Shikar4

‫خاوەنی ئیمتیاز‬ ‫یەكێتی ئافرەتانی كوردستان‬

‫سەرنووسەر‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬ ‫‪mahabad07@gmail.com‬‬ ‫‪07504451932‬‬

‫گۆڤارێكی هزری ئەكادیمی وەرزانەیە‬ ‫پەیمانگەی (ی‪.‬ئا‪.‬ك)‬ ‫بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات‬ ‫ساڵی یەكەم – ژمارە (‪ )4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بەرێوەبەری نووسین‬ ‫دانا شوانی‬ ‫‪Dana.shwany@ymail.com‬‬ ‫‪07504755490‬‬ ‫دیزایین بەرگ و ناوەوە‬ ‫رەهێل رەشید عزیز‬ ‫‪Rahel_m@hotmail.com‬‬ ‫تیراژ‬ ‫‪1000‬‬ ‫نرخ‬ ‫‪2000‬‬ ‫سا‬

‫ڵی ی‬

‫ەك‬ ‫ەم –‬ ‫ژ‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ە (‪)3‬‬ ‫ژمار‬ ‫‌هی پێش پایز‬ ‫ی‬ ‫وو‬ ‫‪2013‬‬

‫بابەت‬

‫ناوی نووسەر‬

‫سەروتار‬

‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫ڕووانینی كێشەئامێزی مرۆڤ بۆ سێكس‬

‫ناوی وەرگێر‬

‫ژ‬ ‫‪6-5‬‬

‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫‪41-7‬‬

‫ڕەوتی ئافرەت لە مێژوودا‬

‫الوەند بورهان‬

‫‪53-43‬‬

‫پەروەردە و گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‪......‬‬

‫دانــا شوانــی‬

‫‪67-55‬‬

‫شارەزاییەكانی ژیان ‪.......‬‬

‫دانا سەالم كریم‬

‫‪81-69‬‬

‫دەروازە بەراییەكانی كۆمەڵناسیی ڕیمۆند‬ ‫بۆدۆن‬

‫جەعفەر ڕەسووڵ‬

‫‪97-83‬‬

‫دەروازە بەراییەكانی ئەنترۆپۆلۆژیایی‬ ‫سیاسی‬

‫جەبار قادر ئەحمەد‬

‫‪106-99‬‬

‫ئافرەتی خاوەن بڕوانامە هەلی كاركردنی‬ ‫زیاتری بۆ دەڕەخسێت‪........‬‬

‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ‬ ‫د‪ .‬چنار سەعد‬

‫‪112-107‬‬

‫ملمالنێی نێوان خود و ئەویدی لە بازنەی‬ ‫شیعری ژنانی باشووری كوردستان دا‬ ‫سااڵنی ‪ 2000‬ــ ‪2010‬‬

‫بڵند باجەالن‬

‫‪145-113‬‬

‫زمان‪ ..‬ماڵی هەمیشەیی نەتەوە‬ ‫گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكان وجڤاكی‬ ‫شارستانی‬

‫‪155-147‬‬

‫ئیسماعیل ئیسماعیل زادە‬ ‫كامەران تاهیر‬

‫كولتووری ڕەخنە و هەڵوەشاندنەوە لە‬ ‫زانست و فەلسەفەد‬

‫نووسینی‪ :‬هیشام غەسیب‬

‫ئاخۆ ئافرەت ڕەسەنترینە؟‬

‫ئیبراهیم ئەلحەیدەری‬

‫‪181-157‬‬ ‫و‪ :‬جیهاد محەمەد‬

‫‪189-183‬‬

‫ئەكبەر حەسەن‬

‫‪198-191‬‬

‫پوختەیەك سەبارەت بەگەشەكردن و‬ ‫سەرهەڵدانی ڕۆژنامەوانی كوردی لە‬ ‫گەرمیان ‪1970 - 1940‬‬

‫ئەحمەد باوەڕ‬

‫‪210-199‬‬

‫ئەنفال لەناو دوو چەمكدا جینۆساید و‬ ‫پاكتاوی ڕەگەزی‬

‫جەلیل مورادی‬

‫‪231-211‬‬

‫ئافره‌تان و توندوتیژی‬

‫فه‌وزی ‌ه عه‌بدوڵال‬

‫‪238-233‬‬

‫د‪ .‬عادل گەرمیانی‬

‫‪245-239‬‬

‫خوێندنەوەیەكی شیكارانە بۆ هۆنراوەیەكی‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫سەروتار‬ ‫گۆڤاری وەرزیی شیکار جارێکی تریش و لە ژمارەیەکی نوێدا‪ ،‬دەگاتەوە بەردەستی‬ ‫ئێوەی هێژا‪ .‬گۆڤاری شیکار ساڵێک لە تەمەنی خۆی تێپەڕاند و لە چوار وەرزدا چوار‬ ‫ژمارەی‪ ،‬هەر ژمارە و لە وەرزی دیاریکراوی خۆیدا پێشکەش کرد‪ .‬ژمارەکانی سفر‪،‬‬ ‫یەک دوو و سێ‪ ،‬کە لە ساڵی ‪ ٢٠١٣‬دا کەوتنە بەر دیدی خوێنەر‪ ،‬هەر یەکەیان‬ ‫تایبەتمەندی ئەو وەرزەیان لە ڕەنگ و دەنگ و ناوەڕۆکدا هەڵگرتبوو‪ .‬تایبەتمەندییەکانی‬ ‫وەرزەکان پەیوەستن بەو بۆنە و رووداوانەوە کە هەڵگری سیمبولێکی کۆمەاڵیەتی یاخوود‬ ‫سیاسی و یانیش کولتوورین و پەیوەندیداریشن بەو پرسانەی ئێمە بایەخیان پێدەدەین و پێمان‬ ‫وایە توێژینەوە لێیان پیویستە و کۆمەڵگە بە گشتی و ناوەندە ئەکادیمی و کولتووری‬ ‫و کۆمەاڵیەتییەکان لێی سوودمەند دەبن و بەهرە و بیری لێ وەردەگرن و دەشێ لە‬ ‫پالنەکانیاندا پێڕەوی بکەن‪.‬‬ ‫بابەتێکی تایبەت لە ژمارەی ئەم زستانەی شیکاردا‪ ،‬ژمارە ی چوارەم‪ ،‬لێکۆڵینەوەیەکە‬ ‫سەبارەت بەو ڕووانینە کێشەئامێزەی کە مرۆڤەکان لە کۆمەڵگە نەریتی و نائازادەکاندا‬ ‫بۆ سێکس هەیانە و کوردستانی ئێمەش نموونەیەکی زەقی ئەو کۆمەڵگانەیە کە رووانین‬ ‫بۆ سێکس تێیدا زانستی نییە و بە کۆمەڵێ داونەریت و ڕووانینی کۆنباوی کێشەئامێزەوە‬ ‫بەندە و ئارێشەی جۆراوجۆری ناوەتەوە و دەنێتەوە‪ .‬سێکس کە بابەتێکە لە ڕووانینی‬ ‫باوی کۆمەڵگەدا بابەتێکی مەترسیئامیزە و بە کرداریش بووەتە هۆی کێشەی دەروونی‬ ‫راستەقینە و تەنانەت بووەتە فاکتەرێک بۆ لەناوبردنی فیزیکی خەڵکانێکی زۆر‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش ئافرەت‪ ،‬بۆیە بابەتێکی زیندووی شایان بە توێژینەوە و تاوتێکردنی بەردەوامە‪.‬‬ ‫کام لەو کێشانە بگری کە ناوی لێنراوە کێسەی کۆمەاڵیەتی و لێی بکۆڵیتەوە‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێک لە جۆرەکان پەیوەندی هەیە بە سێکسەوە‪ ،‬کەواتە ناکرێ توێژینەوە لە بابەتە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان بکەین‪ ،‬بە بێ زانینی هێزی ئەو تێڕوانینە باوەی مرۆڤی کورد بۆ‬ ‫سێکس هەیەتی و لە ئەنجامیدا کێشەی جۆراوجۆری بۆ دروست بووە‪ .‬ئەم بابەتەی‬ ‫سەرەکییەی ژمارەی ئەمجارەی گۆڤاری شیکار‪ ،‬لە هەردوو رووی تیۆری و پراکتیکەوە‪،‬‬ ‫ئەم بابەتەی شی کردۆتەوە و ئەنجامی هەندێ راپرسیشی خستۆتە ڕوو‪ ،‬کە تایبەتن‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪5‬‬

‫بە چەسپاندنی گریمانەکانی توێژینەوەکە‪ ،‬کە دەریدەخات لە کۆمڵگەی ئێمەدا چەند‬ ‫هەڵە بیر لە سێکس کراوەتەوە‪ ،‬مومارەسە کراوە‪ ،‬بە خراپ لەسەر تاکەکان شکاوەتەوە و‬ ‫کاریگەری لەسەر کەسایەتییان داناوە‪.‬‬ ‫بابەتەکانی دیکەی ئەم ژمارەیە‪ ،‬بایەخی تایبەتییان هەیە و بەهیواین هەر یەکەیان‬ ‫ڕامانی خوێنەر بوروژێنن و لە کۆی ئەو گفتوگۆیانەش کە رووناکبیران و توێژەران دەیکەن‪،‬‬ ‫رووانینێکی نوێ دروست بێت‪ ،‬کە کۆمەڵگە بەهرەی لێ وەربگرێت بۆ بەرەوپێشچوون‪.‬‬

‫سەرنووسەر‬

‫‪6‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ڕووانینی كێشەئامێزی مرۆڤ بۆ سێكس‬ ‫لە كۆمەڵگە نەریتی و نائازادەكان‬

‫" كوردستان وەك نموونە "‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪7‬‬

‫پێشواژە‪:‬‬

‫هەندێ بابەتی زۆر گرینگ هەن و پێوەندییەكی راستەوخۆیان هەیە بە ژیانی هەموو‬ ‫تاكەكانەوە لە كۆمەڵگەدا؛ كە شایانی لێكۆڵینەوەی قووڵ و‪ ،‬لێكدانەوەی زانستی و‪،‬‬ ‫شیكاریی وردن لە گۆشەنیگا جیاوازەكانەوە و بە پێوەرە ئەكادیمییەكان‪ ،‬وەلێ لە كۆمەڵگە‬ ‫نەریتی و نائازادەكاندا‪ ،‬ئەم بابەتانە وەك هەستیار و تابۆ دەژمێردرێن و خۆیان لێ‬ ‫دەبوێردرێ‪ .‬یەكێك لەو بابەتانەی كە نەك تەنیا وەك هەستیار و تابۆ‪ ،‬بگرە وەكو نەنگ و‬ ‫شوورەیی لە قەڵەم دەدرێ و كەمترین نێزیكبوونەوە لێی نیگەرانی و بەهەڵە تێگەیشتنی‬ ‫لێ دەكەوێتەوە‪ ،‬بابەتی سێكس‪.‬‬ ‫لە كوردستانی ئێمەدا؛ كە نموونەیەكە لە كۆمەڵگەی نەریتی و نائازاد لە ڕووی گەشەی‬ ‫كۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬ئەم بابەتە نەك خەڵكی ئاسایی‪ ،‬بگرە نووسەران و لێكۆڵەرانیش بە دەگمەن‬ ‫بۆ لێكۆڵینەوە توخنی كەوتوون‪ .‬ئەم بابەتە ئەگەرچی لە ڕووی كولتوورییەوە تابۆ كراوە‬ ‫بۆ بیرلێكردنەوە و باس كردن‪ ،‬بەاڵم زۆرترین پانتایی لە مێشكی مرۆڤەكانی كۆمەڵگە‬ ‫نائازادەكان داگیركردووە‪ .‬لەنێو خەڵكدا زۆرترین باس و نوكتەكان سەبارەت بە سێكسن‪ ،‬لە‬ ‫زماندا سێكس وەك كۆد و ئیماژ پێوەندیی بە ژیانی رۆژانە و كێشەكانییەوە هەیە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ناو و ناتۆرە و جنێوەكان لە كۆمەڵگە نەریتییەكاندا‪ ،‬كاریگەرترینیان و دەمارگیرترینیان‬ ‫ئەوانەن كە پێوەندییان بە سێكسەوە هەیە‪ .‬لە ئاخاوتنی رۆژانەی خەڵكدا‪ ،‬كە باس لە هەر‬ ‫ماتریالێك بكرێت كە لە زماندا ئیماژ و كۆدەكانی پێوەست كرابێت بە سێكس و شێوەی‬ ‫ئەو ماتریاالنە لە ئەندامی زاوزێیی ئافرەت یان پیاو بچێت‪ ،‬دەستەواژەی (بیال مەعنا)‬ ‫یان (عەیب نەبێ)ی لەگەڵدا بەكار دەبرێت‪ .‬كێشە كۆمەاڵیەتییەكان تاوتوێ بكەی‪،‬‬ ‫نێزیكەی هەموویان بە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ هۆكاری سێكسی لە پشتیانەوە دەبینرێت‬ ‫و پێوەندیدارن بە سێسوالێتی ژن و پیاوەوە‪ .‬دەكرێ بڵێین خەیاڵگەی مرۆڤی كۆمەڵگە‬ ‫نەریتییەكان‪ ،‬چركەیەك خاڵی نییە لە سێكس و ئیماژەكانی‪ ،‬ئەگەرچی تابووترین و‬ ‫هەستیارترین بابەتە و بڤەترین بابەتێكیشە كە ژیانی مرۆڤ لەو جۆرە كۆمەڵگەیەدا‬ ‫لەسەری دەكەوێتە بەر مەترسییەوە‪ .‬لە كۆمەڵگە نەریتییەكاندا‪ ،‬كۆمەڵگەی كوردستانیش‬ ‫وەك نموونەیەكی زەق و زیندوو‪ ،‬تێڕوانینی مرۆڤەكانی بۆ سێكس‪ ،‬نەریتی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئاینییە‪ ،‬نەك تێڕوانینێكی زانستی‪ .‬ئەم جۆرە تێڕوانینەش كێشەئامێزە و زۆرێك لە‬ ‫گرێوگۆڵە دەروونییەكانیشی لێ چێ دەبن‪ .‬دەمانەوێ لەم بابەتەدا وردەكاری ئەو كێشە و‬ ‫كاردانەوە و لێكەوتە نەرێنییانەی كە لە ئەنجامی ئەو تێڕوانینە نەرێنی و نەریتییەوە چێ‬ ‫دەبن‪ ،‬شی بكەینەوە و بیهێنینە بەرچاو‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫سەبارەت بە ڕەمەكی سێكس لە مرۆڤدا‪:‬‬

‫سێكس یەكێكە لەو ڕەمەكە ئاساییانەی كە لە مرۆڤدا هەیە و لە ڕووی زانستییەوە پێویستە‬ ‫وەك هەر ڕەمەكێكی دیكەی مرۆڤ ئاسایی رەفتاری لەگەڵدا بكرێت و تێی بڕوانرێت‪،‬‬ ‫نەك ڕوانینێكی كێشەئامێز‪ .‬چۆنێتی رەفتاركردن لەگەڵ ئەو ڕەمەكە‪ ،‬ڕادەی دروستی یان‬ ‫نادروستی باری دەروونیش دیاری دەكات‪ .‬دەروونناسەكان لە تیۆری جۆراوجۆردا ئەمەیان‬ ‫سەلماندووە و زیگمۆند فرۆید یەكێكە لە پێشڕەوەكانی دەروونناسی كە بایەخی چڕی بە‬ ‫لێكۆڵینەوە لەمەڕ ئەم بابەتە داوە‪.‬‬ ‫بە پێی زیگمۆند فرۆید‪ ،‬سێكس هێزێكی تووندی پاڵنەرە لە پشت رەفتارەكانی مرۆڤەوە‬ ‫دەوەستێ و لە پشت ژیانی شارستانی و كێشەكانی ژن و مێردایەتی و نیشانەكانی‬ ‫نەخۆشییە دەروونییەكان‪ ،‬تەنانەت ئەو خەونانەشی كە لە ڕواڵەتدا وا هەست دەكرێ بێبەرین‪،‬‬ ‫وەستاوە‪.‬‬ ‫هەندێ لە دەروونناسان پێیان وایە‪ ،‬فرۆید زێدەڕۆیی كردووە لە گرێدانی هەموو‬ ‫رەفتارێكی مرۆڤ بە ڕەمەكی سێكسەوە‪ ،‬تەنانەت لە پشت هەر رەفتارێكی منداڵێكی‬ ‫ساواشەوە پاڵنەرێكی زایەندی دەبینێ‪ ،‬وەك مەمكمژین و پەنجەمژینی كۆرپە‪ ،‬كە ئەو‬ ‫دەیگەڕێنێتەوە بۆ هێزی پاڵنەری ڕەمەكی سێكس‪ ،‬بەاڵم كەسیان نكۆڵییان لە هەبوونی‬ ‫پێوەندیی راستەوخۆی سێكس بە ڕەفتارە نائاساییەكانی مرۆڤەوە نەكردووە‪.‬‬ ‫بابەت و پرسیار و ئامانجی لێكۆڵینەوەكە‪:‬‬ ‫لەم لێكۆڵینەوەیەدا دەمەوێ تیشكێكی شیكارییانە بهاوێژمەوە سەر بابەتی سێكس و‬ ‫تێڕوانینی كۆمەڵگەی نەریتی بۆ سێكس و لە نموونە زیندووەكان و كێشە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫كۆمەڵگەی كوردستانەوە بیسەلمێنم كە چۆن سێكس و تێڕوانینی نازانستی بۆ سێكس لە‬ ‫كۆمەڵگەی ئێمەدا بووەتە پاڵنەری سەرەكی و لە پشت كێشە دەروونی و كۆمەاڵیەتی و‬ ‫كولتوورییەكان‪ ،‬تەنانەت هەندێ لە كێشە سیاسییەكانیش‪ ،‬وەستاوە‪.‬‬ ‫لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئامانجی سەرەكیی وروژاندنی دێبەیتێكی زانستی و دروستە لەمەڕ‬ ‫سێكس‪ ،‬هەروەها وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارانەشە‪:‬‬ ‫ تێڕوانینی نازانستیانەوە و تێنەگەیشتن لە غەریزەی سێكس‪ ،‬چ ئەنجام و كاریگەرییەكی‬‫هەیە؟‬ ‫ ئەو گرێیانەی كە لە ئەنجامی چەپاندنی وزەی سێكسەوە دروست دەبن كامانەن و‬‫چۆن لە كۆمەڵگە نائازادەكاندا ڕەنگیان داوەتەوە؟‬ ‫ تێڕوانینی كۆمەڵگەی كوردستان بۆ سێكس چۆنە و ئەو ڕووانینە چ ئەنجامگەلێكی‬‫لێكەوتووەتەوە؟‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪9‬‬

‫رەفتار و وزەی سێكسی لە ڕووی زانستییەوە‪:‬‬

‫مرۆڤ بوونەوەرێكە لە سرووشتەوە پێدراوی دەگمەنی پێ بەخشراوە‪ ،‬هیچ لەو پێدراوانەی‬ ‫خودا بە مرۆڤی بەخشیووە لە خۆڕا نییە و بۆ مەبەست و كارێكی تایبەتە‪ .‬وەك چۆن ئەقڵ‬ ‫وەك پێدراوێكی دەگمەن بە مرۆڤ بەخشراوە و بووەتە هێزی مەزنكەرەوە و جیاكەرەوەی‬ ‫لە تەواوی بوونەوەرەكانی دیكەی گەردوون‪ ،‬غەریزەكانیشی پێ بەخشراوە‪ ،‬كە خاڵێكی‬ ‫هاوبەشێتی لەگەڵ ئاژەڵەكان و بوونەوەرەكانی دیكە‪ .‬لە مرۆڤدا ئەقڵ‪ ،‬جگە لە بەكارهێنانە‬ ‫دەگمەنەكانی لە بوارەكانی تێگەیشتن و لێكۆڵینەوە و داهێنان‪ ،‬رێكخەری غەریزەكانیشە و‬ ‫ئەو هاوسەنگییەی كە بۆ مرۆڤ پێویستە و بۆ رێكخستنی هەست و نەست و غەریزەكان‬ ‫پیویستە‪ ،‬ئەقڵ رێكی دەخات‪ .‬ئەگەر مرۆڤ دەستەوەستان بوو لە بەكارهێنانی ئەقڵ‬ ‫بۆ رێكخستنی غەریزەكانی و دروستكردنی هاوسەنگی‪ ،‬باری ئاسایی دەشێوێ و باری‬ ‫نائاسایی بۆ دروست دەبێت‪ .‬هەموو مرۆڤێك وزەیەكی زایەندی تێدا هەیە‪ ،‬ئەم وزەیەش‬ ‫پێویستیی بە كارپێكردنی تەندروست و رەهابوون هەیە لە بواری دروستی خۆیدا و بۆ ئەو‬ ‫مەبەستەی كە ئەو وزەیەی لە پێناودا خوڵقاوە‪ .‬ئەگەر هاتوو ئەم وزەیە لە بواری خۆیدا‬ ‫كاری پێ نەكرا و چەپێندرا‪ ،‬ئەوە لە بواری دیكەی الڕێدا رەها دەبێ و ڕەنگدانەوەی‬ ‫نەرێنیی لە دەروونی تاكەكەسی چەپاودا دەبێ‪.‬‬ ‫ڕەمەكی سێكس‪ ،‬ڕەمەكێكی سرووشتی و زگماكییە و لە نێر و مێی مرۆڤدا هەیە‪ ،‬وەك‬ ‫چۆن لە گیانلەبەرەكانی دیكەشدا ئەو رەمەكە هەیە‪ .‬یەكێكە لە ڕەمەكە سرووشتییەكانی‬ ‫دیكەی مرۆڤ‪ ،‬وەك ڕەمەكی برسێتی بوون و تینوێتی و خەو‪ ،‬بەاڵم بە تەوژمێكی‬ ‫هێواشتر لەوان‪ .‬مرۆڤ كە ژەمێ دەخوات‪ ،‬دوای ماوەیەك برسی دەبێتەوە‪ ،‬كە ئاو دەخواتەوە‬ ‫دوای ماوەیەك تینووی دەبێتەوە‪ ،‬كە دەشخەوێ و دەحەسێتەوە‪ ،‬دوای ماوەیەك بێداری و‬ ‫كاركردن پێویستی بە حەسانەوە و خەوتنەوە دەبێت‪ .‬ڕەمەكی زایەندیش ئەو سیفەتەی هەیە‪،‬‬ ‫دوای هەر بەكارهێنان و خامۆشكردنەوەیەكی دوای ماوەیەك سەرهەڵدادەتەوە و وزەی‬ ‫زایەندی دیكە بەرهەم دێت و پێویستی بە رەهابوونە‪ ،‬بە جیاوازیی ئەوەی ئەو پێویستییەی‬ ‫مرۆڤ ماوەكەی نێوانی زیاترە لە پێویستی خەو و خواردن و خواردنەوە‪.‬‬ ‫ڕەمەكەكانی برسێتی و تینوێتی و خەوهاتن‪ ،‬تێرنەكردنی ئەو پێویستییانە‪ ،‬پێوەندیی‬ ‫راستەوخۆیان بە باری فیزیكی مرۆڤەوە هەیە و ناڕاستەوخۆش بە باری دەروونی مرۆڤەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕەمەكی سێكس و رەهانەكردنی ئەو وزەیە بە شێوەی ئاسایی و دروستی خۆی‪،‬‬ ‫پێوەندی راستەوخۆی بە باری دەروونی مرۆڤەوە هەیە و ناڕاستەوخۆش بە باری فیزیكی‬ ‫مرۆڤەوە‪ .‬كە مرۆڤێ چەند رۆژێك خۆراك نەخوات‪ ،‬یان ئاو نەخواتەوە‪ ،‬یان نەخەوێ‪،‬‬ ‫راستەوخۆ ئەنجام و كاریگەرییەكانی بە جەستەیەوە دیار دەبێت و هەست بە الوازی و‬ ‫‪10‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫وشكبوونەوە و داهێزرانی دەكرێت‪ ،‬بەاڵم مرۆڤێ كە وزەی سێكسی چەپا بێت‪ ،‬یان لە ڕێی‬ ‫دروستی خۆیدا بەكارنەبرابێت‪ ،‬لە ڕووی جەستەییەوە شتێكی ئەوتۆی نائاسایی هەست پێ‬ ‫ناكرێت‪ ،‬بەاڵم لە ڕووی دەروونییەوە شێواوی و پەژمووردەیی هەست پێ دەكرێت‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی غەریزەی سێكس‪ ،‬تەوژمێكی هێواشتری هەیە لە غەریزەكانی دیكەی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بۆیە كاریگەرییەكەشی بە چەند رۆژ و چەند مانگ نییە‪ ،‬بگرە ماوەیەكی‬ ‫درێژتری دەوێ تا كاریگەرییەكانی دەربكەوێت و هەست بە ئاڵۆزی و پشێوی باری‬ ‫دەروونی كەسی ئالوودە یان گیرۆدە یاخۆ چەپاو بكرێت‪.‬‬ ‫«رەفتاری سێكسی لە الی ژن و پیاو‪ ،‬لەسەر ئاوێتەیەك لە كاركردەی دەرەكی و ناوەكی‬ ‫دەوەستێت‪ .‬ناوەكییەكان برێتین لە هۆرمۆنەكان و میكانیزمەكانی مێشك‪ ،‬دەرەكییەكانیش‬ ‫برێتین لە كارتێكردنەكانی ژینگە و كۆمەڵگە‪».‬‬ ‫بەشێكی زۆری وزەی سێكسی الی مرۆڤ بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی و خۆبەخۆ‬ ‫لەشی مرۆڤ ئەنجامی دەدات‪ .‬دەردانی ڕادە و بڕی ئەو هۆرمۆنانەی كە پێكهاتەی‬ ‫سرووشتی لەشی مرۆڤ بەرهەمی دەهێنێت‪ ،‬بڕیاردەرە لە ڕادە و بڕی وزەی زایەندیی لە‬ ‫هەر مرۆڤێكدا و رەفتاری سێكسی هەر مرۆڤێك‪.‬‬ ‫«جووتەگوونی نێرینە؛ جگە لە دەردانی تۆماو‪ ،‬بڕێكی زۆر لە هۆرمۆنی ئەندرۆجین‪،‬‬ ‫كە هۆرمۆنێكی نێرانەیە و‪ ،‬بڕێكی كەمیش لە هۆرمۆنی ئەسترۆجین‪ ،‬كە هۆرمۆنێكی‬ ‫مێیانەیە‪ ،‬دەردەدات‪ ».‬لە پێش تەمەنی باڵقبوون‪ ،‬دەردانی ئەو هۆرمۆنانە زۆر كەمن‪،‬‬ ‫بەاڵم پاش تەمەنی پێگەیشتن‪ ،‬دەردانی هۆرمۆنی ئەندرۆجین الی نێرینەی مرۆڤ بە‬ ‫رێژەیەكی بەرچاوی زیاد دەكات‪ ،‬كە ئەمەش نەك تەنیا سیفەتە سێكسییەكان لە الی ئەو‬ ‫چاالك دەكاتەوە‪ ،‬بگرە دەبێتە هۆی زیادكردنی ئارەزووی سێكسی و وزەی سێكسی‪.‬‬ ‫هەر بە هەمان شێوە‪ ،‬رەفتاری سێكسی الی مێینەش كارتێكراوی هۆرمۆنەكانە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی ئەو پێوەندییە الی مێینە ئاڵۆزترە‪ .‬چاالكی زایەندیی الی مێ و دەركەوتنی‬ ‫سیفەتە سێكسییەكانی لە تەمەنی پێگەیشتنەوە‪ ،‬لە یەكەمین مەهەكی مانگانەیەوە دەست‬ ‫پێدەكات‪ .‬سەرچاوەی دەردانی ئەو هۆرمۆنەش هێلكەدانی مێینەیە‪ .‬بڕێكی زۆر هۆرمۆنی‬ ‫مێینە‪ ،‬واتە ئەسترۆجین‪ ،‬بەرهەم دەهێنێت و بڕێكی كەمیش هۆرمۆنی نێرینە‪ ،‬واتە‬ ‫ئەندرۆجین‪ ،‬بەرهەم دەهێنێت‪ .‬هۆرمۆنی ئەسترۆجین زێی ئافرەت‪ ،‬واتە ڕەحمی مێینە‪،‬‬ ‫ئامادە دەكات بۆ داچاندنی هێلكۆكە تێیدا‪ ،‬كە خودی ئەم پرۆسەیەش دەبیتە هۆی‬ ‫وروژاندنی سێكسی الی ئافرەت‪ .‬بە تاقیكردنەوەش دەركەوتووە كە دەرهێنانی سەرچاوەی‬ ‫ئەم هۆرمۆنە لە لەشی مرۆڤ‪ ،‬تەنانەت گیانلەبەرانی دیكەیش‪ ،‬دەبێتە هۆی نەمانی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪11‬‬

‫وزە و ئارەزووی سێكسی لە الیان‪ .‬هۆرمۆنەكان كاریگەرن لە پرۆسەی سێكسی و ژیانی‬ ‫سێكسی مرۆڤدا‪ ،‬بەاڵم كۆئەندامی دەمار و مێشكیش لەم پرۆسەیەدا رۆڵی سەرەكی و‬ ‫بنچینەیی دەگێڕن‪« .‬كۆئەندامی دەمار بناخەی فیزیۆلۆژی یەكەمە بۆ پاڵپێوەنانی‬ ‫سێكسی‪ .‬وەرگرە هەستییەكان و كاردانەوە تایبەتییەكانی مۆخی بڕبڕەی پشت‪ ،‬تەواوكەرە‬ ‫تایبەتییەكانی هیپۆسالمۆس و كارتێكردنەكانی توێكڵی مێشك‪ ،‬بە چاالكی بەشداری ئەو‬ ‫پرۆسەیەن‪».‬‬ ‫ژینگە و دەوروبەریش لە كاركردە دەرەكییەكانن‪ ،‬كە پێوەندیی بە رەفتاری زایەندییەوە‬ ‫پەیدا دەكەن و كارتێكەر و كارتێكراوی دەبن‪ .‬لە كۆمەڵگە نەریتییەكاندا‪ ،‬گرینگی زۆر‬ ‫بە هۆكارە دەرەكییەكان دەدرێت و هەوڵی كۆنترۆڵكردنی ئەو هۆكارانە دەدرێت‪ ،‬لە پێناوی‬ ‫ڕوونەدانی كردەی تابۆی سێكسی لە نێوانی نێر و مێدا‪ .‬بۆ نموونە جیاكردنەوەی كوڕ‬ ‫و كچ لە قوتابخانە و شوێنە گشتییەكان لە یەكتری‪ .‬لە هەندێ واڵتدا تەنانەت هەوڵی‬ ‫جیاكردنەوەی ژن و پیاو لە پاس و ئۆتوبووسەكان و هۆكارەكانی گواستنەوەی گشتی دراوە‪،‬‬ ‫وەك ئێرانی سەرەتای كۆماری ئیسالمی و ئەفغانستانی سەردەمی حوكمی تاڵیبانەكان‪.‬‬ ‫چەپاندنی وزەی سێكسی چۆن و بۆ روودەدات؟‪:‬‬ ‫مرۆڤ لە قۆناخەكانی هەرزەكاریدا زۆرترین وزەی زایەندیی ال دروست دەبێت‪ ،‬كە پێوەندیی‬ ‫بە گەشەسەندنی خێرای لەش و هۆرمۆنەكانەوە هەیە‪ .‬رەهاكردن‪ ،‬یان چەپاندنی وزەی زایەندی‬ ‫كاریگەری ئەرێنی یاخۆ نەرێنیی هەیە‪ ،‬كە پێشتر ئاماژەم پێدا‪ .‬شێوە سرووشتییەكەی ئەو‬ ‫رەهاكردنە لە پێوەندیی نێوان نێر و مێدا خۆی دەنوێنێ وەك پێوەندییەكی سرووشتی یان‬ ‫خواكرد‪ .‬رێگەگرتن لێی لە ئاكامی داب و نەریت و رێسا كۆمەاڵیەتییەكانەوە‪ ،‬هۆیەكی‬ ‫سەرەكییە بۆ چەپاندنی ئەو وزەیە‪ ،‬كە ئاكامی دەروونی خراپی دەبێت بۆ سەر تاكەكەس‪.‬‬ ‫«گرینگی پێویستی زایەندی و هەوڵدان بۆ ڕەهاكردن و قایلكردنی‪ ،‬كاریگەرییەكی‬ ‫مەزنی هەیە لە پرۆسەی گەشەسەندنی كەسایەتیدا و كامڵبوونی كەسایەتی و بەهێزكردنی‬ ‫باری دەروونی و شێوازی ژیان و رەفتاری كۆمەاڵیەتی‪».‬‬ ‫لە كۆمەڵگە ئازادەكاندا بە شێوەیەكی گشتیی ئەم وزەیە وەك سرووشتی ناسراوە و‬ ‫كۆمەڵگە تێگەیشتنێكی زانستییانەی لەبارەوە هەیە‪ ،‬بواری رەهاكردنی ئەو وزەیە بە شێوە‬ ‫سرووشتییەكەی لەبارە‪ .‬پێوەندیی هاوبەشی نێوان نێر و مێ پێوەستە بە بڕیاری تاكەكەسەكان‬ ‫خۆیانەوە و دەوروبەر و خێزان و بنەماڵە پاڵپەستۆی تایبەتییان بەو هۆیەوە ناخەنە سەر‪.‬‬ ‫پێچەوانەی ئەمە لە كۆمەڵگە نەریتی و نائازادەكاندا هەیە‪ ،‬خێزان و كۆمەڵگە ئابڵوقەی‬ ‫تاك دەدات و گشت بەشدار دەبێت لە دەستنیشانكردنی چۆنێتی پێوەندیی نێر و مێ‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو فشارەی لەسەر تاكەكەس هەیە لە ڕووی سێكسییەوە‪ ،‬وا دەكات ئەو وزە سێكسییەی‬ ‫‪12‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫هەیەتی بچەپێت و لە ماوەیەكی درێژخایەندا وزەی پەنگخواردووی ئەو بە دیووە نەرێنیی‬ ‫و نەخوازراوەكەی لە كۆمەڵگەدا‪ ،‬دەربكەوێت و لە شێوەی رەفتاری نائاسایی سێكسی و‬ ‫الدان و بارە نەرێنییەكانی دیكەی‪ ،‬خۆی بنوێنێ‪ .‬تاكەكەسی چەپاو لە ڕووی سێكسییەوە‪،‬‬ ‫پەنا دەباتە بەر خوود وروژاندن لە رێگەی دەستپەڕی بەردەوام و خەوبینینی سێكسی و‬ ‫خەیاڵی سێكسی درێژخایەن لە ژیانیدا‪ .‬لەو كۆمەڵگەنەدا‪ ،‬بەهۆی ئەوەشەوە كە تێڕوانینی‬ ‫باو بۆ سێكس لە ئاینەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬لە ئاینیشدا ئەو رەفتارە سێكسییانە بە حەرام‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬بۆیە مرۆڤ هەستی گوناهی ال چێ دەبێت‪ ،‬ئەو هەستەش بەردەوام گەشە‬ ‫دەكات‪ .‬بۆ نموونە بە دەستەواژە ئاینییەكەی‪ ،‬بە خەوی سێكسی دەگوترێت»شەیتانی‬ ‫بوون»‪ ،‬شەیتانیش هێمای شەڕ و یاخیبوون و كردەوە خراپەكانە لە ئاینی ئیسالمدا‪ ،‬بۆیە‬ ‫لە پاشخانی مێشكی ئەو مرۆڤانەی كە خەوی زایەندیی دەبینن‪ ،‬یان خەیاڵی سێكسی‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئەو كردەوەیە وەك گوناهێكی گەورە و یاخیبوون لە پەروەردگار تۆمار دەبێت‪.‬‬ ‫ئەم هەستی گوناهە تاكەكەس لە كۆمەڵگە نائازادەكاندا گیرۆدەی دەكات بە سیفەتی‬ ‫شەڕانگێزی و بەدكرداری كە سیفەتی شەیتانە لە خەیاڵگەی مرۆڤی موسڵمان‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لە ئاینە ئاسمانییەكانی دیكەیشدا شەیتان هەمان هێمای نەرێنیی هەیە و بە ئاشووب و‬ ‫شەڕ و خراپەكارییەوە پێوەستە‪.‬‬ ‫مرۆڤی چەپاو خۆبەخۆ ئەو رەفتارە سێكسییانەی وەكو خەو و خەیاڵی سێكسی ئەنجام‬ ‫دەدات‪ .‬لە تێڕوانینی زانستیشەوە‪ ،‬ئەم جۆرە رەهاكردنی وزەی زایەندییە ئاسایی نییە و‬ ‫ئاكامی نەرێنیی بۆ سەر تاكەكەس هەیە‪ ،‬هەندێ لەو رەفتارانەش بە الدانی سێكسی‬ ‫دادەنرێن‪.‬‬ ‫پێویستییە دەروونییەكانی مرۆڤ هەوڵ دەدەن پارسەنگی دەروونی تاك بە تەواوی‬ ‫رابگرن و بپارێزن‪ .‬ئەم پرۆسەیەش بە تێركردنی پێویستییە كۆمەاڵیەتییەكان و تاكییەكان‪،‬‬ ‫وەك بایەخی كۆمەاڵیەتی و پێویستیی پێگەیاندنی خوود و پێویستی ئاسایشی جەستەیی‬ ‫و دەروونی و پێویستی سێكسی‪ ،‬چێ دەبێت‪.‬‬ ‫پێویستییە دەروونییەكانی مرۆڤ‪ ،‬بۆ پارسەنگهێشتنەوەی باری دەروونی تاك و‬ ‫راگرتنیان بە شێوەیەكی ئاسایی‪ ،‬پێویستیان بە دابینكردن و تێركردنی چوار پێویستی هەیە‬ ‫كە ئەمانەن‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬پێویستییە كۆمەاڵیەتییەكان و دابینبوونی بایەخی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬پیویستییە تاكییەكان‪ ،‬وەكو دابینكردنی پێویستییە رۆحییەكانی تاك و خەو و‬ ‫خۆراك و پێگەیاندنی خوود‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪13‬‬

‫سێیەم‪ :‬پێویستی ئاسایش‪ ،‬واتە هەبوونی كەشێكی ئارام بۆ ژیان و گەشەی كەسایەتی‬ ‫تاك بە شێوەی سرووشتی لە نێویدا‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬پێویستی سێكسی‪ ،‬دابینكردن و رەهابوونی وزەی سێكسی بە رێگە‬ ‫سرووشتییەكەی‪.‬‬ ‫كەموكوڕی لە هەر یەكێك لەو پێویستییانە بۆ تاك‪ ،‬ناهاوسەنگییەك چێ دەكات و هەر‬ ‫یەك لەوانە لێكۆڵینەوەی شیاو و تایبەت هەڵدەگرێت لەبارەیانەوە بكرێت‪ ،‬بەاڵم لێرە لەبەر‬ ‫تایبەتبوونی لێكۆڵینەوەكە بە سێكسەوە‪ ،‬زیاتر لەو ڕەمەكە دەكۆڵینەوە‪.‬‬ ‫لەبەر نەبوون و دابین نەبوونی پێویستییە دەروونییەكان و چەپاندنی زۆرینەیان‪ ،‬لە‬ ‫كۆمەڵگە نائازادەكاندا هەست بە السەنگی دەروونی زۆرینەی تاكەكان دەكرێت‪ .‬لەو‬ ‫كۆمەڵگە نائازادانەدا كە داب و نەریت‪ ،‬رێسا و نرخاندنە كۆمەاڵیەتییەكان دەستنیشان‬ ‫دەكەن‪ ،‬پێوەرێكی وشك و تێڕوانینێكی دۆگمایانە بۆ ڕەوشت و باوەڕ دروست دەبێت‪.‬‬ ‫سێكس و چۆنێتی ساتوسەوداییكردن لەگەڵیدا‪ ،‬دەبێتە پێوەرێك بۆ نرخاندنی مرۆڤی باش و‬ ‫خراپ‪ .‬لەنێو ئەو جۆرە كۆمەڵگەیەدا‪ ،‬ئەوە گشتە كە بڕیاڕ بۆ ژیانی تایبەتیی تاكەكەس‬ ‫دەدات و مرۆڤی ئازاد دروست نابێت‪ .‬ئەگەر دروستیش بوو‪ ،‬دەشێ بەهۆی یاخیبوونییەوە‬ ‫بێ لە داب و نەریتەكانی كۆمەڵگەكەی‪ ،‬كە ئەمەشیان دەبێتە هۆی دابڕانی لە گشت‬ ‫و گۆشەگیربوونی‪ .‬ئەو جۆرە كەسانە لەنێو گەمارۆی نەریت و نرخاندنە نەرێنییەكانی‬ ‫كۆمەڵگەدا هەست بە تەنیایی خۆیان دەكەن و بە دەگمەن لەسەر بیروڕای یاخییانەی‬ ‫خۆیان دەمێننەوە‪ ،‬زۆرینەی ئەوانە ناچار مل بۆ رووانینە باوەكە دەدەن و پاشگەز دەكرێنەوە‬ ‫لە ئازادی بیركردنەوەیان‪ ،‬چونكە لەنێو ژینگە و ئەتمۆسفێرێكی گەمارۆدراودا‪ ،‬ناتوانن‬ ‫هەست بە ئاسایشی دەروونی خۆیان بكەن‪.‬‬ ‫چونكە ڕێگەی «شووكردن» و «ژنهێنان» تاقە رێگەی رەهاكردنی ئەو وزە سێكسییەیە‬ ‫كە غەریزەی سرووشتی مرۆڤە‪ ،‬بۆیە كچ و كوڕی كۆمەڵگە نەریتییەكان وزەی سێكسی‬ ‫خۆیان لە یەكەمین دەركەوتنی نیشانەكانی باڵقبوونیانەوە تا ئەو رۆژەی ژیانی هاوسەرگیری‬ ‫پێك دەهێنن‪ ،‬لە هۆش و لە جەستەی خۆیاندا دەچەپێنن و لەو ماوەیەشدا تاقە رێگەی‬ ‫رەهاكردنی ئەو وزەیە كە خۆوروژاندن و خەون و خەیاڵی سێكسییە‪ ،‬بەكار دەبەن‪.‬‬ ‫زانا دەروونییەكان پێیان وایە بە تایبەت خۆوروژاندنی كچان بەو شێوە نهێنییە و رەحەتبوونیان‬ ‫بەهۆی خۆوروژاندنەوە‪ ،‬كارێكی دروست و تەندروستە بۆ پێگەیشتن و بۆ تێگەیشتن لەو‬ ‫ڕەمەكە و بۆ دۆزینەوەی چێژی زایەندیی‪ ،‬بەاڵم زیادەڕۆیی لە بەكارهێنانی ئەو شێوازانە‬ ‫لە رەهاكردنی وزەی سێكسی‪ ،‬كاریگەریی نەرێنیشی هەیە‪ ،‬یەكێك لەوانە ئەوەیە كە رێگە‬

‫‪14‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫دەگرێت لە بەجێهێشتنی ئەو قۆناخە بۆ قۆناخی پێگەیشتنی چێژ‪ ،‬كە دەبێ لەگەڵ پیاودا‬ ‫لە ژیانی هاوسەرێتی خۆیدا‪ ،‬ئەنجامی بدات و پێی بگات‪ .‬ئەمەش بە واتای ئەوەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫كچانەی ئەم شێوازانە پیادە دەكەن ماوەیەكی زۆر لە قۆناخی ناكامڵی سێكسیدا دەمێننەوە‬ ‫و كە ژیانی هاوسەرێتی پێك دەهێنێ‪ ،‬لەگەڵ پیاوەكەی خۆیدا سێكس پیادە دەكەن‪ ،‬هەست‬ ‫بە چێژی راستەقینەی سێكس ناكات و پێوەندیی خەو و خەیاڵە زایەندییەكەی چێژی‬ ‫زیاتری پێ دەبەخشێت وەك پێوەندی لەگەڵ پیاوەكەی‪ ،‬بەوەش تووشی ساردی زایەندیی‬ ‫دەبێت لە ژیانی هاوسەرێتی خۆیدا‪.‬‬ ‫بێگومان لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا‪ ،‬كە سێكس یەكێكە لە تابووەكان‪ ،‬ژن و پیاو‬ ‫ناتوانن لە رێگە سرووشتییەكەی خۆیەوە وزەی زایەندیی خۆیان رەها بكەن‪ ،‬قۆناخی خەون‬ ‫و خەیاڵی زایەندی و خۆوروژاندن درێژە دەكێشێت‪ ،‬ئەمەش وا دەكات قۆناخی پێگەیشتن‬ ‫دوابكەوێت‪ .‬ئەو زیادەڕۆییەی كە لە بواری خۆوروژاندندا دەكرێت‪ ،‬دەبێتە هۆی ئەوەی‬ ‫جۆرێك لە راهاتن لەگەڵ رەحەتبوونی خەیاڵی‪ ،‬بۆیە لە ژیانی هاوسەرێتیدا ساردمیزاجی‬ ‫لە پرۆسەی سێكسی ژن و مێرددا‪ ،‬دەبێتە كێشەیەكی نادیار‪ ،‬كە لە پشت زۆرینەی ئەو‬ ‫كێشانەوە دەوەستێت كە ناوی لێنراوە كێشەی خێزانی و كۆمەاڵیەتی‪ .‬خودی ئەو كێشە‬ ‫سێكسییانە‪ ،‬دەبنە هۆكاری نیشانەكانی نەخۆشی دەروونی وەكو خەمۆكی و خاكەساریی‬ ‫دەروونی و تووڕەیی مگێز و پەژمووردەیی رووخساری تاكەكان‪.‬‬ ‫چەپاندنی وزەی زایەندی هۆكارێكی راستەوخۆی زۆرینەی الدانە سێكسییەكانیشە‪.‬‬ ‫سێكسكردن لەگەڵ ئاژەاڵن‪ ،‬هەتیوبازی و حیزیی‪ ،‬منداڵبازی و پانپانۆكێ و ناپاكی‬ ‫هاوسەری و‪...‬هتد‪ ،‬ئەو جۆرە الدانە سێكسییانەن كە بە شاراوەیی و بەترسەوە پیادە دەكرێن‪.‬‬ ‫الدانی زایەندیی خۆی لە خۆیدا بارخوارییەكی دەروونییە و جەستە باجەكەی دەدات‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەی لە ڕووی دەروونییەوە نیشانەی نەرێنیی پیشان دەدات‪ ،‬لە رووی كۆمەاڵیەتیشەوە‬ ‫بێزراو نەخوازراوە و لە رووی ئاینیشەوە تابۆن‪ ،‬بۆیە بە ئاشكرابوونی كەسانی الدەر لە‬ ‫ڕووی زایەندییەوە كێشەی گەورەی كۆمەاڵیەتیش سەرهەڵدەدات و ژیانی تاك و خێزان‬ ‫ئاڵۆز دەكات‪.‬‬ ‫سێكس لە ڕوانگەی كۆمەڵگەكانی پێش مێژوو‪:‬‬

‫مێژوونووسان سەرەتاكانی مێژووی مرۆڤایەتییان بە كۆمەڵگەی سەرەتایی یان كۆمۆنەی‬ ‫سەرەتایی ناوبردووە‪ ،‬لە ڕووی توخمبەندیشەوە وەك كۆمەڵگەی دایكساالری ناوزەدكراوە‪،‬‬ ‫بەهۆی سەنتەربوونی ژن لەنێو ئەو كۆمەڵگەنەدا‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪15‬‬

‫لە كۆمەڵگەی دایكساالریدا‪ ،‬ئاینی جۆراوجۆری كۆن و خوداوەندی پەرستراوی‬ ‫هەمەڕەنگ هەبووە‪ ،‬كە پێكهاتوون لە هەردوو توخمی نێر و مێ‪ .‬ئەمەش ئاماژەیەكی‬ ‫ڕوونە كە لەنێو ئەو ئاینە سرووشتییانەدا پلە و پایەی ژن كەمتر نەبووە لە هی پیاو و رێزی‬ ‫زۆریشیان لە پێوەندیی زایەندیی نێوان پیاو و ژن گرتووە‪ .‬خوداوەندە مێیەكان هێمای باران‬ ‫و سەوزی و پیت و فەڕی و بەرەكەت بوون‪ .‬نموونەی ئەوانە خوداوەند بالیزم‪،Balism‬‬ ‫خوداوەند ئەسترەیت‪ ، Astrate‬خوداوەند ماگنا‪ ،Magna‬خوداوەند ئیزیس‪.Esis‬‬ ‫الی مرۆڤی كۆن ئافرەت سیمبۆلی خوڵقان و پیت و بەرەكەت بووە‪ ،‬بەهۆی سیفەتی‬ ‫منداڵبوون و بەرهەمهێنانی نەوەكان‪ ،‬وەك پیرۆز و ئافەرێنەری ژیان تێیان ڕووانیووە‪.‬‬ ‫منداڵیش بە ڕەچەڵەك گەڕێنراوەتەوە بۆ دایك و بۆماوە و ڕەگەماش بۆ كچان دەمانەوە‪.‬‬ ‫زۆر پاشاكانی ئەو دەمانە دوای مردنی خۆیان دەسەاڵتەكانیان بۆ كچان بەجێ دەما و‬ ‫ئەوان جێنشینی فەرمی بوون‪.‬‬ ‫لە كوردستانی ئێمەشدا‪ ،‬لە یەكێك لە جێنشینە هەرە كۆنەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫ چەرمۆ‪ -‬كە دەكەوێتە باشووری كوردستان لە نێزیك شاری چەمچەماڵ‪ ،‬پەیكەری‬‫بچووكی لەقوڕ چێكراو دۆزراونەتەوە‪ ،‬كە بە پێی ئاركیۆلۆژەكان خوداوەندبوون و بۆ پەرستن‬ ‫بەكارهاتوون‪ .‬ئەم خوداوەندانە شێوەیان ئافرەتە و وێنا دەكرێت كە خوداوەندی دایك بووبێتن‬ ‫و سەر بە كولتووری چەرخی نێولتی بووبن‪ .‬خوداوەندی دایك پێوەندیی بە پەرستنی خاك‬ ‫و پیت و بەرەكەتەوە هەبووە‪ .‬لە نێو میلەتانی ئەو چەرخەدا باو بووە بەو سەرمۆنیا و‬ ‫سروتە ئاینییانە بەڕێوەبردنی كاروباری كشتوكاڵی ئەنجام دراوە‪ .‬لە واڵتی میدییەكاندا كە‬ ‫كوردستانی ئێستەیە‪ ،‬لە ئاینی زەردەشتیدا لەپاڵ خودای تاك و تەنیا كە (ئاهورا‪-‬مەزدا)‬ ‫یان پێ گووتووە‪( ،‬میترا)ش خودای رۆژ و پەیمان و ڕزگاربوون بووە و پەرستراوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫(ئاناهیتا) خودای ئاوەكان و بەپیتی و منداڵبوون‪.‬‬ ‫هەر لە میسۆپۆتامیا‪ ،‬لە سەردەمی سۆمەرییەكاندا‪ ،‬خوداوەندی دایك پەرستراوە‪.‬‬ ‫خوداوەندی دایك و هاوژینەكەی هەردووكیان‪ ،‬پاشان بە ناوی (ئینانا و تەمووز) ناسراون‪.‬‬ ‫عارەبەكانیش لە نیمچەدوورگەی عارەبی‪ ،‬لە پێش هاتنی ئیسالم بتپەرست بوون و‬ ‫ناسراوترین بتەكانیان‪ ،‬مەنات و الت و عوزە‪ ،‬لە شێوەی ئافرەت دروست كرابوون‪ ،‬وشەی‬ ‫(مەنات)ی بابلی بە واتای (كچی خوداوەند) دێت‪.‬‬ ‫شێواندنی ستاتووی ژن و جێلەقكردنی لەنێو كۆمەڵگەدا‪ ،‬لە سەرەتای كۆتایهاتنی قۆناخی‬ ‫دایكساالرییەوە دەستی پێكرد و بەردەوام بوو‪ .‬سەرهەڵدانی ئاینە نوێ و ئاسمانییەكان رۆڵیان‬ ‫بینی لە توخمبەندی نێر و مێ و جێگۆڕكێی دەسەاڵت لە بەرژەوەندی نێر‪ .‬هێدی هێدی‬ ‫‪16‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫پیاوساالری بووە بە كولتوور و بە سیستەمی بیركردنەوەی باو و بە سیستەمی بەڕێوەبردنی‬ ‫كۆمەڵگەكان‪ .‬چیرۆكی پەیدابوونی مرۆڤ و بەرجەستەبوونی لە شێوەی پەیدابوونی ئادەم‬ ‫و حەوا‪ ،‬لەگەڵ سەرهەڵدانی ئاینی جوودا‪ ،‬تەرازووی هێزی لە بەرژەوەندیی پیاودا قورس‬ ‫كردەوە و پێناسەی ژنی گۆڕی‪ .‬ژن لە هێمای پیت و فەڕ و سیمبولی جوانی و بەخشینەوە‬ ‫پێگەی خزی و كرا بە یەكێك لە پەراسۆكانی ئادەمی پیاو لە چیرۆكی پەیدابوون‪ ،‬لە‬ ‫كتێبی پیرۆزی ئاینی جوودا‪.‬‬ ‫داستان و چیرۆكە ئاینییەكان و بەتایبەت ئەوانەی لەنێو كتێبی پیرۆزی ئاینەكاندا‬ ‫جێگەیان گرتووە‪ ،‬سادە نین و نە چیرۆكی هونەرین پێوەری ئەدەبی بۆ شیكردنەوەیان‬ ‫بەكار ببرێت‪ ،‬نەش بەسەرهاتن لە پێناوی گێڕانەوە و كاتبەسەربردن‪ ،‬كۆمەڵێك كۆدی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و دەروونییان تێدایە و بۆ مەبەستی دیاریكراو بەكار براون‪.‬‬ ‫ئێمە لە گرینگترین و سەرەكیترین چیرۆكی نێو تێستامێنتی كۆن (تەورات) دەكۆڵینەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی لە رێگەی شیكردنەوەی مەبەست و هێماكانییەوە لە پلەبەندی و توخمبەندی نێر‬ ‫و مێ تێ بگەین‪ ،‬كە هەر لەو سەردەمانەوە بۆ لێژكردنی پێگەی ئافرەت لە كۆمەڵگەدا‪،‬‬ ‫داهێنران‪ .‬غەریزەی سێكس بۆ مرۆڤی كۆن لوغزئامێز بووە‪ ،‬بۆیە وەك مەتەڵێكی سەیر‬ ‫و ئەفسوناوی لێیان ڕووانیووە و هەموو بابەتەكانی پێوەندیدار بە پێوەندیی سێكسی ژن و‬ ‫مێرد و وەچەنانەوەش جۆرێك لە سەرسامی و هێمای لوغزئامێزی الیان دروست كردووە‪،‬‬ ‫هەر بۆیەشە دەسەاڵتدارانی بواری ئاین و كولتووریش لەو دەمانەوە توانیوویانە سێكس بكەن‬ ‫بە چەكێك بۆ كۆنترۆڵكردنی بیر و تێڕوانینی كۆمەڵگە و پلەبەندی و توخمبەندیش لە‬ ‫رێگەی ئەوەوە بچەسپێندرێت‪ .‬چیرۆكی پەیدابوون كە ناسراویشە بە داستانەكەی ئادەم و‬ ‫حەوا‪ ،‬یەكەمین و كاریگەرترین چیرۆكی لەو بابەتەیە‪.‬‬ ‫شیكاری بۆ چیرۆكی پەیدابوون‪:‬‬

‫لە كتێبی پیرۆزی ئاینی جوودا كە یەكەمین ئاینی ئاسمانییە‪ ،‬كە بە تێستامێنتی‬ ‫كۆنیش ناو دەبرێت‪ ،‬دەقی چیرۆكی پەیدابوون‪ ،‬كۆدئامێزە و جێگەی مشتومڕی كۆمەڵناس‬ ‫و لێكۆڵەران بووە‪ .‬بێگومان هەر ئەم داستانە دواتر لە كتێبی پیرۆزی هەردوو ئاینە‬ ‫ئاسمانییەكەی پاشتر و لە ئینجیل و لە قورئانیشدا بە كەمێك جیاوازییەوە باسكراونەتەوە‪.‬‬ ‫ئێمە لێرەدا لە ئینجیلەوە دەقە كۆدئامێزەكان وەردەگرین و شیكردنەوەیەكی دەروونناسی ‪-‬‬ ‫كۆمەڵناسی بۆ دەكەین‪ .‬دەقەكان لە ئینجیلی وەرگێڕدراو لە زمانی ئارامییەوە بۆ زمانی‬ ‫عارەبی وەرگێڕدراون و ئێمەش بەكوردیمان كردووە‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪17‬‬

‫(خودا ئادەمی لە بەهەشتی بەریندا دانا تا دڵشادی بكات و ئاگەداری بێت‪ ،‬خودا‬ ‫فەرمانی بە خواوەند ئادەم دا و وتی‪ :‬هەرچی كە دەتەوێت لە درەختەكانی بەهەشت بخۆ‪،‬‬ ‫بەاڵم هەرگیز لە درەختی زانینی خێر و شەڕ نەخۆی‪ ،‬چونكە كاتێ ئەوە بكەی‪ ،‬دەمری‪).‬‬ ‫كۆدەكانی ئەم چەند دێڕە‪:‬‬ ‫ئادەم‪ :‬پیاو‬ ‫حەوا‪ :‬ئافرەت‬ ‫بەهەشت‪ :‬سرووشتی نێو دنیا بە هەموو پێكهاتەكانییەوە‪ ،‬دەریا‪ ،‬دارستان‪ ،‬شاخ و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫درەختی زانینی خێر و شەڕ‪ :‬زایەندیی مرۆڤ (سێكس)‪.‬‬ ‫هەر لە سەرەتای چیرۆكی پەیدابوونەوە‪ ،‬ئاماژەی توخمبەندی و سەروەركردنی پیاو‬ ‫بەدی دەكەین‪ .‬هەر لە ڕستەی یەكەمدا ئادەم (پیاو) بەهەشتی بەرینی لە خزمەتدا بووە‬ ‫بەهەموو پێكهاتەكانییەوە‪ ،‬خودا خۆی ئاگەدارێتی‪ .‬ئەمە هێمای سەروەرێتی ئەو لە‬ ‫دنیادا دەچەسپێنێت‪ .‬هەر لە بڕگەی یەكەمەوە‪ ،‬قەدەخە و رێگەپێدراو (حەرام و حەاڵڵ)‬ ‫دەسنیشان دەكات و بۆ ئەو دەمە‪ ،‬جگە لە چێژی سێكس (درەختی زانینی خێر و شەڕ) كە‬ ‫حەرام و قەدەخەی دەكات‪ ،‬چێژەكانی دیكە رێگەپێدراون‪ ،‬واتە هەموو درەختەكانی دیكەی‬ ‫بەهەشت‪ .‬سزای سەرپێچیكردنیش دەستنیشان كراوە‪ ،‬كە برێتییە لە سزای مردن‪ ،‬وەك لە‬ ‫دوا ڕستەی ئەو بڕگەیەدا دەیبینین (چونكە كاتێ ئەوە بكەی‪ ،‬دەمری)‪ .‬دەبینین سزای‬ ‫مرۆڤ لە بەكارهێنانی غەریزەی سێكسدا‪ ،‬سزایەكی تووندە و بە نەمری و مردنەوە بەند‬ ‫دەبێت‪ .‬پێڕەوكردنی بڕیاڕ و رێنونییەكە و نەخواردنی ئەو درەختە‪ ،‬مرۆڤ نەمر دەكات‪،‬‬ ‫سەرپێچیكردن و خواردنی بەری ئەو درەختە تابۆكراوەش‪ ،‬مرۆڤ دەمرێنێت‪.‬‬ ‫ئینجا خودا گوتی‪« :‬چاك نییە ئادەم بە تەنیا بمێنێتەوە‪ ،‬هاوڕێیەكی لە شێوەی خۆی‬ ‫بۆ چێ دەكەم‪ .‬خودا لە قوڕ هەموو جۆرە دڕندەیەكی دەشتی و باڵندەی ئاسۆیی دروستكرد‬ ‫و بۆ ئادەمی هێنا تا ناویان لێ بنێت‪ ،‬ئادەم ناوی بۆ هەموویان دانا و هەموو زیندەوەرەكان‬ ‫ناوی ئەویان هەڵگرت‪ ،‬بەو جۆرە ئادەم ناوی لە هەموو باڵندەو ئاژەاڵ و گا و گوێلك‬ ‫نا‪ ،‬بەاڵم لەناو ئەوانەدا هاودەمێكی بۆ خۆی نەدۆزییەوە لە خۆی بچێت‪ .‬خودا ئادەمی‬ ‫خستە خەوێكی قووڵەوە‪ ،‬ئینجا پەراسوویەكی دەرهێنا و جێگەی بە گۆشت پڕ كردەوە‪ ،‬لەو‬ ‫پەراسووە ئافرەتێكی دروست كرد و بۆ ئادەمی هێنا‪ ،‬ئادەم وتی‪ :‬ئەمە ئێستە پەراسوویەكە‬ ‫لە پەراسۆكانم و لە گۆشتی منە‪ ،‬پێی دەوترێت ئافرەت‪ ،‬چونكە لە من وەرگیراوە‪.‬‬ ‫لەبەرئەمەیە كە پیاو واز لە دایك و باوكی دەهێنێ و بە ژنەكەیەوە دەنووسێ و دەبنە یەك‬ ‫جەستە‪ .‬ئادەم و ژنەكەی ڕووتبوون و هیچ شەرمیان نەدەزانی»‪.‬‬ ‫‪18‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫لەم بڕگەیەدا‪ ،‬ئاماژەكان ڕوونتر پیاو وەك دەسەاڵتداری رەها و بێ ركابەر بەدەردەخەن‪،‬‬ ‫خودا لە خزمەتی ئەودایە‪ ،‬خودا هەموو كارێكی بۆ دەكات و لە پێناوی ئەودا هەموو‬ ‫ئاژەڵەكان و باڵندەكان و زیندەوەرە ئاسمانی و دەریایی و زەمینییەكانی دروست كردووە‪.‬‬ ‫هەموو ئەم بوونەوەرانەش ئادەم ناوی ناون‪ ،‬خۆی بووەتە خاوەنیان‪ ،‬بەاڵم بە هیچ لەوانە‬ ‫رازی نەبووە‪ ،‬بۆ رازیكردنی ئەو خودا ئافرەتی چێ كردووە و بەویان قایل بووە‪ ،‬چونكە لە‬ ‫بەشیكی بچووك لە خودی خۆی بۆی چێ كردووە‪ ،‬كە پەراسوویەتی‪ .‬كۆدی سەرەكیی‬ ‫لێرەدا بەپاشكۆكردنی ئافرەتە بۆ پیاو و بەخاوەنكردنی پیاوە بۆ ئافرەت‪.‬‬ ‫ئەم بڕگەیە لە چیرۆكی پەیدابوون‪ ،‬پیاو دەكاتە بااڵدەستی رەها لە دنیادا و لە ناوەندی‬ ‫ئەم دنیایەدا وەك خاوەنداری هەموو سرووشت و هەموو پێكهاتەكانی نێو دەریا و دەشت‬ ‫و ئاسمان دەیناسێنێ‪ ،‬ئافرەتیش بێبەش دەبێت لە خاوەندارێتی‪ ،‬تەنانەت نەك وەك خاوەنی‬ ‫هیچ پێناسەی دەكات‪ ،‬بگرە خۆی وەك شتێك لە شتەكانی پیاو ناوزەد دەكات‪ .‬لە بڕگەی‬ ‫داهاتووی چیرۆكی پەیدابووندا هاتووە‪ »:‬مار كە مەكربازترین دڕندەی دەشتایی بوو‪،‬‬ ‫كە خودا دروستی كردبوو‪ ،‬لە ئافرەتی پرسی‪ :‬راستە خوا فەرمانی پێ كردوون لە هیچ‬ ‫درەختێكی بەهەشت نەخۆن؟ ئافرەت وەاڵمیدایەوە‪ :‬دەتوانین لە هەموو درەختەكانی بەهەشت‬ ‫بخۆین‪ ،‬جگە لە بەری ئەو درەختەی كە لە ناوەڕاستیدایە‪ ،‬خودا گوتی لێی مەخۆن و‬ ‫دەستی لێ مەدەن تا نەمرن‪ .‬مار بە ئافرەتی گوت‪ :‬نامرن‪ ،‬بەاڵم خودا دەزانێ ئەگەر‬ ‫لەبەری ئەو دارە بخۆن چاوتان دەكرێتەوە و وەكو ئەوتان لێ دێت و دەتوانن خێر و شەڕ‬ ‫لە یەك جودا بكەنەوە‪ .‬كاتێ ئافرەت زانی درەختەكە بەلەزەتە بۆ خواردن و سەرنجڕاكێشە‬ ‫بۆ سەیركردن‪ ،‬لەبەرەكەی كردەوە و خواردی‪ ،‬ئینجا دای بە مێردەكەی‪ ،‬ئەویش لەگەڵیدا‬ ‫خواردی‪ .‬یەكسەر چاویان كرایەوە و دەركیان كرد‪ ،‬كە ئەوان ڕووتن‪ ،‬لە گەاڵی داران بەرگیان‬ ‫بۆ خۆیان كرد‪ ،‬ئینجا ژن و مێردەكە گوێیان لە دەنگی خودا بوو‪ ،‬كە لەگەڵ هەڵكردنی‬ ‫سرووەی بەیانیدا لە بەهەشت پیاسەی دەكرد‪ ،‬خۆیان لە نێوان دار و درەختەكانی بەهەشتدا‬ ‫لە خودا شاردەوە‪ ،‬خودا ئادەمی بانگ كرد‪ :‬تۆ لە كوێی؟ وەاڵمی دایەوە‪ :‬گوێم لە دەنگت‬ ‫بوو‪ ،‬لە ترسی تۆ خۆم شاردەوە‪ ،‬چونكە ڕووتم‪ .‬پرسی‪ :‬كێ پێی گووتی تۆ ڕووتی؟ ئایا‬ ‫لەبەری ئەو دارەت خوارد‪ ،‬كە لێم قەدەخە كردبووی؟ ئادەم وەاڵمی دایەوە‪ :‬ئەو ژنەی كە‬ ‫كردت بە هاودەمم ئەو بەری درەختەكەی دامێ و خواردم‪ .‬خودا لە ئافرەتی پرسی‪ :‬چیت‬ ‫كرد؟ وەاڵمی دایەوە‪ :‬مار هانی دام و خواردم‪ .‬خودا بە ماری گوت‪ :‬چونكە ئەم كارەت‬ ‫كرد نەفرەتت لێ بێت لە نێوان هەموو دڕندە دەشتییەكاندا‪ ،‬لەسەر زگ بخشێیت و هەموو‬ ‫ژیانت هەر خۆڵ بخۆی‪ ،‬دوژمنایەتییەكی هەمیشەییش لە نێوانی تۆ و ئافرەتدا هەبێت‪،‬‬ ‫هەروەها لە نێوان نەوەكانیشتاندا‪ ،‬ئەو سەرت پان بكاتەوە و تۆش بە پاشەڵییەوە بدەیت»‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪19‬‬

‫مار كۆدێكی دیكەی ئەم دەقەیە و برێتییە لەو وزە و ئارەزووە سێكسییەی كە لە مرۆڤدا‬ ‫هەیە‪ .‬درەختەكەی ناوەڕاستی بەهەشت هێمایە بۆ ئەندامەكانی زاوزێی نێر و مێ‪ ،‬لەزەتی‬ ‫زایەندییش‪ ،‬بە لەزەتی بەری درەختە قەدەخەكەی بەهەشت وێناكراوە‪.‬‬ ‫لەم بڕگەیەدا‪ ،‬ئافرەت وەك سەرپێچیكار و هاندەرێكیش بۆ سەرپێچیكردنی ئەویدی‪،‬‬ ‫تۆماتبارە‪ ،‬بۆیە لەالی خودا نەفرەت لێكراوە‪ .‬پێوەستكردن و پێوەندیداركردنی مار و ئافرەت‬ ‫لەم دەقەدا بۆ ئەو تێگەیشتنەیە‪ ،‬كە ژن وەك وروژێنەری ئارەزووی سێكسی دەناسێندرێت‪،‬‬ ‫پیاویش كۆیلەی ئەو ئارەزووەیە‪ .‬لێرەدا پیاو وەك پاسیڤ و ژن وەك ئەكتیڤ لە پرۆسەی‬ ‫سێكسیدا وێناكراوە‪ .‬ئادەم پێی گوتراوە و كەتنی پێكراوە‪ ،‬نەك خۆی بڕیاردەر بووبێت بۆ‬ ‫ئەو سەرپێچییە‪ .‬هەموو ئەمانە وێنەیەك دەكێشن بۆ ئافرەت و پیاو و پێوەندییەكان وا لە‬ ‫كۆئەقڵی كۆمەڵگە بكات‪ ،‬كە ژن بە خەتاكار و سەرپێچیكار بزانێت و هاوكات بە پاشكۆی‬ ‫بزانێت و بیخاتە پەراوێزاوە‪ .‬هەر ئەم وێنە و وێنایە بەردەوامە و بووەتە بناخەی داب و‬ ‫نەریت و یاسا و رێسا كۆمەاڵیەتییەكان‪ .‬هەر ئەم نەخشەیە‪ ،‬بوو بە بنچینەی سیستەمی‬ ‫پیاوساالری لە كۆمەڵگەكانی مرۆڤایەتیدا‪.‬‬ ‫كۆدێكی دیكەی ئەم بڕگەیە‪ ،‬بایەخی سێكس لە گەشەی كەسایەتی مرۆڤ و بەردەوامی‬ ‫بوونی مرۆڤدا دەردەخات‪ .‬چاوكرانەوە و دەرككردن دوای خواردنی بەری درەختی زانینی‬ ‫خێر و شەڕ‪ ،‬هێمایە بۆ ئەو پێگەیشتن و تێگەیشتنەی مرۆڤ پێی دەگات‪ ،‬هەروەها مرۆڤ‬ ‫لە ئەنجامی پرۆسەی سێكسدا دەبێت بە خوڵقێنەر و نەوە لە دوای نەوە مرۆڤان بەردەوامی‬ ‫پێ دەدات‪ ،‬جگە لەمانە گەشەی هەست و نەست و هۆشیاری مرۆڤ و دەرككردن لە‬ ‫ئەنجامی ئەو پرۆسەیەدا لەم دەقەدا ئاماژەی بۆ كراوە‪ .‬ئادەم و حەوا دوای خواردنی‬ ‫بەری درەختەكە پەیان بەوە برد‪ ،‬كە ڕووتن و لە گەاڵی داران بەرگیان بۆ خۆیان چێ‬ ‫كرد‪ ،‬چێكردن بە واتای جوواڵنی پەیبردنی مرۆڤ بۆ داهێنانی پێویستییەكانی خۆی‪.‬‬ ‫كاتێك پەیان بەوەبرد ڕووتن‪ ،‬شەرم گرتنی‪ ،‬پێویستییان بە داپۆشین بوو‪ ،‬بەرگیان بۆ خۆیان‬ ‫دروست كرد‪ .‬ئەم كۆدە ئاماژەیە بۆ ئەوەی سێكس كار لە هەست و نەستی مرۆڤ دەكات‬ ‫و هۆشیاری مرۆڤ چاالك دەكاتەوە بۆ داهێنانی پێویستییەكانی خۆی‪ .‬هەستكردن بە‬ ‫ڕووتی و شەرمكردن لە ڕووتی‪ ،‬هێمایەكە بۆ ویژدان یان ئەوەی لە دەروونناسیدا بە (منی‬ ‫بااڵ) ناوزەد كراوە‪ .‬كاتێ مرۆڤ كە تابۆكراوەكان پیادە دەكات‪ ،‬هەست بە گوناهكردن‬ ‫لەالیدا چێ دەبێت و شەرم و ترس و نیگەرانی دەبن بە بەرئەنجامی ئەو هەستە‪.‬‬ ‫ئافرەت‪ ،‬لەم دەقەدا كراوە بە هۆكاری سەرپێچی و یاساشكاندن‪ ،‬بۆیە سزاكەش ئاراستەی‬ ‫ئەو كراوە‪ .‬سێكس لە تابۆەكانە (هەرگیز لە درەختی زانینی خێر و شەڕ نەخۆی)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ژنەكەی كە بۆ ئادەم لە پەراسووی چێكرا‪ ،‬ئادەمی فریوودا كە لە بەری ئەو درەختە‬ ‫‪20‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بخوات‪ .‬هەر بۆیە بە درێژایی مێژوو‪ ،‬سێكسی تابۆكراو‪ ،‬كە لە نێوان پیاو و ژندا پیادە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ژن لەسەری سزا دەدرێت‪ ،‬پیاویش لە سزا دەربازی دەبێت‪ .‬مار ئارەزووی زایەندییە‪،‬‬ ‫كە ژن وروژێنەرەكەی بووە‪ ،‬پێشنیازی بە ئادەم كردووە‪ ،‬كە تاقی بكاتەوە‪ .‬ئەم بۆچوونە‬ ‫نەوە دوای نەوەی مرۆڤ و لە هەموو كولتوورەكاندا چەسپیووە كە ژن وروژێنەر و پیاو‬ ‫وروژاوی سێكسییە‪ ،‬چونكە ئادەم و حەوا دایك و باوكی مرۆڤن‪ .‬مار ژنی هەڵخەڵەتاندووە‪،‬‬ ‫ئەمە بەو واتایە گوتراوە كە ژن الواز و خۆشباوەڕ بووە و بۆ ئارەزوویەك سەری نەویكردووە‪.‬‬ ‫مەبەست بووە ئافرەت وەك الواز پێناسە بكرێت‪ ،‬لە بەرژەوەندیی بااڵدەستكردنی پیاو لە‬ ‫دنیادا‪ .‬گفتوگۆی نێوان مار و ژن لەم داستانەدا‪ ،‬ئەوە دەردەخات لە سەرەتاوە ئافرەت‬ ‫دۆزەرەوەی چێژی ئەو زایەندە بووە‪ ،‬كە خودا تابۆی كردبوو‪ ،‬هەر ئەویش بوو كە مرۆڤی‬ ‫لە نەمری و ژیانی هەتاهەتایی نێو بەهەشتەوە بەرەو مردن بردووە‪ .‬بەهۆی تابۆبوونییەوە‬ ‫مرۆڤ بە سێكس گوناهبار دەبێت‪ ،‬لەم گوناهەشدا پیاو بكەر نەبووە‪ ،‬بگرە كارپێكراو بووە‪،‬‬ ‫ئەمەش پاساوە بۆ دەربازكردنی پیاو لە سزا و سزادانی ژن لە ئەنجامی ئەم تابۆشكێنییە‪.‬‬ ‫خۆشاردنەوەی ئادەم و حەوا لە دوای پەیبردنیان بەڕووتی‪ ،‬هەستی شەرمەزاری مرۆڤ‬ ‫هەمبەر بە ئەندامەكانی زایەندیی الی مرۆڤ ئەكتیڤ كرد و لە تەواوی كولتوورەكانی‬ ‫مرۆڤایەتیدا چەسپاندی‪.‬‬ ‫ئینجا خوا بە ئافرەتی گوت‪« :‬زیاتر و زیاتر ژانت هەبێت و بە ژانێكی زۆرەوە منداڵت‬ ‫ببێت‪ ،‬هەمیشە تامەزرۆی مێردەكەت بیت و ئەویش داگیرت بكات‪ .‬بە ئادەمی گوت‪:‬‬ ‫چونكە بە قسەی ژنەكەتت كرد و لە بەری ئەو درەختەت خوارد كە لێم قەدەخە كردبووی‪،‬‬ ‫زەوی بەهۆی تۆوە نەفرەتی لێ بێ و بە ماندوویەتییەوە هەموو ژیانت بەسەر بەری و دڕك‬ ‫و داڵت بۆ بڕوێ و تۆش گیای كێڵگە بخۆی‪ .‬بە ئارەقی ناوچەوانت ژیانت دابین بكەیت‪،‬‬ ‫تا رابێی لەسەر زەوی‪ ،‬لە خۆڵ وەرگیراوی و بۆ خۆڵ دەگەڕێیتەوە»‪.‬‬ ‫لەم بڕگەیەدا سزاكانی خودا بە بەرجەستەیی بۆ ئافرەت و بۆ پیاو‪ ،‬لە سۆنگەی ئەوەی‬ ‫فەرمانی ئەویان شكاندووە جیاوازە و بەم شێوەیەیە‪:‬‬ ‫سزاكانی ئافرەت‪:‬‬ ‫‪ .1‬ماری كرد بە دوژمنی هەتاهەتایی‪ :‬چونكە مار لێرەدا كۆدێكە بۆ وروژێنەری‬ ‫سێكسی‪ ،‬سێكسیش تابۆكراوە‪ ،‬كەواتە ئافرەت تۆماتبارە بەوەی وروژێنەری ئەو كردە‬ ‫تابۆكراوەیە‪ ،‬بەوهۆیەشەوە نەفرەتلێكراوە‪ .‬واتا سیمبولییەكەشی ئەوەیە كە هەردەم وەك‬ ‫تۆمەتبار لەبەرچاوی كۆمەڵگە و رای گشتیدا دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .2‬زیاتر و زیاتر ژانت هەبێ و بە ژانێكی زۆرەوە منداڵت ببێ‪ :‬دیاردەی ژانی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪21‬‬

‫منداڵبوون‪ ،‬كە ئازارێكی سرووشتییە لە دۆخی جیابوونەوەی منداڵ لە دایك و دەرچوون‬ ‫لە جیهانی جەستەی دایكەوە بۆ جیهانی ئاسایی‪ ،‬كەچی كەڵكئاوەژوو لەم ژانە وەرگیراوە‬ ‫لەالیەن سیستەمی بیركردنەوەی پیاوساالرییەوە بۆ ئەوەی ئەم ژانە وەك سزایەكی خودایی‬ ‫بناسێندرێت‪ ،‬كە لە پای یاخیبوون و سەرپێچی ژن لە فەرمانی خودا‪ ،‬بەسەریدا درابێت‪.‬‬ ‫‪ .3‬هەمیشە تامەزرۆی مێردەكەت بی و ئەویش داگیرت بكات‪ :‬ئەم سزایەی كە لە‬ ‫چیرۆكی پەیدابووندا بەسەر ئافرەتدا دراوە‪ ،‬بۆ چەسپاندنی سیستەمی پیاوساالری بووە‪،‬‬ ‫بەوەی كە پیاو وەك خاوەن و ژن هەردەم وەك كۆیلە بمێنێتەوە‪ .‬پیاو وەك داگیركەر و ژن‬ ‫وەك تامەزرۆ ناسێندراوە‪ ،‬واتە تەنانەت كە پیاو ناسنامەشی بسڕێتەوە و داگیریشی بكات‪،‬‬ ‫ئەم نەتوانێ لە كۆیلەیەتی یاخی ببێ‪ ،‬بە پێچەوانەشەوە تامەزرۆی ئەو داگیرەكەرە‪ ،‬یان‬ ‫ئەو خاوەن كۆیلەیە بێت‪.‬‬ ‫بە پێی دەقەكە ماریش سزا دراوە‪ ،‬بەاڵم مار كە سیمبولی وروژێنەرە سێكسییەكەیە‪،‬‬ ‫سزاكەی تەنیا ئەوەیە كە دەبێت بە دوژمنی ژن‪ .‬ئادەمیش كە جەڤەنگی پیاوە و‬ ‫سەرپێجیكاری فەرمانی خوایە سزای بۆ بڕاوەتەوە‪ ،‬بەاڵم سزاكانی پیاو جیاوازن‪ ،‬لەوانەی‬ ‫كە بەسەر ئافرەتدا دراوە‪ ،‬بەهۆی ئەوەوەیە كە بە قسەی ژنی كردووە‪ ،‬واتە پیاو نابێت بە‬ ‫قسەی ژن بكات بە پێی دەقەكە (بە ئادەمی وت‪ :‬چونكە بە قسەی ژنەكەتت كرد و بەری‬ ‫ئەو دارەت خوارد كە لێم قەدەخە كردبووی)‪ .‬مەبەست لێی بێباخكردنی قسەی ژنە لە‬ ‫الی پیاو‪ ،‬كە ئەمەش كاریگەریی خۆی لەنێو كولتووری مرۆڤایەتیدا داناوە‪ .‬ئێمە كە لە‬ ‫كۆدەكانی ئەو سزایانە بكۆڵینەوە‪ ،‬بۆمان دەردەكەوێت‪ ،‬تەنانەت سزاكانیش لە بەرژەوەندیی‬ ‫بااڵدەستی ئەودایە و مەبەست لێی بڵندكردنی پایەی و چەسپاندنی ئەو پایەبڵندییەیەتی‪.‬‬ ‫سزاكانی پیاو لە پای ئەو سەرپێچییانە ئەمانە بووە‪:‬‬ ‫‪ .1‬زەوی بەهۆی تۆوە نەفرەتی لێ بێت‪ :‬لە سەرەتاكانی چیرۆكەكەوە باس لەوە كرابوو‪،‬‬ ‫كە خودا هەموو شتێكی لە پێناوی ئادەمدا چی كرد‪ ،‬لە سزاكەشدا نەفرەت لە زەوی‬ ‫دەكات بەهۆی ئەوەوە‪ ،‬ئەمەش جەختكردنەوەیە لەسەر موڵكدارێتی پیاو بۆ زەوی‪ .‬نەفرەت‬ ‫لێكردنیش بەو واتایە دێت كە زەوی پڕ ببێت لە شەڕ و ئاژاوە‪ .‬لە تەواوی مێژووی‬ ‫مرۆڤیشدا دەبینین كە جەنگەكان پیاوانی دەسەاڵتدار لە پێناوی بەرژەوەندییەكانیان‬ ‫دەینێنەوە‪ .‬جەنگەكان دەستكەوتیان بۆ ئەوان و زیانەكانیشی بۆ خەڵكانێكی دیكەیە‪،‬‬ ‫لێرەشدا پتر ئافرەت زیانمەندە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بە ماندووبوونەوە هەموو ژیانت بەسەربەری‪ :‬هەردەم ماندووبوون لە ئەنجامی كار و‬ ‫ئەرككێشانەوە دەبێت‪ .‬لێرەشدا بەو واتایە دێت كە پیاوی خاوەن زەوی لە پێناوی مانەوەی‬ ‫ئەو دەسەاڵت و بەرژەوەندییانەی ماندوو ببێت‪ ،‬ئەمەش جەختكردنەوەیەكی دیكەیە لەسەر‬ ‫‪22‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫خاوەندارێتی ئادەم بۆ زەوی‪ ،‬نەك زەوی موڵكی ئادەم و حەوا هەردووكیان بێت‪.‬لەم تێكستەدا‬ ‫بە راناوی كەسی دووەمی تاك (تۆ) لەگەڵ ئادەمدا ئاخاوتن كراوە‪ ،‬بڕوانە‪( :‬بەری ئەو‬ ‫دارەت)‪( ،‬بەهۆی تۆوە)‪ ،‬ژیانت)‪( ،‬دڕك و داڵت)‪( ،‬تۆش)‪( ،‬ئارەقی ناوچاوانت) و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫‪ .3‬دڕكوداڵت بۆ بڕوێت و تۆش گیای كێڵگە بخۆی)‪ :‬لێرەدا مەبەست لەوەیە كە‬ ‫ئادەم ‪ -‬پیاو لە پێناوی بەرژەوەندی و دەسەاڵتیدا ڕەوایەتی ئاژاوەگێڕان و شەڕی هەیە‪.‬‬ ‫دڕكوداڵ جەڤەنگی ئازار و ئەشكەنجەیە‪ ،‬كە لە ئەنجامی جەنگ و ئاژاوە دا چێ دەبێت‬ ‫و ترس و تۆقین و نەخۆشی و ناخۆشی هەموویان دەرهاویشتەی ئەو ئاكارانەن‪ ،‬كە بە‬ ‫بەدمەبەستییەوە ئەنجام دەدرێن‪.‬‬ ‫‪ .٤‬بە ئارەقی نێوچەوانت ژیانت دابین بكەیت تا ڕابێی لە سەر زەوی)‪ :‬ئارەقی ناوچەوان‬ ‫هێمایە بۆ كار و چاالكی بەرهەمدار لە پێناوی بەدەستهێنان و دابینكردنی بژێوی ژیان‪.‬‬ ‫لێرەدا مەبەست بووە پیاو وەك چاالك و بەدەستهێنەری بژێوی ژیان وێنا بكرێت‪ .‬بێگومان‬ ‫كە كارا و بەرهەمهێنەر بوو‪ ،‬دەستكەوت و بەرهەمەكانیش دەبن بە موڵكی ئەو و سوود لە‬ ‫بەروبوومی زەوی وەردەگرێت‪ ،‬بەاڵم حەوا وەك هاوبەش و هاوكاری ئادەم وێنا نەكراوە لە‬ ‫كاری بەرهەمهێناندا‪ ،‬بۆیە خۆبەخۆ لە خەیاڵگەی كۆمەڵگەدا وەك پاسیڤ و بێ بەرهەم‬ ‫وێنا دەكرێت و وێنەكە دەچەسپێت‪ .‬لە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیشدا ئەم وێنەیە دەقاودەق وا‬ ‫كەوتۆتەوە‪ .‬لە تەواوی كۆمەڵگەكانی مرۆڤایەتی بڕوانین دەبینین چۆن ئەم وێنەیەی‬ ‫وەرگێڕاوەتە سەر كردار و لە ژیانی كەتواریدا پیادەی دەكات‪ .‬بەشی شێر لە بەروبوومی‬ ‫زەوی بەر پیاو كەوتووە و ئەو خاوەنییەتی‪.‬‬ ‫‪ .٥‬لە خۆڵ وەرگیراوی و بۆ خۆڵ دەگەڕێیتەوە‪ :‬ددانپێدانانێكی دیكە بۆ خاوەندارێتی‬ ‫پیاو لەسەر زەوی‪ .‬خاك و خۆڵ پێكهاتەیەكی سەرەكیی گەردوونە و پیاوی لێ دروستكراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە وێنەكەی سەرەتادا بینیمان كە ژن لە خۆڵ چێ نەكرا‪ ،‬بگرە لە پەراسوویەك لە‬ ‫پەراسووەكانی ئادەم! ئەمەش بە واتای ئەوەیە كە زەوی راستەوخۆ تاپۆی پیاوە‪ ،‬چونكە‬ ‫لێی وەرگیراوە و بۆی دەگەڕێتەوە‪ ،‬ئاوێتەی یەكدین و هی یەك و بۆ یەكن‪ ،‬بەاڵم ژن‬ ‫موڵكی ئادەمە‪( ،‬ئادەم ناوی ژنەكەی نا حەوا‪ ،‬چونكە دایكی هەموو زیندەوەرێكە‪ ،‬خواش‬ ‫بۆ ئادەم و ژنەكەی جلێكی لە چەرم چێ كرد و پێی بەخشین‪ ،‬ئینجا خودا گوتی‪ :‬ئەوەتا‬ ‫مرۆڤ وەك یەكێك لە ئێمەی لێهات و خێر و شەڕ لە یەكدیی جیادەكاتەوە‪ .‬ڕەنگە دەست‬ ‫درێژبكات و لە بەری داری ژیان بخوات و تا هەتایە بژی‪ ،‬لە بەهەشت دەری كرد تا زەوی‬ ‫ئاوەدان بكاتەوە‪ ،‬كە لە خۆڵەكەی چێ كرا‪ ،‬ئاوا خوا مرۆڤی لە بەهەشتی بەرین دەركرد‪،‬‬ ‫فریشتەی بە شیرێكی ئاگرینەوە لە رۆژهەاڵتی بەهەشت كردە پاسەوانی ئەو رێگەیەی‬ ‫كە داری ژیانی تێدایە)‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪23‬‬

‫كە مرۆڤ دەبێتە ئەو بوونەوەرەی كە خێر و شەڕ‪ ،‬چاكە و خراپە لەیەكدیی بكاتەوە‪،‬‬ ‫واتای ئەوەیە هۆشیاری ئەو گەشە دەكات و بە پێی كۆدەكانی ئەم تێكستە دەتوانێ بگاتە‬ ‫پلەی هۆشیاری بااڵ (ئەوە مرۆڤ وەك یەكێك لە ئێمەی لێهات)‪ ،‬كە هۆكاری ئەمەش‬ ‫خواردنی بەری دارەكەی بەهەشتە‪ .‬بەو واتایە دێت مرۆڤ كە چێژی زایەندیی دۆزییەوە‪،‬‬ ‫هۆشیاریشی گەشەی كرد و بوو بە داهێنەر و خوڵقێنەر‪ .‬دەروونناسی نوێیش جەخت لەسەر‬ ‫ئەوە دەكاتەوە‪ ،‬كە رەهاكردنی وزەی زایەندیی‪ ،‬كاریگەریی لەسەر كەسایەتی مرۆڤ هەیە‬ ‫و پێوەندیی هەیە بە گەشەی مرۆیی و تواناكانی داهێنانەوە‪.‬‬ ‫لەوێ بەدواوە قەدەخە و سزاكانی دەست پێدەكەن‪( .‬ئاوا خوا فریشتەی بە شیرێكی‬ ‫ئاگرینەوە لە رۆژهەاڵتی بەهەشت كردە پاسەوانی ئەو رێگەیەی كە داری ژیانی تێدایە)‪.‬‬ ‫ئاین و یاسا و رێساكانی‪ ،‬حەرام و حەاڵڵ و پاداشت و سزاكانی‪ ،‬دەستیان پێكرد‪ ،‬تا سنوور‬ ‫بۆ ئارەزووەكانی مرۆڤ دابنێت لە پێوەندیی بە چاالكی زایەندی‪ .‬سەردەمی سەرهەڵدانی‬ ‫ئاینی جوو‪ ،‬بە پێی ئەو دەقانەی كۆدەكانی شرۆڤە كران‪ ،‬مەبەستێكی دیار و ئاشكرا لەالیەن‬ ‫سەردارانی كۆمەڵگەوە لە ئارادا بووە بۆ سەركووتكردنی مرۆڤ بە گشتی و پێناسەكردنی‬ ‫زایەند وەك تاوان و سزادانی‪ .‬مەبەستێكی ئاشكرا لە كردنی ژن بە بوونەوەرێكی وابەستە‬ ‫و پلەدووی كۆمەڵگە لە ئارادا بووە‪ ،‬لە رێگەی دەقەكانەوە پشتئەستووركراوە و پیادە‬ ‫كراوە‪ .‬لە سەرەتای دەقی چیرۆكی پەیدابوونەوە‪ ،‬ژن وەك بەشێكی بچووك و پیاو وەك‬ ‫بوونەوەرێكی تەواو و سەروەر پیشان دەدات‪ ،‬كە لە هیچی كەم نییە‪ ،‬جگە لە هاودەمێ بۆ‬ ‫دڵنەوایی و خزمەتكردنی‪ ،‬ئەویش لە پەراسوویەكی خۆی بۆی چێ دەكات‪ .‬ئەندامەكانی‬ ‫زایەندیی ژن و پیاو‪ ،‬كران بە عەورەت و مایەی شەرمەزاری و نەنگی‪ ،‬ئافرەتیش كرا بە‬ ‫هۆكاری پیادەكردنی نەنگییەكان‪ .‬منداڵدانی ژن‪ ،‬كە سەرچاوەی ژین و بەرهەمهێنانەوەی‬ ‫مرۆڤاكانە‪ ،‬وەك شتێكی كەمبایەخ و گاڵو تەماشا دەكرا‪ .‬خوێنی مەهەكی مانگانەی‬ ‫ژنان بە خوێنێكی پیس پێناسە كرا و لەشی ژن لە ماوەی مەهەكی مانگانە و زەیستانیدا‬ ‫وەك لەشێكی پیس بینراوە‪ .‬ئەوەتا لە كتێبی پیرۆزیاندا دەوترێ‪( :‬ئافرەت كە بێنوێژ دەبێت‪،‬‬ ‫حەوت رۆژ لە مەهەكدا دەمێنێتەوە‪ ،‬هەر كەسێ دەستی پێوە بدات‪ ،‬پیس دەبێت تا ئێوارە‪،‬‬ ‫هەرچی شتێ كە لە سەری دابنیشێ پیس دەبێت تا ئێوارە‪ .).‬لەبارەی ژنێكی زەیستانەوە‬ ‫وا دواوە‪ ( :‬خوا بە موسای وت بە نەوەی ئیسرائیل رابگەیەنە‪ ،‬ئەگەر ژنێكی سكپڕ كوڕی‬ ‫بوو‪ ،‬دایكەكە ماوەی حەوت رۆژ بە پیسی دەمێنێتەوە‪ ،‬وەك رۆژانی بێنوێژی و هەشتەم‬ ‫رۆژ منداڵەكە خەتەنە دەكرێ‪ ،‬پێویستە لەسەر ژن سی و سێ رۆژی دیكە بمێنێتەوە تا لە‬ ‫خوێنەكەی پاك دەبێتەوە‪ ،‬نابێت دەست لە هیچ شتێكی پیرۆز بدات‪ .‬ئەگەر كچی بوو‪ ،‬لە‬ ‫دۆخی پیسیدا بۆ ماوەی دوو هەفتە دەمێنێتەوە‪ ،‬وەك رۆژانی بێنوێژی‪ ،‬شەست و شەش‬ ‫‪24‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫رۆژی دیكەیش دەمێنێتەوە تا پاك دەبێتەوە لە خوێنەكەی‪ ).‬لەم دەقانەدا ڕوون دەبێتەوە‬ ‫كە ئاینی جوو‪ ،‬ویستوویەتی ژن بۆ نزمترین پلە دابگرێ‪ .‬لەم چەند دێڕەدا دووجار گورز‬ ‫لە كەسایەتیی مێینە دەوەشێ‪ ،‬یەكەمیان وەك دایك كاتێ كە بەرهەمهێنەری مرۆڤە‪ ،‬لە‬ ‫جیاتی پەسندانی وەك خوڵقێنەر‪ ،‬وەك پیس ناوی دەبات‪ ،‬دووەمیان پلەی كچ لە چاو كوڕ‬ ‫دادەگرێت‪ ،‬ئەوەتا دایك‪ ،‬كە كچی دەبێت دوو ئەوەندەی كوڕ لە پیسیدا دەمێنێتەوە بە پێی‬ ‫ئەو دەقە‪ .‬ئەم كەم تێڕوانینەی مێینە‪ ،‬لە كۆمەڵگەدا پیادە كراوە و كاریگەریی خۆی لەسەر‬ ‫سیستەمی بیركردنەوەی پیاوان داناوە و كۆمەڵگەیەكی نێرساالری بونیاد ناوە‪ .‬پیاوانی‬ ‫جوو‪ ،‬لە كاتی پەرستشەكانیاندا سوپاس و ستایشی خوا دەكەن و لە نزاكانیاندا دەڵێن»‬ ‫سوپاس بۆ تۆ خوایە‪ ،‬كە بە ژن دروستت نەكردووم»‬ ‫زانستی نوێ ئەوەی سەلماندووە كە خوێنی مانگانەی ژنان‪ ،‬وەك هەر خوێنێكی دیكەی‬ ‫هەر شوێنێكی دیكەی جەستەی ژنە و هیچ جیاواز نییە و پیس نییە‪ .‬كە ئاینی‬ ‫جوو‪ ،‬بە دەقی كتێبی پیرۆز ئەو خوێنەی وەك پیس و گاڵو ناوبردووە‪ ،‬بەو شێوەیە لە‬ ‫سیستەمی بیركردنەوەی كۆمەڵگە چەسپاوە و نەوە دوای نەوە‪ ،‬ئەو سیستەمی بیركردنەوەیە‬ ‫گواستراوەتەوە و كۆمەڵگەكان بۆ یەكتریان ناردووە و كاریگەری لەسەر هەموو ئەوانی‬ ‫دیكەش كردووە و بە شێوازی نێزیك لە یەك چیرۆكی پەیدابوونیان بۆ داشكانی بەهای‬ ‫مرۆڤایەتی ژن بەكار بردووە‪.‬‬ ‫بۆ بەردەوامی داشكانی پلەی ئافرەت و ناشیرینكردنی سێكس لەنێو كۆمەڵگەدا‪،‬‬ ‫دوای چەند سەدەیەكی دیكە ئاینێكی دیكە هات و چیرۆكێكی دیكەی داهێنا‪ ،‬ئەویش‬ ‫عەزرابوونی مەریەم و بەرهەمهێنانی پیاوێك بە پاكیزەیی لەالیەن ئافرەتێكەوە كە سێسكی‬ ‫لەگەڵ مرۆڤدا نەكردووە‪ .‬پیرۆزی مەریەمی عەزرا لە الی مەسیحییەكان‪ ،‬تەنیا ئەوە نییە‬ ‫كە دایكی پێغەمبەرێكی خودایە‪ ،‬بگرە ئەو پەرجوویەكە‪ ،‬بێ سێكس و بە بێ پیسبوون بە‬ ‫تێكەڵبوون لەگەڵ پیاوێك‪ ،‬ئەوی بۆ خوڵقاوە‪ ،‬هەر بۆیە ناویان لێنا كوڕی خودا‪ .‬پەسندانی‬ ‫پاكیزەیی مریەم لە سیستەمی بیری كۆمەڵگەدا چەسپا و وەی كرد زۆر لە كچان رێبازی‬ ‫(راهیبە)یی هەڵبژێرن و سێكس فەرامۆش بكەن و هاوسەرداری نەكەن‪ ،‬بەهەمان شێوەش‬ ‫پیاوان ببن بە (كاهن) و ژیانی هاوسەرداری لەم دنیا فەرامۆش بكەن‪ ،‬تا بە پاكی بمێننەوە‬ ‫بۆ ئەو دنیا و لەوێدا كچان لەگەڵ عیسای كوڕی خودا و كوڕان لەگەڵ مەریەمی‬ ‫پاكیزەدا زەماوەند بكەن‪.‬‬ ‫بەو پرۆسە مێژووییە دوورودرێژە وایلێهات كە ئەندامەكانی زایەندی كچ وەك مایەی‬ ‫شەرمەزاری و وەك ترسناك و سەرچاوەی تاوان و حەرامەكان ببینرێت‪ ،‬لە سیستەمی‬ ‫بیركردنەوەی كۆمەڵگە مرۆییەكاندا و بچەسپێنرێت‪ .‬پەردەی كچێنی كرا بەو پردە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪25‬‬

‫ترسناكەی كە شەیتانی بەسەردا بپەڕێتەوە‪ .‬هێدی هێدی شكۆمەندی و شەرەفی مرۆڤ‬ ‫بەسترا بەو پردەوە و بنەماڵە هاندەدرا ببێت بە پاسەوانی شیربەدەستی ئەو پردە و پاراستنی‬ ‫شەرەفی بنەماڵە مەرجەكەی پاراستنی ئەو پەردە تەنكە بێت كە لەنێو زێی ئافرەتەكانی‬ ‫بنەماڵەدایە‪.‬‬ ‫پردی كچێنی بە پێی زانست‪ ،‬پەردەیەكی تەنكی سیفەت الستیكییە و لە نێوان زێ‬ ‫و منداڵدانی ئافرەتدایە‪ .‬كونێكی بازنەیی رێك لە ناوەڕستیدایە بۆ هاتنەدەرەوەی خوێنی‬ ‫مەهەكی مانگانەی مێینە‪ .‬ئەم پەردە لە الی ‪%٧٥‬ی مێینە بەو شێوەیەیە و لە كاتی‬ ‫پاڵەپەستۆی ئەندامی نێرینە لە یەكەمین ئەنجامدانی سێكسدا پەردەكە دەدڕێ‪ ،‬بەوەش‬ ‫كەمێك خوێنی لێ دێت‪ ،‬بەاڵم ‪ %٢٥‬ی مێینە پەردەكانیان جیاوازترە و كونەكەی ناوەڕاستی‬ ‫بازنەیی نییە و ناڕێكە و درزی تێدایە‪ ،‬ئەمەش وا دەكات لە كاتی پاڵەپەستۆی ئەندامی‬ ‫نێرینەش لە یەكەم ئەنجامدانی سێكسدا‪ ،‬ئاسایی بێت و خوێنی لێ نەیەت‪ .‬بە پێی‬ ‫دابونەریتی كۆمەڵگەكان و پشتبەستوو بەو كۆدە سامناكانەی كە لە دەقەكاندا شیمان‬ ‫كردنەوە‪ ،‬نێزیكەی لە هەموو كۆمەڵگەكاند ئەو خوێنە وەك سیمبولی پاكی ئافرەت و‬ ‫سێكس نەكردنی و شەرەفپارێزی بنەماڵە چاو لێ دەكرێت‪ ،‬بۆیە نەبوونی ئەو خوێنە لە‬ ‫شەوی زاوایەتیدا دەبێت بە كارەسات و بێ ئاوڕدانەوە لە هۆكارەكەی‪ ،‬ئافرەتی پێ تۆمەتبار‬ ‫دەكرێ و بە سزا دەگەیەندرێت‪ .‬زۆرینەی كاتیش سزای نەبوونی خوێن‪ ،‬یان وەك بە شێوە‬ ‫باوەكەی دەگوترێت نەبوونی پەردەی كچێنی‪ ،‬بە كوشتنی ئافرەتەكە تەواو دەبێت‪.‬‬ ‫چەپاندنی سێكسی و كاریگەرییەكانی لەسەر باری دەروون‪:‬‬ ‫چەپاندن (‪ )Repression‬برێتییە لە دوورخستنەوەی شتی ناخۆش و ئازاربەخش‬

‫لە هەست و ناردنی بۆ نەست‪ .‬ئەو پەنگخواردنەی لە ئەنجامی چەپاندنەوە لە نەستی‬ ‫مرۆڤی كۆمەڵگە نائازادەكاندا ڕوو دەدات‪ ،‬دەبێتە هۆكاری چەندان دیاردەی نەخوازراو‬ ‫و نائاسایی دەروونی الی تاكەكانی‪ .‬لە كۆمەڵگە نائازادەكاندا سێكس لەو رەوتارانەیە‪،‬‬ ‫كە لە روانگەیەكی زانستییەوە تێی ناڕواندرێت و داب و نەریت و تێگەیشتنە هەڵە و‬ ‫باوەكانی كۆمەڵگە ئاراستەی دەكەن و داوەری لەسەر دەكەن‪ .‬بە پێی ئەو تێڕوانینە باو‬ ‫و سەپاوە‪ ،‬ڕەوشت و ئیتیك و مۆراڵی كۆمەڵگە‪ ،‬نامووسی تاك و بنەماڵەیە‪ ،‬پێوەستە بە‬ ‫رەفتاری سێكسی مرۆڤەكانەوە‪ ،‬بەتایبەتیش رەفتاری زایەندیی ژن لەو مۆراڵە بەرپرسیارە‪.‬‬ ‫تەنگبینی و نالۆژیكی لە ڕووانیندا لە كۆمەڵگەكانی رۆژهەاڵتی ناوڤین‪ ،‬تایبەتی كە‬ ‫كوردستانی ئێمەش نموونەیەكە لەو كۆمەڵگەنە‪ ،‬رێگە بە جۆری دیكەی سیستەمی‬ ‫بیركردنەوە دەگرێت‪ ،‬كە لەسەر بنچینەی بەها مرۆیی و پێوەرە زانستییەكان شێوەی‬ ‫گرتبێت‪ .‬ژیانبینی‪ ،‬جیهانبینی‪ ،‬مرۆڤبینی و خۆبینی‪ ،‬هەموویان لە چوارچێوەی هەمان‬ ‫‪26‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بیركردنەوەی بێ بنەما و بێ لۆژیك بەڕێوە دەچن‪ .‬ژنبینی و پیاوبینی‪ ،‬بە چاویلكەیەكی‬ ‫نەریتی سێكسئامێزەوە‪ ،‬وای كردووە گورز لە هۆشیاری و ئەقڵی مرۆڤەكان بوەشێنێ‪.‬‬ ‫ژن وەك ئامرازێكی سێكسی تێی دەڕواندرێ و لەسەر ئەو بنەما هەڵەیەش وا پەروەردە‬ ‫دەكرێ ئەو ئامرازە بێت بە دەستی بەرامبەرەوە و لە جێی ئەوەی گەشە بە بەهرە و توانا‬ ‫ئەقڵییەكانی بدات‪ ،‬هەوڵ بۆ بەرجەستەكردنی الیەنە سێكسێیەكەی بدات تا ئامرازێكی‬ ‫سەرنجڕاكێشتر بێت بۆ نێرینە‪.‬‬ ‫چەپاندن جۆری زۆرە‪ ،‬چەپاندنی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬دەروونی و رۆحی‬ ‫بوونیان هەیە و كار لە تاك دەكەن و كاریگەری درێژخایەنیان بەسەر مرۆڤەكانەوە‬ ‫هەیە‪ .‬چەپاندنی سێكسی لە كۆمەڵگە نەریتییەكاندا وەك باوترینیان زەقتر دەنوێنێ و‬ ‫كاریگەرییەكەشی بەسەر ورد و درشتی هەڵسوكەوتی تاكەكانی ئەو كۆمەڵگەنە دەبیندرێت‪.‬‬ ‫پێوەندییەكانی نێوان نێر و مێ لە كۆمەڵگەی چەپاودا گرێ دەروونییەكان كوێرتر‬ ‫دەكاتەوە و دەركەوتەی ئەو گرێیانە لە شێوەی رەفتاری نەخۆشیئامێز و توندوتیژی و‬ ‫الدانی سێكسی جۆراوجۆر‪ ،‬وەك دۆخ و وەك دیاردەش هەن و ناتوانرێت نكۆڵییان لێ‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی بزانین لە كۆمەڵگەی ئێمەشدا ئەو گرێیانە تا چەند دەركەوتوون و هەن‪،‬‬ ‫گرینگترین جۆریان پۆلێن دەكەین و تیشك دەخەینە سەر دۆخ و دیاردەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫كوردستان كە پێوەستن بە رەفتاری سێكسی تاكەكانی كۆمەڵگەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬كارەكتەری سادی و كارەكتەری ماسۆخی‪:‬‬ ‫سادی و ماسۆخی یان ماسۆشی دوو زاراوەی دەروونناسین و تایبەتن بە دوو جۆری‬ ‫گرێی دەروونی تایبەت بە رەفتاری نەخۆشیئامێزی سێكسییەوە‪ .‬كەسی سادی ئەو جۆرەیە‬ ‫لە مرۆڤ كە بەهۆی گرێیەكی دەروونییەوە حەز بە ئازاردانی مرۆڤ دەكات لە رێگەی‬ ‫سێكسەوە یان لە كاتی سێكس‪ .‬كەسی ماسۆخی ئەو جۆرەیە كە لە حەز لە خودئازاردان‬ ‫دەكات‪ ،‬یان چێژ لە ئازاری سێكسی دەبێنێت‪ .‬لە هەردوو دۆخدا‪ ،‬چ سادی و چ ماسۆخی‪،‬‬ ‫مرۆڤ سێكس وەك ئامرازی ئازاردان دەبێنێ و توندوتیژی دەنوینێ بۆ پیادەكردنی ئەو‬ ‫ئارەزووە چەپاوەی كە گرێی دەروونی بۆ ساز كردووە‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ئازاردانی سێكسی لە توخمی نێرەوە بۆ مێ‬ ‫بەدی دەكرێت‪ ،‬لە كوردستانی ئێمەشدا وەك دیاردە ڕوونە‪ .‬هەر بە تێڕوانینێكی خێراش‬ ‫مرۆڤ دەتوانی لەو جۆرە كۆمەڵگەیەدا جیاوازییەكی زەق و نادادپەروەرانە لە پێوەندیی‬ ‫نێوان نێر و مێدا ببینێت‪ .‬دەسەاڵت و هێزی سەپاوی نێر و بێهێزی و بێدەسەاڵتی مێ‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪27‬‬

‫لەنێو كۆمەڵگەدا برەوی پێ دراوە و وەك ئاسایی لێهاتووە‪ .‬ئەو ڕەوایەتییەی كە دراوە بەو‬ ‫ناهاوسەنگییە لە پێوەندی و ئەو برەودانە بە نادادپەروەری‪ ،‬وای كردووە كۆمەڵگەیەكی پڕ‬ ‫گرێی دەروونی چێ بێت‪.‬‬ ‫لە راپرسییەكدا كە ‪ 500‬ئافرەتی هاوسەردار‪ ،‬لە چین و توێژی جیاواز بەشدارییان تێدا‬ ‫كردووە‪ %٧١ ،‬یان دان بەوەدا دەنێن كە مێردەكانیان لە كاتی سێكسكردن لەگەڵیان گوێ‬ ‫نادەنە باری دەروونی و جەستەیی ئەوان و بە توندی رەفتاریان لەگەڵ دەكەن و ئازار‬ ‫دەكێشن بەو سێكسە‪ ،‬بەاڵم پیاوەكانیان هەست بە ئاسوودەیی دەكەن و زوو دەگەنە لووتكەی‬ ‫چێژی سێكسی لەو جووتبوونە ئازارئامێزەدا‪ .‬ئەمە رێژەیەكی بەرزە و بوونی چەپاندنی‬ ‫سێكسی لە پیاوانی كوردستاندا بەرجەستە دەكات‪ %٥٢ .‬ی ئافرەتەكان بە هیچ شێوەیەك‬ ‫ناڕەزایەتییان دەرنەبڕیوە بەرانبەر ئەو فەرامۆشكردنەی كە لەالیەن پیاوەكانیانەوە كراون و‬ ‫ئەو ئازارەی كە لە كردەی سێكسدا لەالیەن مێردەكانیانەوە پێیان گەیشتووە‪ ،‬هەرچۆنێك‬ ‫بێت هەوڵیان داوە چێژ لەو كردەیە وەربگرن‪ .‬ئەمەش ئەوە دەخاتە ڕوو كە ئەو رەفتارەی لە‬ ‫كەشی هاوسەرداری لەگەڵیان كراوە و پێوەندیی زەبرئامێزی مێردەكانیان لەگەڵیاندا وای‬ ‫كردووە جۆرێك لە ماسۆخی بوون چێ بكات لە كەسایەتیی ئەواندا‪ .‬ئەو تێڕوانینەی كە لە‬ ‫كۆمەڵگەدا باو و سەپاوە بۆ پیاو و پیاوەتی و رەفتاری پیاوانە‪ ،‬ژن و ژنێتی و رەفتاری‬ ‫ژنانە‪ ،‬كاریگەریی نەرێنیی خۆی لەسەر كەسێتی نێر و مێ داناوە و ژنانیش وەك ئاسایی‬ ‫لەو زەبر و رەفتارە توندوتیژییانە دەڕوانن‪ ،‬تەنانەت هەندێكیان پێیان سەیرە كە پیاو بە نەرم‬ ‫و نیانی رەفتاریان لەگەڵدا بكات‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬خاكەساری دەروونی‬ ‫خاكەساری دەروونی واتە تێكچوونی میزاج یاخۆ مگێزی تاك و خەمۆكیی لە ئەنجامی‬ ‫هەستكردن بە پەستی دەروونی‪ .‬پەستی دەروونی لە ئەنجامی سەرنەكەوتن لە پرۆژەیەكی‬ ‫گرینگی ژیان یان هەڵنەكەوتنی هەلێكی باش بۆ هاتنەدی بڕێك لە ئاواتەكانی تاك‪،‬‬ ‫تووشی دەبێت‪.‬‬ ‫بەهۆی ئەوەی ناسنامەی تاك لە كۆمەڵگە نەریتییەكاندا جێی بایەخ نییە‪ ،‬ناسنامەی‬ ‫هۆز و تایفە و خێڵ سەنتەرە‪ ،‬كەواتە تاك لەو جۆرە كۆمەڵگەیەدا بۆ خۆی ناژی و‬ ‫ناسنامەی خۆی گرینگ نییە بەالیەوە‪ .‬ئەو هەردەم بۆ بنەماڵە و هۆز و تایفە تێدەكۆشێت‬ ‫نەك بۆ خودی خۆی‪ .‬لەبەرئەوەش كە سەربڵندی و شانازی بنەماڵە‪ ،‬هێندەی پێوەستە‬ ‫بە سێكسی ئەندامانییەوە‪ ،‬بەتایبەتی ژنانی بنەماڵە‪ ،‬هێندە پێوەست نییە بە رەفتاری‬ ‫كۆمەاڵییەتییەوە‪ ،‬بۆیە گەورەكانی بنەماڵە و هۆز و تایفە‪ ،‬پاڵەپەستۆ دەخەنە سەر تاك‬ ‫و قاڵب بۆ هەڵسوكەوتیان دادەنێن‪ .‬لەبەرئەوەش كە چەمكی شەرەف و ئابڕوو بە تایبەت‬ ‫‪28‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫پێوەستكراوە بە ئەندامەكانی سێكسی مێینەوە‪ ،‬ئەوان پتر لەنێو بنەماڵەدا پاڵەپەستۆیان‬ ‫دەخرێتە سەر و لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە سەركوت دەكرێن و لە رووی سێكسییەوە‬ ‫دەچەپێندرێن‪ .‬مێینەی گەمارۆدراو دەرفەت نادرێ بیر لە پرۆژەیەك بكاتەوە بۆ گەشەی‬ ‫ژیانی خۆی و هەست بە چەقبەستووی ژیانی خۆی دەكات لەنێو ئەو گەمارۆیانەدا‪،‬‬ ‫بۆیە هەستكردن بە خاكەساری و پەستی دەروونی‪ ،‬یەكێك لە هەستە زاڵەكانە لە ژیانی‬ ‫رۆژانەیدا‪.‬‬ ‫گومان لەوەدا نییە‪ ،‬كە چەپاندنی زایەندیی ژنان‪ ،‬جۆرێك چەپاندنی پیاوانیشە‪ ،‬چونكە‬ ‫لە پرۆسەی زایەندیدا هەردوو توخمی مرۆڤ بەشدارن‪ .‬ژنان و پیاوانی كۆمەڵگەی‬ ‫نائازاد و نەریتی تا ئەو كاتەی پرۆسەی هاوسەرگیری ئەنجام دەدەن‪ ،‬لە رووی زایەندییەوە‬ ‫دەچەپێن‪ ،‬دوای پرۆسەی هاوسەرگیرییش‪ ،‬كردەی سێكس لە چوارچێوەی خێزانیدا دەبێتە‬ ‫ئاسایی‪ ،‬بەاڵم پێوەندییەكی ئاڵۆز و ناهاوسەنگ دەبێت‪ ،‬بەهۆی كاریگەریی ئەو چەپاندنە‬ ‫و نەبوونی دیدێكی زانستی بۆ سێكس و تێنەگەیشتن لەباری دەروونی یەكدیی و نەناسینی‬ ‫ئارەزوو و خواستەكانی یەكدیی وەك ژن و مێرد‪.‬‬ ‫كچان و كوڕانی چەپاو لە رووی زایەندییەوە‪ ،‬بۆ رەهاكردنی ئەو ئارەزووەی خۆیان پەنایان‬ ‫بۆ وروژێنەرەكان بردووە و خەون و خەیاڵی سێكسی بووەتە خولیایان و گەیاندوویانی بە‬ ‫چێژی دەستكرد‪ ،‬لە ژیانی كوڕێتی و كچێتییاندا‪ ،‬بەاڵم هەر كە ژیانی هاوسەرێتییان‬ ‫دەستی پێكردووە و بە شێوەیەكی راستەقینە مومارەسەی سێكسیان كردووە‪ ،‬هەستیان بە‬ ‫جیاوازی و دووری ئەو دوو چێژە لە یەكدی كردووە و لە یەكدیی نائومێد بوون‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەرەو ساردی لە سێكس و خاكەساری و پەستی لە دەروونیاندا لێ كەوتووەتەوە‪.‬‬ ‫‪ %٦٨‬ی ژنان لە راپرسییەكەماندا دانیان بەوەدا ناوە‪ ،‬كە چێژیان لە خودروژاندنی پێش‬ ‫هاوسەرگیری پتر وەرگرتووە‪ ،‬وەك لە سێكسی راستەقینە لەگەڵ مێردەكانیان‪ .‬چێژوەرگرتنی‬ ‫مێینە لە خودوروژاندن و سێكسی خەیاڵی پتر لە سێكسی راستەقینە‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ دوو‬ ‫هۆكاری سەرەكی و چەند هۆكارێكی الوەكی‪ .‬لە هۆكارە سەرەكییەكان‪ ،‬یەكەمیان مێ لە‬ ‫كاتی خۆوروژاندن و سێكسی خەیاڵیدا هەر بە تەنیا خۆیەتی و لە خەیاڵدا ئازادە و ترس‬ ‫و شەرمی نییە‪ ،‬بۆیە هەست بە چێژی تەواو دەكات‪ ،‬بەاڵم لە سێكسی راستەقینە لەگەڵ‬ ‫هاوسەرەكەی هەست بە شەرم و ترس و نائازادی دەكات‪ ،‬بۆیە ناتوانێ چێژی سێكسی پێ‬ ‫بگات‪ .‬دووەمیان‪ ،‬لەبەرئەوەی لە پێوەندیی ژن و مێرد دا لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هاوسەنگی‬ ‫لە بەهای مرۆیی و پێوەندییەكانیان نییە‪ ،‬پیاو وەك خۆسەپێنەر و كاریگەر لە سێكسیشدا‬ ‫خۆی دەنوێنی و دەبێتە ناوەند‪ ،‬ژنیش وەك كارتێكراو و پەراوێزخراو دەمێنێتەوە‪ ،‬بۆیە پیاو‬ ‫چێژی وەهمی پێ دەگات و ژن تەنانەت هەست بەو چێژە وەهمییەش ناكات‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪29‬‬

‫كێشەكانی سێكس یەكێك لە هۆكارە شاردراوەكانی پشتی زۆرینەی هەرە زۆری تەاڵق‬ ‫و جیابوونەوەكانیشە‪ .‬پەستی دەروونی لە ئەنجامی ناكۆكیی لە پێوەندیی سێكسدا و‬ ‫ساردمیزاجی الیەك و توندوتیژی الیەكەی دیكە لەو پێوەندییەدا‪ ،‬یەكێك لەو هۆكارانەیە‬ ‫كە ژن و مێرد لە رووی رۆحییەوە لەیەكدیی دادەبڕێت و پەنا بۆ پێوەندیی دیكە لە‬ ‫دەرەوەی چوارچێوەی خێزان دەبەن‪ ،‬لە ساڵی ‪ ٢٠١٢‬دا و ‪ %١٥‬ی تەاڵق لە كوردستاندا بە‬ ‫راستەوخۆیی هۆكاری ناپاكی هاوسەری بووە‪.‬‬ ‫نەزانی لە سێكس‪ ،‬كێشەی بەردەوام چێ دەكات‪ ،‬ئەو كێشانەش دەبنە هۆكاری پەستی‬ ‫و خاكەساری دەروونی الی هەردووال و بێزاری لە یەكدیی‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬گرێی دیانا و گرێی مێینە‬ ‫گرێی مێینە كە بە زاراوە زانستییەكەی پێی دەگوترێت ‪complex femininity‬‬ ‫برێتییە لە گرێی خەساندن‪ .‬كاتێك مێینە سەیر دەكات ئەو ئەندامە سێكسییەی كە كوڕ‬ ‫هەیەتی گرینگی پێدراو و لە كۆمەڵگەدا بووەتە هۆكاری پایەبڵندی ئەو‪ ،‬لە بەرامبەریشدا‬ ‫ئەندامی سێكسی ئەو لە كۆمەڵگەدا وەك مایەی شەرم و نەنگیی تێی دەڕواندرێ‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەست بە كەمییەك دەكات لە جەستەی خۆیدا‪ .‬گرێی دیاناش هەر پێوەست بەو دۆخەوەیە‪.‬‬ ‫گرێی دیانا كەموكووڕییەكی دەروونییە و پاڵ بە ئافرەتەوە دەنێت وەك پیاو رەفتار بكات و‬ ‫ئارەزوو دەكات بەسەر پیاودا زاڵ ببێت‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگە نەریتییەكاندا هانی ئافرەت دەدرێت وەك پیاو رەفتار بكات‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫ژن وابەستە و نائازاد و الواز پەروەردە دەكرێت‪ ،‬بۆیە بە ژنی ئازا دەگوتریت دەڵێی پیاوە‬ ‫یان پیاوانەیە‪ .‬ئەدلەر زاراوەی ماسكولین پروتێست ‪Masculine protest‬ی بۆ ئەو‬ ‫جۆرە كەسانە بەكار هێناوە‪ ،‬كە بە كوردی خۆمان دەبێتە (كەڵەژن)‪ .‬ئەو جۆرە لە ئەنجامی‬ ‫هەستكردن بەوەی كە ژن كەموكووڕییەك لە جەستەیدا هەیە و ژن بە كەم دەبینن‪ ،‬كرداری‬ ‫پیاوانە ئەنجام دەدەن و دەشیانەوێ بەسەر پیاواندا زاڵ بن‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگەی كورەواریشدا لەم جۆرە ژنانە هەن‪ ،‬كە گرێی مێینەیان ال چێ بووبێت‬ ‫یاخۆ هەست بە گرێی دیانا بكەی لە رەفتاریاندا‪ .‬لە راپرسییەكدا لە ‪ 100‬كچ و ژن‬ ‫كە پرسیاری ئەوەمان لێ كردوون ئایا حەزت دەكرد كوڕ یان پیاو بوویتایە‪ %٨٧ ،‬یان‬ ‫ئارەزووی ئەوەیان كردووە پیاو بن‪ .‬ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە لە توخمی مێینەی خۆیان‬ ‫وەڕسن یان هەست بە كەمی دەكەن لە توخمی خۆیان و هیوای ئەوەیان خواستووە پیاو‬ ‫بن‪ .‬بە پێچەوانەشەوە‪ ،‬لە پەنجا كوڕ و پیاودا كە پرسیاری پێچەوانەمان لێ كردوون ئایا‬ ‫حەزیان دەكرد ژن بوونایە‪%١٠٠ ،‬یان بە نەخێر وەاڵمیان داوەتەوە‪ ،‬ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ‬

‫‪30‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫لە الیەكەوە زۆر رازین لە توخمی خۆیان و شانازی پێوە دەكەن‪ ،‬لە الیەكی دیكەیشەوە‬ ‫ئەوانیش توخمی مێینە بە كێماسیی سەیر دەكەن‪ ،‬بۆیە هیوا ناخوازن ژن بن‪ .‬ئەم تێڕوانینە‬ ‫الی هەردووال بەهۆی پەروەردەوە‪ ،‬هەر لە ساوایەتییەوە چەسپێندراوە لە الیان و قۆناخ‬ ‫بە قۆناخی تەمەنیان لە رێگەی پەروەردەی ماڵ و قوتابخانە و كۆمەڵگە و زانكۆ و‬ ‫دامودەزگەكانەوە جەختی لەسەر كراوەتەوە و بووەتە تێڕوانینێكی باو و سەپاو‪ .‬لە راستیدا‪،‬‬ ‫زانستی دەروونناسی لەبارەی پێوەندیی هەردوو توخمەكەوە و هاوئاهەنگی نێوانیان شتی‬ ‫سەرنجڕاكێش ئاشكرا دەكات‪ .‬بە پێی (یونگ)‪ ،‬الیەنی پیاوەتی لە ئافرەتدا هەیە و پێی‬ ‫دەگوترێت «ئەنیمۆس»‪ ،‬الیەنی ژنێتیش الی پیاو هەیە و پێی دەگوترێت»ئەنیما»‪.‬‬ ‫ئەنیما و ئەنیمۆس ئەوە رادەگەیەنن كە ژن و پیاو هەر یەكەیان توخمێكی زایەندیی‬ ‫یەكدییان هەیە‪ ،‬ئەمەش دەبێتە هۆی تێگەیشتنی یەك بۆ ئەویدیكەیان‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگە نەریتییەكانی وەك هی ئێمە‪ ،‬بەهۆی نرخاندنە كۆمەاڵیەتییە باوەكان كە ژنیان‬ ‫بە كەم و پیاویان بە بەرز نرخاندووە‪ ،‬پیاوان هەرگیز ئەو الیەنە مێینەیەی خۆیان دەرنابڕن و‬ ‫دەیچەپێنن‪ .‬لە ترسی ئەوەی بە ژنانی ناونەبرێن یان سووك سەرنج نەدرێن‪ ،‬الیەنی هەست و‬ ‫سۆزی خۆیان سەبارەت بەم الیەنە مێینەیەی جەستە و دەروونیان فەرامۆش دەكەن‪ .‬وشەی‬ ‫«ژنانی» لە كۆمەڵگەی كوردستاندا وەك سووكایەتی بۆ پیاو بەكار دەبرێت‪ ،‬پیاوان بۆ‬ ‫ئەوەی لەم سەرنجە رزگاریان بێت‪ ،‬خۆ لە ژن و دانیشتن و ئاخاوتن لەگەڵ ژن‪ ،‬بە دوور‬ ‫دەگرن‪ .‬بە پێچەوانەی ئەم رەفتارەوە‪ ،‬كۆمەڵگە پێودانێكی دیكەی بەرامبەر بە ژن بەكار‬ ‫دەهێنێت لە پێوەندیی بە دەرخستنی الیەنی نێرینەی خۆیان‪ .‬ئافرەتان هان دەدرێن وەك پیاو‬ ‫رەفتار بكەن و وەك پیاو بدوێن‪ .‬دەرخستنی الیەنی نێرینەی ژن لە كۆمەڵگەدا وەك نەنگی‬ ‫و نەرێنیی لێك نادرێتەوە‪ ،‬بگرە بۆ ئەوە بەكاری دەبەن‪ ،‬كە پێگەیەكی بەرزتر لە مێینەوەی‬ ‫پێ ببەخشن‪ .‬بۆ نموونە ژنێك لە بوارێكدا نەبەردییەك یان ئازایەتییەك پیشان بدات‪ ،‬یەكسەر‬ ‫بەوە پەسنی دەكەن‪ ،‬كە ئەوە ئافرەت نییە و وەك پیاو وایە! بەم هۆیەوە‪ ،‬هەردەم ئەنیمۆسی‬ ‫ژن دەركەوتووە و ئەنیمای پیاو دەشاردرێتەوە و رەوانەی نەست دەكرێت‪ ،‬وایە دەچەپێندرێت‪.‬‬ ‫هۆی ئەوەیە پیاو كەمتر لە ژن تێ دەگات و هەردەم وەك دوو نامۆ لەیەكدیی رەفتار دەكەن‪،‬‬ ‫ئەگەرچی پێوەندیی خوێن و خزمایەتیش پێكەوەیان ببەستێتەوە‪.‬‬ ‫الدانە سێكسییەكان‪:‬‬

‫چەپاندن و دۆخە‬ ‫سێكسییەكانە‪ .‬الدانی‬ ‫بكەین كە برێتییە لە‬ ‫مرۆڤێكی دەروونساخ‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫دەروونییە كێشەئامێزەكانی هۆكارێك رێژەیەكی زۆری الدەنە‬ ‫زایەندیی جۆر و شێوەی زۆری هەیە‪ ،‬بەاڵم دەكرێ وا پێناسەی‬ ‫حەزكردن بە نواندنی رەفتاری سێكسی جیاواز لەوەی سرووشتی‬ ‫دەینوێنێت و لە كولتوورەكانی مرۆڤایەتییدا پیادە كراوە‪ .‬دەشێ‬ ‫‪31‬‬

‫مشتومڕ لەسەر ئەوەش رەوا بێت‪ ،‬كە چ جۆرێكی رەفتاری سێكسی لە مرۆڤدا سرووشتییە‬ ‫و چۆن و بۆچی ئەو جۆرە وەك سرووشتی پێناسە كراوە و ئەویدیی بە الدان ناوزەد دەكرێت‪.‬‬ ‫«سەبارەت بە الدانی سێكسی بیروبۆچوونی جیاواز هەن‪ ،‬هەندێكیان پێیان وایە هەموو‬ ‫جۆرە ئەنجامدانێكی سێكسی كە لە نێوان دوو كەسی پێگەیشتوودا و بە قایلبوونی هەردوو‬ ‫ال‪ ،‬ڕەواو سرووشتییە»‪ ،‬بەاڵم ئەم پێناسەیەش لە كولتوورێكەوە بۆ ئەویدیی جیاوازە‪،‬‬ ‫بەردەوامیش گۆڕان بەسەر بیروباوەڕەكان سەبارەت بە رەوایەتی و ناڕەوایەتی سێكس‪ ،‬دێت‪.‬‬ ‫نێزیكەی لە هەموو ئاینە ئاسمانییەكاندا‪ ،‬كردەی سێكس تەنیا لە نێوان ژن و پیاودا و لە‬ ‫چوارچێوەی پێكەوەنانی ژیانی هاوسەریدا سرووشتی و ئاسایی و رەوایە‪ ،‬لە دەرەوەی ئەو‬ ‫چوارچێوەیە قبووڵنەكراوە‪ ،‬بەاڵم كولتوورەكان لە جێبەجێكردندا پێڕەوەكانی ئاین بە تەواوی‬ ‫جێبەجێ ناكەن و بەپێی بارودۆخی ئابووری و سیاسی و كۆمەاڵیەتیی دەیگونجێنن و‬ ‫دەیگۆڕن‪ .‬بۆ نموونە لە هەندێ ئایندا هاوسەرداری لەگەڵ خزمی نێزیك ناڕەوایە‪ ،‬لە‬ ‫هەندێكی دیكەدا ڕەوایە‪ ،‬بە هەمان شێوە لە هەندێ كولتووردا هاوسەرداری تەنیا بە پێی‬ ‫رێسا ئاینییەكانە و لە هەندێكی دیكەدا بەپێی یاسا چەندین جۆری دیكەی هاوسەرداری‬ ‫و پێوەندیی نێوان ژن و پیاو‪ ،‬رەوایەتی پێدراوە‪.‬‬ ‫الدانە زایەندییەكان لە دەروونناسیدا دەكرێن بە دوو بەشەوە‪ ،‬الدانی هاوبەش و الدانی‬ ‫تاكی‪ ،‬لەسەر هەندێك لەوانە دەوەستین تا بزانین لە كۆمەڵگەی ئێمەدا الدانی لەو جۆرە‬ ‫وەك دۆخ هەیە یان وەكو دیاردە‪.‬‬ ‫الدانی سێكسی هاوبەش‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬منداڵبازی ‪Pedophilia‬‬

‫الدەری لەم جۆرە ئارەزوو دەكات سێكس لەگەڵ منداڵێكی هاورەگەز یان رەگەزی‬ ‫بەرانبەردا ئەنجام بدات‪ .‬ئەم جۆرە پتر لە كوڕاندا ڕوو دەدات وەك لە كچان‪ .‬لە كۆمەڵگە‬ ‫هەژارەكاندا كە منداڵی خوار تەمەنی یاسایی ناچار دەبن كاری سەرجادە بكەن‪ ،‬یان‬ ‫بەردەستی بكەن لە كارگە و كۆمپانیاكاندا‪ ،‬ڕووبەڕووی دەستدرێژی سێكسی دەبنەوە لەالیەن‬ ‫گەورەكانەوە‪ .‬ئەو گەورانەی كە گیرۆدەی الدانێكی سێكسی لەم جۆرەن‪ ،‬كەڵكئاوەژوو لە‬ ‫منداڵی كاركەر یان مندااڵنی سەرجادە وەردەگرن‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگە داخراوەكاندا‪ ،‬بەهۆی نەبوونی هۆشیاری لەبارەی مافی مندااڵنەوە‪ ،‬لەسەر‬ ‫پێشێلكارییەكان و دەستدرێژییەكان بۆ سەر منداڵ‪ ،‬بێدەنگی تەواوی لێ دەكرێت‪ .‬لە‬ ‫كۆمەڵگەی كوردستانیشدا وەك دۆخ چەندین كەیس لەسەر رۆژنامەكان باسی لێوە كراوە‪،‬‬ ‫كەمترین كەیسیش دراوە بە دادگە‪ ،‬هەندێ دۆخ لەنێو خێزاندا روو دەدەن و دەستدرێژی خزم‬ ‫بۆ سەر منداڵی كچ لە چوارچێوەی خێزاندا هەبووە‪ ،‬تەنانەت باس لە دۆخی دەستدرێژی‬ ‫‪32‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫باوك بۆ سەر كچەكەی‪ ،‬برا بۆ سەر خوشكەكەی‪ ،‬مام بۆ سەر برازا تۆمار كراوە‪ ،‬لە‬ ‫قوتابخانەدا دەستدرێژی مامۆستا بۆ سەر منداڵی كوڕ و كچ هەبووە‪ .‬لە دۆخێكی‬ ‫ترسناكیشدا دەستدرێژی كوڕێك بۆ سەر چەندین منداڵی كچی نێوان تەمەنی چوار تا‬ ‫دە ساڵ لە ساڵی ‪ ٢٠١١‬دا لە شاری هەولێر‪ ،‬بووە مایەی مەترسی خێزانەكان و چەندین‬ ‫سكااڵ لە دژی ئەو الدەرە تاوانكارە بەرز كرایەوە‪ .‬ئەم دۆخانە واتای ئەوەیە الدەری‬ ‫منداڵباز لە كۆمەڵگەی كوردستانیشدا هەیە‪ ،‬كردەی الدەنە سێكسییەكانیشی تاوانی لێ‬ ‫كەوتووەتەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئاژەڵبازی ‪Zoophilia‬‬ ‫الدەری لەم جۆرە حەز و ئارەزوو دەكات‪ ،‬لەگەڵ ئاژەڵدا جووت ببێت‪ .‬ئەم جۆرەشیان‬ ‫دیسان لەالی پیاواندا زۆرتر دەردەكەوێت‪ ،‬الی ژنان بە دەگمەن هەیە‪ .‬ئەو پیاوانەی كە‬ ‫گیرۆدەی ئەم جۆرە لە الدانی سێكسین‪ ،‬لە شوێنی دوورە دەست دەژین و كار دەكەن‪ ،‬وەك‬ ‫سەربازگەكان یان لە گوندە دوورە دەستەكان شوانكارەن و لەگەڵ ئاژەاڵندا كار دەكەن‪،‬‬ ‫مومارەسەی ئەو الدانە دەكەن‪ .‬ئێمە لەو كەیسانەی كە كارمان لەسەر كردووە دۆخی لەم‬ ‫جۆرەمان هەبووە‪« .‬ئافرەتێكی خاوەن دوو منداڵ سكااڵی لە مێردە شوانكارەكەی ئەوە‬ ‫بوو‪ ،‬كە زۆری لێ دەكات لە شێوەی ئاژەڵ بۆی بوەستێ بۆ سێكسكردن و دەیگوت هەردەم‬ ‫پێم دەڵێت سێكسكردن لەگەڵ كەر و لەگەڵ مانگا لە هی تۆ خۆشترە»‪ .‬ئافرەتێكی‬ ‫دیكە پەردەی لەسەر الدانێكی سێكسی لە جۆرێكی زۆر سەیری مێردەكەی هەڵماڵی و‬ ‫گوتی‪(:‬مێردەكەم بە چاوی خۆم دیووە دەستدرێژی سێكسی كردۆتە سەر مریشكەكەمان)‪.‬‬ ‫پێشمەرگەیەك بەسەرهاتێك لە گوندێكدا روویداوە بەم شێوەیە دەگێڕێتەوە‪ :‬؛( كابرایەك‬ ‫لەگەڵ مانگایەكدا سێكسی كردووە‪ ،‬خاوەنی مانگاكە بەسەردا هاتووە‪ ،‬لەو دێیەدا بووە‬ ‫بە شەڕ لەسەر ئەو ڕەوشە‪ .‬كابرا سەری خۆی هەڵگرت و گوندی بەجێ هێشت‪ ،‬خاوەن‬ ‫مانگاكەش ئەگەرچی بە سوڵحی عەشایری پارەی وەرگرتبوو‪ ،‬پرسی بە مەالی دێ‬ ‫كردبوو‪ ،‬كە چ لەو مانگایە بكات‪ ،‬ئەویش رێی نیشان دابوو بیكوژێت‪ ،‬چونكە گۆشتەكەی‬ ‫و شیرەكەی حەرام دەبێت و ئەگەر گوێلكی ببێت‪ ،‬زۆڵ دەردەچێت‪ .).‬ئەم دۆخانە ئەوە‬ ‫دەسەلمێنن كە لەم جۆرە الدانە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە و بە شاراوەیی ئەنجام دەدرێن‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬پیربازی ‪Geronlophilia‬‬ ‫حەزكردن بە سێكس لەگەڵ كەسانی گەورە لە تەمەن‪ ،‬لە هەردوو رەگەز‪ .‬ئەم الدانە‬ ‫پێوەندیدارە بە گرێكانی ئۆدیب و ئەلكترا الی كوڕان و كچان‪ .‬لە گرێی ئۆدیبدا ئارەزووی‬ ‫كوڕ بۆ ئامێزی دایك‪ ،‬لە گرێی ئەلكترادا ئارەزووی كچ بۆ خۆشەویستی باوك‪ ،‬دەبیندرێت‪.‬‬ ‫دروستبوونی ئەم گرێیە‪ ،‬هۆكارە بۆ الدانی پیربازی‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪33‬‬

‫لە كتێبی (ئۆقیانووسێك لە تاوان)‪ ،‬لە چاوپێكەوتنی چەندین كوڕی گەنج كە لەگەڵ‬ ‫لەشفرۆشدا كردەی سێكس دەكەن‪ ،‬گوتراوە كە پێیان خۆشە ئەو ئافرەتەی كە سێكسی‬ ‫لەگەڵ دەكەن بە تەمەن گەورە بێت‪ .‬چەند كەیسێكی راستەوخۆش كە كارمان لەسەر كردووە‬ ‫دوو پاتی ئارەزووی هەندێ لە گەنجان دەكاتەوە بۆ پیربازی‪ .‬ئەم دۆخانە دەیسەلمێنن كە‬ ‫گرێی ئۆدیب لەالی رێژەیەك لە گەنج لە كوردستاندا بوونی هەیە‪ ،‬ئەو هەستە چەپێندراوەش‬ ‫بەرەو پیربازییان رادەكێشێ‪ ،‬بەاڵم كچانی گەنج كەمتر حەز بە سێكس یان هاوسەرداری‬ ‫لەگەڵ پیر دەكەن‪ .‬هۆی ئەم دوو دۆخە پێچەوانەیەش ئەوەیە كە لە خێزانی كوردەواریدا‬ ‫باوك كەمتر بایەخ بە منداڵ دەدات‪ ،‬كچانیش لە دیدی پیاوانی كۆمەڵگە بە گشتیی‬ ‫كەمبایەخترن‪ ،‬بۆیە خۆشەویستی منداڵ بۆ دایك زۆرتر دەبێت‪ ،‬چونكە دایك بەسۆزتر‬ ‫رەفتار لەگەڵ كوڕ و كچەكانیدا دەكات‪ .‬كە دایك بایەخ بە كوڕەكانی دەدات‪ ،‬هاوكات‬ ‫بایەخ بە مێردەكەی دەدات‪ ،‬ئیرەیی الی كوڕ بەرانبەر بە باوكی چێ دەكات‪ ،‬ئەم ئیرەییەش‬ ‫دەچەپێنێ و دەری نابڕێت‪ ،‬بۆیە لە شێوەی گرێی ئۆدیبدا لە نەستیدا دەچەسپێت‪ .‬هۆی‬ ‫ئەوەیە كە لە گەورەییشدا خۆشەویستی ئافرەتێكی گەورەتر لە خۆی سەرنجی رادەكێشێت‪،‬‬ ‫كچان ئەو بایەخە لە باوكییانەوە بۆ دایكیان كەمتر هەست پێ دەكەن‪ ،‬چونكە لە كولتوورە‬ ‫نەریتییەكاندا پیاو كەمتر بایەخ بە هاوسەرەكەی دەدات‪ ،‬بۆیە ئیرەیی الی كچ زۆر كەمتر‬ ‫دەردەكەوێت بەرامبەر بە دایكی و گرێی ئەلكترا گەر هەشبێت بە دەگمەن ڕوو دەدات‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬الشەبازی ‪Necrophilia‬‬ ‫ئەم جۆرە لە الدان برێتییە لە حەزكردنی سێكسكردن لەگەڵ مردوو‪ .‬الدەر لەم دۆخانەدا‬ ‫تەنانەت گۆڕ هەڵدەكەنی تا سێكس لەگەڵ مردوودا بكات‪ .‬دەشێ هۆكاری ئەو گرێیەی‬ ‫كە مرۆڤ بەرەو الدانێكی لەو جۆرە دەبات‪ ،‬مردنی كەسێكی زۆر ئازیزی بێت‪ ،‬كە ناتوانێ‬ ‫دان بەوەدا بنێت كە بەهۆی مردنەوە لێی جودا بووەتەوە و لە دنیادا نەماوە‪ .‬ئەم جۆرە الدانە‬ ‫لە كۆمەڵگەی كوردەواریدا وەك دەگمەن دەشێ هەبێت‪ ،‬بەاڵم هیچ الدانێكی لەم جۆرە‬ ‫ئاشكرا نەبووە‪ .‬هۆی نەبوونی ئەم دۆخانەش ئەوەیە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا خۆشەویستی‬ ‫لە ڕووبەرە و ناچێتە قوواڵیی و كاریگەریی نابێت لەسەری‪ .‬هەروەها پیاو كە هاوسەری‬ ‫دەمرێت‪ ،‬پاش ماوەیەكی كورت دووبارە لەگەڵ كەسێكی دیكە هاوسەرداری دەكاتەوە و‬ ‫ناگاتە ئەو دۆخەی تامەزرۆی خۆشەویستە لەدەستچووەكەی بێت‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬هاوڕەگەزبازی ‪Male homosexuality‬‬ ‫ئەم جۆرە لە الدان برێتییە لە مەیلی نێرینە بۆ سێكسكردن لەگەڵ نێرینە‪ .‬لە زۆرینەی‬ ‫كۆمەڵگەكانی دنیادا وەك نائاسایی دەڕواندرێتە ئەم دیاردەیە‪ ،‬پەرەسەندنی بە هەڕەشە بۆ‬ ‫سەر توخمی مرۆڤ دەزانرێت‪ .‬لە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی‪ ،‬لە دێرزەمانەوە ئەم دیاردەیە‬ ‫‪34‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بوونی هەبووە‪ ،‬تەنانەت لە كتێبی پیرۆزیشدا ئاماژە بە گەل و تایفە كراوە‪ ،‬كە مومارەسەی‬ ‫لەو جۆرەی تێدا باو بووە‪ ،‬بۆ نموونە قەومی لووت‪ .‬لووت لە زمانی عارەبیدا بە واتای‬ ‫هاوڕەگەزبازی دێت‪ ،‬بە كەسی رەگەزبازیشیان گووتووە لووتی‪ ،‬كە بە كوردی ئێمە كراوەتە‬ ‫لۆتی‪ .‬ئەم جۆرە لە الدان تەنیا الی توخمی نێرینە پێڕەو كراوە‪ ،‬ئەو الدانەی كە پێوەستە بە‬ ‫توخمی مێینە و مەیلی مێینە بۆ سێكس لەگەڵ مێینە پێی دەگوترێت لیسبیان‪ ،‬بە كوردیش‬ ‫بەو جۆرە سێكسەی كە مێ لەگەڵ مێیدا كردووە‪ ،‬زاراوەی پانپانۆكێی بۆ بەكارهاتووە‪ .‬ئەم‬ ‫دیاردانە بە شاراوەیی لە كۆمەڵگەی كوردیشدا هەن‪ ،‬گرووپی هاوڕەگەزباز چەندان جار‬ ‫ئاشكرا بووە و پۆلیس گرتوونی و لە راگەیاندنەكانیشەوە لەسەری نووسراوە‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬زەفەرپێبردن ‪Frotteurism‬‬ ‫لە زمانی عارەبیدا ئەم دیاردەیە بە تەحەروش ناوبراوە‪ ،‬لە زمانی رۆژانەی كوردیشدا بە‬ ‫هەمان شێوە ئاماژەی پێ دەكرێت‪ ،‬بەاڵم لە زمانی رەوانی كوردیدا برێتییە لە زەفەربردن‬ ‫بە كەسێك بە نیازی سێكسی‪ .‬ئەم جۆرە الدانە‪ ،‬برێتییە لە ئارەزووی خۆنووساندن بە‬ ‫مێینەوە لەالیەن نێرەوە لە شوێنە قەرەباڵغەكاندا‪ ،‬وەك ئاهەنگ و ناو پاسەكان و شوێنە‬ ‫گشتییەكان‪ .‬الدەران لەم شێوازەی الداندا‪ ،‬تاقە رێگە بۆ رەهاكردنی وزەی زایەندیی خۆیان‬ ‫بە زەفەرپێبردنی مێینە دەدۆزنەوە و بە ناڕەحەتكردنی ئەوان خۆیان رەحەت دەكەن‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا زۆرترین جۆری الدان كە بەكار دەبرێ‬ ‫زەفەرپێبردنی مێینەیە‪ .‬هەر لە زەفەرپێبردنی زارەكییەوە‪ ،‬تا دەستبۆبردن و خۆپێوەنووساندن‪،‬‬ ‫رۆژانە لە بازاڕ و ناو پاس و شوێنە قەرەباڵغەكاندا‪ ،‬پیادە دەكرێن‪.‬‬ ‫الدانی تاكی‪:‬‬

‫لەم شێوازەی الداندا‪ ،‬كەسی الدەر رەفتاری زایەندیی نائاسایی بە نهێنی‪ ،‬لەگەڵ خۆی‬ ‫و بۆ خۆی ئەنجام دەدات‪ .‬ئەنجامدەرەكە هەر بە تەنیا خۆیەتی و هیچ كەسی دیكەی‬ ‫لەگەڵدا بەشدار نییە‪ ،‬بۆیە بە الدانی تاكی دەناسرێت‪ .‬گرینگترین جۆرەكانیشی ئەمانەن‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬مەهەكی نهێنی ‪Masturbation‬‬ ‫بە شێوەیەكی نهێنی و تاكەكەسی ئەنجام دەدرێت‪ .‬ئەم شێوازە برێتییە لە سێكس لە‬ ‫رێگەی خەون و خەیاڵەوە‪ .‬ئەنجامدەرانی برێتین لە هەردوو توخمی نێر و مێ‪ ،‬هەر یەك بە‬ ‫جودا و بە تاكەكەسی‪ .‬لە كۆمەڵگە نەریتییەكاندا پتر پەنا بۆ مەهەكی نهێنی دەبرێت و‬ ‫ماوەیەكی درێژتر لەگەڵ تاكەكاندا دەمێنێتەوە‪ .‬ئەم جۆرە لە زایەندیكردن ئەگەر بە كەمی‬ ‫و بۆ ماوەیەكی دیاركراو بێت‪،‬زیان نابەخشێ‪ ،‬وەلێ زێدەڕۆیی لە ئەنجامدانی ئاڵۆزی‬ ‫بۆ باری دەروون دەهێنێت‪ .‬لە كۆمەڵگەی كوردستانیشدا‪ ،‬وەك كۆمەڵگە نەریتییەكانی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪35‬‬

‫دەوروبەر‪ ،‬ئەم خووە نهێنییە بە زۆری ئەنجام دەدرێت‪ .‬جێگەی ڕامان بوو كە لە ئەنجامی‬ ‫راپرسییەكدا لەكۆی ‪ ٢٥٠‬كەس كە ‪١١٠‬یان مێ و ‪١٤‬یان نێر بوون‪ ،‬لە چین و توێژ و‬ ‫تەمەنی جیاواز‪ ،‬كە ‪%٢٧‬یشیان هاوسەردار بوون‪ ،‬كەچی ‪ %١٠٠‬یان بە بەڵێ وەاڵمی ئەو‬ ‫پرسیارەیان دابووەوە‪ ،‬ئایا مومارەسەی خووی نهێنی دەكەن و خەون و خەیاڵی سێكسی ئەنجام‬ ‫دەدەن‪ .‬بەرئەنجامی گشتیی ئەوەی خستە ڕوو‪ ،‬كە بە شێوەیەكی گشتیی لە دوای تەمەنی‬ ‫باڵقبوونەوە‪ ،‬لە كۆمەڵگەی كوردستان مەهەكی نهێنی و خووی نهێنی لە الیەن هەردوو‬ ‫توخمەكەوە ئەنجام دەدرێ‪ ،‬بەاڵم ئەوانەی كە ژیانی هاوسەرییان پێكنەهێناوە و تەمەنیان‬ ‫لەسەرووی بیست و پێنج ساڵە‪ ،‬زۆرتر ئەم خووەیان گرتووە و ژن و پیاوی هاوسەرداریش‪،‬‬ ‫بەهۆی نەگونجانی هەست و نەستیان لەگەڵ یەكدیی و نەتوانینی رازیكردنی یەكدیی لە‬ ‫رووی سێكسەوە‪ ،‬پەنا بۆ خووی نهێنی دەبەن و ئەو بۆشاییەی كە لە نێوانیاندا چێ دەبێت‪،‬‬ ‫بە خەون و خەیاڵی سێكسی پڕی دەكەنەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬فێتیشیزم ‪Fetishism‬‬ ‫ئەم جۆرە لە الدانی سێكسی تاكەكەسی زیاتر لە كوڕاندا ڕوودەدات وەك لە كچان‪ .‬الدەر‬ ‫چێژ لەوە دەبینێ بەشێك لە لەشی ئەو كەسەی خەیاڵی لەسەر گیر كردووە‪ ،‬بگرێت‪ ،‬یان‬ ‫یاری پێ بكات‪ ،‬ئەمەش دیسان چەند جۆرێكی هەیە‪ ،‬بەشێكیان كەسی الدەر حەز بە‬ ‫گرتنی شوێنێكی ئەو كەسە دەكات‪ ،‬كە دوورە لە ئەندامەكانی سێكسییەوە‪ ،‬وەك پێ‪ ،‬دەست‪،‬‬ ‫قژ‪ ،‬كە ئەمجۆرەیان بە پارتیالیزم ناودەبرێت‪ ،‬بەشەكەی دیكەیان حەز بە گرتن و بۆنكردنی‬ ‫شتێك لە شتەكانی ئەو كەسە دەكات‪ ،‬وەك كراسەكەی‪ ،‬پێاڵوەكەی‪ ،‬سەرپۆشەكەی و‪...‬هتد‪،‬‬ ‫ئەمەش بە فێتشی ئۆبجەكت ناودەبرێ‪.‬‬ ‫الدەری فێتیشی لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا هەیە‪ ،‬بەاڵم لەو كۆمەڵگەنەی كە نێر و مێ‬ ‫ئاسان دەستیان بەیەك راناگات‪ ،‬زیاتر فێتشی ئۆبجێكت دەبێتە باو و پیادە دەكرێت‪ .‬خووگرتن‬ ‫بە ئامرازەكانی ئەو كەسەی خۆشی دەوێت و دەستی پێ راناگات‪ .‬لە كۆمەڵگەی كوردستان‬ ‫لە دەیەكانی پێشووتر ئەم خووە زۆر زاڵتر بووە بەسەر كوڕ و كچاندا و گیرۆدەئامێزانە‬ ‫شتێكی خۆشەویستەكەیان پاراستووە و بۆنیان كردووە و چێژیان لێی وەرگرتووە‪ .‬لە ئێستەدا‬ ‫بەهۆی ئاسانكاریی پێوەندییەكانەوە‪ ،‬تامەزرۆیی بۆ بینین و دواندنی یەكدیی كەم بۆتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم خووە بەردەوامە‪ ،‬دەشێ تەنیا رێژەكەی جیاواز بێت‪ .‬لە وەاڵمی پرسیارێك لە ‪100‬‬ ‫ئافرەت‪% ٦٩ ،‬یان دانی بەوەدا نا‪ ،‬كە بۆن و بۆینباخ و چەرخ و میدالیا و پێنووسی كوڕە‬ ‫خۆشەویستەكانیان پاراستووە‪ .‬لە ‪ 100‬پیاویشدا ‪%٦٦‬یان دانیان بەوەدا نا كە حەز دەكەن‪،‬‬ ‫لە كاتی خەوتنیشدا دەستیان بە قژی ئەو كەسەوە بێت كە خۆشیان دەوێت‪ ،‬یان دەستیان‬

‫‪36‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بگرن‪ .‬ئەم بەرئەنجامە‪ ،‬ئەوە روون دەكاتەوە كە كچان زیاتر فێتشی ئۆبجێكت پێڕەو دەكەن‪،‬‬ ‫كوران زیاتر پارتیالیزمن‪ ،‬واتە كچەكان خوو بەو شت و ئامرازانەوە دەگرن‪ ،‬كە تایبەتن‬ ‫بەو كوڕانەوە‪ ،‬بەاڵم كوران حەز دەكەن دەستیان بەر بەشێك لە جەستەی كچەكان بكەوێت‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر پێوەندیی راستەوخۆشی بە ئەندامە سێكسییەكانەوە نەبێت‪ .‬هۆیەكی ئەم‬ ‫جۆرە الدانە بەو جیاوازییەوە الی كوڕان و كچانی كورد‪ ،‬ئەوەیە كە كچان خۆبەدەستی ئەو‬ ‫دابڕانەوە دەدەن‪ ،‬كە كۆمەڵگە بۆ پێوەندیی ئەوان لەگەڵ توخمی بەرامبەریان دایناوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كوڕان هەردەم هەوڵی ئەوە دەدەن ئەو تابۆیە بشكێنن و خۆ بگەیەنن بە بەشێك لە بەشەكانی‬ ‫جەستەی ئافرەت‪ ،‬ئەگەرچی كۆمەڵگەش تابۆی كردبێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬دزەكردن ‪Voyeurism‬‬ ‫الدەر حەز دەكات بە دزییەوە دیمەنی كەسانی ڕووت ببینێت‪ ،‬یان كوڵگرتن لە كەسانی‬ ‫دیكە كە خۆشەویستی دەكەن‪ ،‬ئەم جۆرەش لە الی هەردوو توخمی نێر و مێ چێ دەبێت‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬لەبەركردنی پێچەوانە ‪Transvestism‬‬

‫ئەم جۆرە برێتییە لە حەزكردنی كەسێك بە لەبەركردنی جلوبەرگی توخمی بەرامبەری‪،‬‬ ‫واتە ئەگەر كچ بێت حەز بە لەبەركردنی جلی كچانە و ئەگەر كچ بێت حەز بە لەبەركردنی‬ ‫جلی كوڕانە دەكات‪ .‬ئەم جۆرە زیاتر لە كوڕ و كچی منداڵدا روو دەدات و بە دەگمەن لە‬ ‫گەورەییدا پێڕەو دەكرێت‪ .‬وەكو دۆخ دەبیسترێ و دەبیندرێ لە كۆمەڵگەی كوردیشدا هەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هیچ كات نەبووە بە دیاردە‪ .‬لە كۆمەڵگە ئازادە تاكگەرییەكاندا زیاتر دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫چونكە كۆمەڵگە سانسۆر لەسەر جلوبەرگی تاك دانانێت و كەس هەقی بەسەر كەسەوە‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم لە كۆمەڵگە كۆلێكتیڤەكاندا‪ ،‬ئەگەر مەیلێكی لەو جۆرەش دەركەوێ‪ ،‬فشاری‬ ‫كۆمەڵگە وا دەكات ئەو مەیلە سەركوت بكات و جێبەجێی نەكات‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬هاودژەسێكسی ‪Transsexuality‬‬ ‫كەسی الدەری لەم جۆرە دژ بە دەرك و هەستی سێكسی خۆی دەوەستێ و هەست دەكات‬ ‫سەر بە توخمی خۆی نییە‪ .‬ئەگەر ژن بێت هەست دەكات پیاوە‪ ،‬ئەگەر پیاو بێت هەست‬ ‫دەكات ئافرەتە‪ .‬زۆرجار ئەم جۆرە الدەرانە لە نێوان ئەو دوو توخمەدا دەمێننەوە بۆیان ساخ‬ ‫نابێتەوە یاخود ناتوانن خۆیان ساخ بكەنەوە كامیانن‪ .‬لە واڵتانی رۆژئاوادا چارەسەری‬ ‫پزیشكی بۆ ئەو دۆخانە هەیە‪ ،‬بەاڵم لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا‪ ،‬نەك چارەسەر بۆ ئەو‬ ‫دۆخ و دیاردانە نییە‪ ،‬بگرە تۆمەتی شێتییان دەدرێتە پاڵ‪ ،‬یاخۆ بەردەوام بە ژنانی و‬ ‫پیاوانی سەرزەنیشت دەكرێن‪ ،‬بەهۆیەوە ئاڵۆزی دەروونی جۆراوجۆریان بۆ چێ دەبێت‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪37‬‬

‫شەشەم‪ :‬دەرخستن ‪Exhibitionism‬‬

‫ئەم جۆرە الدانە برێتییە لە حەزی كەسی تووشبوو بە دەرخستن و پیشاندانی ئەندامە‬ ‫سێكسی و وروژێنەرەكانی خۆی بە كەسانی دیكە بە بێ ئەوەی مەبەستی ئەنجامدانی‬ ‫سێكسی بێت‪ .‬ئەم جۆرە كەموكووڕییە بەهۆی چەپاندنی زۆری مرۆڤەوە وەك گرێیەكی‬ ‫دەروونی الی دروست دەبێت و بەو پیشاندان و دەرخستنە هەوڵی پڕكردنەوە و قەرەبووی ئەو‬ ‫كێماسییە دەروونییەی دەدات‪ .‬لە واڵتانی رۆژئاوا خۆڕووتكردنەوەی مرۆڤەكان لەسەر دەریا‬ ‫و بۆ مەلەكردن برێتیی نییە لە الدان‪ ،‬چونكە ئەگەر سەرنج بدەی نە كەس بە مەبەستی‬ ‫پیشاندانی سیكسی ئەو رەفتارە دەكات‪ ،‬نەش كەس بەو چاوە تەماشای ئەو دیاردەیە‬ ‫دەكات‪ ،‬بگرە تەنیا وەك ئازادییەكی تاكەكەسی خۆیان دەیبینن‪ .‬لە كۆمەڵگە نەریتییەكاندا‪،‬‬ ‫بەهۆی چەپاندنی زۆری مرۆڤەكانەوە لە رووی سێكسییەوە‪ ،‬ئەم جۆرە الدانە لەالی پیاوان‬ ‫و ژنانیش تا رادەی بەدیاردەبوون ئاشكرا و باڵوە‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگە داخراوەكاندا پیاوان و ژنانیش دەتوانن ببنە تووشبووی ئەم جۆرە الدانە‬ ‫سێكسییە‪ .‬لە كوردستاندا یاریكردنی پیاوان بە ئەندامی سێكسی خۆیانەوە و خوراندنی‬ ‫ناوگەڵیان‪ ،‬بە جۆرێك لە دەرخستن و الدانی سێكسی دەژمێردرێت‪ ،‬بە تایبەت لەو شوێنانەدا‬ ‫كە ئافرەتی لێ بێت ئەوە ئەنجام دەدەن‪ .‬ئەم خووە لە بڕێكی زۆر لە پیاوان و ئەنجامدانی‬ ‫بە مەبەست و بێ مەبەستەوە‪ ،‬ژنان تووشی شەرمكردن و ترس و ئازاری دەروونی دەكاتەوە‪.‬‬ ‫چەندین ئافرەت لە سواربوونی تەكسی سڵ دەكەنەوە‪ ،‬چونكە جارێك یان زیاتر ڕووبەڕووی‬ ‫رەفتاری لەو جۆرەی شۆفێرانی تەكسی بوونەتەوە كە دەستی بۆ ئەندامی سێكسی خۆی‬ ‫بردووە‪ ،‬تەنانەت پیشانی داون‪ .‬ئەم نەخۆشییە لەنێو پیاوانی ناهۆشیار و رەفتاربازاڕیدا‬ ‫زۆرترە وەك لە پیاوانی خوێندەوار و رۆشنبیر‪ .‬كچێك زۆر بە ترسەوە باسی لە رەفتاری‬ ‫پیاوێك دەكرد‪،‬كە لە نێزیك بەشی ناوەخۆیی كچان هەموو ئێوارەیەك رادەوەستێت و لە دوورەوە‬ ‫ئەندامی سێكسی خۆی دەردەخات و پیشان دەدات‪ .‬تا ئەو رادەیەی كە كچان دەترسن لە‬ ‫دەرگە و پەنجەرەكان نێزیك ببنەوە‪ .‬كەیسێكی دیكە ئافرەتێكی ئەمەریكی مامۆستای‬ ‫زانكۆ بوو‪ ،‬كە بێ ئاگا لەوەی كە لەم كولتوورەدا ئافرەت لە پێشەوەی تەكسی دانانیشێ‪،‬‬ ‫ئەو وەك واڵتی خۆی تەكسی راگرتبوو لە پێشەوە دانیشتبوو‪ ،‬شۆفێرەكە دوای یەك خوولەك‬ ‫لە لێخوڕین زنجیری پانتۆڵەكەی كردبووە و پیشانی دانابوو‪ ،‬ئەویش بەهەموو هێزی خۆیەوە‬ ‫چەند زللە و بۆكسیكی تێ سرەواندبوو‪ ،‬یەكسەریش لە تەكسییەكە دابەزی بوو‪ .‬الدانی‬ ‫دەرخستنی ئەندامی سێكسی لە هەندێ لە ئافرەتانیشدا دەردەكەوێت‪ .‬ئەمە لەنێو ئافرەتانی‬ ‫ئاساییدا زۆر كەمترە‪ ،‬بەاڵم هونەرمەندان بەكاری دەبەن‪ ،‬یاخۆ ئەو ئافرەتانەی مەرامێكیان‬ ‫‪38‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫لەگەڵ كەسانی دەستڕۆیشتوو هەیە‪ ،‬بەو پیشاندانە دەیانەوێ ئیغرای بكەن و مەرامەكەی‬ ‫خۆیان بەجێ بگەیەنن‪.‬‬ ‫بەرئەنجام‪:‬‬

‫بە پێی الیەنی تیۆری و پراكتیكی ئەم لێكۆڵینەوەیە‪ ،‬بۆ وەاڵمی ئەو پرسیارانەی كە‬ ‫هەوێنی بوون‪ ،‬دەكرێ ئەم بەرئەنجامانەی خوارەوە ریزبەند بكەین‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬زانست لەبارەی رەمەكی سێكسەوە شتێكی ترسناك و ناسرووشتی نەسەلماندووە‪.‬‬ ‫ئەو ڕەمەكە سرووشتییە لە مرۆڤدا پێویستە تەندروستانە و وەك هەر یەكێكی دیكە لە‬ ‫ڕەمەكەكانی مرۆڤ سەودایی لەگەڵ بكرێت‪ .‬ئەگەر نا‪ ،‬كێشە دەنێتەوە و تاك و كۆمەڵگە‬ ‫دەخاتە نێو تەنگژەی دەروونییەوە‪ .‬مرۆڤێكی ئاسایی پێویستە شارەزاییەكی زانستییانەی‬ ‫هەبێت لەبارەی ئەو ڕەمەكەی خۆیەوە‪ ،‬تا بتوانێ بە راستی و دروستی سەودایی لەگەڵدا‬ ‫بكات و ژیانی ئاڵۆز نەكات‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ڕەمەكی سێكس‪ ،‬ئەگەر تەدروستانە سەدایی لەگەڵدا نەكرێت‪ ،‬دەبێتە هۆی‬ ‫چەندین گرێ و ئاڵۆزی دەروونی‪ .‬هەر غەریزەیەك كە بە رێگەی دروستی خۆیدا نەبرێت‪،‬‬ ‫الڕێ دەگرێت‪ ،‬لەو الڕێیەشدا دەیان دۆخ و دیاردەی سەیر و سەمەرەی بەسەردا دێت‪.‬‬ ‫دەیان جۆری الدانی سێكسی كە لەم لێكۆڵینەوەیەدا هۆكارەكانیان شی كراوەتەوە‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫ئەو خراپ سەوداییكردنەیە لەگەڵ ڕەمەكی سێكس و وەك ڕوونیش كراوەتەوە كە لە‬ ‫كۆمەڵگەی كوردستانیش‪ ،‬وەك دۆخ و دیاردە‪ ،‬دەركەوتوون لە مرۆڤەكاندا‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬لە كوردستاندا‪ ،‬وەك كۆمەڵگەكانی دەوروبەریشی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫تێڕوانینی نەریتی و مەزهەبی زاڵترە وەك لە تێڕوانینی زانستی بۆ سێكس‪ ،‬ئەمەش وای‬ ‫كردووە ناشارەزا بێت لەبارەی كاریگەریی ئەم ڕەمەكە بۆ ئاراستەی كەسایەتی و باری‬ ‫دەروونی و فیزیكی و رۆحی ئەو‪ .‬لە كوردستاندا چونكە عەیب و غەیب سیستەمی‬ ‫بیركردنەوەی مرۆڤی داپۆشیوە و كۆنترۆڵ كردووە‪ ،‬دەستەبژێرێكی لێ بێتە دەر‪ ،‬كۆمەڵگە‬ ‫بە گشتیی لەبارەی ئەم غەریزەیەی خۆیەوە‪ ،‬زانیارییەكی ئەوتۆی نییە‪ ،‬بۆیە چەندین‬ ‫جۆری ئاڵۆزی دەروونی بەهۆی سێكسەوە‪ ،‬دەبینرێت‪ .‬ئافرەت لە كۆمەڵگەی كوردستاندا‬ ‫وەك بوونەوەرێكی بۆ سێكس خوڵقاو لەالیەن پیاوەوە دەبیندرێت‪ ،‬وێڕای ئەوەی سێكسی‬ ‫ئافرەت‪ ،‬بە پێی سیستەمی بیركردنەوەی كوردی‪ ،‬خەتەرێكی شەرەفبەری هەیە‪ .‬ئەم‬ ‫بیركردنەوە هاودژەی یەكدیی وای كردووە‪ ،‬تەنگژەی مەزن بۆ تاكی كورد بە گشتی و بۆ‬ ‫ئافرەت بە تایبەتی چێ ببێت‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪39‬‬

‫پێشنیاز بۆ چارەسەری‬

‫بۆ ئەوەی سێكس وەك هەر ڕەمەكێكی دیكە بە شێوەیەكی سرووشتی ببینرێت و ڕەفتاری‬ ‫لەگەڵ بكرێت‪ ،‬هەروەها بۆ ئەوەی سێكس نەبێتە ئەو هۆكارەی دەیان دۆخ و دیاردەی ناوازە‬ ‫و نائاسایی لێ بكەوێتەوە‪ ،‬دەبێت لە كۆمەڵگەی كوردستاندا ئەم رێكارانە بگیرێنە بەر‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬سێكسۆلۆجی ببێتە وانەی خوێندن‬ ‫لە كوردستاندا‪ ،‬جگە لە خوێندكارانی بەشە زانستییەكانی وەكو پزیشكی و بایۆلۆجی‬ ‫و‪...‬هتد‪ ،‬تەنانەت لە زانكۆكانیشدا بەشەكانی دیكە بەالی ئەم زانستە گرینگەدا ناچن‪.‬‬ ‫پێشنیازەكە ئەوەیە‪ ،‬نەك تەنیا لە زانكۆكاندا بە گشتی‪ ،‬بگرە وەك وانە پێویستە هەر لە‬ ‫منداڵییەوە‪ ،‬لە قۆناخەكانی سەرەتاییەوە بخوێنرێت و ئەم غەریزەیە بە نامۆیی و ناڕوونی‬ ‫نەمێنێتەوە لە مێشكی منداڵدا‪ ،‬كە دواتر بە ناشارەزاییەوە سەودایی لەگەڵ بكات و كێشەی‬ ‫بۆ چێ بكات‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬جگە لە خوێندنی قوتابخانە‪ ،‬خولی فێركردنی زانستی سێكسۆلۆجی لە ناوەندە‬ ‫ئەكادیمییەكاندا بكرێتەوە بۆ ئەوەی خەڵكی ئاسایی بچێتە ئەو خوالنە و فێر بێت چۆن‬ ‫سەودیی لەگەڵ جەستەی خۆی و دەروونی خۆی دەكات‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئەوانەی تووشی الدانی سێكسی بوون‪ ،‬بە سووك و خراپ دانەنرێن و پەراوێز‬ ‫نەخرێن‪ ،‬بگرە وەك نەخۆش چارەسەر بكرێن و سەرپەرشتی بكرێن بۆ ئەوەی ببنە كەسانی‬ ‫ئاسایی ناو كۆمەڵگە‪ .‬ئێمە دەبێت بزانین هۆكار و ئەنجامەكانی رەفتار و ڕوانینەكانی‬ ‫كۆمەڵگەیە حیز و دز و پیاوكوژ و ژنكوژ بەرهەم دەهێنێت‪ ،‬بۆیە ئەوانەی بوونەتە ئەو‬ ‫كەسە نەخوازراوانەی ناو كۆمەڵگە بەرهەمی پەروەردەی خراپ و سیستەمی بیركردنەوەی‬ ‫خراپی خێزان و كۆمەڵگەن و دەبێت چارەسەر بكرێن‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانی سیستەماتیكی كار لەسەر گۆڕینی‬ ‫تێڕوانینی كۆمەڵگە بكەن لەبارەی سێكسەوە‪ .‬نەك هەر لە شارە گەورەكان و لەسەر‬ ‫ئاستی سیمیناری هۆتێلە پێنج ئەستێرەییەكان‪ ،‬بگرە تیمی گەڕۆك پێك بهێنرێت بۆ‬ ‫هۆشیاركردنەوەی خەڵكی ئاسایی و خەڵكی كەمخوێندەوار و نەخوێندەواریش لەبارەی‬ ‫سێكسەوە‪ .‬مرۆڤ كە مەترسییەكانی خراپ سەوداییكردن لەگەڵ جەستەی خۆی بۆ‬ ‫ڕوون ببێتەوە‪ ،‬كاری هەڵە ئەنجام نادات‪ .‬پێویستە تێڕوانینی عەیب و غەیبئامێزی سێكس‬ ‫كۆتایی پێ بهێنرێت و زانست بكرێتە سەنگی مەحەك و پێوەری تێگەیشتنەكانمان لەبارەی‬ ‫سێكسەوە‪.‬‬ ‫‪40‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫پێنجەم‪ :‬حكوومەت پێویستە پەرە بدات بە دامودەزگە زانستییەكان و هەموو كەرەستە‬ ‫و البوور و كتێب و هۆكارە زانستییەكان فەراهەم بكات‪ ،‬ئەو دەزگەیانە ببنە سەرچاوەی‬ ‫باڵوكردنەوەی زانیاریی لەبارەی سێكس و هۆكار و ئەنجامەكانی خراپ سەوداییكردن‬ ‫لەگەڵیدا‪ .‬پێویستە بەكردەنی پشت بە زانست ببەسترێت‪ ،‬چونكە كۆمەڵگەی ئێمە پێویستی‬ ‫بەوەیە بە زانست چەكدار بكرێت‪ ،‬نەك بەكولتووری باو و دواكەوتووانەی دەرەوەی مێژوو‪.‬‬

‫سەرچاوەكان‪:‬‬

‫ ئێدوارد‪.‬ج‪ .‬مورای‪ -‬الدافعیە واالنفعال‪ -‬ترجمە‪ :‬د‪.‬احمد عبدالعزیز‪ -‬سالمە الطبعە‬‫االولی‪ -‬دار الشروق‪ .‬قاهرە‪ .١٩٨٨ .‬‬ ‫ د‪.‬علی كمال – االنفس و انفعاالتها ‪ -‬دار العربیە‪ ،‬بغداد‪.١٩٨٩ ،‬‬‫ د‪ .‬نوال سعداوی – المرێە و الجنس – الطبعە االولی‪.١٩٧٠،‬‬‫ ڕەشاد میران‪ .‬ڕەوشی ئاینی و نەتەوەیی لە كوردستاندا‪ .‬ستۆكهۆڵم ‪.١٩٩٣‬‬‫ الكتاب المقدس‪ ،‬چاپی سوید‪.‬‬‫‪ -‬‬

‫ ‪Schultz L.Ole- Psykologiska Perspektive- Student‬‬‫‪.1997 ،literature، Lund‬‬ ‫ ‪Martlin C. Henrik – Gud vid Medelhavet. Stegeland‬‬‫‪.1981 .förlag‬‬ ‫ ‪Ringgren Helmer، forntida religioner i Mellanöstren.‬‬‫‪.Pulsuttra förlag‬‬ ‫ ‪Hildingson Lars، Levande historia (Örebro. Natur och‬‬‫‪).1994 ،Kultur‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪41‬‬

‫ ‬

‫‪42‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ڕەوتی ئافرەت لە مێژوودا‬

‫ ‬

‫الوەند بورهان‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪43‬‬

‫مرۆڤی دێرین بەر لەوەی فێری كشتوكاڵ بێ‪ ،‬لەسەر ڕەگ و ڕیشاڵ یاخۆ بەری درەختە‬ ‫كێویلەكان بژێوی ڕۆژانەی دابین دەكرد‪ ،‬واتە ئەو دەمەش ڕەفتاری گرووپ و خێڵەكان‬ ‫نەدەزانرا‪ ،‬بەاڵم تەنیا خێزانی دایك بێ باوك دەناسرا‪ ،‬تا ئاستێكی یەكجار زۆر خێزانی‬ ‫مرۆیی بەشێوەیەكی نیمچە ئاژەڵی دەژیا یاخۆ دەكارین بێژین خێزانی ئەو دەم لە دایك و‬ ‫ڕۆڵەكان پێك دەهاتن‪ ،‬كە لە تەمەنی شیرەخۆرە یاخۆ كەمێك پتربوون‪ ،‬تا ئەو كاتەی وای‬ ‫پێویست دەكرد‪ ،‬كە لە دایكیان دابڕێن و جوایەز ببنەوە‪.‬‬ ‫لە خێزانە سەرەتاییەكاندا هیچ شوێن و پلە و پایەیەك بۆ باوك دیارنەكراوە یاخۆ ڕۆڵی‬ ‫باوك هەر نەزانراوە‪ ،‬چونكە پێوەندی زایەندەیی لە نێوان ژن و پیاودا لە تێركردنی ئاڵوشی‬ ‫جنسی تێپەڕی نەدەكرد‪ ،‬لەبەر ئەوەی پێیان وابوو ژن بەتەنیا بەبێ پیاو منداڵی دەبێ‪،‬‬ ‫تەنانەت تاكو نها ئەم بیروبۆچوونە لە نێو هەندێك لە خێڵە سەرەتاییەكان باوە‪ ،‬هەر لەو‬ ‫بارەیەوە كۆمەڵناسێكی وەكو (مالینۆمسكی) لە پەڕتووكە بەنێوبانگەكەی خۆیدا بەنێوی‬ ‫(پێوەندیی جنسی لەنێو خێڵە سەرەتاییەكاندا) ئاشكرای دەكات‪ ،‬كە خێڵە سەرەتایەكییەكان‬ ‫دەبێژن ئافرەت بۆیە ئاوس دەبێ‪ ،‬چونكە ئەو دەمەی نووستووە ڕۆحێك یاخۆ شەبەنگێك‬ ‫سەردانی دەكا و تۆوی كۆرپەلەیەك دەئاخنێتە كەللەی سەریەوە‪ ،‬لەوێوەش ئەو تۆیە بەرەو‬ ‫منداڵدانی ئافرەتەكە دەخزێت و جێگیر دەبێ و گەشە دەكات‪ ،‬تاكو لە دایك دەبێ‪ ،‬بۆیە‬ ‫منداڵی شیرەخۆرە پێویستە ساڵێك یاخۆ پتر هەڵبگیرێت و بحەوێنرێتەوە‪ ،‬ڤێجا پێویستە لە‬ ‫دڕندە و جانەوەر بپارێزرێت‪ ،‬ئەمانە و چەندین هۆكاری دیكە وا دەكات‪ ،‬كە مانەوەیان لەتەك‬ ‫دایكیاندا بۆ ماوەی ‪ 10 - 8‬ساڵ یاخۆ پتر پێویست بێ‪ ،‬لە دواییدا پێویستییان بەوە هەیە‪،‬‬ ‫چۆن خۆیان لە دوژمنان بپارێزن و بەری دەرختی كێویش كۆ بكەنەوە بۆ بژێوی ژیانیان‪.‬‬ ‫بەم پێیە خێزانی دێرین لە دایك و منداڵەكانی بە بێ باوك پێكدێت‪ ،‬بەاڵم لە دوای ئەوەی‬ ‫ئامرازەكان گۆڕانیان بەسەردا هات و ئامێری نوێتر چێ بوون‪ ،‬مرۆڤی سەرەتایی فێری‬ ‫ڕاوكردن بوون‪ ،‬ئیدی ئەم جۆرە خێزانە لە خێزانی دایكەوە بۆ خێزانی باوك گوازرایەوە‪،‬‬ ‫كەواتە ڕاوكردن دوو ئەنجامی بەدەست هێنا یەكەمیان‪ :‬بووە هۆی ئەوەی چەند پیاوێك‬ ‫چاودێری ئاژەڵێك بكەن و لە چەندین شوێنەوە بۆی بكەونە بۆسەوە‪ ،‬ئینجا لە چەندین الوە‬ ‫پەالماری بدەن‪ ،‬بەو ئامێر و ئامرازە بەردینانە یاخۆ لە دار دروستكراوانەی بەدەستایەوە‬ ‫بوو بكەونە وێزەی و هەال هەالی بكەن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر گیاندارەكە بەهێز بووایە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫وەكو فیل یاخۆ كەركەدەن یاخۆ جوانەگا ئەوا چاڵێكیان بۆ هەڵدەكەند و سەریان بەپوش‬ ‫و پەاڵش دادەپۆشی لە چەندین الوە تەنگیان پێ هەڵدەچنی یاخۆ تەنگەتاویان دەكرد‪،‬‬ ‫ئاژەڵەكەش لەتاو خۆدەرباز كردن ملی بەهەموو الیەكەوە دەنا و لە ئاكامدا دەكەوتە نێو‬ ‫چاڵەكەوە‪ ،‬ئا بەم ئاوایە پیاوان دەستیان بەسەر نێچیرەكاندا دەگرت‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئافرەت‬ ‫‪44‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بەبەردەوامی سكپڕ یاخۆ خەریكی شیردانی منداڵەكانی بوو یاخۆ سەرقاڵی پاراستن و‬ ‫بەخێوكردن بوو‪ ،‬هەر ئەم هۆكارانە وایان دەكرد ئافرەتان نەكارن بەشداری لە ڕاووشكار بكەن‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی مەترسی مەزنی لەسەر چێ دەكردن‪ ،‬چونكە ڕاوكردن تایبەت بوو بەپیاوان و‬ ‫كەسی دیكە لە توانایدا نەبوو‪ ،‬بەشداری لەو پرۆسە ترسناكەدا بكات‪ .‬لێرەوە كۆمەڵگەی‬ ‫باوك ساالری سەریهەڵدا‪ ،‬لێتۆژان پێیانوایە هۆكارێكی دیكەش ئەوەیە لەبەر ئەوەی ئافرەت‬ ‫لە توانایدا نەبوو بەشداری لە ڕاوكردن بكات‪ ،‬ئەمە وایكرد قایل بێ بەفەراهەمكردنی‬ ‫دامركاندنەوەی ئارەزووە زایەندییەكانی پیاوان‪ ،‬ئا لێرەوەش دەسەاڵتی پیاو بەسەر ژناندا‬ ‫سەریهەڵدا‪ ،‬دەهەمبەر ئەو بەشە گۆشتەی كە پیاو لە ڕاوكردندا پێی دەبەخشی‪ ،‬كەواتە‬ ‫پیاو ڕاو دەكات‪ ،‬لەو ڕاوكردنەشدا بەشە گۆشتی خۆی بەر دەكەوێت‪ ،‬ئافرەتانیش لە‬ ‫بەرامبەر ئەو پاداشتە‪ ،‬كە پیاو پێی دەبەخشێت ملكەچی ئارەزووەكانی دەبێ‪ .‬ڕاوكردن‬ ‫لەو دەورانەدا لە توانای تاكە كەسێكدا نەبوو‪ ،‬جا بۆیە هاریكاری لە نێوان پیاواندا هاتە‬ ‫ئارا‪ ،‬واتە لە نێو كۆمەڵگەی سەرەتاییدا هەر وەكو ئاماژەمان بۆ كرد ئافرەت لەبەر ئەوەی‬ ‫بەبەردەوامی ئاوس بوو یاخۆ خەریكی پاراستنی زارۆكان بوو‪ ،‬نەدەپەرژایە سەرڕاوكردن‪،‬‬ ‫جا بۆیە ئافرەت پێویستی بەپیاو بوو‪ ،‬كە بژێوی ڕۆژانەی بەهۆی ئەو نێچیرەی‪ ،‬كە‬ ‫دەبوو خۆراكی ڕۆژانەیان بۆ دابین بكات‪ ،‬ئەمە وایكرد ئافرەت لە شوێنێكی دیاركراودا‬ ‫بمێنێتەوە و چاوەڕوانی پیاو بكات‪ ،‬تا وەكو ئەو بەشە گۆشتەی خۆی‪ ،‬كە لە ڕاوكردندا‬ ‫بەری دەكەوت بهێنێتەوە بۆ ئەشكەوتەكەی‪ ،‬ئەمەش بووە مایەی چێبوونی خێزان‪ ،‬لێرەوەش‬ ‫خێزانی باوكساالری هاتە كایەوە‪ ،‬پیاو توانی دەسەاڵتی خۆی بەسەر ژندا بسەپێنێت‪.‬‬ ‫وەكو چۆن كوشتن الی میسرییە كۆنەكاندا هاوواتای خواردنی دەگەیاند‪ ،‬كاتێ بكوژین‬ ‫دەخۆین‪ ،‬كەواتە لەسەردەمی ڕاوكردن «خواردن نییە‪ ،‬بەبێ كوشتن»‪ ،‬كە ئەم قۆناخەش‬ ‫بۆ پتر لە ‪ 114‬هەزار ساڵ بەر لە نها دەگەڕێتەوە‪ ،‬قۆناخی ڕاوكردنیش بەسەرهەڵدانی‬ ‫قۆناخی كشتوكاڵ بەكۆتا دێت‪.‬بەاڵم ئێستەش قۆناخی ڕاوكردن هەر ماوەتەوە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫قۆناخی ڕاوكردن لە چاو قۆناخەكانی بەر لە خۆی بەپێشكەوتووتر دێتە ناسكرن‪ ،‬هەر‬ ‫چەندە سەروەرێتی و دەسەاڵتی خستە دەست پیاوەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمانە هیچیان بەمەترسیەكی‬ ‫ئەوتۆ لەو سەردەمەدا دانەدەنران‪ ،‬چونكە ئەوەی لەو سەردەمەدا ترسناك و تۆقێنەرە بێژەی‬ ‫(خوێن) بوو‪ ،‬چونكە هیچ ڕاوكردنێك بەبێ خوێن واتە بەبێ كوشتن بەڕێوە نەدەچوو‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ئەو ئاژەڵە بەزیندوویەتیش بكەوتایە نێو چاڵ و دەستگیر بكرابایە‪ ،‬ئەوا هەر‬ ‫نەدەخورا تەنیا دوای ئەوەی دەكوژرا‪ ،‬خوێنی دەڕێژرا‪ ،‬كەواتە خوێن لە قۆناخی ڕاوكردن‪،‬‬ ‫واتە كوشتن یاخۆ مردن‪ ،‬ئەمە وای لێهات سەرەتا لە قۆناخی ڕاوكردن الی وابوو‪ ،‬كە‬ ‫شومترین و بەدترین وشە و دیمەن گوێبیستی بێ یاخۆ ببینێت وشەی خوێن و دیمەنی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪45‬‬

‫خوێنە‪ ،‬بەاڵم ئەم واتایە لە بنەچە و ڕەچەڵەكی خۆی هەاڵوگێڕ كرایەوە و (خوێن) بووە‬ ‫هێمای شوم و نغرۆبوون‪ ،‬ئەگەر یەكێك دیمەنی خوێن ببینێت‪ ،‬ئەوا دەبێ! چاوەڕوانی خوێن‬ ‫ڕشتن یاخۆ مەرگ یاخۆ بەالی كەمەوە زامدار بوونی خۆی بكات‪ ،‬جا لێرەوەش تەلیسم‬ ‫و كارە فروسماوی و سیحر ئامێزەكان سەریانهەڵدا‪ ،‬ئەمە وایكرد بیروباوەڕی سیحر و جاد‬ ‫و سەرتاپای هزر و هۆش مرۆڤی دێرین بتەنێت و جیهانی تژی بكات لە ترس و بیم‪،‬‬ ‫مەزنترین شتیش‪ ،‬كە لێی بترسایە بینینی خوێن بوو‪ ،‬ئەگەر بهاتایە لە جێگەی خۆی‬ ‫نەبوایە‪ ،‬كە پێویستی بوو بیبینێت‪ ،‬كە ئەویش تەنیا لە كاتی ڕاوكردنە‪ ،‬ئەگینا پێیوا بوو‬ ‫دیمەنی خوێن دەرگیر و دووچاری بەدبەختی و شوومی دەكات‪ ،‬كەواتە لە ڕاوشكار بترازایە‬ ‫خوێن ببووە مۆتەكە و‪ ،‬هەردەم سواری ملی ببوو یخۆ بینەقاقای گرتبووە بەتەواوەتی لەو‬ ‫دەورانانەدا تەنگی پێ هەڵچنیبوو‪ ،‬بەواتایەكی دیكە ترسناكترین و ناخۆشترین بێژە‪ ،‬كە‬ ‫مرۆڤی دێرین گوێبیستی ببوایە (خوێن) بوو‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لە هەمووی زیاتر لێی دەترسا‬ ‫بینینی ئەو خوێنەی ئافرەت بوو‪ ،‬كە بەهۆی بێ نوێژی یاخۆ ئەو خوێنەی‪ ،‬كە لە كاتی‬ ‫منداڵبوون لەبەری دەڕۆیشت‪ ،‬ئەمە بووە مایەی ئەوەی لە قۆناخ و دەوارانە مێژووییەدا‬ ‫ئافرەت بەبوونەوەرێكی گاڵو و شوم دابنرێ‪ ،‬بۆیە وا پێویستی دەكرد ئەو پیاوانەی‪ ،‬كە‬ ‫دەچن بۆ ڕاوكردن دەبوایە بەر لە چەند ڕۆژێك لە ئافرەت دوور بكەونەوە‪ ،‬تەنانەت دەبوایە‬ ‫بەر لە ڕاوكردن بەهیچ جۆرێك نە ئافرەت بینن‪ ،‬نە ئافرەتیش ئەو پیاوانەی دەچن بۆ‬ ‫ڕاوكردن ببینن‪ ،‬تاكو كە دەچن بۆ ڕاوكردن بەدبەختی و شومی خوێن بەرۆكیان نەگرێ و‬ ‫ڕوویان تێ نەكات‪.‬‬ ‫لێرەوەش وێرد خوێندن و نزا و پاڕانەوە لە ڕۆحە پیرۆزەكان و تەلیسم و كارە سیحرییەكان‬ ‫زیاتر بەهەڕمێن بوون و برەویان پەیدا كرد‪ ،‬بۆ دەركردنی گیانی گاڵو و پاكبوونەوە لە‬ ‫پیسبوون و گاڵوبوون بەهۆی بینینی خوێنی ئافرەتەوە‪ ،‬خوێندنی ئەو وێردانەش بۆ ئەوە‬ ‫بوو كاتێك بۆ ڕاوكردن دەردەچوون هیچ شوومی و بەدبەختییەك نەیەتە ڕێگەیان یاخۆ هیچ‬ ‫ئازار و دەردەسەرییەك ڕووبەڕوویان نەبێتەوە و‪ ،‬لە كۆڵی شومی و بەدبەختی خوێن ببنەوە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە ئافرەت خۆی لە پیاوان دەشاردەوە‪ ،‬كاتێك پیاوان بۆ ڕاوكردن دەچوون یاخۆ نیازی‬ ‫ڕاوشكارییان هەبووایە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر بێ نوێژ و لە كاتی منداڵبوونیش نەبوایە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە پیاوان هەردەم خۆیان لە ئافرەت دەپاراست‪ ،‬نەك ئافرەتان ڕووبەڕووی خوێن ڕژان یاخۆ‬ ‫برینداربوون یاخۆ مەرگیان بەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەمە ستایلی بیركردنەوەی مرۆڤانی سەرەتایی بوو‪ ،‬كە ترسی مەزنیان لەو ئافرەتانە‬ ‫بوو‪ ،‬كە تازە منداڵیان بوو بوو‪ ،‬چونكە پێیان وابوو ئەو ژنەی مێردەكەی مردووە‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫ئەو شوم و بەدبەختییەش بۆ ژنێكی دیكە یاخۆ پیاوێكی دی بگوازێتەوە ئەگەر بیبینێت‪،‬‬ ‫‪46‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫یاخۆ چاویان بەیەكدی بكەوێت‪ ،‬هەر بۆیە ئەمە وایكرد ئافرەتان هەردەم خۆیان بشارنەوە و‬ ‫خۆیان لە ڕەگەزی نێرینە گوم بكەن‪ ،‬تاوەكو شومی و بەدبەختی نەتەنێتەوە بۆ كەسێكی‬ ‫دیكە‪ ،‬هەر ئەمەش بووە مایەی لە یەكدی جیابوونەوەی هەردوو ڕەگەز لە یەكدی و‬ ‫دووركەوتنەوەی ڕەگەزی نێر و مێ لە نێو كۆمەڵگە سەرەتاییەكاندا‪.‬‬ ‫تەنانەت كاریگەرێتی ئەم بیروبۆچوونانە تاوەكو ئێستەش لە زۆر كۆمەڵگەدا ڕەنگی‬ ‫داوەتەوە‪ ،‬بەاڵم كاتێك مرۆڤ فێری كشتوكاڵ بوو ئیتر قۆناخە نوێیەكە وای خواست‪ ،‬كە‬ ‫تا ئەندازەیەك دەسبەرداری ڕاوكردن بێ‪ ،‬كشتوكاڵیش وا پێویستی دەكرد‪ ،‬كە ئافرەت و‬ ‫پیاوان شان بەشانی یەكدی پشكداری لە ئیشوكارەكانی كێڵگە و گردكردنەوەی بەرهەم‬ ‫بكەن‪ ،‬كەواتە بەهاتنی قۆناخی نوێ و بەپەیدابوونی كشتوكاڵ جارێكی دیكە ئافرەت بووە‬ ‫ئاوەڵ و یارمەتیدەری پیاو‪ ،‬نەك ببێتە نەیاری شوومی‪ ،‬بەدبەختی‪ ،‬هێمای خوێن ترس و‬ ‫ئازار لە الیدا بڕسكێن‪ ،‬وەك ئەوەی كشتوكاڵ جارێكی دی مرۆڤی گەڕاندەوە قۆناخی بەر‬ ‫لە ڕاوكردن ئەو دەمەی‪ ،‬كە ئافرەت خۆی بنچینە و بنەمای خێزان بوو‪ .‬كەواتە قۆناخی‬ ‫كشتوكاڵی گاڵوبوون و پیسبوونی ئافرەتی وەالنا‪ ،‬ئەو ماوە دوور و درێژە وایكرد پیاو‬ ‫شوومی و بەدبەختی خوێنی لە بیر بچێتەوە‪.‬‬ ‫بەم پێیە هەر لەو دەورانە هەر دورانەوە ئەو نەریت و چەمكانە لە نێو كۆمەڵگە‬ ‫دواكەوتووەكاندا تاكو نها هەر ماوەتەوە‪ ،‬چونكە تاكو ئێستە هەر هەمان قۆناخی ڕاوكردن‬ ‫پیادەكەن‪ ،‬لە دوای ئەمەش قۆناخێكی دیكە واتە سەردەمی كۆیالیەتی سەریهەڵدا‪ ،‬كە‬ ‫بەجۆرێكی دژوارتر ئافرەت ڕەفتاری دەگەڵ دەكرا‪ ،‬ئەگەرچی بەهۆی گۆڕانكارییە ئابووری‬ ‫و كۆمەاڵیەتییەكان ئاڵوگۆڕێكی مەزن بەسەر بیروبۆچوونی زۆربەی كۆمەڵگەكاندا هاتووە‬ ‫بەرامبەر بەئافرەتان‪ ،‬تا ڕادەیەكی دیار و بەرچاو بەمافەكانی خۆیان گەیشتوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا چەندین دیاردەی ترسناكی وەكو تیرۆركردن‪ ،‬توندوتیژی‪ ،‬لێدان‪ ،‬كوشتن و‬ ‫دیاردەی سووتاندن لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا و ویژدانی مرۆڤ دەهەژێنێت‪ ،‬بێ گومان‬ ‫تاكو ئاڵوگۆڕێكی ڕیشەیی لە تەواوی پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكاندا نەیەتەدی‪ ،‬ئەستەمە‬ ‫ئافرەتان لەهەر كۆمەڵگە و واڵتێكدا بتوانن بەتەواوی مافەكانیان بگەن‪.‬‬ ‫زۆرن ئەو نووسەر و ڕۆشنبیر و چاالكڤانانەی داكۆكی لە مافەكانی ئافرەتان دەكەن‪،‬‬ ‫كەچی سەیرەكە لەوەدایە دایك‪ ،‬خوشك و هاوسەرەكانیان كردووە بەكۆیلە و دەیانچەوسێننەوە‪،‬‬ ‫هەڵگری هەمان تێڕوانین و فۆرمی بیركردنەوەن‪ ،‬كە كەسێكی نەخوێندەوار سەودایی لە‬ ‫تەك ڕەگەزی مێینەدا دەكات‪.‬‬ ‫پرسی ئافرەتان باكگراوندێكی مێژوویی و كولتووری هەیە و بۆ چەندین هۆكاری‬ ‫جۆراوجۆر دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە هەر لێتۆژێك ئەم گرفتە بەشێوەی جیاواز لێك دەداتەوە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪47‬‬

‫بۆ ئەو میتۆدە دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە لێتۆژ پشتی پێ دەبەستێ‪ ،‬كەواتە دیرۆكی چەوسانەوەی‬ ‫ئافرەتان بۆ دەوران و سەردەمانێكی یەكجار كۆن دەگەڕێتەوە‪ ،‬كاتێك چارەنووسی ئافرەتانی‬ ‫خستە سەر الپەڕەیەكی ڕەش‪ ،‬بەمەش وەك كۆیلە نەك وەك مرۆڤ سەودایی لە تەكدا‬ ‫دەكرا‪ ،‬ئەگەرچی لە قۆناخە مێژووییە كۆن و سەرەتاییەكاندا هەردوو ڕەگەزەكە بەشێوەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی یەكسان ژیانیان دەبردە سەر‪ ،‬كە لە ئەرك و مافدا وەك یەك بوون‪ ،‬نەك هەر‬ ‫ئەوەندە‪ ،‬بەڵكو لە هەندێك قۆناخی مێژووییدا ئافرەتان بەتەواوەتی كاروباری كۆمەڵ و‬ ‫گرووپەكەیان هەڵدەسوڕاند و بەڕێوە دەبرد‪ ،‬كەچی لە قۆناخەكانی دواتردا لە ئاكامی‬ ‫كۆمەڵێك هۆكار ئافرەت لە هەموو پلە و پایەكانی داماڵدرا و ناچار كرا وەك بوونەوەرێكی‬ ‫سووك و پلە دوو تەماشا بكرێ‪.‬‬ ‫لێرەوە دەڵێین هەڵدانەوەی الپەڕەكانی دیرۆكی ئافرەتان‪ ،‬هەڵدانەوەی الپەڕەی ستەمەكانی‬ ‫ژیان و بەرەنگاری ئافرەتانە بۆ ڕەتكردنەوەی ئەو كۆت و بەندەی كراوەتە گەردنیان‪ ،‬بەو‬ ‫ئاراستەیەش ئافرەتان دەخاتەوە شوێنی ڕاستەقینەی خۆیان‪ ،‬لە پێناو فەراهەمكردن و‬ ‫بەهرەمەند بوون لە تەواوی مافەكانیاندا‪ .‬پرسی ئافرەتان لە الیەن پسپۆر و چاالكڤان‬ ‫و هزرڤانان چەندان بابەتی جیا جیا لە بارەی مێژووی چەوسانەوەی ئافرەتان‪ ،‬ئازادی‬ ‫ئافرەتان‪ ،‬ماف و ئەركەكانی ئافرەتان‪ ،‬پێشێلكارییەكان لە دژی ئافرەتان و ‪ ..‬هتد نووسراوە‬ ‫و بەتێرو تەسەلی قسەیان لە بارەوە كراوە پێشنیازی جۆراو جۆر خراوەتە ڕوو بۆ دۆزینەوەی‬ ‫ڕێگە چارەی گونجاو بۆ ئەم پرسە‪.‬‬ ‫ئافرەتان لە هەموو كۆمەڵگەكاندا كەم تا زۆر لە تەك پیاودا لە كاركردن بووە‪ ،‬لێ ئەم‬ ‫كاركردنەی نەبووەتە مایەی هەستكردن بەوشیاری وەكو تاكێكی كارا‪ ،‬بەڵكو لە ئاكامی‬ ‫كۆمەڵێك هۆكار نەیتوانیوە وەكو پیاو ئەرك و فرمانەكانی خۆی هەڵسوڕێنێت‪ ،‬ئەمەش زیاتر‬ ‫ئافرەتی بەماڵەوە گرێداو ئەركی بەڕێوەبردنی ماڵ و بەخێوكردنی منداڵ و كاروبارەكانی‬ ‫بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ ڕادەستی ئافرەتان كرا‪ ،‬ئەمە وێڕای ئەركی كاركردن و كاری‬ ‫دەرەوەش شان بەشان پیاو لەو الوە بوەستێ‪ ،‬كە بارگرانییەكی دیكە بوو لەسەر ئەستۆی‬ ‫ئافرەتان لە كۆمەڵگەدا‪ ،‬بەم پێیە چەوسانەوە و پێشێلكارییەكان تا دەهات زەقتر و فرەوانتر‬ ‫بوونەتەوە و كاریگەری نەرێنییان لەسەر ئاكاری ئافرەتان چێكردووە‪ ،‬هەروەها خاڵێكی‬ ‫دیكەش ئەوەیە لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكانی ڕۆهەاڵتدا كاركردن ئافرەتی نەكردووەتە خودان‬ ‫داهات و دەرامەتی خۆی‪ ،‬ئەگەر ئەم شتە ڕوویشی دابێ‪ ،‬ئەوا بەهەمان پێودانگی پیاو‬ ‫ڕەفتاری كردووە‪ ،‬یاخۆ سێبەری پیاوی هەر بەسەرەوە بووە و نەیتوانیوە خۆی لێ دەرباز‬ ‫بكات‪ ،‬ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ هەژموونی ئەو سیستەمە مەعریفی و كولتوورییەی‪ ،‬كە ئەم‬ ‫كۆمەڵگەیە لە ورد و درشتی شتەكان دەبێ بۆی بگەڕێنەوە‪ ،‬ئەگەر نا لە الیەن كۆمەڵگەوە‬ ‫‪48‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫هەرگیز لێیان قبوڵ ناكرێ‪ ،‬لە الیەكی دیكە بزاوتی ئافرەتان لەم كۆمەڵگانەدا لە تەك‬ ‫ڕەگەزی نێرینەدا لەئاكامی بەرخودان و خەباتی ڕزگاری نەتەوەیدا ئاوێتەی یەكدی كراون‪،‬‬ ‫لەپێناو ژیانێكی ئازاد و بێ چەوسانەوەدا‪ ،‬چونكە خەباتی ئافرەتان لەم كۆمەڵگانەدا‬ ‫پاشكۆی بیركردنەوەكانی پیاوانە‪ ،‬چونكە هەرگیز بزاوتی ئافرەتان نەتوانراوە یەكانگیر و‬ ‫تێكەاڵوی خەباتی ڕزگاری نەتەوەیی و نیشتمانی بكرێ‪ ،‬كە ئەمەش وا بكات ئاستی‬ ‫وشیاری كۆمەاڵیەتی تاكەكان بەگشتی و ئافرەتان بەتایبەت بۆ ئاست و ئاراستەیەكی‬ ‫دیكە سەر بكەوێت‪ ،‬كە ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە خودی ئافرەتان خۆیانیش هەستیان‬ ‫بەچەوسانەوە و ئەو پێشێلكاریانە نەكردووە‪ ،‬كە دەهەمبەریان ئەنجام دەدرێ‪ ،‬بۆیە هەوڵ و‬ ‫تێكۆشان و ڕووبەڕووبوونەوە و یاخیبوونەكانی ئافرەتان لە بەرامبەر پێوەندییە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫سەپێنراوەكان و بەندو باوو نەریتە چەقبەستووەكان‪ ،‬هیچ ئاكامێكی لێ ناكەوێتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە بەرامبەر هەموو ئەمانە دەبێ ئەقڵی پیاو و تێڕوانین و بیركردنەوەكانی دەهەمبەر‬ ‫ڕەگەزەكەی دیكە گۆڕانكاری بەسەردا بێ‪ ،‬ئەگەر نا ڕەوشەكە وەك خۆی دەمێنێتەوە و‬ ‫ڕابوون و یاخیبوونەكانی ئافرەتانیش دەبنە قوربانییەكی هەرزان‪.‬‬ ‫هەروەسا چەندین هۆكاری جۆراوجۆری دیكە بوونەتە مایەی ئەوەی ئافرەتان لە‬ ‫ڕەگەزەكەی دیكەی كۆمەڵ لە ئاستێكی نزمتردا بن‪ ،‬هەرچەندە ڕێژەیەكی چاكی ئافرەتان‬ ‫لە بوار و كایە جیاوازەكانیشدا پلە و پایەی جۆرا و جۆریان هەیە و خودان بڕوانامەی‬ ‫بەرزیشن‪ ،‬بەاڵم هۆكاری هەرە گرینگ و لە پێش ئەوەیە چۆن ئافرەتان بتوانن لە كۆمەڵگە‬ ‫دواكەوتووەكاندا لەو كۆت و بەند و پێوەندییە داسەپاوانە دەربازیان بێ‪ ،‬چونكە هەر بەتەنیا‬ ‫ڕێژەی خوێندەواری و هاتنە مەیدانی كاركردن بەس نییە‪ ،‬بۆ ئەوەی ئافرەتان بتوانن لە‬ ‫تەواوی مافەكان بەهرەمەند بن‪ ،‬بەڵكو ئەوەی زیاتر ئافرەتان بەدەستییەوە دەناڵێنن و پێیەوە‬ ‫گیرۆدە بوونە و بەردەوام دەچەوسێنرێنەوە پێوەندی بەبیركردنەوە و ئەقڵییەتی پیاو ساالرانەی‬ ‫كۆمەڵگەوە هەیە‪ ،‬هەرچەندە بزاوتی ئافرەتانیش لەم كۆمەڵگانەدا لە ئاستی پێویستدا‬ ‫نییە و هەوڵی جدی نادەن بەئاراستەی گۆڕانكارییەكان‪ ،‬بۆیە ئەمە وایكردووە لە دۆخ و‬ ‫ئاستێكی دیاریكراودا بمێننەوە‪.‬‬ ‫كەواتە بۆچوون و تێڕوانینی سەرلەبەری تاكەكانی كۆمەڵگە بەو شێوەیەیە‪ ،‬كە دەڵێن‬ ‫پیاو پیاوە و ژنیش ژنە‪ .‬هۆكاری بنەڕەتی مانەوەی ئافرەتانیش لەو دۆخەدا ڕاستە‬ ‫پێوەندی بەئەقڵییەتی پیاوساالرییەوە هەیە‪ ،‬بەاڵم پێوەندی بەئاستی وشیاری و تێگەیشتنی‬ ‫ئافرەتان خۆیانیشەوە هەیە‪ ،‬كە هۆكاری بنەڕەتی لەوێوە سەرچاوە دەگرێ‪ ،‬كە كارەكان لەم‬ ‫كۆمەڵگانەدا دابەش نەكراوە‪ ،‬هەرچەندە ئافرەتان لە دەرەوە ڕۆڵی بەرچاو دەگێڕن و پلە و‬ ‫پایەی جۆراو جۆریان لە داودەزگاكاندا هەیە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا دیسان لە كۆمەڵگە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪49‬‬

‫دواكەوتووەكانی ڕۆهەاڵتدا ئیشوكارەكانی ماڵ و منداڵ بەخێوكردنیش هەر بەتەنیا لە‬ ‫ئەستۆی ئافرەتاندایە وەك ئاماژەمان پێكرد‪ ،‬كە ئەم هەموو كارانەی ماڵەوە و دەرەوە‬ ‫وایكردووە‪ ،‬ئافرەتان جگە لە سەرقاڵبوون بەئیشكردن و هەڵسوڕاندنی كار نەپەرژێنە سەر‬ ‫ئەوەی‪ ،‬كە بتوانن داوای خواست و مافەكانی خۆیان بكەن‪ ،‬ئەمەش هۆكارێكی سەرەكییە‪،‬‬ ‫كە ئافرەتان نەتوانن كاتێكی تەواو بۆ خۆ ڕۆشنبیركردن تەرخان بكەن و ئەمە وا بكات‬ ‫ئاستی ڕۆشنبیری و وشیارییان بۆ پلەیەكی بااڵتر هەڵكشێن‪ ،‬كە زەمینە خۆش بكات‬ ‫بۆ ئەوەی بیر لە ماف و خەون و خواستەكانی خۆیان بكەنەوە ئەمە لە الیەك‪ ،‬لە الیەكی‬ ‫دیكە كۆمەڵگەكانی ڕۆهەاڵت كۆمەڵگەی باوكساالرییە‪ ،‬ئەمەش وایكردووە ئافرەتان تەنیا‬ ‫بەماڵدارییەوە سەرقاڵ بن‪ ،‬هەر بۆ ئەوەی ئافرەتان لەمە زیاتر نەچەوسێنەوە و كۆژان و‬ ‫ناسۆررییەكانیان بەكۆتا بێن‪ ،‬پێویستە ڕۆشنبیران‪ ،‬چاالكڤانی بوارەكانی مافی مرۆڤ و‬ ‫هەڵسوڕێنەرانی ڕێكخراوەكانی ئافرەتان بەجدی لە هەوڵی ئەوەدا بن‪ ،‬كە ئافرەتان زیاتر‬ ‫خۆیان داكۆكی لە مافەكانی خۆیان بكەن‪ ،‬ئەمەش پێویستی بەوشیاری و كولتوورێكی‬ ‫كراوە هەیە‪ ،‬كە تاكەكانی كۆمەڵگە هەڵگری بن‪ ،‬هەر بەم ئاراستەیەش ئافرەتان دەتوانن‬ ‫لە تەواوی مافەكانی خۆیان بەهرەمەند بن‪ ،‬لێرەوەش ئەم فۆرمە لە بیركردنەوەی تاك وا‬ ‫دەكات‪ ،‬تەواوی كۆمەڵگە گۆڕانكاری بەخۆیەوە ببینێ‪ ،‬تاكو ئایندەیەكی پرشنگدار بۆ‬ ‫خۆیان دەستەبەر بكەن‪ ،‬سەرەنجامیش ئەم ئاراستەیە وا دەكات ئەو گرفت و كێشانەی‬ ‫سەدان ساڵە ئافرەتان پێیەوە گیرۆدە بوون ڕێگە چارەی گونجاویان بۆ بدۆزرێتەوە‪ ،‬لەم‬ ‫ڕوانگەیەوە پێویستە ئافرەتان بەشێوەیەكی گشتی لە هەوڵی زیاتر چەسپاندنی پرۆسەی‬ ‫دیموكراتی و بوونی فەزای ئازادی بن‪ ،‬بۆ ئەوەی نەك هەر ئاستی وشیاری ئافرەت بەرز‬ ‫بكرێتەوە‪ ،‬بەڵكو بەبێ بەرزبوونەوەی ئاستی وشیاری تەواوی تاكەكانی دیكەی كۆمەڵگە‬ ‫هیچ دەرەنجامێكی ئەرێنی لەم ڕووەوە بەدی نایەت‪ ،‬بەتایبەتی ئەم وشیارییە دەبێ دابەزێتە‬ ‫نێو ئەندامانی خێزان‪ ،‬بۆ ئەوەی ئافرەت بەچاوێكی نزمەوە سەیر نەكرێ و ببێتە خاوەن‬ ‫كەسایەتی خۆی‪ ،‬ئەمەش وا دەكات هەر جیاكارییەك و پێشێلكارییەك بەرامبەر بەئافرەتان‬ ‫نەمێنێت‪.‬‬ ‫هەروەها دەبێ هەوڵ بدرێ داهاتی تاكەكان بۆ ئاستێكی باشتر ببردرێت و خۆشگوزەرانی‬ ‫بۆ هەمووان فەراهەم بكرێ‪ ،‬پێویستە پێشێلكاری و دەست درێژییەكان لە ڕێگەی یاساوە‬ ‫بەرەنگاری ببینەوە و بەكردەنی هەوڵی جێبەجێكردنی ئەو یاسایانە بدەین‪ ،‬لە الیەكی دیكەوە‬ ‫بۆ ئەوەی ئافرەتان هەر سەرقاڵی ئیشكردن نەبن‪ ،‬پێویستە ژمارەیەكی زۆر لە دایەنگە و‬ ‫باخچەی ساوایان بكرێتەوە بۆ ئەوەی هەندێك لە ماندووبوونەكانیان كەم بكرێنەوە‪ ،‬پیاوانی‬ ‫ئێمەش لەو فۆرمەی بیركردنەوە دەربازیان بێ‪ ،‬كە پێیان وا بێ‪ ،‬كە هەموو ئیش و كارەكانی‬ ‫‪50‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ماڵەوە‪ ،‬هەر بەتەنیا لەسەر ئافرەتە‪ ،‬بەڵكو دەبێ بگەنە ئەو ئاستە‪ ،‬كە پێویستە هەموو ئیش‬ ‫و كارەكان بەشێوەیەكی یەكسان لە نێوان هەردووالدا دابەش بكرێ‪ ،‬ئەمە وا دەكات بوارێكی‬ ‫باش بۆ ئافرەتان بڕەخسێت كە بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێن‪ .‬‬ ‫هەڵبەتە دوای شۆڕشی پیشەسازی‪ ،‬ئافرەتان زیاتر هاتوونەتە مەیدان و هەنگاوی‬ ‫گەورەیان بەرەو پێشەوە هەڵهێناوە‪ ،‬كە پێشتر بەسەدان ساڵ هەنگاوی لەو جۆرەی بەخۆوە‬ ‫نەبینبوو‪ ،‬ئەم سەرزەمینە نوێیە وایكرد ئافرەتان بەدوای شوناس و كەسایەتی خۆیان وەك‬ ‫مرۆڤ بگەڕێن و هەوڵی چەسپاندن و بەدەستهاتنی خواست و مافەكانیان بدەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بووە مایەی ئەوە ڕۆڵێكی كاراتر بگێڕن و زیاتر وەدەر بكەون‪.‬‬ ‫كەواتە شۆڕشی پیشەسازی ئاڵوگۆڕی بنەڕەتی لە هەموو بوارەكاندا هێنایە ئارا و لە‬ ‫سایەی زانست و تەكنۆلۆجیادا پەرەسەندن و گەشەسەندنێكی مەزن لە بواری ئامێر و‬ ‫ئامراز بەدی هات‪ ،‬ئەمە وایكرد كۆمپانیا و كارخانە و كارگەی بەرفرەوان چێ بكرێن‪ ،‬ئەم‬ ‫ڕەوشە نوێیە و ئەم قۆناخەی دوای دەسكەوتە زانستیی و تەكنۆلۆجییەكانیش لە واڵتانی‬ ‫ئەوروپا بووە مایەی ئەوەی پێویستییەكی زۆریان بەكرێكار هەبێ‪ ،‬لێرەوە ئافرەتان هاتنە نێو‬ ‫جیهانی كاركردنەوە و‪ ،‬بوونە خاوەنی دارایی و ئابووری خۆیان‪ ،‬كە پێشتر بژێوی ژیانیان‬ ‫پیاوان دابینیان دەكرد‪.‬‬ ‫لێرەوە دەكارین بێژین ئەم ڕەوشە نوێیە دەلیڤە و دەرەتان و هەلێكی بەرفرەوانی لە‬ ‫بەردەم ئافرەتاندا كردەوە تاكو لێزانی و لێهاتوویی خۆیان لە هەموو مەیدانەكاندا بخەنە‬ ‫ڕوو بەتەواوی بەرجەستەی بكەن‪ ،‬هۆكارێكی دیكەش‪ ،‬كە زیاتر وایكرد بەلێشاو ڕوو لە‬ ‫كاركردن بكەن هەڵگیرسانی هەردوو جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانی بوو‪ ،‬كە كاریگەری‬ ‫جۆراوجۆری لەسەر هەموو كایە و ڕەهەندەكانی ژیانی كۆمەڵگە چێكرد‪ ،‬بۆیە كاتێك‬ ‫پیاوان بەڕێژەیەكی زۆر ڕەوانەی بەرەكانی جەنگ كرابوون‪ ،‬بۆشاییەك چێبوو‪ ،‬كە دەبوایە‬ ‫پڕ بكرێتەوە ئەمە لە الیەك‪ ،‬لە الیەكی دیكە مووچەی ئافرەتان لە چاو پیاوان لەو‬ ‫واڵتانەدا كەمتر بوو ئەمەش هۆكارێكی دیكە بوو‪ ،‬كە خاوەن كۆمپانیا و كارخانەكانی وا‬ ‫لێ بكات ئافرەتانێكی زۆر بێنێتە مەیدانی كاركردنەوە‪ ،‬بەم پێیە جەنگ زەمینەسازییەكی‬ ‫زۆری كرد بۆ ئەوەی ئافرەت لە چوار دیواری ماڵ بێتە دەرەوە‪ ،‬چونكە ئەم كارخانانە‬ ‫لە كاتی شەڕدا‪ ،‬دەبوایە پیێداویستییەكانی بەرەكانی جەنگ لە فیشەك و تەقەمەنی‬ ‫جۆراوجۆر دابین بكەن‪ ،‬بەهۆی گەرمی شەڕەكان‪ ،‬تەنانەت كارخانەی چەك و تەقەمەنی‬ ‫دوو شەفت و هەندێك جار سێ شەفتیش لە كاركردندا بوون‪ ،‬كەواتە ئەمە وای دەكرد ئەگەر‬ ‫لە كاتە ئاساییەكاندا كارگەیەك پێویستی بە ‪ 500‬كرێكار بێ‪ ،‬ئەوا لەم ساتە نائاساییانەدا‬ ‫پێویستییان بە ‪ 1500‬كرێكار ببێ‪ ،‬ئەمە بووە مایەی زۆر بوونی ڕێژەی كرێكارانی ئافرەت‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪51‬‬

‫لەو كارخانانەدا‪ ،‬هەرچەندە ئێمە ناتوانین ئەو ڕەوشە بەئەرێنی پەسن بكەین‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫گرینگە لەم بابەت هاتنە مەیدانی كاركردنی ئافرەتانە لە ئاكامی نەبوونی پیاوان‪ ،‬خاوەن‬ ‫كارخانەكان ئیشوكارەكانیان بەم توێژە هەڵدەسووڕاند‪.‬‬ ‫هەرچەندە پێشتر كۆت و بەندێكی زۆر لەسەر ئافرەت هەبوو‪ ،‬بەاڵم كاتێك هاتە مەیدانی‬ ‫كاركردنەوە كۆت و بەندەكانی تا ڕادەیەكی زۆر كەم بوونەوە‪ ،‬بەاڵم ئافرەتان هەم وەك دایكێك‬ ‫بەخێوكردنی منداڵەكان و كاری باوكێكیش كە نان پەیدا كردن بوو دەگێڕا‪ ،‬بەمەش ڕەوشی‬ ‫جەنگ بارگرانییەكی زۆرتری بۆ ئافرەتان هێنایە پێشەوە‪ ،‬كە وایكرد كۆژانەكانیان پتر‬ ‫بێت و بەدەستییەوە بناڵێنن‪ ،‬هەرچەندە هەمان كاری پیاوانیشی ئەنجام دەدا‪ ،‬بەاڵم لە ڕووی‬ ‫مافەوە وەك ئەوان سەوداییان دەگەڵدا ناكرا‪ ،‬ئەمە یەكەم جیاوازی بوو‪ ،‬كە لە شوێنی‬ ‫كاركردندا ڕووبەڕوویان ببێتەوە‪ ،‬ئەمە بووە مایەی پێشێلكردنی مافەكانیان‪ ،‬بۆیە ناچار‬ ‫بوون‪ ،‬كە هەوڵ بدەن و خەبات بكەن‪ ،‬لەپێناو فەراهەمبوونی ماف و خواستەكانیان‪.‬‬ ‫لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامگیرییەی كە مافی ئافرەتان لە ئەوروپادا بەكۆمەڵێ هۆكاری‬ ‫ئابووری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سایكۆلۆجی و ژینگەییەوە بەندە‪ ،‬كەواتە مافی ئافرەتان‬ ‫لە هەر كۆمەڵگەیەكدا‪ ،‬دەبێ بگەڕێینەوە سەر ڕەگوڕیشەی كێشە و گرفتەكان‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستە لە چوارچێوەی پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی هەر كۆمەڵگەیەكدا‪ ،‬هەوڵ بدەین‬ ‫قسە لەسەر ئەو مافانە بكەین و هەوڵی دۆزینەوەی رێگە چارەكان بدەین لە پێناو مافەكانی‬ ‫ئافرەتدا‪ ،‬چونكە هەر كۆمەڵگەیەك خودان تایبەتمەندێتی خۆی و بارودۆخی دیاركراوی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬كە ڕەنگدانەوەی هەلومەرجی ئابووری‪ ،‬كولتووری و پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬هەر ئەم كەتوارەش وا دەكات و وا دەخوازێت هەر لەو چوارچێوەیەدا ڕێگەچارەكان‬ ‫دیار بكرێن بۆ ئەوەی بكارین بەشێوەیەكی تەندروست لەوێوە مافی مرۆڤ و مافی‬ ‫ئافرەتان دەستەبەر بكرێن‪.‬‬ ‫بەم پێودانگە ئافرەت وەكو ڕەگەزێكی بنەڕەتی لە پێكهاتەی كۆمەڵگەدا‪ ،‬هەردەم پلە‬ ‫و پایە و ڕۆڵی بەشداریكردنی لە پرۆسەی پێشكەوتن و پەرەسەندنی دیارو كاریگەرە‪،‬‬ ‫بێ گومان پێشكەوتنی هەر كۆمەڵگەیەكیش وابەستە و بەندە بەوەی ئاخۆ تا چەند‬ ‫ئافرەتان ئازادن لە سەرجەم بوارەكانی ژیاندا‪ ،‬بەاڵم پێویستە نەك بەتەنیا ئافرەتان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تێكڕای تاكەكانی كۆمەڵگە هەوڵەكانی خۆیان چڕ بكەنەوە و بێ دەنگ نەبن دەهەمبەر‬ ‫بەهەموو ئەو پێشێلكارییانەی دژ بەئافرەتان ئەنجام دەدرێن‪ ،‬كە هەر بەو ئاراستە و ئاستەی‬ ‫بیركردنەوانەش بوون و مرۆڤبوونی خۆیان بەرجەستە دەكەن‪ ،‬كە ئەم هەڵوێستەش هەم وا‬ ‫دەكات ئافرەتان جۆش بدات و چاالكانەتر بێنە مەیدانەكەوە‪ ،‬هەم دەبێتە مایەی ئەوەی‬ ‫چاوی ئافرەتان زیاتر كراوە بێ لەوەی كە چیتر ملكەچی ئەو بەند و باوانە و ئەو كولتوورە‬ ‫‪52‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫نەبن‪ ،‬كە بەردەوام هەوڵ دەدات ئافرەتان لە نێوان چوار دیواردا بەند بكات و نەتوانێت‬ ‫بەشداری لە ژیانی ڕۆژانەی كۆمەڵگەدا بكات وەك مرۆڤێك‪.‬‬ ‫كەواتە هەر ئافرەتان خۆیان دەبێ وا بكەن‪ ،‬كە دنەی ئافرەتانی دیكە بدەن‪ ،‬كە ئازادانەتر‬ ‫و ئازایانەتر ڕووبەڕووی كێشە و گرفتەكانی خۆیان ببنەوە و پاشەكشە بەو كولتوور و‬ ‫نەریتە دواكەوتووانە بكەن‪ ،‬كە هەوڵ دەدات ئافرەتان دوور بكەونەوە لەو دەرتانانەی‪ ،‬كە‬ ‫بەشێك لە مافەكانی خۆیان تیایدا دەستەبەر دەكەن‪ ،‬هەڵبەتە كاركردنی ئافرەتان بەئاراستەی‬ ‫فەراهەمبوونی مافەكانیان و ئەنجامدانی ئەو ئەركانەیە‪ ،‬كە دەبێ ئەوانیش وەك ڕەگەزێكی‬ ‫سەرەكی كۆمەڵ ئەنجامی بدەن‪ ،‬هەر لێرەوە ئەوان دەتوانن ئازادی و مافەكانی خۆیان‬ ‫دەستەبەر بكەن‪ ،‬كە ئەمەش دەبێتە مایەی گەشبینییەكی زۆر بۆ سەرجەم ئافرەتان‪ ،‬كە‬ ‫تاڕادەیەكی باش توانیویانە هەنگاوی یەكەم دەست پێبكەن لە بڕینی ڕێگەیەكی هەزار‬ ‫میلیدا‪ ،‬ڕاستە ئەمڕۆ ئافرەتان بەئەندازە و ڕێژەیەكی بەرچاو لە تەواوی بوارە ئابووری‪،‬‬ ‫كارگێڕی‪ ،‬ڕامیاری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی و داودەزگە حكوومییەكاندا دەبینرێن‪ ،‬بەاڵم ئەمە ئەوە‬ ‫ناگەیەنێت‪ ،‬كە ئیتر تەواو ئافرەتان بەمافەكانی خۆیان گەیشتوون‪ ،‬بەڵكو بەپێچەوانەوە‬ ‫لە شوێنی كاركردنی ئافرەتان كۆژان و ناسۆرییەكان دەست پێ دەكات‪ ،‬ئەویش پێوەندی‬ ‫بەو پاشخانە هزری و ئەو كولتوورە دۆگما و چەقبەستووەوەیە‪ ،‬كە شێوازی بیركردنەوەی‬ ‫تاكەكان لێیەوە سەرچاوە دەگرن و تێڕوانینێكی نەرێنی دەهەمبەر ئافرەتان بەرهەم دەهێنێ‬ ‫و لە بۆتە و چوارچێوەیەكی بەرتەسكدا دەبێ ڕەفتار بكا‪ ،‬كە هەموو كێشەكان لێرەوە‬ ‫سەرهەڵدەدەن‪ ،‬هەتا ئەم كولتوورەش لە كۆمەڵگەدا ئاوا ڕەگی هەبێ‪ ،‬ئەوا هیچ پێشكەوتن‬ ‫و بەرەو پێشڤەچوونێك لە مافەكانی ئافرەتان لەمە زیاتر بەدی ناكرێ‪ ،‬چونكە ئەم ستایلە‬ ‫لە بیركردنەوە هیچ بوارێك ناهێڵێتەوە بەئاراستەی پەرەسەندن و پێشكەوتن‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫تاكو ئافرەت و پیاو شان بەشانی یەكدی و بەكردەنی بەشداری نەكەن لە فۆرمۆڵەكردنی‬ ‫هێڵە سەرەكییەكانی ژیان و فەراهەمكردنی تەواوی مافەكانی هەردوو ڕەگەز‪ ،‬ئەستەمە‬ ‫ئافرەتان لە تەواوی ماف و خواستەكانیان بەهرەمەند بن‪ .‬بەاڵم بۆ ئەوەی ئافرەت بوونی‬ ‫خۆی وەك مرۆڤێك بسەپێنێ پێویستە بەكردەنی ئامادەبوونی خۆی لە هەموو بوارەكانی‬ ‫ژیاندا بسەلمێنێ‪ ،‬كە ئەمەش بەبێ قوربانیدان ئەستەمە بێتە دی‪ ،‬كە ئەم ئاست و‬ ‫ئاراستەیەش پتر ئافرەتان دنە دەدا‪ ،‬لە پێناوی هاتنەدی تەواوی خەون و خواست و‬ ‫مافەكانیان‪ ،‬بەاڵم ئەم بزاوتەش دەبێ خودان پرۆژەیەكی هەمەالیەنەی واقیعیانەی دوور‬ ‫لە ڕۆمانسیەت بێ‪ ،‬بەواتایەكی دی هەڵگری بەرنامەیەك بێ‪ ،‬كە بتوانرێت بەكردەنی‬ ‫جێبەجێ بكرێ و‪ ،‬بوێرانە پرس و كێشەكانی ئافرەتانی تیادا خرابێتە ڕوو‪ ،‬ئەم ئاراستەیەش‬ ‫لە كاركردن‪ ،‬وا پێویست دەكات لە دەسپێكدا پرۆسەیەكی سەرتاپاگیری وشیاركردنەوە و‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪53‬‬

‫ڕۆشنبیركردنی ئافرەتان لە ئارادا بێ‪ ،‬كە ئەم پرۆسەیەش دەبێ درێژخایەن و بەردەوام‬ ‫بێ‪ ،‬لەپێناو گۆڕانكاری كەتواری ئافرەتان بۆ ئاستێكی بااڵتر‪ ،‬ئەمە وا پێویست دەكات‬ ‫هەموو كەناڵەكانی ڕاگەیاندن ڕۆڵێكی ئەرێنی تیادا بگێڕن و تەواوی كایەكانی دیكەش‬ ‫سەرزەمینێكی تەندروست بۆ سەرخستن و سەركەوتنی ئەو پرۆسە درێژخایەنە دابنێن‪ ،‬كە‬ ‫ئەم ئاراستەیەش لە ئایندەیەكی دووردا دەتوانێت ئازادبوونی ئافرەتان و مافەكانیان فەراهەم‬ ‫بكات‪ ،‬چونكە بەهرەمەندبوونی مرۆڤەكان لەو دوو ڕووەوە هۆكارێكن بەئاراستەكردنی‬ ‫تاكەكانی بەرەو جڤاكێكی شارستانی و كراوە‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫پەروەردە و گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دوان لەو پێوەندییەی لە نێوان گۆڕانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و خوێندەواریدا هەیە‬ ‫دانــا شوانــی‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪55‬‬

‫دەروازە‬

‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی یەك لەو چەمكانەیە كە لە ئەدەبیاتی كۆمەڵناسیی و زانستە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان بە گشتیی گرینگییەكی زۆری هەیە‪ ،‬تەواوی كایە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫كۆمەڵگە پێوەندییەكی توندوتۆڵییان بە گۆڕانی كۆمەاڵیەتییەوە هەیە بەتایبەت كایەی‬ ‫پەروەردە و پرسی خوێندەواری‪ ،‬چونكە كۆمەڵگە ئۆرگانیزمێكی زیندووە‪ ،‬كە بەردەوام‬ ‫بیردەكاتەوە‪ ،‬دەبزوێ‪ ،‬گەشە دەكات‪ ،‬پێش دەكەوێ یان بەرەو دواوە هەنگاو دەنێت‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەمانەش دەبنە هۆی ئەوەی فەزایەكی تازە بێتە كایەوە‪ ،‬دواجار گۆڕان لە كایەكانی‬ ‫كۆمەڵگەی لێ دەكەوێتەوە‪ ،‬پەروەدەش بەشێكی سەرەكیی ئەو بازنەی گۆڕانە و بەشێكی‬ ‫سەرەكیی بیناكردنی ڕەفتاری كۆمەاڵیەتیی تاكەكانە‪ ،‬بە بەردەوامیش پێش هەموو‬ ‫كایەكانی دیكە كاریگەر دەبێت بەو گۆڕانانەی لە كۆمەڵگە ڕوو دەدەن‪ ،‬چونكە گۆڕان‬ ‫شتێكی حەتمییە و خێرایی یان ئارامییەكەی بەستراوەتەوە بە جۆری ئەو كۆمەڵگە‬ ‫مرۆییەی كە گۆڕانەكەی تیا ڕوو دەدات‪.‬‬ ‫كۆمەڵناسانی‪ ،‬سەدەی بیستەم بەهۆی دەركەوتنی وەرچەرخانی زۆر لە جیهانی سێیەمدا‪،‬‬ ‫فرەوانبوونی ئامرازەكانی پێوەندی و پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاوە‪ ،‬بە سەردەمی خێرای گۆڕان‬ ‫لە قەڵەمیان داوە‪ ،‬گۆڕانێك كە لە سەدەی بیست و یەك گوڕوتینێكی پتری بەخۆیەوە‬ ‫بینی‪ ،‬بەم هۆیە باسكردنی ئەو دیاردە و دۆخانەی كە گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی لە كۆمەڵگە‬ ‫دەیهێنێتە ئاراوە لە الیەن كۆمەڵناسەكانەوە گرینگییەكی بەرچاوی پێ دراوە‪ ،‬ئێمەش‬ ‫هەوڵەكانمان لەوەدا چڕ دەكەینەوە كە ڕەوشی پەروەردەیی و خوێندەواری و ئەو بەربەستانەی‬ ‫بۆی دێتە پێش بخەینەڕوو‪.‬‬ ‫لە گۆشەنیكای بەدیهاتنی گۆڕان لە ئاستی كەسیی و كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دەتوانین كەسەكان‬ ‫و كۆمەڵگەكان بۆ سێ دەستە دابەش بكەین‪ :‬ئەو كۆمەڵگەیانەی كە بوونەتە هۆی‬ ‫ڕوودانی گۆڕان لە خودی خۆیاندا و دەگۆڕدرێن‪ ،‬ئەو كۆمەڵگەیانەی كە گەواهیدەری‬ ‫گۆڕانی بەدیهاتوون لە كۆمەڵگەكانی دی‪ ،‬بێ ئەوەی خۆیان مەبەستی گۆڕانیان هەبێت‬ ‫لە خۆیاندا‪ ،‬دواجار‪ ،‬ئەو كۆمەڵگەیانەی‪ ،‬تەنانەت نازانن گۆڕان لە دۆخی هاتنە كایەوەیە‪،‬‬ ‫بەم پێوەرە‪ ،‬دەزگەی كۆمەاڵیەتیی كۆمەڵگەیەك‪ ،‬دەتوانێ خۆی هۆكاری سەرەكیی‬ ‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی بێت‪ ،‬یاخود بە دەركەوتنی گۆڕان سوود لە هۆكارەكانی دی‬ ‫وەربگرێت و هۆیەكانی گۆڕان بێنێتە كایەوە‪ ،‬بە ڕوودانی هەر گۆڕانێك‪ ،‬گۆڕان لە كایەی‬ ‫كۆمەڵگەش وەك شتێكی حەتمی و بەڵگەنەویست تەماشا بكات‪.‬‬

‫‪56‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫گۆڕان لە نێوان كایەی كۆمەاڵیەتی و پەروەردەدا‬

‫فەیلەسووفی یۆنانی‪ ،‬هیراكلیتۆس‪ ،‬دەبێژێت (هەموو شتێ‪ ،‬لە جووڵە و بزاوتدایە و هیچ‬ ‫شـتێك جێگیر نییە‪ ،‬ناتوانی دووجار بچیتە ناو یەك ڕووبارەوە‪ ،‬چونكە جاری دووەم پێ‬ ‫ناخەیتە ڕووبارەوە لەبەرئەوەی‌ نە ئەو ڕووبارە هەمان ڕووبار بوو نە تۆ)‪.‬‬ ‫گۆڕان وەك چەمك بەواتای ئەوەیە لە دۆخێكەوە بچیتە دۆخێكی دی‪ ،‬یان لە شێوەیەكەوە‬ ‫بچیتە سەر شێوەیەكی دی‪ .‬لە واتا سۆسیۆلۆژییەكەی‪ ،‬واتای گۆڕان لە شێوە و چییەتی‬ ‫كۆمەڵگە كورت دەبێتەوە‪ ،‬كۆمەڵگە‪ ،‬كۆمەڵێ جووڵە و بزاوتە كە بەردەوام لە دۆخی‬ ‫گۆڕانە‪ ،‬وەك ئەو ڕووبارەیە‪ ،‬كە هەندێ جار شەپۆلەكانی ئارام و هەندێ جاری دی نائارام‪،‬‬ ‫هەندێ جار وەك خۆیەتی و هەندێ جاری دی گۆڕانی بەسەردا هاتووە‪.‬‬ ‫كایەی پەروەدەیش بەردەوام لە دوای ڕوودانی هەر گۆڕانێكی سیاسی‪ ،‬كولتووری و‬ ‫كۆمەاڵیەتی لە كۆمەڵگە‪ ،‬ئەویش گۆڕانی بەسەردا هاتووە و بایەخەكەیشی گۆڕانی‬ ‫بەسەردا هاتووە‪ ،‬واتاكانی گۆڕان و دیدی نوێ و بیری نوێتر‪ ،‬ئاراستەی دەكەن و بارگاوی‬ ‫دەبێت بەو شەپۆالنەی كە ئەو گۆڕانە لەگەڵ خۆیدا هێناویەتی‪ ،‬لە كوردستانیش لە‬ ‫دوای ساڵی ‪1991‬ـەوە چەندین جار ئاراستە و واتاكانی پەروەردە گۆڕانی بەسەردا هاتووە‬ ‫و پێداویستییەكانی خوێندەواریش گۆڕاون و هێدی هێدی نەخوێندەواری خەریكە دەبێتە‬ ‫نەنگییەكی كۆمەاڵیەتی و تووشی ڕووشانی كۆمەاڵیەتی دەبیتەوە‪ ،‬هەر بۆیە هەوڵێكی‬ ‫جدی و قووڵ هەیە لەالیەن تاكەكانەوە بۆ ئەوەی بۆ جاری دووەم بچنە بەر خوێندن و‬ ‫حكوومەتی هەرێم ئەمەی لە چوارچێوەی خوێندنی خێرادا ڕێكخستووە‪.‬‬ ‫پێش ئەوەی زیاتر قووڵ ببینەوە با بڕێك لەسەر چەمكی گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫ڕابوەستین‪ :‬ڕیچارد الپیر لە كتێبی (گۆڕانی كۆمەاڵیەتییدا) كە لە ساڵی ‪1965‬‬ ‫نووسیویەتی‪ ،‬چەمكی گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی لە چەمكی ڕووداو و دیاردە جیای‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬بە بڕوای ئەو‪ ،‬كردەیەكی وەك هەڵبژاردنەكان‪ ،‬ئەنجومەنێك‪ ،‬یان هەر كارێكی‬ ‫لەم چەشنە دەچنە چوارچێوەی كەتوار و ڕووداوەوە‪ .‬ڕووداو خۆی دەتوانێ بەشێك بێ لە‬ ‫گۆڕان‪ ،‬یان هاوشانی بێت یان دەتوانین بڵێین بزوێنەری بێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی كە هەردەم و‬ ‫بە بەردەوامی بەم چەشنە نییە‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬ئەو گۆڕانەی كە تەنیا چەند كەسێك دەخەنە ژێر كاریگەرییەوە‪،‬‬ ‫نەك پانتاییەكی بەرفرەوانی كۆمەڵگە‪ ،‬ئەوا بە گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی هەژمار ناكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم گۆڕانی ئایدیا یان شێوەی ڕووبەڕووبوونەوە و تێگەیشتن لە ئاستێكی بەرفرەوان‬ ‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬لە زمانی باودا‪ ،‬هەر چەشنە گۆڕانێك بەرانبەر بە ڕابردووی‬ ‫كۆمەڵگەیەك‪ ،‬بە گۆڕان دادەنرێت‪ :‬وەك شێوە و مۆدێلەكانی مۆد‪ ،‬گەڕانەوە بۆ خوێندن و‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪57‬‬

‫خۆ خوێندەواركردن‪ ،‬كە گۆڕانێك لە مۆدێلی زاڵ و پێشووتری هەندێ لە تاكەكانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە واتا كۆمەڵناسییەكەی گۆڕان نییە‪ ،‬گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی لە شێوە و چییەتی و‬ ‫بونیادی كۆمەاڵیەتییەوە واتا پەیدا دەكات‪ ،‬هەموو شت زیاتر چاوەدێرە بەسەر گۆڕانی‬ ‫پایەدار و تۆكمە لە بونیاد و دەزگەی ژیانی كۆمەاڵیەتی و ئەو وەرچەرخانانەیە كە لە‬ ‫شێوەی بونیادی كۆمەڵگە بە درێژایی زەمەن هاتوونەتە كایەوە‪ .‬گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫هەڵبەت بەردەوام بەواتای پێشكەوتن و بەرەو سەرەوە ڕۆیشتن نییە‪ ،‬بگرە دەشێ بەشێوەیەك‬ ‫بەرەو دواوەمان بگەڕێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم بە خۆشحاڵییەوە ئەو گۆڕانە كۆمەاڵیەتییەی لە‬ ‫كوردستان ڕوویداوە‪ ،‬توانیویەتی كوردستان بەرەو پێشەوە بەرێت و ئایدیا و بیركردنەوەی‬ ‫بەشێكی زۆر لە خەڵكی گەشە پێ بدات‪ ،‬بۆیە بۆ ئەوەی بتوانین لە گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫تێ بگەین بە الیەنی كەمەوە پێویستە لە تایبەتمەندییەكانی تێ بگەین‪.‬‬ ‫تایبەتمەندییەكانی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‬

‫خاڵی هەرە گرینگ لەبارەی گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی ئەوەیە كە هەر چەشنە جیاكارییەكی‬ ‫ڕەوشی هەنووكەیی لەگەڵ ڕەوشی پێشوو ناتوانرێ بە گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی لە قەڵەم‬ ‫بدرێت‪ ،‬بۆیە پرسی پەروەردەش لەم ڕووەوە شایەنی گرینگی پێدانە‪ ،‬جگە لە ڕەچاوكردنی‬ ‫هەلومەرجی پێشوو لە خۆگرتنی ئەم تایبەتمەندییانەی كە هەنووكە لە خوارەوە باسییان‬ ‫دەكەین گوزارشتە لەوەی كە كۆمەڵگەی كوردی و دۆخی پەروەردە و پرسی خوێندەواری‬ ‫و خوێندنی خێرا چەندە پێوەندیی بە گۆڕانی كۆمەاڵیەتییەوە هەیە‪ ،‬هەروەها كۆمەڵناسان‬ ‫و لێتۆژان ئەم چەمكەیان لە چوارچێوەكدا بەكارهێناوە‪ ،‬كە چەندین تایبەتمەندیی هەیە‪.‬‬ ‫ئەم چوار تایبەتمەندییەی خوارەوە لە گرینكترینیانە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی دیاردەیەكی كۆییە‪:‬‬ ‫گۆڕان نەك تەنیا لە یەك یان چەند كەسێكدا‪ ،‬بگرە لە ئاستێكی بەرفرەوان یان بەشێكی‬ ‫گرینگ لە كۆمەڵگە پێویستە لە خۆبگرێت‪ ،‬بە جۆرێك كە هەلومەرجە‪ ،‬شێوەی ژیان‬ ‫یان زەمینەی هزری و گیانی ئەم ئاستە فرەوانە‪ ،‬پتر لە چەند كەسێك بگۆڕێت‪ ،‬لە‬ ‫كوردستانیشدا پرسی گەڕانەوە بۆ خوێندن بازنەی چەند كەسیی تێپەڕاندووە و بۆتە شتێكی‬ ‫كۆیی و بە لێشاو خەڵكان دەچنەوە بەرخوێندن و كاریگەرییەكەشی لە ئاستێكی بەرفرەوان‬ ‫دەركەوتوە و بۆتە هۆی گۆڕینی هەلومەرجی كەسەكان لە هەموو ڕووەكانەوە بەتایبەت لە‬ ‫ئاستی ئابووری و لە ئاستی خێزانییدا‪.‬‬ ‫‪58‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫دووەم‪ :‬گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی چاوەدێرە بەسەر گۆڕانی بونیادییەوە‪:‬‬ ‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی برێتییە لەو گۆڕان و وەرچەخانەی كە لە تەواوی سیستەمی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و دەزگەی كۆمەاڵیەتی ڕوودەدات یان لە بەشێكی پێكهێنەر و گرینگی‬ ‫دەزگەی كۆمەاڵیەتیی ڕوو دەدات‪ .‬بۆ نموونە لە كوردستاندا ڕەوشی پەروەردەیی و ئاستی‬ ‫خوێندنەوەی بە ڕادەیەكی زۆر بەرەو پێشەوە چووە‪ ،‬ئەمە گوزارشتە لەو گۆڕانەی كە‬ ‫لە دەزگەی كۆمەاڵیەتی و دەزگەی پەروەردەییدا ڕوویداوە و توانیویەتی هەنگاوێكی‬ ‫ئەرێنی بچێتە پێشەوە‪ ،‬ئەم پرسە ببێتە پرسێكی سەرەكی و جێی بایەخی حكوومەت و‬ ‫داوودەزگەكانی‪ ،‬هەرچەندە ئەم جۆرە لە پەلە پەلەكردن لە دامەزراندنی دەزگەی پەروەردەیی‬ ‫وا دەكات كە سیستەمەكە زۆر بە ڕێكی نەچێتە پێشەوە و سیمای خۆی كەتوارییانە‬ ‫وەرنەگرێت‪ ،‬لە دواجاردا كێماسی تێدا بكەوێت‪ ،‬بەاڵم ئەوی جێی خۆشحاڵییە ئەوەیە كە‬ ‫ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانیی ناوەخۆیی و دەركیی لە چەشنی یونسكۆ و ئەم‬ ‫ڕێكخراوەی ئێمە هەوڵەكانمان لەوەدا چڕ دەكەینەوە بۆ ئەوەی بتوانین كەم تا زۆر بەشێ لەو‬ ‫كێشانە بخەینە ڕوو‪ ،‬ڕێگەچارەی زانستییان بۆ بخەینەڕوو بۆ ئەوەی حكوومەتی هەرێم‬ ‫بەرچاوی ڕوون بێت لە چارەسەركردنی كێشەكان‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی بە درێژایی كات دەناسرێ‪.‬‬ ‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬جۆرێك گۆڕانی بونیادییە كە بە شێوەیەكی دیاركراو بتوانێ لە‬ ‫نێوان دوو گۆشە یان چەند گۆشەیەكی زەمەنی‪ ،‬كۆمەڵێ گۆڕان یان بەرئەنجامەكانی‬ ‫دیار بكرێت‪ ،‬واتە بۆ ئەوەی باس لە سیستەمی پەروەردەیی بكەین كە گۆڕانی تێدا‬ ‫ڕوویداوە‪ ،‬ئەوەندە بەس نییە‪ ،‬كە باس لە گۆڕانەكە بكرێت‪ ،‬بگرە پێویستە ئەو گۆڕانانە‬ ‫بەرئەنجامی هەبێت‪ ،‬وەك ئەو دەرفەت ڕەخساندنەی خوێندن لە سیستەمی پەروەردە و‬ ‫خەڵكانیكی زۆر توانیویانە سوودمەند بن لێی و دووبارە دەست بە خوێندن بكەنەوە‪ ،‬لە‬ ‫كۆتایی ئەم تۆژینەوەیش بەرئەنجامەكانی بەسەر نموونەی تۆژینەوەكەماندا بە شێوەیەكی‬ ‫ڕوون بەرچاو دەكەوێت‪ ،‬هەروەها ئەمە بەو واتایە دێت‪ ،‬كە پێویستە گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫خاڵی دەستپێكردنی هەبێت و بە گوێرەی ئەو خاڵی دەستپێكە گۆڕانەكە ڕووبدات‪ ،‬پانتایی‬ ‫و چۆنایەتییەكەی دواتر بخرێتە ژێر تۆژینەوەوە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی‪ ،‬گۆڕانێكی بەردەوام و جێگیرە‪.‬‬ ‫گۆڕانی ڕواڵەتی و زووگوزەر لە كۆمەڵناسییدا بە گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی دانانرێت‪.‬‬ ‫گۆڕانی ڕواڵەتی و كۆمەاڵیەتی گۆڕانی هەمیشەیی و تۆكمەن‪ .‬بۆیە دەتوانین بڵێین‬ ‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی برێتییە لە گۆڕانی بینراو بە درێژایی زەمەنێك بە شێوەیەك كە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪59‬‬

‫كاتیی نەبێت و كاریگەرییەكەی بەرفرەوانی بەسەر بونیاد یان ئەركەكانی دەزگەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتییەوە هەبێت و ڕەوتە مێژووییەكەی بگۆڕێت‪.‬‬ ‫هەلومەرجەكانی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‬

‫چ كاتێ گۆڕان دێتە كایەوە‪:‬‬ ‫هیراكلیت‪ ،‬فەیلەسووفی یۆنانی‪ ،‬یەك لەو یەكەمین كەسانەیە‪ ،‬كە گۆڕانی بە بنەچەی‬ ‫زاڵ بەسەر بوون ناساند‪ .‬پێش ئەویش‪ ،‬هەمووان جیهانیان وەك سیستەمێكی جێگیر گریمان‬ ‫دەكرد‪ .‬سااڵنێكی زۆری ویست تا فەیلەسووفەكانی مێژوو و هزرڤانان و كۆمەڵناسان‬ ‫بایەخیان بە گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی داوە و لەم چەند سەدەیەی دواییدا‪ ،‬زۆرترین تیۆرەسازی‬ ‫مێژوو هەوڵەكانی خۆیان لە باسكردنی الیەنە چەندایەتی و چۆنایەتییەكانی گۆڕان چڕ‬ ‫كردەوە‪.‬‬ ‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی بە هەلومەرجێكی تایبەتی كۆمەڵگە و دیاركراوە دێتە كایەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫هەلومەرجەش‪ ،‬ڕۆڵێكی كاریگەر و گرینگ لەم چوارچێوەیەدا دەگێڕێت‪ .‬بۆیە گۆڕانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی‪ ،‬ئاماژە بەو دەستە لە هەلومەرج و زەمینانە دەكات كە ئەگەر ڕوودانی‬ ‫گۆڕان تیایاندا بوونی هەیە (هەلومەرجی كۆمەاڵیەتی و كولتووری) و هۆكارەكانی‬ ‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتیش لەخۆگری ئەو توخمانەیە‪ ،‬كە دواجار دەبێتە هۆی ڕوودانی‬ ‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫بۆیە دەتوانین بڵێین كایەی پەروەردەی یەك لەو كایەیانەیە‪ ،‬كە پێویستی بە زۆرترین‬ ‫گۆڕان هەیە و پێویستە بەردەوام خۆی نوێ بكاتەوە و هەلومەرجی كۆمەاڵیەتیی چین و‬ ‫توێژەكانی كۆمەڵگە لەبەرچاو بگرێت و پالنی تۆكمە و زانستییان بۆ دابنێت و خەمەكە‬ ‫ببێتە خەمێكی گشتی و فەرمی‪.‬‬ ‫گرینگترین ئەو هەلومەرجە كولتووری و كۆمەاڵیەتییانەی كە وا دەكەن گۆڕانكاری لە‬ ‫كۆمەڵگە ڕووبدات لەم چەند خاڵەی خوارەوە خڕیان دەكەینەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬دەركەوتنی چەندان ویستی تازە لە كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫پەیدابوونی ویست و ئارەزووی تازە‪ ،‬هەلومەرجێك دێنێتە كایەوە كە دەبێتە هۆی ئەوەی‬ ‫خێرایی و ئاسانكاری لە دەركەوتنی گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی ڕووبدات و پرۆسەكە پتر‬ ‫بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێت‪ ،‬كاتێ خوێندەواربوون و پڕكردنەوەی پێداویستییەكانی ژیان لە‬ ‫ڕێگەیەوە دەبێتە پێویستییەكی حەتمی ئەوكات هەوڵەكان پتر چڕ دەبنەوە بۆ ئەوەی ئەو‬ ‫‪60‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ویستە بەدی دێت و گۆڕانێكی خێرا لە سیستەمی پەروەردە بكرێت‪ ،‬بۆیە هەندێ كات‬ ‫دەتوانرێ ئەم ویست و ئارەزووانە بە ویستی كەتواری و واقیعی هەژمار بكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێ دەردەكەوێت بۆ بەدیهاتنی گۆڕانی هەوڵەكان زۆرتر دەبن و دواجار بە ئەنجام دەگات‪،‬‬ ‫چونكە هەلومەرجە بۆ دەركەوتنی گۆڕان شیاو و گونجاوە‪ ،‬بۆ نموونە كاتێ بۆ پڕكردنەوە‬ ‫و چارەسەركردنی كێشە ئابوورییەكان و بەدەستهێنانی كار پێویستی فێربوونی خوێندەواری و‬ ‫نەهێشتنی نەخوێندەواری پتر دەبێت ئەوكات بەناچاری حكوومەت و دەزگە پەروەردەییەكان‬ ‫هەوڵەكانیان لە پێناو بەرژەوەندیی گشتیی دەخەنەگەڕ بۆ ئەوەی گۆڕان لەو سیستەمە‬ ‫بێتە كایەوە‬ ‫دووەم‪ :‬ناڕەزایبوون لەو ڕەوش و دۆخەی لە كۆمەڵگەدا هەیە‪.‬‬ ‫لە هەلومەرجی ناڕەزایەتی كۆمەاڵیەتییدا‪ ،‬خەڵك پتر ئارەزووی دەركەوتنی گۆڕان دەكەن‪،‬‬ ‫ئەمە بۆ هەموو كایەكانی كۆمەڵگە ڕاستە‪ ،‬بەتایبەت كایەی پەروەردەیی‪ ،‬ناڕەزایەتی لە‬ ‫هەر بار و زەمینەیەك‪ ،‬هاوشێوەی ڕەوشی پەروەردە‪ ،‬ئاسانكاریی لە بواری پزیشكی‪،‬‬ ‫بەڕێوەبردنی گشتیی واڵت‪ ،‬زەمینەیەكی گونجاو بۆ گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتیی فەراهەم‬ ‫دەكات‪ .‬لە زۆرێك لە كۆمەڵگەكاندا‪ ،‬ناڕەزایەتی لە ڕەوشی باودا دەبێتە هۆی نوێبوونەوە‪،‬‬ ‫داهێنان‪ ،‬دەستەبەركردنی سیستەمێكی باشتری پەروەردەیی‪ ،‬دەستەبەربوونی گۆڕانكاریی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و كولتووری لە تەواوی كۆمەڵگەدا‪ .‬هەر چەندەش دەشێ لە بڕێك كۆمەڵگەدا‬ ‫زەمینەی كولتووری بۆچوون و ڕایەكان بەربەست بن لە ڕوودان و گۆڕانی ڕەوشی‬ ‫باو‪ ،‬بەاڵم خۆشبەختانە لە كوردستاندا‪ ،‬لە كایەی پەروەردەییدا بەربەستەكە تەنیا خۆی‬ ‫لە نەبوونی میتۆدێكی زانستی بینیوەتەوە و زەمینەیەكی كولتووری زۆر باش بەهۆی‬ ‫جیهانگیریی و كرانەوە و چێ بووە‪ ،‬ئەو بەلێشاوچوونە بەر خوێندن و خۆ خوێندەواركردنە‬ ‫سەلماندنی ڕاستیی قسەكانمانە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬كۆمەڵە هونەر و زانستی كەڵەكەبوو لە كۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫هەركات بنچینەی كولتووری یان كۆمەڵە هونەر و زانستێكی كەڵەكەبوو لە كۆمەڵگە‬ ‫گەشە بكات‪ ،‬ژمارەیەكی یەكجار زۆر لە دۆزینەوە و داهێنانیش زیاد دەكات‪ .‬مرۆڤ لە‬ ‫كۆمەڵگەدا هەوڵ دەدات لێهاتوویی و شارەزایی و داهێنانەكانی خۆی پتر بكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لە ڕێگەی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی و خۆ خوێندەواركردنەوە دەستەبەر دەبێت‪ ،‬بەتایبەت لەو‬ ‫كۆمەڵگەیانەی كە لە دۆخی گەشەسەندندایە داواكاری و هەوڵی نەهێشتنی نەخوێندەورای‬ ‫پتر دەبێت‪ ،‬دواكەوتن لە ڕەوتی زانست و خوێندەواریی‪ ،‬دواكەوتنە لە دۆزینەوە و داهێناندا و‬ ‫كەمبوونەوەی دەرفەتی كار‪ ،‬چونكە پتربوونی دەرەفەتی كار بەهۆی شارەزایی و لێهاتوویی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪61‬‬

‫زانستییەوەیە‪ ،‬بۆیە هەركات ئەم پسپۆرییە بوونی نەبوو‪ ،‬دەستكەوتنی كاریش كەمتر‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬دواجار لە بازنەیەكی بەرتەسك قەتیس دەخوات‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬بەها بااڵدەستەكان و الیەنگیری گشتی و تێڕوانینی كۆمەڵگە بەرانبەر‬ ‫گۆڕانكارییەكان‪.‬‬ ‫ئەو بەهایانەی كە بەسەر كۆمەڵگەوە بااڵدەستن و الیەنگیری گشتیی خەڵك‪ ،‬دەتوانێ‬ ‫كاریگەرییەكی زۆری بۆ بەدیهاتن یان بەدینەهاتنی گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتی هەبێت‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئەو تێڕوانینانەی كە چاوەدێرە بەسەر لەبەرچاوگرتنی پێشكەوتنە زانستییەكان‬ ‫وەك بەهایەك و زەمینەیكی زۆر لەبار بۆ گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی دەرەخسێنێت‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫لە كوردستاندا نها پرسی نەخوێندەواری بۆتە خەوشێك و كەسی نەخوێندەوار بەهایەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی كەمتری هەیە و قسە و لێدوانەكانیشی ئیعتیباری كەمتری هەیە‪ ،‬بۆیە هەوڵ‬ ‫و تەقەالی خۆخوێندەواركردن بۆ البردنی ئەم نەنگییە كۆمەاڵیەتیی و زانستییە زۆرترە‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬پلەی ئاڵۆزی كولتوور و بونیادی كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتی لە كۆمەڵگە سادە و سەرەتاییەكان زۆر هێواش و لەسەرخۆیە‪ ،‬و‬ ‫بە پێچەوانەوەش لە كۆمەڵگە ئاڵۆز و تازەكانی ئەمڕۆ گۆڕانكارییەكان بە شێوەیەكی زۆر‬ ‫خێرا ڕوودەدات‪ ،‬ئاڵۆزی و هەڵوەشانەوەی ڕۆڵ و پێگە و چینی كۆمەاڵیەتی دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی پسپۆرشیبوونی ئـەركەكان و ئـاسانكاریی گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی بێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫جۆرەكانی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‪:‬‬

‫وەك ئەوەی ئاشكرایە كە گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی چەند جۆرێكی هەیە و هەر یەك لەو جۆر‬ ‫و شێوازانە كاریگەری و گرینگی تایبەتی خۆی هەیە‪ ،‬هەر یەكەیان لە هەلومەرجێكەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرن و دەبنە پێویستییەكی حەتمی لە كۆمەڵگەدا‪ ،‬چونكە هەر جڤات و‬ ‫پانتاییەكی كۆمەاڵیەتیی هەلومەرجی تایبەت بەخۆی هەیە‪ ،‬ئەو هەلومەرجەش ڕێگە‬ ‫خۆش دەكات بۆ ئەوەی كە جۆر و شێوازی گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتیی و كولتوورییەكە‬ ‫دیار بكات‪ ،‬ئێمە لێرەدا هەوڵ دەدەین بە كورتی و بە پوختی بەشێك لە گرینگترینیان باس‬ ‫بكەین‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬گۆڕانی بازنەیی‬ ‫الیەنگیرانی ئەو جۆرە گۆڕانە پێیان وایە كە مرۆڤ هەر لەو كاتەی لە دایك دەبێت هێدی‬ ‫هێدی گەشە دەكات و بەرەو پێش دەڕوات‪ ،‬واتە بەرەو هەرزەكاری‪ ،‬پێگەیشتن و كامڵبوون‪،‬‬ ‫پاشانیش پیربوون و مردن‪ ،‬كۆمەڵگەش لەم چوارچێوەیەدا بۆ سەرەتای بازنەكە دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫‪62‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫هەمدیس بە قۆناخی بازنەیی تێپەڕ دەبێت‪ ،‬بە واتایەكی دی‪ ،‬مرۆڤ لە سەرەتای‬ ‫دەستپێكردنی ژیانی كۆمەاڵیەتی و ڕۆژانەی خۆی كۆمەڵێ قۆناخی كۆمەاڵیەتی هەیە‬ ‫دەبێت بیبڕێت بۆ ئەوەی وەك مرۆڤێكی ئاسایی ژیان بباتە سەر‪ ،‬بەاڵم جاری وا هەیە‬ ‫بەهۆی هەلومەرجێكی كۆمەاڵیەتییەوە ناتوانێ ئەو قۆناخانەی ژیان بەتەواوی ببڕێت‬ ‫و دوا دەكەوێ‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەی بتوانێ ئەم سووڕە بازنەییە بە شێوەیەكی گونجاو تەواو‬ ‫بكات پێویستە ئەو قۆناخەش تەواو بكات‪ ،‬كە نەیتوانیوە تەواویان بكات‪ ،‬خوێندەواریش هەر‬ ‫لەو چوارچێوەیەدا بەشێكە لە قۆناخی مرۆڤ و پێویستییەكی ژیانە بۆیە خوێندنی خێرا‬ ‫باشترین جێگرەوەیە بۆ ئەو كەسانەی بەهۆی هەلومەرجێكی كۆمەاڵیەتییەوە نەیانتوانیووە‬ ‫درێژە بە خوێندن بدەن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬گۆڕان لەسەر هێڵێكی ڕاست‪.‬‬ ‫ئەم جۆرەی گۆڕانەش بە شێوەیەكی گشتیی دەتوانرێ بۆ دوو شێوە دابەش بكرێت‪ ،‬واتە‬ ‫بە دوو شێوە ڕوودەدات‪ ،‬پێشتر بە كورتی جەختمان لەسەر كردەوە‪.‬‬ ‫‪ )1‬گۆڕانی پاشەوپاشە (‪ :)Downward‬الیەنگیرانی ئەم ڕەوتە گۆڕان و دواكەوتن‬ ‫پێكەوە دەبەستنەوە‪ ،‬واتە ئەم جۆرەی گۆڕان دەشێ لە سەروەختی ڕوودانی گۆڕانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی هیچ تەكانێك بە كۆمەڵگە و كایەكانی نەدات‪ ،‬هەر وەك خۆی بمێنێتەوە یان‬ ‫ئەو كۆمەڵگەیە بەرەو دواوە بباتەوە‪ ،‬بەاڵم لە ڕاستیدا زۆر دەگمەنە شتی وا ڕوو بدات‪ ،‬كە‬ ‫گۆڕانێكی كۆمەاڵیەتیی ئەو كۆمەڵگەیە بەرەو دوا بەرێت‪ ،‬تەنیا جاری وا هەیە لێكەوت و‬ ‫بەرئەنجامی نەرێنی دەبێت‪ ،‬كە ئەویش پتر بە هۆی ناڕێكی و ناسیستەمی گۆڕانەكەیەوە‪،‬‬ ‫بە چەند ڕێباز و ڕێنوێنییەك دەتوانرێ ئەو كێماسی و كێشەیش چارەسەر بكرێت‪.‬‬ ‫‪ )2‬گۆڕانی پێشكەوتنە‪ ،‬الیەنگیری ئەم ڕەوتەش گۆڕان و پێشكەوتن پێكەوە دەبەستنەوە‪،‬‬ ‫ئەم ڕەوتەی دیكە گۆڕان ڕێك پێچەوانەی ڕەوتەكەی پێشووترە و پێیان وایە بۆ ئەوەی‬ ‫كۆمەڵگەیەك بەرەو پێش بچێت پێویستە گۆڕان تێدا ڕووبدات‪ ،‬كایەكانی بەگوێرەی‬ ‫هەلومەرجی باو بڕۆن و تەكان بە بیر و بۆچوونی خۆی بدات‪ ،‬ئەم ڕەوتە ڕەوتێكی‬ ‫زاڵی كۆمەڵگەیە و ڕاستی پتریشی تێدایە‪ ،‬چونكە زۆرینەی گۆڕانكارییەكان بە هۆی‬ ‫ناڕەزایبوون لە ڕەوشێكی كۆمەاڵیەتییەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬هەر لەو پێناوەشدا ئارەزووی‬ ‫گۆڕان دەكەن و پانتای ژیانی كۆمەاڵیەتیی خۆیان لەو ڕێگەیەوە بەرەو ئاستێكی باشتر‬ ‫دەبەن‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪63‬‬

‫سێیەم‪ :‬گۆڕانی لەناكاو (‪-:)sudden‬‬ ‫ئەم جۆرە گۆڕانە زۆرجار بە گۆڕانی شۆڕش ناودەبرێت‪ ،‬ئەو گۆڕانە بە شێوەیەكی‬ ‫لە ناكاو ڕوودەدات‪ ،‬بە بێ ئەوەی شوناسی خۆی دیاربكات لەسەر ئاستە سیاسیی و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان و شۆڕشدا ڕەنگ دەدەنەوە و كۆمەڵێ ئەنجامی نەرێنی و ئەرێنی هەیە‪،‬‬ ‫زۆرینەی كاتیش ئەنجامەكەش وەستاوەتە سەر پرۆگرامە پەروەردەییەكان و كاریگەرییان لە‬ ‫نەشونماكردن و دروستبووندا‪ ،‬چونكە هەر كاتێ كە گۆڕانێكی كۆمەاڵیەتی و كولتووری و‬ ‫ئابووری و‪ ..‬هتد ڕوودەدات‪ ،‬بەتایبەت ئەگەر لە ناكاویش بێت و ئامادەسازی بۆ نەكرابێت‪،‬‬ ‫ئەوا دەشێ بەرئەنجامەكانی ئەو گۆڕانكارییە بە ئاسانی پەسەند نەكرێت و ببێتە هۆی‬ ‫كێشە و كێماسی‪ ،‬بۆیە ماوەیەكی زەمەنی دەوێت تاوەكو ئاسایی دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم بە الیەنی‬ ‫كەمەوە پێویستە بەرنامەڕێژی زانستی بۆ بكرێت لەدوای ئەوەی ئەو گۆڕانە خۆی‬ ‫مانڤێست كرد‪ ،‬ئەگەر نا شوێنەوارە نەرێنییەكانی زۆر پتر لەوەیە كە تاكەكانی كۆمەڵگە‬ ‫چاوەڕوانی دەكەن‪ ،‬بۆ نموونە ئێمە هەموومان كەم تا زۆر ئاگەداری ئەو گۆڕانە بووینە‬ ‫كە لە سیستەمی پەروەردە و خوێندندا كراوە‪ ،‬ئەو گۆڕانكارییانە زۆر بە كتوپڕی كران و‬ ‫بەرئەنجامەكانی لە سەرەتادا پەسەند نەبوو‪ ،‬بەاڵم دواتر هێدی هێدی توانی جێ پێی خۆی‬ ‫قایم بكات و لەگەڵ تاكەكانی ئەو كۆمەڵگەیە بگونجێت‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬گۆڕانی بەرچاو یان ناسەقامگیر‪.‬‬ ‫ی گۆڕان شێوەی جووڵە و بەرزبوونەوە و نزمبوونەوە لە خۆدەگرێت‪ .‬پتر بەو‬ ‫ئەو چەشنە ‌‬ ‫واتایە دێت كە ئەو گۆڕانە لە یەك ئاست و سنووری دیاركراو ڕاناوەستێت و خۆی دەخزێنێتە‬ ‫نێو تەواوی پنتەكانەوە و بەردەوام لە جووڵە و بزاوتدایە‪ ،‬تووشی چەندان هەوراز و نشێو‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬بە پێی قۆناخەكانی ژیانی كۆمەاڵیەتیی لەو كۆمەڵگەیەدا ئاستەنگی دێتە پێش‬ ‫یان هان دەدرێت‪ ،‬ئەو هەموو هەوراز و نشێویانەش بە هۆی ئەو بەها و نەریت و كولتوورەی‬ ‫ئەو كۆمەڵگەیە كە گۆڕانەكەی تێدا ڕوو دەدات‪ ،‬چونكە لە هەر كۆمەڵگەیەك‪ ،‬جگە لە‬ ‫كولتوورێكی هاوبەش دەیان وردە كولتوور و هابیتۆسی تایبەت لەنێو خێزان و تاكەكاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬هەر كات ئەو گۆڕانە بەرچاوە پێوەندیی بەو بەها و وردە كولتوورانەوە هەبێت الی‬ ‫هەندی كەس تووشی بەربەست دەبێتەوە و الی هەندێ كەسی دی هان دەدرێت‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫لە سیستەمی خوێندنی خێرادا‪ ،‬ئافرەتان كەمتر دەردەكەون‪ ،‬ڕێژەكەشیان زۆر كەمترە لەچاو‬ ‫پیاوان (وەك چۆن لە بەشەكانی داهاتوودا) دەیبینن‪ ،‬ئەمەش پتر بەهۆی ئەوەوەیە كە‬ ‫هەندێ خێزان وردە كولتووری تایبەت بە خۆیان هەیە و كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتیی تێدا زاڵە‪،‬‬ ‫بۆیە بە زەحمەت ڕێگە بە ئافرەتانیان دەدەن بەشداری دووبارە خوێندن و خوێندەواری بكەن‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫هۆكارەكانی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‪:‬‬

‫لەگەڵ ئەوەی بە زەحمەت دەتوانرێ هۆكارەكانی گۆڕان لە كۆمەڵگەیەكدا دەستنیشان‬ ‫بكرێ لە ڕاستیدا‪ ،‬ئەم هۆكارانە ڕۆڵێكی دیاریكەری ڕەهیان بەسەر پرۆسەی گۆڕانەوە‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم كاریگەری و ڕێژەی كاریگەرییان لەسەر گۆڕانە بونیادییەكانی كۆمەڵگە‬ ‫شایەنی بایەخپێدانە‪ ،‬زۆرینەی كۆمەڵناسەكان جەخت لەسەر هۆكارە زاڵەكانی گۆڕان‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬وەكو ژینگەی جوگرافیی‪ ،‬بەرباڵوی تەكنۆلۆژیا‪ ،‬نەژاد‪ ،‬بینای ئابووری‪،‬‬ ‫ڕەوشی هۆشیاری و ئاگایی‪ ،‬بیروبۆچوون و ئاین و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫بە سوودوەرگرتن و گەڕانەوە بۆ كۆمەڵناسیی فەرەنسی گێ ڕۆشێ دەتوانین بڵێین‬ ‫هۆكارەكانی گۆڕان لە ڕاستیدا توخمێكە لە ڕەوشێكی دیاریكراو‪ ،‬كە بە هۆیەوە یان بە‬ ‫هۆی ئامرازە پراكتیكییەكەوە ئەنجام دەدرێت‪ ،‬ئەو گۆڕانە دەهێنێتە كایەوە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫هێنانی تەكنۆلۆژیای تازە و پێشكەوتوو بۆ كارگەكان بە شێوەیەكی بەرچاو دەتوانێ‬ ‫گۆڕانێك لە شێوەی كار و ڕێكخستن و ئاستی بەڕێوەبەرێتی ئەو كارگەیە چێ بكات‪،‬‬ ‫هەر بۆیە كاتێ كارگەیەك لە گوندێك چێ دەكرێت گۆڕان لە بازاڕی كار و بزاوتی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی دانیشتووانی ئەو گوندە ڕوو دەدات‪ ،‬كە دواجار كاریگەری دەبێت لەسەر‬ ‫گۆڕینی نەریت و كولتوور و هابیتۆس و وردە كولتووری ئەو ناوچەیە‪ ،‬هەر بۆیە دیاركردنی‬ ‫هەموو هۆكارەكانی گۆڕان كارێكی ئەستەمە و لە توانای ئەم تۆژینەوەیە بەدەرە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەوڵ دەدەین گرینكترین ئەو هۆكارانە باس بكەین‪ ،‬كە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ یان‬ ‫ناڕاستەوخۆ كاریگەرییان لەسەر سیستەمی پەروەردەدا هەیە‪ ،‬دواجار دیاركردنی بەشێك‬ ‫لەو هۆكارانەش كە دەتوانن بەشێك لە ڕەفتار و ڕەوشتمەندی و كولتووری كۆمەڵگەیەك و‬ ‫كایەیەكی كۆمەاڵیەتیی بگۆڕن‪ ،‬گرینگترین هۆكارەكانیش ئەم چەند هۆكارەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬هۆكاری جوگرافیی‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا ژینگە و بوارەكانی پێوەست پێیەوە هەلومەرجی گۆڕان بە شێوەیەكی بەرچاو‬ ‫چێ دەكەن‪ ،‬بۆ نموونە بەرزبوونەوە یان نزمبوونەوەی پلەی گەرما گۆڕانێكی گەورە لە‬ ‫كۆمەڵگە دێنێتە كایەوە و پانتاییە كۆمەاڵیەتییەكان بەرەو ئاقارێكی دیكە دەبات و كەشێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی جیاواز دێنێتە پێشەوە‪ ،‬كە دەشێ بۆ خڕبوونەوە و دروستكردنەوەی جڤاتێك‬ ‫پێویست بە كۆمەڵێ پرۆسەی كۆمەاڵیەتی دیكە بكات‪ ،‬هەروەها بومەلەرزەش یەكێ لەو‬ ‫دیاردانەیە‪ ،‬كە ئەم گۆڕانە دەخولقێنێ‪ ،‬هەمان كاریگەری پێشوتری هەیە‪ ،‬گۆڕانێكی‬ ‫گرینگی دیكەیش برێتییە لە سەرهەڵدان یان لە ناوچوونی سامانە سروشتییەكانە كە‬ ‫كۆمەڵگە بەرەو ئاراستە و ئاقارێكی زۆر جیاواز دەبات و كاریگەریی لەسەر بەناوبانگی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪65‬‬

‫نەتەوە ناسنامەی نەتەوەیش دەبێت‪ ،‬دەشێ ئەم سامانە سروشتییانە دواجار لە بەرژەوەندیی‬ ‫نەتەوەش بەكاربهێنرێت‪ ،‬تەنانەت یەكێ لەو پێشنیازانەی كە ئەم تۆژینەوەیە دەیەوێ ئیشی‬ ‫لەسەر بكات‪ ،‬بەكارهێنانی سامانی سروشتییە لە خزمەتی بەرفرەوانتركردنی پانتایی‬ ‫هەڵمەتی نەهێشتنی نەخوێندەواری لە كوردستان‪ ،‬چونكە ئەم كارە وا دەكات بەشێكی زۆر‬ ‫قورسایی سەرشانی وەزارەتی پەروەردە و دەزگە پەروەردەییەكان كەم بكاتەوە‪ ،‬هەڵمەتەكەش‬ ‫سەرتاپاگیرتر بێت لەوەی كە هەیە و ژمارەیەكی زۆرتر لە تاكەكان سوودی لێ وەربگرن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬هۆكاری تەكنۆلۆژیای‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی ‌گشتیی دەتوانین داهێنراوە پیشەسازی و تەكنۆلۆژییەكان بە هۆكاری‬ ‫سەرەكیین بۆ سەرهەڵدانی گۆڕانی قووڵ لەنێو كۆمەڵگەدا بزانین‪ ،‬چونكە بەبەردەوامی بە‬ ‫هاتن و هێنانی كەرەستەیەكی تەكنۆلۆژی لە هەر بوارێك و لە هەر كایەیەك بێت دنیایەك‬ ‫گۆڕانی قووڵ لە ڕەفتار و كولتوور و بەڕێوەبەرێتی و الیەنی كاریگەریی ئەو دەزگەیە ڕوو‬ ‫دەدات‪ ،‬ئەمە شتێكە بەڵگەنەویستە و بە بەردەوامی كاریگەرییان لەسەر ناوەند و پانتاییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی كۆمەڵگەدا هەیە‪ ،‬بەتایبەت كاریگەرییەكانی لە ڕێگەی تەلەڤیزیۆن‪،‬‬ ‫ڕادیۆ و كەرەستەكانی دیكە پتر دەسەپێنێ و هەژموونی پتری هەیە‪ ،‬چونكە ڕاستەوخۆ‬ ‫ساتوسەودایی لەگەڵ تاكەكانی كۆمەڵگەدا دەكات‪ ،‬كە ئەمە دواجار دەبێتە هۆی گۆڕینی‬ ‫ڕەفتاری كۆمەاڵیەتی و تێگەیشتن و بەرزكردنەوەی ئاستی خوێندەواری تاكەكان‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬هۆكارە دانیشتووانییەكان (‪:)population‬‬ ‫ئەم هۆكارەش یەك لە هۆكارە گرینگەكانە و گوزارشتە لە كەمبوون و زیادبوونی ڕێژەی‬ ‫دانیشتووان‪ ،‬زیادبوونی دانیشتووان هۆكارێكە بۆ سەرهەڵدان و دیاركەوتنی هەندێ گۆڕان‬ ‫لە پانتایەكانی كۆمەڵگەدا‪ ،‬لە هەمان كاتیشدا نزمبوونەوەی دانیشتووان ڕێژە و ئاستی‬ ‫گۆڕان چەقدەبەستێت‪ ،‬هەروەها هەر كاتێ ڕێژەی دانیشتووان پتر بێت پێویشتە هاوشان‬ ‫بەو زیاتر بوونە خزمەتگوزارییە پەروەردەییەكانیش پتر بكرێت و هەوڵەكان زیاتر بكرێت‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئێمە بە گوێرەی ئەو داتایەی لەبەردەستمانە ڕێژەی دانیشتووان لە دوای ‪1991‬‬ ‫بەشێوەیەكی بەرچاو پتر بووە‪ ،‬ڕێژەی قوتابیشمان پتر بووە‪ ،‬بەاڵم ڕێژەی نەخوێندەواری‬ ‫هێشتا ئاستێكی تەواو نزمی بە خۆیەوە نەبینیوە‪ ،‬چونكە هەوڵەكان زیاتر لە خزمەتی‬ ‫ئاستە سەرەتاییەكانی خوێندن دایە و پەلی نەهاویشتۆتە نێو تەواوی چین و توێژ و كونج‬ ‫و كەلەبەر و پنتەكانی كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬هۆكارە ڕۆشنبیرییەكان‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا ڕەهەندە ڕۆشنبیرییەكان بە هۆی باڵوبونەوەوە دەستاودەست دەكات‪ ،‬گۆڕانی‬ ‫‪66‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫زیاتر و بەرفرەوانتری تێدا سەرهەڵدەدات‪ ،‬پێوەندیی ڕۆشنبیری بە شێوەیەكی فرەوان كار‬ ‫لە ڕوودانی گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی دەكات و دەرچوون و نووسینی كتێب و گەشەدان بە‬ ‫ڕۆژنامە و كتێب هۆكارێكن بۆ سەرهەڵدانی گۆڕانی كۆمەاڵیەتیی لەنێو كۆمەڵگەدا‪،‬‬ ‫چونكە لە هەموو كۆمەڵگەیەك بۆ ئەوەی پانتایی خوێندەواری پتر بكرێت دەبێت ئامرازەكانی‬ ‫ڕۆشنبیركردن و هۆشیاركردنەوەش پەرە بستێنێ‪ ،‬باڵوكردنەوە و دەرچوونی كتێبیش بەو بێ‬ ‫سەروبەرییە مەترسیدارە‪ ،‬دەشێ دواجار زیانی كۆمەاڵیەتیی قووڵ بە دوای خۆیدا بهێنێت‬ ‫و ئەو گۆڕانە كۆمەاڵیەتییەی كە چاوەڕوانین لەژێر كاریگەریی ئەو ئامرازانەوە دەستەبەر‬ ‫بێت‪ ،‬ئاراستەیەكی نەرێیانە بە خۆیەوە دەگرێت و ڕۆڵی خۆی ناگێڕێت‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬هۆكاری ئابووری‪.‬‬ ‫پێوەندییەكی پتەو هەیە لە نێوان (الیەنی ئابووری و گۆڕانی كۆمەاڵیەتی)‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫گەشە لە كەرتی (كشتوكاڵ‪ ،‬پیشەسازی‪ ،‬خزمەتگوزاری) و پێویستییەكانی كۆمەڵگەدا‬ ‫ڕوودەدات و ئاستی (پێگەی كۆمەاڵیەتی‌) دیار دەكات لەناو نەتەوەدا‪ ،‬بۆ نموونە‌‪ :‬خراپ‬ ‫بەكارهێنانی سەرمایە دەبێتە هۆی داڕمانی ئاستی بژێوی و الیەنی ئابووری‪ ،‬كە كار دەكاتە‬ ‫سەر پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان و سەقامگیری كۆمەڵگە‪ ،‬هەر كاتێكیش سەقامگیری‬ ‫كۆمەڵگە كەوتە بەر مەترسییەوە ئەوا پانتاییە كۆمەاڵیەتیی و پەردەوەرییەكانیش الیەنی‬ ‫یەكەمن كە زیانی بەرچاویان بەردەكەوێ‪ ،‬بۆیە هەرچەندە الیەنی ئابووری باشتر بێت‬ ‫دەرفەتی چوونەوە بەرخوێندن زیاتر دەبێت‪ ،‬لە الیەكی دیكەش زۆرێ لەو كەسانەی كە‬ ‫دەچنەوە بەرخوێندن بۆ چاككردنی باری ئابووری و بەدەستهێنانی كارە‪ ،‬واتە دیالێكتیكی‬ ‫بەهێز لە نێوانیاندا هەیە‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬هۆكاری دیمۆگرافی‪.‬‬ ‫مەبەست لەم هۆكارە شوێنەواری پێوەندیدار بە دۆخی دانیشتووانی خەڵك دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم كۆی خەڵك جیاوازە لە خەڵكێكی دیكە لە ڕووی قەبارە و چڕی و ڕێژەی‬ ‫لەدایكبوون و زیادبوون و كەمبوونی مردن و كۆچی دەرەوە و ناوەوە و هەرەمی دانیشتووانی‪،‬‬ ‫(دابەشكاری جیاوازی دانیشتووان لەڕووی ڕەگەزی پیاوان و ئافرەتان و تەمەنی گەورەكان‬ ‫و بچووكەكان)‪ ،‬هەروەها لە كوردستان دابەشكاری دانیشتووانی زۆر ناڕێكوپێكە‪ ،‬بۆیە هەر‬ ‫كات گۆڕان لەو پانتاییە ڕووبدات‪ ،‬تەماشا دەكەیت ئاراستەی گۆڕانەك ‌ە پتر بەرەو وێرانتر‬ ‫دەڕوات ئەمەش بە هۆی نەبوونی بەرنامەڕێژی كۆمەاڵیەتی و كولتوورییەوەیە‪ ،‬چونكە لە‬ ‫نائامادەیی بەرنامەڕێژیدا دەشێ ئاراستەی گۆڕان بەرەو پانتایەكی نەرێنی هەنگاو بنێت‬ ‫و دواجار بە زیانی كۆمەڵگە بكەوێتەوە‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪67‬‬

‫‪68‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫شارەزاییەكانی ژیان‬ ‫چۆن بتوانین ژیانێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫خۆشگوزەران دابین بكەین؟‬

‫دانا سەالم كریم‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪69‬‬

‫پێشەكی‬

‫شۆڕشی پیشەسازی ئەو گۆڕانكارییە مەزنە بوو‪ ،‬كە توانی ئەندامانی خێزان لێك جیا‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬هەر ئەندامە و بەرەو كارێك ڕاپێچ بكات بۆ كاركردن و دەستكەوتنی بژێوی‬ ‫ژیان‪ ،‬بەاڵم پێش ئەم سەردەمە وەكو سەردەمی چاخی ڕاووشكار و سەردەمی كشتوكاڵی‪،‬‬ ‫ئەندامانی خێزان پێكەوە بوون بۆ كاركردن‪ ،‬لە ماڵەوە لەسەر پیشەیەكی دەستی بچووك وەكو‬ ‫ڕستن و چنین یان لە دەرەوە بۆ كشتوكاڵ و دروێنە‪ ،‬سەرجەم ئەندامەكانی خێزان پێكەوە‬ ‫كاریان دەكرد‪ ،‬ئەم پێكەوەكاركردنە یان بەكۆمەڵ كاركردنە خۆی لە خۆیدا چەند خاڵێكی‬ ‫گرینگی تێدا دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫خاڵی یەكەم‪ :‬یەكێكە لە هۆیە هەرە گرینگەكان بەالی ئەندامانی خێزان برێتی بوو لە‬ ‫پێدانی شارەزایی و كارامەیی لەسەر پیشە و كارەكەیان‪ ،‬سەرۆك خێزان یان دایك و باوك‬ ‫كۆمەڵێك شارەزایی بە منداڵەكانیان دەدەن‪ ،‬هەم لەسەر چۆنێتی فێربوونی كارەكە‪ ،‬هەمیش‬ ‫شارەزابوونیان لە بەڕێوەبردنی كارەكەیان و زیاتر گەشەپێدانی‪ ،‬هەروەها بەرزبوونەوەی‬ ‫ئاست و بەرهەمەكەی و شارەزایی لەسەر چۆنێتی ساخكردنەوەی بەرهەمەكە و چۆنێتی‬ ‫سەودایكردن لەگەڵ كڕیار و فرۆشیارەكان و چۆنێتی دروستكردنی پێوەندیی بۆ بازاڕ‬ ‫پەیداكردن و شارەزایی لەسەر چۆنێتی چارەسەركردنی كێشەكان و بڕیاردان و ئاگەداربوونی‬ ‫تەنگژەكان و كارەساتەكان و چەندین شتی دیكە لەكاتی كاركردن لەگەڵ یەكدیی فێری‬ ‫دەبوون‪.‬‬ ‫خاڵی دووەم‪ :‬برێتییە لە هاوكاریكردنی ئەندامانی خێزان‪ ،‬ئەم خێزانە پێكەوە كاردەكەن‬ ‫دەتوانن زیاتر كارەكە ڕاپەڕێنن و بەسەر ئاستەنگەكاندا زاڵ ببن‪ ،‬پێكەوە دەتوانن ئاستی‬ ‫داهات و بەرهەمەكەش پتر بكەن‪.‬‬ ‫خاڵی سێیەم‪ :‬خێزانەكان ئەو دەمە پتر دەیانتوانی پارێزگاری لە یەكدیی بكەن و خۆیان‬ ‫لە مەترسی و كێشەكان رزگاربكەن‪ ،‬بۆ نموونە لەكاتی كاركردنی خێزانێكی جووتیار‪،‬‬ ‫كۆمەڵێك ئاژەڵی دڕندە و مەترسیدار پەالماریان دەدەن‪ ،‬ئەم خێزانە پێكەوە پتر دەیانتوانی‬ ‫پارێزگاری لە یەكدیی بكەن بەكەمترین زیان دەرباز بن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بەتەنیا بوونایە‬ ‫پارێزگاریكردن كارێكی ئەستەم دەبوو‪.‬‬ ‫خاڵی چوارەم‪ :‬خۆی زیاتر لە تووندوتۆڵی پێوەندیی نێوان ئەندامانی خێزان دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫هەردەم ئەندامانی خێزان پێكەوە كاردەكەن ئەم پێوەندییە لە قاڵبی پێوەندیی باوك و كوڕ یان‬ ‫دایك و كچ دەچێتە قاڵبی پێوەندییەكی هاوڕێیانە و دۆستانە‪ ،‬كێشەی نێوان ئەندامەكانی‬ ‫ئەم خێزان كەمتر دەبێتەوە یان كێشەكان زووتر چارەسەر دەبن‪.‬‬

‫‪70‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫خاڵی پێنجەم‪ :‬كەمكردنەوەی تێچووی پیشەكە‪ ،‬ئەوان بە بڕە پارەیەكی كەم پیشەیەكی‬ ‫گەورەیان بەڕێوە دەبرد‪ ،‬چونكە كاركەرەكانی ئەو پیشانە برێتی بوون لە ئەندامانی خێزانەكە‪.‬‬ ‫لەگەڵ پێشكەوتنەكانی جیهان و پەرتەوازەبوونی ئەندامانی خێزان‪ ،‬تاكەكان شارەزایی و‬ ‫لێزانییەكانیان كە لە خێزانەوە فێری دەبوون لە دەستیان چوو‪ ،‬بەتایبەت لە شارەكان‪ ،‬لێرەوە‬ ‫ئەم ئەركە كەوتە سەر شانی پەروەردە و قوتابخانەكان‪ ،‬كە چۆن بتوان ‌ن جارێكی دیكە‬ ‫تاكەكان لەم شارەزاییانە بەهرەمەند بن‪.‬‬ ‫هاوكاریكردنی پەروەردە بۆ پڕكردنەوەی ئەم بۆشاییە‪ ،‬بەداهێنان و لێكۆڵینەوە نوێكانی‬ ‫لەسەر تاك و كەسایەتی و رەفتارەكانی كۆمەڵێك تێبینی و سەرنج و بابەتی زانستی‬ ‫خستەڕوو‪ ،‬گرینگترینیان بۆ ئەم باسە برێتین لە شارەزاییەكانی ژیان‪.‬شارەزاییەكان ئەمانە‬ ‫لە خۆدەگرێت (شارەزایی ڕێزگرتنی خود‪ ،‬شارەزایی بەدەستهێنانی خود‪ ،‬شارەزایی‬ ‫ڕەتكردنەوە «وتنی نا»‪ ،‬شارەزایی دانانی ئامانجەكان‪ ،‬چۆن دەگەیت بە ئامانجەكانت‬ ‫و چۆن بە كاریان دەهێنی؟ شارەزایی گونجان‪ :‬چۆنێتی گونجان لەگەڵ ئاستەنگەكانی‬ ‫ژیان‪ ،‬شارەزایی كۆنترۆڵكردنی كات‪ ،‬شارەزایی بیركردنەوەی ئەقاڵنی‪ ،‬تەكنیكەكانی‬ ‫ێ و خەمۆكی»‪ ،‬شارەزایی بەرەنگاری فشار و‬ ‫خۆ هێوركردنەوە «بەرەنگاری دڵەڕاوك ‌‬ ‫كارەسات و تەنگژە‪ ،‬شارەزایی لە بڕیاردان‪ ،‬شارەزایی لە چارەسەركردنی كێشە‪ ،‬شارەزایی لە‬ ‫بیركردنەوەی ڕەخنەگرانە‪ ،‬شارەزایی لە پێوەندیكردن و شارەزاییە كۆمەاڵیەتییەكان‪ :‬چۆنێتی‬ ‫گەشەپێدانی پێوەندییەكان‪ ،‬بەتوانایی لەسەر قبووڵكردنی جیاوازییەكان و ئاشكراكردنی‬ ‫تواناكانی كەسانی دیكە‪ ،‬شارەزایی چارەسەری ملمالنێكان‪ :‬هەڵبژاردنی رێگەیەكی چاك‬ ‫بۆ خۆڕزگاركردن لەم ملمالنێیە)‪ .‬ئەم شارەزاییانە و چەندین شارەزایی دیكە هەن‪ ،‬كە لە‬ ‫ێ‬ ‫دەروونناسیدا باسی كراوە و گرینگی پێدراوە‪ ،‬ئێمە هەوڵ دەدەین لە خوارەوە باسی هەند ‌‬ ‫لەم شارەزاییانە بكەین‪.‬‬ ‫بەپێی پێناسەی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی‪ ،‬ساڵی ‪1998‬بەم شێوەیە پێناسەی‬ ‫شارەزاییەكانی ژیان دەكات‪ :‬برێتییە لە كۆمەڵێك توانا و لێهاتوویی‪ ،‬كە دەبێتە هۆی‬ ‫سەرخستنی ئاستی دەروونساغی و گونجاوی ژیان‪ ،‬لەو پاڵپەستۆ و تەنگژانەی كە تاك‬ ‫دووچاری دەبێتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها پێناسەیەكی دیكەی شارەزایی ژیان‪ :‬برێتییە لە هەر كارێك كە تاك لە ژیانی‬ ‫ڕۆژانە ئەنجامی دەدات‪ ،‬لەگەڵ هەموو شتێك‪ ،‬هەموو تاكێك و دامەزراوەیەك كارلێك‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەم جۆرە كارلێككردنە بنەمایەكی سەرەكییە بۆ گونجاوی لە ژیان‪.،‬‬ ‫شارەزایی ڕەتكردنەوە (وتنی نا)‪ :‬زۆرینەی جار تاك تووشی كێشە دەبێت لەبەرئەوەی‬ ‫ناتوانێت بە شێوەیەكی تەندروست و گونجاو بڵێت نا‪ ،‬دەتوانین وتنی نا بە یەكێك لە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪71‬‬

‫ێ لە‬ ‫میكانیزمەكانی داكۆكیی هەژمار بكەین‪ ،‬تاك دەتوانێت لە زۆر دۆخدا داكۆكیی پ ‌‬ ‫ێ رزگار بكات‪،‬‬ ‫خۆی بكات‪ ،‬ئەو كێشەیەی یان ئەو داواكارییە قورسەی لێی كراوە خۆی پ ‌‬ ‫یان لە كێشە و بەاڵكە دوور بكەوێتەوە‪ ،‬بۆ نموونە تۆ لەالیەن هاوڕێیەكتەوە داوای ئەوەت‬ ‫ێ دەكرێت‪ ،‬كە پێكەوە بچن بخۆنەوە‪ ،‬ئەو لەسەر ئەم داواییەی خۆی مكوڕ‪ ،‬تۆش دەزانی‬ ‫ل‌‬ ‫خواردنەوەی مادە كهولییەكان چەندین زیانی هەیە‪ ،‬لەالیەك لەڕووی ئاینی حەرامە‪ ،‬لە‬ ‫ڕووی كۆمەاڵیەتییەوە بە چاوێكی دیكە سەیری دەكەن‪ ،‬لە ڕووی تەندروستیشەوە چەندین‬ ‫زیانی هەیە‪ ،‬هەروەها كاریگەریی هەیە لەسەر مردنی تاكەكان‪ ،‬لە ئەمەریكا لەساڵی‬ ‫‪ 1990‬ئەم داتایانە خراونەتە ڕوو كە ‪ 44529‬كەس بەڕووداوی ڕێگەوبان دووچاری مردن‬ ‫هاتوون‪ ،‬لەو رێژەی مردنە ‪ %41‬یان پێوەندیی بە مەی خواردنەوە هەبووە‪ ،‬رێژەی كوشتن‬ ‫لەو ناو ئەوانەی مەی دەخۆنەوە شەش هێندەی مەی نەخۆرانە (ئەفرام‪ ،‬ل‪)2009 ،107‬‬ ‫كەواتە تاك بۆ ئەوەی لەم كێشانە ڕزگاری ببێت زانینی قۆناخەكانی وتنی «نا» باشترین‬ ‫چارەسەر و خۆپارێزە لەم داوایانەی كە لێت دەكرێت قۆناخەكانیش ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪ .1‬لە ناخی خۆتانەوە بە خۆتان بڵێن (نا) نەوەك سەرزارەكیی بێت‪.‬‬ ‫ێ مەی خواردنەوە‬ ‫ێ (نا) و پاساوێكی كورتی لۆجیكییانەش بهێنەوە‪ ،‬وەكو بڵ ‌‬ ‫‪ .2‬بڵ ‌‬ ‫كاریگەری خراپی لەسەر سییەكان هەیە‪.‬‬ ‫‪ .3‬درێژە بە پاساوەكە بدەن وەكو (ئەی نازانی چەندین كەس بە هۆی مەی خواردنەوە‬ ‫تووشی ژێرپەنجەی سییەكان بوون)‪.‬‬ ‫‪ .4‬ئەلتەرناتیڤێكی دیكە بخەنە بەر دەست‪ ،‬وەكو بۆ لە جێی مەی خواردنەوە نەچین‬ ‫پیاسەی پاركێك یاخود سەردانی پەڕتوكخانە بكەین ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ئەگەر هەر بەردەوام و پێداگیر بوو لەسەر داواكارییەكەی‪ ،‬پێوەندییەكانت بەشێوەیەكی‬ ‫ێ (من چیتر لەسەر ئەم بابەتە قسەت لەگەڵ ناكەم تەنیا‬ ‫كاتی لەگەڵی بپچڕێنە و پێی بڵ ‌‬ ‫باسی خوێندن یان كار یان ڕۆشنبیری نەبێت)‪.‬‬ ‫ئەمانەی سەرەوە قۆناخەكانی وتنی (نا)ن‪ ،‬بۆ هەموو ئەو داواكاری و كێشانەی كە‬ ‫دەزانن دەبنە ماییەی ناڕەحەتی و سەرچاوەی دروستبوونی كێشە‪ ،‬دەتوانی بەكاریان بهێنی‪.‬‬ ‫شارەزایی بڕیاردان‪ :‬بڕیاردان یەكێكە لە خەسڵەتە گرینگەكانی كەسایەتی‪ ،‬زۆر جار‬ ‫ێ دەناسرێتەوە‪ ،‬تاك پێویستی بەشارەزایی بڕیاردان هەیە‪ ،‬لە بەڕێوەبردنی‬ ‫كەسایەتی تاكی پ ‌‬ ‫كاروباری ژیانی‪ ،‬لە ڕووبەڕووبوونەوەی كێشەكان زۆر جار وا پێویست دەكات كە تۆ بڕیارێك‬ ‫بدەی و دەرفەتێكت لە پێشە‪ ،‬بۆ ئەوەی بڕیار بدەی‪ ،‬ڕەنگە تۆ لە بڕیاردان كەسێكی ڕاڕا‬ ‫و دوودڵ بیت یاخۆ نەتوانیت ئەم دەرفەتە بقۆزیتەوە و بڕیار بدەی‪ ،‬بەاڵم ڕەنگە كەسێكی‬ ‫‪72‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫دیكە هەبێت هەمان دەرفەتی بكەوێتە پێش‪ ،‬بەاڵم وەكو تۆ كەسێكی ڕاڕا نییە‪ ،‬ئەم‬ ‫ێ برادەر دەیانەوێت پیاسەیەكی‬ ‫دەرفەتە دەقۆزێتەوە و بڕیاری خۆی دەدات‪ ،‬بۆ نموونە س ‌‬ ‫پارك بكەن ڕەنگە یەكێكیان بڵێت دەی هەر ئێستە با بڕۆین‪ ،‬یەكێكی دیكەیان بڵێت باشە‬ ‫ێ بكەمەوە‪ ،‬دواتر بڕیاردەدەم‪ ،‬سێیەمیان ڕەنگە بڵێت نازانم دێم یان نایەم‪ ،‬ئەم‬ ‫بابیری ل ‌‬ ‫ێ برادەرمان بۆ ڕوون دەكاتەوە‪ ،‬هەر یەكە و جۆرێك بڕیاریان هەبوو‪،‬‬ ‫نموونەیە بڕیاردانی س ‌‬ ‫كەواتە لێرەدا دەگەینە ئەو ئەنجامە‪ ،‬هەر جۆرە كەسایەتییەك‪ ،‬جۆرە بڕیاردانێكی تایبەت‬ ‫بەخۆی هەیە‪ ،‬زانایانی دەروونناسی چەندین جۆر كەسایەتیان‪ ،‬واتە چەندین جۆر و شێوازی‬ ‫بڕیاردانیش هەیە‪:‬‬ ‫شێوازەكانی بڕیاردان‬

‫‪ .1‬بڕیاری هەڵەشە‪ :‬لە كاتی ڕووبەڕووبوونەوەی هەر پێشهاتێك ئەم جۆرە كەسانە خێرا‬ ‫ێ بیركردنەوەی پێویست بڕیار دەدەن‪ ،‬ئەم دروشمەیان هەیە دەڵێن (تۆ ئێستە بڕیار بدە‪،‬‬ ‫وب‌‬ ‫دواتریش بیر بكەرەوە)‪.‬‬ ‫‪ .2‬بڕیاردەری بە ناچاری‪ :‬ئەم جۆرە كەسانەش كاتێك تووشی هەڵوێستێك دەبن بەهیچ‬ ‫شێوەیەك بیر لە ئاكام و بەرئەنجامی بڕیارەكەیان ناكەنەوە‪ ،‬بۆ چارەنووس و باروودۆخی‬ ‫ێ دەهێڵن و دەڵێن‪( :‬خوا چی كرد بێت و چی نووسی بێ‌‪ ،‬هەر ئەوە باشە و دەبێت)‪.‬‬ ‫بەج ‌‬ ‫‪ .3‬بڕیاردەری لەسەرەخۆ‪ :‬ئەم جۆرە كەسانە بەوە ناسراون پێش ئەوەی بڕیار بدەن بیر‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬كاتی بۆ تەرخان دەكەن‪ ،‬دواتر بڕیار دەدەن‪ ،‬دروشمیان ئەوەیە لە ژیان (بەباشی‬ ‫بیر لە بابەتەكە دەكەمەوە)‪.‬‬ ‫‪ .4‬بڕیاردەری بە پالن‪ :‬ئەم جۆرە كەسانە لە ئەنجامی پالندانان و راگرتنی هاوسەنگی لە‬ ‫نێوان الیەنی ئەقڵی و الیەنی هەڵچوونەوە بڕیاری خۆیان دەدەن‪ ،‬دروشمیان لە ژیان برێتییە‬ ‫لە (خۆم گەورە و پێشەوای خۆمم)‪.‬‬ ‫‪ .5‬بڕیاردەری بە ئیلهام‪ :‬ئەم جۆرە كەسانە لە میانەی هەست پێكردن و ئیلهام و بیر و‬ ‫بۆچوونی كورت و پڕ و لەناكاوەوە بڕیار دەدەن‪ ،‬بەاڵم ناتوانن بەم شێوەیەش گوزارشت لەم‬ ‫شتانە بكەن‪ ،‬كە هەستی پێ‌ دەكەن‪ ،‬بەردەوام دەڵێن (وا هەست دەكەم وایە)‪.‬‬ ‫ێ دەسەاڵت و كڵۆڵ‪ :‬ئەم جۆرە كەسانە بەرپرسێتی ئەنجامی بڕیارەكان‬ ‫‪ .6‬بڕیاردەری ب ‌‬ ‫ێ دەسەاڵتن و ناتوانن هیچ‬ ‫لە ئەستۆی خۆیان دەگرن و باجەكەی دەدەن‪ ،‬بەاڵم كڵۆڵ و ب ‌‬ ‫هەنگاوێك بۆ دەستەبەركردنی بڕیارەكانیان بدەن‪( ،‬دەزانم دەبێت كارێك بكەم بەاڵم ناتوانم )‪.‬‬ ‫‪ .7‬بڕیاردەری دەستەمۆ‪ :‬ئەم جۆرە كەسانە بۆ بڕیادان پشت بەكەسانی دیكە دەبەستن‬ ‫بڕوای تەواویان لەسەر بڕیاری كەسانی دیكە هەیە‪ ،‬هیچ بۆچوونێكیان لەسەر ئەم بڕیارانە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪73‬‬

‫نییە‪ ،‬كە لەبارەی ژیان و قازانجی خۆیانە‪ ،‬دروشمیان لە ژیان ئەوەیە دەڵێن‪( :‬چی دەكەی‬ ‫من رازیم‪ ،‬یان دەڵێن ئەو شتەی كە بۆ تۆ پەسندە بۆ منیش پەسندە)‬ ‫‪ .8‬بڕیاردەری داماو‪ :‬ئەم جۆرە كەسانە ماوەیەكی زۆر بە بیركردنەوە و كۆكردنەوەی‬ ‫ێ ئەوەی بتوانێت بڕیار بدات‪،‬‬ ‫زانیاری و تاوتوێكردن و بەراوردكردن بە فیڕۆدەدەن‪ ،‬ب ‌‬ ‫سەرەڕایی ئەو هەموو ماندووبوونە دەڵێن (نازانم چی بكەم و ناتوانم بڕیار بدەم)‪.‬‬ ‫‪ .9‬بڕیاردەری ڕاكەر و قوچێنەر‪ :‬ئەم جۆرە كەسانە هەوڵ دەدەن خۆیان لەسەر بڕیاردان‬ ‫دوور بخەنەوە و لەو كێشە و ڕووداو و بابەت و پرسیارانەی كە پێویستیان بە بڕیاردانە‬ ‫ڕابكەن‪ ،‬سەر لە كەسەكە بشێوێنن‪ ،‬وەاڵمێكی ڕوون و ورد بۆ پرسیارەكە نادەنەوە‪ ،‬یەكسەر‬ ‫دەچنە باسی بابەتێكی دیكە‪.‬‬ ‫ێ مەترسیترین شت‪،‬‬ ‫‪ .10‬بڕیاردەری ئاسانكار‪ :‬كەمترین كات و ئاسانترین شێوە و ب ‌‬ ‫ئامانجەكانی كەسی بڕیاردەری ئاسنكارن‪ ،‬بەدوای ئەو ئیشوكارانە دادەگەڕێن‪ ،‬كە ئەم‬ ‫مەرجانەی تێدایە‪ ،‬چونكە ئەم كەسانە توانای ڕووبەڕووبوونەوەی شتەكانیان نییە‪ ،‬هەر‬ ‫كارێك ببێتە هۆی مەترسی و ناڕەحەتی خۆیانی لێ‌ دەپارێزن و ڕەنگە ئەم كارە نەكەن‪.‬‬ ‫ئەم خااڵنەی كە باسكران بۆ ئەوەیە كە ئێمە بزانین لەكام جۆری بڕیاردا نین‪ ،‬خۆمان‬ ‫ێ و دوودڵی نەبین‪ ،‬نە لەكاتی بڕیاردان نە لە پاش بڕیاردان‬ ‫بناسین تاكو تووشی دڵەڕاوك ‌‬ ‫(شریف‪ ،2007،‬الریماوی‪.)2008 ،‬‬ ‫ئەو هۆكارە گرینگانەی كاریگەرییان لەسەر پرۆسەی بڕیاردان هەیە‪:‬‬

‫پرۆسەی بڕیاردان یەكێكە لە و پرۆسانەی پێویستی بە بیركردنەوە و ئەقڵییە بااڵكان‪،‬‬ ‫وەكو پرۆسەكانی (شیتەڵكردن‪ ،‬هەڵسەنگاندن‪ ،‬هەڵێنجان‪ ،‬یادكردنەوە و بەراوردكرن) هەیە‪،‬‬ ‫بۆ دەركردنی بڕیارێكی تەندروست و ژیربێژانە و كە نەبێتە پاشگەزبوونەوە و ناڕەحەتی‬ ‫هۆكارەكانیش ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪ .1‬دەسكەوتنی كەمی زانیاری و شارەزایی تاك لەسەر ئەو بابەتەی پێویستە بڕیاری‬ ‫لەسەر بدات‪ ،‬زۆر جار وا بووە كێشەیەكت دێتە پێش بەهۆی كەمی شارەزایی و زانیاریی‬ ‫ناتوانیت بڕیاری پێویستی بۆ بدەیت‪ ،‬یان زۆر جار زانیاری و شارەزاییەكان ئەوەندە‬ ‫ێ دەكات تووشی ڕاڕایی و گومان بیت‪ ،‬ئەمەش بۆ ئەوە‬ ‫زۆرن‪،‬بەاڵم دووبارە وات ل ‌‬ ‫دەگەڕێتەوە ئەو زانیاری و شارەزاییانەی تاك هەیەتی بە شێوەیەكی پچڕپچڕن و كەم و‬ ‫كورتیان تێدایە‪.‬‬ ‫‪ .2‬كەمی زانیاریی لەبارەی چۆنێتی بڕیاردان و بڕوانەبوون بە توانا و لێهاتووییەكانی‬ ‫خۆی‪ ،‬ئەمەش دەبێتە ڕێگرێكی گەورە لە بەردەم ئەم پرۆسەیە‪.‬‬ ‫‪74‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫‪ .3‬كەسایەتی تاك‪ :‬ئەم هۆكارە بۆ زۆری حەز و ئارەزو و پاڵنەرەكانی تاك دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫نازانێت بڕیار لەسەر كامیان بدات و هەڵیبژێرێ‌‪ ،‬تووشی ملمالنێی دەروونی دەبێت تا‬ ‫بڕیارێك دەدات‪.‬‬ ‫ئەو خااڵنەی لە كاتی بڕیادان دەبێت بەهەندوەربگیرێن‪:‬‬

‫‪ .1‬دەست نیشانكردنی كێشە و ئامانج؟ واتە ئەو كێشەیەی دەتەوێت بڕیاری لەسەر بدەیت‬ ‫چ جۆر كێشەیەكە؟ ئامانجت لەم بڕیادانە چییە؟‬ ‫‪ .2‬كۆكردنەوەی زانیاریی تەواو لەسەر بابەتەكە بۆ ئەوەی بتوانیت بڕیارێكی پێویست‬ ‫بدەی‪.‬‬ ‫‪ .3‬دانانی چەند گریمانە و جێگرەوێك‪ ،‬دەكرێت ‪ 3‬بۆ ‪ 4‬گریمانە پتر بێت‪.‬‬ ‫‪ .4‬جێبەجێكردن و تاقیكردنەوەی باشترین گریمانە‪.‬‬ ‫‪ .5‬هەڵسەنگاندن و دووبارە پێداچوونەوەی بڕیارەكە بۆ ئەوەی خاڵە الوازەكان چارەسەر‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫شارەزایی چارەسەری كێشە‪:‬‬

‫وتەیەك هەیە دەڵێت (ژیان بەكێشەوە خۆشە‪ ،‬ئەگەر كێشە نەبێت خۆشییەكان ئەم تامە و‬ ‫بۆیەی نابێت)‪ ،‬چونكە تۆ لە ئەنجامی ئەم ناخۆشییانەوە گەیشتوویتە ئەم خۆشییانە‪ ،‬واتە‬ ‫خۆشییەكان بەرئەنجامی كێشەكانن‪ ،‬بۆیە دروستبوونی كێشە لە بەردەم تاكەكان شتێكی‬ ‫ئاساییە‪ ،‬نابێت خۆمان نغرۆی خەم و خەفەت و ناڕەحەتی بكەین‪ ،‬بەئەندازەی قەبارەی‬ ‫كێشەكە خۆت بۆ چارەسەری ماندوو بكە‪ ،‬جاری وا هەیە كێشەیەكی بچووكت هەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫ناڕەحەتییەی ناوێت‪ ،‬خۆتی بۆ نغرۆی خەم بكەی‪ ،‬ڕەنگە بەكەمترین كات و بەكەمترین‬ ‫ماندووبوون چارەسەری بۆ بدۆزیتەوە‪ ،‬گرینگ ئەوەیە كە بڕوا و متمانەت بەخۆت هەبێت‪،‬‬ ‫بڵی من خۆم دەتوانم بەسەر كێشەكانمدا زاڵبم‪ ،‬دڵنیابە هەر سەردەكەویت‪ .‬لێرەدا پێویستە‬ ‫چەند مەرجێكی گرینگ بۆ دیاركردنی كێشە دەست نیشان بكەین وەكو‪:‬‬ ‫‪ .1‬زۆرترین كاریگەری‪ :‬هەوڵبدە پۆلێنێك لە نێوان ئەم كێشانە بكەیت كە بەالتەوە كێشەن‪،‬‬ ‫بزانە كامیان زۆرترین كاریگەریان هەیە‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانیت هەنگاوی یەكەم بەسەركەوتووی‬ ‫دیار بكەی‪ ،‬چونكە ڕەنگە تۆ خۆت بەكێشەیەكەوە خەریك بكەیت‪ ،‬ئەم كێشەیە كێشەكی‬ ‫الوەكیی بێت و لە ئەنجامی كێشەیەكی گەورەتر چێ بووە‪ ،‬بۆ نموونە (قوتابییەك لە‬ ‫وانەكانی خوێندن‪ ،‬ئاستێكی باشی نییە‪ ،‬جێگەی ڕەزامەندی مامۆستاكانی نییە‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫زۆر خۆی سەرزەنشت بكات و بڵێت من تەمبەڵم و هیچ نازانم)‪ ،‬بەاڵم ڕەنگە ئەم تەمبەڵ‬ ‫ێ‬ ‫و نەزان نەبێت ئەمە كێشەكەی ئەم نییە‪ ،‬بگرە لەوانەیە كێشەی ئەو ئەمە بێت نەزان ‌‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪75‬‬

‫چۆن وانەكانی بخوێنێ‪ ،‬شێوازی وانە خوێندن نازانێ‌‪ .‬كەواتە لێرەدا ئەم كێشەیەی زۆر‬ ‫كاریگەریی هەیە سەبارەت بەم قوتابییە‪ ،‬كێشەی هەبوونی كەموكووڕییە لە شێوازەكانی‬ ‫خوێندن‪ ،‬نەك ئەو قوتابییە ئاست نزم بێت‪.‬‬ ‫‪ .2‬مەرجی كەتوارییانە (وابوویی‪ ،‬ڕیالیستی )‪ :‬ئەم مەرجە ئەوەیە دەبێت ئەوەی بەالتەوە‬ ‫كێشە‪ ،‬كێشەیەكی كەتواری بێت و بتوانرێت چارەسەر بكرێن نەوەكو ن بێت و لەگەڵ كەتوار‬ ‫نەگونجێت‪.‬‬ ‫‪ .3‬دەرفەت بۆ بەدەستهێنانی باشترین ئامانج‪ :‬دەبێت ئێمە ڕەچاوی ئەوە بكەبن لەكاتێكی‬ ‫وا هەوڵ بدەین‪ ،‬دەرفەتەكە گونجاوە بۆ چارەسەری‪ ،‬دەتوانین بگەینە ئامانجێكی باش‪.‬‬ ‫ئەم مەرجانە مەرجی سەرەكین بۆ دەستنیشانكردنی كێشە‪ .‬ئەگەر ئەم هەنگاوانەت‬ ‫ێ كرد ئەوا قۆناخێكی گرینكت لە چارەسەركردن بڕیوە‪.‬‬ ‫جێبەج ‌‬ ‫لێرەدا قۆناخی دووەم دەست پێدەكات برێتییە لە ستراتیژیەتی چارەسەری كێشە و‬ ‫نەهێشتنی‪ ،‬وەكو ئەمانەی خوارەوە‪:‬‬ ‫‪ .1‬دووركەوتنەوە‪ :‬واتە دووركەوتنەوە لەو شتانەی دەزانی دەبێتە هۆی چێبوونی كێشە‪.‬‬ ‫وەكو كەسێك شەوان تا درەنگانی شەو سەیری فیلمی ترسناك و پڕ شەڕ و ئاژاوە دەكات‪،‬‬ ‫دەڵێت نازانم بۆ زۆرینەی شەوان لەكاتی خەوتن من خەونی ترسناك و ناخۆش دەبینم؟ خەوم‬ ‫ێ تاڵ بووە نازانم چی بكەم؟ چارەسەری ئەم كێشەیە دەتوانین بڵێن بە كەمتر سەیركردنی‬ ‫ل‌‬ ‫یان دووركەوتنەوە لەم جۆرە فیلمانە كەمتر خەونی ناخۆش دەبینیت‪.‬‬ ‫‪ .2‬كاڵكردنەوەی كاریگەرییە نەرێنییەكان‪ :‬ئەو شتانەی كاریگەری نەرێنییان هەیە‬ ‫لەسەرت هەوڵ بدە كاریگەرییان كەم بكەیتەوە‪ .‬بۆ نموونە تۆ دەكەویتە بەرانبەر كەسێك‬ ‫تێڕوانینەكانی بەرانبەرت زۆر خراپ و ڕەق و ناخۆشن‪ ،‬بڵێت (تۆ كەسێكی زۆر دواكەوتوو‬ ‫و نەزانی و هیچ كەسێك تۆی خۆش ناوێت)‪ .‬ڕەنگە زۆرجار تووشی ئەم هەڵوێستانە‬ ‫بوویت‪ ،‬تۆ لەم كاتە بۆ ئەوەی كاریگەریی ئەم وشە ڕەقانە كەم بكەیتەوە یان كاڵی‬ ‫ێ ئەم قسانە تەنیا‬ ‫بكەیتەوە‪ ،‬دەكرێت بڵیت (زۆر سوپاس بۆ ئەم قسانەت‪ ،‬بەاڵم دەكر ‌‬ ‫بۆچوونی خۆت بن)‪.‬‬ ‫‪ .3‬پێداگیری لەسەر كاڵكردنەوە و نەهێشتن‪ :‬هەر بۆ ئەم نموونەی سەرەوە كەسێك ئەم‬ ‫ێ پێداگیری بكەی بۆ ئەوەی بەیەكجاری‬ ‫تێڕوانینە خراپانەی بەرانبەرت هەیە‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫كاریگەریی ئەم قسانە نەهێڵیت و بیركردنەوەی ئەم كەسەش بگۆڕی‪ .‬وەكو ( پاش ئەوەی‬ ‫ێ یەك‬ ‫ێ دەكر ‌‬ ‫سوپاست كرد‪ ،‬گوتت ڕەنگە ئەم قسانە تەنها ڕای خۆت بن‪ ،‬ئینجا لێرەدا بڵ ‌‬ ‫ێ یان ئەم قسانەم بۆ بسەلمێنی) لەم خاڵەدا بۆمان‬ ‫دوو بەڵگەم لەسەر ئەم قسانە بدەیت ‌‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬كە نەوەكو قسەكان هەر بەرەو كاڵبوونەوە دەچن‪ ،‬بگرە ڕەنگە هەر نەمێنن‪.‬‬ ‫‪76‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫‪ .4‬پاپەندبوون بە كاردانەوە ئەرێنییەكان‪ :‬پاش ئەوەی لەم جۆرە ڕووبەڕووبوونەوانەدا‬ ‫گەیشتییە ئەوەی كاریگەریی كێشەكان بەرەو نەمان چوون‪ .‬ئینجا پابەندبوون بەم كاردانەوە‬ ‫باشانەی كە دەرت بریون‪ ،‬وەكو تۆ وتوتە سوپاس‪ ،‬وتوتە بۆم بسەلمێنە ئەم بیر و باوەڕانەی‬ ‫سەبارەت بەمن باسیان دەكەی ئەمانە كاردانەوە ئەرێنییەكانن‪ ،‬پاشان بەم وتانە پابەند‬ ‫ێ (بەراستی من ڕێزم هەیە بۆ بیروبۆچوونەكانت‪ ،‬بەاڵم لەالی من جێگەی‬ ‫بەو بڵ ‌‬ ‫ێ دەهێڵن‪.‬‬ ‫رێزی)‪ .‬ئەوەش بزانە هەردەم وشە نەرم و جوانەكان كاریگەریی باش بەج ‌‬ ‫(فەقێ‌‪،2006،‬ل‪)203-194‬‬ ‫شارەزایی بیركردنەوەی ڕەخنەگرانە‪:‬‬

‫كەسی ڕەخنەگر بەچاوی ڕەخنە سەیری هەموو شتێك دەكات‪ .‬بە ئاسانی ناچێتە‬ ‫ژێر باڵی هیچ بیروباوەڕێك تاكو هەڵسەنگاندنی خۆی بۆی نەبێت‪ ،‬ڕەخنە لە خراپی و‬ ‫دروستییەكانی نەگرێت‪ ،‬تاكی ڕەخنەگر بەچاوی ڕەخنە سەیری هەموو داوودەزگەكان و‬ ‫هۆكارەكانی راگەیاندن دەكات‪ .‬هەروەها شیكردنەوە بۆ هەموو ئاراستە و بەها و بیروباوەڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان دەكات و ئەو هۆكارانەی كاریگەرییان لەسەر هەیە‪ ،‬تەنانەت شیكردنەوە‬ ‫و هەڵسەنگاندن بۆ كەسە نێزیكەكانیشی دەكات (غنیم‪ .)2006،‬دەبێت ئەو كەسەی ڕەخنە‬ ‫دەگرێت زۆر بەوردی و زیرەكانە سەیری شتەكان بكات و بە فلتەرێكی ئەقڵی و مەنتیقی‬ ‫دا تێپەڕ ببێت‪ ،‬رێگەیەكی زانستییانە بگرێتە بەر‪ ،‬دوور بێت لە شێوازی هەڕەمەكیی و‬ ‫بێ بنەمای زانستی و نەكەوێتە داوی هەست و سۆزداری‪ ،‬پێش ئەوەی باسی چۆنێتی‬ ‫ڕەخنەگرانەی زانستی بكەین‪ ،‬پێویستە لەم دوو شێوازەی ڕەخنە ئاگەدار بین و زانیاریمان‬ ‫لەسەری هەبێت‪ .‬یەكەم (گومڕایی كۆمەاڵیەتی)‪ ،‬دووەم (بەرهەڵستی كۆمەاڵیەتی)‪.‬‬ ‫یەكەم گومڕایی كۆمەاڵیەتیی بەو كەسە دەوترێت كە بە خێرایی و بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ‬ ‫و ئەقاڵنی پەی بە پێوەر و بەها كۆمەاڵیەتیەكان نابات‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا دەیداتە بەرنووكی‬ ‫ڕەخنە‪.‬‬ ‫بەرهەڵستی كۆمەاڵیەتیش بەم كەسە دەوترێت لەگەڵ پێوەر و بەهانی كۆمەڵگە‬ ‫یەكناگرێتەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی تێڕوانینێكی گاڵتەئامێز و ڕەخنەگرانەی بۆ بەها و دابونەریتە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان هەیە‪ ،‬وا دەزانی ئەمانە خزمەت بەنەوەی ئێستە ناكەن و بگرە پتر لە‬ ‫خزمەتی مردووەكانە‪ ،‬ئەوان بۆ خۆیان دایان ناوە‪ .‬لێرەدا ئەم بەرهەڵستییە بۆ دوو هۆ‬ ‫دەگەڕێتەوە یان ئەوەتا ئەو كەسانە زیرەكییەكی قووڵیان هەیە‪ ،‬الیەنە باش و خراپەكان‬ ‫بەئاسانی دەبینن‪ ،‬یانیش ئەم كەسانە هیچ زانیارییەكی ئەوتۆیان لەسەر شتەكان نییە‬ ‫(خەلیل‪ .)116-115 :،2007،‬جا ئەوەی دەچێتە قاڵبی ڕەخنەگرتنێكی زانستی خۆی‬ ‫لەم هۆیەی یەكەم دەبینێتەوە‪ .‬كەسی ڕەخنەگر كەسێكی تێگەیشتوو و زیرەكە دەزانێت‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪77‬‬

‫الیەنە باش و خراپەكانن كامانەن و ڕەخنەكانی بەرهەمی بیركردنەوەكانییەتی نەوەكو‬ ‫هەڕەمەكی نەزانانە بێت‪ .‬بۆ نموونە كەسی ڕەخنەگری زیرەك چۆن دەڕوانێتە ئەم نموونەیە‬ ‫(خواردنەوەی مەی چەوری خوێن دادەبەزینێت)؟ ئەم بەم پرسیارە قووڵ و یەك لەدوای‬ ‫ێ دەنگی گفتوكۆی ئازاد و‬ ‫ێ شێوازی وەكو تێڕامان و ب ‌‬ ‫یەكەكان و سوودوەرگرتن لەهەند ‌‬ ‫مەبەستدار‪ ،‬دەڵێت كام سەرچاوەی زانستی باسی كردووە؟ یان خوێن چەند جۆر چەورییان‬ ‫تێدایە؟ ئایا رێگەیەكی كەم زیان نییە بۆ دابەزاندنی چەوری خوێن؟ ئایا لە ڕووی ئاینییەوە‬ ‫رێگە پێدراوە؟ ئایا كۆمەڵگە چۆن سەیری تاكی بەكارهێنەری ئەم مادەیە دەكات؟ ئایا‬ ‫لە ڕووی تەندروستییەوە هیچ زیانێكی دیكەی نییە؟ ئایا دڵنیایت رووداوی ئۆتۆمبێل و‬ ‫ئاڵودەبوون ڕوونادات؟ (ناسری‪ .)2008 ،‬ئەمانە شارەزاییەكانی بیری ڕەخنەگرن‪ ،‬دەتوانن‬ ‫ێ ئەوەی تووشی هیچ زیانێك ببن‪،‬‬ ‫لەم كێشانەی ڕووبەڕوویان دەبێتەوە خۆیان رزگار بكەن ب ‌‬ ‫دواتر ببنە بارگرانی بەسەر كەسانی دیكەوە‪.‬‬

‫تەكنیكەكانی خۆ هێوركردنەوە (شارەزایی بەرەنگاربوونەوەی دڵەڕاوكێ‌)‪:‬‬

‫ئەمەش یەكێكە لە جۆرەكانی شارەزایی‪ ،‬زۆر پێویستە تاك ئەم شارەزاییە بزانێت‪ ،‬هەموو‬ ‫تاكێك رۆژانە لە ئەنجامی كاركردن و ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ تاكەكانی تری كۆمەڵگە‬ ‫پێكەوە هەڵسوكەوتكردن ڕەنگە تووشی زۆر رووداو و پێشهات بێت كە كاریگەریی لەسەر‬ ‫ێ و نیگەرانی دەبن‪ ،‬یان قوتابییەك‬ ‫دەروونی تاكەكان چێ دەكات‪ ،‬زۆرجار تووشی دڵەڕاوك ‌‬ ‫لە قوتابخانە كاتێك مامۆستا دەچێتە ژوورەوە یەكسەر هەست بەدڵەكوتە و هەراسانی‬ ‫دەكات‪ ،‬یان لە كاتی بینینی كەسێك یەكەمجار بێت بیبینێ‪ ،‬ئەم دۆخەی دڵەكوتە و‬ ‫هەراسانی زۆرجار دەست و قاچ لەرزینیشی لەگەڵ ڕوودەدات‪ .‬زانایانی بواری دەروونی‬ ‫چەندین تەكنیك و ڕێگەچارەیان بۆ ئەم باسە دەست نیشان كردووە‪ ،‬كە بە تەكنیكەكانی‬ ‫خۆهێوركردنەوە ناسراون‪ .‬ئەم تەكنیكانە زۆر شێوە و جۆری هەیە‪ ،‬دەتوانرێت سوود لە‬ ‫هەموویان وەربگیرێت‪ ،‬تەكنیكەكانی پتر لە مەشق و ڕاهێنانەكانی هونەری (یۆگا)‬ ‫نێزیكە‪ ،‬سادەترین و ئاسانترین تەكنیك بۆ خۆهێوركردنەوە برێتییە لە (هەناسە هەڵكێشانی‬ ‫بە خاوی بە لووت‪ ،‬دواتر دانەوەی هەناسەكە بە هێواشی)‪.‬‬ ‫چۆنێتی ئەنجامدانی ئەم تەكنیكە‪:‬‬

‫سەرەتا بە ئاسوودەیی لە شوێنێك دانیشە‪ ،‬هەست بە هیچ گرژی و تووندییەك نەكەی‬ ‫لە لەشت‪ ،‬دواتر چاوەكانت دابخە و لێوەكانت بخە سەر یەك‪ ،‬واتە دەمت دابخە‪ ،‬ئینجا بە‬ ‫هێواشی و لەسەر خۆ تا چەند دەتوانی بە كونە لووتەكانت هەناسە هەڵكێشە‪ ،‬تا سییەكانت‬ ‫پڕ لە هەوای پاك دەبێت‪ ،‬دواتر بە لەسەرخۆیی و هێواشی لە ڕێگەی دەمەوە هەناسە‬ ‫بدەوە‪ .‬ئەم تەكنیكە هەرچەند جاری دووبارەی بكەیتەوە سوودی پتری دەبێت‪ ،‬پتر هەست‬ ‫بە ئارامبوونەوە و ئاسوودەیی دەكەیت‪ ،‬بەاڵم وا باشە لە سێجار كەمتر نەبێت‪.‬‬ ‫‪78‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫سوودی ئەم تەكنیكە‪:‬‬

‫هەر كاتێك مرۆڤ توانی هەناسەیەكی زۆر و بە هێواشی هەڵكێشی‪ ،‬ئەوا سییەكان پڕ‬ ‫لە هەوا دەبن و ئەم دڵەكوتە و هەرەسانییەی نامێنێت‪ ،‬چونكە لەم كاتەدا ئۆكسجینی پاك‬ ‫و بە هێواشی لەسەر دەچێتە ناو سییەكان‪ ،‬لەوێوە بۆ ناو جەستە‪ ،‬وا دەكات دڵ پتر سوود‬ ‫لەم ئۆكسجینە وەربگرێت و خوێنی پاكتر و باشتر بۆ تەواوی جەستە بنێرێت‪ ،‬هەر كاتێك‬ ‫ێ‬ ‫دڵ ترپە و لێدانەكانی ئاسایی بێت خوێن باشتر بۆ مێشك دەڕوات‪ ،‬كە خوێنی باشتر بە ب ‌‬ ‫زیاد و كەمی و بەبڕی پێویست بۆ مێشكت چوو‪ ،‬ئەوا زاڵبوون بەسەر جووڵە و لەرزینەكانی‬ ‫جەستە ئاسانتر دەبێت‪.‬‬ ‫شارەزایی پێوەندیكردن‪:‬‬

‫ێ كارلێك لەگەڵ تاكەكانی كۆمەڵگە ژیانی‬ ‫مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەاڵیەتییە بەب ‌‬ ‫ئەستەمە‪ ،‬وا باشە لەكاتی پێوەندیكردن لەگەڵ تاكەكانی كۆمەڵگە سەرجەم بەربەستەكان‬ ‫نەهێڵێت‪ ،‬وەكو سەیركردنی ‪ tv‬و خۆخەریككردن بە ڕادیۆ یان مۆبایل‪ ،‬دەبێت هەموو‬ ‫هەستەوەرەكانت ئامادەبن‪ ،‬لەم كاتە بۆ ئەوەی پێوەندییەكی باش و گونجاو چێ بكەی‪،‬‬ ‫چونكە لەكاتی پێوەندیكردن (سێ‌) فاكتەر هەن دەبێت زۆر ورییان بین‪ ،‬كاریگەریی‬ ‫ڕاستەوخۆ لەسەر كەسی بەرانبەر چێ دەكات‪ ،‬ئەگەر بە دروستی بەكارت هێنان‪ ،‬ئەوا‬ ‫كاریگەرییەكی باشی دەبێت لەسەر تاك‪ ،‬وا دەكات پێوەندییەكە ئەرێنی بێ‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫ێ فاكتەرە چێ بكەی ڕەنگە ئەنجامی‬ ‫نەتوانی پێوەندییەكی تووندوتۆڵ لە نێوان ئەم س ‌‬ ‫پێوەندییەكە لەگەڵ كەسی بەرانبەر خوازراو نەبێت‪ .‬فاكتەرەكانیش ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪ .1‬لەڕوانگەی وشەكانەوە‪ :‬خودی ئەم وشانەی لەكاتی گفتوگۆكەدا دەریدەبڕین‬ ‫كاریگەرییەكەی ‪ %7‬وشەكان هیچ واتاییەكیان نییە‪ ،‬بگرە ئێمە خۆمان واتایان پێ دەدەین‪.‬‬ ‫‪ .2‬لەڕووانگەی دەنگەوە‪ :‬تۆنی دەنگ و شێوازی دەربڕینی وشەكان كاریگەرییەكەی‬ ‫دەگاتە‪ % 38‬ئەمەش رێژەیەكی بەرزە‪ ،‬بۆیە پێویستە ئەو تۆنە دەنگەی بەكاریان دەهێنین‬ ‫لەگەڵ وشەكان و واتاكەیان بێتەوە‪ ،‬تەواوكەری یەكدیی بن و دژ بەیەك نەبن‪ ،‬وەكو وشەی‬ ‫ێ تۆنێكی نەرم و‬ ‫(خۆشەویستی) ئەو تۆنە دەنگییەی كە دەبێت لەگەڵی بەكاربێت‪ ،‬دەب ‌‬ ‫لەسەر خۆ و خاو بێت‪ ،‬نەك تۆنێكی رەق و زەبر و ساردوسڕ‪ ،‬ئەگەر نا ئەم وشەیە ئەو واتا‬ ‫جوانەی خۆی لە دەست دەدات‪ ،‬بەاڵم بۆ تۆنی دەنگی وشەی (شەڕ یان دڕك )دەبێت‬ ‫پێچەوانەی سەرەوە بێت‪.‬‬ ‫‪ .3‬لەڕووانگەی بینینەوە‪ :‬ئەم خاڵە زۆرترین كاریگەریی هەیە لەسەر كەسی بەرانبەر‬ ‫كە دەگاتە ‪ %55‬كاریگەریی لە هەردوو خاڵەكەی دیكە پترە‪ ،‬ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪79‬‬

‫بەڕاستی زمانی جەستە هەڵچوون و گوزارشتەكانی دەم و چاو كاریگەریی بەرزیان هەیە‬ ‫(رابێنز‪)2006،‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬كچێك بە كوڕێك بڕوا ناكات‪ ،‬كە پێی دەڵێت خۆشم دەوێی‪ ،‬چونكە تۆنی‬ ‫دەنگی گەرموگوڕی پێوە دیار نییە‪ ،‬دەربڕینەكانی ساردن‪ ،‬هەروەها جوواڵنەوەكانی جەستە‬ ‫ێ‬ ‫و گوزارشتەكانی دەم وچاوی پێچەوانەی قسەكانییەتی‪ ،‬بۆیە ڕەنگە كچەكە بڕوای پ ‌‬ ‫نەكات‪ .‬تەبایی و گونجانی نێوان ئەم سێ‌ خاڵە مسۆگەركردنی پێوەندییەكی باشن‪.‬‬ ‫زانینی ئەوەی چ جۆرە كەسایەتییەك یارمەتیدەرە بۆ چێكردنی پێوەندیی لەگەڵ‬ ‫تاكەكاندا‪:‬‬ ‫لەڕێگەی ئەم نموونەوە دەزانیت چ جۆر كەسایەتییەكت هەیە‪ ،‬ئەمەش دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی بتوانیت پێوەندییەكی سەركەوتوو چێ بكەی‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬تەقینەوەیەك ڕووی دا‬ ‫ێ كەسە‬ ‫ێ كەس لە نێزیك ئەم تەقینەوەیە بوون و ئاگەداری ڕووداوەكە بوون‪ ،‬بزانین ئەم س ‌‬ ‫س‌‬ ‫چۆن باسی ئەم ڕووداوەمان بۆ دەكەن؟‬ ‫یەكێك دەڵێت دەنگی تەقینەوەكە ئەوەندە بەهێز بوو‪ ،‬یەكێكی دیكە دەڵێت ژمارەی‬ ‫كوژاروەكان و كەلوپەلە تێكدراوەكان ژمارەیان ئەوەندە بوو‪ ،‬ئەوەی سێیەمیان دەڵێت بەڕاستی‬ ‫تەقینەوەیكی جەرگبڕبوو زۆر سامناك و تراژیدیی بوو‪ .‬ئەمانە هەر یەكە و لە ڕووانگەیەكەوە‬ ‫باسی تەقینەوەكە دەكەن‪ ،‬یەكێك لە ڕووانگەی هەست و سۆزەوە باسی دەكات‪ ،‬یەكێكی‬ ‫دی لە ڕووانگەی دەنگ و بەهێزی دەنگەكەوە باسی ڕووداوەكە دەكات‪ ،‬ئەوەی دیكە لە‬ ‫ڕووانگەی هەستی بینینەوە دەڕوانێتە ڕووداوەكە‪ .‬ئەم نموونەیە هاوكارییەكی باشمان دەكات‬ ‫بۆ ئەوەی جۆری كەسایەتی تاكی بەرانبەرمان بناسین و لە ڕووانگەی كاریگەریی خۆیان‬ ‫لە چ الیەنێك دەست بكەین بە چێكردنی پێوەندیی بۆ ئەوەی پتر كاریگەریمان هەبێت‪.‬‬

‫‪80‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫سەرچاوەكان‬

‫‪ .1‬محەمەد حوسێن‪ ،‬ئیفرام‪ ،2009 ،‬نەخۆشییە دەرونییەكان‪ ،‬نشر احسان‪ ،‬ئیران‪/‬‬ ‫تاران‪ ،‬چا‪.1‬‬ ‫‪ .2‬الریماوی‪ ،‬محمد عودە‪ ،‬واالخرون‪ ،2008 ،‬علم النفس عام‪ ،‬ط‪ ،3‬دار المسیرە‪،‬‬ ‫عمان‪ /‬االردن‪.‬‬ ‫‪ .3‬قەرەچەتانی‪ ،‬كەریم شەریف‪،2009 ،‬سایكۆلۆژیای گەشە‪ ،‬چاپخانەی پەیوەند‪،‬‬ ‫كوردستان‪ /‬سلێمانی‪،‬چ‪.1‬‬ ‫‪ .4‬قەرەچەتانی‪ ،‬كەریم شریف‪ ،2007 ،‬سایكۆلۆژیایی گشتی‪ ،‬چ‪ ،2‬چاپخانەی‬ ‫حاجی هاشم‪ ،‬هەولێر‪.‬‬ ‫‪ .5‬ڕابێنز‪ ،‬ئەنتۆنیۆ‪،2006 ،‬بەرەو كامەرانی‪ ،‬چاپخانەی گەنج‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬چ‪ ،1‬و‪/‬‬ ‫هەژار جوانرۆیی‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫‪ .6‬فەقێ‌‪ ،‬ابراهیم‪ ،2006 ،‬پرۆگرامی زمانەوانی دەمارگیری و هونەری پێوەندی ب ‌‬ ‫سنور ‪ ،NLP‬چاپخانەی گەنج‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬چ‪ ،1‬و‪ /‬كەمال علی‪.‬‬ ‫‪ .7‬خلیل‪ ،‬معین‪ ،2007 ،‬كۆمەڵناسی خێزان‪ ،‬چاپخانەی خانێ‌‪ ،‬دهۆك‪،‬چ‪ ،1‬و‪ /‬ئارام‬ ‫ئەمین جالل‪.‬‬ ‫‪ .8‬ناسری‪ ،‬محمد‪ ،2012 ،‬بەرگری و بەرەنگاری خووگرتوویی لە ماددە هۆشبەرەكان‪،‬‬ ‫چ‪ ،1‬چ شهاب هەولێر‪.‬‬ ‫‪ .9‬ناسری‪ ،‬محمد‪ ،2008 ،‬چەند وانەو سمینارەكی‪ ،‬زانكۆی كۆیە‪.‬‬ ‫‪ .10‬رێكخراوی كۆمەڵەی گەشەپێدانی خەڵك ‪ PDA‬ی نەرویجی‪ ،2007،‬وۆركشۆپ‬ ‫و سمینارەكانی ‪.‬‬ ‫چەند سایتێكی ئینتەرنێت‪:‬‬ ‫‪www unicef.org /Arabic lifeskills .11‬‬ ‫‪www.wellteens.net .12‬‬ ‫‪www.wpvcchool.com .13‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪81‬‬

‫‪82‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫دەروازە‬ ‫بەراییەكانی كۆمەڵناسیی‬ ‫ڕیمۆند بۆدۆن‬ ‫جەعفەر ڕەسووڵ‬ ‫خوێندكاری ماجستێر لە كۆمەڵناسی‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪83‬‬

‫پێشەكی‪:‬‬

‫گرینگی كۆمەڵناسیی الی زانای فەرەنسی ڕیمۆند بۆدۆن لەوەدا خۆی دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫كە سەركەوتوو بوو لە سەركردایەتیی كردنی بزوتنەوەی نوێگەری ڕەسەن‪ ،‬لە بواری‬ ‫كۆمەڵناسیدا كەس ناتوانێت كتێبەكانی ڕیمۆند بۆدۆن بە هەند وەرنەگرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو پێش وەختە كۆمەڵێك پرسی گرینگی وروژاندووە لە ڕەهەندی كۆمەڵناسیدا‪ ،‬ئەو‬ ‫زانستانەی كە پێوەندییان پێوە هەیە وەك تاكگەرایی‪ .‬سەرەڕای جەختكردنەوەی ئەو‬ ‫كۆمەڵناسە فەرەنسییە لە زۆرینەی كتێبەكانیدا لەبارەی ڕەسەنایەتی لێك نێزیككردنەوەی‬ ‫تاكگەرایی هەیە‪ .‬هەروەها ڕەگوڕیشەی لە بەرهەمەكانی سۆسیۆلۆژیای كالسیكدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كتێبەكانی هاوسەنگییەك دەبەخشێ بەو شتانەی كە پێوەی ئاشناببوو بە تایبەتی (تیۆری‬ ‫حاشاهەڵنەگری هەكییانە) لە بواری كۆمەڵناسیدا‪ ،‬بگرە لەمەش زیاتر ڕیمۆند بۆدۆن‬ ‫تاكی ڕزگار كرد لەو ستوونە بەرتەسكەی كە لە تیۆرە كالسیكییەكانەوە هاتووە‪ ،‬ریمۆند‬ ‫بۆدۆن هەستا بە لێك نێزیككردنەوەی میتۆدگەرایی بە شێوەیەكی فرەوان‪ ،‬ئەوە بوو كە‬ ‫توانی بچێتە نێو زۆرینەی سۆسیۆلۆژییە پراگماتیستەكانی ئێستە ‪.‬‬ ‫ڕیمۆند بۆدۆن یەكێكە لە هزرڤانە هاوچەرخەكانی قوتابخانەی فەرەنسی‪ ،‬بەهۆی‬ ‫تازەیی بیروڕاكانییەوە بۆیە سەرچاوە لەسەر ئەم زانایە زۆر سنووردارە‪.‬‬ ‫ڕیمۆند بۆدۆن؛ ژیان و گرینگترین كارەكانی‬

‫لە ساڵی ‪ 1934‬لە پاریس لە دایكبووە‪ ،‬بە یەكێك لە كۆمەڵناسە فەرەنسییە گرینگەكان‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬بڕوانامەی بااڵی لە فەلسەفە بە دەست هێناوە‪ ،‬سەرەتا وەك زانایەكی كۆمەڵناس‬ ‫لە واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا كەوتبوە ژێر كاریگەری (الزار سفڵد)‪ ،‬بۆیە لە یەكێك‬ ‫لە چاوپێكەوتنەكاندا بۆدۆن الزار سفڵد وەكو مامۆستایەكی ڕاستەفانی خۆی پەسن دەكات‬ ‫و زۆرشتی هزری پێداوە لە دنیای تایبەتی كاتێ ساڵێكی تەواو تێپەڕیبوو‪ ،‬ساڵی ‪ 1962‬لە‬ ‫زانكۆی كۆڵۆمبۆی ئەمەریكی‪ .‬دوای ئەوەی پێشكەوتوو دەسكەوتەكانی بەڵگەنەویست و‬ ‫قایلكەر بوون بەوەی كە بكەری تاك و مەبەستەكەی ئەوەیە كە ئارامەیە لە پێناو پەسنی‬ ‫كۆمەڵگەدا ‪.‬‬ ‫بۆدۆن ئەندامی بااڵ بووە لە زۆرینەی ناوەندە زانستی و ئەكادیمییەكان و كۆمەاڵیەتییەكاندا‬ ‫وەكو ئەكادیمیای زانستی ڕەوشتمەندی و سیاسی‪ ،‬ئەكادیمیای ئەوروپی‪ ،‬كۆمەڵەی‬ ‫پاشایەتیی كەنەدی‪ ،‬ئەكادیمیای بەریتانی‪ ،‬ئەكادیمیای ئەمەریكی بۆ هونەر و زانست‪،‬‬ ‫ئەكادیمیای زانستی مرۆیی لە پێترۆس بۆرگ‪ ،‬ئەكادیمیای زانستی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫‪84‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ئەرجەنتین ‪ ،‬ساڵی ‪ 1976‬نازناوی پرۆفیسیۆری لە زانكۆی سۆربۆن پێدراوە‪ ،‬ساڵی ‪1990‬‬ ‫ئەندامی پەیمانگە بووە لە سۆربۆن‪ ،‬بە شێوەیەكی بەردەوام لە زانكۆی جینێف وانەی‬ ‫دەگوتەوە‪ ،‬بووە خاوەن ناوبانگێكی زۆر لە زانكۆكانی هارڤەرد‪ ،‬شیكاگۆ‪ ،‬ئۆكسفۆرد‪،‬‬ ‫خۆشبەختانە ڕیمۆند بۆدۆن تا ئەم چركەیەش لە ژیاندا بەردەوامە‪ ،‬بەاڵم لە بواری كارە‬ ‫دانراوەكانی وەكو كتێب و فەرهەنگەكان دیارترینیان ئەمانەن‪-:‬‬ ‫ میتۆدەكانی لە سۆسیۆلۆجیا‪ ،‬پاریس ‪1969‬‬‫ ماتماتیك لە سۆسیۆلۆژیا ‪1971‬‬‫ لۆژیكی كۆمەاڵیەتیی بوون ‪1979‬‬‫ یەكسان و نایەكسانی چانس ‪1973‬‬‫ واتای بەهاكان‬‫ بۆچی ڕۆشنبیران لیبراڵیزمیان خۆش ناوێت‬‫ تۆكفیلی ئەمڕء‬‫ فەرهەنگی ڕەخنەیی بۆ سۆسیۆلۆژی بە هاوبەشی لەگەڵ فرانسوا بوریكار ‪1982‬‬‫ فەرهەنگی ڕەخنەیی كۆمەڵناسی‬‫ فەرهەنگی سۆسیۆلۆژی ‪.1992‬‬‫ بنەمای بیرۆكەی بەیەكگەیشتواون‪1986‬‬‫ هونەری یاوەربوون بە بیرۆكە سستەكان لە پەروەردە ناڕاستەكان ‪1990‬‬‫ ماف و ڕاستییەكان ‪1995‬‬‫ سیستەمی كۆمەاڵیەتی و دەرهاویشتە پێچەوانەكان ‪1997‬‬‫ پێگەی ئاژاوە‪ :‬ڕەخنەی تیۆرەكانی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی ‪1984‬‬‫ سەرچاوە سۆسیۆلۆژییەكان ‪1988‬‬‫ ئەقڵ و هۆكارە ئاراستەكراوەكان‬‫ ئایا ڕاستە سۆسیۆلۆژیا ناشێت لە فەرەنسا‬‫ رێگەكانی سۆسیۆلۆژیا‬‫‪ -‬سۆسیۆلۆژیا پێكدێت لە كۆمەڵێك دانەر ‪.2007‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪85‬‬

‫‪ -1‬تاكگەرایی لە ڕوانگەی كولتووری سۆسیۆلۆژیای كالسیكدا‪:‬‬ ‫تاكگەرایی لەئەدەبیاتی سۆسیۆلۆژیادا بایەخێكی یەكجار زۆری پێدراوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫دەتوانین بڵێین هیچ ساتێكی سۆسیۆلۆژیا بێ قسەكردنی جدی لەسەر چەمك و‬ ‫دەرهاویشتەكانی تاكگەرایی تێنەپەڕیوە‪ .‬لە ڕاستیدا لە سەرەتاكانی سەدی نۆزدەیەمەوە‬ ‫واتای جیاواز بۆ چەمكی تاكگەرایی دانراوە هەرچەند پتر ئەو سەر و سیما و شێوە و‬ ‫ناوەرۆكەی وەرگرتووە‪ ،‬زێتر بۆ ڕۆشنگەری و شۆڕشی فەرەنسا دەگەڕێتەوە‪ -:‬هەر بۆیە‬ ‫ئێمە دەبینین كە «الی ئینگلیزەكان وشەی (تاكگەرا) ئاماژەیەك بوو بۆ ئەو كەسانەی‬ ‫كە ناتەبابوون لەگەأل ئایندا‪ ،‬لە واڵتە یەكگرتووەكان تاكگەرایی بەواتای بنكەیەكی ئازاد‬ ‫بوو‪ ،‬بەوە دەوترێ سنووردار و ئازادی تاك كەسییە» یان لە فەرهەنگی بەناوبانگی‬ ‫ئابووری (نیو پاڵگریفدا)‪ ،‬بەم چەشنە پێناسەی تاكگەرایی دەكات (تاكگەرایی‪ ،‬ئەو‬ ‫تیۆرە كۆمەاڵیەتییەیە یان ئایدیۆلۆژیا كۆمەاڵیەتییەیە كە بەهایەكی ڕەوشتمەندی بااڵتر‬ ‫بەتاك دەدات‪ ،‬لە بەرانبەر بە جڤات یان كۆمەڵگەدا‪ ،‬لە ئاكامدا تاكگەرایی تیۆرێكە‬ ‫پارێزگاری لە ئازاد گوزەراندنی تاكەكان بەشێوەیەك كە كار بكەن بەهەموو ئەوەی كە‬ ‫وێنای دەكەن بەسوودی تاكەكەسی خۆیان دەیكەن) ‪ ،‬بەاڵم دەبێ ئاگامان لەوەش بێ‬ ‫كە تاكگەرایی لەخۆیدا دەشێ بخرێتە بەر ڕەخنەوە‪ ،‬ئەویش بەهۆی ئەو كێماسییانەی كە‬ ‫هەیەتی بۆ نموونە سار بالستەر لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا پێی وایە كە (تاكگەرایی وەك‬ ‫یەكێك لە توخمە سەرەكییەكانی لیبراڵیزم لە كەموكورتی بەدەر نەبووە‪ ،‬هەڵگری دنیایەك‬ ‫پێكدژی و ناتەبایی بووە‪ ،‬لەالیەك لە دیدی لیبراڵیزمدا‪ ،‬كۆمەڵگە و دامەزراوەكانی‬ ‫شتێكی جگە لە كۆمەڵە تاكی نییە‪ ،‬لە لەالیەك (تاك) لەبەرانبەر بە كۆمەڵگەدا بوونی‬ ‫هەیە و كردەی جەمعی و تاكەكەسی‪ ،‬جیاوازییەكی چۆنایەتییان لەگەڵ یەكدییدا هەیە‬ ‫‪ .‬بەدەربرینێكی دیكە‪ ،‬پێویستە تاك لە بونیادی كۆمەڵگەدا ڕێگەی تێركردنی پەسن و‬ ‫ئارەزووەكانی خۆی بدۆزێتەوە‪ ،‬لە ئاكامدا پێویستە كۆمەڵگە بوونەوەرێكی پێكدژ لەگەأل‬ ‫ئەم یان ئەو تاكەدا هەبێت‪ .‬گرینگیدانمان بە سۆسیۆلۆژیای (ریمۆند بۆدۆن) دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئارەزووكردنمان لە لێكۆڵینەوەی میكانیزمە جیاوازەكانی شیكردنەوەی سۆسیۆلۆژیا لە‬ ‫ڕوانگەی تاكگەراییەوە ئەوەی كە گومانی تێدا نییە‪ ،‬كە ئەو شیكردنەوەیە بە شێوەیەكی‬ ‫ستوونی دەخرێتەڕوو‪ ،‬ئەوە شیكردنەوەی نوێیە دەرهاویشتەكانی بە شوێنگەیەكی گرینگ‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬كە بێگومان ئەمەش تاك پشتی پێدەبەستێت‪ ،‬نەك تەنیا بەوەی كە پەسنێكە‬ ‫شیاوی تێبینی كردنی مەیدانییە‪ ،‬بگرە بەو پەسنەی كە گوتارێكی هیرۆمۆنتیكی‬ ‫(شیكردنەوەیی) گەوهەرییە‪ ،‬كە ناكرێ بچینە نێو گەوهەری دیاردە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫بەبێ پشتبەستن بەو شیكردنەوەیە ‪ .‬چەمكی تاكگەرایی لە كۆمەڵناسیدا ئاماژە بۆ ئەو‬ ‫‪86‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫(ئۆلی خوڵقی) ناكات كە هەڵگری هەمان ناوە‪ ،‬بگرە ئاماژە دەكات بۆ خەسڵەتێك كە‬ ‫هەندێك لە زانایانی كۆمەڵناسی وای دادەنێن‪ ،‬كە جیاكەرەوەیەكە بۆ هەندێك لە كۆمەڵگەكان‬ ‫بەتایبەت كۆمەڵگە پیشەسازییە مۆدێرنەكان‪ .‬لەم كۆمەڵگەیانەدا تاك یەكەیەكی بنەڕەتی‬ ‫سەرچاوەییە‪ ،‬جا ئەمە سەبارەت بەخۆی بێت یان سەبارەت بە كۆمەڵگە بێت‪ .‬تاكەكەس‪،‬‬ ‫خۆیەتی كە بڕیار لەسەر پیشەكەی دەدا و گوندەكەی (شوێن) خۆی هەڵدەبژێرێت‪.‬‬ ‫تاكەكەس (بەئازادییەكی تەواوەوە) بەرپرسێتی باوەڕەكان و ڕاكانی خۆی دەگرێتە ئەستۆی‬ ‫خۆی‪ .‬سەربەخۆیی خودی لەوێدا گەورەترە وەكو لە كۆمەڵگە (كالسیكییەكاندا)‪ .‬هەڵبەتە‬ ‫مەبەست لەمە دۆخێكی مافناسییە‪ ،‬كە لەوانەیە پێوەندیی بە كەتوارەوە نەبێت تەنیا لە‬ ‫ڕێگەیەكی نموونەیی‪ :‬ئەگەر ئەو مافەشم هەبێت ڕای خۆم دەرببڕم هەروەكو خۆم ئارەزوو‬ ‫دەكەم (بەمەرجێك ڕاكانم و كردەوەكانم لەگەڵ حەرامكراوە ڕسمییەكان بەریەك نەكەون) ‪.‬‬ ‫ێتۆژان كۆكن لەسەر ئەوەی كە بنەمای تاكگەرایی دەگەڕێننەوە بۆ كارەكانی (ماكس‬ ‫ڤیبەر‪ ،‬فلفرید باریتۆ)‪ ،‬كە كتێبەكانی ریمۆند بۆدۆن) جەخت لەسەرئەوە كراوەتەوە كە ئێستە‬ ‫كارەكانی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دوو هزرڤانە بە مەبەستی سەلماندنی ڕەسەنایەتی بیرۆكەكانی‬ ‫و ڕەگوڕیشەی بۆ نێزیككردنەوەی تاكگەرایی لە هزری سۆسیۆلۆژیادا‪.‬‬ ‫پۆلێنكردنەكانی ڤیبەر بەناوبانگە لەبارەی كردارە مرۆڤایەتییەكاندا ئەوانیش برێتین لە‪ :‬‬ ‫(كردەی كالسیكی‪ ،‬كردەی سۆزماندی یاخۆ هەڵچوونی‪ ،‬كردەی ئەقاڵنی بەهاگەرایی‪،‬‬ ‫كردەی ئەقاڵنی مەبەستگەرایی)‪ ،‬هەروەها (باریتۆ) بەناوبانگە بەوەی كە جیاوازی كردووە‬ ‫لە نێوان هەردوو كردەی لۆژیكی و نالۆژیكی‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە‬ ‫ڕیمۆند بۆدۆن هەستی بەوە كردووە‪ ،‬كە ڕەگوڕیشەی لێك نێزیككردنەوەی تاكگەرایی درێژ‬ ‫دەبێـتەوە بۆ كۆمەڵناسە بەناوبانگەكان‪ ،‬بەناوبانگن بە پێشەنگەكانی لێك نێزیككردنەوەی‬ ‫كلینیكەكان‪ ،‬وەك كارڵ ماركس و ئەمیل دۆركایم‪.‬‬ ‫ڕیمۆند بۆدۆن كۆتایی بەوە هێنا كە هەر شیكردنەوەیەكی سۆسیۆلۆژی بە شێوەیەكی‬ ‫دیار و نادیار پێكدێت لەسەر بنەمایەكی تاكگەرایی‪ ،‬لەو بوارەدا ئاماژە بەوە دەكات كە‬ ‫تاكگەرایی بابەتێكە پێناسەی زۆر لە خۆدەگرێت بۆ نموونە الی (ئەلێكس دی تۆكفیل)‬ ‫تاكگەرایی بەرهەمی فرەوانبوونی بوارێكی تایبەتە‪ ،‬بەاڵم الی دۆركایم‪ :‬ڕەنگدانەوەیە بۆ‬ ‫سەربەخۆیی تاك لە ڕووی پێوانە و ئاكارەوە و الی (جۆرج زیمیل‪ ،‬پارسۆنز)‪ :‬تاكگەرایی‬ ‫بەرئەنجامی پێشڤەچوونی پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانە‪ ،‬الی ماركس‪ :‬تاكگەرایی بەرهەمی‬ ‫كێبەركێ كردنە لە بازاڕدا‪ ،‬كە پاڵپشتی دابڕانی تاك دەكات‪.‬‬ ‫ئەگەرچی پێشەنگەكانی مایكرۆسۆسیۆلۆژی پرسی تاكگەراییان لە خۆگرتووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نكۆڵی لە بوونی دەكەن‪ ،‬جا بەرئەنجام و فاكتەرەكەی هەرچۆنێك بێت گرینگ ئەوەیە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪87‬‬

‫كە (ریمۆند بۆدۆن) بوونی هەیە لەنێو ئەو هاوكێشەیەدا كە تایبەتە بە (لێك نێزیككردنەوە‬ ‫دەكات)‪( .‬دۆركایم) ئاماژە بەوە دەكات‪ ،‬كە كاریگەریی ژینگە و ئەو گۆڕانانەی كە لە‬ ‫كردەی تاك ڕوو دەدەن بە ڕوونی دادەنرێت بەو چوارچێوەیەی كە بەشداری دەكات لە دوو‬ ‫توخمی گرینگ‪ ،‬ئەو ڕەهەندەش پێی دەگوترێت هاوكاری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئەو فاكتەرە وەك‬ ‫پێشەكییەك كە بەها و ئامانجی تایبەت بە خۆی هەیە‪ ،‬بە واتایەكی دیكە پاشماوەكانی‬ ‫ژینگە لە هیچەوە ڕوونادەن‪ ،‬بگرە گرینگن لە كێشەكان‪ ،‬ئەو یەكانە تاك پێكی دێنن و‬ ‫ئەو ڕەوشەی كە تێیدا جێگیر بووە‪ .‬ئەو پێناسەیەی (دۆركایم) خستیەڕوو بۆ كەتوارەكە‬ ‫(داكەوت) كۆمەاڵیەتییەكە هاوشانە لەگەڵ ئەو بۆچوونەی كە پێوەستە بە كردنەوە و‬ ‫بیركردنەوە ئەو هەستكردنەی كە لە دەرەوەی تاكەدا دەسەپێنرێت‪.‬‬ ‫كەوابێ پێوەندییەكە دیالێتیكییە بەشێوەیەكی بەردەوام‪ ،‬بۆ نموونە (دۆركایم) ئاماژە بەوە‬ ‫دەكات كە تاكەكان ناتوانن ئاوێزان بن لە ڕووی كۆمەاڵتییەوە بەبێ ڕازیبوون و پابەندبوونی‬ ‫كۆمەڵگە‪ .‬بەم پێیە بوارێك بۆ تاكەكان دەڕەخسێت‪ ،‬ئەو بوارەش پێی دەڵێن هۆشیاری‬ ‫تاكە كەسی‪ ،‬ئەو جۆرە هۆشیارییەش هاوشانە لەگەڵ هۆشیارییە كۆمەاڵیەتییەكەدا هەر‬ ‫یەكەیان خواستی بەپیرەوەچوونی هەیە لەگەڵ ئەوانی دیكە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێی سەرنجە‬ ‫لە بەراوردە (دۆركایمەكان)دا‪ ،‬ئەوەیە كە (دۆركایم) وای لە تاك نەكرد‪ ،‬كە ببێتە توخمێك‬ ‫كە توانای هەبێت بۆ كردە و كاریگەرییەتی‪ ،‬تەنیا لە چوارچێوەی كۆمەڵگەیەكی ئاڵۆزدا‬ ‫باسی كردووە‪ ،‬كە تیایدا تەنیا هاریكاری ئۆرگانیكی زاڵ دەبێت‪ ،‬بەو شێوەیە دەتوانین‬ ‫الی(دۆركایم) ئەوە بەدی بكەین لە هۆشیاری ئەو تاكە لە شیكردنەوەی سۆسیۆلۆژیای‬ ‫دیاردە كۆمەاڵیەتییەكاندا گوزارشتی لێدەكات لە قۆناخی هاریكاری ئۆرگانیكی كە‬ ‫پێكدێت لە توانا و توانستی تاك بە مەبەستی ئازادبوونی لەو گرووپە ئۆرگانیكانەی‬ ‫كە وابەستەی بۆی هەیە كە بێگومان ئەمەش لە ڕێگەی تایبەتمەندی و دابەشكردنی‬ ‫كارەوەیە‪.‬‬ ‫ڕیمۆند بۆدۆن سوودی زۆری لەو پرسە وەرگرت بە لێهاتوویی و بە قووڵی لێك‬ ‫نێزیكردنەوەكانی تاكگەرایی سەلماند لە پاش ماوە كولتوورە كالسیكییەكان‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا لە زۆرینەی كتێبەكانی ڕیمۆند بۆدۆندا‪ ،‬تەنیا بەو پەسنە سەیری تاكی كردووە‪،‬‬ ‫كە خاڵی پەڕینەوە بێـت بۆ بیرۆكە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬چونكە ڕیمۆند بۆدۆن سنووری حەز‬ ‫و ئارەزووەكانی تاكی دانا بەپێی ڕەوشە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬ئەمە ئەو تاكەیە كە ڕیمۆند‬ ‫بۆدۆن وایلێكرد ببێتە ئامرازێك بۆ سەنترالیزمی شیكردنەوەی كارەكانی‪ ،‬بگرە زیاتر لەمەش‬ ‫بۆدۆن وایكرد كە چوارچێوەیەك دابنێت بۆ شیكردنەوەی تاك‪ ،‬هەروەك تاكی وا لێكرد ببێتە‬

‫‪88‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫سەنتەرێك‪ ،‬بۆ ئەوەی گوزارشتی لێ بكات لە ڕوانگەی دیاردە كۆمەاڵیەتییەكاندا لەسەر‬ ‫ئەو شێوەیەی كە تاكگەرایی بڕیاری لەسەرداوە‪.‬‬ ‫‪ – 2‬تاكگەرایی وەك پرسێكی میتۆدگەرایی‬ ‫ڕیمۆند بۆدۆن‪ ،‬تا ئێشتەش لە زۆرینەی كتێبەكانی جەخت لەسەر تایبەتمەندێتی دیاردە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان دەكاتەوە و پێی وایە كە شیكردنەوە پێویستیی بە هەستێكی زیرەكانە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ئەو هەستە الی ئەو زانستەی كە لە كۆمەڵناسییەوە نێزیكن پشت گوێ خراوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە دەتوانین دیاردە ئابورییەكان شی بكەینەوە بە شێوەی مایكرۆسۆسیۆلۆژی یان لەژێر‬ ‫ڕۆشنایی ئەو پێوەندییەی لە نێوان خواست و خستنە روودا هەیە‪ ،‬لێرەوە زۆر سەختە ڕێژەی‬ ‫خۆكوشتن بۆ نموونە شی بكەیتەوە بەهۆی ئەو جۆرە شیكردنەوەیە (مایكرۆسۆسیۆلۆژی)‪.‬‬ ‫كەوابێ ئەو جۆرە ڕێژەیە ملكەچی لۆژیكێكی ئاڵۆز و نادیارە بە پێچەوانەی دیاردە‬ ‫ئابورییەكان‪.‬‬ ‫ئەو دیاردانە دەگۆڕێت بە پێی سرووشتی گۆڕانی تاكەكان‪ .‬ئەو لۆژیكە ئاڵۆزە پێكهاتەیەك‬ ‫بەرهەم ناهێنێ وەك ئەوەی لە سۆسیۆلۆژیای (ماركس)دا هاتووە‪ ،‬بگرە تاكێك بەرهەم‬ ‫دێنێت پێویستە لەسەری ئەو هاوواڵتییانە لە خۆ بگرێت كە شیاوی گرینگی پێدانن‪..‬‬ ‫تایبەتمەندییەتی شیكردنەوەی سۆسیۆلۆژی وەك ڕیمۆند بۆدۆن دەڵێت‪ :‬ئەوەیە كەوا‬ ‫دەڕوانێتە لێكۆڵینەوەی دۆخی تاكە كەسی بەهۆی دەرهێنانی تاكییەتی‪ ،‬بگرە لە میانەی‬ ‫شێوازێك كە بونیادی سیستەمێكی كارلێكردن پێك بهێنێت كە لە ڕێگەیەوە تاكە كەس‬ ‫لە نێویدا گەشە بكات ‪ .‬هەروەك پراگماتیكی تیۆری دەڵێت‪ :‬لێكدانەوەی دیاریكراو‬ ‫واتای وایە كە پێویستە بەچاوی (بەهەند هەڵگرتن) كە ئەو دیاردەیە هەمیشە ئەنجامی‬ ‫كردەوەگەلێكی تاكەكەسییە‪ ،‬ئەم كردەوەگەلە برێتین لە هەڵوێست و ڕاو ڕەفتارەكان ‪.‬‬ ‫هەرچەندە دەسەاڵتی ئەو سیستەمە لەسەر تاكەكان كە پێكی دێنێت بێگومان ئەویش لە‬ ‫میانەی لەسەر چۆنییەتی كارلێكردنەكان‪ ،‬هەروەها ئەوانە توانایان هەیە لەسەر پرۆسەی‬ ‫كردە و كاریگەریی بوون‪ ،‬هەروەك توانایان هەیە لەسەر گۆڕینی ئەو سیستەمە ئەویش وا‬ ‫دەكات میتۆدێك بخاتەڕوو جیاواز لەوەی كە پێشینەیەك دەداتە تاكەكان بۆ شیكردنەوەی‬ ‫ئەو سیستەمە‪.‬‬ ‫واتای پرەنسیپی میتۆدی تاكگەرایی بەپێی ڕیمۆند بۆدۆن‪ :‬ئەوەیە كە پێویستە لەسەر‬ ‫زانای كۆمەڵناسیی ڕێسایەك دابنێت بۆ تاكەكان‪ ،‬یان ئەو تاكانەی كە وابەستەبوونیان‬ ‫بۆ سیستەمەكە هەیە‪ ،‬وەك شیكردنەوەی گەردیلەیە (ئەتۆمێك) بە شێوەیەكی لۆژیكی‪،‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪89‬‬

‫ئەو ڕێسا میتۆدگەراییە لەسەر بنەمای ڕەچاوكردنی تاكەكان پێك دەهێنرێت بەشێوەیەكی‬ ‫ڕاستەوخۆ بە هۆی ئەو دیاردە كۆمەاڵیەتییانەی كە لەناو سیستەمەكە ڕوودەدات‪ ،‬ئەوەش‬ ‫واتای ئەوە دەگەیەنێت كە پێویستە دووبارە ڕێكخستنەوە بۆ یەكەكانی شیكردنەوە بكرێت‪،‬‬ ‫چونكە پێشووتر بەپێی بەڵگە كالسیكییەكانی سۆسیۆلۆژی پچڕابوون‪ ،‬وەك ئەو جۆرە‬ ‫بەرزبوونەوەی كە تایبەتە بە پێكهاتە و سیستەم و ئەركەكان‪ ،‬ئەمەش بێگومان وا لە تاك‬ ‫دەكات دیلی ئەوانە بێت كە یەكە كۆمەاڵیەتییەكان بەسەریدا دەسەپێنن لە كۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا تاكگەرایی لە ڕوانگەی كارە میتۆدەكانی ڕیمۆند بۆدۆن دا ئەوە ڕوون بۆتەوە‬ ‫كە ڕەخنە لەو تیۆرانە بگرێت كە زیادەڕۆیی دەكەن لەو بوارەدا‪ ،‬بەاڵم ئەو وایكرد كە لێك‬ ‫نێزیكردنەوە چێ بكات دژی ئەو بەرزبوونەوەی ئەركگەراییە لە الیەك و بەرزبوونەوەی‬ ‫كولتوورگەرایی لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬تاك لە سۆسیۆلۆژیای ڕیمۆند بۆدۆندا نابێتە ئامرازێك‬ ‫بۆ شیكردنەوە سەرەكییەكانی‪ ،‬بگرە تاك خۆی كەسێكی كارایە لەو بارەیەوە زاراوەیەكی‬ ‫(گووتە) تاكگەرایی میتۆدگەرایی خستە نێو چوارچێوەی پراگماتیزمی كردارییەكەیەوە‬ ‫دیاردە كۆمەاڵیەتییەكان چۆن دەبنە بەرهەمێك بۆ كردە و ئاراستە و بیروباوەڕ و ڕەفتارەكانی‬ ‫تاك‪ ،‬ئەمانە بنەمای یەكەمن كە پراگماتیزمەكانی كۆمەڵناسیی كردە ئامانجی دەدەن‪،‬‬ ‫بەاڵم بنەمای دووەم لە ڕوانگەی بۆدۆنەوە پێوەستە بە زەرووریەتی لێكۆڵینەوە لە واتای‬ ‫ڕەفتارەكانی تاكگەرایی‪ .‬كە بێگومان ئەمە بنەمای دیاردە كۆمەاڵیەتییەكان پێك دەهێنێت‪.‬‬ ‫بە واتایەكی دیكە وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارە كە ڤیبەر ناوی لێناوە تێگەیشتن‪.‬‬ ‫بۆدۆن زاراوەی تێگەیشتن دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەو چوارچێوە ڕەسەنایەتییەی كە تایبەتە بە‬ ‫لێك نێزیكردنەوەی تاكگەرایی‪ .‬ئەو لێك نێزیكردنەوەیە ڕەگوڕیشەكەی پشت دەبەستێت بە‬ ‫پاشماوە سۆسیۆلۆژییەكان‪ .‬ئەمەش بە ڕوونی دیارە لە میانەی پلەبەندییەتی تاكگەرایی‬ ‫لە چوارچێوەی هەردوو وتارە بەناوبانگەكەی (ڤیبەر)دا ئەوانیش برێتین لە شرۆڤەكردن و‬ ‫تێگەیشتن) ‪.‬‬ ‫ئەو چوارچێوە دانانە لەالیەن ئەو دووە (‪ )P)، (P‬برێتییە لە شرۆڤەكردنێكی (ڤێبر)ی‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا ئێمە لەبەرانبەر چوارچێوەی ئەو تێگەیشتنەدا وەختێ (پ)‪ .‬بەرهەم دەهێندرێت‬ ‫بەهۆی شیكردنەوەی ڕەفتاری ئەو تاكانەی كە جووڵە دەكەن لە هەلومەرجەكاندا‪ .‬گەوهەری‬ ‫شیكردنەوە بەپێی پێویستەكانی تاكگەرایی برێتییە لە تێگەیشتن‪ ،‬تێگەیشتنی ڕەفتارەكانی‬ ‫تاك مەبەست لێوەی تێگەیشتنی دیاردە شاراوەكان و ئەو میكانیزمانەی كە دەستی بەسەردا‬ ‫دەگرن‪ ،‬ئەمەش بە دابڕان لە پاڵەپەستۆیەكانی سیستەم و ڕەوش و دیارەكان ناكرێت‪ ،‬كە‬ ‫تاك لە چوارچێوەیدا جووڵە دەكات كەوابێ تاكگەرایی پێویستی بە بەش بەش كردن نییە‪،‬‬ ‫بە واتایی ئەوەی كە هیچ شێوەیەك لە شێوەی لێكۆڵینەوەی پێوەندییەكانی دیاردەكان پشت‬ ‫‪90‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫گوێ ناخات‪ ،‬وەك كاریگەریبوون و هەژموونگەری‪ .‬هەروەها (بوون) جەخت لەسەر ئەوە‬ ‫دەكاتەوە كە تێگەیشتنی ڕەفتار بەپێی ئەو تێگەیشتنەی كە دەست نیشانی دەكات هەمان‬ ‫بەشە بەهۆی گۆڕانەكانی مایكرۆسۆسیۆلۆژییەوە‪.‬‬ ‫بەپێی ڕیمۆند بۆدۆن‪ ،‬بوارێك نامێنێ بۆ ڕەتكردنەوەی كردەی تاكی‪ ،‬بەاڵم ئەمەش‬ ‫واتای ئەوە نییە كە سنوورێك دادەڕێژرێت بۆ ئەم مەبەستە‪ ،‬بگرە بەشێوەیەكی بەشەكی‬ ‫بەشداری دەكات لە دیاریكردنی هەڵبژاردەی بكەرەكان ئەمەش كتومت ئەوەیە كە ڕیمۆند‬ ‫بۆدۆن دەڵێ ئەتۆم (گەردیلە)یە لۆژیكی لە شیكردنەوەی سۆسیۆلۆژیادا‪ ،‬كەوابێ بكەری‬ ‫تاكەكەسی لەنێو بۆشایی دامودەزگە كۆمەاڵیەتییەكاندا جووڵە ناكات‪ ،‬بەاڵم دەشێت‬ ‫كردەكەی كەتواری بێت لە چوارچێوەی ئەو گوشارانەی كە هەریەك لەو یەكانە پەسندی‬ ‫دەكەن‪ .‬وەك پێدراوێكی داسەپاو بەسەریدا ئەمەش واتای ئەوە ناگەیەنێت كەوا لە ڕەفتارەكە‬ ‫بكات ئەنجامێكی حەتمی بداتە دەستەوە بۆ ئەو فشارانە‪ .‬كەوابێ بونیادەكە زۆر بە پتەوی‬ ‫بوونی هەیە لە دامودەزگەكاندا و چوارچێوەیەك پێك دێنێت بەپێی خودی سیستەمەكە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەستەمە تاك تواناكانی دەستەوستان بێت وەك بكەرێكی هەڵبژاردە (ئارەزوومەندانە)‪.‬‬ ‫پێویستە لەسەر زانای كۆمەڵناسیی بگەڕێتەوە بۆ گەوهەری دیاردەكان نەك بۆ سیما‬ ‫دەرەكییەكان‪ ،‬ئەمەش لەرێگەی گەڕان بە دوای لۆژیك و پاڵنەری تاكەكان‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫نێوانێكی دابڕاو هەبێت لە نێوان تێبینی كردن و بكەرەكە بەپێی شوێن و كات‪ .‬ئەوەی یەكەم‬ ‫هەمیشە پێویستە لەوەی دووەم بگات بەو مەرجەی كە زانیاری تەواوی هەبێت لەبارەی‬ ‫ڕەوشی كۆمەاڵیەتیی بكەرەوە‪.‬‬ ‫‪ –1‬ڕیمۆند بۆدۆن و كردەی ئەقاڵنی‬ ‫ئەقاڵنییەت برێتییە لە بیركردنەوە و ڕەفتاری هۆشیارانە كە لەگەأل حوكمەكانی لۆژیك‬ ‫و مەعریفەی تاقیكراوەیی دەگونجێت‪ .‬فەلسەفەی ڕۆژئاوا بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ پتر‬ ‫لە ‪ 2000‬ساأل پشتی بە شێوازێكی سەنترالیستی بەستبوو كە جەخت دەكاتە سەر ئەوەی‬ ‫ئەقاڵنییەت یان هۆكارگەرایی پەسنێكی گەوهەرییە كە ڕۆڵەكانی ڕەگەزی مرۆیی لێكجیا‬ ‫دەكاتەوە ‪ .‬لە زانستی كۆمەڵناسیدا‪ ،‬چەمكەكانی ئەقاڵنییەت سەبارەت بە ئامانجەكان الی‬ ‫(ڤیبەر)‪ ،‬بەكردەی لۆجیكی (باریتۆ)‪ ،‬ئامرازی الی (پارسۆنز)‪ ،‬ئامرازی الی (شوتز)‬ ‫بەكردەوە بەرانبەری یەكترن‪ ،‬ئەمەش بەڵگەیە لەسەرئەوەی كە كردەوە ئامرازگەلی گونجاو‬ ‫لەگەأل ئەم ئامانجانە بەكاردێنێ كە هەوڵی بۆ دەدات ‪ ،‬بەاڵم ئەقاڵنییەت الی (باریتۆ)‬ ‫خراپ نابێت چەن ڕستەیەك لەبارەی كردەی لۆژیكی و نالۆژیكییەكان الی (باریتۆ)‬ ‫دەرببڕم‪ ،‬وێڕای ئەوەش‪ ،‬خراپ نییە كە جەخت لەسەر ئەو جیاوازییە بەرتەسكانە بكەمەوە‬ ‫كە جێی سەرنجی (پاریتۆ) بووە‪ ،‬تەنانەت (پاریتۆ) لە كتێبی (نامەی كۆمەڵناسیی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪91‬‬

‫گشتی) خۆیدا پێی وایە (ئەو پرۆسانەی كە ئامانجیان هەیە‪ ،‬نەك تەنیا لەالیەن ئەو كەسی‬ ‫ئەنجام دەریانە‪ ،‬بگرە لەالیەن هەموو ئەو كەسانەی كە مەعریفەیەكی بەرباڵوتریان هەیە‪،‬‬ ‫هۆگری پێوەندییەكی لۆژیكین لە دیدی ئێمە بەكردە لۆژیكییەكان ناودێر دەكرێن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بێت و پرسی كردەی لۆژیكی بەواتا ئەمڕۆییەكەی باسی بكەین و پێی بێژین ئەقاڵنییەت‬ ‫ئەوە شتێكی ڕاست دەردەچێت‪ .‬‬ ‫(ڕیمۆند بۆدۆن) لە هەوادارانی زانستییەتی سۆسیۆلۆژیایە دوورتر لە میتۆدی چەندێتی‬ ‫لە شیكردنەوەی دیاردە كۆمەاڵیەتیەكان و (بۆدۆن) بە دەقیقی گرینگی بە پێگە و بەكارهێنانە‬ ‫ماتماتیكییەكان دەدات لە شیكردنەوە كۆمەاڵیەتییەكاندا‪ ،‬بەاڵم پاشتر دووركەوتنەوە‬ ‫ڕووی كردە بەرگریكردن لە پارادیمێك (شێوازێك) كە پێی دەڵێن نیوو (پۆزێتیڤیزم)‪ .‬لە‬ ‫پاش (جۆزێف شۆمپیتەر) یەكێكە لە تاكگەرایی میتۆدی (بەو واتایەی دۆزینەوەی‬ ‫كۆمەڵێك بونیادی گشتیی كە بەرئەنجامی شیكردنەوەی دیاردە كۆمەاڵیەتییەكانە)‪ .‬بەو‬ ‫واتایەی واتە لەو كاتەدا كە تاكەكان جۆرێك لە ئەقاڵنییەتی ناكامڵیان تێدایە هەروەك‬ ‫لە توانایاندایە كە بڕیار بدەن سنوور بۆ دانراو بن لە پێگەی (تاكەكە) بەرامبەر ئەوانی‬ ‫دیكە‪ ،‬ئەم كە لە كردەیەكی كۆمەاڵیەتیدا هاوبەشن‪ .‬تاكگەرایی مەنهەجی نێزیكییەكی‬ ‫ئۆلیزمی (دۆركایم و ماركسی) هەیە‪ ،‬بەو واتایەی گشتە كۆمەاڵیەتییەكان بەر مەبنای‬ ‫جەبری (حەتمیەتی) ڕەفتاری هەندەكی وەردەگرێت‪ ،‬ئەم لۆژیكە كۆمەاڵیەتییە (جەبری‬ ‫كۆمەاڵیەتییە) ناتوانێت ئەنجام نا ئاگاییەكانی كردە كۆمەاڵیەتییەكان دەربخات‪ .‬وەك‬ ‫چۆن ئەوەی (ماكس ڤیبەر) ناویناوە پارادۆكسی (دژ بەیەكی) بەرئەنجامەكان‪ .‬بۆ بۆردۆن‬ ‫كۆمەڵناسان تەنیا لێكۆڵینەوە لە تاكەكان ناكەن وەك ئەوەی كە كەتوارە‪ ،‬بگرە گرینگییەكی‬ ‫زۆر دەدەن بە ڕوونكردنەوەی ئەو دیاردە كۆمەاڵیەتییانە كە ئەم ڕۆڵی تیایدا بینی‪ ،‬وەك‬ ‫چینە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬دەسەاڵت‪ ،‬پەروەردە و‪...‬هتد ‪.‬‬ ‫ئەمەش كارەكتەری تاك و لە سایكۆلۆژیەتی ئەكتەرەكاندایە‪ .‬گفتوگۆ لەبارەی بابەتی‬ ‫تاكگەرایی مەنهەجی كۆمەڵێك پرسی گرینگ دەوروژێنێت كە پێوەستە بە پێوەندیی‬ ‫نێوان تاك و كۆمەڵگەوە‪ ،‬وەك چۆن ئێستە ئەم كەڵكەڵەیە لە بونیاددا شی دەكرێتەوە یان‬ ‫لە ئەكتەرەكاندایە‪ .‬بۆ نموونە پێوەندیكردن الی (ئەنتۆنۆ گیدنز) و الی زۆر لە كەسانی‬ ‫دیكەی بونیادگەرەكان (تیۆری بونیادنانی كۆمەاڵیەتی لە كەتواردا)‪.‬‬ ‫‪ –2‬پێگەی تیۆری بۆدۆن دژ بە سۆسیۆلۆژیگەرایی و كولتوورگەرایی‪:‬‬ ‫پێگەی تیۆری بۆدۆن لە زۆر بەرهەمی سۆسیۆلۆژییەوە هەڵێنجراوە بەوەی كە شێوەیەكی‬ ‫گشتیی پشت بە (پیربۆردیۆ) دەبەستێت‪ ،‬بەاڵم لە ڕووی كولتوورگەراییەوە ( كلیفۆرد‬ ‫گیرتس)بە هەند وەردەگیرێت‪.‬‬ ‫‪92‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫(ڕیمۆند بۆدۆن) لە كارە سەرەتاییەكانیدا زۆر گرینگی بە (كۆمەاڵیەتی بوونی) جەبری‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬كۆمەڵگە دەدا بەسەر كردەی تاكەكاندا‪ .‬تاكەكان لە گەمە یاریكردنێكدان لەالیەن‬ ‫دامودەزگەكان و ئەو بونیادانەی كە چین بااڵ دەستی كردوون داكۆكییان لێ دەكات‪،‬‬ ‫ئەمەش دیدێكی(ماركس)یانەی هەبوو كە ساڵی ‪ 1970‬فەزای تیۆری بۆدۆنی داگیر‬ ‫كردبوو‪ .‬لە كارەكانی دووەمیدا گرینگییەكی زۆری بە حەتمیەتی اڵكولتووری دەدا كە‬ ‫لەسەر بنچینەیی ترادسیۆنی بونیاد نرابوو‪.‬‬ ‫بۆ (بۆدۆن) بابەتی سۆسیۆلۆژی بابەتی سەرچاوەیی هەڵێنجانی تیۆر بوو كە لە‬ ‫ئەنجامی شیكردنەوە سیستەمی بەیەكداچووندا كە پێوەستە كردەكان ببینرێت بەر مەبنای‬ ‫كردەی لۆژیكین‪ ،‬نەك كردەی نالۆژیكی‪ .‬ئەمەش لە هێڵی كاركردنی (ڤیبەر)دایە كە‬ ‫سرووشتەكەی كردەكان سرووشتێكی تێگەیشتنمان هەیە ‪.‬‬ ‫كە لە ڕێگەیەوە دەتوانین پاڵنەرەكانی تاك تێبینی بكرێن لە كردە كۆمەاڵیەتییەكاندا‪.‬‬ ‫(بۆدۆن) لە تەوژمی سۆسیۆلۆژی فەرەنسیدا پێگەیەكی بەهێزی هەیە‪ ،‬كە بە تیۆردانەری‬ ‫پێگەی ئازاد ناو دەنرێت‪ .‬هەروەك (بنیامین)یش وەك تیۆروانێكی ڕێبازی لیبراڵیزم پێی‬ ‫وایە پێوەندییە مرۆییەكان یاساكان دادەهێنن‪ .‬لەالیەكی دی پێی وایە سەربەخۆی تاكەكەسی‬ ‫و تایبەتی یەكێكە لە ئازادییە هەرە بااڵكان‪ ،‬بۆیە ڕەخنە لە پەیمانی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫دەگرێت كە بایەخنەدانی ئازادییە (تاكەكان) بەجۆرە كۆنەخوازیەكی تیۆری سیاسی و‬ ‫ئیستیبدادی دەچوێنێت ‪ .‬تایپۆلۆجی (جۆرناسی) چوار الیەنی (ڤێبەر) لەمەڕ كردەی‬ ‫(كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كردەی سۆزداری‪ ،‬نەریتی ئەقاڵنی‪ ،‬چاوەدێر بەبەها و ئەقاڵنی چاوەدێر بە‬ ‫ئامراز ــ ئامانج)‪ ،‬ئاماژە بە شیاوێتییە گشتییەكانی مرۆڤی بیركەرەوە دەكات‪ .‬هەبوونی‬ ‫ئەم جۆرە كردە كۆمەاڵیەتییانە‪ ،‬وابەستەیە بە كۆمەڵگەیەك‪ ،‬كولتووری و مێژووی نییە‪،‬‬ ‫بگرە وەك تایبەتمەندیە ئەنترۆپۆلۆژییەكانی مرۆڤ‪( ،‬لەودیوی مێژوودا) بوونی هەیە‪.‬‬ ‫(ڤێبەر) لە بەرانبەر ئەنترۆپۆلۆژیای سەدەی نۆزدەیەمدا ئەرگۆمێنتی دەكات كە مرۆڤ‪،‬‬ ‫(ئەقاڵنییەتی) خۆی لەگەأل سەردەمی ڕۆشنگەری بەدەست نەهێناوە و تاكەكان هیچ‬ ‫كات لە قۆناخەكانی ڕابردوو‪ ،‬بەدەر و دوور لە كردەی ئەقاڵنی نەبوون‪ ،‬بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت كردە ڕۆژانەیەكانی مرۆڤی (سەرەتایی) لەوانە بوو لە ڕووی هۆشمەندیی‪،‬‬ ‫ئەقاڵنی چاوەدێر بە ئامراز ـ ئامانج بێت‪ ،‬بۆ نموونە وەك ئەو كاتەی ڕێورەسمی تایبەتی‬ ‫ئاینی بەمەبەستی ڕاكێشانی سەرنجی خوددا جێبەجێ دەكرا ‪ .‬كە كەسی سۆسیۆلۆژ‬ ‫ئاگایەكی ئۆتۆنۆمی هەیە‪ ،‬هەروەك چۆن دژی ڕێژەگەرایی وەستاوە بە ناوی ڕێزگرتن و‬ ‫بەهەند وەرگرتنی بابەتگەرایی‪ ،‬بابەتی لە پرس و تۆژینەوە سۆسیۆلۆژییەكاندا‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪93‬‬

‫ڕیمۆند بۆدۆن و پەروەردە‬

‫هەروەك چۆن لە فەرەنسادا تیۆری بەرهەمهێنانەوە لە سۆسیۆلۆژیای فەرەنسیدا‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتتر لەم سی ساڵەی دوایدا بااڵدەست بوو‪ .‬لە سۆنگەی بوونی ڕەهەندێكی ڕەخنەییەوە‬ ‫لە سۆسیۆلۆژیادا بەتایبەت الی (پییەر بۆردیۆ)‪ .‬شێوازێكی هەبوو لە شیكردنەوەی‬ ‫نایەكسانی لە قوتابخانە و پەروەردەدا‪ ،‬كە جەختی لەسەر ڕۆڵی بەشداری ستراتیژییانەی‬ ‫ئەكتەرەكان دەكرد لەژێر ڕۆشنایی ئەو قازانجگەراییەی كە ئەكتەرەكان لە زانیاریی‬ ‫قوتابخانەی مەعریفە وەری دەگرن‪ .‬بۆیە دەبینین الی (بۆدۆن) هەموو گرووپەكان یەك‬ ‫سوود و یەك بەرژەوەندی و یەك چاكەیان نییە‪.‬‬ ‫ڕیمۆند بۆدۆن یەكسانی و نایەكسانی كۆمەاڵیەتی‬

‫بەشێوازێكی دیكە (ماركس) واوەتریش (پیتەر واڵشن)‪ ،‬لە چەمكی یەكسانیدا بەتایبەت‬ ‫لە بواری كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬یەكسانی كۆمەاڵیەتیی دەبەستنەوە بە پێكەوە بەسترانی چینی‬ ‫كرێكار بە قازانجی كۆمەڵگە ‪( .‬بۆدۆن) لە كتێبی نایەكسانی دەرفەت دا‪ ،‬باس لە‬ ‫كاریگەریی بەرئەنجامێك دەكات لە ئاستی قوتابخانە و پەروەردەكردندا كە لە ڕێگەیەوە دەبێتە‬ ‫سەرمایەیەكی جەڤەنگی بۆ جێگرتنی ناوەندێكی كۆمەاڵیەتیی گرینگ بۆ ئەكتەرەكان‪.‬‬ ‫شوێنەكان یەكەم و زۆر لەالیەن تاكەكانەوە بەدەست دێت كە بێگومان دەبێتە پێوەری‬ ‫ڕێنماییكردن بۆ هەڵبژاردە كۆمەاڵیەتییەكانی تاك‪ ،‬بەاڵم ئەم ڕێنونییە بە پێویستبوون و‬ ‫نایەكسانیكەرە‪ ،‬ڕوونی زانیارییەكان كە واتاوین بۆ پێدان و ڕۆڵ و كاریگەرییان ‪.‬‬ ‫بۆدۆن و هاپیتۆس‬

‫(ماركیۆز) بۆ قسەكردن لەسەر تاك و بەتایبەت مرۆڤی ئەم سەردەمەدا‪ ،‬لە كتێبی‬ ‫مرۆڤی (یەك ڕەهەندا) كە ساڵی ‪ 1964‬نووسی دەڵێت‪ :‬مرۆڤی ئەم كۆمەڵگە هاوچەرخانە‬ ‫خودێك دەژین كە خودی ڕاستەقینەی خۆیان نییە‪ ،‬كۆمەڵێك هێز دەیان جووڵێنێت‪ ،‬لەدەرەوەی‬ ‫ئەو خودەدا نیشتەجێیە و بەردەوامیش دژە ویستە ڕاستەقینەكانی ئەم خودە كار دەكات‪ .‬ئەم‬ ‫هێزانە نەك ئارەزووەكانی مرۆڤ دەستنیشان دەكەن‪ ،‬بگرە دەیكەنە بوونەوەرێكی بەرخۆر و‬ ‫بەكاربەر‪ ،‬ناوەرۆكی خود و مرۆڤبوونیشی دەستنیشان دەكەن‪ .‬پێی وایە تاك لەسەردەمی‬ ‫پیشەسازیدا مرۆڤی ساختەیە‪ ،‬پیشەسازی هەوڵی هەژموونكردنی خۆی دەدات ‪ .‬بەاڵم‬ ‫(بۆدۆن)‪ ،‬یەكێكە لەو كەسانەی كە تاكگەرایی مەنهەجی بە چەمك و سیستەماتیزە‬ ‫كرد‪ ،‬لە كتێبەكانی لۆژیكی كۆمەاڵیەتی و فەرهەنگی ڕەخنەیی سۆسیۆلۆژی ئەوەی‬ ‫دەرخست كە‪ :‬بۆ تێگەیشتن و شیكردنەوە هەر دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتیی ئەو راستەقانییە‬ ‫لە بیر ناكەین كە پاڵنەری تاكەكانە بۆ ڕێكهاتنەوە لەگەڵ دیاردەكاندا‪ ،‬كە دەبێتە هۆی‬ ‫ڕەفتارێكی تایبەت‪ .‬كاتێك دەڵێ شیكردنەوەكان تاكین بەو واتایەی لە كاتێك ئێمە‬ ‫‪94‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتیی بە ناو (‪ ) p)، (p‬دادەڕێژین (دێتەبوون) ئەوا بەرئەنجامی‬ ‫كردەی كارەكان ئەوا هەر لەناو (‪) p‬دا دەتوانرێ بكرێت ‪.‬‬ ‫(هاپیتۆس) لە كتێبی زهنی پراكتیكی (پییەر بیۆردۆ)دا بەو شێوەیە پێناسەی دەكات‬ ‫و دەڵێت‪ :‬برێتییە لە سیستەم لە ڕێسا پایەدار و گواستراوەكان‪ ،‬بینای بیناكراو و لە پێش‬ ‫ئامادەكراوەكان بۆ ئەوەی كە هاوشێوەی بینای بونیاددەر كار بكەن‪ ،‬واتە هاوشێوەی ئەو‬ ‫پرەنسیپەی كە داهێنەر و ڕێكخەری نەریت و خوو و خدەی ئەو وێناكردنانەن كە دەتوانن‬ ‫بێنە بەرچاوكردنی ئاگایانەی ئامانجەكان و زاڵبوونی خێرا بەسەر هەنگاوە پێویستەكان بۆ‬ ‫دەستگەیشتن پێیان‪ ،‬بە شێوەیەكی ئۆبجێكتیڤ لەگەڵ ئامانجەكانیان تەبا و هەماهەنگ‬ ‫دەبێتەوە ‪.‬‬ ‫بۆدۆن و بەرهەم هێنانەوەی كۆمەاڵیەتی‬

‫پەیدابوونی تاكگەرایی بەواتای یەكسانی نێوان (تاك و دەوڵەت) هاتە ئاراوە‪ ،‬واتا‬ ‫دەیانەوێت لە زۆر الیەنی دەوڵەت دابشكێنن‪ .‬ئەمە بەشێوەیەكی ناچاری پرسی تاك دێنێتە‬ ‫گۆڕێ و پێشبینی بنەماكان دێنێتە ڕوو‪ .‬هەوەڵین فەیلەسووف كە ڕوونی كردەوە و لێكی‬ ‫جودا كردەوە (تاكگەرایی مرۆیی) فەیلەسووفی فەرەنسایی (رێنیە دیكارت) بوو‪ .‬بەوتە‬ ‫بەنێوبانگەكەی كە دەڵێ‪ (:‬من بیر دەكەمەوە كەواتە من هەم) ئەمە سەرەتای تاكگەرایی‬ ‫و بەرهەمهێنانەوەی تاك بوو لە ڕێگەی كۆمەاڵیەتییەوە‪( .‬دیكارت) پێی وابوو (بەرهەمی‬ ‫تاكەكەسێك لەوە تەواوترە كە لەتەك بەرهەمی تیۆریسیۆنە جۆراو جۆرەكان پەیدا دەبێت) ‬ ‫‪ .‬لە سۆسیۆلۆژیای فەرەنسیدا تیۆرێك سەریهەڵدا بەناوی (تیۆری بەرهەم هێنانەوەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەكتەرەكان)‪ ،‬وەك باوكان و دایكان و مامۆستایان و قوتابیان‪ .‬كە كاریگەریی‬ ‫ستراتیژی خۆیان هەیە‪ .‬سۆسیۆلۆژیا دێت ئەو ستراتیژیانە دەردەخات بۆ تێگەیشتن بۆ‬ ‫بەرژەوەندیی تایبەتییەكە كە لە میانەی ڕێكخراو دێتە دی ‪.‬‬ ‫بۆدۆن سۆسیۆلۆژیای هاوچەخ‬

‫(بۆدۆن) لە پەی پێبردنی تاكگەرایی میتۆدلۆژییدا‪ ،‬هەستاوە بە تۆخكردنەوەی چەمكی‬ ‫(ڤیبەر)ی كە برێتییە لە تێگەیشتن لە واتای خودیانەی كردار و بنەما و سەرەتایەكی‬ ‫گرینگ بۆ شیكاری سۆسیۆلۆژییانە‪ ،‬ئەمەش بەشێكە لە پێكهێنانی پرۆسەی تێگەیشتن‬ ‫لە واتای خودی كرداری بكەرەكان‪ .‬بۆ شیكردنەوەی فاكتە مێژووییەكان لە هەلومەرجی‬ ‫خۆیدا‪.‬‬ ‫(ڕیمۆند بۆدۆن) هاوشان لەگەڵ (پۆڵ الزاریف فیڵ)دا لە ڕابەرانی قوتابخانەی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪95‬‬

‫چەندێتین یان وەك ئەوەی كە پێیان دەوترێت زانستەكان‪ .‬هەروەك پێیان دەگوترێت‬ ‫پۆزێتیڤەكان‪ ،‬ئەمانە ڕووانینێكی ڕەخنەییان هەیە بۆ شیكردنەوەی ستاتستیكیانە (ئامار)‬ ‫ی دیاردەكان‪ ،‬هەروەها هۆكاری‪ ،‬بۆ نموونە لە كایەی سۆسیۆلۆژی و پەروەردەییدا‬ ‫لە فەرەنسادا ئێمە خاوەن دوو دیدین بۆ بەرهەم هێنانەوەی نایەكسانی و سەركەوتنی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی لە قوتابخانە و دەزگە پەروەردەییەكان هەریەك لە (پییەر بۆردیۆ و جان‬ ‫تالكۆت پارسۆن) لە كتێبی بەرهەم هێنانەوە ساڵی ‪ 1970‬كە نا یەكسانی و بااڵبوونی‬ ‫نێوان مندااڵن لە چینە كۆمەاڵیەتییەكاندا وا لێكدەدەنەوە كە بەرئەنجامی جیاوازیی‬ ‫سەرمایەیە‪ ،‬بە تایبەت سەرمایەی كولتووری و زمانەوانی لە نێوان باب و باپیران و‬ ‫پێشیناندا‪ ،‬بۆیە ڕەوایەتی دەدات بەم جیاوازییە (نایەكسانیە) هەرچی ڕووەكەی (بۆدۆنە)‬ ‫لە كتێبی نایەكسانی دەرفەت لە ساڵی ‪ 1973‬بەو شێوەیە سەیری نایەكسانی و جیاوازیی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی دەكات كە بەرهەمی كۆمەڵێك بڕیاری ئەقاڵنییە و لە كۆمەڵێك پرۆسەی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا بەرهەم هێنراوە‪.‬‬

‫‪96‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫سەرچاوەكان‬

‫‪ -1‬البین میشێل‪ ،‬فەرهەنگی سۆسیۆلۆژیا‪ 2007 ،‬پاریس‪.‬‬ ‫‪ -2‬فلیپ كابان و فرانسوا دورتیە علم االجتماع (من النضریات الكبری الی الشۆن‬ ‫الیومیە اعالم والتواریخ تیارات)‪ ،‬ترجمە‪ :‬د‪.‬ایاس حسن‪ ،‬ط‪ 1‬دار الفرق للنشر‪ ،‬دمشق‪،‬‬ ‫‪.2010‬‬ ‫‪ -3‬زهیر بن الجنات‪ ،‬العمق النضری والمرتكزات المنهجیە‪( ،‬بحث منشور فی مجلە‬ ‫علوم انسانی)‬ ‫‪ may ،28 3rd year: lssue _ 2006 ،www.uluminsania.net‬‬ ‫‪ -4‬ڕیمۆند بۆدۆن‪ ،‬و فرانسا بوریكو‪ ،‬معجم النقدی للعلم االجتماع‪ ،‬ط‪.2007 ،2‬‬ ‫‪ -5‬زهیر بن جنات‪ ،‬دالالت نذریە الفردانیە‪ ،‬مجلە علوم االنسانیە‪ ،‬عدد‪.2005-20،5‬‬ ‫‪ -6‬د‪ .‬احسان محمد حسن‪ ،‬موسوعە علم االجتماع‪.1999 ،‬‬ ‫‪ -7‬ڕامین جهان بكلو‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬مراد حكیم‪ ،‬مسلیح ئیروانی‪ ،‬مۆدێرنیتە دیموكراسی‬ ‫و ڕۆشنبیران‪.2002،‬‬ ‫‪ -8‬دامەزراوەی میهەن‪ ،‬وەرگیرانی كۆسار فەتاحی‪ ،‬كۆمەڵگەی مەدەنی هێزێكی‬ ‫نوێ‪2006،‬‬ ‫‪ -9‬مەریوان وریا قانیع‪ ،‬كتێب و دنیا‪.2011 ،‬‬ ‫‪ -10‬حسین كاجی‪ ،‬وەرگیرانی لە فارسیەوە ئەبوبكر خۆشناو‪ ،‬گۆڤاری مەدەنیەت‪،‬‬ ‫ژمارە‪.1999 ،2‬‬ ‫‪ -11‬ڕیمۆند بۆدۆن‪ ،‬مطالعاتی در اثار جامعە شناسانی كالسیك‪ ،‬ترجمە‪ :‬باقر پیرهام‪،‬جلد‬ ‫دڤم‪ ،‬نشر مركز‪ ،‬تهران‪.2004 ،‬‬ ‫‪ -12‬انتونی پار بالستر‪ ،‬لیبراڵیزمی غرب‪ ،‬زهور و سقوط‪ ،‬ترجمە عالس مخبر‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫نشر مركز‪.‬‬ ‫‪ -13‬دنی كوش‪ ،‬مفهوم فرهنك‪ ،‬در علوم اجتماعی‪ ،‬ترجمە‪ :‬فریدونوحیدا‪ ،‬نشر مركز‪،‬‬ ‫تهران‪.2004 ،‬‬ ‫‪the black well encyclopaidia of political thougst، edited -14‬‬ ‫‪.p790،1991،by daived milar، basil black well‬‬ ‫‪the new palgrave، A D ictionary of economic، edited -15‬‬ ‫‪،by john eatwel،woluomz: eto: the macmillan press limited‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪97‬‬

‫‪98‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫دەروازە‬ ‫بەراییەكانی ئەنترۆپۆلۆژیایی‬ ‫سیاسی‬

‫جەبار قادر ئەحمەد‬ ‫خوێندكاری ماجستێر لە كۆمەڵناسی‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪99‬‬

‫ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی‪ Political anthropology‬بەشێكە لە ئەنترۆپۆلۆژیای‬ ‫گشتی‪ ،‬هەرچەندە تێڕوانینێكیش هەیە كە پێی وایە بەشێكە لە ئەنترۆپۆلۆژیای كولتووری‬ ‫ـ كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژیایی سیاسی گرینگیی داوە بە لێكۆڵینەوەی گرفت و پرۆسە سیاسییەكان‬ ‫و جیاوازیی سیستەمە سیاسییەكان‪.‬‬ ‫ئەم بەشە جیاوازە لە زانستی سیاسەت‪ ،‬چونكە پێوەندیی نێوان دیاردە سیاسییەكان و‬ ‫كولتوور تاوتوێ دەكات‪ .‬كە باس لە كۆمەڵێك شت دەكات لە چۆنییەتیی بڕیاردان لەو‬ ‫جیاوازییانەی كە لەناو سیستەمێكی كۆمەاڵیەتیدا چێ دەبێت‪ ،‬بە جۆرێكی دیكە چۆن‬ ‫دەتوانین بڕیارێك دەربكەین كە بڕیارێكی سەركەوتوو و دروستی سیاسی بێت‪.‬‬ ‫پێناسەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی‬

‫رادكلیف بڕاون پێی وایە ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیی لێكۆلچینەوە لەبارەی ڕێكخراوە‬ ‫سیاسییەكان دەكات‪ ،‬لە بونیادی سیستەمێكی سیاسیی دەكۆڵێتەوە و تەماشای بنەچەی‬ ‫بونیادی كۆمەاڵیەتیی دەكات‪ ،‬بەاڵم بۆچوونێكی دیكە هەیە كە پێی وایە ئەنترۆپۆلۆژیای‬ ‫سیاسیی لێكۆڵینەوە لەبارەی كار و ڕێكخستنی سیاسی و هەڵوێست و حزبە سیاسییەكان‬ ‫دەكات‪ ،‬هاوكات كاریگەریی لەسەر ڕووداوە سیاسییەكان و ملمالنێی نێوان كەس و گرووپەكان‬ ‫هەیە و پێوەندارە بە گۆڕانكارییە سیاسییەكانەوە‪.‬‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیی ڕێگەیەكی باوەڕپێكراو و دیارە بۆ ڕاپەڕاندنی كاروباری‬ ‫سیاسی و كەرەستەیەكی دۆزراوەیە كە تۆژینەوە لەبارەی دەزگەكان و میكانیزمی‬ ‫پراوەكردنی حوكمی خەڵك دەكات و دۆزینەوەی ئەو كەرەستانەی كە كاری ڕێكخستن و‬ ‫بیروباوەڕ و هێما سیاسییەكانی دەسەاڵت دەكات‪.‬‬ ‫ئەنترۆپۆلۆرژیای سیاسیی كەی دەركەوت؟‬

‫ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیی سەبارەت بە سەرەتای دەركەوتی جۆرێك لە تێڕوانینی جیاواز‬ ‫هەیە‪ ،‬بەشێكیان پێیان وایە لە سەرەتای سەدەی بیستەم دەركەوتووە‪ ،‬بەشێكی دیكەش پێیان‬ ‫وایە دەركەوتنی بۆ ناوەڕاستی سەدەی بیستەم دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم لقە سەرەكییە لە سالەكانی ‪ 1940‬تا ‪ 1950‬لە قوتابخانەی كاری بەریتانیی لە الیەن‬ ‫(رادكلیف بروان)ـەوە بە شێوەی كاردانەوە و جیاواز لە تێڕوانین بۆ شۆڕش و ڕووداوەكان‬ ‫ساتوسەودایی لەگەڵدا كراوە‪ .‬هەرچەندە (مالینۆفسكی) جیاوازتر بیر دەكاتەوە و پێی‬ ‫وایە كە پێوەندیی دەسەاڵتدار و ئەندامانی گرووپە جیاجیاكان تەواوكەرە‪ ،‬بە جۆرێك كە‬ ‫ئاڵوگۆڕی توانا و پێوەندیی هەمەالیەنە لە نێوان ئەم دوو الیەنەدا هەیە‪.‬‬ ‫‪100‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫هەر یەك لە مونتیسكۆ و (ماكس ڤیبەر) و (ڕادكلیف بڕوان) و (هنری سومر ماین)‬ ‫و (لویس هنر مورگان) و (كارل ماركس) و (فریدریك ئەنگڵس)‪ ،‬بە دامەزرێنەرانی‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیی دادەنرێن‪.‬‬ ‫میتۆدەكانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی‪ :‬بە كورتی باسی چەند جۆرێك لە میتۆدەكانی‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی دەكەین‪:‬‬ ‫میتۆدی دروستبوون‪ :‬دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی مێژووی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی و‬ ‫لەو كاتەدا زۆرترین مەرام هەبووە كە بتوانێت لە كەمترین ماوەدا پێش بكەوێت‪ .‬لەو كاتەدا‬ ‫سیحر و ئاینی پاشایەتی هەبووە‪ ،‬كە بە سەرەتاتیترین هەنگاوی بونیادی دەولەت دەزانرێت‪،‬‬ ‫كە بازدانێك و هەوڵێك هەبووە كە كۆمەڵگەی سەرەتایی بگوازێتەوە بۆ كۆمەڵگەی‬ ‫سیاسی‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1912‬دا‪« ،‬ئەمیل دۆركهایم» ڕایگەیاند كە ئاین «دەرخستنی بەها‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی هەر كۆمەڵگەیەكە‪ ،‬ئامرازێكی دەربڕینی تایبەتی و پڕ هێمایە لەبارەی‬ ‫كۆمەڵگە‪ ،‬زمانێكی هێمابەخشە كە لەبارەی بواری كۆمەاڵیەتیی خاوەنی ڕای تایبەتی‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫لە سەدەی نۆزدەدا‪ ،‬زانستی مرۆناسی كولتووری لەالیەن پەرەسەندنی كولتوورییەوە‬ ‫كۆنترۆڵ كرا‪ .‬زۆرینەی زانایانی بواری مرۆڤ پێیان وابوو كە جیاوازییەكی سادە لە‬ ‫نێوان ئاینی «سەرەتایی» و «مۆدێرن»دا هەیە‪ .‬ئەم زانایانە هەوڵیاندا ئەو ڕاستییە ڕوون‬ ‫بكەنەوە كە ئاینە سەرەتاییەكان پەرەیان سەندووە و بوونەتە ئاینی مۆدێرن‪ ،‬بەاڵم زۆرینەی‬ ‫مرۆناسەكانی سەدەی بیستەم ئەم تێڕوانینەیان ڕەتكردەوە‪ .‬زانستی مرۆناسی ئاینی ئەمرۆ‬ ‫ڕەنگدانەوەی بیرۆكەی كەسایەتییە ناسراوەكانی وەكو «كارل ماركس» و «سیگموند‬ ‫فرۆید» و «ئەمیل دۆركهایم» و «ماكس وێبەر»ـە‪ .‬ئەم كەسایەتییانە زیاتر باس لەوە‬ ‫دەكەن كە بیرۆكە و كردارە ئاینیەكان دەتوانن ببنە هێزی سیاسی و ئابووری یان كاریگەریان‬ ‫لە سەر هێزی سیاسی و ئابووری دەبێت‪.‬‬ ‫میتۆدی ئەركداری ‪:‬ئەو ئاراستەیە جۆرێكە لە داوودەزگەی سیاسی‪ ،‬لە كۆمەڵگە‬ ‫سەرەتاییەكاندا (رادكلیف براون) كە ئەو دۆخەی بە (ڕێكخستنی سیاسی) ناوزەد كردووە‪،‬‬ ‫كە الیەنێكە لە الیەنەكانی ڕێكخستنی تەواوی كۆمەڵگە‪ .‬ئەو پێی وابوو كۆمەڵێك‬ ‫دەوودەزگە هەبێت كە بۆ ئامانجێكی سیاسیی كار بكەن و جۆرێك لە پارێزگاری هەبێت‬ ‫لە یەكەی سیاسیی ئەو كۆمەڵگەیەدا‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪101‬‬

‫میتۆدی نموونەیی‪ :‬پشتی بە میتۆدی ئەكداری دەبەست‪ ،‬لە دیاركردنی نموونەی‬ ‫سیاسی و دابەشكردنی گرفتەكانی ڕێكخستنی ژیانی سیاسی‪.‬‬ ‫میتۆدی تێرمینۆلۆجی‪ :‬ئەم ئاراستەیە كاری بۆ دۆزینەوەی دیاردە و دابەشكردنی‬ ‫سیستەمی سیاسیی دەكرد كە دەبێتە هۆی پێویستبوونی هەوڵدان بۆ ئامادەكردنی چەند‬ ‫پانتایی و كایەیەكی بنچینەیی‪ .‬كە چەند تێگەیشتنێكی گرینگ و بنچینەیی دیار كرد‪،‬‬ ‫لەوانە (كاری سیاسی‪ ،‬ملمالنێ‪ ،‬دەسەاڵت‪ ،‬حوكم‪ ،‬بەڕێوەبردن‪ ،‬ئەرك و‪...‬هتد)‪.‬‬ ‫میتۆدی بونیادی‪ :‬ئەم ئاراستەیە جەخت لەسەر بوونی پێوەندیی لە نێوان تاكەكان و‬ ‫گرووپەكاندا و ئەو ئاراستەیەی بە سیستەمی سیاسی دەبەستەوە‪.‬‬ ‫میتۆدی دینامیكی‪ :‬ئەم ئاراستەیە بەشێكە لە ئاراستەی بونیادی‪ ،‬كە پێی وایە‬ ‫چاالكی لە ئاڵوگۆڕی سیستەمی پێوەندییەكان بونیادی سیستەمەكە چێی دەكات‪ ،‬كە‬ ‫ئاماژە بەوەش دەكات كە سرووشتی پێوەندییەكان لەنێوان كۆن و ملمالنێی گۆڕانكارییەكاندا‬ ‫بوونی هەیە‪.‬‬ ‫كولتوورە مرۆییەكان لە هەر كۆمەڵگەیەكی مرۆیی چەندین شێواز و جۆر لە ڕێكخستنی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی لەخۆدەگرێت كە بۆ ڕێكسختنی كارلێكی كۆمەاڵیەتیی نێوان تاكەكان‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬لە هەر كۆمەڵگەیەكدا تاكەكەكان دەتوانن لە ڕەفتاری زۆرینەی خەڵك بگەن‪،‬‬ ‫ڕەنگە بتوانن پێشبینی كاردانەوەی كار ببن لە هەڵوێستی دیاركراودا‪.‬‬ ‫گومانەكانی ئەنترۆپۆلۆژیایی سیاسی‬ ‫ئەنترۆپۆلیژیستی ئەمەریكی (لیسی وایت) پێی وایە باشترین لە سەرەتاییەكانی‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژیایی سیاسی كە هەموو تواناكانی خۆی بۆ دەستەواژە سەرەكییەكان لە دوو‬ ‫خاڵدا كۆدەكاتەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬توانایی لەسەر تەواوی الیەنەكان و كۆنترۆڵكردنیان‪ ،‬بەجۆرێك كە كۆی‬ ‫دامودەزگەكان دەتوانێت ببێتە هۆی سەركردایەتیی كۆی كۆمەڵگە و پارێزگاریكردن لێی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬قۆرخكردنی پەنابەرێتی مەشرووعی بۆ كۆكردنەوەی هێز و بەكارهێنانی تا دوا‬ ‫وادەی گەمارۆكان‪.‬‬ ‫بەرنامەی ئەنترۆپۆلۆژیا بۆ لێكۆڵینەوە لەبارەی سیاسەت‪:‬‬

‫ئەنترۆپۆلۆجیای سیاسی واتە ‌ئەو ئەنترۆپۆلۆژیایەی كە لە شێوازی پارێزگاریكردن‬ ‫لە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی دەكۆڵێتەوە‪ ،‬لەسەر هاوسەنگیی پێوەندیی ئەندامەكانی‪ ،‬بە‬ ‫پشتبەستن بە دامەزراوەی وەكو خێزان‪ ،‬خێڵ یان سیستەمی ئاینی‪ ،‬كەواتە ئەنترۆپۆلۆژیای‬ ‫‪102‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫سیاسی لە چۆنییەتیی بەدواداچوون بۆ باڵوبوونەوە و دابەشبوونی دەسەاڵت و لە چۆنییەتیی‬ ‫چێبوونی ناكۆكی و ناتەباییش دەكۆڵێتەوە‪ ،‬لەمەوە دەكرێت بە چەندخاڵێكی كورت ڕوونی‬ ‫بكەینەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ڕێگەی شیكردنەوەی بەرهەمهێنان‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬كاریگەریی هێز لەسەر كولتوور و بەپێچەوانەشەوە كاریگەریی كولتوور لەسەر هێز‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬كەمترین دیدگەیەك هەیە بۆ بەرگریكردن‪ ،‬بەهۆی بەهێزی بەرپرسیارێتی‬ ‫كولتووری بۆ بەهێزی سیاسیی‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬دیاریكردنی ڕێگەی سیاسەت‪ ،‬بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت یان لە بەڕێوەبردنی‬ ‫حكوومەتدا‪ ،‬كە ئەرك و كاری حكوومەت لە الیەن گرووپێكەوە بۆ بەرژەوەندیی گشتیی‬ ‫سەرپەرشتی دەكرێت‪ ،‬بەاڵم هەندێ كات جۆرێك ئەم بەرپرسیارێتییە دەگۆڕێت بۆ‬ ‫بەرژەوەندیی كەسیی یان گرووپی‪.‬‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی و كۆمەڵناسیی سیاسی‪:‬‬

‫ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی برێتییە لە وەسفكردن و شیكردنەوە و چاالكی و كارلێكردنی‬ ‫سیستەمی سیاسی لەسەر بنەمای بونیادی‪ .‬چ لە كۆمەڵگە نەریتگەریی یاخۆ ئاڵۆزەكاندا‬ ‫بێت‪ .‬هەروەها برێتییە لە لێكۆڵینەوە لەبارەی ڕێكخراوی كۆمەاڵیەتی و سیستەم و‬ ‫ڕێكخراوی سیاسی‪ ،‬بەاڵم كۆمەڵناسیی سیاسیی لێكۆڵینەوە لەبارەی پێوەندیی نێوان‬ ‫سیاسەت و كەتواری كۆمەاڵیەتیی دەكات‪ ،‬ئەو كەتوارە كۆمەاڵیەتییە سەرجەم دیاردە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان لە خۆدەگرێت‪.‬‬ ‫بە واتایەكی دیكە‪ ،‬ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی لە بونیادی سیستەمی سیاسی دەكۆڵێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم كۆمەڵناسیی سیاسی تۆژینەوە لەبارەی پێوەندیی نێوان سیاسەت و دیاردە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان دەكات‪ ،‬بە شێوازێك كە ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی جیاوازتر كار دەكات‬ ‫لەسەر خودی ئەو بڕیارە گرینگیانەی كە چێ دەبن و پێوەندیی بە كۆمەڵگەی مرۆییەوە‬ ‫هەیە لەو كۆمەڵگەیەی كە كۆڵینەوەی تێدا دەكرێت‪.‬‬ ‫سیاسەت و ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی‪:‬‬

‫سیاسەت بە واتای دەسەاڵت دێت‪ ،‬بە تایبەتی دەسەاڵتی دەوڵەت و هونەری پێوەندیی‬ ‫لەگەڵ سیاسەتی واڵتانی دیكە‪ ،‬یان بەكارهێنانی دەسەاڵت و دروستكردنی كاری هاوبەش‬ ‫بە شێوەیەك لە بەرژەوەندیی گشتیدا بێت‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪103‬‬

‫بە دڵنیاییەوە نموونەی جیاوازییەكان بۆ ڕێكخستنی دەسەاڵت هەن‪:‬‬ ‫زۆر لە سیستەمە سیاسییەكان كە ئەنترۆپۆلۆژیا لێكۆڵینەوەیان لەبارەوە دەكات‪ ،‬ون بوون‬ ‫یان گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە‪ ،‬یان بە جۆرێكی دیكە گەشەیان كردووە‪.‬‬ ‫ئەنترۆپۆلۆیایی سیاسی و سیاسەت هەردووكیان خۆیان بە سیاسەتەوە خەریك دەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم هەر یەكەیان لە ڕێگەیەكی جیاوازەوەیە‪ .‬ئەنترۆلۆژیای سیاسیی تەنیا گرینگیی‬ ‫بە سیستەمە سیاسییەكان نەدەدا‪ ،‬بگرە گرینگییان بەو سیستەمانە دەدا وەك بەشێك لە‬ ‫یەكەیەكی گەورەتر‪ ،‬هەروەها گرینگییان بەو سیستەمە سیاسیانە دەدا كە لە دەرەوەی‬ ‫كولتووری ڕۆژئاوادا گەشەیان كردووە‪ ،‬چونكە لە كۆمەڵگەی نەریتگەری یان دواكەوتوودا‬ ‫سیاسەت زۆر بە توندی تێكەڵ بە ئاین و ئابووری و پێكهاتەی كۆمەاڵیەتی بووە و زۆر‬ ‫بە كەمی لە ئەوان جیا دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی ڕێگەیەكی باوەڕپێكراو و دیارە بۆ ڕاپەڕاندنی كاروباری‬ ‫سیاسی و میكانیزمێكی دۆزراوەیە كە كۆڵینەوەی دەزگەكان و میكانیزمی پراوەكردنی‬ ‫حوكمی خەڵك دەكات و دۆزینەوەی ئەو ‌كەرەستانەی وا كاری ڕیكخستن و بیروباوەڕ و‬ ‫هێما‌سیاسییەكانی دەسەاڵت دەكات‪ ،‬ئەنترۆلۆژیای سیاسی تەنیا گرنگیی بە سیستەمە‬ ‫‌سیاسییەكان نەدەدا‪ ،‬بگرە گرنگییان بەو سیستەمانە دەدا وەك بەشیك لەیەكەیەكی گەورەتر؛‬ ‫هەروەها گرنگییان بەو سیستەمە سیاسیانە‌دەدا كەلەدەرەوەی كولتووری ڕۆژئاوادا گەشەیان‬ ‫كردووە‪ ،‬چونكە‌لە‌كۆمەڵگەی كۆنباو یان دواكەوتوودا سیاسەت زۆر بە‌توندی تێكەڵ بە‬ ‫‌ئاین و كولتوور و ئابووری و پێكهاتەی كۆمەاڵیەتی بووە‌و زۆر بە‌كەمی لە‌ئەوان جیا‬ ‫دەكریتەوە‬ ‫هەندێك پێیان وایە هەستكردن بە وابەستەبوون لە گرینگترین بیروباوەڕە سیاسییەكانە‪،‬‬ ‫ئەوەش لەبەرئەوەی هەستكردنی تاكەكان بە وابەستەبوون بۆ سیستەمە سیاسییەكە یارمەتیدەرە‬ ‫بۆ ڕەوایەتیدان بە سیستەمەكە‪ ،‬هەروەها یارمەتی سیستەمەكە دەدات بۆ دەرچوون لەو‬ ‫تەنگژە و كۆسپانەی ڕووبەڕووی دەبنەوە‪ .‬ئەمە وێڕای ئەوەی هەستكردن بە وابەستەبوون‬ ‫بۆ نیشتمان یارمەتیدەرە بۆ گەشەكردنی هەستكردن بە ئەركی نیشتمانی و قبووڵكردنی‬ ‫ئەو شتانەی كە پێویستە ئەندامانی كۆمەڵگەكە پێوەی پێوەست بن‪ ،‬یارمەتیدەریشە بۆ‬ ‫ئاشنابوون بە مافەكان و بەشداریكردنی كارا لە پرۆسە سیاسییەكاندا لە میانەی هاوكاری‬ ‫لەگەڵ دامودەزگەكانی حكوومەت و قبووڵكردنی بڕیارەكانی دەسەاڵتی سیاسی‪.‬‬ ‫هیچ كولتوورێكی سیاسی بۆ كۆمەڵگەیەك و سیستەمێكی سیاسی جێگیر نییە‪ ،‬بگرە‬ ‫بەردەوام لە گۆڕان و نوێبوونەوەدایە بەشێوەیەكی لە سەرخۆو‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا كولتووری‬ ‫سیاسی خۆی دەگونجێنێت لەگەڵ بابەتە نوێیەكانی ژیاندا‪.‬‬ ‫‪104‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫مەبەست لە كولتووری سیاسی كۆمەڵێك بۆچوون و ئاراستەی باو و وابەستەبوونی ڕەوا‬ ‫و هاوبەشە لە ئاست كاروبارە سیاسییەكان و فەرمانڕەوایی و دەوڵەت و دەسەاڵت و هێما و‬ ‫بەها دیاریكراوەكاندا‪ ،‬هەروەها سیستەمێكی بیروباوەڕە دەرهەق بە دیاردە سیاسییەكان كە بە‬ ‫‌هۆیەوە كۆمەڵگە دەستنیشانی ڕۆڵی گونجاوی حكوومەت و پێوەندیی نێوان فەرمانڕەوا‬ ‫و بەرفەرمان دەكات‪ .‬هەر كۆمەڵگەیەك لە دەوری كۆمەڵێك بیروباوەڕ و بەها و ڕەمز و‬ ‫نەریت كۆبووەتەوە و بۆ تاكەكانی گەلەكەی دەگوازێتەوە‪ ،‬ئەمەیش دەستنیشانی سیستەمە‬ ‫سیاسییەكەی ئەو كۆمەڵگەیە دەكات بە سەرجەم دەزگە فەرمی و نافەرمییەكانیەوە‪،‬‬ ‫هەروەها دەستنیشانی سەرجەم ماف و ئەركەكانیان دەكات بەرانبەر ڕۆڵە گشتییەكان‪،‬‬ ‫ئەمەیش الی خۆیەوە بەشدارە لە دروستكردنی سیستەمە سیاسییەكەدا‪.‬‬ ‫كولتووری سیاسی كۆمەڵێك ئاراستە و بیروباوەڕ و هەست و سۆزە كە سیستەم و واتا بە‬ ‫پرۆسەی سیاسی دەبەخشێت و ئەو ڕێسا جێگیرانەیش دەگرێتەوە كە هەڵسوكەوت و ڕەفتاری‬ ‫تاكەكان لەنێو سیستەمە سیاسییەكەدا دەستنیشان دەكەن‪ ،‬ئەو پێوەرە سیاسییانەیش دەخاتە‬ ‫بەردەست كە ئەندامانی كۆمەڵگە پێوەی پێوەست دەبن و لەو چوارچێوەیەدا ڕەفتاری سیاسی‬ ‫دەنوێنن‪ .‬كولتووری سیاسی لە دەوری ئەو بەها و پێوەر و بیروباوەڕانە دەسووڕێتەوە كە كار‬ ‫لە ڕەفتاری سیاسی ئەندامەكانی دەكات‪ ،‬بەاڵم ئەم بەها و پێوەر و بیروباوەڕانە بە ڕەهایی‬ ‫جێگیر نین‪ ،‬بگرە كولتووری سیاسی بە چەند خەسڵەتێكدا دەناسرێتەوە لەوانە‪ :‬مەودا و‬ ‫ڕێژەی گۆڕانكاریی لە بونیادی ئابووری‪ ،‬قەبارە و مەودای گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫پەروەردەیی و سیاسی‪ ،‬ئەم گۆڕانكارییەش دەوەستێتە سەر ئاستی بایەخدانی دەستەبژێری‬ ‫دەسەاڵتدار بە گۆڕانكاری و ئاستی ئامادەیی ئەندامانی كۆمەڵگە بۆ گۆڕانكاری و‬ ‫ڕادەی كاریگەریی ئەم بەهایانە لە ناخیاندا و كاركردن و ویستی دەوڵەت بۆ گۆڕانكاری‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪105‬‬

‫سەرچاوەكان‪:‬‬

‫‪-1‬االنتروبولوجیا السیاسیە‪ ،‬جورج باالندیە‪ ،‬ترجمە علی الميری‪ ،‬مجد المؤسسە الجامعیە‬ ‫للدراسات والنشر‪ ،‬الطبعە الثانیە‪ .2007،‬بیروت‪.‬‬ ‫‪-2‬االنتروبولوجیا‪ ،‬مارك اوجیە و جان بول كوالین‪ ،‬ترجمە د‪.‬جورج كتورە‪ ،‬دار الكتاب‬ ‫الجدیدە المتحدە‪ ،‬الطبعە االولی‪ ،2008،‬فرنسا‪.‬‬ ‫‪-3‬االننثروبولجیا‪ ،‬دكتور حسین عبدالحمید احمد ڕشوان‪ ،‬المكتب الجامعی الحدیث‪،‬‬ ‫الطبعە الثالثە‪.2010،‬مێر‪.‬‬ ‫‪-4‬علم االجتماع السیاسی‪،‬الدكتور احسان محمد الحسن‪ ،‬وزارەالتعلیم العالی والبحث‬ ‫العلمی‪،‬جاعە بغداد‪.1983،‬‬ ‫‪-5‬اپنولوجیا انترولوجیا‪،‬فیلیب لپورت_تولرا‪ ،‬و جان‪.‬بیار فارنییە‪ ،‬ترجمە د‪.‬ميباح اليمد‪،‬‬ ‫مجد المؤسسە الجامعیە للدراسات والنشر‪ ،‬الطبعە االولی‪.2004،‬‬ ‫‪-6‬محاضرات دكتۆر نوری هەزانی‪ ،‬ماستر‪.2012،‬‬ ‫سەرچاوەی ئینگلیزی‪:‬‬ ‫‪ANTHROPOLOGY THE BASIC، Peter Metcalf،Routledge‬‬ ‫‪Taylor Francis Group، LONDON.2005.‬‬

‫‪106‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ د‪ .‬چنار سەعد‪:‬‬ ‫ئافرەتی خاوەن بڕوانامە هەلی كاركردنی زیاتری بۆ‬ ‫دەڕەخسێت‪ ،‬لەئاكامیشدا دەبێتە خاوەن سەرچاوەی‬ ‫دارایی و ئابووری خۆی‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪107‬‬

‫بۆ قسەكردن سەبارەت بەپرسی دووبارە گەڕانەوە بۆ بەرخوێندن و ئاستەنگ و كۆسپ‬ ‫و بەربەستەكانی بەردەم ئەم پرۆسەیە لە ڕابردوو و ئێستەدا‪ ،‬ئاخۆ بەم لێشاوە ڕووكردنە‬ ‫بەرخوێندن پێوەندی بەهەڵكشان و بەرزبوونەوەی ئاستی هۆشیاری و ڕۆشنبیری تاكەكان و‬ ‫گۆڕانكارییەكانی نێو هەناوی كۆمەڵگەی ئێمەوە هەیە ئەو ڕەوشە نوێیەوە هەیە كە ئەمڕۆ‬ ‫لە هەرێمی كوردستاندا لە ئارادایە‪ ،‬سەبارەت بەم پرسە گرینگە ئەم هەڤپەیڤینەمان لەگەڵ‬ ‫د‪ .‬چنار سەعد مامۆستای زانكۆ و پسپۆر لە بواری كۆمەڵناسیدا ئەنجامدا‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬گۆڤاری شیكار‬

‫پ‪ :‬سەرەتا با لەو پرسیارەوە دەست پێ بكەین‪ ،‬بە دیدی تۆ هۆكارە سەرەكییەكانی دابڕان‬ ‫لە خوێندن لە ڕابردوو لە ئێستەدا بۆچی دەگەڕێتەوە و چارەسەرییەكانی ئەم دابڕانە چییە؟‬ ‫و‪ :‬هۆكارەكانی دابڕان لە خوێندن هەم لە كۆن و هەم لە ئێستەدا سەبارەت بە هەردوو‬ ‫ێ جیاوازی هەیە‪ .‬لە كۆندا لەالیەن خانەوادەكانەوە ڕێگری دەكرا لە‬ ‫ڕەگەزی نێر و م ‌‬ ‫هەناردنە بەرخوێندنی كچان لەبەرئەوەی ئەمە بە نەنگی دەژمێردرا‪ ،‬كچان دەبوو لە ماڵەوە‬ ‫نەچنە دەرەوە و فێری هونەری ماڵداری و منداڵ بەخێوكردن ببن‪ .‬سەبارەت بەكوڕانیش‬ ‫هۆكاری ئابووری و هەژاری یەكێك لەو هۆكارانەیە‪ ،‬كە ڕێگر بوو لەبەردەم چوونە‬ ‫قوتابخانە و بەردەوامبوون لە خوێندن‪ .‬وەك كۆمەڵناسیی عێراقی عەلی وەردی لە كتێبی‬ ‫كۆمەڵگەی عێراقی باسی دەكات‪ ،‬تەنانەت لەڕووی تێگەیشتنی ئاینیشەوە ئەو كاتە‬ ‫ناردنی منداڵ بۆ قوتابخانەی میری بە الدانی ئاینی دەژمێردرا‪ ،‬باوكان و مامۆستایانی‬ ‫ئاینی زیاتر هانی خەڵكیان دەدا تاكو منداڵەكانیان بنێرنە حوجرە و فێرگە ئاینییەكان‪.‬‬ ‫بەر لە ڕاپەڕینیش بارودۆخی سیاسی و ناجێگیری و هەڕەشە و كوشتن و ڕاگواستنی‬ ‫بەزۆرەملێ لە گوند و دەڤەركانی خۆیان ئەمەش هۆكارێكی دیكە بوو لە دابڕانی‬ ‫منداڵی كورد لە خوێندن‪ ،‬تەنانەت ئەگەر سەیری ئاماری خانەوادەی ئەنفال و قوربانیانی‬ ‫كۆمەڵكوژی بكەین ئەوا لەناو بەجێماوەكاندا ئاستی نەخوێندەواری ڕێژەیەكی بەرزی هەیە‪.‬‬ ‫دیارە لە ئێستەدا ڕێژەی دابڕان لە خوێندن كەمترە‪ ،‬بەاڵم بوونی هەیە‪ ،‬كە هۆكارەكەی‬ ‫هەندێكیان پێوەندیی بە هۆكاری ئابوورییەوە هەیە‪ ،‬هەندكی دیكەشیان پێوەندی بەو‬ ‫كولتوورەوە هەیە‪ ،‬كە ئاماژەمان لەبارەوە كرد‪ ،‬هۆكاری تازەتریش پێوەندیی بە خۆشگوزەرانی‬ ‫ێ خوێندن و‬ ‫وبەرزبوونەوەی ڕێژەی داهاتەوە هەیە‪ .‬ئەگەر لەالیەن تاك و گەنجی دوێن ‌‬ ‫بڕوانامە ئامرازێك بووە بۆ گەیشتن بە ئامانجێك و دابینكردنی بژێوی ژیان‪ ،‬بۆ هەندێك‬ ‫گەنج خوێندن لەمڕۆدا ئەو كاریگەری و پێویستییە نییە‪.‬‬

‫‪108‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫پ‪ :‬هەنووكە لە كوردستاندا لێشاوێكی گەورەی گەڕانەوە بۆ خوێندن لە ئارادایە‪ ،‬هەر‬ ‫لە سەرەتاییەوە بگرە تا دەگاتە ئاستی زانكۆ و خوێندنی بااڵ بە گشتیی؟ بەدیدی تۆ‬ ‫ئەم پرۆسەیە تا چەند‌ە پێوەندیی بەو گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتی و كولتووری و سیاسییەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬كە لە دوای ‪2003‬ـەوە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هاتۆتە كایەوە؟‬ ‫و‪ :‬گەڕانەوەی تاكەكانی كۆمەڵگەی ئێمە بۆ بەر خوێندن لە دوای ‪ 2003‬بۆ دوو‬ ‫هۆكاری سەرەكیی دەگەڕێتەوە‪ :‬یەكەمیان بەرزبوونەوەی ئاستی موچە بەپێی بڕوانامەكان‪،‬‬ ‫بەو واتایەی هەرچەندە بڕوانامەكان بەرزتربێت ڕێژەی موچەی كەسەكان زیاد دەكات‪،‬‬ ‫هەربۆیە زۆر لەوانەی كە لە پێشووتردا شانسی تەواوكردنی خوێندنیان نەبووە یاخۆ‬ ‫بڕوانامەیەكی نزمیان هەیە‪ ،‬ئێستە هەوڵی خوێندنی بەرزتر دەدەن‪ ،‬دووەم هۆكار پاڵنەری‬ ‫سیاسی و كۆمەاڵیەتییە ئەمڕۆكە ئەوانەی ئاستی خوێندەواریان بەرزترە سەرەڕای سوودی‬ ‫ئابووری پێگەی كۆمەاڵیەتیشیان بەرزتر و شانسی وەرگرتنی پلە و پۆستی سیاسی و‬ ‫ئیداریشیان زیاترە‪.‬‬ ‫پ‪ :‬لە ڕوانگەی كۆمەڵناسییەوە هەر كاتێ گۆڕانێكی كۆمەاڵیەتی و سیاسی و‬ ‫ئابووری و كولتووری لە كۆمەڵگەدا ڕوو بدات‪ ،‬ئەوا ئاستی هۆشیاری كۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسیی و پەروەردەیی و ڕەفتاری كۆمەاڵیەتیش لەو كۆمەڵگەیەدا گۆڕانی بەسەردا‬ ‫دێت و پتر بەرەو پێشەوە هەنگاو دەنێت‪ ،‬پێتوانییە نها لە كوردستاندا هۆكاری گەڕانەوە بۆ‬ ‫خوێندن پێوەندی بە بەرزبوونەوەی ئاستی هۆشیارییەوە بێت؟‬ ‫و‪ :‬بێگومان لە كوردستانیش ئاستی هۆشیاری هاوواڵتیان و تاكەكانی كۆمەڵگە‬ ‫گۆڕانكاریی بەسەرداهاتووە‪ ،‬بەاڵم بە بۆچوونی من هۆشیاری خەڵكی ئێمە نەگەیشتۆتە‬ ‫ئەو ئاستەی كە ئامانج لە گەڕانەوە بۆ خوێندن بەرزكردنەوەی ئاستی زانستی و داهێنان‬ ‫و گۆڕنكاریی لە هزر بێت‪ ،‬ئەوەندەی هۆكارەكە پاڵنەری ئابوورییە‪.‬‬ ‫پ‪ :‬بە ڕای تۆ ئەم بە لێشاوچوونە بەرخوێندن پێوەندیی بە الیەنی ئابوورییەوە هەبێت‪،‬‬ ‫بە تایبەت بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بژێوی و بەدەستهێنانی كاری باشتر؟‬ ‫و‪ :‬وەك لە وەاڵمی پرسیارەكانی پێشووتردا ئاماژەم پێداوە بەڕێژەیەكی بەرچاو بەڵێ‌‪.‬‬ ‫پ‪ :‬هەست بە خۆكەمزانین لە ڕووی كۆمەاڵیەتیی و نزمی پێگەی كۆمەاڵیەتی بە‬ ‫دیدی تۆ چ پێوەندییەكی بە پرۆسەی گەڕانەوە بۆ خوێندن هەیە‪.‬‬ ‫و‪ :‬بێگومان پێوەندی هەیە‪ .‬خوێندەواری و هەبوونی بڕوانامە جۆرێك لە پێگەیشتنی‬ ‫دەروونی الی تاك دروست دەكات و كاریگەیشی هەیە لەسەر چێكردنی پێگەی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫بۆ تاك‪ ،‬كە ئەمە خۆی لە خۆیدا متمانەی كەسەكە بەخۆی زیاد دەكات‪ ،‬بۆیە دەبینرێت‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪109‬‬

‫لە هەندێك دۆخدا هەرچەندە كەسەكان توانای ئابووری بەهێزیان هەبێت یاخۆ لە پێگەیەكی‬ ‫بەرزی سیاسییدایە‪ ،‬بەاڵم بەهۆی نزمی ئاستی خوێندەواری هەست بە الوازی دەكات‬ ‫بەتایبەتی لە بەرانبەر ئەو كەسانەدا‪ ،‬كە لەئاستێكی بەرزتری خوێندەورای دان‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫دەبینین ئەو كەسانە بەردەوام بەدوای دەرفەتێكدا دەگەڕێن‪ ،‬بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بەرخوێندن‬ ‫و ئەو بۆشاییەی كە لە خۆیان هەستی پێدەكەن پڕی بكەونەوە‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئایا گەڕانەوە بۆ خوێندن تا چەند پێوەندی بە بەرزكردنەوەی پێگەی سیاسیی و‬ ‫حوكمییەوە هەیە؟ ئاخۆ ئەم گەڕانەوەیە بۆ خوێندن بەشێك دەبێت لە بەرزكردنەوەی ئاستی‬ ‫مەعریفی و زانستی؟‬ ‫و‪ :‬بێگومان هەمووجۆرە خوێندن و خوێندەوارییەك بەجۆرێك لە جۆرەكان كاریگەریی‬ ‫لەسەر بەرزكردنەوەی ئاستی زانیاری و مەعریفی تاكەكان دەكات‪ ،‬لەهەمان كاتیشدا‬ ‫كاریگەریی دەبێت لەسەر بەرزكردنەوەی پێگەی ئیداری و سیاسیش‪ .‬لەبەرئەوەی لە‬ ‫ناوەندی ئیداریدا هەندێك جۆری پلە و پایە هەیە‪ ،‬كە پێوەندییەكی ڕاستەوخۆی هەیە‪،‬‬ ‫بە هەبوونی بڕوانامە و ئاستی خوێندەواری‪ .‬لەهەمان كاتدا هەرچەندە تاكەكان ئاستی‬ ‫زانستی و مەعریفیان بەرزتر و بەهێزتر بێت ئەوەندە پێگەی كۆمەاڵیەتی و جەماوەریان‬ ‫بەرزتر دەبێت‪ ،‬كە ئەمە لە ڕووی سیاسییەوە كاریگەریی لەسەر بەرزكردنەوەی پێگەی‬ ‫سیاسیی كەسەكەش چێ دەكات‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئایا پێتوانییە گەڕانەوە بۆ خویندن هۆكارێكی سەرەكییە بۆ ئەوەی كە مرۆڤ خۆی‬ ‫لە بەشێك لە كێشە دەرونییەكان دوور بخاتەوە و بە جۆرێك دووبارە بە كۆمەاڵیەتیی ببێتەوە؟‬ ‫و‪ :‬مەرج نییە لە هەموو دۆخێكدا ئەمە ڕاست بێت‪ .‬لەبەرئەوەی زۆرن ئەو كەسانەی‬ ‫كە بەهەر هۆیەكەوە بێت نەیانتوانیووە بچنە بەرخوێندن یاخۆ خوێندن تەواو بكەن‪ ،‬لە‬ ‫ڕووی دەروونیشەوە گرفتێكی ئەوتۆیان نییە‪ ،‬بەاڵم لە هەندێك دۆخدا كە تاك بەهۆی‬ ‫نەخوێندەواری یاخود نەبوونی بڕوانامەیەكی گونجاو هەست بە الوازی و نەبوونی متمانەی‬ ‫الدروست بووە‪ ،‬گەڕانەوە بۆ خوێندن ئەو بۆشاییانەی بۆ پڕ دەكاتەوە و هێز و متمانەی‬ ‫ێ دەبەخشێت‪ ،‬كە ئەویش بە نۆرەی خۆی كاریگەریی دەخاتە سەر ئەوەی كە لە‬ ‫زیاتری پ ‌‬ ‫دروستكردنی پێوەندی و تێكەاڵوبوونی لەگەڵ كۆمەڵگە كەمتر ڕاڕابێت و بوونی خۆی‬ ‫ێ بكات‪ ،‬ئەوەش لەبیر نەكەین‪ ،‬كە‬ ‫وەك تاكێكی بەهێز لە ناوەندی كۆمەاڵیەتیدا هەست پ ‌‬ ‫خوێندن بەشێكی زۆر لە بۆشاییەكانی تاك پڕ دەكاتەوە و كاتی بۆ ناهێڵێت‪ ،‬ئەمەش بە‬ ‫جۆرێكی دیكە هاوكاری مرۆڤ دەكات‪ ،‬تاكو لە گرفتە دەروونی و خەمۆكییەكان دووری‬ ‫بخاتەوە‪.‬‬

‫‪110‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫پ‪ :‬پێوەندیی كۆمەاڵیەتیی چییە؟ گەڕانەوە بۆ خوێندن چ پێوەندییەكی بە زۆربوون یان‬ ‫كەمبوونەوەی پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانەوە هەیە؟‬ ‫و‪ :‬پێوەندیی كۆمەاڵیەتیی بەو لینكە دەگوترێت كە تاكەكانی كۆمەڵگە پێكەوە پێوەست‬ ‫دەكات‪ .‬جا ڕەنگە ئەو پێوەندییە لەسەر بنەمای خوێن بێت وەك ئەندامانی ناو یەك خانەوادە‬ ‫یاخود لەسەر بنەمای هاوسەرگیری یاخۆ كار و هاوڕێیەتی و‪...‬هتد‪ .‬ناوەندی خوێندن‬ ‫جۆرێكی دیكە لە پێوەندیی كۆمەاڵیەتیی لەنێوان تاكەكانی ئەو ناوەندە چێ دەكات‪،‬‬ ‫بەدیوێكدا تاكەكان سەرەڕای كۆمەڵێك پێوەندی دیكە كە لەدەرەوەی ناوەندی خوێندن‬ ‫هەیانە‪ ،‬پێوەندی دیكەیان بۆ دروست دەبێت‪ ،‬بە دیوێكی دیكەدا هەندێك جار لەژێر‬ ‫كاریگەریی ناوەندی خوێندن‪ ،‬جۆری بیركردنەوە و ئاستی ڕۆشنبیری و هۆشیاری تاكەكان‬ ‫گۆڕانكاریی بەخۆیەوە دەبینێت‪ ،‬ئەمە وا لە تاكەكان دەكات‪ ،‬كە پتر بۆ ئەو ناوەندە كێش‬ ‫بكرێن‪ ،‬كە لە ڕووی هزرییەوە لێیانەوە نێزیكن‪ ،‬هەربۆیە دەبینرێت گەڕانەوە بۆ خوێندن و‬ ‫ناوەندی زانستی و خوێندن كار دەكاتە سەر تەسكردنەوەی بازنەی پێوەندییەكان‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئاخۆ چاولێكەری و الساییكردنەوە پێوەندیی بە پرۆسەی گەڕانەوە بۆ خوێندن هەیە‪،‬‬ ‫چونكە لە كۆمەڵگە تازە پێشگەوتوو و نەریتییكاندا مرۆڤی الساییكەرەوە پتر بەرهەم دێت‬ ‫و كۆمەڵگەی ئێمەش وەك بەشێك لەو كۆمەڵگەیە‪ ،‬كاریگەریی لەسەر پرۆسەی گەڕانەوە‬ ‫بۆ خوێندن داناوە؟‬ ‫و‪ :‬الساییكردنەوەش یەكێكە لەو پاڵنەرانەی‪ ،‬كە تاكەكانی كۆمەڵگەی ئێمە هان دەدات‬ ‫بۆ گەڕانەوەیان بۆ خوێندن‪ ،‬بەاڵم پاڵنەری سەرەكیی هۆكاری ئابووری و بەدەستهێنانی‬ ‫ێ ئەو ڕاستییەش لەیاد بكرێت‪ ،‬كە هەبوونی ئاسانكاریی و گەڕانەوە بۆ‬ ‫سوودە‪ ،‬بەاڵم ناب ‌‬ ‫بەرخوێندن وەك بوونی چەندان زانكۆی ئەهلی لە هەرێم ئەو دەرگەیەی بەڕووی تاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگەدا وااڵتر و ئاسانتر كردووە‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئاخۆ خێزان ڕۆڵی هەیە لە پرۆسەی گەڕانەوە بۆ خوێندن؟ پێتوایە فشار یان‬ ‫هاندانی خێزانی دەتوانێ ئەو كاریگەرییەی هەبێت؟‬ ‫و‪ :‬بێگومان خێزان لەو ڕووەوە هەم دەتوانێت كاریگەریی ئەرێنی هەبێت‪ ،‬هەمیش كاریگەریی‬ ‫نەرێنی‪ .‬وەك دەزانین لە وەاڵمی پرسیارەكانی بەراییدا ئاماژەم بۆی كرد لە كۆندا بەهۆی‬ ‫دابونەریتی ئەو سەردەمە و دواكەوتوویی خێزانەكان‪ ،‬خێزان یەكێك لە ڕێگرییەكانی بەردەم‬ ‫چوونە بەرخوێندنی مندااڵن و بەتایبەتی كچان بوونە و كاریگەریەكی نەرێنییان لەو‬ ‫ڕووەوە چێ كردووە‪ ،‬كەواتە دەتوانن لەو بارەیەوە ڕۆڵی سەرەكیی بگێڕن‪ ،‬زۆرجار مندااڵن‬ ‫سەركێشی دەكەن لە چوونە قوتابخانە و خوێندن‪ ،‬بەاڵم هاندان و بەدواداچوونی باوان ئەم‬ ‫گرفتە چارەسەر دەكات‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪111‬‬

‫پ‪ :‬پێوەندیی میدیاكان بە پرۆسەی گەڕانەوە بۆ خوێندن لە كوێدایە؟‬ ‫و‪ :‬دەزگەكانی ڕاگەیاندن بەیەكێك لە كەناڵە پەروەردییە نافەرمییەكان دەژمێردرێن‪ ،‬كە‬ ‫دەتوانن كاریگەریی بەهێزتریان هەبێت لەسەر دروستكردنی بیروڕای جیاواز لەسەر پرسی‬ ‫جیاواز‪ .‬هەر بۆیە دەتوانن لەو ڕووەوە خزمەت بە نەهێشتنی نەخوێندەواری و هاندانی‬ ‫زیاتری هاوواڵتیان بكەن بۆ جارێكی دیكە گەڕانەوەیان بۆ بەرخوێندن‪.‬‬ ‫پ‪ :‬لە پرۆسەی گەڕانەوە بۆ خوێندن یان خوێندنی خێرادا ئافرەتانیش بەشدارن‪ ،‬ئایا‬ ‫گەڕانەوەی ئافرەتان بۆ خوێندن پێوەندیی بە گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتی و گۆڕان لە هزر‬ ‫و تێگەیشتنی كۆمەڵگە بەگشتیدا هەیە؟‬ ‫و‪ :‬پێوەندییەكی ڕاستەوخۆ هەیە لەنێوان ئاستی خوێندەواری و ڕۆشنبیریی ئافرەتان‬ ‫و ڕادەی پێشكەوتن و شارستانییەتی ئەو كۆمەڵگەیە‪ ،‬هەربۆیە لەهەبوونی ئافرەتانی‬ ‫نەخوێندەوار و ناڕۆشنبیر كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو بەرهەم نایەت‪ .‬لەبەرئەوەی دایك‬ ‫بەهۆی ئەو ڕۆڵە پەروەردەییەی كە لەسەرەتای تەمەنی منداڵدا دەیگێڕێت كاریگەریی‬ ‫بەهێزی هەیە لەسەر دروستكردنی كەسایەتی تاك و جۆری بیركردنەوە و مانەوەی فەرهەنگی‬ ‫باو لەنێو كۆمەڵگەدا‪ ،‬دواتر هەر خودی تاكەكانن كە ستایلی ژیان لە كۆمەڵگە و جۆری‬ ‫دابونەریت و پێوەندییەكۆمەاڵیەتییەكان بەرهەم دەهێنن‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئایا گەڕانەوەی ئافرەتان جارێكی دیكە بۆ خوێندن لەرووی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئابوورییەوە چ كاریگەرییەكی لەسەر پێگەی ئافرەتان لە كۆمەڵگەدا دەبێت؟‬ ‫و‪ :‬یەكێك لە هۆكارەكانی الوازی و پلە دوو بوونی ئافرەتان لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا‬ ‫بۆ نەخوێندەواری و سەربەخۆنەبوونی ئابووری ئەو ڕەگەزە دەگەڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم كاتێك ئافرەت‬ ‫بەهۆی خوێندەواری و بەدەستهێنانی بڕوانامە هەلی كاركردنی زیاتری بۆ دەڕەخسێت و‬ ‫دەبێتە خودان سەرچاوەی دارایی و ئابووری خۆی‪ ،‬سەربەخۆیی زیاتر و كەسایەتی بەهێزتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬كە ئەمە كاریگەریی دەخاتە سەر بەهێزكردنی پێگەی كۆمەاڵیەتیی ئافرەت لە‬ ‫تەواوی كۆمەڵگەدا‪.‬‬

‫‪112‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ملمالنێی نێوان خود و ئەویدی‬ ‫لە بازنەی شیعری ژنانی‬ ‫باشووری كوردستان دا‬

‫سااڵنی ‪ 2000‬ــ ‪2010‬‬

‫بڵند باجەالن‬

‫ ‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪113‬‬

‫سەرەتا‪:‬‬

‫ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵێكە بۆ تێكشكاندنی سنوورە دەستكردەكاتنی نێوان فەلسەفە و‬ ‫شیعر‪ ،‬شیعر دنیایەكە سەربەخۆ‪ .‬سەربەخۆیی دنیای شیعر سنووردارە‪ .‬شیعر سەربەخۆییەكی‬ ‫سنووردار و سەربەخۆیە‪ ،‬ئەوانەی سنووری سەربەخۆیی شیعر دیار دەكەن‪ ،‬هزر و فەلسەفەن‪،‬‬ ‫هزر و فەلسەفە وا دەكەن شیعر سەربەخۆ بێت‪ ،‬وەلێ هزر خۆشی دیارخەری سنوورە‪ ،‬كەواتە‬ ‫هزر سەربەخۆییەكی سنووردار دەبەخشێ بەو دنیایەی ناوی شیعرە‪ ،‬سنوورەكانی شیعر كە‬ ‫هزر دیاریكردوون پێویستین‪ .‬لەودیو ئەو سنوورە سرووشتییانەی شیعردا‪ ،‬ژانرە ئەدەبییەكانی‬ ‫دی بوونیان هەیە‪ ،‬سەرەڕای بوونی بابەتی (تێكەڵبوونی ژانرەكان)‪ ،‬سنوورداركردنی‬ ‫سەربەخۆیی شیعر دواجار بەخشینی سەربەخۆییەكی تەواوە بە شیعر ئەو كاتەی قسە‬ ‫دێتە سەر (شیعری جوان)‪ ،‬واتە بۆ نووسینی شیعرێكی جوان‪ ،‬بوونی ئەو سنوورە جوانانە‬ ‫پێویستین‪ ،‬چونكە جوانییەكی هزری دەبەخشن بە شیعر‪ .‬ئەگەر ئەو سنوورانە گوزارشتێكی‬ ‫ڕووت بن لە خودی هزر‪ ،‬كەواتە دەركەوت شیعر پێویستی بە هزرە و هزریش پێویستی‬ ‫بە شیعرە‪ ،‬لە كاتێكدا هزر و شیعر دەكەونە نێو یەك بازنەی خودییەوە‪ ،‬واتە ئەگەر شیعر‬ ‫بازنەیەكی هەبێت‪ ،‬یەكێك لە ئەندامانی ئەو بازنەیە هزرە‪ ،‬بە پێچەوانەشەوە‪ ،‬ئەگەر هزر‬ ‫بازنەیەكی سرووشتی هەبێت‪ ،‬ئەوا شیعر كەلێنێك لەو بازنەیەدا پڕ دەكاتەوە‪ ،‬هەردەم هزر و‬ ‫فەلسەفە كەرەستەن بۆ گەیشتن بە قواڵییەكانی شیعر‪ ،‬شیعر لە دەرەوەی هزردا گەمەیەكی‬ ‫ڕووتە بە چێژ‪ .‬لە دەرەوەی زمان و واتا و هزر و فەلسەفەدا‪ ،‬چێژ بوونی نییە‪ ،‬بۆ گەیشتن‬ ‫بە نهێنییە هزرییەكانی نێو تێكستی ئەدەبی‪ ،‬بوونی هزر بە تەنیا بەس نییە‪ ،‬هزر توانای‬ ‫كەشفكردنی هەموو نهێنییە ( هزری ــ شیعری)یەكانی نییە‪ ،‬ئەگەر پشت ئەستوور نەبێت بە‬ ‫گەمە قووڵەكانی واتا و پێوانەكانی زمان و چێژێكیش كە خاڵی نییە لە هزر و زمان و سۆز‬ ‫و واتا و بێ واتایی و‪...‬هتد‪ ،‬نامانەوێ ئەدەب بخەینە ژێر سایەی هزر و فەلسەفەوە‪ ،‬یان‬ ‫بە پێچەوانەوە هزر و فەلسەفە بخەینە ژێر سێبەری ئەدەبەوە‪ ،‬تەنیا گەرەكمانە ئەو سنوورە‬ ‫دەستكردانە تێك بشكێین كە لە نێوان فەلسەفە و ئەدەبدا هەن‪ ،‬تێكشكانی سنووری نێوان‬ ‫شیعر و فەلسەفە‪ ،‬نابێتە هۆی ئاوێتەبوونی ئەو دووانە و هاتنە پێشەوەی كرداری (بوون‬ ‫بە یەك)‪ ،‬سەرەڕای تێكشكانی سنوورەكانی نێوانیان‪ ،‬ئەدەب هەر ئەدەبە و فەلسەفەش هەر‬ ‫فەلسەفەیە‪ .‬گەرەكمانە لە ڕێگەی تێكشكاندنی ئەو سنوورانەوە‪ ،‬فەزای ئەدەب فرەوانتر‬ ‫بكەین و پرسیارە فەلسەفییەكانیش فەزای وەاڵمدانەوەیان كشاوتر بێت‪ ،‬چونكە ئەو كاتەی‬ ‫تێكستی ئەدەبی زۆرترین پرسیار لە دوای خۆی جێ دێڵێ‪ ،‬سەلماندنی سەركەوتنی‬ ‫تێكستەكە ئاسان دەكەوێتەوە‪ ،‬بەشێك لە پرسیارەكان هەڵگری وەاڵمەكانن لەنێو خۆیاندا و‬ ‫بەشێكی دیكەیان دۆزەرەوەی پرسیاری زیاتر و بونیادنەری وەاڵمی زیاترن‪ ،‬پرسیارەكان‬ ‫‪114‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫دەست لە ملی وەاڵمەكان دەكەن لە كانی بوونی ناكۆكی هزریدا‪ ،‬یانی كاتی ئاشتبوونەوەی‬ ‫پرسیار و وەاڵمەكان پێوەستە بە كێشە هزرییەكانەوە‪ ،‬پرسیاركردنیش گەوهەری فەلسەفەیە‪،‬‬ ‫ئەمەش دیسانەوە سەلمێنەری پێوەندیی نێوان فەلسەفە و ئەدەبیاتە‪ ،‬پێوەندیی نێوان شیعر‬ ‫و فەلسەفە پێوەندییەكی سرووشتییە و دەستكرد نییە‪ ،‬ئەو پێوەندییە پێوەندیی نێوان دوو‬ ‫دنیایە‪ ،‬دنیای شیعر وەكو دنیایەك كە لە وەهم دەدوێ‪ ،‬ئینجا ئەو وەهمە لە شەقامی‬ ‫(وەهمەكان)دا پیاسە بكا یان لە شۆستەی (كەتوار)دا‪ ،‬گرینگ وەهمێك هەیە و واتا‬ ‫شیعرییەكانی لە خۆیدا مەاڵس داون‪ ،‬یان دەكرێ بڵێین‪ ،‬شیعرێك هەیە واتاكانی وەهمی لە‬ ‫خۆیدا مەاڵسداون‪ ،‬هەروەها دنیای فەلسەفە كە دنیای وردبوونەوەیە لە كەتوار و وەهم و‬ ‫دیار و نادیار و گشت و بەراوردكردنی ئەو گشتە لەگەڵ هیچ و درێژكردنەوەی كردارەكان‬ ‫تا ئاستی گەیشتن بە ئەنجام ‪.‬‬ ‫تێكشكاندنی سنووری نێوان فەلسەفە و ئەدەبیات وەك ئەوەی (درێدا)ئیشی بۆ كردووە‪،‬‬ ‫پێویستییەكە بۆ ڕەخنەگری كوردی‪ ،‬وەلێ بابەتی تێكشكاندنەكە پێویستی بە ڕەچاوكردن‬ ‫هەیە لە كاتی قسەكردن لەسەر دەقی شیعریدا‪(،‬درێدا) پشت بەست بە (هۆسرێل)‪،‬‬ ‫فەلسەفەیەكی پوختی هەبوو‪ ،‬دواتر پردێكی چێ كرد لەنێوان ئەدەبیات و فەلسەفە‬ ‫و زمانناسیدا‪ ،‬ئەو پردەی من لە سەرەوەدا بە تێكشانی سنوور ناوزەدم كرد‪ ،‬فەلسەفە‬ ‫حاڵیبوونی باشتر بەدوای خۆیدا دەهێنێت‪ ،‬ئەوەتا خودی (درێدا) لە ڕێگەی فەلسەفەوە و‬ ‫دوای ئەوەی بابەتی دی لە فەلسەفەدا جێنشین دەكات‪ ،‬باسی بابەتێكی هەستیاری وەكو‬ ‫ڕاسیزم دەكاتت‪.‬‬ ‫قۆناخی ئاوێتە كردنی ڕووباری شیعر و ئۆقیانوسی فەلسەفە‪ ،‬لەدوای (هیگل)ـەوە‬ ‫گەشە دەكات‪ ،‬بەبێ ئەوەی شاعیران هەستیان بەو ئاوێتە كردنە كردبێت‪ ،‬الی (ئاالن‬ ‫بادیۆ)‪ ،‬ئەو قۆناخە لە (هۆڵدرین)ـەوە دەستپێدەكات و بە (پۆڵ سیالن) كۆتایی دێت‪.1‬‬ ‫لەنێوان سەرەتا و كۆتایدا‪( ،‬ماالرمێ‪ ،‬پیسوا‪ ،‬ماندلیستام‪ ،‬ریمبود و تراكیل) دەبینین ‪.‬‬ ‫یەكەمین زەنگی فەلسەفی كە لە سەردەمی گریكییەكاندا شیعر لێی دابێت‪ ،‬بۆ بەر‬ ‫لە (سوكرات بۆ هێراكلیتس) و (ئەناكسمندەرس) و ( دێمۆكرێتس) دەگەڕێتەوە‪ ،‬وەلێ ئەو‬ ‫سیانە تایبەتمەندیی زەنگ لێدانەكەیان نەپاراست‪ ،‬دواتر (هۆڵدرین) پێوەندیی دروستكرد و‬ ‫لە شیعردا پرسیاری لەبارەی (بوون)ـەوە كرد‪ ،‬ئەمەش بناخەی فەلسەفەی (هایدگەر) بوو‬ ‫كە بە چێكردنی پردێك لەگەڵ شیعرەكانی (هۆڵدرین)‪ ،‬زەمینەی بۆ وەاڵم دانەوەی پرسیارە‬ ‫گەوهەرییەكە‪ :‬بوون چییە؟‪ ،‬خۆش كرد‪ ،‬الی هایدگەر‪ ،‬بوونەوەر لە دەرەوەی بوون بێ‬ ‫‪1- Noi amiamo le persone oneste / Intraduzione di: Bruno Tasso /Milano / 1965/p:94‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪115‬‬

‫واتایە و بوونیش بە بێ بوونەوەر پارێزراو نییە‪ ،2‬ئەو بوونەی لە لێكۆڵینەوە ئەنتۆڵۆژییەكاندا‬ ‫مانیفێست بووە و بناخەی ڕەخنەكانی بووە لە گوتاری میتافیزیكی ڕۆژئاوادا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لە (پالتۆوە تا نیچە) دەگرێتەوە‪ ،‬شیاوە (فەلسەفە) ببێتە دایك و سێكس بكات لەگەڵ‬ ‫(هزری نووسەر) كە ڕۆڵی باوك دەبینێت لە ساتی سێكسەكەدا‪ ،‬چونكە وەچەیەك كە‬ ‫(ئەدەب)ـە لەدایك دەبێ‪ ،‬لێرەدا چەند نموونەیەك دەهێنینەوە‪:‬‬ ‫ دەقی (بەناوی گوڵ) و (بندۆڵ فۆكۆ)ی (ئەمبرتۆ ئیكۆ)ی فەیلەسوفی كولتوور‬‫كە لە ساڵی (‪)1932‬دا لە (ئیتاڵیا) لەدایكبووە‪ ،‬لە فەزایەكی كراوەی فەلسەفیدا‬ ‫نووسراون (ئەدەب بە فەلسەفی كرا )‪( ،‬بندۆڵ فۆكۆ) باسی خاوەنی چاپخانەیەك دەكات‬ ‫لە (ئیتاڵیا) و (بەناوی گوڵ) باسی بارودۆخی سەدەكانی ناڤین دەكات‪.‬‬ ‫ شاعیرە عیرفانی و سۆفییەكانمان هەوڵی شیكاری فەلسەفییان داوە لە شیعردا‪،‬‬‫ئەمەش پێوەندیی نێوان شیعر و شاعیر‪ ،‬خود و ئەویدی‪ ،‬گوشارە خودی و ئەویدییەكان‬ ‫نیشان دەدا‪،‬‬ ‫ فەلسەفەیەكی كۆنی یۆنانی هەیە كە لە چوارچێوەی ئەفسانەدا باس كراوە‪ ،‬ئەفسانەكە‬‫باسی عیشقی خوداوەندی هەیڤ دەكات بۆ شوانێكی الو‪ ،‬ئەو ئەفسانەیە بەشیعری كرا‬ ‫و بوو بە سەرچاوەی ئیلهامی (دۆن كیتس ‪ )1821-1795‬لە تێكستی (ئیندیمیۆن)‬ ‫دا‪(،‬كیتس) لە (شەوی جەژنی سەن ئاگنیس)دا دووبارە هەمان هەوڵ دەداتەوە و پشت بە‬ ‫ئەفسانەیەكی سەدەكانی ناوەڕاست دەبەستێ كە هەڵگری پنتی فەلسەفییە‪ ،‬ئەفسانەكە‬ ‫دەڵێ‪:‬‬ ‫(هەر كچێك بەڕۆژوو بێت لە شەوی جەژنی ئاگنیسدا و بەو حاڵەشەوە بخەوێ‪ ،‬لە‬ ‫خەونیدا ئەو كەسە دەبینێت‪ ،‬لە داهاتوودا دەبێتە هاوسەری)‪.‬‬ ‫ئەوەی ئێمە لەم لێكۆڵینەوەیەدا بانگەشەی بۆ دەكەین‪ ،‬فەلسەفەیە نەك ئایدیۆلۆژیا‪،‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیا و فەلسەفە وەكو دوو سیستەمی هزری‪ ،‬جیاوازییان هەیە‪:‬‬ ‫‪ -1‬فەلسەفە نابەسترێتەوە بە كۆمەڵە كەس یان حزب‪ ،‬بە پێچەوانەی ئایدیۆلۆژیاوە كە‬ ‫كۆمەڵە كەس بە بیر و باوەڕەكانیان ناسنامەی پێ دەدەن‪ ،‬ماركسیزم لە كتێبی (سەرمایە)‬ ‫دا وەكو فەلسەفەیەكی ماتریالیستی دیالیكتیكی خۆی دەردەخات‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ئەو‬ ‫ماتریالیزمە مێژووییە بێت لە مانیفێستی حزبی شیوعیدا هاتووە‪ ،‬ئایدیۆلۆژیایە‪،‬‬ ‫‪ -2‬دەكرێ فەلسەفە بگۆڕێ بۆ ئایدیۆلۆژیا‪ ،‬بەاڵم هەرگیز ئایدیۆلۆژیا ناگۆڕێ بۆ‬ ‫فەلسەفە‪.‬‬

‫‪ -2‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬هەمان الپەڕە ‬

‫‪116‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫دوای هەموو ئەو شتانەی لە سەرەوەدا باسمان كردن‪ ،‬ڤێجا ئەو نموونانەی هێناماننەوە‪،‬‬ ‫دەگەینە ئەو بەرئەنجامەی كە پێوەندیی نێوان فەلسەفە و هزر و ئەدەبیات‪ ،‬پێوەندییەكی‬ ‫ڕۆحییە و دەكرێ ڕەخنەگران ئیش لەسەر ئەو پێوەندییە بكەن‪ ،‬ئێمە لە ڕێگەی ئەو‬ ‫لێكۆڵینەوەیەمانەوە كە قسەكردنە لەسەر ملمالنێی نێوان خود و ئەویدی لە شیعری ژنانی‬ ‫باشووری كوردستان لە ماوەی نێوان سااڵنی ( ‪ 2000‬ــ ‪ ،)2010‬هەوڵی ئاشتكردنەوەی‬ ‫فەلسەفە و ئەدەبیات دەدەین‪ ،‬بۆ قسەكردن لەسەر خود و ئەویدی لە بازنەی شیعری ژنی‬ ‫(كورد)دا‪ ،‬ڕووبەڕووی كۆمەڵێك دەرگەی جیاواز دەبینەوە‪ ،‬هەندێك لە دەرگەكان كراوەن و‬ ‫هەندێكی دیكەیان داخراون‪ ،‬هەندێكی دیكەیان شكاون‪ ،‬ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ كولتووری‬ ‫جیاواز و وێنا جیاوازەكانی خود و شێواز و میتۆدە جیاوازەكانی قسەكردن لەسەر خود‪،‬‬ ‫كەواتە خود یەك جەستە نییە (مەبەست لە خودی گشتییە نەك خودی تایبەتی‪ ،‬یانی‬ ‫مەبەستمان قسەكردنە لەسەر خود لە ڕوانگە گشتییەكەوە)‪ ،‬لە بازنەی بابەتی (ملمالنێی‬ ‫خود و ئەویدی)دا‪ ،‬شیعری ژنانی باشووری كوردستان لە ماوەی نێوان سااڵنی (‪1980‬‬ ‫ــ‪ ،) 2010‬بەسەر سێ قۆناخ دابەش دەكەین‪:‬‬ ‫‪ -1‬ماوەی نێوان سااڵنی (‪ 1980‬ـ ‪)1991‬‬ ‫‪ -2‬ماوەی نێوان سااڵنی (‪ 1991‬ـ‪)2000‬‬ ‫‪ -3‬ماوەی نێوان سااڵنی (‪ 2000‬ــ ‪) 2010‬‬ ‫زۆر لەو ژنە شاعیرانەی لە قۆناخی یەكەم و دووەمدا دەیاننووسی‪ ،‬لە قۆناخی سێیەمیشدا‬ ‫درێژەیان بە ئەزموونی نووسینی خۆیاندا‪ ،‬دیارترین ژنە شاعیرەكانی ئەو قۆناخی سێیەمە‬ ‫ئەمانەن ‪( :‬كەژاڵ ئەحمەد ـ نەزەند بەگی خانی ـ كەژاڵ ئیبراهیم خدر ـ ئەرخەوان ـ نیگار‬ ‫نادر ـ مەهاباد قەرەداخی ـ تەرزە جاف ـ رۆژ هەڵەبجەیی ـ الزۆ ـ ژاوێن شاڵی ـ ئاوێزان‬ ‫نوری ـ چنوور نامیق ـ چنار نامیق ـ سارا عومەر ـ دڵسۆز حەمە ـ ڤینۆس فایەق ـ شیرین‬ ‫ك ـ كۆچەر ئەبوبەكر ـ كەژاڵ نوری ـ نەسرین شاكەلی ـ كەژاڵ ئیسماعیل ـ سارا فەقێ‬ ‫خدر ـ خولیا حوسێن ـ چۆمان هەردی و‪ ..‬هتد)‪.‬‬ ‫لەم لێكۆڵینەوەیەماندا لە ڕوانگەی كۆمەڵێك بابەتی پێوەست بە فەلسەفەوە‪ ،‬تەنیا باسی‬ ‫قۆناخی سێیەم دەكەین‪ ،‬بەتایبەتی كە زۆرینەی ئەو شاعیرانەی لە دوو قۆناخەكەی‬ ‫دیكەدا نووسیویانە‪ ،‬لە قۆناخی سێیەمدا بەردەوامییان هەیە (هەڵبەت ئەمە ئەوە ناگەیەنێ‬ ‫لە لێكۆڵینەوەی دیكەدا باسی دوو قۆناخەكەی دی نەكرێ)‪ .‬زۆر ئاستەمە بۆ قسەكردن‬ ‫لەسەر وەها بابەتێك‪ ،‬دیوانێكی شیعریی تەواو بخەینە ژێر تیشكی باسەكەمانەوە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫هەیە‪ ،‬بچوكبوونەوە و دابەزینە بۆ ئاستی تێكستێك یان چەند تێكستێكی نێو كۆمەڵێك‬ ‫تێكست‪ ،‬چونكە بابەتی خود لە شیعری شاعیرە ژنەكانماندا‪ ،‬بابەتێكی شێواوە‪ ،‬بە جۆرێك‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪117‬‬

‫وێنای خود لە شیعرێكەوە بۆ شیعرێكی دیكە تەواو جیاوازە و مەحاڵە بتوانین تاقە خودێك‬ ‫بدۆزینەوە ناوی بنێین خودی شاعیر‪ ،‬بەهۆی مەودای زۆری نێوان خودی ڕاستەقینە و‬ ‫ئەو خودە خەیاڵی و وێناكراوەی گەرەكێتی خۆی بسەپێنێ بەسەر خودی ڕاستەقینەدا‪،‬‬ ‫دیسانەوە مەحاڵە خودێك بدۆزینەوە وەكو خودی پەرتبوو دەربكەوێ‪:‬‬ ‫(‪)1‬‬

‫هەردەم خود بۆ گەیشتن بە ئەویدی‪ ،‬هانا بۆ گەمەكانی واتا و بێ واتایی دەبات‪،‬‬ ‫واتا هەیە لەبەرئەوەی بێ واتاییەكی ڕووتە‪ ،‬وەكو واتایەكی تۆقێنەر دەردەكەوێ‪ ،‬تۆقاندن‬ ‫كردەیەكە واتای بێ واتا هێنایە پێشەوە‪ ،‬خودی تۆقاندنەكە زادەی بێواتاییەكە واتا‬ ‫تەحەكومی پێوە دەكات‪( ،‬واتا) هەیە هەوڵی بەخشینی خۆی بە بێواتایی دەدا (بەخشینی‬ ‫واتا بە بێواتایی)‪ ،‬وەلێ بێگومان لەپشت هەموو واتا و هەموو بێواتاییەكەوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەگەر بەرهەمی واتاش بێت‪ ،‬خودێك هەیە لە ئانی بەركەوتن بە تێكست‪ ،‬ئەو كاتەی‬ ‫خود دەیەوێ بێواتایی بكاتە كەرەستەی دروستكردنی واتا‪ ،‬لەو گەمەیە سەركەوتوو نابێ‪،‬‬ ‫بەهۆی بەردەوام مانیفێستبوونەوەی بێواتاییەوە‪ .‬هەردەم پێم وابووە ئەوە ئێمەین پشت بەست‬ ‫بە بڕیاردانێكی پێشوەختە بێواتایی و واتای نێو تێكست دیاری دەكەین‪ ،‬ئەمە بۆ دەرەوەی‬ ‫تێكستیش دروستە‪ ،‬دەشێ ئەوەی پێمان وایە بێواتایە‪ ،‬پڕ بێت لە واتای قووڵ‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لە ساتی گەیشتنی بێواتایی لە بەرگی واتادا یان بە پێچەوانەوە‪ ،‬بەاڵم الی هەندێك‬ ‫شاعیر‪ ،‬بێواتایی كەرەستەی یەكەمی نووسینی شیعرە‪ ،‬خود پشت بەست بە بێواتایی شیعر‬ ‫بۆ ئەویتر دەنووسێ‪ ،‬بێواتاییەك بكوژی واتا قووڵەكانە‪ ،‬بەتایبەتی ئەو واتایانەی واتا‬ ‫دەبەخشن بە بێواتایی و ئەو سنوورەی نێوان واتا و بێواتایی تێك دەشكێنن بە بێ ئەوەی‬ ‫كرداری (بوون بە یەك) بێتە پێشەوە‪ ،‬دنیای شیعر دنیای وردبوونەوە و تێڕامانە مەزنەكانە‬ ‫نەك دنیای قەتیسكردنی ئایدیاكان لە گۆشەیەكی تەسكدا‪ ،‬ئەگینا خود لە خۆی مەحكوم‬ ‫دەكات بە نووسینی شیعر‪ ،‬ئەو كردارەش دەبێتە هۆكاری بەیانبوونی كردارێكی فرەوانتر كە‬ ‫كرداری نووسینی شیعرێكە پایەكانی لەنێو بێواتایدا چەقیون‪،‬ل ە تێكستی شیعریدا بێواتایی‬ ‫خراپ و واتاش باش نییە‪ ،‬ئەسڵەن باش و خراپ كوا لە ئەدەبیاتدا ؟‪ ،‬مەسەلەكە پێوەندیی‬ ‫بە گەڕانەوە بۆ قوواڵییەكانەوە هەیە‪ ،‬لە قوواڵیشدا شتەكان زیاتر جێگیر دەبن (جێگیر بوون‬ ‫بە واتای گەیشتن بە ویست)‪،‬‬ ‫ئەوەی واتا لە بێواتایی جیادەكاتەوە‪ ،‬خودی بێواتاییە‪ ،‬بەو واتایەی ئەگەر ئێمە بمانەوێ‬ ‫واتا لە بێواتایی جیابكەینەوە‪ ،‬ئەوا لەنێو بازنەی بێواتایداین‪ ،‬بێواتاییەك خاڵییە لە واتا‪،‬‬ ‫چونكە خودی جیاكردنەوەكە كردارێكی بێواتای ڕووتە‪ ،‬ئەمەش دەمانگەڕێنێتەوە خاڵە‬ ‫‪118‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫سەرەتاییەكانی دەستپێكردن كە خاڵی نەبوونی واتا و بێواتاین لە یەك كاتدا نەك لە دوو كات‬ ‫و شوێنی جیاوازدا‪ ،‬خەیاڵی شاعیر ناتوانێ لە ساتی نووسینی شیعردا بڕیار لەسەر خۆی‬ ‫بدات‪ ،‬كە هەر بە ڕاست (خەیاڵیكی بێواتا)یە یان (خەیاڵێكی واتادار)ـە یاخود خەیاڵێكە تا‬ ‫ئاستی خنكان نووقمبووە لە بازنەی (واتا)دا (ئەو كاتەی شاعیر بە تەنیا پشت دەبەستێ بە‬ ‫واتا ڕووتەكان و بەشێوەیەكی ڕووت دەیانگوازێتەوە نێو تێكستەوە‪ ،‬ئەوا دەخنكێ)‪،‬واتا تاكە‬ ‫بناخەی نووسینی تێكستی ئەدەبی نییە‪ ،‬دەشێ لە دەرەوەی واتادا تێكستی ئەدەبی بوونی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بێواتایی زۆرجار بۆ خۆی دەبێتە ئامرازێك‪ ،‬واتا مانیفێست دەكات و واتاكان بە‬ ‫فۆڕم و ناوەڕۆكی جیاوازەوە دەخاتە بەر دیدی خوێنەران‪ ،‬چونكە ئێمە ناتوانین دڵنیابینەوە‬ ‫لەوەی‪ ،‬هەر بە ڕاست بێواتاكان بێواتان و واتادارەكان واتادارن‪ ،‬ئێمە لە سەرەتاوە بڕیارمانداوە‬ ‫شتەكان بكەینە بێواتا و پاشماوەی شتەكانیش بكەینە شتگەلی واتادار‪ ،‬ئەگینا دەشێ‬ ‫واتادارترین شت یان بارودۆخ‪ ،‬هیچ نەبێت جگە لە درۆیەكی گەورە بە دەمی واتاوە (وەك‬ ‫ئەوەی لە سەرەوەدا باسمان كرد)‪.‬‬ ‫بەسەنتەركردنی واتا لە ئاست دەقی ئەدەبیدا‪ ،‬هەڵەیەكە زۆر لە نووسەران و لێكۆڵەرەوان‬ ‫ئەنجامیان داوە‪ ،‬بەو واتایەی‪ ،‬ناكرێ لێكۆڵەرەوە و ڕەخنەگر ئاستی واتا و پێگەی واتا‬ ‫بكاتە سەنگی مەحەك و لەو ڕوانگەیەوە دەقێك هەڵبژێرێ بۆ قسە لەسەركردن‪.‬‬ ‫(درێدا) كە خاوەنی هزرێكی قووڵە و لەسەر نەریتی میتافیزیك لە هزری ڕۆژئاوادا‬ ‫حەزی لە هاتنە پێشەوەی ڕەخنەیەكی بونیاتییە (نیچە و هایدگەریش داماڵراو نەبوون‬ ‫لە وەها حەزێك )‪ ،‬دژەبۆچوونی (پالتۆ) بوو‪ ،‬بەوەی پێی وابوو خودی گوتاریش لەسەر‬ ‫پایەی ئارایی واتا دانەنراوە‪ ،3‬جیاكارییەكی واتادار بناخەیەكە بۆ ئاماژە و وشەكان‪،‬‬ ‫لەنێوان دەربڕینەكانی زماندا مەودایەك هەیە شیاوی بەالوەنان نییە‪ ،‬ئەركی فۆڕمی‬ ‫سیستەماتیكیش ئەو جیاكارییەیە‪ ،‬هەر جیاكاریش ئەو سەرچاوەیەیە لقی ئاماژەكردنی لێ‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫هەڵبەت (نیچە) ڕۆڵی باوكی (درێدا) دەبینێت لە بابەتی زماندا‪ ،‬خودی (درێدا) لە‬ ‫وتاری (سیمرخەكان)دا كە قسەكردنە لەسەر تیۆری دەربڕینی (نیچە) داكۆكی دەكات لە‬ ‫(نیچە)‪.4‬‬ ‫جیاكاری بە درێژایی بوونی واتا و مەبەست لە زماندا درێژدەبێتەوە‪ ،‬واتای خودی ئەو‬ ‫شتە نیشان نادا‪ ،‬كە لە ئاستیدا وەستاوەتەوە‪ ،‬ئەگەرچی بۆ خۆی شیكردنەوەی واتای ئەو‬ ‫شتەیە‪( ،‬درێدا) وشەی (‪ )Difference‬بۆ جیاكاری هەڵبژاردووە‪ ،‬هەڵبەت وشەكە لە‬ ‫‪3- i mostra lo sporetello dei telegrammi / rachele formica / Italia /1994 /p:22‬‬

‫‪ -4‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬هەمان الپەڕە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪119‬‬

‫وشەیەكی فەرەنسییەوە وەرگیراوە‪ ،‬ئەمەش وەكو ئەلتەرناتیڤێك بۆ ئەو مەودایەی لەنێوان‬ ‫واتا و دەقدا هەیە‪.‬‬ ‫پشت بەست بەو دیدەی سەرەوە‪ ،‬پێم وایە (درێدا) بەشێك لە ئەدیبە فەلسەفەكارە‬ ‫فەرەنسییەكانی قبووڵ بووبێت‪ ،‬دیارترینی ئەو ئەدیبانەش‪( :‬سارتەر)‪( ،‬ڤۆڵتێر)‪( ،‬بالنشۆ)‪،‬‬ ‫(باتای)ن‪ ،‬چونكە ئامانجی لێكدانەوەكانی هەموو فۆڕمەكانی زمان دەگرێتەوە لە‬ ‫ئەدەبیات و زمانی ئاخاوتندا‪ ،‬پێشموایە (ڕۆالن بارت) شان بە شانی (درێدا)‪ ،‬بۆچونەكانی‬ ‫نووسەربوونی ئەو نووسەرانە دەسەلمێنن‪ ،‬كە دەكرێ نووسەری دیكەیشیان بۆ زیاد بكەین‪،‬‬ ‫بە تایبەتی (ژان ژاك ڕۆسۆ)‪،‬‬ ‫«ئەوە بۆ ئەوەندە مەرگ نێزیكە ؟‬ ‫ئەوە بۆ ئەوەندە ئاسمان نێزیكە ؟‬ ‫ئەوە تۆ بۆ ئەوەندە دووری ؟‬ ‫برینمان تێكەوت و خوێنمان درەوشایەوە‬ ‫عەشقمان ژاكا و ڕەشمان پۆشی» (چامەی‪ :‬پاشای خەمبار ـ الزۆ)‬ ‫دنیا بۆ خود لەو پارچە شیعرەی (الزۆ)دا نێزیكە لە مەرگ‪ ،‬كە ئەمەش پێوەندیی بە‬ ‫دووری (ئەویدی)ـەوە هەیە‪ ،‬نێزیكبوونەوە لە مەرگ‪ ،‬واتای بوونی ژیانێك دەدا‪ ،‬ژیانێك‬ ‫كە بە مەرگ كۆتایی دێت‪ ،‬مەرگ دێت و كۆتایی بە ژیانێك دەهێنێ‪ ،‬ئیتر ئەوەی‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬ئێستەی مەرگ و ڕابردووی ژیانە‪ .‬ئەوەی بوونی ژیانێك دەسەلمێنێ‪ ،‬مەرگە‪،‬‬ ‫ئەوەشی ناسنامە بە مەرگ دەدا‪ ،‬ژیانە‪ ،‬ژیانێك كە لەنێوان دوو مەرگدایە‪ ،‬هەردەم نێزیكترە‬ ‫لە مەرگی دووەمینەوە‪ ،‬بەهۆی ئەو مەودایەی لەنێوان مەرگی یەكەمین و مەرگی‬ ‫دووەمیندا هەیە‪ .‬مەرگی دووەمین مەرگێكی موگناتیسییە‪ ،‬هەموو شتێك بۆ خۆی‬ ‫كێش دەكات بە مەرگە یەكەمییەكەشەوە‪ ،‬مەرگە یەكەمییەكان ئەو مەرگانەن لە ماوەی‬ ‫ژیانماندا دەیانچێژین‪ ،‬مەرگی دووەمین ئەو مەرگەیە لە كۆتایی ژیانماندا دەیچێژین كە‬ ‫بە واتای كۆتایی و نەمان دێت‪ .‬بوونی برین و خوێنی درەوشاوە‪ ،‬ئازارێكی نائاسایی‬ ‫بەیان دەكەن‪ ،‬عیشقی ژاكا و ڕەشپۆشی‪ ،‬خەفەتێك مانیفێست دەكەن‪ ،‬ئەو كاتەی خۆشی‬ ‫لە شیعری (الزۆ)دا هەوڵ دەدا جێگەی خەفەت بگرێتەوە‪ ،‬كردەی جێگۆڕكێ ڕوودەدا‪،‬‬ ‫وەلێ خۆشی جێگەی خەفەت ناگرێتەوە‪ ،‬ئەوەی جێگەی خەفەت دەگرێتەوە‪ ،‬خەفەتێكی‬ ‫دیكەیە‪ ،‬ئەو خەفەتە تازەیە بااڵدەستە و كۆی شیعرەكە دادەپۆشێ بە پەردەیەكی تەنك‬ ‫كە لەودیو ئەو پەردەیەدا شتگەل دەبینین‪ ،‬بە تایبەتی خۆشییە كپ كراوەكان و شادییە‬ ‫گۆڕاوەكان‪ ،‬ئەو شادییانەی گۆڕاون بۆ خەفەتێكی دێرین و سامناك (ئەمەش بەشێكە لە‬ ‫‪120‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫گەمەكانی الزۆ بە واتا)‪ .‬ئەو دیدە بۆ دنیا كە لە شیعرەكەی (الزۆ)دا هاتووە‪ ،‬وا دەكات‬ ‫زیاتر بیربكەینەوە لە (واتاكان)‪ ،‬ئەمەش ئامانجەكەی (نیچە) بوو لە كتێبی (ویستی‬ ‫هێز)دا كە زۆر كەس بە باشترین دەقی (نیچە)ی دادەنێن‪ ،‬چونكە هزری ئەو لەو كتێبەدا‬ ‫دەگاتە لوتكە‪ .‬هەڵبەت (نیچە) لە ماوە ژیانیدا چاپ بوونی كتێبەكەی نەبینی‪ ،‬دوای‬ ‫مردنی كە چاپكرا‪ ،‬لەسەر كاغەزێك (نیچە) نووسیبووی‪ :‬ئەو كتێبە بۆ بیركردنەوەیە‪،‬‬ ‫تەنیا بیركردنەوە‪( .5‬ویستی هێز) برێتییە لە هێزێكی تایبەتی مرۆڤ‪ ،‬گەوهەری ئەو كارە‬ ‫چەسپاندنی بەهایە‪ ،‬ژیانی تاك و كۆمەڵ برێتییە لە بوونی بەهایەك‪ ،‬هەر ئەوەشە مرۆڤ‬ ‫دەكات ە مرۆڤ‪،‬ژیان برێتییە لە زاڵبوون بەسەر (خود)دا‪ ،‬بەهایەك كە لە خزمەتی ژیان‬ ‫دایە‪ ،‬مەرجی ئەو ژیانەیە‪ ،‬ژیان پێوەستە بە بەهاوە و بەهاش مەرجی بوونی خۆیەتی‪،6‬‬ ‫لێرەدا ژیان و بەها هەڵگری مۆركی ئەو شتە نین كە هەیە‪ ،‬هەڵگری مۆركی ئەو شتەن‬ ‫كە دەبێت هەبێت‪،‬‬ ‫«بە دواتدا دەگەڕێم مەوال‬ ‫بەدوای نهێنییەك كە ئیتر كەس نایدركێنێ‬ ‫بە دوای خودا حافیزییەك كە بە پەلە كردمان‬ ‫مەوالیەك كە منە دەڕوا و نهێنییەك دەبێتە جێنشینی‬ ‫تەنیا مەوال لێرەیە» (نەزەند بەگی خانی ـ چامەی‪ :‬رەنگی خۆڵ)‬ ‫لەو پارچە شیعرەی سەرەوەدا بە مەبەستی دروستكردنی واتا‪ ،‬خود و ئەویدی جێگۆڕكێ‬ ‫دەكەن ئەگەر قەراربێت (مەوال) خود بێت (خودی شاعیر نا‪ ،‬خودی مەوال خۆی) و‬ ‫(نهێنی) ئەویدی بێت‪ ،‬دەكرێ بپرسین‪ :‬شاعیر بۆ ئەو گەمەیە بە خود دەكات؟‪ ،‬ئەوەی‬ ‫وەاڵمی ئەو پرسیارە دەداتەوە‪ ،‬خودی مەوالیە‪ ،‬چونكە تاقە كەسێكە حزوری هەبێت‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا ئەوە ئەركی ئەویدی وەاڵمی پرسیارەكە بداتەوە نەك خود‪ .‬شاعیر هەوڵ دەدا‬ ‫مامەڵەیەكی ئەویدیكەیانە لەگەڵ (خود)دا بكات بە مەبەستی دروستكردنی واتایەكی‬ ‫شیعری‪.‬‬ ‫«چەندین پیاڵەی نیوە پڕمان لەدوا جێما‬ ‫من لەگەڵ خۆم لە شەڕدام‬ ‫چەندین خەیاڵە شیعری جوانمان كوشت‬ ‫‪5- Mid dia un libro /Intranduced di : Dario antiseri / Italia/1990/ p :80‬‬

‫‪ -6‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪99:‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪121‬‬

‫من لەگەڵ خۆم لە جەنگ دام‬ ‫بۆیە ئێستە پێش جێهێشتنی ماڵی دوێنێ‬ ‫لە بەردەم گوڵێكی ژاكاو‬ ‫تاوی بێدەنگی ئەنوێنم‬ ‫تا خەیاڵم پڕ بێ لە گوڵ‬ ‫كێ ئەڵێ ئەگەڕێمەوە ؟‬ ‫من چەند كەسم ؟ ‪( ».‬ئەو هەورانەی نەبوون بە ماچ ـ چنوور نامیق‪ ،‬ل ‪)44:‬‬ ‫(چنوور) بە مەبەستی گەمەكردن بە واتاكان و بەخشینی جوانی بە شیعرەكانی‪ ،‬لە‬ ‫ملمالنێ دایە لەگەڵ خودی خۆشیدا‪ ،‬ئەوەی ئەو ملمالنێیەی سەلماندووە‪ ،‬خودەكانی‬ ‫دی دەرەوەی خودی شاعیرن‪ ،‬ملمالنێی ئەوانیدی لەگەڵ خود‪ ،‬بەرهەمی ئەو ملمالنێ‬ ‫خودییەیە كە خود لەگەڵ خۆیدا دەیكات‪ ،‬بۆیە شاعیر وەكو كەسێكی (فرە خود) دەردەكەوێ‬ ‫لەنێو یەك بازنەی خودبووندا‪:‬‬ ‫‪ -1‬خودی ئاگەدار‪.‬‬ ‫‪ -2‬خودی بێئاگای شیعری‪.‬‬ ‫‪ -3‬خودی بێئاگای دەرەوەی شیعر كە هاتۆتە نێو بازنەی شیعرەكەوە‪.‬‬ ‫‪ -4‬خودێكی دەرپەڕیو كە دەرەنجامی نەزیفبوونی شیعرە‪..‬‬

‫(‪)2‬‬

‫لە شیعری ئەو قۆناخەدا (‪ ،)2010-2000‬خود بەردەوام بەر بابەتی گومان دەكەوێ‪،‬‬ ‫زۆر جار خود بە گومانە لە ئەویدی و لە خود و لە خودی گومانیش‪ ،‬گومانكردنی خود‬ ‫پرۆسەیەكە بەرهەمی بیركردنەوە و تێگەیشتنە‪ ،‬ناكرێ خود بەبێ تێگەیشتن و بیركردنەوە‬ ‫لە هەندێ لە شتەكان‪ ،‬گومان بكات لە هەموو شتەكان و بە (شتە واتاوییەكان) ناویان‬ ‫ببات‪ ،‬مرۆڤ (خود ‪ +‬ئەویدی) سەنتەری شتە واتاوییەكانە‪.‬‬ ‫واتە‪ :‬مرۆ (خود ‪ +‬ئەویتر) لە یەك كاتدا ڕۆڵی (ئاشكراكراو) و (ئاشكراكەر) دەبینێت‬ ‫لە بازنەی پەنهانی گوماندا كە پێوەندیی بە بازنەی دیكەیشەوە هەیە‪( ،‬خوێندنەوە)‪،‬‬ ‫(بیركردنەوە) و (تێگەیشتن) و (ڕووبەڕووبوونەوە)‪ ،‬لە گرینگترین ئەو بازنانەن كە بەبێ‬ ‫بوونی ئەوان‪ ،‬بازنەی گومان دەكەوێتە ژێر ڕۆشنایی گومانەوە‪.‬‬ ‫‪122‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫فەیلەسووفی ئەڵمانی (كانت )‪ ،‬وشەی (دۆگماتی ) وەكو مینبەرێك و لكێنەرێك‬ ‫بەكاردەهێنا بۆ هەموو سوچێكی فەلسەفی (یان میللی) كە بە دڵنیاییەوە زانین ڕادەكێشێ‬ ‫لە حەقیقەتی بانگەشەكەی‪ ،‬بەبێ تاقیكردنەوەی ڕەخنەیی بۆ ئەو پرەنسیپانەی پشتگیرییان‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫(پالتۆ) لە فەلسەفەی كالسیك و (دیكارت) و (سپینوزا) لە فەلسەفەی نوێدا‪ ،‬سەر بەو‬ ‫ڕەوتی دۆگماتییەن و ئەقڵ بە سەنتەری هەموو مەعریفەتێكی ڕاستەقینە دادەنێن‪ ،‬لەوێدا‬ ‫لە دەرەوەی ئەقڵ حەقیقەتی شتەكان جێگەی گومانە و ئەقڵ موژدەدەر و موژدەهێنەرە‬ ‫و چاوەڕوانی هەموو شتێكی لێ دەكرێ و سنوورەكان سنوورداری ناكەن‪ ،‬ئەقڵ كۆتایی‬ ‫بۆ نییە‪.‬‬ ‫بە گشتیی ئەوانەی لەگەڵ ڕەوتی دۆگماتیدان‪ ،‬سەر بە ئەقڵگەراكانن‪ ،‬ئەمەش خستنە‬ ‫ڕووی ئەو ئەقڵە دۆگماتییە و هاوكات ڕەتكردنەوەیەتی‪ ،‬جەختكردنەوەشە لەسەر ئەو‬ ‫خاڵەی كە دۆگماتیی دەمارگیرییە لە بۆچووندا و سەپاندنی بۆچوونێكە بە شێوازێكی‬ ‫دیاریكراو و بەستنەوەی ئەقڵە بە سنووری گومانێكی پڕ لە گومانەوە‪ .‬ئەو كاتەی خود‬ ‫پشت بەو ئەقڵییەتە دەبەستێ‪ ،‬دۆزەخێك بۆ ئەویدی دەسازێنێ‪ .‬ئەو كاتەش ئەویدی ڕوو‬ ‫لەو ئەقڵییەتە دەكات‪ ،‬دەبێتە سووتێنەری خود‪ ،‬گومانی بەرجەستە ئەو گومانەیە كە‬ ‫دەشێ دەستی وشەی بەر بكەوێ نەك دەستی خود و ئەویتر‪ ،‬ئەگینا گومان بە هەموو‬ ‫جۆرەكانیەوە لە ئاست خود و ئەویدی وەهمییە و مرۆی بەرجەستە ناتوانێت دەست بۆ‬ ‫گومانی وەهمی بەرێ‪ ،‬گومانی میتۆدیش ئەو گومانەیە كە وەكو ئامرازێك دەردەكەوێ‬ ‫بۆ دووركەوتنەوە لە هەڵە و گەیشتن بە ڕاستی‪ ،‬گومانێكی دروستكراو و مەبەستدارە‪.‬‬ ‫(دیكارت)ی فەرەنسی دیارترین نوێنەری گومانی میتۆدییە و پێی وابوو بۆ دامەزراندنی‬ ‫فەلسەفەیەكی تۆكمە‪ ،‬پێویستیمان بە گومانبردن هەیە بە كۆی شتەكان‪.7‬‬ ‫(دیكارت) پاساوەكانی گومانكردنی دامەزراند‪ ،‬گومانی لە هەست و خەیاڵ و ئەقڵ‬ ‫كرد‪ ،‬دوورتریش ڕۆیشت بۆ گریمانەكردنی (رۆحی پیس) كە هەردەم ئیش بۆ فریودان‬ ‫دەكات لە میانەی زانیاری چەوتەوە‪( ،‬دیكارت) گومانی لە بوونی خۆشی دەكرد و‬ ‫دەشیزانی مومارەسەی فۆڕمێك لە بیركردنەوە دەكات‪ ،‬دوا جار كۆی بارودۆخەكە لە‬ ‫رستەیەكدا كورت دەكاتەوە ‪:‬‬ ‫(من بیردەكەمەوە كەواتە هەم)‬ ‫(دیكارت) دوای سەلماندنی (حەقیقەتی یەكەم) كە حەقیقەتی بوونی خۆیەتی‪،‬‬ ‫‪7- patrica cornwell / postmortem /Intraduzione di Marco Amate / direttore‬‬ ‫‪responsabile : pietro boroli/Milano/ 1998 / p: 8‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪123‬‬

‫حەقیقەتی بوونی خودا و جیهان دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫كەواتە گومان فاكتەری باوەڕهێنان بوو بە ئەقڵێكی بێخەوش‪( ،‬دیكارت) لە (تێرامان‬ ‫لە فەلسەفەی یەكەم)دا‪ ،‬باسی خۆ ڕزگاركردن دەكات لە بۆچوونە كۆنەكان و بانگەشە بۆ‬ ‫بنەماگەلی تازە دەكات بۆ دەستپێكردنەوەیەكی تازە‪.‬‬ ‫گومانكردنی خود واتای بیركردنەوەش دەگەیەنێ‪ ،‬ئەمە زانستێكی ڕەهایە و بۆ پێشكەوتن‬ ‫لە سنووری میتافیزیكیدا بنەمایەكی بە كەڵكە‪ ،‬ئەگەر لە ڕوانگەی گومانەوە وەاڵمی‬ ‫پرسیاری یەكەم (مەعریفە چییە؟)ی فەیلەسووفان بدەینەوە‪ ،‬ناچارین تۆزێك بگەڕێینەوە‬ ‫دواوە‪.‬‬ ‫ئەو پرسیارە لە ڕەوتی گرینگیدانی فەیلەسووفەكان بە بابەتە ئەپستمۆلۆژییەكان هاتە‬ ‫كایەوە‪ ،‬جیاوازی جۆری وەاڵمەكان‪ ،‬چەندین ڕێبازی ئەپستمۆلۆژی جیاوازی بە دوای‬ ‫خۆیدا هێنا‪ ،‬بە تایبەتی هەردوو ڕێبازی‪:‬‬ ‫ واقیعگەراكان ‪.‬‬‫ ئایدیالییەكان‪،‬‬‫«بە گومانم لە گومان و پیاوانی گومان‬ ‫بە گومانم لە گومان و منی گومان‬ ‫بە گومانم لە گومان و واڵتی گومان‬ ‫بە گومانم لە هەرچی گومانە‬ ‫منی بە گومان بە گومانم لە گومان‬ ‫پیاوەكان ‪...‬پیاوەكان هەموو شتێك تەواو دەكەن» (چنار نامیق ـ چامەی گومانەكانی‬ ‫ژنێك)‬ ‫گومانی خودی (چنار) لە پیاو و ڕێژەی پیاوبوون‪ ،‬خود لە ئاست ئەویدی بەرەو‬ ‫جۆرێك لە گومانكردنی گشتی دەباتت‪ ،‬تەنانەت شاعیر لە شیعرەكەیدا بە گومانە لە‬ ‫كۆی شتەكان و خودی گومانیش‪ .‬شاعیر بە گومانە لە گومان و گومانكردن‪ ،‬دەشێ‬ ‫گومانیش بە گومان بێت لەو پیاوانەی (چنار) بە گومانە لێیان‪ .‬ئەو دیدەی (چنار) بۆ‬ ‫گومان‪ ،‬ڕاستەوانە دەگۆڕێت لەگەڵ سەرەتای ئیش كردنی (دیكارت) لەسەر گومان‪ ،‬بە‬ ‫ڕەچاوكردنی بوونی تێكستی شیعری لەو ناوەندەدا و ئەوەشی كە الی (دیكارت) پەی‬ ‫براوە هەستەكییەكان جێگەی گومانن و تاقە ڕاستی كە جێگەی گومان نەبێت خودی‬ ‫‪124‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫گومانە‪ ،8‬وەلێ (چنار) لەو گومانەش بە گومانە‪ .‬ئەوەی دیدە شیعرییەكەی (چنار) كە‬ ‫لە قەسیدەكەیدا ڕەنگی داوەتەوە جیادەكاتەوە لە دیدی (دیكارت و ئەرستۆ) كە لە تێزە‬ ‫فەلسەفییەكانیاندا ڕەنگی داوەتەوە‪ ،‬ئەوەیە كە (چنار) پیاوانێك (ئەوانیدی) دەكاتە شوێنی‬ ‫یەكالیكردنەوەی ملمالنێیەكە و پیاوان دەكاتە ئامرازێك بۆ گەیشتن بە كۆتایی خود‪.‬‬ ‫«ساڵەكان ئەڕۆن و‬ ‫من لەژێر هەمان درەختا ئەمێنمەوە‬ ‫كە جانەوەرەكانی گیانی هاوار ئەكات‬ ‫بۆ ناڕۆیت؟» (كەژاڵ ئەحمەد‪ ،‬چامەی ساڵی دەیەم)‬ ‫خودی (كەژاڵ) لەو پارچە شیعرەدا قسە بۆ یارێكی بە گومان و دوودڵ دەكات‪ ،‬كە‬ ‫ڕۆڵی ئەویدی دەبینێت ‪.‬كردەی قسەكردن لەگەڵ یارێكی دوودڵ (ئەویترێكی دوودڵ)‪،‬‬ ‫كردەیەكی شیعرییە و قابیلی هەڵوەستە لەسەركردنە لە ڕووانگە و سوچ و كون و كەلەبەری‬ ‫جیاوازەوە‪ ،‬لە سەرەوەدا یار (ئەویدی) كەسێكی دوودڵ و بە گومانە‪ ،‬مرۆڤ بۆ ڕزگاربوون‬ ‫لە شتە دووبارەكان‪ ،‬هانا بۆ كردنەوەی دەرگە و پەنجەرەكانی گومان دەبات‪ ،‬وەلێ لە هەندێك‬ ‫باردا‪ ،‬خودی گومانیش بە گومانە لێمان‪( .‬گومانكاران) وەكو فەلسەفەیەكی یۆنانی پاش‬ ‫(ئەرستۆ)‪ ،‬لە سەدەی چوارەم و سێیەمی بەر لە زاین خوڵقا و تا سەدەی یەكەم و دووەمی‬ ‫زاینی درێژبوویەوە‪ ،‬لەوێدا بڕیار و هاودژی یەكێكن و مەحاڵە بتوانین بڕیار لەسەر شتەكان‬ ‫بدەین‪ ،‬بێ بڕیاری هێمنی و شادی و بەختەوەری بەدوای خۆیدا دەهێنێ‪ ،‬ڕاستییەكانیش‬ ‫چەسپاوییان بۆ نییە‪ ،‬ئەو دیدە گومانكارانەیە تووشی بەیەكداكەوتن دەبێت لەگەڵ ڕێبازی‬ ‫ژیرایەتی‪ ،‬لەوێدا هۆش بە بێ تاقیكردنەوە لە ڕاستی جیهان تێ دەگات و تواناداری‬ ‫ئەقڵی مرۆ‪ ،‬ڕاستی و زانیارییەكان ڕێكدەخات و ڕاستی نوێ دێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫«ڕۆژە دووبارەكان بێرەدا ڕەتبوون‬ ‫سەربازەكان بێرەدا نائومێدییان پرژاند‬ ‫من دەچوومە زیارەتان‬ ‫بەردی وردم دەنا بە كێلی پیاوچاكانەوە‬ ‫بۆ یەكەم بەرد خواستم ببمە دەزگیرانی پاشا ‪..‬‬ ‫منداڵم لێی ببێ « (الزۆ‪ ،‬چامەی پاشای خەمبار)‬ ‫خود بە گومانە لە گەیشتن بە پاشا‪ ،‬ناچار هانا بۆ كێلی پیاوچاكان دەبات‪ ،‬ئەمە‬ ‫ڕێگەی گەیشتنن بە یار بۆ خود كورت دەكاتەوە (گەیشتن بە ئەویدی)‪ ،‬ئەو كاتەی‬

‫‪ ) -8‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪22 :‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪125‬‬

‫سەربازەكان نائومێدییان لێ دەپرژێ‪ ،‬بەشێك لەو نائومێدییە بەر خودیش دەكەوێ لە‬ ‫بابەتی گەیشتن بە پاشادا‪ ،‬ئامانجی یەكەمی خود گەیشتنە بە پاشا و ئامانجەكانی‬ ‫دیكەیشی پێوەستن بە قۆناخی دوای گەیشتن بە پاشا‪ ،‬ئەوكاتەی خود بە ئەویدی‬ ‫دەگات‪ ،‬خۆزگەی گەیشتن دەگۆڕێ بۆ خۆزگەی پەیدابوون‪ ،‬پەیدابوونی منداڵ‪ .‬لەو‬ ‫ئاستەدا چێژ واتای حەزی خستنەوەی وەچە دەگەیەنێ و دوو عاشقەكە لە خزمەتی‬ ‫خستنەوەی وەچەدان‪،‬خود مەبەستیەتی ژیانێكی چاك دروست بكات‪ ،‬ئەوەشی ئەو ژیانە‬ ‫بینا دەكات‪ ،‬هاتنی پاشایە‪،‬ئەو ژیانە خۆشەی خود دوای كەوتووە‪ ،‬پێوەستە بە چێژەوە‬ ‫و خود هەوڵی دەستكەوتنی چێژ دەدات‪ ،‬كە ئەمە لە كایەی فەلسەفیدا باسی كراوە‪،‬‬ ‫ژیان الی خودی شاعیر تژییە لە چێژ‪ ،‬وەلێ ئەو چێژەی خود داوای دەكات‪ ،‬چێژێكی‬ ‫ئاسایی نییە‪ ،‬چێژێك نییە بە واتا تەقلیدییەكە‪ ،‬بگرە بەستراوەتەوە بە ئازارەوە‪ ،‬خود چێژ‬ ‫لەو ئازارە وەردەگرێ كە لە پێناوی هاتنی پاشادا دەیكێشێ‪ ،‬چێژ لەو ئازارە وەردەگرێ‪،‬‬ ‫كە لە بەرئەنجامی قوربانیدان لە پێناوی ئەویدیكە‪ ،‬كە پاشایە تووشی دەبێت‪( ،‬الزۆ)‬ ‫دەڵێ‪« :‬هەر كە پاشا هات من بەپێی پەتی ڕام كرد بۆ كۆاڵن‬ ‫بە كچەكانی گەڕەكم گوت ‪ :‬پاشا هاتووە بۆ دیدەنیم‬ ‫پاشاااااااااااا‪...‬‬ ‫كچێنی خۆمی لەبەر پێدا سەر دەبڕم» (الزۆ‪ ،‬چامەی‪ :‬پاشای خەمبار)‬ ‫(ئاوێزان نوری) حەقیقەت دەچوێنێت بە گومان‪ ،‬وەك چۆن (نیچە) بە ژنی چواند‪،‬‬ ‫ئەوكاتەی میتافیزیك لە ئەفالتونگەراییەوە گۆڕا بۆ مەسیحیەت‪ ،‬هەقیقەت بوو بە‬ ‫ژنێك‪(،‬درێدا) ئەو ژنە دەبەستێتەوە بە چەمكی دیكەوە و سێ جۆر ژن باسدەكات‪ ،‬یەكەمیان‬ ‫وێنەی سیمای دەسەاڵتی درۆینە و دووەمیان وێنەی سیمای دەسەاڵتی حەقیقەت و‬ ‫سێیەمیان وێنەی ژنێك لەسەرووی ئەو بەرامبەرێتییە دووانییەیە‪،‬خود دەكەوێتە بەر ڕەحمەتی‬ ‫ئەو كردەیە‪ ،‬كردەی گومانكردن لە حەقیقەت‪ ،‬ئەمەش خود تووشی پرسیاركردن و فەزایەكی‬ ‫نادیار دەكات كە هاتنی (ئەویدی) تیایدا نادیارە‪:‬‬ ‫«گومان حەقیقەتە‬ ‫كەی فرمێسك بسڕێ چاوانی ڕەشم ؟‬ ‫كەی بێتەوە ڕووم خەندەكەی گەشم؟ « (ئاوێزان نوری‪ ،‬چامەی‪ :‬كەی؟)‬ ‫(‪)3‬‬

‫خود بۆ نیشاندانی خۆشەویستی‪ ،‬پەنا بۆ بەزەیی دەبات‪ ،‬بەو هیوایەی بتوانێ لەو‬ ‫ڕێگەیەوە ئەویدی ئاسوودە بكات‪ ،‬بەزەیی لە زۆرینەی فەلسەفە و دەستكەوتە تیۆری و‬ ‫‪126‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫میتۆدییەكان و پراكتیكە ئاینییەكان و ئایدیا و كتێبەكاندا وەكو پێویستی باسی كراوە كە‬ ‫ڕەوشتی مرۆ نیشان دەدات‪ ،‬وەلێ ئەو كاتەی خود بەزەیی بۆ ئەویدی دەردەبڕێت‪ ،‬هەر بە‬ ‫ڕاست بەزەیی پێدا هاتۆتەوە؟‪.‬‬ ‫«ئێوە بە مۆلەقی دەمهێڵنەوە‬ ‫لەنێوانی‪..‬ڕێ پێدراو و ڕێ پێنەدراو‬ ‫لەو گوزارشتانەی كە باوەڕم پێیان نییە‪»!..‬‬ ‫« شەوانە دەگریم بۆ تۆ‬ ‫دەزانم تەنیای ‪..‬تەنیام» (ڤینۆس فایەق‪ ،‬چامەی‪ :‬سەربردەیەكی گێالنە)‬ ‫لەو پارچەی شیعرەی (ڤینۆس)دا‪ ،‬جۆرێك لە بەزەیی شیعری دەبینرێت كە جێگەیەكی‬ ‫داگیركردووە لە فەزای شیعرەكەدا‪ ،‬پرسیارێك لێرەدا دەیكەین ئەمەیە‪:‬‬ ‫ئایا بەزەیی هاتنەوەی خود بە ئەویدی باشە یان خراپ؟‪ ،‬الی (نیچە) ئەو كاتەی خود‬ ‫بەزەیی بە ئەویتردا دێتەوە‪ ،‬لەبەرئەوە نییە ئەو كەسەی خۆشدەوێ‪ ،‬بگرە تەنیا لەبەر ئەوەیە‬ ‫خود لەوە دەترسێ ئەوەی بەسەر ئەویتردا هاتووە بەسەر ئەمیشدا بێت‪ ،‬بۆیە لە ڕێگەی‬ ‫نیشاندانی ئەو بەزەییەوە‪ ،‬ئەو ترسە لەخۆی دووردەخاتەوە‪( ،‬نیچە) بەزەیی بە خراپ‬ ‫دادەنێ‪ .9‬كەواتە مرۆ لە ڕێگەی گەڕانەوە بۆ خودەوەیە بەزەیی بە ئەویدی دێتەوە‪ ،‬پرسەكە‬ ‫ئەوەندەی پێوەندیی بە خودەوە هەیە‪ ،‬پێوەندی نییە بە ئەویدیكەوە ‪.‬‬ ‫ڕەخنەی من لەو گشتاندنەیە (نیچە) پشتی پێ بەستووە‪ ،‬دەكرێ ئەو دیدە (نیچە)‬ ‫ییە بۆ بەشێكمان ڕاست بێت‪ ،‬وەلێ بۆ هەموومان دروست نییە‪ ،‬بە تایبەتی بۆ مرۆی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی كە نرخی خۆی دەبەستێتەوە بە كۆمەڵەوە‪ ،‬بۆ ئەو بەزەیی مەرجێكە بۆ‬ ‫مرۆڤبوون و بەزەیی هاتنەوەی پێشمەرجی نیشاندانی ئەو مرۆڤبوونەیە‪.‬‬ ‫«مەستوورە لە خۆی بێزارە‬ ‫كاتێك ئەو شەقامە دەبڕێ‪ ،‬دەیباتە ماڵی تەنیایی‬ ‫خەیاڵ دەكات و بە باخچەیەكدا ڕەت دەبێ‬ ‫وەرزەكان ڕەقبوونە))‬ ‫((من عاشقێكی بە بەزەیم لە سێەبەری عەشقدا « (سارا فەقێ خدر‪ ،‬چامەی‪ :‬لە‬ ‫دەفتەری خەمەكانی مەستوورە)‬ ‫لە ڕاستیدا ئەو بەزەییەی شاعیرێك لە شیعرەكانیدا پشت بەست بە عیشق نیشانی دەدا‪،‬‬ ‫‪ -9‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪25 :‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪127‬‬

‫جیاوازە لەو بەزەییەی شاعیرێك لە سەرزەمینە واقیعییەكەدا نیشانی دەدا‪ ،‬شاعیر هەیە لە‬ ‫شیعرەكانیدا كەسێكی بێبەزەییە و لە دنیای واقیعیشدا بە سۆز و بەزەییە‪ ،‬لە بەرامبەریشدا‬ ‫دەكرێ شاعیرەكە لە شیعرەكانیدا كەسێكی بە بەزەیی بێت و لە دەرەوەیدا تەواو پێچەوانە‬ ‫بێت ‪.‬‬ ‫نیشاندانی سۆز و بەزەیی لە تێكستێكی شیعریدا شتێكی ئاساییە‪ ،‬بەو مەرجەی سۆز‬ ‫و بەزەیی نەكرێنە كەرەستەی سەرەكیی نووسینی شیعرەكان‪ .‬لە شیعری (وۆردزۆرس)‬ ‫هەستی بەزەیی و فۆڕمێك لە دڵنەرمی شاعیر بۆ كچە گەنجەكەی و كچی (ئۆدیب)‬ ‫بۆ باوكە كوێرەكەی بەیەكەوە بەستراونەتەوە‪( .‬هارتمەن) لەنێوان خوێندنەوەی ڕاستەوخۆ و‬ ‫خوێندنەوەی زانستیدا‪ ،‬خوێندنەوەی زانستی هەڵدەبژێرێ لە ئاست شیعری (وۆردزۆرس)دا‪.‬‬ ‫لە خوارەوە بەزەیی (رۆژ هەڵبجەیی )ی شاعیر بۆ ئەویتر دەردەكەوێ (بەزەییەك لە‬ ‫هەناوی خۆیدا هێزی ملمالنێی هەڵگرتووە )‪:‬‬ ‫«لیستی ئەو درەختانە تۆمار مەكە‬ ‫كە كچێنی خۆیان لە هوتافە خەسێنراوەكانی‬ ‫بەردا راخست‬ ‫پیاسەی كانیەكانیان لە سینگی دارستاندا كوشت‬ ‫من بیر لە ئازارەكانی تۆ دەكەمەوە و دڵم پڕە لە تۆڵە‪..‬دەگریم بۆت « (ڕۆژ هەڵەبجەیی‪،‬‬ ‫چامەی‪ :‬دوا نووسینەكانی باران‪)...‬‬ ‫ لە خوارەوە بەزەیی (ژاوێن شاڵی) شاعیر بۆ خود دەردەكەوێ (بەزەیی خودی)‪:‬‬ ‫«لە خۆم ناچم‬ ‫وەختێ لە جەنگی دەنگ دێمەوە‬ ‫لە خۆم ناچم‬ ‫وەختێ بێدەنگی وەك موگناتیس‬ ‫ئەلكێ بە ژینمەوە‬ ‫ماڵم نییە و‬ ‫واڵت لێم یاخییە و‬ ‫لە ئاوێنەیا خۆم ناناسمەوە ‪..‬من گوناهم ‪..‬زۆر گوناهم من ‪..‬زۆر زۆر‬ ‫هیچم نەماوە بۆ گوتن» (ژاوێن شاڵی ـ چامەی‪ :‬ئەگەر هەڵەیەك شك ئەبەی‪ ،‬بە‬ ‫جوانیت بمبەخشە دایە گیان)‬ ‫‪128‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫دوا جار دەڵێم ‪ :‬میتۆدی جوان كردنی خود لە ئاستی ئەویدی پشت بەست بە بەزەیی‪،‬‬ ‫جەنجاڵی وشە دروست دەكات و خود دەچێتە دەرەوەی شاعیر بە ئامانجی گێڕانی ڕۆڵی‬ ‫كارەكتەرێكی سەربەخۆ كە هەندێ جار دژە شاعیرە‪ ،‬واتە بەزەیی زۆری خود‪ ،‬دەكرێ خود‬ ‫تووشی بوغز و ڕق بكات‪.‬‬ ‫(‪)4‬‬

‫خود و ئەویدی لە بازنەی واقیع و عیشقدا فۆڕمێكیان هەیە و لە دەرەوەی ئەو بازنەیەشدا‬ ‫خاوەنی فۆڕمێكی دیكەن‪ ،‬بۆیە پێوەندیی هەیە لەنێوان عیشقی خود و ئەویدی و ئەو‬ ‫واقیعەی تیایدان كە مەبەستمان واقیعێكی شیعرییە‪( ،‬واقیعی خەیاڵی) و (واقیعی‬ ‫حەقیقی) و (واقیعی هێمایی)‪ ،‬وەكو سیانەیەك دەردەكەون‪ ،‬بە تایبەتی لە ڕوانگە (ژیژەك)‬ ‫ییەكەوە‪ ،‬وەلێ بەالوەنانی دوو واقیعەكەی (الكان)یش هەڵەیە‪ ،‬مەبەست لەو ڕوانگەیەش‬ ‫واقیعی خۆیەتییە لە وەهمدا نەك وەهمی واقیعی‪ ،‬هەر یەكێك لەو سێ وتەزایەش دەكرێ‬ ‫ئاوێتەی ئەوان بكرێت‪ :‬واقیعی هێماین‪ ،‬خەیاڵی واقیعی‪ ،‬واقیعی خەیاڵی و هێمایی و‪...‬‬ ‫هتد‪،‬‬ ‫دەكرێ ئەو بۆچوونە (ژیژەك)ییە دروست بێت كە پێی وایە وانەی یەكەمی مەجازیبوونەوە‪،‬‬ ‫وانەیەكی (هیگل)ییە‪ .10‬واقیع كەلێنێكی تیایە و فانتازیاش پڕكەرەوەی ئەو كەلێنەیە‪،‬‬ ‫مەجازیبوونەوە لەوێوە دەنگۆی پەیدابوونی دێتە پێشەوە‪ ،‬كە حەقیقی كەلێنێك دروست‬ ‫دەكات لە جەستەی واقیع و هاوكاتیش مەجازیبوونەوە پڕكەرەوەی كەلێنەكەیە (ئەمەش‬ ‫دیدە ژیژەكییەكەیە)‪،11‬‬ ‫پێم وایە واقیعی ڕاستەقینە یەكێك نییە لە واقیعە مەجازییە زۆر جوانەكان‪ ،‬ئەو دوو‬ ‫بۆچونەی (ژیژەك) زۆر بەسادەیی و بە بێ هێنانەوەی ئەرگۆمێنتی پێویست ڕەتیان‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬شیاوی وەها ڕەتكردنەوەیەكی سادە نین‪،‬‬ ‫بۆچوونی یەكەم پێی وایە كۆی واقیع لە دەرەوەی جیهانی مەجازییە و هی دووەمیش‬ ‫واقیعی دەرەكیی ڕەتدەكاتەوە و ژیانی واقیعیش پەنجەرەیەكی داخراوە‪.‬‬ ‫لۆژیكی (الكان) تەواو دژە لەگەڵ ئەو لۆژیكە (ڕۆالن بارت)ییەی (بارت) لە‬ ‫(‪ )Effect of the real‬ئیشی تیاكردووە‪(،‬الكان ) دەگەڕێتەوە بۆ (فلۆبیر) و ڕۆمانەكانی‬ ‫و ئەوەی هەندێ وردەكاتری نێو ڕۆمانەكانی كاریگەری واقیعی دەخوڵقێنن‪ ،‬لێرەوە چەند‬ ‫پرسیارێك دەخەمە ڕوو‪ ،‬عیشقی خود دەكەوێتە كوێی واقیعێك تژییە لە خەیاڵ؟ ‪.‬شیعری‬ ‫‪ -10‬بڕوانە ‪ :‬سالوی ژیژك‪ ،‬قماركردن ‪ ،....‬ترجمە ‪ :‬مراد فرهادپور‪ ،‬نشر گام نو‪ ،‬تهران‪،1384 ،،‬ص ‪66 :‬‬ ‫‪ -11‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬هەمان الپەڕە ‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪129‬‬

‫خود دەكەوێتە كوێی واقیعێك خاڵییە لە خەیاڵ ؟‪ ،‬شیعری خود دەكەوێتە كوێی واقیعێك‬ ‫تژییە لە هێما ؟‪ .‬شیعری خود دەكەوێتە كوێی واقیعێك خاڵییە لە هێما ؟‪ .‬شیعر دەكەوێتە‬ ‫كوێی واقیعێك تژییە لە حەقیقەت؟‪ .‬شیعر دەكەوێتە كوێی واقیعێك خاڵییە لە حەقیقەت؟‪.‬‬ ‫پێم وایە ئیشی ڕەخنەگران و لێكۆڵەرەوان بنیاتنانی پرسیاری زیاترە‪ ،‬بەو مەرجەی‬ ‫بەشێك لە پرسیارەكان بە وەاڵمەكانیان سنووردار نەكەن و لێ بگەڕێن دوور بڕۆن (وەاڵمی‬ ‫پرسیارەكان بۆ خوێنەر جێبێڵن)‪.‬‬ ‫«هاوڕێ‬ ‫نازانم شتەكان واتاكانی خۆیان لەدەست داوە‬ ‫یان كن ئیحساسی خۆم‬ ‫ڕەش و سپی‬ ‫سارد و گەرم‬ ‫تاڵ و شیرین‬ ‫هەریەك بێواتاییان هەیە»‬ ‫«من خووم بە تۆوە گرتووە هاوڕێ‪ ،‬عیشقم هەیە بۆ تۆ « (ئەرخەوان‪ ،‬چامەی‪ :‬چاوە‬ ‫تاوسیەكانی عەلی)‬ ‫لەو پارچە شیعرەی (ئەرخەوان)دا‪ ،‬عیشقی واقیعی خود بۆ هاوڕێكەی (ئەویدی)‬ ‫دەردەكەوێ‪ .‬لە بابەتی عیشقدا لێكچوون هەیە لەنێوان دیدی (پالتۆ) و (ئەرستۆ)دا‪ ،‬ئەمە‬ ‫سەرەڕای ئەو جیاوازییە گەورانەی لەنێوانیاندا هەیە‪( ،‬ئەرستۆ) باسی ئەو پێوەندییەش‬ ‫دەكات لە نێوان عیشق و هاوڕێیتیدا بوونی هەیە و دەكرێ هەستی پێ بكرێ‪ ،12‬هاوڕێیەتی‬ ‫پێگەیشتوو و كامڵ ئەوەیە‪( ،‬هاوڕێكان) وێنا ڕاستەقینەكەی یەكدی تێبینی دەكەن و ئەو‬ ‫وێنایەش دەكەنە گەوهەر‪ ،‬بەرامبەرەكانیان و خۆشیان بەو جۆرە دەبینن كە هەن‪ ،‬نەك بە‬ ‫جۆرێكی دروستكراو و شێوێنراو‪ ،‬ئەمەش گوزارشتە ڕاستەقینەكەیە لەمەڕ هاوڕێیەتی بە‬ ‫تایبەتی لە ئانی توانەوەی فەزیڵەت و ئەقاڵنیەت لەنێو یەكدیدا‪.‬‬ ‫(ئەرستۆ) پارێزگاری دەكات لەو پرەنسیپە (پالتۆ)ییانەی هەن لە ئانی قسەكردن لەسەر‬ ‫هاوڕێیەتی كامڵ و هاوكاتیش عیشق دەبەستێتەوە بە ئەقڵەوە‪ .‬عاشقبوون بە ئەویدی لە‬ ‫پێناوی پڕكردنەوەی كەلێنە سێكسییەكان‪ ،‬ئاستێكی نزمتری هەیە الی (ئەرستۆ) بەراورد‬ ‫بەو عیشقەی بەرئەنجامی فەزیڵەتە‪،‬پێویستە سێكس و جێندەر تێكەڵ نەكەین‪ ،‬یەكەمیان‬ ‫‪12- Sognavo l Africa / Kuki Gallman / Intraduzione di: Roberta Rembelli /‬‬ ‫ ‪Milano/p:40‬‬ ‫‪130‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بایۆلۆژییە و دووەمیان دەروونیی ـ كۆمەاڵیەتییە‪( ،‬نیچە) ڕاستەوخۆ باسی ئەو جیاوازییە‬ ‫ناكات‪ ،‬وەلێ لە جیاوازی نێوان (مێبوون) و (ژنبوون) تێ دەگات‪ .‬الی هەندێ هزرڤان‬ ‫نەمانی غەریزەی ژنانە‪ ،‬فەوتانی ژنە‪ ،‬ئەوان باسی ئەو تایبەتمەندییە بایۆلۆژییانە ژن‬ ‫دەكەن‪ ،‬كە دەبنە هێزێك بۆ ژن خۆی‪( .‬سیمون دو بۆڤوار) لەو ئاستەدا قابیلی بەراوردكردنە‬ ‫لەگەڵ (نیچە)‪( ،‬نیچە) جیاوازی نێوان (ژن و پیاو)ی بەستۆتەوە بە ڕووانگەی جیاواز‬ ‫و بەهای جیاوازەوە‪ ،‬ڕەخنە دەگرێ لە دوالیزمی فەلسەفی یان میتافیزیكی (دوالیزمی‬ ‫جنسی)‪ ،‬چەند میتۆدێك دەخاتە ڕوو كە گرینگن و گرینگییەكەیان دەتوانێ بگاتە‬ ‫چەندین و كون و ئاست و لەوێوە ئیش لەسەر چەندین ڕاستی بكات‪ ،‬لە (ئەركیۆلۆژیای‬ ‫ئاكار)دا (نیچە) قسە لەسەر ئەو بەهایانە دەكات كە زیهن بە بەرزتر دادەنێن بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ لەش‪ ،‬لەوێدا ژنان بە لەشیان جیادەكرێنەوە‪.‬‬ ‫دەشێ عیشق دووركەوتنەوەی خود نەبێت نەبێت لە هۆشیاری و جۆرێك لە هۆشیاربوونەوەی‬ ‫خود بێت‪،‬دەشێ عیشق ئەو فاكتەرە بێت‪ ،‬ئەویدی لە شەقامی نائاگاییەوە دەگوازێتەوە بۆ‬ ‫شەقامی ئاگایی‪ ،‬لە باخچەی ناحاڵیبوونەوە دەیگوازێتەوە بۆ باخچەی حاڵیبوونی ڕێژەیی‬ ‫(الی من حاڵیبوونی كامڵ‪ ،‬جۆرێكە لە ناحاڵیبوونی كامڵ)‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫«شااڵو دێنێ‬ ‫ئەوە دەستمە دەبێتە جووتێك عەنقا و‬ ‫لەبڕی هەموو جەستە پڕ گوناحە‬ ‫پاكیزەكان‬ ‫دەسووتێ و ناسووتێ‬ ‫تا عاشق نەبووم‪ ،‬نەمزانی سووتان یانی چی‬ ‫نەمزانی ژیان واتای چی!! « (شیرین ك‪ ،‬چامەی‪ :‬ئەوە دەستمە‪)..‬‬ ‫دەشێ عیشق مرۆڤ (خود ئەویدی) هانبدا واقیع بگۆڕێت بە شێوەیەكی ئارەزوومەندانە‬ ‫و ئەو لەمپەرانەشی دێنە بەردەمی عیشقەوە‪ ،‬بە چەكی گۆڕین وەاڵمیان دەدرێتەوە‪ ،‬عیشق‬ ‫دەسەاڵتی گۆڕینی واقیع و خود و ئەویدی هەیە و بۆ خۆشی دۆخێكی جێگیری نییە و‬ ‫قابیلی گۆڕانە بۆ نموونە‪:‬‬ ‫«ئاواتم بوو‬ ‫تۆ ژن بوویتایە و من پیاو‬ ‫بەاڵم جیاوازییەك نەبوو‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪131‬‬

‫ئەوكاتە من تۆم دەچەوساندەوە‬ ‫منی عاشق‪ ،‬دوای عاشق بوون‬ ‫ئەو تەمەم دەڕەواندەوە» (كەژاڵ ئیبراهیم خدر‪ ،‬چامەی‪ :‬بە پێنووسی ژنێك)‬ ‫بینینی گەوهەری عیشق ئیشكردنە لەسەر مرۆڤێك قبووڵی نییە بە ئاسانی و لە‬ ‫ناشوێندا ببێتە مرۆڤێكی كۆمپیوتەری‪ .‬عیشق یەك پێناسەی نییە‪ ،‬بۆچوونەكان لەمەڕ‬ ‫عیشقەوە جوایەزن‪ ،‬دەشێ عیشق بەختەوەری تێكەڵ بە مەعریفە یان زانینی هۆكارەكانی‬ ‫بێت وەك ئەوەی الی (سپینوزا) هەیە‪.13‬‬ ‫(‪)5‬‬

‫ئەو كاتەی خود و ئەویدی یەكدەگرن‪ ،‬بابەتی (دووانەیی ) دێتە پێشەوە كە گرینگی‬ ‫خۆی هەیە لە كایەی فەلسەفیدا‪ ،‬مۆدێلی دووانەیی ئەو مۆدێلەیە زۆر لە هزرڤانان‬ ‫حەزیان لێ كردووە‪ ،‬بۆ نموونە‪( :‬بادیو)‪ ،‬الی (بادیو) دووانەكان ئەو دژانەن كە پێوەندییەك‬ ‫كۆیاندەكاتەوە‪( .14‬بادیو) كەوتنی دووانەكان (خود و ئەویدی) لە بابەتیبوون دەكاتە‬ ‫پێشمەرجی كۆبوونەوەی هەموو دووانەكان‪ ،‬نەك بە تەنیا لە بابەتی دڵداریدا‪ ،‬بگرە لە‬ ‫بابەتی سیاسەتیشدا‪ ،‬بۆ نموونە‪( :‬پرۆلیتاریا) و (بۆرجوا)‪ ،‬لەو ئاستەدا هەست بە جۆرێك‬ ‫لەبەشداریكردن دەكەین لە بواری تیۆری دڵداریدا‪ ،‬دووانەی (عاشق و مەعشقوق) یان (خود‬ ‫و ئەویدی) پێوەندییەك هەیە لەنێوانیاندا‪ ،‬هەردەم عاشق (خود) كۆكەرەوەی ئازارەكانی‬ ‫مەعشوقەكەیەتی (ئەویدی) لە دڵە عاشقەكەی خۆیدا (لە دڵی خوددا)‪ ،‬بەو ئامانجەی‬ ‫لە ئازارەكانی یار (ئەویدی) كەم بكاتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو كاتەی عاشق (خود) ئازارەكانی دڵی‬ ‫یارەكەی دەگوازێتەوە بۆ نێو دڵی خۆی‪ ،‬نایەوێ بچوكبوونەوەی ڕێژەی ئازار لە دڵی‬ ‫یاردا‪ ،‬ببێتە هۆی بچووكبوونەوە دڵی یار (ئەویدی)‪ ،‬شاعیر حەز دەكات یار خاوەنی دڵێكی‬ ‫گەورە بێت و ڕووبەڕووی ئازارەكان ببێتەوە‪ ،‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫«كاتێك دنیا دەنوێت‬ ‫من لەژێر چادری لێوەكانتدا‬ ‫كچێنیم گەرم دادێت‬ ‫لەیەك شەودا‬ ‫تەواو پڕ دەبم لە وانەی ماتماتیكەكانی تۆ و‬ ‫‪ -13‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەڕە ‪52:‬‬ ‫‪ -14‬ویستی فەلسەفاندن – بادیو و ڤینگشتاین‪ ،‬ئازاد حەمە‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬هەولێر‪ ،2007 ،‬ل ‪250 :‬‬

‫‪132‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫تۆیش پرچی بێداری دەئاڵێنیت لە خۆت‬ ‫خەمەكانی خۆت بدە بە من‪ ،‬با دڵت خاڵی بێت لە غەم‬ ‫بگرە تۆزێك گەورە بێت ئەو دڵەت» (چامەی‪ :‬دڵتەزێنترین یاری تۆم‪ ،‬كۆچەر ئەبوبەكر)‬ ‫ئەوكاتەی عیشق و خۆشەویستی خود و ئەویدی دەكەونە ژێر پرسیارەوە‪ ،‬دەكرێ پرۆسەی‬ ‫بەرهەمهێنانی ڕاستی فەلسەفی بێتە كایەوە‪ ،‬ئەو كاتەی خود خۆی دەبەستێتەوە بە‬ ‫ئەویدی‪ ،‬خودی خود نابێتە بكوژی خود‪ ،‬واتە پێوەستبوون بە ئەویترەوە خود ناخنكێنێ‪،‬‬ ‫تەنانەت الی نووسەرێكی وەكو (بادیۆ)‪ ،‬عیشق و خۆشەویستی برێتین لە ئەزموونی جیهان‬ ‫نەك ئەزموونی ئەویدی‪.15‬‬ ‫قسەكردن لەسەر عیشقی نێوان دووانەیەك كە لە دڵداریدان‪ ،‬هاوكات قسەكردنە لەسەر‬ ‫ڕەگەزەكان‪( ،‬نێر ) و (مێ)‪،‬لێرەوە (بادیو) ڕایدەگەیەنێ‪ ،‬ئیش بۆ نرخداركردنی (مێ)‬ ‫كراوە لە (پالتۆ)وە تا (نیچە)‪( ،16‬بادیو) لە زۆر ڕووەوە (الكان) دەكاتە سەرچاوەی خۆی‪..‬‬ ‫(‪)6‬‬ ‫ ‬ ‫قسەكردن لەسەر چەند بابەتێك بەیەكەوە‪ ،‬پێویستی بە جۆرێك لە پۆلێنكردن هەیە‪،‬ناكرێ‬ ‫ئێمە قسە لەسەر بابەتی رەوشت بكەین ئەگەر قسەمان نەكردبێ لەسەر خود‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫قسەكردن لەسەر خود‪ ،‬پێویستیمان بە گەڕانەوە نییە بۆ رەوشت‪ ،‬چونكە خود دەروازەی‬ ‫رەوشتە نەك بە پێچەوانەوە‪ ،‬بۆیە من وەكو نووسەری ئەم بابەتە‪ ،‬ڕێگە بە خۆم دەدەم‬ ‫ڕاستەوخۆ و بەبێ گەڕانەوە بۆ رەوشت‪ ،‬قسە لەسەر خود بكەم‪ ،‬بەاڵم ئەمە ئەوە ناگەیەنێك‬ ‫كە ئەو خودانەی باسیان دەكەین بكەونە دەرەوەی رەوشتەوە‪ ،‬بابەتەكە پێوەستە بە پێویستی‬ ‫قسەكردن و ئەوەی كە من دەبێت چی بڵێم و دەبێت چی نەڵێم ‪.‬‬ ‫بیردۆزەكانی (فیختە) لەبارەی خودەوە‪ ،‬فەلسەفەی (فیختە)یان بە (ئایدیالیسمی‬ ‫ئاكاری) ناوبرد‪ ،‬ئەو ئایدیالیستە لەسەر بنەمای باوەڕی رەوشتی بوو كە لە ڕێگەی‬ ‫ئەقڵی تیۆری سەرپشكی خۆمان بسەلمێنین‪(،‬فیختە) دەڵێ‪ ( :‬خود هەموو شتێكە‪ ،‬بۆیە‬ ‫هیچ شتێك لە دەرەوەی ئەودا بوونی نییە)‪( ،17‬فیختە) واقیعیەتی لەسەر بنەمای خود‬ ‫دادەنا‪ ،‬پشتی بەستبوو بە الیەنە خورافییەكانی فەلسەفەی (كانت) و بە بێ واتایی باسی‬ ‫خود و یاسای ئاكاری و مانەوەی ڕۆحی دەكرد‪.18‬‬

‫‪ -15‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪251:‬‬ ‫‪ -16‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪ 252:‬‬ ‫‪17- II grande Gatsby / Francis scott Fitzgerad / Intraduzione di‬‬ ‫‪:Fernanda pivano/ Milano / 1998‬‬ ‫‪ -18‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەڕە ‪65‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪133‬‬

‫«باوكی ڕۆح سپی ‪..‬هەست دەكەم‬ ‫داستان وەك گواڵو لە شەرواڵەكەت دەچۆڕێت‬ ‫لە پێدەشتەكانی مەستییەوە‪ ،‬نور بە میوانی‬ ‫لە پەرداخێك شەرابدا دەگەڕێنێتەوە‬ ‫منداڵەكەی ناوەوەم ژیر نابێتەوە» (چامەی ترۆپكی داڵغە‪ ،‬سارا عومەر)‬ ‫خودێك هەیە لەنێو خودی ئێمەدا‪ ،‬ئەو خودە چۆن منداڵێكی ساوایە‪ ،‬وەلێ زۆر جوان‬ ‫بیردەكاتەوە و توانای بیركردنەوەی بەرزە‪ ،‬ئەو باسەش گفتوگۆ هەڵدەگرێ كە ئایە ئەو‬ ‫منداڵە ساوایە خودە ڕاستەقیەنەكەیە (ئەو خودەی فەیلەسووفان بە خودی حەقیقی ناوزەدی‬ ‫دەكەن)‪ ،‬یان خودی هەڵگری ئەو منداڵە ساوایە خودە حەقیقییەكەیە؟‪ ،‬بە شرۆڤەیەكی‬ ‫ئاسانتر‪ :‬ئایە مرۆڤەكەی ناومان خودی حەقیقییە یان خودی خۆمان؟‪ ،‬بۆ وەاڵمدانەوەی‬ ‫ئەو پرسیارە پێویستیمان بە كردەی (بیركردنەوە) هەیە‪ ،‬ئەوەی شوناسی كەسێك دیاری‬ ‫دەكات‪ ،‬وایلێدەكات بیناسینەوە‪ ،‬دواتر مامەڵەی لەگەڵدا بكەبن و پەنجەی لە ئاستدا‬ ‫شل بكەین‪ ،‬چۆنێتی بینین و تێبینیكردنی خودە گەوهەرییەكەیە‪ ،‬ئەمەش دوو وەسفی‬ ‫گشتی و تایبەتی لە خۆ دەگرێ و هەڵگری هەردوو وەسفەكەیە وەكو دوو وەسفی‬ ‫جیاواز‪ ،‬ئەگەر ڕوونكردنەوەیەك بدەین لەو ئاستەدا‪ ،‬ئەوا دەكرێ بڵێین مەبەست لە وەسفی‬ ‫تایبەتی‪ ،‬خەسڵەتەكانی كەسەكەیە‪ ،‬شوناسی خودیش ئەقڵ و ژیری خودە‪ ،‬واتە ئەقڵ و‬ ‫ژیری‪ ،‬شوناسی خود دیاری دەكەن و بەرپرسیارن لەو شوناسە‪،‬ئێمە هەریەكەمان دەرك بە‬ ‫خودی تاك دەكەین و هەست بەوە دەكەین ئەوەی لە بەرامبەرماندایە شتێكە كە دەكرێ‬ ‫لە وشەیەكدا چڕی بكەینەوە‪ ،‬ئەویش وشەی (تاك)ـە‪ ،‬دەشكرێ بڵێین خودێك كە بوونی‬ ‫جێگەی گومان نییە و دڵنیاین لەوەی لەسەر ئەرزی واقیعدا هەیە و توانای هاموشۆ و‬ ‫خواردن و خەوتن و خوێندنەوە‪ ،‬دواتریش داهێنانی هەیە‪ ،‬خودێكی بیركەرەوەیە‪ ،‬بەو واتایەی‬ ‫توانای بیركردنەوەی هەیە و ئاگایە بە بوونی خۆی و لە بوونی خۆی دڵنیابۆتەوە و هیچ‬ ‫گومانیكی نییە لە بوونی خۆی (تیۆریەیەكی دیكارت لە فەلسەفەی مۆدێرندا هەیە‬ ‫جەخت لەسەر ئەو خاڵە دەكاتەوە)‪..‬‬ ‫حاشاكردن لە (خودی هەبوو)‪ ،‬یەكێكە لە سیما دیارەكانی شیعری كوردی بە گشتی‬ ‫و شیعری ژنان بە تایبەتی‪ ،‬زۆر لە شاعیران لە خودی خۆیان دوور دەكەونەوە‪ ،‬خودی‬ ‫خۆیان لەسەر تاشەبەردێكی كەنار دەریا دادەنێن و خۆشیان بە نەفرەتلێكراوێك دەچوێنن‪،‬‬ ‫دەریا نەفرەتی لێكردووە‪ ،‬لە كاتێكدا هەر خۆیان وێناكەری (دەریا) و (خودی هەبوو ) و‬ ‫(خودی خەیاڵی)ن‪:‬‬ ‫‪134‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫«لە بێدەنگی بكوژی دیوارە بەردینەكانی‬ ‫موبەقدا‬ ‫باڵندەكاتنی وتن ‪..‬دەمرن ‪..‬دەمرن‬ ‫فڕینیان بیر دەچیتەوە‬ ‫دەڵێی لە گۆڕی خۆمدا وەستاوە‬ ‫قاچەكانم‬ ‫من چیتر ژن نیم‪ ،‬كۆترم ‪..‬دەمرم ‪..‬دەمرم» (دڵسۆز حەمە ‪..‬چامەی موبەق)‬ ‫شیاوە دەقی ئەدەبی ببێتە شوێنی یەكالیكردنەوەی كێشەكانی خود لەگەڵ خود خۆی‬ ‫و لەگەڵ دۆست و نێزیكانی خود و ئەو بچمانەشی وەكو ئەنتی خود سەر لە نوێ خۆیان‬ ‫بەیان دەكەنەوە ‪.‬ئەو خودەی لە بەرامبەریدا ئەنتی خود بوونی هەیە‪ ،‬خودێكی تەنیایە‪،‬‬ ‫ئەگەر تێكستی ئەدەبی بكەینە سەنتەری گەیشتن بە خود و گەیشتن بەو پەیكەرەی‬ ‫دەكرێ ناوزەدی بكەین بە (دووركەوتنەوە لە خود)‪ ،‬ئەوا پێویستیمان بە وردبینی هەیە‪،‬‬ ‫وردبینی لە هەڵبژاردنی تێكستێكی دیاریكراودا‪.‬‬ ‫ئەگەر بڕیار بێت خود كۆی هۆشیاری نەبێت‪ ،‬ئەوا خود بەشێكە لە ئەقڵ‪ ،‬خود ئەو‬ ‫بەشەی ئەقڵە كە هەڵگری ڕابردووە‪،‬الی (جۆن لۆك) ئەمە گوزارشتە لەوەی كە ئێمە‬ ‫هەمان كەسین لەپەنای گۆڕانە ڕادیكاڵییەكاندا‪ .‬الی (كیركگارد) خود یەكسانە بە سۆز و‬ ‫الی (نیچە) خود (ئیرادە)یە ‪ .19‬دەشكرێ خود بیركردنەوەی عەقاڵنی بێت‪ ،‬لێرەدا پرسیار‬ ‫دەكەین ‪:‬‬ ‫(ئایا ئێمە جگە لە ناسینی خۆمان‪ ،‬توانای ناسینی ئەوانیتریشمان هەیە ؟)‬ ‫ئەگەر قسەكردن لەسەر هەر یەكێك لە ئێمە قسەكردنێكی ڕووت بێت لەسەر هۆشیاریمان‬ ‫و قسەكردن لەسەر هۆشیاری قسەكردن بێت لەسەر ئێمە‪ ،‬لەو ئاستەدا چۆن چۆنی دەتوانین‬ ‫بگەین بە خودەكاتنی دەرەوەی خودی خۆمان ؟ ‪.‬‬ ‫ بیرمەندێكی وەكو (سارتەر) ئەنتی ئەو بۆچونە بوو‪ ،‬پێی وابوو خود بەردەوام لە‬ ‫داهاتوودا دانیشتووە‪ ،‬ئێمە دەمانەوێ خۆمان بكەین بە شتێك‪. 20‬‬ ‫ئەو تیۆریانەی لە فەلسەفەدا پێیان وایە خودبوونی هەیە‪ ،‬الی (سارتەر)بێكەڵكن‪،‬‬ ‫‪ -19‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬الپەڕە ‪23‬‬ ‫‪ -20‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪،‬ل ‪22 :‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪135‬‬

‫چونكە (سارتەر) پێی وایە خودی ڕەسەن شتێكە بنیات دەنرێ‪ ،‬شتێك نییە بدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫(سارتەر) ئەو تیۆرییانە بە بەدئیمانی ناودەبات ‪.21‬‬ ‫ئەو شتەی نێزیكە لە گومانگەرایی (هیوم)ـەوە‪،‬ئەو دیدەیە كە دەشێ بە (‪)solipsism‬‬ ‫ناوزەندی بكەین‪ ،‬مەبەست لەو تیۆریەیە كە پێیوایە من تاقانەیە و تەنیا ئەوە شیاو بێت‬ ‫ناسنامەی بوونی پێ بدەین‪.‬‬ ‫(‪)7‬‬

‫«لە باوەشی هەژان دەخەوم!‬ ‫لە خەوندا ‪..‬خێرا خێرا لە خۆیان‬ ‫خەندە‪ ،‬خاوەر‪ ،‬خەیاڵ و خاوبوونەوە چێدەكەن‬ ‫تا خەیاڵ بڕ كات‬ ‫خاوەر بە ڕوومان پێدەكەنێتەوە» (مەهاباد قەرەداخی‪ ،‬هێشووی عیشق‪ ،‬ل ‪)24:‬‬ ‫(مەهاباد قەرەداخی) یەكێكە لەو شاعیرانەی لە بازنەی ملمالنێی نێوان خود و ئەویدی‬ ‫دا بایەخی زۆر بە زمان دەدا و فەزای گشتیی شیعرەكەش لەو ئاستەدا ڕۆڵی خۆی‬ ‫بینیوە‪،‬بوونی زمانێكی شیعری‪ ،‬سەلمێنەری بوونی شیعرێكە‪ ،‬ئەوەتا زمانی سۆفیزم‬ ‫شیعرییە‪ ،‬شیعریەتەكەی لەو ئاستەدا باسی دەكرێ‪ ،‬كە شتەكان وەكو ڕەمز مانیفێست دەبن‪،‬‬ ‫بەو زمانە‪ ،‬ئەزموونی سۆفیزم دەسەاڵتی بنیاتنانی جیهانێكی دەبێت لەنێو جیهاندا‪،22‬‬ ‫ئەوەی زمانی سۆفیزم لە زمانی ئاینی جیادەكاتەوە‪ ،‬بابەتی واقیعە‪ ،‬چونكە لە ئایندا‬ ‫شتەكان وەك ئەوەی ڕوویانداوە دەگێڕدرێنەوە و ڕەمز بوونی نییە لە گێڕانەوەكەدا‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫ئێمە نامانەوێ زیاتر لەبارەی سۆفیزمەوە بڵێین‪ ،‬چونكە مەحاڵە بتوانین وتارێك لەبارەی‬ ‫میتۆدی سۆفیزمەوە بنووسین‪ ،‬مەگەر لە دەرەوە وەسفی بكەی‪ ،‬دەكرێ جیاوازییەكی نێوان‬ ‫سۆفیزم و سوریالیزم لەوەدا بێت‪ ،‬كە ئەمیان میتۆدەكەی بەو جۆرەیە كە باسمان كرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەویان میتۆدەكەی دەتوانرێ لەبارەیەوە بنووسرێ‪ ،‬گەرچی سوریالیزم وەكو عەقیدەیەك‬ ‫بەیان نابێت‪ ،‬دەشێ لەنێوان زمانی دەق و ئەو زمانەی قسە لەسەر زمانی دەق دەكات‪،‬‬ ‫جۆرێك لە تێكەاڵوی زمانەوانی هەبێت لە فەزا گەورەكەی زماندا‪ .‬دەقی ئەدەبیی لە یەكە‬ ‫زمانییەكان پێك هاتووە‪ ،‬ڕاستە شیكردنەوەی هونەری بەرهەمە ئەدەبییەكان لەسەر بنەمای‬ ‫تیۆر و میتۆدەكاتنی زمانناسی ڕێگەیەكی ئاسانە‪ ،‬وەلێ جوان نییە‪ .‬بەخشینی ئازادیی بە‬ ‫زمان بە كردنەوەی دەرگەی زمان نابێت‪ ،‬لە وەها بارێكدا نووسەر خۆی مەحكوم دەكات بە‬ ‫نووسین‪ ،‬قسەكردنی بەشێكی زۆر لە ڕەخنەگرانمان لەسەر زمان‪ ،‬قسەكردنە لەسەر ڕێزمان‪،‬‬

‫‪ -21‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪34:‬‬ ‫‪ -22‬بگەڕێوە بۆ ‪ :‬الصوفیە والسوریالیە‪ ،‬ادونیس‪ ،‬دار الساقی‪ ،‬بیروت‪1992 ،‬‬ ‫‪136‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫زمان ئەو پردەیە كە لەنێوان خود و ئەویدی دا هەیە‪ ،‬خود لە ڕێگەی ئەو پردەوە كە زمانە‪،‬‬ ‫كێشە هزرییەكانی خۆی بۆ ئەویدی دەنێرێت و ئەویدیش لە ڕێگەی هەمان پردەوە وەاڵمی‬ ‫دەداتەوە‪ ،‬زمان ئەو كێشەیەیە كە تیایدا كێشەكان چارەسەر دەكرێن‪.‬‬ ‫(نیگار نادر) یەكێكی دیكەیە لەو شاعیرانەی لە هەمان بازنەی ملمالنێی خود و‬ ‫ئەویدی دا بایەخی زۆر بە زمان دەدا‪:‬‬ ‫«وتم دە ئەوەشم لەگەڵ بكە‬ ‫بمنێرە بۆ جێگەیەك‪ ،‬هیچ نەبێت‬ ‫هێندە زیندوو و عاشقی ڕووناكی بن‬ ‫تا پەپوولەكانی تر كە لەگەڵمان بێت‬ ‫تێر ڕوناكی هەڵمژن» (نیگار نادر‪ ،‬چامەی‪ :‬من و پەپوولە و مۆم )‬ ‫(‪)8‬‬

‫«چاوەكانی تۆ دەبێت ڕۆژێكیان هەبێت بۆ گریان‬ ‫دەبات زەوی ئەمڕۆ ئاوی لێ بەربێ‬ ‫ئاو‪،‬‬ ‫ئاو‪،‬‬ ‫نیگەرانی ‪..‬نیگەرانی ئاوێنەیە‬ ‫تەمەنی منداڵی ‪ .‬تەمەنی گەنجی‪ ،‬سەرچاوەی خۆشی و ناخۆشی‬ ‫پیری ‪..‬مردن‪ ،‬سەرچاوەی ئازار و گریان» (كەژاڵ نوری‪ ،‬چامەی‪ :‬بەیتێكی سوێر)‬ ‫خودی نیگەران هاوكات خودێكی ڕەتكەرەوەیە‪،‬ئەویتری نیگەران هاوكات ئەویترێكی‬ ‫نائاساییە‪ ،‬خود بۆ ئەوە ئەویدی ڕەتدەكاتەوە‪ ،‬تا نیگەرانییەكانی خۆی بڕەوێنێتەوە‪ .‬ئەویدی‬ ‫بۆ ئەوە خود ڕەتدەكاتەوە‪ ،‬تا بااڵدەستی خۆی بسەلمێنێ‪ ،‬دەكرێ ڕەتكردنەوە لە پێناوی‬ ‫دەستكەوتنی بەختەوەری زیاتردا بێت ئەگەرچی بەختەوەری شتێكی بێواتایە‪( ،‬مرۆڤی‬ ‫نیگەران) بەر وشەی (نیگەرانی) دەكەوێ‪ ،‬دەشێ خودی وشەكە ڕەتكەرەوەكە بێت لە‬ ‫دوو تویێ فەرهەنگێكدا یان لە خەیاڵی سەربەخۆی نووسەرێكدا‪ ،‬ئێمە لێرەدا خاوەنی دوو‬ ‫ڕەتكەرەوەین‪ ،‬یەكەمیان خودێكە ڕەتدەكاتەوە و هەوڵی گۆڕین دەدا‪ ،‬دووەمیان وشەیەكە‬ ‫هەمان هەوڵ دەدا‪،‬لەنێوان خود و وشەدا كرداری هەڵبژاردن ئەنجام نادرێ‪ ،‬ناتوانین وشە‬ ‫هەڵبژێرین و خود ڕەتبكەینەوە یان بە پێچەوانەوە‪،‬وشە بەرهەمی خودە و كرداری خودیش‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪137‬‬

‫بەرهەم و بەرئەنجامی وشەكانە‪ ،‬ئینجا وشەكان بە زمان گوترا بن یان لەخەیاڵێكدا بن كە‬ ‫ناتوانین گوزارشتی لێ بكەین‪ ،‬چواندنی نیگەرانی بە ئاوێنە‪ ،‬تووشی سێ ڕێگەمان‬ ‫دەكات‪ ،‬یەكەممان لەسەرەوە باس كرد‪ ،‬كە ڕێگەی (نیگەرانییەكان)ـە‪ ،‬دووەمیان ڕێگەی‬ ‫بەراوردكردنە كە ئەو ڕێگەیەیە شاعیرگەلێك تیایدا دانیشتوون و نێرگەلەی شیعری تیادا‬ ‫دەكێشن‪ ،‬ڕێگەی سێیەمیان ڕێگەیەكی درێژە و لە كۆتاییەكەیدا ئاوێنەیەك دانراوە كە‬ ‫هەمووان دەتوانن خۆیان تیایدا بدۆزنەوە‪ ،‬یان دەتوانن بچمێكی خۆیان تیایدا بدۆزنەوە‬ ‫ئەگەر قەرا بێت خود بوونەوەرێكی فرە بچم بێت‪ ،‬نیگەرانی خود و ئەویدی هەڵگری‬ ‫خۆشی و ناخۆشییە بەیەكەوە‪ ،‬هەڵگری ئەو خۆشییانەیە كە پەیوەندییان بە ئومێدەوە هەیە‬ ‫و ئاسۆیەكی ڕوونمان نیشان دەدەن‪ ،‬هەڵگری ئەو ناخۆشییانەشە كە هیچمان نیشان نادەن‪،‬‬ ‫جگە لە نیگەرانییەكی ڕووت و وامان لێدەكەن لە خەندە دوور بكەوینەوە‪.‬‬ ‫لە دیرۆكی خەندەدا سەردەمانی (رابلێ) و (شكسپیر) گرینگی خۆیانیان هەیە و‬ ‫وەكو خاڵێك دەبینرێن‪ ،‬ئەوەی لە فاكتی خەندەدا تێبینی دەكرێ‪ ،‬ئەو سنوورانەن كە بە‬ ‫جیاكەرەوەی سەردەمەكان ناوزەد دەكرێن بە تایبەتی سەدەی حەڤدەهەم و سەدەكاتنی دواتر‪،‬‬ ‫لەو پارچە شیعرەی سەرەوەدا‪ ،‬خۆشی و خەندە بەستراونەتەوە بە تەمەنەوە‪ ،‬بەستراونەتەوە‬ ‫بە تەمەنی منداڵی و گەنجییەوە وەكو خۆشترین دوو ماوەی تەمەنی مرۆڤ‪ ،‬ناخۆشیش‬ ‫پێوەستە بە تەمەنی پیری و دوای پیری كە مردن و كۆتایی و سەرەتای نادیارە‪ ،‬دوا جار‬ ‫كۆی پرسیار و ملمالنێ و تۆخبوونەوە و كاڵبوونەوەكان دەگەڕێنەوە بۆ خودەكە كە شاعیرە‪.‬‬ ‫ ‬ ‫(‪)9‬‬

‫« وەكو چرپە هەڵچووەكانی ناخم‬ ‫هەر زوو بە زوو‬ ‫خاڵی ئەبێ‬ ‫وەكو دییەم زوو‬ ‫هەڵدەچێ‬ ‫بەهاری داهاتووش‬ ‫بۆ تۆ‬ ‫بوونی من بوونی تۆیە» (چنوور نامیق‪ ،‬چامەی ئەگەر هاتی بە گەڕەكی باخا وەرە)‬ ‫(چنوور) بوونی خودی خۆی دەبەستێتەوە بە بوونی ئەویدیكەوە‪.‬‬ ‫‪138‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫هزری (هایدگەر) بە ڕەتكردنەوەی ئایدیاكانی (دیكارت) دەستی پێكرد و گەورەترین‬ ‫كاریگەری لەسەر فەلسەفە و میتافیزیكی ڕۆژئاوا هەبوو‪ ،‬بە بەردەوامی (هایدگەر)‬ ‫دەیپرسی‪ :‬بوونی چییە ؟‪ ،‬ئەو پرسیارە لە سەردەمی (سۆكرات)ـەوە تا سەردەمی (دیكارت)‬ ‫پەراوێز خرابوو‪.‬‬ ‫(هایدگەر) نەیدەویست دەست لەو پرسیارە هەڵبگرێ‪ ،‬ئەو دەیگوت‪ :‬ئەو كەسە فەیلەسووف‬ ‫نییە كە پرسیاری زۆر و زەبەند دەوروژێنێ‪ ،‬ئەو كەسە فەیلەسووفە كە هەموو ژیانی بۆ‬ ‫تاقە پرسیارێك تەرخان دەكات ‪ .23‬باسی بوون باسێكی قووڵە و گێڕانەوەی مەحاڵە‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئەوەی پێناسەیەكی گشتی بوون(وجود) و عەدەممان كردبێت‪ ،‬بە دژی یەكمان داناون‪.‬‬ ‫فەلسەفە ئایدیالیزمییەكانیش باسی بوون دەكەن‪ ،‬چونكە دەكەوێتە دوای چییەتی و‬ ‫ناكەوێتە پێشی‪ ،‬بوونی مرۆڤ گوزارشتە لە خەسڵەتێكی خودی و هەر ئەو خەسڵەتەش‬ ‫جیای دەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم بوونگەراكان سەرەتا بوون بە چییەتی دانانێن‪ .‬بوونی مرۆڤ‬ ‫جیاكەرەوەی مرۆڤە‪ ،‬ویستی مرۆڤ ئەگەر بیەوێ گوزارشت لە خۆی بكات‪ ،‬ناتوانێ لە‬ ‫پێشەوە باسی چییەتییەكەی بكات‪ .‬مرۆ بوونەوەرە تاقانەكەیە كە سەرەتا بوونی هەیە و‬ ‫چییەتییەكەی دواتر دەگات‪،‬‬ ‫(بوونی وێران) ئەو بوونەیە لەنێو شكستەكاندا سەرهەڵدێنێ‪ ،‬لەنێو هەڵوەران و كەوتن و‬ ‫داتەپیندا‪ ،‬ئەو بوونە وێران نییە بەرهەمی ئازار و ئەشكەنجەیە‪ .‬بوونی جوان بەستراوەتەوە‬ ‫بە ئازارەوە و ئازار بەشێكە لێی و ئەو بەشێكە لە ئازار‪ ،‬بەاڵم هەردەم ئازارەكان وا لە‬ ‫مرۆڤ دەكەن بیر لە بەختەوەری بكاتەوە‪ ،‬بیر لە ژیانێكی دی بكاتەوە‪ ،‬ئەوەتا (نەزەند‬ ‫بەگی خانی) بەو هەموو ئازارەیەوە نایەوێ ژیان برێتی بێ لە ئەلبوومی ئازارەكان‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەلبوومەی پڕە لە فۆتۆی ئازاربەخش و وێنەی سەرابی كە خاوەنی زمانێكن هەڵگری‬ ‫ئازارە كوشندەكانەوە‪ ،‬ئازارە كوشندەكان دەبنەوە بكوژی مرۆڤ و ئەلبوومەكە و واتا‬ ‫گەورەكانی ئازاریش‪ ،‬سەردەم مەتەڵە‪ ،‬ئەوەی هەڵیدێنێ براوەیە‪ ،‬براوە و دۆڕاویش دیار نین‪،‬‬ ‫چونكە وەاڵمی مەتەڵەكان نادیارن و توانای ئەوەمان نییە وەاڵمێكی دیاریكراو هەڵبژێرین‬ ‫و ناوی بنێین وەاڵمی مەتەڵەكان‪ ،‬مەتەڵەكان هەڵگری وەاڵمی جیاوازن‪ ،‬لە دیارترینی‬ ‫ئەو مەتەاڵنەش ژیان و مردنن وەكو دوو مەتەڵی شاراوەی ئەبەدی كە بەستراونەتەوە بە‬ ‫سنوورەكانی بوون و نەبوون و مانەوە و نەمانەوەوە‪:‬‬ ‫‪ -23‬بگەڕێوە بۆ ‪ :‬در امدی بر جامعە شناسی ادبیات ‪ :‬لوكاج‪ ،‬ادورنو‪ ،‬گلدمن‪ ،‬گرامشی ‪ ،...‬مترجم ‪ :‬محمد‬ ‫جعفر پویندە‪ ،‬نشر چشمە‪ ،‬تهران‪،1380 ،‬ص ‪88:‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪139‬‬

‫«دایكم لەگەڵ مردووەكاندا دەژی‬ ‫ئەی هاوڕێم‬ ‫ئەو هەردەم دوعا دەكات‬ ‫تا بە بێ ئازار‬ ‫لە كەناری زیندووییەوە بپەڕێتەوە بۆ ئەوبەری نەمان‬ ‫ئازارەكانم گەورەم دەكەن» (نەزەند بەگی خانی‪ ،‬چامەی‪:‬دوعاكانی دایكم)‬ ‫(‪)10‬‬

‫خودی یاخی (‪ )insubordinate‬كەسێكە تاقە وێنایەكی نییە‪ ،‬هزرڤانان و ڕۆشنبیران‬ ‫فۆڕمی جیاواز جیاوازیان بەخشیوە بەو خودەی دەشێ بە (خودی یاخی) ناوزەدی بكەین‪،‬‬ ‫(مرۆڤی یاخی) الی (كامۆ) مرۆڤێكە لە ناوەڕاستی دیاردە و ئایدیاكاندا دەوەستێ‬ ‫و ڕەتیان ناكاتەوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵیشیاندا نییە‪( ،‬گۆتە) لە هۆنراوە دراماتیكییەكانی نێو‬ ‫(فاوست)دا وێنای مرۆڤێك دەكات كە زۆر لە ڕەخنەگر و لێكۆڵەرەوان نێزیكی دەكەنەوە‬ ‫لە (سوپەرمان)ـەكەی (نیچە)‪ ،‬وەلێ من پێموایە ئەگەر (فاوست) مرۆڤێك بێت هەردوو‬ ‫قاچیشی نەخزابێتە نێو بازنەی (مرۆڤی یاخی)یەوە‪ ،‬ئەوا بەالیەنی كەمەوە قاچێكی لەو‬ ‫بازنەیەدایە‪( .‬نیچە) وەكو پەیڕەوكارێكی گومانی میتۆدییانە‪ ،‬دەیویست بیسەلمێنێ كە‬ ‫ئەگەر بێ باوەڕی بكرێتە نیهلیزم‪ ،‬ئەوا مرۆڤ دەتوانێت بە باوەڕهێنان بە هیچ بژی‪،‬‬ ‫بۆیە ڕەوایە گەر بڵێین‪ :‬كۆی فەلسەفەی (نیچە) یاخیبوونە‪ ،‬یاخیبوونی شاعیر لە‬ ‫تێكستێكی شیعریدا دەكەوێتە پەراوێزی یاخیبوونی شاعیرەكە خۆی لە ژیانی ڕۆژانەیدا‬ ‫؟‪ ،‬ئایا فەزای تێكستی شیعری ئەوەندە فرەوانە بتوانێ داڵدەی یاخیبوونی شاعیرێك لە‬ ‫دیاردەیەك لە دیاردەكاتن بدا كە بۆی هەیە ئەو یاخیبوونە (یاخیبوونێكی ڕەها) بێت ؟‪،‬‬ ‫ئایا ئەو وێنا كۆنەی بۆ یاخیبوون هەمانە و پشت ئەستوور بەو وێنایەش تا ئێستە قسەمان‬ ‫كردووە لەسەر تێكستی شاعیران‪ ،‬وایكردووە لە (یاخیبوونی شیعری) بگەین؟‪ .‬دوا جار‬ ‫دەكرێ بپرسین‪ :‬هەر بەڕاست ئەوەی لەنێو شیعری كوردیدا هەیە یاخیبوونە یان كوشتنی‬ ‫ڕۆحی یاخیبوونە و چواندنێتی بە جەستەیەكی ستاتیك و بێدەنگ و بێڕۆح؟‬ ‫دیسانەوە دەڵێمەوە‪ :‬پێویستە ڕەخنەگران و لێكۆڵەرەوان دوای نووسینی هەر بابەتێكی‬ ‫ڕەخنەیی یان شیكاری یان تیۆری و‪...‬هتد‪ ،‬پرسیاری زۆر لەدوای خۆیان بە جێ بهێڵن‬ ‫و وەاڵمی ئەو پرسیارانەش بۆ خوێنەر بهێڵنەوە‪ ،‬ئەو بۆچوونەی پێی وایە ئەو كەسەی‬ ‫پرسیار دەوروژێنێ دەبێ هەر خۆشی وەاڵمی بداتەوە‪ ،‬بۆچوونێكی چەوتە‪ ،‬ئەگەر وا‬ ‫‪140‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بێت ئەی پێویستی پرسیاركردن لە كوێدایە؟‪ ،‬مرۆڤ بۆ ئەوە پرسیار دەكات‪ ،‬تا وەاڵمی‬ ‫لە ئەوانیدیكەوە دەستبكەوێ‪ ،‬ئەگینا پرسیاركردن لە خود‪ ،‬جۆرێكە لە وەاڵمدانەوەی‬ ‫پێشوەختە‪ ،‬جگە لە فۆڕمێكی دیاریكراوی پرسیاركردن لە خود كە دەكرێ بە (فۆڕمی‬ ‫هاملێتی) ناوزەدی بكەین‪،‬‬ ‫یاخیبوون لە شیعری ژنانی باشووری كوردستان لە ماوەی نێوان سااڵنی (‪ 2000‬ــ‬ ‫‪)2010‬دا یاخیبوونێكی بەشیعریكراوە‪ ،‬ئەمەش وایكردووە ئەگەر یەكێك بیەوێت بابەتێك‬ ‫بنووسێ بەناوی (یاخیبوون لە شیعری ژنانی باشووری كوردستان)دا‪ ،‬ئەوا پێویستی‬ ‫بەوە هەیە بگەڕێتەوە بۆ هزر و قوواڵییەكانی شیعر‪ ،‬هەروەها پێویستی بە جۆرێك لە‬ ‫هەڵوەشاندنەوە هەیە‪ ،‬هەڵوەشاندنەوەی تێكست واتای لەناوبردنی ئەو تێكستە ناگەیەنێ‪،‬‬ ‫چونكە هەڵوەشاندنەوە بنەما و ئاماژەی واتایی لەنێو نابات تا ڕووبەڕووی بێ واتاییمان‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬هەڵوەشاندنەوە تا ئاستی تیۆرێك دەڕوات‪ ،‬یاخیبوونی شاعیرانەی خود لە ئەویدی‬ ‫لەو پارچە شیعرەی خوارەوەدا دەردەكەوێ‪:‬‬ ‫«هەموو شەوێك‬ ‫چاوی دڵم كلڕێژ دەكات و‬ ‫گۆرانی سۆزم بۆ دەڵێ‬ ‫من دووردەكەومەوە لە هەموو دووبارەكان»‬ ‫«ئیتر من یاخیم لە یاخیبوون‬ ‫یاخیم لە تۆ « (خولیا حوسێن‪ ،‬چامەی‪ :‬بۆنی شكست)‬ ‫(‪)11‬‬

‫خود لە شیعری (نەسرین شاكەلی) و (الزۆ)دا بەردەوام قوربانی دەدا لە پێناوی ئەویدی‬ ‫دا‪( ،‬نەسرین) و (الزۆ) هەوڵ دەدەن وەكو سوریالییەكان شێوازی بەكارهێنانی زمان بگۆڕن‪،‬‬ ‫ئەوان چاویان بە زمان نەگێڕایەوە و بڕوایان پێكرد‪ ،‬بەاڵم دوا جار (نەسرین) و (الزۆ)‬ ‫سوریالی نین‪ ،‬سوریالییەكان خۆیان جیاكردەوە لە كۆمەڵگە و رەوشت و ئیستاتیكا‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی لەدایكبوونی مرۆڤێكی هەمەكی‪ ،‬ئەوە لە كاتێكدا دوو شاعیرەكەمان بانگەشەی‬ ‫رەوشت دەكەن و ئامادەگییان تیایە بۆ قوربانیدان لە پێناوی یاردا‪ ،‬ئەوەتا خودی (نەسرین)‬ ‫لە خوارەوە قوربانی دەدا بۆ یارەكەی (ئەویدی)‪:‬‬ ‫«چ خۆشە چاوەڕوانی تۆ !‬ ‫چ خۆشە هەم بوونت هەم نەبوونت‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪141‬‬

‫تۆ هەردەم گۆرانییە نەگوتراوەكانی منی‬ ‫تۆ هەردەم تابلۆ نەكێشراوەكانی منی‬ ‫تۆ هەردەم ڕازە ئاشكراكانی منی‬ ‫من هەموو شتێك دەكەم بۆ تۆ» (نەسرین شاكەلی‪ ،‬چامەی‪ :‬لەباتی چەپكێ نێرگز)‬ ‫ئەمەی خوارەوە نموونەیەكە لە قوربانیدانی (الزۆ) لە پێناوی یاردا‪ ،‬قوربانیدانێك‪،‬‬ ‫سەرەتاكەی عیشقە و كۆتاییەكەی عاشقبوون‪:‬‬ ‫« من دەمگوت‪ :‬ئەو هەموو وێنەیەم بۆ ناخرێتە‬ ‫یادەوەریمەوە‬ ‫ئەو ڕێگە دوورەت بۆ پێ بڕیم ؟‬ ‫ئەو ئاگرەت بۆ لە ماڵەكەی مندا كردەوە ؟‬ ‫تۆ چۆن وێرات بێیتە باخەكانی منەوە ؟‬ ‫بۆ باڵندەكاتنی خۆت تێبەردام ؟‬ ‫بۆ باڵندەكاتنی خۆت تێورووكاندم پاشا ؟‬ ‫ئەو سەفەرەم لەگەڵ تەواو بكە پاشا» (پاشای خەمبار)‬ ‫لەو پارچە شیعرەی سەرەوەدا‪ ،‬خود قوربانی دەدا‪ ،‬بەوەی غەدرەكانی كەسێك دەچێژێ‪،‬‬ ‫ئەو كەسەی شاعیر غەدرەكانی دەچێژێ‪ ،‬هەمان ئەو كەسەیە كە قوریانی بۆ دەدا‪ ،‬واتە‬ ‫شاعیر بەر ڕەحمەتی غەدری كەسێك كەوتووە‪ ،‬كە قوربانی بۆ دەدرێ‪ ،‬ئەوەشی قوربانی بۆ‬ ‫دەدا‪ ،‬هەر ئەو كەسەیە كە غەدری لێ دەكرێ‪ ،‬وەها غەدرێك كە یار لە (الزۆ)ی دەكات لە‬ ‫شیعرەكەدا‪ ،‬دەشێ گوزارشت بێت لە خاوێنی یار و ئەو غەدرانەشی باسیان دەكرێ‪ ،‬دەكرێ‬ ‫گوزارشتێكی شیعری بن لە جوانی و نیانییەكانی یار‪ ،‬بۆ نا؟‪ ،‬بوونی سەفەرێك كە شاعیر‬ ‫حەزدەكات تەواوی بكات لەگەڵ (یاری غەدار) كە یارێكی جوانە‪ ،‬ڕووبەڕووی تاقە‬ ‫ڕێگەیەكمان دەكاتەوە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە كە وێنا و كەسایەتی یار لە شیعرەكەدا شێوێنراوە و‬ ‫ئەو شێواندنەش جوانی بەخشیوە بە شیعرەكە‪ ،‬دەكرێ ئەمە وەكو جۆرێكی دی قوربانیدانی‬ ‫دەرەكیی چاوی لێ بكرێ‪ ،‬شاعیر وێنای یار لە شیعرەكەدا دەشێوێنێ بۆ ئەوەی شیعرێك‬ ‫كە هەڵگری جوانییە بخوڵقێ‪ ،‬هەر ئەمەشە پێی دەگوترێ‪( :‬قوربانیدانی شیعری)‪.‬‬ ‫(الزۆ ) لە شیعرەكەدا بە ئەقڵ و جەستە قوربانی دەدا‪ ،‬كێشە گەورەكەی (دیكارت)‬ ‫ئەوەبوو كە چۆن چییەتیی جیاوازەكان (ئەقڵ و جەستە) پێوەستن‪ ،‬مرۆڤ (ئەقڵ ‪+‬‬ ‫جەستە)یە‪،‬جیاكردنەوەی ئەقڵ لە جەستە گونجاو نییە و پێناسەكردنی ئەو دووانە وەكو دوو‬ ‫‪142‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫چییەتیی سەربەخۆ‪ ،‬ڕەوا نییە‪ ،‬الی (سپینوزا) ئەقڵ و جەستە دوو بەشی یەك چییەتین‪،24‬‬ ‫بۆچوونێكی دیكەیش پێی وایە ئەو دووانە جیاوازن و پێوەندییان نییە بەیەكەوە‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی الی (الیبنز)دا هەیە‪( ،25‬الزۆ) لە شیعرەكەیدا سەر بە بۆچوونەكەی (سپینوزا)یە‪،‬‬ ‫ئەوكاتەی لە ڕووی جەستەییەوە ئازار دەدرێ و باڵندەی تێ بەردەدرێ‪ ،‬ڕاستەوخۆ ئەقڵ‬ ‫هەڵوێست وەردەگرێ‪ ،‬ئەو هەڵوێستەی ئەقڵیش لە شیعرەكەدا دەردەكەوێ‪.‬‬

‫سەرەنج ‪ :‬بۆ ئەم لێكۆڵینەوەیەم‪ ،‬سوودم لە لێكۆڵینەوەكانی دیكەی خۆم وەرگرتووە‪ .‬پێم‬ ‫وایە ئەو نووسەرەی نەتوانێ خۆی دووبارە بكاتەوە‪ ،‬ناشتوانێ بەردەوامی بە خۆی بدات‪.‬‬

‫‪ -24‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪54 :‬‬ ‫‪ -25‬هەمان سەرچاوەی پێشەوە‪ ،‬ل ‪55 :‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪143‬‬

‫سه‌رچاوەكان ‪:‬‬

‫‪ -1‬كەژاڵ ئەحمەد‪ ،‬دیوانی كەژاڵ ئەحمەد‪ ،‬دیوانی شیعر‪ ،‬سلێمانی‪2006 ،‬‬ ‫‪ -2‬نەزەند بەگی خانی‪ ،‬زەنگوڵی وتن‪ ،‬دیوانی شیعر‪ ،‬سلێمانی‪2007 ،‬‬ ‫‪ -3‬چنوور نامیق‪ ،‬ئەو هەورانەی نەبوون بە ماچ‪،‬دیوانی شیعر‪ ،‬كەركوك‪2012 ،‬‬ ‫‪ -4‬مەهاباد قەرەداغی‪ ،‬هێشووی عەشق‪ ،‬دیوانی شیعر‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬هەولێر‪2004 ،‬‬ ‫‪ -5‬الزۆ‪ ،‬پاشای خەمبار‪ ،‬شیعر‪ ،‬ڕەخنەی چاودێر‪ ،‬ئیتاڵیا‪2006 ،‬‬ ‫‪ -6‬سارا عومەر‪ ،‬ترۆپكی داڵغە‪ ،‬شیعر‪ ،‬دانیمارك و ئەڵمانیا‪2009 ،‬‬ ‫‪ -7‬خولیا حوسێن‪ ،‬بۆنی شكست‪ ،‬شیعر‪،‬سایتی دەنگەكان‪ ،‬كەنەدا‪2005 ،‬‬ ‫‪ -8‬نەسرین شاكەلی‪ ،‬لەباتی چەپكێ نێرگز‪ ،‬شیعر‪ ،‬دەنگەكان‪2006 ،‬‬ ‫‪ -9‬سارا فەقێ خدر‪ ،‬لە دەفتەری خەمەكانی مەستوورە‪ ،‬شیعر‪،‬قەاڵدزێ‪2001 ،‬‬ ‫‪-10‬شیرین ك‪ ،‬ئەوە دەستمە‪ ،‬شیعر‪ ،‬گۆڤاری كاروان‪ ،‬سلێمانی‪2001 ،‬‬ ‫‪ - 11‬ڕۆژ هەڵەبجەیی‪ ،‬دوا نووسینەكانی باران‪ ،‬باڵوكراوەی شیعرستان‪،‬سلێمانی‪2000 ،‬‬ ‫‪ - 12‬چنار نامیق‪ ،‬گومانەكانی ژنێك‪ ،‬شیعر‪ ،‬گۆڤاری گزنگ‪ ،‬هەولێر‪2008 ،‬‬ ‫‪ – 13‬ڤینۆس فایەق‪،‬سەربردەیەكی گێالنە‪ ،‬شیعر‪ ،‬سلێمانی‪2000 ،‬‬ ‫‪ -14‬كەژاڵ ئیبراهیم خدر‪ ،‬بەپێنووسی ژنێك‪ ،‬شیعر‪ ،‬گۆڤاری نووسەری نوێ‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪.2002‬‬ ‫‪ -15‬ژاوێن شاڵی‪ ،‬ئەگەر گوناهێك شك ئەبەی ‪ ،....‬شیعر‪ ،‬گۆڤاری هەنار‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪.2009‬‬ ‫‪ – 16‬كۆچەر ئەبوبەكر‪،‬دڵتەزێنترین یاری تۆم‪ ،‬شیعر‪ ،‬گۆڤاری هەنار‪ ،‬سلێمانی‪2009 ،‬‬ ‫‪ -17‬دڵسۆز حەمە‪ ،‬قەسیدەی موبەق‪ ،‬شیعر‪ ،‬سایتی دەنگەكان‪،‬كەركوك‪2008 ،‬‬ ‫‪ -18‬كەژاڵ نوری‪ ،‬بەیتێكی سوێر‪ ،‬شیعر‪ ،‬ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ‪.2009 ،‬‬ ‫‪ -19‬ئاوێزان نوری‪ ،‬قەسیدەی كەی؟‪ ،‬شیعر‪ ،‬لە باڵوكراوەكانی یەكێتی نووسەرانی‬ ‫كەركوك‪.2009 ،‬‬ ‫‪ – 20‬نیگار نادر‪ ،‬من و مۆم و‪ ،...‬شیعر‪ ،‬گۆڤاری نەوشەفەق‪ ،‬سلێمانی‪. 2008 ،‬‬ ‫‪ – 21‬ئەرخەوان‪ ،‬چاوە تاوسیەكانی عەلی‪ ،‬شیعر‪ ،‬باڵوكراوەی شیعرستان‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪.2000‬‬ ‫‪-22‬ئازاد حەمە‪ ،‬ویستی فەلسەفاندن – بادیو و ڤینگشتاین‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬هەولێر‪،‬‬ ‫‪. 2007‬‬ ‫‪144‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

2010 ،‫ سلێمانی‬،‫ چاپی یەكەم‬،‫ بەرگی یەكەم‬،‫ هونەری عیشق‬،‫ فاروق رەفیق‬- 23 ،‫ تهران‬،‫ نشر گام نو‬،‫ مراد فرهادپور‬: ‫ ترجمە‬،.... ‫ قماركردن‬،‫ سالوی ژیژك‬-24 . 1384 ‫ نشر‬،1380 ،‫ چاپ پنجم‬،‫ بابك احمدی‬،‫ درسهای فلسفە هنر‬،‫ حقیقت و زیبایی‬-25 .‫مركز‬ 1382 ،‫ تهران‬،‫ عباس باقری‬: ‫ ت‬،‫ تساهل در اندیشە غرب‬،‫ ژولی سادا – ژاندرون‬-26 . 1380 ،‫ اسفند‬،‫ چاپ چهارم‬،‫ بابك احمدی‬،‫ مدرنیتە و اندیشە انتقادی‬-27 1384 ،‫ تهران‬،‫ نشر گام نو‬،‫ مراد فرهادپور‬: ‫ ترجمە‬،.... ‫ قماركردن‬،‫ سالوی ژیژك‬-28 ‫ مترجم‬،... ‫ گرامشی‬،‫ گلدمن‬،‫ ادورنو‬،‫ لوكاج‬: ‫ در امدی بر جامعە شناسی ادبیات‬-28 . 1380 ،‫ تهران‬،‫ نشر چشمە‬،‫ محمد جعفر پویندە‬: .1992 ،‫ بیروت‬،‫ دار الساقی‬،‫ ادونیس‬،‫ الصوفیە والسوریالیە‬-29 ،‫ بیروت‬،‫ محمد سبیال‬: ‫ ترجمە‬،‫ لوسیان گولدمان‬،‫ البنیویە التكوینیە والنقد االدبی‬- 30 . 1985 :‫سه‌رچاوەكانی ئينگلیزی‬

31-RIVOLUZIONE O RIFORME ? / HERBET MARCUSE …KARL R POPPER/ Introduzione di : Dario antiseri…..

32-II grande Gatsby / Francis scott Fitzgerad / Intraduzione: di Fernanda pivano/ Milano / 1998 33- Sognavo l Africa / Kuki Gallman /In traduzione di /2000 Rembelli / Milano 34-patrica cornwell / postmortem /Intraduzione di :Marco Amate / direttore responsabile : pietro boroli/Milano/ 1998 35-Noi amiamo le persone oneste / Intraduzione di: Bruno Tasso / Milano / 1965 36- i mostra lo sporetello dei telegrammi/ Introduzione di : rachele formica/ Italia /1994 37- Mid dia un libro / Intranduzione di : Dario antiseri /Italia/1990 38-A Razao na Historia / Hegel/ Introduzione di : kassi perez / Italia / 1988 39 - Letranger / AlBERT CAMUS / Introduzione di : Dario antiseri / Italia / 1994 145

٢٠١4 ‫ زستانی‬4 ‫ژمارە‬

‫‪146‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫زمان‪ ..‬ماڵی هەمیشەیی نەتەوە‬

‫ئیسماعیل ئیسماعیل زادە‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪147‬‬

‫‪1‬‬

‫كاتێ سەرنج دەدەینە هەرێمێكی مرۆیی‪ ،‬خاڵێك وەكو دەسپێك بۆ وەگەڕكەوتن بەرەو هەرێم‬ ‫یان جوگرافیایەكی سیاسیی دیاریكراو دەبینین كە واڵت پێكدێنێ‪ .‬دیاریكرانی هەرێم‬ ‫یان واڵتێك مێژوویەك دەخوازێ كە رەگی لە زمانێكی تایبەتدا هەیە‪ .‬لە خوێندنەوەی‬ ‫مێژووی واڵتانی جیهاندا ئەمە روون دەبێتەوە كە ئاماژەی مێژوویی بەو هەرێمە مرۆییە‬ ‫زۆر لە پێناسەی واڵتانی هاوچەرخ كۆنترە‪ ،‬بەواتایەكی دیكە گۆڕانێكی بنەڕەتییان بە‬ ‫خۆوە بینیوە‪ .‬لە الیەكی دیكەوە‪ ،‬بەهۆی ئەوەی كە سنوورە(سیاسی)یەكان دەستكردن‪،‬‬ ‫بەگوێرەی دەسەاڵت و گوشارەوە‪ ،‬واتە سەرەڕۆیانە و بە پاڵپشتی هێزێك كە زۆرجاران هێزە‬ ‫ئیستیعمارییەكان زۆر كارەساتاوی ئەم ڕۆڵەیان گێڕاوە‪ ،‬داڕێژراون‪ .‬ئەم چەشنە كردەوەیە‬ ‫بەبێ سەرنجدان بە دابەشكردنی جوگرافیی لە رووی دەستەی رەگەزیی یان زمانیی‬ ‫ئەنجام دراوە‪ .‬لێرەشدا ناوی زۆرینەی واڵتان لەگەڵ سەرلەبەری پێكهاتەیەكی سرووشتی‬ ‫(واڵتێكی بەتەواو واتا كامڵ) ناگونجێ‪ .‬ئاوا سەرجەم حكوومەت و دەوڵەتەكانی لەم جۆرە‬ ‫لە هەوڵی ئەوەدان خۆیان بەجۆرێك پێناسە بكەن و وای بنوێنن كە هەبوونی جوگرافیای‬ ‫هەنووكەییان مێژوویەكی دێرینی هەیە‪ ،‬بە درێژایی سەدەكان واتای دیاركراوی ئێستەیان‬ ‫هەبووە و پاراستوویانە‪ .‬ئەمە چەشنێك هەوڵدانە بۆ دەستدرێژیكردن بۆ سەر راستییە‬ ‫مێژووییەكان و دیرۆك دەستكاریی دەكەن‪ .‬بەم پێیە كەشوهەوای كۆمەڵگەی مرۆیی‪،‬‬ ‫هەرێمی جوگرافی و چوارچێوەی ئەمجۆرە واڵتانە هیچ پێشینەیەكی مێژووییان نییە‪،‬‬ ‫رەگێكی دەستكرد و زۆرەملێیانەی داكوتاوە‪ .‬هەرمرۆڤێك رەنگە بیەوێ بەدوای پێوەندیی‬ ‫ئەندێشەی تایبەت بە خۆی لەگەڵ دەستەیەكی تایبەتدا بگەڕێ‪ ،‬دابونەریتی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫هەرچەندە لەشوێنی خۆیدا بەشێوەی جۆراوجۆر و جیاواز ئامادەیە‪ ،‬بەاڵم لەهەر كام‬ ‫لەم چەمكە كۆمەاڵیەتییانەدا بەشێوەیەك پێوەندیی خۆی لەنێو چینێكی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫نەتەوەیەك یان میللەتێكدا دەدۆزێتەوە و بەمجۆرە مرۆڤ لەرووی سۆز‪ ،‬خوێن‪ ،‬رەگەز‪،‬‬ ‫زمان و كولتوور لەدیدی پێناسەی كۆمەاڵیەتییەوە خۆی تایبەت بەو چوارچێوەیە دادەنێ‪.‬‬ ‫ئەمە دەتوانێ لە هەستكردی هەر مرۆڤێكدا هەبێ یان بە شێوەی زەینی و عەینی خۆی‬ ‫لەو قەوارەیەدا پێناسە دەكات و لەئاست و پلەی خۆی بە پێی دۆخی ژیان و بنچینەی‬ ‫كولتووریی‪ ،‬نیازەكانی لەو كۆمەڵگەیەدا دەردەخات‪ .‬ئەمانە سەرەكیترین پرس و بابەتن كە‬ ‫مرۆڤ دەتوانێ شوناس و چییەتی و كەسایەتیی خۆی تێدا بدۆزێتەوە و سەپاندنی خۆی‬ ‫لەبارودۆخی دەروونیی مرۆڤی و نەتەوەییدا ئاراستە بكا‪.‬‬ ‫گەڕانی مرۆڤ بەدوای شوناس و چییەتیی خۆی ئایدیۆلۆژیایەكی بەهێز بەنێوی‬ ‫نەتەوەخوازیی دەستنیشان دەكات‪ ،‬ئەویش نەتەوەخوازییەكی نەیارە لەبەرامبەر ئایدیالۆژیی‬ ‫‪148‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫زاڵ‪ ،‬كە دەكەوێتە نێو چوارچێوەی دوایین دەسكەوتەكانی جیهان و ئەمجۆرە فەرامۆش‬ ‫نەكردنەی نەتەوەخوازیش بەدوای دەسەاڵتیی نەتەوەییدا دەگەڕێ‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫گەلی كورد وەكو زۆرینەی گەالنی دیكە كەوتۆتە ژێر دەسەاڵتە جۆراوجۆرەكان‪،‬‬ ‫دەرهەمبەر هەركام لەو هێزە بەرچاوتەنگ و دەستدرێژیكار و تێكدەرانەدا بەشێوەیەك لە‬ ‫شێوەكان خۆی نیشان داوە و بەرگریی و شەڕی بۆ مانەوە كردووە‪ .‬گەر دەسەاڵتی سیاسیی‬ ‫دەستنیشان بكەین‪ ،‬بەهۆی هەڵكەوتنی كوردستان لەشوێنێكی گرینگی جوگرافیی كە‬ ‫لەباری مێژووییەو‌ە بە میزۆپۆتامیا ناسراوە‪ ،‬لە دابەشكردنی هەنووكەییدا بە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست ئاماژەی بۆ دەكرێ‪ ،‬دەبینین كە لە شەڕی ئاڵۆزی واڵتاندا‪ ،‬چ دراوسێكانی‬ ‫و چ واڵتانی دوور هەردەم بەركاربووە و دەستاودەستی پێكراوە‪ .‬یان بەهۆی بەرژەوەندیی‬ ‫زلهێزانی سەردەم و پێشوو هەرجارەی بەشێكی بۆتە خەاڵتی واڵتێكی دیكە‪ .‬لە دوو سەدەی‬ ‫دواتردا كێشەی سیاسیی لەسەر ئەم ناوچەیە لە الیەكەوە لە الیەن پێكهاتەی ئەندێشەیەكی‬ ‫كۆنەخواز وەكو ئیمراتۆری عوسمانی و عارەبان و تەختنشینانی ئێرانی‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە‬ ‫بە هۆی ئەندێشەیەكی نوێخوازی داگیركار وەكو كۆڵۆنیالیزمی نوێ لەچەشنی ئینگلیز‪،‬‬ ‫ژیانێكی چوارپارچە بە دنیا پێناسە دەكرێ‪ ،‬لەالی كوردیش وەكو ئەندێشەیەكی ناخواز‬ ‫ئامادەیە و لەگەڵ تاكخوازیی وەكو دیارترین مەیدانی ئازاد رادێ‪.‬‬ ‫لێرەدا پێویستە لەسەر ئەمە داكۆكیی بكرێ كە لە مێژووی جیهاندا هەر كە ناوی‬ ‫نەتەوەكان دێتەئاراوە‪ ،‬لەالیەكەوە لەگەڵ زانیارییەكی دەستكاریكراو سەبارەت بە نەتەوەكان‬ ‫رووبەڕوو دەبین كە لە الیەن حكوومەتەكانەوە بۆ چەواشەكردنی رای گشتیی تۆماركراوە‪،‬‬ ‫بەمجۆرە پلە و ئاستی واڵتانی فەرمی و ناسراو بەچوارچێوەیەكی جوگرافیی سیاسیی دەبنە‬ ‫سەرێ‪ .‬ئەمەش هۆكارێكی گونجاو و بێ مەترسییە بۆ فەرامۆشكرانی نەتەوە ژێردەست‬ ‫یان بچووكەكان‪ ،‬ستراتیژییەكانی ئەم چەشنە چەمكانەی دەسەاڵت كە بەرچاوتەنگیی‬ ‫لە پێكهاتەی ئارمانج پەروەریی و نموونە پڕ هەڕەشەكانیاندا‪ ،‬پێویستییەكی گشتگیرن‬ ‫بۆ سەرهەڵدانێكی قووڵی بێگەڕانەوەی ژێردەست‪ ،‬هەمیشە لە دیدی بیچم‪ ،‬چوارچێوە و‬ ‫ناوەرۆك و لە زەمان و پانتادا دەگۆڕدرێن‪.‬‬ ‫كاتێ دەڕوانینە مەیدانێكی جوگرافی و تێیدا دەسەاڵت بە گشت چەمكەكانییەوە وەكو‬ ‫بەڕێوەبەر هەڵسووڕان و چاالكیی هەیە‪ ،‬نیشتەجێكانی ئەم هەرێمە رەنگە لە چەندین‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪149‬‬

‫رەگەز و زمانی جۆراوجۆر و جیاواز پێكهاتبن‪ ،‬واتە واڵتێكی فرەنەتەوە لە چوارچێوەیەكی‬ ‫جوگرافیدا كە بە واڵت دەناسرێ‪ .‬بەهۆی دیاركرانی زمانێكی فەرمیی‪ ،‬ناوەندێك بۆ‬ ‫پێوەندیكردن یان زاڵكردنی نەتەوەیەك بەسەر نەتەوەیەكی دیكەدا زاڵ دەكەن‪ .‬لێرەدا زمانی‬ ‫كام رەگەز ئەم جوگرافیایە پێكدێنێ‪ ،‬دەگەڕێتەوە سەر بەبنچینەكردنی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫دەبێ دەسەاڵت لە چنگی كام نەتەوەی ناو جوگرافیای هاوبەشدا بێ؟ یان هۆكارەكانی‬ ‫پێكهاتنی ئەم هێزە زااڵنە كامانەن و بزوێنەرەكانی لە كام سەرچاوەوە وەگەڕ كەوتوون؟‬ ‫هەروەها بە چ شێوەیەك ئەم دەسەاڵتە هەڵدەسووڕێنن و پێناسەی دەكەن؟‬ ‫حكوومەتەكان ویستوویانە پێناسەیەكی تایبەت بە خۆیان بۆ چەمكی نەتەوەخوازیی‬ ‫ئاراستە بكەن‪ ،‬هەتا ببێتە یەكێك لە شووناسەكانی دەسەاڵتدارێتی یان بەمجۆرە هەوڵیان‬ ‫داوە چەشنی دیكەی راستەقینەی نەتەوەخوازیی واتە نەتەوەخوازیی ناڕازیی بسڕنەوە‪،‬‬ ‫یان خۆی لێ بدزنەوە و بەفەرامۆشیی بسپێرن‪ .‬ئەم شێوەیە لە دەسەاڵت شووناسێكی‬ ‫بەرچاوتەنگ و پاوانخوازانەی هەیە‪ ،‬بۆ چەواشەكردنی بیروڕای گشتی و شاردنەوەی‬ ‫دەروونی پاوانخوازانەی‪ ،‬خۆی بە پشتیوانی واڵت و نەتەوە و پارێزەر دادەنێت‪ ،‬دەهەمبەردا‬ ‫نەیارانی خۆی بە هێرشكار‪ ،‬زۆرجارانیش بە پیالنگێڕ و رەشەكوژ و راسپاردەی دەرەكیی‬ ‫ناوزەد دەكات‪ .‬ئیدی ئەم چەشنە خۆشاردنەوەیە لە پشت چەمكی پیالنگێڕ و رەشەكوژ‬ ‫جۆرێك خۆحەشاردانە بۆ راپێچدانی خۆی لە چنگی سزا و ئیدانەكران‪ .‬ئەو چوارچێوە‬ ‫جوگرافییانەی كە كوردیان تێدا دەژی و لە توخمی ئابووری و سیاسیی و كۆمەاڵیەتیی‬ ‫كورددا وەكو بكەر ژیان دەكەن‪ ،‬لە هەرێمی كولتوور و دابونەریتدا نا‪ ،‬بگرە لە ژیانی پێوەندیی‬ ‫بنەڕەتیی لەگەڵ جەختی بیرۆكراتیك و سیاسیی و ژیانی كۆمەاڵیەتی و گشتگیركردنی‬ ‫كولتووری زاڵی خۆی و دەستداگرتن بەسەر راگەیانە گشتییەكانەوە ناوەرۆكی شۆڤێنی‬ ‫خۆیان دەدەخەن‪ .‬بەجۆرێك كە ئاراستەكانی ئەوان رەوتێك لە دژایەتییەكان‪ ،‬شوێنەواری‬ ‫مێژووی و سیاسیی‪ ،‬هەروەها شێواندنی كولتووری ژێردەستەكان دەخەنە روو‪ ،‬ئەمەش‬ ‫هەر ئەو ئایدیالۆژیەیە كە وەكو چەمكی نەتەوەیی‪ ،‬كولتووری‪ ،‬ئاینی یان سیاسیی كە‬ ‫لە دەستی سیاسەتی پەرەپێدەردا بۆتە بیچمگرتنی دەوڵەتە سەرەڕۆ و پاوانخوازەكان‪ .‬بەم‬ ‫شێوەیە نایەكسانی و دوابەدوای ئەویش نادادپەروەریی و هەاڵواردن‪ ،‬نەتەوەی ژێردەست‬ ‫دەخاتە ژێر پرسیار و تووشی مەترسیی دەكات‪ .‬ئەم نایەكسانیانەش لەژێر كاریگەریی‬ ‫راستەوخۆی چەند بزووتنەوەی مەزن‪ ،‬كە مێژوو بۆ دەرخستنیان چەند رەوتێكی گرینگی‬ ‫دیاری كردووە‪ ،‬بەهۆی سنووربەندیی نوێ‪ ،‬كە بەرهەمی ملمالنێی زلهێزانە و لەژێر‬ ‫گوشاری دابەشكردندا دانران‪ .‬ئەمەش بۆ خۆی چەند رەوتی دیكەی دەستنیشان كردووە‪،‬‬ ‫كە بۆتە هۆی كۆڕەو‪ ،‬پارچەپارچەكرانی نەتەوە و خاك و كارەساتی مرۆڤی‪ ،‬دروستبوونی‬ ‫‪150‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫دەوڵەتی نوێ و داگیركرانی خاك و‪...‬هتد‪ .‬جێی خۆیەتی ئاماژە بەوەش بكەین كە‬ ‫كەمینەبوون یان جیاوازبوون و بااڵدەستبوونی دەستەیەكی كۆمەاڵیەتیی لە دەستەیەكی‬ ‫دیكە بەهۆی رەگەز و نەتەوە‪ ،‬زمان‪ ،‬ئاین و‪...‬هتد ئەم جیاوازیی یان هەاڵواردنە لە هەركام‬ ‫لە قەوارەی سیاسیی‪ ،‬ئابووریی و كولتووریدا خۆی نیشان دەدا‪ ،‬یان هەر كام لەم بوارانە‬ ‫دەبنە هۆكاری نایەكسانییەكان‪ .‬بەمجۆرە دەستنیشان دەكرێ‪ ،‬كە الیەنی زاڵی نێو كۆمەڵگە‬ ‫لەچاو الیەن یان توێژی كەمینە زیاتر دەتوانێ بە ئاست و شوێنی گرینگ و تا‌یبەت لە‬ ‫هێز و دەسەاڵتی سیاسی‪ ،‬نەتەوەیی و ناوچەیی بگات و لەهەموو بەشەكانی پێكهاتەی‬ ‫واڵتدا گشت مافەكانی بۆ مسۆگەر دەكرێ و مافی چینی كەمینەش بۆ الی خۆی‬ ‫بكێش دەكات‪ ،‬ئەگەر لە سەرەوە ئاماژە بە چەند چەمكی دیار كرا‪ ،‬كە هۆی جیاوازیی‬ ‫و بەرچاوتەنگیی نەتەوەیەكن لە بەرامبەر نەتەوەیەكی دیكەدا‪ ،‬لە هۆكارەكانی دەتوانین‬ ‫رەگەز‪ ،‬كولتوور‪ ،‬زمان و ئاین و‪...‬هتد دەستنیشان بكەین‪ .‬لەبەشێك لە واڵتاندا رەگەز‬ ‫هۆكاری جیابوونەوە یان بااڵدەستیی دەستەیەكی رەگەزییە بەسەر دەستەیەكی دیكەدا‪.‬‬ ‫لە سووچێكی دیكەی جیهان‪ ،‬رەنگی پێستی مرۆڤان هۆكارێكە بۆ سەروەریی‪ .‬واتە‬ ‫هەنووكەش تەنانەت لە دنیای پیشەكاریدا رەشپێستی و سپی پێستی‪ ،‬پێگەی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫دیاری دەكات و چارەنووسی هەر مرۆڤێك بەهۆی ئەم جیاوازییەوە دەستنیشان دەكرێ یان‬ ‫ئاین (مەسیحی‪ ،‬موسڵمان‪ ،‬جوولەكە و‪...‬هتد)‪ ،‬رەگەز (جێرمەن وەكو رەگەزی سەرەوەری‬ ‫ئەڵمان) زمان (لە واڵتە ئینگلیزی زمانەكاندا یەكێكە لە بەرچاوترین و دیارترین هۆكار بۆ‬ ‫جیاكردنەوەی دەستەیەك لە دەستەیەكی دیكە)‪.261‬‬ ‫ئەم وتارە لێرەدا زمان وەكو سەرەكیترین و زیندووترین هۆكاری جیاوازی و هەاڵواردنی‬ ‫نەتەوەیەك لە نەتەوەیەكی دیكە یان زمان وەكو یەكێك لە گرینگترین شووناسەكانی‬ ‫هەر نەتەوەیەك ئاراستە دەكات و هەوڵ دەدات‪ ،‬كە لە بارودۆخی سیاسی‪ ،‬كولتووری‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی و ئابووریی هەنوكەییدا لە زمان وەكو هۆی زیندوو مانەوەی ژیانی هەر‬ ‫نەتەوەیەك بكۆڵێتەوە‪.‬‬ ‫زۆرینەی زمانناسانی جیهان‪ ،‬لە سەرەتاوە تا بە هەنووكە لەسەر ئەم باوەڕە یەكدەنگن‬ ‫كە زمان ئامرازێكە هەتا مرۆڤەكان بتوانن لە رێگەی ئەم رەهەندەوە پێوەندیی لەگەڵ‬ ‫یەكدیدا ساز بكەن‪ ،‬ئەوان ئاستی لێكدانەوەی فەلسەفییانەی زمان بە سەرتر لە ئامرازی‬ ‫پێوەندیگرتن نازانن‪ ،‬تەنانەت تیۆرە مۆدێرنە زمانناسانەكانیش بەجۆرێك لە جۆرەكان مۆركی‬ ‫قبووڵ لەسەر دۆخی بە كەرەستەیی بوونی زمان دەدەن‪ .‬ئەوە لە دۆخێكدایە «هایدگێر»‬ ‫‪ -1‬میشێلێ دەڵێ‪ :‬مێژووی فەرانسە لەگەڵ زمانی فەرەنسی دەست پێدەكات‪ .‬زمان نیشانەی سەرەكیی‬ ‫نەتەوەیە (مێژووی فەرانسە‪ ،‬كتێبی سێیەم‪ 1840 .‬ز)‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪151‬‬

‫لەو هزرڤانانەیە كە دژ بەم بۆچوونە هەڵوێست دەگرێ و زیاتر لەوە دەڵێ‪« :‬زمان ماڵی‬ ‫بوونی ئێمەیە»‪ .‬بەمجۆرە زمان لەو پێناسە كۆنە خۆی الدەدا و بەشێوەی «لەناخدا‬ ‫هەڵگر» توانای هەڵگری ئەو ژێدەرانەی هەیە بۆ ئەوەی واتا بەرهەم بێت‪ .‬واتە بەرەو ئەو‬ ‫شوێنانە پەل دەهاوێ كە دەستی ئێمە پێیان راناگا و لەوپەڕی ئەزموونەكانی ئێمەوەن‪.‬‬ ‫هەروەها لە هەمانكاتی كە بەرەو داهاتووین واتاكانی رابوردووشمان پێ ئاراستە دەكات‪ ،‬كە‬ ‫سەرچاوەكەیان لە زمان و كولتووری ئێمەدا زیندووە‪.‬‬ ‫زمان هەوێنی نائامادەی زەینی تاكی مێژووییە و لە بەكارهێنانی دەتوانرێ رەهەندەكانی‬ ‫داهاتوو‪ ،‬هەروەها ئاست و پێگەی چیەتیی كولتووری پێوەست بە شووناسی نەتەوەیەكی‬ ‫پێ بدۆزرێتەوە یان دیار بكرێ‪ .‬بە سەرنجدان بە بەرهەمە ئەدەبیەكانی جیهان وەكو شیعر‪،‬‬ ‫چیرۆك‪ ،‬رۆمان دەبینین كە لە بارودۆخ و كات و شوێنی تایبەت بە نەتەوەكان‪ ،‬زمان‬ ‫بۆ نموونە دەبێتە هەڵگری رەهەندێك كە ناڕەزایەتی و بەربەرەكانیی لەبەرامبەر دەسەاڵتە‬ ‫جۆراوجۆرەكان وەبیر دێنێتەوە‪ ،‬بەپێی گێڕانەوەی هەر كام لەم ژانرە ئەدەبییانە‌‪ ،‬بەرگریكردن‬ ‫وێناكراوە و رێكخراوە (بۆ نموونە شیعرەكانی شاعیری گەورەی یۆنانی یانیس ریتسوس‪،‬‬ ‫جۆرج سێفریس‪ ،‬لەنگستن هیوز‪ ،‬حاجی قادری كۆیی‪ ،‬ئەحمەد موختارجاف و‪...‬هتد)‪.‬‬ ‫ئەگەر تەوژم و تینی دەسەاڵت و زنجیرەی رووداوەكان فەزای ناهومێدی دادەسەپێنێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئازادیی ئەگەری هەیە‪ ،‬شێوازی بەرگریكردن و رماندنیش هەن كە لە سەر زەین و هەست‬ ‫و نەست و لە هەموویان گرینگتر لەسەر زمان كاریگەرییان دەبێ‪ ،‬بەواتایەكی دیكە زمان‬ ‫هەمیشە لەو شوێنە ئامادەیە كە بەربەرەكانیی و ناڕەزایەتی و نادادروەریی سەرهەڵدەدا‪ .‬واتە‬ ‫چینی دەسەاڵتدار لە رێگەی دەستكاری و چەواشەكاری و هەوڵەكانییەوە رەنگە زۆر خێرا‬ ‫نەتوانێ سەركوتی ئەو زمانە كەمینانە بكات كە لە دەرەوەی دامەزراوەی زمانی یاساییە‬ ‫و زمانی فەرمی نەتوانێ ببێتە هەڵگری سەرجەم پێكهاتە و چەمكی ژیانی نەتەوە‬ ‫ژێردەستەكان‪ ،‬چونكە زمانی بەركار (كەمینە) هەرچەندە لەژێر كاریگەریی راستەوخۆ‬ ‫یان ناڕاستەوخۆی ناوەندی سەقامگیری هێزن‪ ،‬بەاڵم بەهۆی ئەوە كە هەڵگری ئەزموونی‬ ‫كارلێكی كۆمەاڵیەتین دەكەونە ئەوپەڕی گوشا‌ر و كارتێكردنی پێناسەی فەرمییەوە‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر پێشگرتن لە ئازادیی كاركردی زمان كە دەسەاڵت دەیكا‪ ،‬نموونەیەكی دیكە بۆ‬ ‫پاشەكشەكردن‪ ،‬یان باشترە بڵێین بەربەرەكانیی كردنی زمان لە بەرامبەر هێزی زمانی بكەر‬ ‫دەخەینەروو‪ ،‬ئەویش الدانی زمانە لە ئاشكرا و راستەوخۆ قسەكردن و بەمجۆرە زمان یاسا و‬ ‫پێكهاتەی خۆی تێكدەشكێنێ و بەرەو خوازە و هێما و فۆڕمەكانی دیكە وەكو تەنز و‪ ..‬هتد‬ ‫دەڕوا‪ .‬بەمشێوەیە خۆی لە زیان كە راستەوخۆ و ئاشكرا دەربڕین هۆكاریەتی دوور دەخاتەوە‪.‬‬ ‫لە زۆرینەی واڵتانی جیهاندا واڵتی وا هەیە لەبەر هێز و گەشەی زمانەكەی مەزنترین‬ ‫‪152‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫شارستانیەتی پێكهێناوە‪ ،‬بۆ زۆرینەی هەرێمەكانی دیكە پەرەیسەندووە‪ ،‬هەر بەهۆی ئەم‬ ‫بەرفرەوانی و زاڵییەی زمانەكەیەتی كە دەسەاڵتی راگەیاندن و سیاسی و ‪...‬هت مسۆگەر‬ ‫كردووە‪ .‬ئەمەش لەبەر گەشەكردنی كۆمەڵگە و هۆشیاریی و چەند رەهەندیی هێزی‬ ‫بیركردنەوەی نەتەوەییە كە زمان توانیویەتی پەرەبستێنێ و جۆرێك ئاماژەكردنە بەو وتەیەی‬ ‫«دی سۆسێر» و «چۆمسكی» كە دەڵێن‪ :‬زمان سیستەمێكی داماڵدراوە ـ هەموو‬ ‫رۆڵەكانی كۆمەڵگە بەشداریی تێدا دەكەن‪.27‬‬ ‫لەبەشێك لە واڵتاندا بەچەندین زمان قسە دەكرێ و دەنووسرێت‪ .‬واتە لەو شوێنانەدا چەند‬ ‫زمانی هۆی ئامادەبوونی چەند دەستەی رەگەزیین‪ .‬هەر وەك گوترا‪ ،‬لەم جۆرە واڵتانەدا‬ ‫یەكێك لە زمانەكان بە زمانی فەرمی لە چوارچێوەی جوگرافیدا و بەهۆی دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫و ئابووری و‪...‬هتد دەناسرێ‪ ،‬ئەوانی دیكە كە وەكو زمانی ناوچەیی و زۆرجارانیش بە‬ ‫زاراوە دادەنرێن‪ ،‬تەنیا لە ئاخافتنی رۆژانەی دەستەی زمانیدا بەكار دەهێنرێن‪ ،‬یان بەهۆی‬ ‫هەلومەرجی دانراو لەالیەن دەسەاڵتەوە پێشی پێدەگیرێ‪ ،‬هەرچەشنە بەكارهێنانی تاوانە‬ ‫و قەدەخەیە‪ .‬بەمجۆرە رەخنەگرتن لە تاك دەسەاڵتیی بە هۆی سەقامگیربوونی دەسەاڵت‬ ‫دەستێندرێتەوە‪ .‬ئەگەر لە روانگەیەكی دیكەی زیانناسییەوە سەرنجی ئەم كردەوانەی‬ ‫دەسەاڵت بدەین‪ ،‬دەردەكەوێ كە وردە وردە زمان بەرەو نەزۆكی دەڕوا‪ ،‬ئەم نەزۆكییەش‬ ‫بازنەی وشەكان بەرتەسك دەكاتەوە‪ ،‬هەر بەم پێیەش واتا لە زمان بە رادەی وشەكان‬ ‫كەم دەبێتەوە‪ .‬كردەوەی لەم چەشنەی سیستەمە تۆتالیتێرەكان دەبێتە هۆی ستاندنەوە و‬ ‫سڕینەوەی تایبەتمەندییەكان لە زمان‪ .‬ئاوا بەبێ وەبەرچاوگرتنی رێژەی دەستەی زمانی‪،‬‬ ‫زمانی دەسەاڵتدار بە زۆرینە و زمانەكانی دیكە بە كەمینە دادەنرێن‪ .‬نەتەوەی سەروەر بۆ‬ ‫بەبنچینەكردنی دەسەاڵتی خۆی و حكوومەتكردن بە سەر نەتەوەكانی دیكەدا سیاسەتی‬ ‫یەكدەستكردنی كولتوور و زمانەكان بەكاردێنێ‪ ،‬ئەویش جێنشینكردنی كولتووری سەروەرە‬ ‫كە یەكێكە لە پێناسەكانی كولتووری سەركەوتووان و داگیركەران‪ .‬بەرئەنجامی ئەمە بەرەو‬ ‫سڕینەوەی كولتووری نەتەوەیەك دەچێ و لە ئاكامدا ئەو نەتەوەیە بەهۆی ناچاربوونییەوە‬ ‫لە كۆیەكی گەورەتردا دەتوێتەوە و لەناو دەچێ‪ .‬كورد یەكێكە لەو نەتەوانەی كە بەهۆی‬ ‫دۆخی مێژوویی و نەبوونی دەسەاڵت و داگیركرانییەوە‪ ،‬لەالیەن چوار دەسەاڵتی عارەب‪،‬‬ ‫تورك و فارسەوە لە مەترسی لەناوچوون دایە‪ .‬ئەگەرچی لە گۆشەیەكی بچووكی وەك‬ ‫باشووری كوردستان هەوڵ بۆ دۆزینەوەی شووناسی كورد دەدرێ‪ ،‬بەاڵم هێشتا لەم پارچە‬ ‫بچووكەش چارەنووسی هەروا لێڵە و لە مەترسی ساتوسەودادایە‪.‬‬ ‫‪ -2‬دی سۆسێر لە كتێبی وانەكانی زمانناسیی گشتیدا كە لە ساڵی ‪1915‬دا باڵوبۆوە ئەمەی راگەیاند‬ ‫كە‪ :‬خووخدەی نەتەوەیەك لەسەر زمانی ئەو نەتەوەیە كاریگەریی دەبێ و لەالیەكی دیكەوە ئەمە زمانە كە‬ ‫تاڕادەیەكی زۆر دەبێتە هۆی دروستبوونی‪ .‬نەتەوە‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪153‬‬

‫هەرچەند خاك و زەویی كەمینەی ئاماژە پێكراو بەهۆی داگیركرانی ئەندێشە و‬ ‫مێژوو‪ ،‬هەنووكەی لەسەر جوگرافیای جیهاندا ئاوارەیە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی تا بەئێستە بۆتە‬ ‫پاڵپشت و هاندەر و زمانەكەیەتی‪ ،‬یانی تەنیا نیشتمان و هۆی مانەوە‪ .‬بۆ پێداگرتن و‬ ‫زیاتر روونكردنەوەی ئەم پرسە تیۆرێكی سیاسیی راست دەكەینەوە‪ :‬لە ئاكامدا ستەم لە‬ ‫شێوازێكدا رەگاژۆی كردووە‪،‬كە بەپێی ئەو شێوازە ئێمە و دیتران لە دیدی زمانناسییەوە‬ ‫پێناسە دەكرێین‪ ،‬شێوازێك كە تێیدا پێگەی ئێمە بە هۆی وشەكان پێوەندییان لەگەڵ وشەی‬ ‫دیكە دیار دەكرێ‪ .‬بوونی ئێمە‪ ،‬شووناسی ئێمە و وێناكردنی ئێمە لە رێگەی دایەلۆگ و‬ ‫زمانەوە چێ دەبێ‪ ،‬بەاڵم كورد بەو پارچە پارچەبوونەی ژیان بەسەر واڵتانی ناوچەكەدا و‬ ‫لەبەردەستی هەر كام لەم دەسەاڵتە زااڵنە كەمینەیە‪ ،‬ئایا زمانەكەشی تووشی زیان نەبووە؟‬ ‫یان لەمەترسیی فەوتاندا نییە؟‬ ‫بەهۆی نەبوونی دەسەاڵتی سیاسی و كولتووری‪ ،‬هەروەها هێرشی ئەندێشە و كولتوور‬ ‫ی لە گشت بوارەكاندا (نووسین و قسەكردن و‬ ‫و سیاسەتی دەسەاڵتی زاڵ‪ ،‬زمانی كورد ‌‬ ‫بیركردنەوە) تووشی الوازییەكی بەژان هاتووە و ناتوانێ سادەترین هەستەكانیشی لە ئاستی‬ ‫گشتیدا بە زمانی خۆی دەرببڕێ‪ .‬هەروەها بە هۆی نایەكسانی و ركەبەرایەتی نێوان‬ ‫زمانی دایكی و زمانی دیاركراوی شوێنە فەرمییەكان (زمانی قوتابخانە و راگەیانە‬ ‫گشتییەكان و ‪ ..‬هتد) الوازی و لە ئاكامدا توانەوەی زمان خێراتر دەبێ‪.‬‬ ‫ئەم چەشنە كردەوەیەی دەسەاڵت هەستپێكردنی ئەوانە بەوەی كە رەنگە كورد بە‬ ‫زمانەكەیەوە بەرەو یەكێتی نەتەوەیی هان بدرێ‪ ،‬بەمجۆرە هەر وەك «دكتۆر ئیسماعیل‬ ‫بێشكچی» دەڵێ‪ :‬پێشگرتن لە زمان و كولتوور‪ .‬سەركەوتووترین شێوەی كۆیلەكردنی‬ ‫نەتەوەیە‪ .‬ئەم دەسەاڵتانە زمانیان بە پێكهاتە و ناوەندی ناڕەزایەتیی كەمینە داناوە و‬ ‫بەوەیان زانیوە كە دۆزینەوەی پێوەندیی زمانیی لە الیەن كەمینەكانەوە (كورد) هەستكردن‬ ‫بە هێزێكی زۆر‌ە و ئەوان (كەمینەكان) بەرەو پێكەوەلكانی كولتوورە لێك پچڕاوەكان كە‬ ‫لە بنەڕەتدا سەرچاوەیەكیان هەیە‪ ،‬هان دەدا‪ ،‬لە ئاكامدا ئەو زمانە دەتوانێ دەسەاڵتی‬ ‫تێدا سەقامگیربێ‪ .‬هەروەها جەختكردن لەسەر زمان بە بیانوویەك بۆ تێكەاڵوبوون لەگەڵ‬ ‫واڵتێكی دیكە دەناسێنن‪ ،‬بە ویستێكی جیاخوازیی دادەنێن‪ ،‬بە واتایەكی دیكە یەكگرتنەوەی‬ ‫زمان بەرەو یەكەتیی و یەكدەست بوونی سیاسیی و دەروونی دەڕوات‪ .‬تەنانەت ئەوان‬ ‫هەرگیز دان بە زمانی كوردیدا نانێن و بە زاراوەیەك ناودێری دەكەن‪ .‬بۆ وێنە دەبینین ئێراندا‬ ‫زمانی كوردی بە یەكێك لە زاراوەكانی زمانی فارسی دادەنرا‪ ،‬ئەمەش وەكو سیاسەتی‬ ‫شۆڤێنی ئەو هەمووە بەڵگەنامە و شوێنەوارە مێژووییە فەرامۆش دەكات كە بە زمانی‬ ‫كوردین‪ ،‬ئەگەریش لێرە و لەوێ زۆر بە كورتی وەك زمان ئاماژە بە زمانی كوردی دەكات‪،‬‬ ‫‪154‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بە زمانێكی نوێی دادەنێ كە لەم سەد ساڵەی دواتردا زمانی كوردی چێ بووە‪ .‬هەروەها‬ ‫هەڵوێستەكانی حكوومەتەكانی توركیاش نابێ فەرامۆش بكەین كە نەك هەر بۆ قسەكردن‬ ‫حەساسیەت لە خۆی نیشان دەدا‪ ،‬تەنانەت تا دوێنێی نێزیك ناوی كوردهێنانیش تاوان‬ ‫بووە‪ ،‬ئەگەرچی ئەم حكوومەتانە لە هەلومەرجی ئێستەدا بەپێی سیاسەتی دەرەوەیان لە‬ ‫بەشێك لە سیاسەتەكانی پێشوو پاشەكشەیان كردووە‪ ،‬دەهەمبەردا تاكو نها دەستیان داوەتە‬ ‫راهێنانی زۆرەملێیانەی زمانی فەرمی‪ ،‬كە حكوومەت بەڕێوەی دەبات‪ ،‬بەمجۆرە پەرە بە‬ ‫كولتووری دەسەاڵت دەدات‪ .‬ئەم شێوە كردەوانە جۆرێك زمانكوژی‪ ،‬یان لەناوبردنی گەلێكی‬ ‫تایبەتە كە بنەمای نەتەوەكوژیی مسۆگەر دەكا‪ .328‬ئەم چەشنە هەڵوێستانە روانگەی‬ ‫حكوومەتەكانی ئاوا دەرخستووە‪ ،‬كە هەردەم وەكو ئامراز بۆ سەركوتی كەمەنەتەوەكان‪ ،‬زمان‬ ‫بەهۆكاری ناڕەزایەتیی دەزانن و پێیان وایە كە زیندووكردنەوەی خواستەكان لەنێو چەمكی‬ ‫زماندا زۆر بەهێزترە لە چەمكەكانی دیكە‪.‬‬ ‫ئەو زیانانەی كە تووشی زمانی كوردیی دێن بە هۆی قەدەخەكرانی ئاشكرا و نائاشكراوە‬ ‫بەرەو توانەوەی یەكجارەكیی شووناس و كولتووری ئێمەیە‪ .‬دەبینین كە بیركردنەوەی كورد‬ ‫بە شەپۆلی راگەیەنە گشتییەكان و شوێنەكانی پەروەردەیی زمانی زاڵ كە بنچینەی زمان‬ ‫دیار دەكەن‪ ،‬دەئاخندرێن‪ .‬لە الیەكی دیكەوە لە غیابی شووناسی زماندا چێبوونی دەوڵەتیش‬ ‫فەرامۆش دەكرێ‪ .‬نەتەوەیەكی وەكو كورد دەبێ (بە سەرنجدان بە سەرجەمی ئەو بزووتنەوە‬ ‫نەتەوەییانەی كە زمانەكەیان لە مەترسیدا بووە‪ ،‬بۆ وێنە ئەوەی كە لە ئێرلەندی سەدەی‬ ‫نۆزدەدا دەبیندرێ‪ 294‬بەرەو زمانی ستانداردی هاوبەش بۆ گەشەی زمانیی لە بەشەكانی‬ ‫دیكە هەوڵ بدا و داكۆكیی لێ بكات‪ .‬هەر نەتەوەیەك بیەوێ كەسایەتیی خۆی بدۆزێتەوە‬ ‫و بەرەو گەشەی جوگرافی و شوناسی مرۆڤایەتی خۆی بڕوا‪ ،‬دەبێ بۆ بنچینەكردنی ئەو‬ ‫چەمكانەی كە لە سەرەوە ئاماژەیان پێكرا كار لەسەر پێكهاتنی یەكدەستیی زمانی بكا‪.‬‬

‫‪ -3‬بۆ وێنە توركیا بۆ ئەوەی وەك ئەندام لە یەكەتیی ئەورووپا وەربگیرێت و رەخنەی پێشێكلكردنی مافی‬ ‫مرۆڤی لەسەر كورد و نەتەوەكانی دیكە هاتۆتە سەر لەبەرانبەر هێندێك لە داخوازییەكانی گەلی كورددا‬ ‫دابەزیوە‪ ،‬وەكو داننان بە بوونی نەتەوەی كورد‪ ،‬كردنەوەی چەند دەمژمێر تەلەڤزیۆنی كوردی و ‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫‪ -4‬لەم بزووتنەوەیەدا خواستی سیاسی – نەتەوەیی بەرگریی بەردەوامی لە زمانی ئیرلەندی گالیك كرد‪ .‬هەروەها‬ ‫دەبێ ئاماژە بە نەتەوەی باسك لە ئیسپانیا بكەین یان بزووتنەوەی بۆتۆنی لە فەرەنسە‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪155‬‬

‫سەرچاوەكان‪:‬‬

‫‪ .1‬سرگشتگی نشانەها‪ ،‬نمونەهایی از نقد پسامدرن‪( ،‬نویسندگان‪ :‬بودریار‪ ،‬لیوتار‪،‬‬ ‫فۆكۆ‪ ،)...‬مترجمان (بابك احمدی‪ ،‬افشین جهاندیدە‪ ،)...‬چاپ دوم (‪ ،)1378‬تهران‪،‬‬ ‫نشر مركز‪.‬‬ ‫‪ .2‬بارت‪ ،‬فوكو‪ .‬ێلتوسر‪ /‬مایكل پین‪ ،‬ترجمەی پیام یزدانجو‪ ،‬چاپ اول‪،)1379( ،‬‬ ‫تهران‪ ،‬نشر مركز‪.‬‬

‫‪156‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكان‬

‫و‬

‫جڤاكی شارستانی‬

‫كامەران تاهیر‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪157‬‬

‫هەژاری و نەخوێندەواری و نائارامی هۆكارگەلێكن لەبەردەم گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتی و‬ ‫كولتووری و ڕامیارییەكان لە كۆمەڵگەدا‪ ،‬چونكە لە سایەی ئەو جۆرە ڕەوش و بارودۆخانەدا‬ ‫پرۆسەی گۆڕین و تێڕوانینی تاكەكان بۆ ئاستێكی دیكەی بەرز و پێشكەوتووتر ڕەنگە‬ ‫یەكجار دژوار و ئاڵۆز بێ یاخۆ هەر نەتوانرێت بێتەدی‪ ،‬بەواتایەكی دیكە دەكارین بێژین‬ ‫لە هەلومەرجە دژوار و نائاساییەكاندا ناتوانرێت هیچ بەرەو پێشڤەچوونێك‪ ،‬لە هیچ كایەكدا‬ ‫ئەنجام بدرێت‪ ،‬چونكە لەو ساتەوەختەدا هەرگیز ناكارین وا بكەین دید و بۆچوونی تاكەكان‬ ‫دەهەمبەر ژیان و كۆمەڵگە و مرۆڤ گۆڕانكاری بەخۆیانەوە ببینن‪ ،‬كەواتە پێویستە‬ ‫لەو گۆشەنیگایەوە سەرنجی گۆڕانكارییەكان بدرێت‪ ،‬لەوێوەش پێنگاڤ هەڵبنرێت‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە تاكو زەمینە بۆ هۆكارەكانی گۆڕانكارییەكان چێ نەبن‪ ،‬ئەو هەواڵنەی لەو بوارەشدا‬ ‫دەدرێن بێهودەن و ئاكامێكی ئەوتۆیان لێ ناكەوێتەوە‪ ،‬نەك هەر لەتوانایاندا نابێت ئاڵوگۆڕ‬ ‫لەو بەها و تێڕوانینانەی تاكەكان بێنەدی‪ ،‬بگرە تەنانەت ناكارن لەقیشیان بكەن‪.‬‬ ‫لەم سۆنگەیەوە پێویستە زەمینەسازی لە هەموو ڕوویەكەوە ئەنجام بدرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫بەردەوام تێڕوانینەكانی ئێمە بۆ ژیان بگۆڕێن‪ ،‬تاكو بوون و زیندەگی خۆمان بسەلمێنین و‪،‬‬ ‫ئەو نەریت و بەهایانەش‪ ،‬كە ناكارن دەگەڵ گیانی سەردەمدا لە سەرجەم بوارەكاندا گوزەر‬ ‫بكەن‪ ،‬بەهای نوێتر جێگەیان بگرنەوە‪.‬‬ ‫ لێرەوەش دەبێژین پێویستە ئەو نەریت و بەها و هزرانەش واتایەكی دیكە لە خۆبگرن و‪،‬‬ ‫ببنە بنەما و كۆڵەكەیەكی نوێتر بۆ مرۆڤەكان‪ ،‬ئەمەش بەو واتایە دێت‪ ،‬كە نابێ بەو ئاوایە‬ ‫لەو كولتوور و داوونەریتە جیاجیایانە بڕوانرێت‪ ،‬كە بەها و چەمگەلێكی ڕەهان و دەكارن‬ ‫بۆ هەتاهەتایە بمێننەوە‪ ،‬بگرە بەگوێرەی قۆناخ و سەردەمەكان ئاڵوگۆڕیان بەسەردا دێت‪.‬‬ ‫هەروەسا پێویستە تاكەكان پەی بەوەش ببەن‪ ،‬كە شێوازی ژیان و ڕەفتار و ئاكاری‬ ‫مرۆڤەكان تا ڕادەیەكی یەكجار زۆر لەهەر قۆناخێكدا ڕەنگدانەوەی ئەو هزر و چەمكانەن‪،‬‬ ‫كە مرۆڤەكان پێیەوە گرێدراون‪ ،‬هەرچەندە یەكجار سەخت و دژوارە مرۆڤەكان بكارن بەدەر‬ ‫لەبەها و فۆڕمەكانی ژیانی كۆمەڵگەدا بژین‪ ،‬ئەگەرچی هەر مرۆڤێك ئازادە‪ ،‬كە بەو‬ ‫شێوە و شێوازەی دەخوازێت ژیانی خۆی بەسەر ببات‪ ،‬بۆیە جێگەی خۆیەتی تاكەكان‬ ‫بیر لەوە بكەنەوە‪ ،‬كە ئەو داوونەریت و كولتوورە كۆنباوەی لەسەری ڕاهاتوون‪ ،‬بەپێی‬ ‫هەموو پێودانگەكان پێویستە ڕووبەڕووی پاكتاو ئاڵوگۆڕكردن ببنەوە‪ ،‬تاكو بتوانن خۆیان‬ ‫بسەلمێنن‪ ،‬هەڵبەتە ئەمەش هەر تەنیا بەڕتووشكردن و كلك و گوێكردن و ڕازاندنەوەی‬ ‫ڕووكەشانە نایەتە دی‪ ،‬بگرە زۆرێك لەو ئاكار و پێوەندییە كۆمەاڵیەتییانە لە هەمان‬ ‫ئەو سیستەمبەندەی كولتووری كۆمەڵگەوە سەرچاوەیان گرتووە‪ ،‬پێویستە ئاڵوگۆڕیان‬ ‫بەسەردابێ‪ ،‬ئەگەرچی دەبێ ئەو ڕاستییەش بزانین‪ ،‬كە ئەستەمە ئەو بەها و نەریتە‬ ‫‪158‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫كۆمەاڵیەتییانە گۆڕانیان بەسەردا بێت‪ ،‬ئەگەر كولتوورێكی دیكەی پێشكەوتووتر خۆی‬ ‫نەسەپێنێت و جێگرەوەیەكی گونجاو چێ نەكات‪.‬‬ ‫هەروەسا نابێ بەوەش چەواشە و دەسخەڕۆ بین‪ ،‬كە گۆڕین لە بیر و بۆچوونەكانی‬ ‫تاك لە ئاكامدا دەبێتە مایەی گۆڕانكاری لە سەرلەبەری جڤاكدا‪ ،‬چونكە لە بنچینەدا‬ ‫تاك ملكەچی داوونەریت و شێوازەكانی ژیان و گوزەران و سیستەمی ڕەوشتمەندی و‬ ‫داوونەریتەكانی كۆمەڵگەیە‪ ،‬هەر بۆیە تاك ناكارێت گۆڕانكاری بەسەردا بێ‪ ،‬ئەگەر‬ ‫سەرلەبەری تێڕوانینەكانی كۆمەڵگە ئاڵوگۆڕیان بەسەردا نەیەت‪ ،‬یاخۆ هۆكارەكانی‬ ‫گۆڕانكارییەكان ساز و ئامادە نەكرێن‪.‬‬ ‫كەواتە دەگەینە ئەو ئەنجامگیرییە و دەبێژین گۆڕانكاری لە ستایلی بیركردنەوەی‬ ‫تاكەكان و دووبارە تێڕوانین و ڕێكخستنەوەی پێوەندیی نێوان مرۆڤ و شتەكان‪ ،‬لەبەر‬ ‫ڕۆشنایی پرۆسەی گۆڕانكاری و پەرەسەندنی یەكبینەوە فەراهەم دەبێ و بەردەوام لە‬ ‫ژیاندا لە گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكانەوە بەئاكام دەگات‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵناسیدا زۆرترین قسەكردن لە بارەی گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكانە‪.‬‬ ‫كۆمەڵگەكان‪ ،‬گرووپەكان‪ ،‬مرۆڤەكان بەردەوام لە دۆخی گۆڕاندان‪ ،‬داوودەزگەكانی‬ ‫دیكەی جڤاكیش وەكو‪ :‬خێزان‪ ،‬ڕامیاری‪ ،‬ئابووری‪ ،‬بەهاكان‪ ،‬كولتوورەكان‪ ،‬ستایلەكانی‬ ‫ژیان ئەوانیش لە دۆخی گۆڕانێكی بەردەوامن‪ ،‬هەر بۆیە دەكارین بێژین پرۆسەی گۆڕان‬ ‫و گۆڕانكارییەكان خەسڵەتێكی هەرە دیار و تایبەتمەندییەكی هەموو كایە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫نێو هەناوی كۆمەڵگەیە‪.‬‬ ‫لە جڤاكە بەراییەكان و داخراوەكاندا گۆڕانكارییەكان یەكجار بەشێنەیی و لەسەرخۆیە‪،‬‬ ‫لێ لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا هەم گۆڕانكارییەكان خێرا ڕوودەدەن‪ ،‬هەم قەبارەی‬ ‫گۆڕانكارییەكان مەزنتر دەبن‪ ،‬كە ئەو گۆڕانانەش پێوەندی بەهێزە كارا و كاریگەرەكانی‬ ‫نێو كۆمەڵگەوە هەیە‪.‬‬ ‫تا سەدەی حەڤدەیەم تیۆری گۆڕانی كۆمەاڵیەتی پێشكەوتنێكی ئەوتۆی بەخۆیەوە‬ ‫نەدیبوو‪ ،‬بەاڵم لەسەر دەستی كۆمەڵێك مێژوونووس و فەیلەسووف و هزرڤانانی وەك (‬ ‫ڕابێرت سۆن‪ ،‬میللەر‪ ،‬ڤۆڵتێر‪ ،‬كۆندەرسێ‪ ،‬هیگڵ) توانرا ڕێنیسانسە هزری و كولتووری و‬ ‫كۆمەاڵیەتی و ڕامیارییەكان شرۆڤە بكەن و خوێندنەوەی جیاجیای لە بارەوە بخەنە ڕوو‪،‬‬ ‫لە چوارچێوەی چەندین تیۆری جیاوازدا بەرجەستەی بكەن‪ ،‬دواتریش لەالیەن هزرڤان و‬ ‫زانایانی وەك داروین‪ ،‬بۆفۆن و‪..‬هتد‪ ،‬تیۆری گەشەسەندن هاتە ئارا یاخۆ پاڵپشتیان لێی‬ ‫كرد‪ ،‬لێتۆژانی وەك»ماكس ڤیبەر‪ ،‬ئەمیل دۆركهایم‪ ،‬هۆب هاوس و‪...‬هتد‪ ،‬پێیان وایە‬ ‫كە گۆڕانە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬برێتییە لەو گۆڕانكاری و ئاڵوگۆڕانەی‪ ،‬كە بەدرێژایی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪159‬‬

‫مێژوو لە بنەماكانی ژیانی كۆمەاڵیەتی جڤاكدا ڕوودەدەن‪ ،‬ئەم گۆڕانكارییانەش لە‬ ‫ئاكامی دنیایەك هۆكاری دەرەكی و ناوەكی دێنە كایەوە یاخۆ ئەم ڕەهەندانە لە گرووپە‬ ‫سەرەتاییەكانەوە بۆ كۆمەڵگە نوێیەكان بە درێژایی هەزاران ساڵ ڤێجا گوزراوەتەوە‪.‬‬ ‫باتومۆڕیش پێی وایە‪ ،‬كە گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكان برێتییە لەو گۆڕانكارییانەی‪،‬‬ ‫لە قەبارەی كۆمەڵگە یاخۆ ئۆڕگانە جیاجیاكاندا دێنەدی‪ ،‬بەگۆڕانی كولتووری نێوی‬ ‫دەبات‪ .‬ئەم دوو ڕەهەندەش واتە گۆڕانی كۆمەاڵیەتی و گۆڕانی كولتووری پێوەندییەكی‬ ‫تۆكمە و توندوتۆڵیان لەتەك یەكدا هەیە‪ ،‬بۆ نموونە پەرەسەندنی زانست‪ ،‬كە لە ئاكامی‬ ‫گۆڕانكارییە ئابوورییەكانەوە دێتەدی‪ ،‬پێوەندییەكی توندوتۆڵیان بەیەكدییەوە هەیە‪ ،‬هەر‬ ‫خودی بووژانەوەی ئابووریش خۆی دەبێتە مایەی گۆڕانكاری لە تەواوی كایەكاندا‪.‬‬ ‫نها فرەوانبوونی خێزان لە دۆخی نزمبوونەوەدایە‪ ،‬قەبارە و ڕێژەی ئابووریش لە دۆخ و‬ ‫ئاستی بەرزبوونەوەدایە‪.‬‬ ‫ هەروەسا برۆس كۆین پێیوایە گۆڕانی كۆمەاڵیەتی بەو گۆڕانكارییانە دەگوترێت‪ ،‬كە‬ ‫لە ستراكچەر و داوودەزگە كۆمەاڵیەتییەكانی جڤاكدا روودەدەن‪ ،‬گۆڕانكاری لە بواری‬ ‫تەكنۆلۆجیا و بیروبۆچوونەكان نموونەی پراكتیكی‪ ،‬ستایل و سیستەمە بەهادارەكان‪،‬‬ ‫سەرتاپایان بە گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی دادەنرێن‪ ،‬كە دەبنە دوو بەشەوە‪-:‬‬ ‫گۆڕانكاری ڕێژەیی‪ :‬ئەو گۆڕانكارییە‪ ،‬لە بەشێكی سیستەمی كۆمەاڵیەتیدا‬ ‫ڕوودەدات‪ ،‬وەكو بەپیشەسازیكردنی كۆمەڵگە‪ ،‬پشكداركردنی كرێكاران لە هەڵسووڕان‬ ‫و سوودی كۆمپانیاكان‪ ،‬چاكسازیكردن لە ڕاژە گوزارییە كۆمەاڵیەتییەكان بۆ توێژە‬ ‫كەمدەرامەت و هەژارەكان‪.‬‬ ‫گۆڕانكاری بونیاد‪ :‬ئەو گۆڕانكارییە‪ ،‬لە تەواوی سیستەمی كۆمەاڵیەتیدا ڕوودەدات‪،‬‬ ‫بە واتایەكی دیكە ئەگەر لە سیستەمی كۆمەاڵیەتیدا هەموو شتەكان‪ ،‬شوناسەكان بگۆڕێن‬ ‫بەشێوەیەك‪ ،‬كە گۆڕان لە بەشێكدا بێتەدی‪ ،‬ئەوا گۆڕانكاری بەدوای خۆیدا دێنێت‪،‬‬ ‫بەوەش دەگوترێت گۆڕانكاری بونیادی بەرهەم هاتوو‪ ،‬بۆ نموونە هەروەكو كایە ڕامیاری‬ ‫و ئابووری و فێركردن و پەروەردە و ئاینەكان دەگۆڕێن‪.‬‬ ‫لە دیدی «گینسەنبەرگ»ی لێتۆژەوە كۆمەڵێك هۆكار گۆڕانكارییەكان چێ دەكەن‪:‬‬ ‫ خواست و خەونی تاك و هۆشیارییەكانی جڤاك‬‫ ئاكار و ئاڕاستەی تاكەكان لە هەموو مەرجە كۆمەاڵیەتییەكاندا‬‫ ئەو گۆڕانكارییانەی لە هەناوی كۆمەڵگەدا سەر هەڵدەدەن‪ ،‬دەبنە مایەی گۆڕانكارییە‬‫رێژەیی و گشتیییەكان‪.‬‬ ‫‪160‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ بویەرە مێژووییەكان‬‫ بوونی ئامانجی هاوبەش الی تاكەكانی گرووپێك‬‫ ڕێنیسانس بە ڕای (گینسەنبەرگ) برێتییە لە كۆبوونەوە و پێكهاتنی هێزە‬‫جۆراوجۆرەكان و هۆكارە جیاجیاكان لە خاڵ و كاتێكی دیاركراودا‪.‬‬ ‫ گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكان خودان كۆمەڵێك تیۆر و تێڕوانینن‪ ،‬كە برێتییە لە‪:‬‬‫ تیۆری گەشەسەندن و گۆڕان‪ ،‬كە دەبێژێت‪ :‬كۆمەڵگە لە فۆڕمێكی سەرەتاییەوە بە‬‫ئاڕاستەی ئاڵۆزبوونی كۆمەاڵیەتی گەشەیكردووە‪.‬‬ ‫ تیۆڕی سووڕانەوە‪ :‬بزاوتی كۆمەڵگە بە بزاوتی هەڵكشان بەرەو پێشڤەچوون دەزانێ‪،‬‬‫بە پێی ئەم تیۆرەش كۆمەڵگە بە قۆناخە جۆراوجۆرەكانی گوزەر دەكات‪ ،‬لێ هەردەم ئەم‬ ‫قۆناخانە دووبارە دەبنەوە و هێڵێكی ڕاست دەبڕن‪ ،‬نموونەی ئەمەش تیۆری ئیبن خەلدون‪.‬‬ ‫ تیۆری هاوسەنگبوون‪ :‬كۆمەڵگە هەموو پێكهاتە و بەشەكانی پێكڤە گرێدراون‪ ،‬كە‬‫هەر یەكە لەم بەشانە هاریكاری یەكدی دەكەن‪ ،‬ئەگەر بەشێك یاخۆ پێكهاتەیەك تووشی‬ ‫گۆڕان بێ‪ ،‬ئەوا كار دەكاتە سەر بەشەكانی دیكە نموونەی ئەمەش تیۆری ئەمیل‬ ‫دۆركهایم‪.‬‬ ‫ تیۆری ملمالنێ‪ :‬كۆمەڵگە لە چەندان گرووپ پێك دێت‪ ،‬كە هەردەم دەگەڵ یەكدیدا‬‫لە ملمالنێدان وەك تیۆری كارل ماركس‪.‬‬ ‫ هەروەها ژمارەیەك هۆكاری دیكەش هەن‪ ،‬باندۆریان بەسەر گۆڕانكارییە‬‫كۆمەاڵیەتییەكانەوە هەیە برێتین لە‪ -»:‬هۆكارە جوگرافییەكان‪ ،‬هۆكارە تەكنۆلۆجی و‬ ‫زانستییەكان‪ ،‬كە لێهاتوویی و شارەزایی مرۆڤەكان پێشان دەدەن‪ ،‬هۆكارە ئابوورییەكان‪ :‬بۆ‬ ‫نموونە فرەوانبوونی بازاڕ و زۆربوونی داهێنراوە تەكنیكییەكان‪ ،‬هۆكارە میللیەكان‪ ،‬هۆكارە‬ ‫هزری و ئۆلییەكان‪ ،‬وا دەكەن گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكان بە خێرایی ڕوو بدەن یاخۆ‬ ‫كاریگەرییەكی نەرێنی چێ بكەن و‪ ،‬تاكەكانی كۆمەڵگەش دووچاری بێ ئومێدی و‬ ‫بێهوودەیی بكەن‪ ،‬بە ئاوایەك‪ ،‬كە نەكارن‪ ،‬خۆیان‪ ،‬لەتەك ستایل و فۆڕمە نوێیەكانی ژیان‬ ‫بگونجێنن»‪.‬‬ ‫بەم پێیە ئۆڕگانە بنەڕەتییەكانی جڤاك تژین لە نەریت و پێوەندییە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫چەقبەستووەكان‪ ،‬ئەمانە بەهێزترین دیاردەكانی كۆمەڵگەن‪ ،‬كە ئاستەنگ و بەربەست‬ ‫دەهەمبەر گۆڕانكارییەكان چێ دەكەن‪ ،‬بۆ ئەوەی كۆمەڵگە لە پرۆسێسی بەرەو پێشڤەچوون‬ ‫و گۆڕانكارییەكانی بەرەو جڤاكێكی شارستانی دوا بخات‪ ،‬یاخۆ هەر ناهێڵێت بەسانایی ئەو‬ ‫ئاڵوگۆڕانە سەرهەڵبدەن‪ ،‬بۆ نموونە ئاینەكان بەبەراورد دەگەڵ ئۆرگانەكانی دیكەی نێو‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪161‬‬

‫كۆمەڵگە زۆر بەكەمی تووشی گۆڕانكاری دەبن‪ ،‬هەرچەندە گۆڕانكاری لە ستراكچەر‬ ‫و بەشە جیاوازەكانی جڤاكدا بەشێكی جیانەكراوەی ژیانی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬كە دەبێت لەتەك‬ ‫گۆڕانكارییە خێراكانی نها گوزەر بكەین‪ ،‬تاكو جڤاكی ئێمەش بكارێت‪ ،‬كەڵك و ئەزموون‬ ‫لەو پەرەسەندن و پێشكەوتنانەی دنیای نوێ وەربگرێت‪.‬‬ ‫ قسەكردن لە بارەی چەمكی پێشكەوتن و دواكەوتن‪ ،‬لە بنەڕەتدا برێتییە لە پرسی ئەقڵ‬ ‫و بە ئەقاڵنیبوون‪ ،‬كە هەوڵ و تەقەالیەكی هزری و كولتووری و شارستانی و ژیارییە‪،‬‬ ‫بەئاڕاستەی بەرەو پێشڤەچوونی داهات و دەرامەت و تواناكانی كۆمەڵگە بەهەردوو دیوی‬ ‫ماتریالی و گیانیدا‪ ،‬پەرەپێدانی كۆمەاڵیەتی چەمكێكی نوێیە‪ ،‬لە ڕەنگڕێژكردنی ئابووری‬ ‫و پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكاندا‪ ،‬بەئاڕاستەی پێشكەوتن و پەرەسەندنێكی سەرتاپاگیر‪ ،‬كە‬ ‫خۆی لە پرۆسێسی بەرەو پێشڤەچوون و گۆڕانكارییە هەمەجۆرەكان لە تەواوی كایەكاندا‬ ‫بەرجەستە دەكات‪ ،‬هەربۆیە گەشەسەندنی مرۆیی فەزاكانی ژیانی هزری و كولتووری‬ ‫و دەروونی و سۆزداری الی مرۆڤەكان بەرهەراو تر دەكات‪ ،‬كە كۆی هەموو ئەمان‬ ‫بەسەر یەكەوە زەمینەسازی بۆ كۆمەڵگەیەكی شارستانی چێ دەكەن‪ ،‬بەو ئاوایەی كە‬ ‫تاكەكان قەوارەیەكی سەربەخۆیان دەبێت و‪ ،‬دەكارن پشكداری لە ژیانی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫بڕیارە چارەنووسسازەكاندا بكەن‪ ،‬لێرەوە هاوواڵتی دەگاتە ئاستێكی بەرزی هۆشیاری و‬ ‫ماتریالی‪ ،‬كە پەرە بەتوانستە هزری و كولتوورییەكانی خۆی بدات‪ ،‬بەئاڕاستەی پێشكەوتن‬ ‫و كرانەوە‪ ،‬لەم دۆخەشدا دەوڵەت رۆڵێكی ئەوتۆ ناگێڕێت‪ .‬بگرە تەواوی ئیشوكارەكانی‬ ‫خۆی لەوەدا چڕدەكاتەوە‪ ،‬كە چوارچێوەیەكی ماتریالی و كۆمەاڵیەتی پێشكەوتوو بۆ‬ ‫تاكەكان فەراهەم بكات‪ ،‬بە واتایەكی دیكە زەمینەسازییەكی تەندروست بە ئاڕاستەی‬ ‫كۆمەڵگەیەكی شارستانیدا كە مرۆڤەكان تەواوی پێداویستییە مادی و كولتوورییەكانیان‬ ‫تیایدا فەراهەم بووە و‪ ،‬لە ئاستێكی بااڵی خۆشگوزەرانیدان‪ ،‬چونكە گەر پێویستییەكانی‬ ‫ژیان بۆ تاكەكان فەراهەم نەكرێن‪ ،‬مرۆڤەكان ناكارن بەئاڕاستەی الیەنە هزری و كولتووری‬ ‫و شارستانییەكانی كۆمەڵگە پێنگاڤ هەڵێنن‪ ،‬بەم پێیە مرۆڤەكان لە بااڵترین فۆڕمدا‬ ‫كەڵكەڵەی چاكە و جوانی زانست و زانیاری و مافەكانی خۆیان دەبن‪ ،‬كە ئەوە داهێنانەكان‪،‬‬ ‫توانستەكان‪ ،‬كۆششەكانی مرۆڤەكان نیشان دەدەن‪ ،‬یاخۆ گەشەسەندن و شارستانییەتی‬ ‫كۆمەڵگەكان بەرجەستە دەكەن‪ ،‬ئەم كەڵكەڵە و ئەوداڵبوونەی مرۆڤەكانیش لە تەواوی‬ ‫كایە و دەرەتانە جیاجیاكانی جڤاكدا خۆی نمایش دەكات‪..‬لە قۆناخ و سەردەمەكانی‬ ‫ڕابردوودا داهێنانە هزری و كولتووری و زانستییەكان قەتیس بوو لە كەمینەیەك لە زانایان‬ ‫و هونەرمەندان و نووسەران و هزرڤانان و هۆزانڤانان و فەیلەسووفان‪ ،‬هەر ئەم دەستەبژێرە‬ ‫دەیانتوانی لە دەسەاڵتی رامیاری نێزیك ببنەوە‪ ،‬لێ نها ڕەوشەكە فۆڕمێكی دیكەی‬ ‫‪162‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫وەرگرتووە فەزایەكی یەكجار بەرفرەوانتر لە بەردەم تەواوی مرۆڤەكان بوونی هەیە‪ ،‬رەهەندی‬ ‫داهێنانیش لە هەر بوارێكدا بێ‪ ،‬بایەخێكی لە ئەندازە بەدەری پێ دەدرێ‪.‬‬ ‫نها پێشكەوتن و پەرەسەندنەكان كاریگەری جۆراوجۆریان لێ دەكەوێتەوە‪ ،‬وەكو ئاماژەیان‬ ‫پێكرد ئەگەر لە ڕابردوودا داهێنانەكان تەنیا لە چوارچێوەی ژمارەیەكی كەم لە خەڵكی‬ ‫دەوڵەمەند یاخۆ خودان بەهرە و خولیایەك‪ ،‬یاخۆ دەستەبژێرێك قۆرخ كرابوو‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫سەردەمی ئێستەدا ڕەوشەكە دۆخێكی دیكەی جیاوازی وەرگرتووە و هەموو مرۆڤەكان‬ ‫دەكارن تواناكانیان لە هەر بوارێكدا بێت بخەنە ڕوو‪ ،‬بەبێ ئەوەی هەست بە بوونی‬ ‫ئاستەنگ و بەربەستەكان بكەن‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ئاڕاستە و ڕەوتی جۆراوجۆر و جیاواز دەبینرێت‪ ،‬لە كایە هونەری و كولتووری‬ ‫و هزری و فەلسەفییەكاندا‪ ،‬كە هەموو ئەمانەش دەرەتانەكانی ژیان بەرەو دۆخی بااڵتر‬ ‫دەبەن و‪ ،‬ڕەهەندێكی پێشكەوتووتری پێ دەبەخشن‪ ،‬نها بەها هونەری و ئەدەبی و هزرییەكان‬ ‫بووەتە پێداویستییەكی هەرە گرینگی كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان و‪ ،‬هۆكارگەلێكن بۆ‬ ‫سەرهەڵدانی كۆمەڵگەیەكی شارستانی‪ ،‬هەر بۆیە كۆمەڵگە دواكەوتووەكانیش بەشێوە‬ ‫و شێوازی جۆراوجۆر لەسەر ئاستی جیاواز هەوڵ دەدەن ئەو بەها نوێیانەی سەردەم لە‬ ‫كۆمەڵگەكانیاندا سەر هەڵبدەن‪ ،‬تاكو جڤاكە داخراوەكە بەرەو قۆناخێكی دیكەی پێشكەوتووتر‬ ‫پێنگاڤ هەڵدەهێنن‪.‬‬ ‫ئێستە تەكنۆلۆجیا ڕەهەندێكی هەرە گرینگی ئەو پێشكەوتنە شارستانییانەیە‪ ،‬كە‬ ‫ئاسۆ و دەرتانێكی نوێی هێناوەتە كایەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی كۆمەڵگەكان بكارن لە ماوەیەكی‬ ‫كورت خایەندا‪ ،‬گۆڕانكاری مەزن لە بونیاد و ستراكچەری كۆمەڵگەكانیان چێ‬ ‫بكەن‪ ،‬بەواتایەكی دیكە دەڵێین شارستانییەتی نوێ و مۆدێرنێتە‪ ،‬كە بە شارستانییەتی‬ ‫تەكنۆلۆجیا و شۆڕشی گەیاندن و زانیاری نێوزەد دەكرێ بوار دەداتە هەموو مرۆڤەكان‪،‬‬ ‫لە هەر كوێیەكی ئەم دنیایە بن‪ ،‬بكارن گەشە بە توانا و بەهرەكانی خۆیان بدەن‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫داهێنان ئەنجام بدەن‪ ،‬ئەمەش لە ئاكامی ئەو فەزا ئازاد و دیموكراسییە هاتۆتە دی‪،‬‬ ‫كە ژیانی كۆمەاڵیەتی جوان و تژی لە شادی و خۆشگوزەرانی و دنیایەكی كراوەتری‬ ‫بەخشییە كۆمەڵگەكان‪ ،‬زەمینەسازكردنیشی بۆ بەهرە و تواناكانی مرۆڤ‪ ،‬وا دەكات‬ ‫كۆمەڵگەیەكی شارستانی لە ماوەیەكی كورتدا بۆ كۆمەڵگەكان بێتە دی‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫كەسە بەهرەمەند و داهێنەرەكان كاریگەری مەزن و بەرهەراوتر لەسەر كۆمەڵگە دروست‬ ‫دەكەن‪ ،‬بۆیە لە كۆمەڵگە شارستانییەكان توانا شاراوەكان و خودان هزرییەكان ئەو دەرەتان‬ ‫و فەزایانەی لە بەردەمیاندایە بۆ ئەنجامدانی داهێنان‪ ،‬ئەو بوار و دەرەتانانە لە كۆمەڵگە‬ ‫داخراوەكاندا هەرگیز بوونیان نییە‪ ،‬بە واتایەكی دیكە دەبێژین فەزای ئازادییەكان لە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪163‬‬

‫جڤاكە شارستانییەكاندا زەمینەسازییەكی تەندروستی بۆ چێ كراوە بەئاوایەك‪ ،‬كە تەواوی‬ ‫بەربەست و ڕێگرەكانی بەردەم پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان بوونیان نەبێ‪ ،‬هەر ئەمەش‬ ‫وا دەكات هەموو مرۆڤەكان بكارن گوزارشت لە بوونی خۆیان بكەن‪ ،‬بەو شێوازەی كە‬ ‫خۆیان دەیخوازن‪ ،‬بەاڵم نەبێتە مایەی پیشێلكردنی ئازادییەكانی خەڵكانی دیكە‪ ،‬ئەم‬ ‫هەلومەرجەش وا دەكات فەزای ئازادی بۆ هەموو تاكێك فەراهەم بێ‪ ،‬ئەم ئاڕاستەیەش‬ ‫وایكرد سیستەمی ڕامیاری هەرگیز نەكارێت پێشێلی ئازادی تاكەكان لەو كۆمەڵگانەدا‬ ‫بكەن‪ ،‬هەر وەك «ژان ژاك ڕۆسۆ» دەبێژێت‪ :‬هیچ كەس ناكارێ خەڵك ملكەچی ئازادی‬ ‫بكات‪ ،‬لێ هیگل ئەم تێرمە جوانتر دووپات دەكاتەوە كاتێك دەڵێت‪« :‬مرۆڤەكان ئازادی‬ ‫ملكەچبوون بۆ یاسایەكی ناڕەوا نابینن» لە كاتێكدا مرۆڤەكان هەست بە ئازادی دەكەن‪،‬‬ ‫كە یاساكانیان ئەو هەستەیان‪ ،‬لە كن چێ نەكات‪ ،‬كە بێ بەشن لەو دەرتان و چاالكییانەی‪،‬‬ ‫كە بە گرینگی دەزانن‪ ،‬بە واتایەكی دیكە مرۆڤەكان ئازاد نابن‪ ،‬كاتێك كە یاساكان‬ ‫ملكەچیان دەكات‪ ،‬بە ئاوایەك ڕەفتار بكەن‪ ،‬كە پێچەوانەی خواستەكانی ئەوان بێ‪ ،‬لێ‬ ‫ئەمە دیسان نابێ بەڕەهایی وەریبگرین‪ ،‬بۆ نموونە دایكان و باوكان بەخورتیش بێ‪ ،‬دەبێ‬ ‫زارۆكانیان فێری خوێندەواری بكەن‪ ،‬تەنانەت گەر پێچەوانەی خواستەكانی خۆشیان بێ‪.‬‬ ‫كەواتە فەزای ئازادی لە كۆمەڵگە شارستانییەكاندا وا دەخوازێت‪ ،‬كە سنوورەكانی‬ ‫دەسەاڵتی ڕامیاری كەم بكرێنەوە یاخۆ دیار بكرێن‪ ،‬هەر بۆیە بەردەوام لەو كۆمەڵگانەدا‬ ‫بەرپرسان هەم دەبێ سنووری یاسایی خۆیان بزانن‪ ،‬هەم كاتێك پێشێلكارییەك ئەنجام دەدەن‬ ‫ڕووبەڕووی دادگە و لێپرسینەوە دەبنەوە‪ ،‬پێدەچێ ئەو تێڕوانینەی «بیركلیس»یش لەوێوە‬ ‫سەرچاوەی گرتبێت‪ ،‬كە دەبێژێت (ئازادی واتای ئازایەتییە) بەو واتایەی بوێر بێ لە‬ ‫دەربڕین و ڕەخنەگرتن و لێپرسینەوە لە كاربەدەستان یاخۆ دەسەاڵتداران‪ ،‬هەروەها كۆمەڵێك‬ ‫لە هزرڤان و فەیلەسووفانیش پێیان وایە‪ ،‬كە بەختەوەری مرۆڤەكان لە بەشداریكردنیان لە‬ ‫كایە جیاجیاكان بە شێوەیەكی گشتیی و كایەی ڕامیاری و دەسەاڵت بەتایبەتی سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪ ،‬بێ بەشبوونی تاكەكانی كۆمەڵگە و پەڕاوێزخستنیان لە كایە جیاجیاكان‪ ،‬ئەمە وا‬ ‫دەكات مرۆڤەكان هەم هەست بە نامۆبوونی خۆیان بكەن‪ ،‬هەم هەست دەكەن‪ ،‬كە بەختەوەر‬ ‫و ئازادیش نین‪.‬‬ ‫بەاڵم «هیگل» پێی وایە‪ ،‬كە هەرچەندە لە گەوهەری دەوڵەت نێزیك بكەوینەوە و خۆمان‬ ‫بە ویستی دەوڵەتەوە گرێ بدەین‪ ،‬ئەوەندە ئازادیمان بەرهەراوتر دەبێ‪ ،‬چونكە سروشتی‬ ‫ئەو گرێبەند و هاوپەیمانە كۆمەاڵیەتییە هاوبەشە وا دەكات‪ ،‬كە وەدەنگ خواست و‬ ‫داخوازییەكانییەوە بێن‪ ،‬بەاڵم هەندێك هزرڤانی دیكە پێیان وایە‪ ،‬كە تێڕوانینەكەی (هیگل)‬ ‫نەك هەر ئیرادەی مرۆڤەكان پەك دەخات‪ ،‬بگرە تاكگەرایی مرۆڤەكانیش ڕەتدەكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫‪164‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ئەوەش وا دەكات مرۆڤەكان بە ئاوایەكی كوێرانە ملكەچی یاساكانی دەوڵەت بن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وایكرد لەم كۆمەڵگانەدا زمانی گفتوگۆكردن و دایەلۆگ سەرهەڵبدات‪ ،‬تاكو ئارایشەكان‬ ‫لەوێوە ڕێگە چارەیان بۆ بدۆزرێتەوە‪ ،‬هەر لەوێوەش هەوڵ بدرێت ئەو گومان و پرسیاركردنانە‬ ‫بەرسڤ بدرێنەوە‪ ،‬لەم سۆنگەیەوەش پرەنسیپی دایەلۆگ بووە ئەو میكانیزمەی‪ ،‬كە‬ ‫مرۆڤەكان بكارن ئازادانەتر قسە لەسەر ئاریشە و پرسە جۆراوجۆرەكان بكەن‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫زمانی لە یەكدی گەیشتن‪ ،‬زمانی دانوستاندن و زمانی خستنە ڕووی هزر و بیروبۆچوونە‬ ‫جیاوازەكانە‪ ،‬لە فەزایەكی ئازادانەی بەدەر لە هەموو چوارچێوەبەندییەك‪ ،‬بە واتایەكی‬ ‫دیكە داننان و رێزگرتنە بەئەوی دی و گوێگرتنە لە بیروبۆچوون و تێڕوانینە جیاوازەكانی‬ ‫بەرامبەر‪.‬‬ ‫پێویستە دایەلۆگ هەڵگری گوتارێكی مەعریفی هەمەالیەن و گشتگیر بێ‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫بكارێت بە شێوازێكی بابەتییانە پرسەكان‪ ،‬تێزەكان‪ ،‬ئارایشەكان شرۆڤە بكات و بیانخاتە‬ ‫ڕوو‪ ،‬تاكو ڕووبەڕووی هەڵە و هەڵەشەیی نەبینەوە‪ ،‬هەر بۆیە كاتێك پشت ئەستوور بە‬ ‫پاشخانێكی مەعریفی میكانیزمی دایەلۆگ ئەنجام بدرێت‪ ،‬زۆر جاران ئاكامی ئەرێنی‬ ‫لێ دەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم ئاڕاستەیە وا دەخوازێت زمانی دایەلۆگی ئێمە جا لە هەر ئاستێك و لە هەر بیاڤێكی‬ ‫هزری یاخۆ ڕامیاری و كولتووری بێ‪ ،‬پێویستە بەو ئاوایە ئەنجام بدرێت و بەرەو پێشڤە‬ ‫بچێت‪ ،‬لێ لە هەمووی گرینگتر سیخناخكردنی گوتاری ڕۆشنبیرییە بە بەها و پرەنسیپە‬ ‫نوێیەكانی سەردەم‪ ،‬بۆ ئەوەی دایەلۆگی ئێمە‪ ،‬هەڵگری هەموو گۆڕانكارییە نوێیەكانی‬ ‫ئەم قۆناخە بێ‪ ،‬لێ كاتێك لێكگەیشتن و یەكدی قبووڵكردن و لێبووردەیی لە كۆمەڵگەدا‬ ‫پاشەكشە بكات‪ ،‬زمانی ڕەتكردنەوە و پەڕاوێزخستن و بە گرگنكردنی مرۆڤەكان دێتە‬ ‫بوون‪ ،‬ئیتر فەزایەكی كراوە نامێنێتەوە بۆ پەیڤین و ئەنجامدانی دایەلۆگ لەتەك یەكدا‪،‬‬ ‫ئەو دەمەش مرۆڤەكان لە پشت ماسك و دەمامكەكان خۆیان حەشار دەدەن‪ ،‬هەموو كەسەكان‪،‬‬ ‫مرۆڤەكان‪ ،‬گرووپەكان هەوڵ دەدەن ماسك و دەمامك بپۆشن‪ ،‬بە شێوەیەكی دیكە دەبێژین‬ ‫ئەمە وا دەكات مرۆڤەكان نەكارن وەك خۆیان ڕەفتار بكەن‪ ،‬بگرە هەموو شتێك ئاوەژوو‬ ‫دەكەنەوە هەوڵ دەدەن ڕای گشتیی لە بەرامبەر پرسە گەورەكان چەواشە و دەسخەڕۆ بكەن‪،‬‬ ‫كە ئەمەش هەموو بەهاكان بە كۆتا دێنێت و مرۆڤیش دووچاری بەدبەختی و بەدمەستی‬ ‫و چارەڕەشی دەكات و هیچ هیوایەكی بە ژیان نامێنێت‪.‬‬ ‫نها دایەلۆگ بووەتە خەسڵەتێكی هەرە دیاری ئەم سەردەم و قۆناخە و تەواوی كۆمەڵگە‬ ‫شارستانییەكان‪ ،‬لێ كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەاڵتی ناڤین بەتایبەتی لە هەر كۆمەڵگەیەكی‬ ‫دیكە پتر پێویستییان بە دایەلۆگ و لێكگەیشتن هەیە‪ ،‬بەاڵم ئاخۆ دەكارن لە تەواوی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪165‬‬

‫ئاست و ئاڕاستەكاندا ئەو پرۆسەیە ئەزموون بكەن‪ ،‬بە واتایەكی دیكە سەرەتا پێدڤییە‬ ‫پەیڤین لەنێوخۆ بێتەكرن‪ ،‬ڤێجا ئەم دایەلۆگە دەگەڵ دەرەوەی خۆتدا ئەنجام بدەیت و تەواوی‬ ‫كایە ڕامیاری و كولتووری و هزرییەكان بگرێتەوە‪ ،‬ئەو پرسیارەی بەتوندی دەبێ بوروژێرێت‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬داخۆ تاكەكانی نێو ئەم كۆمەڵگانە بۆچی پەنا دەبەنە بەر هەموو ئاڕاستەیەكی‬ ‫تۆقێنەر و ڕوخێنەر و خۆكوژ‪ ،‬كە هەم بەرامبەرەكانیان پێ لە ناو دەبەن‪ ،‬هەم خۆشیان‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ تەنیا ئامادە نین ئەو میكانیزمە تاقی بكەنەوە و ئاریشەكانیان لەوێوە ببڕێننەوە‬ ‫و ڕێگەچارەی بۆ بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫بۆیە لێرەوە دەبێژین ئەم كۆمەڵگانەی‪ ،‬كە نها خۆیان بەشارستانی و سەر بە دنیای‬ ‫مۆدێرن نێوزەد دەكەن‪ ،‬داخۆ تا چەند هەوڵیان داوە یاخۆ هەوڵ دەدەن تاكو ئاقاری ئەو‬ ‫هاوكێشەیە گوزەر بكەن‪.‬‬ ‫لێرەوە دەبێژین هۆكاری سەرەكییی ئەم دابڕان و گوێ لە یەكدی نەگرتنە لەوێوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪ ،‬كە گوتارە ڕامیارییەكان‪ ،‬كولتوورییەكان‪ ،‬هزرییەكان لەو كۆمەڵگانەدا هەڵگری‬ ‫توندوتیژی و ڕەتكردنەوەی ئەویدییە‪ ،‬كە ئەو ستایلەش لە بیركردنەوە جگە لە سڕینەوەوی‬ ‫بەرامبەر و پەنابردنە بەر هەموو جۆرە ئامراز و میكانیزمێك‪ ،‬وا بكات ئەوی دی بەكۆتا‬ ‫بێت‪ ،‬كە ئەمەش بەگرگنكردن یاخۆ بە تەواوی سڕینەوەی بەرامبەری لێ بكەوێتەوە ئەمە‬ ‫لە الیەك‪ ،‬لە الیەكی دیكە ئەو گوتارانە دنەی دەمارگیری ئۆلی و ڕەگەزپەرستی دەدات‬ ‫و بارگاوییە بە هەموو چەمكە نائەقاڵنییەكان و شێواندنی ڕاستییەكان و چەواشەكردنی‬ ‫فەزای گشتیی‪ ،‬كەواتە لە وەها فەزایەكدا ئەستەمە میكانیزم و ئامرازی دایەلۆگ گوێی‬ ‫لێ بگیرێت‪ ،‬ئەگەر ئەو پرۆسەیە ئەنجامیش بدرێت‪ ،‬ڕەنگدانەوەی ئەرێنی لێ ناكەوێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێ ئەم پرۆسەیە زەمینەسازی تەواوی بۆ بكرێ‪ ،‬تاكۆ گرەوی خۆی بباتەوە‪.‬‬ ‫زمانی دایەلۆگ ڕێزی تەواو لە هەموو بیروبۆچوون و تێڕوانینە جیاوازەكان دەگرێ‪ ،‬هەر‬ ‫ئەمەش وا دەكات دەنگ و ڕەنگە جیاوازەكان لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا بكارن بە‬ ‫ئارامی و هێوری پێكڤە بژین و درێژە بەبوونی خۆیان بدەن‪.‬‬ ‫لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامگیرییە و دەبێژین هەر لە ڕێگەی زمانی دایەلۆگەوە دەكارین‬ ‫ملمالنێ و ناكۆكییەكان كەم بكەینەوە یاخۆ بە تەواوی ڕیشەكێشی بكەین‪ ،‬لێ سروشتی‬ ‫مرۆڤەكان‪ ،‬گرووپەكان‪ ،‬كۆمەڵگەكان بەدەر نییە لە ملمالنێ و كێشمەكێش‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لە دنیای بوونەوەرانی دیكەشدا ملمالنێیەكان بوونیان هەیە‪ ،‬بەاڵم بە شێوازێكی دیكە‬ ‫ئەنجامی دەدەن‪ ،‬كەواتە پرۆسەی دایەلۆگ و زمانی دایەلۆگ لە پێناو نەهێشتنی‬ ‫توندوتیژی و جەنگ دێتە بوون‪ .‬ڕاستە مرۆڤەكان خوازیارن دنیایەكی دوور لە توندوتیژی‬ ‫و شەڕنگێزی فەراهەم بكەن‪ ،‬بەاڵم بەجۆرێك لە جۆرەكان پێویستی بەملمالنێش هەیە‪ ،‬بە‬ ‫‪166‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫واتایەكی دیكە پێویستە مرۆڤەكان هەڵگری كۆمەڵێك تێڕوانین و دنیابینی بن‪ ،‬تاكو لە‬ ‫پێناویاندا بجەنگێت‪ ،‬لێ شێواز و ئامرازەكانی ئەم جەنگە جیاوازە لە ئامراز و كەرەستەكانی‬ ‫جەنگی ڕاستەقینە و وێرانكار‪ ،‬مرۆڤە ژیر و ئاقڵمەندەكان بەدرێژایی مێژوو پێیان وابووە‪،‬‬ ‫كە هەردەم قەڵەم كاریگەری بەهێزتری هەبووە‪ ،‬لە شمشێر و تفەنگ‪ ،‬هەر بۆیە هەردەم‬ ‫ڕێگەی دایەلۆگ و گفتوگۆیان لە سەرووی هەر ئەركێكی دیكە بەباشتر زانیوە و پێیان‬ ‫وابووە‪ ،‬كە ملمالنێیەكان لەم ڕێگەیەوە كاریگەری ئەرێنی لێ دەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لە بەرهەمەكانی ئەسخیلۆس و هیرودۆتدا بیرۆكەی ئازادی لەژێر كاریگەری‬ ‫جەنگی گریگەكان هاتە بوون‪ ،‬بەم پێیە ئازادی لەو ڕەوش و بارودۆخەی ئەو سەردەمەدا‪،‬‬ ‫شێوەیەك بوو لە ژیان‪ ،‬كە دەكارێت خودی ئەم ژیانە جوانتر و باشتر بكات‪ ،‬تاكو مرۆڤەكان‬ ‫تیایدا بكارن سەربەستانە بژین‪ ،‬ئەم ئازادییە لەو بەرهەمانەدا پرسی سەربەستی ئەسینییە‬ ‫دیموكراتخوازەكان بوو بەرامبەر میللەتانی ژێر دەستە‪ .‬بەرهەمەكانی ئەو دوو هزرڤانە‬ ‫مۆدێلێك بوون لە ملمالنێی كولتووری ئازادی و كولتووری كۆیالیەتی‪ ،‬ئەم ئاڕاستەیەش‬ ‫وایكرد لێكدانەوەیەكی تەندروست بۆ كولتووری خود و هەڵسەنگاندنێكی عەقاڵنی و‬ ‫ڕەخنەییانەش بۆ ئەفسانە بكرێ‪ ،‬كە لە ئاكامدا وایكرد هزری ڕووناكبیری سەرهەڵبدات‪،‬‬ ‫كە پێی وایە ئازادی مرۆڤەكان لەوەدایە بكارن سەربەستانە و بوێرانە ئاوەز و بەهرە و‬ ‫تواناكانی خۆیان بەكار بهێنن‪ ،‬هەروەها گەیشتنە ئەو ڕاستییە‪ ،‬كە مەرج نییە هەموو‬ ‫گاڤان زۆرینە ڕاست بن‪ ،‬چونكە زۆرینەی دەنگەكانیان بە دەستهێناوە‪ ،‬بگرە لەبەرئەوەی‬ ‫دیموكراتییەت لە زۆرینەی سیستەمەكانی دیكەی فەرمانڕەوایی و شەڕانگێزی و جەنگی‬ ‫كەمتر لێ كەوتووەتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر هاتوو ئەم زۆرینەیە ڕۆژێك داكۆكی لە جەنگ‬ ‫كرد‪ ،‬ئەمە ئەوە ناگەیەنێت‪ ،‬كە دیموكراتییەت هەرەسی هێناوە‪ ،‬بگرە ئەوە دەگەیەنێت‪ ،‬كە‬ ‫كولتووری دیموكراتی پێگەكانی بە هێز نییە‪.‬‬ ‫لێرەوە دەكارین بێژین ئازادی بنەمایەكی هەرە گرینگی كۆمەڵگە شارستانییەكانە‪،‬‬ ‫بێگومان پەیڤین و دایەلۆگی ئازادانە‪ ،‬پێویستی بە زمانێكی هاوبەش و لێكگەیشتنی‬ ‫هاوبەش هەیە‪ ،‬لێ ئەمانەی بەس نین‪ ،‬بگرە پێویستە هەم زەمینەسازی تەواو چێ بكرێت‪،‬‬ ‫هەم ئامادەگی تەواو الی تاكەكان‪ ،‬گرووپەكان‪ ،‬نەتەوەكان هەبێت بۆ ئەنجامدانی ئەم‬ ‫پرۆسەیە‪ ،‬بۆیە دایەلۆگ خۆی لە خۆیدا كایەی ڕامیاری تەندروست دەخولقێنێ‪ ،‬لێرەوە‬ ‫كولتووری گوێگرتن دید و بیروڕا جیاوازەكان دێنێتە كایەوە‪ ،‬مەرج نییە پرۆسەی دایەلۆگ‬ ‫دەرئەنجامی ئەرێنی یاخۆ نەرێنی لێ بكەوێتەوە‪ ،‬بگرە ئەنجامدانی ئەو پرۆسەیە خۆی‬ ‫لە خۆیدا ئامادەگی نیشاندانە بۆ گۆڕینەوەی بیروبۆچوونەكان‪ ،‬كەواتە بەواتایەكی دیكە‬ ‫دەبێژین دایەلۆگ لە هەر ئاست و بە هەر ئاڕاستەیەك بێ‪ ،‬جا چ دایەلۆگی هزری یاخۆ‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪167‬‬

‫دایەلۆگی ڕامیاری یاخۆ دایەلۆگی ڕەخنەیی‪ ،‬خۆی لە خۆیدا دانپێدانانە بە بوونی فرە‬ ‫بۆچوون و فرە جیهانبینی و بوونی جیاوازییەكان بەرجەستە دەكات‪.‬‬ ‫بەاڵم ئاڕاستەیەكی دیكە هەیە دەبێژن» یەكجار گرینكە بزانین لە پێناو چی و بۆچی‬ ‫و دەگەڵ كێدا گفتوگۆ دەكەین؟ كۆی ئەو هەموو پرسیارانەش بۆ ئەوە دەوروژێنرێت‪ ،‬كە‬ ‫پەیڤین و دایەلۆگكردن ئاكامێكی ئەرێنی لێ بكەوێتەوە‪ ،‬نەك ئەنجامدانی دایەلۆگ لە‬ ‫پێناو دیەلۆگدا‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی پێویستە ئاماژەی بۆ بكەین دیموكراتیی وەك چەمك یاخۆ پرەنسیپ یاخۆ‬ ‫سیستەم پێگە و پاشخانێكی دیرۆكی نییە‪ ،‬بە واتایەكی دیكە ئێمە ناكارین بێژین دیموكراتیی‬ ‫دیدێكی فەلسەفی پێشینەیی مرۆڤەكان بووە‪ ،‬لە پێناو ڕێكخستن و خۆشكردنی ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬بگرە پرۆسەی دیموكراتیی چەمكێكی ڕامیاری نوێیە لە مێژووی نوێدا‬ ‫تەمەنی بۆ چەند سەدەیەك بەر لە نها دەگەڕێتەوە‪ ،‬پرەنسیپی دیموكراتیی لە پێویستبوونی‬ ‫قۆناخ و سەردەمی نوێ بۆ دەستوورێكی شارستانیانە و دادپەروەر و پێشكەوتوو هاتە‬ ‫كایەوە بە ئاڕاستەی سەقامگیركردنی دەوڵەتی یاسا و كۆمەڵگەی شارستانی‪ ،‬كە تەواوی‬ ‫مافەكانی مرۆڤ و هاوواڵتی تیایدا فەراهەم بوو بێ ئەمە لە الیەك‪ ،‬لە الیەكی دیكە‬ ‫بەشداربوون و هاوئاهەنگی خەڵكە لە بەڕێوەبردن و بەرەو پێشڤەبردنی ژیان و خۆشگوزەرانی‬ ‫بۆ هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫ئەگەر پرۆسەی دیموكراتیی هەڵگری خەسڵەتە شارستانی و چەمكە لیبراڵی و هزرێكی‬ ‫ڕامیاری كراوە بێ‪ ،‬ئەوە دەكارێت هەم جیاوازییەكان قووڵ بكاتەوە‪ ،‬هەم ئەرك و مافەكانیش‬ ‫بۆ هەمووان فەراهەم بكات و داكۆكیش لە بنەما شارستانییەكانی بكات و بپارێزێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبێ دادپەروەری كۆمەاڵیەتی دابینكرا بێ و سەروەری یاساش تیادا بااڵدەست بێ‪.‬‬ ‫كەواتە هەرچەندە فەزای ئازادی و دیموكراتی فرەوانتر بێ وابەستەبوونی مرۆڤەكانیش‬ ‫بە داوودەزگەكانەوە توندوتوڵتر دەبێ‪ ،‬ئەمە وا دەكات ئەو دەستوور و یاسایانەی دادەڕێژرێن‪،‬‬ ‫بەرژەوەندی هەموو تاك و گرووپەكان بە هەند وەربگرێت‪.‬‬ ‫بۆیە فرەوانكردنی فەزای ئازادی پێوەندی نێوان تاكەكان لە الیەك و پێوەندی نێوان‬ ‫گرووپە جیاجیاكان لە الیەكی دیكە و پێوەندی نێوان خەڵك و دەسەاڵتیش بەهێزتر دەكات‪.‬‬ ‫ئازادییە ڕامیارییەكانیش ڕێك لە سەدەی هەژدەمەوە سەریهەڵدا‪ ،‬كە ئەویش لە سەروەری‬ ‫تاك و مافی مرۆڤ و كۆمەڵگەی شارستانیدا بەرجەستە دەبێ‪ ،‬بۆیە بەرتەسككردنەوەی‬ ‫فەزای ئازادی‪ ،‬دەبێتە مایەی كەمكردنەوەی مافەكانی ئەویدی‪ ،‬كە ئەمڕۆ لەژێر سایەی‬ ‫هۆكارە جۆراوجۆرەكان‪ ،‬واڵتان ناچار بوونە تێكەڵ بە ژیانی ئابووری و كولتووری و‬ ‫‪168‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫شارستانی و كۆمەاڵیەتی ئەویدی ببنەوە‪ ،‬هەر بۆیە كارل پۆاڵنی پێی وایە (فاشیزم‬ ‫گوزارشتكرنە لە هەوڵێكی سەرنەكەوتوو بۆ داخرانی رامیاری) هەر بۆیە لەو بارەوە‬ ‫دەبێژێ سەرهەڵدانی فاشیزم لە ئەورووپا كاردانەوەیەكی خەمساردانە و بێ باكانە و‬ ‫تەوەزەالنە بوو بۆ هەرەسهێنانی سیستەم و ڕەوشی بازرگانی ئازاد لە جیهاندا‪ ،‬كە هەر لە‬ ‫سەرەتای سەدەی بیستەمەوە وەك دراوێكی زێڕین جێگر بوو بوو‪ ،‬پۆاڵنی لەم تێزەدا دەڵێت‪:‬‬ ‫بازرگانی نێودەوڵەتی‪ ،‬تا ڕادەیەیكی زۆر توانی خۆی ڕزگار بكات لە حزب و ڕێكخراوە‬ ‫ڕامیارییەكان‪ ،‬بەو پێیەی لە ژیربێژی (بازاڕ)ەوە هەڵقوواڵوە‪ ،‬چونكە هەروەك دەزانین‬ ‫زەمینە و پێگەی ڕامیاری هەبووە‪ ،‬بەاڵم ئەو كۆمەڵگەیەی لە ڕووی ڕامیارییەوە داخراو‬ ‫بێ‪ ،‬ئەوا ئابوورییەكەیشی داتەپیو دەبێ‪.‬‬ ‫دەگەینە ئەو ئەنجامگیرییەو دەڵێین ئەگەر پێوەندی هاوسەنگی نێوان ئەرك و مافەكانی‬ ‫هاوواڵتیان و سیستەمی ڕامیاری تێكچوو‪ ،‬ئەوا خودی كایەی ڕامیاریش دەبێتە مایەی‬ ‫گومان و ڕاستگۆیی خۆی لە دەست دەدات‪.‬‬ ‫كولتوور و هزر دوو چەمكن‪ ،‬كە هەردەم وەكو سێبەر لە مرۆڤەكان جیا نابنەوە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەم كاتە و ساتەی ئێستەدا‪ ،‬كە لە سایەی شۆڕشی گەیاندن و ڕاگەیاندن و تەكنۆلۆجیای‬ ‫نوێدا ئاسانكارییەكی زۆر لە ئارادایە بۆ هەنگاو هەڵێنان بەرەو كۆمەڵگەیەكی شارستانی و‬ ‫بەهرەمەندبوون لە چەمكە نوێیەكانی سەردەم‪ ،‬كەواتە تەكنۆلۆجیای گەیاندن لەم سەردەمەدا‬ ‫ڕۆڵێكی مەزن و كاریگەر دەگێڕن بە ئاڕاستەی پرەنسیپە دیموكراتییەكان و مافی مرۆڤ‬ ‫و كولتووری لێبووردەیی‪ .‬كەواتە كولتوور برێتییە لە كۆی هەموو ئەو بەهایانەی‪ ،‬كە‬ ‫تاكەكان لە ڕابردوو و ئێستە و ئایندەدا وەریدەگرن‪ ،‬بۆیە هەندێك لێتۆژان پێیان وایە كولتوور‬ ‫هەموو شتێك دەگرێتەوە‪ ،‬بەو پێیەی مرۆڤەكان لە ژیانی ڕۆژانەدا سەودایی لەتەك هەموو‬ ‫شتەكان دەكەن‪ ،‬بەاڵم هزر ئەو ژێدەر و سەرچاوەیەیە‪ ،‬كە كولتوورە جیاوازەكانی لێوە بەرهەم‬ ‫دێت‪ ،‬بە واتایەكی دیكە دەبێژین ئەو بزاوتەی لە هەناوی كولتوورەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬لە‬ ‫ئاكار و ڕەوشتمەندی تاكەكان رەنگ دەداتەوە و پەلوپۆش بۆ كۆمەڵگەكانی دیكە دەهاوێ‪.‬‬ ‫هەروەها ئەو بزاوتەی‪ ،‬كە لە دەرەوە دزە دەكاتە نێو هەناوی وێناكردنەكانی تاك یاخۆ‬ ‫كولتووری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دەكارێ ڕۆڵێك بگێڕێ لە قووڵكردنەوە و كاراكردنی كولتووردا‪.‬‬ ‫كەواتە هزر برێتییە لە بەرئەنجامی كولتوورە جیاوازەكان یاخۆ پێكدادانی ڕۆشنبیرییەوە‬ ‫بەرهەم دێت‪ ،‬جا چ لە هەناوی یەك كولتوورەوە بێ یاخۆ لە ئاكامی كۆمەڵێك كولتووری‬ ‫جیاوازەوە بەرهەم بێ‪.‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪169‬‬

‫بەم پێیە هزر بەرئەنجامێكە بەهۆی بزاوتی ڕەخنەییەوە یاخۆ شرۆڤەكارییەوە دێتەكایەوە‪،‬‬ ‫هەر ئەو ئاڕاستەیەشە‪ ،‬كە پرۆسە هزرییە نوێیەكان بەرهەم دەهێنێت‪ ،‬كە دەكارێت تواناكانی‬ ‫بیركردنەوەی تاكەكان لە كۆمەڵگەدا بەرەو ئاستێكی بااڵتر ببات‪ ،‬ئەویش لە ئاكامی ئەو‬ ‫وێناكردن و تێڕوانینە نوێیانەی‪ ،‬كە لەو بزاوتە هزرییەوە سەرچاوە دەگرن‪.‬‬ ‫پرۆسەی گۆڕانە كۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیرییەكان پێویستیان بە ژمارەیەكی زۆر لە‬ ‫هزرڤانان نییە‪ ،‬لێ چەندایەتییەكی مەزنی ڕووناكبیران دەخوازێ‪ ،‬بۆ ئەوەی بكارن ئەوەی‬ ‫هزرڤانان بەرهەمی دێنن‪ ،‬تاكەكانی كۆمەڵگە هەرسی بكەن‪ ،‬بۆیە هزرڤانان پێویستیان بە‬ ‫ڕووناكبیرێك هەیە‪ ،‬كە پەی ببەن بەوەی‪ ،‬كە ئەوان دەیڵێن‪ ،‬تاكو لەوێوە بكارن پرۆسەی‬ ‫گۆڕان و گۆڕانكارییەكان بێنەدی‪.‬‬ ‫هزرڤانان‪ ،‬ڕۆشنبیران و ڕووناكبیران لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا ڕۆڵێكی مەزن دەگێڕن‪،‬‬ ‫لە تەواوی كایە ڕامیاری و كۆمەاڵیەتی و ئابووری و كولتوورییەكاندا‪ ،‬كۆی هەموو‬ ‫ئەمانەش بەسەر یەكەوە زەمینەسازی تەندروست دێنێتە دی بۆ گۆڕانكارییە مەزنەكان لە‬ ‫كۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫هەر ئەو سیستەمە هزرییە سەردەمییانەی ئێستە و ئەو كولتوورە مرۆڤدۆستانەیە‪ ،‬بووەتە‬ ‫هۆكارێكی بنەڕەتی لە خەماڵندن و تەواوی ئەو هەژموونە ڕۆشنبیری و هزرییەی‪ ،‬كە‬ ‫تەواوی دنیای تەنیوەتەوە‪ ،‬هەر ئەو ئاڕاستەیەشە‪ ،‬كە خەریكە پاشەكشە بە چەمك و ڕەوتە‬ ‫نەریتگەری و كۆنباوەكان دەكات لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا‪.‬‬ ‫پێویستە كۆمەڵگە نەریتگەریی و دواكەوتووەكان لێكۆڵینەوەی قووڵ و خوێندنەوەی‬ ‫نوێیان لە بارە ئەنجام بدرێ و‪ ،‬تەواوی ئەو كولتوور و شارستانییەت و وێناكردنانەی لەو‬ ‫كۆمەڵگانەدایە بە شێوەیەكی زانستییانە شرۆڤە بكرێن‪ ،‬لە پێناو گەیشتن بەو هۆكارانەی‪،‬‬ ‫كە بە جدی ڕێگرن لە بەردەم مانەوەی ئەو كۆمەڵگانە لەو دۆخە چەقبەستووایاندا‪.‬‬ ‫كەواتە وردبوونەوە و ڕامانێكی قووڵ لە شارستانیەت و كولتووری كۆمەڵگە لە پێشی‬ ‫پێشەوەی هەر پرۆسەیەكی گۆڕاندایە‪ ،‬لەم سەروبەندەدا خوێندنەوەی نوێ و چۆنیەتی‬ ‫تێگەیشتن و هاریكاریكردن لەنێوان هزرڤان و ڕووناكبیراندا هۆكارێكی دیكەیە بۆ پرۆسەی‬ ‫گۆڕانە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬بەئاڕاستەی بەگەڕخستنی هەوڵ و تواناكان و زەمینەسازكردنە‬ ‫بۆ گەیاندنی چەمك و پرەنسیپە نوێیەكانی سەردەم و كولتوورە هاوچەرخەكان بەتاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگە‪ ،‬كەواتە ئەم پرۆسەیە گوتاری هزری و ڕۆشنبیری خۆی هەیە‪ ،‬كە دەبێ‬ ‫لە هەموو روویەكەوە تەواوی پێداویستییەكانی بۆ فەراهەم بكرێ‪ ،‬ئەو گوتارەش دەبێ‬ ‫سروشتی پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان لەو كۆمەڵگانە بەهەند وەربگرێ‪ ،‬جا تاكەكانی ئەو‬ ‫كۆمەڵگانە هەڵگری هەرچی وێناكردن و بیركردنەوەیەك بن‪ ،‬بۆیە ئەو داوودەزگە و سەنتەر‬ ‫‪170‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫و ڕێكخراوانەی هەوڵی بە شارستانیكردنی تاك و كۆمەڵگە دەدەن‪ ،‬دەبێ بەكردەنی كار‬ ‫بكەن لە پێناو گواستنەوە و پیادەكردنی ئەو كولتوور و هزر و پرەنسیپانەی‪ ،‬كە هزرڤانان‬ ‫بەرهەمیان هێناوە‪.‬‬ ‫بەاڵم لێرە پرسیارێك ڕووبەڕوومان دەبێتەوە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە ئاخۆ ئەو ڕێكخراو و سەنتەرانە‪،‬‬ ‫كە ئەو بەها و پرەنسیپانە دەگوازنەوە و هەوڵی پراكتیزەكردنی دەدەن لەنێو كۆمەڵگەدا؟‪ .‬ئەم‬ ‫سەنتەر و ڕێكخراوانەش برێتین لە ڕێكخراوە ناحكوومییەكان‪ ،‬بە واتایەكی دیكە دەبێژین‬ ‫تەواوی ئەو ڕێكخراو و سەنتەرانەی لە دەرەوەی داوودەزگەكانی حكوومەت ئیشوكارەكانی‬ ‫خۆیان هەڵدەسووڕێنن‪ ،‬بە ڕێكخراوە ناحكومییەكان دادەنرێن‪.‬‬ ‫ئەم ڕێكخراوانەش بەشێكن لە داوودەزگەكانی كۆمەڵگە‪ ،‬لێ بەشێك نین لە داوودەزگەكانی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬كە كاراكتەری جێبەجێكارە یاخۆ ئەوەی پێی دەڵێن دەسەاڵتی ڕاپەڕاندنی‬ ‫كاروبارەكانی دەوڵەت‪ ،‬ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت‪ ،‬كە ڕێكخراوە ناحكومییەكان(‪)NGO‬‬ ‫یەكان بەپێچەوانەی ستراتیجییەتی دەوڵەت ئیشوكارەكانی خۆیان هەڵدەسووڕێنن‪ ،‬بگرە ئەو‬ ‫بۆشایی و ئەو كار و پرۆژانەی‪ ،‬كە حكوومەت ناپەرژێتە سەریان و ئەنجامیان نادات‪ ،‬ئەم‬ ‫سەنتەر و ڕێكخراوە ناحكوومیانە ئەنجامیان دەدەن‪ ،‬لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامگیرییە‪ ،‬كە‬ ‫حكوومەت و ڕێكخراوە ناحكوومییەكان دەبنە تەواوكاری یەكدی‪ ،‬واتە ئەو كار و پرۆژانەی‬ ‫حكوومەت لەبەر هەر هۆكارێك بێ ئەنجامی نادات‪ ،‬ئەوا ئەم ڕێكخراوانە جێبەجێی دەكەن‪،‬‬ ‫بە پێچەوانەشەوە ئەو كار و پرۆژانەی لە توانای ئەم ڕێكخراوانەدا نییە‪ ،‬ئەوا حكوومەت‬ ‫لەسەریەتی ئەنجامیان بدات‪ ،‬كەواتە ئەگەر ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی یاخۆ‬ ‫شارستانی پێویستی قۆناخەكە بەرهەمی هێنا بێ و بووبێتە بەشێك لە پێداویستییەكانی‬ ‫ئەو قۆناخە و پێشكەوتن و پەرەسەندن و ئاڵوگۆڕەكانی نێو هەناوی كۆمەڵگە سەپاندبێتی‪،‬‬ ‫ئەوا بێگومان ئەو كار و پرۆژانەی ئەنجامی دەدات‪ ،‬هەم بەئەركی ڕاستەقینەی خۆی‬ ‫دەزانێ‪ ،‬هەم دەستەباری حكوومەت دەدات بۆ هاریكاریكردنی لەو بوار و دەرتانانەدا‪ ،‬كە‬ ‫دەبێ تاكەكانی كۆمەڵگە وەدەنگییەوە بێن بۆ باشتر بەڕێوەچوونی ئیشوكارەكانی واڵت‪.‬‬ ‫سەرهەڵدان و دروستبوونی ڕێكخراوە ناحكوومییەكان ئاستی ڕۆشنبیریی و هۆشیاریی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەیسەپنێت‪ ،‬كە ڕەوش و پرسە جۆراوجۆرەكان لەو كۆمەڵگەنەدا وا دەخوازێت‪،‬‬ ‫كە تاكەكان هەست بە بەرپرسیارێتی ڕاستەقینەی خۆیان بكەن و بێنە مەیدانەكە‪ ،‬لە پێناو‬ ‫باشتر بەڕێوەچوونی ئیشوكارەكان‪ ،‬لە هەمان كاتدا كاتێك ڕێكخراوە حكوومییەكان پێویستی‬ ‫و پێداویستییە مێژووییەكان دەیسەپێنێت‪ ،‬ئەو ڕێكخراوانە ئیدی نابن بە بارگرانی بۆ سەر‬ ‫بودجەی حكوومەت‪ ،‬بگرە دەبنە دەستەبار و هاریكاری حكوومەت دەكەن و بارگرانییەكی‬ ‫زۆریش لە كۆڵ حكوومەت دەكەنەوە‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪171‬‬

‫بوونی ئەو ڕێكخراوانە وا دەكات مافی تاكەكانی لە كۆمەڵگەدا چاكتر پارێزراو بێ‪،‬‬ ‫لە هەمان كاتدا دەبنە هێزی فشار و چاودێریكار بەسەر دەسەاڵتی ڕاپەڕاندن و بەردەوام لە‬ ‫هەوڵی خستنەڕووی ئاریشە و كێماسییەكانن‪ ،‬بۆ ئەوەی حكوومەت رێگەچارەی گونجاویان‬ ‫بۆ بدۆزێتەوە‪ ،‬كەواتە ڕێكخراوە ناحكوومییەكان دەتوانن ببنە مایەی دەست نیشانكردنی‬ ‫ئاریشەكان و دۆزینەوەی ڕێگەچارەش بۆ چەندان كێشە و گرفت لە كۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانی لە بویەر و كارەساتە دڵتەزێن و گۆڕانكاری و‬ ‫پێشهات و دەركەوتەكاندا ڕۆڵی یەكجار كارا و كاریگەر دەگێڕن لە كۆمەڵگە پێشكەوتووە‬ ‫زیندووەكاندا‪ ،‬ئەگەر ڕوونتر قسە بكەین دەڵێین تەواوی ڕێكخراوە ناحكوومییەكان‪ ،‬لەو‬ ‫كۆمەڵگانەدا بە هیچ شێوەیەك حكوومەت لەسەری نییە دارایی بۆ ئەو ڕێكخراوانە‬ ‫دابین بكات‪ ،‬واتە بە هیچ شێوەیەك هاریكاری دارایی لە حكوومەتەوە وەرناگرن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دارایی لە حكوومەت وەربگرن ئیتر بۆ پێیان بووترێت ڕێكخراوە ناحكوومییەكان‪ ،‬بگرە‬ ‫دەبنە دەزگەیەكی حكوومی‪ ،‬خۆ ئەگەر حكوومەت دارایی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫شارستانی دابین بكات‪ ،‬ئیتر خۆی كارەكان ئەنجام بدات زۆر باشترە‪ ،‬بەاڵم حكوومەت‬ ‫ئەوەی بۆ ئەو ڕێكخراوانە پێشكێشی دەكات برێتییە لە پێدانی داتا و زانیاری و ئاسانكاری‪،‬‬ ‫لە ڕووی نەخشە و بەرنامەی جیا جیاوە‪ ،‬لێ دەبێ ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانی‬ ‫دارایی و داهاتی خۆیان دابین بكەن‪ ،‬ئاخۆ ئەم سەرچاوەی داراییان لە كوێوەیە؟ سەرچاوەی‬ ‫داهات و داراییان لە كۆكردنەوەی ئابوونە و هاریكاری ئەندامان یاخۆ لە ڕێگەی‬ ‫خەڵكانی دەوڵەمەند و خودان كۆمپانیا و كارگە و كارخانەكانەوەیە‪ ،‬لە هەمان كاتدا دەبێ‬ ‫هەڵسوڕێنەرانی ئەو ڕێكخراوانە هەموویان كەسانی خۆبەخش بن و چاوەڕێی ئەوە ناكەن‪،‬‬ ‫كە لە ڕێی ئەو سەنتەرانەوە خۆیان دەوڵەمەند بكەن‪ ،‬چونكە پەیام و دروشمی ئەوان ئەوە‬ ‫نییە‪ ،‬كە كۆمەڵگە چیمان پێشكێش دەكا و چیمان پێ دەبەخشێ‪ ،‬بگرە ئەوان هەڵگری‬ ‫ئەو بەها و پرەنسیپانەن‪ ،‬ئاخۆ ئێمە چی بەتاك و كۆمەڵگە پێشكێش دەكەین‪ ،‬كەواتە بەو‬ ‫شێوەیە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانی هەرگیز نابنە بارگرانی بەسەر بودجەی‬ ‫حكوومەتەوە‪ ،‬بگرە هەر وەكو ئاماژەمان پێكرد‪ ،‬گەورەترین خزمەت بە كۆمەڵگە و ژینگە‬ ‫و تاكەكان و هاریكارییەكی چاكی حكوومەتیش دەكەن‪ ،‬چونكە ئەوان كار و پرۆژەی مەزن‬ ‫ئەنجام دەدەن بەبێ ئەوەی داوا لە حكوومەت بكەن‪ ،‬بۆ دابینكردنی بودجە و داهات بۆ‬ ‫ڕاپەڕاندنی ئیشوكارەكانیان‪ ،‬كە ئەمەش خاڵی هەرە جیاوازی‪ ،‬نێوان فۆڕمی ئیشكردنی‬ ‫ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانییە لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان و دواكەوتووەكاندایە‪.‬‬ ‫كەواتە لێرەوە دەبێ بەرسڤی ئەو پرسیارە بدەینەوە‪ ،‬كە ئاخۆ ڕێكخراوە ناحكوومییەكان‬ ‫لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكان چۆن سەرهەڵدەدەن‪ ،‬یاخۆ چۆن دامەزراون؟ بە واتایەكی دیكە‬ ‫‪172‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بنەمای هاتنە كایەی ئەو ڕێكخراوانە لە كوێوە سەرچاوە دەگرن? وەكو پێشتر ئاماژەمان‬ ‫پێكرد ئاخۆ ئاستی ڕۆشنبیری و هۆشیاری تاك لەو كۆمەڵگەنەدا گەیشتووەتە ئەو‬ ‫ئاستەی هەست بە قەبارەی پرس و ئارایشەكان بكەن‪ ،‬بۆ ئەوەی ئەو كەش و ڕەوشە‬ ‫وای لێ بكات‪ ،‬كە بیر لە دامەزراندنی ڕێكخراوێكی دیاركراو بكاتەوە‪ ،‬ئەمەش ئەو‬ ‫پرسیارە دەوروژێنێت‪ ،‬كە ئاخۆ ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانی پێویستی مێژوویی‬ ‫سەپاندوویەتی و ئاكامی هەستكردنی تاكە بە بەرپرسیارێتی ڕەوشمەندنی لە بەرامبەر‬ ‫پێداوەیستییەكانی سەردەمەكە؟‬ ‫دیارە بۆ قسەكردن لەسەر تەواوی ئەم پرسیارانە و چەندان پرسیاری دیكە كە دەكرێ‬ ‫بكرێن‪ ،‬ڕاو بۆچوونی جیاواز هەیە لە بارەی فۆڕمی ئیشكردن و چۆنێتی دامەزراندن‬ ‫و سەرهەڵدانیانەوە‪ ،‬ئێمە دەتوانین ئەوە بڵێین كە فۆڕم و شێوەی ئیشكردنی رێكخراوەكان‬ ‫(‪ )NGO‬وەكو ئاماژەیان پێدا لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان جیاوازە دەگەڵ كۆمەڵگە‬ ‫دواكەوتووەكان‪ ،‬كە ئەمەش كەتواری دەسەاڵت و فۆڕمی سیستەم لە هەر واڵتێكدا دیاری‬ ‫دەكات‪ ،‬بەو واتایەی فۆڕمی دەوڵەت و سیستەمی فەرمانڕەوایەتی لە واڵتدا كاریگەرێتی‬ ‫دادەنێت لەسەر ڕێكخراوە ناحكوومییەكان‪ ،‬بۆیە ڕۆڵی ڕێكخراوە ناحكوومییەكان لە‬ ‫كۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا‪ ،‬ڕۆڵێكی كارا و كاریگەر دەگێڕن لە بەرەو پێشڤەچوون و‬ ‫پێشخستنی كۆمەڵگە لە تەواوی كایەكاندا‪ ،‬ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬كە ئەو‬ ‫ڕێكخراوە پێویستی و زەرورەتی مێژوویی چێی كردوون‪ ،‬ئەمە وای كردووە ڕۆڵی ڕاستەقینە‬ ‫بگێڕن لەو كۆمەڵگانەدا‪.‬‬ ‫هۆبز دیارترین ئەو هزرڤان و فەیلەسوفانەیە‪ ،‬كە قسەی لەسەر كۆمەڵگەی شارستانی‬ ‫بە چەمكە نوێیەكەی كردبێ‪ ،‬پێی وایە كۆمەڵگەی شارستانی و دەوڵەت تەواوكەری‬ ‫یەكدین‪ ،‬ئەمەش وایكردووە كە جیاوازییەكی ئەوتۆ لەنێوانیاندا نەبینێت‪ ،‬بەم پێیە «هۆبز»‬ ‫كۆمەڵگەی شارستانی بە دۆخێكی مرۆیی ناو دەبات‪ ،‬كەچی «جۆن لۆك» ڕەهەندێكی‬ ‫ئابووری پێ دەبەخشێت و پێی وایە‪ ،‬كە دەوڵەت و كۆمەڵگەی شارستانی بە تەواوی‬ ‫لە یەكدی جیاوازن‪ ،‬ڕەنگە ئەم جیاوازییانەش لەوێوە سەرچاوەی گرتبێ‪ ،‬كە لە دەوڵەتدا‬ ‫مەودایەك هەیە بۆ پێشیلی مافی هاوواڵتی‪ ،‬كەچی لە كۆمەڵگەی شارستانی ئەو‬ ‫مەودایە بە هیچ كلۆجێك بوونی نییە‪.‬‬ ‫كاتێك ئێمە قسە لە كۆمەڵگەی شارستانی دەكەین‪ ،‬ئەوە قسەكردنە لە هێنانە دی‬ ‫كۆمەڵگەیەك‪ ،‬كە تیایدا تەواوی مافەكانی هاوواڵتیبوون بەبێ جیاوازی فەراهەم دەكات‪،‬‬ ‫چونكە هەموو تاكەكان لە دەهەمبەر یاسادا یەكسانن‪ ،‬بەم پێیە كۆمەڵگەی شارستانی‬ ‫خودان داوودەزگە و ڕێكخراوی جیاجیایە‪ ،‬كە بەبەردەوام لە هەوڵی داكۆكیكردنە لە ئازادی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪173‬‬

‫مافی هاوواڵتیان و ڕێكخستنی كایە جیاجیاكانی كۆمەڵگە و ئەڵقەی پێوەندی نێوان‬ ‫دەسەاڵت و هاوواڵتییانە بە یەكدییەوە‪ ،‬ئەمە وێرای ئەنجامدانی كار و پرۆژەی جۆراوجۆر‬ ‫لە پێناو بەرژەوەندی گشتیی كۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫كەواتە هێنانەدی كۆمەڵگەیەكی شارستانی كاركردن و هەوڵدانێكی زۆر و پرۆژەی‬ ‫هزری و كولتووری ڕامیاری دەخوازێت‪ ،‬كارێكی دیاریكراو نییە بتوانرێت‪ ،‬بە سانایی‬ ‫و لە مەودایەكی كورتدا فەراهەم بكرێ‪ ،‬بگرە كاركردن و تەقەالی زۆری گەرەكە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بنەما و كۆڵەكانی لە كۆمەڵگەدا بچەسپێت‪ ،‬چونكە كۆمەڵگەی شارستانی‬ ‫تەواوی فۆڕمە باوەكان و پێوەندییە كۆمەاڵیەتییە دواكەوتووەكانی نێو هەناوی كۆمەڵگە‬ ‫ئاڵوگۆڕ پێ دەكات و لە جێگەیاندا فۆڕمێكی دیكەی جیاواز بەرهەم دێنێت‪ ،‬فۆڕمێك كە‬ ‫هەموو هاوواڵتیان لە چوارچێوەی یاساكانی دەوڵەتدا ڕەفتار و هەڵسوكەوت دەكەن‪ ،‬كە ئەم‬ ‫كەشەش لە الیەن خودی دەوڵەتەوە زەمینەسازی بۆ دەكرێ و هیچ هێز و دەسەاڵتێكی نێو‬ ‫كۆمەڵگەش ناكارێت كۆسپ و لەمپەر لە بەرامبەریدا چێ بكات‪ ،‬ئەم دۆخەش بەشێكە‬ ‫لەو كولتوورەی‪ ،‬كە ئەو كۆمەڵگەیە بەرهەمی هێناوە و بەكردەنیش هەموو خەسڵەت‬ ‫و ئەگادارەكانی كۆمەڵگەی شارستانی بەرجەستە دەكات‪ ،‬بە واتایەكی دیكە دەوڵەت‬ ‫لە كۆمەڵگەی شارستانیدا لەسەریەتی‪ ،‬كە تەواوی ماف و ئازادییەكان بۆ هاوواڵتیان‬ ‫دەستەبەر بكات‪ ،‬تاكەكانیش بەرپرسیارن لە بەرامبەر كۆمەڵێك ئەرك و فەرمان‪ ،‬كە دەبێ‬ ‫جێبەجێیان بكەن‪ ،‬كەواتە بوونی ڕێكخراوە ناحكوومییەكان لە كۆمەڵگەش شارستانییەكاندا‬ ‫هەم ڕۆڵیكی گرینگیان هەیە لە چێكردنی رای گشتیی‪ ،‬هەم ڕێگە نادەن هەڵە و‬ ‫كەموكورتییەكان بەردەوام بن‪ ،‬كە ڕەنگە حكوومەت دووچاری ببێتەوە‪.‬‬ ‫چەمكی هاوواڵتی لە دیدی هزری لیبراڵییەوە جەخت لەسەر «مافی سروشتی‬ ‫دەكات»‪ ،‬ئەوەی (لۆك) فەیلەسووفی ئینگلیزی دامەزرێنەرێتی‪ ،‬كە هاوواڵتی دەكارێت‬ ‫تا ئەوپەڕی لە مافی تاكگەرایەتی خۆی بەهرەهەمەند بێ‪ ،‬ئەم تاكگەرایەتییەش دەبێتە‬ ‫ئامرازیك بۆ فەراهەمكردنی ئەرك و مافەكان‪ ،‬كەچی لە ڕوانگەی هزری كۆمارییەوە‪،‬‬ ‫كە بۆ فەیلەسووفانی گریك دەگەڕێتەوە‪ ،‬چەمكی هاوواڵتیبوون بیرۆكەیەكی بە كۆمەڵە‬ ‫و ڕۆڵێكی ڕەوشتمەندی لە كۆمەڵگەدا دەبینێت‪ ،‬واتە لە سۆنگەی فەلسەفەی دەوڵەتدا‬ ‫سەرنجی چەمكی هاوواڵتی دەدرێ‪ ،‬لە دیدگەی لیبراڵدا هاوواڵتی ئەندامبوونە لە جڤاتی‬ ‫یاسادا‪ ،‬لێ لە ڕوانگەی هزری كۆمارییەوە‪ ،‬چەمكی هاوواڵتی وابەستەبوونە بۆ گرووپێكی‬ ‫ڕەوشتمەندی شارستانی‪ ،‬كە خۆی بەڕێوەدەبات‪ ،‬بە گوێرەی هزری لیبراڵیش هاوواڵتیبوون‬ ‫لە پەڕاوێزی دەوڵەتدا بەشداری لە داوودەزگەكان دەكات‪ ،‬لە پێناو بەرهەم هێنانەوەی خودی‬ ‫دەوڵەتدا‪ ،‬وەك دەنگدان لە هەڵبژاردنەكان و بەخشینی باجەكان لە بەرامبەر ئەو ڕاژەگوزارییە‬ ‫‪174‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫جۆراوجۆرانەی‪ ،‬كە دەوڵەت پێشكێشی دەكات‪ ،‬لێ لە هزری كۆماری ئەرستۆ تالیسدا‬ ‫هاوواڵتی بوونەوەرێكی تەواو چەسپاوە لە چوارچێوەی قەوارەیەكی ڕامیاریدا‪ ،‬شوناس‬ ‫و تایبەتمەندێتییە كۆمەاڵیەتییەكەی تەنیا لەنێو ئاكارە هاوبەشەكانی كۆمەڵ و دەزگە‬ ‫ڕامیارییەكاندا فەراهەم دەبێ‪.‬‬ ‫كەچی لە ڕوانگەی هزری لیبراڵەوە هاوواڵتی لە ڕێگەی دەوڵەوتەوە ماف و‬ ‫بەرژەوەندییەكانی فەراهەم دەبێ‪ ،‬بەاڵم بە گوێرەی خوێندنەوەی كۆماری هاوواڵتیان تەنیا‬ ‫لەنێو پیادەكردنی چارەنووسی بە كۆمەڵدا بەدیار دەكەون‪.‬‬ ‫چارلس تایلۆر بەم شێوەیە شرۆڤەی هەردوو خوێندنەوەی هزری لیبراڵی و كۆماری‬ ‫ئەرستۆ تالیس دەكات‪ ،‬پێی وایە‪ ،‬كە یەكەمیان پتر بایەخ بە مافە سەرەتاییەكانی تاك و‬ ‫سەودایی یەكسانبوون لەتەكیدا لەنێو دەزگە حكوومییەكاندا دەكات‪ ،‬كە چەند ئامرازگەلێكن‬ ‫لەنێو جەستەی دەوڵەتدا‪ ،‬لێ خوێندنەوەی دووەم بایەخی پتر بە هاوواڵتی دەدرێ‪ ،‬وەك‬ ‫پشكداریكردن لە فەرمانڕەوایی دەوڵەت و‪ ،‬هاوواڵتی وەك گەوهەری ئازادی سەیر دەكرێ‪،‬‬ ‫كە دەبێ بپارێزرێ‪.‬‬ ‫لە دوای شۆڕشی فرەنسی لە ساڵی ‪ 1789‬نەتەوە لە بیرۆكەی ناڕامیارییەوە وەرچەرخا‬ ‫بۆ بیرۆكەیەكی بونیادنەر بە ئاڕاستەی شوناسی ڕامیاری هاوواڵتیبوونی دەوڵەتی‬ ‫دیموكراتی‪ ،‬بەم جۆرە پێوەندی مەرجداری نێوان شوناس نەتەوەیی و هاوواڵتی دەستەبەركاری‬ ‫دیموكراتیی لە كۆتای سەدەی نۆزدەوە سەریهەڵدا‪ ،‬هەر لەو سەدەیەشدا (ئیدنست ڕینان)‬ ‫توانی ئەوە بڵێت‪ ،‬كە «بوونی نەتەوە برێتییە لە ڕاپرسییەكی ڕۆژانەی هاوواڵتیان»‪ ،‬ئەم‬ ‫ڕووناكبیرە مەزنە توانی بەرپەرچی داواكارییەكەی ئەڵمانیا بۆ هەرێمی ئالزاس‪ ،‬كە بە‬ ‫زمانی فرەنسی دەئاخڤان بداتەوە و بێژێت ئەم هەرێمە فرەنسیە نەك لەبەرئەوەی بە فرەنسی‬ ‫قسان دەكەن‪ ،‬بگرە لەبەرئەوەی هاوواڵتیان لەسایەی دەوڵەتێكی دیموكراتیدا هەموو ئازادی‬ ‫و مافە نەژادی و شارستانییەكانیان پارێزراوە‪.‬‬ ‫بەم جۆرە دیدگەی كۆماری بۆ چەمكی هاوواڵتیبوون دابڕا لە چەمكی وابەستەبوون بۆ‬ ‫كۆمەڵە خەڵكێكی ناڕامیاری تەبا بە هۆی هاوڕەگەز و ڕەچەڵەك و زمانی هاوبەشەوە‪،‬‬ ‫بیرۆكەی نەتەوە‪ ،‬كە لە ڕێگەی ئاگایی مێژوویی و ڕۆمانسییەوە پتر چەسپا‪ ،‬وایكرد‬ ‫پرەنسیپ و شوناسی بە كۆمەڵ بەهێزتر بێ‪ ،‬كە شوێنەوار و ئەركەكانی وەك میراتێك بوو بۆ‬ ‫ڕۆڵی هاوواڵتی لەنێو شۆڕشی فرەنسادا‪ ،‬ئەمەش بووە هۆی وەرچەرخانی خەسڵەتەكانی‬ ‫ڕەچەڵەكی هاوبەش لەنێو ئاگایی نەتەوەییدا‪ ،‬بۆ چەندان بەرئەنجامی جۆراوجۆری ئاگایی‬ ‫بۆ كولتووری هاوبەش و میراتێكی مەزن بۆ نەتەوە وەرچەرخا‪ ،‬كە دواتر بووە دەسكەوتێكی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪175‬‬

‫شارستانی بۆ بەهاوواڵتیبوون لە چوارچێوەی دەوڵەتی دیموكراتیدا‪ ،‬بە واتایەكی دیكە‬ ‫ئەو میراتە بووە مۆدێلێك و فۆڕمی بیركردنەوەی بەرامبەر بەهاوواڵتیبوون گۆڕی‪ ،‬واتە‬ ‫ئەم هاوواڵتییە ئامادەسازی تیادا هاتەدی‪ ،‬لە پێناو داكۆكیكردن لە واڵتەكەی لە كایەی‬ ‫دەوڵەتێكی كۆماریدا‪ ،‬لێرەوە پێوەندی دیالێكتیكی نێوان هزری ناسیۆنالیزمی و هزری‬ ‫كۆماری بەدەردەكەوێت‪ ،‬كە یەكەمیان دەكارین بێژین ئامرازە بۆ هاتنە دی دووەم‪ ،‬كەواتە‬ ‫كۆی ئەو هەموو وەرچەرخان و چەسپاندنی ئەو هەموو بەهایانە و گۆڕانی جۆراوجۆر‬ ‫و خوێندنەوەی جیاواز دەهەمبەر چەمكی بە هاوواڵتیبوون‪ ،‬لە ئاكامدا زەمینەیان بۆ‬ ‫سەرهەڵدانی كۆمەڵگەیەكی شارستانی سازكرد‪.‬‬ ‫ڕووناكبیر بە دیارترین خەسڵەتی مۆدێرنێتە دێتە ناسكرن‪ ،‬كۆمەڵگەی شارستانی‪،‬‬ ‫كە بەرهەمی مۆدێرنێتەی ئەورووپایە‪ ،‬ئەوا لە دوو سەرچاوەوە ئەو گۆڕانەی بە خۆیەوە‬ ‫بینی‪ ،‬بەو واتەیەی دوو ئاوەز ڕۆڵیان گێڕاوە لە هاتنە كایەی كۆمەڵگەیەكی شارستانیدا‪،‬‬ ‫یەكەمیان ئاوەز و ئەقڵی زانستی و تەكنیكی‪ ،‬ئەقڵ كە ئەمەش لە پێشكەوتن و پەرەسەندنی‬ ‫تەكنۆلۆجیاوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬دووەمیشیان ئەقڵی ڕەخنەگرانەیە‪ ،‬كە ئەمەش بەردی‬ ‫بناخەی هەموو پەرەسەندن و ئاڵۆگۆڕپێكردنی پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی نێو هەناوی‬ ‫كۆمەڵگە دەگرێتەوە‪ ،‬بە ئاڕاستەی كرانەوە و بەئەقاڵنیبوون و تاكگەرایی و یەكدی‬ ‫قبووڵكردن و قبووڵكردنی جیاوازییەكان و كولتووری لێبووردەیی و ئازادی ڕادەبڕین و‬ ‫ئازادی ڕۆژنامەگەری و‪...‬هتد‬ ‫لێرەوە ڕۆشنبیر دەبێتە هۆكارێكی سەرەكیی و بنەڕەتی كولتووری مۆدێرنێتە‪ ،‬چونكە‬ ‫خودان تیۆری ڕەخنەییە‪ ،‬بەم شێوەیە لە تێڕوانینی مۆدێرنیزمەوە خودان تایبەتمەندی بێ‬ ‫وێنەیە‪.‬‬ ‫سەردەمی ڕۆشنگەری بەبوونی چەندان فەیلەسووف و هزرڤان و ڕووناكبیری وەكو‬ ‫ڤۆڵتێر و ڕۆسۆ لە فرەنسا و نیچە و كانت لە ئەڵمانیا سەریهەڵدا‪ ،‬كە پرسە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫كۆمەڵگەیان تاوتوێ دەكرد و لە ڕێگەی پرۆسەی ڕەخنەییەوە توانیان زەمینەسازی چێ‬ ‫بكرێت لە پێناو كۆمەڵگەیەكی مرۆیانەتر و دۆستانەتر و چاكتر و شارستانیتر‪ ،‬ئەمە‬ ‫وایكرد ڕۆڵ و پلە و پایەی ڕۆشنبیران بەرفرەوانتر بێ‪ ،‬دواتر توانرا پتر ئەو بۆچوون‬ ‫و تێڕوانین و تیۆرانە بەرەو پێشەوە ببردرێن و‪ ،‬ڕووناكبیران زیاتر هاتنە مەیدانەكە‪ ،‬وەكو‬ ‫گرووپیكی كۆمەاڵیەتی توانیان مۆدێرنیزمە لە تەواوی كایەكانی كۆمەڵگە ڕەنگ‬ ‫بداتەوە‪ ،‬بەاڵم بێ ئەوەی ئەوان هەڵگری وابەستەگییەكی ئایدیۆلۆجی بن‪ ،‬بەم پێیە ئەوان‬ ‫بوونە ویژدانی ڕاستەقینە و دینەمۆی ئەو كۆمەڵگە شارستانییەی‪ ،‬كە دواتر لەسەر‬

‫‪176‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫پرەنسیپ و بنەماكانی ئەوان هاتەدی‪ ،‬كە ئەمەش خۆی بەفایلی دریفۆس و مانیفێستی‬ ‫ڕۆشنبیران دەستی پێكرد‪ ،‬دواتریش بەو ئاڕاستەیە هەوڵەكان دەچوونە پێشەوە‪ ،‬كە دەبێ‬ ‫هەموو شتەكان لە ڕاژەی بەرژەوەندی گشتیی و هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە بن‪ ،‬لە‬ ‫ڕوانگەی ئەو كاراكتەرانەوە سەنتەری هەموو كار و ئیشكردنەكان لە پرسی دیموكراتیدا‬ ‫چڕ دەبێتەوە‪ ،‬نها ئەم فۆڕمە لە بیركردنەوە دەكارین لە هزرڤانێكی وەكو كاستۆیاریس‬ ‫بەدی بكەین‪ ،‬كە لە ڕوانگەی ئەو ڕۆشنبیران‪ ،‬ئەو كاراكتەرەن‪ ،‬كە لە هەر پیشەیەكدا‬ ‫بن هەوڵ دەدەن‪ ،‬دەرەتانی خۆیان تێ نەپەڕێنن بەو شتانەی لەنێو كایەكانی كۆمەڵگەدا‬ ‫ڕوو دەدات‪ ،‬بەاڵم دەكارن لە ڕێگەی تیۆر و بۆچوونەكانیان كاریگەرێتی و گۆڕانكاری‬ ‫لە كایە جیاجیاكان چێ بكەن‪ ،‬ڕۆشنبیر خۆی بەتیۆركارییەوە سەرقاڵ دەكات و دەست و‬ ‫پەنجەش لەتەك زانست گەرم و نەرم دەكات‪ ،‬چونكە چاك دەزانێت‪ ،‬كە زانست و تەكنۆلۆجیا‬ ‫هۆكارێكی گرینگن لە گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكاندا‪ ،‬بەو ناونیشانە بێ ڕۆشنبیر بەو‬ ‫كاراكتەرانە دەگوترێت كە هزر دەكەن‪ ،‬بەاڵم هزری خۆی دەگوازێتەوە بۆ كەسانی دیكە‪،‬‬ ‫بەو واتایە ئەو كەسێكە هەوڵ دەدات‪ ،‬لە ڕێگەی تیۆر و بۆچوونەكانییەوە پێوەندی لەگەڵ‬ ‫ئەوی دیكە چێ بكات‪ ،‬واتە دەكارێت لەنێوان بیركردنەوە و بەهاكان و فەزای تایبەتدا‬ ‫پردێك چێ بكات‪ ،‬چونكە بیركردنەوە تەنیا لە فەزای تایبەت لە ئارادایە‪ ،‬لەبەرئەوەش‬ ‫ڕۆشنبیر بیر دەكاتەوە‪ ،‬چونكە بەرپرسیارێتی ئەو جیاوازتر و مەزنترە لە خەڵكانی ئاسایی‪،‬‬ ‫بەاڵم كەسانێك هەن لە كۆمەڵگەدا هەوڵ دەدەن‪ ،‬كە ڕۆڵی ڕۆشنبیر لە كۆمەڵگەدا پەڕاوێز‬ ‫بخەن‪ ،‬ئەمەش وا دەكات ڕۆشنبیر هەست بە نامۆبوون بكات و بچێتە خانەی نەیارەوە‪،‬‬ ‫چونكە ئەو مافی ڕەخنەگرتن بۆ خۆی بەڕەوا دەزانێ‪ ،‬بەاڵم پرسی سەربەخۆبوون و بێ‬ ‫الیەنبوونی ڕۆشنبیر بەگشتیی لە بەرامبەر دەسەاڵتی ڕامیاریدا لەگەڵ پرسێكی قووڵتر‬ ‫و فرەوانتر تێكەڵ دەبێ‪ ،‬كە ئەویش پێوەندی ڕۆشنبیر لەگەڵ توندوتیژیدایە‪ ،‬بەسەیركردن‬ ‫بەڕۆڵگێڕانی ڕۆشنبیران لە سەدەی ڕابردوودا بەالیەنگری توندوتیژی دێتە ناسین‪ ،‬ئەوا‬ ‫ڕووناكبیران و فەیلەسووفانی وەكو سارتەر و ماركس پێیان وایە‪ ،‬كە بۆ گەیشتن بە‬ ‫مافەكان و ئەو هۆكارانەی لەبەر دەستدان ئەوا پەنابردنە بۆ توندوتیژی‪ ،‬سارتەر لە‬ ‫پەڕتووكی «داكۆكیكردن لە ڕۆشنبیران» دەبێژێت ڕۆشنبیری ڕاستەقینە وەكو تاكێكی‬ ‫ڕادیكاڵ نە مرۆڤێكی ڕەوشتمەندخوازە و نە مرۆڤێكی ئامانجخواز‪ ،‬بەو واتایەی ئەقڵ‬ ‫وەكو ئۆرگانێكی ڕەوشتمەندە و ئاڕاستەكراوێكی هاوسەنگ نییە‪ ،‬بگرە چەكێكە بۆ‬ ‫سەركەوتنی سۆسیالیزم‪« ،‬ئۆلگار مۆرۆل» دەڵێ «ئاوەزی ڕەخنەگرانە‪ ،‬فێرمان دەكات‪،‬‬ ‫كە كولتوورەكەمان سەنتەری ڕووناكی هەموو بەهاكان نییە‪ ،‬بگرە دەبێ كولتوورەكانی‬ ‫دیكەش نادیدە نەگرین»‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪177‬‬

‫ئەم كولتوور و ئەم بەهایانە وایانكرد‪ ،‬كە كۆمەڵگەی شارستانی و بەهاكانی ئەو‬ ‫كۆمەڵگەیە ببنە ئاكار و لە تەواوی كایەكاندا لەو كۆمەڵگانەدا ڕەنگ بدەنەوە‪.‬‬ ‫كۆی هەموو ئەمانەش وامان لێ دەكات قسە لەبارەی ڕێنیسانسی ڕۆشنبیری بكەین‪،‬‬ ‫كە ئەم پرسەش ناچارمان دەكات جارێكی دیكە قسە لەبارەی ڕێنیسانسی ئابووری و‬ ‫كۆمەاڵیەتی و بەرفرەوانبوونی مەودای كولتووری ئازادی بیروڕا دەربڕین و تاكگەرایی‬ ‫بكەین‪ ،‬بۆ ئەوەی بوونی ئەم فەزایەش بێتە ئارا دەبێ لە بەرایدا داوودەزگە و دامەزراوە‬ ‫شارستانییەكان بەكردەنی پایە و كۆڵەگەكانیان لە تەواوی كایەكاندا ڕەگاژۆ و پتەو بێ‪.‬‬ ‫بۆ نموونە هەندێك لە واڵتانی ڕۆژهەاڵتی ناڤین لەژێر فشاری باهۆزی گۆڕانكارییەكان و‬ ‫لە ترسی ئەوەی دەرگیری دەستێوەردانی دەرەكیی نەبن‪ ،‬بانگەشەی ئەوە دەكەن‪ ،‬كە گوایە‬ ‫لە هەوڵی چاكسازیدان لە تەواوی بوارەكاندا‪ ،‬ڕووكەشانە وا نیشان دەدەن‪ ،‬كە تاك بواری‬ ‫زیاتری لەبەردەمدا وااڵ دەكرێ‪ ،‬كە بكارێ پراوەی تاكگەرایی خۆی بكات و‪ ،‬بەكردەنیش‬ ‫ڕۆڵی خۆی بگێڕێت لە تەواوی دەرەتانەكانی دیكەدا ئەمە لەالیەك‪ ،‬لەالیەكی دیكە‬ ‫دەسەاڵتی ڕامیاری زەمینەسازی تەواو چێ بكات بۆ ئازادی بیروڕا دەربڕین‪ ،‬كە بكارێت‬ ‫كاریگەری هەبێ لەسەر بوارەكان و ڕای گشتیی بجوڵێنێ‪ ،‬بێگومان بەرزكردنەوەی‬ ‫دروشمەكان كارێكی یەكجار سانایە‪ ،‬لێ ئەم دروشمانە لەواری كردەنیدا تا چەند پراكتیزە‬ ‫دەكرێن و‪ ،‬تێكەڵ بە ژیانی ڕۆژانەی تاكەكانی كۆمەڵگە دەبن؟‪ ،‬چونكە سەردەمی دروشم‬ ‫و دروشمبازی بەسەرچووە‪ ،‬بگرە ئەم پرۆسەیە پێویستی بەكاركردنی جدی و ڕاستەقینە‬ ‫هەیە‪ ،‬نەك دروشمكاری‪ ،‬پرۆسەی گۆڕانكارییەكانیش بەرەو كۆمەڵگەیەكی شارستانی‬ ‫كارێكی ڕووكەشانە و هەوڵدانێكی كاتی نییە‪ ،‬بگرە پرۆسەیەكە دەبێ هەموو كەرەستە و‬ ‫ئامرازەكانی بۆ دابین بكرێ‪ ،‬نها بزاوتە كولتووری و ڕۆشنبیرییەكان لە تەواوی دنیادا لە‬ ‫ملمالنێیەكی توندایە لەتەك كایەی ڕامیاریدا‪ ،‬هەموو ئەمەش لە پێناو ئەوەدایە‪ ،‬كە كایەی‬ ‫ڕامیاری لە خەوش و نەنگییەكان دابماڵرێت و ئاڕاستەی تەندروستی خۆی وەربگرێت‪،‬‬ ‫بەواتایەكی دیكە ڕێنیسانسی ڕامیاری و ڕۆشنبیری هاوشانی یەكدی بەرەو پێشڤە بچن‬ ‫و ببنە مایەی ئەوەی‪ ،‬كە تەواوكەری یەكدی بن‪ ،‬نەك دژ بە یەكتر‪.‬‬ ‫بەاڵم وێڕای ئەوەی دنیایەك گۆڕانكاری لە جیهان و ناوچەكە ڕوویاندا‪ ،‬كەچی تاكو نها‬ ‫كولتووری ترس و تۆقاندن و تیرۆر و توندوتیژی هەڕەشە لە مرۆڤەكان دەكات و ئاستەنگی‬ ‫تەواویان چێكردووە‪ ،‬لەبەردەم كرانەوە و هەنگاو هەڵێنان بەرەو كۆمەڵگەیەكی شارستانی و‬ ‫بەرەو پێشڤەچوون لەتەك گۆڕانكارییە نوێیەكاندا‪.‬‬ ‫هەڵبەتە گرینگیدان بەژێرخانی ئابووری كۆمەڵگە و بوژانەوەی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫ڕێنیسانسی ڕۆشنبیریی و باڵوبوونەوەی كولتووری لێبووردەیی و یەكدی قبووڵكردن و‬ ‫‪178‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫جیاوازییەكان و بەرزبوونەوەی ئاستی ڕاژەگوزارییەكان و ئاستی داهاتی تاك و بونیادنانی‬ ‫دامەزراوە شارستانییەكانی دەوڵەت و گۆڕینی سیستەمی پەروەردە و خوێندن و‪...‬هتد‪،‬‬ ‫كۆی هەموو ئەمانە بەسەریەكەوە هۆكارگەلێكی گرینگن بۆ پاشەكشەپێكردنی توندوتیژی‬ ‫و دەمارگیری و ڕەگەزپەرستی‪ ،‬ئەمەش دەتوانرێت لە سێ ڕێگە و كەناڵەوە ئەنجام بدرێ‪،‬‬ ‫ئەویش كایەی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن و پەروەردە و فێركردنە‪ ،‬كە ڕاستەوخۆ كاریگەریان‬ ‫لەسەر ستایلی بیركردنەوەی تاكەكان هەیە لە كۆمەڵگەدا‪ ،‬كە هەر ئەم میكانیزمانەش‬ ‫دەتوانن ڕۆڵی ئەرێنی بگێڕن لە وابەستەبوونی تاك بۆ نیشتمان و داوودەزگە دەستوورییەكانی‬ ‫خۆیان‪ ،‬كە بێگومان لە ئاكامی شەڕوشۆڕە بەردەوامەكان و زەبروزەنگ و توندوتیژی و‬ ‫سیستەمی دیكتاتۆرییی بنەماكانی پێكەوە ژیان و لێبووردەیی و جیاوازییەكان لەبەریەك‬ ‫هەڵدەوەشێتەوە و شتێك نامێنێتەوە پێی بووترێت یەكدی قبووڵكردن‪ ،‬ئەمە وادەكات لە‬ ‫كۆمەڵگە فرە پێكهاتە ئەتنی و ئاینی و ئاینزایەكان پێكهاتەیەك دەبێتە هەموو شتێك‬ ‫و ئەوانی دی پشت گوێ دەخرێن‪ ،‬ئیدی درز و كەلێنەكان قووڵتر دەبنەوە و مەودایەك‬ ‫نامێنێتەوە بۆ قسەكردن لەگەڵ یەكدی‪.‬‬ ‫بەم پێیە هەڵسەنگاندنی ئاستی دیموكراتی لە هەر كۆمەڵگەیەدا لەوێوە بەدەردەكەوێ و‬ ‫دیاردەكرێ ئاخۆ تا چ ئەندازەیەك توانیویەتی ئەو پرۆسە دیموكراتییە لە هەموو كایەكانی‬ ‫ژیانی ئەو كۆمەڵگەیە ڕەنگ بداتەوە‪ ،‬بەم پێیە كۆمەڵگەی شارستانی تەنیا لە سایەی‬ ‫سیستەمێكی دیموكراتی بەرهەم دێت‪ ،‬بۆیە هەرچەندە تاكەكان لە كۆمەڵگەیەكی شارستانی‬ ‫نێزیك بكەونەوە داوودەزگەكانی دەوڵەت زیاتر خۆیان دەنوێنن‪ ،‬كە بەكردەنی داوودەزگەی‬ ‫خەڵكن و‪ ،‬هاوواڵتی خۆی بەرهەمی هێناون‪ ،‬گەشەكردنی كۆمەڵگەی شارستانی بەو‬ ‫واتایە نییە‪ ،‬كە جیابوونەوەی دەوڵەت بێ لە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانی‪ ،‬بگرە‬ ‫دەبێ ئەو دوو الیەنە بەو شێوەیە تەماشا بكرێن‪ ،‬كە تەواوكاری یەكدین‪ ،‬واتە الوازبوونی‬ ‫یەكێكیان دەبێتە مایەی لەنگی لە هاوكێشەكەدا‪ ،‬چونكە هەر دەوڵەتە‪ ،‬كە دەكارێت لە‬ ‫ڕێگەی یاساكانەوە زەمینەسازی بۆ بەردەوامبوون و مانەوەی كۆمەڵگەی شارستانی چێ‬ ‫بكات‪ ،‬دەوڵەتیش ناكارێ بەبێ بوونی كۆمەڵگەیەكی شارستانی لەم قۆناخەی ئەمڕۆدا‬ ‫درێژە بە مانەوە و بوونی خۆی بدات‪ ،‬لەوەها ڕەوشێكیشدا دەوڵەت بۆ پاراستنی ڕەوایەتی‬ ‫خۆی پێویستی بە كۆمەڵگەی شارستانی هەیە‪.‬‬ ‫لەم ڕوانگەیەوە دەبێژین كۆمەڵگەی شارستانی تەنیا لە سایەی دەسەاڵت و سیستەمە‬ ‫دیموكراتییەكاندا سەرهەڵدەدا و بەرەو پێشڤە دەچێ‪ ،‬لێ هەرگیز لە سایەی سیستەمە‬ ‫تۆلیتاری و میلیتارییەكاندا هیچ فەزایەك بۆ سەرهەڵدانی كۆمەڵگەی شارستانی لە‬ ‫ئارادا نییە‪ ،‬چونكە لەو فۆڕمەی دەسەاڵتدا‪ ،‬دەوڵەت تەواوی كایەكانی نێو كۆمەڵگەی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪179‬‬

‫خستووەتە ژێر ركێفی ئاسنینی خۆیەوە‪ ،‬هیچ فەزایەك بۆ سەرهەڵدانی كۆمەڵگەی‬ ‫شارستانی ناهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫بەم پێیە كۆمەڵگەی شارستانی برێتییە لە كۆمەڵگەیەكی ئۆرگانی سەربەخۆ‪ ،‬كە‬ ‫هەموو بزاوتەكانی بە یاسا پارێزراون‪ ،‬تاك و گرووپەكان خودان بەهای جیاوازییەكانن و‪،‬‬ ‫هەر ئەم جیاوازییانەش بەیاسا دەپارێزرێن‪ ،‬كە لەگەڵ یەكدا لە دۆخی پێكەوە ژیانێكی‬ ‫ئاشتییانەدا‪ ،‬كۆمەڵگەی شارستانی هەل بۆ گرووپە جیاوازەكان دەڕەخسێنێ‪ ،‬ئەمەش خۆی‬ ‫لە فرە ڕەنگی كاراكتەرەكان و كێبەركێی یاسایانەیی گرووپەكان و فرەیی هەموو دەنگەكان‬ ‫بەرجەستە دەكات‪ .‬بوونی ئەم فۆڕمەش لە كۆمەڵگەدا وا دەكات دەسەاڵتەكانی حكوومەت‬ ‫سنووردار بكات‪ ،‬بۆیە لە قۆناخی چێكردنی كۆمەڵگەی شارستانی‪ ،‬هاوواڵتییان لە ڕێگەی‬ ‫ڕای گشتیییەوە كار دەكەنە سەر سیاسەتەكانی حكوومەت‪ ،‬كە لەالیەن ڕامیارڤانانەوە‬ ‫دەخرێنە ڕوو‪ ،‬كە ئەو بزاوتەی خەڵكیش لە ڕێگەی ئۆرگانە جیاوازەكانەوە ئەنجام دەدرێن‪،‬‬ ‫هەر ئەم بزاوتەش وا دەكات زۆرجاران هاوواڵتییان بكارن خواستەكانی خۆیان بكەن بە‬ ‫سیاسەت‪ ،‬بەم شێوەیە دەنگی ئەوان لە ڕێگەی كەناڵ و ئۆرگانە جیاوازەكانی وەك پەرلەمان‬ ‫و حزبەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانی بە دەسەاڵت بگات‪.‬‬ ‫هەروەها ئەمڕۆ نەتەوەكان‪ ،‬گرووپەكان‪ ،‬ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانی لە ئاكامی‬ ‫شۆڕش گەیاندن و ڕاگەیاندن و ئەو پێشكەوتن پەرەسەندنانەی تەكنۆلۆجیاوە دەكارن‬ ‫دەنگ و كۆژان و ناسۆری و كێشەكان بە سانایی بەڕای گشتیی نێودەوڵەتی و تەواوی‬ ‫كۆمەڵگەكانی دنیا بگەیەنن‪ ،‬ئەم پێشكەوتنی زانیارییەش وایكردووە‪ ،‬كە تا دێت دەسەاڵتی‬ ‫حكوومەتەكان كەمتر ببێتەوە‪ ،‬هەموو ئەمانەش لە سایەی ئەو شۆڕشە تەكنۆلۆجیا و‬ ‫پێشكەوتنە سەرسووڕهێنەدا‪ ،‬زەمینەسازی فرەوانتر بۆ رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی شارستانی‬ ‫دێنێتە دی‪ ،‬كەواتە ئەم دۆخە نوێیە ژمارەی كاراكتەرە ناحكوومییەكانی پتر كردووە بە‬ ‫ئەندازەیەك‪ ،‬كە زۆرجار لەژێر فشاری ئەو ڕێكخراوە و ئۆرگانە ناحكوومییانەدا‪ ،‬حكوومەت‬ ‫ناچار دەبێ‪ ،‬دەسەاڵتەكانیان لەگەڵدا دابەش بكات‪.‬‬ ‫كۆی ئەم هەموو گۆڕانكاری و ئاڵوگۆڕانەش بەسەریەكەوە زەمینەسازییەكی تەندروست‬ ‫چێ دەكەن لەبەردەم كرانەوە زیاتری حكوومەتەكان بە ئاڕاستەی فەراهەمكردنی تەواوی‬ ‫خواستەكانی هاوواڵتییان لە كۆمەڵگەدا‪ ،‬ئەم ئاڕاستە نوێیەش وا دەكات‪ ،‬كە تاكەكان‬ ‫هەست بە هاوواڵتیبوونی خۆیان بكەن لە كۆمەڵگەدا و ناچار دەبن بەتەواوی پابەندبن‪،‬‬ ‫بە یاساكان و ڕێزگرتنی تەواوی داوودەزگەكانی دەوڵەت و داكۆكیكردن لەو دامەزراوانە‪،‬‬ ‫چونكە هەموو ئەو دامەزراوانە لە پێناو هاوواڵتی و خۆشگوزەرانی ئەودا بەرهەم هاتوون‪،‬‬ ‫نەك سەركوتكردن و داپڵۆسینی و كپكردنی دەنگەكانی‪.‬‬ ‫‪180‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫لەم ڕوانگەیەوە دەگەینە ئەو ئەنجامگیرییە و دەبێژین‪ ،‬كە كرانەوەی سیستەم و‬ ‫چەسپاندنی بنەما دیموكراتییەكان لە كۆمەڵگە و سەرهەڵدانی جڤاكی شارستانی وا دەكات‬ ‫تەواوی چەمكەكانی سەردەم بەكردەنی نەك ڕووكەشانە شوێنی ڕاستەقینە و تەندروستی‬ ‫خۆیان وەدەست بهێنن‪ ،‬ئەم ڕەوشە نوێیەش حكوومەتەكانی ناچار كردووە‪ ،‬كە نەتەوەكان‪،‬‬ ‫گرووپەكان‪ ،‬مرۆڤەكان بكارن لەژێر فشارە جۆراوجۆرەكاندا بەشداری پێ بكەن و ڕۆڵی‬ ‫ڕاستەقینەی خۆیان بگێڕن‪ ،‬كە ئەمەش بەئایندەیەكی گەش و درەوشاوە دێتە ناسین بۆ‬ ‫تەواوی مرۆڤەكان بێ جیاوازی‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫ــ مقدمات لدراسە المجتمع العربی‪ ،‬د‪.‬هیشام شرابی‪ ،‬بیروت ـ دار الطلیعە ‪.1992‬‬ ‫ــ‪.‬‬ ‫ــ حول الوعی اسئلە التطور والمستقبل‪ ،‬مجموعە من الكتاب‪ ،‬بیروت‪ ،‬مركز دراسات‬ ‫الوحدە العربیە ‪ 2003‬التاریخی‪ ،‬مجلە االجتهاد‪ ،‬العدد ‪.1994 ،22‬‬ ‫ــ المجتمع المدنی ودوره فی تحقیق الدیمقراطیە‪ ،‬مركز دراسات الوحدە العربیە‪ ،‬بیروت‬ ‫‪.1992‬‬ ‫ــ التغیر االجتماعی‪ ،‬د‪.‬محمد زعبینی‪ ،‬دار الطلیە والنشر‪ ،‬بیروت ‪.1978‬‬ ‫ــ المدخل الی علم االجتماع‪ ،‬غریب سید احمد‪ ،‬دار المعرفە‪ ،‬مصر ‪. 1996‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪181‬‬

‫‪182‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫كولتووری ڕەخنە و هەڵوەشاندنەوە‬

‫لە‬

‫زانست و فەلسەفەدا‬ ‫نووسینی‪ :‬هیشام غەسیب‬

‫و‪ :‬جیهاد محەمەد‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪183‬‬

‫داهێنەنەكان و بونیادنراوەكان لە كوێی پرۆسەگەلی دۆزینەوە زانستییەكاندا حەشاردراون‌؟‬ ‫ئایا لە بناخەدا ئەم پرۆسان ‌ە پرۆسەگەلێكی داهێنارانە و بونیادنەر بوون؟ یان داهێنان و‬ ‫ی كارە پالن داڕێژراو و نەخشە ‌بۆ‌كێشراوە‬ ‫بونیادنراوە‌كان ئەنجامێكی حەتمی میكانیك ‌‬ ‫سیستەماتیكیی و تەكنیكییە ورد و پەرەسەندووەكان بوون‌؟‬ ‫پرۆسەی دۆزینەوە زانستیەكان بەشێكی بنەڕەتییە لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی مەعریفی‪.‬‬ ‫ئەوش ئاشكرایە كە مەعریفە خۆی لە خۆیدا و بەسرووشتی خۆی‪ ،‬بونیادنراو نییە‬ ‫پێشوەخت لە مێشكدا پێش بەرهەمهێنانی‌‪ ،‬بۆیە هیچ مەعریفەیەك بەرهەم نایەت بە‬ ‫بێ پرۆسەی داهێنان و بونیادنەر‪ ،‬واتە هەموو مەعریفەیەك دەبێت بە پرۆسەی داهێنان‬ ‫و بونیادنەردا تێپەرێت بۆ ئەوەی بەرهەم بهێنرێت‪ ،‬كەواتە بەرهەمهێنانی مەعریفە بە‬ ‫پێچەوانەی بەرهەمهێنانی پیشەشازییە پیشەگەرییەانەوە‪ ،‬كە ئەمەی دواییان لە مێشكدا‬ ‫وێناكراوە‪ ،‬یان لەسەر نەخشە نەخشەی بۆ كێشراوە‪ ،‬دواجار بە پرۆسەی چێكردندا دەڕوات‪.‬‬ ‫لە ئەنجامی تۆژینەوەكاندا لەسەر و‌ردەكارییەكانی مێژووی زانست‪ ،‬ئەوەم بۆ دەركەوتووە‪،‬‬ ‫كە دوو فاكتەری سەرەكیی لە پرۆسەی دۆزینەوە زانستییەكاندا هەیە‪ :‬گۆڕانی داهێنەرانە‬ ‫لە گۆ‌شەی تێڕوانینەكاند‌ا و پەرەسەندنی بونیادنە‌رانە لە میتۆدی تۆژینەوەكاندا‪ .‬دۆزینەوە‬ ‫نوێكان بە دەگمەن بەبێ ئەم دوو فاكتەرە دێنەبەر‪ .‬میتۆد بۆ خۆی كلیلێكە بۆ كردنەوە‬ ‫و تێڕوانین لەسەر كەتوار‪ ،‬دیسان بە بێ میتۆدیش الیەنی پێوەندار نایەتە بەر‪ .‬واتە بێ‬ ‫گۆڕانی گۆشەی تێڕوانین بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ‪ .‬ئەم گۆڕانەش بە پرۆسەیەكی‬ ‫كولتووری ڕەخنەیی لە گۆشەی تێڕوانینە باوەكەدا دەكرێت‪ .‬بەاڵم مەبەستمان لە كولتووری‬ ‫ڕەخنەگرتن چییە؟‬ ‫خاڵی سەرەكی و گەوهەری لە كولتووری ڕەخنەدا نەچوونە ژێرباری بیرێك‪ ،‬ڕاوبۆچوونێك‪،‬‬ ‫گوتارێك و پرسێك‪ ،‬بگرە بۆ قبووڵكردنی یان بۆ الیەندارێتی دەبێت دووبارە پێداچوونەوەیەكی‬ ‫وردی تێدا بكرێت‪ .‬ئەم پێداچوونەوە و پێداگەڕانەش بە ئامانجی دۆزینەوەی پێكهاتە‬ ‫هزرییەكان و بونیادە ناوكییەكان و سنوورەكان و ئاسۆی گریمانەكان و لێكۆڵینەوە‬ ‫لە ڕەگوڕیشە و دینامیكیی جووڵە و پارادۆكسییەكانی ناوەوە و دەرەوەیدا‪ .‬هەروەها‬ ‫هەڵوەشانەوەی یەكجارەكیی هزر و دیسان چێكردنەوەی هۆشیاركردنەوە و ئەزموونكردن و‬ ‫تۆژینەوە لە پێوەندییە ناوكیی و دەرەكییەكانیدا‪ .‬كولتووری ڕەخنە نیشانەیەكە لە نیشانەكانی‬ ‫تازەگەریی‪ ،‬واتە ڕۆشنبیریی نوێ‪ ،‬كە لە ئەورووپادا هەڵقواڵوە لە سەردەمی ڕێنیسانسەوە‪،‬‬ ‫واتە لەگەڵ سەرهەڵدانی سیستەمی سەرمایەداری لە ئەورووپادا‪.‬‬ ‫كولتووری ڕەخنە ڕۆڵێكی گەوهەری بینی لە بەرهەمهێنانی مەعریفە و گەشەسەندنیدا‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێین هەموو كرانەوەیەكی بنچینەیی لە مێژووی مەعریفە و هزردا‪ ،‬لە‬ ‫‪184‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ئەنجامی كولتووری ڕەخنەگرتنێكی ڕیشەییەوە لە هزرە باوەكە هاتووەتە ئاراوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫وردبینەوە دەبینین‪ ،‬یەكەم پێكهێنانی تیۆرێكی گشتگیر بۆ گەردوون و سرووشت‪ ،‬تیۆری‬ ‫فەیلەسووفێكی گریكی بوو‪ ،‬ئەویش ئارسكۆ گالیس بوو‪ ،‬لەسەر بناخەی ئەو كولتوورە‬ ‫ڕەخنەیەیی‪ ،‬كە ئەرستۆ ئاراستەی هەموو هزرە گریكییەكانی پێش خۆی كرد‪ ،‬لە گالیس‬ ‫و فەیلەسووفانی ئایۆنیاوە تا دەگاتە دیمۆكراگیس و ئەتۆمیی ناسە گریكییەكان و‬ ‫دوامینیان مامۆستا و فەیلەسووفە گەورەكەی خۆی‌ ئەفاڵتوون بوو‪.‬‬ ‫حەسەنی كوڕی هەیسەم‪ ،‬زانستی تیشكی بەكولتووری ڕەخنەگرتنێكی وردەكارییەوە‬ ‫بۆ تیۆری ئەفاڵتوون و ئەرستۆ و ئەكلیدس لەسەر تیشك دەستپێكرد‪ .‬هەروەها‪ ،‬گالیلیو‬ ‫پرۆژەی زانستی نوێ و تیۆری جووڵەی كالسیكی بە كولتووری ڕەخنەگرتنێكی‬ ‫گەوهەری بۆ تیۆری ئەرستۆ لە جووڵەی گەردووندا بەرپاكرد‪ ،‬ئەو كولتوورە ڕەخنەیەیی‬ ‫كە پایەكانی زانستی كۆنی وەالنا بە جۆرێك كە جارێكی دیكە نەتوانێت بگەڕێتەوە نێو‬ ‫گۆڕەپانی زانست‪ ،‬بەاڵم نیوتن‪ ،‬بە كولتووری ڕەخنەگرتنێكی ورد لە فەلسەفەی دیكارت‬ ‫لە سرووشتدا‪ ،‬توانی فیزیكی كالسیكی ئاشكرابكات بە یەكەم تیۆری زانستی بیركاریی‬ ‫جێبەجكار و گشتگیر لە مێژوودا‪.‬‬ ‫فەیلەسووفی ئەڵمانی كانت‪ ،‬ڕەخنەی لە كولتووری ئایدیالیزمی ئەڵمانی گرت‪ ،‬بە‬ ‫كولتووری ڕەخنەیەكی ورد لە سەر بنەمای تێگەیشتنێكی ئەقاڵنی ڕووت و قاڵبوون‬ ‫و پسپۆرییەكی هۆشیاریانە‪ ،‬هەروەك چۆن پێشتر الی فەیلەسووفە ئەقاڵنییەكانی وەك‪:‬‬ ‫دیكارت‪ ،‬سپینۆزا و لیبنترو فولف و الی ئیمبریكیینەكانی وەك‪ :‬بیكۆن‪ ،‬هۆبز‪ ،‬لۆك‪،‬‬ ‫باركلی و هیوم‪ ،‬كولتووری ڕەخنە لێگیرابوو‪.‬‬ ‫ئەلبێرت ئەنشتاینیش تێڕوانینەكانی و ڕێبازە نوێكانی لە زانستی فیزیك لەسەر بنەمای‬ ‫كولتووری ڕەخنەگرتنێكی قووڵ پێكهێنابوو‪،‬كە پێشتر دێڤید هیۆم و ئارنست ماخ و ئانری‬ ‫بواكاریە ئاراستەیان كردبوو بۆ میكانیكی نیوتن‪.‬‬ ‫بۆرهایزنبرگ میكانیكی چەندێتی(كونتم)ی بە كولتووری ڕەخنەگرتن لە فیزیكی‬ ‫كالسیكی لە ڕەگوڕیشەوە پێك هێنا‪ ،‬دوای ئەمەش گەورەترین كولتووری ڕەخنەی مەعریفی‬ ‫لە مێژووی زانستدا‪ ،‬كە ئەنشتاین و نیلزبۆر ڕابەرییان دەكرد؛ ئەو مەعریفەیە بوو‪ ،‬كە تا نها‬ ‫دەدرەوشێتەوە‌‪ ،‬لە الیەكی دیكە ئایدیالیزمی ئەڵمانی بەو كولتوورە ڕەخنەگرتنە گەشەی‬ ‫كرد‪ ،‬كە فیختە و شلینگ و هیگڵ ئاراستەی فەلسەفەی كانتیان كرد‪ .‬ئەم ڕێڕەوە‬ ‫كولتوورییە ڕەخنەییە مەزنەش سیستەمی فەلسەفەی هیگڵی لێ پێكهات‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫بزاڤە كولتوورییە ڕەخنەییە نەوەستا‪ ،‬تەەنانەت دوای مردنی هیگڵیش بە خێرایی بزوتنەوەی‬ ‫الوانی هیگڵی سەریهەڵدا و بوو بە كولتووری ڕەخنەگرتن لە هیگڵ‪ ،‬ئەم بزاڤە بەردەوامبوو‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪185‬‬

‫تا فیۆرباخ و ماركس و ئنگڵس تیایدا گەیشتنە لووتكە‪ ،‬كە ڕەخنەیان لە هیگڵ و‬ ‫تێڕوانینە مادییەكەیی گرت‪ .‬دواتر ماركس و ئنگڵس زانستێكی نوێی ماتریالیزمی‬ ‫مێژووییان لەسەر بنەمای ئەم كولتووری ڕەخنەگرتنە لە هیگڵ هێنایە ئاراوە‪ ،‬ماركس ئەم‬ ‫ئامرازە هزرییە نوێیەی(ماتریالیزمی مێژوویی) بەكارهێنا لە پێناو كولتووری ڕەخنەی‬ ‫ئابووریی سیاسی بەریتانیدا (ئادەم سمیس و دێڤید ڕیكاردۆ بە شێوەیەكی گشتی) لەسەر‬ ‫بنەمای كولتووری ڕەخنەیەكی گشتگیر لە سەرمایەداری لە پەڕتووكە بەناوبانگەكەیدا‪،‬‬ ‫«سەرمایەدار» كە تا ئەمڕۆش ئامادەییەكی دیاری هەی‪ ،‬بەاڵم فەیلەسووفی ئەڵمانی‬ ‫نیچە‌‪ ،‬نووكی تیژی ڕەخنەی خۆی ئاراستەی هەموو حیكایەتە دینییەكان و فەلسەفە‬ ‫گەورە كاریگەرییەكانی سەردەمی خۆی كرد لە گۆڕەپانی ڕۆشنبیریی ئەورووپایدا‬ ‫(سوكراتی ئەفاڵتوونی‪ ،‬مەسیحی‪ ،‬پڕۆژەی زانستی نوێ‪ ،‬كانتی‪ ،‬هیگڵی‪ ،‬سۆسیالیستی‬ ‫و لیبراڵی)‪ ،‬هەوڵیدا لەسەر داروپەردووی ئەمانە فەلسەفەیەكی نوێ چێ بكات‪ ،‬كە‬ ‫جەخت دەكاتەوە لەسەر ئاكاری نوێ و ژیانی هەنووكە و سۆپەرمان‪.‬‬ ‫لە سەرەتای سەدەی بیستدا‪ ،‬فەیلەسووفی ئینگلیزی‪ ،‬برتراند ڕاسل‪ ،‬فەلسەفەی‬ ‫شیكاریی داهێنا‪ ،‬كە بەدرێژایی سەدەی بیستەم هەژموونی هەبوو بەسەر فەلسەفەی‬ ‫ئەنگلۆ ـ ئەمەریكایدا‪ ،‬ئەویش بە كولتووری ڕەخنەگرتنێكی هیگڵییانە و تێڕوانینێكی‬ ‫لۆژیكی بیركارییانەی كانت ــ ییانە‪ ،‬هەروەها دەستیكرد بە ڕوونكردنەوەی فەلسەفەی‬ ‫‪ Phenomenology‬كە بەدرێژایی سەدەی بیستەم هەژموونی هەبوو بەسەر فەلسەفەی‬ ‫ئەورووپایدا‪ ،‬بە كولتووری ڕەخنەیەكی فێرگەیانەی سایكۆلۆژییانەی كاریگەر لەو‬ ‫سەردەمەدا‪ .‬نابێت فەیلەسووفی نەمساوی(لۆدفیغ فتغنتشتاین)شمان لەبیر بچێت كە‬ ‫لە الوێتیدا فەلسەفەیەكی تۆكمە و قایمی دامەزراند لەبواری لۆژیك و لە زمان دا‪،‬‬ ‫لە سەردەمی كامڵێتیی و كارامەیەتییدا گەڕایەوە بۆ كولتووری ڕەخنەگرتنی فەلسەفە‬ ‫كۆنەكەی خۆی و بە شێوازێكی بێ بەزییانە تا هەموو پایەكانی تێشكاند و فەلسەفەیەكی‬ ‫نوێی دامەزراند لە زمان و پێوەندییەكانی بە جیهان و ژیانەوە‪.‬‬ ‫ئەقڵی تیۆریی‪ ،‬یان سیستەمی زانستی ڕاگیراو لەسەر بنەماكانی فەلسەفە‪ ،‬بە‬ ‫كولتووری ڕەخنە كارا و بزۆك و پەرەسەندوو دەبێت و گەشە دەكات‪ .‬كولتووری ڕەخنە‬ ‫پێشەنگیی دەكات لە گۆڕینی گۆشەنیگا لە ڕێبازی لێكۆڵینەوەشدا‪ ،‬هەروەها لە دۆزینەوە‬ ‫و كردنەوەی دەروازەی تیۆریی نوێدا‪.‬‬ ‫دەگەڕێینەوە بۆ الی نیوتن و دەڵێین بەرنامە و ڕێبازی نوێی نیوتن چەقیبەستبوو‬ ‫لەسەر تۆڕێك لە جێبەجێكردن و پرۆسەگەلێكی پرۆگرامیی‪ :‬كولتووری ڕەخنە (كولتووری‬ ‫ڕەخنەی دیكارت بە دیاركراوی) و پێكهاتەی دیالێكتیكی (گرێدانی یاسا ئاسمانییەكانی‬ ‫‪186‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫كپلەر بە یاسا زەوینییەكانی گالیلۆ)‪ ،‬گۆڕانی گۆشە نیگا (بە دیاركراوی نیگا بۆ‬ ‫جووڵەی بازنەیی لە تێڕوانینی ڕاكێشان و كەوتنی ڕەهاوە) و حیسابكردن لەگەڵ (تێڕوانین‬ ‫لە جیهان بە پێی هەردوو تێڕوانینی بچووك و گەورەی هەمیشەیی) و ماتریالیزمی‬ ‫(تێڕوانین بۆ گەردوون بە پەسندیی شوێنێكی هەتاهەتایی پڕ لە تەنۆكگەلێكی كارلێكراو‬ ‫لە یەكدیی) و جیاكردنەوەی كەتوار لەو بڵندییەی كە لە دەرەوەی سرووشتە (واتە گەڕانەوەی‬ ‫گۆڕانكارییەكان و دەركەوتە گەردوونییەكان بۆ كارلێكی مادیی لە نێوان تەنۆكەكاندا‪ ،‬نەك‬ ‫بۆ هۆكارێكی سەرەتایی بااڵ)‪ .‬ئەمە ئەو پێكهاتە سەرەكییانەی ڕێبازەكەی نیوتن بو‪.‬‬ ‫نیوتن ناوی ڕێبازەكەی خۆی نا فەلسەفەی ئەزموونگەریی‪ .‬جەختیشی لەسەر ئەوە‬ ‫كردەوە كە گریمانەكەی بەالوە گرینگ نییە‪ ،‬بگرە گرینگی دەدات بە بەرهەمهێنانی‬ ‫مەعریفە لە دیاردەكانەوە‪ .‬ئاشكراش بوو كە لەمەدا الیەندارێتی گالیلۆ ( لەوانەشە‬ ‫فرانسیس بیكۆن)ی دەكرد لە جیاتی ئەرستۆ و دیكارت‪ .‬گرینگی نەدەدا بە هۆكارە‬ ‫بەراییەكانەوە‪ ،‬ئەگەر هۆكارگەلێكی مەبەستدار و فەلسەفییانە (ئەرستۆیانە) بووایە‪ ،‬یان‬ ‫فاكتەرگەلێكی مادییانە (دیكارتیانە) بووایە‪ ،‬بگرە گرینگیی دەدا بە دۆزینەوەی پرەنسیپە‬ ‫بیركارییەكان كە حوكمی دەركەوتەكان و ڕێڕەوە سرووشتییەكەی دەكرد‪ .‬لە گالیلۆ زیاتر‬ ‫تێی دەپەڕان بەرەو بە گەردوونیكردنی ئەم پرەنسیپانە‪ ،‬ئەویش لە ڕێگەی ئاوێتەبوونی‬ ‫(پێكهاتە) دیالێكتیكییەكانەوە‪ .‬بە یەكگرتنی پرەنسیپە بیركارییەكان كە حوكمی دەركەوتە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی دەكرد (بە نموونە یاسا ئاسمانییەكانی كپلەر و یاسا زەوینییەكانی غالیلیو)‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەش لە پرەنسیپە بیركارییەكانی كە حوكمی فاكتەرەكانی مادیی گەردوونی‬ ‫كە حوكمی یەكگرتنی ئەم پرەنسیپانەیان دەكرد‪ .‬نیوتن یاساكانی نیوتنی خوێندەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫یاسایانەی كە باسیان لە كێماسیی ناوكیی و كەوتنی ڕەها و فڕێدانەكان بۆ سەر زەوی‬ ‫دەكرد‪ ،‬یاسای یەكەم و دووەم لە جووڵەدا‪ ،‬كە دوو یاسای گەردوونی بوون لە هەموو شوێن‬ ‫و زەمەنێكدا وەك یەك جێبەجێ دەبوون‪ ،‬لە گەردوونە دوایی نەهاتوو و درێژبووەوەی كە‬ ‫نیوتن دۆزییەوە‪ ،‬یان دایهێنا‪ .‬ئەوەی زانی كە تەنیا یەك یاسا حوكمی فاكتەری مادیی‬ ‫دەكات و بەرپرسە لە كەوتنی ڕەها و جووڵەی فڕێدراو و جووڵەی ئەستێرەكان و مانگ‬ ‫لە یەك كاتدا‪ ،‬ئەویش یاسای ڕاكێشانی گشتییە‪ .‬لەم یاساگەلە سیستەمێكی مەعریفی‬ ‫وای دروستكرد‪ ،‬كە توانای پەسەندكردنی هەر چ جولۆەیەكی هەبێت لە گەردووندا و‬ ‫بتوانێت بەم پرەنسیپە ڕاڤەی بكات و بیناسێت و بیزانێت‪ .‬بە توان زانستییە وردییەكەیەوە و‬ ‫بە ڕێبازە نوێكەیەوە توانی ناوەرۆك و نمایشكاریی لە یەكدیی جیابكاتەوە‪ ،‬هەروەك چۆن‬ ‫گالیلۆ پێش ئەم ئەوەی دەكرد و ناوەرۆكی لە فۆرم جیادەكردەوە‪ ،‬گەیشتە ئەو ئەنجامەی‬ ‫كە جووڵەی فڕیدراو بۆ سەر ڕووی زەوی و جووڵەی مانگ بە دەوری زەویدا یەك جووڵەیە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪187‬‬

‫لە ڕووی گەوهەرەوە‪ ،‬ئەوەی كە لەیەكدی جیایان دەكاتەوە‪ ،‬تەنیا دیمەنێكی خێرایی‪ ،‬دەنا‬ ‫یەك جووڵەیە لە بناخەیەكی مادییەوە هاتووە (ڕاكێشانی گشتیی)‪ ،‬هیچیان لە یەكدیی‬ ‫جیاوازیان نییە‪ ،‬جگە لە مەرجگەلێكی سەرەتایی نەبێت( خێرایی بە شێوەیەكی گشتیی)‪،‬‬ ‫واتە تەنیا لە خێراییدا جیاوازن‪.‬‬ ‫ئەم بۆچوون و وێناكردنەی نیوتن لە پەڕتووكەكەیدا پشتڕاستكراوەتەوە (پرەنسیپە بیركارییە‬ ‫فەلسەفەییە سرووشتییەكان)‪ ،‬هەروەها لە دەستنووسە باڵونەكراوەكانیشیدا‪ .‬الیەنێكی دیكە‬ ‫لە بۆچوونەكانی نیوتن دا هەیە‪ ،‬كە پێویستە سەرنجی بۆ ڕابكێشین‪ .‬ئەویش الیەنە‬ ‫غەیبییەكەیەتی كە پێوەندارە بە مێژووی تەورات و زانستە الهوتییەكانەوە‪ .‬نیوتن هەوڵێكی‬ ‫زۆریداوە لەم بوارەدا‪ ،‬سەرەڕای هەوڵەكانی لە بواری فیزیكدا‪.‬‬ ‫نیوتن لە پرسی غەیبیەتدا هێندە قووڵ بووەتەوە تا بینەقاقای‪ .‬لە یەكەمجاردا نیوتن بە‬ ‫تەواوەتی فیزیك و غەیبی لە یەكدیی جیاكردووەتەوە‪ .‬گومانی تێدا نییە‪ ،‬كە بیركردنەوەكان‬ ‫و ئەنجامەكان و پرەنسیپە فیزیكییەكانی لە هەردوو پەڕتووكی(پرەنسیپە بیركارییە‬ ‫فەلسەفەییە سرووشتییەكان) و (زانستی تیشك)‪ ،‬هەموو وەرگیراوەكان و داڕشتنەكانی و‬ ‫واتا بابەتییەكانی لە بیركاریی و ئەزموونگەریی وردەوە سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫بەو واتایە نایەت‪ ،‬كە غەیبیات كاریگەریی لەسەر كارە زانستییەكانی نەبووە‪ ،‬یان ڕۆڵێكی‬ ‫گرینگیان نەبینیبێت لە چێكردنی تێگەیشتن و هزر و وێناو و تێڕوانینەكانی‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫جێگەی خۆیەتی پرسیار بكەین لە پێوەندییە شاراوەكانی نێوان فیزیك و هزرە غەیبییە‬ ‫ئاینزاییەكەی‪.‬‬ ‫ئاماژە مێژوویی و شیكارییەكان ئەوە ناگەیەنێت‪،‬كە پێوەندییەكی ڕاستەوخۆ و مەبەستدار‬ ‫و هۆشمەندانە لە نێوان بیرو بۆچوونە فیزیكی و غەیبییەكانیدا هەبووبێت‪ ،‬وەك چۆن الی‬ ‫ئەرستۆ و دیكارت وابوو‌‪ ،‬كە بەڕوونی فیزیكەكانیان بە شێوەیەكی ئاشكرا و بەمەبەست لە‬ ‫فەلسەفە و ئاینزاییەوە (الهوتییەوە) هەڵقوالبوو‪ ،‬بەو واتایە لە دیكارت دیكارتتر بوو‪ ،‬كە‬ ‫ڕووداوە مادییەكانی جیهانی بە تەواوی جیادەكردەوە لە غەیبیات و هزری الهوتییانەی‪.‬‬ ‫پرەنسیپە گەردوونییەكانی لە فیزیك دەركەوتەكانەوە هەڵێنجابوو‪ ،‬هەروەك خۆی دەریدەبڕین‬ ‫و باسی لێوە دەكردن‪ ،‬هەروەها بە كاری بیركاریزانی و ئەزموونگەرییەكی وردەوە ئەمەی‬ ‫دەكرد‪ ،‬لە فەلسەفە و الهوتییەتەوە ئەمەی نەدەكرد‪ ،‬بەاڵم ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە‬ ‫پێوەندیی یان پێوەندیگەلێكی ناڕاستەوخۆ و شارەوەی نە‌بووبێت لە نێوان هزری الهوتیانەیی‬ ‫و هەندێك لە تێگەیشتنە فیزیكی و بنەڕەتییەكانیدا‪ ،‬وەك تێگەیشتنەكانی بۆ شوێنی ڕەها‬ ‫و تێگەیشتنەكانی بۆ كاتی ڕەها و تێگەیشتنەكانی بۆ قەوارەی جێگیری ڕەها‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا‪ ،‬من بۆ خۆم لەگەڵ ئەو ڕایەدام كە نیوتن داڕشتنە گەوهەرییەكانی‬ ‫‪188‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بۆ ئەم تێگەیشتنگەلە لە بیرۆكەیەكی الهوتییانەوە هەڵنەقواڵوە‪ ،‬بگرە لە بەتوانایی ئەم‬ ‫تێگەشتنیانەوە بوو لە زەوینەخۆشكردنێكی بەبەرهەم بۆ بیردۆزی گەردوونی بیركارییانەی‬ ‫بە توانا لە پەسەندكردنی دەركەوتەكان و ڕاڤەكردنیاندا‪ ،‬یان بە جۆرێكی دیكە بڵێین بە‬ ‫تێڕوانینێكی زانستییانە‪ .‬بۆیە ئەم تێگەیشتنانە خۆی ڕاگرت و دەتوانم بڵێم چەسپی‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی كە گۆڕانكارییەكی گەورە هات بەسەر مەیدانی فەلسەفەدا لە ئەورووپادا‬ ‫دوای نیوتن‪ .‬بە خۆڕاگری دەمێنێتەوە تا ئەو كاتەی بیركاری یان زانستی بیركاری و‬ ‫ئەزموونگەریی ورد پشتیوانی لێ دەكات‪ ،‬یان الی كەمی دژی ناوەستێتەوە و بەرهەڵستی‬ ‫ناكات‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ پێگەیشتنی تیۆرەی دەرفەتی كەهرۆموگناتیسی و پیرۆمۆدینامیكا‬ ‫‪ Electromagnetic and Liermadenemeka‬لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا‪،‬‬ ‫پارادۆكسییە نادیرا و ئاڵۆزەكان كە تاریكایی گومانیان دەخستە سەر تیۆرەی نیوتن لە جووڵە‬ ‫و ڕاكێشاندا دەركەوتن‪ ،‬ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی كە فەیلەسووفی نەمساوی(ئارنست‬ ‫ماخ و بیركارزانی فەرەنسی ئانڕی بۆنكاری) پێداچوونەوە بكەن لە پرەنسیپە فیزیكییەكانی‬ ‫نیوتن دا و كولتووری ڕەخنەیەكی ڕیشەییانەی ئەم بنەمایانە بكەن‪ .‬تا وای لێهات كە‬ ‫ئەنشتاین توانی ئەم پرەنسیپە فیزیكییانەی نیوتن هەڵبوەشێنێتەوە و لە كاریان بخات‬ ‫«تیۆری ڕێژەیی تایبەت‪ ،‬تیۆری فۆتۆنەكان (ئەندازەی وزەی ڕووناكی) و تیۆری‬ ‫ڕێژەیی گشتیی» و ماكس پالنك (تیۆری چەندێتی ‪Quantum‬لە تیشكەدانەوەی تەنی‬ ‫ڕەشدا) و نیلزبۆر(تیۆرەی چەندێتی ‪ Quantum‬لە ئەتۆمدا) و فرنر هایزنبرغ و ئارفن‬ ‫شرۆدنغر( میكانیكی چەندێتیدا)‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی كە فەلسەفە ڕۆڵی خۆی‌بینی لەم كولتووری ڕەخنەگرتن و هەڵوەشانەوەیەدا‪،‬‬ ‫بەم پێیە زانست ڕۆڵی گەوهەری بینی ( بیركاریی و ئەزموونگەرایی)‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫بنەماكانی تیۆری نیوتن تا هەنووكە بەتوانایە لە پەسەندكردنێكی ورد و ڕاڤەكردنێكی‬ ‫تەواو و پێشبینیكردنێكی وردەكاریانەدا‪ .‬لە كاتێكیشدا كە كێشەیەكی زەحمەت و ئەستەم‬ ‫كرداریی لەم پرۆسەیەدا چێ ببێت‪ ،‬ئەوە ئەم بنەماگەلەش لە ڕووی فەلسەفەوە هەڵدەتەكێت‬ ‫و هەڵدەوەشێتەوە و گومان دەكەوێتە سەری‪ ،‬بە هەموو الیەنە فەلسەفیی و زانستییەكانیەوە‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬

‫الحوار المتمدن ‪ -‬العدد‪2011 - 3411 :‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪189‬‬

‫‪190‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ئاخۆ‬

‫ئافرەت ڕەسەنترینە؟‬ ‫ن‪ :‬ئیبراهیم ئەلحەیدەری‬ ‫و‪ :‬ئەكبەر حەسەن‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪191‬‬

‫كۆمەڵگە ئەورووپییەكان لە سەردەمی ڕێنیسانسەوە گۆڕانكاریی گەوهەرییان بەسەردا‬ ‫ی و‬ ‫هاتووە‌‪ ،‬بونیادی ئەو گۆڕانانەش كۆتایی هێنان بوو بە سەردەمی دەرەبەگایەت ‌‬ ‫ت و دەسەاڵت بوو لە الیەن كڵێساوە‪ ،‬پاشان دەركەوتنی سەردەمی‬ ‫دەستبەرداگرتنی دەوڵە ‌‬ ‫ی و مۆدێرنە‪ ،‬كە لەسەر بنەماكانی ئازادی ‌و ئەقاڵنییەت ‌و پێشكەوتن‬ ‫ڕۆشنگەر ‌‬ ‫دامەزرابوو‪ ،‬ژمارەیەكی زۆر لە هزرڤانان و فەیلەسووفان ‌و ڕیفۆرمیستە ڕۆشنگەرەكان‬ ‫هەوڵێكی زۆریان دا لە پێناو دامەزراندنی كۆمەڵگەیەكی نوێ لەسەر بنەما و ڕێسا‬ ‫ئەقاڵنییەكان‌و گەڕان بە دوای سەرچاوەیەكی سەرەكییدا بۆ ئەوەی مافە سرووشتییەكانی‬ ‫مرۆڤی لێوە وەربگرن وەك ئازادی‌و دادپەروەری‌و یەكسانی‪ .‬ئەم هزرڤانانە تا ئەو ڕادەیە‬ ‫ڕۆیشتن كە بڵێن «مافی سرووشتی» یاسای سرووشتیی پیادەكراوە لە سرووشتد‌ا و‬ ‫بنچینەكەشی سرووشتە چاكەخوازەكەی مرۆڤە‪ ،‬كە توانای بە مرۆڤ بەخشیووە ئازاد بێت‪.‬‬ ‫هەروەتر‪ ،‬مافی سرووشتی دان بەوەدا دەنێت‪ ،‬كە ئەقڵی سەلیم بڕیار لەسەر ئەوە دەدات ئاخۆ‬ ‫شتەكان پێچەوانەی سرووشتی ئەقڵن یان نا‪ .‬بەم جۆرە‪ ،‬تیۆرەكانی مافی سرووشتی پەرەیان‬ ‫سەند‪ ،‬كە بنەماكەیان گریمانەكردنی بوونی دۆخێكی سرووشتییە‪ ،‬كە لێیەوە دەردەچ ‌ن و‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆی‪ .‬بەشدارییەكانی تۆماس هۆب‌ز و جۆن لۆك ‌و ژان ژاك ڕۆس ‌ۆ و ڤۆڵتێ‌ر‬ ‫و كەسانی دی هەوێنی مافە سرووشتییەكانی مرۆڤن‪ ،‬كە دواتر بە «لیستی مافەكانی‬ ‫مرۆڤ» ناسران‪.‬‬ ‫ن و مافی سرووشتیی دایك‬ ‫باخۆف ‌‬

‫ئەم گۆڕانانە بوون بە هۆی دەركەوتنی ئار استەی هزری‌و تیۆری كۆمەاڵیەتیی نوێ لە‬ ‫فەلسەفەی مێژوو و كۆمەڵگ ‌ە و شارستانیەتدا‪ ،‬لە پێش هەمووشیانەوە تیۆرەكانی پەرەسەندن‬ ‫‌و تیۆرەكانی پەیمانی كۆمەاڵیەتی‪ .‬شانبەشانی تیۆری پەرەسەندنی چارڵز داروین‌و كتێبە‬ ‫ئەنترۆپۆلۆجییە گرینگەكان‪ ،‬كتێبی «مافی دایك»ی جاكۆب باخۆفن (یاساناس ‌و‬ ‫مێژووناس لە ئاینناسیی بەراوردكاریدا) لە شاری بازلی سویسرا بۆ یەكەمجار لە ساڵی‬ ‫‪ 1861‬چاپ كرا‪ .‬ئەمەش یەكەم كتێبە كە لە مێژوو و پێگەی ژن لە كۆمەڵگە كۆنەكاندا‬ ‫دەكۆڵێتەو‌ە و لەسەر وەختی خۆیدا دەنگدانەوەیەكی جیهانیی هەبوو‪ .‬دەستكەوتەكەی‬ ‫باخۆفن كەشفكردنی قۆناخێكی شارستانیی كۆن بوو‪ ،‬كە تیایدا ئافرەت بەسەر كۆمەڵگە‬ ‫بااڵدەست بوو‪ ،‬هەروەتر لەبەرئەوەش كە لە ساڵی ‪ ،1861‬ساڵی چاپبوونی كتێبی مافی‬ ‫دایك‪ ،‬بۆ یەكەمجار مێژووی خێزانی نووسییەوە‪ .‬ئینگلس لە كتێبی (رەچەڵەكی خێزان)دا‬ ‫ئەم كتێبەی باخۆفن بە «شۆڕشێكی تەواو» دادەنێت‪.‬‬ ‫‪192‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫باخۆفن لە نووسینی ئەم كتێبەدا پشتی بە ژمارەیەك كتێبی مێژوویی‌و لێكۆڵینەوەی‬ ‫ئەتنۆگرافی بەست‪ ،‬كە لەبارەی جیهانی كۆن نووسرابوو‌ن و وەسفی ئەتنۆگرافییانەی‬ ‫میللەتا‌ن و كۆمەڵگ ‌ە و هۆزەكان بوون‪ ،‬كتێبەكەی باخۆفن شیكردنەوەی ژمارەیەكی‬ ‫ی و‬ ‫ی و ڕۆمان ‌‬ ‫زۆر لە چیرۆك‪ ،‬ئەفسانە‪ ،‬شوێنەوارە كۆنەكان‪ ،‬سیمبولی گۆڕە یۆنان ‌‬ ‫میسرییە كۆنەكان بوو‪ ،‬بە تایبەتیش ئەفسانەی ئەزیس ‌و ئەزیروس كە لە مێژوونووسە‬ ‫ی‬ ‫ت و پێگە كۆمەاڵیەت ‌‬ ‫كالسیكییەكانی یۆنانەوە وەریگرتوو‌ن و باسی گرینگیی ئافرە ‌‬ ‫و ئاینییەكانیان لە جیهانی كۆندا كردووە‪ ،‬ئەوەش بە ئامانجی پیشاندانی ئەو قۆناخە‬ ‫مێژووییانەی كە كۆمەڵگە مرۆییەكان پێیاندا تێپەڕیو‌ن و گۆڕانی بنەما سەرەكییەكان كە‬ ‫مۆركیان لەو قۆناخە داوە‌ و پێوەندییان بە ملمالنێی نێوان هەردوو ڕەگەزەكەوە هەیە‪.‬‬ ‫باخۆفن پشتی بە سێ مێژوونووسی مەزنی یۆنانی بەستووە‪ ،‬ئەوانیش‪ :‬هیرۆدۆت كە‬ ‫لە سەدەی پێنجەمی پێش زاین ژیاوە‪ ،‬هیرۆكالیدس بونتیكوس كە لە سەدەی سێیەمی‬ ‫پێش زاین ژیاوە‪ ،‬نیكولۆس فۆن دیمەسكۆس (نیكۆالسی دیمەشقی) كە لە سەدەی‬ ‫ب‬ ‫یەكەمی پێش زاین ژیاوە‪ .‬ئەم مێژوونووسانە لەمەڕ بارودۆخی كۆمەڵگە كۆنەكان‪ ،‬دا ‌‬ ‫و نەریتەكانیا‌ن و بیروباوەڕە ئاینییەكانیانەوە نووسیوویانە‪ ،‬بە تایبەتیش كۆمەڵگەی لیكیر‬ ‫كە خەڵكی دوورگەی كریت بوو‌ن و لەوێوە كۆچیان بۆ ئاسیای بچووك كردووە‪ .‬ئامانجی‬ ‫ی و ئاینی كۆن‌و دەسەاڵتی‬ ‫باخۆفن ڕوونكردنەوەی پێوەندیی نێوان ئەفسانەكانی دایكایەت ‌‬ ‫ئافرەت لە كۆمەڵگەدا‌و ملمالنێ ئەزەلییەكەی نێوان پیاو و ژن بووە‪.‬‬ ‫باخۆفن پێداگیریی لەسەر ئەوە كردووە ئەگەرچی ئافرەت لە ڕووی فسیۆلۆجییەوە لە‬ ‫پیاو الوازتر بووە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا لە قۆناخێكی مێژوویی كۆندا پێگەیەكی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫بااڵی لەناو خێزان‌و كۆمەڵگە‌و دەسەاڵتدا هەبووە‪ .‬بەو شێوەیەش بەسەر هێزی فسیۆلۆجیی‬ ‫پیاودا سەركەوتووە‪ .‬منداڵی ئەو سەردەمە سەر بە دایكیان بوون نەك باوكیان‪ ،‬چونكە لەو‬ ‫سەردەمەدا بەهۆی نەبوونی سیستەمێكی خزمایەتەوە‪ ،‬كە پێوەندییە سێكسییەكان دیار‬ ‫بكات‪ ،‬لە توانادا نەبووە باوك دیار بكرێت‪ .‬هەروەتر لەبەرئەوەش كە دایكان تەنیا دایكی‬ ‫ناسراوی منداڵ بوون بە هەموو دڵنیاییەكەوە‪ ،‬ڕێزێكی زۆریان لێگیراوە و پێگەیەكی‬ ‫ی و ئاینیی بااڵیان هەبووە‪.‬‬ ‫كۆمەاڵیەت ‌‬ ‫كۆنترۆڵی ئافرەت بەسەر كۆمەڵگەدا دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی سەقامگیربوونی‬ ‫ڤ و دۆزینەوەی كشتوكا ‌ڵ و ماڵیكردنی ئاژەڵ‪ .‬ئافرەت بنەمای كۆنترۆڵی خۆی‬ ‫مرۆ ‌‬ ‫لە سرووشتەوە وەرگرت‪ ،‬چونكە بنەمای بەپیتیی زەوی هەمان بنەمای بەپیتیی ئافرەتە‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە دەسەاڵتی ئافرەت بەسەر كۆمەڵگەدا پەرەیسەند‪ ،‬كە لە ڕاستیشدا مافێكی‬ ‫سرووشتیی خۆیەتی‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪193‬‬

‫لە ڕاستیدا باخۆفن توانی بڕواتە ناو دەریایەكی قووڵی جیهانی ئەفسان ‌ە و سیمبولە‬ ‫ئاینییەكانی قۆناخێكی مێژوویی قوو ‌ڵ و ئاڵۆزەوە‪ ،‬كە مرۆڤایەتی لە دێرینترین چاخەكانیدا‬ ‫پێیدا تێپەڕیووە‪ ،‬ئەویش قۆناخی مافی دایك ‌و دەسەاڵتی دایكە لە خێزا‌ن و كۆمەڵگە‬ ‫‌و دەوڵەتد‌ا و ئەو مافەشی لە مافی سرووشتییەوە وەرگرتووە‪ .‬باخۆفن ئەو پرسیارە‬ ‫گەوهەرییەی خستەڕوو‪ ،‬كە تەوەری سەرەكیی فەلسەفەی مێژووەكەیەتی‪ ،‬پرسیارێك كە‬ ‫لە فەلسەفەی پالتۆ و ڕێنونییەكانییەوە وەریگرتووە‪ ،‬ئەویش پرسیاری نێوان مادە‌و هز‌ر و‬ ‫پێوەندیی نێوانیانە‪.‬‬ ‫باخۆفن‪ ،‬وەك پەرەسەندخوازێكی سەدەی نۆزدەیەم‪ ،‬ئاماژە بۆ بیرۆكەی پەرەسەند‌ن و‬ ‫گواستنەوە لە مادەوە بۆ هزر دەكات‪ ،‬چونكە ئەو تەوەری پەرەسەند‌ن و ملمالنێیەی كە‬ ‫ی و بەردەوامی نێوان دوو بنەمای‬ ‫مرۆڤایەتی پێیدا تێپەڕیووە‪ ،‬لەسەر ملمالنێی هەمیشەی ‌‬ ‫بنچینەیی وەستاوە‪ ،‬كە ئەمانەن‪ :‬مادە ‌و هزر‪ .‬ئەم دوو بنەمایە ملمالنێی هەمیشەیی ‌و‬ ‫بەردەوامی نێوان پیاو و ژن دەنوێنن‪ .‬پێشكەوتنی هەریەك لەم دوو بنەمایە بەسەر ئەویدی بە‬ ‫پێویست گۆڕانكاڕیی لە سیستەمە كۆمەاڵیەتییەكاندا دەهێنێتە كایەوە‪ .‬لەبەرئەوەی كۆی‬ ‫ی و گەردوون ‌و ژیان مۆركێكی ئاینییانەی هەیە‪ ،‬كە پاڵنەری‬ ‫شێوەكانی ژیانی مرۆی ‌‬ ‫ێ و پەرەسەندن لە نێوان ماد‌ە و هزر‪،‬‬ ‫یەكەمی ئاڵوگۆڕی ژیانی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬ملمالن ‌‬ ‫ێ دواجاریش سەركەوتنی نێر بەسەر مێدا‬ ‫ی و تاریكی‪ ،‬ئاسما‌ن و زەوی‪ ،‬نێر ‌و م ‌‬ ‫ڕووناك ‌‬ ‫ڕوویداوە‪.‬‬ ‫كامیان ڕەسەنن‪ :‬نێر یان مێ؟‬

‫باخۆفن ئاماژە بۆ ئەوە دەكات لە سەرەتادا مادەی ڕەها‪ ،‬سرووشت‪ ،‬زەوی سیمبۆلێك‬ ‫بووە بۆ بیرۆكەی دایكایەتی‪ ،‬كە ئەمەش قۆناخی دەسەاڵتی سرووشتیی ئافرەت ‌ە و لە‬ ‫قۆناخی سێكسی بە كۆمەڵدا بەرجەستە بووە‪ .‬مادە ڕەهاكە هێزی هزر لە خۆی دەگرێت‬ ‫كە پێوەندیی نێوان زەوی‌و ئاو دەنوێنێت‪ .‬لەبەر ئەوەی ئاو ئەو بەشەی زەوییە‪ ،‬كە زەوییەكە‬ ‫دەپیتێنێت‪ ،‬زیندەرەوەكان دروست دەبن‪ .‬بەم هۆیەوە مرۆڤ بە چاوێكی پیرۆزەوە سەیری‬ ‫زەویی كردووە‪ .‬لەبەرئەوەش مرۆڤ زەویی پیرۆز كردووە‪ ،‬مێ ــ دایكی پیرۆز كردووە‪،‬‬ ‫بەم پێیەش ئافرەت ڕەسەنە‪ .‬وەك چۆن زەوی حەزی لە خستنەوەیە‪ ،‬ئافرەتیش حەزی لە‬ ‫خوڵقاندنە‪ ،‬هەر لەبەرئەوەش بووە بە جەڤەنگی بەپیتی‌ و بەخشین‪.‬‬ ‫ئاین ئەركی بەخشینی لەكاتی نەوەخستنەوەدا بۆ مێیەنە بەرهەم هێناوە‪ .‬بەم شێوەیە‬

‫‪194‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫مرۆڤ زەویی پیرۆز كردووە‪ .‬ئافرەت وێن ‌ە و جێنشینێكی دایكە ڕەسەنەكەیە‪ .‬زەوی‬ ‫السایی ئافرەتی نەكردۆتەوە‪ ،‬بگرە ئافرەت السایی زەویی كردۆتەوە‌‪ ،‬وەك زەوی پیرۆز‬ ‫بووە‪ .‬ڕێزگرتنی ئای ‌ن و پیرۆزكردنی بوون بە بنچینەیەكی دەسەاڵتەكەی‌و بەرزبوونەوەی‬ ‫ت و بەڕێوەبردنی سروتە‬ ‫پێگە ئاینی‌و كۆمەاڵیەتییەكەی‌و سیاسەتی بەڕێوەبردنی دەوڵە ‌‬ ‫ئاینییەكان‪.‬‬ ‫ئافرەت ڕەسەنە‪ ،‬چونكە بە هۆی بەخشینەكەیەوە دەكەوێتە پێش پیاوەو پیاو بەرهەمی‬ ‫ت و دەبێت بە‬ ‫ئەم بەخشینەیە‪ .‬كوڕ هاوسەری ئایندەیە‪ ،‬كە بە ڕۆڵی خۆی ئافرەت دەپیتێنێ ‌‬ ‫باوك‪ .‬وەك چۆن سیستەمی خزمایەتیی شوێنی خۆی لە ئامێزی ئافرەتدا دەدۆزێتەوە‌‪ ،‬هەر‬ ‫لەمەشەوە سەرجەم سیستەمە كۆمەاڵیەتییەكاتی دیكە پەرەیان سەندووە‪ .‬بەم شێوەیە مافی‬ ‫ی و مافێكی سرووشتی بۆی‪.‬‬ ‫دایك دەبێت بە مافی ژیان بۆ مادەی زەو ‌‬ ‫ی‬ ‫بە ڕای باخۆفن ئافرەت توانیویەتی بە چەكە كاریگەرەكانی (سۆزی دایك‪ ،‬هێزی ئاین ‌‬ ‫و ڕێز لێگرتنی) ئەم پێگە ڕۆحییە بااڵیە بگرێت‪ ،‬لە قۆناخێكدا كە پێوەندییە سێكسییە‬ ‫ڕێكخراوەكان باڵو بووەوە‪ ،‬مرۆڤایەتی گەڕایەوە بۆ هێڵی دایك‪ ،‬واتە گەڕانەوەی مندااڵن‬ ‫بۆ دایكیان بە هۆی نەبوونی توانای ناسینی باوكی ڕاستەقینەی مندااڵنەوە‪.‬‬ ‫لیكیر و ئەمازۆنی‬ ‫باخۆفن لە لێكۆڵینەوەی پێگە ‌و ڕۆڵی ئافرەت لە كۆمەڵگە كۆنەكاندا سەیری ئەو‬ ‫كۆمەڵگەیانە دەكات‪ ،‬كە مافی سرووشتیی دایك تێیاندا باو بووە‪ .‬لەمەشدا پشت بە‬ ‫نووسینی مێژوونووسە كالسیكییەكا‌ن و شوێنەوارناسان ‌و ئەتنۆگرافییەكان لەبارەی‬ ‫كۆمەڵگەی لیكیر ‌و حكوومەتی ژنانی ئەمازۆنی لە ئاسیای بچووك دەبەستێت‪ ،‬كە‬ ‫بەڵگەی دەوڵەمەندیان تێدا دەدۆزێتەو‌ە و ناوەڕۆكی بەڵگەكان ڕێزگرتن لە ئافرەت ‌و‬ ‫دەسەاڵتی ئافرەت لە كۆمەڵگە كۆنەكاندا پیشان دەدەن‪.‬‬ ‫لیكیر یان لیكین كۆمەڵە هۆزێكن ‌و لە بنەڕەتدا خەڵكی دوورگەی كریتن‪ .‬ناوی‬ ‫هۆزەكە لە ناوی لوكوسی كوڕی باندیونەوە هاتووە‪ ،‬كە لە چاخە كۆنەكاندا لە ئەسینا‬ ‫كۆچی كردووە‪ .‬هیرۆدۆت ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە ئەم هۆزە داب ‌و نەریتی تایبەتیان‬ ‫ب و نەریتانە الی هۆزەكانی دیكە نابینینەوە‪ .‬ئافرەت الی ئەو‬ ‫هەی ‌ە و هاوشێوەی ئەم دا ‌‬ ‫هۆزە گرینگی‌و پێگەیەكی بااڵی هەیە‪ ،‬مندااڵن سەر بە دایكیانن نەك باوكیان‪ .‬هەروەك‬ ‫ئەوەی (بۆنتیكوس)ی مێژوونووسی یۆنانی جەخت دەكاتەوە‪ ،‬گرینگترین شت كە كە ئەم‬ ‫هۆزە لە هۆزەكانی دیكە جیادەكاتەوە‪ ،‬ئەوەیە كە لە دۆخی (دزیكردن)دا ژیاون‪ .‬ئەوان‬ ‫هیچ یاسایەكیان نەبووە و لە سەردەمێكی زووەوە ژنان حكومڕانییان كردوون‪ .‬ئەندامانی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪195‬‬

‫ئەو هۆزانە منداڵی دایكیان بوون نەك باوكیان‪ ،‬میراتیش بۆ كچان ماوەتەوە‪ ،‬نەك كوڕان‪.‬‬ ‫هەروەتر هیراكلیدسیش جەختی لەسەر ئەوە كردووە‪ ،‬كە لەناو ئەو هۆزانەدا ژن بەسەر پیاودا‬ ‫بااڵدەست بووە و حكومڕانیی كردووە‪.‬‬ ‫ئەمازۆنییەكانی ئاسیای ناوەڕاست بۆ یەكەمجار لە جیهاندا حكوومەتی ژنانیان‬ ‫دامەزراند‪ .‬ئەمازۆنییەكان هۆزێكی ژنانە بوو‌ن و شوێنی نیشتەجێبوونیان بەری باكور بوو‬ ‫لە ئەنادۆڵەوە هەتا قەوقاز‌‪ ،‬لە بنەڕەتەوە لە لیبو یان لیبیا لە باكوری ئەفریقاوە كۆچیان‬ ‫كردبوو‪ .‬لەژێر سەركردایەتیی شاژنەكەیان (مرینە) هەرێمێكی فرەوانیان كۆنترۆڵ كرد ‌و‬ ‫قەڵەمڕەوی دەسەاڵتەكەیان هەتا سنوورەكانی ڕۆژئاوای جیهانی كۆن دەڕۆیشت‪ .‬زۆر‬ ‫لەو شوێنەوارانەی كە لە ناوچەی (ئەگیز) لە باكوری ئەنادۆڵ دۆزراونەتەوە‪ ،‬ئاماژە‬ ‫ی و پێگە كۆمەاڵیەتییە بااڵكەی ژنان دەكەن‪ .‬شوێنەوارناسان پەرستگەی‬ ‫بۆ گرینگ ‌‬ ‫(ئەرتمیس)یان لە ئیفوسوس دۆزییەوە‪ .‬ئەم پەرستگەیە پەیكەری ژنانی جەنگاوەر‌و ڕاوچیی‬ ‫ی و جووتیا‌ر‬ ‫كارامەی تێدای ‌ە و وازیان لە پیشەی خۆیان وەك مێیەنە هێناو‌ە و بوون بە ڕاوچ ‌‬ ‫و جەنگاوە‌ر و پشتوێنیان بەستووە‪ .‬بۆ ئەوەی دەسەاڵتی خۆیان بگەیەننە ناوچەكانی دیكە‪،‬‬ ‫هێرشی سەربازییان كردووە‪ ،‬كیژۆاڵن هەر لە منداڵییەوە فێری بەكارهێنانی چەك كراون‬ ‫‌و مەمكی ڕاستیان بڕیوون بۆ ئەوەی توانای هەڵگرتنی چەك ‌و ئەنجامدانی هونەری‬ ‫گ و شەڕوشۆڕیان هەبێت‪( .‬ریناس)ی مێژوونووسی یۆنانی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات‬ ‫جەن ‌‬ ‫كچانی ئەمازۆنی سەر بە دایكیان بوون نەك باوكیان‪ .‬تەنیا بۆ نەوەخستنەوە پێوەندییان‬ ‫لەگەڵ پیاو چێ كردووە‪ .‬ئەمەش هیچ كاریگەرییەكی لەسەر ژیانی كۆمەاڵیەتییان‬ ‫نەبووە‪ ،‬كەچی پیاوان لە ماڵەوە ماونەتەو‌ە و كارەكانی ژنانیان كردووە‪ ،‬وەك پەروەردەكردنی‬ ‫منداڵ‌و ڕستن‌و چنین‪.‬‬ ‫باخۆفن ئەم دیاردەیەی بەسەر سەرجەم كۆمەڵگە كۆنەكاندا گشتاندووە‪ .‬بنەمای‬ ‫گشتاندنەكەشی ئەم قسەیە بووە‪« :‬ئەگەر سیستەمێك لە شوێنێك هەبێت‪ ،‬ئەوا دەبێت‬ ‫هاوشێوەی ئەو سیستەمە لە شوێنی دیكەیش هەبێت»‪ .‬دۆزینەوە شوێنەوارناسییەكانی زۆر‬ ‫ی و بەپیتی‌و ژمار‌ە و سیمبولی گۆڕەكان‪ ،‬كە ئاماژەن بۆ ئەوەی‬ ‫لە پەیكەرەكانی دایكایەت ‌‬ ‫ژنان لە كۆمەڵگەی كشتوكاڵیی كۆندا پێگەیەكی كۆمەاڵیەتی‌و ئاینیی بااڵیان هەبووە‪،‬‬ ‫پاڵپشتیی ئەم ڕایەی دەكەن‪ .‬ئەم هز‌ر و تیۆر ‌و گریمانانە ڕێزگرتن ‌و پیرۆزكردنی ژن‪/‬‬ ‫دایكمان لە قۆناخە سەرەتاییەكانی مێژووی كۆمەڵگە مرۆییەكاندا بەبیر دەهێننەوە‪ ،‬ڕێزێك‬ ‫كە پێوەست بووە بە گرینگترین بنەماكانی بوون‌و مانەوەی مرۆڤەوە‪ ،‬كە ئەویش بنەمای‬ ‫بەپیتی ‌و خۆراك و ژن‪ /‬دایك‪ /‬زەوی بەرهەمی هێناوە‪ ،‬هەروەتر ئەو شتانەی دیكەیش‬ ‫كە پێوەستن پێیانەوە هەر لە دۆزینەوەی كشتوكاڵەوە تا ماڵیكردنی ئاژەڵ‌و دروستكردنی‬ ‫‪196‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫یەكەمین نشینگەی مرۆیی‪ ،‬كە ژن ڕۆڵێكی سەرەكیی تێدا بینیووە ئەمە ئەگەر تاكە‬ ‫ڕۆڵ نەبێت‪.‬‬ ‫سیستەمی باوكساالری‬

‫بە ڕای باخۆفن دەسەاڵتی ژن زۆر درێژەی نەكێشاوە‪ ،‬پاش ئەوەی مافی سرووشتی‬ ‫ت و مافی شار‪ ،‬كە ڕێكخستنێكی كۆمەاڵیەتیی نوێیان بۆ ژیانی‬ ‫گۆڕاوە بۆ مافی دەوڵە ‌‬ ‫سێكسی هێنایە كایەو‌ە و شێوەی سیستەمی هاوسەرێتیی وەرگرت‪ .‬دواتریش ئەم سیستەمی‬ ‫هاوسەرێتییە گۆڕا بۆ شێوەی هاوسەرێتیی تاكانە‪ ،‬كە پێوەست بوو بە سیستەمی ئاینییەو‌ە‬ ‫و پێوەندییە سێكسییەكانی نێوان ژنا‌ن و پیاوانی دیاركرد‪.‬‬ ‫پاش ئەم قۆناخەش قۆناخی سێیەم هات‪ ،‬كە قۆناخی دەسەاڵتی باوك ‌و گەڕانەوەی‬ ‫ڕەچەڵەكە بۆ هێڵی باوك لەبری دایك‪ .‬قۆناخی سێیەم دوای ئەمانە هات‪ :‬یەكەمین‬ ‫شۆڕشی مرۆڤ بەسەر سرووشت‪ ،‬دۆزینەوەی كشتوكاڵ لەالیەن ژنەوە‪ ،‬گۆڕانی پێوەندییە‬ ‫سێكسییەكان كە كشتوكا ‌ڵ و هاوسەرگیری ڕێك دەخات‪ ،‬گواستنەوەی سیستەمی ئاینی‬ ‫لە پەرستنی مانگەوە بۆ پەرستنی خۆر‪.‬‬ ‫سەرەتاكانی ڕێكخستی پێوەندییە سێكسییەكانی نێوان پیاو و ژن سەرەتاكانی سەرهەڵدانی‬ ‫دەوڵەتی ڕۆمانییە كە ژنی ناچار كرد پلەبەپلە دەستبەرداری مافە سرووشتییەكەی خۆی‬ ‫یو‬ ‫ببێت‪ .‬ئەوەش لە ڕێگەی دۆزینەوەی كانەكان ‌و پەرەسەندنی سیستەمی خاوەندارێت ‌‬ ‫باڵوبوونەوەی كشتوكا ‌ڵ و سەرهەڵدانی شارەكان‪ .‬لەسەر داروپەردووی ئەم سیستەمەش‬ ‫سەرەتاكانی قۆناخێكی شارستانیی نوێ لە مێژووی پەرەسەندنی كۆمەڵگە مرۆییەكاندا‬ ‫دەستی پێكرد‪ ،‬كە سیستەمی باوكساالرییە‪ .‬بەم هۆیەشەوە ژن سەردەمە زێڕینەكەی خۆی‬ ‫لەدەست دا‪ ،‬كە تیایدا پێگە كۆمەاڵیەتی‌و ئاینییەكەی لە ڕێگەی سیحری دایكایەتی‌و‬ ‫ئەركە بایۆلۆجییەكەیەوە بەرز بووەوە‪.‬‬ ‫مافی قۆناخی باوك هیچ نییە‪ ،‬جگە لە قۆناخی مافی میتافیزیكی‪ ،‬كە لە پاشەكشەی‬ ‫مافی دایكدا بەرجەستە دەبێت‪ ،‬ئەویش مافە سرووشتییەكەی مرۆڤە‪ .‬قۆناخی باوكساالری‬ ‫لەگەڵ سەروەریی سیستەمی باوكساالریدا لە بەرزترین شێوەكانیدا لە دەوڵەتی ڕۆمانیدا‬ ‫ت و هەتا ئەمڕۆش لە زۆرینەی كۆمەڵگە مرۆییەكاندا بااڵدەستە‪.‬‬ ‫دەركەو ‌‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪197‬‬

‫سەرچاوەكان‬

‫‪ -1‬ابراهیم الحیدری‪ ،‬النظام االبوی واشكالیە الجنس عند العرب‪ ،‬دار الساقی‪ ،‬بیروت‬ ‫‪2003‬‬ ‫‪ -2‬ابراهیم الحیدری‪ ،‬فلسفە التاریخ عند باخوفن‪ ،‬مجلە كلیە االداب‪ ،‬بغداد ‪1979‬‬ ‫‪J. Bachofen،Das Mutterrecht، Frankfurt،m، 1980 )3‬‬ ‫‪G.Thomsen،Fruegeschichte Grichenland und der Aegaes، )4‬‬ ‫‪Berlin،1969‬‬ ‫‪R.Graves،New Larousse،Encyclopaedia of Mythology،London-‬‬

‫‪198‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫پوختەیەك سەبارەت بەگەشەكردن و‬ ‫سەرهەڵدانی‬ ‫ڕۆژنامەوانی كوردی لە گەرمیان‬ ‫‪1970 - 1940‬‬

‫ئەحمەد باوەڕ‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪199‬‬

‫بەوەی ناوچەی گەرمیان سنوور و ناوچەیەكی بەرفرەوان دەگرێتەوە‪ ،‬ناكرێت لە‬ ‫چوارچێوەی بابەت و بەدواداچوونێكی وا كورتدا قسە لەسەر تەواوی ئەو الیەن و قۆناخەی‬ ‫بكەین‪ ،‬كە مێژووی ڕۆژنامەوانی كوردی لەم سنوورەیدا بە خۆیەوە بینیوویەتی‪ ،‬بگرە لێرەدا‬ ‫و لە چوارچێوەی ئەم نووسینەماندا بۆ ئەوەی بەدواداچوون و نووسینەكەمان تاڕادەیەكی‬ ‫زیاتر چڕتر بكەینەوە و تەواوی ئەو شار و شارۆچكە و ناوچانەش بگرێتەوە و بیكەینە‬ ‫بابەتی لێدوان و قسەكردن كە ئێمە دەمانەوێت لە گێڕانەوە و تۆماركردنێكی وادا‪ ،‬تاڕادەیەك‬ ‫بەوردی و بەپووختی لەسەری بدوێین و باسی لێوە بكەین‪ ،‬كە ئەمەش بۆ خۆی دەكرێت‬ ‫ناوی لێ بنێین چاو پیاخشاندێكی خێرا‪ ،‬سەبارەت بە سەرهەڵدان و گەشەكردنی بواری‬ ‫ڕۆژنامەوانی كوردی لە ڕۆژهەاڵتی گەرمیان و ناوچەی گەرمەسێردا‪ ،‬گەاڵڵەكردن و دەست‬ ‫نیشانكردنی ناونیشانێكی لەم تەرزەش ڕەنگە دەستمان كراوەتر و چوارچێوەی بابەتەكەمان‬ ‫بەباشی دیارتر بكات‪ ،‬لەهەمان كاتیشدا هیچ گومانێكی ئەوتۆی تێدا نامێنێتەوە‪ ،‬كە ئەرك‬ ‫و تێبینی ورد و قسەكردنمان سەبارەت بە بابەتەكە ئاسانتر دەكاتەوە‪ ،‬ئەمەش لەكاتێكدا‬ ‫كە وتمان‪ :‬ناوچەی گەرمیان دەبێت هەر لە ناوچە و شارەكانی كەركووك‪ ،‬چەمچەماڵ و‬ ‫دووز خورماتووەوە بیگرین و بە وردی لەسەریان بدوێین تا دەگاتە شارەكانی كفری‪ ،‬كەالر‪،‬‬ ‫خانەقین‪ ،‬تەنانەت بەدەربەندیخانیشەوە‪ ،‬بەاڵم كە وتمان ڕۆژهەاڵتی گەرمیان‪ ،‬ئەوا هیچ‬ ‫گومانێكی ئەوتۆی تێدا نامێنێتەوە بۆ ئەوەی مەودای نووسینەوەكەمان ئاسانتر و چڕتر‬ ‫بكاتەوە و زیاتر ئەو شار و شارۆچكە و ناوچە ئاوەدانیانەش بگرێتەوە‪ ،‬كە لەدێرزەمانەوە‬ ‫كەوتوونەتە ئەمبەر و ئەوبەری ڕووباری (سیروان)ـەوە‪ ،‬ئەم ناوچە و هەرێمەش بەحوكمی‬ ‫ڕوژگار و ئەو هەلومەرج و ئاستەنگە جۆر بەجۆرەی كە هەیبووە و ڕۆژ بەڕۆژ بەسەریدا‬ ‫هاتووە‪ ،‬بەڕادەیەكی كەمتر ئارامی و هێمنی بە خۆیەوە بینیووە‪ ،‬جگە لەوەش دەزگە و‬ ‫ناوەندەكانی خوێندن و ڕووناكبیری كوردی بەهەموو بەشەكانییەوە درەنگتر و زۆر بەزەحمەت‬ ‫تیایدا چەكەرە و گەشەی كردووە بۆ نموونە‪ :‬هەرچەندە هەر دوو شاری كفری و خانەقین‬ ‫لەم سنوورەدا‪ ،‬بۆ خۆیان دوو ناوەندیی لە مێژینەی زۆر ئاوەدان و هاوكات دوو سەرە‬ ‫ڕێگەی كاروانیی گرینگ بوون‪ ،‬بەوەی یەكەمیان‪ :‬ماوەیەكی زۆر دەروازە و شاڕێگەی‬ ‫ئەو كاروانییانە بووە‪ ،‬كە لەشاری سلێمانی و دەوروبەرییەوە گوزەری لێوە كراوە بەرەو شاری‬ ‫كەركووك و ناوچە و شارە ئاوەدانییەكانی وەك بەغدا و لەوێشەوە بەرەو ناوەڕاست و خوارووی‬ ‫عێراق‪ ،‬هەروەها دووەمیان‪ :‬ڕێگەیەكی سەرەكیی بووە بەرەو سنوورەكانی واڵتی فارس (‬ ‫ئێران لە ساڵی ‪)1935‬ـەوە و ناوچە و شارە ئاوەدانەكانی دی ڕۆژهەاڵت‪ ،‬بەجۆرێك ئەم‬ ‫دوو شار و ناوچەیە بە گشتیی ناویان لە زۆر تۆمار و نووسراوی مێژووناسان و گەڕیدە و‬ ‫ڕۆژهەاڵتناسی بیانی و ئیسالمیشدا هاتووە‪ ،‬كە بۆ مەبەستی جۆر بەجۆر بەم سەرزەمین‬ ‫‪200‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫و ناوچەیەدا گوزەریان كردووە و تا ڕادەیەكی زۆرباش باسیان لەسەربردە و چۆنێتی ژیان‬ ‫و ئەو هەلومەرجەیان كردووە‪ ،‬كە بارودۆخی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابووری و سیاسی ‪...‬تاد ئەم‬ ‫ناوچەیە بەدرێژایی مێژوو بەخۆیەوە بینوویەتی ‪.‬‬ ‫لەكاتێكیشدا ئەگەر بمانەوێت لەسەر گەشەكردن و لە بواری سەرهەڵدانی بزاڤی‬ ‫ڕۆژنامەوانی كوردی ناوچەی گەرمیان بدوێین‪ ،‬ئەوا دەبێت جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە كە‬ ‫بەشێوازێكی سەلمێنراو و بەلێكدانەوە و بەڵگەی زیندووی وردەوە لەماوە و وەرچەرخانێكی‬ ‫مێژوویی ئەوتۆوە دەست پێ بكەین‪ ،‬كە بەشێوازێكی زۆر تەندروست و گونجاو بمان‬ ‫گەیەنێتە ئەو بەرئەنجامەی كە بەپێی (كرۆنۆلۆجیا)ێكی مێژوویی ڕاست و ڕەوان قسەیان‬ ‫لەبارەوە بكەین‪ ،‬واتە بە داتا و بەمێژوو‪ ،‬هەروەها بەناو و بەدەست نیشانكردنی ئەوەی كە‬ ‫هەبووە تا بتوانین وەك ڕووداوگەلێكی مێژوویی بیانخەینەوە بەردەستی خوێنەر و توێژی‬ ‫ڕووناكبیر و دەستەبژێری كورد‪ .‬دیارە كە ئەمەشمان وت‪ :‬بەڕای ئێمە و سەبارەت بەبابەتێكی‬ ‫وا لەم سنوور و ناوچەیەدا‪ ،‬دەبێت بەوردی بگەڕێینەوە بۆ ڕووداوگەل و مێژوویەكی زۆر‬ ‫نێزیك‪ ،‬كە ئەوەش بۆ خۆی سااڵن و ماوەی بەرپابوونی دووەمین جەنگی جیهانی ( ‪193‬‬ ‫ ‪)1945‬یە‪ ،‬بەتایبەتی كۆتاییەكانی ئەو وەرچەرخانە مێژووییە‪ ،‬واتە لەو دەمانەوە دەست‬‫پێ دەكات‪ ،‬كە ڕێكخراو و حزبێكی سیاسی وەك حزبی هیوا (‪ 1)1945 – 1937‬بە‬ ‫تەواوی لەم ناوچەیەدا چاالكی و سەرەتای ڕێكخستنەكانی دەركەوتووە‪ ،‬هاوكات كۆمەڵێك‬ ‫كەسایەتیی چاالك و دیاری ناوچەكەی وەك‪ :‬مەالسەید حەكیمی خانەقین‪ ،‬ڕەشید باجەاڵن‪،‬‬ ‫عەزیز پشتیوان‪ ،‬مستەفا نەریمان‪ ،‬دكتۆر موكەڕەم تاڵەبانی و شێخ عەتای تاڵەبانی و‪...‬‬ ‫هتد لە ڕیزی ڕێكخستن‪ ،‬تەنانەت لە دەستەی بااڵی ڕێكخستنەكانی بوون‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لە الیەنگیر و ئەندامی كارای تایبەت‪ ،‬لەهەمان كاتیشدا ئەم پارتە‬ ‫یان حزبە سیاسییە بەشێوازێكی بەرفرەوان توانیویەتی لەم سنوورەوە مەودای ڕێكخسن و‬ ‫چاالكیەكانی خۆی درێژە پێ بدات‪ ،‬تەنانەت یەكێك لە بوار و چاالكییەكانی لەم سنووردا‬ ‫ئەوەی بووە‪ ،‬كە هەر لە سنووری گەرمیان و شاری كفری و بە تایبەتی لە گوندێكی‬ ‫وەك (زەرداو)ی ئەودەمانەدا كە هەریەك لە‪ :‬مامۆستا مستەفا نەریمان ( ‪/27 – 1925‬‬ ‫‪ ) 1994 /5‬و شێخ عەتای تاڵەبانی ( ‪ )2000 /5 /4 – 1925‬و دكتۆر موكەڕەم‬ ‫جەمال تاڵەبانی برای باسیان لێوە كردووە‪ ،‬برێتی بووە لە باڵوكردنەوەی باڵوكراوەیەك بە‬ ‫ناوی (شیالن)ـەوە و لە ماوەی سااڵنی (‪)1945 – 1944‬دا و بەشێوازێكی نهێنی شێخ‬ ‫‪ -1‬بۆ زانیاری زیاتر سەبارەت بە چاالكییەكانی (پارتی هیوا) لە سنووری گەرمیاندا‪ ،‬بڕوانە‪ :‬ئەحمەد باوەڕ‪،‬‬ ‫پارتی هیوا لە كاتی دروست بوونیەوە لە شاری كەركووك تا هەڵوەشاندنەوەی لە كۆنفرانسی كەالر دا ‪- 1937‬‬ ‫‪ ،1944‬كەركووك (گۆڤار )‪ ،‬ژمارە (‪ ) 5‬ساڵی (‪ ) 2000‬ل ‪. 110 - 93‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪201‬‬

‫عەتای تاڵەبانی بەخۆی وەك باڵی (هیوای ئازاد) لە ڕیزەكانی پارتی هیوادا‪ ،‬بەئامێری‬ ‫چاپ ئامادەی كردووە‪ ،‬دواتر بەناو كومەاڵنی خەڵك و ناوچەكەدا دەستاو دەست باڵویان‬ ‫كردۆتەوە‪ ، 2‬هاوكات مامۆستا مستەفا نەریمانیش لە بیرەوەرەییەكانی خۆیدا سەبارەت بە‬ ‫باڵوكراوەی ناوبراو وای دەگێڕێتەوە كە ئەو باڵوكراوەیە‪ :‬ناوی (شیالن ) بووە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەدا باسی لەوەش كردووە و وتویەتی ‪(:‬ئێمەیش نووسینمان دەدایە)‪ 3‬بۆ باڵو كردنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم وەكتر تا ئێستە هیچ ژمارەیەكی لەبەر دەستدا نییە‪ ،‬تا ئێستەش نازانرێت چەند‬ ‫ژمارەی لێ باڵو كراوەتەوە و ژمارەی الپەڕەكانی چەند بووە و مەودای باڵوكردنەوەی بە‬ ‫كوێ و كوێ گەیشتووە‪ ،‬هەروەها جگە تۆماركردنی چاالكی حزبی و كاری ڕێكخراوەیی‬ ‫بە زۆری چیان تیا نوسیووە‪ ،‬ئەوانەشی جگە لە شێخ عەتای كوڕی شێخ جەمالی تاڵەبانی‬ ‫و مامۆستا مستەفا نەریمان كێ و كێی دی بوون‪ ،‬كە بە نووسین هاوكاریان كردبێت و‬ ‫بابەتیان تیا باڵوكردبێتەوە‪ .‬‬ ‫سەرەڕای باڵوكردنەوەی ئەو باڵوكراوەیەی پارتی هیوا كە پێشتر ئاماژەی بۆ كرا هەر‬ ‫لەم سوورانەدا و بەماوەیەك پێشتر‪ ،‬كەسایەتی و نووسەر و ڕۆژنامەنووسێكی وەك مامۆستا‬ ‫شاكر فەتاح (‪ )1988 - 1914‬لە شارۆچكەیەكی ئەو دەمانەی وەك (قادر كەرەم) دا كە‬ ‫تیایدا وەكو خۆی باسی لێ وەكردووە‪ ،‬كارگێڕی الدێ بووە‪ ،‬لە نێوان ( ‪- 1942/6/ 25‬‬ ‫‪) 1942/11/23‬دا واتە لەماوەی شەش مانگی تەواودا توانی بووی ( ‪) 24‬ی ژمارەی‬ ‫تەواو لە ڕۆژنامەی (باسەڕە) باڵو بكاتەوە‪ ،‬هەروەكو خۆشی سەرەتا لەبارەی چوونییەوە‬ ‫بۆ شارۆچكەكە و دەست بەكاربوونی وەك فەرمانبەرێكی میری لە ناوەندی (پیری‬ ‫قەرەچێوار)دا دەنووسێت‪ ( :‬لە پایزی ساڵی ‪ 1941‬گەیشتمە (قادر كەرەم ) الدێیەكە بە‬ ‫گەرمیان دەژمێر درێت‪ .‬دەشت و هەردە‪ .‬شەست حەفتا گوندێك ( ‪ ) 10000‬كەسێكی تێدا‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم قادر كەرەم كە خۆی بنكەی الدێیەكە بوو هەر سەد ماڵێك دەبوو كە ژمارەیان‬ ‫دەگەیشتە (‪ )500‬كەسێك‪ ،‬بە هەموو الدێیەكە تاكە یەك خوێندنگە و نەخۆشخانەیەك و‬ ‫یەك بنكەی بڵبازی تێدا بوو‪ ،‬بڕ بڕاگەی پشتی چوار هۆزی گەورەی تێدا بوو‪ :‬زەنگەنە‪،‬‬ ‫جەباری‪ ،‬تاڵەبانی و شێخان بەرهەمی الدێكە دەغڵودان‪ ،‬برنج‪ ،‬نەوتی خاو‪ ،‬مەڕومااڵت و‬ ‫بەروبوومی مەڕ و مااڵت بوو)‪ .4‬‬ ‫‪ -2‬الدكتور‪ :‬عبدالستار طاهر شریف‪ ،‬الجمعیات المنظمات و االحزاب الكردیە فی نصف قرن ‪،1958 - 1908‬‬ ‫ط‪( ،1‬بغداد‪ ،)1989 :‬ص ‪ ،96‬الدكتور مكرم طالبانی‪ ،‬حزب هیوا‪( ،‬السلیمانیە‪ ،) 2002 ،‬ص‪.180‬‬ ‫‪ -3‬مستەفا نەریمان‪ ،‬بیرەوەریەكانی ژیانم‪ ،‬دەزگای ڕۆشنبیری و باڵو كردنەوەی كوردی‪ ،‬دار الحریە للطباعە‪،‬‬ ‫(بەغدا‪ ،)1994 :‬ل ‪. 120‬‬ ‫‪ -4‬شاكر فەتاح‪ ،‬ئاوێنەی ژینم‪ ،‬یاداشتەكانی شاكر فەتاح‪ ،‬كۆكردنەوە و ڕێكخستنی‪ :‬ئەحمەد سەید عەلی‬ ‫بەرزنجی‪ ،‬ب‪( ،1‬هەولێر ‪ ،)2003 :‬ل ‪.328‬‬ ‫‪202‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫لە بارەی ڕۆژنامەكەشیەوە وەك ئەوەی هەر لە ‪ 25‬حوزەیرانی ‪ 1942‬ـەوە كە دەست‬ ‫دەكات بە باڵوكردنەوەی یەكەم ژمارەی (باسەڕە) وەك سەرەتایەك لە سەرهەڵدانی بیری‬ ‫ڕۆشنگەریی كوردی لەم ناوچەیەدا‪ ،‬لەپەیامێكیدا و زۆر ڕاشكاوانە بۆ كۆمەاڵنی خەڵك‬ ‫و دانیشتووانی شارۆچكەكە دەنووسێت‪( :‬برا گەل ئەی دانیشتوانی الدێی قادر كەرەم‪:‬‬ ‫بۆ ڕۆشنكردنەوەی شەقامی ژینتان‪ ،‬بۆ ڕاستكردنەوەی ڕەوشت و خووتان بۆ بەهێزكردنی‬ ‫ئاینتان بە خودا و بەڕاستی بۆ ڕزگاركردنتان لە دەست نەزانی و دەرد و خەفەتباری‬ ‫و هەژاری و ستەم و زۆرداری بۆ ئەمەی چێژكەی سەربەستی بكەن و لە بەروبوومی‬ ‫خۆشەویستی بخۆن‪ ،‬بە كۆمەكی هەندێ جوامێران و الوچاكانەوە ئەم ڕۆژنامەیەمان بۆ‬ ‫ئێوە هێنایە بوون‪ ،‬تكا دەكەین ئێوەش ڕەنجمان بەبامەدەن بیخوێننەوە‪ ،‬یان بۆكەسانی تری‬ ‫‪5‬‬ ‫بخوێننەوە و باش لە قسەكانمان ورد ببنەوە و لە پێشخستنی خۆتاندا یارمەتیمان بدەن‪)....‬‬ ‫‪ ،‬هەروەها جگە لەوەش داوا لە كۆمەاڵنی خەڵك دەكات‪ ،‬كە هەركێشە و گرفتێكتان‬ ‫هەبێت بێنە المان بۆ ئەوەی هاوكارتان بین و دەسگرۆیی یارمەتیتان بدەین‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫لە بەشێكی دیكەی سەروتارەكەیدا دەنووسێت‪( :‬بێجگە لەوە هەر كامێكتان ئارەزوو دەكات‪،‬‬ ‫بێتە المان تێر و پڕ سكااڵی دڵی خۆی بكات و هەر داخێكی دڵی هەیە هەڵی بڕێژێ‪.‬‬ ‫هەر خواستێكیشی هەیە بە سەربەستی بیڵێ‪ ،‬تاوەكو ئێمەیش ئەوەندەی لە تواناماندا هەیە‬ ‫یارمەتی بدەین و‪ ،‬بە سایەی ئەم ڕۆژنامەیشەوە كە هەر هەفتەی دووجار دەردەچێت و‬ ‫هەر جارەی بە یەك دانە دەردەچێ‪ ،‬لەخەڵك و خودایش یارمەتی بۆ داوا بكەین‪...‬براتان‪:‬‬ ‫شاكر فەتاح ‪ -‬كارگێڕی الدێی قادر كەرەم‪ .)...‬بەجۆرێك لێكدانەوە و بە هاناوە چوونێكی‬ ‫ئەوتۆش بەتایبەتی لەو ماوەیەدا‪ ،‬تاڕادەیەكی زۆر باش وەرچەرخانێكی گەورەی بۆ ئەو‬ ‫دەمانە و لەو رۆژگارەدا لە سنووری گەرمیاندا هێناوەتە كایەوە‪ ،‬هەرچەندە ژمارەكانی‪:‬‬ ‫(باسەڕە) بە ڕادەیەكی زۆر كەم دەستی كۆمەاڵنی خەڵك كەوتوون و بەشێوازێكی زۆر‬ ‫سنووردار و دیاركراو سنوورەكەیان بەزاندووە و باڵو بوونەتەوە‪ ،‬هاوكات لەگەڵ ئەوەشدا هەر‬ ‫ئەوە نەبووە‪ ،‬كە تەنیا بە خۆی نووسین و بابەتی لە ڕۆژنامەی (باسەڕە)دا باڵو كردبێتەوە‪،‬‬ ‫بگرە ڕۆژنامەكەی بۆتە دەروازە و مینبەرێك بۆ ئەوەی گەلێك كەسایەتی و خەڵكی‬ ‫خوێندەواری دیاری ئەو دەمانەی ئەو شارۆچكەیە و دەوروبەری هاوكاری بەردەوامی بن‬ ‫و ناو بەناو لە ژمارەكانی ڕۆژنامەكە یان هەفتەنامەی (باسەڕە)ی سەرەتای چلەكانی‬ ‫سەدەی بیستەمی ڕابردوودا بابەت و نووسینی خۆیانی تیا باڵوبكەنەوە لەوانە‪( :‬مارف‬ ‫عەبدولكەریم‪ ،‬حوسێن عەبدولكریم‪ ،‬مامۆستا مەال ئەحمەد‪ ،‬ئیبراهیم ئەحمەد (قەاڵ‬ ‫مكائیل)‪ ،‬حەسەن محێدینی قەرەچێوار‪ ،‬عەبدولعەزیز قادركەرم و مەال محەمەدی قەشقە)‪،‬‬ ‫‪ -5‬شاكر فەتاح‪ ،‬س‪ .‬پ‪ ،‬ل ‪.333‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪203‬‬

‫لەوانەن كە لەچەند ژمارەیەكی ئەم ڕۆژنامەیەدا چەندین جار ناویان دووبارە بۆتەوە و گەلێك‬ ‫بابەتی جۆر بەجۆری كۆمەاڵیەتی و وتار و كۆكردنەوەی بابەتی فۆلكلۆریی كوردیان‬ ‫بەهەموو بەشەكانییەوە تیا باڵوكردوەتەوە‪ ،‬بەجۆرێكی وا ڕۆژنامەی (باسەڕە) هەرچەندە لە‬ ‫چوارچێوەیەكی زۆر سنووردا باڵوكراوەتەوە و وەكو ئاماژەی بۆ كرا زۆر بەكەمی دەستی‬ ‫كۆمەاڵنی خەڵك كەوتووە‪ ،‬بەاڵم وەكتر دەتوانرێت بۆ زۆر الیەنی مێژوویی و بارودۆخی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و لێكۆڵینەوەكردن لەسەر ناوچەكە و ڕەوشی ناوچەكە بەهەموو بەشەكانییەوەبە‬ ‫تایبەتی لەو قۆناخەدا سوودی لێ وەربگیردرێت و كارئاسانی پێویستمان بۆ بكات‪.‬‬ ‫جگە لەوەش لە چەند ساڵێكی دواتردا و لەماوەی پەنجاكانی سەدەی بیستەمی‬ ‫ڕابوردوودا وەك دەبینین ئەو بزووتنەوە ڕۆژنامەوانییە تا ڕادەیەك لە دەوربەری شارۆچكەی‬ ‫(دەربەندیخان)‪ ،‬دواتر لە شارێكی ئاوەدانی وەك (خانەقین)ی ئەوكاتەدا بەرچاو كەوتووە‪،‬‬ ‫جگە لەوەی ئەمانە بۆ خۆیان لەو باڵوكراوە و كاری رۆژنامەوانییەش بوون كە دەكرێت‬ ‫وەك زمانحاڵی ڕێكخراوە حزبی و پیشەیەكان كە لەو شارانەدا چاالكیان هەبووە باسیان‬ ‫لێوە بكرێت‪ ،‬بەتایبەتی لەسەرەتای پەنجاكانی سەدەی بیستەمی ڕابردوودا وەك دەبینیت‬ ‫لە ساڵی ‪ 1951‬دا ڕێكخراوی جووتیارانی سەر بەحزبی شیوعی عێراق لە ئاوایی (بانی‬ ‫خێاڵن) و لەناوچەی مەیدان و وارماوای ئێستە وەك زمانحاڵی ڕێكخراوەكەیان باڵوكراوەی‬ ‫(دەنگی داس) یان باڵوكردۆتەوە ‪ ،6‬كە بەسەر یەكەوە ناو بەناو تا ساڵی ‪ 1955‬بەردەوام‬ ‫بووە و بەزۆری بەسەرپەرشتی مەال ئەحمەدی بانی خیاڵنی (‪ )2013 - 1922‬و حەسەنی‬ ‫مەال عەبدولكەریم )ـەوە دەرچووە‪ ،‬ئەم باڵوكراوەیە سەرەتا بە دەست خەت و پاشان بە‬ ‫ئامێری چاپ و ڕۆنیۆ لە شاری كەركووك ڕاكێشراوەتەوە‪ ،‬ئینجا بەناو كۆمەاڵنی خەڵكدا‬ ‫باڵویان كردۆتەوە بەاڵم لە شاری خانەقیندا بەتایبەتی دوای بەرپابوونی شۆڕشی ‪14‬‬ ‫گەالوێژی ساڵی ‪ 1958‬ـەوە و لەم ماوەیە بەدواوە باڵوكراوەیەكی خوێندكاریی‪ ،‬كە كۆمەڵێك‬ ‫خوێندكاری كوڕ و كچی دوا ناوەندە خانەقین كە سەر بە گردبوونەوەیەكی خوێندكاری‬ ‫بوون‪ ،‬لە دوای بەرپابوونی شۆڕشی ‪14‬ی گەالوێژەوە هاتبوونە كایەوە بەناوی‪( :‬یەكێتی‬ ‫قوتابیانی دواناوەندی خانەقین)ـەوە و گۆڤارێكی مانگانەی (سیاسی ‪ -‬ڕووناكبیریی)‬ ‫گشتیان بە ناوی گۆڤاری خەباتی قوتابیان واتە‪( :‬نچال الگلبە)ـەوە بەزمانی عەرەبی لێ‬ ‫باڵوكراوەتەوە و بە سەریەكەوە توانیوویانە تەنیا یەك ژمارەی لێ دەربكەن‪ ،‬بۆ مەسەلەی‬ ‫چاپكردنیشی ڕەنگە ئەمەیان تاقە گۆڤار بوو بێت لە شار و ناوچەكەدا كە بتوانرێت بە‬ ‫شێوازێكی فەرمی ببرێتە شاری بەغدا و لە چاپخانەیەكی ناسراوی وەك (مەعاریف) ی‬ ‫‪ -6‬رەفیق ساڵح‪ ،‬ئیندێكسی ڕۆژمانەوانی نهێنی كوردی تا چواردەی تەمووزی ‪ ،1958‬ڕۆژنامەنووس ( گۆڤار‬ ‫)‪ ،‬ژمارە (‪ ،) 1‬ل ‪. 236‬‬ ‫‪204‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ئەودەمانەوە لەچاپ بدرێت و باڵوبكرێتەوە‪ .7‬جگە لەوەش لە ڕووی ناوەرۆكەوە یەكێكە‬ ‫لەو گۆڤارانەی كە بایەخێكی بەرچاوی بە بواری سیاسی و هاوكات هاوخەباتی و‬ ‫برایەتی كورد و عەرەب داوە لە عێراقدا و لەسەر الپەڕەكانیدا بە ڕوونی بەرچاو دەكەوێت‬ ‫وەك ئەوەی لە بابەتێكی سەربەخۆدا و هەر بەناونیشانی برایەتی عەرەب و كورد‪( :‬االخوە‬ ‫العربیە الكردیە)ـەوە كە خوێندكارێكی قۆناخی پێنجەمی زانستی ئەو كاتەی دواناوەندی‬ ‫خانەقین كەناوی (موەفەق سامی عەبدواڵی باجەاڵن) بووە و لە سااڵنی دواتریشدا بووە‬ ‫بە مامۆستایەكی سەركەوتووی بابەتی ( كیمیا) و لە شاری خانەقین و ناوچەكەدا باڵوی‬ ‫كردۆتەوە و بەزمانێكی عەرەبی پاراوەوە ڕەخنەی لە هەموو ئەو بیروبۆچوونە شۆڤێنیانە‬ ‫گرتووە‪ ،‬كە بوونەتە مایەی لێكترازان و دووركەوتنەوەی ئەم دوو نەتەوەیەی كە خواوەند‬ ‫خۆی لە ڕێگەی ئاینی پیرۆزی ئیسالمەوە كۆی كردوونەتەوە وەك ئەوەی لە بەشێكی‬ ‫نووسینەوەكەیدا هاتووە ئاماژەی بۆ كردووە‪( :‬لالكراد كسائر الشعوب الحرە ماض مجید‬ ‫و تاریخ حافل بالبطوالت والمجد ‪ ..‬وقد جمع الله بین العرب و االكراد بروابط عدیدە‬ ‫منها التاریخ والوطن و المصالح المرتبطە والرسالە المثلی فی جمیع المیادین لتحریر‬ ‫الوطن الغالی هذا باالضافە الی الدین االسالمی القویم الذی یجمع العرب و االكراد فی‬ ‫شریعته السمحاء‪....‬الخ)‪ ،8‬هەروەها دواتر لە درێژەی بابەتەكەیدا ڕەخنەی لەسەردەمی‬ ‫فەرمانڕەوایەتی عوسمانی و بەریتانیش گرتووە كە لە ماوەی دەسەاڵتیاندا لە عێراق و‬ ‫ناوچەكەدا چیان بەسەر گەلی كوردو عەرەبدا هێناوە‪ .‬ماوەتەوە بڵیین بەزۆری ئەو خوێندكار‬ ‫و قوتابیانەشی كە ڕۆڵی بەرچاویان هەبووبێت لە دەركردنی گۆڤاری (خەباتی قوتابیان)‬ ‫دا بە زۆری پێك هاتبوون لە توێژی خوێندكاران و كوڕانی وەك‪ (( :‬سەاڵح فەرمان‪ ،‬ڕامز‬ ‫سامی عەبدواڵ باجەاڵن‪ ،‬حەسەن شێخ موراد‪ ،‬عەلی جومعە‪ ،‬سەاڵح عەبدولقادر‪ ،‬موحسین‬ ‫شێخ موراد‪ ،‬عەبدولئیال باقر‪ ،‬ئەسكەندەر ئەحمەد‪ ،‬نەجم محەمەد ئەمین خەتات‪ ،‬ئەرجومەند‬ ‫زاهید‪ ،‬قادر شێخ ڕەحیم تاڵەبانی‪ ،‬یەحیا محەمەد ڕەشید جاف و ئەكرەم عەبدولوەهاب))‬ ‫هەروەها لە خوێندكارانی كچیش بە زۆری ئەمانە بوون‪(( :‬ڕافیدە ئەحمەد‪ ،‬زاهیدە خورشید‪،‬‬ ‫‪9‬‬ ‫نەعیمە قەرەداخی و موحاسین زەینەڵ))‬ ‫هاوكات هەر لەهەمان ساڵی ‪ 1958‬دا و لەشاری خانەقیندا باڵوكراوەیەكی تری‬ ‫ڕێكخراوی ( یەكێتی قوتابیانی كوردستان )ی سەر بەپارتی دیموكراتی كوردستان بە‬ ‫‪ -7‬انطر‪ :‬عزیز یاوەر‪ ،‬التعلیم وفصول من تاریخ مدارس خانقین ‪ ،2007 – 1887‬مۆسسە حمدی للطباعە‬ ‫والنشر‪ ،‬ط ‪ ( ،1‬السلیمانیە ‪ ،) 2009 :‬ص ‪.196‬‬ ‫‪ -8‬عزیز یاوەر‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص ‪.197‬‬ ‫‪ -9‬المصدر السابق‪ ،‬ص ‪.198‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪205‬‬

‫ناوی (پرشنگ)ــەوە لەالیەن چەند قوتابییەكی ئەودەمانەی وەك (جەالل عەبدواڵ ئاغای‬ ‫باجەاڵن‪ ،‬دكتۆر حەسەن كەریم بەگی جاف و قادر ڕەحیم تاڵەبانی) یەوە دەرچووە‪ ،‬بەجۆرێ‬ ‫یەكێك لەو بابەتانەی كە تیایدا باڵوكراوەتەوە‪ ،‬بە پێنووسی ( جەالل عەبدواڵ ئاغای‬ ‫باجەاڵن) بووە و بەناونیشانی‪( :‬شەوی ‪ 14‬تەمووز لەبەغدا بووم )ـەوە باڵوی كردۆتەوە‪،‬‬ ‫ماوەتەوە بڵێین باڵوكراوەی (پرشنگ) تەنیا یەك ژمارەی لێ دەرچووە‪ ،‬جگە لەوانەش بە‬ ‫چەند ساڵێك دواتر بەتایبەتی لەساڵی ‪ 1961‬دا هەریەك لە‪ (( :‬ئەحمەد رەجەب زەنگەنە و‬ ‫كاك ئیبراهیم محەمەد كەریم باجەاڵن )) باڵوكراوەیەكیان بە ناوی (الخریر) واتە ( هاژە)‬ ‫ـەوە ولە دوو توێی (‪ )4‬الپەڕەدا و بە سەریەكەوە تەنیا سێ ژمارەیان بە زمانی عەرەبی‬ ‫لێ باڵوكردۆتەوە‪ ،‬كە ئەمەش زیاتر لەژێر كاریگەریی و هەواداریەكی (شۆسیالیزم ‪-‬‬ ‫االشتراكیە)یدا دەستا و دەست باڵویان كردۆتەوە‪ .‬‬ ‫دوای سێ ساڵ لەماوەی پێشوو هەر لە شاری خانەقین دا و بەتایبەتی لەمانگی كانونی‬ ‫دووەمی ساڵی ‪ 1964‬ـەوە (یەكێتی قوتابیان)ی سەر بەحزبی شیوعی عێراق‪ ،‬لە ڕێگەی‬ ‫چەند الوێكی ئەو دەمانەیەوە كە لە ڕیزەكانی حزبی شیوعی دا ئەندام بوون‪ ،‬گۆڤارێكیان‬ ‫بە ناوی (كفاح الطلبە)ـەوە واتە‪( :‬تێكۆشانی قوتابیان)ـەوە بە قەبارەی (‪ )12‬الپەڕەی‬ ‫تەواو و لەژێر دروشمی‪( :‬الطلبە زهور علی صدور العمال) دا بەهەردوو زمانی كوردی و‬ ‫عەرەبی دەركردووە و بە زۆری ئەوانەشی كە ڕۆڵی سەرەكیان لە دەركردن و باڵو كردنەوەی‬ ‫ئەم گۆڤارەدا هەبوو بێت كە بەشێوازێكی نهێنی باڵو كراوەتەوە برێتی بوون لە كەسانی وەك‪:‬‬ ‫((حەسەن ئەڵاڵ وەخش‪ ،‬ئیبراهیم محەمەد كەریم باجەاڵن‪ ،‬عەزیز محەمەد شەریف و محەمەد‬ ‫عومەر سلێمان زەهاوی ))‪ ،‬بەسەر یەكەوە گۆڤارەكە تەنها ( ‪ ) 4‬ژمارەی لێ دەركراوە و بە‬ ‫تێكڕایی هەموو ژمارەیەكی نێزیكەی (‪ )50 – 40‬دانەیان لێ باڵوكردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم وەكتر‬ ‫لەمانگی نیسانی ساڵی ‪ 1964‬ـەوە و بەپێی بڕیارێك كە لەالیەن (حزبی شیوعی عێراق)‬ ‫یەوە و بۆ پاراستنی نهێنی ئەندامەكانی حزب لە شاری خانەقین دا‪ ،‬گۆڤارەكە درێژە بە‬ ‫دەركردن و بەباڵو كردنەوەی نەدراوە‪ ،‬كەچی لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی ژمارەكانی جگە‬ ‫لە بابەتی سیاسی و سەروتاری باڵوكراوەكە خۆی‪ ،‬چەندین شیعری دانسقەی شاعیرانی‬ ‫وەك‪( :‬محەمەد مەهدی جەواهیری و عەبدولوەهاب ئەلبەیاتی ) لە بەشە عەرەبیەكەیدا‬ ‫و شیعری عەبدواڵ گۆرانی بەناوبانگ (‪ )1962 – 1904‬لەسەر الپەڕەكانی دا بەرچاو‬ ‫كەوتوون‪ ،‬سەرەڕای ئەوەش بەشێك لە ژمارەكانی لەرێگەی كەسێكی وەك (نەسرەدین‬ ‫مەجید دەلۆ)ـەوە كە نازناوی حزبیی (مەال ئەحمەد) بووە گەیەنراوەتە ناو شۆڕش و‬ ‫هێزی پێشمەرگەی كوردستان بەتایبەتی بۆ ناوچەی گەرمیان و دەوربەری (خۆرنەوەزان)‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا (تێكۆشانی فوتابیان) بۆ خۆی یەكێك بووە لەو باڵوكراوانەی كە لەسەر‬ ‫‪206‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫زۆرینەی الپەڕەكانی خۆیدا هەواڵی جۆر بەجۆری ناوچەكە و چاالكییەكانی هێزی‬ ‫پێشمەرگەی كوردستانی دژی رژێمی ئەو كاتەی عێراقی باڵوكردۆتەوە و وەك (هەواڵ)‬ ‫ی ئەو دەمانە بایەخی تایبەتی پێ داوون‪ .‬پاشان لەنێوان سااڵنی (‪ )1966 - 1965‬دا‬ ‫باڵوكراوەیەكی دیكەی دەستنووس كە تەنیا دوو ژمارەی بە(‪ )16‬الپەڕەی تەواو و دووبارە‬ ‫هەر شاری خانەقین دا و بەناوی (الپقافە) ـەوە لێ باڵوكراوەتەوە‪ ،‬بەجۆرێك لەژێر وشەی‬ ‫(الپقافە)شدا بەزمانی كوردی نووسراوە (تێگەیشتن) و لەالیەن دەستەیەك لە ڕووناكبیرانی‬ ‫ئەو دەمانەی وەك‪(( :‬جەالل حوسێن وەردە ( زەنگابادی)‪ ،‬ئیبراهیم محەمەد كەریم باجەاڵن‪،‬‬ ‫وەلید جەعفەر و زەینەب تۆفیق))ـەوە بەزمانی عەرەبی دەرچووە ‪.10‬‬ ‫بەڕادەیەك ئیدی لەم ماوەیە بەدواوە سۆراخی هیچ باڵوكراوەیەكی دی لەسنووری‬ ‫شاری خانەقین و دەوروبەریدا بەرچاو ناكەوێت‪ ،‬ئەمە و لەكاتێكدا كە دووبارە دەگەڕێینەوە‬ ‫بۆ ناوجەرگەی گەرمیانی ئەودەمانە و سنووری شاری كفری‪ ،‬بەتایبەتی لەماوەی‬ ‫شەستەكانی سەدەی بیستەمی رابردوودا‪ ،‬دەبینین بزووتنەوەیەكی دیكەی باڵوكراوەیی‬ ‫و تاڕادەیەك ڕۆژنامەوانی هەبووە و بەزۆری بە تیراژێكی یەكجار كەم و زۆربەشیان بە‬ ‫شێوەی دەستنووس و لە چوارچێوەیەكی دیاركراو و سنوورداردا باڵوكراونەتەوە‪ ،‬تەنانەت بە‬ ‫هۆی بارودۆخی ئەو دەمانەی باشووری كوردستان و هۆییەكانی هاتوچۆ و ئەو ڕەوشە‬ ‫كۆمەاڵیەتی و ئاستە هۆشیارییەی كە لەو دەمانە هەبوون‪ ،‬باڵوكراوە و هەفتەنامە و‬ ‫ئەوانەیشی كە ناو بەناو دەردەچوون‪ ،‬سنووری ناوچەكەیان بە ڕادەیەكی زۆر كەم نەبێت‪،‬‬ ‫نەتوانیوە ببەزێنێت‪ ،‬سەرەڕای ئەوەش وەك پێویست ناوەندێكی ئەوتۆی بەڵگەنامەیی و‬ ‫ئەرشیفی نەبووە‪ ،‬كە بتوانرێت نموونەیان لێ بپارێزرێت و ئەرشیف بكرێت‪ ،‬تا لەئایندە‬ ‫و لەداهاتوودا بۆ لێكۆڵینەوەكردن و كاری ڕۆژنامەوانی سەبارەت بەم ناوچەیە سوودیان‬ ‫لێوەربگیردرێت ‪ .‬وەك ئەوەی كاك لەتیف هەڵمەت لەو بارەیەوە وای دەگێڕێتەوە‪ ،‬كەئەو‬ ‫لەنێوان سااڵنی سااڵنی ( ‪ ) 1968 -1967‬دا باڵوكراویەكی دەست نووسی بەناوی‬ ‫(گۆڤاری بەرزنجە ) ەوە لە شاری كفریدا باڵوكردۆتەوە و بە زۆری پێك هاتووە لە‬ ‫باڵوكراویەكی ڕووناكبیری گشتی و بەسەریەكەوە توانیویەتی زیاد لە (‪ )15‬ژمارەی لێ‬ ‫دەربكات و ئەوانەشی كە لە باڵو كراوەی ( بەرزنجە)دا بابەت و نووسینی خۆیانیان بۆ‬ ‫ناردبێ و هاوكاری باڵوكردنەوەی بووبێتن بەزۆری كەسان وەك ‪ :‬مامۆستا ئەحمەد شاكەلی‬ ‫(دارا)‪ ،‬لەتیف هەڵمەت و فەرهاد شاكەلی ( ئەنوەر شاكەلی ) بوون و تەنانەت لەنامەیەكی‬ ‫دەست نووسیدا كاك ئەنوەر شاكەلی كە بۆ ‪ (:‬گۆڤاری بەرزنجە ) و كاك لەتیف هەڵمەتی‬ ‫شاعیری نووسیوە و بە لەتیف مەحموود بەرزنجی ناوی هێناوە و تائێستا بە پارێزراوی‬ ‫‪ -10‬دیدەنی لەگەڵ كاك ئیبراهیم باجەاڵنی نووسەردا‪.2006 / 3 /19 ،‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪207‬‬

‫ماوەتەوە‪ ،‬ناوەرۆكەكەی سەبارەت بەباڵو كراوەی ( بەرزنجە ) یە و بە بۆنەی دەرچوونییەوە‬ ‫پیرۆز بایی و دەست خۆشی لێ كردووە‪ ،‬هاوكات مامۆستا ئەحمەد شاكەلیش كە لەو‬ ‫دەمانەدا خوێندكارێكی‪( :‬پەیمانگە و خانەی مامۆستایانی سەرەتایی‪ -‬كەركووك ‪ -‬معهد‬ ‫و دار المعلمین االبتدائیە ‪ /‬كركوك) بووە لە شاری كەركووك لە نامەیەكی دەست نووسیدا‬ ‫كە بەهەمان شێوە‪ ،‬سەبارەت بە گۆڤاری بەرزنجە و بۆ كاك لەتیف هەڵمەتی نووسیوە‪ ،‬لە‬ ‫بڕگەیەك و لە كۆتایی نامەكەیدا دەنووسێت‪( :‬گۆڤارەكەتم بەدەست گەیشت)‪ .11‬‬ ‫هەر لەهەمان ماوەشدا و لەنێوان سااڵنی ( ‪ ) 1967 - 1966‬دا لە گوندی (دێبنە)ی‬ ‫نێزیك بە شاری كەالری ئەمڕۆ مامۆستا ئەحمەد شاكەلی وەك خۆی باسی لێوە دەكات‪،‬‬ ‫باڵوكراوەیەكی دەست نووسی بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی بە ناوی (هەللولیا)‬ ‫ـەوە باڵوكردۆتەوە‪ ،‬ناوەكەشی لە ناوی وشەیەكی سەرەنج ڕاكێشی ناو ڕۆمانێكی بیانییەوە‬ ‫وەرگیراوە كە لەو دەمانەدا ئەوان خوێندویانەتەوە كە بەمانای ( بەخێرهاتن ) هاتووە‪،‬‬ ‫بەسەریەكەوە تێكڕای ژمارەی الپەڕەكانی باڵوكراوەی ( هەللولیا ) كە لە نێوان (‪)8 - 4‬‬ ‫الپەڕەی مام ناوەنجی دا بووە و بەسەر یەكەوە نێزیكەی (‪ )8‬ژمارەی دەست نووسی لێ‬ ‫باڵوكراوەتەوە‪ ،‬لەبارەی ئەوانەشی كەبەزۆری لەم باڵوكراوەیەدا نووسینیان باڵوكردبێتەوە‪ ،‬هەر‬ ‫مامۆستا ئەحمەد شاكەلی دەڵێت‪( :‬هەموو شاكەلیەكان تیایدا دەمان نووسی) بەتایبەتی‬ ‫هەریەك لە‪( :‬ئەمجەد شاكەلی و شێخ محەمەدی شێخ ئەحمەد شاكەل)‪ ،‬جگە لەوەش‬ ‫بە زۆری دەنگوباس و هەواڵی ناوچەكە و بارودۆخی كشتوكاڵ و قسە كردن لەسەر‬ ‫مەسەلەی كوردایەتی و باسكردنی ئەزموونی كەسایەتی و نووسەرە جیهانییەكان لەوانە‪:‬‬ ‫ژیان و سەربردەی نووسەری ناسراوی فەرەنسی ئەالن دیلۆن‪ ،‬شۆڕشگێڕی ناسراو كە ئەوان‬ ‫زۆر پێی كاریگەر و سەرسامبوون ئەرنستۆ ئەرنستیكۆ گیڤارا ‪ -‬چێ گیڤارا (‪/ 7/14‬‬ ‫‪ ،)1967 / 10/19 – 1928‬هەروەها كەسایەتی و نووسەرە كوردەكان لەوانە شاكر فەتاح‪،‬‬ ‫وێڕای بایەخدان بە مێژووی شارەكان بە تایبەتی شارە كوردەكان لە وانە شاری خانەقین‬ ‫كە لەیەكێك لە ژمارەكانیدا بایەخێكی بەرچاومان پێ دابوو سەرەڕای گەلێك بابەتی دی‬ ‫كە بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی لە باڵوكراوەی (هەللولیا)دا دەخوێندرانەوە‪ ،‬شان‬ ‫بەشانی ئەوانەش بایەخدان بە گۆشەی تایبەتی ئایا دەزانیت و باڵوكردنەوەی وێنەی‬ ‫كاریكاتێری جۆر بە جۆر كە هەر بەدەست دەكێشران‪ ،‬دواتر لە زۆرینەی ژمارەكانیدا باڵو‬ ‫دەكرانەوە‪...‬هتد‪ .‬ماوەتەوە بڵێین‪ :‬باڵوكراوەی (هەللولیا ) وەك ئەوەی مامۆستا ئەحمەد‬ ‫شاكەلی باسی لێوەدەكات و دەڵێت‪ :‬بەداخەوە كۆتاییەكی زۆر تەراژیدی و ناخۆشی هەبووە‬ ‫بەوەی هەموو ژمارەكانی بە ئامادەبوونی نووسەری ناسراو كاك ئەمجەد شاكەلی لەالیەن‬ ‫‪ -11‬دیدەنی لەگەڵ كاك لەتیف هەڵمەتی شاعیر ‪.2013 / 10 /9‬‬ ‫‪208‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫كەسێكی بەتەمەنتر و بەسااڵچووتری ئەوكاتەوە كە ئەمان زۆر ڕووی چەند و چوونكردنیان‬ ‫لەگەڵیدا نەبووە‪ ،‬ئێستەش حەز بەناوهێنانی ناكەن كۆكراوەتەوە و لەسوچی دیوارێكی‬ ‫ئەوكاتەی گوندی شاكەلدا بە تەڵە شقارتەیەك سوتێنراوە‪ .12‬‬ ‫جگە لەو باڵوكراوەیەی سنووری كەالری ئەو كاتە لە ساڵی (‪)1968‬دا باڵوكراوەیەكی‬ ‫دی ڕووناكبیری گشتیی بەناوی (شەپۆلەكان) ـەوەو لە شاری كفری دا بەشێوازی‬ ‫دەستنووس كە تەنها دوو ژمارەی لێ باڵوكراوەتەوە و بە زۆری بە دەست خەتی كاك سیروانی‬ ‫حاجی ئەمین كە ئێستا لە ئەوروپا دەژی نووسراونەتەوە‪ ،‬لەم ماوەیەدا دەرچووە‪ ،‬بە پێی‬ ‫گێڕانەوەی كاك لەتیف هەڵمەت ژمارەی یەكەمی تەنها ( ‪ ) 15‬دانەی لێ باڵوكراوەتەوە‬ ‫و تا ڕادەیەك توانراوە بەشار و ناوچەكەدا دەستاو دەست باڵوبكرێتەوە‪ ،‬ئەوانەشی كە نووسین‬ ‫و بابەتی جۆر بەجۆری ڕووناكبیری خۆیانیان تیا باڵوكردبێتەوە بە زۆری برێتی بوون‬ ‫لە الوان و ڕووناكبیرانی ئەو ماوەیەی وەك‪( :‬لەتیف هەڵمەت‪ ،‬فەرهاد شاكەلی‪ ،‬غازی‬ ‫ساالر كارێزی و محەمەد داماو)‪ ،‬بەاڵم ئەمەی دواییان لەو ماوەیەدا بەناوی محەمەد‬ ‫بێ كراس (‪)2005 -1952‬ـەوە دەستی داوەتە نووسین و ناو بەناو باڵوكردنەوە‪ .‬بۆ ساڵی‬ ‫دواتریش واتە لە ساڵی ‪ 1969‬دا و هەر لە شاری كفری ئەوكاتەدا‪ ،‬گۆڤارێكی دیكەی‬ ‫دەستنووس كە لە قەوارەی دەفتەرێكی (‪ )30‬الپەڕەیدا بووە و بەناوی ( باوەشاسوار )ـەوە‬ ‫باڵو كراوەتەوە‪ ،‬بەسەریەكەوە توانراوە تەنها (‪ )3 – 2‬ژمارەی لێ دەربكرێت و لەالیەن چەند‬ ‫شاعیرێكی الوی خوێندەواری وەك‪( :‬فەرهاد شاكەلی‪ ،‬لەتیف هەڵمەت و كەنعان مەدحەت)‬ ‫ـەوە باڵوەكراوەتەوە‪ ،‬بە ڕادەیەكی زیاتر ئەمەشیان بریتی بووە لە گۆڤارێكی ئەدەبی‪،‬‬ ‫ڕووناكبیری گشتی و بە زۆری هەرخۆیان نووسین و شیعر و بابەتیان تیا باڵو كردۆتەوە‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬لە ژمارەی یەكەمیدا و وەكو خۆی بۆمان دەگێڕێتەوە‪ ،‬نووسینێكی كاك لەتیف‬ ‫هەڵمەتی تیا باڵوكراوەتەوە بە ناونیشانی‪( :‬ئەدەب بۆ ئەدەبە و هونەر بۆ هونەر)‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫نووسینێكی كاك غازی ساالر كارێزی‪ ،‬بەاڵم كاك دكتۆر كەنعان مەدحەتیش بەزۆری بە‬ ‫باڵو كردنەوەی شیعر نووسینی لە (گۆڤاری باوەشاسوار) باڵوكردۆتەوە‪ .13‬هەروەك خۆشی‬ ‫لە پێشەكی دیوانە شیعری‪( :‬گەڕان لە بەهجەت حیكمەت)دا و لەبارەی ناوهێنانی گۆڤاری‬ ‫باوەشاسوارەوە دەنووسێت‪(:‬بەسەردانی ناوچەی كفری‪ ،‬چۆمانم بە جێ هێشتبوو‪ .‬هەموو ئەو‬ ‫هۆنراوانەی كە لە سەرەتای دەست پێ كردنمەوە تاوەكو تەقینەوەی سەر لە نوێی شۆڕشی‬ ‫ئازاری ‪ ،1974‬هۆنراوە باڵوكراوەكانی‪ :‬هاوكاری‪ ،‬بەیان و باوەشاسواری ڕۆژ نەدیو نەبێت‪،‬‬ ‫‪ -12‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬چاوپێكەوتنی تایبەت لەگەڵ ئەحمەد شاكەلی‪ ،‬تۆژەر ( گۆڤار ) لە باڵوكراوەكانی‬ ‫پەیمانگەی تەكنیكی كەالر‪ ،‬ژمارە ( ‪ ،) 1‬هاوینی ‪ ،1998‬ل ‪. 42 - 37‬هەروەها دیدەنییەكی نوێتر لەگەڵ‬ ‫مامۆستا ئەحمەد شاكەلی ‪.2013 /10 /16‬‬ ‫‪ -13‬دیدەنی لەگەڵ كاك لەتیف هەڵمەتی شاعیر ‪.2013 / 10 / 9‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪209‬‬

‫هەموویان لەدەستنووسێك دا و هۆنراوەكانی ئازاری ‪ 1974‬بۆ ئازاری ‪1975‬یش لە‬ ‫دەستنووسێكی دیكە لەوێدا بە جێ ماون‪ ، 14)...‬هەروەها كاك دكتۆر كەنعان لە بارەی‬ ‫باوەشاسوارەوە دەڵێت‪ :‬تا ئەم سااڵنەی دوایش كە لە واڵتی ڕۆمانیا بووم‪ ،‬ژمارەیەكیی‬ ‫گۆڤاری باوەشاسوارم بەپارێزراوی المابوو‪ ،‬تەنانەت لەو كاتەشدا كە بە دەستنووس باڵومان‬ ‫دەكردەوە‪ ،‬كەوتینە هەوڵی ئەوەی لەالیەن حكوومەت و دەزگە پێوەنددارەكانی میریەوە بە‬ ‫شێوازێكی فەرمی ڕێگەمان پێ بدرێت بۆ ئەوەی ژمارەی دیكەی بەدوادا بێت‪ ،15‬ئەوە بوو‬ ‫ویستمان لە ڕێگەی كاك جەاللی میرزا كەریم و كاك عەبدواڵ عەباسەوە كە ئەو كاتە ئەوان‬ ‫لە شاری بەغدا بوون‪ ،‬ئەم هەنگاوە بهێنینەجێ‪ ،‬كەچی بەپێچەوانەوە لەسەر دواكارییەكەمان‬ ‫ڕازی نەبوون و ئێمەش نەمان توانی درێژە بەباڵو كردنەوەی بدەین‪ .16‬‬ ‫دوا بەدوای ئەوانە و هەر لەساڵی (‪)1969‬دا هەریەك لە مامۆستا فەرهاد شاكەلی‬ ‫و محەمەد حەمە ساڵح تۆفیق لە دواناوەندی شاری كفری دوو باڵوكراوەی سەردیواریان‬ ‫باڵوكردۆتەوە‪ ،‬ئەوەی مامۆستا فەرهاد شاكەلی بەناوی (جیكۆر)ــەوە بووە‪ ،‬تەنیا یەك‬ ‫ژمارەی لێ دەركردووە و بەزۆری بۆ بابەت و وتار و نووسینی ئەدەبی تەرخانكرابوو‪،‬‬ ‫ناوەكەشی بەناوی ئەو( گوند )ـەوە بووە كە شاعیری عێراقی بەدر شاكر ئەلسەیاب‬ ‫(‪ )1964 - 1926‬تیایدا هاتۆتە دنیاوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی دواییان كە مامۆستا محەمەد حەمە‬ ‫ساڵح تۆفیق دەری كردووە بەناوی (الكواكب)ـەوە بوو‪ ،‬تەنها دوو ژمارەی لێ دەركردووە‪،‬‬ ‫بەسەریەكەوە زیاتر باڵوكراوەیەكی هەمەجۆری تێكەڵ بووە ‪.17‬‬ ‫لەساڵی (‪) 1970‬یشدا هەر مامۆستا فەرهاد باڵوكراوەیەكی دی ئەدەبی سەردیواری بە‬ ‫ناوی (گیڤارا)ـەوە باڵوكردۆتەوە‪ ،‬یەكێك لە بابەتە باڵوكراوەكانی وەك كاك لەتیف هەڵمەتی‬ ‫شاعیر باسی لێوە دەكات‪ ،‬چاوپێكەوتنێكی ئەدەبی و شیعری بووە لەگەڵ ئەودا‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫لە پرسیارێكدا كە ئاراستەی كراوە نووسراوە‪( :‬شیعری كوردی چۆن دەبینیت؟)‪ ،‬ئەمیش‬ ‫لەوەاڵمدا وتوویەتی‪ :‬كورد شیعری نییە‪ ،‬تا دیوانەكەی من دەرنەچێت‪ ،‬واتە مەبەستی‬ ‫كاك لەتیف هەڵمەت لە دیوانی (خوا و شارە بچكۆلەكەمان) بووە‪ ،‬كە بە ماوەیەك دواتر و‬ ‫هەر لەساڵی (‪ )1970‬دا لە چاپخانەی (الشمال) لە شاری كەركووك بەچاپی گەیاندووە‬ ‫و باڵوی كردۆتەوە‪.18‬‬ ‫‪ -14‬كەنعان مەدحەت‪ ،‬گەڕان لە بەهجەت حیكمەت هۆنراوە‪ ،‬چابخانەی ئارارات‪ ( ،‬سوید ‪ ،) 1987 :‬ل ‪.5‬‬ ‫‪ -15‬دیدەنی لەگەڵ كاك دكتۆر كەنعان مەدحەت‪ ،‬كفری‪.2013 / 10 / 8 ،‬‬ ‫‪ -16‬دیدەنی لەگەڵ كاك دكتۆر كەنعان مەدحەت‪ ،‬كفری‪ ،2013 / 10 / 8 ،‬دیدەنی لەگەڵ كاك لەتیف‬ ‫هەڵمەتی شاعیر ‪.2006/3/18‬‬ ‫‪ -17‬سەبارەت بەباڵوكراوەی ( جیكۆر ) و ( الكواكب ) زانیارییەكانمان لە مامۆستا (محەمەد حەمە ساڵح‬ ‫تۆفیق)ـەوە وەرگرتووە‪. 2006/3/31 ،‬‬ ‫‪ -18‬دیدەنی لەگەڵ كاك لەتیف هەڵمەتی شاعیر ‪.2006/3/18‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫‪210‬‬

‫ئەنفال‬ ‫لەناو دوو چەمكدا‬ ‫جینۆساید و پاكتاوی ڕەگەزی‬

‫جەلیل مورادی‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪211‬‬

‫هەموو ساڵێك یادی ئەنفال كراوان بەرز ڕادەگیرێت‪ ،‬بەم بۆنەشەوە چەندین وتار و باس‬ ‫دەنووسرێت و دەخوێنرێتەوە‪ ،‬كە مەبەست و ئامانجیان وێڕای وەبیرهێنانەوەی ئەو كارەساتە‬ ‫و فەرامۆش نەكردنی و ناساندنی بە نەوەی نوێ‪ ،‬لێكۆڵینە لە هۆكارەكانی ئەم كارەساتە‬ ‫و ئاسەوارەكانی‪ ،‬هەروەها ناساندنی بە هەموو دنیا‪ .‬بەم پێیە ئەم باس‌و تەوەرەش دەخرێتە‬ ‫روو بەمەبەستی پێكانی ئەو ئامانجە‪ .‬شێوازێك كە لێرەدا بەكارهێنراو‌ە مێژوویی ڕاڤەییە‪،‬‬ ‫لەالیەك هەوڵ دراوە بۆ خستنە ڕووی هۆكارە ناوچەیی و جیهانییەكەی ئەو بارودۆخەی‬ ‫وەك هەلێك رەخسابوو بۆ سەدام حوسێن بۆ ئەنجامدانی پالنێكی گەاڵڵەكراو بۆ لەناوبردنی‬ ‫نەتەوەیەك و سڕینەوەی لە پێناو بیرۆكەیەكی شۆڤێنی و تواندنەوە و عارەباندن‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫دیكە ئەوە شیكراوەتەوە كە چۆن ئەو دەوڵەتانە و ڕای گشتیی لەو قۆناخەدا لەمپەرێكیان‬ ‫نەخستە بەردەم ئەو سیاسەتە رەگەزپەرستییەی حزبی بەعس و سەدامییەكان‪ ،‬كە پێشتر‬ ‫بەهۆی روودانی كارەساتگەلی جینۆساید و پاكتاوی ڕەگەزی‪ ،‬دەوڵەتان و ڕێكخراوە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان گەاڵڵە و یاسایەكیان پەسەند كرد‪ ،‬كە هەرچەشنە سیاسەتێكی پاكتاوی‬ ‫ڕەگەزی و جینۆسایدكردنێك ئیدانە بكرێت و ڕێگەی پێ نەدرێت‪ ،‬بەاڵم ئەم یاسایە بەكار‬ ‫ناهێنرێت و بەهەندوەرناگیرێت‪ ،‬ئەم ڕەوشەش وایكرد دووبارە سیاسەت و یاسا ڕێگەی دا‬ ‫بە روودانی كارەساتێكی مەزنی دیكەی مرۆیی شەرمهێن‪ ،‬كە لە ڕووی ڕەوشتمەندیشەوە‬ ‫پەڵەیەكی ڕەشە بەتەوێڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە‪ ،‬لە كۆتاییدا كارەساتی ئەنفال بەپێی‬ ‫پێناسەیەك كە بۆ جینوساید و پاكتاوی رەگەزی كراوە شرۆڤە دەكرێت‪ ،‬جێگە و پێگەی‬ ‫ئەنفال لەم پێناسەیەدا بەپێی ڕەهەند و توانای لێكۆڵینەوەكە تاوتوێ دەكرێت‪.‬‬ ‫وشەكانی دۆزینەوە‪:‬‬ ‫ئەنفال‪ ،‬جینۆساید‪ ،‬پاكتاوی ڕەگەزی‪ ،‬شۆڤێنیزم‪ ،‬عارەباندن‪ ،‬كورد‪.‬‬ ‫پێشەكی‬

‫ئەنفال وەك پرۆسەیەك كە رەهەندی زۆر و جۆراوجۆر لە خۆ دەگرێت‪ ،‬خوێندنەوەی‬ ‫جیاوازیشی بۆ كراوە و دەكرێ‪ ،‬چونكە هەركەس بە بۆچوونێكی تایبەتەوە سەیری ئەم‬ ‫كارەساتە دەكات‪ ،‬بەاڵم ئەوەی روون و ئاشكرایە كۆمەڵكوژی و سڕینەوەی نەتەوەیەكە‪،‬‬ ‫ئەنجامی گرتووە و هیچ پاساوێك هەڵناگرێت و هیچ بۆچوونێك ناتوانێ نكۆڵی لێ‬ ‫بكات‪ ،‬ئەگەر شتی وایش هەبێت‪ ،‬تەنیا خۆی دەباتە ژێر پرسیارەوە‪ ،‬بەم پێیە راڤەكردنی‬ ‫الیەنەكانی كارەساتی ئەنفال وەك پرۆسەیەكی پالن بۆ داڕێژراو زۆرتر یارمەتیدەرە بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە بنەما و زەمینە و ئامانجەكانی ئە‌و كارەساتە‪ .‬لێرەشدا هەوڵی ئەوە دراوە‬ ‫‪212‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫تا بەپێی سەرچاوەكان وێڕای ئاماژەیەك بە رۆڵی زلهێزەكان و بارودۆخی ناوچەكە و‬ ‫واڵتی عێراق لە سەردەمی شەڕی سارد و كەمتەرخەمی سیاسەتی ئەو سەردەمە لەمەڕ‬ ‫رەفتار و سیاسەتە تۆقێنەرەكانی سەدام حوسێن‪ ،‬بە شێوازێكی رەخنەگرانە جەخت بكرێتە‬ ‫سەر هەلپەرستی دەوڵەتان لەهەمبەر بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیان و بێدەنگی هەڵبژاردنیان‬ ‫لەبەرانبەر ئەو كارەساتە مەزنەدا‪ ،‬لێرەوەش شرۆڤەكردنی جینوساید و پاكتاوی ڕەگەزی دیار‬ ‫دەكەین و دەبێژین ئەنفال دەكەوێتە كام خانەوە؟‪.‬‬ ‫عێراق لە پەراوێزی بەرژەوەندیی زلهێزەكاندا‬

‫زۆرینەی هەرە زۆری ئەو رووداوانەی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا روویانداوە‪ ،‬وێڕای‬ ‫لەئارادابوونی هۆكارە ناوخۆییەكان‪ ،‬پێوەندیی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان هەیە لەگەڵ‬ ‫سیاسەت و بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی واڵتانی زلهێزەوە‪ .‬كەواتە ئەنفال و كۆمەڵكوژی‬ ‫كوردان بە هەمان ئاقاردا دەڕوات‪ ،‬كاتێك قسە لەبارەی بەعسییەكان دێتەپێشڤە دنیس‬ ‫هالیدی دەبێژێت‪»:‬ئێمە هۆكاری مانەوەی رژێم بووین‪ ،‬لە هەر چەشنە دەرفەتێك بۆ‬ ‫گۆڕینی ئەو سیستەمە خۆمان بەدوور گرتووە‪ ،‬لەڕاستیدا ئەم جۆرە هەڵوێستانەی زلهێزەكان‬ ‫بۆ بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیان دەگەڕێتەوە»‪ ،‬چۆمسكی لە دەیڤید پەینتێر دەگێڕێتەوە و‬ ‫دەڵێ‪»:‬هەموو الیەنە دەسەاڵتدارەكان‪ ،‬لەم بارەوە هاوڕابوون كە زاڵبوونی واڵتە یەكگرتوووەكانی‬ ‫ئەمەریكا بەسەر سەرچاوە نەوتییەكانی جیهان‪ ،‬بەهەر جۆرێك كە لە ئارادا بێت پێویستە‪،»...‬‬ ‫بیرۆكەیەكی لەم چەشنە كە ئەمەریكا سەبارەت بە سەرچاوەكانی نەوتی جیهان مافی‬ ‫كڕینی هەیە‪ ،‬لە سەردەمی دووەمین جەنگی جیهانیدا بەدی هات و جێگیر كرا‪ ..‬بەم پێیە‬ ‫واڵتە یەكگرتووەكان بۆ راگرتنی دۆخێكی نێودەوڵوتیی كە تێیدا كۆمپانیەكانی كەرتی‬ ‫تایبەت بتوانن لە كەشێكی لەبار و تەناهیدا‪ ،‬بگەن بە سوود و بەرژەوەندییەكانی خۆیان‪،‬‬ ‫پاراستنی سەقامگیری لە رۆژهەاڵتی ناڤیندا دەبێتە پێداویستییەكی زیندەگی‪ ،‬ئەمە‬ ‫وایكرد بەرتەسككردنی نەتەوەخوازی ئابووری و جێگیركردن و داكۆكیكردنیش لە رێوشوێنە‬ ‫تایبەتییەكان بەمەبەستی ئەوەی نەوتی جیهان بخاتە ژێر چاودێری خۆیەوە ببێتە شتێكی‬ ‫حەتمی‪...‬لێرەدا دەتوانین بڵێین كە مانەوەی حكوومەتی بەعس گرێ درابوو بەم تایبەتمەندیی‬ ‫و هۆكارە سیاسی و ئابوورییانەی ئەو سەردەمە و گوێڕایەڵبوونی حكوومەتی عێراق بەو‬ ‫سیاسەتانە‌‪ ،‬بەاڵم كە دواتر سەدام هێرش دەكاتە سەر كوەیت و داگیری دەكات‪ ،‬كۆنگرێسی‬ ‫ئەمەریكی لە (‪12‬ی كانوونی دووەمی ‪ )1991‬بڕیاری بەكارهێنانی هێز لە دژی سوپای‬ ‫عێراق دەدات‪ ،‬چونكە سوپای عێراق سنوورەكانی خۆی بەزاند و هاوكێشەكەی تێكدا‪،‬‬ ‫مانەوەی حكوومەتی سەدامیش تا ئەو دەمە لە پێناو پاراستنی ئەو سەقامگیرییەی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪213‬‬

‫ناوچەكە بوو‪ ،‬بەاڵم كە خۆی بووە هۆكاری تێكدانی ئەو سەقامگیرییە و هەڕەشە بۆ سەر‬ ‫بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا‪ ،‬ئەم ڕەوشە نوێیەش وای خواست رووبەرشووی ببنەوە یاخۆ‬ ‫سەركوت بكرێت‪ ،‬بەاڵم هێشتا هەر دەمێنێتەوە لەبەرئەوەی كە ئەمەریكا و هاوپەیمانانی‬ ‫هاودەنگ بوون و پێیان وا بوو‪ ،‬كە هەرچەندە تاوانەكەنی سەرۆكی عێراق گەورە بێت‪،‬‬ ‫بەپێی‌بەرژەوەندیی رۆژئاوا و ناوچەكە ئەو هیوایەكی باشترە بۆ سەقامگیری واڵتەكەی‬ ‫بەبەراورد لەگەڵ ئەوانەی كە لەژێر فشاری رژێمەكەیدا ژیان بەسەر دەبەن‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا‬ ‫بوو كە ئەم حكوومەتە جیا لە پرسی ئەنفال و جینۆسایدی كوردان‪ ،‬چەكی كیمیاویشی لە‬ ‫هەڵەبجە بەكار هێنابوو‪ ،‬ئەو چەكە‌ی كە بە یارمەتی (‪ )207‬كۆمپانیای بیانی لە عێراق‬ ‫دروست كرابوو‪ ،‬بەاڵم هێشتا ساڵێك تێ ناپەڕێت بەسەر ئەو هەموو تاوانە نامرۆیانەیەی‬ ‫سەدام حوسێن دژی كوردان‪ ،‬بووشی باوك‪ ،‬پێوەندیییە دۆستانەكانی نێوان عێراق و ئەمەریكا‬ ‫لە بەرژەوەندیی پێوەندییە درێژخایەنەكانی ئەمەریكا دەزانێ و دەوڵەتی عێراق بە هۆكاری‬ ‫سەقامگیری ناوچەكە لەقەڵەم دەدا و‪...‬خۆراكی هەرزان دەبەخشێ بە حكوومەتەكەی‬ ‫سەدام حوسێن‪ ،‬لە پاش لەناوبردنی كشتوكاڵی كوردستانی عێراق‪ ،‬كە بە شێوازێكی خراپ‬ ‫پێویستیی پێی بوو‪ ،‬هەروەها تەكنۆلۆژیای پێشكەوتوویشی پێ دەدات بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫ی كۆمەڵكۆژی‪ ،‬الیەنێكی دیكەی كایەكە سۆڤییتە كە هەمیشە هەوڵی ئەوەی دەدا‬ ‫چەك ‌‬ ‫بەشدار بێت لە داڕشتنی سیاسەتەكانی خۆی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و عێراق دا‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە ناوبژیوانی كردنی سۆڤییەت لە نێوان سەركردایەتی سیاسی كورد و حكوومەتی‬ ‫بەعس لە یازدەی ئاداردا و قۆستنەوەی هەلەكە بۆ الی خۆی‪..‬ئەمەش سەركەوتنێكی‬ ‫سیاسی بۆ سۆڤییەت بەدی هێنا لە ئاستی جیهان بەگشتی و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫بەتایبەتی‪ ،‬بە جۆرێك كە لە ئاستی عێراق دا دوای شۆڕشی ‪ 14‬تەمووزی ‪،1958‬‬ ‫گەورەترین دەسكەوت بوو بۆ سۆڤییەت‪ ،‬چونكە سەقامگیربوونی دۆخی عێراق و چارەسەری‬ ‫دۆزی كوردان‪ ،‬پێگەی یەكیەتی سۆڤییەتی لە عێراق و ناوچەكە بەهێزتر كرد‪ .‬هەر چەشنە‬ ‫دەستێوەردانێك و هەڵوێستێكی سیاسیی زلهێزێك‪ ،‬هەڵوێستی ئەویدیی بەدوادا دەبوو‪ ،‬لە‬ ‫راستیدا ئەمە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی شەڕی سارد بوو‪ ،‬ك ‌ە هەردوو زلهێزەكە‬ ‫«سۆڤییەت و ئەمەریكا» پێڕەویان دەكرد وەك دوو الیەن و جەمسەری سەرەكیی شەڕەكە‪.‬‬ ‫ئەمە بوو كە لە وەاڵمی ئەم هەنگاوەی سۆڤییەت‌‪ ،‬رۆژئاوای لیبراڵ هەوڵیدا توانا‌كانی‬ ‫بخاتەگەڕ بۆ هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتننامەی یازدەی ئادار‪ ،‬بەم جۆرە بۆمان دەردەكەوێ‬ ‫كە لەڕاستیدا ئەوە بەرژەوەندیی زلهێزەكان و بارودۆخی تایبەتی شەڕی سارد بوو‪ ،‬كە‬ ‫گۆڕەپانی سیاسیی بۆ سەدام حوسێن سازكرد‪ ،‬بۆ ئەوەی ئەسپی وەهمەكانی تێدا‬ ‫هەڵسووڕێنێ تا ئەو كاتەی كە بەرژەوەندییەكان گۆڕانكارییان بەسەدا هاتوو و كۆمیدی‬ ‫‪214‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ژیانی سەدام كەوتە ناو قۆناخە تراژیدییەكەیەوە‪ .‬كەواتە ئەم دەوڵەتانەش بەرپرس و تەنانەت‬ ‫تاوانباریشن لە كارەساتی ئەنفالدا‪ ،‬ئەگەرچی سیاسەت كەمتر پێوەندیی هەیە بە‬ ‫بەبەرژەوەندییە مرۆییەكانەوە‪ ،‬بەاڵم جینۆسایدكردن ئەم هێڵە دەبەزێنێ و مرۆڤایەتی‬ ‫بەگشتیی دەخاتە ژێر پرسیارەوە‪ ،‬بە تایبەت ئەم سەردەمە نوێیە كە پێشكەوتنی مرۆڤ لە‬ ‫هەموو بوارەكاندا‪ ،‬ئەم هیوایەی هێنایە ئاراوە‪ ،‬كە دەكرێ ژیانێكی باشتر و مرۆڤانەتر بۆ‬ ‫گەالن دەستەبەر بكرێت‪ ،‬ئەگەر لە زۆر بواردا ئەم ئاواتە بەدی هاتبێت‪ ،‬ئەوا لە دنیای‬ ‫سیاسەتدا هێشتا ئەم بابەتە نەچەسپاوە و مرۆڤ بە خراپترین شێواز لەو قۆناخەدا جینوساید‬ ‫كرا‪ ،‬پێوەندیی نێوان دەوڵەتان زۆرتر لە زەمینەی خۆ پڕچەككردن و بەهێزكردن بووە‪،‬‬ ‫حكوومەتی بەعس بە هۆی بەستنی پەیمانی دۆستایەتی لەگەڵ یەكیەتی سۆڤییەتەوە‬ ‫دەتوانێ پێگەی سیاسی‪ ،‬سەربازی و ئابووری خۆی بەهێز بكات‪ ،‬بەگشتی یەكێك لە‬ ‫هۆكارەكانی بایەخ دان بە عێراق بوونی سەرچاوەیەكی زۆری نەوتە لەم واڵتەدا‪ .‬ئەمە‬ ‫ت دەوڵەتی نوێ خۆی بەرهەمی بازرگانی و‬ ‫خاڵێكی گرینگ و سەرەكییە چونكە تەنانە ‌‬ ‫شۆڕشە بۆرژوازییەكان بوو‪ .‬هەر لە سەرەتای سەدەی شازدەیەمەوە تاكو نیوەی سەدەی‬ ‫نۆزدەیەم واڵتانی مەزنی ئەورووپی‪ ،‬سڵیان نەكردۆتەوە لە گەشەی بازرگانی خۆیان‬ ‫هەوڵیان دابوو بە چەشنێك كە لەم رێگەیەوە لە یاسا بەزاندن و دەسدرێژیكردن و ملمالنێ‬ ‫نێونەتەوەییەكانیش خۆیان نەپاراستووە‪ ،‬ئەڵبەت ئاماژە دان بەم تەوەر و بابەتە تایبەتمەندییەكانی‬ ‫دەوڵەتە تۆتالیتارەكان ناشاردێتەوە كە بناخەیان بەجۆرێك قایم كراوە داگیركاری لە‬ ‫پێداویستییە سەرەكییەكەیانە بە‪ ،‬هەر بەو پێیە بوونیان لەئارادا دەبێت و خۆگرتنیان لە‬ ‫پێناوی پەرەسەندنی دەسەاڵتەكەیەندایە‪ ،‬كارەساتێكی لە جۆری ئەنفال رەهەندی جۆراوجۆر‬ ‫لە خۆ دەگرێت و الیەنی ئابووری و سیاسی و كۆمەاڵیەتی تێدا بە دی دەكرێت‪ ،‬كە‬ ‫هەموویان لەناو سیستەمی سیاسی تۆتالیتاردا بوونیان هەیە و رژێمی سەدام حوسێن‬ ‫دیاردەیەكی لەم چەشنە بوو‪ ،‬كە خۆی بە خاوەنی دەوڵەت و واڵت دەزانی‪ ،‬دەسەاڵتێكی‬ ‫رەها ك ‌ە‌هیچ سنوورێك بەرتەسكی نەدەكرد‪ ،‬دەزگەی سیاسیی لە سەردەمی سەدام حوسێن‬ ‫لەچوارچێوەی تیۆرەكانی‪ ،‬خاوەندارێتی باوك ساالرانە و دەوڵەتی ڕەها خۆی دەدۆزێتەوە‪..‬‬ ‫«جیمزی یەكەم» كە دەسەاڵتدارانی بە خاوەنی واڵتەكانی خۆیان دەزانی لەمبارەوە لە‬ ‫نامیلكەی «یاسای راستەقینەی پاشایەتییە ئازادەكان»دا دەسەاڵتدار یان میر وەك باوكێك‬ ‫دەخەمڵێنێ كە دەتوانێ هاوشێوەی باوك لەگەڵ هاوواڵتییانی خۆی رەفتار بكات‪ ،‬هەروەها‬ ‫كەسایەتیی سەدام‪ ،‬وتەیەك وەبیر دێنێتەوە كە سەبارەت بە جان لكلند وتراوە لەالیەن یەكێك‬ ‫لە هاوسەردەمەكانییەوە كە دەبێژێت‪« :‬دۆزەخ هەرچەندە پیسیش بێت‪ ،‬هێشتا هەر جان وەك‬ ‫پەڵەیەكە بە داوێنییەوە»‪ ،‬لێرەدا مەبەست لە ئاماژە بە جان لكلند بەراورد نییە‪ ،‬بگرە‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪215‬‬

‫خستنەڕووی كەسایەتییەكە كە پەیمانشكێنی و درۆزنی و دەستدرێژیكردن لە‬ ‫تایبەتمەندییەكانێتی‪ .‬كاتێك رژێمە نوێیەكەی بەعس هەر لە سەرەتاوە بەكردەنی سیاسەتێكی‬ ‫پیادە دەكرد بۆ چارەسەری كێشەی كوردان‪ ،‬كە برێتی بوو لە ڕێگەچارەی سەربازی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوای ئەوەی بەعسی گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە ئەستەمە چارەسەری كێشەی كورد بە‬ ‫هێزی سەربازی بكرێت و لە هەڵوێستەكانی خۆی پاشەكشەی كرد‌‪ ...‬لە كانوونی دووەمی‬ ‫ساڵی ‪ 1970‬سەدام حوسێن لە راگەیاندنێكدا وتی‪( :‬لەم كاتەدا بەتایبەتیش ئێستە واڵت‬ ‫گەیشتووەتە ئەو ئاستەی‪ ،‬كە هەموو چارەنووسی شۆڕش لە عێراقدا بەستراوە بە چارەسەری‬ ‫پرس و كێشەی كورد)‪ .‬واتە هەر لەسەرەتاوە ناجێگیربوونی ئەم كەسایەتییە دەردەكەوێت و‬ ‫دەیسەلمێنێ كە توانای فریودان و پەیمانشكێنی و جێی متمانە نەبوونی‪..‬لە چ ئاستێكدایە‪.‬‬ ‫بیرۆكەیەك كە سەدام و رژێمی بەعس پێڕەویان دەكرد و هەوڵیان دەدا بیسەپێنن بەسەر‬ ‫كۆمەڵگە و هاوواڵتییاندا واتە بیرۆكەی زاڵبوونی بەسەر مرۆڤەكانی دی وەك جۆن الك‬ ‫دەڵێ نادروستە و دژ و ناتەبایە لەگەڵ یاسای سرووشتدا‪ .‬رژێمی بەعس لە تەنیشت‬ ‫ئەمەشدا هەروەك ئاماژەی پێ درا‪ ،‬وەك دەسەاڵتێكی تۆتالیتار‪ ،‬بە تۆندوتیژیی رەفتاری‬ ‫دەكرد‪ ،‬بۆ نموونە توندوتیژیی نواندن دژ بە كوردان بوو بە هۆی پشتیوانی واڵتە سوسیالیست‬ ‫و شیوعییەكان لە گەلی كورد‪ ،‬لە میدیاكاندا بە تایبەت لە سۆڤییەت و ئەڵمانیا‪ ،‬هێرشیان‬ ‫كردە سەر رژێمی عێراق و بەتاوانباریان لە قەڵەم دا لەمەڕ كۆمەڵكوژی خەڵكی بێ پەناو‬ ‫خستنە ژێر پێی مافی رەوای كوردان‪ ،‬هەوڵدان بو گۆڕینی شوناسی نەتەوەیەك و لەناوبردن‬ ‫و قەاڵچۆكردنی‪ ،‬دیارە دەبێ بە دڕندانەترین كردە ئەنجام درابێت و دژە مرۆییترین‬ ‫رێوشوێنەكان بەكاربهێنرێن‪ ،‬ئەڵبەت رژێمی بەعس ئەم ئەزموونەی لە ئاستێكی بچووكتردا‬ ‫بەڕێوە بردبوو‪ ،‬واتە پێشتر بە پێی بەرنامەیەك هەوڵەكانی خۆی وەگەڕخستبوو‪ ،‬بۆیە توانی‬ ‫بە خێرا پرۆسەی ئەنفال بە ئەنجام بگەینێت‪ ،‬بۆ نموونە لە پاش ئەوەی وەفدی كورد لە‬ ‫مانگی ئاداری ‪ 1974‬كە بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەی كورد و پرسی كەركووك‬ ‫سەردانی بەغدایان كردبوو بە بێ ئەنجام گەڕانەوە‪ ،‬شار و الدێكانی كوردستان وەك‬ ‫قەاڵدزێ و هەڵەبجە كەوتنەبەر بوردمانی فڕۆكە و تۆپی دوورهاوێژ‪ ،‬دواجار كارەساتی‬ ‫لێكەوتەوە‪...‬هەروەها لە ساڵی ‪ 1985‬رێگەی شار و دێهاتەكان بڕا و دەرگەی قوتابخانەكان‬ ‫داخراو و بە توندی جەنگ دژ بە كوردان دەستی پێكردەوە‪ ،‬دواجار لە ساڵەكانی (‪1987‬‬ ‫ــ ‪)1988‬دا بەخراپترین و توندترین سیاسەتی ڕاگوێزانی بەزۆرەملێی دێهات و شارۆچكەكانی‬ ‫كوردستان و كۆكردنەوەی ڕێژەیەكی زۆر لە خەڵكی سڤیل و ئاسایی لە چەند ئۆردوگەیەكی‬ ‫وشك و برینگ و لەناوبردنیان‪ ،‬هەروەها كۆڕەوی كوردان لە پاش دووەمین جەنگی كەنداو‪،‬‬ ‫ئەمانە هەمووی بەرهەمی شوڤێنیزمی عارەبان بوون و بیرۆكەی پان عارەبیزم كە‬ ‫‪216‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بەرئەنجامێكی نەبوو‪ ،‬جگە لە بەدیهێنانی ستەمی نەتەوایەتی و سڕینەوەی شوناسی‬ ‫كوردان لە عێراق و كوردستان و پاكتاوی ڕەگەزی و جینۆساید و كوشت و بڕی بەكۆمەڵی‬ ‫ئەم گەلە‪ ،‬كە ئامانجیش لێی تەنیا و تەنیا عارەباندنی كوردان بوو‪ ،‬تاكو بەم جۆرە هەم‬ ‫یەكپارچەیی و یەكڕیزی ئەو واڵتەی پێی دەڵێن عێراق بپارێزن‪ ،‬هەمیش بە ئاسانترین رێگە‬ ‫و بە بێ هیچ بەربەستێك سەرچاوە سرووشتیەكانی كوردستان وەك نەوت و گازی سرووشتی‬ ‫بە تااڵن بەرن‪ .‬ئەم سیاسەتە پێشتریش لە سەردەمی دەرچوونی بڕیاری كۆمەڵی نەتەوەكان‬ ‫بۆ لكاندنی ویالیەتی مووسڵ بە دەوڵەتی نوێی عێراق بەكار برابوو‪ ،‬عێراق هەوڵی‬ ‫شێلگیرانەی دەدا بۆ نەخشەكێشان لە پێناوی گەڕانەوەی پێكهاتەی نەتەوەیی‬ ‫دانیشتووانەكەی‪ ،‬ئەڵبەت لێرەدا دەردەكەوێ كە شااڵوەكانی ئەنفال دەسبەجێ و لە چەند‬ ‫رۆژدا پالنیان بۆ دانەڕێژراوە‪ ،‬بە پێچەوانەوە ئەنفال لە پرۆسەیەك دا خۆی دەنوێنێت‪ ،‬كە‬ ‫لە دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە دەست پێ دەكات تاكو ڕوخانی رژێمی بەعس‪ ،‬تازە لە‬ ‫دەستووری‌سەردەمی كۆماری لە ‪ 1958‬ئاماژە بە ناوی كورد دەكرێت وەك هاوبەشێك لە‬ ‫واڵتی عێراق دا‪ ،‬هەروەها بۆ یەكەمجار لە سەردەمی رژێمی بەعس دا بوو كە ئاماژە بە‬ ‫زاراوەی كوردستان دەكرێت لە ڕێككەوتننامەی ‪ 11‬ئاداری ‪ 1970‬و بڕیار درا ناوچەكانی‬ ‫دیكە كە ئێستە بە ناوچە جێناكۆكەكان ناسراون لە ڕێگەی ئەنجامدانی پرۆسەی ئامارەوە‬ ‫یەكالیی بكرێنەوە ‪ .‬حزبی بەعس لە ساڵی (‪ )1975‬دانوستاندنی لەگەڵ شای ئێراندا‬ ‫ئەنجام دا و ئەوەی بەهەل زانی بۆ ئەوەی بەفرەوانترین شێوە كوردان لەناو ببات و قەوارەی‬ ‫نەتەوایەتی گەلی كوردان پارچە پارچە بكات‪...‬بەم پێیە ئەنفال بەرئەنجامی سیاسەتێكە‬ ‫لە رێككەوتنامەی جەزائری ساڵی (‪)1975‬ـەوە بەرانبەر بە كورد پێڕەو دەكرێت‪.‬‬ ‫كاتێك كە ڕەچاوی رەوتی رووداوەكان و چۆنییەتی دەسپێكردن و بە ئەنجام گەیاندنی‬ ‫ئەنفال دەكەین‪ ،‬روون دەبێتەوە كە وێڕای ئەوەی ئەم شااڵوە كردەیەكی پالن بۆ داڕێژراو‬ ‫بووە‪ ،‬ئایدیۆلۆژیای پان عارەبیزم لەگەڵ شۆڤێنیزمی عارەبی لە پشتەوە بووە‪ ،‬كە بەهۆی‬ ‫رەوتێكی سیاسی بە ناوی بەعسەوە بە سەركردایەتیی سەدام حوسێن جێبەجێ كراوە‪،‬‬ ‫دوا ئامانجیشی عارەباندنی تەواوی عێراقە بەتایبەتی‪ ،‬لە كۆتاییشدا یەكگرتنی گشت‬ ‫واڵتانی عارەبانە‪ .‬بیرۆكەیەكی لەم چەشنە وەبیرهێنەرەوەی پان تورانیزمی توركانە‪ ،‬كە‬ ‫جینۆسایدی ئەرمەنەكانی لێ كەوتەوە‪ ،‬هەروەها ئەم رەوتەی سەدام و بەعسیزم درێژپێدەری‬ ‫رەوتێكی مێژووییە‪ ،‬كە تاوێ ناتاوێ دەردەكەوێت و كارەساتێكی مرۆیی چێ دەكات‪.‬‬ ‫بەپێی بەڵگەكانی رێكخراوی میدڵ ئیست وۆچ سیاسەتی سەدام حوسێن لە ئەنفال دا‪،‬‬ ‫هەمان سیاسەتی نازییەكان و هیتلەرە لە هۆڵۆكۆستدا‪ ،‬هیتلەریش وەك سەدام تا ئەو كاتەی‬ ‫هێرشی ڕاستەوخۆی ئەنجام نەدا دژ بە بەرژەوەندییەكانی واڵتانی زاهێزەوە داكۆكیی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪217‬‬

‫لێدەكرا ‪...‬لە ساڵی ‪ 1937‬ئەمەریكا لەمەڕ مەترسی باڵوبوونەوەی بیروڕای چەپ‬ ‫و نێزیكبوونەوە لەو ڕێبازە‪ ،‬فاشیزمی بە نوێنەری دیموكراسی راستەقینە بۆ خەڵك لە‬ ‫ئەژمار دەداو‪ ..‬لە ساڵی ‪ 1939‬دا فرانكلین ڕۆزڤێڵت هێشتا لەسەر ئەو قەناعەتە بوو‪ ،‬كە‬ ‫فاشیزمی ئیتاڵیا ئەزموونێكی گرینگە كە لە قۆناخی تاقیكرنەوەدایە‪...‬هەروەها لە ساڵی‬ ‫‪ 1939‬كە جەنگ دەستی پێكرد بەریتانیا زۆرتر داكۆكیی لە هیتلەر دەكرد‪ ،‬هۆكارەكەیش‬ ‫لە پێوەندیی لەگەڵ پیشەسازی و بازرگانی و كاروباری دارایی ئەڵمانی ــ بەریتانی و‬ ‫داكۆكیكردن لە رێكخراوە بەریتانییەكان بوو لە بەرانبەر گەشەی فشاری دیموكراتیكی‬ ‫خەڵكان و‪...‬لە ساڵی ‪1943‬ئەمەریكا و بەریتانیا هەوڵەكانی خۆیان كە پاش جەنگ زۆرتر‬ ‫ببوو وەگەڕ خست‪ ،‬تا بە بزووتنەوەی دژە فاشیزم كۆتایی بهێنن و شتێك وەك سیستەمی‬ ‫كالسیك بگەڕێننەوە‪ ،‬بەم پێیە داكۆكیكردن لە سەدام و سیاسەتەكانیشی بەهەمان شێواز‬ ‫لەالیەن زلهێزەكانەوە لەپشت گوێ خرا‪ .‬واڵتانی ناوچەكەش بەتایبەت واڵتانی موسڵمان‬ ‫هەڵوێستێكیان نەنواند هەم لەبەر بەرژەوەندیەكانیان و پرسی پان عارەبیزم و هەوڵدانیان‬ ‫بۆ لێك نێزیكبوونەوەیان‪ ،‬هەمیش لەبەرئەوەی كە سەدام و بەعسییەكان هەستابوون بە‬ ‫چەواشەكردنی كارەساتەكە لەژێر ناوی جۆراوجۆردا بۆ نموونە‪ ،‬كەڵك وەرگرتن لە چەمك و‬ ‫دەستەواژە ئاینییەكان بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی واڵتانی ئیسالمی‪ ،‬هەروەها هاوواڵتییانی‬ ‫موسڵمانی عێراق و شەرعییەتدان بە كارەكانیان و چەواشەكردنی ڕای گشتیی لەمەڕ‬ ‫كێشەی كورد‪ ،‬ئەم دۆخەش ئاستی هەلپەرستی و بەرژەوەندخوازی و ناتەندروستی ئەو‬ ‫سیستەمانە نیشان دەدات‪ ،‬بەپێی ئەو دەرفەتەی كە بۆ بەعس رەخسا بوو‪ ،‬رژێم هەموو‬ ‫مەبەستە تایبەتییەكانی خۆی جێبەجێ كرد لەبەر چاوی هەموو جیهان و كۆمەڵگەی‬ ‫نێودەوڵەتییەوە بە جیهانی ئیسالم و عارەبیشەوە‪ ،‬بەاڵم كەسیان نقەیان لێوە نەهات‪ ،‬لەناوبردنی‬ ‫گەلێك هەستی نەجوواڵندن ‪.‬‬ ‫پێناسەی جینۆساید و پاكتاوی رەگەزی‬

‫لێرەدا ئەم پرسە دێتە ئاراوە‪ ،‬كە ئایا ئەنفال دەكەوێتە خانەی جینۆسایدەوە یان پاكتاوی‬ ‫رەگەزییەوە؟ سەرەتا پێویستە دوو چەمكی جینۆساید و پاكتاوی رەگەزیی پێناسە بكەین‪.‬‬ ‫مەبەست لە پاكتاوی رەگەزیی هەوڵێكی خێرایە بۆ یەكڕیزكردنی ناوچەیەك لەر ووی‬ ‫نەتەوەیی و ئەتنیكییەوە بە مەبەستی دوورخستنەوە و كۆچپێكردن و جێنشینكردنیان‬ ‫بەزۆرەملێ و كوشت و بڕ ئەنجامی دەگرت‪ .‬پاكتاوی رەگەزیی زۆرجار تێكەڵە بە‬ ‫لەناوبردنی بەشێكی هەرەزۆری شوێنەوارە مێژووییەكان‪ ،‬گۆڕستانەكان‪ ،‬سامان و ماباقی‬ ‫‪218‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫نیشانەكانی شارستانییەتی نەتەوەیەك‪ .‬تاڕادەیەك كە گونجاوە ئەگەر پاكتاوی رەگەزیی‬ ‫بخرێتە خانەی جینۆسایدەوە‪ .‬مەبەست لەجینۆساید سڕینەوەی نەتەوەیەكە لە ناوچەیەكی‬ ‫جوگرافیاییدا‪ ،‬كە دەبێتە هۆی گۆڕانی جۆگرافیایی‪ ،‬نەتەوەیی‪ ،‬رەگەزی و ئاینی ئەو‬ ‫ناوچەیە‪ .‬گەورەترین خاڵی هاوبەشی نێوان جینۆساید و پاكتاوی رەگەزی قەاڵچۆكردنی‬ ‫بەزۆرەملێی گرووپە ئەتنیكی و رەگەزی و ئایدیۆلۆژیەكانە‪ ،‬جینۆساید كە لە دوو وشەی‬ ‫گریكی‪ Genos‬واتە ڕەگەز و بنەچە‪ ،‬هەروەها وشەی التینی ‪ Caeder‬بەواتای‬ ‫كوشتن و فەوتاندن پێكهاتووە‪ ،‬كەواتا لێكدراوەكەی دەبێتە (فەوتاندنی بنەچە)‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫تاوانێكە مافی تەواوی مرۆڤ پێشێل دەكات‪ ،‬زۆریش ترسناكە و تێكدەری تەنتهیی‬ ‫نێونەتەوەییشە‪ ،‬بڕیاری ئەوەی لەسەر دراوە كە تاوانێكی دڕندانەیە دژی مرۆڤایەتی و‬ ‫جەختیش لەسەر قەدەخەكردن و سزا خستنەسەر تاوانكارەكانی كراوە‪ ،‬بەگشتی دوابڕانی‬ ‫بە كۆمەڵ‪ ،‬كۆتایی هێنانێكی دەستوورییە بە هەموو یان بە بەشێك لە كۆمەڵێكی سەر‬ ‫بە گەلێك «چۆن حكوومەتی عارەبی عێراق دژ بە گەلی كوردی شاری هەڵەبجە» یان‬ ‫سەر بە ئاینێك «چۆن ئەڵەمانی نازی دژ بە جوو» یانیش سەر بە ئاینزاێكی هەر هەمان‬ ‫دین «دەكرێ بڵێین ئەوەی تورك بە ئەرمەن یان خێڵە جیاوازەكانی رواندە دژ بە یەكدی‪،‬‬ ‫بە جینۆساید ناوببرێن و بە وردی شی بكرێنەوە‪».‬‬ ‫پاكتاوی رەگەزیی پێناسەیەكی دیاری نییە‪ ،‬جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ جینۆسایددا‬ ‫نییە‪ .‬مەبەستی زۆرینەی پاكتاوییە رەگەزییەكانی ئەم سەردەمە‪ ،‬یەك رەنگكردن و‬ ‫هاوپێكهاتەیی ئاینی‪ ،‬ئەتنیكی یان رەگەزیی بووە‪ ،‬لە كاتێكدا لە سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫و سەرەتای سەردەمی نوێدا مەبەست لە پاكتاوی رەگەزیی بەگشتیی لەسەر بنەمایەكی‬ ‫ئاینی بووە‪ ،‬ئەم دەستەواژە لە دەیەی ‪90‬ی سەدەی بیستەم و پاش هاتنەئارای كۆمەڵێك‬ ‫جینۆساید‪ ،‬كە لە ڕەوتی رووخانی یۆگسالفیا دەركەوتبوون‪ ،‬هاتە ناو كولتووری سیاسیی‬ ‫جیهان و دەسبەجێ بوو بە دەستەواژەیەكی باو لەناو وشە پێوەندیدارەكان بە توندوتیژی دژ‬ ‫بەگرووپە مرۆییەكان‪ ،‬ئەڵبەت جینۆسایدیش تەنیا فەوتاندنی فیزیكی كۆمەڵە خەڵكێكی‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬ئیتنیكی‪ ،‬رەگەزی یان ئاینی نییە و چەند جۆرێكی هەیە وەك جینۆسایدی‬ ‫فیزیكی كە تێیدا مرۆڤەكان یاخۆ بە لەداردان یان گوللەباران و بەكۆمەڵ یان كیمیا‬ ‫باران و هێرشی سەربازی و قڕكردن لەناو دەبرێن‪ ،‬جینۆسایدی بایۆلۆژی كە پێش بە‬ ‫زیاد بوونی مرۆڤەكان دەگرێ یان ژن و پیاو لێك دادەبڕێت و خێزانەكان دابەش دەكات‪،‬‬ ‫جینۆسایدی كولتووری‪ ،‬نەتەوەیی‪ ،‬كە قەدەخەكردنی زمان و رۆشنبیری و تێكدانی مێژوو‬ ‫و فەوتاندنی تایبەتمەندییە نەتەوەییەكان‪ ،‬هەروەها جینۆسایدی ئابووری‪ ،‬كە ئابووری و‬ ‫سامان و سرووشت و بەروبوومی ناوچەكان لەناو دەبات و سامانی خەڵكی بەتااڵن دەبات‪.‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪219‬‬

‫جینۆساید دوو پێكهاتەی زۆر گرینگ لەخۆ دەگرێت كە پێویستە لە كاتی پێناسەكردنیدا‬ ‫لە بەرچاو بگیرێن ‪ .1‬جینۆساید جیاوازە لەتاوانەكانی دی‪ ،‬چونكە مەبەستی سەرەكیی‬ ‫جینۆساید فەوتاندنی بەشێك یان سەرجەمی كۆمەڵە مرۆڤێكە‪ ،‬جا بوونی مەبەستی‬ ‫نەهێشتنی كۆمەڵە مرۆڤێك‪ ،‬چ بەشێك یاخۆ سەرجەمی‪ ،‬خەسڵەتی تایبەتی بە جینۆساید‬ ‫دەدات و لە تاوانەكانی دیكە جیای دەكاتەوە ‪ .2‬لەبەرئەوەی لە جینۆسایددا مەبەست‬ ‫فەوتانە‪ ،‬بۆیە ژمارەی قوربانی لەبەرچاو ناگیرێت‪ ،‬هەندێك پێیان وایە پاكتاوی رەگەزیی‬ ‫ریشەی مێژوویی هەیە‪ ،‬بەاڵم بیروڕاكان ناكۆكن لەسەر ئەم بۆچوونە كە ئایا پاكتاوی‬ ‫رەگەزیی بابەتێكی مێژووییە یان پێوەندیی بە گۆڕانكارییەكانی سەدەی بیستەمی‬ ‫زاینییەوە هەیە‪ .‬بۆ هێنانەوەی نموونەی مێژوویی بۆ پاكتاوی رەگەزیی دەكرێ ئاماژە‬ ‫بدرێ بە جێگۆڕكێی زۆرەملێی ئاشوورییەكان لە سەدەی (‪ 9‬ــ ‪7‬ی پ‪.‬ز)‪ ،‬ڕەشەكوژی و‬ ‫قەاڵچۆ و كۆمەڵكوژی دانماركییەكانی دانیشتووی بەریتانیا لە سەدەی دەیەمی زاینی‪،‬‬ ‫دەركردنی جوولەكەكان لە ئیسپانیا لە سەدەی پازدەیەم و لەناوبردنی هیندییە سوورەكانی‬ ‫ئەمەریكا لەالیەن سپی پێستە ئەورووپییەكانەوە‪ .‬بەگشتی روودانی پاكتاوی رەگەزیی‬ ‫لە سەدەی نۆزدەیەم و بیستەمدا‪ ،‬زۆرتر لە ناوچە جیاجیاكانی ئیمپراتۆرییەتە كۆنەكاندا‬ ‫بووە‪ ،‬لە ناوەند و رۆژهەاڵتی ئەورووپا و رۆژئاوای ئاسیادا‪ .‬یەكەمین شەپۆل لە سەردەمی‬ ‫یەكەمین جەنگی جیهانیدا سەری هەڵدا‪ ،‬ماوەیەكی كەم پاش بڕانەوەی جەنگ كۆتایی‬ ‫پێهات‪ ،‬دووەمین شەپۆل لە سەردەمی دووەمین جەنگی جیهانی بوو‪ ،‬ئەویش پاش جەنگ‬ ‫كۆتایی پێهات‪ ،‬سێیەمین شەپۆل لەسەروبەندی جەنگی سارد دا دەستی پێكرد‪ ،‬پاش‬ ‫شەڕی ساردیش گەیشتە دوا لووتكەی خۆی‪ .‬لەناو ئەم شەپۆالنەدا دەتوانرێ ئاماژە بە‬ ‫جینۆسایدی ئەرمەنەكان‪ ،‬ئاشووری و یۆنانییەكان لەالیەن ئیمپراتۆرییەتی عوسمانییەوە‬ ‫لە سەروبەندی جەنگی یەكەم و پاش جەنگ بكرێت‪ ،‬هەروەها جینۆسایدی جوولەكەكان‬ ‫كە بە هۆلۆكۆست ناسراوە لە الیەن ئەڵمانەكانەوە‪ ،‬دواجار راوەدوونانی ملیۆنان ئەڵمانی‬ ‫لە پۆڵەندا و چكسلۆڤاكیا و دەڤەرەكانی دیكەی رۆژهەاڵتی ئەورووپاش لە كۆتاییەكانی‬ ‫دووەمین جەنگی جیهانی و رەشەكوژی بۆسنە موسڵمانەكان لەالیەن سربەكانی بۆسنیاوە‬ ‫لە پاش كۆتایی جەنگی سارد‪ .‬لێژنەیەك كە بە مەبەستی لێكۆڵینەوە سەبارەت بە بۆسنە‬ ‫و هەرسەك پێكهاتبوو‪ ،‬لە شوباتی ‪ 1993‬دا پاكتاوی رەگەزییان بە تاوانێكی دژ بە یاسا‬ ‫نێودەوڵەییەكان لەقەڵەم دا‪ ،‬ئەگەرچی نها ‌چەمكی پاكتاوی رەگەزیی بەتەواوی روون و‬ ‫ئاشكرایە‪ ،‬بەاڵم بە پێچەوانەی جینۆساید لەناو بەڵگەنامەكانی یاسا نێودەوڵەتییەكان تۆمار‬ ‫نەكراوە‪ ،‬تەنیا وەك تاوانێكی دژە مرۆیی تاوانێكی جەنگی لەئەژمار دراوە ‪.‬‬ ‫لێرەدا جێی خۆیەتی ئاماژە بدەم بەوەی‪ ،‬كە پەرلەمانی بەریتانیا لە ‪ 2013/3/1‬پرسی‬ ‫‪220‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫بە كۆمەڵكوشتنی سەدان هەزار كوردی لەسەر دەستی دیكتاتۆری پێشووی عێراق سەدام‬ ‫حوسێن بەفەرمی وەك جینۆساید ناساند‪ .‬لە دانیشتنێكی ئەو پەرلەمانە دا‪ ،‬كە هاوكاتە‬ ‫لەگەڵ ‪ 25‬ساڵەی بۆمبارانكردنی هەڵەبجە بە گازی كیمیاوی‪ ،‬پەرلەمانتارانی بەریتانیا‬ ‫پرسی جینۆسایدی كوردیان بە فەرمی ناساند و داوایان لە حكوومەتی واڵتەكەیان كرد‬ ‫بەهەمان شێوە ئەو پرسە بناسێنێت‪ .‬نازم زەهاوی پەرلەمانتاری بە ڕەچەڵەك كورد كە‬ ‫كاتی خۆی باوك و دایكی لە عێراق ڕایانكردووە بە ئەندامانی پەرلەمانی وت‪ :‬كە ئەو‬ ‫هەڵمەتەی لەالیەن سەدام حوسێنەوە دژ بە گەلەكەی ئەنجامدرا بووە هۆكاری بزربوونی‬ ‫زیاتر لە ملیۆنێك هاوواڵتییە‪ ،‬كە زۆرینەیان وا پێ دەچێت لەالیەن هێزەكانی ڕژێمەوە كوژرا‬ ‫بن‪ .‬نازم زەهاوی هەروەها زیاتر وتی‪« :‬هیچ دادگەییەكی نێودەوڵەتی بۆ لێكۆڵینەوە لە‬ ‫لەناوبردنی كورد چێ نەكراوە‪ ،‬تەنانەت تا ئێستە هیچ هەڵمەتێكی نێودەوڵەتیش بەڕێوە‬ ‫نەچووە بۆ ئەوەی ئەوانەی‪ ،‬كە بەرپرسن لە ئەنجامدانی ئەو كۆمەڵكوژییانە بدرێنە دادگە‪،‬‬ ‫حكوومەتی بەریتانیا تا ئێستە بە فەرمی ئەو كارانەی سەدام و ئەفسەرەكانی وەك جینۆساید‬ ‫نەناساندووە‪ .‬ئەوە شتێكە پێویستە ئەنجام بدرێت‪« ،‬گفتوگۆكانی پەرلەمانی بەریتانیا‬ ‫كە قوربانییانی گازی كیمیاوی هەڵەبجەش تیایدا ئامادەبوون‪ ،‬دواتر بە داواكارییەكی‬ ‫پەرلەمانتارەكان بە كۆتا هات كە تیایدا داوای ناساندنی پرسی جینۆسایدی كوردیان دەكرد‬ ‫و ئەو داوایەیان قبووڵ كرا و پرسەكە ناساندرا‪.‬‬ ‫ئەنفال و جینوساید‬

‫بە پێی ئەم پێناسە و ئەو كورتە مێژووەی كە لەبارەی جینۆسایدەوە باسمان كرد رژێمی‬ ‫بەعسی عێراقیش دەكەوێتە خانەی دەسەاڵتە تاوانبارەكان بە ئەنجامدانی جینۆسایدەوە‪ .‬لە‬ ‫راستیدا كارەساتی ئەنفال هەم دەچێتە خانەی پاكتاوی رەگەزییەوە‪ ،‬هەمیش جینوسایدەوە‪،‬‬ ‫چونكە بەعس هەم هەستا بە پەرتەوازەكردن و دوورخستنەوەیان لە زێدی خۆیان و‬ ‫سڕینەوەیان‪ ،‬هەمیش كۆمەڵكوژی ئەم نەتەوەیە و لەناوبردنی‪ .‬بەم پێیە رژێمی بەعس لە‬ ‫هەردوو خانەی پاكتاوی رەگەزی و جینۆسایددا دژ بەكوردان رەفتاری كردووە‪ ،‬وەزیری‬ ‫بەرگری عێراق «عەدنان خەیرواڵ» كوشتنی خەڵكی سڤیل بەوە پاساو دەدات‪ ،‬كە‬ ‫خەڵكی مەدەنی و چەكدار هەر بەرگی كوردییان لەبەردایە و ئەوان ناتوانن جیاوازی‬ ‫بكەن لەنێوانیاندا‪ ،‬مەگەر كەسانێك كە چەكیان بەدەستەوە بێ‪ .‬یان عەلی حەسەن مەجید‬ ‫وتوویەتی كە نابێ یەك خانوو بەپێوە بمێنێت‪ ،‬خۆم سەرپەرشتی و چاودێری دەكەم ئەگەر‬ ‫یەك تاقەماڵ بە پێوە ببینم ئەوە خۆم دەزانم چی لە فەرماندەی لێپرسراوی ئەو كارە‬ ‫دەكەم‪ ،‬كاتێك كە پێشمەرگەكان لە هێرشێكدا پاشەكشە بە هێزە سەربازییەكانی عێراق‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪221‬‬

‫دەكەن و سەربازە كوژراوەكانی سوپای عێراقیان بە دەمامك و پێاڵوی دژە كیمیاوییەوە‬ ‫دەبینن‪ ،‬زۆر نموونەی وا هەن كە دەیسەلمێنن سوپای هێرشبەری عێراق بۆ سەر ناوچە‬ ‫گوندنشینە كوردییەكان لە نێوان شوبات و ئەیلوولی ‪ 1988‬دا‪ ،‬سەرجەم بنەماكانی جاڕی‬ ‫گەردوونی مافەكانی مرۆڤ و رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكانیان لەمەڕ قەدەخەكردنی‬ ‫قڕكردنی بەكۆمەڵ «جینۆساید» بە زەقترین شێوە پێشێلكردوون‪ ..‬هەر لە كوشتنی بێ‬ ‫دادگەییكردن و كۆمەڵكوژی و دەستبەسەركردنی ژن‪ ،‬منداڵ‪ ،‬پیر و گوێزانەوەیان بۆ‬ ‫زیندان و ئەشكەنجەدانی دەروونی و جەستەیی بە دڕندانەترین شێوە و بەكارهێنانی هەموو‬ ‫شێوازەكانی توندوتیژی و لەناوبردن‪ ،‬پاشان جێگیركردنیان لە ئۆردوگە زۆرەملێیەكان‪ ،‬كاتێك‬ ‫سوپای عێراق هێرش دەكاتە سەر گەرمیان لە كاتی شااڵوی سێ دا‪ ،‬كاتژمێر لە دووی‬ ‫كاتژمێر بارودۆخی شااڵوەكە بۆ گەورە ئەفسەرانی سوپای عێراق دەخرایەڕوو‪ ،‬بەهۆی‬ ‫‪ 33‬برووسكەی (نهێنی بەپەلە)ی هەواڵگریی سەربازی‪ ،‬باس لە ‪ 120‬گوندی ناوچەكە‬ ‫دەكەن‪ ،‬كە پاش دەسبەسەراگرتنیان سووتێنراون و تێكدراون‪ ،‬سوپا پالنێكی داڕشتبوو‬ ‫كە یەك دەروازەیان هەبێ بەمەبەستی هەاڵتن‪ ،‬هەموو رێگەكانی دیكەی دەربازبوونیان‬ ‫لێگرتبوون‪...‬گەلێ لە راپۆرتە مەیدانییەكانی هەوڵگریی باس لەوە دەكەن كە تەواوی ئەو‬ ‫گوندانەی هێزەكانیان پێدا تێپەڕی تێكدران و سووتێنران و ئێستە زۆرینەی ئەو گوندانە‬ ‫‌«لەسەر نەخشە سڕاونەتەوە» ئەمە راپۆرتی ڕەتلی كەالر بوو لە ‪13‬ی نیساندا‪ ،‬ڕەتڵی‬ ‫پۆنگڵەش لە ‪20‬ی نیساندا گەڕاوەتەوە شوێنەكەی خۆی لەپاش جێبەجێكردنی ڕووخاندنی‬ ‫گوندەكانی كەرتەكەی خۆی‪ ،‬هەروەها پالنی ئەوەشیان داڕشتبوو خەڵك بەیەك ئاراستەدا‬ ‫ببەن‪ ،‬تاكو بتوانن بەهۆی كۆبوونەوەی خەڵك‪ ،‬دەست بەسەر زۆرترین كەسدا بگرن‪ ،‬ئەو‬ ‫ئاراستەیە كە خەڵكی پێدا دەڕۆیشت كۆنترۆڵیان كرد‪ ،‬بۆیە زۆرترین رێژەی خەڵكیان‬ ‫دەستگیر كرد‪ ،‬لێرەدا ئاماژە بە بڕیارەكەی عەلی حەسەن مەجید لە ‪ 1987/6/20‬بەڕوونی‬ ‫ئەنفال دەخاتە خانەی جینوسایدەوە‪ ،‬چونكە هەموو ئەو پێناسانەی كە كراوە بۆ جینۆساید‬ ‫لە خۆی دەگرێ‪ ،‬بڕیارەكە ئەمەیە‪ 1 :‬ـ بوونی مرۆڤ و ئاژەڵ تیایاندا قەدەخەیە و‬ ‫بەتەواوەتی بە ناوچەی قەدەخەكراو دادەنرێت‪ 2 ،‬ـ هاتوچۆ بۆ ئەو ناوچەیە و كشتوكاڵكردن‬ ‫و ئاژەڵداری قەدەخەیە‪3 ،‬ـ فەیلەقەكان تۆپ و فڕۆكە لەو ناوچانە دا ئامادە دەكەن تاكو‬ ‫زۆرترین ژمارە لەو كەسانە بكوژن كە لەوێدا دەبینرێن‪ 4 ،‬ـ دەزگە تەناهییەكان بۆ ئەوانەی‬ ‫لەوێدا دەستگیر دەكرێن حوكمی ئیعدام بۆ تەمەن ‪ 15‬ساڵ تاكو ‪ 70‬ساڵی جێبەجێ دەكەن‪،‬‬ ‫‪ 5‬ـ ئەو تااڵنییەی كە موستەشار و چەكدارەكان دەستیان دەكەوێت بۆ خۆیانە‪ ،‬جگە لە‬ ‫چەكی قورس‪ ،‬هەروەها بە وتەی خەڵكی گوندەكانی دراوسێ سوپا لە «تازەشار»دا‬ ‫چەكی كیمیاوی بەكار هێناوە‪...‬ئافرەتێك بە ناوی ئایشە لە دێی شێخ حەمید كە ئەو دەم‬ ‫‪222‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫لە تەمەنی ‪ 20‬ساڵیدا بووە ئەمەی بینیوە‪،‬كە چۆن تەرمی ‪ 25‬پێشمەرگە لەوێ كەوتووە‬ ‫و ڕێژەیەكی زۆریش بزن و مانگا و پەلەوەر مردار بوونەتەوە‪ ،‬حكوومەتەكەی سەدام حوسێن‬ ‫لە درێژەی شااڵوەكانی ئەنفالدا‪ ،‬لە كۆی ‪ 86000‬كم‪ 2‬لە خاكی كوردستان ‪ 42،488‬كم‪2‬‬ ‫دانیشتووانەكەی لێی ڕاگواست و سیسسەتی عارەباندنی تیایدا پێڕەو كرد‪ ،‬ئەو ڕێژەیەش‬ ‫دەكاتە نێزیكەی ‪ 49،41‬لە سەدی سەرجەم خاكی باشووری كوردستان‪ ،‬رژێمی عێراق لەو‬ ‫ساڵەدا زیاتر لە ‪ 4500‬گوند و شار و شارۆچكەی كوردستانی وێرانكرد یاخۆ سووتاند‬ ‫و ‪ 250000‬هەزار مرۆڤی كوردیشی بێ سەروشوێن كرد و لەناوبرد‪ ،‬هەروەها پتر لە ‪40‬‬ ‫پەالماری كیمیایی بۆ سەر زیاتر لە ‪ 200‬گوند و دەڤەری جیاجیا ئەنجامدا‪ ،‬لە راستیدا‬ ‫ئەم پرۆسە و شااڵوە قێزەون و كرێتانە ژێرخانێكی هزری و كولتووریشی هەیە‪ ،‬تەنیا ئەوە‬ ‫نییە كە بڵێین دەسبەجێ ئەم هەموو بیروباوەڕە سەریان هەڵداوە‪ ،‬بۆ نموونە لە ڕاپۆرتی‬ ‫سیاسیی كۆنگرەی یازدەهەمی حزبی بەعسدا سەبارەت بە نەتەوەی كورد بەشێوازێك قسە‬ ‫دەكرێت كە هیچ گومانێك ناهێڵێتەوە لە شۆڤێنیزمی بیركردنەوەیاندا‪ ..‬ئەو نەتەوانەی كە‬ ‫زمان و خەسڵەتیان جیاوازە لە زمان و خەسڵەتی عارەبان هەر لە كۆنەوە لە نیشتمانی عارەبدا‬ ‫دەژین‪ ،‬وەكو نەتەوەی كورد كە بە رەگوڕیشەی قووڵ پێوەندە بە میللەتی عارەبانەوە‪ ،‬هەر‬ ‫لە بنەڕەتدا و لە بوونییەوە بەدرێژایی ئەو سەردەمەش لەو خاكەدا دەژی كە لە مێژوودا بە‬ ‫نیشتمانی عارەب ناسراوە‪.‬‬ ‫رۆژی ‪ 1988/4/14‬رۆژێكی نائاسایی بوو‪ ،‬كە تەماشای دەموچاوی هەر كەسێكت‬ ‫دەكرد تووڕەیی و كۆژان و ناسۆری و ئازاری لێ دەباری‪...‬لە گەرمیان كەس نەما‪،‬‬ ‫ئەو خەڵكەی دیوی قەرەداخیش لەگەڵیاندا بەرەو خواربوونەوە‪ .‬بەشێكی كەمیان بەدزە‬ ‫و لە ڕێگەی قاچاخەكانەوە خۆیان دەناو ئۆردووگەی سموود‪ ،‬كەالر‪ ،‬باوەنوور‪ ،‬كفری‪،‬‬ ‫چەمچەماڵ و قادر كەرەم و بەشە زۆرەكەشیان كە كەوتبوونە دەست هێزەكانی سەدام‬ ‫بەتایبەتی جاشەكانەوە‪ ،‬بەرەو توونی نەمان بران‪ ،‬لەبەر نهێنی بوونی پالن و بەرنامەكانیان‬ ‫هەر لەو سەدەمەوە تاكو روودانی قۆناخی سەرەكیی كارەساتی ئەنفال تەنانەت لەكاتی‬ ‫گواستنەوەی خەڵكەكەدا بۆ نموونە لە گەرمیان لە ‪ ،1988‬لەكاتی هەاڵتنی خەڵك لە‬ ‫گوندەكانەوە بۆ شاری كەالر و ناحیەی رزگاری‪ ،‬كە بەهۆی باران و زۆربوونی ڕێژەی‬ ‫خەڵكەكەكە بە تراكتۆری خۆیان هەاڵتبوون نەیاندەزانی چی بكەن و بەرەو كوێ بڕۆن ؟!‪،‬‬ ‫سوپا دەگاتە سەریان و جیا لە تراكتۆرەكانی خۆیان بە ئۆتۆمبیلی سەربازیش دەیانگوازێتەوە‪،‬‬ ‫ئەو خەڵكە هەر وایدەزانی حكوومەت دەیانبات بۆ شارەكان و ئازادیان دەكات‪ ،‬لە ‪7‬ی‬ ‫نیسانی ‪ 1988‬قۆناخی سێیەمی ئەنفال لە گەرمیان بە بۆنەی جەژنی دامەزراندنی حزبی‬ ‫بەعسەوە دەستی پێكرد‪ .‬ئەم هێرشە بە كاریگەرترین و كوشندەترین و زیانبارترین هەڵمەت‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪223‬‬

‫دادەنرێتن ناوچەكانی (چەمچەماڵ‪ ،‬سەنگاو‪ ،‬قادر كەرەم‪ ،‬دوزخورماتوو‪ ،‬كفری‪ ،‬كەالر‪،‬‬ ‫پێباز و تیلەكۆ)ی لەخۆ دەگرت‪ ،‬ئەمە فرەوانترین هێرشی ئەنفال بوو كە پتر لە (‪)500‬‬ ‫گوند و ‪ 4‬ناحیەشی تەخت كرد‪ ،‬لەبەر بەرفرەوانی ناوچەكە رژێم بە سێ قۆناخ پالنەكەی‬ ‫جێبەجێ كرد‪.‬‬ ‫لە ‪ 18‬یان ‪19‬ی نیساندا ڕەتلەكانی كفری و كەالر لە ماوەی دە رۆژ لە قۆناخی ئەنفالی‬ ‫سێدا ئەركەكانی خۆیان تەواو كرد‪ ،‬هەرچی بەرگریكردن بوو لە رێگەی كفری ــ كەالر و‬ ‫رووباری ئاوەسۆیدا تێك شكێنرا‪ ،‬تاقە بەردێك یان خشتێكی هیچ گوندێك بە پێوە نەما‪.‬‬ ‫دوای تەختكردنی چواردە ئاوایی دیكە لەو دەڤەرەدا هێزە هاوبەشەكە گەڕایەوە شوێنی‬ ‫خۆی‪ ،‬پاش هێنانەوی ئەم نموونانە و بەرا‌وردكردنیان لەگەڵ پێناسەی جینۆساید‪ ،‬دەتوانین‬ ‫ئەنفال بە جینۆسایدی گەلی كورد ئەژمار بكەین‪ .‬بە پێی بەڵگەنامەی ژمارە ‪ ،11346‬لە‬ ‫رۆژی ‪ 1989/10/15‬بەشێكی گرینگی سیاسەتی حكوومەتی عێراق بەرانبەر بە كورد «‬ ‫ڕاگواستن» بووە‪ ،‬ڕاگواستن بەواتای راگوێزانی مرۆڤ لەسەر ماڵ و گوند و شارەكانی‬ ‫خۆیان بۆ ناوچەیەكی دیكە دێت‪...‬هەروەها بەپێی بەڵگەنامەی ژمارە ‪ 361‬لە رۆژی‬ ‫‪ 1988/6/5‬پاش لێكۆڵینەوەی لێپرسراوی هەواڵگریی كەالر سەبارەت بە دوو عارەب كە‬ ‫چوونەتە ناو ناوچە قەدەخەكراوەكاندا لەكاتێكدا بەپێی بڕگەی ژمارە ‪5‬ی بڕیاری ‪4008‬ی‬ ‫‪ 1987/6/20‬كەسێك لە ناوچەی قەدەخەكراودا بگیرێت دەبێ پاش لێكۆڵینەوە یەكسەر‬ ‫بكوژرێت‪ ،‬بەاڵم ئەم دوو كەسە ئازاد دەكرێن‪ ،‬لە كاتێكدا بە سەدان كەس لە پێش ئەنفال‬ ‫و دەیان هەزار كەس لە كاتی ئەنفالدا بەپێی ئەو بڕیارە مامەڵەیان لەگەڵ كراو كوژران‪،‬‬ ‫بەاڵم هەموو ئەوانەی كوژران كورد بوون‪ ،‬بەگشتیی رژێمی بەعسی رووخاو لە ماوەی ‪35‬‬ ‫ساڵەی حوكمڕانیكردنیدا لە عێراق‪ ،‬پێڕەوی سیاسەتێكی رەگەزپەرستانەی ئەوتۆی كردووە‪،‬‬ ‫كە جگە لە عارەبان مافی ژیان بە هاوواڵتییانی نەتەوەكانی دیكە نەدات‪ ،‬بە ئەندازەیەك‬ ‫كۆتوبەندی ئەو سیاسەتە شۆڤێنییەی لە گەردن توند كردوون‪ ،‬یان دەبێ لە بۆتەی نەتەوەی‬ ‫عارەباندا بتوێنەوە یاخۆ ژیانی تەپەسەری و كوللەمەرگی و دەربەدەری بەسەر بەرن‪...‬لە‬ ‫چوارچێوەی ئەو سیاسەتە شۆڤێنییانەدا و بەدرێژایی حوكمڕانیكردنی زۆرترین تواناكانی‬ ‫خۆی خستبوە خزمەتی ئەو نەخشە و ستراتیژە چەپەڵ و نەگریسەدا‪ ،‬بۆ ئەم سیاسەتەش‬ ‫چەندان رێگە و شێوازیی جۆراوجۆری بۆ پیادەكردنی بەكارهێناوە‪ .‬لە میانەی ئەو كارە‬ ‫چەپەڵەیدا سەدان هەزار هاوواڵتی كورد لەسەر ماڵ و حاڵی خۆیان دەركران كەلوپەلی‬ ‫نێوماڵ‪ ،‬خانوو‪ ،‬موڵك‪ ،‬زەویوزاریان زەوتكرا یاخۆ بە عارەبان درا‪ ،‬حكوومەتی بەعس و‬ ‫سەدامییەكان تەواوی ئەو خانوو و زەویوزارانەیان بەانەوەناوی عارەب تۆمار كردوون و هیچ‬ ‫مافێكی خاوەندارێتیشی بۆ خاوەنە راستەقینەكان نەهێشتەوە ‪.‬‬ ‫‪224‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ئەنجام‬

‫بە پێی ئەو بابەتانەی لەم لێكۆڵینەوەدا خرانە ڕوو‪ ،‬ئەوەمان بۆ دەردەكەوێ‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫ئەنفال هەر بەتەنیا حكوومەتی بەعس و سەدام تاوانبار نین‪ ،‬بگرە چەندین واڵت لەو‬ ‫كارەساتەوە تێوەگالون و تاوانبارن‪ ،‬نەك هەر پرسەكە لێرەدا بوەستێت و بەس تەنانەت ئەو‬ ‫كارەساتەشیان بە گوێرەی پێویست ئیدانە نەكرد‪ ،‬هەروەها دۆخێك كە بەهۆی شەڕی سارد‬ ‫و جەنگی ئێران و عێراقەوە هاتبووە ئارا‪ ،‬هەلێكی لەباری بۆ سەدام رەخساندبوو‪ ،‬كە ئەو‬ ‫تاوانە مەزنانە ئەجام بدات‪ ،‬تاوانی تواندنەوە و سڕینەوەی كوردان لە كاتێكدا جینۆساید‬ ‫لە یاسا نێودەوڵەتییەكان وەك كارێكی دژە مرۆیی چەسپێنرابوو‪ ،‬ئەگەرچی لێرەدا ئەنفال‬ ‫وەك جینوساید ئەژمار كراوە‪ ،‬بەاڵم پاكتاوی ڕەگەزیش دەگرێتەوە‪ ،‬چونكە بەشێك لە‬ ‫ئەنفال و مەبەستی حكوومەتی بەعس لەو تاوانە دەچێتە خانەی پێناسەیەكەوە‪ ،‬كە ئەویش‬ ‫پاكتاوی رەگەزییە‪ ،‬ئەڵبەت بەگشتی پێناسەی پاكتاوی ڕەگەزی زۆر نێزیكە لە پێناسەی‬ ‫جینۆساید‪ ،‬تەنانەت وەك قۆناخێك لە جینۆساید دێتە ناسین‪ .‬دواجار پاش لێكدانەوەی‬ ‫چەند الیەنێكی مێژوویی‪ ،‬سیاسی و هزری سیستەمی بەعس و كەسایەتی سەدام و‬ ‫بەراوردكردنیان لەگەڵ حكوومەتە فاشیستەكان‪ ،‬ئەم سیستەمە ش بە درێژپێدەری ئەو رەوتە‬ ‫پێناسە دەكرێ‪ ،‬ئەنفالیش وێڕای ئەوەی وەك پرۆسەیەك سەرنجی دەدەینێ‪ ،‬بە جینۆساید‬ ‫و پاكتاوی ڕەگەزیی ئەژمار دەكرێت‪ .‬بۆ سەلماندنی ئەم بیرۆكەیە هەندێك نموونە و‬ ‫بەسەرهاتمان لە سەرچاوەكانەوە هێناوەتەوە سەبارەت بە شااڵوی ئەنفال لە گەرمیان‪ ،‬ئەڵبەت‬ ‫بەپێویست نەزانرا كە نموونەی زۆر بهێنرێتەوە‪ ،‬چونكە هەم با‌بەتەكەی لەرادەبەدەر درێژ‬ ‫دەكرد‪ ،‬هەمیش بە پێی پێناسەی جینۆساید مەرج نییە كە ڕووداوی زۆر هۆكاری‬ ‫بەجینوساید ناساندنی كارەساتێكی وەك ئەنفال بێت هە‌ر وەك لەسەرەوە باسی لێكرا‪ ،‬وەك‬ ‫ئاماژەمان پێ كرد پەرلەمانی بەریتانیا پرسی ئەنفالی وەك جینۆساید ناساند‪ ،‬كە خۆی‬ ‫وێڕای ئەوەی جێی خۆشحاڵییە واڵتانی ئەورووپی خەریكە یەك لە دوای یەك گرینگی‬ ‫بە پرسەكە دەدەن‪ ،‬كارئاسانییەكە بۆ گریمانە و بیرۆكەكەی منیش كە ویستوومە ئەنفال‬ ‫وەك جینوساید لەقەڵەم بدەم‪ .‬بەڕاستی ئەنفال كارەساتێكی دژە مرۆیی و جینوسایدی‬ ‫نەتەوەیەكە‪ ،‬چونكە هەموو ئەو ڕێوشوێنانە كە لەالیەن دەسەاڵتی بەغدادەوە گیراونەتە بەر‬ ‫بۆ عارەباندن و پاكتاوی كردنی گەلی كورد تێكەڵ بە توندوتیژی و رەفتاری بێبەزەییانەی‬ ‫بەرپرسان و بكەر و بكوژانی حكوومەتی بەعس و سەدامییەكان دەبێتەوە‪ .‬ئەنفال جینۆسایدە‪،‬‬ ‫چونكە مەبەست و بیرۆكەیەك كە لە پشت ئەم كارەساتەوە بووە پێكهاتەیەكی شۆڤێنیستی‬ ‫هەبووە‪ ،‬هەر لە بناخەوە نامرۆیانە و رەگەزپەرستانە دژە بەكوردان ڕەفتاری دەكرد‪ .‬ئەنفال‬ ‫بەرهەمی پرسی چارەسەر نەكراوی كوردە‪ ،‬كە پاش پێكهێنانی دەوڵەتی نوێی عێراق‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪225‬‬

‫بەتوندی لە ئارادایە‪ ،‬دەسەاڵتی ناوەندیش بەهەموو تواناكانیەوە هەوڵی دەد‌ا لە رێگەی‬ ‫سەربازی كێشەكە چارەسەر بكات‪ ،‬لەكاتێك دا كێشەی كورد بناخەیی و سەرەكیی بوو‪،‬‬ ‫پێویستی بە سیاسەتێكی تەندروست و متمانەپێكراو هەبوو‪ ،‬نەك سیاسەتی قۆستنەوەی‬ ‫هەلەكان‪ ،‬دواجار تەنگەبەرەیەك كە جینۆساید ئەنجامەكەی بێت‪ .‬بیركردنەوە و هەست‬ ‫و نەستی دەسەاڵتدارانی عێراق تازە بە ئاقارێكدا چووبوو كە ڕێگەی گەڕانەوەیان ون‬ ‫كردبوو‪ ،‬چونكە رەگەزپەرستی و دەمارگیری عارەبان پێش چاوی گرتبوون و هیچیان‬ ‫نەدەدی‪ ،‬بێ دەنگبوونی واڵتانی جیهان و ناوچەكە‪ ،‬هەروەها زلهێزەكانی دنیاش لەبەر‬ ‫بەرژەوەندییەكانیانئەم كارەساتە تۆقێنەرەی لێ كەوتەوە‪.‬‬

‫سەرچاوەكان‪:‬‬

‫نوام چامسکی‪ ،‬هژمونی یا بقا (تالش ێمریکا برای سیگر‌ه جهانی)‪ ،‬ترجمه‌‪ ،‬ێسود‌ه‬ ‫نوین‪ ،‬انتشارات اگالعات‪ ،‬تهران‪ ،1387 ،‬ص ‪ .159‬‬ ‫‪ .‬نوێم چامسکی‪ ،‬نظامهای کهن ‌ه و نوین جهانی‪ ،‬ترجمه‌‪ ،‬مهبد ایرانی طلب‪ ،‬چ‪،2‬‬ ‫انتشارات اطالعات‪ ،‬تهران‪ ،1383 ،‬ص ‪.398‬‬ ‫‪ .‬سه‌الم عه‌بدولکه‌ریم‪ ،‬ژیانی سیاسی له‌باشوری کوردستان(‪ ،)1991-1975‬چاپی‬ ‫چوارچرا‪ ،‬سلێمانی‪ ،2011 ،‬ل ‪.198‬‬ ‫‪ .‬نوام چامسکی‪ ،‬هژمونی یا بقا(تالش ێمریکا برای سیگر‌ه جهانی)‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل(‪.)161-160‬‬ ‫‪ .‬د‪ .‬فواد ئه‌حمه‌د بابان‪ ،‬جینۆساید کردنی نه‌ته‌وه‌یه‌ک ب ‌ه چه‌کی کۆمه‌ڵکوژی‬ ‫ژه‌هراوی‪ ،‬کتێبی جینۆسایدو تاوانه‌کانی رژێمی عێراق دژی گه‌لی کورد‪ ،‬ئاماده‌کردنی‬ ‫یه‌کیه‌تی پاڕلمانتارانی کوردستان‪ ،‬چاپخانه‌ی شه‌هاب‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2011 ،‬ل‪.283‬‬ ‫‪ .‬نوام چامسکی‪ ،‬هژمونی یا بقا(تالش ئێمریکا برای سیگر‌ه جهانی)‪ ،‬سه‌چاوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪.128‬‬ ‫‪ .‬عومه‌ر نوره‌دینی‪ ،‬سیسته‌می نوێی جیهان و دۆزی کورد‪ ،‬چاپخانه‌ی حاجی هاشم‪،‬‬ ‫هه‌ولێر‪ ،2002 ،‬لل (‪.)99-98‬‬ ‫‪ .‬نه‌وزاد عه‌بدۆاڵ هێتوتی‪ ،‬دۆزی کورد ل ‌ه عێراقدا و میکانیزمی چاره‌سه‌ر کردنی‬ ‫دوای ‪ ،2003‬ده‌زگای مۆکریانی‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2009 ،‬ل ‪.64‬‬ ‫‪226‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫‪ .‬عومه‌ر نوره‌دینی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.99‬‬ ‫‪ .‬نه‌وزاد عه‌بدۆاڵ هێتوتی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.65‬‬ ‫‪ .‬بارنز و بکر‪ ،‬تاریخ اندیشه‌ی اجتماعی(از جامعه‌ی ابتدایی تا جامعه‌ی امروز)‪،‬‬ ‫ترجم‌ه و اقتباس‪ ،‬علی اصغر مجیدی‪ ،‬انتشارات امیر کبیر‪ ،‬تهران‪ ،1384 ،‬ص ‪.416‬‬ ‫‪ .‬جۆن وایس‪ ،‬نه‌ریتی فاشیزم‪،،‬وه‌رگێڕ‪ ،‬کارزان کاوسێن‪ ،‬خانه‌ی وه‌رگێڕان‪ ،‬سلێمانی‪.‬‬ ‫‪ .2005‬ل ‪ (،192‬ل ‌ه ژانژاک رۆسۆ ده‌گێڕێته‌وه‌)‪.‬‬ ‫‪ .‬یه‌که‌م پاشای به‌ریتانیا بوو ل ‌ه بنه‌ماڵه‌ی ستوارته‌کان ک ‌ه له‌ساڵی ‪ 1603‬و پاش‬ ‫مردنی ئلیزابێتی یه‌که‌م ک ‌ه میراتگێڕێکی نه‌بوو‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ن په‌ڕله‌مانی به‌ریتانیاو‌ه وه‌ک‬ ‫پاشای به‌ریتانیا هه‌ڵبژێردرا‪ .‬‬ ‫جیمز_یکم_انگلستان ‪ /http://fa.wikipedia.org/wiki‬‬ ‫‪ .‬اندو ویسنسنت‪ ،‬نڤریه‌های دولت‪ ،‬ترجمه‌ی‪ ،‬دکتر حسین بشیریه‌‪ ،‬چ ‪ ،7‬نشر نی‪،‬‬ ‫تهران‪ ،1389 ،‬ص ‪.103‬‬ ‫‪ .‬دکتر حسینعلی ممتحن‪ ،‬کلیات تاریخ عموومی‪ ،‬ج‪ ،2‬دانشگا‌ه شهید بهشتی‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫‪ ،1370‬ص ‪.228‬‬ ‫‪ .‬ن‪ .‬الزاریف‪ ،‬مێژووی کوردستان‪ ،‬وه‌رگێڕ‪ ،‬وشیار عه‌بدۆاڵ سه‌نگاوی‪ ،‬چ‪ ،2‬ده‌زگای‬ ‫رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2010 ،‬ل ‪.499‬‬ ‫‪ .‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل ‪.501‬‬ ‫‪ .‬دکتر فرشاد شریعت‪ ،‬مبانی اندیشه‌ی سیاسی در غرب( از ارسگو تا سقراگ)‪ ،‬چ‪،2‬‬ ‫نشر نی‪ ،‬تهران‪ ،1386 ،‬ص ‪.171‬‬ ‫‪ .‬حه‌سه‌ن ئه‌رفه‌ع‪ ،‬کورده‌کان و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی مێژوویی و سیاسی‪ ،‬وه‌رگێڕ‪ ،‬سامان‬ ‫عه‌بدۆاڵ‪ ،‬په‌خشی رێنما‪ ،‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬لل(‪.)221-220‬‬ ‫‪ .‬د‪ .‬ره‌فیق شوانی‪ ،‬کێشه‌ی که‌رکووک و چۆنیه‌تی چاره‌سه‌ر کردنی‪ ،‬ده‌زگای‬ ‫موکریانی‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2007 ،‬ل (‪.)13-12‬‬ ‫‪ .‬خلیل ئیسماعیل محمد‪ ،‬کێشه‌ی کورد ل ‌ه عێراق کێشه‌ی سنوور یان بوون؟‪ ،‬وه‌رگێڕ‪،‬‬ ‫عه‌بدۆاڵ ره‌شید حسێن‪ ،‬ده‌زگای موکریانی‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2010 ،‬لل (‪.)8-7‬‬ ‫‪ .‬خلیل ئیسماعیل محمد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.165‬‬ ‫‪ .‬ته‌حسین نامیق‪ ،‬که‌رکوک ئاوڕێک ل ‌ه رابوردوو‪ ،‬دیدێک بۆ ئاینده‌‪ ،‬چاپی حه‌مدی‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل ‪.89‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪227‬‬

‫‪ .‬هێمن کامیل ره‌شید‪ ،‬ئه‌نفالی چوارو کاریگه‌ری ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانی له‌سه‌ر گه‌نجی‬ ‫که‌سوکاری ئه‌نفال‪ ،‬گۆڤاری هه‌شتاهه‌شت‪ ،‬ژماره‌‪ ،11‬ساڵی سێیه‌م‪ ،‬به‌هاری ‪،2009‬‬ ‫لل(‪( ،)52-51‬وه‌ری گرتوه‌ له‌‪ ،‬زۆهێر جه‌زائری‪ .‬که‌نعان مه‌کیه‌)‪.‬‬ ‫‪ .‬ستار‌ه عارف‪ ،‬ئه‌نفال تاوانێک دژ ب ‌ه مرۆڤایه‌تی‪ ،‬وه‌زاره‌تی رۆشنبیری و الوان‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،2012 ،‬ل ‪ (.128‬وه‌ری گرتو‌ه ل ‌ه جینۆساید ل ‌ه عێراقدا و په‌الماری ئه‌نفال بۆ‬ ‫سه‌ر کورد‪ ،‬میدڵ ئیست وۆچ‪ ،‬و‪ .‬سیامه‌ندی موفتی زاده‌)‪.‬‬ ‫‪ .‬نوام چامسکی‪ ،‬هژمونی یا بقا‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬لل(‪.)81-79‬‬ ‫‪ .‬داود محه‌مه‌د حسێن‪ ،‬گه‌رمیان له‌شااڵوه‌کانی ئه‌نفالدا‪ ،‬چاپخانه‌ی یاد‪ ،‬کفری‪،‬‬ ‫‪ ،2011‬ل(‪.)91-90‬‬ ‫‪ .‬میدڵ ئیست وۆچ‪ ،‬جینۆساید ل ‌ه عێراقدا(په‌الماری ئه‌نفال بۆ سه‌ر کورد)‪ ،‬وه‌رگێڕ‪،‬‬ ‫محه‌مه‌د حه‌مه‌ساڵح تۆفیق‪ ،‬وه‌زاره‌تی رۆشنبیری‪ ،‬سلێمانی‪ ،2004 ،‬ل ‪.202‬‬ ‫ ‪ .‬مه‌حمود سه‌نگاوی‪ ،‬بیره‌وه‌ریه‌کان‪ ،‬چاپخانه‌ی تیشک‪ ،‬سلێمانی‪ .2004 ،‬لل(‪-332‬‬ ‫‪.)333‬‬ ‫‪ .‬پاکسازی قومی ‪/http://fa.wikipedia.org/wiki‬‬ ‫ ‪ .‬دکتور مارف عومه‌ر گوڵ‪ ،‬جینۆسایدی گه‌لی کورد‪ ،‬چ‪ ،5‬ده‌زگای ئاراز‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬ ‫‪ ،2010‬ل ‪.21‬‬ ‫‪ .‬ویکیپدیا‪ ،‬پاکسازی قومی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪.‬‬ ‫‪ .‬ستار‌ه عارف‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل (‪.)111-110‬‬ ‫‪ .‬دکتور مارف عومه‌ر گوڵ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.25‬‬ ‫‪ .‬ویکیپدیا‪ ،‬پاکسازی قومی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪.‬‬ ‫‪www.kdp.se .‬‬ ‫‪ .‬دکتور مارف عومه‌ر گوڵ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.49‬‬ ‫‪ .‬هێمن کامیل ره‌شید‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.57‬‬ ‫‪ .‬داود محه‌مه‌د حسێن‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.111‬‬ ‫‪ .‬ستار‌ه عارف‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.21‬‬ ‫‪ .‬میدڵ ئیست وۆچ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬لل(‪.)192-191‬‬ ‫‪ .‬داود محه‌مه‌د حسێن‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.61‬‬ ‫‪228‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫‪ .‬هێمن کامڵ ره‌شید‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬لل(‪.)59-58‬‬ ‫‪ .‬میدڵ ئیست وۆچ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.195‬‬ ‫‪ .‬غه‌فوور مه‌خمووری‪ ،‬به‌عه‌ره‌بکردنی کوردستان‪ ،‬چ‪ ،3‬ده‌زگای وه‌رگێڕان‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬ ‫‪ ،2010‬لل(‪.)48-47‬‬ ‫‪ .‬دکتور مارف عومه‌ر گوڵ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.145‬‬ ‫‪ .‬مه‌حمود سه‌نگاوی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬لل(‪ 311‬و ‪.)313‬‬ ‫‪ .‬داود محه‌مه‌د حسێن‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.78‬‬ ‫‪ .‬محه‌مه‌د ره‌ئوف عه‌زیز‪ ،‬ئه‌نفال و ره‌هه‌ند‌ه سۆسیۆلۆجییه‌کان‪ ،‬چاپخانه‌ی تیشک‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،2005 ،‬لل(‪.)73-72‬‬ ‫‪ .‬مه‌حمود سه‌نگاوی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬لل (‪.)314-313‬‬ ‫‪ .‬میدڵ ئیست وۆچ‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪.213‬‬ ‫‪ .‬شۆڕش حاجی‪ ،‬ته‌عریبی که‌رکوک‪ ،‬چاپخانه‌ی شڤان‪ ،‬سلێمانی‪ ،2004 ،‬لل( ‪58‬‬ ‫و ‪.)258‬‬ ‫‪ .‬عارف قوربانی‪ ،‬که‌رکوک و پاکتاوی ره‌گه‌زی له‌به‌ڵگه‌نامه‌کانی به‌عسدا‪ ،‬به‌رگی‬ ‫یه‌که‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی ئارابخا‪ ،‬که‌رکوک‪ ،2004 ،‬ل ‪.8‬‬ ‫لیستی سه‌رچاوه‌کان‬ ‫سه‌رچاو ‌ه کوردیه‌کان‬

‫‪ .1‬ته‌حسین نامیق‪ ،‬که‌رکوک ئاوڕێک ل ‌ه رابوردوو‪ ،‬دیدێک بۆ ئاینده‌‪ ،‬چاپی‬ ‫حه‌مدی‪ ،‬سلێمانی‪.2009 ،‬‬ ‫‪ .2‬حه‌سه‌ن ئه‌رفه‌ع‪ ،‬کورده‌کان و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی مێژوویی و سیاسی‪ ،‬وه‌رگێڕ‪،‬‬ ‫سامان عه‌بدۆاڵ‪ ،‬په‌خشی رێنما‪ ،‬سلێمانی‪.2009 ،‬‬ ‫‪ .3‬خلیل ئیسماعیل محمد‪ ،‬کێشه‌ی کورد ل ‌ه عێراق کێشه‌ی سنوور یان بوون؟‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕ‪ ،‬عه‌بدۆاڵ ره‌شید حسێن‪ ،‬ده‌زگای موکریانی‪ ،‬هه‌ولێر‪.2010 ،‬‬ ‫‪ .4‬جۆن وایس‪ ،‬نه‌ریتی فاشیزم‪،،‬وه‌رگێڕ‪ ،‬کارزان کاوسێن‪ ،‬خانه‌ی وه‌رگێڕان‪ ،‬سلێمانی‪.‬‬ ‫‪.2005‬‬ ‫‪ .5‬داود محه‌مه‌د حسێن‪ ،‬گه‌رمیان له‌شااڵوه‌کانی ئه‌نفالدا‪ ،‬چاپخانه‌ی یاد‪ ،‬کفری‪،‬‬ ‫‪.2011‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪229‬‬

‫‪ .6‬د‪ .‬ره‌فیق شوانی‪ ،‬کێشه‌ی که‌رکووک و چۆنیه‌تی چاره‌سه‌ر کردنی‪ ،‬ده‌زگای‬ ‫موکریانی‪ ،‬هه‌ولێر‪.2007 ،‬‬ ‫‪ .7‬ستار‌ه عارف‪ ،‬ئه‌نفال تاوانێک دژ ب ‌ه مرۆڤایه‌تی‪ ،‬وه‌زاره‌تی رۆشنبیری و الوان‪،‬‬ ‫سلێمانی‪.2012 ،‬‬ ‫‪ .8‬سه‌الم عه‌بدولکه‌ریم‪ ،‬ژیانی سیاسی له‌باشوری کوردستان(‪ ،)1991-1975‬چاپی‬ ‫چوارچرا‪ ،‬سلێمانی‪.2011 ،‬‬ ‫‪ .9‬شۆڕش حاجی‪ ،‬ته‌عریبی که‌رکوک‪ ،‬چاپخانه‌ی شڤان‪ ،‬سلێمانی‪.2004 ،‬‬ ‫‪ .10‬عارف قوربانی‪ ،‬که‌رکوک و پاکتاوی ره‌گه‌زی له‌به‌ڵگه‌نامه‌کانی به‌عسدا‪،‬‬ ‫به‌رگی یه‌که‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی ئارابخا‪ ،‬که‌رکوک‪.2004 ،‬‬ ‫‪ .11‬عومه‌ر نوره‌دینی‪ ،‬سیسته‌می نوێی جیهان و دۆزی کورد‪ ،‬چاپخانه‌ی حاجی‬ ‫هاشم‪ ،‬هه‌ولێر‪.2002 ،‬‬ ‫‪ .12‬غه‌فوور مه‌خمووری‪ ،‬به‌عه‌ره‌بکردنی کوردستان‪ ،‬چ‪ ،3‬ده‌زگای وه‌رگێڕان‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬ ‫‪.2010‬‬ ‫‪ .13‬د‪ .‬فواد ئه‌حمه‌د بابان‪ ،‬جینۆساید کردنی نه‌ته‌وه‌یه‌ک ب ‌ه چه‌کی کۆمه‌ڵکوژی‬ ‫ژه‌هراوی‪ ،‬کتێبی جینۆسایدو تاوانه‌کانی رژێمی عێراق دژی گه‌لی کورد‪ ،‬ئاماده‌کردنی‬ ‫یه‌کیه‌تی پاڕلمانتارانی کوردستان‪ ،‬چاپخانه‌ی شه‌هاب‪ ،‬هه‌ولێر‪.2011 ،‬‬ ‫‪ .14‬دکتور مارف عومه‌ر گوڵ‪ ،‬جینۆسایدی گه‌لی کورد‪ ،‬چ‪ ،5‬ده‌زگای ئاراز‪،‬‬ ‫هه‌ولێر‪.2010 ،‬‬ ‫‪ .15‬محه‌مه‌د ره‌ئوف عه‌زیز‪ ،‬ئه‌نفال و ره‌هه‌ند‌ه سۆسیۆلۆجییه‌کان‪ ،‬چاپخانه‌ی تیشک‪،‬‬ ‫سلێمانی‪.2005 ،‬‬ ‫‪ .16‬مه‌حمود سه‌نگاوی‪ ،‬بیره‌وه‌ریه‌کان‪ ،‬چاپخانه‌ی تیشک‪ ،‬سلێمانی‪.2004 ،‬‬ ‫‪ .17‬میدڵ ئیست وۆچ‪ ،‬جینۆساید ل ‌ه عێراقدا(په‌الماری ئه‌نفال بۆ سه‌ر کورد)‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕ‪ ،‬محه‌مه‌د حه‌مه‌ساڵح تۆفیق‪ ،‬وه‌زاره‌تی رۆشنبیری‪ ،‬سلێمانی‪.2004 ،‬‬ ‫‪ .18‬ن‪ .‬الزاریف‪ ،‬مێژووی کوردستان‪ ،‬وه‌رگێڕ‪ ،‬وشیار عه‌بدۆاڵ سه‌نگاوی‪ ،‬چ‪،2‬‬ ‫ده‌زگای رۆژهه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‪2010 ،‬‬ ‫‪ .19‬نه‌وزاد عه‌بدۆاڵ هێتوتی‪ ،‬دۆزی کورد ل ‌ه عێراقدا و میکانیزمی چاره‌سه‌ر کردنی‬ ‫دوای ‪ ،2003‬ده‌زگای مۆکریانی‪ ،‬هه‌ولێر‪.2009 ،‬‬

‫‪230‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫سه‌رچاو ‌ه فارسیه‌کان‬

‫‪ .1‬اندو ویسنسنت‪ ،‬نڤریه‌های دولت‪ ،‬ترجمه‌ی‪ ،‬دکتر حسین بشیریه‌‪ ،‬چ ‪ ،7‬نشر نی‪،‬‬ ‫تهران‪.1389 ،‬‬ ‫‪ .2‬بارنز و بکر‪ ،‬تاریخ اندیشه‌ی اجتماعی(از جامعه‌ی ابتدایی تا جامعه‌ی امروز)‪،‬‬ ‫ترجم‌ه و اقتباس‪ ،‬علی اصغر مجیدی‪ ،‬انتشارات امیر کبیر‪ ،‬تهران‪.1384 ،‬‬ ‫‪ .3‬دکتر حسینعلی ممتحن‪ ،‬کلیات تاریخ عموومی‪ ،‬ج‪ ،2‬دانشگا‌ه شهید بهشتی‪،‬‬ ‫تهران‪.1370 ،‬‬ ‫‪ .4‬دکتر فرشاد شریعت‪ ،‬مبانی اندیشه‌ی سیاسی در غرب( از ارسگو تا سقراگ)‪،‬‬ ‫چ‪ ،2‬نشر نی‪ ،‬تهران‪.1386 ،‬‬ ‫‪ .5‬نوێم چامسکی‪ ،‬نڤامهای کهن ‌ه و نوین جهانی‪ ،‬ترجمه‌‪ ،‬مهبد ایرانی گلب‪ ،‬چ‪،2‬‬ ‫انتشارات اگالعات‪ ،‬تهران‪.1383 ،‬‬ ‫‪ .6‬نوام چامسکی‪ ،‬هژمونی یا بقا (تالش ێمریکا برای سیگر‌ه جهانی)‪ ،‬ترجمه‌‪،‬‬ ‫ێسوده‌ نوین‪ ،‬انتشارات اگالعات‪ ،‬تهران‪.1387 ،‬‬ ‫گۆڤار‬

‫‪ .7‬گۆڤاری هه‌شتاهه‌شت‪ ،‬ژماره‌‪ ،11‬ساڵی سێیه‌م‪ ،‬به‌هاری ‪.2009‬‬ ‫ئینترنێت‬

‫‪. 8‬‬ ‫‪ .9‬‬

‫‪/http://fa.wikipedia.org/wiki‬‬

‫‪ www.kdp.se‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪231‬‬

‫‪232‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫ئافره‌تان و توندوتیژی‬ ‫بۆچی توندوتیژی دژی ئافره‌تان به‌رۆكی كۆمه‌ڵگای كوردی به‌رنادات؟‬

‫فه‌وزی ‌ه عه‌بدوڵال‬ ‫ماجستێر له‌ كۆمه‌ڵناسی‬

‫ ‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪233‬‬

‫ده‌سپێك‪:‬‬

‫ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێینه‌و‌ه بۆ مێژوو‪ ،‬ده‌بینین ئه‌نجامدانی توندوتیژی دژ ب ‌ه مرۆڤ مێژوویه‌كی‬ ‫دوور و درێژی هه‌بووه‌‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه مێژوویه‌كی زۆر تاڵ‪ ،‬ئه‌ویش ب ‌ه چه‌وسانه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه یه‌كتر‪ ،‬ب ‌ه كڕین و فرۆشتنی كۆیل ‌ه و داخكردنی نێوچه‌وانی كه‌سی كۆیل ‌ه‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن خاوه‌نه‌كه‌یه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه مه‌به‌ستی دیاریكردنی كه‌سی كۆیل ‌ه ك ‌ه گوای ‌ه خاوه‌نی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬یان ده‌ست به‌سه‌راگرتنی ماڵ و زه‌وی خه‌ڵكی بێ ده‌سه‌اڵت ل ‌ه الیه‌ن ده‌سه‌اڵتدارانه‌وه‌‪،‬‬ ‫دیار‌ه مه‌به‌ستم ده‌سه‌اڵتی یاسایی نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌گه‌ر یاسا هه‌بووای ‌ه ماڵ و موڵكی‬ ‫كه‌سی بێ ده‌سه‌اڵت داگیر نه‌ده‌كرا‪ ،‬ئێستاش بارودۆخ ل ‌ه هه‌موو ڕوویه‌كه‌و‌ه گۆڕانكاری‬ ‫ب ‌ه سه‌ردا هاتووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت جۆری ئه‌نجامدانی توندوتیژیش به‌پیێ سه‌رده‌م گۆڕاوه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كه‌و‌ه بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی تر گۆڕانی ب ‌ه سه‌ردا هاتووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌پێی داب و‬ ‫نه‌ریت و یاسا و ڕێسای هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌ك گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی‬ ‫چه‌ندین جۆری هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌نجامدانی توندوتیژی دژ ب ‌ه ئافره‌تان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی تایبه‌تی‬ ‫ئه‌نجامدراوه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی ئافره‌ت ل ‌ه الیه‌ن كه‌س ‌ه نزیكه‌كانی خۆیه‌و‌ه ئازار ده‌درێت یان‬ ‫هه‌وڵی چه‌وسانه‌وه‌یان د‌راوه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگای خۆشمان‪ ،‬له‌م سااڵنه‌ی دواییدا‬ ‫زۆربه‌مان بینیمان ل ‌ه كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندنه‌و‌ه ك ‌ه چییان به‌سه‌ر (دوعا) هێنا وبه‌رد باران‬ ‫كرا‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه دوعا ناوی كچێك بوو‪ ،‬دواتر كۆتایی ب ‌ه ژیانی هات ل ‌ه الیه‌ن خانه‌واد‌ه و‬ ‫بنه‌ماڵه‌كه‌یه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی ل ‌ه یاسای خانه‌واد‌ه و ئاینی كۆمه‌ڵگاكه‌ی الیدابوو‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه‬ ‫وواڵتی پاكستانیش‪ ،‬كچێك ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ی دوعا به‌رد باران ده‌كرێت‪ ،‬ب ‌ه هۆی كڕینی‬ ‫ئامێرێكی مۆبایله‌و‌ه بۆ خۆی و دواتر بینینی ئه‌م ئامێر‌ه ب ‌ه ده‌ستی كچه‌كه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه له‌و‬ ‫وواڵته‌دا كچ مافی كڕینی مۆبایلی نییه‌‪ ،‬ل ‌ه وواڵتی ئه‌ڤغانستانیش كچێكی ته‌مه‌ن (‪)16‬‬ ‫سااڵن‪ ،‬ب ‌ه هۆی هه‌رالیه‌نێكه‌و‌ه بێت یارمه‌تی ده‌درێت و ده‌گات ‌ه وواڵتی ئه‌مه‌ریكا‪ ،‬له‌وێشه‌و‌ه‬ ‫ده‌چێت ‌ه كۆشكی سپی بۆ دیده‌نی سه‌رۆك ئۆباما ب ‌ه مه‌به‌ستی گه‌یاندنی گازانده‌كه‌ی و‬ ‫چه‌وسانه‌وه‌ی خۆی و چه‌ندین كچی تر ل ‌ه الیه‌ن خانه‌واده‌كانیانه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه هۆی ده‌ركردنیان‬ ‫ل ‌ه قوتابخانه‪‌ ،‬و ڕێگرییان لێی ده‌كرێت ك ‌ه درێژ‌ه ب ‌ه خوێندن بده‌ن‪ ،‬كاره‌ساتی له‌م جۆر‌ه‬ ‫توندوتیژییان ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئێم ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می به‌جیهانبوونداین و ڕۆژ ل ‌ه دوای ڕۆژ جیهان‬ ‫به‌ره‌و پێش ده‌چێت كه‌چی شێوازی توندوتیژییه‌كان گۆڕانییان به‌سه‌ردا دێت نه‌ك ڕێژ‌ه و‬ ‫ئاستی كه‌مكردنه‌وه‌یان‪.‬‬

‫‪234‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫پێناسه‌ی توندوتیژی‪:‬‬

‫توندوتیژی دژ ب ‌ه ئافره‌تان و منداڵن پێناسه‌ی جۆراو جۆری بۆ كراو‌ه ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و زانایان و توێژه‌رانی ده‌رووناسی و كۆمه‌ڵناسییه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ریه‌كیان ب ‌ه پێی پسپۆری خۆیان ڕاو و بۆچوونی جیاوازییان هه‌بوو‌ه بۆ ئه‌م پێناسه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ب ‌ه خوێندنه‌وه‌ی كۆی ئه‌و پێناسان ‌ه بمانه‌وێت پێناسه‌یه‌ك بۆ ئه‌م چه‌مك ‌ه بكه‌ین‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگای كوردیدا‪ ،‬توندوتیژی دژ ب ‌ه ئافره‌تان بریتیی ‌ه ل ‌ه ئازاردانی جه‌سته‌یی و‬ ‫ده‌روونی تا ده‌گات ‌ه ئه‌و حاڵه‌ته‌ی ك ‌ه كه‌سی چه‌وساو‌ه په‌نا ده‌بات ‌ه به‌ر خۆكوشتن و هه‌اڵتن‬ ‫و ناچاركردن و بێزاركردن و خۆسوتاندن‪ ،‬ل ‌ه كۆتایشدا ب ‌ه كه‌سێكی نه‌خۆش ناوزه‌د ده‌كرێت‬ ‫له‌ الیه‌ن كۆمه‌ڵگاوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بێت و شیكاریه‌كی وورد بۆ ئه‌م پێناسه‌یه بكه‌ین ده‌بینین توندتیژی دوو واتای‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬توندوتیژی جه‌سته‌یی‪ ،‬وات ‌ه ئازاردانی جه‌سته‌ی مرۆڤێك‪ ،‬چ ب ‌ه لێدان بێت یان‬ ‫شكاندنی جه‌سته‌ی تا ده‌گات ‌ه ڕاده‌ی تێكچوونی به‌شێك ل ‌ه جه‌سته‌ی كه‌سی چه‌وساو‌ه و‬ ‫هه‌ندێك جاریش ب ‌ه مردنی كه‌سه‌ك ‌ه كۆتایی دێت‪ ،‬به‌اڵم توندوتیژی ده‌روونی وات ‌ه بێزاركردن‬ ‫یان كه‌ڵه‌كه‌بوونی بێزاری‪ ،‬دواتریش كه‌سی چه‌وساو‌ه په‌نا ده‌بات ‌ه به‌ر خۆكوشتن و سوتاندن و‬ ‫هه‌اڵتن‪ ،‬بێجگ ‌ه ل ‌ه تووشبوون ب ‌ه چه‌ندین نه‌خۆشی ده‌روونی تر‪ ،‬و دووره‌په‌رێزی ل ‌ه خه‌ڵك‪،‬‬ ‫و چه‌ندین دیارده‌ی تری نه‌شیاو ك ‌ه ب ‌ه ناچاری ئافره‌ت په‌نای بۆ ده‌بات ل ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫توندوتیژی‪.‬‬ ‫جۆره‌كانی توندوتیژی‪:‬‬

‫‪ -1‬توندوتیژی جه‌سته‌یی‪:‬‬ ‫بریتیی ‌ه له‌و ڕه‌فتاره‌ی ك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن كه‌سێك یان زیاتر ل ‌ه كه‌سێك ئه‌نجامده‌درێت به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه كه‌سێك ئه‌ندام بێت له‌و خێزانه‌‪ ،‬یان كه‌سێكی تر ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی خێزان بێت‪ ،‬به‌اڵم ڕه‌فتاری‬ ‫توندوتیژی هه‌بێت وه‌ك هه‌ندێك ل ‌ه خاوه‌ن كاره‌كان ك ‌ه توندوتیژن به‌رامبه‌ر كرێكاره‌كانیان‬ ‫یان ئه‌و مندااڵنه‌ی ك ‌ه ل ‌ه سه‌ر شه‌قامه‌كان كار ده‌كه‌ن‪ .‬ئازاردانی جه‌سته‌یی چه‌ندین‬ ‫جۆری هه‌یه‌‪ ،‬وه‌ك لێدان چ ب ‌ه ده‌ست بێت یان ب ‌ه ئامێرێك ئه‌نجامده‌درێت‪ ،‬یان خنكاندن‪،‬‬ ‫یان شكاندنی هه‌ندێك ل ‌ه به‌شه‌كانی جه‌سته‌‪ ،‬یان ڕێگریكردن ل ‌ه كارێك‪...‬هتد‪ ،‬نموونه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه جۆری توندوتیژی جه‌سته‌یی ك ‌ه ماوه‌یه‌ك ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگای كوردی وه‌ك حاڵه‌تێك سه‌ری‬ ‫هه‌ڵداوه‌‪ ،‬ئه‌ویش لێدان ‌ه ب ‌ه ئۆتۆمبێل و جێهێشتنی كه‌سی قوربانی به‌برینداری یان فرێدانی‬ ‫ته‌رمه‌كه‌ی كاتێك خاوه‌ن شوفێر تێده‌گات ئه‌و كه‌س ‌ه گیانی ل ‌ه ده‌ستداو‌ه ل ‌ه شوێنێكی نادیار‪،‬‬ ‫دوای ئه‌نجامدانی ئه‌م كار‌ه قێزه‌وه‌ن ‌ه خۆده‌ربازكردن ل ‌ه ترسی گیران یاخود سزادان‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪235‬‬

‫مه‌به‌ستمان ‌ه له‌م باس ‌ه بیخه‌ین ‌ه ڕوو ئه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه سه‌ره‌تای ئه‌نجامدانی ڕووداوه‌كه‌و‌ه خاوه‌ن‬ ‫ئۆتۆمبێل ب ‌ه شێوه‌یه‌كی مه‌به‌ستدار ل ‌ه كه‌سه‌كه‌ی نه‌داوه‌‪ ،‬به‌اڵم كاتێك خاوه‌ن ئۆتۆمبێل‬ ‫هه‌ڵدێت و ب ‌ه شێوه‌یه‌كی شاراو‌ه هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كات‪ ،‬ل ‌ه ترسی سزادان و خۆدزینه‌و‌ه ل ‌ه یاسا‬ ‫وبه‌رپرسیارێتی‪ ،‬لێره‌دا ڕه‌فتاره‌ك ‌ه ده‌بێت ‌ه ڕفتارێكی توندوتیژی مه‌به‌ستدار‪ ،‬ئه‌وه‌شمان بیر‬ ‫نه‌چێت كه‌س ‌ه قوربانیه‌كان سه‌رجه‌میان ئافره‌ت بوون‪ ،‬له‌و باوه‌ڕه‌دام ئه‌گه‌ر كه‌سی قوربانی‬ ‫ل ‌ه ڕه‌گه‌زی نێرین ‌ه بوای ‌ه خاوه‌نی ئۆتۆمبێل هه‌ڵناهات‪ ،‬بۆی ‌ه ڕه‌گه‌زی نێر ل ‌ه كاتی‬ ‫ئه‌م جۆر‌ه ڕووداوانه‌ش جیاوازی ده‌كه‌ن‪ .‬نموونه‌یه‌كی تر ل ‌ه توندوتیژی جه‌سته‌یی ئه‌ویش‬ ‫كوشتنی ڕه‌گه‌زی مێینه‌یه‌ل ‌ه كۆمه‌ڵگای كوردی‪ ،‬ب ‌ه تاوانی ب ‌ه ناو شه‌ره‌ف یان هه‌ر جۆر‌ه‬ ‫سه‌رپێچیه‌كی تر ك ‌ه ئافره‌ته‌ك ‌ه الیدابێت ل ‌ه بنه‌ماكانی كۆمه‌ڵگا‪ ،‬لێره‌دا پرسیاره‌ك ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ئای ‌ه بۆ ده‌بێت ب ‌ه ته‌نها ئافره‌ت ببێت ‌ه قوربانی ب ‌ه ناو ناموس وشه‌ره‌فه‌وه‌؟‪ ،‬ئه‌ی ڕه‌گه‌زه‌كه‌ی‬ ‫تر به‌شدار نه‌بوو‌ه له‌م سه‌رپێچیه‌‪ ،‬یان كۆمه‌ڵگا ئه‌م جۆر‌ه یاساییه‌ی ب ‌ه ته‌نها بۆ ئافره‌ت‬ ‫داڕشتووه‌‪ ،‬زۆر جاریش ئافره‌ت ده‌بێت ‌ه قوربانی و ده‌كرێت ‌ه ئامانج‪ ،‬ل ‌ه ئه‌نجامی كێشه‌یه‌كی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ل ‌ه نێوان دوو بنه‌ماڵه‌دا ل ‌ه بنه‌مادا كێشه‌ك ‌ه كێشه‌ی ڕه‌گه‌زه‌كه‌ی تر‌ه نه‌ك‬ ‫ئافره‌ت‪ ،‬دواتریش ب ‌ه ڕێكه‌وتنی عه‌شایه‌ری كێشه‌ك ‌ه چاره‌سه‌ری ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌ویش ب ‌ه پێدانی‬ ‫ئافره‌تێك یان دوو ئافره‌ت به‌بێ ڕه‌زامه‌ندی خۆی هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵ كه‌سێك بكات‬ ‫ل ‌ه تۆڵه‌ی خوێن‪ ،‬ل ‌ه به‌رئه‌وه‌ی كێشه‌ی دوو بنه‌ماڵ ‌ه چاره‌سه‌ر ده‌كرێت‪ ،‬لێره‌دا ب ‌ه ته‌واوه‌تی‬ ‫ئافره‌ت په‌راوێز ده‌خرێت ئه‌مه‌ش بۆ خۆی جۆرێك ‌ه ل ‌ه جۆره‌كانی توندوتیژی جه‌سته‌یی و‬ ‫هه‌م ده‌روونی‪.‬‬ ‫‪ -2‬توندوتیژی ده‌روونی‪:‬‬ ‫بریتیی ‌ه له‌و جۆر‌ه توندوتیژیه‌ی به‌رامبه‌ر ب ‌ه ڕه‌گه‌زی مێین ‌ه ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬چ خێزان بێت‬ ‫یان خوشك یان هه‌ر ئه‌ندامێكی تر سه‌ر به‌و خێزان ‌ه بێت‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ن باوك و برا و هاوسه‌ره‌و‌ه‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬وه‌ك ڕێگریكردن ل ‌ه شێوه‌ی جلوبه‌رگ پۆشین و چوون ‌ه ده‌ره‌و‌ه ودڵپیسی و‬ ‫ڕه‌زیلی و ترساندن و جیاوازی ل ‌ه نێوان هه‌ر دوو ڕه‌گه‌زو‪....‬هتد‪ ،‬ب ‌ه پێی كات ئه‌و كه‌سه‌ی‬ ‫ڕه‌فتاری توندوتیژی به‌رامبه‌ر ده‌كرێت ل ‌ه ژیان بێزار ده‌بێت‪ ،‬ل ‌ه ئه‌نجامی كه‌ڵه‌كه‌بوونی‬ ‫فشاری ده‌روونی‪ ،‬توشی دڵه‌ڕاوكێ و خه‌مۆكی و چه‌ندین نه‌خۆشی ده‌روونی تر ده‌بێت(‪،)1‬‬ ‫دواتر په‌نا ده‌بات ‌ه به‌ر خۆكوشتن یان خۆسوتاندن‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه دیارده‌ی خوسوتاندنی ئافره‌تان‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی‪ ،‬ئێستا ڕوو ل ‌ه زیاد بووندایه‌‪ ،‬ب ‌ه هۆی ئه‌نجامدانی توندوتیژی‬ ‫ده‌روونیه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی هه‌ندێك له‌و ئافره‌تانه‌ی ك ‌ه تووشی كێشه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌بن ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كانیاندا بۆیه‌ په‌نا بۆ خۆسوتاندن ده‌به‌ن‪.‬‬

‫‪236‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫‪ -3‬توندوتیژی زاره‌كی و نووسین‪:‬‬ ‫توندوتیژی زاره‌كی بریتیی ‌ه ل ‌ه ده‌ربڕینی ووشه‌ی نه‌شیاو ل ‌ه الیه‌ن كه‌سێك ل ‌ه ئه‌ندامانی‬ ‫خێزان به‌رامبه‌ر ب ‌ه دایك یان خوشك یان هاوسه‌ر یان ل ‌ه نێوان دوو قوتابی یان زیاتر ده‌وترێت‪،‬‬ ‫وه‌ك جنێودان‪ ،‬ئه‌ویش چه‌ندین جۆری هه‌ی ‌ه وه‌ك (نه‌زان‪ ،‬نه‌فام‪ ،‬بێ مێشك‪... ،‬هتد)‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫توانج لێدان و ڕه‌خنه‌گرتنی ڕووخێنه‌ر و بێ بنه‌ما‪ ،‬به‌مه‌به‌ستی شكاندنی كه‌سایه‌تی ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌‪ ،‬ئه‌م جۆر‌ه كرده‌وان ‌ه ب ‌ه پێی كات كار ده‌كات ‌ه سه‌ر باری ده‌روونی و ل ‌ه ده‌ستدانی‬ ‫بڕوا ب ‌ه خۆبوون‪ ،‬و هه‌ستكردن ب ‌ه نائارامی و بێزاریه‌كی زۆر‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه ماڵه‌وه‌ش ك ‌ه‬ ‫شوێنێك ‌ه بۆ ئارامی تاكه‌كان‪ ،‬به‌اڵم توندوتیژی نووسین ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستمان ‌ه باسی بكه‌ین‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن هه‌ندێك گه‌نجی تاز‌ه پێگه‌یشتووه‌و‌ه ئه‌نجام ده‌درێت به‌رامبه‌ر ب ‌ه هه‌ندێك‬ ‫قوتابی كچان ب ‌ه نووسینی ووشه‌ی نه‌شیاو یان نووسینی ژماره‌ی مۆبایل ل ‌ه سه‌ر دیواری‬ ‫قوتابخانه‌كاندا یان ل ‌ه سه‌ر دیواری ئه‌و مااڵنه‌ی ك ‌ه ل ‌ه نزیك قوتابخانه‌كاندا نیشته‌جێن‪،‬‬ ‫یان توانج لێدان و گاڵت ‌ه پێكردن ب ‌ه شێوه‌ی پۆشینی جل و به‌رگیان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه كاتی‬ ‫كردنه‌وه‌ی قوتابخانه‌دا‪ ،‬ئه‌م جۆر‌ه ڕه‌فتاران ‌ه ڕوو ل ‌ه زیاد بووندایه‌‪ ،‬ب ‌ه نووسینی ووش ‌ه و تیر و‬ ‫توانج و ناوزڕاندنی و له‌كه‌داركردنی ناو‪ ،‬ئه‌م جۆر‌ه كرده‌وان ‌ه شوێنه‌وار و ده‌رئه‌نجامی خراپ‬ ‫جێ ده‌هێڵێت له‌سه‌ر كه‌سایه‌تی قوتابییه‌كه‌‪ ،‬چونك ‌ه هه‌ندێك له‌و قوتابیان ‌ه بێ ئاگان له‌و‬ ‫جۆر‌ه كرده‌وانه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه الیه‌ك‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه ل ‌ه الیه‌ن هاوڕیه‌كانیانه‌و‌ه ب ‌ه كه‌م سه‌یر‬ ‫ده‌كرێن‪ ،‬یان ل ‌ه الیه‌ن به‌ڕێوه‌به‌ری قوتابخانه‌و‌ه سزا ده‌درێن‪ ،‬دواتر ئه‌و دیارده‌ی ‌ه ده‌بێت ‌ه هۆی‬ ‫نائارامی و هه‌ندێك جار دابڕانی هه‌ندێك له‌و قوتابیان ‌ه ل ‌ه قوتابخانه‌‪ ،‬یان ل ‌ه الیه‌ن كه‌س و‬ ‫كاریانه‌وه‌ ڕێگریان لێده‌كرێت به‌رده‌وام بن له‌ پرۆسه‌ی خوێندن‪.‬‬ ‫‪ -4‬توندوتیژی تۆقاندن‪:‬‬ ‫جۆرێك ‌ه ل ‌ه جۆره‌كانی توندوتیژی‪ ،‬ئه‌ویش ب ‌ه ترساندن یان تۆقاندنی كه‌سێك یان كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫كه‌سێك ل ‌ه یه‌ك كاتدا‪ ،‬ئه‌م جۆر‌ه توندوتیژیی ‌ه زۆر ترسناكه‌‪ ،‬چونكه‌ئه‌نجامدانی ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫توندوتیژیی ‌ه كاریگه‌ری خراپی لێ ده‌كه‌وێته‌و‌ه وه‌ك تێكچوونی باری ده‌روونی‪ ،‬خه‌مۆكی‬ ‫و ترس‪ ،‬بێباوه‌ربوون ب ‌ه خۆی‪ ،‬و ل ‌ه ده‌ستدانی متمان ‌ه ب ‌ه كه‌سانی ده‌وروبه‌ر‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م جۆر‌ه توندوتیژیی ‌ه به‌رامبه‌ر ب ‌ه كه‌سێك ئه‌نجامبدرێت ل ‌ه ته‌مه‌نێكی هه‌رزه‌كاردا‬ ‫بێت‪ ،‬نموونه‌شمان بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌م جۆر‌ه توندوتیژییه‌‪ ،‬ترساندن یان تۆقاندنی قوتابیی ‌ه‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬ك ‌ه به‌داخه‌و‌ه ل ‌ه الیه‌ن هه‌ندیك مامۆستاو‌ه په‌یڕه‌و ده‌كرێت به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه هه‌ندێك قوتابی ل ‌ه قوتابخانه‌كاندا‪ ،‬ب ‌ه مه‌به‌ستی گوێڕایه‌ڵی و باشتركردنی ڕه‌فتاری‬ ‫قوتابی‪ ،‬له‌بری سزادان و ترساندن چه‌ندین ڕێگا هه‌ی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ڕه‌فتاری قوتابی پێ باشتر‬ ‫بكرێت‪ ،‬نه‌ك ب ‌ه به‌كارهێنانی زه‌بروزه‌نگ و ترساندن و هه‌ڕه‌شه‌كردن و ده‌ركردنی قوتابی ل ‌ه‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪237‬‬

‫ناو پۆلدا‪...‬هتد وه‌ك سزایه‌ك‪ ،‬زانایانی كۆمه‌ڵناسی و ده‌رووناسی پێیان وای ‌ه ئامرازه‌كانی‬ ‫سزا و پاداشت بۆ كۆنترۆڵكردنی ڕه‌فتاری قوتابی‪ ،‬و هاندانی ب ‌ه پاداشت ئامرازێكی‬ ‫پێویستن‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت ب ‌ه پێی ئه‌و یاسا و ڕێسای ‌ه ڕێكبخرێت ك ‌ه سیسته‌می په‌روه‌رد‌ه‬ ‫دیاریكردووه‌‪ ،‬و شێوه‌ی سزاكه‌ش پێویست ‌ه ل ‌ه گه‌ڵ ته‌مه‌ن و قۆناغه‌كانی خوێندنی قوتابی‬ ‫بگونجێت‪ ،)2( ،‬نه‌ك مامۆستا ب ‌ه ئاره‌زووی خۆی ڕه‌فتاری توندوتیژ ئه‌نجامبدات‪ ،‬بۆ ل ‌ه‬ ‫جیاتی ئه‌م جۆر‌ه ڕفتاران ‌ه په‌یوه‌ندیه‌كی به‌هێز وه‌ك په‌یوه‌ندی هاوڕێیه‌تی دروست نه‌كرێت‬ ‫ل ‌ه نێوان قوتابی و مامۆستادا‪ ،‬بۆ ده‌بێت مامۆستا وا بیر بكاته‌و‌ه سزادان ڕێز دروست‬ ‫ده‌كات‪ ،‬نه‌ك بوونی متمان ‌ه و ڕێز‪ ،‬ل ‌ه كۆتاییدا‪ ،‬جۆره‌كانی توندوتیژی ئه‌گه‌ر توێژینه‌وه‌یان‬ ‫له‌سه‌ر بكرێت یكجار زۆرن‪ ،‬وه‌ك توندوتیژی ئابوری و كۆمه‌اڵیه‌تی و سێكسی‪...‬هتد‪،‬‬ ‫ئه‌نجامدانی توندوتیژی دژ ب ‌ه ئافره‌تان و كچان ك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن هه‌ندێك خێزانه‌و‌ه یان كه‌سانی‬ ‫بااڵده‌سته‌و‌ه په‌یڕو ده‌كرێت‪ ،‬دژ‌ه له‌گه‌ڵ بنه‌مای مافی مرۆڤ‌‪ ،‬و ل ‌ه هه‌مان كاتیشدا دژ‌ه‬ ‫له‌ گه‌ڵ بنه‌ماكانی په‌روه‌رده‌یی و ئه‌خالقی و ئاینیه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‬

‫‪ -1‬هه‌تاو كریم‪ ،‬ظاهر‌ه العنف االسری‪ ،‬ط‪ ،1‬وزار‌ه الثقاف ‌ه المدیری ‌ه العام ‌ه للصحاف ‌ه‬ ‫والنشر‪ ،‬أربیل‪ ،2008 ،‬ص‪.93‬‬ ‫‪ -2‬غنی ناصر حسین القریشی‪ ،‬الضبط االجتماعی‪ ،‬ط‪ ،1‬دار صفا‌و للنشر والتوزیع‪،‬‬ ‫عمان‪ ،2011 ،‬ص‪.159 -158‬‬

‫‪238‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫خوێندنەوەیەكی شیكارانە بۆ هۆنراوەیەكی مەهاباد قەرەداغی‬

‫ئێستاتیكای خەمە پیرۆزەكانی‬ ‫خانمە هۆنیارێكی ئاوارە‬

‫د‪ .‬عادل گەرمیانی‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪239‬‬

‫مەهاباد قەرەداغی‪ ،‬خانمە هۆنیاریكی ناوداری ئەدەبی هاوچەرخی كوردییە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫بە ڕەچەڵەك خەڵكی شارۆچەكەی كفرییە‪ ،‬بەاڵم بە نووسین خۆی بە موڵكی گشت‬ ‫كوردستان دەزانێت‪ .‬جگە لە هۆنراو نووسین‪ ،‬لە بوارەكانی چیڕۆكی كورت و ڕۆمان و‬ ‫وتار نووسین و ڕۆژنامەنووسینیشدا پێنووسی خۆی تاقیكردۆتەوە‪ .‬لە هەموو بوارەكانی‬ ‫نووسیندا خاوەن جۆرە داهێنانێكی تایبەتی خۆیەتی و‪ ،‬لە زۆربەی بەرهەمەكانی الیەنی‬ ‫فیمینیزمی ڕەنگیداوەتەوە و‪ ،‬بە جوانی هەستی مێیانەی هاوڕەگەزی خۆی بەرجەستە‬ ‫كردووە‪ ،‬ئەمە جگە لە وێناكردنی هەندێ لە خەمە پیرۆزەكانی ناخی خۆی وەك خانمە‬ ‫كوردێكی هۆشیار بەدەست كێشەكانی نەتەوەكەی دەتلێتەوە‪.‬‬ ‫بیگومان هەموومان نەفرەت لە ڕۆژانی براكوژیی سااڵنی پێش و پاش ساڵی ‪1994‬ی‬ ‫باشووری كوردستان دەكەین‪ ،‬چونكە جگە لەوەی چەندین خێزان ئەشكەنجەی ئەو كارەساتە‬ ‫دڵتەزینەیان چێژت و‪ ،‬ماڵوێرا بوون و هەندێكیان بەرەو هەندەران سەریان هەڵگرت‪ .‬هەر‬ ‫ئەو كارەساتە بووە مایەی ئاوارەبوونی چەندین ئەدیب و ڕۆشنبیری ناسراوی گەلەكەمان‪،‬‬ ‫كە لە هەندەرانەوە پێنووسەكانیان فرمێسكی بۆ ئەم خەمە نەتەوەییە پیرۆزە دەرشت و‪ ،‬لە‬ ‫ئەنجامدا خەمی تاراوگە وەك بابەتێكی ئەدەبیی تازە لەنێو ئەدەبی هاوچەرخی كورددیدا‬ ‫سەری هەڵدا‪.‬‬ ‫ئەم خانمە هۆنیارە ماوەیەك لە دەرەوە وەك ئاوارە ژیاوە و‪ ،‬بۆ چەند ساڵێك لە واڵتی سوید‬ ‫ژیانی ئاوارەیی بەسەر بردووە و‪ ،‬هەندێ لە گیروگرفتەكانی تاراوگە لەنێو نووسینەكانی‬ ‫بەتایبەتی لەنێو هۆنراوەی (زەردەشت خۆی تیشك و پەیامە) ڕەنگیداوەتەوە‪ ،‬كە بەشێوەیەكی‬ ‫جوانی كاریگەر ئاوێتەی خەمەكانی خەڵكی كوردستانە بەجێماوەكەی كردووە‪.‬‬ ‫شیعر‪ ،‬وەك دەربڕینێكی هونەریی جوان‪ ،‬خاوەن چەندین ئەركە‪ .‬دەربڕینی هەستی ناخی‬ ‫هۆنیاریش یەكێكە لەو ئەركانەی شیعر‪ ،‬كە « ئەركی شیعر یەكێكە لە كێشە هەر دیار و‬ ‫زیندووەكانی هونەری شیعر و‪ ،‬بەردەوام الیەنێكی گرنگ و سەرەكی پێكهێنانی چەمكی‬ ‫شیعر بووە لە ئەدەبی میللەتادا «‪.1‬‬ ‫ئەم هۆنراوەیە‪ ،‬نۆبەرەی دیوانەكەیەتی‪ ،‬كە لە ساڵی ‪ 2013‬لەالیەن مەڵبەندی گشتیی‬ ‫یەكێتی نووسەرانی كوردەوە بۆی چاپكراوە‪ .‬خوێنەری ئەم هۆنراوەیە لە كۆتاییدا بۆی‬ ‫دەردەكەوێت لە مانگی گەالوێژی ‪ 1995‬لە شاری (فاڵشۆپینگ)یواڵتی سوید نووسراوە‬ ‫و‪ ،‬لە (‪ ) 172‬دێری شیعری پێكهاتووە و‪ ،‬بەشێوەی كۆپڵە كۆپڵە دارێژراوەو‪ ،‬لێوا و‬ ‫‪ -1‬نەسرین رەئووف ئیسماعیل – ئەركی شیعر لە ئەدەبی كوردی دا سااڵنی (‪ ،)1958-1920‬چاپخانەی‬ ‫ڕۆژهەاڵت‪ ،‬هەولێر‪ ،2009 ،‬ل‪189‬‬

‫‪240‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫لێۆ پڕە لە وێنەی هۆنراوەیی هەمە چەشن و هەمەجۆر‪ ،‬كە هیچ هۆنراوەیەك بێ وێنە‬ ‫نابێت‪ ،‬چونكە وێنە لەنێو شیعردا خاوەن چەندین ئەركە‪ ،‬وەكو «یەكەمیان تاقیكردنەوەی‬ ‫هۆنیار دەخاتە ڕوو‪ ،‬دووەمیان الیەنێكی هەستی دیكە بەشتە هەستپێكراوەكان دەبەخشێء‪،‬‬ ‫سێیەمیان بەلگەی كاریگەری ڕەخنەگرە بۆ بڕیاردان لەسەربینای هونەری هۆنراوەكەو‪،‬‬ ‫چوارەمیان سەر لەنوێ واقیع دادەرێژێتەوەو ئامرازێكە بۆ دیاریكردنیء وەبەرچاو خستنی‪،‬‬ ‫پێنجەمیان لە ڕێی خەیاڵەوە هەندێ شتی لێكنەچوو كۆدەكاتەوە كە لەواقیعدا كۆناكرێنەوە‪،‬‬ ‫شەشەمیان هۆنیاران بەهۆیەوە بۆچوونیان دەخەنە ڕوو‪ ،‬حەوتەمیان ئەو وشانە دەتوێنێتەوە‬ ‫كە لەدەرەوەی دەقەكە لێكنەچوو دیارن «‪ .2‬گەورەترین ئەرك و سوودی وێنە لەنێو شیعردا‬ ‫لەوەدایە «وێنە لەپڕۆسەی داهێناندا یادكرنەوەیەكی هۆشمەندانەیە‪ ،‬یان گەڕانەوەیەكی‬ ‫دەرك پێكراوێكی هەستییە‪ ،‬یان شارەزاییەكی ئەندێشەییە»‪.3‬‬ ‫بابەتی ئەم هۆنراوەی مەهاباد قەرەداغی زیاتر لەمەڕ كاریگەری تاراوگەیە بەسەر‬ ‫نامۆیی مرۆڤە‪ ،‬كە لەم ڕۆژگارەدا بووەتە كێشە و گیروگرفتێكی كاریگەر بەسەر‬ ‫ئاسوودەیی دەروونی مرۆڤی هاوچەرخدا‪ .‬نامۆیی زیاتر «حاڵەتێكی دەروونییە تووشی‬ ‫مرۆڤ دەبێت پاش ئەوەی لە ژینگەی كۆمەاڵیەتی خۆی دوور دەكەوێتەوە‪ ،‬یان لەنێو‬ ‫ژینگەی كۆمەاڵیەتی خۆیدا هەست بە نەگونجانی دیدو بۆچوون و ژیانی خۆی لەگەڵ‬ ‫كەسانی دەوروبەری خۆی لەنێو خێزان و كۆمەڵەكەی بكات «‪.4‬‬ ‫ئەوەتا تارواگە بەالی ئەم خانمە هۆنیارە خاوەن جوانییەكی پەنهانەیە‪ ،‬بەاڵم هزر و‬ ‫هەستی ناخەوەی بە ئاسانی قەبووڵی ناكات‪ ،‬بۆیە هەوڵی گرێدانی ئەو جوانییە دەدات و‪،‬‬ ‫بەسەر هەرەمە بێ شوێنەوارەكانی كۆچدا بەجێیان دەهێڵێت‪:‬‬ ‫گرێییەك لە تیشك دەدەین و‬ ‫لە بۆشاییە سێگۆشەكانی‬ ‫خەون و‪ ،‬هیوا‪ ،‬چاوەڕوانیدا هەڵیدەواسین‬ ‫‪-2‬د ‪ .‬عبد هللا عساف ‪ -‬الصورە الفنیە فی قصیدە الرۆیا‪ ،‬تجربە الحداپە فی مجلە (شعر)‪ ،‬جیل‬ ‫الستینات فی سوریە‪ ،‬دار دجلە‪ ،‬سوریە‪ ،1996،‬ص‪32-31‬‬ ‫‪ -3‬د ‪ .‬سمیر علی سمیر الدلیمی ‪ -‬الصورە فی التشكیل الشعری ‪ /‬تفسیر بنیوی‪ ،‬مطابع دار الشۆون‬ ‫الپقافیە العامە‪ ،‬بغداد‪،1990 ،‬ص‪67‬‬ ‫‪ -4‬محمد صالح عەبدولڕەحمان – نامۆیی لە شیعرەكانی ڕۆستەم باجەاڵن دا‪ ،‬نامەیەكی ماستەرە پێشكەشی‬ ‫كۆلێژی زمانی زانكۆی سەاڵحەددین كراوە‪ ،2013 ،‬ل‪14‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪241‬‬

‫گرێیەك لە جوانییە پەنهانەكانی تاراوگە دەدەین و‬ ‫‪5‬‬ ‫لەسەر هەرەمە بێ شوێنەوارەكانی كۆچیدا جێیان دەهێڵین‬ ‫سەرەتاخوێنەری ئەم هۆنراوەیە ئەو پرسیارەی ال دروست دەبێت ‪ :‬بۆچی ناوی زەردەشتی‬ ‫لەنێو ناونیشانی هۆنراوەكەی بەكارهێناوە ؟ ئایا لەبەر پیرۆزی ئەو پێغەمبەرەیە ؟ كە لەو‬ ‫ئایینە هەردوو خواوەندی خێر ئاهورامەزدا و خواوەندی شەڕ ئەهریمەن هەبوونی كاریگەرییان‬ ‫هەیە‪ .‬واتە لەوە دەچێت ئەم خانمە هۆنیارە لەو باوەڕەدایە ئەهریمەنی خواوەندی شەڕ دەستێكی‬ ‫البەالی هەیە لە هەڵگیرسانی ئەو شەڕی براكوژییەی ناو پارچە كوردستانەكەی‪ ،‬كە لە‬ ‫سەرەتای هۆنراوەكەی بە هەرێمی گومان ناوی دەبات ‪:‬‬ ‫لە بەندەرە تراویلكەییەكانی هەرێمی گومانەوە هەڵمانكرد‪،‬‬ ‫هاتووین دەستێ بێنین بەسەر پێستی نەرمی كارەساتەكان و‬ ‫فرمێسكەكانی چاوی ڕووداو‪،‬‬ ‫بەناوی لەپی زبری دڵنیاییمان بسڕین و‬ ‫دڵی گەردیلە ڕەشەكانی ڕووناكی بدەینەوە‬ ‫بیگومان كاتێك مرۆڤ واڵت و نیشتمانەكەی بەجێ دەهێڵێت ڕادەی خەمەكانی ئەوەندە‬ ‫زۆر بێتلەتوانایدا نەبێت بەرگەیان بگرێت و ناچار دەبێت ژیانی نامۆیی بكاتە قەوارەیەكی‬ ‫تازەی ژیانی ڕۆژانەی و‪ ،‬ئەوسا خەمەكان تام و چێژێكی دیكەی دەبێت‪.‬‬ ‫لێرەدا لەبەر ئەوەی خەمخۆر كەسێكی هۆنیاری خاوەن هەستێكی ناسكە و‪ ،‬ئاوارەی‬ ‫واڵتانە و‪ ،‬هەرێمەكەی خۆی بە شوێنی گومان دادەنات بۆیە دەیەوێ لێی هەڵبێت و‪،‬‬ ‫ڕەهەندێكی ئێستاتییكانە بە خەمەكانی دەبەخشێت‪.‬‬ ‫بیگومان زەردەشت پێغەمبەرێكی پێرۆزە بەالی مەهاباد قەرەداغییەوە‪ ،‬بۆیە ڕووی‬ ‫لێدەكات و‪ ،‬نزای هەندێ شت دەكات بە ئومیدی ئەوەی ئەو پێغەمبەرە بۆی جێ بە جێی‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ نموونە لەم كۆپڵە درێژەی خوارەوە داوای كۆمەڵێ شت لە زەردەشتی پێغەمبەر‬ ‫دەكات ‪:‬‬ ‫زەردەشت !‬ ‫هاودەمە ئاگراوییەكەم‪ ،‬هاوڕێ ئایدیالەكەم‬ ‫بە پەنجەی شایەتمانی ئاگرین‬ ‫ڕێگەی دوورگە دۆزەخییەكانی حەزم پیشان دە!‬ ‫‪ -5‬مەهاباد قەرەداغی – دیوانەكەی – چاپخانەی شەهاب‪ ،‬هەولێر‪ ،2013 ،‬ل‪8‬‬ ‫‪242‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫پڕیشكێكیش موفەڕكە گڕم وێدە‬ ‫با وەكو بازنگێكی خودایی‬ ‫وەكو بازنگێكی ئاویی لە مەچەكەمی بئاڵێنم‬ ‫زەردەشت!‬ ‫لە چاڵە ئەهریمەنییەكانی بێدەنگیدا‬ ‫نوقمی دەریای خەڵوەتم كە!‬ ‫لە شەكڵە بیسنوورەكانی تیشكدا جەستەم بتوێنەوە‬ ‫با ئاهورامەزدا لە كڵێشەی پشكۆییمدا بەرجەستە بێت!‬ ‫بیگومان یەكێك ڕوو لە پێغەمبەر دەكات كێشە و گرفتی هەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەی سەیرە داخواز‬ ‫داوا بكات لە چاڵە ئەهریمەنییەكانی بێدەنگیدا‪ ،‬واتە لە چاڵە بێدەنگییەكانی خوای شەڕ‬ ‫نوقمی دەریای خەڵوەتی بكات ؟!‪ .‬هەرچەندە پاشتر ئومێدەخواز دەبێت ئاهورامەزدای خوای‬ ‫چاكە و خێر لە كڵێشەی پشكۆییدا بەرجەستەبێت‪ ،‬ئەم جۆرە دژەكارییە لە داخوازییەكانی ئەم‬ ‫خانمە هۆنیارە پرسیارێكی بێ وەاڵممان ال دروست دەكات ؟!‪ ،‬چونكە چاڵە بیدەنگییەكانی‬ ‫ئەهریمەن هەمان چاڵەكانی دۆزەخە‪ ،‬كە بەالمانەوە جێی سەرسوورمانە مرۆڤی هۆنیار‬ ‫ئاواتەخواز بێت زەردەشتی پێغەمبەر لەوێ نوقمی دەریای خەلەوەتی بكات؟!‪.‬هەروەها ئەم‬ ‫خانمە هۆنیارە لە كۆپڵەیەكی دیكەدا شوێنەكەی بە مەملەكەتی گومانە شەیتانییەكان‬ ‫دادەنێت ؟! ‪:‬‬ ‫زەردەشت!‬ ‫ئێرە مەملەكەتی گومان شەیتانییەكانە‬ ‫هەسارەیەكی كوژراوەی یادە‬ ‫شەكڵێكی هەرەمی و ساویلكانەی ژیانە!‬ ‫لێرەدا داخواز جارێكی دیكە ڕووی دەمی دەكاتە زەردەشتی پێغەمبەر و‪ ،‬شوێنی‬ ‫تاراوگەكەی بە مەملەكەتی گومانە شەیتانییەكان دادەنات‪ ،‬واتە خانمە هۆنیارەكە لەنێوان‬ ‫دوو وار دەژێت ‪ :‬یەكێكیان وارەكە هەرێمە ڕەسەنەكەی خۆیەتی لە كوردستاندا‪ ،‬كە بەالیەوە‬ ‫هەرێمی گومانە و‪ ،‬دووەمیان واری تاراوگەكەیەتی و ئەمیش بەالیەوە مەملەكەتی گومانە‬ ‫شەیتانییەكانە‪ .‬كەواتە ئەو ژیانەی هۆنیارە نامۆكە چەند تاڵ و بێ مانایە‪ ،‬بۆیە هانای‬ ‫بردووەتە بەر زەردەشتی پێغەمبەر تا چارەیەك بۆ نائاسوودەیی ژیانی بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫زەردەشتی پێغەمبەر ئەوەندە بەالی ئەم خانمە هۆنیارەوە خۆشەویست و پیرۆزە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪243‬‬

‫وەك دڵدارێكی پیری خۆی دەیدوێنێ بەشێوەیەك داوای لێ دەكات لێو ئاگرینەكانی بخاتە‬ ‫سەر لێوی سەوزە هیوایەوە و‪ ،‬ماچێكی ئەوتۆی بكات هاوشێوەی ماچی ئەستێرەكان و‬ ‫هاوڕەنگی خۆر بێت‪ .‬ئەم جۆرە لێچواندنە وێنەیەكی ڕەوانبێژی جوانی دروست كردووە‪،‬‬ ‫ئەندێشەی هونەریی كاریگەری خۆیی تێدا نواندووە ‪:‬‬ ‫زەردەشت !‬ ‫دڵدارە زۆر زۆر پیرەكەم‬ ‫لێوە ئاگرینەكانت بنێ سەر لێوی سەوزی هیوام‬ ‫ماچم بكە !‬ ‫ماچی هاوشێوەی ئەستێرە و هاوڕەنگی خۆر‬ ‫زەردەشت‪ .‬هاوسەرە شەپۆالوییەكەم‬ ‫لە شەتاوی پەیامە نورانییەكەتم هەڵكێشە !‬ ‫لەوە دەچێت شەیدایی ئەم خانمە هۆنیارە بە پیرۆزی زەردەشتی پێغەمبەر بێ سنوور‬ ‫و ڕادەبێت‪ ،‬بۆیە ئاواتەخوازە زەردەشت وەك هاوسەرێكی شەپوالوی لە ئاوی پەیامە‬ ‫نورانییەكەی هەڵیكێشێت تا ئەمیش وەكو ئەو ببێتە خاوەن پیرۆزی خۆی ؟!‪ .‬لێرەدا‬ ‫دەستەواژەی ( هاوسەری شەپوالوی ) وەك ئیدیۆمێك بەكارهێنراوە چەند لێكدانەوەیەك‬ ‫هەڵدەگرێت‪ ،‬بۆ نموونە دەكرێ بە واتای خۆشەویستی بێ كۆتایی هاوشێوەی هاژەی‬ ‫شەپۆلە بەردەوامەكانی دەریا سەیر بكرێت و‪ ،‬ئەم جۆرە خواستنەی بەردەوامی شەپۆل بۆ‬ ‫خۆشویستنەكەی هۆنیار جۆرە هێزێكی بە وێنەی هۆنراوەیی دڵدارییە بەرجەستەكراوەكەی‬ ‫بەخشیووە‪.‬‬ ‫هۆنیار مافی خۆیەتی ئاواتەخواز بێت و خەون بە بەدیهێنانی هەندێ ئاوات ببینێ‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئەگەر ئەم هۆنیارە بارهەڵگری خەونەكانی خۆی و هاونیشتمانەكانی بێت‪،‬‬ ‫بەتایبتیش ئەگەر ئەو خەون بینینە لە واڵتی تاراوگە بێت‪ ،‬بۆ نموونە ئەم كۆپڵەی خوارەوە‬ ‫مشتێكە لە خەونەكانی ئەم خانمە هۆنیارە ‪:‬‬ ‫ئەم سروشتە بێ چوارچێوەیە لوول دەدەین و‬ ‫لە پشت دەرگایەكی هەورینی ئاسماندا هەڵیدەگرین‬ ‫گرێیەك لە تیشك دەدەین و‬ ‫لە بۆشاییە سێگۆشەكانی‬ ‫خەون و‪ ،‬هیواو‪ ،‬چاوەوانیدا هەڵیدەواسین‬ ‫گرێیەك لە جوانییە پەنهانەكانی تاراوگە دەدەین و‬ ‫‪244‬‬

‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪2014‬‬

‫لەسەر هەرەمە بێ شوێنەوارەكانی كۆچیدا جێیان دەهێڵین‬ ‫گڵۆپێك لەبەر پێی حەزرەتی تاریكیدا سەردەبڕین و‬ ‫دەبینە دەروێشی شەو هیپییەكانی كەنار جادەی مەرگ‬ ‫قژی دڕێژی ڕۆحمانبەسەر شانە شكۆدارەكانی خەڵوەتدا پەخش دەكەین و‬ ‫زەركە كولە ژەنگاوییەكانی بێدەنگی‬ ‫بەسەر و زگ و گۆنای خۆماندا دەكەین!‬ ‫زمانی شیعریی ئەم كۆپڵەی پڕ لە ئاوات و خەونی ناو هۆنراوكە‪ ،‬وشەكانی بێ تەمومژنو‬ ‫خاوەن پەیامی كاریگەری خۆیانن‪ ،‬زۆر بە جوانی توانیوویەتی بە ئەركی دەربڕینی ئاواتە‬ ‫پەنگخواردەكانی ناخی ئەم خانمە هۆنیارە هەڵبەستێت‪ ،‬چونكە « زمان باشترین كەرەسەی‬ ‫دەربڕینە بەالی مرۆڤەوە بە تایبەتی الی ڕۆشنبیر و ئەدیبەوە‪ ،‬شیعریش بەحوكمی ئەوەی‬ ‫زیاتر بۆ هەست و سۆزی ناخی پەیاموەرگرەكەی دادەرێژرێت و دەنووسرێت‪ ،‬زیاتر لەڕێی‬ ‫جۆرە زمانێكی ناسكی واتادارەوە كاریگەری خۆیبەسەر خوێنەرانی ڕادەگەیەنێت «‪.6‬‬ ‫هەروەها لەم هۆنراوەدا بەگشتی و‪ ،‬لەم كۆپڵەدا بەتایبەتی‪ ،‬چەندین جۆری وێنەی‬ ‫هۆنراوەیی كاریگەر خراوەتەڕوو‪ ،‬وەكو ‪( :‬بەندەرە تراویلكەییەكانی هەرێمی گومان) و‬ ‫(پێستی نەرمی كارەساتەكان) و (فرمێسكەكانی چاوی ڕووداو) و (ناو لەپی زێری‬ ‫دڵنیایی) و (گەردێلە ڕەشەكانی ڕووناكی ) و (شۆستە نیگەرانەكانی تەنیاییی چڕەكان)‬ ‫و (قژە سەوزەكانی خەون) و (بزەمان دەمەیێ) و (ژەهرەخەنەی سەرلێوی باخچەكان)‬ ‫و (گۆڕەپانە فێنكەكانی كەناری شەو) و (بۆنی تیشكەكانی ڕۆژ) و (چاوە ئەندازە‬ ‫لۆچەكانی دەریا)‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ئەم خانمە هۆنیارە لە كۆتایی ئەم هۆنراوەیە ڕوو دەكاتە ئاهورامەزدەی خواوەندی خێر تا‬ ‫بیكاتە نوێنەری خۆی بۆ گەیاندنی پەیامە درەوشاوەكەی ڕاستی بۆ بەر دەركی دواڕۆژ‪،‬‬ ‫ئەمەش یەكێكە لە خەمە پیرۆزەكانی ئەم خانمە هۆنیارە ‪:‬‬ ‫ئاهورامەزدا !‬ ‫خواوەندە ئاگراوییەكەم‬ ‫من دەمەوێ پەیامهێنەرێكی ژن بم‬ ‫لە زەرفی منداڵداندا پەیامە درەوشاوەكەی ڕاستی‪،‬‬ ‫پەیامەكەی تۆ‪ .‬بگەیەنمە بەر دەركی دواڕۆژ‬

‫‪ -6‬د‪ .‬عادل گەرمیانی – خەسڵەتەكانی زمانی شیعری كوردیی هاوچەرخ‪ ،‬گۆڤاری هەنار‪ ،‬ژمارە‪،91/‬‬ ‫ئۆگیستی ‪ ،2013‬ل‪12‬‬ ‫ژمارە ‪ 4‬زستانی ‪٢٠١4‬‬

‫‪245‬‬

Analytical, academic, quarterly Magazine Issued by (K.W.U) institute for social Issues Volume(4), January 2014 Editor in chief Mahabad Qaradaghi Phone nr : 00964(750)4451932 Email: mahabad07@gmail.com Managing Editor Dana Shwany Phone nr: 00964(750)4755490 Email: dana.shwany@ymail.com

2014 ‫ زستانی‬4 ‫ژمارە‬

246