەوەی وزە‬ ‫من ببات‪ ،‬من لە دەستی وزەیەکی تردا بووم‪.‬‬ ‫بۆ یەکەمجار بوو من تەنیا نەبووم‪ ،‬بۆ یەکەمجار بوو من ئیدی تاکێک نەبووم‪ ،‬بۆ‬ ‫یەکەمجار بوو دڵۆپەکە کەوتە نێو ئۆقیانووسەکەوە‪ .‬ئێستا هەموو ئۆقیانووسەکە هی‬ ‫من بوو‪ ،‬من ئۆقیانووسەکە بووم‪ .‬هیچ سنوورێک لەئارادا نەبوو‪ ،‬هێزێکی لەرادەبەدەر‬ ‫دەرکەوت‪ ،‬وەک ئەوەی بتوانم هەموو شتێک بکەم‪ ،‬من لەوێ نەبووم‪ ،‬تەنها هێزەکە‬ ‫لەوێبوو‪.‬‬ ‫گەیشتمە باخچەکە‪ ،‬وەک راهاتبووم هەموو رۆژێک بڕۆم‪ .‬باخچەکە داخرابوو‪ ،‬لەبەر شەو‬ ‫داخرابوو‪ .‬زۆر درەنگ بوو‪ ،‬نزیکەی کاتژمێر یەکی شەو بوو‪ .‬باخەوانەکە لە شیرینخەودا‬ ‫بوو‪ .‬دەبوایە وەکو دز بچمە ناو باخچەکەوە‪ ،‬دەبوایە بەسەر دەروازەکەدا باز بدەم‪ .‬بەاڵم‬ ‫شتێک پاڵی پێوە دەنام بەرەو باخچەکە‪ ،‬لە توانامدا نەبوو رێگە لە خۆم بگرم‪ ،‬من‬ ‫تەنها لەنگەرم دەگرت‪ .‬ئەوەیە مەبەستی من کاتێ دەڵێم و دووبارە دەڵێم «لەنگەرگرتن‬ ‫لەگەڵ رووبار»‪ .‬من حەساوە بووم‪ ،‬من لە دۆخی ئاسانرۆییدا بووم‪ .‬من لەوێ نەبووم‪،‬‬ ‫ئەو لەوێ بوو‪ ،‬ئەوەی پێی دەگوترێ خودا – خودا لەوێ بوو! من پێم خۆشە پێی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪60‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بڵێم ئەو‪ ،‬چونکە خودا زۆر وشەیەکی مرۆییە و زۆر پیس بووە لە زۆر بەکارهێنان‪،‬‬ ‫زۆر پیس بووە لە زۆربەکارهێنانی لە الیەن زۆر خەڵکەوە‪ .‬کرستیانەکان‪ ،‬هیندۆسەکان‪،‬‬ ‫موحەمەدییەکان‪ ،‬قەشەکان و سیاسەتمەدارەکان‪ ،‬هەموویان جوانیی وشەکەیان گەندەڵ‬ ‫کرد‪ .‬کەواتە لێمگەڕێ با پێی بڵێم ئەو‪ .‬ئەو لەوێ بوو‪ ،‬من هەر لەوێ هەڵگیرابووم‪ ،‬لە‬ ‫الیەن شەپۆلێکی مەزنەوە هەڵگیرابووم‪.‬‬ ‫ئەو ساتەی کە چوومە ناو باخچەکەوە‪ ،‬هەموو شتێک بووە بریسکە‪ ،‬هەموو شوێنەکە‪،‬‬ ‫پڕشنگ و پیرۆزیی‪ ،‬توانیم بۆ یەکەمجار دارەکان ببینم‪ ،‬سەوزییەکەیان‪ ،‬گەاڵکانیان‪،‬‬ ‫ریزەکانیان‪ .‬هەموو باخچەکە نووستبوو‪ ،‬دارەکان نووستبوون‪ ،‬بەاڵم من دەمتوانی هەموو‬ ‫باخچەکە بە زیندوویی ببینم‪ ،‬تەنانەت گیا بچکۆلەکان ئەوەندە جوان بوون! سەیری‬ ‫دەوروبەرم کرد‪ ،‬یەکێک لە دارەکان یەکجار زۆر بریسکەدار بوو‪ ،‬داری مولشرییەکە سەرنجی‬ ‫راکێشام‪ ،‬ئەو رایکێشامە الی خۆی‪ .‬من هەڵمنەبژاردبوو‪ ،‬خودا خۆی هەڵیبژاردبوو‪.‬‬ ‫چوومە الی دارەکە‪ ،‬لە ژێر دارەکە دانیشتم‪ ،‬کە لەوێ دانیشتم شتەکان ئاسایی و هێمن‬ ‫بوونەوە‪ .‬هەموو گەردوون میهرئامێز بوو‪.‬‬ ‫سەختە بڵێم چەند لەو دۆخە مامەوە‪ ،‬کاتێ گەڕامەوە بۆ ماڵەوە کاتژمێر چواری بەیانی‬ ‫بوو‪ ،‬کەواتە بەپێی پێوەری کاتژمێر دەبێ الی کەم سێ کاتژمێر لەوێ بووبێتم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێکۆتا بوو‪ ،‬شتێک بە کاتی کاتژمێر نەدەپێورا‪ ،‬کات لە ئارادا نەبوو! ئەو سێ کاتژمێرە‬ ‫بووە تەواوی هەتاهەتایی‪ ،‬هەتاهەتایی بێکۆتایی‪ .‬لەوێ کات نەبوو‪ ،‬لەوێ ڕێڕەوی کات‬ ‫نەبوو‪ ،‬واقیعێکی پاکیزە لەوێ بوو‪ ،‬پیسنەکراو‪ ،‬دەستلێنەدراو‪ ،‬نەپێوراو‪.‬‬ ‫ئەو رۆژە شتێک روویدا‪ ،‬بەاڵم بەردەوامییەکەی وەک بەردەوامی نەبوو‪ ،‬هێشتاش‬ ‫بەردەوامییەکەی وەک ئامادە وایە‪ .‬نەک وەک سەقامگیر‪ ،‬هەر ساتێکی دووبارە و‬ ‫دووبارە روویدەدایەوە‪ .‬هەموو ساتێکی پەرجوو (موعجیزە) بوو! ئەو شەوە و لەوشەوەوە‬ ‫من هەرگیز لەناو جەستەدا نەبوومە‪ .‬من بە دەوریدا دەفڕم‪ .‬من یەکجار زۆر دەسەاڵتدار‬ ‫بووم و هاوکات زۆر ناسک بوومەوە‪ .‬من زۆر بەهێز بوومەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو هێزە وەک هێزی‬ ‫موحەمەد عەلی نەبوو‪ ،‬ئەو هێزە وەک هێزی تاوێر نییە‪ ،‬ئەو هێزە هێزی گوڵەباخە‪ ،‬وا‬ ‫ناسک لەهێزیدا‪ ،‬وا هەستیار‪ ،‬وا بەچێژ! بەرد دەبێ لەو شوێنە بێت‪ ،‬گوڵ هەر ساتێ‬ ‫دەتوانێت بڕوات‪ ،‬بەاڵم هێشتاش گوڵ لە بەرد بەهێزترە‪ ،‬چونکە زیندووترە‪ .‬یان هێزی‬ ‫دڵۆپی شەونمی سەر گەاڵکان و سەر گیاکان تەنها دەبریسکێنەوە لەبەردەم هەتاوی‬ ‫بەیانیدا‪ ،‬هێندە جوانن‪ ،‬ئەوەندە بەنرخن بەاڵم هێشتاش دەتوانن لە هەر ساتێکدا‬ ‫بخلیسکێن‪ .‬هێند بەراوردنەکراوە لەسەر گیاکە‪ ،‬بەاڵم هێشتاش شنەبایەک دەتوانێت بێت‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪61‬‬

‫و شەونمەکە بخلیسکێنێ و تاهەتایە ونی بکات‪.‬‬ ‫بوداکان هێزێکیان هەبوو کە هی ئەم جیهانە نەبوو‪ .‬هێزی ئەوان بەتەواوی خۆشەویستی‬ ‫بوو‪ ،‬وەک گوڵەباخ یان وەک شەونم‪ .‬هێزی ئەوان زۆر ناسک بوو‪ ،‬هێزی ئەوان هێزی‬ ‫ژیان بوو نەک هێزی مردن‪ .‬هێزی ئەوان لەو جۆرە نەبوو کە دەکوژێ‪ ،‬هێزی ئەوان لەو‬ ‫جۆرە بوو کە دەخوڵقێنێت‪ .‬هێزی ئەوان بۆ تووندوتیژی و دوژمنایەتی نەبوو‪ ،‬هێزی‬ ‫ئەوان بۆ هاوسۆزی بوو‪.‬‬ ‫ئیتر من هەرگیز نەچوومەوە ناو جەستەم‪ ،‬من تەنها بەدەوروبەریدا دەفڕیم‪ ،‬بۆیە دەڵێم‬ ‫ئەوە پەرجوویەکی یەکجار گەورە بوو‪ .‬هەموو ساتێک من هەست بە سوڕپڕایز(ناکاوی)‬ ‫دەکەم کە هێشتا لێرەم‪ ،‬دەبوایە لێرە نەبم‪ .‬هەموو بەیانییەک چاوم دەکەمەوە و دەڵێم‬ ‫«من هێشتا لێرەم!» چونکە مەحاڵە‪ ،‬پەرجووەکە بە شێوەیەکی بەردەوام بوو‪.‬‬ ‫رۆژەکەی تر کەسێک پرسیارێکی کرد « ئۆشۆ‪ ،‬تۆ زۆر ناسک و نەرم بوویتە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫بە بۆنی رۆنی پرچ و شامپۆی سەر هەستیار بوویتە‪ ،‬وەک ئەوەی نەتوانین تۆ ببینین‬ ‫تا هەموومان کەچەڵ نەبین‪ ».‬بەڕاست‪ ،‬هیچ هەڵەیەک لەوەدا نییە کە کەچەڵ بیت‪،‬‬ ‫کەچەڵ جوانە‪ .‬وەک چۆن «رەش جوانە»‪« ،‬کەچەڵیش جوانە»‪ ،‬بەاڵم ئەوە راستیە‬ ‫و دەبێ ئاگاداری بیت‪.‬‬ ‫من ناسک و نەرم و هەستیار بوومەوە‪ .‬ئەمە هێزی منە‪ .‬تۆ کە بەردێک بگریتە گوڵێک‬ ‫بەردەکە هیچی لێنایەت‪ ،‬گوڵەکە دەڕوات‪ ،‬بەاڵم هێشتاش ناتوانی بێژی بەرد لە گوڵ‬ ‫بەهێزترە‪.‬‬ ‫گوڵەکە دەڕوات چونکە گوڵەکە زیندوو بوو‪ ،‬بەاڵم بەردەکە هیچی لێنایەت چونکە‬ ‫بەردەکە مردووە‪ .‬گوڵەکە دەڕوا چونکە گوڵەکە هێزی وێرانکردنی نییە‪ .‬بەکورتی گوڵەکە‬ ‫دەڕوات تا شوێنی خۆی بداتە بەردەکە‪ ،‬بەردەکە هێزی وێرانکردنی هەیە‪ ،‬چونکە‬ ‫بەردەکە مردووە‪.‬‬ ‫لەبیرت بێت‪ ،‬لەو رۆژەوە من هەرگیز لە جەستەی راستەقینەی خۆمدا نەبووم‪ .‬تەنها‬ ‫تاڵێکی نەرموناسک من بەوەوە دەبەستێتەوە‪.‬من بەردەوام سەیرم لێدێت کە هەموو‬ ‫داوام لێدەکەن کە لێرە بم‪ ،‬چونکە من چیدی لێرە نیم لەگەڵ هێزی خۆم‪ ،‬من چیدی‬ ‫لەخۆمەوە لێرە نیم‪ .‬دیارە ویستی «هەموو»ە کە منی لێرە راگرتووە‪ .‬مۆڵەتم دەدات‬ ‫کەمێکی تر لەم کەنارەدا بمێنمەوە‪ .‬رەنگە «هەموو» بیەوێت لە رێگەی منەوە شتێکی‬ ‫هاوبەش لەگەڵ ئێوەدا بکات‪.‬‬ ‫لەو رۆژەوە جیهان راستی نییە‪ ،‬جیهانێکی تر دەرکەوت‪ .‬کاتێ دەڵیم جیهان راستی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪62‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫نییە‪ ،‬مەبەستم ئەوە نییە کە دارەکان راستی نین‪ .‬دارەکان بێگومان راستیین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو جۆرەی کە تۆ دارەکانی پێدەبینی ناڕاستیین‪ .‬ئەو دارانە خۆیان لە خۆیاندا ناڕاستی‬ ‫نین‪ ،‬ئەوان لەناو خودادا بوونیان هەیە‪ ،‬ئەوان لەناو راستییەکی رەهادا بوونیان هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو شێوازەی تۆ دەیانبینی‪ ،‬تۆ هەرگیز ئەوان نابینیت‪ ،‬تۆ شتێکی تر دەبینیت‪،‬‬ ‫تۆ وەهم دەبینیت‪.‬‬ ‫تۆ خەونەکانی خۆت لەدەوروبەری خۆت دەخوڵقێنیت‪ ،‬تا ئەو کاتەی بەئاگادێی‪ ،‬بەردەوام‬ ‫دەبیت لە خەو بینین‪ .‬جیهان ناڕاستییە چونکە ئەو جیهانەی تۆ دەیناسیت جیهانی‬ ‫خەونەکانتە‪ .‬کاتێ خەونەکان دەڕۆن و بەسانایی ڕووبەڕووی ئەو جیهانە دەبیتەوە کە‬ ‫لەوێیە‪ ،‬ئەو جیهانە راستییە‪.‬‬ ‫ئەوان دوو شت نین‪ ،‬جیهان و خودا‪ .‬خودا جیهانە‪ ،‬ئەگەر تۆ چاوت هەبێت‪ ،‬چاوی روون‪.‬‬ ‫بە بێ هیچ خەونێک‪ ،‬بە بێ هیچ تەپوتۆزی خەونێک‪ ،‬بە بێ هیچ تەمی خەوتنێک‪ ،‬ئەگەر‬ ‫تۆ چاوێکی ڕوونت هەبێت‪ ،‬روونێتی‪ ،‬ئیدراک‪ ،‬تەنها خودا هەیە‪.‬‬ ‫کەواتە لە هەندێ شوێندا خودا دارێکی سەوزە‪ ،‬لە هەندێ شوێنی تردا ئەستێرەیەکی‬ ‫پڕشنگدارە‪ ،‬لە هەندێ شوێنی تردا خودا باڵندەی واقواقە‪ ،‬لە هەندێ شوێندا خودا گوڵە‪،‬‬ ‫لە هەندێ شوێندا منداڵە‪ .‬ئەو ساتەی کە دەبینیت‪ ،‬تەنها خودا دەبینیت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێستا هەرچی دەبینیت ڕاستی نییە‪ ،‬درۆیەکی پالنبۆدانراوە‪ ،‬ئەوەیە مانای وەهم‪.‬‬ ‫کاتێک دەبینیت‪ ،‬ئەگەر تەنها بۆ ساتێکی بروسکەئاساش بێت‪ ،‬ئەگەر بتوانیت ببینیت‪،‬‬ ‫ئەگەر رێگە بەخۆت بدەی ببینیت‪ ،‬دەتوانیت ڕووناکی مەزن و تاهەتایی لە هەموو‬ ‫شوێنێک ببینیت‪ ،‬لەناو هەورەکان‪ ،‬لە خۆر‪ ،‬لە سەر زەوی‪ ،‬ئەمە دنیایەی جوانە‪،‬‬ ‫بەاڵم من باسی دنیاکەی ئێوە ناکەم‪ .‬من باسی دنیاکەی خۆم دەکەم‪ .‬دنیای ئێوە زۆر‬ ‫ناشیرینە‪ ،‬دنیای ئێوە دنیای ئێوەیە و لە خوود خوڵقێنراوە‪ ،‬دنیای ئێوە دنیای پرۆژەی‬ ‫بیرۆکەکانی خۆتانە‪.‬‬ ‫کاتێ دەڵێم دنیا راستییە‪ ،‬دنیا یەکجار زۆر جوانە‪ ،‬دنیا لە سەرمەدییدا دەبرسکێتەوە‪،‬‬ ‫وشەکە رووناکە و دڵخۆشکەرە‪ ،‬ئاهانگئامێزە‪ ،‬من مەبەستم دنیاکەی خۆمە یان دنیاکەی‬ ‫ئێوە ئەگەر خەونەکانتان واز لێبێنن‪.‬‬ ‫کاتێ واز لە خەونەکانتان بێنن‪ ،‬هەمان دنیا دەبینن کە بودا هەردەم دەیبینی‪ .‬کاتێ‬ ‫خەون دەبینن خەونی تایبەتی دەبینن‪ .‬ناتوانن تەنانەت بۆ خۆشەویستەکانیشتان باسی‬ ‫بکەن‪ .‬بانگهێشی هاوسەرەکانیشتان ناکەن بۆ ناو ئەو خەونە‪ ،‬یان هاورێکانتان‪ ،‬ناتوانن‬ ‫بڵێن « بێزەحمەت ئەمشەو وەرە خەونمەوە‪ ،‬دەمەوێت پێکەوە خەون ببینین‪ ».‬ئەمە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪63‬‬

‫مەحاڵە‪ .‬خەون شتێکی تایبەتە‪ ،‬دواجار وەهمە‪ ،‬راستییەکی بابەتی نییە‪.‬‬ ‫خودا شتێکی گەردوونییە‪ ،‬کاتێ تۆ لە خەونە تایبەتییەکەت دێیتە دەرەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫لەوێیە‪ .‬هەمیشەش لەوێ بووە! وەختێ چاوەکانت ڕوونن‪ ،‬رووناکبوونەوەیەکی لەناکاو‪،‬‬ ‫لەناکاو نوقمی ناو جوانی‪ ،‬مەزنێتی و پایەدارێتی دەبیت‪ .‬ئەوە ئامانجەکەیە‪ ،‬ئەوە‬ ‫چارەنووسەکەیە! با دووبارەی بکەمەوە‪ ،‬بە بێ کۆشش هەرگیز نایگەیتێ‪ ،‬بە بێ کۆشش‬ ‫کەس پێی نەگەیشتووە‪ .‬پێویستت بە کۆششی مەزنە‪ ،‬بەاڵم تەنها ئەو کاتەی کە‬ ‫کۆششەکان بێسوود دەبن‪ .‬وەلێ کۆششەکان ئەو دەمە بێسوود دەبن کە دەگەنە لووتکەی‬ ‫خۆیان‪ ،‬نەک پێش ئەوە‪ .‬کاتێ تۆ دەگەیتە سەروترین خاڵی لوتکەی کۆششەکانی‬ ‫خۆت‪ ،‬هەموو ئەوەی تۆ دەتتوانی بیکەیت و کردت‪ ،‬ئیتر هیچ شتێکی تر پێویست نییە‬ ‫بیکەیت و واز لە کۆشش دەهێنیت‪ .‬بەاڵم کەس ناتوانێت بە نیوەچڵ بەجێی بهێڵێت‪،‬‬ ‫تەنها لە دواخاڵەکانی کۆتایی دەتوانیت بەجێی بهێڵیت‪ .‬کەواتە ئەگەر دەتەوێت وازی‬ ‫لێبهێنیت‪ ،‬تا دواخاڵەکانی کۆتایی بڕۆ‪ .‬دواجار من بەردەوام دەبم و سوورم لەسەر‬ ‫ئەوەی‪ :‬چەندی دەتوانی کۆشش بکە‪ ،‬تەواوی وزەی خۆت و دڵتی بدەرێ‪ ،‬ئەو رۆژە‬ ‫دێت پێت وایە – کۆشش نامگەیەنێت بە هیچ شوێنێک ‪ -‬ئا ئەو رۆژە‪ ،‬ئەوە تۆ نیت واز‬ ‫لە کۆشش دەهێنیت‪ ،‬کۆشش خۆی لە خۆیدا نامێنێت‪ .‬کاتێک کە خۆی لە خۆیدا نەما‪،‬‬ ‫میدیتەیشن(خەڵوەت) دەست پێدەکات‪.‬‬ ‫خەڵوەت ئەنجامی کۆششەکانی تۆ نییە‪ ،‬خەڵوەت ڕووداوە‪ .‬کاتێ کۆششەکانت وازلێهێنا‪،‬‬ ‫لەناکاو خەڵوەت دێت‪ .‬رووناکبوونەوەکەی‪ ،‬میهرومەزنییەکەی‪ ،‬تیشکەکەی‪ ،‬لەوێ دەبێت‬ ‫وەکو ساتی ئێستا چۆن لێرەیە‪ ،‬بریسکە دەورت دەتەنێت‪ ،‬هەموو زەمین و هەموو‬ ‫ئاسمان پڕ دەکاتەوە‪ .‬ئا ئەو خەڵوەتە لە الیەن کۆششی ئادەمیزادەوە ناخوڵقێت‪،‬‬ ‫کۆششی ئادەمیزاد زۆر سنووردارە‪ .‬ئەو میهرە هێندە بێکۆتایە‪ ،‬ناتوانیت بەکاری ببەیت‪،‬‬ ‫تەنها کاتێک دەتوانێت ڕووبدات کە تۆ تەواو خۆت بەدەستەوە دابێت‪ ،‬کاتێ تۆ لەوێ‬ ‫نیت‪ ،‬ئینجا ئەوە ڕوودەدات‪ .‬کاتێ تۆ بێخوودی‪ ،‬بێ ئارەزووی‪ ،‬ناچیتە هیچکوێ‪ ،‬کاتێ‬ ‫تۆ تەنها لێرە و لە ئێستای‪ ،‬هیچ ناکەیت‪ ،‬بە تایبەتیش‪ ،‬تەنها هەبوویەکیت‪ ،‬ئەودەم‬ ‫روودەدات‪ .‬وەک زریان دێت و شەپۆل دەدات و دەتباتە نێو راستییەکی تەواو نوێ‪.‬‬ ‫بەاڵم سەرەتا دەبێت تۆ هەموو شتێک کە پێویستە بکرێت بیکەیت‪ ،‬ئینجا فێری نەکردن‬ ‫بیت‪ .‬کردنی نەکردن‪ ،‬گەورەترین کردنە و کۆششی کۆششنەکردن‪ ،‬گەورەترین کۆششە‪.‬‬ ‫ئەو خەڵوەتانەت کە دادەنیشیت و مانتراکان دەڵێیتەوە‪ ،‬یان هێمن و بێدەنگ دادەنیشیت‬ ‫و زۆر لە خۆت دەکەیت‪ ،‬خەڵوەتێکی زۆر ئاساییە‪ .‬ئەوە لە الیەن خۆتەوە دروست‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪64‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کراوە‪ ،‬ئەوان ناتوانن لە تۆ گەورەتر بن‪ .‬دەستکردن‪ ،‬دروستکەرەکان هەمیشە لە‬ ‫دروستکراوەکەیان گەورەترن‪ .‬تۆ بەو دانیشتنە دروستت کرد و زۆرت لەخۆت کرد «ڕاما‪،‬‬ ‫ڕاما‪،‬ڕاما» بڵێیتەوە‪ ،‬یان هەر شتێکی تر‪ ،‬باڵ‪ ،‬باڵ‪ ،‬باڵ‪ ،‬هەر شتتێک‪ ،‬تۆ زۆرت لە هزری‬ ‫خۆت کرد کە بێجوڵە بێت‪ .‬ئەوە بێجوڵەییەکی دەستکردە‪ ،‬ئەوە ئەو هێمنییە نییە کە‬ ‫دێت ئەو کاتەی تۆ لەوێ نیت‪ .‬ئەو بێدەنگییە نییە کە تۆ نزیکەی لە دۆخی نەبوونیت‪.‬‬ ‫ئەوە ئەو جوانییە نییە کە دێتە ناوتەوە و وەک کۆترێکت لێدەکات‪.‬‬ ‫دەڵێن کاتێ عیسا لە الیەن ‹جوون›ی لەئاوهەڵژەنەوە لە رووباری ئەردەن لە ئاوهەڵژەنرا‪،‬‬ ‫خودا یان گیانێکی پیرۆزی کۆترئاسای دابەزاندە ناوی‪ .‬بەڵێ‪ ،‬بە دروستی وایە‪ ،‬کاتێ‬ ‫تۆ لەوێ نیت‪ ،‬ئاشتی دێتە ناوتەوە‪ ،‬وەک کۆتر باڵ لێکدەدات‪ .‬دێتە ناو دڵتەوە و لەوێ‬ ‫دەمێنێتەوە و تاهەتایە دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫تۆ وێرانکەری خۆتی‪ ،‬تۆ بەربەستەکەیت‪ .‬خەڵوەت کاتێکە کە خەڵوەتکار ئیدی بوونی‬ ‫نییە‪ ،‬کاتێ هزر واز لە هەموو چاالکییەکانی خۆی دەهێنێت‪ ،‬دەبینێت هەمووی بێسوودە‪،‬‬ ‫ئەوسا پێناسەنەکراوێک دێتە ناوتەوە و لەناوت دەبات‪.‬‬ ‫هزر دەبێت ڕێ بۆ بوونی خوودا لەوێ چۆڵ بکات‪ .‬زانیاری دەبێت رێ بۆ زانیاری ئەوێ‬ ‫چۆڵ بکات‪ .‬تۆ پێویستە ون ببیت‪ ،‬دەبێت خۆت بەدەستەوە بدەیت‪ .‬تۆ دەبێت بەتاڵ‬ ‫بیتەوە‪ ،‬ئەوسا دەتوانی پڕ ببیتەوە‪.‬‬ ‫ئەو شەوە‪ ،‬من بەتاڵ بوومەوە و من پڕ بوومەوە‪ .‬من بوومە نەبوو ئینجا بووم بە بوون‪.‬‬ ‫ئەو شەوە من مردم و لەنوێ لەدایکبوومەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لەنوێ لەدایکبووەوە هیچی‬ ‫وەک ئەوە نەبوو کە مرد‪ ،‬بەردەوامی ئەوی پێشوو نەبوو‪ .‬لە دوورەوە وەکو بەردەوامی‬ ‫ئەویتر دیارە‪ ،‬بەاڵم بەردەوامی ئەویتر نییە‪ .‬ئەوەی کە مرد‪ ،‬بە تەواوی مرد‪ ،‬هیچ شتێکی‬ ‫ئەو نەمایەوە‪.‬‬ ‫باوەڕم پێبکە‪ ،‬هیچی ئەو نەمایەوە‪ ،‬تەنانەت سێبەرەکەشی‪ .‬بە تەواوەتی مرد‪ ،‬بە‬ ‫تەواوەتی‪ .‬ئەوە وا نییە کە من بم‪ ،‬گۆڕاو‪ ،‬فۆرمی گۆڕاو لەوەی کۆن‪ ،‬نەخێر‪ ،‬ئەمە‬ ‫بەردەوامی ئەو نییە‪ .‬ئەو شەوەی ‪٢١‬ی ئازار‪ ،‬ئەو کەسەی کە چەندین چەندین ژیان و‬ ‫قۆناغ ژیا‪ ،‬سووک و سانا مرد‪ .‬بوونەوەرێکی تر‪ ،‬تەواو نوێ‪ ،‬گرێنەدراو بەهیچ شێوەیەک‬ ‫بە کۆنەکەوە‪ ،‬هاتە بوون‪.‬‬ ‫ئایین تەنها مردنی تەواوەتیت پێدەبەخشێت‪ ،‬رەنگە هۆی ئەوە بێت هەموو رۆژەکەی‬ ‫پێش ڕووداوەکە هەستم بە بێئۆقرەییەکی وەکو مردن دەکرد‪ ،‬وەک ئەوەی کە خەریک‬ ‫بێت بمرم‪ .‬بە ڕاستییش من مردم‪ ،‬من زۆر جۆری مردنی تر دەناسمەوە‪ ،‬بەاڵم هیچیان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪65‬‬

‫بەراورد نەدەکران لەگەڵ ئەمیان‪ ،‬ئەوانی تر بەشێکی مردن بوون‪.‬‬ ‫هەندێ جار جەستە دەمرێت‪ ،‬هەندێ جار بەشێکی هزر دەمرێت‪ ،‬هەندێ جار بەشێک لە‬ ‫خوود دەمرێت‪ ،‬بەاڵم تا مرۆ نیگەرانیی هەبێت‪ ،‬دەمێنێت‪ .‬زۆر کەڕەت تازە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بە زۆر شێوە دیکۆری دەبێت‪ ،‬لێرە و لەوێ هەندێ شتی دەگۆڕێت‪ ،‬بەاڵم بەردەوامیی‬ ‫خۆیەتی و دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو شەوە مردن بە یەکجاریی بوو‪ .‬ژووان لەگەڵ مردن و خوودا هاوکات بوو!‬ ‫‪....‬‬ ‫ئەم ئەزموونە بەشێکە لە کتێبی‪:‬‬ ‫‪Bhagwan Shree Rajneesh- The Discipline of Transcendence – discourses on the‬‬ ‫‪.2 sutras of Buddha- Volume 42‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪66‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کچی گڕکان‬ ‫حەمەسەعید حەسەن‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪67‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪68‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫دەترسم مەرگ مەودام نەدات‪ ،‬هەموو ئەو ڕۆمانانە بخوێنمەوە کە لەمێژە لە سەرەدا‬ ‫ڕامگرتوون‪ .‬باشبوو ئەم هەفتەیە‪ ،‬بەدەم نیگەرانیمەوە بۆ قوربانیانی پەالمارەکانی‬ ‫داعش‪ ،‬ڕۆمانی (ڕەنگی ڕەشت لێ دێت)ی خاتوونە نووسەری جەزائیر‪( ،‬ئەحالم‬ ‫موستەغانەمی)م خوێندەوە‪ ،‬کە هەم سوود و چێژم لێ وەرگرت و هەمیش بڕێکی باش‬ ‫هێوری کردمەوە‪ .‬ئەگەر یەکێک لە ئەرکەکانی ڕۆمان ئەوەبێت‪ ،‬گەردی خەمی سەر‬ ‫پەڕەی دڵمان بسڕێتەوە‪ ،‬یان دروستتر کە بە بارێکی سەخت و ئاڵۆزی دەروونیدا ڕەت‬ ‫بووین‪ ،‬بە هانامانەوە بێت و ئاراممان بکاتەوە‪ ،‬ئەوا (ڕەنگی ڕەشت لێ دێت‪ )،‬یەکێکە‬ ‫لەو ڕۆمانانەی‪ ،‬بە جوانی ئەو ئەرکەی خۆی جێبەجێ دەکات‪.‬‬ ‫ڕۆمان هەیە کە دەست بە خوێندنەوەی دەکەیت‪ ،‬بە جۆرێک بە خۆیەوە گرێت دەدات‪،‬‬ ‫ناتوانیت دەستبەرداری ببێت تا تەواوی نەکەیت‪ ،‬ڕۆمانیش هەیە‪ ،‬هێندە جوان نووسراوە‪،‬‬ ‫هێندە سەرنجڕاکێشە‪ ،‬پێت حەیفە‪ ،‬تەواو بببێت‪ ،‬لە باخێکی دڵگیر دەچێت‪ ،‬حەز ناکەیت‬ ‫جێی بهێڵیت‪( .‬ڕەنگی ڕەشت لێ دێت)ی ئەحالم موستەغانەمی لەو چەشنە رۆمانانەیە‪،‬‬ ‫کە دەیانخوێنیتەوە‪ ،‬حەز ناکەیت‪ ،‬تەواو ببن و پێت ناخۆشە لە ئامێزت دوور بکەونەوە‪.‬‬ ‫زمانی ڕۆمان‪ ،‬یان زمانێکی وشکوبرینگە‪ ،‬لەو زمانەی پێی دەڵێن‪ ،‬زمانێک لە تەختە‪.‬‬ ‫کامۆ بە زمانێکی ڕەق و تەق‪ ،‬نموونەی بااڵی ڕۆمانی دەنووسی‪ ،‬ڕۆمانێک بۆ ئەوە دەست‬ ‫دەدات‪ ،‬بە دەرس بخوێندرێت و لێیەوە فێری هونەری ڕۆماننووسین ببین‪ .‬ڕۆمانیش هەیە‬ ‫بە زمانێکی ناسکی شیعری دەنووسرێت‪ ،‬زمانێک پڕ لە دەربڕینی شاعیرانە و تژی لە‬ ‫وێنەی شیعری‪ .‬ئەو ڕۆمانەی بە زمانێکی شیعریی دەنووسرێت‪ ،‬هەر لە شیعرێکی درێژی‬ ‫چڕ دەچێت‪ .‬ڕەنگی ڕەشت لێ دێت‪ ،‬بە زمانێکی هێندە شیعری نووسراوە‪ ،‬بە درێژایی‬ ‫ڕۆمانە سێسەد و سی و شەش الپەڕەیییەکە‪ ،‬وا هەست دەکەین‪ ،‬هۆنراوەیەکی درێژ‬ ‫دەخوێنینەوە کە ئەوپەڕی کورتبڕیی تێدا ڕەچاو کرابێت‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪69‬‬

‫کارەکتەرێکی سەرەکیی ڕۆمانەکە‪ ،‬کچێکی گۆرانیبێژە‪ ،‬دوای ئەوەی (داعش)ەکانی‬ ‫جەزائیر باوکی و برایەکیان تیرۆر کردووە‪ ،‬ئیدی لە ترسی ئەوەی نەک خۆیشی تیرۆر‬ ‫بکەن‪ ،‬لەگەڵ دایکیدا کە بە ڕەچەڵەک خەڵکی شامە‪ ،‬بۆ دیمەشەق هەلدێن و لەوێ‬ ‫نیشتەجێ دەبن‪ .‬باوکی (هالە)ی سترانبێژ دەبێت‪ ،‬بۆیە تیرۆر دەکرێت‪ ،‬چونکە گۆرانیی‬ ‫بۆ ژیان گوتووە‪ ،‬ئاخر لە ڕوانگەی ئیسالمی توندڕۆوە‪ ،‬گۆرانیی بۆ ژیان چڕین‪ ،‬حەرامە‬ ‫و دەبێت ئەم دونیا فەرامۆش بکەین و هەر خەریکی ڕۆشنکردنەوەی قەبری تاریکمان‬ ‫بین‪ ،‬تا لەو دونیا‪ ،‬ئایندەمان ڕووناک بێت‪ .‬یەکێک لە کارەکتەرەکان‪ ،‬لە تی ڤی کار‬ ‫دەکات‪ ،‬نووسەر سااڵنێک لە ڕادیۆ کاری کردووە‪ ،‬باوکی کیژە سترانبێژەکە‪ ،‬کەسێکی‬ ‫شۆڕشگێڕە‪ ،‬باوکی نووسەریش‪ ،‬لە شۆڕشی جەزائیردا چاالکانە بەشدار بووە و دوو سێ‬ ‫ساڵێکی تەمەنیشی لە زیندانی داگیرکاردا بەسەر بردووە‪ .‬بۆیە ئەوانەم وەبیر خوێنەر‬ ‫هێنایەوە‪ ،‬تا بڵێم‪ ،‬بەشێک لە ژیاننامەی نووسەر‪ ،‬لە ڕۆمانەکەدا هەیە‪.‬‬ ‫(عەالء)ی برای هالە کە خوێندکاری کۆلێژی پزیشکی دەبێت‪ ،‬دڵی بە کەنیشکێکەوە‬ ‫دەبێت‪ ،‬تومەز مەکە‪ ،‬ئیسالمییەکیش‪ ،‬حەزی لە هەمان کیژ کردووە‪ ،‬کە هەڵمەتی‬ ‫دەستگیرکردنی تیرۆریستان دەست پێ دەکات و کابرای ئیسالمی دەگیرێت‪ ،‬زمان لە‬ ‫عەالئیشە دەدات‪ ،‬بۆ ئەوەی کچەی بە نسێب نەبێت‪ .‬عەالء کە چەند مانگێک لەگەڵ‬ ‫ئیسالمییەکامدا زیندانی دەبێت‪ ،‬دەچێتە ڕیزی ئەوانەوە و کە ئازاد دەکرێت‪ ،‬ڕوو دەکاتە‬ ‫شاخ‪ ،‬بە بنکەیەکی ئیسالمییەوە پێوەست دەبێت و لەوێ نەخۆش و بریندارەکانیان‬ ‫چارەسەر دەکات و کۆمەکی ئەو ژنانە دەکات کە (داعش)ییەکان ئەتک و دووگیانیان‬ ‫کردوون‪ .‬دوای دوو ساڵ‪ ،‬بێزار دەبێت و لەگەڵ جاڕدانی لێبوردنێکدا دەگەڕێتەوە‬ ‫شار‪ ،‬وەلێ ئیسالمییەکان‪ ،‬لێی ناگەڕێن و بە تۆمەتی ناپاکیکردن‪ ،‬دوای دوو مانگ لە‬ ‫گەڕانەوەی‪ ،‬تیرۆری دەکەن‪ .‬داعشییەکانی جەزائیر‪ ،‬کچ و ژنی کارمەندانی میرییان دەبرد‬ ‫و بەدەم جیهادەوە سەرجێییان لەگەڵدا دەکردن‪ .‬گوتەیەک هەیە دەڵێت‪ :‬چیاکان تاقە‬ ‫دۆستی کوردن‪ ،‬ئەگەر ئەمە هەمیشە ڕاست بێت‪ ،‬کەواتە ئەگەر شاخمان شک نەبردبا‪،‬‬ ‫شۆڕشمان نەدەکرد‪ ،‬کەواتە مێژوومان زادەی جوگرافیامانە‪ .‬سەروەختێک شاخەکانی‬ ‫جەزائیر دۆستی ئازادیخوازانی جەزائیر بوون‪ ،‬ئەو سەردەمەی گەل بە گژ داگیرکاردا‬ ‫دەچووەوە‪ ،‬بەاڵم دواتر تیرۆریستانیش هانایان بۆ هەمان ئەو کەژ و کێوانە برد و لەوێوە‬ ‫پەالماری گەلیان دەدا و لەوێ ژنی بەدیلگیراویان و ئەتک و دووگیان دەکرد‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪70‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫لە جەزائیر ئیسالمییەکان ڕقێکی هێندە ئەستووریان لە هونەر بوو‪ ،‬دەستیان لە کوشتنی‬ ‫گۆرانبێژان نەدەپاراست‪ .‬کام سترانبێژ الی خەڵک خۆشەویست با‪ ،‬زووتر دەستیان لەو‬ ‫دەوەشاند‪ .‬لە جەزائیر تەنیا لەبەر ئەوەی گۆرانیت گوتووە‪ ،‬هەڕەشەی حیزبی ئیسالمی‬ ‫لەسەر (ژیان)ت هەبوو‪ ،‬لە وەاڵتانی ئەورووپا‪ ،‬ئینسان ئەگەر دەرۆزەکەریش بێت‪ ،‬بە‬ ‫هۆی گوتنی گۆرانی و ژەنینی موزیکەوە‪( ،‬بژێوی) دابین دەکات‪ ،‬لەوێ ئینسان بە‬ ‫هۆی لێدانی موزیک و گوتنی گۆرانییەوە دەژی‪ ،‬الی ئیسالمی داعشڕەوتار‪ ،‬موزیک و‬ ‫گۆرانی‪ ،‬ئینسان بەرەو ڕووی مەرگ دەکەنەوە‪ .‬لە وەاڵتانی دواکەوتوودا‪ ،‬حیزب کۆمەڵێک‬ ‫سەگ بەخێو دەکات‪ ،‬بۆ ئەوەی لە کاتی پێویستدا‪ ،‬بە نەیارانی حیزب بوەڕن‪ ،‬حیزبی‬ ‫ئیسالمیی توندڕۆ خۆی لە شەڕەجنێو بە دوور دەگرێت‪ ،‬جنێو بە دوژمنانی حیزب نادات‪،‬‬ ‫فەتوای کوشتنیان دەر دەکات و دەیانکوژێت‪.‬‬ ‫کە ئیسالمییەکان‪ ،‬باوکی بە (تاوان)ی گوتنی ستران بۆ ژیان و ئەوین‪ ،‬تیرۆر دەکەن‪،‬‬ ‫هالە لە پرسەکەیدا گۆرانی دەڵێت! ئاخر پێی خۆشە بە گۆرانی بە گژ بکوژانی باوکیدا‬ ‫بچێتەوە‪ ،‬ئاخر پێی وایە‪ ،‬ئەگەر بە فرمێسکەوە بەرەو ڕووی تیرۆریستان ببێتەوە‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوە وایە خۆیشیان کوشتبێت‪ .‬هالە بە دەنگی بڵند لە پرسەکەی باوکیدا دەڵێت‪:‬‬ ‫(من لە تیرۆریستان ناترسم‪ ،‬لە کۆمەڵێک دەترسم‪ ،‬شەرەفپارێزان تێیدا سەروەر بن‪).‬‬ ‫مایاکۆڤسکی دەبێژێت‪( :‬لە هەر کوێ بمرم‪ ،‬بەدەم گوتنی گۆرانییەوە دەمرم‪ ).‬هالەیش‬ ‫لەو کچە سترانبێژانە بوو کە دەیخواست بەدەم سترانچڕینەوە بمرێت‪ ،‬بۆیە کە لەسەر‬ ‫تەختی شانۆ دەوەستا‪( ،‬دەتگوت کچی گڕکانە‪ ،‬دەنگی هێندە گەرم بوو‪ ،‬لەوە دەچوو‬ ‫لە گەروویەوە ئاگر هەڵبقولێت‪).‬‬ ‫ڕەنگی ڕەشت لی دێت‪ ،‬چیرۆکی خۆشەویستیی نێوان کچە گۆرانبێژێکی جەزائیری و‬ ‫پیاوێکی لوبنانی کە لە بەرازیل دەوڵەمەند بووە‪ ،‬دەگێڕێتەوە‪ .‬کابرای دەوڵەمەند ئامادەیە‬ ‫سامانێکی زۆر وەگەڕ بخات‪ ،‬بەس بەو مەرجەی کچەی گۆرانبێژ‪ ،‬وا هەڵبسووڕێت‪ ،‬وەک‬ ‫ئەو دەخوازێت‪ ،‬بەاڵم کچە گیایەکە لەسەر بنجی باوکە شۆرشگێڕەکەی ڕواوەتەوە‪،‬‬ ‫تەوارێکە کەوی ناکرێت و دەستبەرداری ویست و شکۆی خۆی نابێت‪ .‬هالە و تەاڵڵ‪ ،‬ژن و‬ ‫پیاوێکن‪ ،‬شەیدای ڕەنگی ڕەشن‪ ،‬بەاڵم ئەمیان ژنێکە لە ئاواز و ئەویان پیاوێکە لە ژمارە‪،‬‬ ‫بۆیە ڕەنگ ناتوانێت یەکیان بخات‪ .‬چیرۆکەکە بەوە تەواو دەبێت لە فڕگەی ڤێیەننا لێک‬ ‫جودا دەبنەوە‪ ،‬ئیدی دوای ئەوە چی دیکە ڕوو دەدات‪ ،‬ئەحالم موستەغانەمی ئەوەی بە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪71‬‬

‫کراوەیی بۆ خەیاڵی خوێنەر جێ هێشتووە‪.‬‬ ‫زەمانی چیرۆکەکە بۆ پازدە بیست ساڵێک لەمەوبەر دەگەڕێتەوە‪ ،‬ئەو وەختەی‬ ‫ئیسالمییەکانی جەزائیر‪ ،‬هەر ڕۆژە و لە گوندێک کوشتارگەیان بۆ خەڵک ساز دەکرد و لە‬ ‫شارەکانیشدا تەنانەت لە سۆنگەی نەپۆشینی جلوبەرگی بااڵپۆشەوە‪ ،‬ژنیان دەکوشت‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکە باسی ئەو وەختە دەکات کە ئەمریکا عێراقی داگیر کرد و بەشێک لە بەعسییەکان‬ ‫بۆ شام هەاڵتن‪ .‬باس لەوە دەکات‪ ،‬ئەوانەی دوای سەددام حوسەینی دیکتاتۆر لە‬ ‫بەغدا جڵەوی حوکمیان گرتە دەست‪ ،‬چونکە چووبوونە سەر حازری و هەرەسی ڕژێمە‬ ‫فاشیستەکە‪ ،‬بەری ڕەنج و خەباتی ئەوان نەبوو‪ ،‬کۆمەڵێک دز و جەردەیان لێ دەرچوو‪.‬‬ ‫مێژوو پێمان دەڵێت‪ :‬وەاڵتێک داگیرکار لە دەست ستەمکار ڕزگاری بکات‪ ،‬بێ گومان‬ ‫کە خۆی کشایەوە‪ ،‬نایداتە دەست خەڵکی ڕادردووپاک‪ ،‬دەیداتە دەست دز و جەردە‪.‬‬ ‫هەرچەندە نووسەری ڕۆمانەکە ژنە‪ ،‬هەرچەندە بە زمانێک نووسراوە‪ ،‬ژنبوونی لێ‬ ‫دەچۆڕێت‪ ،‬بەاڵم هەست دەکەین‪ ،‬ئەحالم موستەغانەمی‪ ،‬لە پیاو باشتر‪ ،‬پیاو دەناسێت‬ ‫و وەک چۆن وێنەیەکی زیندووی ژنێکی پیشان داوین‪ ،‬هەر وایش‪ ،‬پیاوێکی ڕاستەقینەمان‬ ‫پێ دەناسێنێت‪ ،‬پیاوێک لە فیکر و لە خەون و لە ئارەزوو‪ ،‬نەک پیاوێک لە کاغەز‪ .‬ئەوی‬ ‫چیرۆکەکە دەگێڕێتەوە‪ ،‬خودی نووسەرە‪ ،‬گێڕەرەوەی هەمووشتزانە‪ ،‬ئاگاداری هەموو‬ ‫شتێکە‪ ،‬هەر بەو ئاسانییەی باسی دیوی دەرەوەی کارەکتەرەکان دەکات‪ ،‬وەهایش‬ ‫سووک و ئاسان بە ناخیاندا ڕۆ دەچێت و وەک کتێبێکی بە زمانێکی پاراو نووسراو‬ ‫بن‪ ،‬بە ڕەوانی دەیانخوێنێتەوە‪ .‬چونکە گێڕەرەوە خودی نووسەرە‪ ،‬ئەوە ئاسایییە‬ ‫و جێی بڕوای خوێنەریشە‪ ،‬ڕۆمانەکە بەو زمانە جوانە شیعرییە نووسراوە‪ ،‬زمانێک‬ ‫ئەوەندە سەرساممان دەکات‪ ،‬هەندێک جار هۆشمان الی ڕووداو نامێنێت و دەڵێیت‬ ‫جوانیی زمانەکە بەنگی کردووین‪ .‬بەزەییم بە خۆماندا دێتەوە‪ ،‬کە بەرهەمی زۆرینەی‬ ‫چیرۆکنووسەکانمان‪ ،‬هێندە هەڵەی زمانیان تێدایە‪ ،‬خوێنەری وریا‪ ،‬چێژیان لێ نابینێت‪.‬‬ ‫زۆرینەی نووسەرانی ئێمە‪ ،‬دەرک بەوە ناکەن‪ .‬بۆ ئەوەی فێری زمانێکی جوان ببن‪ ،‬بچن‬ ‫بەرهەمی ئەو چەند نووسەرە بخوێننەوە کە بە زمانێکی جوان دەنووسن‪ ،‬ڕەنگە هەر‬ ‫نەیشزانن‪ ،‬زمانی جوان کامەیە!‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪72‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ڕووداوەکانی ڕۆمانەکە لە جەزائیر‪ ،‬شام‪ ،‬بەیرووت‪ ،‬قاهیرە‪ ،‬پاریس و ڤییەنا دەقەومێن‪،‬‬ ‫نووسەر لەبارەی هەر یەک لەو شوێنانەوە‪ ،‬بە شارەزایییەوە قسەی کردووە‪ ،‬وەها‬ ‫شارەزایانە باسی ڤییەنا دەکات‪ ،‬خوێنەر وای بۆ دەچێت‪ ،‬وەک چۆن لە پاریس ژیاوە‪،‬‬ ‫لەوێش سااڵنێکی تەمەنی بەسەر بردووە‪ .‬نووسەر پێویستی بەوەش بووە‪ ،‬لەسەر گوڵ‬ ‫وەک دیاری قسە بکات‪ ،‬کە چۆن هەر ڕەنگێکی مانایەک دەبەخشێت‪ .‬هێندە لێزانە لەو‬ ‫بواری گوڵناسیشدا دەدوێت‪ ،‬دەڵێیت سااڵنێک دەرسی گوڵی خوێندووە‪ .‬نووسەر کە‬ ‫دەربارەی پۆشاکی مۆدێرن بە تایبەتی ئەو جلوبەرگانەی بۆ ئاهەنگ و دانیشتنی شەوان‬ ‫دەست دەدەن‪ ،‬قسە دەکات‪ ،‬هەر دەڵێیت لەو بوارەیشدا‪ ،‬هەم کۆرسی دیتوە و هەم‬ ‫چەندان کتێبیشی خوێندووەتەوە‪ .‬ئەوەندەیش لەسەر موزیک‪ ،‬سەما‪ ،‬شەراب‪ ،‬خۆراک‪،‬‬ ‫هۆتێل و گەشتوگوزار دەزانێت‪ ،‬سەرساممان دەکات‪ .‬لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫زانیارییانە‪ ،‬وەها دەخاتە گەڕ کە لە خزمەتی کارە هونەرییەکەدا بن و هەست ناکەین‪،‬‬ ‫لە جێییەکدا ڕستەیەکی ناپێویستی جێ کردبێتەوە و تەنیا زانیاریی نمایش کردبێت‪.‬‬ ‫نووسەر پێویستی بەوەیش بووە‪ ،‬دەربارەی ڕەوشی سیاسیی جەزائیر و سووریا و‬ ‫عێراقیش قسەی هەبێت‪ ،‬دیسان خوێنەر هەست دەکات‪ ،‬چەند بە چڕی و وریایییەوە‪،‬‬ ‫ئاوڕی لەو الیەنەیش داوەتەوە‪.‬‬ ‫ڕۆمانی (ڕەنگی ڕەشت لێ دێت)ی ئەحالم موستەغانەمی چیرۆکێکی ئەوینداری دەگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم پاشخانی چیرۆکەکە دەمانباتەوە سەر ئەو تیرۆر و تۆقاندنەی ئیسالمی جیهادیست‬ ‫لە جەزائیر وەک کۆلێرا باڵوی دەکردەوە‪ .‬جەزائیر لەسایەی ئیسالمی توندڕۆدا‪ ،‬ڕەنگ‬ ‫کرابوو بە مەرگ‪ ،‬سوپا خەڵکی بێتاوانی بە تۆمەتی سەر بە تیرۆربوون دەکوشت‬ ‫و جیهادییەکانیش خەڵکی سیڤیلیان بە تۆمەتی ئەوە دەکوشت کە ئیسالمی تەواو‬ ‫نین‪ .‬باپیری هالە لە دایکییەوە‪ ،‬بۆیە بەعسی سووریا کوشتوویانە‪ ،‬چونکە ئیسالمی‬ ‫بووە‪ ،‬باوکیشی بۆیە ئیسالمییەکانی جەزائیر کوشتوویانە‪ ،‬چونکە عەلمانی بووە! ئەمە‬ ‫بێجگە لە براکەی کە ئیسالمی بووە و هەر بە دەستی ئیسالمییەکانیش تیرۆر کراوە‪.‬‬ ‫ئیسالمییەکانی جەزائیر وێڕای ئەو هەزاران ئافرەتەی ئەتک و دووگیانیان کردن‪ ،‬لە‬ ‫ماوەی دە ساڵێکدا دووسەد هەزار کەسێکیشیان بە تۆمەتی ئەوەی لە ڕێی ڕاستی ئیسالم‬ ‫الیان داوە‪ ،‬کوشت‪ .‬بەعسی سووریایش بە سەرۆکایەتیی ڕەفعەتی برای حافیز ئەسەد‪،‬‬ ‫لە شوباتی ‪١٩٨٢‬دا‪ ،‬کۆشتارگەیەکی بۆ ئیسالمییەکانی حەمما ساز کرد‪ ،‬تێیدا دەیان‬ ‫هەزار کەس لە خەڵکی ئەو شارە‪ ،‬گیانیان لە دەست دا‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪73‬‬

‫بە هۆی ڕۆمانی (ڕەنگی ڕەشت لێ دێت)ی ئەحالم موستەغانەمییەوە فێر دەبین‪:‬‬ ‫(جیاوازیی ئێمە لەگەڵ تیرۆریستدا ئەوەیە‪ ،‬ئێمە کە ئیشمان نەبوو‪ ،‬ڕەنگە بە هۆی‬ ‫تاوڵە یان دۆمینەوە وەخت بکوژین‪ ،‬بەاڵم تیرۆریست وەختی بێئیشیی خۆی‪ ،‬بەدەم‬ ‫کوشتنی ئەم و ئەوەوە دەکوژێت‪ ).‬فێر دەبین‪( :‬ئازایەتی هەر ئەوە نییە‪ ،‬بە گژ تیرۆردا‬ ‫بچینەوە‪ ،‬ئەوەیشە نە خودی خۆمان سەرکوت و نە جەستەی خۆمان بێدەنگ بکەین‪).‬‬ ‫فێر دەبین‪( :‬ئەگەر تەنیا بە دڵ‪ ،‬بەدەم خۆشەویستییەوە بچین‪ ،‬لەو سەرەوە بەبێ‬ ‫عەقڵ لێی دەگەڕێینەوە‪ ).‬فێر دەبین‪( :‬جوانیی ماڵ‪ ،‬زادەی دیکۆر و کەرەسەی گرانبەها‬ ‫نییە‪ ،‬زادەی پێوەندیی جوانی نێوان ئەوانەیە تێیدا دەژین‪ ).‬فێر دەبین‪( :‬سامان ئەوەیە‬ ‫لە پێناوی ژیاندا وەگەڕی بخەین‪ ،‬نەک ئەوەی ژیانمان بۆ کۆکردنەوەی تەرخان بکەین‪).‬‬ ‫*‬ ‫دوو کارەکتەرە سەرەکییەکەی ئەحالم موستەغانەمی لە ڕۆمانی (ڕەنگی ڕەشت لی‬ ‫دێت)دا‪ ،‬تەاڵڵ و هالە‪ ،‬لە دوو کەسایەتیی ڕاستەقینە دەچن‪ ،‬دوو کەسی وەها کە‬ ‫هەست دەکەین لەمێژە دەیانناسین و لە داهاتوویشدا لە یادگەماندا دەمێننەوە‪ .‬تەاڵڵ‬ ‫هەمیشە بۆ پرۆژەیەکی نوێ ئامادەبوو‪ ،‬هەمیشە تازەکی یادگارییەکی جێ هێشتبوو‪،‬‬ ‫وەک سەمایەک‪ ،‬یان پارچەیەک موزیک لە ژنی دەڕوانی‪ ،‬پێی وابوو‪ ،‬جوانیی ئینسان‬ ‫بەوەوە بەندە‪ ،‬چی هەیە‪ ،‬نەک خۆی چییە! پێی وابوو هیچ پێوەندییەک لەگەڵ ژندا‪،‬‬ ‫ئەوە ناهێنێت لە پێناویدا‪ ،‬دەستکەوتە کۆمەاڵیەتییەکانت بخەیتە مەترسییەوە‪ .‬ددانی‬ ‫بەوەیشدا دەنا‪ ،‬ئینسان تا دەوڵەمەندتر ببێت‪ ،‬ترسنۆکتریش دەبێت‪ .‬تەاڵڵ کە گوڵناسێکی‬ ‫لێزان بوو‪ ،‬ئەو بۆنەیشی دەناسییەوە‪ ،‬ژنان سەروەختی شەرمکردن لێیان دێت‪ .‬الی‬ ‫تەاڵڵ‪ ،‬ئەو گوڵەی ڕەنگی لە ڕەشەوە نزیکە‪ ،‬لێکدانەوەی ئاسان نییە‪ ،‬گوڵی وا وەک‬ ‫کچێک وایە‪ ،‬هێشتا چارشێوی شەرمی فڕێ نەدابێت‪ ،‬بەاڵم گوڵی سوور‪ ،‬هەر لە ژنێک‬ ‫دەچێت‪ ،‬چاو لە پیاو دابگرێت‪ .‬تەاڵڵ لە شەهریار دەچوو‪ ،‬هەستی بە بۆشاییی سۆزداری‬ ‫دەکرد‪ ،‬پێوەندیی لەگەڵ ژناندا دەبەست‪ ،‬بێ ئەوەی دڵی بە کەسیان بدات‪ ،‬زنجیرەیەک‬ ‫چێشتخانەی هەبوو‪ ،‬هەر یەکەیان لە شارێک‪ ،‬بۆ ئەوەیش سوودی لێ دەبینین‪ ،‬هەر‬ ‫جارەی لە یەکێکیان و لەگەڵ ژنێکدا‪ ،‬نانیان بەدەم فڕکردنی شەرابەوە لێ بخوات‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪74‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫تەاڵڵ لەو پیاوانە نەبوو کە لێ بگەڕێت‪ ،‬ژنێک ژمارەی مۆبایلەکەی بلۆک بکات‪ ،‬ئاخر‬ ‫ئەم زووتر فریای خۆی دەکەوت و ناوی ئەوی دەخستە لیستی ڕەشەوە‪ .‬ئەو دەیگوت‪،‬‬ ‫منێک کە خاوەنی کولتووری شادیم‪ ،‬لەگەڵ ژنێکدا هەڵناکەم‪ ،‬خاوەنی کولتووری خەم‬ ‫بێت‪ ،‬ئاخر ئاگر و ئاو پێکەوە ناگونجێن‪ .‬تەاڵڵ پێی وابوو‪ ،‬ژنێک شەوی خۆشی نەبێت‪،‬‬ ‫ڕۆژیشی نییە‪ ،‬وای بۆ دەچوو‪ ،‬خوا لەو ژنانە گێلتری نەخوڵقاندووە کە وەک الی قەشە‬ ‫لەسەر کورسی ددانپێدانان‪ ،‬دانیشتبن‪ ،‬لە یەکەم دیداردا‪ ،‬وردودرشتی ژیاننامەی خۆیانت‬ ‫بۆ دەگێڕنەوە‪ .‬تەاڵڵ بە هالەی دەگوت‪ :‬حەزم لێیە بۆنت بکەم‪ ،‬حەزم لە بۆن و بەرامەی‬ ‫مێچکایەتیی تۆیە‪ .‬تۆ قەاڵیەکی لە مێبوون‪ ،‬ناخوازم بە زەبر‪ ،‬یان لە تاریکەشەودا‬ ‫داگیرت بکەم‪ ،‬ئەوە ئیشی جەردەیە‪ ،‬نەک سوارچاک‪ .‬حەزم لە ژنێکە‪ ،‬بمهێنێتە گریان‪،‬‬ ‫نەک ئەو ژنەی بۆم بگری‪ .‬تەاڵڵ لە هیچی کەم نەبوو‪ ،‬لەوە نەبێت‪ ،‬کوڕی نەبوو‪ ،‬ئاخر‬ ‫دەوڵەمەند بۆیە حەزیان لێیە کوڕیان ببیت‪ ،‬تا ناویان هەڵبگرێت و سامانی خۆیانی بۆ‬ ‫جێ بهێڵن‪.‬‬ ‫هەم دەسەاڵت و هەم تیرۆریش دژی هالە بوون‪ ،‬ئەمیان لە کارەکەی دەری کرد و ئەویان‬ ‫دەیویست بیکوژێت‪ .‬ناهەقی نەبوو بترسێت‪ ،‬ئاخر تیرۆریستان دەیان ڕۆژنامەنووس‪،‬‬ ‫ڕۆشنبیر و هونەرمەندیان کوشتبوو‪ .‬هالە کە لە جەزائیر بوو‪ ،‬پێویستی بەوە هەبوو‪،‬‬ ‫ڕۆحی وێرانبووی نۆژەن بکاتەوە‪ ،‬ئاخر لەوێ وەک پیانۆیەکی فەرامۆشکراو‪ ،‬خەمناک‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم کە هاتە شام ژیانێکی هێمنی هەبوو‪ ،‬لەپڕ تەاڵڵ هات و بەردێکی فڕێ دایە نێو‬ ‫گۆمی مەندی ژیانییەوە‪ .‬هالە ژنێکی ڕوون بوو‪ ،‬هیچ نهێنییەکی لە ناخیدا نەدەشاردەوە‪،‬‬ ‫لە ماڵێک دەچوو‪ ،‬دیواری لە شووشە بێت‪ .‬هالە ژنێک بوو‪ ،‬ڕۆمانتیک‪ ،‬لەو ژنانەی پێیان‬ ‫وایە‪ ،‬خۆشەویستی ئەوەیە‪ ،‬دوو ئەویندار وەک دوو کانیی ڕوون‪ ،‬بڕژێنە نێو یەکدییەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم تەاڵڵ دەیگوت‪ :‬ڕۆمانتیک عاشقێکی دواکەوتووە‪ ،‬لە وەهمدا دەژی‪ ،‬نەک لە واقیعدا‪.‬‬ ‫هالە بە مەبەستی هاوسەرگیری‪ ،‬خۆشەویستی دەکرد‪ ،‬تەاڵڵ پێی وابوو هاوسەرگیری‪،‬‬ ‫خۆشەویستی دەکوژێت‪.‬‬ ‫کێشەکە ئەوەبوو‪ ،‬ڕەوتاری تەاڵڵ لە نمایشەوە نزیکتربوو‪ ،‬وەک لە ڕاستییەوە‪ .‬تەاڵڵ‬ ‫بەدەم چێشتلێنانەوە بۆ هالە‪ ،‬دەیگوت‪ :‬کە ژنێکم خۆش بوێت‪ ،‬خۆم چێشتی بۆ لێ‬ ‫دەنێم‪ .‬ئەو پیاوێک بوو‪ ،‬وەک نێچیر سەیری ژنی دەکرد‪ ،‬کە دەیخستە داوی خۆیەوە‪،‬‬ ‫ئیدی بە دابڕان لەتوپەتی دەکرد ولەناکاو پەیدا دەبووەوە و بە بارانی ماچ کۆی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪75‬‬

‫دەکردەوە‪ .‬هالە هەندێک جارلە دڵی خۆیدا دەیگوت‪ :‬تەاڵڵ پیاوێکی چەند جادووکارە‪،‬‬ ‫وای لی کردووم‪ ،‬ئەو شتانەی بە درێژایی تەمەنم ڕەتم کردوونەتەوە‪ ،‬لەسەر داوای ئەو‬ ‫بیانکەم! بەاڵم دڵخۆشیی خۆی بەوە دەدایەوە کە خۆشەویستی ئەوەیە‪ ،‬ئەو شتانە‬ ‫بکەین کە ڕێگە پێدراو نین‪ ،‬خوشەویستی ئەوەیە دوو کەس هەمان فڵچەی ددانشووشتن‬ ‫بەکار بهێنن‪ ،‬بەاڵم دوا جار کرۆکی تەاڵل ئاشکرا دەبێت و ئیدی هالە هەست دەکات‪،‬‬ ‫قسەی ئەو لە گیرفانییەوە دێتە دەرەوە‪ ،‬نەک لە دڵییەوە‪ ،‬کە تووڕەیش دەبێت‪ ،‬وا‬ ‫لەگەڵ ژندا دەدوێت‪ ،‬وەک بە تەور گوتوبێژ لەگەڵ درەختدا بکات‪ ،‬بۆیە لە کۆتاییدا بە‬ ‫خۆی دەڵێت‪ :‬تەاڵڵ قیتارێکی تیژتێپەڕە‪ ،‬خەونەکانم دەشێلێت و بێ ئاوڕدانەوە دەڕوات‪.‬‬ ‫گێڕەرەوە یان دروستتر نووسەر‪ ،‬نۆستالژیای بۆ خۆشەویستیی سەردەمی کۆن هەیە‪،‬‬ ‫ئەوسا کە کۆتر نامەی لە نێوان عاشقاندا دەهێنا و دەبرد‪ ،‬یان کە پۆستەچی نامەی‬ ‫ئەویندارانی دەگواستەوە‪ .‬ئەوسا عاشق هەبوو‪ ،‬بە درێژایی تەمەنی نامەیەکی ئەوینداریی‬ ‫وەک چاوی دەپاراست‪ ،‬هەنووکەیش کە کورتەنامەیەکمان بۆ دێت و بریتییە لە‪ :‬خۆشم‬ ‫دەوێیت‪ ،‬پاش دەقیقەیەک‪ ،‬یان ڕەنگە کەمتریش‪ ،‬بە ئەسپایی پەنجەیەک لەسەر‬ ‫دوگمەیەک دادەنێین و دەیسڕینەوە‪ .‬نووسەر تامەزرۆییی بۆ چاالکیی سیاسیی جارانیش‬ ‫هەیە‪ ،‬کە ئەوسا بریتیبوو لە خەبات و قوربانیدان و هەنووکەیش وەک بازرگانیی لێ‬ ‫هاتووە‪ .‬ئەوەتا دەڵێت‪( :‬حیزبی بەرهەڵستکار‪ ،‬دزێکی دەمامکدارە‪ ،‬دوای دادپەروەری‬ ‫نەکەوتووە‪ ،‬کە هەست دەکات دز سزا نادرێت‪ ،‬ئەویش داوای هەقی خۆی لە تااڵنکردنی‬ ‫داهاتی گشتیی دەکات‪ ،‬کە بوو بەشێک لە دەسەاڵت‪ ،‬یان کە دەسەاڵتی گرتە دەست‪،‬‬ ‫بەگوێرەی یاسا‪ ،‬بەشێک لە سامانی میللەت بۆ خۆی دەبات‪).‬‬ ‫پێشتر ڕۆمانی (یادگەی جەستە)ی ئەحالم موستەغانەمی‪ ،‬لە الیەن (نەجدەت ئەنزوور)‬ ‫ەوە وەک زنجیرە دراما پێشکەش کرا‪ ،‬ڕۆمانی (ڕەنگی ڕەشت لێ دێت)یش دەڵێیت‬ ‫سیناریۆیەکی بۆ فیلم نووسراوە‪ ،‬دیمەنەکانی تەواو لەوە دەچن‪ ،‬سیناریستێکی شارازا‬ ‫بۆ سینەما ئامادەی کردبن‪ .‬وەک نموونە‪ ،‬کچە گۆرانبێژێک بە کۆمەکی تیپێکی موزیک‪،‬‬ ‫لەسەر شانۆ ستران بۆ تاقە یەک گوێگر دەچڕێت‪ .‬یان‪ :‬خواردنەوەی شەرابێک بە‬ ‫شێنەیی و بەدەم گوتوبێژێکی قووڵی دووقۆڵییەوە‪ .‬یان‪ :‬پێکگەییشتنی دوو ئەویندار‪،‬‬ ‫بۆ یەکەمین جار لە ژووری هۆتێلکدا و گەلێک دیمەنی سەرنجڕاکێشی سینەماییی دیکە‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪76‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫نیزار قەبانی دەڵێت‪( :‬منێک کە بە دەگمەن بە ڕۆمانێک سەرسام دەبم‪( ،‬یادگەی‬ ‫جەستە)ی ئەحالم موستەغانەمی تەواو سەرسامی کردم‪ ،‬تێکستەکەی کە هاوزەمان‬ ‫ئینسانییە و دڕندانە‪ ،‬هەر لە نووسینی منی لە یاسا یاخیبوو دەچێت‪ .‬ئەگەر پێیان‬ ‫گوتبام‪ ،‬ناوی خۆت لەسەر ئەو ڕۆمانە کە بە بارانی شیعر خۆی شووشتووە‪ ،‬بنووسە‪،‬‬ ‫بێ دوودڵی دەمنووسی‪ ،‬ئاخر ئەحالم منی نووسیوەتەوە‪ .‬ڕۆمانەکەی هۆنراوەیەکە بە‬ ‫هەموو بەحرەکان نووسراوە‪ ،‬بەحری ئەوین‪ ،‬بەحری سێکس‪ ،‬بەحری فیکر و بەحری‬ ‫شۆڕش‪ .‬کە ئەم قسانەم الی هاوڕێیەک کرد‪ ،‬پێی گوتم‪ :‬دەنگت بەرز مەکەوە‪ ،‬ئەحالم‬ ‫گوێی لێت بێت‪ ،‬شێت دەبێت‪ ،‬منیش پێم گوت‪ :‬با شێت بێت‪ ،‬ئاخر تەنیا شێتەکان‬ ‫داهێنانی گەورە تۆمار دەکەن‪).‬‬ ‫ڕەنگە ئەستەم بێت‪ ،‬تەواوی پەیامی ڕۆمانی (ڕەنگی ڕەشت لێ دێت)ی ئەحالمی‬ ‫موستەغانەمی لە چەند ڕستەیەکدا چڕ بکەینەوە‪ ،‬بەاڵم دەتوانین لە هەواری هەندێک‬ ‫بیرۆکەیدا وچانێک بگرین کە ناکرێت بە خێرایی بە الیاندا ڕەت ببین‪ ،‬وەک ‪( :‬تەنیا‬ ‫ناوبانگ لەدوای ئینسان جێ دەمێنێت‪ ،‬لە سەرەمەرگدا تەنیا خۆمان دەزانین چەند‬ ‫میلیۆنمان لە بانکدا هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر شکۆ شک نەبەین‪ ،‬هەمووان دەیزانن‪ .‬ئەوە‬ ‫ناوبانگمانە دوای خۆمان دەژی‪ ،‬نەک گیرفانمان‪ .‬دەوڵەمەندی وریا کەسێکە‪ ،‬خەوشەکانی‬ ‫لەڕێی بەخشندەیییەوە دەشارێتەوە‪).‬‬ ‫سەرنج بدەن ئەو خاتوونە نووسەرە کە بە هەق شاژنی وەاڵتی نووسینە‪ ،‬چۆن ئامێرەکانی‬ ‫موزیک دەخاتە ڕستەوە‪( .‬پێم بڵێ کام ئامێری موزیک پەسەند دەکەیت‪ ،‬پێت دەڵێم‬ ‫تۆ چیت‪ .‬ئەورووپایی پیانۆ‪ ،‬ئاسیایی شمشاڵ‪ ،‬ئەفریکایی تەپڵ‪ ،‬فەرەنسایی ئەکۆریەن‬ ‫(ئەکۆردیۆن) و نەمسایی کەمانچەی پێ باشە‪ .‬ناڵەی نەی مەوالنا گوتەنی‪ :‬گریانی‬ ‫قامیشە بۆ دابڕان لە زێدی خۆی‪ ،‬لە قامیشەڵدانی کەناری زێ‪ .‬ژن هەیە سادەیە وەک‬ ‫نەی‪ ،‬هەیە لێتەوە نزیکە وەک کەمان‪ ،‬هەیە بۆشناخە وەک پیانۆ‪ ،‬هەیە گەرموگوڕە وەک‬ ‫عوود‪ ،‬ژن هەیە ئۆرکسترایەکە بۆ خۆی‪ ،‬ژنیش هەیە نەشازە‪ ،‬تا ڕیتمی ژیانت لێ تێک‬ ‫نەدات‪ ،‬لێت ناگەڕێت‪).‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪77‬‬

‫ئەحالم موستەغانەمی کە قسە لەسەر ئەوین دەکات‪ ،‬هەر دەڵێیت ئوستادی دەرسی‬ ‫عیشقە‪( :‬خۆشەویستی وەک چۆن دەتوانێت‪ ،‬بمانژاکێنێت‪ ،‬هەر وایش دەتوانێت جوانترمان‬ ‫بکات‪ .‬کەسێکمان خۆش بوێت‪ ،‬هەموو شتێک ڕەش ببینێت‪ ،‬بێ گومان گەشتر نابین‪،‬‬ ‫سیس دەبین و هەڵدەوەرێین‪ .‬بەاڵم ئەگەر کەسێکمان خۆش بوێت‪ ،‬تاڤگەیەک بێت‬ ‫لە ژیان‪ ،‬بەهۆی ئەوەوە‪ ،‬ئێمەش بەختەوەرتر و جوانتر دەبین‪ ،‬ئاخر بەختەوەری و‬ ‫جوانییش‪ ،‬وەکوو درم و وەک خەمۆکی‪ ،‬ئەم لەوی دیکەوە‪ ،‬تووشی دەبێت‪).‬‬ ‫نووسەر بۆ ئەوە بانگمان دەکات‪ ،‬ئەگەر لە خۆشەویستیدا تووشی تێکشکان هاتین‪ ،‬بیر‬ ‫لە تۆڵە نەکەینەوە‪ ،‬ئاخر ئەوی بیر لە تۆڵە بکاتەوە‪ ،‬ناتوانێت لەو بازنەیە دەرباز ببێت‪،‬‬ ‫کە پێی وایە لێی هاتووەتە دەرەوە‪ .‬نووسەر فێرمان دەکات‪ ،‬ئەگەر لە ئەویندا دووچاری‬ ‫نسکۆ بووین‪ ،‬نائومێد نەیین‪ ،‬ئەوەتا لە کۆتاییی ڕۆمانەکەیدا پێمان دەڵێت‪( :‬سەما‬ ‫بکە‪ ،‬وەک کەس چاوی لێت نەبێت‪ ،‬گۆرانی بڵێ‪ ،‬وەک کەس گوێی لێت نەبێت‪ ،‬دیسان‬ ‫کەسێکی ترت خۆش بوێ‪ ،‬وەک پێشتر کەس برینداری نەکردبێتی‪).‬‬ ‫کە ڕۆمانی کوردی دەخوێنمەوە‪ ،‬ئەو کێشەیەم هەیە بە دەگمەن تووشی ڕستەی وا‬ ‫دەبم‪ ،‬یان هەر نابم‪ ،‬کە لەسەر بەردی یادگەم هەڵی بکۆڵم‪ ،‬یان هیچ نەبێت‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫پێی سەرسام بم‪ ،‬الی خۆم لە دەفتەری بیرەوەرییەکانمدا بینووسمەوە‪ ،‬یان ناچارم‬ ‫بکات‪ ،‬لە نووسینێکمدا هانای بۆ ببەم‪ .‬کە ڕۆمانی (ڕەنگی ڕەشت لێ دێت)ی ئەحالم‬ ‫موستەغانەمیم خوێندەوە‪ ،‬الپەڕەی تێدا نەبوو‪ ،‬ڕستە یان پەرەگرافی جوانی وای تێدا‬ ‫نەبێت‪ ،‬ڕامنەگرێت‪ .‬لەوانە‪:‬‬ ‫بەختەوەری ئەوەیە‪ ،‬خاوەنی پرۆژەیەک بین‪ ،‬تەندروستی ئەوەیە‪ ،‬لە دڵەوە پێبکەنین‪.‬‬ ‫ئەوە باشە کە پۆشاکی گرانبەها بپۆشین‪ ،‬بەاڵم نابێت جلەکانمان گرانترین شتی ئێمە‬ ‫بێت‪ ،‬ئاخر ئەوسا ڕەنگە هەست بکەین خۆمان لە جلەکانمان هەرزانترین‪.‬‬ ‫نابینا بە گوێی دەبینێت‪ ،‬بۆیە تەنیا بۆ گریان پێویستی بە چاوی دەبێت‪.‬‬ ‫ئەوی لەگەڵ نەهەنگدا مەلە بکات‪ ،‬نابێت بخەوێت‪ ،‬ئەگەر نا خۆی لە هەناوی نەهەنگەکەدا‬ ‫دەبینێتەوە‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪78‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫خۆشەویستی ئەوە نییە‪ ،‬لەگەڵ ئەم ژن بخەوین و خەون بەو ژنەوە ببینین‪.‬‬ ‫کەسانی سەرکەوتوو‪ ،‬ڕێگەی نوێ کە ڕێیەکی دژوارە‪ ،‬دەبیننەوە‪ ،‬ڕێی کۆن تاقی‬ ‫ناکەنەوە‪.‬‬ ‫کە لە شەڕێکی سەخت بە سەرکەوتوویی دەگەڕێینەوە‪ ،‬هەست دەکەین لە جاران‬ ‫جوانترین‪.‬‬ ‫لە هەر ژنێکدا کە مێچکایەتیی لێ بچۆڕێت‪ ،‬هەندێک لە نێرایەتی هەیە‪.‬‬ ‫پیاوی شکۆمەند هەرگیز ژن ناخزێنێتە کۆشەیەکی واوە‪ ،‬ئەو جوانییەی وەک مێیەک‬ ‫هەیەتی‪ ،‬لە دەستی بدات‪.‬‬ ‫خۆشەویستی ئەوە نییە‪ ،‬من بە تۆ بڵێم خۆشم دەوێیت‪ ،‬ئەوەیە‪ ،‬لە هەموو ڕەوتارێکمدا‬ ‫هەست بەوە بکەیت‪ ،‬خۆشم دەوێیت‪.‬‬ ‫دڵی هێندە خۆش بوو‪ ،‬لە پەپوولەیەکی نێو گوڵزار دەچوو‪ ،‬هێندە جوان بوو‪ ،‬کە بە‬ ‫شەقامەکاندا دەڕۆییشت‪ ،‬هەقبوو ئەمبوالنسێک بە دوایەوە بێت‪ ،‬بریندارەکان کۆ بکاتەوە‪.‬‬ ‫گوێگرێکی باش‪ ،‬لە گۆرانبێژێکی خراپ چاکترە‪ .‬خوێنەرێکی باش لە نووسەرێکی خراپ‬ ‫چاکترە‪.‬‬ ‫ئەگەر ڕیتمی خۆمان ڕێک نەخەین‪ ،‬ناتوانین دوور بڕۆین‪ ،‬ئاخر زوو بزر دەبین‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبێت ناوبەناو کپ ببین و گوێ بۆ بێدەنگیی خۆمان ڕابدێرین‪.‬‬ ‫گوڵ لە لووتکەی کرانەوەیدا‪ ،‬لە هەڵوەرینەوە نزیکترە‪.‬‬ ‫ئەوە ئاسایییە ئەویندار نەبین و گۆرانی بۆ ئەوین بچڕین‪ ،‬ئاخر ئەوی لە ئەوین بێبەش‬ ‫بێت‪ ،‬بەجۆشتر سترانی بۆ دەڵێت‪ ،‬ئاخر هونەری مەزن‪ ،‬گەلێک جار زادەی بێبەشی و‬ ‫نەبوونییە‪.‬‬ ‫خۆشەویستی پێویستی بە پێکگەییشتن و دابڕان هەیە‪ ،‬وەک چۆن بۆ ژیان‪ ،‬پێویستمان‬ ‫بە هەناسەدان و هەناسەدانەوە هەیە‪.‬‬ ‫لە ژینگەی سەختدا‪ ،‬دەمرین و تەنانەت گوێمان لە دایکیشمان نابێت‪ ،‬پێمان بڵێت‪:‬‬ ‫خۆشم دەوێیت‪ ،‬هەرچەندە هەموو ئاماژەکان ئەوە دەسەلمێنن کە خۆشی دەوێین‪.‬‬ ‫پەرستگە بۆیە بەرز و گەورە ڕۆ دەنرێت‪ ،‬چونکە ماڵی خودایە و تا ئینسان هەست بە‬ ‫بچووکیی خۆی بە بەراورد لەگەڵ مەزنیی خوادا بکات‪.‬‬ ‫*‬ ‫(*) أحالم مستغانمی‪ ،‬أألسود یلیق بک‪ ،‬روایة‪ ،‬ألطبعة ألخامسة ‪ ٢٠١٣‬دار نوفل‪ ،‬بیروت‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪79‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪80‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫گ‬ ‫ە‬ ‫ش‬ ‫ە‬ ‫پ‬ ‫ێدان‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ش‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫پ‬ ‫ی‬ ‫ێ‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫د‬ ‫ـ‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ئ‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫ـ‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫پەیوەندی داین ری نیشتم غەی‬ ‫ان‬ ‫مر‬ ‫امی‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫‪.‬‬ ‫ـ‬ ‫ی‬ ‫‪.‬‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ێ‬ ‫!‬ ‫یو‬ ‫وان‬ ‫گەش‬ ‫گەش‬ ‫ەی‬ ‫ەی ئ‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ی‪! ...‬‬

‫هێر‬

‫ش‬ ‫شكاك‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪81‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪82‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫چه‌مكی گەشەپێدانی مرۆیی لە ساتەکانی دەوروبەری کۆتاھاتنی جەنگی جیهانی دووەم‬ ‫دەرکەوت لەو کاتەی کە واڵتانی بەشداربوو لە جەنگ دوچاری وێرانکاریەکی زۆر گەورەی‬ ‫مرۆیی و ئابووری ھاتبوونەوە بەتایبەت واڵتانی دۆڕاو لە جەنگ‪ .‬ئیتر لەدوای ئەوەوە‬ ‫مه‌فهومی گەشەپێدانی ئابووری گەشەسەندنی بەخۆیەوە بینی کە دەرکەوتنی گەشەی‬ ‫مرۆییش ھاوکاتی بوو‪ ،‬بۆ خێراکردن لە ئەنجامدانی گەشەپێدان بۆ وەدەستهێنانی خیرا‬ ‫دەرچوون لەو تونێلە تاریک و وێرانکاریە گشتگیرەی کە واڵتەکانیان بەھۆی جەنگەوە‬ ‫تێیکەوت‪ ،‬ئیبتر لەم مێژووەوە بوو نەتەوە یەکگرتووەکان دەستی کرد بە پەیڕەوکردنی‬ ‫سیاسەتی گەشەپێدان لەگەڵ واڵتانی ھەژار بۆ ھاوکاری کردن و یارمەتیدانیان بۆ دەرچونیان‬ ‫لە بارودۆخی ئەو ھەژارێتیەی کە پێیەوە دەناڵێنن ھەروەک لەگەڵ ھەریەک لە واڵتانی‬ ‫بەنگالدیش‪ ،‬عێراق‪ ،‬ھەرێمی کوردستان‪ ،‬پاکستان‪ ،‬گانا و کۆڵۆمبیا و زۆر لە واڵتانی‬ ‫تر پێی ھەڵسا‪ .‬کە بۆ ئەم مەبەستە سوود لە شارەزایی واڵتانی پێشکەوتوو وەرگیرا بۆ‬ ‫بەئەنجام گەیاندنی پرۆگرامەکە‪ .‬مه‌فهومی گەشەی مرۆیی پەرەسەندنی بەخۆیەوە بینی‬ ‫بەشێوەیەک کە ئەم بوارانەی گرتەخۆ‪ :‬گەشەپێدانی ئیداری و گەشەپێدانی سیاسی و‬ ‫گەشەپێدانی فێرکردن و گەشەپێدانی رۆشەنبیری کە بۆ بەئەنجام گەیاندنیان‪ ،‬مرۆڤــ‬ ‫فاکتەری ھاوبەشی گشت ئەو بوارانەیە کە ئاماژەم پێیان کرد‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە ژێرخانی کارگێڕی و سیاسی و فێرکردن و رۆشنبیری پەیوەستن بە کرداری‬ ‫گەشەپێدانی تاک لەالیەنی پەرەپێدانی شێوازی توانستەکان ھەروەھا لەالیەنی کاری‬ ‫بەکۆمەڵ و بەشداری کردنی پڕاکتیکیانەی ھاواڵتی لە کرداری گەشەپێداندا بە مەبەستی‬ ‫سوود پێگەیاندنی‪ .‬لەسەر ئەم بنچینەیە مەنهەجی گەشەپێدانی مرۆیی ئەو دینگە‬ ‫سەرەکیەیە کە نەخشەدانەران و خاوەن بڕیارەکان بۆ ئامادەکردنی بارێکی گونجاو بۆ‬ ‫رودانی گەشەی کۆمەاڵیەتی و ئابووری و پەرەسەندنی کۆمەڵگا لەسەر رێگای بەختەوەری‬ ‫و خۆشگوزەرانیدا پشتی پێدەبەستن‪ .‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪83‬‬

‫دەتوانرێت کۆی ئاخاوتنەکانمان بەوە دەرببڕین کە گەشەپێدانی مرۆیی لە مەقامی‬ ‫یەکەمیدا مەنهەجێکی حکومیە کە گرنگی بە جۆرێتی سامانی مرۆیی دەدات لە کۆمەڵگادا‬ ‫ھەروەھا گرنگی بە باشترکردنی خودی جۆرێتی مرۆیی دەدات‪ ،‬ھەروەک پێویستە‬ ‫ھەر دامەزراوەیەک و ھەر کۆمپانیایەک بەشێوەیەکی گشتگیر گرنگی بە گەشەپێدانی‬ ‫توانستەکانی کارمەندان لەسەر ئاستی کارگێڕیدا بدات کە دواجار گشت کارمەندەکان لە‬ ‫ئاستی گشت کارەکاندا بگرێتەوە‪ .‬‬ ‫گەشەپێدانی مرۆیی کرداری فراوانکردنی توانستی فێرکردن و شارەزایی تاکەکانە‪ ،‬کە‬ ‫ئامانجیش لێی گەیشتنی مرۆڤە لەرێگەی ھەوڵەکانیدا بە ئاستێکی بەرز لە بەرھەم ھێنان‬ ‫و داھاتدا‪ ،‬ھەروەھا لە ژیانێکی درێژ و تەندروست‪ ،‬ھاوکات لەگەڵ گەشەپێدانی توانستی‬ ‫مرۆییدا لەرێگەی بەردەست خستنی بواری گونجاو بۆ فێربوون و زیاترکردنی شارەزایی‪،‬‬ ‫کەوا ئەوەش بەپێی پڕۆگرام و ستراتیژیەتی دیاریکراو بەئەنجام دەگات‪ .‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٩١‬دا ریپۆڕتێک دەرچوو کە لەالیەن زانای ئابووری پاکستانی «محبوب‬ ‫الحق» ئامادەکرابوو و تێیدا تەئکید لەسەر ئەوە کرابۆوە‪ ،‬گەشەی مرۆیی بێ ئەوەی‬ ‫ھاوکات گەشەی ئابووریشی لەگەڵدا بێت نایەتەدی و چاکبوون لە بارودۆخی مرۆڤەکان‬ ‫روونادات (کە ھەردووکیان دوانەن) چاکبوونی بارودۆخی مرۆڤەکان بەو مانایەی کە‬ ‫باری ئابووری وا دەکات زۆر لە بوارەکان بۆ مرۆڤـــ بڕەخسێنێت کە بەرەو فێربوونی‬ ‫زیاتر و داھێنانی ببات‪ ،‬ھەروەھا لە ساڵی ‪ ١٩٩٤‬دا ریپۆڕتێکی گەشەپێدان لەالیەن‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکانەوە (‪ )UN‬دەرکرا کە لەم ریپۆڕتەدا تەئکید لەسەر ئەوە کرابۆوە‬ ‫کە گەشەپێدانی مرۆیی نموونەیەکی گرنگ و بەبایەخی نموونەکانی گەشەپێدانە کە‬ ‫لەرێگەیەوە دەتوانرێت توانستی مرۆیی گشت مرۆڤەکان بەرزبکرێتەوە تا بەرزترین‬ ‫ئاست کە لە توانادا بێت و ھەروەھا ئەم توانستە بەرزە لە گشت بوارەکاندا بخرێتە گەڕ و‬ ‫بتوانرێت سوودیان لێ وەربگیرێت‪ .‬ھەروەھا ریپۆڕتەکە ئەوە روندەکاتەوە بەقەدەر ئەوەی‬ ‫کە رێگایە بۆ باشکردنی ژیانی نەوەکانی ئێستا بەھەمان شێوە ھۆکاری بەدیهێنەری‬ ‫پاراستنی ئەو نەوانەیە کە ھێشتا لەدایک نەبووینە کەواتە مەبەست لە کرداری بەھێزکردنی‬ ‫توانستی مرۆییدا حەساندنەوەی ئەو کەسانەشە کە ھێشتا کاتی زۆریان ماوە لەدایک بن‬ ‫(واتا پڕۆگرامێکیشە بۆ رێکخستنی ژیان و ئابووری خەڵکانی داھاتوو)‪ .‬واتا زۆر گرنگ و‬ ‫جێگەی تێڕوانینە کاتێ کە زەمینەی ژیانێکی ئارام و پڕ بەختەوەری بۆ چەندین نەوەی‬ ‫داھاتووی ھێشتا لەدایک نەبوو دەڕەخسێندرێت‪ .‬لەراستیدا گەشەی مرۆیی و بە پالنی‬ ‫مرۆییانە کار بۆ ھێنانەدی دادپەروەری دەکات لەنێو ھەر نەوەیەکدا ھەروەھا لەنێوان‬ ‫نەوە یەک لەدوای یەکەکاندا‪ ،‬ھەروەک چۆن نەوەی ئێستا دابینکردنی خانەنشینی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪84‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫نەوەی رابردووی دەکەوێتە ئەستۆ‪ ،‬بەھەمان شێوە نەوەی داھاتوو دابینکردنی خەرجی و‬ ‫بژێویەکانی نەوەی ئێستای کرێکاری دەکەوێتە ئەستۆ کە قەرزەکانی دەوڵەت بە پلەی‬ ‫یەکەم دەکەوێتە ئەستۆی نەوەکانی داھاتوو کە ئەم قەرزانە قەرزی درێژخایەنن‪ .‬‬ ‫گەشەپێدان بەڕونی لە نێوان داھات و خۆشگوزەرانی مرۆڤــــ لەرێگەی پێوانەکردنی‬ ‫تێکڕای کارە ئەنجامدراوەکان لە بوارەکانی تەندروستی و فێرکردن و داھاتدا بەدیار‬ ‫دەکەوێت‪ .‬بەڵگەی گەشەپێدان لە ھەر واڵتێکدا وێنەیەکی رونتری حاڵەتی کۆمەڵگاکەی‬ ‫و خۆشگوزەرانیەکەیمان پێدەدات وەک لەو وێنەیەی کە تەنها لە داھاتەوە دەستمان‬ ‫دەکەوێت‪ .‬گەشەپێدانی مرۆیی بە پلەی یەکەم لەسەر بەدەست خستنی بوارێکی گونجاو‬ ‫بۆ ھاونیشتمانیەکانی کە لە ژیانێکی بەختەوەردا بژیێت کە خۆی ھەڵیدەبژێرێت کاردەکات‪.‬‬ ‫ھەروەھا رەخساندنی بوارێکی گونجاو بۆ ئەو جۆرە کارو کاسبیانەی کە لەتوانایاندایە‬ ‫ئەنجامی بدەن و ھەروەھا دابینکردنی ئەو پێداویستیانە ھەروەھا ئەو بارە گونجاوەی کە‬ ‫دەتوانن لەرێگەیەوە ئاراستەی ژیانیان ھەڵبژێرن‪ .‬جۆری کارو کاسبیەکانی کە رۆژانە‬ ‫مرۆڤەکان ئەنجامی دەدەن بۆ بژێوی ژیانیان زۆرن و بە ھەر ھەموویان خولی ژیان تەواو‬ ‫دەکەن‪ ،‬ھەرچەندی زیاتر پەرە بە ھەمەجۆرترکردنی جۆری کارەکان بدرێت ھاوکات‬ ‫لەگەڵ ھێنانەدی بارێکی ئابووری باشتر و رەخساوتر‪ ،‬ئەوا داھێنانەکان زیاتر دەبن و لە‬ ‫ئاکامدا کۆمەڵگا و حکومەت سوودمەندن لێیان‪ .‬‬ ‫لەم سااڵنەی دواییدا ریپۆڕتی گەشەی مرۆیی بەشێوەیەکی بەھێز بەدوای ئەوەوە‬ ‫بوو ئەوە بسەلمێنێ کە ئەم پرسە بەقدەر ئەوەی پرسێکی سیاسیە کە واڵت پێی‬ ‫ھەڵدەستێ ئەوەندە پرسێکی ئابووری نیە لە پارێزگاری کردن لە مافی مرۆڤـــ بەرەو‬ ‫قواڵیی دیموکراسیەت و کاری بە کۆمەڵ‪ .‬گەشەپێدانی مرۆیی بە سیفەتێکی بنچینەیی‬ ‫گەشە بە توانستی رۆلەکانی نیشتمان دەدات‪ ،‬ھەروەھا لەھەمان کاتدا وەدەستهێنانی‬ ‫مافی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابووریی بەبێ جیاوازی وەدەستهێنانی کاری رۆژانە و‬ ‫فێرکردن و خزمەتگوزاری نەخۆشخانە و دادپەروەری و دابینکردنی ئاسایش و‪ ...‬ھتد‪.‬‬ ‫بۆ نەتەوە جیاوازەکان ھەروەھا بۆ ئاوارە و ئەو کەسانەی کە شوێن و ماڵی خۆیان‬ ‫جێهێشتووە‪ ،‬لە ئیدارەدانی مۆدرندا ئەوە ڕونکراوەتەوە کە خزمەتگەیاندن بە ئاراستەکانی‬ ‫بەرەوپێشەوەبردنی واڵت دەبێ لە بازنەیەکی زۆر فراواندا ئەنجام بدرێت‪ ،‬واتا لە ھەندێک‬ ‫کاتدا مەفھومە نەتەوەییەکان جێگەیان نابێتەوە بەاڵم لەبەرامبەردا پانتایی خزمەتکردنی‬ ‫نیشتمان زۆر زیاتر ھەڵدەکشێ و بەمانایەکی زۆر رونتر ئەوەی لە واڵتدا دەژیێت لە ھەر‬ ‫رەگەز و نەتەوەیەک بێت پێویستە بەرەو داھێنانی ببەیت‪ ،‬کە تا ڕادەیەکی زۆر دەسەاڵتی‬ ‫واڵت ئەو بەرپرسیارێتیەی دەکەوێتە ئەستۆ (کە ئەوەش گەیشتنە بە قۆناخێکی زۆر‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪85‬‬

‫پێشکەوتوو و وەبەرھێنان کردن لە بیرو ھزری گشت تاکەکانی نیشتمان)‪.‬‬ ‫ئەو پەیوەندیە داینامیکیەی کە لەنێوان گەشەی مرۆیی و گەشەی ئابووریدا ھەیە لەو‬ ‫واقیعەدا سەریهەڵداوە کە ھەریەکەیان پشت بە ئەوەی تریان دەبەستێت‪ ،‬کە گومانیش‬ ‫لەوەدانیە‪ ،‬ئەزمونی زۆر لە زۆر لە واڵتانی گەشەکردوودا ئەوەی دەرخستووە کە گەشەی‬ ‫ئابوری بەبێ پالنی بەرھەم ھێنانی سەرمایەی مرۆیی شکستی ھێناوە‪ ،‬کە لێرەدا تاک‬ ‫لە کۆمەڵگای گەشەکردوودا خەتابارە بەوەی کە پێویستە توانای گەشەپێدانی واڵتەکەی‬ ‫ھەبێت‪ ،‬ئەوە لەالیەک لەالیەکی ترەوە گەشەی ئابوری بەبێ ھەبوونی سامانێکی‬ ‫مرۆیی زانستی و رۆشەنبیری پڕ لە ھەموو ئەوەی کە پێویستە بۆ بوونی ھەنگاوەکان‬ ‫و فاکتەرەکانی گەشەسەندنی ئابووری نایەتەدی‪ .‬ھەروەھا ئەزموونەکان ئەوەیان‬ ‫سەلماندووە کە ھەندێک لە واڵتانی گەشەکردوو بە پشتبەستانیان بە سامانی مرۆیی‬ ‫ھاوردەکراو دوچاری زیانی زۆر ھاتن لە سامانی واڵتەکانیاندا‪ ،‬ھەروەھا زیانێکی تر کە‬ ‫ئەویش بەفیڕۆدانی ئەو ھەلە بووە کە ھاتە پێش لە الوازی و نەبوونی توانای دەسەاڵت‬ ‫لە خستنەگەڕ و ئامادەکردن و کارپێکردنی سامانی مرۆیی نیشتمانی‪.‬‬ ‫پالندانەران لە واڵتانی پێشکەوتوودا ھەستیان بەم پەیوەندی و ئەساسیاتانە کرد و‬ ‫رێسایان بۆ داڕشت بۆ ئەوەی دەست بکەن بە ھەڵسانەوەیەکی گەشەپێدانی دیراسەکراو‬ ‫و بە پشت بەستن بە فاکتەرەکانی سەرکەوتن و جێبەجێکردنێکی باش‪ ،‬بۆئەوە دەستیان‬ ‫کرد بە دانانی بناغەیەکی ئابووری توندوتۆڵ‪ ،‬لەبەرئەوەی پشتی بە گەشەپێدانی مرۆڤـــ‬ ‫دەبەست بۆ بەئەنجامگەیاندنی گەشەپێدانی کۆمەاڵیەتی بۆ گەیشتن لە کۆتاییدا بە‬ ‫ئەنجامگەیاندنی گەشەیەکی ئابوری گشتگیر بۆیە ھەر لە سەرەتاوە لە جێبەجێکردنی‬ ‫بنچینە جەوھەریەکانەوە ڕاھاتن ئەوەش بۆ دامەزراندنی سەرەتا بۆ بەئەنجامگەیاندنی‬ ‫ئەساسیاتە جەوھەریەکان لەپێناو دامەزراندنی گەشەیەکی گشتگیر کە لەوانە وەک‪:‬‬ ‫‪ .١‬سامان بە تەنهایی مانای گەشەپێدان ناگەیەنێ بەڵکو دەبێ وزە کۆمەاڵیەتیەکان‬ ‫بخرێتە کار بۆ ھەڵساندنەوەی کۆمەڵگاو مرۆڤەکان لە دواکەوتوویی و ھەژاری و نەزانین‬ ‫و فێری ھەوڵدان بکرێن و بۆ ئەوەی ببنە تاکی کارا لە کۆمەڵگادا و بتوانن بەشداربن لە‬ ‫بیناکردنی ئابوری واڵت‪.‬‬ ‫‪ .٢‬گرنگیدان بە ئاڕاستەکردنی سەرپەرشتی کردنی فێرکردن و تەکنەلۆژیا بۆ‬ ‫دانیشتوان‪ ،‬پەرەپێدانی تواناکانیان بۆئەوەی کارابن لە کاروانی گەشەپێداندا بۆ ئەوەی‬ ‫لە جێبەجێکردندا پشتیان پێببەسترێت ھەروەھا بەرھەمھێنانی سامانە سروشتیە‬ ‫بەردەستەکان و بێ پێویستبوون بە وزەی دەرەکی‪ .‬‬ ‫‪ .٣‬گەشەی ئابووری راست‪ ،‬لە دامەزراندنی واقعی مرۆیی گەشەپێدراودا رەنگدەداتەوە کە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪86‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫خاوەن توانستی داھێنەرانە بێت کە لەگەڵ پێویستیەکانی واڵتدا بگونجێت بۆ پەرەسەندن‬ ‫لە گشت بوارەکاندا لە بەرەوڕوبوونەوەی پەرەسەندنەکانی ئابوری جیهانیدا‪.‬‬ ‫‪ .٤‬گەشەپێدان لە دامەزراندنی کارخانە و دامەزراوەکان و فراوانکردنی چاالکیە‬ ‫بازرگانیەکان نایەتەدی بێ ئەوەی ھەر لە سەرەتاوە خودی مرۆڤەکان ئەم گەشەپێدانە‬ ‫نەیانگرێتەوە‪.‬‬ ‫کە نموونەکانی ھەریەک لە واڵتانی چین و مالیزیا بۆ ئێمە دوورو نەزانراو نین کە لە‬ ‫کاروانی گەشەپێدانی ئابووریدا بە سەرکەوتن و پێشکەوتن گەیشتن لەرێگەی پشت‬ ‫بەستنیان بە وەبەرھێنانی کۆمەاڵیەتی نێوخۆیی کەوا ئەمەش بەرەو گەشەپێدانێکی‬ ‫گشتگیر سەرکردایەتی و پێشڕەوی پێکرا‪ .‬‬ ‫کەچی تێڕوانینی تەسک بۆ گەشەی ئابووری لە مێژووی ھەندێک لە واڵتانی عەرەبی‬ ‫خاوەن سامانی نەوت کە بە تێڕوانینی ئەوان گەشەپێدان بریتیی بوو لە تەنها لە ھەبوونی‬ ‫سامانی سروشتی (نەوت)‪ ،‬ئیتر ئەم واڵتە عەرەبیانە لەوە ڕاھاتن کە وەبەرھێنان لە‬ ‫سامانە ئابوریەکانیاندا لەرێگەی ھێنانی کۆمپانیا بیانیەکاندا بکەن‪ .‬کە بەم سیاسەتە‬ ‫پڕ ھەڵەیەیان واقعێکی پیشەسازی بیانی لەناوەوەی ئەم واڵتە عەرەبیانەدا سەریهەڵدا‬ ‫و بەمەش لەم واڵتانەدا گەشەپێدانی ئابوری بریتیی کرا لە تەنها بە گەشەپێدانی‬ ‫ژێرخانی ئابووری بێ پالندانان بۆ ئامادەکردنی خودی تاکەکانی کۆمەڵگا بۆ بەشداری‬ ‫کردنیان لەو پڕۆسەیە وەبەرھێنانە ئابوریەی کە ئەنجامدرا‪ ،‬بەمەش وەبەرھێنانی‬ ‫بیانی بووە سوودمەندی گەورە لەو گەشەپێدانەدا و لە بەرامبەریشدا تاکەکانی ئەم‬ ‫کۆمەڵگا عەرەبیانە بونە بەکاربەر‪ ،‬کەچی ھەندێک لەم واڵتانەی عەرەبی لە پێویستیەتی‬ ‫بەیەکەوەبەستنەوەی نێوان گەشەی ئابوری و مرۆیی تێگەیشتن‪ ،‬ئیتر پاش ماوەیەکی‬ ‫زۆر ھەندێک لەم واڵتانە تارادەیەک ھەنگاویان بەرەو گرنگیدان بە گەشەی مرۆیی نا‪ .‬کە‬ ‫لەپاڵ ئەوەشدا گرنگیان بە سەوزکردن و ژینگەدا کە ئەوەش یەکێکە لە کارە گرنگەکانی‬ ‫بەرھەمی سامانی مرۆیی‪ .‬‬ ‫ھۆکاری شکستهێنان لە جێبەجێکردنی گەشەی ئابووری لە واڵتانی ژێر گەشەکردوودا لە‬ ‫ئەنجامی کورتکردنەوەو تەسکردنەوەی بیرۆکەکەبوو لە کرداندنی لە چوارچێوەی سەرمایەی‬ ‫پیشەسازی یاخود دارایی دوور لە سەرمایەی مرۆیی کە بنچینەی بەرەوپێشەوەچوونی‬ ‫کۆمەڵگای ئابوریە‪ .‬بێگومان ئەڕکی گەشەی ئابوری دەکەوێتە سەرشانی دەستی کاری‬ ‫ناوخۆیی‪ ،‬شتێکی زۆر گرنگ ھەیە کە دەبێ پەی پێببەین بۆئەوەی واڵت بناغەیەکی‬ ‫پتەوی ئابوری بۆ دابمەزرێت و بە ئاڕاستەی ئابوریەکی گەشەسەندوو ھەنگاوی خێرا‬ ‫بھاوێژێت‪ ،‬ئەوا دەبێ بە نیشتمانی کردنی وەبەرھێنان لە ئامانجە زۆر سەرەکیەکانی بێت‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪87‬‬

‫بۆئەوەی مەبەستەکەم وەک خۆی بگات‪ ،‬دەبێ مۆڕکی نیشتمانی بەسەر بەرھەمەکانی‬ ‫واڵتەوە بێت‪.‬‬ ‫ستراتیژیـــەتی براندی نیشتمانی‪:‬‬ ‫ئەو کاتەی کە دەسەاڵتی واڵت لەرێگەی کەناڵی بە دامەزراوەیی زانستیانەیی کردنی‬ ‫دەوڵەت ھەوڵی جدی دا بۆئەوەی بناغەیەکی تۆکمەی ئابووری لە واڵتدا بێنێتەدی بۆ‬ ‫تەواوکردنی ئەوەش ھەوڵدان بۆ گەیاندنی ئەم پەیامە پڕاکتیکیە بە ناوەندە زانستی و‬ ‫ئەکادیمیەکانی واڵت و تەئکیدکردنەوە لێیان و دەستکراوەیی کردنیان لە پێشکەشکردنی‬ ‫بیرۆکە داھێنانەییەکانیاندا و بەھەندھەڵگرتنی ئەم بیرۆکانە لەالیەن دەسەاڵت خۆیەوە‪،‬‬ ‫ھاوکات لەگەڵ ئەوەشدا ھوشیارکردنەوەی خەڵکی واڵت بۆ پالنی وەبەرھێنانی بیرۆکەی‬ ‫بەرھەم ھێنانی نێوخۆیی (واتا گرنگیدان بە گەشەپێدانی مرۆیی و وەبەرھێنان کردن تێیدا‪،‬‬ ‫ھەروەھا کارکردن لەسەر ئەوەو دابینکردنی بودجە بۆ ھەوڵدان بۆ جواڵندنی ئەم کەیسە‬ ‫ئابووریە زۆر گرنگە‪ ،‬ئیتر پاش ماوەیەکی کەم بەرھەم ھێنانی نێوخۆیی لە بازنەیەکی‬ ‫بچوک و تەسکدا جولەی پێ دەکرێت و دوای ماوەیەکی کەم وەبەرھێنانی حەقیقی لە‬ ‫چەندین تەوەری جیاوازدا دێتەدی و بێگومان ئەم بەرھەم ھێنان و وەبەرھێنانەش بێ‬ ‫بازرگانیکردن لە ھاوردەکردنی بە چەندین جۆری پێداویستی بەرھەم ھێنان و وەبەرھێناندا‬ ‫مەحاڵە‪ ،‬بۆیە کەناڵەکانی بازرگانی کردن لە ھاوردەکردنی پێداویستیەکان وردە وردە‬ ‫فروانتر دەبن‪ ،‬بۆئەوەی بەرھەمە نێوخۆییەکان لەدایک ببن و قۆناخی دوای ئەوە‬ ‫دۆزینەوەی بازاڕ بۆ ساخکردنەوەی بەرھەمە نێوخۆییەکان دەبێتە خەمی واڵت‪ ،‬کە بۆ‬ ‫گشت ئەو پڕۆسەیەی کە ئاماژەم پێکرد ھەریەک لە کەرتی گشتی و کەرتی تایبەت‬ ‫تێیدا بەشدار دەبن‪ ،‬ئەوەی تا ئێستا باسم کرد ھەر ھەمووی لە گرنگیدان بە گەشەپێدانی‬ ‫مرۆییەوە سەرچاوەی گرت لەبەرئەوەی دەسەاڵتێکی پڕۆفیشناڵی ستراتیژی بە ئاڕاستە‬ ‫راستەکە ھەنگاو دەنێت و ئەو ئاڕاستە راستەش ئەوەیە کە سەرھەڵدانی گەشەپێدانی‬ ‫واڵت لە خاڵی یەکەمەوە کە بریتییە لە (گەشەپێدانی مرۆیی) سەرھەڵدەدات‪ .‬ئەوەی تا‬ ‫ئێستا ئاماژەم پێکرد کرانەوەی واڵتە لە بەرەورووی جیهانی گەشەکردن و پێگەیشتن‪،‬‬ ‫بەمانایەکی تر کرانەوەی واڵتە بەرەو جیهانی دەرەکی و ھاورێیەتی پەیداکردن لەگەڵ‬ ‫بازاڕەکانی دەرەوە بۆ ساخکردنەوەی بەرھەمەکانی ناوخۆ کە لە ھەمان کاتدا ئەم‬ ‫پڕۆسەیە بریتییە لە خۆناساندنی واڵت و ھەروەھا بریتیشە لە دۆزینەوەی ناسنامەی‬ ‫واڵت‪ ،‬بەاڵم لەرێگەی چیەوە ؟ بێگومان لەرێگەی گەشەی مرۆییەوە‪ .‬کە ھەوێنی ئەم لە‬ ‫دایک بوونە بازرگانیە گەشەپێدانی مرۆییە‪ ،‬یاخود بەمانایەکی سادەتر ھێزی کار لەنێو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪88‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫خودی خەڵکی واڵتدا بناغەی ئەو رێڕەوە گرنگەیە واتا بنچینەی پەڕاندنەوەی دەوڵەتە‬ ‫لە قۆناخی گەشە سەرەتاییەکانەوە بۆ قۆناخی کرانەوە بەرەو رووی بازرگانی نێو‬ ‫دەوڵەتی و لە پاشاندا قۆناخی دەوڵەتی ئیمپراتۆڕ (واتا ئەو دەوڵەتەی کە لە ئاستێکی‬ ‫ئابووری و بازرگانی نێو دەوڵەتیدا پڕ بایەخە و رۆلی لە جولەی ئابوری و بازرگانی نێو‬ ‫دەوڵەتیدا ھەیە)‪ .‬دوابەدوای ئەو قۆناخە دانانی چوارچێوەیە بۆ بەرھەمە ناوخۆییەکان لە‬ ‫ھەوڵدان بۆ بەرھەمھێنانی جۆرێتی باش‪ ،‬بەاڵم گشت ئەوانەی کە باسم کردن بێ بایەخن‬ ‫بەبێ دانانی ئەو شتە گرنگەی کە پێی دەگوترێت ھێمای بازرگانی (‪ - Brand‬العالمە‬ ‫التجاریە)‪.‬‬ ‫تیشک دەخەمەسەر چەند نموونەیەکی گرنگ لە ھیما بازرگانیە جیهانیەکان‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ھەر کە باس لە براندی مارسیدس (‪ )Mercedes‬دەکرێت ئەوا گەورەیی واڵتی ئەڵمانیا‬ ‫دێتەبەرچاو‪ ،‬ھەروەھا بۆ (‪ )BMW‬یش بە ھەمان شێوە‪ .‬ھەروەھا ھەر کە باس لە براندی‬ ‫(‪ )Honda‬دەکرێت ئەوا گەورەیی واڵتی ژاپۆن دێتە بەرچاو‪ ،‬بە ھەمان شێوە لەرێگەی‬ ‫براندی (‪ )Renault, Peugeot‬ھێزی دەوڵەتی فرەنسا و براندی (‪ )Chevrolet‬ھێزی‬ ‫دەوڵەتی ئەمریکا دەردەخەن ھەروەک کە دەگوترێت کۆماری کۆریای باشوور واتای‬ ‫براندەکانی (‪ ...Hyunda, KIA‬ھتد) دەگەیەنێ‪ ،‬بەھەمان شێوە بۆ (‪)VOLVO‬‬ ‫و (‪ )FIAT‬و گشت ئەو بڕاندانەی کە شوێنێکی جیهانیان بۆ خۆیان داگیر کردووە‪،‬‬ ‫ھەروەک برنجی بەسمەتی ھیندی لە خاسیەتە گرنگەکانی واڵتی ھیندە و برنجیش‬ ‫لە خواردنە سەرەکیەکانی مرۆڤە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی گرنگە ھەریەک لە براندە گرنگە نێو‬ ‫دەوڵەتیەکان بونەتە ناسنامەی واڵتانی خاوەندار‪ ،‬کە لەم نێوەندەدا ئەوەی دەگوزەرێ‬ ‫بریتییە لە کێبرکێی بازرگانی (‪ )trading competition‬ئەگەر لە نێوەڕۆکی بابەتەکە‬ ‫وردبینەوە ئەوا زۆر بەباشی لەوەدەگەین کە گشت ئەو کێبڕکێ بازرگانیە فروانە نێو‬ ‫دەوڵەتیە سەرەتایەکی ھەیە کە بریتییە لە ھێزی بیری مرۆڤـــ یاخود بریتییە لە کارە‬ ‫داھێنەرەییەکانی مرۆڤایەتی بەاڵم بەناسنامەی واڵتەوە واتا بە ناسنامەیەکی نیشتمانیەوە‪.‬‬ ‫یەکێک لە بەرھەمەکانی کۆمپانیای ھیوندا ‪ Hyunda‬لە کۆریای باشوور دروستکردنی‬ ‫باشترین جۆری کەشتیە دەریاییەکانە‪ ،‬بۆ تێگەیشتنی زیاتر‪ ،‬لە زەبەلالحترین کۆمپانیا‬ ‫جیهانیە بەرھەم ھێنەرەکانی ئۆتۆمبێل و کەشتی‪ ،‬کۆمپانیای ھیوندایە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫مەبەستە ھەرگیز ناوترێت کە کۆمپانیای ھیوندای ھی فالن نەتەوە یاخود فالن مەزھەبە‬ ‫بەڵکو ئەوەی دەوترێت ئەوەیە کە کۆمپانیای ھیوندای کۆریاییە‪ ،‬ئای ئەوە چەندە گرنگە‬ ‫کە دەوڵەت ھەروەک چۆن سنووری جیۆگرافی خۆی ھەیە بەھەمان شێوە خاوەندارێتی‬ ‫براندە گرنگە جیهانیەکان بکات‪ .‬من لەم نوسینەمدا چەند جارێک وشەی نیشتمانیم‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪89‬‬

‫بەکار ھێناوە بۆ نموونە براندی نیشتمانی‪ ،‬سامانی مرۆیی نیشتمانی‪ ،‬لە راستیدا ئەم‬ ‫دەبڕینە پڕ مانا بەخشە‪ ! ...‬لەبەرئەوەی بۆ ناسینەوەی براندێک یان بەرھەمێکی‬ ‫گرنگ و باش نیشتمان بااڵترین شوێنە کە پێی بناسرێتەوەو بۆ نموونە ھەریەک لە‬ ‫بەریتانیەکان یان فەڕەنسیەکان یاخود ئەڵمانیەکان بەھۆی بەرھەم و وەبەرھێنانە یەک‬ ‫لەدوای یەکەکانیانەوە بوونە واڵتانی زڵ ھێز و زل ئابوری‪ .‬کە ئەوە بۆ ئەمریکاو ژاپۆن‬ ‫و کۆریا و چین و‪...‬ھتد ھەمان راستیە‪.‬‬ ‫ئەوەی پێویستە زۆر بە باشی گوێی بۆ بگرین و لێی فێربین‪ ،‬ئەوەیە کە لەسەردەمی‬ ‫تازەداو لەنێوان دەوڵەتانی پێشکەوتووی تەکنەلۆژیادا شەڕێکی زۆر گەرم ھەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم شەڕە گەرمە نە شەڕی نەتەوەیی‪ ،‬نە شەڕی مەزھەبی‪ ،‬نە شەڕی فیکری‪ ،‬نە‬ ‫شەڕی ئایدیۆلۆژیایە‪ ،‬بەڵکو ئەوەی لەوێدا روودەدات شەڕی زانست و بەرھەم ھێنان و‬ ‫وەبەرھێنانی توانستی مرۆییە‪ ،‬واتا شەڕی گەشەپێدانی مرۆییە‪ ،‬لەبەرئەوەی گەشەپێدانی‬ ‫تەکنەلۆژیا و ئابووری خۆی لەخۆیدا بریتیین لە گەشەپێدانی مرۆیی و مرۆڤەکان بەرەو‬ ‫بیرکردنەوە و توانستی زیاتر پەلکێش دەکات‪ .‬کە لە بەرامبەریشدا واڵتانی نێو جەنگ و‬ ‫نا تەکنەلۆژی ھەردەم لە دەرەوەی ئەو بازنە پیرۆزەن‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی ئەمڕۆ لە رۆژھەاڵتی ناوەراستدا رودەدات شەڕی ھەموو شتێکە جگە لە‬ ‫شەڕی گەشەپێدانی فیکری و مرۆیی و کۆمەاڵیەتی و تەکنەلۆژی‪ ،‬راستتر بلێین شەڕی‬ ‫یەکترخواردن و الوازکردنی ھێزی مرۆیی و ھەنگاونانی زیاترە بۆ زیاتر بڕوابەخۆنەبوون‪،‬‬ ‫ئاماژە بە دۆخی رۆژھەاڵتی ناوەند دەکەم بۆئەوەی جیاوازی لەنێوان پانتایی ھەردوو‬ ‫حاڵەتدا بکەین کە دەتوانرێت وەک دوو جەمسەری لێک جیاواز سەیریان بکەین کە ئەو‬ ‫دوو جەمسەرە یەکێکیان ستراتیژیەت بۆ ئەوە دادەڕێژرێت کە گەشەی مرۆیی سات دوای‬ ‫سات لە داھێنانەکاندا و لە دیاریکردنی ناسنامەی نیشتمانیدا کاریگەرتر بێت و ئەوەی‬ ‫دیکەیان مرداندنی ھێزی مرۆییە و جیاکردنەوەی مرۆڤەکانە لە ناسنامەی نیشتمانیدا‬ ‫ئەوەی لێرەدا من مەبەستمە الیەنی ئیکۆنۆمیە نەک الیەنی پۆلیتیک‪ .‬‬ ‫جیهانی ئەمڕۆمان تەنها دان بە دەوڵەتی بەھێزدا دەنێت‪ ،‬کە لێرەدا مەبەست لە‬ ‫تەنها ھێزی سەربازی نیە بەڵکو ھێزی ئابووریش‪ ،‬کە ئەگەر ھێزی سەربازی بۆ ھەر‬ ‫قەوارە و دەوڵەتێک پێویست بێت بۆ پاراستنی سەروەریەکەی‪ ،‬ئەوا ھێزی ئابووریش بە‬ ‫ھەمان شێوە زۆر پێویستە بۆ پاراستنی سەروەریەکەی و دەوڵەت لەرێگەیەوە دەتوانێت‬ ‫بڕیارەکانی خۆی بپارێزێت‪ ،‬ئەو دەوڵەتەی لە خۆڕاک و پیشەسازی و بازرگانی و‪...‬‬ ‫ھتد‪ .‬دا پشت بە دەوڵەتانی دیکە دەبەستێت ئەوا زۆر لە توخمە گرنگەکانی بڕیاردان‬ ‫لەدەست دەدات‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪90‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫دەوڵەتانی پیشکەوتوو لە بەرەوپێشچوونە زانستی و کرداریەکانیاندا پشتیان بەو سامانە‬ ‫مرۆییەیانە بەست کە خاوەنینە‪ ،‬کە گشت ئاراستەی وەبەرھێنانەکانیان بەرەو رووی‬ ‫گەشەپێدانی ئەم سامانە مرۆییە و بەتواناکردنی پێداویستی و ھۆکارەکانی زانستی‬ ‫تیۆریەوەیە‪ ،‬ھەروەھا بە پشتبەستن بە جێبەجێکردنی زانستی پێشکەوتوو‪ !...‬کە‬ ‫ئامانجەکانیشیان بەدەستهێنانی دەوڵەتێکی بەھێزە کە بناغەکەی تواناکانی خەڵکەکەیەتی‪.‬‬ ‫ئەگەر پێشکەوتنەکانی ویالیەتە یەکگرتووەکان و بریتانیا و فرەنسا کە دەوڵەتانی‬ ‫سەرکەوتووی جەنگی دووەمی جیهانی بوون حاڵەتێکی سروشتی بێت‪ ،‬کەواتە ئەوە‬ ‫حاڵەتێکی ناسروشتیە کاتێ دەبینین دەوڵەتانی پێشکەوتووی وەک (ئەڵمانیا و ژاپۆن)‬ ‫کە دوو دەوڵەتی دۆڕاوی جەنگی دووەمی جیهانی بوون‪ !...‬کە ھەریەک لە ئەڵمانیا و‬ ‫ژاپۆن باشترین نموونەن لە گرنگیدانیان بە کاری وەبەرھێنان لە گەشەپێدانی مرۆییدا‬ ‫بەتایبەت ژاپۆن کە زۆر ھەژارە بە سامانی سروشتی لەگەڵ ئەوەشدا توانی بەھۆی ئەو‬ ‫سامانە مرۆییەی کە خاوەنیەتی ئابووریەکی بەھێز بنیات بنێت کە یەکێکە لە ھەشت‬ ‫لە واڵتە بەھێزەکانی جیهان‪ .‬کە بۆ ھەرێمی کوردستانی باشور ئەوانە دوو نموونەی زۆر‬ ‫باشن لە جیهانی کراوەی ئێستادا و بەرەو داھاتویەکی زۆر کراوەتر‪ ،‬کە لە راستیدا بۆ‬ ‫ھەرێمی کوردستانی باشوور کەناڵەکانی ئاڕاستەگرتن بەرەو ئەو کرانەوەو نزیکبوونەوە‬ ‫لە پێشکەوتن و دوورکەوتنەوە لە کلتوری رۆژھەاڵتی ناوەڕاست زۆر ئاسانە و پێویستی‬ ‫بە کاراندنێکی تەواو ھەیە‪ .‬‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکان گرنگی بە زەقکردنەوەی مه‌فهومی گەشەپێدانی مرۆییدا کە ئەوەش‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٩٠‬وە بوو ئەو کاتەی کە (پرۆگرامی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گەشەپێدان)‬ ‫ناوی برد و سااڵنە ریپۆڕتێکی بۆ دابینکرد‪.‬‬ ‫بە تێبینی کردنمان‪ :‬دەبینین کە توخمی مرۆڤ بەوپێیەی کە یەزدان ھۆش و ھێزو‬ ‫توانای مرۆیی پێبەخشیوە بۆیە مرۆڤ ھەر لە بنچینەدا توخمی بەرھەم ھێنانە و ھەوڵی‬ ‫ئەوە دەدات بازنە و توانستی کارەکانی فراوانتر بکات و بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی‬ ‫ئەوەی ئەنجامداوە کە لە سەردەمی تازەدا لە کردنەوەو دامەزراندنی مارکێت و بازاڕگاو‬ ‫دامەزراوەکان و ھەڵسان بە کارە بازرگانیەکان و بە فراوانبوونی ھۆشی مرۆڤ کارەکان‬ ‫ئاڵۆزتر بوو و تا بەڕێوەبردنی واڵت و ئیدارەکردنی ملیۆنان خەڵک‪ .‬‬ ‫پێش ئەوەی رۆلی شیکردنەوەی وەزیفی و راھێنان بۆ بەرزکردنەوەی توانستی بەرھەم‬ ‫ھێنان بۆ تاکی کارکەر رونبکەمەوە دەمەوێ بە کورتی باس لە ماھیەتی بەرھەم ھێنان‪،‬‬ ‫گرنگی بەرھەم ھێنان لەسەر ئاستی تاک (کارکەر) و کۆمپانیا یاخود رێکخراو و ئابووری‬ ‫نیشتمانی و کۆمەڵگا بکەم‪ .‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪91‬‬

‫پڕۆسەی بەرھەم ھێنان و بەڕێوەبـــردن‪:‬‬ ‫بەرھەمهێنان‪ :‬بریتییە لە بڕی بەرھەم ھێنان لە پێداویستی یاخود خزمەتگوزاری کە لە‬ ‫ماوەیەکی زەمەنی دیاریکراودا لەرێگەی یەکەیەکی دیاریکراو لە یەکەکانی کار بە ئەنجام‬ ‫دەگات‪.‬‬ ‫بڕی بەرھەم ھێنانی تاکی کارکەر رەنگدانەوەی حەقیقەتی چەندێتی بەشداریکردنیەتی لە‬ ‫کارکردندا لەو بەشەی کە پێی سپێردراوە‪ ،‬کە توانای خۆی و زانیاریەکەی و لێزانینەکەی‬ ‫تێدا بەکاردێنێت‪ ،‬کە بڕی بەشداری کردنی تاکی کارکەر بە بڕی ئەو زیادەیەی کە‬ ‫دەخرێتە سەر بەرھەمی کۆتایی حیساب دەکرێت‪ .‬ئەمە وەک لۆژیک و پابەندبوون بە‬ ‫یاساکانی کارکردن لە لەژێر بەرێوەبردنی مۆدرندا واتا لەژێر سیستمێکی کارگێڕیدا کە‬ ‫سامانی مرۆیی کڕۆکی بەرھەم ھێنانەکە بێت کە خۆی لە خۆیدا بەرھەم ھێنانی حەقیقی‬ ‫واتا ھێنانەدی بەرھەم بە دەستی کاری نێوخۆیی واڵت (ھاونیشتمانیانی نێوخۆ)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەک لەو واڵت و شوێنانەی کە بۆشاییەکی زۆر لەنێوان ئەجێندای بەرێوەبردن و بەرھەم‬ ‫ھێناندا ھەیە‪ ،‬واتا بەو مانایەی کە لەنێو گروپێک کارمەنددا بە تەواوی نازانرێت کە کامە‬ ‫کەس کاری زیاتری کردووەو کامەیان خۆی لە کارە گرانەکەدا شاردۆتەوە کە ئەوەش‬ ‫ھەردەم لەژێر کارگێڕیەکی کالسیکیدا دێتەدی‪ ،‬واتا لە دونیای ناپێشکەوتوو‪ ،‬بۆیە لەم‬ ‫دۆخەدا یان روخساری تواناکان و کەسە بە تواناکان بزردەکرێت و ناناسرێتەوەو وەکو‬ ‫ماف بە یەکێکی دیکە دەدرێت‪ ،‬یاخود زۆر بەشێواوی دەخرێتەڕوو‪ .‬کە لەراستیدا تا‬ ‫رادەیەکی زۆر ئەوە سیمای بەرێوەبردنی کارە لە رۆژھەاڵتی ناوەراستدا‪ .‬‬ ‫ئەوە شتێکی ئاساییە کە ھەرچەندی بڕی بەرھەم ھێنانی تاک زیاد بکات‪ ،‬ئەوا بەشداریکردنی‬ ‫لە بڕی زیادکراو لە بەرھەمی کۆتاییدا زیاد دەکات‪ .‬ئەمە سەرەڕای زیادبوونی گرنگی رۆلە‬ ‫وەزیفیەکەی کە وایلێدەکات زیاتر ھەست بە گرنگێتی خۆی بکات لە شوێنی کارکرنیدا‪.‬‬ ‫کە ئەوەش گرنگی زیاتری الیەنی مۆڕالی پێدەبەخشێت‪ ،‬کە خۆی لە بڕوانامەی پێزانین‬ ‫دەبینێتەوە یاخود پیاھەڵدان و مەدحکردنی ئەو لەالیەن بەرپرسەکانیەوە لە بەرامبەر‬ ‫کارەکەی و پێزانینیان بۆی‪ .‬کە ئەوەش رۆحی مەعنەوی زیاتری پێدەبەخشێت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫سوودی ئەوەی پێدەبەخشێت کە ھەوڵی زیاتر بدات‪ ،‬ھەروەھا زیاتر ھانی دەدات بۆ‬ ‫وەدەستهێنانی پێشکەوتنی زیاتر لەسەر ئاستی تاکە کەسیدا و لەسەر ئاستی کارەکەیدا‬ ‫ئیتر ئەوەش وادەکات لەنێو کۆمەڵگاکەیدا ھەست بە گرنگی زیاتر بکات‪ .‬ئەوە سەرەڕای‬ ‫سوودە مادەیەکە کە دەبێتە ھۆی زیاتربوونی داھاتەکەی‪ .‬‬ ‫ھەروەھا بەپێچەوانەی ئەوەوە‪ :‬ھەرچەندی ڕادەی بەرھەم ھێنانی تاک داببەزێت ئەوا‬ ‫ڕادەی بەشداریکردنی لە بڕی زیادبوونی بەرھەم ھێنانی کۆتاییدا دادەبەزێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪92‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫سەرەڕای دابەزینی گرنگیەتی رۆلە وەزیفیەکەی‪ ،‬کەوا ئەوەش لە ھەستی ئەو کەسەدا‬ ‫رەنگدانەوەی دەبێت بە گرنگی نەدانی بە شوێنی کارکردنی‪ ،‬ھەروەک بەمەش توشی خۆ‬ ‫ونکردن دەبێت کەوا ئەوەش دەبێتە ھۆکاری بەجێمانی حاڵەتی دەروونی نێگەتیڤ لەسەر‬ ‫ئەو کەسەدا‪ .‬کە ئەنجامی ئەوەش لە کۆتاییدا دەبێتە ھۆی ھاتنەخوارەوەی داھاتەکەی و‬ ‫لە دواییشدا ھەست کردنی بە بێبایەخ بوونی لەنێو کۆمەڵگاکەیدا‪ .‬‬ ‫بەردەوامبوون لە کرداری بەرھەم ھێناندا بەڵگەیە بۆ ھەبوونی رۆلی کارگێڕی کردن‬ ‫(ئیدارەکرد)‪ ،‬کە ھەروەک ئاشکرایە بەرھەم ھێنان لەژێر ئیدارەکردندا دێتەدی‪ .‬ھەروەھا‬ ‫بەرزبوونەوەی بڕی بەرھەم ھێنان و بەرزی پلەی جۆرێتیەکەی و زۆری لە توانستی‬ ‫کردارەکانیدا ھەبوونی بەرزی توانستی ئیدارەکردن دەگەیەنێ لە بەردەست خستنی‬ ‫سامانە سروشتیەکان و توانستە مادی و مرۆییەکانی کە لەبەردەستدان بەباشترین شێوە‪،‬‬ ‫کە ئەوەش دەبێتە ھۆی بەدیهێنانی بەرھەمی باش نەک تەنها ئەوەی کە داواکراوە لە‬ ‫کرداری بەرھەم ھێناندا‪ .‬‬ ‫بەرزکردنەوەی ڕادەی بەرھەمھێنان تەنها لە ئەنجامی توانستی باشی ئیدارەکردن لە‬ ‫بەکارھێنانی رێگە ئیداریە مۆدرنەکاندا لە بەرێوەبردنی کرداری بەرھەم ھێناندا نایەتەدی‪،‬‬ ‫بەڵکو شانبەشانی ئەوە بەکارھێنانی تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و تازە لە پەرەپێدانی‬ ‫بەرھەمەکەدا بەشێوەیەکی بەردەوام (کە ئامێرەکانی تەکنەلۆژیای پێشکەوتووش ھەر‬ ‫خۆی بەرھەمی سامانی مرۆییە) ھەروەھا وەبەرھێنان کردن لە کرداری گەشەپێدانی‬ ‫سامانی مرۆییدا و پەرەپێدانی بەشێوەیەکی بەردەوام لەرێگەی دانانی پرۆگرامی راھێنانی‬ ‫دیراسەکراو لەسەر بنچینەیەکی زانستی بۆ ھەڵسانەوەی بەردەوام ھەروەھا بەھۆی ھێزی‬ ‫کارکەری کۆمپانیا یاخود رێکخراوەکە‪ .‬‬ ‫بەھەمان شێوە ئەم گرنگیەتی بەرھەم ھێنانە لەسەر ئاستی ئابوری نیشتمانیشدا‬ ‫جێبەجێ دەبێت‪ ،‬ئەوە لەگەڵ پاراستنی ئەو جیاوازیەی کە لەنێوان ئابوری کۆمپانیا‬ ‫یان رێکخراوو لەنێوان ئابوری نیشتمانیدا ھەیە بەشێوەیەکی گشتی‪ .‬کە رادەی بەرھەم‬ ‫ھێنان واتای توانستی دەوڵەت دەگەیەنێ بە گشتی لە بەرھەمھێنانی پێداویستی و‬ ‫خزمەتگوزاریەکاندا‪ ،‬کە کرداری بەرھەم ھێنان لەسەر ئاستی دەوڵەتدا رەنگدانەوەی‬ ‫ئاستی توانستی دامەزراوەکانی دەوڵەت دەگەیەنێ‪ ،‬ھەروەھا رادەی سەرکەوتنی ئەم‬ ‫دامەزراوانە دەگەیەنێ لە جێبەجێکردنی ئامانج و پالنە ستراتیژیەکانی دەوڵەت لە بواری‬ ‫بەرھەم ھێنانی کەلوپەل و پێداویستیەکان و خزمەتگوزاریەکان بە کوالیتیەکی بەرز‪ .‬‬ ‫پێداگری ئیدارەدان لە وەدەستخستنی کوالیتی بەرزی بەرھەم‪ ،‬کە ئەوەش پێویستی بە‬ ‫پالنی تێروتەسەل و دیراسەکراو و چاودێری کردنی بەردەوام لە کرداری بەرھەم ھێناندا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪93‬‬

‫ھەیە ھەر لەسەرەتای پڕۆسەکەوە تا گەیشتن بە دوا بەرھەم ھێنان بەباشترین شێوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەوەش ئەوە لە ئیدارەداندا دەخوازێت کە پێداگر بێت لە باشی جۆرێتی ئەو خامانەی‬ ‫کە بەکاریان دەخا بۆ بەرھەم ھێنان ھەروەھا ئامێر و کەلوپەلەکانی کە بەرھەمەکە پێیدا‬ ‫تێپەڕ دەبێت‪ ،‬ئەوە سەرەڕای توانستی دەستی کاری بەتوانا کە بە کرداری بەرھەم‬ ‫ھێنانەکەدا ھەڵدەستن‪ .‬‬ ‫ئەگەر کرداری بەرھەم ھێنان نەبێتە ھۆکاری کاریگەرێتی پۆزەتیڤ و راستەوخۆی بەرچاو‬ ‫لەسەر خۆشگوزەرانی تاکەکانی کۆمەڵگا‪ ،‬کەواتە ئەو حاڵەتەی کرداری بەرھەم ھێنانە‬ ‫لەسەر رێرەوی سروشتی خۆی الیداوە‪ .‬کە رێڕەوی سروشتی کرداری بەرھەم ھێنان‬ ‫بریتییە لە‪ :‬زۆرکردنی بەردەست خستنی کەلوپەل و پێداویستی و خزمەتگوزاری‪،‬‬ ‫بەبوونی کوالیتیەکی بەرز‪ ،‬بۆ ھەموو تاکەکانی کۆمەڵگا‪ ،‬بەشێوەیەک کە ئەم کەلوپەل‬ ‫و پێداویستی و خزمەتگوزاریە پێشکەش کراوانە ببنە ھۆی تێرکردنی حەز و ویستی‬ ‫بەکاربەرەکان‪ ،‬ئەمە سەرەرای ھەبوونی ئەم بەرھەم و خزمەتگوزاریانە بەشێوەیەکی زۆر‬ ‫بۆ بەرەوروبوونەوەی پێداویستیەکانی بەکاربەران‪ .‬‬ ‫لەنێوان ئەو شێواز و رێگا ئیداریە گرنگانەی کە ئیدارەی بااڵ لە ھەر رێکخراو یاخود‬ ‫کۆمپانیایەک دەیگرێتەبەر بریتییە لە (شیکردنەوەی وەزیفە) کە ئەو شیکردنەوە‬ ‫وردەکاریە دیتا و زانیاری گرنگ لە ئەڕک و بەرپرسیارێتی وەزیفەدا دەخاتەبەردەست‪،‬‬ ‫ھەروەھا چەندێتی لە پێویست بوونی دۆزینەوەی وەزیفەی تازە یاخود کەمکردنەوەو‬ ‫نەھێشتنی‪ .‬‬ ‫کەوا ئەوەش لەالیەن خۆیەوە یارمەتیدەری ئیدارەدان دەدات لە بەڕێوەبردنی سامانە‬ ‫مرۆییەکەیدا بەشێوەیەکی سەرکەوتوو و چاالک‪ .‬کە لێرەدا بەپێویستی دەزانم ئاماژە بە‬ ‫چەند خاڵێکی گرنگ و پێکھێنەری ئیدارەدان لە وەزیفەی دامەزراوەییدا بکەم‪:‬‬ ‫‪ .١‬رێکخستنی ئاستەکانی کارگێڕیی‪ :‬لەرێگەی دابەشکردنی کار‪ ،‬ھەروەھا دیاریکردنی‬ ‫بەرپرسیارێتی و ئەو دەسەاڵتەی کە بە بەرپەرسەکان دراوە‪ ،‬ھەروەھا کارکردن بۆ‬ ‫دۆزینەوەی ھاوسەنگی لەنێوان دەسەاڵت و بەرپرسیارێتی‪.‬‬ ‫‪ .٢‬راھێنان‪ :‬شیکردنەوەی وەزیفە ھەڵدەستێت بە دیاریکردنی ئەو بۆشاییەی کە لەنێوان‬ ‫توانا جیاوازەکانی ئێستای کارمەندەکان ھەروەھا ئەو توانا جیاوازانەی کە پێویستە‬ ‫بەردەست بخرێن‪ ،‬ھەروەھا لەرێگەی ئەم دیاریکردنەیەدا ئیدارەدان توانای ئەوەی دەبێت‬ ‫کە پالنی ڕاھێنانی راست بۆ پڕکردنەوەی ئەم بۆشاییە دابڕێژێت‪ .‬‬ ‫‪ .٣‬دانانی پالنی دروست بۆ ھێزی کار‪.‬‬ ‫‪ .٤‬قەرەبوکردنەوەو موکافەئەکردنی کارمەندان‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪94‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪ .٥‬دوبارە دیزاینکردنەوەو پۆڵینکردنەوەی وەزیفەکان‪.‬‬ ‫‪ .٦‬باشترکردنی کاری وەزیفی‪.‬‬ ‫‪ .٧‬دۆزینەوەی کەموکوڕیەکانی نێو ژینگەی کارکردن‪ ،‬ھەروەھا ھەوڵدان بۆ نەھێشتنی‪،‬‬ ‫ھەروەھا کارکردن بۆ باشکردنی بارودۆخی کارە نێوخۆیی و دەرەکیەکان لە چوارچێوەی‬ ‫ئەو توانایەی کە لەبەردەستدا ھەن‪.‬‬ ‫دەبێ ئەوە بزانین کە سەرچاوەی زۆربەی کێشەکانی نێو واڵتانی کێشەدار و ھەژار‬ ‫خەراپی کارگێڕی کردنی ئەم واڵتانەیە نەک ھۆکاری دیکە‪ ،‬کە ئیدارەدانی باش و دروست‬ ‫و پڕۆفیشنااڵنە تەوەرەکانی بەرێوەبردن کۆدەکاتەوە‪ ،‬ئامانجەکان دیاریدەکات و رێکیان‬ ‫دەخات و دەیپێچێتەوە‪ ،‬چوارچێوەیەکی دروست بۆ داھات و بودجەی سااڵنە دادەنێت‪،‬‬ ‫پالنەکان بە دیراسەکردنێکی ورد دادەڕێژرێن‪ ،‬پالنە کورت خایەن و درێژخایەنەکان‬ ‫دیاریدەکرێن‪ ،‬چاودێریکردن و بەدواداچونێکی زۆر ورد و بەردەوام‪ ،‬کە ھەموو ئەوانە‬ ‫لەنێو ئەو بازنەیەدا دەپێچرێنەوەو کۆدەکرێنەوە کە پێی دەگوترێت (ئەجێندای واڵت)‪ .‬‬ ‫ژینگەی ئابـــــــوری‪! ..‬‬ ‫ئێمە ھەر لەسەرتاوە مەبەستمان لە سامانی مرۆیی و گەشەپێدانەکەی کە پێی دەگوترێت‬ ‫گەشەپێدانی مرۆیی (‪ )human development‬بۆ خزمەتی گەشەپێدانی ئابوریە لەسەر‬ ‫ئاستی خود و کۆمەڵگا واتا لە کۆتاییدا لەسەر ئاستی دەوڵەت‪ ،‬یاخود بەدەربڕینێکی‬ ‫تەواوتر لەسەر ئاستی نیشتمانیدا‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لێرەدا زۆر گرنگە ئەوەیە ھەبوونی یاخود‬ ‫ھێنانەدی ژینگەیەکی لەبار بۆ ئابوریەکی باش و جێگیر بریتییە لە چوارچێوەیەکی‬ ‫پتەوی ئەو پرسە‪ ،‬واتا ھێنانەدی ئەو مەرجانەی کە بۆ ئابوریەکی جێگیر پێویستە کە‬ ‫ئێمە باسمان لە دەوڵەتە دەوڵەتیش واتا چوارچێوەیەکی قانونی و خاوەن دامەزراوە‬ ‫ھەمەجۆرەکان کە ژیانی رۆژانەی ھاونیشتمانیەکان بەڕێوەدەبەن‪ ،‬وا لە خوارەوە ئاماژە‬ ‫بە خاڵەکانی ئەم بابەتە دەکەم‪.‬‬ ‫مەرجەکانی ژینگەی ئابوری جێگیر‪:‬‬ ‫• جێگیری بارودۆخی سیاسی‬ ‫• پیادەبونی وەبەرھێنان‬ ‫• سەربەخۆیی ھاوردەکردن و ناردنە دەرەوە‬ ‫• سەربەخۆیی گۆڕین و خەرجکردنی جۆرەکانی دراوی بیانی‬ ‫• کۆمپانیا ھاوبەشەکان‬ ‫• بازاڕی دراو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪95‬‬

‫• پێکھێنانی سامانی مرۆیی‬ ‫• جێگیربونی دراوی نێوخۆیی‬ ‫• شار و کۆمەڵگا پیشەسازیە زەبەلالحەکان‬ ‫• ھوشیاری وەبەرھێنان‬ ‫• جێبەجێکردنی ئیداریی خێراو ئاسان‬ ‫بەاڵم گشت ئەو خاڵ و بارودۆخانەی سەرەوە بەبێ جێبەجێکردنی ئیدارەیەکی پڕۆفیشناڵ‬ ‫مەحاڵە بۆیە ناچارین لێرەدا ئاماژە بە ماھیەتی ئیدارە و پەرەسەندنی بکەین‪.‬‬ ‫ئیدارە وەک مومارەسەکردن ھەر لەگەڵ بوونی مرۆڤـــ لەسەر ھەسارەی زەویەوە دەستی‬ ‫پێکردووە‪ ،‬بەاڵم ئیدارە وەک زانست بەشێوەیەکی روون و ئاشکرا لە سەرەتای سەدەی‬ ‫بیستەم دەرکەوت‪ ،‬کە دەتوانرێت لەبارەی ئەم پەرەسەندنە بەم شێوەیەی خوارەوە‬ ‫ئاخاوتن بکەین‪ :‬‬ ‫یەکەم‪ :‬قوتابخانەی کالســـیکی‬ ‫‪ .A‬بیردۆزی ئیدارەی زانستی‪Scientific Management.‬‬ ‫بریتییە لە شێوازێکی ئیدارە کە لەبنچینەدا گرنگی بە تواناکانی تاک دەدات واتا فۆکەس‬ ‫دەخاتە سەر کار (‪ )work‬نەک تاکی کارمەند (‪ )individual‬و بارودۆخەکەی کە لە‬ ‫کەسانی دەستپێشخەری ئەم قوتابخانەیە ھەریەک لە (‪ Taylor‬و ھێنری جانت‪ ،‬فرانک‬ ‫و لیان و گێڵبڕت)ن‪ .‬ھەروەھا ئەم بیردۆزە فۆکەس دەخاتە سەر ئەم چوار بنچینەیە‪:‬‬ ‫ بەکارھێنانی شێوازی زانستیانە لە گەیشتن بە چارەسەرکردنی کێشەکان‪.‬‬‫ ھەڵبژاردنی کارمەند بەپێی توانست‪.‬‬‫ گرنگیدان بە ڕاھێنانی کارمەندان‪.‬‬‫ گرنگی خستنەسەر مەبدەئی پسپۆڕێتی بەجۆرێک ئیدارە پشت بە وەزیفە ئیداریەکان‬‫دەبەستێت کە بۆ ئەوەش کارمەندان ئەڕکی جێبەجێکردنەکەی دەگرنە ئەستۆ‪.‬‬ ‫‪ .B‬بیردۆزی پرنسیپەکانی ئیدارە‪Principles Administration.‬‬ ‫بەوە دەناسرێت کە فۆکەس دەخاتە سەر ئیدارەدانی کۆی دامەزراوە‪ ،‬واتا بەدوای‬ ‫دۆزینەوەی پرنسیپەکانی ئیدارەی گشتیدا دەگەڕێت لەسەر ئاستی تیۆری بۆئەوەی ببێتە‬ ‫بنچینە بۆ کردارەکانی رێکخستن و دیزاینکردنی ئیدارەدانی دامەزراوەکە‪ .‬لە گرنگترین‬ ‫کەسانی دەستپێشخەری ئەم قوتابخانەیە (‪ )Henry - fayol‬و (‪)Luther Gulick‬‬ ‫ن‪ ،‬ھەروەھا (‪ )Fayol‬ھەڵسا بە دابەشکردنی چاالکی رێکخراوەکان بۆ شەش چاالکی‬ ‫سەرەکی کە تێیدا فۆکەس خراوەتە سەر چاالکی ئیداری و ھەڵسا بە دابەشکردنی بە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪96‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫شەش چاالکی و ھەروەھا دەستی کرد بە دانانی چواردە پڕنسیپی ئیداری کە لەرێگەی‬ ‫لێکۆڵینەوەکەیدا پێیگەیشت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬قوتابخانەی کالسیکی نوێ‪New classic - School.‬‬ ‫یاخود قوتابخانەی رەفتاریی ‪behavioral - School‬‬ ‫ئەم قوتابخانەیە چەند بیردۆزێک دەگرێتەخۆ کە لە گرنگترینیان‪:‬‬ ‫‪ .A‬جوالنەوەی پەیوەندیە مرۆڤایەتیەکان ‪human relationship Movement‬‬ ‫کە ئەم قوتابخانەیە سەرەتاکانی قوتابخانەی رەفتاریی دەنوێنێ و وەک کاردانەوەیەک بۆ‬ ‫قوتابخانەی کالسیکی پەیدابوو کە گرنگی دەخستە سەر بەرھەم ھێنان و لە بەرامبەردا‬ ‫تا ڕادەیەکی زۆر الیەنەکانی پەیوەندی پشتگوێ خستبوو‪ ،‬کە ‪ Elton – Mayo‬بە‬ ‫کەسانی دەستپێشخەرە یەکەمینەکانی ئەم قوتابخانەیە دادەنرێت‪ .‬کە لەگەڵ ھەندێک‬ ‫کەسی دیکەدا ھەڵسان بە ئەنجامدانی چەند تاقیکردنەوەیەک کە بە تاقیکردنەوەکانی‬ ‫‪ Howthorone‬ناونرا و ئەوە ناوی ئەو کارخانەیە کە تاقیکردنەوەکانی تێدا ئەنجامدرا‪.‬‬ ‫ھەروەھا مایۆ لەرێگەی تاقیکردنەوەکانیدا گەیشتە چەند ئەنجامێک کە قوتابخانەی‬ ‫پەیوەندیە مرۆڤایەتیەکان پێیەوە دەناسرێتەوە کە گرنگترینیان‪:‬‬ ‫ قەبارەی کاری تاک تەنها بە ھێزی بەدەنیەوە دیاری ناکرێت‪ ،‬بەڵکو ھەروەھا بە‬‫پێشینەی کۆمەاڵیەتی و ئیرادەی گروپەکەی کارەوە‪.‬‬ ‫ ھاندان و موکافەئاتە نا مادیەکان رۆلی گرنگیان ھەیە بۆ بەرەوپێشەوەبردن و ھاندانی‬‫تاک و ھەستکردنیان بە ڕەزامەندی‪.‬‬ ‫ گرنگی و پێویستی راھێنانی سەرۆکەکانی کار لەسەر چۆنیەتی موعامەلەکردنی ئەوان‬‫لەگەڵ کارمەندەکانیاندا‪.‬‬ ‫ گرنگیدا بە رێکخراوە نا فەرمیەکان لە کاریگەرێتی لەسەر ھەڵسوکەوتی تاکدا لە‬‫دامەزراوە یاخود رێکخراوەکەدا‪ .‬‬ ‫ گرنگیی مۆڕالی لەسەر بەرھەم ھێنان‪.‬‬‫‪ .B‬بیردۆزی ‪ X and Y‬لەالیەن ‪:MCGreogor‬‬ ‫لەم بیردۆزەدا تێڕوانینی خۆی بۆ سەپاندنی بیردۆزی کالسیکی خستوەتەروو کە ھیمای‬ ‫(‪)X‬ی بۆ داناوە‪ ،‬ھەروەھا تێڕوانینی خۆی بۆ بیردۆزی پەیوەندیە مرۆڤایەتیەکان‬ ‫خستوەتەروو و ھیمای (‪ )Y‬بۆ داناوە‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪97‬‬

‫بیردۆزی‬ ‫کاتێ مرۆڤ کارەکەی خۆی خۆشدەوێت (واتا بە حەزی خۆی و بێ ئەوەی رقی لە‬ ‫ئەنجامدانی کارەکەی ھەبێ‪ ،‬ئەوە سەرەڕای ئەو موکافەئاتەی کە پێشبینی دەکات)‪.‬‬ ‫کەچی ھەبونی رق لەالیەن مرۆڤی ئاساییەوە لەبەرامبەر ئەو کارەی کە پێی ھەڵدەستێ‬ ‫کە لەوەدا پێویستت بە ناچارکردنی ئەو کەسەیە کە دەبێ بە ئەنجامدانی کارەکەی‬ ‫ھەڵبستێ‪ ،‬کەچی ئەگەر بە تەنیا جێبھێڵدرێ ئەوا کار ناکات بۆیە توانای ھەڵگرتنی‬ ‫بەرپرسیارێتی نیە‪ .‬‬ ‫ئاستی ئیـــدارەی بااڵ‪:‬‬ ‫ھەردەم ئەم ئاستە دەکەوێتە بەرزترین خاڵی ھەڕەمی رێکخستنی دامەزراوەییەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫کەسەی کە لەم شوێنەدا کار بەڕێوەدەبات بەرێوەبەری بااڵی ئیداریە بە ناوی جیاوازەوە‬ ‫وەک‪ ،‬بەرێوەبەری گشتی‪ ،‬بەڕێوەبەری جێبەجێکار‪ ،‬یاریدەدەری بەرێوەبەری گشتی‪،‬‬ ‫ھەندێک جاریش کۆمەڵەیەک لە ئیداریەکان کە بە «ئەندامانی ئەنجومەنی ئیداری» ناو‬ ‫دەبرێن‪ .‬‬ ‫‪X and Y‬‬

‫بەرپرسیارێتی ئیـــدارەی بااڵ‪:‬‬ ‫‪ .١‬نەخشەدانانی سیاسەت و ستراتیژیەت و دیاریکردنی ئامانجە گشتیەکانی دامەزراوەکە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ئاڕاستەکردنی زانستیانەی کارلێکی نێوان دامەزراوەکە و ژینگەی دەوروبەری‪.‬‬ ‫‪ .٣‬دانانی پالنی داھاتوو کە بتوانێت ئامانجە پێویستەکان بێنێتەدی‪.‬‬ ‫‪ .٤‬دانانی پەیکەری رێکخستنی دامەزراوەکە‪ ،‬ھەروەھا دیاریکردنی ئاستە ئیداریەکان و‬ ‫دابەشکردنی ناوەندە وەزیفیەکان‪.‬‬ ‫لۆژیـــکی وەبەرھێنان‪:‬‬ ‫زیادبوونی سەرمایەی مادی لە پڕۆسەی گەشەپێدانی ئابوریدا بەرەکەی پێناگات ئەگەر‬ ‫زیادبوون لە شارەزایی و مەعریفە بەالنی کەم بە ھەمان ئەو تێکڕاییە نەبێت‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫پێویستە بیردۆزی تەقلیدی وەبەرھێنان (‪ )traditional investment‬فراوان بکرێت‬ ‫بەشێوەیەک کە وەبەرھێنان لە سامانی مرۆییشدا بگرێتەخۆ‪ ،‬کە باشترین وەبەرھێنان‪،‬‬ ‫وەبەرھێنانە لە ھزر و تواناکانی مرۆڤـ بەتایبەت لە واڵتانی گەشەکردودا کە بەشێوەیەکی‬ ‫کاریگەر پێویستی بەم جۆرەی وەبەرھێنان ھەیە بۆ ئەوەی لەتوانایدا ھەبێ ئەو سامانەی‬ ‫کە لەبەردەستە بەباشرین شێوەی توانای ئابوری بکاری بێنێت‪ ،‬ھەروەھا ئامادەکردن‬ ‫و وەبەرھێنانی شارەزایانی نێوخۆ بۆ بەکارھێنانی تازەترین تەکنەلۆژیای کە واڵتانی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪98‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫پێشکەوتوو پێیگەیشتوون‪ .‬کەواتە وەبەرھێنان لە ھزر و تێڕوانیندا خاڵی دەستپێکردن و‬ ‫ھەڵقواڵنی ئەو وزەیەیە کە پێویستە رێڕەوەکەی بەرەو بەرھەمھێنان بێت‪ ،‬کە لە واڵتانی‬ ‫دواکەوتوودا بە زۆر جۆر کارو پڕۆژە دەوترێت پرۆژەی وەبەرھێنان کەچی لەراستیدا ھیچ‬ ‫پەیوەندیەکیان بە وەبەرھێنانەوە نیە‪ ،‬کە ناسینی سروشتی کارو پرۆژە و چاالکیەکان‬ ‫گرنگە وەک خۆیان بناسرێن‪ ،‬بنچینەدا لە ماھیەتی پرۆژەکانی وەبەرھێناندا بەردەوامبوونە‬ ‫(‪ ،)Sustainability‬کەچی لە ئیدارە ناپێشکەوتوەکاندا زۆربەی جاران بێ ئەوەی بیر‬ ‫لە بەردەوام بوون بکرێتەوە جۆرێتی پرۆژەکان دەخرێنە نێو بازنەی وەبەرھێنان‪ .‬دەبێ‬ ‫لەوە تێبگەین کە خودی مرۆڤـ بریتییە لە کائینێکی وەبەرھێن لە گشت بوارەکانی ژیاندا‪،‬‬ ‫جوانترین نموونەش ئەو پێشکەوتنە بێ وەستانەی واڵتانی پێشکەوتووی تەکنەلۆژیای‬ ‫جیهانە کە گشتیان بە دەستی مرۆڤەکانەوە ھاتونەتەدی‪ .‬ئەگەر ئێمە خەیاڵمان بۆ ئەوە‬ ‫بڕوات کە دەوڵەت بێ ئەوەی بتوانێت کەش و ھەوایەکی لەبار لە وەبەرھێنان لە بیرو‬ ‫ھۆشی تاکەکاندا بێنێتەدی وەبەرھێنان لە ئابوری واڵتدا بکات ئەوە مەحاڵە‪ ،‬بەاڵم زۆر‬ ‫پێش ئەو پڕۆسەیەش دەبێ کەسی بەرپرسی ئەم سێکتەرە وەبەرھێنان لە بیرو ھۆشی‬ ‫خۆیدا دروست بکات کە بەبێ ئەوەش گشت پڕۆسەکە شکست دێنێت چونکە ئەگەر‬ ‫لەناوەڕۆکی ئەم بابەتە نەگات مەحاڵە بتوانێت کاری لەسەر بکات‪.‬دوو حاڵەت ھەیە یان‬ ‫دەبێ وزەی مرۆیی (وزەی مرۆڤەکان) بنرخێندرێن و ببوژێندرێنەوەو بەکار بخرێن یانیش‬ ‫بەپێچەوانەوە وزەی مرۆڤەکان دەمردێندرێن و لەناو دەبردرێن و سست و بێ ئەنجام‬ ‫دەکرێن‪ .‬‬ ‫بەردەوام‪sustainable employability.‬‬

‫ھەلی کاری‬ ‫ھەرچەندە بە تەنها بە وشەکانی «ھەلی کاری بەردەوام» لە تەواوی مەبەستە ناگەین کە‬ ‫ئایا «ھەلی کاری بەردەوام» لە گەشەپێدانی مرۆیی و گەشەپێدانی ئابوریدا چ رۆلێکی‬ ‫ھەیە‪ ،‬بۆ تێگەیشتن لەم بابەتە با سەیری بارودۆخی ھەر واڵتێک بکەین کە لە دۆخێکی‬ ‫ئابوری باشدا بێت‪ ،‬کە بێگومان لە دۆخێکی وەھادا ھەڵی کار زۆرە‪ ،‬ھەروەھا بەپێچەوانەوە‬ ‫لە دۆخی قەیرانی داراییدا ھەڵی کار زۆر کەم دەبێتەوەو لەپاڵ ئەوەشدا بەرتەسکبونەوەی‬ ‫زۆر لە کارەکانیش سەرھەڵدەدات ھەروەھا سەرباری کەمبوونەوە لە جۆرەکانی کاردا‪،‬‬ ‫واتا لە دۆخی قەیرانەکانی داراییدا لە رووی جۆرێتی و چەندایەتیەوە «کار» دەکەوێتە‬ ‫بەردەم گرفتی گەورەوە‪ ،‬بۆیە ھەوڵدانی دەسەاڵتی دەوڵەت بۆ باشترکردنی دۆخی‬ ‫ئابوری لە ھەمان کاتدا بریتییە لە کارکردن بۆ زیادکردنی ھەڵی کار‪ ،‬ئەی ئەگەر‬ ‫دەسەاڵتی واڵت ھەوڵی ئەوەیدا ھەردەم باری ئابوری لە دۆخێکی باشدا بێت‪ ،‬کەواتە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪99‬‬

‫ھەڵی کار بەردەوامبونێکی دەبێت‪ ،‬ئێستا کەمێک لە ماناو مەبەستەکە نزیکبوینەوە‪.‬‬ ‫واتا ھەبوونی ھەڵی کار بەشێوەیەکی بەردەوام بەتایبەت لە شارە گەورەکانی واڵتدا‬ ‫لە فاکتەرە زۆر گرنگەکانی ھێنانەدی سەقامگیری ئابوریە‪ ،‬بەاڵم ھەڵی کاری بەردەوام‬ ‫بەرھەمی ھەبوونی بەردەوامی ئابوریەکی باشە‪ ،‬کە نەبوونی ھەڵی کاری بەردەوام مانای‬ ‫نەبوونی بازاڕ دەگەیەنێ بەوەش گەشەی واڵت بەرەو سستی ئاڕاستە دەگرێ و ھاوکات‬ ‫لەگەڵ زیادبوونی بێ کاری تاکی بێکار روو لە ھەر الیەک دەکات بۆ دۆزینەوەی کارێک‬ ‫بەاڵم دەبینێ کە دەرگای بەختی داخراوەو کار نیە‪ ،‬کە لێرەدا دەسەاڵتی دەوڵەت دەبێ‬ ‫بەھەموو توانا ھەوڵی ئەوە بدات کە دەرگاکانی ھەڵی کار کراوەبێت بۆئەوەی سامانە‬ ‫مرۆییەکان بەکار بخرێن‪ .‬چەندین سێکتەری جیاواز ھەیە بۆ بەکارخستنی دەستی کاری‬ ‫نێوەخۆ کە من پێی دەڵێم (دەستی کاری نیشتمانی) واتا دەبێ تاکەکانی ناوەوەی‬ ‫نیشتمان لە جواڵنەوەی بەردەوامدا بن‪ ،‬کاتێ کە نیشتمان فکتەرە گرنگەکانی وەک‬ ‫«خاکێکی زۆر و بە پیت و ھەبوونی سەرچاوەکانی ئاوو و بوونی دەستی کاری زۆری‬ ‫ھەبێت» کە کاردەگاتە ئەوەی کێشەی ئابوری ھەیە دەبێ دەسەاڵتی واڵت بەپێی توانا‬ ‫ھەوڵ بدات چارەسەر بۆ ئەم کێشەیە بدۆزێتەوە لەبەرئەوەی ئەگەر لەسەر بنچینەیەکی‬ ‫زانستی ئەوە ئەنجام بدرێت ئەوا دەتوانرێت لەرێگەی جوالندنی فاکتەرە بنچینەییە‬ ‫گرنگەگانی کە ئاماژەم پێیان کرد بەرھەم دروست دەبێت و بە دروستبوونی بەرھەمەکان‬ ‫پارە دێتە دەست و سەرمایەی مادی دێتە ناو واڵتەوەو بەوەش وردە وردە بەشێکی زۆر لە‬ ‫کێشە ئابوریەکان لەنێودەبردرێن‪ ،‬واتا دۆزینەوەی ھەڵی کار خۆی لە خۆیدا رەخساندنی‬ ‫بوارە (‪ )opportunity‬بۆ باشترکردنی باری ئابوری واڵت‪ .‬یاخود بە مانایەکی تر‪ ،‬دەبێ‬ ‫ھەوڵ بدرێت گەشاندنەوەی ئابوری لەدایکبوی ھەلی کاری بەردەوام بێت کە ئەوەش‬ ‫ئێجگار گرنگە بۆ ئەوەی بتوانرێت لە دۆزینەوەی ھەلی کاردا سەرکەوتوویی بەرجەستە‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم دیسان دێمەوە سەر ئەوەی کە ئاماژە بە پێویست بوون بە ھەبوونی‬ ‫ئیدارەیەکی پڕۆفیشناڵ بکەم بۆ ھاتنەدی ئەم گۆڕانکاریە‪ .‬کەواتە لێرەدا ئیدارەی بااڵ‬ ‫دەبێ رۆلی ئیداری و زانستیانەی خۆی بگێڕێ‪ .‬کە بۆ ئەم حاڵەتانە بەشداربوونی‬ ‫دەسەاڵتی واڵت لەگەڵ دەوڵەمەندان و وەبەرھێنەرانی نیشتمان زۆر گرنگە کە دەتوانرێت‬ ‫لەم رێگەیەوە زۆر گۆڕانکاری گرنگ بە ئاڕاستەی باشترکردنی دۆخی ئابوری لەدایک بێت‪.‬‬ ‫ئەو پرسیارەی لێرەدا دێتە پێشەوە ئەوەیە کاتێ کە دۆخی ئابوری لەو پەڕی خەراپیدا‬ ‫بێت چۆن دەبێ ھەڵی کار بەردەوامبوونی تێدابێت‪ ...‬؟ کەچی مەبەستی من ئەوەیە‬ ‫کە دەسەاڵتی دەوڵەت بتوانێت لەنێو ژینگەیەکی قەیرانی ئابوریدا ھەڵی کاری بەردەوام‬ ‫دروست بکات‪ ،‬یاخود بە واتایەکی وردتر‪ ...‬چۆن بتوانرێت لەنێو ژینگەی قەیرانی داراییدا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪100‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫تەنها لەرێگەی جوالندنی سامانی مرۆییەوە زۆر لە کێشە ئابوریەکان چارەسەر بکرێن‪،‬‬ ‫(واتا لە پشت بەستان بە سامانی مرۆییەوە تەکانێکی گەورە و بەتێپەڕبوونی کات‬ ‫بەرەوپێشەوەچونێکی گەورەو جۆریی لە ئابوری واڵتدا بێتەدی) کە بە ئەنجامگەیاندنی‬ ‫ئەوەش وردەکاریەکی زۆر لە بیرۆکە و ئیدارەکردنی پڕۆفیشنااڵنەی پێویست دەبێت‪،‬‬ ‫لەراستیدا ئەوە بەشێوەیەکی پڕاکتیکی لە زۆر واڵتانی جیهاندا ئەنجامدراو زۆریش‬ ‫سەرکەوتوو بوون و ئێستا ئەم واڵتانە بونەتە واڵتانی زۆر گرنگی جیهان‪ .‬کەواتە‬ ‫دەتوانرێت بە خستنەکاری سامانی مرۆیی (لەسەر بنەمای زانستی و ئیداری تۆکمە)‬ ‫گەشەپێدانی ئابووری گۆڕانکاری پۆزەتیڤی زۆر گەورەو فراوان بەخۆیەوە ببینێ‪ .‬ھەردەم‬ ‫حکومەت دەستێکی بااڵی ھەیە بۆ دۆزینەوەی کێشە ئابووریەکان بەاڵم بە پشت بەستن‬ ‫بە دەستی کاری ناوەخۆ واتا بە گرنگیدان بە سامانی مرۆیی (‪ )human resources‬و‬ ‫بۆ ئەوەش دەبێ ستراتیژیەت ھەبێ و لەسەر بنەمایەکی فراواندا کاری بۆ بکرێت‪ .‬‬ ‫ئەگەر مەبەست ئەوە بێت کە باشی دۆخی ئابوری خێزانێک (‪ )family‬لەباشی و‬ ‫بەردەوامیدا بێت ئەوا دەبێ سەرچاوەیەکی کارکردن و پارە پەیداکردن لەنێو ئەم خێزانەدا‬ ‫ھەبێت‪ ،‬ئیتر با ئەم بازنەیە زۆر گەورە بکەین بۆئەوەی کە بڵێین ئەگەر مەبەست ئەوە‬ ‫بێت کە باشی دۆخی ئابوری واڵت لە باشی و بەردەوامیدا بێت ئەوا دەبێ سەرچاوەکانی‬ ‫داھات زۆر و بەردەوام بێت‪ ،‬کەوا ئەوەش بەبێ ھێنانەدی ھەڵی کاری بەردەوام ھەرگیز‬ ‫نایەتەدی‪ ،‬ھەرگیز ئەوە لۆژیکانە نیە و نابێ باوەڕی پێبکەین کە واڵتێک ھەبێ بەشێک‬ ‫لە گەنجەکانی و بەشێکیش لە تەمەن ناوەڕاستەکانی بێ کارو لەژێر سێبەری دیوارەکان‬ ‫دانیشتبن و کات بەسەر ببەن و ئەم واڵتە خاوەن ئەجێندایەکی درێژخایەن و سەرکەوتوو‬ ‫بێت و لە دۆخێکی ئابوری باشدا بێت‪ ،‬بەڵکو ئەو واڵتەی کە خاوەنی ستراتیژیەت و‬ ‫ئەجێندای سەرکەوتوو و لە دۆخێکی ئابوری باشدایە ئەوا خەڵکەکەی خاوەن کارن و‬ ‫بەشێک لە گەنج و بە تەمەنە خاوەن ئەزمونەکانی خاوەن داھێنانن‪ .‬بەوەش ئەوە بووەتە‬ ‫بناغەی پتەوی ئەم واڵتانە و ئەمڕۆ ئەوانن زل ھێز و زل ئابوری‪.‬‬ ‫داینەمیکیەتی نێوان زیادبونی خەڵک و بەکارخستنی سامانی مرۆیی‪:‬‬ ‫ھەردەم لەگەڵ زیادبونی خەڵک‪ ...‬یان ئەوەتە خاوەن بیر و ھزرە وەبەرھێنەرەکان زیاتر‬ ‫دەبن کە ئەوە حاڵەتی واڵتانی پێشکەوتوی جیهانە‪ ،‬یاخود لەگەڵ زیادبونی خەڵکدا بیرو‬ ‫ھزرە وەبەرھێنەرەکان زۆر کەمتر دەبنەوە (کە ئەوەش حاڵەتێکی مەترسیدارە لەسەر‬ ‫کۆمەڵگا) چونکە ئەم ھاوکێشەیە پلەی رێژەیی ھەیە‪ ،‬کە بە زیادبونی ژمارەی دانیشتوان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪101‬‬

‫و وەستانی ژمارەی داھێنەرەکان ئەوا کار دەگاتە ئەوەی کە ژمارەی کەسە بە تواناکان‬ ‫لەچاو ژمارەی دانیشتواندا زۆر داببەزێت‪ ،‬لێرەدا مەبەست ئەوەیە کە ئەگەر رۆژ دوای‬ ‫رۆژ لەگەڵ لەدایکبونی زیاتری مرۆڤەکان خەڵکی بەتوانا ئامادە نەکرێت ئەوا واڵت دەگاتە‬ ‫ئەو دۆخەی کە تواناکانی سامانی مرۆیی لەو واڵتەدا زۆر بچوک بێت لەچاو ئەو ژمارە‬ ‫زۆرەی دانیشتوان کە پێداویستیەکان تێیاندا گەلێک زۆرن‪ ،‬بۆیە ئایا کامە دامەزراوەیە‬ ‫کە دەتوانێت لەگەڵ بەرزبونەوەی ژمارەی دانیشتواندا ژمارەی دەستە بە تواناکان‬ ‫بەرزبکاتەوە‪ ،‬بێگومان ھەموو سێکتەرەکانی فێرکردن و خوێندنی بااڵ و کەرتی تایبەت‬ ‫و کەرتی گشتی و رێکخراوە مەدەنیەکان‪...‬ھتد‪ ،‬واتا ھەردوو کەرتی گشتی و کەرتی‬ ‫تایبەت‪ ،‬واتا دەبێ لەرووی زانستی و پیشەییەوە ئاستەکان بە بەردەوام بەرزبکرێنەوە‬ ‫بۆئەوەی بەو ژمارە زۆرەی خەڵک ڕابگەن کە ھێزی ئابوریان پێببەخشن‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫دوای ‪ ١٠‬ساڵی داھاتوو ئەگەر ژمارەی پسپۆڕانی زانستی و پیشەیی و وەبەرھێن لە‬ ‫بەرزبونەوەی بەردەوامدا نەبێت ئەوە مانای چیە‪ ...‬؟ مانای ئەوەیە توانا فیکریەکان‬ ‫لەشوێنی خۆیان وەستاون و ژمارەی دانیشتوانیش بەردەم ھەر لە زیادبووندایە‪ ،‬کە‬ ‫دواجار ئەوە دەبێتە ھۆی دروست بوونی کۆمەڵگایەکی زیاتر بەکاربەر نەک بەرھەمھێن‪.‬‬ ‫کە ھەندێک جار جەنگەکان ھۆکارێکی ئەم حاڵەتە ناسروشتیەن‪ ،‬بۆئەوەی کۆمەڵگا‬ ‫نەگاتە ئەم دۆخە دەبێ ئەڕکی ئامادەکردنی سامانی مرۆیی بەتوانا ھەر بەردەوام بێت‬ ‫و زانست بکرێتە بناغەی ئەم پرۆسە ئالۆزە‪ ،‬ھەروەک لە سەرەتاشەوە ئاماژەم بەوەکرد‬ ‫کە دەبێ کۆمەڵگا فێری ئەوە بکرێت کە ھەر تاکێک لەشوێنی خۆیەوە رۆلی ھەیە و‬ ‫گرنگە بۆ پێشخستنی کۆمەڵگاکەی ئینجا ئەو تاکە لە دورترین گوند یان لە گەورەترین‬ ‫شاری واڵتدا بێت‪ ،‬بۆ نموونە دەبێ خەڵکانی شارە گەورەکان لەوە تێبگەیەنرێن کە‬ ‫کەسێکی الدێیی دوور لە پرۆسەی خوێندن بەاڵم خاوەن تەنها ‪ ١٠‬سەر مەڕ کە رۆژانە‬ ‫سامانە ئاژەڵیەکانی مەڕەکانی کە لە شیر و ماست و پەنیر پێکدێت رۆلی زۆری ھەیە لە‬ ‫ئابوری واڵتەکەیدا و ئەوە کەسێکی گرنگی واڵتە و سەرمایەی واڵتەکەیەتی‪.‬یاخود ئەو‬ ‫جوتیارە ھەژارەی کە توانای ھەیە لە تەنها یەک دۆنم زەویدا کاری کشتوکاڵی بە ئەنجام‬ ‫بگەیەنێت و بەو بڕە کەمەی بەربۆمەکەی بەشداری لە ئابووری واڵتەکەیدا دەکات ئەوە‬ ‫سەرمایەی واڵتەکەیەتی و کەسێکی گرنگە و واڵت پێویستی پێیەتی‪ .‬واتا ئەگەر ھاوکات‬ ‫لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان و سامانی مرۆییدا بڕی بەرھەمە نێوخۆییەکان‬ ‫بەرزنەکرێنەوە مانای وایە ھیچ کارێک نەکراوە‪ ،‬واتا دەبێ ھەردەم ھەوڵی ئەوە بدرێت کە‬ ‫واڵت بکرێتە بازاڕ بۆ شوێنانی دیکەی جیهان و خەڵکانی واڵتانی دیکە پێویستیان بەو‬ ‫بازاڕە ھەبێت‪ .‬کە پێناسەی بازاڕیش بریتییە لە (شوێنی کڕین و فرۆشتن) واتا شوێنی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪102‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

.‫جوڵەی بازرگانی و جوڵە و وزەی خەڵکەکە‬ :‫ســـەرچاوەکان‬ Long-term development and the Millennium Development Goals‚ PBL :2015 Beyond .)2009( PBL .1 Netherlands Environmental :Assessment Agency‚ Bilthoven. Link to PBL-website .2 Long-term-development-and-the--_2015-Beyond/2009/http://www.pbl.nl/en/publications .Millennium-Development-Goals D.P. ‚2050 Pathways to achieve global sustainability goals by :20+Roads from Rio .)2012( PBL .3 Van Vuuren‚ M.T.J. Kok (eds.)‚ PBL Netherlands Environmental Assessment Agency‚ The Hague. Link to PBL-website: http://www.pbl. .4 .roads-from-rio20/2012/nl/en/publications Ambient .)2006( K.D. Pandey‚ D. Wheeler‚ B. Ostro‚ U. Deichmann‚ K. Hamilton‚ K. Bolt .5 particulate matter concentrations in residential and pollution hotspot areas of world cities: New estimates based on the global model of ambient particulates (GMAPS)‚ World Bank, Development .Research Group and Environment Department‚ Washington DC .)1995( C. A. Pope‚ M. Thun‚ M. Namboodiri‚ D. Dockery‚ J. Evans‚ F. Speizer‚ C. Heath .6 Particulate air pollution as a predictor of mortality in a prospective study of U.S. adults. American .674-669.pp ‚151 ‚Journal Respiratory Critical Care Medicine Dollar a day revisited‚ Policy Research Working Paper .)2008( M. Ravallion‚ S. Chen‚ P. Sangraula .7 .Series‚ World Bank‚ Washington Explaining child malnutrition in developing countries: A cross- .)2000( L. Smith‚ L. Haddad .8 ..country analysis‚ International Food Policy Research Institute (IFPRI)‚ Washington, DC United Nations Development Programme‚ New ‚1990 Human Development Report .)1990( UNDP .9 .York

‫ساڵی پێنجه‌م‬

:‫ژیاننامەی زانستی و پسپۆڕی ھێرش شکاک‬ .‫ بکالۆریۆس لە زانستەکانی جیۆلۆجیا‬.١ .‫ ماستەر لە بەرێوەبردنی کار‬.٢ .٢٠٠٤ ‫ تا‬٢٠٠٠ ‫ سەرۆکی «کۆمەڵەی پاراستنی ئاو» لە ساڵی‬.٣ .٢٠١٤ ‫ تا‬٢٠٠٤ ‫ سکرتێری رێکخراوی ئاشتی سەوزی کوردستان لە‬.٤ ‫ لە کۆریای باشوور لە‬Treatment technology of solid waste ‫ بڕوانامەی ئەکادیمی لە‬.٥ .٢٠٠٦ ‫ لە ھۆڵەندا ساڵی‬UNISCO institution for water education ‫ بڕوانامەی ئەکادیمی لە‬.٦ .٢٠١١ .‫ خاوەن ژمارەیەک لێکۆڵینەوە‬.٧ .‫ سامان و گەشەی مرۆیی‬،‫ ژینگە‬،‫ نەوت‬،‫ وتار لە بوارەکانی ئاو‬١٤٥ ‫ خاوەنی‬.٨

103

17 18

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪104‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫جینۆساید‬

‫هۆلۆکۆست‪ :‬کۆکوژیی جولەکەکان لە الیەن‬ ‫ئەڵمانیای نازییەوە‬ ‫ئارێل هوروتز‬ ‫وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪105‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪106‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کورتەیەکی مێژوویی لەبارەی هۆلۆکۆستەوە‪١٩٤٥-١٩٣٩ ،‬‬ ‫ ڕێڕەوی نازییەکان بۆ دەسەاڵت لە ئەڵمانیا‬‫لە ‪ ٢٠‬ی جەنیوەری ‪ ،١٩٣٣‬سەرۆکی ئەڵمانیا مارشاڵ ڤۆن هایدنبێرگ‪ ،‬سەرۆکی‬ ‫پارتی نەتەوەیی سۆشیالیست (نازی)‪ ،‬ئەدۆلف هیتلەری وەک راوێژکاری ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫دامەزراند‪ ،‬لەوێوە رێگەی بۆخۆش کرد کۆنتڕۆڵێکی دیکتاتۆریانەی تەواوی واڵتەکە‬ ‫بکات‪ .‬دامەزراندنی هیتلەر‪ ،‬رێوشوێنێکی یاسایی هەبوو‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا لە هەڵبژاردنی‬ ‫پەرلەمانی ئەڵمانیادا لە پێش دامەزراندنەکەی‪ ،‬نازی هێزی لە دەستدا و تەنها ‪%٣٣.١‬ی‬ ‫دەنگەکانی بەدەست هێنا (بە دابەزینی زیاتر لە ‪ %٤‬بە بەراورد لەگەڵ هەڵبژاردنی‬ ‫پێشووتردا)‪ .‬هەر کە دامەزرا‪ ،‬هیتلەر داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنی نوێی کرد‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫زۆرینەی دەنگەکان بە دەست بهێنێت و ڕەوایەتی بدات بە فەرمانرەواییەکەی‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە هەڵبژاردنی نوێشدا نازی شکستی هێنا لەوەی لە ‪ %٤٤‬زیاتری دەنگەکان بهێنێت‪،‬‬ ‫سەرەڕای پیادەکردنی تیرۆریزم‪ ،‬کە لە نێویدا گرتنی باڵی چەپی بەرهەڵستکار و‬ ‫قەدەغەکردنی پارتی گەورەی کۆمۆنیست‪.‬‬ ‫خەڵکی هەموو جیهان سەرسام بوون لەوەی کە لە ئەڵمانیادا ڕوودەدات‪ ،‬واڵتێک بە‬ ‫نەریتی رۆشنبیرییەوە لە ناو دڵی ئەوروپادا کە دیموکراتی بوو(کۆماری ڤەیمار) و‪،‬‬ ‫دامەزراوەکانی وەک یەکێک لە پێشکەوتووترین واڵتانی دنیا دەردەکەوت‪ ،‬تاکێکی وەک‬ ‫هیتلەر‪ ،‬بە پێی یاسا بێتە سەر حوکم‪ .‬پارتی نازی قەرزاری ئەو سەرکەوتنە بوون لە‬ ‫ڕووی بارودۆخی ئابووری‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و سیاسییەوە کە لە ئەڵمانیا لە قۆناغی نێوان‬ ‫هەردوو شەڕی جیهانی‪ ،‬هاتبووە ئاراوە‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪107‬‬

‫ئەڵمانیا شەڕی جیهانی یەکەمی دۆڕاند‪ -‬چوار ساڵی سەختی ملمالنێ‪ ،‬کە لە میانەیدا‬ ‫شەش ملیۆن سەربازی ئەڵمانی کوژران و بریندار بوون‪ ،‬هاوکات سەختی و گرانی‬ ‫دانیشتوانی گرتەوە‪ .‬هەتا کۆتایی کۆتاییەکانی شەڕ‪ ،‬زۆر لە ئەڵمانەکان بروایان وابوو‬ ‫واڵتەکەیان دەیباتەوە‪ ،‬سەخت بوو بۆیان بڕوا بکەن سوپاکەیان کە هێشتا هێزێکی‬ ‫داگیرکەر بوو لە سەر خاکی فەرەنسا و بەلجیکا‪ ،‬شکست بخوات‪ .‬ئەمە هۆیەکی ترسناک‬ ‫بوو بۆ فووپێداکردن و لووتبەرزییان و کاتێک هیتلەر ئەو گوتەی دایە گوێی ئەڵمانەکان‬ ‫کە سەرکەوتنیان بۆ دەستەبەر دەکات‪ ،‬بەاڵم چەپەکان و جولەکەکان لە پشتەوە‬ ‫خەنجەری لێ دەدەن‪ ،‬قەیسەری لە دەسەاڵت خست و ئاگربەستی ڕاگەیاند‪ ،‬بانگەشەکانی‬ ‫فراوان باڵوبوونەوە‪.‬‬ ‫پەیماننامەی ئاشتی پاش شەڕ(پەیماننامەی ڤێرساییەکان)‪ ،‬سزای زۆری بەسەر‬ ‫ئەڵمانەکاندا سەپاند‪ ،‬لەوێوە هەستی ئەڵمانەکان قوڵتر و خراپتر داڕوخا و هەستی دووبارە‬ ‫بەهێزکردنەوەی توخمە نەتەوەییەکانیانی ال دروست کرد‪ .‬لەژیر تێرمی پەیماننامەی‬ ‫ڤێرساییەکان‪ ،‬ئەڵمانیا ناچار کرا ددان بنێت بە بەرپرسیارێتی خۆی بۆ هەڵگیرسانی‬ ‫شەڕ‪ ،‬هەروەها ئەڵمانەکان خۆشیان بڕوایان نەبوو ئەوە هەڵەی خۆیانە‪ .‬ئەڵمانیا داوای‬ ‫قەرەبووکردنەوەی قورسی لێکرا بۆ وازهێنان لە ناوچەی فراوان کە بە خاکی ئەڵمانیا‬ ‫دادەنرا‪ ،‬هەروەها داوای لێکرا سوپاکەی کەم بکاتەوە بۆ ژمارەیەک کە لە سەد هەزار پیاو‬ ‫زیاتر نەبێت‪ ،‬بە بێ هێزی ئاسمانی و قەدەغەکردنی بنیاتنانەوەی هێزی چەکداری نوێ‪.‬‬ ‫کۆماری ڤایمەر کە هاتنە سەر دەسەاڵت دوای ماوەیەکی کورتی دوای شەر‪ ،‬بەهۆی‬ ‫زۆری و خێرایی قەیرانە ئابووری و سیاسییەکانەوە‪ ،‬داڕوخا‪ .‬راستە‪ ،‬رژێمی قەیسەری‬ ‫هەڵوەشایەوە و رژێمی دیموکراتی هاتە سەر کار‪ ،‬بەاڵم کۆنەپاریزەکان‪ ،‬بازنەی‬ ‫دژەدیموکراتییەکان‪ ،‬دەستیان بەسەر ژمارەیەکی زۆری جومگەکانی دەسەاڵتدا گرتبوو‪:‬‬ ‫سوپا‪ ،‬دادگاکان‪ ،‬فەرمانگەکان‪،‬پەروەردە‪ .‬نەتەوەپەرست و شاپەرستەکانی ئەڵمان‬ ‫رقیان لە رژێمی دیموکراتی بوو‪ ،‬بەرهەڵستی باڵی چەپەکانی پارتەکانیان دەکرد‪ .‬زۆر‬ ‫کەس دەترسان کۆمۆنیست دەسەاڵتی ئەڵمانیا بگرێتە دەست‪ ،‬وەک چۆن لە ڕوسیا‬ ‫روویدا‪ .‬بڕوایان پتەو بوو بەوەی کە هەوڵی شۆڕشگێڕانە هەیە لە الیەن بەشێک لە‬ ‫هەردوو الی راست و چەپ‪ ،‬بەاڵم شکستیان هێنا‪ ،‬لە کاتێکدا ئیدارەی واڵتیان الواز کرد‪.‬‬ ‫لەم بارودۆخەدا بوو کە چەندین رێکخراوی ڕادیکاڵی ڕاستڕەو دامەزران‪ ،‬لەناو ئەوانەشدا‬ ‫میلیشیای چەکداریان لە شەڕکەرە دیرینەکان پێکهێنا‪ ،‬کە دەستووریان دەدا بە کوشتوبڕ‬ ‫لە ناو شەقامەکاندا و پەالماری خەڵکیان دەدا و بەرهەڵستکارەکانیان دەکوشت‪ .‬یەکێک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪108‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫لەو قوربانییانە وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیای جولەکەنەژاد بوو‪ .‬واڵتەر ڕاذانوو‪ ،‬ئەو‬ ‫کەسەی بەرپرسیارێتی پشتگوێخستنی پەیماننامەی ڤێرساییەکانی لە ئەستۆ گرت‪.‬‬ ‫یەکێک لەو پارتانەی کە لە ساڵی ‪ ١٩٢٠‬دەرکەوت‪ ،‬پارتی کرێکارانی نەتەوەیی ئەڵمان‬ ‫بوو‪ ،‬کە بە نازی ناسرا بوو‪ ،‬کە یەکێک لە دامەزرێنەرانی‪ ،‬هیتلەر‪ ،‬لە قۆناغەکانی‬ ‫سەرەتاوە‪ ،‬بەهۆی ئاکارە دیماگۆگییەکانییەوە‪ ،‬ژمارەیەکی زۆر کۆبوونەوەی حیزبی‬ ‫دەکرد و تیایدا سەرکردەکانی دادەمەزراند و بەهۆیەوە پێگەی خۆی سەقامگیر دەکرد‪.‬‬ ‫هیتلەر‪ ،‬هەروەها میلیشیایەکی حیزبی یەکتاپۆشی دروستکرد بەناوی لەشکری زریان‪،‬‬ ‫کە وەک هێزێک خزمەتیان بە بەتیرۆتیستکردنی شەقامی ئەڵمانیا دەکرد و هەروەها‬ ‫هێنانیان بۆ دەسەاڵت لە کاتی پێویست‪ .‬لە لوتکەی دەسەاڵتی نازییەکاندا‪ ،‬ژمارەی‬ ‫لەشکری زریان گەیشتە زیاتر لە ‪ ٤٠٠٠٠٠‬چوارسەدهەزار‪.‬‬ ‫هۆیەکی تری نیگەرانی و داڕوخان لە شەقامی ئەڵمانیا ناسەقامگیری ئابووری بوو کە‬ ‫لە ئاستی خۆی تێپەڕی و کە شەر کۆتایی هات‪ ،‬ئەڵمانیای هەژاند‪ .‬ساڵی یەکەمی‬ ‫کۆمارەکە بە هەاڵمسانێکی خێرای ئابووری وەسف دەکرا کە تیایدا مارکی ئەڵمانی‬ ‫تەواوی نرخی خۆی لەدەست دا‪ .‬توێژی مامناوەندی کۆمەل لە هەموو توێژەکان زیاتر‬ ‫بەر زەبری هەاڵمسانی ئابووری کەوتن و تەواوی پاشەکەوتەکانی خۆیان لە دەست دا‪،‬‬ ‫زۆرینەی ئەندامانی ئەو توێژە گەیشتنە پلە و ئاستی هەژاریی‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ،١٩٢٣‬هیتلەر هەوڵی کودەتای لە میونیخ‪ ،‬پایتەختی باڤاریان دا‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫هەوادارانی پارتەکەی رێپیوانیان دەکرد‪ ،‬لەگەڵ جەناراڵی لودندۆرف قارەمانی شەڕی‬ ‫جیهانی یەکەم‪ ،‬لە رێپێوانەکەدا لە پاڵییەوە بوو‪ .‬پۆلیس تەقەی لە رێپیوانەکە کرد‪،‬‬ ‫بەاڵم هیتلەر خۆی زیانی پێنەگەیشت‪ .‬دەستبەسەر کراو درایە دادگا‪ .‬هیتلەر دانیشتنی‬ ‫دادگاگەی وەک سەکۆیەک بەکارهێنا بۆ باڵوکردنەوەی پرۆپاگەندەی پارتەکەی»نازی»‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا تاوانەکە قورس بوو‪ ،‬دادگا پێنج ساڵ زیندانیی بۆ بڕییەوە‪ ،‬کە تەنها‬ ‫پێنج مانگی ماوەی زیندانییەکەی بەسەر برد لە بەندینخانەی الندسبێرگ لە بارودۆخێکی‬ ‫ئاسوودەدا‪ .‬لەوێدا بوو کە دانیشتوو بیرەوەرییەکانی بە ناونیشانی»تێکۆشانم – ‪Mein‬‬ ‫‪ »Kampf‬نووسییەوە‪ .‬لەم کتێبەدا جیهانبینی خۆی خستە روو‪ :‬تیۆرییەکانی نەتەوە‪،‬‬ ‫رق لە کۆمۆنیزم و گرنگی خوڵقاندنی ئاسۆی ژیان بۆ ئەڵمانیا لە ئەوروپای رۆژهەاڵتدا‪.‬‬ ‫هەر کە لە زیندان هاتە دەرەوە‪ ،‬هیتلەر پێویستی بە دووبارە رێکخستنەوەی پارتەکەی‬ ‫بوو‪ ،‬کە بەهۆی شکستی کودەتاو زیندانیبوونەکەییەوە‪ ،‬الواز بوو بوو‪ .‬باری ئابووری‬ ‫ئەڵمانیاش لەو ماوەیەدا باشتر بوو بوو‪ ،‬بارودۆخێکی سەقامگیرتر و هێمنتر بوو بۆ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪109‬‬

‫هەردوو باڵی ڕاستیش و چەپیش‪ .‬هەوڵی کوردەتاکە شکستخواردوو بوو‪ ،‬هیتلەر بۆی‬ ‫دەرکەوت کە ناتوانێ لە ریگەی بەکارهێنانی هێزەوە کۆنتڕۆڵی واڵت بکات‪ ،‬بۆیە ئەڵمانیای‬ ‫دیموکراتی خستە خزمەتی ویستەکانی خۆیەوە بۆ ئەوەی وێرانی بکات‪ .‬پارتی نازی لەو‬ ‫کاتەدا رێکخراوێکی بچووک و پەراوێزخراو بوو‪ ،‬تەنها ‪ %٣‬ی دەنگەکانی بەدەست هێنا‬ ‫لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمان لە دیسەمبەری ساڵی ‪.١٩٢٤‬‬ ‫هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەڵمانیا لە ساڵی ‪ ١٩٢٥‬دا سازکرا‪ ،‬ئەو پیاوەی کە دەنگی‬ ‫پێدرا کۆنەپارێزێکی شاپەرست ـارشاڵ ڤۆن هیندنبێرگ بوو‪ ،‬کە دوو ساڵی کۆتایی‬ ‫شەڕی جیهانی یەکەم فەرماندەیەتی سوپای ئەڵمانیای دەکرد‪ .‬ماوەیەکی درێژ پێش‬ ‫ئەوە‪ ،‬دەرکەوت کە هەڵبژاردنەکەی هێندنبێرگ چارەنووسسازە بۆ دیموکراتی ئەڵمانیا‪.‬‬ ‫دەستوور رێگەی بە سەرۆک دابوو پەرلەمان پەرت بکات‪ ،‬واژۆی یاسای تالووکە بکات بە‬ ‫بێ پەسەندکردنی پەرلەمان و راوێژکار (سەرۆک وەزیران) دابمەزرێنێت‪.‬‬ ‫‪SS (Schutzstaffeln-‬‬

‫لە ساڵی ‪ ،١٩٢٦‬هیتلەر هێزی بەرگریی ئاسمانی ئێس ئێس‬ ‫‪ )Protection Squadron‬ی دامەزراند‪ .‬رۆڵی سەرەکی ئەم هێزە پاراستنی خۆی‬ ‫و سەرکردەکانی پارتەکەی بوو‪ .‬لە ساڵی ‪ ،١٩٢٩‬هیتلەر هینریک هیملەری ئۆفیسەری‬ ‫وەک فەرماندەی هێزی ئاسمانی ئێس ئێس دامەزراند‪ ،‬سوپاس بۆ هیملەر و توانا‬ ‫رێکخراوەییەکانی کە بەهۆیەوە ئەو دامەزراوە گەشەی سەند و بەشێکی زۆری دەسەاڵتی‬ ‫لەگەڵدا بەش کرد‪ .‬ئێس ئێس بووە تەوەرێکی سەرەکی و بەهێزی رژێمی نازی‪ ،‬کە‬ ‫سەرکردایەتی بەڕێوەچوونی پرۆگرامی هیتلەری کرد بەناوی(چارەسەری کۆتایی کێشەی‬ ‫جولەکە)‪( .‬بڕوانە پاژی‪.)٢‬‬ ‫خاڵی وەرچەرخان لە پێگەی پارتی نازی بەهۆی هەڵگیرسانی شەڕ و قەیرانی ئابووری‬ ‫سەختەوە بوو لە واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی ‪ ،١٩٢٩‬کە کاریگەری لەسەر‬ ‫ئابووری ئەڵمانیا دانا کە بە ئابووری ئەمریکاوە بەسترابووەوە لە سەردەمی شەڕی‬ ‫جیهانی یەکەمدا‪ .‬پرۆژە پیشەسازییەکان هەرەسیان هێنا‪ ،‬ملیۆنان کرێکاری ئەڵمانی‬ ‫بێکار مانەوە‪ .‬نیگەرانی شەقامی ئەڵمانی وایکرد جارێکی تر هەردوو باڵ‪ ،‬باڵی‬ ‫چەپ(کۆمۆنیستەکان) و باڵی ڕاست(نازییەکان) تووندڕۆیانە خۆیان بەهێزبکەنەوە‪ .‬لە‬ ‫هەڵبژاردنی ساڵی ‪ ،١٩٣٠‬پارتی نازی ‪ %١٨،٣‬ی دەنگەکانی بردەوە و بەردەوام بوو لە‬ ‫بەهێزبوون و قەڵەوبوون تا ساڵی ‪ ١٩٣٣‬دەسەاڵتی بەدەستەوە گرت‪.‬‬ ‫هەر لە مانگەکانی سەرەتای بەدەستەوەگرتنی دەسەاڵت‪ ،‬هیتلەر ئەڵمانیای بە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪110‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ئاقاری پرنسیپەکانی نازیدا بەڕێوەبرد‪ .‬کۆماری ڤایماری هەڵوەشاندەوە و دامەزراندنی‬ ‫«ئیمپراتۆریەتی سێیەم –‪« Third Reich‬ی راگەیاند‪ .‬لە ژێر فشاری نازییەکان‪،‬‬ ‫پەرلەمان تواناکاری کارکردنی نەما‪ ،‬حکومەت هێند تواناکاری پێدرا کە بۆ دارشتنی‬ ‫یاساکان پێویستی بە پەسەندکردنی پەرلەمان نەبێت‪ ،‬هێدی هێدی دامەزراوەکەیان هێند‬ ‫الواز کردەوە و لە ناوەڕۆکی خۆی بەتاڵیان کردەوە کە نرخی مۆرێکی یاریی نەبێت‪ .‬نازی‬ ‫پارتەکانی تری هەموو قەدەغە کرد و دەستی گرت بەسەر سێکتەری بازرگانی و دەستی‬ ‫گرت بە دەستگیرکردنی ئەندامانی پارتی کۆمۆنیست‪ ،‬سۆشیالیست و دیمەکراتەکان و‬ ‫ئەوانیتر و سەربازگەی چڕی بنیات نا بۆ بەندکردن و بارهێنانیان‪ .‬یەکەمین سەربازگەش‬ ‫کە دایمەزراند‪ ،‬سەربازگەی داچاو بوو‪ ،‬لە نزیک میونیخ‪ ،‬کە دواتر بووە شوێنی راهێنانی‬ ‫پاسەوانان و ئەفسەرە فەرماندەکانی سەربازگە چڕەکان‪.‬‬ ‫لە هەمان کاتدا‪ ،‬نازی هەوڵی دا بارودۆخی ئابووری باربهێنێتەوە‪ .‬پرۆژەی گەورەی‬ ‫جەماوەریی دامەزراند و هەنگاوی بۆ دامەزراندنی کۆگای چەک نا‪ ،‬کە ئیتر توانای‬ ‫ریشەکێشکردن و قرکردنی بێکارەکانی هەبێت و دۆخی ئابووری سەقامگیر بکات‪ .‬بەمەش‬ ‫ناوبانگی گەورەی لە نێو جەماوەردا باڵو بووەوە‪.‬‬ ‫سیاسەتی دژە جولەکەی ئەڵمانیا‪١٩٣٩-١٩٣٣ ،‬‬ ‫وەک چۆن لە واڵتەکانی تری ئەوروپا‪ ،‬هەر بەو جۆرە رقلێبوونەوەی جولەکە لە ئەڵمانیا‬ ‫بۆ چەندین نەوە رەگی داکوتا بوو‪ ،‬تا درەنگانێکی هەزار و نۆسەدەکان‪ ،‬رق لە جولەکە‬ ‫هەڵگرتن لەسەر بنەمای باوەڕی ئایینی چەسپیبوو‪ ،‬هەروەها بە بارودۆخی کۆمەاڵیەتی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابووری و سیاسییەوە پەیوەست بوو‪.‬‬ ‫لە نێو دانیشتوانی ئەوروپادا نمونەی خەڵکی جولەکە زۆر دەبوو‪ ،‬تا سەردەمی ئازادبوون‪،‬‬ ‫کە لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەوە دەستی پیکرد‪ ،‬هیچ مافێکیان نەبوو‪ .‬لە نێو گشت‬ ‫نەتەوەکانی ئەوروپادا‪ ،‬جولەکەکان نەک هەر بێماف بوون‪ ،‬بەڵکو لە ژێر رەعمەتی‬ ‫فەرمانڕەواکانی دەچەوسانەوە و هەندێک جار دەگەیشتە ئاستی تەقینەوە‪ .‬ئازادبوون‪،‬‬ ‫کە زامنی مافە مەدەنییەکانیانی کرد‪ ،‬هیوای گۆڕانکاری پێ بەخشین و بە پیچەوانەوە‬ ‫گوایە هەاڵواردن و چەوسانەوە ببێت بە شتێکی ڕابردوو‪ ،‬کەچی جیاکاری کۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئابووری و هەر بەردەوام بوو‪.‬‬ ‫چەمکی «ئەنتی سێمیتیزم‪ -‬دژەسامیی» یەکەم جار لە ئەڵمانیا لە ساڵی ‪١٨٧٠‬‬ ‫دەرکەوت‪ .‬توخمێکی نوێی رقلێبوونەوەی جولەکەی پیشان دەدا‪ ،‬بە مانای نەژادپەرستی‪-‬‬ ‫راسیزم‪ .‬تیۆری نەژاد لە «داریونیزمی کۆمەاڵیەتی»ییەوە گەشەی کرد‪ ،‬بەالرێدابردنی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪111‬‬

‫تیۆرییەکانی «چارڵس داروین»ی سروشتگەر بوو‪ .‬رێسای داریۆنیزمی کۆمەاڵیەتی پێی‬ ‫وابوو کە یاسای سروشت ملمالنێی نێوان نەژادە بەهێزەکان و نەژادە بێهێزەکانە‪،‬‬ ‫یەکەمیان دەبێتە سەربکەون لە پێناوی پێشڤەچوونی مرۆڤایەتی‪ .‬بە پێی ئەم گوتەیە‪،‬‬ ‫جولەکە مەحکوم کران‪ ،‬نەک لەبەر باوەڕی ئایینییان و نەک لەبەر نکۆڵیکردنیان لە‬ ‫عیسای مەسیح‪ ،‬یان لەبەر ئەوەی مەسیحیان کوشتبێت‪ ،‬هەروەها نەک لەبەر دۆخی‬ ‫ئابوورییان و رەفتارە کۆمەاڵیەتییەکانیان‪ ،‬ئەوەی نەفرەتلێکراوبوو لە بارەی جولەکەوە‬ ‫خوێنەکەیان بوو‪ ،‬جیاهەڵکەوتووییە بایۆلۆژییەکەیان بوو‪ .‬جولەکە نەیدەتوانی لەو دۆخە‬ ‫ڕابکات بە گۆڕینی بابەتی وتووێژی ئایینی یاخوود گۆڕینی کارەکەی‪ ،‬یان بە گۆڕینی‬ ‫رەفتارە کۆمەاڵیەتییەکانی‪ .‬جولەکە مەحکوم کرا لەبەر ئەوەی وەک جولەکە لەدایک بووە‬ ‫و خوێنی جولەکە لە نێو دەمارەکانییەتی‪.‬‬ ‫بە پێی تیۆری نازی بۆ نەژاد‪ ،‬وەک لە کتێبی «تێکۆشانم» ڕوون کراوەتەوە‪ ،‬نەژادی‬ ‫ئەڵمانەکان رەسەن و سەردەستن‪ ،‬بەاڵم نەژادی جولەکە لە نەژادێکی ژێردەستن‪ .‬هیتلەر‬ ‫زۆر جار بە مێشوولە و مشەخۆرەکان بەراوردی دەکردن‪ ،‬وا پیشانی دەدان کە لە‬ ‫نێو کڵێشەی عفریتدان‪ .‬بە پێی هیتلەر‪ ،‬جولەکەکان بەوپەڕی بەرگەگرتنەوە هەوڵی‬ ‫ئەوە دەدەن دەست بە سەر دنیادا و هەموو ئایدۆلۆژییەکاندا بگرن‪ ،‬وەکو دیموکراتی‪،‬‬ ‫سۆشیالیزم‪ ،‬کۆمۆنیزم و هەروەها بە هەرچی ئامرازی دەستڕەس هەیە بەکاری دێنن و‬ ‫تێدەکۆشن کۆمەڵی مرۆڤایەتی وێران بکەن و دەسەاڵتیان بەسەر دنیادا هەبێت‪.‬‬ ‫هاتنە سەر حوکمی پارتی نازی‪ ،‬ئەوەی بۆ رەخساندن ئەو تیۆرییە بخەنە بواری‬ ‫پراکتیکەوە و لە ئیمپراتۆریەتی سێیەم‪ ،‬ئەو گوتارە بوە سیاسەتی فەرمی هەموو‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬نەک تەنها حیزبەکە‪ .‬بە سەرکەوتنەکانیان مەست بوون‪ ،‬لەشکری زریان‬ ‫بە شەقامەکاندا تاریان دەکردن و هێڕشیان دەکردە سەریان‪ .‬تەنانەت کوشتنی لێرە‬ ‫و لەوێی‪ ،‬جولەکەکان‪ .‬هەرچۆنێک هیتلەر کۆتایی بە گێچەڵکردنە هێنا کە بەشێکی‬ ‫سەرەکی کاردانەوەی نێگەتیڤ و بەرهەڵستی بەهێزی جیهانی بەدوادا هات‪ .‬رژێمی نازی‬ ‫نەیدەتوانی سیاسەتی دژەسامیی لەوێ پیادە بکات و ئینجا بەفەزڵی کۆتە سیاسی و‬ ‫ئابوورییەکان‪ ،‬کە قەدەغەی کردبوو‪ ،‬لە دەستپێکی هەنگاوەکانیدا‪ ،‬دەستی بە وروژاندنی‬ ‫رقی دنیای لە دەرەوەی ئەڵمانیا‪ ،‬کرد و بێگومان زۆرێک لە هاواڵتییە ئەڵمانەکان‬ ‫خۆشیان هێشتا مابوویان لەگەڵ رژێمی نوێدا بگونجێن‪.‬‬ ‫رژێمی نازی ئەو کاردانەوە توندانەی کە جیهان نواندی‪ ،‬وا دانا کە بە مەبەستی‬ ‫لەکەدارکردنی ئەڵمانیا کرابێت لە الیەن جولەکەی نێودەوڵەتییەوە‪ .‬ژمارەیەکی زۆر‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪112‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫خەڵکیان لە مەیدانی باخچەی مادیسۆن کۆکردەوە بۆ شەرمەزارکردنی هێڕشەکانی‬ ‫نازییەکان بۆ سەر جولەکە‪ .‬حکومەتی ئەڵمانیا هۆشداری دایە جولەکەکانی دنیا ئەگەر‬ ‫بەردەوام بن لە تۆمەتبارکردنی ئەڵمانیای نوێ‪ ،‬لە یەکی ئەپریلی ‪ .١٩٣٣‬بۆ دڵنیایی‬ ‫زیاتر‪ ،‬هەر لەو رێکەوتەدا پاسەوانەکانی ئێس ئێس بە هەموو کەرەستەکانیانەوە لە‬ ‫بەردەم کۆمپانیا و کارەکانی جولەکەکان راوەستابوون‪ ،‬تا نەهێڵن خەڵک بچێتە ژوورەوە‪ .‬‬ ‫دروشمی دژەسامییان لەسەر پەنجەرەکانی دوکانەکان دەنووسی و بانگەوازیان بۆ‬ ‫ئەڵمانەکان دەکرد کە لە جولەکەکان هیچ نەکڕن‪ .‬بایکۆتەکەیان بە تەواویی سەری نەگرت‪،‬‬ ‫چونکە ئەڵمانی وا هەبوون رەتیان دەکردەوە ئەو هۆشدارییانە پیادە بکەن‪ .‬تا ئێوارەیەک‬ ‫وەزیری راگەیاندن جۆزێف گویبڵس‪ ،‬کە بایکۆتەکەی رێکخستبوو‪ ،‬بانگەوازی کردبوو‪،‬‬ ‫داوای هەڵپەساردنی کرد‪ .‬رژێمی تازە دەیویست باری ئابووری ئەڵمانیا سەقامگیر بکات‪،‬‬ ‫بایکۆت زیانی بە بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی ئەڵمانیا دەگەیاند‪ .‬گۆیبڵس هەرجۆنێک‬ ‫بێت‪ ،‬بایکۆتەکەی وەک ئاماژەیەکی سەرەتایی بۆ جولەکەکان و هەموو جیهان نارد تا‬ ‫وازبهێنن لە سوکایەتیکردن و چاالکیکردن دژ بە ئەڵمانیای نازی‪.‬‬ ‫هەر کە هاتنە سەر دەسەاڵت‪ ،‬نازییەکان هەنگاو دوای هەنگاو دەستیان کرد بە‬ ‫جێبەجێکردنی پالنی جیاکردنەوە و دوورەپەرێزکردنی جولەکەکان لە ئەودوایی کۆمەڵی‬ ‫ئەڵمانیی و هەموو مافەکانیان وەک هاواڵتی لێ زەوت کردن‪ ،‬ماڵوموڵکیان تااڵن‬ ‫کردن‪ ،‬پڕۆپاگەندەی دژەسامییان لە هەموو میدیاکەنەوە باڵودەکردەوە و تەنانەت کەناڵە‬ ‫خۆشنوودەکانیش رێنومایی کران کە بە پێی تیۆری دژەسامیی فێرکاری ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫هەنگاو بە هەنگاو‪ ،‬یاسا و رێساکانی نەژادپەرستییان پیادە کرد بە مەبەستی دابڕینی‬ ‫تەواوی جولەکەکان لە خەڵکی مەدەنی کۆمەڵی ئەڵمانیا‪.‬‬ ‫یاسای»گەڕاندنەوەی خزمەتی کاری مەدەنی» لە سەرەتاکانی مانگی ئەپریلی ‪،١٩٣٣‬‬ ‫داڕێژرا‪ .‬ئەم یاسایە هەزاران جولەکەی لە کارە مەدەنییەکانی فەرمانگەکان فڕێدایە‬ ‫دەرەوە‪ .‬لە سیستەمی دادوەری هەموویانیان کردە دەرەوە و هەروەها لە سندوقی‬ ‫تەندروستی گشتی پزیشکە جولەکەکانیان وەدەرنا‪ .‬لە ژێر فشاری سەرۆک ڤۆن‬ ‫هیندنبێرگ‪ ،‬تەنها شەڕکەرە دێرینەکانی شەڕی جیهانی یەکەم و خێزانە کۆسکەوتووە‬ ‫جووەکان لە یاساکە دەبووردران‪.‬‬ ‫لە چەند ساڵی کەمی دوای ئەوە چەندین یاسای تر دارێژران کە ئامانج لێیان وەدەرنانی‬ ‫جولەکەکان بوو لە کار و ئەرکەکانیان‪ .‬بە تایبەت بە شێوەیەکی ئاشکرا جولەکەکان‬ ‫لە ژیانی کولتووری و لە راگەیاندنی ئەڵمانیا خرانە دەرەوە‪ .‬لە ئازاری ساڵی ‪،١٩٣٣‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪113‬‬

‫ئەڵمانەکان هەموو ئەو کتێبانەی کە ناویان نابوون»ئەدەبیاتی گەندەڵ» سووتاند‪ ،‬کە‬ ‫نووسینی بیرکەرەوە و نووسەری بەناوبانگی جولەکە بوون کە لە شارستانیەتی رۆژئاوادا‬ ‫دیارن‪ ،‬لە نیو ئەوانەدا مارکس‪ ،‬فرۆید و ئەنیشتاین‪ .‬ئەم کردەوانە وای لە شاعیری‬ ‫ئەڵمانی جولەکە هینریک هێنی کرد لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەم بیدات بە گوێدا و‬ ‫هۆشداری بدات و بڵێت»کاتێ کە سوتاندنی کتێبەکانیان تەواو کرد‪ ،‬دەست دەکەن بە‬ ‫سووتاندنی مرۆڤەکان‪ ».‬رژێم وەک ئەوە وابوو ئەو وتەیە پیادە بکات(‪numerous‬‬ ‫‪ ،)clausus‬لەسەر ژمارەیەک لە قوتابیانی زانکۆ‪ ،‬دایک و باوکان منداڵەکانیان لە‬ ‫زانکۆ حکومییەکان دەبردە دەرەوە‪ ،‬چونکە لەوێ هێڕشیان دەکرایە سەر و سوکایەتییان‬ ‫پی دەکرا‪.‬‬ ‫لە مانگی حوزەیرانی ‪ ،١٩٣٥‬جولەکەکان لە خزمەتکردن لە سوپای ئەڵمانی قەدەغە‬ ‫کران‪ ،‬لەو کاتەی کە دووبارە رێکدەخرایەوە‪ .‬ئەو قەدەغەکردنە بە پاساوی پەیماننامەی‬ ‫ڤێرساییەکان‪ ،‬کە ئەڵمانەکان واژۆیان کردبوو‪ .‬خزمەتکردنی سەربازی بەزۆری بەسەر‬ ‫هەموو الوەکانی ئەڵمانیادا سەپاند و الوە جولەکەکانی نەدەگرتەوە کە دیار بوو دوارۆژیان‬ ‫بەرەو کوێ دەئاژوێ‪ .‬هەنگاوی زۆردارانەی داهاتوو زۆری نەبرد و هات‪.‬‬ ‫ئەوەی پێی دەگوترا «یاسای نورنبێرگ» لە سێپتەمبەری ساڵی ‪ ١٩٣٥‬دارێژرا‪ ،‬بە‬ ‫کۆبوونەوەی سااڵنەی پارتی نازی بڕیاری بۆ درا و لە شاری نورنبێرگ ساز کرا‪ .‬یەکەمین‬ ‫یاسا‪»،‬یاسای هاواڵتی رایخ» تەنها ئەوانەی دەگرتەوە کە بە «ئاریان»نەژاد پۆلێن‬ ‫کرابوو‪ .‬تەنیا ئەوان هاواڵتی رایخ بوون‪ .‬ئەوانەی کە هاوخوێنی ئەڵمانەکان نەبوون‬ ‫دەبوو دەست لە پێگەی خۆیان هەڵگرن لە»بابەتە نێودەوڵەتییەکان»‪ .‬ئەم پێوەرە بە‬ ‫شێوەیەکی کاریگەرانە ئەو ئازادییەی لە بار برد کە جولەکەکانی ئەڵمانیا پالنیان بۆ‬ ‫دانابوو لە ماوەی سەدەی بیستەمدا بە دەستی بینن‪ .‬یاسایەکی تری نورنبێرگ بریتی‬ ‫بوو لە «یاسای پاراستنی خوێنی ئەڵمان و شەرەفی ئەڵمان» کە هاوسەرگیری نیوان‬ ‫ئەڵمانەکان و جولەکەکانی قەدەغە کرد و بە کردەوەش تێکەڵەیەک ژنومێردی لە یەکتر‬ ‫جیاکردەوە کە ئەودەمە هاوسەرگیرییان کردبوو‪ .‬هەروەها یاساکە پەیوەندی سێکسی‬ ‫نێوان جولەکەکان و ئەو ئەڵمانانەش قەدەغە کرد کە خزمایەتی لە نێوان هەبوو‪ ،‬هەروەها‬ ‫بڕیاڕیان دا نابێت جولەکەکان فەرمانبەری ئافرەتی ژێر ‪ ٤٥‬ساڵی ئەڵمانی الی خۆیان‬ ‫دابمەزرێنن‪ .‬هەروەها یاسای نورنبێرگ لە جولەکەکانی قەدەغە کرد ئااڵی ئەڵمانیا بەرز‬ ‫بکەنەوە و رەنگەکانی نەتەوەی ئەڵمان بەکار ببەن‪.‬‬ ‫لە نۆڤەمبەری ئەو ساڵە‪ ،‬رژێم ئەو رێسایەی بۆ یاسای نورنبێرگ زیاد کرد کە تیایدا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪114‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫پێناسەی دەکات کێ جولەکەیە»جولەکە ئەوەیە کە سێ تا چوار لە باپیرانی تەواو‬ ‫جولەکە بن»‪ .‬هەروەها وای دانا کە جولەکە بەرهەمی هاوسەرگیری تێکەاڵوە‪ ،‬بابەتی‬ ‫حکومی ئەوانەن» دوو لە باپیرانی نەژادی جولەکەی تەواون»‪ .‬بێگومان وەک چۆن‬ ‫لە هەموو پرسەکانی تردا پەیوەست دەکرا بە تیۆری نەژادەوە‪ ،‬ئاواهیش مومکین نەبوو‬ ‫بۆ جولەکەیەک و بە پێی نەژادی دایک و باوک و باپیرانی پەیوەست دەکرا بە کۆمەڵی‬ ‫جولەکەوە و ئەمەش داواکارییەک بوو لە هەموو جولەکەیەک دەکرا‪.‬‬ ‫جگە لە یاساکە‪ ،‬رێسا و رێنومایی و بریاری دیکە بۆ پیادەکردنی یاساکە دانرا‪ ،‬لە‬ ‫سەر بنەمای تیۆری نازی و یاسای نورنبێرگ لە تەواوی دامودەزگاکانی رژێمی نازی‬ ‫و مەبەستیان بوو بە تەواوی جولەکە جیاکەنەوە لە کۆمەڵی ئەڵمانی و لە رووی‬ ‫ئابوورییەوە هەژار و بێتوانایان بکەن و هەموو ئەمانەش بۆ ئەوەی ناچاریان بکەن‬ ‫واڵتەکە بەجێبهێڵن‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ،١٩٣٦‬یاسای دژەجولەکە بە شیوەیەک لە شێوەکان هەڵپەسێردرا‪ .‬ئەو‬ ‫ساڵە‪ ،‬ئەڵمانیا میوانداری ئۆلۆمپێکی کرد و هیتلەر دەیویست سوود لەوە وەربگرێت و‬ ‫ژمارەیەکی زۆر گەشتیار میواندری بکات کە لە بەرژەوەندی نازییەکان بوو بۆ گەشەسەندنی‬ ‫ئابووری ئەڵمانیا و دروستکردنی کۆمەڵێکی یەکگرتووی سەقامگیر‪ ،‬کە سەرکردەکانی‬ ‫لە پشتییەوە وەستابن‪.‬‬ ‫‪ :١٩٣٨‬خاڵی وەرچەرخان بە نیسبەت گەلی جولەکەی ئەڵمان‬ ‫لە نیوەی دووەمی ساڵی ‪١٩٣٠‬ەکان‪ ،‬رژێمی نازی زۆر زۆر بەهێز بووەوە‪ .‬تەندروستی‬ ‫ئابووری ئەڵمانیا گەرایەوە و بێکاری کەمی کردەوە و پارتەکەی هیتلەر پشتیوانی‬ ‫زۆرینەی خەڵکی ئەڵمانیای بەدەست هێنا‪ .‬لەم بارودۆخەدا‪ ،‬هیتلەر بە هەلی زانی‬ ‫پالنەکەی جێبەجێبکات بۆ پەلهاویشتن و فراوانکردنەوەی دەسەاڵتەکەی لە ئەوروپادا‪.‬‬ ‫پەیماننامەی ڤێرساییەکانی هەڵوەشاندەوە کە لێی قەدەغە کردبوو دووبارە سوپای‬ ‫چەکداری ئەڵمانیا دامەزرینێتەوە‪ .‬سوپای ئەڵمانیای فراوانکردەوە و هێزی بەرگری‬ ‫ئاسمانی دامەزراند و ئوستوڵی فڕۆکەی جەنگی بنیات نا و دەستی کرد بە ئامادەکاری بۆ‬ ‫جێبەجێکردنی پالنی دروستکردنی بواری زیندەگی(‪)lebensraum‬بۆ ئەڵمانەکان‪ .‬‬ ‫لە ئۆکتۆبەری ساڵی ‪ ،١٩٣٦‬هیتلەر جێگرەکەی خۆی لە حیزب مێرمان جۆیرینگ‬ ‫راسپارد و چوار ساڵی دانا بۆ دانان و جێبەجێکردنی پالنێکی ئابووری بۆ ئەوەی ئەڵمانیا‬ ‫ئامادە بکات بۆ شەڕ‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪115‬‬

‫لە ‪١٣‬ی مارسی ‪ ،١٩٣٨‬لە بە پێچەوانەی بەندەکانی پەیماننامەی ڤێرساییەکان‪ ،‬ئەڵمانیا‬ ‫نەمساشی هێنایە نێو ئیمپراتۆریەتی سێیەمەوە و گرتیەخۆی‪ ،‬کە دووسەدهەزار کەسی‬ ‫جولەکەی تێدا دەژیا‪ .‬ئەو»گرتنەخۆ»یە لە الیەن زۆرینەی خەڵکی نەمساوە زۆر بە‬ ‫پەرۆشەوە وەرگیرا و رۆڵێکی زۆری بینی لە چەوساندنەوەی جولەکەکانی ڤیەننا‪ .‬هەموو‬ ‫ئەو یاسا دژەجولەکانەی کە لە پێنج ساڵی پێشووتردا لە ئەڵمانیا پیادە کرا‪ ،‬گوێزرایەوە‬ ‫بۆ نەمسا و لەوێشدا پیادە کرا‪ .‬لە نەمسا بوو کە یەکەمجار هەوڵی رزگاربوون لە جولەکە‬ ‫لە رێگەی راگواستنی زۆرەملێوە‪ ،‬درا‪ .‬لە کۆتاییدا‪ ،‬ئەفسەری ئێس ئێس ئەدۆڵف ئیچمان‬ ‫نێردرا بۆ ڤییەنا و لەوێ بیرۆی کۆچبەریی دامەزراند و زۆر کارامانە ئەو کارەی ئەنجام‬ ‫دەدا‪ .‬سەرکەوتنەکەی لە نەمسا رێگەی بۆ خۆش کرد بارەگای سەرەکی یەکەی ئاسایشی‬ ‫گشتی رایخ (‪ )RSHA‬لە نەمسا بکاتەوە‪ .‬کە کاروباری جولەکەکانی وەئەستۆ گرت‬ ‫و لە هەنگاوی داهاتوودا ئیچمان بوو بە بزماری جێبەجێکردنی «چارەسەری کۆتایی»‪.‬‬ ‫لە ‪ ،١٩٣٨‬نازی دەستی کرد بە دەستبەسەرداگرتنی ماڵوپارەی جولەکەکان و ناردنیان‬ ‫بۆ ئەڵمانیا)»بەئاریانیکردن‪ .)»Aryanization -‬پرۆسەی دزینی ماڵی جولەکەکان‬ ‫لە راستیدا لە ساڵی ‪١٩٣٣‬وە دەستی پێکرد‪ ،‬لە بایۆتەکەی یەکی ئەپریلەوە‪ ،‬کە‬ ‫بێگومان بە شێوەیەکی فەرمی پراکتیزەکرا‪ ،‬رژێمی نازی لەو چوار ساڵەدا‪ ،‬فشاری خستە‬ ‫سەر ئەڵمانەکان کە لە کۆگاکانی جولەکەکان هیچ شتێک نەکڕن‪ .‬لە ئەپریلی ‪،١٩٣٨‬‬ ‫جولەکەکانی ئەڵمانیا بەسەریاندا سەپێندرا لیستێک بۆ موڵک و ماڵەکانیان بکەن و‬ ‫بیدەنە دەستی رژێم‪ ،‬کە نرخی لە سەرووی پێنج هەزار مارکی ئەڵمانی بێت‪ .‬بەمەش‬ ‫رژێمی نازی بواری بۆ دروست بوو هەموو ماڵ و موڵکی جولەکەکان لێیان وەربگرێت‪.‬‬ ‫لە مانگی ئۆگستی ئەو ساڵەدا‪ ،‬حکومەتی ئەڵمانیا رێنوماییەکی دەرهێنا و تیایدا داوای‬ ‫کرد هەموو پیاوە جولەکەیەک وشەی ئیسرائیل بۆ ناوەکانیان زیاد بکەن و ژنەکان‬ ‫وشەی سارا بۆ ناوەکانیان زیاد بکەن‪ .‬ئەم هەنگاوەش بۆ ئەوە بوو جولەکەکان زەلیل‬ ‫بکات و لە کۆمەڵی ئەڵمانی دایانببڕێت و دوورەپەرێزیان بکات‪ .‬ئەو رێنوماییە یارمەتی‬ ‫ئەوەشیانی دا جوولەکەکان بناسنەوە تەنانەت پێش ئەوەی کارتی باجی زەردیش لە‬ ‫مل بکەن‪ .‬لەوەش زیاتر‪ ،‬لەسەر داوای حکومەتی سویسرا‪ ،‬لە ترسی ئەوەی پەنابەری‬ ‫جولەکە روو واڵتەکەی بکەن‪ ،‬لەسەر پاسپۆرتی جولەکەکان حەرفی “‪”J‬یان دەنووسی‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی ئاسان بیانناسنەوە‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪116‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫دوای رێککەوتننامەی میونیخ ئەڵمانەکان سودتەنالندیان داگیر کرد لە جیکۆسلۆڤاکیا و بە‬ ‫هەمان شێوەش هەرێمی چیک لە بوهێمیا و موراڤیا‪ ،‬کردنی بە درعی ئیمپراتۆریەتەکەیان‪.‬‬ ‫زۆر لە جولەکەکان لەو ناوچانەوە هەڵدەهاتن بەرەو هەر شوێنێ بیانتوانیبایە بڕۆن‪.‬‬ ‫ئێستا ئیدی حکومەت نەک تەنها باری ئابووری ئەڵمانیا و بارودۆخی سوپای باشتر‬ ‫کرد‪ ،‬بەڵکو حکومەت هەنگاوی بۆ پیادەکردنی سیاسەتی رزگاربوون لە جولەکەی نا‪،‬‬ ‫بۆ رزگارکردنی ئەڵمانیا لە جولەکەکانی‪ ،‬بالنەکە بە ناوی « پاککردنەوە لە جولەکە»‬ ‫بوو‪ ..‬لە ئۆکتۆبەری ساڵی ‪ ،١٩٣٨‬دەستی کرد بە دەرکردنی ئەو جولەکانەی کە‬ ‫ماوەیەکی یەکجار درێژ بوو لە ئەڵمانیا دەژیان و نەفی کردن بۆ سنورەکانی پۆڵۆنیا‪.‬‬ ‫لەویش حکومەتی ئەڵمانیا سیاسەتی دژەسامیی پیادە دەکرد و داوای لە پۆڵۆنییەکان‬ ‫کرد پاسپۆرتی خۆیان تازە بکەنەوە و ئەوەی پاسپۆرتی پۆڵۆنیای نەبێت بۆی نییە بێتە‬ ‫ناو پۆڵۆنیاوە‪.‬‬ ‫لەوێ‪ ،‬لە سنووری شارۆچکەی زباسزین بیست هەزار جولەکەی تارێنراو دەستبەسەر‬ ‫کران‪ ،‬کە لە ئەڵمانیا دەرکرابوون و پۆلۆنیاش رێی نەدەدان بچنە ناو واڵتەکەوە‪ .‬یەکێک‬ ‫لەو خێزانانە بنەماڵەی گرینزپان بوو‪ ،‬کوڕەکەیان هێڕشێڵ‪ ،‬لە پاریش قوتابی بوو‪.‬‬ ‫کە زانی دایکو باوکی وایان بەسەر هاتووە‪ ،‬بۆ ئەوەی تۆڵەیان بکاتەوە چووە سەر‬ ‫سەفارەتی ئەڵمانیا و تەقەی کرد و سێیەم سکرتێری سەفارەت کە ناوی ڤۆن راس بوو‬ ‫بەرکەوت و دوای ماوەیەکی کورت گیانی لە دەست دا‪ .‬پڕۆپاگەندەی رژێمی نازی دەستی‬ ‫کرد بە تانەدان لە جولەکە بە ناوبردنی بە «جولەکەی بکوژ»‪.‬‬ ‫ئەو ڕووداوە بووە هۆی پێشخستنی کاتی جێبەجێکردنی بەرنامەی دژەجولەکە لە الیەن‬ ‫رژێمی ئەڵمانیاوە‪ .‬لە ‪ ٩‬و ‪ ١٠‬ی نۆڤەمبەری ‪ ،١٩٣٨‬چەند رۆژێک دوای تەقەکردنەکە‪،‬‬ ‫هێزەکانی زریان تەواوی ئەڵمانیان گرتەوە و هەزاران ماڵ و کارگەی جولەکەیان سووتاند‬ ‫و هەزارانیان بریندار کرد و ‪ ٩١‬کەسیشیان لێ کوشتن‪ .‬ئەو شەوە هەزار پەرستگای‬ ‫جولەکە بوون بە بڵێسەی ئاگر‪ .‬کوشتارگاکە ناوی لێنرا «شەوی کریستاڵ» یان ئەو‬ ‫شەوەی کە شوشەی شکاو کە بەهۆی گرشەی شوشەکانیانەوە لە ئاگردا دەبریسکانەوە‪.‬‬ ‫ئەڵمانەکان‪ ٣٠٠٠٠ ،‬پیاوی جولەکەی تریان گرت و ناردیانن بۆ سەربازگە چڕەکان‪ .‬تەنها‬ ‫ئەوانەی توانیبوویان ئەڵمانیا بەجیبهێڵن لەو زیندانییە دەرباز بوون‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪117‬‬

‫تەنها ئەوەی نەگرتەوە کە موڵک و ماڵی جولەکەکان دەستی بەسەردا بگیرێت‪ ،‬نازییەکان‬ ‫ئەوەیان بەسەریاندا دەسەپاند کە کۆمەڵی جولەکە بە ملیارەها مارکی ئەڵمانی زیانی‬ ‫ئەو بەرنامە قورسە بدات کە ئەڵمانەکان بەسەریاندا پیادەیان دەکرد‪ .‬رێنوماییەکان‬ ‫دواتر جولەکەکانیان قەدەغە کرد لە هەر چاالکییەکی سەربەخۆی ئابووری‪ ،‬ئەوانەشیان‬ ‫کە هێشتا کارگە و کاروچاالکی تری ئابوورییان هەبوو ناچاریان کردن بە فرۆشتنیان‬ ‫بە ئەڵمانەکان‪ .‬سەرەڕای ئەوەش‪ ،‬پزیشک و پارێزەرە جولەکەکان مۆڵەتەکانیان لێ‬ ‫وەرگیرایەوە و تەنها مۆڵەتی ئەوەیان هەبوو کار بۆ جولەکەکان بکەن‪.‬‬ ‫ وەاڵمی جولەکەکانی ئەڵمانیا بۆ بارودۆخی خۆیان‬‫جولەکەکان سەخت بوو بۆیان لەگەڵ ئەو بارودۆخی نوێیەی پێشێلکردنیان هەڵبکەن‬ ‫کە لە کاتی هاتنە سەر حوکمی نازییەکانەوە دەستی پێکرد‪ .‬ئەوان تەنانەت لەگەڵ‬ ‫رزگاربوونیشیانهەر خۆیان بە ئەڵمانی دەناساند و دڵسۆز بوون بۆ واڵتەکە و سەرەڕای‬ ‫هەموو شتێک خۆیان بە هاواڵتی ئەڵمانی دەزانی‪ .‬لە دوای شەڕ جولەکەکان سۆزی‬ ‫خۆیان بۆ ئەڵمانیا دەردەبڕی و بەم گوزارەیە دەریان دەبڕی» ئێمە وا خۆشمان‬ ‫دەویست»‪ .‬گەلی جولەکەی ئەڵمانیا باری ئابوورییشیان زۆر نایاب بوو‪ .‬بە نیسبەت‬ ‫‪%٠،٨‬ی دانیشتوانی گشتی ئەڵمانیا‪ ،‬ژمارەی جولەکە کە کاری سەربەخۆی بازرگانیان‬ ‫هەبوو ‪ ٥٠٠٠٠٠‬بوو‪ ،‬بەشداری بەرچاویان هەبوو لە بنیاتنانی کولتوور و لە گەشەی‬ ‫زانستدا‪ .‬زۆر لە جولەکەکان لە ناو کولتووری ئەڵمانیادا توابوونەوە‪ ،‬ئەمەش لە گۆڕینی‬ ‫ئایینەکان و لە هاوسەرگیرییەکاندا بەدیار دەکەوت‪ .‬بۆ ئەوان ئەو نەژادپەرستییەی کە‬ ‫نازییەکان پیادەیان دەکرد وەک تراژیدیایەکی مرۆیی بوو‪ ،‬سەخت بوو بۆیان قبوڵی بکەن‬ ‫یان لەگەڵیدا هەڵبکەن‪.‬‬ ‫ژمارەیەکی ‪ ٥٠٠٠٠‬یی لە جولەکەکان لە چەند مانگی سەرەتای هاتنە سەر دەسەاڵتی‬ ‫رژێمی نازی و پیادەکردنی ئەو سیاسەتە دژبەرییەی جولەکە‪ ،‬کۆچیان کرد‪ .‬بەاڵم ئەم‬ ‫کۆچکردنە رێژەکەی دابەزی کاتێ کە پیادەکردنی یاسای دژەجولەکە کەمتر پیادە دەکرا‪،‬‬ ‫هێشتاش زۆرینەی جولەکەکانی ئەڵمانیا هیوایان هەبوو کە رژێمی نازی لەو شیتییە‬ ‫پاشگەز ببێتەوە و مافەکانیان بۆ بگەڕێنێتەوە‪.‬‬ ‫لەو جەند ساڵەی دوای ئەوە‪ ،‬خراپتربوونی بارودۆخی جولەکەکان بووە هۆی ئەوەی‬ ‫شەپۆلی نوێی کۆچکردن دەست پێ بکاتەوە‪ .‬ڕووداوەکانی»شەوی کریستاڵ»یی بۆ‬ ‫جولەکەکانی سەلماند کە مانەوە و ژیانی جولەکەکان لە ئەڵمانیا تازە بێهودەیە‪ .‬دەبوایە‬ ‫ئەو جێگەیانە بەجێ بهێڵن کە تیایدا ژیابوون هەر لە کاتی لەدایک بوونەوە و هەموو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪118‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫موڵک و ماڵیشیان بەجێبهێڵن‪ ،‬بەاڵم پرسیارەکە ئەوە بوو بۆ کوێ بڕۆن؟ جیهان‬ ‫بە گشتی لەو کاتەدا لە قەیرانێکی ئابووری گەورەدا دەژیا و ئەو تەنگژەیە لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٢٩‬ئەمریکای بە تەواوی گرتەوە‪ ،‬هەروەها بەهۆی سیاسەتی دژە سامییشەوە هەموو‬ ‫دەرگاکانی واڵتانی جیهان بە رووی جولەکەکان داخرابوون‪ .‬سەرکردەی زایۆنی چەیم‬ ‫ویزمان دەیگووت» جیهان دابەش بووەتە سەر دوو جۆر واڵتەوە‪ ،‬لە بەشێکیاندا جولەکە‬ ‫بۆی نییە بژیت‪ ،‬بەشەکەی تریش جولەکە بۆی نییە بچێتە ناویانەوە‪(».‬بۆ زیاتر لەما‬ ‫بارەیەوە بروانە پاژی سێیەم)‪.‬‬ ‫لە ساڵەکانی سەرەتای هاتنەسەرحوکمی رژێمی نازی‪ ،‬خاکی ئیسرئیل ‪Eretz Israel‬‬ ‫«فەلەستین» ژمارەیەکی زۆر لە پەنابەرانی جولەکەی گرتە خۆی‪( .‬شەپۆلی پێنجەمی‬ ‫کۆچبەریی)‪ .‬بەاڵم کاتێ کە عەرەب لە ساڵی ‪ ١٩٣٦‬راپەڕینیان کرد‪ ،‬مانداتی رژێمی‬ ‫بەریتانی‪ ،‬رێگەپێدانی کۆچبەرانی سنووردار کرد و ژمارەی پەنابەرانی کەمکردەوە کە‬ ‫بێنە ناو واڵتەوە‪ .‬پرۆژەی گرنگی جولەکەکان کە لە ساڵی ‪ ١٩٣٤‬لە الیەن جولەکەی‬ ‫ئەڵمانی رێچا فرایەر دامەزرا و بریتی بوو لە ‹‪ Jugend Alijah‬یان ئالیات هانوور ‪Aliyat‬‬ ‫‪ HaNoar‬وەک بە زمانی عیبری پێی دەگووترا و شەپۆلی کۆچبەرانی گەنجی جولەکە‬ ‫بوو کە بزوتنەوەی زایۆنی دەیگرتنە خۆی‪ .‬ئالیات هانوور پێشوازی لە کۆچبەرانی گەنجی‬ ‫جولەکە دەکرد لە فەلەستین بە بێ دایک و باوکەکانیان‪ .‬لەوێ لە کیبوتزیم کە گوندی‬ ‫گەنجان بوو پەروەردەی دەکردن‪ ،‬ئەو گەنجانە بوون کە لە مردنی حەتمی رزگاریان بوو‬ ‫بوو‪ ،‬دایک و باوکانیشیان کوژرابوون‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ،١٩٣٨‬سەرۆکی ئەمریکا فرانکلن رۆزڤێلت دەستپێشخەری کرد بۆ چارەسەرکردنی‬ ‫کێشەی پەنابەرانی جولەکە و کۆنفرانسێکی ساز دا بۆ ئەو مەبەستە‪.‬لە چەند ساڵی پێش‬ ‫شەڕ‪ ،‬ئەوە تاقە هەوڵێک بوو بۆ دۆزینەوەی چەترێکی دڵنیا بۆ پەنابەرانی جولەکەی‬ ‫ئەڵمانیا‪ .‬کۆنفرانسەکە لە ئێڤیان بەسترا لە فەرەنسا‪ ،‬لە مانگی جوونی ساڵی ‪ ١٩٣٨‬و‬ ‫لە ‪ ٣١‬واڵتەوە وەفدی بەشدار هاتبوون‪ .‬کۆنفرانسەکە بە سەرنەکەوتوویی کۆتایی هات‪،‬‬ ‫نەیتوانی وا لە جیهان بکات دەرگاکانیان بکەنەوە بە ڕووی پەنابەرانی جوولەکەی لە‬ ‫ئەڵمانیا هەڵهاتوو‪ .‬بێتوانایی کۆمەڵی نێونەتەوەی بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەکی گونجاو‬ ‫بۆ ئەو کێشە مرۆییە ڕوون دیار بوو‪(.‬بۆ زانتری زیاتر لە بارەی کۆنفرانسی ئیڤیانەوە‬ ‫بروانە پاژی سێیەم)‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬پیش ئەوەی ئەڵمانەکان دەست بە پیادەکردنی‬ ‫«چارەسەری کۆتایی» بکەن‪ ٣٠٠٠٠٠ ،‬جولەکە توانییان ئیمپراتۆریەتی سێیەم بەجێبهێڵن‬ ‫و بچنە هەر شوێنێ کە رێگەی چوونە ژوورەوەی پی دەدان‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪119‬‬

‫لە ئەڵمانیا خۆیشیدا‪ ،‬چەندین رێکخراوی جولەکە هەوڵیان دەدا لەگەڵ ئەو دەردەسەرییە‬ ‫نوێیەدا مامەڵە بکەن‪ .‬رێکخراوە جولەکەکانی ئەڵمانیا کە جەندین ساڵ بوو فەلسەفەیەکیان‬ ‫پیادە دەکرد(زایۆنست و دژە زایۆنیست‪ ،‬ئۆرتۆدۆکس و چاکسازی و هتد) بۆیان دەرکەوت‬ ‫لەو کاتەدا ئەوە خاڵی جەوهەرییە کە بانگەواز بۆ یەکێتی نێوانیان بکەن‪ .‬بە پێی ئەوە‬ ‫لە سێپتەمبەری ‪ ،١٩٣٣‬نوێنەرایەتی نەتەوەییان بۆ گەلی جولەکە پێک هێنا و هەموو‬ ‫پرنسیپەکانی یەکێتی گەلی خولەکەی لەخۆگرت‪ .‬دەستپێشخەرییان کرد لە دامەزراندنی‬ ‫چوارچیوەیەک بۆ چاالکی کولتووری‪ ،‬خوێندنی جولەکە‪ ،‬کۆمەکی کۆمەاڵیەتی بۆ‬ ‫جولەکەکان کە لە ڕووی ئابوورییەوە پیویستییان هەبوو‪ ،‬بەرنامەی راهێنان و بارهێنانی ‬ ‫ئەو جولەکانەی کە ناچار کرابوون کارەکانیان بەجێبهێڵن‪ ،‬هەروەها راهێنان بۆ کاری‬ ‫کشتوکاڵ بۆ ئەو گەنجانەی کە کۆچیان دەکرد و دەهانە نێو فەلەستین‪ .‬ئەو جولەکانەی‬ ‫کە توابوونەوە لە نێو کولتوورەکانی تر دەگەڕێندراوانەوە سەر رەگی کولتووری جولەکە‬ ‫و ناسنامەی خۆیان‪ .‬نوێنەرایەتی نەتەوەیی لە»شەوی کریستاڵی» هەڵوەشێندرایەوە و‬ ‫لە جێگەی ئەوە ئەڵمان ئۆفیسێکی تایبەتی بۆ کاروباری جولەکە لە ژێر سەرپەرشتی‬ ‫ئێس ئێس دا دانا‪ ،‬ئەمە یەکەمین (ئەنجومەنی جولەکە)بوو کە ئەڵمانەکان دایانمەزراند‪.‬‬ ‫ جولەکەکانی پۆڵۆنیا لە سایەی داگیرکاریی ئەڵمانیا‬‫وەک پێشتر ئاماژەی پێکرا‪ ،‬هیتلەر توانی پەیماننامەی ڤێرساییەکن هەڵوەشێنێتەوە‪،‬‬ ‫نەمسا و سودتێنالند بگرێتە خۆی و دەست بەسەر چیکسلۆڤاکیا بگرێت‪ ،‬هەموو ئەمانەش‬ ‫بە بێ پێویستی خوێنڕشتن و بە رێگەکانی دیموکراتی و بە گرتنەبەری سیاسەتی سازان بە‬ ‫مەبەستی دروستکردنی ئەڵمانیایەکی ئێجگار بەهێز‪ .‬بە دوای ئەوەدا‪،‬سەرۆک ‪Fuehrer‬‬ ‫دەستی کرد بە خوێنڕشتن بۆ ئەوەی بواری زیندوو یان زیندەگی ‪ lebensraum‬بۆ‬ ‫خەڵکی ناوچەکانی ئەڵمانیای رۆژهەاڵت بخوڵقێنیت‪ .‬لە هاوینی ‪ ،١٩٣٩‬هیتلەر لە پۆڵۆنیا‬ ‫داوای کرد ئاڵوگۆڕێکی هەرێمی لە ناو هەردوو واڵتدا بکەن‪ ،‬بەاڵم کە حکومەتی پۆڵۆنیا‬ ‫بە دەم داوەکەیەوە نەچوو‪ ،‬لە یەکی سێپتەمبەری ‪ ،١٩٣٩‬واڵتەکەی داگیر کرد‪ .‬هەردوو‬ ‫واڵتی فەرەنسا و بەریتانیا لە شەڕەکەدا هاتنە پاڵ پۆڵۆنیا و شەڕی جیهانی دووەم‬ ‫هەڵگیرسا‪ .‬پێش ئەم داگیرکردنە‪ ،‬ئەڵمانیا واژۆی پەیماننامە نا تووندوتیژی مۆر کردبوو‬ ‫لەگەڵ یەکێتی سۆڤییەت (رێککەوتننامەی کۆبوونەوەی بااڵی ریبن لە مۆلۆتۆڤ)‪،‬‬ ‫یەکێک لە بەندە نهێنییەکانی ئەو رێککەوتننامەیە سازان بوو لە سەر زۆر ناوچەی‬ ‫سەر بە ئەوروپای رۆژهەاڵت‪ ،‬لە نێوان ئەو دوو واڵتەدا‪ .‬ئەگەرچی خەڵکی پۆڵۆنیا‬ ‫ئازایانە ڕووبەڕووی داگیرکەرەکان بوونەوە‪ ،‬شەڕی داگیرکردنی پۆڵۆنیا تەنیا یەک مانگی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪120‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫خایاند‪ .‬بە پێی کۆبوونەوەی بااڵی ڕیبن‪ -‬رێککەوتننامەی مۆلۆتۆڤ یەکێتی سۆڤییەت‬ ‫دەستی گرت بەسەر بەشی رۆژهەاڵتی پۆڵۆنیا کە دانیشتوانەکەی ملیۆن و چارەکێ بوو‪.‬‬ ‫ئەڵمانیاش ناوەڕاست و رۆژئاواییان داگیر کرد کە لەوێ لە دوو ملێۆن جولەکە زیاتر‬ ‫دەژیان‪ .‬هەرێمەکە کەوتبووە سەر سنوورەکانی ئیمپراتۆریەتەکە و بۆسەری زیاد کرا و‬ ‫لە نێو ئەوانەدا شاری لودز کە ژمارەیەکی یەکجار زۆر جولەکەی تێدا بوو‪ .‬لە بەشی‬ ‫ناوەڕاستی پۆڵۆنیا‪ ،‬کە کەوتبووە دەستی ئەڵمانەکان‪ ،‬حکومەتی گشتی کە لە الیەن‬ ‫ئەڵمانەکانەوە دامەزرێندرا و بارەگاکەی لە شاری کراکۆ بوو و ئەوێی کرد بە پایتەختی‪.‬‬ ‫پۆڵۆنیا کۆمەڵێکی گەورەی جولەکەی بزێوی تێدا بوو‪ ،‬هەر زوو لەگەڵ داگیرکردنەکەدا‬ ‫سوپای بەهێزی بەسەریاندا هێنا‪ .‬سوپاکە کەوتە خۆشی سەرکەتنەوە و پێی وابوو‬ ‫پەسەندکردن و ڕای جیهانی پێویست نییە و هیچ موتیڤێکی سیاسی بە هەند وەرنەگرت‪،‬‬ ‫ئەڵمانەکان هەموو کۆت و پێوەندێکی خۆیان لەو بارەیەوە بچڕاند‪.‬‬ ‫لە ‪٢١‬ی سێپتەمبەر‪ ،‬رێنهارد هایدریچ سەرۆکی (‪)RSHA,SS Gruppenfuhrer‬‬ ‫(بروسکەنامەیەکی ”‪”Schnell brief‬ی بۆ هێزەکانی کۆماندۆ کە پۆڵۆنیایان داگیر‬ ‫کردبوو‪ ،‬رەوانە کرد‪ .‬لەم نامەیەدا جەختی کردبووەوە ئەمە تەنها هەنگاوی یەکەمە‬ ‫لە «ئامانجی کۆتایی»‪ ،‬ئەو دەستەواژەیەی کە ماناکەی ڕووننەکردبووەوە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫بەڵگەوە ماناکەی هاوکات ریشەکێشکردنی جولەکە بوو لە ناوچەکە‪ .‬چوون فەرمانی‬ ‫بە ئەوانەی خوار خۆی دا جولەکەکان لە دێهات و شارۆچکەکانەوە بگوێزنەوە بۆ شارە‬ ‫گەورەکان و لە نزیک ویستگەی شەمەندەفەرەکان نیشتەجێیان بکەن بۆ ئەوەی ئەو‬ ‫ناوچەیەی کە درابوو بە دەم ئیمپراتۆرێتەکەوە خاڵی بکرێتەوە لە جولەکە‪.‬‬ ‫لە پەڕەگرافی دووەمی بروسکەنامەکەدا هینریچ فەرمانی بە پیاوەکانی دا کۆمەڵگەی‬ ‫نیشتەجێکردنی جولەکە دابنین‪ ،‬جودنرات «‪ ،»Judenrat‬پێک هاتبێت لە کەسە‬ ‫باوەڕپێکراوەکان و ڕابیەکان‪ ،‬کە پڕ بە پێستی ئەو وشەیە بەرپرسیارێتی هەڵگرن بۆ‬ ‫جێبەجێکردنی هەموو ئەو فەرمانانەی کە پێیان دەدرێت‪ ،‬بە پێی ئەو خشتەی کاتەی‬ ‫کە بۆیان دانراوە‪ .‬ئەڵمانەکان نیەتیان وابوو جولەکەکان خۆیان لە جێبەجێکردنی ئەو‬ ‫سیاسەتە بەشدار بکەن‪ ،‬ببۆ ئەوەی ئەرکەکە لەسەر شانی ئەڵمانەکان سووک بکەن و‬ ‫واشیان دانا ئەگەر فەرمانەکان لە کەسانی جولەکە خۆیانەوە بیت کەمتر بەرگری دەکەن‪.‬‬ ‫یەکەمین ئەرکەکانی جودنرات سەرژمیری بۆ جولەکەکان بە پێی (جەندەر‪ ،‬تەمەن و‬ ‫کارەکانیان)؛ بەرپرسیارێتی راگواستنەوەی جوولەکەکان لە الدێ و شارۆچکەکانەوە‬ ‫بۆ شارەگەورەکان و دڵنیابوون لە ماڵپێدانیان لە کاتی گواستنەوەکانیان‪ .‬هەتا رۆژی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪121‬‬

‫ئەمڕۆش رۆڵی جودنرات لە کردەی هۆلۆکۆستدا جێگەی باس و گفتوگۆیە‪.‬‬ ‫بروسکە نامەکە یەکەمین مناوەرەی ئەڵمانەکان بوو لە بەقورانیکردنی کۆمەڵی جولەکە‪.‬‬ ‫فەرمان و رێنوماییەکانی تری پاشتر بە خێرایی و پەرۆشییەکی زۆرترەوە جێبەجێ‬ ‫کران و سیاسەتێکی زۆر زۆردارانە بوون‪ .‬جولەکەکانیان لە دانیشتوانی تر جیاکردەوە‬ ‫و دوورەپەریزیان کردن‪ ،‬لە مەنفا لە ناوچە دوورە دەستەکانی کە تایبەت کرابوون بۆ‬ ‫جولەکەکان‪ ،‬ئەو مەنفایانە پییان دەگوترا خێتووس(‪.)Ghettos‬‬ ‫یەکەمین مەنفای وا لە شاری لۆدز بوو‪ ،‬کە هەر لە سەرەتای فەبریوەری ‪ ١٩٤٤‬دامەزرێندرا‪.‬‬ ‫مەنفای وارشۆ‪ ،‬گەورەترین بوو لە ئەوروپا‪ ،‬کە نزیکەی نیوو ملێون جولەکە لە شوێنێکی‬ ‫بچووکی قەرەباڵغ ئاخێنرا و بەسەریانیشدا سەپێنرا کە باجێکی زەرد لە ملیان بکەن بۆ‬ ‫ئەوەی بناسرێنەوە‪ .‬جولەکەکان هەروەها قەدەغە کران لە ژیان لەو خیتوسانە بە بێ‬ ‫مۆڵەت و رێگەپیدان و بۆشیان نەبوو سواری هۆکانی گەیاندن ببن‪ .‬هەر سەرپیچییەکی‬ ‫ئەو فەرمانانە دەبووە هۆی لەدەست دانی گیانی ئەگەر پیی بزانرابایە و بگیرانایە‪.‬‬ ‫هەر لە سەرەتای داگیرکردنەکەوە‪ ،‬ئەڵمانەکان پیادەڕۆ جولەکەکانیان لەسەر شەقام ناچار‬ ‫دەکرد ئیشی جۆراوجۆریان بۆ بکەن‪ ،‬وەک البردنی پاشماوەی خانووی رووخاو‪ ،‬ماڵینی‬ ‫بەفر لە سەر جادە و بانەکان و هتد‪ .‬زۆر پێش ئەوەش‪ ،‬ئەڵمانەکان سەپاندبوویان بەسەر‬ ‫جولەکەکان کاری زۆرەملێ بکەن و خیرا ناردیانن بۆ کامپەکان و کاری قورسی زۆرەملێیان‬ ‫بەسەردا سەپاندن‪ .‬هەروەها هەڵمەتی بەئاریانیکردن(ئاریانیزەیشن) دەستی ێکرد‪،‬‬ ‫تااڵنکردنی ماڵ و موڵکی جولەکەکان‪ :‬کارگە و کۆمپانیا و کارەکانیان‪ ،‬باڵەخانەکانیان‪،‬‬ ‫حسابە بانکییەکانیان‪ ،‬هەمووی کەوتە دەستی داگیرکەرەکان‪ .‬بە کۆمەکی وەکالەتی‬ ‫جودنرات هەموو خشڵەکان‪ ،‬فەرووەکان‪ ،‬ئامرازەکانی مەتبەخ و هەموو شتومەکەکانی‬ ‫جولەکەکان دەستیان بەسەردا گیرا و لە دۆخی هەژاری تەواودا لە مەنفاکاندا هێڵدرانەوە‪.‬‬ ‫قوتابخانەی جولەکەکان هەموویان داخران و مندااڵنی جولەکەکان قەدەغەکران لە چوونە‬ ‫نێو دامەزراوە پەروەردەییەکانی پۆڵۆنیاوە‪ .‬زۆر رێنومایی قورسی تری ژیانی ئایینی‬ ‫سەپیندرا بەسەر جولەکەکاندا و لە خزمەتی گشتییش بە هەمان شێوە دوورخرانەوە و‬ ‫هەموو ئەو رێکارانە بۆ داىینی جولەکەکان بوو لە یەکتری‪.‬‬ ‫لە ساڵی یەکەمی داگیرکردنی پۆڵۆنیا‪ ،‬سەرکردە ئەڵمانەکان هێشتا لەگەڵ بیرۆکەی‬ ‫چارەسەری کێشەی جولەکە بوون بە ئامرازی راگواستن‪ .‬دوو بەرنامەی دوورخستنەوەیان‬ ‫لە ئەجەندایاندا هەبوو‪ ،‬یەکەمیان پالنی نیسکۆ و لوبلین بوو‪ ،‬کە دەیان هەزار جولەکە لە‬ ‫نەمسا و ئەڵمانیا و رۆژئاوای پۆڵۆنیاوە ڕادەگوێزرانەوە و نیشتەجێ دەکران لە ناوجەی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪122‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫لوبلین لە رۆژهەاڵتی پۆڵۆنیا‪ .‬دوای هەندێک بیست هەزار جولەکەی تر راگوێزران و ‬ ‫بینییان مەسەلەکە بە جوانی جێبەجێ نەکراوە و سەختییان هاتە ڕێ‪ ،‬چوون ئەوان ‬ ‫بەرهەڵستی حکومەتی گشتی و پارێزگاکان دەکەن لەو شوێنانە‪ .‬هانس فرانک وای کرد‬ ‫پالنەکە جولەکەی زیاتر بگرێتەوە و بیانبات بۆ ئەو شوێنانەی کە جولەکەی لێبوون و‬ ‫لە ژێر کۆنتڕۆڵی خۆیدا بن‪.‬‬ ‫بیرۆکەکەی تر‪ ،‬پالنی مەدەگاسکەر‪ ،‬کە تازە نەبوو‪ .‬کە پالنی نەتەوەیی بوو تەنانەت‬ ‫پێش شەڕی هەڵگیرسێنراو لە الیەن ئەڵمانەکانەوە‪ ،‬هەروەها پێش ئەوەی حکومەتی‬ ‫پۆڵەندا کە دەیوست لە دەستی جولەکەکانی رزگاری بێت‪ .‬بیرۆکەکە ئەوە بوو کە‬ ‫لە ژێر سایەی رێککەوتننامەیەک لەگەڵ فەرەنسا‪ ،‬کە ئەڵمانیا دەستهەڵبگرێت لە‬ ‫دورگەی مەدەگەسکەر لە ساڵی ‪ ،١٩٤٠‬ئەوسا کۆلۆنی فەرەنسی بوو‪ ،‬بدرێتە ئەڵمانیا و‬ ‫جولەکەکانی ئەڵمانیا بنێردرێت بۆ ئەوێ‪ .‬ئەوسا‪ ،‬لە ژێر چاودێری ئەڵمانیا‪ ،‬دابڕێندرا‬ ‫لە جیهان و دوورەپەرێزکرا‪ ،‬جولەکان دەبوایە لەوێدا لە کۆمەڵێکی بێ ژێرخاندا خۆیان‬ ‫خۆیانیان بە ڕادەی مەمرە و مەژی بەڕێوە ببردایە‪ .‬پالنەکە سەری نەگرت چونکە نەتوانرا‬ ‫لە بارودۆخ و رۆژگاری شەڕدا جولەکەکان بە رێگەی دەریایی بگوێزرینەوە بۆ دورگەی‬ ‫مەدەگەسکەر‪ ،‬چونکە ئەڵمانەکان کەشتییان وا گەورەیان نەبوو کە ژمارەیەکی ئەوەندە‬ ‫زۆر خەڵک بگوێزێتەوە بۆ ئەوێ‪.‬‬ ‫هەر لە سەرەتای شەڕەوە‪ ،‬ئەڵمانەکان جولەکەکان و موڵکوماڵیانیان کردە ئامانج‪ .‬زۆر‬ ‫خراپ مامەڵەیان لەگەڵ دەکردن و بەرنامەی جۆراوجۆریان لە دژیان پیادە دەکرد‪ ،‬کە‬ ‫دەیان و سەدان جولەکە بە بێ هیج هۆیەک دەکوژران‪ .‬لە دیسەمبەری ‪ ،١٩٣٩‬ئەڵمانەکان‬ ‫جولەکەیان لە شارۆچکەکانی خێڵم و ڕوبیسزۆ لە رۆژهەاڵتی پۆڵۆنیاوە بە رێگەیەکی‬ ‫سەختی مەرگئامیزدا گواستەوە بۆ بەرەکانی یەکیتی سۆڤیەت و لەوێدا جەندین هەزار‬ ‫جولەکە کوژران‪ .‬لە راستیدا‪ ،‬زۆرینەی مردنی جولەکەکان لەو سلە و هەتا هاوینی ‪١٩٤٤‬‬ ‫لە ئەنجامی ژیانی سەخت و نالەباری بەسەرداسەپینراوی کەمپەکانەوە بوو‪ .‬جولەکەکان‬ ‫ناچار دەکران لە بارودۆخێکی قورسدا بە بی بوونی ئاو و ئاوەڕۆ ژیانێکی سەخت‬ ‫بگوزەرێنن‪ .‬لە بیخۆراکیدا دەیاننااڵند و زۆریان لی دەمردن(لە مەنفای وارشۆ‪ ،‬رێژەی‬ ‫خۆراک تەنها ‪ ١٨١‬کالۆری بوو بۆ رۆژێک)لە زستانی ئەوروپادا بەو نەخۆشیانە دەمردن‬ ‫کە سەرما هۆکاریانە لە بارودۆخی نەبوونی هیچ دەرمانێکیشدا‪ .‬دەیان هەزار جولەکە لە‬ ‫رێگەی نەفیکردنیان بەرەو پۆڵەندا گیانیان لە دەستدا و ردن‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪123‬‬

‫جولەکەکانی پۆڵۆنیا‪ ،‬نەریتێکی دوورودرێژیان لە کاری رێکخراوەییدا هەبوو‪ ،‬رێکخراوی‬ ‫هاوکاری نەخۆش‪ ،‬بێ سەرپەرشتان‪ ،‬بێوەژنان‪ ،‬رێکخراوی بزوتنەوەی الوانی زایۆنی‪،‬‬ ‫راگەیاندنی فرەلقی میدیایی و کاریگەرکردنی کولتووری جولەکە لە نێو خێزانەکان و‬ ‫چاالکی داهێنەرانە‪ .‬لەو بارودۆخە نوێیەدا‪ ،‬دامەزراوەکانی جولەکە و تاکەکان‪ ،‬هەوڵیان‬ ‫دەدا ئەوەی لە دەستیان دێت بیکەن و بە باشترین شێوە بۆ یرمەتیدانی هاوئایینەکانی‬ ‫خۆیان و هەوڵدانی رزگارکردنیان لە تیرۆری بەسەرداسەپاویان لە الیەن ئەڵمانەکانەوە‪.‬‬ ‫ئەمرۆ ئەو کارە جوامیرانەیە بەرز دەنرخێنین کە جولەکەکان بەرگرییان کرد و لەگەڵ ئەو‬ ‫بارودۆخە سەختەبەسەردا سەپاوەشیان کۆڵیان نەدا و سەریان بۆ ئەڵمانەکان دانەنەواند‬ ‫و مرۆڤایەتی خۆیان پاراست و و تەنانەت لە ڕووی فیزیکیش خۆشیان پاراست‪ .‬پرنسیپی‬ ‫جولەکەکان و تێکۆشانیان لە پیناوی مانەوەی رۆژ دوای رۆژ بوو‪ ،‬لە سایەی ژیانی‬ ‫کۆیلەمەرگی نیو کامپ و مانفاکاندا کە بووە هۆکاری مردنی ژمارەیەکی یەکجار زۆریان‪.‬‬ ‫الپەڕەی پرشنگدارە لە تۆماری ئەو منداڵ و گەنجانەی کە بە دزییەوە لە کەمپەکان‬ ‫دەڕۆیشتنە ناوچەکانی ئەڵمانەکان و ژیانی خۆیان دەخستە مەترسییەوە بۆ ئەوەی‬ ‫خواردن بەدەست بهێنن بۆ خێزانەکانیان و لە مردن رزگاریان بکەن‪ .‬ئەو بارودۆخە‬ ‫نائاساییە وایکرد رۆڵەکان پێچەوانە ببنەوە‪ ،‬منداڵەکان بوونە نانپەیداکەری دایکوباوکانیان‪.‬‬ ‫رێکخراوی فریاگوزاری جولەکەکانیش دامەزران بۆ کۆمەککردن وەک کۆمیتەی ئەمریکی‬ ‫هاوبەش بۆ دابەشکردن(‪( .)American Joint distribution committee‬بۆ زانینی‬ ‫هاوکاری رێکخراوە جیهانییەکان بۆ جولەکەکان و هەڵوێستی زلهێزەکان و رێکخراوە‬ ‫نێودەوڵەتییەکان لە پرسی جولەکەدا بروانە پاژی سێیەمی ئەم کتێبە‪).‬‬ ‫سەرەڕای باوبوونەوەی نەخۆشی و برسێتی و مردنی زۆر لە سەربازگە زۆرەملێکاندا‪،‬‬ ‫جوامێریی و سەرکەشیی پەرجووئاسا ئەنجامدران بۆ بەرزکردنەوەی ورەی بەرگریکردن‪.‬‬ ‫سەرەڕای قەدەغەکردنی قوتابخانەکانی جولەکەکان‪ ،‬بزوتنەوەی زایۆنی ئامادەییەکی لە‬ ‫ژێرزەمینەکان بۆ الوانی جولەکە بە ناوی دروور لە وارشۆ کردەوە و پرۆفیسۆر و مامۆستا‬ ‫بێکارەکان لەویدا وانەیان بە الوەکان دەگووتەوە‪ .‬لە بواری کولتوور و سیاسەتدا وانەکان‬ ‫دەگوترانەوە‪ .‬بزوتنەوی الوان لەو ژێرزەمینانەدا چاالکییەکانیان ئەنجام دەدا و الوانیان‬ ‫لەسەر بەهاکانی جولەکە گۆش پەروەردە دەکرد و باڵوکراوەو رۆژنامەی جۆراجۆریان‬ ‫پەخش دەکردەوە‪ .‬ئەوانە سەرچاوەی زۆر گرنگ بوون لەو کاتەدا کە قەدەغە بوو‬ ‫جولەکە رادیۆی خۆی هەبیت‪ .‬جگە لەوە جەندین پارتی سیاسی جولەکە بە نهێنی لە‬ ‫کۆمەڵەکانی جولەکە سازکران و بە نهێنییەوە کاریان دەکرد‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪124‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بێ گویدانە ئەو قەدەغەکارییەی کە ئەڵمانەکان بەسەریاندا سەپاندبوون‪ ،‬لە کەشی گشتیدا‬ ‫نوێژەکانی خۆیان دەکرد و رێوڕەسمە ئایینییەکانیان بەڕێوە دەبرد‪ ،‬ئەگەرچی سزادان‬ ‫چاوەڕێیانی دەکرد‪ .‬زۆر لە نەفیکراوەکان دەچوونە هەرکوێ چاالکییە کولتوورییەکانی‬ ‫خۆیان لە ناو جەماوەردا ئەنجام دەدا‪ .‬هەندێ لە وانەکان بۆ جەماوەر دەوترانەوە لە‬ ‫بارەی چەندین بابەتەوە‪ .‬پرۆژەیەکی گرنگی تر کە لە الیەن ئێمانوئێل رینگڵبلوم تۆمار‬ ‫کراوە لە ژێر ناوی شەممەی دڵشاد «‪ »Oneg Shabbat‬ەوە «‪Sabbath‬‬ ‫‪ »Delight‬ەوە بوو‪ .‬کە بریتی بوو لە کۆکردنەوەی ژمارەیەکی زۆر لە وردەکاری‬ ‫گرنگ و بەنرخ لە ژیانی جولەکەکان لە سایەی رژێمی ئەڵمانیا‪ .‬سەرەڕای بارودۆخی‬ ‫سوکایەتیپێکراویان و ئەو کەشە زۆر قورس و سەپینراوەی سەریان‪ ،‬پارێزگارییان لە‬ ‫کەرامەتی مرۆڤانەی خۆیان کرد و ورەی جولەکایەتییان بەرنەدا‪.‬‬ ‫ ئەڵمانیای نازی کۆنتڕۆڵی کیشوەری ئەوروپا دەکات‬‫وەک باسکرا‪ ،‬داگیرکردنی پۆڵۆنیا لە الیەن ئەڵمانیاوە لە سێپتەمبەری ‪ ،١٩٣٩‬بووە هۆی‬ ‫ئەوەی فەرەنسا و بەریتانیا شەڕیان دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند‪ .‬ئەگەرچی لە سەرەتاوەشەوە‬ ‫سوپاکانیان سەخت بوو بۆیان شەر بکەن‪ ،‬لە فەرەنسا‪ ،‬تەنها لە پشتی هێڵەکانی‬ ‫بەرگریدا مانەوە‪ .‬ئەم دۆخە تا پاییزی ساڵی ‪ ١٩٤٤‬درێژەی کێشا‪ ،‬بە «شەڕی ساختە»‬ ‫(‪)Phony war‬ناونرا‪ .‬ئەڵمانەکان بوون دوژمنایەتییان نوێکردەوە و لە ئەپریلی‬ ‫‪١٩٤٠‬هێڕشیان کردە سەر دانیمارک و نەرویچ و بەزاندیان‪ .‬لە مانگی مەی‪ ،‬سوپای‬ ‫ئەڵمانیان گەیشتنە هۆڵەندا و بەلجیکا و لۆکسەمبورگ و بە ماوەیەکی کورت خۆیان دا‬ ‫بە دەستەوە‪ .‬دوای ئەوە سوپای ئەڵمان هێرشی کردە سەر فەرەنسا‪ ،‬دوای شەرێ کە لە‬ ‫مانگێ کەمێ زیاتری خایاند‪ ،‬هێزەکانی سوپای فەرەنسا و بەریتانیان بەزاند‪ .‬حکومەتی‬ ‫فەرەنسا خۆی دا بە دەستی ئەڵمانیا و تەنها بەریتانیا مایەوە بە سەرکردایەتی وینستۆن‬ ‫چەرچڵ‪ ،‬بە تەنیا مایەوە لە دژی ئیمراتۆریەتی سێیەم جەنگا‪.‬‬ ‫لە ژێر تێرمێک بەناوی رێککەوتنی سەربازی لەگەڵ ئەڵمانیا‪ ،‬کە لە الیەن سەرۆک‬ ‫وەزیرانی فەرەنسا مارشاڵ پێتەین واژۆ کرا‪ ،‬فەرەنسا دابەشی دوو کرا‪ ،‬بەشی باکووری‬ ‫لە ژێر دەسەاڵتی داگیرکەرە ئەڵمانەکاندا بوون و بەشی باشووریشی بە ئازادی مایەوە لە‬ ‫ژێر سەرکردایەتی حکومەتی دواکەوتووخوازی ڤیچی کە هاوکاری داگیرکەرە ئەڵمانەکانی‬ ‫دەکرد‪ ،‬تەنانەت لە ریشەکێش کردنی جولەکەشدا‪ .‬ئەم بارودۆخە بەردەوام بوو تا‬ ‫ئەڵمانەکان کۆنتڕۆڵی بەشی باشووری فەرەنساشیان کرد‪ ،‬لە دوای ئەوەش ئەمریکا لە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪125‬‬

‫ساڵی ‪ ١٩٤٢‬باکووری ئەفریقای داگیر کرد‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی دڵنیا بیت‪ ،‬ئامانجی سیاسەتی نەژادپەرستی ئەڵمانیا لە دژی جولەکەی رۆژئاوای‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬هاوشێوەی ئەوانە بوون کە لە رۆژهەاڵت دەکران‪ ،‬بەاڵم هێزە داگیرکارییەکەی‬ ‫ئەڵمانیا بە شێوەیەکی هێواشتر و وردتر لە واڵتانی رۆژئاوای ئەوروپا پیادەی دەکرد‪.‬‬ ‫حکومەتەکانی هێشتاش پارێزگارییان لە رادەیەک لە سەربەخۆیی کردبوو(ئەمەش لە‬ ‫واڵتێکەوە بۆ یەکێکی تر جیاواز بوو)‪ .‬لە رۆژئاوای ئەوروپا‪ ،‬سیاسەتی دژە سامیی بە‬ ‫هەمان رێژەی رۆژهەاڵتی ئەوروپا ئەکتیڤ نەبوو‪ ،‬لە چاو زۆرێک لەو واڵتانە‪ ،‬جولەکە‬ ‫نیشتەجێکانیان بە هاواڵتی ئەو واڵتانە دەژمارد بە هەموو نیەت و ئامانجێکەوە وەک‬ ‫بەشێکی تێکەاڵو بە نەتەوەکانیان دادەنران‪.‬‬ ‫لە بەهاری ‪ ،١٩٤١‬دوای هاوپەیمانی ئەڵمانیا‪ ،‬ئیتاڵیا شکستی هێنا لە هەوڵی داگیرکردنی‬ ‫یۆنان‪ ،‬ئەڵمانیا هاوکارییەکانی خۆی خێرا کردەوە و لە مانگی مەی ئەو ساڵەدا یۆنان‬ ‫و یۆگسالڤیای داگیر کرد‪ .‬سوپای ئەڵمانیا هاتە کۆمەکی سوپای ئیتاڵیا تا دەسەالتی‬ ‫خۆی فراوان بکاتەوە بۆ گرتنی لیبیا و بە ئاراستەی میسر‪ .‬جەنەڕاڵی جیاهەڵکەوتووی‬ ‫ئەڵمان رۆمڵ نێردرا بۆ باکووری ئەفریقا لەگەڵ سوپای ئەڵمانیا لە هاوینی ‪ ،١٩٤٢‬لە‬ ‫گرتنی هێڵی ئەلعەلەمەین لە میسر سەرکەوتنی بەدەست هێنا‪ ،‬کە زۆر دوور نەبوو لە‬ ‫شارەکانی ئەسکەندەرییە و قاهیرە‪ .‬بە نیازی ئەوەی هێزەکانی ڕۆمڵ هێڵەکانی سوپای‬ ‫بەریتانیا بشکێنێت و دەیانویست میسر و فەلەستینیش بگرن‪ .‬بە گرتنی فەلەستین‪،‬‬ ‫جولەکەکانی ئەو واڵتەش دەبوونە قوربانی سیاسەتی زۆردارانەی نەژادپەرستیی هیتلەر‪،‬‬ ‫خەتەرەکە زۆر راستەقینە بوو‪.‬‬ ‫هەموو واڵتەکانی ئەوروپا راستەوخۆ لە الیەن ئەڵمانیاوە داگیرنەکرابوون‪ .‬هەندێکیان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی هەنگاریا‪ ،‬ڕۆمانیا و بولگاریا‪ ،‬کە رژێمی پاشایەتی و دیکتاتۆری بوون‪ ،‬بوونە‬ ‫واڵتی ژێردەستە»موستەعمەرە»ی ئەڵمانیای نازی‪ .‬سلۆڤاکیا دوای هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫چیکۆسلۆڤاکیا دامەزرێندرا لە ژێر سەرکردایەتی قەشە جۆزێف تیسۆ‪ ،‬بە هەمان شێوە‪،‬‬ ‫کرواتیا لە الیەن ئوستاشێ فاشیستەوە بەڕێوەدەبرا‪ ،‬دوای ئەوەی ئەڵمانیا لە بەشێكی‬ ‫یوگسالڤیا جیای کردەوە و دایمەزراند‪ ،‬بووە بەرگریکاری رژێمی ئەڵمانیا‪ .‬دوای هیرشی‬ ‫ئەڵمانیا بۆ سەر یەکێتی سۆڤیەت لە جوونی ‪ ،١٩٤١‬هەموو واڵتە موستەعمەرەکانی‪ ،‬جگە‬ ‫لە بولگاریا‪ ،‬هێزی سەربازییان نارد بۆ بەرەی رۆژهەاڵت لە دژی سۆڤیەت و بۆ پاڵپشتی‬ ‫ئەڵمانەکان‪ .‬لە یەکەم ساڵی شەڕدا‪ ،‬ئەم واڵتانە لە ژێر رکێفی راستەوخۆی داگیرکاری‬ ‫ئەڵمانیادا نەبوون‪ ،‬بەاڵم ئەوانی تر جگە لە بولگاریا‪ ،‬هاوکاری تەواوی پیادەکردنی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪126‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫سیاسەتی دژەسامیی ئەڵمانیای نازییان دەکرد‪ .‬بۆ نموونە سلۆڤاکیا‪ ،‬یەکەم واڵت بوو‬ ‫کەجولەکەکانی واڵتی خۆی ڕەوانەی سەربازگە زۆرەملێکانی پۆڵۆنیا کرد‪ ،‬بە کردەوە‬ ‫نرخی ئەوەیان بە ئەڵمانەکان دایەوە لە خۆهەڵقورتان بۆ (دووبارە نیشتەجێکردنەوەی‬ ‫جولەکەکان لە رۆژهەاڵت»‪.‬‬ ‫لە هەموو ئەوروپا‪ ،‬تەنها شەش واڵت بە بێلیەنی مانەوە لە ماوەی شەڕی جیهانی دووەم‬ ‫– ئیسپانیا‪ ،‬پورتوگال(لەژێر دەسەاڵتی هەردوو رژێمی فاشیسدا)‪ ،‬سویسرا‪ ،‬سوید‪،‬‬ ‫تورکیا و ئێرالندا‪ .‬یەکێتی سۆڤیەت تەنها دوای هێڕشکردنی سوپای ئەڵمانیا بۆ سەری‬ ‫لە جوونی ‪ ١٩٤١‬چووە نێو شەڕەوە‪ .‬واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاش‪ ،‬دوای هێڕشە‬ ‫لە ناکاوەکەی ژاپۆن بۆ سەر بنکەی هێزی دەریایی لە مینای پێڕڵ لە ‪ ١٩٤٠‬چووە نیو‬ ‫شەرەوە‪ .‬لە ‪ ٧‬ی ‪١٢‬ی ‪ ،١٩٤١‬ئەڵمانیا و ئیتاڵیا هاوپەیمانیێتییەکی سێقۆڵی سەربازییان‬ ‫لەگەڵ ژاپۆندا واژۆ کرد‪ ،‬ئەوانیش شەریان لە دژی ئەمریکا راگەیاند‪ .‬ئێستا هەموو‬ ‫واڵتەکان لە هەموو کیشوەرەکانەوە کەوتنە نیو شەڕەوە‪ ،‬بوو بە شەڕی دنیاگرەوە‪.‬‬ ‫ (چارەسەری کۆتایی) کێشەی جولەکەکان‬‫لە ‪٢٢‬ی جوونی ‪ ،١٩٤١‬ئەڵمانیا ئۆپەراسیۆنی بەربەرۆسای بۆ داگیرکردنی یەکیتی‬ ‫سۆڤییەت خستە ڕێ‪ ،‬بە مەبەستی تەسفیەکردنی بەلشەفیکەکان‪ ،‬کە لە الیەن هیتلەر و‬ ‫ئەڵمانیاوە نەفرەتیان لێکرابوو‪ .‬واژۆکردنی پەیماننامەی ناتووندوتیژی لەگەڵ ئەڵمانیا لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٣٩‬تەنها تاکتیکێک بوو لە الیەن هیتلەرەوە بەکار هێنرا تەنها بۆ ئەوەی سوپای‬ ‫ئەڵمانیا هاوکات لە دوو بەرەوە شەڕ نەکات‪ ،‬تا ئەو کاتەی کە واڵتەکانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ئەڵمانیای هەموویان گرت‪.‬‬ ‫ئەڵمانیا بە درێژاییبەرەکانی رۆژئاوا هێرشی کردە سەر یەکێتی سۆڤییەت بە هێزێکی‬ ‫سوپایی ‪ ٤٠٠٠٠٠٠‬چوار ملیۆن پیاوی بەهێزەوە کە دابەش بووبوونە سەر چوار لەشکر‪.‬‬ ‫لەشکرێ لە باکوور بەرەو بەڵتیک رێێ گرتبووە بەر بەروە لینینگراد‪ ،‬دووەمیان لە‬ ‫ناوجەی ناوەڕاست بۆ داگیرکردنی مۆسکۆی پایتەخت‪ ،‬سێیەمیان لە رۆژئاوا بۆ گرتنی‬ ‫ئۆرانیا و چوارەمیش زیاتر بە قواڵیی رۆژئاوادا رۆیشت و بەرەو ئۆدیسە و بە داواکاری‬ ‫قەوساسەوە‪.‬‬ ‫لە ژێر هاوپێچکردنی هەر لەشکرێکی واوە‪ ،‬بەتالیۆنی ئاینساتز گروپ دەهات‪ ،‬پێک‬ ‫هاتبوون لە ستافی ئاسایش و فەرمانی پۆلیس و ئاسایش و ئەو ئەرکەی پێیان‬ ‫سپێردرابوو‪ ،‬لەناوبردن بوو‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪127‬‬

‫هەموو ئەمانە دەبوایە لەسێدارە بدرێن‪:‬‬ ‫ بەرپرسەکانی کۆمیتێرن(لەگەڵ سیاسییە کۆمۆنیستە پیشەوەرەکان بە گشتی)‬‫ گەورە بەرپرسانی ئاستی بڵند و مامناوەندی و بەرپرسانی ئاستی خوارەوەی حیزب‬‫لە کۆمیتەی ناوەندی و لیژنەکانی ناوچە و گەرەک و لقەکانی‪.‬‬ ‫ فەرمانبەرانی خەڵک‬‫ جولەکەکانی نێو حیزب و فەرمانبەرەکانی دەوڵەت و توخمە رادیکاڵەکانی تر(تێکدەرەکان‪،‬‬‫پڕۆپاگەندەکارەکان‪ ،‬قەناسبەدەستەکان‪ ،‬بکوژەکان و هاندەرەکان و هتد)‬ ‫ئەم فەرمانە دراوانە‪ ،‬لە چاوی نازییەکان‪ ،‬هەموو جولەکەکان مەحکوم بوون بە بەندیواری‬ ‫بەلشەفیکەکان‪ ،‬کۆماندۆکانی(‪ )Einsatsgruppen‬وا تێگەیشتن کە ئەم رێنوماییانە‬ ‫مانای ریشەکێشکردنی جولەکەکان دەدات‪.‬‬ ‫بە پیی ئەو رێنوماییانە کرداریان ئەنجام دا‪ .‬هەر دوای ئەوەی سوپا شارۆجکەیەک‬ ‫یان شاریکی داگیر دەکرد‪ ،‬ئێس ئێس‪ ،‬بە هاوکاری سەربازەکانی سوپای ئەڵمانیا و‬ ‫یەکەکانی پۆلیسی ئەڵمانی جولەکەکانیان سوار دەکرد و دەیانبردن و دەیانکوشتن‪.‬‬ ‫کوشتنەکان هەندێ جار هەنگاو بە هەنگاو ئەنجام دەدران لە ماوەیەکی کورتدا‪ .‬هەندێ‬ ‫جار دەسترێژییان لیدەکردن لە گۆڕستانەکانی جولەکەکان‪ ،‬هەندێ جار باریان دەکردن‬ ‫و دەیانبردن بۆ پەرستگاکان و ئاگریان بەر دەدایە و هەرچەندی تێدا بوایە دەسوتا‪.‬‬ ‫باوترین شێوازیش ئەوە بوو جولەکەکانیان ناچار دەکرد بە پیادەیی بڕۆنە دەرەوەی‬ ‫شارەکان و لەوێ چاڵ هەڵکەنن(یان دژەتانکیان بەکار دەهێنا‪ ،‬ئەوانەی لە شەڕی‬ ‫سۆڤیەت گیرابوون) و بەوە دەسترێژییان لیدەکرا‪ .‬لە یەک ملێۆن زیاتر جولەکە لە‬ ‫ماوەی چەند مانگێکی کەمدا لەو ناوچانە کوژران‪ .‬لە دارستانەکانی پونار نزیک ڤیلنا‬ ‫کوژران‪ .‬یەکێک لە تێبینیکراوترین کێڵگەکانی کوشتن لە دارستانەکانی پونار بوو نزیک‬ ‫ڤیلنا‪ ،‬تەنیشت قەسابخانەکانی پۆناری‪ ،‬لەوی لە ساڵی ‪ ،١٩٤١‬بکوژە ئەڵمانەکان‪٥٠٠٠٠‬‬ ‫پەنجا هەزار هاوالتی خەڵکی ڤیلنایان کوشت‪ ،‬کە ناوەندێکی گەورەی کولتووری و ئایینی‬ ‫جولەکەکان بوو‪ .‬لە دیسەمبەری ‪ ،١٩٤١‬دوای داگیرکردنی کیڤ پایتەختی ئۆکراینیا‪،‬‬ ‫ئەڵمانەکان بە سێ رۆژ ‪٣٠٠٠٠‬سیی هەزار جولەکەیان لە شارەدێی بابی یار کوشت و ئەو‬ ‫شوێنە دواتر بووە شانۆی کوشتنی ‪١٠٠٠٠٠‬سەد هەزار کەسی تریش‪ .‬کوشتنی کەسانی‬ ‫سیڤیل زیاتر بەهۆی بەئامانجکردنی جولەکەکان بوو‪ ،‬بەاڵم ئەڵمانەکان هاواڵتیانی تری‬ ‫یەکیتی سۆڤیەتیشیان بە زۆردارییەکی تاوانبارانە مامەڵە دەکرد‪ .‬هەموو گوندەکان و‬ ‫هەموو ماڵەکانیان گرت و سەدان هەزار هاواڵتی یەکێتی سۆڤیەتیان لە سێدارە دا‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪128‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫لە زستانی ‪ ،١٩٤١‬داهێنانیان لە داگیرکردنی ناوجەی فراوانی یەکیتی سۆڤیەت کرد‪،‬‬ ‫ملیۆنان سەربازی یەکێتی سۆڤیەتیان کوشت و ملیۆنانیان لێ بە دیل گرتن‪ .‬ئامانجی‬ ‫سەرەکییان گرتنی مۆسکۆ بوو‪ ،‬کە نەیاندەتوانی بەدەستی بێنن‪ .‬بارانی پاییزی‬ ‫پیساییەکانی گۆڕی بە زەلکاوی خاین‪ ،‬کە رێگەی گرت لە هاتنە ناوەوەی سوپا و‬ ‫تانکەکانی شەڕ‪ ،‬لە کاتێکدا کە شەختەبەندی زستانی روسیا رێگری کرد لە سوپای‬ ‫ئەڵمانیا کە ئامادەکارییان بۆی نەکردبوو‪ ،‬بووە هۆی ئەوەی داگیرکردنەکە شکستی هێنا‬ ‫لە ماوەیەکی دیاریکراوی کورتدا‪ ،‬ئەگەرچی سوپا چەند کیلۆمەترێکی کەم لە ئامانجە‬ ‫ئارەزوولێکراوەکەیان – مۆسکۆی پایتەخت‪ -‬دوور بوون‪ .‬سووپای سوور‪ ،‬پەرجووئاسا‬ ‫خۆیان رێکخستەوە و هێزیان وەبەرهاتەوە‪ .‬لەو کاتەدا‪ ،‬لە ئۆپەراسیۆنێکی زۆر گەورەدا‪،‬‬ ‫پیشەسازی سوپای سۆڤیەت ئاراستەیان گۆڕی بەرەو رۆهەاڵت‪ ،‬لە دوورەوە داهێنانی‬ ‫مەزنی کرد لە بواری کەرەستەی سەربازی‪ .‬فرسەت بۆ سوپای سوپای سوور هاتە‬ ‫پێشەوە کە شەر بگوێزنەوە بۆ بەرەی جەنگی دوژمن‪ .‬لە بەرەی جەنگێکی خوێناوی‬ ‫لە ستالینگراد‪ ،‬لە مانگەکانی زستانی ‪ ،١٩٤٣‬لەشکرێکی گەورەی ئەڵمانی تەفروتوونا‬ ‫کرا‪ .‬لەو کاتەوە تا کۆتایی شەڕ لە مەی ‪ ،١٩٤٥‬سوپائ سووری سۆڤیەت بەرەو بەرلین‬ ‫هێڕشی برد‪ .‬لە هەمان کاتدا‪ ،‬سوپای هاوپەیمانەکانیش هێزەکانی ئاکسیس دووبارە‬ ‫هێڕشیان کردەوە‪.‬‬ ‫لە نۆڤەمبەری ‪ ،١٩٤٢‬ئەمریکییەکان لە باکووری ئەفریقا دابەزین‪ ،‬بە هاوئاهەنگی لەگەڵ‬ ‫هێزی سوپای هەشتەمی بەریتانیا لە ژێر سەرکردایەتی مارشاڵ مۆنتۆگمری‪ ،‬توانیان لە‬ ‫بەهار ‪١٩٤٣‬تەواوی باکوری ئەفریقا ئازاد بکەن‪ .‬هێزی هاوبەش بڕیاریان دا سیسیلیا ی‬ ‫ئیتاڵیا دابەزن‪ .‬پیشڤەچوون لە ئیتاڵیا هێواش بوو‪ ،‬لە کۆتایی شەڕەکەدا‪ ،‬هاوپەیمانەکان‬ ‫هەوڵیان دا تەنها بۆ داگیرکردنی ناوەراست و باشووری واڵتەکە داگیر بکەن‪ .‬هێزەکانی‬ ‫هاوپەیمانان چوونە ناو ئیتاڵیاوە و توانیان مۆسۆلینی دیکتاتۆر بروخێنن و ئیتاڵیاش‬ ‫خۆی بە دەستەوە دا‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا کە فشاریکی قورس بوو بۆ ستالین و هێزە‬ ‫هاوپەیمانەکەی بۆ کردنەوەی بەرەیەکی تری شەڕ لە رۆژیاوای ئەوروپا‪ ،‬تا خۆی لە فشاری‬ ‫هێزەکانی ئەڵمانیا لە باشووری ئەروپا قوتار بکات‪ ،‬هێزەکانی ئەمریکا و بەریتانیاش تا‬ ‫جوونی ‪ ١٩٤٤‬نەیانتوانی فەرەنسا داگیر بکەن‪.‬‬ ‫لە رۆژهەاڵت‪ ،‬بکوژەکان هیچ وەستانیان نەبوو لە هەڵمەتی ‪ Einsatzgruppen‬بەاڵم‬ ‫شێوازەکانی کۆکوژییان هەموار کردەوە‪ .‬دەستڕێژی و کوشتنەکان نەدەکرا بشاردریتەوە‬ ‫لە باقی خەڵکی ناوچەکە‪،‬تەنانەت بکوژەکانیش بۆیان سەخت بوو ئەو ئەرکە ترسناکە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪129‬‬

‫هەڵبکەن مردنی رووبە رووی ژنان‪ ،‬مندااڵن و پیاوانی پیر(بۆ وردەکاریی زیاتر بروانە‬ ‫پاژی ‪ :٢‬پۆرترەیتی بکوژەکان»)‪ .‬بەاڵم لە هەموو شتێ زیاتر نازییەکانی ئەڵمانیا‬ ‫ئامانجیان بوو کە لە هەموو بەشەکانی کیشوەرەکە جولەکە ریشەکێش بکات‪ ،‬ئامانجێک‬ ‫کە ئەو میتۆدە زۆر جێی بایەخ نەبوو بۆی‪ .‬رۆژئاوای ئەوروپا‪ ،‬نەدەتوانرا جولەکە بە‬ ‫تەواوی ئاشکرایی لە بەرچاوی دانیشتوانی تری شارەکان بکوژرێت‪ ،‬تەنانەت لە ناو‬ ‫ئەڵمانیا خۆیشی‪ ،‬هەوڵیان دەدا چاالکی کوشتنەکان لەبەرچاوی هاواڵتی ئەڵمانی تر‬ ‫بشارنەوە‪ .‬پێویستییەکە بۆ ئەوانی تر هاتە ئاراوە کە نهێنیپاریز بن‪ ،‬میتودی کوشتنی‬ ‫زۆر کاریگەر بەکار بهێنن کە دەستی کاری کەم پیویست بێت‪.‬‬ ‫هیچ زانیارییەکی تەواو بەردەست نەبوو کە لە کوێ و لە چ چوارچێوەیەکدا‪ ،‬بڕیاری‬ ‫«چارەسەری کۆتایی کێشەی جولەکە» کەوتە واری جێبەجێکردنەوە‪ .‬بۆ ئەو رۆژانە‬ ‫بەڵگەنامەی وا نەدۆزرایەوە پشتڕاستی بکاتەوە‪ .‬ئەوە ئاشکرا و روونە کە بە بێ‬ ‫فەرمان لە فیوهرەر خۆی نەبوایە‪ ،‬لە توانادا نەبوو ئەو کوشتنە فرەرەهەند و بەو‬ ‫دڕندایەتییە ئەنجام بدرێت‪ .‬زانیارییەک دەگێڕدرێتەوە لە شەوی ‪٣١‬ی جوالی ‪،١٩٤١‬‬ ‫جێگری هیتلەر مارشاڵ گۆیرینگ‪ ،‬نامەیەکی بۆ فەرماندەی پۆلیس چیڤ هایدریخ نارد‪،‬‬ ‫هانی دەدات هەموو ئامادەکارییەکی پێویست بکات لە بواری رێکخستن‪ ،‬پراکتیکی‪،‬‬ ‫دارایی بۆ جێبەجێکردنی سەرتاسەری چارەسەری کۆتایی کێشەی جولەکە لە کەشی‬ ‫ئەڵمانیا بە کاریگەریی لەناو ئەوروپادا‪ .‬‬ ‫بە هەمان شێوە‪ ،‬کۆماندەری سەربازگەی ئەوچویتز ڕۆدۆلڤ هێس‪ ،‬لە بیرەوەرییەکانیدا‬ ‫نووسیویەتی کە لە هاوینی ساڵی ‪ ،١٩٤١‬داوای لێکرا ڕاپۆرت بۆ ئێس ئێس چیڤ‬ ‫هیملەر بنێرێت کە پیی وت کە فیوهرەر فەرمانی داوە کە «چارەسەری کۆتایی کێشەی‬ ‫جولەکە» پیادە بکرێت‪ ،‬هەروەها ئێس ئێسی راسپاردووە بۆ قرکردنەکە‪ .‬هێس هەروەها‬ ‫فەرمانی داوە سەربازگەی ئاوچویتز لە پیادەکردنی پالنەکەدا بەشدار بێت‪.‬‬ ‫دۆزینەوەی ئەڵتەرناتیڤێک بۆ شێوازی دەسرێژیکردن وەک بکوژ‪ ،‬ئێس ئێس هەوڵی‬ ‫دا شیوازی کوشتنی قوربانی بە بارهەڵگری گاز لە جێی ئەمبوالنس بەکار بهێنێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم هەوڵەش سەری نەگرت لەوەی کێشەی فراوانکردنەوەی کوشتن لە هەموو‬ ‫واڵتانی ئەوروپادا چارەسەر بکات‪ ،‬بە بێ ئەوەی بتوانی لە بەرچاوانی جیهانیش بە‬ ‫دووریان بگرێت و بیانشارێتەوە‪ .‬بڕیار درا کامپەکانی مردن دوور لە ئەڵمانیا و دوور لە‬ ‫تەنیشتەکانی واڵتانی رۆژئاوا‪ ،‬لە سەر خاکی پۆڵۆنیا لە شوینی دوورەدەست‪ ،‬بە نهێنی‬ ‫لە ناو قواڵیی دارستانەکان و لە نزیک هێڵە ئاسنینەکان‪ ،‬دروست بکرێت‪ .‬یەکەمین کامپی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪130‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫مردن ئەوە بوو کە لە چێلمنۆ دروست کرا کە زۆر دوور نەبوو لە لوودز‪ .‬ئەم کەمپە لە‬ ‫دیسەمبەری ‪ ،١٩٤١‬دەستی کرد بە کردەی کوشتنی جولەکە بە بارهەڵگری گاز‪.‬‬ ‫لە ‪٢٠‬ی جەنیورەری ‪ ،١٩٤٢‬کۆنفرانسێک لە ڤیالیەک ساز کرا لە ڤانسی(شارەدێیەک‬ ‫نزیک بەرلین)‪ .‬بەشدارەکان بریتی بوون لە هەموو بەریوەبەرەگشتییەکانی وەزارەتەکانی‬ ‫حکومەت و کاربەدەستە بااڵکانی ئێس ئێس‪ ،‬پۆلیس و گێستاپۆ (‪.)The Gestapo‬‬ ‫کۆنفرانسەکە بە مەبەستی لۆڵینەوە لە پالنی چارەسەری کۆتایی و بۆ هاوئاهەنگی لە‬ ‫پیادەکردنی ئەو پالنە لە هەموو وەزارەتەکان‪ .‬هایدریخت‪ ،‬ئەو کەسەی کە پالنەکەی‬ ‫دارێژا‪ ،‬سەرۆکایەتی دانیشتنەکەی دەکرد‪ .‬ئەدۆڵف ئیچمان‪ ،‬کە بەرپرسی گشتی‬ ‫سکرتاریەتی ئیمپراتۆریەت بوو‪ ،‬مامەڵەی لەگەڵ دۆسییەی جولەکەکان دەکرد‪ ،‬چەند‬ ‫خولەکێکی لە کۆبوونەوەکە گرت‪ .‬هایدریخ جاڵە جەوهەرییەکانی پالنەکەی باس کرد‪،‬‬ ‫کە بریتی بوو لە دەستووردان بۆ چارەسەی یانزە ملێون جولەکە لە ئەوروپا‪ .‬پالنەکە‬ ‫تەنها ئەو جولەکانەی نەدەگرتەوە کە لە ئەڵمانیادا دەژیان‪ ،‬بەڵکو ئەوانەش کە لەو‬ ‫واڵتانەدا دەژین ە هێشتا داگیرنەکرابوون‪ .‬وەک لە بەریتانیا‪ ،‬جولەکەکانی واڵتانی‬ ‫ژێردەست»موستەعمەرە»‪ ،‬تەنانەت جولەکەکانی واڵتانی بێالیەنیش‪ ،‬وەک سویسرا و‬ ‫سوید‪ .‬هایدریخ‪ .‬لە پالنەکەدا ئەوەی خستە ڕوو کە لە پرۆسەیەکی بێالیەنی سروشتی‬ ‫بایۆلۆژیدا رێژەیەکی زۆر لە جولەکە ون دەبن و ئەوانەشی کە رزگاریان دەبێت‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەکی گونجاو مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت‪.‬‬ ‫وتووێژەکە لەسەر ئەو بابەتە چر بووەوە چۆن مامەڵە لەگەڵ نیوەجولەکە»‪»Mischlinge‬‬ ‫بکرێت(ئەوانەی داپیرە و باپیرەی جولەکەیان هەیە)کۆنفرانس ڤانسی کۆبوونەوەیەکی‬ ‫گرنگ بوو‪ ،‬لە راستیدا چارەنووسساز بوو‪ ،‬هەنگاوی ئامادەکاری بوو بۆ پیادەکردنی‬ ‫«چارەسەری کۆتایی» جولەکەکانی ئەوروپا‪.‬‬ ‫هەر لە سەرەتای بەهاری ‪ ،١٩٤٢‬ئەڵمانەکان دەستیان کرد بە لەناوبردنی جولەکەکان لە‬ ‫ناو حکومەتی گشتی(ئەوبەشە پۆڵۆنیای داگیرکراو کە دەستی لێهەڵنەگرابوو بۆئەڵمانیا)‪.‬‬ ‫ئەم کردەیە ناو نرا کردەی رەینهارد(‪ )Operation Reinhard‬بەناوی ئۆفیسری ئێس‬ ‫ئێس رەینهارد هایدریخ کە لە الیەن پارتیزانەکانی چیکسلۆڤاکییاوە کوژرا‪ .‬بۆ مەبەستی‬ ‫ئەم کردەیە سێ کامپی نیشتەجێکردنی زۆرەملێ دامەزرێندران کامپە زۆرەملێکانی‬ ‫چێلمانۆ‪ ،‬ئاوتویچز و ماجدانیک‪ ،‬کە وەک کامپی مردنیش خزمەتی ئەو مەبەستەیانی‬ ‫دەکرد‪ .‬هەموو ئەمانە لە ناوچەی لوبلین‪ ،‬لە رۆژهەاڵت‪ ،‬لە ناوچەی کەمترگەشەسەندووی‬ ‫پۆڵۆنیا‪ ،‬دامەزرێندران‪.‬‬ ‫ئەفسەری یەکەکانی فەرمانگەکەی ئیچمان‪ ،‬لە هەموو ئەوروپای ژێر دەسەاڵتی ئەڵمان‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪131‬‬

‫کاری لەناوبردنی جولەکەیان وەئەستۆ گرت‪ .‬ئەوان پالنیان دادەنا و کارەکانی خۆیان‬ ‫بە کارامەییەکی زۆرەوە ئەنجام دەدا لەسەر ئەو بروایەی کەبنەماکەی ئایدۆلۆژیای‬ ‫نەژادپارێزی ئەڵمانییە‪ ،‬دادپەروەری پیادە دەکەن‪ .‬بە یارمەتی پۆلیسی ئەڵمان و‬ ‫هێزەکانی پۆلیسی ناوخۆ(بروانە پاژی س‪ ٣‬بۆ بینینی هەڵویستی جۆراوجۆر لە الیەن‬ ‫دانیشتوانەوە بەرامبەر بە لەناوبردنی جولەکە‪ ).‬بە شێوەیەکی دڕندانە‪ ،‬ڕاوی جولەکەیان‬ ‫دەکرد‪ ،‬دەیانگرتن و باریان دەکردن‪ ،‬کردەی ڕاگواستن «‪ »Akzia‬و قوربانیەکانیان‬ ‫بە شەمەندەفەر دەبردە کامپەکانی مردن‪ .‬ئۆپەراسیۆنەکانی پاکتاوکردن لە ئەوروپا‬ ‫لەو کەسانەی کە خوێنی جولەکە لە دەماریان دەگەڕێت‪ ،‬بە بەبێ بواردن و رێزپەڕ بوو‪.‬‬ ‫راگواستنەکان‪ ،‬بە شێوەی قۆناغ بە قۆناغ ئەنجام دەدران‪ .‬لە هەر قۆناغێکدا ئەڵمانەکان‬ ‫ئەو وەهمەیان دەخستە دڵی جولەکەکانەوە کە راگواستن تەنها ئەو جولەکانە دەکوژن کە‬ ‫توانای کارکردنیان نییە و ناتوانن بەشدار بن لە بنیاتنانی ئابووری واڵت لە کاتی شەڕدا‪.‬‬ ‫هاوشیوەی ئەمە‪ ،‬جوولەکەکانی ئەوروپای رۆژئاوا‪ ،‬ئاگادار نوبوون لەوەی کەکەمپی مردن‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬پێیان وترابوو بابەتی راگواستنەکە ئەوەیە کە لە بەشی رۆژهەاڵتی ئەوروپا‬ ‫نیشتەجێیان دەکەن‪ .‬ئەڵمان تاکتیکی دەروونی زۆر ئاڵۆزی بەکار دەهێنا بۆ ئەوەی نیازە‬ ‫راستەقینەکانیان و کردە دڕندارەکان داپۆشێت‪.‬‬ ‫ئازار و ئەشکەنجەی جولەکەکان ئەو کاتە دەستی پێدەکرد کە شەمەندەفەرەکان‬ ‫پیدەکران بۆ ئاراستەی گەشتەکەیان‪ .‬بە قەرەباڵغییەکی زۆرەوە ئاخێنرابوونە نێو‬ ‫واگۆنەکانەوە لە بارودۆخێکی زۆر قورسدا بوون نەیان دەتوانی دانیشن‪ ،‬بە بێ هەبوونی‬ ‫مەرجی تەندروستی و بە بێ نان و بە بێ ئاو‪ ،‬لە ژیر هەتاوی بڵێسەداری هاویندا‪ ،‬یان‬ ‫شەختەبەندی زستاندا‪ .‬زۆر کەس بەرگەی ئەو بارودۆخە دژوارەی ریگای نەدەگرت و لە‬ ‫رێگای بەرەو شوێنە دیاریکراوەکە‪ ،‬دەمرد‪.‬‬ ‫شەمەندەفەرەکە دەگەیشتە کەمپەکان‪ ،‬جولەکەکان لە واگۆنەکانەوە بە دار و بە قامچی‬ ‫دادەگیرانە خوارەوە‪ ،‬دوای ئەوە لەوێدا لە ڕاڕەوەکان کردەی جیاکردنەوەیان دەستی‬ ‫پیدەکرد لە الیەن هێزەکانی ئێس ئێس‪ ،‬هەندێکیان بۆ مردن‪ ،‬هەندێکیان بۆ کارکردن‬ ‫تا ئەو کاتەی کە هیچ وزەیان نامێنی و دەنێردرێن بۆ ژوورەکانی گاز‪ .‬زۆرینەیان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی ژنەکان و منداڵەکان و پیر و پەککەوتەکانیان راستەوخۆ دەناردن بۆ کامپەکانی‬ ‫مردن‪ .‬ئەوانەی بۆ مردن جیادەکرانەوە دەبوایە شت و مەکەکنیان بەجێبهێڵن و بەرەو‬ ‫ژوورەکانی گاز دەیانبردن‪ .‬پێس ئەوەی ببرێنە ژوورەکانی گازەوە دەبوایە خۆیان رووت‬ ‫بکەنەوە پێش ئەوەی پاڵیان پێوە بنرێت بۆ ناو ژوورەکان‪ ،‬کە لەوێ بە گازی زیکلۆن بی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪132‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫گاز (‪ )Zyklon B gas- Prossic acid‬دەکوژران‪ .‬ئەم مەکینەی مردنە هێندە‬ ‫خێرا کاری دەکرد کە تەواوی پرۆسەکە چەند سەعاتێکی دەخایاند‪ .‬ئەڵمانەکان یەکەیەکی‬ ‫تایبەتیان دانابوو بە ناوی سۆندەر کۆماندۆ(‪ )sonderkommando‬الشەکان لە ناو‬ ‫گازەکەوە دەربکەن و هەرچی شتێکی بەنرخ هەیە لێیان بکەنەوە و بیبەن‪ .‬ددانی‬ ‫ئاڵتونی مردووەکانیان دەردەهێنا و الشەکانیشیان لە نێو ئاگردان دەسوتان‪ .‬هەموو‬ ‫شت و مەکەکانی جولەکە دەستیان بەسەردا گیرا و جیاکرایەوە و نێردرا بۆ ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫بۆ بەرژەوەندی وڵت و هاواڵتیانەکەی بەکار بران‪ .‬سی ملیۆن جولەکە بەم شێوەیە بران‬ ‫بۆ مردن لەگەڵ ژمارەیەکی زۆری پۆڵۆنی و گیبسی»‪ »Roma‬و زیندانی سیاسی لە‬ ‫چەندین واڵتی جیاواز‪.‬‬ ‫ژمارەیەکی زۆری جولەکەی نیشتەجێ لە هینگاریا‪ ،‬دوا بەشی جولەکە بوون کە بخرێنە‬ ‫ناو بازنەی پالنی «چارەسەری کۆتایی»‪ .‬حکومەتی دواکوتوونخواز خۆی دەستی کرد‬ ‫بە دانانی یاسای هەاڵواردنکارانە دژی جولەکە‪ ،‬بەاڵم ئەو یاسایانە وەک پێویست دەستی‬ ‫نەدەگەیشت بەو جولەکانەیدا کە ئەڵمان بوون‪ .‬کاتێ کە ئەڵمانەکان هێڕشیان کردە‬ ‫سەر یەکێتی سۆڤیەتهەنگاریاش چووە ناو شەڕەوە لە بەرژەوەندی ئەڵمانیا‪ ،‬لە کۆتاییدا‬ ‫گەنجە جولەکەکانیان بردە «بەتالیۆنی کار»ی بەرەکانی شەڕی رووسیا و زۆریان لەوێ‬ ‫مردن‪.‬‬ ‫کاتێ سوپای سوور نزیک بووەوە لە هینگاریا و هیتلەر لەوە ترسا کە هینگاریا‬ ‫خۆبەدەستەوە بدات و واڵتەکەیان ببەخشێتە دوژمن‪ ،‬سوپای ئەڵمان هێڕشی کردە سەر‬ ‫هینگاریا و لە ‪١٩‬ی ئازاری ‪ ١٩٤٤‬دەسەاڵتی گرتە سەر واڵتەکە بە بێ هەبوونی هیچ‬ ‫بەرگرییەک‪ .‬لەو کاتەدا‪ ،‬زۆرینەی جولەکەکانی پۆڵەندا یان لە ژیاندا نەمابوون یانیش‬ ‫نێردرابوون بۆ کەمپەکان لە واڵتانی تری ئەوروپا‪.‬‬ ‫هەر کە ئەڵمان هینگاریای کەوتەدەست‪ ،‬ئیچمان گەیشتە ئەوێ بۆ ئەوەی پیاوەکانی‬ ‫رابسپێرێت بە ڕاگواستنی جولەکەکانی هینگاریا بۆ ئاوچویتز‪ .‬ئێستا ئیتر ئەوان کارامە‬ ‫بووبوون لە مەسەلەی راگواستن و بە هەمان شێوەش لە هینگاریا بە خێراییەکی‬ ‫پێناسەنەکراوەوە کارەکەیان دەکرد بە نیسبەت جولەکەکانی هینگاریاوە‪ .‬هەموو‬ ‫بڕیارەکانی دژەجوو کە لە ئەڵمانیا دەرچووبوون‪ ،‬لە هینگاریاش پیادە کران‪ :‬دامەزراندنی‬ ‫کامپەکان‪ ،‬نیشانکردنی جولەکەکان بە باجی زەرد‪ ،‬تاالنکردنی موڵک و ماڵیان‪،‬‬ ‫پێکەوەنانی جودنرات و هتد‪ .‬لە دەستپێکردنەوە لە مانگی مەی تاکوو تەمووز‪٤٣٥٠٠٠ ،‬‬ ‫جولەکە نێردران بۆ ئاوسویتز لە سارەکانی هینگاریاوە‪ .‬لە سەفەرەکەدا‪ ،‬زۆرینەیان بۆ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪133‬‬

‫ژوورەکانی گاز بردران‪ ،‬لە راستید پۆلیسی هینگاریا کردەی راگواستنەکەی ئەنجام دەدا‪.‬‬ ‫لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە فاشیست‪ ،‬دژە سامییەکانی حیزبی ئاڕۆ کرۆس‪ .‬لە سەرەتای‬ ‫تەمووزدا جولەکەکانیان گرت و بارکرد و برد‪ ،‬دوای ئەوە بودابست بۆردومان کرا لە‬ ‫الیەن هێزی ئاسمانیی ئەمریکییەکانەوە‪ .‬هۆرسی فەرمانی دا قەدەغەکردنی هاتوچۆ دا‬ ‫و رێگاکان گیران‪ .‬لەو کاتە‪ ،‬هەموو جولەکەکانی هینگاریا نێردران بۆ کامپی ئاوتچویتز‪،‬‬ ‫بە ریزپەڕ لە شوێنەکانی تر‪ ،‬ژمارەیەکی زۆر جوو لە بوداپیستی پایتەختی هینگاریا‬ ‫دەژیان‪.‬‬ ‫تەنانەت پێش داگیرکردنی هینگاریا لە الیەن ئەڵمانەوە‪ ،‬گروپێکی نهێنی زایۆنی خەباتی‬ ‫ژێرزەمینییان دەکرد بەناوی کۆمیتەی فریاکوتن و رزگاڕی و لەوێ چاالک بوون‪ .‬ئامانجی‬ ‫گروپەکە هاوکاریکردنی ئەو پەنابەرە جولەکانە بوون کە لە واڵتانی جۆراوجۆرەوە‬ ‫دزەیان دەکرد و دەهێندرانە نیو هینگاریاوە‪ .‬کۆمیتەکە یارمەتییانی دەدا و دیکۆمێنت و‬ ‫ناسنامەی ساختەی بۆ دەکردن تا لە هینگاریا نەدۆزرێنەوە و رانەگوێزرێن و لە رێگاکاندا‬ ‫نەگیرێن و‪ ،‬هەروەها ڕەوانەی فەلەستینیان دەکردن‪ .‬کۆمیتەکە لە پەیوەندییەکی‬ ‫بەردەوامیشدا بوو لەگەل وەفدی رزگارکردنی جولەکە یوشوڤ(دانیشتوانی جولەکە‬ ‫سەرەتاییەکانی فەلەستین بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل) کە لە ئەستەمبوڵ‬ ‫دەستیان بەکار کرد‪ .‬ئەرکی وەفدەکە کۆکردنەوەی زانیاری بوو لەسەر ئەو بارودۆخەی‬ ‫لە واڵتە داگیرکراوەکانی ئەوروپا بەسەر جولەکەدا دەهات‪ ،‬تا یارمەتی و پارەیان بۆ‬ ‫کۆبکەنەوە‪ ،‬تا رێنوێنیان بکەن بۆ دەرباز بوون و دزەیان پیبکەن بۆ ناو فەلەستین‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی رزگارکردنی ژیانیان‪.‬‬ ‫لە حوزەیرانی ‪ ،١٩٤٤‬ئیچمان لەگەڵ ئەندامانی کۆمیتەکە کۆبووەوە و مامەلەی‬ ‫گۆڕینەوەیەکی لەگەل کردن کە ئەگەر پڕ بە ‪١٠٠٠٠‬دەهەزار سندوقی بارهەڵگر قاوە و‬ ‫شەکر و سوپ کە تەنها خزمەت بە ئەڵمانەکان بکات بۆیان بگەیەننە بەرەکانی شەڕی‬ ‫یەکێتی سۆڤیەت لە رۆژهەاڵت‪ ،‬ئەویش ئامادەیە یەک ملیۆن جولەکە ئازاد بکات کە‬ ‫ئامادەکراون بنێردرێن بۆ رۆژئاوا‪ .‬مەبەست ئەوە بوو ئەو کوتااڵنە لە الیەن کۆمیتەی‬ ‫یوشوڤ و رێکخراوەکانی تری جولەکە لە دنیادا دەستەبەر بکرێت و بنێردریت‪ .‬هەموو‬ ‫کەسێک ئەم پێشنایرەی تاوتوێ دەکرد و ناوی لینرا»خوێن بەرامبەر کوتاڵ»‪ ،‬قورس‬ ‫بوو باوەڕبکرێت بە ڕاستی پەیرەوکردنەکەی‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا ویستیان تاقی‬ ‫بکەنەوە چوون دەبووە هۆی رزگارکردنی ژیانی ژمارەیەکی زۆر لە جولەکە‪ .‬کۆمیتەکە‬ ‫براندی نارد بۆ ئەستەنبوڵ و لەویشەوە بۆ ئۆرشەلیم بۆ ئەوەی سەرکردەکانی یوشوڤ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪134‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫لەوێ ئاگاداربکاتەوە لە وردەکاریی مامەڵەکە و داوایان لێبکات دەست بە کارەکە بکەن‪.‬‬ ‫بەڕیتانییەکان قایل بوون بە هاتنەکەی‪ ،‬بەاڵم لە رێگای رۆیشتنی لە ئەلیپۆ گیرا‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا رێگەیان دا لەگەڵ موشێ شارێت سەرۆکی ئاژانسی سیاسی جولەکە‪،‬‬ ‫کۆببێتەوە‪ .‬دوای کۆبوونەوەکە‪ ،‬شارێت بەرەو لەندەن فڕی بۆ ئەوەی حکومەتی بەریتانیا‬ ‫لەو داوا و مامەڵەیە ئاگادار بکاتەوە‪ ،‬ئەوانیش راوێژیان لەگەڵ هاوپەیمانەکانیان کرد‪.‬‬ ‫ئەوان داواکەیان بە ماقول و گونجاو نەزانی‪ ،‬سۆڤێتییەکانیش دژایەتی خۆیان بۆ پالنەکە‬ ‫دەربڕیی‪ ،‬لەوە دەترسان کە لە ژێر پەردەی ئەم مامەلەیەوە ئەڵمان نیازی بێت وتووێژی‬ ‫تەنیا لەگەل واڵتانی رۆژئاوا بکات‪ .‬براند لە ئەلیپۆوە گوێزرایەوە بۆ زیندانی قاهیرە و‬ ‫پالنەکەش بە تەواوی وەالوەنرا‪.‬‬ ‫کاتێ کە ئەم رووداوانە ڕوویان دەدا‪ ،‬ئیزریل کاستنەر‪ ،‬کەسی کلیلی لە فریاکەوتن و‬ ‫رزگارکردن لە کۆمیتەکە‪ ،‬لە وتووێژدا بوو لەگەڵ ئەفسەرەکانی خوارەوەتری ئیچمان‪،‬‬ ‫بەو مەبەستەی ئەو جولەکانەی کە لە هنگاریا مەونەتەوە لە راگواستن رزگاریان بکات‪.‬‬ ‫ئیچمان رازی بوو‪ ،‬وەک هێمایەکی نیازچاکییش ‪١٦٠٠‬هەزار و شەشسەد جولەکەی بەردا‬ ‫و بە شەمەندەفەرێکی تایبەت ڕەوانەی سویسرای کردن‪ .‬شەمەندەفەرەکە ئەو خەڵکەی‬ ‫بردە کامپی بێرن بەلسین‪ .‬لە ڕاستیدا چەند مانگێک دوای ئەوە ئینجا بردنی بۆ سویسرا‪.‬‬ ‫ئەو مانگانەی هاوین و زستان‪ ،‬بۆ جولەکەکانی هینگاریا ئەوەندە چارەنووسساز بوو‪،‬‬ ‫بە تایبەتی دوای هەوڵی زۆری دیپلۆماتەکان بۆ رزگارکردنی الی کەم جولەکەکانی‬ ‫بوداپێستو بە کردەوەش زۆرینەی جولەکەکانی بوداپێست رزگاریان بوو لە راگواستنەوە‪.‬‬ ‫لە ئۆکتۆبەری ئەو سالە‪ ،‬ئەندامانی حیزبی ئارۆ کرۆس‪ ،‬حکومەتیان بەدەستەوە گرت و‬ ‫راگواستەوە دەستی پێکردەوە‪.‬تا ئەو کاتەی کە پایتەخت ئازادکرا لە جەنیوەری ‪،١٩٤٥‬‬ ‫چەتەکانی هەنگاریا بوون دژی جولەکەکانیان دەوەستان‪ ،‬دەیانکوشتن و الشەکانیان‬ ‫فڕێ دەدایە ناو ڕووباری دانوب‪٤٥٠٠٠٠ .‬چوارسەد و پەنجا هەزار جولەکە لە هەنگاریا لە‬ ‫ساڵی کۆتایی شەڕدا کوژران‪.‬‬ ‫مانگەکانی کۆتایی شەڕ چاپتەرێکی نوێ و جیاواز بوو لە قرکردنی جولەکە‪ .‬سوپای‬ ‫ئەڵمان کشانەوە پێش ئەوەی سوپای سوور بینە نیو پۆڵۆنیاوە‪ .‬فەرمان بە ئێس ئێس‬ ‫کرا هەموو بەڵگەکانی تاوان بشارنەوە کە لەو کاتەوە لەوێ بوون ئەنجامیان دابوو‪.‬‬ ‫یەکەیەکی تایبەت بۆ ئەو مەبەستە پێکهێنرا چاڵیان هەڵکەند‪ ،‬دەسترێژییان لیکردن‪ ،‬‬ ‫سووتاندیانن و الشەی جولەکەکانیان دادەپۆشی وەک هەوڵێک بۆ شاردنەوەی ئەو‬ ‫کوشتارگایە‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪135‬‬

‫کامپی ترێبلینکا بە تەواوەتی هەر لەسەرەتای ساڵی ‪١٩٤٣‬ەوە‪ ،‬نەهێڵدرا‪ .‬بە شێوەیەک‬ ‫کە هیچ شوێنەوارێکی وێرانی نەدەبینرا‪ ،‬جگە لە مینومێنتێی بۆ یادهێنانەوە کە ئەویش‬ ‫پاشتر بنیات نرا‪٨٠٠٠٠٠ .‬هەشتسەد هەزار جولەکە لەو کەمپەدا بە گاز کوژران‪ ،‬لە ناو‬ ‫ئەوانەدا زۆرینەی جولەکەکانی وارشۆ بوون و لەناویاندا مندالەکانی هەتیوخانەی جانووز‬ ‫کۆرزاک هەبوون‪.‬‬ ‫ژوورەکانی گازی ئاوسویتز لە ئۆکتۆبەری ‪ ١٩٤٤‬داخران و لە جەنیوەری کامپەکان لە‬ ‫الیەن سوپای سوورەوە ئازاد کران‪ .‬پاسەوانانی کامپەکان زیندانییە الوازەکانیان ناچار‬ ‫کردبوو بە ریپوانی مردن لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر بەرەو ئەڵمانیا‪ ،‬بیانبەن‪ ،‬بە‬ ‫بێ خواردن و لە سەرمای شەختەبەندی زستانی ئەوروپادا‪ ،‬بێبەزەییانە تەقەیان لەوانە‬ ‫کردووە کە نەیانتوانیوە لەگەڵ کاروانەکەدا رێبپیون‪ .‬لە نزیک گەیشتن بە ئازادی‪،‬‬ ‫سەدان هەزار لە جولەکەکان بەهۆی ئەو هەڵسوکەوتەوە ژیانیان لەدەست دا‪ .‬زۆرێکی‬ ‫تریش مردن بەهۆی دەردەسەرییەکانی برسێتییەوە لە کاتی کامپەکان‪ .‬دوی چەندین‬ ‫ساڵی سوکایەتیپیکردن و پیشێلکردنیان لە کامپەکان‪ ،‬لە برسێتی‪ ،‬لە خستنەبەرکاری‬ ‫قورسی تاقەتپڕولێن‪ ،‬ئەوانەی کە رزگاریان بوون تەنها ئێسکبەندیان مابووەوە(ئەو‬ ‫جولەکە زیندانییانەی کە لە بارودۆخی برسێتی زۆر سەختدا بوون لە کامپەکاندا) و لە‬ ‫پێش ئازادبوونیان‪ ،‬لە برسا مردن‪ .‬زۆر ئایرۆنییە‪ ،‬کە تەنانەت دوای ئازادبوون‪ ،‬ئەو‬ ‫زیندانیانە دەمردن‪ ،‬بەهۆی ئەوەی کە گەدەیان بەرگەی ئەو خواردنەی نەدەگرت کە‬ ‫ئازادکەرەکانیان پێیان دەدان‪.‬‬ ‫بەرگریکردنی جولەکەکان‬ ‫وەک باسکرا‪ ،‬جولەکە هەوڵی دا شێوازە باوەکانی کە ناسرابوو بۆ کۆمەڵی جولەکە‬ ‫و خێزانی جولەکە‪ ،‬بەکار بهێنێت بۆ وەستان لە دژی ئەو بارودۆخ و تاوانانەی کە‬ ‫ئەڵمانەکان ڕووبەڕوویان کردبوونەوە‪ .‬جەندین دامەزراوەی فریاگوزارییان دامەزراندبوو‪،‬‬ ‫چاالکی کولتوریی‪ ،‬ئایینی و پەروەردەییان دەکرد‪ .‬رێکخراوەکانی جولەکە و بزوتنەوەی‬ ‫الوانی زایۆنی بەردەوام بوون لە چاالکی ژێرزەمینی‪ .‬هەوڵیکی زۆر و نائاسایی درا بۆ‬ ‫پاراستنی گیانی و جەستەیی و رۆحی کۆمەڵی جولەکە‪ .‬بەاڵم سااڵنی درێژی بەقوربانیبوون‬ ‫و بارودۆخی نامرۆڤانەی بەسەرداسەپینراو کاری خۆی کردە سەر کۆمەڵی جولەکە‪.‬‬ ‫ماوەیەکی درێژ‪ ،‬خەڵک ناچاری تێکۆشان بوو لە پیناوی هەر ساتێک لە ساتەکانی ژیانی‪.‬‬ ‫تاکەکان نیگەرانی هەر رۆژێک لە رۆژەکانی ژیانیان بوون‪ ،‬دەبوایە تێکۆشن لە پیناوی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪136‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بەدەستهێنانی خۆراک بۆ زیندوومانەوەیان و لە پیناوی خێزانەکەیان و رزگارکردنیان‬ ‫لە لەناوچوون‪ .‬نەخۆشی‪ ،‬برسێتی‪ ،‬سەرما‪ ،‬کاری سەخت‪ ،‬سوکایەتیکردن و مردنی‬ ‫ئازیزان‪ ،‬هەموو ئەمانە ورەیانی روخاندبوو‪ ،‬ئەشکەنجەی گیانیی دەدان‪ .‬کاتێ قۆناغی‬ ‫ریشەکیشکردنی تەواوەتی هات‪ ،‬چیتر هێزی ئەوەیان نەمابوو و بەرگریی لە خۆیان بکەن‬ ‫لە بەرامبەر ئەو کردار و هێڕشانەی کە لە ناکاو دەکرایە سەر جولەکەکان لە کامپەکاندا‬ ‫و شۆکی فەرمانەکان لە پەلوپۆی دەخستن و توانای بەرگریکردنیانی پەک دەخست‪.‬‬ ‫ئەڵمانەکان‪ ،‬هەموو رێکاریکیان دەگرتە بەر بۆ شاردنەوەی ئەو پالنە ترسناکانەیان بۆ‬ ‫وێرانکردن‪ .‬جولەکەکانیان وا تێدەگەیاند کە گواستنەوەیان تەنها بۆ نیشتەجێکردنیانە لە‬ ‫شوێنی تر کە لەوێ دەتوانن بەردەوام بن لە کارکردن و ژیان‪ ،‬نەک وەک «مشەخۆرەکان»‪.‬‬ ‫راستە‪ ،‬دەنگۆی کامپەکانی مردندگەیشت‪ ،‬بەاڵم جولەکەکان نەیاندەویست باوەڕیان‬ ‫پێبکەن‪ ،‬تەنانەت باوەڕیان بەو پیاوانەش نەدەکرد کە هەڵهاتبوون و خۆیان رزگارکردبوو‬ ‫لە کەمپەکانی مردن‪ .‬سەخت بوو بۆ هەر کەسێک باوەڕ بکات کە ئەڵمانەکان وا نیازیانە‬ ‫و دەیانەوێت بە تەواوەتی جولەکە رێشەکێش بکەن‪.‬جولەکە تەنها ئەو کاتە باوەڕی‬ ‫دەکرد کە پیوە دەبوو‪ ،‬ئیتر دەیزانی نە خۆی نە خیزانەکەی دەریجەیەکیان نییە بۆ‬ ‫دەرباز بوون‪ .‬هیچ بژاردەیەکی تریشیان بۆ نەدەمایەوە ئەوە نەبیت کە سەر بۆ فەرمانی‬ ‫ئەڵمانەکان دانەوینن‪ .‬بە گشتی‪ ،‬ئەوان چەکیان نەبوو کە بەرگری لە خۆیان بکەن و‬ ‫لە پۆلۆنیا زۆرینەی خەڵکی دانیشتوانی دەوروبەریان ئامادەی یارمەتیدانیان نەبوون‬ ‫و هەندێکیان بە کردەوە جولەکەکانیان بەدەستەوە دەدا لەبەرامبەر ‪ ٥٠‬زڵوتی(پارەی‬ ‫پۆڵۆنی) و کیسەیەک شەکر بۆ سەری هەر جولەکەیەک‪ ،‬هیچ شوێنێکیان نەبوو بۆی ڕا‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫یەکەمین بانگەواز بۆ بەرگریکردن بەرامبەر بە دوژمن لە کامپیڤیلنا بوو‪ .‬ئابا کۆڤنەر‪،‬‬ ‫سەرکردەی شاری هاشومێر هاتزێری بزوتنەوەی الوانی زایۆنی‪ ،‬کە لە کاتی گوشتارگەی‬ ‫دارستانەکانی پۆنار‪ ،‬لە الیەن راهیبەیەکی خێرخوازەوە شاردرابووەوە‪ ،‬لە دیسەمبەری‬ ‫‪١٩٤١‬گەڕایەوە بۆ ڤیلنا‪ .‬سەرکردە پێشەنگەکانی بزوتنەوەی الوانی کۆکردەوە و پێی‬ ‫گوتن کە هیتلەر نیازیەتی جولەکەکانی ئەوروپا بە تەواوی لەناوببات و ریشەکێش بکات‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێ جولەکەکانی ئەوروپا چەک هەڵگرن و بەرگری لە خۆیان بکەن‪ .‬لە بەیانێکدا‬ ‫کە رۆژی دوای ئەوە باڵوی کردەوە‪ ،‬بانگەواز لە جولەکەکان دەکات و دەڵی؛ با وەکو‬ ‫مەڕ نەمانبەن بۆ کوشتارگاکان‪)..‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪137‬‬

‫تێکۆشانای ژێرزەمینیی لە زۆرێک لە کامپە زۆرەملێکان دەستی پێکرد‪ ،‬پێکهاتبوون لە‬ ‫ئەندامانی پێشەنگی بزوتنەوەی الوانی زایۆنی‪ ،‬پارتە سیاسییەکانی زایۆنی و فیدراسیۆنی‬ ‫جولەکە بۆ کار(فیدراسیۆنی گشتی گەلی جولەکە بۆ کار‪ ،‬لە لیتاونیا‪ ،‬پۆڵۆنیا و ڕوسیا)‬ ‫و کۆمۆنیستەکان‪ .‬لە کامپی ڤیلنا‪ ،‬چاالکوانە ژیرزەمینییەکان هەروەها پێکهاتبوون لە‬ ‫ئەندامانی بێتار(گەنجانی شۆرشگێری بزوتینەوەی زایۆنی کە لەساڵی ‪ ١٩٢٣‬لە ریگا‪،‬‬ ‫التیڤا لە الیەن ڤالدیمیر زییڤ جابۆتینسکی‪ ،‬دامەزرابوو‪ .‬لە کامپی وارشۆ چاالکی‬ ‫ژێرزەمینی دەستی پێکرد بە ناوی رێکخراوی خەباتی جولەکە (‪the Jewish Fighting‬‬ ‫‪ )Organization- JFO‬و هەروەها شۆرشگێڕەکانی بێتار شێوازێکی تری خەباتی‬ ‫ژێرزەمینییان کرد بەناوی «رێکخراوی چەکداری جولەکە»‪ ،‬کە لە کاتی ڕاپەڕیندا‬ ‫هاوئاهەنگییان دەکرد لەگەل رێکخراوی خەباتی جولەکە(‪.)JFO‬‬ ‫ڕاپەڕینی گەورەی کەمپی ورشۆ‪ ،‬یەکەمین رووبەڕووبوونەوەی مەدەنی پێش هەرشوێنێکک‬ ‫لە ئەوروپا‪ ،‬لە ‪١٩‬ی ئەپریلی ‪ ١٩٤٣‬بوو‪ ،‬لە لوتکەی پاسۆڤەر‪ ،‬کاتێ تەنها ‪٥٠٠٠٠‬‬ ‫پەنجا هەزار جولەکە لە کۆی نیو ملێۆن‪ ،‬کە لەوێ بەند کرابوون‪ ،‬مابوونەوە‪ .‬لەم‬ ‫نمونەیەدا‪ ،‬جولەکە زانیارییان پێگەیشت کە ئەڵمان نیازی داماڵینی کەمپەکانی هەیە‪،‬‬ ‫ئەندامگەلێک لە جاالکوانانی ژێرزەمینی‪ ،‬هەندێ پێگەیان گرت کە خۆیان ئامادەکارییان‬ ‫بۆ کردبوو‪ ،‬لەو کاتەدا نەک تەنها جولەکەکان سەرسامی ئەو ناکاوییە بوون‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هێزەکانی ئەڵمانیاش کە لە ناو کەمپەکان بوون بەو راپەڕین و بەرگرییە جەکدارییە‬ ‫سەریان سوڕ ما‪.‬سەربازەکانی ئەڵمان دواتر چارەسەر کران و دووبارە بەهێزکرانەوە‬ ‫بە چەکی قورس(مەدفەعیە)‪ ،‬زرێپۆش و تانک و فڕۆکە و چواردەورییان گرتن لە‬ ‫ئاسمان و لە زەمینەوە‪ .‬لە ‪٨‬ی مانگی مەی‪ ،‬چەند ئەندامێکی هێزی تایبەتی (‪)JFO‬‬ ‫ییان کەوتە دەست‪ ،‬بە درێژایی شەقامی میال ‪،١٨‬لە ناویاندا مۆردێخای‪ ،‬ئانیلویتز‪،‬‬ ‫هەبوو‪ .‬ئانیلویتز(‪ ،)١٩٤٣-١٩١٩‬چەکدارێکی کۆماندۆی گەنج بوو لە ڕاپەڕینەکە‪ ،‬لە ‪٢٣‬ی‬ ‫ئەپریلی ‪ ١٩٤٣‬دوایین نامەی بۆ جێگرەکەی خۆی ئیسهاق زوکەرمان نووسیوە‪ ،‬کە لە‬ ‫بەشی ئاریان بوو‪:‬‬ ‫ئاشتییت لەگەڵ بێت هاوڕێم! ڕەنگە هێشتاش یەک ببینینەوە! وا دەردەکەوێت کە خەونی‬ ‫ژیانم خەریکە ببێتە ڕاستی‪ .‬بەرگریلەخۆکردن لە کەمپەکان بوو بە راستییەک‪ .‬بەرگرییە‬ ‫چەکدارییەکانی جولەکە و تۆڵەکردنەوە بوو بە ڕاستی‪ .‬من گەواهیدەری خەباتێکی‬ ‫قارەمانەی سەرنجڕاکێشی پیاوانی جولەکەم لەو شەڕەدا‪.‬‬ ‫هێشتاش جولەکە بەردەوام بوون لە خەباتکردن‪ .‬بەرهەڵستکارەکانی کەمپ زانییان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪138‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫چانسی دەربازبوونیان نییە‪ .‬خەبات بۆ ئەوان پەیامێکی نەتەوەیی و کەسی بوو کە بە‬ ‫ئەڵمانەکان‪ ،‬بە جیهان و بە نەوەکانی داهاتووی بگەیەنن‪ ،‬کە جولەکە ئیتر وەک مەڕ‬ ‫نادرێنە بەر بۆ قەسابخانەکان و ئەوان مرۆڤی خاوەن کەرامەت و شانازیین و سەر بۆ‬ ‫دوژمن دانانەوێنن و چەک لە دەستیانە و تێدەکۆشن و خەبات دەکەن بۆ شەرەف و‬ ‫کەرامەتی خۆیان‪ .‬تەنها لە ‪ ١٦‬ی ئەپریلدا‪ ،‬فەرماندەی ئێس ئێس جەنەڕاڵ جەرگن‬ ‫ستروپ‪ ،‬سەرووی خۆی «فوهرەر»ی ئاگادار کردبووەوە کە راپەڕینەکەی سەرکوت‬ ‫کردووە و کامپی وارشۆی پاکتاو کردووە‪ .‬خەباتگێڕاکانی کەمپ بۆ ماوەی یەک مانگ‬ ‫دەستیان بەسەر ئەوێدا گرتبوو‪.‬‬ ‫راپەڕینی تر و‪ ،‬هەوڵی راپەڕین و چاالکی چەکداری ژیرزەمینی تر لە کەمپەکانی‬ ‫تریشدا هەبوو‪ :‬لە شاری بیالیستۆک‪ ،‬ڤیلنا‪ ،‬کراکۆو‪ ،‬بێزین و هتد‪ .‬بەرهەڵستکارەکان لە‬ ‫شارۆچکەکانیش راپەڕینیان هەڵگریساند‪ :‬لە یەکێکیاندا (لە شارۆچکەی تووکزین) کە‬ ‫ئێستا بە ناوی بیالروس دەناسرێت‪ ،‬لە نزیک یەکێک لە کاروانەکانی پیادەڕۆ‪ ،‬راپەڕینێکی‬ ‫تا بڵێی سەرنجڕاکێش ئەنجام درا‪ ،‬لە الیەن جودێنراتە لۆکاڵەکانەوە کە بە هەموو‬ ‫جولەکەکانی شارەکە دەورە دران‪ .‬هەر کە جودێنراتەکان هەستیان کرد ئەڵمانەکان‬ ‫جولەکە دەبەن و کۆیان دەکەنەوە و دەیانکوژن‪ ،‬داوایان لە جولەکەکان کرد ماڵەکانی‬ ‫خۆیان وەک هێمادانێک بسوتێنن و کە ئاگر بەرز دەبیتەوە جەکەکانیان هەڵگرن و‬ ‫بچنە نیو دارستانەکانی شارۆچکەکەوە‪ .‬ئەوەیان کرد‪ ،‬بەاڵم ئازایەتییەکەیان نەیتوانی‬ ‫بپانپارێزێت‪ ،‬لە ‪ ٣٠٠٠‬سێ هەزار جولەکە تەنها ‪ ٣٠‬کەس رزگاریان بوو‪ ،‬ئەو دوایی‬ ‫هەموویان سەربڕدران لە سەر رێگای بەرەو دارستانەکە‪ ،‬لە الیەن جوتیارەکانەوە گیران‬ ‫و درانە دەست ئەڵمانەکان یان لە سەرما رەق بوونەوە‪ ،‬یان لە برسا مردن‪ ،‬تەنانەت‬ ‫هەندێکیان لە زەلکاوەکاندا نوقم بوون‪.‬‬ ‫تەنانەت لە کامپەکانی مردنیش‪ ،‬زیندانییە جولەکەکان هەنگاوی یاخویبوونیان ناوە‪ .‬لە‬ ‫ئاوگوستی ‪ ،١٩٤٣‬بەرهەڵستییەک لە کامپی ترێبلینکا‪ ،‬کە زۆرینەی جولەکەکانی وارشۆی‬ ‫لە خۆگرتبوو و ڕووبەڕووی مردن کرانەوە‪ ،‬روویدا‪ .‬لە ترێبالنکا‪ ،‬گروپیکی جولەکە‪ ،‬کە‬ ‫ئەڵمانەکان بۆ ماوەی چەند مانگێک بە زیندویی هێشتبویانەوە‪ ،‬بە مەبەستی هێشتنەوەی‬ ‫کەمپەکە‪ ،‬سوتاندنی الشەی قوربانییە کوژراوەکان و رەفتارکردن بە موڵکوماڵی‬ ‫جولەکەکانی بۆ مەرگ و ژووری گازەکان راپیچکراو‪ .‬گروپێکی ئاوا یاخی بوون و‬ ‫پالنی کوشتنی پاسەوانێک و دواییش ئاگر بەردانە ژوورەکانی گازەکان و ڕاکردنیان‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪139‬‬

‫دانا‪ .‬لەمەش تەنها چەند دانەیەکیان توانی رابکات‪ .‬دوابەدوای ئەم بەرهەڵستییە‪،‬‬ ‫ئەڵمانەکان بەردەوام نەبوون لە ەکارهێنانی کەمپی ترێبالنکا بۆ ریشەکێشکردنی‬ ‫جولەکە‪ .‬کەمپەکەیان هەڵوەشانەوە و لەگەڵ خاکدا یەکسانیان کرد تا شوێنەواری ئەو‬ ‫تاوانانەی لەوێ ئەنجام درابوون‪ ،‬بشارنەوە‪ .‬بەرهەڵستییەکی تریش لە کامپی سۆبیبۆر‬ ‫روویدا‪ ،‬دوابەدوای ئەوە ئەڵمانەکان ئەو کەمپەکەیان وێران کرد‪ .‬لە ئۆکتۆبەری ‪،١٩٤٤‬‬ ‫سۆندەرکۆماندۆکان لە ئاوستویچ بەرهەڵستییەکیان کرد‪ ،‬یەکێک لە ژوورەکانی گازیان‬ ‫تەقاندەوە بە مادەی تەقێنەرەوە کە بە قاچاخی کچێکی جولەکەی کارمەند لە کارگەی‬ ‫تەقەمەنی‪ ،‬گەیاندبوویە دەستیان‪ .‬هەموو بەرهەڵستکارکارەکان و لەناویاندا ئەو کچەش‪،‬‬ ‫گیران و لەسێدارەدران‪ .‬ئەڵمانەکان دوای ئەو ڕووداوە‪ ،‬کەمپەکەیان دانەخست‪ ،‬بەالم‬ ‫ژوورەکانی گازیانداخست و ئیدی لە ناویاندا کۆمەڵکوأی جولەکەیان ئەنجام نەدا‪.‬‬ ‫هەزاران جولەکە‪ ،‬بە تایبەتی ئەوانەی لە نزیک دارستانەکان دەژیان‪ ،‬لە کەمپەکان ڕایان‬ ‫کرد و چوونە ریزی خەباتکارانی پارتیزانەوە لە دژی دوژمنەئەڵمانەکان‪ .‬کارێکی ئاسان‬ ‫نەبوو بۆ جولەکەکان کە ریگای دارستانەکان بگرن و یەکەی پارتیزانەکان قبوڵیان‬ ‫بکات‪ ،‬زۆر لەوان دژەسامیی بوون و نەیاندەویست ددان بە جولەکەدا بنێن‪ .‬بەشێک‬ ‫لەوانە‪ ،‬نەدەچوونە ریزی پارتیزانەکانەوە هەتا جەکیان بەدەست نەهێنایە‪ .‬جولەکەکان‬ ‫جەکیان نەبوو‪ ،‬زۆریش سەخت بوو بۆیان بەدەستی بهێنن‪ .‬تەنانەت گەر بگەیشتنایەتە‬ ‫دارستانەکانیش و جەکیشیان لە شان بکردایە‪ ،‬چەند جارێک رووی دابوو کە پارتیزانەکان‬ ‫چەکەکانیان لی دەسەننەوە و بە بی بەرگری لە دارستانەکان دەیانهێشتنەوە‪ .‬لە‬ ‫دارستانەکانیش گروپی پارتیزانی فاشی هەبوون‪ ،‬ئەوان لە دژی ئەڵمانەکان بوون بەاڵم‬ ‫هاوکات لە دژی جولەکەکانیش بوون هەر یەکێ لەوان بەالیاندا تێپەڕیبایە‪ ،‬دەیانکوشتن‪.‬‬ ‫دەیان هەزار جولەکەش کە رایان کردبووە ناو دارستانەکان‪ ،‬نە پەیوەندییان بە گروپی‬ ‫پارتیزانەکانەوە دەکرد و نەش خۆیان یەکەی پارتیزانییان پیکهێنابوو‪ .‬چەندین کەیسی‬ ‫وا هەبوو کە پارتزانە جولەکەکان کەمپی خێزانییان دروست کردبوو‪ ،‬لەویدا جولەکەکانیان‬ ‫کۆدەکردەوە و هەوڵی دەربازکردنیان دەدان‪ ،‬لەناو ئەوانەدا ژن و منداڵ و پیرەمیرد‬ ‫هەبوون‪ .‬لە یەکێک لەو جۆرە کەمپانە‪ ،‬کە لە الیەن برایانی بیلسکی یەوە دروست کرابوو‪،‬‬ ‫لە دارستانە تەنکەکانی بیالرووس‪ ،‬زیاتر لە هەزار جولەکە کۆکرانەوە و دەیانتوانی دەرباز‬ ‫بن‪ ،‬هەتا سووپای سوور گەیشتە ئەوێ‪.‬‬ ‫لە خەباتی ژێرزەمینی جۆراوجۆر و چاالکی پارتیزانەکان لە واڵتی جۆربەجۆری ئەوروپا‪،‬‬ ‫جولەکەکان بە ژمارە نوێنەرایەتی رێژەیەکی زیاتری دانیشتوانیان دەکرد‪ ،‬بە شێوەیەکی‬ ‫گشتی‪ .‬ئامادەیی جولەکە لە شەری چەکداری دژی نازیەکانیش دیسان رێژەیەکی زۆر‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪140‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫زیاتر لە ئاسایی جولەکە لە ناو هێزی هاوپەیمانان بەشداری شەڕ بوون‪ .‬نەک تەنها‬ ‫بەسەربازکراو لە ناو ئەو هێزانەدا‪ ،‬بەڵکو وەک خۆبەخشیش لە دژی رژێمی نازی‬ ‫دەجەنگان کاتێ دەیانبینی ئەوان دەیانەوێت لە رەگەوە دەیان بێنن و وێرانیان بکەن‪ .‬لە‬ ‫خاکی ئیسرائیل‪ ،‬کاتێ سەربازیی بە زۆریش نەبوو‪ ،‬ئەندامانی یوشوف خۆبەخشانە لە‬ ‫سوپای بەریتانیا خۆیان ناونووس کرد‪ ،‬کە ئەوانیش وا زوو هاتنە ناو ریزەکانیان قبوڵ‬ ‫نەدەکرد‪ .‬تەنها پاش سەرکەشی و پیداگرییەکی زۆر لە الیەن سەرکردەکانی یەشوڤەوە‬ ‫پردی جولەکەیان دروست کرد‪ ،‬بوون بە یەکەیەک لە سەر خاکی ئیسرائیل و دەیانناردن‬ ‫بۆ بەشداری لە شەڕيکان لە ئیتاڵیا لە چەند مانگی کۆتایی شەڕەکە‪ .‬هەوەها نابی‬ ‫پیاوانی پەرەشووت لە بیر بچنەوە کە لەسەر خاکی ئیسرائیل بوون و لە ساڵی ‪١٩٤٤‬‬ ‫دەنێردران بۆ ئەوروپا بۆ ئەرکی جۆراوجۆر‪ :‬بۆ هاوکاریکردنی سوپای بەریتانی لە ئەرکی‬ ‫جیاوازدا و هەروەها بۆ گەیشتن بە هەر جولەکەیەکی رزگاربوو بۆ گەیاندنی هاوکاری‬ ‫پێیان‪.‬‬ ‫لە ئەپریلی ‪ ،١٩٤٥‬هێزە هاوپەیمانەکان دەستیان کرد بە ئازادکردنی کەمپە زۆرەملێکان‬ ‫لە ئەڵمانیا‪ ،‬لە ناویاندا هەر جولەکەیەک مابووبێت لە کەمپەکانی مردن لە پۆڵۆنیا‬ ‫و هەروەها لە کاروانە پیادەڕۆکان هێنرانەوە‪ .‬لە هەموو ئەوروپا‪ ،‬ئەو جولەکانەی کە‬ ‫خۆیان شاردبووەوە‪ ،‬لە حەشارگەکانیان هاتنە دەرەوە‪ .‬لە ‪ ٣٠‬ئەپریل‪ ،‬ئەدۆلف هیتلەر‪،‬‬ ‫لە نێو حەشارگەکەی لە بەرلین خۆی کوشت و لە هەشتی مەی هەموو ئەوروپا خۆی‬ ‫بە دەستەوە دا‪.‬‬ ‫تەواوبوونی کاتی هەزارساڵەی سێیەمین ئیمپراتۆریەت‪ ،‬کۆتایی هێنا بە هۆلۆکۆست بۆ‬ ‫جولەکەکانی ئەوروپا‪ .‬تاریکترین و زوڵملێکراوترین بەشی ـێژووران و مێژوور مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫شەش ملیۆن جولەکە‪ ،‬دوو لە سێی جووەکانی ئەوروپا و سێیەم لە جولەکەکانی هەموو‬ ‫دنیا‪ ،‬لەناوبران لە الیەن ئەڵمانەکانەوە و یارمەتیدەریشیان هەبوو لە ناو دۆزەخەکانی‬ ‫رژێمی نازی‪ ،‬ژمارەی خەمڵێنراوی جولەکە کوژراوەکان لە پالنی «چارەسەری کۆتایی»‬ ‫واڵتەکان ‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪141‬‬

‫ژمارەی جولەکە پێش چارەسەری کۆتایی جولەکە کوژراوەکان‬ ‫بە ژمارە بە رێژەی سەدی ‪%‬‬ ‫ ‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪ ٣،٠٠٠.٠٠٠‬‬ ‫‪٣ ،٣٠٠،٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫پۆڵۆنیا‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٢٢٨،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٢٥٣،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫واڵتانی بەڵتیک‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٢١٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٢٤٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫ئەڵمانیا‪/‬نەمسا‬ ‫‪٨٩‬‬ ‫ ‬ ‫‪٨٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٩٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫پاریزراوان‬ ‫‪٨٣‬‬ ‫ ‬ ‫‪٧٥،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٩٠،٠٠٠‬‬ ‫سلۆڤاکیا ‬ ‫‪٧٧‬‬ ‫ ‬ ‫‪٥٤،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٧٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫یۆنان‬ ‫‪٧٥‬‬ ‫ ‬ ‫‪١٠٥،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪١٤٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫هۆڵەندا‬ ‫‪٧٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٤٥٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٦٥٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫هەنگاریا‬ ‫‪٦٥‬‬ ‫ ‬ ‫‪٢٤٥،٠٠٠‬‬ ‫‪ ٣٧٥،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫بێالرووس‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٩٠٠،٠٠٠‬‬ ‫‪ ١،٥٠٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫ئۆکراینیا*‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٢٦،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٤٣،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫یۆگسالڤیا‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٤٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٦٥،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫بەلجیکا‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٣٠٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٦٠٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫ڕۆمانیا‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٩٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪١،٨٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫نەرویچ‬ ‫‪٢٦‬‬ ‫ ‬ ‫‪٩٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٣٥٠،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫فەرەنسا‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪١٤،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٦٤،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫بولگاریا‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪١٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪٥،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫لوکسەمبورگ‬ ‫‪١١‬‬ ‫ ‬ ‫‪١٠٧،٠٠٠‬‬ ‫‪ ٩٧٥،٠٠٠‬‬ ‫ڕوسیا * ‬ ‫ ‬ ‫‪٢،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫فینلەندا‬ ‫ ‬ ‫‪٨،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫دانمارک‬ ‫‪٦٧‬‬ ‫‪ ٥،٩٩٣،٠٠٠‬‬ ‫‪ ٨،٨٦١،٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫کۆی گشتی‬ ‫• ئەڵمانەکان نەیانتوانی کۆنتڕۆڵی هەموو ناوچەکانی ئەو کۆمارە کۆنتڕۆڵ بکەن‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪142‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫جینۆسایدەکەى ساڵى ‪١٩٩٤‬ی ڕواندا‬ ‫بنیامین نیوبێرگەر‬ ‫وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‪ :‬مەهاباد قەرەداغی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪143‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪144‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫لەماوەى ‪١٠٠‬ڕۆژدا‪ ،‬لە ‪ ٦‬نیسان تاکو ‪ ١٥‬ی تەمموزى ‪١٩٩٤‬و نزیکەى ‪ ٨٠٠٠٠٠‬توتسى‬ ‫کوژران‪ ،‬خێراترین جینۆساید بوو لە مێژوودا‪.‬‬ ‫ڕێگای بەرەو جینۆسایدەکە (‪)١٩٩٤-١٩٩٠‬‬ ‫پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان‬ ‫ماوەى نێوان ‪ ١٩٩٤ -١٩٩٠‬قۆناغی بە دیموکراسى کردن و ئازادکردنى ڕواندا بوو‪ ،‬پێدەچوو‬ ‫پاڵنەرەکەی پاڵەپەستۆی ڕۆشنبیرانى ناوەوەى واڵت و هاریکاری چەندین ڕێکخراوى‬ ‫نێودەوڵەتى بووبێت‪ .‬وەک هێمایەک بۆ گۆڕانکارى لەو قۆناغە نوێیەدا‪ ،‬پارتى فەرمانڕەوا‬ ‫ناوەکەى خۆی لە بزوتنەوەى شۆڕشگێڕى نەتەوەیی بۆ پەرەپێدان (‪)MRND‬ەوە گۆڕی‬ ‫بۆ بزوتنەوەى نەتەوەیى کۆماریی نەتەوەیی بۆ دیموکراتی و پەرەپێدان ‪.)MRND)D‬‬ ‫لە تەموزى‪ ١٩٩٠ ،‬دا‪ ،‬سەرۆک هابیاریمانا کۆمسیۆنێکى نەتەوەیى ڕاسپارد بۆ‬ ‫ئەنجامدانى چاکسازی‪ .‬یەکێک لە گۆڕانەکانی ئەم کۆمسیۆنە رایسپارد گواستنەوە بوو‬ ‫لە تاکحیزبیی دیکتاتۆرییەوە بۆ سیستەمێکی فرەحیزبى‪ .‬بۆیە ساڵی ‪ ١٩٩١‬دامەزراندنى‬ ‫ئەم حزبە ئۆپۆزسیۆنانەى بەخۆیەوە دی‪ ،‬کە دەبوو لەوکاتە بەدواوە ڕۆڵێکى سەرەکى‬ ‫لە سیاسەتەکانى ڕواندادا ببینن‪ :‬‬ ‫ بزوتنەوەى کۆماری دیموکراتی(‪ -)MDR‬میراتگرى ‪MDR‬ى فەرمانڕەوا‪ -‬پارتى‬‫پارمیهووتو ى کۆمارى یەکەم‪ .‬ئەو پارتە لەالیەن فۆستین تواگیرامونگوەوە سەرکردایەتى‬ ‫دەکرا‪ ،‬ئەندامەکانى بریتى بوون لە هووتوەکانى باشور‪ ،‬کە بە شێوەیەکى سەرەکى لە‬ ‫هەرێمەکانى بوتارێ و گیتاراما وە هاتبوون‪ .‬ئەم پارتە ئارەزووى بە دیموکراتیکردنى‬ ‫دەکرد بە مەرجێک هیچ هەنگاوێکی نەبێتە هەڕەشە بەسەر دەسەاڵتى ڕەهاى هووتوەکان‬ ‫لە واڵتدا‪ .‬لەبەرئەوەى هووتوەکان زۆرینەى ڕەهایان لە ناو دانیشتوانى ڕواندا پێکدەهێنا‪،‬‬ ‫ئەم پارتە هیچ دژایەتییەکی لەنێوان بە دیموکراسى کردن و دەسەاڵتى ڕەهاى هووتو لە‬ ‫بەرگى ڕژێمێکى زاڵدەستى هووتویى نەدەبینى‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪145‬‬

‫پارتى سۆشیاڵ دیموکراتى یان ‪ .PSD‬بەشێوەیەکى سەرەکى لە هووتوە‬ ‫ ‬‫شارنشینە ڕۆشنبیرەکانى باشور پێکهاتبوون و ئەم پارتە پشتگیرى دیموکراسى‪،‬‬ ‫پەیوەندى ئاشتیانەى نێوان نەتەوەکان و سیاسەتی دیموکراسى نەتەوەیى دەکرد‪.‬‬ ‫پارتى لیبراڵى (‪ -)PL‬پارتێکى تێکەڵەی زۆرینە هووتو کە نوێنەرایەتى‬ ‫ ‬‫ژمارەیەکى زۆرى «هوتسى»ەکان (وەچەى هاوسەرگیرى نێوان هووتو و توتسى)‪،‬‬ ‫لەوانە ژمارەیەک لە سەرکردەکانى حزبى دەکرد‪ .‬ئەو پارتە لەالیەن ڕۆشنبیر و نیمچە‬ ‫سەرمایەدارەشارنشینەکانى چینى ناوەڕاست و سیاسەتمەدارە ئابوورییە لیبراڵەکانەوە‬ ‫پشتگیرى دەکرا‪ .‬ئەم پارتە لەالیەن جەستن موگێنزییەوە (کە لە ‪١٩٧٦‬دا خێزانەکەى‬ ‫کوشتبوو و لە کۆتاییدا لە سزاکەى بەخشرابوو) سەرکردایەتى دەکرا‪.‬‬ ‫ پارتى دیموکراتى کریستیان (‪ -)PDC‬پارتێکى هووتوەکان بوو پەیوەست بوو بە‬‫کڵێساى کاثۆلیک و بە پەیوەندییەکی نزیکەوە لە پارتى دیموکراتى کریستیانى بەلجیکى‪،‬‬ ‫ئیتاڵی و ئەڵمانییەوە‪.‬‬ ‫ هاوپەیمانى بەرگریکار لە کۆمار (‪ -)CDR‬پارتێکى نەژادپەرستى توندڕۆى هووتو بوو‬‫بۆ مافى سیاسى پارتى فەرمانرەوا‪ .‬ئەندامانى ئەم پارتە ڕۆڵێکى گەورەیان لە هاندان و‬ ‫ئەنجامدانى جینۆسایدەکەى ‪ ١٩٩٤‬دا هەبوو‪ .‬سەیرەکە ئەوە بوو‪ ،‬دامەزرێنەرى ‪CDR‬‬ ‫شیرامبێرى جین باراهینیورا‪ ،‬کە پیاوێکى ڕۆشنبیر بوو و لە زانکۆکانى ئەڵمانیا و‬ ‫یەکێتى سۆڤیەتدا خوێندبووى‪ ،‬لەپێشتردا ئەندامى ‪RPF‬بوو(بروانە خوارەوە)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو پارتەى جێهێشت‪ ،‬بەبیانووى ئەوەى پارتەکە هیچى نییە پێشکەش بە هووتوی‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫لە ئابى ‪ ١٩٩١‬دا‪ ،‬یەکەم چوار حزب کە لەسەرەوە ئاماژەیان پێدراوە بەرەیەکی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنیان پێکهێنا‪ ،‬کە دەکرا بە دیموکراسى و سیاسەتى چەپى پارتى فەرمانڕەوا‬ ‫پۆلین بکرێت‪.‬‬ ‫پالەپەستۆی نێودەوڵەتى و ناوخۆیى بوونە هۆی هاتنەئاراوەى پڕۆسەى بە دیموکراسى‬ ‫کردن و دامەزراندنى حکومەتى یەکگرتووى نیشتیمانى‪ ،‬کە هەردوو )‪MRND‬‬ ‫‪ )D‬و بەرەى ئۆپۆزسیۆنى چەپڕەویشى لەخۆدەگرت (ئەو پارتانەى ئەو بەرەیەیان‬ ‫پێکهێنابوو‪ ،‬لەبەر چەند هۆیەک‪ ،‬تەنانەت پاش ئەوەى چوونە ناو حکومەتیشەوە‪ ،‬بە‬ ‫پارتە «ئۆپۆزسیۆنەکان» ناودەبران)‪ .‬هابیاریمانا هەر بەسەرۆک مایەوە‪ ،‬بەاڵم لەکاتە‬ ‫بەدواوە سەرۆکوەزیران‪ -‬دیسماس نسێنگیاریمیا (لە نیسانى ‪ ١٩٩٢‬تاکو تەمموز‬ ‫‪ )١٩٩٣‬و ئاگاثێ ئولینگیامانا (لە تەمموز ‪ ١٩٩٣‬تاکو کوژرانى ئەو ژنە ‪ ،١٩٩٤‬لە‬ ‫دەستپێکى جینۆسایدەکە دا )‪ -‬سەر بە ‪ MDR‬ى ئۆپۆزسیۆن بوون‪ .‬لە ڕێککەوتنى‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪146‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫هاوپەیمانێتیەکەدا هاتبوو کە دەبێت حکومەت لە نۆ وەزیرى سەر بە پارتى )‪MRND‬‬ ‫‪ )D‬و دە وەزیرى تر لە پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان (سێ وەزیر بۆ هەریەکە لە ‪ MDR، PL‬و‬ ‫‪ PSD‬و یەک وەزیریش بۆ ‪ )PDC‬پێکبێت‪ .‬هەروەها لە کانونى دووەمى ‪١٩٩٣‬دا‪ ،‬بڕیار‬

‫درا کە پەرلەمانێکى کاتى‪ ،‬کە ئۆپۆزسیۆن تیایدا نوینەرى زیاترى هەبوو وەک لەوەى لە‬ ‫حکومەتدا هەیبوو‪،‬شوێنى ئەو پەرلەمانە تاک حزبیەى ئەوکات بگرێتەوە‪.‬‬ ‫لە ‪١٩٩٢‬داوەزیرەکانى بەرەى ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬کە پاڵنەری بەلیبڕاڵیکردنیان دروست‬ ‫کردبوو‪ ،‬کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر دارشتنى سیاسەت لە زۆر بواردا هەبوو‪ .‬والییە‬ ‫توندڕەوەکان تەقەیان لێکراو کوژران و ئەندامانى ناو بەرەکە خرانە شوێنیان‪ ،‬وەزیرى‬ ‫پەروەردە دەستەواژەگەلی نەژادپەرستانەی تێکەڵ بە سیستەمی سیستەمى خوێندنى‬ ‫بااڵ کرد (لەئەنجامدا لەالیەن هووتوە تێکدەرەکانەوە هێرشى پەالمار درا) ئەم هەوڵەش‬ ‫بەمەبەستى سنوردارکردنى چاالکییەکانى ئاسایشى نیشتیمانى بوون‪.‬‬

‫دامەزراندنی بەرەی نیشتیمانی ڕواندایی (‪)RPF‬‬ ‫هاوکات لەگەڵ دامەزراندنى پارتە ئۆپۆزسیۆنەکانى هووتو و هەوڵەکان بۆ هاندان بەرەوە‬ ‫بە لیبراڵیکردنى ڕواندا‪ ،‬توتسییەکان دەستیان بە خۆڕێکخستنەوە لەڕووى سیاسى و‬ ‫سەربازییەوە‪ ،‬لەسەر سنورى ئۆگەندا‪-‬ڕواندا‪ ،‬کردەوە‪ .‬بەمەش‪ ،‬هێزێکى نوێ لە داستانی‬ ‫نەزانراوى ئەو واڵتە دەرکەوت‪ :‬بەرەى نیشتیمانى ڕواندا (‪ ،)RPF‬بزوتنەوەیەکى گەریال‬ ‫توتسییەکان بوو کە جەنگىان دژى ڕژێمى فەرمانڕەوا بەرپا کرد‪ .‬ئەو بزوتنەوەیە لە‬ ‫ئۆگەندا دروست بوو‪ ،‬ئەندامەکانیشى بەشێوەیەکى سەرەکى لەو ئاوارانەبوون کە لە‬ ‫‪١٩٧٠‬کان و ‪١٩٨٠‬کان لە ڕوانداوە هااڵتبوون‪ .‬هەروەها کۆمەڵێک ئەندامى ترى ئاوارەى‬ ‫توتسى لە واڵتانى ترەوە وەک بوروندى‪ ،‬تەنزانیا‪ ،‬کینیا‪ ،‬کامیرۆن‪ ،‬سەنیگال‪ ،‬کۆنگۆ‪-‬‬ ‫برازاڤێل‪ ،‬بەلجیکا‪ ،‬واڵتە یەکگرتووکانى ئەمریکاو ئەڵمانیا‪ ،‬پەیوەندییان پێیانەوە کردبوو‪.‬‬ ‫هەر لە سەرەتای پەنابەرییانەوە‪ ،‬کۆمەڵگاى توتسیە ئاوارەکانى دەرەوەى ڕواندا‬ ‫پەیوەندى پتەویان لەگەڵ نیشتیمانەکەیاندا گرێدابووەوە‪ .‬ئەمەش لە ڕێگەى تۆڕێکى‬ ‫هەمەجۆرى ڕێکخروەکان و ڕۆژنامەکانەوە‪ ،‬هێشتنەوەى پەرۆشییان بۆ «خاکى شیر‬ ‫و هەنگوین»و سووربوونیان لەسەر مافى گەڕانەوەیان‪ .‬ئەندامانى ئەو بزەتنەوەیە‬ ‫ڕووبەرووی چەوساندنەوە و هەاڵواردن کرانەوە‪ ،‬لە ئۆگەندا و لە الیەن ڕژێمەکانى میڵتۆن‬ ‫ئۆبۆتێ(‪ )١٩٨٥-١٩٨٠ ،١٩٧١-١٩٦٢‬و ئیدى ئەمین(‪ .)١٩٧٩-١٩٧١‬لە ‪١٩٨٠‬کاندا لە‬ ‫ئەنجامى پشتگیرى ڕواندیەکان بۆ پارتى دیموکراتى (‪ )DP‬ئۆپۆزسیۆنى ئۆگەندا‪،‬‬ ‫پارتە دەسەاڵتدارەکەى ئۆبۆتێ و حکومەتەکەى‪ ،‬پەنابەرە توتسیەکانیان دەرکرد و لە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪147‬‬

‫خزمەتگوزارییە گشتییەکان بێبەشیان کردن‪ ،‬چاوپۆشییان دەکرد لەو هێڕشانەی دەکرایە‬ ‫سەر ماڵەکانیان و تەنانەت دەستیان کرد بە ناردنەوەیان بۆ ڕواندا‪.‬‬ ‫لەکاردانەوەی ئەو سیاسەتانەدا‪ ،‬هەزاران کەس لە توتسیەکانى ڕواندا چوونە ریزی سوپاى‬ ‫بەرگرى نیشتیمانى (‪ )NRA‬یۆوێرى موسێڤێنییەوە‪ ،‬کەلە ‪ ١٩٨٠‬وە دژى ڕژێمەکەى‬ ‫ئۆبۆتى خەباتیان دەکرد‪ .‬کاتێک هێزەکانى موسێڤێنی کامپااڵى پایتەختى ئۆگەنداى‬ ‫لە کانونى یەکەمى ‪ ١٩٨٦‬دا گرت‪ ،‬لە کۆى ‪ ١٤٠٠٠‬سەرباز‪ ٤٠٠٠ ،‬یان توتسى ڕواندا‬ ‫بوون‪ .‬دیارترین کەس لەوانە فرێد ڕویگێما‪ ،‬فەرماندەى ‪ NRA‬و یەکەم وەزیرى بەرگرى‬ ‫حکومەتەکەى موسێڤێنیو پۆڵ کاگامێ‪ ،‬هەروەها پاوڵ کاگامی جێگرى سەرۆکى هەواڵگرى‬ ‫‪ NRA‬بوون‪ .‬پێشتر و لە ساڵى ‪ ١٩٧٣‬دا هەردوو ڕویگیما و کاگامێ پەیوەندییان بە‬ ‫بەرەکەى موسێڤێنی بۆ ڕزگارى نیشتیمانییەوە (‪ )FRONASA‬لە تەنزانیا کردبوو و‬ ‫بەشدارییان لە داگیرکردنى ئۆگەندا‪ ،‬کە بووە هۆى ڕوخانى فەرمانڕەوایی ئیدى ئەمین لە‬ ‫‪ ١٩٧٩‬دا‪ ،‬کردبوو‪ .‬هەروەها توتسیەکانى ڕواندا وەک بەرپرسى پێکهاتەى ڕاهێنانەکانى‬ ‫‪ ،NRA‬پۆلیسى سەربازى و دەستەى پزیشکى‪ ،‬کاریان کردبوو‪.‬‬ ‫لە کۆتایى ‪١٩٨٠‬کاندا‪ ،‬ئەو پەیوەندییە سۆزدارییەی نێوان ‪NRA‬و توتسییەکان لەبەر‬ ‫چەندین هۆکار بەرەو کۆتایى هات‪ :‬هەڵوێستی سەرتاپا نەرێنى بەرامبەر بە ڕوانداییەکان‬ ‫لەو کاتەى ئۆگەندا دا‪ ،‬دوژمنایەتییەکانی باگەندا (کە توتسیەکانیان بە پێشبڕکێکاری‬ ‫ئابووری دادەنا) ‪ ،‬توڕەیى زۆرێک لە فەرماندەکان بەرامبەر بە کاریگەریى توتسیەکان لە‬ ‫‪ NRA‬دا‪ ،‬هەوڵەکانى موسێڤێنى بۆ ڕازى کردنى باکوریەکان لە ئۆگەندا‪ .‬ئەم هۆکارانە‬ ‫بوونە هۆى الدانى جەنەڕاڵ ڕویگێما لە فەرماندایەتى ‪ NRA‬لە ساڵى ‪ ١٩٨٩‬داو کۆتایی‬ ‫هێنان بە پلەبەرزبوونەوەى توتسیەکان لە هێزى سەربازى ئۆگەندادا و گەڕانەوە بۆ‬ ‫سیاسەتى جیاکارى‪ .‬‬ ‫وەک کاردانەوەیەک بەرامبەر بەو پەرەسەندنانە‪ ،‬ژمارەیەکى زۆر لە توتسیەکان لە سوپاى‬ ‫ئۆگەندا هاتنە دەرەوە و پەیوەندیان بە بەرەى نیشتیمانى ڕوانداوە (کە لە ‪ ١٩٨٧‬دا‬ ‫دامەزرابوو) کرد و بەسودبینین لەو کارامەییەى لە سوپاى ئۆگەندا دا دەستیان‬ ‫کەوتبوو‪ ،‬دەستیان بە ئامادەکاریەکان بۆ داگیرکردنى ڕواندا کرد‪ .‬سەیرەکە لەوەدایە‬ ‫کە دامەزرێنەرانى ‪ RPF‬هووتوەکانی تاراوگە بوون کە دوژمنى ڕژێمى فەرمانڕەواى‬ ‫ڕواندا بوون‪ :‬کۆلۆنێل کانیارینگوێ‪ ،‬کە تاکو ساڵى ‪ ١٩٨٠‬وەک وەزیرى بەرگرى لە‬ ‫حکومەتەکەى هابیاریمانادا کارى کردبوو‪ ،‬پاستیو بیزیمونگو‪ ،‬کە وا بڕیاربوو پاش‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪148‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫سەرکەوتنەکانی ‪ ١٩٩٤‬ى‪ RPF‬لە ڕواندا وەک سەرۆک خزمەت بکات‪ .‬پاش داگیرکردنى‬ ‫ڕواندا لە تشرینى یەکەمى ‪ ١٩٩٠‬دا وەک ڕەوتێکى بێوێنە پەرەی سەند‪ .‬زۆرینەى زۆرى‬ ‫سەربازەکانى توتسى بوون‪ %٢٠ ،‬لەوانە دەرچووى زانکۆکان بوون‪.‬‬ ‫خشتەى ‪ ٧‬هێزەکانى ‪ RPF‬لە نێوان ‪ ١٩٩٠‬و ‪١٩٩٤‬‬ ‫ساڵ ژمارەی سەربازان‬ ‫‪٣٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٩٠‬‬ ‫‪٥٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٩١‬‬ ‫‪١٢٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٩٢‬‬ ‫‪٢٥٠٠٠‬‬ ‫ ‬ ‫‪١٩٩٣‬‬ ‫‪ RPF‬ئایدیۆلۆژییەکى نوێی گەشەپێدا‪ ،‬کە جەختی لەسەرلە یەکێتییەکى نیشتیمانی‬ ‫توتسى‪-‬هووتو و نکۆڵیکردن لە بوونى نەتەوەى جیاواز لەو واڵتەدا‪.‬‬ ‫پەیامەکەى ‪ RPF‬لە یەکێتى نیشتیمانى ڕوانداى دیموکراتى و پێشکەوتوودا خۆى‬ ‫دەبینیەوە‪ ،‬ئەو بزوتنەوەیەش هەرگیر نەگەڕایەوە سەر ئەو باوەڕە نەژادپەرستییەى کە‬ ‫بەرپرسە توتسیەکانى واڵت تاکو ‪ ١٩٥٩‬لەسەرى دەڕۆیشتن‪ ،‬بەاڵم سەرەڕاى جەخت‬ ‫کردنەوە لەسەر یەکێتى توتسى‪-‬هووتو لە ڕواندا دا‪ RPF ،‬ڕێکخراوەێکى توتسى بوو کە‬ ‫ژمارەیەکى کەمى هووتو ڕۆڵیان تیایدا هەبوو‪ .‬لەالی خۆیانەوە‪ ،‬پروپاگەندەکانى هووتو‬ ‫ئەندامانى ‪RPF‬یان بە خێڵەکى و دەرەبەگ ناودەبرد و وا پیشانیان دەدان کە مەیلى‬ ‫گەڕانەوەى حوکمى پاشایەتییان هەیە (هەرچەندە لە ڕاستیدا هەندێک توتسى «ڕاست‬ ‫ڕەو» لە بوروندى‪ ،‬نەک لە ئۆگەندا‪ ،‬هەبوون و هیچ ڕۆڵێکى بەرچاویان لەو لێکەوتە و‬ ‫پەرەسەندنانەدا نەبوو)‪.‬‬ ‫لە ‪ ١‬ى تشرینى یەکەمى ‪ ١٩٩٠‬دا‪ RPF ،‬هێرشی کردە سەر ڕواندا‪ .‬تەنها پاش چەند‬ ‫ڕۆژێک لە ڕووبەڕووبوونەوە‪ ،‬ژەنەڕاڵ ڕویگیما کوژراو کۆلۆنیال کاگامێ شوێنى گرتەوە‪.‬‬ ‫ئەو هێرشە هەر لە سەرەتاوە سەرکوت کرا‪ ،‬بەاڵم سەرەڕای ئەوەش ‪ RPF‬توانى‬ ‫بەشێک لە باکورى ڕۆژهەاڵتى ڕواندا داگیر (یاخود»ئازاد») بکات و لە نیسانى ‪١٩٩٢‬‬ ‫دا بەرگرییەکى توند بکات‪ .‬سەدان هەزار هووتو‪ ،‬ئەوانەى بڕوایان بە پرۆپاگەندەکانى‬ ‫حکومەتى ڕواندا کردبوو کە گوایە ‪ RPF‬نیازى کوشتنیانى هەیە‪ ،‬لەترسى ژیانى خۆیان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪149‬‬

‫باکوری رۆژهەاڵتیان جێهێشت‪ .‬فەرەنسا‪ ،‬بەلجیکا و زائیر (کۆمارى کۆنگۆى دیموکراتى‬ ‫ئێستا) هێزیان بۆ پشتگیرى کردن لە حکومەتەکە‪ ،‬نارد‪ .‬سەربازە فەرەنسیەکان‬ ‫بەشدارى جەنگەکەیان کرد‪ ،‬کەچى حکومەتى بەلجیکا و تەنها پاش یەک مانگ هێزە‬ ‫‪٤٠٠‬کەسییەکەىان کشاندەوە‪ .‬بە هەمانشێوە‪ ،‬زائیریش کشانەوە‪ ،‬هەڵبەتە بە بێ هەبوونی‬ ‫فەرمانێک بۆ کردنی ئەوە و رێنومایی دەسەاڵتدارانی سەربازی‪.‬‬ ‫‪ RPF‬بووە هۆى بەهێزتر کردنى نەژادپەرستی توندڕۆ لە ناو هووتوەکاندا‪ ،‬کە ئیتر‬ ‫توتسیەکانیان بە پایەى پێنجەمى ‪ RPF‬پێناسە دەکرد‪ ،‬کە دەبوو ڕواندایان لێ پاک‬ ‫بکرێتەوە‪ .‬دەیانگوت‪ RPF ،‬نیازى دامەزراندنى «ئیمپراتۆریەتى توتسى» هەیە‪،‬‬ ‫بەشێوەیەک ڕواندا‪ ،‬بوروندو چەند بەشێک لە زائیر و ئۆگەندا بگرێتەخۆ ‪.‬‬ ‫کاردانەوەی حکومەت‪ :‬سەرکوتکردن و هێرشی دژەتوتسی‬ ‫جەوهەری توندوتیژى رژێمی ڕواندا‪ -‬سەرۆکەکەى‪ ،‬ئاکازو‪ ،‬پارتى فەرمانڕەوا و دامەزراوەى‬ ‫بەرگرى‪ -‬ئیدیخۆیان لەبەردەم هەڕەشەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان بینییەوە لە ناوەوە‬ ‫ولە الیەن ‪RPF‬ەوە بە بێ ئەویش‪ .‬وەاڵمەکەش بەخیرایى هات‪ .‬هەردوو )‪MRND‬‬ ‫‪ )D‬و ‪CDR‬ى نەژادپەرستى هابیاریمانا‪ ،‬خۆیان چەکدارکرد و ڕاهێنانیان دەستپێکرد‪،‬‬ ‫کە فەرەنسا زۆربەى چەک و ڕاهێنانەکانى بۆیان دەستەبەر کردبوو‪)MRND)D .‬‬ ‫ئینتراهاموی ئامادەکرد ‪( Intrahamwe‬ئەوانەى بەیەکەوە هێرش دەبەن)و ‪CDR‬‬ ‫یش ‪( Impuzamugabi‬ئەوانەى تاقە یەک ئامانجیان هەیە) ى دامەزراند‪ .‬هەروەها‬ ‫سوپاکەى حکومەت (‪ )FAR‬زۆر بەخێرایى فراوان بوو‪ ،‬بەشێوەیەک کە ژمارەى سەربازانى‬ ‫لە ‪٣٠٠٠‬سەربازەوە لە ‪ ١٩٩٠‬دا بوو بە ‪ ٥٠٠٠٠‬سەرباز لە ‪ ١٩٩٤‬دا‪.‬‬ ‫وەک کۆششێک بۆ بەدەستهێنانى پشتگیرى هووتوەکان‪ ،‬حکومەت دەستی کرد بە‬ ‫ڕێکخستنى کۆمەڵێک پەالمارى دژە‪-‬توتسى‪ ،‬کە بەهۆیەوە هەزاران کەس کوژران‪ .‬ئەو‬ ‫پەالماردانە بەرفراوانە لە تشرینى یەکەمى ‪ ،١٩٩٠‬کانونى دووەم و شوباتى ‪ ،١٩٩١‬ئادار و‬ ‫ئابى ‪ ،١٩٩٢‬کانونى دووەم و شوباتى ‪١٩٩٣‬و شوباتى ‪ ١٩٩٤‬دا ڕوویاندا‪ .‬لە ‪ ٤‬ى تشرینى‬ ‫یەکەمى ‪ ١٩٩٠‬دا و تەنها چەند ڕۆژێک پاش هێرشەکەى ‪ ،RPF‬حکومەت دەستی کرد بە‬ ‫هێرشى ‪ RPF‬بۆسەر کیگالى پایتەخت و بە سودوەرگرتن لەو هەرا و بشێوییە بەرباڵوەى‬ ‫لە شارەکەدا دروست بوو بوو‪ ،‬توانى ژمارەیەکى زۆرى سەرکردە توتسییەکان بکوژێت و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪150‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫هەزارانى تریش بەدیل بگرێت‪.‬‬ ‫بەهۆی پەرەسەندنی ڕووداواکانەوە تەنها توتسیەکانى ناو ڕواندا تاوانبار نەکران بە‬ ‫«هەماهەنگ» لەگەڵ ‪RPF‬دا (ئەوانەى کەبە بەردەوام بە سیسرک ناودەبران)‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هووتوە چەپڕەوەکانیش بە کارکردن لەگەڵ دوژمندا تۆمەتبار کران‪ .‬بۆ نمونە‪ ،‬لە ‪ ٢٢‬ى‬ ‫تشرینى یەکەمى ‪ ١٩٩٢‬دا‪ ،‬جێگرى بەڕێوەبەرى گشتى پارێزگاى گیسێنیە ى سەر بە‬ ‫‪ )MRND)D‬ئەندامانى پارتە چەپ ڕەوەکانى بەم شێوەیەى خوارەوە پێناس کرد ‪:‬‬ ‫پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان لەگەڵ دوژمندا پالنیان بۆ ئەوە داڕشتووە پارێزگاى بیومبا‬ ‫بکەوێتە دەستى سیسرکەکان‪ .‬پالنیان بۆ الوازکردنى هێزە چەکدارەکانمان داناوە‪ ،‬یاساش‬ ‫لەو بارەیەوە زۆر ڕوونە‪« .‬هەرکەسێک بەهەوڵی لەقکردنی ورەى هێزە چەکدارەکانمان‬ ‫تۆمەتبار بێت سزاى مەرگى بەسەردا دەسەپێت»‪ .‬چاوەڕێى چى دەکەین؟ ئەى چى‬ ‫لەبارەى ئەو هاوبەشی تاوانانەی() کە منداڵەکانیان دەنێرن بۆ ڕیزى ‪RPF‬؟ بۆچى‬ ‫خۆمان لەو خێزانانە رزگار ناکەین؟ دەبێت لەئاست بەرپرساریەتیەکانى سەر شانماندا‬ ‫بین و ئەو خوێنمژانە لەناوببەین‪ .‬کوشندەترین هەڵە کە لە ‪ ١٩٥٩‬دا کردمان ئەوەبوو‬ ‫هێشتمان بڕۆنە دەرەوە[توتسیەکان]‪ ...‬ئەوان خەڵکى ئەسیوبیان و ئێمەش ڕێگەیەکى‬ ‫قەدبڕیان بۆ دەدۆزینەوە و دەیانخەینە ناو ڕوبارى نایابارۆنگۆوە )کە بەرەو باکور‬ ‫دەڕوات(بۆ ئەوەى بگەنە ئەوێ‪ .‬من دەبێت سوربم لەسەر ئەمە‪ .‬پێویستە بکەوینە کردار‪.‬‬ ‫هەموویان لەناوبەرین!‬ ‫لە دواى ئەم وتارە وەزیرى دادى ڕواندا‪ ،‬کە ئەندامێکى پارتى لیبڕاڵ بوو‪ ،‬فەرمانى‬ ‫دەستگیرکردنى جێگرى بەڕێوەبەرى گشتى پارتى لۆکاڵى‪ ،‬بەتۆمەتی هاندان دەرکرد‪.‬‬ ‫بەاڵم سوپاکە‪ ،‬فەرمانى دەستگیرکردنەکەى جێبەجێ نەکرد و لەبرى ئەوە‪ ،‬بەزۆر‬ ‫دەستلەکارکێشانەوەیان لە خودى وەزیرى داد وەرگرت‪.‬‬ ‫گشت ئەمانە رەنگدانەوەی ئەو ڕاستییەک کە لە ‪١٩٩٣-١٩٩٢‬وە مەکینەی جینۆساید‪،‬‬ ‫هاوشان لەگەڵ میلیشیا تینووی خوێنەکان‪ ،‬تووندوتیژی رێکخرا لەالیەن حکومەتی‬ ‫زۆردارەوە بەرامبەر بە خەڵک‪ ،‬هاندان بۆ خراپەکارى‪ ،‬پاڵنەرەکان بوون‪.‬‬ ‫ڕێکەوتننامەکەى ئەروشا‬ ‫لە حوزەیرانى ‪ ١٩٩٢‬دا‪ ،‬لەژێر فشارى واڵتانی دراوسێدا( ئۆگەندا‪ ،‬تانزانیا‪ ،‬زائیرو بوروندى)‬ ‫واڵتانی فریاگوزاریبەخشی وەک(فەرەنسا‪ ،‬بەلجیکا‪ ،‬والتە یەکگرتووەکانى ئەمریکاو‬ ‫ئەڵمانیا) و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان(نەتەوە یەکگرتووەکان‪ ،‬ڕێکخراوى یەکێتى‬ ‫ئەفریقیا و بانکى جیهان) پرۆسەیەکى ئاشتى لەنێوان حکومەتى ڕواندا و ‪ RPF‬کەوتەڕێ‪.‬‬ ‫سەرۆکى ڕواندا و ‪ )MRND)D‬دژى ئەو پڕۆسەیە بوون‪ ،‬کە لەالیەن سەرکردەکانى‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪151‬‬

‫ئۆپۆزسیۆنەوە لە حکومەتدا‪ ،‬کە وتووێژیان لەگەڵ چەکدارەکاندا ڕێکخستبوو‪ ،‬پشتگیرى‬ ‫دەکرا‪ .‬سێ نوێنەرە سەرەکیەکەى حکومەت لە وتووێژەکەدا(هەموویان هووتوى میانڕەو‬ ‫بوون) بریتى بوون لە‪:‬‬ ‫• ئاگاثێ ئولینگیامانا‪ ،‬سەر بە ‪ ،MDR‬کە لە تەمموزى ‪ ١٩٩٣‬وە تاکو ڕۆژى کوژرانى‬ ‫لە ‪ ٧‬ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬لە سەروبەندى جینۆسایدەکەدا‪ ،‬سەرۆکوەزیران بوو‪.‬‬ ‫• وەزیرى بەرگرى جەیمس گاسانا‪ ،‬سەر بە ‪ ،)MRND)D‬کە بەهۆى بۆچونە‬ ‫نەرمونیانەکانیەوە لە ناو پارتى فەرمانڕەوادا وەک کەسێکى ریزپەڕ ناسرابوو‪ ،‬لە ‪ ٣‬ى‬ ‫ئابى ‪١٩٩٣‬لەبەر هەڕەشەی مردن‪ ،‬پەنای بردە بەر ئەوروپا‪.‬‬ ‫• وەزیرى دەرەوە بۆنیفاس نگولینزیرا‪ ،‬سەر بە ‪ ،MDR‬کە لە ‪١١‬ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬دا و‬ ‫لەسەروبەندى جینۆسایدەکەدا کوژرا‪.‬‬ ‫پارتەکان گەیشتنە زنجیرەیەک ڕێککەوتن کە ئاگربەست ڕابگەیەنرێت (تەمموزى ‪،)١٩٩٢‬‬ ‫پێکهێنانى کابینەیەکی ‪ ١٩‬کەسی حکومەتێکى نەریتی کاتی(‪( ، )BBTG‬پێکهاتبوون لە‬ ‫پێنج وەزیر لە ‪ )MRND)D‬و پێنج وەزیر لە ‪RPF‬و نۆ وەزیر لە پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان‪:‬‬ ‫‪PSD، PL‬و ‪ ،MDR‬کە لەالیەن سەرۆک هابیاریماناوە سەرکردایەتى دەکرا‪ ،‬دامەزراندنى‬ ‫پەرلەمانى قۆناغی گواستنەوە(کانونى دووەمى ‪ ،)١٩٩٣‬کشانەوەى هەموو هێزەکانى‬ ‫فەرەنسا‪ ،‬گەڕانەوەى هەموو هووتوە ئاوارەکان بۆ شوێنەکانى خۆیان لە باکورى ڕواندا‪،‬‬ ‫کارکردن بۆ سزادانى بەشداربووان لە هێرشەبەکۆمەڵەندا بۆ سەر توتسیەکان (ئادارى‬ ‫‪ ،)١٩٩٣‬و ڕێککەوتنێکى سیاسى بۆ گەڕانەوەى هەموو ئاوارە توتسیەکانى ئۆگەندا بۆ‬ ‫ڕواندا (حوزەیرانى ‪.)١٩٩٣‬‬ ‫لە ئابى ‪ ١٩٩٣‬دا‪ ،‬هەموو ئەو رێککەوتنانەی لەسەرەوە باسکران بەیەکەوە‬ ‫ڕێککەوتننامەکەى ئەروشایان پێکدەهێنا‪ ،‬بە ناوى ئەو شارۆچکەیەى باکورى تەنزانیاوە‬ ‫ناونرا کە ڕێککەوتننامەکەى تێدا واژۆ کرابوو‪ .‬لەو ڕێککەوتننامەیەدا بڕیارى یەکخستنەوەى‬ ‫هێزەکانى حکومەت و ‪ RPF‬لە یەک سوپادا درابوو‪ ،‬بە شێوەیەک کە دەبوایە ‪%٥٠‬‬ ‫ى ئەفسەرەکان و ‪ %٤٠‬ى سەربازەکان لە ئەندامانى ‪ RPF‬بن‪ ،‬بۆ ئەوەى تێکڕاى‬ ‫ژمارەى سەربازانى سوپا بۆ ‪ ١٩٠٠٠‬کەم بکرێتەوە( لەو کاتەدا‪ ،‬حکومەت ‪٣٠٠٠٠‬سەرباز‬ ‫و ‪٢٠٠٠٠ RPF‬سەربازی هەبوو)‪ .‬ڕێککەوتننامەی ئەروشا داواى ناردنى هێزى سەربازى‬ ‫نەتەوەیەکگرتووەکانى بەمەبەستى سەرپەرشتى کردنى جێبەجێ کردنى ڕێککەوتننامەکە‬ ‫لە کاتى دیاریکراودا‪ ،‬کردبوو‪RPF .‬ی داواى کردبوو هێزەکانى نەتەوە یەکگرتووەکان‬ ‫هیچ سەربازێکى فەرەنسى تێدا نەبێت‪ ،‬لەبەر ئەو پشتگیریەى فەرەنسا بۆ حکومەتى‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪152‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ڕواندا هەیبوو‪.‬‬ ‫لەمیانى تەواوی پڕۆسەى گفتوگۆکاندا‪ ،‬کە لە حوزەیرانى ‪ ١٩٩٢‬تاکو ئابى ‪١٩٩٣‬‬ ‫بەردەوام بوو‪ ،‬سەرۆک هابیاریمانا و هاوەڵەکانى پارێزبەندییەکی زۆریان بەرامبەر بە‬ ‫پرۆسەى ئاشتیەکە هەبوو بەبیانوى ئەوەی بیروبۆچونەکانیان لە وتووێژەکاندا بە هەند‬ ‫وەرنەگیراوە‪ .‬ڕادیکاڵەکان لەو بەرەیەى ئەواندا ( ‪clan de madame‬و میلیشیاکان و‬ ‫‪ )CDR‬پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان و تەنانەت هەندێک لە ئەندامانى پارتى فەرمانڕەوایان بە‬ ‫خیانەتکردن لە هووتو و فرۆشتنیان تۆمەتبار دەکرد‪ .‬لەژێر فشارى بەرەى ئۆپۆزسیۆن‬ ‫لە حکومەتدا‪ RPF ،‬و واڵتانی تر کەوتنە نێوبژیوانیکردنی پارتەکان‪ ،‬سەرۆک هابیاریمانا‬ ‫ناچار کرا ئەو ڕێککەوتننامەیە واژۆ بکات‪ ،‬بەاڵم بەئاشکرا دیار بوونیازى جێبەجێ کردنى‬ ‫ئەو ڕێککەوتنەى نەبوو‪ .‬سەرەڕاى ئەوەشدا‪ ،‬ئەویش لەالیەن توندڕۆکانەوە بە بەزیوو‬ ‫دانرابوو‪.‬‬ ‫بەرپەرچدانەوەى ڕێکەوتنەکەى ئەروشا و ئامادەکارییەکان بۆ «دوایین چارەسەر»‬ ‫کێ پاش جەنگ رزگارى دەبێت؟‬ ‫جەماوەر بە یارمەتى سوپا ڕادەپەڕن‬ ‫خوێنیش وەک ئاو خوڕڕە دەکات!‬ ‫پارچە شیعرێک کە لە شوباتى ‪ ١٩٩٤‬دا‬ ‫لە گۆڤارێکى ‪CDR‬دا باڵو کرابووەوە‬ ‫ئەم پارچە شیعرەى سەرەوە زۆر بە ڕوونى وپوختەیی گوزارە لە شێوازی بەدەنگەوەهاتنی‬ ‫سوپاى ڕواندا بۆ ڕێککەوتننامەکەى ئەڕوشا دەکات‪ ،‬کە وا بیری دەکردەوە ئەم‬ ‫ڕێککەوتننامەیە سەرکەوتنەکانى لێ فڕاندووە‪ .‬بەرهەڵستیکردنى ئەم ڕێککەوتنەش‬ ‫کاتێک چڕتر بووەوە کە پێدراوە سەربازییەکانى ناو ڕێککەوتننامەکە زیاتر دەرکەوتن‪.‬‬ ‫ستافەکانی ناو سوپا ترسى لەدەستدانى کارەکانیان هەبوو(چوون ڕێککەوتنەکە جەختى‬ ‫لەسەر کەمکردنەوەی ژمارەی هێزەکانى سوپا دەکردەوە) و هەروەها نیگەرانى ئەوەبوون‬ ‫کە ‪ RPF‬کۆنتڕۆڵی سوپا بکات‪ .‬گروپێکى نهێنى ناو سوپا‪ ،‬بە ‪( Amasasu‬فیشەک)‬ ‫ناسرابوون‪ ،‬هەستان بە هەنگاونان بەرەو ڕێگرتن لە یەکگرتنەوەى ئەو دوو سوپایە‪.‬‬ ‫‪ Clan de Madame‬بەهەمان شێوە و زۆر بە توندى‪ ،‬هەروەک زۆرینەى ئەندامانى‬ ‫‪MRND(D) ، CDR‬و ژمارەیەکى زۆرى پارێزگارەکان و سەرۆکى شارەوانییەکان‪،‬‬ ‫بەرهەڵستی ڕێککەوتنەکە بوون‪ .‬دەترسان پێگەی خۆیان لەدەست بدەن و بدرێت بە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪153‬‬

‫ئەندامانى پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان و ‪ RPF‬شوێنیان بگرنەوە‪.‬‬ ‫لەهەمان کاتدا‪ ،‬پەرەسەندنێکی دراماتیکییش لەناو پارتە ئۆپۆزسیۆنەکاندا سەری‬ ‫هەڵدا و زۆر لە ئەندامانی پێیان وابوو ئەم ڕێککەوتنە جێبەجێکردنی سەختە و زۆرتر‬ ‫بەالی بەرژەوەندى توتسیەکان داشکاوەتەوە‪ .‬پرۆپاگەندەی توندڕۆکان‪ -‬بەبەردەوامی‬ ‫ئەوەیان دوپاتدەکردەوە کە ‪ RPF‬دەیەوێت دووبارە تووتسییەکان بێنێتەوە مەیدانی و‬ ‫هووتوەکان لە ڕواندا دا بچەوسێنێتەوە‪ .‬لەکاتێکدا پارتە ئۆپۆزسیۆنەکانیش پەرتەوازە ‬ ‫ببوون و دابەش بووبە سەر دوو دەستەوە‪ :‬دەستەیەکى هووتوى نەژادپەرست کە‬ ‫بەرهەڵستى ڕێککەوتنەکەى ئەڕوشاى دەکرد‪ ،‬دەستەیەکیش کە الیەنگری دیموکراسى و‬ ‫پڕۆسەی ئاشتیەکە بوون‪ .‬لە ‪ 23‬ى تشرینى یەکەمى ‪ ١٩٩٣‬دا‪MRND(D)، CDR ،‬‬ ‫و دەستە توندڕەوەکانى پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان (بەهاوەڵی لەگەڵ سەرۆک هابیاریمانادا)‬ ‫بەرەیەکى توندڕەویان پێکهێنا بۆ هاندان و دژى ئاشتی بوون‪ .‬ئەم بەرەیە پێى دەووترا‬ ‫«دەسەاڵتی هووتو» و لەمانەى خوارەوە پێکهاتبوو‪:‬‬ ‫ ‪)MRND)D‬‬‫ ‪CDR‬‬‫ زۆرینەى ‪ ،MDR‬هەروەها الوانى کۆمارى دیموکراتى (‪)JDR‬‬‫ زۆرینەى ‪PL‬‬‫ زۆرینەى ‪PSD‬‬‫ زۆرینەى ‪PDC‬‬‫ ‪ ،Interahamwe‬میلیشیاکەى ‪)MRND)D‬‬‫ ‪ ،Impuzamugambi‬میلیشیاکەى ‪CDR‬‬‫ئەو دروشمانەى کە بەکاریان دەبرد لە بزوتنەوەی ئەنجومەنى دەسەاڵتی هووتو‬ ‫دەردەچوون و بانگەوازیان بۆ دەسەاڵتی هووتوو دەکرد‪ ،‬وەک دەسەاڵت بۆ هۆتوو!‬ ‫دەسەاڵتی ئینتێراموێ! هەموو هووتووەکان یەک هێزن! یا هێزى ‪ !MRND‬هێزى‬ ‫‪!CDR‬هێزى ‪ !MDR‬هێزى ‪!JDR‬‬ ‫ژمارەیەک لە وەزیرە پایەبڵندەکانی واڵت سەر بە پارتى ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬کە لە ناویاندا‬ ‫سەرۆک وەزیران هەبوو‪ ،‬نەهاتنە ڕیزى هێزى هووتوەوە و پشتگیرى ڕێکەوتننامەکەى‬ ‫ئەڕوشا بوون‪ .‬هەروەک بینیمان‪ ،‬ئەو کەسانە‪ ،‬لەسەرەتاى جینۆسایدەکەدا لە ‪ 6‬ى‬ ‫نیسانى ‪ ١٩٩٤‬دا باجى ئەمەیان بە مردن دایەوە‪.‬‬ ‫توندڕەوەکان بەوە ڕازى نەبوون کە تەنها لە ڕووى سیاسیەوە خۆیان ڕێک بخەن‪.‬‬ ‫هەزارانیان پەیوەندیان بە میلیشیا چەکدارەکانەوە کرد و بڕێکى زۆرى چەک دابەش‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪154‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کرانە سەر خەڵک‪ .‬بازرگانێک‪ ،‬کە پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ سەرۆکدا هەبوو‪ ،‬نیو‬ ‫ملیۆن تەوری هاوردەی ناو واڵت کرد و کەناڵێکى ڕادیۆیى توندڕەوى ‪CDR‬ى دامەزراند‬ ‫(‪ )RTLMC‬کە لە ئابى ‪ ١٩٩٣‬دا دەستى بە پەخش کرد‪ .‬باسکردنى «پێویستى»‬ ‫«چارەسەرى کۆتایى» بۆ کێشەى توتسیەکان بە بەردوامی و زیاتر چڕ دەبووەوە‪.‬‬ ‫نێردراوى هاریکارى نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ڕواندا(‪ )UNAMIR‬لە تشرینى دووەمى‬ ‫‪ ١٩٩٣‬دا دەستى بە چاالکیەکانى کرد‪ .‬لە مانگى دواتردا وەزیرانى ‪ ،RPF‬کە بڕیاربوو بە‬ ‫پێى ڕێککەوتننامەکەى ئەڕوشا پەیوەندى بە حکومەتە بنکەفراوانە کاتیەکەوە بکەن‪ ،‬بە‬ ‫هاوەڵى بەتالیۆنێکى پاسەوان کە ئەرکیان پاراستنیان بوو‪ ،‬گەیشتنە کیگالى پایتەخت‪.‬‬ ‫ئەو حکومەتە هاوبەشە هەرگیز دانەمەزرا‪ ،‬سەرەڕاى ئەوەش‪ ،‬کاتێک وەزیرەکانى ‪RPF‬‬ ‫لە کانونى دووەمى ‪ ١٩٩٤‬دا پایتەختیان جێهێشت‪ ،‬جەنگى سەرشەقام لە نێوان الیەنگران‬ ‫و بەرهەڵستکارانى ڕێککەوتننامەکەوە هەڵگیرسا‪.‬‬ ‫لەکۆبوونەوەى لوتکەوە بۆ جینۆساید‬ ‫لە ‪6‬ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬دا‪ ،‬کۆبوونەوەیەکى لوتکەى سەرکردە هەرێمیەکان لە دار ئەل‬ ‫سەالمى پایتەختى تەنزانیا‪ ،‬بۆ گفتوگۆکردن لەبارەى جێبەجێ کردنى ڕێککەوتننامەکەى‬ ‫ئەڕوشاوە‪ ،‬سازکرا‪ .‬سەرۆکى هەریەک لە واڵتانى تەنزانیا‪ ،‬ئۆگەندا‪ ،‬بوروندی و ڕواندا و‬ ‫جێگرى سەرۆکى کینیا ئامادەى لوتکەکە بوون‪ .‬یەکەم بڕیار دامەزراندنى حکومەتێکى‬ ‫بنکە فراوانى کاتى (‪ )BBTG‬بوو‪ .‬لە ئێوارەى هەمان ڕۆژدا‪ ،‬ئەو فڕۆکەیەى هابیاریماناى‬ ‫سەرۆکى ڕواندا و سیپرین نتاریامیراى سەرۆکى بوروندى بۆ کیگالى دەگواستەوە‪ ،‬بە‬ ‫موشەکێک لە شوێنێکی نزیک پایتەختى ڕوانداوە هاوێژرابوو‪ ،‬خرایە خوارەوە‪ .‬هەردوو‬ ‫سەرۆکەکە و بەرپرسەکانی تری هاوەڵی( لە ناویاندا سەرۆکی سوپاى ڕوانداشیان‬ ‫تێدابوو) دەست بەجێ کوژران‪ .‬فڕۆکەکە لە کاتژمێر هەشت و نیوى ئێوارە خرایە‬ ‫خوارەوە‪ ،‬پاش چەند کاتژمێرێکی کەم‪ Interahamwe ،‬کۆسپی لەسەر ڕێگاکاندا‬ ‫دانابوو و لیستى ناوى ئەو کەسانەشى باڵو کردبووەوە کە دەبوایە بکوژرێن‪ .‬لەهەمان‬ ‫کاتدا‪ RTLMC ،‬بانگەوازی دا کە تۆڵەی کوژرانى سەرۆکى دەکاتەوە‪ .‬هەرچەندە تاکو‬ ‫ئێستاش ڕوون نییە کە کێ ئەو موشەکەى بۆ فڕۆکەکە هاویشت‪ ،‬کۆمەڵێک گریمانە‬ ‫هاتنە ئاراوە‪:‬‬ ‫• ئەو ئۆپەراسیۆنە یان لەالیەن دەسەاڵتدارانى فەرەنسیەوە یاخود لەالیەن پارتێکى‬ ‫تایبەتى فەرەنسیەوە ئەنجام درا‪ :‬ئەم گریمانەیەش لەبەر بنچینەی ئەوە دروست بوو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪155‬‬

‫کە ئەو موشەکەى فڕۆکەکەى پێکا فەرەنسى بوو ڕاوێژکارى فرانسوا میتەرانى سەرۆکى‬ ‫فەرەنسا بۆ کاروبارى ئەفریقیا‪ ،‬کە پەیوەندیەکى پتەوى لەگەڵ هابیاریمانادا هەبوو‪،‬‬ ‫لەڕۆژى پاش ئەو ڕوداوە خۆى کوشت‪.‬‬ ‫• ئەو هێرشە لەالیەن سەربازە بەلجیکیەکانى کە لە ڕیزى هێزى سەربازى نەتەوە‬ ‫یەکگرتووەکانەوە (‪ )UNAMIR‬خزمەتیان دەکرد‪ ،‬ئەنجامدرا‪ :‬ئەمە بۆچونى هەندێک‬ ‫لەالیەنگرانى حکومەت بوو‪ ،‬بەاڵم هیچ بنچینەیەکی بەڵگەدار بۆ ئەو گریمانەیە دەستەبەر‬ ‫نەبوو‪.‬‬ ‫• ئەم هێرشە لەالیەن هەندێک لە ئەفسەرەکانى پێشوى سوپاى ڕوانداوە ئەنجام دراوە‬ ‫وەک تۆڵەیەک بەرامبەر ئەوەى کە لە ‪ ١٩٩٢‬دا بە هۆى شکستەکانیان لە ئەنجامدانی‬ ‫ئەرکە سەربازییەکانیان‪ ،‬کارەکانیان لەدەست دا‪.‬‬ ‫• ئەم تاوانە لەالیەن هەندێک لە سەرکردە ئۆپۆزسیۆنەکانی هووتووەوە ئەنجام درا کە‬ ‫پێیانوابوو البردنى هابیارمانیا لەسەر حوکم دوا بوارە بۆ جێبەجێکردنى ڕێککەوتننامەکەى‬ ‫ئەڕوشا‪ .‬سەرۆکوەزیران ئاگاثێ ئوئلینگییامانا تۆمەتبار کرا تێوەگالن لەو هێرشەدا‪،‬‬ ‫هەر ڕەنگە ئەمەش بووبێتە هۆى ئەوەى ڕۆژى دواتر‪ ،‬لە ‪ 7‬ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬دا‪ ،‬کوژرا‪.‬‬ ‫• ‬ ‫فڕۆکەکە لە الیەن ‪RPF‬ەوە خرایەخوارەوە‪ :‬ئەمەیان زۆریینەى هووتوە‬ ‫توندڕەوەکان باوەڕیان پێی هەبوو‪ ،‬بەکاریشیان هێنا لە ڕاگەیاندنەکانیان بۆ هاندانی‬ ‫کوشتن و بڕین و لەناوبردنەکان لە دژى توتسیەکان‪ .‬بانگەشەی ئەوەشیان دەکرد‬ ‫کە هێرشەکە لەالیەن گروپێکى سەر بە ‪RPF‬ەوە(کە کۆدی نهێنییان بریتی بوو لە‬ ‫«تۆڕەکە») ئەنجام دراوە بە فەرماندەیەتى ‪ RPF‬و سەرپەرشتی(سەرۆکى دواترى‬ ‫ڕواندا) پۆڵ کاگامێ‪ .‬هەروەها دەنگۆى ئەوە باڵودەکرایەوە کە لە ‪ ٦‬ى نیسانى ‪١٩٩٤‬‬ ‫دا هێزەکانى ‪ RPF‬لە ڕێگاى میدیاوە فەرمانیان پێکرابوو بۆ ئەوەى بەرەوە پایتەخت‬ ‫پێشڕەوی بکەن‪ .‬لە ئەگەرى ڕاستى ئەوەى سەرکردایەتى ‪ RPF‬بوونى سەرۆکیان بە‬ ‫بەربەست لەبەردەم جێبەجێکردنى ڕێکەوتننامەکە دانابێت‪ ،‬ئەم تیۆرییە رێی تێدەچێت‬ ‫راست بێت‪ .‬سەرەڕاى ئەوەش‪ ،‬سەختە باوەڕ بکرێت ئەوان نەیانزانیبێت سەرکردە‬ ‫جێگرەوەکانی هووتوو توندوتیژتر دەبن‪.‬‬ ‫• فڕۆکەکە لەالیەن هووتوە توندڕەوەکانەوە‪ ،‬بەزۆرى ئەندامانى سوپا یاخود میلیشیا‬ ‫چەکدارەکانى نزیک لە ‪clan de Madame‬ەوە‪ ،‬خراوەتە خوارەوە‪.‬‬ ‫دواین گریمانە زیاتر ڕێتێچووە‪ .‬لەبەر چەند هۆکارێک‪:‬‬ ‫• یەک کاتژمێر پاش کەوتنەخوارەوەى فڕۆکەکە‪ ،‬میلیشیا هووتوەکان‪ ،‬دەستیان بە‬ ‫کوشتنەکانی ئەو کەسانە کرد کە لە لیستێکى پێشوەخت ئامادەکراودا بۆ لەناوبردن ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪156‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بەئامانج کرابوون‪.‬مایەى گومانە کە بتوانیت بەو خێراییە خۆت ئامادە بکەیت و لە‬ ‫ڕوودانى ئەوە پێشتر ئاگادار نەبووبیت‪.‬‬ ‫• ڕاستەوخۆ پاش هێرشەکە‪ ،‬میلیشیاکان دەستیان بە کوشتنى دانیشتوانى سڤیلى ئەو‬ ‫شوێنە کرد کە هێرشەکەى لێوە کرابوو‪ .‬دەکرێت بوترێت کە ئەمە بەمەبەستى نەهێشتنى‬ ‫شایەتحاڵەکان ئەنجام درابێت‪.‬‬ ‫• گاردى سەرۆکایەتى ڕێگرییان لە هێزەکانى نەتەوە یەکگرتووەکان کرد لە چوون بۆ‬ ‫شوێنى رووداوەکە‪.‬‬ ‫• کۆلۆنێل بۆگۆسۆرا‪ ،‬سەرکردەیەکى توندڕەو بوو و لە پاشاندا بوو بە ئەندازیارى‬ ‫جینۆسایدەکە‪ ،‬لە ‪ ٣٠‬ئادارى ئەو ساڵە چووبوو بۆ بەسەربردنى پشوو‪ ،‬تەنها دوو ڕۆژ‬ ‫بەر لە هێرشەکە و لە ‪ ٤‬ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬دا گەڕابۆوە پایتەخت‪.‬‬ ‫• لە ‪٣‬ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬دا‪ ،‬لە پەخشێکى ‪RTLCM‬دا هەواڵى «شتێکى بێبایەخ روو‬ ‫دەدات» باڵو کرابۆوە ‪.‬‬ ‫• لە ژمارەی مانگى ئادارى ‪ ١٩٩٤‬ى گۆڤارە نەژادپەرستە مانگانەکە‪ ،‬کانگورا‪ ،‬هابیاریمانا‬ ‫ى سەرۆکى بە هاوکار لەگەڵ توتسیەکان ناوزەند کرابوو‪.‬‬ ‫سەرەڕاى ئەوەش‪ ،‬ئەگەر ئەم تیۆرانە پەسەند بکەین‪ ،‬ئەوا پرسیارى ئەوەی بۆچی‬ ‫توندڕەوە تووتسییەکان سەرۆکە پایەبڵندەکەی خۆیان کوشت‪ ،‬کراوەیى دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫پێدەچێت بەشێکیان لەبەر ئەوە بێت کە کەوتە ژێر فشارى نێوەدەوڵەتیەوە و‬ ‫ڕێککەوتننامەى ئەڕوشاى واژۆ کردو لە کۆبوونەوەى لووتکەکەدا ڕەزامەندى لەسەر‬ ‫دامەزراندنى حکومەتێکى بنکەفراوانى کاتیدا‪ .‬سەرەڕاى تێڕوانینە توندڕەویەکانی‬ ‫هابیاریمانا‪ ،‬هووتوە شێلگیرەکان پێیان وابوو کە سەرۆک دەست بۆ ئەو»چارەسەرى‬ ‫کۆتایى»ەى کە پالنیان بۆ داڕشتبوو‪ ،‬درێژ ناکات‪ .‬دەشێت باوەڕیان وابووبێت کە‬ ‫تاوانبارکردنى توتسیەکان بە کوشتنى سەرۆک پشتگیرى هووتوەکان بۆ لەناوبردنى گشت‬ ‫توتسیەکان بۆ ئەوان دەستەبەر دەکات و کاردانەوەیەکى کتوپڕى لەو جۆرە خزمەت‬ ‫دەکات لە مەسەلەی پەردەپۆشکردنى ئەو جینۆسایدەی بەوردى پالن بۆ داڕێژراوە ‪.‬‬ ‫ڕاستەوخۆ پاش خستنەخوارەوەى فڕۆکەکەى هابیاریمانا‪ ،‬هەردوو کۆلۆنێڵى یەدەگ‬ ‫سیۆنسێت باگاسۆرا و پێرى‪-‬سیلیستین ڕواگافلیتا (کە گومانلێکراوى کوشتنەکە بوون)‬ ‫دەستیان بەسەر گۆڕەپانی سیاسیدا گرت و فەرمانى کوشتنیان بۆ گشت وەزیرە میانڕەوە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنەکان دەرکرد کە لە ناویاندا سەرۆکوەزیران و وەزیرى دەرەوە‪ ،‬کە پێشتر‬ ‫پشتگیرى ڕێککەوتننامەکەى ئەڕوشایان کردبوو‪ .‬پاش ئەوەى لە هاندانى سوپا بۆ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪157‬‬

‫گرتنەدەستى دەسەاڵت شکستیان هێنا‪ ،‬ئەو دوو کۆلۆنێڵە کۆمیتەى ئاسایشى گشتیان‬ ‫دامەزراند(‪ ،)Comite de salut public‬کە لە گشت هێزە هووتوەکانى ناو حکومەت‬ ‫پێکهاتبوو(‪MRND(D)، RPF، PL، PSD‬و ‪ .)PDC‬تیۆدۆر سیندیکوبوابۆى‬ ‫پزیشکى مندااڵن و سەرۆکى پێشوى ئەنجومەنى نیشتیمانى پەرەپێدان سەر بە‬ ‫‪ ، )MRND)D‬لەشوێنى سەرۆک کاراکراو جین کامباندا ى هێزى هووتوى ‪MDR‬‬ ‫کرا بە سەرۆک وەزیران‪ .‬کۆلۆنێل باگۆسۆراش وەک کاریگەرترین کەسایەتی پشتەوەی‬ ‫دیمەنە سیاسییەکە‪ ،‬مایەوە‪.‬‬ ‫لەبەر چەند هۆکارێکى نادیار‪ ،‬نەتەوەیەکگرتووەکان و کۆمەڵگاى نێودەوڵەتى لە رووی‬ ‫دیپلۆماتییەوە دانیان بەو حکومەتە ڕادیکاڵە نەژادپەرستە دا نا‪ ،‬کە دەستبەجێ سیاسەتی‬ ‫کوشتوبڕی خستە بواری جێبەجێکردنەوە‪ .‬فەرماندەى سوپاو هەندێک لەو پارێزگارە‬ ‫میانڕەوانەى ڕەتیانکردبووە بەشداری پالنی «چارەسەرى کۆتایى»بکەن‪ ،‬البران بۆ‬ ‫ئەوەی دڵنیابن لەوەی دەزگاکانى ئاسایش و حکومەت بە بێ بەربەست و کۆسپ کار بۆ‬ ‫پیادەکردنی ئەو ڕوانینە بکەن‪ .‬پەخشەکانى ‪ RTLMC‬هیچ گومانیان لنەهێشتبووەوە بۆ‬ ‫سروشتی ئەو تێڕوانینە‪ .‬بەردەوام و بەردەوام‪ ،‬لەڕێگەى پەخشەکانەوە هانى کۆشتنیان‬ ‫دەدا‪ .‬بانگەوازی وەکو «هێشتا هەموو دوژمنەکانى ئێمەتان نەگرتووە‪-‬هەندێکیان هێشتا‬ ‫لە ژیاندان» و «هێشتا گۆڕستانەکان پڕنەبوونەتەوە‪ -‬بەردەوام بن تاکو هەموویان‬ ‫پڕدەبنەوە»‬ ‫‪...‬‬ ‫تاوانکارەکان‬ ‫بکوژەکانی ناتاراما کێ بوون؟ چەن یەکەیەکى گاردى سەرۆکایەتى لە کیگالی یەەوە‬ ‫هاتبوون‪ .‬ئینتراهاموێیەکان لە کۆمەڵەکانی دراوسێوە هێنرابوونە ناوەوە‪ .‬ئەو الوانەى‬ ‫راهێنانیان لە یەکەی بەرگریلەخۆکردنی پاش شەڕى ناوخۆ کردبوو‪ ،‬هێزى ڕاهێنراوى‬ ‫ناوخۆیان پێکهێنا‪ .‬بەاڵم ڕاستیەکە ئەوەیە کە هەموو کەسێک‪ ،‬بەالیەنى کەمەوە گشت‬ ‫پیاوان‪ ،‬بەشدارییان کرد‪ .‬نەک تەنها پیاوان‪ ،‬بەڵکوئافرەتانیش‪ :‬پیاوەکانیان هان دەدا و‬ ‫ڕۆڵی الوەکیەکانیان دەبینى وەک بەرەی پشتەوەی شەڕی شەقام بە شەقام‪.‬‬ ‫کاتێک کە کیگالیمان دەستگیر کرد‪ ،‬پێمان وابوو لە ناو واڵتدا ڕووبەڕووى تاوانباران‬ ‫دەبینەوە‪ .‬لەبرى ئەوە‪ ،‬ڕووبەڕووى دانیشتوانێکى تاوانبار بووینەوە‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪158‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫فەرماندەیەکى‬ ‫ئەگەر ئەو زەبروزەنگەی کەسانی خوارەوەى کۆمەڵ بەبێ پاڵنان و ئاراستەکردنى‬ ‫سەرووی خۆیانەوە بووبێت‪ ،‬ئەوە هاوسانانە ڕاستە لەگەڵ ئەو بۆجوونەی پیالنگێڕى‬ ‫بەشە بچوک بچوکەکانی جینۆسایدکارەکان سەرى نەدەگرت و الی خەڵکەکەی خوارەوەش‬ ‫دەنگدانەوەی نەدەبوو‪ .‬‬ ‫کوشتنە جینۆسایدیەکان هیچ کات پچڕ پچڕ نین‪ -‬هەمیشە لەالیەن دەوڵەت‪ ،‬حکومەت‬ ‫و دەسەاڵتە فەرمانڕەواکانەوە ڕێکدەخرێن‪ .‬ئەوەى ڕوانداش بەهەمان شێوە بوو‪ .‬ئەو‬ ‫کوشتنە لەالیەن گروپێکى درندەی کۆنتڕۆڵ لەدەستداوەوە ڕووینەدا‪ ،‬بەڵکو کەمپینەکە‬ ‫بەرنامەبۆدارێژراوبوو و باشڕێکخراو بوو و بەشێوەیەکى لێهاتوانە و بەسیستەمکراو‬ ‫جێبەجێ دەکرا و لەالیەن کەسانى سیاسەتمەدار و سەربازى و کارگێڕى و ئابورى ناس‬ ‫و چینى ڕۆشنبیرانەوە پالنى بۆ دانرابوو و ئاراستە دەکرا‪ .‬ناسراوترین پالن دانەر و‬ ‫ڕێکخەرانى جینۆسایدەکە ئەمانە بوون ‪:‬‬ ‫ پرۆفیسۆر فێردیناند ناهیمانا‪ ،‬مێژوو نووسێک بوو کە کەمپینى هاندانی بەرەوە‬‫توندوتیژى ئاراستە دەکرد‪ ،‬لەڕێگەى پەخشەکانى ‪ RTLMC‬ەوە‪.‬‬ ‫ کۆلۆنێل تیۆنێستى باگۆسۆرا‪ ،‬بەڕێوەبەرى گشتى وەزاررەتى بەرگرى ڕواندا‪ ،‬پاش ‪٦‬‬‫ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬بوو بە بەهێزترین کەسى ناو ڕوداوەکانی ئەو کاتە‪.‬‬ ‫ ژەنەڕاڵ ئۆگوستین بیزیمانا‪ ،‬ئەو کەسەى پاش ‪ ٦‬ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬بوو بە وەزیرى‬‫بەرگرى و هەر زوو سوپاى واڵتەکەى لە کوشتارگەکەدا بەشدار کرد‪.‬‬ ‫ ڕائید ئەلۆیس نتاباکوزێ‪ ،‬فەرماندەى بەتالیۆنى نیمچە‪-‬کۆماندۆى سوپاى ڕواندا بوو‪.‬‬‫ ڕائید پرۆتایس مپیرانیا‪ ،‬فەرماندەى بەتالیۆنى گاردى سەرۆکایەتى بوو‪.‬‬‫ جۆزێف نزیرۆرێرا‪ ،‬سکرتێرى گشتى ‪ )MRND)D‬بوو‪.‬‬‫ جۆن‪-‬بۆسۆکۆ بارایاگویزا‪ ،‬سەرۆکى ‪ CDR‬و فەرماندەى‪Impuzamugambi‬‬‫ ڕۆبەرت کاجوگان سەرۆکى ‪Interahamwe‬‬‫ جۆرج ڕوتاگاندا‪ ،‬جێگرى سەرۆکى ‪Interahamwe‬‬‫ فیلیسینت کابوگا‪ ،‬بازرگانی ڕواندى و پارەدەرى ‪ RTLMC‬و ‪Interahamwe‬‬‫ پاسکال موسابێ‪ ،‬خاوەن بانکی ڕواندى و فەرماندەیەکى ‪Interahamwe‬‬‫ ئەندامانى ‪ clan de madame‬یاخود ‪(clan des beaux-freres‬ئاگاثێ هابیاریمانا‬‫و براکانى)‬ ‫هەرچەندە تەنها چەند ئەندامێکی دەستەبژێر پالنى جینۆسایدەکەیان داڕشتبوو‪ ،‬ئەم‬ ‫کەسە کلیلییانە رێکخراوەکانیان کۆنتڕۆڵ کردبوو بە دەیان هەزار ئەندامییەوە‪ .‬ئەو تۆڕە‬ ‫‪RPF‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪159‬‬

‫دامەزراوەیی و ڕێکخراوەییەى کە بوون بە «دەزگاى لەناوبردن»ەکەیان پێکهێنابوو‪،‬‬ ‫لەالیەن ئەم کەسایەتییانەوە ئاراستە دەکران‪:‬‬ ‫• میلیشیاکانى ‪ )MRND)D‬و ‪ CDR (Interahamwe‬و ‪Impuzamuhabi‬‬ ‫بەدواى یەکدا‬ ‫• گاردى سەرۆکایەتى‪ ،‬کە بەتەنها لە هووتوەکانى باکور پێکهاتبوو‬ ‫• پۆلیسى هەرێمى ڕواندا (‪Gendarmerie‬جەندرمە)‬ ‫• هێزە چەکدارەکانى ڕواندا ‪ ،RPF‬کە لە ‪ 40000‬سەرباز پێکهاتبوو‪ ،‬لەسەرەتادا بەشدارى‬ ‫جینۆسایدەکەیان نەکرد‪ ،‬بەاڵم لە ‪ ٨‬ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬دا‪ ،‬کاتێک ‪ RPF‬دەستى کرد بە‬ ‫شەڕ و هاتنە ناو کوشتارگەکەوە‪.‬‬ ‫• کەسە ئیداریەکانى حکومەت – پارێزگاران‪ ،‬جێگرى پارێزگاران‪ ،‬سەرۆکى شارەوانییەکان‪،‬‬ ‫ئەندامانى ئەنجومەنە خۆجێیەکان‪ -‬هەروەها ئەو دەزگایانەى کە لەژێر فەرمانیاندا بوون‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬گشت هووتوە توندڕەوەکان نەهاتنە ڕیزى هێزى هووتوەوە کە لەسەر‬ ‫«چارەسەرى کۆتایى» رێککەوتبوون‪ .‬هابیاریماناى سەرۆکیش لە هووتوە توندڕەوەکان‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم ئاشکرابوو کەلەگەڵ جینۆسایددا نەبوو‪ .‬دەکرێت پێشبینى ئەوە بکەین‬ ‫کە کوشتنى سەرۆک لە ‪ ٦‬ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬دا بۆ ڕێگەخۆشکردن بوولەبەردەم‬ ‫سەرکردایەتییەکى جینۆسایدکاردا‪.‬‬ ‫جینۆسایدەکە لە سەرەوەڕا ڕێکخرابوو‪ ،‬سەرکردەکان سەرکەوتوو بوون لەوەی جوتیارانى‬ ‫واڵت ‪ ،‬بتوانن خەڵکى ڕەشوڕووت و برسى و کەسانى بێکار بەو ئاراستەیە هانبدەن‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەى جینۆسایدەکانى ترەوە‪ ،‬وەک هۆڵۆکۆست و جینۆسایدەکەى ئەرمەنەکان‪،‬‬ ‫جینۆسایدەکەی ڕواندا بریتی بوو لە کوشتنى خەڵکێک لەالیەن خەڵکێکی ترەوە‪.‬‬ ‫ژمارەیەکى بەرچاو لە هووتوەکان بەشدارییان لە جینۆسایدەکەدا کرد‪ .‬لەساڵى ‪٢٠١٠‬‬ ‫دا‪ ،‬ژمارەى گومانلێکراوانى کەیسى جینۆساید کە لە بەندینخانەدا بوون گەیشتبووە‬ ‫‪ ١٣٠٠٠٠‬کەس‪ .‬سەرەڕاى هووتوەکانى ڕواندا‪ ،‬دەیان هەزار هووتوى ئاوارەى بوروندیش‬ ‫وەک تۆڵەسەندنەوەیەک بەرامبەر بە ڕژێمى توتسى واڵتەکەی خۆیان‪ ،‬بەشدارییەکى‬ ‫بەرچاویان لە کوشتارەکەى ڕواندا دا کرد‪.‬‬ ‫وەک ئێستا دەیزانین‪ ،‬کڵێساى هووتو و قەشەکانی بەهەمان شێوە دەستیان لەکوشتارەکاندا‬ ‫هەبووە‪ .‬هەروەها‪ ،‬لە ‪١٠‬ى نیسانى ‪ ١٩٩٤‬دا‪ ،‬کاتێک کوشتارگەکە لە لوتکەی خۆیدابوو‪،‬‬ ‫ئەو سەرۆک قەشانەى ماوەى چەندین ساڵبوو سەر بە دەوڵەتى هووتو بوون پشتگیرى‬ ‫خۆیان بۆ حکومەتە تازەکە دەربڕى‪ .‬ئەوانە نەک تەنها لە شەرمەزارکردنى ئەو کوشتارەدا‬ ‫شکستیان هێنا‪ ،‬بەڵکو داوایان لە ڕەوە شوێنکەوتوەکانیان دەکرد کە گوێڕایەڵى‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪160‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ڕێنماییەکانى حکومەت بن‪ .‬ئەمە ڕەوایەتى ئاینى و ئەخالقى بۆ جینۆسایدکردن خستە‬ ‫بەردەم سیاسەتمەداران‪ ،‬بیرۆکراتەکان‪ ،‬کەسانى پرۆپاگەندەکار‪ ،‬ئەفسەرەکان و بکوژەکان‬ ‫بەگشتى‪ .‬هەندێک لە کاربەدەستانى کڵێسەکان بە شێوەییەکى خۆبەخشانە دەستیان‬ ‫بە هاوکاریکردنى حکومەت کرد و ڕوونکردنەوەیان لەبارەى سیاسەتەکانیەوە دەدا بۆ‬ ‫واڵتانى ئەوروپا و واڵتە یەکگرتووەکان و نەتەوە یەکگرتووەکان‪ .‬لە ‪ ٢‬ى ئابى ‪١٩٩٤‬دا‪،‬‬ ‫بیست و هەشت قەشەى کاثۆلیکى نامەیەکیان بۆ پاپا نوسى کە تیایدا بەتەواوى‬ ‫نکۆڵیان لە ڕوودانى هەر کردەیەکى جینۆساید کردبوو‪ .‬بینیمان کە زۆرێک لە قەشەکان‬ ‫خیانەتیان لەو توتسیە ئاینپەروەرانە کرد کە پەنایان بۆ کڵێساکانیان بردبووو‪ ،‬هەندێکی‬ ‫تریشیان تەنانەت بەشێوەیەکى ڕاستەوخۆ بەشدارى کردارەکانى کوشتنیان کرد‪ .‬کڵێسا‬ ‫پڕۆتیستانتەکانیش بەهەمان شێوە ڕەفتاریان لەگەڵ کردن‪ .‬تەنها ژمارەیەکى کەم لە‬ ‫قەشە پلە نزمەکان نەبێت ڕووبەڕووى ئەو تاوانانە دەوەستانەوە‪ ،‬کە ئەمەش بڕیارێک‬ ‫بوو هەندێک جار دەبوو بە ژیانیان نرخەکەی بدەن‪.‬‬ ‫هەروەها چینى ناوەڕاست لە بکوژان ژمارەیەکى زۆر لە پزیشک و مامۆستاىان تێدابوو‪.‬‬ ‫مایەى سەرسوڕمانە کە چاالکوانانى مافەکانى مرۆڤیش لە کوشتنەکاندا بەشداربوون‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ ،‬ئیننۆسێنت مازیمپاکا‪ -‬سەرۆکى کۆمەڵەى ڕواندا بۆ هاندان و بەرگریکردن‬ ‫لە مافەکانى مرۆڤ (‪Ligue Rwandaise pour la Promotion et‬‬ ‫‪ – )la Dfense des Droits de l›Homme، or LIPRODHOR‬لەگەڵ براکەیدا‪،‬‬ ‫لە کۆشتنى توتسى لە شارۆچکەى گاتاری‪ ،‬تێوەگالبوو‪ .‬لەکۆی ‪ ١٢،٢٦٣‬کەسى ئەو‬ ‫کۆمەڵگایە‪ ،‬تەنها ‪ ٢١‬کەسیان دەربازیان بوو‪ .‬‬ ‫بکوژەکان هەموویان هەمان هۆکار پاڵنەریان نەبوو‪ .‬زۆرێک لە سەرکردەکان موتیڤیان‬ ‫لەبیروباوەڕێکى توندى نەژادپەرستیەوە سەرچاوەی دەگرت‪ ،‬کە پێى وابوو «چارەسەرى‬ ‫کۆتایى» بۆ «کێشەى توتسى» پێویستە‪ .‬کۆمەڵێکى تریشیان بەهۆى ڕقى تاکەکەسیەوە‬ ‫بەرامبەر بە توتسیەکان ئەو کارەیان دەکرد‪ .‬چاوبرسێتیش ڕۆڵێکى گرینگى بینی لە‬ ‫جواڵندنی هەردوو توێژی هەڵبژاردەی کۆمەڵ و رەشەخەڵکەکە بەو بەرەو ئەو ئاراستەیە‪.‬‬ ‫کوشتار رێگەی بۆ دەستەبژێری کۆمەڵ خۆش کرد ببن بە خاوەنی ماڵ‪ ،‬ئۆتۆمبیل‪،‬‬ ‫کۆمپیوتەرو موڵک و ماڵی تر‪ .‬جوتیاران‪ ،‬دەستکەوتنى دانەوێڵە‪ ،‬مەڕومااڵت و کەلوپەلى‬ ‫ناوماڵى دراوسێ توتسیەکانى خۆیانیان دەستەبەر کرد‪ .‬هەرچى چینى کرێکارى برسى‬ ‫و هەژاریشە‪ ،‬تۆزێک خۆراک و مەی بەس بوو بۆ ڕاکێشانیان بەرەو کوشتنى خەڵک‪.‬‬ ‫خستنە سەرپشتى دەرگاکانى فەرهود وتااڵنى هۆیەکى گرنگ بوو بۆ جواڵندنى گشت‬ ‫دانیشتوان بەو ئاراستەیە و خودى تااڵنییەکەش بەڕەزامەندى دەسەاڵتداران ئەنجام‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪161‬‬

‫درا‪ .‬هەندێکیشیان پاڵنەریان ئەو ترسەیان بوو لە ‪ RPF‬و ئەو پڕۆپاگەندە فەرمیانەى‬ ‫باسیان لە ئاشکرابوونی پالنێکى توتسیەکان بۆ کوشتنى هەموو هووتوەکان و دزینى‬ ‫سەروەت و سامانەکەیان‪ ،‬هانى دابوون دەست لە کوشتنى توتسیەکان نەپارێزن‪ .‬ئەوانى‬ ‫تریش لەالیەن بەرپرسانى دەسەاڵتى مەدەنییەوە وەک سەرۆک شارەوانەکان‪ ،‬بەرپرسانى‬ ‫پۆلیس‪ ،‬سەرکردە حزبیەکان‪ ،‬مامۆستایان و پیاوانى ئاینى ناوخۆ‪ ،‬هاندەدران تاکو‬ ‫بەشدارى لە کوشتنەکاندا بکەن‪ .‬هەروەک هەمیشەش‪ ،‬زۆرێک لەوانەى چوونە پاڵ ئەو‬ ‫کوشتارگەیەوە بەشوێن عەقڵەیەتی عەوامخاپێن کەوتبوون‪.‬‬ ‫قوربانیەکان (تاوانلێکراوەکان)‬ ‫جینۆسایدەکە بە دوو قۆناغ ئەنجام درا‪ .‬لە ماوەى قۆناغى یەکەمدا (‪ ١١-٦‬ى نیسانى‬ ‫‪ ،)١٩٩٤‬کوشتارەکە بەشێوەیەکى ئاراستەکراو بوو و لەئەنجامدا دەیان هەزار کەس‬ ‫مردن‪ ،‬کە زۆربەیان لە چینى دەستەبژێری توتسیەکان بوون‪ ،‬بەاڵم ژمارەیەکى کەمی‬ ‫هووتوشیان لەگەڵدابوو‪ .‬قۆناغى دووەم (‪ 12‬ى نیسان ‪ 15-‬تەموز) جینۆسایدێکى پەتى‬ ‫تبوو‪ ،‬لەئەنجامدا سەدان هەزار توتسى کوژران‪ .‬لە قۆناغى یەکەمدا‪ ،‬هووتوە میانڕەوەکان‬ ‫لەسێدارە دران تا دڵنیابن لەوەی نابن بە کۆسپ لە لەبەردەم جێبەجێکردنى»چارەسەرى‬ ‫کۆتایى»‪ .‬ئاگاثێ ئویلینگیماناى سەرۆک وەزیران (لەگەڵ گشت ئەندامانى خێزانەکەى)‪،‬‬ ‫بۆنیفەیس نگولینزیرا ى وەزیرى دەرەوە‪ ،‬الندواڵد نداسینگواى سەرکردەى بزوتنەوەى‬ ‫دیموکراتى ‪PL‬و جۆزێف کاڤارەنگانداى سەرۆکى دادگاى دەستورى ڕواندا‪ ،‬لەنێو ئەو‬ ‫کوژراوانەدا بوون‪ .‬فۆستین تواگیرامونگو‪ ،‬بەر لەوەى بکوژان بگەنە سەر ماڵەکەى‪ ،‬توانى‬ ‫ڕا بکات و رزگارى ببێت‪ .‬لەهەمان کاتداو لە ناو ئەو لیستى ناوەى ماوەیەکى زۆر بەر لە‬ ‫‪ ٦‬ى نیسان ئامادەکرابوو‪ ،‬هەزاران رۆشنبیر‪ ،‬ڕۆژنامەوان‪ ،‬چاالکوانى مافەکانى مرۆڤ‪،‬‬ ‫پارێزەرو قەشەى هووتو کە هاوکاری بەرەى ئۆپۆزسیۆن بوون‪ ،‬کوژران‪ .‬بۆ نمونە‪ ،‬لە‬ ‫باتورێ‪ ،‬بکوژەکان نزیکەى گشت پرۆفیسۆر و خوێندکارەکانی زانکۆى نەتەوەیی ڕواندایان‬ ‫کوشت‪ ،‬کە بە شێوەیەکى گشتى لە هووتوى میانڕەو و ژمارەیەکى کەمى توتسى‬ ‫پێکهاتبوون‪ .‬زۆربەى ئەو هووتوانەى کە کوژران هى هەرێمەکانى باشور و ناوەڕاستى‬ ‫واڵت بوون و هاوکار بوون لەگەڵ بزوتنەوە دیموکراتیەکانى ‪MDR، PL، PSD‬و ‪.PDC‬‬ ‫هەزاران توتسى لەناویاندا سەرکردەکان‪ ،‬ئەکادیمییەکان‪ ،‬توتسى میهرەبان و ئەو خەڵکە‬ ‫ناسراوەى پشتیوانى ‪RPF‬بوون‪ ،‬کوژران‪.‬‬ ‫ئێستا کە ئامادەکاریەکان بۆ قۆناغى دووەم تەواو بوون‪« ،‬چارەسەرى کۆتایى کێشەى‬ ‫توتسى» دەستى پێکرد‪ .‬لەمیانى ئەم قۆناغەدا‪ ،‬نزیکەى ‪ ٨٠٠٠٠٠‬توتسى کوژران(دەکاتە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪162‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪ %٨٥‬ى توتسیەکانى وواڵت و ‪%١٢‬ى ڕێژەى گشتى دانیشتوانى ڕواندا)‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئافرەتان‪ ،‬مندااڵن و ساواکانیش دەکوژران‪ .‬ئەمەش لەسەر بنەماى ئەوەى کە ئافرەتان‬ ‫منداڵ دەخەنەوە و منداڵەکانیش دەبێت بکوژرێن چونکە گەورە دەبن و دەبن بە‬ ‫توتسى پێگەیشتوو‪ .‬پەخشەکانی ‪ RTLMC‬بەردەوام ئەوەی دووبارە دەکردەوە بۆ‬ ‫گوێگرەکانى کە «هەڵەکە»ى ‪١٩٦٠‬ەکان دووبارە نەکەنەوە‪ ،‬کە ڕێگەیان بە دەربازبوونى‬ ‫مندااڵنى توتسى بۆ دەرەوەى واڵت دا‪ ،‬کە لە ‪١٩٩٠‬ەکاندا وەک کۆمەڵێک فەرماندەى‬ ‫‪ RPF‬گەڕانەوە ڕواندا‪ .‬زۆرینەى توتسیەکان بریتى بوون لە «توتسى بچوک» (‪petits‬‬ ‫‪ -)Tutsi‬گوندنشینە هەژارەکان کە شێوازى ژیانیان‪ ،‬بە پێچەوانەى ئەو توتسیانەى‬ ‫لە شار و شارۆچکەکاندا دەژیان‪ ،‬زیاتر وەک هووتوەکان بوو‪ .‬قوربانیەکانى تر ئەو‬ ‫پیاوە توتسیانە بوون کە هاوسەرەکانیان هووتو بوو (لەکاتێکدا بڕوا وابوو کە لەو‬ ‫جۆرە هاوسەرگیریەدا‪ ،‬مندااڵن دەچنەوە سەر ڕەچەکى باوکیان) و ئەو ژنە توتسیانەى‬ ‫مێردەکانیان هووتو بوون (هەندێک جار‪ ،‬پیاوە بەڕەچەڵەک هووتوەکان هاوسەرەکانی‬ ‫خۆیان دەکوشت)‪ .‬جارى واش هەبوو کە پیاوانى هووتو‪ ،‬لە تۆڵەى ئەوەى هاوسەرگیریان‬ ‫لەگەڵ توتسیەکدا کردبوو‪ ،‬دەکوژران‪ .‬مندااڵنى خاوەن ڕەچەڵەکى تێکەڵیش دەکوژران‬ ‫– منداڵى خاوەن باوکى توتسى لەبەر ڕەچەڵەکەکەیان و مندااڵنى خاوەن دایکێکى‬ ‫توتسى لەترسى تۆڵەکردنەوەى کوژرانى دایکیان لە داهاتودا‪ .‬ئەو گۆرانیەى هووتوەکان‬ ‫کە لە سەرەتاى ئەم بەشەدا ئاماژەى پێکراوە دۆخى ڕۆژانى سەختى جینۆسایدەکە بە‬ ‫شێوەیەکى گشتى دەردەخات‪ .‬‬ ‫دۆزینەوەى توتسیەکان هەمیشە کارێکى ئاسان نەبوو‪ ،‬لەکاتێکدا لەهەمان ئەو الدێ و‬ ‫ناوچانەى نیشتەجێبووندا دەژیان کە هووتوەکانیان لێبوو‪ .‬ناسینەوەى توتسیەکان بەند‬ ‫بوو بە شێوەى مرۆڤەکانەوە وەک بەژنزراڤیی‪ ،‬لوتێکى درێژ و ڕێک‪ ،‬پەنجەى درێژو‬ ‫لێوى تەنک‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬هەندێک لە هووتوەکان بەهەڵە ناساندنیان بە توتسى‬ ‫کوژران سەرەڕاى ئەوەى بکوژان دەیانتوانى لە ڕێگەى کارتى ناسنامەکانیانەوە‪ ،‬کە‬ ‫ڕەچەڵەکەکەیانى تێدا نوسراوە‪ ،‬بیانناسنەوە‪ .‬هەندێک کەس هەواڵیان لە دراوسێکانى‬ ‫خۆیان دەدا‪ ،‬بەمەش کارى بکوژان «ئاسانتر» دەبوو‪ .‬هەروەها‪ ،‬ئەو کەسانەى لە‬ ‫میلیشیادا بوون و تواناى جیاکردنەوەى توتسیان لە هووتو هەبوو‪ ،‬الدێکان و شەقامەکانى‬ ‫شار دەگەڕان‪ .‬کارى جیاکردنەوەى توتسیەکان لە هووتوەکان‪ ،‬بەتایبەت لە شارەکاندا‬ ‫ئاسانتر بوو‪ ،‬لەکاتێکدا ناسنامەى کەسى بینراو تەنها بەند بوو بە جل و بەرگەکانیەوە‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ ،‬کەسانى پۆشتە بە شێوەیەکى ڕاستەوخۆ بە توتسى دەناسران و دەپێکران‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪163‬‬

‫میتۆدەکە‪:‬‬ ‫وەک گشت جینۆسایدەکانى تر‪ ،‬جینۆسایدەکەى ڕواندا پێشوەختە پالنى بۆ داڕێژرابوو‬ ‫و بە شێوەیەکى سیستەماتیکى پیادەکرا‪ .‬ئەمە تەقینەوەیەکى هەڕەمەکى توندوتیژى‬ ‫درندانە نەبوو کە دەربازبوون لێى مەحاڵ بێت و ڕوانداش «واڵتێکى شکستخواردوو»‬ ‫نەبوو کە کەوتبێتە ناو گێژاوی بێنەزموڕەزمییەوە‪ .‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬ڕژێمى زۆردارى‬ ‫ڕواندا لە هەموو شوێنێ ئامادە بوو‪ ،‬بە بیرلێکردنەوەی تەواوە نوێنەرەکانى خۆى‬ ‫بۆ «چارەسەرى کۆتایى» کردبوو‪ .‬تیمێکى پالندانانى سەربازى ڕاسپێردرابوون بۆ‬ ‫داڕشتنى ووردەکارى پالنى لەناوبردنى «دوژمنە نەژادییەکە»‪ .‬هەروەها ئەوەش زانراوە‬ ‫کە‪ ،‬بەالیەنى کەمەوە لە قۆناغى یەکەمى جینۆسایدەکەدا‪ ،‬دەسەاڵتداران لیستێک ناوى‬ ‫کۆمەڵێک تاکى دیاریکراویان بۆ لەناوبردن پێدرابوو‪ .‬سەختە لەوە تێبگەین بۆچى‬ ‫توتسیەکان هەستیان نەکردبوو بەوەى کە ڕووى دەدا‪ .‬بە شێوەیەکى گشتى‪ ،‬ئەمە‬ ‫تۆکمەیى و پاراستنى پالنەکە بەوپەڕى نهێنییەوە دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫پێکهاتەى دەزگاکانى کوشتن‪:‬‬ ‫دەزگاکانى کوشتن بە شێوەیەکى ڕێکخراو و هەرەمى کاریان دەکرد‪ .‬فەرمانەکان لەسەرەوە‬ ‫دەهاتنە خوارەوە‪ ،‬لە حکومەتەوە بۆ سوپا‪ ،‬میلیشیاکان و هێزى جەندەرمە‪ ،‬لە بارەگای‬ ‫سەرەکى فەرماندەییەوە بۆ یەکە سەربازییەکان‪ ،‬لە حکومەتەوە بۆ پارێزگارەکان‪ ،‬لە‬ ‫پارێزگارەکانەوە بۆ جێگرى پارێزگار و قایمقامى کۆمەڵگاکان‪ ،‬لە جێگرى پارێزگار و‬ ‫قایمقامى کۆمەڵگاکانەوە‪ -‬لەڕێگەى چەند کۆبوونەوەیەکەوە‪ -‬بۆ جەماوەر بە گشتی‪.‬‬ ‫هەریەک لەمانە فشارێکى کاریگەرى لەسەر خوار خۆى دروست دەکرد‪ ،‬هەروەک پەخشى‬ ‫ڕادیۆش توانى ڕۆڵێکى گرینگ لە دروستکردنى کەشێکى گونجاو ببینێت‪.‬‬ ‫هەروەک ئەوەى لەسەرەوەدا تێبینیمان کرد‪ ،‬کۆمەڵەکانى ڕواندا پابەندێتی هاواڵتیانیان‬ ‫بۆ گوێڕایەڵی فەرمانەکانى دەسەاڵت لە کارە گشتیەکاندا‪ ،‬یاخود ‪ umuganda‬بەتەواى‬ ‫پەسەند کردبوو‪ ، Umuganda.‬زۆربەى کات‪ ،‬بریتى بوو لە قیرتاوکردنى ڕێگاکان‪،‬‬ ‫هەڵکەندنى بیرەکان‪ ،‬بنیاتنانى باڵەخانە گشتییەکان و هەندێ پرۆژەی تر‪ .‬بەرپرسانی‬ ‫حکومەتی خۆجێی سوودیان لەو نەریتە کردارییە بینی بۆئەوەى خەڵکەکە بەرەو کوشتار‬ ‫بجوڵێنن‪ .‬هووتوەکانیان بۆ ئەو کۆبوونەوانە بانگهێشت دەکرد کە وتەى ئاگرینیان تێدا‬ ‫بوو و باسیان لە ئەرکى «کوشتنى سیسرکەکان» و «بەکرێگیراوان» دەکرد‪ .‬هەروەها‬ ‫کۆبونەوەکان تێهەڵکێشی گۆرانى و سەما دەکران تیایاندا بەڵێن دەدرا کە سامانە‬ ‫تااڵنکراوەکان – لە شوشە بیرەیەکەوە تا ڕەشەواڵخەکان‪ -‬بەسەر بکوژەکاندا دابەش‬ ‫دەکرێن و هەڕەشەیان لەوانە دەکرد کە لە بەشداریکردن شکست دەهێنن‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪164‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫دەسەاڵتیش‪ ،‬هەروەها‪ ،‬سەرپەرشتی هەموو ڕووەکانی ڕێکخستنى دەکرد‪ ،‬هەروەک‬ ‫گواستنەوەى قوربانیەکان بۆ ناو قوتابخانەکان‪ ،‬نەخۆشخانەکان‪ ،‬کڵێساکان و باڵەخانە‬ ‫گشتییەکانى تر‪ ،‬گواستنەوەى قوربانیان بۆ ئەو شوێنانەى کە تیایدا کۆمەڵکوژ دەکرێن‪،‬‬ ‫دابەشکردنى چەک و کەلوپەلى تااڵنکراو‪ ،‬گواستنەوەى الشەکان و شاردنەوەیان لەناو‬ ‫گۆڕە بەکۆمەڵەکان‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوە نێودەوڵەتیە مرۆڤایەتیەکان و لێکۆڵەر پیتەر یوڤن ئەوە دەسەلمێنن کە‬ ‫جواڵندنى بەکۆمەڵى دانیشتوان بەرەوە ئەنجامدانى جینۆساید لە ڕواندا زۆر کاریگەر‬ ‫بوو چونکە فەرمانى کوشتنەکان لەسەرەوەڕا دەدران‪ .‬ئەمە بکوژانى لە تەنگژەی‬ ‫ویژدانی ڕزگار دەکرد‪ -‬بە داماڵینى قوربانیان لە سروشتە مرۆڤانەکەیان و ناساندنیان‬ ‫بە «سیسرکەکان»‪« ،‬دەرەبەگەکان»و «بکوژەکان»و وێناندنی کوشتن وەک کردارێکى‬ ‫ڕۆتینى‪ .‬ئەم مەکینە ئاڵۆزەی کوشتنوبڕینە یارمەتى خەڵکی گشتى دا کە وا هەست‬ ‫بکەن ئەم کوشتنەى ئەنجامى دەدەن شتێکى ئاسایی و سروشتییە‪ .‬بە هەر حاڵ‪،‬لە‬ ‫هەرکوێ جینۆساید بە خێرایى و بە بەردەوامى دەست بە ڕوودان دەکات‪ ،‬بەئاستەم کات‬ ‫دەبێت بۆ پرسیارکردن‪.‬‬ ‫بەشێوەیەکى کورتوپوخت‪ ،‬ئەو سیستەمەى کە لە رواندا وەک پێویستکارئاسانی بۆ‬ ‫دەزگای کوشتن کرد‪ ،‬بەشێوەیەکى سەرەکى‪ ،‬لەسەر بنەمای ئەم توخمانەی خوارەوە‬ ‫پێکهاتبوو‪:‬‬ ‫ لە مرۆڤایەتی داماڵینى دوژمن‬‫ پەخشى ڕادیۆیى هاندەر‬‫ زنجیرە فەرمانەکانى ئاراستەکراو لە سەرەوە ڕا‬‫ جواڵندنی جەماوەر‬‫ دڵنیایى پێدانی پاداشت‬‫ هەڕەشە و تۆقاندن‬‫سیستەمەکە بەد و بێبەزەیی بوو‪ .‬دراوسێ دراوسێکەى خۆى دەکوشت‪ .‬خاوەن دوکانەکان‬ ‫کڕیارەکانیان دەکوشت و بەپێچەوانەشەوە‪ .‬مامۆستا هووتوەکان خوێندارە توتسیەکانیان‬ ‫ڕادەستی میلیشیاکان دەکرد یان خۆیان ڕاستەوخۆ دەیانکوشتن‪ .‬بکوژەکان دەستیان‬ ‫نەدەپاراست لە کوشتنى خەڵک‪ :‬تەنانەت لە ناو نەخۆشخانە و کڵێساکانیش‪ .‬هەرچى‬ ‫پیاوە ئاینى‪ ،‬دکتۆ‪ ،‬سستەر و تەنانەت نەخۆشى توتسى هەیە بەبێ دوودڵى‪ ،‬هاوشێوەی‬ ‫نەخۆش و بریندارە توتسییەکان دەکوژران‪ .‬ئەو ئافرەتە هووتوانەی هاوسەرەکانیان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪165‬‬

‫توتسى بوو ناچار دەکران منداڵەکانى خۆیان بکوژن چونکە ئەو مندااڵنە بە توتسی‬ ‫دەژمێردران‪ .‬زۆرێک لە ئافرەتە توتسیەکان بەر لەوەى بکوژرێن القە دەکران و زۆرجار‬ ‫الشەى قوربانیەکانیان بە شێوەیەکى ترسناک دەشێواندن‪ .‬هەروەک پێشتریش تێبینیمان‬ ‫کرد‪ ،‬ئەو هووتوانەى کە ڕەتیان دەکردەوە بەشدارى لەو کوشتنەدا بکەن بە هەمان شێوە‬ ‫دەکوژران‪.‬‬ ‫لە میانى کوشتنەکاندا‪ ،‬دەزگای فەرمی پڕۆپاگەندە لە ڕواندا وێنەی ساختەی ڕووداوەکانیان‬ ‫دەخستە بەرچاوی خەڵک‪ .‬ئەو پرۆپاگەندەچییانەى لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆنەکانەوە‬ ‫قسەیان بۆ جەماوەر دەکرد‪ ،‬وایان پیشان دەدا کە هووتوەکان قوربانین و تەنیا بۆ‬ ‫بەرگری لە خۆیان ئەو کردانە ئەنجام دەدەن‪ .‬توتسیەکان‪ ،‬بەپێچەوانەوە‪ ،‬بە تێکدەر‬ ‫وێنا کرابوون کە نەخشە بۆ کوشتنى هووتوەکان دەکێشن ‪RPF‬یش بە پالنداڕێژەر‬ ‫بۆ دووبارە دامەزراندنەوەى شانشین‪ ،‬دەرەبەگایەتى و کۆیالیەتى تۆمەتبار دەکران‪.‬‬ ‫هەموو ئەوەى هووتوەکان دەیانکردو پارێزگارییان لیدەکرد پەکخستنى پیالنگێڕییەک‬ ‫بوو کە دەیویست واڵت بگەڕێنێتەوە سەردەمى بەر لە «شۆڕشى کۆمەاڵیەتى»‪ .‬ئەو‬ ‫کوشتنە سیستەماتیکیەى توتسیەکان بە شێوەیەک خرابووە ڕوو «توڕەیى خۆڕسک»‬ ‫ى دانیشتوانە‪ ،‬بەهۆى پەرۆشیانەوە بۆ مردنى سەرۆکە خۆشەویستەکەیان دروست‬ ‫بووە‪ .‬تەنانەت ڕووداوەکان بە کوشتنیش ئاماژەیان پێنەدەدرا‪ ،‬بەڵکو بە «جەنگ»‬ ‫یان»شەڕ» ناودەبران‪ .‬لەبەرئەوەی بڕوا بە هووتوەکان خۆیان بهێنن کە ئەوان تەنها‬ ‫بەرگرى لە خۆیان دەکەن و ڕاستى ڕووداوەکانى ناو ڕواندا لە جیهانى دەرەوە بشارنەوە‪.‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪166‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫میدیا‬ ‫گۆڕەکان تەنها نیوەپڕن‪ ،‬کێ یارمەتیمان دەدات پڕی بکەینەوە؟‬ ‫هەڵەکەى ساڵى ‪ ١٩٥٩‬دووبارە ناکەینەوە‪ .‬دەبێت منداڵەکانیش بکوژرێن‪.‬‬ ‫تاکو ‪ 5‬ى ئایار‪ ،‬دەبێت وواڵت لە توتسیەکان پاککرابێتەوە‪.‬‬ ‫وەرگیراوێک لە پەخشەکانى ‪RTLMC‬لە نیسانى ‪ ١٩٩٤‬دا ‬ ‫هەروەک بینیمان‪ ،‬میدیا بە گشتى‪ ،‬پەخشى ڕادیۆکان بەتایبەتى‪ ،‬ڕۆڵێکى یەکالکەرەوەیان‬ ‫لە جینۆسایدەکەدا بینی‪ .‬ڕادیۆ لە زۆربەى ماڵەکانى ڕواندا دا هەبوو‪ ،‬لە ڕاستیدا تەواوی‬ ‫دانیشتوان گوێیان لە پەخشەکەی دەبوو‪ .‬تاکو نیسانى ‪ ،١٩٩٣‬ڕادیۆی ڕواندا‪ ،‬بە وروژاندنە‬ ‫دژە توتسیەکەیەوە‪ ،‬تەنها وێستگەى ڕادیۆیی بوو لەو واڵتەدا‪ .‬لە ئادارى ‪١٩٩٢‬دا‪،‬‬ ‫بانگەشەى ئەوەى باڵو کردەوە کە گوایە توتسیەکان پالنیان بۆ کوشتنى سەرکردە‬ ‫هووتوییەکان لە شارى بوگێسێرادا داڕشتووە‪ .‬لەئەنجامدا‪ Interahamwe ،‬دەستى‬ ‫بە توندوتیژییەکى بەکۆمەڵ دژى توتسیەکان کرد‪ ،‬کە تیایدا ‪ ٣٠٠‬توتسى کوژران‪ .‬لە‬ ‫نیسانى ‪ ١٩٩٢‬دا‪ ،‬ئۆپۆزسیۆن دەستى بەسەر وێستگەى ڕادیۆکەدا گرت‪ ،‬کە لەوێ بەدواوە‬ ‫وەک زمانحاڵى هووتوە توندڕۆکان خزمەتى دەکرد‪ .‬لە ئەنجامدا وێستگەى ‪RTLMC‬‬ ‫ى ڕەگەزپەرست‪ ،‬کە دەربازبوانى جینۆسایدەکەى ڕواندا بە «ڕادیۆى مردن» ناویان‬ ‫دەبرد‪ ،‬لە نیسانى ‪ ١٩٩٣‬دا دامەزرا‪ .‬ئەم ڕادیۆیەش ڕۆڵێکى سەرەکى لە خزمەتکردنى‬ ‫جینۆسایدەکەدا بینى‪.‬‬ ‫وێستگەى ‪ RTLMC‬لە الیەن ئەندامانى دەزگای ڕوانداوە بەڕێوەدەبرا‪ .‬ئەندامانى‬ ‫دەستەى بەڕێوەبردنى وێستگەکە بریتى بوون لە کوڕ و زاواى سەرۆک هابیاریمانا‪،‬‬ ‫وەزیرەکانی حکومەت‪ ،‬پارێزگارى بانکى نیشتیمانى ڕواندا‪ ،‬سکرتێرى گشتى )‪MRND‬‬ ‫‪ ،)D‬نوێنەرانى ‪CDR‬و جێگرى سەرۆکى ‪ .Interahamwe‬سەرنوسەرەکەى هەمان‬ ‫نووسەری گۆڤارەکەى ‪ )MRND)D‬بوو و زۆربەى ڕژنامەنوسەکانیش لەپاڵ ‪CDR‬دا‬ ‫بوون‪ .‬کەسە کلیلییەکانی وێستگەى ڕادیۆکە بریتی بوون لە پرۆفیسۆرى بوارى مێژوو‬ ‫فێردیناند ناهیمانا‪ ،‬کە لە سەرووتر ئاماژەمان پێکردو پرۆفیسۆرى زمانەوانى لیۆن‬ ‫موگێسێرا‪ .‬هەموو ئەو کەلوپەالنە ی لە وێستگەکەدا بەکار دەهات موڵکی حکومەت‬ ‫بوو‪،‬کە بە فرێکوێنسی جیاواز بۆى دابین کردبوون‪.‬‬ ‫پەخشەکانى‬

‫‪RTLMC‬‬

‫بە زمانى کینیارواندا بوو (بە پێچەوانەى ڕادیۆ ڕواندا‪ ،‬کە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪167‬‬

‫پەخشەکانى بەزمانى فەرەنسى بوو) و ئاسایی و سادە بوون لە چەشندا‪ ،‬هەروەها‬ ‫میوزیکى بەناوبانگ و زمانى بازاڕى و نوکتەى پەخش دەکرد‪ .‬ئەمەش وایکرد گوێگرێکى‬ ‫زۆر لە ڕواندا بۆخۆى کۆبکاتەوە‪ .‬ناوەرۆکى پەخشەکان لەوپەڕى نەژادپەرستیدا بوون و‬ ‫توتسیەکانیان بە بێگانەى زاڵدەست‪ ،‬دز‪ ،‬خیانەتکارو پیاوکوژ ئاماژە پێدەدا و تۆمەتباریان‬ ‫دەکردن بەوەى کە دەستیان گرتووە بەسەر سامان‪ ،‬کڵێسا‪ ،‬سیستەمى پەروەردە و ‬ ‫ڕێکخراوە کۆمەکبەخشەکان لە ڕواندادا‪ .‬هەروەها بەوە تاوانبار کرابوون کە توتسیەکان‬ ‫ویستى دووبارە دامەزراندنەوەى «دیکتاتۆریەتى دەرەبەگایەتى نیلۆ‪-‬ئەثیوپیایی»یان‬ ‫هەیە‪ .‬وێستگەکە بەبەردەوام هانى گوێگرانى بۆ کوشتن‪ ،‬ڕیشەکێشکردن و داماڵینی‬ ‫توتسیەکان دەدا‪ .‬هەروەها لیستێک ناوى ئەندامانى ئۆپۆزسیۆنیشى بەمەبەستى‬ ‫کوشتنیان باڵو کردەوە و دانیشتوانیان ئاراستەى شوێنى خۆحەشاردانى ئەو کەسانە‬ ‫کرد‪ .‬‬ ‫لە سەروبەندى جینۆسایدەکەدا‪ RTLMC ،‬کۆمەڵێک دەستەواژەى تایبەت بە خۆى‬ ‫گەشەپێدابوو‪ ،‬کە میتافۆری ئەو کوشتنانە بوون کە بەڕێوەدەچوون‪ .‬‬ ‫ «کارێکى مەزن» (‪ = )A grand job‬جینۆساید‬‫ «بڕینەوەى درەخت» (‪ = )Tree felling‬کوشتن‬‫ «گەردەلول» (‪ = )Hurricane‬جینۆساید‬‫ «البردنى دەوەن» (‪ = )Bush clearing‬لەت کردنى پیاوان‬‫ «لە ڕەگەوەهەڵکێشانی گەندەگیا» (‪)pulling out the roots of the bad weeds‬‬‫= سەربڕینى ژن و منداڵ‬ ‫باڵوکراوەکانیش ڕۆڵێکى بەرچاویان لە زەمینەسازى بۆ جینۆسایدەکە‪ ،‬گێڕا‪ .‬بە ڕێژەى‬ ‫‪%٥٠‬ى خوێندەوارى‪ ،‬ڕواندا بە واڵتێکى ئەفریقایى بە رێژەیی خوێندەوار دادەنرا‪.‬‬ ‫زۆربەى ڕۆژنامە و هەفتەنامە و گۆڤارە مانگانەکان سەر بە دامەزراوە نەژادپەرستەکەى‬ ‫هووتوەکان بوون و بەتایبەتى ناوەرۆکى گۆڤارى مانگانەى کانگوراى دژە توتسى زۆر‬ ‫بەدکارانە بوو‪ .‬لە تشرینى یەکەمى ‪١٩٩٠‬ەوە دەستى کرد بە هاندانى خوێنەرەکانى دژ‬ ‫بە «سیسرکەکان» لە رێگەی بڵوکردنەوەی وێنەی کاریکاتێرى هاندەر بۆ ڕق و قینە‪.‬‬ ‫ئەم پارچە نوسراوەى خوارەوە‪ ،‬کە لە ئادارى ‪١٩٩٣‬دا دەرکەوت‪ ،‬ناوەرۆکێکى نمونەیى‬ ‫کانگورایە کە باڵو دەکرایەوە‪ :‬‬ ‫هەر لە دەستپێکەوە گوتمان سیسرکەکان پەپولە ناهێننە دنیاوە‪ .‬ئەمە ڕاستە‪ .‬سیسرک‬ ‫سیسرکی دەبێت‪ .. .‬مێژووى ڕواندا بە روونی ئەوەمان پێدەڵێت کە توتسى ناگۆڕێت و‬ ‫تەواو هەر وەک خۆى دەمێنێتەوە‪ .‬کینەلەدڵ‪ ،‬نەفرەتی‪ ،‬هەروەک چۆن بەدرێژایى مێژووى‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪168‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫واڵتەکەمان ناسیومانن‪ .‬هەڵە نین کە دەڵێین سیسرک سیسرکێکی تر دەهێنێتە دنیاوە‪.‬‬ ‫چ جیاوازییەک لە نێوان ئینیانزى‪ ،‬ئەوانەى لە تشرینی یەکەمی ‪ ١٩٩٠‬دا هێرشیان بۆ‬ ‫هێناین و ئەوانەى ‪١٩٦٠‬ەکان‪ .‬هەردوکیان بەیەکەوە پەیوەستن‪ ..‬خراپەکاریەکەیان وەکو‬ ‫یەکە‪ .‬ئەو تاوانانەى ئیمڕۆى ئینیانزى کە باس ناکرێن‪ ...‬ئەوانەى باوباپیرانیانمان بیر‬ ‫دەخەنەوە‪ :‬کوشتن‪ ،‬تااڵنکردن‪ ،‬القەکردنی کچان و ژنان‪ ،‬هتد‪.‬‬ ‫لە کانونى یەکەمى ‪١٩٩٠‬دا‪ ،‬کانگوارا «دە ڕاسپاردەکەى هووتو» ى باڵو کردەوە(بۆ‬ ‫گفتوگۆ و ڕوونکردنەوەى زیاتر لەو بارەیەوە‪ ،‬بڕوانە بەشى ‪ ،)٥‬کە ئەم بنەما سەرەکیانەى‬ ‫خوارەوەى تیادا باس کرابوو‪ :‬‬ ‫ هەر هووتویەک بە ناپاک دادەنرێت ئەگەر‪ :‬ژنێکى توتسى هەبێت‪ ،‬کەنیزەیەکى توتسى‬‫هەبێت‪ ،‬سکرتێرێکى هەبێت یاخود کەسێکى الى خۆى پاراستبێت‪.‬‬ ‫ پلەو پایە ستراتیژیەکان‪ ...‬دەبێت تەنها بۆ هووتوەکان تەرخان کرابن‬‫ پێویستەهووتوەکان بەزەییهاتنەوە بە توتسیەکان رابگرن‪.‬‬‫لەمێژووى هیچ جینۆسایدێکدا نەبووە کە میدیا بەقەد ئەوەى لە ڕواندا ڕوویدا ڕۆڵێکی‬ ‫ئەوەندە گرنگی هەبووبێت‪ .‬پەخشى ڕادیۆکان و چاپەمەنییە باڵوکراوەکان بە شێوەیەکى‬ ‫ڕوون و ئاشکرا ئەوەیان بە دانیشتوانى واڵتەکە ڕاگەیاندبوو کە «کارى مەزن» بە‬ ‫پەسەندکردنییەوە لە الیەن دەسەاڵتەوە‪ ،‬دەسەاڵت ئەنجام دەدرێت‪ .‬ئەم جۆرە هاندانەى‬ ‫سەرەوە‪ ،‬لە گشت میدیاکانەوە دەگواسترایەوە‪ ،‬بە شێوەیەکە سیستەماتیکى‪ ،‬زەمینەى‬ ‫بۆ «چارەسەری کۆتایى» سازکرد‪ .‬دەکری بوترێت کە بە بێ ڕۆڵى میدیا‪ ،‬ئەو ڕق و‬ ‫کینەیەى لە ژێرەوەدا هەبوو‪ ،‬ئەو جینۆسایەدەی لێ نەدەکەوتەوە‪ ،‬یان بە دڵنیاییەوە‬ ‫بەو قەوارەیە نەدەبوو‪ .‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪169‬‬

‫بەڵگەنامەکان لە شانۆى کوشتارەکەوە‬ ‫رەشەکوژیی لە کانسى‬ ‫بەرپرسە خۆجێیەکانى ‹نیاروهینگیرى›یش‪ ،‬بڕیاریاندا کە ‪ ١٨‬ى نیسان ڕۆژى دەستپێکى‬ ‫کوشتنى بەرفراوان بێت‪ .‬تا ئەو ڕۆژە‪ ،‬هووتو و توتسیەکان شانبەشانى یەکترى کاریان‬ ‫لەسەر بەربەستى ڕێگاوبانەکان و ئێشکگرییەکاندا دەکرد‪ .‬نزیک کڵێساى کانسى‪،‬‬ ‫مامۆستا توتسیەکان لەسەرەتادا ترسابوون شوێنەکانیان لە کۆسپەکاندا بگرن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمەیان تەنها پاش ئەوە کرد کە لەالیەن هووتوەکانەوە دڵنیاکرانەوە کە ئازار نادرێن‪.‬‬ ‫چارلز کابێزاى سەرۆک شارەوانى هاتنى هەزاران ئاوارەی کە ەبدوای پەنایەکدا دەگەڕان‪،‬‬ ‫ڕەتکردەوە بێنە ئۆفیسەکانی شارەوانییەوە‪ ،‬لە کڵێساو باڵەخانەکانى چواردەوریدا‬ ‫بەدواى ئەو پەناگەیەکدا دەگەڕان‪ .‬دەیگووت گوایەفەرمانى پێکراوە نەهێلێت هیچ‬ ‫کەسێک بچێتە ناو ئەو ئۆفیسانەوە و بۆیە کۆسپ و بەربەستی لەبەردەم ئەو ئۆفیسانەدا‬ ‫دانا بۆ دورخستنەوەى خەڵکەکە لێیان‪ .‬قەشەکانیش سەرکەوتو نەبوبوون لەوەى ڕێگە‬ ‫بۆ ڕێکخراوى خاچى سور بکەنەوە تاکو خۆراک بگەیەنێـتە ئەو خەڵکە ڕاگوێزراوە کە‬ ‫ئاویشیان نەبوود‪.‬‬ ‫لە دوانیوەڕۆى ‪ ١٨‬ى نیساندا‪ ،‬سەربازان و پیاوانى سوپاى خانەنشین بە جلوبەرگى‬ ‫مەدەنییەوە دەستیانکرد بە دنەدانی هووتوەکان تا لە کۆسپەکانی نزیک کڵێساکەدا هێرش‬ ‫بکەنە سەر توتسیەکان‪ .‬لەسەرەتادا‪ ،‬هووتوەکان دوودڵ بوون و ئینجا دەستیانکرد بە‬ ‫بەردبارانکردنى توتسیەکان و ئەوانیش بە بەرد وەاڵمیان دانەوە‪ .‬ئەو شەوە‪ ،‬هەندێک‬ ‫چەکدار هێرشیان کردە سەر کڵێساکە و هەندێ توتسیان کوشت‪ .‬سەرلەبەیانى ڕۆژى‬ ‫دواتر‪ ،‬کرێکارەکان قەشەکانیان ئاگادار کردەوە‪ ،‬کە شەوى ڕابردوویان لەپشت بەربەستە‬ ‫دارینەکانى کڵێساکەدا بە خۆحەشاردان بەسەربردبوو‪ ،‬ئەو شەوە هێرشێکى بەرفراوان‬ ‫دەکرێتە سەریان‪ .‬ئەو قەشانەى نەیانتوانیبوو خۆراک بۆ ئەو خەڵکە ئاوارەیە دابین‬ ‫بکەن‪ ،‬بێهیوابوون لەوەی بتوانن بیانپارێزن‪ .‬ئامۆژگارى خەڵکەکەیان کرد بۆ ئەوەى لەوێ‬ ‫هەڵبێن‪ ،‬بەاڵم سەرۆکەکانى ئەو گروپە خەڵکانە دەیانووت»بۆکوێ هەڵبێین؟» زۆرێک‬ ‫لەون بە هۆى بێ خۆراکى و کەم ئاوییەوە بێهێز بووبوون‪ .‬کاتێک قەشەکە زانى تواناى‬ ‫ڕزگارکردنى هەزاران کەسى نییە‪ ،‬نزاى لێخۆشبوونى بۆ گوناهەکانى ئەو خەڵکە کرد و‬ ‫ئەوێى جێهێشت‪ .‬هەرکە لە پشتەوەى کڵێساکە پەڕییەوە‪ ،‬یەکێک لە هێرشبەرەکان گرتی‬ ‫و خەنجەرەکەی خستە سەر ملى قەشەکە و بە هەڕەشەوە ئاگادارى کردەوە کە نابێت‬ ‫ڕێگری لەو کوشتارە بکات‪ ،‬کە ڕوودەدات‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪170‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫دوانیوەڕۆى ئە ڕۆژە هێرشبەرەکان هەستان بە کوشتنى بەڕێوەبەرى قوتابخانەکە‪،‬‬ ‫لە دەرەوەى دێرى خوشکە ڕاهیبەکانی بێرنادین‪ .‬ماوەیەکى کەم دوای ئەوە‪ ،‬کۆنە‬ ‫سەربازەکان و ئەندامانى ئەنجومەنى شارەوانییەکان سەرکردایەتى هەزاران چەکداریان‬ ‫بۆ هێرشکردنە سەر کڵێسا و باڵەخانەى قوتابخانەکان دەستپێکرد‪ ،‬کە لەسەرەتادا‬ ‫بەنارنجۆک هێرشەکەیان دەستپێکرد و بە چەقۆ کۆتاییان پێهێنا‪ .‬لەماوەى چەند‬ ‫کاتژمێرێکى کەمدا لە کوشتارگەیەکى چڕوپڕدا‪١٠٠٠٠ ،‬تا‪ ١٠٥٠٠‬کەسیان کوشت‪ .‬لەکاتى‬ ‫هێرشەکەدا سەرکردەى هێرشەکان شاوڵى پالستیکییان بۆ ئارستەکردنى چاالکى بکوژەکان‬ ‫بەکاردەهێنا‪ .‬لەنێو بکوژەکاندا ئەو ئاوارە بوروندییانە هەبوون کە لە خێوەتگاى نیانگى‬ ‫نزیک کڵێساکە نیشتەجێ کرابوون‪.‬‬ ‫ڕۆژى پاشتر‪ ،‬یەکێک لە قەشەکان دە یاخود پانزدە ڕزگاربووى لە دەرەوەى دەرگاى‬ ‫سەرەکى کڵێساکە دۆزییەوە‪ .‬لەوکاتەدا ئەو لەگەڵیاندا دەدوا‪ ،‬گوێى لە هێرشبەران بوو‬ ‫شاوڵیان لێدەدا ریتمی فیکەکەی وەک ئەوەى رۆژى ڕابردوو وابوو‪ .‬لە دارستانەکەى‬ ‫دوایانەوە‪ ،‬کۆمەڵیکى زۆر هێرشیان هێنا و گشت ڕزگاربووەکانیان بەبەر چاویەوە‬ ‫کوشت‪ .‬پاش ئەوەى قەشەکە چووە ناو پۆلەکانەوە جارێکى تر هێرشکەرەکان بەدوایدا‬ ‫چوونە ژوورەوە و گشت ئەو منداڵ و کۆرپانەشیان کوشت کە لە کوشتارەکەی ڕۆژى‬ ‫پێشوتر ڕزگاریان بووبوو‪ .‬کاتێک کە لێیانى پرسى بۆچى ساوا دەکوژن و وتیان‪»،‬ئەوانە‬ ‫دوژمنن»‪.‬‬ ‫بۆ ماوەى شەش ڕۆژی یەک لە دوای یەک‪ ،‬دانیشتوانى ئەو ناوچەیە سەرقاڵى گەڕان‬ ‫بەدواى ڕزگاربووان و تااڵنکردن و هاریکاریکردن لە فرێدانى تەرمە بۆگەنبووەکان بوون‪.‬‬ ‫سەگ هاتن و هەندێکیان لێ خواردن‪ .‬پاش ئەو شەش ڕۆژە‪ ،‬سەرۆک شارەوانی هەندێک‬ ‫کەسى بۆ ناشتنی ئەو الشانە نارد و کڵێساش کرێى کرێکارەکانى لەئەستۆ گرت‪.‬‬ ‫تااڵنکەرەکان دەستیان بە هەر شتێک گەیشتبوایە کە تواناى جواڵندنیان هەبووبێت لەناو‬ ‫کڵێسا و باڵەخانەى قوتابخانەکاندا بردبوویان‪ ،‬تەنانەت ئەو کەلوپەالنەى کە پێویستیشیان‬ ‫پێ نەبوو‪ .‬کاتێک سەرۆک شارەوانیى داواى گەڕاندنەوەى کەلوپەلەکانى کرد‪ ،‬خەڵکى‬ ‫بەدەم داواکاریەکەیەوە هاتن‪ .‬هەندێک لەو کەسانەى بەشدارییان لە کوشتنەکاندا کردبوو‬ ‫پرسیارى ئەوەیان لە قەشەکان کرد «ئایا خودا سزامان دەدات؟»‬ ‫ئەو هووتوانەى لە بەربەستەکاندا پەیمایان بە مامۆستا توتسیەکان دابوو کە ئازاریان‬ ‫نەدەن‪ ،‬پەیمانەکەیان بردەجێ‪ .‬لەبرى ئەوان‪ ،‬ئاوارە بوروندییەکان کوشتیانن‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪171‬‬

‫لە ‪18‬ى نیساندا‪ ،‬لە هەمان ڕۆژى کوشتارەکەى سیمبى و کانسى‪ ،‬لە باشورى‬ ‫نیاروهێنگێرى‪ ،‬بەرپرسە ئیدارى و سەرکردە سیاسیەکان ڕایانگەیاند کوشتارەکە ‪-٢٠٠٠‬‬ ‫‪ ٣٠٠٠‬کەس کوژراون لەوانەى پەنایان بۆ نوسینگەکانى شارەوانى و کۆمەڵگاى کیگێمبێ‬ ‫بردبوو‪ .‬لەهەمان ڕۆژدا‪ ،‬هێرشبەرەکان بە گردەکانى کۆمەڵگاى هویێ دا باڵو بوونەوە‬ ‫و دەستیان بە کوشتن و سوتاندن کرد لە هەمووکەرتەکان بێجگە لە ماپرێ‪ .‬هەروەها‬ ‫لە باکورى رۆژهەاڵتدا‪ ،‬هێرشبەرانى دەرەوەى پارێزگاکە و ئەوانەى سەر بە کۆمەڵگاى‬ ‫مویێرا بوون ڕاوەدووی توتسیەکانیان نا لە مویێراوە و ئەوانەى لە باکورەوە ئاوارەببوون‪،‬‬ ‫بەرەوە نتیازۆ لە باشور‪.‬‬ ‫کوشتارگەیەکى بەرنامەبۆداڕێژراو لەشارۆچکەدا‬ ‫کوشتنى تاکە بەئامانجکراوەکان‬ ‫هەروەک لە کیگالیدا‪ ،‬سەربازەکان‪ -‬بەتایبەتى گاردى سەرۆکایەتى‪ ،‬ئەندامانى پاسەوانی‬ ‫کەسیی(بۆدیگارد) نیزێی ماناو هێزەکانى سوپای کامپى نگۆما‪ -‬شانبەشانى پۆلیسى‬ ‫نیشتیمانى‪ ،‬دەستیانکرد بە کوشتاری کەسە بە ئامانجکراوەکان لەناو روناکبیران و‬ ‫دەستەبژێری سیاسى لە بوتارێ‪ .‬ڕاستەوخۆ چوونە سەر ماڵەکانیان بۆ کوشتنیان‪.‬‬ ‫هەندێک جار پشتیان بە ڕێنوێنى کەسانی شارەزای ناوچەکە دەبەست وەک دراوسێکانیان‬ ‫بۆ دۆزینەوەى ماڵەکان‪ .‬میلیشیاکان پاڵپشتى هێزە چەکدارە ئاساییەکانیان دەکرد‪.‬‬ ‫سەرەڕاى چەندین دەستەی سەر بە ئینتێراهاموێ کە لە ماوەى دە ڕۆژى ڕابردوودا بە‬ ‫ئاشکرا هێنرابوونە ناوەوە‪ ،‬لە ‪٢٠‬ى نیساندا نزیکەى سەد گاردى سەرۆکایەتى و دەستەی‬ ‫چەکدار گەیشتنە بوتارێ‪ .‬فڕۆکەى ‪ 130-AC‬ی گەورەی نەفەرهەڵگر لە نێوان کاتژمێر‬ ‫‪٥-٤‬ى دوا نیوەڕۆ لە فڕۆکەخانەى بوتارێدا نیشتەوە‪ ،‬ڕەنگ بوو ئەوە یەکەمجار بووبێت‬ ‫کە فرۆکەیەکى وا گەورە لەو شوێنە بچوکە بنیشێتەوە‪ .‬ئەو ئێوارەیە‪ ،‬بە گەیشتنى‬ ‫ئەو فڕۆکە نائاساییە و دەرکەوتنى سەرباز و میلیشیاى نەناسراو لەناو شاردا‪ ،‬زۆرینەى‬ ‫خەڵکى پێیان وابوو کە کەسانى بێگانە بەو فڕۆکەیە بۆ بوتارێ هێنراون‪ .‬لەڕاستیدا‪،‬‬ ‫ئەوان بە پاس هێنرابوونە ئەو شوێنە‪ ،‬لەکاتێکدا فڕۆکەکە لەالیەن فڕۆکەوانى بەلجیکیەوە‬ ‫دەئاژوورا و بەمەبەستى دەرکردنى کۆمەڵێک ڕاهیبەى ئەوروپایى و چاودێرانى سەربازى‬ ‫سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان لە نایرۆبییەوە هاتبووە ئەو شوێنە‪ .‬سەرەڕاى میلیشیاکانى‬ ‫دەرەوەى بوتارێ‪ ،‬بکوژە خۆجێییەکان‪ ،‬کە لەالیەن شەلۆم نتاهۆبارییەوە ڕابەرایەتى‬ ‫دەکران‪ ،‬لە ‪٢٠‬ى نیساندا وێرانکەرترین هێرشیان دەستپێکرد‪.‬‬ ‫هەرچەندە سەرباز و میلیشیاکان هەندێک کەسیان لەماڵەکەى خۆیاندا کوشت‪ ،‬زۆر‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪172‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کەسى تریشیان بەمەبەستى لەسێدارەدان برد بۆ ئەو یان ئەویتر لەو شوێنە سەرەکیانەى‬ ‫کرابوون بە کوشتارگا‪ ،‬وەک پشت مۆزەخانەکە یا نەمامگەکەى زانکۆ یاخود نزیک ناوەندى‬ ‫تەندروستی دەرونى و ‪ .Groupe Scolaire‬لە درەنگانێکی ڕۆژى ‪٢٠‬ى نیسانەوە تاکو‬ ‫سێ ڕۆژ پاش ئەوە‪ ،‬دانیشتوانى بوتارێ گوێبیستى دەنگى تەقەی بەردەوام ببوون‪ ،‬کە‬ ‫بەتایبەتى لە گۆڕەپانەکانى کوشتنەوە دەهات‪.‬‬ ‫سەربازەکان دەستیان بە کوشتار کرد لە ناوچەى ئارامى بویە‪ ،‬کە توتسیە دیارەکانی‬ ‫وەک پرۆفیسۆر کارێنزیان کردبووە ئامانج‪ .‬پاسەوانەکانى سەرۆک‪ ،‬کە سەر بە گروپى‬ ‫پاراستنى براکەى هابیاریمانا‪ ،‬دکتۆر بارارینگانا‪ ،‬بوون‪ ،‬لە کاتژمێر ‪ ٢‬ى بەرەبەیانى‬ ‫ڕۆژى ‪ ٢١‬ى نیسان هاتن و کارێنزییان بەرەو ئەو بەربەستانە برد کە بە سەربازانى ‪ESO‬‬ ‫تەنرابوو‪ ،‬لەبەردەم میوانخانەى ‪ .Faucon‬لەوێدا لەگەڵ کۆمەڵێک کەسى تر ڕیزکران‪،‬‬ ‫لەناویاندا پڕۆفیسۆرێکى تریشی هەبوو‪ ،‬کە بە ساختەکردنى کارتى ناسنامەکەى تۆمەتبار‬ ‫کرابوو‪ .‬بە پێى گێڕانەوەى شایەتحاڵێک‪ ،‬ئەندامێکى میلیشیا کە لەدەرەوەى شارەکەوە‬ ‫هاتبوو دوو پیاو‪ ،‬دوو ئافرەت و پێنج منداڵى بەبەر چاوى نسابیماناى پارێزگار و جێگری‬ ‫بەرێوەبەر نشیمیومورێمی یەوە کوشت‪ ،‬کە لە دوورییەکى کەمەوە لەو شوێنە لەسەر‬ ‫شەقامەکە و لەبەردەم میوانخانەى ‪ Ibis‬وەستابوون‪ .‬یەکێک لە پیاوەکان کەوتەخۆی‬ ‫و هەڵهات و ژیانى خۆى ڕزگارکرد‪ ،‬ئەویش دەستبەجێ پرۆفیسۆر کارێنزى بە فیشەک‬ ‫کوشت‪ .‬پاش ئەوە سەربازەکان گەڕانەوە ماڵەکەى کارێنزى و هاوسەرەکەیان کوشت‪.‬‬ ‫منداڵەکان و ئەو الوانەى لەماڵەکەدا کاریان دەکرد لە بنمیچى خانوەکەدا خۆیان حەشار‬ ‫دابوو و هەڵهاتن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا تەنها یەکێکیان دەربازی بوو‪ ،‬کە دواتر ئەویش کوژرا‪.‬‬ ‫کاتێک کوشتارەکە لە کیاروا دەستیپێکرد‪ ،‬شایەتحاڵەکان دەستبەجێ هەستیان بەوە کرد‬ ‫کە کوشتنەکە پالن بۆداڕێژراوە‪ .‬پیاوێک لە کاتژمێر ‪ ١‬ى بەرەبەیاندا لەپشت ماڵەکەى‬ ‫خۆى گوێبیستى یەکەم دەنگى تەقە بوو و پاشان تەقەى ترى لە ماڵەدراوسێکانى تریەوە‬ ‫بیست‪ .‬ئەو پیاوە گوتى‪:‬‬ ‫ئەو سەربازانەى کە هاتن ئامانجى زۆر ڕوونیان هەبوو‪ :‬نداکازا الیەنگرى ‪ PL‬بوو ‪،‬‬ ‫توتتسی بوو‪ ،‬کە لەپشت ماڵەکەى منەوە دەژیا ‪ ،‬سینزى تارسیسسێ‪ ،‬کە لە زانکۆى‬ ‫نیشتیمانی بوو‪ ،‬سیمپونگا‪ ،‬کە لە بەڕێوەبەرایەتى بوتارێ کارى دەکرد و ئەندامى ‪PSD‬‬ ‫بوو‪ ،‬و گریگۆرى هاتێگێکیمانا‪ ،‬فەرمانبەرى زانکۆ و ئەندامى ‪ MDR‬بوو‪ .‬سەربازەکان‬ ‫چوونە شەقامى پشت ماڵەکەم و شەقامەکەى بەردەم ماڵەکەم وبەتایبەتى لەو مااڵنەدا‬ ‫وەستان‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪173‬‬

‫یەکێکى تر لە شایەتحاڵەکانى ئەو ڕووداوە نەک تەنها گوێبیستى تاوانبارەکان بووبوو‬ ‫بەڵکو بەڕوونى لە نزیکەوە بینیبوونى‪ .‬بەم شێوەیە لێی دووا‪:‬‬ ‫کێشەکە لە پاش نیوەڕۆى ‪ ٢١‬ى مانگ لە کیاروا دەستیپێکرد‪ .‬سەرەتا گوێمان لە‬ ‫دەنگی تەقە بوو لە ئاراستەی ڕانگۆوە‪ .‬ئەو خەڵکەى لە بازاڕەوە دەگەڕانەوە گوتیان‬ ‫کە سەربازەکان تەقەیان لە پیاوێک کردبوو بە ناوى ڤێنوستێ و کوشتیان‪ ،‬پاشان‬ ‫چووبوونە ماڵەکەی و هەرکەسێکی لێبوو کوشتبوویان‪ .‬پاشان سەربازەکان لەسەر ئەو‬ ‫هێڵە بەردەوام بوون و کێیان بویستایە دەیانکوشت‪ .‬لە پشت خانوەکەى خۆمەوە گوێم‬ ‫لە دەنگى رێژنەی گولە بوو بە هێڵێک‪ ،‬لەکاتێکدا کە شەقامەکەى پشتەوە بازنەیەکى‬ ‫فراوانە کە بەرەو ماڵەکەى من پێچ دەکاتەوە‪.‬‬ ‫کەمێک لەوانەى کە کوژرابوون بە فەرمى بەگوێرەى ناسنامەکانیان هووتو بوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کەسێک کە لێکۆڵینەوەی کردبوو‪ ،‬زانیبووی ئەوانە پێشتر توتسى بوون‪ .‬کەسێک‬ ‫چووبووە فەرمانگەی تۆمارەکان بۆ ئەوەى بزانێت کە کەسى گومانلێکراو لە ڕاستیدا‬ ‫هووتو بووە یاخود توتسى‪.‬‬ ‫باراڤوگاى نوێنەر(لورانت)م بینى ڕابەرایەتى سێ یان چوار سەربازى دەکرد کە چەکى‬ ‫ئەفریقاى باشوریان پێبوو(ڕەنگە تفەنگى ‪ 4-R‬بووبن)‪ .‬ئەو لیستێکی پێبوو‪ .‬تەواو‬ ‫شارەزاى ناوچەکە بوو و دەیتوانى ئاراستەیان بکات‪ .‬سەربازەکان سەر بە پاسەوانانى‬ ‫سەرۆکایەتى بوون و خەڵکێکى زۆریش دوایان کەوتبوو‪ .‬پاش ئەوەى سەربازەکان کاریان‬ ‫تەواو کرد و رۆیشتن‪ ،‬خەڵکەکە چوونە ژوورەوە و دەستیان بە تااڵنکردنى ماڵەکان‬ ‫دەکرد‪ .‬خەڵکم بینى شەپۆلیان دەدا یەخچاڵ‪ ،‬ڕادیۆو هەر شتێکی تریان هەڵگرتبوو‬ ‫بارایان دەکرد‪ .‬بە نزیکەیى گشت دانیشتوانى کیاروا تێکەڵ بوون و بە خۆشحاڵییەوە‬ ‫دزییان دەکرد‪.‬‬ ‫لەماوەى چەند ڕۆژى یەکەمى هێرشەکەدا‪ ،‬ژمارەیەک لە میلیشیا و هەندێک کەسى تر لە‬ ‫کیاروا هەستیان بەوە کرد کە گشت توتسیەکان بەئامانج نەگیراون‪ .‬ناچاربوون ئاراستەی‬ ‫رێگاکەیان بگۆڕن و خۆیان بخزێننە ناو باڵەخانەیەکى گەورەوە کە ژمارەیەک ئافرەتى‬ ‫هاوڕێى سیندیکوبوابۆى سەرۆکى کاتى لەگەڵ خانەوادەکانیان بە بارمت گیرابوون‪.‬‬ ‫هێرشکەرەکان گەمارۆی توتسیەکانیان دا بۆ ئەوەى ئامادەیان بکەن و دواتر بیانکوژن‬ ‫و پاسەوانى سەرۆکایەتى سەر بەباڵەخانەی سندیکوبوابۆ بەپەلە گەیشتنە ئەو شوێنە‬ ‫و فەرمانیان پێکردن کە ئەو شوێنە جێبهێڵن‪ .‬هێرشکەرەکان نەیاندەویست واز لە‬ ‫بارمەتەکانیان بهێنن‪ ،‬بەاڵم پاسەوانەکانى سەرۆکایەتى بە نارنجۆک هەڕەشەیان لێ کردن‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪174‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بۆ ئەوەى بکشێنەوە‪.‬‬ ‫سەرەڕاى روناکبیران و سەرکردە سیاسیەکان‪ ،‬سوپا دەولەمەندەکانی بەئامانج گرت‪.‬‬ ‫لەناوجەرگەى بوتارێدا‪ ،‬لە ‪٢٠‬ى نیساندا‪ ،‬سەربازەکان هێرشیان کردە سەر ماڵى خاوەن‬ ‫کارێکى سەرکەوتوو و بڕى ‪ ٣٠٠٠٠٠‬فرانکى ڕواندییان(نزیکەى ‪ ١٧٠٠‬دۆالرى ئەمریکى)‬ ‫بەزۆر‪ ،‬لەبرى نەکوشتنى خۆى و خێزانەکەى‪ ،‬لێسەندن‪ .‬دووڕۆژ دواتر‪ ،‬سەربازێکى گەنج‬ ‫بەناوى کڵۆد لەگەڵ سێ کەسى سەر بە ‪ ،Intrahamwe‬کە سەر بەو گروپەبوون کە‬ ‫لەالیەن شالۆمەوە سەرکردایەتى دەکران‪ ،‬گەڕایەوە ئەو شوێنە‪ .‬پێنج الوى پێگەیشتوو‬ ‫و کوڕێکى دوانزدەسااڵنیان لەگەڵ خۆیاندا بردە نزیک گۆڕەپانى کوشتنەکە لە ‪Groupe‬‬ ‫‪ Scolaire‬و کوشتیانیان‪.‬‬ ‫لە تومبا‪ ،‬شەش پۆلیسى نیشتیمانى پێش خەڵکانێک کەوتن و هەڵیانکوتایە سەر‬ ‫ماڵى بەڵێندەرێکى سویسرى کە هاوسەرەکەى توتسى بوو‪ .‬خەڵکە ئاساییەکە چەکدار‬ ‫بوون بە ساتور‪ ،‬ڕم و تەنانەت تیروکەوانیش‪ ،‬گەنجێک فەرمانی پێدەکردن کە کاڵوێکى‬ ‫یاریزانی بەیسبۆڵى بەهەڵگەڕاوەیی لەسەر بوو‪ ،‬وەک مۆدێلی خەڵکى بێگانە پۆشیبووی‪.‬‬ ‫پۆلیسە نیشتیمانیەکان چەند گولەیەکیان بۆ ئاگادارکردنەوە تەقاند و بە زۆر خۆیان کرد‬ ‫بە ژووردا‪ .‬پاش دزینى چەند سەد هەزار فرانکێکى ڕواندى‪ ،‬خەڵکەکەیان بانگ کردە‬ ‫ژوورەوە و ئەوانیش ماڵەکەیان تااڵن کرد‪ .‬هەندێک لەو کەسانە کەلوپەلى زۆر بەهاداریان‬ ‫دزی‪ ،‬بەاڵم واپێدەچوو کە ئەوانى تر هەست بە شەرمەزارى بکەن بەرامبەر بەوەى‬ ‫دەیانکرد و لەئەنجامدا کەلوپەلى کەم بەها یان بێبەهایان دەبرد وەک مەنجەڵى پڕ لە‬ ‫پەتاتە یاخود بوکەڵەى مندااڵن‪ .‬بەپێی وتەی یەکێک لە شایەتحاڵەکان‪ ،‬پێدەچوو ئەو‬ ‫خەڵکە بەناچارى بەشدارییان لەو کارەدا کردبێت‪ .‬ئەوشوێنەشیان بەبێ بریندارکردنى‬ ‫هیچ کەسێک بەجێهێشت‪.‬‬ ‫سەربازەکان‪ ،‬ئەو کەسە گرینگانەى هووتو کە گومانى ئەوەیان لێ دەکرا دژى‬ ‫جینۆسایدەکەبووبن‪ ،‬کوشتیانن‪ ،‬هەروەک چۆن هێزەکانى تر ئەو هووتوانەیان لە کیگالى‬ ‫کوشتبوو کە کاربەدەستى فەرمى حکومەت بوون‪ .‬بەپێى وتەى شایەتحاڵەکان‪ ،‬نیزیمانا ‬ ‫لەگەڵ پاسەوانەکانى دراوسیکەی خۆی ماتابارۆ ى جێگرى داواکارى گشتى‪ ،‬کوشت‪.‬‬ ‫هەروەها سەربازەکان پرۆفیسۆر جین‪-‬مارێى ڤییانێى مانیراهۆ‪ ،‬کە رەخنەی لە ئامادەیی‬ ‫هێزێکی زۆری سەربازی گرت لە کۆبوونەوەیەکى جەماوەرى تایبەت بە ئاسایش لەناو‬ ‫شاردا‪ ،‬خۆی و خانەواندەکەیان سەربڕى‪.‬‬ ‫لە کیراوا‪ ،‬سەربازەکان ماڵى ئافرەتێکى هووتویان سوتاند‪ ،‬کە خزمی سەرکردەیەکى‬ ‫نیشتیمانى ‪ MDR‬ى دژ بە دەسەاڵتى هووتو بوو‪ .‬پاش چەند ڕۆژێک‪ ،‬ئەو ئافرەتە‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪175‬‬

‫وەک لە راپۆرتەکاندا هاتووە‪ ،‬بە فەرمانى ڕاستەوخۆى باراڤوگاى جێگر‪ ،‬لە الى‬ ‫بەربەستەکەوە‪ ،‬کوژرا‪ .‬لە شەوەى ‪٢١‬ى نیساندا‪ ،‬سەرباز و میلیشیاکان جێگرى‬ ‫پارێزگار‪ ،‬زێفانێ نیلینکاوایاو چواردە کەس لە ئەندامانى خێزانەکەىان کوشت‪ .‬زێفانى‬ ‫نیلینکاوایا ئەندامێکى سەرسەختی هوتوی سەر بە ‪ PSD‬بوو و گومانى ئەوەى لێدەکرا‬ ‫کە سەرکردەیەکى سووربوو لەسەر کوشتنى توتسیەکان بووبێت‪ .‬لە بەرەبەیانى ڕۆژى‬ ‫‪٢٢‬ى نیساندا‪ ،‬دکتۆرێکى سەر بە ڕێکخراوى پزیشکانی بێسنوور ‪ MSF‬بەبەردەم‬ ‫ماڵى نیلینکاوایادا ڕۆیشت و تەرمەکانى ئەو خێزانەى دۆزییەوە کە لەبەردەم ماڵەکەدا‬ ‫فڕێدرابوون‪ .‬لەنێویاندا منداڵێکى تەمەن سێ مانگى هەبوو‪ ،‬کە فیشەک لە پشتى‬ ‫سەرى درابوو و لەسەر سینگى دایکى کەوتبوو‪ ،‬کە ئەویش هەر بە فیشەک کوژرابوو‪.‬‬ ‫ئەو پزیشکە دوو ڕزگاربووى دۆزییەوە‪ ،‬کە یەکێکیان کچێکى تەمەن حەڤدە سااڵن بوو‬ ‫و گولەیەک بە ناو هەردوو الى سینگیدا ڕۆیشتبوو‪ ،‬ئەوى تر کوڕێکى چواردەسااڵن‬ ‫بوو‪ .‬کاتێک خەریکى ئامادەکاری بوو بۆ گواستنەوەیان بۆ نەخۆشخانە‪ ،‬دوو سەرباز بە‬ ‫ڕاکردن هاتن بۆئەوەى ڕێگەى لێبگرن‪...‬‬ ‫کوشتن بەپێى دراوسێتی‬ ‫لەکاتێکدا سەربازەکان سەرنجیان لەسەر دەستەبژێرە بەئامانجگیراوەکەیان‬ ‫چڕکردبووە‪،‬ئەوانى تر‪ ،‬لەگەڵ پۆلیسى نیشتیمانى سەرپەرشتى ئەو میلیشیایەیان‬ ‫دەکرد کە گەڕەکەکانیان لەتوتسیەکان ڕادەماڵى‪ .‬دانیشتویەکى کرێکاری الوازى گەڕەکی‬ ‫نگۆماى کە لە ناوەڕاستى هەشتاکانى تەمەنیدا بوو‪ ،‬جینۆسایدەکەى وەک تۆقێنەر‬ ‫تێبینی دەکرد‪ .‬ئەو خانمە لە ‪١٩٥٠‬کانەوە کوشتنى توتسیەکانى بینیبوو‪ ،‬بەاڵم گوتى‬ ‫کە ئەم کوشتارەیان زۆر جیاوازبوو چونکە «کۆرپە‪ ،‬منداڵى تازە پێگرتوو‪ ،‬ئافرەتى‬ ‫دووگیان‪ ،‬خەڵکى بەتەمەنیان دەکوشت»‪ .‬ئەو خانمە ڕوونیکردەوە و گووتی‪:‬‬ ‫چەکدارەکە هەمیشە بە پاسەوانێتی دو تا سێ سەربازەوە دەهات‪ .‬سەربازەکان کەسیان‬ ‫نەدەکوشت‪ ،‬بەڵکو تەنها لەگەڵ میلیشیاکەدا دەهاتن و تەماشایانیان دەکرد کە خەڵکیان‬ ‫دەکوشت‪ .‬لەماوەى چەند ڕۆژێکدا چەند جارێک هاتنە ئەو شوێنە‪ :‬هێرشیان دەکرد و‬ ‫بەجێیان دەهێشت‪ ،‬هێرشیان دەکرد و بەجێیان دەهێشت‪ .‬لە شەودا هاتن و هێرشیان‬ ‫کردە سەر خێزانێک و بەجێیان دەهێشت‪ .‬ئینجا شەوى دواتر دەهاتنەوە و هێرشیان‬ ‫کردنى سەر خێزانێکى تر‪ .‬دەشێ سێ خێزان لەم شوێنە لە یەک شەودا کوژرابن‪ .‬‬ ‫پاشان‪ ،‬بۆ بەیانى ڕۆژى داهاتوو‪ ،‬پێنج خێزانى تر لەو شوێنە کوژران‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪176‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫لە ڕۆژدا دەنگۆى ئەوەیان باڵو دەکردەوە کە لەو شەوەدا هەڵدەکوتنە سەر چ خێزانێ‪.‬‬ ‫کۆبوونەوەیان بۆ پالن دانان رێکدەخست‪ .‬هەندێکجار‪ ،‬دەیانگوت «ئەمشەو هێرش‬ ‫دەکەینە سەر خێزانێک ئەوەندە و ئەوەندە ئەندامەى لە ماڵەکەدا هەیە‪ ،‬ئەوەندەش‬ ‫منداڵیان هەیە‪ ».‬ئەوانەى گوێیان دەگرت هەوڵیان دەدا بزانن باس لە چ خێزانێک‬ ‫دەکەن‪ .‬مندااڵن بە تایبەتى‪ ،‬باڵوەیان پێدەکرا بۆ گوێگرتن و پاشان دەهاتنەوە بۆ‬ ‫ئەوەى خەڵکەکە ئاگادار بکەنەوە‪ .‬مندااڵن و خزمەتکارەکان دەخزانە نێوان ماڵەکان و‬ ‫شوێنەکانى کۆبوونەوەو نێوان لقی دارەکانەوە‪ .‬هەندێکجار بۆ ئەو گوێگرتنەیان پارەیان‬ ‫پێدەدرا‪ .‬بەاڵم هەندێک منداڵیش هەبوون سیخوڕییان بەسەر ئەو کەسانەوە دەکرد کە‬ ‫بۆ گوێگرتن دەنێردران‪.‬‬ ‫هەندێک لە کۆبوونەوەکاندابوون و هەندێکی تریش بە شەقامەکاندا دەگەڕان‪ ،‬خۆیان‬ ‫مەاڵس دەدا‪ ،‬هەوڵى دۆزینەوەى ئەو کەسانەیان دەدا کە لە نێو ماڵەکاندا خۆیان‬ ‫شاردبووەوە‪ .‬ئەو کەسانەى سیخوڕییان دەکرد بریتی بوون لە ئافرەت‪ ،‬لەشفرۆش و‬ ‫کچانى بێ مێرد‪.‬‬ ‫خانمە پیرەکە لە خانویەکى تۆکمەدا دەژیا کە کەوتبووە روکنی دوو شەقامەوە‪ .‬یەکێک‬ ‫لەو شەقامانە درێژدەبێتەوە ئەو بەرزاییەى زۆرینەى دانیشتوانى نگۆماى لێیە‪ ،‬ئەوى‬ ‫تر شەقامی یەکەم دەبڕێت و بەناو ئەو گەلییەدا درێژ دەبێتەوە کە نگۆما و بەشەکەى‬ ‫ترى بوتارێ لەیەکترى جیا دەکاتەوە‪ .‬لەسەرەتادا‪ ،‬لە شەوى ‪٢١‬ى نیساندا‪ ،‬ئەو ئافرەتە‬ ‫قەرەباڵغییەکى بینى کە بە شەقامەکەدا دەهاتنە خوارەوە‪ ،‬هەندێکیان گەاڵى دارى‬ ‫مۆزیان پۆشیبوو‪ ،‬هەمیشە بە پاەوانی سوپاوە بوون‪:‬‬ ‫خۆم شاردەوە و لە پشتی پەردەی پەنجەرەکەوە ‪،‬لە سوچەکەدا خۆم کووڕ کردبووەو‬ ‫سەیرم دەکرد‪ .‬بینیم کۆمەڵێک خەڵکیان پێش خۆیان خستبوو هاواریان بەسەریاندا‬ ‫دەکرد و بە دار و تێاڵ و پاڵیان پێوەدەنان‪ .‬سەربازەکان بە چەکەوە لە دوایانەوە‬ ‫بوون‪ ،‬بەاڵم تەقەیان نەکرد‪ .‬ئافرەتێکى دووگیانم بینی تێاڵیەک بەر سکى کەوت و بە‬ ‫پشتا کەوت‪ .‬گوێم لێبوو دەگریا‪ .‬گشت ئەو کەسانەیان بردە ناو گەلییەکە و بە قامچی‬ ‫بزماررێژ‪ ،‬پاچ و ساتور کوشتیانن‪ .‬گوێم لە دەنگى گولە نەبوو‪ ،‬تەنها گوێم لە گریە و‬ ‫ناڵەى ئازار و تۆقان بوو لە دۆڵەکەوە دەهات‪.‬‬ ‫ئەو خانمە بەتەمەنە‪ ،‬کە خۆی هووتوە‪ ،‬بوو بە ئامانجى میلیشیاکان کاتێک هەواڵدەرەکان‬ ‫میلیشیاکەیان ئاگادارکردەوە لەوەى کە ئەو ئافرەتە نەوە توتسیەکانى شاردۆتەوە‪.‬‬ ‫دەیزانى حەشاردانى توتسی ژیانى دەخاتە مەترسیەوە‪ ،‬ئەو خانمە پیرە پەنای کچێکى‬ ‫هەرزەکارییشی دا کە ئەندامی خێزانەکەشی نەبوو‪ ،‬لە نیوەشەودا هەلهاتبوو و هاناى‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪177‬‬

‫بۆی هێنابوو‪ .‬لە کاتێکدا کە ئەو شایەتحاڵە لە پشتی پەردەکەیەوە چاودێرى دەرەوەى‬ ‫دەکرد‪ ،‬بینى کە کچەکە ڕایدەکردە الى ئەو پەرژینەى دەورى ماڵەکەى دابوو و خۆى‬ ‫نەوى کردبوو‪ .‬ئەویش دەرگاکەى بۆ کردەوە و کچەکەش خۆى هەڵدایە ژوورەوە و لەسەر‬ ‫ئەرزەکە لەهۆشخۆى چوو‪ .‬کاتێک ئەو هەرزەکارە هاتەوە هۆش خۆى‪ ،‬بۆی گێڕایەوە‬ ‫چۆن هەندێک ئەندامانى خێزانەکەى سەربڕدراون و هەندێکى تریشیان بەرەو شوێنێکی‬ ‫نادیار هەڵهاتوون‪ .‬ئەو خانمە بەتەمەنە ڕێگەى بەو کچە دا لەگەڵ گەنجەکانى ترى‬ ‫خێزانەکەى لە ماڵەکەدا بمێنێتەوە‪ .‬بە ڕۆژ لە نێو دەوەنەکاندا خۆیان حەشار دەدا و لە‬ ‫شەویشدا بە دزییەوە دەهێنرانە ژوورەوە بۆئەوەى شتێک بخۆن‪.‬‬ ‫ئەو چەکدارانەى سێ جار بۆ پشکنینى ئەو خانووە هاتن خەڵکى ناوچەکە و کەرتى‬ ‫ماتیازۆى ئەو دەوروبەرەیان تێدابوو‪ .‬ئەو دوو گروپەى لە الی دەرگای دەرەوەى ماڵەکەى‬ ‫ئەودا یەکیانگرتەوە‪ ،‬دوو سەرباز سەرپەرشتى دەکردن‪ .‬زۆربەیان بە پێ هاتبوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێک ئۆتۆمبیلیشیان پێبوو کە بۆ گواستنەوەى ئەو کەلوپەالنە هێنابوویانن یان ئەو‬ ‫کەسانەى کە لە هێرشەکەى ئەو شەوەدا کرابوونە ئامانج‪.‬‬ ‫لەکاتی دووەم پشکنیندا‪ ،‬شالۆم نتاهۆباری سەرکردایەتى گروپەکەى دەکرد‪ .‬بەتایبەت‬ ‫بەدواى ئەو کچەدا دەگەڕا کە هەواڵدەرەکان لەو شەوەدا بینیبویان دەچێتە ئەو ماڵەوە‪.‬‬ ‫ئەو خوشکە گەورەکەشى باش دەناسى و چەندین ئێوارە لەماڵى ئەو کچە نانى خواردبوو‬ ‫و شەوی لە ماڵی کچەکاندا بەسەربردبوو‪ .‬شەلۆم و شوێنکەوتوەکانى بە زۆر خۆیان‬ ‫بەژووردا کرد و داواى ئاشکراکردنى پەناگەی کچەکە و ئەوانى تریان کرد‪ .‬ساتورێکى‬ ‫خستبووە بەر پشتێنەکەیەوە‪ .‬کاتێک خانمە بەسااڵچووەکە پێیگوت کەس لەوێ نییە‪،‬‬ ‫شالۆم هەردوو گوێچکەى ئافرەتەکەى راکێشا و بایدا بۆئەوەى بەزۆر قسەی پێبکات‪،‬‬ ‫بەاڵم هیچى نەدرکاند‪ .‬زۆر بەباشى خانووەکە گەڕان‪ ،‬بەاڵم کەسیان نەدۆزییەوە‪ .‬دواى‬ ‫دوو ڕۆژ‪ ،‬دووبارە گەڕانەوە و ئامادەبوون بۆ کوشتنى خەڵک‪ .‬ئەمجارەش هیچیان‬ ‫دەستنەکەوت و بە دەستى بەتاڵ و بە توڕەییەوە گەڕانەوە‪ .‬دوای ماوەیەکی کەم‪،‬‬ ‫کەسێک هات بۆ ئەوەى ئەو خانمە پیرە و حەشاردراوەکانى دەرباز بکات‪ .‬کە بە‬ ‫ئۆتۆمبیلەکە ماڵەکەیان جێدەهێشت‪ ،‬لە دوورەوە بینى کە ئاپۆڕەکە بۆ جارى سێیەم‬ ‫هاتبوونەوە‪.‬‬ ‫شایەتحاڵەکە ئەوەى خستەڕوو ئەو کەسانەى کە هێرشیان کردبووە سەر ماڵەکەى بێگانە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪178‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بوون‪ ،‬بەاڵم‪ ،‬گوتیشى «تەنانەت ئەوانەى دەشمناسین نەدەناسرانەوە‪ .‬خۆیان وەک‬ ‫ئاژەڵ گۆڕیبوو‪ .‬لە شێر دەچوون‪ ».‬شایەتحاڵێکى تر لە نگۆما ئەوەى لە پەنجەرەکەوە‬ ‫بینیبووى وا گێڕایەوە‪:‬‬ ‫بینیم کە خەڵکى لەسەر شەقامەکە تێال‪ ،‬تەورو ساتوریان بەدەستەوەبوو‪.‬گشتیان کاڵوى‬ ‫‪ MRND‬یاخود ‪CDR‬یان لەسەر کردبوو‪ .‬ئەوەى کاڵویشى لەسەرنەکردبوو‪ ،‬گەاڵى دارى‬ ‫مۆزیان لە ملیانەوە پێچابوو یان بەسەر شانیاندادابوو‪ .‬وێنەى سەرۆک هابیاریمانایان‬ ‫بەسینگیانەوە کردبوو‪ .‬تەنانەت منداڵترینیان‪ ،‬بەهەمان شێوە‪ ،‬هەوڵى هەڵگرتنى چەک‬ ‫یاخود دارێکى دەدا و وێنەى هابیاریماناى بەسینگەوەبوو‪ .‬تەنانەت ئەندامە الوەکانى‬ ‫‪PSD‬یش کاڵوى ‪ CDR‬و ‪MRND‬یان کردبووە سەر و وێنەى سەرۆکیان لە یەخەیان‬ ‫دابوو‪ .‬ئێمە لەوە تێنەدەگەیشتین‪ ،‬چونکە ‪ PSD‬دژى هەردوو ‪ MRND‬و ‪ CDR‬بوو‪.‬‬ ‫پاش یەکەم هێرش لە ‪٢٠‬ى نیسان‪ ،‬هێرشبەرەکان لەچەند ڕۆژى دواییدا و لەو‬ ‫دەوروبەرەی تریشدا هەر بەردەوام بوون‪ .‬لە کیاروا‪ ،‬سوپا و میلیشیا کۆمەڵێکى زۆر‬ ‫خەڵکی تووتسییان دابووە بەر‪ ،‬لەسەر پردەکە کە بە ناوچەى گاتێمی ناسراوە‪ ،‬تا‬ ‫مردن هەر لێیاندان‪ .‬لە بەشێکى تومبا‪ ،‬دکتۆر مونیێمانا‪ ،‬بەپێى ڕاپۆرتەکان‪ ،‬دەورییە و‬ ‫سەرپەرشتى دەستگیرکردنى توتسیەکانى دەکرد‪ ،‬لە نوسینگەیەکدا بەند کرابوون کە‬ ‫کلیلەکەى الى خۆى بوو‪ .‬لەبەشێکى ترى ئەو کەرتەدا‪ ،‬سەرۆک خانەکە و فەرمانبەرانى‬ ‫تاقیگەى زانکۆ ڕێنوێنى پۆلیسى نیشتیمانییان بۆ ماڵى توتسیەکان دەکرد‪ .‬لە هەردوو‬ ‫کیراوا و تومبادا‪ ،‬تا ‪ ٢٠‬ى نیسان‪ ،‬هووتو و توتسیەکان بەیەکەوە ناوچەکانى خۆیان‬ ‫لە دەستى دەرەکى پاراستبوو‪ .‬تەنانەت لە ‪٢١‬ى نیساندا‪ ،‬هەندێک لە توتسیەکان چوونە‬ ‫ناو دەوریەکانەوە بەو بڕوایەى کە ئەوان بەشێکن لە بەرگرى نەک دوژمن‪ .‬ئەوان لەالیەن‬ ‫هاوڕێکانی خۆیانەوە ئەندامەکانى ترى ئەو دەوریانەوە کوژران‪ .‬لە کەرتى ساهێرا‪،‬‬ ‫هێرشبەرەکان هەڵیانکوتایە سەر ماڵی ئاریستارک ڕویگیمبا‪ ،‬کە توانى بەهۆی دەرگایەکی‬ ‫بەهێزی پۆاڵیین و تیروکەوان ڕایانبگرێت و نەهێڵێن بێنە ژوورەوە‪ .‬بەاڵم ڕۆژى دواتر‬ ‫هێرشکەرەکان بە یارمەتى پۆلیسى ناوچەکە گەڕانەوە‪ ،‬کە توانى دوو لەبەرگریکارەکان‬ ‫بکوژێت و ئەمەش بووە هۆى ئەوەی کە هێرشبەرەکان بتوانن بڕۆنە ناو خانووەکە و نۆ‬ ‫کەسى تر لەوێ بکوژن‪.‬‬ ‫لە کابوتاری‪ ،‬مامۆستایان و ستافى قوتابخانەى ئامادەیى ‪ Groupe Scolaire‬لە‬ ‫بەشەناوخۆییەکی نزیکدا‪ ،‬لە شەقامى خوار باڵەخانەى قوتابخانەکانەوە دەژیان‪ .‬لە کۆى‬ ‫‪ 70-65‬خێزان لە گەڕەکێکدا‪ ،‬پێنجیان توتسى یاخود تێکەڵەى توتسى‪-‬هووتوبوون‪ .‬بە‬ ‫پێى ڕاپۆرتەکان‪ ،‬سەربازەکان لەالیەن سەرۆک خانەکەوە‪ ،‬فۆستین تواگیرایزو‪ ،‬رێنمایی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪179‬‬

‫و سەرپەرشتی کران و سەرلەبەیانییەک گەیشتنە ئەوێ و ڕاستەوخۆ چوونە سەر ئەو‬ ‫مااڵنەى کە توتسى بوون‪ .‬کۆمەڵێک منداڵى سەر شەقامیش لە پشت سەربازەکانەوە بۆ‬ ‫تەماشاکردنى توندوتیژیەکە دوایانکەوتبوون‪ .‬بەپێی وتەى یەکێک لە دانیشتوانەکە کە‬ ‫لەو بەیانیەدا لەوێ ئامادە بوو‪:‬‬ ‫لەبەردەم ماڵەکەى خۆمان وەستاین و بە هیچ شێوەیەک نەماندەتوانى هیچ بکەین‪.‬‬ ‫چاوەڕێمان دەکرد‪ ،‬دەمانزانى لە شوێنەکانى تر چى دەگوزەرێت‪ ،‬چاوەڕێمان دەکرد‬ ‫نۆرەمان بێت‪ ،‬بە دەستەوەستانییەوە چاوەڕێمان دەکرد‪.‬‬ ‫سەربازەکان هەندێ پیاوى توتسى‪ ،‬ئافرەتێکی توتسی و هووتویەکیان بەرەو سەنتەری‬ ‫تەندروستی دەرونى برد‪ .‬یەکێک لە گەواهیدەرەکان ئەوەى دووپاتکردەوە کە هەندێ‬ ‫کەسیان لە بەندکراوەکان بە شێوەیەکى هەڕەمەکى هەڵبژارد و هەوڵیاندا ناچاریان بکەن‬ ‫بە لێدان توتسیەکە بکوژن بەاڵم ئەوان ڕەتیانکردەوە ئەو کارە بکەن‪ .‬سەربازەکان‬ ‫خەڵکەدەستبەسەرکراوەکەیان لە کۆگایەکدا بەندکرد و دەیانووت ئەوەندە برسین بەکەڵکى‬ ‫کوشتنی دەستبەجێ نایەن‪ .‬بەرلەوەى ئەو شوێنە جێبهێڵن بە خەڵکى ناوچەکەیان‬ ‫گووت چاودێرییان بکەن‪ .‬بەڕاى یەکێک لە تەماشاکەرەکان‪ ،‬ئەوە پێویست نەبوو چونکە‬ ‫ئەوان هەوڵى ڕاکردنیان نەدەدا‪ .‬پاش ماوەیەک هەر لەو ڕۆژەدا‪ ،‬سەربازەکان گەڕانەوە‬ ‫و کۆمەڵێک خەڵکى سڤیلى ناوچەکانى دەرەوەى کۆمەڵگاکەیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا‪.‬‬ ‫بە لێدان تێیان بەربوون تا مردن‪ .‬کاتێک یەکێک لە شایەتحاڵەکان بۆجارى دووەم‬ ‫گوێى لە دەنگى سەربازەکان دەبێت‪ ،‬منداڵەکەى بانگ دەکاتە ژوورەوە تا بەرچاوی‬ ‫ئەوان نەکەوێت‪ .‬خۆیشى چووەتە دەرەوە و واى نیشانداوە یەکێک لەو ئاگاداریانە‬ ‫دەخوێنێتەوە کە بە دارێکدا هەڵواسراوە‪ .‬بینىویەتی سەربازەکان چوونە ماڵى یەکێک لە‬ ‫دراوسێکانى‪ ،‬بەناوى جۆزێف و ئەویش گەڕایەوە ماڵەکەى خۆى و دەرگاکەى داخست‪.‬‬ ‫گشت ئەوکەسانەى بردران کوژران وپاش سێ بۆ چوار ڕۆژ هەموو خێزانەکانیشیان‬ ‫کوژران‪ .‬هەروەها گەواهیدارەکە گوتى»ئەوە گەڕەکەکەمانى تەواو کرد و هەرگیز‬ ‫نەگەڕانەوە دواوە‪».‬‬ ‫لەو کاتەوە کە کوشتارەکە ڕاگەیاندرا‪ ،‬سەربازان و چەکدارەکان وا رەفتاریان دەکرد‬ ‫مۆڵەتى کوشتنى هەرکەسێکیان هەبێت لە توتسى بچێت‪ .‬لە ‪ ٢٣‬ى نیساندا‪ ،‬دوو کەسى‬ ‫خەڵکە زائیر‪ ،‬بەڕێز کیساسا لوکاسا و هاوسەرەکەى‪ ،‬کە بەناو بوتارێدا گەشتیان دەکرد‬ ‫و لەیەکێک لە فرۆشگاکاندا ئۆتۆمبیلەکەیان وەستاند‪ .‬کاتێک لوکاسا لە ئۆتۆمبیلەکەى‬ ‫هاتبووە خوارەوە بۆ کڕینى چەند کەلوپەلێک‪ ،‬خێزانەکەشى لەناو ئۆتۆمبیلەکەدا چاوەڕێى‬ ‫دەکرد‪ .‬ئۆتۆمبیلی چەکدارەکان یان سەربازەکان بوون بەوێدا گوزەریان دەکرد و لە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪180‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ئۆتۆمبیلەکەدا بینییان و داواى ناسنامەیان لێکرد‪ .‬بەهۆى ئەوەى نەیتوانى دەستبەجێ‬ ‫پێیان بدات‪ ،‬هەر لەوێدا کوشتیان‪.‬‬ ‫کوشتن لەناو زانکۆ و نەخۆشخانە‬ ‫لەکاتێکدا سەربازەکان و پیاوە چەکدارەکان گەڕەکەکانى ئەو دەوروبەرەیان بەئامانج‬ ‫گرتبوو‪ ،‬ئەوانى تر لە ناو زانکۆکەدا دەستیان بە کوشتن کرد‪ .‬وانەکان لەبەر پشووى‬ ‫جەژنى زیندوبوونەوەى مەسیح وەستابوون(جەژنی قیامەت)‪ ،‬بەاڵم هەندێک لە‬ ‫خوێندکارەکان لەبەشەناوخۆییەکەدا بۆ خۆئامادەکردن بۆ تاقیکردنەوەکان مابوونەوەو‬ ‫ئەوانى تریش لەسەرەتاى دەستپێکردنى زنجیرە کوشتنەکانەوە لە شوێنەکانی ترەوە لە‬ ‫ترسی کوشتن بۆ ئەوێ هەاڵتبوون‪ ،‬بەو هیوایەى کەلەوێدا پارێزراوبن‪ .‬لەسەرەتادا‪ ،‬لە‬ ‫‪٨‬ى نیساندا‪ ،‬سەربازەکان هاتوچۆیان قەدەغەکردبوو بۆ ناو و بۆ دەرەوەى کەمپى زانکۆ‬ ‫و دەسەاڵتدارەکان لیستى ناوى قوتابیانى نیشتەجێى ئەوێیان لەبەردەستدابوو‪ ،‬کە لە‬ ‫ڕواڵەتدا بەمەبەستى پەڕینەوەى خوێندکارەکان بوو لە بەربەستەکانی سەربازەکان‪ .‬لە‬ ‫سۆنگەی چەند بۆنەیەکى پێشوتردا وەک کوشتنەکانى مانگى شوبات‪ ،‬خوێندکارەکان‬ ‫بەسەر دوو جەمسەردا پۆلین کرابوون‪ ،‬ئەوانەى سەر بە هێزى هووتو و ئەوانەى سەر‬ ‫بە هێزى توتسى بوون‪ ،‬ئەوانەى تریش کە الیەنگریان بوون‪ .‬خوێندکارەکانى سەر بە‬ ‫هێزى هووتو‪ ،‬کە بەناوى ڕێکخراوى قوتابیانەکەیانەوە ‪ LIDER‬ناسرابوون‪ ،‬دەستیان‬ ‫بە لێدانى موزیکی گۆرانیبێژى دژە‪-‬توتسى‪ ،‬بیکیندى‪ ،‬کردوو شەوانە هەڵدەستان و‬ ‫چاودێری ئەوانیتریان دەکرد بزانن چى دەکەن‪ .‬خوێندکارە توتسیەکان و ئەوانەى تر‬ ‫کە لە گروپەکەیاندابوون‪ ،‬بەهەمانشێوە‪ ،‬بە پێکهێنانى چوار کۆمەڵەى پاسەوانى‪ ،‬کە‬ ‫بە نۆرە لەشەواندا چاودێریییان دەکرد‪ .‬چووبوونە چەند ژوورێکى ترى جیاواز لەوانەى‬ ‫خۆیانەوە و خوێندکارانى ‪ LIDER‬هەوڵیان دەدا شوێنپێیان هەڵگرن‪.‬‬ ‫لە نیوەڕۆى ‪٢١‬ى نیساندا‪ ،‬سەربازەکان قوتابییەکیان لەنزیک بەربەستەکەی دەرگای‬ ‫زانکۆ و یەکێکى تریان لەناو شاردا کوشت‪ .‬ئەو ئێوارەیە‪ ،‬هاتنە ناو قاوەخانەکەى‬ ‫زانکۆ‪ ،‬بە پێى ئەو لیستەى بەدەستیانەوە بوو‪ ،‬بۆ گەمارۆدانی قوتابییە توتسیەکان‪.‬‬ ‫هەندێک لە قوتابیە توتسیەکان گەمارۆدانی قوتابیە توتسیەکانى تریان بینى و توانییان‬ ‫لەگەڵ هەندێک لە هاوڕێ هووتوەکانیاندا ڕابکەن‪ .‬ئەو قوتابیانەى کە دەستگیرکرابوون‬ ‫لەالیەن سەربازەکانەوە بەرەو نەمامگەکەى نزیک ئەوێ یان بۆ دارستانەکەى گۆڕەپانى‬ ‫پەیمانگاى لێکۆڵینەوەى نیشتیمانى‪ ،‬کە لەوبەرى شەقامەکەبوو‪ ،‬برد‪ .‬پاشان قوتابیانى‬ ‫‪ LIDER‬دەستیان بە گەڕانکرد بە دواى ئەوانەى تر کە سەربازەکان تاکو ئەوکاتە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪181‬‬

‫نەیاندۆزیبوونەوە‪ .‬هەرتوتسیەکیان لە ژوورەکاندا بدۆزیبایەوە‪ ،‬کەلە ژێر جێگاى نوستن‬ ‫یاخود هەرشوێنێکى تر خۆى مەاڵس دابێت‪ ،‬دەیانگرت و ڕادەستى سەربازەکانیان دەکرد‪.‬‬ ‫یەکێک لە کچە خوێندکارەکان کاتژمێر سێى بەرەبەیان لەالیەن کۆمەڵێک خوێندکار‬ ‫دۆزرایەوە و بەرلەوەى لەوبەرى شەقامەکە لە ناو دارستانەکە لەگەڵ قوتابیەکى تردا‬ ‫ڕادەستى سەربازەکان بکرێت‪ ،‬ئەو کچەیان دایە بەر شەق و لێدانێکى زۆر‪ .‬ئەو قوتابیە‬ ‫ڕوداوەکەى بەم شێوەیە گێڕایەوە‪.‬‬ ‫لەوێدا سەربازەکان گوتیان ئەمان دواین قوتابین کە وەریاندەگرین‪ .‬هەروەها گوتیان کە‬ ‫چیتر قوتابیان بۆ نەهێنن‪ ،‬چونکە ئەو شەوە کاریان تەواو ببوو‪ .‬دووسەربازەکە بەپاڵ‬ ‫ئێمەیان بردە ناو دارستانەکە‪ .‬چەکەکانیان سوارکرد و هەستمانکرد کە ژیانمان کۆتایی‬ ‫پێهات‪ .‬بەاڵم پاشان قسەیان لەگەڵدا کردین‪ .‬پرسیارى ئەوەیان لێکردین کە ئایا هیچ‬ ‫شوێنێکمان هەیە خۆمانى تێدا بشارینەوە ئەگەر ڕێگامان بدەن بڕۆین‪ .‬من گوتم پورێکم‬ ‫لە کیاروا هەیەو ئەیمەبڵیش گوتى کە ئامۆزایەکى لەوشارەدا دەژى‪ .‬ئینجا سەربازەکان‬ ‫پێیانگوتین کە ڕابکەین‪ .‬ئەوانیش تەقەیان بە ئاسماندا کرد بۆئەوەى خوێندکارەکانى تر‬ ‫وا هەست بکەن ئێمە کوژراین و ئەوانیش شوێنەکەیان جێهێشت‪.‬‬ ‫من و ئەیمەبڵ زیاتر چوینە قواڵیی دارستانەکەوە‪ .‬ژمارەیەکى ئێجگار زۆر الشەى بۆگەن‬ ‫لە دارستانەکەدابوو‪ .‬هیچ شوێنێکى تر نەبوو کە بتوانین بۆى بچین‪ .‬بەناچارى لەناو‬ ‫تەرمەکاندا ماینەوە تاکو ڕوناکى لەئاسماندا دەرکەوت‪.‬‬ ‫بەیانى ڕۆژى دواتر‪ ،‬ئەو دوو قوتابییە پەنایان بۆ نەخۆشخانەى زانکۆیەکى ترى نزیک‬ ‫ئەوێ برد کە هێشتا ئارام بوو‪ .‬لەکۆتاییدا یەکێک لەو دوو قوتابیە کوژرا و ئەوى تر‬ ‫ڕزگارى بوو‪.‬‬ ‫بەگوێرەى ووتەکانى جێگرى سەرۆکى زانکۆ‪ ،‬لە ‪٢٠‬ى نیساندا نزیکەى ‪ ٦٥٠‬خوێندکار‬ ‫لە زانکۆکەدابوون و ژمارەیەکى زۆریش بەبەردوامى دەهاتنە ئەوێ‪ .‬لە ‪ ٣١‬ى ئایاردا‪،‬‬ ‫‪ ٢١٢‬خوێندکار لەناو بەشی ناوخۆیى زانکۆکەدابوون‪ ١٩٠ ،‬لەوانە ڕواندى بوون‪ ،‬ئەوانیتر‬ ‫بوروندى بوون‪ .‬هەندێک لە خوێندکارەکان توانیبویان هەڵبێن‪ ،‬بەاڵم زۆرینەیان کوژرابوون‪.‬‬ ‫پاشان نزیکەى ‪٦٠٠‬تەرم لە گۆڕێکى بەکۆمەڵى نزیک زانکۆکە دەرهێنران‪ .‬زۆرینەى ئەو‬ ‫قوربانیانە خوێندکار بوون‪ -‬بەشێکى زۆرى ئەو تویژە ڕووناکبیرە زیرەکە نیشتیمانیەبوون‬ ‫کە لە زانکۆدا لە ژێر ڕاهێنان بوون‪.‬‬ ‫لە شەوى ‪٢٢‬ى نیساندا‪ ،‬دوای ئەوەى دوو خوێندکارەکە پەنایان بردە بەر نەخۆشخانەکە ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪182‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بۆ حەوانەوە‪ ،‬سەربازانى ‪ ESO‬و پاسەوانانى سەرۆکایەتى هاتنە نەخۆشخانەکە و‬ ‫نزیکەى چل نەخۆشی توتسىیان لەنەخۆشخانەکە کوشت‪ .‬یەکێکیان بەئەندامێکى‬ ‫ستافى ڕێکخراوى پزیشکانى ئازادى گوت‪ ،‬کە لەوێدا کارى دەکرد‪« ،‬نەخۆشخانەکە‬ ‫لەبەر توتسیەکان بۆگەن دەکات و پێویستە پاکى بکەینەوە‪ ».‬لەبەیانى ڕۆژى دواتردا‪،‬‬ ‫سەربازەکان هەر لە هێنانەدەرەوەى نەخۆشەکان لە هۆڵەکان و تەنانەت ژوورى‬ ‫نەشتەرگەریەکان بەردەوام بوون‪ .‬تەنانەت هەندێک لە فەرمانبەرانى نەخۆشخانەکەشیان‬ ‫راپێچا‪ ،‬چونکە ناویان لەو لیستەدا هەبوو کە دەبوایە بکوژرێن‪ .‬یەکێک لە پەرستارەکان‪،‬‬ ‫بردرایە پشتى نەخۆشخانەکە و لەژێر لێداندا کوشتیان‪ ،‬هووتو بوو و خزمەتى سەربازە‬ ‫بریندارەکانى ‪FAR‬ى دەکرد‪ .‬دووگیانیش بوو لە مانگى حەوتەمى سکپڕییەکەیدا بوو‬ ‫و باوکى منداڵەکەى ناو سکى توتسى بوو‪ .‬بە درێژایى دووڕۆژ‪ ،‬سەربازەکان ‪١٧٠-١٤٠‬‬ ‫کەسیان لەناو نەخۆشخانەکەدا کوشت‪ .‬پاش کۆبوونەوەى دەسەاڵتداران لە نوسینگەکانى‬ ‫پارێزگادا‪ ،‬لە ‪ ٢٣‬ى نیساندا‪ ،‬بۆ ناڕەزایی دەربڕین بەرامبەر بەو شەپۆلە کوشتنانە‪،‬‬ ‫سەرۆکى شاندى ڕێکخراوى پزیشکانى بێسنور‪ ،‬دکتۆر زاچاریا‪ ،‬گەڕایەوە نەخۆشخانەکە‪.‬‬ ‫پاشان بەم شێوەیە دووا‪:‬‬ ‫خۆم و تیمەکەم تەماشاى چواردەورى خۆمان کرد بینیمان خەڵکى بە کۆمەڵى سێ‬ ‫کەسى و پێنجکەسى دەبرێنە دەرەوە بۆ پشت نەخۆشخانەکە‪ .‬گوێمان لە قیژە و‬ ‫هاوارەکانیان بوو‪ .‬بە تیمەکەمم گوت‪« ،‬ئێمە لێرە دەچینە دەرەوە! لەوەزیاترمان پێ‬ ‫ناکرێت‪».‬‬ ‫هاوشێوەى خوێندکارەکانى زانکۆکە‪ ،‬کەسانى تریش لە کۆتایى مانگى نیساندا پەنایان بۆ‬ ‫ئەوێ هێنابوو‪ ،‬هەندێکیان لەو خێوەتانەدا دەژیان کە پێشوتر پەنابەرەکانى بوروندییان‬ ‫تێدابوو‪ ،‬هەندێکى تر لە ژوورە تایبەتەکاندا‪ ،‬لە ناو دۆاڵب و چێشتخانەکاندا خۆیان حەشار‬ ‫دابوو‪ .‬پاش کوشتنى یەکەمى ناو نەخۆشخانەکە‪ ،‬سەربازەکان بەبەردوام دەهاتنەوە و‬ ‫دەگەڕان بەشوێن ئەوانەى خۆیان حەشاردابوو ‪ .‬ئێوارەیەکیان کچەخوێندکارێکی کۆلێژى‬ ‫یاسایان بەناوى ئیپیفانى دەستگیر کرد‪ ،‬کە خۆى وەک یەکێک لە ستافى نەخۆشخانەکە‬ ‫پێشان دەدا‪ .‬بەر لەو کاتە دەسەاڵتداران ڕاگرتنى کوشتنیان ڕاگەیاندبوو(دواتر ببینە)‬ ‫و گوتبویان ئەوەى ژیانى کەوتە مەترسیەوە داواى یارمەتی بکات‪ ،‬هەربۆیە ئیپیفانى‬ ‫چەندجارێک قیژاندى‪ .‬بەاڵم هیچ کەسێک بەدەمیەوە نەهات و سەربازەکان بردیانە‬ ‫ناو دارستانەکى خوار نەخۆشخانەکەوە‪ ،‬لەوێدا دەستدرێژى سێکسیان کردە سەر و‬ ‫زۆریشیان لێدا‪ .‬پزیشکێکى سەربازى بەناوى ڕوانیۆنگا بەوەى زانى و چوو بۆئەوەى‬ ‫لە دارستانەکەدا بیدۆزێتەوە‪ .‬کچەکەى هێنایەوە نەخۆشخانەکە و خستیە ژێر چاودێرى‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪183‬‬

‫چڕى پزیشکییەوە‪ .‬نزیک کاتژمێر ‪ ١١،٣٠‬ى شەو‪ ،‬چوار سەرباز هاتنە نەخۆشخانەکە و‬ ‫کچەکەیان برد و کوشتیان‪.‬‬ ‫هەندێک لەو توتسیانەى پەنایان بۆ نەخۆشخانەکە بردبوو خەڵکى کۆمەڵگاى هویە‬ ‫بوون‪ .‬هەر لەپاش ئەوەى سەربازەکان نەخۆش و ستافى نەخۆشخانەکەیان کوشت‪،‬‬ ‫میلیشیایەک لەو کۆمەڵگایەوە هاتن‪ ،‬هێزێکى سەربازیشیان بۆ پاسەوانی لەگەڵدابوو‪،‬‬ ‫تاکو پیاوان و کوڕانى سەر بە هویە کۆبکەنەوە‪ .‬بە گوێرەى یاداشتەکان‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەوکەسانەیان بەزۆر بردەوە بۆ هویە و کوشتنیان‪ ،‬جا لەڕێگا بەرەو ئەوێ یاخود‬ ‫هەرپاش گەیشتنەوەیان بە هویە‪ .‬بەپێى شایەتحاڵەکان‪ ،‬سەرۆکى شارەوانى نگۆما لە‬ ‫فشارەکان بۆ سەر خەڵکى هویە تاکو ئەو شوێنە جێبهێڵن بەشداربوو‪ ،‬گوایە چەند‬ ‫جارێک لەماوەى دوو هەفتەدا لەپاش ئەوە هاتبووەوە ئەو شوێنە‪ ،‬دووجار بە یاوەرى‬ ‫سەربازەکان‪ ،‬بۆئەوەى توتسیەکان بدۆزێتەوە و لە ناو نەخۆشخانەکە بیانهێنێتە دەرەوە‪.‬‬ ‫هەندێک لەوکەسانەى لە نەخۆشخانەکە دەرکران‪ ،‬بەگوێرەى ڕاپۆرتەکان‪ ،‬لەبەردەم ئەو‬ ‫بەربەستەی دەگادا کوژران کە تۆزێک لەخواروى شەقامى نەخۆشخانەکەوە بوو‪.‬‬ ‫دکتۆر ئەڵفۆنس کاریمێرا‪ ،‬ڕاگرى کۆلێژى پزیشکى‪ ،‬هەوڵیدا پاساوێک بهێنێتەوە بۆ‬ ‫«پاککردنەوە» ى نەخۆشخانەکە لە پالنێکى فەرمیدا کە لە ‪٢٤‬ى نیساندا دەرچووبوو‪،‬‬ ‫کاتێک هێشتا کوشتارەکە بەردەوام بوو‪ .‬لەژێر ناونیشانى»بزاوتی کۆمەاڵیەتى‪-‬پاکژکاریی‬ ‫و کاری مرۆڤانە بۆ قوربانیان و کەسانى ئاوارەبووى ناوخۆ بەهۆى جەنگەوە‪ :‬پڕۆپۆزەلێک لە‬ ‫بەشى دەرمانسازییەوە لەبارەى چۆنیەتى کارکردنى ‪( UH‬نەخۆشخانەى زانکۆ) لەماوەى‬ ‫ئەو وێرانکارییە گەورەیەدا‪ »،‬لەالیەن جێگرى سەرۆکى زانکۆوە‪ ،‬نشیمیومورێویێ‪ ،‬کە خۆى‬ ‫ڕەزامەندى لەسەر دابوو‪ ،‬بۆ پارێزگار نێردرا‪ .‬پالنەکە داواى دەکرد ئاوارەکان‪ ،‬ئاوارەى‬ ‫ناوخۆو ئەوانەى نەخۆشى مەترسیداریان نییە‪ ،‬لە ناو نەخۆشخانەکە و خێوەتەکانى ناو‬ ‫گۆڕەپانەکەى دەربکرێن‪ .‬پێویستە ئەو کەسانەى کە‪ ،‬بەپێی قسەکانى جێگرى سەرۆکى‬ ‫زانکۆ‪« ،‬بشێوییەکی زۆریان بەبێ هۆ لە نەخۆشخانەى زانکۆدا دروست کردووە» بە‬ ‫ڕێکخراو و یەکە ئیداریەکانى مافى مرۆڤ بسپێردرێن‪ .‬لە پرۆپۆزەلەکەدا‪ ،‬دکتۆر کاریمێرا‬ ‫گلەیى لە «نەبوونى کارمەندى پێویست» دەکرد‪ ».‬بەبێ ئەوەى ئاماژە بە هۆى ئەو‬ ‫لەدەستدانە لەپڕەى فەرمانبەرانى بکات و داواى دامەزراندنى کاتى دەکرد‪ ،‬بۆئەوەى‬ ‫کەموکوڕییەکان پڕبکاتەوە‪ .‬هەروەها جەختى لەسەر پاککردنەوە و پاراوکردنى بەپەلەى‬ ‫ناوچەکە دەکردەوە‪ ،‬ئەویش بە البردنى ئەو الشانەبوو کە ڕەنگ بوو ببێتە مەترسیەکى‬ ‫گەورە بۆسەر تەندروستى خەڵکى ناوچەکە‪ .‬کاتێک زانى کە پۆستى سەرپەرشتیارى‬ ‫پزیشکى لەوکاتەدا بەتاڵە‪ ،‬ئامادەیى بەشى دەرمانسازى لە سەرپەرشتیکردنى ئەو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪184‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کارەدا نیشاندا‪ .‬ئەو کەسەى کارەکەشى گرتەدەست دکتۆر ئیوگین ڕواموسیۆ بوو‪،‬‬ ‫کە ئەندامێکى ستافى پزیشکان بوو کە بە هەڵسوکەوتە دژە‪-‬توتسیە (بڕوانە دواتر)‬ ‫مەترسیدارەکانى ناسرابوو‪.‬‬ ‫لە ڕۆژى ‪ ٢‬ى مایس دا‪ ،‬نسابیماناى پارێزگار(سەرۆک کەرت‪ ،‬هەرێم‪ ،‬یاخود ناوچە)‬ ‫بە جێگرى سەرۆکى زانکۆى ڕاگەیاند کە ئەنجومەنى ئاسایشى پارێزگاکە ڕەزامەندى‬ ‫لەسەر پالنە داڕێژراوەکە دەربڕیوە‪ .‬هەروەها ئەوەشى پێراگەیاند کە ئەوان بەدواى‬ ‫ڕێگەچارەیەکى گونجاودا دەگەڕێن بۆئەوەى بتوانن ڕەفتار لەگەڵ ئەو ئاوارانەى تر‬ ‫کەماندون لە نەخۆشخانەکەدا بکەن‪ .‬هەر لەو ڕۆژەدا‪ ،‬بەڕێوەبەرى نەخۆشخانەکە بەو‬ ‫خەڵکەى پەنایان بۆ ئەوێ هێنابوو گوت بڕۆن بۆ پارێزگا و تەنانەت گواستنەوەشى بۆ‬ ‫هەندێکیان دابین کرد‪ .‬بەگوێرەى گەواهى یەکێک لەو شایەتحااڵنەى لەوێدا ئامادەبووبوو‪،‬‬ ‫پێیان ووتراکە بڕۆن بۆ پارێزگا بۆئەوەى بەڵگەنامەى پێویست بەدەست بهێنن بۆئەوەى‬ ‫بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵى خۆیان‪ .‬بەپێى وتەکانى شایەتحاڵێکى تر‪:‬‬ ‫پاشان گوتیان کە هەرکەسێک لە نەخۆشخانەکەدایە دەبێت بڕوات بۆ پارێزگا‪ .‬سەرۆک‬ ‫شارەوانییەکان دەیانەوێن ئێوە بگەڕێنەوە ماڵەکانی خۆتان و سەرۆک شارەوانییەکان‬ ‫دێن و خەڵکەکانى خۆیان دەبەنەوە ئەو گردانەى لێوەى هاتوون‪.‬‬ ‫یەکێک لەو دوو خوێندکارەى کە دەستگیر کرابوون و پاشان ڕێگەیان دابوون دەربازیان‬ ‫ببێت لە نێو ئەو کەسانەدابوو کە نێردران بۆ پارێزگا‪ .‬ئەو کچە بەم شێوەیە دوا و ووتى‪:‬‬ ‫لەکەرتى پارێزگاکە‪ ،‬ئەندامەکانى سەر بە ‪ Interahamwe‬چاوەڕێیان دەکردین‪ .‬پێیان‬ ‫گوترابوو کە ئێمە دێینە ئەو شوێنە و ئەندامانى ‪Interahamwe‬ى سەر بە کۆمەڵگایەک‬ ‫چاوەڕێى دەکرد خەڵکەکەى خۆیان ببەن و بیانکوژن‪ .‬خوێندکارەکانیشمان لەگەڵدابوو‪.‬‬ ‫هەرکە گەیشتین‪ ،‬ئەندامەکانى ‪ Interahamwe‬گەمارۆیان داین و ئێمەیان خستە‬ ‫بازنەیەکەوە‪ .‬یەکێک لە سەربازەکان دەستێکى لەشانم دا و ویستى بزانێت کە ئایا من‬ ‫خوێندکاری زانکۆکە بووم یان نا‪ .‬منیش گوتم بەڵێ‪ .‬پرسیارى ئەوەى لیێکردم کە ئایا‬ ‫بەتەنهام‪ ،‬منیش گوتم نەخێر‪ ،‬قوتابیەکى تریشم لەگەڵدابوو‪ .‬داواى لێکردین کە بەدوایدا‬ ‫بڕۆین‪ .‬ئێمەى بردە الى تاقمە سەربازیەکە‪ .‬خەڵکێکى زۆر لەوێدابوون و لێیانداین‪ .‬پاش‬ ‫ئەوەى کە تەواو بوون‪ ،‬پێیان گوتین کە بڕۆین‪ .‬هەرکە چووینە دەرەوە‪ ،‬سەربازێکى تر‬ ‫دەستى خستە سەر شانم و پێى گوتم کە ئاخۆ دەیناسمەوە و منیش لەوەاڵمدا گوتم‬ ‫نەخێر‪ .‬پرسیارى ئەوەى لێکردم کە ئایا دەزانم ئەوە چییە کە بەدەستیەوەیەتی و کاتێک‬ ‫لێم وەرگرت بینیم کە ناسنامەکەم بوو‪ .‬پێى گوتم کە ئەو هەمان ئەو سەربازەیە کە‬ ‫دەبوایە بمکوژێت بەاڵم ڕێگەی پێدام بڕۆم‪ ...‬پێشى گوتم کەیارمەتیم دەدات و پاشان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪185‬‬

‫منى گەیاندە کیاروا‪ .‬ئێستاش نازانم بۆچى وایکرد‪.‬‬ ‫لەو کاتەدا‪ ،‬گشت ئەو کەسانەى لە نەخۆشخانەکەدابوون نەبرابوونەوە کۆمەڵگاکانى‬ ‫خۆیان‪ .‬هەندێکیان چوبووونە ڕیزى گروپە توتسیەکە و بۆماوەى دوو هەفتەى تر لەو‬ ‫کەرتەدا مانەوە‪.‬‬ ‫کوشتاری بەکۆمەڵ‬ ‫شارۆچکەى بوتاری‬ ‫لە هەرێمی بوتاری دا‪ ،‬هەروەک شوێنەکانى تر‪ ،‬زۆرترین ژمارەى توتسى لە کوشتارگاى‬ ‫ناو کڵێساکان‪ ،‬باڵەخانە گشتییەکان و شوێنە قەرەباڵغەکانى تردا‪ ،‬لە کەمترین ماوەدا‬ ‫کوژران‪ .‬لە بوتاریدا‪ ،‬هەرچەندە‪ ،‬خراپترین کوشتار سەدان کەسى تێدا ژیانیان لەدەستدا‪،‬‬ ‫لەبرى هەزاران کەس چونکە پێشتر بەرپرسان ڕێگەیان بە کۆبوونەوەى توتسیەکى زۆر‬ ‫لە سنورى ئەو شارەدا نەدابوو‪.‬‬ ‫لە دوو هەفتەى یەکەمى مانگى نیساندا‪ ،‬سەدان توتسى لەو شوێنە فراوانانەى بەردەم‬ ‫نوسینگە حکومیەکان کۆببونەوە‪ .‬لە ‪ ١٩‬ى نیساندا‪ ،‬هەروەک پێشتر ئاماژەى پێکرا‪،‬‬ ‫سەربازەکان دەستیان کرد بە جیاکردنەوەى پیاوەکان لەو گروپە و بەرەو کوشتن‬ ‫بردیانن‪ .‬ئەوەى بەجێمابوو‪ ،‬زۆرینەى ئافرەت و منداڵ بوون‪ ،‬دەکرا ببن بە سەرچاوەى‬ ‫کێشە بۆ دەسەاڵتداران تاکو کۆتایى مانگى حوزەیران‪ .‬لە شوێنێکەوە دەگوێزرانەوە بۆ‬ ‫شوێنێکى تر و لەشەواندا زۆریان لێ دەستگیر دەکرا‪ ،‬بەاڵم هەرگیز بە ئاشکرا و لەناو‬ ‫شاردا هێرشیان نەکرایە سەر‪.‬‬ ‫دەسەاڵتداران ‪ ٧٠٠-٦٠٠‬منداڵیان لە هەتیوخانەکانى کیگالییەوە گواستبووەوە بۆ‬ ‫قوتابخانەی ئامادەیی ‪ Groupe Scholaire‬و ڕێگەیان بە سەدان ئاوارەى ترى‬ ‫کیگالى دابوو لە باڵەخانەى قوتابخانەکان و دااڵنەکاندا بمێننەوە‪.‬‬ ‫لە ‪٢١‬ى نیساندا‪ ،‬سەربازەکان بە یاوەرى ‪ ،Interahamwe‬کە هەندێکیان بلووسێکى‬ ‫زەرد و سەوزى میلیشیایان لەبەردابوو‪ ،‬هاتنە قۆتابخانەی ئامادەیی ‪Groupe Scolaire‬‬ ‫لەو کاتەدا منداڵەکانی خانەی هەتیوان و ئاوارەکان نانى نیوەڕۆیان دەخوارد‪ .‬هەمویانیان‬ ‫بانگکردە دەرەوە و بەپێى کارتى ناسنامەکانیان کردیانن بە دوو کۆمەڵەوە و بە‬ ‫ساتور و تێاڵ دەستیانکرد بە کوشتنى توتسیەکان‪ .‬بە پێى ڕاپۆرتەکان‪ ،‬دانیشتوانى‬ ‫ناوچەکە‪ ،‬لەژێر ڕێنمایى سەرۆکى خانەکە‪ ،‬فۆستین تواگیراێزو بەتایبەتى بوروندییەکان‪،‬‬ ‫بەشدارییان لە کوشتارەکەدا کرد‪ .‬بەپێى وتەى یەکێک لە گەواهیدەرەکان‪ ،‬هەندێک لە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪186‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ژنەکان‪ ،‬کە ڕواندی و بوروندییان تێدابوو‪ ،‬ژن و منداڵەکانى تریان کوشت‪.‬‬ ‫هەندێ کەس لە کیگالى و شوێنانى تر‪ ،‬الی کەم سەدان کەسیان‪ ،‬بە هێمنى و لەگەڵ‬ ‫خیزان یاخود هاوڕێکانیان لەشارەکەدا باڵو ببوونەوە‪ .‬ژمارەیەکى کەم لە هاوشارییە‬ ‫توتسیەکان‪ ،‬بەشێوەیەکى نهێنى لە دێر و کڵێساکاندا خۆیان شاردبوەوە‪ .‬زۆرینەشیان‬ ‫بەشێوەیەکى ئاشکرا پەنایان بۆ کڵێساى نگۆما و کڵێساى مەتڕانى ڕواندا برد‪.‬‬ ‫کۆمەڵگاى نگۆما‪ :‬گوشتارگاکانی ماتیازۆ و کاباکۆبوا‬ ‫بەهۆى یاساغکردنى کۆبوونەوەى خەڵک بە ژمارەیەکی زۆر لە ناو شاردا‪ ،‬ئاوارەکان‬ ‫لەکۆمەڵەى هەزارکەسیدا لە ماتیازۆ و کاباکۆبوا‪ ،‬دوو ناوچەى دەرەوەى شار بەاڵم سەربە‬ ‫شارەوانى نگۆما‪ ،‬کۆببونەوە‪ .‬لەسەرەتادا بەرپرسەکان ویستیان ئەوئاوارانەى لە ماتیازۆ‬ ‫بنێرن بۆ کڵێساکان لە کاراما و سیمبى‪ ،‬هەروەک پێشتر باسمان کرد‪ ،‬بەاڵم کاتێک‬ ‫ئەمە سەرى نەگرت‪ ،‬کانیاباشى‪ ،‬سەرۆک شارەوانى‪ ،‬گشتیانى ناردە ناوەندى تەندروستى‬ ‫ماتیازۆ و پۆلیسیشى بۆ پاراستنیان ڕاسپاردبوو‪ .‬هەروەک کۆمەڵە هاوشێوەکانیان لە‬ ‫شوێنەکانى تر‪ ،‬ئازادى جموجۆڵیان هەبوو وەک چونەدەرەوە بۆ کرینى خۆراک‪ .‬دوای‬ ‫‪ ١٩‬ى نیسان‪ ،‬ئەوەى لەوێدابوو بۆى نەبوو بچێتە دەرەوە‪ .‬لە ڕۆژى ‪ ٢١‬ى نیسان‪،‬‬ ‫سەربازەکان بە نارنجۆک هێرشیان کردە سەر ئەو ناوەندە تەندروستیە ئینجا تەقەیان‬ ‫لەهەندێکیان کرد‪ .‬پاشان میلیشیا و دانیشتوانى ئەو ناوچەیە بە چەقۆ و تێاڵ هێرشیان‬ ‫بۆ بردن و زۆرینەى ئەو دوو یان سێ هەزارکەسەى پەنایان بۆ ئەو سەنتەرە بردبوو‪،‬‬ ‫کوشتیانن‪ .‬گەواهیدەرێک‪ ،‬کە لەو کاتەدا لەسەر گردێکى بەرامبەر ماتیازۆ ببوو‪ ،‬بە‬ ‫ڕوونى گوێى لە دەنگى کوشتارەکە ببوو‪ .‬بەم شێوەیە دووا‪:‬‬ ‫گوێم لە گشت ئەو دەنگانە بوو کە لە ماتیازۆوە دەهاتن‪ ،‬تەقینەوەى نارنجۆکەکان‪،‬‬ ‫پاشان هاوارى گەنجەکان کە دەیانگوت «هێز» دەنگى فیکە و دەهۆڵەکان‪ .‬ئەمە تاکو‬ ‫کاتژمێر ‪ ٥‬ى بەیانى بەردەوام بوو‪.‬‬ ‫ئەو منداڵ و کۆرپانەى لە کوشتارگەکەى ماتیازۆدا ڕزگاریان ببوو‪ ،‬بۆماوەى سێ ڕۆژ‬ ‫لەناو تەرمەکاندا بەجێهێڵدرابوون‪ .‬پاشان هەندێک ئافرەت هاتن و کچە بچووکەکانیان‬ ‫بردەوە ماڵەکانى خۆیان و ڕەنگە بۆ ئەوەیان بووبێت کە گەورەیان بکەن بۆئەوەى ببن‬ ‫بە خزمەتکاریان‪ .‬لە ‪ ٢٥‬ى نیساندا‪ ،‬ڕاوێژکارى ئەو کەرتە‪ ،‬ئاتانزێ نشیمێیمانا و پۆلیسى‬ ‫کۆمەڵگاکە‪ ،‬مارک پۆلیپۆلى‪ ،‬بارهەڵگرێکى پڕ لە منداڵى برینداریان بەرەو نەخۆشخانەکەى‬ ‫‪ Groupe Scolaire‬برد‪ .‬کاتێک دەیانویست کاروانى دووەمى برینداران‪ ،‬کە ‪ ٦٢‬منداڵى‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪187‬‬

‫برینداربوون‪ ،‬بگوازنەوە‪ ،‬سەربازەکان لە کامپى نگۆمادا ڕێیان لێگرتن و پێیان گوتن‬ ‫کە گواستنەوەى ئینیانزییەکان قەدەغەیە و ڕێگەیان نەدان لەبەربەستەکەیان بپەڕنەوە‪.‬‬ ‫بەناچارى منداڵەکانیان‪ ،‬کە تەمەنیان لە چەند مانگێکەوە تاکو چوار سااڵن دەبوو‪ ،‬لە‬ ‫پەرستگاکەى نگۆما جێهێشت‪ ،‬کە لە بەربەستەکەوە نزیک بوو‪ ،‬جگە لەوان نزیکەى‬ ‫چوارسەد کەسى تر وەک پەنابەر لەوێدابوون‪ .‬قەشەکانی نگۆما هەوڵیاندا خاچى سوور‬ ‫بهێننە ئەو ناوچەیە بۆئەوەى منداڵەکان ببەن بۆ نەخۆشخانە‪ ،‬بەاڵم ئەوانیش لەوەاڵمدا‬ ‫گوتیان کە ئەوە بێسوود دەبێت چونکە ئەو مندااڵنە لەڕێگەدا دەکوژرێن‪ .‬پەرستارێک‬ ‫بەناوى دۆمیتیال موکابازیگا‪ ،‬کە یەکێک بوو لەوانەى پەناى بۆ کڵێساکە هێنابوو‪،‬‬ ‫سەرەڕاى نەبوونى کەلوپەلى پێویست چاودێرى منداڵە زامدارەکانى کرد‪ .‬موکابازیگا‬ ‫ژنخوشکی کانیاباشى بوو و لەو چەند ڕۆژەى ڕابردووشدا چەندجارێک داواى لێکردبوو کە‬ ‫خۆى و منداڵەکانى و برازاکەى دەرباز بکات‪ .‬بەپێى ڕاپۆرتەکان‪ ،‬لەوەاڵمدا پێى گوتبوو‬ ‫کە ناتوانێت هیچیان بۆ بکات‪.‬‬ ‫دووەم گەورەترین کوشتارگە لە نگۆما‪ ،‬لەهەمان ڕۆژى کوشتارگەکەى ماتیازۆدا ڕویدا‬ ‫‪ ،‬بەاڵم لەوسەرەکەی ترى کۆمەڵگاکەوە‪ .‬ماتیازۆ دەکەوێتە باکورى نگۆما لەکاتێکدا‬ ‫کاباکۆبوا‪ ،‬کە ناوچەیەکى نیمچە لێژە سێ گەلى بەیەک دەگەیەنێت‪ ،‬دەکەوێتە نێوان دوو‬ ‫کەرتەکەى باشور‪ ،‬نکوبى و ساهێرا‪ .‬زۆرێک لە توتسیەکانى گیکۆنگۆرۆ و ژمارەیەک لە‬ ‫کۆمەڵگاکانى بوتاری وەک هویی‪ ،‬گیشامڤوو نگۆما‪ ،‬کە هەندێکیان چەند سەرئاژەڵێکیان‬ ‫هەبوو‪ ،‬لەو شوێنە کراوەیەدا خێوەتیان هەڵدابوو‪ ،‬جارێ بە تەواوى بڕیاریان نەدابوو کە‬ ‫دە میلى تر بەردەوامبن بەرەو سنورى بوروندى‪ .‬دەیانتوانى لە کاباکۆبواوە ڕاستەوخۆ‬ ‫بەرەو باشور بەشوێن ڕوبارى میگیناوە‪ ،‬یان ئەو دوو ڕێگایەیان بگرتایەتە بەرکە‬ ‫هاوتەریب بوون لەگەڵ ڕوبارەکەی بەرەو سنور دەیبردن‪ .‬کاتێک کوشتارەکە چڕبووەوە‪،‬‬ ‫ژمارەیەکی زۆرترتوتسیەکى هاتنە کاباکۆبوا‪ ،‬هەندێکیان لەالیەن دەسەاڵتەوە و هەندێکى‬ ‫تریشیان لەالیەن دراوسێ هووتوەکانیانەوە پێیان گوترابوو بەرەو ئەو شوێنە بچن‪ .‬لە‬ ‫نزیکەى میلێکەوە لەباکورى کاباکۆبواوە بازارى ڕانگۆ هەبوو‪ ،‬کە یەکێک بوو لەو دوو‬ ‫بازاڕەى پێویستیەکانى بوتارێ و ناوچەکانى دەوروبەرییان دابین دەکرد‪ .‬ڕۆژى پێنج‬ ‫شەممە ى ڕێکەوتى ‪ ٢١‬ى نیسان‪ ،‬ڕۆژى بازاڕى بوو‪ .‬لە درەنگانێکى بەیانى ئەو ڕۆژەدا‪،‬‬ ‫چەند کەسێک بە جلوبەرگى مەدەنییەوە‪ ،‬بە پاسکیل هاتنە بازاڕەکە و ناسنامەى ئەو‬ ‫خەڵکەیان دەپشکنى کە لەوێدا بازاڕیییان دەکرد‪ .‬هەر زوو دەنگۆکە باڵو بۆوە کە ئەو‬ ‫کەسانە نەک تەنها سەرباز بوون‪ ،‬بەڵکو سەر بە گاردى سەرۆکایەتی بوون‪ .‬یەکێک لەو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪188‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫پیاوانە‪ ،‬یاخود کەسێکى تر‪ ،‬لەناو ئەو بازاڕەدا تەقەى لە توتسییەک‪ ،‬بەناوى ڤێنوستێ‪،‬‬ ‫کرد‪ .‬پاش ئەوە خەڵکێکى زۆر لەبازاڕەکەوە بەرەو کاباکۆبوا هەاڵتن‪ ،‬کە بووە هۆى‬ ‫زیادبوونى ژمارەى ئاپۆڕاکە لەو شوێنەدا‪ .‬بەپێى چەند خەماڵندنێک‪ ،‬ڕەنگە نزیکەى‬ ‫‪ ١٠٠٠٠‬توتسى لەو شوێنەدا بووبن‪.‬‬ ‫لە دوانیوەڕۆى ئەو ڕۆژەدا‪ ،‬خەڵکى ئەوێ هێرشیان کردە سەر توتسیەکان‪ ،‬کە پێدەچێت‬ ‫بەیارمەتى پۆلیسى هەرێمی و بەالیەنى کەمەوە یەک سەربازى پێشوو‪ ،‬بووبێت‪.‬‬ ‫لەسەرەتادا توتسیەکان بەرپەرچى هێرشەکانیان دایەوە‪ .‬هەندێک لە توتسیەکان‪،‬‬ ‫کەژمارەیان نزیکەى ‪ ٥٠٠‬کەس دەبوو‪ ،‬بڕیاریاندا ڕواندا جێبهێڵن و بەرەو کۆمەڵگاى‬ ‫کابایێ ڕۆیشتن کە دەکەوێتە باشورى ڕۆژهەاڵتى سنورەکەوە‪ .‬هەندێکیان بەرلەوەى لەو‬ ‫ڕووبارەى ڕواندا و بوروندى لەیەکترى جیادەکاتەوە‪ ،‬بپەڕنەوە‪ ،‬کوژران‪ .‬بەیانى ڕۆژى‬ ‫دواتر‪٢٢ ،‬ى نیسان‪ ،‬بارهەڵگرێکى سەر بە پۆلیسى هەرێمى گەیشتە نگۆما و ژمارەیەک‬ ‫توتسى لەناو قەرەباڵغیەکەدا هەڵبژارد و بردیانى‪ .‬پاشان لەهەمان ڕۆژدا دووبارە‬ ‫شانبەشانى سەربازەکان و پۆلیسى نیشتیمانى‪ ،‬ئەوانەى چەکى ئاڕپیجیی (‪ )RPG‬و‬ ‫تفەنگیان بۆ کوشتنى توتسیەکان بەکارهێنا‪ ،‬هاتنەوە ئەو شوێنە‪ .‬لەو شەوەدا‪ ،‬لەسەر‬ ‫گردەکانى نیار و هێنگێریدا‪ ،‬لەبەرەکەى ترى دۆڵەکەوە‪ ،‬ژمارەیەک لە دانیشتوان بە‬ ‫خواردن‪ ،‬گۆرانی گوتن و سەماکردن ئاهەنگی کوشتارەکەیان گێڕا‪.‬‬ ‫کوشتارگەکانی ‪ ٣٠‬ى نیسان‬ ‫ئەو خەڵکەى لەناو کڵێساکانى نگۆمادابوون تەنها دوو ڕۆژ چێژیان لەو بەڵێنە بینی کە بۆ‬ ‫پاراستنیان پێیاندرابوو ‪ .‬لە کاتژمێر دەی شەوی ‪ ٢٩‬ى نیساندا‪ ، ،‬میلیشیا و ئاپۆڕەی‬ ‫خەڵکی ئەوێ هێرشیان کردە سەر باڵە خانەکانى کڵێساکە‪ .‬یەکێک لەوانەى لەوێ‬ ‫بوون توانى خۆى بگەیەنێتە گومەزی زەنگى کڵێساکە و بۆ ماوەى ‪ ٣٥‬خولەک زەنگى‬ ‫لێدا‪ ،‬بۆ ئاگادارکردنەوەی هەموو دانیشتوانى ناوچەکە کە پێشێلکردنی ئەو پەیمانى‬ ‫ئاشتییە بوو کە بەو خەڵکەدرابوو‪ .‬یەکێک لە قەشەکان پەیوەندى بە سەربازگەی‬ ‫سوپاوە کرد‪ ،‬کە کەمتر لە میلیک لەوێوە دوور بوو‪ .‬سەربازێک وەاڵمی دایەوە و لەبارەی‬ ‫ئەو جۆرە چەکەوە پرسیاری کرد کە هێڕشبەرەکان پێیانە‪ ،‬ئینجا بە قەشەکەى گوت‬ ‫«نیگەران مەبە‪ .‬ئازارتان نادەن»‪ .‬سەخت بوو قەشەکە بەمە دڵنیابێتەوە‪ ،‬پەیوەندى‬ ‫بە داواکارى گشتییەوە‪ ،‬ماتیاس بوشیشى‪ ،‬کرد‪ ،‬کە پیاوێکى خەڵکی ڕوهێنگێرى بوو‬ ‫وا دەزانرا کاریگەری لەسەر سەرکردەکانى جینۆسایدەکەدا هەیە‪ .‬بوشیشى ڕازى بوو‬ ‫پەیوەندى بە فەرماندەى سەربازگەکەوە بکات‪ .‬دوای دوو کاتژمێر‪ ،‬هەشت سەرباز هاتن‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪189‬‬

‫کە لەالیەن ئەفسەرێکەوە بەناوى نیۆنتێزێ ڕێبەرى دەکران‪ .‬ئەفسەرەکە توڕەیى خۆى‬ ‫بەسەر قەشەکاندا ڕژاند بەهۆى ئەوەى ئەو ژمارە زۆرەى پەنابەرانیانی لەنزیک بنکە‬ ‫سەربازیەکە داڵدە داوە و هیچ ئارەزوویەکى بۆ دەستگیرکردنى هێرشبەرەکان پیشان‬ ‫نەدا‪ .‬ئاوارەکانى ناو کڵێساکەى ژمارد و ئەوێى جێهێشت‪ .‬ئەو هێرشبەرانەى کە بەهۆى‬ ‫بەردبارانکردنیانەوە لە رەفەکانی کڵێساکانەوە نەیانتوانیبوو نزیکتر ببنەوە‪ ،‬ئەوشەوە‬ ‫ئەوێیان جێهێشت‪.‬‬ ‫بۆ سبەى کاتژمێر ‪١٠‬ى بەیانى‪ ،‬بیست و دوو سەرباز لەژێر فەرمانى ئەفسەر ئیلدیفۆنس‬ ‫هاتیگێکیمانا دا‪ ،‬سەرکردەى بنکە سەربازییەکەى نگۆما‪ ،‬گەڕانەوە ئەو شوێنە‪ .‬پاش‬ ‫ئەوەى بە ئاوارەکانیان گوت کە نایانکوژن و دەیانبەن بۆ زیندان‪ ،‬خەڵکە مەدەنییەکەى‬ ‫ناردە ژوورەوە بۆئەوەى کارى کوشتنەکە ئەنجام بدەن‪ .‬یەکێک لە شایەتحاڵەکان کە لەوێ‬ ‫خۆى شاردبووەوە‪ ،‬گریانى منداڵەکان و پاڕانەوەى ئافرەتەکانی بیستبوو‪ .‬بیستبووى کە‬ ‫«شەققەى لێدانوکانی بیستبوو‪ ،‬دواى ئەو گریان دەبیسترا»‪ ،‬کە پێى وابوو دەشێ ئەوە‬ ‫دەنگى منداڵەکان بووبێت کە بە کوتەک دەکوژران‪ .‬پاش کاتژمێرێک بێدەنگ بوو‪ .‬لەو‬ ‫کڵێسایە ‪ ٤٧٦‬کەس هەبوون‪ ٣٠٢‬دانەیان منداڵ بوون‪ .‬هەندێک لە قوربانیەکان بردرانە‬ ‫دارستانەکەى نزیک تا لەوێ بیانکوژن‪ ،‬ژمارەیەک لە ئافرەتەکانیش پێش کوشتنیان‬ ‫القە کران‪ .‬بەپێى وتەى گەواهیدەرەکان‪ ،‬مارک پۆلیپۆلى بەتایبەتى ژنخوشکی سەرۆک‬ ‫شارەوانیەکە و منداڵەکانى لەدەرەوەى کڵێساکە ڕادەستى بکوژەکان کرد‪.‬‬ ‫لەدرەنگانى ئەو بەیانیەدا باران دایکرد‪ ،‬بەاڵم کاتێ پاشنیوەڕۆ بارانەکە وەستا‪ ،‬بکوژەکان‬ ‫هاتنەوە بۆ کوشتنى ئەو منداڵە بریندارانەى کە هێشتا لە ژیان مابوون لەچیمەنەکەدا‬ ‫کەوتبوون‪ .‬لەو کاتەى خەریکى کوشتنى منداڵەکان بوون بە کوتەک‪ ،‬ئۆتۆمبیلێکى سەر‬ ‫بە وەزارەتى تەندروستى هاتە شوێنەکە و چەند فەرمانبەرێک تێیدا هاتنە خوارەوە‪.‬‬ ‫بکوژەکان لەگەڵیاندا دوان و بەردەوام بوون لە کوتەک کێشان بەو مندااڵنەدا کەلەسەر‬ ‫زەوى کەوتبوون‪ .‬پاش ئەوەى کە فەرمانبەرەکان ئەوێیان جێهێشت‪ ،‬بکوژەکان ئەو‬ ‫برنجەى لە کۆگاى کڵێساکەدا مابووەوە تااڵنیان کرد وەک پاداشتێک بۆ ئەو»کار»ەى‬ ‫کردبوویان‪.‬‬ ‫هەندێ لە سەربازەکان بەشوێن ئابێ جێرۆم ماسینزۆى قەشەشدا گەڕابوون‪ ،‬کە بەپێى‬ ‫ڕاپۆرتەکان ویستبویان بەر لە کوشتنى ئەشکەنجەیەکى زۆرى بدەن‪ ،‬بەاڵم دووان‬ ‫لەوان بەر لە هێرشەکە یارمەتییان دابوو بۆ ئەوەى خۆى بشارێتەوە‪ .‬دواتر یەکێکیان‬ ‫گەڕایەوە و داواى ‪ ٥٠٠٠٠٠‬فرانکى ڕواندى دەکرد‪ ،‬کەدەیکردە (‪ ٢٨٠٠‬دۆالرى ئەمریکى)‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪190‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بۆئەوەى پەناگەکەی بە نهێنى بهێڵێتەوە‪ .‬ئەو بڕەپارەیە لەبەردەستدا نەبوو‪ ،‬ئابێ توانى‬ ‫پەیوەندى بە کڵێساکانى ترەوە بکات کە لە ئەنجامدا توانییان لەڕێگەى کانیاباشى‬ ‫سەرۆک شارەوانییەوە ئەو پێنجسەدهەزار فرانکە ڕواندیەیان دەست بکەوێت‪ .‬ئەوە‬ ‫یەکەم بڕەپارەبوو کە بۆ ڕزگارکردنى ژیانى قەشەیەک بە سەربازێک بدرێت‪ .‬ئەو سەرۆک‬ ‫شارەوانییە گوتبووی تەنانەت ڕازى نەبووە بۆ رزگارکردنی ئەندامانى خێزانەکەى‬ ‫خۆى وا بکات‪ ،‬کە لە کوشتارگەکەى نگۆمادا کوژران‪ .‬چەندجارێکى تریش‪ ،‬بەپێى‬ ‫ڕاپۆرتەکان‪ ،‬ڕەتى کردبووەوە فریای خزمەکانى خۆى بکەوێت‪ ،‬بەو دوو کچەشەوە‪ ،‬کە‬ ‫یەکێکیان تەمەنى حەوت سااڵن بوو‪ ،‬ئەوى تریش هەشت سااڵن‪ .‬ڕەنگە پێى وابووبێت‬ ‫کە یارمەتیدانى خزم و کەس زووتر ئاشکرا دەبێت وەک لەوەى یارمەتى کەسانى تر بدات‬ ‫و دەبێتە هۆى ئەوەى دەستبەجێ تۆڵەى لێبکرێتەوە‪.‬‬ ‫بە ئاشکرا‪ ،‬هەر پاش راگەیاندنی ئۆپەراسیۆنی کڵێساکەى نگۆما‪ ،‬ئەفسەرهاتێگێکیمانا و‬ ‫ژمارەیەکى زۆرترى سەرباز‪ ،‬کەسانى پیشەگەرى خەڵکی بوێی و خەڵکى ترى بۆ پشکنینی‬ ‫شوێنێکی ئایینی کە لەسەری رێککەوتن‪ ،‬بۆ بێنیبیکیرا لە ڕواندا‪ ،‬نارد‪ .‬نوسراوێکى‬ ‫ئاگادارینامەیەکیان هێنابوو لەالیەن کۆلۆنێل موڤونیێ وە واژۆ کرابوو‪ .‬هاتێگێکیمانا‬ ‫فەرمانى بەو سەرباز و کەسە پیشەگەرانەى لەگەڵیدا بوون دا کە دەگەمارۆی هەموو‬ ‫کەسانەى ناو ئەو کۆمەڵگا گەورەیە بدەن‪ .‬لەوکاتەشدا کۆمەڵێکى زۆرتر لە خەڵکی‬ ‫مەدەنی لەدەرەوە مابوونەوە‪ ،‬بەدەورى ئەو دیوارەدا دەهاتن و دەچوون و هاواریان دەکرد‬ ‫و دەیانقیژاند‪.‬‬ ‫لەناو توتسییەکاندا‪ ،‬بەتایبەتى ئەوانەى لەالیەن سەربازەکانەوە دۆزرابوونەوە‪ ،‬منداڵ‬ ‫و الوى ماڵى پرۆفیسۆر کارێنزى هەبوون‪ ،‬کە تەمەنیان لە نێوان حەوت ساڵى تاکو‬ ‫بیست و دوو ساڵیدا دەبوو‪ .‬پاش ئەوەى کارێنزى و خێزانەکەى لە ‪٢١‬ى نیساندا‬ ‫کوژرابوون‪ ،‬ئەو الوانە لەناو خانوویەکى چۆڵکراودا خۆیان شاردبووە و پاش ئەوەى‬ ‫ویستبوویان بەرەو پەناگەیەکى تر بڕۆن لەالیەن سەربازەکانەوە دەستگیر کرابوون‪ .‬دواى‬ ‫ئەوەى کارتى ناسنامەکانیان پشکنیبوون‪ ،‬پێیان گوتبوون «ئێوە ئینیانزین‪ ،‬توتسین»‬ ‫و هەڕەشەى کوشتنیان لێ کردبوون‪ .‬هەندێک لە سەربازەکان نەیاندەویست چیتر کەس‬ ‫بکوژن و گازەندەی ئەوەیان دەکرد کە ئەو ڕۆژە خەڵێکێکى زۆریان کوشتووە‪ .‬یەکێکیان‬ ‫گوتی هەشت ئافرەتى کوشتووە و ئەوى تریش سیانزدە کچى کوشتبوو‪ .‬یەکێک لە‬ ‫پاسەوانەکانى سەرۆکایەتى دەرکەوت و لەسەر گواستنەوەى ئەو الوانە بۆ بنکەى پۆلیس‬ ‫سوور بوو‪ .‬لەبەردەم بەربەستەکەدا‪ ،‬سەربازەکان پێیان گوتن کە دابنیشن و نزا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪191‬‬

‫بکەن چونکە ئێستا دەمرن‪ .‬لەکۆتاییدا‪ ،‬سەربازەکان بە پارەو ڕەنگە‪ ،‬بە ئەنجامدانى‬ ‫دەستدرێژى سێکسى بۆسەر چەند کچێک لەوانە ڕازى ببوون‪ .‬سەربازەکان کچێکیان‬ ‫بەوە تاوانبار کرد کە گوایا بەر لە دەستپێکردنى جینۆسایدەکە سەربازانى ڕەتکردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئینجا سەربازەکان ئەوانیان گەیاندە دیرەکە و تا ‪ ٣٠‬ى نیسان تێیدا مانەوە‪.‬‬ ‫کاتێک لە ‪ ٣٠‬ى نیساندا‪ ،‬بەهۆى گەڕانەوە «ئینکۆتانیێ کانى ماڵى کارێنزییان لە دیرەکەدا‬ ‫دۆزییەوە» لەگەڵ کۆمەڵێکى تردا خستیاننە پشتی بارهەڵگرێکەوە‪ .‬سەربازەکانیش‬ ‫سواربوون و بەسەر الشەی منداڵەکانەوە وەستابوون‪ .‬بەگشتى‪ ،‬بیست و پێنج کەسیان‬ ‫لەگەڵ خۆیاندا برد‪ ،‬پێنج لەوان پیاو و بیستیان ئافرەت و منداڵ بوون‪ .‬بچوکترین کەس‬ ‫تیایاندا کچێکى تەمەن پێنج سااڵن بوو بەناوى ئامێى‪ .‬هەروەک ئەوەى چۆن سەربازەکان‬ ‫ووتبویان خەڵکەکەى ناو کڵێساکەى نگۆما دەبەین بۆ بەندینخانە نەک بۆ کوشتن‪،‬‬ ‫هێرشبەرەکانیش بەهەمان شێوە گوتیان کە ئەو کۆمەڵە کەسە دەبرێنە نوسینگەکانى‬ ‫پارێزگا بۆئەوەى بپارێزرێن‪ .‬کاتێک سەربازەکان گەڕابوونەوە پاش نیوەرۆیەکی درەنگ بۆ‬ ‫ئەوەی هەندێ بیرەی کە بینیبوویان لە کاتی پشکنینەکەدا‪ ،‬بیبەن‪ ،‬سستەرەکان لێیان‬ ‫پرسیبوون ئەو گەنجانە چییان بەسەر هات‪ ،‬یەکێکیان وەاڵمی دابووەوە»ئەوە کاری ئێمە‬ ‫نییە‪ .‬بۆ ‪Interahamwe‬مان جێهێشتن‪».‬‬ ‫نزیکەى کاتژمێرێک پاش شااڵوەکەی بۆ سەر دێرەکەى بێنێبێکیرایان برد‪ ،‬دە سەرباز‬ ‫و سیى چەکدارى هەندێک خەڵکى سڤیلى تر داواى چوونە ژوورەوەیان کرد بۆ ناو‬ ‫قوتابخانەیەکی نزیکی ئەوێ لە کاروباندا‪ ،‬کاتێک پرسیارى ئەوەیان لێکرا بۆچى هاتوون‪،‬‬ ‫یەکێک لەو گروپە لە وەاڵمدا گوتى»تەنانەت پیاوانى ئایینى و ڕاهیبەکانیش چەکیان بۆ‬ ‫‪ RPF‬شاردووەتەوە‪ ،‬بۆیە ئەوانیش جێی متمانە نین‪ . . .‬سەیرکەن‪ ..‬ئەگەر ڕقتان‬ ‫لە واڵتەکەمان دەبێت‪ « . . .‬لێژنەکەیان کارتى ناسنامەى ئەو کەسانەى لەوێدابوون‬ ‫پشکنى و دوو فەرمانبەرى بەڕەچەڵەک توتسییان دۆزییەوە و ڕادەستى میلیشیاکانیان‬ ‫کردن‪ .‬ئەندامانى ‪ Interahamwe‬ئەو دوو توتسیەیان بردە دارستانێکى نزیک ئەو‬ ‫شوێنەوە و بە لێدان کوشتنیان‪ ،‬پاشان سواری پاسەکەیان بوون بەرەو ماڵەوە بڕۆن‪.‬‬ ‫لەنزیک کاتژمێر ‪ ٥‬ى دوانیوەڕۆ‪ ،‬سەربازەکان بەمەبەستى تااڵنکردنى پەیمانگا ئایینییەکە‬ ‫گەڕانەوە ئەوێ‪ .‬دوو لەو ئافرەتە گەنجانەى لەوێدا چاودێرى منداڵە بێسەرپەرشتەکانیان‬ ‫دەکرد‪ ،‬وەک «خەاڵتێک» بردران بۆ سوپا‪ .‬لەوێدا دەستدرێژى سێکسیان کرایە سەر‪.‬‬ ‫ماوەیەکى کەم پاش ئەوە‪ ،‬هەندێک سەربازى تر بۆ هەمان مەبەست چوونە ئەو شوێنە‪.‬‬ ‫لەسەرەتای رۆژی ‪٢٠‬ى نیسانەوە‪ ،‬ژمارەی ئەو سەربازانەى لە جەنگدا بریندار دەبوون‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪192‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫زیادیان کرد و دەگوازرانەوە بۆ بوتارێ تاکو لە نەخۆشخانەکەدا چارەسەر بکرێن و لە‬ ‫باڵەخانەکانى ‪Groupe Scolaire‬دا دەیانحەواندنەوە‪ .‬لە یەکى مایسدا‪ ،‬هەندێک لەو‬ ‫سەربازانە بیست‪-‬و‪-‬یەک منداڵ و سیانزدە فەرمانبەرى خاچى سور کە بەبڕواى ئەوان‬ ‫توتسى بوون‪ ،‬سەربڕی‪ .‬ئەو کەسانەیان لەنێو دەربازبووەکانى کوشتارگەکەى ‪٢١‬ى‬ ‫نیساندا هەڵبژارد کە لەو کاتەوە لە ‪Groupe Scolair‬دا پەنادرابوون‪ .‬ئەو کوشتنە‬ ‫دڕندانەیە لە راگەیاندنە بیانیەکاندا باڵو کرایەوەو بووە هۆى دروستبوونى ڕەخنەیەکى‬ ‫توندى نێودەوڵەتى و‪ ،‬ڕەنگە لەئاکامدا‪ ،‬ستافى گشتى توشى سەرزەنشتی بووەوە‪.‬‬ ‫بۆ بەڵگەی زیاتر‪ ،‬بڕوانە پاشکۆى‪ ،٢‬کە پێکهاتووە لە ئاخاوتنێک لە پەرتووکى ‪Yolande‬‬ ‫‪ Mukagasana‬وەرگیراوە‪ ،‬کە نوسەرێکى ڕواندییە و لە کوشتنەکاندا ڕزگارى بووە و‬ ‫چەند چیرۆکێکى ‪ Boubacar Boros Diop‬ى نوسەرى سەنیگالى‪ ،‬کە بیر و ژیانى بۆ‬ ‫جینۆسایدەکەى ڕواندا تەرخان کردووە‪.‬‬ ‫‪...‬‬ ‫ئەم بابەتە بەشی دووەمە لە کتێبی‪:‬‬ ‫‪Bnyamin Neuberger, Genocide in the Land of Thousand Hills- Rwanda‬‬ ‫‪.2014 ,Opem University of Esrael ,1994‬‬

‫ ‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪193‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪194‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫مەال‬

‫عارفی مەال یەحیای خانەقین‬ ‫لەبەر ڕۆشنایی دەستنووس و یاداشتەکانیدا‬ ‫‪١٩٩٨ -١٩١٢‬‬

‫پرۆفیسۆری یاریدەدەر ‪ /‬ئەحمەد باوەڕ‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪195‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪196‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫پێشەکی‪:‬‬ ‫ ئەم کورتە لێکۆڵینەوەی‪ ،‬کە لە چوار چێوەی ئەم نووسینەدا‪ ،‬داڕێژراوەتەوە ‬ ‫بەسەریەکەوە‪ ،‬بریتیە لە سێ تەوەری سەرەکی‪ ،‬سەبارت بە کەسایەتی و پیاوی ئایینی‬ ‫ناوچەی گەرمیان و شاری خانەقین‪( :‬مەال عارفی کوڕی مەال یەحیای کوڕی مەال‬ ‫عەبدولعەزیزی شەیخ و لئیسالمی ئەردەاڵنی)‪ ،‬کە لە سەردەمانی خۆیدا‪ ،‬خزمەتێکی‬ ‫دیارو بەرچاویان بە باری سیاسی و کۆمەاڵیەتی باشووری کوردستان بە گشتی و‬ ‫ناوچەی گەرمیان و شاری خانەقین بەتایبەتی کردووە‪ ،‬زۆر دڵنیاشین لەوەی‪ ،‬کە بە‬ ‫درێژایی ڕۆژگار و ھەموو ئەو ھەلومەرجەی بەسەر باشووری کوردستان و ناوچەکەدا‬ ‫ھاتووە‪ ،‬زۆربەی دەستنووس و بەیازو بەرھەمە دەوڵەمەندەکانی ئەم بنەماڵەیە لە‬ ‫ناوچوون و بوونەتە خۆراکی ئاگردانەکانی مێژوو و تەنها بەشێکی یەکجار کەمیان‬ ‫نەبێت‪ ،‬نەتوانراوە وەک پێویست سوودیان لێ وەربگیردرێت و لە بارەیانەوە بنووسرێت‪.‬‬ ‫بە تایبەتی بنەماڵەیەکی ئایینی و ڕووناکبیری ئەوتۆ‪ ،‬کە ڕیشەیەکی مێژوویی قووڵیان‪،‬‬ ‫لە تەواوی رۆژھەاڵتی کوردستان و بەشی باشووریدا ھەبووە و ھاوکات باپیرە گەورەشیان‬ ‫گەیشتۆتە پلەی (شەیخ ولئیسالم)ی شاری سنە لە ناوەندی فەرمانڕەوایەتی و میرایەتی‬ ‫ئەردەاڵنیەکاندا‪.‬‬ ‫ ئەو ھۆکارەشی‪ ،‬کە زیاتر وای لە توێژەری ئەم لێکۆڵینەوەیە کرد‪ ،‬کە سەبارەت‬ ‫بەو ناونیشانەی سەرەوە بنووسێت‪ ،‬بایەخ و گرنگی بابەتەکە بوو‪ ،‬وەک کەرەستەیەکی‬ ‫خاوی مێژوویی گرنگ‪ ،‬کە تا ئێستا و وەک پێویست بایەخێکی ئەوتۆی پێ نەدراوەو‪،‬‬ ‫تەنانەت شتێکی ئەوتۆی لە بارەوە نەنووسراوە‪ ،‬سەرەڕای ھەموو ئەوانەش ناوچەیەکی‬ ‫دوورە دەست و پەراوێزخراوی وەک گەرمیان و شاری خانەقین بۆ کاری نووسین و بە‬ ‫دواداچوون‪ ،‬بە تایبەتی لە ڕووی ھەڵسەنگاندن و بەدواداچوونی مێژووییەوە‪ ،‬کە بۆ‬ ‫خۆی ھەڵدەگرێت دەیان ماستەرنامە و لێکۆڵینەوەی وردی لە بارەوە بنوسرێت و ھاوکات‬ ‫ڕووداو و الیەنە جۆر بەجۆرەکانی بە درێژایی مێژوو خوێندنەوەو لێکدانەوەو توێژینەوەی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪197‬‬

‫زۆر وردی لەسەر ئەنجام بدرێت‪ ،‬بۆ نموونە شارێکی ئاوەدان و گرنگی وەک خانەقین‬ ‫سەرەڕای ئەو تەمەنە مێژووییەی‪ ،‬کە ھەیەتی‪ ،‬تا ئێستا جگە لە الیەنە جوگرافیەکەی‬ ‫(ئەویش زۆر بەکەمی) وەک کاری زانستی و توێژینەوەی زانستی‪ ،‬بوارەکانی تری‬ ‫بەتایبەتی بارودۆخە مێژووەییەکەی بە ھەموو قۆناغەکانیەوەو ھەروەھا بەپێی پەیڕەو و‬ ‫میتۆدێکی (ئەکادیمی ‪ -‬زانستی) شتێکی ئەوتۆی لەسەر نەکراوە‪ ،‬کە بۆخۆی ببێتە جێی‬ ‫سەرنج و لێکدانەوەو لەسەر وەستانی توێژەران و لێکۆڵەران‪.‬‬ ‫ بەھەرحاڵ بەگوێرەی تەواوی ئەو سەرچاوەو دەستنووس و بیرەوەرییانەی‪ ،‬کە‬ ‫بۆ کاری ئەم نووسینەمان‪ ،‬لەبەردەستدا بوون و وەک ئەوەشی لە لیستی پەراوێز و‬ ‫سەرچاوەکاندا بەڕوونی ئاماژەیان بۆ کراوە‪ ،‬تاڕادەیەک توانرا لێکۆڵینەوەکە بەشێوازێکی‬ ‫زۆر پوخت‪ ،‬بۆ سەر چوار تەوەری سەرەکی و چەند ناونیشانێکی الوەکی‪ ،‬وەک ئەوەی ‬ ‫لە چوار چێوەی پالنەکەدا دەر دەکەوێت و تاڕادەیەک بەکورتی ڕوونکراونەتەوە‪.‬تەوەری‬ ‫یەکەمیان‪ :‬بریتیە لە ژیان و کەسایەتی مەال عارفی مەال یەحیای خانەقین‪.‬دووەمیان‬ ‫تەرخانکراوە بۆ بە دوا داچوونی بەشێک لە دەستنووس و بیروەریەکانی ڕۆژانەی‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لە نێوان سااڵنی (‪ )١٩٧٥ – ١٩٤٧‬دا‪ ،‬کە بە زۆری و ھەر ھەمووشیان لە نێو‬ ‫دەستنووسەکانی خۆیدا ماون و ھەر وەک ئاماژەشی بۆکرا زۆر ڕووی نادیارو شاراوەی‬ ‫مێژوویی باشووری کوردستان و ناوچەکەمان بەشێوازێکی گشتی‪ ،‬بۆ خوێنەر و لێکۆڵەران‬ ‫ڕۆشن دەکەنەوە لە قۆناغی ناوبراودا‪ ،‬بەتایبەتی زۆرێک لە ڕووداوە گرنگەکانی ناوچەی‬ ‫گەرمیان و شاری خانەقین و دەوروبەری‪.‬بەاڵم تەوەری سێیەم و کۆتایی‪ :‬بەسەریەکەوە‬ ‫بەدوادا چوونێکی خێرایە لەسەر ناوەرۆکی ئەو ھەموو دەستنووس و وتار و نامە و‬ ‫خوتبانەی‪ ،‬کە ھەموو ڕۆژانی ھەینییەک‪ ،‬لە مینبەری مزگەوتی (مەجید بەگ) ی شاری‬ ‫خانەقیینەوە‪ ،‬بۆ کۆمەاڵنی خەڵک و ئامادەبووانی خوێندۆتەوە‪ ،‬کە ھەرھەمووشیان‬ ‫بەزۆری لە ڕێگای کەس و کارو بنەماڵەکەی خۆیانەوە بەدەستمان گەیشتوون و‬ ‫تاڕادەیەکی باش خوێندنەوەیان بۆ کراوەو شیکردنەوەی پێویستیان لە سەرکراوە‪ .‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪198‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫تەوەری یەکەم‬ ‫ژیان و کەسایەتی مەالعارفی مەالیەحیای خانەقین‪:‬‬ ‫ لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتاکانی سەدەی بیستەمی رابردوو‬ ‫بەدواوە گەلێک کەسایەتی ئایینی و ڕووناکبیری جۆر بەجۆری کورد لە بەشی ڕۆژھەاڵتی‬ ‫کوردستانەوە بەھۆکاری جۆربەجۆر ڕوویان لە بەشی باشووری کوردستان کردوەو ھاوکات‬ ‫لە مزگەوت و تەکێ و خانەقا و ناوەندەئایینی یەکانی دا‪ ،‬جێگای تایبەتی خۆیان‬ ‫کردۆتەوەو لەگەڵ ئەوەشدا لە ڕووی تەدریس و وانە وتنەوەی تایبەتەوە توانیویانە لە‬ ‫ناوچەکانی باشووری کوردستاندا سەدان مەالی ھوشیارو پیاوی ئایینی گەورە پێ بگەیەنن‬ ‫و مۆڵەت و ئیجازەی مەالیەتیان بدەنێ‪.‬ھەرلەم الیەنەشەوە ناوی دەیان زانای گەورەو‬ ‫پیاوی ئایینی ھەر لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمی ڕابردوو و بگرە پێشتریشەوەو‬ ‫تا ئێستا بە درەوشاوەیی ماونەتەوە‪ ،‬شان بەشانی ئەوەش زۆرێک لەدەستنووس و‬ ‫دانراوەکانیان لە بواری زانستی و شەرعی جۆر بەجۆردا‪ ،‬ئەوپەڕی دەاللەت و بەڵگەی‬ ‫زیندوومان ئەخەنە بەردەست لەوانە‪ :‬مەال یەحیای کوڕی مەال عەبدولعەزیزی ئەردەاڵنی‬ ‫(‪ ،)١٩٣٣ - ١٨٦٩‬مەال محەمەدی مەھدی جوانڕۆیی (‪ ،)١٩٣٨ - ١٨٦٨‬حاجی مەال‬ ‫ئەحمەدی نۆدشەیی (‪ ،)١٨٨٤ -١٨١٣‬مەالسەید حەکیمی خانەقینی ھویەیی (‪-١٨٩٢‬‬ ‫‪ ،)١٩٥٧‬مەال محەمەدی قزڵجەیی تورجانی زادە (‪ ،)١٩٥٩ -١٨٩٥‬مەال عەبدولکەریمی‬ ‫مودەریسی مەریوانی (‪ ،)٢٠٠٥ -١٨٩٩‬عەالئەدینی سوجادی سنەیی (‪.)١٩٨٥ - ١٩٠٧‬‬ ‫ھەروەھا مەال عارفی کوڕی مەال یەحیای ئەردەاڵنی (‪ )١٩٩٨ -١٩١٢‬واتە ئەو کەسایەتی‬ ‫و پیاوە ئایینیەی‪ ،‬کە ئێمە دەمانەوێت لێرەداو لە چوارچێوەی ئەم نووسین و لێکۆڵینەوە‬ ‫کورتەدا‪ ،‬بۆ یەکەم جار و بەوشێوەیە باسی لێوە بکەین و سەبارەت بە یاداشتنامەو‬ ‫دەستنووس و کارە جۆر بەجۆرەکانی بدوێین‪.‬‬ ‫ مەال عارف بەپێی ھەموو ئەو وردە سەرنج و زانیارانەی‪ ،‬کە لە باوک و باپیرانی‬ ‫خۆیەوە وەری گرتووەو ھاوکات بەگوێرەی یەکێک لە دەستنووسە گرنگەکانی خۆی‪،‬‬ ‫کە بەڕوونی مێژووی (‪)١٩٧٣ / ٥ / ٢٧‬ی بەسەرەوەیە و پێش دەچێت بەشێکی‬ ‫زۆری لێ فەوتابێت و لە ناوچووبێت‪ ،‬لەبارەی سەربوردەو ژیاننامەی خۆیەوە بە کورتی‬ ‫نووسیویەتی‪( :‬عارفی کوڕی مەال یەحیای کوڕی مەال عەبدولعەزیزی کوڕی مەال محەمەد‬ ‫مەھدی شەیخولئیسالمی مەال حەسەنی مەال ئەحمەدی‪ ...‬لێرەشەوەو بەڕەسەن دەچنەوە‬ ‫سەر مەال یەعقوبی قازی (پڵنگان)‪ ،‬کە مەستورە خانمی کوردستانی (‪١٢١٩‬ی کۆچی‬ ‫بەرانبەر بە ‪ ١٨٠٤‬زایینی ‪١٢٦٣ -‬ی کۆچی بەرانبەر بە ‪١٨٤٦‬ی زایینی) لە چەندین‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪199‬‬

‫شوێنی (مێژووی ئەردەاڵن)ەکەیدا‪ ،‬تاڕادەیەک باسی لێوە کردوون و ئاماژەی بۆ کردوون‪.‬‬ ‫بەاڵم مەال عارفی مەالیەحیای خانەقین لە بارەی خۆی و سەربوردەی (کەسایەتی)‬ ‫خۆیەوە زیاتر درێژە دەداو زۆر بەوردی نووسیویەتی‪ :‬لە ساڵی (‪ ١٩١٢‬زایینی) لە‬ ‫شاری خانەقین لە دایک بووم و ھەر لە مناڵییەوە الی باوکم خەریکی خوێندن و نووسین‬ ‫بووم و زمانی فارسی و خوێندنی سەرف و نەحوم ھەر الی باوکم خوێندوە‪.‬لە پاشان لە‬ ‫حوجرەی فەقێیان لە شاری خانەقین و سلێمانی تەحسیلی باقی عیلمەکانی ترم کردووەو‬ ‫لە خزمەتی حاجی مەال محەمەدی جوانڕۆیی‪ ،‬کە لەو سەردەمەدا یەکەم باش مەال بوو‪،‬‬ ‫بەالغەت و تەفسیری قورئانی پیرۆز و فیقھو ئوسوڵی فیقھم خوێندو ھەروەھا لە خزمەتی‬ ‫شێخ محەمەدی خاڵ (‪ )١٩٨٩ - ١٩٠٤‬دا‪ ،‬لە شاری سلێمانی بەعزێ مەنتیق و ئادابم‬ ‫خوێندو لە خزمەتی خوالێخۆشبوو مەال محەمەد سەعیدی دێلێژەیی (‪)١٩٤٥ -١٨٨٦‬دا‪،‬‬ ‫خوێندنی مەنتیقم تەواوکردو دووبارە گەڕامەوە شاری خانەقین و ئیجازەی مەالیەتیم لە‬ ‫خزمەتی حاجی مەال محەمەدی جوانڕۆیی وەرگرت و دواتر لە ساڵی (‪ )١٩٣٦‬دا بووم ‬ ‫بە مەالی ئاوایی (سەوزباڵخ)ی ناوچەی (بنکوورە) و نزیکەی دوو ساڵی تەواو خەریکی‬ ‫وتنەوەی عیلمەکان بووم‪ ،‬پاشان لە بەر تێکچوونی تەدریس گەڕامەوە شاری خانەقین و‬ ‫دوو‪ ..‬سێ ساڵێک لە شاری خانەقین بە بێکار و بێ جێ و مەعیشەت مامەوە‪ ،‬لە بەر‬ ‫ناچاری دوکانێکی عەتاریم داناو نزیکەی بیست ساڵی تەواو بە دوکاندارییەوە مەشغوڵ‬ ‫بووم‪.‬لە دوایشدا لە بەر تێکچوونی کاسبی و ڕێکنەھاتنی کەسابەت لەگەڵ بارودۆخی مندا‬ ‫بەناچارییەوە وازم لێ ھێناو لە مزگەوتی (مەجید بەگ) لە شاری خانەقین‪ ،‬بە ئیمامەت‬ ‫و خیتابەت مشغوڵ بووم‪.‬‬ ‫ بەپێی دەقی ئەو مۆڵەت و ئیجازەنامەیەیەش بێت‪ ،‬کە حاجی مەال محەمەدی‬ ‫جوانڕۆیی دابێتی بە‪( :‬مەال عارفی کوڕی مەال یەحیای کوڕی مەال عەبدولعەزیزی‬ ‫ئەردەاڵنی) لە تەکیەی نەقشبەندی شاری خانەقین و لە خوارەوەیدا نووسیویەتی‪((:‬العبد‬ ‫الفقير الى رحمة ربه القدير محمد بن مهدى الحسينى المدرس والخطيب فى تكية النقشبندى‬ ‫فى خانقين فى ‪ 28‬رجب ‪.))1357‬ئەمەش بۆخۆی جۆرە یەک نە ھاتنەوەیەک‪ ،‬لەگەڵ ‬ ‫ئەو ساڵەدا دروست دەکات‪ ،‬کە مەال عارفی مەال یەحیا ئیجازەنامەی مەالیەتیەکەی‬ ‫تیا وەرگرتووە‪.‬چونکە ساڵی (‪ )١٣٥٧‬کۆچی‪ ،‬بەرانبەرە لەگەڵ ساڵی (‪ ١٩٣٨‬زایینی)‬ ‫دا‪ ،‬بەاڵم وەک لە دەقی ئیجازەنامەکەیدا دیارە‪ ،‬کە ئەبێت خوالێی خۆشبێت مەال‬ ‫محەمەدی جوانڕۆیی کلێشەی ئامادەکراوی ھەبووبێت و تەنها لەو شوێنانەدا بە بەتاڵی‬ ‫مابنەوە‪ ،‬کە ناوی قوتابیەکە و شوێنی پێدانی ئیجازەکەی تیا دەنووسرێت‪ ،‬چونکە بە‬ ‫پێی ئەو نووسراوەی کە لە بەردەستی ئێمەدایەو بۆ یەکالیکردنەوەو ساغکرنەوەی ئەو‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪200‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫الیەنە پشتی پێ بەستووە‪ ،‬بەو شێوەیەیە‪ ،‬کە ئاماژەی بۆ کراوەو دواتر بە شێوازی‬ ‫نووسین مەال عارف ئیجازەکەی بۆکراوە‪ ،‬بۆیە نووسراوە‪ ٢٨( :‬رجب ‪ .)١٣٥٧‬ھاوکات‬ ‫لێکدانەوەیەکی ئەوتۆش لەگەڵ ساڵ و رێکەوتێکی وادا ھەرگیز نایەتەوە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە مەرحووم حاجی مەال محەمەدی جوانڕۆیی‪ ،‬بە پێی دەقی ئەو نووسینە بێت کە‬ ‫لەسەر کێلی ئارامگاکەی لە گۆڕستانی (پاشا کۆپری) لە شاری خانەقین‪ ،‬بە زمانی‬ ‫عەرەبی و لە سەری نووسراووە‪(( :‬هذا قبر المرحوم المغفور له العالم الفاضل الحاج مال‬ ‫محمد بن مهدى الحسينى توفى يوم االربعا المصادف ‪ 27‬من شهر الرجب الخير سنة ‪1357‬‬ ‫الهجرية لروحه الفاتحة))‪.‬بەوەی ئەم دوو مێژووە واتە ڕۆژی وەرگرتنی ئیجازەنامەکەی مەال‬ ‫عارف و ڕۆژی کۆچی دوایی حاجی مەال محەمەدی جوانڕۆیی تەنها جیاوازیان یەک ڕۆژە‬ ‫و خۆ ناکرێت بوترێت‪ :‬تا ڕۆژێک پێش کۆچی دوایی حاجی مەال محەمەدی جوانڕۆیی ‬ ‫توانیبێتی مۆڵەتی مەالیەتی بە قوتابیەکانی خۆی دابێت‪.‬ھەروەھا مەال عارفی مەال یەحیا‬ ‫خۆی لە دەقی ئەو نووسینەشی دا‪ ،‬کە لە بارەی ژیاننامەی خۆیەوە نووسیویەتی‪ :‬لە‬ ‫ساڵی (‪ )١٩٣٦‬دا بووم بە مەالی ئاوایی (سەوز باڵخ)‪ ،‬کە ئەمەش بۆ خۆی دەکاتە‬ ‫دووساڵ پێش مۆڵەت وەرگرتنی (ئیجازەنامەی) زانستی‪.‬‬ ‫ ھەر بە پێی دەستنووسەکانی مەال عارفی کوڕی مەال یەحیا خۆی‪ ،‬ئەوەمان بۆ ڕوون‬ ‫دەبێتەوە کە پێش پێنج ساڵ لەوەی کە مۆڵەتی مەالیەتی وەربگرێت‪ ،‬باوکی چۆتە بەر‬ ‫دلۆڤانی خودای پەروەدگار و ھەر لەم بارەیەشەوەو لە پەراوێزی دەستنووسێکی تریدا بە‬ ‫زمانی فارسی نووسیویەتی‪( :‬فوت کردن مرحوم ابویم مال یحیی غفر لە در شھر خانقین‬ ‫در شهر جمادی االولی سنە ‪ ١٣٥٢‬ھجری)‪.‬واتە‪ :‬کۆچی دوایی خوا لێخۆشبووی باوکم‬ ‫مەال یەحیا لە مانگی جەمادی یەکەمی ساڵی ‪ ١٣٥٢‬ی کۆچی لە شاری خانەقین‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەش بۆ خۆی ھاوکاتە لەگەڵ ساڵی (‪ )١٩٣٣‬زایینیدا‪.‬بەاڵم لە ناو ھیچ دەستنووس‬ ‫و بەڵگە نامەیەکی تری فەرمی بنەماڵەکەیاندا دیار نیەو بۆمان ڕوون نەبووەوە کە ئایا‬ ‫مەال یەحیای باوکی لە ساڵی چەنددا لە دایک بووەو لە چ قۆناغ و لە چ ساڵێکیشەوە‬ ‫لە بەشی ڕۆژھەاڵتی کوردستانەوە ھاتوونەتە بەشی باشووری کوردستان و بەتایبەتی‬ ‫بۆ شاری خانەقین‪.‬بەاڵم مەال عارف خۆی وای گێڕاوەتەوە کە ئەوساڵەی باوکی کۆچی‬ ‫دوایی کردووە‪ ،‬تەمەنی شەست و چوار ساڵ بووە‪ ،‬جا بە گوێرەی ئەو گێڕانەوەیەش‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوا ساڵی لە دایک بوونی مەال یەحیای باوکی دەکاتە نزیکەی ساڵی (‪١٨٦٩‬‬ ‫زایینی)و ھاوکات بە گوێرەی شوناسنامەی باری شارستانیەتەکەی (ھویە االحوال‬ ‫المدنیە) مەال عارفیش بێت ئەوا ناوی دایکی‪( :‬مەسعودە محەمەد ساڵح) بووەو لەگەڵ‬ ‫ئامینە خانی دایکی ڕووناکبیر و کەسایەتی ناسراوی ڕۆژ ھەاڵتی کوردستان مامۆستا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪201‬‬

‫شوکرڵاڵی بابان (‪.)٢٠١٢ /١٠ /١٨ - ١٩٢٣‬دەبنەوە خوشکی یەکتر‪.‬ئەمەش ئەوەمان بۆ‬ ‫ڕوون و یەکالیی دەکاتەوە‪ ،‬کە ھەریەک لە مەال عارفی کوڕی مەال یەحیای ئەردەاڵنی ‪-‬‬ ‫خانەقینی و خوالێی خۆشبێت مامۆستا شوکرڵاڵی باباندا‪ ،‬دەبنە پورزای یەکتر‪ ،‬جگە‬ ‫لە ھەمووئەوانەش مەال عارفی مەال یەحیا لە دامەزراندنی ڕێکخراوو پارتی سیاسی ھیوا‬ ‫(‪ )١٩٤٦ – ١٩٣٩‬بەدواوە‪ ،‬پەیوەندی بەڕیزەکانی ئەم پارتەوە کردووەو ھاوکات بەپێی‬ ‫لێکدانەوەی بەشێکی زۆر لە ڕووناکبیرانی ناوچەی گەرمیان و شاری خانەقین مەال عارف‬ ‫ئەندامێکی چاالکی ئەو پارتە بووەو تەنانەت بۆ ماوەیەکیش لێپرسراوی دارایی ئەو حیزبە‬ ‫بووە لە سنووری ناوچەی خانەقین و گەرمیاندا‪.‬ھەروەھا لە ماوەی خەباتی سیاسیی و‬ ‫کاری ڕێکخراوەیی دا‪ ،‬پەیوەندی کردووە بە کۆمەڵێک کەسایەتی ئەو دەمانەی باشووری‬ ‫کوردستان و ناوچەکەوەو ھەروەھا لەگەڵ ھەڵوەشانەوەی ئەو حیزبەشداو بەتایبەتی لە‬ ‫ساڵی (‪ )١٩٤٦‬بەدواوە پەیوەندی کردووە بە ڕیزەکانی (پارتی دیموکراتی کوردستان)‬ ‫ەوەو لە سەرەتای پەنجاکانی سەدەی بیستەمی ڕابردووشدا‪ ،‬بەرپرسی ڕاگەیاندنی ئەو‬ ‫حیزبە بووە لە شاری خانەقین و دەوروبەریدا‪.‬ھەروەھا یەکێکیش بووە لە (چا نەخۆرەکانی‬ ‫شاری خانەقین)‪ ،‬کەئەمەش بۆخۆی لە دەرئەنجام و وەک ھەڵویستێک بووە بەرامبەر‬ ‫بە داھێنانی سیستەمی (تەموینی خۆراکی حکومەتی عێراق) بۆ ھاوواڵتیان‪ ،‬لە کۆتایی‬ ‫سیەکان و سەرەتای چلەکانی سەدەی بیستەمی ڕابردوودا‪ ،‬کە لەگەڵ ھەر یەک لە‪:‬‬ ‫(بنەماڵەی مەال سەید حەکیمی خانەقین‪ ،‬عەزیز پشتیوان‪ ،‬محەمەد ساڵح سلێمان دەلۆی‬ ‫شەھید (‪ ،)١٩٦١ / ١٢ / ٣١ -١٩١٥‬سەید ئیبراھیمی برازای مەال سەید حەکیم) و‬ ‫چەند بنەماڵەیەکی تری دا لە ناوچەی گەرمیان و سنووری شارەکانی خانەقین و کفری‬ ‫ئەودەمانەدا‪ ،‬کە ئەمەش بۆ خۆی پێویستی بە لێکۆڵینەوەی وردو سەربەخۆ ھەیە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی لە سەر پێشھات و وردەکاریەکانی بنووسرێت‪ .‬‬ ‫ مەال عارفی مەال یەحیا خۆشی لە ژیانیدا لەگەڵ‪ :‬رابیعە حەسەن حوسێن (‪١٩٢٠‬‬ ‫ ‪ )٢٠٠٦‬کە لە ھۆزی گەورەی لەک بووە‪ ،‬ژیانی ھاوسەرێتی پێکەوە ناوە و لە بەرەی‬‫ئەم خێزانەی بە کوڕ و کچیەوە تا ساڵی (‪ )١٩٦٤‬و بە گوێرەی شوناسنامەی‪( :‬مدیریە‬ ‫االعاشە العامە – ھویە توزیع خبز االعاشە) کە لە ساڵی ناوبراودا دەرچووە‪ ،‬ئەندامانی‬ ‫خێزانەکەی (‪ )٩‬کەس بوون واتە (‪ )٧‬منداڵ و خۆی و خێزانی‪.‬ھەروەھا بە گوێرەی‬ ‫دەقی شەجەرەکەشیان بێت ئەوا‪ :‬مەال عارفی کوڕی مەال یەحیای خانەقین تەنها دوو‬ ‫برای ھەبووە‪ ،‬کە ئەوانیش ھەر یەک لە (مەال یوسفی) برا گەورەی و عەبدولغەفوور‬ ‫بوون‪ ،‬یەکەمیان‪ :‬وەکو خۆی دەنووسێت لە ڕێکەوتی (‪١‬ی شوباتی‪ )١٩٤٤‬دا کۆچی‬ ‫دوایی کردووەو دووەمیشیان‪ :‬لە ڕێکەوتی (‪٩‬ی تشرینی یەکەمی ‪ )١٩٤٢‬دا لە (ڕووباری‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪202‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ئەڵوەن)ی شاری خانەقییندا خنکاوە‪ ،‬وەک ئەوەی ھەر خۆی لەم بارەیەشەوەو لە‬ ‫دەستنووسێکی تایبەتی تری خۆیدا بەڕاشکاوییەوە لەم بارەیەوە نووسیویەتی‪( :‬غەرق‬ ‫بوونی برای عەزیزم عەبدولغەفوور خوا ڕەحمەتی بکات لە ڕۆژی ھەینی ‪ ٢٤‬ی مانگی‬ ‫ڕەمەزانی ساڵی ‪١٣٦١‬ی کۆچی بەرانبەر بە ‪٩‬ی تشرینی یەکەمی ساڵی ‪ ١٩٤٢‬ی زایینی)‪.‬‬ ‫ ئەوەی شایانی باسە ئەم برایەشی لە دوای مردنی تانها کچێکی ئەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەویش گەورەکردن و پەروەردەکرنی بە گوێرەی ناوەرۆکی ئەم نووسراوە فەرمیەی‪ ،‬کە‬ ‫لە ناو دەفتەری خزمەتی سەربازی (دفتر الخدمە العسکریە) کەیدایەو‪ ،‬کە لە ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٤٠‬دا دەری کردووەو دواتر دەکەوێتە ئەستۆی مەال عارف خۆیەوە وەک لە بەشێکی‬ ‫سەر الپەڕەکانیدا نووسراوەو بۆ نموونە لە بەشێکیدا و وەک ئەوەی بە زمانی عەرەبی‬ ‫لەسەری نووسراوە‪( :‬تبين بان المكلف المدعو غفور مال يحيى متوفى حسب كتاب مامور‬ ‫نفوس القضا المرقم (‪ )21/805‬و المؤرخ فى (‪ )1945 / 8 / 12‬و كتاب الطبيب المركزى‬ ‫المرقم ( ‪ )882‬والمؤرخ فى (‪ .)1945 / 8 / 7‬لذا يصبح معيال الى بنت اخيه غفور‬ ‫المدعوة (وجيهة) البالغة من العمر (‪ )9‬سنوات‪.)...‬جگە لەوەش ھەر بەپێی ناوەرۆکی‬ ‫دەستنووسەکانی خۆی بێت تەنها دوو خوشکی ھەبووە بە ناوەکانی‪( :‬خەدیجە)‪ ،‬کە لە‬ ‫مانگی مارتی ساڵی (‪ )١٩٤٤‬دا کۆچی دوایی کردووەو (نیگارە خانم) بەھەمان شێوە‬ ‫ئەویش لە ڕێکەوتی (‪١٤‬ی مارتی ‪ )١٩٧٤‬دا چۆتەبەر دلۆڤانی خوای گەورە‪.‬‬ ‫ ھەر وەک لە زۆربەی نووسراوەکانیدا تریدا دەردەکەوێت‪ ،‬مەال عارفی کوڕی‬ ‫مەالیەحیای خانەقین لە ساڵی (‪ )١٩٣٨‬بەدواوەو پاش ئەوەی لە ئاوایی (سەوزباڵخ)‬ ‫ی ناوچەی بنکورەوە‪ ،‬دووبارە دەگەڕێتەوە شاری خانەقین و بۆ ماوەیەکی زۆر بەبێ‬ ‫ئیش و کار دەمێنێتەوە‪ ،‬سەرەڕای ژیانی کرێچێتی‪ ،‬کە یەکێک بووە لە گەورەترین کێشە‬ ‫سەرەکیەکانی ژیانی و بەماڵەوە ئەم گەڕەک و ئەو گەڕەکێکی زۆری کردووە لە نێو‬ ‫شاری خانەقیندا وەک ژیانی کرێ نیشینی‪ ،‬کە ئەمەش بۆ خۆی حزوورو ڕەنگدانەوەیەکی‬ ‫بەرچاوی ھەیە لە سەر تەواوی الپەڕەی ڕۆژ ژمێرو بیرەوەریەکانی ڕۆژانەیدا‪ ،‬بۆیە زۆر‬ ‫بە ناچارییەوەو بۆ الیەنی ژیان و گوزەرانی خۆی و ماڵ و مناڵی سەرەتا دوکانێکی‬ ‫عەتاری لە شاری خانەقین دادەنێت و لێرەش بەدواوە لە نێو کۆمەاڵنی خەڵک و تەنانەت‬ ‫وەک لە زۆرێک لە ڕۆژ ژمێرو نووسراوەکانی ڕۆژانەیدا دەردەکەوێت و زیاتر بە‪( :‬مەال‬ ‫عارفی عەتار) دەناسرێت‪ ،‬ھەروەھا لە ساڵی دواتریشەوە‪ ،‬کە گۆڤاری بەناوبانگی گەالوێژ‬ ‫(‪ )١٩٤٩ - ١٩٣٩‬باڵودەکرێتەوە‪ ،‬ئەوا لەسااڵنی دواتری باڵوبوونەوەی گەالوێژیدا‪ ،‬بە‬ ‫ھۆی نزیکی و تاڕادەیەک خزمایەتیەوە لەگەڵ مامۆستا عەالئەدین سوجادی دا لە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪203‬‬

‫سنووری شاری خانەقین و تەنانەت ناوچەی گەرمیانیشدا‪ ،‬مانگانە ژمارەکانی (گۆڤاری‬ ‫گەالوێژ) بەزۆری لەڕێگای ئەم واتە (مەالعارف) و سەید ئیبراھیمی عەتاری ھاوڕێیەوەو‬ ‫لە ڕێگای دوکانەکانی ئەوانەوە دەگاتە دەستی بەشێکی زۆر لە خوێنەران و کۆمەاڵنی‬ ‫خەڵک لەشاری خانەقین و دەوروبەری و تەنانەت بەشێکی زۆر لە ژمارەکانی دەگاتە نێو‬ ‫ڕووناکبیران و دەستی کوردەکانی ڕۆژھەاڵتی کوردستان (ئێران)‪ ،‬بەتایبەتی لە شاری‬ ‫کرماشان و دەوروبەریدا‪.‬بەجۆرێک دیاردەیەکی بەردەوامی لەم چەشنە بۆ دەیان جار‬ ‫لە نووسراو و یاداشتەکانی ڕۆژانەی خۆیدا‪ ،‬ڕۆژانە ناوی مامۆستا عەالئەدین سوجادی‬ ‫دەنووسێت و دەھێنێت‪ ،‬کە چۆن و بەبەردەوامی ھاتۆتە شاری خانەقین و سەردانی‬ ‫کردوون و تێکەڵی کۆمەاڵیەتی و خێزانی لە نێوانیاندا ھەبووەو بە زۆری ھەر لە ماڵی‬ ‫ئەوانیشدا لە شاری خانەقین ماوەتەوەو‪ ،‬بگرە زۆرجاریش سەربوردەیەکی خۆش یان‬ ‫یادەوەریەکی سەرنج ڕاکێشی البوو بێت‪ ،‬ئەوا بەردوامی بۆ مامۆستا عەالئەدین سوجادی‬ ‫گێڕاوەتەوەو ئەویش دواتر لە بەرگەکانی کتێبی ناوازەی‪( :‬ڕشتەی مرواری) دا و زۆر بە‬ ‫ئەمانەتەوە باڵوی کردوونەتەوە‪.‬بۆ نموونە لە ڕێکەوتی (‪٢٣‬ی مارتی ‪ )١٩٥٥‬دا‪ ،‬لەبارەی‬ ‫ھاتنی مامۆستا عەالئەدین سوجادییەوە بۆ خانەقین نووسیویەتی‪( :‬ئەمڕۆ سەید عەال‬ ‫ئەدیینی سەجادی ھاتە شاری خانەقین و سەردانی کردم و المان مایەوە)‪.‬‬ ‫ ھەروەھا مامۆستا عەالئەدین سوجادیش دواتر الی خۆیەوە و‪ ،‬بە بەردەوامی ھەوڵێکی‬ ‫زۆری بۆ دەدات لە ڕێگای وەزارەتی ئەوقافی ئەو کاتەی عێراقەوە تا دادەمەزرێت و‬ ‫دەبێتە بەرنوێژ و ئیمام و خەتیبی مزگەوتی (مەجید بەگ) لە شاری خانەقین و لە‬ ‫(‪ ١٣‬تەمموزی ‪ )١٩٥٥‬دا‪ ،‬وەک ئەوەی خۆشی ھەر لەم بارەیەوە دەنووسێت‪( :‬سەید‬ ‫عەالئەدین لە ھەوڵێکی زۆر دایە بۆ ئەوەی ئەمری تەعینەکەم تەسبیت بکات) ھەر وەک‬ ‫لە بیرەوەرییەکانی دا دووبارە دەنووسێت‪( :‬دەرچوونی ئەمرەکەم لە بەغدا بۆ بەعقوبە‬ ‫ژمارە (‪ )١٢٣٤‬لە ‪ ))١٩٥٥ / ٦ /٦‬و ماوەیەکی دیش لە یاداشت و بیروەرییەکانی دا‬ ‫دەنووسێت‪(( :‬جەوابی ھاتنەوەی ئەمری ئینفکاکی مەال ئەحمەد حەسەن و موباشەرەی‬ ‫من بۆ ئیمامەت و خیتابەتی مزگەوتی مەجید بەگ سادیر بوو لە شاری بەغدا لە (‪/ ١٠‬‬ ‫‪ )١٩٥٥ / ٧‬و سادیر بوو لە شاری بەعقوبە لە ‪.)١٩٥٥ / ٧ / ١٣‬ماوەیەکی زۆر بوو‬ ‫بە شێوازێکی کاتی لە شوێنی مەال ئەحمەد حەسەنی ئیمام و خەتیبی ھەمان مزگەوتی‬ ‫مەجید بەگ بەر نوێژی تیا کردبوو‪ ،‬کەچی ئێستاش ھەر بۆی نەکراوەتە دامەزراندنی ‬ ‫بەردەوام‪.‬ھەر بە پێی یاداشت و بیروەرییەکانی مەال عارفی مەال یەحیای خانەقینیش‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوا مەال ئەحمەد حەسەن بۆ مەسەلەی خوێندن دەچێتە واڵتی میسری لەو‬ ‫دەمانەدا‪.‬ئیدی لێرەش بەدواوە مەال عارفی مەال یەحیا ھەر بە شێوازێکی کاتی و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪204‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫گرێ بەست‪ ،‬وەک ئیمام و خەتیبی مزگەوتی ناوبراو دەمێنێتەوە‪ ،‬تا دوای بەرپابوونی‬ ‫شۆڕشی(‪١٤‬ی تەمووزی ‪ )١٩٥٨‬و بگرە دواتریش ئەوجا ئەمرەکەی دەبێتە فەرمی‪ ،‬وەکو‬ ‫خۆی لەم بارەیەشەوە دەنووسێت لە ڕێکەوتی (‪٢٥‬ی ئەیلولی ‪)١٩٦١‬دا‪ ،‬فەرمانم بۆ‬ ‫دەردەچێت و وەک ئەوەی خۆی لە ڕێکەوتی (‪٢٨‬ی تشرینی دووەمی ‪ )١٩٦١‬دا‪ ،‬لەم‬ ‫بارەیەوە بەڕوونی دەنووسێت‪( :‬چوومە بەعقوبە و ئەمری ئیداری ئیمامەت و خیتابەتم‬ ‫وەرگرت بۆ مزگەوتی (مەجید بەگ) و مەرسوومی جمھوری ژمارە (‪ )٤٩٩‬لە ‪/ ٩ / ٢٥‬‬ ‫‪ ١٩٦١‬ەوە دەرچوو))‪ ،‬بەجۆرێک شان بەشانی خیتابەت و ئیمامەت و بەرنوێژی وانەشی‬ ‫تیا وتۆتەوە‪ ،‬بەتایبەتی بە زمانی کوردی و بایەخدانی بەم زمانەو بە زۆریش لە ھەموو‬ ‫ڕۆژانێکی ھەیینی دا ھەر بەزمانی کوردی خوتبەی بۆ کۆمەاڵنی خەڵک داوەتەوە‪.‬‬ ‫لێرەش بە دواوەو ھەر لەم مزگەوتەدا ماوەتەوە تا ئەوکاتەی لە ساڵی (‪ )١٩٨٢‬دا بە‬ ‫شێوازێکی فەرمی خانەنشین دەکرێت و ھاوکات ھەر لەو ساڵەشدا‪ ،‬لەگەڵ ڕابیعە خانی‬ ‫خێزانیدا پێکەوە بەمەبەستی بەجێ ھێنانی فەریزەی حەجکردن سەردانی خانەی خودا‬ ‫دەکەن و لێرە بەدواوە دەبێتە حاجی مەال عارف و ماوەیەکیش بە ھۆی ھەڵگیرسانی‬ ‫شەڕی ھەشت ساڵەی نێوان (عێراق – ئێران) ەوە بەماڵەوە دەچێتە شاری کەالرو‬ ‫پاش ماوەیەک دووبارە دەگەڕێنەوە شاری خانەقین و بە زۆری ھەموو کاتەکانی خۆی‬ ‫بە نوێژو خوا پەرستیەوە سەرگەرم بووە‪ ،‬جا لە بەرئەوەشی ماڵەکەیان لە گەڕەکی‬ ‫(مەزرەعە) ی شاری خانەقین بووە‪ ،‬زیاتر ھەموو نوێژەکانی لە مزگەوتی (شێخ عەلی)‬ ‫ئەو گەڕەکە کردووەو ھەندێک جاریش لە کاتی ئامادە نەبوونی مەالی مزگەوتدا ھەر‬ ‫ئەو بەرنوێژی کردووەو تەنانەت دەرسیشی تیا وتۆتەوە‪.‬بەاڵم لەساڵی (‪ )١٩٩٧‬دا‪،‬‬ ‫کە باری تەندروستی بە ھۆی ھەڵکشانی تەمەنیەوە زۆر خراپ دەبێت‪ ،‬ھاوکات لەالیەن‬ ‫دەزگا ئەمنیەکانی حکومەتی عێراق و دەزگای پۆلیسی خانەقینەوە‪ ،‬کە لەجێگەدا‬ ‫دەبێت دەستگیردەکرێت و بە بیانووی ئەوەی کوڕەکانی لە دەرەوەی واڵتن‪ ،‬ھەر بۆیەش‬ ‫بەماڵ و مناڵەوە فەرمانی دوورخستنەوەیان بۆ دەردەچێت و ڕەوانەی شاری (فەلوجە)‬ ‫دەکرێن و بەاڵم دوای چەند مانگێکی کەم لە دوورخستنەوەیان بەھۆی نەخۆشیەوە‬ ‫لە خەستەخانەی (کندی) شاری بەغدا و لەڕێکەوتی (‪ ٢٤‬شوباتی ‪ )١٩٩٨‬دا‪ ،‬کۆچی‬ ‫دوایی دەکات و لە ڕێوڕسمێکی گەورەدا لە گۆڕستانی (پاشا کۆپری) شاری خانەقین‬ ‫ئەسپەردەی خاک دەکرێت‪ .‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪205‬‬

‫تەوەری دووەم‬ ‫بەشێک لە بیرەوەریی و یاداشتەکانی‬ ‫ڕۆژانەی مەال عارفی مەال یەحیا (‪)١٩٧٥ - ١٩٤٧‬‬ ‫ بە پێی زۆربەی ئەو یادەوەرییانەی‪ ،‬کە مەال عارفی کوڕی مەال یەحیا ڕۆژانە و‬ ‫بە پێی دەرفەت‪ ،‬کە سەبارەت بە ژیانی ڕۆژانەی خۆی و شاری خانەقین و دەوروبەری‬ ‫ناوبەناو تۆماری کردوون‪ ،‬گەلێک زانیاری زۆر ورد و سەربووردەی بایەخداریان تێدایە‪.‬‬ ‫کە دەکرێت لە قۆناغی ئەمڕۆدا وەک سەرچاوەیەکی مێژوویی و کەرەستەیەکی خاوی‬ ‫مێژوویی گرنگ سوودیان لێ وەربگیردرێت و لە تۆمارە مێژووییەکانی قۆناغی مێژووی‬ ‫ھاوچەرخدا پشتیان پێ ببەسترێت‪.‬جگە لە دەستنووسەکانی مەال عارفی کوڕی مەال‬ ‫یەحیا و بیرەوەریەکانی ڕۆژانەی خۆی‪ ،‬کە ھەر لە سەردەمی الوی و بەتایبەتی لەو کاتەوە‬ ‫نووسیوونیەتیەوە‪ ،‬کە حیزبێکی سیاسی وەک (ھیوا) بە تەواوی چاالکیە سیاسیەکانی‬ ‫لە لە ناوچەکانی باشووری کوردستاندا بەرەو نەمان و ھەڵوەشانەوە ڕۆیشتووە‪ ،‬کە پێشتر‬ ‫ئەو بەشێوازێکی ڕاستەوخۆ‪ ،‬تیایدا ئەندام بووە‪ ،‬بە تایبەتی لەگەڵ ھاوەاڵن و کەسایەتیە‬ ‫دیارەکانی ئەودەمانەی ناوچەی گەرمیان و شاری خانەقینی وەک‪ :‬مەال سەید حەکیمی‬ ‫خانەقین‪ ،‬ڕەشیدی ئیسماعیل ئاغای باجەاڵن (‪ ،)٢٠٠١ -١٩٢٠‬مامۆستا عەزیز پشتیوان‬ ‫(‪ ،)٢٠٠١ - ١٩١٢‬شێخ محەمەد محەمەد ئەمینی میرانی (‪ ،)١٩٩٥ -١٩٠٦‬مەال ئەحمەدی‬ ‫کوڕی مەال عەبدوڵاڵی دەککە (‪ ،)١٩٥٩ -١٨٨٠‬مەال عەباسی کوڕی محەمەد سلێمانی‬ ‫خانەقین (‪ )١٩٨٥ – ١٩٠٤‬مەال عەزیزی کوڕی محەمەد شاوازی سەوباڵخ زیرەک (‪١٩٢٨‬‬ ‫ ‪ ..)٢٠١٥‬تاد‪.‬یان ڕەنگە یادەوەریی و ڕۆژ ژمێری ڕۆژانەی تریشی ھەبوو بێت‪ ،‬بەاڵم بە‬‫پێی ڕۆژگار و بارودۆخی ناوچەکە ھەموو تیا چووبێتن‪.‬ھەروەھا ھەموو ئەو دەستنووس و‬ ‫یادەوەریانەشی کە لە ڕێگای بنەماڵەکەیانەوە بە دەستی ئێمە گەیشووتوون‪ ،‬باس لەوە‬ ‫ناکات‪ ،‬کە ئەو ڕۆژێک لە ڕۆژان ئەندام یان ھەواداری حیزبێک یان ڕێکخراوێکی سیاسی‬ ‫بوو بێت لە کوردستاندا‪.‬کەچی لەگەڵ ئەوەشدا و بە گوێرەی یاداشتەکانی ڕۆژانەی خۆی‬ ‫زۆر ھاوەڵ و نزیکی ھەموو ئەو کەسایەتیانە بووە‪ ،‬کە ئەندام یان زۆر لە ڕێکخستنەکانی‬ ‫حیزبی ھیوای باشووری کوردستانەوە نزیک بوون بە تایبەتی لە شاری خانەقین و‬ ‫ناوچەکانی دەوروبەریدا‪.‬تەنانەت بە شێک لەوانەش خۆیان باسیان لەوەکردووەو بە‬ ‫ڕوونی ئاماژەیان بۆ کردووە‪ ،‬کە کەسایەتیەکی وەک مەال عارفی مەال یەحیا لە حیزبێکی‬ ‫سیاسی وەک ھیوادا کاری کردووەو ھەرلە سەرەتاوە پەیوەندی بەڕیزەکانییەوە کردووە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لە چاوپێکەوتنێکی مامۆستا مستەفا نەریمان (‪ )١٩٩٤ -١٩٢٥‬دا‪ ،‬کە لە‬ ‫گۆڤاری (ڕەنگین) دا و لەگەڵ پارێزەری ناسراو ڕەشیدی ئیسماعیل ئاغای باجەاڵندا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪206‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کردوویەتی بە ڕوونی ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە‪ ،‬ئەو کەسایەتیانەی‪ ،‬کە ھەر لە سەرەتاوە‬ ‫لە شاری خانەقین و دەوروبەریدا ھاتوونەتە ڕیزەکانی حیزبی ھیواوە بە زۆری بریتی بوون‬ ‫لە کەسایەتیەکانی وەک‪( :‬عەزیز پشتیوان‪ ،‬مەال سەید حەکیمی خانەقین‪ ،‬مەال عارف‪،‬‬ ‫مەال سلێمان‪ ،‬وەستا ئەحمەدی بەرگدروو‪ ،‬حەبیب نەورۆز‪ ،‬حەمە جافی بەرید‪ ،‬حەمە‬ ‫ئەمینی دەربەند فەقەرە‪ ،‬حەمە سەعید قەرەداغی و خەلیل بەگی دەلۆ) و دواتر وردە‬ ‫وردە پەلمان بۆ دەورو پشتی خانەقین درێژکرد و ئینجا ئەم کەسایەتینەش پەیوەندیان‬ ‫بە ھیواوە کرد لەوانە‪( :‬حاجی برایم بەگی جاف‪ ،‬شەریف بەگی دەلۆ‪ ،‬محەمەد ساڵح‬ ‫سلێمانی دەلۆ‪ ،‬وەسمان بەگی شەرەف بەیانی‪..‬تاد)‪.‬‬ ‫ وەک ئەوەی پێشتر ئاماژەی بۆ کرا یاداشتەکانی ڕۆژانەی تاڕادەیەکی باش لەبەر‬ ‫دەستدان و بە سەلیقەی ئەو ڕۆژگارەی خۆی کە بە شێوازێکی زۆر سادەش دەستی‬ ‫پێکردووە و دەنووسێت ئەمڕۆ لە(‪ ٢٥‬ی کانوونی یەکەمی ‪ )١٩٤٧‬دا‪ ،‬کە لە دوکانەکەیدا ‬ ‫سەرگەرمی کەسابەت و مامەڵە کردن دەبێت دەنووسێت‪ :‬ئەمڕۆ کەسابەتم باشبوو و بۆ‬ ‫چەند ڕۆژێکی دواتریش باس لەوە دەکات چاوم بە دەروێش حوسێنی خانەقین (‪١٩٠٤‬‬ ‫ ‪ )١٩٧٨‬کەوت‪.‬بەاڵم لە بەھاری ھەمان ساڵداو بەتایبەتی لە ڕۆژی پێنج شەممەی‬‫ڕێکەوتی ‪٢١‬ی مانگی مارتدا ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە چۆن لەگەڵ ماڵی ھەریەک لە‬ ‫مەال سەید حەکیمی خانەقین و سەید ئیبراھیمی سەید محەمەد حەسەنی برازایدا‪ ،‬کە‬ ‫دوو کەسایەتی و دوو پیاوی ئایینی دیاری ناوچەی خانەقین بوون و بە ماڵەوەو وەک ‬ ‫سەیران و گەشتکردنێکی وەرزی بەھار سەردانی مەزاری (باوە مەحموود) ی الی گوندی‬ ‫(باوە پاڵوی) ئەوکاتەیان کردووە لە نزیک شاری خانەقین‪.‬بەاڵم لە ڕۆژانی (‪)٦ - ٤‬‬ ‫ی مانگی نیسانی ھەمانساڵدا‪ ،‬بە زۆری باس لە پەژارەو بارودۆخی دەسکورتی و بێ‬ ‫کەسابەتی خۆی دەکاتەوە‪ ،‬بەتایبەتی لە کۆتاییەکانی جەنگی دووەمی جیهانی (‪١٩٣٩‬‬ ‫– ‪ )١٩٤٥‬داو بۆ نموونە ھەر‪ :‬لە بیرەوەرییەکانی ڕۆژانەیداو لە ڕێکەوتی (‪٤‬ی نیسانی‬ ‫‪ )١٩٤٧‬دا‪ ،‬دەنووسێت‪( :‬ڕۆژێ بوو بێ ئەندازە بێ پارە بووم‪ ،‬حەتا دینارێکم نەبوو نە‬ ‫لەماڵ و نە لە دوکان) یاخود دواتریش دەنووسێت‪( :‬نهایەتی ناڕەحەتیم و عاجزیم بە‬ ‫واستەی قەرزاری و بێ پارەیی مەگەر خوا خۆی ڕەحم بکات)‪.‬یان لە ڕێکەوتی ‪٢٦‬ی ئابی‬ ‫ھەمان ساڵدا بەشێوە دەنووسێت‪( :‬غایەتی بێ پارەیم بە دەرەجەیەکە دینارێکم شک‬ ‫نە ئەبرد) ھەر بۆیە بارودۆخێکی وا ناچاری دەکات پەنا بباتە بەر قەرزکردن و بە زۆری‬ ‫ئەو کەسایەتیانەشی‪ ،‬کە لەو دەمانەدا پەنایان بۆ دەبات و قەرزیان لێ وەردەگرێت ‬ ‫ھەر لە ئەندامە دیارەکانی پێشووی حیزبی ھیوای ھاوڕێی خۆی بوون‪ ،‬لە ناوچەکەداو‬ ‫دواتر بە ئەمانەتەوە بۆیان دەگێڕێتەوە لەوانە ھەر یەک لە حاجی ئیبراھیم بەگی کوڕی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪207‬‬

‫سلێمان بەگی جاف لە گوندی دەککە (‪ )١٩٥٢ -١٨٨٧‬و مەال عەزیزی کوڕی محەمەدی‬ ‫شاواز (‪ )٢٠١٥ - ١٩٢٨‬لە ئاوایی (سەوز باڵخ) ی ناوچەی (بنکوورە) نزیک بە شاری‬ ‫خانەقین‪.‬وەک ئەوەی لە چەند ڕۆژێکی دواتردا‪ ،‬قەرزەکەیانی لە (‪٢٥‬ی ئەیلولی ‪)١٩٤٧‬‬ ‫دا وەکو خۆی و دووبارە بۆیانی گەڕاندوونەتەوە‪.‬‬ ‫تەوەری سێیەم‬ ‫ڕاپەڕینی کانوونی دووەمی‬ ‫شاری بەغداو خانەقین لە یاداشتە ڕۆژانەییەکانی مەال عارفدا ‪:١٩٤٨‬‬ ‫ وەک دەبینی مەال عارفی کوڕی مەال یەحیای خانەقین لە بیرەوەرییەکانی‬ ‫ساڵی (‪ )١٩٤٨‬یداو بە تایبەتی لە ڕۆژی سێشەممەی ڕێکەوتی ‪ ٢٧‬ی مانگی کانوونی‬ ‫دووەمی ھەمان ساڵدا‪ ،‬وای بۆ تۆمارکردووین‪ ،‬کە‪( :‬ئەمڕۆ سێ شەممە موزاھەرەیەکی‬ ‫بە شیدەت لە شاری بە غدا ھەڵگیرسا و بە دەرەجەیەک‪ ،‬نیهایەت کوژرانی ئەھالی و‬ ‫پۆلیسی لێ کەوتەوە‪.‬ھەروەھا بووە مایەی ئەوەی‪ ،‬کە ساڵح جەبر (‪)١٩٥٧ – ١٨٩٥‬‬ ‫ی سەرۆک وەزیرانی عێراق دەست لە کار بکێشێتەوە)‪ ،‬ھەروەھا بۆ ڕۆژانی دواتریش‬ ‫و بەتایبەتی لە ڕێکەوتی‪( :‬ر پێنج شەممە ‪٢٩‬ی کانوونی دووەمی ساڵی (‪ )١٩٤٨‬دا‪،‬‬ ‫محەمەد سەدر (‪ )١٩٥٦ - ١٨٨٣‬وەزارەتی پێک ھێنایەوە)‪.‬ھاوکات بەپێی ھەواڵە‬ ‫جیهانیەکانی ئەودەمانە و لە ڕۆژی ھەینی ‪٣٠‬ی کانوونی دووەمی ھەمانساڵدا‪ ،‬مەال عارف‬ ‫لە یاداشتەکانی ڕۆژانەیدا دا دەنووسێت‪( :‬ئەمڕۆ غاندی کوژرا) و بۆ ڕۆژی دواتریش واتە‬ ‫ڕۆژی شەممە ‪٣١‬ی مانگی کانوونی دووەم دووبارە دەنووسێت‪ :‬ئەمڕۆ لە مەراسیمێکدا‬ ‫غاندی سوتێنرا‪.‬بەاڵم لە کۆتایی مانگدا و لە ڕووی کەسابەت و ئاڵووێرەوە وای ھەڵ‬ ‫دەسەنگێنێت کە ھەرچەندە‪( :‬مانگی ڕابردوو کەسابەت زۆر کەساد بوو‪ ،‬موشاغەبە زۆر‬ ‫بوو‪ ،‬موزاھەرە لە شاری بەغدا ھەشت ڕۆژی تەواوی خایاند و دەوامی کرد و نزیکەی‬ ‫سەدو پەنجا کەس کوژرا و وەلحاسڵ مانگێکی شووم بوو‪.)..‬ھاوکات بە درێژایی مانگی‬ ‫شوباتی ئەو ساڵەش ھەر لە شاری خانەقین ئەبێت و سەفەری ھیچ شوێن و جێگایەکی‬ ‫تری نەکردووە‪ ،‬تەنها ئەوەیان نەبێت‪ ،‬کە لە ڕۆژی ھەینی (‪٢٠‬ی شوباتی ‪ )١٩٤٨‬دا‪،‬‬ ‫بەیاوەری لەگەڵ مەال سەید حەکیمی خانەقینی ھاوڕێی و دۆستی زۆر نزیکیدا‪ ،‬بە‬ ‫سەردانێک دەچنە گوندی دەککەی حاجی ئیبراھیم بەگی سلێمان بەگی جاف و لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا بەشێوەیەک وەسفی ئەو مانگەی کردووە‪ ،‬کە جۆرێک لە بووژانەوەو ئاڵووێر‬ ‫ڕووی لە بازاڕ بەگشتی و بازاڕی شاری خانەقین بەتایبەتی کردووە‪ ،‬وەکو ئەوەی ‬ ‫لەم بارەیەوە نووسیویەتی‪ :‬ڕۆژی ھەینی کە دەکاتە ‪١٩‬ی مانگی مارت‪( :‬داوام لە شێخ‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪208‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫مستەفای کوڕی شێخ حەمیدی تاڵەبانی (‪ )١٩٧١ – ١٨٨٧‬کرد بە قەرز بێت یان‬ ‫بە شەریکی مقدارێک پارەم بداتێ‪ ،‬بەاڵم ڕازی نەبوو) ھەرچەندە بەسەر یەکەوەو بە‬ ‫لێکدانەوەی خۆی وای ھەڵسەنگاندووە کە ئەم مانگە‪( :‬مانگێکی موناسیب بووە بۆ کارو‬ ‫کاسبی)‪.‬‬ ‫ لە شاری خانەقین و دەوروبەریدا ھەر لە کاتێکیشدا و بەتایبەتی لە ڕێکەوتی (‪٥‬‬ ‫ی نیسانی ‪ )١٩٤٨‬دا شاری خانەقین ڕاپەڕینێکی جەماوەری گەورەی تیا سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪.‬ئەمەش زیاتر لە دەرئەنجامی ئەو قات و قڕی برسێتییەوە سەری ھەڵداوە‪،‬‬ ‫کە تەواوی واڵتی عێراق و تەنانەت شاری خانەقینیشی گرتۆتەوە‪ ،‬ھەر لەم کاتەشدا‬ ‫زۆرێک‪ ،‬لە سەرمایەداران و دەوڵەمەندەکانی شاری بەغدا لەوانە گەورە بازرگانێکی وەک‪:‬‬ ‫(شەفیق عەدەس) برنج و خۆراک و دانەوێڵەیەکی زۆریان لە گومرگ و لە وێستگە(محگە)‬ ‫ی شەمەندەفەری ئەوکاتەی شاری خانەقیندا ھەڵگرتبوو‪.‬بەتایبەتی ئەو ھەموو برنج و‬ ‫خۆراک و دانەوێڵەی‪ ،‬کە لەو دەمانەدا‪ ،‬گەورە پیاوی ناسراوی جوولەکەی شاری خانەقین‬ ‫(موشی حایی) وەکیلی سەرەکی دەبێت و ھاوکات خەڵکی ھەژارو نەدار و برسی‬ ‫شاریش‪ ،‬زۆر بە ناچارییەوە ھێرشی دەکەنە سەر‪ ،‬ھەرچەندە پێش وەخت ھەریەک‬ ‫لە مامۆستا عەزیز پشتیوان و مەال عارفی مەال یەحیای خانەقین بەناوی کۆمەاڵنی‬ ‫خەڵک و دانیشتوانی شاری خانەقینەوە‪ ،‬دەچنە الی قائممقامی شار‪ ،‬کە لەو دەمانەدا‬ ‫کەسایەتیەکی وەک‪( :‬تۆفیق موختار) دەبێت داوای ئەوەی لێ دەکەن‪ ،‬کە کارێکی‬ ‫وابکرێت کۆتایی بەو قۆرخکارییە بھێنرێت و چارەسەرێکی گونجاو بۆ ژیانی ئەو خەڵکە‬ ‫بدۆزرێتەوە‪.‬بەاڵم ھەوڵەکەیان سەرکەوتوو نابێت و ئەمەش دەبێتە ھۆی ئەوەی‪ ،‬کە‬ ‫دانیشتوانی شاری خانەقین بەھۆی نەدارییانەوە پەالماری بنکەی گومرگی شارەکە بدەن‬ ‫و تااڵنی بکەن‪ ،‬وەک ئەوەی مامۆستا مەال عارفی خانەقین لەم بارەیەشەوە دەنووسێت‪:‬‬ ‫(ڕۆژی دووشەمەی پێنجی نیسانی ساڵی ‪ ١٩٤٨‬دا موزاھەرەیەکی بەشیدەت لە شاری‬ ‫خانەقین ڕوودەدات و دەبێتە ھۆی بە تااڵن بردنی گەنم و برنجی مووشی حایی لە بنکەی‬ ‫گومرگ)ی شاری خانەقین و تەنانەت کەسایەتیەکی وەک محەمەد محەمەد ئەمینی دەربەند‬ ‫فەقرەیی (‪ )٢٠٠٤ - ١٩٢٣‬کە لەو دەمانەدا لە شاری خانەقیندا ژیاوەو زۆر لە نزیکەوە‬ ‫ئاگاداری وردەکارییەکانی ڕووداوەکە بووە‪ ،‬لە یادداشتەکانی ڕۆژانەی خۆیدا لەم بارەیەوە‬ ‫دەنووسێت‪ :‬جەماوەر پێش ئەوەی پەالماری مەحتەی قیتارو گومرگ بدەن سەرەتا‬ ‫چوونە بەردەم ماڵی قائیمقامی شاری خانەقین و داوای گەنمیان دەکرد‪ ،‬قائمقامیش‬ ‫ڕوویان لێ دەکاو دەڵێت‪( :‬الحنطە موبجیبی – گەنم لە گیرفانی مندا نیە)‪.‬بەڵکو‬ ‫گەنم لە مەحەتەو گومرگایە ھەر بۆیە کۆمەاڵنی خەڵکیش ئاراستەی خۆپیشاندانەکەیان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪209‬‬

‫دەگۆڕن و ڕوو لە ھەردوو شوێنی ناوبراو دەکەن و دەکەونە تااڵن کردنی‪.‬ھاوکات مامۆستا‬ ‫عەزیز پشتیوانیش‪ ،‬کە لەو دەمانە ھەر لە شاری خانەقیندا بووەو لە بارەی ڕاپەڕینە‬ ‫جەماوەریەکەی شاری خانەقینەوەو لە چوار چێوەی دەستنووسەکانی خۆیدا‪ ،‬جەختی‬ ‫لەسەر ئەم بارودۆخەی شاری خانەقین کردۆتەوەو لە بارەیەوە دەنووسێت‪ :‬جەماوەری‬ ‫شار بەجارێک ھێرشیان کردە سەر مەحەتە (وێستگە) ی قیتاری شارو نزیکەی (‪)٥٥٥‬‬ ‫فەردە گەنم و(‪ )٥٥‬فەردە برنج بەجارێک ھەر ھەمووی لە الیەن کۆمەاڵنی خەڵک و‬ ‫دانیشتوانی شارەوە بە تااڵنی برا‪.‬‬ ‫ بەجۆرێک دەنگ دانەوەی ھەلومەرج و بارودۆخێکی لەم بابەتەش‪ ،‬دەبێتە مایەی‬ ‫ئەوەی زۆرێک‪ ،‬لەوانەی کە دەستیان لەم خۆپیشاندان و ھەڵچوونە جەماوەریەدا دەبێت‪،‬‬ ‫لە الیەن کار بەدەستان و فەرمانڕەوایانی حکومەتی عێراقی پاشایەتییەوەلە شاری‬ ‫خانەقیندا‪ ،‬دەسگیردەکرێن و وەک ئەوەی لە چوارچێوەی بیرەوەریی و یادداشتەکانی‪:‬‬ ‫(مەال عارف و عەزیز پشتیوان) دا ھاتووە ھەریەک لە‪ :‬سەید ئیبراھیمی سەید ئیسماعیل‪،‬‬ ‫عەباس قەرە‪ ،‬مەجیدی حەمەالڵ‪ ،‬عەزیز پشتیوان‪ ،‬عەزیز تاھیر دای زادە‪ ،‬عەبدوڵاڵ‬ ‫قەرەداغی‪ ،‬محەمەد محەمەد ئەمینی دەربەند فەقەرەیی‪ ،‬ڕەشیدی ئیسماعیل ئاغای ‬ ‫باجەاڵن‪ ،‬مەال عەبدوڵاڵ عەباس‪ ،‬سلێمان فیتەر و کۆمەڵێک خەڵکی تر‪ ،‬بۆ ڕۆژی دواتر‬ ‫واتە بۆ (‪ )٦‬ی مانگی نیسانی ھەمان ساڵ‪ ،‬بە بەندکراوی زۆربەی زۆریان دەگوێزرێنەوە‬ ‫بۆ شاری بەعقوبە و ماوەیەکی زۆر لە ژێرچاودێرییدا دەمێننەوە‪ ،‬بەڕادەیەک‪ ،‬لە‬ ‫‪١٢‬ی مانگی نیساندا مەال عارفی مەال یەحیا لە یادداشتەکانی ڕۆژانەی خۆیدا باسی‬ ‫لەمەشکردووەو لەم بارەیەشەوە نووسیوویەتی‪( :‬ئەمڕۆ چووین بۆ بەعقوبە بۆ الی‬ ‫ئەو برادەرانەی کە حەبس بوون لەسەر موزاھەرەکەی پێنجی نیسانی شاری خانەقینی ‬ ‫‪.)١٩٤٨‬ھەروەھا لە یاداشتی ڕۆژی یەک شەممەی (‪ )١٨‬ی نیساندا ھەر مەال عارفی مەال‬ ‫یەحیا لە بیرەوەریی ڕۆژانەی خۆیدا دەنووسێت و ئەوە دەگێڕێتەوە‪ :‬ئەوانەی کە لەسەر‬ ‫موزاھەرەکە گیرابوون بە غەیری سەید ئیبراھیم‪ ،‬عەباس قەرەو مەجیدی حەمەالڵ و‬ ‫ئەوانی دی مەرەخەس بوون‪.‬بەاڵم لە باسکردن و مەسەلەی بەربوونی پارێزەر ڕەشیدی‬ ‫ئیسماعیل ئاغای باجەاڵنداو لە ڕێکەوتی ‪ ٢٢‬ی کانوونی یەکەمی ھەمانساڵدا بەڕوونی‬ ‫نووسیویەتی‪( :‬ئەمڕۆ ڕەشید باجەاڵن لە حەبس بەر بوو)‪.‬ئەمەش بۆخۆی دەاللەت لەوە‬ ‫دەکات‪ ،‬کە فەرمانڕەوایانی پاشایەتی عێراق دوای لێپێچینەوەو بە دواداچوونێکی ورد‬ ‫ئەوسا‪ ،‬کەوتوونەتە ئەوەی ناو بەناو ھەموو بەشداربووان و گیراوەکانی خۆپیشاندانی‬ ‫ساڵی (‪)١٩٤٨‬ی شاری خانەقین ئازادبکەن‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪210‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ بەشێکی تر لە درێژەی یاداشت و‬‫بیرەوەرییەکانی مەال عارف لە ماوەی سااڵنی (‪)١٩٥٨ – ١٩٤٨‬‬ ‫ لە کۆتایی دەستنووسەکانی ساڵی (‪ )١٩٤٨‬یدا‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی کە بەوردی باسی‬ ‫لەوە کردووە‪ ،‬کە چۆن دووبارە بارودۆخی بازاڕو چاالکی کاروباری بازرگانی کەوتۆتەوە‬ ‫سەرسکەی خۆی‪ ،‬ھەر لەگەڵ ئەوەشدا لە ڕێکەوتی (‪٢٩‬ی ئەیلولی ‪ )١٩٤٨‬دا‪ ،‬باسی لە‬ ‫دادگایکردنی کەسایەتی ناسراوی ناوچەی خانەقین مەال محەمەدی شەمیرانی (‪– ١٨٩٨‬‬ ‫‪ )١٩٨٢ / ٥ / ١٩‬دەکات و دەنووسێت‪( :‬موحاکەمەکردنی مەال محەمەدی شەمێرانی‬ ‫و سوڵحکردنیان لەگەڵ عەلی ناجی)دا‪ ،‬کە ئەمەش مەبەستی لە عەلی ناجی گەورە‬ ‫کەسایەتی و دەوڵەمەندی شاری سلێمانی ئەو دەمانەیە‪.‬ھەرچەندە تا ئێستاش زۆر‬ ‫ڕوون نیەو نازانرێت وردەکاری دادگایی کردن و مەحکەمەکردنیان لەسەر چی بووەو‬ ‫ئایا کەسایەتیەکی وەک عەلی ناجی لەبەر چی و لەو دەمانەدا چی گەیاندویەتیە شاری‬ ‫خانەقین‪.‬ھەروەھا لە دوا بڕگەی تۆمارکراوەکانی ساڵی (‪ )١٩٤٨‬یداو بەتایبەتی لە ‪٩‬ی‬ ‫کانوونی یەکەمی ھەمانساڵدا دەنووسێت‪( :‬ئەمڕۆ حەمیدی ڕەشەڕاوچی لە تەوقیف‬ ‫دەرچوو)‪.‬بەاڵم لە یاداشتەکانی ساڵی ‪ ١٩٤٩‬یداو وەک ئەوەی لە ‪٢٢‬ی کانوونی‬ ‫دووەمدا‪ ،‬باسی لەوەکردووە‪ ،‬کەچۆن نامەیەکی بۆ ھاوڕێیەکی خۆی نووسیووە لە واڵتی‬ ‫فەلەستین بە ناوی (عەبدوڵاڵی تۆفیق حاجی) ەوە‪ ،‬کە لەو دەمانەدا لەوێ سەرباز بووە‪.‬‬ ‫شانبەشانی ئەوانەش باسی ئەوەمان بۆ دەکات‪ ،‬کە چۆن لە (‪٢٧‬ی کانوونی دووەمی‬ ‫‪ )١٩٤٩‬دا و‪ ،‬لە شاری خانەقینی ئەودەمانەو دەوروبەریدا بڕی چوار ئینج بەفر باریوەو‬ ‫بەماوەیەک‪ ،‬دوای ئەوەو ھەر بەپێی یاداشتەکانی باسی ھاتنی مامۆستا عەالئەدینی‬ ‫سوجادی دەکات‪ ،‬کە لە شاری بەغداوە دێتە شاری خانەقین و الی ئەوان دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ بەاڵم لە چەند مانگی داھاتوودا کۆمەڵک وردە ڕووداوی کۆمەاڵیەتی ناو شاری‬ ‫خانەقین و دەورو بەری بەوردی تۆماردەکات و یەکێک لەوانەشیان لە ‪١٧‬ی مارتی‬ ‫ھەمانساڵدا باسی ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە ئەمڕۆ واتە لە ڕێکەوتی (‪١٧‬ی مارت)‬ ‫ھومەیلەی کچی مەال ئەحمەدی ڕەشید ئەفەندی‪ ،‬کە دەکاتە برای نوری ڕەشید ئەفەندی‬ ‫وەکیلی زەوی و زارەکانی شا فەیسەڵی یەکەمی عێراق (‪ )١٩٣٣ - ١٨٨٣‬لە گوندی‬ ‫(محەمەد شێربەگ)ی سەر بە شاری خانەقین لە مەراسیمێکی شەکراو خواردنەوەدا‪،‬‬ ‫مارە دەبڕدرێ وەکو خۆی نووسیویەتی‪( :‬نیکاح دەکرێ) بۆ شێخ نیزامەدینی کوڕی‬ ‫شێخ نەجمەدینی کوڕی شێخ شەمسەدین‪.‬بەاڵم لە ڕێکەوتی (‪١٤‬ی نیسانی ‪ )١٩٤٩‬دا‪،‬‬ ‫باسی لەوەشکردووە‪ ،‬کە لە بازاڕی شاری خانەقیندا فانۆسێکی واتە چرایەکی بەبڕی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪211‬‬

‫(‪ )٧٥٠‬فلسی ئەوکاتە بۆماڵەوە کڕیوەو ھەر لەو سەرو بەندەشدا‪ ،‬ماڵیان باری کردۆتە‬ ‫گەڕەکی (مەزرەعە)ی شاری خانەقین‪ ،‬ھەروەھا ئەوەشی کە زیاتر گرنگ بێت لە ماوەی‬ ‫داھاتووداو لە چوارچێوەی یادداشتە ڕۆژانەییەکانی مەال عارفدا‪ ،‬کە تۆماری کردبێت‪،‬‬ ‫ئەوانەش گێڕانەوەو تۆمارکردنی ھەواڵی نەخۆش کەوتنی کەسایەتی ناسراوی شاری‬ ‫خانەقین و ڕیزەکانی پارتی ھیوای ناوچەی گەرمیان و خانەقین و ھەروەھا لە ئەندامانی‬ ‫دەستەی دامەزرێنەری (پارتی دیموکراتی کوردستان) لە ڕێکەوتی (‪١٦‬ی ئابی ‪)١٩٤٦‬‬ ‫دا‪ ،‬لە شاری بەغدا مەال سەید حەکیمی خانەقینیە‪ ،‬کە لە ‪١٥‬ی کانوونی یەکەمدا و‬ ‫ھەروەھا دووبارە بێهۆش کەوتن و گەیاندنیەتی بۆ الی دکتۆر لە ڕێکەوتی (‪٢٢‬ی کانوونی‬ ‫یەکەمی ‪)١٩٤٩‬دا‪ ،‬سەرەڕای تۆمارکرنی ڕۆژ و کاتی مردنی سەرۆکی ھۆزی گەورەی جاف‬ ‫کەریم بەگی فەتاح بەگی جاف (‪ )١٩٤٩ -١٨٨٥‬لە ڕێکەوتی (‪١‬ی تەممووزی ‪)١٩٤٩‬‬ ‫دا‪ ،‬وەک ئەوەی لە درێژەی یادداشتەکانی دا ھاتووە‪.‬بەاڵم لە ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪)١٩٥٠‬‬ ‫یدا ئەوەی‪ ،‬کە نووسیویەتی و بە وردی تۆماری کردوون‪.‬زیاتر پەیوەندیان بە الیەن و‬ ‫ژیانی زۆر شەخسی خۆیەوە ھەبووە بۆ نموونە‪ :‬لە ڕۆژی شەممەی ‪١٩‬ی مانگی کانوونی‬ ‫دووەمی (‪ )١٩٥٠‬دا نووسیویەتی‪( :‬ڕۆژێک بوو زۆر ناڕەحەت بووم بە دەرەجەی نیهایەت‬ ‫لە بەغدا داوای قەرزم لێ ئەکرا بڕی (‪ )٢٠‬دینار‪ ،‬بۆیە ناچار بووم بڕێک برنجم بە خەسار‬ ‫فرۆشت کەچی ھێشتا بۆم جێ بەجێ نەکرا‪.)..‬سەرەڕای باسکردنی بارودۆخی نەھاتی‬ ‫و بەرزبوونەوەی نرخ و گرانی بازاڕ‪ ،‬وەک ئەوەی لەو دەمانەدا وای تۆمارکردووە‪ ،‬کە‬ ‫نرخی یەک (ھووقە) ڕۆن لە بازاڕی شاری خانەقیندا‪ ،‬گەیشتۆتە (‪ )٦٥٠‬فلس و ھاوکات‬ ‫ئەوەشی نووسیوە کە گوایە‪ :‬بەعزێ کەس سەندویانە واتە کڕیویانە بە (‪ )٦٠٠‬فلس‪.‬‬ ‫ھەروەھا لەگەڵ ئەوەشدا باسی ڕوودانی خۆرگیرانێک دەکات لە ‪١٢‬ی مانگی شوباتدا‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لە سەعات شەشەوە تا سەعات ھەشتی بەیانی‪.‬بەھەمان شێوەی ساڵی (‪)١٩٥٠‬‬ ‫لە ڕۆژ ژمێری (‪ )١٩٥١‬دا نووسین ووردەکاری ڕۆژانەی کەم تۆمارکردووەو بە زۆری‬ ‫ھەرچی نووسی بێت زیاتر بابەتی ڕۆژانەیی و سەرپێیی بوون‪.‬ھەرچەندە وەکتر ھەندێک‬ ‫ڕووداو و ساڵی کۆچی دوایی کەسایەتیەکانی شارو ناوچەکەی بەوردی نووسیوەتەوەو‬ ‫ھەریەکەو بۆ خۆیان نرخی مێژوویی زۆر باشیان ھەیە‪.‬بۆ نموونە لە ڕۆژی دوو شەممەی‬ ‫(‪٢‬ی نیسانی ‪ )١٩٥١‬دا نووسیویەتی‪( :‬چوونمان بۆ ئاوایی قەرەباڵغ بۆ تەعزیەی شێخ‬ ‫نازمی کوڕی شێخ وەھابی تاڵەبانی) و لە ‪٢٣‬ی مانگی تەمموزیشدا باس لەوە دەکات‬ ‫کە‪( :‬ئەمڕۆ عەبدولوەھاب خەتیب وەک قائمقامی شاری خانەقین)) دەست بە کاربووە‪.‬‬ ‫کەچی لە ڕۆژی شەممەی ‪٤‬ی ئابدا باس لەوەدەکات کە‪( :‬ئەمڕۆ من و مەالسەید‬ ‫حەکیمی خانەقین بانگ کراین بۆ شورتە و ھەریەکەو دوو وێنەیان لێ وەرگرتین)‪ .‬بەاڵم‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪212‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫لە ڕۆژی دووشەممەی ھەمان مانگدا‪ ،‬کێشەیەکی کۆمەاڵیەتی برزایەکی خۆی دەگێڕێتەوە‬ ‫بە ناوی (وەجیهە)ەوە‪ ،‬کە لە دوای خنکاندنی باوکییەوە لە ڕووباری (ئەڵوەند) چۆن‬ ‫کەوتۆتە الی ئەم و بەخێوی کردووەو دوای گەورە بوونی بە مێردی داوەو پاشان کێشە‬ ‫خێزانیەکانی بۆتە مایەی ئەوەی کە ھەر یەک لە مەالسەید حەکیمی خانەقین و مەال‬ ‫کەریم لە کێشەو بارو دۆخی تێکەوتوون و یارمەتیان داوە‪.‬بە جۆرێک ھەر لە ھەمان‬ ‫مانگی ئابدا‪ ،‬کۆچی دوایی ھەریەک لە دەروێش کەریم لە خەستەخانەی ئەوکاتەی شاری‬ ‫خانەقین لە ‪٢٣‬ی مانگی ئاب و ھەروەھا کۆچی دوایی مەال عەبدولڕەحمان لە (‪٣١‬ی ئابی‬ ‫‪ )١٩٥١‬دا تۆمار کردووە‪.‬‬ ‫ کەچی لە تەواوی رۆژ ژمێری (‪ )١٩٥٢‬دا نازانرێت‪ ،‬ھۆکاری چی بووە بەوەی‬ ‫ڕوداوکی ئەوتۆی تۆمارنەکردووە‪ ،‬جگەلەوەی لە (‪١٨‬ی نیسانی ‪ )١٩٥٢‬دا‪ ،‬کۆچی دوایی‬ ‫حاجی ئیبراھیم بەگی جافی لە ناوچەی دەککە تۆمارکردووەو لە ڕۆژی ھەینی ‪٢٦‬ی‬ ‫مانگی مایسدا نووسیویەتی‪( :‬چووین بۆ دەککە بۆ سەر چلەی حاجی ئیبراھیم بەگ)‬ ‫و بە ماوەیەک‪ ،‬دواتر لە ڕۆژی چوارشەممەی ‪٢٨‬ی حوزەیراندا‪ ،‬وەفاتکردنی شێخ‬ ‫حیسامەدینی لە دوای نوێژی مەغریبەوە تۆمارکردووە لەگەڵ لەدایک بوونی یەکێک لە‬ ‫کوڕەکانی بەناوی ئیبراھیمەوە لە ‪٢٩‬ی تەمموزی ھەمانساڵدا‪.‬بەاڵم لە ڕۆژ ژمێری (‪)١٩٥٣‬‬ ‫داو لە چوارچێوەی یاداشتەکانی دا‪ ،‬ھەرچەندە وردەکاری ڕووداوەکانی ئەوساڵەشی‬ ‫بە کەمی نووسیوە‪ .‬ھاوکات ھەندێ زانیاریان تێدایە لە نرخی مێژوویی و بایەخی‬ ‫مێژوویی بە دەرنین‪.‬بە تایبەتی ئەوانەیان کە پەیوەندیان بە ناوچەی گەرمیان و شاری‬ ‫خانەقینەوە ھەیە‪.‬سەرەتا بەالیەنێکی تەندروستی دەست پێ دەکا لە ‪٢٣‬ی کانوونی‬ ‫دووەمدا دەنووسێت‪ :‬زاور (زاڵە) گا لەگەڵ ئاوی کەرەوز ئەگەر تێکەڵی بکەی نەفعی‬ ‫ھەیە بۆ مایەسیری‪.‬بەاڵم لە ڕێکەوتی (‪١٠‬ی مارتی ‪ )١٩٥٣‬دا‪ ،‬ڕۆژی مردنی کەسایەتی‬ ‫شاری خانەقین (شێخ مارف) ی تۆماردووە‪ ،‬کە دەبێتە باپیری شێخ عەبدولقادری‬ ‫کوڕی مەال غالیبی کوڕی شێخ مەعرووفی بەڕێوەبەری مەعاریفی لیوای دیالەو عەلی‬ ‫کوڕی شێخ عەبدولقادری بەڕێوەبەری پۆلیسی شاری خانەقین لە بەرپابوونی شۆڕشی‬ ‫(‪١٤‬ی تەممووزی ‪ )١٩٥٨‬بەدواوە‪.‬بەماوەیەک دوای ئەوەو لە مانگی نیساندا‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫سەردانی کردنی مەال محەمەدی قزڵجی تورجانی زادە (‪ ،)١٩٥٩ - ١٨٩٢‬کە ماوەیەک‬ ‫کرایە موفتی عێراق سەردانی شاری بەغدا دەکات و لەو بارەیەوە دەنووسێت‪( :‬چوونم بۆ‬ ‫شاری بەغدا بۆ الی مامۆستا محەمەدی قزڵجی)‪.‬لە نووسینەکانی داھاتوویداو بەتایبەتی‬ ‫لە ‪١٣‬ی ئەیلول و ‪١٥‬ی ئەیلولی ئەم ساڵەوە رۆژی ژن ھێهێنانی مەحموودی وەستا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪213‬‬

‫غەفووری خەیاتی شاری خانەقین و ھەروەھا مێردکردنی ئایشی کچی مەال سەید حەکیمی‬ ‫خانەقین بە ئیبراھیمی حاجی فەتاحی جەلەوال (‪)١٩٨٧ - ١٩٣٢‬ی کادیری ناسراوی‬ ‫حیزبی شیوعی عێراق لە ناوچەی گەرمیان و جەلەوال تۆماردەکات و پاش ئەوانەش لە‬ ‫(‪١١‬ی تشرینی دووەمی ‪ )١٩٥٣‬دا باسی لە ڕووداوی‪( :‬خۆ کوشتنی ئەحمەد ڕۆستەم‬ ‫خانی برای ساڵح ڕۆستەم خان) دەکات و ھەروەھا لە ‪١٦‬ی کانوونی دووەمدا دەنووسێت‪:‬‬ ‫(مەال سەید حەکیمی خانەقین لە شاری بەغدا عەمەلیاتکرا) و دواتر لە ‪٢٢‬ی ھەمان‬ ‫مانگیشدا دەنووسێت‪( :‬ھێنانەوەی مەال سەید حەکیم لە عەمەلیاتی شاری بەغدا)‪.‬‬ ‫ جگە لەوەش لە درێژەی ڕۆژ مێری (‪ )١٩٥٤‬دا‪ ،‬وردە کاری چەند ڕوداوێک‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە بە زۆری پەیوەندیان بە ژیانی کرێچێتی و ڕۆژانەی خۆی و بارکردنی‬ ‫لەم گەڕەکەوە بۆ گەڕەکی دی و مەسەلەی دەستکورتی و ھەژاری خۆیەتی‪ ،‬کە ھەموو‬ ‫ئەوانەش دەاللەت لەوە دەکەن و وەکو زۆرێک لەوانەشی کە لە نزیکەوە ناسیویانەو تا‬ ‫ئەودەمانە‪ ،‬مەال عارف ھێشتا خاوەنی خانوویەکی تایبەت بەخۆی نەبووەو بەردەوام لە‬ ‫بێ خانوویی و ژیانی کرێچێتی دا بردوویەتیە سەر‪.‬بەاڵم لە (‪١٩‬ی کانوونی دووەمی‬ ‫‪ )١٩٥٤‬دا‪ ،‬وردەکاری کەوتنەخوارەوەی فڕۆکەی ئەفسەری فڕۆکەوانی خانەقینی محەمەد‬ ‫ئەحمەد بەیاتی (‪ )١٩٥٤ – ١٩٢٣‬دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە چۆن لە ڕووداوێکی ئاڵۆز و تەمومژاوی‬ ‫ئەوکاتەدا لە(حەبانیە) گیانی لە دەست داوە‪ .‬پاش ئەوەش بە چەند مانگێک و بە‬ ‫داخێکی زۆرەوە‪ ،‬لە (‪٢١‬ی مارتی ‪ )١٩٥٤‬دا ھەواڵی مردنی‪ ،‬کە سایەتی ناسراوی کوردی‬ ‫ناوچەی ھەورامان شێخ عەالئەدینی کوڕی شێخ عومەری تەوێڵە (‪)١٩٥٤ -١٨٦٣‬‬ ‫دەنووسێتەوە و بە خەسارەتێکی گەورەی لە قەڵەم دەدات‪.‬دوا بە دوای ئەمە لەگەڵ‬ ‫سەید ئیبراھیمی ئامۆزای مەال سەید حەکیمدا پێکەوە سەردانێکی بەغدا دەکەن و شەو‬ ‫لە ئوتێل (العاێمە)ی ئەوکاتە دەمێننەوە شەوی بە (‪ )٣٠٠‬فلس‪ ،‬ئەمەش بۆ خۆی‬ ‫دەاللەت لەوە دەکات کە لەو دەمانەدا و لە شاری بەغدا نرخی مانەوەی شەوێکی نووستن‬ ‫لە ئوتێل لە سنووری چەندا بووە‪ ،‬ئیدی لەمە بەدواوەو لە ساڵی (‪ )١٩٥٤‬دا‪ ،‬شتێکی‬ ‫ئەوتۆی نەنووسیوە‪.‬بەاڵم لەگەڵ داھاتنی ساڵی (‪)١٩٥٥‬دا‪ ،‬بەھەمان شێوازی سااڵنی تر‬ ‫ناو بەناو وردەیادگار و تێبینی ڕۆژانەی خۆی دەنووسێت و لە ماوەی ئەم ساڵەشدا‪،‬‬ ‫ھەندێک گۆڕانکاریی لە ژیانی خۆیدا ڕوودەدات و لەگەڵ ئەوەشدا مامۆستا عەالئەدینی‬ ‫سوجادی زۆر جار لەشاری خانەقین سەردانی دەکات و بۆ مەسەلەی دامەزراندنی‬ ‫بەشێوازێکی فەرمی لە مزگەوتی (مەجید بەگ) ی شاری خانەقین وەک خۆی باسی‬ ‫لێوەکردووە‪ ،‬زۆر ھاوکارو یارمەتی دەری بووە‪.‬وەک ئەوەی لە ڕێکەوتی (‪٢٣‬ی مارتی‬ ‫‪ )١٩٥٥‬دا‪ ،‬شێخ عەالئەدینی سوجادی دێتە شاری خانەقین و الی دەمێنێتەوە‪ ،‬بەزۆری‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪214‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ئەمە لە کاتێدایە‪ ،‬کە مامەڵەی دامەزراندنەکەی لە نێوان ئەوقافی لیوای دیالە(باقوبە)‬ ‫و وەزارەتی ئەوقافی بەغدا دایە‪.‬ئەوەش دوای ئەوەدێت‪ ،‬کە مەال ئەحمەد حەسەنی‬ ‫ئیمامی مزگەوتی (مەجید بەگ) سەرگەرمی خۆئامادەکردن و سەفەرکردنە بۆ دەرەوەی‬ ‫واڵت‪ ،‬ئەمیش ناو بەناو و بە شێوازێکی کاتی کاروباری مزگەوتەکە بەڕێوە دەبات‪.‬بۆ‬ ‫نموونە لە سەرەتای مانگی نیسانی ئەم ساڵەدا دەنووسێت‪( :‬دوای ئەوەی مەال ئەحمەد‬ ‫حەسەن بۆ ماوەی دەڕۆژ ئیجازەی ڕەسمی وەرگرت و ڕۆیشتە بەغدا‪ ،‬بۆ تەواو کردنی‬ ‫کارەکانی لەو ماوەیەدا بەوەکالەت لە جێی ئەو ئیمامەتم کرد)‪.‬لە چەند ڕۆژێکی دواتریشدا‬ ‫نووسیویەتی‪( :‬ئامادەبوونم لە مەجلیسی عیلمی بەغدا بۆ ئیسپاتی ئەھلیەتم بە مەبەستی‬ ‫ئیمامەتیم و بڕیاری لە سەردرا)‪.‬دوای ئەم ھەموو ئامادە کارییەش لە (‪١٦‬ی حوزەیرانی‬ ‫‪ )١٩٥٥‬دا باسی لەوە کردووە کە لە ڕێکەوتی (‪ ٦‬حوزەیرانی ‪)١٩٥٥‬دا‪ ،‬بە فەرمانی‬ ‫ژمارە (‪ )١٢٣٤‬لە بەغداوە گەیشتۆتە باقوبەو دوا بەدوای ئەمەش‪ ،‬وەاڵمی فەرمانی‬ ‫دەست لە کار ھەڵگرتنی مەال ئەحمەد حەسەن لە ئیمامەتی مزگەوتی (مەجید بەگ) لە‬ ‫شاری بەغداوە دەگاتەوە شوێنی مەبەست‪ ،‬ئەمیش واتە مەال عارف لە (‪١٣‬ی تەمموزی‬ ‫‪ )١٩٥٥‬دا‪ ،‬بەشێوازێکی فەرمی ئەبێتە ئیمام خەتیبی مزگەوتەکە و دوای تەواوکردنی‬ ‫ئەم ھەموو لێپێچینەوە ئیداری و یاساییە مەال ئەحمەد حەسەن‪ :‬لە (‪٣‬ی ئابی ‪)١٩٥٥‬دا‬ ‫دەگاتە واڵتی میسر و لە وێشەوە نامەیەکی بۆ دەنێرێت‪ ،‬وەک ئەوەی لە بڕگەیەکی دا‬ ‫نووسیویەتی‪( :‬ھاتنی نامەی مەال ئەحمەد حەسەن لە قاھیرە) وە‪.‬بەاڵم ئەوەی کە زیاتر‬ ‫دڵتەنگ و دڵگرانی دەکات لەم ماوەیەدا‪ ،‬وەک خۆی لە بارەیەوە دەنووسێت دوای یەک‬ ‫مانگی تەواو ئاگاداریان کردمەوە بەوەی کە‪( :‬فخر العلما)ی خاڵۆم لە شاری (سنە) ی‬ ‫ڕۆژھەاڵتی کوردستان کۆچی دوایی کردووە‪ ،‬کە ئەمەش بۆ خۆی دەکاتە مەال محەمەد‬ ‫ساڵحی کوڕی مەال محەمەدی شەیخولئیسالمی شاری سنە واتە دەبێتە ئامۆزای باپیری‬ ‫مەال عارف (مەال عەبدولعەزیز) و ھاوکات باوکی دایکی مەال عارف ھەروەک پێشتریش‬ ‫ئاماژەی بۆکرا‪ ،‬کە ناوی مەسعودە مەال محەمەد ساڵحی مەال محەمەدی شەیخولئیسالمی‬ ‫بووەو ھاوکات دەبێتە باوکی دایکی ڕووناکبیری ناسراوی ڕۆژ ھەاڵتی کوردستان مامۆستا‬ ‫شوکرڵاڵی بابان‪ ،‬کە ناوی ئامینە خانی کچی مەال محەمەد ساڵح بووە‪.‬‬ ‫ لە سەرەتای ساڵی (‪)١٩٥٦‬دا‪ ،‬بیرەوەریی ڕۆژانەی بەوە دەست پێ دەکات‪ ،‬کە چۆن‬ ‫ناو بەناو نامەو ھەواڵپرسین لە نێوان ئەم و مەال ئەحمەد حەسەنی دۆستیدا دەست پێ‬ ‫دەکات و لە واڵتی میسرەوە لە بارودۆخی ئەم دەپرسێت و ئاگایان لە ژیانی یەکتربووە‪.‬‬ ‫وەک ئەوەی لە (‪٢‬ی مارتی ‪ )١٩٥٦‬دا‪ ،‬بە پەژارەیەکی زۆرەوە باسی مردنی پورێکی‬ ‫مەال ئەحمەدی کردووە‪ ،‬بە ناوی (ڕەعنا)‪ ،‬لە ئاوایی (کارێز) ی دەوروبەری شاری‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪215‬‬

‫خانەقین‪.‬شانبەشانی ئەوانەش لە ڕوداوێکی ئاڵۆزدا باسی لە شێخ نیزامەدینی کوڕی‬ ‫شێخ نەجمەدین کردووە‪ ،‬کە لە بارودۆخێکی تەم و مژاویی و نادیاردا‪ ،‬لە یەکێک لە‬ ‫ئوتێلەکانی شاری بەغداو لە ڕێکەوتی (‪٣١‬ی ئابی ‪)١٩٥٦‬دا کۆچی دوایی کردووە‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەش بۆ خۆی دەبێتە برا گەورەی دکتۆرە ئەختەر شێخ نەجمەدینی وەزیری خوێندنی‬ ‫بااڵی پێشووی حکومەتی کوردستان (ئیدارەی سلێمانی) و ھەروەھا زاوای مەال ئەحمەد‬ ‫ڕەشید ئەفەندی خەڵکی گوندی (محەمەد شێربەگ)ی الی خانەقین‪.‬بەاڵم ئەوەشی کە‬ ‫زیاتر نیگەرانی کردووە لە کۆتایی ئەم ساڵەدا‪ ،‬ئەویش کۆچی دوایی شێخ مەحموودی‬ ‫حەفید (‪ )١٩٥٦ -١٨٨٢‬بووە لە شاری بەغدا‪ ،‬وەک ئەوەی لەم بارەیەوە نووسیویەتی‬ ‫لە خەستەخانەی (ئەلحەیدەری) شاری بەغدا و لە(‪١٠‬ی تشرینی یەکەمی ‪ )١٩٥٦‬شێخ‬ ‫مەحموودی حەفید زادە وەفاتی کرد‪.‬سەرەڕای بایەخدانی‪ ،‬بەو ھێرشە سێ قۆڵیەی‪ ،‬کە‬ ‫ھەریەک لە بەریتانیا و فەرەنساو ئیسرائیل کردوویانەتە سەر واڵتی میسر لە (‪٣١‬ی‬ ‫تشرینی ‪ )١٩٥٦‬دا‪.‬بەاڵم لە ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪)١٩٥٧‬دا‪ ،‬زۆر بە کەمی بیرەوەریی تیا‬ ‫نووسیوەتەوە‪.‬بۆ نموونە لە ڕێکەوتی (‪١٥‬ی نیسانی ‪ )١٩٥٧‬دا نووسیویەتی‪( :‬تا پازدە‬ ‫ڕۆژی تریش ھێشتا دەست بە دروێنەکردنی جۆ ناکرێت) لەوە زیاتر نووسینێکی سەرنج‬ ‫ڕاکێشی ئەوتۆ نابینین‪ ،‬لە وردە سەرنجی سەرپێیی و شەخسی زیاتر‪.‬بەاڵم ئەوەی بەالی‬ ‫ئێمەوە گرنگ بێ و مەال عارف تۆماری کردبێت‪ ،‬مێژووی کۆچی دوایی خوالێخۆشبوو‬ ‫مەال سەید حەکیمی خانەقینە‪ ،‬کە زۆر بەوردی دەستنیشانی کردووە‪ ،‬وەک لەم‬ ‫بارەیەشەوە نووسیویەتی‪( :‬وەفاتکردنی مەال سەید حەکیمی خانەقین لە سەعات ‪١٢‬ی‬ ‫شەوی شەممە لەسەر یەشەممەی ‪١٤‬ی کانوونی یەکەمی ‪.)١٩٥٧‬‬ ‫ بیرەوەرییەکانی مەالعارف لە ماوەی سااڵنی‬‫‪١٩٧٥ -١٩٥٨‬‬ ‫ لە ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪)١٩٥٨‬دا زۆر وردە سەرنج و ھاوکات گەلێک ڕووداوی‬ ‫مێژوویی ناوچەی خانەقین و دەوروبەری تاڕادەیەک بەباشی نووسیوەتەوە‪ ،‬بەسەریەکەوە‬ ‫دەتوانرێت وەک کەرەستەیەکی خاوی مێژوویی لە ئێستاو دوا ڕۆژدا سوودیان لێ‬ ‫وەربگیردرێت و ببێتە ھۆی دەوڵەمەندبوونی زەخیرەی مێژوویی و زانستی‪.‬ئەوەتا ھەر لە‬ ‫سەرەتای ساڵەوەو وەک ھەر کارەساتێکی تری سروشتی‪ ،‬کە لەو دەمانەدا سەرچاوەکانی‬ ‫ڕاگەیاندنی عێراق خۆشیان بایەخیان پێ دابێت‪ ،‬بارینی ئەو بارانە بەھێزەبووە‪ ،‬کە‬ ‫لەوساڵەدا بۆتە ھۆی ھەاڵیسانی الفاو و زیانێکی گەورەی لە دانیشتوان و خەڵکی‬ ‫شارەکانی سەعدیە (قزڕەبات)‪ ،‬جەلەوال و شاری خانەقین داوە‪ ،‬بەڕادەیەک ژمارەیەک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪216‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ھاواڵتی بەھۆی الفاوەوە گیانیان لە دەست داوە‪.‬وەک ئەوەی لە ڕێکەوتی (‪٥‬ی کانوونی‬ ‫دووەمی ‪ )١٩٥٨‬دا نووسیویەتی‪( :‬ئەمشەو بارانێکی بە شیدەت بوو‪ ،‬زۆر ماڵ و دووکانی‬ ‫خراپ کرد و تەنانەت کونی کۆپرییەکانیشی ھەموو پڕکردەوە‪ ،‬بەڕادەیەک تا ئێستا‬ ‫الفاوی وا نەھاتووەو مەکینەی ئاوو کارەبای بە تەواوی خراپ کردو زەرەرێکی زۆری داوە‬ ‫لە شارەکانی سەعدیەو جەلەوال و زۆریانی لێ خنکان لە ژێر خانودا‪ ،‬ئەما لە شاری‬ ‫خانەقین زەرەری نفووسی نەدا‪.‬بەاڵم باخ و خانوویان زۆریان خراپ بوو)‪.‬بەڕادەیەک ‬ ‫عەالئەدین سەجادیش بەھۆی ئەوەی خزم و کەس و کاری لەم شارەدا بوون‪ ،‬بە بایەخەوە‬ ‫باسی لێوەکردووە و ڕێژەی زەرەر و زیانیانی بەوردی خەماڵندووە‪ ،‬وەک ئەوەی لەم‬ ‫بارەیەوە نووسیویەتی‪( :‬زیانی خانەقین بە باخەکانیەوە گەیشتە (‪ )٤٠‬ھەزار دینارێک‪،‬‬ ‫دیسان دەڕۆژ ئەم شارە بێ کارەبا و سێ ڕۆژ بێ ئاوی خواردنەوە مایەوە)‪.‬ھاوکات لە‬ ‫بارەی شارۆچکەی قزڕەباتیشەوە دەنووسێت‪( :‬کارەساتی قزڕەبات وەک ھیچ شوێنێک‬ ‫نەبوو‪ ،‬دنیا تاریک‪ ،‬الفاوی بەھێز‪ ،‬شوێنێک نوبوو مناڵێک تیایا ستار بگرێت نەماوە‪ ..‬نە‬ ‫باوک بە سەر مناڵیا ئەپەرژا‪ ،‬نە دایک بە سەر کۆرپەی ناوبێشکەدا‪.‬ئەڵێن ڕۆژی قیامەت‬ ‫وا دیارە ئەو شەوە بووە لە قزڕەبات‪.)..‬بەجۆرێک زیانەکانی شارۆچکەی قزڕەباتی ئەو‬ ‫دەمانە بەم شێوەیە خەمڵێنراون‪ :‬مردنی (‪ )٦‬کەس‪ ،‬ڕووخانی (‪ )٥٠٠‬خانوو‪ ،‬زیانی‬ ‫دوکان و بازرگانەکانیش نزیکەی (‪ )٣٠‬ھەزار دینارێک بووە‪.‬کەچی زیانی جەلەوال‪ :‬مردنی‬ ‫(‪ )١٠‬کەس‪ ،‬ڕووخانی (‪ )١٥٠‬خانوو‪.‬ڕووداوێکی سروشتی لەم جۆرەش وای لە حکومەت‬ ‫و تەنانەت ھاواڵتیانی ناوچەکە کردووە‪ ،‬کە بە ھانایانەوە بچن و ھەریەکەو بەپێی توانای‬ ‫خۆی کۆمەک و ھاوکاری ئەو خەڵکە بکەن‪.‬بۆ نموونە کەسایەتیەکی وەک مەال عەزیزی‬ ‫محمەد شاواز (‪ )٢٠١٥ -١٩٢٨‬ی ناوچەی بنکوورە بەھەمان شێوەی مەال عارفی خانەقین ‬ ‫لە یاداشتەکانیدا‪ ،‬بە بایەخەوە لەسەر ئەم ڕوداوەی نووسیوەو باسی لەوەشکردووە‪ ،‬کە‬ ‫چۆن دانیشتوانی ناوچەی (بنکورە) کەوتوونەتە ئەوەی یارمەتی بۆ ئەو زیان لێکەوتوانە‬ ‫کۆبکەنەوە‪.‬وەک دەبینی لە لە (‪٦‬ی کانوونی دووەمی ‪ )١٩٥٨‬دا دەنووسێت‪( :‬وتیان‪:‬‬ ‫قزڕەبات ھەمووی ئاو بردوویەتی) یان بەچەند ڕۆژێک‪ ،‬دوای ئەوەو لە ‪١٤‬ی کانوونی‬ ‫دووەمدا وای تۆمارکردووە‪( :‬ئەمڕۆ ئەفەندیەکانی قوتابخانەی سەوزباڵخی سەرەتایی‬ ‫پارەیان کۆ دەکردەوە بۆ قزڕەبات)‪.‬تەنانەت کاریگەری بارودۆخەکە وای لە شاعیری‬ ‫ناوچەی گەرمیان مینە جاف (‪ )١٩٦٥ -١٩١١‬یش کردووە ‪ ،‬کە بە پارچە شیعرێک‬ ‫ھەستی خۆی بۆ ئەو بارودۆخە دەر ببڕێت‪:‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪217‬‬

‫پاش سلێمانی شاری قزڕەبات‬ ‫بۆچیت کاولکرد بۆ ڕیشەی دەرھات‬ ‫تۆ پێنج سەد ماڵی شاری سەعدی یە‬ ‫کاولی ئەکەی لە پێو جێی چی یە‬ ‫دووسەد ماڵی تر لە ئەرکەوازی‬ ‫بەم سەرماو سۆڵە ئەشێوێ نازی‬ ‫دوو سەد ماڵی تر لە قەرەخانا‬ ‫گشت ھەڵ ئەتوتێن لە بەر بارانا‪...‬تاد ‬ ‫ دوای ئەم کارەساتەو بەماوەیەک دواتر‪ ،‬کە بارودۆخی ئاوھەوای گەرمیان و ناوچەی‬ ‫خانەقین بەرەو خۆشبوون دەڕوا و ئاسایی دەبێتەوە‪.‬مەال عارف لە درێژەی نووسینی‬ ‫یادداشتەکانی داو لە ڕێکەوتی (‪٩‬ی مارتی ‪ )١٩٥٨‬دا نووسیویەتی‪( :‬ئەمڕۆ شاڵ و‬ ‫دەورملم البرد ھەوا خۆشی کرد‪ )..‬و بەماوەیەک‪ ،‬دوای ئەوەش ھەواڵی ڕووداوێکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی تری ناوچەکە تۆماردەکات‪ ،‬کە ئەویش بۆ خۆی بریتییە لە‪( :‬خۆ کوشتنی‬ ‫محەمەد ڕەشید بەگی کوڕی حاجی ئیبراھیم بەگی جاف) لە گوندی دەککە لە مانگی‬ ‫مایسی ‪ ١٩٥٨‬دا‪ ،‬ئیدی لەو ماوەیە بەدواوە‪ ،‬بە ھەر ھۆیەک بووبێت‪ ،‬ڕۆژ ژمێرەکەی مەال‬ ‫عارف شتێکی ئەوتۆی تیا تۆمار نەکراوە‪ ،‬تا دەگاتە سەروبەندی بەرپابوونی شۆڕشی‬ ‫(‪١٤‬ی تەمموزی ‪.)١٩٥٨‬بەاڵم لە درێژەی ڕووداوەکانی ساڵی (‪ )١٩٥٩‬دا‪ ،‬کە چەند‬ ‫مانگێک بەسەر بەرپابوونی شۆڕی چواردەی تەمووزدا تێ پەڕیوە‪ ،‬مەال عارف لە سەرەتاو‬ ‫کۆتایی ئەم ساڵەدا‪ ،‬بە دووجۆر ناو و نازناوی خۆی بەیانکردووە‪ .‬بۆ نموونە لە سەرەتای‬ ‫ڕۆژ ژمێرەکەیدا نووسیویەتی‪ :‬مەال عارفی مەال یەحیای عەتار و لە شوێنێکی تریشدا‬ ‫بەعارفی یەحیا زادەو لە ڕێکەوتی (‪١٣‬ی شوباتی ‪ )١٩٥٩‬دا‪ ،‬باسی لە کۆچی دوایی ‬ ‫کچێکی مەال عەباسی کوڕی محەمەد سلێمانی گوندی (شێروەند) ی ناوچەی (بنکوورە)‬ ‫دەکات و بەچەند ڕۆژێکی دواتری ھەمان مانگیش‪ ،‬ئەوەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە‪ ،‬کە‬ ‫سەرماو سۆڵەیەکی زۆر دەستی پێکردووەو دەبێتە ھۆی بارینی بەفرێکی زۆر و داخستنی‬ ‫دووکانەکانی شاری خانەقین‪ ،‬وەک ئەوەی لەم بارەیەشەوە نووسیویەتی‪( :‬بە دەرەجەی‬ ‫نهایەت سارد بوو‪ ،‬لە فەجرەوە تا سەعات (‪ )٣‬سێی عەسر باران باری و دواجار دوو‬ ‫سەعات بەفر باری و الکین زۆر سارد بوو‪.‬ئەکسەری دووکانەکان داخران)‪.‬ئەمەش دواتر‬ ‫دەبێتە ھۆی ئەوەی‪ ،‬کە گرانی ڕوو لە بازاڕ بکات و شتومەکی تیاکەم بێتەوە وەک‬ ‫ئەوەی لەم بارەیەشەوە نووسیویەتی‪ :‬برنجی کوردی خۆماڵی دەست نەکەوت‪.‬مەجبوور‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪218‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بووم برنجی کوردی ئێرانیم سەند یەک باتمانی بە (‪ )٨٠٠‬فلس و گۆشتیش ھۆقەی بە‬ ‫‪ ٣٦٠‬فلس‪ ،‬کە ئەمەش بۆ ئەوکاتە پارەیەکی کەم نەبووە‪.‬جگە لەوەش لە نێو شاری‬ ‫مووسڵی ئەوکاتەشەوە یاخی بوونی عەبدولوەھاب شەواف (‪ )١٩٥٩ - ١٩١٦‬دەست پێ‬ ‫دەکات و ھاوکات لەم الوە شاری کەرکووکیش دەبێتە گۆمی خوێن‪ ،‬شەڕی ناوخۆ لە‬ ‫نێوان پێکھاتەکانیدا‪ ،‬بەتایبەتی کوردو تورکمان بەرپا دەبێت‪.‬وەک ئەوەی لە بارەی‬ ‫ڕووداوەکانی مووسڵەوەو لە ڕێکەوتی (‪٦‬ی مارتی ‪)١٩٥٩‬دا‪ ،‬ئەوە دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە‬ ‫کەسایەتیەکی وەک‪( :‬عەبدولوەھاب شەواف تەمەڕودی کردووە‪ ،‬لە شاری مووسڵ و‬ ‫چەند کەسێک لە ئە ھالی کوژراوەو دوایی خۆیشی کوژراوە‪.)...‬‬ ‫ جگە لە ھەموو ئەوانەش عەبدولکەریم قاسم (‪ )١٩٦٣ – ١٩١٤‬لە شاری بەغداوە‬ ‫فەرمان ئەکات بە‪( :‬ڕاوەستانی چاالکی ھەموو حیزبەکان و ھیچیان کار نەکەن)‪.‬ئێرانی‬ ‫پەھلەویش لە بەر ئەوەی ھاتنەکایەوەی سیستەمی نوێی کۆماری لە واڵتی عێراقدا پێ‬ ‫قبووڵ نەبووە‪ ،‬یەکێک لە ھەنگاوەکانی بەرانبەر بە عێراق‪ :‬ڕاگرتنی ئاوی ڕووباری‬ ‫ئەڵوەن بووە لە الیەن فەرمانڕەوایانی ئێرانەوە‪ ،‬بە تایبەتی لە سەرەتاکانی مانگی‬ ‫تەمووزی ساڵی (‪ )١٩٥٩‬دا‪ ،‬ھەروەھا بەپێی ڕۆژژمێرو تۆمارەکانی مەال عارف بێت‪،‬‬ ‫یەکەمین دەستپێکردنی شەڕ لە شاری کەرکووکدا لە ڕێکەوتی (‪١٤‬ی تەممووزی ‪)١٩٥٩‬‬ ‫دا سەرچاوەی گرتووە‪( :‬ئەوەڵ شەڕو ھەواڵ لە کەرکوک)‪.‬ئەمەش چەند ڕۆژێک بەردەوام‬ ‫دەبێت و لە کۆتایی شەڕو پێکدادانەکاندا ئەوە ڕوون دەکاتەوە کە‪( :‬شەڕ لە شاری‬ ‫کەرکوک کوژایەوەو حکومەتی وەتەنی ناجیح بوو‪ ،‬زۆر کەسیش لە تورکمان و تۆرانیەکان‬ ‫کوژران‪.)..‬بەاڵم لە ڕۆژانی دواتریشدا باس لە ڕووداوێکی سەرنج ڕاکێش دەکات لە گوندی‬ ‫(شێرەوەند) ی ناوچەی بنکورەی سەر بە شاری خانەقینی ئەودەمانە ئەویش‪ :‬تەوقیف‬ ‫کردنی مەال عەباسی کوڕی محەمەد سلێمان (‪ )١٩٨٥ - ١٩٠٤‬و عەلی کوری (‪- ١٩٤٠‬‬ ‫‪ )٢٠٠٠‬بووە بە واسیتەی دەرچوونی دەمانچەوە لە دەستیان و دووکەسیان زامدار کردووە‪،‬‬ ‫ئەو دوو کەسەش بریتی بوون لە ھەریەک لە محەمەد حەسەن‪ ،‬کە بە(حەمەسەرک)‬ ‫ناسراوە لەگەڵ ئەحمەدی ساڵح ڕەزا‪.‬ھاوکات لە چەند مانگی دواتری ئەم ساڵەدا‪،‬‬ ‫سەربووردەی چەند ڕووداوێکی تری گرنگ دەنووسێتەوە‪ ،‬بەجۆرێک ھەریەکەو لە شوێنی‬ ‫خۆیاندا بایەخی تایبەتیان دەبێت لە وانە‪ :‬تۆمارکردنی ڕۆژو مانگی مردنی کەسایەتی‬ ‫ئایینی ناسراوی کورد لە شاری بەغدا مەال محەمەدی قزڵجەیی تورجانی زادە وەک‬ ‫ئەوەی لەم بارەیەوە نووسیویەتی‪( :‬وەفاتکردنی مامۆستا محەمەدی قزڵجی ڕۆژی‬ ‫دووشەممە ‪١٤‬ی ئەیلولی ‪.)١٩٥٩‬ھەروەھا لە ڕۆژانی دواتریشدا و لەگەڵ چەند کەسێکی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪219‬‬

‫دیدا‪ ،‬کە ناوەکانیان دەستنیشان ناکات‪ ،‬پێکەوە دەچنە پرسەکەی مامۆستا قزڵجی‬ ‫لە شاری بەغدا و زۆریشی پێ ناخۆش ئەبێت‪ ،‬بەوەی کە پرسەکەی بەو کەساسی و‬ ‫ساردوسڕیە دەبینێت وەک نووسیویەتی‪( :‬چوونمان بۆ شاری بەغدا بۆ تەعزیەکەی‬ ‫مامۆستا محەمەدی قزڵجی ئەما مع االسف کەسی وەھا نەبوو بۆ جێ بەجێکردنی‬ ‫تەعزیەکەی)‪.‬بۆ شەوی ھەمان ڕۆژ لە شاری خانەقینی ئەودەمانەدا دەنووسێت‪( :‬وەفاتی‬ ‫مەال ئەحمەدی دەککە لە نیوەشەوی ڕۆژی ھەینی ‪١٥‬ی ئەیلولی ‪)١٩٥٩‬دا‪ ،‬ھەر دوا‬ ‫بەدوای ئەوانەش‪ ،‬باسی ئەو ھەوڵی کوشتن و تیرۆرکردنەی سەرۆک کۆماری عێراق‬ ‫عەبدولکەریم قاسم دەکات‪ ،‬بەتایبەتی لە ڕێکەوتی (‪٨‬ی تشرینی یەکەمی ‪ )١٩٥٩‬دا‪ ،‬کە‬ ‫چۆن لە الیەن دەستەیەک لە کادیرەکانی حیزبی بەعسی عەرەبیەوە تەقەی لێ دەکرێت‬ ‫و بەسەختی برینداری دەکەن‪( :‬زامداربوونی عەبدولکەریم قاسم الکین بە لوتفی خوا‬ ‫زامەکەی خەفیف بوو‪ ،‬ئەما لە شەودا)‪.‬بەاڵم لە کۆتایی ئەم ساڵەشدا‪ ،‬تەنها لە ھەواڵی‬ ‫دوو بابەت دواوە یەکەمیان‪( :‬تاقیکردنەوەی مەالکانە بۆ دەورەی پەروەردە)‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بکرێنە مامۆستای سەرەتایی لە قوتابخانەکاندا‪ ،‬دووەمیان‪ :‬نووسینی سکااڵیەکی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬کە بۆ بەڕێوەبەری ئەوقافی لیوای دیالەی بەرزکردۆتەوە بۆ ئەوەی جێگیر‬ ‫بکرێت وەک مەال‪( :‬لە مزگەوتی مەجید بەگی شاری خانەقین یان بگوازرێتەوە بۆ‬ ‫مزگەوتی حەسەن عەلی) ھەر لە شاری خانەقین‪.‬‬ ‫ بەاڵم لە درێژەو وردەکاریەکانی ساڵی (‪)١٩٦٠‬دا‪ ،‬زیاتر بە گێڕانەوەی چەند‬ ‫ڕووداوێکی ناخۆشی شارو خۆیەوە دەست پێ دەکات وەک ئەوەی لەسەرەتای ساڵەوەو‬ ‫لە ڕێکەوتی (‪١‬ی کانوونی دووەمی ‪ )١٩٦٠‬دا دەنووسێت‪(:‬دوێنێ مەال ڕەئوف ژنەکەی‬ ‫تەاڵقدا‪ .)..‬بە دوو رۆژ دوای ئەوەش سەردانی شاری بەغدا دەکات و بەوردی دەیگێرتەوە‪:‬‬ ‫(چوونم بۆ بەغدا بۆ ئەشیا لە ڕێگەی ماڵی حوسێن لە ناو سەیارە بڕی شەش دینارو‬ ‫حەوسەدو پەنجا فلسیان لێ دزیم‪ ،‬لە ناوسەیارەدا لە شەقامی شێخ عومەر)‪.‬شانبەشانی‬ ‫ئەوانەو لە ڕۆژانی دواتریشدا بەیتێکی شیعر دەنووسێتەوەو لە ژێریدا دەنووسێت‪( :‬ڕەفیق‬ ‫حیلمی)‪:‬‬ ‫کورد ئەوەندە کوردن بە سەد شەیتان لە کوردی ناکەون‬ ‫الکین خەڵقی بۆچی بۆ خۆی دەردی سەری پەیدا ئەکات‬ ‫کەچی لە ‪١٨‬ی مانگی مایسدا دەنووسێت‪( :‬چوونمان بۆ سەعدیە لەگەڵ سەید ئیبراھیم‬ ‫و محەمەد ساڵح سەنەوی بۆ زیارەتی مەال مەعێوم بۆ حەج ئەچوو)‪.‬لە ھەمان ماوەدا‪،‬‬ ‫ئەوەت بۆ ڕوون دەکاتەوە‪ ،‬کە دروستکردنی کەواو چاکەتێک بە پێی نرخی بازاڕی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪220‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ئەوکاتە تێچوونی چەند بووە‪( :‬کەواو چاکەتێکم کرد الی حاجی محەمەد ئەمین‪،‬‬ ‫مەجمووعی مەسرەفی نۆ دینارو شەش سەد فلس بوو)‪.‬بەاڵم لە ئابی ساڵی (‪ )١٩٦٠‬دا‬ ‫بەکەف و کوڵێکی بە تینەوە ھەواڵی کۆچی دوایی مامۆستا ڕەفیق حیلمی (‪- ١٨٩٨‬‬ ‫‪ )١٩٦٠‬دەنووسێت‪( :‬وەفاتی ڕەفیق حیلمی بەگ خەبەرێکی ناخۆش بوو)‪.‬ئەوەشی کە‬ ‫پەیوەندی بەخۆی و کاری خۆیەوە بێت‪ ،‬قسە لە سەر شێخ عەالئەدینی سەجادی دەکات‬ ‫و ستایشی ھاوکاری و ھەوڵەکانی دەکات لە ڕاییکردنی کارەکانیدا‪( :‬قەرار وایە ئەمڕۆ‬ ‫کاک عەال ئەدینی سەجادی لەگەڵ مودیری عام لە بابەت مەسەلەکەی منەوە قسە بکات‬ ‫تا بزانین‪.)..‬پاش ئەوەو بەچەند ڕۆژێکی ترو لە ڕێکەوتی (‪٢٢‬ی کانوونی یەکەمی ‪)١٩٦٠‬‬ ‫دا‪ ،‬ئەوەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە کە‪( :‬تەقریبەن مەئویس بوونم لە مەسەلەی ئیمامەت‪،‬‬ ‫چونکە کاغەزی سەید عەالئەدینی سەجادیم بۆ ھات‪ ،‬کە خەریکن بیخەنە جەرائدی‬ ‫رەسمیەوە بۆ ئینزاری مەال ئەحمەد حەسەن‪.))..‬ھاوکات لە کۆتایی ساڵی (‪ )١٩٦٠‬دا‬ ‫زۆر بە ڕەش بینیەوە دوا بڕگەی خۆی دەنووسێت‪( :‬تف لەم ساڵە چەند ناخۆش بوو)‪.‬‬ ‫ لە ماوەی ساڵی (‪ )١٩٦١‬داو بەپێی نووسین و وردەکاریەکانی ڕۆژانەی مەال‬ ‫عارف ئاماژە بۆ کۆمەڵێک ھەواڵ و ڕووداوی گرنگ دەکات‪ ،‬کە بۆ ئەمڕۆی مێژوو و‬ ‫بەکارھێنانیان‪ ،‬وەک کەرەستەیەکی خاوی مێژوویی تایبەتمەندی خۆیان دەبێت‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوەی لە سەرەتای ساڵەوە‪ ،‬بە ڕووداوێکی سروشتی و ھەواڵی باران بارینێک دەست‬ ‫پێ دەکات لە گەرمیان و بەتایبەتی ئەو شوێنانەی کە سەر بە شاری خانەقینن‪ ،‬لە‬ ‫ئەنجامدا دەبێتە ھۆی ھەاڵیسانی الفاو زەرەرو زیانێکی زۆر لە کۆمەاڵنی خەڵک دەکەوێت‪.‬‬ ‫وەک ئەوەی لە (‪٣‬ی کانوونی دووەمی ‪ )١٩٦١‬دا نووسیویەتی‪( :‬بە واسیتەی سەیل و‬ ‫الفاوەوە ئەمڕۆ زۆر ناڕەحەت بووین‪ ،‬ھەموو ئەھلی شار لە بەر بێ ئاوی و بێ کارەبایی‬ ‫بارودۆخ ھەمووی شپرزە بوو‪ ،‬نرخی تەنەکەیەک ئاو گەیشتە (‪ )٣٠‬فلس و زیاتریش‪،‬‬ ‫تا ھەژدە ڕۆژ کارەبای مااڵن لە شاری خانەقیندا نەبوو)‪.‬جگە لەوەش یەکێکی دی لە‬ ‫گیروگرفتەکانی کۆمەاڵنی خەڵک گۆڕینی پارەو دراوی عێراقی بووە‪ ،‬بە پارەی جمھوری‪:‬‬ ‫(موشکیلەی گۆڕینی پارە بە عوملەی جمهوری بە تەواوی وەزعی تێک دابوو)‪.‬ھاوکات لە‬ ‫ناوەڕاستی ھەمان مانگدا باسی لە مردنی کەسایەتی ناسراوی ناوچەی (عالیاوا) ی شاری‬ ‫خانەقین (شاکیر ئەفەندی وەکیلی مەزارعی مەلیکی) دەکات‪ ،‬کە چۆن دوای کۆچی‬ ‫دوایی تەرمەکەیان‪ ،‬لە بەغداوە ھێناوەتەوە خانەقین و ئەسپەردەی خاکیان کردووە ‬ ‫لە ڕێکەوتی (‪١٤‬ی کانوونی دووەمی ‪ )١٩٦١‬دا‪.‬بەاڵم لە ڕۆژانی دواتردا دەنووسێت‪:‬‬ ‫(ڕۆژنامەی (االھالی) لە (‪ )١٩٦١ / ١ /١٥‬و (‪ )١٩٦١ / ١ / ١٦‬دا و لە ژمارەکانی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪221‬‬

‫(‪ )٦٢٧‬و (‪ )٦٢٨‬دا‪ ،‬ئیختارێکی (اخطار) بۆ مەال ئەحمەد حەسەنی ئیمام و خەتیبی‬ ‫مزگەوتی مەجید بەگ لە خانەقین باڵوکردۆتەوە)‪ ،‬ھەروەھا لە(‪١٥‬ی شوباتی ‪ )١٩٦١‬دا‪،‬‬ ‫باس لە ڕوودانی خۆرگیرانێک دەکات بەوەی لەماوەی ئەو ڕۆژەدا‪ ،‬نزیکەی سێ سەعاتی‬ ‫تەواوی خایاندووە‪( :‬ئەمڕۆ خۆرگیرا و تەقریبا سێ سەعات دەوامی کرد)‪.‬بەاڵم لە‬ ‫کۆتایی مانگی مارتیشدا باس لەو خۆپیشاندانانە دەکات‪ ،‬کە حیزبە سیاسیەکانی عێراق ‬ ‫دینامیکیەتی سەرەکی بوون‪ ،‬لەوانە زیاد بوونی نرخی کااڵکان بە تایبەتی جگەرە لە‬ ‫بازاڕدا‪.‬بۆ نموونە دەنووسێت‪( :‬موزاھەرەی ئەحزاب لە بەغداد بە واسیتەی زیاد بوونی‬ ‫نرخی جگەرەوە) و لە الیەکی تریشەوە‪ ،‬ئاماژە بە ناوی بەشێک لەوانەش دەکات‪ ،‬کە‬ ‫پێشتر بەھۆی بەرپابوونی شۆڕشی (‪١٤‬ی تەمووزی ‪)١٩٥٨‬ەوە‪ ،‬لە سنووری گەرمیان‬ ‫و خانەقینەوە‪ ،‬پەنایان بردۆتە بەر واڵتی ئێران لەوانە‪ :‬بە گزادەکانی جاف لە کەالر‪،‬‬ ‫عوسمان بەگی شەرەف بەیانی (‪ )١٩٦٨ – ١٨٩٥‬لە ناوچەی ھۆرێن و شێخانی سەر‬ ‫بە شاری خانەقین و ھەروەھا شێخ محەمەد نەجیب (‪ )١٩٩١ - ١٩٢٢‬ی کوڕی شێخ‬ ‫وەھابی تاڵەبانی (‪ )١٩٧٢ - ١٨٨٦‬لە سنووری کفری و گوندی قەرەباڵغی نێوان کەالر‬ ‫– جەلەالی ئەمڕۆ‪.‬بەجۆرێک ئەمەی دواییان واتە شێخ محەمەد نەجیب دوای ماوەیەک‬ ‫و لە (‪١٨‬ی نیسانی ‪ )١٩٦١‬دا‪ ،‬دووبارە لە واڵتی ئێران گەڕاوەتەوە عێراق و گوندی‬ ‫قەرەباڵغ‪.‬لێرەش بەدواوە ئەوەی کە جێی سەرنج و تێبینی بێت لە یاداشتەکانی مەال‬ ‫عارفدا‪ ،‬دیاریکردنی یەکەمین ڕۆژی بەرپابوونی شۆڕشی ئەیلولی (‪)١٩٦١‬ە‪ ،‬بەرانبەر بە‬ ‫فەرمانڕەوایانی عێراق و ناوھێنانی یەکەمین شەھیدی پێشمەرگە لە سنووری گەرمیان و‬ ‫شاری خانەقیندا وەک ئەوەی لەم بارەیەشەوە دەنووسێت‪( :‬ئەوەڵ شەڕ لە دەربەندیخان‬ ‫لە ڕۆژی یەک شەممەی ‪١٠‬ی ئەیلولی ‪ )١٩٦١‬دا‪ ،‬بەماوەیەک دوای ئەوەش یەکەمین‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬کە لە چیای بەمۆو ناوچەی (حاجیلەر) دا بریندار ئەبێت و دوو ڕۆژی دواتر‬ ‫شەھید ئەبێت ئەویش کەسایەتی ناسراوی شاری خانەقین‪( :‬محەمەد ساڵح سلێمان‬ ‫بارامی دەلۆ)ی بە ناوبانگ و ئەندامی پێشووی پارتی ھیوا بووە‪ ،‬لە ناوچەی گەرمیان و‬ ‫شاری خانەقیندا‪ ،‬ھەروەک پێشتریش ئاماژەی بۆ کرا یەکێک بووە لە چا نەخۆرەکانی‬ ‫شاری خانەقینی ئەودەمانە‪.‬کە لە (‪٢٨‬ی کانوونی دووەمی ‪ )١٩٦١‬دا بریندا دەبێت و‬ ‫دوای دوو ڕۆژ واتە لە (‪٣٠‬ی کانوونی یەکەمی ‪)١٩٦١‬دا شەھید دەبێت و تەرمەکەی‬ ‫ئەبرێتەوە خانەقین و لە گۆڕستانی (پاشا کۆپری) ئەسپەردەی خاک دەکرێت‪.‬وەک لەم‬ ‫بارەیەشەوە دەنووسێت‪( :‬ھێنانەوەی جەنازەی محەمەد ساڵح سلێمان دەلۆ خوا عافوی‬ ‫بکات)‪.‬ھاوکات ھەر لەم ماوەیەداو لە (‪٩‬ی کانوونی یەکەمی ‪ )١٩٦١‬دا‪ ،‬موحاکەمەیەکی‬ ‫یاسایی دەکەوێتە نێوان مەال عارف و شاعیری گەرمیان محەمەد ئەمین بەگی کەریم‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪222‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بەگی جافەوە‪.‬بەجۆرێک وردەکاریەکانی ئەم دادگایی کردنەش دیارە لەسەر مەسەلەی‬ ‫قەرزاری بووە و‪ ،‬ھاوکات ماوەیەکی زۆریشی خایاندووە‪ ،‬ھەر لە(‪/٢٢( - )١٩٦١/ ١ /٩‬‬ ‫‪.)١٩٦٢ / ١‬‬ ‫ وەک لە ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٦٢‬داو‪ ،‬بەتایبەتی لە (‪ ٢٢‬کانوونی دووەمی ‪)١٩٦٢‬‬ ‫دا‪ ،‬دەنووسێت‪( :‬ئەمڕۆ وەعدەی موحاکەمەی محەمەد ئەمین بەگی جافە بۆ قەرزەکەم)‬ ‫و ھەروەھا دوا نووسین‪ ،‬کە لەم بارەیەوە دەینووسێت‪ ،‬ئەویش لە ڕێکەوتی (‪١‬ی شوباتی‬ ‫‪ )١٩٦٢‬دایە‪ ،‬کە تیایدا ھاتووە‪(( :‬دووبارە مەحکەمەی محەمەد ئەمین بەگ بۆ ئیجرای‬ ‫ڕەسم)‪.‬ئیدی لێرە بە دواوە‪ ،‬ھیچ شتێکی دی لەم بارەیەوە ناڵێت‪.‬ئەوەشی کە زیاتر‬ ‫پەیوەست بێت بە خۆیەوەو لە درێژەی مانگی ئەیلولی ساڵی (‪ )١٩٦١‬دا‪ ،‬نووسیبێتی‬ ‫ئەویش ئەوەیە کە تیایدا ھاتووە‪( :‬ئەمڕۆ چوومە باقوبە‪ ،‬ئەمری ئیداری ئیمامەت و‬ ‫خیتابەتم وەرگرت بۆ مزگەوتی مەجید بەگ‪.‬مەرسومی جمھوری ڕەقەم (‪ )٤٩٩‬موئەڕەخ‬ ‫(‪.)١٩٦١ / ٩ / ٢٥‬یەکێکی دی لەو سەربوردانەی‪ ،‬کە لە بارەی ئەوکاتەی ناوچەکەو‬ ‫شاری خانەقینەوە مەال عارف باسی لێوەکردبێت‪ ،‬ئەویش بریتیە لە دەستگیرکردنی‬ ‫چەند کادیرێکی (پارتی دیموکراتی کوردستان) لەالیەن دامودەزگا ئەمنیەکانی حکومەتی‬ ‫عێراقەوە لە شاری خانەقین‪.‬وەک لە بەشێکی نووسینەکەیدا ھاتووە‪( :‬گرتنی جەماعەتی‬ ‫وەک ئەحمەد کەالری و ڕەئوف قەیتەران و ئەحمەدی فەقێ محەمەد ئەمین و چەند‬ ‫کەسێکی تر)‪ .‬لە سەرەتای مانگی نیسانی (‪ )١٩٦٢‬دا‪.‬بەاڵم لە ڕۆژ ژمێری ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٦٣‬دا‪ ،‬بە زۆری لە سەرەتاکانی مانگی شوباتی ئەوساڵەوە تیایدا دەستی کردووە ‬ ‫بەنووسین و لە ‪٨‬ی شوباتی دا نووسیویەتی‪( :‬سەورە لەسەر عەبدولکەریم قاسم کرا)‪،‬‬ ‫ھەروەھا بۆ ڕۆژی دواتریش بەڕوونی دەنووسێت‪(:‬ئەمڕۆ عەبدولکەریم قاسم ئیعدام کرا‬ ‫لە دوای نیوەڕۆ‪ ،‬ھەر ئەمڕۆش قیستی دوکانەکەم دایە تاھیر ئەفەندی‪ ،‬کە دەیکردە‬ ‫بیست و پێنج دینار)‪ .‬کەچی لە ‪١٠‬ی مانگی مارتدا جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە‬ ‫کە‪( :‬ئەمڕۆ ئیعالنی حوکمی المەرکەزی بۆ کورد لە ئیزگەی بەغداوە باڵوکرایەوە‬ ‫وەلێ درۆ دەرچوو)‪.‬لە ‪٩‬ی مانگی نیسانیشدا‪ ،‬باس لەوە دەکات‪ ،‬کە چۆن کەسێکی‬ ‫وەک‪(:‬حەسەنی مەحموود سەقا بە ناھەق لەالیەن کاکەییەکەوە دەکوژرێت) و بەماوەیەک‬ ‫دوای ئەوەش لە ناو کەالوەکانی (جەمیلە خان) ی نزیک ئاوایی (غێدان) ی ناوچەی‬ ‫(بنکوورە) داو لە ڕێکەوتی (‪٢١‬ی نیسانی ‪ )١٩٦٣‬دا‪ ،‬کە دەکاتە ڕۆژی یەک شەممە ‬ ‫مەال عارف دەنووسێت‪( :‬چوار کاکەیی بە ناھەق دەکوژرێن) و دوای چەند ڕۆژێک‪ ،‬لە‬ ‫الیەن کەس و کاریان و دانیشتوانی ناوچەکەوە تەرمەکانیان دەدۆزرێتەوەو ھەروەھا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪223‬‬

‫لە سەرەتاکانی مانگی ئایاردا مێژووی مردنی دوو کەسایەتی ناسراوی شاری خانەقین‬ ‫و ناوچەکە دەنووسێتەوە لەوانە‪( :‬وەفاتکردنی شێخ عەلی شێخ عارفی قەرەداغی بە‬ ‫شێوازێکی کتوپڕ)‪ ،‬واتە ئیمام و خەتیبی مزگەوتی شێخ عەلی لە گەڕەکی (مەزرەرەعە)‬ ‫ی خانەقین‪ ،‬کە ھەر بە ناوی خۆیەوە ناونراوەو ھەر خۆشی تا لە ژیاندابوو‪ ،‬زەویەکەی‬ ‫بۆ کڕیوەو مزگەوتەکەی لە سەر بونیادی ناوە‪ ،‬کە ئەمەش بۆخۆی دەبێتە باوکی دکتۆر‬ ‫عارف قەرەداغی و مامۆستایان‪ :‬حامد و مەحموود و نەسرین و نازەنین قەرەداغی‪.‬ھاوکات‬ ‫تۆمارکردنی کاتی‪( :‬وەفاتکردنی فەقێ مەحموودی خدر ئاغای دەربەند فەقەرەیی لە‬ ‫سەعات دەو نیوی شەو و بۆ ڕۆژی یەک شەممەی پێنجی مانگی ئایاریش دەفن کرا)‪.‬‬ ‫ لەم ماوەیەش بەدواوە وەک نووسین شتێکی ئەوتۆ لە بیروەرییەکانی دا بەرچاو‬ ‫ناکەوێت‪.‬بەاڵم لە ڕێکەوتی (‪١٠‬ی حوزەیرانی ‪)١٩٦٣‬دا باس لەوەدەکات‪ ،‬کە چۆن‬ ‫فەرمانڕەوایانی عێراق واتە‪( :‬حکومەتی بەعس ئیعالنی شەڕی لەگەڵ شۆڕشگێڕانی کورد‬ ‫کردەوە)‪.‬بەماوەیەکی دواتر و لە ‪١٨‬ی تشرینی دووەمیدا دەنووسێت‪( :‬سەورەکردن لەسەر‬ ‫جەماعەتی حەرەس قەومی و تێکدانیان و ڕێی شاری بەغدا مەنع کرا و مەنع تەجەول‬ ‫کرا)‪.‬کەچی بە ھەفتەیەک دوای ئەوەو لە ڕێکەوتی (‪٢٤‬ی تشرینی دووەمی ‪ )١٩٦٣‬دا‬ ‫نووسیویەتی‪( :‬دوای حەوت ڕۆژ ئەمڕۆ ڕێگای شاری بەغداد کرایەوە)‪.‬بەاڵم لەگەڵ دەست‬ ‫پێکردنی ساڵی (‪ )١٩٦٤‬دا‪ ،‬ھەندێ وردەکاری سادەی نووسیووە لەوانە‪ :‬لە (‪٣١‬ی‬ ‫کانوونی دووەمی ‪)١٩٦٤‬دا نووسیویەتی‪( :‬مردنی ئەحمەدی کوڕی مەال عەباس سەر لە‬ ‫ئێوارە لە مزگەوتی حوسەینیەی شاری خانەقین)‪.‬کە خەڵکی ئاوایی شێروەندی ناوچەی‬ ‫(بنکوورە) بووە‪ ،‬ھەر وەک لە چەند ڕۆژی داھاتووشدا و لە چوارچێوەی یاداشتەکانیدا‬ ‫باسی لەوەشکردووە‪ ،‬کە چۆن لەگەڵ چەند کەسێکی تردا‪ ،‬بەمەبەستی سەرەخۆشیکردن‬ ‫لە مەال عەباس دەچنە گوندی (شێرەوەند)‪ ،‬بۆ نموونە لە ڕێکەوتی (‪٤‬ی شوباتی ‪)١٩٦٤‬‬ ‫دا نووسیویەتی‪( :‬ئەمڕۆ لەگەڵ سەید حەسەن و جەماعەتێکی تر چووین بۆ ئاوایی‬ ‫(شێرەوەند) الی مەال عەباس بۆ تەعزیەی ئەحمەدی کوڕی) و‪ ،‬بەچەند ڕۆژێکی دواتریش‬ ‫کورتەی ھەواڵێکی ڕاگەیاندنەکانی ئەودەمانەی گواستۆتەوە بۆ ناو درێژەی یادداشتەکانی‬ ‫خۆی‪ ،‬وەک ئەوەی لە (‪١١‬ی شوباتی ‪ )١٩٦٤‬دا‪ ،‬دەگێڕێتەوە کە‪( :‬ئەمشەو بەیانێکی‬ ‫موشتەرەک دەرچوو لە بابەت سوڵحی حکومەت و شۆڕشگێڕەکانی کورد و کارێکی زۆر‬ ‫باشکرا)‪ .‬بە ماوەیەکی دواترو ئەوەی پەیوەست بێت بەناوچەکەو بارودۆخی ناوچەکەوە‬ ‫لە (‪٢٦‬ی نیسانی ‪)١٩٦٤‬دا‪ ،‬باسی لە ھاتنی ھێزێکی پێشمەرگەی کوردستان کردووە‬ ‫بۆ ناو شاری خانەقین وەک ئەوەی لەم بارەیەشەوە دەنووسێت‪( :‬یەک پەل پێشمەرگە‬ ‫ھاتە ناو شاری خانەقینەوە)‪ ،‬بەماوەیەک دوای ئەمەو وەک لە درێژەی نووسینەکانیدا‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪224‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫دەردەکەوێت مەال عارف توشی نەخۆشی ئەبێ و وەک خۆی دەنووسێت لە (‪٢‬ی‬ ‫تەمموزی ‪ )١٩٦٤‬دا‪ ،‬لە شاری بەغدا نەشتەرگەریەکی بۆ دەکرێت‪( :‬ئەمڕۆ عەمەلیاتکرام‬ ‫لە سەعات یازدەی نیوەڕۆ) و بە ھەفتەیەک دوای ئەوەو لە (‪٩‬ی تەمموزی ‪ )١٩٦٤‬دا‬ ‫دەنووسێت‪(:‬ئەمڕۆ لە مستەشفا دەرچووم)‪.‬ھاوکات ھەر لەو ڕۆژانەشدا‪ ،‬ھەواڵی شەھید‬ ‫بوونی پێشمەرگەی ناسراوی ناوچەی گەرمیان و شاری خانەقین کامەرانی کوڕی مامۆستا‬ ‫عەزیز پشتیوان (‪ )١٩٦٤ -١٩٤٥‬باڵودەکاتەوە‪ ،‬لە ڕێکەوتی (‪١٦‬ی تەمموزی ‪)١٩٦٤‬‬ ‫دا دەنووسێت‪( :‬کامەرانی کوڕی کاک عەزیز پشتیوان کوژرا)‪.‬ھەرچەندە ئەمڕۆژەش‬ ‫بەتەواوی لەگەڵ ڕۆژی شەھید بوونەکەیدا نایەتەوە‪ ،‬بەوەی کە کامەرانی مامۆستا‬ ‫عەزیز پشتیوان لە ڕێکەوتی (‪٣‬ی تەمموزی ‪ )١٩٦٤‬دا شەھید دەبێت‪.‬بەاڵم لە درێژەی‬ ‫مانگەکانی دواییدا جۆرێک لە ھەرزانی و بوژانەوە دەکەوێتە بازاڕەوەو‪ ،‬لەم ماوەیەشدا‬ ‫مەال عارف زۆر جەختی لەسەر ئەو وردە بابەتانە کردۆتەوەو لەوە بەدواوە شتێکی‬ ‫ئەوتۆی نەنووسیوە‪.‬‬ ‫ بەاڵم لە درێژەی ساڵی (‪)١٩٦٥‬دا‪ ،‬زۆر بەکەمی یادداشتی ڕۆژانەی نووسیوەتەوە‪،‬‬ ‫بۆ نموونە لە (‪٧‬ی حوزەیرانی ‪ )١٩٦٥‬دا باسی لە مردنی یەکێک لە بازرگانەکانی ‬ ‫شاری خانەقین دەکات و دەنووسێت‪(:‬وەفاتکردنی حاجی فەتاحی بەزاز)‪ .‬بەماوەیەک‬ ‫دوای ئەوەش لەگەڵ کۆمەڵێک مەالی تری ناوچەکەداو بە مەبەستی بەشدار بوون‪ ،‬لە‬ ‫(کۆنگرەی زانایانی ئیسالمی) سەردانی شاری بەغدای کردووە و بەسەریەکەوە یەک‬ ‫ھەفتەی تەواویان پێ چووە‪ ،‬بەوەی لە ‪٢٦‬ی حوزەیراندا دەنووسێت‪( :‬چوونمان بۆ بەغداد‬ ‫بۆ موئتەمەری ئیسالمی) و لە ‪٤‬ی تەمموزیشدا باسی ھاتنەوەیان دەکات‪(:‬ھاتنەوەمان لە‬ ‫بەغدا لە موئتەمەر)‪.‬ھەروەھا یەکێکی دی لەو تۆمارکردنانەی‪ ،‬کە باسی لە چاالکی ھێزی‬ ‫پێشمەرگەی کوردستان کردووە‪ ،‬کە چۆن لەو دەمانەداو بەشەو پێشمەرگە چوونەتە ناو‬ ‫شاری خانەقینەوەو چاالکیەکی گەورەیان ئەنجامداوە‪ ،‬کە بۆ ئەو ڕۆژگارە کارێکی بێ‬ ‫وێنە بووە‪ ،‬وەک ئەوەی لە (‪٢٤‬ی تشرینی دووەمی ‪ )١٩٦٥‬دا نووسیویەتی‪( :‬ئەمشەو‬ ‫ھێزی پێشمەرگە ھاتنە ناو مەزرەعەوەو لە نادی چوار کەسیان کوشت و دوو شورتەشیان‬ ‫کوشت)‪.‬وەک دەبینی لێرە بە دواوەو لە سنووری شاری خانەقین و ناوچەکانی چیای‬ ‫(بەمۆ) وە چاالکی ھێزی پێشمەرگەی کوردستان بەردەوامی خۆیان ھەبووە و تەنانەت‬ ‫لەسەرەتاکانی ساڵی (‪)١٩٦٦‬دا‪ ،‬برەوی خۆی ھەبووەو ناو بەناو بنکە سەربازی و‬ ‫ئەمنیەکانی حکومەتی عێراقیان لە ناو شارو دەورو بەریدا کراون بە ئامانج‪ ،‬ئەوەتا لە‬ ‫شەوی (‪١١‬ی شوباتی ‪ )١٩٦٦‬دا باسی لەوە شکردووە نووسیویەتی‪( :‬ئەمشەو تەق و‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪225‬‬

‫تۆق عەجایب بوو‪.‬بەاڵم ھیچ ئەسەرێکی نەبوو)‪.‬بەاڵم لە ‪١٤‬ی نیسانی ھەمانساڵدا‪ ،‬ھەواڵی‬ ‫ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە کە‪( :‬ئەمڕۆ ئیزگەی بەغداد خەبەری دا‪ ،‬کە دوێنێ ئێوارە‬ ‫لە سەعات حەوت و بیست دەقیقە یەعنی سەعاتێ دوای مەغریب عەبدولسەالم عارف‬ ‫(‪ )١٩٦٦ / ٤ / ١٣ – ١٩٢١‬و چەند کەسێکی تر لە تەیارە کەوتنە خوارەوەو وەفاتیان‬ ‫کرد)‪.‬بەاڵم لە ‪١٧‬ی مانگی نیساندا نووسیویەتی‪( :‬عەبدولڕەحمان عارف (‪٢٤ - ١٩١٦‬‬ ‫‪ )٢٠٠٧ / ٨ /‬کرایە ڕەئیسی جمھوریە)‪ .‬بەاڵم ھەرکە دەگاتە مانگی ئاب و بەتایبەتی لە‬ ‫ڕێکەوتی (‪٦‬ی ئابی ‪ )١٩٦٦‬دا‪ ،‬ھەواڵی دەست لە کار کێشانەوەی عەبدولڕەحمان بەزاز‬ ‫(‪)١٩٧٣ -١٩١٣‬ی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق تۆمار دەکات و دەنووسێت‪:‬‬ ‫(عەبدولڕەحمان بەزاز ئیستیقالەی کرد) و بۆ چەند ڕۆژێکی دواترو لە ‪٩‬ی ئابدا‪ ،‬قسە‬ ‫لەسەر ئەوە دەکات کە‪(:‬ناجی تالیب (‪ )٢٠١٢ -١٩١٧‬تەشکیلی وەزارەتی کرد)‪.‬لێرەش‬ ‫بە دواوە ئەوەشی‪ ،‬کە زیاتر پەیوەست بێت‪ ،‬بە ژیانی خۆی و بارودۆخی ئابووری‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬لە بارودۆخێکی زۆر خراپدا دەژی و گلەیی و گازندەیەکی زۆر لە وەزعی خۆی‬ ‫و حاڵی دەکات وەک دەنووسێت‪( :‬بە دەرەجەیەک وەزعی ئیقتێادیم تێک چووە‪.‬ئیقتدارم‬ ‫نەبوو پارەی شەکرو چای خواردنەکەم بدەم‪ ،‬کە عیبارەت بوو لە یەک دینارو چوارسەد‬ ‫فلس)‪.‬‬ ‫ ھاوکات لە ڕاستیدا ڕۆژ ژمێرەکانی سااڵنی (‪)١٩٦٩ ،١٩٦٨ ،١٩٦٧‬ی شتێکی‬ ‫ئەوتۆیان تیا نەبوو بنووسرێنەوە‪.‬کەچی لەگەڵ داھاتنی ساڵی (‪ )١٩٧٠‬دا‪ ،‬تەنها لە‬ ‫دوو سێ بڕگەیدا نەبێت‪ ،‬بە ھەمان شێوەی سااڵنی پێشوو‪ ،‬کە ئاماژەیان بۆکرا ‬ ‫شتێکی ئەوتۆیان تیا نیە‪.‬تەنها ئەوە نەبێت کە لە ڕێکەوتی (‪١١‬ی مارتی ‪ )١٩٧٠‬دا‬ ‫نووسیویەتی‪( :‬بەیان درا بۆ حوکمی زاتی کوردستان الحمد للە وێلی اللە علی سیدنا‬ ‫والە)‪.‬ھەروەھا لە (‪٦‬ی نیسانی ‪ )١٩٧٠‬شدا‪ ،‬ھەواڵی مردنی کەسایەتی ناسراوی شاری‬ ‫خانەقین مەال ئەحمەد فائیزی مودەریس (‪ )١٩٧٠ – ١٨٩٧‬ی نووسیوەتەوەو وەک‬ ‫ئەوەی لەم بارەیەوە دەنووسێت‪(( :‬وەفاتی مەال ئەحمەد فائزی مودەریس لە ئێوارەی‬ ‫پێش مەغریب بە نیو سەعات))‪ .‬دوا بڕگەش لە (‪٢٠‬ی تشرینی یەکەمی ‪ )١٩٧٠‬دا‬ ‫نووسیویەتی‪ ،‬سەبارەت بە خۆی و وەک تیایدا ھاتووە‪( :‬ئەمڕۆ ئیمتیحان تەرفیعیم دا‬ ‫لە دیوانی رئاسەتی ئەوقاف لەگەڵ ھەشت مەالی تردا ئەوانیش ھەر بۆ تەرفیع بوو)‪.‬‬ ‫کەچی لە ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٧١‬دا‪ ،‬شتێکی ئەوتۆی تیا نە نووسیوەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی ساڵی (‪ )١٩٧٢‬بەھەمان شێوە لە یەک دووشوێنێک دا نەبێت‪ ،‬کە نووسینی‬ ‫تیا تۆمارکراوە‪ ،‬ئیدی شتێکی ئەوتۆ بەرچاو ناکەوێت‪ ،‬بۆ نموونە لە ڕێکەوتی (‪٢٩‬ی‬ ‫مارتی ‪ )١٩٧٢‬دا‪ ،‬باس لە کوڕو کچێکی خۆی دەکات‪ ،‬کە لەودەمانەدا ئەندامی (یەکێتی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪226‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫قوتابیانی کوردستان) بوون و لە بارەیانەوە نووسیویەتی‪( :‬ئیبراھیم و پەروین چوون‬ ‫بۆ شاری سلێمانی بۆ موئتەمەری ئیتحاد تەلەبە)‪.‬ھەروەھا لە ‪١١‬ی مانگی نیساندا باسی‬ ‫لەوەشکردووە کە‪( :‬ئەمڕۆ لەگەڵ جەنابی مەال عەباس و سەید ئیبراھیم دا چووین بۆ‬ ‫ئاوایی سەوزباڵخ بۆ دەعوەتی مەال عەزیزی محەمەدی شاواز)‪.‬ھاوکات بەسەریەکەوە‬ ‫ھەردوو ڕۆژ ژمێری سااڵنی (‪ )١٩٧٤ ،١٩٧٣‬شتێکی ئەوتۆیان تیایاندا نەنووسیوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٧٥‬دا ھەرچەندە بەکەمی ڕووداوەکانی نووسیوەتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ھەموو ئەوانەی کە تۆماری کردوون تا ڕادەیەک‪ ،‬بایەخی تایبەتی خۆیان ھەیە‬ ‫لەوانە لە (‪٦‬ی مارتی ‪ )١٩٧٥‬دا‪ ،‬نووسیویەتی‪( :‬ڕێک کەوتنی شای ئێران لەگەڵ نائب‬ ‫ڕەئیس جمھوری عێراقدا)‪.‬بە چەند ڕۆژێک دواتر و لە ڕێکەوتی (‪١٣‬ی مارتی ‪ )١٩٧٥‬دا‬ ‫بەڕوونی نووسیویەتی‪( :‬وەقفی قیتال لە بەینی پێشمەرگەو حکومەت)‪ .‬بەاڵم لە ‪٢٢‬ی‬ ‫مارتیشدا نووسیویەتی‪( :‬ئینهیاری پێشمەرگە دوای بەیانی مەال مستەفای بارزانی بە‬ ‫فڕێدانی چەک)‪.‬دواتریش لە ‪٣١‬ی مارتدا باس لە گەڕانەوەی کوڕێکی پێشمەرگەی خۆی‬ ‫دەکات بە ناوی (ئیبراھیم) ەوە‪ ،‬کە چۆن خۆی ڕادەستی حکومەتی عێراق دەکات و‬ ‫چەک دادەنێت‪( :‬ئەمشەو ئیبراھیم لە ڕێگای سلێمانیەوە ھاتەوە)‪ .‬ھەر لەھەمان کاتداو‬ ‫بەھەمان بۆنەوە‪ ،‬بە خەمێکی گەورەوە نووسیویەتی‪( :‬زۆر مانگێکی شوم بوو بۆ کوردی‬ ‫قوڕ بەسەر)‪ .‬‬ ‫تەوەری چوارەم‬ ‫دەستنووس و بەشێک لە نامەو خوتبەکانی‬ ‫مەال عارفی مەالیەحیا لە مزگەوتی مەجید بەگی شاری خانەقین‪:‬‬ ‫ جگە لە یاداشتە بایەخدارەکانی مەال عارف‪ ،‬کە زۆردڵنیاین لەوەی بەشێکی یەکجار‬ ‫زۆریان بە درێژایی ڕۆژگار تیاچوون‪ ،‬چونکە ئەو زیاتر مێژوو و ڕووداوەکانی ڕۆژانەی لە‬ ‫دووتوێی ئەو ڕۆژ ژمێرانەیدا‪ ،‬تۆمارکردووە‪ ،‬کە بە بەردەوامی لە باخەڵی دابوون و ھەندێک‬ ‫لەوانەش نەماوون‪ ،‬بەتایبەتی ئەوانەی کۆتایی سیەکان و سەرەتای چلەکانی سەدەی‬ ‫بیستەمی ڕابردووی‪ ،‬کە ئەوکاتە ئەو وەک ئەندامێکی چاالک و دیاری حیزبی ھیوا لە‬ ‫ترۆپکی چاالکی و کاری ڕێکخراوەیی دا بووە‪ ،‬ھاوکات مەال عارف وەک کەسایەتیەکی‬ ‫ئایینی و لە بنەماڵەیەکی ناسراوی خوێندەواریی ڕۆژھەاڵتی کوردستان و باشوورییدا‪،‬‬ ‫بەسەریەکەوە کۆمەڵێک دەستنووس و بەیاز و بابەتی بە نرخ و گران بەھا‪ ،‬لە نێو‬ ‫نامەخانەی بنەماڵەکەیاندا ھەبووەو نەوە لەدوای نەوە‪ ،‬توانیویانە سوودیان لێ وەربگرن‬ ‫و وەک کەرەستە یەکی خاوی مێژوویی تائێستاش ماونەتەوە‪ ،‬ھاوکات بەشێکی یەکجار‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪227‬‬

‫زۆریشیان بە ھۆی ئەو ھەموو گۆڕانکاری و ڕووداوە جۆر بەجۆرانەی‪ ،‬کە بەسەر باشووری‬ ‫کوردستان و ناوچەکەو بەتایبەتی شاری خانەقین دا ھاتوون‪ ،‬زۆرێک لە مانەش تیاچوون‬ ‫و بوونەتە خۆراکی ئاگردانە بێ ڕەحمەکانی مێژوو‪.‬بە جۆرێک دەکرێت‪ ،‬ھەموو ئەمانە‬ ‫بەسەر چەند بابەتێکی ھەمە جۆردا دەستنیشان و پۆڵێنیان بکەین و وەک پێویست‬ ‫ھەر ھیچ نەبێت لێرەدا ئاماژە بۆ ناوی بەشێکیان بۆ بکەین و تا ڕادەیەک لە سەریان‬ ‫بووەستین لەوانە‪ :‬نامەی جۆر بەجۆر بە زمانی کوردی و عەرەبی و فارسی‪ ،‬دەستنووسی‬ ‫جۆر بەجۆر بە ھەمان ئەو زمانانەو لە بوارە گرنگەکانی زانستی فیلۆلۆجیا (فقە)‪،‬‬ ‫نەحو‪ ،‬سەرف و ڕەوانبێژی (بالغە)‪ ...‬تاد و ھەروەھا بە شێکی زۆریش لەو خوتبانەی‬ ‫ڕۆژانی ھەیینی دەگرێتەوە کە لە ماوەی بەر نوێژی و مەالیەتی و ئیمامەت کردنیدا‪ ،‬بە‬ ‫ھەردوو زمانی کوردی و عەرەبی‪ ،‬بەتایبەتی ئەوانەیان کە لە مزگەوتی (مەجید بەگ) ی‬ ‫شاری خانەقین و ھەموو ڕۆژانی ھەینیەک بۆ کۆمەاڵنی خەڵکی خوێندۆتەوە و ھاوکات‬ ‫بە ھەردوو زمانی کوردی و عەرەبی ناوەرۆکیانی شیکردۆتەوە‪.‬وەک ئەوەی ھەریەک‬ ‫لەوانە لە شوێنی خۆیانداو بە پێی ناوەرۆک و تەمەنی مێژووییان‪ ،‬تایبەت مەندیەکی بێ‬ ‫وێنەیان بۆ مێژوو و تەواوی مێژووی ناوچەکە ھەیە و بە زۆریش دەستنووسەکانی خۆی‬ ‫و خانەوادەکەی بەپێی ئەوەی کە ئێمەو مانان دیومانن و بەشێکیمان بۆکاری نووسین‬ ‫و بە دواداچوونی لێکۆڵینەوەی زانستی کۆپیی پێویستمان لە بەر گرتوونەتەوە ئەمانەن‪،‬‬ ‫کە بەسەریەکەوە‪ ،‬کردوومانەتە دووبەشەوە‪:‬‬ ‫یەکەم ‪ /‬دەستنووسەکانی نێو نامەخانەو ئەرشیفەکانی مەال غارف‪:‬‬ ‫‪ -١‬تهظیب الکالم‪ :‬ئەمەیان بریتی یە لە دەستنووسێکی زۆر بەنرخ‪ ،‬کە بە زۆری بە خەتی‬ ‫مەال یەحیای باوکی مەال عارف نووسراوەتەوە و لە ناو یەکیشدا‪ ،‬وەک چوار دەستنووسی‬ ‫سەربەخۆ دێتەوە بەرچاو و ھاوکات چوارجارو لە شوێنی جیاوازدا بۆ ھەریەکەیان بە‪:‬‬ ‫(بسم الله الرحمن الرحيم) دست پێ دەکات و لە کۆتایی یەکەمیاندا‪ ،‬کە بە ناونیشانی‪:‬‬ ‫(رسالە عقائد)ەوەیە‪ ،‬بەسەریەکەوە بریتی یە لە (‪ )٤٥‬الپەڕەی تەواو و بە زمانی‬ ‫فارسیش نووسراوە‪( :‬تمام شد نوشتن رسالة عقائد لعمر النسفى اعلى الله درجتة عصر‬ ‫ثنجشمة ‪ 25‬شهر محرم حرام سنة ‪ 1350‬براى فرزندى عارف وفقة الله تعالى‪ ..‬يحيى)‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەش بۆ خۆی زۆر بە ڕوونی دیارە‪ ،‬کە لە نووسینی مەال یەحیای باوکیەتی و ھاوکات‬ ‫ساڵی نووسینەوەی دەکاتە (‪ )١٩٣١‬زایینی‪ ،‬ھەروەھا دووەمیشیان‪ :‬کە لە نزیکەی (‪)٣٢‬‬ ‫الپەڕەی چڕوپڕ تر پێک ھاتووەو بە ھەمان شێوەو ھەر بە‪( :‬بسم اللە الرحمن الرحیم)‬ ‫دەست پێ دەکات و کۆتاییەکەشی ھەر زۆر ڕوونە کە دەسخەتی مەال یەحیای باوکی مەال‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪228‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫عارفە‪ ،‬بەھەمان شێوە بە زمانی فارسی نووسیویەتی‪:‬‬ ‫‪(-2‬تمام شد كتاب تهذيب المنطق ازمؤلفات مال سعيد تفتازانى غفرالله له تعجيب براى‬ ‫فرزندى عارف وفقه الله تعالى در اواخر عشر ثانى شهر رجب ‪ 1349‬صلى الله على النبى‬ ‫محمد واله)‪ ،‬ئەمەشیان نووسینەوەی بەرانبەرە بە ساڵی (‪ )١٩٣٠‬زایینی‪.‬بەاڵم بەشی‬ ‫سێیەمیان‪ ،‬کە بەزۆری لە (‪ )٢٢‬الپەڕەی دەستنووس پێک ھاتووەو بەسەریەکەوە‬ ‫پەراوێزێکی زۆریشی لەگەڵدا نووسراوتەوە‪ ،‬ئەمیش ھەر بە دەسخەتی مەال یەحیا خۆیەتی‬ ‫و بەھەمان شێوە بە‪( :‬بسم اللە الرحمن الرحیم) دەستی پێکردووەو لە کۆتایشدا بە‬ ‫زمانی فارسی نووسیویەتی‪( :‬تمام شد رساله وضع از مصنفات مرحوم مال ابوبكر مير‬ ‫روستمى در شهر رجب ‪.)1349‬بەاڵم چوارەمیان کە بەزۆری لە (‪ )٢٥‬الپەڕەی تەواو‬ ‫پێکھاتووەو بەاڵم تاڕادەیەک کەمتر لەوەی پێشووتر پەراوێزی پێویستی بۆکراوە‪ ،‬ھەر لە‬ ‫دانراوەکانی مەال ئەبو بەکری میر رۆستەمیەو وەک ئەوانی پێشووتر سەرەتا بە‪( :‬بسم‬ ‫اللە الرحمن الرحیم) دەستی پێکردووە و بەھەمان شێوەی پێشوو تریش ھەر بە زمانی‬ ‫فارسی و لە کۆتاییی دەستنووسەکە دا نووسیویەتی‪( :‬تمام شد رساله وضع از مصنفات‬ ‫مرحوم مال ابوبكر مير روستمى در شهر رجب ‪.)1349‬‬ ‫‪ -٢‬التجوید ومخارج الحروف‪ :‬ئەم دەستنووسە بە زۆری بە زمانی عەرەبی نووسراوەتەوە و‬ ‫بەسەریەکەوە لە نزیکەی (‪ )١٩‬الپەڕەی تەواو پێک ھاتووە‪ ،‬بەاڵم لە زۆربەی الپەڕەکانی‬ ‫دا‪ ،‬پەراوێزێکی ڕوون و چڕو پڕی وەک ڕاڤە کردن و لێک دانەوە بۆ لێ تێگەیشتنی‬ ‫ناوەرۆکەکەی کراوە‪ ،‬زۆر بەدڵنیاییەوەو بەپێی شێوازی دەستوخەت و نووسینەکەی‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوا لە نووسینی مەال یەحیای باوکی مەالعارفەو‪ ،‬ھاوکات لە کۆتایی زۆرێک‪ ،‬لە‬ ‫الپەڕەکانیشیدا ناوی (یحیی) بە ڕوونی نووسراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬کتاب النموظج او شرح النموظج‪ :‬ئەم دەستنووسە گرنگە کە بە زۆری بە زمانی‬ ‫عەرەبی و لە ھەندێک شوێنی دا فارسی تیا بەرچاو دەکەوێت و دەستنووسەکە زیاتر‬ ‫لە بواری زمانەوانی و زانستی نەحو سەرفدایە و بەم شێوەیە دەست پێ دەکات‪ :‬کتاب‬ ‫انموذج‪ :‬بسم الله الرحمن الرحيم‪ :‬الحمد لله الذى جعل العربية مفتاح البيان‪ ...‬الخ)‪.‬‬ ‫ئەمەش ھیچ گومانێکی تێدانیە‪ ،‬کە لە نووسینی مەال یەحیای باوکی مەال عارف خۆیەتی‬ ‫و بەسەریەکەوە و بە پێی ژمارەی ئەوالپەڕانەی لە بەردەستدایە‪ ،‬نزیکەی (‪ )١٩٠‬الپەڕەی‬ ‫قەبارە و شێوە مام ناوەندیە‪ ،‬لە زۆر شوێنیشیدا بۆ لێ تێگەیشتنی ناوەرۆکەکەی‪،‬‬ ‫تاڕادەیەک پەراوێزی زۆر گرنگی بۆ کراوە و وەک پێویست خوێندنەوەی بۆکراوە‪،‬‬ ‫ھاوکات لەدەیان شوێنیدا‪ ،‬بەتایبەتی لە پەراوێزەکانی دەستنووسەکەدا ناوی (مال یحیی)‬ ‫بە خەتی شکستە نووسراوەتەوە‪.‬بۆ نموونە لە شوێنێکداو بە زمانی فارسی بە مۆری‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪229‬‬

‫چاپکراوی مەالعارف‪ ،‬کە پێ دەچێت ئەویش ھەر لە نووسینی مەال عارف خۆی بێت‬ ‫نووسراوە‪( :‬بتاريخ ظهر روز ضهار شنبه دوم شهر جمادى الثانية سنة ‪ 1345‬مال عبدالحكيم‬ ‫كيله طلدنى درخانقين وفات يافت)‪ .‬واتە لە مێژووی ڕۆژی چوارشەمەی دووەمی مانگی‬ ‫جەمادی دووەمی ساڵی (‪ )١٣٤٥‬ی کۆچی‪ ،‬مەال عەبدولحەکیمی کیلە گلدەنی لە خانەقین‬ ‫کۆچی دوایی کرد‪ ،‬ئەم مەال عەبدولحەکیمەش بەپێی بەدوادا چوون و گێڕانەوەی ئایش‬ ‫خانی کچی خوالێخۆشبوو مەالسەید حەکیمی خانەقینی خەڵکی گەڕەکی (پاشاکۆپری)‬ ‫شاری خانەقین بوون و تەنها سێ کچی ھەبووە‪ ،‬یەکێکیان ناوی (حەمیدە) بووە‪.‬ھەروەھا‬ ‫ساڵی کۆچی دوایی بەرانبەر بە ساڵی زایینی دەکاتە ساڵی (‪ )١٩٢٦‬زایینی‪.‬ھەروەھا لە‬ ‫پەراوێزێکی ترداو ھەر بە زمانی فارسی نووسراوە‪( :‬سنندج شهريست محل و مركزحكمران‬ ‫واليت كردستان و مشهور است ب ‌ه (سنه) اباد باد)‪ .‬واتە سەنەندەج شارێکە‪ ،‬کە دەبێتە‬ ‫شوێن و ناوەندی فەرمانڕەوایەتی ویالیەتی کوردستان و بە (سنە ئاباد) بە ناوبانگە‪.‬‬ ‫ھاوکات لە ھەمان الپەڕەو بە ھەمان پێنووس و بە ھەمان خەت کە ھیچ گومانی تیادا نیە‪،‬‬ ‫کە لە نووسینی مەال یەحیای باوکی مەال عارفە و ساڵی ‪ ١٣٤٥‬ی کۆچی بەرانبەرە بە‬ ‫ساڵی (‪ ١٩٢٦‬زایینی) نووسراوە‪(( :‬بتاريخ روز ضهار شنبه بيستم شهر صفر سنة ‪1345‬‬ ‫ختم شد نوشتن كتاب شرح انموذج از دست يحيى سنندجى براى نور جشمى عارف اعطاه‬ ‫الله الكرامه الدارين مع سائر اوالدى امين‪ ..‬در خانقاه مرحوم شيخ عمر قدس سره در شهر‬ ‫خانقى‪ ..‬يحيى)‪ .‬بەھەمان شێوەو ھەر لە تەنیشتی نووسینەکەی مەال یەحیاوەو بە زمانی‬ ‫فارسی نووسراوە‪( :‬تمام شد کتاب انموژج از دست حقیر یحیی سنندجی در روز چھار‬ ‫شنبە بیستم شھرالمڤفر سنە ‪.)١٣٤٥‬دوا بەدوای ئەمەش مەال یەحیا بەیتێک شیعری‬ ‫کوردی و تێکەڵ بە زمانی فارسی لە کۆتایی دەستنووسەکەیدا نووسیوەتەوەو‪ ،‬تیایدا‬ ‫باسی لەوەشکردووە‪ ،‬کە ئەو بەسەد غەمزەو نازەوە کتێبێکی نووسیوەتەوەو پێوەی‬ ‫ماندوو بووەو شەونخونی بەدیارەوە کێشاوە‪ ،‬کەچی لەگەڵ ئەوەشدا دەترسێت ڕۆژێک‬ ‫دابێت بە نرخی پیاز بفرۆشرێتەوە‪:‬‬ ‫(كتابى نوشتم بصد غمزه‌و ناز‬ ‫ك ‌ه ترسم فروشند بنرخ پياز)‪.‬‬ ‫‪ -٤‬تشریح االفالک‪ :‬ئەم دەستنووسە کە بەسەریەکەوە لە نزیکەی (‪ )٣٤‬الپەڕەی تەواو ‬ ‫پێک ھاتووەو پەراوێزێکی زۆری بۆ کراوەو بەزمانی عەرەبی نووسراوەتەوە‪.‬بەڕەسەن ‬ ‫لە نووسینی نووسەرێکە بە ناوی‪( :‬بەھادینی عاملی) ییەوەو‪ ،‬وەک لە سەرەتاکانیدا‬ ‫دەنووسێت‪( :‬فيقول الفقير الى الله الغني بهاالدين العاملي عفى الله عنه)‪.‬بەاڵم ئەمەی‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪230‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کە زیاتر لە نێو دەستنووسەکانی مەال عارفی مەال یەحیادایە‪ ،‬زیاتر بەخەتی مەال یەحیای‬ ‫باوکی مەال عارف نووسراونەتەوەو وەک پێویست ڕاڤەو پەراوێزی بۆ نووسیوە‪.‬‬ ‫‪ -٥‬البالغە (االستعارە)‪ :‬ئەمەش یەکێکە لە دەستنووسە گرنگەکانی نێو کتێبخانەکەی‬ ‫مەال عارفی ئەردەاڵنی و بەزۆری باس لە الیەنی (ڕەوانبێژی) دەکات و دەقە ڕەسەنەکەی‬ ‫بە دەستی (عەبدوڵال ئەورامانی ناوێک (دوور نیە ھەورامانی بێت) نووسراوەتەوەو‪،‬‬ ‫بەسەریەکەوە پەراۆێزێکی یەکجار زۆرو دەوڵەمەندی بۆکراوەو لە نزیکەی (‪)٣٥‬‬ ‫الپەڕەی قەبارە گەورە پێک ھاتووە و سەرەتاو پێش ئەوەی بچیتە ناو وردەکاریەکانی‬ ‫دەستنووسەکەوە‪ ،‬بە الپەڕەیەک پێشەکی و بە ھەردوو زمانی عەرەبی و فارسی لە سەر‬ ‫بە شەکانی‪( :‬االستعارە) نووسراوەو بەسەر سێ بەشدا پۆڵێنی کردووە‪.‬بۆ نموونە لە‬ ‫کۆتایی پێشەکیەکەیدا نووسیویەتی‪( :‬حررتە شهر محرم الخیر سنە ‪ ١٣١٦‬م یاذیا الدین)‬ ‫و لەالیەکی تریشەوەو بە چەند دێڕیک پێش ئەوە بە زمانی کوردی نووسراوە‪( :‬پیتکاری‬ ‫حاشیە مال احمدی فناری) و بەم شێوەیە دەست پێ دەکات‪( :‬بسم اللە الرحمن الرحیم‬ ‫نستعین)‪.‬لە کۆتایشدا بە زمانی عەرەبی نووسراوە‪(:‬قد تمت الرسالة المسماة االستعارة‬ ‫بعون الملك الوهاب بيد الحقير الفقير اقل الطالب عبدالله االورامانى االصل فى خدمة‬ ‫االستاذ الكامل فى العلم والحلم الجناب السيد محمد صادق الكلنجى نصره الله الى مديد‬ ‫الزمان ياارحم الراحمين سنة ‪.)1306‬‬ ‫‪ -٦‬علم الحساب‪ :‬ئەم دەستنووسەیان لە نزیکەی (‪ )١٠٦‬الپەڕەی قەبارە مام ناوەندی‬ ‫پێک ھاتووەو بەزۆری لە بواری زانستی‪( :‬بیرکاری‪ ،‬ئەندازە‪ ،‬جوگرافیا‪ ،‬فەلەک‪...‬‬ ‫تاد) دایەو تابڵێی دەستنووسێکی گرنگ و بایەخدارەو بە خەتێکی زۆر ڕوون و جوان‬ ‫نووسراوەتەوە‪ ،‬کە ھەڵدەگرێت لێکۆڵینەوەو ھەڵسەنگاندنی شارەزایانەی بۆ بکرێت‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی بۆ ئەوانەی کە شارەزاو پسپۆری زانستی دەستنووسن‪.‬ھاوکات ئەم دەستنووسە‬ ‫وەک چۆن لە بواری جۆر بەجۆری زانستی دایە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا چەند کەسێکی جیاواز‬ ‫نووسیویانەتەوەو ھەیەکەو بە پێی ئەزموون و تایبەتمەندی خۆی لە سەر بابەتەکەو‬ ‫وردەکاریەکانی دواوەو بە درێژایی ڕۆژگار و لە شوێنی پێویستدا پەراوێزیان بۆ کردووە‪.‬‬ ‫دووەم ‪ /‬خوتبەو نامەکانی نێو دەستنووسەکانی مەال عارف‪:‬‬ ‫‪ -١‬خوتبەکانی‪ :‬زۆربەی زۆری خوتبەکانی مەال عارف بەتایبەتی ئەوانەی‪ ،‬کە من دیومن‬ ‫بە زمانی کوردی و عەرەبی نووسراونەتەوە و زیاتر ئەوانەشیان دەگرێتەوە‪ ،‬کە تائێستا‬ ‫ماونەتەوەو بە درێژایی ئەو ماوەیەی ئیمامت و وتاری داوە لە مزگەوتی (مەجید بەگ) ی‬ ‫شاری خانەقین دا بۆ کۆمەاڵنی خەڵک و دانیشتوانی شارەکە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا بەشێکی‬ ‫زۆرکەمیان نەبێت‪ ،‬مێژوو و ساڵی وتنەوەیان دیاری نەکراون و ژمارەیەکی یەکجار‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪231‬‬

‫زۆریشیان بەھۆی ھەستیاری ناوچەکەو شارەکەوە‪ ،‬نەتوانراوە وەک پێویست ئەرشیف‬ ‫بکرێن و لە لە ناو چوون بپارێزرێن‪ ،‬بەاڵم بەزۆری ھەموو خوتبەی ئاساین و تەنها‬ ‫وەک رێنمایی و ئیرشاد کردنی کۆمەاڵنی خەڵک ئامادەی کردوون‪.‬وەکیتر زیاتر بایەخ و‬ ‫گرنگیشیان لەوەدا دەردەکەوێت‪ ،‬کە لە شارێکی وەک خانەقین دا‪ ،‬کە بە بەردەوامی ‬ ‫پرۆسەی تەعریب و چاودێری وردی دەزگا ئەمنیەکانی حکومەتی عێراقی لە ھەموو‬ ‫قۆناغێکدا لەسەربووە‪ ،‬کەچی ئەو توانیویەتی خوتبەکانی خۆی لە قۆناغ و ماوەیەکی‬ ‫دوور و درێژدا بە زمانی کوردی بڵێتەوەو بە زمانێکی کوردی پاراو بیان نووسێتەوە و‬ ‫بەزۆری بۆ ھەریەکەشیان کورتەیەکی بە زمانی عەرەبی کردۆتە پاشکۆ‪ ،‬ھەرچەندە لە‬ ‫کاتی نووسینەوەو تۆمارکردنی دەقە کوردیەکانی دا کۆمەڵێک زاراوەو وشەی عەرەبیان‬ ‫تێ کەوتووە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬نامەکانی‪ :‬بەزۆری و بەسەریەکەوە بریتین لە کۆمەڵێک نامەی جۆر بەجۆر و‬ ‫بەزمانەکانی‪ :‬کوردی‪ ،‬عەرەبی و فارسی و ھەریەکەشیان لە ھەلومەرج و قۆناغێکی‬ ‫جیاواز و تایبەتدا نووسراون و ھاوکات زیاتر پەیوەندیان بەبابەت و بۆ مەبەستی دیاری‬ ‫کراو نووسراون و تەنها لە دەست نووسی مەال عارف نین‪ ،‬بە ڵکو بەشێکیان ھی باپیری ‬ ‫واتە مەال عەبدولعەزیز و ئەوانی تریشی بەزۆری لە نووسینی مەال یەحیای باوکی و‬ ‫ھاوکات بەشێکی زۆریشیان لە نووسینی مەال عارف خۆیەتی یان لە خەڵکانی ترەوە‬ ‫بۆی ھاتوون و لە نێو دەستنووس و ئەرشیفەکانیدا کەڵەکە بوون‪ ،‬زۆر دڵنیاشم لەوەی‪،‬‬ ‫کە ژمارەیەکی یەکجار زۆریان بە درێژایی ڕۆژگار و بە ھۆی بارودۆخی کوردستان و‬ ‫ناوچەکەوە لە ناوچوون و یان بوونەتە خۆراکی ئاگردانەکان و بە جۆرێک ھەڵ دەگرن‬ ‫لێکۆڵینەوەو بابەتی سەربەخۆیان لە سەر بنوسرێت‪ ،‬وەک لە داھاتوودا دەگەڕێینەوە‬ ‫سەریان و‪.‬بە جۆرێک لێرەداو وەک نموونەیەک‪ ،‬لێکۆڵینەوەکەمان بە دەقی نامەیەکی‬ ‫مەال ئەحمەدی فائیزی مودەریس (‪ ،)١٩٧٠ - ١٨٩٧‬کە ئیمام خەتیبی مزگەوتی گەورەی‬ ‫شاری خانەقین بووە کۆتایی پێ دێنین‪ ،‬کە بەزمانی کوردیەو لە کاتی خۆید بۆ مەال‬ ‫عارفی مەال یەحیای خانەقینی نووسیوە‪ .‬بەاڵم لە ئیمزای خۆی زیاتر ڕۆژ و ساڵی‬ ‫نووسینەوەی بەسەرەوە نیەو بەم شێوەیە‪:‬‬ ‫(سعاده‌ت مه‌ئاب نه‌جابه‌ت ئيكتيساب‪...‬‬ ‫ جەنابی مەالعارف پاش تەقدیمی ئیحترامات الیقەن عرزم ئەمەیە‪ ،‬کە سماعە‬ ‫بچووکەکە ڕەوانە بفەرمووی‪ ،‬بە ئەمانەت بۆ حوسەینیە‪ ،‬چەند ڕۆژێ بە موناسەبەتی‬ ‫تەعزیەی موحەڕەم‪ .‬ئیتر سەلەفا تەشەکورت ئەکەین‪ ،‬بژیت بە سەربەرزی دینو دنیا‪...‬‬ ‫ئیمزا‪ :‬ئەحمەد فائیزی مودەڕیس‪.)...‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪232‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ لیستی پەراوێزو سەرچاوەکان‪ :‬‬ ‫‪ -١‬مەال محەمەدی جوانڕۆیی‪ :‬مەال محەمەدی کوڕی مەھدی کوڕی ھادی کوڕی محەمەد سادقی‬ ‫حوسەیینی‪ .....‬جوانڕۆیی (‪ ١٢٨٥‬ک ‪ ١٣٥٧ -‬ک ‪ )١٩٣٨ -١٨٦٨ /‬زانا و کەسایەتیەکی ئایینی‬ ‫ڕۆژھەاڵتی کوردستان بووە‪ ،‬لە ناوچەی ھەورامان و شار و دێهاتەکانی‪( :‬سنە ‪١٣١١‬ی کۆچی ‪-‬‬ ‫‪١٨٩٣‬ی زاینی ‪ ،‬دشە ‪١٣١٢‬ی کۆچی ‪١٨٩٤ -‬ی زاینی‪ ،‬کەسنەزان ‪١٣١٥‬ی کۆچی ‪ ،١٨٩٧ -‬کەوڵە‬ ‫‪ ١٣١٨‬ی کۆچی ‪١٩٠٠ -‬ی زاینی)‪ .‬کە تیایاندا بەزۆری سەرگەرمی تەدریس و خوێندن بووە‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫سەبارەت بەدێهاتەکانیش بۆ نموونە لەگەڵ تەواوکردنی ھەر نووسینێکیدا لەپەراوێزیاندا‪ ،‬بە ڕوونی‬ ‫نووسیویەتی‪( :‬قریە من محال کردستان حینما کنت مدرسا عام او سنە‪....‬الخ)‪ ،‬پاشان لە دەوروبەری‬ ‫شاری جوانڕۆوە ھاتۆتە گوندی بیارەی باشووری کوردستان و ماوەیەک‪ ،‬لەوێش وەک لە پەراوێزی‬ ‫زۆرێک لە دەستنووسەکانیدا دەردەکەوێت‪ ،‬سەرگەرمی تەدریس و نووسین و زانستە شەرعیەکان‬ ‫بووەو ھەر لێرەوە و‪( :‬لە کۆتایی ژیانی شێخ عومەری زیائوددیندا‪ ،‬بەفەرمانی ئەو لە بیارە و ناوچەی‬ ‫ھەورامانەوە ھاتۆتە گەرمیان و الی حەسەن بەگی سلێمان بەگی جاف سەرگەرمی تەدریس و ئیمامەت‬ ‫بووە) ماوەیەکیش ھەر لە گەرمیان و لە کەالری کۆنی ئەودەمانەدا نیشتەجێ بووە و بەپێی پەراوێزی ‬ ‫بەشێک لە دەستنووسەکانی بۆ ماوەیەکیش چۆتە شاری کەرکووک و لەسااڵنی دواترداو ھەر لە کەالر‪،‬‬ ‫بەخت وا یاوەری دەبێت‪ ،‬لەگەڵ تەیبەخانی کچی شێخ ئەحمەدی کوڕی شێخ قادری (‪)١٩٧٦ -١٨٩٧‬‬ ‫کەالر دا‪ ،‬ژیانی ھاوسەریی پێکەوە دەنێت و دواتر لە گەرمیان و ناوچەی بنکورە و تەنانەت شاری‬ ‫خانەقین دا بە‪( :‬حاجی مەال محەمەد) شۆرەت و ناوبانگی ڕۆیشتووە‪ .‬لە (‪)١٩٣٨‬دا کۆچی دوایی‬ ‫کردووەو لە گۆڕستانی (پاشا کۆپری) نێژراوە‪ .‬بڕوانە‪( :‬دەستنووسەکانی حاجی مەال محەمەدی‬ ‫جوانڕۆیی لە ئەرشیفی نووسەردایە)‪.‬‬ ‫‪ -٢‬مەالسەید حەکیمی خانەقین‪ :‬ساڵی (‪ )١٨٩٢‬لە گوندی (ھویە) ی سەر بە شاری سنە لەدایک‬ ‫بووە‪ ،‬بەمەبەستی خوێندن زۆر ناوچەی کوردستانی ڕۆژھەاڵت و باشووری گەڕاوەو وەکو ئەڵێن‪ :‬الی‬ ‫مەال گچکەی ھەولێر ئیجازەی مەالیەتی وەرگرتوە و بۆ یەکەمین جار لە شارۆچکەی ( قزرابات) و‬ ‫مزگەوتی مەحموود پاشای جاف دامەزراوە‪ ،‬پاشان چۆتە خانەقین و لە مزگەوت و تەکیەی (شێخ‬ ‫فەتاح) بۆتە ئیمام و خەتیبی ئەو مزگەوتە‪ .‬ھاوکات دەرسی بە خوێندکارەکانی وتۆتەوە و ھەر لە‬ ‫شاری خانەقیندا ژیانی ھاوسەری پێکەوە ناوە‪ ،‬وەکو چاالکی و کاری سیاسی لە دەستەو ئەندامە‬ ‫سەرەتاییەکانی حیزبی ھیوا و پارتی دیموکراتی کورد و حیزبی ڕزگاری کورد بووە لە (‪/١٢ /١٤‬‬ ‫‪ )١٩٥٧‬دا ھەر لە خانەقین کۆچی دوایی کردووە و لە گۆڕستانی (پاشا کۆپری) نێژراوە‪ .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬دۆزی کورد لە پەیوەندیەکانی عێراق و ئێراندا‪ ،‬دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم‪ ،‬چ‪،٢‬‬ ‫(سلێمانی‪ ،)٢٠١٤ :‬ل‪.٢٠٧‬‬ ‫‪ -٣‬مەال محەمەدی قزڵجەیی‪ :‬ساڵی (‪ )١٨٩٥‬دا لە (مەھاباد) دایک بووە‪ ،‬باوکی مامۆستای مزگەوت‬ ‫بووە لە ھەمان شار و ھاوکارێکی سەرەکی سمکۆی شکاک بووە سەرنووسورو بەڕێوەبەری ڕۆژنامەی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪233‬‬

‫(کورد)ی زمانحاڵی شۆڕشەکەی بووە ‪ ،‬پلەکانی خوێندنی لە نێوەندی بنەماڵەکەی خۆیەوە دەست‬ ‫پێکردووە و بۆ خوێندن زۆر ناوچەی کوردستان گەڕاوە و ماوەیەک‪ ،‬چۆتە میسر و لە قاھیرە‬ ‫خوێندوویەتی‪ .‬پاش گەڕانەوەی لە شاری بەغدا نیشتە جێ بووە‪ ،‬لێرە بە دواوە سەرگەرمی تەدریس و‬ ‫وانە وتنەوە بووە‪ ،‬سەرەڕای دانانی کتێب گەلێک نووسین و بابەتی ھەمەجۆری لە گۆڤارە بە رچاوەکانی‬ ‫ئەوکاتەدا باڵو کردۆتەوە و بە ھەردوو زمانی کوردی و عەرەبی شیعری نووسیوە‪ ،‬لە کۆلێژی شەریعەی‬ ‫شاری بەغدا دەرسی وتۆتەوەو لە مزگەوتی حوسێن پاشاو شبلی پێش نوێژی کردووە‪ .‬لە (‪١٤‬ی‬ ‫ئەیلولی ‪ )١٩٥٩‬دا کۆچی دوایی کردووە‪ :‬بڕوانە‪( :‬عومەر عەبدولعەزیز‪ ،‬مەال محەمەدی قزڵجەیی زاناو‬ ‫ڕۆشنبیرو ڕۆژنامەنووس ‪( ،١٩٥٩ - ١٨٩٥‬سلێمانی‪ ،)٢٠١٥ :‬ل ‪ ،٧٤ -٢٥‬عبد الکریم محمد المدرس‪،‬‬ ‫علماۆنا فی خدمە العلم والدین‪ ،‬عنی بنشرە‪ :‬محمد علی القرداغی‪( ،‬بغداد‪ ،)١٩٨٣ :‬ێ ‪،٥٢٣ -٥٢٢‬‬ ‫کەمال مەزھەر ئەحمەد‪ ،‬تێگەیشتنی ڕاستی و شوێنی لە ڕۆژنامەنووسی کوردیدا‪( ،‬بەغدا‪ ،)١٩٧٨ :‬ل‬ ‫‪ ،٧٩‬بابا مردوخ روحانی‪ ،‬تاریخ مشاھیر کرد‪( ،‬تھران‪ ،)١٣٨٢ :‬ل ‪.)٣٩٣ – ٣٩٢‬‬ ‫ ‪ -‬مەستوورەخانمی کوردستانی‪ :‬دەبێتەکچی ئەبولحەسەن بەگ و خێزانی خەسرەوخانی والی سنە‬ ‫بووە و لە ساڵی (‪ ١٨٠٤‬زایینی) دا ھەر لە شاری (سنە) ی ڕۆژھەاڵتی کوردستان ھاتۆتە دونیاوەو‬ ‫وەک دەگێڕنەوە لە خەت خۆشی و جوانی و جوامێری دا‪ ،‬کەسێکی بێ وێنەبووەو بۆ دواکاتیش‬ ‫لە تەمەنی (‪ )٤٤‬ساڵی و بەتایبەتی لە ساڵی (‪ ١٨٤٦‬زایینی) دا‪ ،‬لە شاری سلێمانی باشووری‬ ‫کوردستان‪ ،‬کۆچی دوایی کردووەو لە گۆڕستانی (گردی سەیوان) نێژراوە‪ .‬بۆ زیاتر بڕوانە‪ :‬سدیق‬ ‫بۆرەکەیی (سەفی زادە)‪ ،‬مێژووی وێژەی کوردی (‪ ،)١‬انتشارات ناجی ‪ -‬بانە کرردستان‪ ،‬چاپ اول‪،‬‬ ‫(بانە‪ ،)١٣٧٠ :‬ل ‪.٥١٠ – ٥٠٩‬‬ ‫‪ -٥‬مەستورەی کوردستانی‪ ،‬مێژوی ئەردەاڵن‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬مامۆستا ھەژار‪( ،‬تهران‪،)١٣٨١ :‬ل ‪،٦٥‬‬ ‫‪.٧١ ،٦٧‬‬ ‫‪ -٦‬شێخ محەمەدی خاڵ‪ :‬ساڵی (‪ )١٩٠٤‬لە سلێمانی لە دایک بووە‪ ،‬قۆناغەکانی خوێندنی ئایینی‬ ‫پاش مردنی باوکی ھەر لەم شارەو لە ژێر چاودێری شێخ ئەمینی خاڵدا دەست پێکردووە‪ ،‬دوای‬ ‫مردنی بۆتە جێنشینی و بەمەبەستی خوێندن چۆتە واڵتی میسر‪ .‬لە زۆر شارو شارۆچکەی کوردستاندا‬ ‫قازی بووە‪ .‬ھاوکات ئەندامی کۆڕی زانیاری عێراق و زانیاری کورد و ئەندامی یەکێتی نووسەرانی‬ ‫کورد بووە‪ ،‬لە تەمەنی (‪ )٨٥‬ساڵی و لە (‪ )١٩٨٩‬دا کۆچی دوایی کردوە‪ ،‬لە بەرھەمەکانی بە زمانی‬ ‫کوردی و عەرەبی‪ :‬تەفسیری خاڵ‪ ،‬فەرھەنگی خاڵ‪ ،‬پەندی پێشینان‪ ،‬موفتی زەھاوی‪ ،‬البیتوشی‪،‬‬ ‫الشیخ معروف النودیھی‪ ،‬بابا تاھیری ھەمەدانی‪ ،‬ناڵەی دەروون‪ ،‬فەلسەفەی ئایینی ئیسالم‪ ،‬سەید‬ ‫جەمالە دینی ئەفغانی‪ ،‬مەال محەمەدی خاکی بڕوانە‪( :‬بابا مردوخ روحان‪ ،‬تاریخ مشاھیر کرد‪ ،‬جلد‬ ‫دوم‪( ،‬تھران‪،)١٣٨٢ :‬ل ‪.)٥٥٠ -٥٤٨‬‬ ‫‪ -٧‬مەال محەمەد سەعیدی دێلێژەیی‪ :‬ساڵی (‪ )١٨٨٦‬لە بنەماڵەیەکی ئایینی شاری سلێمانی لە دایک‬ ‫بوە و الی باوکی قورئانی پیرۆز و زۆربەی زانستە شەرعیەکانی خوێندوە و دوای تەواو کردنی خوێندن‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪234‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫لە مزگەوتی (خوم خانە) ی سلێمانی دامەزراوە‪ .‬بەاڵم زوو تووشی نەخۆشی ئەبێ و لە (‪ )١٩٤٥‬دا ‬ ‫مردوە‪ .‬بڕوانە‪(:‬عبد الکریم المدرس‪ ،‬علماۆنا فی خدمە العلم والدین‪ ،‬ێ ‪.)٥٤٠- ٥٣٩‬‬ ‫‪ -٨‬شەجەرەیەکی دەستنووسی مەال عارف‪ ،‬بە ئیمزای خۆی و لە ( ‪ )١٩٧٣ / ٥ / ٢٧‬دا نووسیویەتی‪.‬‬ ‫‪ -٩‬دەقی نووسینی ئەو ئیجازەیەی مەال عارف بەخۆم لە بنەماڵە کەیانەوە وەرم گرتوە (ا ‪ -‬ب ‬ ‫نووسەر)‪.‬‬ ‫‪ -١٠‬سەردانی مەیدانی نووسەر بۆ سەر ئارامگای مەرحووم مەال محەمەدی جوانڕۆ‪ ،‬خانەقین ‪٥ /٢٢‬‬ ‫‪.٢٠١٣ /‬‬ ‫‪ -١١‬دەستنووسێکی مەالعارف‪.١٩٧٣ / ٥ / ٢٧ ،‬‬ ‫‪ -١٢‬دیدەنی لەگەڵ مەال ئازادی کوڕی مەال عارفدا‪ ،‬خانەقین ‪.٢٠١٤ / ٥ /٢‬‬ ‫‪ -١٣‬ھوزان باجالن‪ ،‬فی ذکری الثامنە لرحیل مفتی خانقین والعالم الجلیل مال عارف یحیی‪ ،‬خانقین‬ ‫(جریدە)‪ ،‬جریدە ثقافیە سیاسیە عامە‪ ،‬العدد (‪.٢٠٠٧ ،)٣٠‬‬ ‫ ‪ -‬محەمەد ساڵح دەلۆ‪ :‬شەھید محەمەد ساڵح سلێمان بارامی دەلۆ‪ ،‬کە یەکێک بووە لە ئەندامە چاالک‬ ‫و دیارەکانی حیزبی ھیوا لە ناوچەی گەرمیان شاری خانەقین و ھاوکات کەسێکی زۆر نزیکیش بووە‪،‬‬ ‫لە مامۆستا ڕەفیق حیلمی سەرۆکی ئەو حیزبەوە و بەپێی شونسنامەی باری شارستانیەکەی‪ ،‬کە لە‬ ‫ساڵی (‪ )١٩٥٥‬دا دەریکردووە و لە سەری نووسراوە لە ساڵی (‪ )١٩٠٥‬دا ھاتۆتە دونیاوە‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫و لە دەرئەنجامی ھەمووارکردنەوەیەکدا‪ ،‬کە لە ساڵی (‪ )١٩٥٩‬دا بۆ ساڵی لە دایک بوونەکەی کراوە‪،‬‬ ‫بەقەڵەمی سوورکراوەتە ساڵی (‪ )١٩١٥‬و بەزمانی عەرەبی لە سەریشی نووسراوە‪( :‬ثحح تولدە‬ ‫بموجب قرار محکمە ثلح خانقین المرقم ‪ )٩٨٨ / ٣٩‬المۆرخ ‪ ١٩٥٩ / ٢ / ٧‬مامور نفوس خانقین)‪،‬‬ ‫ھەروەھا لە گەڵیشدا نووسراوە لە گەڕەکی (عەبدوڵاڵ بەگ) ی شاری خانەقین ھاتۆتە دونیاوە و‪ ،‬دایکی‬ ‫ناوی (فاتمە فارس) بووە و خێزانەکەشی ناوی (سەبریە محەمەد ئەمین) بووە‪ ،‬بەاڵم قۆناغی چاالکی‬ ‫خەبات و کاری سیاسی ئەم کەسایەتیە زیاتر دەگەڕێتەزوە بۆ کۆتایی سییەکان و سەرەتای چلەکانی‬ ‫سەدەی بیستەمی ڕابردوو بەتایبەتی لە ناوچەی گەرمیان و شاری خانەقین داو تەنانەت یەکێک بووە‬ ‫لەوانەی ‪ ،‬کە ھاوکاری شێخ مەحموودی حەفید بووەو لە کاتی ھەاڵتن و گەڕانەوەیدا لە شاری بەغداوە‬ ‫بۆ ناوچەی گەرمیان و شاری کفری‪ ،‬لە کاتی بەرپابوونی بزوتنەوەی مایسی ڕەشید عالی گەیالنی‬ ‫دا (مایسی ‪ ،)١٩٤١‬لەگەڵ ھەیەک لە کەسایەتیەکانی وەک‪ :‬دەروێش حوسێنی خانەقین و عەزیز‬ ‫مەحموود دا‪ ،‬ھەروەھا یەکێک بووە لە چا نوخۆرەکانی شاری خانەقین و دواتریش بەشداری شۆڕشی‬ ‫بارزانی (‪)١٩٤٥ - ١٩٤٣‬ی کردووەو بەو بۆنەیەشەوە ‪ ،‬کوڕێکی خۆی کە لە ساڵی (‪ )١٩٤٤‬ھاتۆتە‬ ‫دونیاوە ناوی لێناوە (بارزان)‪ ،‬پاشان لە کۆتایی ھێنانی کۆماری کوردستان (مەھاباد) بەدواوەو دوای‬ ‫گەڕانەوەی زۆرێک لەو کوردانەی‪ ،‬کە لە باشووری کوردستانە خۆیان گەیاندبووە ئەوێ ‪ ،‬توانیویەتی‬ ‫بۆ ماوەی چوارشەو ببێتەپەنای چوار ئەفسەرە گەڕاوەو ناسراوەکەی کوردی وەک (مستەفا خۆشناو‬ ‫(‪ ،)١٩٤٧ - ١٩١٢‬عیزەت عەبدولعەزیز (‪ ،)١٩٤٧ - ١٩١٢‬محەمەد مەحموود قدسی (‪)١٩٤٧ - ١٩٢٢‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪235‬‬

‫و خەیروڵاڵ عەبدولکەریم (‪ )١٩٤٧ - ١٩١٢‬لە خوارووی شارۆچکەی قزڕەبات (سعدیە)ەوەو ھاوکات ‬ ‫یەکێکیش بووە لە بەشداربوانی شۆڕشی ئەیلولی (‪ )١٩٧٥ – ١٩٦١‬بەاڵم ئەم ھەر لە سەرەتاکانی‬ ‫داو‪ ،‬بووە بەیەکەم شەھیدی ئەو شۆڕشەو لە ڕێکەوتی (‪٣١‬ی کانوونی یەکەمی ‪ )١٩٦١‬دا‪ ،‬لە گوندی‬ ‫(باخەھەنارە) ی ناوچەی خانەقین سەرەتا بەسەختی بریندا دەبێت و پاش دوو ڕۆژ شەھید دەبێت و‬ ‫لە گۆڕستانی (پاشا کۆپری) شاری خانەقین دەنێژرێت‪ ،‬ئەوەی شایانی بیرھێنانەوەیە محەمەد ساڵح‬ ‫دەلۆ ئەم کوڕو کچانەی لە دوا بە جێماوە‪ :‬بارزان‪ ،‬نازەنین‪ ،‬نەزیرە‪ ،‬میران و مەحموود بەاڵم ئەمەی‬ ‫دواییان (‪ )٦‬شەش ساڵ دوای خۆی و بە نەخۆشی کۆچی دوایی کردووە‪ .‬دەستنووسێکی بنەماڵەی‬ ‫شەھید محەمەد ساڵح سلێمان دەلۆ لەگەڵ کۆمەڵێک بەڵگەنامەو وێنەو نووسراوی فەرمی خۆیدا‪ ،‬کە‬ ‫زۆر بە سوپاسەوە لەالیەن (کاک ئاری مامۆستا جەاللی مەجید) ی کچەزایەوە بەدەستمان گەیشتووە‪.‬‬ ‫‪ -١٥‬مستەفا نەریمان‪ :‬چای و چا نەخۆرەکانی خانەقی‪ ،‬ھاوکاری (ڕۆژنامە)‪ ،‬ژمارە (‪١٠ /٢٣ ،)٨٦٢‬‬ ‫‪.١٩٨٦ /‬‬ ‫‪ -١٦‬انظر ‪ :‬مديرية االعاشة العامة‪ ،‬هوية توزيع خبز االعاشة‪ ،‬رقم الهوية ( ‪ ،) 117‬رقم المخبز ( ‪.) 10‬‬ ‫‪ -١٧‬دەستنووسە تایبەتەکانی مەال عارفی کوڕی مەال یەحیا‪.‬‬ ‫‪ -١٨‬دفتر الخدمة العسكرية‪ ،‬الرقم ‪ ،367‬رقم التسلسل ( ‪ ،) 23‬اسم اللجنة ‪ :‬تجنيد خانقين‪ ،‬االسم ‪:‬‬ ‫عارف ابن يحيى‪ ،‬المهنة ‪ :‬طلبة العلوم الدينية‪ ،‬طبع فى مطبعة الحكومة‪ ( ،‬بغداد ‪ ،) 1939 :‬ص ‪. 4‬‬ ‫‪ -19‬دةستنووسة تايبةتةكانى مةال عارفى مةال يةحيا ‪.‬‬ ‫‪ -١٩‬دەستنووسە تایبەتەکانی مەال عارفی مەال یەحیا‪.‬‬ ‫‪ -٢٠‬عەالئەدین سەجادی‪ ،‬ڕشتەی مرواری ‪( ،١‬چاپی ئێران‪ ،)١٣٨٦ :‬ل‪ ،٣٠٣‬ڕشتەی مرواری ‪ ،٢‬ل‬ ‫‪.٨٩١‬‬ ‫‪ -٢١‬بیرەوەری و دەستنووسەکانی مەال عارفی مەال یەحیا‪.‬‬ ‫‪ -٢٢‬ھوزان باجالن‪ ،‬فی ذکری الثامنە لرحیل مفتی خانقین والعالم الجلیل‪ ،‬جریدە خانقین‪ ،‬المصدر‬ ‫السابق‪.‬‬ ‫‪ -٢٣‬دیدەنی لەگەڵ مەال ئازادی مەال عارف‪ ،‬خانەقین‪.٢٠١٥ / ٣ / ٤ ،‬‬ ‫‪ -٢٤‬ھوزان باجالن‪ ،‬فی ژکری الپامنە لرحیل مفتی خانقین والعالم الجلیل مال عارف یحیی‪ ،‬جریدە‬ ‫خانقین‪ ،‬المێدر السابق‪ ،‬دیدەنی تایبەت لەگەڵ مەال ئازاد مەال عارف‪ ،‬خانەقین‪.٢٠١٥ / ٣ /٤ ،‬‬ ‫‪ -٢٥‬ڕەشید باجەاڵن‪ :‬لە ساڵی (‪ )١٩٢٠‬دا لە گوندی (تازە شار) ی ناوچەی (بنکوورە) لە دایک‬ ‫بووە‪ ،‬خوێندنی سەرەتایی‪ ،‬ناوەندی و دواناوەندی و قۆناغی زانکۆیی لە خانەقین و بەعقوبە و بەغدا‬ ‫تەواو کردووە‪ ،‬لەگەڵ عەزیز پشتیوان و محەمەدی ئەمین دەربەند فەقەرەیی و چەند کەسێکی تردا‬ ‫حیزبی (برایەتی) یان دامەزراندووە‪ ،‬دوای ھەڵوەشانەوەی پەیوەندی کردووە‪ ،‬بە حیزبی (ھیوا)ەوەو‬ ‫لەڕێگای ھەریەک لە سەید تاھیری ھاشمی و ئیبراھیمی نادرییەوە پەیوەندیەکانی نێوان ھیواو لقی‬ ‫(ژ‪ .‬ک) لە ناوچەی کرماشان و کەڵھوڕ ھاتۆتە کایەوە‪ ،‬دوای ھەڵوەشانەوەی ھیوا لە (‪ )١٩٤٥‬دا‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪236‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بەشداری کۆنگرەی دامەزراندنی (حیزبی ڕزگاری کورد) ی کردووە و بە ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی‬ ‫ھەڵبژێردراوە‪ ،‬لە (‪١٦‬ی ئابی ‪ )١٩٤٦‬دا لە دەستەی دامەزرێنەرانی (پارتی دیموکراتی کورد) بووە‬ ‫لەبەغداو بەئەندامی کۆمیتەی ناوەندی ھەڵبژێردراوە‪ ،‬جگە لە چاالکی حیزبی ماوەیەک پارێزەری و‬ ‫حاکمی شارەکانی‪ :‬خانەقین‪ ،‬بەعقوبە‪ ،‬کەرکووک‪ ،‬شارەبان‪ ،‬بەسرە‪ ،‬حللە‪ ،‬عیمارە‪ ،‬کازمیە‪ ،‬روسافە‬ ‫بووە و لە مانگی حوزەیرانی (‪ )١٩٨٣‬دا خانەنشینکراوەو لە (‪ )١٩٨٨‬دا دووبارە ھێنراوەتەوە‬ ‫نێوژیانی وەزیفی و کراوەتە قازی دادگای تاوانەکان و لە کۆتاییەکانی ساڵی (‪ )١٩٩٢‬دا دەسبەرداری‬ ‫کاروباری وەزیفە بووە‪ ،‬پاشماوەکانی ژیانی زیاتر بەخوێندنەوە بەسەربردووە و لە (‪ ١٦‬شوباتی ‪)٢٠٠١‬‬ ‫دا‪ ،‬لە شاری بەغدا کۆچی دوایی کردووە بڕانە‪( :‬سدیق ساڵح‪ ،‬لە کتێبی‪ :‬بەھار ڕەشید باجەاڵن‪،‬‬ ‫ڕەشید باجەاڵن تێکۆشەرێکی دێرینی کوردایەتی ‪( ،٢٠٠١ -١٩٢٠‬سلێمانی‪ ،)٢٠٠٩ :‬ل ‪.)١٦ -١٣‬‬ ‫‪ -٢٦‬عەزیز پشتیوان‪ :‬ساڵی (‪ )١٩١٢‬لە گوندی (پیران) ی سەر بەخانەقین ھاتۆتە دونیاوە‪ ،‬خوێندنی‬ ‫سەرەتایی‪ ،‬ناوەندی‪ ،‬دواناوەندی و خانەی مامۆستایانی لە بەغدا تەواو کردووە‪ .‬لە (‪ )١٩٣٢‬دا بۆتە‬ ‫مامۆستاو بەھۆی پەیوەندی سیاسیەوە بۆ باشووری عێراق دوورخراوەتەوە‪ ،‬لە (‪ )١٩٣٧‬گەڕاوەتەوە‬ ‫خانەقین‪ .‬ئەندامی یانەی سەرکەوتن‪ ،‬پارتی ھیواو دواتر پارتی دیموکراتی کوردستان بووە‪ ،‬لە‬ ‫(‪)١٩٥٩‬دا ئەندامی کۆنگرەی مامۆستایانی شەقاڵوە بووە‪ ،‬لە (‪٧‬ی ئابی ‪ )٢٠٠١‬دا کۆچی دوایی‬ ‫کردووە‪ .‬بڕوانە‪( :‬مستەفا نەریمان‪ ،‬مامۆستا عەزیز پشتیوان و ‪ ٨٢‬ساڵی تەمەنی تێکۆشان و‬ ‫کوردایەتی‪ ،‬ڕەنگین‪ ،‬ژمارە (‪ ،١٩٩٤ ،)٦٥‬ل ‪ ،٩ -٨‬محەمەد فاتح‪ ،‬پەرەسەندنی ژیانی سیاسی لە‬ ‫کوردستانی باشوور‪( ،‬ھەولێر‪ ،)٢٠١٤ :‬ل ‪.)٣٩٣ -٣٩٢‬‬ ‫‪ -٢٧‬مەال ئەحمەدی دەککە‪ :‬کوڕی مەال عەبدوڵاڵ ئیبراھیمە‪ ،‬ساڵی (‪ )١٨٨٠‬لە گوندی (پرێس) ی‬ ‫سەر بە (ھەڵەبجە) لەدایک بووە‪ ،‬لە زۆر ناوچەی کوردستان خوێندوویەتی لەوانە بیارەو کەرکوک‪،‬‬ ‫یەکێک لە مامۆستاکانی مەال مەحموودی مەزناوی بووە و لە (گەالوێژ) دا بەرھەمی باڵو کراوەی ھەیە‪،‬‬ ‫ماوەیەکیش لە کەالر و ناو بەگزادەکانی جافدا ماوەتەوە و بەکاری تەدریس و ئیمامەتەوە سەرگەرم ‬ ‫بووە‪ ،‬دواتر چۆتە گوندی (دەککە) ی حاجی برایم بەگی جاف و تا (‪ )١٩٥٨‬لەوێ ماوەتەوە‪ ،‬پاشان‬ ‫چۆتە خانەقین و لە (‪١٥‬ی ئەیلولی ‪ )١٩٥٩‬دا کۆچی دوایی کردووە و لە گۆڕستانی (پاشا کۆپری)‬ ‫نێژراوە‪ .‬بڕوانە‪ :‬محەمەد عەلی قەرەداغی‪ ،‬ئەلبوومی کەشکۆڵ‪ ،‬ب ‪( ،١‬ھەولێر‪ ،)٢٠٠٨ :‬ل ‪.١٨٠ -١٧٨‬‬ ‫‪ -٢٨‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬خەباتی سەربازێکی ون لە پەراوێزی کوردایەتیدا‪ ،‬ڕامان‪ ،‬ھەولێر‪ ،‬ژمارە (‪،)١٨٠‬‬ ‫‪.٢٠١٢‬‬ ‫‪ -٢٩‬مستەفا نەریمان‪ :‬ساڵی (‪ )١٩٢٥‬دا لە کفری لەدایک بووە‪ ،‬بەڕەسەن لە بنەماڵەی پیر خدری‬ ‫شاھۆن و خوێندنی سەرەتایی‪ ،‬ناوەندی و دواناوەندی لەکفری و کەرکوک تەواوکردووە‪ ،‬پاشان‬ ‫خانەی مامۆستایان لە بەغدا و لە گەلێ شوێنی وەک‪ :‬کەالر‪ ،‬کفری‪ ،‬کەرکوک و بەغدا مامۆستا‬ ‫و سەرپەرشتیاری پەروەردەیی بووە‪ ،‬سەرەڕای باڵوکردنەوەی چەندین کتێب و نووسین لە بواری‬ ‫جیاوازدا‪ ،‬ئەندامی (ھیوا) بووە و‪ ،‬دوای خانەنشین بوونی لە بواری ڕۆژنامەوانیدا کاری کردووە و لە‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪237‬‬

‫(‪ )١٩٩٥ /٥ /٢٧‬دا لە بەغدا کۆچی دوایی کردووە بڕوانە‪( :‬مستەفا نەریمان‪ ،‬بیروەریەکانی ژیانم‪،‬‬ ‫(بەغدا‪ ،)١٩٩٤ :‬ل ‪ ،٢٤‬جمال بابان‪ ،‬اعالم کرد العراق‪(،‬السلیمانیە‪ ،)٢٠٠٦ :‬ێ ‪.)٨٠٤‬‬ ‫‪ -٣٠‬مستەفا نەریمان‪ ،‬چەردەیەک لە بیرەوەریەکانی مامۆستا ڕەشید باجەاڵن‪ ،‬ڕەنگین‪ ،‬ژمارە (‪،)٦٠‬‬ ‫ساڵی چوارەم‪ ،١٩٩٣ ،‬ل ‪.٤٢‬‬ ‫‪ -٣١‬دەروێش حوسێنی خانەقین‪ :‬ساڵی (‪ )١٨٩٥‬لە سنە لە دایک بووە‪ .‬خوێندنی لە حوجرە تەواو‬ ‫کردوە و دواتر ھاتۆتە سلێمانی و ھەندێ جار بە (فەقێ) ناسراو بووە‪ .‬لەسەردەمی الویەوە کەوتۆتە‬ ‫خانەقین و ماوەیەک (کانتینچی) بوە لە کۆمپانیای نەوت‪ .‬لە کارو پیشەی دەستیدا بەناوبانگ بووە‪.‬‬ ‫یەکێک بووە لەوانەی خەڵکی ناوچەی (بەمۆ) و (بێلولە) ی فێری دروستکردنی خەڵوز کردووە‪،‬‬ ‫کە بۆتە ھۆی چاک بوونی گوزەرانیان‪ ،‬لە دوای خۆی کۆمەڵێک شیعر و دەستنوس و یاداشتنامە و‬ ‫کتێبخانەیەکی بە جێهێشتووە‪ .‬لە (‪ )١٩٧٨ / ١١ / ١٥‬دا کۆچی دوایی کردووە‪ .‬بڕوانە‪( :‬ئیبراھیم‬ ‫باجەاڵن‪ ،‬ڕزگارکردنی شێخ مەحمودی نەمر لە یادداشتەکانی دەروێش حسێن دا‪ ،١٩٤١‬ڕۆشنبیری نوێ‪،‬‬ ‫ژمارە (‪ ،)١٢١‬ئاداری ‪ ،١٩٨٩‬ل ‪.)١٩٥ – ١٩٤‬‬ ‫‪ -٣٢‬حاجی ئیبراھیم بەگی دەککە‪ :‬کوڕی گەورەی سلێمان بەگی کوڕی حەمە پاشای جافە‪ ،‬ساڵی‬ ‫(‪ )١٨٨٧‬ھاتۆتە دونیاوە‪ ،‬خوێندنی لە ناوەندە ئاینیەکانەوە دەست پێکردووە‪ ،‬وەک کەسایەتیەکی‬ ‫خواناس و ھاوکاری ھەژارو لێقەوماوان ناسراوە‪ ،‬لە ژیانیدا دووژنی ھێناوە یەکەمیان‪ :‬مەنیجە کە لە‬ ‫ھۆزی باجەاڵن بووە و سێ کچی لێ بووە‪ ،‬دووەمیان‪ :‬شەمسەخانی کچی جەمیل بەگی جاف و لە‬ ‫نەوەی (عادیلە خان) ی خێزانی (وەسمان پاشا) بووە و دووکوڕی لێ بووە بەناوەکانی‪ :‬عەبدولقادر‬ ‫بەگ و حەمەڕەشید بەگ لە (‪ )١٩٥٢‬دا کۆچی دوایی کردووە بڕوانە‪( :‬دەستنووسێکی سەروەتی‬ ‫عەبدولقادر بەگی کوڕی حاجی ئیبراھیم بەگی دەککە)‪.‬‬ ‫‪ -٣٣‬رۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٤٧‬کە لە دەستنووسی مەال عارفە‪.‬‬ ‫‪ -٣٤‬ساڵح جەبر‪ :‬ساڵی (‪ )١٨٩٥‬لە ناسریە لەدایک بووە‪ ،‬ساسیەکی عێراقی سەردەمی پاشایەتیە‪،‬‬ ‫لەوماوەیەدا‪ ،‬گەلێک پلەو پایەی گرتۆتە ئەستۆ‪ .‬ھەر لە موتەسەریف‪ ،‬وەزیر‪ ،‬ئەندامی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران و پیران و ماوەیەکیش بووە بە سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران‪ ،‬دوای دەست لە کارکێشانەوەی‬ ‫نوری سەعید لە وەزارەتەکەی‪ ،‬لەسەر ڕاسپاردەی وەسی لە( ‪)١٩٤٧ / ٣ / ٢٩‬دا وەزارەتێکی نوێی‬ ‫پێک ھێنا‪ ،‬لە سەردەمی ئەودا پەیماننامەی پۆرتسمۆسی ‪ ١٩٤٨‬لە نێوان عێراق و بەریتانیا مۆرکرا‪ ،‬کە‬ ‫بووە ھۆی ناڕەزایی خەڵک و ڕوخانی حکومەتەکە لە (‪٦‬ی حوزەیرانی ‪ )١٩٧٥‬لە شاری بەغدا کۆچی‬ ‫دوایی کردووە‪.‬انظر‪( :‬خالد محمد جنابی‪ ،‬الدستور (جریدە)‪ ٢٨ ،‬کانون الثانی‪.)٢٠١٤ ،‬‬ ‫ سەید محەمەد سەدر‪ :‬کەسایەتی ئایینی و سیاسی عێراق بووە‪ ،‬لەسەردەمی فەرمانڕەوایەتی‬‫پاشایەتیدا و سەید محەمەد سەدر‪ ،‬لە ساڵی (‪)١٨٨٣‬دا‪ ،‬لە ناوچەی (کازمیە) ی سەربە شاری‬ ‫بەغدا ھاتۆتە دونیاوەو بەڕەسەن ڕەچەڵەکیان دەگەڕێتەوە سەر (ئیمام موسای کوڕی جەعفەر)‪،‬‬ ‫سەرەتاکانی خوێندن و دواتر قۆناغی پەیمانگاشی لە شاری (نەجەف) تەواوکردووە‪ ،‬ھەروەھا یەکێک‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪238‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بووە لە دامەزرێنەرانی پارتی پاسەوانی نیشتمانی نھێنی (حزب الحرس الوگنی السری)‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوەی دواتریش بۆتە سەرۆکی حیزبی ناوبراو‪ ،‬ھاوکات تا ڕۆژی کۆچی دوایی ئەندامی ئەنجوومەنی‬ ‫پیران (االعیان) و چەند جارێکیش سەرۆکی ئەو ئەنجوومەنە بووە‪ ،‬ھەروەھا لە ماوەی (‪ ٢٩‬کانوونی‬ ‫دووەم – حوزەیرانی ‪ )١٩٤٨‬دا‪ ،‬سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقی سەردەمی پاشایەتی بووەو‬ ‫لە ڕێکەوتی (‪٣‬ی نیسانی ‪ )١٩٥٦‬دا ‪ ،‬کۆچی دوایی کردووە‪ .‬ینڤر للمزید‪ :‬نێیر خیراللە محمد العجمی‪،‬‬ ‫النڤام الملکی العراقی و فلسگین ‪( ،١٩٤٨ -١٩٢١‬دیمشق‪ ،)٢٠١٥ :‬ێ ‪.٢٩٠‬‬ ‫‪ -٣٦‬موشی حایی‪ :‬بەڕەسەن جوولەکەی خانەقین بووە‪ .‬سەرەڕای ئەوەی گەورە بازرگان و‬ ‫دەوڵەمەندێکی شارەکە بووە‪ ،‬ھاوکات وەک خەڵکی خانەقین لە بارەیەوە دەڵێن‪ :‬یارمەتی دەرێکی‬ ‫باشی ھاواڵتیان و چینی ھەژاربووە‪ ،‬لە ناوەڕاستی چلەکانی سەدەی ڕابردوودا ئەندامی لقی‪ :‬خانەقینی‬ ‫کۆمەڵەی تەفیز – جمعیە تفیچ) بووە‪ ،‬لەگەڵ کەسایەتیەکانی وەک‪ :‬سەعید محەمەد بەیرەقدار‪،‬‬ ‫ڕەشید باجەاڵن‪ ،‬شەفیق محموود ڕەسوڵ‪ ،‬حسن علی یاوەر‪ ،‬حەقی مەال شەھاب‪ ،‬ئیسماعیل حەبیب‪،‬‬ ‫عەبدولباقی ئەرنائوتی‪ :‬انظر‪( :‬عزیز یاور‪ ،‬التعلیم و فثول من تاریخ مدارس خانقین ‪،٢٠٠٧ -١٨٨٧‬‬ ‫(السلیمانیە‪ ،)٢٠٠٩ :‬ص ‪.)١٠٧ -١٠٦‬‬ ‫‪ -٣٧‬ابراھیم باجالن‪ ،‬المناضل رشيد باجالن من رواد الحركة التحررية الكردية االوائل ‪ ،‬فى كتاب‪ :‬بەھار‬ ‫ڕەشید باجەاڵن‪ ،‬ڕەشید باجەاڵن ‪ ،٢٠٠١ – ١٩٢٠‬تێکۆشەرێکی دێرینی کوردایەتی‪(،‬سلێمانی‪،)٢٠٠٩ :‬‬ ‫ص‪.١٠١‬‬ ‫‪ --٣٨‬صديق صالح و حسين حسن كريم‪ ،‬مذكرات محمد محمد امين دربند فقريى‪ ،‬تقديم‪ :‬كمال مظهر‬ ‫احمد‪( ،‬السليمانية‪ ،)2007 :‬ص ‪ 16‬ومابعدها‪.‬‬ ‫‪ -٣٩‬صديق صالح و حسين حسن كريم‪ ،‬مذكرات ‪ ،‬المصدر السابق ‪ ،‬ص ‪.87‬‬ ‫‪ - ٤٠‬ڕێزان عەبدولعەزیز پشتیوان‪ ،‬ڕاپەڕینی خانەقی لە ساڵی ‪ ١٩٤٨‬دا‪ ،‬لە کتێبی‪ :‬بەھار ڕەشید‬ ‫باجەاڵن‪ ،‬ڕەشید باجەاڵن ‪ ،٢٠٠١ – ١٩٢٠‬ل ‪.٦٦ -٦٥‬‬ ‫‪ -٤١‬ڕۆژ ژمێری واتە (مفکرە) ساڵی (‪ )١٩٤٨‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫ ‪ -‬مەال محەمەدی کوڕی عەبدولعەزیزی شەمێرانی‪ :‬مەال محەمەدی شەمێرانی بەپێی گێڕانەوەی‬ ‫خۆی بێت‪ ،‬بۆ نەوەکانی ئەوا لە ساڵی (‪ )١٨٩٨‬دا لە گوندی (کانی کەوە) ی ناوچەی شەمێران‬ ‫ھاتۆتە دونیاوە‪( ،‬ھەرچەندە لەسەر ناسنامەکەی نووسراوە ‪ ،)١٩٠٠‬لە تەمەنی (‪ )١٤ - ١٣‬ساڵیدا و‬ ‫ھەر لە گوندی (کانی کەوە)ەوە و الی مەال عەبدوڵاڵی شێخ حەمەئەمینی عەبابەیلەیی‪ ،‬کە نازناوی‬ ‫شیعری (جەفایی) بووە‪ ،‬دەستی بەخوێندن کردووەو دواتریش بەمەبەستی درێژەدان بە خوێندنی‬ ‫زیاتر چۆتە (بیارە)و الی ھەریەک لە مەال عەبدولکەریمی بیارە (مودەڕیس) و حاجی مەال محەمەدی‬ ‫جوانڕۆیی خوێندوویەتی و دواتریش‪ ،‬کە حاجی مەالمحەمەدی جوانڕۆیی لە کەالر سەرگەرمی بەرنوێژیی‬ ‫و وانەوتنەوە بووە‪ ،‬ئەمیش ھاتۆتە کەالری کۆنی ئەوکاتەو الی ئەو ئیجازەی زانستی وەرگرتووە‪،‬‬ ‫بەاڵم تا لە ژیانیدا بووە مەالیەتی نەکردووە‪ ،‬بەڵکو بەزۆری سەرگەرمی پیشەی عەتاری و دواتریش‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪239‬‬

‫کوتاڵفرۆشی کردووە‪ ،‬تەنانەت لە ماوەیەکیشدا‪ ،‬کە مەلیک فەیسەڵی یەکەم سەردانی خانەقین و‬ ‫ناوچەکەی کردووە ویستوویەتی وەک مەال دای بمەزرێنێت‪ .‬بەاڵم ڕازی نەبووەو موچەی حکومەتی‬ ‫بەحەرام زانیوە‪ ،‬بۆ یەکەم جاریش لەگەڵ (حەلیمە خانی کچی شێخ عەلی مەردۆخی) دا ژیانی‬ ‫ھاوسەری پێکەوەناوە و تەنھا کوڕێک و دووکچی لێ ھەبووە و ئەم خێزانەشی لە گوندی (دەککە‬ ‫عەبدولقادربەگی جاف) لە ناوچەی خانەقین کۆچی دوایی کردووە‪ ،‬دواتریش خێزانی دووەمی‪ ،‬کە‬ ‫کچی مەال ئەحمەدی جوانڕۆیی و برازای حاجی مەال محەمەدی جوانڕۆیی بووە‪ ،‬بە ناوی (ئامینە)ەوە‪ ،‬‬ ‫پێشتریش خێزانی مەال مەعسومی ئیمام و وتارخوێنی مزگەوتی گەورەی قزڕەباتی ئەوکاتە بووە‪ ،‬دوای‬ ‫جیا بوونەوەیان لە یەکتر (ئامینەخانی جوانڕۆیی) مێردی کردۆتەوە‪ ،‬بە مەال محەمەدی شەمێرانی‪،‬‬ ‫بەاڵم ھیچ منداڵێکیان نەبووە‪ .‬ھەروەھا لە بواری سیاسی و ڕووناکبیرییشدا‪ ،‬مەال محەمەدی شەمێرانی‬ ‫ماوەیەک‪ ،‬وەک ئەندامێک لە (حیزبی ھیوا) دا کاری کردووەو پەیوەندیەکی بە تینی لەگەڵ ھەریەک‬ ‫لە‪ :‬مەالسەید حەکیمی خانەقین‪ ،‬مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬مەال عارفی چنگیانی‪ ،‬ڕەشیدی ئیسماعیل‬ ‫ئاغای باجەاڵن‪ ،‬عەزیز پشتیوان‪ ،‬فەقێ حمەئەمینی دەربەندفەقەرەیی‪ ،‬شێخ مورادی زەنگەنە‪،‬‬ ‫شێخ ئەحمەدی شاکەلی‪ ،‬سەید محەمەد شبری سەیدی حوسەینیەی گەورەی خانەقین‪ ،‬فەتحوڵاڵ‬ ‫بەگی دەلۆ‪ ،‬بەگزادەکانی جاف و حاخامی جوولەکەکانی شاری خانەقین (موشی حایی)دا ھەبووە‪.‬‬ ‫ھەروەھا ھاتوو چۆو پەیوەندیشی لەگەڵ شێخ عوسمانی نەقشبەندی (‪ )١٩٩٦ -١٨٩٦‬دا ھەبووەو‬ ‫ھەندێ جاریش‪ ،‬کە شێخ عوسمانی بیارە ھاتبێتە شاری خانەقین ئەوا الی مەال محەمەدی شەمێرانی‬ ‫ماوەتەوە‪ ،‬بەاڵم لە دوایدا عاجزی دەکەوێتە نێوانیانەوە و ماوەیەکی زۆر کۆمەڵێک کتێب و ژمارەیەکی‬ ‫زۆری (گۆڤاری گەالوێژ)‪ ،‬کە ھی مامۆستا عەزیز پشتیوان بوونە الی مەالمحەمەی شەمێرانی و لە‬ ‫ژێر زەویدا شاردراونەتەوە‪ .‬جگە لە ھەموو ئەوانەش نامەیەکی زۆری مەال ئەحمەدی دەککە و شێخ‬ ‫ئەحمەدی شاکەلی و کەسانی تری بۆ ھاتووە‪ .‬بەاڵم لەم سااڵنەی دوایی و بە ھۆی بەرپابوونی جەنگی‬ ‫نێوان (عێراق و ئێرانەوە ‪ )١٩٨٨ -١٩٨٠‬ھەمووی لە ناوچوون‪ ،‬وێڕای ژمارەیەکی زۆری دەستنووس‬ ‫و بەیازو شیعری شاعیران و بابەتی ئایینی‪ ،‬تا ئەوکاتەی لە ڕێکەوتی (‪١٤‬ی نیسانی ‪ )١٩٨٢‬دا و لە‬ ‫تەمەنی (‪ )٨٤‬ساڵیدا‪ ،‬دوای نەخۆشیەکی چەند ڕۆژە‪ ،‬کۆچی دوایی کردووەو لە گۆڕستانی (پاشا‬ ‫کۆپری) لە خانەقین نێژراوە‪ .‬دەستنووسێکی کاک محەمەد فارووقی کوڕەزای مەال محەمەدی شەمێرانی‬ ‫کە بە سوپاسێکی زۆرەوە بۆ نووسەری ئەم لێکۆڵینەوەی ناردووە‪ .‬‬ ‫‪ -٤٣‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٤٩‬ی مەالعارف‪ ،‬مانگی کانوونی دووەم‪.‬‬ ‫‪ -٤٤‬ئەمە دەبێتە برای دکتۆرە ئەختەر شێخ نەجمەدینی شێخ شەمسەدینی وەزیری خوێندنی بااڵو‬ ‫توێژینەوەی زانستی پێشوو لە ئیدارەی سلێمانی‪.‬‬ ‫‪ -٤٥‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٤٩‬ی مەالعارف‪ ،‬مانگی تەمووز‪.‬‬ ‫‪ -٤٦‬شێخ وەھابی تاڵەبانی (‪ )١٩٧٢ -١٨٨٧‬بە پێی دەستنووسێکی شێخ عاسی کوڕی (‪- ١٩٣٢‬‬ ‫‪ )٢٠١٤ / ١١ /٢٨‬لە کۆی (‪ )٧‬ژنی کە ھەیبووە‪ ،‬جگە لە کچ (‪ )١٥‬کوڕی لێیان ھەبووە بەم ناوانەوە‪:‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪240‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫محەمەد نەجیب کە لە ئاوایی (سیامەرۆ) دانیشتووە‪ ،‬حوسێن و فازیل و نازم لە ئاوایی (قەرەباڵخی‬ ‫گەورە) دانیشتوون‪ ،‬فاتیح و فەریق لە ئاوایی (بان ئاسیاو) دانیشتوون و فایەق دانیشتووی (ئاوبارە)‬ ‫بووە‪ ،‬ھەروەھا ھەریەک لە‪ :‬محەمەد‪ ،‬عادل‪ ،‬کەمال‪ ،‬سەفاو‪ ،‬عاسی‪ ،‬جەالل‪ ،‬فەزڵەدین و فەرەیدوون‬ ‫لە ئاوایی (غێدان)ی ناوچەی بنکوورە دانیشتوون‪ .‬بڕوانە‪( :‬دەستنووسێکی شێخ عاسی کوڕی شێخ‬ ‫وەھابی تاڵەبانی کەالی نووسەری ئەم لێکۆڵینەوەیە پارێزراوە)‪ .‬‬ ‫‪ -٤٧‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٥١‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٤٨‬دیدەنی لەگەڵ مامۆستا عەلی کوڕی مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬خانەقین‪.٢٠١٥ / ٢ /٢٢ ،‬‬ ‫‪ -٤٩‬بۆ ساغکردنەوەی ئەم ڕووداوە لە دوو دیدەنی تایبەتدا ھەر دووکچی گەورەی مەال سەید‬ ‫حەکیمی خانەقین واتە ئایش (لە دایک بووی (‪ )١٩٣٨‬لە شاری ھەولێرو و خەدیجە (‪ )١٩٣٩‬لە‬ ‫سلێمانی دەڵێن‪ :‬باوکمان ھەر لە سەردەمی گەنجی و ژیانی فەقێیەتیدا لە ڕۆژ ھەاڵتی کوردستان و‬ ‫ناوچەی سنە القێکی سەقەت بوو بوو‪ ،‬زۆر بەناڕەحەتی دادەنیشت و بەڕێدا دەڕۆیشت جگە لەوەش‬ ‫بەردەوام‪ ،‬ئازارێکی زۆری ھەبوو‪ ،‬بۆیە ئەو نەشتەرگەریەی لە بەغدا بۆ کرا‪ ،‬ھەرچەندە نەبووە مایەی‬ ‫چارەسەرکردنی‪ .‬بەاڵم ئازارەکەی کەمی کرد‪ .‬دیدەنی لەگەڵ دەرخشانی مەال سەید حەکیمی خانەقین‪،‬‬ ‫سلێمانی‪٥ ،‬ی نیسانی ‪ ،٢٠١٤‬دیدەنی لەگەڵ ئایشی کچی مەال سەید حەکیمی خانەقین‪ ،‬ھەولێر‪١٥( ،‬ی‬ ‫حوزەیرانی ‪.)٢٠١٤‬‬ ‫‪ -٥٠‬محەمەد ئەحمەد بەیاتی‪ :‬ساڵی (‪ )١٩٢٣‬لە خانەقین لەدایک بووە‪ ،‬دوای تەواو کردنی پلەکانی‬ ‫خوێندن و کۆلێژی فڕۆکەوانی بۆتە ئەفسەر و لە ھەمانکاتدا‪ ،‬ئەدیب و دەستی نووسینی شیعری‬ ‫ھەبووەبە تایبەتی بە عەرەبی‪ ،‬وەک ئەوەی لە ساڵی (‪ )١٩٤٢‬دا دیوانێکی شیعری بەناوی (رسمی)‬ ‫ەوە باڵوکردۆتەوە‪ .‬لە سەرەتای چلەکانی سەدەی ڕابردووەوە‪ ،‬پەیوەندی کردۆتە ڕیزەکانی حیزبی‬ ‫ھیواوە لە خانەقین و لەگەڵ ئەوەشدا شاعیری کورد شێخ بابا عەلی بێداری لە نزیکەوە ناسیوە و بە‬ ‫ھۆی پەیوەندیکردنی بە شۆڕشی بارزانی (‪)١٩٤٥ -١٩٤٣‬ەوە ماوەیەک زیندانی کراوە‪ ،‬دواتر گەڕاوەتەوە‬ ‫سەرپیشەکەی خۆی‪ .‬لەگەڵ ھەریەک لە ڕەشید باجەاڵن و محەمەد محەمەد ئەمینی دەربەندفەقەرەدا‪،‬‬ ‫بە تۆمەتی ئەوەی پەیوەندیان بە کەسێکی جوولەکەوە بووە بە ناوی (ساڵحۆن)ەوە ماوەیەکی دی‬ ‫دەستگیرکراوەو لە ڕوداوێکی تەم و مژاویدا بە ھۆی کەوتنە خوارەوەی فڕۆکەکەیەوە لە (‪١٩‬ی‬ ‫کانوونی دووەمی ‪ )١٩٥٤‬دا‪ ،‬گیانی سپاردووە‪ .‬بڕوانە‪ :‬ڕێزان عەزیز پشتیوان‪ ،‬بە سەرھاتی خانەقین‬ ‫و ئەنفال‪(،‬ھەولێر‪ ،)٢٠١١ :‬ل ‪ ،٩٥ - ٩٢‬ێدیق ێالح و حسین حسن کریم‪ ،‬مژکرات ‪ ،‬ێ ‪.١٤٠ - ١٣٩‬‬ ‫‪ -٥١‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٥٤‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٥٢‬شەجەرەی بنەماڵەی مەال عارفی مەال یەحیا کە بە دەسخەتی خۆی نوێ کراوەتەوە‪ ،‬دیدەنی‬ ‫لەگەڵ مەال ئازادی مەال عارف و سەید مەحموودی شێخ ئەحمەدی سنەیی‪.٢٠١٥ / ٢ /٢٤ .‬‬ ‫‪ -٥٣‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٥٦‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٥٤‬ڕژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٥٧‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪241‬‬

‫‪ -٥٥‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٥٧‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٥٦‬عەالئەدین سەجادی‪ ،‬ڕشتەی مرواری ‪ ،١‬چاپی ئێران‪ ،١٣٨٦ ،‬ل ‪.٤١٧ – ٤١٥‬‬ ‫‪ -٥٧‬مەال عەزیزی محەمەد شاواز‪ ،‬ڕۆژ ژمێری (‪( ،)١٩٥٨‬الی نووسەری ئەم بابەتە پارێزراوە)‪.‬‬ ‫‪ -٥٨‬محەمەد ئەمین بەگی جاف‪ :‬ساڵی (‪ )١٩١١‬لە (قەاڵی شێروانە) ی شاری کەالر ھاتۆتە دونیاوە‬ ‫و نازناوی شیعری (مینە) بووە‪ ،‬دوای ئەوەی ژیانی ھاوسەری پێکەوە ناوە بەزۆری لە گوندی (گۆبان)‬ ‫سەرووی کەالر ژیاوە‪ ،‬لە شەڕی ئاوباریکی (‪ )١٩٣١‬دا‪ ،‬شانبەشانی ھێزەکانی شێخ مەحموود دژی‬ ‫حکومەتی عێراق و بەریتانیا جەنگاوە‪ ،‬لە گۆڤاری گەالوێژدا بەرھەمی شیعری باڵو کردۆتەوە و خاوەنی‬ ‫دیوانێکی شیعریە و لە (‪ )١٩٦٥‬لە بەغدا کۆچی دوایی کردووە‪ ،‬لە گۆڕستانی (سەید خەلیل) نێژراوە‪.‬‬ ‫بڕوانە‪( :‬مستەفا نەریمان‪ ،‬ئەدیب و نووسەرانی کفری و دەورو پشتی‪( ،‬بەغدا‪ ،)٢٠٠٧ :‬ل ‪،١٠١ -٩٧‬‬ ‫مستەفا نەریمان‪ ،‬دیوانی مینەجاف‪ ،‬پێشەکی دکتۆر حەسەن جاف‪(،‬بەغدا‪ ،)١٩٩٠ :‬ل ‪.)٣‬‬ ‫‪ -٥٩‬مستەفا نەریمان‪ ،‬دکتۆر حەسەن جاف‪ ،‬دیوانی مینە جاف‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٩٥ -٩٤‬‬ ‫‪ -٦٠‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٥٨‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٦١‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٥٩‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٦٢‬دیدەنی لەگەڵ گۆرانی عەلی مەال عەباس‪ ،‬کەالر‪.٢٠١٥ / ٢ / ٢٨ ،‬‬ ‫‪ -٦٣‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٥٩‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٦٤‬ڕەفیق حیلمی‪ :‬ساڵی (‪ )١٨٩٨‬لە کەرکووک لە دایک بووە‪ ،‬باوکی ئەفسەری سوپای عوسمانی‬ ‫بووە‪ .‬خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی لە کەرکووک و سلێمانی و ئامادەیی لە کەرکووک تەواو‬ ‫کردووە‪ .‬پە یمانگای ئەندازیاری لە ئەستەمبووڵ خوێندووەو لە(‪)١٩٢٠‬دا گەڕاوەتەوە کوردستان‬ ‫و لە دووەمین حکومداریەتی شێخ مەحمووددا ڕاوێژکاری بووە ‪ ,‬یەکێک بووە لە بەشداربووانی‬ ‫ڕاپەڕینی بەردەرکی سەرای سلێمانی (‪ )١٩٣٠‬ھاوکات بەشداری کردووە لە دروستبوونی کۆمەڵەو‬ ‫ڕێکخراوەکوردیەکانی وەک‪ :‬کۆمەڵەی کوردستان ‪ ،١٩٢٢‬کۆمەڵەی پشتیوانی کوردان ‪ ،١٩٢٧‬حیزبی‬ ‫ھیوا ‪ ،١٩٣٩‬لە بەرھەمەکانی‪ :‬یاداشت (‪ )٧‬بەرگ‪ ،‬شیعرو ئەدەبیاتی کوردی (‪ )٢‬بەرگ‪ ،‬خوالسەی‬ ‫مەسەلەی کوردستان وەرگێڕان لە فەرەنسیەوە‪ ،‬پاش تەموز‪ :‬دیوانی شیعر ‪ .١٩٦٠‬جگە لە کوردی‪،‬‬ ‫زمانەکانی عەرەبی‪ ،‬تورکی‪ ،‬فارسی و فەرەنسی بە باشی زانیووە‪ .‬بڕوانە‪( :‬دکتۆر شکری محەمەد‬ ‫سەگبان‪ ،‬پرسی کورد کێشە گەلی کەمینە نەتەوەکان‪ ،‬وەرگێڕانی لە فەرەنسیەوە‪ :‬نەجاتی عەبدوڵاڵ‪،‬‬ ‫(ھەولێر‪ ،)٢٠١٣ :‬ل ‪ ،٨٥ - ٨٤‬محەمەد فاتح‪ ،‬پەرەسەندنی ژیانی حیزبایەتی لە کوردستانی باشوور‪،‬‬ ‫(ھەولێر‪ ،)٢٠١٤ :‬ل ‪.)٣٧٥ -٣٧٤‬‬ ‫‪ -٦٥‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٦٠‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٦٦‬شێخ محەمەد نەجیبی تاڵەبانی‪ :‬کوڕی شێخ وەھابی شێخ حەمیدی تاڵەبانیە‪ ،‬بەپێی‬ ‫شوناسنامەکەی ساڵی (‪ )١٩٢٢‬بەاڵم نەوەکانی ساڵی (‪ )١٩١٢‬بۆ لەدایک بوونی بەڕاست دەزانن‪.‬‬ ‫بە زۆری لە ناوچەی قەرەباڵغی گەرمیان دانیشتووە و زەوی و زارو موڵکەکانی بەڕێوەبردووە‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪242‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ماوەیەک ئەندامی ھیواو‪(( :‬ماوەیەکیش لەگەڵ شێخ نازیمی برایدا ئەندامی ڕزگاری بووە))‪ .‬لە‬ ‫بەرپابوونی شۆڕشی (‪١٤‬ی تەممووزی ‪ )١٩٥٨‬بەدواوە‪ ،‬بەماڵەوە پەنای بردۆتە بەر ئێران‪ ،‬پاش‬ ‫ماوەیەک گەڕاوەتەوە و لە ساڵی (‪)١٩٩١‬دا کۆچی دوایی کردووە‪ .‬بڕوانە‪( :‬کەمال مەزھەر ئحمەد‪،‬‬ ‫چەند الپەڕەیەک لە مێژووی گەلی کورد‪ ،‬ب‪ ،٢‬ئا‪ /‬عەبدوڵاڵ زەنگەنە‪( ،‬ھەولێر‪ ،)٢٠٠١:‬ل ‪،٣٨٤‬‬ ‫دەستنووسێکی دڵشاد شێخ محەمەدنەجیبی تاڵەبانی‪ ،‬سلێمانی‪.)٢٠١٥ / ٣ / ٩ ،‬‬ ‫‪ -٦٧‬مستەفا نەریمان‪ :‬چەردەیەک لەبیرەوەریەکانی مامۆستا ڕەشید باجەاڵن‪ ،‬گۆڤاری ڕەنگین‪ ،‬ژمارە‬ ‫(‪ ،١٩٩٤ ،)٦٠‬ل‪٤٢‬‬ ‫‪ -٦٨‬دیدەنی لەگەڵ مامۆستا حسین مەحموود عەلی کەالری‪ ،‬کەالر‪.)٢٠١٥ / ٣ /٥( ،‬‬ ‫‪ -٦٩‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٦١‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ - ٧٠‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٦٢‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٧١‬دیدەنی لەگەڵ مامۆستا عەلی کوڕی مەال ئەحمەدی کوڕی دەککە‪ ،‬خانەقین‪.)٢٠١٥ / ٢ /٢٢( ،‬‬ ‫‪ -٧٢‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٦٣‬ی مەالعارف‬ ‫‪ -٧٣‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٦٤‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٧٤‬ڕێزان عەزیز پشتیوان‪ ،‬بەسەرھاتی خانەقین و ئەنفال‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.٣٧٣‬‬ ‫‪ -٧٥‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٦٤‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٧٦‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٦٦‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٧٧‬مەال ئەحمەد فائزی مودەریس‪ :‬کوڕی حاجی مەال ڕەسولی کوڕی مەال شەریفی دێلێژەی‬ ‫قەرەداغییە‪ ،‬ساڵی (‪ )١٨٩٧‬لە سلێمانی لە دایک بووە‪ .‬دوای خوێندنی قورئانی پیرۆز و ھەندێ وردە‬ ‫کتێبی دی زانستەکانی وەک‪ :‬نەحو‪ ،‬سەرف‪ ،‬ژیربێژی (منگق) و ڕوانبێژی خوێندووەو الی شێخ بابا‬ ‫عەلی ئیجازەی وەرگرتووە‪ ،‬پاشان بۆتە ئیمام و مودەریسی مزگەوتی (بن تەبەق) لە سلێمانی‪ ،‬دواتر‬ ‫چۆتە ناحیەی (مێرگە سوور) لە پارێزگای ھەولێر و ماوەیەکیش کراوەتە ئیمام و مودەریسی مزگەوتی‬ ‫گەورەی خانەقین‪ ،‬دوای خزمەتێکی زۆر ھەرلەم شارە و لە(‪ ٦‬ی نیسانی ‪ )١٩٧٠‬دا‪ ،‬مردووە‪ .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫(عبد الکریم المدرس‪ ،‬علماۆنا فی خدمە العلم والدین‪ ،‬عنی بنشرە‪ :‬محمد علی القرداغی‪( ،‬بغداد‪:‬‬ ‫‪ ،)١٩٨٣‬ێ ‪ ،٨٣‬دەستنووسەکانی مەال عارفی مەال یەحیای خانەقین)‪ .‬‬ ‫‪ -٧٨‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٧٢‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -٧٩‬ڕۆژ ژمێری ساڵی (‪ )١٩٧٥‬ی مەالعارف‪.‬‬ ‫‪ -80‬عمر النسفي‪ :‬مخطوطة (تهذيب الكالم)‪ ،‬قسم رسالة العقائد‪ ،‬كتابة‪ :‬مال يحيى‪ ،‬ص ‪.45‬‬ ‫‪ -81‬مال سعيد تفتازانى‪ :‬مخطوطة (تهذيب الكالم)‪ ،‬قسم تهذيب المنطق‪ ،‬كتابة‪ :‬مال يحيى‪،77 ،‬‬ ‫‪ -82‬مال ابوبكر مير روستمى‪ ،‬مخطوطة (تهذيب الكالم)‪ ،‬قسم رسالة استعارة‪ ،‬كتابة‪ :‬مال يحيى‪ ،‬ص‬ ‫‪.102‬‬ ‫‪ -83‬التجويد ومخارج الحروف‪ ،‬كتابة‪ :‬مال يحيى‪ ،‬ص ‪.19 -1‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪243‬‬

‫‪ -٨٤‬دیدەنی لەگەڵ ئایشی کچی مەال سەید حەکیمی خانەقین‪ ،‬ھەولێر‪١٥( ،‬ی حوزەیرانی ‪.)٢٠١٤‬‬ ‫‪ -85‬كتاب انموذج او شرح انموذج‪ ،‬كتابة‪ :‬مال يحيى‪ ،‬ص ‪.181‬‬ ‫‪ -86‬بهاالدين العاملى‪ ،‬تشريح االفالك‪ ،‬كتابة‪ :‬مال يحيى‪ ،‬ص ‪.34 -1‬‬ ‫‪ -87‬عبدالله االورامانى‪ ،‬البالغة (االستعارة)‪ ،‬كتابة‪ :‬مال يحيى‪ ،‬ص ‪.35 -1‬‬ ‫‪ -٨٨‬دەقی نامەیەکی مەال ئەحمەدی فائیزی مودەریس‪ ،‬ئیمام پێش نوێژی مزگەوتی گەورەری شاری‬ ‫خانەقین‪.‬‬ ‫لیستی سەرچاوەکان‪ :‬‬ ‫یەکەم ‪ /‬بەزمانی کوردی‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬دۆزی کورد لە پەیوەندیەکانی عێراق و ئێراندا ‪ ،١٩٤٧ – ١٩٣٧‬دەزگای چاپ و‬ ‫پەخشی سەردەم‪( ،‬سلێمانی‪.)٢٠١٤ :‬‬ ‫‪ -٢‬ڕەشید باجەاڵن ‪ ،٢٠٠١ – ١٩٢٠‬تێکۆشەرێکی دێرینی کوردایەتی‪ ،‬بنکەی ژین‪( ،‬سلێمانی‪.)٢٠٠٩ :‬‬ ‫‪ -٣‬ڕێزان عەزیز پشتیوان‪ ،‬بە سەرھاتی خانەقین و ئەنفال (ھەولێر‪.)٢٠١١ :‬‬ ‫‪ -٤‬شکری محەمەد سەگبان‪ ،‬پرسی کورد کێشە گەلی کەمینە نەتەوەکان‪ ،‬و‪ :‬نەجاتی عەبدوڵاڵ‪،‬‬ ‫(ھەولێر‪.)٢٠١٣ :‬‬ ‫‪ -٥‬عەالئەدین سەجادی‪ ،‬ڕشتەی مرواری ‪( ،١‬چاپی ئێران‪. )١٣٨٦ :‬‬ ‫‪ -٦‬عومەر عەبدولعەزیز‪ ،‬مەال محەمەدی قزڵجەیی زاناو ڕۆشنبیرو ڕۆژنامەنووس ‪(،١٩٥٩- ١٨٩٥‬سلێمانی‪:‬‬ ‫‪)٢٠١٥‬‬ ‫‪ -٧‬کەمال مەزھەر ئەحمەد‪ ،‬تێگەیشتنی ڕاستی و شوێنی لە ڕۆژنامەنووسی کوردیدا‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٧٨ :‬‬ ‫‪ -٨‬کەمال مەزھەر ئەحمەد‪ ،‬چەند الپەڕەیەک لە مێژووی گەلی کورد‪ ،‬ب‪ ،٢‬ئا‪ /‬عەبدوڵاڵ زەنگەنە‪،‬‬ ‫(ھەولێر‪ -٩ .)٢٠٠١:‬مەستورەی کوردستانی‪ ،‬مێژوی ئەردەاڵن‪ ،‬لێکدانەوەو وەرگێڕانی‪ :‬مامۆستا‬ ‫ھەژار‪( ،‬تھران‪.)١٣٨١ :‬‬ ‫‪ -١٠‬محەمەد عەلی قەرەداغی‪ ،‬ئەلبوومی کەشکۆڵ‪ ،‬ب‪( ،١‬ھەولێر‪.)٢٠٠٨ :‬‬ ‫‪ -١١‬محەمەد فاتح‪ ،‬پەرەسەندنی ژیانی حیزبایەتی لە کوردستانی باشوور‪( ،‬ھەولێر‪.)٢٠١٤ :‬‬ ‫‪ -١٢‬مستەفا نەریمان‪ ،‬دیوانی مینەجاف‪ ،‬پێشەکی دکتۆر حەسەن جاف‪( ،‬بەغدا‪.)١٩٩٠ :‬‬ ‫‪ -١٣‬مستەفا نەریمان‪ ،‬بیروەریەکانی ژیانم‪ ،‬دەزگای ڕۆشنبیری وباڵوکردنەوەی کوردی (بەغدا‪:‬‬ ‫‪.)١٩٩٤‬‬ ‫‪ -١٤‬مستەفا نەریمان‪ ،‬ئەدیب و نووسەرانی کفری و دەوروپشتی‪( ،‬بەغدا‪.)٢٠٠٧ :‬‬ ‫دووەم‪ /‬بە زمانی عەرەبی‪:‬‬ ‫‪ -1‬جمال بابان‪ ،‬اعالم كرد العراق‪ ،‬وزارة الثقافة فى حكومة اقليم كوردستان‪( ،‬السليمانية ‪.)2006 :‬‬ ‫‪ -2‬صديق صالح و حسين حسن كريم‪ ،‬مذكرات محمدمحمد امين دربندفقريى‪ ،‬تقديم ‪ :‬كمال مظهر احمد‪،‬‬ ‫(السليمانية ‪. )2007 :‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪244‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪ -3‬عبد الكريم المدرس‪ ،‬علماؤنا فى خدمة العلم والدين‪ ،‬عنى بنشره ‪ :‬محمد على القرداغى‪( ،‬بغداد ‪:‬‬ ‫‪.)1983‬‬ ‫‪ -4‬عزيز ياور‪ ،‬التعليم و فصول من تاريخ مدارس خانقين ‪( ،2007 - 1887‬السليمانية ‪. )2009 :‬‬ ‫سێیەم ‪ /‬بەزمانی فارسی ‪:‬‬ ‫‪ -1‬بابا مردوخ روحان‪ ،‬تاريخ مشاهير كرد‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬چاپ دوم‪( ،‬تهران ‪. )1382 :‬‬ ‫چوارەم ‪ /‬گۆڤارو ڕۆژنامەکان‪:‬‬ ‫یەکەم ‪ /‬بە زمانی کوردی‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬خەباتی سەربازێکی ون لە پەراوێزی کوردایەتیدا‪ ،‬ڕامان (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪،)١٨٠‬‬ ‫‪.٢٠١٢‬‬ ‫‪ -٢‬ئیبراھیم باجەاڵن‪ ،‬ڕزگارکردنی شێخ مەحمودی نەمر لە یادداشتەکانی دەروێش حسێن دا ‪،١٩٤١‬‬ ‫ڕۆشنبیری نوێ (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)١٢١‬ئاداری ‪.١٩٨٩‬‬ ‫‪ -٣‬مستەفا نەریمان‪ ،‬ئاوڕێک لە ڕابردوو‪ :‬چای و چانەخۆرەکانی خانەقی‪ ،‬ھاوکاری (ڕۆژنامە)‪ ،‬ژمارە‬ ‫(‪.١٩٨٦ / ١٠ /٢٣ ،)٨٦٢‬‬ ‫‪ -٤‬مستەفا نەریمان‪ :‬چەردەیەک لە بیرەوەریەکانی مامۆستا ڕەشید باجەاڵن‪ ،‬ڕەنگین (گۆڤار)‪ ،‬ژمارە‬ ‫(‪ ،)٦٠‬ساڵی چوارەم ‪.١٩٩٣‬‬ ‫‪ -٥‬مستەفا نەریمان‪ ،‬مامۆستا عەزیز پشتیوان و ‪ ٨٢‬ساڵی تەمەنی تێکۆشان و کوردایەتی‪ ،‬ڕەنگین‬ ‫(گۆڤار)‪ ،‬ژمارە (‪ ،)٦٥‬ساڵی پێنجەم ‪.١٩٩٤‬‬ ‫دووەم ‪ /‬بە زمانی عەرەبی‪:‬‬ ‫‪ -١‬ھوزان باجالن‪ ،‬فی ذکری الثامنە لرحیل مفتی خانقین والعالم الجلیل مال عارف یحیی‪ ،‬خانقین‬ ‫(جریدە)‪ ،‬جریدە ثقافیە سیاسیە عامە‪ ،‬العدد (‪.٢٠٠٧ ،)٣٠‬‬ ‫‪ -٢‬خالد محمد جنابی‪ ،‬الدستور (جریدە)‪ ،‬دولیە یومیە سیاسیە عامە مستقلە‪ ٢٨ ،‬کانون الثانی‪،‬‬ ‫‪.٢٠١٤‬‬ ‫پێنجەم ‪ /‬دەستنووس بە زمانی کوردی‪:‬‬ ‫‪ -١‬دەقی نامەیەکی مەالئەحمەدی فائیزی مودەریس‪ ،‬ئیمام و پێش نوێژی مزگەوتی گەورەری مودەڕیس‬ ‫شاری خانەقین‪.‬‬ ‫‪ -٢‬دەستنووسەکانی مەال عارفی کوڕی مەال یەحیای خانەقین‪.‬‬ ‫‪ -٣‬دەستنووسێکی شێخ عاسی کوڕی شێخ وەھابی تاڵەبانی (‪ )٢٠١٤ /١١ /٢٨ - ١٩٣٢‬پێش مردنی‬ ‫بۆی ناردم‪ .‬گه‌رمیان‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪245‬‬

‫‪ -٤‬مەال عەزیزی محەمەد شاواز‪ ،‬ساڵنامەی ‪( ،١٩٥٨‬لە ئەرشیفی نووسەردایە)‪.‬‬ ‫‪ -٥‬دەسنووسەکانی حاجی مەال محەمەدی جوانڕۆیی‪( ،‬لە ئەرشیفی نووسەردایە)‪.‬‬ ‫‪ -٦‬دەستنووسەکانی مەال یەحیای مەال عەبدولعەزیز‪( ،‬لە ئەرشیفی نووسەردایە)‪.‬‬ ‫‪ -٧‬شەجەرەی بنەماڵەی مەال عارفی مەال یەحیای خانەقین کە بەدەسخەتی خۆی نوێ کراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٨‬دەستنووسێکی تایبەتی دڵشاد شێخ محەمەد نەجیبی تاڵەبانی‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠١٥ / ٣ / ٩ ،‬‬ ‫‪ -٩‬دەستنووسێکی بنەماڵەی شەھید محەمەد ساڵح سلێمان دەلۆ‪ ،‬لە ڕێگای کاک ئاری کوڕی مامۆستا‬ ‫جەالل مەجیدەوە‪ .‬کەالر‪.)٢٠١٦ / ٩ / ٩( ،‬‬ ‫شەشەم ‪ /‬دەستنووس بە زمانی عەرەبی‪:‬‬ ‫‪ -1‬عمر النسفى ‪ :‬مخطوطة (تهذيب الكالم)‪ ،‬قسم رسالة العقائد‪ ،‬كتابة ‪ :‬مال يحيى ‪.‬‬ ‫‪ -2‬مال سعيد تفتازانى ‪ :‬مخطوطة (تهذيب الكالم)‪ ،‬قسم تهذيب المنطق‪ ،‬كتابة ‪ :‬مال يحيى ‪.‬‬ ‫‪ -3‬مال ابوبكر مير روستمى‪ ،‬مخطوطة (تهذيب الكالم)‪ ،‬قسم رسالة استعارة‪ ،‬كتابة ‪ :‬مال يحيى ‪.‬‬ ‫‪ -4‬التجويد ومخارج الحروف‪ ،‬كتابة ‪ :‬مال يحيى ‪.‬‬ ‫‪ -5‬كتاب انموذج او شرح انموذج‪ ،‬كتابة ‪ :‬مال يحيى ‪.‬‬ ‫‪ -6‬بهاالدين العاملى‪ ،‬تشريح االفالك‪ ،‬كتابة ‪ :‬مال يحيى ‪.‬‬ ‫‪ -7‬عبدالله االورامانى‪ ،‬البالغة (االستعارة)‪ ،‬كتابة ‪ :‬مال يحيى ‪.‬‬ ‫حەوتەم ‪ /‬بەڵگەنامەی باڵو نەکراوە‪:‬‬ ‫‪ -1‬مديرية االعاشة العامة‪ ،‬هوية توزيع خبز االعاشة‪ ،‬رقم الهوية (‪ ،)117‬رقم المخبز (‪. )10‬‬ ‫‪ -2‬دفتر الخدمة العسكرية‪ ،‬الرقم ‪ ،367‬رقم التسلسل (‪ ،)23‬اسم اللجنة ‪ :‬تجنيد خانقين‪ ،‬االسم ‪ :‬عارف‬ ‫ابن يحيى‪ ،‬المهنة ‪ :‬طلبة العلوم الدينية‪ ،‬طبع فى مطبعة الحكومة‪( ،‬بغداد ‪. )1939 :‬‬ ‫ھەشتەم ‪ /‬دیدەنی‪:‬‬ ‫‪ -١‬دیدەنی لەگەڵ مەال ئازادی کوڕی مەال عارفی مەال یەحیای خانەقین‪ ،‬خانەقین‪.٢٠١٥ /٢ /٢٤ ،‬‬ ‫‪ -٢‬دیدەنی لەگەڵ سەید مەحموودی شێخ ئەحمەدی سنەیی‪ .‬خانەقین‪.٢٠١٥ / ٢ /٢٤ ،‬‬ ‫‪ -٣‬دیدەنی لەگەڵ دەرخشانی مەال سەید حەکیمی خانەقین ( ‪ ،)١٩٣٩‬سلێمانی‪٥ ،‬ی نیسانی ‪.٢٠١٤‬‬ ‫‪ -٤‬دیدەنی لەگەڵ ئایشی کچی مەال سەید حەکیمی خانەقین (‪ ،)١٩٣٨‬ھەولێر‪١٥ ،‬ی حوزەیرانی ‬ ‫‪.٢٠١٤‬‬ ‫‪ -٥‬دیدەنی لەگەڵ مەال عەزیزی کوڕی محەمەدی شاواز‪ ، )٢٠١٥ -١٩٢٧( ،‬کەالر‪ ،‬ئابی ‪.٢٠١٣‬‬ ‫‪ -٦‬دیدەنی لەگەڵ مامۆستا عەلی کوڕی مەال ئەحمەدی دەککە‪ ،‬خانەقین‪.٢٠١٥ / ٢ /٢٢ ،‬‬ ‫‪ -٧‬دیدەنی لەگەڵ مامۆستا حسین مەحموود عەلی کەالری‪ ،‬کەالر‪.٢٠١٥ / ٣ /٥ ،‬‬ ‫‪ -٨‬دیدەنی لەگەڵ مامۆستا عەبدولقادری حاجی مەال محەمەدی جوانڕۆیی‪ ،‬خانەقین ‪.٢٠١٥ / ٣ /٥ /‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪246‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪ -٩‬دیدەنی لەگەڵ گۆرانی عەلی مەال عەباسی بنکورە‪ ،‬کەالر‪.٢٠١٥ / ٢ / ٢٨ ،‬‬ ‫ملخص البحث‬ ‫يسلط هذا البحث الضوء على الشخصية الدينية والوطنية الكردية المعروفة أى مال عارف بن مال‬ ‫يحيى (االردالنى – الخانقينى) من خالل بحث معنون ‪( :‬الشيخ مالعارف بن مال يحيى الخانقينى فى‬ ‫ضوء مخطوطاته و مذكراته وسيرته النضالية ‪ . )1998 -1912‬السيما فى منطقة گه‌رمیان و خانقين‬ ‫وماحولها‪ ،‬وهوالعالم الجليل الشيخ ال عارف بن مال يحيى بن مال عبدالعزيز بن مال محمد مهدى‬ ‫االردالنى المعروف بشيخ االسالم فى بلدة سنندج‪ ،‬الذى كرس حصة االسد من حياته لخدمة شعبه ومسيرته‬ ‫النضالية‪ ،‬الى جانب مهامه الدينية كامام و خطيب ومدرس فى ‪ :‬جامع مجيد بيك (‪ )1982 - 1955‬فى‬ ‫مدينة خانقين ‪ .‬ومن الجدير بالذكر ان المرحوم مال عارف الى جانب عمله كامام وخطيب كان يقوم بتدريس‬ ‫قسم كبير من الشرائح االجتماعية وخصوصا العلوم الدينية و تدريس اللغة الكردية وذلك الخالصه وحبه‬ ‫لتطوير المجتمع الكردى لغة و ثقافة وحضارة‪ ،‬وكذلك هو من االوائل والقالئل بين العلما الكرد وخصوصا‬ ‫فى منطقة گه‌رمیان و مدينة خانقين الذى يلقى خطبه الدينية وخصوصا ايام الجمعة باللغة الكردية ‪.‬‬ ‫و منذ بداية الحرب العالمية الثانية (‪ )1945 - 1939‬حيث تاسس حزب هيوا (االمل) فى كوردستان‬ ‫الجنوبية برئاسة رفيق حلمى (‪ )1960 -1880‬ولفيف من مثقفى الكرد فى مدينة كركوك‪ ،‬فاصبح الشيخ‬ ‫مال عارف عضوا فيه من خالل بعض الشخصيات والمناضلين الكورد المعروفين ‪ .‬و على سبيل المثال‬ ‫‪ :‬االستاذ رفيق حلمى‪ ،‬عزيز نور محمد بشتيوان (‪ ،)2001 -1912‬مال سيد حكيم الخانقينى (‪– 1892‬‬ ‫‪ ،)1957‬رشيد اسماعيل اغا باجالن ( ‪ ،)2001 -1920‬محمد صالح سليمان بارام الذى استشهد الحقا‬ ‫فى منطقة (حاجيلر ‪ -‬جبال بمو) فى بدايات ثورة ايلول عام (‪ . )1961‬وبعد ان انحل حزب هيوا و فى‬ ‫أواخر فصل الخريف عام (‪ ،)1944‬انظم فى بداية الخمسينات من القرن الماضى‪ ،‬مع بعض من رفاقه‬ ‫أنذاك الى تنظيمات ‪( :‬الحزب الديمقراطى الكردى) الذى اسس فى مدينة بغداد العاصمة فى السادس‬ ‫عشر من اب عام ‪. 1946‬‬ ‫ينقسم البحث الى مقدمة وعدة محاور رئيسية و فرعية ‪ .‬المحور االول ‪ :‬فهو مخصص بشكل‬ ‫وجيز لدراسة حياته وسيرته العلمية والنضالية ‪ ,‬اما المحور الثانى ‪ :‬فهو دراسة قسم كبير من مذكراته‬ ‫اليومية من خالل تلك المفكرات السنوية التى الزال باقيا داخل ارشفته الشخصية والغنية وخصوصا منذ‬ ‫عام (‪ ،)1975 -1947‬فاما المحور الثالث واالخير ‪ :‬فهو يركز على تلك المخطوطات والخطب والرسائل‬ ‫المتواجدة داخل ارشفته الغنية وبلغات متعددة و خصوصا‪ :‬الكردية والعربية و الفارسية ‪ .‬ومن تلك‬ ‫المخطوطات على سبيل المثال ‪( :‬تهذيب الكالم‪ ،‬التجويد ومخارج الحروف‪،‬كتاب انموذج او شرح انموذج‪،‬‬ ‫تشريح االفالك‪ ،‬البالغة (االستعارة) و علم الحساب ‪..‬الخ ‪ .‬اما الرسائل والخطب فهى ايضا باللغات‬ ‫الكردية والعربية الذى القاها فى خطب الجمع فى جامع (مجيد بيك) فى مدينة خانقين ‪ .‬والله من ورا‬ ‫القصد ‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪247‬‬

Abstract This research sheds light on the Kurdish religious and patriotism character known as Mullah Arif bin Yahiya (Alardlany – Al-Khanqany) through the research project entitled: Sheikh Mulla Arif bin Mullah Yahiya Al-Khanqany in the light of his manuscripts, memoirs and .1998 to 1912 his struggle from Especially in Garmian area and Khanaqin, where the imposing scholar Sheikh Mullah Arif bin Mullah Yahiya bin Mullah Abdul Aziz bin Mulla Mohammed Mahdi Alardlany known as Shaikh Al-Islam in the town of Sanandaj, who has devoted most of his life to serve his people and their struggle, along with his religious duties as an imam and a preacher as well as a teacher: .in the city of Khanaqin )1982 -1955( Majid Beck Masjid It is worth mentioning that the late Mullah Arif along with his work as an imam and preacher had been teaching a large part of the social strata, especially students of religious sciences and also teaching Kurdish language, this is because of his dedication and love for the development of the Kurdish community as a language, culture and civilization. He was the first among the Kurdish scientists, especially in Garmian area and the city of Khanaqin, who .delivered his sermons, especially on Fridays, in Kurdish language when Hiwa Party was founded )1945 - 1939( Since the beginning of the Second World War and a group of Kurdish intellectuals )1960-1880( in South Kurdistan, headed by Rafiq Hilmi in Kirkuk. He became a member of that party through some of the known Kurdish characters -1912( and freedom fighters. For example: Mr. Rafiq Hilmi, Aziz Noor Mohammad Pishtiwan Rashid Ismail Agha Bajalan ,)1957 - 1892( Mullah Sayed Hakeem Al-Khanqany ,)2001 Mohammed Saleh Suleiman Baram who martyred later in (Hajilr – Bamo ,)2001 -1920( .1961 Mountain) at the beginning of September Revolution in 1950s of the and in the early ,1944 After the dissolution of Hiwa party in the late autumn of last century, with some of his comrades at that time, he joined (KDP), which was founded in .1946 ,16th Baghdad, the capital, in August The research is divided into an introduction and several key hubs and sub. The first hub is devoted for a brief study of his life and his scientific career as well as his struggles. As for the second hub: it is a study of a large portion of his diary through those annual diary notes while ,)1975 -1947( which still remains in his personal and wealthy archives, especially since the third hub and the last, it also focuses on those manuscripts, speeches and messages which exist in his great library with several languages and especially in: Kurdish, Arabic and .Persian

17 18

248

‫ساڵی پێنجه‌م‬

Among those manuscripts, for example: (Refine Speech, Intonation and Exits of Characters, Dissect the Universe, Rhetoric (Metaphor) and Arithmetic ... etc.) The letters and speeches are also in Kurdish and Arabic languages, which he delivered in Friday sermons in Majid Bag .masjid in Khanaqin. Finally we have to say our intention is for the sake of Allah

‫هونەری پەروەردەی مندااڵن‬ ‫رەزا شوان‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪249‬‬

‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪250‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫کوردیلە شیرین و چاوگەشەکانی ئەمڕۆمان‪ ..‬هیوای داهاتووی کوردستانن‪ ..‬بەنرخترین سامان و‬ ‫سەرمایەی گەلەکەمانن‪ ..‬کە لە سامانی نەوت و زێڕ و لە هەموو لە سامانێکی تریش زۆر گرنگترن‬ ‫و بەنرخترن‪.‬‬ ‫لە هەموو جیهاندا و لە هەموو سەردەمێکدا‪ ،‬مندااڵن هێمای جوانی و بێتاوانی و دڵپاکی و‬ ‫راستگۆیین‪ ،‬ئەوەی کە لە دڵیان دایە هەر ئەوەیە کە لەسەر زاریان دایە‪ ..‬جیهانی مندااڵن‬ ‫جیهانێکی زۆر سەیر و سەمەرە و پاک و بێگرد و بێ تەمە‪ ..‬جیهانێکی بێ فڕوفێڵ و بێ پێچ و‬ ‫پەنایە‪ ..‬مندااڵن رق و کینە و بوغز و دوژمنایەتی نازانن‪ ..‬درۆ و دەلەسە و هەڵخەڵەتاندن نازانن‪..‬‬ ‫جیهانێکی زۆر سادە و ساکاری خاکییان هەیە‪ ..‬جیهانێکی وەنەوشەیی پڕ لە سۆز و لە رێز و لە‬ ‫خۆشەویستی و خۆشبڕواییان هەیە‪ ..‬جیهانێکی پڕ لە رازی شیرین و لە نیازی پاک و لە خەیاڵی‬ ‫فراوان و لە خەون و لە هیوای سەوز و لە گەشبینییان هەیە‪ ..‬جیهانێکی پڕ لە زەردەخەنەی ناسک‬ ‫و پێکەنینی شیرین و لە بەزم و رەزم و یاری و خۆشییان هەیە‪.‬‬ ‫پێویستە گەورەکان بەر لە ئازادی مندااڵن نەگرن و‪ ،‬ئەم جیهانە خۆشەیان لێ تاڵ نەکەن و‬ ‫لێیانیان تێکنەدەن‪ ..‬بێگومان خۆشترین قۆناغ لە ژیانی مرۆڤدا قۆناغەکانی منداڵین‪.‬‬ ‫ئامانج لە پەروەردەی مندااڵن ئەوەیە کە یارمەتی مندااڵن بدەین‪ ،‬بۆ ئەوەی بە دروستی گەشەبکەن‬ ‫و بە جوانی پێبگەن و بە باشی رەفتار و هەڵسوکەوت بکەن و‪ ،‬کۆمەاڵیەتی بن و‪ ،‬کەسێتیی‬ ‫دروستی بڕوا و متمانە بە خۆیان لێبێنە ئاراوە‪ ،‬بتوانن پشت بە توانا و بە بەهرەکانی خۆیان‬ ‫ببەستن و‪ ،‬هەست بە بەرپرسێتی بکەن و‪ ،‬پەیوەندبن بە بەها جوان و پیرۆزەکان و‪ ،‬بە‬ ‫دەستوورەکانی ژیانەوە‪ ..‬دووربکەونەوە لە شتە نەرێنییەکان و نزیک ببنەوە لە ئەرێنییەکان‪ ..‬تا‬ ‫لە داهاتوودا ببن بە تاکی دروست و سودبەخشی کۆمەڵگاکانیان‪ ..‬زۆربەی تيۆرە پەروەردەییەکان‬ ‫بۆ ئەم ئاماجانە هاتوونەتە کایەوە‪.‬‬ ‫(جۆن دێوی) دەڵێ‪« :‬منداڵ ئەو خۆرەیە کە هەموو دەزگا پەروەردەییەکان بە دەوریدا‬ ‫دەسووڕێنەوە‪»..‬‬ ‫پەروەردەی مندااڵن‪ ،‬هونەر و زانستییە‪ ،‬ئەرکێکی یەکجار گرنگ و پیرۆز و هەستیارە‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪251‬‬

‫(ئەفالتوون) دەڵێ‪« :‬هونەرێکی تر بوونی نییە کە لە پەروەردە بەرزتر و پیرۆزتر بێت»‬ ‫ئەوەش دەزانین کە پەروەردەی مندااڵن کارێکی هەڕەمەکی ئاسان و بەڕێکردن نییە‪ ..‬بێ‬ ‫ئەرک و ماندووبون نییە‪ ..‬بەاڵم کارێکی ئەستەمیش نییە‪ ..‬گەر بە دڵسۆزی و بە بەڵەدی و‬ ‫بە پشوودرێژییەوە ئەم ئەرک و خزمەتە گرنگ و پیرۆزە لە ئەستۆبگرین‪ ..‬سەرکەوتوو دەبین و‬ ‫دەتوانین لە هەموو روویەکەوە نەوەیەکی دروست و رۆشنبیر و خێربەخش پێبگەیەنین‪ ..‬داهاتوویەکی‬ ‫باشتر و شایستەتریش دەستەبەربکەین‪ ..‬گەر بمانەوێت شۆڕشێکی چاکسازی و گۆڕناکاری و‬ ‫تازەگەری بەرپابکەین‪ ..‬پێویستە لە کوردیلەکانمانەوە دەست پێبکەین‪ ..‬پرۆگرامەکانی فێرکردن‬ ‫و پەروەردەکردن بگۆڕین‪ ..‬مامۆستاکان بە پەروەردەی نوێ و بە رێبازە تازەکانی وتنەوەی وانە‬ ‫ئاشنا بکەین‪.‬‬ ‫(ئەرستۆ) دەڵێ‪»:‬رەگی پەروەردە تاڵە‪ ..‬بەاڵم بەرەکەی شیرینە»‬ ‫کوردیش دەڵێ‪« :‬منداڵ شیرینە‪ ..‬بەاڵم پەروەردە شیرینترە»‬ ‫شایەنی باسیشە هەردەم جەخت لەسەر ئەوە راستییە دەکرێتەوە‪ ،‬کە بە پلەی یەکەم پەروەردەکردنی‬ ‫مندااڵن لە ئەستۆی دایکاندایە‪ ..‬دایکان گرنگترین و کاریگەرترین رۆڵیان هەیە لە پەروەردەکردنی‬ ‫دروستی منداڵەکانیاندا‪ ،‬زیاتریش لە باوکان دەتوانن نازی منداڵەکانیان بکێش‪ ..‬دایکان یەکەمین‬ ‫مامۆستایانی مندااڵنن‪ ..‬ئەوەی لە باوەشی دایکانیاندا فێریان دەبن‪ ،‬ئەوەی لە دایکانیانەوە وەریان‬ ‫دەگرن هەرگیز لە یادیان ناچنەوە‪ ..‬بۆیە پشکی شێری شانازی و پێزانین‪ ،‬لە پەروەردەکردنی‬ ‫دروست و لە پێگەیاندنی مندااڵن بە باشی‪ ،‬لە رووی لەشساغی‪ ،‬دەروون ئاسایی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬‬ ‫رەوشتی و رەفتارییەوە‪ ،‬بەر دایکان دەکەون‪.‬‬ ‫(کیـم ئیـل سۆنگ) دەڵێ‪»:‬مرۆڤە هەڵکەوتووەکان‪ ،‬هەمیشە ئەوانەن کە لە الیەن دایکانیانەوە بە‬ ‫باشی پەروەردەکراون»‬ ‫(ناپلیۆن) یش دەڵێ‪»:‬داهاتووی منداڵ‪ ..‬بەندە بە دایکییەوە‪ »..‬مەبەستیش ئەوە نییە کە رۆڵی‬ ‫باوکان بە کەم بزانین‪ ..‬نەک تەنها لە مرۆڤدا‪ ،‬بەڵکو لە هەموو بوونەوەرەکانی کەشدا ئەرکی‬ ‫بەخێوکردن و پەروەردەکردن بێچووەکان لە ئەستۆی دایکانیان دایە‪.‬‬ ‫پەروەردە کەسایەتی و نەوەی داهاتوو بنیات دەنێت‪ ..‬مندااڵن بۆ ژیانی ئەمڕۆ و داهاتوو لە‬ ‫هەموو بوارەکاندا ئامادە دەکات‪ ..‬بۆ داهاتوویەکی گەشتر و بۆ ژیانێکی خۆشتر و بۆ جیهانێکی‬ ‫ئاسوودەتر‪ ..‬بۆ پێکەوەژیان و ئاشتی و تەبایی و سازان لەگەڵ یەکتریدا‪.‬‬ ‫ماڵەوە یەکەمین قوتابخانەی منداڵە‪ ،‬خێزانیش یەکەمین دامەزراوەی پەروەردەییە و بەردی بناغەی‬ ‫کۆمەڵگایە‪ ..‬منداڵ لە ناو خێزاندا چاوهەڵدێنێ و فێردەبێ و وەردەگرێ تا ئەو کاتەی پشت بە‬ ‫خۆی دەبەستێ و تاقیکردنەوە ئەنجام دەدات و‪ ،‬بەهرە و تواناکانی خۆی دەسەلمێنێت‪ ..‬کەواتە‬ ‫خێزان رۆڵێکی سەرکیی هەیە لە فێرکردن و لە گەشەکردن و لە پەروەرەدەکردنی مندااڵندا‪ ..‬دواتر‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪252‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫رۆڵی دامەزراوەی پەروەردەیی دووەم دێت کە قوتابخانەیە‪ ،‬دینەمۆی قوتابخانەش مامۆستاکانن‪،‬‬ ‫کە تەواکەری پەروەردەی ماڵەوە و خێزان‪ ..‬هەندێ لە مامۆستایان لە قوتابخانە بنەڕەتییەکاندا‪،‬‬ ‫بایەخێکی زیاتر بە فێرکردن دەدەن و کەمتر بایەخ بە الیەنی پەروەردەیی دەدەن‪ ..‬لە کاتێکدا‬ ‫پەروەردە لەپێشترە لە فێرکردن‪ ..‬باخچەی ساوایان و قوتابخانە بنەڕەتییەکان رۆڵێکی زۆر گرنگ‬ ‫و سەرەکی و کاریگەریان هەیە لە پەروەرەکردنی دروست و لە ئاراستەکردنی راست و لە راهێنانی‬ ‫پێویستی مندااڵندا‪ ،‬کە بە پێی پرۆگرام و سیستم و رێبازە تاقیکراوە سەرکەوتووەکان‪ ،‬مندااڵن‬ ‫فێردەکەن و پەروەردەیان دەکەن‪ ..‬رۆڵیان لە رۆڵی ماڵەوە و خێزان کەمتر نییە‪.‬‬ ‫نووسەری بە ناوبانگ (ڤیکتۆر هۆگۆ) دەڵێ‪:‬‬ ‫«ئەوەی دەرگای قوتابخانەیەک بکاتەوە‪ ..‬دەرگای گرتووخانەیەک دادەخات‪»..‬‬ ‫بێجگە لە خێزان و لە قوتابخانە هەریەکەش لە‪ ،‬شەقام‪ ،‬کتێبخانە‪ ،‬کۆمەڵگا‪ ،‬راگەیاندن و‬ ‫میدیاکانیش رۆڵ و کارتێکردنیان لەسەر پەردوەردە و رۆشنبیریکردنی مندااڵن هەیە‪.‬‬ ‫لە پەروەردەی نوێدا‪ ،‬مندااڵن تەوەری سەرکین‪ ،‬ئازادیکی زیاتریان هەیە بۆ ئەوەی بەهرە و‬ ‫تواناکانیان دەربخەن و‪ ،‬خۆیان تاقیکردنەوە ئەنجام بدەن و‪ ،‬پەند و وانە لە سەرکەوتنەکانیان و‬ ‫لە هەڵە و شکستییەکانیان وەربگرن و هەڵەکانیان راستبکەنەوە‪.‬‬ ‫لەم سەردەمەدا‪ ،‬رۆشنبیری و زانستی و زانیاری و بلیمەتی و زۆرزانی و داهێنان‪ ،‬بوونەتە چەکێکی‬ ‫ستراتیژی جیهانی و رۆڵێکی گرنگیان هەیە‪ ،‬لە جەنگی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و فێرکاری و‬ ‫پەروەردەیی و کێبڕکێ پێشکەوتن و رۆشنیرکردنی مندااڵن بە دروستی‪ ..‬هەموو ئەمانە دەبنە‬ ‫مایەی ژێرخانی گەشەکردن و داهێنان و پێشکەوتن‪.‬‬ ‫لە ئەمڕۆدا‪ ،‬پێشکەوتنی گەالن بەوە پێوانە دەکرێت‪ ،‬کە تا چ رادەیەک بایەخیان بە گرنگی‬ ‫فێرکردن و بە پەروەردەی دروست و بە راهێنان و ئامادەکردنی منداڵەکانیان داون‪ ،‬لە پێناوی‬ ‫ئایندەیەکی باشتر و گەشتردا‪ ..‬ئەوان لەم روانگەیەوە لە منداڵەکانیان دەڕوانن کە‪( :‬مندااڵن‬ ‫بەشێکن لە ئەمڕۆ و‪ ..‬هەموو داهاتووشن‪)..‬‬ ‫مندااڵنی ئەمڕۆمان لە سایەیەی شۆڕشی تەکنۆلۆژیا و داهێنانی بە دەیان بابەتی سەیر و سەمەرەی‬ ‫وەکو (ئینتەرنێت‪ ،‬پلەیستێشن‪ ،‬ئایفۆن‪ ،‬ئایپاد‪ ،‬کتێب و گۆڤاری رەنگاوڕەنگ‪ ،‬سینەمای مندااڵن‪...،‬‬ ‫هتد) لە مندااڵنی سەدەی بیستەم‪ ،‬جیاوازترن و بەختەوەرترن‪ ،‬ژیر و بلیمەت و چاوکراوە و‬ ‫زۆرزانتر و رۆشنبیرترن‪ ،‬خەیاڵ باڵوتر و بیر قوڵترن‪ ،‬خەون و هیوا و خواستەکانیشیان هەمان‬ ‫خەون و هیوا و خواستەکانی مندااڵنی پێش خۆیان نین‪ ..‬بۆیە پێویستە ئەو کەس و دەزگایانەی‬ ‫ئەرگی فێرکرد و پەروەردەکردنی مندااڵنیان لە ئەستۆ گرتوون‪ ،‬ئەو راستییانە لەبەرچاو بگرن و‪،‬‬ ‫لە ئاستی پەروەردەی نوێدا بن‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪253‬‬

‫لەم پیۆدانگە‪ ،‬پێویستە هەموو ئەو کەسانە و الیەن و دەزگا پەروەردەییانەی کە مندااڵن فێردەکەن‬ ‫و پەروەردەیان دەکەن و‪ ،‬بە هزری بەرز و سوودبەخش زاخاوی هۆشیان دەدەن و رۆشنبیریان‬ ‫دەکەن‪ ،‬وکو (دایکان و باوکان‪ ،‬مامۆستاکان‪ ،‬نووسەران‪ ،‬شاعیران‪ ،‬هونەرمەندان‪ ،‬راگەیاندکاران‪،‬‬ ‫میدیاکان‪...،‬هتد) هەست بەوە بکەن کە چ ئەرکێکی پیرۆز و قورس و هەستیاریان لە ئەستۆ‬ ‫گرتوون‪ ،‬هەر هەڵەکردنێک لە پەروەردەکردنی مندااڵندا کارەساتێکی نەخوازراو بە دوای خۆیدا‬ ‫دێنێت‪.‬‬ ‫(ئەلیزابێت ماخ) دەڵێ‪»:‬لە کاتی ئەنجامدانی پەروەردەی مندااڵندا‪ ،‬هەر هەڵەیەک بکەین دەبێتە‬ ‫هۆی دۆڕاندنی جەنگێک کە لە پێناوی دواڕۆژێکی باشتردا دەستمان داوەتێ»‬ ‫پێویستە دڵسۆزانە و کوردانە و سەردەمییانە کوردیلەکانی ئەمڕۆمان پەروەردەبکەین‪ ،‬بە کوردایەتی‬ ‫گۆشیان بکەین‪ ،‬تا شانازی بە ناسنامەی خۆیانەوە بکەن‪ ،‬بە سۆز و خۆشەویستی و هاوبەستەبوون‬ ‫بۆ کوردستانی نیشتمانی شیرینمان پەروەردەیان بکەین‪ ..‬هەمیشەش گەشبینی و بڕوا و هیوای‬ ‫سەرکەوتن بخەینە دڵە قنجەکانیانەوە‪ ..‬ئەمانەش لە ئامانجە گرنگەکانی پەروەردەی دروستی‬ ‫مندااڵنن‪ ..‬کوردیلە چاوگەشانەی ئەمڕۆمانن‪ ،‬کە لە سبەینێدا دەبنە‪ :‬شاسوار و شۆڕەسواری‬ ‫مەیدانی کوردایەتی و مەردایەتی و‪ ،‬ئااڵی سەربەخۆیی کوردستان بەرزدەکەنەوە‪ ..‬ئەم کاکەلە‬ ‫روحسووکانەی ئەمڕۆمانن لە سبەینێدا‪ ،‬دەبنە پیاوانی مێرخاس و جوامێر و دلێر و بوێر‪ ،‬بە‬ ‫باوکانی دڵسۆز‪ ..‬ئەم خونجەگوڵە گەشانەی ئەمڕۆمانن لە سبەینێدا‪ ،‬دەبنە شۆڕەژنانی خان و مان‬ ‫و‪ ،‬بە شیرەژنانی ناوداران و‪ ،‬بە دایکانی میهرەبان و بەسۆز‪ ..‬هەر کوردیلەکانی ئەمڕۆمانن کە لە‬ ‫سبەینێدا‪ ،‬شکۆداری نەتەوە و نیشتمانەکەمان دەپارێزن‪ ..‬کوردیلەکانی ئەمڕۆمانن لە سبەینێدا‪،‬‬ ‫هەموو کاروبارێکی کوردستان دەگرنە دەست و بەڕێوەیان دەبن‪ ..‬کوردیلەکانی ئەمڕۆمانن‪ ،‬دەبنە‪،‬‬ ‫دەسەاڵتدار و کارگێڕ و فەرمانڕەوا‪ ..‬دەبنە رابەر و سەرکردە و پێشەوا‪ ..‬دەبنە نووسەر و شاعیر و‬ ‫رۆشنبیر و راگەیاندنکار و سیاسەتمەدار و هونەرمەند‪ ..‬دەبن بە زانا و دانا و بیرمەند‪ ..‬دەبن بە‬ ‫پەڕلەمانتار و وەزیر و بەڕێوەبەر‪ ..‬دەبنە باڵیۆز و نوێنەری کورد و کوردستان و‪ ،‬دەنگ و رەنگی‬ ‫کورد بە جیهان دەگەیەنن و‪ ،‬چەپکە نیرگزی خۆشەویستیش پێشکەش بە گەالن دەکەن و‪ ،‬پەیامی‬ ‫ئازادی و ئاشتیخوازی گەلی کوردمان بە هەموو گەالنی جیهان دەگەیەنن‪.‬‬ ‫تا دروستر و پوختەتر کوردیلەکانی ئەمڕۆمان گۆش و پەروەردە بکەین‪ ..‬تا جوانتر و باشتر فێریان‬ ‫بکەین‪ ..‬راستر ئاراستە و رێنماییان بکەین‪ ..‬هێندەی تر دڵنیا و گەشبین دەبین کە رەنجبێوەر‬ ‫نابین و‪ ،‬دواڕۆژێکی گەشتر و خۆشتر بۆ کورد و کوردستانمان دێنەدی‪ ..‬کوردیلەکانی ئەمڕۆمانن‪،‬‬ ‫دەبنە تاکی سوودبەخشی کورد و‪ ،‬هەر لە سایەی پەروەردەی دروستی ئەمانیشدا کۆمەڵگایەکی‬ ‫کوردیی بەختەوەر و تەبا دێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫پێویستە رێز لە کەسێتی و ئازادی و لە را و بۆچوونەکانی کوردیلەکانمان بگرین‪ ..‬وەکو مرۆڤێکی‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪254‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫بچووک لێیان بڕوانین و‪ ،‬بە جوانیش رەفتاریان لەگەڵدا بکەین‪ ..‬سۆز و رێز و خۆشەویستییان‬ ‫پێببەخشین‪.‬‬ ‫گەر هاتو بە سەقەتی و نادروستی کوردیلەکانمان گۆش و پەروەردە بکەین‪ ،‬بە خراپی ئاراستە‬ ‫و رێنماییان بکەین‪ ..‬پشتگوێیان بخەین و بایەخیان پێنەدەین و‪ ،‬بیان دەینە دەست قەدەڕێکی‬ ‫نادیارەوە‪ ..‬دوور نییە کە الڕێ ببنەوە و‪ ،‬نابەڵەدانە مل بە هەڵدێرێکی هەزار بە هەزارەوە بنێن‬ ‫و‪ ،‬دووچاری چارەنووسێکی رەش و نوتەک ببنەوە‪ ..‬ئۆباڵی ئەم ئاکامە نەخوازراوەش لە ئەستۆی‬ ‫هەمووان دەبێت و‪ ،‬هەر هەمووشمان باجێ ئەم گوناهەمان دەدەینەوە‪ ..‬پەشیمانیش بێهودەیە و‪،‬‬ ‫پاکانەش لە کەسمان قبووڵ ناکرێت و مێژووش لێمان نابوورێت و‪ ،‬بەر لۆمە و نەفرەتی نەوەی‬ ‫داهاتووشمان دەکەوین‪.‬‬ ‫کورد زۆر راستی وتووە کە‪ »:‬چی بچێنین‪ ..‬ئەوە دەدوورینەوە»‬ ‫دامەزراوەیەکی ئەمریکی کە بایەخ بە تەندروستی هۆشی مندااڵن دەدا‪ ،‬لێکۆڵینەوەیەکی لەگەڵ‬ ‫پەنجا لە دایکان و باوکانی ئەمریکی ئەنجامدا کە لە بواری پەروەردەی مندااڵندا سەرکەوتووبوون‪..‬‬ ‫بە سوود وەرگرتن لە ئەزموونی ئەو دایک و باوکانە ئەم دامازراوە ئەمریکییە چەند ئامۆژگارییەکی‬ ‫باشیان راگەیاند بۆ پەروەرەدەکردنی دروستی مندااڵن‪ ..‬ئێمەش بۆ ئەم ئامۆژگارییانەی‬ ‫خوارەوەمان بۆ پەروەردەی دروستی مندااڵنی کوردمان‪ ،‬تا رادەیەک سوودمان لە ئامۆژگارییەکانی‬ ‫ئەو لێکۆڵینەوەیە وەرگرت‪ ،‬بە کورتی‪:‬‬ ‫‪١‬ـ سۆز و خۆشەویستییەکی زیاتر بە منداڵەکانتان ببەخشن‪ ،‬چونکە ئەمە گرنگییەکی زۆری هەیە‪..‬‬ ‫بۆ ئەوەی منداڵەکانتان هەست بە ئاسوودەیی و بە دڵنیایی بکەن‪ ،‬بۆ ئەوەی جگەرگۆشەکانتان‬ ‫خۆشەویستی و هاوبەستەبوونی خێزانییان بۆتان هەبێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ رۆژانە کاتێکی دیاریکراوتان هەبێت‪ ..‬کە بەخۆشی و شادی و بە قسەی خۆش و بە پێکەنین‬ ‫لەگەڵ منداڵەکاتان بە سەربەرن‪ ..‬فێری هەندی بەهرە و شارەزاییان بکەن‪ ..‬یاریش فەرامۆش‪،‬‬ ‫پێویستییەکی گرنگی مندااڵنە و‪ ،‬شێوازێکی ئاسانی پەروەردەییە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ منداڵەکانتان فێربکەن‪ ،‬راست لە هەڵە‪ ،‬باش لە خراپ جیابکەنەوە‪ ..‬فێری بەها جوانەکان و‬ ‫بنەما رەوشتییەکانیان بکەن‪ ..‬تا لە منداڵییەوە دەقیان پێوەبگرن‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ رێزگرتنی دووالیی لە نێوان خێزندا زۆر گرنگە‪ ،‬پێویستە هەموو ئەندامانی خێزان‪ ،‬گەورە و‬ ‫بچووک رێز لە یەکتری بگرن و‪ ،‬رووحی لێبووردەیی باڵ بکێشێ بەسەریاندا‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ مافێکی رەوای مندااڵنە کە بە ئازادی گوزارشت لە را و لە بۆچوونەکانیان بکەن‪ ،‬بە تایبەتیش‬ ‫لەو بابەتانەی کە پەیوەندییان بە خودی خۆیانەوە هەیە‪ ..‬پێویستە دایکان و باوکان رێز لە‬ ‫راکانیان بگرن و‪ ،‬گوێیانیان لێبگرن و لێیان تێبگەن و گرنگییان پێبدەن‪.‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬

‫ ‪255‬‬

‫‪٦‬ـ پێویست ئێوەی دایکان و باوکان بە هەڵە وەاڵمی هەڵەکانی منداڵەکانتان نەدەنەوە‪ ..‬گەر‬ ‫هەڵەیان کرد‪ ..‬بواریان بدەنی با بیربکەنەوە و خۆیان هەڵەکانیان راست بکەنەوە‪.‬‬ ‫‪٧‬ـ دەرەوەی ماڵ و شەقام کاریگەریان لەسەر منداڵەکانتان دەبێت‪ ..‬دەشێت فشارێکی زیاتر بخەنە‬ ‫سەر ئێوەی دایکان و باوکان‪ ،‬چونکە لە سنووری دەرەوەی ماڵ و خێزان پەروەردە و رەفتاری‬ ‫جیاواز هەن‪ ..‬بۆیە پێویستە بە باشی چاودێرییان بکەن‪.‬‬ ‫‪٨‬ـ بەرجەستەکردنی رووحی سەربەخۆیی‪ ،‬پێویستە ئێوەی دایکان و باوکان پایە بە پایە رووبەرێکی‬ ‫فراوانی ئازادی و سەربەخۆیی بە منداڵەکانتان بدەن‪ ..‬ئەمەش ئەو هەستە لە الی منداڵەکانتان‬ ‫دروست دەکات‪ ،‬کە ئێوە دڵسۆزیانن و بە تەنگیانەوەدێن و رێزیان لێدەگرن و بڕوا و متمانەتان‬ ‫پێیان هەیە‪ ..‬بۆیە خۆیان بەختەوەر و رێزدار دەزان‪.‬‬ ‫‪٩‬ـ پێویستە ئێوەی دایکان و باوکان‪ ،‬لە پەروەردەکردنی دروستی منداڵەکانتان هاوڕا و هاوپالن و‬ ‫هاوبڕیاربن‪ ..‬پێویستیشە هەندێ یاسای ئاسانی سنوورداری خێزانیش بۆ منداڵەکانتان دابنێن‪ ..‬با‬ ‫وا تێنەگەن کە ئازادی بەرەاڵییە و بێ لێپێچینەوەیە‪ ..‬ناشبێت لەبەردەم کەسانی تردا‪ ،‬سزای‬ ‫منداڵەکانتان بدەن‪ ..‬ناشبێت زەبر و توندوتیژی لە گەڵ لەگەڵ منداڵەکانتان بەکاربهێنن‪ ..‬بە‬ ‫وشەی نەشیاوش هەستیان بریندار مەکەن‪.‬‬ ‫‪١٠‬ـ منداڵەکانتان وا فێربکەن کە راستییەکان چەند روویەکیان هەیە‪ ..‬پێویستە رێز لە هەموو‬ ‫رایەک بگیرێت گەر جیاوازیشبن لەگەڵ رایەکانیاندا‪ ..‬مافی هەر مرۆڤێکە کە بە ئازادی گوزارشت‬ ‫لە را و لە سەرنج و لە بۆچوونەکانی خۆی بکات‪.‬‬ ‫‪١١‬ـ هاندان و ستایش و پیزانین و پاداشت و خەاڵتکردن‪ ،‬بە زاری بن یا بە ماددی بن‪ ،‬کاریگەریی‬ ‫ئەرێنییان بۆ منداڵەکانتان هەیە‪ ،‬کە منداڵەکانتان کاری باش ئەنجام دەدەن یا نمرەی بەرز لە‬ ‫وانەکانیاندا بەدەستدەهێنن‪ ،‬یا رەفتارێ جوان دەنوێنن‪ ،‬شایەنی ئەوەن کە ئاماژەیان پێبدەن و‬ ‫پێزانینتان بۆیان هەبێت و رێزیان لێبگرن‪ ..‬گەلێ شێوازی هاندان و پێزانین هەن‪ ،‬وەکو (ماچیان‬ ‫بکەن)‪( ،‬چەپڵەیان بۆ لێبدەن) یان بە وشەگەلێکی جوانی وەکو (هەی ئافەرین‪ ،‬دەستخۆش‪،‬‬ ‫هەر بژی‪ ،‬نایابە‪ ،‬زۆر جوانە‪...،‬هتد) یا خەاڵتێکی ماددییان پێشکەشبکەن وەکو(نوقڵ‪ ،‬بابەتێکی‬ ‫یاری‪ ،‬کراسێکی جوان‪ ...،‬هتد) ‬ ‫‪١٢‬ـ زۆر پێویستە کە ئێوەی دایکان و باوکان هەردەم پێشەنگ و نموونەی باشیبن بۆ منداڵەکانتان‪..‬‬ ‫چونکە منداڵەکنتان بە زۆری چاو لە ئێوە دەکەن و السایی کار و رەفتار و هەڵسوکەوت و‬ ‫قسەکانی ئێوە دەکەنەوە‪ ،‬بە باشیبن یا بە خراپیبن‪ ..‬وەکو کورد دەڵی‪ « :‬گەورە ئاو دەڕێژی و‬ ‫بچووک پێی تێدەخا»‬ ‫رەزا شوان‬ ‫نەرویج‪٢٠١٦ :‬‬ ‫ساڵی پێنجه‌م‬

‫ ‪256‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬