Shikar6-7

‫خاوەنی ئیمتیاز‬ ‫یەكێتی ئافرەتانی كوردستان‬ ‫سەرنووسەر‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬ ‫‪mahabad07@gmail.com‬‬ ‫‪07504451932‬‬ ‫بەرێوەبەری نووسین‬ ‫دانا شوانی‬ ‫‪Dana.shwany@ymail.com‬‬ ‫‪07504755490‬‬ ‫دیزایین بەرگ و ناوەوە‬ ‫هێمن خدر‬

‫‪Hemn89@gmail.com‬‬

‫تیراژ‬ ‫‪1000‬‬ ‫نرخ‬ ‫‪2000‬‬

‫گۆڤ‬ ‫ارێكی هزری ئەك‬ ‫ادیمی وەرزانەیە‬ ‫پەیم‬ ‫انگەی (ی‪.‬ئا‪.‬ك)‬ ‫بۆ پر‬ ‫سە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫ساڵی د‬ ‫وو‬ ‫ه‬ ‫‌م‬ ‫كان دەریدەكات‬ ‫–‬ ‫ژ‬ ‫مارە (‪٦‬‬

‫‪ )٧‬هاوین‬‫و پاییزی ‪2014‬‬

‫پێرست‬ ‫سه‌روتار‪ .....................................................................‬سه‌رنووسه‌ر‪5.................‬‬ ‫ئاکار و تاوانەکانی داعش «کاریگەرییەکانی لەسەر دەروونی تاک و کۆمەڵ»‪ .....‬مەهاباد قەرەداغی‪٩.....‬‬ ‫دیاریكردنی ئاستی خەمۆكی لەالی نەوەی ڕزگاربووانی ئەنفال‪ .................‬بەیان عومەر‪٢١ .............‬‬ ‫سیاسه‌تی ئاو ل ‌ه ده‌وڵه‌تی كوردستانی باشوور‪ ...............................‬هێرش شكاك‪٤١ ............‬‬ ‫هۆكار‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی دیارده‌ی ناپاكی هاوسه‌رگیری‪.......................‬بێالن ته‌ڵعه‌ت نامق ‪٥٧ ....‬‬ ‫دیاردەی هەڵوەشانەوەی خێزان و كاریگەری لەسەر كەسایەتی منداڵ‪ .........‬فەوزیە عەبدواڵ‪٧٧ ...‌......‬‬ ‫کێبڕکێی سێکسی؛ دیاردەیەکی سروشتی یان کۆمەاڵیەتی؟‪................‬و‪:‬محەمەد محەمەد مرادی‪٩١ ...‬‬ ‫مەسەلەی ژن لە پەراوێزی هەڵبژاردنەكاندا‪..................................‬سمكۆ محەمەد ‪٩٧ ...........‬‬ ‫سووربوون لەسەر نوێگەرایەتی‪ ...............................................‬و‪ :‬جیهاد محەمەد‪١٠٥ .......‬‬ ‫كۆمه‌ڵناسیی میشێڵ فوكۆ؛ پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە‪ ............‬پێشه‌وا خالید‪١١٣ ...........‬‬ ‫كۆمەڵگای جەستە و كۆمەڵگای دەموچاو‪......................................‬حسێن ئه‌حمه‌د‪١٤٩ .........‬‬ ‫جینۆسایدی ئێزیدییەکان؛ دەستدرێژی بۆ سەر ئافرەتان و‪.....................‬ئەحمەد ئەسکەندەری‪١٥٧ ..‬‬ ‫نەھێشتنی نەخوێندەواری وه‌ك مافێکی بنچینەی ھەر ھاوواڵتیەک‪ ..............‬دانا شوانی‪١٦٧ ............‬‬ ‫کتێبی تەیمور «بەسەرهاتێکی دەگمەن لەبارەی ئەنفالەوە»‪ ..................‬مەهاباد قەرەداغی‪١٧٩ .....‬‬ ‫ئه‌ده‌ب به‌شێکه ل ‌ه كولتوور‪ ......‬ئەمجەد شاکەلی‪ .........‬سازدانی گوتووێژ‪ :‬غەمگین بۆڵی‪١٨٥ .........‬‬ ‫ئەفسانەی كوردی لە نێوان دێرین و سەردەمدا‪ ...........................‬سەاڵح حەسەن پاڵەوان‪١٩٥ .....‬‬ ‫لێکۆڵینەوە لە شیعری دوو خانم ‌ه شاعیر ‪ ...............................‬بڵند باجەالن‪٢١٥ ................‬‬

‫سەروتار‬

‫سەرنووسەر‬

‫ ‪ 5‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 6‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫لە سۆنگەی قەیرانی دارایی و هێڕش و پەالمارەکانی داعش و بەرزی پلەی گەرما‪،‬‬ ‫هاوینیکی زۆر سەختمان تێپەڕاند‪ .‬دەبوایە ژمارەیەکی هاوینەی شیکار بگەیەنینە‬ ‫بەردەستی خوێنەرانی و بەهۆی ئەو بارودۆخەوە نەمانتوانی‪ .‬نەتوانینەکە پەیوەندی بە‬ ‫ئیرادەی خۆمانەوە نەبوو‪ ،‬چونکە ورەی ئێمە بڵندە و وزەی ئێمە بۆ کارکردن هەمیشە‬ ‫گەشە‪ ،‬بەاڵم بێ بودجەیی و بێ موچەیی لە هەرێمی کوردستان بەهۆی کێشەی بەغدا‬ ‫لەگەڵ ئێمە بەهۆی بیانووە بێماناکانییەوە‪ ،‬کاری کردە سەر ژیانی تاک بە تاک و‬ ‫چاالکی تەواوی دامودەزگاکان‪ .‬یەکێتی ئافرەتانی کوردستانیش کە خاوەنی ئیمتیازی‬ ‫گۆڤارەکەیە‪ ،‬بە هەمان سۆنگەی قەیرانی دارایی کارتێکراو بووە و گۆڤاری شیکاریش‬ ‫هەر بەو هۆیەوە ژمارەی هاوینی نەهاتە دنیاوە‪ .‬‬ ‫کوردستان خاکی کوردە و کوردیش بۆ پاراستنی ئەم خاکە هەرگیز درێغی نەکردووە‪ .‬لە‬ ‫سەرەتای مانگی ئۆگۆستەوە‪ ،‬کە کوردستان کەوتە بەر پەالماری چەکدارانی داعشەوە‪،‬‬ ‫هێزی پیشمەرگەی کوردستان بۆ پاراستنی بە درێژایی هەزار و پەنجا کیلۆمەتر لە‬ ‫سنوورەکانی کوردستاندا سەنگەری بەرگریییان دانا و جێگەی خۆشحآڵییە ئەم وزەی‬ ‫بەرگرییە پیر و گەنج و ئافرەت و پیاوی لە کوردستاندا خستە سەر یەک ڕێگا و دروشمی‬ ‫«هەموومان پێشمەرگەین» بوو بە باوەڕێکی پتەو لە الی هەمووان‪ .‬سەرۆکی هەرێمی‬ ‫کوردستان بەڕێز مەسعود بارزانی‪ ،‬کە خۆی هەردەم بە جلی پێشمەرگەوە دەردەکەوێ‬ ‫و پێشوازی لە سەرۆکەکانی دنیا دەکات‪ ،‬فەرمانی دا کە هەموو خۆ ئامادە بکەین بۆ‬ ‫جێبەجێکردنی دروشمی شۆڕشەکانی کورد کە بریتی بوو لە «کوردستان یان نەمان»‪.‬‬ ‫کوردستان لەبەردەم هەرەشەیەکی زۆر جیدی داگیرکردندا بوو‪ ،‬بەاڵم ئەو ئیرادە پۆاڵیین‬ ‫و وزە هاوبەشەی کە بۆ پاراستنی خەڵک و خاکی کوردستان لە ناخی ئێمەدا بوو‪ ،‬وای‬ ‫کرد مەترسییەکە تێبپەڕێنین‪ .‬هاوکاری دنیاش بۆ هاوکاری مرۆیی و پڕچەککردنی هێزی‬ ‫پێشمەرگە و پشتیوانی هێزی ئاسمانییان بۆ لێدانی داعش‪ ،‬جێگەی سوپاس و ستایشە‪.‬‬ ‫مەخابن لە ئەنجامی پەالمارەکاندا بۆ سەر کوردستان لە دوای داگیرکردنی موسڵەوە‪ ،‬کە‬ ‫زۆر لە ناکاو بوو‪ ،‬لە سێی ئۆگوست‪ ،‬شاری شەنگال‪ ،‬کە دانیشتوانەکەی کوردی سەر بە‬ ‫ئایینی ئێزدییە‪ ،‬لە ئەنجامی ئەو پەالمارانەدا‪ ،‬کەوتنە بەر شااڵوی جینۆساید و بە کۆمەڵ‬ ‫لێیان شەهید کرا و هەزارانیشیان لێ دەربەردەر و ئاوارە بوون و چەند هەزار ئافرەتێکی‬ ‫کوردی ئێزدیش کەوتنە بن کۆنتڕۆڵی دڕندەکانی داعشەوە‪ .‬ئەو ئافرەتانە وەک غەنیمەی‬ ‫شەڕ دانران و وەک کەنیزەک مامەڵەیان لەگەڵ کرا و دەستدرێژییان کرایە سەر و‬ ‫تەنانەت وەک کۆیلە لە بازاڕەکانی موسڵ بە پیاوانی عەرەب فرۆشران‪ .‬کرستیانەکانی‬ ‫موسڵ و یەزیدییەکانی شەنگال لە الیەن داعشەوە داوای بەزۆر بەموسوڵمانبوونیان لێ‬ ‫ ‪ 7‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫کرا و لە سۆنگەی پابەندبوونیان بە ئایینی خۆیانەوە تاوانی کۆمەڵکوژییان لەسەر پیادە‬ ‫کرا‪.‬‬ ‫جینۆسایدی شەنگال و ئاوەرەبوونی سەدان هەزار خێزان و چیرۆکی لەگێڕانەوەنەهاتووی‬ ‫ئەو ئاوارەبوون و ماڵوێرانییانە‪ ،‬بووە زامێکی تری لە شێوەی زامی ئەنفال‪ ،‬لە جەستەی‬ ‫میژووی کورد دا‪ .‬ئەم کارەساتەی شەنگال و هەڕەشەکانی داعش لەسەر کوردستان‬ ‫و جیهان‪ ،‬بوو بە یەکەمین هەواڵی دەزگاکانی ڕاگەیاندن لە هەموو واڵتانی جیهان‪.‬‬ ‫وەلێ‪ ،‬کاریگەری ئەو شەڕانە لەسەر تاک و کۆمەڵگەی کوردستان‪ ،‬پێویستە لە دەیان‬ ‫لێکۆینەوەی زانستیدا هەڵوەستەی لەسەر بکرێت و تاوتوێ بکرێت‪.‬‬ ‫هێشتا برینەکە نوێیە و لە ڕووی دەروونییشەوە کۆمەڵگە لە قۆناغی شۆکدایە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بێگومان دوای تێپەڕاندنی قۆناغەکە‪ ،‬جینۆسایدی شەنگالیش دەیان لێکۆڵینەوەی‬ ‫لەسەر دەکرێت و لە هەموو گۆشەنیگا زانستییەکانەوە تێی دەڕواندرێت‪ .‬لەم ژمارەیەدا‬ ‫ویستوومانە بەکورتە لێکۆڵینەوەیەک لە کاریگەری ئاکار و تاوانەکانی داعش بۆ سەر‬ ‫تاک و کۆمەڵگە‪ ،‬گۆڤاری شیکار دەستپێبکەینەوە و شیکاری بۆ هۆکار و لێکەوتە و‬ ‫کاریگەرییە دەروونی و کۆمەاڵیەتییەکانی بکەین‪.‬‬ ‫بەو هیوایەین‪ ،‬پاییز‪ ،‬وەک هەڵوەرینی گەاڵکان‪ ،‬تەمەنی چەکدارانی داعشیش بەکۆتا‬ ‫بێنێ و هەڵوەرێنێ‪ .‬کوردستان و خەڵکەکەی لە ئاسوودەیی و ئاشتیدا بژین و شەڕ و‬ ‫ماڵوێرانی و ئاوەرەبوون ڕوو لە هیچ واڵتێک و لە کوردستانیش نەکات‪ .‬فەرموون لەگەڵ‬ ‫ژمارەی نوێی گۆڤاری شیکار‪.‬‬

‫ ‪ 8‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئاکار و تاوانەکانی داعش‬

‫«کاریگەرییەکانی لەسەر دەروونی تاک و کۆمەڵ»‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫ ‪ 9‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 10‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پێشەکی‪:‬‬ ‫داعش‪ ،‬کورتکراوەی ناوی«دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام»ـە‪ ،‬کە لە سەرەتای‬ ‫ساڵی ‪٢٠١٤‬ەوە وەک زاراوەیەکی تۆقێنەر و قێزەوەن هاتە نێو بیرکردنەوە و سەر زاری‬ ‫خەڵکی ناوچەکە‪ .‬ڕێکخراوێکی تیرۆریستی خاوەن هەزاران چەکدار‪ ،‬کە لە پیاوانی‬ ‫هەڵگری باوەڕی ئیسالمی فەناتیک پێکهاتوون‪ ،‬زۆر مەترسیدار لە ڕووی ئایدۆلۆژییەوە‪،‬‬ ‫سڵنەکەرەوە لە پێشێلکردنی خوودی مرۆڤ و هەموو ماف و بەها پیرۆزەکانی مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫پێکهاتەی داعشن و بە مەبەستی دامەزراندنی دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی و گەڕاندنەوەی‬ ‫مێژوو بۆ سەردەمی خەلیفەکانی ئیسالم‪ ،‬شەڕیان دژ بە هەموو جیهان ڕاگەیاندووە و‬ ‫دەیانەوێ نەخشەی ئەو دەوڵەتە لەسەر ئەو جوگرافیای کە ئەوسا بە بیالدی شام‬ ‫دەناسرا‪ ،‬دووبارەی بکەنەوە و ئارەزووی فراوانکردنەوەی قەڵەمڕەوی خۆیان و سەپاندنی‬ ‫هەژموونی خۆیان بەسەر دنیادا هەیە‪.‬‬ ‫بەکارهێنانی ئایین بۆ سەپاندنی دەسەاڵت و پاراستنی بەرژەوەندییەکان‪ ،‬ڕووداوێکی‬ ‫نوێ نییە لە مێژوودا‪ .‬لە سەردەمی حوکمڕانی فیرعەونەکان لە میسر باوەڕە ئایینییەکان‬ ‫بۆ پاراستنی بەرژەوەندی پیاوانی پەرستگاکان بەکار براوە و جۆرەها فێڵ و تەڵەکە‬ ‫سازکراوە بۆ خاپاندنی خەڵک و ترساندن و تۆقاندنی لە خودا‪ ،‬بۆ ئەوەی لە ژێر ڕکێفی‬ ‫پیاوانی پەرستگادا بمێننەوە‪ .‬لە سەدەکانی ناوەڕاستدا پیاوانی کڵێسا مەسیحییەتیان‬ ‫بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆیان و فراوانکردنی حوکمرانی خۆیان بەکار بردووە و بۆ‬ ‫ئەو مەبەستەش سڵیان نەکردووەتەوە لە کوشتن و سوتاندنی نەیارانی خۆیان‪ .‬لە‬ ‫سەردەمی سەرهەڵدانی ئیسالمیشدا سەرەتا ئایین وەک پەیامێکی ڕۆحی و بۆ چاکسازی‬ ‫لە فیکری دواکەوتووی عەرەبی لە نیمچە دورگەی عەرەب هاتووەتە کایەوە‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫وەک بەرنامەیەک بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە بەکار برا و دەستی وەردایە نێو ئابووری‬ ‫و بەرژەوەندییەکانەوە و وەک سیستەمێکی ئیداری و سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی‬ ‫و کولتووریش‪ ،‬کاری پێکرا‪ .‬دەوڵەتەکانی خەالفەتی ئیسالمی ئومەوی و عەباسی و‬ ‫هتد‪ ،‬هەموویان بە پێی ئەو بەرنامانە کاریان دەکرد کە لە شهڕعی ئاینی ئیسالمەوە‬ ‫هەڵقۆزرابوون و ڕاستەوخۆ قورئان و سونەتەکانی پێغەمبەریان وەک پرۆگرامی حوکمڕانی‬ ‫بەکار دەبرد‪ .‬ئیسالم بە ناوی فتوحاتەوە واڵتانێکی زۆری گرتەوە و بۆی لوابا هەموو‬ ‫گێتی دەگرتەوە‪.‬‬ ‫داعش‪ ،‬بەو نیازەی ئەو ئامانجە ببوژێنێتەوە کە دەسەاڵتی ئایینی لە سەردەمی خەالفەتی‬ ‫ئیسالمیدا لە چڵەپۆپەدا بوو‪ ،‬لەسەر هەمان میتود‪ ،‬دەیەوێت دەوڵەت بەڕێوە ببات‪،‬‬ ‫بۆیە هەر بەناوی دەوڵەتی ئیسالمییەوە خۆی ڕاگەیاندن و چاالکی کوشندە و تۆقێنەری‬ ‫ ‪ 11‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەنجامدا‪ .‬چاالکییەکانی سەرەتا لە سووریەوە دەستی پێکرد و دواتر پەرەی سەند و‬ ‫بەرەو ئێراق هەنگاوی نا‪ .‬لە هەنگاوێکی کتوپڕیشدا دەستی بەسەر شاری موسڵدا گرت و‬ ‫سوپای ئێراق بە بێ بەرگری شاریان بەجێهێشت و لە شەو و ڕۆژێکدا چەتەکانی داعش‬ ‫جێگەیان گرتنەوە و دەوڵەتەکەیان ڕاگەیاند‪.‬‬ ‫داعش‪ ،‬بە پەیڕەویکردنی کۆمەڵێ گوتار و ئاکاری نائاسایی و بەکارهێنانی ئامرازی‬ ‫قەدەغەکراو لە شەڕەکانیدا و بانگەشەکردن بۆ تاوانەکانی‪ ،‬بووەتە هێزێکی مەترسیدار‬ ‫و تۆقێنەر و ناوی لەسەر زاری هەمووانە لە کۆمەڵ و میدیاکانی دنیاش وەک سەرباسی‬ ‫یەکەمین هەواڵەکانی خۆیان‪ ،‬بایەخیان پی داوە و مەترسییەکانیان خستۆتە ڕوو‪.‬‬ ‫ئێمە لە کوردستاندا داعشمان لەسەرەتای ساڵی ‪٢٠١٤‬ەوە ناسی و هێدی هێدی خۆی‬ ‫خزاندە بیرمانەوە‪ .‬سەرەتا لە ڕێگەی بەدواداچوونمان بۆ هەواڵەکانی شەڕی سوریا و بە‬ ‫تایبەتیتریش بەدواداچوونمان بۆ هەواڵەکانی چارەنووسی کورد لە ڕۆژئاوای کوردستان‪،‬‬ ‫هێزی داعش و جۆری شەڕانگێزی و ڕەفتارەکانیانمان ناسی‪ ،‬بەاڵم هێشتا بە تەواوی‬ ‫تێی نەگەیشتبووین‪ .‬لە مانگی حوزەیرانیشەوە بەهۆی هێڕشەکانی ئەم چەکدارانەوە‬ ‫بۆ سەر شاری موسڵ و داگیرکردنییەوە و دواتریش هێڕشەکانیان بۆ سەر شەنگال‬ ‫و داگیرکردنی و ئاوارەکردنی خەڵکی ئەو شارە و گرتن و سەربڕینی سەدان کوردی‬ ‫ئێزیدی و ڕفاندنی سەدان کچ و ژنی شەنگال و کردنیان بە کۆیلە و فرۆشتن و سەودا و‬ ‫مامەڵەکردن بەوانەوە‪ ،‬فکری مرۆڤی کورد بە تەواوەتی بەوانەوە خەریک بوو و زیاتر لە‬ ‫مەترسییەکانی تێگەیشت‪.‬‬ ‫لەم باسەدا‪ ،‬مەبەستمان دەستنیشانکردن و ڕۆشنایی خستنە سەر ئەو کاریگەرییانەیە‬ ‫کە بۆ سەر دەروونی تاکەکانی کۆمەڵ لە کوردستان لە ئەنجامی ئاکارەکانی داعشەوە‪،‬‬ ‫هەیانبووە و دەیانبێت‪.‬‬ ‫جۆرە سەرەکییەکانی ئاکارە دوژمنکارییەکانی داعش کە لە داگیرکردنی‬ ‫موسڵ و شەنگالدا بەکاری بردن‪ ،‬ئەمانە بوون‪:‬‬ ‫ سەربڕینی پیاوان‬‫ گولەبارانکردنی بەکۆمەڵ و لەگۆڕنانی بەکۆمەڵ‬‫ هەڵواسینی منداڵ و لەسێدارەدانی بە بەرچاوی کەسوکاری و خەڵکەوە‬‫ القەکردن و دەستدرێژی سێکسی بۆ سەر ئافرەتان‬‫ جیهادی نیکاح‬‫ خەتەنەکردنی بەکۆمەڵی پیاوان‬‫ دەستبڕین و فەالقەکردن و جەڵتەلیدان‬‫ ‪ 12‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫تۆقاندن و بە زۆرداری بەئیسالمکردنی مەسیحی و یەزیدییەکان‬ ‫ئاوارەکردنی خەڵک و تااڵنکردنی ماڵەکانیان‬ ‫کوشتنی ڕۆژنامەنووسە بیانییەکان بە سەربڕین‬ ‫هەڕەشەکردن لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانەوە‬

‫موتیڤەکانی پشت ئەم ئاکارانە چین؟‬ ‫چەکدارانی داعش و هەموو گروپە تووندڕۆکانی تریش دوای پرۆسەی پەروەردەکردن و‬ ‫فێرکردن و ڕاهێنان لەسەر شەڕ بەناوی جیهاد لە پێناوی خودا‪ ،‬دەخرێنە مەیدان و بواری‬ ‫پراکتیزەکردنی ئەو باوەڕە ئایینییەی کە لە مێشکیاندا دەچەسپێندریت‪ .‬داعش خاوەنی‬ ‫ئااڵیەکی ڕەشە و بە سپی لەسەری نووسراوە "الاللە اال اللە" و ناوی خودا و پێغەمبەری‬ ‫ئیسالم کە ئەمە خۆی تێکستی شایەتمانە و یەکیک لە پێنج ڕوکنی سەرەکی ئایینی‬ ‫ئیسالمە‪ .‬ئەمەش مانای ئەوەیە‪ ،‬ئەم گروپە تووندڕۆیە لە ژێر چەتری ئایینی ئیسالم دا‬ ‫و بە تایبەتیش پەیرەوەکانی سەرەتای سەرهەڵدانی ئیسالمیان وەک پەیڕەوی خۆیان‬ ‫قبوڵ کردووە و پیادەی دەکەن‪ .‬ئەوان نەیانشاردۆتەوە کە ئامانجیان دروستکردنی‬ ‫دەوڵەتگەلێکە کە وەک خەالفەتەکانی سەرەتای مێژووی ئیسالم دەوڵەتداری بکات‪.‬‬ ‫ئەگەر سەرنجی ئاکارەکانی چەکدارانی داعش بدەین‪ ،‬تێدەگەین کە سایکۆلۆژیا و‬ ‫مینتاڵیەتی ئەوان چ جۆرە کارێکی لەسەر کراوە لە پرۆسەی پەروەردەکردنیان بۆ‬ ‫بوونیان بەو بوونەوەرە دڕندانەی کە سڵ لە هیچ ئاکارێکی دوژمنکارانە لە دژی مرۆڤ‪،‬‬ ‫نەکەنەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی گومانهەڵنەگرە لە ڕووی دەروونی و ئەقڵییەوە‪ ،‬چەکدارانی داعش و هاوشێوەکانیان‬ ‫لە جیهاندا‪ ،‬کە بێ هیچ بیرکردنەوەیەک تاوانی گەورە ئەنجام دەدەن‪ ،‬ئەو پەروەردەکردنەیە‬ ‫کە لە ئەنجامیدا بەشی ئەقڵ لە مرۆڤدا سڕ دەکەن و بەشی غەریزە بە تەواوەتی‬ ‫گەشەپێدەدەن و چاالک دەکەنەوە‪.‬‬ ‫لە نێو غەریزەکانیشدا‪ ،‬زیاتر کار لەسەر «غەریزەی مردن» و «غەریزەی سێکس»‬ ‫دەکەن‪ ،‬بەو ئاراستەیەی کە مردن لە پێناوی سێکسدا لە الی ئەوان بکەن بە ئامانج‬ ‫و لە پێناوی بەدیهێنانی ئەو ئامانجەشدا‪ ،‬ڕەوایەتی بدەن بە هەموو جۆرێکی ئاکاری‬ ‫دوژمنکارانە و بەکارهێنانی هەر ئامرازێک لەو شەڕ و پەالمارانەیاندا‪ .‬بۆ کردنی مرۆڤ‬ ‫بە بوونەوەرێکی شەڕانگێز‪ ،‬هەردوو غەریزەی سێکس و مردن‪ ،‬لە الیەن سەرکردەکانی‬ ‫شەڕهەڵگیرسێنەوە بیری لێدەکرێتەوە و پیادە دەکرێت‪.‬‬ ‫فرۆید‪ ،‬سەبارەت بە شەڕ و سایکۆلۆجیای شەڕانگێزان لە ڕێگەی شیکاری دەروونییەوە‬ ‫ ‪ 13‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بەوە گەیشتووە کە غەریزەی سێکس و غەریزەی مردن دەتوانن پەرە بە مەیلی شەڕخوازی‬ ‫بدەن‪ ،‬کە ترسناکترین نەخۆشی دەروونی مرۆڤە‪ .‬فرۆید لە نامەیەکیدا بۆ ئەنیشتاین لە‬ ‫ساڵی ‪ ،١٩٣٢‬کە هاوکاتە لەگەڵ هاتنەسەر دەسەاڵتی هیتلەر لە ئەڵمانیا‪ ،‬ئەو کاریگەرییە‬ ‫ڕوون دەکاتەوە‪ .‬شەڕی یەکەمی جیهانی کاریگەرییەکی قورس و قووڵی بەسەر فرۆید‬ ‫بەجێهێشتبوو‪ ،‬بۆیە کۆڵینەوە و شیکاری لەم بابەتە بووە جێگەی بایەخی و کاری لەسەر‬ ‫دەکرد‪ .‬پێشتر فرۆید پێی وا بوو لیبیدۆ «غەریزەی سێکس» پاڵنەری مەیلی ژیانە لە‬ ‫الی مرۆڤ‪ ،‬بەاڵم دوای کاریگەرییەکانی شەڕی یەکەمی جیهانی و شیکارییەکانی لەو‬ ‫بارەیەوە‪ ،‬پێی وابوو جگە لەو غەریزەیە‪ ،‬غەریزەی مردن پاڵنەرێکی بەهێزی مرۆڤە بۆ‬ ‫ئاکارەکانی و غەریزەیەکی پێچەوانەش لە مرۆڤدا هەیە‪ ،‬کە هاودژی غەریزەی سێکس‬ ‫مرۆڤ بەڕێوە دەبات و لە پشتی ئاکارەکانیەوەیە‪ ،‬ئەویش «غەریزەی مردن»ـە‪ .‬وەزیفەی‬ ‫سەرەکی «غەریزەی مردن» پاڵنانی مرۆڤە بۆ وێرانکردنی خود و گەڕانەوەی بۆ دۆخی‬ ‫وەستان و نەژیان‪ ،‬لە کاتێکدا وەزیفەی سەرەکی «غەریزەی سێکس» پاڵنانی مرۆڤە‬ ‫بەرەو ژیان و بەردەوامی‪ .‬فرۆید ئەم غەریزەی بەستەوە بە گەشەکردنی گرێی ئۆدیب‬ ‫لە مرۆڤدا لە قۆناغی منداڵی و کارکردەکانی ئەم گرێیە لەسەر«منی بااڵ»‪ ،‬واتە لەسەر‬ ‫ویژدانی مرۆڤ‪.‬‬ ‫لە نامەکەیدا بۆ ئەنیشتاین ئەوە ڕووندەکاتەوە کە تەنها ئەم دوو جۆرە لە غەریزە لە‬ ‫مرۆڤدا بوونیان هەیە‪ :‬جۆرێکیان پێی دەوترێ غەریزەی سێکس‪ ،‬کە ئەفاڵتوونیش هەر‬ ‫بەو ناوەوە وشەکەی بەکار بردووە‪ ،‬کە بۆ جواڵندنی مەیلی مرۆڤە بەرەو ژیان‪ ،‬جۆرەکەی‬ ‫تریشتیان غەریزەی وێرانکاری و دوژمنکارییە‪ ،‬کە مەیلی مرۆڤ بەرەو جەنگ و کوشتن و‬ ‫تاوان دەجولێنێ‪ .‬فرۆید دەڵێت غەریزەی خۆپاراستن نموونەیەکە لە جۆرەکانی غەریزەی‬ ‫سێکس‪ ،‬بەاڵم ئەم جۆرە بۆ ئەوەی پیادە بکرێت‪ ،‬هاوکاری غەریزەکەی تری پیویستە‪.‬‬ ‫واتە بۆ خۆپاراستن مرۆڤ تووندوتیژی بەکار دەبات و لەم دۆخانەشدا هەردوو غەریزەی‬ ‫مردن و ژیان هاوکاری یەکتری دەکەن‪.‬‬ ‫گەر بێینەوە سەر ئاکارە دوژمنکارانەکانی گروپە چەکدارە تووندڕۆکان و ئەوانەی داعش‬ ‫بە تایبەتی و گرێی بدەینەوە لەگەڵ تیۆرییەکەی فرۆید‪ ،‬بە ئاشکرا هەست بەوە دەکەین‬ ‫چلۆن پەروەردەکردنی ئەوان لەسەر شەڕانگێزی و وێرانکاری خوود و خەڵک و دەوروبەر‪،‬‬ ‫بە کاراکردنی ئەو هاوکارییەی نێوان غەریزەی سێکس و مردن‪ ،‬بەڕێوەدەچێت‪ .‬ئایین و‬ ‫باوەڕی ئایینی‪ ،‬چونکە پرسێکە پەیوەندی بە جیهانی ڕۆحی و دەروونی مرۆڤەوە هەیە‬ ‫کەڵکی لێوەردەگیرێ بۆ کۆنتڕۆڵکردنی مرۆڤەکە و کارکردن لە نێو کایەی دەروونی‪ .‬لە‬ ‫نێو مەیدانی دەروونیشدا هەردوو غەریزەکە پێکەوە تووند دەبەسترێت و بە هاوکاری‬ ‫ ‪ 14‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫یەکتری هەردوو مەیلەکەی مرۆڤ بەرەو ئەو ئامانجە ئاراستە دەکرێن کە سەرکردەکانی‬ ‫گروپە تیرۆریستەکان دایانرێژاوە‪ .‬غەریزەی سێکس زۆر بە ئاشکرا کارا دەکرێت و‬ ‫دەبەسترێت بە باوەرە ئایینییەکەوە و بۆ ئەم مەبەستەش هەردوو دنیا دەبەستنەوە‬ ‫بە چێژی سێکسی الی شەڕکەرەکانەوە‪ .‬لەم دنیادا بە جیهادی نیکاح چ لە ڕێگەی‬ ‫ئافرەتی خۆبەخش بۆ پیشکەشکردنی خزمەتگوزاری سێکس و بەخشینی چێژی لەشی‬ ‫بە شەڕکەرەکان‪ ،‬چ لە ڕێگەی دەستدرێژی سێکسی بۆ سەر ئەو ئافرەتانەی کە لە‬ ‫شەڕەکاندا وەک غەنیمەی شەڕ دەیانگرن و بەسەر شەڕکەرە پیاوەکاندا دابەشیان‬ ‫دەکەن‪ .‬غەریزەی سێکس‪ ،‬بۆ بەردەوامی ژیانە‪ ،‬بەاڵم ئەوان بە تووندی پەیوەست‬ ‫و هاوکاری دەکەن لەگەڵ غەریزەی مردن‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش سوود لە تیۆرییەکانی‬ ‫قورئان وەردەگرن و بە باسی حۆرییەکانی بەهەشت و پێدانی ئەو ئافرەتە زێدە جوان‬ ‫و زێدە سێکسییانەی بەهەشت بەوان لە الیەن خوداوە‪ ،‬دەبەستنەوە بە ڕادەی جیهادی‬ ‫ئەوان لە پێناوی خودادا تا پلەی شەهادەت‪ .‬هەر بۆیە مردن الی ئەوان دەبێتە شاڕێگەی‬ ‫گەیشتن بەو چێژەی کە سێکس لەگەڵ حۆرییەکان‪ ،‬لە بەهەشتدا بەوانی دەبەخشێت‪.‬‬ ‫چونکە ئەو دنیا الی ئەوان ژیانی ئەبەدییە و ئەمدنیا ژیانێکی کاتییە‪ ،‬بۆیە الی ئەوان‬ ‫دنیای دوایی کە پرە لە حۆری ئامادەکراو‪ ،‬دەبیتە ئامانج و هەموو جۆرێکی تاوان دەبێتە‬ ‫ئامرازی گەیشتن بەو ئامانجە‪ .‬ئەمە پاڵنەرێکی بەتینە بۆ کاراکردنی غەریزەی مردن‬ ‫و وێرانکردنی خود و دەوروبەر لە الی ئەوانەی بەناوی موجاهیدەوە شەڕ دەکەن‪ .‬هەر‬ ‫بۆیەشە‪ ،‬خۆتەقاندنەوە یەکێک لە ئاساییترین ڕێگەکانە لە الی ئەوان بۆ گەیشتن بەو‬ ‫چێژەی لە نەستی ئەواندا چەسپاوە‪ ،‬کە گوایە لە بەهەشت پێی دەگەن‪.‬‬ ‫هەموو ئاکارە دڕندانە و دوژمنکارەکانی تری گروپی داعش و گروپە فەناتیکەکانی تر‪،‬‬ ‫بەستراوەتەوە بە هاوکاری تووندوتۆڵی نێوان ئەو دوو غەریزەیەوەوە کە لە دەروونی‬ ‫ئەواندا کارا دەکرێت و لە نەستی ئەواندا دەچەسپیندرێت‪ .‬بۆیە شااڵو دەبەن و سڵ نە لە‬ ‫کوشتنی کەسانی تر دەکەنەوە و نەش لە کوژران و خۆکوشتنی خۆیان‪ .‬یەکگرتنی ئەو دوو‬ ‫غەریزەیە ترسناکترین مەیلی الی ئەوان دروستکردووە‪ ،‬مەیلی مەرگدۆستی و وێرانکاری‬ ‫و سڕینەوەی شوێنەوارەکانی ژیان بە هەموو ئامرازە ڕێگەپێدراو و قەدەغەکانیشەوە‪.‬‬ ‫کاریگەری تاوانەکانی داعش بۆ سەر تاک و کۆمەڵ‪:‬‬ ‫هەر ئاکارێکی ئەو گروپانە‪ ،‬کار و کاردانەوەی هەیە لەسەر تاکەکانی کۆمەڵ و گروپ‬ ‫و چین و توێژە جیاوازەکانی نێو کۆمەڵگەکان‪ .‬داعش‪ ،‬بەهۆی ئاکارەکانییەوە هەر زوو‬ ‫پێناسەی ئەوەی بۆ کرا کە هەڕەشە و مەترسییە بۆ سەر هەموو جیهان و بۆ سەر‬ ‫ ‪ 15‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫هەموو کۆمەڵگەکانی مرۆڤایەتی بە بێ جیاوازی‪ ،‬بەاڵم دەستپێکی پەالمارەکانی ئەوان‬ ‫مرۆڤگەلێکی لە کوردستان کردۆتە قوربانی‪ .‬ئەو گروپە شێرپەنجەی هاوبەشی جیهانە‪،‬‬ ‫بۆیە بە دەرکەوتنی ئاکارەکانی لە ئەنجامی پەالمارەکانی بۆ سەر موسڵ و شەنگال‪،‬‬ ‫دەسەاڵتدارانی جیهان لە پەیامی وێرانکارانەیان تێگەیشتن و زەنگە مەترسیدارەکەیان‬ ‫بیست‪ ،‬بۆیە دەمودەست بڕیاری ئەوەیاندا هاوکاری کورد بکەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫داعش‪.‬‬ ‫چونکە پەالمارەکانی داعش ڕاستەوخۆ لەسەر کوردستان بووە و ئاکارە دوژمنکارەکانی‬ ‫لەسەر بەشیکی گەلی کورد‪ ،‬کە ئێزدییەکانن‪ ،‬پیادە کردووە‪ ،‬بۆیە ڕاستەوخۆ ئەو‬ ‫ئاکارانە کاریگەری دەروونی و کۆمەاڵیەتی لەسەر تاک و کۆمەڵی کوردستان دروست‬ ‫دەکات‪ .‬لە ڕێگەی سەربڕینی ڕۆژنامەنووسانی بەریتانی و ئەمریکی و کردنی بە کارتی‬ ‫فشار و هەڕەشە بۆ سەر خۆرئاوا‪ ،‬کاریگەری لەسەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش دەکات‪.‬‬ ‫دەکرێ بەم شێوازانەی خوارەوە‪ ،‬کاریگەرییە کۆمەاڵیەتی و دەروونییەکان ڕوون بکەینەوە‬ ‫شیکاری بۆ بکەین‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬کاریگەری ئاوارەبوون‬ ‫بە گرتنی موسڵ و ئاوارەکردنی خەڵکی شارەکە بە گشتی و کوشتن و ڕاونانی مەسیحییەکانی‬ ‫موسڵ بە تایبەتی و دەستدرێژی سێکسی بۆ سەر ئافرەتەکانیان‪ ،‬دۆخێکی دەروونی‬ ‫نالەباری ڕاستەوخۆ بۆ زیاتر لە ملیۆنێ خەڵکی ئەو شارە و ناڕاستەوخۆ بۆ سەر هەموو‬ ‫خەڵکی کوردستان دروست کرد‪ .‬جگە لە زیانی ئابووری بەهۆی بەجێهێشتنی هەموو‬ ‫سامان و ماڵیان لەژێردەستی داعش‪ ،‬زیانی دەروونی و کۆمەاڵیەتی بەوان گەیشت‪ ،‬ترس‬ ‫و تۆقین کەشێکی ڕۆحی ترسناکی دروست کرد‪ .‬بە پەالماردانی شەنگال و ئاوارەکردنی‬ ‫دەیان هەزار کەس و ڕاونانیان بۆ سەر چیای شەنگال و گەمارۆدانیان‪ ،‬مانەوەی خەڵکی ئەو‬ ‫دەڤەرە بە برسێتی و تینوێتی لەسەر چیای شەنگال‪ ،‬کارەساتێکی مرۆیی کەموێنە بوو‪،‬‬ ‫کە لێکەوتەی دەروونی و کۆمەاڵیەتی جۆروجۆری لێ بووەوە و دەبێتەوە‪ .‬لە سەردانێکی‬ ‫مەیدانیدا بۆ کەمپی ئاوارەکان‪ ،‬باسی ئەو دۆخە دڵتەزێنەیان دەکرد کە بەهۆی سەختی‬ ‫ژیان و سەختی سەرکەوتن بەسەر ئەو چیایە‪ ،‬پیر و پەککەوتەکانیان بەجێهێشتووە‪ ،‬یان‬ ‫لە چیاکە بەردراونەتە خوارەوە‪ ،‬یان هەبوون خۆیان خۆیان بەرداوەتەوە‪.‬‬ ‫لە سیفەتەکانی خەڵکی کوردستان و لە کولتووری کوردیدا بەزەیی بە پەککەوتە و‬ ‫ڕێزگرتن لە پیرەکان وەک خاڵێکی گەش و شانازی بووە‪ ،‬بەهۆی پەالمارەکانی داعشەوە‬ ‫و سەختی ئەو دۆخە و ترس و تۆقین لە ئاکارەکانی ئەوان ئەم سیفەتە کە جێگەی‬ ‫ ‪ 16‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ستایش و شانازی بوو‪ ،‬تەواو پێچەوانە بووەوە و لەو کۆڕەو و ئاوارەبوونەیان پیر‬ ‫و پەککەوتەکان جێدەهێڵدران و لەناو دەچوون‪ .‬لە دەزگاکانی ڕاگەیاندنەوە‪ ،‬وێنە و‬ ‫چیرۆکی منداڵێکی کەمئەندامی چوار ساڵی بەجێماو لەسەر چیای شەنگال‪ ،‬لە ئەکرانی‬ ‫تەلەفیزیۆنی بی بی سی ییەوە سەرنجی هەموو جیهانی ڕاکێشا‪ .‬ئەو منداڵە دواتر‬ ‫لە الیەن گریالی یەپەگەوە دۆزرابووە و گەیاندرابووە نەخۆشخانەیەک لە ڕۆژئاوای‬ ‫کوردستان و لەوێ گیانی لەدەست دا‪ .‬کە وێنەی منداڵەکە باڵو بووەوە کە منداڵێکە‬ ‫کەس نازانێ ناوی چییە و چی لەسەر گۆرەکەی بنوسرێ‪ ،‬باوکی منداڵەکە لە ڕێگەی‬ ‫دەزگاکانی ڕاگەیاندنەوە بە مەرگی کوڕەکەی خۆی زانی و دانی بەوەدا نا کە لەبەر‬ ‫کەمئەندامییەکەی ئەو منداڵەیان بەجێهێشتوە و سێ منداڵەکەی دیکەیان دەرباز کردووە‪.‬‬ ‫لەم دۆخە ئازاردەرە‪ ،‬لە کەمپەکانی پەنابەری‪ ،‬چەندین دۆخی هاوشێوەی بۆ ئێمە‬ ‫باس کرا‪ ،‬کە پیرەمێرد و پیرەژنەکانیش بۆ مەرگی حەتمی لەسەر چیا بەجێهێڵدراون‬ ‫چونکە توانای هەاڵتن و ڕۆیشتنیان نەبووە‪ .‬ئەگەرچی لەو ساتە دژوار و مەترسیدارەدا‬ ‫خێزانەکان ناچاری بەجێهێشتنی ئەم پیر و پەککەوتانە بوون‪ ،‬بەاڵم دوای دەربازبوونیان‬ ‫و گەیشتنیان بە کەمپەکان‪ ،‬ئازاری ویژدان بۆ بەجێهێشتنی ئەو مرۆڤانە‪ ،‬شااڵوی بۆ‬ ‫هێنابوون‪ .‬ئەم ئازارە لە درێژخایەنیشدا ویژدانی ئەوان بەجێناهێڵێ و دەمێنێتەوە و‬ ‫کاریگەری دەروونی دەروست دەکات‪ .‬لەسەر کۆمەڵگەش بە گشتی کە لە کەناڵەکانی‬ ‫ڕاگەیاندنەوە ئەم بەسەرهاتانە دەبیستن‪ ،‬جۆرێک لە هەستی شه‌رم و نەفرەت تێکەڵ بە‬ ‫بەزەیی و سۆز دروست دەبێت‪ .‬کاریگەری ئەم دۆخە بۆ سەر کەمئەندامان و پیرەکانی‬ ‫نێو کۆمەڵی کوردستان بە تایبەتی‪ ،‬زۆر سەخت و دژوارە‪ ،‬بە تایبەتی کە ترسی پەالمار‬ ‫بۆ سەر کوردستان لە الیەن داعشەوە لە ئارادا بوو‪ .‬نموونەیەکی ئەو ترس و تۆقینە‬ ‫لە داعش لە کاتی داگیرکردنی مەخموور ڕوویدا‪ ،‬کە پروپاگەندەی ئەوە باڵوبووەوە کە‬ ‫چەکدارانی داعش بەرەو هەولێری پایتەخت دێن‪ ،‬ژمارەیەکی زۆری خەڵکی شارەکە بەرەو‬ ‫شارەکانی تر هەڵدەهاتن و چەندین سەرکردەی کورد هەمان شەو لە تیڤییەکانەوە ئەو‬ ‫پروپاگەندە و مەترسییەیان ڕەت کردەوە تا خەڵک بگەڕێتەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬کاریگەری بەکۆمەڵکوشتن‬ ‫داعش لە تکریت حەوتسەد قوتابی شیعەی لە کۆلێژی سەربازی بە کۆمەڵ کوشت و‬ ‫وێنە و ڤیدیۆکانی ئەو کۆمەڵکوژییانەشی باڵوکردەوە‪ .‬باڵوکردنەوەی ئەو وێنانە بە‬ ‫مەبەستی جەنگێکی دەروونی بوو لەگەڵ تەواوی خەڵکی ئێراق و کوردستان‪ .‬فۆبیای‬ ‫داعش ئەژنۆی سوپای ئێراقی شکاند و تەواوی سوپایەکی پرچەک لەبەردەم چەند‬ ‫ ‪ 17‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫گروپێکی چەکداردا چۆکیان دادا و چەک و تەقەمەنی و کەرەستەکانی سوپایان بۆ ئەوان‬ ‫بە جێهێشت‪ .‬لە موسڵ و شەنگالیش هەمان ئاکاری کوشتنی بەکۆمەڵ فۆبیای دروست‬ ‫کرد‪ .‬باڵوکردنەوەی وێنەی کۆمەڵکوژی پیاوانی ئێزدی لە گوندی کۆچۆ هەمان ترس و‬ ‫تۆقینی بەدوای خۆیدا هێنا‪ .‬جگە لە کاریگەرییە دەروونییەکانی ئەم تاوانە‪ ،‬لێکەوتەی‬ ‫کۆمەاڵیەتی درێژخایەنی هەبووە و دەبێ لە ئێراق و لە کوردستانیشدا‪ .‬کۆمەڵکوژی‬ ‫پیاوان‪ ،‬واتە بەکۆمەڵ بێوەژنکردنی ژنان و بەکۆمەڵ هەتیووکردنی مندااڵن‪ .‬لە کاتێکدا‬ ‫کە ئێراق و کوردستانیش کۆمەلگەی باوکساالرین و نەمانی باوک کە کۆڵەکەی سەرەکی‬ ‫خێزانە و نانپەیداکەری خێزانە‪ ،‬کاریگەری کوشندە لەسەر ژنان و مندااڵنی خێزانەکە‬ ‫دەبێت‪ .‬بێدەرامەتکردنی خێزان بە کوشتنی پیاوانیان‪ ،‬ڕێژەی هەژاری لە نێو توێژی ژنان‬ ‫و سواڵکردن و کاری مندااڵنی سەرشەقام بەرەو سەرەوە هەڵدەکشێنێ‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬کاریگەری دەستدرێژی سێکسی و بەکۆیلەکردنی ژنان‬ ‫داعش لە پەالمارەکانیدا بۆ سەر موسڵ و شەنگال هەزاران ئافرەتی وەک غەنیمەتی شه‌ڕ‬ ‫گرت و وەک کۆیلە و کەنیزەک مامەڵەیان لەگەڵ دەکات‪ .‬جگە لەوەی بۆ چەکدارەکانی‬ ‫بە ناوی نیکاحی جیهادەوە وەک کۆیلەی سێکس بەکاریان دەبات‪ ،‬لێشیان دەفرۆشیتە‬ ‫پیاوانی تر و لە بازاڕدا هەروەکو کۆیلە دەیانفرۆشیت‪ .‬ئەم ئاکارا تاوانئامێزەی داعش‬ ‫کاریگەرییە دەروونییەکەی بۆ سەر ئەو ئافرەتانە ڕاستەوخۆیە و گومانی تێدا نییە کە‬ ‫پێشێلکردنی بەها و شکۆ و کەرامەتی ئەو ئافرەتانە ئەشکەنجەی دەروونی بۆ ئەوان‬ ‫دروست کردووە‪ ،‬بەاڵم بۆ خێزانەکانی ئەوان ئازاریکی دەروونی بەردەوام و بۆ تەواوی‬ ‫کۆمەڵگەش شێوانی دەروونی بەدوای خۆیدا هێناوە‪.‬‬ ‫لە ڕووی کۆمەاڵیەتیشەوە‪ ،‬دەستدرێژی سێکسی چەکدارانی داعش بۆ سەر ئافرەتان‬ ‫لێکەوتەی تاوانئامیزی بەدوادا هاتووە و دێت‪ .‬لە کۆمەڵێکدا کە سیستەمیکی پیاوساالری‬ ‫تێدا بااڵدەستە و شه‌ڕەف لە دیدگای کۆمەڵەوە بەندە بە سێکسی ژنەکانی خێزانەوە‪،‬‬ ‫دەستدرێژی سێکسی بۆ سەر ژنان دەبێتە مایەی مه‌ترسی ڕاستەقینە بۆ سەر ژیانی‬ ‫خودی ئەو ژنانە‪ .‬بەسەرهاتی ئەو کچانەی کە لە دەستی داعش دەرباز بوون و لە‬ ‫چیاکانی شەنگالەوە خۆیان هەڵداوە و خۆکوژییان کردووە بەهۆی ئەوەی دەستدرێژی‬ ‫سێکسییان کراوەتە سەر‪ ،‬نموونەی زەقی ئەو مەترسییەن و بەڵگەی ئەم بۆچوونەن‪.‬‬

‫ ‪ 18‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫چوارەم‪ :‬کاریگەری بەزۆر بەموسڵمانکردن‬ ‫بەکۆمەڵکوشتنی پیاوانی ئێزدی بەهۆی ئەوەی کە داوایان لێکراوە بە موسوڵمان ببن‬ ‫و نەبوون‪ ،‬ترس و تۆقینی لە نێو هەموو ئەو گروپانەدا دروست کرد کە لە کوردستاندا‬ ‫دەژین و سەر بە ئایینی دیکەن‪ .‬کاکەیی بۆ نموونە کە هەڵگری ئایینی یارسانن و‬ ‫باوەڕ و نەریت و ڕێوڕه‌سمی ئایینی تایبەت بە خۆیان هەیە‪ ،‬هەستیان بەو مەترسییە‬ ‫کرد لەسەر خۆیان‪ ،‬کاتێ کە کۆمەڵکوژی پیاوانی ئێزدی لە گوندی کۆجۆ ئەنجام‬ ‫درا‪ .‬دەستەیەک پیاوی کاکەیی لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەنووسیدا بەئیسالمبوونی خۆیان‬ ‫ڕاگەیاند و تەنانەت نکۆڵیشیان لەوە کرد کە کاکەیی ئایین بێت و تەنها وەک عەشیرەت‬ ‫پێناسەیان کرد‪ .‬ئەم ترس و تۆقینە دەروونییە کاریگەری خراپی بۆ سەر کولتووری‬ ‫پێکەوەژیان هەیە لە کوردستان و کار لە ئازادی باوەڕ و دەربڕین دەکات کە سااڵنێکی‬ ‫زۆرە و لە دوای ڕاپەڕینی ساڵی ‪١٩٩١‬ەوە کورد کاری بۆ دەکات‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬کاریگەری سەربڕینی ڕۆژنامەنووسانی بیانی‬ ‫سەربڕینی چەندین ڕۆژنامەنووسی ئەمریکی و بەریتانی و باڵوکردنەوەی سەربڕینەکانیان‬ ‫و پیشاندانی بە جیهان‪ ،‬هەرەشەی داعش بۆ سەر جیهان ئاشکراتر دەکات‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫داعش لە بالوکردنەوەی ئەو گرتانە مەبەستی تۆقاندنی جیهان و جەنگی دەروونییە‬ ‫لەگەڵ تەواوی جیهان‪ ،‬بەاڵم لە ڕووی سیاسییەوە ئەم تاوانانە هاودەنگی جیهان لە دژی‬ ‫دروست دەکات و هاوپەیمانێتی دژەداعش لە جیهاندا و بە تایبەتیش لە الیەن واڵتانی‬ ‫زلهێزی وەک ئەمریکا و بەریتانیا‪ ،‬بەهێزتر دەکات‪.‬‬ ‫ئەگەر داعش تەنها خەلکی ئێراق و خەڵکی کوردستانی بکوشتایە‪ ،‬دەشێ جیهان بەو‬ ‫شێوەیەی ئێستا بەتەنگەوە نەهاتایە‪ ،‬بەاڵم کە زانرا هەڕەشەیەکی ڕاستەقینەشن بۆ سەر‬ ‫خۆرئاوا و گورزی گه‌ورە لە بەرژەوەندییەکانیان دەدەن‪ ،‬یەکدەنگی لە دژیان دروست‬ ‫بوو‪ .‬سەرەتا هێزی پێشمەرگەی کوردستان بە تەنها ئەم شەڕەی بۆ جیهان دەکرد‪،‬‬ ‫بەاڵم دواتر خۆرئاوا هاوکاری گەیاندە هێزی پێشمەرگە و لە ڕووی مەعنەوییەوە ناوی‬ ‫پێشمەرگەش بەهۆی جەنگی چارەنووسسازی لە دژی داعش بوو بە ناوێکی جیهانی و‬ ‫لە ڕاگەیاندنەکانی هەموو دنیادا دەنگی دایەوە‪ .‬ئێستا هیچ واڵتێکی جیهان نەماوە ناوی‬ ‫کورد‪ ،‬کوردستان‪ ،‬هێزی پیشمەرگەی کوردستانی نەبیستبێت‪.‬‬

‫ ‪ 19‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەرەنجام‪:‬‬ ‫داعش شێرپەنجەی هاوبەشی جیهانە‪ ،‬بەاڵم ئێستا کاریگەرییەکەی ڕاستەوخۆ لەسەر‬ ‫خەڵکی کوردستانە و ئەم کاریگەرییەش لە ماوەی درێژخایەندا زیاتر و وردتر دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫پەالمارەکانی داعش‪ ،‬ئاکار و تاوانەکانیان‪ ،‬لێکەوتەی دەروونی ترسناک و لیکەوتەی‬ ‫کۆمەاڵیەتی دژوار و لێکەوتەی کولتووری و ئابووری و سیاسی نەخوازراوی هەیە و‬ ‫دەبێت‪ .‬کاریگەرییەکە لەسەر ژنان‪ ،‬لەسەر مندااڵن‪ ،‬لەسەر پیاوان‪ ،‬پیر و پەککەوتەکان‪،‬‬ ‫بە شیوازی جیاواز لە کورتخایەن و درێژخایەندا هەیە و دەبێت‪.‬‬ ‫پێشمەرگەی کوردستان ئێستا شەڕی داعش بۆ پارێزگاریکردن لە خاک و خەڵکی‬ ‫کوردستان و هاوکات بۆ پارێزگاریکردن لە خەڵک و بەرژەوەندییەکانی هەموو جیهان‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫جینۆسایدی کوردی ئێزدی لە شەنگال و دەوروبەری گورزی کوشندە بوو بۆ کورد‪،‬‬ ‫هاوکات زەنگێکی مەترسیدار بوو بۆ جیهان بۆ ئاگادارکردنەوەی لە خەتەری داعش بۆ‬ ‫سەر هەموو کۆمەڵگەکان‪.‬‬ ‫داعش وەک زەنگی ئاگادارکردنەوەیەکیش بوو بۆ کورد خۆی و مەترسی دووبارە و‬ ‫سێبارەبوونەوەی جینۆساید لە دژی لە داهاتووشدا‪ ،‬ئەگەر خاوەنی هێزی یەکگرتووی‬ ‫خۆی نەبێت‪ .‬تاوانەکانی داعش و جینۆسایدی کوردانی شەنگال‪ ،‬پێویستی هاودەنگی و‬ ‫هاوهەڵوێستی و هاوبەشی لە هەموو بڕیارە چارەنووسسازەکان‪ ،‬کرد بە پێویستییەک بۆ‬ ‫قۆناغێکی چارەنووسساز‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪ .1‬سایکولوجیە العدوان‪ .‬فروید‪ ،‬لورنر‪ ،‬ولتزر‪ ،‬سیرز‪ ،‬میلر و آخرون‪ .‬دار التکوین‪.٢٠١٣ .‬‬ ‫‪ .2‬ماڵپەڕە کوردییەکانی هەواڵ‬ ‫‪ .3‬ماڵپەرە عەرەبییەکانی هەوال‬ ‫‪ .4‬ماڵپەرە ئینگلیزییەکانی هەواڵ‬ ‫‪ .5‬تیڤی و ڕۆژنامەکان و هەواڵەکانیان لەبارەی موسڵ و شەنگال‪.‬‬ ‫‪ .6‬سەردانی مەیدانی کەمپی ئاوارەکان و دواندنی ژنانی ئاوارە‪.‬‬

‫ ‪ 20‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دیاریكردنی ئاستی خەمۆكی لەالی‬ ‫نەوەی ڕزگاربووانی ئەنفال‬ ‫بەیان عومەر‬

‫توێژەری دەروونی‬ ‫ ‪ 21‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 22‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پێشەكی‪:‬‬ ‫ئەگەر لە نزیكەوە سەرنج بدەینە كەسوكاری ئەنفالكراوەكان‪ ،‬یاخود لە ڕاگەیاندنەكان‬ ‫گوێ بگرین تێدەگەین ئەو كەسانەی ماونەتەوە لە كارەساتی ئەنفال وەك (دایك‪ ،‬باوك‪،‬‬ ‫خوشك‪ ،‬برا‪ ،‬خزمە نزیكەكانیان‪ ،)...‬ئەوانە ژیانیان چەندە سەخت و بە ئازارە‪ ،‬زۆربەیان‬ ‫تەنیا بۆ دەیان خەمی لە بن نەهاتوو‪ ،‬نارەحەتی ژیان‪ ،‬هەژاری ماونەتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی خەمەكەی گەورەتر كردووە‪ ،‬هەر كارەسات و دیارنەمانی كەس وكاری خەڵكەكە‬ ‫نییە‪ ،‬به‌ڵكوو لەبەرئەوەی كارەساتەكە زۆر گەورە و دڕندانە و نامرۆڤانە بوو‪ ،‬بۆیە زۆر‬ ‫ماكی (دەروونی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابووری) زۆری لەسەر كۆمەڵگەكەمان لە دوای خۆی‬ ‫جێهێشت‪.‬‬ ‫ئاوڕدانەوە لە مێژووی هاوچەرخی كورد و سااڵنی نزیك‪ ،‬ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێ ڕژێمی‬ ‫دەسەاڵتداری ئەوسای ئێراق‪ ،‬گەورەترین كارەسات و تاوانی مرۆیی لە شااڵوێكی بێ‬ ‫وێنەی كۆكوژیدا بەسەر گەلی كورد دا هێنا‪ ،‬بەسەدان هەزار كوردی بێ تاوانی ئەنفال و‬ ‫زیندە بەچاڵ و ئاوارەكرد‪.‬‬ ‫ئەنفال ناونیشانی سورەتی هەشتەمە لە قورئانی پیرۆزدا‪ ،‬بە واتای دەسكەوت‬ ‫(الغنیمە) هاتووە‪ ،‬بەاڵم ڕژێمی بەعس بۆ مەبەستی پاكتاوی ڕەگەزی بەكاریهێنا‪.‬‬ ‫ئەنفال لە كوردستان و زهنی تاكی كورد بریتییە لەو كۆمەڵە شااڵوانەی سوپای‬ ‫ئێراق لە نێوان مانگی شوبات تاكو ئەیلولی ساڵی ‪ 1988‬كردییە سەر گوندنشینانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە هۆیەوە دەیان هەزار ژن و منداڵ و پیر و گەنجی تێدا بە چەند قۆناغێك‬ ‫شوێن بزركرد‪ ،‬دواتر بە(عملیات االنفال) ناوزەندی كرد‪( .‬دزەیی‪.)1 :2000 ،‬‬ ‫لە ئایەته‌كانى قورئاندا ئەنفال واتە كردنە دەستكەوتی كەلوپەل و شتومەك‪ .‬ئەبو‬ ‫عوبەیدی كوڕی سەالمیش لە كتێبی (اموال)ـدا دەڵێت (ئەنفال هەموو ئەو شتانەیە كە‬ ‫دەستی موسڵمانان دەكەوێت لە ماڵ و كەلوپەلی لە كاتی شەڕكردن)‪ ،‬ئەمە نیشانەی‬ ‫ئەوەیە كە ڕەوایەتیدانی بەعس بەم كارە پۆچەڵ دەبێتەوە‪ ،‬چونكە لە قورئانی پیرۆزدا‬ ‫كە باسی ئەنفالكراوە‪ ،‬ئەوا بردن و بێسەروشوێنكردنی مرۆڤ ناگرێتەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫لە قورئان بە دەستگیركراوی جەنگ دەگوترێت "دیل"‪ ،‬لە زۆر شوێن بە وردی باسكراو‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر لە كارەكانی «ڕژێمی بەعس» ورد ببینەوە‪ ،‬ئەوا زۆر كاری تری وەك ناوی‬ ‫(ئەنفال) دەبینین‪ ،‬ناوی زۆربەی جەنگ و موشەكەكانی بەناوی (الله أكبر‪ ،‬محمد ڕسول‬ ‫الله‪ ،‬قادسیە و موشەكەكانی عەباس و حوسەین) ناو دەنا‪ .‬ئەو شتانەی جێگای ڕێزی‬ ‫موسڵمانان و واڵتە دراوسێكانی بوون لە بەرژەوەندی خۆی بەكاری دەهێنا‪.‬‬ ‫زۆركاری ناپەسندی لە ژێر دروشم و پەردەی ئایینەوە دەكرد وەك فیڵ و چاوبەستینێك‬ ‫ ‪ 23‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بەكاری دەهێنا‪ ،‬بۆ ئەوەی وا له الیەنگرانی بگەینێ‪ ،‬ڕژێم خەالفەتی ئیسالمی زیندوو‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬ئەو میللەتەشی ناوی كوردە و دژی دەجەنگێ میللەتێكی یاخین و دوورن لە‬ ‫دین‪ .‬بۆیە جەنگكردن لەگەڵیان غەزایە و وەك ئەنفالە‪.‬‬ ‫ئەو بۆ ئەمە‪ ،‬ئەو ناوە ئایینیانەی لە كردەوە قێزەونەكانی دەنا‪ ،‬بۆ ئەوەی دەستی‬ ‫خۆی بۆ ئەو شااڵوە ترسناك و دڕندانە ئاوەاڵ بكات‪ ،‬ئەو دەیزانی كە پڕۆسەكە بداتە‬ ‫پااڵ ئاینێك باشتر كارەكانی بە ئامانج دەگات‪ ،‬دەنا كورد ئەوپەڕی ڕێز و حورمەتی‬ ‫بۆ ئایینی ئیسالم هەبووە و هەیە‪ ،‬تا ئێستاش زۆربەی گەلی كورد هەر موسڵمانن‪،‬‬ ‫دەیویست بەسوود وەرگرتنی هەڵە لە ئایین‪ ،‬ڕووی بەعس و دامودەزگا سەركوتكەرەكەی‬ ‫سپی نیشان بدات‪ ،‬خۆی بێتاوان بكات لە بەردەم ڕای گشتی جیهان‪( .‬سورمێ‪:2006 ،‬‬ ‫‪).28-27‬‬ ‫ئەو كارەساتانە دەرفەتێكی زۆری لە بەردەم توێژەران و پسپۆڕان دروستكرد بەتایبەت‬ ‫پسپۆڕانی بواری (دەروونناسی‪ ،‬كۆمەڵناسی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬سیاسەتوانان) لە ڕێگای‬ ‫توێژینەوەكانیان‪ ،‬ئەنفال بخەنە بەرباس و توێژینەوە‪ ،‬تاكو هەم ماكە خراپەكان بخەنە‬ ‫ڕوو‪ ،‬هەمیش هەندێ داتا و زانیاری بۆ بەرپرسان نیشان بدەن‪ ،‬بۆ ئەوەی چارەسەرییان‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫گرفتی توێژینەوەكە‪:‬‬ ‫خەمۆكی نەخۆشییەكی دەروونییە‪ ،‬تووشی گەلێك كەس دەبێت لە (ڕۆشنبیران‪،‬‬ ‫نەخوێندەواران‪ ،‬دەوڵەمەندان‪ ،‬هەژاران) یان تووشی (ژن‪ ،‬پیاو‪ ،‬منداڵ‪ ،‬بەتەمەن) دەبێت‪.‬‬ ‫ئەوەی تێبینی كراوە حاڵەتی خەمۆكی ڕۆژ بە ڕۆژ لە زیادبووندایە‪ ،‬بە تایبەتی لەو‬ ‫واڵتانەی گۆڕانكاری خێرای بەسەردا دێت وەك هەرێمی كوردستان‪ ،‬كە لە بارودۆخێكی‬ ‫تاییبەتدا دەژی‪( .‬شەیدا‪ ،‬بە‪ .‬س‪.)68-67:‬‬ ‫وەك ئاشكرایە ئەنفال یەكێك بوو لەو كردارانەی ڕژێمی بەعس لەسەردەمی دەسەاڵتیدا‬ ‫بەسەرۆكایەتی (سەدام حوسێن) بۆ جینۆسایدكردن و قڕكردنی نەتەوەی كورد‬ ‫ئەنجامیدا‪ .‬ئەم كردە نامرۆڤانەیەش لە كاتی ڕوودانیدا تا ئەمڕۆ كاریگەری و شوێنەواری‬ ‫خراپی لەسەر كوردستان بە گشتی و خێزانەكانی ڕزگاربووی ئەنفالكراون بە تایبەت بە‬ ‫دیاردەكەوێت‪ ،‬ئەم ڕزگاربووانە ڕۆژانە لەملمالنێدان‪ ،‬بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ژیاندا پاش‬ ‫ئەو كارەساتەی بەسەریان هات‪ ،‬بێگومان ئەمەش چەندین ئاڵۆزی و كێشەی دەروونی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی لێكەوتۆتەوە‪( .‬مستەفا‪.)2 :2001 ،‬‬ ‫زۆر توێژینەوە هەن لە جیهاندا كە دوای كارەساتەكان ئەنجامدراون‪ ،‬وەك توێژینەوەكانی‬ ‫ ‪ 24‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫(ئەلوك‪ ،1945 ،‬لە بەریتانیا)‪( ،‬برودین‪ 1943 ،‬لە فلەندا)‪( ،‬میلگرام‪ ،‬میلگرام‪،)1967 ،‬‬ ‫(وایف‪ ،1973 ،‬لە ئیسرائیل)‪( ،‬یقگین‪ ،1977 ،‬لە لوبنان) ئاماژە بۆ بوونی ئەو ماك و‬ ‫شوێنەوارە خراپانەی شەڕ و كوشتار دەكەن لەسەر دڵ و دەروونی منداڵ و هاواڵتییەكانی‬ ‫شوێنەكە‪ .‬لە گرنگترین ماكەكانیش (ترس‪ ،‬خەمۆكی‪ ،‬دڵەڕاوكێ‪ ،‬خەولێزڕان‪ ،‬بینینی‬ ‫خەوی ترسناك‪ ،‬دواكەوتن لە خوێندن‪ ،‬هەندێك جوڵە و هەڵسوكەوتی دەمارگیرانە) لە‬ ‫خەڵكەكانی ناوچەی كارەساتەكان دەردەكەێـت‪( .‬قەرەچەتانی‪.)65 :2004 ،‬‬ ‫سەرەڕای ئەمانەش‪ ،‬لە توێژینەوەكەی (سدیق‪)2002 ،‬ـدا هاتووە‪ ،‬لە ‪ %17،6‬ئەو‬ ‫كەسانەی لە كوردستان سەردانی پزیشكی دەروونیان كردووە‪ ،‬دووچاری ماكەكانی زۆر‬ ‫جۆری شڵەژانە دەروونییەكان بونەتەوە‪ .‬كەواتە كارەساتەكانی واڵتی ئێمە كاریگەری‬ ‫خراپی خۆی هەبووە‪( .‬سدیق‪.)227 :2002 ،‬‬ ‫سەرەڕای هەبوونی ماكەكان هەندێ شت هەن دووبارە كار لە كوالنەوەی برینەكان‬ ‫و سەرهەڵەدانەوەی ئازار و شڵەژانەكان دەكەن لەوانە (یادكردنەوەی ڕووداوەكان‪،‬‬ ‫نوێكردنەوەی بێت لەالی ڕزگاربووانی شااڵوی ئەنفالكراوەكان‪ ،‬یان دۆزینەوەی گۆڕە بە‬ ‫كۆمەڵەكان و زانین و ئاشكرابوونی چارەنووسی ئەنفالكراوەكانە) ئەمانە زیاتر لە دوای‬ ‫ڕووخانی ڕژێمی بەعس بە دیاركەوتن‪ .‬هەر بۆیە ئەم شتانە هەم بۆ هەموو كورد هەمیش‬ ‫بۆ كەسوكارەكانیان كاریگەری دەروونی خراپی دەبێت‪.‬‬ ‫توێژەر بە گوێرەی ئەو توێژینەوە و پەرتووكە زانستیانەی باس لە ماكەكانی دوای‬ ‫كارەسات دەكەن‪ ،‬وای دەبینێ تاكى كوردی له‌م شڵه‌ژانه ده‌روونییه بێ به‌شنه‌بووه‪،‬‬ ‫لەوانەیە ئاستێك لە شڵەژانەكان بە تایبەتی خەمۆكی لە الی ئەو تاكانه به شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتى هەبێت‪ ،‬ئینجا هەبوونی ئەم شڵەژانەش زۆر ماكی تری لێدەبێتەوە و دەبێتە هۆی‬ ‫(دووركەوتنەوە لە خەڵك‪ ،‬پەراوێزبوون‪ ،‬تێكچوونی خەو و خواردن‪ ،‬كەم تێكەاڵوبوون)‪.‬‬ ‫هەر بۆیە‪ ،‬بۆ یارمەتیدان و گرنگیپێدانیان و پاراستنی الیەنی دەروونی ئەم چینە گرنگە‬ ‫و‪ ،‬هەروەها سوككردنی كەمێك لە ئازارەكانیان و دواتر ئەمە سوودگەیاندنیشە بە واڵت‬ ‫و نیشتمان‪ ،‬هەروەها گەیاندنی دەنگی كزی ئەو نەوە بەجێماوانەیە بە بەرپرسان‪ ،‬ئێمە‬ ‫بریارماندا توێژینەوەیەك لەسەر ئەم چینە ئەنجامبدەین‪.‬‬

‫ ‪ 25‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫گرنگی توێژینەوەكە‪:‬‬ ‫گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوە دەردەكەوێت‪ ،‬كە بەگوێرەی زانیارییەكانی توێژەر تاكو‬ ‫ئێستا لە چەندین ڕووەوە توێژینەوە لەسەر ئەم چینە كراوە‪ ،‬بەاڵم بەم ناونیشانە و‬ ‫لەسەر ئەم كۆمەڵگایە به‌دیاریكراوی نه‌كراوه به‌تایبه‌ت پاڵپشت به میتۆدی زانستى‪.‬‬ ‫كۆمەڵگای ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە چینە تەمەنێكی دیاریكراو‪ ،‬ئەمانە زۆر گرنگن‬ ‫بۆ واڵت‪ ،‬چونكە پڕ وزە و توانایەكی لەبن نەهاتوون لە كۆمەڵگا‪ .‬ئەگەری دروستبوونی‬ ‫شڵەژانە دەروونییەكان لەو قوتابییانە دەكرێت‪ ،‬چونكە بە ڕۆژگارێكی پڕ كێشەدا‬ ‫تێپەریوون‪ ،‬كارەساتەكان كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر ژیانی ئەم تاكانە و داهاتووی‬ ‫كۆمەڵگا هەیە‪ .‬چونكە ڕەنگە لە كاتی تووشبوونیان بە خەمۆكی یان دەركەوتنی هەر‬ ‫نیشانەیەكی خەمۆكی ئەمانە بۆ خۆ دەربازكردن پەنا بۆ زۆر ڕێگای الدەرانە ببەن وەكو‬ ‫(بەكارهێنانی ماددەی بێهۆشكەر‪ ،‬یان الدان و ڕەفتاری نائاسایی‪ ،‬هەورەها دروست‬ ‫بوونی شڵەژانەكانی كەسایەتی تیایاندا)‪.‬‬ ‫ئەم توێژینەوەیە هەنگاوێكە بۆ تێگەیشتن و زانینی نەخۆشییەكە و پێشنیاری گونجاو‬ ‫بۆ چارەسەری و خۆپاراستنی شیاو لە كێشەكە یان نەخۆشییەكە‪.‬‬ ‫توێژینەوەكان ئەوە دەردەخەن نزیكەی(‪)%30‬ـی ئەو كەسانەی بە ڕووداو و كارەساتە‬ ‫ناخۆشەكان تێپەڕیون‪ ،‬نیشانەی نەخۆشییە دەروونییەكانیان لێبدەردەكەوێت (هیلز و‬ ‫هیلز‪.)75 :1999 ،‬‬ ‫كۆمەڵگا ڕۆڵێكی كاریگەری لەسەر درووستكردن و بونیادی كەسایەتی تاك هەیە‪ .‬لە‬ ‫ڕێگەی ئامرازەكانی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬دەتوانرێت تاكێكی دەروونساغ دروست‬ ‫بكرێت‪ ،‬دوور لە هەر شڵەژانێكی دەروونی وەك (خەمۆكی‪ ،‬دڵەڕاوكێ‪ ،‬نیگەرانی)‪ ،‬بۆیە‬ ‫دروستكردنی كەسایەتی دەروونساغ لە كۆمەڵگا پێویستی بە فەراهەمكردنی ژینگەیەكی‬ ‫لەبار هەیە‪ ،‬بۆ ئەوەی ئامرازەكانی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی بتوانێت ڕۆڵێكی كاریگەر‬ ‫بگێڕێت‪.‬‬ ‫شلەژانی خەمۆكی بە نەخۆشییەكی سەردەم دادەنرێت‪ ،‬توێژینەوەكان ئەوەیان‬ ‫دەرخستووە ئەو كۆمەڵگایانەی شەڕ و ئاژاوەی تێدایە‪ ،‬ڕێژەی خەمۆكی و شڵەژانە‬ ‫دەروونییەكانی تری تێدا بەرزترە‪ ،‬لە چاو كۆمەڵگایانەی كە ئارام و دوورن لەشەڕ و‬ ‫ئاژاوە (‪).)2007 ،A7ssassCom‬‬ ‫زانا وینهایم‪ ،‬ئەوەی ڕوونكردۆتەوە كە هەستكردن (بە ئازاری دەروونی‪ ،‬خەمۆكی‪،‬‬ ‫خەمباری‪ ،‬نارەحەتی‪ ،‬هەراسانی دەروونی) لە قۆناغی منداڵیدا بۆ قۆناغی هەرزەكاری و‬ ‫پێگەیشتوویی دەگوازرێتەوە‪(.‬سلیم‪.)123 :1996 ،‬‬ ‫ ‪ 26‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بە گەرانەوە بۆ وتەی ئەم زانایە بۆمان دەردەكەوێت كە ڕزگاربووانی شااڵوی ئەنفال‬ ‫یەكێكن لەو چینە مندااڵنەی كە لەمنداڵیدا بە ژیانێكی (پڕ ئازار‪ ،‬خەمۆكی‪ ،‬نەهامەتی‪،‬‬ ‫هەراسانكردن‪ ،‬تۆقین‪ )...،‬تێپەڕیون‪ ،‬ئێستا ئەم هەستانە لەگەڵیاندا گوازراوەتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫قۆناغی هەرزەكاری و پێگەیشتوویی‪ ،‬هەروەها ده‌رك بەبوونی نیشانەكانیشیان دەكرێت‪.‬‬ ‫ئامانجی توێژینەوەكە‪:‬‬ ‫ئامانجی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە‪:‬‬ ‫‪ .1‬زانینی ئاستی خەمۆكی تاكی كوردی‪.‬‬ ‫‪ .2‬گۆڕاوی ڕەگەزی پەیوەندی بە ئاستی خەمۆكی الی نەوەی ڕزگاربووان و ئەنفالكراوان‪.‬‬ ‫پێناسەی زاراوەكانی توێژینەوەكە‪:‬‬ ‫خەمۆكی ‪:Depression‬‬ ‫خەمۆكی یەكێكە لە جۆرەكانی شڵەژانی دەروونی‪ ،‬چەندین جۆری هەیە‪ ،‬لەوانە‬ ‫ ‬ ‫خەمۆكی (گشتی‪ ،‬كاتی‪ ،‬ئاسایی‪ ،‬وەرزی‪ .)...‬جیاوازی خەمۆكی گشتی لەگەڵ ئاسایی‬ ‫بە پێی تووندی و درێژخایەنی و بەردەوام بوونیان لێك جیادەكرێنەوە‪ .‬لە خەمۆكی‬ ‫گشتیدا كەسەكە لە بەشێكی زۆری ڕۆژ یان نزیكەی هەموو ڕۆژەكە بەالیەنی كەمەوە‬ ‫بۆماوەی دوو هەفتە نیشانەكانی لەسەر بەردەوام دەبێت‪:2000 ،DSM- IV-TR(.‬‬ ‫‪.)580‬‬ ‫چەمكی ئەنفال‪:‬‬ ‫ئەنفال وشەیەكی عەرەبییە‪ ،‬كۆی (نفل)ـە‪ ،‬بە واتای (غنیمە) دێت‪.‬‬ ‫شااڵوی ئەنفال‪:‬‬ ‫‪ Middle East Watch‬چاودێرێكی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستە‪ ،‬بەم شێوەیە شااڵوی‬ ‫ئەنفال پێناسە دەكات‪ ،‬دەڵێت (ناوێكە بۆ زنجیرەیەك هێرش و پەالماری چڕوپڕی‬ ‫سەربازی‪ ،‬سەرجەمیان هەشت پەالمار بوو‪ ،‬لە شەش ناوچەی جوگرافی جیاوازدا‬ ‫بەڕیوەچوو‪ .‬فەرماندەی گشتی كردەكە لە شاری كەركوك بوو‪ ،‬لە مارتی ‪ 1987‬بەدواوە‪،‬‬ ‫لەالیەن علی حسن مەجیدەوە سەرۆكایەتی دەكرا‪( .‬سالح‪.)15 :2002 ،‬‬

‫ ‪ 27‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫الیەنی بیردۆزی خەمۆكی و خستنەڕووی الیەنی مێژووی ئەنفال‬ ‫سەرەتا باسی گۆڕاوی یەكەم دەكەین كە خەمۆكییە‪ ،‬الیەنە بیردۆزییەكانی دەخەینە ڕوو‪.‬‬ ‫دواتر دەچینە سەر گۆڕاوی دووەم كە ئەنفالە و هەندێ لە مێژووەكەی ڕووندەكەینەوە‪.‬‬ ‫یەكەم‪ /‬خەمۆكی‪:‬‬ ‫هەوڵدەدەین لێرەدا باسی (خەمۆكی لە ڕووانگەی زانایان‪ ،‬هۆكارەكانی‪ ،‬جۆرەكانی‪،‬‬ ‫نیشانەكانی‪ ،‬چارەسەرییەكانی) بكەین‪.‬‬ ‫خەمۆكی لە ڕووانگەی زانایانەوە‪ :‬زۆر بیردۆز هەن باسی خەمۆكی دەكەن لە زانستی‬ ‫دەروونناسیدا بەاڵم ئێمە تەنها سێ لەم بیردۆزانە باس دەكەین‪:‬‬ ‫‪ .1‬بیردۆزی ڕەفتاری‪.‬‬ ‫‪ .2‬بیردۆزی شیكاری دەروونی‪.‬‬ ‫‪ .3‬بیردۆزی زانەكی (معریفی)‬ ‫چوارچێوەی بیردۆزی‪:‬‬ ‫خەمۆكی ‪:Depression‬‬ ‫یەكێكە لە نەخۆشییە دەروونییە باڵوەكانی جیهان‪ ،‬زۆرینەی تاكەكانی كۆمەڵگا‬ ‫ ‬ ‫پێوەی دەناڵێنن‪ .‬هۆكارەكانی بریتین لە (بۆماوە ڕۆڵی لەسەرهەڵدانی هەیە بەڕێژەی‬ ‫‪ ،%35‬كێشەی پەروەردەیی‪ ،‬زەبری دەروونی لە ڕابردوودا‪ ،‬دابڕاوی‪ ،‬لە دەستدانی‬ ‫كەسوكاری خۆشەویست‪ ،‬نەخۆشی درێژخایەنی جەستەیی یان هۆڕمۆنی‪ ،‬وەرزەكانی‬ ‫ساڵ‪ ،‬ژینگە و كەش و هەوای نالەبار‪ ،‬بەكارهێنانی چەند جۆرێك لە ماددەی هۆشبەر‬ ‫یان دەرمانی هۆڕمۆنی دەمارەكان‪ ،‬هەروەها بێ هیوایی‪ ،‬ڕەشبینی زانەكی‪ ،‬نەبوونی‬ ‫شارەزاییەكانی ژیان) ئەمانە بە هەموویان ڕێگە بۆ سەرهەڵدانی خەمۆكی دروست دەكەن‪.‬‬ ‫چەمكی خەمۆكی دەگەڕێتەوە بۆ بیری لە دەستدانی شتێكی گەورە‪ ،‬كەسی تووشبوو‬ ‫هەست دەكات شتێكی گرنگی لە دەستداوە‪ ،‬كە بۆ خۆشی و كامەرانی ژیانی زۆر پێویستە‪.‬‬ ‫پاش ئەم لەدەستدانە هەستدەكات ئەو شیاو نییە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانی ژیانی‪،‬‬ ‫هەمیشە بە نەرێی پێشبینی ئاكامی كارەكانی دەكات‪( .‬العڤماوی‪.)98 :1984 ،‬‬ ‫هەروەها خەمۆكی حاڵەت و بارێكی دەروونی هەڵچوونییە مرۆڤ تووشی دەبێت‪ .‬خەمۆكی‬ ‫وەك دیاردەیەكی دەروونی لەالی هەموو كەس هەیە و بە ڕێژەیەكی كەم ئاساییە‪ ،‬زیان‬ ‫بە كەسایەتی مرۆڤ ناگەیەنێت‪ .‬دەتوانین بڵین تاكە مرۆڤێك لە ژیاندا نییە‪ ،‬ئەگەر بۆ‬ ‫ماوەیەكی كەمیش بێت تووشی خەمۆكی نەبوبێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر لە ڕێژەی ئاسایی تێپەڕی‬ ‫ ‪ 28‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫و هێڵی سووری بەزاند‪ ،‬ئەو كات دەبێتە گرفت و پێویستە هەوڵی چارەسەركردنی بدرێت‬ ‫شێوەكانی خەمۆكی‪ :‬بریتین لە (خەمۆكی دەروونی‪ ،‬خەمۆكی ژیری) خەمۆكی دەروونی‬ ‫سوك و ئاسانترە‪ ،‬تاك بە تەواوی شیرازەی ژیانی لە دەست دەرناچێت‪ ،‬تووشی وڕێنە‬ ‫و قسە بزڕكاندن و ئەندێشەی ناكات‪ .‬بەاڵم هەرچی خەمۆكی ژیرییە خەست تر و‬ ‫ترسناك ترە‪ ،‬كاریگەری خراپیشی بۆ سەر پڕۆسەكانی (ژیری‪ ،‬بیركردنەوە‪ ،‬ئاگاداری‪،‬‬ ‫یادكردنەوە‪ ،‬هەڵسەنگاندنی لۆژیكیانە) دەبێت‪( .‬قەرەچەتانی‪)20 :1999 ،‬‬ ‫ئەو بیردۆزانەی باس لە خەمۆكی دەكەن‬ ‫یەكەم‪ /‬بیردۆزی ڕەفتاری (‪:)Behavioral Theory‬‬ ‫چارەسەركارە ڕەفتارییەكان هەوڵیانداوە خەمۆكی لە ژێر ڕۆشنایی ڕەوتی قوتابخانەی‬ ‫ڕەفتاریی لێكبدەنەوە‪ .‬وەك زانای ئەمریكی "الزارۆس" ئاماژەی پێكردووە كە دەتوانرێت‬ ‫شیكردنەوەی خەمۆكی بكەین بە گەرانەوە بۆ تیۆرەكانی فێربوونی كۆمەاڵیەتی و مەرجی‬ ‫ڕەفتاری‪ ،‬بە بۆچوونی ئەو خەمۆكی لە پاداشتی كەمەوە دروست دەبێت‪.‬‬ ‫لە دواتردا زانا"وۆلپ‪ "Wolpe‬هەمان ڕێچكەی ئەوی گرتەبەر‪ ،‬هەندێ ستراتیژی‬ ‫چارەسەری ڕەفتارەكی بۆ شڵەژانە دەروونییەكان خستە ڕوو‪ ،‬ئەو چاالكیانەی تاك‬ ‫ئەنجامی دەدات یان كەسانی تر بۆی دەرەخسێنن‪ ،‬ئەگەر دڵخۆشكەر بێت وەك‬ ‫گەرموگوڕی ناو خێزان لە نێوان دایك و باوك هەبوو‪ ،‬ئەوا خۆشی و شادمانی بۆ‬ ‫دابین دەكات‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ئەو چااڵكیانە خراپ و هەراسانكار بێت وەك (خانەوادەی‬ ‫لێكترازاو‪ ،‬لە دەستچوونی دایك یان باوك یان هەردووكیان) ئەمانە دەبێتە هۆی پەشێوی‬ ‫و دڵەڕاوكێ پاشان خەمۆكی‪.‬‬ ‫فێربوونی كۆمەاڵیەتی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە‪ ،‬ئەگەر پاڵپشتی كۆمەاڵیەتی وەك‬ ‫(هاوسۆزی‪ ،‬گرنگی پێدان‪ ،‬ڕێزلێنان‪ ،‬چاودێری‪ ،‬دڵنەوایی‪ ،)...‬لەالیەن دەوروبەری تاك‬ ‫فەراهەم ببێت‪ ،‬لە ڕێگەی تۆڕی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی تاك وەك (خێزان‪،‬‬ ‫برادەرەكان)‪ ،‬ئەوا ئەمانە هۆكارێكی گرنگن لە كەمكردنەوەی خەمۆكی لە الی تاك ئەگەر‬ ‫هەبێت‪ .‬بە پێچەوانەوە نەبوونی پاڵپشتی و نەبوونی خێزان‪ ،‬هۆكارێكن بۆ بە دیاركەوتنی‬ ‫خەمۆكی و زیادبوونی نیشانەكانی‪( .‬الفیاچ‪.)25-24 :2005 ،‬‬ ‫لە الیەكی تر (بافلۆف)ـی ڕوسی دەڵێت‪ :‬ئەوانەی كە لە ژیانی منداڵیدا چەند‬ ‫جارێك تووشی (دڵەڕاوكێ‪ ،‬دڵەخورپە‪ ،‬پێداتەقینەوە) دەبن‪ ،‬یان ئەو مندااڵنەی كە‬ ‫(چەند جارێك ئارەزووەكانیان بێبەری دەبن‪ ،‬یان تەگەرە دەكەوێتە لە نێوان خۆیان و‬ ‫ئارەزووەكانیان) ئەوا كاتێك ئەم جۆرە مندااڵنە گەورەبوون تووشی پەشێوی خەمۆكی‬ ‫ ‪ 29‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەبن‪( .‬ژاڵەیی‪.)104 :1986 ،‬‬ ‫خەمۆكی لە ئەنجامی زیادبوونی (ڕووداوە ناخۆشەكان‪ ،‬تاقیكردنەوە بە ئازارەكان‪،‬‬ ‫مردنی دایك یان باوك یان هەردووكیان‪ ،‬جیابوونەوە‪ ،‬لێك هەڵوەشانەوەی خێزان)‬ ‫سەرهەڵدەدات‪ ،‬ئەمانە دەبنە هۆی تێكدانی هەڵسوكەوتە ئاساییەكانی تاك‪ .‬بیرۆكەی‬ ‫سەرەكی الی ڕەفتارییەكان ئەوەیە ژینگەی دەرەكی بە مانا گشتییەكەی (سروشتی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬شارستانیەت) كاریگەری باش و خراپی لەسەر مرۆڤ هەیە‪ .‬زاناكان لەسەر‬ ‫ئەوە كۆكن‪ ،‬كە هەبوونی ڕەفتاری چاك و دڵخۆشكەر لە دەروروبەری تاك‪ ،‬دلخۆشی بۆ‬ ‫تاك دەهێنێ‪ ،‬بە پێچەوانەوە هەبوونی ڕەفتار و ڕووداوی ناخۆش‪ ،‬ناخۆشی و هەراسانی‬ ‫بۆ تاك دروستدەكات‪( .‬عیسی‪.)355 :2001 ،‬‬ ‫دووەم‪ /‬بیردۆزی شیكاری دەروونی(‪:)Psychoanalytic Theory‬‬ ‫دەروونناسانی بواری شیكردنەوەی دەروونی لەپێشەوەی هەمووشیان (سیگمۆند فرۆید‪،‬‬ ‫‪ )1856-1939 ،Freud‬لە بیردۆزەكەی خۆیدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە‪ ،‬نەخۆشی‬ ‫دەروونی بەشێوەیەكی سەرەكی دەگەڕێتەوە بۆ گرێ دەروونیەكان لە تەمەنی منداڵیدا نەك‬ ‫كارەساتەكان‪ .‬فرۆید پێیوایە هیچ گرفت و كێشەیەكی دەروونی لەخۆیەوە سەرهەڵنادات‪،‬‬ ‫به‌ڵكوو مێژوویەكی دوور و درێژی هەیە‪ ،‬ڕەگوڕیشەی بۆ سەردەمی منداڵی دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫ئەو لەو بڕوایە دایە گرفت و نەخۆشی و شڵەژانە دەروونییەكان لە ئەنجامی تێكچوونی‬ ‫هاوسەنگی و پەیوەندی نێوان (ئەو‪ ،‬من‪ ،‬منی بااڵ)ـوە دروست دەبێت‪.‬‬ ‫تاك لە قۆناغی منداڵی وەك پێویست فێری دیاردەكانی ژیان نەبووە‪ .‬بەزۆری پەنای‬ ‫بۆ میكانیزمە بەرگرییە دەروونیەكان بردووە‪ ،‬لەڕێگەی چه‌پاندن و خەفەكردنەوە هەموو‬ ‫شارەزایی و ڕووداوە بە ئازار و ترسناكەكانی قۆناغی منداڵی خەفەكردووە‪ ،‬لە بواری‬ ‫(هەست)ـی دووری خستوونەتەوە‪ ،‬لە (نەست)ـیدا مۆڵیان خواردووە و خۆیان گرمۆڵە‬ ‫كردووە‪ ،‬ئەم ڕووداوانە بەدوای دەرفەتی خۆدزینەوە و هاتنە بواری هەستیدا دەگەڕێن‪.‬‬ ‫بەم خۆشاردنەوە و خۆدەرخستنە تاك تووشی (خەمۆكی‪ ،‬ترس‪ ،‬نەگونچاوی دەروونی)‬ ‫دەكات‪( .‬قەرەچەتانی‪)86 :2004 ،‬‬ ‫خەمۆكی بە هۆیەك دادەنرێت بۆ ئازاردانی دەروونی‪ ،‬بەهۆی هەستكردن بەتاوان یان‬ ‫خراپەكاری‪ .‬لە بارەی خۆ خۆشویستنەوە " فرۆید" دەڵێت‪ :‬خۆشەویستی خود (حب‬ ‫الذات) بەو مانایە دێت‪ ،‬ئەگەر ئەو كەسە ئەم خۆشەویستییەی لە دەست بدات‪ ،‬وا‬ ‫دەزانێت كە زیانێكی ناوەخۆییە‪ ،‬زیانیش شتێكی دەرەكی نییە لە دەرووندا‪.‬‬

‫ ‪ 30‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫خەمۆكی دوژمنێكی نیشتووە لە نەستدا‪ ،‬كاتێك نەخۆشەكە كەسێكی خۆشەویستی لە‬ ‫دەستدەدات‪ ،‬لە مێشكیدا وا لێكیدەداتەوە كە ئەمە بە مەبەست بووە‪ ،‬بۆ ئەوەی ئەو‬ ‫بە تەنیا بمێنێ‪ ،‬مانەوەی ئەم هەستە لە نەستدا و دەرنەبڕینی دەبێتە هۆی ئەوەی ئەو‬ ‫كەسە تووشی خەمۆكی بێت‪( .‬شەیدا‪ ،‬بە‪.‬س‪.)70 :‬‬ ‫فرۆید وای بۆ دەركەوت‪ ،‬كاتێك تاك تووشی خەسارەتێكی كرداری دێت وەك (لە‬ ‫دەستدانی دایك و باوك یان هەردووكیان) ئەوە تووڕەییەكی نەستی لە ناخیدا دروست‬ ‫دەبێت‪ ،‬لە ئەنجامی ئەو خەسارەت و لە دەستدانە تووڕەییەكەی دەگۆڕێ بۆ تووڕەیی لە‬ ‫خود‪ ،‬دواتریش خەمۆك بوون دروست دەبێـت‪( .‬دافیدوف‪.)36 :2000 ،‬‬ ‫هەر ئەو پێیوایە ئەو ماوەیەی دوای لە دەستدانی كەسێكی ئازیز وەك (باوك یان دایك‬ ‫یان هەر دووكیان) دێت‪ ،‬ڕاڤەیەكی سەرەتایی بە خەمباری دەبەخشێت‪ ،‬بە هۆی لە‬ ‫دەستدانی ئەو كۆستەوە‪ ،‬هەوڵدەدات بۆ ئەوەی گەنچاوییەك دروست بكات لە نێوان‬ ‫خۆی و ئەو كەسە لە دەستی چووە‪ .‬خەمۆكی وەك زەنگێكە منی بااڵ دەیگرێتە بەر‬ ‫لە ئاست (من)‪ ،‬چونكە (منی بااڵ) وا مامەڵە لەگەاڵ (من) دەكات بەو شێوەیەی كە‬ ‫نەخۆش حەز دەكات‪ ،‬نەست مامەڵەیەكی گونجاو لەگەاڵ سەرچاوەكانی تێربوون بكات‬ ‫كە لە دەستی چووە‪( .‬الفیاچ‪.)24 :2005 ،‬‬ ‫زانا دەروونشیكارییەكان وای دەبینن كە (منی بااڵ) الی تاكی خەمۆك زۆر تووند و ڕەقە‬ ‫و نالێبووردەیە‪ ،‬ئەمەش لە باوك بە دەستهێنراوە‪ .‬تاك لە تەمەنی بچووكی وەریدەگرێ‬ ‫و خۆی دەنوێنێ لە منداڵێتی و بە شێوەیەكی پلە بە پلە وەك (ویژدان)‪ ،‬بۆیە ئەوانە وا‬ ‫دەزانن خەمۆكبوون ئازارێكی دەروونییە دەرەنجامی ئازاردانی ویژدانە‪( .‬كمال‪:1988 ،‬‬ ‫‪.)238‬‬ ‫سێیەم‪ /‬بیردۆزی زانەكی (مەعریفی) (‪: )Cognitive Theory‬‬ ‫ئاڕۆن بێك "‪ "Aron Beck‬یەكەم كەس بووە جەختی لەسەر ڕۆڵی زانەكی‬ ‫(المعرفە) لە خەمۆكیدا كردووە‪ ،‬ئەو دكتۆری نەخۆشییە دەروونییەكان بوو‪ ،‬تێبینی‬ ‫بیروڕا ڕەشبینانەكانی نەخۆشە خەمۆكەكانی دەكرد كە چۆن بەرامبەر ئێستای خۆیان و‬ ‫دواڕۆژیان و لە بارەی جیهان هەراسان بوون‪ ،‬نەخۆشەكان هەمیشە لە هەوڵی بەدیهێنانی‬ ‫ئەو بیروڕا ڕشبیانانەیاندا بوونە‪ ،‬بەاڵم ڕێگاكانی بەدیهێنانیان لە خۆیان شێواندووە‪.‬‬ ‫بۆیە "بێك" پێشنیارێكی پێشكەشكرد بۆ ئەو كەسانەی خەمۆكن پێویستە ڕاهێنانیان‬ ‫پێ بكرێ لەسەر هەڵسەنگاندنی ڕووداوەكان بەشێوەیەكی زۆر گەشبینانە‪ .‬لە ڕووانگەی‬ ‫بیردۆزی زانەكی سەرەتا بیرۆكە خەمۆكییەكان گۆڕانێكی یەكەمیان بەسەردا دێـت‪ ،‬دواتر‬ ‫ ‪ 31‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫گۆڕان بەسەر پەشێو(میزاج)ـدا دێت‪" .‬بێك" لە سێ خاڵدا پێكهاتەكانی بیركردنەوە‬ ‫دەخاتە ڕوو‪ ،‬ئەوانیش‪:‬‬ ‫(بیرۆكەی خراپ‪ ،‬پێشبینی خراپ‪ ،‬شێواندنی زانەكی)ـن‪.‬‬ ‫لە باری دەركەوتنی ئەو شێوازە لە بیركردنەوەدا تاك زۆرتر بەرەو خەمۆكی دەچێ كاتێك‬ ‫ڕووبەڕووی هەندێ بارودۆخی ناخۆش و نالەبار دەبێتەوە‪ ،‬كەسی خەمۆك زۆربەی كات‬ ‫بە شێوەیەكی نالۆژیكی بیر دەكاتەوە‪ ،‬كێشە ئاساییەكانیان دەگۆڕن بۆ كارەساتێك‪ ،‬لە‬ ‫توانا و لێهاتووییەكانی خۆیان زۆر كەمدەكەنەوە‪ ،‬چونكە زۆر بەبێ هێزی ڕوواننە خۆیان‬ ‫و كێشەكانییان‪.‬‬ ‫"بێك" بەم جۆرە كارەكان دەبینێت كە دەركردنی بڕیاری نەشیاو بەسەر خود‪ ،‬خەمۆكی‬ ‫بەدوادا دێـت‪ .‬ناوەڕۆكی بیركردنەوەی كەسانی خەمۆك جەخت سەر بیرۆكەی لە دەستدان‬ ‫دەكاتەوە‪ .‬كەسی خەمۆك وا هەست دەكات كە شتێكی گرنگی لە دەست داوە‪ ،‬كە‬ ‫پێویستە بوو بۆ خۆشی و دڵنیایی خۆی‪ ،‬لە هەر پڕۆژەیەكی گرنگ دەرەنجامێكی خراپ‬ ‫دەبینێت‪ ،‬وا سەیری خۆی دەكات كە تایبەتمەندییە پێویستییەكانی لە دەستداوە بۆ‬ ‫بەدیهێنانی ئامانجەكان‪( .‬جاسم‪.)29 :2005 ،‬‬ ‫"بێك" لە تێبینیكردنی نەخۆشەكان توانی بگاتە ئەوەی كەسانی خەمۆك زۆربەی جار‬ ‫بە شێوەیەكی نابەجێ بیردەكەنەوە‪ ،‬ئەوان ئەو كێشانەی هیچ گرنگ نییە دەیكەن بە‬ ‫كارەسات‪ ،‬بەكەم دەڕواننە ئەو شتانەی بە دەستیان هێناوە‪ ،‬بەكەمیش دەڕواننە الیەنە‬ ‫بە هێزەكانیان‪ ،‬لەدەرخستنی الیەنە بێهێزەكانی كەسایەتی خۆیان زیادەڕۆیی دەكەن ‪.‬‬ ‫بریارە نابەجێكان كە لەالیەن كەسانی خەمۆكەوە دەدرێـت بەبڕوایی "بێك" دەبێـە هۆی‬ ‫خەمۆكی بوونیان‪.‬‬ ‫هۆكارەكانی خەمۆكی‪:‬‬ ‫ئەو هۆكارانەی كار لە سەرهەڵدانی خەمۆكی دەكەن لە تاكدا‪:‬‬ ‫‪ .1‬تاك خۆی بەكەم بزانێ‪.‬‬ ‫‪ .2‬بێزاربوون ل ‌ه كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫‪.3‬ناكۆكی و هەست بە سەرنەكەوتن و بێ هیوایی‪.‬‬ ‫‪ .4‬تەنیایی‪ ،‬بە سااڵچوون‪ ،‬بێكاری‪.‬‬ ‫‪ .5‬ئەزموونی قورس و لێكدانەوەی هەڵە و ناڕاست بۆ ئەزموونەكان‪(.‬ڕەشید‪.)7 :2009 ،‬‬

‫ ‪ 32‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫"لێبرمان"ـش بڕوای وایە خەمۆكی هۆكارەكەی لە یەكێكەوە بۆ یەكێكی دیكە دەگۆڕێ‪:‬‬ ‫‪ .1‬زۆربەی جار خەمۆكی لە گیروگرفتەكانی ژیان سەرهەڵدەدات بە تایبەتی لە قۆناغی‬ ‫سەرەتای تووشبوون بە خەمۆكی‪ ،‬ئەوەی لەسەردەمی منداڵییەوە ڕوویداوە كاریگەریەكی‬ ‫زۆری هەیە لە چۆنییەتی هەستكردنت دەربارەی خۆت لە ئێستادا‪.‬‬ ‫‪ .2‬كارەساتی خەمناكی وەكو توندوتیژی جەستەیی یاخود سێكسی ڕەنگە ببێتە هۆی‬ ‫سەرهەڵدانی خەمۆكی‪ ،‬هەروەها كۆچی دوایی یەكێك لە خزمەكان یان هاوڕێیان‪.‬‬ ‫‪ .3‬چۆنیەتی هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ ئەزموونی خراپ‪.‬‬ ‫‪ .4‬دەتوانرێ خەمۆكی بە هۆكاری جەستەییەوە پەیوەست بكرێ‪ ،‬خۆراكی خراپ‪ ،‬یاخود‬ ‫نەمانی توانای جەستەیی یان نەخۆشی وەك نەخۆشییە درێژخایەنەكان‪( .‬لێبرمان‪،‬‬ ‫‪.)108-107 :2009‬‬ ‫جۆرەكانی خەمۆكی‪:‬‬ ‫هەندێك لە توێژەران و زانایان ڕەفتاری خەمۆكی لە ڕووی تووندییەوە دابەشدەكەن بۆ‪:‬‬ ‫‪ .1‬خەمۆكی سادە‪:‬‬ ‫كەسی تووشبوو وا دەردەخات كە لە ژیان بێزارە‪ ،‬دەبێت واز لە ژیان بهێنێ وەك‬ ‫(هەستكردن بە ماندووبوون‪ ،‬هێز لێبڕان‪ ،‬بێورەیی‪ ،‬چێژ وەرنەگرتن لە ژیان) لێ بە دیار‬ ‫دەكەوێت‪ .‬زۆرجار هاوڕێ و برادەرەكانی كەسە تووشبووەكە دەتوانن لە خەم و پەژارە‬ ‫ڕزگاری بكەن‪ ،‬هەندێك كەسیش پێیانوایە ئەو جۆرە خەمۆكیە جۆرێكە لە هەستكردن‬ ‫بە ماندووبوون و هێز لێبڕان و بێزاری‪( .‬عبدالرحمن‪.)22 :2009 ،‬‬ ‫‪ .2‬خەمۆكی توند‪:‬‬ ‫ئەوە جۆرە لە چاو خەمۆكی ئاسان تووندترە‪ ،‬نەخۆش خۆی قسە و كردارەكانی خۆی‬ ‫بەالوە پەسند نییە‪ ،‬وای دەبینێ كە ئەو كەسێكی زیادەیە‪( .‬الداهری‪.)361 :2005 ،‬‬ ‫‪.3‬خەمۆكی پیری‪:‬‬ ‫ئەو حاڵەتە لە ئەنجامی خاو كار كردنی ڕژێنەكان و پووكانەوەی هێزی ئەقڵی و‬ ‫جەستەیی بە دیار دەكەوێت‪ ،‬بە هۆی چوونە ناو تەمەنەوە ئاشكرا دەبن‪ ،‬هەر دوو ڕەگەز‬ ‫لە قۆناغە دوایی تەمەن تووشی ئەو حاڵەتە دەبن‪ ،‬ژنان لە تەمەنی نێوان ‪ 50-40‬ساڵیدا‬ ‫تووشی دەبن‪.‬‬ ‫‪.4‬خەمۆكی ئەزمەكان‪:‬‬ ‫بە هۆی كارەسات و هێدمەكانی ژینگەی و كۆمەڵگا دروست دەبێت وەكو (شەڕ‪،‬‬ ‫بوومەلەرزە‪ ،‬بوركان‪ ،‬هەڵچوونە سروشتییەكان)‪ .‬تاكی تووشبوو دوای نەمانی كارەسات‬ ‫ ‪ 33‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫و زیانەكە باش دەبێتەوە و دەگەڕێتەوە دۆخەكەی خۆی‪ ،‬بەاڵم ئەگەر كارەساتەكە یان‬ ‫ئەو شتانەی پەیوەندی بەو هەیە‪ ،‬دووبارە بێتەوە ئەوا حاڵەتەكەش دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .5‬خەمۆكی درێژخایەن‪:‬‬ ‫ئەو جۆرە لە خەمۆكییە بەوە دەناسرێتەوە كە تاكی تووشبوو بۆ ماوەیەكی زۆر و درێژ‬ ‫گیرۆدەی خەمۆكییەكە دەبێت‪.‬‬ ‫‪ .6‬خەمۆكی گۆشەگیری‪:‬‬ ‫ئەو حاڵەتە بە تووندترین حاڵەتەكان ناو دەبرێت‪ ،‬تاك داخراو دەبێت و هیچ ناخوات‬ ‫و ناخواتەوە‪ ،‬كەم قسە دەكات‪ ،‬زۆر حەزی لێیە خۆی ئازار بدات و بمرێ‪ .‬ئەوەش‬ ‫بەهۆی هەستكردن بە گوناه و ئازاردانی ویژدانییەتی‪ ،‬پێشتر گوناهی كردووە ئێستا‬ ‫هەستیپێدەكات كە بەڕاستی ئەنجامیداوە یان لە خەیاڵی خۆیدا وا هەستدەكات‬ ‫ئەنجامیداوە‪( .‬مبیچ‪.)90-71 :2006 ،‬‬ ‫نیشانەكانی خەمۆكی‬ ‫گرنگترین نیشانە گشتییەكان ئەوانەن‪:‬‬ ‫‪ .1‬كەمی بەرهەم‪ ،‬كەمی گرنگیدان بە ژیان لەچاو پێشوو‪.‬‬ ‫‪ .2‬خراپی پێكهاتن و پەیوەندی كۆمەاڵیەتی (زهران‪.)432 :1987 ،‬‬ ‫"لێبرمان"ـیش بڕوای وایە خەمۆكی بەشێوەی جیاجیا كاریگەری لەسەر مرۆڤ هەیە‪،‬‬ ‫هەروەها ڕەنگە ببێتە هۆی دەركەوتنی چەندین نیشانەی جەستەیی و سۆزداری‪ .‬ئەوانەی‬ ‫تووشی خەمۆكی بووینە هەندێ لەو نیشانانەی خوارەوەیان لێ دەردەكەوێ‪:‬‬ ‫‪ .1‬هەستكردن بە (كەم توانایی‪ ،‬برسیەتی‪ ،‬نائومێدی‪ ،‬دابەزینی گیانی مەعنەوی لە‬ ‫زۆربەی كاتدا‪ ،‬ڕازی نەبوون لە خود‪ ،‬ڕەنگە متمانە بەخودیشیان نەمێنێ‪ ،‬الوازی چاالكی‪،‬‬ ‫هەست بە بێ وزەیی دەكەن)‪.‬‬ ‫‪ .2‬زۆربەی كات سەرقاڵی كاری نەرێین‪.‬‬ ‫‪ .3‬بەبێ ئەوەی پێویست بكات لۆمەی خۆیان دەكەن‪ ،‬خۆیان بە گوناهبار دەزانن‬ ‫بەرامبەر شتەكان‪.‬‬ ‫‪ .4‬تەركیزیان كەمدەبێتەوە‪ ،‬بە زەحمەت دەتوانن بڕیاربدەن‪.‬‬ ‫‪ .5‬بە شێوەیەكی نائاسایی و خێرا هەڵدەچن‪ ،‬ئارامییان نامێنێ‪.‬‬ ‫‪ .6‬زوو لە خەو هەڵدەستن یان خەویان كەمدەبێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .7‬زۆر دەخۆن و كێشیان بەرز دەبێتەوە یان كەمدەخۆن و كێشیان دادەبەزێت‪.‬‬

‫ ‪ 34‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫‪ .8‬چاالكی خۆشی و ڕابواردنیان كەمدەبێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .9‬بیر لە ئەزیەتدانی خود یان خۆكوشتن دەكەنەوە‪( .‬لێبرمان‪.)107-106 :2009 ،‬‬ ‫چارەسەركردنی خەمۆكی‪:‬‬ ‫‪ .1‬لە ڕێگەی ڕێنمایی و ڕاوێژی دەروونی لە الی توێژەرانی دەروونی و كۆمەاڵیەتی و‬ ‫ڕێنماییكارانی دەروونی‪.‬‬ ‫‪ .2‬لە ڕێگەی كاركردنەوە‪ ،‬زۆرێك لە نەخۆشە خەمۆكەكان بە دەستكەوتنی كارێكی‬ ‫سووك و ئاسان كە لەگەڵ تواناكانی بگونجێـت چاك دەبێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .3‬خوڵقاندنی ژینگەیەكی هێمن و لەبار بۆ خەمۆكەكە‪ ،‬دووربێت لە دەنگ و ژاوەژاو‪،‬‬ ‫بۆیە گۆڕانی شوێنی نەخۆشەكە و گەشتكردن هەنگاوێكی گرنگە‪.‬‬ ‫‪ .4‬چارەسەركردن بە كارەبا‪ :‬لەم حاڵەتانەی كەسەكان ناتوانن دەرمان بەكاربهێنن و‬ ‫بیری خۆكوشتنیان هەیە ئەوا تەزووی كارەبا باشترین چارەسەرە‪ ،‬ئەویش لە ڕێگەی‬ ‫دكتۆری دەروونی پسپۆرەوە دەبێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ /‬ئەنفال‪ :‬ئەمەش گۆڕاوی دووەمە لە توێژینەوەكەدا و باس لە‪:‬‬ ‫(مێژووی ئەنفال‪ ،‬ئامانج لە ئەنجامدانی ئەنفال‪ ،‬ئەنفال لە ڕوانگەی ئایینی ئیسالمەوە)‬ ‫دەكەین‪.‬‬ ‫مێژووی ئەنفال‪:‬‬ ‫ئەنفال وەحشیەتگەرانەترین كردەی سەربازی بوو بەرامبەر كورد‪ ،‬لە دوا چارەكی سەدەی‬ ‫بیستەمدا‪ ،‬ڕژێمی فەرمانڕەوایی ئێراق بە بەبڕیاری ڕاستەوخۆی "سەدام حوسێن" سەرۆك‬ ‫كۆماری ئێراق و بەسەرپەرشتی "عەلی حەسەن مجید" ناسراو بە عەلی كیمیاوی كە‬ ‫ئامۆزای سەدام حوسێن بوو‪ ،‬پۆستی سكرتێری گشتی نوسینگەی باكوری حزبی‬ ‫فەرمانڕەوای پێدرابوو‪ ،‬لە ‪23‬ـی شوبات تا ‪6‬ـی ئەیلولی ‪ 1988‬بەرامبەر بە گەلی كورد‬ ‫ئەنجامیدا‪.‬‬ ‫هەرچەندە "علی حەسەن مجید" لە كۆبوونەوەیەكی لەگەڵ ئەندامانی نوسینگەی باكوردا‬ ‫مێژووی ئەو كردە سەربازیە بە ‪18‬ـی شوبات تا ‪4‬ی ئەیلولی ‪ 1988‬ناو دەبات‪ .‬تیایدا‬ ‫زیاتر لە ‪ 4500‬گوند و چەندین شار و شارۆچكەی كوردستان ڕووخێنران‪ ،‬نزیكەی چارەكە‬ ‫ملیۆنێك مرۆڤی كورد لە (ژن‪ ،‬منداڵ‪ ،‬الو‪ ،‬پیر‪ ،‬پەككەوتە) لەو كردە سەربازیانەدا‬ ‫لەالیەن یەكەكانی سوپا و هێزە تایبەتییەكانی ئەو كردەیەوە دەستگیركران‪ ،‬دواتر بێ‬ ‫ ‪ 35‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫سەروشوێن كران‪( .‬قوربانی‪.)14 :2002 ،‬‬ ‫پڕۆسەی ئەنفال گەورەترین پڕۆسەی سەربازی و سیاسی بوو‪ ،‬لەسەدەی بیستەمدا بۆ‬ ‫لەناوبردن و سەركوتكردنی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی كورد و سڕینەوەی هەموو‬ ‫شوێنەوارێكی چەكداری و پشتگیری جەماوەری و شوێنەواری كەلەپوری و كەلتوری و‬ ‫ئەتنۆگرافی و دیمۆگرافی گەلی كورد‪ ،‬لەدوای شەش مانگی جەنگی گەرمی نێوان ئێراق‬ ‫و ئیراندا ئەنجامدرا‪( .‬ڕەئوف‪.)23 :2005 ،‬‬ ‫شااڵو و قۆناغەكان بەم شێوەیە بوو‪ ،‬یەكەم قۆناغی ئەنفال لە ‪ 1988-2-22‬لە دۆڵی‬ ‫جافەتی لە نێوان سلێمانی‪ ،‬ماوەت‪ ،‬دوكان دەستی پێكرد‪ ،‬لە ماوەی ‪ 6‬مانگدا ‪ 8‬قۆناغ‬ ‫ئەنفالی هێنایە سەر كوردستان و هەموو كوردستانی وێران كرد‪ ،‬دوا قۆناغیان لەسنووری‬ ‫بادینان بوو لە ڕۆژی ‪( .1988-6-26‬مەال شاخی‪.)97 :2000 ،‬‬ ‫ئەو پڕۆسە كە ڕووبەڕووی كۆمەڵی كوردەواری و ڕزگاربووان و كەسوكاری ئەنفالەكان‬ ‫بۆتەوە‪ ،‬تاكو ئێستا ئەو كاریگەریانە بە ڕووخسار و شوێن و كاری ڕۆژانەیاندا دیارە‪،‬‬ ‫ئەویش هەر لە (تێكشكاندنی دابونەریت‪ ،‬پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬پەرتەوازەبوونی‬ ‫خێزان‪ ،‬تێكدانی بژێوی ژیانیان‪ ،‬نەخۆشییە كۆمەاڵیەتی دەروونییەكان) بەسەر ڕزگاربووانی‬ ‫شااڵوی ئەنفالدا دیارە‪( .‬ڕەئوف‪.)22 :2005 ،‬‬ ‫ئامانجی پڕۆسەی ئەنفال چییە؟‬ ‫ئامانج لە ئەنجامدانی پڕۆسەی ئەنفال كەمكردنەوەی ژمارەی كورد بوو‪ ،‬كاتێ ئەو‬ ‫كردەیەیان ناونا ئەنفال بۆ ئەوەبوو كورد بە گەلێكی كافر لە قەڵەم بدەن‪ ،‬واڵتە‬ ‫ئیسالمییەكان بە دەنگی گەلی كوردەوە نەچن‪.‬‬ ‫ئامانجێكی تر لە ستراتیژیەتی پڕۆسەی ئەنفال لە ناوبردنی بە كۆمەڵی نەتەوەی كورد‬ ‫و بڕانەوەی ڕەچەڵەكی مرۆڤی كوردە‪ ،‬لە كوردستانی باشوور (ئێراق)‪ ،‬هەروەها بۆ‬ ‫شێواندنی سروشتی كوردستان لەڕووی جوگرافی و دیمۆگرافییەوە‪ ،‬بە پێی ستراتیژی‬ ‫ئەنفال بە عەرەب كردنی شوێن و ناوچەكانی كوردستان شتێكی كەم بایەخ و كاتییە‪ ،‬دەنا‬ ‫ئامانجی بنەڕەتی نەهێشتنی مرۆڤی كوردە‪ ،‬بڕانەوەی مەترسی سەرهەڵدانی بزووتنەوەی‬ ‫ڕزگاریخوازییە بۆ هەتا هەتایە‪ .‬پڕۆسەی ئەنفال لەبیری بەعسدا لەكۆنەوە نەخشەی بۆ‬ ‫داڕێژراوە‪ ،‬سیاسەتمەدارەكانی پێش سەدام بەشێك لەو بەرنامەیەیان جێبەجێكردووە‪،‬‬ ‫بەاڵم دیكتاتۆری سەردەم لە هەموویان زیاتر پیادەی كرد‪ ،‬بە ناوبانگترین و دیارترینیشیان‬ ‫كۆمەڵكوژی گەرمیان و بادینان و هەڵەبجە بوو‪ .‬ڕاستییەكەی پڕۆسەی ئەنفال لە پێش‬ ‫ ‪ 36‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەو شوێنانەشدا لە چەند كات و شوێن و سەردەمی جیاوازدا‪ ،‬كەم تا زۆر هەوڵی بۆ‬ ‫درابوو‪ ،‬بەشێكی بچووكیش لەو پڕۆسەیە لە جێبەجێكردندا بوو‪( .‬مەحمود‪.)4 :2002 ،‬‬ ‫ئەنفال لە ڕوانگەی ئایینی ئیسالمەوە‪:‬‬ ‫ئەگەر چاوێك بخشێنین بە قورئانی پیرۆزدا‪ ،‬ئەنفال ناوی سورەتی هەشتەمە لە قورئانی‬ ‫پیرۆز‪ ،‬زەمینەی هاتنە خوارەوەی ئەو سورەتەش‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی دووەمی كۆچی‬ ‫و جەنگی بەدری گەورە‪ ،‬لە نێوان موسڵمانەكان و بێباوەڕەكاندا ڕوویدا و موسڵمانان‬ ‫بەسەریاندا سەركەوتن‪ .‬ڕاڤەكارانی قورئانی پیرۆز زۆرینەیان هۆكاری هاتنە خوارەوەی‬ ‫ئەو سوڕەتە دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی كە پێغەمبەر (د‪.‬خ) بینی هاوەاڵنی ناكۆكیان‬ ‫كەوتۆتە نێوان‪ ،‬لەسەر ئەو كەلوپەل و شمەكانەی لە سوپای بێباوەڕان بە جێماوە‪.‬‬ ‫بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە خوای گەورە سورەتێكی دابەزاند‪ .‬وشەی (االنفال) كە لەو‬ ‫ئایەتەكەدا هاتووە لە زاراوە (إصطالح)ـدا زانایان چەند بۆچوونێكیان هەیە‪ ،‬گرنگترینیان‬ ‫ئەم بۆچوونەی خوارەوەیە‪:‬‬ ‫الغنائم (غنیمە) بریتییە لەو كەلوپەالنەی لەدوای جەنگ و شەڕ بە هۆی هێزەوە دەست‬ ‫موسوڵمانەكان دەكەون و هی كافرەكانن وەك چەك و تفاق‪( .‬القرطبی‪.)2002 ،‬‬

‫ ‪ 37‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫سەرچاوەكان‬ ‫‪ -‬القران الكریم‪.‬‬

‫سەرچاوە كوردییەكان‪:‬‬ ‫‪ .1‬دزەیی‪ ،‬یوسف مەعروف محەمەد‪ .)2000( .‬ڕەهەندە كۆمەاڵیەتییەكانی تاوانی (ئەنفال)‬ ‫لە هەرێمی كوردستانی ئێراق (لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانیە لە پارێزگای هەولێردا)‪ .‬نامەی‬ ‫ماستەر‪ .‬كۆلێژی ئاداب‪ ،‬زانكۆی صالح الدین‪.‬‬ ‫‪ .2‬ژاڵەیی‪ ،‬جەالل خەلەف‪ .)1986( .‬گرنگترین نەخۆشییە دەروونییەكان‪ .‬چاپخانەی‬ ‫الجاحڤ بغداد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ڕەسول‪ ،‬گۆران محمد‪ .)2008( .‬پەیوەندی نێوان ئاستی خەمۆكی و دیاردەی‬ ‫جگەرەكێشان الی خوێندكارانی زانكۆی كۆیە‪( .‬توێژینەوەی دەرچوون)‪.‬‬ ‫‪ .4‬ڕەشید‪ ،‬زانا خدر‪ .)2009( .‬ئاستی خەمۆكی الی خوێندكارانی قۆناغی یەكەمی‬ ‫كۆلێژی زانستەكۆمەاڵیەتییەكانی زانكۆی كۆیە‪( .‬توێژینەوەی دەرچوون)‪.‬‬ ‫‪ .5‬ڕەئوف‪ ،‬محمد‪ .)2005( .‬ئەنفال و ڕەهەندە سۆسیۆلۆجییەكان‪ .‬چ‪ .1‬سلێمانی‪.‬‬ ‫چاپخانەی تیشك‪.‬‬ ‫‪ .6‬سالح‪ ،‬عەدالەت عمر‪ .)2002( .‬ئەنفال و ئافرەتی كورد ‪ .‬چ‪ .1‬هەولێر‪ :‬وەزارەتی‬ ‫پەروەردە‪.‬‬ ‫‪ .7‬سدیق‪ ،‬شێخ‪ .)2002( .‬كاریگەری ئەنفال لەسەر الیەنی دەروونی وكۆمەاڵیەتی ناو‬ ‫پاشماوەی ئەنفالەكان‪ .‬سەنتەری برایەتی‪ ،‬ژ‪ ،24‬هەولێر‪.‬‬ ‫‪ .8‬سورمێ‪ ،‬هەژار عەزیز‪ .)2006( .‬كورد و جینۆساید و ئیبادەكردن هەلوێیستی یاسای‬ ‫نێو دەولەتی‪ .‬چ‪ .2‬چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە‪ ،‬هەولێر‪.‬‬ ‫‪ .9‬شەیدا‪ ،‬محمد كەریم‪( .‬بە‪.‬س)‪ .‬نەخۆشیە دەروونییەكان و دەروون لەشییەكان‬ ‫(سایكۆسۆماتی) یەكان‪.‬‬ ‫‪ .10‬عبدالرحمن‪ ،‬ژیرۆ ئیسماعیل‪ .)2009( .‬قەیرانی ناسنامە و پەیوەندی بە خەمۆكی‬ ‫الی هەرزەكار‪( .‬توێژینەوەی دەرچوون)‪.‬‬ ‫‪ .11‬قەرەچەتانی‪ ،‬كەریم شەریف‪ .)2004( .‬سایكۆلۆیای هەرزەكار و الوان‪ .‬چ‪ .1‬چاپخانەی‬ ‫وەزارەتی پەروەردە‪ ،‬هەولێر‪.‬‬ ‫‪ .12‬قوربانی‪ ،‬عارف‪ .)2002( .‬شایەتحاڵەكانی ئەنفال‪ .‬ب‪ .1‬چ‪ .1‬چاپخانەی و ئۆفسێتی‬ ‫ئاسیا‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬كوردستانی ئێراق‪.‬‬ ‫‪ .13‬لێبرمان‪ ،‬داڤید‪ .)2009( .‬دڵەڕاوكێ و بیست ڕێنمایی بۆ خۆ بە دوورگرتن لە‬ ‫ ‪ 38‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دڵەڕاوكێ‪ .‬قوتابخانەی ڕۆژهەاڵت‪ ،‬هەولێر‪ ،‬وەرگێڕانی یاسین هێژا‪.‬‬ ‫‪ .14‬مەال شاخی‪ ،‬ابوبكر محمد حاجی‪ .)2007( .‬ئەنفالی ڕەش‪ .‬چ‪ .1‬كەركوك‪ ،‬چایخانەی‬ ‫كارۆخ سلێمانی‪ /‬بازاڕی سۆز‪.‬‬ ‫‪ .15‬محمود‪ ،‬عەبدوڵاڵ كەریم‪ .)2002( .‬ڕەشەبای ژەهر و ئەنفال‪ .‬ب‪ .1‬چ‪ .1‬چاپخانەی‬ ‫وەزارەتی ڕۆشنبیری‪ ،‬سلێمانی‪.‬‬ ‫‪ .16‬وەسمان‪ ،‬جوان فرحان‪ .)2008( .‬گونجاندنی دەروونی الی ڕزگاربووانی شااڵوی‬ ‫ئەنفال لەناو شارۆچكەی كۆیێ‪( .‬توێژینەوەی دەرچوون)‪.‬‬ ‫سەرچاوە عەرەبییەكان‪:‬‬

‫‪ .1‬تونسی‪ ،‬عدیلە حسین طاهر‪ .)2002( .‬قلق واالكتئاب لدی عینە من المطلقات وغیرە‬ ‫المطلقات فی مدینە مكە المكرمە‪ .‬جامعە االم القری‪ .‬المملكە العربیە السعودیە‪( .‬رسالە‬ ‫ماجستر منشورە)‪.‬‬ ‫‪ .2‬جاسم‪ ،‬صفاو حسین محمد علی‪ .)2005( .‬أعراچ االكتئاب لدی المراهقین فی دور‬ ‫الدولە مقارنە بأقرانهم من طلبە المدارس فی مدینە بغداد‪ .‬كلیە االداب‪ ،‬جامعە مستنصریە‪،‬‬ ‫ڕسالە ماجستیر غیر منشور‪.‬‬ ‫‪ .3‬الجسمانی‪ ،‬عبد العلی الجسمانی‪ .)1998( .‬االمراچ النفسیە‪ .‬ط‪.‬لبنان‪ :‬دار العربیە‬ ‫للعلوم‪.‬‬ ‫‪ .4‬دافیدوف‪ ،‬لیندال‪ .)2000( .‬السلوك الشاژ و سبل عالجە ترجمە سید الطوب‪ .‬الدار‬ ‫الدولیە االستمارات الپقافیە‪.‬‬ ‫‪ .5‬الداهری‪ ،‬صالح حسن‪ .)2005( .‬مبادئ الصحە النفسیە‪ .‬ط‪ .1‬جمیع الحقوق محفوڤە‬ ‫للناشر‪.‬‬ ‫‪ .6‬زهران‪ ،‬حامد عبدالسالم (‪ )1987‬الصحە النفسیە و العالج النفسی‪ .‬ط‪ ،2‬عالم الكتب‪،‬‬ ‫القاهرە‪ ،‬مصر‪.‬‬ ‫‪ .7‬سلیم‪ ،‬بسیونی السید و أخرون‪ .)1996( .‬مدی المحاناە من مشكالت النفسیە لدی‬ ‫االطفال و الحیاە لدی المكتبئین و غیر المكتبئین‪ .‬ڕسالە ماجستیر منشورە‪.‬‬ ‫‪ .8‬العڤماوی‪ ،‬إبراهیم كاظم‪ .)1984( .‬مبادئ الطب النفسی ‪ .‬ط‪ .1‬الهیئە العامە للتعلیم‬ ‫و التدریب الصحی‪ ،‬الجمهوریە العراقیە‪ ،‬وزارە الصحە‪.‬‬ ‫‪ .9‬عیسی‪ ،‬إبراهیم محمد‪ ،‬حداد‪ ،‬عفاف‪ .)2001( .‬الخصائص السیكومتریە لصورە معربە‬ ‫لمقیاس الخبرات االكتئابیە (‪ )DEQ‬لدی عینە جامعیە‪ .‬دراسات‪ ،‬العلوم التربویە‪ ،‬االردن‪.‬‬

‫ ‪ 39‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫‪ .10‬الفیاچ‪ ،‬ساهرە عبداللە‪ .)2005( .‬أعراج االكتاب لدی المراهقین فی دور الدولە‬ ‫مقارنە بأقرانهم من طلبە المدارس فی مدینە بغداد‪.‬‬ ‫‪ .11‬كمال‪ ،‬علی‪ .)1988( .‬النفس انفعاالتها و امراجها و عالجها‪ .‬ط‪ ،4‬دار واسط‬ ‫للدراسات و النشر و التوزیع‪ ،‬بغداد‪.‬‬ ‫‪ .12‬مبیچ‪ ،‬مأمون‪ .)2006( .‬المرشد فی االمراچ النفسیە و االچطرابات السلوك أسباب‪-‬‬ ‫أعراج – عالج‪ .‬طگ‪ ،2‬المكتب االسالمی‪ ،‬بیروت‪ ،‬لبنان‪.‬‬ ‫سەرچاوە فارسییەكان‪:‬‬ ‫‪ .1‬انجمن ڕوانپزشكی امریكا‪ .DSM-IV-TR .)2000( .‬چاپی چهارەم‪ ،‬وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫د‪ .‬محمد ڕچا نیكخو‪-‬هامایاك اوادیس یانس‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫سەرچاوە ئینگلیزییەكان‪:‬‬

‫‪%20 http:/ www. Myonlinetherapy.com/ Therapists/ Documents/ Beck“ 1‬‬ ‫‪.)2009-11-22( ”.Inventory.doc %20 Depression‬‬

‫ ‪ 40‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئاو‬

‫لە‬ ‫سیاسەتی‬ ‫دەوڵەتی کوردستانی باشوور‬ ‫‪Water Policy in‬‬ ‫‪South Kurdistan Country‬‬ ‫ھێرش شـــکاک‬

‫پسپۆڕی ئاو‪ /‬ماستەر لە بەڕێوەبردنی کار‬ ‫ ‬ ‫ ‪ 41‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 42‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫داھاتـووی ھەرێــــمی کوردســـتان وەک دەوڵەتێکی بەھێز پێویسـتی‬ ‫بە سـیاسەتی دروســــتی ئـاو ھەیـــە‬ ‫ئایـــــــا ئەو شێوازی بەکارھێنانەی ئاو لە ھەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی‬ ‫لە گشت بوارەکان (کە شێوازێکی زۆر تەقلیدیە و لەگەڵ بارودۆخی ئاوی واڵتدا زۆر‬ ‫نەگونجاوە‪ ،‬ھەروەھا ئەو بارودۆخە ژینگەیی و کەش و ھەوایەی کە لە چەند سااڵنی‬ ‫ڕابردوودا باڵی بەسەر ھەرێمی کوردستاندا کێشاوە و ئەو گۆڕانە گەورەیەی کە لە‬ ‫سروشتی جوڵەی ئابووری واڵتدا ڕویانداوە چ جۆرە ھاوکێشەیەک پێکدێنن بۆ حاڵەتی‬ ‫سیاسەتی ئاو لە ھەرێمی کوردستان؟ ئایا لە ھەرێمی کوردستان کێرڤـــــــی بڕی‬ ‫ئاو ڕۆژ دوای ڕۆژ بەرزدەبێتەوە یاخود نزم دەبێتەوە‪ .‬ئایا لە واڵتدا پێویستمان بە‬ ‫گۆڕانکاریــــــــەکی خیـــــرا لە بەرێوەبـــــردنی ئاودا ھەیە؟ ئایا بە بەردەوامبوونی‬ ‫ئەم شێوازی بەکارھێنانەی ئاو و شێوازی بەرێوەبردنەکەی لە ھەرێمی کوردستان لە‬ ‫داھاتودا ئاسایشی ئاو دەکەوێتە ژێر جۆرێک لە مەترسی‪ ،‬ئەمە لەکاتێکدا کە ھەبوونی‬ ‫مەترسی لەسەر ئاسایشی ئاو دەبێتە ھاتنەدی مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی و‬ ‫ھەروەھا ئایا پێوانەی مەترسیەکانی سەر ئاسایشی ئاو چین؟ کارە گرنگەکان چین لە‬ ‫ھەرێمی کوردستان بۆ ڕێگرتن لە ھاتنەدی مەترسیەکانی سەر ئاسایشی ئاو؟ بێگومان‬ ‫ئاو وەک ئەو سامانەی کە بەبێ ئەو ژیان بۆ ڕۆژێکیش مەحاڵە و بەبێ ھەبوونی دێیتا‬ ‫بێیسێکی چـــڕ و پـــڕی ئەو سامانە لەتوانادا نیە کە قەبارەی تەواوی ھەبوونی ئاو لە‬ ‫ھەرێمی کوردستان بزانرێت و لەسەر ئەم بنچینەیە قەبارەی مەترسیەکانی ئاو بزانرێت و‬ ‫پشتی پێببەسترێت و کاری لەسەر بکرێت‪ ،‬کە لێرەدا بەشێوەیەکی تایبـــەتتر مەبەستم‬ ‫زانیاریەکانی تایبەت بە ئاوی ژێر زەویە‪ ،‬بۆ گەیشتنی مەبەستەکەم پێویستە تیشک‬ ‫بخەمە سەر ئەم خااڵنەی خوارەوە‪:‬‬ ‫‪ .١‬تا ئێستا لە ھەرێمی کوردستان ھیچ زانیاری تەواوی تایبەت بەقەبارەی ئاوی نێو‬ ‫چینە جیۆلۆجیەکان لەبەردەستدا نیە !‬ ‫‪ .٢‬نەتوانراوە بەشێوەیەکی زۆر باش سوود لەئاوی سەر زەویدا وەربگیرێت و بەشێکی‬ ‫زۆری لێ بەفیڕۆدەڕوات‪.‬‬ ‫‪ .٣‬بەکاربردنی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان بەشێوەیەکی زۆر تەقلیدی و بە بەردەوامبوون‬ ‫لە پیادەنەکردنی سیاسەتی ئابووری ئاو کاری لەگەڵدا دەکرێ‪.‬‬ ‫زۆری پێداویستی ڕۆژانەی ئاو و نەبوونی پڕۆگرامی تۆکمەی پێویست بۆ ھێشتنەوەی‬ ‫ھاوسەنگی لە نێوان بەکاربردن و بەعەمباربوونی ئاو لەم سەردەمەی کێشەی ئاو بریتییە‬ ‫لە کێشەی گەورەی ئاو کە ئەگەر لەکاتی ئێستادا ھەستی پێنەکرێت و بە کێشە لەقەڵەم‬ ‫نەدرێت ئەویش لەبەر درک پێنەکردن پێی و تێنەگەیشتن لە گەورەیی قەبارەی حاڵەتەکە‪،‬‬ ‫ ‪ 43‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەوا لە داھاتوودا کاتێ ھەستی پێدەکرێت کە ھەوڵدان بۆ گێڕانەوەی ھاوسەنگی بۆ داھاتی‬ ‫ئاو تەگەرەی تێدەکەوێت و چارەسەری ئەستەمە و لەم حاڵەتەدا دۆزینەوەی چارەسەر‬ ‫زۆر کورت بڕ دەبێت‪.‬‬ ‫ئێمە نابێت زۆری ڕێژەی بارینی بەفر و باران لە وەرزە بارانی سێ چوار ساڵی ڕابردوو‬ ‫بە فاکتەری گرنگ و ھەنگاوەکانی بەرەو چارەسەرکردن و ھێنانەدی ھاوسەنگی ئاو لە‬ ‫واڵتەکەمان لە کوردستانی باشوور لەقەڵەم بدەین‪ ،‬بەڵکو ئەم حاڵەتە لەنێو ھاوکێشەی‬ ‫ناھاوسەنگی سروشت و سیاسەتی ئاو لە ھەرێمی کوردستان حیسابی بۆ ناکرێت و بە‬ ‫خالێکی ئێجگار بچوک دەژمێردرێت بەشێوەیەک کە کاریگەری لەسەر گۆرینی ھاوکێشەی‬ ‫بەرەو ئاڵۆزبوونی کێشەی ئاودا نابێت لە ھەرێمی کوردستان‪ ،‬لەبەرئەوەی گرفتی دابەزینی‬ ‫بەردەوامی ئاستی ئاوی نێو چینـــە جیۆلۆجیەکان و لەبەرامبەردا بێ بەرنامەییەکی زۆر‬ ‫لە شێوازی بەکارھێنانی ئاو حاڵەتێکی ترسناکە لەبەردەم ئاسایشی ئاو لە ھەرێمی‬ ‫کوردستان‪ .‬پرۆسەی چونە خوارەوەی ئاو لەسەر ڕووی زەویەوە بۆ نێو ناخی زەوی و‬ ‫چینە جیۆلۆجیەکان کارێکی ئێجگار ئاڵۆزە و زۆر درێژخایەنە و دەرھێنانی ئاوی نێو‬ ‫چینە جیۆلۆجیەکان بۆ پێداویستیەکانی مرۆڤـــ بریتییە لە دەستدانی ئەم بڕە ئاوە بە‬ ‫بەردەوامی‪.‬‬ ‫داھاتووی ھەرێمی کوردستانی باشوور وەک دەوڵەتێک لە ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست پێویستی‬ ‫بە ھێنانەدی بنەمای ئاسایشی ئاو ھەیە بۆ ئەوەی گرنگترین فاکتەرەکانی ھێنانەدی‬ ‫ئاسایشی خۆراک وجودی ھەبێت لە ھەرێمی کوردستان‪ .‬ھەرچەندی دەوڵەت بەرەو‬ ‫ھێز و گەورەیی زیاتر پەرەبستێنێت‪ ،‬ئەوا ئاو زیاتر خزمەت بەم پڕۆسەی گەشەکردنە‬ ‫دەکات ھەر لە بنیاتنانی بینایەکدا تا دابینکردنی ئاو بۆ خواردنەوەو کشتوکاڵ و‬ ‫ئاودێری و پیشەسازی و بەرھەم ھێنانی وزەی کارەبا و گەشت وگوزار و سامانی ئاژەڵ‬ ‫و پێداویستیەکانی دیکەی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫پێویستە تیشک بخەینەسەر ئەوەی کە لە ھەرێمی کوردستان بەتایبەت لە شارە گەورەکان‬ ‫بەھۆی ئەو جوڵە بازرگانی و پیشەسازی و پرۆسەی ئاوەدانکردنەوەیەی کە کە وجودی‬ ‫ھەیە کێرڤی خەرجکردنی ئاو لەبەرزبونەوەیەکی زۆر خێرادایە و بەاڵم ئەو حاڵەتە‬ ‫پێویستیەکی خێرای بە گۆڕاندنی شێوازەکانی بەکاربردنەکە ھەیە‪ ،‬بۆئەوەی کۆنترۆڵی‬ ‫بڕی ئاو بکرێت‪.‬‬ ‫بێ ھەبوونی ئاسایشی ئاو گەشەکردنی دەوڵەت لەسەر بنەمایەکی گەشەی ئابووری‬ ‫بەتایبەت کە گەشەی دانیشتوان تێیدا خێرا بێت مەحاڵـــە‪ ،‬کە ئەوە بۆ ھەرێمی‬ ‫کوردستان وەک دەوڵەتێکی داھاتوو زۆر ڕاستە و پێویستە ڕۆل و گرنگیەتی ئاو وەک‬ ‫فاکتەرێکی زۆر گرنگی بنیاتنانی دەوڵەتێکی بەھێز لە ھەرێمی کوردستانی باشوور‬ ‫ ‪ 44‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پشتگوێ نەخرێت‪.‬‬ ‫بەرنامەی فراوانبوونی خێرای شار و شوێنەکانی دانیشتن بەشێوەی ئاسۆیی و‬ ‫پشتگوێخستنی گەشەی ئەستونی دژ بە خزمەتکردنی سیاسەتی ئاوە‪ ،‬کە بریتییـــە لە‬ ‫سیاسەتێکی تەقلیدی و نەگونجاو لەگەڵ سیاسەتی تازەی گەشەی ئابووری‪.‬‬ ‫لە گرنگترین پالنەکانی کە خزمەتی زۆر بە سیاسەتی ئاو بکات لە واڵتەکەمان فراوانبوونی‬ ‫شار و شــــارۆچکەکانمانە بەشــــــــێوەی بنیاتنانی ئەســـتونی ھەروەھا کۆنترۆڵکردنی‬ ‫پالنی ستراتیژیەتی ئاوە‪ ،‬بەشێوەیەک کە دەبێ ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان وەک ئاوی‬ ‫یەدەگ و ئاوی دوارۆژ حیسابی بۆ بکرێت‪.‬‬ ‫ھەوڵدان بۆ خێراکردنی ڕۆچونی ئاو بۆ نێو چینە جیۆلۆجیەکان‪ ،‬کارێکی گرنگ و زۆر‬ ‫پێویستە بۆ لەدەستنەدانی ھاوسەنگی ھاوکێشەی "بەعەمباربوون – بەکاربردنی ئاو"‪.‬‬ ‫سیاسەتی دروستی پاراستنی ژینگە خزمەتێکی زۆر بە سیاسەتی پاراستنی ئاو دەکات‬ ‫و کارکردنی پڕۆفیشـنااڵنەی پێویستە و کاریگەرێتی پاراستنی ژینگە لەسەر پاراستنی‬ ‫ئاو بریتییە لە پەیوەندیەکی ئاڵۆزی ڕاستەوخۆو ئەگەر الیەنی پەیوەنداری ژینگەپارێز‬ ‫بەتەواوی درکـــی بەماھیەتی ھاوکێشەی نێوان سیاسەتی پاراستنی ژینگە و سیاسەتی‬ ‫پاراستنی ئاو نەکردبێ و نەتوانێ لەسەر ئەو تەوەرە کاربکات‪ ،‬ئەوا زیانێکی زۆر گەورە‬ ‫بە ئاسایشی نەتەوەیی دەکەوێت و لەم حاڵەتانەدا گۆڕاندنی شێوازی کارکردنەکە دەبێتە‬ ‫پێویستیەکی زۆر خێرا لەپێناو خزمەتکردنی سیاسەتی ئاو کە خۆی لە خۆیدا بریتییە‬ ‫لە خزمەتی ئاسایشی نەتەوەییمان‪.‬‬ ‫خاڵە بەھێزەکانی گەشەسەندنی ھەرێمی کوردستان بۆ گەیشتن بە حاڵەتی واڵتێکی بەھێز‬ ‫لە ڕۆژھەاڵتی ناوەراست زۆرن‪ ،‬بەاڵم دەبێ بەوردی درک بەوە بکەین کە بەرێوەبردنی‬ ‫سیاسەتی دروستی پاراستنی ئاو لە خاڵە زۆر گرنگەکانە و نابێ فەرامۆش بکرێت و‬ ‫ھەروەک ئاماژەمان پێکرد بەشێک لە سیاسەتی دروستی سیاسەتی ئاو لەنێو سیاسەتی‬ ‫دروستی پاراستنی ژینـــگەدایە‪.‬‬ ‫پێویستە بە تەواوی ئەوە بزانین کە پێش ئەوەی درک بەوە بکەین کە ژینگەی نادروست‬ ‫مانای ژیانێکی نادروست‪ ،‬دەبێ درک بەوە بکەین کە نەبوونی ئاسایشی ئاو مانای‬ ‫نەبوونی ئاسایشی ژیان و بەبـێ ئاو لە توانامانـدا نیە کە تەنها گوڵێکیش بڕوێنین‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئاو لە توانادا نیە کە تەنها یەک تەماتە بەرھەم بهێنرێت‪ ،‬ھەروەک لە توانادا نیە بەبێ‬ ‫ئاو یەک بزماریش دروست بکرێت یاخود ژورێکی دانیشتن بنیات بنرێت و ‪...‬ھتد‪.‬‬ ‫لە واڵتانی کە حکومەت پالنی سیاسەتی ئاو تێیانـدا لە پێشەوەی زۆر لە کارەکانی تریان‬ ‫داناوەو لە ئەجیندای سااڵنەی حکومەتدا بە فراوانی جێگایان بۆ کردۆتەوە ئەوا توانیویانە‬ ‫زۆر سوودمەندبن لە بەرەوپێشەوەبردنی ئابووری واڵتەکەیان و بەدیهێنانی بەچەندین‬ ‫ ‪ 45‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫خاڵی بەھێزی بنیاتنەری دەوڵەتێکی بەھێز‪.‬‬ ‫سوود وەرگرتن لە دوبارە پاکردنەوەی ئاوی پیسبووی بەکارھاتوو‪ ،‬زۆر گرنگە بۆ‬ ‫تەواوکردنی بازنەی "سیاسەتی ئاو – ‪ ،"Water policy‬بەھەمان شێوە کارکردن‬ ‫بۆ ھێشتنەوەی ھاوسەنگی ئاستی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان "‪"Water table‬‬ ‫و سوود وەرگرتنی زۆرترین ڕادە لە ئاوی زێی گەورە و زێی بچوک و زێی سیروان و‬ ‫ڕووبار و ڕێرەوەکانی دیکەی ئاو‪ ،‬زۆر گرنگن بۆ تەواوکردنی سیاسەتی ئاو لە ھەرێمی‬ ‫کوردستانی باشوور‪.‬‬ ‫کەواتە بۆ گەیشتنی ھەرێمەکەمان بە دەوڵەتێکی بەھێزی داھاتوو لە ڕۆژھەاڵتی ناوەند کە‬ ‫خاوەن ئابوریەکی بەھێز بێت‪ ،‬پێویستی بە تەواوکردنی پەیڕەوی سیاسەتی ئاو بە مانا‬ ‫چـــڕوپـــڕ و پڕاکتیکیەکەی خۆی دەبێت‪ ،‬بۆ پڕاکتیزەکردنی ئەوەش دەبێ بەرێوەبردنی‬ ‫ئـــاو و ژینـــگە بە توانایـــەکی زۆرەوە بـــەرەو تەواوکـــردنی ســـیاسەتی ئاو ئاڕاســـتە‬ ‫بگـــرن‪.‬‬ ‫دەوڵەتی ھەژار بە سەرچاوەی ئاو‪ ،‬بریتییە لە دەوڵەتێکی زۆر بێ ھێز و ھەژار لە‬ ‫گرنگترین سەرچاوەی ژیان و ھۆکارەکانی پێشکەوتن‪ ،‬ئەو جۆرە دەوڵەتەیە کە ھەوڵدان‬ ‫بۆ پەلهاوێشتنی بە گشت الیەکدا پڕۆسەیەکی زۆر زەحمەتە و ناتوانێت کار بۆ ژێرخانی‬ ‫ئابووری بکات و ھەنگاوەکانی تەواوکار نابێت‪ ،‬ئەم جۆرە دەوڵەتانە ھەرچەندە خاوەن‬ ‫زەویەکی بە پیتی پان و پۆڕ بن بەاڵم ناتوانن ببن بە دەوڵەتێکی کشتوکاڵی بەھێز‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئەگەر پڕۆسەی خەرج کردنی ئاو بەشێوەیەکی تەقلیدی و بێ جێبەجێ کردنی‬ ‫بەرنامەی بنەمای ئابووری ئاو بێت‪ .‬بەھەمان شێوە بۆ کارکردنی بنەمای پیشەسازی‬ ‫کەوا ئەم دوو تەوەرە "کشتوکاڵ و پیشەسازی" دوو تەوەری ئێجگار گرنگی بنیاتنەری‬ ‫دەوڵەتێکی بەھێزن‪ ،‬بەاڵم بەبێ ھەبوونی ئاوی پێویست زۆر مەحاڵە ئەم دەوڵەتە بەھێزە‬ ‫بێتە ئاراوە‪ ،‬ئەگەر لە ھاوکێشە زۆر گرنگەکانی گەردوون و ژیان تێبڕوانین‪ ،‬دەزانین کە‬ ‫مرۆڤی تێنـــوو مرۆڤێـــکی بێ ھێزە‪ ،‬بەھەمان شێوە ڕووەکی تێنوو و کەم ئاو ڕووەکێکی‬ ‫زۆر بێ ھێزە و سیس و نەخۆشە‪ ،‬ھەروەھا خاکی بێ ئاو سست و ماتە و توانای بەرھەم‬ ‫ھێنانی نیە و مرۆڤـــ لەسەر خاکی بێ ئاو زۆر دڵخۆش نابێت و لەتوانایدا نابێت گەشە‬ ‫بکات و ناتوانێت کشتوکاڵ بکات و کارگەی پیشەسازی بنیاد بنێت و ئاژەڵی زۆر بەخێو‬ ‫بکات و مرۆڤـــ وشک دەبێت و خاوەن سروشت و کەسایەتیەکی وشکی دەبێت‪ .‬‬ ‫خوا لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێت (و جعلنا مـن الماء کل شـــیء حـی) واتا لە‬ ‫ئاو گشت شتێکی زیندوومان ھێنادی‪ ،‬ئەگەر بمانەوێ واڵتێکی بەھێز لەسەر ئاستی‬ ‫ھەرێمایەتیدا لە ڕووی ئابووریدا بێنینەدی‪ ،‬ئەوا ئەمە بە نەبوونی ھێزی چەکی ئاو زۆر‬ ‫مەحاڵە‪.‬‬ ‫ ‪ 46‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەوڵەتە‬ ‫و‬ ‫بەھێزەکان‬ ‫ئیمپڕاتۆڕیەتەکانی ڕابردووی‬ ‫مرۆڤایەتی لەسەر بنچینەی ئاودا‬ ‫بنیاتنراون‪ ،‬بنچینەی دروستبوونی شارستانیەتی‬ ‫میزۆپۆتامیا و شارستانیەتی بابل ئاوی دیجلە و فوڕات بوو‪،‬‬ ‫بنچینەی دروستبوونی شارستانیەتی فیرعەونەکان ئاوی نیـــل بوو‪ .‬بەھەمان‬ ‫شێوە لە ھەموو شوێنێکی ئەم جیھانەدا چەکی دروستبوونی دەوڵەت سەرچاوەی‬ ‫ئاو بووە‪ .‬واتا لە ئەجیندای دەوڵەتدارێتی ئەو سەردەمە زۆر کۆن و مێژووییانەدا ئاو‬ ‫شوێنێکی زۆری بۆ پڕکراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی زۆر گرنگە لە ژیانی شارستانیەتی ئەمڕۆدا لە ڕێگەی ئاودا نەخشەی داھاتووی‬ ‫دەوڵەت دادەڕێژرێت و بۆ تێگەیشتنی ئەمە بەشێوەیەکی تەواو و ئەکادیمیانە‪ ،‬دەبێ‬ ‫سەیرێکی ئەنجامە بەرھەم ھاتووەکانی سیاسەتی ئاو بکەین و ئاوڕێکیش لەو دەوڵەتانە‬ ‫بدەینەوە کە خاوەن سەرچاوەی زۆری ئاون و ئاویان وەک کارتێکی زۆر سەرەکی ھێزی‬ ‫دەوڵەت بەکارھێناوە‪ ،‬بەکارھێنانی ئاو لە خزمەت ھێزی دەوڵەتدا لە گشت سەردەمەکانی‬ ‫ژیانی مرۆڤایەتیدا ڕۆڵی یەکەمی ھەبووە و کە لەبەر زێدە گرنگی ئاو ھەردەم نەتوانراوە‬ ‫پێناسەیەکی تەواو بە ئاو بدرێت‪ .‬کە سیحری ئاو زۆر لە خەیاڵی ئادەمزاددا گەورەترە و‬ ‫سات دوای سات بەکارھێنانەکانی زیاتر دەبێت و زیاتر لە خزمەتی ژیاندا دەبێت‪.‬‬ ‫پێناسەی ژیان بریتییە لە ئاو‪ ،‬پێناسەی ئەستێرەی شین (زەوی) بریتییە لە ئاو‪،‬‬ ‫پێناسەی گشت شتێکی زیندوو و نا زیندوو بریتییە لە ئاو‪.‬‬ ‫ئاو بریتییە لە خۆشی و بەختەوەری و ھیوای ژیانێکی پڕ لە سەرکەوتن‪ ،‬ئاو بزوێنەری‬ ‫خوێنی زیندوەکانە‪ .‬‬ ‫شـــێوەی تابــــــلۆی دەوڵەتێــــــکی بـێ ئــــاو‪:‬‬ ‫لەم سەردەمەدا زۆر بە گرنگ دانەنانی ئاو لە نەخشەی بەرێوەبردن و پێشکەوتنی واڵت‪،‬‬ ‫ھەڵەیەگی ئێجگار گەورەیە و باجێکی ئێجگار گەورەی لێدەکەوێتەوە کە بە بەردەوامبوون‬ ‫حاڵەتەکە دەگاتە ڕادەی کارەسات‪ .‬کە لە ڕاستیدا ئەو شوێنانەی کە کێشەی ئاو‬ ‫ ‪ 47‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫تێیاندا زۆرە و پەلی ھاوێشتووە کارەسات تێیاندا وجودی ھەیە و نائارامی بریتییە لە‬ ‫دیمەنێکی ئەم تابڵۆی ژیانە و ئازاری پڕ گەدەی گیانلەبەرەکان گەردوون دەگریێنێ و‬ ‫ئاسمان لەبەردەم زەویەکی وشک و سست و زەرد سەیری گۆی زەوی دەکات‪ ،‬بەچەندین‬ ‫نەخۆشی لە چاوەڕوانی ئەو بۆشاییە تەندروستیانەن کە لەنێو تاکەکانی ئەو واڵتەدا‬ ‫بوونیان زۆرە و مندااڵن و بە تەمەنداچووەکان دەبنە نێچیـری ئەم ڤایرۆسانە و دارو‬ ‫درەختەکانی ئەم واڵتە بێ ئاوە لە ھەناسەیان دادەبڕێن و زۆر بێھێزانە ڕەگەکانیان‬ ‫لەگەڵ ناخی زەویدا لە ملمالنێی ژیان و مردندا دەبن‪.‬‬ ‫ئایا چۆن ئاسایشی کۆمەاڵیەتی ناخزێتە نێو بە چەندین گرفتی ھەمەڕەنگ و ژیانی‬ ‫خەڵکەکە نابێتە ژیانێکی زۆر بێ نـــــــاز و تا کار دەگاتە ئەوەی کە شەڕ و کێشە‬ ‫لەنێوان ھەندێک لە خەڵکەکاندا لەسەر چەند لیترێک ئاو ڕووبدات و بێ ئاوی وا دەکات‬ ‫درزێکی زۆر بکەوێتە نێو پێکەوە لکێنەری پێکھاتەی کۆمەڵگا و کەوا ئەوەش خۆی‬ ‫لە خۆیدا جەنگە بەرپابووە و بە درێژبونەوەی کاتەکەی جەنگەکە پان و پۆڕتر دەبێت‬ ‫و زەوی لەجیاتی ئەوەی بەرھەم و خۆڕاک و میوەمان پێبدات بە تێنوێتی و برسێتی‬ ‫سیفەتە بەرھەم ھێنەریەکەی خۆی کەمێک لەدەست دەدات و ئاسایشی خۆڕاک دەکەوێتە‬ ‫بەردەم ھەڕەشەیەکی گەورە و ترسناک‪ .‬‬ ‫لە دەوڵەتی بێ ئاو‪ ،‬ھەموو شتەکان لە ڕەنگە جوانەکانیان دادەچۆڕێن و بەبێ ڕەنگی‬ ‫لەنێو شانۆی ژیاندا دەمێننەوە‪ ،‬ڕەنگە سەوزەکان وردە وردە زەرد دەبن و ئاسایشی‬ ‫نەتەوەیی ھێزی خۆی لەدەست دەدات‪ .‬ئەم دیمەنە زۆر تراژیدیـــە بە نوسین بریتییە لە‬ ‫چەند وشەیەکی تراژیدی و بەس‪ ،‬بەاڵم لە واقیعی ژیاندا کارەساتێکی پڕ ئێش و ئازارە‬ ‫و تەنھا ئەو خەڵک و زیندەوەرانەی کە گیرۆدەی بووینە لە ئازارە پڕ ئێشەکەی حاڵین‬ ‫و لێی تێدەگەن‪ .‬لە دەوڵەتی بێ ئاو بۆنـــی خۆش وردە وردە نامێنێت و گوڵەکان ون‬ ‫دەبن‪ .‬لەراستیدا لە باری ناھەمواری کەم ئاویدا مرۆڤەکان زۆر بێ نازن و بە ھەمان شێوە‬ ‫گشت زیندوەکانی تر و تا ڕادەی نا زیندوەکانیش‪.‬‬ ‫کاتێ کە لە ڕۆخی تاشە بەردەکانەوە ڕێڕەوی ئاو وجودی نیە شێوەی بەردەکان زۆر بێ‬ ‫ناز دەردەکەون و ناوەڕۆکی سروشت ناتـــەواوە‪ ،‬کاتێ کە ھیچ پانتاییەکی ئاو نابیندرێت‬ ‫ئەوا ھیچ لە جۆرەکانی باڵندە ناسکەکانیش نابیندرێت کە مەبەستیانە بەسەر پانتاییەکی‬ ‫ئاودا بسوڕێنەوەو بەمەش سروشت لەم بەشەیدا لە بەشێکی جولەی داینامیکیدا دەکەوێت‬ ‫و سروشتێکی ناتەواو وجودی دەبێت‪.‬‬ ‫ئاو بریتییە لە ھێڵی جیاکەرەوەی نێوان ژیان و مردن‪ ،‬خۆشی و ناخۆشی‪ .‬ئەوەی‬ ‫زۆر پێویستە ئەوەیە لە تێگەیشتنە تەقلیدیەکەی ئاو دووربکەوینەوە و دەبێ بزانین‬ ‫ ‪ 48‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئاو بنیاتنەری ژیانە و بەو پێیەش دەبێ پاراستن و گرنگیپێدانی زۆر بە ئاو لەالیەن‬ ‫دەسەاڵتی دەوڵەت و ھاواڵتیەکانەوە سەرباری ئەوەی دەبێ ببێتە کار و بەرنامە‪ ،‬دەبێ‬ ‫ببێتە کولتوور‪.‬‬ ‫الی زۆربەی خەڵک پاراستنی ئەو بڕە پارەیەی کە خاوەنین بووەتە کارێکی پەیڕەوکراو‬ ‫واتا بووە بە کولتوور‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەگەر نەبێتە کولتوور و پەیڕەوکردنی بەردەوامی‬ ‫نەبێت ئەوا بڕێکی زۆری ئەو پارەیە بەفیڕۆ دەڕوات و ئەو مرۆڤانە دوچاری گرفتی گەورە‬ ‫دەبنـــەوە‪ ،‬پیادەکردنی ئەو ڕەفتارە مانای تێگەیشتنە لە ڕێکخستنی ژیان‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫جێگەی سەرسوڕمانە ئەوەیە کە تا ئێستا بەشێکی زۆری مرۆڤەکان بە تایبەت لە واڵتانی‬ ‫ناپێشکەوتوو و بە تایبەتتر لە نێو میللەتی ئێمەدا لەوە تێنەگەیشتوونە کە پاراستنی ئاو‬ ‫لە بەفیڕۆدان و پیسکردن بریتییە لە پێویستیەکی زۆر گرنگی ڕێکخستنی ژیانی ئێستا‬ ‫و داھاتوو بۆ خۆمان و نەوەکانی داھاتوو و کە بەتایبەت لە شوێنانی کە بڕی ئاو تێیاندا‬ ‫زۆر نیە ئەم حاڵەتی پشتگوێ خستنە و بەردەوام بوون لەسەری مرۆڤەکانی ئەم شوێنە‬ ‫بەرەو ڕووی گرفتی زۆر گەورە دەکاتەوەو ھاتنەدی کێشەی ئاو دەبێتە ھاتنەدی کێشەی‬ ‫پارە و نەھێشتنی بەختەوەری و ئاسوودەیی‪ .‬‬ ‫من لێرەدا بە پێویستی دەزانم ئاماژە بەوە بکەم کە لە ساتی ئاوارەبوونی بەکۆمەڵی‬ ‫خەڵک‪ ،‬بەھۆی جەنگ یان ڕوداوێکی سروشتیەوە‪ ،‬ئەو کێشەیەی کە بۆ یەکەم سات‬ ‫خەڵکە ئاوارەبوەکە دوچاری دەبنەوە بریتیی نابێت لە برسێتی یاخود بریتیی نابێت لە‬ ‫نەبوونی جلوبەرگ و پۆشاک یاخود ھەر شتێکی تر‪ ،‬بەڵکو یەکەم کێشە کە دوچاری‬ ‫دەبنەوە نەبوونی ئاوە یاخود نەبوونی ئاوی پاک‪ ،‬کەواتە لەم حاڵەتە نائاساییانەدا‬ ‫دەردەکەوێت یەکەم فاکتەر کە مرۆڤەکان بەھۆیەوە بەرەورووی نەھامەتی دەبنەوە نەبونی‬ ‫(ئاسایشی ئاو)ە‪ ،‬بەو واتایەی یەکەم سەرچاوە و ھۆکاری ژیان ئاوە‪ ،‬ھەروەھا لەم‬ ‫کاتانەدا زۆرترین و بەرباڵوترین نەخۆشی کە دوچاری خەڵکە ئاوارەبووە بەکۆمەڵەکان‬ ‫دەبێتەوە ئەو نەخۆشیانەن کە بەھۆی نەبوونی ئاوی شیاو بۆ خواردنەوە باڵودەبێتەوە‪.‬‬ ‫کەواتە نەبوونی ئاو یاخود ھەبوونی گرفتی گەورەی بەردەم ئاسایشی ئاو بریتییە لە‬ ‫تابڵۆیەکی تراژیدی‪ .‬‬ ‫پەیوەسـت بوونی دەوڵەتـی بەھێـــز بە پـڕۆژە زەبەلالحـەکانی ئـــاو و جیۆلۆجیـــەکان‪:‬‬ ‫گڵدانەوەی ئاو لە بەنداوەکان لە ڕێگەی بنیاتنانی بەربەستەکانەوە لە سیما زۆر گرنگەکانی‬ ‫دەوڵەتە و ئەگەر دەوڵەتێک یان ھەرێمێکی نیمچە سەربەخۆی وەک ھەرێمی کوردستانی‬ ‫باشوور کە بەھۆی گونجانی زۆر لە ھەبوونی ڕێڕەوی سامانی ئاو و گونچاویی سروشتە‬ ‫جیۆلۆجیەکەی بنیاتی پرۆژە زەبەلالحەکانی بەربەستەکانی ئاو لەپێناو ھێنانەدی بەنداو‬ ‫وەک کار و پرۆژەی ستراتیژی کاری بۆ نەکرابێ و لە پێشەکی خاڵە ھەرە گرنگەکانی‬ ‫ ‪ 49‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫گەشەسەندنی ئەم واڵتە بەشێوەیەکی کردەیی کاری بۆ نەکرابێ ئەوا کەواتە بۆشاییەکی‬ ‫گەورە لە پرۆگرامی گشتی واڵتدا ھەیە و کە ھاوکات بە تێپەڕبوونی کات بێگومان ئاستی‬ ‫کێشەی ئاویش بەرزتر دەبێتەوەو ئەوا ئەم بۆشاییە فروانتر دەبێت و پڕکردنەوەی ئەم‬ ‫بۆشاییە لە ستراتیژیەتی پڕۆگرامی واڵتدا دەبێتە کارێکی زەحمەت و بەھۆی ھاتنەپێشی‬ ‫ستراتیژیەتی تر و ئاڵۆزتر بەھۆی زۆرتر بوونی کارە ھەرە گرنگەکانی پێویستیی دەوڵەت‬ ‫ئەوا حاڵەتەکە ئاڵۆزتر دەبێت و لەوانەیە ئەگەر خۆیەکالکردنەوەی تەواویش ئەنجام‬ ‫بدرێت بۆ پڕۆگرام داڕشتنێکی زۆر تۆکمە و گونجاو لە پرسی ئاو ئەوا نەتوانرێت پالنی‬ ‫پێویست و باش لە جێبەجێ کردنیدا ھەبێت‪.‬‬ ‫من حاڵەتی نەبوونی ستراتیژیەتی بەتوانای تایبەت بە سیاسەتی ئاو لە نێو دەوڵەتدا‬ ‫وەک حاڵەتی جەستەیەکی بریندار دەبینم‪ ،‬کە لەراستیدا واقیعەکە بەم شێوەیەیە‪ .‬بەالی‬ ‫پسپۆرە بەتواناکانی ئاوو ئابووری و لۆژیک و سیاسەتمەداری بەتوانا ھەبوونی دەوڵەتی‬ ‫بەھێز بێ ھەبوونی پڕۆژە زۆر گرنگ و زەبەلالحەکانی ئاو کە بەرھەمی پالن و ستراتیژیەتی‬ ‫زۆر قوڵ و بەھێزن وەک گاڵتەجاڕی وایە و نایەتەدی‪ ،‬لەبەرئەوەی شتێکی زۆر سەیرە کە‬ ‫بەبێ ھەبوونی گەورەترین ھێزی بنیاتنانی قەوارەی دەوڵەتدارێتی و بنەمای ئابوری و‬ ‫ژیانێکی دروست‪ ،‬دەوڵەتی بەھێز لە دونیادا ھەبێت و بەڵکو نیە‪ .‬زۆر بەداخەوە تا ئێستا‬ ‫ھاونیشتمانیانی واڵتەکەمان تا ڕادەیەکی ئێجگار زۆریش پسپۆڕانی بواری ئابووری و وزە‬ ‫و لێکۆڵەرەوانان و ‪...‬ھتد‪ .‬وا لە بنیاتی پڕۆژەکانی ژێر خانی ئابووری تێگەیشتوونە‬ ‫کە بریتیین لە پرۆژەکانی پیشەسازی و کشتوکاڵی‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا ئەو حەقیقەتە‬ ‫گرنگە الیان ڕون نەبووەتەوە‬ ‫کە کارە گرنگەکانی تر بەبێ‬ ‫ھەبوونی سیاسەتی دروستی‬ ‫ئاو و ھەبوونی ستراتیژیەتێکی‬ ‫و‬ ‫نایەتەدی‬ ‫درێژخایەن‬ ‫سەرکەوتوو نابێت‪ .‬ئێمە با تەنھا‬ ‫لەتێڕوانینی مادیەوە نەڕوانینە‬ ‫پرۆژە ستراتیژیەکانەوە کە‬ ‫ڕاستەوخۆ ھۆکاری سەرخستنی‬ ‫واڵتن‪ ،‬بۆ نموونە پەیڕەوکردنی‬ ‫پاراستنی ئاو لەالیەن تاکەکانەوە‬ ‫لە چوارچێوەی واڵتێکدا خۆی لە‬ ‫خۆیدا بریتییە لە جێبەجێکردنی‬ ‫ ‪ 50‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پرۆژەیەکی ستراتیژی زەبەلالح کە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫و لەنێو پرۆژەی گەشەی بەردەوام – ‪Sustainability Development‬‬ ‫‪ Project‬جێگیر دەبێت‪ .‬‬ ‫لەراستیدا جیاوازیەکی ئێجگار زۆر ھەیە لەنێوان ئەو واڵتانەی کە گونجاون بۆ بنیاتنانی‬ ‫بەنداوەکان لەگەڵ ئەو واڵتانەی کە نەگونجاون بۆ ئەم مەبەستە واتا گونجانی پێکھاتەی‬ ‫جیۆلۆجی و تۆپۆگرافی سەر ڕێڕەوی ئاو‪ ،‬بەتایبەت ڕێرەوە گەورەکانی ئاو‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستە بۆ جیاوازی پێکردن دوو شوێن بە نموونە وەردەگرین کە ئەوانیش جیاوازی‬ ‫کردنە لە نێوان ھەرێمی کوردستان (کوردستانی باشوور) و واڵتانی کەنداوی عەرەبی‪.‬‬ ‫ھەرێمی کوردستان‪ :‬ڕێرەوی گەورەی ئاوی ھەیە‪ ،‬پێکھاتەی جیۆلۆجی ‪Geological‬‬ ‫‪ Formation‬و تۆپۆگرافیای زۆر گونچاوی ‪ Availability Topography‬ھەیە‬ ‫لەسەر ڕێرەوی ئاو‪ ،‬زیندوترین نموونە ھەڵکشانی ئەو گونچاویەیە کە لە ھەندێک شوێنی‬ ‫سەر ڕێڕەوی زێی گەورەدا ھەیە کە دەکەوێتە پارێزگای پایتەختی کوردستانی باشوور‪،‬‬ ‫واتا گشت فاکتەرەکانی بنیاتنانی پڕۆژە ستراتیژیە زەبەلالحەکانی پارێزەری ئاسایشی‬ ‫ئاوو نەتەوەیی لە کوردستانی باشوور لە شاری ھەولێردا ھەیە‪ ،‬ئەوەش لە خاڵە ئێجگار‬ ‫بەھێزەکانی سروشتی واڵتەکەمانە کە وەک مادەیەکی خاو ھەردەم لەبەردەستە بۆئەوەی‬ ‫کاری لەسەر بکرێت‪ .‬بە پێچەوانەوە واڵتانی کەنداو بێبەشن لەو فاکتەرانە لە نەبوونی‬ ‫ڕێڕەوی ئاو لە تۆپۆگرافیا و پێکھاتەی جیۆلۆجی گونجاو‪ ،‬بۆ نموونەیەکی زیندوو وەبگرین‬ ‫بۆ ڕونکردنەوەی ئەم مەبەستە‪ ،‬بنیاتنانی تاوەری خەلیفە لە واڵتی ئیماراتی عەرەبی کە‬ ‫لە ئێستادا بەرزترین تاوەری جیھانە بەبەراورد لەگەڵ بنیاتنانی بەنداوێکی قەبارە بچوک‬ ‫ھیچ بایەخێکی نیە‪ ،‬کە دەتوانرێت لە داھاتوودا بە چەندین تاوەری لەوەش بەرزتر بنیات‬ ‫بنرێت بەاڵم ناتوانرێت تەنھا یەک بەربەستی قەبارە بچوک لە واڵتی ئیماراتی عەرەبی‬ ‫بنیات بنرێت کە ئیماراتی عەرەبی دەکات بە بەھەشت‪ .‬ئەو جیاوازیەی کە لە نێوان واڵتی‬ ‫کوردستانی باشوور و واڵتی ئیماراتی عەرەبی خستمانەروو ئێجگار گەورەیە‪ ،‬کە لەم‬ ‫بارەیەوە حەزدەکەم سەرنجی خوێنەر بۆ خاڵێکی زۆر گرنگ ڕابکێشم ئەویش ئەوەیە کە‬ ‫ئەگەر لە واڵتی کوردستانی باشوور بەم شێوە پڕاکتیکی و ئەکادیمیە ستراتیژیەوە کار‬ ‫بۆ سیاسەتی ئاو و پرۆژەی زەبەلالحی ئاو بکرێت‪ ،‬ئەوا دەوڵەتی کوردستانی باشوور‬ ‫دەبێتە دەوڵەتێکی بەھێزی ئەوتۆ کە شانلەشانی دەوڵەتی تورکیا دەدات‪.‬‬

‫ ‪ 51‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ستراتیژیەتی قەرەبوکردنەوەی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان ‪:‬‬ ‫خوێندنەوەی تەواو بۆ یەدەگی سامانی ئاوی نێو چینەکانی زەوی و کارکردن لەسەری ‬ ‫لە بنەماکانی میکانیزمی سیاسەتی ئاوە بە گشت تەوەرەکانیەوە‪ ،‬لە فاکتەرە ھەرە‬ ‫گرنگەکانی بنەمای ھێنانەدی ئاسایشی نەتەوەیی کە گشت خاڵە بەھێزەکانی دەوڵەتێکی‬ ‫بەھێز لەخۆ دەگرێت بریتییە لە ھەوڵدان بۆ ھێشتنەوەی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان‪،‬‬ ‫ئەوە بە تایبەتتر لە حاڵەتی ھەبوونی کێشەی کەم ئاوی و وشکە ساڵی و ‪...‬ھتد‪.‬‬ ‫ھەروەک ھەرێمی کوردستان کە لە بەرامبەر کێشەی کەمی ئاودایە و دەمێکە ئاوو ھەوا و‬ ‫سروشتی بەفر و باران بارین و داھاتی سەرچاوەکانی ئاوی سەر زەوی و بێ بەرنامەیی‬ ‫لە ھێنانە دەرەوەی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان ھاوسەنگی خۆی لەدەستداوە‪.‬‬ ‫ئەوەی کە دەتوانێ قەرەبوکردنەوەی بەشێکی ئاوی ژێر زەوی بکاتەوەو تا ڕادەیەک‬ ‫پارێزگاری لە خێرا دانەبەزینی (‪ )water table‬بکات‪ ،‬بنیاتنانی بەربەستەکانە‬ ‫(‪ )Dams‬واتا گڵدانەوەی ئاو لە چەند شوێنێکی گونجاو بۆ ڕۆچونی ئاو بەناو چینە‬ ‫جیۆلۆجیەکان و قەرەبوکردنەوەی ئاوی دەرھێنراو لە چینە جیۆلۆجیەکانەوە‪ ،‬واتا کەم‬ ‫کردنەوەی خێرایی دابەزینی (‪ )water table‬و ھەوڵدان بۆ گەڕانەوەی بەشێک‬ ‫لە ھاوسەنگی ئاوی نێو عەمبارەکانی زەوی‪ .‬دەبێ لە ھەرێمی کوردستانی باشوور ‬ ‫کارکردن بۆ جێبەجێکردنی ئەم شێوازی قەرەبوکردنەوەیە لە کارە ھەرە گرنگەکانی‬ ‫حکومەتدا بێت‪ .‬‬ ‫ئەوەش وایکردووە کە دەبێ زۆر بە وردی و دیراسەکردنێکی زانستیانەی تەکنەلۆژیای‬ ‫پێشکەوتوو کار بۆ دروستکردنی (‪ )Data Base‬ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان‬ ‫بکرێت و بێ ھەبوونی نەخشەی ژێرەوەی زەوی (نێو چینە جیۆلۆجیەکان) ناتوانرێت‬ ‫کار بۆ ئەم پرسە زۆر گرنگە بکرێت‪ ،‬بەبێ ھەبوونی زانیاریەکانی ژێرەوە ناتوانرێت لە‬ ‫گەورەیی قەبارەی مەترسیەکان بزانرێت و بکرێتە بنچینە بۆ کارەکانی ئێستا و داھاتوو‪،‬‬ ‫کەواتە بێ ھەبوونی زانیاریەکانی ژێرەوە سیاسەتی کارکردن سیاسەتێکی زۆر الواز‬ ‫دەبێت و تێڕوانینەکان زانستی و لۆژیکی نابن‪ .‬بەمەش لەتوانادا نابێت خزمەتێکی باش‬ ‫بەم بابەتە زۆ گرنگە بکرێت‪.‬‬ ‫نەبوونی زانیاری چینە جیۆلۆجیەکانی تایبەت بە ئاو بریتییە لە ناروونی لە بەشێکی‬ ‫گەورەی فاکتەرەکانی دەوڵەت و واتا کەموکوڕیەکی زۆر لە سیاسەتی ئاو‪.‬‬ ‫ئــــــاو‪ ،‬ســـــــەرچاوەی وزە و ھێـــــــز‪:‬‬ ‫لە سەردەمی ئێستادا ئاو سەرچاوەی بەشێکی زۆری وزەی ھەندێک واڵتانی جیھانە کە‬ ‫بریتیین لە واڵتانی پێشکەوتوو‪ ،‬ئەوەش لە ڕوانگەی ئەوەوە دێتەدی ئەو بڕە ئاوەی کە‬ ‫ ‪ 52‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ھەیە چۆن بتوانرێت بە پالنێکی زۆر سەرکەوتوانەی درێژخایەن کە گەشەی بەردەوام ‬ ‫‪ Sustainability Development‬لەخۆبگرێ بخرێتە نێو سیاسەتی ئاوەوە‪،‬‬ ‫کە لەم واڵتانەدا ئاو سەرچاوەی یەکەمی بنیاتی وزەیە و بۆیە لەم شوێنانەدا پێناسەی‬ ‫ئاو بە تەواوی ھاتووەتەدی کە (ئاو بریتییە لە یەکەم سەرچاوەی ژیان) کە لە خاڵی‬ ‫یەکەمەوە ئاو بریتییە لە سەرچاوەی وزەی خانەکان کە خانەکانیش شانەکان پێک‬ ‫دێنن ئەوانیش ئەندامەکان و ئەنجام الشەیەکی زیندوو ئەوە بۆ ئادەمزاد و بۆ گشت‬ ‫زیندەوەران‪ ،‬بەھەمان شێوە بۆ قەوارەی ھەر واڵتێک‪ ،‬کە ئاو سەرچاوەی وزەی گشت‬ ‫سێکتەرەکانە و ھیچ یەکێک لە سێکتەرە جولێنەرەکانی ژیان بەدەر نیە لەو ڕاستیە‪.‬‬ ‫ئاو وەک پاکترین سەرچاوەی وزە بە بوونی سەرچاوەی وزە بۆ گەرم کردن و ساردکردنەوەو‬ ‫ھێزی کارەبا و جولێنەر توانرا لە زۆربەی ھۆکارەکانی ژیان و خۆش گوزەرانی بەشداری‬ ‫پێبکرێت و شێوازێک لە ژیانێکی تازە بهێنرێتەدی کە جیاوازی زۆری لەگەڵ شێوازی‬ ‫ژیانی ڕابردوودا ھەبێت و بە تەکنەلۆژیای پێشخستنی ڕۆلی ئاو لە وزەدا گۆڕانکاریەکان‬ ‫ئێجگار خێرابوون و بەرەورووی ژیانی مرۆڤەکان و گشت زیندەوەران بوونەوە‪ .‬‬ ‫دەسەاڵتی بەڕێوەبردنی ئاو لە کوردستانی باشوور‪ ،‬دەبێ بە خێرایی بەشداری لەم‬ ‫ھاوکێشەیەدا بکات و ئەم ئاڕاستەیە بدۆزێتەوە کە واڵت بەرەو ئەو دڵنیاییە دەبات‪ ،‬کە‬ ‫بریتییە لە بەپڕاکتیک کردنی ڕۆلی سەرچاوەکانی ئاو وەک سەرچاوەی وزەی واڵت‪.‬‬ ‫لەھەمان کاتدا دەبێ و پێویستە ھاونیشتمانیش کە بەشێکی زۆر گرنگی وزەی واڵتەکەی‬ ‫لە سەرچاوەی ئاوەکەیدایە لەم ڕاستیە تێبگات‪ ،‬گەاڵڵەبوونی ئەم ڕاستیە لەنێو بیروھۆشی‬ ‫جوتیارێک زۆر پێویستە بۆئەوەی زۆر بە گرنگتر لەو ئاوە بڕوانێت کە ڕۆژانە لەگەڵیدا‬ ‫کارلێک دەکات و ئەو بەرھەمەی کە ئەو پێیەوە ماندوبووە بریتییە لە وزەی واڵتەکەی‬ ‫و بەشێک لە پێکھێنەرەکانی ئاسایشی واڵتەکەی‪ .‬بەھەمان شێوە بۆ بەرھەمھێنەرە‬ ‫پێشەسازیەکانیش کە ئەگەر وزەی واڵتەکەیان لە بەشێکی بەرھەمەکانی کارەکانی خۆیان‬ ‫دەبیننەوە ئەوە بەھەڵەداچوون ئەگەر لەوە تێنەگەیشتبن کە گشت خاڵەکانی ھێنانەدی‬ ‫بەرھەمەکانیان لەنێو وزەی ئاودا یەکدەگرنەوە‪ .‬ئیتر پێویست بەوە دەکات بەخێرایی‬ ‫کاربۆئەوە بکرێت کە لە بیروھۆشی بەرھەمھێنەرانی ھەرێمی کوردستاندا ئەوە جێگیر‬ ‫بکرێت کە ئاو سەرچاوەی وزەی کارەکانیتیان‪ .‬بۆئەوەی سامانی ئاو بە گەورەیی خۆی‬ ‫سەیری بکرێت و بێگومان لەو کاتەشدا ئەو کەسە وزەی خۆی لە وزەی ئاودا دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫بەمەش پاراستنی ئاو لە ھەر مەترسیەکی وەک کەمبوونەوە‪ ،‬پیسبوون ‪ ...‬ھتد‪ .‬بە‬ ‫ئەڕکی خۆی دەزانێت و ئەوەی ئێمەش مەبەستمانە لەم نوسینەدا ئەوە ئامانجەکەیەتی‪.‬‬ ‫ئەگەر من لەوە تێگەیشتبم کە ئاو سەرچاوەی وزەی ژیانمـــە‪ ،‬بێگومان ھەردەم ھەوڵی‬ ‫ئەوە دەدەم کە ئەم وزەیە بپارێزم بۆئەوەی ژیانم پارێزراو بێت‪ ،‬ئەی بۆ واڵتەکەم ؟‬ ‫ ‪ 53‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەگەر بە تەواوی لە بیرکردنەوەو پڕاکتیکدا لە ڕاستیەتی ئەمە تێبڕوانم دەبێ ھەردەم‬ ‫لە ھەوڵی پاراستنی سەرچاوەی وزەی واڵتەکەمدا بم‪ ،‬کە زۆر پێش نەوت و سەرچاوە‬ ‫کانزاییەکان ڕۆلی (ئـــاو) یەکەمە‪ .‬لە واڵتانی پێشکەوتوو و گەشەکردوی جیھان دەمێکە‬ ‫ئەو لۆژیکە بووتە کولتووری زۆربەی دانیشتوانەکەی‪ ،‬بەمەش سەرکەوتنێکی زۆر لە‬ ‫تێگەیشتن لە ماھیەتی ئاو پەیڕەودەکرێت‪ ،‬ئەوەش مانای ئەوەیە لەم شوێنانە تاکەکانی‬ ‫کۆمەڵگا ھەموویان کۆکن لەسەر پاراستنی ئاسایشی ئاو واتا پاراستنی ھێزی واڵت‪.‬‬ ‫ئێمە لە ژیانماندا پێناسەی تەواومان بۆ زۆر شت ھەیە کە ڕۆژانە بەکاریان دێنین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێناسەی تەواومان بۆ ھەندێک لە شتەکان نیە کەچی زۆر گرنگن به‌ ھەر چرکەیەکی‬ ‫ژیانمان‪ ،‬بۆ نموونە مرۆڤـــ ھەر لە تەمەنێکی زۆر بچوکەوە پێناسەی بۆ ئەو پارچە‬ ‫کانزایە یان ئەو پارچە کاغەزە ھەیە کە پێی دەوترێ پارە‪ ،‬منداڵێک دەزانێ پارە بۆ‬ ‫کڕنی شت و مەک و خۆڕاکە‪ ،‬کەچی ھەندێک لە مرۆڤەکان لە تەمەنی گەورەدا و دوای‬ ‫چەندین ساڵ گوزەرکردن لەنێو ئاڵۆزیەکانی ژیاندا کەچی پێناسەیەکی تەواوی سامانی‬ ‫ئاو لەنێو ھزریاندا جێگیر نەبووە‪ ،‬بەو مانایەی کە لە گرنگی ماھیەتی ئەم سامانە‬ ‫تێنەگەیشتوونە‪ ،‬کێشەکە لەوەدایە ئەگەر لەنێو بیروھۆشدا ئەم بابەتە جێگیر نەبوو ئەوا‬ ‫بێگومان لە پڕاکتیکیشدا گرنگی پێنادرێت‪ ،‬بەمەش لە بابەتێکی سەرەکی ژیانەوە بەرەو‬ ‫بابەتێکی الوەکی نزم دەبێتەوە‪ ،‬بەرای من ئەوەش بریتییە لە کێشەیەکی گەورە و بە‬ ‫زیادبوونی ئەو کەسانەی خاوەنی ئەم لۆژیکەن لە بیرکردنەوەیاندا ئەگەری کارەسات‬ ‫لەدایک دەبێت‪.‬‬ ‫خاڵێکی زۆر گرنگ ھەیە لێرەدا دەیوروژێنم کە ئەوەی خوارەوەیە‪:‬‬ ‫لە زۆر ڕووەوە زۆر ڕاستە ئەگەر ڕامان وابێت کە ھێزی تاک لە ھێزی واڵتەکەیەوە‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬واتا مرۆڤەکانی نێو ئەو کۆمەڵگایەی کە خاوەنی دەوڵەتێکی بەھێزن‬ ‫خۆیان بە بەھێز و خاوەن وزە دەزانن کە لە زۆر ڕووە ئەوە ڕاستە‪ ،‬بە پێچەوانەوە‬ ‫تاکەکانی نێو کۆمەڵگایەکی خاوەن دەوڵەتێکی بێ ھێز و تێکشکاو خۆیان بە بێ ھێز‬ ‫و تێکشکاو دەزانن‪ ،‬ھەر بۆیەشە ھەردەم ئەوە لێکدەدرێتەوە کە پێناسەی من یان‬ ‫پێناسەی تۆ بە خاکەکەمان بە نیشتمانەکەمان بە واڵتەکەمان کە خۆمان خاوەنینە‬ ‫لێکدەدرێتەوە‪ ،‬یان بەو واتایەی کە دەڵێ ماھیەتی مرۆڤـــ بە ماھیەتی نیشتمانەکەیەوە‬ ‫دەست نیشان دەکرێت‪.‬‬ ‫زۆربەی ھاونیشتمانیانی واڵتانی پێشکەوتووی جیھان خۆیان بە پێشکەوتن خواز دەزانن‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی ژیانی ڕۆژانەیان لەنێو چوارچێوەی قەوارە و سیستەمی واڵتێکی پێشکەوتوو‬ ‫دەبەنەسەر‪ ،‬کە لە زۆر سەرەوە مافی خۆیانە ئەم لێکدانەوەیان ھەبێت لەبەرئەوەی‬ ‫ ‪ 54‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بێگومان حکومەت و سیستەمی واڵت بە تەنھا و بێ ھێزی ھاواڵتیان لەتوانایدا نابێت‬ ‫واڵتێکی بەھێز بێنێتەدی‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی گرنگە و باسی ئێمەیە لەم نوسینەدا کە ئاماژە بە پێشکەوتوویی قەوارەو‬ ‫سیستەمی واڵتێک دەکەین واتا ھەبوونی ھێز و پێشکەوتوویی لە بەڕێوەبردن و پڕۆگرامی‬ ‫سێکتەرەکانی ئەم واڵتە‪ ،‬کە لە پێشەوەی ھەموویان سیستەمی بەڕێوەبردنی ژینگەیە‪،‬‬ ‫لەناوەوەی ژینگەش بەرێوەبردنی سیاسەتی ئاو‪ ،‬واتا فاکتەرە گرنگەکانی بەھێزکردنی‬ ‫دەوڵەت کە دابینکەری ھێنانەدی ئاسایشی نەتەوەیین‪ ،‬بەاڵم کاتێ کە مرۆڤەکانی ئەم‬ ‫دەوڵەتە تێنویان بێت یاخود ئاوی پاکیان نەبێت یان سیستەمێکی کۆنی بەرێوەبردن‬ ‫و دابینکردنی ئاویان ھەبێت نایەتەدی‪ ،‬من سیستەمی دابەشکردنی ئاو بەناو تۆڕەکانی‬ ‫دابەشکردنی ئاو و سیستەمی گەیاندنی ئاو بە ھاواڵتیان وەک دەمارە خوێنبەرەکانی نێو‬ ‫الشەی مرۆڤـــ لێکدەدەمەوە‪.‬‬

‫ ‪ 55‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 56‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫هۆكاره كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانى‬ ‫دیارده‌ى ناپاكی هاوسه‌رگیری‬ ‫بێالن ته‌ڵعه‌ت نامق‬ ‫به‌كالۆریۆس له‌ كۆمه‌ڵناسی‬

‫ ‪ 57‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 58‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پێشەکی‬ ‫ھەموو کۆمەڵگەکان ئەو کاتەی گۆڕانێکی کۆمەاڵیەتی یا کولتووری بەسەر بونیادی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئابووری و سیاسی و کولتوورییاندا دێت‪ ،‬ئەوا لەو کۆمەڵگایەدا کۆمەڵێ‬ ‫دیاردەی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابووری سەرھەڵدەدات کە دەبێتە جێ سەرەنجی‬ ‫توێژەران و پسپۆرانی ئەو بوارانە و شیتەڵی ڕەھەند و ھۆکارەکانی سەرھەڵدانی دەکەن‪.‬‬ ‫دیاردەی ناپاکی ھاوسەرگیریش یەک لەو دیاردانەیە کە کۆمەڵگەی کوردی بە ھۆی‬ ‫ھەموو ئەو گۆڕانە کۆمەاڵیەتی و کولتووریانەی بەسەریادا ھاتووە ڕووبەرووی بۆتەوە‪،‬‬ ‫ئەم دیاردەیە بریتییە ناپاکی یەکێ لە ھاوسەرەکان بەرامبەر الیەنەکەی تر جا ئیتر ئەو‬ ‫ناپاکییە لە ڕێگەی کرداری سێکسی یان پرکردنەوەی ھەست و سۆز لە الیەن کەسێکی‬ ‫تری جگە لە ھاوسەرەکەی‪.‬‬ ‫ھەروەھا ئەو سەردەمەی کە ھەنوکە تێیدا دەژێین‪ ،‬بە سەردەمی بچوکبونەوەی جیھان‬ ‫ناسراوە‪ ،‬بە پێی ئەوەش کە کۆمەڵگەی کوردی لەم دواییانەدا بە ھۆی ھاتنی وردە‬ ‫کولتووری زۆر لە درەوەی کوردستانەوە وای کرد کە ڕەفتاری تاکەکەسی ئەم کۆمەڵگەیە‬ ‫گۆڕانی بەسەردا بێت و توخمەکانی کولتوورمان بە شێوەیەک لە شێوەکان بکەوێتە بەر‬ ‫گۆڕانکارییەوە‪ ،‬و ھەندێ لەو گۆڕانکاریانەش لە ھەندێ ڕووەوە کاریگەری نەرێنی بە‬ ‫تاکەکانی کۆمەڵگەی کوردییەوە ھەبووە و ھەندێ کاتی دیکەش کاریگەریەکی ئەرێنی‬ ‫ھەبووە‪ ،‬ئەویش زێتر لە شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو داھێنراوە دەرەکییانەوەی‬ ‫سەرچاوەی دەگرت کە کەوتبونە ژێر بەکارھێنانی تاکی کوردی‪ .‬ئەم توێژینەوەی ئێمە‬ ‫ھەوڵێکە بۆ ڕوونکردنەوە و شیکردنەوەی ئەو کۆڕانە بەرچاوانەی کەلە ھەندێ لە کایە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکاندا بەرچاو دەکەوێ و ھەروەھا ھەوڵێکە بۆ شیکردنەی ئەو گۆڕانانەی کە بە‬ ‫سەر پەیوەندییەکانی نێوان خێزانەکاندا ھاتووە بەتایبەت دیاردەی ناپاکی ھاوسەرگیری‪،‬‬ ‫چونکە بمانەوێ و نەمانەوێ کۆمەڵگەی کوردی ڕووبەرووی کۆمەڵێکی زۆر لە دیاردە و‬ ‫کێشەی کۆمەاڵیەتی ھەمە چەشن بۆتەوە‪ ،‬کە ھەر تەنها لە ڕێگەی ئەنجامدانی توێژینەوە‬ ‫لەو دیاردە و کێشانە دەتوانرێ لێی تێبگەین و شیتەڵی ھۆکارەکانی بکەین‪.‬‬ ‫توێژەر‬ ‫‪٢٠١٤/٤/٢٠‬‬

‫ ‪ 59‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫باسی یەکەم‪ :‬ڕەھەندەکانی توێژینەوەکە‬ ‫یەکەم) گرفتی توێژینەوە‬ ‫ئەو ساتەوەختەی بمانەوێ بپەرژێیتە سەر تاوتوێکردنی یەکێ لە دیاردە کۆمەاڵیەتییەکان‪،‬‬ ‫ئەوا ئەم خۆخەریکردنە بە تاوتوێکردنی ئەم دیاردەیە ھەر لە خۆڕا نییە‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫دەرکەوتنی دیارەکەیە وەک دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتی‪ .‬ھەروەھا ئەتوانین بڵێین گرفتی‬ ‫توێژینەوە بریتییە لەو لێلی و ناڕۆشنییەی کە سەبارەت بە دیاردەیەک ھەیە‪ ،‬توێژەر‬ ‫مەبەستیەتی بیانناسێت یاخود ھۆکارو شوێنەواریان دەربخات‪ ،‬بۆیە دەتوانین بڵیین‬ ‫بەبێ دیاریکردنی گرفتی توێژینەوەکە ھەر ھەنگاونانێکی توێژەر بێ ھودەیە‪ ،‬ئەنجامێکی‬ ‫زانستی ئەوتۆش ناتوانێت بە دەست بکەوێت‪ ،‬یاخود یەکەمین قۆناغی ھەر توێژینەوەیەکی‬ ‫زانستیی ھەستکردن بە بوونی گرفتێک یان چەند گرفتێکە‪ .‬کاتێک لە تێبینیکردنی ژیانی‬ ‫نێو کۆمەڵگاکەی گرفت و کێشەیەکی دیاریکراو بەچاو دەبینێت کە لە چارەسەرکردنیاندا‬ ‫تەمومژی و نادیاریەکی زۆر خۆیان حەشارداوە‪ ،‬لەو کاتانەدا زەرورەتی بەگرینگوەرگرتن‬ ‫و ھەوڵدان بۆ شیکردنەوەی ئەو گرفتە یان ئەو دیاردەیە‪ ،‬بەمەبەستی دەستنیشانکردنی‪،‬‬ ‫کارێکی پێویســت دەبێت‪.‬‬ ‫گرفتی ئەم توێژینەوەیە لە خۆگری ئەو کاریگەرییە کولتووری و کۆمەاڵیەتیانەیە کە‬ ‫لەسەروەختی سەرھەڵدانی دیاردەکەیە وەک دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتی بە جێی دەھێڵێ‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا ھەڵبژاردنی ئەم بابەتە بۆ ئەوەی بیخەینە ژێر توێژینەوە ھۆکارەکەی‬ ‫دەگەرێتەوە بۆ ئەو کاریگەریە بەرچاوەی کە ئەم دیاردەیە ھەنوکە لە کۆمەڵگەی کوردی‬ ‫بەسەر تاکەکانیدا بە جێیھێشتووە‪ .‬‬ ‫دووەم) ئامانجی توێژینەوە‬ ‫بە شێوەیەکی گشتی ئەم توێژینەوەیە زیاد لە ئامانجێکی ھەیە و توێژەر ئەخوازێ ھەموو‬ ‫ھەوڵەکانی بخاتە گەڕ بۆ ئەوەی بیانھێنێتە دی‪ .‬دواجار ئامانجەکانی ئەم توێژینەوە لەم‬ ‫سێ خاڵەی خوارەوە پوخت دەکەینەوە‪-:‬‬ ‫‪ )١‬ھەوڵدان بۆ تێگەیشتن لە دیاردەی ناپاکی ھاوسەرگیری و ئاست و قەبارەی ئەو‬ ‫دیاردەیە لە کۆمەڵگەی کوردی‪.‬‬ ‫‪ )٢‬ھەوڵدان بۆ خستنەڕووی دەرھاویشتەکانی ئەم دیاردەیە و زانینی ئەو کاریگەرییانەی‬ ‫کە ئەم دیاردەیە بەسەر تاکەکانی کۆمەڵگەی کوردیدا بەجێی دەھێڵێت‪.‬‬ ‫‪ )٣‬ھەوڵدان بۆ زانین و خستنەڕووی کۆی ھۆکارانەکانی پشت ئەم دیاردەیە لە کۆمەڵگەی‬ ‫کوردییدا‪.‬‬

‫ ‪ 60‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫سێیەم) گرنگی توێژینەوە‬ ‫ھەر توێژینەوەیەک گرینگی تایبەت بەخۆی ھەیە‪ ،‬ئەم گرینگەش ھەمیشە لە دوو بوار‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬یاخود لە دوو بوار خزمەت بە ڕەوتی زانست و کۆمەڵگاش دەکات‪ ،‬ئەم‬ ‫توێژینەوەیەش گرینگی لەم دوو بوارەدا دەردەکەوێت‪-:‬‬ ‫بواری تیۆری‬ ‫دەبێتە ھۆی کەڵەکەکردنی زانیاری ومەعریفەی زانستی بۆ توێژەر و شارەزابوون و‬ ‫ئاشنابوونی سەبارەت بە بابەتی ناپاکی ھاوسەرگیری‪ ،‬وەکو بابەتێکی گرینگی کۆمەڵناسی‬ ‫خێزان‪ ،‬ئەمەش بێگومان لە ڕێگەی گەران و پشکنینی سەرچاوەو سەلماندنی مەیدانی و‬ ‫خستنە ووی ھزری پسپۆران وزانایان‪ ،‬دەربارەی بابەتی دیاریکراو دەکرێت‪.‬‬ ‫بواری پراکتیکی (مەیدانی)‬ ‫گرینگی ئەم الیەنە لەمەدا دەردەکەوێت‪ ،‬لە ڕێگەی گەیشتنی توێژەر بە ئەنجامەکان و‬ ‫خستنە ڕووی ڕاسپاردەکان‪ ،‬ئەوە دەکرێت ئەم توێژینەوەیە بەشداری بکات لەو پرۆژە و‬ ‫بەرنامانەی کەوا ئەنجام دەدرێت‪ ،‬لەبارەی ڕۆڵی گۆرانی کۆمەاڵیەتی لە زۆربوونی ناپاکی‬ ‫ھاوسەرگیری‪ ،‬ھەروەھا لە الیەکی تر توێژینەوەی پراکتیکی و مەیدانی ڕەھەندەکانی‬ ‫دیاردەی ناپاکی ھاوسەرگیری لە کۆمەڵگەی کوردییدا کراوەیە و ئەمەش لە خۆیدا دەبێتە‬ ‫تەواوکەر و یارمەتیدەری الیەنە تیۆرییەکەی ئەم توێژینەوەیە و کۆمەکێکی ڕاستەوخۆشی‬ ‫ھەیە لە زانینی ئەو پەیوەندییە کولتووری و کۆمەاڵیەتیانەی کە لە نێوان خێزان و‬ ‫ھاوسەرەکاندا بوونی ھەیە‪.‬‬ ‫چوارەم) ھۆکارەکانی ھەڵبژاردنی ئەم بابەتە‬ ‫لە ڕاستیدا ھۆکارەکانی ھەڵبژاردنی ئەم بابەتە فڕە و جۆراوجۆرن‪ .‬بەڵگەنەویستە کە ھەر‬ ‫توێژینەوەیەک لە خۆڕا نییە‪ ،‬بەڵکوو ھەڵگری ھۆکارگەلێکی زۆرن‪ ،‬ئێمەش لە ھەڵبژاردنی‬ ‫ئەم بابەتەدا کۆمەڵە ھۆکارێکمان ھەبوو‪ ،‬کە گرنگترینیان ئەم ھۆکارانەی خوارەوەیە‪-:‬‬ ‫‪ )١‬لەبەر ئەوەی دیاردەی ناپاکی ھاوسەرگیری لە تەواوی واڵتانی جیهان دەبینرێت و ھەر‬ ‫یەک لەو واڵتانە ھۆکارگەلی تایبەت بە خۆی ھەیە‪ ،‬و لە کوردستانیشدا ئەو دیاردەیە بە‬ ‫ھۆی ئەو گۆڕانە کۆمەاڵیەتی و کولتووریانەی کە بەسەریدا ھاتووە ئەم دیاردەیە ھێدی‬ ‫ھێدی خەریکە پەرە دەستێنێت‪ ،‬بۆیە پێویستە ھۆکارەکانی سەرھەڵدان و زۆربوونی شی‬ ‫بکرێتەوە و ئەمانەوێ بزانین کە ئاخۆ لە کوردستاندا ئەم دیاردەیە لە چییەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت؟‬ ‫‪ )٢‬لەبەرئەوەی تا ھەنوکە توێژینەوەیەکی زانستی تێروتەسەل لە کۆمەڵگەی کوردی‬ ‫سەبارەت بەم دیاردەیە ئەنجام نەدراوە‪ ،‬بەتایبەت کە میتۆدی کۆمەڵناسانەی تیا‬ ‫ ‪ 61‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بەکارھاتبێت‪ ،‬ئەگەر توێژینەوەش کرابێت ئەوا تەواوی ھۆکارەکانی نەخراوەتە ڕوو‪،‬ھەروەھا‬ ‫ھۆکارەکانی ئەم دیاردەیە ھەموو قۆناغێکی مێژوویی و کۆمەاڵیەتی گۆڕانی بەسەردا‬ ‫دێت‪ .‬بۆیە ئەم ھۆکارە وای لێمکرد کە بپەرژێمە سەر شەنوکەوکردنی ھۆکارەکانی ئەم‬ ‫دیاردەیە‪.‬‬ ‫‪ )٣‬لەبەرئەوەی کۆمەڵگەی کوردی ڕووبەرووی گۆڕانێکی کۆمەاڵیەتی و کولتووری و ئابووری‬ ‫و سیاسی بۆتەوە‪ ،‬لەبەرئەوە بە ئەرکی خۆمانی دەزانین وەک توێژەر کاریگەرییەکانی‬ ‫ئەو گۆڕانە بخەینە ژێر سەرەنجەوە کە لەوانەیە زۆربوونی ناپاکی ھاوسەرگیری یەکێ لە‬ ‫دەرھاویشتە سەرەکی و بەرچاوەکانی بێت‪.‬‬ ‫باسی دووەم‪ :‬ناساندنی چەمکەکانی ئەم تویژینەوەیە‬ ‫یەکەم‪ :‬ھاوسەرگیری (‪)Marriage‬‬ ‫چەمکی ھاوسەرگیری یەکێکە لە گرنگترین ئەو چەمکانەی کە لە ئەدەبیاتی کۆمەڵناسییدا‬ ‫زۆرترین بایەخ و گرنگی پێدراوە‪ ،‬و لە بەراورد بە چەمکەکانی تری نێو دنیای کۆمەڵناسی‬ ‫زۆرترین تویژینەوە و لێکدانەوەشی بۆ کراوە‪ ،‬ئەویش بەھۆی ئەو بایەخ و گرنگییە زۆری‬ ‫ھەیەتی بۆ ژیانی کۆمەاڵیەتی‪ .‬ھەر وەک چۆن ھەردوو کۆمەڵناس جۆلیۆس گۆڵد و ویلیام‬ ‫ئێڵ کۆڵب‪ ،‬لە (فەرھەنگی زانستە کۆمەاڵیەتییەکان) بەم چەشنە پێناسەیان کردووە و‬ ‫پێیانوایە ھاوسەرگیری «پەیوەندییەکی پتەو و توندوتۆڵی نێوان ژن و مێردە‪ ،‬کە بەدەر‬ ‫لە پەیوەندی سێکسی‪ ،‬تا ماوەیەکی دوور و درێژ درێژەی ھەیە و بە گشتی مەبەست‬ ‫لە ھاوسەرگیریش بریتییە لە یەکەم) ژن و پیاو بۆ پێکھێنانی خێزان ژیانێکی ھاوبەش‬ ‫پێکدەھێنن‪ ،‬دووەم‪ :‬لە نێوان پەیوەندی ژن و مێردایەتی و جۆرەکانی تری پەیوەندی‬ ‫ڕەگەزی کە بەناوی (بەر لە ھاوسەرگیری) و (لەدەرەوەی ھاوسەرگیری) جیاوازییەکی‬ ‫بەرچاو ھەیە‪ 1».‬ھەروەھا کارلسۆن لە کتێبی (تەبایی و پەیوەندی لە ھاوسەرگیرییدا)‬ ‫پێیوایە کە «ھاوسەرگیریی بریتییە لەو پرۆسەیەی کە تێیدا کارلێکی نێوان دوو کەس‪،‬‬ ‫پێاوێک و ژنێک کە ھەندێ ھەلومەرجی یاسایی ڕەوایەتییان پێ دەدات و ڕێورەسمێک بۆ‬ ‫بۆ پرۆسەی ھاوسەرگیرییان ڕێکدەخەن و بە شێوەیەکی گشتی ئەو کارەیان ھەم لە ڕووی‬ ‫کولتووری و ھەم لە ڕووی یاساییەوە پەسەند دەکرێت و پێی دەوترێت ھاوسەرگیری»‪.2‬‬ ‫ھەروەھا بە دیوێکی تری سۆسیۆلۆژییدا ھاوسەرگیریی بریتییە لە (دامەزراوەیەک یان‬ ‫نۆرمێکی ئاڵۆزی کۆمەاڵیەتییە کە گوزارشتە لە جێگیرکردنی جۆرێک پەیوەندی لە نێوان‬ ‫‪ -1‬گولد‪ ،‬جولیوس و ل‪.‬كولب‪ ،‬ویلیام‪ ،‬فره‌نگ علوم اجتماعی‪ ،‬ترجمه‪ ،‬باقر پرهام و دیگران‪ ،‬انتشارات مازیار‪ ،‬چاپ‬ ‫سوم‪ ،‬تهران‪ ،1392 ،‬ص ‪.53‬‬ ‫‪ -2‬بیرو ألن‪ ،‬فرهنگ علوم اجتماعی‪ ،‬ترجمه باقر ساروخانى‪ ،‬انتشارات كیهان‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬تهران‪ ،1366 ،‬ص‪.23‬‬

‫ ‪ 62‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ژن و پیاو‪ ،‬کە پەیوەستییان دەکات بە یەکترەوە تاوەکو ڕێز لە پارستنی سیستەمی‬ ‫ژیانی خێزانی‪ ،‬و مافی یەکتر‪ ،‬دابنێن‪ ،‬و ڕێورەسمی ھاوسەرگیریش بە ئامادەبوونی‬ ‫یەک ژمارەیەک زۆری دیاریکراوی تاکەکانی کۆمەڵگا ئەنجام دەدرێت‪ ،‬ئەمەش لە الیەک‬ ‫دەبێتە دیاریکردنی پێگەی تازەی ژن و پیاو لە کۆمەڵگادا و لە الیەکی تری‪ ،‬دەرخەری‬ ‫‪3‬‬ ‫ڕەزامەندی و بەرگری و پارێزگاری کۆمەاڵیەتییە لەم پێگە تازەیە‪).‬‬ ‫بە شێوەیەکی گشتی ئایینە ئاسمانییەکانیش ھەر یەکە و بە گوێرەی ئەو ھەلومەرجە‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئابووری و کولتووری کە تیایدا سەری ھەڵداوە پێناسە و مانا و مەغزای‬ ‫جیاوازی بۆ پرۆسەی ھاوسەرگیری داناوە‪ ،‬ھەر بۆیە لە ئایینی ئیسالمیشدا پێناسەیەکی‬ ‫دیاریکراو ھەیە و بە گشتی مەبەست لە ھاوسەرگیری بریتییە (لە پێکەوەنانی خێزان‬ ‫و دەستەبەرکردنی کەش و ھەوایەکی کۆمەاڵیەتی لەبار‪ ،‬کە منداڵی تێدا گەشە بکات و‬ ‫پێویستیشە سروشتی پەروەردەیەکی تەندروستیی بارگاوی بە ئاکار و ڕەفتاری گونچاوی‬ ‫تیا بێتە دی‪ ،‬ئەم پەروەردەیەش نایەتە دی جگە لە کەش و ھەوایەکی خێزانی جێگیر‬ ‫و گونجاودا نەبێت‪ ،‬لەبەر ئەوە ئایینی ئیسالم ھانی ژن و مێرد دەدات تاوەکو بە‬ ‫ھەڵبژاردنێکی وردەکارانە لە پرسی ھاوسەرگری بڕوانن و دوور بکەونەوە لە ھەندێ‬ ‫‪4‬‬ ‫پێوەری ناکۆمەاڵیەتی نەگونجاو‪).‬‬ ‫بۆیە لە ڕوانگەی کۆمەڵناسییەوە دابەشبەندی کراوە بۆ پرۆسەی ھاوسەرگیری و چەندین‬ ‫جۆری لێکجیاواز بە گوێرەی کۆمەڵگە ھەمە چەشنەکان لێک جیا کراوەتەوە‪ ،‬گرنگترین‬ ‫جۆرەکانیش ئەمانەی الی خوارەوەن‪:‬‬ ‫* تاک ھاوسەری‪ :‬ئەم جۆرەیان ناسراوترین و باوترین جۆری ھاوسەرگیرییە کە لە‬ ‫ژن و پیاوێک پێکدێت‪.‬‬ ‫* فرە ھاوسەری‪ :‬دەستەواژەیەکی گشتییە و لەو ھەلومەرجەدا بەکاردەھێنرێ کە‬ ‫تیایدا یەکێ لە ھاوسەرەکان چەند ھاوسەرێکی ھەبێت‪ ،‬ئەمەش بە گوێرەی کۆمەڵگاکان‬ ‫دابەشبوونە بەسەر دوو جۆری باو و سەرەکییدا‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬فرە ژنی‪ :‬لە زۆربەی کۆمەڵگاکان تەرازووی نێوان ژنان و پیاوان یەکسان نییە‬ ‫و بەگشتی ڕەگەزێکیان پێش ڕەگەزەکەی تریان دەکەوێت بەتایبەت زۆربوونی ڕەگەزی‬ ‫مێینە‪ ،‬ئەم کەمبونەوەی ڕێژەی پیاو وادەکات کە پرۆسەی فرەژنی سەرھەڵبدات و‬ ‫پیاوێک لە یەک کاتدا پتر لە ژنێکی ھەبێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬عضدانلو‪ ،‬حمید‪ ،‬أشنایی با مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی‪ ،‬نشر نی‪ ،‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪ ،1388 ،‬ص ‪.36‬‬ ‫‪ -4‬الصواف‪ ،‬محمد شریف‪ ،‬په‌روه‌رده‌ى منداڵ و هه‌رزه‌كاره‌كان له ڕوانگه‌ى شه‌ریعه‌تى ئیسالم‪ ،‬وه‌رگێڕانى‪ :‬نه‌وا محمد‬ ‫سعید‪ ،‬چاپخانه‌ى وه‌زاره‌تى په‌روه‌رده‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪ 2004 ،‬هه‌ولێر‪ ،2004 ،‬ال ‪.17‬‬

‫ ‪ 63‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دووەم‪ :‬فرە مێردی‪ :‬لە کۆمەڵگا سەرەتایی و کشتوکاڵییەکاندا کە ڕێژەی ژن تیایدا‬ ‫کەمە‪ ،‬بەناچاری ژنێک لە یەک کاتدا چەند مێردێکی دەبێت‪ ،‬و سەنتەری دەسەاڵتیش بە‬ ‫‪٥‬‬ ‫پێچەوانەی فرە ژنییەوە‪ ،‬لە دەستی ژندا دەبێت‪.‬‬ ‫پێناسەی کارڕایی بۆ چەمکی ھاوسەرگیری‪:‬‬ ‫بە گوێرەی ئەو پێناسانەی کە لەسەرەوە بۆ پرۆسەی ھاوسەرگیریی کراوە دەبینین کە‬ ‫لە زۆربەیاندا خاڵی ھاوبەش و نزیک لەیەک بەرچاو دەکەوێت‪ ،‬بۆیە دەتوانین ئێمەش‬ ‫پێناسەیەکی ھەمەکی و گشتگیرتر بۆ پرۆسەی ھاوسەرگیری بکەین و بڵێین‪ :‬ھاوسەرگیری‬ ‫بریتییە لە (گرێبەستێکی کۆمەاڵیەتی لە نێوان دوو ڕەگەزی جیاواز دەبەسترێت و‬ ‫پەیوەندییەکی توندوتۆڵ و تۆکمە لە نێوانیاندا دەھێنێتە ئاراوە‪ ،‬و ڕەچاوی داب و‬ ‫نەریت و کولتوور و ئایین و بیرکردنەوەی ئەو کۆمەڵگایە دەکرێت کە پرۆسەکەی تیا‬ ‫ئەنجام دەدرێت‪ ،‬ھەروەھا ڕێورەسمی پرۆسەکەش لە ژێر چاودێری بەشێکی ئەندامانی‬ ‫کۆمەڵگا بەڕێوە دەچێت بۆ ئەوەی ڕەوایەتی پێ بدرێت و وەک گرێبەستێکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫و دانپێدانراو پەسەند بکرێت‪ ،‬دواجار ھەموو کۆمەڵگایەک بەگوێرەی داب و نەریت و‬ ‫کولتوور و وردە کولتووری کۆمەڵگاکە ئەو پرۆسەیەی تیا ئەنجام دەدرێت‪).‬‬ ‫ناپاکی ھاوسەرگیری (‪)The treason of Marriage‬‬ ‫ئەگەر ھاوسەرگیری گرێبەستێکی کۆمەاڵیەتی نێوان دوو کەسە‪ ،‬بەاڵم ئەو پرۆسەیە‬ ‫لە سەرەتاوە تا کۆتایی ڕووبەڕووی دەیان کێشە و کێماسی دەبێتەوە‪ ،‬بەشێک لەو‬ ‫کێماسییانە لە ناو خێزاندا دەگەنە ئاستێکی وا کە چارەسەر کردنی ئەستەمە‪ ،‬ناپاکیش‬ ‫یەک لەو کێماسییانەیە کە خێزان ڕوو بە ڕووی دەبێتەوە و ھۆکارێکی سەرەکییە بۆ‬ ‫لەبەریەکھەڵوەشانی خێزان و ڕوودانی تەاڵق و جیابوونەوە‪ .‬لە ڕوانگەی کۆمەڵناسیی‬ ‫ناپاکی ھاوسەرگیری «بریتییە لە الدان لەو پەیمان و بەڵێنەی کە الیەن یەکێ لە‬ ‫ھاوسەرەکانەوە ڕوودەدات‪ ،‬ئەم الدان لە پەیمانە ئەشێ خۆویستی یان خۆنەویست‬ ‫بێت‪ ،‬ئەشێ تاک بە زانین و ئاگایی لە پێویستییە مافی و یاسایی و کولتوورییەکانی‬ ‫ھاوسەرگیری ئەو کارە بکات یان بێ ئاگا لەو پێویستییانە ئەو کارە بکات‪ ،‬بەاڵم ئەشێ‬ ‫ناپاکی ڕاستەوخۆ و بە ئەنجامدانی کارێک کە لە چوارچێوەی یاساکانی پرۆسەی‬ ‫ھاوسەرگیری و خێزان ڕووبدات»‪ ٦.‬بە شێوەیەکی گشتی ناپاکی ھاوسەرگیری پەیوەست‬ ‫نییە بە کۆمەڵگا و کاتێکی دیاریکراوەوە‪ ،‬بەڵکووو لە ھەموو کات و لە ھەموو کۆمەڵگاکان‬ ‫‪ -٥‬حاجی اقایی‪ ،‬لیال و عباسی‪ ،‬خیام‪ ،‬جامعه‌شناسی عمومی‪ ،‬انتشارات نوید شیراز‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬تهران‪ ،1989 ،‬ص ‪.100‬‬ ‫‪ )-٦‬دكتور محمود عودە‪ :‬أسس علم االجتماع‪ ،‬دار النهضە العربیە للطباعە و النشر‪ ،‬بیروت‪ ،‬بدون سنە الطبع‪ ،‬ص ‪.63‬‬

‫ ‪ 64‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بە ئاست و ڕێژەی جیاواز بوونی ھەبووە‪ .‬لە پێناسەیەکی تردا‪ ،‬ناپاکی ھاوسەرگیری‬ ‫بریتییە «لە کردەیەکی سێکسی کە لە الیەن یەکێ لە ھاوسەرەکانەوە ڕوو دەدات و‬ ‫ناپاکیی لەو پەیمان و گرێبەستە دەکات کە بە ھاوسەرەکەی داوە و لە بەشێکی زۆری‬ ‫‪٧‬‬ ‫کۆمەڵگاکان ئەوە بە کردەیەکی وەک تاوان دەشوبهێنن‪».‬‬ ‫ھەروەھا ھەموو ئایینە ئاسمانییەکان بە جۆرێ لە جۆرەکان پرسی ناپاکی ھاوسەرگیرییان‬ ‫بە ھەند وەرگرتووە و قسەیان لەبارەوە کردووە بە تایبەت لە ئاینەکانی ئیسالم و‬ ‫مەسیحییەت و یەھودیەتدا بەشێوەیەکی ورد شی کراوەتەوە و بە کردەیەکی تابۆ و‬ ‫قەدەغە وەسف کراوە بۆ نموونە ئایینی ئیسالم پێیوابووە کە ناپاکی ھاوسەرگیری‬ ‫کردەیەکی نائاکارییە و ھەر کەسێک ئەو ئاکارەی ھەبێت تووشی سزایەکی قورسی‬ ‫خودایی دەبێتەوە‪ ،‬و تەنانەت خوای گەورە لە یەکێ لە سورەتەکانی قورئانی پیرۆزدا‬ ‫دەفەرموێت (وال تقربوا الزنا إنە کان فاحشە سبیال)‪ ٨‬لەبەرئەوەی کۆمەڵگای کوردیش‬ ‫کۆمەڵگایەکی ئیسالمییە و زۆربەی دانیشتوانەکەی پەیڕەوی لە ئاسنی ئیسالم دەکەن‬ ‫ھەر بۆیە ئەو مەسەلەی ناپاکییە کەم بەرچاو دەکەوێت‪ ،‬بەاڵم پاش ئەو گۆڕانە کولتووری‬ ‫و کۆمەاڵیەتییەی لە کۆمەڵگەی کوردی ڕوویداوە‪ ،‬کۆمەلێ گرفت و کیماسی کۆمەاڵیەتی‬ ‫جیاواز ھاتۆتە نێو کۆمەڵگەی کوردی و بەشێک لە دیاردەکان شێوەیەکی بەرباڵوتریان‬ ‫بە خۆیانەوە گرتووە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانین بڵێین ناپاکی ھاوسەرگیری بریتییە «لە دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫نەرێنی و نیگەتیڤ کە لە ھەموو کۆمەڵگا مرۆییەھەمەچەشنەکاندا بوونی ھەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئاست و ڕێژەیەکەیان وەستاوەتە سەر ڕێکخستنی تەمەن و ئاکاری پەروەردەکراوی‬ ‫خێزانەکان‪ ،‬ئەم کردەیە دەبێتە ھۆی دروستکردنی کەلێنێک لە پەیوەندی ئاسایی ژن‬ ‫و مێرد‪ ،‬ئەمەش بە ھۆی ئەو کاریگەریی و کولتوورە نیگەتیڤ و نەرێیانەی دەرەوەی‬ ‫خێزانن کە دێنە نێو خێزانەوە‪».‬‬ ‫بۆیە بەگوێرەی ئەو پێناسانەی سەرەوە دەتوانین بڵێین ناپاکی ھاوسەرگیری بریتییە لە‬ ‫کردەیەکی سێکسی یان نائاکاری لە الیەن یەکێ لە ھاوسەرەکانەوە و تیایدا لە دەرەوەی‬ ‫خێزان پەیوەندی جەستەی و ڕوحی و سێکسی لەگەڵ کەسێکی تر دەبەسترێت و‬ ‫لەو پەیمان و گرێبەستە کۆمەاڵیەتی و ئایینی و یاساییە ال ئەدات کە لە نێوان ئەو و‬ ‫ھاوسەرەکەیدا ھاتووە‪ ،‬الدانیش لەم بنەمایە بنچینە و کۆڵەکەی خێزان شڵۆق و فشوڵ‬ ‫دەکات و دەبێتە ھۆی لەبەریەکھەڵوەشانەوەی خێزان‪.‬‬ ‫‪ -٧‬د‪.‬عدنان ابو مصلح‪ ،‬معجم علم االجتماع‪ ،‬دار اسامهالمشرق الثقافی‪ ،‬عمان_اردن‪ ،2010،‬ص‪.47‬‬ ‫‪ -٨‬قرأن الكریم‬ ‫‪Steve Bruce and Steven Yearley, The Sage Dictionary of Sociology, -٩‬‬ ‫‪.p182 ,2006,SAGE, Publications, second edition, London‬‬ ‫ ‪ 65‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫باسی دووەم‪ :‬توێژینەوە ھاوشێوەکان‬ ‫یەکەم‪ :‬توێژینەوەی ئێراقییەکان‬ ‫توێژینەوە (مفهوم الخیانە الزوجیە بین المرڕە والرجل) لە الیەن بەڕێز احمد محمود‬ ‫القاسم پوختەکەی لە ڕۆژنامەی (الحوار المتمدن) ژمارە (‪ )٢١٩٥‬باڵوبۆتەوە وە‪ ،‬ئەم‬ ‫توێژینەوەیە یەکێکە لەو توێژینەوە گرنگانەی کە لە بارەی خیانەتی ھاوسەرگیری نوسراو‬ ‫و بە شێوەیەکی وورد داڕێژراوە چەند تیورێکی زانستی بەکارھێناوە بۆ نموونە خەخت‬ ‫لەسەر تیۆری زانستی و کۆمەاڵناسانە کراوەتەوە‪ ،‬ھەروەھا ئەم توێژینەوەیە پشتی بە‬ ‫میتۆدی ڕووپێوی کۆمەاڵیەتی بەستووە‪ ،‬ھەروەھا توێژەر توانیویەتی بە شێوەیەکی‬ ‫ئەکادیمی ئەم میتۆدە بەکاربھێنن‪ ,‬بێجگە لە میتۆدێکی دیاریکراو‪ ,‬ئەم توێژینەوەیە‬ ‫باسی لە ڕۆڵی خیانەتی ھاوسەرگیری لە تێکچوونی خێزانیش کردووە‪،‬‬ ‫ھەروەھا ئامانجی سەرەکی توێژینەوەی کە بریتیە لە زانینی ئەو ڕۆڵەی کە خیانەتی‬ ‫ھاوسەرگیری لە تێکچوونی شیرازەی خێزان دەیگێرێت و زانینی ئاستی ئەو دیاردەیە لە‬ ‫واڵتێکی وەک ئێراقدا‪ ،‬ئەوە بێجگە لەوەی توێژەر ھەوڵی داوە بزانێت کە ئاخۆ قەبارەی‬ ‫خیانەتی ھاوسەرگیری لە نێوان ھاوسەردا چەندە و لە کام الیەن پترە‪.‬‬ ‫بایەخی توێژینەوەکەشی بریتییە لەو ەی کە توێژینەوەی لەم چەشنە لەم بوارەدا زۆر‬ ‫کەمە و ھۆکارێکیشە زیاتر شاراەزابوون لەم دیاردەیە و توێژینەوەی تر بۆ چارەسەرکردن‬ ‫و کەمکردنەوەی ئەو دیاردەیە‪.‬‬ ‫ئەم توێژینەوەیە لە چەند بەشێکی سەرەکی پێکدێت و چوارچیوەی گشتی توێژینەوەکە‬ ‫دیاری دەکات و دابەشکراوە بۆ سێ بەشی سەرەکی بەشی یەکەم کە ئەویش لە سێ‬ ‫باس پێکدێت یەکەم گرفت و ئامانجی و بایەخی توێژینەوەکەی تیا باسکراوە و لە باسی‬ ‫دووەمیش باسی ئەو میتۆدانە کراوە کە لەم توێژینەوەانە بەکارھێناوە ئەوانیش میتۆدی‬ ‫ڕووپێوی کۆمەاڵیەتییە‪ .‬باسی سێیەم بەشی یەکەم‪ :‬گرنگترین ئەو چەمکانە باسکراوە‬ ‫کە بۆ توێژینەوەکە گرنگە ئەوانیش چەمکی (خێزان) و (خیانەتی ھاوسەرگیرییە)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەشی دووەم توێژینەوەکە بریتیە الیەنی مەیدانی توێژینەوەکە و چەندین ئەنجامی تیا‬ ‫خراوەتە ڕوو کە ھەوڵ ئەدەین لە خوارەوە ئەنجامەکان بخەینە ڕوو‪:‬‬ ‫ئەنجامەکان‪:‬‬ ‫ھۆکاری ماددی ڕۆڵێکی گەورەی ھەیە لەوەی یەکێ لە ھاوسەرەکان خیانەت بکات‪،‬‬ ‫ئەویش بۆ بەدەستھێنانی سەرچاوەیەکی ماددی بۆ بژێوی ژیانی‪.‬‬ ‫پڕنەکردنەوەی الیەنی سێکسی یەکتر‪ ،‬کە و پەنا بردنە شێوێن و بەدیلی تر بۆ پرکردنەوەی‬ ‫ئەو الیەنە‬ ‫ ‪ 66‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫جیاوازی تەمەنی ھاوسەرەکان یەکێکی تر بووە لە ڕوودانی ئەو دیاردەیە کە ئەویش بە‬ ‫ھۆی ھەلومەرجی کۆمەاڵیەتییەوە بەسەر ھاوسەراندا سەپێنراوە‪.‬‬ ‫الوازی الیەنی ئایینی یەکێ لە ھاوسەرەکان‪ ،‬واتە ئاین نەیتوانییوە کاریگەری لەسەر‬ ‫ھەبێت لەوەی خیانەت لە ھاوسەرەکەی نەکات‪.‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫ خراپ مامەڵەکردنی ھاوسەرەکان ھۆکارێکی ترە لەوەی ئەم دیاردەیە ڕووبدات‪.‬‬‫دووەم‪ /‬توێژینەوە بیانییەکان‬ ‫توێژینەوھی ویلیام گالیسەر‬ ‫ئەم توێژینەوەیەی گالیسەر یەکێکە لەو توێژینەوانەی کە لە بارەی ناپاکی ھاوسەرگیرییە‬ ‫کە لە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئەنجامی داوە و تیایدا گەیشتۆتە چەند‬ ‫ڕاستییەک‪ ،‬بە دیدی گالیسەر ناپاکی ھاوسەرگیری کە تارادەیەک دیاردەیەکی جیھانییە‬ ‫ھۆکارە سەرەکییەکەی برییتییە لەوەی کە تاک لە پەیوەندییە سێکسییەکانی خۆی‬ ‫لەگەڵ ھاوسەرەکەی ھەست بە ناڕەزایبوون دەکات و بۆیە پەنا دەباتە بەر کەسێکی تر‬ ‫بۆ پرکردنەوەی الیەنی سێکسی‪ ،‬و پێشیوایە بەکارھێنانی گفتوگۆی خێزانی باشترین‬ ‫دەرمانی چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە‪ .‬ھەروەھا گالیسەر میتۆدی ڕووپێوی کۆمەاڵیەتی‬ ‫بۆ ئەم توێژینەوەیە بەکارھێناوە‪ ،‬لە الیەکی تریشەوە‪ ،‬چەندین پرسیاری توێژینەوەی‬ ‫خستۆتە ڕوو بۆ ئەوەی بتوانێ لە ڕێگەی توێژینەوەکەیەوە بگاتە چەند ئەنجامێک‪،‬‬ ‫گرینگترین پرسیارەکە توێژینەوەکەش بریتییە لە ‪:‬‬ ‫‪ .١‬ئاخۆ ھەبوونی نەخۆشی دەروونی ھۆکارە بۆ ناپاکی ھاوسەرگیری؟‬ ‫‪ .٢‬ئاخۆ الوازی سێکسی دەبێتە ھۆی ڕوودانی ناپاکی ھاوسەرگیری؟‬ ‫‪ .٣‬کام ڕەگەز پتر ڕوودەکاتە ناپاکی ھاوسەرگیری؟‬ ‫‪ .٤‬ئاخۆ ھەبوونی خۆشەویستی ھۆکارە بۆ نەبوونی ناپاکی ھاوسەرگیری؟‬ ‫نموونەی توێژینەوەکەی گالیسەریش بریتییە لەو کەسانەی کە دادگا داوایان تۆمار‬ ‫کردووە و ھۆکارەکەشی ناپاکی ھاوسەرگیرییە‪.‬‬ ‫ھەروەھا گالیسەر پێیوایە سوودوەرگرتن لە ئارامی و ھاوسەنگی لە پەیوەندی سۆزداری‬ ‫ڕێگەخۆشکەرە بۆ ئەوەی گەشانەوەیەک لە نێوان ھاوسەرەکاندا بێتە کایەوە‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫دەبێتە ھۆی ئەوەی کە ھەردوو ال لە ڕووی دەروونییەوە ھێمن و تووشی ئازاری ویژدان‬ ‫نەبن‪ ،‬ئەویش تەنھا لە ڕێگەی ڕێز و خۆشەویستی و لە یەک تێگەیشتن دێتە کایەوە‪،‬‬ ‫‪ -١٠‬احمد محمود قاسم‪ ،‬مفهوم الخيانة الزوجية بين المرأة والرجل‪ ،‬الحوار المتمدن‪ ،‬بغداد‪ ،‬عام ‪ ،2008‬ص ص ‪.19-18‬‬

‫ ‪ 67‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ھەروەھا لە الیەکی تریشەوە‪ ،‬گالیسەر پێیوایە ھەرکات ھەر یەک لە ھاوسەرەکان نەیانتوانی‬ ‫پێویستییەکانی یەکتر پڕ بکەنەوە و ئەمەش جار لە دوای جار دووبارە بۆوە‪ ،‬ئەگەری‬ ‫ئەوە ھەیە یەکـێ لە ھاوسەرەکان ڕەفتارێکی تر ھەڵبژێرێت و پەنا بباتە بەر کەسانی‬ ‫تر بۆ ئەوەی پێویستییەکانی بۆ پڕ بکەنەوە‪ .‬گالیسەر لە توێژینەوەکەیدا زۆرترین بایەخ‬ ‫بە الیەنی دەروونی دەدات‪ ،‬بە ڕای تۆ ئارامی دەروونی ھۆکارێکی سەرەکییە بۆ ئەوەی‬ ‫‪١١‬‬ ‫ناپاکی لە نێو خێزاندا ڕوو نەدات‪ ،‬و کۆنترۆڵی ھەست و ڕەفتاری ھاوسەرەکان دەکات‪.‬‬ ‫باسی سێیەم‪ :‬ھۆکار و کاریگەرییە کۆمەاڵیەتییەکانی ناپاکی ھاوسەرگیری‪.‬‬

‫یەکەم‪ :‬ھۆکارە کۆمەاڵیەتییەکانی ناپاکی ھاوسەرگیری‬ ‫ناپاکی ھاوسەرگیری کۆمەڵە ھۆکارێکی ھەیە‪ ،‬و ھەر یەک لەو ھۆکارانە کەم تا زۆر‬ ‫ڕۆڵییان لە دەرکەوتنی ئەو دیاردەیە ھەیە‪ ،‬ھەروەھا ھۆکارەکانی ناپاکی ھاوسەرگیریش‬ ‫لە کۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی تر گۆڕانی بەسەردا دێت‪ ،‬ئەویش بە ھۆی جیاوازییە‬ ‫ھەلومەرجە کۆمەاڵیەتییەکانی ئەو کۆمەڵگایانەیە‪ ،‬لە کوردستانیش ھۆکارەکانی ناپاکی‬ ‫ھاوسەرگیری جیاوازن و ھەوڵ ئەدەین بە شێوەیەکی وورد بەشێکی زۆری ئەو ھۆکارانە‬ ‫بخەینە بەرباس؛ گرنگترین ھۆکارەکانی ناپاکی ھاوسەرگیریش بەم شێوەیەی خوارەوەیە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬جیاوازی باری کۆمەاڵیەتی‬ ‫یەکێ لەو ھۆکارانەی کە دەبێتە ھۆی ناپاکی ھاوسەرگیری جیاوازی باری کۆمەاڵیەتییە‪،‬‬ ‫چونکە ئەگەر باری کۆمەاڵیەتی یەکێک لە ھاوسەرەکان لەگەڵ ئەوەی تر لە یەکەوە‬ ‫دوور بوو‪ ،‬واتە ئەگەر لە ڕووی بیرکردنەوە و ئاستی خوێندەواری و پێگەی کۆمەاڵیەتی‬ ‫لە یەکەوە دووربوو‪ ،‬ئەوا بە دوای بەدیل و شوێنگرەوە دەگەڕێت و ناپاکیش بە‬ ‫یەکسانکردنەوەی ئەو جیاوازییە لە باری کۆمەاڵیەتی دەزانێت‪ ١٢.‬بێگومان ئەمەش‬ ‫مەترسییەکی گەورەیە و پێویستە لە کاتی ھاوسەرگیرییدا ڕەچاوی ئەو خاڵە بکرێت و‬ ‫باری کۆمەاڵیەتی ھاوسەرەکان لە یەکەوە نزیک بن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ھۆکاری ئابووری‬ ‫بەرزی و نزمی لە ئاستی الیەنی ماددیش خۆی لە خۆیدا ھۆکارە بۆ ئەوەی یەکێ لە‬ ‫الیەنەکان ڕوو لە ناپاکی بکەن‪ ،‬چونکە ئەو کاتە ھاوسەری پارەدار شانازی بە خۆیەوە‬ ‫دەکات و جۆرێک لە غرور و لوتبەرزی تیا دروست دەبێت و بەردەوام وەکو خۆی بە‬ ‫‪ -١١‬ویلیام گالیسر‪ ،‬بررسی میزان اثر بخشی زوج و كاهش خیانت به همسر‪،‬ترجمه‪ ،‬كیومرث فرحبخش‪ ،‬مجله مطالعات‬ ‫تربیتى و ڕوانشناسی‪ ،2007 ،‬تهران‪ ،‬ص‪.187-165‬‬ ‫‪ -١٢‬علیرضا جعفری‪ ،‬معصومه سامانى‪ ،‬ازدواج پایدار‪ ،‬نشر دانژه‪ ،2013 ،‬ص ‪.73‬‬ ‫ ‪ 68‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫گەورە تر دەزانێت و لە الیەکی تریش ئەشێ دەوروبەرەکەی ھەوڵی خۆ نزیککردنەوەی بۆ‬ ‫بدەن ئەویش لە پێناو پارە و الیەنە ماددییەکەی‪ ١٣.‬ھەروەھا ئەگەر لە ڕووی ماددیشەوە‬ ‫ئەگەر خراپ و نزم بوون ئەوا یەکێ لە ھاوسەرەکان ئەمە وەکوو بیانویەک بەکاردەھێنێت‪،‬‬ ‫چوونکە ناتوانێت پێویستە ڕۆژانییەکانی پڕ بکاتەوە‪ .‬لە کوردستانیشدا خەریکە ئەمە‬ ‫پەرە دەستێنێت و ئەبێتە ھۆکارێکی سەرەکی بۆ ناپاکی ھاوسەرگیری‪ ،‬کە ئەشێ لە‬ ‫ڕێگەی باڵو کردنەوەی ھوشیارییەوە بەربەرست لە بەردەم پەرەسەندنییدا دابنرێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬کەمتەرخەمی لە ڕاپەراندنی ئەرکەکان‪:‬‬ ‫ئەو کاتەی خێزان دروست دەکرێت‪ ،‬کۆمەڵە ئەرکێکیش لەگەلیدا دروست دەبێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫پاپەند بوون بە ڕاپەراندنی ئەرکەکانی خێزانە‪ .‬ھەروەھا پشتگوێخستنی ئەو الیەنە و‬ ‫کەمتەرخەمی لە ڕاپەراندنی ئەرکەکانی خێزان ھۆکاری سەرەکییە بۆ پەنابردنە بەر‬ ‫ناپاکی ھاوسەرگیری‪ ،‬بۆیە پێویستە ھەر دوو ال لە ڕاپەراندنی ئەرکەکانیان وریا بن‬ ‫و پشتگوێی نەخەن‪ ١٤.‬بەتایبەت گرنگی زۆردان بە ماڵ و شتە ماددی و ڕواڵەتییەکان‬ ‫ھۆکاری سەرەکییە لەوەی لە ئەرکەکانی خێزان دوور بکەویتەوە و ئاگات لە خێزان و‬ ‫پێداویستییەکانی نەمێنێت‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬الوازی الیەنی سێکسی‬ ‫الوازی الیەنی سێکسی یەکێکە لەو ھۆکارە گرنگانەی کە بەھۆییەوە یەکێک لە‬ ‫ھاوسەرەکان پەنادەباتە بەر ناپاکی ھاوسەرگیری‪ ،‬چونکە غەریزەی سێکسی یەکێکە‬ ‫لەو غەریزە گرنگانەی کە نابێت پشتگوێ بخرێت لە ژیانی خێزانی ھاوسەرەکاندا‪ ،‬و‬ ‫پێویستە گرنگییەکی زۆری پێ بدرێت‪ ،‬ھەردوو الیەن نابێت ھاوسەرەکانیان پشتگوێ‬ ‫بخەن‪ ،‬چونکە لە کاتی پشتگوێخستنی ھاوسەرەکانیان ھۆکارێکە بۆ ئەوەی پەنا بۆ‬ ‫کەسی تر بەرن و ناپاکی لە خێزانەکانیان بکەن‪ ١٥.‬بۆیە لە کاتی الوازی سێکسیش‬ ‫پێویستە ھەردووال ھەوڵی چارەسەرکردنی بدەن و نەھێڵن بۆشایی دروست ببێت‪ .‬چونکە‬ ‫دروستبوونی بۆشایی ئەگەرەکانی بەردەم دروستبوونی ئەو دیاردەیە زیاتر دەبێت‪.‬‬

‫‪ -١٣‬یوسف كمال‪ ،‬ناپاكی هاوسه‌رگیری‪ ،‬گۆڤارى تاو‪ ،‬ژماره (‪ )10‬چاپخانه‌ى خانى‪ ،2009 ،‬ال‪.15‬‬ ‫‪ -١٤‬نه‌رمین نورى‪ ،‬هۆكاره‌كانى ناپاكی هاوسه‌رگیری‪ ،‬گۆڤارى خاتوزین‪ ،2009 ،‬هه‌ولێر‪،‬ال‪.26‬‬ ‫‪ -١٥‬شمس الدین هارلی‪ ،‬خیانت های زناشویی‪ ،‬نشر نسل نو اندیش‪ ،2012 ،‬ص ‪.110‬‬

‫ ‪ 69‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پێنچەم‪ :‬جیاوازی ئاستی خوێندن‬ ‫لە ڕاستییدا جیاوازی و دووری ئاستی خوێندنی ھاوسەرەکان ھۆکارە بۆ ئەوەی یەکێ لە‬ ‫ھاوسەرەکان ھەست بە شانازی زۆر بکات و پەیوەندی ژن و مێردایەتییان سارد ببێتەوە‬ ‫و ببێتە ھۆی دروستبوونی بۆشایی لە نێوان ھاوسەرەکان‪ ،‬بۆیە پێویستە لە قۆناغێ‬ ‫ھەڵبژاردن و دەستنیشانکردنی کەسی بەرامبەر بۆ پرۆسەی ھاوسەرگیری پێویستە‬ ‫ڕەچاوی ئاستی ھوشیاری و خوێندەواری ھاوسەرەکان بکرێت و تا چەند لە یەکەوە نزیک‬ ‫بن سەرکەوتووی ئەو پرۆسەیە زیاتر دەبێت و ئەگەرەکانی بەردەم ئەو دیاردە نەشیاوەش‬ ‫کەمتر دەبێتەوە‪ ١٦.‬لە سااڵنی پێشووتردا ڕەچاوی ئەم خاڵە نە ئەکرا بۆیە بەشێکی زۆری‬ ‫ئەو کەسانەی لێک جیا دەبوونەوە بە ھۆی دووری ئاستی خوێندەوارییان بوو‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ئێستادا گرنگییەکی زۆر بەو پرسە ئەدرێت و ھاوسەرەکان ھوشیارییەکی زۆرتریان لەو‬ ‫بارەیەوە ھەیە‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬نەبوونی ڕێز و خۆشەویستی‬ ‫نائامادەیی ڕێز و خۆشەویستی لە نێو ھاوسەرەکاندا ھۆکارێکی ترە لە دروستبوونی ئەو‬ ‫دیاردەیە‪ ،‬چونکە کە خۆشەویستی و ڕێز لە نێوان ھاوسەرەکان نەما ھەریەکەیان ھەوڵ بۆ‬ ‫تۆڵەوەرگرتنەوە دەبەن و ھەوڵ ئەدەن ناپاکی لە ھاوسەرەکانیان بکەن‪ ١٧.‬بۆیە پێویستە‬ ‫ھاوسەرەکان خۆشەویستیی و ڕێزێکی زۆر لە نێوانییان ھەبێت و ھەول بدەن پەرە بەو‬ ‫خۆشەویستییە بدەن و گیانێکی لێبوردەیی و ڕاستگۆیی و لە یەکتر گەیشتن لە نێوانیاندا‬ ‫ھەبێت و کۆنترۆڵی ھەست و حەزە یەکالیەنەکان بکەن و خۆیان لە الساییکردنەوەی‬ ‫ژینگەی دەوربەر بەدوور بگرن‪.‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬ھۆکاری دەروونی ھاوسەرەکان‬ ‫ھۆکارێکی تر کە پێویستییە گرنگییەکی زۆری پێ بدرێت ئەویش الیەنی دەروونی‬ ‫ھاوسەرەکانە؛ ھەروەھا ھەڵبژاردنی ھاوسەر لە ڕووی بەرژەوەندی ماددی و کەسییەوە‬ ‫نەبێت و ھاوسەرەکان بە دڵی یەکتر بن و کەسانی تر دەستیان نەبێت لە بەزۆر یەکتر‬ ‫ڕازیکردن بۆ ئەوەی پرۆسەی ھاوسەرگیری ڕووبدات‪ ،‬بەڵکووو خۆیان بەشێک بن لە‬ ‫ھەڵبژاردنی یەکتر بۆـئەوەی لە ڕووی دەروونییەوە ئارام بن و ھەست بە خۆشەویستی و‬ ‫ڕێزی زۆر بکەن و ببنە خاوەن درەوونێکی ئارام‪ ١٨.‬چونکە ئەگەر ھاوسەرەکان لە ڕووی‬ ‫‪ -١٦‬ئامینه سعید‪ ،‬ناپاكی خێزانی و هۆكارهكانى‪ ،‬گۆڤارى سایه‪ ،‬ژماره (‪ )5‬سلێمانى‪ ،2008 ،‬ال‪.52‬‬ ‫‪ -١٧‬نه‌رمین نورى‪ ،‬هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو‪ ،‬ال‪.27‬‬ ‫‪ -١٨‬یوسف كمال‪ ،‬هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو‪ ،‬ال‪15‬‬

‫ ‪ 70‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەروونییەوە ئارام نەبن ڕەنگە ببێتە ھۆی پشتگوێخستنی یەکتر و الوازبوونی پەیوەندی‬ ‫نێوانییان‪.‬‬ ‫ھەشتەم‪ :‬نەبوونی متمانە لە نێوان ھاوسەرەکان‬ ‫نەبوونی متمانە لە نێوان ھاوسەرەکان ھۆکارێکی ترە بۆ ڕوودانی ناپاکی‪ ،‬واتە ئەگەر لە‬ ‫نێوان ھاوسەرەکاندا متمانە بە یەکتر نەکرا و گومان لە یەکتر کرا ئەوە ھۆکارە بۆ ئەوەی‬ ‫کە پەنابەرنە بەر کەسێکی تر بۆ ئەوەی ھەست بە ئارامی بکەن و لەو کەشە گوماناوییە‬ ‫‪١٩‬‬ ‫دەربازی ببێت و بەناچاری پەنا بۆ ناپاکی دەبات‪.‬‬ ‫نۆیەم‪ :‬الوازی بیروڕای ئایینی‬ ‫ئایین یەکێکە لەو کۆنترۆڵە کۆمەاڵیەتییانەی کە ئەتوانێ ڕەفتاری کۆمەاڵیەتی تاکەکان‬ ‫ھاوشان بە داب و نەریتی ئەو کۆمەڵگایەی کە تاکەکەی لێ دەژێت‪ ،‬ڕێک بخات و کۆمەلە‬ ‫چوارچێوەیەکی گونچاویان بۆ دابنێت‪ ،‬بۆنموونە لە ئایینی ئیسالمدا پرسی ناپاکی‬ ‫ھاوسەرگیری یەک لەو پرسانەیە کە زۆرترین و یەکالیکەرەوەترین قسەی لەبارەوە کراوە‪،‬‬ ‫ھەر بۆیە خوای گەورە لە قورئانی پیرۆز (بەاڵم ئەگەر بیانەوێت لەگەڵت ناپاکی بکەن‪،‬‬ ‫ئەوا پێش ئەوە ناپاکییان لەگەڵ خودادا کردووە و خودا بەسەریاندا سەردەکەوێت و‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫خودا دانا و حەکیمە)‪.‬‬ ‫دەیەم‪ :‬ئامرازەکانی ڕاگەیاندن‬ ‫ئامرازەکانی ڕاگەیاندن و پەیوەندی ڕۆڵێکی زۆر دەگێرێن لە زۆربوون و فراوانبوونی‬ ‫ناپاکی ھاوسەرگیری‪ ،‬ئەویش پتر بەھۆی خستنەڕوو و تەماشاکردنی ئەو ئافرەتانەی‬ ‫کە لە ڕووی سیما و دەموچاوەوە لە خێزانەکەی خۆی جوانتر بێت بەتایبەت فیلمە‬ ‫بیانییەکان ئەو ڕۆڵەیان ھەیە‪ ،‬بۆیە مرۆڤ پێویستە خۆی بەدوور بگرێت لەو ئامرازانەی‬ ‫کە تۆوی گومان و ڕارایی لە ناخیدا دەچەسپێنن‪ ٢١.‬و لە باتی ئەوە ڕێز و خۆشەویستی‬ ‫و لێبوردەیی زیاتر بخولقێنن و گوێ بۆ یەکتر ڕابگرن و زمانی گفتوگۆ ببێتە ھەوێنی‬ ‫چارەسەرکردنی گرفتەکانی ناو خێزان‪.‬‬ ‫‪ -١٩‬سلمان زارعی اعتماد و گناه در پیشبینى سازگارى زناشویی‪ ،‬مجله دانش و پژوهش‪ ،‬شماره ‪ 3‬پاییز ‪ ،2012‬ص‪.53‬‬ ‫‪ -٢٠‬القران الكریم‪ ،‬صورة االنفال‪ ،‬ایات ‪.71‬‬ ‫‪ -٢١‬كه‌وسه‌ر عه‌زیز‪ ،‬ئافره‌ت و ملمانێ له‌گه‌ڵ كێشه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ،‬چاپخانه‌ى زانكۆ‪ ،‬سالح الدین‪ ،2004 ،‬ال‪.18‬‬

‫ ‪ 71‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دووەم‪ :‬کاریگەرییە کۆمەاڵیەتییەکانی ناپاکی ھاوسەرگیری‬ ‫ئاشکرایە ناپاکیی ھاوسەرگیری کۆمەڵێ کاریگەر بەسەر تاک و کۆمەلگا و کۆی‬ ‫سیستەمی کۆمەالیەتییەوە ھەیە‪ ،‬ئێمەش لێرەدا ھەوڵ ئەدەین کەم تازۆر بەشێک لەو‬ ‫کاریگەرییە کۆمەاڵیەتییانە شی بکەینەوە و بەشێوەیەکی زانستییانە و کۆمەڵناسییانە‬ ‫باسی ھەر یەکەیان بکەین؛ گرنگترین کاریگەرییە کۆمەاڵیەتییەکانی ناپاکی ھاوسەرگیری‬ ‫بەم شێوەیەیەی خوارەوەیە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬یەکێک لە ئاسەوارەکانی ناپاکی ھاوسەرگیری ھەڵوەشانەوەی خێزانە لە‬ ‫کۆمەڵگادا‪ ،‬چونکە دوای ناپاکیکردنی ھاوسەرەکان لەیەکتر بەزەحمەت ئەتوانن درێژە بە‬ ‫ژیانی خێزانی ئاسایی خۆیان بدەن‪ ،‬و بەناچاری ھەوڵی ھەڵوەشانەوەی خێزان و تەاڵق‬ ‫دەدەن و لە یەک جیا دەبنەوە‪ ،‬دواجار چەندین کێشەی تری بە دواداێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئەو کاتەی کە بە ھۆی ناپاکیی ھاوسەرگیرییەوە خێزان لەبەر یەک ھەڵدەوەشێت‬ ‫و تەاڵق و جیابوونەوە ڕوو ئەدات‪ ،‬ئەو کات قوربانی یەکەم دوای ھاوسەرەکان منداڵەکانە‪،‬‬ ‫و لە ڕووی پەروەردەیی و کۆمەاڵیەتییەوە تووشی داروخانێکی سەخت دەبن و نەتوانن‬ ‫بەو ڕێچکە پەروەردەییە تەندروستەدا بڕۆن کە منداڵی ئاسایی پیایدا دەڕوات‪ ،‬لەبەر ئەم‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫ھۆیە‪ ،‬دواجار چەند پرسێکی کۆمەاڵیەتی تر بە ھۆی ئەم ناپاکییە دێتە کایەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئەنجامدانی ناپاکیی ھاوسەرگیری و ئاشکرابوونی ھۆکارێکە بۆ ئەوەی کە‬ ‫خۆکوشتن و لەناوبردنی خود بێتە کایەوە‪ ،‬چونکە ئاشکرابوونی ناپاکیی ھاوسەرگیری‬ ‫دواجار لە ڕووانگەی کۆمەاڵیەتیی و ئایینییەوە ڕەتکراوەیە و ئەکەوێتە بەر تانە و‬ ‫تەشەری کۆمەاڵیەتی وبێجگە لە خێزان کاریگەرییەکی قوڵی لەسەر تاکەکەس بەجێ‬ ‫دەھێڵێت‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬لەبەر ئەوەی ناپاکیی ھاوسەرگیری الدانە لە بەھا و عورف و دابە کۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئاینییەکان‪ ،‬ئەوا ئەشێ لە دوای ھەر ناپاکییەک کۆمەڵە نەخۆشییەکی جەستەیی و‬ ‫فیزیکی بۆ کۆئەندامی زاوزێ ڕووبدات و ببێتە ھۆی توشبوون بە نەخۆشی ئایدز کە‬ ‫ئەمەش خۆی لە خۆیدا عەیبەیەکی کۆمەاڵیەتییە‪ ،‬بێجگە لە خستنە مەترسی ژیانی‬ ‫جەستەیە و بایەلۆجی کەسەکەوە‪.‬‬ ‫پێنچەم‪ :‬ھەروەھا ئەبێتە ھۆی کوشتنی کەسیی ناپاکەکە بەتایەت ئەگەر ئەو کەسەی‬ ‫ناپاکیی کردووە ئافرەتەکە بێت‪ ،‬چونکە لە کولتووری کوردییدا ئافرەت بە شەرەفی پیاو‬ ‫دانراوە‪ ،‬بۆیە ھەر کاتێک ھەڵەیەکی دیار و بەرچاو بکات کە کاریگەری لەسەر ناوبانگی‬ ‫‪ -٢٢‬بێدار فارس‪ ،‬هۆكارهكانى زۆربوونى تهاڵق و چارهسهرهكانى‪ ،‬چاپخانهى خانی‪،‬دهۆك‪ ،2009 ،‬ال‪.15‬‬

‫ ‪ 72‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫خێزانەکە بەجێ بھێڵێت بەتایبەت وەک زیناکردن و ناپاکیی کردن‪ ،‬ئەوا لە الیەن ئەو‬ ‫‪٢٣‬‬ ‫بنەماڵەیەوە دەکوژرێت‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬ھەروەھا دوای لێکجیابوونەوەی ھەردوو ھاوسەرەکە ڕق و کینەیەکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫لە نێوان ھەر دوو خێزانی ھەردووال دروست دەبێت کە دواجار ئەشێ ئەم ڕق و کینەیە‬ ‫پەرە بستێنێ و سنوورەکانی بنەماڵە تێبپەرێنێت و ببێتە ھۆی کوشتنی یەکتر‪.‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬ھەروەھا دووبارە بە کۆمەاڵیەتیبوون و بەدەستھێنانەوەی متمانە بۆ کەسیی‬ ‫ناپاک کارێکی زەحمەتە و بە شێوەیەکی گشتی متمانەی خۆی لەدەست دەدات و‬ ‫‪٢٤‬‬ ‫بڕوایەکی ئەوتۆیان پێی نابێت‪.‬‬ ‫دەرەنجامەکانی توێژینەوەکە‬ ‫‪ .١‬گەیشتووین بەو دەرەنجامەی کە ھۆکاری سەرەکی ناپاکی ھاوسەرگیری بۆ الیەنی‬ ‫ئابووری دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ئاین ڕۆڵی بەرچاوی ھەیە لە کەمکردنەوەی دیاردەی ناپاکی ھاوسەرگیری و‬ ‫ڕێکخستنەوەی خێزان لە دوای ڕوودانی ئەو دیاردە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬الوازی الیەنی سێکسی ھۆکاری سەرەکییە لە ڕوودانی ئەو دیاردەیە و لە ڕووی‬ ‫دەروونیشییەوە کاریگەرییەکی نێگەتیڤی بەسەر کەسی خیانەتکارەوە ھەیە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ئامرازەکانی گەیاندن بە تایبەت مۆبایل ڕۆڵێکی بەرچاوی ھەیە لە ڕوودانی ناپاکی‬ ‫ھاوسەرگیری‪ ،‬ئەویش بە ھۆی ئەو ئاسانکارییەی کە دەیھێنێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫‪ .٥‬بەزۆر پێکھێنانی پرۆسەی ھاوسەرگیری ھۆکارە بۆ ناپاکی ھاوسەرگیری و ھۆکارێکیشە‬ ‫بۆ ڕوودانی تەاڵق‪.‬‬ ‫‪ .٦‬الساییکردنەوە و چاولێکەری ڕۆڵێکی ئەوتۆ و بەرچاوی نییە لە ھاتنەکایەوەی ناپاکی‬ ‫ھاوسەرگیری‬

‫‪ -٢٣‬مهاباد قه‌ره‌داغی‪ ،‬ئازادكردنى مێژوو‪ ،‬ده‌زگاى سه‌رده‌م‪ ،‬سلێمانى‪ ،2002 ،‬ال ‪.87‬‬ ‫‪ -٢٤‬سلمان زارعی‪ ،‬همان مصدر پیشین‪ ،‬ص ‪.58‬‬

‫ ‪ 73‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ڕاسپاردەکان و پێشنیازەکانی تۆێژینەوە‪:‬‬ ‫ڕ‪ /‬ڕاسپاردەکانی تۆێژینەوەکە‬ ‫ھەموو تۆێژینەوەیەک دواجار چەندین ڕاسپاردەی تایبەت بە خۆی دەبێت بۆ ئەوەی لە‬ ‫ڕێگەی ئەوراسپاردانەوە ئەنجامەکانی توێژینەوەکە بە الیەنە پەیوەستدارەکان بگەینێت‬ ‫و ڕاسپاردەی چارەسەرکردنی ئەو کێشانە بخانە ڕوو‪ ،‬ئێمەش ئەم ڕاسپاردانەی خوارەوە‬ ‫دەکات‪:‬‬ ‫‪١‬ـ ھەوڵبدرێت باسی دیاردەی ناپاکی ھاوسەرگیری لە کوردستاندا بکرێتە لێدوانێکی‬ ‫جدی بۆ بەرەنگاربوونەوەی کێشە لە ناۆ کۆمەڵگەدا و ھەوڵەکان لە چارەسەرکردنییدا‬ ‫چڕ بکرێتەوە‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ ھەوڵ بدرێت لە ڕوانگەی ئاینییەوە لەو پرسە بڕوانرێت‪ ،‬چونکە کۆمەڵگەی کوردی‬ ‫کۆمەڵگەیەی ئیسالمییە‪ ،‬لەم ڕێگەیەوە ئەتوانرێت قەبارەی ئەو دیاردەیە کەم بکرێتەوە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ پێویستە دەزگاکانی ڕاگەیاندن ڕۆڵی گرنگ بگێرن بۆ زیاتر بە دەرخستنی زیان و‬ ‫الیەنە نەرێنییەکانی ئەو دیاردەیە‪ ،‬بێگومان ئەمەش لە ڕێگای پێشکەشکردنی بەرنامەی‬ ‫تایبەت دەبێت سەبارەت بەو پرسە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ھوشیارکردنەوەی تاکەکانی کۆمەڵگا لە ڕێگەی کۆڕ و سیمینار و ڕێکخراوەکانی‬ ‫کۆمەڵگای مەندەنییەوە‪.‬‬ ‫ب‪ /‬پێشنیازەکانی تۆێژینەوەکە‪:‬‬ ‫ھەموو تۆێژینەوە زانستییەکان دەتوانن بەپێشکەشکردنی پێشنیاز خزمەتێک بگەیەنێت‬ ‫بە تۆێژەرانی دوایی خۆیان‪ ،‬چونکە لەو ڕێگەوە توێژینەوەکانی دوای خۆیان ئەتوان ئەو‬ ‫کون و کەلەبەرە زانستییانە پڕ بکەنەوە و لە چەند الیەنێکی جیاوازترەو لە پرسەکە‬ ‫بڕوانن‪ ،‬بۆیە تۆێژەران ئەم پێشنیازانەی خوارەوەی ھەیە‪:‬‬ ‫‪١‬ـ پێویستە تۆێژەرانی دیکە زیاتر ھەوڵدەدەن تۆێژینەوە لەسەر ئەم بابەتە بکەن‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی ئەم دیاردەیە پتر دەربخرێت و الیەنە نەرێنییەکان بە خەڵکی بگەیەنرێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ کۆر و سیمیناری تایبەت لە سەر دیاردەی ناپاکی ھاوسەرگیری بکرێت‪ ،‬بە مەبەستی‬ ‫ھۆشیاری کردنەوەی زیاتری کۆمەڵگە ئەویش پتر لەالیەن پسپۆرو شارەزایی تایبەت لەم‬ ‫بوارانە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬مامۆستا ئایینییەکان لە وتاراکانیاندا پتر جەخت لەسەر ئەو دیاردەیە بکەنەوە‪ ،‬و‬ ‫سزا دینییەکەشی باس بکەن بۆ ئەوەی خەڵکی خۆی لێ بە دوور بگرێت‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ پێشنیاز دەکەین کە لە ڕووی یاساییەوە کەسی ناپاکیکار تووشی سزا توند ببێت بۆ‬ ‫ئەوەی جۆرێ لە ترسی کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵگا بوونی ھەبێت بە مەبەستی کەمکردنەوەی‬ ‫ئەو پرسە‪.‬‬ ‫ ‪ 74‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫ قرڕن الکریم‬‫ڕ‪ :‬کتێبە کوردییەکان‬ ‫‪ -1‬بێدار فارس‪ ،‬ھۆکارەکانی زۆربوونی تەاڵق و چارەسەرەکانی‪ ،‬چاپخانەی خانی‪،‬دھۆک‪.٢٠٠٩ ،‬‬ ‫‪ -2‬کەوسەر عەزیز‪ ،‬ئافرەت و ملمانێ لەگەڵ کێشە کۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬چاپخانەی زانکۆ‪ ،‬سالح‬ ‫الدین‪.٢٠٠٤ ،‬‬ ‫‪ -3‬محمد شریف الێواف‪ ،‬پەروەردەی منداڵ و ھەرزەکارەکان لە ڕوانگەی شەریعەتی ئیسالم‪،‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬نەوا محمد سعید‪ ،‬چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە‪ ،‬چاپی یەکەم‪ ٢٠٠٤ ،‬ھەولێر‪.‬‬ ‫‪ -4‬منوچهر موحسینی‪ ،‬دەروزاەکانی کۆمەڵناسی‪ ،‬ڕیبواری سیوەیلی و ئەوانی تر‪ ،‬دەزگای‬ ‫موکریانی‪ ،‬ھەولیر‪ ،‬چاپی سییەم‪.٢٠٠٧ ،‬‬ ‫‪ -5‬مھاباد قەرەداغی‪ ،‬ئازادکردنی مێژوو‪ ،‬دەزگای سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪.٢٠٠٢ ،‬‬ ‫ب‪ :‬سەرچاوە عەرەبییەکان‬ ‫‪ -1‬احسان محمد الحسن‪ ،‬د‪.‬عبدالمنعم الحسنی‪ ،‬خرق البحث االجتماعی‪ ،‬مدیریە االکتب للطباعە‬ ‫و النشر جامعە الوصل‪ ،‬العراق‪ ،‬الموصل‪.١٩٨٢ ،‬‬ ‫‪ -2‬احسان محمد الحسن‪ ،‬االسس العلمیە المناھج البحپ االجتماعی‪ ،‬الطبعە الثالثە‪ ،‬دار الطلیعە‪،‬‬ ‫‪.١٩٩٤‬‬ ‫‪ -3‬احمد سلیمان عودە‪ ،‬د‪ .‬فتحی ملکاوی‪ ،‬اساسیات البحپ العلمی فی التربیە و العلوم‬ ‫االنسانیە‪ ،‬الطبعە الثانیە‪ ،‬مکتبە الکتانی‪ ،‬االردن‪.١٩٩٢ ،‬‬ ‫‪ -4‬یوسف بریک‪ ،‬مناھج البحث فی علم االجتماع‪ ،‬منشورات جامعە دمشق‪ ،‬سوریا‪-١٩٩١ ،‬‬ ‫‪.١٩٩٢‬‬ ‫‪ -5‬عدنان ابو مصلح‪ ،‬معجم علم االجتماع‪ ،‬دار اسامە المشرق الثقافی‪ ،‬عمان _اردن‪.٢٠١٠ ،‬‬ ‫محمود عودە‪ :‬ڕسس علم االجتماع‪ ،‬دار النهچە العربیە للطباعە و النشر‪ ،‬بیروت‪ ،‬بدون سنە الطبع‪.‬‬ ‫‪ -6‬محمد ازھر سعید السماک و االخرون‪ ،‬اصول البحث العلمی‪ ،‬مدیریە دار الکتب للطباعە و‬ ‫النشر جامعە الموصل‪ ،‬العراق‪.١٩٨١ ،‬‬ ‫‪ -7‬ھیمن خضر عزیز‪ ،‬التغیر االجتماعیە و عالقتە بتفک النسق القیمی‪ ،‬ڕسالە ماجستیر غیر‬ ‫منشورە‪( ،‬جامعە صالحددین‪ ،‬کلیە الداب‪ ،‬علم االجتماع‪.٢٠٠٦ ،‬‬

‫ ‪ 75‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ج‪ :‬سەرچاوە فارسییەکان‬ ‫‪ -1‬الن بیرو‪ ،‬فرھنگ علوم اجتماعی‪ ،‬ترجمە باقر ساروخانی‪ ،‬انتشارات کیهان‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫‪.١٣٦٦‬‬ ‫‪ -2‬حمید عضدانلو‪ ،‬ڕشنایی با مفاھیم اساسی جامعەشناسی‪ ،‬نشر نی‪ ،‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫‪.١٣٨٨‬‬ ‫‪ -3‬حاجی اقایی‪ ،‬لیال و عباسی‪ ،‬خیام‪ ،‬جامعەشناسی عمومی‪ ،‬انتشارات نوید شیراز‪ ،‬چاپ‬ ‫اول‪ ،‬تھران‪.١٩٨٩ ،‬‬ ‫‪ -4‬جولیوس گولد‪ ،‬و ل‪.‬کولب‪ ،‬ویلیام‪ ،‬فرھنگ علوم اجتماعی‪ ،‬ترجمە‪ ،‬باقر پرھام و دیگران‪،‬‬ ‫انتشارات مازیار‪ ،‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪.١٣٩٢ ،‬‬ ‫‪ -5‬علیرچا جعفری‪ ،‬معێومە سامانی‪ ،‬ازدواج پایدار‪ ،‬نشر دانژە‪،‬تھران‪.٢٠١٣ ،‬‬ ‫‪ -6‬وثوقی‪ ،‬علی اکبر نیک خلق‪ ،‬مبانی جامعەشناسی‪ ،‬انتشارات بهینە‪ ،‬چاپ ششم‪،١٣٨١ ،‬‬ ‫ص ‪.٩٩‬‬ ‫د‪ :‬سەرچاوە ئینگلیزییەکان‬

‫‪Steve Bruce and Steven Yearley, The Sage Dictionary of Sociology, .١.‬‬ ‫‪.٢٠٠٦,SAGE, Publications, second edition, London‬‬

‫ھـ‪:‬گۆڤارەکان‬ ‫‪ -1‬ئامینە سعید‪ ،‬ناپاکی خێزانی و ھۆکارەکانی‪ ،‬گۆڤاری سایە‪ ،‬ژمارە (‪ )٥‬سلێمانی‪.٢٠٠٨ ،‬‬ ‫‪ -2‬نەرمین نوری‪ ،‬ھۆکارەکانی ناپاکی ھاوسەرگیری‪ ،‬گۆڤاری خاتوزین‪ ،٢٠٠٩ ،‬ھەولێڕ‪.‬‬ ‫‪ -3‬یوسف کمال‪ ،‬ناپاکی ھاوسەرگیری‪ ،‬گۆڤاری تاو‪ ،‬ژمارە (‪ )١٠‬چاپخانەی خانی‪.٢٠٠٩ ،‬‬ ‫‪ -4‬احمد محمود قاسم‪ ،‬مفهوم الخیانە الزوجیە بین المراە والرجل‪ ،‬الحوار المتمدن‪ ،‬بغداد‪ ،‬عام‬ ‫‪.٢٠٠٨‬‬ ‫‪ -5‬ویلیام گالیسر‪ ،‬بررسی میزان اثر بخشی زوج و کاھش خیانت بە ھمسر‪،‬ترجمە‪ ،‬کیومرپ‬ ‫فرحبخش‪ ،‬مجلە مطالعات تربیتی و ڕوانشناسی‪ ،٢٠٠٧ ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪ -6‬شمس الدین ھارلی‪ ،‬خیانت ھای زناشویی‪ ،‬نشر نسل نو اندیش‪.٢٠١٢ ،‬‬

‫‪ -7‬سلمان زارعی اعتماد و گناە در پیشبینی سازگاری زناشویی‪ ،‬مجلە دانش و پژوھش‪،‬‬ ‫شمارە ‪ ٣‬پاییز ‪.٢٠١٢‬‬ ‫و‪ :‬دەرسگوتارەکان‬ ‫مراد حەکیم‪ ،‬دەرسگوتارەکانی میتۆدی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬قۆناغی دووەم‪ ،‬بەشی کۆمەڵناسی‪،‬‬ ‫زانکۆی سەالحەددین‪ ،‬ساڵی ‪.٢٠٠٨-٢٠٠٧‬‬ ‫ ‪ 76‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دیا‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫ڵ‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ش‬ ‫خ‬ ‫ا‬ ‫ێ‬ ‫ن‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫گ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫ەری‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫نداڵ‬ ‫ف‬ ‫م ەوز‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ع‬ ‫ا‬ ‫ەبدو‬ ‫ست ‌هر‬ ‫له‌‬

‫اڵ‬

‫كۆم ‌هڵ‬ ‫ناسی‬

‫ ‪ 77‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 78‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەسپێك‪:‬‬ ‫بابەتی دیاردەی هەڵوەشانەوەی خێزان یەكێكە لەو بابەتانەی كەوا گرنگی و بایەخێكی ‬ ‫تایبەتی پێدرا لە الیەن زانا و نووسەرانەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی زۆربەی ئەو گیروگرفتانەی كە‬ ‫ڕووبەڕووی كۆمەڵگا دەبونەوە زۆربەیان پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆ هەبووە بە باروودۆخی‬ ‫جێگیربوونی باری خێزانی تاكەوە‪ ،‬بۆیە دەتوانین بڵێین بابەتی هەڵوەشانەوەی خێزان لە‬ ‫زۆربەی بەشە جیا جیاكانی كۆلێژوەكو لقێكی زانستی دەخوێندرێت‪ ،‬هەروەها لە زۆربەی‬ ‫دەزگاكانیش‪ ،‬وەكو دەزگای پەروەردە وفێركردن‪ ،‬زۆر بایەخ دەدرێت بە باری خێزانی‬ ‫قوتابیەوە‪ ،‬هەروەها لە دەزگای تاوانیش‪ ،‬پێش ئەوەی تاوانبار دادگای بكرێت لە ڕووی‬ ‫یاسایەوە‪ ،‬دەبێ توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی لێكۆڵینەوەی باروودۆخی ئەو تاوانبارە بكات لە‬ ‫ڕووی خێزانیەوە بە پلە یەك دواتر هۆكاری ژینگەیی و پەروەردەیی‪...‬هتد‪ ،‬دەخرێتە ڕوو‪،‬‬ ‫دواتر توێژەر ڕاپۆرتی خۆی پێشكەش بە لێكۆڵەر دەكات بۆ ئەوەی هۆكاری ئەنجامدانی‬ ‫تاوانەكە بزانن لێرەدا جێگیری بوونی باری خێزانی بۆ ئەو تاونبارە زۆر گرنگ دەبێت‬ ‫بۆ بڕیاردان لەسەر سزاكەی‪ ،‬لە بەشی یاساش‪ ،‬كاتێك وانەیەك دەربارەی كەسایەتی‬ ‫تاوانبارێك دێتە گفتوگۆكردن یان دەربارەی دیاردەی جیابوونەوە(تەاڵق) هۆكارەكەی بۆ‬ ‫باكگراوەندی خێزانی دەگەرێننەوە‪ ،‬وكاتێك باسی هۆكارەكانی پێشكەوتنی پیشەسازی‬ ‫و تەكنەلۆژیا دەكرێت‪ ،‬بەداخەوە یەكێك لە هۆكارە نێگەتیڤەكانی خێرایی گۆرانكاری‬ ‫لە هەر واڵتێك دەبێتە هۆی تێكدانی یاخود هەڵوەشانەوەی خێزان‪ ،‬بە هۆی داوا كاری‬ ‫تاكەكان بۆ تاكڕەوی ‪.‬‬ ‫لە زانستی شەریعە و خانەكانی ئاینیش‪ ،‬تیشك دەخرێتە سەر بابەتی گرنگی خێزان و‬ ‫وكاریگەری هەڵوەشانەوەی لە هەمانكاتدا‪ ،‬بەاڵم لە زانستەكانی كۆمەڵناسی و دەرووناسی‬ ‫زیاتر بایەخ بەم زانستە دەدرێت چونكە هەر دوو زانست كار دەكەن لە پێناو كەم‬ ‫كردنەوەی گیروگرفتەكان لە ناو خێزاندا و توێژینەوە كەسایەتی بۆ سەرجەم ئەو تاكانە‬ ‫ئەنجامدەدەن كە دەناڵێنن بە دەست نەخۆشیە دەروونیەكانەوە لە ئەنجامی لێكترازانی‬ ‫خێزاندا‪ ،‬گرنگیەكی تری ئەم بابەتە لە ڕووی ڕامیاریەوە ئەویە كاتێك لێكۆڵینەوەی‬ ‫ژیانی سەركردەیەك دەكرێت لە ڕووی كەسایەتییەوە دەبینین ئاماژە بە باری جێگیربوون‬ ‫یاخود ناجێگیربوونی باری خێزانی ئەو سەركردەیەدەكرێت‪ ،‬لە ڕووی خێزانیەوە‪ ،‬ئایە ئەم‬ ‫سەركردەیە لە ژێر چەتری خێزانی ژیاوە یان لە ژینگەیەكی ئاڵۆزو پڕ لە كێشەوگیروگرفتی‬ ‫خێزانی ئەمەش بە مەبەستی زانینی الیەنی باشی و خراپی هەڵسوكەوت و ڕەفتاری ئەم‬ ‫سەركردەیە‪ ،‬بۆیە ئەم بابەتە بووە جێگای تێڕامان وسرنجدانی زۆرێك لە زانایان لە‬ ‫ڕووی گرنگی بابەتەكەوە‪ ،‬بەاڵم لە زانستی كۆمەڵناسی بایەخێكی تایبەتی بەم بابەتە‬ ‫ ‪ 79‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫درا وەكو مەنهەج لە قۆناغەكانی پرۆسەی خوێندن بخوێندرێت‪ ،‬وەكو بابەتەكانیكێشە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانو كۆمەڵناسی خێزانی و تاواناسی ودەروونناسی گشتی و كۆمەڵناسی‬ ‫پیشەسازی و زانستی تیۆر لە بارەی خێزانەوە‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬دەست نیشانكردنی چەمكە سەرەكیەكان‬ ‫أ‪ -‬چەمكی هاوسەرگیری‪:‬‬ ‫بەر لەوەی پێناسەی چەمكی هەڵوەشانەوەی خێزانی بكەین‪ ،‬پێویستە بزانین چەمكی‬ ‫هاوسەرگیری چیە؟‪ ،‬لەبەر ئەوەی پیش ئەوەی دیاردەی هەڵوەشانەوەی خێزانی ڕووبدات‪،‬‬ ‫پرۆسەی هاوسەرگیریلە نێوان دوو كەس ئەنجامدەدرێت‪ ،‬بۆیە پرۆسەی هاوسەرگیری‬ ‫بریتیە لە گرێدانی پەیماننامەیان گرێبەستێك(عقد) و شەرعیەت دان بەو پرۆسەیە لە‬ ‫نێوان كچ و كوڕ بە مەبەستی مانەوە‪ ،‬ئامانجیش لەو مانەوەیە پێكهێنانی خێزانە لە‬ ‫گەڵ یەكتر‪ ،‬دواتر زۆربوونی ژمارەی خێزان لە ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە بە‬ ‫مەبەستی زیادبوونی ڕێژەی هاواڵتی نیشتیمانی لە ژێر چاودێری باوكدا‪ ،‬ولە ئەستۆ‬ ‫گرتنی الیەنەكانی پۆزەتیڤ و نیگەتیڤیجۆری ئەم خێزانە لە الیەن ئەو دوو كەسەوە‪.‬‬ ‫ڕێوڕەسمی گرێدانی پەیمانی كۆمەاڵیەتی لە نێوان دوو كەس‪ ،‬لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ‬ ‫كۆمەڵگایەكی تر دەگۆڕێت‪ ،‬بە پێی داب و نەریتی و ئاینی هەر كۆمەڵگایەك‪ ،‬لە ئەورپا‬ ‫ئەم ڕێورەسمە بە شێوەیەكی گشتی لە كەنیسە ئەنجامدەدرێت لە الیەن قەشەوە پەیمانەكە‬ ‫دەنوسرێت‪ ،‬بەاڵم لە واڵتانی عەرەبی ونەتەوەی كوردیش‪ ،‬دەكرێ بەڵێن بە دوو شێواز‬ ‫پرۆسەكە دەنووسرێت‪ ،‬لە كۆمەڵگا نەریتەكان لە سەرتادا لە ماڵەوە پەیمانەكە دەنوسرێت‬ ‫لە الیەنی مامۆستایەكی ئاینیەوە بە شایەدی دوو كەس لە خزمانی هەردوو گەنج‪ ،‬دواتر ‬ ‫ڕێوڕەسمەكە شێوە یاساییەكەی وەردەگرێتلە الیەن یاسا ناسێكەوەیان(قازی)‪ ،‬ئەم‬ ‫جۆرەیان لە ڕووە یاسایەكەوە دەكرێ پێی بە وترێت ڕێوڕەسمی مۆدێرن‪ ،‬ئێستاش‬ ‫خۆش بەختانە وەزارەتی تەندروستی هەڵدەستێت بە پشكنینی خوێن پێش پێكهێنانی‬ ‫پرۆسەی هاوسەرگیری بۆ هەردوو گەنج‪ ،‬بەم شێوەیە پرۆسەكە ئەنجامدەدرێت لە گەڵ‬ ‫پراكتیزەكردنی چەندین جۆری كلتور لە كاتی پەیڕەوكردنی ئەم بۆنەیەدا‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫داخەوە دەبینین ئەم پرۆسەیە لە ناو زۆربەی خێزانەكاندا بە هەڵوەشانەوە كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫ب‪ -‬چەمكی دیاردە كۆمەاڵیەتیەكان‪:‬‬ ‫زۆربەی زاناییان لە سەر ئەوە كۆكن كەوا دیاردەی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دیاردەیەكی پۆزەتیڤە‪،‬‬ ‫و لە هەمانكاتدا دیاردەیەكی نیگەتیڤیشەلە ناو كۆمەڵگادا‪.‬‬ ‫ ‪ 80‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بۆیە دیاردەی كۆمەاڵیەتی لە الی زانای بەناوبانگی فەرەنسی ئەمیل دوركایم بریتیە لە‬ ‫كۆمەڵێك ڕێسا و ڕێكەوتنی هاوبەش لە نێوان تاكەكانی كۆمەڵگا‪ ،‬بە مەبەستی تێركردنی‬ ‫پێداویستیەكانیان‪ ،‬وبەدیهێنانی ئامانجەكانیان‪ ،‬بۆ نمونە ڕێوڕەسمی پرۆسەی هاوسەرگیری‬ ‫لە ناو كۆمەڵگادا دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬كە ئەمەش بۆ خۆی دیاردەیەكیپۆزەتیڤە‪.‬‬ ‫بەاڵم دیاردەی كۆمەاڵیەتی الی زانای بەناوبانگزیزەر الند‪ ،‬بریتیە لە دیاردەی هەڵوەشانەوەی‬ ‫خێزان‪ ،‬یان دیاردەی هەژاری‪ ،‬دەزیكردن یان سواڵكردن‪...‬هتد كە سەرجەمییان دیاردەی‬ ‫نیگەتیڤن‪ ،‬مەبەستمان لە پێناسەكردنی دیاردەی كۆمەاڵیەتی ئەوەیە كەوا ئاشنا بین‬ ‫بەوەی كە وا هیچ كێشەیەك لە سەرەتادا دیاردە نیە‪ ،‬بەڵكو شتێكە یان ڕووداوێكە‪،‬‬ ‫دواتر دەبێت بە حاڵەت و دیاردە لە ئەنجامی زۆربوونی كێشەكان لە ناو كۆمەڵگادا واتە‬ ‫ڕهونگدانەوەی كێشەكان بە شێوەیەكی ئاشكرا‪.‬‬ ‫ت‪ -‬چەمكی هەڵوەشانەوەی خێزان‪:‬‬ ‫چەمكی هەڵوەشانەوەی خێزان چەمكێكی ئاڵۆزە‪ ،‬لەبەر ئەوەی لە گەڵ چەند چەمكێكی‬ ‫تردا هاوشێوەن یاخود بڵێین تێكەاڵون‪ ،‬وەكو چەمكی توانەوەی خێزانی (االنحالل‬ ‫االسری)‪ ،‬یانچەمكی كێشە كۆمەاڵیەتیەكان یان لەناوچوون یان شەقبوونو لەتبوونی‬ ‫خێزان‪...‬هتد‪ ،‬بەاڵم لە كۆتاییدا سەرجەم چەمكەكان یەك واتا دەگەیەنن ئەویش‬ ‫هەڵوەشانەوەی خێزانە‪.‬‬ ‫بۆ پێناسەكردنی ئەم چەمكەڕاو بۆچوونیجیاواز هەبووەلە نێوان زانایاندا‪،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫ئەم چەمكە بەپێی بارودۆخ و سەردەمی پێشكەوتنەوە گۆڕانی بە سەردا هاتووە‪،‬وهەر‬ ‫یەك بە شێوازێك پێناسەییانبۆ كردووە‪ ،‬بۆیە زانای بەناوبانگ ڕۆبەرت مێرتۆن پێی وایە‬ ‫چەمكی هەڵوەشانەوەی خێزانبریتیە لە بوونی هەڵەیەك یان كەمووكوڕیەك لە پرۆسەی‬ ‫پەیوەندی واتە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان كە هەیە لە ڕاستیدا‪ ،‬و پێی وایەدیاردەی‬ ‫هەڵوەشانەوەی خێزانی خۆی لە خۆیدا ڕوونادات ئەگەر چەند سەرچاوەیەك نەبن بۆ‬ ‫تێكچوونی ئەم پەیوەندیە‪ ،‬سەرچاوەكانیش بە ڕای مێرتۆن بریتین لە سەرچاوەی‬ ‫ملمالنێی بەرژەوەندی و ملمالنێ بەها لە نێوان هاوسەراندا‪،‬وسەرچاوەی ملمالنێی پێگەكە‬ ‫پابەند بە ڕۆڵی تاكەكان‪ ،‬و سەرچاوەیەكی تریش وەكو بوونی كەمووكوڕی لە پرۆسەی‬ ‫پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬یان سەرچاوەی الوازی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان كەهۆكاری‬ ‫سەرەكییە بۆ تێكچوونی شیرازەی خێزان‪.‬‬ ‫بەاڵم دكتۆرە فاتن شەریف پسپۆر لە بواری ئەنترۆپۆلۆژیای خێزانی كە خەڵكی‬ ‫واڵتی میسرە پێی وایە هەڵوەشانەوەی خێزان بریتیە لە ناوچوونی یەكەی خێزان و‬ ‫لێكترازانی تۆڕی ڕۆڵی كۆمەاڵیەتی لە هەمان كاتدا‪ ،‬كاتێك ئەندامێكی خێزان یان چەند‬ ‫ ‪ 81‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەندامێكی تر لە جێ بەجێكردنی ڕۆڵی گونچاوی خۆیاندا وەكو پێویست ڕۆڵ نابینن‪،‬‬ ‫بۆیە سەركەوتووش نابن بە درێژەدان بەو پرۆسەیە‪.‬‬ ‫لەم پێناسەیەدا بۆمان دەردەكەوێت‪ ،‬كە لەناو خێزاندا ڕۆڵ هەیە نابێ كەس ڕۆڵی ئەویتر‬ ‫بگێڕێ‪ ،‬چونكە باوك ڕۆڵی سەرپەرشتی كردنی هەیە وەكو سەرۆك خێزان‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫دایكیشی ڕۆڵی خۆی هەیە‪ ،‬بەاڵم دەكرێ ڕابۆچوونیش بگۆڕنەوە لە بڕیارە تایبەتیەكاندا‪ ،‬‬ ‫زۆر جار ڕابۆچوونی منداڵەكانیش وەردەگیرێت ئەگەر بڕیارەكە بەخوازێت‪،‬دكتۆرە فاتن‬ ‫پێی وایە لە چوارچێوەی خێزاندا دەبێ هەر كەس ڕۆڵی خۆی بگێڕێت‪ ،‬ئەگەر نا بە‬ ‫پێچەوانەوە خێزان بەرەو پەرتەوازەیی و لە ناوچوون دەچێت لە كۆتاییدا‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬هۆكار و قۆناغەكانی هەڵوەشانەوەی خێزان‪:‬‬ ‫پێویستە بزانین كەوا هۆكارەكانی دیاردەی هەڵوەشانەوەی خێزانی‪ ،‬خۆی لە دوو هۆكاری‬ ‫سەرەكی دەبینێتەوە‪ ،‬یەكەمیان هۆكاری ڕاستەوخۆیە‪ ،‬دوەمیان هۆكاری ناڕاستەوخۆیە‪،‬‬ ‫هۆكاری ڕاستەوخۆ بریتیە لەو هەڵوەشانەوەیە كە هەستی پێ دەكرێت و ڕوو دەدات لە‬ ‫ئەنجامی جیابوونەوەی ژن و مێرد‪ ،‬یان لە دەستدانی یەكێك لە دایك یان باوك‪ ،‬یان لە‬ ‫ئەنجامی ناپاكی هاوسەرگیری‪...‬هتد‪ ،‬كە لە كۆتاییدا دەبێتە هۆی جیابوونەوەیان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەڵوەشانەوەی ناڕاستەوخۆ‪ ،‬ئەو هەڵوەشانەوەیە كەوا ژن و مێرد لە یەك خانوو ژیان‬ ‫دەگوزەرێنن بەاڵم پەیوەندیان پێكەوە نیە‪ ،‬یان كۆچكردنی یەكێك لە هاوسەرەكان بەبێ‬ ‫ئەوەی حاڵەتی جیابونەوە ڕوو بدات لە نێوانیاندا‪ ،‬زۆر جار بەم جۆرە هەڵوەشانەوەیە‬ ‫دەگوترێت هەڵوەشانەوەی مەعنەوی‪ .‬ئێستاش باسی ئەو هۆكارانە دەكەین كەوا بە‬ ‫شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ هۆكارە و گاریگەری هەیە لە سەر هەڵوەشانەوەی‬ ‫خێزان وەكو‪-:‬‬ ‫ هەڵەكردن لە كاتی دەستنیشانكردنی هاوسەر‪ ،‬چ لە الیەن پیاوەو بێت یان ژن‪.‬‬‫ سەرنەكەوتنی دایك و باوك لە پێگەیاندن و پەروەردەی كردنی مناڵەكانیان‪.‬‬‫ لە دەستدانی (مردن) یەكێك لە دایك یان باوك‪ ،‬یان هەردووكیان‪ ،‬هۆكارە بۆ‬‫هەڵوەشانەوەی خێزان‪.‬‬ ‫ ناپاكی هاوسەرگیری‪.‬‬‫ دیاردەی فرە ژنیی‪.‬‬‫ ئامادەنەبوونی دایك یان باوك‪ ،‬وەك پێویست لە ماڵەوە‪ ،‬سەرقاڵبوونی هەردووكیان‬‫بە كاركردنی ڕۆژنەوە‪ ،‬یان سەفر كردن و كات بەسەربردن لە بازاڕ و قاوەخانەكاندا‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی ئەو خێزانانەی كە باری ئابوریان باشە‪.‬‬ ‫ ئالودەبوون بە مادە هۆشبەرەكان‪.‬‬‫ ‪ 82‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ تووشبوونی دایك یان باوك بە نەخۆشی درێژ خایەن‪.‬‬‫ بەندكردنی باوك یان دایك لە بەندیخانە لە میانەی ئەنجامدانی تاوانێك‪.‬‬‫ دیاردەی هەژاری و بێكاری‪ ،‬هۆكارن بۆ هەڵوەشانەوەی خێزان‪.‬‬‫ ئامرازەكانی پەیوەندی نوێ‪ ،‬سەرەڕای الیەنی ئیجابی زۆری ئەم تۆڕانە‪ ،‬بەاڵم بە‬‫داخەوە الیەنی سلبیشیان زۆرە ئەگەر بە خراپ بە كار هات‪ ،‬وەكو مۆبایل‪ ،‬ئەنتەرنێت‪،‬‬ ‫تیڤی‪.‬‬ ‫ هۆكاری ڕامیاری‪ ،‬زۆر جار شەڕ و ئاوارەی هۆكارە بۆ دابڕانی خێزان لە یەكتر‪.‬‬‫ جیاوازی تەمەن و جیاوازی ئاستەكانی ئابوری و ئاینی و ڕۆشنبیری و خوێندن‪ ،‬لە‬‫نێوان ژن و مێردا‪.‬‬ ‫ نەبوونی متمانە لە نێوان ژن و مێرد‪.‬‬‫ هۆكاری خزمایەتی‪ ،‬دەست وەردان لە پەیوەندی نێوان ژن و مێرد لە الیەن خزمانەوە‪.‬‬‫ هەستنەكردن بە ئەركی پەرپرسیارێتی خێزانی‪ ،‬لە الیەن ژن بێت یان پیاو‪.‬‬‫ ماوەیپێكەوە ژیان‪ ،‬واتە ماوەی هاوسەرگیری چەندە درێژ بێت‪ ،‬ڕێژەی جیابوونەوەش‬‫كەمتر دەبێت‪.‬‬ ‫ زانا (كانون) پێی وایە جیاوازی لە نێوان جۆری ژیانی شار و الدێنشیندا‪ ،‬هۆكارە بۆ‬‫زیاد بوونی ڕێژەی جیابوونەوە‪.‬‬ ‫قوناغەكانی هەڵوەشانەوەی خێزان‪-:‬‬ ‫زانای بەناو بانگی كۆمەڵناسی (جۆن لۆك) پێی وایە‪ ،‬دۆخی جیابوونەوە (تەاڵق) لە‬ ‫نێوان ژن مێردلە یەك كات و ساتدا ڕوونادات‪ ،‬بەڵكو كۆمەڵێك هۆكار و قۆناغی جیاواز‬ ‫هەیە لە ژیانی هاوسەرێتیدا پێدا تێدەپەڕن دواتر حاڵەتی جیابوونەوە(تەاڵق) ڕوودەدات‪،‬‬ ‫وەكو‪_:‬‬ ‫ قۆناغی سەرەتایی یاخود قۆناغی سڕبوون‪ :‬ئەو قۆناغەیە كە ماوەیەكی دیاریكراوی‬‫هەیە‪ ،‬وماوەكەشی زۆر كورتە‪ ،‬بە شێوەیەك كە هەستی پێ ناكرێت‪ ،‬والیەنی هەست‬ ‫و سۆزداری زاڵە‪ ،‬بۆیە ئەگەر كێشەیەكیش هەبێت لە نێوان ژن و مێردا هەوڵدەدەن‬ ‫لەم قۆناغەدا خۆیان بەپارێزن لەو كێشەیە‪ ،‬و گفتوگۆی زۆر لەسەر ناكەن‪ ،‬هەوڵدەدەن‬ ‫خۆیان بگونجێنن لە گەڵ ئەو ڕاستییەی كە هەیەلە ژیانی ڕۆژنەدا‪ ،‬بۆیە وەك ئەوە وان‬ ‫كە سڕبووبن‪ ،‬بێ ئاگان لە كێشەكان كە لە ڕاستیدا كێشە هەیە بەاڵم هەستی پێناكەن‪.‬‬ ‫ قۆناغی ورووژاندن‪ :‬لەم قۆناغەدا ژن یان مێرد یاخود هەردووكیان‪ ،‬هەست بەدەڵەڕاوكێ‬‫و نائارامی دەكەن وملمالنێ ناوەكی ڕوودەدات لە نێوانیاندا‪ ،‬بە جۆرێك وادەزانن لە ژێر‬ ‫ ‪ 83‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫هەڕەشەدان بە تایبەتی ژن‪ ،‬وا هەستدەكات پێداویستیەكانی ژیانی وەكو پێویست تێر‬ ‫ناكرێت‪ ،‬بۆیە ئاماژەی ناڕازی بوون بە دیار دەكەوێت لە الیەن ژن و مێردەوە‪.‬‬ ‫ قۆناغی لێكدان یاخود ڕووبەڕووبونەوە‪ :‬لەم قۆناغەدا ڕووبەڕووبونەوە دروست دەبێت‪،‬‬‫ونیشانەی تووڕەبوون بە دەردەكەوێت لە دەموچاوی ژن و مێردا‪ ،‬كە ماوەیەكی دوور درێژ‬ ‫هەڵیانگرتووە لە هەناوی خۆیاندا‪ ،‬بە جۆرێك هەر یەكیان لە ژوورێكی جیاواز دەنوون‪،‬‬ ‫هەروەها ئاماژە بە قوڵبوونەوەی كێشەكان دەكەن‪.‬‬ ‫ قۆناغی ملمالنێ دەرەكی‪ :‬لەم قۆناغەدا ملمالنێ زیاد دەكات لە نێوان ژن و مێرد‪،‬‬‫وهەریەكیان دیهەوێت تۆڵە لەوەی تر بكاتەوە‪ ،‬زویربوون دەستپێدەكات‪ ،‬ڕەخنەگرتنێكی‬ ‫بەردەوام لە نێوانیاندابە جۆرێك باسلە خاڵە الوازەكانی خێزانی یەكتر دەكەن‪ ،‬ئامانجی‬ ‫هەردووكیان سەركەوتنە بەسەر ئەوەی تردا‪ ،‬هیچ لە وان خۆی بە خراپ نازانێ بەسەر‬ ‫ئەویتردا‪ ،‬ڕەفتار و هەڵسووكەوتی نێگەتیڤ ئەنجامدەدەن تا پێكدادان بە تەواوەتی‬ ‫ڕووبدات‪.‬‬ ‫ قۆناغی گەڕان بە دوای هاوپەیمانێتیدا‪ :‬لەم قۆناغەدا خزم و كەسە نزیكەكانی هەردوو‬‫ال دەستی یارمەتی درێژ دەكەن بۆ ئەوەی كێشەكان چارەسەربكرێت‪ ،‬وئاشتبوونەوەیەكی‬ ‫كاتی ڕوودەات لە نێوان ژن ومێردا‪ ،‬لە ئەنجامی نزیك بوونەوەی خزمان‪ ،‬لەم قۆناغەدا‬ ‫گرنگی زیاتر بە منداڵ دەدرێت لە الیەن یەكێك لە هاوسەرەكانەوە‪ ،‬هەوڵدەدەن لە‬ ‫كارەكانی ڕۆژانەیان سەركەوتووبن‪ ،‬وەك هەستكردنێك بەوەی كە لە ماڵەوە كەشێكی‬ ‫ئارام نیە‪ ،‬وەك ئەوەی بۆ یەكتری بیسەلمێنن كە بەبێ تۆش كۆڵنادەم وسەركەوتن بە‬ ‫دەست دێنم‪.‬‬ ‫ قۆناغی كۆتایی هاوسەرگیری‪ :‬لەم قۆناغەدا ژن و مێرد ناگەنە هیچ ئەنجامێك بۆ‬‫ئاشتەوایی‪ ،‬بۆیە لە الیەن یەكێك لە هاوسەرەكانەوە گفتوگۆی جیابوونەوە(تەاڵق)‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ودەگەنە ئەو ئەنجامەی كە بیركردنەوە لەوەی پێكەوە بگونجێن زەحمەتردەبێت‬ ‫بۆ هەردووكیان‪ ،‬لەم حاڵەتەدا یەكێك لە هاوسەرەكان‪ ،‬پەنا بۆ دادوەر دەبات بە‬ ‫مەبەستی جێ بەجێكردنی كارنامەی یاسایی جیابوونەوە(تەاڵق)‪ .‬‬ ‫ قۆناغی جیابوونەوە(تەاڵق)‪:‬قۆناغی بڕیاری كۆتای هێنان بە پرۆسەی پەیوەندی‬‫هاوسەرگیری‪ ،‬ئەم بڕیارەش لە الیەن دادوەرەوە لە ڕووە یاسایەكەیەوە جێبەجێ‬ ‫دەكرێت‪ ،‬و شەرعیەت دەدات بەو جیابوونەوەیە‪ ،‬ئەم قۆناغە بە گرنگترین قۆناغەكانی‬ ‫هەڵوەشانەوەی خێزانی دادەنرێت لە زۆربەی كۆمەڵگاكاندا‪ ،‬بە هۆی ئەوەی دەچێتە‬ ‫بواری جیابوونەوەی ڕاستەوخۆوە‪ ،‬ودەستی مرۆڤی تێدا هەیە‪.‬‬ ‫و بە پێ ئاماری ساڵی ‪ 2013‬لە هەرێمی كوردستان حاڵەتی جیابوونەوە (تەاڵق) لە‬ ‫ ‪ 84‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫نێوان ژن و مێردا گەیشتۆتە (‪ )6417‬حاڵەت لە ماوەی یەك ساڵ‪ ،‬شاری هەولێر بە‬ ‫پلەی یەكەم دێت بە (‪ )2760‬حاڵەت‪ ،‬و پلەی دووەمیشلە شاری سلێمانی بووەبە‬ ‫(‪ )2184‬حاڵەت‪ ،‬وشاری دهۆكیش بە پلەی سێیەم هات بە (‪)1053‬حاڵەت‪ ،‬پلەی‬ ‫چوارەم و كۆتاییشلە شارەكانی گەرمیان و كەركوك بوو بە (‪ )420‬حاڵەت‪ ،‬هۆكاری‬ ‫جیابوونەوەكانیش سەرجەمییان بریتی بوون لە هۆكاری جیا جیا كە لەم خشتەیەدا‬ ‫ڕوونكراوەتەوە‪-:‬‬ ‫ئەم خشتەیە هۆكاری دۆخی جیابوونەوە لە نێوان ژن و مێردا دەخاتە ڕوو بۆ ساڵی‬ ‫‪ 2013‬لە هەرێمی كوردستان‬ ‫ هۆكارەكانی جیابوونەوە ڕێژەی سەدی‬ ‫نەگونجانی ژن و مێرد لەگەاڵ یەكتردا ‪%35‬‬ ‫نەبوونی خانوی سەربەخۆ ‪%19‬‬ ‫ناپاكی هاوسەرگیری ‪%10‬‬ ‫خراپی باری ئابوری ‪%8‬‬ ‫كێشە كۆمەاڵیەتییەكان ‪%8‬‬ ‫تەكنەلۆژیای نوێ و ئامرازەكانی پەیوەندی ‪%7‬‬ ‫‪%3‬‬ ‫جیاوازی تەمەن ‬ ‫‪%2‬‬ ‫فرە ژنی ‬ ‫‪%2‬‬ ‫نەزۆكی ‬ ‫نەخۆشی درێژخایەن ‪%1‬‬ ‫سێیەم‪ :‬كاریگەری هەڵوەشانەوەی خێزان لە سەر كەسایەتی منداڵ‪:‬‬ ‫كاریگەری ئەم دیاردەیە زۆرن بەاڵم كاریگەری زیاتری ئەم دیاردەییە لە سەر كەسایەتی‬ ‫وبارودخی ژیانی منداڵ دەبێت‪ ،‬بە تایبەتیش ئەگەر هاتوو منداڵ لە قۆناغێكی هەستیاری‬ ‫تەمەنیدا بێت‪،‬وكاریگەرییەكان زیاتر قۆناغ بە قۆناغ بە دەردەكەوێت‪ ،‬لە میانەی‬ ‫هەڵسوكەوت و ڕەفتاری ڕۆژانەی لە گەڵ كەسانی دەوربەردا یان لە قوتابخانەدابە‬ ‫ڕوونی دیار دەبێت‪ ،‬ئەم كاریگەریەبە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی كاردەكاتە‬ ‫سەركەسایەتی منداڵ‪ ،‬ڕەنگدانەوەی دەبێت لە سەرجەم بوارەكانی ژیانی‪ ،‬ئێستاش‬ ‫ئەو خااڵنە دەخینەڕوو كە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ كاریگەری هەڵوەشانەوەی خێزان‬ ‫كاردەكاتە سەر كەسایەتی منداڵ‪-:‬‬ ‫ ‪ 85‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ كاریگەری دەروونی‪ :‬ملمالنێی ناوەكی لە الی منداڵ دروستدەبێت‪ ،‬لە ئەنجامی‬‫لە ناوچوونی ژیانی خێزانی‪ ،‬بۆیە لەو كاتەوەی خێزان هەڵدەوەشێتەوە منداڵ پاڵنەرێكی‬ ‫شەڕانگێزی هەڵدەگرێت لە ناخی خۆیدا بەرامبەر بە تاكەكانی كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ شڵەژانی دەروونی‪ :‬منداڵ تووشی شڵەژانێكی دەروونی بەردەوام دەبێت‪،‬‬‫لە ئەنجامی هەڵوەشانەوەی خێزانو ئەو گۆڕنكاریانە كە بەسەر ژیانیدا دێت‪ ،‬وەكو‬ ‫گواستنەوەی لە ماڵێكی هەڵوەشاوەوە بۆ ماڵێكی نوێ‪،‬كە لە الیەن دایك یان باوكەوەبۆی‬ ‫دروست دەكەن‪ ،‬واتە ماڵە نوێەكە‪ ،‬لەم كاتەدا منداڵ هەست بەنامۆیی دەكات لە ناخی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬وبە بەردەوامی جیاوازی دەكات لە نێوان دایك وباوكە كۆنەكەی و خێزانە‬ ‫نوێیەكەی‪ ،‬یەكێك لە وان نامۆ دەبێ بۆی‪ ،‬بۆیە زۆر بە زەحمەت هەوڵی خۆگونجاندن‬ ‫دەدات لە گەڵ خانەوادە نوێیەكەی ولەگەڵكەسانی دەوروبەریشدا‪.‬‬ ‫ كەسایەتی ناجێگیر‪ :‬كاتێك منداڵ نەیتوانی خۆی ڕا بێنی لەگەڵ بارودۆخە‬‫نوێیەكە‪ ،‬یان لە گەڵ ژینگە تازەكە‪،‬چ لە الیەن دایكەوە بێت یان باوك كە بۆی‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬جیاوازەكانیش زۆرن‪ ،‬كە بریتین لە جیاوازی الیەنی ئابوری و كۆمەاڵیەتی‬ ‫و ڕۆشنبیری‪...‬هتد‪ ،‬ئەمانە سەرجەمیان منداڵ توشی كەسایەتی ناجێگیر و برینداربوونی‬ ‫ناخ دەكات‪ ،‬بۆ نموونە لە باری ئابوریەوە دەبی باەوكە تازەكە خەرجی ڕۆژانەی بۆ دابین‬ ‫بكات ئەمش الی منداڵ ئاسایی نابێت‪ ،‬بە تایبەتی ئەگەر هاتوو منداڵ لە تەمەنێكی‬ ‫هەرزەكار بوو بۆی زەحمەت دەبێت‪.‬‬ ‫ بیركردنەوەی بەردەوام‪ :‬حاڵەتی جیابونەوەی دایك و باوك‪ ،‬كار دەكاتە سەر‬‫مێشك و هزری منداڵ بە تایبەتی ئەگەر منداڵ لە تەمەنێكی دیاریكراو بێت واتە زۆر‬ ‫بچوك بێت‪ ،‬تووشی بیركردنەوەیەكی بەردەوام دەبێت لە گەڵ خۆیدا‪ ،‬بیر دەكاتەوە لە‬ ‫نێوان خۆی و منداڵێكی تر‪ ،‬پرسیار دەكات ئاخۆ بۆ ئەویش وەك منااڵنی تر لە گەڵ‬ ‫دایك و باوكی ڕاستەقینەی ژیان ناكات؟‪ ،‬بۆ دەبێ دوور بێ لێیان؟‪ ،‬ئەم بیركردنەوەیە‬ ‫بەردەوامی دەبێت تا منداڵەكە خۆی لە ڕاستی (واقع) ژیان تێدەگات‪.‬‬ ‫ دڵەڕاوكێی دەروونی‪ :‬كاتێك دایك و باوك جیادەبنەوە‪ ،‬زۆر جار ملمالنێ لە‬‫نێوانیاندا دەمێنێ‪ ،‬لەسەر ئەوەی ئاخۆ منداڵەكە لە الی كێیان بێ؟‪ ،‬زۆر جاریش منداڵ‬ ‫دەكرێتە ئامانج بۆ سەركەوتنی الیەنێك دژ بە الیەنەكەی تر‪ ،‬بۆیە منداڵ لەم حاڵەتەدا‬ ‫نازانێ كێیان هەڵبژێرێ‪ ،‬هەردووكیانێ خۆشدەوێ‪ ،‬ڕق و كینە نازنێ‪ ،‬بۆیە تووشی‬ ‫دڵەڕاوكێیدەروونی و چەندین نەخۆشی تردەبێت لە ئەنجامی ملمالنێ‪.‬‬ ‫لە كۆتایشدا حاڵەتی شڵەژان و دڵەڕاوكێ و بیركردنەوە و تووڕەییونەخۆشی دەروونی‪،‬‬ ‫سەرجەمییان كاردەكەنە سەر كەسایەتی منداڵ‪ ،‬و كەسایەتێكی نەخۆش و نامۆ‬ ‫ ‪ 86‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫وگۆشەگیرو الواز لێ دروست دەبێت‪ ،‬سەرجەمیانیش زەرەر و زیان بە پێشكەوتنی‬ ‫كۆمەڵگا دەگەیەنن‪.‬‬ ‫ كاریگەری هەڵوەشانەوەی خێزانی لەسەر پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان‪:‬‬‫دۆخی جیابوونەوە یان هەڵوەشانەوەی خێزانی كاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەبێ‬ ‫لەسەر پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان‪ ،‬وكاردەكاتە سەر دروست بوونی كەسایەتی منداڵ لە‬ ‫قۆناغێكی دیاریكراودا‪ ،‬چ لە قوتابخانە بێت لەگەڵ هاوڕێكانی‪ ،‬یان لەگەڵ خزمانی دایان‬ ‫و باوانی‪ ،‬بە تایبەتیش لە كاتی بۆنەكاندا ئەم دۆخە بە دەر دەكەوێت‪ ،‬ئیتر بۆنەیەكی‬ ‫نەتەوەیی بێت یان خێزانی‪ ،‬هەڵسوكەت و ڕەفتاری ئەو جۆرە مندااڵنە سروشتی نابێت‪،‬‬ ‫وهەست بە دووركەوتنەوە و نامۆیی دەكات‪ ،‬وئارەزووی پەیوەندی كۆمەاڵیەتی ناكات لە‬ ‫گەڵ خزمان و دەوروبەردا‪.‬‬ ‫ كاریگەری لەسەر داب و نەریت و بەها و پەروەردە و ڕۆشنبیری‪:‬‬‫كاتێك منداڵ لە خێزانێكی تەندروست پەروەردەبێ فێر دەكرێ یاخود تەلقین دەدرێت‬ ‫چۆن ڕەفتار بكات چۆن فێری كۆمەڵێك داب و نەریت و كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتی بێت‪،‬‬ ‫كە لە ڕێگەییانەوە فێری ڕیزگرتن لە گەورە و ڕێزگرتن لە یادەوبۆنەكاندا ودانانی بەها‬ ‫بۆ جوانیەكانی ژیان دابنێت‪...‬هتد‪ ،‬بێجگە لە میانەی ڕۆشنبیری وبەها و پەروەردەوە‪،‬‬ ‫فێری ڕەفتاری ئیجابی و لێبوردەیی و هاریكاری و سۆز وبەزەیی و یارمەتیدانی كەسانی‬ ‫تر دەبێت‪ ،‬ئەمان سەرجەمییان منداڵ لە دەستی دەدات لە ئەنجامی ئەو لێكترازان و‬ ‫هەڵوەشانەوەیە‪ ،‬و لە هەمانكاتدا زەرەر و زیان بە كۆمەڵگە دەگەیەنێت بە پێشكەش‬ ‫كردنی منداڵێكی نەخۆش‪.‬‬ ‫ كاریگەری هەڵوەشانەوەی خێزانی لەسەر الدانی منداڵ(االنحراف)‪:‬‬‫لە دوای تێكچوونی باری خێزانی هەر خێزانێك‪،‬منداڵ یەكەم كەسە لە ئەندامی خێزان كە‬ ‫ڕووبەڕووی چەندین كێشەو گیروگرفت دەبێتەوە‪،‬بە تایبەتیشڕەگەزی نێر‪ ،‬ئەگەر هەست‬ ‫بكات كەس بەرپرسیارێتی ناكات‪ ،‬لەبەر ئەوەی هەر لە منداڵیەوە هەوڵدەدات بژێوی‬ ‫ژیانی خۆی و هەندێك جار ماڵەوەش دابین بكات‪ ،‬بۆیە لەبەر بێ ئەزموونی بەكاركردن‬ ‫لە بازار ونەشارەزایی بە خەڵك و كۆمەڵگا‪ ،‬سەرەڕای قۆناغی تەمەنیش كە هۆكارە‪،‬‬ ‫بێجگە لە كۆمەڵگاش كە زۆر جار بێ بەزەییانە ئەم منداڵە بەكار دەهێنن بۆ مەرامە‬ ‫خراپەكانیان‪ ،‬لە كۆتاییدا ئەم منداڵە تووشی چەندین ڕەوشتی خراپ و ڕەفتاری نەشیاو‬ ‫دەبێت‪ ،‬وەكو درۆكردن‪،‬دزیكردن‪ ،‬سواڵكردن‪ ،‬شەڕانگێزی‪...‬هتد دواتریش بە كەسێكی‬ ‫الدەر ناوزەد دەكرێت‪ ،‬لە ئەنجامی هەڵوەشانەوەی خێزانی‪ ،‬پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە‪،‬‬ ‫بەاڵم بە دەگمەن‪.‬‬ ‫ ‪ 87‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ كاریگەری هەڵوەشانەوەی خێزان لەسەر پرۆسەی خوێندن‪ :‬زۆر جار‬‫ئەنجامی كۆتایی پرۆسەی خوێندن كە قوتابی بە دەستی دەهێنێت بە ئاماژەیەك‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی بڵێن ژینگەكەی یان كەشی خێزانی لە بارە بووە بۆ بە دەستهێنانی‬ ‫نمرەیەكی باش‪ ،‬گیروگرفتی خێزانی و هەڵوەشانەوەبە تایبەتی ئەگەر منداڵ لە‬ ‫تەمەنێكی هەستیاربێت‪ ،‬بێگومان كار دەكاتە سەر دواكەوتن و ئەنجامنەدانی ئەركی‬ ‫خۆی وەك قوتابی ‪...‬هتد‪ ،‬بێجگە لە گۆرانكاری لە شێوەی هەڵسوكەوت ورەفتاری لە‬ ‫گەڵ قوتابیەكان تر جیاواز دەبێت‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬چارەسەركردنی ئەم گرفتە‪:‬‬ ‫ پێكهێنانی پرۆسەی هاوسەرگیری لە تەمەنێكی دیاریكرا‪.‬‬‫ چاندنی مانای ڕاستی بە بەختەوەری خێزانی لە دەروونی هاوسەراندا تا دەروونی‬‫مندااڵندا‪ ،‬لە ڕێگای كەناڵەكانی ڕاگەیاندنەوە‪.‬‬ ‫ هۆشیاركردنەوەی گەنجان لە الیەن ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و حكومی‬‫بەكردنەوەی خول بۆ گەنجان پێش ئەوەی پرۆسەی هاوسەرگیری ئەنجامبدەن‪.‬‬ ‫ یارمەتیدانی گەنجان‪ ،‬لە الیەن حكومەتەوە‪ ،‬بە دابین كردنی خانوو و زیادكردنی‬‫پێشینەی هاوسەرگیری ‪.‬‬ ‫ دووركەوتنەوەی خزمانی هەردووال لە كاتە هەستیارەكاندا‪.‬‬‫ پێویستە لەسەر هاوسەران‪ ،‬دوور كەونەوە لە هەندێك خوورەوشت‪ ،‬وەكو خۆبەگەورەزانین‪،‬‬‫جنێو‪ ،‬دووبارەكردنەوەی كێشەكان‪ ،‬لۆمەكردنی یەكتری و‪ ،‬دڵپیسی‪ ،‬ڕەزیلی‪ ،‬ناپاكی‪...‬‬ ‫هتد‪.‬‬ ‫ گرنگیدانی زیاتر بە منااڵنی بێ سەرپەرشتیار‪ ،‬لە الیەن بەڕێوبەرایەتی چاودێری‬‫كۆمەاڵیەتیەوە بە دروستكردنی ژینگەیەكی ئارام لە شێوەی خێزان بێت لە ڕووی‬ ‫دەروونی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیریەوە‪.‬‬ ‫ دامەزراندنی سندوقی خێرخوازی خێزانی‪ :‬ئەزموونێكی كۆمەاڵیەتیە بۆ یەكەم جار ئەم‬‫ئەزموونە لە واڵتانی وەكو بەریتانیا و ئەمەریكا سەری هەڵدا‪ ،‬بە مەبەستی یارمەتیدانی‬ ‫خێزانە هەژارەكان‪ ،‬لە الیەن بەرپرسان و خانەوادە دەوڵەمەندەكانەوە‪ ،‬ئێستاش ئەم‬ ‫ئەزموونە لە واڵتانی وەكو سعودیە و ئێران‪ ،‬پەیڕەو دەكرێت‪ ،‬بە مەبەستی یارمەتیدانی‬ ‫گەنجان و خێزانە هەژارەكان‪ ،‬ئەمدەزگایە سەر بە وەزارەتی كاروباری كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬لە‬ ‫سەرجەم گەڕەكەگانی شار ئەم سندوقە وەك تابلۆ هەڵواسراوە‪ ،‬بە تایبەتی لە گەڕەكە‬ ‫دەوڵەمەندنشینەكان كە سااڵنە دەستی یارمەتی بۆ ئەو سندوقە پێشكەش دەكەن‪،‬‬ ‫ ‪ 88‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫فەرمانبەری تایبەتیش بۆ ئەم مەبەستە دامەزراوە لە بواری ژمێریاری و كۆمەاڵیەتی و‬ ‫ڕاگەیاندنەوە‪ ،‬دواتر ناوی ئەو خێزان و گەنجانە تۆمار دەكرێت لە بنكە سەرەكیەكان كە‬ ‫پێویستیان بە یارمەتی هەیە‪.‬‬ ‫ دەزگای پەروەردەو فێركردن‪ :‬دەتوانێت ڕۆڵی خۆی بگێرێت لە ڕێگای پێشكەش‬‫كردنی یارمەتی بەو قوتابیانەی كە لە نازی دایك یان باوك بێبەشن‪ ،‬بە چاودێری كردنی‬ ‫زیاتر لە قوتابیەكانی تر وفرامۆشكردنی هەندێك لەو داواكاریانەی كە پێویستە قوتابی‬ ‫ئەنجامی بدات‪ ،‬بە لە بەرچاوگرتنی بارودۆخی خێزانی ئەو قوتابیە‪ ،‬لە ڕێگای توێژەری‬ ‫كۆمەاڵیەتی و دەرووناسی یان سەرپەرشتیاری پۆلەوە بێت‪.‬‬ ‫ خانەكانی ئاینی‪ :‬لە ڕێگای مەنبەری مزگەوتەكانەوە مامۆستایانی ئاینی هەفتانە یان‬‫مانگی جارێك‪ ،‬دەتوانن ووتارەكانیان پێشكەش بكەن لە بارەی الیەنە سلبیەكانی ئەم‬ ‫دیاردەیە‪ ،‬و كاریگەری هەڵوەشانەوەی خێزان لە ڕووی ئاینیەوەلەسەر منداڵ چی دروست‬ ‫دەكات‪ ،‬لە ئەنجامی ئامادەنەبوونی باوك لە ناو خێزاندا ئەمە لە الیەك‪ ،‬لە الیەكی‬ ‫ترەوەتێكچوونی كەسایەتی منداڵ لە ڕووی ئاكاری و الدان و توشبوونی بە چەندین‬ ‫دیاردەی نەشیاو لە ناو كۆمەڵگادا‪.‬‬ ‫ هۆشیاركردنەوەی گەنجان لە ڕێگای كەناڵەكانی ڕاگەیاندننەوە‪ ،‬بە مەبەستی ئاشناكردنی‬‫گەنجان بە بەرپرسیارێتی ئەركی خێزانی وڕێزگرتن لە بنەماكانی هاوسەرگیری لەگەڵ‬ ‫پەروەردەكرنی منداڵ بە شێوەیەكی ڕێك و پێك‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا هیوای بەختەوەری بۆ هەموو خێزانێك دەخوازم لە خودای پەروەردگار‪،‬‬ ‫هیوادارم هیچ خێزانێك هەڵنەوەشێتەوە ئەگەر هاتووخۆیان هۆكار بوون‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪-1‬مجد الدین عمر خیری خمش‪ ،‬علم االجتماع‪ ،‬ط‪ ،1‬دار مجدالوی للنشر والتوزیع‪،‬عمان‪-‬‬ ‫االردن‪.2004،‬‬ ‫‪-2‬علیاو شكری وأخرون‪ ،‬دراسە المشكالت االجتماعیە‪ ،‬بأشراف الدكتور محمد الجوهری‪،‬‬ ‫دار المعرفە الجامعیە‪ ،‬أسكندریە‪.1993،‬‬ ‫‪-3‬فاتن شریف‪ ،‬االسرە والقرابە دراسات فی االنپروبولوجیا االجتماعیە‪ ،‬ط‪ ،1‬دار الوفاو‬ ‫للطباعە والنشر‪،‬االسكندریە‪.2006،‬‬ ‫‪-4‬دالل الكحلوت‪ ،‬التفكك االسری ما بین االسباب والحلول‪ ،‬الموقع الكترونی‪.2014/1/30،‬‬ ‫‪http://www.legalclinic.iugaza.edu.ps‬‬ ‫ ‪ 89‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫‪-5‬صبریە متنان‪،‬التفككاالسری سببا لالمراچ النفس‪http://www.bokra.net/ .‬‬ ‫‪Articles‬‬ ‫‪-6‬عبد المجید بن مسعود‪ ،‬التفكك االسری االسباب والعواقب والحلول بتاریخ ‪.2014/1/30‬‬ ‫‪http:www.//library.islamweb.net‬‬ ‫‪-7‬مەعن خەلیل‪ ،‬كۆمەڵناسی خێزان‪ ،‬وەرگێرانی ئارام ئەمین‪،‬دەزگای توێژینەوە و‬ ‫باڵوكردنەوەی موكریان‪.2007،‬‬ ‫‪ -8‬المدی بریس‪ /‬السلیمانیە‪،‬أحصائیات أقلیم كوردستان‪،2014/2/18 ،‬‬ ‫‪http://almadapress.com/ar/news‬‬

‫ ‪ 90‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫کێبڕکێی سێکسی؛ دیاردەیەکی سروشتی‬ ‫یان کۆمەاڵیەتی‬

‫؟‬

‫لە فارسییەوە‪:‬‬

‫محەمەد محەمەد مرادی‬ ‫ ‪ 91‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 92‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫توێژینەوەکانی زانستی بایۆلۆژی و مرۆڤناسی بە ڕوونی پشتڕاستی دەکاتەوە کە کێبڕکێی‬ ‫سێکسیی نێوان ئافره‌تان‪ ،‬لە سروشت و کۆمەڵگا سەرەتاییەکاندا بوونی نەبووە‪ .‬تەنها‬ ‫پاش دیارکەوتنی کۆمەڵگای چینایەتی بەدی هاتووە و پێش ئەوە‪ ،‬واتە [نزیکەی] پاش‬ ‫تێپەڕینی یەک ملیۆن ساڵ بەسەر ڕەوتی کامڵبوونی مرۆڤدا هێشتا نەناسراو بوو‪.‬‬ ‫لە سەرانسەر دونیای ئاژەڵیدا‪ ،‬کێبڕکێی سێکسی لەناو ڕەگەزی مێدا بۆ ڕاکێشانی‬ ‫سەرنجی ڕەگەزی نێر بوونی نییە‪ .‬تاکە کێبڕکێی سێکسیی باو لە دنیای ئاژەڵیدا ئەوەیە‬ ‫کە ڕەگەزی نێر بۆ داگیرکردنی مێ بەشێوەی سروشتی پێکەوە شەڕ دەکەن‪ .‬ئەم کارە‪،‬‬ ‫شێوازی سادەی سروشتە بۆ دڵنیایی لە بەردەوامبوونی جۆرەکان [‪ .]Species‬‬ ‫بەاڵم بەهۆی کاریگەرییە وێرانکەرەکانی لەسەر هاوکاریی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬تایبەتمەندیی‬ ‫ڕەگەزی نێر لە پێکهاتن و پتەو و بەهێزکردنەوەی ئۆرگانی کۆمەاڵیەتیی یەکەمین‪ ،‬واتە‬ ‫«کۆمۆنیزمی سەرەتایی » لەناو چوو‪.‬‬ ‫نەبوونی کێبڕکێ لە نێوان ڕەگەزی مێ لە سروشتدا یەکێک لە هۆکارەکان بوو کە توانای‬ ‫ئەوەیدا بە ئافره‌تان کە ڕێبەرایەتیی سیستمی کۆمەاڵیەتیی سەرەتایی بگرنە دەست‪.‬‬ ‫دیسیپلینی کۆمەاڵیەتیی خولقاوی دەستی ئەوان بۆ دەستەبەرکردنی پێداویستییەکان‬ ‫بەدوور لە پێوەندییە وێرانکەرەکانی کێبڕکێ بوو‪ .‬نەبوونی کێبڕکێی سێکسی یان ئیرەیی‬ ‫نێوان ژیانی سەرەتایی تەنانەت لەالیەن زۆرێک لە مرۆڤناسە کۆنژهرڤاتیزمەکانیشەوە‬ ‫بەشێوەی وێڕایی قبووڵ کراوە‪ ،‬هەرچەند ئەوان بەزۆری بە سەرسووڕمانەوە ئەوە بە‬ ‫تایبەتمەندیی هۆڤێتی یان نەریتی سەیر لە قەڵەم دەدەن‪.‬‬ ‫دواتر کۆمەڵگای چینایەتی خوڵقا کە بەپێی ڕەوشتی سه‌روەتخوازی و کێبڕکێ بوو‪.‬‬ ‫ئافره‌تان لەو کۆمەڵگادا بەهۆی وابەستەیی بە پیاوانەوە‪ ،‬سووکایەتیی کۆمەاڵیەتییان پێ‬ ‫دەکرا‪ .‬لەتەنیشت بەربەرەکانێ و کێبڕکێی پیاوان بۆ بەدەستهێنانی دارایی و سه‌روەتی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەربەرەکانێ و کێبڕکێی ئافره‌تان بۆ داگیرکردنی پیاوانی دەوڵەمەند و‬ ‫خاوەن دەسەاڵت هاتە کایەوە‪ .‬بەاڵم ئەم بەاڵ کۆمەاڵیەتییەی کێبڕکێی سێکسیی داسەپاو‬ ‫بەسەر ئافره‌تاندا‪ ،‬هیچ شتێکی سروشتیی دەربارەی ئەو تێدا نەبوو‪ .‬بەتەواوی «ساختە»‬ ‫بوو و بەپێی زەروورەتی هەلومەرج و مێژوو خولقابوو‪.‬‬ ‫کێبڕکێی سێکسیی نێوان ئافره‌تان بە دیارکەوتنی سێکس یان «بازاڕ»ی هاوسەرگیری‬ ‫هاتە کایەوە‪ .‬بازاڕی سێکسی پاژێکە لە بازاڕی کااڵ کە بە گشتی‪ ،‬بونیادی کۆمەڵگای‬ ‫چینایەتیی سەرمایەداری دەخولقێنێت‪ .‬بە پەرەسەندنی ڕەگەز وەکوو کااڵ‪ ،‬پێوەری‬ ‫جوانیی ژن بەرەبەرە لە جوانیی سروشتییەوە گۆڕدرا بۆ شێوەی دەستکرد یان مۆد‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئەم ڕەوەندە ناسروشتییە لە کۆمەڵگای هەنووکەییدا گەیشتۆتە لووتکەی خۆی‪.‬‬ ‫ ‪ 93‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫لە قۆناغی سەرەتایی «تەقاوی»دا (ماڵ بە ماڵ گۆڕینەوە)‪ ،‬ئافره‌تانیان لەگەڵ مەڕ‬ ‫و مانگا دەگۆڕییەوە‪ .‬جوانی و تەندروستیی ئافره‌تان وەکوو مەڕ و مانگا لە زیادبوونی‬ ‫داهاتدا کاریگەر بوو‪ .‬هەردووکیان بۆ بەرهەمهێنان و بەرهەمهێنانەوەی ژیانی کۆمەڵگا‬ ‫پێویست و ستایشکراو بوون‪ ،‬تەندروستترین و جوانترینیان باشتر دەیانتوانی ئەرک و‬ ‫کارەکانی خۆیان ڕاپەڕێنن‪.‬‬ ‫پاشان بە بەهێزبوونەوەی باوکساالری و کۆمەڵگای چینایەتی‪ ،‬پیاوانی دەوڵەمەند‬ ‫ئافره‌تانیان بە بەشێک لە دارایی خۆیان دەزانی و لە دەوری خۆیان کۆیان دەکردنەوە‪.‬‬ ‫نەریتی ئاڕایشتی ئافره‌تان لە کۆمەڵگادا خولقا و مەعشووقەکانیان بە جوانکاری و‬ ‫ئاڕایشتگەلێک بە هەمان شێواز و هۆکاری «کۆشک» ئاراستە کرد‪ .‬ئەم بابەتەی‬ ‫دوایی‪ ،‬لە کۆشکە ئاسیاییەکان و حەرەمسەراکاندا گەیشتە لووتکەی خۆی‪ .‬ئافره‌تان‬ ‫دارایی سێکسی بوون و شازادەکان و «خان»ـەکان هەرچەندە زیاتر لەم کااڵ لوکسەیان‬ ‫هەبووایە بەڵگە و گەواه بوو بۆ دەسەاڵتی بااڵ و توانامەندیی سروەتی ئەوان‪ .‬لەم‬ ‫قۆناغەدا‪ ،‬کێبڕکێی سێکسیی نێوان ئافره‌تان کەوتە ژێر کاریگەری و سێبەری کێبڕکێی‬ ‫پیاوان بۆ کۆرکردنەوەی وەها داراییگەلێک‪ .‬ئافره‌تان خۆیان وەکوو کااڵ یان دارایی‬ ‫دەهاتنە ئەژمار‪.‬‬ ‫هەر لەدوای ئەوەی کە «تاکهاوسەری» جێگای فره‌هاوسەریی گرتەوە و پرس و بابەتە‬ ‫مادییەکان لەبەرچاو گیران و بوون بە پێوەری هاوسەرگیری‪ ،‬ئافره‌تانی دەوڵەمەند لە‬ ‫کێبڕکێی سێکسیدا لەگەڵ ئافره‌تانی هەژار‪ ،‬ئیمتیازی زیاتریان دەست کەوت‪ .‬میراتبەری‬ ‫ژنی دەوڵەمەند‪ ،‬بەبێ گرنگیدان بە جوانی و تەندروستییه‌كه‌ى‪ ،‬بۆ پیاوێک کە سهروەتی‬ ‫کۆ دەکردەوە هاوسەرێکی دڵخواز دەهاتە ئەژمار‪ .‬بەپێچەوانەوە‪ ،‬پیاو ئەگەر بە دڵی‬ ‫خۆی بووایە ژنێکی جوانتری هەڵدەبژارد‪ .‬بەاڵم پلەی یەکەمی گرنگی بە باری مادی‬ ‫و ئابووری دەدرا‪ .‬ئەم هاوسەرگیرییانە کە بە لەسەریەکدانانی دارایی هەر دوو الیەن‬ ‫ئەنجام دەدرا‪ ،‬لەنێوان بنەماڵەکانی ژن و پیاودا بە نەریتی بازاڕییانەوە بەڕێوە دەچوو‬ ‫و ئاماژەیەکی ناچیزی هەبوو بە مەیل و ئارەزووە کەسییەکانی الیەنەکان‪ .‬ئەم چەشنە‬ ‫هاوسەرگیرییانە لەڕێگای گفتوگۆی نێوان بنەماڵە یان واسیتەی هاوسەرگیرییەوە ئەنجام‬ ‫دەبوو‪ ،‬و بەگشتی بە زەروورەت لە سەرانسەر دەورانی کشتوکاڵدا کە زەوی بە دارایی‬ ‫دەهاتە ئەژمار بە هەموو هێزی خۆیەوە مایەوە‪.‬‬

‫ ‪ 94‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پاشان سیستمی سەرمایەداری و پێوەندیی دراوی و بازرگانى ئازاد هاتە کایەوە‪ .‬لەم‬ ‫قۆناغەدا‪ ،‬بازرگانى ئازاد نەک هەر لە کێبڕکێی«کاری ئازاد» و کێبڕکێی بازرگانییدا‪،‬‬ ‫بەڵکوو لە کێبڕکێی سێکسیی ئافره‌تانیشدا کاریگەری دانا‪ .‬لەناو دەوڵەمەنداندا‪،‬‬ ‫لەڕاستیدا‪ ،‬ئامێزانکردنی هاوسەرگیری وەکوو فۆڕمێک لە ئامێزانکردنی مادی هەروا‬ ‫درێژەی پەیدا کرد‪ ،‬بەجۆرێک کە زۆربەی کات ناسینەوە و لێک جیاکردنەوەی ئەو‬ ‫دووانە ئەستەم دەینواند‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬بە دیارکەوتنی سەرمایەداریی مۆنۆپۆلی‪ ،‬دوو جۆر‬ ‫ئاوێتەکردن‪ ،‬دراوساالرانی حاکمی لە شەست بنەماڵەی ئەمریکاییدا سنووردار کرد‪.‬‬ ‫بەاڵم لە ئەمریکا‪ ،‬کە [نزیکەی] لە سەرەتای دیارکەوتنی خۆیەوە لە بنەڕەتەوە سیستمی‬ ‫بورژوایی هەبوو‪ ،‬کۆمەڵگا تایبەتمەندیگەلی تایبەت بە خۆیپەیدا کرد‪ .‬پیاوی دەوڵەمەند‬ ‫توانی لە خاسیهتى چینایەتیی خۆی‪ ،‬دابڕێت و ئەمە بەپێچەوانەی ئەوروپای فیۆداڵ‬ ‫بوو کە ئیمتیازگەلی چینایەتی لە سەرەتای لەدایکبوونەوە دەخوڵقا‪ .‬کەواتە لە قۆناغی‬ ‫برەوسەندنی سەرمایەداریدا‪ ،‬کرێکاری پیاو یان چینی مامناوەند توانی بەختەکی‬ ‫دەوڵەمەند بێت و پێگەی چینایەتیی خۆی بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ئەو بابەتانەی باسمان کردن دەربارەی ئافره‌تانیش بەتەواوی وەڕاست دەگەڕن‪ .‬ئەو‬ ‫دەیتوانی بەشێوەی هەڵکەوت یان تەنانەت بەهۆی جوانییەوە شوو بکات بە پیاوێکی‬ ‫ملیۆنەر و پێگەی چینایەتیی خۆی وەرچەرخێنێت‪ .‬ئەم ئەفسانەی «پەریی سیندرال »‪،‬‬ ‫شێوازی سەرمایەداریی ئەمریکایی‪ ،‬لە شووکردنی کچی کانگەچییەکدا بە ئەمریکاییەکی‬ ‫دەوڵەمەند کە دواتر تەاڵقی وەرگرت و بوو بە خاوەنی نەفەقەی چەند ملیۆن دۆالری‪ ،‬بە‬ ‫ڕوونی خۆی ئاشکرا دەکات‪.‬‬ ‫ئەم تایبەتمەندییانەی ژیانی ئەمریکایی بەستێنی دەروونی ـ کۆمەاڵیەتی بۆ بازاڕی کااڵی‬ ‫کۆما (انبوه)‪ ،‬بازاڕی سێکسیی کۆما و کێبڕکێی سێکسیی کۆما لەنێوان ئافره‌تاندا‬ ‫هەموار دەکات‪ .‬ڕاست بەهەمان شێواز کە چیرۆکەکانی «هۆراشیۆ ئالگەر» بوو بە‬ ‫ڕێنوێنی پیاوان کە چۆن لە هەژارییەوە بگەن بە سه‌روەت‪ ،‬چیرۆکە ڕۆمانسیەکانیش‬ ‫ژنەکانی فێر کرد کە چۆن لە کوڕی خاوەنکار نزیک بنەوە و ببنە هاوسەری‪ .‬یان تەنانەت‬ ‫لەگەڵ خودی خاوەنکار ئەو کارە ئەنجام بدەن‪ .‬هەموو داڵغە و هەوڵیان تەنها ئەوە‬ ‫بوو کە بچنە بازاڕی کەرەستەی جوانکاری و کااڵگەلێک بکڕن کە گۆڕینی ڕوخساری‬ ‫سیندرالی بۆ شازادە گەرەنتی دەکرد‪.‬‬ ‫دنیای مۆد و کەرەستەکانی ئاڕایشت بە ئەگەرە بێسنوورەکانیەوە لە کردەدا بوو بە‬ ‫کانگەی زێڕی سەرمایەدار‪ .‬بازرگانەکان تەنها دەبووا بەشێوەی بەردەوام مۆدەکان‬ ‫بگۆڕن تاکوو کەرەستەکانی جوانکاری زیاتر و تازەتر بڕژێننە ناو بازاڕ و دەوڵەمەند و‬ ‫ ‪ 95‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەوڵەمەندتر بن‪ .‬لەم ڕووەوە‪ ،‬لە سەرمایەداریی مۆدێڕندا فرۆشتنی ئافره‌تان وەکوو کااڵ‪،‬‬ ‫جێگای خۆی داوە بە فرۆشتنی کااڵکان بە ئافره‌تان‪ .‬هەر بەم پێیە‪ ،‬ئەم ئەفسانەیان باڵو‬ ‫کردۆتەوە کە جوانی گرێدراوە بە مۆد‪ ،‬چونکە ئافره‌تان مۆدی یەکسانیان هەیە کەواتە‬ ‫پێویستیان بە جوانیی یەکسانە‪.‬‬ ‫روونكردنه‌وه‪:‬‬ ‫ئیڤلین ڕید ‪ 1979( Evelyn Reed‬ـ ‪ )1905‬بەرهەمگەلێکی زۆری دەربارەی‬ ‫سەرچاوەی ستەمی ئافره‌تان و شێوازی ئازادبوونی ئەوان لەم ستەمە نووسیوە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1940‬پەیوەست بوو بە بزووتنەوەی سۆشیاڵیستییەوە و تا کاتی مەرگی خۆی بە‬ ‫شێوەی ئەندامێتی حیزبی کرێکارانی سۆشیاڵیست درێژەی بە خەباتی خۆی دا‪ .‬پتر لە‬ ‫چوار دەیە لە زۆرێک لە خەباتە دیموکراتییەکان و دەستەبەرکردنی مافەکانی یەکێتیی‬ ‫سینفی هاوڕێ لەگەڵ خەباتە شۆڕشگێڕانەکانی سەرانسەر جیهان بەشداری کرد‪.‬‬ ‫ئەو هاوکات کە ئەندامی چاالکی بزووتنەوەی ئازادیی ئافره‌تانی دەیەکانی ‪ 1960‬و ‪1970‬‬ ‫بوو‪ ،‬یەکێک لە دامەزرێنەرانی بەرەی نەتەوەیی یاسای لەناوبردنی ئاوڵەمە بوو لە ساڵی‬ ‫‪1971‬دا‪ ،‬لە ماوەی ئەو سااڵنەدا دەربارەی مافەکانی ئافره‌تان لە سەرانسەر شارەکانی‬ ‫ئەمریکا‪ ،‬کەنەدا‪ ،‬ئوستڕاڵیا‪ ،‬نیوزلەند‪ ،‬ژاپۆن‪ ،‬ئیرلەند‪ ،‬بەریتانیا و فەڕەنسا‪ ،‬باس و‬ ‫گفتوگۆی کرد‪.‬‬ ‫لە بەرهەمەکانی ڕید دەکرێ «پرسی ئازادی ئافره‌تان»‪« ،‬ئایا بایۆلۆژی چارەنووسی‬ ‫ئافره‌تانە»‪« ،‬ڕەگەزگەرایی و زانست»‪« ،‬شۆڕشی ئافره‌تان و کەرەستەی ئاڕایشت‪،‬‬ ‫مۆد و چەوساندنەوەی ئافره‌تان ـ بە هاوکاری لەگەڵ جۆزێف هەنسێن و ماری ئالیس‬ ‫واترز» ناو ببەین‪ .‬زۆربەی کتێبەکانی ڕید بە زمانەکانی هۆڵەندی‪ ،‬فەڕەنسی‪ ،‬یوونانی‪،‬‬ ‫گوجراتی‪ ،‬ئیتاڵی‪ ،‬ژاپۆنی‪ ،‬پورتۆگاڵی‪ ،‬سپانیایی و تورکی وەرگێڕدراون‪ .‬ئه‌م وتاره‌ش‬ ‫له نووسینى ئه‌وه‪.‬‬

‫ ‪ 96‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫!‬

‫م‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ژ‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫پەراوێزی‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫سی‬ ‫س‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫ۆ‬ ‫تا‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫مونە ‪..‬‬ ‫سمكۆ محەمەد‬

‫ ‪ 97‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 98‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەگەرچی زۆر لەمێژنییە كەژن لەكۆمەڵگەی ڕۆژهەاڵتی و بەتایبەتیش لە كۆمەڵگەی‬ ‫كوردیدا وەكو دیاردەیەكی نوێ بەشداری ناڕاستەوخۆی سیاسی دەكات و هەڵبژاردنیش‬ ‫دەكات بەنمونە‪ ،‬بەاڵم جودا لەگەڵ ئەو فەزا داخراوە سیاسیەی بەشێك لەواڵتانی كەنداوی‬ ‫عەرەبی و هەندێ واڵتی ئاسیا و هتد‪ ،‬فەزایەكی دیكە هەیە كورد بەگشتی و حیزبی‬ ‫كوردی بەچەپ و ڕاستەوە و بەتایبەتیش حیزبە چەپ و كۆمۆنیستەكانیشەوە‪ ،‬كەم تاكو‬ ‫زۆر لەشاخ و لەشاریش بەشانازیەوە زەمینەیان بۆ بەشداریكردنی ژنان خۆشكردووە‬ ‫كەهەم بەشداری شۆڕشی نەتەوەیی و چینایەتی بكەن و هەم لەنێو ڕێكخستن و هەم‬ ‫چاویان بكەنەوە لەبەرامبەر توندوتیژییەك كەئاین و كولتووری دواكەوتوویی بەرهەمی‬ ‫هێناوە‪.‬‬ ‫ئەوەی كەلەمدواییەدا كرا بەمۆدێل و لە ئێراقیش كاری پێدەكرێ بەناوی سیستمی‬ ‫كۆتاوە ژنان دەگەێنن بەپارلەمان و پۆستی دیكەی حكومی و حیزبی‪ ،‬جگە لەبچووك‬ ‫تەماشاكردنی ژن و كەمكردنەوە لەكارێكتەری ژن‪ ،‬هیچی تر نییە‪ .‬دەنا بۆ دەبێ‬ ‫تەنها ڕەگەزی ژن لەنێو سیاسەت و لەوێشەوە هەڵبژاردن بەكۆتا بچنە نێو حەرەمی‬ ‫پارلەمانێكەوە كەلەوێش تەنها ناویانە ژنە‪ ،‬ئەگەر كێشەكە حاڵەتی كۆمەاڵیەتی و نەریت‬ ‫و ڕێسای كۆمەاڵیەتی دواكەوتوانەیە و بەگشتیش لەسەر ئەوە كۆكن‪ ،‬بۆچی قەبوڵدەكرێ‬ ‫بەحیزبە ئاینیەكانیشەوە ژن ببنە هاوپیشەی پیاو و لەگەڵ ئەوەشدا ئەو دەسەاڵتەیان‬ ‫نییە لەسیاسەتدا‪ ،‬دیسان ئەگەرنا لەئەقڵی پیاودا و لەوێشەوە پیاوانی سیاسی‪ ،‬هەرگیز‬ ‫بیر لەوە نەكراوەتەوە و سیاسەتێك نەبووە كە ژنان ببن بەبەشێك لەو كایەیە و پیاو‬ ‫بەڕێوەی ببات و مەسەلەی ژنیش لەپەراوێزی هەڵبژاردنەكان بێت‪ ،‬ئێمە شاهیدی چەندین‬ ‫پارلەمانی دەستكردین لەئێراق و كوردستان‪ ،‬ئەو ژنانەی كەپۆستی ئەندام پارلەمانیان‬ ‫بەركەوتووە‪ ،‬بەتایبەتی لەخوارووی ئێراق هیچیان دوورو نزیك سیاسەت و دیبلوماسیەت‬ ‫و ئابوری و مەلەفە هەستیارەكانیان وەرنەگرتووە و ڕەنگە بیریشیان لێنەكردبێتەوە‬ ‫كەدواجار حیزب تەكلیفی لێكردوون‪ ،‬بۆیە هەرئەوەندە ڕێگەیان پێدەدرێت كەلەمەلەفە‬ ‫ئاساییەكان بەشدداربن و وەریبگرن‪ ،‬بۆنمونە لەمەلەفی مندااڵن و ژنان و كۆمەاڵیەتی‬ ‫و مافی مرۆڤ و كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێكخراوەكان و هتد وەردەگرن‪ ،‬بەشداری‬ ‫كردنیشیان لەو مەلەفانەدا وەكو دەبینرێ نەبووە بەخەمێكی گەورەی بنەبڕكردنی‬ ‫كێشەی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬لەكاتێكدا گەورەترین كێشەی كۆمەڵگەی ئێراقی و كوردستانی‪،‬‬ ‫مەسەلەی نەریت و عادات و توندرەوی كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬دیسان پرسیارە كۆنكرێتیەكە‬ ‫ئەوەیە ئەگەر ژنان بەشداری سیاسەت دەكەن‪ ،‬بۆچی ناچنە نێو مەلەفی هەستیاری‬ ‫سیاسی و دیبلوماسی و ئابوری و نەوت و دەستوور و هتد‪ ،‬بۆچی لەوەفدە هەستیارەكان‬ ‫ ‪ 99‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫نین بۆ دەرەوەی واڵت و لەموناقەشە و دەركردنی بریاری سیاسی بەشدار نابن؟‪ .‬ئەگەر‬ ‫خۆیان حەزیان لەو مەلەفانە نییە ئەی بۆچی سیاسین‪ ،‬ئەگەر ڕێگەیان پێنادرێت‪ ،‬ئەدی‬ ‫كەی ئەوە بەشداری كردنە لەكایەی سیاسیدا؟‪ .‬‬ ‫كۆتا‪ ،‬لەپەراوێزی گوتاری پیاوانەوە؟‬ ‫كۆتا ئەو زاراوە سیاسیە نوێیەیە كەلەدەیەی ڕابردودا ئاسەواری نەبوو‪ ،‬مۆدێلەكەش‬ ‫نوێیە لەهەموو جهان و بەتایبەتیش تاكو دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس و هاتنی ئامریكا‬ ‫بۆ ئێراق ئەم دیاردە سیاسیە نەبوو كەتایبەتمەندی هەیە بۆ ڕەگەزێكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫ئیدی وەختێك ئەم زراوەیە هاتە نێو فەرهەنگ و ئەدەبیاتی سیاسیەوە و تایبەت‬ ‫كرا بەمافی ژن لەپڕۆسەی هەڵبژاردن‪ ،‬چونكە ئەو تێبینیە هەبوو كەژنان بەحوكمی‬ ‫ئەوەی خۆیان بەشدارییەكی كاریگەر و بەرچاویان نییە و وەكو غەریزەیەكی گرینگی‬ ‫جێندەریش تەماشای ناكەن‪ ،‬كەواتە شانسی بەدەستهێنانی دەنگی زۆرینەی كۆمەڵگە و‬ ‫دەنگدەریان نییە لەپرۆسەی هەڵبژاردندا‪ ،‬باشترین سەلماندنیش بۆ ئەم ڕاستیە ئەوەیە‬ ‫كەلەهیچ لیستێكی تاكدا‪ ،‬واتە بەبێ هاوپەیمانی لەوەتەی هەڵبژاردن هەیە‪ ،‬ئافرەتێك‬ ‫نەبووە بەئەندام پارلەمان و دەنگی خۆی بهێنێ‪ ،‬سابا ئەو ئافرەتە خاوەنی پێگەیەكی‬ ‫جەماوەری عەشیرەتی و ئیرادەیی خۆشی بێت‪ ،‬چونكە لەئاستی گشتیدا كە سیاسەت‬ ‫هەموو الیەنەكانی ژیانی كۆمەڵگە بەڕێوەدەبات‪ ،‬ناچنە ژێر باری ئەوەی كەژنان ببنە‬ ‫بەشێك لەكارێكتەرە سیاسیانەی كە كاریگەرییان هەبێت لەسەر دروستكردنی بڕیاری‬ ‫سیاسی‪ ،‬بۆیە دەبینین ژنان لەهەموو هەڵبژاردنێكدا بەسیستمی كۆتا دەنگی ئەو پیاوانە‬ ‫دەخۆن كەبەراستی بونیان هەبووە و ناسراون و مافی خۆیان بووە‪ ،‬بۆیە زۆری ئەو‬ ‫ژنانە دەبن بەئەندامی پارلەمان و ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگاكان و ئەندامی مەكتەبی‬ ‫سیاسی حیزبەكان و هتد بەسیستمی كۆتا پۆستەكەیان وەردگرن كەخۆی لەخۆیدا جۆرە‬ ‫السەنگیەكە لەئەرك و مافدا لەسیاسەت‪.‬‬ ‫شتێكی نوێ نییە كە سیاسەت تائێستا لەژێر كۆنتڕۆڵی گوتاری پیاودایە و هەرئەوان‬ ‫سەردەست و زاڵن‪ ،‬كۆتاش وەكو بەشداریكردنی ئەو ژنانەیە كەلەمەكتەب سیاسیەكانەوە‬ ‫تەنها بۆ جوانكردنی جامخانەی سیاسەت لەحیزبەكان و ڕێكخراوەكان بەكاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫باشترین نمونەش حیزبەكان ئەو ژنانە دەپاڵێون كەروخساریان جوانە‪ ،‬بەخاتری ئەوەی‬ ‫كە جحێڵەكان دەنگیان پێبدەن لە پێناوی ڕوخسارە جوانەكەیان‪ ،‬قەبوڵكردنی ئەم مامەڵە‬ ‫سیاسیە لەرێگەی ڕۆمانسیەتێكەوە كە لە خزمەت سیاسیەتدایە‪ ،‬جگە لەقەبوڵكردنی‬ ‫سوكایەتی پێكردنێك كە بە بەاڵی ژندا بڕاوە‪ ،‬هیچی تر نییە‪ ،‬دەنا بۆچی هیچ كات‬ ‫ ‪ 100‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫نەبینیومانە و نە گوێمان لە قۆزێتی و جوانی ڕوخساری پیاو بووە‪ ،‬لە پێناو ئەوەی‬ ‫كچانی جحێڵ دەنگیان پێبدەن كەئەمە وەك پێوەرێك كاری دەكرێت بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫دەنگی كۆمەڵگە بەكوڕ و كچەوە‪ ،‬ئەمە شێوەیەكی تری نوێنەرایەتی كردنی ئەو پیاوانەیە‬ ‫كەخەسێنراون‪ ،‬لەبارەی فەلسەفەو ڕۆشنبیریشەوە هەروایە‪ ،‬ئەم حاڵەتە ڕێك وەكو‬ ‫دووبارەبوونەوەی مێژووە‪ ،‬بۆنمونە ژنی فەیلەسوف لەو خەساوانە دەچن كەسیفەتی‬ ‫مێینەیان هەڵگرتووە‪ ،‬كەچی دەیانەوی خۆیان بەپیاو بچوێننو فەلسەفە بڵێنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە ڕووینەدا و بەپێچەوانەوە چەقی سەرەكی پاساوەكە لەدەوری ئەسوڕێتەوە كەئایا‬ ‫دەكرێت خەساوەكان بەمامۆستای گونجاو دابنرێت بۆ الوەكان" (‪ .)2‬ئەم نمونەیەم بۆیە‬ ‫هێناوەتەوە كەرەنگە ڕۆشنبیری و فەلسەفە وەكو سیاسەت نەبێ‪ ،‬بەاڵم خاڵی لێكچونیان‬ ‫هەیە ئەویش ئیرادەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی ئینسانە جا ب اژن یان پیاو بێت‪،‬‬ ‫وەختێك ژنان هەروەك چۆن وەكو پێشتر پیاو لەبری ئەوان دەیاننوسی‪ ،‬ئێستاش پیاو‬ ‫دەیانبەن بۆ نێو مەحفەلی سیاسی و لەوێش خەیاڵی ئەوان بۆ سیستم ناچێ‪ ،‬ئەوەندەی‬ ‫بۆ ژیانی كۆمەاڵیەتی و بەتایبەتیش بۆ خۆیان وەكو موڵكیەت‪ ،‬ئیدی باسەكە كۆتایی‬ ‫دێت كەمەسەلەی كۆتا بۆچی كاری پێدەكرێت‪ ،‬هەروەك ئەوەی لەكایەی ڕۆشنبیریشدا‬ ‫هەمان دیمەن دەبینین‪.‬‬ ‫كۆتا بەشێوەیەك لەشێوەكان كوشتنی دەنگە‪ ،‬بۆ؟ چونكە ئەو كەسەی كەدەنگی‬ ‫بەكاندیدێكی پیاو داوە‪ ،‬بیری لەوە نەكردۆتەوە ژنێك دەچێتە شوێنی ئەگەر دەنگی‬ ‫تەواوی نەهێنا‪ ،‬بەپێچەوانەشەوە وایە‪ ،‬ئەوانەی بڕوایان بەوە نییە دەنگ بەو ژنانە‬ ‫بدەن كەتوانایان هەیە و ئیرادەیان هەیە و دەیانەوی مومارەسەی شێوەیەكی تر‬ ‫لەژیان بكەن كە سیاسەتە‪ ،‬ناهەقی بەو ژنانە دەكرێ و پیاو فەزڵ دەكرێ كەرەنگە‬ ‫پێچەوانەكەی ڕاستبێت‪ ،‬ڕوویەكی تری هەیە كە زۆرجار ژن لەرێگەی ماڵە باوكی یان‬ ‫باوكی پیاوەكەی كە عەشیرەتی هەیە دەنگ بەدەستدەهێنێت‪ ،‬ئەمە لەریكالمەكانی‬ ‫ئەمدواییەی هەڵبژاردنەكان بەسەر الفیتە و فلێكسەكانەوە بینراوە و وێنەشی گیراوە‪،‬‬ ‫كەواتە پرسیارەكە ئەوەیە ئەگەر دەنگ هەر دەنگە‪ ،‬بۆچی دەبێ كچ یان ژنی جوان‬ ‫پێورێك بێت بۆ بەدەستهێنانی دەنگ‪ ،‬یان لەژێر عینوانی پیاوەكەی پێناسەی خۆی‬ ‫دەكات‪ ،‬هەروەك لەچەند پرۆسەیەكی هەڵبژاردن بینیمان‪ ،‬ئەم پێوەرە بەبەرچاوی هەموو‬ ‫ژنانەوە بەكارهات‪ ،‬نەك هەر ژنانی ئاسایی‪ ،‬بەڵكو ژنانی بەناو چاالكوانیش كەخاوەنی‬ ‫ڕێكخرا و سەنتەری بەرگری لەژنانی یاخی لەخانەوادەی كۆمەاڵیەتی و ئەوانەش كەبڕوایان‬ ‫بەخانەوادە نییە دەكەن‪ ،‬قەبوڵكراوو بەزاراوەی كۆتاش نەك هەر دڵخۆش بوون‪ ،‬بگرە‬ ‫بەشێكی زۆر لەو ژنانەی كەبەشداری هەڵبژاردنیان كردووە‪ ،‬لەچاوەڕوانی بەدەستهێنانی‬ ‫ ‪ 101‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەنگ بون‪ ،‬تائەم هەڵبژاردنەش بڕوایان بەسیستمی كۆتا هەبووە و وەكو مافێكی مێینە‬ ‫لەسیستمی هەڵبژاردن تەماشایان كردووە‪ ،‬لەحاڵیكدا هیچ ژنێكی ئاسایی و سیاسی‬ ‫ڕەخنەیان لەو سیستمە نەگرت و وەكو بچووك كردنەوەی ژن تەماشایا نەكردووە‪،‬‬ ‫كەسیش پرسیاری ئەوەی نەكرد لە بۆنه‌ی ڕێكخراوەكانی ژنان و ئافرەتان‪ ،‬بۆچی‬ ‫تەنها بۆ ژن كۆتا هەیە‪ ،‬ئایا ئەوە كۆمەڵگەیە بروایان بەژن نیە‪ ،‬یان سیاسەتە بڕوای‬ ‫بەبەدەستهێنانی دەنگ نییە لەالیەن ژنەوە‪ ،‬ئەگەر ئەوە ژنە دەنگ ناهێنێ‪ ،‬ئەی بۆچی‬ ‫بەشێكی زۆر لەژنان دەنگ دەهێنن‪ ،‬كەچی لەدوای جیاكردنەوەی دەنگەكان‪ ،‬كۆتا بۆ‬ ‫ژنانە لەهەموو لیستەكان و ژنانیش ئەم سیستمە قبوڵدەكەن‪ ،‬ئەم پرسیارە ئەگكەر‬ ‫شەرمهێنەر نییە‪ ،‬باژنان وەاڵمی بدەنەوە‪.‬‬ ‫كۆتا بۆ ژنان لەشوێنێكی تردا پێوەری یاسایی و ماتماتیكی یاسای هەڵبژاردنی‬ ‫كۆمیسیۆنی نەهێشتووە و متمانەی بۆ ئەو كاندیدە پیاوانەش نەهێشتۆتەوە كەدەبنە‬ ‫قوربانی ژنان‪ ،‬بەوپێیەی كە لەهەندێ پارێزگادا ژن هەبووە بە‪ 300‬دەنگ گەیشتۆتە‬ ‫پارلەمان و پیاویش هەیە كەبە‪ 12‬هەزار دەنگ دەرنەچووە‪ ،‬ئەم جیاوازیە ماتماتیكیە‬ ‫بۆ دوو ڕەگەزی جیاواز كە هەردووكیان بەپێی یاسا نابی بەچاوێكی تر تەماشا بكرێن‬ ‫و هەریەكەیان یەك كورسی پارلەمانی و یەك دەنگ بەدەست بەرزكردنەوە دەژمێردرێن‬ ‫لەهۆڵی پارلەمان و بۆ پەسەندكردنی یاساش هەر یەك دەنگە‪ ،‬ئەدی بۆچی و لەپای چی‬

‫ ‪ 102‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ژنێك بەكەمترین دەنگ بگات و پیاوێك بەزۆرترین دەنگ ببێتە قوربانی كەماندوو بووە‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی دەنگ‪ ،‬لەوەش سەیرتر ئەوەیە كەهەندێكجار ژن هەبووە لەنەتەوەكانی‬ ‫تر و بۆ بااڵنس كردنی هێز لەهۆڵی پارلەمانی‪ ،‬بەدەنگی هێزی سەربازی و پیاوانی هێزی‬ ‫نێوخۆ گەیشتوون و شانازیشی پێوەدەكەن‪ ،‬ئەلێرەوەیە كە كۆتا چەند مانای نێگەتیڤ‬ ‫بەگەیشتنی ژنان بۆ پارلەمان دەبەخشێ‪.‬‬ ‫رێژەی ‪ %25‬لە پارلەمان‬ ‫تائێستا ئەو فشارانەی كەبۆ هاتنەمەیدانی ژنان لەنێو سیاسەت و بەتایبەتیش دەركەوتنی‬ ‫ژنان لەپارلەمان بەرێژەی ‪ % 25‬هەر پێشنیاری پیاوان بووە وەكو یاسایە لەپرۆسەی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬نەك ئەوەی ژنان كەم تازۆر بەگشتی و بەدەستەبژێرێك كەبەناوی ژنانەوە‬ ‫قسەدەكەن و ئەوەش كەبەخۆڕسك بەناوی بەرگری لەمافی ژنان قسە دەكات‪ ،‬فشاری‬ ‫خۆیانە یان جەماوەریە‪ ،‬تاكو ئەو ڕێژەیە بەدەستبهێنن و ببێتە دەستكەوتێكی مادی‬ ‫سیاسی و لەوێشەوە ببێتە مێژوویەك كەژنان بۆخۆیان شانازی پێوەبكەن و هەوڵی زیاتر‬ ‫بدەن كەرێژەكە هەڵكشێ بەرەو ژوور‪ ،‬بۆنمونە لەسەرەتایی دامەزراندنەوەی دەوڵەتی‬ ‫ئێراق و لەدوای ڕوخانی ڕژێمی بەعسەوە‪" ،‬یەكەمین جار ئەنجومەنی نیشتیمانی ئێراق‬ ‫كاتێك دروستبوو لە‪ 100‬كەس پێكهاتبوو ‪ 25‬یان ئەنجومەنی حوكم بوون‪ 3 ،‬ئافەرتیان‬ ‫تێدابوو ڕەچاوی هێنانی ‪ 22‬ئافرەتی تر كرا بەرێكەوتنی نێوان حیزبەكان كەبداخەوە‬ ‫دەڵێن هەندێك الیەن لەگەڵ ئەوەی ژمارەی كوردسیەكانیان زۆر بوو‪ ،‬بەاڵم ڕازی نەبوون‬ ‫ئەو ژمارەیە بدەن بەئافرەت و زیاتر فشار دەخرایە سەر هەندێك لەو ڕێژەیە زیاتر دابنێن‪،‬‬ ‫بونمونە الیەن هەبوو ‪ 5‬كورسی بەركەوت تاكو ‪ 3‬كورسی بدات بەئافرەت‪ ،‬بۆیە فشاریان‬ ‫دەخرایە سەر‪ ،‬بەاڵم الیەن هەبوو لە ‪ 5‬كورسی تەنها ‪ 1‬كورسی دەدا بەئافرەت و بەو‬ ‫شێوەیە تەنها بەرێكەوتن ئەو ڕێژەیە پڕبكرێتەوە‪ ،‬بۆیە بڕیاردرا بەكۆمەڵەی نیشتیمانی‬ ‫لیستی پاڵێوراوان لە ‪ 3‬ناو یەكێكیان ئافرەت بێت"‪ .)1(.‬من بۆیە ئەم نمونەیەم هێناوەتەوە‬ ‫كەبۆئەوەی بیسەلمێنم ئەوەی كەپێی دەڵێن سیستمی سیاسی و پاشگرەكەی كەپیاوانەو‬ ‫و ڕانەگەێنراوە و ژن تێیدا تەنها پاشكۆیە‪ ،‬لەوێوەیە كەپیاوان بڕیار لەسەر هاتن و چوون‬ ‫و ڕێژەی كەم و زۆری ژنان دەدەن بۆ بەشداریكردنی سیاسی‪ ،‬ئەویش بەمەرجێك الیەنگر‬ ‫و ملكەچی ئەو سیاسەتەبێت كە پیاوان بەنەفعی گوتاری خۆیان دایانڕژتووە‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫ژنان ئینكاری لێدەكەن و خۆیان واراهێناوە و قەناعەتیان بەخۆیان كردووە كە ژنانیش‬ ‫بەتوانا و ئیرادەیان خۆیان بەشداری سیاسی دەكەن و بەدەنگی خۆیان دەچنە ئەو‬ ‫پۆست و شوێنە سیاسیانەی كە كاری تێدادەكەن‪ ،‬كە وابوو هەر دیاریكردنی ڕێژەیەك‬ ‫ ‪ 103‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بۆ ژنان لە پارلەمان بەناوی ‪ ،% 25‬مایەی قسەلێكردنە كە ژنان نابێ بەو فەزایە ڕازیبن‬ ‫ئەگەر مەسەلەیەك هەیە بەناوی مەسەلەی ژن‪ ،‬ئەمە لەحاڵێكدا بەبەراورد لەگەڵ بواری‬ ‫كۆمەاڵیەتی كۆمەڵگەی كوردەواری بۆ پێشكەوتنی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسەت و نێوەندی‬ ‫سیاسی فشاری زیاتریان كردووە لەرێگەی ڕاگەیاندن و كەناڵەكانی دیكەی گەیاندن بۆ‬ ‫هاتنەپێشەوەی ژن و ڕەوینەوەی مەترسی بۆ دەركەوتنی ژنان لەهەمو بوارەكاندا‪ ،‬ئەم‬ ‫دیاردەیە سەرەتا لەنێو حیزبە چەپ و ماركسیی و حیزبە بەناو شیوعیەكان هەبوو‪،‬‬ ‫دواجار ناسیونالیست و لەدوای ئەوانیش ئیسالمیەكان و كۆنسەرڤاتیڤەكانیشی گرتەوە‬ ‫كەبەپێی داتاكان خەریكی سیستمی هەڵبژاردنی ژنان بوون لەالیەن پیاوان و كوڕانەوە‬ ‫بۆ دامەزرادنی سیستمی هاوسەرگیری‪ ،‬ئێستاش لەپارلەمان و لەدامەزراوەكانی دیكە‬ ‫بوونیان هەیە‪ ،‬بەاڵم هیچ یەكێك لەو هۆكارانەی كاریگەرییەكی ئەرێنی نەبوو كەفشارەكە‬ ‫لەبورای ڕۆمانسیەوە ببێتە سیاسی و فراوانتر ببێت‪ ،‬بگرە كاریگەری نەرێنی هەبووە‪،‬‬ ‫ئەمە دەڵێم مەبەستم لەو كچە قەیرە و ژنانەنەیە كەدوای تەاڵق و مردن و هتد‪ ،‬بەمانای‬ ‫بەرگری لەكەسێتی و شوناسی ژنەوە‪ ،‬بەمانا جددەیەكەی قسەیان لەسەر سیستمی كۆتا‬ ‫نەكرد بەوانەشەوە كەئێستا لەمیدیاكانەوە قسەی لەسەر دەكەن و ڕەخنە لەسیاسەت و‬ ‫باوكساالری دەگرن و لەسیستمی كۆتای ناگرن‪ ،‬لەحاڵێكدا ژنان بەر لەوەی ستایلی خۆ‬ ‫پااڵوتن موناقەشە بكەن‪ ،‬دەبێ سیستمی كۆتا لەنێو هەڵبژاردنی ئۆرگانەكانی حیزب و‬ ‫پارێزگاكان و پارلەمانی كوردستان و ئێراق و هتد قەبوڵ بكەن‪.‬‬

‫سود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە‪.‬‬ ‫‪ :1‬ژنان لەپەرلەمانی ئێراقدا‪ .‬بەیان نوری تۆفیق‪ .‬ساڵی ‪ .2011‬ل ‪ .3‬لەباڵوكراوەكانی‬ ‫یەكێتی پەرلەمانتارانی كوردستان‪.‬‬ ‫‪ :2‬ژنە فەیلەفوسەكانی جیهانی كۆن‪ .‬ئیمام عەبدولفەتاح ئیمام‪ .‬و‪ .‬هاوار محەمەد‪.‬‬ ‫ل‪ .130‬باڵوكراوەكانی دەزگای موكریانی‪ .‬‬

‫ ‪ 104‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫سووربوون لەسەر نوێگەرایەتی‬ ‫و‪ :‬جیها‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ەد‬

‫ ‪ 105‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 106‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئاینه گەردونییە گەورەكان داهێنانی ڕۆژهەاڵتن‪ ،‬لە پێش هەمووشیانەوە ئاینى مەسیحی‬ ‫و ئیسالم‪ ،‬ڕۆژئاواش (بە مانا ئیغریقییە ئەوروپییە كۆن و نوێكەی) بۆ ئەلتەرناتیڤی‬ ‫ئاینەكان فەلسەفەی داهێنا‪ ،‬ئەگەر نەشبووبێت بە دژی‪ .‬زیادە ڕۆیی نییە ئەگەر‬ ‫بڵێین فەلسەفە لە دروستبوونییەوە لە دورگەی ئیونیای ئیغریقی فینیقییەوە تا ئەمڕۆ‬ ‫ملمالنێیەكی تووندی هەیە لەگەڵ ئاینەكاندا‪ .‬فەلسەفە شۆڕشێكی بەرپاكرد دژ بە‬ ‫ئەفسانە‪ .‬بۆ بەرپەرچدانەوەی فەلسەفە ئاینە ڕۆژهەاڵتیەكان هەندێك لە بنەماكانی‬ ‫فەلسەفەیان قبوڵكرد بۆ ئەوەی بتوانن گەمارۆی بدەن و بیخەنە ژێردەستی خۆیانەوە‪.‬‬ ‫هەندێك لە فەیلەسوفەكانی عه‌رەب و گەلە ئیسالمیەكانی تر ئەم ئامانجەیان بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫بەاڵم فەلسەفە خۆی لە خۆیدا یاخیبوون و دژە بە بەرنامەی ئیمان‪ .‬لەبەرئەوە دەوڵەتە‬ ‫ئاینیەكان كەوتنە هەوڵدان بۆ پاكاتاوكردنی فەلسەفە و گۆڕینی بۆ پراكتیكەكردن و‬ ‫دروشمە سۆفیگەرییەكان‪ .‬ئەمەش لە كاتی خۆیدا كرا‪ .‬كە سڕینەوەی فەلسەفە لەسەر‬ ‫دەستی غەزالی و قوتابیەكانی لە جیهانی عه‌رەبی سونییدا كرا‪ ،‬هەروەها لە جیهانی‬ ‫فارسە شیعەگەراییەكانیشدا‪ ،‬فەلسەفە گۆڕدرا بۆ الهوتگەرایی و سۆفیگەرایی‪.‬‬ ‫ئەم هەوڵە پاكتاوگەریەش لە جیهانی ئەورپی مەسیحیشدا كرا‪ ،‬بەاڵم پەرەسەندنی‬ ‫بۆرژوازیەت لە ئەورپادا پاڵنەرێكی گەورە بوو بۆ فەلسەفە كە بچێتە نێو ڕەوڕەوەی‬ ‫بە جیهانیبوونیی بەردەوامەوە‪ ،‬ئەمەش لە دواجاردا بووە هۆی لێكترازانی وابەستەیی‬ ‫فەلسەفە و زانست بە ئاینەوە‪ ،‬بەڵكوو پەراوێزخستن و گەمارۆدانی ئاین لە كۆمەڵگادا‬ ‫و نزیكبوونەوەی كۆمەڵگا بە فەلسەفەوه‪ .‬ڕوخساری سەرەكی ئەم نزیكبوونەوەیەش‬ ‫ئەمانەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫• گواستنەوەی سەرچاوەی ڕاستی مەعریفە لە خواوەندەوە بۆ خودی مرۆڤ‬ ‫خۆی(دیكارت)‪.‬‬ ‫• گواستنەوەی سەرچاوەی بوون لە بیری خواوەندیەوە بۆ شارەزایی ڕاستەوخۆی‬ ‫مرۆڤایهتى (ئەزموونگەراییەكان‪ ،‬لۆك‪ ،‬هیوم)‪.‬‬ ‫• گواستنەوەی توانایی بۆ ڕێكخستنی جیهانی هەستپێكراو لە خودی خواوەندەوە بۆ‬ ‫خودی مرۆڤهكان خۆیان(كانت)‪.‬‬ ‫• گواستنەوەی سەرچاوەی چاكە و ڕەوشت لە دەقە خواوەندیەكانەوە بۆ ویستی مرۆڤه‬ ‫عاقڵەكان خۆیان(كانت)‪.‬‬ ‫• دانانی سروشت و مێژوو بە دەركەوتەو داهێنانی ئەقڵی ڕەها‪ ،‬و دانانی فەلسەفە و‬ ‫دەوڵەتی نوێ بە دواییهێنان و لوتكەی مێژوو (هیگڵ)‪.‬‬

‫ ‪ 107‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫• دانانی ئەقڵی ڕەهای هیگڵ بە خودی مرۆڤ خۆی‪ ،‬واتە دانانی بە ناوڕۆكە شارەوەكەی‬ ‫مرۆڤ خۆی (فیۆرباخ)‪.‬‬ ‫• دانانی كاری كۆمەاڵیەتی ئامانجگر و عاقاڵنە بە بناغەی مەعریفە و مێژوو و پێشكەوتنی‬ ‫مرۆڤ(ماركس)‪ .‬بەم جۆرە‪ ،‬ئەورپا سەركەوتنی تەواوی بەدەستهێنا لە بە جیهانیكردنی‬ ‫بیردا‪ ،‬واتە بەتەواوی بنیاتنانی سیستەمێكی بیریی زاناسیانەی جیهانی دامەزراند بۆ‬ ‫ڕێكخستنی ژیانی خەڵكی و ڕێنماییكردنیان لە جیاتی ئاین‪ ،‬یان بنیاتنانی باوڕێكی‬ ‫نوێ(باوەڕی ڕۆشنگەریی) بە شێوازێكی نوێ بە پشتبەستن بە زانست و واقیعی‬ ‫مەتریالی و تواناكانی مرۆڤ خۆی بۆ دروستكردنی خۆی و ژینگەكەی‪ .‬ماركس ئەم‬ ‫باوەڕەی گەیاندە لوتكه‪ ،‬كە گیانێكی مێژوویی نوێی بۆ مرۆڤی نوێ و پڕۆژەی مێژوویی‬ ‫نوێ دەستنیشانكرد‪.‬‬ ‫گومانی تیا نییە ئەم پەرەسەندنە نوێیە سەركەوتنێكی بەردەوامی بۆ فەلسەفە بەسەر‬ ‫ئایندا بەجۆرێك ڕەخساند كە بێ وێنە بوو لە مێژوودا‪ ،‬باوەڕی ڕۆشنگەریی تەنیا‬ ‫سەركەوتنی لە ڕزگاربوونی فەلسەفە لە ئاین و پەراوێزخستنی ئاینی لە كۆمەڵگای‬ ‫ئەوروپیدا نەبینی‪ ،‬بەڵكوو سەركەوتنیشی بە دەستهێنا لە ڕووتانەوەی ئاین لە پێگە‬ ‫وەزیفیە جەماوەریە نەریتیەكەیدا‪ ،‬كە لە حوكمدانێكی گشتیدا بەسەر هۆش و ڕەوتاری‬ ‫ڕۆژانەی كۆمەڵگاوە خۆی دەبینیەوە‪ ،‬بە جۆرێك كە هەڵسوڕانی داینەمۆی سەره‌كی‬ ‫بۆ گشت ڕەفتارە كۆمەالیەتیەكانیان دەرخست‪ ،‬هەرنەبێت لە ناوەندە سەرمایەدارییە‬ ‫پێشكەوتووەكاندا‪ ،‬بەاڵم ئەم ئه‌ركى فەلسەفە هەندێك كاتی ویست كە تیایدا هەندێك‬ ‫لە تایبەتمەندیەكانی ئاینی وەرگرت و بەمەش بەشێكی گەورەی لە گیانی ڕەخنەی‬ ‫فەلسەفی لەدەستدا‪ ،‬وایلێهات كە ئاین سەركەوتنەكەی لێشێواند‪ ،‬لە كاتێكدا كە لە‬ ‫هەڕەتی سەكەوتنیدا بوو‪ .‬ڕەوشی جەماوەر خۆی سەپاند بەسەر باوەڕی ڕۆشنگەرییدا‬ ‫كە لە فەلسەفەوە بگۆڕێت بۆ جۆرێك لە بەجیهانكراویی ئاینەكان‪ ،‬بەاڵم ئەم گۆڕانەش‬ ‫ناچاریكرد كە كێبڕكێی ئاینە نەریتیەكان بكات لە قواڵیی سەرچاوه و ئەو زەمینەیەی كە‬ ‫ئاین چەند سەدەبوو داگیریكردبوو‪ .‬ئەمەش ئەم پرسیارانە بەرهەمدەهێنێت‪:‬‬ ‫فەلسەفە دەتوانێت لە قواڵیەكان و بنەما زەوینیەكەی ئاینەوە ڕكەبەری ئاینە نەریتیەكان‬ ‫بكات‪ ،‬هەرچۆنێك ڕێگەپێدراوبێت بۆ سڕینەوەی ئاین؟ ئایە هیچ ئەلتەرناتیڤێك هەیە بۆ‬ ‫ئەمە؟ وەاڵمی ئەم پرسیارانە وازلێ دێنین بۆ ئارتیكلەكانی ترمان كە لە ڕاستەی ئەم‬ ‫لێكۆڵینەوەیەماندا لەسەر بڕوای ڕۆشنگەری لە دایكدەبێت‪.‬‬ ‫ئێمە لەو بیرۆكەیەوە قسە دەكەین كە تەوەری نوێگەرایەتی و هەڵسوڕێنەرەكەی باوەڕی‬ ‫ڕۆشنگەرێتییە‪ .‬سێ پرسیاری بنچینەیی و پێویست دەكەین بۆ تێگەیشتن لە تازەگەرێتی‬ ‫ ‪ 108‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫و كێشەكانی‪:‬‬ ‫‪ /1‬بڕوای ڕۆشنگەرێتی دوای ماركس چۆن گەشەیكرد‪ ،‬ئەو ئاراستە و شێوازانە كامە‬ ‫بوون گرتیەبەر؟‬ ‫‪ /2‬پەڕچەكرداری كاری بیری بۆرژوازیەتی ڕۆژئاوایی بەرامبەر بە بڕوای ڕۆشنگەرێتی چی‬ ‫بوو‪ ،‬چۆن بۆرژوازیەتی ڕۆژئاوایی مامەڵەی لەگەڵ ڕۆشنگەرێتیدا كرد؟‬ ‫‪ /3‬نەتەوەكانی تر (نەتەوە ناڕۆژئاوایەكان)‪ ،‬لە پێش هەمووشیانەوە نەتەوەی عه‌رەبی‪،‬‬ ‫چۆن مامەڵەی لەگەڵ باوەڕی ڕۆشنگەرێتیدا كرد؟‬ ‫ئەم پرسیارانە گەورەن و بە هەموویان پرۆژەیەكی بیریی دەوڵەمەند و مەزن پێكدێنن‬ ‫و پێویستیان بە كاری تیپێكە لە بیرمەندان و لێكۆڵەرەوەكان بۆ كاركردن لەسەریان‪،‬‬ ‫بەاڵم لەوبڕوایەدام كە چارەیەك نیە و دەبێت جێبەجێبكرێت‪ ،‬ئەگەر بمانەوێت بە قوڵی‬ ‫و بە تواناوە بەرامبەر بە واقیعە مێژوویەكەی خۆماندا بوەستینەوە‪ ،‬و دەورێكمان هەبێت‬ ‫لە دروستكردنی پاشەڕۆژێكی چاوەڕوانكراو‪ ،‬هەروەها بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی نەتەوەی‬ ‫عارەبی لەسەر بنچینەی تازەگەرێتی‪.‬‬ ‫قورسترین پرسیار بێ ئەمالوال پرسیاری دووەمە‪ ،‬چوونكە بەكێشمان دەكات بۆ قواڵیی‬ ‫فەلسەفەی ئەوروپی لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدە و هەموو سەدەی بیست؛ ئەم‬ ‫پرسیارە دەمانباتەوە بۆ الی ماخ و دلتای و نیتچە و هۆسرڵ و هایدگهر و ڕاسل و‬ ‫فیتنگنشتاین و سارتر و فۆكۆ و درێدا و پۆپه‌ر و باشالر و كۆهن و فایرئابدن‪ ،‬ئەمانە‬ ‫كۆمەڵێك فەیلەسوفی مەزنی نقومبوو لە تەمومژ و تایبەتمەندێتی و زمانی هونەری‬ ‫تیابەتمەندا بوون‪ .‬لە كاتێكدا ئامانجمان ئەكادیمی نیە بەقەدەر ئەوەی ڕۆشنبیریەكی‬ ‫ئایدۆلۆژیە‪ ،‬لە كاتێكدا پرۆژەكەمان چوونە ناو ژیانی ڕۆشبیری عه‌رەبی و هوشیاریه‬ ‫عەرهبیە باوەكانەوە‪ ،‬بۆیە دەبێت ئەم پرسیارە یەكالبكەینەوە تا كاتمان هەبێت بۆ دوو‬ ‫پرسیارەكەی تر‪.‬‬ ‫بەاڵم پرسیاری یەكەم‪ ،‬دیسان پرسیارێكی قورسە كە بەرەو قواڵیی قوڵی فەلسەفەی‬ ‫ماركسیمان دەبەتا بە تایبەتی‪ ،‬بەگشتیش بەرەو فەلسەفەی ماتریالی‪ ،‬هەروەها ڕینمایمان‬ ‫دەكات بەرەو مێژووی نوێی بزووتنەوەی كۆمۆنیستی و داڕێژراوە ستراكتوریەكانی‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم مێژووە لە ناوەرۆكدا ئەورپییە‪ ،‬لەگەڵ كاریگەریە گەورە جیهانیەكەییدا‪.‬‬ ‫ماركسیەت لە بنچینەدا فەلسەفەیەكی ئەوروپیایانەیە و لوتكەی كەلەپوری فەلسەفەی‬ ‫ئەورپی دیارە و بۆ گەشەی فەلسەفەی ئەورپی هاتووە‪ .‬لەگەڵ هاوبەشیە گرنگە‬ ‫نائەورپیەكانیشدا لە فەلسەفەی ماركسیسدا(ئامریكا و التینی)‪ ،‬بەاڵم ناوەڕۆكی ئەم‬ ‫فەلسەفەیە و ناوەڕۆكە گەشەسەندوەكەی بە ئەوروپیانە دەمێنێتەوە‪ .‬ئەمەش بەو مانایە‬ ‫ ‪ 109‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫نایەت كە ماركسیزم بە دەاللەتەكانی و ئاماژەكانی و ماناكانی تەنیا ئەورپیانەیە‪ .‬نا‪،‬‬ ‫فەلسەفەی ماركسی بە هەموو مانایەك فەلسەفەیەكی جیهانیە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی ڕیشەی لە‬ ‫خاكی ئەورپادا داكوتاوە و هەڵگری تایبەتمەندیەكانی ڕۆشنبیری ئەو خاك و واقیعەی‬ ‫ئەوروپایە‪ .‬ئەمەش هەندێك لە ئاینە نەریتیەكانمان بیر دەخاتەوە‪ ،‬كە هەڵگری زۆرێك لە‬ ‫تایبەتمەندیە ڕۆشنبیریەكانی ئەو نەتەوانەیە كە تیایدا بەرهەمهاتووە‪ ،‬بەاڵم گەردوونیشە‬ ‫لە مانا و ئاماژە و هەوڵەكانیدا‪ .‬ماركسیزم هاوبەشیكردنێكی ڕۆشنبیری ئەورپییە بۆ‬ ‫چارەسەری كێشە جیهانییەكان‪ ،‬هەروەك ئاینه عه‌ره‌بییه‌كان (جولەكە و مەسیحەیەت‬ ‫و ئیسالم) هاوبەشیكردنێكی عه‌رەبی بۆ چارەسەركردنی كێشە جیهانیەكان‪ .‬هەروەك‬ ‫چۆن پێویستی بە ئاینه عه‌ره‌بییه‌كان كورت نەبووەتەوە لە ناو نەتەوە عه‌رەبیەكاندا‪،‬‬ ‫بەڵكوو خۆی كێشاوە بۆ هەموو نەتەوەكانی تر‪ ،‬لەگەڵ دروستبوونە عه‌رەبیەكەی و‬ ‫ڕوخسارە ڕۆشنبیریە عه‌رەبیەكەیدا‪ ،‬ماركسیزمیش پێویستیەكی گەردونییە و كورت‬ ‫نەبووەتەوە لە جێبەجێكردنی پێویستیە نەتەوەیە ئەوروپیەكاندا كە لێوەی بەرهەم‬ ‫هاتووە‪ .‬لەبەر ئەوە‪ ،‬هاوردەكردنی لە ڕووانگەمانەوە زیان نادات و نابێت دژی قبوڵكردنی‬ ‫بوەستینەوە‪ .‬ئەوەی پێویستمان پێیەتی بە هاوردەكردنی زیانمان لێ نادات‪ ،‬بەڵكوو‬ ‫وەهمی هاوردەكردنی پێویستیەكانمان زیانمان لێدەدات‪ ،‬ئەوەی زیانمان لێدەدات‪ ،‬ئەو‬ ‫هاوردە دەرەكیانەیە كە خۆیان دەسەپێنن بەسەرماندا‪ .‬پرسیاری بنچینەیی لێرەدا‬ ‫ئەوەیە‪ :‬هەستانەوەی نەتەوە عه‌رەبیەكان و دووبارەكردنەوەی بونیادەكانی لەسەر بناغە‬ ‫نوێكان و بەدەستهێنانی خەونە مێژوویەكان و قبوڵكردنی ماركسیزم و پشبەستن پێی‬ ‫وەك بنەمایەكی هوشیاری و كۆمەاڵیەتی پێویستە یان نا؟ ئەمە ناوەڕۆكی پرسیارەكەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم هەڵوێست وەرگرتنێكی ڕەها بۆ ڕەتكردنەوەیەكی ڕەهایانە لە هاوردەكردنی‬ ‫فیكردا‪ ،‬هەڵوێستێكی پوچگەرایی پارادۆكسیە لەگەڵ خۆیدا كە یەكناگرێتەوە لەگەڵ‬ ‫ناوەرۆكەكەیدا‪ .‬بەاڵم‪ ،‬لەگەڵ گەردوونیبوونی ماركسیزمدا‪ ،‬وەك فەلسەفەیەكی ڕۆژئاوایی‬ ‫و گەشەیەكی بارودۆخی ئەوروپی دەمێنێتەوە‪ ،‬بەهرەوەرگرتن و گرنگبوونی وەك‬ ‫فەلسەفەیەكی ڕۆژئاوایی و ڕۆشنبیریەكی ئەوروپی نوێ خۆی دەسەپێنێت‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫هەموومان‪ ،‬دەبێت دەستبكەین بە پرسیاری سێیەم كە قسە لەسەر فیكری عه‌رەبی‬ ‫نوێ دەكات و چۆنیەتی مامەڵەكردنی لەگەڵ كەلەپوری ڕۆشنگەرێتی‪ .‬ئەم پرسیارە‬ ‫زۆر پەیوەندیدارە بە خەمەكانی یان كێشەكانی هاواڵتی عه‌رەبی‪ ،‬هەروەها دەروازەیەكی‬ ‫باشیشە بۆ چوونە ناو هەردوو پرسیارەكەی ترەوە‪ .‬بێگومان‪ ،‬ئەم پرسیارە ڕێنمایمان‬ ‫دەكات بۆ بنینی سروشتی بیری عه‌رەبی نوێ و تایبەتمەندیەكانی‪ .‬بیری عه‌رەبی‬ ‫نوێ تایبەتمەندێتیەكی هەیە كە لە بونیادیدا بەستراوە بە دوو كەلەپورەوە‪ :‬كەلەپوری‬ ‫ ‪ 110‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫عه‌رەبی ئیسالمی و كەلەپوری ئەوروپی نوێ‪ .‬بە حوكمی بەردەوامیی مێژوویی بەستراوە‬ ‫بە بونیادی دامەزراوە ژیارییە عه‌رەبی ئیسالمیەوە‪ .‬لە الی دووەمیشەوە بە حوكمی‬ ‫پەیوەندیە بونیادیەكانی نیشتیمانی عەرەبی نوێ بە ناوەندی سەرمایەداری ڕۆژئاوایی‬ ‫گەورەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەی كە ئەم بەستنەوانە هەیە بەاڵم بە شێوەیەكی گشتی كراوە نییە‬ ‫بۆی‪ .‬لەمپەڕی زۆر هەیە لەبەردەم ئەو كرانەوەیەدا‪ ،‬لەگەڵ پێویستیەكی زۆری ڕەورەوەی‬ ‫بەرەوپێشچوون و ڕزگاری عه‌رەبی‪ .‬كەماسیەكانی هێزە كۆمەاڵیەتییە سەرەكیەكانی‬ ‫نیشتیمانی عه‌رەبی لە بوونی ئامرازەكانی نوێگەرایەتی‪ ،‬هەروەها نەتوانین لە تێپەڕاندنی‬ ‫شێوازە بیریە باوە میراتگرەكانی سەدە دواكەوتوەكان‪ ،‬تێكشكانی ئەو لەمپەڕانەی كە‬ ‫بوونەتە هۆی نەكرانەوەی هوشیاری نوێ بەسەر هەردوو كەلەپوری ناوبراودا‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەم حاڵەتانە بوونەتە هۆی نەكرانەوەی ئاڵۆزیەكانی هوشیاری عەرەبی‪ ،‬لە دواجاریشدا‬ ‫هوشیاری تاك نابێت بە هوشیاریەكی سەردەمیانە‪ .‬بۆیە دەبینین فیكری عه‌رەبی نوێ بە‬ ‫هەموو ڕەنگەكانیەوە چەقیبەستوە لەسەر هەڵوێستوەرگرتن بەرامبەر بەو دوو كەلەپورە‪.‬‬ ‫فەلسەفەی ئیسالمی نەریتی چەقیبەستبوو لەسەر پەیوەندی نێوان خواواند و جیهان‬ ‫و مرۆڤه‌كانى‪ ،‬فەلسەفەی ئەوروپی نوێ چەقی بەستوە لەسەر پەیوەندی نێوان مرۆڤ‬ ‫و بابەت‪ ،‬بیری عه‌رەبی نوێ لەسەر هەڵوێستێك وەستاوە كە چەقیبەستوە لەسەر‬ ‫كەلەپوری ئیسالمی نەریتی و كەلەپوری ڕۆژئاوایی نوێ‪ ،‬هەروەها چەقیبەستوە لەسەر‬ ‫كێشەكانی ئەو دوو پەیوەندیە‪ .‬دەتوانین بڵێین بیری نوێ‪ ،‬لە پەیوەندیدا بە بیری‬ ‫ڕۆژئاوایی نوێەوە‪ ،‬لە نێوان سێ هەڵوێستدا پەسند و گونجاوە‪ :‬هەڵویستی ڕۆژهەاڵتناسان‪،‬‬ ‫هەڵوێستی ڕۆژهەاڵتناسانی پێچەوانە‪ ،‬هەڵوێستی ڕۆژئاواناسی‪ .‬بەاڵم هەڵوێستی‬ ‫ڕۆژهەالتناسی‪ ،‬ئەو هەڵوێستەیە كە پێدراو و ئاشكرایە و لە دامەزراوە ڕۆژهەاڵتناسیەكان‬ ‫و ڕۆژئاوایەكانەوە هاتوە و ئەو وتراوانەیە كە بەرامبەر بە ڕۆژئاوا و ڕۆژهەاڵت هەردوكیان‬ ‫وتراوە‪ .‬ئەوە هەڵوێستی نوێنەرانی داگیركەرانی ڕۆژئاوایی بوو لە ڕۆشنبیری و بیری‬ ‫نوێ‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬ئەم هەڵوێستە كاریگەری گەورەی هەبوو لەسەر نێوەندی بیری‬ ‫نوێ‪ .‬هەروەها ئەمە لەگەڵ هەڵوێستی ڕۆژهەاڵتی پێچەوانەدا‪ .‬مەبەستم لە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫پێچەوانە هەڵوێستی سەلەفیەیە كە كەلەپوری عه‌رەبی ئیسالمی بۆ ناوەڕۆكێكی ڕەسەنی‬ ‫پیرۆز بە هەموویەوە بۆ نێوەندێكی دەستێوردراو كە سەرچاوەكەی دوژمنە نەتەوەییە‬ ‫ئەزەلی و هەمیشەییەكان بوون ده‌گێڕێتەوە‪ .‬ئەم دەستێوردانە لەسەر بنچینەیەكی واقیعی‬ ‫كارا و توێژینه‌وه‌كراو نییە‪ ،‬پێویست بە ناسینی ئەو دەستێوردانە و سەرچاوە ناسراو و‬ ‫واقیعیەكەی بە توێژینه‌وه‌یه‌كی زانستیانەی نەكردوە‪ ،‬ئەوە تەنیا بە دژێكی شەیتانی بۆ‬ ‫ناوەڕۆكێكی پیرۆزی ناسراوی پێشوەخت داناوە‪ .‬كەواتە لەوێدا ئەگەرێكی پێشوەخت و‬ ‫ ‪ 111‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ناسینێكی پێشوەخت و سڕینەوەیەكی پێشوەختی بۆ قەوارەیەكی دژ ناسیەوە بە بێ‬ ‫دراسەكردن‪.‬‬ ‫لە دوایدا نەك لە دوایەمیندا‪ ،‬هەڵوێستێكی ڕۆژئاوایی هەیە (ڕۆژئاوایی دژی ڕۆژهەاڵتی)‪.‬‬ ‫ئەم هەڵوێستە لە هەستێكی میژوویی جەماوەرییهوه هاتوە بۆ ڕۆژئاوا بەوەی كە‬ ‫ڕۆژئاوا دوژمنێكی پێشكه‌وتن و سەركەتنه‪ ،‬بە خەسڵەتە دەستپێشخەریە نوێگەرایەتیە‬ ‫بەردەوامەكەیەوە كە تەنیا سەركەوتو نیە بەسەر جیهاندا‪ ،‬بەڵكوو توانیوێتی بە هەژمونە‬ ‫ڕۆشنبیریەكەی و دوبارە بونیادنانەوەی جیهان بكات بۆ مەبەست و ئامانجەكانی خۆی‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە‪ ،‬خاوەنی ئەم هەڵوێستە هەوڵیداوە ئەم دوژمنە بناسێت بە قبوڵكردنێكی‬ ‫ڕەخنەگرانەی فیكرەكەی‪ ،‬بەو تێگەیشتنەی كە ئەمە شۆڕشێكە بەسەر ئەو شكڵكە‬ ‫بەرهەمییەدا كە هەزاران ساڵ بەڕێوە چووە پێش سەرمایەداری‪ ،‬ڕۆژئاواییناسەكان‬ ‫پێیاندەزانی كە هوشیاریان پێویستی بە ئامادەباشی و شۆڕشگێڕێتی هەیە بۆ ئەوەی‬ ‫بتوانن پراكتیكی ڕۆژئاواییناسی بكەن‪ ،‬یان قبوڵكردن و وەرگرتنێكی ڕەخنەگرانەی بیری‬ ‫ڕۆژئاوایی نوێ‪ .‬بۆیە ئەوان وایان دەبینی كە ڕۆژئاوایناسی ڕیسكێكی فكری ئازاردەر و‬ ‫شۆڕشێكی ڕۆشنبیری هەمیشەییە كە هوشیاریە باوەكە لەیەك دەترازێنێت و سەرلەنوێ‬ ‫بونیادی دەنێتەوە‪ .‬مەبەستیش لەمە دروستكردنی ئەقڵێكی ڕزگاریخوازی نەتەوەییه و‬ ‫هەروەها بەدستهێنانی ئامڕازەكانی ئەم بزوتنەوە ڕزگاریخوازیەییە‪ ،‬كە ئەمەش دەبێت بە‬ ‫كرانەوەیەكی سەردەمیانە نوێ و ئەو واقیعەی كە تیایدا دەژی لە الیەك‪ ،‬و كەلەپورە‬ ‫كۆنەكەی كە لە مێژوویەكی كۆنەوە خاوەنێتی‪ .‬ڕەوڕەوەی ڕۆژئاواییناسی هیچ نیە جگە‬ ‫لە جەنگێكی نوێ ئینتلجنسیای ڕۆژهه‌اڵت و بەرزكردنەوەی هوشیاری و پراكتیكەكردنی‬ ‫بۆ ئاستێكی وەستانەوەی سەردەمیانە‪ ،‬ئەو ئه‌ركه گرنگەی كە ڕۆشنبیران كردوویانه‬ ‫بە مەرجێكی بنچینەیی و كرۆكی سەركەوتنی جەنگی سەربەخۆیی و ڕزگاریخوازی‬ ‫ناسیۆنالستی‪.‬‬ ‫ ‬ ‫نووسینی‪ :‬هیشام غەسیب‬

‫ ‪ 112‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫و‬

‫كۆمه‌ڵناسیی میشێڵ فوكۆ‬ ‫مەعریفە‬ ‫پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت‬ ‫پێشه‌وا خالید‬

‫ ‪ 113‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 114‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫گرینگی باسه‌كه‪:‬‬ ‫دەسەاڵت و مەعریفە دوو چەمكی گرینگ و پرمانان‪ ،‬پەیوەندیی نێوانیان‪ ،‬كاریگەریی و‬ ‫جێپەنجەیان لەسەر تاكەكەس و لەسەر كۆمەڵگا‪ ،‬هەمیشە جێگەی بایەخ و تێڕامان و‬ ‫توێژینەوەی زانا و فەیلەسوفان و پسپۆران بووە‪ ،‬زیاتر لەهەمووانیش‪ ،‬میشێل فوكۆ وەك‬ ‫فەیلەسوف و كۆمەڵناس خەریكی ئەم بابەتە بووە‪ ،‬فیكر و بۆچوونەكانی لەم بارەیەوە‬ ‫بنەرەت و بنچینەیین‪ .‬لەگەڵ ئەوەشد‪ ،‬پێویست بە شرۆڤەكردن و لێدوان و ڕوونكردنەوە‬ ‫دەكەن‪ ،‬كە بۆ كۆمەڵگای كوردیش‪ ،‬شیتاڵكردنی ئەم پەیوەندییە گرفت ئامێزەی نێوان‬ ‫ئەو دوو چەمكە‪ ،‬گرینگی و بایەخی لەرادەبەدەری هەیە‪.‬‬ ‫ئامانجی باسه‌كه‪:‬‬ ‫ئامانجی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌مان هه‌وڵ ئه‌ده‌ین له چه‌ند پرسیارێك بخه‌ینه ڕوو‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ى‬ ‫بتوانین له ڕێگه‌ى وردبوونه‌وه‌ى پتر وه‌اڵمى ئه‌و پرسیارانه بده‌ینه‌وه‪ ،‬گرینگترین‬ ‫پرسیاره‌كانیشمان بریتین له‪:‬‬ ‫پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە لەكوێدا دروست دەبێت و لەكوێدا كۆتایی دێت‬ ‫لەروانگەی فوكۆوە؟ تاچەند پەیوەندی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە شۆردەبێتەوە بۆ نێو‬ ‫ژیانی تاك و كۆمەڵگا؟ ئایا مەرجە دەسەاڵت و مەعریفە هەمیشە یەكتر بەرهەم بهێنن‬ ‫وەك ئه‌وه‌ى فوكۆ دەیڵێ؟‬ ‫هەوڵدان بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارانە‪ ،‬بەرادەیەك ئەم دوو چەمكەمان بۆ ڕوون‬ ‫دەكاتەوە كە سەرلەبەری فەلسەفەی فوكۆیان لەسەر دارێژراوە و بەرای ئێمە‪ ،‬دەكرێ‬ ‫لەبەر ڕۆشناییەكانی فیكری فوكۆوە دیالیكتیكی دەسەاڵت و مەعریفە لەكۆمەڵگای‬ ‫كوردیشدا شرۆڤە بكەین‪.‬‬ ‫باسی یه‌كه‌م‪ :‬ده‌سه‌اڵت و مه‌عریفه‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬چەمكی دەسەاڵت‪:‬‬ ‫یەكێك لەو فەیلەسوفە بەناوبانگەی جیهان‪ ،‬كە دیدی میتۆدی و جیاوازی خۆی هەیە‬ ‫بۆ دەسەاڵت‪ ،‬ئه‌ویش«میشێل فوكۆ»ـیە (‪ .)1984-1926‬الی فوكۆ‪ ،‬دەسەاڵت تەنها‬ ‫لەسەرەوەی هەڕەمه‌كه‌دا نییە‪ ،‬هەموو كاتێكیش لەسەرچاوە بااڵكانەوە هەڵناقوڵێت‪.‬‬ ‫دەسەاڵت تەنها لەسەرەوە نەوەستاوە‪ ،‬به‌ڵكوو دەسەاڵت لە چوار دەوری دایە و لە‬ ‫هەموو الیەكەوە هەڵدەقوڵێت‪ .‬دەسەاڵت لەبەرئەوەی بەرهەم دێت‪ ،‬ئەوە لە هەموو‬ ‫ساتێكدا كارلێك دەكات‪ .‬بوونەوەریش دەكەوێتە ژێر دەسەاڵتێكەوە كە لە تۆڕێكی‬ ‫ ‪ 115‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پەیوەندییەكانی ئەو كۆمەڵە دەسەاڵتانەدا پێكهاتووە‪ ،‬كە بە بەردەوامیی و هەمیشەیی‬ ‫لەگەڵ یەكتردا كارلێك دەكەن‪ .‬بەو مانایە لەالی فوكۆ‪ ،‬تاك مەحكومە بەو دەسەاڵتەی‬ ‫ئەو بەرێوەبەرایەتییەی كاری تیادا دەكات‪ ،‬بەدەسەاڵتی ئەو سیستمەی لە بیروباوەری‬ ‫خۆی كە باوەری پێهێناون‪ ،‬بەدەسەاڵتی ئەو دابونەریتانەی كە پەیڕەویان دەكات‪،‬‬ ‫بەدەسەاڵتی ئەو خێزانەی كە پەیوەندیی پێوەیەتی‪ ،‬بەدەسەاڵتی ئەو دەوڵەتەی تیایدا‬ ‫دەژی و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە‪ ،‬دەبینین مرۆڤ مەحكومە بەزنجیرەیەكی بێكۆتا لەو دەسەاڵتانەی كە‬ ‫بەشێوەیەكی بەردەوام دەوریان لێداوە‪ ،‬دەسەاڵتگەلێك كە لەیەك كاتدا كارلێك دەكەن‬ ‫و پێكهێنەری ئەو كۆمەڵە كارلێكانەن كە واقعی ئەو پێكدەهێنن‪ .‬بەم مانا فوكۆییە‪،‬‬ ‫ڕووندەبێتەوە كە هەڵەیە پێمان وابێت دەسەاڵت تەنیا وابەستەی فیكری سیاسییە و‬ ‫بەرهەمی فەلسەفەی حوكمكردنە‪ .١‬‬ ‫فوكۆ هەروەها پێیوایە دەسەاڵت موڵكییەت نییە‪ ،‬به‌ڵكوو ستراتیژیەتێكە كە تێیدا‬ ‫پەیوەندیی واقیعیانە پیادە دەكرێت‪ .‬دەسەاڵت لە شوێنێكی تایبەتدا نییە و لە‬ ‫شوێنێكی تایبەتەوە نایەتە دەرەوە‪ ،‬به‌ڵكوو لە هەموو شوێنێكدا لە ئارادایە و بەردەوام‬ ‫لەگۆڕانیشدایە‪ .‬دەسەاڵت بەرئەنجامی شتێكی دیكە نییە‪( ،‬بەرئەنجامی پەیوەندیەكانی‬ ‫بەرهەمهێنان و پەیوەندییە قانونیەكان)‪ ،‬به‌ڵكوو ڕاستەوخۆ گرێدراو و نیشتەجێی ئەو‬ ‫شوێنانەیە كە تیایدا دەست بەكارە‪ .‬دەسەاڵت لە ڕێگەی سەركوتكردن و چەوساندنەوە و‬ ‫ئایدۆلۆژیاوە (واتە مەعریفەی هەڵەوە) كار ناكات‪ ،‬به‌ڵكوو خودی واقیع خۆی بەرهەمی‬ ‫دێنێت‪ .‬ئەم تیۆره لەمەر دەسەاڵت فوكۆ ناوی دەنێت (میكرۆفیزیای دەسەاڵت)‪ ،‬ئەم‬ ‫تیۆرەش ڕاستەوخۆ بەرامبەر ئەو تیۆرە تەقلیدیانەی سەبارەت بەدەسەاڵت دادەنێت كە‬ ‫بە تیۆری (دەسەاڵتی نێگەتیڤ) ناو دەبرێت‪ .٢‬‬ ‫لە واقیعدا‪ ،‬ئەو شتەی بەالی فوكۆی فەیلەسوفەوە گرینگە‪ ،‬ناسینی میكانیزمی دەسەاڵت‬ ‫و چۆنیەتی كارپێكردنی كارەكەیەتی‪ ،‬نەك زانینی ناوی ئەو كەسانەی كاری پێدەكەن‪.‬‬ ‫فوكۆ دەسەاڵت پارچە پارچە دەكات بۆ یەكەی بچووكتری واقیعیتر و هەستیارتر‪ ،‬كە‬ ‫نزیكترن لە تێگەیشتن و لێوردبونەوە‪ .‬ئەم یەكە بچووكانەی فوكۆ كۆڵەگەكانی ئەم تیۆرە‬ ‫پێكدێنن كە لە كتێبی (چاودێری و سزا) خەماڵندوویەتی و ناوی ناوە (میكرۆفیزیای‬ ‫دەسەاڵت) واتە تیۆری (دەسەاڵتی وردەكار و شوێنگەیی و بچووككراوەكان)‪ .‬لێرەدا‬ ‫‪ -١‬عەدالەت عەبدواڵ‪ ،‬گۆڤارێكی ڕۆشنبیریی سیاسی گشتی مانگانەیە‪ ،‬ال‪.11‬‬ ‫‪ -٢‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬دەروازەیەك بۆ پێناسەی دەسەاڵت‪, ،‬دەربارەی فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشەنگەری‪،‬‬ ‫چاپی یەكەم‪ ،‬چاپخانەی ڕەنج‪ ،2002 ،‬ال‪.‬‬ ‫ ‪ 116‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەبینین فوكۆ سوود لە زانستی فیزیا و ماتماتیكی نوێ وەردەگرێت‪ ،‬بۆ خەماڵندنی‬ ‫نەخشەیەكی تۆپۆگرافی نوێی دەسەاڵت‪ .‬وەك ڕەچاوی دەكەین‪ ،‬ئەم تۆپۆگرافیا نوێیە‬ ‫دان بە شوێنێكی تایبەتدا نانێت بۆ دەسەاڵت‪ ،‬چونكە وەك دەردەكەوێت‪ ،‬دەسەاڵت‬ ‫بەسەر زۆر شوێنی جەستەی كۆمەڵگادا پەرشوباڵوە‪ .‬بەم جۆرە‪ ،‬فوكۆ توانی چەمكێكی‬ ‫نوێ بۆ پانتایی كۆمەاڵیەتی دامەزرێنێت كە تەریبە بە چەمكە نوێیەكانی بوارەكانی فیزیا‬ ‫و ماتماتیك‪ ،‬بەاڵم ئەم تیۆرەی تەنها لە زانستی فیزیاوە هەڵنەهێنجاوە‪ ،‬به‌ڵكوو لەبۆتەی‬ ‫ئەو خەباتەشدا بەدەستی هێناوە كە لەسەر زەمینی واقیع‪ ،‬پاش ڕووداوەكانی ئایاری‬ ‫‪ ،1968‬دژی ماتریالیستەكان و گروپە چەپە ڕادیكاڵەكان بەرپای كردووه‌‪ .٣‬‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬جگە لە مانا تەقلیدییەكانی وەك دەسەاڵتەكانی دەوڵەت و دامەزراوەكانی‪،‬‬ ‫بریتییە لە كۆمەڵێك دەسەاڵتیتر كە دەكەونە دەرەوەی ژیانی سیاسییەوە‪ ،‬لەوانە‬ ‫دەسەاڵتی خێزان‪ ،‬داب و نەریت‪ ،‬قوتابخانە‪ ،‬یاسا‪ ،‬زانین‪ ،‬زانست‪ ،‬ئاین‪ ،‬كه فوكۆ‬ ‫لەبارەیەوە پێمان دەڵێت‪ :‬دەسەاڵت تەنانەت لەناو حەزلێكردن و لەناو عیشق و لەناو‬ ‫ئارەزووی سێكسیشدا هەیە‪ .٤‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬چەمكی مەعریفە‬ ‫فوكۆ مەعریفە بەدروستكەری هێز دەزانێت‪ ،‬بەشێوەیەك سەرەتا زاتی مرۆڤەكان‬ ‫پێكدەهێنێت‪ ،‬دواتر بەپێی ئەم شوناس و پێكهاتنەی مرۆڤەوە دەیانخاتە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫خۆیەوە‪ .‬ئەو ڕەخنە دەگرێت لە تایبەتمەندیی زنجیرە پایەكانی مەعریفە‪ ،‬لەو ڕووەوە‪،‬‬ ‫بەرزترین پایەكانی مەعریفە كە زۆرترین هێزیان هەیە دەكەونە ژێر ڕەخنەكانی فوكۆوە‪.‬‬ ‫فوكۆ بەتوێژینەوەی لە هونەری بەرهەمهێنانی مەعریفە‪ ،‬بەتایبەت مەعریفەی زانستی كە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت لەالی فوكۆ زۆر گرینگە‪ .‬دەیەوێت بزانێت لە ڕێكخراوە جۆراو جۆرەكاندا‬ ‫چۆن لەم بەرهەمهێنانه‌دا بۆ كاریگەریی هێزی خۆیان بەسەر خەڵكەوە سوود وەردەگرن‪.‬‬ ‫ئه‌گەرچی فوكۆ مەعریفە بەبێ پەیوەندیی لەگەڵ هێزدا نازانێت‪ ،‬لەو نێوانەدا‪ ،‬هیچ جۆرە‬ ‫پالنێك لەالیەن ئەندامانی نوخبەی كۆمەڵگاوە نابینێت‪ .‬توێژەران لە نەبوونی پالنێكی‬ ‫لەم شێوەیە ئاگادار دەكاتەوە‪ .‬فوكۆ دەیەوێت پەیوەندییەكانی پێكهێنەر بەتایبەتی لە‬ ‫نێوان هێز و مەعریفەدا دووبارە بناسێتەوە‪ .‬فوكۆ بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی تا ئەمرۆ‬ ‫كە بنیاده‌كه‌یان لەسەر مەعریفەیه‌كی ئاڵۆز پێكهاتووە هیچ بەرەو پێشچوونێك نابینێت‪،‬‬ ‫‪ -٣‬هاشم صالح‪ ،‬فەیلەسوفی هۆڵی هەشتەم‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،2005 ،‬چاپخانەی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ال‪.129‬‬ ‫‪-٤‬عەدالەت عەبدواڵ‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪.1‬‬ ‫ ‪ 117‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەو مێژوو بە دووبارەبونەوەی یەكەی سیستمی دەسەاڵت دەزانێت‪( .‬لەسەر پایەی‬ ‫مەعریفە) ئەو له سیستمی دەسەاڵت ده‌ڕوانێت‪ .‬فوكۆ بڕوای وایە هێزێك لەسەر ئەساسی‬ ‫مەعریفە پێكهاتبێت‪ ،‬هەموو كات دژبەری هەیە (معارضە) بەردەوامیش ڕووبەرووی‬ ‫بەرگریش دەبێتەوە‪ .5‬‬ ‫باسی دووه‌م‪ :‬كورتەی ژیانی میشێل فوكۆ‪:‬‬ ‫(میشێل فوكۆ) لە پازدەی ئۆكتۆبەری ساڵی ‪ 1926‬لەشاری (پۆتیە) (‪)poitters‬‬ ‫كە ‪ 250‬میل لە باشوری پاریسەوەیە لەدایك بووە‪ ،‬خێزانەكەی بە بۆرژوازی دەژمێردرا‪،‬‬ ‫باوكی دكتۆرێكی نەشتەركاربوو‪ ،‬لەخوێندگەیی پزیشكیش وانە بێژبووـ دایكی ژنێكی‬ ‫خاوەن بیرورای بەهێزی خۆی بوو كاروباری دارایی و ئۆفیسی مێردەكەی بەرێوە دەبرد و‬ ‫ئازایانە ماشێنی لێدەخوری‪ .‬ژیانی سەرەتایی فوكۆ لەگەڵ خوشكێكی لەخۆی گەورەتر و‬ ‫برایەكی لەخۆی بچوكتر ژیانێكی ئاسایی دەژیان‪ ،‬لە قوتابخانە فوكۆ زێدە پۆش و كورت‬ ‫بین بوو‪ .‬بۆیە هاوپۆلەكانی خێرا ناویان لێنا (پۆلچینیل)(‪ )polchinelle‬كەناوی‬ ‫كەسێكی هەزەلی پشتی كۆمە‪ .‬لە تەمەنی بیست ساڵیدا لە هەوڵی تاقیكردنەوەیەكدا‪،‬‬ ‫فوكۆ ئەو نمرەیەی هێنا كە شوێنێكی لەخوێندگەی بەناوبانگی(‪eco le normole‬‬ ‫‪ )superieure‬لە پاریس بدرێتێ‪ ،‬ئەمە بنكەی ڕوناكبیری پاریس بوو‪ ،‬دەستەبژێری‬ ‫خوێندكارەكانی فەرەنسا بەوێدا گوزەریان دەكرد‪ .‬لەودەمەدابوو‪ ،‬فوكۆ هەستی كرد‬ ‫‪6‬‬ ‫هۆمۆسێكچواڵە‪ .‬كە ئەم ڕەفتارە لەو كاتەی فەرەنسادا تەنانەت بەخەیاڵیش قەدەغەبوو‪.‬‬ ‫فوكۆ لەساڵی ‪ 1948‬بەپلەی بەكالۆریۆس لە فەلسەفە لە زانكۆی سۆربۆن خوێندنی‬ ‫تەواوكردوە و سااڵنی پاش ئەوە بە نووسینی (نامه‌یه‌ك لە باره‌ی شێتییەوە) لە زانكۆی‬ ‫هامبۆرگ دكتۆرای وەرگرت‪ ،‬پاشان بوو بە مامۆستای فەلسەفە لە زانكۆی (كلیرمۆنت و‬ ‫كۆلێژ دۆفرانس)‪ .‬یەكەمین نووسینی دیاریكراوی فوكۆ لەژێر ناونیشانی (شێتی و ژیار‪،‬‬ ‫مێژووی شێتی لە چاخی كالسیكدا) لە ساڵی ‪1961‬دا باڵوكرایەوە و تاوەكو سەردەمانی‬ ‫مردنی ساڵی ‪ 1984‬زیاد لە (‪ )400‬دانراوی خۆی باڵوكردۆتەوە‪ ،‬كە ناوبانگی لە بواری‬ ‫فەلسەفەی فەرەنسای زیاتر كرد و سیمایەكی ئەفسانەیی پێبەخشی‪ .‬زانست و دەسەاڵت‬ ‫و ڕەچەڵەكیەت لەوانەیە گرینگترین ئەو شتانە بن كە فوكۆ لە نووسینەكانیدا ئاماژەی‬ ‫‪www.akhoodisoviology.Blogf.Com-pos-24- aspx-5‬‬ ‫‪ -6‬د‪.‬كمال میراودلی ‪,‬زانین و دەسەاڵت‪ ،،‬چاپی یەكەم‪ ،2997 ،‬شوێنی چاپی ئاماژەی پێنەدراوە‪ ،‬چاپخانەی‬ ‫ڕەنج‪ ،‬ال‪16-15‬‬ ‫ ‪ 118‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پێداون و هەوڵیداوە تا بەرەو شوناسی تایبەت خۆی بە شیكردنەوەیان سەرقاڵ بكات‪ .7‬‬ ‫فوكۆ لە زانكۆی (سۆربۆن) فەلسەفە و سایكۆلۆژیا و سایكۆپانۆلۆجی خوێندووە‪ .‬یەكەم‬ ‫كتێبی لە ساڵی ‪ 1954‬دەینوسێت لەسەر سایكۆپانۆلۆجیە‪ .‬فوكۆ لەساڵی ‪ 1951‬قوتابی‬ ‫دكتۆرا بووە لە بواری سایكۆلۆژیادا و دوو بڕوانامەی دكتۆرای نوسیووە‪ ،‬لەو ڕۆژگارەدا‪،‬‬ ‫بۆ وەرگرتنی بڕوانامەی دكتۆرا دەبوو دو نامەی دكتۆرای بنوسیایە‪ ،‬یەكێكیان نامەی‬ ‫سەرەكیی دكتۆرایە و ئەوی دیكەیان نامەیەكی الوەكیە‪ .‬فوكۆ بڕوانامە سەرەكیەكەی‬ ‫دەربارەی (مێژووی شێتییه) و الوەكیەكەی لەسەر ئەنترۆپۆلۆژیای كانت نووسیوە‪ .‬دوای‬ ‫ئەوەی پەیوەندیی لەگەڵ پارتی كۆمۆنستیدا هەبووە لەساڵی ‪ 1951‬دا وازی لێهێناون‪.٨‬‬ ‫زۆرێك لە ڕەخنەگران لەم باوەرەدان كە هێڵی جیاكەرەوەی نێوان دوو قۆناغ لە ئەندێشە‬ ‫و بەرهەمەكانی دەكرێت بەم شێوازە ڕێزبەند بكرێن‪:‬‬ ‫قۆناغی یەكەم‪ :‬خولی (دێرینه‌ناسی_‪)archeology‬ـیەكانە و لە درێژەی ئەم‬ ‫قۆناغەدا‪ ،‬فوكۆ شیكردنەوەی تارادەیەك دروستكارانەی لەبارەی توێژینەوە و پەیوەندی‬ ‫خود بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫قۆناغی دووەم‪ :‬دەتوانین بەخولی (رەچەڵەكناسی)یەكان ناوببرێت كە فوكۆ لەوەدا‬ ‫بەئاشكرا الیەنگیری مەعریفەی لەخۆیدا نیشاندا‪( ،‬دێرینه‌ناسی) خەریكی گەران و‬ ‫دۆزینەوە و شیكردنەوە و پەیوەندی بووە لە وتەكاندا‪ ،‬بەاڵم ڕەچەڵەكناسی توێژینەوەكەی‬ ‫پەیوەندی بەدەسەاڵتەوە هەیە‪ .‬سەرەتای خولی یەكەم دەكرێت بە (شێتی و ژیار‪،‬‬ ‫مێژووی شێتی لەچاخی كالسیكدا ‪ )1961-‬بزانرێت‪ .‬ئەم پەرتوكە دواتر دوو نوسینی‬ ‫گرینگی بەدواداهات ئەوانیش (لەدایك بوونی كلینیك‪ :‬ئاركۆلۆژیای زانستی پزیشكی‬ ‫و سیستمی شتەكان‪ ،‬ئاركۆلۆژیای زانستی مرۆی لەپاش خولی ڕەچەڵەكناسی دەستی‬ ‫بەنوسینی (نیتچە‪ ،‬ڕەچەڵەكناسی‪ ،‬مێژوو ‪ )1971-‬كرد‪ ،‬نووسینە گرینگەكانی فوكۆ لەم‬ ‫قۆناغەدا (چاودێری و سزا‪ :‬لەدایكبوونی زیندان ‪ )1975-‬دواین بەرهەمی بەناوبانگی‬ ‫(مێژووی ڕەچەڵەكیەت)ـە بەرگی یەكەم (‪ )1977‬باڵوكرایەوە‪ ،‬بەرگی سێیەم مەرگ‬ ‫مەودای نەدا‪ .‬تالە حوزەیرنی ساڵی ‪ 1984‬كۆچی دوای كرد‪.٩‬‬ ‫‪ -7‬وەرگێرانی دانا عەبدول ڕەحمان‪ ،‬میشێل فوكۆ لەشێتیەوە تا ڕەچەڵەك ناسی‪ ،‬گۆڤاری ئایدیا‪ ،‬گۆڤارێكی‬ ‫فكریە‪ ،‬مانگانەیە‪ ،‬ژمارە‪ ،2011 ،28 ،‬ال‪.47‬‬ ‫‪ -8‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشنگەری‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬چاپخانەی ڕەنج‪ ،2002 ،‬لەباڵوكراوەكانی‬ ‫نێوەندی ڕەهەند بۆ لێكۆڵینەوەی كوردی‪ ,‬ال‪.345‬‬ ‫‪ -٩‬وەرگێرانی دانا عەبدول ڕەحمان‪،‬میشێل فوكۆ لەشێتیەوە تا ڕەچەڵەك ناسی‪.‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪.48‬‬

‫ ‪ 119‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫باسی سێیەم‪ :‬میتۆدۆلۆژیای میشێل فوكۆ‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬بونیادگەری‪:‬‬ ‫بونیادگەریی ئەو فیكر و بابەته چڕوپرە بوو كە لە ساڵەكانی شەستی ئەم سەدەیەدا‬ ‫بەتەواوی دەركەوت‪ ،‬دروستبوون و سەرەتاكانی بونیادگەرایی ناگەرێتەوە بۆ ساڵەكانی‬ ‫شەستی ئەم سەدەیە‪ ،‬به‌ڵكوو مێژوویەكی كۆنتری هەیە‪ ،‬بونیادگەری لە نێوان ساڵەكانی‬ ‫‪ 1950‬بۆ ‪ 1960‬لەدایك نەبووە لە فەرەنسا‪ ،‬به‌ڵكوو ڕیشەی بونیادگەرایی دەگەرێتەوە‬ ‫بۆ سەردەمی ڕێنسانس و هێڵی ڕۆیشتنی بە فەلسەفەی گۆتەدا دەروات‪ ،‬بەاڵم لە ساڵی‬ ‫‪ 1960‬بەتەواوی لە فەرەنسادا گەشەی كرد‪ .‬لە ئەنجامی چەند فاكتەرێكی سیاسی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كولتووری‪ .‬بونیادگەرایی دوای مایەپوچبوونی (وجودیەت) دەركەوت‪.‬‬ ‫بیرمەندانی وەك (گاستۆن باشالر‪ ،1884‬فردینان دی سۆسێر ‪ ،1913-1857‬كلۆدلیڤی‬ ‫‪١٠‬‬ ‫شتراوس‪ ،‬جاك الكان‪ ،‬لوی ئاڵتۆسێر) دامەزرێنەرانی ڕێبازی بونیادگەران‪.‬‬ ‫لێرەدا‪ ،‬چەمكی بونیادگەری وێناكردنێكی ئەقاڵنیە‪ ،‬زیاتر لە پەتیكردن و تەجریدەوە‬ ‫نزیكە نەك دەستنیشانكردن‪ ،‬بونیاد ئەو شتەیە كە وێنای دەكەین‪ ،‬لە كۆی پەیوەندیی‬ ‫نێوان شتەكان‪ ،‬نەك خودی شتەكان‪ ،‬بۆیە دەكرێت بڵێین ئەم وێناكردنە پەیوەندیەكی‬ ‫نائاگاییانەیە‪ ،‬خۆی لە خۆیدا دەرناكەوێت‪ ،‬به‌ڵكوو شوێنەوارو بەرئەنجامەكانی بەرجەستەی‬ ‫‪١١‬‬ ‫دەكەین‪.‬‬ ‫بونیادگەری‪ ،‬پێ لەسەر هێز و توانا و جەبری دەرەكی بونیادەكان دادەگرێت‪ ،‬باس لەو‬ ‫ڕێگرانە دەكات كە سنووری ئازادی و هەڵبژارد نو بڕیاردان دەستنیشان دەكەن‪ ،‬لەدیدی‬ ‫بونیادگەریدا مرۆڤ چ لە هەڵبژاردن و ئیرادە‪ ،‬چ لە توانای ئازادبوونیداو چ لە بڕیاردانیدا‪،‬‬ ‫ئەو ئەگەرە كراوانەی لە بەردەمدا نییە كە بونگەری و خودگەراكانی دیكە باسی دەكەن‪.‬‬ ‫بونیادگەری باس لە بوونی كۆمەڵێك جەبر و یاسا و سنووری بونیادییانە دەكات كە‬ ‫دەستنیشانی دەكەن‪ ،‬ئازادی مرۆڤ تا كوێ بڕ دەكات و تا چەند توانای هەڵبژاردن‬ ‫و ئەگەری بڕیاردانی سەربەخۆی هەبێت‪ .‬بونیادگەرەكان لە گرینگیدانەوە بە بیرۆكەی‬ ‫(خود) و(تاكەكەسی ئازاد) و (ئیرادەی تاكەكەسەوە) دەگوازنەوە بۆ قسەكردن‬ ‫لەسەر بونیاد و جەبر و فشار و ڕێگر و كۆی ئەو سنوورانەی دیكە كە كۆمەڵگا و‬ ‫‪ -١٠‬پارێزەر‪/‬حەبیب محەمەد دەروێش‪ ،‬بونیادگەرایی و تێكشكانی ئایدولۆژیا‪ ،‬كۆچ‪ ،‬وەرزە گۆڤارێكی ڕووناك‬ ‫بیرییە‪ ،‬سەنتەری ڕووناك بیری ئێڵبەگی جاف دەری دەكات‪ ،‬ژ (‪ )4‬زستانی ‪ ،2006‬ال ‪.54‬‬ ‫‪ -١١‬د‪ .‬شاهۆ سەعید‪ ،‬بونیادگەریی و سیمانتیكا لە نزیككاری ڕیتمی شیعردا‪ ،‬گۆڤاری سەردەم‪ ،‬گۆڤارێكی‬ ‫تایبەتە بەوەرگێران و كلتوری بیانی‪ ،‬دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم دەری دەكات‪ ،‬ساڵی یانزەهەم‪ ،‬هاوینی‬ ‫‪ ،2009‬ال‪.31‬‬ ‫ ‪ 120‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫سیستەمی ئەخالق و سیاسەت و دەوڵەت و شتەكانی دیكە دەیخەنە بەردەمی مرۆڤ‪.‬‬ ‫بونیادگەرەكان‪ ،‬مرۆڤ وەك بونەوەرێكی تەواو ئازاد نابینن‪ ،‬به‌ڵكوو وەك دانیشت و‬ ‫نیشتەجێی ناو جەبری دەرەكی و ناوەكی بونیادە كۆمەاڵیەتیە جیاجیاكان دەبینن‪.‬‬ ‫بونیادگەرەكان پێمان دەڵێن مرۆڤ لە بۆشاییدا ناژی‪ ،‬هەر لە ساتەوەختی لەدایك‬ ‫بوونیەوە دەكەوێتە ناو جیهانێكەوە كە لەدەرەوەی خواست و ویستی ئەودا پرە لە دەزگا‬ ‫و بەهای كۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئەخاڵقی و هەلوومەرجی ئابووری و كێشمەكێشی‬ ‫سیاسی كە بەسەریەكەوە هێزێكی گەورەی فشارهێنان دروست دەكەن و مرۆڤ بەزۆر‬ ‫هەڵبژاردن و دانەپاڵ و بڕیاری تایبەت (ناچار) دەكەن‪ .‬ئەمەش لە ڕەوتی پەیوەندیی‬ ‫نێوان بوون و ماهیەتدا‪ ،‬ڕێك ئەو بۆچوونەی سارتەر پێچەوانە دەكاتەوە و لەسنور‬ ‫نزیك دەبێتەوە كە بونیادگەرەكان بڵێین ماهیەت دەكەوێتە پێش بوونەوە‪ ،‬بەپێچەوانەی‬ ‫‪١٢‬‬ ‫بونگەرا كە پێی وایە بون دەكەوێتە پێش ماهیەت‪.‬‬ ‫بونیادگەری بانگەشەی ئەوە دەكات كە سەرەتایەكی نوێ دەهێنێتە بوون‪ ،‬بەشێوەیەك كە‬ ‫دابڕانێك لەگەڵ هەموو مەعریفەكانی پێش خۆیدا بكات‪ ،‬ئەم سەرەتاییە لە دەستكەوتەكانی‬ ‫‪١٣‬‬ ‫سەردەم و پێویستییەكانی و كێشە و قەیرانیەكانییەوە سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬فینۆمینۆلۆژیا‬ ‫بیری فەلسەفی هاوچەرخ لەنێوان دوو ڕێگادا سەرگەردانە‪ ،‬نكۆڵیكردن لە ئەقڵ و‬ ‫باوەرهێنان بە هەست و تێبینی‪ ،‬باوەرهێنان بە ئەقڵ وەكو كۆتا ڕێگای چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكان بۆ دۆزینەوەی ئەو ڕاستیانەی (كە هەستكردن و تێبینی) ناتوانن بیاندۆزنەوە‪،‬‬ ‫فەیلەسوفە هاوچەرخەكان تەنیا ئەقڵ بە بەس نازانن و تەنیا باوەریان بەهەستەوەرەكان‬ ‫نیە‪ ،‬بەاڵم برێكیش هەن كە پەیمانیان بە ئەقڵ داوە و لەسەروی هەستەوەرەكانەوە‬ ‫هەژماری دەكەن‪ ،‬ئەمانیش دامەزرێنەری قوتابخانەیەكی تازەن بەناوی (فینۆمینۆلۆژی)‬ ‫ئەم بزوتنەوەیە لە (ئەڵمان) كە ئەتوانین بەسەنتەری زانست و كولتووری ئەوروپای‬ ‫بزانین‪ ،‬سەرچاوەی گرتووە و زۆر بەخێرایی لە باقی واڵتانی ئەوروپا و ئەمریكا باڵوبویەوە‪،‬‬ ‫بۆ یەكەمین جار لە بەرهەمەكانی (كانت)دا ڕووبەرووی فینۆمینۆلۆژیا دەبینەوە‪ .‬پاشان‬ ‫‪ -١٢‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬دەربارەی فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشنگەری‪ ،‬ال‪.152‬‬ ‫‪ -١٣‬حەبیب محەمەد دەروێش‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪.55‬‬

‫ ‪ 121‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫زۆر بەچری لە كتێبەكەی هیگڵ (فینۆمینۆلۆژیاى ڕۆح) دووبارە ڕووبەرووی ئەبینەوە‪،‬‬ ‫ئەم واژەیە بۆ یەكەمین جار بە مانا تازەكەی لە الیەن (ئەدمۆن هۆسرڵ) بەكارهێنراوە‪،‬‬ ‫لەسەردەمی ئەوەوە فینۆمینۆلۆژی فراوانتربووە‪ ،‬وە گەیشت بەچەندین درەوشانەوەی تر‪.‬‬ ‫ئەدمۆند هۆسرڵ لەساڵی ‪ 1859‬بۆ ‪ 1938‬ژیاوە‪ ،‬گەورەترین مامۆستای ئەم قوتابخانەیە‪،‬‬ ‫مامۆستای زانكۆی (گۆتینكن و فرایبۆرگ) بووە‪ .‬فینۆمینۆلۆگەكان بۆ دەربرینی بیرە‬ ‫فەلسەفیەكانیان وشەی قورس و گەورە و پێچوپێچیان بەكارهێناوە‪ ،‬مادەگەراكان‬ ‫لەو بڕوایەدان كە مەبەستی سەرەكی فیتۆمینۆلۆگەكان زیندوو ڕاگرتنی ئایدیالیستە و‬ ‫هۆكەشی ئەوەیە كە ڕێگایەكی پر پێچاوپێچو دەستەواژەەیان گرتۆتەبەر كە ئەیانەوێت‬ ‫خوێنەری بەرهەمەكانی خۆیان هەڵخەڵەتێنن و شتێكیان بدەنێ كە فینۆمنۆلۆژیای‬ ‫ئایدیالیزم نیە و لەسەر بنەمایەكی زانستی ڕاوەستاوە‪ 14.‬‬ ‫لەم بارەیەوە‪ ،‬كاریگەریی پێكهاتەخوازی لەسەر فوكۆ گشتییە‪ ،‬كاریگەری فینۆمینۆلۆژی‬ ‫لەسەر فوكۆ لەم بیرۆكەیەوه سەرچاوەی گرتووە كەوا پێویستە میتۆد بگەرێتەوە سەر‬ ‫شێوەیەكی وەسفی نەك بەو مانایەی كە لەسەردەمی مۆدێرنەدا باوبووە‪ .‬سەرەرای ئەم‬ ‫باسانەی كە سۆژە و ئۆبژەی (خود و گشت) لە ڕێگەی فینۆمینۆلۆژییەوە توێژینەوەی‬ ‫‪15‬‬ ‫لەسەر كرا‪.‬‬ ‫فینۆمینۆلۆژی لەسەر ئەو باوەرە هاودەنگە‪ ،‬لە ڕێگەی ناسینی دیاردەكان‪ ،‬ناوەرۆكی‬ ‫شاراوەی فینۆمینەكان دەناسینەوە كەوا لە ڕێگای وەسفی دیاردەكان ناوەرۆكێك (زات)‬ ‫خۆی لە قەرەی ئاگامەندی ئێمەدا‪ ،‬گەر وابێت فینۆمینۆلۆژی ناوەرۆكخوازە‪ ،‬دیاردەناسی‬ ‫ڕێسایەكی هەمەكیە‪ ،‬ئەویش ئەمەیە‪ :‬تەنیا ئەو شتانەی خۆی لە قەرەی زەینی مرۆڤ‬ ‫دەدەن و خۆی دەخاتە ڕوو جێگەی سەرنجدانە‪ ،‬دا ئەگەر شتێك وەدیارنەكەوێت مانای‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬بۆ مرۆڤ بەو جۆرەی كەوا مرۆڤ خۆی دەرناخات هێندە بەهای نیە باسی‬ ‫لەسەر بكەین‪ .‬لەئەنجامدا باس لە نۆمینو شت لەخۆیدا‪ ،‬جیا لە مرۆڤ باسكردنی‬ ‫‪16‬‬ ‫بێبایەخە‪ ،‬چونكە خۆی لەقەرەی مرۆڤ نادات و خۆی دەرناخات‪.‬‬ ‫بەمانایەكی تر‪ ،‬فینۆمینۆلۆژی لەوە دەكۆڵێتەوە چۆن شتەكان و بابەتەكان و وێنەكان‬ ‫و بیرەكان و هەست و نەستەكان‪ ،‬لە ناهوشیاریماندا هەن بۆ خۆیان دەردەخەن‪ .‬بەالی‬ ‫‪ -14‬نوشسنی میهرداد میهرین‪ ،‬قوتابخانە فەلسەفیەكان‪ ،‬وەرگێرانی سیدۆ داود علی‪ ,‬چاپی یەكەم‪،2009 ،‬‬ ‫چاپەمەنی ڕەنج‪ ،‬ال ‪.444‬‬ ‫‪ -15‬پ‪ .‬محمود خاتەمی‪ ،‬وەرگێرانی سەعید كاكی‪ ،‬سەرەتاكانی فەلسەفەی هاوچەرخ ‪,‬چاپی یەكەم‪،2013 ،‬‬ ‫چاپخانەی ڕۆژهەاڵت‪ ،‬هەولێر‪ ،‬ال ‪.38‬‬ ‫‪ -16‬پ‪ .‬محەمەد خاتەمی‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو ال ‪.74‬‬ ‫ ‪ 122‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫فینۆمینۆلۆژییەوە‪ ،‬ئەزموناندنی ئێمە بۆ بابەت واتە چۆن تاقی دەكەینەوە‪ .‬یان دروستتر‬ ‫چۆن لە تاقی كردنەوەی ئێمەدا بابەتەكە بوونی دەبێت‪ .‬فینۆمینۆلۆژی بە بزوتنەوە‬ ‫ناسراوە نەك قوتابخانە كۆمەڵە باوەرو بیرگەلێك نین كە هەموو بەشدارانی لەسەری ڕێك‬ ‫بن‪ .‬به‌ڵكوو ڕوانگەیەكی فراوانی هەیە كە بەشی هەمووان دەبێت‪ .‬بزاڤی فینۆمینۆلۆژی‬ ‫چوار پێكهێنەری هەیە‪:‬‬ ‫‪.1‬دژی سروشتگەرین_ناتورالیزم‪ .‬بەپێچەوانەوە گرینگی بە ژیانی جیهانی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫مێژووی و كولتوری دەدەن و دژی هەر جۆرە كەموكورت كردنەوەیەكن‪.‬‬ ‫‪ .2‬دژی بیركردنەوەی گریمانی و خەیاڵی و خۆخەریكردنن بە بیروزمانەوە‪ ،‬لە جیاتی‬ ‫ئەمە‪ ،‬گرینگی بە زانینێك دەدەن كە پشت بە سروشت و بینینی شتەكان خۆیان‬ ‫ببەستێ نەك بیركردنەوە دەربارەیان‪.‬‬ ‫‪ .3‬ئەوان تەكنیكی ڕامان و لێوردبونەوە لە پرۆسەكانی لەناو چوارچێوەی ژیانی‬ ‫هۆشمەندانەدا‪ ،‬واتە بونی مرۆڤ‪ ،‬بەكاردەهێنن و جەخت لەسەر ئەوە دەكەن چۆن ئەو‬ ‫پرۆسانە بەرەو بابەتەكە دەرۆن‪ ،‬وەك چۆن بابەتەكان خۆیان دەردەخەن‪،‬‬ ‫‪ .4‬فینۆمینۆلۆگه‌كەكان شیكردنەوە یان ڕوونكردنەوە‪ ،‬هەروەها بینینی شتەكان و ڕامان‬ ‫لەسەركردنیان بۆ بەرهەمهێنانی وەسف و لێكدانەوە بەمانای لێفێربوونی تایبەت و‬ ‫‪17‬‬ ‫گەردونی بەكاردێنن‪.‬‬ ‫فینۆمینۆلۆژی ڕێبازێكی پشكنینی فەلسەفییە كە پێداچونەوەیەكی ئەنتۆلۆژی ڕادیكاڵی‬ ‫(دیكارتی) ئەنجامەكەیەتی‪ .‬ڕێبازی فینۆمینۆلۆژی وەسفكەرانەیە‪ ،‬دژی بێباوەری و‬ ‫پێش گریمانەییە‪ .‬یەكەمجار دەبێت هەڵوێستی بینین و ڕامان بەرامبەر ئەزمونی خۆمان‬ ‫لەژیاندا وەرگرین‪ ،‬بەوەی خۆمان لە هەموو جۆرە بێباوەری و بیری باو و گریمانێك‬ ‫دەربارەی جیهان و چۆنیەتی بەدوور بگرین‪ .‬ئەوەی لە ئاینەوە‪ ،‬لە قوتابخانەوە‪ ،‬لە دایك‬ ‫و باوك و خێزانەوە‪ ،‬لە كۆمەڵەوە‪ ،‬لە خوێندندنەوەی پێشووەوە وەرگرتووە‪ ،‬فرێدە و‬ ‫دوری خەوە‪ ،‬مەهێڵە ببێتە بەشێك لە ئەزمونە ئێستاییەكەت‪ ،‬لە تاقی كردنەوەی ژیان‪،‬‬ ‫ڕواڵەتەكان و ڕووداوەكان‪ ،‬چاو و بیرو هەست و توانای دەرك پێكردن و ناسین و زانین‬ ‫و لێكدانەوە بەكاربێنە بۆ بەرهەم هێنانەوەی ژیان لە الیەن خۆتەوە لە ڕێگای خۆتەوە‬ ‫بۆ خۆت‪.‬‬

‫‪ -17‬د‪.‬كمال میراودلی‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو ال‪.97‬‬

‫ ‪ 123‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫كلیلە تێزی فینۆمینۆلۆژی ئەوەیە كە هوشیاری نیازمەندە‪ .‬واتە بابەتەكان دەخوازێ‬ ‫خۆیان بۆ ئەمەش الی فینۆمینۆلۆگه‌كەكان بەو مانایە دێت كە كەس و بابەت و بەركار‬ ‫بەشێوەیەكی گەوهەری هاوپەیوەندن‪ .‬وەسفی فینۆمینۆلۆگهكەكان بۆ بكەر‪ /‬كەس‪/‬‬ ‫گرینگی بەكار و لەش دەدات‪ .‬وەسفی بەركاری بابەت جەختی لەسەر بایەخ و گرینگی‬ ‫‪18‬‬ ‫بابەتەكان بۆ ئێمە دەكات‪.‬‬ ‫فینۆمینۆلۆژی‪ ،‬توێژینەوەیەكی ڕێكوپێكی هۆشی مرۆڤ دەكات‪ ،‬چونكە هۆش خۆی لە‬ ‫خۆیدا تاكە دیاردەیە مرۆڤ لێی دڵنیایەو گومانی لێناكات‪ .‬شارەزایی و ئەزمون دەربارەی‬ ‫ژیان و جیهانی دەوروبەر هەرچی هەیە و نیە هەر لە پەیبردن لەبابەت و كەرەستە‬ ‫كانەوە تاكو زانینی زانستی لە هۆشەوییەوە و بەوە پێگەیشتوو دەستنیشان دەكرێت‪.‬‬ ‫ئەو دیاردانەن كە میتۆدی فینۆمینۆلۆژی سەرگەرمی توێژینەوەیانە‪ ،‬هۆش یان هۆشیاری‬ ‫لەئەزمونی ژیانی ڕۆژانە پێكدێت‪ ،‬چونكە ئەوەی بەدەردەكەوێت و مرۆڤ پەی پێدەبات‬ ‫‪19‬‬ ‫لەئەزموندا دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫باسی چواره‌م‪ :‬زەمینە فیكری و كۆمەاڵیەتییەكانی دیدی فوكۆ‬ ‫یەكەم‪ :‬كاریگەریی فەیلەسوفان لەسەر فوكۆ‬ ‫فوكۆ لە وەاڵمی پرسیارێكدا دەربارەی سەرچاوەكان و كاریگەرییەكانی فەیلەسوفان‬ ‫و نوسەرانیتر لەسەر فیكر و بیروبۆچوونەكانی خۆی ئاوا دەڵێت‪( :‬نیتچە و بالنشۆ و‬ ‫باتای) ئەم فەیلەسوفانە یارمەتیاندام بتوانم خۆم لە زۆر نوسەری دیكە ڕزگار بكەم‪.‬‬ ‫هەروەها فوكۆ چەند دێرێك دوای ئەم قسانە باس لە كاریگەری وجودیەت و هیگڵیەت‬ ‫و فینۆمینۆلۆژیاش دەكات‪ ،‬لەم ڕێگەیەوە ئەو چوارچێوە فیكرییە دیاری دەكات كە‬ ‫تیایدا فیكری ئەو لەدایك دەبێت‪ ،‬فوكۆ باس لەو ڕێباز و قوتابخانە فیكریانە دەكات‬ ‫كە لە ناو زانكۆكانی فەرەنسادا لەو ڕۆژگارەدا باوبون‪ ،‬بەاڵم لەدەرەوەی زانكۆ فوكۆ‬ ‫دەڵێت (سارتەر بە فەلسەفەكەیەوە دەربارەی خود بااڵدەست بوو‪ ،‬میرلۆپۆنیتش لەسەر‬ ‫خەتی یەكبرینی وجودیەت و هیگڵیەت وەستابوو‪ .‬فوكۆ دەڵێت لەبەردەم ئەم پانۆراما‬ ‫فیكرییەدا شتێك هەڵدەبژێرم تەواو جیاوازبێت‪ .‬ئا لەم كاتەدا باتای و بالنشۆم ناسی و‬ ‫‪ -18‬د‪.‬كمال میراودلی‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو ال‪.98‬‬ ‫‪ -19‬د‪.‬حمید عزیز‪ ،‬بنەما بنەرەتیەكانی میتۆدی فینۆمینۆلۆژی ئیدمۆند هۆسرل‪ ،‬گۆڤارێكی فكری فەلسەفیە‬ ‫دوومانگ جارێك دەردەچێتـ ژمارە ‪ ،2013 ،39‬ال‪.222‬‬

‫ ‪ 124‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫هەر لەرێگە ئەمانیشەوە نیتچەم ناسی‪ .‬فوكۆ دەڵێت ئا لەو هەلومەرجەدا‪ ،‬گرینگی ئەم‬ ‫فەیلەسوفانە بۆ من ئەوەبوو بۆ ئەوەی چەمكی (خود) و ئەولەویەتی خود بخەمە بەر‬ ‫لێكۆڵینەوەو پرسیارەوە‪ ،‬كەواتە ئەوانەی لە سااڵنی په‌نجاكاندا كاریگەریان لەسەر فوكۆ‬ ‫هەبووە بریتیبوون لە (باتای‪ ،‬بالتشۆ و نیتچە‪ ،‬تاراده‌یه‌كیش (هیگڵ)‪.‬‬ ‫دەربارەی ئەو سەرچاوانەی‪ ،‬ئەو كاریگەریانەی لەشوێنی دیكەوە وەریگرتووە‪ ،‬فوكۆ باسی‬ ‫بیركردنەوە لە زانست و مێژووی زانستی دەكات‪ .‬لەو ڕۆژگارەدا‪ ،‬لێكۆڵینەوە تیۆرییەكان‬ ‫زۆربەی هەرە زۆریان دەربارەی بابەتی زانستی بوون‪ ،‬پرسیارەكان پرسیاربوون دەربارەی‬ ‫بابەتی زانستیبوون‪ .‬بنەماكانی زانستی و بنەماكانی ئەقاڵنیەت و مێژووی ئەقاڵنیەت‪.‬‬ ‫لەم بوارەشدا‪ ،‬فوكۆ ڕاستەوخۆ لەژێر كاریگەری نیتچەدا بووە‪ .‬چونكە دەڵێت لەنیتچەوە‬ ‫ئەوە فێربووم لەباتی ئەوەی خەریكی مێژووی زانستی بم‪ ،‬خەریكی مێژووی هەقیقەت‬ ‫بم‪ ،‬چونكە زانستی تەنها بەشێكە لەهەقیقەت و نەك هەموو هەقیقەت‪ .‬هەر لەو ڕۆژگارە‬ ‫دا فوكۆ ڕاستەوخۆ دەكەوێتە ژێركاریگەری (دابرانی ئەپستمۆلۆژی) الی گاستۆن باشالر‬ ‫و لێكۆڵینەوەی بایۆلۆژییانە لە الی (جۆرج كانگویله‌م) ئەم دوو فەیلەسوفە كاریگەری‬ ‫قوڵ و گەورە لەسەر تێڕوانینی فوكۆ لەم بوارەدا جێهێشت بەتایبەتی بۆچونەكانی جۆرج‬ ‫‪20‬‬ ‫كانگویله‌م كە دواتر دەبێتە سەرپەرشتیاری بڕوانامەی دكتۆراكەی‪.‬‬ ‫هایدگەر پتر لە فەیلەسوفەكانی دیكە كاریگەری لەسەر فوكۆ داناوە‪ ،‬فوكۆ دانی‬ ‫بەوەدا ناوە بەرهەمەكانی هایدگەری زیاتر لە فەیلەسوفەكانی دیكە خوێندۆتەوە‪ ،‬و‬ ‫‪21‬‬ ‫پێكهاتەخوازی فوكۆ لەژێر كاریگەری پێكهاتەخوازی هایدگەردایە‪.‬‬ ‫فوكۆ لە ژێر كاریگەری دیدی مێژوویی یان مێژووگەرایی (مارتن هایدگەر) و (كانگویله‌م)‬ ‫دابوو‪ ،‬لەژێر ئەم كاریگەرییەدا‪ ،‬فوكۆ هەموو هەقیقەتی مێژووى تیۆریەكی دەكاتە‬ ‫مەسەلەیەكی مێژوویی‪ ،‬بەمەش ئەو ڕەهاییەیان لێدەستێنێتەوە كە فەلسەفەكانی دیكە‬ ‫بەم چەمكانەیان بەخشی بوو‪ .‬فوكۆ دەبینێت كە ئەپیستیمەكان دەگۆرێت‪ ،‬دەزگاكانی‬ ‫بەرهەمهێنانى تیۆرە زانستیەكان دەگۆرێن و دید و وێناكردنەكان دەگۆرێن بۆیە پێیوایە‬ ‫ناكرێت باس لە ڕاستیەكی ڕەها یان لۆژیكیەكی بان مێژووی بكەین كە گوایە لەدەرەوەی‬ ‫ڕووكارە كۆمەاڵیەتی و كولتوری و مێژوویەكاندا دەژی و لەوێدا مێژوو ڕوداوەكان ئاراستە‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی كە ناكرێت یاسایەك بۆ مێژوو بدۆزینەوە و وەك ڕاستیەكی‬ ‫‪ -20‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشنگەری‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪,‬ال ‪.300-299‬‬ ‫‪ -21‬پ‪.‬محمود خاتەمی‪ ،‬سەرەتاكانی فەلسەفەی هاوچەرخ‪ ،،‬وەرگێرانی سەعید كاكی‪ ،‬چاپی یەكەم‪،2013 ،‬‬ ‫چاپخانەی ڕۆژهەاڵت‪ ،‬هەولێر‪ ،‬ال ‪.387‬‬

‫ ‪ 125‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ڕەها مامەڵەی لەگەڵدا بكەین‪.‬‬ ‫كاریگەری نیتچە لەسەر فوكۆ؟ نیتچە یەكێكە لەو فەیلەسوفانەی كە بیرۆكەی‬ ‫ئەوەی گوایە مێژوو بەشێوەیەكی ئەقاڵنی دەچێت بەرێوە ڕەتدەكاتەوە‪ ،‬هەروەها ئەو‬ ‫بیرۆكەیەشی قبوڵ نییە گوایە مێژوو بەرەو ئامانجێكی دیاریكراو دەروات‪ .‬سەرەرای‬ ‫ئەمانەش‪ ،‬نیتچە باوەری بەوە نیە كە مێژوو پرۆسەی بەرەو پێشەوەچونێكی بەردەوام‬ ‫بێت لە ئەقاڵنیەتیەكی نزمەوە بۆ ئەقاڵنیەتیەكی بەرز و گەورەتر‪ ،‬بەپێچەوانەوە نیتچە‬ ‫پێیوایە هێز و دەسەاڵت‪ ،‬نەك هەقیقەت و مەعریفە لە پشتی ڕووداو و بڕیارەكانەوەن‪.‬‬ ‫بۆیە مێژوو بەرهەمی كاری ئەقاڵنی و لێكدانەوە و گەشەی ئەقڵی نییە‪ ،‬به‌ڵكوو گۆرەپانی‬ ‫شەر و ملمالنێی ویست و ئیرادە جیاوازەكانی دەسەاڵتە‪ .‬هەمیشە ئیرادەیەكی سەركەوتوو‬ ‫هەوڵی بێدەنگكردنی ئیرادەیەكی دیكە دەدات‪ .‬هەمیشە كۆمەڵێك ئیرادەی بێدەنگكراو‬ ‫لە هەوڵی بەدەستهێنانی مافی قسەكردن و دواندندان‪ .‬هەموو ئەم بۆچونانەی نیتچە‬ ‫دەربارەی هەقیقەت و دەسەاڵت و مێژوو و ئەقاڵنیەت و شەری نێوان ئیرادەكان كاریگەری‬ ‫گەورەیان لەسەر فیكری فوكۆ هەبووە‪.‬‬ ‫سەرچاوەیەكی دیكەی فیكری فوكۆ‪ ،‬بریتییە لە ڕۆشنگەری‪ ،‬بەتایبەتی بۆچوونەكانی‬ ‫كانت دەربارەی ڕۆشنگەری‪ .‬فوكۆ ڕەخنە لەو نوسەرو لێكۆڵەرەوانە دەگرێت كە‬ ‫تەواوى ڕۆشنگەری‪ ،‬بێبایەخ و تاوانبار دەكەن‪ .‬ئەو پێی وایە‪ ،‬دەستكەوتی هەرە‬ ‫گەورەی ڕۆشنگەری ڕەخنە یان مەیلە ڕەخنەكەیەتی‪ .‬ڕۆشنگەری الی فوكۆ بریتییە‬ ‫لەمەیلە ئەخالقیەكان كە تیایدا ڕەخنە دەگیرێت لەوەی كە ئێمە چین؟ لەهەمانكاتدا‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویە لەسەر ئەو سنورانەی بەسەرماندا سەپێنراون و هەروەها‬ ‫‪22‬‬ ‫ئەزمونێكە دەربارەی تێپەراندنی ئەو سنورانە‪.‬‬ ‫هەروەها فوكۆ لە ژێر كاریگەری هایدگەر و بنفیستندا‪ ،‬گوتار وەك ڕێگایەك بۆ‬ ‫بەمادیكردنی زمان هەڵدەبژێرێت كە لە ڕێگەیەوە تاكەكان لە پەیوەندیدا بەیەكدی و‬ ‫‪23‬‬ ‫دنیایەكدا دادەنێت‪ ،‬كەلەناویدا جێگیرن‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬سیستەمی گوتار‬ ‫گوتار الی فوكۆ بریتییە لە (جیاوازی نێوان ئەوەی دەكرێت لە قۆناغێكی دیاری‬ ‫كراودا بەپێی ڕێسا زمانی و لۆژیكیەكان بە شێوەیەكی دروست بگوترێت و ئەوەی‬ ‫‪ -22‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشنگەری‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪.303‬‬ ‫‪ -23‬حەمید عەزدانلو‪ ،‬گۆڤاری سەردەم‪ ،‬گۆڤاریكی تایبەتە بەوەرگێران و كلتوری بیانی‪ ،‬دەزگای چاپ و‬ ‫پەخشی سەردەم دەریدەكات‪ ،2009 ،‬ال‪.5‬‬ ‫ ‪ 126‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بەراستی دەگوترێت) بەم پێناسەیە فوكۆ تواناكانی زمان ڕادەكێشێت‪ ،‬سیستەمێك كە‬ ‫ناكرێت هەموو تواناكانی بەكاربهێنرێت‪ .‬لەراستیدا زۆرێك لە تواناكانی سیستەمی زمان‬ ‫لە بەردەست و پێوەگیربوونی ڕێساكانی زمان و كاری تەكنیكیان فەرامۆش دەكرێن‪،‬‬ ‫بەپێی ئەم تێگەیشتنە‪ ،‬نوسەر یان وتا بێژ لەكاتی نوسین یان قسەكردندا‪ ،‬لەناو‬ ‫كۆت و بەندەكانی سیستەمی زمان و تواناكانی پەیوەندی كە لەناو زماندا شاراوەیەو‬ ‫لەناو جەرگەی خودی سیستمەكە دایە و دێت و دەچێت‪ .‬گوتار هەمان ئەو شتەیە كە‬ ‫لەنێوان ئەم دوو بوارەدا‪ ،‬واتە كۆت و بەندەكانی زمان و توانستەكانی پەیوەندی كە لە‬ ‫سیستمی زماندا شاراوەن ڕوودەدات‪ .‬فوكۆ سەرنجمان بۆ ساتە وەختێك ڕادەكێشێت‬ ‫كە گوتار لەدایك دەبێت‪ ،‬ساتەوەختێك كە تیایدا هەڵگری گوتار لە ڕێگە سیستەمی‬ ‫زمانەوە بوون پەیدە دەكات‪ .‬بوونێك كە پەیوەستە بە هەلومەرجێكی دیاری كراوەوە‬ ‫بەالی فوكۆ گەشەكردنی مەیدانی گوتار لەبوارێكدا ڕوودەدات كە تیایدا ئاخاوتن و‬ ‫نووسین دەتوانن ببنە هۆی گۆرینی كرداری‪ ،‬ڕووبەروبونەوەو جیاوازبوونیان‪ .‬ئەم مەیدانە‬ ‫بەشێوەی كۆمەڵێك یاسای پراكتیكی دەردەكەوێت كە نەتەوەی دەرەكی و دیاردە‬ ‫تەسلیمی زیرەكی فكر لە دەرووندا دەكات و نەدەركەوتنی ڕووكەشیانەیان زیه‌نی دەكاتە‬ ‫قوربانی سەختی شتەكان‪ .‬ئەوە بەومانایەیە كە نەزیهنی ئێمە تەسلیمی هەلومەرجە‬ ‫دیاری كراوەكانەوە نە هەڵومەرجە دیاری كراوەكان لەسەدا سەدی دیاری كەری زیهنی‬ ‫‪24‬‬ ‫ئێمەیە‪ .‬ئەم دوانە لەرووی بونیادی زمانەوە دروستكەرو داهێنەری یەكن‪.‬‬ ‫چ لەنێو فەلسەفەی خودی دامەزرێنەردا بێت‪ ،‬یان لە نێو فەلسەفەی ئەزمونی بنەڕەتی‬ ‫دابێت‪ .‬یان لە نێو فەلسەفەی ناوەندگیری گەردوونی لە گەمەیەك بەوالوە هیچی تر نییە‪،‬‬ ‫گەمەی نوسین لە دۆخی یەكەمدا‪ ،‬گەمەی خوێندنەوە لە دۆخی دووەمدا‪ ،‬گەمەی ئاڵوگۆر‬ ‫لە دۆخی سێیەمدا‪ .‬ئەم ئاڵوگۆر و خوێندنەوە و نوسینە جگە لە هێماكان هیچی تر‬ ‫بەكارناهێنن‪ .‬كەواتە گوتار لە واقیعە زیندوەكەیدا خۆی هەڵدەوەشێنێتەوە بەوەی خۆی‬ ‫بێنێتە ئاستی ئاماژە‪ .‬ئەگەر گوتار بەرهەمی هەلومەرجێكی دیاریكراو بێت بەگوێرەی‬ ‫زنجیرەیەكی پێكەوە بەستراو‪ ،‬بەاڵم پێكەوە ناپەیوەندیدار‪ ،‬مامەڵە لەگەڵ ڕووداوە‬ ‫گوتاریەكاندا بكەین‪ ،‬ئەی ئەو قەوارە یاساییە كامەیە كە دەبێت ئەم نەبوونی پەیوەندییە‬ ‫بەخۆوە بگرێت؟ ئاساییە كە بابەتەكە نە پەیوەستە بە بەدوایەكداهاتنی ساتەكانی‬ ‫زەمەن و نە بەفرەیی بیرمەندە جیاوازەكانەوە‪ ،‬به‌ڵكوو پەیوەستە بەو ڕاوەستانەوە‬ ‫‪ -24‬حەمید عەزدانلو‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو ال‪49‬‬

‫ ‪ 127‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫كە ساتەكان بەش بەش دەكات و خودیش بەسەر چەندین ڕەوش و وەزیفەی شیاودا‬ ‫پەرژو باڵو دەكاتەوە‪ .‬ئەگەر ئەوە ڕاستی بێت كە ئەم زنجیرە گوتارە پچرپچرانە‬ ‫ڕێكخستنێكیان هەبێت‪ ،‬دەبێت قبوڵی ئەوە بكرێت ڕێكەوت وەك كاتیگۆرێك بێتە نێو‬ ‫‪25‬‬ ‫پرۆسەی بەرهەمهێنانی ڕووداوەكانەوە‪.‬‬ ‫پێموایە فوكۆ هیچ بوویەكی ئاگایی یان ئەقاڵنی بۆ دروستبوونی گوتار دانانێت‪ ،‬چونكە‬ ‫گوتار ڕاستەوخۆ لە ساتەوەختێكی مێژوویدا لەدایك دەبێت‪ ،‬كە پەیوەستە بە ڕوانین و‬ ‫ئەو سیستەمە كۆمەاڵیەتییەی كە كۆمەڵگا تیایدا دەژی‪ .‬پەیوەستە بەو شوناسەی كە‬ ‫كۆمەڵگا بۆ شتەكانی دروست دەكات‪ ،‬ڕاستەوخۆ دەبەستێتەوە بەو تێگەیشتنەی كە‬ ‫كۆمەڵگا لە هەلومەرجێكی كۆمەاڵیەتی دیاریكراودا بۆ كۆی ئەو ڕووداو و شتانەی هەیە‬ ‫كە لە قۆناغێكی دیاریكراوی مێژوویدا بۆی دروست بووە‪ .‬فوكۆ لە نێوان گوتارەكاندا‬ ‫پەیوەندیەك نابینێتەوە‪ ،‬كە پەیوەندی بە ویستێكی مێژووییەوە هەبێت‪ ،‬به‌ڵكوو ڕێكەوت‬ ‫وەكو تاكە پەیوەندیەك لە نێوان گوتارەكاندا دیاری دەكات‪ .‬ئەوەش جۆرێكە لەو‬ ‫ڕوانینەی فوكۆ بۆ مێژوو هەیەتی‪ ،‬كە پێی وایە بە شێوەیەكی ئەقاڵنی بەرێوە ناچێت‪.‬‬ ‫پێم وایە ئەو شێوە لەروانینە دەبێتە هۆی دروست كردنی چەمكی (ئەبستیم) لەالی فوكۆ‪.‬‬ ‫لێرەدا دەمەوێت پەیوەندی نێوان گوتار و دەسەاڵت و مەعریفە ڕوون بكەمەوە‪ .‬فوكۆ لە‬ ‫پێش گوتارەوە لەگەراندا نییە بەدوای ئەو دەسەاڵتەی كەوا بڕیارە سەرچاوەكەی بێت‪.‬‬ ‫بەو جۆرەی كە لەشەن و كەوكردنی تایپی فینۆمینۆلۆژیادا ڕوودەدات‪ ،‬ڕوونكردنەوەی‬ ‫فینۆمینۆلۆژی مەیلدارە بەوەی كە گوتار باربكرێت بەسەر خودی گوتارەوە‪ ،‬هەوڵ‬ ‫دەدرێت لە گوتاردا شتێك سەبارەت بەویستی خودی قسەكەر بەدەستی بهێنرێت‪.‬‬ ‫شیكاری فوكۆ لە خۆگری خودی قسەكەر نیە‪ ،‬به‌ڵكوو ڕۆڵێكی جیاواز تاوتوێ دەكات كە‬ ‫گوتار لەناوەوەڕا سیستەمێكی ستراتیژی دەگێرێ‪ ،‬ئەمەش ئەو سیستەمەیە كە دەسەاڵت‬ ‫تیایدا پشكدارەو بۆ دەسەاڵتیش بەكار دەهێنرێت‪ ،‬بەم جۆرە دەسەاڵت لەدەرەوەی‬ ‫گوتاردا بوونی نیە‪ .‬دەسەاڵت نە سەرچاوەكەی گوتارە و نە سەر بە گوتارە‪ ،‬دەسەاڵت‬ ‫لە ڕێگەی گوتارەوە بەدی دێت‪ ،‬چونكە گوتار خۆی توخمێكە لە توانای ستراتیژی‬ ‫‪26‬‬ ‫ناوەندەكانی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫‪ -25‬میشێل فوكۆ‪ ،‬ڕیزبەندی گوتار‪،‬وهرگێڕانی‪ :‬دانا شوانی و هاوار محمد چاپی یەكەم‪ ،‬بیرێوەبەرایەتی‬ ‫چاپخانەی ڕۆشنبیری هەولێر‪ ،2013 ،‬ال‪.38‬‬ ‫‪ -26‬دانا شوانی‪،‬فەلسەفەو كۆمەڵناسی‪ ،‬و‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬چاپخانەی ڕۆژهەاڵت‪ ،‬هەولێر‪ ،‬ال ‪.228‬‬

‫ ‪ 128‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫فوكۆ هەوڵی زەقكردنەوەی ئەوە دەدات كە ڕەنگە گوتار وەك گشت بابەتەكانی تر بابەتی‬ ‫دەسەاڵت نەبێت‪ ،‬به‌ڵكوو تەوەری یەكالكردنەوەی دەسەاڵتە‪ .‬ئەگەر وانەبێت ئەی چۆن‬ ‫لەالیەكی ترەوە ڕاڤەی ئەم ئامادەباشی و پێوەرە ڕێكخستنكاریە زۆر و زەوەندە بكەین‬ ‫كە كۆمەڵگا ڕۆژئاواییەكان وا ڕاهاتوون‪ .‬گوتار تیایدا زیندانی بكەن‪ .‬ڕاستیەكەی ئەم‬ ‫تابۆ و بەربەستەن كە چاودێری بەرهه‌مهێنانی گوتار و دیسپلینی ڕێرەوی لەبەكارهێنانی‬ ‫دا دەكەن‪ .‬ڕەنگە بگوترێت بارودۆخگەلێك هەن كە دەتوانرێت بانگەشەی ئەوەی بۆ‬ ‫بكرێت‪ ،‬كە گوتار لەم دیسپلینانە ترازاوە و شێوەیەك فۆرمەلەكردنی دەربرراوەكانی‬ ‫هەیە‪ .‬كە لەپێناسەدا وا دەردەكەوت دەكەونە دەرەوەی ڕكێفی دەسەاڵتەوە‪ ،‬شێوە‬ ‫زۆر ماقوڵەكەش كەمتر جێگای مشتومر بێت بریتییە لە شێوەی هەقیقەت و ڕوخساری‬ ‫وردی (ویستی هەقیقەت) فوكۆ دەڵێت كت و مت وایە‪ ،‬دەپرسێت ئایا ئێوە لەسروشتی‬ ‫ئەم ویستی هەقیقەتە دڵنیان؟ ئایە ئێوە پرسیارتان لەبارەی ئەو هۆیەوە كردووە كەوا‬ ‫لە خەڵكی دەكات ئارەزووی هەقیقی ڕاستەقینە بكەن؟ ئایا پرەنسیپی دابەشكردن‪،‬‬ ‫ئەو دابەشكردنەی كە بەهۆی مەعریفەی شێوێنراوەوە قەڵەمباز بۆ دەوروبەر دەدات و‬ ‫‪27‬‬ ‫دەپەرێتە پەراوێزەكانەوە‪ ،‬شیكراوەتەوە؟‬ ‫پاشانیش شیمانەی ئەوە هەیە‪ ،‬كە ئەم ویستی زانینە هەرگیز بێگەرد و بێتاوان‬ ‫نەبێت و یەكێك لە كەرەستە زیادكراوە بەكارهاتووەكان بێت لە سیستمی مەعریفەدا‪،‬‬ ‫وەزیفەكەی خۆی وەك پرەنسیپی كەمكردنەوە و هێنانە خوارەوە لە گوتار جێبەجێ‬ ‫بكات و ڕەنگە شا كەرەستەی سەرجەم كەرەستەكانی تر بێت‪ ،‬ڕەنگە ئەو ئامرازەش بێت‬ ‫‪28‬‬ ‫كە ئامرازەكانی تر لەدەوری ڕێك دەخرێن‪ ،‬و بەئاراستەی ئەو دەرۆن‪.‬‬ ‫بیركردنەوەی فوكۆ ئەوەیە كە گوتارەكان نەك تەنها پەیوەندیان بەدەسەاڵتەوە‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫بەزانینیشەوە (مەعریفە) هەڵدەسەنگێنێت‪ .‬بەبڕوای فوكۆ (دەسەاڵت و زانین لەناو‬ ‫گوتاردا دەبن بەیەك شت) لەبەرئەوەش كە زانین و دەسەاڵت نەگۆر و جێگیر نین‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەبێت گوتارەكان بە ئەڵقەگەلێكی دابران بزانین‪ ،‬كە كاركردنی تەكنیكیان نە یەكسانە‬ ‫و نە هەمیشەییە‪.‬‬

‫‪ -27‬فوكۆو بەسیستمكردنی گوتار‪ ،‬و‪ .‬هاوار محمد‪ ،‬گۆڤارێكی فكری مانگانەیە‪ ،‬دەزگای واڵ دەری دەكات‪،‬‬ ‫ژمارە ‪ ،2012 ،34‬ال‪.48‬‬ ‫‪ -28‬وەرگێرانی لەعەرەبیەوە‪ ،‬هاوار محمد‪ ،‬گۆڤاری ئایدیا‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو ال‪.49‬‬

‫ ‪ 129‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫فوكۆ سەرنجی ئێمە بۆ (رەوتی ئاڵۆز و ناسەقامگیری دەسەاڵت) ڕادەكێشێت‪ .‬لەالی ئەم‬ ‫بیریارە ئێمە دەبێت ئاڵۆز و ناسەقامگیری دەسەاڵت _جێگەیەك كە گوتار دەتوانێت هەم‬ ‫ئامراز و هەم بەرهەمی دەسەاڵت بێت‪ ،‬هەروەها ڕێگریەك یان هۆكارێكی ترازان‪ ،‬خاڵێكی‬ ‫بەرگری و خاڵێكی دەستپێكردنی ستراتیژیەتێكی نەیار بێت_قبوڵ بكەین‪ .‬گوتار هەم‬ ‫‪29‬‬ ‫هەڵكەنی دەسەاڵتە و هەم بەرهێنی هەم بەهێزكەرێتی و هەم هەڵوەشێنەرییەتی‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬ئەزمونی تیخكردن (سنوور بەزاندن)‬ ‫كاتێك میشێل فوكۆ قوتابی نیتچە و هایدگەر بوو لە حوزەیرانی ‪ 1984‬مرد‪ ،‬مەرگی زۆر‬ ‫ناكاوگیربوو‪ ،‬چونكە بەهۆی نەخۆشیەكەوە مرد كە ئەوكاتە نەناسراوو بوو‪ .‬نەخۆشی‬ ‫(ئایدز) پاش ئەوەی پەنجەمۆری لەسەر فیكری فەرەنسی و نافەرەنسیش دانا‪ ،‬ئەویش‬ ‫لە ڕێگەی دەست تێوەردانی لەو بوارانەی كە بۆ ئەو سنوورانە نەبوون‪ :‬شێتی‪ ،‬تاوان‪،‬‬ ‫سێكس‪ ،‬دەسەاڵت‪ ،‬مردنی مرۆڤ و مێژوو‪ ،‬هەڵوەشاندنەوەی خود لە بەرژەوەندی‬ ‫گوتاردا‪ .‬فوكۆ دەیەوێت فەزای خودی بەرهەمهێن‪ ،‬یاخود وەهمی خودی بەرهەمهێن‬ ‫بەجێ بهێڵێت تاوەكو هەڵوێستی ڕەتكردنەوەی بۆ ئایدیایەك یان پرەنسیپێكی دانراو‬ ‫سەربكەوێت‪ .‬دەكرێت بڵێین عیشقی فوكۆ بۆ تیخكردنی سنوورەكان‪ ،‬لەوەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪ ،‬كە شازێكی جنسی بووە‪( .‬جیمس میلەر)ـی ئەمریكیش دەڵێت و پێداگری‬ ‫دەكات لەسەر پێویستی خوێندنەوەی فوكۆ لە ژێر ڕۆشنایی شوناسەكەی وەكو شازێكی‬ ‫جنسی‪ .‬بەاڵم فوكۆ بۆ خۆی لە ژیانیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە ژیانی تایبەتی بوونی‬ ‫نییە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر فوكۆ شازێكی جنسی بێت‪ ،‬ئەوە فوكۆیەكی ترە‪ ،‬نەك فوكۆی‬ ‫چاودێریكردن و سزادان‪ ،‬فوكۆی وشەكان و شتەكان‪ .‬فوكۆ یەك نییە به‌ڵكوو چەند‬ ‫جۆرێك فوكۆ هەیە وەكو (جۆرج دۆمیزیل) دەڵێت ئەو وەكو جیوە لەو بۆسەیە ڕزگاری‬ ‫دەبێت كە (جیمس میلەری) ئەمریكی هەوڵی نانەوەی بۆ دەدات‪ .‬جەستەی فوكۆ شازی‬ ‫جنسی بوو‪ ،‬بەاڵم گرینگی و ئیعتیباری نییە لەالی خودی بیركەرەوە‪ .‬ئەمە لێكدژی‬ ‫نییە‪ ،‬ئەگەر ئەم گوزارشتە بەكاربهێنین‪ ،‬چونكە خود لە خودی خۆیدا ڕەت ناكاتەوە‪،‬‬ ‫به‌ڵكوو یەكێتی زامكراوی بۆ بەرهەمهێنانی مەعریفە ڕەت دەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم ناكرێت هەموو‬

‫‪ -29‬حەمید عەزدانلو‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬ال‪.52‬‬

‫ ‪ 130‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫كارەكانی بە ئارەزووی جەستە ڕاڤە بكەین‪ .‬چونكە كاتێك فوكۆ دەروات لە جەستەی‬ ‫مێژوودا سەرنجی فۆرمەكانی مامەڵەكردن لەگەڵ شێتی و شێتدا دەكات لە ڕەهەندەكانی‬ ‫چاخی ناوەراستدا و بۆ بەندكردن لەسەردەمی نوێدا ئەوا پێویستی بەوەنیە شێت بێت‪.‬‬ ‫‪30‬‬ ‫ئەو شتێكی دامەزراند كە دەكرێت بە دامەزراوەی ڕەخنەیی ناوی بەرین‪.‬‬ ‫فكری فوكۆ هەوڵدانێكی بەردەوامە‪ ،‬بۆ بەرهەمهێنانی تێگەیشتنێكی تایبەت بەرامبەر‬ ‫بەخود كە لە دوو جۆر تێگەیشتن ڕزگاری بكات‪ ،‬واتە دیدی فوكۆ بۆ خود هەم‬ ‫دەربازبوونە لەو دیدەی كە هەم ڕێبازە جیاوازەكانی بونیادگەری و هەم ڕێبازە جیاوازەكانی‬ ‫بونگەرایی بۆ خودیان هەیە‪ .‬دیدی فوكۆ هەوڵدانێكی مێژووی و فەلسەفی و ستراتیژیە‬ ‫بۆ دۆزینەوەی هاوسەنگیەك لە نێوان چاالك بوونی ڕەها و پەسیڤبوونی ڕەهای مرۆڤدا‪.‬‬ ‫لە نێوان بوونیدا وەك بكەرێك یان بوونی وەك كار لەسەر كراوێك لەنێوان بەرهەمی‬ ‫‪31‬‬ ‫بونیادەكان و بەرهەمی خودی خۆیدا بەنها‪.‬‬ ‫فوكۆ دەڵێت‪ :‬ئەوەی ئەمرۆ دەیڵێن سبەی بەشێوەیەكی تر دەگوترێتەوە‪ .‬پێموایە‬ ‫ئەو دامەزراوە ڕەخنەیەی فوكۆ دایمەزراند لە بناغەدا جەخت لەداب و نەریت دەكاتەوە‪،‬‬ ‫تاكو دەری بخات ناكرێت پێودانگێك بۆ ئەگەری هەقیقەت هەبێت‪ .‬لەواقیعدا دابونەریت‬ ‫بەهۆی هاودەنگی دروست بووە‪ ،‬لەكاتێكدا فوكۆ هەوڵی داوە نفوزێك بە پێچەوانەی ئەو‬ ‫هاودەنگیەوە دروست بكات‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ئەگەر سارتەر دابرانی لەگەڵ فەلسەفەی تقلیدی‬ ‫كالسیكدا دروست كرد‪ ،‬ئەویش بە سوربونی لەسەر پێشخستنی كەینونە لەسەر حسابی‬ ‫چیەتی‪ .‬مرۆڤ چیەتی لە پێشینەی نیە‪ ،‬به‌ڵكوو بەردەوام چیەتی دروست دەكات‪.‬‬ ‫ئەوا فوكۆ دابرانی دروستكرد بەوەی پێداگری كرد لەسەر زەرورەتی دەرچون لەهەر‬ ‫داب و نەریتێكدا بۆ ڕزگاربوونی گوتار لەو كۆت و بەندەی كە ئێمە هەروا بەبێ بەڵگە‬ ‫نەویستی پارێزگاری لێدەكەین‪ .‬لێرەدا پرسیارێك دروست دەبێت‪ ،‬ئایا فوكۆ هەوڵی‬ ‫تێپەراندنی دابونەریت و تیخكردنی سنورە دانراوه‌كان دەدات‪ ،‬ئاخۆ خۆی لە دەرەوەی‬ ‫دابونەریت دەدوێت؟ ئایا ئەوەی خۆی دەیڵێت بۆ خۆی جۆرێكی تر لەداب و نەریت‬ ‫نییە؟ فوكۆ نەیتوانیوە لەو تەڵەیە دەربازی بێت‪ ،‬كە بۆ خۆشی ناوەتەوە‪ ،‬چونكە فوكۆ‬ ‫سەرباری سوربوونی لەسەر ئەوەی كە لەدەرەوەی دابونەریت دەدوێت‪ ،‬ئەوە بۆ خۆی‬ ‫‪ -30‬ئومێد عوسمان‪ ،‬میشێل فوكۆ‪ ،‬ئەریك ڤایل‪ ،‬و‪ /‬لەروانگەی خۆرئاواوە‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬چاپخانەی هێلین‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ ،2006 ،‬ال‪.5‬‬ ‫‪ -31‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬سەردەمی ڕەخنەـ چەند سەرنجێك لەسەر تێروانینی فوكۆ بۆ زات‪ ،‬وەرزە گۆڤارێكی‬ ‫تیۆری و كولتوریە‪ ،‬دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم دەری دەكات‪ ،‬ژمارە (‪ )5‬ی ساڵی ‪ ،2006‬ال ‪.115‬‬

‫ ‪ 131‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بۆ جۆرێك لەداب و نەریت گۆراوە‪ .‬ئەمەش بەبۆسەی واتا ناوی دەبات‪ .‬ئەو دەمەی‬ ‫بیردەكەینەوە‪ .‬بۆجاری یەكەم ئاوێزانی گەمەی واتا دەبین‪ ،‬لەناوەوە ڕا دەدوێن نەك‬ ‫لەدەرەوەدا واتاش واتا نیە ئەگەر لەچوارچێوەی پەیوەندیدا نەبێت پەیوەندی خود كە‬ ‫لە میانەیەوە واتا و شتەكان گوزەردەكەن و لەسەرەوەی ئۆقرە دەگرن‪ .‬فوكۆ ئابرووی‬ ‫ساویلكەیی ئەو باوەربوونە دەبات كە پێیوایە‪ :‬گوتار دەتوانێت پەی بەراستی بەرێت‬ ‫و هەڵە ڕاست بكاتەوە و یارمەتیمان بدات و ئەم هەڵویستە پەسەند بكەین‪ .‬ئەویشی‬ ‫بەوردی ئاگای خستەسەر تەرزەكانی گوتار نەك واتای گوتارێكی دیاریكراو‪ .‬ڕاستە فوكۆ‬ ‫هەوڵی ڕونكردنەوەی بنەچەكانی نەریتی دەدات‪ ،‬تاوەكو فشەڵی ئاشكرا بكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەسە بۆ ئەوەی لەگەڵ ئەوانیتردا بڵێین كە فكری فوكۆ (ستراتیژیە) نەك میتۆدگەرایی‬ ‫كە دەكرێت بۆ دامەزراندنی نەریتی تازە پشتی پێ ببەستین‪ .‬فوكۆ بەكردەوە لە‬ ‫‪32‬‬ ‫سەرەرۆییەكانی تیخكردندا سەركەوت‪.‬‬ ‫چونكە ئەو نەهات بۆ دامەزراندنی پێودانگێك بۆ كەشفكردنی هەقیقەت‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫بەشێوەیەكی ڕەخنەیی تەماشای سنورەكانی دەكرد‪ .‬هەوڵیدا پرسیار لەسەر هەموو ئەو‬ ‫ڕەفتار و بیركردنەوانە بكات كە كۆمەڵگا بەبێ بەڵگەنەویستی وەریانی گرتووە‪ .‬هەروەها‬ ‫دەڵێت‪ :‬كتێبی (دیسپلین و سزا) بۆ نیشاندانی ئەو ڕاستیەیە كە چۆن بەشێوەیەكی تر‬ ‫بیربكەینەوە باشترین ڕێگا بۆ ئەوەی مرۆڤ جوڵە بكات یاخود بەرپەچ بداتەوە‪ ،‬پێویستە‬ ‫‪33‬‬ ‫بیربكاتەوە‪ .‬بێگومان بیركردنەوە پەیوەندی بەو زەینەوە هەیە‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬كێشەی شێتی (دێوانەیی)‬ ‫فوكۆ دەڵێت گرینگیدانم بە مرۆڤە پەراوێزخراوەكان لەبەر دوو هۆكاری كۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسییە‪ :‬دەڵێت ئەوان بەشێكن لە سروشتی لێكچووی ئێمە‪ ،‬كە ئێمەی تەندروست بە‬ ‫ئاگانین لە ژیانی تایبەتی ئەوان‪ ،‬لەكاتێكدا ئەوان مرۆڤی ئاسایین كە دەكرێت تووشی‬ ‫شۆكێكی كاتی هاتبن‪ .‬ئامانجی من ئیشكردنە لەسەر ژیانی تایبەتی ئەوان و سەلماندنی‬ ‫ئەو ڕاستیەی كە مرۆڤ كائینێكی جیهانیە و بەهۆی گۆرانی مێژوویەوە جۆرێك جیاوازی‬ ‫لە نێوان كائینەكاندا دروست بووە‪ ،‬سەرجەم ڕاڤەكردنەكانم دژ بەفیكری پێویستی‬ ‫‪ -32‬و‪.‬ئومێد عوسمان‪ ،‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪.20‬‬ ‫‪ -33‬عەزیز ڕەئوف‪ ،‬فەلسەفەو دیالۆگ‪،‬و‪/‬چاپخانەی بینایی‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،2006 ،‬ال‪.81‬‬

‫ ‪ 132‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫گەردونسیە لە مرۆڤدا‪ .‬شێتەكان جۆرێك هەرەمەكی نیشاندەدەن سەبارەت بەو فەوزا‬ ‫‪34‬‬ ‫ئازادەی كە ئێمە لەبێئاگاییدا چێژی لێوەردەگرین‪.‬‬ ‫فوكۆ دژ بەو تەقلیدییەیە كە پێیوایە ئەو گۆرانە گەورانەی لەسەدەی حەڤدەیەمدا لە‬ ‫پەیوەندی نێوان ئەقڵ و دێوانەیی دێنەكایەوە‪ ،‬لەناوەرۆكدا تەعبیرن لە پێشكەوتنی‬ ‫ئەخالقی و هاتنەكایەی دونیایەكی ئینساندۆستانە (هیومانیزم) فوكۆ لەمێژووی دێوانەییدا‬ ‫لەهاتنەكایەی دونیایەكی نوێ و شێوازێكی نوێی دەسەاڵت و پەیوەندیەكی نوێی نێوان‬ ‫دەسەاڵت و مەعریفە دەدوێت‪ .‬شێتەكان وەك دەزگا وەك دامەزراوەیەكی دابراو لەكۆمەڵگا‬ ‫دروست دەكرێت‪ .‬فوكۆ دەڵێت لەو ساتەوەختەدا بۆ یەكەمین جار ئەوانەی بەدێوانەیی‬ ‫ناونوس دەكرێن هەم دەشاردرێنەوەو هەم كۆ دەكرێنەوە‪ .‬شێتخانەكان دەبنە سیمبوڵی‬ ‫بەشە نەخۆشەكەی كۆمەڵگا و دەرەوەی شێتخانەكانیش دەبنە سەرزەمینی ئەقڵ‪ .‬لەو‬ ‫ساتەوەختەدا پەیوەندیەكی پێچەوانە و ئاڵۆز لەنێوان ئەقڵ و دێوانەیدا دروست دەبێت‪.‬‬ ‫ئەقڵ بۆ ئەوەی وێنەكان و ماناكانی خۆی بسەلمێنێت و شوناسی خۆی وەك شوناسی‬ ‫بااڵدەست دیاری بكات‪ .‬دێوانەیی دەكاتە دژە دیوی خۆی و دەزگای بۆ دروست دەكات و‬ ‫لەشوێنێكدا كۆیاندەكاتەوەو دەیان شارێتەوە و دیسپلینیان دەكات‪ .‬بەم شاردنەوەیەش‬ ‫دونیایەك فرێ دەداتە دەرەوەی خۆی كە لە قۆناغەكانی پێشتردا بەشێك بووە لەخودی‬ ‫كۆمەڵگا خۆی‪ .‬فوكۆ گومان دەكات لەبنادنانی ئەو دەزگا داخراوانە كە پركراون لە‬ ‫مرۆڤی جیاجیا بەناوی دێوانەییەوە و بەشێكن لە پرۆسەی گەشەكردنی ئەخالق و‬ ‫پرۆسەی بەرەو پێشەوە چونی زانست و هاتنەكایەی ئینسان دۆستی‪ .‬بەباوەری فوكۆ‬ ‫هاتنەكایەی ئەو گۆرانكاریانە لەسەدەی حەڤدەهەمدا بەشێكنین لەگەشەی ئەخالق و‬ ‫هیومانیزم و گەشەی كولتور‪ ،‬به‌ڵكوو هێمان بۆ هاتنەكایەی شێوەیەكی نوێی دەسەاڵت‬ ‫و لەدایك بوونی دونیایەك كە تێیدا چاودێری و دیسپلین و كۆنترۆڵكردنی دەرونی‬ ‫دەبێتە پایە كۆمەاڵیەتی و فەرهەنگی و مەعریفیەكانی‪ .‬بەباوەری فوكۆ لەپشت دروست‬ ‫كردنی شێتخانەكانەوە تەنها پێشكەوتنی پزیشكی ئامادەنیە‪ ،‬به‌ڵكوو پرۆژەی دابران و‬ ‫شاردنەوەی ئەو بەشەی كۆمەڵگاش ئامادەیە كە بەناوی دێوانەییەوە دەبرێنە ناو ئەو‬ ‫‪35‬‬ ‫دەزگا پزیشكیانە‪.‬‬ ‫‪ -34‬عەزیز ڕەئوف‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،,‬ال‪.77‬‬ ‫‪ -35‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشنگەری‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال ‪.311‬‬

‫ ‪ 133‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫میشێل فوكۆ بۆ یەكەمین جار تێڕوانینی باو سەبارەت بە شێتی ژێراو ژوور دەكات‪.‬‬ ‫ئەو لە سەرەتاوە بڕیاری ئەوەی داوە كە وەك نەخۆشیەكی ئەقڵی تایبەت بە پزیشكی‬ ‫دەروونی نەروانێتە شێتی‪ .‬بۆ ئەمە تەنیا دیراسەكردنی مێژوویی پزیشكی دەروونی و‬ ‫تەكنیكەكانی و ئامرازەكانی چارەسەركردن و دابەشكاریەكانی بۆ نەخۆشیە ئەقڵییەكان‬ ‫و ئەوانی دیكە بەس بوون‪ .‬ئەو بەتەواوی ئەم ڕێگەی مامەڵەكردنی ڕەت كردەوە‪.‬‬ ‫فوكۆ هەتا ئاستی گێژی خولیای پرسیارێك بوو كە دەڵێت‪ :‬ئایا سنورێكی جیاكەرەوە‬ ‫و كۆتایی لە نێوان شێتی و ئەقڵدا هەیە؟ شێتی لە ڕەگەزی ئەقڵە و ئەقڵیش لە‬ ‫ڕەگەزی شێتی؟ لەبەر ئەم هۆیە فوكۆ هەموو پێش داوەرییەكانی ڕەتكردەوە و ڕوویكردە‬ ‫دیراسەكردنێكی وردەكارانەی مێژووی سەبارەت بەوەی چۆن كۆمەڵگا خۆرئاواییەكان‪،‬‬ ‫بەدرێژایی چوارسەدە ڕوانیویانەتە شێت و چۆن داوەریان كردووە ز هەڵوێستیان‬ ‫لێوەرگرتووە‪ .‬فوكۆ ئەوەی دۆزیەوەكە شێتی مێژووی هەیەو چەمكێكی ڕەهای لوت‬ ‫بەرزنیە لەسەروی مێژووی كۆمەڵگاوە سەمابكات‪ ،‬به‌ڵكوو لەنێو مێژووی كۆمەڵگادایە‪،‬‬ ‫هەروەها ئەوەشی دۆزییەوە كەدامەزراوە پزیشكییەكان تا ئەو ئاستەش بێتاوان نین كە‬ ‫تییدا دەروانن و پزیشكیانەی ڕووت نیە و بەم یان بەو شێوەیە هاوكارە لەگەڵ دامەزراوە‬ ‫سەركوت كارەكانی كۆمەڵگاو چینی بۆرجوازی بااڵدەستدا‪ .‬پێویستە ئەوە لەیادنەكەین‬ ‫كە چینی بۆرجواز بێجگە لە بااڵدەستی ئابوری و سیاسی و بااڵدەستی ئەخالقی و‬ ‫ڕۆشنبیری خۆشی بەسەر كۆمەڵگادا دەسەپێنێت‪ ،‬هەركەسێكیش لەو ئەخالقە یان ئەو‬ ‫بەهایە البدات‪ ،‬ئەوا بەتاوانی نەخۆش لەكۆمەڵگا جیادەكرێتەوەو دەخرێتە بەردەست ئەو‬ ‫پزیشكە دەرونیانە بۆ فەحسكردن و چارەسەركردن ئەو شتەی بەراستی بەرەو شێتی‬ ‫‪36‬‬ ‫دەبات‪.‬‬ ‫فوكۆ ئەو وەسفە جوانە بۆ شێتی دەنوسێت‪ :‬شێتێ هەبوو لەبەرچاوی خەڵك‬ ‫قامچی كاری دەكران‪ ،‬لەشێوەی السایكردنەوەی جۆرە گەمەیەكی پێشبركێ‪ ،‬بۆ دەرەوەی‬ ‫شار ڕاوەدوو دەنران‪ ،‬بەاڵم (ئاو) بەهای خۆی بۆ ئەم ئەستوراییە تاریكیە زیادكرد‪،‬‬ ‫ئاو ڕادەماڵێ لەوەش پتر پاكی دەكاتەوە‪ .‬دەریاوانی مرۆڤ دەداتە دەست بۆ براوەی‬ ‫(قەدەر) ی نادیار‪ .‬لەئاودا هەریەك لەئێمە لەدەست چارەنووسی خۆمانداین‪ .‬هەر سەر‬ ‫ئاو كەوتنێك ئەشێت دواین بێت‪ ،‬ئەوە بۆ دنیای دیكەیە شێتان لەبەلەمی خۆالندا‬ ‫‪ -36‬مەریوان وریا قانع‪ ،،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال ‪.31‬‬

‫ ‪ 134‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەچن‪ .‬ئەوە لەدونیای ترەوە هاتووە كاتێك لەبەلەم دادەبەزێت‪ ،‬گەشتی شێت لەیەك‬ ‫كاتدا لەتبونێكی تەواوو تێپەربونێكی ڕەهایە‪ ،‬لەروویەكەوە بە بەرینایی جوگرافیەكی‬ ‫نیووە وابوو‪ ،‬نیوە خەیاڵی تەنها شوێنی شێت لە ئاسۆی خەمی سەدەی ناوەراستدا‬ ‫برەو پێدەدات بە بەندكردنی لەناو كەشتییەكدا‪ ،‬شێت دەدرێتە دەست ڕووبار‪ ،‬بە هەزار‬ ‫قۆڵەكانیەوە فرێدەدرێتە ناو دەریا‪ .‬بە هەزار ڕێگاكانیەوە دەدرێتە دەست ئەو ناو‬ ‫دلنیایەی لەدەرەوەی هەموو شتێكە‪ .‬ئەو دیلێكە لەناو قەدی ئازارترین و كراوەترین‬ ‫ڕیگاكاندا‪ ،‬بەسەرە ڕێیە بێكۆتاییەكانەوە بەستراوەتەوە‪ .‬ئەو خاكەی بۆی دێ‪ ،‬هەروەك‬ ‫دوای گەیشتنی ئەو خاكەی لێیەوە هاتووە‪ ،‬نەزانراون‪ ،‬ئایا ئەو ڕێچواڵەو ئەو بەهایانەن‬ ‫كە دەكرێت لە هەموو كولتووری ڕۆژئاوایدا شوێنیان هەڵبگرین؟ هەرنەبێت شتێك ساغ‬ ‫بۆتەوە‪ :‬سەردەمێكی درێژە ئاو شێتی لەخەونی مرۆڤی ڕۆژئاوایدا پێكەوە بەستراون‪ 37.‬‬ ‫كەوابوو دێوانەیی لەالی فۆكو تەنها مانای شێتی نایەت‪ ،‬به‌ڵكوو بەمانای هەموو ئەوشتانە‬ ‫دێت كە دوخێك لە دۆخەكانی ئەقڵ بەنا ئەقاڵنی و دوخێك لەدوخەكانی مانا بەبی مانای‬ ‫لەقەڵەمدەدات دێوانەیی مانای جورێك لە ئەخالق و فیكرو بیركردنەوەو خەیاڵ كەلە‬ ‫گەڵ فۆرمە بااڵ دەستەكانی مانا وئەخالق وخەیاڵدا و ئەقاڵنیەتدا نەگونجێت‪ .‬دێوانەیی‬ ‫مانای دیدی ئەوانەی كە دەكەونە پەراوێزی كومەڵگاوە‪ ،‬وێناكردنێكی دیكەیان بۆ دونیا‬ ‫و دیاردەكان هەیە‪ ،‬كە ناكۆك یان جیاوازە لەوێناكردنە بااڵدەستەكانی ناو ساتەوەختێكی‬ ‫مێژوویی‪ .‬كەواتە فوكۆ نامان باتەوە ناو دونیای شێتیەوە بۆ ئەوەی هێرش بكاتە سەر‬ ‫ئەقڵ‪ ،‬نا ئەو دەخوازێت بمانباتە ناو ئەو سەر زەمینەی كە تیایدا ستراتیژێكی ئەقاڵنی‬ ‫دیاریكراوە‪ ،‬بۆ بوونیادنانی شوناسی خۆی وەك شوناسێكی ئەقاڵنی بااڵدەست‪ ،‬دونیایەك‬ ‫لە دەرەوەی خۆیدا دروست دەكات و ناوی دەنێت دێوانەیی‪ .‬فوكۆ بە هیچ مانایەك دژ‬ ‫بە ئەقڵ و ئەقاڵنیەت نییە‪ ،‬بەاڵم لەو ڕاستیە ئاگادارمان دەكاتەوە كە دەشێت لەپشتی‬ ‫كاركردنی ئەقڵەوە ستراتیژێكی چاودێری و كۆنتروڵ و دیسپلینكردن ئامادەبن‪ .‬فوكۆ‬ ‫تەنانەت ئەم سترتیژیانەی دەسەاڵت بەخراپ وەسف دەكات‪ ،‬چونكە لەدیدی ئەودا هەر‬ ‫ئەم شێوە تازانەی دەسەاڵتن كە تاكەكەس و زانستە مرۆڤایەتیەكان و زۆر دەسكەوتی‬ ‫دیكە لە مێژووی مرۆڤیەتی فەراهەم دەكەن‪ ،‬ئەو شتەی فۆكو دژایەتی دەكات گۆرانی ئەو‬ ‫شێوە تازەی دەسەاڵتە بۆ دەسەاڵتێك كە تێیدا هیچ خاڵێك بۆ بەرگری كردن نەمێنێتەوە‬ ‫‪ -37‬د‪ .‬كمال میراودلی‪ ,‬سەرچاوەی پێشوو‪ ,‬ال‪.23‬‬

‫ ‪ 135‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫خۆی لەفۆرمی هەیمەنەیەكی تەواوی داخراو و تەكنیكی توتالیتاریانەی دیسپلینكردندا‬ ‫ئامادە دەكات‪ .‬هەروەها فوكۆ پێیوایە ئەقڵ شتێكی ڕهها نیە و وەك زۆر شتی تی‬ ‫مێژووی هەیە‪ ،‬هەرجارەی لەپەیوەندی دا بەشتێكیترەوە شوناسی خۆی دیاری دەكات‪.‬‬ ‫فوكۆ نیشانمان دەدات ئەقڵ لەدەرەوەی خۆیدا هەمیشە نائەقڵێكی تایبەتی دروست‬ ‫كردووە كە نەیتوانیوە و نەیویستوە بەشێوەیەكی دیالیكتیكایانە لەگەڵیدا یەك بگرێت‪.‬‬ ‫بەم مانایە دێوانەی لەو سنورەی كە ئەقڵ سەرزەمین و كایەكانی خۆی پێ لەدەرەوەی‬ ‫خۆی جیادەكاتەوە‪ .‬دێوانەی ئەو دەرەوەییە كە ڕێی پێ نادرێت بێتە ناوەوەی ئەقل‪.‬‬ ‫لەو سیاقەدا دیوانەیی مانای بێ ئەقڵی نیە‪ ،‬به‌ڵكوو دیوانەی ناونانێكە كەلەپشتیەوە‬ ‫هێزێكی دیاریكراو نایەوێت كۆمەڵێك هەقیقەتی سیاسی و كومەاڵیەتی و كولتوری دیكە‬ ‫‪38‬‬ ‫قبوڵ بكات كەلەگەل هەقیقەتە بااڵدەستەكانی خۆیدا یەك نگیرێت‪.‬‬ ‫الی فوكۆ ئەگەر مێژوو بە پێداویستی بوونی شێتیەوە بەستراوە لەوە دەچێ فوكۆ بڵێت‬ ‫‪39‬‬ ‫بە چاكی سەیری ئەقڵ بكە‪ ،‬شێتی دەدۆزیتەوە‪.‬‬ ‫من پێم وایە فوكۆ نایەوێت شێت بكاتە بونەوەرێكی یاخی و دژی ئەقڵ مانایەك یان‬ ‫هەقیقەتێكی ڕەها بەكار بەرێ و نایەوێت ئەو كارەی ئەقاڵنیەت كردی لەبرامبەر شێت‪،‬‬ ‫فوكۆش بێت هەمان كار دووبارە بكاتەوە‪ ،‬بەاڵم بەدیوەكەیتردا به‌ڵكوو دەیەوێت لەنێوان‬ ‫ئەقڵ و شێتدا بەدوای ئەو پەیوەندیەدا بگەرێت كە ڕۆژگارێك دوو دیوی یەك دراوبوون‪.‬‬ ‫پێم وایە فوكۆ دەیەوێت ئەو تێڕوانینە كە بۆ شێت هەیە ڕەخنە بكات و بیسەلمێنێت كە‬ ‫شێتیش بوونەوەرێكی جیهانیە‪ .‬كە دەكرێت بەهۆی هەلومەرجی كۆمەاڵیەتیەوە توشی‬ ‫هاتبن‪ ،‬هەروەها فوكۆ كاتێك دێت لەسەر شێتی دەدوێت ڕاستەوخۆ بنەما ئەخالقی و‬ ‫مێژوویی و كولتووریەكانی سەرزەمینی ئەقڵیشمان پیشان دەدات‪ .‬پێمان دەڵێت لەكوێدا‬ ‫ئەقڵ لەپەیوەندیدا بەشێتیەوە كۆتایی دێت‪ .‬پێم وایە ئەگەر سەیری مێژوو بكەین‪ ،‬هەموو‬ ‫كارەساتە مرۆڤایەتیەكان‪ ،‬جەنگەكان هەموو پێكدادانە مرۆییەكان بۆمان ڕووندەكەنەوە‬ ‫كە دەرئەنجامی ئەقڵ چەند شێتانەیە‪.‬‬

‫‪ -38‬مەریوان وریا قانع‪ ،،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال ‪.313‬‬ ‫‪ -39‬د‪ .‬كمال میراودلی‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪.31‬‬

‫ ‪ 136‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫باسی پێنجەم‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە‪:‬‬ ‫سەبارەت بەم بابەتە فوكۆ دژی ئەو فیكرە باوەیە كە مرۆڤچێتی ڕووت و ئایدیالیستانە‬ ‫چەسپاندوویەتی و پێی وایە دەسەاڵت شتێكە و مەعریفە شتێكیترە و تەواو جیاوازن‪.‬‬ ‫فوكۆ دەڵێ‪ :‬ئەو شتەی لەكاتی دیراسەكردنی زانستە مرۆڤایەتیەكاندا سەرنجی ڕاكێشام‪،‬‬ ‫ئەوەیە كە بەهیچ شێوەیەك ناتوانین سەرهەڵدانی هەموو ئەو مەعریفانە و پراكتیكی‬ ‫دەسەاڵت لێك جیابكەینەوە‪ .‬لێرەدا فوكۆ بیرۆكەیەكی نوئ و دڵەراوكەر دەهێنێتە‬ ‫ئاراوە‪ ،‬جونكە لەوەوبەر هیچ بڕیارێكی مەعریفە و دەسەاڵت و دیالیكتیكای نێوانیان‬ ‫بەو شێوازە پێكەوە نابەستێتەوە‪ .‬ڕاستە فوكۆ دان بەوە دادەنێت كەچەندین تیوری‬ ‫دەروونی و كۆمەاڵیەتی سەربەخۆ لەدەسەاڵتدا هەن‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەكی گشتی ئەوەش‬ ‫بەدی دەكات كە دیاردەی شیكردنەوەی كۆمەڵگە مرۆڤایەتیەكان‪ ،‬لەبەر ڕۆشنایی‬ ‫زانستە مرۆڤایەتیەكان و بەكارهێنانی وەك مادەیەك بۆ لێ وردبوونەوە و تاقیكردنەوەی‬ ‫زانستی‪ ،‬گرئ دراوە بەمیكانیزمی دەسەاڵت یاخود میكانیزمە دەسەاڵتخوازەكانەوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەوانەش لە كۆتای سەدەی هەژدەهەم و سەرەتای سەدەی نۆزدەهەم داو پاش‬ ‫ڕوودانی شۆرشی فەرەنسی وسەرەتای پێكهیاتنی كۆمەڵگا نوێكانی خۆرئاوا ڕوویانداوە‪.‬‬ ‫بەوجۆرە دەبینین دەسەاڵت جۆرێك مەعریفە بەرهەم دەهێنێت و دەبێتە هۆی كەڵەكە‬ ‫بوونی زانیاری و مەعریفە و بەكارهێنانی هەموو ئەوانە لەپێناو كارپێكردنی زیاتری‬ ‫دەسەاڵتدا‪.‬لەبەرامبەر ئەوەش‪ ،‬مەعریفە بۆ خۆشی دەسەاڵتە‪ .‬نموونەیەكی كەم مەترسی‬ ‫مامۆستای زانكۆیە‪.‬مامۆستای زانكۆ دەسەاڵتێكە‪ ،‬چونكە دەتوانێت مۆڵەت بەخوێندكار‬ ‫بدات یاخود نەیدات‪ ،‬خوێندننامەكەی قبوڵ بكات یاخود ڕەتی بكاتەوە‪ .‬فوكۆ دەڵێت ئەو‬ ‫پرسیارە فەلسەفیەی بەالمەوە گرینگە ئەوەیە‪ :‬چۆن زانست لە ئەوروپا بە دامەزراوەییكراو‬ ‫شێوازی دەسەاڵتی وەرگرتووە؟ چونكە زانست تەنها هەر ئەوەنیە بڵێیت زانست بریتیە‬ ‫لەكۆمەڵێك میتۆدو ڕێگە كە دەتوانێت بەهۆیانەوە هەڵەو خەیاڵپاڵوییەكان بدۆزینەوە‬ ‫و درەوشانەوە لە ئەفسانەكان داماڵین‪ .‬به‌ڵكوو زانست كار بە جۆرە دەسەاڵتێكیش‬ ‫دەكات‪ .‬لەرووی پیشەییەوە‪ ،‬زانست دەسەاڵتێكە ناچارتان دەكات كۆمەلێك شت بلێین‬ ‫ئەگینا سوكایەتیت پێدەدەكرێت‪.‬كاتێك كەسێك لەفوكۆ دەپرسێت‪ :‬بەاڵم زانست هەندئ‬ ‫حەقیقەت بەرهەم دەهێنێت كەپێویستە ملكەچیان بین فوكۆش لە وەاڵمدا دەڵێت ‪:‬‬ ‫‪41‬‬ ‫بێگومان ڕاستە‪ ،‬بەاڵم حەقیقەتیش یەكێكە لەشێوازەكانی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫‪ -40‬هاشم سالح‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪.116_115_114‬‬

‫ ‪ 137‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫فوكۆ پێی وایە لەهەرجێیەك دەسەاڵت بەكارببرێت‪ ،‬زانستیش بەرهەم دێت‪ .‬بەالی‬ ‫فوكۆوە هیچ پەیوەندیەكی دەسەاڵت بێ پێكهاتنی ناوەندێكی دەسەاڵت ئیمكانی نییە‪،‬‬ ‫هیچ زانستێكیش نیە‪ ،‬كە لەخۆگرتنی پەیوەندی دەسەاڵت نەبێت‪ .‬بەرای ئەو (دەسەاڵت‬ ‫‪41‬‬ ‫و زانست لەدەروونی چەمكدا لەگەڵ یەك دەبنە یەك جەستە‪.‬‬ ‫پێم وایە فوكۆ ڕای وایە‪ ،‬دەسەاڵت لەهەرجێیەك هەبێت‪ ،‬مەعریفەش لەوێیە‪.‬پەیوەندی‬ ‫نێوان دەسەاڵت و مەعریفە پەیوەندیەكی دیالیكتیكایە‪ ،‬كە دەتوانن یەكتر بەرهەم بهێنن و‬ ‫كار بەیەك بكەن وە بۆ هاتنە بوونی ئەم دیالێكتیكایە‪ ،‬دەبێت ئازادی بكرێتە میكانیزمی‬ ‫ئەم بەرهەم هێنانە‪ ،‬چونكە لەهەرشوێنێك ئازادی نەبێت ناتوانرێت پەیوەندییەكانی‬ ‫دەسەاڵت و مەعریفە دروست بكرێت‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬پەیوەندییەكانی دەسەاڵت‬ ‫فوكۆ چەمكی دەسەاڵتی بەمانای پەیوەندییەكانی دەسەاڵت بەكارهێناوە‪ ،‬مەبەستی فوكۆ‬ ‫لە پەیوەندییەكانی دەسەاڵت‪ ،‬هەموو جۆرە پەیوەندییەكانە لەنێوان ئینسانەكاندا‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە لە پەیوەندی خۆشەویستیدا یان لە پەیوەندی ئابوری بەدەزگایكراودا‪ ،‬لە نێوان‬ ‫باوك و كوڕدا یان مامۆستاو قوتابیدا‪ ....‬مەسەلەی دەسەاڵت ئامادەیە‪ .‬هەموو ئەو‬ ‫شتانە جۆرێكن لەپەیوەندی تیایدا الیەنێكیان دەخوازێت هەڵسوكەوت و جواڵنەوەی‬ ‫الیەنەكەی تر بەرێوەببات‪ .‬بۆ ئەوەی پەیوەندییەكانی دەسەاڵت دروستت ببن‪ .‬دەبێت‬ ‫هەردوو الیەنەكە تارادەیەك ئازادبن‪ .‬ئەگەر بەهیچ جۆرێك توانای بەرگریكردن لەئارادا‬ ‫نەبێت ئەو كات بەهیچ شێوەیەك قسە لە پەیوەندییەكانی دەسەاڵت ناكرێت لەهەر‬ ‫كایەیەكی كۆمەاڵیەتی دا پەیوەندی دەسەاڵت هەبێت‪ ،‬ئەوە لەبەر ئەوەیە ئەو لەو‬ ‫‪42‬‬ ‫شوێنەدا ئازادی هەیە‪.‬‬ ‫فوكۆ باس لە ئامادەگی ئینسان لەناو پەیوەندییەكانی دەسەاڵت و ماناو بەرهەمهێناندا‬ ‫دەكات و سنور و شێوازی ئەقاڵنی بوون و سەربەخۆی بوونی ئینسان بە گشتی و‬ ‫ئەو پەیوەندییانە وەگرێدەدات‪ .‬الی فوكۆ وشیاری ئینسان و وشیارییەكی سەربەخۆ‬ ‫نییە‪ ،‬به‌ڵكوو وشیاریەكە لەناو سەرجەم جەبرەكانی ئەو سێ پەیوەندیەدا ئامادەیە‪،‬‬ ‫‪ -41‬و‪ ،‬سەرهەنگ عەبدولرەحمان و ئەواتیتر‪ ,‬ڕێویە فێڵبازەكە‪ ،‬میشێل فوكۆو چەند لێكۆڵینەوەیەكی فكری‬ ‫‪ ،/‬پاشكۆی گۆڤاری ئایدیا‪ ،‬ژمارە ‪ 4‬ساڵی ‪ ،2011‬ل ‪ ،29‬گۆڤاری ئایدیا‪ ،‬گۆڤارێكی فیكریە دوومانگ جارێك‬ ‫دەزگای وااڵ بۆ ڕاگەیاندن و باڵوكردنەوە دەری دەكات‪.‬‬ ‫‪ -42‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬دەربارەی فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشەنگەری ‪,‬سەرچاوەی پێشوو‪,‬ال‪.35‬‬

‫ ‪ 138‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پەیوەندیەكانی دەسەاڵت و پەیوەندیەكانی مانا و پەیوەندیەكانی بەرهەمهێنانە‪ .‬وشیاریەكە‬ ‫ئەو پەیوەندیانە بەرهەم دەهێنن و سنورەكانی ئامادەگی و كاركردنیشی دەستنیشان‬ ‫دەكەن‪ ،‬وشیاری لەم دیدەدا وشیاریەك نیە ئینسان لەسەربەخۆبوونی خۆیدا بەرهەمی‬ ‫بهێنن‪ ،‬یان وەك زاتێكی جیاواز هەڵگریان بێت و لەدەرەوەی جەبرو دەسەاڵتدا بێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكوو وشیارییە لەناو گوتارەكاندا‪ .‬الی فوكۆ گوتار پانتاییەكە كە پەیوەندییەكانی‬ ‫دەسەاڵت و شێوازە جیاوازەكانی دەسەاڵت‪ ،‬تێیدا ئامادەیە‪ .‬پرە لەو جەبرانەی كە‬ ‫دەسەاڵت و مەعریفە دروستیان دەكەن‪ .‬ئەو پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت كە ئیرادەی‬ ‫ئینسان ئیرادەیەكی خۆرسك و سەربەخۆ نییە‪ ،‬به‌ڵكوو ئیرادەیەكی جێگیرە لەناو‬ ‫تۆرێك لەپەیوەندی و هاوكێشەی دەسەاڵتدا‪ .‬ئینسان بەردەوام لەناو كۆمەڵێك پەیوەندی‬ ‫هێزو دەسەاڵت و ماناو بەرهەمهێناندا ئامادەیە‪ ،‬كە سنورێك بۆ ئازادی و سنورێك بۆ‬ ‫بەرپرسیاریەتی و بۆ ئیرادەی دادەنێت‪ .‬ئینسان دانیشتو و نیشتەجێی ناو پەیوەندییە‬ ‫كانی دەسەاڵت و بنیادەكانی مەعریفەیە‪ ،‬كە وەك سنوری سیاسی و كۆمەاڵیەتی و‬ ‫مەعریفەكانی كاردەكەن و سنورێك بۆ ئازادی و سەربەخۆیی بوونی ئینسان دەكێشێت‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬دەسەاڵت و خود‬ ‫چەمكی خود لە فیكری فوكۆدا جیاناكرێتەوە‪ .‬لەم بۆچونانەی ئەم فەیلەسوفە لەسەر‬ ‫دەسەاڵت ئاشكرایان دەكات‪ .‬هەر لەسەرەتاوە لەدایك بوونی زات‪ .‬لە بیری ئەم فەیلەسوفەدا‬ ‫پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆی هەیە بە لە دایكبوونی شێوازێكی تایبەتی دەسەاڵتەوە كە‬ ‫فوكۆ بە دەسەاڵتی دیسپلین و چاودێریكەر ناوی دەنێت‪ .‬هەر لەسەرەتاوە پێ لەسەر‬ ‫ئەوە دادەگرێت ئەوەی خود دروست دەكات دەسەاڵتە‪ .‬زات یان خود یەكێكە لە بەرهەمە‬ ‫زۆرەكانی دەسەاڵت و ڕاستەوخۆ بەستراوەتەوە بە شێوازی دیسپلینكەرانەی دەسەاڵت‬ ‫و چۆنیەتی كاركردنی ئەم دەسەاڵتەوە بەاڵم زات لە فیكری ئەم فەیلەسوفەدا تەنها‬ ‫لەقۆناغێكدا بەو شێوەیە وێناكراوە وەك بەرهەمێكی ڕاستەوخۆی دەسەاڵت نیشاندراوە‪.‬‬ ‫لەقۆناغێكی دیكەی بیركردنەوەیدا زات برێكی زۆر لەسەربەخۆی وەردەگرێت و بەو‬ ‫پەرگیرییەی قۆناغی یەكەم بەبەرهەمێك لەبەرهەمێكی دەسەاڵت دانانرێت‪ .‬فیكری‬ ‫‪ -41‬و‪ ،‬سەرهەنگ عەبدولرەحمان و ئەواتیتر‪ ,‬ڕێویە فێڵبازەكە‪ ،‬میشێل فوكۆو چەند لێكۆڵینەوەیەكی فكری‬ ‫‪ ،/‬پاشكۆی گۆڤاری ئایدیا‪ ،‬ژمارە ‪ 4‬ساڵی ‪ ،2011‬ل ‪ ،29‬گۆڤاری ئایدیا‪ ،‬گۆڤارێكی فیكریە دوومانگ جارێك‬ ‫دەزگای وااڵ بۆ ڕاگەیاندن و باڵوكردنەوە دەری دەكات‪.‬‬ ‫‪ -42‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬دەربارەی فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشەنگەری ‪,‬سەرچاوەی پێشوو‪,‬ال‪.35‬‬

‫ ‪ 139‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫فوكۆ بەسەر سێ قۆناغ دابەش دەكرێت‪ .‬قۆناغی ئاركیۆلۆژیا كە تێیدا فوكۆ گرینگی‬ ‫سەرەكی بەلێكۆڵینەوەی مەعریفە دەدات‪ .‬قۆناغی جینالۆجیا كە تیایدا گرینگی سەرەكی‬ ‫بەشیكردنەوەی دیاردەی گەسەاڵت دەدات‪ .‬قۆناغی سێیەمیش ئیتیك یان ئەخالق كە‬ ‫قۆناغی شیكردنەوەی زانستی ئینسانە لەم سێ قۆناغەشدا دوو دیدی جیاواز دەربارەی‬ ‫زات و پرۆسەی بەزات بوون‪ ،‬لەدایك دەبن‪ .‬دیدی یەكەمیان باس لەدایك بوونی زاتێكی‬ ‫پاسیڤ و ناچاالك دەكات كەبەرهەمی قۆناغی ئاركۆلۆژیا جینالۆجیاییە‪ .‬دیدی دووەم‬ ‫‪43‬‬ ‫باس لەزاتێكی ئەكتیڤ و چاالك دەكات كە بەرهەمی قۆناغی ئیتیك یان ئەخالقە‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا وەك سەرەتایەك دەبێت باس بكرێت جیاكردنەوەی ئەو دوو قۆناغەیە‬ ‫لە یەكتری كە دوو دیدی جیاواز بۆ خود ئامادەیە‪ .‬لە یەكەمیاندا فوكۆ زات وەك‬ ‫بەرهەمێكی ڕاستەوخۆی دەسەاڵت دەبینێت و بە یەكێك لە دەرئەنجامەكانی كاركردنی‬ ‫دەسەاڵت لەسەر جەستەو لەسەر ڕۆحی ئینسان لەقەڵەم دەدات واتە خود وەك خودێكی‬ ‫كار لەسەركراو و دروست كراوو پەسیڤ دەبینێت‪ .‬ئەمەش ئەو وێنەیەی زاتە كە لە‬ ‫كتێبی(دیسپلین و سزا) دا دەردەكەوێت‪ .‬لەكاتێكدا لە دووەم قۆناغدا فوكۆ بێ ئەوەی‬ ‫بگەرێتەوە بۆ ئەو پێناس و دیدانەی كە فیكری هیومانیستی بۆ زاتی هەیە برێكی زۆر‬ ‫لەسەربەخۆی دەبەخشێت و وەك زاتێكی پەسیڤ كە دەسەاڵت لەهەموو ئاستێكدا لەناو‬ ‫‪44‬‬ ‫ڕۆحیدا ئامادەیە‪.‬‬ ‫چوارم‪ :‬دەسەاڵت و ئازادی‬ ‫لە ڕوانگەی فوكۆوە لە نێوان دەسەاڵت و ئازادیدا پەیوەندیەكی نزیك هەیە‪ .‬پەیوەندی‬ ‫دەسەاڵت هەروەك و كایەكانی ستراتیژی نێوان مرۆڤ و ئازادیە كە هەرچەندە لەژێر‬ ‫كاریگەری دەسەاڵتەوەن‪ ،‬دەشتوانن لەسەر كرداری خەڵكی تر كاریگەریان هەبێت‪ .‬لەدیدی‬ ‫فوكۆوە دەسەاڵت لەسەر مرۆڤی ئازاد‪ ،‬واتە ئەو كەسانەی كە دەتوانن هەڵبژێرن ئەنجام‬ ‫دەبێت‪ .‬لەبەرئەوەی ئامانجەكەی چوونە ناو دامەزراوە مرۆڤایەتیەكان و وەشێوەدان‬ ‫بەكرداری ئەوانن‪ .‬لەم ڕوەوە‪ ،‬ناتوانین پەیوەندی نێوان ئاغا و كۆیلە بەپەیوەندی‬ ‫دەسەاڵت بزانین‪ ،‬به‌ڵكوو لێرەدا پەیوەندیی بەشێوەیی زۆرەملێیی فیزیكی لە ئارادایە‪،‬‬ ‫كە زۆرتر مانای هێزێكی سەپێنراو دەگەیەنێت‪ .‬فوكۆ لە جیاكردنەوەی تێگەیشتنی نێوان‬ ‫‪ -43‬مەریوان وریا قانع ‪,‬سەردەمی ڕەخنە‪ ،‬سەرچوەی پێشوو‪ ، ،،‬ل‪.78‬‬ ‫‪ -44‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬دەربارەی فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشەنگەری‪ ،‬چاپخانەی ڕەنج‪ ،‬ساڵی چاپ ‪،2002‬‬ ‫ل‪.349‬‬

‫ ‪ 140‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫هێز و دەسەاڵت‪ ،‬بڕوای وایە دەسەاڵت بەپێچەوانەی هێز خۆی دەنوێنێت‪ ،‬كە لەو دا‬ ‫تاكەكانی سەربەو هێزەن بەهۆی كەمی پەیوەندی چوارچێوەی ئازادیەكانیان‪ ،‬لەرێگەی‬ ‫كاریگەری هێزەوە فەزایەكی كەمیان بۆ خۆدەرخستن هەیە‪ .‬لە ئەنجامدا بەبڕوای فوكۆ‬ ‫‪45‬‬ ‫دەسەاڵت و ئازادی بەدژی یەكترنین‪ ،‬به‌ڵكوو لەپەیوەندیدان لەگەڵ یەكترداو كاردەكەن‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬دەسەاڵت و بەرگری‬ ‫بەرای فوكۆ (هیچ دەسەاڵتێك ناتوانێت پەیداببێت‪ ،‬ئەگەر نەتوانین بەرگری دروست‬ ‫بكات‪ .‬لەبەرامبەر هەر پەیوەندیەك لە دەسەاڵت دەتوانین چوارچێوەیەكی تەواوەتی‪،‬‬ ‫لە وەاڵمەكان و بەرگرییەكان و كردارە پێویستەكان دەناسێنێت‪ .‬شێوەی كاریگەری‬ ‫دەسەاڵت لەوانەیە لە ڕێگەی چۆنیەتی بەرگری كە لە بەرامبەر ئەمەدا دروست دەكرێت‬ ‫دەناسێنێت‪ .‬بەرگری هەموو كات لەبەرامبەر دەسەاڵتدا بەشێوەیی (ڕووبەروبونەوەی‬ ‫كە هیچ ڕووبەرووبونەوەیەكی بێدامركان) دێتە ئاراوە‪ .‬لەراستیدا دەسەاڵت دەتوانێت‬ ‫لە پێكدادانەكانەوە بەرگرییەكان كە مرۆڤەكان بۆ لێكدانەوەی پایەكانی دەسەاڵتەوە‬ ‫ئەنجامیانداوە ڕووبدات‪ .‬لەم ڕووەوە گرینگیدان بە شێوەكانی ئەو بەرگرییەی لەبەرامبەر‬ ‫هێزەوە ڕوویداوە زۆر پێویستە‪ .‬فوكۆ ئامانجی خۆی بۆ لێكدانەوەی دروستتری دەسەاڵت‬ ‫پێشكەشی كردووە بە شێوەیەك لە لێكدانەوەی دەسەاڵت دەزانێت‪ .‬كە لە وەودوا شێوەكانی‬ ‫بەرگری لە بەرامبەر شێوە جۆراوجۆرەكانی دەسەاڵتدا وەك خاڵێكی گەورە دەكەوێتە‬ ‫بەردیدیی ئەو‪ .‬فوكۆ لە جێگەی ئەوەی كە دەسەاڵت لە دیدی ئەقاڵنیەت و ناوخۆیی‬ ‫و وە چاودێری ئەقڵ بەسەر دەسەاڵتەوە لێكبداتەوە‪( ،‬وەك ئەوەی لەزەمانی كانتەوە‬ ‫باسكرابوو) پەیوەنییەكانی دەسەاڵتی لەسەر پایەكانی ئەو خەباتەی كە لەبەرامبەر ئەو‬ ‫دەسەاڵتەی ڕووی داوە‪ .‬لێكدانەوە لەم ڕووەوە بەرگری لەبەرامبەر دەسەاڵت بەشێوەیەكی‬ ‫زۆر ڕوون هەڵدەبژێرێت‪ .‬ژنەكان لەبەرامبەر پیاوەكان‪ ،‬منداڵ لەبەرامبەر دایك و باوك‪،‬‬ ‫‪46‬‬ ‫نەخۆشەكان لەبەرامبەر دكتۆرەكانیان‪ .......‬هتد نمونەی پوختن‪.‬‬ ‫فوكۆ ئەم خەباتە بەجیهانی دەزانێت‪ ،‬كە تایبەت بەیەك شوێن نیە‪ ،‬كە ناسنامەیەكی‬ ‫شۆرشگێرانەو بەرگری كارانەی هەیە‪ ،‬لە دژبەرێ كردنی كاریگەرییەكانی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫‪.2014/3/28 )Blog fa.com/post. A spx .3000 forhang -45‬‬ ‫‪ -46‬حسینی بشریە اندیشە مررن جزوە درستی مقگع كار شناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه ساڵ تحصیلی‬ ‫‪ ،76-77‬ص ‪.42‬‬ ‫‪ -47‬حسین بشریە سیری د‪.‬نچریە های جدید د‪ .‬علوم سیاسی (تهران ڕا نشر علوم توینی ‪ ،1378‬ص ‪.14‬‬ ‫ ‪ 141‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫شه‌شه‌م‪ :‬ئاركۆلۆگیای دەسەاڵتی مۆدێرن‬ ‫لە كتێبی (چاودێری و سزا)ـدا فوكۆ دوو شێوازی دەسەاڵت لێكدی جیا دەكاتەوە‪:‬‬ ‫دەسەاڵتێكی سزابەخش لەگەڵ دەسەاڵتێكی دیسپلینكەر‪ .‬دەسەاڵتی یەكەمین بە‬ ‫دەسەاڵتی قۆناغی بەر لە مۆدێرنە دەداتە قەڵەم‪ ،‬كە ستراتیژی كاركردنی لەسەركوتكردن‬ ‫و ترساندن و ئازاردان و كوشتن كاردەكات‪ ،‬لەكاتێكدا دەسەاڵتی مۆدێرن یان سەردەمی‬ ‫مۆدێرنە‪ ،‬واتە دەسەاڵتی دیسپلینكەر‪ ،‬لەسەر زیادكردنی تواناكانی جەستەو بەرهەم‬ ‫‪48‬‬ ‫هێنانی مەعریفی و زانستی و بە ئاسایكردنی تەكنیكەكانی دیسپلینكردن كار دەكات‪.‬‬ ‫لەقۆناغی سەردەمی مۆدێرنە دەسەاڵت لەجیاتی ئەوەی لەشی تاوانباران لەناوبەرێ‪،‬‬ ‫كۆنترۆڵی كرد‪ ،‬دەستی بەسەرداگرت‪ .‬لەوكاتەوە (لەش) بووە بابەتی دەسەاڵت‪ ،‬گۆرانی‬ ‫دیكە لەكۆمەڵدا بۆ سەلماندن و بەكاربردنی لەش هاتنە گۆرێ‪ .‬لەناو سوپادا مەشقی‬ ‫توندوتۆڵ دامەزرا‪ .‬كارخانەكانی سەردەمی شۆرشی پیشەسازی پێویستیان بەهێزێكی‬ ‫كاری ڕێكخراوەو پێچراوە بووە‪ .‬سیستەمی دادوەری نوێ‪ ،‬یاسا و ڕێسای تازە بۆ‬ ‫ڕێكخستن‪ ،‬وباری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬هەوڵدان بۆ دەستبەسەراگرتنی زۆ لە الیەنی ژیانی‬ ‫خەڵك‪ .‬فوكۆ ئەم پرۆسەیە لەگەڵ مایكرۆكۆزمی لە دایك بوونی زیندان سەرنج دەدات‪.‬‬ ‫لەزیندانەكان‪ ،‬لەخوێندگاكان‪ ،‬لەكارگەكان‪ ،‬لەسوپادا‪ .‬لە خرایە ژێر فرمانی پێچانەوەو‬ ‫كۆنترۆڵكردن و چاودێرییە‪ .‬چاودێری كردن و پشكنین و بەدواكەوتن و سەنج دان‪ .‬بوو‬ ‫بە بابەتی نێوەندی كاری دەسەاڵت‪ .‬فوكۆ لێرەدا نمونەی كالسیكی (پانۆپێسیكۆن)‬ ‫‪ .PANOPTICON‬جێرمی بێنتام (‪ )Jerembentham‬بۆ زیندانەكان‬ ‫بەنمونە دێنێتەوە‪ .‬پانۆپێسیكۆن واتە (هەمووبین)‪ .‬پانۆپێسیكۆن بریتییە لە بینایەكی‬ ‫شێوە گومەز‪ ،‬كە لە ژێر ناو قەدی بیناكەوە سەكۆیەكی چاودێری كردن بەرزكرابووەوە‪.‬‬ ‫لەم سەكۆیەوە چاودێری نێوەندی زیندانەكە دەیتوانی چاو لە جموجۆڵی خانەكانی‬ ‫زیندانەكە لە خوارەوە بكات‪ .‬بۆیە هەر یەك لە زیندانیەكان لەوە بە ئاكابوون كە لەهەر‬ ‫لەحزەیەكدا جموجۆڵەكانی لەژێر چاودێری دان‪ .‬بەالی فوكۆوە ئەو سەكۆی هەموو بینە‬ ‫كۆمەڵە نمونەیەكی نوێبوو‪ ،‬كۆمەڵێك كە لەسەر بنچینەی پێوەندی ئەندامی نێوان‬ ‫دەسەاڵت و مەعریفە دامەزرابوو‪ .‬بۆ ئەوەی دەسەاڵتی تەواو بەسەر لەشدا زامن بكرێ‪.‬‬ ‫دەبوو لەش دەزگای بكرێ‪ .‬ئەو دەزگایەش (زیندان‪ ،‬خەستەخانە‪ ،‬كارخانە) دەبوو‬ ‫‪ -48‬د‪.‬كمال میراودەلی‪ ،،‬سەرچاوەی پێشوو ل‪.61‬‬

‫ ‪ 142‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫زانینی تەواو دەربارەی مرۆڤە ژێر دەسەاڵت كراوەكان بەدەست بهێنن‪ .‬لەزیندان چاوی‬ ‫‪49‬‬ ‫زەقی چاودێر سەرچاوەی ئەو زانینە بوو‪.‬‬ ‫لە قۆناغی مۆدێرنە‪ ،‬دەسەاڵت خۆی گۆرانێكی بنەرەتی بەسەردادێت‪ .‬دەسەاڵت چیتر‬ ‫شتێكی بەرجەستە نیە‪ ،‬دەسەاڵتێكی ڕەهانیە (یەك كەس)‪ .‬لە قۆناغی مۆدێرنە دەسەاڵت‬ ‫بووە بە (تەكنەلۆجی) واتە تەكنیك‪ ،‬هونەركاری‪ ،‬كە بۆ ڕێكبەندكردنی ئەندامانی كۆمەڵ‬ ‫بەكاری دێنێ‪ ،‬تاكەكەسی نوێ لەنێو ئەو هەموو یاساو ڕێساو ڕێكبەندانەدا دروس كرا‪،‬‬ ‫لەدایك بوونی زیندان هاوكات بوو لەگەڵ لەدایك بوونی زۆر لە زانستە كۆمەاڵیەتیەكان‪:‬‬ ‫لەوانە تاوانناسی‪ ،‬كۆمەڵناسی و سایكۆلۆژی‪ .‬زیندانیەكان كۆبەندی سزادان دەكرا بخرێنە‬ ‫ژێر پشكنین و توێژینەوەی زانستیەوە و پێناسەبكرێت‪ .‬دەسەاڵتی كۆنترۆڵكار بەسەر‬ ‫گیراوەكاندا بەدەركەوتنی زانستی نوێ پەرەی سەند‪ :‬ئابوری‪ ،‬مێژوو‪ ،‬جوگرافیا و هەموو‬ ‫لەو ماوەیەدا ڕوواڵەت و ئاسانكاری زانستیان وەرگرت‪ .‬پەیوەندی نێوان زانست و‬ ‫مەعریفە بووە هۆی زیاتربوونی تێگەیشتنی مرۆڤ دەربارەی خۆی و كۆمەڵ هەر لەو‬ ‫‪50‬‬ ‫كاتەدا بووە هۆی زیادبوونی كۆنترۆڵ بەسەر مرۆڤ و كۆمەڵدا‪.‬‬ ‫پێم وایە دەسەاڵت لە قۆناغی مۆدێرنەدا ئەقڵی بە ئایدۆلۆژی كرد‪ ،‬بەو مانایەی كە‬ ‫ئەوانەی لە دەرەوەی ئەقڵ یان خوێندنەوەیەكی نائەقاڵنی بۆ دیاردە و شتەكانیان‬ ‫دەكرد فرێدرانە زیندان و خەستەخانەكانەوە‪ .‬بەجۆرێك لە ڕێگەی مەعریفەی زانستە‬ ‫مرۆییەكانەوە (پزیشكی و دەروونناسی) كۆنترۆڵیان بكەن و تا ئەو ئاستەی كە ڕوانین و‬ ‫بیركردنەوەیەكی ئەقاڵنیان بۆ دروست دەبێت‪ .‬كۆنترۆڵ و دیسپلینكردنی مرۆڤی مۆدێرنە‬ ‫لەرێگەی زانستە مرۆییەكانەوە بە ئەنجام دەگات‪ .‬جیاكردنەوەی شێتەكان لە جەستەی‬ ‫كۆمەڵگا بۆ زیندانەكان و خەستەخانەكان‪ .‬جۆرێكە لە نمایشكردن شوناسی ئەقاڵنیەتە‬ ‫لە سەرزەمینی واقیعدا‪ ،‬بەجۆرێك ئەقڵ كرا بە ئایدۆلۆژیایەك كە توانای قبوڵكردنی‬ ‫ئەویتری نەبێت‪ .‬بۆرژوازییەت كە لە قۆناغی مۆدێرنە دەسەاڵتی گرتە دەست هەموو‬ ‫ئەوانەی بەشێت و تاوانبار ناساندو فرێی دانە خەستەخانەو زیندانەكانەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫دژی بەرژەوەندیە بااڵكانیان بوون‪ .‬پێم وایە فوكۆ نایەت دژی ئەقڵ قسەبكات و بیخاتە‬ ‫بەرەیەكو‪ ،‬نا ئەقاڵنی بكات بەگژیدا لەبەرەیەكی تر‪ ،‬به‌ڵكوو پێم وایە فوكۆ دەیەوێت‬ ‫پەیوەندیەك لە نێوان ئەقڵ و نا ئەقڵ‪ ،‬ژیرو شێت دا دروست بكات‪ .‬تا ئەو ئاستەی ڕێگا‬ ‫‪ -49‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬دەربارەی فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشەنگەری‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل ‪.346‬‬ ‫‪ -50‬د‪.‬كمال میراودەلی‪, ،‬سەرچاوەی پێشوو ل ‪.62‬‬

‫ ‪ 143‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بۆ تێفكرین و ڕوانینە جیاوازەكان بكرێتەوە و ئازادانە ڕاستی لەناو وشەكان بنوسرێن‪،‬‬ ‫چاوو بەسیفەتی خۆی ببینێت‪ .‬لە كۆمەڵناسی (فرەیی) (پلۆرالیزم) بپارێزێت‪ .‬ئەو‬ ‫دەیەوێت جەستەی كۆمەڵگا لەو دابرانە مەعریفیە ڕزگار بكات و ئەقڵ و نا ئەقڵ بكاتەوە‬ ‫بە دوو دیوی یەك دراوەكە‪.‬‬ ‫دەرئەنجام‪:‬‬ ‫لەئەنجامدا بۆمان دەر دەكەوێت‪ ،‬لەهەرشوێنێكدا ئازادی هەبێت پەیوەندیی نێوان‬ ‫دەسەاڵت و مەعریفە درووست دەبێت‪ .‬بەمانایەكی تر‪ ،‬پەیوەندییەكانی دەسەاڵت لەگەل‬ ‫مەعریفە بە ناچاری و بە شێوەیەكی هەمیشەیی گریمانی بوونی بەرگریی و ئەگەری‬ ‫بەرگریكردن دەكەن‪.‬لە هەركایەكی كۆمه‌اڵیەتیدا پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە‬ ‫ئامادە بێت ئەوە مانای وایە لەو كۆمەڵگایەدا ئازادی هەیە‪ .‬واتە لە كەش و هەوایەكی‬ ‫ئازاددا دەسەاڵت ومەعریفە یەكتر بەرهەم دەهێنن و كارلێك دەكەن‪ ،‬ئەمە بەو مانایە‬ ‫نایەت كە فوكۆ ئاشقی دەسەاڵت بێ‪ ،‬به‌ڵكوو فوكۆ لەدژی دەسەاڵتێكی سەركووتكەر‬ ‫و بێدەنگكەرە‪ ،‬كە هەیمەنە و كۆنتڕۆڵی هەموو شتێك و هەموو پانتاییەكان دەكات‪،‬‬ ‫وواتە فوكۆ پێیی وایە لەچووار چێوەی دەسەاڵتێكی هەیمەنەكەرو و خوسەپێندا كە هیچ‬ ‫پانتاییەك بۆ ئازادی نا هێڵێتەوە ناتوانین باسی پەیوەنیی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە‬ ‫بكەیین‪ ،‬وە ناكرێت دیالێكتیكایی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە درووست ببێ واتە لە چووار‬ ‫چێوەی دەسەالتێكی هەیمەنە كاردا پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫هەر وەك لە سەرەتاوە وتمان‪ ،‬بۆ درووست بوونی پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە‬ ‫دەبێت ئازادی هەبێت‪ .‬مرۆف مەحكوومە بە زنجیرەیەكی بێ كۆتایی لەودەسەاڵتانەی‬ ‫كە بەشێوەیەكی بەردەوام دەوریان داووە‪ .‬بۆیە دەسەاڵت لەسەرەوەیی هەڕەمەوەیە‪،‬‬ ‫لەسەرچاووە بااڵكانەوەیە‪ ،‬بەچوواردەورتەوەیە‪ ،‬لەهەموو الیەكەوە دێت لەسەرەوە‬ ‫بۆ خوارەوە وە بە پێچەوانەشەوە ئامادەیە لەبەر ئەوە ی بەرهەم دەهێنرێت ئەوە‬ ‫لەهەموو ساتێكدا كارلێك دەكات‪ .‬مرۆڤ دەكەوێتە ژێر دەسەالتێكەوە كە لە تۆرێكی‬ ‫پەیوەندییەكانی ئەو كۆمەڵە دەسەاڵتانە پێكهاتووە كە بەبەردەوامی وهەمیشەیی كارلێك‬ ‫دەكەن‪ ،‬بۆیە مەعریفەش بەردەوام لە چووار دەورمان دایە لە سەرەوەی هەڕەم دایە‬ ‫لەناوتۆڕێكی بەهیزی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان دایە‪ ،‬لەسەرەوە بۆ خوارەوە لەگەڵ‬ ‫دەسەاڵت دا شۆڕ بۆتەوە ناو كاییەی سیاسی و كۆمەاڵیەتی و ئابووری و‪ .....‬هتد‪.‬‬ ‫لەگەڵ یەكدا كارلێك دەكەن و هەر كامیان لە هەر شوێنێك بێت ئەوەیتریشیانی لێیە‪،‬‬ ‫چوونكە دەسەاڵت و مەعریفە لە یەك جەستەن و لێك دانابڕێن‪.‬‬ ‫ ‪ 144‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫هه‌روه‌ها فوكۆ پێی وایە دەسەاڵت لە هەر شوێنێك بی مەعریفەش لەوێیە‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەشەوە مەعریفەش لەهەر شوێنێك بیت دەسەاڵتی لێیە‪ .‬بەاڵم فوكۆدەسەاڵت‬ ‫جیا دەكاتەوە لە هێزو و بە دوو بواری جیاواز دایان دەنێت بۆ نموونە پەیوەندیی ئاغا و‬ ‫كۆیلە بە پەیوەندیی هێز ناوی دەبات بۆیە دەسەاڵت و مەعریفە هەمیشە لە پەیوەندیی‬ ‫دان لەگەڵ یەكترو كار لێك دەكەن ویەكتر بەرهەم دەهێنن‪.‬‬ ‫دیالێكتیكای نێوان دەسەاڵت و مەعریفە لە كۆمەڵگای كوردیدا لەگەل پێشكەوتنی دا‬ ‫لەرووی سیاسیەوە بەرەو بەهێزی دەچێت چوونكە لەقۆناغەكانی تری پێشووی میژووی‬ ‫كوردا واتە لەسەردەمی دەرەبەگ و میرنشینەكاندا زیاتر هێز ئامادە بووە لەبڕی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫بەاڵم لەم قۆناغەی ئێستای كوردستاندا گۆڕانی بەسەردا هاتووەو پەیوەندییەكە گۆڕاوە بۆ‬ ‫پەیوەنیی دەسەاڵت ومەعریفە لە ڕووی سیاسیەوە‪ .‬لەڕووی كۆمەاڵیەتی و كولتوورییەوە‬ ‫پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت ومەعریفە الوازە‪ ،‬چوونكە لە نێو خێزان‪ ،‬گرووپی برادەران‪،‬‬ ‫لە قوتابخانە پەیوەندی نێوان مامۆستا و قوتابی بە شێوەیەكی گشتی لە هەموو ڕۆلە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان تا ڕادەیەكی كەم پەیوەندی نێوان دەسەاڵت ومەعریفە دەبینرێت به‌ڵكوو‬ ‫زیاتر پەیوەندیی هێز دەبینرێت چوونكە لەكۆمەڵگای كوردی دا نەتوانراوە فەزایەكی ئازاد‬ ‫بۆ تاكەكانی كۆمەڵگا بە شێوەیەكی بەرچاو بەرهەم بهێنرێت‪ .‬بۆ ئەوەی پەیوەندیی‬ ‫پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت و مەعریفە ئامادە بێت‪ .‬واتە تاكەكانی كۆمەڵگای كوردی تا‬ ‫ڕادەیەكی باش خاوەنی شەخسییەتی خۆیان نین‪ ،‬چوونكە هەمیشە سەرۆكی خێزان‪،‬‬ ‫سەرۆك عەشیرەت‪ ،‬سەركردەكانی حیزبەكان‪ ،‬گرووپە سیاسی وكۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئەمانە هەموویان لە بری تاك و لەبری كۆمەڵگا بیردەكەنەوە و بڕیار‬ ‫دەدەن‪ .‬كەواتە لە ژێر ڕۆشنایی بۆ چوونەكانی فوكۆ لە مەڕ پەیوەندیی نێوان دەسەاڵت‬ ‫ومەعریفە‪ ،‬بۆمان دەر دەكەوێت لە كۆمەڵگای كوردی دا پەیوەندی نێوان دەسەاڵت‬ ‫ومەعریفە الواز و كەم هێزە چوونكە فەزایەكی ئازاد و پانتیەكی فراوان بۆ بەرگریی و‬ ‫بۆ سەر بەخۆ بوونی تاك و گرووپ و ڕێكخراوەكان بەشێوەیەكی كەم و الواز ئامادەیە‪.‬‬

‫ ‪ 145‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫لیستی سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫سەرچاوە كوردییەكان ‪:‬‬ ‫‪ --1‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬دەربارەی فەلسەفەو ئیسالم و ڕۆشەنگەری‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬چاپخانەی‬ ‫ڕەنج‪ ،2002 ،‬ال ‪35‬‬ ‫‪ -2‬هاشم صالح‪ ،‬فەیلەسوفی هۆڵی هەشتەم‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،2005 ،‬چاپخانەی دەزگای چاپ و‬ ‫پەخشی سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ال‪129‬‬ ‫‪--3‬د‪.‬كمال میراودلی ‪،‬زانین و دەسەاڵت‪ ،،‬چاپی یەكەم‪ ،2997 ،‬شوێنی چاپی ئاماژەی‬ ‫پێنەدراوە‪ ،‬چاپخانەی ڕەنج‪ ،‬ال‪16-15‬‬ ‫‪ --4‬محمد خاتەمی‪ ،‬و‪ .‬سەعید كاكی‪ ،‬سەرەتاكانی فەلسەفەی هاوچەرخ‪ ،‬چاپخانەی ڕۆژهەاڵت‪،‬‬ ‫هەولێر‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،2013 ،‬ال‪.404‬‬ ‫‪ -5‬میشێل فوكۆ‪ ،‬ڕیزبەندی گوتار‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬بیرێوەبەرایەتی چاپخانەی ڕۆشنبیری هەولێر‪،‬‬ ‫‪ ،2013‬ال‪38‬‬ ‫‪ -6‬دانا شوانی‪ ،‬فەلسەفە و كۆمەڵناسی‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬چاپخانەی ڕۆژهەاڵت‪ ،‬هەولێر‪ ،‬ال ‪228‬‬ ‫‪ -7‬ئومێد عوسمان‪ ،‬میشێل فوكۆ‪ ،‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪20‬‬ ‫‪ _ -8‬عەزیز ڕەئوف‪ ،‬فەلسەفەو دیالۆگ‪ ،‬و‪ ،‬چاپخانەی بینایی‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،2006 ،‬ال‪77‬‬ ‫و‪ .‬سایتەكان‪:‬‬ ‫‪-1‬حسینی بشریە اندیشە مرر جزوە درستی مقطع كار شناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه‬ ‫ساڵ تحصیلی ‪ ،76-77‬ص ‪42‬‬ ‫‪ -2‬حسین بشریە سیری د‪.‬نظریە های جدید د‪ .‬علوم سیاسی (تهران نشر علوم توینی ‪،1378‬‬ ‫ص ‪14‬‬ ‫‪2014/3/28 )Blog fa.com/post. A spx .3000 forhang-3‬‬ ‫‪2014/3/aspx28-24-Akhoodisoviology. Blogf. Com-post -- 4‬‬ ‫گۆڤارەكان‪:‬‬ ‫‪ --1‬عەدالەت عەبدواڵ‪ ،‬دەروازەیەك بۆ پێناسەی دەسەاڵت‪ ،‬گۆڤاری كەوانە‪ ،،‬ال‪ 14‬‬ ‫‪ -2‬میشێل فوكۆ‪ ،‬وەرگێرانی دانا عەبدول ڕەحمان‪ ،‬لەشێتیەوە تا ڕەچەڵەك ناسی‪ ،‬گۆڤاری‬ ‫ئایدیا‪ ،‬گۆڤارێكی فكریە‪ ،‬مانگانەیە‪ ،‬ژمارە‪ ،2011 ،28 ،‬ال‪47‬‬ ‫‪ -3‬پارێزەر‪/‬حەبیب محەمەد دەروێش‪ ،‬بونیادگەرایی و تێكشكانی ئایدولۆژیا‪ ،‬كۆچ‪ ،‬وەرزە‬ ‫گۆڤارێكی ڕووناك بیرییە‪ ،‬سەنتەری ڕووناك بیری ئێڵبەگی جاف دەری دەكات‪ ،‬ژ (‪ )4‬زستانی‬ ‫‪ ،2006‬ال ‪54‬‬ ‫ ‪ 146‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫‪ -4‬د‪ .‬شاهۆ سەعید‪ ،‬بونیادگەریی و سیمانتیكا لە نزیككاری ڕیتمی شیعردا‪ ،‬گۆڤاری سەردەم‪،‬‬ ‫گۆڤارێكی تایبەتە بەوەرگێران و كولتووری بیانی‪ ،‬دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم دەری‬ ‫دەكات‪ ،‬ساڵی یانزەهەم‪ ،‬هاوینی ‪ ،2009‬ال‪31‬‬ ‫‪ -5‬حەمید عەزدانلو‪ ،‬گۆڤاری سەردەم‪ ،‬گۆڤاریكی تایبەتە بەوەرگێران و كولتووری بیانی‪،‬‬ ‫دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم دەریدەكات‪ ،2009 ،‬ال‪5‬‬ ‫‪ -6‬و‪ ،‬هاوار محمد‪ ،‬فوكۆو بەسیستمكردنی گوتار‪ ،‬گۆڤارێكی فكری مانگانەیە‪ ،‬دەزگای واڵ‬ ‫دەری دەكات‪ ،‬ژمارە ‪ ،2012 ،34‬ال‪48‬‬ ‫‪ --7‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬سەردەمی ڕەخنەـ چەند سەرنجێك لەسەر تێڕوانینی فوكۆ بۆ زات‪،‬‬ ‫وەرزە گۆڤارێكی تیۆری و كولتوریە‪ ،‬دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم دەری دەكات‪ ،‬ژمارە‬ ‫(‪ )5‬ی ساڵی ‪ ،2006‬ال ‪ 115‬‬ ‫‪ -8‬و‪ ،‬سەرهەنگ عەبدولرەحمان و ئەواتیتر‪ ،‬ڕێویە فێڵبازەكە‪ ،‬میشێل فوكۆو چەند‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكی فكری ‪ ،/‬پاشكۆی گۆڤاری ئایدیا‪ ،‬ژمارە ‪ 4‬ساڵی ‪ ،2011‬ل ‪ ،29‬گۆڤاری‬ ‫ئایدیا‪ ،‬گۆڤارێكی فیكریە دوومانگ جارێك دەزگای وااڵ بۆ ڕاگەیاندن و باڵوكردنەوە دەری‬ ‫دەكات‬ ‫‪ -9‬د‪.‬حمید عزیز‪ ،‬بنەما بنەرەتیەكانی میتۆدی فینۆمینۆلۆژی ئیدمۆند هۆسرل‪ ،‬گۆڤارێكی‬ ‫فكری فەلسەفیە دوومانگ جارێك دەردەچێتـ ژمارە ‪ ،2013 ،39‬ال‪222‬‬

‫ ‪ 147‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 148‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫و‬

‫كۆمەڵگای جەستە‬ ‫كۆمەڵگای دەموچاو‬ ‫حسێن‬ ‫ئ‬ ‫ە‬ ‫ح‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫د‬

‫ ‪ 149‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 150‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫هەوڵێكی گرنگی هونەر مەندی مەزن‬

‫لیو شاپیر‬

‫ڕۆمانی ئەفریقای كلێزیۆیەكێبوو لەو ڕۆمانە هەرە جوانانەی كۆتایی دوو هەزار و یانزە‪،‬‬ ‫لە دوای ڕۆمانی قومارچی دیستۆڤیسكییەوە كە خوێندبێتمەوە‪ .‬لەم ڕۆمانەدا ئەوەی‬ ‫كاری لەسەر دەكرێت ئازارو غەمیگینی مرۆڤە ئەفریقییەكانە‪ ،‬كە لە دوای جەنگی جیهانی‬ ‫یەكەمەوە‪ ،‬ڕوو بەڕووی دەبنەوە‪.‬‬ ‫هەڵبەت بە درێژایی مێژوو ڕەشەكان كوژراوی ئەقڵییەتی ڕاسیست (رەگەزپەرست) و ‬ ‫كەم هێمان بۆ ماهییەتی مرۆڤ بە مانا گەورەكەی‪ .‬لەم ڕۆمانەدا شیكاری بۆ ئەفریقایەك‬ ‫دەكرێت‪ ،‬كە بە هەموو حاڵەتە خراپەكانی ژیاندا تێدەپەڕێ و بەجۆرێك لە جۆرەكان‬ ‫لەسەر دەرد و مردن و برسێتی و ڕاسیسم(‪ RASISME‬ڕەگەزپەرستی) وەستاوە‪.‬‬ ‫كلیۆزیۆ دەیەوێت ئەوەمان پێبڵێت كە ئەفریقا بەر لەوەی واڵتی جێگیری و بێلەرزەیی و‬ ‫ڤیتالیتێ بێت بە شێوەی فراوان واڵتی برسێتی و نەخۆشی و درمە گەورەكانە‪ ،‬واڵتی‬ ‫غەمگینی و بەدبەختی و كەوتنە خوارەوەی مرۆڤە بۆناو خۆی‪ ،‬واڵتێكە تێیدا ئارامی لە‬ ‫بیر و باوەڕی تاكی ئەفریقیدا هەڵگیراوەتەوە‪ .‬هەڵبەت لە یەكەم دێڕی الپەڕەی‬ ‫دووهەمەوە‪ .‬من سەیر بەر هێزێكی عەقالنی ئەم نووسەرە كەوتم‪ .‬هێزی نووسین و‬ ‫وێنەكێشان و تەعبیرات لەم نووسەرەدا هێندە مەزن و گەورەیە مرۆڤ دەكات بە هازار‬ ‫خەتەوەو بەدەیان ڕێگەی جیاوازدا دەیگێرێت‪ .‬لە یەكێك لە دێرەكانیدا كە مایەی‬ ‫ئەوەبوو لەسەری بوەستم ئەمەبوو‪( :‬مرۆڤی ئەفریقی لەمێژە خاوەنی دەموو چاو نین‪،‬‬ ‫به‌ڵكوو ئەفریقا لە واڵتی دەموو چاوەوە گۆراوە بۆ واڵتی جەستە) كاتێك ئەم دێڕە‬ ‫جوانەم خوێندەوە كتووپڕ بەر هەمان دیاردە لە كوردستاندا كەوتم‪ .‬دیاردەی مردنی‬ ‫دەمووچاو‪ .‬هەڵبەت كلێزیۆ دەیەوێت بڵێت كە غەمگینی و نەخۆشی جەنگ بەسەر دەموو‬ ‫چاوە ئەفریقییەكانەوە وای كردووە دەموو چاو وەك فۆرم وجوودی نەمێنێت و ئۆتۆماتیكی‬ ‫ڕۆڵی خۆی لە جەستەكاندا بگێڕێت‪ .‬ئەوەی گرنگە لێرەدا بووترێت ئەوەیە كە لە‬ ‫كوردستاندا ئەگەرچی دەموو چاوەكان درۆزن و ئیپۆكریت و(‪ )HYPOCRITE‬سەد‬ ‫ڕوون‪ ،‬وەلێ بەقووڵی ئەم دێرەی كلێزیۆ لە خانە بە خانەیاندا وەستاوە‪ .‬ئەوەی لە دەموو‬ ‫چاوی مرۆڤی كوردییدا دەبینرێت دەموو چاوێكی درووست كراو و پیشەسازی ڕووتە‪،‬‬ ‫دەمووچاوێكە دەسەاڵت وەك كارگەیەكی خراپ دەیهێنیت و دەیخاتە بازاڕەكانەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫دەموو چاوە لە هێزە سیاسییەكانەوە‪ ،‬تا مندااڵن و پەت فرۆش و دەسگێڕەكان و تا‬ ‫دەگاتەوە قوتابی و ئیشكەر و بازرگانەكانیش درێژ دەبێتەوە‪ .‬دەموو چاوی كووردی‬ ‫ ‪ 151‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەمووچاوێكی نوێ نییە‪ ،‬به‌ڵكوو ڕوخسارێكە كە لە مێژووی ڕوخانی تەبەقە ئینسانیی‬ ‫و كۆمەاڵییەتییەكاندا سەدان جار دووبارە بۆتەوە سەدان جاری تریش دێتەوە بەر‬ ‫دەممان‪ .‬ئەوەی ئەم دەموو چاوو ڕوخسارەی هێناوە‪ ،‬ئەوەی ئەم شیوەیە لەسیما‬ ‫دەگەیەنێت و درووستی دەكات و وەك كارگەیەكی نەخۆش دەیخاتە بازاڕەكانەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫لە ئەفریقادا هیزە كۆلۆنیالەكان بووبێت‪ ،‬ئەوە لە كوردستاندا هێزە‬ ‫كاریسماتیكە(‪ )caresmatique‬كوردییەكانە‪ .‬ئەو سیاسەت مەدار و سەرۆكە‬ ‫دەنگدار و بێدەنگانەن‪ ،‬كە لە مێژووی سیاسی كوردیدا ته‌نها شتێك پێیان تێیكەوتبێت‪.‬‬ ‫ئەمجۆرەیە لە پیشەسازی بۆ درووستكردنی دەموو چاوی شكاوو بەد ئەمەل‪ .‬دەموو‬ ‫چاوی كوردی هەمان دەموچاوی ڤێتنامە لەژێر بۆردوومانی فڕۆكە ئەمریكییەكاندا‪ .‬ئەو‬ ‫دەموو چاوانەیە كە ئیتاڵییای سەردەمی فاشییەتی بەسەردا تێپەڕی‪ .‬هەر بۆیە دەم و‬ ‫چاوی كوردی هێزی جازیبەی لە دەستداوە‪ .‬ئەو قورسایی و گراندۆرو(‪)grandeur‬‬ ‫قواڵییانەی ئینسانی ڕاستەقینە لەسەر دەموچاوی مرۆڤی كوردی پڕن لە تەپوتۆز و لیخن‬ ‫بوون‪ .‬من كە گەرامەوە بۆ كوردستان و لە نزیكەوە بەدیدێكی تازەوە بەر مرۆڤ و‬ ‫جەستەی كوردی كەوتم‪ ،‬تێگەیشتم ماندوو بوون وەك ڕەگەزێكی ئەكتیڤ (‪)active‬‬ ‫لە ناو تاكێتی مرۆڤدا‪ ،‬تا پەنجا ساڵی تریش لە ئیشدادەبێت بۆ قاشكردن و جیاكردنەوەی‬ ‫جەستە لەگەڵ دەم و چاودا‪ .‬بە جۆرێك دەموچاوی تاكی كوردی لەسەرەوە‪ ،‬بە خێرایی‬ ‫و هێزێكی ئافسانەیەوە داڕمیوە و بە بەش بە بەشی جەستەدا وەك تەنافێك شۆڕبۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر كلیزیۆ پێمان بلێت دەم و چاوی ئەفریقا دەمو چاوی مرۆڤی پاش جەنگ و پاش‬ ‫كوشتار و پاش مەینەتی و دەرد و خەسارەتە‪ ،‬هاوكات سیمای تاكی كوردی سیمای‬ ‫مرۆڤهایەكی شكست خواردوو بێسود و وەڕسە لە خۆی و لە دونیا‪ .‬سیمای ئینسانی‬ ‫پەلەیە لە ناو كایە بەرتەسكەكانی ژیاندا‪ .‬هەر بەم مانای ‌ه سیمای تاكی كوردی سیمای‬ ‫مرۆڤی تازە نییە‪ ،‬به‌ڵكوو ڕوویەكی تەمسیلییە كە بە فالشباك(‪)flash_back‬‬ ‫چۆتەوە بۆ ‪ 22‬ساڵی پێش خۆی‪ .‬چۆتەوە بۆ سردەمی زەجر كیشان لە ژێر پۆستاڵ و‬ ‫ئەشكەنجە و تەعەداكانی حیزب و عەسكەرگەرێتی باعسدا‪ .‬سیمایەكە بە ڕابردوو دەژی‬ ‫و ڕابردوو كۆمەكی پێدەكات‪ .‬ڕابردوو لەسەری بۆتە تاج و تا ئێستایش ئەم تاجە بە‬ ‫خوێنی خۆی دەپارێزێت‪ .‬ڕابردوو وەك تەم و خۆڵی ورد‪ ،‬وەك بوخار و هەڵم لەسەر‬ ‫هەیكەل و تەوێڵی مرۆڤی كوردیی بە قورسی كەوتووە! من هەزاران دەم و چاو و تەوێڵ‬ ‫و ڕووی غەمگین و گرفتارم بینی و نەمتوانی قایلبم بەوەی كە وێنه‌یه‌كی نوێ و تازە و‬ ‫مۆدێرن بە جادەو شەقام و بازاڕەكانەوە‪ ،‬لە جوڵەی ژیان كردندان‪ .‬لە كوردستاندا‬ ‫سیماكان سەر بە زەمەنی خۆیان نین و دوورن لە كاتەوە‪ .‬دابڕاو و وەالنراو و دوور‬ ‫ ‪ 152‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫خراوەن لە سەردەم و چاخی نوێ‪ .‬سەرەتای سەردەمی نوێ لە دیدی ئەوروپییەكانەوە‬ ‫هەوڵیك بوو بۆ درووست كردنەوە و گۆڕین‪ ،‬ئیشكردن بوو لەسەر پێكەوە ژیان‪،‬‬ ‫ئیشكردن بوو لەسەر مۆندیالیزەكردنی ئارامی سیاسیی و یاسایی خۆشبەخت كردنی‬ ‫كۆمەڵگا‪ .‬ئەوروپای سەدەی بیست و یەك ئەوروپای سەردەمێكی پێشنیار كرد‪ ،‬كە‬ ‫مرۆڤ چیتر نابێتەوە بە ئێسكالڤ و(‪ )esclave‬كۆیلە و ڕەعییەت و دەسەنەو خوار‪،‬‬ ‫ئەوروپای سەردەمی نوێ ئەوروپای ڕاگەیاندن و مانیفێستكردنی تاك بوو‪ ،‬وەك تاك‪.‬‬ ‫فەردانییەت لە ئەروپای سەدەی بیست و یەكدا وون كردن و سڕینەوەی هیزی باوكانەبوو‪ ،‬‬ ‫هێزێك بوو بۆ ئەوەی لە پرۆسەیەكی ئەقاڵنیدا پێگەی دەسەاڵت بلەرزێنێ و بلێت‪ :‬چیتر‬ ‫باوك مەرجەع نییە بۆ ئەوالدەكانی‪ ،‬چیتر باوك ئەو هێزەكاریسمییە ڕۆحانییە پیرۆز و‬ ‫ساكرێیە(‪ )sacr‬نییە كەمرۆڤ وەكو تاك خۆی لەسەری بینادەكات‪ ،‬به‌ڵكوو لە‬ ‫ئەوروپای تازەدا باوكیش هەمان فەردانییەتی ئەوالدەكانی دەژی‪ .‬هاوكات تەرجومەكردن‬ ‫و وەرگێرانی ئەوروپای تازە بۆ ناو دونیای كوردی و مقارەنەكردن و شوبهاندنی ئەم دوو‬ ‫دونیایە بە یەكتری لەو بڕگە و پیچە داڕێژراوو نەگۆڕانە نزیكمان دەكاتەوە كە كۆمەڵگای‬ ‫كوردی هەنووكە لەناو كۆمەڵگای باوك و كۆمەڵگای كاریسمای سیاسی و كۆمەڵگای‬ ‫كوشتنی ئەقڵی ئەندیڤیدوێلدا(‪ )individuelle‬سووڕ دەخوات‪ .‬كۆمەڵگای كوردی ئەو‬ ‫دەسەالتەیە كە ئیش بۆ ئەوەدەكات تاك لە ژێر ڕێكیف و هەیمەنە وپیادەكردنی‬ ‫فەرمانەكانی باوكدا زەجربكێشێت‪ .‬بەدیوێكی تردا‪ ،‬كۆمەڵگای كوردی‪ :‬كۆمەڵگای‬ ‫درووستكردنی قەفەسە گەورەكانە بۆ تاك‪ .‬ئەم گەمەیەش لەژێر پیالن و‬ ‫كۆمپلۆتەكانی(‪ )complote‬دەسەاڵتی سیاسیدا درووست دەكرێت‪ .‬هەنوكە سیاسەتی‬ ‫كوردی ڕۆڵی باوكێك دەگێڕێت كە ئەوالدەكانی دەبێت لە ئاستیدا دەستی ڕێزو نەوازش‬ ‫بە سینەوە بنێن‪ ،‬لە كاتێكدا ئیشكردن بەم میتۆدە سیاسییە ئەگەرێكی بە هێزە بۆ‬ ‫گۆڕینی یەك كۆمەڵگای گەورە لە دەمووچاوەوە بۆ جەستە‪ .‬دواجار ئیشكردن بەم‬ ‫مۆدێلە سیاسییە تا درێژ بێتەوە كوشندەتر بەناو شێواندن و لە كار خستنی دەموچاوی‬ ‫تاكی تازەدا تێدەپەڕێت‪ ،‬بەناو لەگرێژنە بردنی ئارامی ئەو مرۆڤە شكاو و بریندارانەدا‬ ‫دەڕوات كە هەموو ئومێد و ئینتیما و عەشقێكی ناسیۆنالیستییان (‪)nationaliste‬‬ ‫لەدەست داوە‪ .‬دواجار ئەوەی دەمێنێتەوە و وەك ماشێنێكی هیالك هەموو ڕووداوەكان‬ ‫و هەموو ئەقڵەكان و هەموو هۆشیارییەكان لە دونیای كوردیدا لێدەخوڕێت خودی‬ ‫دەسەاڵتە‪ .‬ئەمەش جگە لە ئەپلیكێكردنەوەی دیوی دوهەمی فاشیسم و نازیسم و‬ ‫بەعسیسم مانایەكی ڕۆشنتری لێناهێنرێتەوە دەرێ‪ .‬لەدوای ئەم گوزارشتەوە دێینەوە‬ ‫سەر قسەجوانەكەی كلیزیۆ‪( :‬مرۆڤی ئەفریقی لەمێژە خاوەنی دەموو چاو نین‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫ ‪ 153‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەفریقا لە واڵتی دەموو چاوەوە گۆراوە بۆ واڵتی جەستە‪ ).‬ئەمەیش بێ دودڵی ئیشی‬ ‫هەموو سیاسەت و سیاسەتوانێكە كە بێنرخ و كەمتەرخەم تەماشای هەیكەلی ئەكتەری‬ ‫كۆمەالیەتی دەكات‪ .‬لە سەردەمی خۆیدا لە یەكێك لە تێكستە شیعرییەكانیدا پۆل ئێلوار‬ ‫دەنووسێت‪( :‬زەمەنێكی درێژ سیمایەكی بێسود سیمای من بوو‪ ،‬وەلێ ئێستا ڕوخسارێكم‬ ‫هەیە كە لێیەوە خۆش دەویسترێم و بەختەوەریش دەبم‪ ).‬بەپێی ئەم گوزارشتەی پۆل‬ ‫ئێلوار‪ ،‬بەختەوەر بوون لە ڕێگای سیمایەكی نوێوە ئومێدی كۆی مرۆڤایەتییە‪ .‬هاوكات‬ ‫ئەوەی وادەكات جارێكی دیكە مرۆڤ بوەستیت و تەماشای وێنەی خۆی بكات‪ ،‬درووست‬ ‫بوونی دەم و چاوێكی خۆشویستراوە‪ ،‬دەموو چاوێكی سەرەنج ڕاكێش و‬ ‫ئەتراكتیف(‪ )actractif‬توانای ئەوەی هەیە مرۆڤ لە ئاستی پەیوەندنییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانیدا بەختەوەركات‪ .‬واتە لە ڕێگەی پێكهاتەی ئەم دەموجاوە سەرەنج‬ ‫ڕاكیشەوە تاك دەتوانێت هەست بە بوون و ماهییەت و قورسایی خۆی بكات لە سەر‬ ‫زەوی‪ .‬ئەم هەستكردنەش یەكێكە لە ئامانجەكانی ژیان كردن‪ ،‬كە بە قوڵی مرۆڤی‬ ‫كەمەندكیش كردووە‪ ،‬واتە ئەوەی وادەكات تاك ببێتە ئەكتەری كۆمەالیەتی و ڕۆڵی خۆی‬ ‫لە سەر سەحنەی نەتەوەدا بگێڕێت دەمو چاوێكی جیدی و بەهیز و ئومێدەوار دەرگای‬ ‫بۆ باز دەكات‪ .‬بە دیوێكی تردا دەمو چاوی تاك لە پێش خۆیەوە بەر دونیا و بەر‬ ‫كۆمەڵگا و بەر كۆنتاكتەكانی دەكەوێت‪ .‬هێزی خاوەندارێتی كردن و هێزی بەدەست‬ ‫هێنانی دەموچاوێكی جیدی و ئومێدەوار و خاوەن شوناس كە دواجار توانای هەبێت وەك‬ ‫دیاردەیەكی حەقیقی خۆیمان بۆ مانیفێست بكات لەڕێگەی گواستنەوەی خاوەندارێتییەوە‬ ‫درووست دەبێت لەوانی دیكەوە بۆ خۆمان‪ ،‬ئەمەش قووڵ وابەسستەی ئازادییەكی‬ ‫ئاخالقی و فیكری و سیاسییە‪ .‬واتە ئازادییەك لە ڕێگەی فیكرەوە دەستیپێكردبێت نەك‬ ‫لە ڕێگەی زەبروزەنگ و دوێلی جەستەییەوە‪ .‬مرۆڤی كورد لە سەدەی بیست و یەكدا‪،‬‬ ‫سوتفەیە بتوانێت لە ڕێگای ڕوخسارەوە پەیوەندی سەمیمی درووست بكات‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫هیچ كۆنتاكتێكی كوردی كۆنتاكتی سروشتی و ئارام و خاوەن شوناس نییە‪ ،‬بەقەت‬ ‫ئەوەی كۆنتاكتێكە هێز ئیشی پێدەكات و لە ڕەوتی بەردەوام دایە‪ .‬لە سەرمایەدارانەوە‬ ‫تا دەگاتەوە بە دەسەاڵتداران و نووسەران و ڕۆشنبیران و ڕۆژنامەنووسەكان‪ ،‬گەر‬ ‫خاوەنی ئەقڵی هەیمەنەكردن و سەپاندن و خۆداكوتنی لەسەر ئەقڵ و هزری ئەوانی‬ ‫دیكەدا نەبن‪ ،‬دەبن بەژێرەوە و وەك گۆشتێكی گەنیودادەكەون‪ .‬هەمو ئەمەش بەجۆرێك‬ ‫واقیعییە كە تاكی كوردی وەك ڕۆژباشكردن لە یەكتری الیان ئاساییە‪ .‬هەر بەم فۆرمە‬ ‫دەم و چاو لە كار خراوە ولە دونیای كوردیدا هیچ ڕۆلێك ناگێڕێت‪ .‬دەمو چاو واتە‬ ‫درووستكردنی شەبەكەیەك بۆ ڕاو كردنی ئاگایی ئەوانی دیكە لەسەر خۆمان‪ .‬هەربۆیە‬ ‫ ‪ 154‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫تاكی كوردی نە دەزانێت بیزار بێت‪ ،‬نە دەشتوانێت دروشمێكی دژی ئەم لە كار كەوتنەی‬ ‫دەمو چاوی هەڵگرتبێت‪ .‬مرۆڤی كوردی مرۆڤێكی ناغافڵ و دابەشە بەسەر جەستەی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬وەلێ توانای ناسینەوەی ئەم دابەش بونە فیزیكییەی نییە‪ .‬بێزارە‪ ،‬وەلێ ئەم‬ ‫بیزارییەی نەبۆتە ئیشكالێك كە لە ڕێگەیەوە ئەقڵی هوتافكێشان بەدەست بێنێت‪.‬‬ ‫هەموومان دەزانین كە تاكی كوردی غەمگینە‪ ،‬بەاڵم ئەم غەمگینییە نەبۆتە پاوەرێك‬ ‫تاوابكات خۆی ودونیای خۆی بگۆڕێت‪ .‬بێزاری و غەمگینی كۆمەالیەتی ئەگەر ئاگایی‬ ‫ئیشكردن و گۆڕین و تازە كردنەوە لە ناو زەینی تاكدا درووست نەكات‪ ،،‬دەگۆرێت بۆ‬ ‫ونبوون و خستنە خوارەوەی دەموچاو‪ ،‬بۆ كوشتنی ڕوانین‪ ،‬بۆ هەڵواسینی بینین بە‬ ‫ئەژنۆوە‪.‬‬ ‫هەر بەم مانای ‌ه تاكی نوێی كوردی هێندە تەماشای نزیكە لە بەرپێی خۆیەوە توانای خەون‬ ‫بینینی بە بەرزاییەكانەوە لە دەست داوە‪ .‬دەموو چاوی كوردی بە ئاستێك نزمبۆتەوە و‬ ‫داڕمیوە و كەوتووە‪ ،‬كە نەتوانای تەفسیركردنی خۆی هەیە‪ ،‬نە كەسانێكیش دەبینێت كە‬ ‫لە هەوڵی ڕاڤه‌كردنیدان‪ .‬هەر بۆیە هەمان وێنەی لیو شاپێر (‪)lue shaper‬كە باس‬ ‫لە مرۆڤێكی بێ دەموو چاو دەكات كتو پڕ دەمان كێشێت بە جەستەی مرۆڤی كوردیدا‪.‬‬ ‫لەم وێنەیەدا كە لیو شاپێر لە سەدەی بیستدا لەكارێكی هونەری ناوازەدا پێشكەشی‬ ‫دونیای كردووە‪ ،‬مرۆڤێك دەبینین بە جۆرێك سڕاوەتەوە دەموچاو لە ڕویدا ناناسرێت‪،‬‬ ‫ملی بەالی ڕاستدا الرە‪ ،‬تاكەمەری وێنە كێشراوە و وێنەكە لەسەر كەمەری وەستاوە‪.‬‬ ‫ئەگەر قوڵتر لەم وێنە هونەرییەی شاپێر ورد بینەوە‪ ،‬قوڵتر لەو ئینسانە مردووە‬ ‫تێدەگەین كە تەنها بەجەستەی ئیش دەكات‪ .‬لەم وێنەدا جەستە ناتوانێت ببینێت‪،‬‬ ‫ناتوانێت هەڵگری دروشمێك بێت بۆ خۆی‪ .‬جەستەیەكە سیمای لێبۆتەوە‪ ،‬دەمی نییە‬ ‫هاواری پێبكات‪ ،‬خاوەنی دوگوێ نییە تا ناڵەی ئەوانی دیكە ببیستێت‪ ،‬توانای گوێگرتنی‬ ‫لەئازار و زانیاری نییە بەیەكەوە‪ ،‬ناتوانێت بۆن بكات‪ ،‬ناتوانێت خوێن بناسێتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫وێنەیەی شاپێر وێنەی كەسێكی مردووە بەمانا زیهنییەكەی‪ .‬وێنەی ئینسانێكە پاسیف‬ ‫و لەكار كەوتو ئیفلیج‪ ،‬كەسێك كە ناتوانێت هیچ ببینێت‪ ،‬هیچ ببیستێت‪ ،‬هیچ بلێت‪ ،‬بە‬ ‫مانای پیشەسازی بۆتە ئامێر‪ .‬بۆتە ڕۆبۆتێك كە بیر كردنەوەی نییە‪ ،‬چونكە خاوەنی‬ ‫چاوی بینین نییە‪ .‬كەسێك كە نابینێت و قسە ناكات و نابیستێت توانای نییە باش و‬ ‫خراپ جیاكاتەوە‪ .‬هەڵگری ئیشكالی مرۆڤانە نییە‪ ،‬چونكە ناتوانێت بناسێت‪ .‬هاوكات‬ ‫كەسی بێ دەموچاو كەسێكی كۆیلەیە‪ ،‬بەاڵم كۆیلەیەتی خۆی نابینێت ناتوانێت پرسیار‬ ‫لەسەر ئەشكەنجەكانی خۆی و ئەوانیتر درووست بكات‪ .‬كەسێكی نائاگا و گرفتار‪،‬‬ ‫كەسێك توانای ناسیینەوەی دونیا و ناسینەوەی خۆشی لەدەست داوە‪ .‬هەر بۆیە ئەم‬ ‫ ‪ 155‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫وێنەیەی شاپێر گوزارشتی شاپێرە لە هەموو ئەو ئەكتەرانەی ڕۆڵی ئینسانێك دەگیڕن‪،‬‬ ‫كە وەك ڕۆبۆت بەر دونیا كەوتووە‪ .‬ئەم وێنەیەی شاپێر هەوڵێكە بۆ بیر كردنەوە‬ ‫لە سیمای خۆمان و بڵێین‪ :‬تاكی كوردی لە مێژە خاوەنی دەم و چاو نین‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫كوردستان لە واڵتی دەم و چاوەوە‪ ،‬گۆڕاوە بۆ واڵتی جەستە‪.‬‬

‫ ‪ 156‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫جینۆسایدی ئێزیدییەکان؛‬ ‫دەستدرێژی بۆ سەر ئافرەتان‬ ‫قوربانییەکانی شەڕ‬

‫و‬

‫ئەحمەد ئەسکەندەری‬

‫ ‪ 157‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 158‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەوەی بەدەستی چەکدارانی داعش بەسەر یەزیدییەکاندا هاتووە‪ ،‬ئەوەندە دڕندانە و‬ ‫دژە مرۆڤانەیە کە دەنگدانەوەیەکی بەرینی نێونەتەوەیی هەبووە‪ .‬دیارە ئەم کارەساتەی‬ ‫داعش‪ ،‬مەسیحی و تورکمان و شەبەك و کاکەیی و هیتریشی گرتووەتەوە‪.‬‬ ‫دیمەنی ئاوارەیی‪ ،‬لێقەومان و کوشت و بڕی پیاوانی بەتەمەن‪ ،‬ژنان و پیاوان‪ ،‬کچان‬ ‫و مندااڵنی دەڤەری شنگال لە زۆربەی هەرە زۆری میدیاکانی جیهاندا ڕەنگدانەوەی‬ ‫هەبووە و بیروڕای گشتی واڵتانی دەرەوەی هەژاندووە‪ .‬کەم وابووە کە بۆ ڕووداوێكی‬ ‫وەها دڵتەزێن لە کوردستان‪ ،‬لە دەرەوەی واڵت لە مەودای چەند ڕۆژێكدا ئەو ڕادەیە‬ ‫لە خۆپیشاندان و دەربڕینی ناڕەزایەتی و هەڵمەتی کۆکردنەوەی یارمەتی و کەمپەینی‬ ‫ڕاگەیاندن و نووسین و قسەکردن لە میدیاکانی دەرەوەدا ئەنجام درابێت‪.‬‬ ‫ڕفاندن و دەستدرێژی بۆ سەر کچان و ژنانی یەزیدی و ئاکامە ڕووخێنەرەکانی‬ ‫تایبەتمەندییەکی هەیە کە لەناو ئەم دۆخە هەرە دژوارەی یەزیدییەکاندا پێویستە سەرنجێکی‬ ‫تایبەتی بدرێتێ‪ .‬دامودەزگاکانی سەر بە دەسەاڵت و هەروەها ڕێکخراوە مەدەنییەکان و‬ ‫ڕێکخراوەکانی ژنان کە لەو ماوەیەدا چاالک بوون و دەنگیان بەرزکردووەتەوە ئەرکێکی‬ ‫زۆر ئەکەوێتە سەرشانیان‪.‬‬ ‫دیاردەی ئەتک کردن و دەستدرێژیکردنە سەر کچان و ژنان‪ ،‬وەنەبێت هەر تەنها تایبەت‬ ‫بێت بەم شەڕە و بە چەکدارەکانی داعش و دژ بە یەزیدییەکان‪ .‬لە مێژوودا لەشی‬ ‫ژنان بووەتە مەیدانی ملمالنێی هێزە نەیارەکان و سەرەڕای دڕندەیی و کاری نامرۆڤانە‬ ‫بەرامبەر بە هەموو دانیشتووان‪ ،‬ژنان و کچان بەتایبەتی کراونەتە ئامانج بەمەبەستی‬ ‫سووکایەتیکردن و بێڕێزی بە نەتەوەیەك‪ ،‬ئایینێك‪ ،‬تاقمێکی کۆمەاڵیەتی و هەروەها لە‬ ‫پێناوی تێرکردنی هەوەسی سێکسی هێزی چەکداری دوژمن‪.‬‬ ‫دەستدرێژی سێکسی لە هەر کات و شوێنێکدا کارەساتێکی گەورەیە‪ .‬ئەم تاوانە کاتێك‬ ‫کە ئامانجەکەی بە ئەنقەست و بە مەبەست‪ ،‬ژنان و کچانی میللەتێك‪ ،‬ئایینێک یان‬ ‫تاقمێکی کۆمەاڵیەتی بێت دەچێتە خانەی جینۆسایدەوە‪ .‬مێژووی دەستدرێژی سێکسی‬ ‫– تەنانەت بەرامبەر بە کوڕان و پیاوانیش – لە هەموو شەڕە گەورەکاندا هەبووە‪.‬‬ ‫ئاوڕدانەویەکی مێژوویی‬ ‫لە سەردەمی یۆنانییەکان و ڕۆمییەکانەوە لە شەڕەکاندا دەستدرێژی سێکسی هەبووە و‬ ‫نووسەرانی وەکوو هۆمێر و هێرۆدۆت لەسەریان نووسیووە‪ .‬ڤایکینگەکانی سکاندیناڤییا‬ ‫کە لە نێوان سەدەی هەشتەم و یازدەهەمدا هێرشیان کردووەتە سەر ئەورووپا‪ ،‬ناوبانگیان‬ ‫دەرکردووە لە تااڵنکردن و دەستدرێژی سێکسییدا‪ .‬کاتێك مەنچوورییەکان لەشکرکێشییان‬ ‫ ‪ 159‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫کرد بۆ سەر پاشایەتی کۆریا لە سەدەی حەفدەهەمدا‪ ،‬دەستدرێژی کرایە سەر ژنانێکی‬ ‫زۆر و کاتێك لەبەرامبەر زێڕ و پارەدا ژنەکانیان ئازاد دەکرد‪ ،‬بنەماڵەی ئەو ئافرەتە‬ ‫لێقەوماوانە بەخێریان نەدەهێنانەوە‪.‬‬ ‫دەستدرێژیکردنی هێزی کۆلۆنیال و بەتایبەت بەریتانیا بۆ سەر کچان و ژنانی هێندوستان‬ ‫چووەتە ناو مێژووەوە‪ .‬کاتێك هەواڵی پێچەوانەکەی واتە دەستدرێژی چەکدارانی هێندی‬ ‫بۆ سەر ‪ ٤٨‬ژن و کچی بەریتانی لە ڕۆژنامەی تایمزدا (ساڵی ‪ )١٨٥٧‬باڵو کرایەوە‪ ،‬یەکێك‬ ‫لەوانە کە بەدرۆی دەخاتەوە کارل مارکس بوو‪ .‬وادیارە ئەم چەشنە هەواڵی چەواشەکارانە‬ ‫بۆ داپۆشانی دەستدرێژی سەربازانی بەریتانیا بووە بۆ سەر ئافرەتانی هیندی‪ .‬لەشکری‬ ‫ئەڵمانیایش لە یەکەم ساڵەکانی سەرەتای سەدەی بیستەمدا‪ ،‬دەستیدایە جینۆسایدی‬ ‫خەڵکی هێرێرۆ و ناماکوا (ئەکەوێتە نامیبیای ئێستا) و پێش کوشتنی ژنەکان بەکۆمەڵ‬ ‫دەستدرێژی دەکرایە سەریان‪.‬‬ ‫دوای "یاخیبوونی بۆکسێرەکان" لە چین لە دووسێ ساڵی نێوان سەدەی نۆزدەهەم‬ ‫و بیستەمدا‪ ،‬هێزەکانی چەندین واڵت لەوانە ژاپۆن‪ ،‬ئەمریکا‪ ،‬ڕووسیا‪ ،‬فەرانسە و‬ ‫بەریتانیا دوای تێکشکانی سەرهەڵدانەکە‪ ،‬سەرەڕای سەربڕین و لهسێدارهدانى بە شێوەی‬ ‫جۆراوجۆر‪ ،‬دەستدرێژی دەکەنە سەر هەزاران ئافرەتی چینی‪ .‬ڕۆژنامەنووسێکی ڕۆژئاوایی‬ ‫بەنێوی جۆرج لینچ دەڵێ‪" :‬شتی واهەیە کە من بۆم نییە لەسەری بنووسم و لەوانەیە لە‬ ‫بەریتانیایش چاپی نەکەن‪ .‬چونکوو نیشاندەدا کە چۆن ئەم شارستانییەتە ڕۆژئاواییەی‬ ‫ئێمە تەنیا ڕووکەشێکە بۆ سەر وەحشی بوون و دڕندەیی"!‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٣٧‬و لە ئەنجامی لەشکرکێشی ژاپۆن بۆ سەر واڵتی چیندا‪ ،‬تەنها لە شاری‬ ‫نانکین نزیکەی ‪ ٤٠‬هەزار ئافرەتی چینی کوژراون یان بەکۆمەڵ دەستدرێژی کراوەتە‬ ‫سەریان‪ .‬هەر لێرەشەوە "دەستدرێژییەکانی نانکین" چووەتە ناو مێژووەوە‪ .‬لە جەنگی‬ ‫دووهەمی جیهانیدا‪ ،‬بەتایبەتی دەستدرێژی سێکسی زۆر بەرباڵو بووە و نزیکەی هەموو‬ ‫هێزە چەکدارەکانی هەموو واڵتانی بەشداری تێوە گالون‪ ،‬هی وایە کەمتر هی وایە زۆرتر‪.‬‬ ‫ئەوەی هەرە بەرچاویان تاوانەکانی ئەرتەشی ژاپۆن بوو کە نزیکەی ‪٢٠٠‬هەزار ئافرەتی‬ ‫کوریا‪ ،‬چین‪ ،‬تایوان و فیلیپینیان وەکوو "ژنانی ئیسراحەت" ڕێكخستبوو‪.‬‬ ‫بەگوێڕەی ڕاپۆرتێکی ئەمنێستی ئینترناشناڵ‪ ،‬بەکارهێنانی دەستدرێژی سێکسی لە‬ ‫کاتی شەڕدا تەنها بەرهەمێکی الوەکی شەڕ نییە‪ ،‬بەڵکوو ستڕاتێژییەکی چەکداریی بە‬ ‫ئەنقەستە کە لەپێشدا پالنی بۆ داڕێژراوە‪ .‬لە نزیکەی هەموو شەڕەکانی دواتر لە جیهاندا‬ ‫دەستدرێژی سێکسی وەکوو دیاردەیەك دەبینرێت‪.‬‬ ‫ ‪ 160‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫یەکەم جار کە ئەم تاوانە وەکوو ستڕاتێژییەکی سەربازی لە ئاستی نێونەتەوەییدا‬ ‫سەرنجی ڕاکێشا ساڵی ‪ ١٩٧١‬لە کاتی شەڕی بەنگالدێشدا بۆ سەربەخۆیی بوو‪.‬‬ ‫دوابەدوای ئەم شەڕە بوو کە ئاکامە ڕووخێنەرە کۆمەاڵیەتییەکان و الیەنە شاراوەکانی‬ ‫ئەم تاوانانە بەرامبەر بە ژنان کەوتە بەر لێکۆڵینەوە و سەرنجی توێژەران و دامودەزگا‬ ‫نێونەتەوەییەکانی بۆ الی خۆی ڕاکێشا‪ .‬ئامارەکان زۆر جیاوازن‪ ،‬بەاڵم زۆربەیان قسە لە‬ ‫یەکسەد تا دووسەد هەزار ئافرەت دەکەن کە لە الیەن ئەرتەشی پاکستان و "جاشەکانی"‬ ‫بەنگالەوە دەستدرێژی کراوەتە سەریان‪ .‬زۆربەی ژنە قوربانییەکان وەکوو سەرچاوەی‬ ‫شەرم و بوونە هۆی پیسکردنی کۆمەڵگا چاویان لێدەکرا‪ .‬هەر بۆیەش زۆر کەمیان‬ ‫دەیانتوانی بگەڕێنەوە ناو بنەماڵە و کەسوکاری خۆیان‪ .‬هەرچەند یەکەم سەرەککۆماری‬ ‫بەنگالدێش شێخ موجیب ئەلڕەحمان لە دەستپێشخەرییەکی گرینگدا وشەی قارەمانی‬ ‫بۆ ئەو ژنانە بەکارهێنا‪ ،‬بەاڵم سەرەڕای ئەوەیش لەبەشی هەرە زۆری کۆمەڵگاکەدا‬ ‫ئەوانە وەکوو "بێنامووس" پێناسە دەکران‪ .‬گرتەیەکی ڤیدیۆیی لەسەر یووتووب هەیە‬ ‫کە هەواڵنێری کاناڵی ئێن بی سی ئەمریکا چەند مانگ دوای شەڕەکە لەگەڵ چەند ژن و‬ ‫کچێکی بەنگالدێشی گفتوگۆ دەکات‪ .‬بۆ نموونە کچێکی ‪ ١٤‬سااڵن کە سکی حەوت مانگە‬ ‫باسی ئەوە دەکات کە هێندێک لەو ئافرەتانە الی دایک و باوکیان ماونەتەوە‪ ،‬هێندێك‬ ‫هیچ دەروویەکی ڕوونیان نییە و ئەوانەیش کە نەیانتوانیووە منداڵەکەیان لەبار ببەن‪،‬‬ ‫دەیاندەن بە شوێنی هەڵگرتنەوەی مناڵ‪.‬‬ ‫نموونەیەکیتر کە نزیکەی بیست ساڵ لەمەوبەر ڕوویدا‪ ،‬شەڕی باڵکان و دەستدرێژیکردن‬ ‫بۆ سەر دەیان هەزار ژن و کچی بۆسنیایی موسوڵمان بوو لەالیەن سەربەکانەوە‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوەی زۆر کراوە سەبارەت بە چارەنووسی ئەم ژنانە و تەنانەت لەالیەن خانمە‬ ‫دەرهێنەرێکی خەڵکی بۆسنیاوە بەناوی ژاسمیال زبانیچ فیلمێکی سینەمایی دروستکراوە‬ ‫کە بریتییە لە بەسەرهاتی یەکێك لەم ژنانە کە هەتا ماوەیەکی زۆر کچەکەی ‪ -‬کە‬ ‫بەرهەمی دەستدرێژی سێکسییە‪ ،‬نەیزانیووە دایکی بە چ قۆناغێکی پڕ لە ئێش و ئازار‬ ‫لە ژیانیدا تێپەڕیووە؛ ئەم فیلمە خەاڵتی گەورەیشی بردووەتەوە‪.‬‬ ‫هەر لەم دە بیست ساڵەی ڕابردوودا لە واڵتانیتریش کە شەڕیان تێدا کراوە وەکوو‬ ‫سییەرالیۆن‪ ،‬ڕوواندا‪ ،‬لیبێریا‪ ،‬سوودان‪ ،‬ئووگاندا و کۆنگۆ و هیتریش ئەم تاوانە گەورانە‬ ‫ئەنجام دراون کە ئەوانەیش کەوتوونەتە ژێر دەستەواژەی 'جینۆسایدی دەستدرێژی‬ ‫سێکسی' و لەالیەن ڕۆژنامەوانان و توێژەرانی کۆمەاڵیەتییەوە لێکدانەوەی لەسەر کراوە‬ ‫و بوونەتە بابەتی ڕیپۆرتاژی گرینگ‪.‬‬

‫ ‪ 161‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫کوشتن و خۆکوشتن‬ ‫چەندین لێکۆڵینەوەی ئاکادێمیك کراوە لەسەر دیاردەی خۆکوشتن و یان بەرزبوونەوەی‬ ‫ئاستی مەیلی خۆکوشتن لەناو قوربانییەکانی ئەم تاوانانەدا‪ .‬توێژینەوەکان دەریانخستووە‬ ‫کە زەرەر و زیانی جەستەیی و دەروونی دەستدرێژی سێکسی و ئەو شەرمەزاری و پەڵەی‬ ‫شەرمەی مرۆڤەکە دەگرێتەوە‪ ،‬زۆر بەرباڵوە‪ .‬قوربانییەکە بۆ دەربازبوون لەو دۆخە و بۆ‬ ‫ئەوەی هیچ دەروویەکی ڕوون لە ناو کۆمەڵگا و بنەماڵەکەیدا بەدیناکات‪ ،‬بەردەوام بیر‬ ‫لە خۆکوشتن دەکاتەوە‪ .‬دیارە کارتێکردنی فەرهەنگ و ئایین و دابونەریتی عەشیرەتی‬ ‫و ئاستی پێشکەوتنی کۆمەاڵیەتی ڕۆڵی گرینگیان هەیە لە بەهێزکردن و یان الوازکردنی‬ ‫ئەم هەستی خۆ بە کەم زانییە لەناو قوربانییەکاندا‪.‬‬ ‫ئەم دیاردەیە لە هەر شوێنێك و بە شێوەیەك خۆی دەنوێنێت؛ بۆ نموونە لە شەڕی‬ ‫ئەرمەنستان و ئازربایجاندا‪ ،‬چەند حاڵەتێك هەبووە کە ئەو ژن و کچە ئەرمەنییانەی‬ ‫مەترسی ئەوەیان کردووە بکەونە دەستی سەربازی دوژمن‪ ،‬پێش ئەوەی ئەسیر بکرێن‬ ‫خۆیان کوشتووە! واتە بە چەندین هەنگاو کەوتوونەتە پێش ڕووداوەکەوە‪.‬‬ ‫کچان و ژنانی یەزیدی دوابەدوای شەڕی داعش بۆ سەر شنگال‪ ،‬لەناو قوربانییانی‬ ‫یەزیدییدا ژنان و کچان چارەنووسێکی جیاوازیان هەبوو‪ .‬دیارە کوشتن و ئەسیرکردن‬ ‫و ئەشکەنجەدان و ناچارکردن بە گۆڕینی ئایین هەڕەشەیەك بوو لەبەردەم هەموو‬ ‫یەزیدییەکاندا‪ .‬لە کەش و هەوای تۆقاندن و دڕندەیی داعش و ئەو تراژێدیایەی بەسەر‬ ‫یەزیدییەکان بەژن و پیاوەوە هاتووە‪ ،‬چەندەها ڕاپۆرت و هەواڵی جۆراوجۆر لە کاناڵەکانی‬ ‫تەلەڤیزیۆن و لەسەر سایتەکان باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫کاناڵی چواری تەلەڤیزیۆنی سوید ڕۆژنامەوانێکی ناوداری خۆی "لۆتیە کرۆنێستراند"‪،‬‬ ‫ناردووە بۆ ناو ئاوارە یەزیدییەکان‪ .‬بەشێکی ڕاپۆرتەکەی ئەم خانمە سەبارەت بە‬ ‫دەستدرێژیکردنە سەر ئافرەتان و ئاکامەکانییەتی؛ ئەمە دەقی بەشێکی ئەو ڕاپۆرتەیە‬ ‫کە ئێوارەی ‪ ٢٠١٤/٨/٢٠‬باڵو کرایەوە‪:‬‬ ‫دەستدرێژیکردنی سێکسی بۆ سەر ژنێکی یەزیدی لە ئێراق بەکردەوە وەك سزای مەرگە‪.‬‬ ‫فاتمە جردۆ خەڵەف ئەڵێ "ژنێك کە لە ئێمە ببردرێت و هێشتایش دەستی لێنەدرابێت‪،‬‬ ‫دەتوانێت ڕزگاری بێت‪ .‬ئەگەر بێتوو دەستیان بۆ بردبێت‪ ،‬باش وایە بمرێت‪ .‬باشتر‬ ‫ئەوەیە کە خۆی کۆتایی بە ژیانی خۆی بێنێت‪ ".‬یەزیدییەکان تەنها لەگەڵ کەسانی‬ ‫سەربە ئایینی خۆیان هاوسەرگیری دەکەن و فەرهەنگێکی بەهێزی نامووسپەرستییان‬ ‫تێدایە‪ .‬بەواتای موراد کۆتی‪ ،‬یەکێك لەو پیاوانەی ئێمە گفتوگۆمان لەگەڵ کرد‪ ،‬ئەو‬ ‫ژنەی کە دەستدرێژیکراوەتە سەری و خۆی ناکوژێت‪ ،‬دەکوژرێت‪" .‬بەپێی دابونەریتی‬ ‫ ‪ 162‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئێمە‪ ،‬دەبێ ژنەکە بکوژرێت ئەگەر دەستدرێژی کرابێتە سەری‪ .‬ئێمە ناهێڵین ئەو بژیێت‪.‬‬ ‫ئەو چیدی ناتوانێت لە کۆمەڵگای ئێمەدا بژی‪".‬‬ ‫‪2928137=http://www.tv4play.se/program/nyheterna?video_id‬‬

‫هەر هەمان ڕۆژ ژنێکی یەزیدی بە هەواڵنێری تەلەڤیزیۆنی ڕووداو ئەڵێ‪ " :‬سێ لە‬ ‫کچەکانم لەالیەن داعشەوە دەستدرێژی کرایە سەریان و دوایە گەڕاندنیانەوە ناو ئێمە؛‬ ‫ئەوان زۆریان گوت بمانکوژن‪ ،‬کەس وهاڵمی نەدایەوە و ئەوانیش خۆیان لە شاخی‬ ‫شنگال فڕێدایە خوارەوە؛ ژمارەیەکیتریش هەر هەمان شت دەگێڕنەوە سەبارەت بە‬ ‫چەندین ژن و کچیتر کە خۆیان کوشتووە‪".‬‬

‫‪140820142/http://rudaw.net/english/kurdistan‬‬

‫هەواڵەکانی دواتر زۆر دڵخۆشکەر نین بەتایبەت کە دەرکەوتووە ئەو ژن و کچانە فرۆشراون‬ ‫لە دەوروبەری موسڵ و تەنانەت لە سووریا‪ .‬ئەندامی پارلەمانی ئێراق ڕێزان شێخ دلێر‬ ‫ڕۆژی ‪ ٨/٢٧‬لەسەر کوردستات دەلێ‪" :‬ئەو کچ و ژنانە لە ڕێگای مۆبایلەکانیانەوە‬ ‫بەردەوام کارەسات و بەسەرهاتی خۆیان بۆ خزم و کەسیان دەگێڕنەوە‪".‬‬ ‫ڕووداو تیڤی ‪ ٨/٢٦‬لە ڕیپۆرتاژێکدا ئەڵێ گەورەترین کارەسات بۆ یەزیدییەکان ڕفاندنی‬ ‫ژن و کچەکانیانە و ئەوە لە هەموو شت گرانترە"‪.‬‬ ‫سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤ لە كوردستان‪ ،‬زیا بەترس بۆ خەندان‪:‬‬ ‫ئەم ئافرەتانە كۆمەڵێكیان بردراون بۆ بەرپرسەكانی داعش و هەندێكی دیكەشیان‬ ‫بەنرخی (‪ )250-150‬دۆالر بازرگانییان پێوە كراوە كە ئەوەش تاوانە‪ ،‬هەروەها وتی‪:‬‬ ‫"هەندێك الیەن پەیوەندییان پێوە كردوین كە دەیانەوێت بەمەبەستی گەڕانەوەی ئەو‬ ‫ئافرەتانە بۆ الی كەسوكاریان بیانكڕنەوەو ئێمەش ئاسانكارییان بۆ دەكەین‪ ،‬بەاڵم نەك‬ ‫ئەو كڕینەوەیە بۆ مەبەستی دیكە بێت"‪.‬‬ ‫ئەو ئافرەتانە تەنها یەزیدی نین‪ ،‬بەڵكوو مەسیحی و شەبەك و توركمانی تەلەعفەریشیان‬ ‫تێدایە و هەندێكیشیان ڕزگاریان بووە‪ ،‬بۆیە وەك دەستەی مافەكانی مرۆڤ‪ ،‬پەیوەندییان‬ ‫بەپیاوانی ئاینی (مەسیحی و یەزیدی و شەبەك) کردووە بۆئەوەی بەشێوەیەكی باش‬ ‫پێشوازی لەو ئافرەتانە بكەن و باری دەرونییان هێور بكەنەوە‪".‬‬ ‫هۆگر هرووری کە ڕۆژنامەوانێکی گەنجی کوردی دانیشتووی سویدە‪ ،‬زۆر دڵسۆزانە و‬ ‫بە لێهاتوویەوە چووەتە ناو ئاوارە یەزیدییەکان و ڕێپۆرتاژێکی شایستەی لەسەر ئەوان‬ ‫تۆمار کرد کە ئێوارەی ‪ ٢٠١٤/٩/٤‬لە کاناڵی چواری تەلەڤیزیۆنی سویدەوە باڵو کرایەوە‪.‬‬ ‫لە سەرەتای فیلمەکەدا بووکێكی گەنج دەبینین کە دوو ڕۆژ پێش کارەساتەکە لەگەڵ‬ ‫خۆشەویستەکەی زەماوەندیان کردووە و دواتر هیچ ئاگایەکی لە تازە زاواکەی نەمابوو‬ ‫ ‪ 163‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫و مەترسی دەکرد نەمابێت یان کەوتبێتە دەستی داعش‪ .‬هۆگر وەکوو ڕۆژنامەوانێکی‬ ‫دڵسۆز و بە هاوخەمییەکی زۆرەوە وێنەی ئەم تازەبووکەی لەسەر مۆبایلەکەی داناوە و‬ ‫بەردەوام دەگەڕێت بزانێت چارەنووسی بەکوێ گەیشت‪ .‬لە نزیکەی کۆتایی ڕێپۆرتاژەکەیدا‬ ‫دەردەکەوێت کە خۆشبەختانە زاواکە ڕزگاری بووە و گەڕاوەتەوە الی هاوسەر و خزم‬ ‫و کەسوکاری‪ .‬ئەم بەشەی فیلمەکە لەناو ئەو دەریای پڕ لە خەم وپەژارەدا خۆشییەک‬ ‫دەبەخشێت بە بینەر و بە کەسانی ناو فیلمەکە‪.‬‬ ‫گەڕانەوەی ئازیزێك – چ تازە زاوا بێت یان تازە بووك‪ ،‬کچ بێت یان کوڕ‪ ،‬ژن یان‬ ‫پیاو – دەبێ هەر هەمان خۆشی و شادمانی ببەخشێت بە بنەماڵە و کەس و کار‬ ‫و دۆستانی‪ .‬ئەمەیان تەنها کاتێك بۆ کچان و ژنان دەست دەدات کە هەڵمەتێكی‬ ‫وشیارکردنەوە و لەهەمان کاتیشدا هۆشداریدان دەستپێبکات بۆ ڕەخساندنی بەردەوامی‬ ‫ژیان بۆ قوربانییەکانی دەستدرێژی بە دەستی داعشەوە‪ .‬دەبێ هەمووان بیسەلمێنن کە‬ ‫تاوانبار ئەو کەسە نامرۆڤانەن کە دەستدرێژی دەکەن‪ ،‬نەك قوربانییەکی بێدەسەاڵت لە‬ ‫لەشی ئافرەتێکی یەزیدی بێتاواندا‪.‬‬ ‫گرینگە وەزارەتی تەندروستی و وەزارەت و دەزگا پەیوەندیدارەکانیتر و هەروەها‬ ‫ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و پشتگیری لە مافی ژنان‪ ،‬لە هەمان کاتدا کە‬ ‫بەدواداچوون دەکەن بۆ ئەو کچ و ژنانەی کە ڕفێندراون و فرۆشراون‪ ،‬بەتایبەتی بۆ‬ ‫ئەوانەیش کە دەگەڕێنەوە ناو کۆمەڵگا و کەس و کاریان هەمان بەدواداچوون بکەن‪.‬‬ ‫ژیان و داهاتووی ئەو ژنانە ئەبێ گرینگییەکی تایبەتی پێ بدرێت و بەوردی ئاگادارییان‬ ‫لێبکرێت و ناویان تۆمار بکرێت بەمەبەستی ئاگالێبوونیان‪ .‬ئەم ئافرەتانە تووشی تراوما و‬ ‫برینی دەروونی وەها بوون کە کاردانەوەی قووڵی دەبێت لەسەر خۆیشیان دەوروبەریان‪.‬‬ ‫هەر بۆیە پێویستیان بە هەموو چەشنە چاوەدێرییەك دەبێت‪ .‬ئەوانە نەك هەر خۆیان‬ ‫شکێنەر و قابیلی ئەوەن کە گیان و لەشی خۆیان بخەنە مەترسییەوە‪ ،‬بەڵکوو مەترسی‬ ‫ئەوەیش هەیە کە لەالیەن کەس و کار و کۆمەڵگاکەیشەوە بکەونە ژێر فشارەوە‪.‬‬ ‫ئەو کەمپەینەی لە باشووری کوردستان بۆ هەوڵی ئازادکردنی ئەو کچ و ژنانە دەستی‬ ‫پێکردووە جێگای دەستخۆشیکردن و دڵخۆشییە‪ .‬هاوکات زۆر گرینگە لەم بوارەدا‬ ‫چاالکانی یەزیدی بە ژن و پیاوەوە بەشداری بدرێن لەم چاالکییانەدا‪ .‬گەڕانەوەی‬ ‫ئازادانەی ئەو ئافرەتانە بۆ باوەشی بنەماڵە و بۆ ناو کەسوکاریان پێویستی بە کاری‬ ‫دڵسۆزانە و بەدەربەستبوونە بۆ دواڕۆژی ئەوان‪ .‬کۆمەڵگایەك تەندروستە کە ژنان و‬ ‫کچان شانبەشانی باوک و برا و هاوسەرەکانیان بە ڕێز و کەرامەتەوە لە هێمنایەتیدا‬ ‫بژین‪ .‬بەو هیوایەی دوای ئەم تاوانە گەورەیەی بەرامبەر بە گەلی یەزیدی کراوە و دوای‬ ‫ ‪ 164‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەو هەموو کارەساتەی لە مێژوودا بینیوویانە‪ ،‬بتوانن بەسەر هەموو کۆسپەکاندا زاڵ بن‬ ‫و بەتایبەتی کۆمەڵگایەك پێکبێنن کە ببێتە شوێنێکی هێمن و ئارام بۆ کچان و ژنان‬ ‫بەتایبەتی و هەموو یەزیدییەکان بە گشتی‪.‬‬

‫ ‪ 165‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 166‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫وەک‬

‫نەھێشتنی نەخوێندەواری‬

‫مافێکی بنچینەی ھەر ھاوواڵتیەک‬ ‫دانا شوانی‬

‫به‌كالۆریۆس له‌ كۆمه‌ڵناسی‬

‫ ‪ 167‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 168‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ده‌رواز ‌ه‬ ‫نەھێشتنی نەخویندەواری وەک مافێک سەرەکی ھەر ھاوواڵتیەکە و مافی فێرکردنی‬ ‫ھەیە ئەمەیش بە شێوەیەکی فەرمی لە الیەن ڕێکخراوەکانی مافەکانی منداڵ و گەوران‬ ‫لە ھەندێک لە ڕێکەوتننامە نیودەوڵەتییەکان جێگیر کراوە‪ ،‬ھەروەھا لە ڕاگەیاندنی ‬ ‫نێودەوڵەتی مافەکانی مرۆڤیش لە ساڵــــی ‪ ١٩٤٨‬بریاری لێدراوە بە شێوەیەکی‬ ‫ڕوون و ئاشکرا پاڵپشتی ئەوەش کراوە کە ھەر کەسێک بە ھۆی ھەر بارودۆخێکەوە‬ ‫نەیتوانیوە درێژە بە خوێندن بدات پێویستە ھەلومەرجی دووبارە خوێندن و فێرکردنی‬ ‫بۆ بڕەخسێنرێت‪ ،‬بێجگە لەوەش‪ ،‬لە ڕێکەوتــننامە نیودەوڵەتییەکان و گشــتگاندنی ئەم‬ ‫ڕێکەوتنانە لە (پەیمانی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافی مەدەنی و سیاسی) و (پەیمانی‬ ‫نێودەوڵەتی تایبەت سەبارەت بە بە مافی ئابووری و کۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیری) کە پشت‬ ‫ئەستوورن بە ڕاگەیـانـدنی نەتەوە یەیەگرتووەکانی ساڵی (‪ )١٩٦٦‬و ڕاگەیاندنی جیھانی‬ ‫بۆ مافـەکانی مرۆڤ و شەرعـیەتی نێودەوڵەتی مافەکانی مرۆڤ و ڕێکەوتننامەی ســـاڵی‬ ‫‪ ١٩٧٩‬کە تایبەتە بە پرسی شێوازەکانی توندوتیژی دژی ژنان و ڕێکەوتنامـەی مافەکانی‬ ‫منـداڵ و ڕاگەیـاندنی بریسبوڵی ساڵی (‪ )١٩٧٥‬و ڕێکەوتننامەی مافەکانی منــداڵ و‬ ‫ڕێکەوتنامەی تایبەت بە کێشەی توندوتیژی دژی ژنان و بابەتی نەھێشتنی نەخوێـندەواری‬ ‫جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە‪ ،‬بەڵکوو پتر جەخت لەسەر ئەوەش دەکەنەوە کە پرۆسەی‬ ‫نەھێشتنی نەخوێندەواری مافێکی سەرەتایی و بەڵگەنەویستی ھەر ھاوواڵتیەکە و بە‬ ‫گوێرەی ڕێکەوتننامەی (‪ )١٩٦٠‬ھەوڵێکە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی جیاوازی ڕەگـەزی‬ ‫بەتایبەت لە بواری فێرکردن و دیاریکردنی کێشــەی ئەو کەسانەی کە ھاندەر یان‬ ‫پاڵپشتیان نیـیە بۆ فێرکردنی سەرەتایی و ئەو کەسانەی ناتوانن بخوێنن و بنووسن‪.‬‬ ‫لە نووســراوی فەرمی ڕاگەیاندراوی بریسبوڵدا ھاتووە و دەڵێت ((خودی پرۆسەی‬ ‫نەھێشتنی نەخوێندەواری ھۆکار نییە‪ ،‬بەڵکوو خۆی لە خوێدا ئامانجە و مافێکە لە‬ ‫مافەکانی مرۆڤ کە پێویستە پشــت گوێ نەخرێت و گرنگییەکی تایبەتی پێ بدرێت))‪،‬‬ ‫جگە لەمانەش‪ ،‬ھەموو ئەو ڕێکەوتنانەی تا ئێستا کراون ئاماژەیان بە مافـەکانی منداڵ‬ ‫کردووە و ڕێکەوتننامەی تایبەتیش بەستراوە سەبارەت بە کێشەی توندوتیژی دژی‬ ‫ژنان و یەکخستن و پاڵپشــتیکردنی خوێندنەوە و نووسین و کێــــشەی نەزانین‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە ماددەی (‪ )١٠‬ڕێکەوتنامەی تایبەت بە شیوازەکانی دژی توندوتیژی ژنانی‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٨١‬سەبارەت بە مافەکـانی گەوران لە نەھێشــتنی نەخوێندەواری داوای ئەوە‬ ‫کراوە لە کە ھەستن بە ڕەھاکردن و دەستوااڵکردنی ئاستی بەدەستھێنان الی پیاوان‬ ‫و ژنان لەسەر (ھەمان ھەل بۆ گەیشتن بە بەرنامەکانی فێرکردن و پەیوەندیکردن و لە‬ ‫ ‪ 169‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫نووسراوی ڕاگەیاندراوی ھامبـۆرگیشدا ھاتووە کە لە بریاری (‪ )١١‬ھاتووە ((نەھێشتنی‬ ‫نەخوێندەواری بە بوونی دابینکردنی زانیاری و کارامەیی سەرەکی ئەنجام دەدرێت و‬ ‫پێویستە بۆ ھەمووان لە جیھانی گۆڕانکاری خێرادا کە گوزارشتە لە مافــێک لە مافەکانی‬ ‫مرۆڤ و لە ئامۆژگــاری ڕاپـۆرتی کۆبوونەوەی بازنەییەوە کە لە الیەن ڕێکخراوی‬ ‫یونسکۆ بە ناوونیشانی (زانینی خوێندنەوە و نووسین وێنــــەیەکە لە وێنەکانی ئازادی)‬ ‫ڕێکخراوە ئەمەش بە ھۆی ئەوەی کە نەھێشتنی نەخوێندەواری چەمکێکە لە چوارچێوەی‬ ‫لیستی مافەکان و بنەما وەرگیــــراوەکان لە پێناو گەشەی مرۆڤایەتیدا ‪.‬‬ ‫ھەروەھا گوزارشت لە بابەتی زمان و فێرکردنی خوێندنەوە و نووسین نیشانەیەکی‬ ‫سەرەکییە لە شیکردنەوەی نەھێشتنی نەخوێندەواری‪ ،‬بێجگە لەوەش وەرگرتنی توانای‬ ‫خوێندنەوە و نووسین و مافی فێربوونی زمان جیاوازە لە مافی فێرکردن لە ڕووی زمانەوە‬ ‫و لەمادەی (‪ )٢٧‬لە پەیمانی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەکان تاک‬ ‫لە بەکارھێنانی زماندا و توانراوە کرداری دابینکردنی فێرکردنی یەکسان بە شێوەیەکی‬ ‫جۆراوجۆری زمانی فەرمی و ئەم پرۆسەیەش لە چەند وواڵتێکدا بە بەرنامەکەیەکی‬ ‫نیشتمانی دانراوە بۆ نەھێشتنی نەخوێندنەواری کە ئەم بەرنامەیە سێ قۆناغ دەگرێتەوە‬ ‫ئەوانیش‪ :‬کرداری فێرکردن کە تێیدا بە دوو قۆناغی سەرەتایی دەڕوات‪ :‬ئەویش بە‬ ‫زمانی دایک و بەکارھێنانی زمانی ئینگلیزی لە قۆناغی سێیەم لە حاڵەتی دابینکردنی‬ ‫ھەلومەرجی فێرکردن بۆ زمانە فەرمیەکان‪.‬‬ ‫سوودەکانی نەھێشتنی نەخوێندەواری‬ ‫نەھێشتنی نەخوێندنەواری کۆمەڵێک سوودی گشتی ھەیە بەتایبەت لە کۆمەڵگا‬ ‫پێشەکەوتووەکاندا ئەم پرۆسیە (گوزارشتە لە کارامەیی خوێندنەوە و مەرجێکی سەرەکیشە‬ ‫بۆ گەیشتن بە توانای بریاڕدانی ھۆشمەندانە و پاڵپشتیکردنی توانا کەسییەکان و‬ ‫بەشداریکردنی چاالک لە چاالکییە کۆمەاڵیەتییەکان لەسەر ئاستی ناوخۆیی و جیھانیدا‪،‬‬ ‫ھەروەھا لەالیەکی تر‪ ،‬سوودەکانی نەھێشتنی نەخوێندنەواری وەکو مافێک لە چوارچێوەی‬ ‫گەشەی فروان و کارامەی و سوودی تاکییدایە‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬بوونی بابەتی نووسراو بۆ‬ ‫کەسەکان و سوودی ئابووری بەھۆی توانای خوێندنەوە لە بەرێوەبردنی ئاستی ئابووری‬ ‫و بەرھەمھێناندا‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬ئاسان نییە چەند پەیڕەو و پرۆگرامێک بۆ سوودەکانی‬ ‫نەھێشتنی نەخوێندنەواری بخرێتە ڕوو ئەمەش لەبەر چەند ھۆکارێک‪ ،‬کە لە خوارەوە بە‬ ‫کورتی و پوختی باسییان دەکەین‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬جیاوازییەکی ئەوتۆ نییە لە نێو ھەمو ئەو توێژینەوانی تاوەکو ئێستا ئەنجامدراون‬ ‫ ‪ 170‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بەتایبەت سەبارەت بە سوودەکانی نەھێشتنی نەخوێندنەواری و سوودەکانی پەیوەست‬ ‫بە قوتابخانە یان بەشداری لە پرۆگرامی نەھێشتنی نەخوێندنەواری بە شێوەیەکی گشتی‪،‬‬ ‫واتە ئاڕاستەکانی پێکەوەبەستانی چەمکەکانی پەیوەست بە قوتابخانە و فێرکردن و‬ ‫نەھێشتنی نەخوێندنەواری و زانیار‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ژمارەیەکی کەم توێژینەوە سەبارەت بە بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندەواری‬ ‫گەوران ئەنجام دراوە (لە بەراورد بە فێرکردنی قوتابخانە بە شێوەیەکی ئاسایی) پتر‬ ‫توێژینەوەکان جەخت دەکەنە سەر بابەتی ژنان و سوودەکانی خوێندنەوە لە قۆناغی‬ ‫گەنجێتیدا‪ ،‬ئەمەش بە مانای لێھاتووی لە وەرگرتنی زانیاری لە ماوەی فێرکردن لە‬ ‫قۆناغی منداڵیدا ‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئەو توێژینەوانەی ئەنجام دراون زیاتر جەخت لەسەر کاریگەری خوێندنەوە‬ ‫دەکەنەوە لەسەر تاکەکەس و زۆر بەکەمی جەختیان لەسەر کاریگەری خوێندنەوە لە‬ ‫ئاستی خێزان و کۆمەڵگادا کردۆتەوە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬لە ھەموو توێژینەوە جۆراوجۆرەکاندا‪ :‬دیاریکردنێکی تەواو نییە بۆ تێگەیشتن‬ ‫لە چەمکی خوێندنەوە چونکە وەکو چەمێکی مەعریفیی گوماناوی خراوەتە ڕوو‪.‬‬ ‫سوودە مرۆییەکانی نەھێشتنی نەخوێندنەواری‬ ‫سوودە مرۆڤاییەکانی نەھێشتنی نەخوێندنەواری ھۆکارێکی سەرەکیە کە دەتوانێ ڕۆڵێکی‬ ‫چاالکی لە بەشداریکردن لە پرۆگرامی نەھێشتنی نەخوێندنەواری گەوران و پەیرەوکردنی‬ ‫خوێندنەوەدا ھەبێت‪ ،‬بۆ نموونە پترکردنی متمانەبەخۆبوون و پاڵپشتیکردنی توانا‬ ‫کەسییەکان‪ ،‬داھێنان‪ ،‬بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە کە ھەر ھەموویان سوودی مرۆییان ھەیە‬ ‫بەتایبەت لەبەرزکردنەوەی بەھای خوێندەواری‪ ،‬ھەروەھا دەتوانێت ببێتە ئامرازێ بۆ‬ ‫بەدەستھێنانی سوودی پتر سەبارەت بە نەھێشتنی نەخوێندنەواری وەکو باشترکردنی‬ ‫بارودۆخی تەندروستی و بەشداریکردنی زیاتر لە ژیانی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و‬ ‫کولتوورییدا‪.‬‬ ‫متمانەبەخۆبوون‬ ‫ئاشکرایە تا ھەنوکە کۆمەڵێ ئاماژەی گرنگ لە توێژینەوەکانەوە زەق بونەتەوە لە ڕووی‬ ‫کاریگەری نەخوێندەواری لەسەر بەرزبوونەوەی ئاستەکانی متمانەبەخۆبوون‪ ،‬چونکە‬ ‫ھەر کات ئاستی خوێندەواری پتر بێت ئاستی متمانە بەخۆبوونیش پتر دەبێت‪ .‬لەو‬ ‫توێژینەوانەی لەو وواڵتانەی ئاستی نەخوێندەواری لە خوارەوەیە ڕەفتاری کۆمەاڵیەتی‬ ‫ ‪ 171‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫تاکانیشی جۆرێ ڕێکوپێکی و سیستەماتیکی پێوە دیارە‪ .‬بۆنموونە زۆربەی ئەندامانی‬ ‫توێژینەوەکان بە کوردستانیشەوە ئەوەیان دەرخستووە کە بە ھۆی خوێندەوارییەوە‬ ‫بەشداربووەکە ئاستی متمانەی بەخۆبوونیشی پتر بووە‪.‬‬ ‫پاڵپشتیکردنی توانا کەسییەکان‬ ‫نەھێشتنی نەخوێندنەواری دەتوانێت ببێتە ھۆی پاڵپشتیکردنی توانا کەسییەکان کە‬ ‫ئەمەش بەتەنھا ژنان ناگرێتەوە‪ ،‬بەڵکوو لە سەر ئاستی چاالکی تاکەکەسیی و گروپی‬ ‫لە کۆمەڵگا جیاوازەکاندا ڕەنگ بداتەوە‪ ،‬ھەروەھا لەسەر ئاستی خێزان و بنکەی کار‬ ‫و کۆمەڵگای ناوخۆییش بەدوو ڕێگای پێکەوە بەستراو خۆیان دەربخەن‪ .‬یەکەمیان‪:‬‬ ‫دەتوانرێت جێبەجێکردنی بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندنەواری بە بەشداری ھەردوو‬ ‫ڕەگەز لە ھەر تەمەنێکدا‪ ،‬بەشێوازی فێرکردنیان و ئامادەکردنیان و بەشــداریپێکردنیان‬ ‫لە گفتوگۆکاندا بەتایبەت ئەو گفتوگۆیانەی سەبارەت بە باردوخی ژیانیانە‪ .‬دووەمیان‪:‬‬ ‫پرۆگرامی نەھێشتنی نەخوێندەواری ئەشێ بە کرداری کۆمەاڵیەتی و ئابووری بۆ‬ ‫پاڵپشتیکردنی توانا کەسیەکان ھەژمار بکرێت‪ ،‬و مەرجیشە ئەم کردارانە لە چوارچێوەی‬ ‫ژینگەیەکی شیاو و گونجاو ئەنجام بدرێت‪ ،‬بۆ نموونە لە واڵتەکانی تورکیا و نیپاڵ و‬ ‫ھیندستان و بۆلیڤیا ھەموو توێژینەوەکان ئەوە دەردەخەن کە لەسەر ئاستی ھەردوو‬ ‫ڕەگەزدا‪ ،‬ئەو ھۆکارانەی کە بۆتە ھۆی ئەوەی کە ئارەزوویان ھەبێت لە پترکردنی‬ ‫توانای خوێندنەوە و نووسین و مامەڵەکردنی زیاتر و فێربوونی زمانی ئینگلیزی بەھۆی‬ ‫ئارەزوویانە بۆ بەدەستھێنانی پاڵپشتی زیاتر بۆ خود و داوەرێکی ڕاستە و تەندروستانە‬ ‫بۆ ژیانی ڕۆژانەیان‪.‬‬ ‫سوودە سیاسییەکانی نەھێشتنی نەخوێندنەواری‬ ‫یەکێکی دیکە لە سوودەکانی نەھێشتنی نەخوێندنەواری سوودی سیاسییە کە بەشێوەیەکی‬ ‫بەرچاو و بە شێوازی جۆراوجۆر و ھەمەچەشن بەشداریکردنی پترە لە ژیانی سیاسی‬ ‫و کۆمەاڵیەتییدا‪.‬‬ ‫بەشداریکردن لە ژیانی سیاسی‬ ‫پەیوەندی قوڵ و پتەو لەنێوان فێرکردن و بەشداری سیاسییدا ھەیە و جەختێکی زۆری‬ ‫لەسەر دەکرێتەوە‪ ،‬چونکە بەشێکی زۆر لەو کەسانەی کە فێری خوێندەواری کراون زیاتر‬ ‫ئارەزوو بکەن لە بەشدارکردن لە کرداری دەنگدان و گوزارشتکردن لە ھەڵویستی سیاسی‬ ‫ ‪ 172‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫و بەھایی دیموکراتیی خۆیان ئەمەش بەھۆی بەبایەخی و گرنگی پەیوەندی خوێندەواری و‬ ‫کایەی سیاسییە چونکە ئەو کەسانەی بەشداری لە پرۆگرامی نەھێشتنی نەخوێندنەواری‬ ‫گەوران دەکەن ئاستی بەشداری چاالکی سەندیکاکان و کاری کۆمەاڵیەتی لە ژیانی‬ ‫سیاسی نیشتمانی پتر دەبێت و ڕەگەزی پاڵپشتیکردنی تواناکان ڕەگەزێکی سەرەکییە‬ ‫لە دانانی بەرنامەی فێرکردن و نەھێشتنی نەخوێندەواریدا بۆنموونە ‪-:‬‬ ‫‪ .١‬چاالککردنی بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندەواری گەوران و دروستبوونی کار لە شوێنی‬ ‫دروســتکردنی بناغە و زیادکردنی بەشداریکردن لە چاالکی سەندیکا‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بەشداریکردن لە بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندەواری لە ووالیەتە یەگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا لە زیادبوون بەتایبەت و ھەموو جیھان لەبەرزبونەوەدایە‪ ،‬ئەوەش بە ئاشکرا لە‬ ‫بەشداریکردنی پتری ژیانی کۆمەاڵیەتی ئامادەگی زۆر لە بەشداریکردنی ژیانی کۆمەاڵیەتی‬ ‫و دەنگدان بەرچاو دەکەوێت‪..‬‬ ‫‪ .٣‬بەشداریکردنی دەرەکی لەبەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندنەواری لە ھەندێ واڵتدا لە‬ ‫ھەلبژاردنەکان و لە پەیوەندییە ناوخۆیەکان زۆرترە لە بەشدارکردن الی نەخوێندەوارەکان‪،‬‬ ‫ئەمەش جێی باس و مشتومڕە و پێویستی بە توێژینەوەی ترە‪ ،‬ئەم دیاردەیە لە‬ ‫کوردستانیش زۆر بە ڕوونی بەرچاو دەکەوێت‪.‬‬ ‫‪ .٤‬بەشداریکردن لە دەنگدان و لە چاالکی ڕێکخراوە کۆمەاڵیەتییەکان لە ھەندێ واڵت لە‬ ‫الیەنی ژنانەوە کە ئەخوازن لە چوارچێوەی بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندنەواری بەشدار‬ ‫بن زیــاترە لە بەشداری نەخوێندەوارەکان ‪.‬‬ ‫‪ .٥‬لە نێو ژنانی ھەندێ واڵت ئەوە خراوەتە ڕوو کە ئەو ژنانەی بەشدار دەکەن لە‬ ‫پرۆسەی نەھێشتنی نەخوێندەواری پتر بەشداری لە ژیانی سیاسیی دەکەن لە بەراورد‬ ‫بەو ژنانەی کە نەچونەتە ئەو پرۆسەیەوە و ھەر نەخوێندەوارن‪ .‬‬ ‫‪ .٦‬بەشێکی زۆر لەو کەسانەی بەشداری پرۆسەی نەخوێندەواری دەکەن ڕێژەی متمانە‬ ‫بەخۆبوونیان پترە لەو کەسانەی کە نەچوونەتە نێو ئەو پرۆسەیەوە‪.‬‬ ‫‪ .٧‬لە ھەندێ واڵتی وەک سلڤادۆر دەنگ و سەنگی ژنان لە ئاستێکی بااڵدایە بۆیە‬ ‫ھەڵمەتێکی بەرچاو ھەیە لە ھاندانی ژنان بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی نەھێشتنی‬ ‫نەخوێندەوارییدا‪.‬‬ ‫یەکسانی و نەھێشتنی نەخوێندەواری‬ ‫نەھێشتنی نەخوێندەواری بەشدارییەکی چاالک دەکات لە پرۆسەی یەکسانکردنی‬ ‫دەرفەتەکانی ئەو توێژە بێ بەشکراوانەی کە تاوەکو ئێستا دەرفەتیان بۆ نەڕەخسێنراوە‬ ‫ ‪ 173‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بۆ ئەوەی بخوێنن‪ ،‬بەتایبەت بۆ کەسانی گەورە ئەم پرۆسەیە دەورێکی بااڵ دەگێڕێت‬ ‫و ئەتوانرێ بگوترێت ئەو کاتەی کۆمەڵگا بە ھۆی ھەلومەرجێکی تایبەتەوە ناتوانێ‬ ‫دەرفەتی یەکسان بۆ ئەندامانی دەستەبەر بکات‪ ،‬نەھێشتنی نەخوێندەواری ئەتوانێ‬ ‫بەشێ لەم نایەکسانییە پر بکاتەوە و کەمینەکانیش بتوانن ئاستی خوێندەوارییان پتر‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫باردۆخی پاش ملمالنێیەکان‬ ‫نەھێشتنی نەخوێندنەواری دەتوانێت کاریگەری زۆری ھەبێت لەسەر بوونی ئاشتی‬ ‫و بەدەستھێنانی بەرژەوەندی پتر بۆ ھەموو چین و تویژەکان لە بارودۆخی پاش‬ ‫ملمالنێیەکان بۆ نموونە ڕێکخراوی کۆلومبی ناحوکمی کلـیبە کە بەرنامەی نەھێشتنی‬ ‫نەخوێندنەواری دابین کردوە لە مادیلین‪ ،‬ھەڵسان بە بەشداریکردنی ‪ ٩٠٠‬کەس لەو توێژ‬ ‫و چینانەی کە ناوچەکانیان کەوتبونەتە ژێر ھەرەشە و جەنگ و ملمالنێیەوە و ئەم‬ ‫جەنگ و ملمالنێیەش بیرکردنەوە و تێڕوانینێکی قوڵ و ناتەندروستی بۆ دروست کردبوون‬ ‫دوای تەواوبوونی ئەم پرۆسەیە دەرک بەوە کرا کە ئاستی تێگەیشتن و بیرکردنەوەی‬ ‫بەشداربووانی ئەو پرۆسەیە بەرەو پێش چووە و توانیویەتی کەم تا زۆر ببێتە ھۆی‬ ‫گۆڕینی تێروانینی زۆربەی کەسانی بەشداربوو‪.‬‬ ‫سوودە ڕۆشنبیریەکانی نەھێشتنی نەخوێندەواری‬ ‫دیاریکردنی سوودە ڕۆشنبیریەکانی پرۆسەی نەھێشتنی نەخوێندەواری قورسترە لە‬ ‫بەراورد بە سوودە سیاسییەکانی ئەم پرۆسەیە‪ ،‬بەاڵم بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندەواری‬ ‫گەوران دەتوانێت ئاسانکارییەکی بەرچاو بکات لە گواستنەوەی ھەندێک لە بەھاکان و‬ ‫پاڵپشتیکردنی گۆرینی بەھا و ھەڵویستەکان و شێوازەکانی ڕەفتاری کۆمەاڵیەتی کەسانی‬ ‫بەشداربووی ئەو پرۆسەیە ئەمەش لە ئەنجامی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و لەھەمان‬ ‫کاتدا بوونی دەرفەت بۆ گەیشتنی ڕۆشنبیرییەکی نووسراو بەو کەسانەی ئارەزوو‬ ‫دەکەن بەشداری بکەن لە بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندنەواری گەوران و ھەر گۆڕانێ لە‬ ‫ئاستی تێگەیشتنی خەڵک و تاکەکەس ھۆکارێکی بەرچاوە بۆ گۆڕانی ئاستی ڕۆشنبیری‬ ‫کۆمەڵگاش و ڕۆڵێکی بەرچاوی ھەیە لە بەرەوپێشچوونی کۆمەڵگا‪.‬‬

‫ ‪ 174‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پاراستنی جۆراوجۆری کولتووری‬ ‫بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندنەواری گەوران دەتوانێ یارمەتیدەر بێ لە پاراستنی‬ ‫جۆراوجۆری کولتووری بەتایبەت لەسەر ئاستی بەکارھێنانی زمانی کەمینەکان بە‬ ‫ئاراستەی باشترکردنی توانای خەڵکان لەسەر بەشداری پێکردن لە ڕۆشنبیرکردنی‬ ‫خۆیان‪ .‬ئاشکرایە الی ھەمووان‪ ،‬کە ھەموو واڵتێ کەمینەی نەتەوەیی و ئایینی و‬ ‫کولتووری تیایە‪ ،‬ئەم کەمینانە جاری وا ھەیە بە ھۆی بایەخ نەدان بە زمانەکەیان ئاستی‬ ‫نەخوێندەواری تیایاندا زۆرترە لە زۆربەی خەڵکان کە ھی یەک نەتەوە و یەک ئایینن‪،‬‬ ‫بۆیە یەکێ لە ئـامرازەکانی نەھێشتنی نەخوێندەواری گرنگیدانی پترە بەو کەمینانەی‬ ‫لە وواڵتدا ھەیە و ڕەخساندنی دەرفەتی یەکسانی و پتر بۆیان‪ ،‬چونکە دواجار ئەوانیش‬ ‫بەشێکن لە کەلتوور و ئەداب و ھابیتۆسی گشتی ئەو وواڵتە‪.‬‬ ‫سوودە کۆمەاڵیەتییەکانی پرۆسەی نەھێشتنی نەخوێندەواری‬ ‫ئەم پرۆسیە دەتوانێت پەیرەوکردنی خوێندنەوە بکاتە کاریگەرترین پرۆسەی کارا لە‬ ‫وەرگرتنی خەڵکان بۆ کۆمەلێک توانا کە پەیوەستن بە چەندین بوارەوە‪ ،‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫پاراستن و پارێزگاریکردن لە بارودوخی تەندروستی تازە و ژیانی کۆمەاڵیەتی بۆ‬ ‫ماوەیەکی درێژ و فێرکردنیان بە درێژایی تەمەنیان و داوەریکردن لە سەر ڕەفتار و‬ ‫گەشەکردنی مندااڵن بە تەندروستەیەکی باش و دابینکردنی ھەلی فێرکردن بۆیان‪ ،‬و‬ ‫پاشان باشترکردنی تەندروستی مندااڵن جەختکردنەوەی زیاتر لە سەر سوودەکانی‬ ‫فێرکردن وە لەبەرامبەردا نەھێشتنی نەخوێندەواری گەورانە لە نێو کۆمەڵگادا‪.‬‬ ‫تەندروستی‬ ‫لەم بوارەشدا نەھێشتنی نەخوێندەواری سوودی خۆی ھەیە و لەو توێژینەوانەی کە‬ ‫سەبارەت بە سوودی تەندروستی کراون ئاماژە بەوە دەکەن کە خوێندەواری کاریگەرییەکی‬ ‫بەرچاوی ھەیە لە کەمبوونەوەی حاڵەتی مردنی منداالنی شیرەخۆرە چونکە ئاستی‬ ‫ڕۆشنبیری و تێگەیشتن و زانیاری ڕۆڵێکی بەرچاوی ھەیە لە پەروەردەکردنێکی‬ ‫تەندروست‪ .‬بۆنموونە بەشداریکردن لە ھەڵمەتی نەھیـشتنی نەخوێندنەواری گەوران بە‬ ‫بەراورد بەو دایکانەی کە بەشداریان نەکردووە لەم ھەڵمەتە ڕێژەی خراپی تەندروستی‬ ‫و زوو نەخۆش کەوتن پترە لە نێو کەسانەی بەشدارییان نەکردووە و ھەروەھا ئەمە‬ ‫بۆ ھەموو نەخۆشییەکانی تریش ھەر ڕاستە بەتایبەت لە نەخۆشییە دریژ خایەن و‬ ‫مەترسیدارەکانی وەک ئایدز‪.‬‬

‫ ‪ 175‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫یەکسانی لە نێوان ھەردوو ڕەگەز‬ ‫گەورەترین بایەخی بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندەواری ئامانجی ژنانە‪ ،‬نەک ھەردوو‬ ‫ڕەگەز و دیاریکردنی ئەو ڕێگایانەی کە دەتوانرێت چارەسەرێکی بنجبڕ بێت بۆ بابەتی‬ ‫یەکسانی لە نێوان ھەردوو ڕەگەز بە وێنایەکی گشتگیر و ڕاستەوخۆ لە ناو خودی‬ ‫بەرنامەکە خۆیشیدا‪ ،‬ئەم بەرنامەیە جەختکردنە لەسەر ھێنایەکایەوەی یەکسانی نێوان‬ ‫ھەردوو ڕەگەز و بەشداریکردن لە بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندەواری گەوراندا‪ ،‬چونکە‬ ‫ژنان ناتوانن بچنە ناو ملمالنێەکانەوە بەتایبەت لەو بوارانەی کە پیاوان تیایدا چاالکن‪.‬‬ ‫بۆیە ئامانجی سەرەکی نەھێشتنی نەخوێندەواری جەختکردنە لەسەر بەشداری ژنان‬ ‫لەو پرۆسەیەدا چونکە لە کوردستان و ڕۆژھەاڵتی ناوەراست بە ھۆی ئەو قۆرغکارییە‬ ‫کولتوورییەوەی کە پیاوان ھۆکارەکەین‪ ،‬کەمتر دەرفەت بە ژنان دراوە بەشدار بن لە‬ ‫درێژەدان بە خوێندن و خوێندنەواری‪ ،‬ئەمەش خۆی لە خۆیدا دەبێتە ھۆی کەمبوونەوەی‬ ‫بەشداری ژنان لە کایە سیاسیی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری و کولتوورییەکاندا‪.‬‬ ‫تا ئێستا چەندین توێژینەوەی گرنگ و بەرچاو لەم بوارەدا ئەنجام دراون و بەربەستەکانی‬ ‫خێزانیان خستۆتە ڕوو کە چۆناوچۆن ناھێڵن ژنان بچنە بەر خوێندن بەتایبەت چەند‬ ‫دەیە لەمەوپێش‪ ،‬بەاڵم خۆشحااڵنە زۆربەی توێژینەوەکان بە تایبەت توێژینەوەکەی‬ ‫ڕۆبنسۆن بانت ئەوەی خۆستۆتە ڕوو کە ھەنوکە ئیرادەیەکی بەرچاو و گرنگ لە ناو‬ ‫خێزاندا ھەیە بۆ ئەوەی ژنان بچنە بەر خوێندن و گۆڕانێکی کولتووری بەرچاو ڕوویداوە و‬ ‫بە ئاسانیش پەی پێ دەبردرێت‪ ،‬و ژنانیش دەرفەتیان بۆ دەرەخسێنرێت ھەم بنووسن‪،‬‬ ‫ھەم بخوێنەوە و قسەش بکەن‪ ،‬بەاڵم ھێشتا نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی بێژین کە یەکسانی‬ ‫دەرفەت لە نێوان ژنان و پیاوان ھاتۆتە ئاراوە‪ .‬و خێزان ئەو ڕۆڵەی تەندروستەی خۆی‬ ‫دەگێرێت بەاڵم تەکانێ لە بیرکردنەوە و ئایدیای خەڵک ڕوویداوە و بەرەو پێش چووە‪.‬‬ ‫سوودە ئابوورییەکان‬ ‫بەپێی ئەو توێژینەوانەی کە لێرەدا باسیان دەکەین و لە بواری ئابوورییدا ئەنجامدراون‬ ‫دەرکەوتووە کە نەھێشتنی نەخوێندەواری بۆتە ھۆی ئەوەی کە ژیانی تاک لە ڕووی‬ ‫گەشەی ئابوورییەوە پەرە بستێنێت‪.‬‬ ‫گەشەی ئابووری چییە؟‬ ‫بە ڕاستی فێرکردن فاکتەرێکی سەرەکییە لە دیاریکردنی ئاستی بژێوی تاک بەتایبەت‬ ‫ئەزموونی پیشەیی و تێکۆشانی ژمارەی ساڵەکانی فێرکردنی خوێندنگە کە زیاترین‬ ‫ ‪ 176‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئاماژەیە بۆ بەکارھێنانی ئەو ئەزموونانە‪ ،‬ھەروەھا لە توێژینەوە نوێیەکاندا ئەوە‬ ‫خراوەتە ڕوو کە کردارەکانی ھەڵسەنگاندنی کارامەیی زانین کە وێنایەکی گشتیە لە‬ ‫نیشانەکانی تاقیکردنەوەی خوێندنەوە و نووسین و ژمێرەیی وە لەم توێژینەوەیەشدا‬ ‫ھاتووە کە نەھێشتنی نەخوێندنەواری کاریگەری پۆزەتیڤی ھەیە لەسەر وەرگرتن و‬ ‫دەسکەوتی ئابووری و دارایی پتر کە بەھۆی تێکۆشانی قوتابی لە قوتابخانەوە دەست‬ ‫دەکەوێت و پێیانوایە کاریگەری بەرنامەی نەھێشتنی نەخوێندەواری گەوران گوزارشتە‬ ‫لە باشترکردنی ھەلومەرجی ئابووری تاکەکەس‪ ،‬لەڕاستیدا زۆر زەحمەتە بتوانین بە‬ ‫ئاسانی بتوانین ئەو کاریگەریەی خوێندەواری لەسەر ئاستی بژێوی دیاری بکەین بەاڵم‬ ‫بە شێوەیەکی ناراستەوخۆ ئێمە دەرک بەوە دەکەین و ئەو کاریگەرییە بەرچاو دەکەوێت‪.‬‬ ‫بەاڵم چەندین توێژینەوە تا ئێستا بۆ ئەم مەبەستە ئەنجام دراوە و ئێمەش ھەوڵ ئەدەین‬ ‫بەکورتی بەشێک لەو توێژینەوانە بناسێنین و ئەو ھاوکێشەیە پشتڕاست بکەینەوە کە‬ ‫خوێندەواری کاریگەری بەسەر بەرزرکردنەوەی ئاستی بژێوییەوە ھەیە و ئەمەش کورتەی‬ ‫ئەو توێژینەوانیە کە باس لەگەشەی ئابووری دەکەن‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬توێژینەوەکەی باڕۆ کە لە ساڵی (‪ )١٩٩١‬ئەنجام دراوە کە تیایدا زانیاری‬ ‫ھاوبەشی بەکارھێناوە بەتایبەت لە نێوان والتانی جیھان لە ماوەی ساالنی ‪ ١٩٨٥-١٩٦٠‬و‬ ‫پوختەی تێکڕایی نەھێشتنی نەخوێندەواری گەورانە و لە ھەمان کاتیشدا تێکرایەکانیشی‬ ‫پەیوەست بوون بە قوتابخانەوە و کاریگەرە بە وێنایەکی پۆزەتیڤ لە سەر گەشەی‬ ‫ئابووری تاکەکەس‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬توێژینەوەی بەشیر و درات کە لە ساڵی (‪ )١٩٩٤‬ئەنجامیان داوە کە‬ ‫پوختەکەی بریتییە لە بوونی ھەمان پەیوەندی و لە ھەمان کات بە ڕێژەی سی و دوو‬ ‫واڵتی ڕۆژھەاڵتی ناوەراستی ئیسالمی و تیایدا جەخت لەسەر کاریگەری خوێندن لەسەر‬ ‫گەشەی ئابووری کراوەتەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬توێژینەوەی ھانۆشیک و کیمکۆ کە لە ساڵی (‪ )٢٠٠٠‬ئەنجامیان داوە تیایدا باسی‬ ‫دیاریکردن و بوونی پەیوەندیەکی بەھێز لە سی و یەک واڵت لە نێوان بەدەستھێنانی‬ ‫خوێندنی قوتابی لە بیرکاری و زانست لە الیەک و گەشەی ئابووری لە الیەکی ترەوە‬ ‫کراوەتەوە‪ ،‬بۆنموونە‪ ،‬لە ھەر یەک لە واڵتانی کۆریای باشوور و سەنگافورە و ھۆنک‬ ‫گۆنگ و تایوان کە لەم توێژینەوەیەدا تۆمار کراون لە ماوەی دیاریکراودا تێکرایی گەشەی‬ ‫ئابووریان بەرزە بۆ بەدەستھێنانی خوێندن ھەروەھا بەرێژەی ماوەیەکیی نزیک ئەوە‬ ‫بینراوە لە ژمارەیەک لە واڵتانی ئاسیا کە قۆناغێکی خاویان لە گەشەی ئابووریدا ھەیە‬ ‫کە ئەمەش بە مانای پەیوەندیەکی گشتی دێ لە نێوان ئاستی بەدەستھێنانی خوێندن‬ ‫ ‪ 177‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫لە بیرکاری و زانست و گەشەی ئابوورییدا‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬توێژینەوەکەی نۆدە کە لە (‪ )٢٠٠٤‬ئەنجامی داوە کە بەکارھێنان و‬ ‫کۆکردنەوەی زانیاری لە چل و چوار واڵتی ئەفریقیا لە ماوەی ‪١٩٩٠-١٩٧٠‬ئەنجام دراوە‬ ‫و پوختەکەشی بریتییە لەوەی کە نەھێشتنی نەخوێندەواری لە نێوان فاکتەرەکانی‬ ‫جێبەجێکردنیدا کاریگەری ھەیە بەسەر وێناکردنێکی پۆزەتیڤ لە گەشەی ئابووری تاک‬ ‫لە ناوخۆی واڵتدا‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪ .١‬غازی حەسەن‪ ،‬خوێندەواری ڕێگەیەکی سەخت و درێژ لە کوردستان‪ ،‬دەزگای چاپ و باڵوکردنەوەی‬ ‫ئاراس‪ ،‬ھەولێر‪٢٠٠٨ ،‬‬ ‫‪ .٢‬چنار سەعد عبدواڵ‪ ،‬پەروەردەو نەتەوایەتی‪ ،‬دەزگای چاپ و باڵوکردنەوەی ئاراس‪ ،‬ھەولێر‪.٢٠١٠ ،‬‬ ‫‪ .٣‬کوئن‪ ،‬بروس‪ ،‬درامدی بە جامعە شناسی‪ ،‬ترجمە‪ ،‬محسن ثالثی‪ ،‬چاپ بیست و ششەم‪ ،‬نشر توتیا‪،‬‬ ‫نھران‪.١٣٨٤ ،‬‬ ‫‪ .٤‬کوزر‪ ،‬لوئیس ‪ /‬ڕنارد ڕوزنبرگ‪ ،‬نظریەھای بنیادی جامعەشناسی‪ ،‬ترجمە‪ :‬فرھنگ ارشاد‪ ،‬چاپ‬ ‫سوم‪ ،‬نشر نی‪ ،‬تهران‪.١٣٨٥ ،‬‬ ‫‪ .٥‬گیدنز‪ ،‬انتونی‪ ،‬فراسوی چپ و ڕاست‪ ،‬ترجمە‪ ،‬محسن ثالثی‪ ،‬انتشارات علمی‪ ،‬تهران‪.١٣٨٢ ،‬‬ ‫‪ .٦‬گیدنز‪ ،‬انتونی‪ ،‬پیامدھای مدرنیت‪ ،‬محسن پالپی‪ ،‬چاپ سوم‪ ،‬نشر مرکز‪ ،‬تهران‪.١٣٨٣ ،‬‬ ‫‪ .٧‬گیدنز‪ ،‬انتونی‪ ،‬تجدد و تشخص (جامعە و ھویت شخصی در عێر جدید)‪ ،‬ترجمە‪ ،‬ناصر موفقیان‪،‬‬ ‫چاپ چهارم‪ ،‬نشر نی‪ ،‬تهران‪.‬‬ ‫‪ .٨‬گیدنز‪ ،‬انتونی‪ ،‬جامعە شناسی‪ ،‬ترجمە‪ :‬منوچهر صبوری‪ ،‬چاپ نوزدھم‪ ،‬نشر نی‪ ،‬تهران‪.١٣٨٦ ،‬‬ ‫‪ .٩‬گولد‪ ،‬جولیوس‪ ،‬ویلیام ل‪ .‬کولب‪ ،‬فرھنگ علوم اجتماعی‪ ،‬ترجمە کیا و دیگران‪ ،‬انتشارات مازیار‪،‬‬ ‫تهران‪.١٣٧٠ ،‬‬

‫‪.sociology,» Encyclopdia Britannica« .١٠‬‬ ‫‪Baali, ‎Fuad. Society, state, and urbanism: Ibn Khaldun›s .١١‬‬ ‫‪.١١ .١٩٨٨ ,sociological thought. State University of New York Press‬‬ ‫‪,Glass, ‎Cyril. The New Encyclopedia of Islam. Rowman & Littlefield .١٢‬‬ ‫‪.٩٧٨٠٧٤٢٥٦٢٩٦٧ .٢٢٢ .٢٠٠٨‬‬ ‫‪Rosenau, ‎James N.. Ernst Otto Czempiel. Governance without .١٣‬‬ ‫‪government: order and change in world politics. Cambridge University‬‬ ‫‪.١٥٦ .١٩٩٢ ,Press‬‬ ‫‪Encarta, Sociology, Microsoft Corporation .١٤‬‬ ‫‪Sociology, theories of. In .)١٩٩٨( .ALEXANDER, JEFFREY C .١٥‬‬ ‫‪E. Craig (Ed.), Routledge Encyclopedia of Philosophy. London:‬‬ ‫‪.Routledge‬‬

‫ ‪ 178‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫کتێبی تەیمور‬ ‫«بەسەرهاتێکی دەگمەن لەبارەی‬ ‫ئەنفالەوە»‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬

‫ ‪ 179‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 180‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەگەرچی ژانی برینی ئەنفال بۆ من نوێ نییە و تالنەوە لە نێو ئازاری ئەنفالدا بوو بە‬ ‫هەوێنێ نووسینی سێ کتێب "چامەیەکی شیعری" و "رۆمان"ێک و "لێکۆڵینەوە"یەک‪،‬‬ ‫ئەگەرچی لە ڕابردوودا و لە یادی ئەنفالدا هەموو ساڵێک بەدیار دیداری هەر ژنێکی لە‬ ‫ئەنفال دەربەزبووەوە فرمێسکم نیگامی خوساندووە‪ ،‬بەاڵم ئێستا کە کتێبی "تەیمور"م‬ ‫خوێندەوە‪ ،‬کە سەرگوزەشتەی منداڵێکی ئەودەم دوانزەساڵی تاقە دەربەزبووی گۆڕە‬ ‫بەکۆمەڵەکانی ژن و مندااڵنی کوردە‪ ،‬تا کۆتایی کتێبە دەیان جار بە دەنگی بەرز و‬ ‫پڕاوپڕ بە ژوورەکە بۆ ئەنفالکراوان‪ ،‬بۆ کورد و مێژووەکەی‪ ،‬بۆ کوردستان و جێگەکەی‪،‬‬ ‫بۆ دڕندایەتی دوژمنەکانی‪ ،‬بۆ ساکاری و بێتاوانی ئەم گەلە‪ ،‬گریامەوە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ،١٩٩١‬ساڵی ڕاپەڕین‪ ،‬لە سەرتەکی بناری بەمۆ‪ ،‬بە ناوی فیستیڤاڵی شیعر و‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬یەکەمین چاالکی ئەدەبیمان سازدا و من لەوێدا شیعرێکم بۆ پێشمەرگەیەکی‬ ‫شەهید خوێندەوە‪ ،‬شەهید حەمەرەش‪ ،‬کە لە شەڕی ئازادکردنی دووزدا شەهید بوو بوو‪.‬‬ ‫هەر لەو فیستیڤاڵەدا مێردمناڵێکیان هێنا و گوتیان دەربازبووی گۆڕە بەکۆمەڵەکانی‬ ‫ئەنفالە‪ .‬ئەو مێردمنداڵە "تەیمور" بوو‪ ،‬لە ماوەی بیست دەقیقەیەکدا ئەوەی گێڕایەوە کە‬ ‫چۆن لە دێیەکەی خۆیانەوە "کوڵەجۆ" تا نێوچااڵکانی بیابان براون و بەکۆمەڵ گولەباران‬ ‫کراون‪ .‬کە تەیموور ئەو بەسەرهاتەی دەگێڕایەوە‪ ،‬موچوڕکی سەرسامی و بروسکەی ئازار‬ ‫و شڵەژانی ڕق لە جەالد لە ڕۆح و جەستەی هەموو ئامادەبووان‪ ،‬کەشی ڤیستیڤاڵەکەی‬ ‫پڕ کرد لە وزەیەکی جیاوازتر و ئیدی دوای وتەکانی ئەو‪ ،‬هیچ شیعری‪ ،‬هیچ چیرۆک‬ ‫و وتەیەکی تر نەیاندەتوانی سەرنجەکان بگەڕێننەوە سەر ئەو ساتەی تیایدا بووین‪،‬‬ ‫سەرنجی ڕۆحی هەموومان گەڕایەوە بۆ ساڵی ‪ ،١٩٨٨‬ساڵی قڕکردنی کورد بەناوی‬ ‫پەالمارەکانی ئەنفالەوە‪ .‬جەستەمان لە سەرتەک مایەوە و خەیاڵ و ڕۆحمان بەرەو الی‬ ‫یەک بەیەکی ئەو ژن و منداڵ و گەنج و پیرە ئەنفالکراوانە هەڵفڕی‪ ،‬کە هەموومان پێمان‬ ‫وابوو دەشێ هێشتا مابن و کەسوکاریشیان هەر چاو لە ڕێی گەڕانەوەیان بوون‪ .‬وتەکانی‬ ‫تەیمووری ئەو کاتە‪ ،‬ئەگەرچی گێڕانەوەی مێردمنداڵێک بوو‪ ،‬بە ماوەیەکی کورت باسی‬ ‫مێژوویەکی خوێناوی و مەرگەساتی هەزاران هەزار کەسی کرد لەو فیستیڤاڵە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مەحاڵ بوو ئەوەی کە گوێی لێی بووبێ و قەڵەمبەدەست بووبێ‪ ،‬بۆی نەبووبێت بە‬ ‫هەوێنی دەیان نووسین‪ .‬بۆ منیش‪ ،‬کە شاعیرێکی گەنج بووم لەو سەردەمە و خەڵکی ئەو‬ ‫گەرمیانە ئەنفالکراوە بووم و بە چاوی خۆم زرێپۆشەکانی ڕژێمی بەعسم دیبوو کە بەسەر‬ ‫جادەی "کفری"ییەوە بەرەو دێیەکانی گەرمیان دەڕۆیشتن و ئەودەم کەس نەیدەزانی‬ ‫قەوارەی ئەو کارەساتەی ئەو سوپایە بەسەر گەلی کوردییان هێناوە چەندە‪ ،‬دوای‬ ‫گێڕانەوەکەی "تەیمور" سەرم پڕاوپڕ بوو لە ئازاری ئەنفال و دەبوو بیاننووسمەوە‪ .‬ساڵی‬ ‫ ‪ 181‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫‪ ١٩٩٣‬چووم بۆ سوێد و لەوێ نیشتەجێ بووم‪ .‬لەم واڵتە نوێیە‪ ،‬منی گەنج عەوداڵی‬ ‫هیچی تر نەبووم‪ ،‬نووسینەوەی ئەو ئازارانە نەبێت‪ .‬چامەیەکم نووسیووە لە چوارچێوەی‬ ‫کتێبێکدا "شاخ کێڵگەی گەنمەشامییە" چامەیەک بۆ ئەنفال‪ ،‬نامەیەک بۆ مێژوو‪ ،‬کە‬ ‫پێشکەشم کرد بە "تەیموور عەبدول" ئەو تاقانەیەی لە ئەنفال دەربازی بوو‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫سەرم قورس بوو بەو ئازارانە و بارگاوی بووم بە ژانی ئەنفال‪ ،‬ڕۆمانی" ئەڤین ئاوی‬ ‫ژیانە"م نووسی و لەوێشدا پاڵەوانەکەم دەربازبوویەکی سەر لێواری گۆرەبەکۆمەڵەکانە‪،‬‬ ‫کە بە پێکراوی هەڵدێت و پەیامی پێیە و دەیەوێ بیگەیەنێت‪ ،‬پەیامبەری گەلێکە‪ ،‬کە‬ ‫لەبەر دوژمنەکانی زەوی لێ بووە بە دۆزەخ و بەدوای هەسارەیەکی ئارامدا دەگەڕێت تا‬ ‫گەلەکەی بگوێزێتەوە بۆ سەر ئەو هەسارەیە و لەوێ واڵتێک چێ کات بۆ ئەو گەلە کە‬ ‫دوور بێت لە دوژمنە داگیرکەرەکانی سەر هەسارەی زەوی‪ .‬بەاڵم ئەو ڕۆمانەش دادی منی‬ ‫نەدا و ئازارەکانی ئەنفال لە نێو سەری مندا بەوە خاڵی نەبووە و کە قوتابی زانکۆ بووم‬ ‫و ڕشتەکانی کۆمەڵناسی و پەروەردە و دەروونناسیم دەخوێند‪ ،‬ئەوان ئاراستەیان کردم‬ ‫کە لە ئەنفال بکۆڵمەوە و زانستییانەش لە کاریگەرییەکانی بۆ سەر کۆمەڵگە و تاکەکان‬ ‫شیکاری بکەم و ئەو لێکۆڵینەوەیەشم ئەنجام دا‪ ،‬دواتریش لە ڕۆمانی زەنگدانەوە ژنانی‬ ‫ئەنفال هاتنەوە و ئامبازی قەڵەمەکەم بوون دەتوانم بڵێم هەوێنی هەموو ئەوانە گێڕانەوە‬ ‫ساکارەکەی ئەو مێردمنداڵە بوو کە لە فیستیڤاڵی شیعر و پێشمەرگە‪ ،‬لە سەرتەکی‬ ‫بناری بەمۆ‪ ،‬ئەو کاریگەرییە قورسەی لەسەر من دانابوو‪ ،‬ئەویش تەیمور بوو‪.‬‬ ‫ئێستا کە ئەم کتێبەی "تەیمور"م خوێندەوە‪ ،‬سااڵنێکی زۆر دوای ئەنفال‪ ،‬ئەمجارەیان‬ ‫تەیمور لە ڕێگەی وەاڵمدانەوەی پرسیارە ورد و شارەزایانەکانی کاک عارف قوربانی‪،‬‬ ‫کە وتووێژەکەی لەگەڵ ساز کردووە‪ ،‬هۆشیارانە و بە وەسفێکی وردەوە ئەو بەسەرهاتە‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬بە جۆرێک کە مێژووی ئەنفالت وا ڕوون و زیندوو پیشان دەدات کە ناتوانی‬ ‫بەرگەی بگری و بارگاویت دەکات بە ئەنفال و بەرپرسیارێتیت دەخاتە ئەستۆ وەک‬ ‫تاکێک کە لە نێو واڵتێکدا دەژیت ئەوە مێژووەکەیەتی و ئەوە دوژمنەکانێتی‪ .‬بە تایبەتی‬ ‫من لە کاتێکدا کە کتێبی"تەیمور" دەخوێنمەوە‪ ،‬کوردستان دووبارە پەالمار دراوە لە‬ ‫الیەن دوژمنانێکەوە کە هەندێکیان پاشماوەی ئەو سوپا دڕندەیەن کە کوردی جینۆساید‬ ‫کرد و هەندێکی تریشیان لەوانیش دڕندەترن و ناویان (داعش)ە‪ .‬بەڵێ لەم کاتەدا کە‬ ‫من ئەم کتێبە دەگمەنە دەخوێنمەوە لەسەر ئەنفال‪ ،‬لەم کوردستانەدا جینۆسایدێکی‬ ‫تر ئەنجامدراوە لە (شەنگال) و بە کۆمەڵ گەنجی کورد‪ ،‬پیاوی کورد‪ ،‬منداڵی کورد‪،‬‬ ‫گولەباران کراون‪ ،‬سەربڕدراون‪ ،‬ئەتک کراون‪ ،‬القەکراون و هتد‪.‬‬

‫ ‪ 182‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫عارف قوربانی‪ ،‬بەم کتێبەی"تەیمور‪ ،‬تاقەڕزگاربووی گۆڕی بەکۆمەڵی ژن و منداڵە‬ ‫ئەنفالکراوەکان " کەرەستەیەکی بەهادار و دەگمەنی سەبارەت بە ئەنفالی خستەوە‬ ‫بەردەستی خوێنەران و نووسەران و لێکۆڵەرەوان‪ ،‬تەیموریش بەو باسکردنە هۆشیارانە‬ ‫و جیاوازەی وای کردووە زامی ئەنفال لە زاکیرەی مرۆڤی کورددا وشک نەکاتەوە و خوێنی‬ ‫لێ بچۆڕێت‪ .‬زۆر گرنگە کورد بە گشتی و بە تایبەتی نەوەکانی دوای ئەنفال‪ ،‬ئاگاداری‬ ‫مێژووی خۆیان بن و کارەسات و جینۆسایدەکان لە زاکیرەیان هەمیشە زیندوو بێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی هێزی بەرگری لە ناخی کورددا هۆشیارانە و بەردەوام بێت‪ .‬ئەم کتێبەی تەیمور‬ ‫پێویستە ببێتە مەنهەجی خوێندن‪ ،‬وا نەبێت نەوەکانی دوای ئێمە تەیموور ناناسن‪ ،‬کە‬ ‫تەیمووریشیان نەناسی مانای ئەوەیە بەشێکی گرنگ و دەگمەن و کارەساتباری مێژووی‬ ‫خۆیان ناناسن‪.‬‬

‫ ‪ 183‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 184‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئه‌ده‌ب‬

‫به‌شێکه له‌ كولتوور‬ ‫ئەمجەد شاکەلی‬ ‫سازدانی گوتووێژ‪:‬‬

‫غەمگین بۆڵی‬ ‫ ‪ 185‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 186‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پ‪ :‬ئایا پێویستە بیرکردنەوەکان لە کولتوورێکی دەوڵەمەند‪ ،‬بیرکردنەوەیەکی‬ ‫زانستیانەبن‪ ،‬تا لەسەر بنەمای ئەو بیرکردنەوەیە زانستییە‪ ،‬بتوانرێت دەستببرێت‬ ‫بۆ کولتوورە باوەکان و گۆرانکاریی تیابکرێت؟‪ .‬ئەی ئەگەر بیرکردنەوەکان‪ ،‬ھەر‬ ‫بیرکردنەوەیەکی دیینیی و ئەفسانەیی بێت‪ ،‬ئایا سەرچاوەکانی کولتوورێکی سواو‬ ‫و پوکاوە و ڕزیویی ھەزاران ساڵەی لەمەوبەربێت‪ ،‬ئاخۆ دەبێت گۆرانکارییەکان‬ ‫چۆنچۆنی بێت؟ئایا ئەدەب بە شێوەیەکی گشتگیر چ پەیوەندییەکی بە کولتوورەوە‬ ‫ھەیە؟ ئایا ڕۆڵی کولتوور بەسەر ئەدەبیاتەوە چییە؟ بەیەککەوتنی کولتوورە‬ ‫جیاوازەکان‪ ،‬تاچەند کۆمەکی ئەدەبیات دەکات؟ ئایا کامە کولتوور کۆمەکی‬ ‫ئەدەبیاتی ئێمەی کردووە؟‬ ‫ئێمەی میللەتی کورد لەسەردەمێکدا کە سەرەتای دانانی دەوڵەتی نەتەوەی کورد‬ ‫بوو‪ ،‬واتە لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەم‪ ،‬ئایا ئەو کات ئەدیبانی کورد‪،‬‬ ‫بەبەراورد لەگەڵ سیاسەتمەداران کامەیان ڕۆڵی کاراتریان ھەبووە بۆ پاراستنی‬ ‫کولتووری کوردی؟ لێرەشەوە ئەوەش دەپرسین ئایا کولتووری ئێمە ئێشتایش‬ ‫لە ژێر مەترسییە‪ ،‬یاخود لە مەترسی دەرچووە؟ ئایا چ کاتێک مەترسی بۆ‬ ‫سەر کولتوور و کەسایەتی کورد دەست پێ دەکات؟ یاخود کەی دەتوانین بڕیار‬ ‫لەسەر ئەوە بدەین‪ ،‬کە ئەم کولتوورە لەژێرمەترسیدایەو مەترسییەکانیشی‬ ‫ئەمانەن؟ ئایا پێت وانییە‪ ،‬دەوڵەتی نەتەوەی کوردی ھەمیشە دەکوشرێت بە‬ ‫ئایدیۆلۆژی ناسیۆنالیزمی شۆڤێنی‪ ،‬ئەمە لە الیەن فارس و تورکەکان‪ ،‬لە‬ ‫ناو عەرەبەکانیش بە بزووتنەوەی ناسیۆنالیزمی؟ ئایا بۆ ئەوەی کولتوورمان‬ ‫بەھێزتر بێت‪ ،‬چی بکەین باشە؟ ئەی ئەگەر میللەتێک کولتوور و ئەدەبیاتی لە‬ ‫ژێر گوشاری سیاسەتێکی خێڵ دابێت‪ ،‬ئەدیبەکان چی بکەن و ھەڵوێستییان چی‬ ‫دەبێت؟‬

‫ئەمجەد شاکەلی‪:‬‬ ‫پێش ھەر شتێک‪ ،‬من بۆ خۆم وشەی «کەلتوور» یا «کولتوور ‪»Kultur/Cultur‬‬ ‫یا «کەڵچەر‪ « Culture‬یا ھەر شێوەیەکی دیکەی ئەو وشانەم‪ ،‬کە زۆرێک لە‬ ‫نووسەرانی کورد بەکاریان دەبەن‪ ،‬بەالوە نە پەسەندە و نە خۆشە و نە جوانە‪ .‬ئەو‬ ‫وشانە‪ ،‬لە بنەڕەتدا دەگەڕێنەوە سەر وشەی «کولتوورا ‪ « Cultura‬و «کولتووس‬ ‫‪« Cultus‬ی زمانی التینی‪ ،‬کە زمانی نووسین و خوێندن و زانستی ڕۆمانییەکان بووە‬ ‫و ئێستا زمانێکی مردووە‪ ،‬ڕێک وەک زمانی پەھلەڤی ئێرانی‪ .‬کورد تا ئێستا نەیتوانیوە‬ ‫لەسەر یەک وشە یا دەستەواژە بۆ فەرھەنگ‪ ،‬پێک بێت‪ .‬ھەریەکەو بە ئارەزووی خۆی و‬ ‫بە گوێرەی ئەوەی لە کوێ دەژی‪ ،‬دەستەواژەیەک بەکار دەبات‪ ،‬ئیدی‪:‬کەڵچەر‪ ،‬کەلتوور‪،‬‬ ‫کولتوور‪ ،‬ڕۆشنبیریی(دەگوترێ وەزارەتی ڕۆشنبیریی)‪،‬ڕەوشەنبیریی‪ ،‬ڕووناکبیریی‪،‬‬ ‫ ‪ 187‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫چاند(بە کرمانجیی سەروو)‪ ،‬ھەموو ئەوانە بەکار دەبرێن‪ .‬کورد‪ ،‬کە نەتەوەیەکی ئێرانییە‬ ‫و زمانەکەشی یەکێکە لە زمانە ئێرانییەکان‪ ،‬حەقوایە وشەی «فەرھەنگ» بەکار ببات و‬ ‫ببڕێتەوە‪ ،‬چونکە ئەو وشەیە لە بنەمادا‪ ،‬وشەیەکی ڕەسەنی زمانانی ئێرانییە‪.‬‬ ‫فەرھەنگ‪ ،‬بە واتا فراوانەکەی تەواوی الیەنە گیانەکی‪ ،‬ھۆشەکی‪ ،‬ھەستەکی و شێوەی‬ ‫ژیانی جڤاکیی‪ ،‬ھەموو جڤاکێک دەگرێتەوە‪ .‬ئەدەب (شیعر‪ ،‬چیرۆک‪ ،‬ڕۆمان‪ ،‬ڕەخنە‪،‬‬ ‫فۆلکلۆر)‪ ،‬ھونەر(ستران‪ ،‬سەما‪ ،‬نیگارکێشان‪ ،‬وێنەگرتن‪ ،‬پەیکەرتاشیی‪ ،‬سینەما‪،‬‬ ‫شانۆیی‪ ،‬موسیقا)‪ ،‬میدیا (ڕۆژنامەنووسیی‪ ،‬ڕادیۆ‪ ،‬تەلەڤزیۆن)‪ ،‬ئایین‪ ،‬فیلۆسۆفیی‪،‬‬ ‫ئەفسانە‪ ،‬نەریت‪ ،‬ڕەوشت‪ ،‬پەروەردە‪ ،‬بارھێنان‪ ،‬چاندن و کشتوکاڵ‪ ،‬کاری دەستیی‪،‬‬ ‫پۆشاک‪ ،‬خۆراک‪ ،‬خانوو و ھونەری بیناسازی و‪...‬ھەموو ئەمانە بەشێکن لە فەرھەنگ‪.‬‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬کە باس لە فەرھەنگ دەکات‪ ،‬فرەجاران دەستەواژەی‪ :‬فەرھەنگی خۆراک‪،‬‬ ‫فەرھەنگی پۆشاک‪ ،‬فەرھەنگی خواردنەوە‪ ،‬فەرھەنگی بازرگانی‪ ،‬فەرھەنگی کشتوکاڵ‪،‬‬ ‫فەرھەنگی کارگێڕی‪ ،‬فەرھەنگی گەشتکردن‪ ،‬فەرھەنگی دەیان شتی دیکە بەکار دەبات‪،‬‬ ‫چونکە ھەر بوارێکی ژیان‪ ،‬فەرھەنگێکی تایبەتی خۆی ھەیە‪ .‬ئەدەب‪ ،‬بەشێکی گرنگە لە‬ ‫فەرھەنگ و یەکێکە لە بنگە و کۆڵەکە ھەرە قاییم و بتەو و بنەڕەتییەکانی فەرھەنگ‪.‬‬ ‫بە بڕوای من‪ ،‬فەرھەنگە جیاوازەکان‪ ،‬ھەرگیز دژ بە یەکدی نین و پێکدانادەن‪ ،‬بەڵکە‬ ‫پێکدەگەن و تێکەڵ دەبن و لەنێو یەکدیدا دەتوێنەوە و دەبن بە یەک‪ .‬ئەگەر وا دانێین‬ ‫ھەر نەتەوەیەک‪ ،‬گەلێک‪ ،‬کۆمەڵەخەڵکێک‪ ،‬خاوەنی یەک فەرھەنگ بن‪ ،‬ئەوا ناتوانرێ‬ ‫ئەوە بسەلمێنرێ‪ ،‬کە ئەو فەرھەنگەی ھەیانە سەدلەسەد ھی خۆیانە و ھەرگیز لەتەک چ‬ ‫فەرھەنگی دیکەدا تێکەڵ نەبووە یا کاریگەریی چ فەرھەنگێکی دیکەی بەسەرەوە نەبووە‬ ‫و نییە‪ .‬لەم جیھانەدا فەرھەنگی سەدلەسەد نییە و فەرھەنگیش چەسپاو و نەگۆڕ نییە‪،‬‬ ‫بەڵکە ھەمیشە لە گۆڕان و نوێبوونەوە و لەنێوچووندایە‪ .‬بێگومان‪ ،‬تێکەاڵوی فەرھەنگیی‬ ‫و کارلێکیان لەیەکدی‪ ،‬دەبێتە ھۆی بەھێزکردنی نەک ھەر ئەدەب‪ ،‬بەڵکە ھەموو‬ ‫بەشەکانی دیکەی فەرھەنگ‪ ،‬بەمەرجێک‪ ،‬ئەگەر بە مەبەست و وەک ھزرێکی داگیرکارانە‪،‬‬ ‫کۆڵۆنیالیستانە و ئیمپریالیستانە‪ ،‬فەرھەنگێکی زاڵ و باو‪ ،‬بە تۆبزی‪ ،‬نەسەپێنرێت‬ ‫بەسەر فەرھەنگی گەل‪ ،‬نەتەوە‪ ،‬واڵت یا کۆمەڵەخەڵکێکدا‪ ،‬کە خۆیان لەنێو یەک‬ ‫فەرھەنگدا دەبیننەوە‪ ،‬بە مەبەستی سڕینەوە و لەنێوبردنی فەرھەنگەکەیان‪ .‬ئەدەب‪،‬‬ ‫وەک پاژێکی سەرەکی و گرنگی فەرھەنگ‪ ،‬ھەمیشە‪ ،‬وزە و ھێز دەداتە فەرھەنگ‪.‬‬ ‫فەرھەنگە بەھێزەکان‪ ،‬لە ڕێگەی ئەدەب و ھونەرە بەھێزەکانیانەوە دەناسرێنەوە‪.‬‬

‫ ‪ 188‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫کورد‪ ،‬وەک نەتەوە و بە درێژایی مێژوو‪ ،‬ھەرگیز خاوەنی فەرھەنگێکی تۆکمە و بەھێز و‬ ‫کاریگەر‪ ،‬کە توانیبێتی کار بکاتە سەر فەرھەنگی دیکەی خەڵکی دیکە‪ ،‬نەبووە‪ .‬کورد‪،‬‬ ‫ھەرگیز خاوەنی شارستانییەکی مەزن و لەبەرچاو نەبووە و نە لە ڕووی ھزر و نە لە ڕووی‬ ‫ئەدەب و نە لە ھونەریشدا‪ ،‬ھەرگیز شتێکی بەھێز و کاریگەری بە مرۆڤایەتی‪ ،‬نەبەخشیوە‬ ‫و پێشکەش نەکردووە‪ .‬‬ ‫خودانی فەرھەنگی بەھێز و دەوڵەمەند‪ ،‬ھەمیشە خەڵکانێکن لەسەر پێی خۆیان‬ ‫ڕاوەستاون و زەوینەیەکی ھزریی تۆکمە و بتەو و بڕوابەخۆبوونێکی لەڕادەبەدەریان ھەیە‬ ‫و فەرھەنگی دیکە لە ھیج ھەلومەرجێکدا ناتوانێت‪ ،‬فەرھەنگەکەیان بسڕێتەوە و لەنێو‬ ‫ببات‪ .‬کورد‪ ،‬لەو خەڵکە خاوەن فەرھەنگە بەھێز و دەوڵەمەندانە نییە‪ .‬نەیارانی کورد‪،‬‬ ‫ئەگەر بە درێژایی مێژووش ھەوڵی لەنێوبردنی فەرھەنگی کوردیان دابێت‪ ،‬ئەوا لەبەر‬ ‫بێھێزیی و الوازیی و کرچوکاڵیی فەرھەنگی کورد‪ ،‬توانیویانە‪ ،‬کاریگەری لەسەر دانێن و‬ ‫بیشێوێنن و بەشێکی لێ لەنێو ببەن‪ ،‬لێ بەوەیشەوە ئەوان نەیانتوانیوە بە تەواوی ئەو‬ ‫فەرھەنگە لەنێو بەرن‪ .‬ئەوان(نەیارانی کورد)تا ڕادەیەکی زۆر سەرکەوتوون لەوەی‪ ،‬کورد‬ ‫بە فەرھەنگ و بە سیاسەت و بە ئابووری و بە مێشک و بیرکردنەوە و ڕەوتارەوە‪ ،‬کەوی‬ ‫بکەن و بیخەنە نێو بازنەی جیھانبینی خۆیانەوە و بە خۆیانەوەی گرێدەن‪ ،‬نەک وەک‬ ‫پاشکۆیەکی ئاگا و زیتەڵە و وریا‪ ،‬بەڵکە وەک پاشکۆیەکی الساییکەرەوە‪ .‬تۆ لەوەگەڕێ‬ ‫لەمرە و لەورە‪ ،‬کوردگەلێکی یاخی و بەلەسە لەو ڕێسایە دەبینیتەوە‪ ،‬کە ملکەچی ئەو‬ ‫سەڕشۆڕپێکردنەی نەیارانی کورد نین‪ ،‬لێ ئەوانە ھەموو کورد نین‪ .‬سەرانی سیاسەتی‬ ‫جڤاکی کورد و دەسەاڵتداری کورد‪ ،‬ئەوانەی ھەوساریان بەدەستە و بڕیاردەرن‪ ،‬کورد و‬ ‫واڵتی کورد و فەرھەنگی کورد و ھەموو شتێکی کورد‪ ،‬وەک کاکڵە گوێزێکی پاککراو‪،‬‬ ‫دەخەنە پێش نەیارانی کورد‪ .‬ئەمڕۆ‪ ،‬کورد بە دەستی خۆی‪ ،‬نەک بە دەستی بیانی‪،‬‬ ‫فەرھەنگی خۆی لەنێو دەبات‪ .‬ئەوەی ئەمڕۆ لە باشووری کوردستان ڕوودەدات‪ ،‬بەشێکی‬ ‫کەمی لێ دەرچێت‪ ،‬سڕینەوە و تاساندن و کوشتنی فەرھەنگە‪ .‬فەرھەنگی کورد بە گشتی‬ ‫و زمانی کوردی‪ ،‬کە بڕبڕەی پشتی ئەدەبەکەیەتی‪ ،‬کە کۆڵەکە گەورەکەی فەرھەنگە‪،‬‬ ‫ئەمڕۆ لە کوردستان «زۆرگێ» دەکرێ(واتە‪ :‬بە تۆبزی دەیگێن)‪ .‬کابرایەکی فرانسەیی‪،‬‬ ‫سوێدی یا عەرەبێک‪ ،‬ئەمڕۆ بیەوێ زمانی کوردی فێر بێت‪ ،‬ئەگەر لە ھەولێر و سلێمانی‬ ‫بچێتە کۆرس و خولی زمان‪ ،‬ئەم کوردییەی تۆ و من پێی دەنووسین و دەخوێنینەوە‪،‬‬ ‫کە سەدان ساڵە بووە بە زمانی نووسین و بارھێنان و خوێندنەوە و میدیا‪ ،‬فێر دەکرێ‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر بچێتە دھۆک و زاخۆ‪ ،‬ئەوە کرمانجی سەروو فێر دەکرێ و خۆ ئەگەر‬ ‫کوردانی باکوور خاوەنی ئەو کۆرسە بن‪ ،‬ئەوا کوردی بە تیپی التینی فێر دەکرێ و خودا‬ ‫ ‪ 189‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەزانێت ئەگەر ئەو بیانییە سیابەختە لە ھەورامان یا ئیالم یا سیوەرەک یا یەرەڤان‪،‬‬ ‫فێرە کوردی بکرێت‪ ،‬ئەوان چی فێر دەکەن‪ .‬ئەمە نەک ھەر بەزۆرگایینی زمانی کوردییە‪،‬‬ ‫بەڵکە لە سێدارەدان و سووتاندن و لەنێوبردنی زمانی کوردییە و بەوەش سڕینەوەی‬ ‫فەرھەنگی کوردییە‪ .‬دەسەاڵتی کورد‪ ،‬ئەمڕۆ پارە و سەرمایە‪ ،‬چاوی سوور کردووە و‬ ‫لە پارە زیاتر ھیچی دیکە نابینێت‪ .‬دەسەاڵتی کورد‪ ،‬نۆرەی سەرمایەدارێکی بێوێژدان و‬ ‫بازرگانێکی چاوچنۆک و بێھەست دەبینێت و بازرگانی دەکات‪ .‬بازرگانییش کار دەکاتە‬ ‫سەر فەرھەنگ‪ .‬تۆ کە ھەرچی شتت ھەیە‪ ،‬لە فیلمی دۆبالژکراو و کەرەستەی بیناسازی‬ ‫و خۆراک و سەوزە و میوە و ناوماڵە و تەنانەت ئاوی خواردەنەوەش‪ ،‬لە تورکیا‪ ،‬ئێران و‬ ‫ئێراق و سووریا و ئەمەریکاوە‪ ،‬بۆ بێت‪ ،‬نابێ چاوەڕوانی ئەوە بیت‪ ،‬کە تۆ سەربەخۆیت و‬ ‫خاوەنی خۆتی‪ .‬لەگەڵ کااڵ و ھەموو ورد و درشتێکی تورکدا‪ ،‬شێوەژیانی تورکی و ڕەوتار‬ ‫و کرداری تورکی و تەنانەت جیھانبینی و بیرکردنەوەی تورکییش دێنە ماڵ و واڵتە‬ ‫کاولبووەکەتەوە‪ .‬کێ لەمە تێناگات! ھیچ خاوەنئاوەزێکی ئەم جیھانە ناچێت واڵتەکەی‬ ‫خۆی بکاتە بازاڕ و تاقیگە و شوێنی حەوانەوە بۆ نەیاری گەل و واڵتەکەی‪ ،‬وەھا کارێک‬ ‫تەنیا بە دەسەاڵتدار و سیاسەتکار و بازرگانی کورد دەکرێت‪ .‬لەگەڵ ھاوردنی گچکەترین‬ ‫شت لە تورکیاوە بۆ کوردستان‪ ،‬فەرھەنگی تورکیشی لەگەڵدا وەژوور دەکەوێت و‬ ‫فەرھەنگەکەی تۆ وەبن فەرھەنگەکەی ئەوەوە دەبێت‪ ،‬چونکە ئەو زاڵە و ئەو بەھێزترە و‬ ‫ئەو بە نەخشەوە کارت لەگەڵدا دەکات و دەزانێت چ دەکات و مەبەستیشێتی فەرھەنگی‬ ‫تۆ کوێرکاتەوە‪ .‬فەرھەنگی تەنبەڵ و الوازی تۆیش‪ ،‬ھەرگیز بەری ئەو زلەفەرھەنگانەی‬ ‫پێ ناگیرێت‪ .‬‬ ‫ ‬ ‫ کە تۆ ھەموو شتێکی خۆتت سڕییەوە و ھەموو پۆخڵەفەرھەنگ و زڕەفەرھەنگ و‬ ‫زۆڵەکەفەرھەنگێکی دیکەت لە خەڵکی واڵتەکەت و نەتەوەکەت کردە فەرھەنگێکی بڵند‬ ‫و پیرۆز‪ ،‬ئەودەمی ئیدی فەرھەنگەکەی تۆ‪ ،‬چ بایەخێکی نامێنێت و کاڵ دەبێتەوە و‬ ‫بەرەو نەمان دەچێت‪ .‬نەبوونی سیاسەتێکی فەرھەنگیی گشتگر‪ ،‬کە بتوانێت نەخشە‬ ‫بۆ داھاتوو دانێت‪ ،‬دەکاتە ھەڵواسینی فەرھەنگەکەی خۆت‪ .‬پاراستنی فەرھەنگی ھەر‬ ‫گەل و نەتەوەیەک لە توانەوە و لەنێوچوون دەکەوێتە سەر دەمڕاست و دەسەاڵت و‬ ‫دەسەاڵتدارانی ئەو گەل و نەتەوە و خەڵکە‪ ،‬بە پلەی یەکەم‪ ،‬چونکە ئەوان بڕیاردەرن و‬ ‫ئەوانن‪ ،‬کە دەبێ سیاسەتی فەرھەنگیی گەل و واڵت دیاری بکەن و بە پلەی دووەمیش‬ ‫دەکەوێتە سەر سەرتەڵ و دەستەبژێری ڕووناکبیرانی ئەو گەل و نەتەوەیە خۆیان‪ ،‬کە‬ ‫دەبێ بەرپرسیاریەتییان ھەبێت و خاوەنی ھەڵوێستی ڕەخنەگرانە و چاکسازانە بن‪.‬‬ ‫ ‪ 190‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەوەی‪ ،‬کە خەڵکی کورد‪ ،‬خێزانی کورد‪ ،‬ئەمڕۆ‪ ،‬بە دیار تەلەڤزیۆنەکانیانەوە دانیشن‬ ‫و چاو لە دراما و فیلمی تورکی دۆباڵژکراو بۆ زمانی عەرەبی بکەن‪ ،‬کە سەرلەبەریان‬ ‫دژەکوردن و فەرھەنگی کورد‪ ،‬وەک فەرھەنگێکی دڕندە و یەکجار دواکەوتوو و بێفەڕ‬ ‫یا ھەر کورد وەک بێفەرھەنگ پێشان دەدەن‪ ،‬وەک دراماگەلی‪« :‬زەوییە خاوێنەکان»‬ ‫و «دۆڵی گورگان» و‪...‬ئەوە بۆ خۆی سڕینەوەی مێشکی خەڵکی کوردە و سڕینەوەی‬ ‫فەرھەنگە و مەترسییە بۆ سەر نەک تەنێ فەرھەنگ‪ ،‬بەڵکە بیرکردنەوە و ھەموو شتێکی‬ ‫مرۆڤی کورد‪ .‬ئێستا تۆ تەماشای ھەندێک درامای کوردی‪ ،‬بەرھەمی کورد خۆی بکە‪ ،‬کە‬ ‫لە تەلەڤزیۆنەکانی کوردستانەوە پەخش دەکرین‪ ،‬دەبینی «نێرگەلە» و «نێرگەلەکێش»‬ ‫و «نێرگەلەکێشان»ی تێدایە‪ ،‬ئەو بۆ خۆی لە دراما مسرییەکانەوە یا عەرەبییەکانەوە‬ ‫وەرگیراوە‪ ،‬بەوەش فەرھەنگی«نێرگەلە» بەرەبەرە دەبێتە بەشێک لە فەرھەنگیی کورد‪ .‬‬ ‫ڕێکالمکردن بۆ کااڵی تورکی‪ ،‬ڕێکالمکردنە بۆ سڕینەوەی فەرھەنگی کورد و مەترسییە‬ ‫بۆ ئێستا و داھاتووی فەرھەنگی کورد و مرۆڤی کورد‪ .‬‬ ‫ ‬ ‫تەلەڤزیۆن‪ ،‬وەک زانای جڤاکناسی فرانسی«پیێر بۆردیۆ» دەڵێ‪«:‬ھێندەی ئامێرێکی‬ ‫بەھێزی زاڵبوونە‪ ،‬ھێندە ھی گەیاندن و پێکەوەگرێدان نییە»‪ .‬تەلەڤزیۆن‪ ،‬لە کوردستان‪،‬‬ ‫بە پێزانین و نەخشەی دەسەاڵتە سیاسی و فەرھەنگییەکانی کوردستان‪ ،‬ئەگەر ھەموو‬ ‫خاشاک و زبڵەفەرھەنگێکی ئەمەریکایی و ئەوروپایی و تورکی و عەرەبی و فارسی‪،‬‬ ‫فڕێداتە نێو ماڵ و مێشکی مرۆڤی کوردەوە و لێیان بکاتە جوانی و تازەگەری و ژیانی‬ ‫نوێ و ھاوچەرخ‪ ،‬ئیدی چۆن ئەو تۆزە فەرھەنگەیشی ھەیانە‪ ،‬دەمێنێ و بەرگەی ئەو‬ ‫ھێرش و پەالمارە نابەرانبەرە دەگرێ! ‬ ‫سیاسەتکاران و دەسەاڵتدارانی کورد‪ ،‬لەبەر بەرژەوەند و پارەوپووڵ و بازرگانی و قازانج‪،‬‬ ‫ئەو باسەیان لەکن گرنگ نییە‪ ،‬لێ دەبوو فەرھەنگییانی کورد‪ ،‬لەوە و لە سەدان شتی‬ ‫دیکەی وەک ئەوە وەدەنگ ھاتبان‪ .‬من لەگەڵ ئەوەدا نیم‪ ،‬بۆ چاودێری فەرھەنگ و‬ ‫ھزر‪ ،‬پاسەوان و پۆلیس دابنرێن‪ ،‬چونکە ئەوە دەزانم‪ ،‬پاسەوانیی و چاودێریکردنی ھزر‪،‬‬ ‫کوشتنێتی‪ .‬داخراویی فەرھەنگ‪ ،‬نیشانەی الوازییەتی‪ .‬فەرھەنگی بەھێز و گەشەسەندوو‪،‬‬ ‫لە ڕێگەی کارێکی ڕەخنەیی کاراوە‪ ،‬کە ھەموو چەسپاو و چەقبەستوییەک دەگرێتەوە‬ ‫و ھەموو چوارچێوە و نموونەیەک تێکدەشکێنێت و بە ھەمان ھێزیش بەها و پێوەرەکان‬ ‫نوێ دەکاتەوە و لە چەمکە کاریگەر و تیژەکان و ھزرە زیندووەکان‪ ،‬شتی نوێ دێنێتە‬ ‫گۆڕێ و چێ دەکات و توانستی باڵوبوونەوە و بەرینبوونەوەی ھەیە‪ ،‬لێ مرۆڤ لە حاڵەتی‬ ‫فەرھەنگی کورددا‪ ،‬گەرەکە جیاوازی لەنێوان فەرھەنگی باش و خراپی دەوروبەر و ئەمال‬ ‫ ‪ 191‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫و ئەوالدا بکات و دەبێ لەوە تێبگات‪ ،‬کە ئەم فەرھەنگە تێکدەر و الدەر و ڕووخێنەر و‬ ‫ماڵوێرانکەرە و ئەوی دی‪ ،‬ئەو مەترسییەی لێ ناکرێت‪ .‬‬ ‫ڕووناکبیر و ئەدیب و نووسەر و ھونەرمەند و فەرھەنگییان‪ ،‬خەڵکانی چاوکراوە و‬ ‫شارەزا و زانای نێو جڤاک و گەل و نەتەوە و واڵت و خەڵکەکانی خۆیانن و لە ھەموو‬ ‫جڤاکەکانی جیھانیشدا ئەوانن پێشەنگی گۆڕان و دەستنیشانکاری دەردەکانی کۆمەڵگە‬ ‫و ڕەخنەگر و شڵەقێنەر و بزوێنەری چەقبەستوویین‪ .‬ئەوان ئەگەر بۆ خۆیان بەشێک‬ ‫بن لە سیاسەتی خێڵ و کۆمەڵگەی خێڵ و نەریتی خێڵ‪ ،‬ئەوا تۆ ناتوانیت چاوەڕوانی‬ ‫ھیچ ھەنگاوێکیان لێ بکەیت‪ .‬ئەو خەڵکە پێشەنگانە بێجگە لەوەی‪ ،‬کە خۆیان گەرەکە‬ ‫لە تەواوی ئەو گوشار و نەریتە ڕزیوانە یاخی بن‪ ،‬گەرەکە خەڵکیش فێری یاخیبوون‬ ‫بکەن‪ .‬یاخیبوون لە بەستەڵەکی ھزریی‪ .‬جڤاکی خێڵ‪ ،‬فەرھەنگی خێڵ و سیاسەتی‬ ‫خێڵ و بیری خێڵ‪ ،‬وەبەرھەم دێنێ و جڤاکی پیشەسازی و نوێیش‪ ،‬فەرھەنگی نوێ‪،‬‬ ‫سیاسەتی نوێ و بیری نوێ وەبەرھەم دێنێ‪ .‬جۆیس‪ ،‬کافکا‪ ،‬کامۆ و سارتر‪ ،‬بەرھەمی‬ ‫فەرھەنگی پیشەسازین‪ ،‬کە مرۆڤ تێیدا ھەستی نامۆیی و تەنیایی دایدەگرێت و سەدان‬ ‫کێشەی ڕەوانی و گیانەکی‪ ،‬مێشکی کۆن دەکەن‪ .‬نامۆیی و تەنیایی و کێشەی ڕەوانی‬ ‫و گیانەکی‪ ،‬لە جڤاکێکی خێڵەکیدا‪ ،‬وەک جڤاکی کوردستان‪ ،‬تا پێش چەند ساڵێک‬ ‫و لە ھەندێ دەڤەری کوردستان تا ئێستاش‪ ،‬ھێشتا جێی باس و گرنگیپێدان نین و‬ ‫پەرۆشی ڕۆژانە و ساکار و ھاسانتری‪ ،‬وەک‪ :‬خەمی نان و گوشاری ئایین و نەریت‬ ‫و دەسەاڵت و دەردەسەریی سیاسەت و نەبوونە و تامەزرۆی سێکس‪ ،‬شوێنی ئەوانە‬ ‫دەگرنەوە‪ .‬مرۆڤ‪ ،‬بەرھەمی جڤاک و فەرھەنگی جڤاکەکەیەتی و ژینگەی جڤاکییەکەی‪،‬‬ ‫تایبەتمەندییە فەرھەنگییەکانی دیاری دەکەن‪ ،‬لێ لەگەڵ ئەوەشدا فەرھەنگی ھەموو‬ ‫گەل و نەتەوە و کۆمەڵگەیەک‪ ،‬کاریگەریی فەرھەنگی خەڵکیکی دیکەی دەکەوێتە سەر‬ ‫و لێیەوە وەردەگرێت‪ .‬فەرھەنگ باڵو دەبێتەوە و تەشەنە دەکات‪ .‬فەرھەنگ وابەستەی‬ ‫سەرخان و ژێرخانی جڤاکە‪.‬گۆڕینی فەرھەنگی ھەر نەتەوە و خەڵکێک‪ ،‬گرێدراوی گۆڕینە‬ ‫ئابووری و سیاسی و ھزری و جڤاکی و پەروەردەیی و چاندن و پیشەسازی و تەواوی‬ ‫بوارەکانی دیکەی ژیانی ئەو نەتەوە و خەڵکەیە‪ .‬ئەگەر ڕۆشنبیرانی کۆمەڵگەی خێڵ‪،‬‬ ‫توانستی بینینی ھەڵە زەق و لەبەرچاوەکانی جڤاکەکەی خۆیان نەبێت و لێبڕاوانە نەتوانن‬ ‫دەستبەرداری چەشە و خوان و مفتەخۆریی و لەوەڕان بن‪ ،‬ھەرگیز فەرھەنگ‪ ،‬لە کۆت و‬ ‫ھزری خێڵ‪ ،‬ڕزگاری نابێت‪ .‬گۆڕینی کۆمەڵگە‪ ،‬گۆڕینێکی ڕایکااڵنە و لە ڕەگەوە‪ ،‬دەبێتە‬ ‫ھۆی گۆڕینی فەرھەنگ‪ ،‬دەنا کۆمەڵگەی نەگۆڕ و سەرخان و ژێرخانی نەگۆر و پاراستن‬ ‫و داکۆکی لە نەریت و بیری کاتبەسەرچوو‪ ،‬ھەرگیز گۆڕینی فەرھەنگیی ساز ناکات و‬ ‫ ‪ 192‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫فەرھەنگیش لە بازنەی خێڵ ھەرگیز نایەتە دەر‪ .‬فەرھەنگ‪ ،‬کە بۆ خۆی‪ ،‬بیرمەندی عەرەب‬ ‫«عەلی حەرب» گوتەنی‪«:‬پێكهێنانی جیهان و دروستکردنی ژیان‪ ،»m‬جیهانیش‪ ،‬تەنێ‬ ‫ڕووناکبیرە لێبڕاوەکان‪ ،‬دروستی ناکەن‪ ،‬بەڵکە ھەموو ھێزە کاراکانی دروستی دەکەن‪،‬‬ ‫بەاڵم گیانی یاخیبوون و ڕەخنەگرتن و کراوەیی و تێکشکاندنی بەستەڵەکەکان‪ ،‬وزە و‬ ‫خێراییەک دەدەنە ڕێڕۆی وەالنانی ئاوەز و ھزری خێڵ و لەئەنجامیشدا سیاسەتی خێڵ‪.‬‬

‫ ‪ 193‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 194‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەفسانەی كوردی‬ ‫سەردەمدا‬ ‫لە نێوان دێرین‬ ‫سەاڵح حەسەن پاڵەوان‬

‫و‬

‫ ‪ 195‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 196‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەفسانە لە كۆمەڵگەی كوردییدا پەیوەستە بە چوار پرسی گرنگەوە كەبریتین لە یەكەم‪:‬‬ ‫پەیوەندی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دووەم‪ :‬سروشت و دەوروبەر و جوگرافیا‪ ،‬سێیەم‪ :‬ئاین‪ ،‬چوارەم‬ ‫مێژوو‪.‬‬ ‫لە سەرەتای سەرهەڵدانی ئەفسانە لە بیری مرۆڤایەتیدا خەیاڵ ڕۆڵێكی گەورەی بینیووە‪،‬‬ ‫خەیاڵ هەوڵ بووە بۆ بەرجەستەكردنێكی واقیعبینانەی ژیان‪ ،‬واتە بەرجەستەكردنی‬ ‫هەموو ئەو پەیوەندییانەی كە لە ژیانی ڕۆژانەدا ڕەنگیان داوەتەوە‪ ،‬واتە هەوڵدان بووە‬ ‫بۆ پەیوەندی پەیداكردن لە نێوان ساتە نووستووەكان و ساتە پڕ لە نهێنیەكانی ژیان‪،‬‬ ‫واتە هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی هەندێ نهێنی لە شێوەی نهێنی سروشت و نهێنی گەردوون‬ ‫و نهێنی مرۆڤ لەگەڵ خۆی و دەوروبەری خۆی‪.‬‬ ‫گەر ئیستێك بكەین و تێبینیەكەی "میرچا ئیلیادە"ی ئاینناسی یۆنانی لەبەرچاو بگرین‬ ‫كە دەڵێت‪ :‬ئەفسانە گێڕانەوەی بەسەرهاتە پیرۆز و بەهەشتیەكانە‪ ،‬ئەوە دەكرێ بڵێین‬ ‫لە مێژووی كوردا ئەفسانە چینبەندكردنی ئەو ڕووداوانەی پشتی واقیع بووە‪ ،‬ئەو‬ ‫ڕوواوانەی لەبەرچاودا وەك شتێكی سەیروسەمەرە دێنە بەرچاو‪ .‬یان ئیرنست كاسیرەر‬ ‫گووتەنی مەسەلەی ملمالنێی نێوان زمان و ڕووداوەكان بووە‪.‬‬ ‫خەیاڵ الی كورد لە كردارەكانیدا بە شێوەیەكی دەوڵەمەند زاڵە‪ ،‬خەیاڵ واتە ڕوانین و‬ ‫خەون بینین و مەزەندەكردنی ئەو شتانەوی كە حەز دەكات هەیبێت‪ ،‬گەلێك كەم تا زۆر‬ ‫پەیوەندییەكانی خۆی لەسەر حەز و ئارەزووەكان بونیاد ناوە‪ ،‬واتە حەز دەكات كۆمەڵێ‬ ‫شتی لەدەستچوو بەدەست بێنێتەوە‪ ،‬كۆمەڵێ شت پێكەوە كۆبكاتەوە‪ ،‬واتە ئەو بازنەیە‬ ‫بدۆزێتەوە كە لێوەی خۆی دەگەیەنێتە نهێنێ شتەكان‪ ،‬ئەم میلەتە هەوڵی دۆزینەوەی‬ ‫بوونی خۆی داوە‪ ،‬هەركاتێ ئەو بوونانەی خەونی پێوە بینیووە و نەبووەتە واقیع خەونی‬ ‫پێوەی بینیووە‪ ،‬چیرۆكی لەبارەوە دروست كردووە‪ ،‬گۆرانی و حیكایەتی بۆ خوڵقاندووە‪.‬‬ ‫كەواتە بوونی خۆی پەیوەست بووە بە بوونی خەیاڵەكانیەوە‪ ،‬بوونی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسی وبوونی بایەلۆجی ئەو ڕەنگدانەوەی بوونی ئەنتۆلۆژی ئەو بوون‪ ،‬خەیاڵ هەروا لە‬ ‫ترسەوە دروست نەبووە‪ ،‬بگرە بنەمایەكی پتەوی هەبووە‪ ،‬شتەكان بێ مەبەست دروست‬ ‫نەبوون‪ ،‬لە پشتەوەی هەر ڕووداوێكەوە كۆمەڵێ دروستبوونی خەیاڵی هەبووە‪.‬‬ ‫ئەفسانەش وەك شێوەیەك لە خەیاڵ و مامەڵە كردن لەگەڵ خەیاڵ سەرهەڵدانەكەی‬ ‫لەم ڕوانگەیەوە بووە‪ ،‬ئەفسانە شێوەیەك بووە لە بەئاوێنەكردنی خەیاڵ‪ ،‬هەندێك لەو‬ ‫ئەفسانانە خەیاڵ دروستی كردوون و هەندێكیشیان ڕووداو و كارەكتەرەكانیان كردووە‬ ‫بە خەیاڵ‪ ،‬ئەفسانە وەك ڕەگەزێكی گرنگ لەو دەمەوە چرۆی پەیدابوونی لە لقەپۆپی‬ ‫كۆمەڵگەوە سەردەردێنێ‪ ،‬كاتێ كە ئەفسانە دەیەوێ خەونەكان لە شێوەی گێڕانەوەی‬ ‫ ‪ 197‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫واقیعیدا ببینێ‪ ،‬واتە دەیەوێ پەیوەندییەكان لە كۆمەڵێ شتدا گەاڵڵە بكات كە لە شتی‬ ‫ڕاستەقینە بچن‪ ،‬بەم شێوەیە ئەفسانە درزێك لە دۆزەكانی بوون پڕدەكاتەوە‪.‬‬ ‫كەواتە دێینە سەر شیكردنەوەی ئەو چوار پرسەی كە لەسەرەوە ئاماژەمان بۆ كرد‪ ،‬وەك‬ ‫گوتمان پرسەكان لەڕووی كۆمەاڵیەتییەوە بوونی خۆیان هەیە‪ ،‬كۆمەڵگەی كورد بەپێی‬ ‫دابەشبوونی كۆمەاڵیەتیی كۆمەڵگەیەكی پێش كشتوكاڵییەوە گەیشتووەتە كۆمەڵگەیەكی‬ ‫كشتوكاڵی و پاشان میرنشینی و پاشان ئەمارەت و لەدوایشدا شارنشین‪ ،‬بەاڵم لەرووی‬ ‫گەشەكردنی تەكنەلۆژییەوە نەبووەتە كۆمەڵگەیەكی شارستانی‪ ،‬پێویستیەكانی بوون‬ ‫بەشار تا ئەم ساتەش سستە‪ ،‬لەبابەت گەشەكردنی ئابووری و فیكری و تەكنەلۆژی‬ ‫هەنگاوی ناوە بەاڵم نەیتوانیووە پێویستیەكانی بوونی بیركردنەوەیەكی كامڵی هەبێت‪.‬‬ ‫كۆمەڵگەیەك كە لە قۆناغی پێش كشتووكاڵی دەبێت جا ئیتر خێڵەكی بێت یان‬ ‫ئەشكەوت نشین دەیەوێ بەسەرهاتەكان و دیاردەكانی دەوروبەری لە شێوەی گێڕانەوە‬ ‫و وێنەدا وێنا بكات‪ ،‬ئەفسانەیەكی بەهێز دەتوانێت وێنەی كۆمەڵگە بە شێوەی جوان‬ ‫بكێشێت‪ .‬واتە دەیەوێ ئەو ژیانەی خۆی لە شێوەیەكی فەنتازیائامێزدا بخاتە ڕوو‪ ،‬بۆیە‬ ‫سەرەتای سەرهەڵدانی ئەفسانە لە بوونی كۆمەاڵیەتییەوە دەستی پێ كردووە‪ ،‬بوونی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بڕبڕەی پشتی سەرهەڵدانی ئەفسانە بووە‪ ،‬سەرهەڵدانی كۆمەاڵیەتی لە‬ ‫بابەتەكانی پێكەوە ژیان و جەنگی دژ بە ڕێگرەكان بووە ئەو ڕێگرانەی كە نەیانهێشتووە‬ ‫مرۆڤەكان پێكەوە بژین و پێكەوە بڕیاردەربن‪ ،‬واتە دژایەتی دیاردەكانی لێك جیاكردنەوە‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی شیكردنەوەیەكی ئاركیۆلۆجی بەرفراوان بۆ مێژووی كۆمەڵگەی كوردی‬ ‫نەكراوە‪ ،‬بۆیە سەختە بتوانرێ ئەوە ساغ بێتەوە سەرەتاكانی سەرهەڵدانی ئەفسانە‬ ‫لە كوێوە بووە‪ ،‬ئایا سەرەتاكەی پێوەند بە مرۆڤەوە بووە یان گیانلەبەرەوە‪ ،‬زۆر لە‬ ‫ئەفسانەكان لە ڕۆحی گیانلەبەرەوە داستان و بەسەرهات و بیركردنەوەكانی خۆیان‬ ‫گێڕاوەتەوە‪ ،‬دەبینین هەندێ ئەفسانە پەیوەند بووە بە ئاینەوە تا مرۆڤ‪ ،‬بەاڵم ئەفسانەی‬ ‫كوردی لە مرۆڤەوە دەستی پێ كردووە‪ ،‬كورد وەك میللەت و وەك بوون و وەك تاك لە‬ ‫مرۆڤەوە هەڵهێنجانی ئەفسانەیی كردووە‪.‬‬ ‫بەپێی پرسی یەكەم كە بۆچوونی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬كورد سەرچاوە كۆمەاڵیەتییەكەی بیری‬ ‫ئەفسانەی لە پەیوەندی خۆیی و ڕووداوە كۆمەاڵیەتییەكانەوە دەست كردووە‪ ،‬هەر بۆ‬ ‫نموونە ڕووداوەكانی خۆشەویستی‪ ،‬سیحر‪ ،‬ونبوون و كوژانەوە و دامركانەوەی تووڕە و‬ ‫پێكەوەبوون و گرێدان و پەیوەندی كۆ و دەستەجەمی هەموو ئەمانە زاراوەی ئامادەن‬ ‫لەو شێوە ئەفسانانە هەر هەموویان سەرەتای سەرهەڵدانی بیری ئەفسانەیی بوون‪ ،‬لە‬ ‫ ‪ 198‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫كتێبی ئەفسانەی كوردی كە نووسەری ڕووسی نووسیوویەتی ژمارەیەكی زۆر ئەفسانە‬ ‫دەبینین پرسە كۆمەاڵیەتیەكان دەخەنە ڕوو لە بابەتی خۆشەویستی‪ ،‬ونبوونی شازادە و‬ ‫گەڕانەوەی‪ ،‬بێ پەیمانی و موفتەالبوون بە گرێی جادوو و سزا سیحرییەكان‪ ،‬پاشان بێ‬ ‫وەفایی و پەیمان شكاندن‪.‬‬ ‫هەروەها لە زۆربەی ئەفسانە دێرینەكان وشەی ڕاست و درۆ دەبینین‪ ،‬وشەكانی‬ ‫یەكگرتن و خیانەت نەكردن و بەجێنەهێشتنی یەكتری لە ساتە سەختەكان و گەڕانەوە‬ ‫بەو هێوایەی بۆی چووە‪ ،‬پاشان گەڕان بەدووی كەسی ونبوو‪ ،‬تا دۆزینەوە و پەیداكردن‪،‬‬ ‫ئیرەیی نەكردن بەو دەسەاڵت و توانایانەی كە كەسوكاری یەكتری و پاڵەوانەكان‬ ‫بەدەستیان هێناوە‪ ،‬هەروەها ئامادەبوون بۆ خۆ خستنە گەورەترین ترسناكی و سەرچڵی‬ ‫كردن لە پێناو ڕزگاركردنی كەسێك‪ ،‬دۆستێك‪ ،‬خۆشەویستێك‪.‬‬ ‫ئەگەر بۆ سەرەتاكانی بوونی پەیوەندییە سەرەتایەكانی كۆمەاڵیەتی بگەڕێینەوە ئەوەی‬ ‫لە ئەفسانەی كوردییدا ڕۆڵی سەرەكی هەیە پاڵەوانە‪ ،‬پاڵەوان لە ئەدەبی كوردی‬ ‫سەرەتاكەی بۆ پەیدابوونی بیری ڕزگاركردن دەگەڕێتەوە‪ ،‬ئایا كەی و چ زەمەنێك‬ ‫ئەم پاڵەوانە بیری لە ڕزگاركردن كردووەتەوە ئاشكرا نییە‪ ،‬ئەگەر بەپێی لەدایكبوونی‬ ‫پاڵەوانی مرۆڤایەتی تەماشا بكەین‪ ،‬پاڵەوان وەك جۆزیف كامبڵ دەڵێ دەبێ دابەزێ‪،‬‬ ‫دەبێ لە ئاسمانەوە بگاتە سەر زەمین و پەیوەندی مرۆڤایەتی لە نێوان مرۆڤ و ئەو‬ ‫شتەی نامرۆڤە بوونیاد بنێت‪ ،‬لە ئەفسانەكانی تری دنیاشدا شتێكی ئاسایی بووە كە‬ ‫پاڵەوان پەیوەندی دروست بكات‪ ،‬چونكە مرۆڤ نەیویستووە ئەو پەیوەندییە بشێوێنێ‪،‬‬ ‫لە سەرەتای سەرهەڵدانی پاڵەواندا ئەركی میتافیزیكی پێ بەخشراوە‪ ،‬واتە كەسێك‬ ‫بووە لەشێوێنێكەوە دابەزیووەتە سەر زەوی تا شتەكان لە شوێنی خۆیدا دانێت‪ ،‬هەر‬ ‫پێش سەرهەڵدانی خواكانی یۆنان‪ ،‬چەندین نموونەی پاڵەوانی ئەفسانەیی هەبوون كە‬ ‫پێش"ئەخیل" بوون‪" ،‬ڤایناموینین" پاڵەوانێك بوو كە چووە نێو ئاینەوە‪ ،‬بۆیە پاش‬ ‫ئەویش "سەرجونی ئەكەدی" و"شاندراگوبتا" دامەزرێنەری"ماوریای" هیندۆسی و "بودا"‬ ‫ش وەك پاڵەوانێكی ئەفسانەیی تەماشا كرا‪.‬‬ ‫لە بیری ئەفسانەیی كوردییدا چەندان نموونەیی ئەفسانەیی هەبووە وەك نموونەكانی‬ ‫ئەژدیها و پەری و دێو و زار و سیمرغ و گای باڵدار و عەفریت و مرۆڤخۆر و قەقنەس‬ ‫و‪.....‬تاد‪ .‬بۆیە بیری پاڵەوان لە چییەوە سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬بیری پاڵەوان لە شێوەی‬ ‫دەرەكیدا جیاوازی هەبووە لە شێوەی ناوەكیدا‪ ،‬پاڵەوانی ئەفسانەیی ئەو كاتە تێكەڵەیەك‬ ‫بووە لە مرۆڤ و گیانلەبەر‪ ،‬پاشان ئەو پاڵەوانە سیفەتێكی تەواو لە مرۆڤی وەردەگرێ‬ ‫كە ئەمە قۆناغی دوایی ئەفسانەیە‪ ،‬هەر بۆیە دەبینین لە ئەفسانە دێرینەكانی كوردیدا‬ ‫ ‪ 199‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫پاڵەوان لەشی ئەسپ و سەری مرۆڤی هەبووە‪ ،‬جەستەی شێر و سیفەتی مرۆڤ‪ ،‬باڵی‬ ‫باڵندە و ڕووخساری الوێكی قەشەنگ و ‪...‬تاد‪.‬‬ ‫پاڵەوان تا لەو قۆناغە بچێتە ئەم قۆناغە پێویستی بە بڕینی مەودایەكی زۆرە‪ ،‬بۆیە دەبینین‬ ‫حەكایەتە نووسراوەكان بۆ منداڵ كە بە زمانی گیانلەبەران دەگێڕدرێتەوە گەڕانەوەیە بۆ‬ ‫بیری سەرەتایی ئەفسانە ئەو كاتەی گیانداران حیكمەت وبیركردنەوەیان نواندووە‪ ،‬ئەو‬ ‫قۆناغە پاشان چووە قاڵبی تێكەڵبوونی نێوان مرۆڤ و گیانلەبەر‪ ،‬هەروەها بووەتە هۆی‬ ‫لە دایكبوونی دەسەاڵتی گشتی بە مرۆڤ‪ .‬گواستنەوە بۆ ئەم حاڵەتە حاڵەتێكی دیارە و‬ ‫لە قۆناغی بیركردنەوەی ئێمەدا زاڵە‪ ،‬ئەم قۆناغە هەوڵە بۆ پڕكردنەوەی پەیوەندییەكانی‬ ‫نێوان مرۆڤ و ئەركە كۆمەاڵیەتییەكانی واتە ئەركە كۆمەاڵیەتییەكان دەبنە هۆكارێك بۆ‬ ‫دووبارە پێكەوە ژیانی مرۆڤ‪ ،‬دەكرێ ئەم قۆناغەش قۆناغێكی دواینی بیری ئەفسانە‬ ‫بێت‪ ،‬بێگومان پێشتریش الی ئاشووریی و هیندۆسەكاندا هەبووە‪ ،‬واتە پێشتر ئەم بیرو‬ ‫بۆچوونە جێگای خۆی كردووەتەوە و هاتووەتە نێو پەیوەندییە مرۆڤایەتیەكانەوە‪.‬‬ ‫دەكرێ بیری پاڵەوانی مرۆیی وەك سەرچاوەی كۆمەاڵیەتی سەرەتاییەكی ڕوون بێت‬ ‫بۆ ئەفسانەی كوردی لەوێدا پاڵەوانی ئەفسانەیی ئەو كەسانەن كە وێنەكانیان لەسەر‬ ‫دیواری ئەشكەوتەكان دۆزراوەتەوە و ئەوانەش وەك نموونە هەڵگری گەلێ هێمان بۆ‬ ‫بوونی ئەفسانەی كوردی دێرین لە ئەشكەوتی شانەدەر و ئەشكەوتەكانی تری كوردستان‬ ‫و لەپەرستگا دێرینەكاندا و ئەو ناوچانەی ڕووبەری ئاینی زەردەشتی بوون‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫هەڵگری ئاگرە ئەو ئاگرە هەمان ئەو ئاگرەیە كە ئاینەكانی پێشتر دەست بە دەست‬ ‫داویانە بە پاڵەوانەكانیان بۆ ئەوەی پەیامێك بگەیەنن پەیامێك بگوێزنەوە‪.‬‬ ‫ئەو قۆناغەی كە جۆزیف كامبڵ باسی دەكات‪ ،‬پاڵەوان وەك جەنگاوەر تەماشادەكرێ‪،‬‬ ‫"ئەو شوێنەی كە پاڵەوانی لێ لەدایك دەبێ‪ ،‬یان ئەو واڵتەی كە لێی دەگەڕێتەوە تا‬ ‫كردارەكانی لە نێو خەڵكیدا ئاشكرا بكات دە كرێ كاوەی ئاسنگەر لە ئەفسانەی كوردیدا‬ ‫یەكێك بێت لە گەڕانەوەی پاڵەوان و ئاشكراكردنی كردارەكانی‪ ،‬هەروەها دەكرێ بەشێك‬ ‫بێت لەو دەرگایانەی كە بەڕووی ئەودا داخراون تا بیانكاتەوە‪ ،‬ئەفسانەی نەورۆز باس‬ ‫لە كەسێك دەكات نادیارە و پاشان دەگەڕێتەوە و دەردەكەوێ و دەبێتە پاڵەوانێكی‬ ‫نیشتمانی بۆ ئەوەی میللەتێك لە گرفتە سیاسیەكان ڕزگار بكات‪ ،‬كەواتە ئەمە تەواو لە‬ ‫كارەكانی هیراكلیس و تیسیوس دەچێت‪.‬‬ ‫سەردەمی دروستبوونی ئەفسانە بۆ گۆڕانكاری باری كۆمەاڵیەتی لە كۆمەڵگەی‬ ‫كوردەوارییدا دەگەڕێتەوە‪ ،‬ئەفسانەكانی تایبەت بە پەیوەندی نێوان گیانلەبەران و مرۆڤ‬ ‫لە ئەفسانەی كوردیدا كەمتر دەردەكەوێ‪ ،‬كەواتە پەیدابوونی ئەفسانە الی ئێمە لەگەڵ‬ ‫ ‪ 200‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دروستبوونی گوند و شارەكانەوە دەستی پێ كردووە‪.‬‬ ‫پاڵەوان لەگەڵ گوند و شارەكاندا دەركەوتووە‪ ،‬هەروەك چۆن جیاوازی نێوان پاڵەوانی‬ ‫سەرەتایی و پاڵەوانی دێو و درنج و دەعجانی جیاوازی نێوان گواستنەوەیە لە ئەشكەوت و‬ ‫پێدەشتە تەسكەكانەوە بۆ فراوانی ڕووبەر و جێنشینی و دروستبوونی شار‪ ،‬ژمارەیەك لە‬ ‫پەیوەندییەكان پێوەستن بەبوونی ئابووری و كۆمەاڵیەتییەوە" تەمەنی جیهانی پاڵەوان لە‬ ‫شێوەی مرۆڤدا لەوكاتەوە دەست پێ دەكات كاتێ كە زەوی بە شار و گوند دادەپۆشرێ"‬ ‫‪ .‬نموونەی ئەم جۆرە پاڵەوانییەتییە دەكرێ تەنیا لەو ئەفسانانەدا ببینێ كە ڕەگێكیان‬ ‫لە نێوان ڕووداوی واقیعی و ڕەگێكیان لە نێوان ناواقیعی و خەیاڵدا داكووتاوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لە ئەفسانەكانی تری دنیادا هەمان دیاردە هەیە‪ ،‬كاتێ دەڕوانینە بەسەرهاتی‬ ‫هۆزی یاقوت لە سیبیریا‪ ،‬دەبینین پەیوەندییەكان زۆر وردبینانە وردكراونەتەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫باس لە دێرینی دەكات‪ ،‬كە گێڕانەوەكەی بەمجۆرەیە" لەدەرەوەی قواڵییەكی گەلێك‬ ‫دوور‪ ،‬جێگیر و لە ناوچەیەكی سەنتەردا‪ ،‬لە ڕاوەستاوترین شوێنێ سەر زەوی لە ناوكی‬ ‫جیهاندا‪ ،‬لەو جێگایەی كە مانگ كەم ناكات و لە وجێگایەی كە باڵندەی واقواق بێ‬ ‫ڕاوەستان دەخوێنێ‪ ،‬لەوێدا(كوڕی سپێ) لێیە‪ ،‬كوڕی سپس لێیدا و ڕۆیشت زۆر دوور‬ ‫كەوتەوە تا بزانێت خەڵكی كوێیوە و لە چ جۆرێكە‪ ،‬لە ڕۆژهەاڵت كێڵگەیەكی دوورە‬ ‫دەستی ترسناك‪ ،‬لە ناوەڕاستیدا گردێكی مەزن هەبوو‪ ،‬لەسەر ئەو گردە درەختێكی‬ ‫زەبەالح ڕوابوو‪ ،‬چەسپی ئەو درەختە تەنك و بۆنێكی خۆشی هەبوو‪ .‬توێكڵەكەی‬ ‫هەرگیز هیشك نەدەبوو‪ ،‬هەرگیزیش درزی تێ نەدەكەوت‪ ،‬ئاوی ئەو درەختە وەك زیو‬ ‫دەدرەوشایەوە‪ ،‬گەاڵ چڕ و پڕبەرەكەتی نەیاندەزانی سیسبوون چییە‪ ،‬پشیلە گچكەكانی‬ ‫دەوروبەری لە زنجیرەیەك پەرداخی هەڵگەڕاوە دەچوون‪ .‬پۆپكەی درەختەكە بەرەو‬ ‫حەوت چینی ئاسماندا هەڵچووبوو‪ ،‬ئەو ستوونە دامەزراوە هی خوای بااڵ بوو خوای"یریان‬ ‫ئای تۆیان"‪ ،‬كەچی ڕەگی درەختەكە چووبووە نێو قواڵیی زەوی بۆ جێگایەك كە لەوێدا‬ ‫وەك ستوون بۆ ڕاگرتنی بوونەوەرە سەیرو سەمەرەكان بە شێوەیەكی تایبەتی‪ ،‬لە ڕێگای‬ ‫گەاڵكانییەوە ئەو درەختە ڕاز و قسەكانی لەگەڵ بوونەوەرەكانی ئاسماندا دەگۆڕێتەوە‪،‬‬ ‫كاتێ "كوڕی سپی" بەهەنگاوەكانی ڕووی كردە باكوور لە ناوەڕاستی پێدەشتێكی پڕ لە‬ ‫گەاڵی شین گۆمێكی شیری مەنگی بینی كە كزەبا نەیجواڵندبوو لە كەناری ئەوانیشدا‬ ‫شورای شیری بینی كە دەتگووت لە شیری ترشاوە‪ ،‬لە باكوور دارستانێكی تاریك درێژ‬ ‫ببووە وە شەو و ڕۆژ لقی درەختەكانی بەسەر یەكتریدا شۆڕدەبوونەوە و بە یەكیاندادا‬ ‫دەدا‪ ،‬هەموو جۆرە گیانلەبەرێك هاتوچۆی تێدا دەكرد‪ ،‬لە پشتی ئەو دارستانەش‬ ‫چیایەك بەرز ببووەوە هەروەك ئەوەی كاڵوی فەروەی كەروێشكی بەسەرەوە بێت ئاوەها‬ ‫ ‪ 201‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫وەستابوو‪ ،‬ئەم چیایانە بە شكۆمەندیانەوە لە ئاسمان نێزیك دەبوونەوە و ئەم شوێنەیان‬ ‫لە ڕەشەبا دەپاراست‪ ،‬لە نێزیكیشدا دارستانێكی بچووكی پڕ لە دەغڵ گەشەی كردبوو‪،‬‬ ‫لە پشتییەوە ڕووبەرێكی بەرفراوان لە دارستانی سنەوبەر ڕوابوو‪ ،‬لە پشت هەموو‬ ‫ئەمانەش لە ئاسۆوە زنجیرەیەك چیای قڵیشاوی دابڕاو دەبریسكانەوە‪.‬‬ ‫كاتێ كە "كوڕی سپی" چاوی كردەوە جیهانی ئاوەها بینی‪ ،‬كاتێ كە لە ژیانی تەنیایی‬ ‫بێزار بوو‪ ،‬لە درەختی زل و زەبەالحی ژیان نێزیك بووە وە گوتی‪ :‬ئەی ژنە گەورە‬ ‫و بەڕێزی بااڵ بەرزم‪ ،‬ئەی خوای دارستان و خوای واڵتەكەم‪ ،‬هەركەسێ كە دەژی‬ ‫هاوسەرێكی هەیەو ڕوحێك دێنێتە دنیاوە‪ ،‬بەاڵم ئەوە من تا ئێستەش هەر تەنیام‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەست دەكەم بە گەڕان بەدووی ئەو ئافرەتەی كە وەك من بێت‪ ،‬من ئەمەوێ تواناكانم‬ ‫بە كەسێك تاقی بكەمەوە كە لەمن بچێ‪ ،‬ئەمەوێ خەڵكی بناسم و ژیانێك بژیم كە‬ ‫لەگەڵ هەر مرۆڤێ بگونجێ‪ ،‬بۆیە لە بەرەكەتت بێ بەشم مەكە‪ ،‬بەهەموو بێ فیزییەك‬ ‫لێت دەپاڕێمەوە‪ ،‬بۆ مەزن و بەڕێزت سەرم دادەنەوێنم و بەچۆكدا دێم‪".‬‬ ‫لێرەوە پاڵەوان ڕۆڵەكەی دەبێتە گەڕان‪ ،‬گەڕان بەدووی دۆزینەوەی ئەو پێویستییانەی‬ ‫كە مرۆڤ دەیەوێ‪ ،‬واتە لێرەوە ئەركی پاڵەوان لە ڕووی كۆمەاڵیەتییەوە دەبێتە گەڕان‬ ‫بەدووی ئەو پێویستیانەی كە هەیەتی وەك هاوسەرێتی و دۆزینەوەی كەسێك كە لە‬ ‫ڕووی كۆمەاڵیەتییەوە لەو بچێت پاشان هەست نەكردن بە تەنیایی‪ ،‬ئەو تەنییاییەی كە‬ ‫هەموو ئەو پاڵەوانانە لە ئەفسانەكانیاندا لێی بێزارن‪ ،‬بۆیە ئەوەی كە بۆ مرۆڤ پێویستە‬ ‫لەم شێوە ئەفسانانە وردبێتەوە‪ ،‬هەمیشە مەسەلەیەكی كۆمەاڵیەتیە‪.‬‬ ‫كەواتە لە ئەفسانەی كوردی كە ئەوەی لەبەردەستدا بێت تەنیا ئەو بابەتانەن كە زیاتر‬ ‫ئێمە دڵنیا نین بەراستی تایبەتن بە بیری ئێمە یان ئەفسانەیەكی هاوبەشن‪ ،‬بێجگە لەم‬ ‫ئەفسانەیە ئێمە ئەفسانەی خۆشەویستیمان هەیە كە پاڵەوان لە گەڕانێكی بەردەوامە‬ ‫بەدووی ئەو پێویستیانەی كە بەدوویدا وێڵە و هەروەها هەڵدەستێ بە ئەنجامدانی‬ ‫شۆڕەسواری و عەگیدی و كاری دلۆڤانە‪ ،‬ڕووخاندنی چیا و تێكشكاندنی ئەژدیها و‬ ‫نغرۆكردنی خانەی دێوان‪ ،‬دۆزینەوەی سەرچاوەی ئاوی داخرا و سڕینەوەی سەرچاوەكانی‬ ‫مەرگ و لەناوچوون‪ ،‬دۆزینەوەی ئاوی ژیان و گەڕاندنەوەی ڕۆح بۆ جەستە‪.‬‬ ‫گەر ژمارەیەكی زۆر لە سەرچاوەكانی مێژوو هەڵدەینەوە بە تایبەت مێژووی كولتووری‬ ‫و ئەفسانەییمان دەبینین كە كاراكتەری ئەفسانەییمان پەیوەندی بە ڕووداوە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانەوە زۆر بە هێزە‪ ،‬ڕۆح‪ ،‬گیان‪ ،‬ژیان سێ كوچكەی ژیانی كۆمەاڵیەتین‪ ،‬ئەو‬ ‫كارانەشی كە دەكرێت ئێمە وەك كارێكی كوردی تەماشایان بكەین‪ ،‬ئەوانەن كە لە گوێ‬ ‫ئاگردانەكان شەوان وتراونەتەوە‪ ،‬بەاڵم هەر ئەوانەش تێكەڵەیەك بوون لە ئەفسانەكانی‬ ‫ ‪ 202‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەوروبەرمان‪.‬‬ ‫بەسەرهاتی حه‌وت كوڕەكە‪ ،‬سێ كچ و شازادەیەك‪ ،‬هەروەها چیرۆكەكانی هەڵبژاردنی‬ ‫ئەو پێویستیانەی كە ڕەنگە گەڕان بیاندۆزێتەوە‪ 3 ،‬كچ پێاوێك دێتە داوایان پاش‬ ‫ڕاوەستانێگی دوورو دورو درێژ بۆ ئەو كەسە دەبێ كە ئەم نهێنیانە بدۆزێتەوە‪ ،‬لە‬ ‫بەسەرهاتی ئەفسانەی كاوەی ئاسنگەردا كە من بە ئەفسانەی دادەنێم لەبەر ئەوەی‬ ‫نموونەی زۆری دووبارە لەم بابەتە هەیە‪ ،‬لەم ئەفسانەیەدا كەسێك ئەركێكی مەزن‬ ‫ئەنجام دەدات كە كەسانی تر ناتوانن پێی هەڵستن‪ ،‬بەمەش ئەو گرفتە گەورەیە لەسەر‬ ‫شانی بڕێكی زۆر لە جەماوەر الدەبات‪ ،‬بەو پێیەی كە لە شانامەی فیردەوسیدا هاتووە‬ ‫ئاوەها ئەفسانەكە ڕاڤە كراوە " هۆشەنگ لە دوای كوشتنی باوكی سیامەك لە جێگای‬ ‫باپیری بوو بە فەرمانڕەوا‪ ،‬هۆشەنگ ڕۆژێكیان لە دورەوە ڕەش مارێكی وەدی كرد و‬ ‫بەردی تێ گرت و بەردەكەی لەبەردێكی تر كەوت و ئاگری لێ كەوتەوە و لەو دەمەیڕا‬ ‫پەیان بە ئاگر و گرنگی ئاگر برد‪ ،‬هۆشەنگ ئاسنگەری كردە پیشەو ئاسنی لە خۆڵ و‬ ‫خاك جوێ كردەوە‪ ،‬لەوالشەوە جەمشید سەرقاڵی خۆ مەزن كردن بوو‪ ،‬تەختێكی زێڕینی‬ ‫سازاند و لەسەری دانیشت و فەرمانی بەچوار دێودا كە بە ئاسماندا بیگێڕن‪ ،‬ئەوەندە لە‬ ‫كارو كردەوەی خۆی بایی بوو دەیوت لەم جیهانەدا لەو مەزنتر نییە و نەبووە و داوای‬ ‫لە خەڵك كرد كە بیپەرستن‪ ،‬ڕۆژێكیان شەیتان بە شێوەی مرۆڤ خۆی گەیاندە الی‬ ‫زوهاك و هانیدا تا هەوڵی لەناوبردنی باوكی بدات‪ ،‬ئەویش بە پالنی شەیتان چاڵێكی‬ ‫مەزنی هەڵكەند و لەو ڕێگایەی كە جەمشید هاتوچۆی پێدا دەكرد‪ ،‬بەو شێوە باوكی‬ ‫كەوتە چاڵەكەوە‪ ،‬كاتێ زوهاك چووە شوێنی باوكی شەیتان لە شێوەی چێشتەوانی‬ ‫زوهاك چووە الیی و شانی زوهاكی ماچ كرد و دوو مار لەسەر شانی ڕوا‪ ،‬هەرچەند‬ ‫هەوڵ دەدەن چارە بۆ ئەو دوو مارە بدۆزنەوە سوودی نابێت‪ ،‬شەیتان وەك پزیشك‬ ‫پێشنیاری ئەوە دەكات كە دوو گەنج بكوژن و مێشكی دەرخواردی مارەكانی سەرشانی‬ ‫زوهاكی بدەن‪ ،‬بەاڵم هیچ سوودی نابێت و هەر بەردەوام ڕۆژانە و هەفتانە مێشكی الوان‬ ‫دەرخواردی مارەكان دەدەن‪ ،‬شەوێكیان زوهاك خەون دەبینێ‪ ،‬كە الوێك بە چەكوشەوە‬ ‫لە شێوەی سەری گا دەیگرێ و دەیبا بۆ چیای دەماوەند‪ ،‬زوهاك داوا دەكات ئەو‬ ‫خەونەی بۆ شی بكەنەوە پاشان پێی ڕادەگەینن كە سەرەنجام منداڵێك لە دایك دەبێت‬ ‫ناوی "فەرەیدوون" دەبێ و كە گەورە بوو بە گورز پەالمارت دەدا‪ ،‬دایكی فەرەیدوون لە‬ ‫ترسی كوشتنی كوڕەكەی بە شوانكارەیەكی دەسپێرێ تا بەخێوی بكات‪ ،‬پاش ئەوەی‬ ‫زوهاك گەورە دەبێ تەمەنی دەگاتە ‪ 16‬سااڵن لە چیای ئەلبوورز دێتە خوارێ‪ ،‬دایكی‬ ‫پێی ڕادەگەیەنێت باوكی ئەو زوهاك كوشتوویەتی"‪.‬‬ ‫ ‪ 203‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئیتر بەم شێوە دوو شێوە گێڕانەوە هەیە‪ ،‬دەڵێن كاوە زوهاكی كووشتووە‪ ،‬بەاڵم بەپێی‬ ‫ئەو گێڕانەوەی شانامە فەرەیدوون زوهاكی كوشتووە‪ ،‬بۆ زیاتر ئەمە لە كتێبەكەی‬ ‫خەسرەو جافدا دەخوێنرێتەوە بە ناونیشانی "درۆیە كاوە زوهاكی نەكوشتووە"‪.‬‬ ‫كەواتە ئەگەر وەك الیەنە كۆمەاڵیەتییەكەی تەماشا بكەین‪ ،‬دەكرێ ئەمە بە سەرەتایەك‬ ‫بێت بۆ سەرهەڵدانی ئەفسانەی كوردی‪ .‬پاشان لێرەدا پاڵەوان پاڵەوانێكی جەنگاوەرە‬ ‫بەپێی مێژووی ئەفسانەش ئەمە قۆناغی سێیەمی سەرهەڵدانی ئەم شێوە ئەفسانەیە‪.‬‬ ‫سروشت و دەوروبەر و جوگرافیا‬ ‫چیرۆكە دڵدارییەكانی وەك"ئەحمەد و گوڵزار"و"شیرین و فەرهاد" و"خەرمان و خان"رەنگە‬ ‫سەرەتاییەك بن بۆ پەیدابوونی پاڵەوانی بەڕەنگاربووەوە‪ ،‬ئەو پاڵەوانەی كە سەری‬ ‫ئەژدیها و دانی شێر و شاخی دێو چیا كوونكردن دەكاتە پیشە‪ ،‬لەم شێوە پەیوەندییەدا‬ ‫مەسەلەی مرۆڤ و سروشت دێتە پێشەوە‪ ،‬لە الی میسرییە كۆنەكان بیری ڕێكردن‬ ‫بەسەر ڕووباردا هەبووە‪ ،‬الی ئاشوورەیەكان بە مرۆڤكردنی سروشت و وەرزەكان هەبووە‬ ‫الی گریگەكان نێزیكبوونەوە لە هەتا و كوشتنی دێوی یەك چاو هەبووە‪ ،‬بەاڵم لە نێو‬ ‫ئەفسانەی كوردا بەڕەنگاربوونەوەی سروشت هەبووە‪ ،‬واتە مرۆڤ هەوڵیداوە شتێك لە‬ ‫شتەكانی سروشت بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ئەفسانە و پەیوەندی سروشت پەیوەندییەكی ڕەگ داكوتاوە سەرچاوەكەی لەو سروشتەوە‬ ‫هەڵقواڵوە كە ئەفسانەی لێ هاتووەتە بەرهەم‪ ،‬ئەفسانە دەتوانێ سەرەتاییەك بێت‬ ‫بۆ دەستپێكردن و كۆتاهێنان سەرەتایەك بێت بۆ بیركردنەوە لە دۆزینەوەی ڕێگا‬ ‫چارەیەك لە ڕێگای سروشتەوە‪ ،‬هەندێ جار سروشت دەبێتە هاوڕێ و هەندێ جار دەبێتە‬ ‫قوڵبوونەوە‪ ،‬سروشت دەبێتە ڕێگا خۆشكەر بۆ لەدایكبوونی بیری ئەفسانە یان ئەفسانە‬ ‫دەبێتە شێوازێك بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ سروشتدا‪.‬‬ ‫سروشت و دەوروبەر و جوگرافیا لە ئەفسانەی كوردیدا زۆرتر پەیوەندین تا كاریگەر‬ ‫بن‪ ،‬واتە كەسایەتی نێو ئەفسانەكان لە پەیوەندیدا بەسەرهاتەكانی خۆیان بردۆتە سەر‪،‬‬ ‫تەنانەت گێڕەوەی ئەفسانە كاتێ كە دیمەن و ڕووداوەكانی بەكارهێنانەوە‪ ،‬ویستوویەتی‬ ‫سوود لە شوێن وەربگرێت‪ ،‬بە مەبەستی گۆڕین و كارتێكردن‪ ،‬بۆ نموونە چیا لە‬ ‫ئەفسانەی كوردییدا سیمبولەكانی پەیوەندی حەشاردان و پاراستن و پتەوی بووە‪،‬‬ ‫دەشت و دەر پەیوەندی ئازادیی و بیركردنەوەی بووە‪ ،‬دیمەنەكانی تری سروشت وەك‬ ‫ڕووبار و كانییا و گژو گیا و دار و درەخت ئەرك و كرداری تریان هەبووە‪ ،‬لە زۆربەی‬ ‫ئەفسانە كوردییەكاندا ڕووبار دەبێتە هاوڕێ و هاودەم‪ ،‬درەخت دەبێ بە مرۆڤێكی گوێگر‪،‬‬ ‫ ‪ 204‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫كانیاو دەبێتە ئاوێنە‪ ،‬درەخت دەبێتە پشت و پەنا‪ ،‬هەروەها وشكایی و هەتاو و گەرما‬ ‫دەبنە كاراكتەری چەوسێنەرەوە‪.‬‬ ‫لەو ئەفسانانەی كە لە ناوچە چیاییەكاندا هەن سیفەتەكانی سەختی و گرانی و‬ ‫پتەویان هەڵگرتووە‪ ،‬بۆ نموونە گیانلەبەری خەیاڵی سەیر سەیر دەردەكەون كە شێوەی‬ ‫چیایان هەیە ئەمانەش دەكرێ شێوەیەیان لە ئەژدیهاو دێو و درنج و هەمیشەش‬ ‫نێزیكبوونەوەیەكیان هەبێت لەگەڵ ئەشكەوت و كێو و تاوێر‪ ،‬بەاڵم ئەوئەفسانانەی لە‬ ‫دەشت و دەرەكان ڕوودەدەن باس لە نهێنی و سیحر و گەردەلوول و با و نموونەكانی‬ ‫تری گیانلەبەری خەیاڵی دەكەن‪ ،‬وەك هۆمایۆن و سەمەندەر و قەقنەس‪.‬‬ ‫لە بیری كەسی بیابان و دەشت نشیندا بەرفراوانییەك هەیە‪ ،‬ئەو بەرفراوانییەش‬ ‫ئیلهامەكەی لە سروشت و بەرفراوانی دەشت و بیابانەوە وەرگرتووە‪ ،‬مەودایی بینین و‬ ‫بیركردنەوە و بیستنی ئاسۆیانەیە‪ ،‬واتە ڕوانگەیەكی قوڵی بینینی هەیە‪ ،‬ئەو ڕوانگەیە‬ ‫لەو كراواییەوە هاتووە كە لەبەر چاویدا قوت بوونەتەوە‪ ،‬كاراكتەرە ئەفسانەییەكانی ماری‬ ‫درێژ و ئەژدیهایی درێژ و ڕووبارە دەبێتە كەڵبەی درێژ‪ ،‬واتە كاراكتەرەكان وەك شێوە‬ ‫سروشتەكەی وێنا دەكرێن‪ ،‬هەروەها ڕووبەر و مەودا لە سروشتەوە دەچێتە نێو ناخی ئەو‬ ‫و ئەویش لە دەربڕینەكانیدا دەریان دەخات‪ ،‬كە ئەمەش بۆ خۆی ڕەنگدانەوەی لە هەموو‬ ‫كار و كردەكانی پێكهاتنی ئەفسانەیی ئەودا دەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەفسانەی ناوچە چیاییەكان‬ ‫مەوداكانی زۆر فراوان نییە بۆیە كاراكتەرەكانیان هەمیشە زەبەالحن و مەزنن وەك‬ ‫چیاكان و بەرچاوی مرۆڤ دەگرن تا مەودا فراوانییەكە نەبینێت‪ ،‬لە زۆربەی ئەفسانە‬ ‫چیاییەكانی كوردا باس لە بوونی دیوار و گرتن و تاریكی دەكرێ‪ ،‬بەاڵم هی دەشتەكان‬ ‫بیر تێیدا زاڵە و خەیاڵ دەڕوا سنووری سەیر سەیر دەبڕێ‪.‬‬ ‫ئەفسانەی ڕۆژهەاڵت كە سەرچاوەیەكی خەیاڵی قوڵتریشی هەیە لە ئەفسانەی یۆنانی‪،‬‬ ‫باس لە پەیوەندییەكانی نێوان سروشت و مرۆڤ زۆر دەكات‪ ،‬لە سۆمەر و ئەكەد و‬ ‫ئاشووردا نموونەی پەیوەندی نێوان سروشت و مرۆڤ زۆر بەرفراوانە‪ ،‬گیلگامیش هەموو‬ ‫ئەو سیفەتانە هەڵدەگرێ كە لە شێردا هەیە‪ ،‬بوونی ئەنكیدۆ بوونێكی سروشتییە‪ ،‬مامەڵە‬ ‫كردن لەگەڵ دیمۆزیی مامەڵە كردنە لەگەڵ سەختی ژیان و گەرمی كەژ و وشكایی‬ ‫سروشت‪ ،‬مامەڵەكردنی میسریەكان لە ڕێگەی بەسەرهاتی ئیزیس و ئوزیریس چیرۆكی‬ ‫خۆشساڵی و وشكەساڵی میسری كۆنمان بۆ دەگێڕێتەوە‪ ،‬بەم شێوەیەش داستانە‬ ‫میسرییەكەش دەست پێ دەكات "كاتێ هاتیتە دنیاوە‪ ،‬هاوكات ڕاگەیەندرا مامۆستایەكی‬ ‫پڕ لە ڕووناكی‪ ،‬دانایەكی ڕەها لەدایك بووە‪ ،‬ئێوە چڵە گەنمی سەرشار لە هەتاون‬ ‫هاتوون تا خەڵكی لە ترسناكییەكانی ڕاو ڕزگار بكەیت‪ ،‬ئێوە تووڕەیی ڕووباری نیل و‬ ‫ ‪ 205‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫جوتیار و كلتوور و مەدەنییەتی بەهەر چوار گۆشەی دنیادا پەلت هاویشتووە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫سەركەوتن بەدەست دەهێنیت‪ ،‬دواجار بۆت ئاشكرا دەبێ كە تۆ سەرچاوە و سەرەتای‬ ‫هەموو چاكییەكانی دەوروبەری خۆتیت" ‪ .‬هەر بۆیە لەم ئەفسانەیە پاڵەوانەكان دەبنە‬ ‫هۆی بوژاندنەوەی زەوی و زار و خۆشبەختی بۆ ژیان‪ ،‬هەر ئەمە بۆ خۆی دەبێتە هۆی‬ ‫شیكردنەوە و خۆشبوونی ژیان‪.‬‬ ‫كەواتە لە سەردەمە كۆنەكانەوە سروشت بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ پابەند كراوە بە‬ ‫گەرمی و ساردی و الفاو بەپیتی و قات و قڕی و گەردەلوول و نوغرۆ بوون‪ ،‬لە واڵتەكانی‬ ‫نیزیك دەریادا هەمیشە كاراكتەرە شەڕخوازەكان لە گیانداری دڕندەی ژێر ئاو دەچن‪،‬‬ ‫توڕەییان لە شەپۆڵی دەریا و ڕەنگیان لە شیناییی دەریا دەچێ‪ ،‬بەردەوام ئەفسانەی‬ ‫ئەو ناوچانە پەیوەندییەكی ڕووحیان بە ڕەشەبا و دەریاوە هەیە‪.‬‬ ‫ئەفسانەی كوردیش بەپێی ئامادەبوونی جوگرافیی خۆی كەم تا زۆر ناوچەكەی‬ ‫پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆیی بە هەموو ئەو ڕووداوانەوە هەبووە كە لەو ناوچانە ڕوویانداوە‪،‬‬ ‫بەپێی ئەوەی كە زۆربەی ڕووداوە سروشتییەكانی مێژووی واڵتی میزۆپۆتامیا و‬ ‫فیرعەونییەكان و دروستبوونی گرفتە مەزنەكان بەدووی یەكدا هاتوون بۆیە كاریگەرییان‬ ‫هەبووە لەسەر دروستبوون و پێكهاتنی كاریگەریی ئەفسانەی كوردییەوە‪ ،‬كورد زۆرتر‬ ‫كارەكتەرە سروشتییەكانی دەشت و دەرو چیاكانی بۆ گیانلەبەر گۆڕیوە‪ ،‬بەاڵم بەالیەكی‬ ‫ئەرێنی نەك نەرێنی‪ ،‬سروشت پەیوەندی لەگەڵدا دروست كردووە‪ ،‬جار جار لە ناوچە‬ ‫زۆر سارد و زۆر گەرمەكاندا دوژمنایەتی سروشت و مرۆڤ دەردەكەوێ‪.‬‬ ‫هەر بۆ زیاتر هێنانەوەی نموونە زیندووەكانی ئەفسانەی كوردی دەتوانین تەماشای‬ ‫نموونە فۆلكلۆرییەكانی كورد بكەین لە بابەتی ئەفسانەی "ئەحمەد گاوان" كە تەواو‬ ‫ئەفسانەیەكی خەیاڵییە هەندێ نموونەی سروشتی تێدایە لە بابەتی كێو و ئەشكەوت و‬ ‫كانی"ئەفسانەیەكی تەواوە و دێو و پەری دوو كچی گوڵبارین و دوو ڕابرین هەروەها واڵتی‬ ‫دێو و پەریانی هەیە" ‪ .‬دەتوانین بۆ زیاتر ئاشنابوون بە تێكستی ئەفسانەیی بڕوانینە ئەو‬ ‫كۆمەڵە ئەفسانانەی كە باس لە پێوندی مرۆڤ و گیانلەبەر دەكەن‪ ،‬وەك"تەیری هەزار‬ ‫تەیر" و"مەڕۆكە و بزنۆكە"و"خاكمار" ‪.‬‬ ‫لە ئەفسانەكانی"حەمەدۆك و ئەنگوستیلە" و"گورگ و ئێستر"یش نموونەی پەیوەندی‬ ‫نێوان سروشت و ئەفسانە بە تەواوی دەردەكەوێت‪ ،‬پێدەچێت كورد مامەڵەكردنی‬ ‫ئەفسانەیی لەگەڵ سروشتدا زۆر بە بەرفراوانی بەكاربردووە‪ ،‬لەبەر ئەوەی دەوروبەرەكەی‬ ‫كاریگەری دەروونی زۆر گەورەی لەسەر هەبووە‪.‬‬

‫ ‪ 206‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەفسانە و ئاین‬ ‫زۆربەی زۆری ئەفسانەكان لەرووی جوگرافی و ئەو زەمینەی لەسەری دەجوڵێنەوە‬ ‫نیزیكایەتییەكی زۆرییان پێكەوە هەیە‪ ،‬هەروەها زۆربەشیان لەوە دڵنیان كە بۆ یەك‬ ‫سەرچاوە دەگەڕێنەوە‪ ،‬بیری داهێنان و نووسین سەرچاوەكەی لەوێوە یەك دەگرێتەوە‬ ‫كە باس لە چی دەكەن هەر بۆ نموونە بەسەرهاتی نەورۆز بە زۆر شێوە هاتووەتە نێو‬ ‫بیری ئەفسانەی كوردییەوە‪ ،‬لە فارس و ئەفغان و واڵتانی ئاسیاشدا هەبووە‪.‬‬ ‫ئاین و ئەفسانە لە بیر و لێكدانەوەی ئەفسانەی كوردیدا شوێنەواری خۆی هەیە‬ ‫كاریگەرییەكانی بۆ پێش پەیدابوونی ئاین لە نێو میللەتی كوردا دەگەڕێتەوە‪ ،‬كورد‬ ‫وەك یارمەتیدەرێ سوودی لە ئەفسانە وەرگرتووە‪ ،‬سوودی وەرگرتووە بۆ تێگەیشتن لە‬ ‫دروستكەر و خوڵقێنەری ئاسمان و زەوی و ژیان‪ ،‬پێش سەرهەڵدانی ئاینی زەردەشتی‬ ‫كە بە یەكێك لە ئاینە دێرینەكانی كورد دادەنرێ‪ ،‬كورد سوودی لەو ئاینە وەرگرتووە‬ ‫بۆ ڕاڤە كردنی پرسیارەكانی بوون و دروست بوونەوە و كۆتایی ژیان و دنیا‪ ،‬هەروەها‬ ‫سوودی لە ئەفسانە وەرگرتووە‪ ،‬لە وێنە و ئەو سەرچاوانەی كە دۆزراونەتەوە ئاماژە بەوە‬ ‫دەكەن كە كورد بڕوای بە هێزێكی گەورە هەبووە ئەو هێزەش بە وێنەی هەمەچەشن‬ ‫نەخشاندوویەتی‪ ،‬گەر تێبینی وێنەكانی سەر ئەو پاشماوانە بكەین كە دۆزراونەتەوە‬ ‫هەمیشە شێوەكانی سروشت دەبینین‪ ،‬وەك هەتاو و باران و زەوی و بروسكە و چیا‪،‬‬ ‫هەروەها تێبینی دەسەاڵتی سروشت بەسەر مرۆڤەوە دەكەین كە ئەمەش مانای وایە ئەو‬ ‫كاتە زیاتر كورد بڕوای بە هێز هەبووە لە هەموو شتەكاندا‪ ،‬هەر پاشانیش كە ئاینی‬ ‫زەردەشت لە ناوچەكەی ئەودا باڵو بووەوە‪ ،‬شێوەكانی سروشت لەو ئاینەشدا ڕەنگی‬ ‫دایەوە لە بابەت ڕووناكی و ئاگر و خۆڵەمێش‪.‬‬ ‫(هەر بۆ نموونە كاتێ دەگەڕێینەوە بۆ سەر ئاینییەكانی هیندستان‪ ،‬بەم جۆرەی خوارەوە‬ ‫وەرم گرتووە بۆ بەراوردكاری لەگەڵ ناوی خواوەندەكانی میدی و پێش زەردەشتیان كە‬ ‫دەكرێتە ‪ 3‬بەش"خودایانی ئاسمان"و"خودایانی زەوی"و"خودایانی نێوەند") ‪ .‬كەواتە بەو‬ ‫پێیەی سەرەوە ئاین لەو كاتەشدا بەشێك بووە لە سیفەتەكانی ئەفسانە و سروشت و‬ ‫ڕووبەر‪ ،‬واتە ئاین پەیوەست بووە بە شتەكانی دنیایەوە‪ ،‬كاتێكیش ئەو ئاینە دەگاتە‬ ‫زەردەشت هەر لەو تەوەرەدا دەسوڕێتەوە‪.‬‬ ‫كە ئاینەكان دەبنە سەرچاوەیەك بۆ وێناكردنی ژیان و سروشت و دەربڕینی هێزی‬ ‫سروشت پێویستیان بەهێزێكە لەدەرەوەی بیركردنەوە و لێكدانەوەی ئەقڵ "كە زەردەشت‬ ‫دێت و زەردەشتییەت سەرهەڵدەدا وەك ئاینێك یەكسەر بڕوا بە خواوەندی تاكو تەنیا‬ ‫دەهێنێ ئاهورامزدا هێزی ڕووناكی و ژیان و ناخ و فیكر ئەهریمەن هێزی تاریكی و مردن‬ ‫ ‪ 207‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫و بەاڵ و نەخۆشییە لە هەمان كاتدا دەبینین لە سەردەمی زەردەشتیشدا "گا" دەوری‬ ‫پیرۆزی خۆی ون ناكات‪ ،‬كاتێ كە مرۆڤ دەستی بە مردوو دەكەوێ دەبێ خۆی بە "میزی‬ ‫گا" تەعقیم بكات‪ ،‬یان بشواتەوە" ‪.‬‬ ‫گا وەك نموونەیەك لە زۆربەی ئەفسانەكانی ئاشوور و سۆمەردا بوونێكی ئەفسانەیی‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئەو گایە لە هەندێ ئایندا سیمبوڵی پیرۆزی بووە‪ ،‬ئێستەش هیندۆزەكان بە‬ ‫سیمبولی پیرۆزی تەماشای دەكەن‪ ،‬واتە سیمبوڵ بووە بۆ بەرەكەت و خێر و زیادكردن‪،‬‬ ‫هەر ئەمەش وای كردووە لە ڕێگای ئاینەوە بێتە نێو ئەفسانەكانەوە‪ ،‬وەك نموونەیەك‬ ‫بۆ ڕووبەروبوونەوە و زیادكردن و مەزن بوون‪.‬‬ ‫كەواتە پەیوەندی ئاین و ئەفسانە لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە تا چ ڕادەیەك كاریگەری‬ ‫لە نێوان بڕوا ئەو شتانەدا هەیە كە لەو ئاینەدا بەكارهاتوون‪ ،‬لە ئەفسانەی دێرینی‬ ‫كوردیدا تووڕەبوونەكانی خوا بەشێوەی ژیان و دووبارە زیندووبوونەوە‪ ،‬هەروەها نموونەی‬ ‫ئەفسانەیی لە كتێبە ئاینیەكاندا دەردەكەوێ لە بارەی مردن و ژیانەوە و دروستبوون و‬ ‫پێكهاتنی زەوی و سەوزبوون و هیشك بوونی سروشت‪.‬‬ ‫پاشان لە ئاینی زەردەشتی كە ئاینی كۆنی كوردە وشەی سروشت بە بەرباڵوی پیرۆز‬ ‫كراوە" كەواتە كاتێ شاخ لەالی زەردەشتیاندا وەكو خاك ڕەفتاری لەگەڵ نەكراوە‬ ‫بەڵكو سەردەمێك شاخ پیرۆز نەبووە وەكو خاك كە گیا و گوڵ و دار و درەخت گەنم‬ ‫و دانەوێڵە وەبەرهەم دێنێت نەك وەكو شاخ كە ڕووەكی لێ شین نابێت بە واتایەكی تر‬ ‫ژیان وەبەرهەم ناهێنێ یان كەرەستەكانی ژیان " ‪.‬‬ ‫ئەم كاریگەرییە لە ئەفسانە نوێیەكانیشدا ڕەنگ دەدەنەوە‪ ،‬تا دەگاتە نێو ئاینی‬ ‫ئیسالمیش‪ ،‬مرۆڤی كورد هەوڵی داوە وێنە ئەفسانەییەكان ببەستێتەوە بە ئاینەوە بەاڵم‬ ‫بەشێوەیەك كە ئەركی هەبێت‪ ،‬واتە بەبێ هیچ ئەركێك هیچ كاراكتەرێكی ئەفسانەیی‬ ‫پەیوەندی ئاینی لەگەڵ مەسەلەكاندا دروست نەكردووە‪ ،‬واتە بەبێ هیچ پەیوەندییەكی‬ ‫كۆن و دێرین ئەو كاراكتەرانە هەروا نەخراونەتە نێو چوارچێوەی نووسینەوە‪ ،‬لە سەردەمی‬ ‫پێش سەرهەڵدانی ئاینی ئیسالم سزادان لە كەسانی خراپ لەو ئەفسانانەدا وا تەعبیر‬ ‫دەكرا كە سزای قوڵی پەیوەندییەكانن‪ ،‬مارێكی مەزن دەچووە لەشیەوە‪ ،‬ئەندامەكانی‬ ‫لەشی دەبوونە دوژمنی‪ ،‬خەونی بە دنیایەكی تاریكەوە دەبینی‪ ،‬مرۆڤەكانی دەگۆڕان بۆ‬ ‫گیانلەبەر‪ ،‬منداڵەكانی دڵیان لە لەشی دەهێنایە دەرێ‪ ،‬ڕۆحێكی شەڕانی ئۆقرەی لێ‬ ‫دەبڕی‪.‬‬ ‫كاتێ ئاینی ئیسالم دێتە نێوەندەوە پەیوەندی ئەفسانە دەبێتە تۆڵە‪ ،‬تۆڵە سەندنەوە‬ ‫لە شێوەی ئەوەی كە پەیوەندییەكان سەرتاپا سەرەونگوون دەبن‪ ،‬فریشتە شەڕانییەكان‬ ‫ ‪ 208‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دەبنە میوانی‪ ،‬شەیتان دەچێتە گیانییەوە‪ ،‬وردە وردە لە پاڕانەوەكان دوور دەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫هەروەها كاراكتەرەكان بریتین لە جنۆكە و تارمایی و ڕۆحە زیندووبووەكان و تەرمە‬ ‫هەستاوەكان‪...‬تاد‪.‬‬ ‫لە ڕووی مێژووەوە زۆرێك لە چیرۆك و شوێنەوارە ئەفسانەییەكان پەیوەندییەكی‬ ‫هاوبەشیان هەیە لەگەڵ ئاین و میللەتەكانی تردا "زۆر شوێنی كوردستان بە (قەاڵی‬ ‫گاوران) (ئەشكەوتی گاوران) و (دۆڵی كافران) و زۆری تر بە ناوی (گاور) ناو دەبرێن " ‬ ‫بۆیە شوێن نەك الی زەردەشتییەكان پێشتر لە ئاینەكانی تریشدا هەر هەبووە‪ ،‬دیمەن‬ ‫و شتەكانی سروشت حیسابیان بۆ كراوە‪ ،‬واتە ئەو دیمەنانە بەشێك بووە لە پەیوەندیی‬ ‫ڕۆحیی ئەو كاتە‪ ،‬كەواتە بیری داهێنان و نووسینی فۆلكلۆری كە سەرچاوەیەكە لە‬ ‫گێڕانەوەی خەڵكی كاریگەرییەكانی ئاینی بەسەرەوە بووە‪ ،‬نەك ئەمەش بڕێكی زۆر لەو‬ ‫گێڕانەوانە كەم تا زۆر لەگەڵ ئاین و بیری ئاینی پێش خۆیاندا تێكەڵ بوون‪ ،‬ئەوەی كە‬ ‫تێبینی دەكرێت كورد بە تایبەت پاش سەرهەڵدانی ئاینی ئیسالم نەیتوانییوە بە دابڕاوی‬ ‫لە نێوان مێژووەكەی خۆیی و مێژوویی دەوروبەرەكەی ئەفسانەیەكی تەواو پاراو و پەتی‬ ‫تایبەت بەخۆی هەبێ هەمیشە كاریگەرییەكانی دەوروبەری بەسەرەوە بووە‪.‬‬ ‫هەر بۆ نموونە لە ئەفسانەی كوردیی كاریگەری ئاین گەلێ مەزنە‪ ،‬لەو ئەفسانە دێرینانەی‬ ‫كە لەبەردەستدا ماون‪ ،‬كاریگەری ئاینی زەردەشتی لە ئەفسانەكانی نەورۆز و دێوەكان‬ ‫و ئەو ئەفسانانەدا ماوە كە باس لە دڕندەیی و هێزی گیانلەبەرە ئەفسانەییەكان دەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ئەفسانەكانی پاش ئەو سەردەمە واتە پاش پەیدابوونی ئاینی ئیسالم كاریگەری‬ ‫ئاین زۆر گەورەیە بۆ نموونە ئەفسانەكانی"خدری زیندە" و "شێخی سەنعان"و"غەوز"‬ ‫و"باباگوڕگوڕ" و دەیەها نموونەی تر كە لە كوردستاندا تا ئەم ساتەش وەك ئەفسانەیەك‬ ‫تەماشا دەكرێن‪ ،‬زۆر لە سەرچاوە و مەرقەدە ئیسالمییەكان چیرۆك و بەسەرهاتی‬ ‫ئەفسانەیی سەیریان لێ دروست كراوە‪ ،‬زۆربەیان باس لە گێڕانەوەی بەسەرهاتی سەیر‬ ‫سەیر دەكەن‪ ،‬لەمەڕ هێز و توانای ئەو ئیمام و مەرقەدە ئیسالمییانەی لەو سەردەمەدا‬ ‫ماون ئەو شتانەی كە زۆر دەگێڕدرێنەوە و لە شێوەی ئەفسانە ئامێزدا باس دەكرێن‪،‬‬ ‫باس لەو ڕێگریانە دەكەن كە ئەم شوێنانە دروستیان كردووە‪ ،‬ڕێگرتن لە نەبردنی شەقام‬ ‫و شكانی هێز و دەركەوتنی ڕووناكی و چاككردنەوەی كەسانی پەككەوتە‪ ،‬هەروەها‬ ‫سەرهەڵدانی ڕووداوی پشت بەستووە بە ئیمام و جنۆكە و شێخ‪.‬‬ ‫لەرووی هونەری ئەفسانەییەوە ئەفسانە ئاینییەكان تا ڕادەیەكی زۆر زیادەڕۆیی پێوە‬ ‫دیارە‪ ،‬واتە زۆر لە گێڕانەوەكان زیادەڕۆییان بۆ كراوە و ڕەنگە سەرچاوەكەشی لە بڕوا‬ ‫و ترسەوە هاتبێت‪ ،‬كاریگەری ئاینی ئیسالم كاریگەرییەكی ئەفسانە ئامێز بووە بۆیە‬ ‫ ‪ 209‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەو ئەفسانانەی پاش هاتنی ئیسالم لە ناو كۆمەڵگەی كوردەواری دەركەوتن مۆركێكی‬ ‫ترسئامێزیان پێوە دیارە‪ ،‬زیاتر مەبەستی بڕواخوازی لە پشتەوەیە تا هونەری گێڕانەوە‪،‬‬ ‫كارەكتەرە ئەفسانەییەكانیشیان بەزۆری لە یەكتری دەچن كە ئەمەش بۆ خۆی وای‬ ‫كردووە بیر و لێكدانەوەكان لە یەكترییەوە نزیك بن‪.‬‬ ‫سەرچاوەیەكی دیكەش هەیە لەو ڕێگایانەوە دەتوانینن كوردیبوونی ئەفسانەكان‬ ‫دەستنیشان بكەین‪ ،‬ئەویش ناوهێنانی جوگرافییانەی ناوچەكانە لە نێو ئەفسانەكاندا‪،‬‬ ‫بۆ نموونە ئەفسانەمان هەیە باس لە كێوی پیرەمەگرون و حەسارۆست دەكات‪،‬‬ ‫یان ئەفسانەمان هەیە كاراكتەرە سروشتییەكانی بەناو ماون وەك "وەكاشە"و"دۆڵی‬ ‫گورگان"و"كچان" كە ئەمانە هەموویان ناوی جێگان‪ ،‬كەواتە جوگرافییەكی ناسراوە‪،‬‬ ‫هەروەها ناوچە هەیە تەواو بە شێوەیەكی بەرباڵو جێگای خۆی لەناو ئەفسانەكاندا‬ ‫كردووەتەوە‪ ،‬ئەمەش بۆ خۆی ئەو ڕاستییە دەردەخات كە بیری ناوچە و جوگرافیا و‬ ‫سروشت پەیوەندییەكی نەپساوەیان پێكەوە هەیە‪.‬‬ ‫زۆر لە ناوی ناوچەكانی كوردستان ناوی ئەفسانەیین‪ ،‬ئاماژە نین بە هیچ مانایەكی‬ ‫جوگرافی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی و ناوی تاكەكەس‪ ،‬بگرە ناوی شتگەلێكن كە زۆرجار لە ڕووداوی‬ ‫ئەفسانە دەچن‪ ،‬پاشان زۆر گوند و گردۆڵكە لە ڕووداوێكی خەیاڵئامێزەوە ناویان پێ‬ ‫سپێردراوە‪ ،‬یان زۆر جار بۆ هەر شوێنێ‪ /‬كانیە‪ /‬جۆگەلەیەك ناوێكی ئەفسانەئامێز‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەم شتەش پێویستی بە لێكۆڵینەوەی قووڵ هەیە‪ ،‬لەرووی شوێنەوارناسی و‬ ‫شیكردنەوەی فۆلكلۆرییەوە‪ ،‬پاشان دەبێ لە ڕووی ئەفسانەناسیشەوە لێكۆڵینەوەی بۆ‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫پاڵەوانی ئەفسانە‬ ‫پاڵەوانی نێو ئەفسانەی نوێ جیاوازە لەگەڵ ئەفسانەی كۆندا‪ ،‬سیفەتی پاڵەوان لە‬ ‫ئەفسانەی دێرین لەوەدابووە كە بتوانێ هەبێ و بوونی خۆی بسەڵمێنێ‪ ،‬لە ئەفسانەی‬ ‫یۆنانیدا پاڵەوانەكان دروست دەبوون و دەمردن و دەژیانەوە‪ ،‬لە سۆمەرییەكان هەر‬ ‫بەهەمان شێوە‪ ،‬بەاڵم لە ئەفسانەی مۆدێرندا كەسایەتی ئەوەیە كە شتێكی تایبەت‬ ‫ئەنجام بدات و بەردەوام بێت‪ ،‬ژیانەوەی بۆ نییە بەاڵم دەتوانێ كەسایەتیەكی تایبەت‬ ‫بێت‪ ،‬زۆربەی ئەو پاڵەوان ئەفسانەییانەی كە پاش سەدەی هەژدەهەم دروست بوون‬ ‫كەسانی ئاسایین‪.‬‬ ‫پاڵەوانی ئەفسانەیی لەو سەردەمەدا بریتین لە كەسانی سیاسی و كلتووری كەسانی‬ ‫ڕزگاركەر‪ ،‬بۆ كۆمۆنیستەكان لینین نموونەیەكی ئەفسانەیی بوو‪ ،‬بۆ دژایەتیكردنی‬ ‫ ‪ 210‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئاپارتهاید(دژ بە جیاوازی ڕەگەزایەتی) نیلسۆن ماندێال ئەفسانە بوو‪ ،‬بۆ شۆڕشی‬ ‫تەكنەلۆژی دۆزینەوەی ڕادیۆ الیەن ماركۆنی كارێكی ئەفسانەئامێز بوو‪ ،‬یاخۆ دۆزینەوەی‬ ‫كارەبا لەالیەن (ئەدیسۆن) بە ئەفسانەیەكی سەردەم دادەنرێت‪ ،‬كەواتە هەر سەردەمە‬ ‫و هەر قۆناغە پاڵەوان و نموونەی ئەفسانەیی خۆی هەیە‪.‬‬ ‫هەندێك پێیان وایە كەسانی ئەم سەردەمە نابنە كەسانی ئەفسانەیی‪ ،‬كەسی ئەفسانەیی‬ ‫ئەو كەسەیە كە پەیوەندییەكان دەدۆزێتەوە‪ ،‬واتە ڕێگا چارەیەك بۆ هەموو ئەو گرفتانە‬ ‫دەدۆزێتەوە كە دەبنە ڕێگر لەبەردەم پێشكەوتن‪ ،‬واتە ڕێگایەك ئاشكرا دەكات كە پێشتر‬ ‫كەس ئەو ڕێگایانەی ئاشكرا نەكردووە‪ ،‬ڕێگایەك دەدۆزێتەوە كە ڕێگرە لەبەردەم دووبارە‬ ‫بوونەوە‪.‬‬ ‫پاڵەوانی ئەفسانە ئەو كەسەیە پەیوەندییەكانی نێو چیرۆك بە شێوەیەكی بەرفراوان‬ ‫بەرجەستە دەكات‪ ،‬پاڵەوانی نێو ئەفسانە هەوڵ دەدات گشت پەیوەندییەكان لە خاڵێكدا‬ ‫پێكەوە ببەستێتەوە‪ ،‬زۆربەی ئەوانەی كە ئەم شێوە پەیوەندییانە دەخوێننەوە هەوڵی‬ ‫ئەوە دەدەن‪ ،‬تا پردێك لە نێوان خۆیان و دەوروبەریان دروست بكەن‪.‬‬ ‫پاڵەوانی نێو ئەفسانەی كوردی هەوڵی داوە ترسناكییە تایبەتیەكان دەست نیشان‬ ‫بكات و بارودۆخی ڕووداوەكان لە حاڵەتی تراژیدییەوە ببات بۆ كۆمیدیا‪ ،‬واتە پاڵەوان‬ ‫بە سادەیی دێتە پێشێ و پاشان لە حاڵەتێكی تایبەتیدا كە حاڵەتی گۆڕانكارییە لە‬ ‫ئاسانەوە بۆ ڕووداوە‪ ،‬پاڵەوان دێتە ناوەوە بۆ ئەوەی كاریگەری لەسەر ڕووداوەكان‬ ‫هەبێت‪ ،‬هەندێ جار ڕووداوەكان ڕوویانداوە و ئەو دێت چاكیان دەكاتەوە و ڕێڕەوەكەی‬ ‫دەگۆرێ‪ ،‬یا ئەوەتا ڕوویان نەداوە‪ ،‬بەاڵم ئەو دێت ئاشكرایان دەكات‪ ،‬لەم حاڵەتەشدا‬ ‫دوو كاریگەری لە دەرەوەی هێز و توانا ی پاڵدەوانەوە كار دەكەنە سەر ڕووداوەكان‪ .‬لە‬ ‫هەموو سەردەمێكدا حاڵەتەكان بەم شێوەیە بووە‪ ،‬چ لە سەردەمی ئەفسانەی دێرین‪،‬‬ ‫یاخۆ ئەفسانەی نوێ‪ ،‬پاڵەوانی قەاڵی دمدم دەكرێ بە پاڵەوانانی ئەفسانەی نوێ‬ ‫لە قەڵەم بدرێ‪ ،‬بەاڵم ئەفسانەی "حەوت براكە"و"شازادەی نووستوو" پاڵەوانەكانییان‬ ‫ئەفسانەی دێرینن‪.‬‬ ‫لە ئەفسانەی یۆنانی كۆندا "پاڵەوان واز لە ژیانی ئاسایی ڕۆژانە دێنێت و بەدووی‬ ‫موعجیزەدا دەگەڕێت‪ ،‬موعجیزەی سەروی سروشت‪ ،‬گەر بەسەر هێزە مەزنەكانا سەركەوێ‬ ‫و سەركەوتنێكی هەمیشەیی بەدەست بێنێت‪ ،‬ئەوە لەو گەشتە پڕ نهێنیە بە توانایەكەوە‬ ‫دەگەڕێتەوە تا خۆشی و توانا بە مرۆڤە هاورەگەزەكانی خۆی ببەخشێت‪ .‬برۆمیسۆس‬ ‫چووە ئاسمان ئاگری لە خوا دزی‪ ،‬جارێكی تر گەڕایەوە سەر زەوی" ‪.‬‬ ‫پاڵەوانی ئەفسانە یان ئەوەتا دەبێتە ڕزگاركەر یان قوربانی‪ ،‬لە ئەفسانەی نوێدا پاڵەوانی‬ ‫ ‪ 211‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئەفسانەیی هەمیشە قوربانییە یا ئەوەتا بڕێكی زۆر لە تەمەنی خۆی دەكاتە قوربانی یان‬ ‫گیانی خۆی لەدەست دەدات‪ ،‬ئەفسانەی نوێ نوێنەرایەتی شتە خەیاڵییە بەچاو نەبینراو‬ ‫و بە ئەقڵ مەزەندەكراوەكان‪ ،‬پرۆسەی بە پاڵەوانبوون هەوڵە بۆ دووبارە كردنەوەی ئەو‬ ‫ڕووداوانەی كە پێشتر سەرسوڕمانییان الی مرۆڤ دروست كردووە‪ ،‬هەوڵە بۆ كردنەوەی‬ ‫دەرگا داخراوەكان ئەوەی كە بە كەس ناكرێتەوە‪.‬‬ ‫لە مێژووی ئەفسانەی نوێی كوردییدا ناوەكانی ئەفسانەیی زۆرن كە دەكرێ بەسەر ‪3‬‬ ‫گرووپدا دابەش بكرێن‪ ،‬گرووپی ئەفسانە نیشتمانییەكان كە دەكرێ خۆیان لە سەركردە‬ ‫و سیاسی و نموونە نیشتمانپەروەرەكاندا ببینەوە‪ ،‬گرووپی دووەم ئەو نموونە ڕۆشنبیریی‬ ‫و كولتووریانەن كە نموونەیان نییە و دووبارە نابنەوە‪ ،‬نموونەی سێیەم ئەو شتە‬ ‫خەیاڵیانەن كە لەم سەردەمەیەدا دەگێڕدرێنەوە وەك سەرهەڵدانی موعجیزەی سروشتی‬ ‫و كاری مەزەندەنەكراوی تاكەكەس و هەڵتۆقینی هەندێ نموونەی كەسایەتی كە پێشتر‬ ‫مرۆڤ مەزەندەی نەكردووە و چاوەڕوان نەكراو بووە كە شتی وایان لێ ببینێ‪.‬‬ ‫ئەو سێ حاڵەتەی سەرەوە كە خستمانە ڕوو لە هەندێ ڕوەوە لەگەڵ نموونەی ئەفسانەی‬ ‫كۆندا یەك دەگرنەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی كە جیاوازە لە نێوان ئەفسانەی كۆن و نوێ‪ ،‬ئەوەیە كە‬ ‫ئەفسانەی نوێ تا بۆی بكرێت لە فەنتازیا دوور دەكەوێتەوە‪ ،‬ڕووبەری خەیاڵ ڕووبەرێكە‬ ‫لەگەڵ واقیعدا یەك دەگرێتەوە‪ ،‬خەیاڵ هەوڵ دەدا دەرگایەك بێت بۆ نزیكبوونەوە لە‬ ‫واقیع نەك دووركەوتنەوە بێت‪ ،‬خەیاڵ هەوڵ دەدات بازدان نەبێ بەسەر واقیعدا بەڵكو‬ ‫بەكاربردنی خەیاڵ بێت بۆ گەورەكردن و فراوانكردنی مەوداكانی بیركردنەوە‪.‬‬ ‫شۆڕشەكانی كورد لە هەندێ حاڵەتدا نیمچە ئەفسانەیەك بوون لە بەگژاچوونەوەی ئەو‬ ‫دوژمنە زەبەالحانەی كە بە كەمترین توانای مرۆییی و چەك و ماتەریالیی نشووستی پێ‬ ‫هێنراوە‪ ،‬هەروەها وەستانی كەسانی شۆڕشگێڕ بەرامبەر بە دوژمن شێوەیەك بووە لە‬ ‫خۆبەخت كردنی ئەفسانەیی‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی كەسانێك هەبوون بەدەستی ئەنقەست‬ ‫ویستوویانە ڕەنگدانەوەی ئەو ساتە ئەفسانەییانە بن كە كەسانی تر چاوەڕوانی نەبوون‪،‬‬ ‫كەواتە بیری ئەفسانەیی لە نێو بیری سیاسی و شۆڕشدا نموونەیەك بووە لە ئەفسانەی‬ ‫نوێ‪ ،‬ڕووبەڕوو بوونەوە بەرامبەر بە دوژمن شێوەیەك بووە لە تۆماركردنی بارێكی‬ ‫ناوازە لە بەرهەڵستكاری‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتدا شێوەیەك بووە بۆ پێداچوونەوەی ئەو‬ ‫ڕووداوانەی كە لەسەردەمەكانی پێش خۆی ڕوویداوە و كەسی پاڵەوان دەیەوێ شوێنێكی‬ ‫نوێ لەو جێگایەدا بۆ خۆی بكاتەوە‪.‬‬ ‫كەسانی گۆرانیبێژ و شاعیر و نووسەر و مۆسیك ژەن و كەسایەتییەكانی زانست و‬ ‫ ‪ 212‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫كۆمەاڵیەتی دەكرێت ببنە ئەفسانەی نوێ‪ ،‬شاعیرێك بۆ ئەدەبی كوردی دەكرێ ئەفسانە‬ ‫بێت و جیاواز بێت لە هەموو شاعیرەكانی پێش خۆی‪ ،‬نالی دەكرێ ئەفسانەیەكی‬ ‫شیعری بێت‪ ،‬خانی داستان نووسێكی ئەفسانەیی بێت بۆ گەلی كورد‪ ،‬كەسێكی داهێنەر‬ ‫شتێك دابهێنێ كەسانی تر دایاننەهێناوە‪ ،‬هەروەها داهێنەر هەمیشە ئەفسانەیەكە بەاڵم‬ ‫ئەفسانەیەكە لە سنوورێكی دیاریكراو‪.‬‬ ‫هەندێ نموونەی ڕووداوی تایبەت لە بابەتی ڕوودانی خەیاڵئامێز دەكرێ بچنە خانەی‬ ‫ئەفسانەوە‪ ،‬كەسێك دەتوانێ بە توانایەكی تایبەت كارێك ئەنجام بدات‪ ،‬ئەمانە هەرچەندە‬ ‫دەچنە خانەی بەرفراوانی سایكۆلۆژی و باراسایكۆلۆژی‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتدا دەچنە‬ ‫خانەی هەوڵدان بۆ زیندوو كردنەوەی خانەكانی بیركردنەوە‪.‬‬ ‫كەواتە لێكۆڵینەوە لە توانای ئەفسانەیی لە بیركردنەوەی ئێمەدا ئەو جیاوازەی هەیە كە‬ ‫ناتوانرێ ڕوویەكی ڕوون و ئاشكرای هەبێ‪ ،‬ئەمەش بۆ خۆی ئەو پرسیارە دروست دەكات‪،‬‬ ‫ئایا لە چ سەردەمێكەوە ئەفسانە الی ئێمە هەنگاوی ناوە بەرەو حاڵەتی مۆدێرنەوە‬ ‫لە چ سەردەمێكەوە وێنە كالسیكییەكەی ئەفسانە سڕاوەتەوە‪ ،‬لە چ سەردەمێكەوە‬ ‫پەیوەندییەكان بوونی خۆیان كوژاندووەتەوە؟‬

‫سەرچاوەكان‬ ‫‪ .1‬البطل بألف وجە‪ ،‬جوزیف كامبل‪ ،‬ترجمە‪ :‬حسن صقرـ دار الكلمەـ الطبعە االولی ‪2003‬‬ ‫‪ .2‬قربانی دیگرانیم و جالد خویش‪ ،‬گی كورنو‪ ،‬ترجمه‪ :‬زهرا وثوق‪ ،‬كاروان ‪2008‬‬ ‫‪ .3‬تێر نەخۆرە‪ ،‬مەولود ئیبراهیم حەسەن‪ ،‬بەدرخان ‪2008‬‬ ‫‪ .4‬گۆڕ دەخمەكانی میدیا و زەردەشتییان و ڕێوڕەسمی مردوو سپاردن بە شاخ‪،‬‬ ‫عەیدولخالق سەرسام‪ ،‬ئاراس ‪2009‬‬ ‫‪ .5‬زیاتر لە عەشقێك‪ /‬كۆمەڵێك بابەتب مێژوویی و كولتووریی و فۆلكلۆریی ناوچە‬ ‫جیاجیاكانی نێو كوردەوارییە‪ ،‬مەولود ئیبراهیم حەسەن‪ ،‬بەدرخان ‪ 2008‬هەولێر‪،‬‬

‫ ‪ 213‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 214‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫لێکۆڵینەوە لە شیعری‬ ‫دوو خانمە شاعیر‬ ‫ ‬ ‫بڵند باجەالن‬

‫ ‪ 215‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 216‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بەھەمان شێوە کە لە ژندا وزەی نائاسایی خۆبەخۆبوون ھەیە و ئەتوانێت منداڵ بخاتەوە‪،‬‬ ‫لە ھۆشیارییەکانیشیدا ھێزێکی نائاسایی ھەیە‪( .‬شۆپنھاوەر) ‬ ‫‪ -١‬قەسیدەی چیرۆکە بێکۆتاکانی گوناھێک‪:‬‬ ‫لە بەشی یەکەمی ئەم لێکۆڵینەوەیەماندا قەسیدەی (چیرۆکە بێکۆتاکانی گوناھێک)ی‬ ‫خانمی شاعیر (ژاوێن شاڵی) شیدەکەینەوە‪ ،‬کە لە ژمارە (‪)٩٠‬ی گۆڤاری (ھەنار)دا‬ ‫باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫بەشوێنکردنی کات‪ ،‬ئامانجێکی شیعرییە‪ ،‬ھاوکات واقیعیشە‪ .‬مرۆڤ لە کاتدا شتەکان‬ ‫دەگۆڕێ و بیر لەو گۆڕانەش دەکاتەوە‪ .‬کات سەرزەمینێکە بۆ تاوان و چاکە‪ .‬کات نەبێت‪،‬‬ ‫شوێنیش بوونی نییە‪ .‬کات ناسنامەی بوون بە شوێن دەبەخشێت‪ .‬شوێنەکان لە کاتێکی‬ ‫دیاریکراودا ھەن‪ .‬گۆڕان و تێپەڕینی کات‪ ،‬گۆڕانی شوێن و جێگای شتەکان بەدوای خۆیدا‬ ‫دەھێنێ‪ .‬ئەگەر زەمەن بوەستێ‪ ،‬شوێن ون دەبێت‪ ،‬ونبوونی شوێنیش نەمانی مرۆڤە‪،‬‬ ‫چونکە مرۆڤ لە شوێن و کاتێکی دیاریکراودا بیر لە مرۆڤبوونی خۆی دەکاتەوە و ھەست‬ ‫دەکا مرۆڤە‪ .‬کات شوێنە و شوێن کاتە‪ .‬لە قەسیدەکەدا نائومێدییەکی گەورە لە ھەمبەر‬ ‫کاتدا ڕوو لە شاعیر دەکا‪ .‬شاعیر داوای داگرتنی کاتژمێرکان دەکا‪ ،‬چونکە کاتژمێرەکان‬ ‫لە کات و ئاڕاستەی زەمەن ئاگادارمان دەکەنەوە‪ .‬داگرتنی کاتژمێر‪ ،‬وەستانی کات نییە‪،‬‬ ‫ھەڵھاتن و بەرەو ناخودئاگایی چوونە‪ .‬خود گەرەکیەتی سەرەتایەکی تازەی ھەبێت‪ ،‬بۆ‬ ‫دەستپێکردنی ئەو سەرەتایەش (سەرەتای خود)‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ ئەوانیتر‪ .‬خود داوا لە‬ ‫ئەوانیتر دەکا گۆڕانکاری بکەن لە بارودۆخی ھەبوو‪ ،‬بڵێن ‪ :‬ئەوەی چوو‪ .‬چوو‪ .‬سەرەتای‬ ‫خود لەنێو گۆڕانی ئەوانیتردایە‪ ،‬ئەوەی سەرەتایەکی جوان بۆ خود دەخوڵقێنێ‪ ،‬گۆڕینی‬ ‫بارودۆخی ھەبووە لە الیەن ئەوانیترەوە‪ .‬مرۆڤ بۆ گۆڕینی کەشێک‪ ،‬گۆڕانی ئەوانیتر‬ ‫لەبەر چاو دەگرێت‪ ،‬واتە خود گەر بیەوێت کەشی خۆی بگۆڕێت‪ ،‬کار لەسەر (ئەویتر –‬ ‫ئەوانیتر) دەکا‪ .‬ئەو کەشەی ھی خودە‪ ،‬بە تەنها خود دروستی نەکردووە ‪،‬خودەکانی‬ ‫دەرەوەی (خودی یەکەم)یش دەستیان ھەیە لە بیناکردنی کەشێک بۆ خود‪ .‬خود لە‬ ‫شیعرەکەدا ھەوڵی گۆڕینی واقیع دەدا‪ .‬ئایا شتێک ھەیە بەناوی واقیع؟ ئایا ئەوەی‬ ‫پێمانوایە واقیعە‪ ،‬وەھم نییە؟ وەھم چییە؟ وەھم بۆ وەھمە؟ واقیع کامەیە و لە کوێدا‬ ‫ھەیە؟ واقیع دەکەوێتە کوێی وەھم؟ وەھم ھەمووی وەھمە؟‬ ‫کات ئیتر ھیچ شتێ ناگۆڕێ!‬ ‫کاتژمێرەکان داگرن‪.‬‬ ‫گڵۆپەکان بکوژێننەوە‬ ‫ ‪ 217‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫فو لە گڕی مۆمەکان کەن‬ ‫پەردەکان دادەنەوە‬ ‫پەنجەرەکان ئاوەاڵ کەن‪،‬‬ ‫بڵێین ئەوەی چوو‪ ...‬چوو‬ ‫ماتەمێ بۆ خۆر بگێڕن‪...‬‬ ‫(گورگیاس) ڕادیکاڵتر بوو لە (پرۆتۆگۆراس)‪ ،‬چونکە پێیوابوو واقیع بوونی نییە‪،‬‬ ‫کەواتە لە سیاقی فۆڕمێکی گومانگەرایی سۆفستاییەکاندا لەمەڕ واقیعەوە‪ ،‬تیۆری زانین‬ ‫لەدایکدەبێ‪ .‬سۆفستاییەکان دەیانپرسی ‪ :‬ئایا ئێمە مەعریفەیەکمان ھەیە لەمەڕ واقیع‬ ‫وەکو خۆی؟‪( .‬ئەفالتون) لە دیالۆگی نێوان (گوگیاس) و (پرۆتۆگراس)دا‪ ،‬ھەوڵی‬ ‫وەاڵمدانەوەی سۆفستاییەکان دەدا‪ .‬خود لە شیعرەکەدا باوەڕی بە بوونی واقیع ھەیە‪،‬‬ ‫وەلێ گۆڕانکاری ئەو کردارەیە‪ ،‬خود گەرەکیەتی لە بەرامبەر واقیعدا بیکا‪ ،‬ئەگەر واقیع‬ ‫نەگۆڕێ‪ ،‬ئەوا دەشێ گومان لە بوونی واقیع بکەین‪ ،‬چونکە واقیعی نەگۆڕ بوونی نییە‪.‬‬ ‫خود(ژاوێن) ئەویتر‬ ‫‪ ‬‬ ‫ واقیعی ھەبوو‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫واقیعی گۆڕاو ‬

‫ئەوانیتر (خود وەکو بەشێک)‬

‫چاویلکەکەت دانێ ھاوڕێ‬ ‫ژیان خۆی تاریکییە‬ ‫شەرم لە کەس ناکات مردن‬ ‫باکی بە کەس نییە ژیان‪،‬‬ ‫ئەو بە ھێمنییەکی شاعیرانەوە ڕێ دەکات و‬ ‫بەرلەوەی جادە دوو لەت بێ‬ ‫شەقام مێخەکڕێژ دەکات‪...‬‬ ‫ ‪ 218‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫خود باسی ژیان دەکا و بۆ وێناکردنی ژیانیش‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ چاویلکەی ڕەشی ئەویتر‬ ‫(ھاوڕێ)‪ .‬خود لە ڕێگای چاویلکەی ڕەشەوە‪ ،‬باسی ژیانی تاریکی خود دەکا‪ ،‬کە دوا جار‬ ‫ژیانی ھەموو کۆمەڵگاشە بە ڕەچاوکردنی تایبەتمەندییەکانی ژیانی ھەر یەکەمان‪ .‬دەکرا‬ ‫(ژاوێن) بڵێ‪( :‬چاویلکە ڕەشەکەت دانێ ھاوڕێ)‪ ،‬ئەوکات زیاتر مەبەستە شیعرییەکەی‬ ‫ڕوون دەبوویەوە‪ .‬کە ژیان بێباک دەبێت‪ ،‬مردن باوەشی خۆی بۆمان دەکاتەوە‪ ،‬مردن‬ ‫دەبێتە دایک و ڕۆڵەکانی خۆی کە ئێمەین‪ ،‬لە باوەش دەگرێ‪ ،‬وەلێ باوەشی مردن واتای‬ ‫کۆتاییە‪ ،‬کۆتایی ژیان‪ ،‬ژیانێک کە باکی بە کەس نییە و بوون و نەبوونی ئێمەی بەالوە‬ ‫گرینگ نییە‪ .‬سەلمێنەری بوونی ژیان‪ ،‬ئێمەین‪ ،‬ئێمە (مرۆڤ و بوونەوەرانی تریش)‬ ‫نەبین‪ ،‬کەس نییە بژی‪ .‬کە ژیان دەمانکوژێ‪ ،‬مەرگی خۆشی ڕادەگەیەنێ (ژیان دەمرێ)‪.‬‬ ‫ژیان و مردن بەنیسبەتی مرۆڤەوە دەستە خوشکن‪ .‬بۆ تێگەیشتن لە ژیان‪ ،‬کەشفکردنی‬ ‫مردن پێویستییە‪ ،‬وەلێ کەشفکردنی مردن جۆرێکە لە ژیانکردن‪ ،‬دەکرێ لە ژیاندا‬ ‫ئیش لەسەر مردن بکەین و ھەوڵی کەشفکردنی نھێنییەکانی مردن بدەین‪ ،‬لە مردندا‬ ‫ئەو کردارە بوونی نییە‪ ،‬چونکە کە دەمرین‪ ،‬چیتر ناژین‪ ،‬بۆیە ناتوانین دونیا کەشف‬ ‫بکەین ‪،‬خودی مردوو‪ ،‬توانای کەشفکردنی دونیا و ژیانی ئەوانیترێکی نییە خەریکی‬ ‫ژیانن‪ .‬ئێمەی زیندوو ناتوانین شۆڕبینەوە بۆ نێو دونیای مردووان‪ ،‬بۆیە ناشتوانین لەوە‬ ‫تێبگەین خودی مردوو چۆن لە ژیان دەڕوانێ‪( .‬وێنەی ئەبەدی) وێنەیەکی جێگیری نییە‬ ‫و پەیوەندی ھەیە بە دونیای گشتەوە‪ ،‬بۆیە کات چون شوێن لە گروپی وەھمەکاندایە و‬ ‫دونیای وێناکان شوێنەکەی فیکرە و ھەر فیکریش سەرچاوەی پەی بردنە پێی (ئەمە‬ ‫دیدە ئەفالتونییەکەیە)‪( .‬ئەفالتون) پێیوایە خەڵکی لە خەودان و ئەوە فەیلەسوفانن‬ ‫ھەوڵی بەئاگاھاتن لەو خەوە دەدەن‪ .‬لەم ڕوانگەیەوە دەکرێ بڵێم ‪ :‬مرۆڤی خەوتوو‬ ‫مەحاڵە کەشفی دونیای مردووەکان بکا‪ .‬فەیلەسوفان ئەگەرچی بە گوتەی (ئەفالتون)‬ ‫جیاوازن‪ ،‬وەلێ ئەوانیش توانای کەشفکردنی ھەموو شتێکی ئەو دونیایەیان نییە و‬ ‫نابێت‪ .‬لەبیریشمان نەچێت مردن فەیلەسوفانیش دەگرێتەوە و ئەوان ناکەونە دەرەوەی‬ ‫مردنەوە‪.‬‬ ‫دەگەڕێمەوە بۆ سەرەتا‪،‬‬ ‫بۆ دەستپێکی گوناھەکان‪.. .‬‬ ‫پەنجە بۆ سێوێک درێژ دەکەم و‬ ‫یەکەمین گوناە دەستپێدەکات‪،‬‬ ‫دەکەومە باوەشی ئادەمێکەوە و‬ ‫یەکەمین نەفرەت دەست پێدەکات‬ ‫ ‪ 219‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫لە سکی دایکم دێمە دەر و‬ ‫یەکەمین گریان دەستپێدەکات‪...‬‬ ‫گەڕانەوە بۆ خاڵی دەستپێک و سەرەتا‪ ،‬گەڕانەوە نییە بە تەنها بۆ خاڵێک‪ ،‬لە‬ ‫سەرەتای ھەموو سەرەتایەکدا شتێک بوونی ھەیە‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬گوناھێک‪ .‬یەکەمین‬ ‫مامەڵەکردنیشمان لەگەڵ ئەو شتە‪ ،‬دەستپێکردنی یەکەمین ڕووداوی چاوەڕواننەکراوە‪.‬‬ ‫خود دەستی بۆ سێوێک درێژکردووە و دەرەنجامی چاوەڕاننەکراویش بریتییە لە کەوتنە‬ ‫باوەشی ئادەمێک‪ .‬خود کە دەکەوێتە باوەشی ئەویتر‪ ،‬دیسانەوە دەگاتە شتی دیکەی‬ ‫چاوەڕواننەکراو ‪ :‬دەستپێکردنی نەفرەتی یەکەمین‪ .‬کەواتە سێو بریتی بوو لە خاڵی‬ ‫سەرەتا و دەستپێک‪ ،‬دەستپێکردنی گوناە و ھاتنی ئادەم و نەفرەت و دایک و گریانی‬ ‫بەدوای خۆیدا ھێنا‪ .‬کە دەگەینە سەرەتای شتێک‪ ،‬بیر لە کۆتایی ھەمان شت دەکەینەوە‪،‬‬ ‫دڵنیاین ئەو شتە سەرەتاییە کۆتاییەکیشی بۆ ھەیە‪ ،‬ئەمەش پەیوەندی ھەیە بە وجودی‬ ‫ئێمەوە‪ ،‬بوونی ئێمە کە سەرەتا و کۆتایی بۆ ھەیە ‪،‬ئیشکردنە لەسەر سەرەتا و‬ ‫کۆتایی شتەکان‪ .‬سەرەتای ئێمە بریتییە لە لەدایکبوون و کۆتایشمان بریتییە لە مردن‪،‬‬ ‫کەواتە مردن و نەمان ئەوەمان بیردەبەنەوە کەسێک ھەبووە لەدایکبووە و سەرەتای‬ ‫ھەبووە و ئێستا کۆتایی ھاتووە‪ .‬لە مرۆڤدا تەنها کۆتاییەکان دەمێننەوە و سەرەتاکان‬ ‫تێدەپەڕن‪ ،‬کۆتایی مرۆڤیش بریتییە لە مردن و پێکهاتەکانی ئەو مردنە‪ .‬مەبەست لە‬ ‫پێکھاتەکانی مردن بریتییە لە جۆری مردنەکە‪ ،‬چونکە دوا جار ھەیکەلیەتی مردن‪،‬‬ ‫ئاماژەیە بۆ شێوازی ژیان ئێمە‪ .‬دەکرێ زۆر جار لە ڕێگای مردنی یەکترییەوە‪ ،‬لەوە‬ ‫تێبگەین چۆن ژیاوین‪ ،‬ئەو شتەشی لە پێناویدا دەمرین یان دەکوژرێین یان خۆمانی لە‬ ‫پێناودا دەکەین بە قوربانی‪ ،‬ھەڵگری پنتەکانی مردنە‪ ،‬مردنێک کە لە خۆیدا ژیانێکی‬ ‫ھەڵگرتووە‪ ،‬ژیانێکی تێپەڕیو و ماوە بەسەر چوو‪ .‬الی ئەقاڵنییەکی ئەخالقگەرایی وەکو‬ ‫(کانت)‪ ،‬ژیان بریتییە لە پەرەپێدانی کەسایەتی ئاکاریمان ‪،‬کردنی ژیان بە مەکانێکی‬ ‫شیاو لەڕێگای پەیڕەوکردنی ئەرکەکانی ئەقڵەوە‪ .‬لە (ئەلیادە)ی (ھۆمیرۆس)دا ژیان‬ ‫واتای مانیفێست بوونی خود دەدا لە جەنگدا‪ .‬ئەوەی (ھۆمیرۆس) لە (ئەلیادە)دا‬ ‫کردی‪ ،‬دەکرێ وەکو نموونەیەکی چاکی ئەو پەیوەندییە چاوی لێبکرێ کە لەنێوان ژیان‬ ‫و مەرگدا ھەیە ‪ .‬نموونەی تریشمان زۆرن‪ ،‬بەتایبەتی لە ڕێنیسانسەوە تاوەکو ئەمڕۆ‪.‬‬ ‫مرۆڤ مەرگ ھەڵدەبژێرێ و ئایندە و داھاتوو ڕەتدەکاتەوە تەنھا بۆ ئەوەی ڕابردووی‬ ‫نەشێوێ (بەقوربانیکردنی ئایندە لەپێناوی ڕابردوودا) (کوشتنی ئایندە لەپێناوی‬ ‫مانەوەی ڕابردوو)‪( .‬سۆکرات) لەپێناوی پاراستنی ڕابردوو و پرەنسیپەکانی خۆی‪،‬‬ ‫ئامادەگی تیایە ژەھر بخواتەوە‪( .‬ژاوێن) ھاوکێشەکان دەشێوێنێ بە ئامانجی خوڵقاندنی‬ ‫ ‪ 220‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫گەمەیەکی شیعری‪ ،‬بە پێچەوانەوە ڕابردوو بەالدەنێت و بەرەو داھاتوو ھەنگاو دەنێت‬ ‫(بەقوربانیکردنی ڕابردوو لەپێناوی ئێستادا)‪( ،‬کوشتنی ڕابردوو لە پێناوی ئایندەدا)‪.‬‬ ‫ئەو ھەنگاوەی (ژاوێن) دەگەڕێتەوە بۆ ئەو فەزا ناشیرینەی خود لە ڕابردوودا تێیدا ژیاوە‬ ‫و خودی ناچارکردووە بە گەڕانەوە بۆ خاڵی سەرەتا‪ ،‬سەرەتایەک کە کۆتایشی بۆ ھەیە‪.‬‬

‫سەرەتا ھیچ نەبوو‬ ‫بەرگی ئەو ھەموو مانا نەفرەتییە نەکرابووە بەر ژیان‬ ‫باخ باخ بوو‪ ،‬سێویش سێو بوو‬ ‫ژیان بازنەیەکی یاساغ بوو ‪،‬‬ ‫منیش مناڵێکی چەتوون بووم‬ ‫بەردم دەگرتە پەنجەرەی یاساکان و‬ ‫دادوەرەکانم لەخۆم تۆراند‪...‬‬ ‫خۆش خەیااڵنە کۆالرەی ئازادییم ھەڵدا و‬ ‫بوومە یەکەمین کۆیلەی ژیان‬ ‫بەشێک لە ڕووداوەکان کە ڕوودەدەن‪ ،‬ئاسایی دەستپێدەکەن‪ ،‬وەلێ کە درێژدەبنەوە و‬ ‫دەگەنە کۆتایی‪ ،‬بە نەھامەتی و بێھودەیی کۆتاییان دێت‪ .‬خود پێیوایە سەرەتا شتەکان‬ ‫بەرگێکی ئاساییان لەبەردابوو ‪ :‬باخ باخ بوو‪ ،‬سێو سێو بوو‪ .‬شتەکان خودی خۆیان‬ ‫بوونە و بابەتەکانی (بەئەویترکردنی خود) و (بەخودیکردنی ئەویتر) و (جێگۆڕکێی‬ ‫خود و ئەویتر) نەخوڵقابوون‪ ،‬بەڵکە ھەر شتێک ئەو شتە بووە کە لە خۆیدا ھەیە‪ .‬خود‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ڕابردوو باسی چەتوونییەکانی منداڵی خۆی دەکا‪ ،‬ئامانجیشی لەو کارە‪،‬‬ ‫نیشاندانی بارودۆخی ئێستایەتی‪ .‬خود دەگەڕێتەوە بۆ ڕابردوو لە پێناوی مانیفێست‬ ‫بوونی ئێستای وەکو خۆی‪ .‬خود لە ڕابردوودا چەتونی کردووە پەنجەرە شکێن بووە‬ ‫و دادوەرەکانی لە خۆی تۆراندووە‪ ،‬وەلێ ئێستا ئەو منداڵە چەتوونە گەورە بووە و‬ ‫بۆتە یەکەمین قوربانی دەستی ژیان‪ .‬ژیان جەلالدە و خود قوربانییە‪ .‬ژیانی خود بۆتە‬ ‫جەلالدی خود خۆی‪ .‬بۆ ڕزگاربوون لەو جەلالدەش‪ ،‬خود گەڕایەوە بۆ سەرەتاکان‪ ،‬وەلێ‬ ‫وەک دەبینین سەرەتاکانیش دادیان نەدا و تووشی نائومێدی تر و بەکۆیلەبوونی تریان‬ ‫کرد‪ .‬خود کە دەیویست لە ژیانێکی دووبارە و ناشیرین داببڕێ و ئەو ژیانە بگۆڕێ یان‬ ‫لە ناوی ببا (ژیانێک لە ڕابردوودا)‪ ،‬کەچی ئەوەتا خودی خۆی بۆتە قوربانی دەستی ئەو‬ ‫ ‪ 221‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ژیانە‪ ،‬ژیانێک خود گەرەکی بوو بیگۆڕێ‪ ،‬وەلێ ژیان نەگۆڕا‪ ،‬ئەوەی گۆڕا بارودۆخی خود‬ ‫بوو‪ ،‬خود بۆ جارێکی تر کەشەکەی دەشێوێ و دەبێتە قوربانییەکی تر‪ ،‬جیاوازی ئەو‬ ‫خودە قوربانییەش لەوەدایە‪ ،‬بۆتە قوربانی دەستی خودی ژیان‪ ،‬جیاوازی ئەو ژیانەش‬ ‫لەوەدایە‪ ،‬بۆتە خودی جەلالد و خود دەکاتە کۆیلە و قوربانی‪ .‬ھەمیشە بابەتی کۆیلە‬ ‫و جەلالدم بەستۆتەوە بە بابەتی چینایەتییەوە‪ ،‬چینەکانی کۆمەڵگا قوربانی و جەلالد‬ ‫دیاری دەکەن‪( .‬ھیگل) ئەو کەسە بوو ڕۆڵی ئاشکراکەری گەوەرترین کێشەی فەلسەفەی‬ ‫کالسیکی ئەڵمانی بینی‪ .‬فەلسەفەی خودی ئەو ھێزی پراکتیزەکردنەی نەبوو‪ ،‬تەنها‬ ‫(مارکس) نەبێت کە گشتێتی سوژە و ئۆبژەی دیاری کرد‪ ،‬ئەوەی لەو ئاستەدا خۆی‬ ‫بەیان دەکا ‪ :‬ئیمتیازی میتۆدۆلۆژیکی و پراکتیکی ڕوانگەی چینایەتییە ‪ :‬ئەوە چینەکانن‬ ‫قودرەتی ئەوەیان ھەیە بە پراکتیکی قووڵببنەوە بە ناخی دۆخی کۆمەاڵیەتیدا و بیگۆڕن‪.‬‬ ‫خود لە قەسیدەکەدا قوربانییە و ھاوکات چینێکی نزمتریشی ھەیە بە بەراورد لەگەڵ‬ ‫ژیان‪ ،‬ژیانی جەلالد لە شیعرەکەدا ڕۆڵی کەسێک دەبینێت‪ ،‬کەسێکی پلە بەرز کە خود‬ ‫دەچەوسێنێتەوە‪ ،‬ژیان ئەو ئەویترەیە کە چەوسێنەرەوەی خودە‪ ،‬ئەمەش گەمەیەکی‬ ‫تری ناسروشتیی شیعرییە و (ژاوێن) کردوویەتی بە ئامانجی بەخشینی جوانی پتر بە‬ ‫شیعرەکەی‪.‬‬ ‫ئەمە ئەوپەڕی یاخیبوونە و‬ ‫جەنگەکان لێرەوە سەرھەڵئەدەن ‪،‬‬ ‫لێرە کە من بە سەرابی ھەقیقەتێکەوە‬ ‫دوو گیان ئەبم و‬ ‫مەریەم نیم‪.. .‬‬ ‫بەر قاچە سەرابییەکانی گوناھێک نەکەوتووم و‬ ‫فریشتە نیم‬ ‫لەو ماڵەدا کە چیتر نەوای شادی نابیسترێ‬ ‫من بۆ دەستە لەرزۆکەکانی دایکم دەگریم‪...‬‬ ‫یاخیبوون لوتکەیە‪ ،‬کەواتە لوتکەی یاخیبوون (ئەوپەڕی یاخیبوون) یانی چی ؟‪.‬‬ ‫(ژاوێن) لە ڕێگای ئەو ڕستەیەوە ‪ :‬ئەمە ئەوپەڕی یاخیبوونە‪ ،‬تەفسیرێکی تازەی‬ ‫بەخشیوە بە یاخیبوون و یاخیبووە لە مانا کۆنەکانی یاخیبوون لە چوارچێوەی تێکستی‬ ‫شیعریدا‪ ،‬ئەمەش یاخیبوونێکی تازەیە کە دوا جار یاخیبوونێکی شیعرییە‪ ،‬دەکرێ بڵێین‬ ‫‪ :‬یاخیبوونێکی تازەی شیعرییە‪( .‬یاخیبوونی شیعری)‪ ،‬ئەو یاخیبوونەیە شاعیرێک‬ ‫ ‪ 222‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫لە پشتیەوە وەستاوە‪ ،‬قسەکردنیش لەسەر یاخیبوونی شیعری‪ ،‬قسەکردنە لەسەر‬ ‫خودی فەزای شیعرەکە و قسەکردن نییە لەسەر (کەسی یاخی) و دروستکەری (فەزای‬ ‫یاخیبوون)‪ ،‬دروستکەرێک بریتییە لە ژنێک‪ ،‬ژنێک بریتییە لە (ژاوێن شاڵی) شاعیر‪ .‬‬ ‫مرۆڤ کە یاخی دەبێت‪ ،‬شتێک ھەیە دەیجوڵێنێ و وایلێدەکا لە شتێکی تر یاخی بێت‪.‬‬ ‫(شتی یەکەم) ڕۆڵی (یاخیکەر) دەبینێت و (شتی دووەم) دەبێتە (نەفرەتلێکراو) لە‬ ‫دیدی خودەوە کە خودە یاخییەکەیە (کەسی یاخییە)‪ .‬دەشێ ھاوکێشەی تریشمان‬ ‫ھەبن تەواو پێچەوانەی ئەو ھاوکێشە ئێستەکییە بن‪ ،‬بۆ نموونە ‪( :‬کەسی دووەم) ببێتە‬ ‫کەسی (یاخیکەر) و (کەسی یەکەم) ببێتە (نەفرەتلێکراو)‪ ،‬ئەو گۆڕانانەش پەیوەستن‬ ‫بە ئەزموونی خودەوە (کەسی یاخی _ ژاوێن شاڵی) ‪:‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫کەسی دووەم‬

‫ کەسی یەکەم ‬ ‫(یاخیبوونی شیعری)‬

‫‪ ‬‬

‫شێوە ھێلکەییەکە بریتییە لە فەزای شیعری (ژاوێن)‪ ،‬کردەی یاخیبوونی شیعریش ‬ ‫لە دەرەوەی بازنەکەدا کێشراوە‪ ،‬ئامانجیش لەو کارە تەنھا ڕوونبوونەوەی زیاتری‬ ‫مەبەستمانە‪ ،‬ئەگینا کردەکە لە چەقی شێوە ھێلکەییەکەدا ڕوودەدا‪.‬‬ ‫(ژاوێن) ھەست بەو (خراپە) زۆرانە دەکا‪ ،‬ماڵەکەیان تەنیوە‪ .‬نەبیستنی نەوای شادی‬ ‫لە ناوەوەی ماڵەکەی (ژاوێن)دا‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دونیا تاریک و پڕ لە خراپەیەی‬ ‫لە دەرەوەی ماڵەکەی (ژاوێن)دا ھەیە‪ .‬سروشتی ژیانی مرۆڤیش ئاوایە‪ ،‬دڵتەنگییەکانی‬ ‫بەشێکی گەورەی بەھۆی خەڵکەوەیە‪ ،‬کێشەکە ئەوەیە ناتوانێ بە تەنیا بژی‪ .‬کەواتە‬ ‫بەشێکی شیعرەکە قسەکردنە لەسەر ویستی مرۆڤ بۆ خراپە و تاوان‪ .‬ویست لە‬ ‫جەوھەردا خراپەیە‪ ،‬ژیان ھیچ نییە جگە لە گەیشتن بە حەز و ئارەزووی زیاتر‪ ،‬ژیان ھیچ‬ ‫ ‪ 223‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫نییە جگە لە پڕکردنەوەی نەفس‪ ،‬نەفسێک قەت تێر نابێت‪ ،‬بۆ ڕزگاربوون لەو کەشەش‪،‬‬ ‫مرۆڤ دەبێت پەردەی تاکایەتی بدڕێنێ و چون تابلۆیەکی ھونەری لە ژیان بڕوانێت‬ ‫(ئەمە دیدە شۆپنھاوەرییەکەیە کە بە جۆرێک لە نکوڵیکردنی خودی دوماھی دێت)‪ .‬بە‬ ‫بۆچونی من کێشەی گەوەری (شۆپنھاوەر) و کۆی فەلسەفەش لەو ئاستەدا بریتییە لە‬ ‫دروستنەکردن و نەخستەڕووی (شتی جوڵێنەر) و (کەسی جوڵێنەر)‪ ،‬واتە ئەوان داوای‬ ‫چاکە و چاکتریش لە چاکە دەکەن‪ ،‬بەاڵم ئامانجێکی گەورەمان بۆ چاکە کردن ناخەنە‬ ‫بەردەست‪ ،‬ئەو ئامانجە گەورەیەی لە ئاینەکاندا بە (بەھەشت) و (دۆزەخ) پێناس کراوە‪.‬‬ ‫من بۆ دەستە لەرزۆکەکانی دایکم ئەگریم‪.. .‬‬ ‫ئەو ھەموو بەیانییەک باخە چکۆالنەکەی حەوشە‬ ‫ئاو ئەدات و‬ ‫بۆ ئەوە غەم ئەخوا‬ ‫دەستی بە گوڵەکانی ئەودیو دەرگا ڕاناگات‪.. .‬‬ ‫من و دایکم غەمبارین و‬ ‫کەس لە شەڕەکانی ئێمە سەر دەر ناکات‪...‬‬ ‫مەگەر تەنھا دڵساردیی ژوورەکان‬ ‫لە نھێنی ئەم ھەموو تاریکییە بگەن‬ ‫بەزەیهاتنەوەی خود بە ئەویتر‪ ،‬لەو پارچە شیعرەدا بە ڕوونی ھەستی پێدەکرێ‪ .‬خود‬ ‫بریتییە لە (ژاوێن) و ئەویتریش بریتییە لە (دایکی ژاوێن)‪ .‬لەنێوان (ژاوێن) و دایکیدا‬ ‫بەزەییەکی دێرین بوونی ھەیە‪ ،‬پەیوەندی ھەیە بە ئیشەکانی ئەویترەوە (ئیشەکانی‬ ‫دایکەوە)‪ ،‬ئەویتر (دایک) بە دەستی لەرزۆکەوە باخچەکە تەڕ دەکا و دەستیشی ناگاتە‬ ‫گوڵەکانی ئەودیو دەرگا‪ .‬ئەو کەم تواناییەی ئەویتر (دایک)‪ ،‬وا لە خود (ژاوێن) دەکا‬ ‫بەزەیی بە ئەویتردا بێتەوە‪ .‬خود غەمبارە کە دەبینێت ئەویتر غەمبارە‪ ،‬دەرەنجامەکەش‬ ‫بریتییە لە دەرکەوتنی (خودی غەمبار) و (ئەویتری غەمبار) ‪ :‬من و دایکم غەمبارین‪.‬‬ ‫ئایا بەزەیھاتنەوە پێویستییە ؟‪ .‬الی (نیتچە) بەزەیھاتنەوە خراپە‪ ،‬چونکە خود کە‬ ‫بەزەیی بە ئەویتردا دێتەوە‪ ،‬لەبەر ئەوە نییە ئەو ئەویترەی خۆش دەوێ‪ ،‬لەوە دەترسێ‪،‬‬ ‫ئەو کەشەی بەسەر ئەویتردا ھاتووە‪ ،‬بەسەر خودیشدا بێت‪ ،‬خود لە ڕێگای بەزەییەوە ئەو‬ ‫ترسە لە خۆی دووردەخاتەوە (لە باسێکی ترمدا ڕەخنەم لەو گشتاندنەی نیتچە گرتووە)‪.‬‬ ‫خود(ژاوێن) و ئەویتر(دایک) بۆ دڵتەنگن؟‪ .‬بێگومان ھۆکارەکانی دڵتەنگی زۆرن دەتوانین‬ ‫بە چاوی ڕۆح بیانبینین‪ ،‬بەاڵم ئەو دڵتەنگییەی بە چاوی سەر دەخوینرێتەوە‪ ،‬پەیوەستە‬ ‫ ‪ 224‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بە تێنەگەیشتنەوە ‪ :‬کەس لە شەڕەکانی ئێمە سەر دەر ناکات‪ ،...‬تێنەگەیشتنی ئەوانیتر‬ ‫لە خود و ئەویتر‪ ،‬ناڕەحەتی خود ئەنجامیەتی‪ ،‬ناڕەحەتی خودیش بۆ ناڕەحەتییەکانی‬ ‫ئەویتر دەگەڕێتەوە (خود دڵتەنگە بە دڵتەنگییەکانی دایکی)‪.‬‬ ‫بۆ بڕیاردان لەسەر بابەتی (بەزەیی)‪ ،‬نابێت بگەڕێینەوە بۆ بابەتی (ڕەزامەندی)‪ ،‬چونکە‬ ‫ڕەزامەندی مرۆڤەکان جیاوازە و ھەر مرۆڤێک و لە ڕوانگەی بەرژەوەندییەکانی خۆیەوە‬ ‫ڕەزامەندی لەسەر شتەکان نیشان دەدا‪ .‬ئەو گەرانەوەیە بۆ (ڕەزامەندی) لە کایەی‬ ‫فەلسەفیدا دووچاری ڕەخنەی گەورە بۆتەوە‪ .‬ئەوەتا (ڕەسڵ) و (ئارسەر لەڤجۆی)‬ ‫ڕەخنەی توند دەگرن لە پرەنسیپی پراگماتیکی کە پێیانوایە ئەگەر گریمانەکردنی بوونی‬ ‫خودا جێگای ڕەزامەندی بێت‪ ،‬ئەوا خودا ھەیە‪.‬‬ ‫من بە ڕووتی ھاتمە دەرێ و‬ ‫بەر سزای بێ کۆتایی ڕۆژگارێک کەوتم‪.. .‬‬ ‫گوناھی من سپیتر بوو‬ ‫لە گڕوگرتنی منداڵێک‬ ‫بۆ پارچە نانێکی وشک‬ ‫کاتێک دایکی لە شیر دەچێتەوە‪.. .‬‬ ‫ئێستەش بەو ھەموو باری گوناھەوە‬ ‫بەسەر ڕۆخی ئەم دۆزەخەدا ڕێدەکەم و‬ ‫ئەم نەعلەتە تەواو نابێت‪...‬‬ ‫لە کۆنەوە شاعیران باسی غەدری زەمانە و (سزای ڕۆژگار)یان کردووە‪( .‬ژاوێن) لە‬ ‫بەرگی شیعری نوێدا‪ ،‬پشت دەبەستێ بەو دەربڕینە کۆنە بە ئامانجی نووسینی شیعرێکی‬ ‫تازە (ژاوێن کۆنەکان دەکاتە وەسیلەیەک بۆ گەیشتن بە تازەکان) (ژاوێن کۆنەکان‬ ‫دێنێتەوە بۆ ئەوەی تازەکان لەدایکببن)‪(.‬ژاوێن) باسی گوناھی خۆی دەکا و ڕایدەگەینێ‬ ‫گوناھەکانی سپین‪ ،‬گوناھی سپیش ھیچ نییە جگە لە جوانییەکی چاک‪ ،‬چاکێکی‬ ‫جوان‪ .‬مەسەلەی بڕیاردان لەسەر گوناە و چاکە‪ ،‬پەیوەستە بە بڕیارە پێشوەختەکانی‬ ‫ئێمەوە‪ ،‬پەیوەستبوونەکەش نسبییە و پەیوەستە بە تاکە جیاوازەکانی کۆمەڵگاوە‪،‬‬ ‫تاکەکان خۆیان بڕیار لەسەر ئەوە دەدەن چی گوناھە و چی گوناە نییە‪ ،‬مەحاڵە‬ ‫شتێک بسەپێنی بەسەر خەڵکدا و ھەموویان ناچار بکەی بە گوناھی دابنێت‪ ،‬مەگەر‬ ‫ئەو سەپاندنە لە الیەن ئەویتری بااڵ و نادیارەوە بێت (خودا)‪ .‬لێرەدا مەبەستمان نییە‬ ‫تاک لە کۆمەڵ جیابکەینەوە و وای لێبکەین خۆی بڕیار لەسەر ھەموو شتێکی خۆی‬ ‫ ‪ 225‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫بدا‪ ،‬ئێمە پێویستیمان بە ئەوانیتر ھەیە بۆ ئەوەی زیاتر خۆمان بچەسپێنین‪ ،‬دەبێت‬ ‫بگەڕێینەوە بۆ بۆچونی ئەوانیتر‪ ،‬تا زیاتر بۆچونەکانی خۆمان بسەلمێنین‪ .‬ئایدیای من‬ ‫زیاتر لە (بۆرک)ەوە نزیکە تا دەگاتە (ھۆبز) و (لۆک) و (ڕۆسۆ)‪ ،‬پێموایە مرۆڤ بە‬ ‫سروشتی خۆی کائینێکی کۆمەاڵیەتییە و مەحاڵە کەسمان لە کۆمەڵگادا بتوانین شوێنی‬ ‫کەسمان بگرینەوە‪ ،‬وێنای مرۆڤ نزیکە لە وێنای ئاژەڵی کێوییەوە ئەگەر ئەو مرۆڤەمان‬ ‫جیاکردەوە لە کۆمەڵگا‪( .‬بۆرک) دۆخی کۆمەڵگای شارستانی و دۆخی کۆمەڵگای‬ ‫سروشتی جیانەکردۆتەوە‪ .‬دواین ڕستەی قەسیدەکەی (ژاوێن)یش ئەمەیە ‪ :‬ئەم نەعلەتە‬ ‫تەواو نابێت‪ .‬ھەر بە دروستی ئاوایە‪ :‬ئەم نەعلەتە تەواو نابێت و لێکۆڵینەوەکەی ئێمە‬ ‫بە ناچاری تەواو دەبێت‪.‬‬ ‫‪ -٢‬قەسیدەی (کاتژمێر دوو)ی (کۆچەر ئەبوبەکر)‬ ‫کۆترەکان لە سێبەری دڵڕەقی حەوشەکەماندا‬ ‫وەک غەریبێک مردن‪.. .‬‬ ‫رامین لەودیوی پەنجەرەکە نزیک لە ئینجانەکان‬ ‫ھەڵماتێن دەکات‬ ‫دایکم ڕیقنەکان دەخوسێنێ و‬ ‫ھەمیشە شوم بە دەمیدا دێت‬ ‫مردنی کۆترەکان لە سەرەتای شیعرەکەی (کۆچەر ئەبوبەکر)دا دێتە پێشەوە‪ .‬ھەر‬ ‫شیعرێک ژیانێک یان چەند ژیانێکە بۆ خۆی‪ ،‬کەواتە ژیانی نێو شیعرەکەی (کۆچەر)‬ ‫بە مردن دەستپێدەکا‪ ،‬مردنی کۆترەکان‪ .‬مردنی ئەو کۆترانە لە دەستپێکی شیعردا بە‬ ‫تەنھا ئاماژەیەکی ڕووت نییە بە مردنی کۆترەکان خۆیان‪ ،‬لەنێو مەرگی ئەو کۆترانەدا‪،‬‬ ‫ژیانی پڕ لە کێشمە کێشمی خود بوونی ھەیە‪ .‬ئەو کاتەی کۆترەکان دەمرن‪ ،‬کۆتایی‬ ‫بە چیرۆکی ژیانی خود ناھێنن‪ ،‬بەڵکو لەدوای مەرگی ئەوان شتەکان دەستپێدەکەن و‬ ‫خۆیان بە خوێنەر دەناسێنن‪( .‬ڕامین) کە مەبەست لێی تاقە کوڕەکەی (کۆچەر)ە‪،‬‬ ‫ھاتۆتە نێو شیعرەکەوە و کەلێنێکی لە شیعرەکەدا پڕ کردۆتەوە‪.‬‬ ‫(ڕامین)ی منداڵ لە ئانی مردنی کۆترەکاندا خەریکی ھەڵماتێنە‪ ،‬دایکیش خەریکی‬ ‫خوساندنی ڕیقنەی کۆترەکانە‪ ،‬ئەو کۆترانەی چیتر ڕیقنە ناکەن‪ ،‬چونکە مردوون‪،‬‬ ‫کەواتە دایکیش دوا جاریەتی ڕیقنەکان بخوسێنێ‪ .‬لەنێوان (ڕامین)ی منداڵ و دایکێکی‬ ‫بە تەمەن و چەند کۆتری مردوودا‪ ،‬فەزایەکی شیعری کراوە خوڵقاوە کە درەختێک لە‬ ‫ناوەڕاستیدا شین بووە‪ ،‬درەختێک کە خودی (کۆچەر)ە‪.‬‬ ‫ ‪ 226‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫خود بەرھەمی ئەو فەزایەیە ئەوانیتر بۆی دەخوڵقێنن‪ .‬ھەڵبەت مەبەستمان لە خود‬ ‫بەشێکی خودە‪ ،‬ئەگینا فەزای تریش ھەن تەحەکوم بە پارچەکانی تری خودەوە دەکەن‪،‬‬ ‫بۆ نموونە ئەو فەزایانەی یار دەیانخوڵقێنێ‪ .‬ئەو پارچە شیعرەی سەرەوە و بەشێکی‬ ‫گەورەی شیعری (کۆچەر)‪ ،‬بریتییە لە گەمەی زمانەوانی‪ .‬ئەگەر گەڕاوە بۆ (نیتچە)‬ ‫قسە بکەین‪ ،‬ئەوا دەتوانین بڕیارەکانمان بخەینە ڕوو‪ .‬زمان بریتییە لە میتافۆر‪ ،‬بگرە‬ ‫زاراوە زانستییەکانیش میتافۆڕن‪ .‬میتافۆر واتایەکی ئەپسمۆلۆژی ھەیە‪( .‬نیتچە) لە‬ ‫تێزی (لەبارەی ھەقیقەت و وەھم بە‪).. .‬دا‪ ،‬میتافۆری کردە سروشتی سەرەکی زمان و‬ ‫شیعر‪( .‬نیتچە) بەشێک لە ئایدیاکانی ئەوەندە بە میتافۆر دەربڕیون‪ ،‬خوێنەر وا دەزانێ‬ ‫ئەو تێکستەی لەبەر دەستدایە‪ ،‬شیعرە‪ .‬‬ ‫ئەو دەڵێت چاوەڕوانی فڕینی ڕامین بە‬ ‫منداڵەکان زوو دەفڕن و ھەرگیز نانیشنەوە‪.‬‬ ‫دەمەوێت بڵێم ‪:‬‬ ‫من بیست سەدەیە لە بنباڵی ئەم پەنجەرەیەدام و‬ ‫ھێشا باڵێکم نییە بۆ فڕین‬ ‫ھاوکێشەکان دەگۆڕێن‪ .‬دوای مردنی کۆترەکان‪ ،‬کەس نامێنێتەوە بفڕێت‪ .‬فڕینیش‬ ‫پێویستییە‪ .‬کۆترە مردووەکان چیتر ناتوانن بفڕن‪ .‬ئەی ئەوە کێیە دەبێت بفڕێت ؟‪.‬‬ ‫دایک وەاڵمی ئەو پرسیارە دەداتەوە ‪ :‬چاوەڕوانی فڕینی (ڕامین) بە‪ .‬فڕینی کۆترەکان‬ ‫جیایە لە فڕینی(امین)‪ .‬کۆترەکان کە دەفڕن‪ ،‬دوای مودەتێک ماندوو دەبن و دەنیشنەوە‪،‬‬ ‫وەلێ کە (ڕامین) گەورە دەبێت و دەفڕێت‪ ،‬چیتر نانیشێتەوە‪ .‬دواتر بەراوردی نەفڕینی‬ ‫خود و فڕینی (ڕامین) دەکرێ‪ .‬خود تا ئێستاکە نەیتوانیوە بفڕێ‪ ،‬بەھۆی نەبوونی‬ ‫باڵەوە‪ ،‬کەچی ئەوەتا (ڕامین) ھەر زوو نزیک دەبێتەوە لە فڕین‪ .‬لەنێوان نەفڕینی‬ ‫خود و فڕینی (ڕامین)دا مەودایەک ھەیە‪ ،‬بریتییە لە تەمەن‪ ،‬جیاوازی تەمەنی نێوان‬ ‫(ڕامین) و دایکی (ڕامین)‪ ،‬پێناسەی ئەو مەودایەیە‪ .‬خود توانای فڕینی نییە‪ ،‬چونکە‬ ‫باڵی نییە‪ ،‬وەلێ ئایا بۆ فڕین بوونی باڵ مەرجە؟‪ ،‬ئێمە بەبێ باڵ ناتوانین بفڕین ؟‪.‬‬ ‫باڵ وەسیلەیەکە بۆ فڕین‪ ،‬خودی فڕین نییە‪ .‬فڕین بە تەنھا پەیوەست نییە بە باڵەوە‪،‬‬ ‫پەیوەستیشە بە بیرکردنەوەوە‪ ،‬خودی باڵیش پێویستی بە بوونی بیرکردنەوەیەک ھەیە‬ ‫بتوانێ بە ھۆیەوە گوزارشت لە خۆی بکا یان بیرکردنەوەکە گوزارشتێکی جوان لەو بکا‪.‬‬ ‫دەشێ ئەقڵ بکرێتە وەسیلەیەک بۆ فڕین‪ ،‬فڕین بۆ مەودایەکی سنووردار‪ ،‬چونکە بە‬ ‫بۆچونی من ھێزی ئەقڵ سنووردارە و ئەقڵی مرۆڤ توانای کەشفکردنی بەشێکی زۆر لە‬ ‫ ‪ 227‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫دیاردەکانی نەبووە و نییە‪ ،‬ئەوکاتەشی دەستی بۆ بردوون‪ ،‬لە ئاڕاستەی خۆی الیداون‬ ‫(ئەمەش بەشێکی ترە لە زیانەکانی ئەقڵ)‪ .‬دەتوانین لە باسێکی سەربەخۆدا بەدرێژی‬ ‫باسی نەگبەتییەکانی ئەقڵی مرۆڤ بکەین‪ .‬لەو شیعرەی (کۆچەر)دا بایەخ بە بابەتی‬ ‫ڕەوانبێژی دراوە‪ .‬ڕەوانبێژی بە تەنھا گوتارێکی وێناکراو نییە کە خوازەیەک دەستی‬ ‫گرتووە بە سەریدا‪ ،‬دیاردەیەکی دەروونیشە بە مانا (فرۆید)ییەکەی وەکو میکانیزمێکی‬ ‫بەرگریکردن‪ ،‬ڕووداوێکی مێژوویشە (ئەمە بۆچونی بلۆمە)‪ .‬ئەم بۆچونەی (بلۆم)‪،‬‬ ‫جیاکەرەوەی (بلۆم) و نوێنەرانی ھەڵوەشانەوەگەراییە‪.‬‬ ‫بۆ من ئاسانە‬ ‫میزی کەروێشکەکان بخۆمەوە و‬ ‫سەرخۆشانە الرە الر زەوی بگێڕم‬ ‫بۆ من ئاسانە پاشماوەی خۆراکی سەگەکان بخۆم‬ ‫یەک سەدە لەسەر پشتی کیسەڵەکان شەو بکەم بە ڕۆژ‬ ‫لە داخی ڕۆیشتنت دڵ بە مێرولەیەکی نێرینە دەدەم‬ ‫(کۆچەر)یش وەکو زۆر لە شاعیرانی تر‪ ،‬لە شیعردا قوربانی دەدا‪ .‬قوربانیدان شتێکی‬ ‫باوە لە شیعری نوێی کوردیدا‪ .‬زۆر لە شاعیرانمان لە تێکستە شیعرییەکانیاندا قوربانی‬ ‫دەدەن‪ ،‬وەلێ ئەوەی جیاوازە‪ ،‬جۆری قوربانییەکە و پێکھاتەی ئەو قوربانییەیە‪.‬‬ ‫قوربانیدانی (کۆچەر) ھۆکارێکی لە پشتەوەیە‪ ،‬ئەویش ڕۆیشتنی یارە‪ .‬خود لە بەرامبەر‬ ‫ڕۆیشتنی یاردا‪ ،‬قوربانی دەدا بۆ خودی یار‪ .‬ئەو (کۆچەر) ئامادەگی تیایە لە داخی‬ ‫ڕۆیشتنی یار زۆر شت بکا‪ ،‬بۆ نموونە ‪ :‬سپاردنی دڵ بە مێرولەیەکی نێرینە‪ .‬کەواتە‬ ‫قوربانیدانی شاعیر ھەڵگری تۆڵەشە‪ .‬ئەو کاتەی خود بەر غەدرەکانی یار دەکەوێ‪،‬‬ ‫قوربانی دەدا لە بەرامبەر ئەو غەدرانە‪ ،‬وەلێ بەدوای بەدیلێک بۆ ئەو غەدرانە دەگەڕێ‬ ‫کە دەکرێ پێی بگوترێ ‪:‬تۆڵە‪ .‬ئایا عیشق یەکبوون دروست دەکات ؟ ئایا لە ساتی‬ ‫بوونی غەدر و تۆڵەدا‪ ،‬دەشێ یەکبوون بوونی ھەبێت لە بازنەی عیشقدا ؟‪ .‬ئەوە عیشقە‬ ‫یەکبوونی ئەبەدی و شوناس بزرکەر دەخوڵقێنێ (ئەمە بۆچونی ئەفلۆتینە)‪.‬‬ ‫(ئەفلۆتین) بایەخ بە دیدی (ئەرستۆ) دەدات کە پێیوایە ڕەوا نییە عیشق دابڕ بێت‬ ‫لە سروشتی بوونێکی تەواو‪ .‬بە گشتی لە فەلسەفەی (ئەفلۆتین)دا عیشق بریتییە لە‬ ‫جۆرێک لە یەکبوون‪ .‬لەوێدا پرەنسیپی جەوھەری بریتییە لەو پرەنسیپەی کە ھەموو‬ ‫شتێک مەیلێکی بۆ چاکە کردن تیایە‪ .‬دەکرێ تۆڵە جۆرێک بێت لە قوربانیدان‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ ‪ 228‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫‪ :‬خود دوای ئەوەی عاشقی ئەویتر دەبێت‪ ،‬بەر غەدرەکانی ئەو ئەویترە دەکەوێت‪ ،‬وەلێ‬ ‫لە باشترین حاڵەتدا خود قوربانی دەدا لەپێناوی ئەویتردا‪ ،‬بەوەی غەدر لەو ئەویترە‬ ‫دەکا ‪،‬غەدرکردنی خود لە ئەویتر‪ ،‬خود دوچاری غەم و پەژارەیەکی زۆر دەکاتەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش قوربانیدانەکەی خود بوو بۆ ئەویتر‪ ،‬کە لە تۆڵەدا خۆی بینییەوە‪ .‬دەشێ‬ ‫خود بۆ تێگەیشتن لە بابەتێک‪ ،‬پشت بە چاوی ئەویتر ببەستێت (ئەمەش جۆرێکی‬ ‫ترە لە بوون بە یەک)‪( .‬ئەلبێرتی گەورە) ‪،‬لەژێر کاریگەری (ئیبن مەیمون)ی یەھودیدا‬ ‫بوو‪ ،‬دونیای بە چاوانی (ئەرستۆ)وە دەبینی وەک خویەکی فەلسەفەی سەردەمی‬ ‫(سکوالستیک)‪ ،‬الی ئەو دەبوو (ڕاستییە ئاینییەکان)و (ڕاستییە فەلسەفییەکان) لە‬ ‫یەکتری جیابکرێنەوە‪ .‬کەواتە دوای گەڕانەوەی خود(ئەلبێرتی گەورە) بۆ چاوانی ئەویتر‬ ‫(ئەرستۆ)‪ ،‬جۆرێک لە بوون بە یەکی ڕۆحی دروست بوو‪( .‬کۆچەر) لە شیعرەکەیدا‬ ‫نابێتە ئەویتر‪ ،‬وەلێ بەردەوام دەیەوێ مامەڵەیەکی جیاواز لەگەڵ ئەویتردا بکا و حەزیش‬ ‫ناکا لە بەرامبەر ئەویتردا یەک وێنای ھەبێت و دەیەوێ لە وێناگۆرکێ دابێت‪.‬‬ ‫دڵخۆشم بەوەی‬ ‫تۆیش ئێوارەیەک دروست وەک ئێستای من‬ ‫بە تەنیشت ئەم عارەبانەیەوە تێدەپەڕی و‬ ‫بۆن بە نۆکی کواڵو‪.. .‬نا‬ ‫بە دڵی خوساوی منەوە دەکەی‬ ‫ئەمجارە خود جگە لەو ھەموو نەھامەتی و ئازارانەی ھەیەتی‪ ،‬باسی دڵخۆشی خۆی‬ ‫دەکا‪ ،‬دڵخۆشییەکی پڕ پڕ لە ئازار‪ .‬ھەستکردنی یار بە ئازارەکانی خود ‪،‬خود دڵخۆش‬ ‫دەکەن‪ ،‬ئەو دڵخۆش دەبێت کە یار ھەست بەوە دەکا دڵێکی خوساو بوونی ھەیە‬ ‫‪،‬خوسانی دڵ بەھۆی ئازاری زۆرەوەیە‪ ،‬واتە ئەوە ئازارە زۆرەکانن دڵی (کۆچەر)یان لە‬ ‫شیعرەکەدا کردۆتە دڵێکی خوساو ‪،‬کەچی سەرەڕای بوونی ئەو ھەموو ئازارانەش لە دڵی‬ ‫خوساودا‪ ،‬خود شوێنێک بۆ خۆشی لە دڵی خۆیدا دەھێڵێتەوە‪ ،‬بەوەی ئازارەکان دەکاتە‬ ‫کەرەستەیەک بۆ دڵخۆشی خۆی و لە ڕێگای ئازارەکانی خۆیەوە ‪،‬خۆی دڵخۆش دەکا‪.‬‬ ‫ئازارەکان دوور دەڕۆن‪ ،‬سنووری ڕۆح و دڵ دەبڕن‪ ،‬خۆشیان سنووریان بۆ نییە‪ ،‬درێژی‬ ‫ئازارەکانیش پەیوەستە بە کردار و بیرکردنەوەی ئێمەوە‪ ،‬چونکە ئازارەکان دەرەنجامی‬ ‫کردار و بیرکردنەوەکانمانن‪ .‬ئازار لە بۆشایدا بوونی نییە و شتێکیش نییە لە بازاڕ و‬ ‫کۆگاکاندا بیکڕین‪ .‬گەیشتن بە ئازار ‪،‬گەیشتنە بە ڕۆح‪ ،‬چونکە شوێنی ئازار ڕۆحە (ئێمە‬ ‫قسە لەسەر شیعر دەکەین‪ ،‬ئەگینا ئازارگەلێکیش ھەن پەیوەستن بە جەستەوە‪ ،‬وەلێ‬ ‫ ‪ 229‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ئێمە باسی ئازاری جەستەیی ناکەین و باسی ئازاری ڕۆح دەکەین‪ ،‬چونکە ئەدەب ھیچ‬ ‫نییە جگە لە بەشێک لە ڕۆح)‪.‬‬ ‫بەزانستی کردنی ئەدەب‪ ،‬بەزانستی کردنی ڕۆحە‪ .‬ھەمیشە ڕقم لەو لێکۆڵینەوە ئەدەبییانە‬ ‫بۆتەوە‪ ،‬کە بە لێکۆڵینەوەی زانستی ناو براون‪ ،‬ئەوەندەی پێویستیمان بە بەئەدەبیکردنی‬ ‫زانست ھەیە‪ ،‬پێویستیمان بە زانستیکردنی ئەدەب نییە‪ .‬پێموانییە ئەدەب پەیوەست‬ ‫بێت بە پێنج ھەستەوەرەکەوە‪ ،‬بەڵکو خودی ئەدەب ئیشکردنە لەسەر ھەستەوەری‬ ‫شەشەمی نادیار‪( .‬ڕەواقییەکان) چون (ئەبیکۆر) پێیانوابوو زانست بەرھەمی پێنج‬ ‫ھەستەوەرەکەیە‪ .‬لەنێوان پێنج ھەستەوەرەکە و ئەقڵدا‪ ،‬شەھوەتەکان ھەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەگەری بەھەڵە بردنی ئەزمونەکان دەھێنێتە پێشەوە‪ .‬الی ئەوان شتی گرینگ بریتییە‬ ‫لە ئەقڵ وەکو شتێکی خودی و الی من ھیچ شتێک لە مرۆڤدا زۆر گرینگ نییە‪ ،‬چونکە‬ ‫خودی مرۆڤ زۆر گرینگ نییە و ناتوانین پشت بەست بە شتێکی مرۆڤ بگەینە گشت‬ ‫(مەبەست لە مرۆڤی ئێستەکییە‪ ،‬ھەمیشە الی من مرۆڤ موسافیرە)‪.‬‬ ‫مانگ نیوەیە‬ ‫شەو کەوتۆتە خوارەوە بۆ زەوی‬ ‫نا‪. .‬زەوییان گرتۆتە دڵی من‬ ‫تۆ لەوپەڕی شاریت‬ ‫لەسەر ھەیڤێکی تر‬ ‫دووری یار‪ ،‬کەشێکی نائاسایی خوڵقاندووە‪ .‬کە مانگ بۆتە نیوە‪ ،‬بەھۆی دووری یارەوەیە‪.‬‬ ‫کە شەو دەکەوێتە خوارەوە‪ ،‬بەھۆی دووری یارەوەیە‪ .‬کە زەوی دەگیرێتە دڵی خود‪،‬‬ ‫بەھۆی دووری یارەوەیە‪ .‬یار لەوپەڕی شارە لە شیعرەکەدا‪ ،‬وەلێ ھاوکات لەسەر ھەیڤێکی‬ ‫تریشدایە‪ ،‬کەواتە یار لە شیعرەکەدا خاوەنی دوو وێنایە‪ ،‬وێنایەکی زەمینی کە بریتییە‬ ‫لە بوونی یار لەوپەڕی شاردا‪ ،‬وێنایەکی ھەیڤیش‪ ،‬کە بریتییە لە بوونی یار لە مانگدا‪.‬‬ ‫یار چی دەکات لە مانگدا ؟ بیر لە چی دەکاتەوە ؟‪.‬‬ ‫ئێستای یار لە شیعرەکەدا نادیارە و کۆچەر ئێستایەکی دیاریکراوی بۆ یار دیاری‬ ‫نەکردووە‪ ،‬لێگەڕاوە خوێنەر خۆی ئێستای یار دیاری بکا‪ .‬بوونی تاقە مرۆڤێک لە دوو‬ ‫شوێندا‪ ،‬بوونێکی واقیعی نییە و شیعرییە‪.‬‬ ‫منی ھەبوو دەتوانم وەکو جەستە تەنھا لەیەک شوێندا ھەبم‪ ،‬ناواتم لە یەک کاتدا لە‬ ‫زەمین و مانگدا ھەبم‪ ،‬وەلێ دەشێ ڕۆحی من لە زەوی و مانگ و ھەموو شوێنێکدا ھەبێت‪.‬‬ ‫لێرەوە دەگەینە ئەو باوەڕەی کە قسەکردنی (کۆچەر) لەسەر یار‪ ،‬قسەکردنە لەسەر‬ ‫ ‪ 230‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ڕۆحی ئەو یارە‪ ،‬ئەوکاتەشی لە کۆتایی شیعرەکەدا جەستە تەقدیس دەکا تا ئاستی‬ ‫پەرستن‪ ،‬تەنھا ویستوویەتی شێواندنێکی شیعری دروست بکا‪ ،‬ئەگینا یار لە شیعرەکەدا‬ ‫بریتییە لە ڕۆحێک کە ھەڵگری ئەو ڕۆحە بریتییە لە ڕۆحی شاعیر (ھەڵگرتنی ڕۆح لەنێو‬ ‫ڕۆحدا نەک لەنێو جەستەدا)‪.. .‬‬ ‫لە شیعرەکەدا وێنای یار زۆر بەرزکراوەتەوە تا ئاستێکی بااڵ‪ ،‬کە دەکرێ بە وێنای‬ ‫مرۆڤێکی تری بااڵ ناوزەدی بکەین‪( .‬ڕامین)یش لە شیعرەکەدا وەکو منداڵێکی تری‬ ‫بااڵ دەردەکەوێ ‪( .‬نیتچە) باسی مرۆڤی بااڵ و منداڵە بااڵکەی کردووە‪ .‬لەو ئاستەدا‬ ‫مرۆڤی چاک دوژمنەکانی لە دەرەوەی خۆیەتی لەناوەوەیدا نییە‪ ،‬کەواتە حەزی بە‬ ‫خۆپەسەندییە‪ .‬ئەو ئایدیایەی (نیتچە) لە بابەتی مرۆڤی بااڵدا لە تێکستە شیعرییەکانیدا‬ ‫گۆڕانی بە خۆیەوە بینییوە‪ ،‬بەتایبەتی لە ھۆنراوە تایبەتییەکانی بۆ (زەردەشت) و بە‬ ‫تایبەتیتریش لە قەسیدەی (ھەژاریی بەھێز)دا‪.‬‬

‫سەرچاوەکان ‪:‬‬ ‫‪ -١‬چیرۆکە بێکۆتاکانی گوناھێک‪ ،‬شیعر‪ ،‬ژاوێن شاڵی‪ ،‬گۆڤاری ھەنار‪ ،‬ژمارە ‪ ،٩٠:‬ل‪،٥٤ -٥٢‬‬ ‫سلێمانی‪)٢٧١٣( ٢٠١٣ ،‬‬ ‫‪ -٢‬گەالوێژ‪ ،‬ساڵنامەیەکی تایبەتە بە حەڤدەھەمین ڤیستیڤاڵی گەالوێژ‪ ،‬ژمارە (‪٢٠١٣، )٤‬‬ ‫‪ -٣‬فەلسەفە و ژیان‪ ،‬فاروق ڕەفیق‪...‬‬ ‫‪ -٤‬بنیاد نو در فلسفە‪ ،‬جان دیوی‪ ،‬ت ‪ :‬محمد ێالح ابوسعیدی‪...‬‬ ‫‪ -٥‬فالسفە بزرگ‪ ،‬اندرەکرسون‪ ،‬ت ‪ :‬عمادی‪.. .‬‬ ‫‪A casa stanno tutti bene، Introduzione di : Enrico il cuore -٦‬‬ ‫‪Ci rivedremo fra due giorni، Introduzione di :marea corto -٧‬‬

‫ ‪ 231‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ ‪ 232‬ژمارە ‪ ٧-٦‬هاوین و پاییزی ‪٢٠١٤‬‬