خاوەنی ئیمتیاز یەكێتی ئافرەتانی كوردستان سەرنووسەر مەهاباد قەرەداغی mahabad07@gmail.com 07504451932 بەرێوەبەری نووسین دانا شوانی Dana.shwany@ymail.com 07504755490 دیزایینی بەرگ و ناوەوە هێمن خدر 07504073710 تیراژ 1000
گۆڤ ارێكی هزری ئەك ادیمی وەرزانەیە پەیم انگەی (ی.ئا.ك) بۆ پر سە كۆمەاڵیەتییە ساڵی سێیه‌م – ژما كان دەریدەكات رە ( )٨زستانی ٢٠١٥
پێرست سه‌روتار .....................................................................سه‌رنووسه‌ر5................. میدیا چۆن خزمه‌تی داعش ده‌كات؟ ..........................................ده‌رباز ساڵح٩................ داعش ده‌عبایه‌كی خوڵقێندراو ،یان به‌رهه‌مێكی رێگاپێدراو ..................ئه‌حمه‌د ئه‌سكه‌نده‌ری٢١ ..... ئایا داعشیزم پێدراواێكی ئیسالمیه؟ .........................................كۆسره‌ت ساڵح ئه‌حمه‌د٣٩ .. داعش له‌كوێو‌ه هات و تا كوێ ده‌روات؟....................................مه‌هاباد قه‌ره‌داغی٦١ ......... ره‌گوریشه مێژوویی و كولتوورییه‌كانی بیری داعشیزم ......................دانا له‌تیف جه‌الل٧٥ ......... ل ه ده‌وڵه‌تی ته‌قڵیدییه‌و‌ه بۆ ده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخ..............................ماجید نووری٨٥ .............. سه‌رهه‌ڵدان و ئاینده‌ی داعش......................................عبدالسالم عبدالمجید شاكر٩٩ ........... داعش وه‌ك هێزێكی چه‌كداری تیرۆرستی توندره‌و .........................سالم كریم سیدان١٠٩ ........... جوكر و داعش ............................................................به‌فراو نوری١٣١ ................ گرفتی دروستبوونی داعش له‌نێو موسڵمانان..............................د.محمد شریف١٣٩ ............. داعش له‌پێش داله‌و‌ه بۆ دوای شین........................................مه‌جید شوكری١٤٥ ............ جه‌نگ و عه‌قاڵنیبوونی منداڵی كۆرپه .....................................فایه‌ق سه‌عید١٥٣ .............. داعش وه‌ك گروپێكی تیرۆرست دژ ب ه ئایین و مرۆڤایه‌تی .................ئاسۆ كه‌لهوڕی١٧٩ ............ شه‌ڕ‌ه گه‌وره‌كان و خه‌ون ه بچووكه‌كان .....................................فه‌ڕۆخ نێعمه‌تپوور١٨٥ ......... فه‌نده‌مێنتالیزمی ئیسالمی ئایین و سیكۆالریزم ل ه دنیای ئیسالمییدا .......محه‌مه‌د قادر١٩١ .............. ستراتیژیه‌تی ئاوی خواردنه‌و‌ه ل ه هه‌رێمی كوردستان ......................هێرش شكاك٢٠٣ .............. سه‌رنجێكی كورت له‌مه‌ڕ باوكساالری وه‌ك ته‌نگژه ........................هاوار نه‌سره‌دین٢٢٧ ............ هۆكاره‌كانی دیارده‌ی خۆسوتاندن الی ئافره‌ت ...........................فه‌وزی ه عبدواڵ٢٣٥ ............... به‌ندیخان ه و مافه‌كانی به‌ندكراو و ده‌ستبه‌سه‌ركراوان ...................رێبین كاكه‌مین٢٤٧ ..............
سەروتار سەرنووسەر
5ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
6ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لە کاتێکدا کە ژمارەی نوێی گۆڤاری شیکار دەردەچێت ،دوو وەرز تێپەڕیوە بەسەر شەڕی ڕاستەوخۆی داعش دژ بە کورد و پەالماردانی کوردستان و ،شەڕی ناڕاستەوخۆی دژ بە هەموو جیهان .ڕەنگدانەوەی ئەو جەنگە و کاریگەرییە نێگەتیڤەکانی گەیشتووەتە هەموو کونجێکی کوردستان .داگیرکردنی شەنگال لە سەرەتای مانگی ئابەوە کارەساتێکی گەورەی مرۆیی بوو ،جگە لە کوشتنی بەکۆمەڵیی پیاوان و گەنجانی کوردی سەر بە ئایینی ئێزیدی ،بەدیلگرتنی چەند هەزار ئافرەتێک کە وەک سەبایەی شەڕ مامەڵەیان لەگەڵ کرا و بەکۆیلەی سێکس کران و کڕدران و فرۆشران ،برینێکی دەروونی قووڵی بەجێهێشت جگە لە کوشتنی بەکۆمەڵی پیاوان و گەنجانی کوردی سەر بە ئایینی ئێزیدی ،بەدیلگرتنی چەند هەزار ئافرەتێک کە وەک سەبایەی شەڕ مامەڵەیان لەگەڵ کرا و بەکۆیلەی سێکس کران و کڕدران و فرۆشران ،برینێکی دەروونی قووڵی بەجهێشتووە و کاریگەرییەکەشی درێژ خایەن دەبێت .ئەم داعشە چ دەعبایەکە؟ بۆ و چۆن و لەکوێ دروست بووه؟ چ بیروباوەڕێک کۆیان دەکاتەوە؟ بۆ هێندە دڕندەن و سنووری هەموو جۆرە تووندوتیژییەکییان تێپەڕاندووە؟ ئایا داعش بیر و باوەڕ و فەلسەفەیەکییان هەیە کە پشتی پێببەستن و بیکەن بە پاساوی ئەو هەموو توندوتیژییەی ئەنجامی دەدەن؟ دەکرێ داعش بنبڕ بکرێت؟ پرسیاری زۆری لەم چەشنە پێویستیان بە وەاڵم هەیە ،بەاڵم ئایا دەکرێت لە ئێستادا هەموو وەاڵمەکانمان دەست بکەوێت؟ بیرکردنەوەی قووڵمان پێویستە بۆ تێگەیشتن لە خوودی دیاردەی داعش و ناسینی و ناساندنی ،بۆ ئەم مەبەستە گۆڤاری شیکار بانگەوازێکی باڵوکردەوە و بانگهێشی نووسەر و ئەکادیمییەکانی کرد بۆ بەشداری لە دۆسییەکی تایبەت بە لێکۆڵینەوە لەسەر ڕەهەندەکانی شەڕی داعش دژ بە کورد و تەنانەت بۆ هاندنی بیرکردنەوە و ڕامانی قووڵ سەبارەت بە شەڕی داعش ،ڕاگەیاندنی خەاڵت بۆ باشترین لێکۆڵینەوە و پێکهێنانی کۆنفرانسێکی تایبەتیش بەم دۆسییەمان بە باش زانی و ڕامانگه‌یاند. توانیمان دۆسییەکی تایبەت بە شەڕی داعش لە ژمارە هەشتی گۆڤاری شیکاردا بکەینەوە .له‌م ژماره‌ی ه دا چه‌ندان توێژینه‌و‌ه و وتاری به‌پێزمان پێگه‌یشتووه ،هێشتا ڕه‌هه‌ندی تریش ماو‌ه قسه‌ی له‌س ه‌ر بكرێت ،چونك ه خۆی دیاردەکە نوێیە ،بەاڵم لە جیهاندا ناوەندە ئەکادیمییەکان دەستیان کردووە بە لێکۆڵینەوە لەبارەی داعشەوە ،بەاڵم ئێمە کە کاریگەری داعش ڕاستەوخۆ بەسەرمانەوەیە و ئەوەتا شەڕی مان و نەمانمان لەگەڵدا دەکەن ،کەچی زیاتر بە وتاری سەرپێی و ڕۆژنامەگەرییانە لە بارەیەوە دەدوێن نەک بە زانستی و ئەکادیمییانە .ناوەندە ئەکادیمییەکانی ئێمە لە کوردستان ،زانکۆ و پەیمانگاکان بایەخیان بەم بابەتە نەداوە و ئەمەش کەموکوڕییەکە و پێویستە ئەم 7ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بۆشاییە پڕ بکرێتەوە .هەوڵ دەدەین لە ژمارەکانی داهاتووشدا بایەخ بەم پرسە گرنگ و هەستیارە بدەین. لەم ژمارەیەدا لێکۆڵینەوەیەکی گرنگمان هەیە سەبارەت بە سیاسەتی ئاو .بایەخدانمان بەم پرسە لەو ڕاستییەوە سەرچاوە دەگرێت کە ئاو لە نەوت گرنگترە و گەر شەڕی ئێستا لەسەر نەوت بێت ،شەڕەکانی داهاتووی جیهان لەسەر ئاو دەبێت .ئێمە لە ژمارەکانی پێشووی گۆڤاری شیکاردا بایەخمان بە بابەتی سیاسەتی ئاو داوە و لەم ژمارەیەشدا بە تایبەت لەسەر کوردستان و بە تایبەتی تر لەسەر پەیڕەوکردنی سیاسەتی ئاو لە شاری هەولێر و دەرفەت و مەترسییەکانی ،ئەم لێکۆڵینەوە وردەمان هەیە و لە ژمارەکانی داهاتووشدا بە باشی دەزانین بەردەوامی پێبدەین. هیوادارین شەڕ بە سەرکەوتنی کورد کۆتایی پێ بێت .خودی ڕزگارکردنەوەی شەنگال و ئازادبوونی ئەو بەشانەی کوردستان کە ناوچەی جێناکۆک بوون و دەستووریش دەستەوەستان بوو لە چارەسەرکردنیان ،دووبارە گەڕانەوەیان بۆ سەر سنووری هەرێمی کوردستان ،لە سایەی هێزی پێشمەرگەی کوردستان ،سەرکەوتنێکی مەزنە .کورد شایانی ژیانێکی پڕ لە ئاشتی و سەرفرازییە ،کوردستان واڵتێکی فرەکولتوورە و ژیانی هاوبەشی پێکهاتە ئیتنیکی و ئایین و مەزهەبە جیاوازەکان لە کوردستاندا ،بووەتە جێگەی سەرنجی هەموو جیهان .هیوامانە کوردستان هەمیشە پارێزراو و ئارام بێت بۆ بەردەوامیدان بە پێکەوەژیانی ئاشتییانەی پێکهاتەکانی ئەم واڵتە خۆشەویستەمان. هیوای خوێندنەوەیەکی وردتان بۆ دەخوازین و فەرموون لەگەڵ ژمارەی هەشتەمینی گۆڤاری شیکار.
8ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
میدیا چ ۆ ن خ ز م ە ت ی دا ع ش دەكات؟ سەركەوتنی داع شل ە نێوان داگیركردنی خاك و ڕاگەیاندندا!
توێژینه‌وه‌یه كی سۆسیۆمیدیاییه
دەرباز ساڵح
ڕ ۆژنامەنووس -بەكال ۆر یۆ س لە ڕا گە یا ندن
9ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
10ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
له‌بری پێشه‌كی داعش بۆچی پێش هێرشكردن ئەم وێنە و ڤیدیۆیانە باڵودەكاتەوە؟ یان لەپاڵ هێرشكردن و بەكارهێنانی هێز كە ڕووبەرێكی هێندەی واڵتی ئوردنی لە عێراق و سووریا داگیركردووە ،هێندە بایەخ بە میدیا و تۆڕ كۆمەاڵیەتییەكان دەدات؟ هەموو پسپۆڕانی دژە تیرۆر لەسەر ئەوە كۆكن داعش لە هەموو گرووپە تووندڕەوەكانی دیكە لە بەكارهێنانی میدیا و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان چاالكترە .داعش بە پەیڕەوكردنی دوو سیاسەتی جیاوازی دەروونی لە میدیادا ،دەیەوێت شەڕێكی یەكالكەرەوە لەگەڵ نەیارانی بكات ،بەشێوەیەك سوپا میدیاییەكەی داعش لە هێزە سەربازییەكەی كاریگەرتر ،ترسناكتر و بەهێزترە. بەهێزیی داعش لەچیدایە؟ داعش ،ئەو گرووپەی ڕووبەرێكی فراوانی لە عێراق و سووریا داگیركردووە و ،لەپاڵ دژایەتی زۆربەی واڵتانی جیهان و بەردەوامبوونی هێرشە ئاسمانییەكانی ئەمریكا و واڵتانی هاوپەیمان، پارێزگاری لە سنوورە فراوانەكەی دەكات و لەچەند ناوچەیەكیش پێشڕەوی زیاتر دەكات، لەرووی سەركەوتنەوە تەنیا چەند هۆكارێك لە گرووپە چەكدارەكانی دیكە جیای دەكەنەوە، ئەوانیش ئابووری ،سەربازیی و میدیایین. نەوت و پارە :لەدوای 10ی حوزەیرانی ،2014كە ڕێكەوتی داگیركردنی شاری موسڵ و دەوروبەریەتی لەالیەن داعش و پاشان داگیركردنی پارێزگای ڕەقە لە سووریا و ڕووبەرێكی فراوانی دەوڵەمەند بە نەوتی ئەو دوو واڵتەی بەدواداهات ،بەپێی توێژینەوەیەكی سەنتەری برووكینزی ئەمریكی كە 3ئەیلولی 2014باڵوكراوەتەوە ،داعش ڕۆژانەی بەالیەنی كەم دوو ملیۆن (مانگانە 60ملیۆن) دۆالری لەرێگای فرۆشتنی 30هەزار بەرمیل نەوت دەستدەكەوت، بەاڵم ئێستا ئەم بڕە بەهۆی هێرشە ئاسمانییە بەردەوامەكانی واڵتانی ڕۆژئاوا ،كە تاوەكو نزیكەی هەزار و 500هێرش كراونەتە سەر پێگە و كێڵگە نەوتییەكان ،بۆ نیوەی دابەزیوە. جگە لەوەی قازانجێكی زۆر لە فرۆشتنی بەنزین و پاڵێوراوەكانی دیكەی نەوت دەكات بە خەڵكی ناوچەكانی ژێر دەستی خۆی .دوو ڕۆژ پێش كەوتنی شاری موسڵ ،ئەندامێكی داعش دەستگیردەكرێت و لە ماڵەكەیدا دەستبەسەر 160فالش دا دەگیرێت ،بەپێی ڕۆژنامەی گاردیانی بەریتانی ،ئەو فالشانە لەالیەن هەواڵگری ئەمریكییەوە تەماشاكراون و دەركەوتووە داعش 875 ملیۆن دۆالری لە بانكەكاندا هەیە« .دوای گرتنی موسڵیش سامانی داعش بە دوو ملیار دۆالر دەخەمڵێندرێت» (پۆرتاڵی ڕووداو ڕۆژی 2014-9-4باڵویكردووەتەوە) سەرەڕای ئەوەی گومانی ئەوە دەكرێت سەركردەكانی داعش لەچەند واڵتێكی عەرەبی پرۆژەی وەبەرهێنان ئەنجام بدەن و چەند سەرمایەدارێكی عەرەبیش ڕاستەوخۆ پاڵپشتی دارایی داعش بكەن. تووڕەیی خەڵك لە دەسەاڵت :سەرەتا زۆرینەی خەڵكی سوننە داعشیان لە حكومەتی بەغدا و دیمەشق پێ باشتربوو .ئەمە ڕاستییە .زۆربەی ناوچە سوننیەكانی عێراق و سووریا كە ئێستا لە ژێر كۆنترۆڵی چەكدارانی داعش دان ،بەهۆی زوڵم و ستەمی حكومڕانەكانیان 11ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
داعشیان وەك فریادڕەس دەبینی و بێ هیوابوونی خەڵكی سوننە لە پرۆسەی سیاسیی بەغدا و كۆمەڵكوژییەكانی بەشار ئەسەد لە سووریا ،گەورەترین سەرچاوەی هێزبوون بۆ داعش .داعش هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی شەڕ كەمپینێكی بەرباڵوی ڕاگەیاندنی بۆ ڕاكێشانی سەرنجی خەڵك بەتایبەتی گەنجە بێكاره‌كان ،ئیسالمی و تووندڕەوەكان دەستپێكرد و لەم ڕووەشەوە لە هەنگاوە سستەكانی نووری مالیكی ،كە ئەو كات سەرۆكایەتیی حكومەتی عێراقی دەكرد، لەگەڵ بەشار ئەسەدی سەرۆكی سووریای بردەوە. میدیا ،پێگەكانی ئینتەرنێت و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان :ئەگەرچی گرووپە تووندڕەوەكان لەسەرتاسەری جیهان پشت بە میدیا و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان دەبەستن، بەاڵم ئەوەی داعش لەوان جیادەكاتەوە بریتییە لە ڕاگەیاندنە تۆكمە ،ئاراستەكراو و لەبن نەهاتووەكەی ،كە خۆی لە ئامانجی تووندڕەوی ،فراوانكردنی ڕێكخستن و پاڵپشتی دارایی و مرۆیی دەبینێتەوە .نەك تەنها بینەر ،بەڵكو پسپۆرانی بواری ئایتی و میدیاكارانیش بەكارامەیی ڕاگەیاندنی داعش سەرسامن ،تەنانەت كوالێتی ئه‌و ڤیدیۆیانەی لەالیەن ئەندامانی داعش باڵودەكرێنەوە ،لەرووی تەكنیكەوە هاوشانی فیلمەكانی هۆڵیودن كە بە كاتێكی زۆر كەم بەرهەمیان دێنن ،هەموو پسپۆڕانی دژە تیرۆر لەسەر ئەوە كۆكن داعش لە هەموو گرووپە تووندڕەوەكانی دیكە لە بەكارهێنانی میدیا و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان چاالكترە .بەپێی كۆمپانیای هەواڵگریی سەفوانی ئەمریكی ،داعش تاوەكو ،2014-9-4زیاتر لە 100هەزار پارچە ڤیدیۆی لە ماڵپەڕی یوتوب باڵكردوونەتەوە .هەروەها داعش دوو سیاسەتی جیاواز لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان پەیڕەودەكات ،بەهۆی ئەوەی لە عێراق خەڵكی گەنج زیاتر فەیسبووك بەكاردێنن ،داعش زیاتر گرنگی بە فەیسبووك دەدات ،بەاڵم پەیامەكانی بۆ خەڵكی سعودیە و واڵتانی كەنداو زیاتر لە ڕێگەی تویتەرەوە باڵودەكاتەوە ،چونكە لەو واڵتانە خەڵكی زیاتر تویتەر بەكاردێنن. داعش و بانگەشەی ڕاگەیاندن داعش چۆن دەتوانێت زۆترین سۆزی گەنجان بۆالی خۆی ڕابكێشێت ،لەكاتێكدا دیمەنی توقێنەری وا باڵودەكاتەوە لەگەڵ هیچ بیر و باوەڕی مرۆڤدۆسێتك یەكناگرێتەوە؟ ئەمە لەپاڵ ئەوەی لەرووی سیاسی ،مادیی و مرۆییەوە ئەوەندەی زیانیان بە خەڵك گەیاندووە ،بەچارەكی ئەو زیانە سوودیان نەبووە ،ئەو قەیرانانەی بەهۆی پەلهاویشتنی داعش لە عێراق و سووریا، باشوور و ڕۆژئاوای كوردستان دروستبوون ،بە دەیان ساڵی دی گەزەنگی چارەسەری لێیان نادات .بانگەشە یەكێك لە شێوازەكانی پەیوەندیكردنە لەگەڵ جەماوه‌ر ،كە هەوڵدەدات كۆمەاڵنی خەڵك ،بینەر ،بیسەر ،خوێنەر ،یان بەكارهێنەران بۆ كارێكی تایبەت هانبدات، كارەكەش ئایۆلۆژیایەكی سیاسی ،سەربازی ،كۆمەاڵیەتی یان ئامانجێكی مەبەستداری لەپشت بێت ،بەپێی فەرهەنگی ویكی پیدیا ،بانگەشی سیاسی شێوازێك لە پەیوەندیكردنە ،كە تێیدا الیەنێكی دیاریكراو زانیاری بەشێوەیەكی هاوهەنگاو ئاراستەی كۆمەڵگا دەكات ،بە 12ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
مەبەستی گۆڕانی بیروبۆچوون و كەڵكوەرگرتن لە بیرۆكەی خەڵك .داعش ئەم بانگەشەیە بۆ خۆخۆشەویستكردن ،فراوانكردن و پتەوكردنی پشتگیری ،خۆنزیكردنەوە لە خەڵك بەتایبەت لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان بەكاردەهێنێت ،ئەندامانی داعش لە پەیامە نووسراو و وێنە و ڤیدیۆییەكانیان نوێگەری و داهێنانیان كردووە ،ئەوان دەیانەوێت لەرێگەی ئەو پەیامانەوە شەڕێكی یەكالكەرەوە لەگەڵ نەیارانیان بكەن ،بەجۆرێك تاوەكو ئەنجامەكەی لە كردەوە سەربازییەكان ترسناكتر بووە و زۆربەی هاوكێشەكانیان لەبەرژەوەندی خۆیان یەكالیی كردوونەتەوە. داعش هەر بەوە نەوەستاوە هەواڵ و پێشڕەوییەكانی لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان باڵوبكاتەوە، بەڵكو لەرێگەی دانانی چەند ئەپێكی تایبەت لەسەر گووگڵ پلەیەر و سیستمی مۆبایلە هۆشمەندەكان ،لەگەڵ دامەزراندنی تەلەفزیۆن ،ڕادیۆ و كردنەوەی چەند چەناڵێكی تایبەت لە پێگەكانی ئینتەرنێت ،ڕاستەوخۆ و سات بە سات هەواڵ و وێنە و ڤیدیۆكانی دەگەیەنێتە بینەر، هەوادار و نەیارانی ،قەبارەی پەیامەكان هێندە فراوان و ترسناكن ،ئەگەر تەنها سێرجێك بۆ وشەیەكی پەیوەندیدار بەو گرووپە بكەیت ،ڕاستەوخۆ چەندەها وێنە و ڤیدیۆیی چەكدارانی تۆقێنەری دەستبەخوێن دەدۆزیتەوە ،بەشی زۆریان پەیوەندیدارن بە ناوچەیەك یان الیەنێكی دیاریكراو ،كە ئه‌مه‌ش ئامانج لێی ترس و تۆقاندنی ئه‌و ناوچەیەو ده‌وروبه‌ره‌یه‌تی به‌تایبه‌ت ئه‌س و الیه‌نانه‌ی په‌یوه‌ندیدارن ب ه حكومه‌ته‌وه ،وه‌ك سه‌رباز و هێزەئه‌منییه‌كان. ئاراسته‌كردنی هه‌واداران و په‌لكێشكردنیان بۆ خه‌باتی چه‌كداری ئامانجی سه‌ره‌كیی ه ل ه به‌دیهێنانی تۆڕ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییەكان و ئامرازه‌كانی ڕاگەیاندن الی داعش ،له‌رێگه‌ی جواڵندنی هه‌ست و سۆزیان و نمایشكردنی «زوڵم و سته‌مه‌كانی ڕۆژئاوا و حكومەتە ،هەروەها داعش لەرێگەی نیشاندانی دەسەاڵت و جموجۆڵ و كردە سەربازییەكان بەهێزی خۆی نیشاندەدات و هەوڵی كۆكردنەوەی پاڵپشتی دەدات ،كاریش لەسەر چاوشكێنكردن و تۆقاندنی نەیارەكانیان دەكات ،بۆ ئەوەی هەرگیز جەسارەت نەكەن لە مەیدانی شەڕ ڕووبەڕوویان ببنەوە ،وەك ئەوەی لە پارێزگای موسڵ 20 ،هەزار سەربازی عێراقی لە بەرامبەر نزیكەی 500چەكداری داعش ،بەرلەوەی بگەنە موسڵ شارەكەیان بە تەواوی جێهێشت ،لە شاری ڕەقەی سووریاش دەیان وێنەی ئەو سەربازە سووریانەمان بینین كە دەیان جۆری چەكی قورسیشیان پێبوون و ژمارەشیان چەندین بەرامبەری چەكدارانی داعش بوو ،بەاڵم هەموویان هەوڵی هەاڵتنیان دەدا، یان ورەی شەڕكردنیان نەمابوو و چارەنووسیان بە گوللەیەكی چەكدارانی داعش دەسپارد. مەبەستێكی دیكەی هەرە سەرەكی داعش لەو بانگەشانە دروستكردنی ڕقی تۆڵەكردنەوە و قووڵكردنەوەی جیاوازیی و پەرەپێدانە بە دژایەتی نێوان شیعە و سوننە ،حەسەن بن سالم سعودی ،لە گوتارێكدا كە ڕۆژی 2014-7-1لە ڕۆژنامەی حەیات باڵویكردووەتەوە ،دەڵێت: «داعشێك سه‌ری شیعەیەك دەخاتە سه‌ر جۆگه‌ڵه‌و ئاوه‌ڕۆ ،دواتر بێ ترس و دڵه‌ڕاوكێ وه‌ك ئاژه‌ڵكوشتنه‌و‌ه سەری دەبڕێت ،پاشان شانازی پێوەدەكات و ب ه الل ه اكبر گۆبه‌ند ساز ده‌كات و به‌ڵێنی سه‌ربڕینی هه‌موو سه‌فه‌ویی و شیعه‌كان ده‌دات ،ئه‌و جۆره‌دیمه‌نه‌تۆقێنه‌ران ه ده‌بنه 13ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هۆكاری هه‌ستكردن ب ه‌تۆڵه‌كردنه‌و‌ه‌له‌ناخی هه‌موو سوننه‌یه‌كی سته‌ملێكراو ب ه ده‌ستی شیعه جیا له‌پاڵێشتیی لۆجستی ،ڕه‌نگه‌دوای بینینی ئه‌و جۆر‌ه گرته‌ڤیدیۆیانه‌ده‌یان و سه‌دان داخ له دڵی شیع ه هه‌ست ب ه ڕه‌وایه‌تی داعش بكه‌ن و پەیوەندی بە ڕیزەكانیانەوە بكەن ،كە بەمەش ئامانجی دروستیان پێكاوە ،بەجۆرێك هەم توانیویەتی هەواداری زۆر كۆبكاتەوە و چەكداریان بكات ،هەم بەهێزی خۆیشی بسەلمێنێت و لە پاڵ ئەمانەشدا دوژمنەكانی چاوشكێن بكات». شەڕی دەروونیی و كاریگەرییەكانی شەڕ ،سه‌یروسه‌مه‌رەترین دیارده‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌كاریگه‌ری خراپی بۆسه‌ر كۆمەڵگە هەیە، بەاڵم چەند سوود و الیەنێكی باشیشی هەن ،كۆمه‌ڵناسی فه‌ره‌نسی دۆركهایم دەڵێت :جەنگ خولقێنەری مێژووە ،چونكە ئاكامەكانی دوو ئاراستەن ،لەالیەك بەرەو ماڵوێرانی و كوشتن و بڕینمان دەبات ،لەالیەكی دی بەرەو دەسكەوت .زۆر كۆمەڵگە هەن بە شەڕی تووند دەستیانپێكردووە و ئێستا لەپاڵ ئارامیدا دەژین ،زۆرجاریش سیاسییەكان دەڵێن ئەوەی لە شەڕ دەیبەیتەوە ،لە دانوستاندن بە ئاسانی و بە كاتێكی كەم نابیتە خاوەنی. شەڕی دەروونی بە ترسناكترین جۆری شەڕ لە دژی مرۆڤایەتی هەژماردەكرێت ،چونكە بۆئەوەی هێز و ورەی بەرامبەر تێكبشكێنێت و بەرەو دۆڕان و هەڵخلیسكاندنی ببات ،ڕاستەوخۆ ئاوەز، عەقڵ ،هەست ،بیركردنەوە و دڵ و دەروون دەكاتە ئامانج .بە پشتەبەستن بە زانستنی دەرونناسی و پالنێكی تۆكمەی سەربازیی ،هەروەها لەرێگەی بەكارهێنانی پروپاگەندەی دەروونی، كاریگەری لەسەر سرووشتی دەوڵەتەكان دروست بكات و بە ئایدۆلۆژیایەكی مەبەستدار كاریان لێبكات و لە كۆتاییدا ڕایگشتی جیهانی بەدەستبێنێت .لە مێژووشدا هەموو ئیقلیمگیرەكان وەك تەیموری لەنگ ،ئەسكه‌ندەری ماگدۆنی ،جەنگیزخان و هۆالكۆ و هیتلەر...هتد ،بە ڕێگای جیاواز و سەركەوتووانە ،بە ئامانجی شكاندنی یەكڕیزیی ،دابڕكردنی جەنگاوەران و كۆمەڵگە پەنایان بۆ جەنگی دەروونی بردووە. ئەو شەڕە دەروونییەی داعش لە میدیا و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان هەڵیگرساندووە ،تەنها بۆنی بارووتی لێ نایەت ،دەنا كاریگەری لە هێرشە سەربازییەكان زۆرترە ،لە شەوەزەنگ زەفەری بە هاوواڵتیان و هێزە سەربازییەكان بردووە و ،بووەتە باڵوكردنەوەی ترس و تۆقاندن و شكاندنی پشتێنەی خۆڕاگری« .داعش مه‌ترسییه»« ،داعش ڕەحم لە دڵیان نییە» و لە هەمووی گرنگتر «داعش براوەیە» ،ئەمانە ئەو چەمكانە بوون كە وادیارە سەربازانی عێراق و سووریا باوەڕیان پێ كردبوون ،بۆیە لەچەند ڕۆژێكی كەمدا چەكەكانیان فڕێدان و چەند گەورە شارێكیان چۆڵكردن. گرنگترین ئامانجی جەنگی دەروونی بریتییە لە شكاندنی هێز و مەعنەویاتی بەرامبەر ،گوومان دروستكردن لەسەر تواناكانی ،كێشمەكێشم لە نێوان ڕیزەكانی كۆمەڵگا و الیەنە سیاسییەكان، ڕواندنی بێئومێدی و ناچاركردن بە چۆكدادان ،الوازكردنی بەرە و پاڵپشتی ناوخۆی ،درز و كەلێن خستنە نێوانیان ،فشاردروستكردن لەهەموو بوارەكان بەتایبەت سەربازی ،سیاسی و ئابووری. 14ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لەم سەردەمەدا شەڕی دەروونی بەهۆی زۆری دەزگاكانی ڕاگەیاندن ،پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا، بەرباڵوبوونی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان و ئینتەرنێت زۆر فراوان بووە ،تەنانەت شەڕی دەروونی بەئامانجی بیروباوەڕە ئاینییەكانیش هەنگاودەنێت ،بۆ ئەوەی لەپاڵ پێشڕەوییە سەربازییەكان و نمایشكردنی هێز ،لەرێگەی پروپاگەندە و هەواڵی ناڕاست مەعنەوییات الوازبكات و ورەی بەرامبەر بڕووخێنێت .جەنگی دەروونی بەچەند چەمكێكی وەك :جەنگیی سارد ،جەنگی فیكر، شەڕی ئایدیۆلۆژیی و بیروباوەڕ ،شەری ئەعساب ،جەنگی سیاسی ،پرسە نێودەوڵەتییەكان، ڕاگەیاندنی نێودەوڵەتی ،دوژمنكاری ناڕاستەوخۆ ،هەڵمەتی ڕاستەقینە پێناسە دەكرێت. داعش زۆربەی ئامراز و شێوازەكانی جەنگی دەروونی بەكارهێناون ،لە ترس و تۆقاندنەوە تا باڵوكردنەوەی هەواڵ و پروپاگەندەی ناڕاست و وێنە و ڤیدیۆیی هەڵخەڵەتێنەر و دروستكراو . تیرۆری ئەلیكترۆنی تیرۆر بریتییە لە تووندوتیژییەكی بە ئەنقەست و بە پاڵنەری سیاسی پاڵپشتی دەكرێت ،بە مەبەستی ئامانجێكی دیاریكراو لەالیەن گرووپ و بەكرێگیراوە نهێنییەكان ئەنجامدەدرێت، ئامانج لێی كاریگه‌ری ه لەسەر زۆرینەی خەڵك .ئه‌م ه پێناسەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكایە لە بڕگەی 22ی ماددەی 2656لە یاسای ئەو واڵتەدا .سەبارەت بە وشەی تیرۆریست پێناسەیەكی گشتگیر و نێودەوڵەتی نییە كە زۆربەی پسپۆران بە پسپۆرە موسڵمانەكانیشەوە لەسەری كۆكبن ،بەاڵم ئەریك فرۆم ( )Erich Fromدەڵێت« :تیرۆر بریتییە لە بەكارهێنان و ئەنجامدانی تووندوتیژی دژی خەڵكی مەدەنی بۆ مەرامی سیاسی یان ئایدۆلۆژیایەكی تایبەت ،تیرۆریست كێشەیەكی سیاسی ،كۆمەاڵیەتی ،ئابووری ،نەتەوەیی ،یان ئایدۆلۆژیایەك بۆ ئامانجێكی دیاریكراو بەكاردەهێنێت .تیرۆر ئامرازێكە هەموو كەسێك دەتوانێت بەكاری بهێنێت واتە من ،تۆ ،ئێمە هەركاتێك بمانەوێت دەبین بە تیرۆریست». ئێستا بەھۆی گەشەکردنی خێرای ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان زۆرتر جەخت لەسەر تیرۆری ئەلیکترۆنی دەکرێتەوە ،بۆچوونەکانیش لەسەر تیرۆری ئەلیکترۆنی گۆڕاون و پسپۆرانی میدیایی ئەلیکترۆنی دەڵێن زۆربەی واڵتە عەرەبییەکان تۆڕه‌کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان وه‌ک هه‌‌ڕه‌شه‌یه‌ک بۆ سه‌ر سه‌قامگیری خۆیان پێناسه‌ده‌که‌ن ،کەچی باسی ئەوەش ناکەن که‌ئه‌وان توانای به‌کارھێنانی ھێز و ده‌سه‌اڵتی ڕاگەیاندنیان نییە ،بەاڵم ئەم پێناسەیە بۆ داعش ناگونجێت. پێشتر بە هێرشكردنە سەر پێگە كەسی ،كۆمەاڵیەتی ،سیاسی ،حكومی و ئیدارییەكان لە تۆڕی ئینتەرنێت دەگوترا تیرۆی ئەلیكترۆنی ،بەاڵم ئێستا چاالكی زۆر ترسناكتر لەخۆدەگرێت، كە بریتییە لە بەكارهێنانی ڕۆژانەی ئەو تۆڕانە لەالیەن ڕێكخراوە تووندئاژۆكان بە ئامانجی ڕێكخستنی ڕیزەكانیان و هەماهەنگیكردن لەكانی ئەنجامدانی كردەوە تیرۆریستییەكان لە سەرتاپای جیهان. بەكارهێنانی ئینتەرنێت بەم شێوە فراوانە لەالیەن چەكدارانی گرووپی دەوڵەتی ئیسالمی (ناسراو بە داعش) بۆ ئامانجە تیرۆریستییەكان دەگەڕێتەوە ،وەك پەیوەندیكردن و فراوانكردنی 15ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ڕێكخستنەكان ،هەڵخەڵەتاندن ،هەماهەنگی نێوانیان ،كەمی تێچوونی خەرجییەكان بەراورد بە بەكارهێنانی ئامرازەكانی دیكە ،بەردەستبوونی زانیاری بێشوومار لەسەر تۆڕەكان ،ڕاكێشان و پەلكێشكردنی گەنجان بەتایبەت گەنجە دەستبەتاڵەكان و ئیسالمییە تووندئاژۆكان ،هەروەها كۆكردنەوەی پارە بەناوی كارەساتباران و لێقەوماوانی جەنگ و دواتر خەرجكردنی بۆ كاری تووندوتیژی .بۆیە پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كار بۆ واژۆكردنی ڕێككەوتننامەیەك بكات بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو جۆرە تیرۆرە نوێیە. تاریق ناسر ،شارەزا لە بوای ئامرازە ئەلیكترۆنییەكان لە بابەتێكدا كە ڕۆژی 2014/10/20لە ئاژانسی ئۆپرای ئوردنی باڵویكردووەتەوە ،ئاماژە بە ژمارەیەكی زۆری ڕاگەیەندراوی پەروەردەكراو و ڕاهێندراو دەكات لە ڕیزەكانی داعش ،كە لەرێگەی ئەوانە سوود لە پێگە ئەلیكترۆنی و سۆشیاڵ میدیا وەردەگرێت و سەرنجی خەڵك بۆخۆی ڕادەكێشێت ،بۆ ئەوەی ڕۆژانە چاودێری هەواڵەكانیان بكەن .لە ئەنجامی زۆری بەكارهێنانی ئەو تۆڕانە و دەستاودەستكردنی هەواڵە تۆقێنەرەكان قەبارەی داعش لەخۆی گەورەتر بووە و بووەتە تۆقێنەری ناخی مرۆڤەكان .لە پاڵیشدا ترس و دڵەڕاوكێی ڕاستەقینە دەتوانێت خۆی بەسەر عەقڵ و هۆشی خەڵك بسەپێنێت. ئاژانسی ئەسیۆشەیتدپرێسی ئەمریكی دەنووسێت «سوپا ئینتەرنێتییەكەی داعش لە هێزە سەربازییەكەی بەهێزترە» ئەمە بەو مانایەدێت ئەوەی داعش لەرێگەی كاریگەری پەیامە ئەلیكترۆنییەكان دەستی دەكەوێت ناتوانێت بە هێرشی چەكداری و هێز ببێتە خاوەنی ،ڕەنگە بۆ پێش داگیركردنی پارێزگاكانی ڕەقە لە سووریا و موسڵ لە عێراق ئەمە نەگونجێت ،بەاڵم دوای فڕێدانی چەك لەالیەن سوپای ئەو دوو واڵتەوە لەو پارێزگایانە ،پێناسەیەكی مانداربێت بۆ هێزی ئەلیكترۆی داعش .نەیارانی ئەو گرووپەش دەڵێن ،داعش بە باڵوكردنەوەی سەربڕینی بەدیلگیراوان ،كوشتن و بڕینی بە كۆمەڵ هەوڵی سەركەوتن و گەڕاندنەوەی زەمەن بۆ چاخە بەردینییەكان دەبات ،بەاڵم داعش كار بە نوێترین تەكنەلۆژیا دەكات و لقی ڕاگه‌یاندنی داعش «فرقان» ناوبانگی ده‌ركردووه ،گرتەی ڤیدیۆیی پرۆفیشناڵ ،پڕ لێدوان و گڕافیك و هێڵكاری باڵودەكاتەوە. پسپۆران هۆشداری دەدەن لە زیادەڕەوەیكردنی بەكارهێنانی میدیایی ئەلیكترۆنی بۆ ڕاكێشانی پاڵپشتیكەرانیان و زۆربەی چەكدارانی داعش دوای ئەنجامدانی كردەیەكی تیرۆریستی ،ڤیدیۆییە تووندوتیژییەكە بەئامانجی برەودان بە بیروباوەڕە تووندڕەوییەكان باڵویدەكەنەوە لە بواری پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان (التواصل االجتماعی) پێناسەی تیرۆری ئەلیكترۆنی دەكات و دەڵێت« ،تیرۆری ئەلیكترۆنی واتە پەنابردنی بیری تووندڕەویی و تۆقاندن لە دڵی گەنجە سەرسامبووەكان بە كارەكانیان ،ئەمەش بۆ ئاسانی بەكارهێنانی مۆبایلە هۆشمەندەكان و ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان و بەرباڵویان لەنێو گەنجان دەگەڕێتەوە ،كە دەبێتە هۆی باڵوبوونەوەی پەیامە تۆقێنەرەكە بە شێوەیەكی ترسناك و خێراییەكی لە ئەندازە بەدەر» .ئێستا ژمارەی بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت لە 22واڵتە عەرەبییەكە گەیشتووەتە زۆرتر لە 80ملیۆن ،بۆیە كوكوش دەڵێت چەكی چەكدارانی داعش بریتییە لە فیشەك و هێز ،لەپاڵیشدا ئامرازە 16ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هەڵگیراوەكانی هۆشمەندی پەیوەست بە ئینتەرنێت ،ئەم سوودمەندبوونەشیان گەیشتووەتە ئاستێك ڕێگریكردنی لێی ئه‌سته‌مه. داگیركردنی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان هه‌اڵیسانی جه‌نگ له‌رابردوودا بریتیبوو له‌ته‌پڵلێدان ئێستا بریتییه‌له باڵوكردنەوەی پەیام لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان ،هێزەكانی ڕابردوو زۆر كەم پشتیان بە ڕاگەیاندنی تەقلیدی دەبەست بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانیان ،بەاڵم ئێستا گرووپە چەكدارەكان تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانیان كردوونەتە پایەیەكی سەرەكی شەڕكردن و فراوانكردنی هێزە چەكدارەكانیان .هەرچەندە بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان شتێكی نوێ نییە ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی ل ه داعش به‌دیدێت بریتیی ه ل ه به‌بازاڕی تۆڕه‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ،بهم شێوه‌یه توانای ڕاگه‌یاندنی بەرباڵوی هه‌ی ه هاوشێوه‌ی ده‌وڵه‌ته‌زلهێزەكان ،زۆر لە كۆمپانیا گەورەكانی ئەلیكترۆنیات ئیرەیی بە تواناو لێهاتووییەكانیان دەبەن. بەرلەوەی نرخی ئینتەرنێت و ئامرازە ئەلیكترۆنییەكان بەم شێوەیەی ئێستا داببەزێت و چەكدارێك لە شاری كۆبانێی ڕۆژئاوای كوردستانەوە بتوانێت وێنە و ڤیدیۆی شەڕەكان بۆ ملیۆنەها بەكارهێنەری ئینتەرنێت بنێرێت ،ڕۆڵی میدیا لە شەڕ زۆر تەسكتربوو لە ئێستا. ئەمەش لەبەر ئەوەی سەربازان و هاونیشتمانیان تەنیا دەیانتوانی میدیا خۆجێیەكان ببینن و كەمجار وەكو ئەوەی لە شارە سوننە نشینەكانی سووریا و عێراق ڕوویدا ،پێش ئەوەی دەستپێبكات كۆتایی پێدەهات .لە شەڕی 8ساڵەی نێوان عێراق و ئێران كە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو ڕوویدا ،ئەستەم بوو ئێرانییەك بتوانێت تەماشای تەلەفزیۆنی عێراق بكات كە سەدام حوسێن وەكو براوەی شەڕ ببینێت .ئەوكات سەربازانی سوپای عێراق ئایفۆن و ئینتەرنێتیان پێ نەبوو و نەیاندەتوانی شكستەكانی عێراق و سەركەوتنەكانی ئێران ببینن كە بە دڵنیاییەوە ورەیانی دادەبەزاند. شیكار و شاره‌زایانی بواری ئه‌لیكترۆنی یه‌ك ده‌نگن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی داعش خاوه‌نی پالنێكی تۆكەمەی ڕاگەیاندن و سۆشیاڵ میدیایە و لە كاتە پێویستەكان هەنگاودەنێت ،كە پەیامەكانیشی بۆ هەموو چین و توێژ و الیەنە جۆراوجۆرەكان ،بۆ نموونە :هەندێك لە پەیامەكانی داعش بۆ ڕاكێشانی سەرنجی چینێكی تایبەتن و ئاراستەی تەمەن ،ڕەگەز و ناوچەیەكی دیاریكراو دەكرێن ،وەك ڕاكێشانی سەرنجی تووندئاژۆكان ،یان بەشێكی دی لە پەیامەكان ئاراستەی شوێنێكی تایبەت دەكرێن وەك ڕاكێشانی سەرنجی سوننە و كۆنە بەعسییەكانی شارۆچكەی فەلووجە ،یاخود بەشێكی دیكە لە پەیامەكان لەسەر تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان ئاراستەی واڵتانی ڕۆژئاوا دەكرێن و زۆرتر پشت بە بەكارهێنانی هاك دەبەسترێت ،وەك چۆن لەكاتی هێرشكردنە سەر موسڵ ،دووەم گەورە شاری عێراق لە تویتەر ،ئەندامانی داعش زیاتر جەختیان لەسەر بەكارهێنانی Trendingدەكردەوە.
17ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئه‌و سه‌ركه‌وتن ه گه‌وره‌یه‌ی داعش له‌رێگه‌ی زیادەڕەویكردن لە بەركارهێنانی ئینته‌رنێتی به‌دەستهێناوه ،زۆر لە الیەنە پەیوەندیدارەكانی تووشی شۆك كردووە ،كار گەیشتووەتە ئەوەی گومان لە هەبوونی دەستێكی بااڵ لە بەشی ڕاگەیاندنی داعش بكرێت .ئەیاد بەرەكات لە بابەتێكیدا كە ڕۆژی 2014\6\21لە ماڵپەڕی ئەلقودس ئەلعەرەبی باڵوكردووەتەوە ،ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە مەترسییەكانی دەست و پێوەندەكانی داعش هێندە گەورەن ترسی لەسەر حكومەتی عێراق و واڵتانی دی دروستكردووە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان دابخەن ،هەروەك چۆن نیگەرانییەكان كۆمپانیای فەیسبووكی ناچاركردووە دودڵی سەبارەت بە بەكارهێنەرە داعشەكان نیشان بدات ،هاوكات لە یەكەم كاردانەوەشیدا تویتەر ژمارەیەك ئەكاونتی سەر بە داعش و ئەندامانی ئەو گرووپەی داخستن .هەروەها گوتەبێژێكیش بەناوی كۆمپانیای گووگڵ ڕایگەیاند ه سەبارەت بە زیادەڕەویكردن لە بەكارهێنانی Google play بەدواداچوونی فراوان و هەمەالیەن و دانانی ئه‌پێی تایبه‌ت به‌گواستنه‌وه‌یی داعش به‌ناوی The Dawn of Gladدەكەن. بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان لەالیەن داعش هەمەالیەنە و تەنها بریتی نییە لە گواستنەوەی وێنە و ڤیدیۆ و چاالكییەكان ،بەڵكو لەرێگەی ئەو تۆڕانە زانیاری هەواڵگری كۆدەكەنەوە ،قسە لەگەڵ هەوادار و الیەنگر و ئەندامانیان دەكەن ،سەرنج و تێبینییەكان وەردەگرن و هەڵسەنگاندنی كارەكانیان دەكەن ،بەجۆرێك پێش ئەوەی هەنگاوێكی گەورە بنێن كە ببێتە هۆی دەمەتەقێ لە نێوانیان ،پێشنیازی مەبەستەكەیان دەكەن بۆ ئەوەی بزانن تا چەند پێشنیازەكەیان پشتگیری لەنێو الیەنگرانیان كۆدەكاتەوە ،وەك گۆڕینی ناوی گرووپەكە، یان ڕاگەیاندنی خەالفەت و پاشان «دەوڵەتی ئیسالمی». میدیا لە خزمەت داعش هیچ گرووپێك بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی ترس و تۆقاندن نەیتوانیوە بەقەد داعش سوود لە میدیا وەربگرێت و تا ئێستاش هیچ واڵت و هێزێك نەیتوانیوە ئەو بەڕەیەی لەژێر پێی دەربێنێت، داعش بەهۆی ئەنجامدانی تووندوتیژییەوە سەرنجی زۆربەی میدیاو واڵتانی جیهانی بۆ ئەوەی لەو پانتاییە فراوانەی« ،دەوڵەت»ێك ڕابگەیەنێت .هەرچەندە بەپێی ڕاپۆرتی دەستە میدیایی و مرۆییەی ژێر دەسەاڵتی داعش بۆی ڕۆژنامەنووسان مەترسیدارن و ل ه زۆربەی ناوچانەوە سەرچاوەدەگرن ،بە جۆرێك وەك ڕۆژنامەی دەیلی مەیلی بەریتانی ئاماژەی پێكردووە ،لە ساڵی 2014دا تەنیا لە سووریا 27ڕۆژنامەنووس لەالیەن گرووپە جیاوازه‌كانه‌وە ڕفێندراون و بەشی زۆریشیان الی داعشن ،بەاڵم میدیا زۆرترین خزمەتی بەو گرووپە كردووە. لەسەر ئاستی جیهان پسپۆڕانی بواری میدیا ڕه‌خن ه له به‌شێك دەزگا ڕاگەیاندنەكان دەگرن كە لەرێگەی باڵوكردنەوەی پەیام و وێنە و گرتە ڤیدیۆییه‌كانی داعش ،یان باڵوكردنەوەی زانیاریی ورد لەسەر ئەو هێزانەی دژی داعش شەڕ دەكەن ،خزمەتی ئەو گرووپەیان كردووە. دەگوترێت «راگه‌یاندن له‌كاتی شه‌ڕدا ،چه‌كێكی دوو سه‌ره ،یان په‌یامه‌كه‌ی بنیاتنه‌ران ه ده‌بێت، یان وێرانكەر» ،ئه‌وه‌ی زۆرتریش جێگەی سەرنجە ،چ زانیارییەك دەبێتە پروپاگەندە لەكاتی 18ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
شەڕدا ،یان پێویستە چ زانیارییەك باڵوبكرێتەوە ،یاخود چۆن ڕووماڵی ڕووداوهكان و هاتنی داعش بكرێت ،ئایا داعش خێر و به‌ره‌كه‌ته یان ماڵوێرانی و كاولكاری؟ بەشێك لە میدیاكان شووناسی خۆیان لەو نێوەندەدا ونكرد. پێش سەردەمی ئینتەرنێت ،لە كاتەكانی شەڕدا حكومەتەكان زیاتر لە هەوڵی ئەوەدابوون نەیەڵن هەواڵی ڕەخنەگر و خراپ بۆ ئەوان لە میدیاكان باڵوبێتەوە ،بەاڵم لەم سەردەمەدا ئەم جۆرە هەواڵنە بێسوودن .وا دیارە دەسەاڵتدارانی عێراق هێشتا لەم ڕاستییە تێنەگەشتوون، چونكە ژمارەیەك تەلەفزیۆنیان لە بەغدا بۆ ڕێگەگرتن لە «باڵوبوونەوەی هەواڵی ناڕاست و هاندانی تووندوتیژی» داخستن ،لە دوایین كاردانەوەشیدا ،ڕۆژی ،2015-1-4وەزارەتی ناوخۆی عێراق بڕیاری داخستنی بۆ 12تەلەفزیۆن دەركرد ،ئەمەش جۆرێكە لە خزمەتكردنی داعش، بەاڵم چۆن؟ مەجید نیزامەدین گلی ،شرۆڤەكاری نێودەوڵەتی لە شیكردنەوەیەكدا كە ڕۆژی 2014-7-4لە پۆرتاڵی ڕووداو باڵویكردووەتەوە ،دەڵێت« :سەردەمی كۆنتڕۆڵكردنی میدیا و زانیاری كۆتایی پێهات و حكومەتەكان لە هەموو جیهان ناچار شەڕی زانیاری لەگەڵ میدیاكان دەكەن .ئەم ڕاستییە پێش 11ساڵ لە سیاسەتی بەرگری و ئاسایشی نەتەوەیی حكومەتی ئەمریكا ڕەنگی دایەوە ،كاتێك نامیلكەیەكی 314الپەڕەییان باڵوكردەوە (زانیاری بەشێكە لە ئامرازی بەرگریكردن و شەڕ) .ئەمە یەكەم ڕستەی ئەو نامیلكە فەرمییەیە كە لە ناوەڕۆكدا بریتییە لە كۆمەڵێك ڕێنمایی بۆ بەكارهێنانی زانیاری لە كاتەكانی شەڕدا». بە گوێرەی ئەو نامیلكەیە ئامانجی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا (پێشەنگی ئەمریكایە لە بەكارهێنانی زانیاری) كە زانیاری هەواڵگری و میدیاكانیش دەگرێتەوە .زۆربەی دەزگاكانی حكومەتی ئەمریكی لە كۆشكی سپییەوە تاوەكو وەزارەتی كشتوكاڵ بەشی میدیای خۆیان هەیە كە نەك تەنیا ڕاگەیەندراوی فەرمی باڵودەكەنەوە ،بەڵكو هەواڵیش دروست دەكەن و پەیوەندییان لەگەڵ میدیاكان باشتر دەكەن .حكومەتی ئەمریكا هەردەم لە هەوڵی ئەوەدایە خۆی ببێتە سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوی هەواڵ .بەاڵم وەك مەجید گلی دەڵێت »:ئەوەی جێگای سەرسوڕمانە حكومەتی عێراق تاوەكو ئێستا سوودی لەم وانەیە وەرنەگرتووە .كەناڵی عێراقییەی حكومی زۆربەی جار هەواڵی نادروست و پڕوپاگەندە باڵودەكاتەوە و حكومەتیش ناهێلێت دەزگای ڕاگەیاندنی ڕەخنەگر لە بەغدا كاربكەن .سەرئەنجام میدیا جیهانییەكان زۆر بە كەمی پشت بە هەواڵەكانی میدیای فەرمی عێراقی دەبەستن ،بۆیە كەناڵی سی ئێن ئێنی ئەمریكی و بی بی سی بەریتانی ڕاگەیەندراوەكانی داعش لە تویتەر و فەیسبووك دەكەنە هەواڵ و باسی لێوە دەكەن». سەبارەت بە میدیایی كوردی ،شەڕی داعش كۆی گشتیی پرسی ڕووماڵی میدیایی كوردی خسته‌ژێر پرسیاره‌و‌ه و بەشێك لە دەزگا ڕاگەیاندنەكانیش كەوتنە هەڵەی گەورەوە ،كارێكیان كرد كە دروستی هەواڵ ،پروپاگەندە و ڕێكالمكردن بۆ داعش ،هاتەهات و ڕووخاندنی ورەو دەروونی هاونیشتمانیان و پێشمەرگە ،زیادكردنی ژمارەی كلیك لەسەر ماڵپەڕەكان ،خۆنمایشكردن و پاڵەوانسازی ،خێرایی گەیاندنی هەواڵ ،شاگەشكەبوونی خۆشحاڵی بە شكانی سوپای عێراق 19ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
و باڵوكردنەوەی زانیاری ورد لەسەر شوێن و پالن و ژمارەی پێشمەرگە ،كۆی ئەمانە بەبێ سەرچاوە و تۆڕێكی فراوانی پەیامنێران بە قازانج بۆ داعش شكانەوە ،كە ئەمەش نیگەرانی خەڵك و چاالكڤانان ،سەركردەكان و ناوەندە ئیدارییەكانی لێكەوتەوە و هۆشداری درایە دەزگاكانی ڕاگەیاندن .محه‌ممه‌د قیرات ،مامۆستای زانكۆ ل ه قه‌ته‌ر دەڵێت «سه‌ره‌داوه‌كانی ڕاگه‌یاندن و پڕوپاگه‌ند‌ه به‌یه‌كه‌و‌ه ده‌چنه بواری شه‌ڕی ده‌روونییه‌وه‌و یه‌كتر ته‌واوده‌كه‌ن، چونك ه ئه‌و‌ه روون ه ك ه شه‌ڕ به‌بێ ڕاگه‌یاندن شه‌ڕ نییه ،له‌حاڵه‌تی شه‌ڕدا زانیاری دژبه‌یه‌ك، لێدوانی پێچه‌وانه ،هه‌واڵی دژبه‌یه‌ك ،ژماره‌ی نابه‌رامبه‌ر ده‌خرێنه‌ڕوو ،شه‌ڕی ده‌روونی لهو پشێوییه‌دا له‌سه‌ر بنه‌مای لۆژیك و بابه‌تیانه‌بوون و بێالیه‌نی خۆی ده‌سه‌پێنێت». لەم ڕووەوە ئەرسەالن ڕەحمان ،پسپۆری ڕاگەیاندن و بەڕێوەبەری ماڵپەڕی ڕۆژنامەوانی دەڵێت« ،وه‌ك چۆن ده‌سه‌اڵت و ئیداره‌ی سیاسی له‌باشووری كوردستان به‌سه‌ر شه‌ڕی داعشدا كه‌وت و بێ به‌رنامه‌و به‌سه‌ره‌تایه‌كی پڕ له‌شڵه‌ژاوی و ناكارییه‌وه‌چووه‌ناو شه‌ڕه‌كه‌وه، میدیایی كوردیش به‌هه‌مان شڵه‌ژاوی و بێسه‌روبه‌رییه‌و‌ه خزای ه ئه‌و شه‌ڕه‌وه ،دروستبوونی شه‌ڕی داعش سه‌ره‌تایه‌كی نوێ و ئه‌زموونێكی نوێ بوو بۆ میدیایی كوردی .ئه‌زموونه‌ك ه ل ه شكستی پێشمه‌رگ ه له هه‌ندێك به‌ره‌ی شه‌ڕ و پاشه‌كشێكردنیان تاڵتر بوو ،چونك ه ئه‌م میدیای ه بێده‌ربه‌ستان ه فووی به‌كه‌ڕه‌نای داعشدا ده‌كرد و بانگه‌شه‌ی بێالیه‌نی ده‌كرد ،ل ه په‌نای بانگه‌شه‌ی ئه‌هلیبوون و پرۆفیشناڵبوون بایه‌خی به په‌یامی داعش ده‌دا».
سەرچاوە بەكارهاتووەكان:
-1تۆڕی ڕاگەیاندنی پوترای ئوردنhttp://www.petra.gov.jo/public_news/Nws_ : ?NewsDetails.aspx -2پێگەی ئەلقودس ئەلعەرەبی 16=CatID&169030=NewsID&1=lang&2=Menu_ID=&Site_Id -3ڕۆژنامه‌ی الحیاه .183306=http://www.alquds.co.uk/?p « -4داعش»-والترویج-اإلعالمی /3321102/http://alhayat.com/Opinion/Hassen-Bin-Salam -5الحرب-النفسیە-واإلعالم-الغربی-وداعش ڕۆژنامه‌ی الزمان/14/11/2014/http://www.azzaman.com : -6پۆرتاڵی ڕووداو keyword=&isArchive=True?02072014/http://rudaw.net/sorani/opinion -7ویكی پیدیا https://www.facebook.com/messages/HrakwaH -8ماڵپەڕی پیوكەی میدیا 3009346=http://www.faceiraq.com/inews.php?id -9ڕۆزنامەی شام تایمز 18491.=http://www.shaamtimes.net/news-details.php?id 20ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
داعش دەعبایەکی خوڵقێندراو ،یان بەرهەمێكی ڕێگاپێدراو
؟
ئەحمەد ئەسکەندەری
21ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
22ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
داعش سەرچاوەکەی لە کوێوەیە؟ زۆربوون ئەوانەی بە دەرکەوتن و هاتنی داعش بۆ ناوچەکە بە گشتی و بۆ کوردستان بەتایبەتی تووشی پەشۆکان بوون .وەك ئەوەی ژمارەیەك مرۆڤ لە ئەشکەوتێکدا خۆیان حەشاردابێت و لە پڕێکدا خۆیان دەرخستبێت و بەو شێوەیە باڵوبووبێتنەوە .کاتی خۆی دەرکەوتنی تالیبان لە ئەفغانستان و بەدەسەاڵت گەیشتنیان هەمان پەشۆکانی الی هێندێك کەس و الیەن درووست کرد .هۆکاری ئەو تێنەگەیشتنە بە پلەی یەکەم بێ ئاگاییە لە مێژووی واڵتەکە و هەڵسوکەوت و جووڵەی ڕەوتە سیاسییە جیاوازەکان و دەسەاڵتی سیاسی .دوایەش حیساب نەکردنە بۆ کەش و هەوای سیاسی ناوچەکە و ئاڵوگۆڕەکان لە واڵتانی دراوسێدا. هەر لە یەکەم دەرکەوتنی ڕیکخراوە توندڕەوە ئیسالمییەکان لە عێراقدا دوابەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس دیاربوو کە قسە لەسەر یەك کەس و دووکەس و یان تاقە ڕێکخراوەیەك نییە کە ئەگەر سەرۆکەکەی کوژرا ئیتر تووشی شکست دەبێت و بەچۆکدادێن .ئەوەتا لەم ماوەیەدا ڕیبەرانی ئەم ڕەوتە توندڕەوە لە ئاستی خوارەوە هەتا زۆر سەرەوە کوژراون و لەناوچوون، کەچی ڕەوتەکە و ڕێکخراوەکانی پەیوەندیدار بەوانەوە بەردەوام بوون و بگرە هێندێکی وەکوو داعش پەرەیان ئەستاندووە. مێژووی ڕێکخراوە توندڕەوەکانی وەکوو تالیبان لە ئەفغانستان و لە پاکستانیش دەریدەخەن کە بەدوای ڕووخانی ڕژیمێكی دیکتاتۆری کە مەودای هیچ چەشنە ئەزموونێکی دیموکراسی و کرانەوەی بە خەڵکی واڵتەکە نەداوە و هەروەها بەدوای هاتنی مەزن هێزێک بۆ ناوچەکە [کاتی خۆی یەکێتی سۆڤییەت و دواتر ئەمریکا] ،ڕێگا خۆش دەبێت بۆ گەشەکردن و پەرەئەستاندنی ئەم چەشنە ڕێکخراوانە .لێرەدا دەبێ حیسابێك بۆ گەمەی مەزن هێزەکان بکەین کە بۆ بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ ئەم یان ئەو دەوڵەت و بزووتنەوە ،نەك هەر یارمەتی هێزە توندڕەوەکانیان داوە بەڵکوو جاری وابووە بۆخۆیان دروستیان کردوون .وتەکانی خاتوو هیالری کلینتۆن وەزیری دەرەوەی پێشووی ئەمریکا سەبارەت بە پاکستان و تالیبان لەم بارەوە تەواو ڕوونە کە دەڵێ« ،ئەو کەسانەی ئەمڕۆ شەڕیان لەگەڵدا دەکەین ،هەر ئەوانەن کە بیست ساڵ لەمەوبەر خۆمان دامانمەزراندن بۆ بەربەرەکانێ لەگەڵ هێرشی سۆڤییەت بۆ سەر ئەفغانستان». . . «بەهاری عەرەبی» ئەگەر ئاکامەکەی لە واڵتی توونس تا ڕادەیەك کرانەوەیەک بوو بەرەو دیموکراسی و ئێستا دەستووری تازە نووسراوی ئەو واڵتە پێشکەوتووترین دەستوورە لەناو واڵتانی عەرەبی و لە ناوچەکەدا ،بەاڵم لە لیبی و واڵتانیتر دابەشبوونی واڵت و کوشتوکوشتار و توندڕەوی ئیسالمی هەرە پەڕگیر و یان دیکتاتۆری سەربازی وەکوو میسری لێکەوتەوە .واتە ئەو جەماوەرەی کە بۆ بەدیهێنانی ئازادی و دیموکراسی و لەدژی دیکتاتۆری و حکوومەتی نادادپەروەر و سەرەڕۆ ڕاپەڕی ،نەك هەر بە دیموکراسی نەگەیشت بەڵکوو ئاسایش و هێمنایەتی واڵتەیەکەیشیان لێ تێکچوو .جگە لە کوژران و کاولکاری و ماڵوێرانی ،بە ملیۆنەها ئاوارە و پەنابەر و دەربەدەری لێکەوتەوە. 23ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هەروەکوو ساڵی ١٩٧٩لە ئێران و دوای ڕاپەڕینی جەماوەری لە دژی ڕژیمی شا ڕوویدا ،لە حکوومەتە دیکتاتۆریەکانی عەرەبیشدا لەبەر سیاسەتی سەرکوتکردن ،ئەشکەنجە ،ئێعدام و تۆقاندن ،ئەوە تەنها ئۆپۆزیسیۆنی ئایینی بوو کە بە کەڵک وەرگرتن لە مزگەوت و شوێنە ئایینییەکان ،مەودا و توانای خۆڕێکخستنیان بۆ دەڕەخسا .لەکاتێکدا کە سەدان هەزار کەس هاتنە سەر شەقام و خوازیاری دیموکراسی و ماف و ئازادییەکانی خۆیان بوون ،لە بۆشایی نەبوونی هێز و ڕێکخستنی سیاسیتردا ئیسالمییەکان کۆیان کردنەوە و ئەوان بوون کە ڕۆژەڤیان دیاری دەکرد .کاتی خۆی دەزگای ساڤاکی ڕژیمی شا لەسەر یەك الپەڕە نووسراوەی هێزە چەپ و ئازادیخوازەکان درگای زیندان و ئەشکەنجەیان دەخستە سەرپشت بۆ کوڕێک یان کچێکی گەنج ،کەچی لە قوم و مەشهەد و لە شارە ئایینییەکان توندڕەوانەترین نووسراوە بە سەدان و هەزاران چاپ دەکران و باڵودەکرانەوە. هەر بۆیە سەرهەڵدانی ئەو الیەنە توندڕەوە ئایینییانە نەدەبوو وەکوو دیاردەیەکی چاوەڕواننەکراو ببیندرێت .هێز و الیەنە سیاسییەکان لە پەنای کاری ڕێکخستن و بەرەوڕووبوونەوە لەگەڵ کێشە و گیروگرفتی ڕۆژانەدا ،دەبێ ژووری لێکۆڵینەوە و داڕشتنی پالن و بەرنامەی داهاتوو و پێشبینی کردنی ڕەوتی ڕووداوەکانیان هەبێت .ڕێبەرایەتییەکی سیاسی کە بەرنامەی بۆ داهاتوو نەبێت و بەردەوام لە تاکتیکێکەوە بۆ تاکتیکێکیتر بچێت ،دەبێ هەموو کات و ساتێك ئامادە بێت بۆ ئەوە تووشی پەشۆکان بێت! ئەگەر پەڵە هەوری ڕەش دەرکەوت دەبێ بیر لە باران بارین و تەنانەت سێاڵو و تۆفان بکرێتەو و ئامادەکاری و پێشبینی پێویستی بۆ بکرێت. پێکهاتنی داعش دەگەڕێتەوە بۆ بارودۆخی عێراق و داگیرکرانی ئەو واڵتە لە ساڵی ٢٠٠٣دا کە هێرشی ئەمریکا و هاوپەیمانان بوو بە هۆی ڕووخانی ڕژیمی بەعس .ناسیۆنالیسمی عەرەب و توندڕەویی ئیسالمی کەوتنە هاوپەیمانییەك بۆ بەرەنگار بوونەوەی ئەو هێز و دەسەاڵت و الیەنە سیاسییانە کە یارمەتیدەری ڕووخانی ڕژیمی سەدام بوون .ئەوەی کە زەمینەی خۆشترکرد پێکهاتەی عەشیرەگەری و هەروەها ئیسالمگرایی سوننەکان لە عێراقدا بوو .بەدەسەاڵت گەیشتنی بەرەی شیعە لە عێڕاق و باڵزاڵ بوونی ئایەتوڵاڵکانی نەجەف و کەربەال بوو بە زەنگێکی هۆشیارکەرەوە بۆ ئەوان .ئەم دۆخە زەمینەیەکی لەباری پێکهێنا بۆ پەرەگرتنی بەرەنگاربوونەوەی چەکداری لەالیەک و کرانەوەی درگا بۆ هێزی سەربازی و دەزگای زانیاری و پێگەی سیاسی دەوڵەتە گەورەکانی ڕۆژئاو و دەوڵەتانی ناوچەکە لەالیەکیترەوە .هەروەها ڕیگا خۆش بوو بۆ سەرمایەداران و کۆمپانیا گەورەکانی جیهان .هەڵوەشانەوەی ئەرتەشی عێراق و حیزبی بەعس بە هەموو دام و دەزگاکانیانەوە ،بوو بە سەرچاوەی وزە بۆ ڕاکێشانی کادر و ئەندام و کەسانی لێزان و شارەزای دۆخی ناوخۆی عێراق بەرەو الی ئەم ڕەوتە توندڕەوانە. هەژاری و بێدەرەتانی سەدان هەزار خەڵکی عێراق و ئاوارە بوونی بەشێکی زۆری ئەم خەڵکە بۆ دەرەوە ئاکامێکیتری ئەم دۆخە تازەیە بوو.
24ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ساڵی ٢٠٠٤ڕێكخراوی «التوحید و الجهاد» دامەزرا و دوای دووساڵ ئەمیری ئەو ڕێکخراوەیە واتە «الزرقاوی» کوژرا و خێرا کەسێك و ڕێکخراوەیەکیتر شوێنی گرتەوە و ئەوە بوو کە دواتر «دەوڵەتی ئیسالمی عێراق» بە سەرۆکایەتی «ابوعمر بغدادی» دامەزرا؛ ئەمە هەر ئەوکات و دواتریش دەبوو خوێندنەوەیەکی وردی بۆ بکرێت .لە نێوان سااڵنی ٢٠٠٦تا ٢٠٠٨نزیکەی ٢٢ هەزار سەربازی ئەمریکا لە عێراق دابەزین بەتایبەت بۆ ئەوەی ئارامی بەغدا بپارێزن .جۆرج بووش سەرەککۆماری ئەمریکا لە وەاڵمی ئەو کەسانەدا – لە هەردوو بەرەی کۆماریخواز و دیموکرات لە کونگرێسی ئەمریکا – کە دەیانگوت ئەو هێزە زۆرە مەنێرن ،دەیگوت ئەگەر وانەبێت ،عێراق دەکرێتە جەهەننەم! سەرەڕای ئەو هەموو هێز و میلیاردها دۆالرە و ئەو هەموو قوربانیدانە جەهەننەمەکە هەر پێکهات. هەر لەو سااڵنەدا چەندین ڕاپرسی کرا لەالیەن ڕێکخراوە و دەزگاگەلی واڵتانی ئەورووپا و ئەمریکاوە لە عێراق .بەپێی یەکێك لەو ڕاپرسییانە لە بەشی شیعەنشیندا نزیکەی %٤٣ پێیان وابوو عێراق ههرگیز ناکەوێتە ناو شەڕی ناوخۆوە ،بەاڵم لە بەشی سوننی عێراق ئەم ڕێژەیە تەنها لەسەدا پێنج بوو! لە بەهاری ساڵی ٢٠٠٧دا لەالیەن بیبیسی‹ ،ئەیبیسی نیوز›، تەلەڤیزیۆنی ‹ئەیئاڕدی› ئەڵمان و ڕۆژنامەی ‹یووئێسئەی توودەی› ئەمریکا ڕاپرسییەكیتر کرا کە هەڵسەنگاندنێکی دۆخی ئەمنی ،خزمەتگوزاری پزشکی ،ئاوی خواردنەوە ،کارەبا ،خوێندنی مندااڵن و مەودای کار بۆ گەورەسااڵن ،بەنزین و ئازادی هاتوچوو ،ڕێژەی تاوان لە کۆمەڵگادا و هیتریشی دەگرتەوە لە نێوان سااڵنی ٢٠٠٤و ٢٠٠٧دا .بەبێ ڕیزپەڕ هەموو وەاڵمەکان باسی خراپتر بوونی دۆخەکە دەکەن ساڵ لەدوای ساڵ .لە وەاڵمی پرسیارێکدا کە «چەندە متمانەتان بە هێزی داگیرکەری بەریتانیا و ئەمریکا هەیە» نزیکەی %٨٢ی وەاڵمدەران دەڵێن یان هیچ متمانەیان نییە یان متمانەی زۆر کەمیان هەیە! لە وەاڵمی پرسیاری «تا چ کاتێک پێتوایە ئەمریکا و هێزی هاوپەیمان دەبێ لە عێراقدا بمێننەوە» %٣٥ ،ی ئەوانەی وەاڵمیان داوەتەوە دەڵێن هەر ئێستا بڕۆنە دەرەوە! لەوەها زەمینەیەکدایە کە ساڵی ٢٠١٠واتە سێ ساڵ دوای کوژرانی ئەمیری ‹دەوڵەتی ئیسالمی عێراق› لەالیەن ئەمریکاوە ،ئەبووبەکر بەغدادی جێگای دەگرێتەوە .لەالیەکیترەوە و لەوبەری سنووری عێراقەوە لە سووریا ڕێکخراوی «جبهة النصرە» دامەزرا و چونكه بیروبۆچوونیان لەگەڵ «دەوڵەتی ئیسالمی عێراق» زۆر لێک نزیک بوو ،باسی یەكگرتن لە نێوانیاندا دێتە پێش؛ سەرەنجام لە بەهاری ٢٠١٣دا ئەبووبەکر بەغدادی ڕایدەگەیەنێت کە «دەوڵەتی ئیسالمی عێراق و شام» واتە داعش دامەزراوە و خۆی سەرۆکایەتی دەکات .دواتر هەڵبەت دەرکەوت کە «جبهة النصرە» وەکوو ڕێکخراوێکی سەربەخۆی سەر بە القاعدە ماوەتەوە .نزیکەی دوو هەفتە دوای داگیرکردنی مووسڵ لە مانگی شەشی ٢٠١٤دا ،ناوی ڕێکخراوەکە کرا بە دەوڵەتی ئیسالمی و خەالفەتی بەغدادی ڕاگەیەندرا. سەیر ئەوەیە کە لە زمانەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ناوی داعش ماوەتەوە ،بەاڵم میدیای ڕۆژئاوا خێرا ناوەکەیان گۆڕی و بە «دەوڵەتی ئیسالمی» ناویان لێدەبەن ،واتە ئەو جۆرەی 25ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
خۆیان پێیان خۆشە .لەوەش سەیرتر ئەوەیە کە هیچ کام لە میدیا جیهانییەکان بەناوی تێرۆریست ناویان نابەن .ئەمە لە حاڵێکدایە کە ڕیکخراوەکانی بزووتنەوە ڕزگاریبەخشەکان و لەوانە ڕیکخراوە کوردییەکان زۆر بە ئاسانی پێناسەی تێروریستییان پێدەدرێت! ئایین وەکوو بیروباوەڕ؟ یان بیانوویەك بۆ پاراستنی بەرژەوەندی؟ پرسیارێك دێتە پێش کە ئایا هاندەری ئایینی سەرچاوەی سیاسەت و بیروبۆچوونی ئەم ڕەوتەیە یان ئەوەی بەدەستەوە گرتنی ئایین ڕێگایەکە بۆ کەڵكوەرگرتن لە دین و بیروباوەڕی خەڵك بەمەبەستی کۆکردنەوەی هێز لەناو تاک و تاقمی توندڕەوی ئیسالمیدا بۆ گەیشتن بە دەسەاڵت؟ لە پاکستان و ئەفغانستان و لە بەشێك لە واڵتانی ئەفریقا دیکتاتۆری، گەندەڵی ،داگیرکاری و دەستێوەردانی بێگانە ،دەسەاڵتی توندوتیژی لەشکری و سەربازی ڕێگای خۆش کردووە بۆ پەرەسەندنی ئەم چەشنە بیروباوەڕە .بۆ داعشیش هەر هەمان دەرەنجام وەردەگیرێت .ڕاستە سەدام و ڕژیمی بەعس ڕووخا و ئەو دێوەزمە خوێنڕێژە لە کۆڵ خەڵکی کوردستان و عێراق بووەوە ،بەاڵم بەتایبەت لە کاتی حکوومەتەکەی مالیکیدا وردە وردە ڕوواڵەتە دزێوەکانی دیکتاتۆری لە بەرگێکی نوێدا خۆیان دەردەخست. شتێکیتریش هەیە کە داعش بەرجەستە دەکاتەوە؛ ئەمە یەکەم جارە لە واڵتانی عەرەبی کە بزووتنەوەی توندڕەوی جیهادی لە نهێنی بوون و لەپەراوێز دێتە دەر و دەبێتە خاوەن دەسەاڵت لە شاری گەورەی وەکوو مووسڵ و ڕەققە .دەسەاڵتدارانی ئەم ڕەوتە – النی کەم لە کاتی ئێستادا – ناڵێن کە مەبەستیان داگیرکردنی جیهانە و کاربۆ ئەوە دەکەن کە هەموو موسوڵمانان بخەنە ژێر ڕکێفی خۆیان .تەنانەت هەتا ئێستا و سەرەڕای ئەو هەموو تواناییە کە هەیانە ،هێشتا نەبوونەتە هەڕەشەیەك بۆ سەر ئیسرائیل .لقوپۆپەکانی ئەلقاعیدە لە جیهاندا بەپێچەوانە لە ڕێکخراوە بوون دەرچوون و زیاتر وەکوو کۆمەڵێک کەس و تاقم دەجووڵنەوە کە پەیڕەویی لە بیروباوەڕی سەرکردەکانی ئەڵقاعیدە دەکەن ،نەك ئەوەی بە ڕێکخراوەیی لەناویاندابن. لە الیەکی ترەوە تاڕادەیه‌ك توونسی لێدەرچێت بەهاری عەرەبی شکستی هێناوە .دەسەاڵتی سیاسی و ئایینیی توندڕەو ،تەنگیان بە خەڵکی ئەو واڵتانە هەڵچنیوە .بەداخەوە هێزە چەپ و پێشکەوتنخوازەکان لەوە الوازترن کە بتوانن ڕۆژەڤی سیاسی لەم واڵتانە دیاری بکەن .لە وەها بۆشاییەکی سیاسیدا کەسانی سەر بە عەشیرەت و بەدەسەاڵتی ناو کۆمەڵگا سوننیەکان ڕوو لە شوێنێك دەکەن کە بزانن مەبەستی بەدەستەوە گرتنی دەسەاڵتی سیاسییە و دەیهەوێت هەم لەبەرامبەر ئەمریکا و واڵتانی ڕۆژئاواییدا بوەستێت و هەم ڕیگا نادات الیەنی شیعە لە ناوچەکەدا بە ئاسانی دەسەاڵت بەدەستەوە بگرێت .بەروبووی ئەم بیرو بۆچوونە دەچێتە گیرفانی واڵتانێکەوە کە بۆ بەروپێشبردنی پالن و بەرژەوەندی سیاسی خۆیان ڕێك پێویستیان بەم چەشنە ناڕەزایەتی و بۆچوونانە هەیە. 26ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
اخوان المسلمین نەیانتوانی وەاڵمی ئەم بارودۆخە بدەنەوە .بگرە ئەو کاتەی کە لە میسر دەسەاڵتی سیاسی کەوتە دەستیان دژ بە ویست و داوای ئازادیخوازانەی کۆمەاڵنی خەڵک وەستانەوە .بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی عەرەبی و پان عەرەبیسم و سوسیالیسمی عەرەبی نەیانتوانی وەاڵمدەرەوە بن .لەوەها دۆخێکدا قه‌ته‌ر و عەرەبستان و لەو الیشەوە تورکیا توانیوویانە هەلەکە بە قازانج و بەرژەوەندی خۆیان بقۆزنەوە. لەالیەکیترەوە دونیای شیعە و لەسەرووی هەموویانەوە ئێران ،بەردەوام بەدوای کەڵک وەرگرتن لە دۆخەکەدایە .کۆماری ئیسالمی ئێران وەکوو الیەنێکی پێویست بۆ سەقامگیری سیاسی لە ناوچەکەدا خۆی سەپاندووە بەرامبەر بە هێزە گەورەکان بە ئەمریکایشەوە .لە لوبنان حیزبوڵال ڕۆژەڤی سیاسی دیاری دەکات .بەکورتی لە تارانەوە هەتا شام بە تێپەڕبوون بە بەغدا و بەیرووتدا هیاللی شیعە جێ پێی خۆی قایم دەکات .ئەم دۆخەیش وا دەکات سوننیەکان هەست بەوە بکەن کە سووکایەتییان پێدەکرێت! ڕۆڵی عەشیرەگەریی گەشەی سیاسی و ئابووری لە واڵتانی ناوچەکە و بەتایبەت لە عێراق بەو ڕەوتەدا نەچوو کە بۆ نموونە لە واڵتانی گەشەکردووی سەرمایەداری دەیپێون .لە عێراق و سووریا و وەکوو ئەنجامێکی شەڕی جیهانی یەکەم و دوابەدوای پەیمانی سایکس – پیکۆ ،دەسەاڵت ناڕاستەوخۆ بەدەست حکوومەتەکانی بەریتانیا و فەرانسەوە بوو .ئەوانیش بۆ بەرژەوەندی خۆیان و پارێزگاری لە بەرژەوەندییەکانیان ،لەگەڵ سەرۆك عەشیرە و تاقم و دەستەی بەهێزی کۆمەڵەیەتی لە ناوچەکەدا دەستیان تێکەڵ دەکرد .ئەمەیش وایدەکرد کە چوونی دەوڵەتانی مودێڕنی سەرمایەداری وەکوو فەرانسە و بەریتانیا ڕێگر نەبوو لەوەی کە پێوەندی سیاسی و کۆمەاڵیەتی سەردەمی پێش سەرمایەداری لەم واڵتانە کە تایفەگەری و عەشیرەت و ئایین بەشێك بوو لە پێكهاتەی کۆمەڵگاکە ،لەجێگای خۆیاندا و بەبێ ئاڵوگۆڕ بهێڵدرێنەوە .دەسەاڵتی کۆلۆنیال بۆ پاراستنی بەرژەوەندی خۆی بەالیەوە گرینگ بوو کە سەرۆک عەشیرەت و کەسانی ئایینی ڕۆڵ و پێگەیان لە کۆمەڵگادا بەهێز بکرێت. ئەکبەر ئەحمەد ،بەڕەگەز پاکستانی و مامۆستای زانکۆ لە واشینگتۆن – کە خۆی ماوەیەکیش لەگەڵ دەزگای ئاسایش لە پاکستان بەرپرس بووە و کاری کردووە – لە دوایین کتێبی خۆیدا بەناوی «گوڵیدڕوو و فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان؛ شەڕی ئەمریکا دژبە تیرۆر چلۆن بوو بە شەڕێکی گشتگیر لە دژی ئیسالمی عەشیرەتی» باسێکی هەیە سەبارەت بە ڕۆڵی عەشیرەت بەتایبەت لە نیمچە دوورگەی عەرەبستان .ئەکبەر ئەحمەد دەڵێ عەشیرەتەکانی ناوچەی «تیهامە» لە نێوان یەمەن و عەرەبستان – ڕێك وەکوو عەشیرەتەکانی پەشتوون لە وەزیرستانی پاکستان – ڕێبەرێکی ڕەسمییان نییە و ئاسان لە بەر یەك دەترازێن .ئەسیرییەکانی یەمەن دوای شەڕی جیهانی یەکەم یارمەتی هاوپەیمانانیان دا و دوای ڕووخانی ئیمپراتۆری عوسمانی چاوەڕوانی ئەوە بوون کە لە پاش شەڕ یارمەتی بدرێن .بەاڵم بناغەدانەری بنەماڵەی آلسعود 27ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لە عەرەبستان نەک هەر هاشمییەکانی لە مەککە دەرکرد ،بەڵکوو بەشی باشووری دایە دەست دوژمنانی ئەسییرییەکان و کوشتاری زۆر گەورەیان لێکرا .آلسعود پیاوانی ئەسییرییان ناچار کرد واز لە مێزەری گوڵڕەنگ و جوانی خۆیان بێنن – گوتیان ئەوە ئیسالمی نییە .هەروەها بەزۆر ژنەکانیان ناچارکرد لەباتی جل و بەرگ و سەرپۆشی گوڵدار و ڕەنگاوڕەنگی نەریتی خۆیان نیقاب دابنێن! لەوە زیاتر ئەکبەر دەنووسێت کە بنالدن بەباشی ئاگاداری ئەم دۆخە بووە و لەو نۆزدە کەسەی کە ڕووداوی یازدەی سیپتامبریان خولقاند تەنها یەک کەسیان میسری بوو ،ئەوانیتر سەربە عەشیرە بوون و بەتایبەت دە کەسیان لە ئەسییرییەکان بوون .بەکورتی ئەو پێی وایە ئەم نموونە و ئەم شێوە ڕیکخستن و هەڵوێست وەرگرتنە تەنانەت لە سۆمالی و کەشمیر و نیجێریا و ئەندوونێزیایش دەبینرێن. بۆ لە دراوسێیەتی کوردستانەوە؟ ئەگەر سەرنجێك لە جموجۆڵ و هێڕشەکانی ئەم هێزە توندڕەوانە بدرێت ،زۆر زوو دەردەکەوێت کە هاتنی ئەوانە بەرەو کوردستان زۆر چاوەڕواننەکراو نەدەبوو .بەپێی ئاماری ڕەسمی سەرچاوە ئەمریکییەکان لە کاتێکدا کە ژمارەی هێرشی چەکداری ئەم تاقمانە لە ساڵی ٢٠٠٤دا پەنجاویەك جارە ،و ئیتر بەرەو ژوور دەچێت (تەنها ساڵی ٢٠٠٦زۆر کەمە و ٢٠١١یشدا تا ڕادیەک کەمە)؛ لە ساڵی ٢٠١٢دا دەگاتە شەشسەدوسێ جار و سەرەنجام لە ٢٠١٣دا ژمارەی ئەم هێرشانە دەگەنە چوارسەد و نۆزدە. داگیرکردنی شار لە سووریا و بەتایبەت دواتر داگیرکردنی مووسڵ لە دەی مانگی شەشی ٢٠١٤دا بوو بە وەرچەرخانێك بۆ داعش .ئەو تەسلیم بوونەی ئەرتەشی عێراق و هەاڵتنی فەرماندە بااڵکان و هاوکاریکردن و یان تەسلیم بوونی فەرماندەکانی ڕیزی خوارەوە بوو بە ڕیکالمێکی زۆر گەورە لە ئاستی جیهانیدا و دەنگدانەوەی زۆری هەبوو کە تا ئەو کات هیچ ڕێکخراوێکی لەو چەشنە بەخۆیەوە نەدیبوو؛ ئیتر داعش ئەو ڕێکخراوەیە نەبوو کە گورزێك لە شوێنێك بوەشێنێت و بگەڕێتەوە حەشارگەکەی خۆی ،بەڵکوو بوو بە خاوەنی شاری گەورە، تانک و تۆپخانەی زۆر قورس ،هەلیکۆپتەر و فڕۆکە [با کەڵکیشی لێوەرنەگرتبێت] ،بە سەدان ملیۆن دۆالری بانکەکانی عێراق و دەستی بەسەر بەشێك لە نەوتی ناوچەکەیشدا گرت؛ هەروەها کونتڕۆڵی سنووری نێوان دوو واڵتی عێراق و سووریای بەدەستەوە گرت .هەر ئەمەیش وایکرد کە ناوەکەی خۆیان بگۆڕن بە دەوڵەتی ئیسالمی و خەالفەتی ئیسالمی ڕابگەیەنن. بیروبۆچوونی داعش تێکەاڵوێکە لە توندڕەوییەکی لە ڕادەبەدەری ئایینی کە دەست لە هیچ کەسێك ناپارێزێت کە لە دەرەوەی ئایینەکەی ئەو بێت ،هەروەها ناسیۆنالیسمێکی عەرەبی – عێراقی کە ئامانجی تواندنەوەی کوردە لە چوارچێوەی جوگرافیای ئێستای عێراقدا؛ هەربۆیە دەبوو چاوەڕوان بکرێت کە درەنگ یان زوو بەرەو کوردستان وەڕێبکەون. باشووری کوردستان – بەداخەوە – بە هۆی سیاسەتی مەزن هێزەکانی دوای شەڕی یەکەمی 28ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
جیهانییەوە بوو بە بەشێك لە عێراق .لە ئەنجامی دابەشکردنی ناوچەکە لەالیەن هێزە براوەکانی شەڕی جیهانی یەکەمەوە و بەگوێرەی پەیمانی سایکس – پیکۆ لە ساڵی ١٩١٦دا ئەو سنوورانە کێشران کە ئێستایش هەر ماون .دواتر ئەو هیوایەی کە پەیمانی نێونەتەوەیی سێڤر لە ١٩٢٠دا بۆ کوردی خولقاندبوو ،سێ ساڵی پێنەچوو کە لە ساڵی ١٩٢٣دا بەهۆی پەیمانێكیتر واتە پەیمانی لۆزان و لەژێڕ کاریگەری کۆماری تورکیای تازە دامەزراودا و دیارە بە هۆی بەرژەوەندی مەزن هێزەکانەوە هەرەسی هێنا .ئەم پەیمانانە و ئەم سنوورکێشانە لەالیەکەوە کوردستانی لە مافی چارەی خۆ نووسین و هەبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ بێبەش کرد و لەالیەکیترەوە بوو بە هەوێنی ناکۆکی و سیاسەتی دژایەتی کردن لەگەڵ میللەتی کورد و هەروەها بێدادی، دەسەاڵتدارەتی دیکتاتۆری و نایەکسانی لە ناوچەکەدا. دیارە ئەم هێزە توندڕەوانە بە وردی ئاگاداری ڕەوتی ڕووداوەکان و سیاسەتی ناوچەیی و بارودۆخی کوردستان بوون .ئەو هێزەی کە دژ بە هەموو چەشنە یەکسانی و پێکەوە هەڵکردنی نەتەوەکان ،گەالن و ئایینەکانە و دژ بە فرەدەنگییە و ئامانجی خنکاندنی هەر دەنگێکە کە نەکەوێتە دوای بیروباوەڕی کۆنەپەرستانە و دواکەوتووی ئەوان ،هەڵبەت باشووری کوردستان بە کۆسپێک دەزانێت لە سەر ڕێگای بەرەوپێش چوونی خۆی و دەیکاتە ئامانج. لەالیەکیترەوە کوردستان لەگەڵ دەسەاڵتێكی ئایینیتر دراوسێیە کە ئەویش خۆی بە سەرچاوەی ئیسالم دەزانێت ،واتە کۆماری ئیسالمی ئێران .ئەو کارتێکردنە زۆرە کە ئێڕان لە عێراقدا هەیەتی – بەداخەوە لە کوردستانیش – و بەتایبەت دوای چوونەدەری هێزەکانی ئەمریکا ،دارودەستە و دەسەاڵتی ئاشکرا و نهێنی ئەوان شوێنێکی زۆر گەورەتریان لە عێراقدا گرتووەتەوە .ئەمەش هۆکارێکیترە بۆ ئەوەی داعش ڕوو لە کوردستان بکات .ئەوەی کە دەسەاڵتدارانی ئێران خۆیان داپڵۆسێنەرن و نەك هەر مافی گەالن و ئازادی و دیموکراسی و مافی مرۆڤ دەستەبەر ناکەن، بەڵکوو تەنانەت دوای سیوچوار ساڵ لە دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی ئێران ،دانانی مزگەوتێك بۆ سوننییەکان لە تارانی پایتەخت ڕەوا نابینن ،هیچ لەو مەسئەلەیە ناگۆڕێت! سەرەنجام ئەوەی کە دۆستایەتی و نزیکی حکوومەتی هەرێم لەگەڵ ئەمریکا و واڵتانی ڕۆژئاوا لەالی داعش گوناهێكە کە جێگای بەخشین نییە! ڕۆڵی ئەمریکا و واڵتانی ڕۆژئاوا؟ زۆر جار دروست بوونی ڕەوتە توندڕەوە ئیسالمییەکان لەالیەن ڕۆژئاوا و بەتایبەتی لەالیەن ئەمریکاوە بە خولقاندنی دەعبای فرانکێنشتاین بەراورد دەکرێت؛ پێشتر ئاماژە بە دەربڕینەکەی خاتوو هیالری کلینتۆن کرا سەبارەت بە ڕۆڵی ئەمریکا و ڕێکخراوە توندڕەوە ئیسالمییەکان. بەپێی سەرچاوە ڕەسمییەکان لە ئەمریکا لە نێوان سااڵنی ١٩٨٥تا ١٩٩٢نزیکەی دوازدە هەزار و پێنجسەد بێگانە لە کامپەکانی ژێر چاوەدێری سیئایئەی بۆ دروستکردنی بۆمب، شەڕی چەواشە و تێکهەڵچوون لە ناوشاردا (لە ئەفغانستان) ڕاهێنراون .خودی سەرچاوە ئەمیریکییەکان دەیسەلمێنن کە ئەمە جگە لە خولقاندنی فرانکێنشتاین هیچیتر نییە( .ئاماژە 29ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بە ڕۆمانێكی سەرەتای سەدەی نۆزدەهەم لە نووسینی خاتوو «ماری ووڵستۆنکرافت شێلی» کە تێیدا زانستکارێك بەناوی فرانکێنشتاین دەعبایەک دەخولقێنێت کە لە مرۆڤ دەچێت بەاڵم زۆر تۆقێنەرە و دواتر لە کونتڕۆڵی خودی خولقێنەرەکەیشی دەردەچێت و ترسی زۆر و ڕق و کین بەرامبەر بە فڕانکێنشتاین پەرەدەگرێت!) سەبارەت بە داعش تەنانەت دەگوترێت کە لە ٢٥سەرکردەی داعش نزیکەی ١٧کەسیان کاتی خۆی لە زیندانی گوانتانامۆ بوون و ئەشکەنجە کراون .ئەو ئەشکەنجانەی کە لەم ڕۆژانەدا خودی دەزگای سیئایئەی و سیناتی ئەمریکا ڕاپۆرتێکی ڕەخنەگرانەیان لەسەر باڵوکردووەتەوە. نوام چۆمسکی لە وتارێکدا ئاماژە بە وتەیەکی گراهام فوولێر دەکات کە یەکێك لە توێژەرانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و کاربەدەستێکی مەیدانی پێشووی سیئایئەی بووە کە دەڵێ« :من پێموایە ئەمریکا یەکێك لە خولقێنەرە سەرەکییەکانی داعشە .هەڵبەت وانەبوو کە ئەمریکا پالنێك دابڕێژێت بۆ پێکهێنانی داعش ،بەڵکوو دەستێوەردانی ڕووخێنەرانی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و شەڕی عێراق هۆکاری بنەڕەتی لەدایکبوونی داعش بوون». ئەمریکا خۆی لە ئاستی جیهانی و بەرامبەر بە ڕووسیا و چین و تا ڕادەیەکیش ئەورووپا کەوتووەتە دۆخێکیەوە کە زۆر دوورە لەو ڕۆڵە گەورەیەی کە پێشووتر و بەتایبەت دوای ڕووخانی دیواری بەرلین وەکوو تاقە مەزن هێزی جیهان بناسرێتەوە .قەیرانە سیاسی و ئابوورییەکان و بەتایبەتی دۆخی ئووکراین و فەلەستین و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستی دوای بەهاری عەرەبی ،بەتەواوی دەری خستووە کە چ لە باری ئابوورییەوە و چ لە مەیدانی سەربازی و لەشکریدا ئەمریکا بەرەوڕووی ملمالنێی گەورە بووەتەوە .هەروەها بەتایبەت لە خولی دووهەمی سەرەککۆماری ئۆبامادا کێشە و قەیرانە ناوخۆییەکان لە ئەمریکا زەقتر بوونەتەوە .لە وەها هەلومەرجێکدایە کە دەبێ ڕێگا چارەیەك بۆ ئەم دۆخە ئاڵۆزەی ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بدۆزێتەوە. هەر لەم سۆنگەیەوە ٢٧کەس لە سیاسەتمەداران و سەفیرانی پێشوو و ڕاوێژکاران و داڕێژەرانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا ،لەوانە ڕیچارد مورفی ،برێژێنسکی ،ڕایان کڕۆکێر، برێنت سکۆکڕافت ،مۆرتون ئابرامۆڤیتز لە بانگەوازێکدا بەناوی «ئێران و دراوسێکانی :ئاکامە ناوچەییەکانی سیاسەتی ئەمریکا لە ڕێکەوتنێکی ناوەکیدا» چەندین پێشنیار و ڕاسپاردە ئاڕاستەی دەوڵەتی ئەمریکا دەکەن سەبارەت بە ئێران ،عێراق ،سووریا و تورکیا .ئەم سیاسەتمەدارانە دژ بە دابەشکردنی عێراقن و خوازیاری هاریکاری کردنن لەگەڵ ئێران لەم بوارەدا؛ بۆ ئایندەی سووریا لەسەر ئەو باوەڕەن کە چارەسەری سەربازی نییە و دەبێ یارمەتی سەقامگیری بدرێت لە سووریا و ئەو واڵتەیش بە یەکپارچەیی بمێنێتەوە و بە هاوکاری تورکیا و عەرەبستان و ڕووسیا و حکوومەتی سووریا و ئێران دۆخەکە ئەهوەن بکرێتەوە (هەڵبەت الیەنگری نەمانی بەشار ئەسەدن لە دەسەاڵتدا)؛ هەروەها پێداگیری دەکەن لەسەر هاوکاری نزیکی تورکیا لەگەڵ ئێران بەمەبەستی شکستی داعش ،یەکپارچەیی عیراق و «داهاتووی» کوردەکان! 30ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
واڵتانی ئەورووپایش کێشراونەتە ناو ئەم گەمەیەوە؛ هەر دەوڵەتەو بە پێی بەرژەوەندی سیاسی و ئابووری خۆی هاتووەتە مەیدان و ڕۆڵی خۆی هەیە .لەالیەك بەشداری دەکەن لە چاالکی سەربازی و هێرشی ئاسمانی دژ بە داعش و چەك و تەقەمەنی و پسپۆر بەڕێدەکەن، لەالیەکیترەوە شااڵوی پەنابەرانی واڵتانی عەرەبی و باکووری ئەفریقا ڕوویان تێکردوون. هەروەها کاردانەوەی ئەم بارودۆخە بووەتە هۆی چاالکبوونی ڕەوتە نەژادپەرستەکان و ئاگری دوژمنایەتی لەگەڵ بێگانەکان و پەنابەران خۆشدەکرێت .ئاڵوگۆڕێکیتر ئەوەیە کە ژمارەیەک لە گەنجانی موسوڵمان کە هی وایان تێدایە هەر لە ئەورووپایش لەدایکبوون بە پاسپۆرت و پێناسەی واڵتی میوانەوە دەچنە ڕیزی داعش و لە بەرەکانی جەنگدا هەڵدەسووڕێن .چوونی ئەم گەنجانە بۆ ناو ئەو هێزە توندڕەوە ئیسالمییانەی کە هەتا سەرئێسقان نادیموکراتین، ڕاستە لەگەڵ پەروەدەی ئەم گەنجانە و ئەو دۆخە ئازاد و کراوەیەی ڕۆژئاوا نایەتەوە ،بەاڵم لەالیەکەوە ئاکامی سیاسەتی ناسەرکەوتووی هاوگونجی بێگانە و پەنابەرانن لە واڵتانی میوان و لەالیەکیترەوە ڕەنگدانەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئەم واڵتانەیە بەرامبەر بە کێشەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و ئەفریقا و هیتریش .ئەوەیش نابێت لەبیر بکەین کە زۆر جاران سیاسەتمەداران و کاربەدەستانی ئەورووپی بۆ بەرژەوەندی حیزبی و بۆ کۆکردنەوەی دەنگ لەناو ئەم یان ئەو کۆمەڵگە و ڕەوەندی کۆچبەران و بێگانەکاندا لەگەڵ ڕەوتی کۆنخواز و دواکەوتوو سازشیان کردووە .قەیرانی ئابووری و کۆمەاڵیەتی لە واڵتانی ئەورووپا بووەتە هۆی باوەشێنکردنی ئاگری دوژمنایەتی بەرامبەر بە پەنابەر و بێگانە لەم واڵتانەدا. سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوەی ئەم واڵتانە ،نموونەی هەڵوێستی فەرانسە بەرامبەر بە لیبیا لە ساڵی ٢٠١١دا زۆر بەرجەستەیە .هێشتا مەرەکەبی بڕیارنامەکەی ئەنجومەنی ئاسایش سەبارەت بە لیبی وشکەوە نەبووبوو کە فڕۆکە جەنگییەکانی فەرانسە بە عاسمانەوە بوون بەرەو لیبیا و ئیتر دەربەست نەبوون و مەبەستی خێرا و سەرەکییان ڕووخانی ڕژێمی قەزافی بوو بەبێ ئەوەی بەالیانەوە گرینگ بێت کە خەریکن یارمەتی چەندین الیەنی کۆنەپەرست و توندڕەوی ئایینی دەکەن .ئاشکرایشە کە بەتایبەت لە ساڵەکانی کۆتایی ڕیژیمەکەیدا ،قەزافی پەیوەندی سیاسی و ئابووری نزیکی لەگەڵ بەریتانیا و فەرانسە و ئیتالیا هەبوو! هەر ڕێك لە ڕۆژی ڕووخانی قەزافیدا سەرۆکی کاتی حکوومەت بە خۆشییەوە ڕایگەیاند کە ئیتر لەمە بەوالوە پیاوان دەتوانن چوار ژنیان هەبێت! لەوالیشەوە بەشێك لە واڵتانی ئەورووپا ڕێگایان دا بە فڕۆکەی ئەمریکایی کە گیراوەکانی شەڕی ئەفغانستان و واڵتانیتر بگوێزنەوە بۆ چەندین زیندانی نهێنی لە واڵتەکەی خۆیان و ئێستا و دوای ئاشکرا بوونی ڕاپۆرتەکەی سیئایئەی و سیناتی ئەمریکا ،دەردەکەوێت کە ئەم گیراوانە ئەشکەنجەیش کراون. کەواتە زیندانی گوانتانامۆ ،فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان کە لە ئەفریقا و ئاسیا و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست کەسانی توندڕەوی ئیسالمی دەکوژن و هاوکاتیش ژمارەیەک خەڵکی بێتاوان بە ژن و منداڵەوە کە هیچ پەیوەندییەکیان لەگەڵ ئەو توندڕەوانەدا نەبووە لەناودەچن؛ هەروەها زیندانە جۆراوجۆرەکان لە ئەفغانستان و عێراق و ئوزبەکستان و لە هێندێك لە واڵتانی ئەورووپایی، 31ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هەموو ئەمانە بەشێکن لەو سیاسەتە و لەو هەڵسوکەوتانەی ئەمریکا و ڕۆژئاوا کە دەبێت لە توێژینەوەی بارودۆخی ئێستای ناوچەکە و سەرهەڵدانی توندڕەوی ئیسالمیدا حیسابی بۆبکرێت. ئەوەی کە داعش و ئەلقاعیدە و بوکوحەرام و ئەوانیتر شەلم کوێرم ناپارێزم ،سەردەبڕن و منداڵ و پیر و ژن و پیاو دەدەنە بەر گوللە و خۆیانیان پێدا دەتەقێننەوە و ئەو دڕندەییەی کە ئەوانە لە خۆیان نیشانی دەدەن (بەتایبەت لەدژی ئێزیدییەکان و مەسیحییەکان) هیچ ڕەوایەتییەك نادات بە سیاسەتێك کە حیساب بۆ خەڵکی بێتاوان و بێدیفاع و هەژاری ژێردەسەاڵتی ئەو توندڕەوانە نەکرێت .ئەو خەڵکە لەژێر دەسەاڵتێکی دیکتاتۆری و دۆستی مەزن هێزەکانەوە کەوتوونەتە ژێر دەسەاڵتێکی دیکتاتۆری دڕتر و خوێنڕێژتر. ئەمریکا و گیرانی مووسڵ لەزەمینەی ئەوەی کە پێی دەگوترێت «شەڕی ئەمریکا لە دژی تێرۆر» زۆرجار ئەمریکاییەکان تووشی هەڵەی زانیاری بوون و ئامانجیان نەپێکاوە یان تووشی پەشۆکان بوون .ئەگەر وانەبێت چۆن دەگونجێت هێزێکی وەکوو داعش بتوانێ شاری گەورە لە سووریا بگرێت و دواتر بەو ئاسانییە شارێکی وەکوو مووسڵ بخاتە ژێر ڕکێفی خۆی و ئەمریکا بەو هەموو دەزگای زانیاری و سیخوڕ و دامودەزگای تری واڵتانی ئەورووپا و ناوچەکەوە ،نەك هەر نەتوانن پێشی پێبگرن بەڵکوو پێی نەزانن .تەنها لە نێوان ڕۆژانی دە تا ١٤ی مانگی شەشی ٢٠١٤دا داعش توانی موسڵ ،بیجی ،تکریت ،سامەڕا تا دوجەیل و سەعدیە و جەلەوال داگیر بکات! ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی کە ئاوڕ لە مێژووی ڕابردوو دراوەتەوە و چەندین نموونەی دیکە هێنراوەتەوە کە نیشانیدەدەن ئەمریکا پێشتریش تووشی هەڵەی لەو چەشنە بووە .لە شەڕی جیهانی دووهەمدا و چەند هەفتەیەك پێش هێرشی ژاپۆنییەکان لە پێرلهاربور ،چەندین نیشانە هەبوون کە لەالیەن ئەمریکییەکانەوە بە هێند وەرنەگیرا ،ساڵی ١٩٦٨لە چیکوسلۆڤاکیا و دواتریش ساڵی ١٩٧٩لە ئەفغانستان ،هێرشی یەکییەتی سۆڤییەت ئەمریکای تووشی پەشۆکان کرد .تەنانەت پێش ١١ی سێپتامبری ،٢٠٠١زانیاری هەبوو سەبارەت بە هاتنی ئەندامێکی ناسراوی ئەلقاعیدە بۆ ئەمریکا ،بەاڵم ئەو دەزگایەی کە زانیارییەکەی لەالبوو نەیگەیاندە ئێفبیئای کە لەوانەبوو بتوانن پێش بە ڕووداوەکە بگرن. . . تورکیا قه‌ته‌ر و عەرەبستان کێشەی سوننی و شیعە لە مێژە لەناوچەکەدا هەبووە و بەتایبەت دوای دەسەاڵتی تالیبان لە ئەفغانستان و دواتر دامەزرانی کۆماری ئیسالمی ئێران ،بووەتە بابەتی ملمالنێیەکی قورس لەسەر دەسەاڵتی سیاسی لەو واڵتانەی بە جیهانی ئیسالم ناودەبرێن .سەرەتا لە دوو ناوەندی عەرەبستان و ئێرانەوە ،دواتر پەرەی ئەستاندووە بۆ قه‌ته‌ر و تورکیا و میسر لەالیەکەوە و سووریە و لوبنان و عێراق لەالیەکیترەوە.
32ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەگێڕنەوە کە شازادە بەندەر بن سوڵتان ،کە کاتی خۆی سەفیری عەرەبستان بوو لە واشینگتون و هەروەها سەرۆکی دەزگای ئاسایشی واڵتەکەی بووە ،ماوەیەك پێش ڕووداوی یازدەی سێپتامبر بۆ ڕیچارد دیراڵڤ سەرۆکی ئێمئایسیکس ی بەریتانیای باسکردووە کە «زۆر دوور نییە ئەو ڕۆژەی کە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست وای لێدێت مەگەر هەر خودا فریای شیعەکان بکەوێت .زیاتر لە یەک میلیارد سوننی بەدەستیانەوە ماندوو بوون!» قه‌ته‌ر و تورکیا سەرەتا بە یارمەتیدانی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا قۆڵیان لێهەڵماڵیبوو کە بەهەر قیمەتێك بێت ڕژیمی بەشار ئەسەد بڕووخێنن .بۆ ئەو مەبەستە نە دەربەست بوون دواڕۆژی کوردەکانی ڕۆژئاوا چی لێدێت و نە بەالیانەوە گرینگ بوو کە الیەنە توندڕەوە ئیسالمییەکان خەریکی خۆتەیار کردن و پێگە دامەزراندن بوون .هەر بۆیە تورکیا درگای سنووری بۆ کردنەوە و چەك و تەقەمەنی و هاتوچووی ئەندامان و الیەنگرانی توندڕەوەکان بوو بە هۆی بەهێزبوون و سەقامگیربوونی هەرچی زۆرتریان لە ناو خاکی سووریادا .ئەم یارەمەتیدانە لە پەنای ڕۆڵی عەرەبستاندا وەنەبێ دوور لە چاوی ئەمریکا کرابێت و النیکەم کۆماریخوازەکان زۆر بە گەرمە پشتگیری ئەم چەشنە یارمەتیدانەیان دەکرد .وێنەی سەناتۆری کۆماریخوازی ئەمریکا جۆن مەککەین لە کۆبوونەوەیەکدا کە ئەبووبەکر بەغدادیش لە گۆشەیەکی وێنەکەدا دەبینرێت، لەسەر تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان باڵوبووەتەوە .قه‌ته‌ر ماوەی چەند ساڵێکە و بەتایبەت لە دوای «بەهاری عەرەبییەوە» بووەتە ئەوەی کە لە زمانی سیاسیدا پێی دەگوترێ «دروستکەری پادشا» .بە پشتیوانی کردن لە الیەنە ئیسالمییە سوننییەکان دەیهەوێت لە دەسەاڵتی ئابووری خۆی لە ناوچەکەدا کەڵكوەربگرێت بۆ پەرەپێدانی دەسەاڵتی سیاسی .پشتیوانی کردنیان لە حەماسی فەلەستین دەبێت هەر لەم ڕوانەگەوە سەیر بکرێت .هەڵبەت لەگەڵ ئیسرائیلیش پەیوەندییان هەیە. ڕۆژەڤی سیاسی دەوڵەتی ئەردۆغان لە تورکیا لە هێندێك شوێندا هاوتەریبە لەگەڵ سیاسەتی قه‌ته‌ر و عەرەبستان و زۆریان هەوڵدا سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی و بەتایبەت هاتنە سەرکاری اخوان المسلمین لە میسر وا لێکبدەنەوە کە گوایە ڕێگای «ئیسالمی میانەڕەو»ی دەوڵەتی ئاکەپە دەپێون .تورکیا خۆی دانابوو ببێتە ناوەندێکی گرینگ و سەرچاوەیەك بۆ ڕەوتە ئیسالمییە سوننییەکان لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و ئاسیا و ئەفریقا .گەشەی ئابووری واڵت و هەڵبژاردنی یەك لە دوای یەک کە حیزبەکەی ئەردۆغان براوەی دەبوو ئەم بیروبۆچوونەی تێدا بەهێزتر دەکردن .دیارە هەڵکەوتەی ژیۆپۆلیتیکی واڵتەکە و دراوسێیەتی ڕووسیا و ئێران و ئەندامی ناتۆ بوون و پالنی ئەوەی کە بچنە ناو یەکێتی ئەورووپاوە هەموو ئەمانە وایان کردبوو کە دەوڵەتی تورکیا پێی وابوو دەتوانێت و دەبێ ڕۆڵی سەرەکی لەناوچەکەدا بەدەست خۆیەوە بگرێت و بیرییان لە کاتی گەورەیی ئیپمراتۆری عوسمانی دەکردەوە. لە بارودۆخێکدا کە ڕووخانی ڕژێمی سووریا وەدرەنگی کەوت و وردە وردە بەهێز بوونی الیەنە توندڕەوەکان لەو واڵتە مەترسی بۆ واڵتانی ڕۆژئاوا دروست کرد و شەڕی شیعە و سوننی بە کردەوە دەستی پێکردبوو ،تورکیا زانی کە سیاسەتەکەی لە سووریا شکستی هێناوە، 33ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
سەرهەڵدانی بزووتنەوەی کورد لە ڕۆژئاوا ڕوو لە هەڵکشان و گەشەکردن بوو ،شەپۆلی دەیان هەزار ئاوارەی شەڕی سووریا بۆ ناو خاکی تورکیا بوو بە گرفتێکی گەورە .هەر لەم سۆنگەیشەوە بوو کە وردە وردە سیاسەتیان بەرامبەر بە باشووری کوردستان تووشی ئاڵوگۆڕ بوو .لە سیاسەتی ئینکارەوە بەرەو هاوکاری ئابووری و سیاسی و «پێکەوە هەڵکردنی ئاشتیانە» وەرچەرخا .سەرەڕۆییەکانی دەوڵەتی مالیکی و پتەوتربوونی پێگەی ئیسالمی شیعە لە بەغدا زەنگی مەترسییەک بوو کە نەدەکرا بەهەند وەرنەگیرێت .بۆ ئەوەی بتوانێت پێش بە زیانی زۆرتر بگرێت ،ڕیگای بە گەیاندنی یارمەتی زۆرتریاندا بۆ هێزە توندڕەوەکان بەمەبەستی ڕووخانی ڕژیمی سووریا .بەاڵم بۆیان دەرکەوت کە لە گەمەی سیاسی نێودەوڵەتیدا و لەبەر بارودۆخی فرە ئاڵۆزی ناوچەکە و جیهان ،سەرەنجام ئەمریکا وازی لەوەهێنا کە هەموو سیاسەتی خۆی لەسەر ڕووخانی ڕژیمی بەشار ئەسەد چڕ بکاتەوە و لەگەڵ ڕووسیا گەیشتنە ڕێککەوتنێك .ئەمە خەربەرێکی خۆش نەبوو بۆ ئانکارا. مەبەستی خێرا و تاکتیکی داعش ،بەدەستەوە گرتنی دەسەاڵت لە ناوچەکەدا و بەرەنگاربوونەوەی ئەو هێز و الیەنانە سیکوالرانە ناوخۆییانە بوو کە بە چەشنێك دۆستی ئەمریکا و ڕۆژئاوا بوون .هەروەها ناوەندی دەسەاڵتی شیعە وەکوو شام و بەغدا و تاران .بە بۆچوونی داعش دەبێ دەوڵەتی بەواتای ئەوان نا ئیسالمی بڕووخێندرێن و لەباتی ئەوان کۆمەڵگای ئیسالمی لەسەر بناغەی شەریعەت دەبوو دابمەزرێت .بەاڵم ئەمە بە مانای ڕاگەیاندنی ئاگربەس و یان هێوربوونەوە بەرامبەر بە ئەمریکا و ڕۆژئاوا نەبووە و نییە. ئێران ئەمریکا بەتایبەتی و ڕۆژئاوا بە گشتی دوو خزمەتی گەورەیان بە کۆماری ئیسالمی ئێران کردووە و ئێستا لەوانەیە خزمەتکردنێکی سێهەمیش بەڕێوە بێت .سەرەتا ڕژیمی تالیبان لە ئەفغانستانیان ڕووخاند کە کێشەی گەورەی بۆ ئێران دروست کردبوو جگە لەوەی کە هەڕەشەیەک بوو بۆ سەر ئیسالمی شیعە و هەبوونی دەوڵەتێکی ئیسالمی وەکوو ئێرانی دەخستە مەترسییەوە .دواتر بە ڕووخانی ڕژیمی سەدام ئەو دوژمنە گەورە لە کۆڵ ئێران بووەوە کە هەم دەسەاڵتی بەسەر نەجەف و کەربەالدا گرتبوو ،هەم شەڕێکی هەشت ساڵەی لەگەڵدا کردبوو ،هەم بەردەوام لە ملمالنێدا ببوون وەکوو نوێنەرانی دوو ناسیۆنالیسمی مەزنخواز و فراوانخوازی ڕەقیب لە ناوچەکە و بۆ دابینکردنی دەسەاڵت بەسەر کەنداودا .ئەو دوو ڕژیمە نەیارە واتە ئەفغانستان و عێراق لە کاتێکدا لەناوچوون کە ئێران تووشی هیچ زەرەر و زیانێک نەبوو! خزمەتی سێهەم ئێستا ئەوەیە کە ئەمریکا و ڕۆژئاوا زەبری زۆر توند دەوەشێنن لە داعش کە دوژمنێکی زۆر سەرەکەی ئێرانە. درێژە کێشانی گفتوگۆی ناوەکی نێوان ئێران و شەش واڵتی گەورە ڕەنگدانەوەی پێگەی نوێی ئێرانە لە ناوچەکەدا و ئەمەش بە ڕوونی لە وتارەکەی ئەو ٢٧سیاسەتمەدارە ئەمریکییەکەدا کە لە سەرەوە ئاماژەی پێکرا دەردەکەوێت .سەفەری ئەم داواییانەی سەرۆکی پارلەمانی ئێران 34ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بۆ لوبنان و سووریا و عێراق و دواتریش بۆ کوردستان وێدەچێت بەشێك بێت لە پالنی ئێران لە ژێر کارتێکردنی ئەم سیاسەتەی ڕۆژئاوا و بۆ زەمینە خۆشکردنی زیاتر بە قازانجی ئێران لەناوچەکەدا .بارودۆخی نێونەتەوەیی و هەروەها دژبەرییەکانی نێوان ڕووسیا و تا ڕادەیەک چینیش لەالیەك و ڕۆژئاوا و ئەمریکا لەالیەکیترەوە زەمینەکەی بۆ ئێران خۆشتریش کردووە! بە کورتی ئێڕان خۆی وەکوو الیەنی دانووستاندکاری سەرەکی لەگەڵ ڕۆژئاوا دەرخستووە لە ناوچەکەدا و دەیهەوێت ڕۆڵێكی هەرچی گەورەتری هەبێت لە ناو واڵتە عەرەبەکاندا؛ دنەدانی کەمینە شیعەکان لە واڵتانی کەنداو و یەمەن و تا ڕادەیەکیش پاشەکشەکردن لەبەرامبەر ڕۆژئاوادا بەشێکیتری ئەم سیاسەتەی ئێران بووە .لە لوبنانیش ئەوە حیزبوڵاڵیە کە سیاسەتی خۆی دادەسەپێنێت؛ هیاللی شیعی لە نێوان تاران ،بەغدا ،بەیرووت و شامدا سەرقاڵی پتەوکردنی پێگەی خۆیەتی .هەتا دێت دوو جەمسەری بوون لە ناو موسوڵمانەکاندا ئاشکراتر دەبێت؛ کەلێنی نێوان دوو بەرەی شیعە – سوننی بە تێکەاڵوبوون لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ناسیۆنالیسمی ئێرانی و ناسیۆنالیسمی عەرەبی و ناسیونالیسمی تورکیدا هەتا دێت قووڵتر دەبێتەوە و کارتێکردنی دەبێت لەسەر هەموو ڕەوتە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکانی ناوچەکە. ئەمە وادەکات کە ڕیزبەندی هێزەکان لە داهاتوودا ئاڵوگۆڕی زیاتریشی بەسەردابێت و لەوانەیە چەندەها هێزیتر لەدایک بن کە یان لە چەشنی داعش دەبن یان لەناو منداڵدانی توندڕەوی ناسیۆنالیستییەوە دێنە دەرەوە. حکوومەتی هەرێمی کوردستان و ڕەوتی داهاتووی داعش چییە؟ بە سەرنجدانە ئەو دۆخە ،کوردستان لە هەل و مەرجێکی بەتەواوەتی جیاوازدایە و هەربۆیەش بۆ بەرەوڕووبوونەوە لەگەڵ ئەگەرەکانی داهاتوودا داڕشتنی سیاسەتێکی جیاواز پێویستە. بە پێچەوانەی جاران کە کوردستان و پرسی کوردیان بە هۆکارێك دەزانی بۆ دروستبوونی کێشەکان و بۆ پێکهێنانی قەیران لە ناوچەکەدا ،ئێستا لە زۆر شوێنەوە باس لەوە دەکرێت کە کورد بەشێکی گرینگە لە ڕێگاچارەی ئەو بارە ئاڵۆزە .ئەزموونی تێگەیشتووی ،ژیربوون و پێگەیشتوویی سیاسی کورد لێرەدا دەکەوێتە سەر بواری تاقیکردنەوەیەکی گەورەوە. هەڵەیەکی گەورە بگرە کوشندە دەبێت ئەگەر کورد خۆی هەڵواسێت بەم جەمسەر یان بەو جەمسەری شیعە و سوننییەوە یان ئەوە بچێتە ژێر باڵی ئەم یان ئەو ناسیۆنالیسمی مەزنخواز لە ناوچەکەدا. ئایا وەکوو جاران کوردستان دەبێتە پاشکۆی سیاسەتی دەوڵەتانی ناوچەکە و بە گفتی خۆش و وادەی سەر خەرمانی هێزەگەورەکان باوەڕدەکات و بەبێ وەرگرتنی هیچ گەرەنتییەکی نێودەوڵەتی بەشداری گەمە سیاسییەکە دەبێت؟ ئایا هەموو شتێک دەبەستێتەوە بە شکست و نەهێشتنی داعش لەناوچەکەدا و هەتا ئەو کات ئامادەیە بۆ هاوپەیمانی لەگەڵ ڕۆژئاواو و دراوسێکاندا؟ ئەوە ڕاستە کە بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش الوازی زۆر دەرکەوت و ئەگەر یارمەتی دەرەوە نەبوایە حکوومەتی هەرێم تووشێ کێشەی زۆر گەورە دەبوو .بەاڵم ئەوەیش 35ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ڕاستە کە نەبوونی بەرپرسیارەتی بەرامبەر بە ڕەوتی ڕووداوەکان و کەمتەرخەمی و نەبوونی پالنی تۆکمە بۆ کاتی تەنگانە لەالیەك و زاڵ نەبوون بەسەر مەودای توانا سەربازی و ئابوورییەکانی کوردستان لەالیەکی ترەوە هۆکارێك بوون بۆ ئەم وابەستە بوونە .پاوانخوازی دەسەاڵت ،کەموکووڕییەکان و الوازییەکان و بەحیزبی بوونی هەموو شت و بە دامەزراو نەکردنی هێزی پێشمەرگە و دام و دەزگا حکوومییەکان و ..لەمە باشتری لێنەدەکەوتەوە. لێرەدا پێویستە ئاماژەیەک بە هێزە ئیسالمییە ڕەسمییەکان و ئەو کەسانە بکرێت کە یان لە پەرلەمانی کوردستان و یان لە مینبەری مزگەوتەکانەوە ناڕاستەوخۆ و جاری وایشە ڕاستەوخۆ بانگەشە بۆ هەمان بیروبۆچوون دەکەن کە داعش باڵوی دەکاتەوە .ئەوانە ئامادە نین ڕاستەوڕاست کارەکانی داعش مەحکووم بکەن و یان بە تێرۆریست ناویان لێ ببەن .لەباتی ئەوەی باسی ڕووداوێکی دیاریکراو بکەن و ڕێك لەسەر ئەو کردەوە و ئەو بابەتە بدوێن بەگشتی دەکەونە باسی بنەماکانی ئیسالم ئەو جۆرە کە خۆیان یان حیزب و ڕەوتەکەیان خوێندنەوەی بۆ دەکەن .لە میدیاکان کەم وادەبێت باسەکە ببرێتە سەر ئەوەی کە ئایا کەسایەتی ئایینی و ئەندام پارلەمان لە حیزبێکی ئیسالمی سەبارەت بەو ڕەفتارەی کە داعش بەرامبەر بە کچان و ژنانی ئێزیدی و مەسیحی دەیکەن و سەرچاوە و دەقی ئایین و حەدیسی بۆ دێننەوە تا چەند ڕاستە و تا چەند ئەوان ئامادەن لە دژی کردەوەکە و خوێندنەوەکەی داعش بوەستن. هەر ئەوەندە بەس نییە کە لە وەاڵمدا بڵێن بە پێی ئایین و یاسا و ڕێساکان ئەوە تاوانە و نابێ بکرێت .ئەمە باسێک نییە لە بۆشاییدا بکرێت ،لێرەدا دەبێ هەڵوێستی دیاریکراو لەسەر ڕەفتارێکی دیاریکراو لە شوێنێکی دیاریکراودا بێتە بەر باس. کۆبانی و بەرەنگاربوونەوەی قارەمانانەی ئەم شارە بەتەواوی سیمایەکی جیاوازی نەخشاند و سەرنجێکی تایبەتی بەخشی بە پرسی کورد لە جیهان و لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا .جیم میۆر ڕۆژنامەوانی بیبیسی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە وتارێکدا باس لە «هاوسەرگیری سەیر و سەمەرە» دەکات لەم دۆخە سەیرەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا و دەنووسێ« :لە باکووری سووریا لقی سووریای پکك و باڵە سەربازییەکەی توانیان بەبێ پشتیوانی و پاراستنی هەوایی وبە یارمەتی زۆر کەمی دەرەوە ،بەرەنگاربوونەوەیەکی چەند مانگە لە بەرامبەر توندڕەوە ئیسالمییەکاندا ئەنجام بدەن و ئەفسانەی شکست نەهێنانی داعش تێک بشکێنن!» دواتر دەڵێ کە پشتیوانی پێشمەرگەی باشوور لە شەڕڤانانی پكك وایکردووە کە ئەمریکا هەر ئێستا لە عێراق هاوپەیمانی پكك یە .ئەمە لە کاتێکدا کە پارتی دیموکرات و پکک ناکۆکی زۆریان هەیە و ئەمریکا و تورکیای هاوپەیمانی پێیان دەڵێن تێرۆریست! سەرەنجام ئەوەی داعش تەنها بەرهەمی بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ هێزی داگیرکەری بێگانە نییە ،ئەوەیش وانییە کە تەنها سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی توندڕەوە ئیسالمییەکان. بەتایبەت لە عێراق وای لێهاتووە کە سوننییە توندئاژۆکان و نوخبەی سیاسی و سەربازی بەجێماو لە ڕژیمی بەعسی سەدام پێکەوە بوونەتە هاوپەیمان .دەرەنجامی ئەم دۆخە بووە بەوەی کە وێنەیەکی سەیر لە ئاسۆی سیاسی و سەربازی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست نەخشێندراوە 36ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
کە لە نووسراوەیەکی ڕۆژنامەی لۆمۆند دیپلۆماتیکدا پیتر هارلینگ بەم شیوەی خوارەوە کورتی دەکاتەوە کە هەم لە بۆچوونی جیم میور لە بیبیسی نزیکە و هەم لە ڕاسپاردەی ئەو ٢٧ سیاسەتمەدارەی ئەمریکادا هاتووە بۆ دەوڵەتی خۆیان .لۆمۆند دیپلۆماتیک دەنووسێت: « ئێران بە ڕۆژئاوا دەڵێ :ئێمەتان خۆش بوێت چونكه داعش هەڕەشەمان لێدەکات .ڕژیمە عەرەبەکان بە خەڵکی واڵتەکەی خۆیان دەڵێن :لە هیچ شتێک پاشگەز نابینەوە چونكه لەژێر هەڕەشەی داعشداین .ئۆپۆزیسیۆنی سووریا دەڵێن :لە دەستی خۆمان ڕزگارمان کەن چونكه داعش هەڕەشەمان لێدەکات .حیزبوڵاڵی لوبنان دەڵێ :لەبەر هەڕەشەی داعش بۆمان هەیە هەموو شتێك بکەین .ئەمریکا دەڵێ :ناچینە ناو خاکی سووریاوە لەبەر هەڕەشەی داعش ،بەاڵم لە عێڕاق گورز دەوەشێنین لەبەر هەڕەشەی داعش»! بەاڵم سەرەڕای هەر دەستکەوتێكی سەربازی و ئابووری کە داعش هەتا ئێستا پێی گەیشتبێت، سەرەنجام پێکەوە هەڵکردنی ئەندامانی حیزبی بەعس و ئەفسەران و فەرماندەکانی پێشووی عێراق کە بە شێوەیەکی بەتەواوەتی جیاواز پەروەردە کراون لەگەڵ ڕەوتێکی ئیسالمی توندڕەو بە پشتیوانی سەدان شەڕکەری بەڕەگەز جیاواز لە واڵتانی جۆاروجۆرەوە و ئەو چەشنە دڕندەییە و ئەو ڕەفتار نامرۆڤانەیە لەگەڵ ژنان و کچانی ناموسوڵمان و تەنانەت لەگەڵ سەربازان و پیاوانی موسوڵمانی نەیاری خۆیاندا دەیکەن ناتوانێت زۆر بخایەنێت .درەنگ یان زوو ،بەپێکهاتنی ئاڵوگۆڕ لە مەیدانی سیاسی و سەربازی لە ناوچەکەدا و تێکچوونی ترازوی هێز ،کۆسپ دەکەوێتە سەر ڕێگای ئەم ڕەوتە و ئەگەر بەتەواوی بەرەو تێکشکان نەچێت، النیکەم ئەبێتە هێزی چەکداری پچووک کە لەوانەیە بە نهێنی لەم شار و ئەو شار بتوانێت درێژە بە ژیانی خۆی بدات.
37ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
:سەرچاوەکان وتەکانی هیالری کلینتۆن؛https://www.youtube.com/watch?v=dM1BG_NnHaA 0319iraqpoll.pdf/https://www.globalpolicy.org/images/pdfs : ڕاپرسییەکانhttp://www.chomsky.info/ : نۆام چامسکی سەبارەت بە ئەمریکا و داعشhtm.20141001/interviews http://www.independent.co.uk/voices/comment/iraq-crisis-howhtml.9602312-saudi-arabia-helped-isis-take-over-the-north-of-the-country سەبارەت بە داعش و بەرەکانی شەڕ و جوغڕافیاکەیNew York Times وتارێکیworld/middleeast/the-/12/06/2014/http://www.nytimes.com/interactive iraq-isis-conflict-in-maps-photos-and-video.html?smid=tw-nytimes&_ 2=r وتارەکەی سیاسەتمەدارەکان ئەمریکا Iran-and-Its-Neighbors-/239959345/http://www.scribd.com/doc Regional-Implications-for-U-S-Policy-of-a-Nuclear-Agreement 50787/HARLING/09/2014/http://www.monde-diplomatique.fr لۆمۆند دیپلۆماتیک ڕانانی کتێى سەبارەت بە کتێبەکەی ئەکبەر ئەحمەد لەسەر شەڕی ئەمریکا لە دژی تێرۆرterror-hidden-/24/oct/2013/http://www.nybooks.com/articles/archives /source cia-torture-methods-/09/dec/2014/http://www.theguardian.com/us-news waterboarding-sleep-deprivation وتارەکەی جیم میورhttp://www.iran-tribune.com/index.php?option=com_ 646=Itemid&08-16-00-29-08-53166:2014=view=item&id&k2 پەیمانی سایکس پیکۆ93Picot_Agreement%80%http://en.wikipedia.org/wiki/Sykes%E2 پەیمانی سێڤرA8vres%http://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_S%C3 پەیمانی لۆزانhttp://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_Lausanne -
٢٠١٥ زستانی٨ ژمارە38
؟
داعش و ئیسالم؛ ئایا دا ع ش ی ز م پ ێ د را و ێ ک ی ئ ی سالمییە توێژ ینەو ەیەکی ئایینی_شیکارییە
توێژەر: کۆسرەت ساڵح ئەحمد
خ وێندکاری ماستەر لە فیقه ی ئی س الم ی- زان کۆ ی ئی س المی مالیزیا کواالالمپور
39ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
40ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پێشەکی دوای سەرهه‌ڵدانی شۆرشەکانی بەهاری عەرەبی و پەلهاوێشتنی بۆ خاکی شام و سووریا، سەرەتا ئیسالمییەکان دەستیان بە ڕاپەرین کرد .بە ئومێدی ڕووخاندنی دەسەاڵتە داپلۆسەرەکەی بەشار ئەسەد .کە چەند دەیەیەکە بە زەبری ئاگر و ئاسن و دەزگای ئەمن و موخابەراتی بێبەزەیی و دڕندە خۆیان سەپاندووە .لە سەرەتا ئومێدێکی زۆر هه‌بوو کە وەک چۆن واڵتانی ڕۆژئاوا و نەتەوە یەگرتووەکان و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەهانای شۆرشگێرانی لیبیاوە چوون، ئەوهاش پارێزگاری لە شۆرشی گەالنی سووریا بکەن .لە ژێر چەپۆکی ستەمەکانی بەشار و دار و دەستەکەی دەریان بھێنن .دیارە ئەو ئومێدە زوو بوو بەسەراب .کۆمەڵگای نێودەوڵەتی جگە لە تەماشاکارێکی خەمسارد ھیچ ڕۆڵێکی تری نەبینی .ھیچ هه‌نگاوێکی کردەی بە ئامانجی لە ناوبردنی ڕژێم نەهاوێشت .کە ئەمەش پەیوەندیدار بوو بە ملمالنێی زلھێزانی جیهان بەگشتی ،هه‌ردوو جەمسەری ڕۆژهه‌اڵت و ڕۆژئاوا بەتایبەتی ،کە ڕوسیا و ئەمریکا نوێنەرایەتی دەکەن .هه‌ر چۆنێک بێت شۆرشەکە ئامانجەکانی نەپێکا .جگە لە کاولکاری و خوێنڕێژیەکی زۆر .خاپوربوونی ژێرخانی ئابووری .جیا لە کوژران و کەمئەندامبوونی سەدان هه‌زار ئەفسەر و سەرباز و خەڵکی مەدەنی .هه‌روەها ئاوارەبوونی ملیۆنان کەس بۆ واڵتە دراوسێکانی سووریا. شتێکی تری بەرهه‌م نەھێنا. بەھۆی سیاسەتە چەوتەکەی شیعەکانی ئێراق و پەراوێزخستنی سوونەکان لە مەرکەزی قەرار لەالیەن دەسەاڵتی هه‌شت ساڵەی مالیکی .دوای ماوەیەکی کورت لە سەرهه‌ڵدانی شۆرشی سووریا ،خۆپیشاندان و ناڕەزای ناوچە سونییەکانی گرتەوە .بەتایبەت ئەنبار و فەللوجە .لە ئەنجامی چارەسەرنەکردنی کێشەکان و کپکردنەوە و خەفەکردنی دەنگی ناڕەزایی .ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام (داعش) کە لە سەرەتا لە ئێراق دروست ببوو ،دواتر لە بەشێکی خاکی سووریا خۆی قایم کرد ،جارێکی تر هاتەوە ناو هاوکێشە سیاسیەکانی ئێراق .سەرەنجام لە ١٠حوزەیرانی ٢٠١٤لەماوەی کەمتر لە ٤٨کاتژمێر موسڵ و تکریت و بەشێکی خاکی دیالەیان کۆنترۆڵکرد .جیا لەوەی بەشێکی فراوانی دەوروبەری سەنتەری پارێزگای ئەنبار و شاری فەللوجەشیان لەبەردەستدابوو .سەرەتا ئاماژەکان وا دەرکەوتن کە چەکدارانی ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسالمی (داعش) ھیچ کێشەیەکیان لەگەڵ کورد نییە .بەو پێیەی ئەوان لەکاردانەوەی ستەمی شیعە سەریان هه‌ڵداوە و هه‌ر بەهه‌مان مەبەستیش لەالیەن ھۆزە عەرەبە سووننەکان پشتگیری کراون .کە خاڵی هاوبەشی نێوان دەوڵەتی ئیسالمی و هه‌رێمی کوردستان بریتی بوو لە ئالۆزی سیاسی کە زیاتر لە پێنج مانگ بوو حکومەتەکەی مالیکی بودجەی کوردستانی بڕیبوو. ئەوەی مایەی نیگەرانی بوو لەسەرەتای مانگی ئاب کتوپر چەکدارانی داعش ھێرشیان کردە سەر ناوچەکانی ڕەبیعە و زوممار و شەنگال و مەخمور .تەنانەت هه‌ولێری پایتەختیش مەترسیەکی 41ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
گەورەی لەسەر دروست بوو .گورزی کەمەرشکێن لێرەوە بەر کەمەری دەسەاڵتەکەی چەکدارانی داعش کەوت .ڕاستەوخۆ واڵتانی ڕۆژئاوا و ئەمریکا هاتنە سەرخەت بۆ پاڵپشتیکردنی هه‌رێمی کوردستان .کە هاوپەیمانێکی ڕاستەقینەی ڕۆژئاوایە .هه‌روەها زۆرترین بەرژەوەندی ئەمریکا و ڕۆژئاوا لە ئێراق دەکەوێتە هه‌رێمی کوردستان بەتایبەتی کەرتی نەوت و سامانە سروشتیەکان. هه‌ر بۆیە زوو بڕیاری ھێرشی ئاسمانیان دەرکرد بۆ سەر پێگه‌کانی داعش بۆ پاراستنی هه‌رێم و بەرژەوەندیەکانی خۆیان .کە دواتر گورزە ئاسمانییەکانی ناو خاکی سووریاشی گرتەوە .دوو ساڵ زیاتر بوو جیهان چاوەرێ بوو ھێرشی ئاسمانی لە دژی سوپاکەی ئەسەد ئەنجام بدرێت. بەاڵم نەک هه‌ر ئەوە نەکرا ،بگرە ھێرشەکە لە بەرژەوەندی ئەسەد بۆ سەر داعش ئەنجامدرا. ئەمەش لە ئەنجامی سیاسەتی چەوت و ستەمەکانی داعش .جگە لەوەی خۆیان تووشی چارەنوسی ھێرشە ئاسمانییەکان کرد ،هه‌ردوو کوردستانی باشوور و ڕۆژئاواشیان توشی جەنگ و دەیان قەیرانی دەروونی و کۆمەالیەتی کرد .کە بەماوەیەکی کورت دوای ھێرشەکانی سەر شەنگال .ھێرشێکی چروپر و بێویژدانیان کردە سەر خاکی کوردستانی ڕۆژئاوا و کانتۆنی کۆبانێ. لە ماوەی ئەو چەند مانگەی جەنگ لەگەڵ چەکدارانی داعش چەندان کردەوەی قێزەون بینران .کە بەناوی قورئان و فەرموودە ئەنجامدەدران .لەدەستپێکی هه‌ر کردەیەکی سەربرین، دەست برین ،کۆمەلکوژی و قەسابخانە ،بە ئایەتی خودا و بسم اللە و فەرموودەی پێغەمبەر و قسەی زانایان دەستیان پێدەکرد. لەو توێژینەوەیە هه‌وڵدەدەین بێالیەنانە هه‌ڵسەنگاندنێک لە ژێر ڕۆشنایی قورئان و فەرموودە و قسەی زانایان بۆ ئەو کار و چاالکیانە بکەین .کە چەکدارانی داعش لەماوەی ئەو چەند مانگە لەژێر پەردەی ئیسالم ئەنجامیاندان. هه‌روەک ئەم توێژینەوەیە هه‌وڵیداوە وەاڵمی چەند پرسیارێکی گرنگ سەبارەت بەو پرسە بداتەوە ،لەوانە: .١ئایا دەکرێت بۆ ھێنانەوە و چەسپاندنی حوکمی ئیسالمی گشت ئامرازەکان بەکاربھێنرێن؟ .٢گرنگترین ئەو قەیرانانە چی بوون لە دەرهاوێشتەی کردەوەکانی داعش دروست بوون؟ .٣حوکمی دیل کوشتن لە ڕوانگەی دەقەکانی قورئان و سوونەت چییە؟ .٤حوکمی جێبەجیکردنی تۆڵە و سزا شەرعییەکان لەم سەردەمە لە ڕوانگەی ئیسالم چییە؟ .٥حوکمی جزیە و سەرانە و شەرت و مەرجەکانی لە ئیسالمدا چیین و چۆنە؟ بۆ وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارانە توێژینەوەکەمان بەسەر پێنج بەش دابەشکردووە .بەشێوەیەک لەهه‌ر بەشە و وەاڵمی پرسیارێک دراوەتەوە ،بەم شێوەیە:
42ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بەشی بەشی بەشی بەشی بەشی
یەکەم :تاوانکاری بۆ چەسپاندنی دەسەاڵت دووەم :داعش و قەیران سێیەم :دیل کوشتن لە ڕوانگەی ئیسالم چوارەم :تۆڵە و سزا شەرعییەکان پێنجەم :جزیە و سەرانە
بەشی یەکەم :تاوانکاری بۆ چەسپاندنی دەسەاڵت زیاتر لە نەوەد ساڵ بەسەر ڕوخانی دواخەالفەتی ئیسالمی تێپەریوه .لەوێ ڕۆژێ هه‌تا ئەمرۆ گەلێک ھێز و ڕەوت و بزوتنەوە و پارتی ئیسالمی هاتنە مەیدانی تێکۆشان و خەبات .بە ئامانجی گێرانەوەی خەالفەت و سەروەری بۆ یاساکانی ئیسالم .بەواتایەکی تر گێرانەوەی ئیسالم بۆ لوتکەی دەسەاڵت .بەھۆی بەھێزی دەسەاڵتی ڕۆژئاوا و دەستبەسەرگرتنی قەلەمڕەوی جیهان و کۆنترۆڵکردنی کۆی سیستەمی ڕاگەیاندن و ئابووری و سەربازی و تەکنەلۆژیا .لەالیەکی تر پەرتەوازەی موسوڵمانان و دواکەوتوی کۆمەڵگا ڕۆژهه‌اڵتییەکان و دانانی دەست و پێوەندەکانی ڕۆژئاوا وەک دەسەاڵتداری دەوڵەتانی ناوچەی خەالفەتی ئیسالمی کۆن .تا ئێستا خەالفەتی ڕاستەقینە لەدایک نەبووە .ئەگەرچی لەزۆر شوێن بۆ ماوەیەکی کورت ئەو گروپانە دەسەاڵتیان هه‌بووە ،بەاڵم نەیان توانیوە بەرگەی ھێرش و پەالمارە دژوارەکانی ڕۆژئاوا بگرن .بە درێژایی ئەو مێژووە بۆ ھێنانەدی ئەو ئامانجە چەندان ئامراز بەکارھێنراون و لە داهاتوش بەکاردەھێنرێن، کە هه‌ندێکیان ڕەوا و هه‌ندێکیان ناڕەوان. لە ڕوانگەی دەقە شەرعییەکان بۆ ھێنانەوەی ئیسالم تێکۆشین کاریکی زۆر ڕێزدار و بە جێیە. بە گرتنەبەری هه‌موو ڕێ و شوێنەکان و بەکارھێنانی هه‌موو ئامرازەکان بۆ جێبەجێکردن و سەرخستنی .جگە لەیەک ڕێگا کە بە ھیچ شێوەیەک ئیسالم پێی ڕازی نییە بۆ ھێنانەوە و دارشتنەوەی سیستەمی ئیسالمی و کارپێکردنی لە ئەرزی واقیعدا .ئەویش ئەنجامدانی تاوان و تاوانکارییە. هه‌ر لە ڕوانگەی ئەو دەقە ئاینیانەوە ،ھیچ کەس و ھێز و الیەن مافی ئەوەی نییە سیمای ئیسالم بشێوێنێت ،لە ڕێگای کوشت و بڕی خەڵکی بێتاوان و دەرکردن و ڕاوەدونانیان ،تااڵنکردنی ماڵ و وێرانکردنی شار و بازار .زێدەرۆی لە بەکارھێنانی ھێز .توندوتیژی و ستەمکاری لەژێر ناوی جیهاد بە بیانوی بەرز ڕاگرتنی شەرعی خودا لەسەر زەوی. بەڵکوو ئەبێت دادپەروەری و دادگەری لە هه‌موو کاتێک سیما و نیشانەی ناسینەوەی موسوڵمانان بێت .چونکە ئەوەی لە ڕێگەی خۆشەویستی و دادگەری و مرۆڤدۆستی بەرهه‌م دێت .ههرگیز لە ڕێی خوێن ڕشتن و بەکارھێنانی ھێز بەدەست نایەت .ڕاستە بێ بەکار ھێنانی ھێز لە جیهانی پر ستەمی ئەمرۆدا ھیچ قەوارە و دەوڵەتێکی سەربەخۆ ناتوانێت کیان و سەروەری خۆی 43ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بپارێزێت .بەاڵم ھێشتاش دەبیت زۆر بەوریایەوە دەست بۆ بەکار ھێنانی ھێز ببرێت .چەندان دەقی قورئانیش جەخت لەسەر ئەو ڕاستییە دەکەنەوە ،بە نمونە{:وإن عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به ولئن صبرتم لهو خير للصابرين} النحل .١٢٦واتە»:ئەگەر ویستان سزای ستەمکار بدەن ته‌نها بەئەندازەی ستەمەکەی سزای بدەن نە زیاتر ،خۆ ئەگەر ئارامگربن باشترە» .واتە لێبوردەی لە هه‌ر دوو ڕوانگەی شەرع و مرۆڤدۆستیەوە ڕێزدارترە لە تۆڵەکردنەوە .چ جای ستەم نەکردن .کە هه‌ر لە بنەڕەتدا ھیچ شەرعییەتەکی نییە. بە کۆدەنگی بیرمەند و شەرعزانە موسوڵمانەکان گێرانەوەی خەالفەت ئامانجێکی پیرۆزە .بۆیە بەھیچ شئوەیەک ناکرێت ئامانجێکی جوان و پاک ،ئامراز و وەسیلەیەکی سوک و بێ بنەما و دژ بە مرۆڤایەتی بۆ بەکاربێت .چونکە جیا لەوەی بەکارھێنانی ئامرازێکی قەدەغە پێچەوانەی ئیسالمە ،دەشبێتە هه‌رەشە بۆ لەناو چونی کۆی پرۆژەکە و ناشرینکردنی .بۆیە هه‌تا ڕەوشتی بەرز ڕەچاو بکرێت کەمتر پێویست بە بەکارھێنانی ھێز دەکات .هه‌روەها بەکارھێنانی ھێز بۆ چەسپاندنی بیروباوەر و ناچارکردنی خەڵک بۆ موسوڵمانبوون ،چەکێکە ته‌نها بێھێزەکان دەستی بۆ دەبەن .چونکە ئەوەی ناتوانرێت بەچەک بە دەست بێت دەتوانرێ لەرێگەی بەخشندەی و خۆراگری و چاونەترسی بەدەست بێت{.1ولو كنت فظا غليظ القلب النفضوا من حولك} العمران .١٥٩واتە« :ئەی موحەمەد (د.خ) ئەگەر دڵڕەق و بێبەزەیی بای کەس بەدەورەتەوە نەدەما» .هه‌روەها{ادع إلى سبيل ڕبك بالحكمة والموعظة الحسنة }...النحل .١٢٥ واتە« :بانگەواز بکە بۆ ڕێبازی پەروەردگارت بە دانای و ئامۆژکاری جوان». کۆی ئەو قسانە مانای ئەوە نییە موسوڵمان زەلیل و بێ دەسەاڵت دابنیشێ و چاوەرێی هاتنەدەرەوەی مەھدی بکات لە چاڵ وەک شیعەکان چاوەرێن ،2یان هاتنە خوارەوەی عیسا پەیامبەر(د.خ) لە ئاسمان وەک ئەوەی سوننەکان بانگەشەی بۆ دەکەن ،3بە پێچەوانەوە ئامادەکاری ھێز و کۆمەلکاری و بنیات نانی هه‌موو جومگەکانی دەوڵەتداری بە الیەنی سەربازیشەوە زۆر گرنگن لە ڕوانگەی ئیسالم بە گشتی و لە دیدگەی قورئان بەتایبەتی .بەاڵم دەبێت بەکارھێنانی لە چوارچێوەی شەرع و بە پێی پێویستی بێت .بەشێوەیەک دوا ئامراز بێت بۆ پاراستنی سنورەکان دەستی بۆ ببردرێت .چونکە ئاشکرایە نە ھێزی ڕەهای بێ یاسا و نە دەسەاڵتی بێ ھێز ناتوانن هاوسەنگی کۆمەڵگا و خۆشگوزەرانی فەراهه‌م بکەن و درێژە بە -1بروانە :اإلعالن اإلسالمی ،علی عزت باگۆڤیچ ،وەرگێرانی بۆ عەرەبی(:محمد یوسف عدس ،مکتبە االمام البخاری٢٠٠٩ ،ز).١١٥ ، -2شیعەکان پێیان وایە کە ئیمام مەھدی چاوەروانکراو لە یەک لە چالەکانی شاری سامەرا لەالیەن سوونەکان بەند کراوە ،پێیان وایە ھێشتا کاتی نەھاتووە بێتە دەرەوە و سوونە بسرێتەوە و دەولەتێکی گەورەی شیعی دروست بکات. -3ھاتنە خوارەوەی عیسای مەسیح(د.خ) لە فەرموودەی سەحیح ھاتووە ،کە لە کۆتای زەمان لە الی منارەی بەیزای سوریا لە ئاسمان دائەبەزێت و خاچ دەشکێنێت و دونیا پر دەکات لە دادگەری .دوای ئەوەی پر بووە لە جەور و ستەم .کە دوای ماوەیەکی کورت لە گەل محمدی مھدی حوکمرانیەکەیان کۆتای پێدێت و قیامەت ھەلدەستێت. 44ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
مانەوەی خۆیان بدەن .ماوەتەوە بلێین کۆی ئەوقسانە بۆ لێدان یان ڕازی کردنی ھیچ کەس و بەرە و الیەنێک نیە بەڵکوو ڕاستیەکی حاشا هه‌لنەگرە. لەروانگەی دەقە پیرۆزەکانی قورئان و فەرموودە .بەھیچ بیانویەک ناکرێت زوڵم و ستەم بکرێت. ئینجا ستەمەکە زۆر بێت یان کەم ،بۆ ئامانجێکی ڕەوا بێت یان ناڕەوا هه‌ر دروست نییە. بەشی دووەم :داعش و قەیران سەرهه‌ڵدان و دروستبوونی شۆڕش لە ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست بەگشتی و دەرکەوتنی داعش بەتایبەتی چەندین کارەسات و کاولکاری بەرهه‌مھێنا .بەشێوەیەک نەگبەتی و قەیرانەکان تا چەند دەیەیەکی تر یا چەند سەدەیەکی تر چارەسەر ناکرێن .چونکە هه‌موو کایەکانی ژیان بارگاوی کراون بە قەیران .بەتایبەت الیەنی ئاینی و سیاسی و دەروونی وێرای زەرەر و زیانەکانی کەرتی ئابووری و سەربازی .لەم بەشە بەکورتی لەچەند برگەیەک هه‌لسەنگاندنێک بۆ ئەو الیەنانە دەکەین: یەکەم :الیەنی ئاینی لە ڕوانگەی ئاینی ،کارکردن بۆ گێرانەوەی حوکمڕانی ئیسالم لە ڕێی توندوتیژیەوە ڕێپێدراو نییە .ئەگەرچی کارکردن بۆ ئەو مەبەستە لە ڕوانگەی قورئان و فەرموودەوە ئامانجێکی پیرۆزە .بەاڵم ناکرێت تیۆری میکاڤیلیانەی 4بۆ بەکاربێت .کە بریتییە لە بەکارھێنانی هه‌موو ئامرازەکان بۆ گەیشتن بە ئامانج (الغایە تبرر الوسیلە) .تەنانەت ئەگەر ئامرازە بەکارهاتووەکان بۆ گەیشتن بە مەبەست دژی بنەماکانی ڕەوشت و ئاینییش بن .٥ئەم بیردۆزەیە لە ئیسالم بەهه‌موو شێوەیەک ڕێپێنەدراوە .چونکە ئامانجی پیرۆز دەبێت ته‌نها بە ئامرازی پاک و جوان بەدیبهێنرێت. تەکفیرکردنی کۆمەڵگا لەسەر ئەساسی حیزبی و نەتەوەی و مەزهه‌بی لەگەڵ ئیسالم نەک هه‌ر کۆک نییە بگرە سەدا سەد پێچەوانەیە .شانازیکردن بەقەالچۆکردن و سەربرین .کوشتار و خوێن ڕێژی .ئەگەر بۆ مرۆڤایەتی جارێک شەرمەزاری بێت ،بۆ موسوڵمانێک کە بانگەشەی حوکمی خوا و دادگەری دەکات هه‌زار جار شەرم و شورەییە .چەندان دەقی حاشا هه‌ڵنەگر لە قورئان و فەرموودە سەبارەت بەو بابەتە هاتوون .لەوانە[ :وقاتلوا في سبيل الله الذين يقاتلونكم وال تعتدوا إن الله ال يحب المعتدين](البقرە )١٩٠ :واتە« :جیهاد لە پێناو خودا بکەن -4نیکوال میکاڤیلی ،لەنێوان سالەکانی ()١٥٢٧-١٤٦٩زاینی ژیاوە .لە فلورنسای ئیتالیا لەدایک بووە ،بەھۆی پێگە کۆمەالیەتیەکەیەوە بۆی لواوە لە بوارەکانی :ئەدەب ،یاسا ،مێژوو ،فەلسەفە بخوێنێت .دوای ھێرشی فەرەنسیەکان و داگیرکردنی ئیتالیا ،میکاڤیلی بەھۆی پالپشتی بۆ حکومەتە نوێیەکەی موستەعمەرەی فەرنسای ئەوکات کراوە بە سکرتێری یەکەمی حکومەتی فلۆرنسا .ھاوکات بە تیۆری (الغایە تبرر الوسیلە) ناوبانگی دەرکردووە .بروانە.٣٤٤٥=http://www.alagidah.com/vb/showthread.php?t : -٥براونە :ھەمان سەرچاوەی پێشوو. 45ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لەگەڵ ئەوانەی شەڕتان لەگەڵ دەکەن بەاڵم نەکەن ستەم بکەن .چونکە ستەمکاران دۆست و خۆشەویستی خودا نین» .هه‌روەها ئایەتی [وما أرسلناك إال رحمة للعالمين](االنبیاء: )١٠٧واتە« :خودا موحمەدی وەک پەیامبەر بۆ جیهان بە ڕەحمەت و میهرەبان ناردووە». پارێزگاریکردن لە ئاین و عەقڵ و سەر و ماڵ و ناموسی خەڵکی بێتاوان و مەدەنی موسڵمان بن یا غەیرە ئایین واجبی سەرشانی موسوڵمانانە .بە ھیچ بیانویەک ناکرێت ھێرشیان بکرێتە سەر و بکوژرێن و سەر ببرێن .یان ئاوارە و دەربەدەر بکرێن. ئەو کردارانەی کە چەکدارانی داعش ئەنجامی دەدەن بەناوی ئایین .ئەو قەسابخانانەی بۆ موسوڵمانان و کەمینە ئایینیەکانی تر هه‌ڵدەخرێن لە کوێی ئەو ئایەتانە و قورئان و فەرموودە جێگایان دەبێتەوە؟ .قەسابخانەکانی سپایکەر و قەتل و عامی ھۆزی نەمر و ڕاوەدونانی ئێزیدی و ھێرشکردنە سەر هه‌رێمی کوردستان و کانتۆنی کۆبانێ و سەبایاکردنی ئافرەتان. زیندووکردنەوەی کولتووری خۆتەقاندنەوە .تەقاندنەوەی مزگەوت و حوسەینیە و کەنیسە و مەرقەد و بازاڕ کە سەدا سەد لەگەڵ بنەما نەگۆرەکانی ئیسالم پێچەوانەن....ھتد .بەدەیان نمونەی قێزەونی تر کە لە سۆنگەی ئیسالم بە بڤە هه‌ژمار کراون .لە الیەکی تر لەسەر ئاستی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست و جیهان شێوەی جوانی ئیسالم و موسوڵمانانیان شێواند .بە شێوەیەک کوشت و بر و تااڵن و خوێن خۆری بونەتە پێناسەی موسوڵمان. دووەم :الیەنی سیاسی لە الیەنی سیاسی بە چارەکی ئەو زیانه‌ی لە سوننەکانیاندا سوودیان نەبووە .ئەگەر چی بەشێک لە چاودێرانی سیاسی گەشەکردنی خێرای داعش بە کاردانەوەی سوننەکان دادەنێن لە دژی سوپای ئێراقی و چەکدارانی شیعە .بە ھۆی ئەو ستەمە زۆرەی لە سەردەمی حوکمی هه‌شت ساڵەی مالیکی لێیان کراوە .بەاڵم داعش نەوەک هه‌ر نەیتوانی پێشگیری لە ستەمەکانی شیعە بکات بۆ سەر سوننە .جیا لە کوژراوەکانی ھێرشە ئاسمانیەکان و ئیعدامکردنەکانی سوننە لە الیەن خودی داعش .بەڵکوو لەالیەن شیعەکان خوێنی سوننە بەتەواوی حەالل کرا. ئەگەر چی پێشتر بە دزی دەکوژران و ڕاوەدودەنران .بەاڵم دوای هاتنی داعش بە بەرچاوی هه‌موو جیهان بە بیانوی شەری تیرۆریستان ئاغای قاسمی سلێمانی (سوپا ساالری فەیلەقی قودسی پاسدارانی ئێران) لە سنوری دیالە و جەلەوال و سەعدیە بۆ ڕاوی سوننە تەراتێن دەکا. لەگەڵ میلیشیاکانی بەدر و حەشدی شەعبی ته‌نها بە کوشتنی سوننەکان دڵیان تێر ئاو نەبوو بەڵکوو تەڕو وشکیشیان ئاگردا .بە بەرچاوی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و ئەمریکا و ڕۆژئاوا دەیان تاوانی نامرۆڤانە ئەنجام دەدەن بێ ئەوەی کەس بڵێ ماڵت لەکوێیە .دوور نییە بۆ دوارۆژ ببن بە بەاڵیەکی گەورە بۆ میللەتی کورد بەتایبەت کەرکوک و ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی هه‌رێم کە ئەوانیش بە بەشێکی سونەی ئێراق هه‌ژمار دەکرێن ،هه‌روەها پەناگەیەکی 46ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئارامی ئاوارە سوننەکانی ئێراقە. لە الیەکی تر شااڵوەکانی داعش ،خوێنی عەلمانیەتی عەلمانیەکانی تۆخترکردەوە .بە شێوەیەک لە هه‌موو کات زیاتر شانازی بە عەلمانیبوونی خۆیان دەکەن .ئیسالمیەکانیش نەوەک هه‌ر الوازکران و لەپێناو مانەوەی خۆیان فەتوای جیهادیبونی شەری داعشیاندا ،تەنانەت لە بەرامبەر سوکایەتیکردن بە درووشمە پیرۆزەکانی وەک ال إلە إال اللە ناچارن بێدەنگی هه‌ڵبژێرن .ئەگینا ڕاستەوخۆ مۆری خیانەتی نیشتیمانی ئەدرێ بە فایلیان و داعشبوونیان بەسەر ئەسەپێنرێ. شیاوی باسە دوابەدوای تاوانکاریەکانی داعش بە ئاشکرا سوکایەتی بەدروشمە پیرۆزەکانی ئاینی ئیسالم کران .وەک سوکایەتی بە الإلە إال اللە ،ڕیش ،اللە ڕکبر ،جیهاد ،قورئان، بەرماڵ...ھتد .تەنانەت کار گەیشتە ئەوەی کە بەرنامەی کۆمیدی بەمەبەستی سوکایەتیکردن لەسەر شاشەی تیڤیەکان پەخشکرا. سێیەم :کەرتی ئابووری سەبارەت بە کەرتی ئابووری ،شۆرش و شەر و پێکدادانەکانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست بەگشتی و ھێرشەکانی دەوڵەتی ئیسالمی و کاردانەوەکانی لەالیەن فرۆکەکانی ڕۆژئاوا و ھێزی پێشمەرگە و چەکدارنی شیعە .نەوەک هه‌ر نەیان توانی ئاسودەی دالن و ئاوەدانی گیرفان و مااڵن دەستەبەر بکەن .بەڵکوو هه‌ژاری و بێمال و حاڵی و دەربەدەری ملیۆنان کەس و کوژرانی سەدان هه‌زار کەسی لێکەوتەوە ،تاوەکو ئێستا ڕێژەکە لەبەرز بونەوە دایە .٦جگە لە ژێراو ژوور بوونی کارگە و بنکە پیشەسازیەکان .بۆ نموونە لە سووریا ژیان بەتەواوی وێران بووە ،ماڵ و شەریکە و دوکان و بازار و گەرەک و شار خاپور بوون .ئومێد و ئاسۆیەکی ڕوونیش لە ئارادا نین کە بەم زوانە ئەو ئاگرە کە تەرو و وشکی سوتاندووە بکوژێتەوە .لە نوێترین لێدوانی هاوپەیمانان دەڵێ شەری داعش النیکەم سێ ساڵی گەرەکە .تەسەورکە دوای سێ ساڵی تر لە شەر و بۆمبا باران و پێکدادان ئەو کەالوانەی بە پێوەش ماون نامێنن .ژێر خانی ئابووری ئێراق و سووریا، تەنانەت واڵتانی تریش دە ئەوەندەی ئێستا دارما و قەیراناوی تر دەبێت.٧ چوارەم :کەرتی سەربازی الیەنی سەربازی لە هه‌موو الیەنەکانی تر زیاتر زەرەر مەندبووە .سوپای سووریا بە یەک لە بەھێزترین سوپاکانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست هه‌ژماردەکرا .ئێستا نەک ھێزی نەماوە بەڵکوو ئەگەر هه‌فتەیەک سوپای پاسداران و میلیشیاکانی حیزبولالی لوبنان پشتی بەربدەن شتێک نامێنێ -٦بروانە.html.٤٩e٤٨٦٤٢٦/http://www.unhcr.org/pages : -٧بروانە١٥٠٠٠٨/http://newspaper.annahar.com/article :اإلسكوا أزمة العراق ستؤدي إلى ارتفاع الفقر في المنطقة عوامل تخفف األضرار وصادرات. 47ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بە ناوی سوپای سووریا .دەیان هه‌زار سەربازی لە دەستدا بە کوژراو بریندار و کەمئەندام .جیا لەوەی قاعدە سەربازیەکان و معەسکەرەکان زۆربەیان تاالن کران و کەوتنە دەستی داعش و گروپەکانی تر .کارگەکانی نەوت و غاز دەستیان بەسەرداگیراو و هه‌ندێکیشیان تەقێندرانەوە. دەبێ چەند ساڵی تری بوێ هه‌تا سووریا دەکەوێتەوە سەر پێی خۆی؟ لەوالشەوە سوپای ئێراق حاڵی زۆر لە سوپای سووریا باشتر نییە .بای دەیان ملیار دۆالر چەک و تەقەمەنی پێشکەوتوو و بیری نەوت و پارەی بانکەکان..ھتد جێھێشت و بە نەیارەکانی سپارد .کە ئێستا بۆتە ئەو تۆقە نەفرەتییە و ئەو گرێ کوێرەیەی کە هه‌موو واڵتانی ناوچەکەی گیرۆدەکردووە. سوپای ئێراقیش وا تێکشکاوە ھێشتا نەوەک نەیتوانی ھێرشی پێچەوانە بکات بەڵکوو هه‌ر لەسەرەتای بەرگری دایە .تەنانەت لەزۆر شوێن بەرگریشی پێناکرێت .شپرزەبونی سوپا و کورتھێنان و قەیرانی دارای ٨و سەرهه‌ڵدانی دەیان گروپی میلیشیایش سەر بار و بن بار. پێنجەم :الیەنی دەروونی لە ڕووی دەروونی ،ترس و تۆقاندن و دلەڕاوکێ و کۆڕەو و جێهێشتنی خاک و واڵت و ماڵ و حاڵ .سەرماو سۆڵەی زستان و گەرمای تۆقێنەری هاوین دەیان قەیرانی گەورەی کۆمەاڵیەتی و دەروونی بەدوای خۆی ھێنا .چەندان منداڵ و پیر لە سەرمان یان لە برسان و لە تێنان مردن. ئافرەت لەژێر ناوی جۆراوجۆر هه‌راج کران و فرۆشران .هه‌ندێکی تر بەنابەدڵ لە کەمپەکان بە پیرە پیاو و سەربەهه‌وێ بەشوو دران .کە هه‌ریەک لەوانە دوای ئاسای بوونەوەی بارودۆخەکە چیرۆکێکی تراژیدیا و ویژدان هه‌ژێن بەرهه‌م دێنێت. ئاینی پیرۆزی ئیسالم لەسەر ئەساسی پێکەوە ژیان و ئاشتی و تەبای بنیات نراوە .دەست بردن بۆ شەر و کوشتار کۆتا بژاردەیە .بەشێوەیەک هه‌تا کێشەکان لە ڕێگای گفتووگۆ و دانوستان چارەسەر بکرێن پەنا بۆ شەر بردن قەدەغەیە .چونکە ئەوەی بە ئاشتی و تەبای و لەیەک گەیشتن بەدی دێت ههرگیز لە ڕێگەی شەر و شۆر و وێرانکاری بەدی نایەت. وەک باسکرا لە ئەنجامی شەر و کوشتار ،ته‌نها کاولکاری و خاپورکردنی تێکرای کایەکانی ژیان بەرهه‌م هاتووە .کە ئەمەش لەگەڵ ھیچ ئایین و پەیامێکی ئاسمانی ناگونجێت .چونکە یەک لەپەیامە گرنگەکانی قورئان بریتیە لە ئاوەدانکردنەوە و بنیاتنانی زەوی ،وەک لەسورەتی ھود ئایەتی ژمارە -٦٢-دەفەرموێت{ :هو أنشأكم من األرض واستعمركم فيها} واتە«:خودا لە زەوی ئێوەی دروست کردووە ،هه‌روەها داوای لێکردوون ئاوەدانی بکەنەوە» .پێویستە ئەو ئاوەدانکردنەوەیە ڕەنگدانەوەی لە ئەرزی واقیعدا هه‌بێت .نەوەک ته‌نها ئایەتەکان بۆ پیرۆزی
/٠٣/١١/٢٠١٤/http://www.alarabiya.net/ar/aswaq -٨ڕرباح-داعش-وخسائر-العراقhtm. 48ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بخوێنرێنەوە ،بە پێچەوانەی مەغزا و مەبەستی ڕاستەقینە کاریان پێبکرێت. بەشی سێیەم :دیل کوشتن کوردەواری دەڵێت کەس لەشەر شەکری نەخواردووە .جەنگ واتە ھێرش و هه‌ڵمەت .کوشت و بڕ .دیلکردن و ڕاوەدونان و ڕاکردن .بەاڵم وەک تەواوی کایەکانی تری ژیان .جەنگیش یاسا و ڕەوشتی خۆی هه‌یە .پێویستە هه‌موو الیەنەکانی بەشداربووی جەنگ یاساکانی جەنگ بپارێزن و پێشێلیان نەکەن .هه‌ر لەسەر ئەو بنەمایە دادگای نێودەوڵەتی بۆ تاوانەکانی جەنگ دانراوە. هه‌رکەسێک پابەند نەبێت ڕاپێچی ئەو دادگایە دەکرێت .ئەگەرچی خودی دادگاکە کۆمەڵێک تێبینی لەسەرە .بەحوکمی ئەوەی نەیتوانیوە بێالیەنی خۆی بسەلمێنێت .بەتایبەت دوای شەری ئەفغانستان و ئێراق و ھێرشەکانی جولەکە بۆ سەر فەلەستین .بەکارھێنانی چەندین چەکی قەدەغە و ڕێپێنەدراو لە یاسا نێودەوڵەتییەکانی جەنگ لەالیەن هاوپەیمانان و ئیسرائیل..ھتد. دوای هه‌ڵگیرسانی شۆرشی سووریا و پەلهاوێشتنی بۆ ئێراق و سەرهه‌ڵدانی دەوڵەتی ئیسالمی. خستنە ژێر ڕکێفی موسڵ و تکریت و ناوچە سوننەنشینەکان .دواتر پەالمار دانی ناوچە کوردستانیەکان و کوردستانی ڕۆژئاوا و هه‌ڵگیرسانی شەر لەنێوان کورد و ھێزەکانی داعش. کۆمەلێک دیل کەوتنە ژێر دەستی داعش وەک چۆن کۆمەلێک چەکداری داعش لەالیەن ھێزەکانی پێشمەرگە دیل کران. لێرە دەمانەوێت بەکورتی تیشکێک بخەینە سەر جۆرەکانی دیل و دیل کوشتن .لە ئاینی ئیسالمدا دیل بۆ سەر چەند بەشێک دابەشکراون ،کە هه‌ر بەشە و تایبەتمەندی و کۆمەلێک ئەحکامی هه‌یە ،ئەو بەشانەی پەیوەندی بە بابەتەکەمان هه‌یە ،لەچەند برگەیەک بەم شێوەیەی خوارەوە دەیان خەینە ڕوو: یەکەم :سەربازی کافر واتە دیلکردنی سەربازانی ھێزی کافران لە حاڵەتی شەر .واتە لەکاتی جەنگی نێوان جەنگاوەرانی موسوڵمان و کافران .حوکمی ئەو جۆرە دیالنە دەگەرێتەوە بۆ پێشەوای موسوڵمانان .کە بۆی هه‌یە بەپێی سوودی ئەو کاتەی موسوڵمانان و خاک و واڵتیان یەک لەم چوار بژاردەیە هه‌لبژێرێت ،وەک ئیبن و تەیمیە دەفەرموێت :قال ابن تیمیە تيمية( تخيير ولي األمر بين :القتل، واالسترقاق ،والمن ،والفداء؛ ليس تخيير شهوة ،بل تخيير رأي ومصلحة ،فعليه أن يختار األصلح).٩ واتە«:سەرکردە سەرپشکە لەنێوان :کوشتن ،کۆیلەکردن ،ئازادکردنی بێبەرامبەر ،ئازادکردنی بە پارە ،لەم سەرپشککردنە دەبێت ڕەچاوی بەرژەوەندی و هه‌ڵبژاردنی باشترین بژاردە بکرێت، -٩مجموع الفتاوی ،ابن تیمیە الحرانی( ،المحقق :عبد الرحمن بن محمد بن قاسم الناشر :مجمع الملک فھد لگباعە المێحف الشریف ،المدینە النبویە ،المملکە العربیە السعودیە الگبعە ١٤١٦ :ھـ١٩٩٥/م)٤٧٠/١٠ ، 49ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
نەوەک بەکەیفی خۆی یەک هه‌ڵبژێرێت» .ئاشکرایە لەم سەردەمە دیل گۆرینەوەشی هاتۆتە پاڵ. کەواتە دەبێت سەرکردە کامە بەگونجاوتر دەزانێت لەگەڵ بار و زروف و سەردەم ئەویان هه‌لبژێرێت .یوسف القرچاوی دەلێت « :والذي أرجحه من استقراء النصوص ،ورد بعضها إلى بعض :أن األصل عدم جواز قتل األسير العادي ،وإنما يعامل وفق آية سورة محمد التي تحدد كيفية التعامل مع من شددنا وثاقهم من األسرى (فإما منا بعد وإما فداء) .١٠واتە :ئەوەی من بەپەسەندی دەزانم دوای دیراسەکردنی هه‌موو دەقەکانی شەرع و تێکهه‌لکێشکردنیان سەبارەت بەو بابەتە بریتییە لەوەی کە دروست نییە دیلی ئاسای بکوژرێت ،بەڵکوو بەپێی ئایەتەکەی سورەتی محمد مامەڵە لەگەڵ ئەو دیالنە دەکرێت کە ھێزەکەیان چاوشکێن کراوە لەمەیدانی جەنگ .کە دەفەرموێت :ئازادیان بکەن بەبێ بەرامبەر یان بەرامبەر بە دەستکەوتی ماددی» .ئەگەرچی قەرزاوی پێی وایە هه‌ندێک ڕیزپەری دەکرێت لە بنەما گشتیەکە بەنموونە لەکاتی دەستگیرکردنی بەرپرسێکی بااڵی سەربازی کە ناسراوبێت بە دژایەتیکردنی ئیسالم و موسوڵمانان ئەوە ئەگەر بەرژەوندی لەگەڵ کوشتنی دابوو دەکوژرێت .دوای دیراسەکردنێکی زانستیانە ئەگەر سەلمێنرا کە بەرژەوەندی لە کوشتنی سەربازە شەرانگێزە کافرە دیلکراوەکان دایە .ئەوە دەبێت بە گونجاوترین ئامرازی سەردەم بکوژرێن نەوەک وەک ئاژەڵ سەرببرێن. دووەم :دیلی مەدەنی واتە دەستگیرکردنی کۆمەلێک کەسی ناموسوڵمان لەکاتی جەنگ لەگەڵ کافران کە چەکدار نین .ڕەنگە هه‌ر بەخودی جەنگەکە ڕازیش نەبن .ئەو جۆرە کەسانە بەھیچ شێوەیەک دروست نییە دیل بکرێن .چونکە چەکداری شەرانگێز نین .وەک پێغەمبەر و خەلیفەکانی هه‌میشە فەرمانیان دەکرد بە سوپاسااڵرەکان کە بەھیچ شێوەیەک ژن و منداڵ و پیر و پەکەوتە نەکوژن .١١تەنانەت ئەگەر چەکداریش بن لەحاڵەتی بەرگریکردن شەریان لەگەڵ دەکرێت بەاڵم لەکاتی ڕاکردن نابێت بکوژرێن. سێیەم :کارمەندانی فریاکەوتن و ڕۆژنامەوانان: نەریتێکی جیهانی هاتۆتە ئاراوە کە لە کاتی هه‌ڵگیرسانی جەنگی نێوان دوو واڵت ،کۆمەڵێک مرۆڤدۆست بە خۆبەش هاریکارییەکان دەگەینە لێقەوماوان و کارەساتبارانی جەنگ .ئەوەش لەهه‌رسێ ڕوانگەی شەرع و یاسا و مرۆڤدۆستی جێگای ڕێزە .موسوڵمان بن یان ناموسوڵمان -١٠موقع القرضاوی ،آخر تحدیث( ٠٩:٣٢:مکە) االثنین ٢٤ص ١٤٢٨ھـ ١٢/٠٣/٢٠٠٧-مhttp://. ، ١٣٥٣=qaradawi.net/index.php?option=com_content&view=article&id -١١بحث للتعریف بالنبی صلی اللە علیە وسلم ،المصدر :موقع مکتبە صید الفوائدhttp://www.saaid. : .net/book/index.php 50ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ناکرێت بگیرێن و بکوژرێن .چونکە ئەمانە بەشێک نین لە هاوکێشە سەربازییەکە ،بەڵکوو ته‌نها کاری هاریکاری مرۆییان لەسەرە. سەبارەت بە ڕۆژنامەوان هه‌مان حوکمی کارمەندانی فریاکەوتن بەسەر ئەوانیش ئەدرێت .مەگەر زیادەرەوی بکەن لە گواستنەوەی هه‌واڵی ناراست و شێواندنی ڕووی ڕاستەقینەی الیەنێک و هاریکاریکردنی سوپای الیەنەکەی لەالیەنی مەعنەوی و ڕاگەیاندنەوە .لەو کاتەدا حوکمەکەیان لە دیلی مەدەنی دەگۆرێت بۆ دیلی جەنگ .چونکە ئاشکرایە کە شەری ڕاگەیاندن چاالکترە لە شەری مەیدان و سەربازی. چوارەم :دیلی موسوڵمان بەھیچ شێوەیەک دروست نییە موسوڵمانی مەدەنی بێ الیەن دیل بکرێت لەالیەن سوپای موسوڵمانانەوە .هه‌روەک چۆن دروست نییە کابرای کافری مەدەنی بێالیەن دیل بکرێت. سەبارەت بە جەنگاوەری موسوڵمان لەکاتی بەدیلگیرانی لەالیەن واڵتێکی تری موسوڵمان یان گروپێکی تری ئیسالمی کە جەنگیان لەنێوان دایە .لەو حاڵەتەدا بە ھیچ شێوەیەک کوشتنی دروست نییە .چونکە خوێنی موسوڵمان حەالل ناکرێت تەنانەت بە دەرچوون لەژێر فەرمانی ئیمامی ڕاستەقینەی موسوڵمانان .١٢هه‌ر گروپێک دەرچوبێت لەفەرمانی خەلیفەی ڕاستەقینە لەکاتی شەر لەگەڵکردنیان دروست نییە دیلیان بکوژرێت و برینداریان تەواو بکرێت و ماڵ و سەروەت و سامانیان وەک دەستکەوتی جەنگ دابەش بکرێت و ئافرەتیان سەبایا بکرێن .١٣هه‌موو ئەمانە پێشەوا عەلی کوری ئەبی تالیب لەشەردا لەگەڵ موعاویە ئەنجامی دان. بەشێوەیەک بریندارەکانی تەواو نەکردن بەڵکوو چارەسەریکردن .هه‌روەها ئافرەت و ماڵ و سەروەتەکەشی دەستکاری نەکردن .لەکاتێک موعاویە دەرچوبوو لەفەرمانی عەلی کوری ئەبی تالیب(رەزای خودا لەهه‌موویان بێت). کەواتە دوای تێرامان و هه‌ڵسەنگاندن و پۆلێنکردنی دەستگیرکراوان بۆ (دیلی نامەدەنی ،دیلی مەدەنی ،کارمەندانی فریاکەوتن و ڕۆژنامەوانان ،دیلی موسوڵمان) .دیلی مەدەنی و کارمەندانی فریاکەوتن و ڕاگەیاندکاری بێالیەن کافر بێت یان موسوڵمان خوێنی پارێزراوە .ناکرێت خوێنی بەهه‌دەر بدرێت .جیاوازی نییە پیاو بێت یان ئافرەت ،گەنج بێت یان پیر .دیلی موسوڵمانی -١٢ئیمامی موسولمانان :واتە خەلیفە ،ئەو کەسەی بە پێی شەرعی خوا بەیعەتی پێدراوە ،وەک خەلیفەی گشتی موسولمانان ناسێنراوە لەالیەن زۆرینەی موسولمانانەوە لە ڕێگای شورای ڕاستەقینەوە .کە ھەندێ لە زانایان پێیان وایە بە درێژای مێژووی ١٤٠٠سالەی ئیسالم تەنھا ھەرچوار پێشەواکە(ابوبکر و عومەر و عوسمان و عەلی) ئەو مەرجەیان ھەبووە .ھەندێکی تر عومەری کوری عبدالعزیزیشی بۆ زیاد دەکەن .ھەندێکیش پێیان وایە ھەتا ڕوخانی دەولەتی عوسمانی حاکمەکان بە خەلیفە ھەژمارکراون .بەشێک لەسەلەفیکانی ئەو سەردەمە پێیان وایە سەرۆکە قانونیەکانی والتە موسولمانەکان مادام موسولمانن ئەوە وەلی ئەمری شەرعین و حوکمی خەلیفەیان ھەیە و دەرچون لەفەرمانیان دروست نیە .ئینجا جیاوازی نیە ئەو دەسەالت دارانە بەزۆر خۆیان سەپاندبێت یان بەشەرعیەتی ھەلبژاردن ھاتبن. -١٣محمد بن علی الشوکانی ،نیل الروطار شرح منتقی الرخبار ،ج ،١٢ص.٤٩٤ 51ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەرچوو لەفەرمانی ئیمام ته‌نها تەمبێ دەکرێت .مەگەر لەسەری ڕوون ببێتەوە کە کەسێکی کوشتووە .ئەوکات لە تۆلە دەکوژرێتەوە نەوەک بە ھۆکاری دیلبوونی. تەنانەت دیلی کافری شەرانگێزیش بەرای توێژەر کوشتنی ڕێی تێناچێت .چونکە زەرەری زیاترە .هه‌روەها نەهامەتی بۆ سەر خاک و وەالتی موسوڵمانان دەھێنێت .وەک ئەوەی بینیمان لەجییهانی نابەرانبەری ھێزی ئەو سەردەمە ته‌نها لە سەر دەستگیرکردنی سەربازێک سوپای جولەکە نیوەی کەرتی غەززەی وێرانکرد .چ جای ئەوەی وەک ئاژەڵ بکوژرێتەوە .بەرژەوەندی چی ئیسالم و موسوڵمانان لەگەڵ ئەوە دایە؟ .مرۆڤێکی ڕۆژئاوایی کە ھیچ زانیاریەکی لەسەر قورئان و ئیسالم نییە ،ببینێ لەسەر شاشەی تیڤی بەبەرچاوی هه‌موو جیهان ئەسیرێک سەردەبرن کە ڕەنگە تەنها باجی هاواڵتیبوونە ڕۆژئاواییەکەی بدات .کەم تا زۆر پەیوەندی بەکردە سەربازیەکانیشەوە نەبێت .دەبێت چ دیدگایەکی سەبارەت بە ئیسالم بۆ دروست ببێت .جگە لە وێنەیەکی خوێنخۆر و تێنوو بەخوێنرێژی و وەحشیگەری؟ .بەشێوەیەک ئیسالمی لەپێش چاو دەکەوێت تەنانەت بێز لەناوھێنانیشی دەکاتەوە .هه‌روەها ھۆکارێکیشە بۆ لەدەستدانی هاوسۆزی بەشێک لە ڕۆژئاوایەکان لەبەرامبەر ئەو ستەمەی لە موسوڵمانان دەکرێت .وەک زۆرجار دەبینین دێنە سەر شەقام و پاڵپشتی بۆ موسوڵمانان دەردەبڕن .جیا لەوەی کە بیانوو دەداتە دەستی دوژمنان بۆ ئەوەی هه‌رچی لەدەستیان بێت بیکەن .نوێترین نمونەش کاردانەوەکانی چەکدارانی شیعەبوو لە جەلەوال و سەعدیە کە بە جارێک لەتۆلەی قەسابخانەکانی داعش لەدژی تایفەی شیعە تەر و وشکیان ئاگردا. سەرەرای هه‌موو ئەمانە کۆمەلێک ئیشکالی گەورەتریش دێنە پێشەوە.سەبارەت بە دیل کوشتن لەالیەن چەکدارانی داعش .گرنگترینییان ئەو بەناو خەالفەتە دەسەاڵتی شەرعی نییە بەسەر گەردەنی زۆرینەی موسوڵمانان .بەڵکوو بەزەبری ھێز لەو شوێنانەی دەسەاڵتیان هه‌یە خۆیان سەپاندووە .کەواتە حاکمی شەرعی نیین کە بەشورا هاتبن و فەرمانی خروج دەربکرێت لەسەر هه‌ر کەسێک کە دژیان بوەستێتەوە .گریمان ئەگەر حاکمی شەرعیش بن ھێشتا خوێنی دیلی موسوڵمانانیان بۆ حەالل نییە ،وەک پێشتر ڕوونمان کردەوە. هه‌روەها جێبەجێکردنی حوکمی کوشتن ته‌نها بەفەرمانی حاکم و دادوەر دەبێت .دوای سەلماندن بەبەڵگە و ئیسپات و دواتر سەپاندن و خوێندنەوەی حوکمەکە لەسەر ئەو کەسانەی موستەحەقی کوشتنن بە شەرعی خوا ،ئینجا حوکمەکە جێبەجێ دەکرێت .نەوەک هه‌ر کەسە و لەالی خۆی دەست بکات بە کوشت و بر وەک ئەوەی لەگرتە ڤیدیۆیەکان دەردەکەوێت. بەشی چوارەم :تۆڵە و سزا شەرعییەکان سزا شەرعیەکان بریتیین لە چەند سزایەکی دیاریکراو لە قورئان و فەرموودە بۆ پارستنی -١٤بروانە :الطاهر ابن عاشور ،التحرير والتنوير ،ج ،3ص .262مصدر الكتاب :موقع التفاسيرhttp:// : .www.altafsir.com 52ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
سنورەکانی خودا کە بە مەفهومی سەردەم بەمافی گشتی کۆمەڵگا هه‌ژمار دەکرێن .بە ئامانجی تەمبێکردنی تاوانکار و پەند وەرگرتن و دوورکەوتنەوەی خەڵکی تر لەو تاوانانە دانراون.١٤ ئەو سزایانەش بریتین لە (کوشتنەوەی لە تۆلە ،سزای زیناکەر و بوختانچی و ئارەق خۆر، دەست برینی دز ،هه‌روەها سزای ڕێگر و شەرانگێزان) .ئەم سزا شەرعیانە دەچنە ژێر خانەی سیستەمی دادوەری کە دوای ساغبونەوەیان لەسەر تاوانبار بە بەلگە و ئیسپات (تحقيق الشروط وانتفاء الموانع) ته‌نها حاکم یان بەفرمانی ئەو جێبەجێدەکرێن .بەھیچ شێوەیەک مافی تاکەکانی کۆمەڵگا نییە هه‌ڵبستن بە جێبەجێکردنیان دوور لە چاوی الیەنی پەیوەندیدار .وەک ابو إسحاق الشیرازی -رحمە اللە -دەلێت (ال يقيم الحدود إال اإلمام ،أو من فوض إليه اإلمام)..15 واتە« :ھیچ کەسێک مافی جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکانی نییە جگە لە ئیمام-دەسەاڵتدار- یان ئەو کەسەی ئەو ڕایسپاردووە» .هه‌ورەها فخر الدین الرازی -رحمە اللە -دەڵێ(:واجمعت االمة على انه ليس االحادى الرعية إقامة الحدود على الجناة) .16واتە« :کۆدەنگی ئومەتی- ئیسالم -لەسەرە کە تاکەکانی کۆمەڵگا بۆیان نیە هه‌لبستن بە جێبەجێکردنی حەددەکان لەسەر تاوانباران» .ئەمەش بۆ سەپاندن و دابینکردنی ئاسایش و ئارامی واڵتە .چونکە ئەگەر ڕەچاوی ئەمە نەکرێت ئەوە فەوزا و کوشتار باڵو دەبێتەوە و بارودۆخەکە لەدەست دەردەچێت .لەتایبەتمەندیە سەرەکیەکانی ئەو سزایانە خێرای جێبەجێکردن ،کەمکردنەوەی ئەرک لەسەر الیەنی پەیوەندیدار ،چەسپاندنی دادپەروەری ،دانەبەستنی تاوانباران ،وەک ئەوەی لە بەندیخانەکانی ئەو سەردەمە بەدی دەکرێت. کۆی سزا شەرعیەکانیش بۆ پاراستنی پێنج شتە زەروریەکان دانراون .کە ژیان بەبێ بوونی ئەوان لەسەرپێ ناوەستێ و تەندروست نابێت ،کە بریتیین لە هه‌رە ئامانجە پیرۆزەکانی شەریعەت کە ئەمانەن( :ئاین ،نەفس ،عەقڵ ،نامووس ،ماڵ) .چەندان ڕێکاری شەرعی و یاسای گیراونەتە بەر بۆ پاراستنی ئەو زەروراتانە .بەشێوەیەک هه‌رکەس سنوور بەزی بکات، هه‌تکیان بکات ،لە دیدگای شەرع بە تاوانبار-مجرم -هه‌ژمار دەکرێت .بەنموونە :ئیسالم شەرعیەتی داوە بە دەسەاڵتداران کە بەرگری لە پاراستنی ئاینی کۆمەڵگا بکەن .هه‌روەها ھێرشکردنە سەر ئاین و پێشێڵکردنی وەک خیانەتی نیشتیمانی هه‌ژمارکردووە. ئەو چەند دێرەی ڕابورد ته‌نها ناساندنێک بوو بۆ سزا شەرعیەکان بۆ ئاشنابوونی خوێنەر بە بابەتەکە .ئەوەی جێی سەرەنجی توێژەرە ،دوای ڕوخانی خەالفەتی ئیسالمی لە بەرواری ١٩٢٤-٣-٢و گۆرینی سیستەمی دادوەری بەتایبەتی-قانونی جینائی -لە جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکان بۆ قانونی دەستکرد کە زیندان و غەرامەی ماددی جێگای گرتنەوە .لە ئەنجامی -١٥المهذب في فقه اإلمام الشافعي لإلمام أبي إسحاق إبراهيم الشيرازي ،ج ،3ص ،445المصدر :موقع شبكة مشكاة اإلسالمية ./http://www.almeshkat.net -١٦بروانە :مفاتيح الغيب ،بفخر الدين الرازي ،دار إحياء التراث العربي – بيروت ،ط 1420 ،3ه) ج ،11ص356 53ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پەراوێزخستنی یاسا ئاینییەکان و حوکمی ئیسالم بەگشتی چەندین پارت و بزوتنەوە و ڕەوتی ئیسالمی بە ئامانجی گێرانەوەی حوکمرانی ئیسالم لەدایکبوون ،وەک کۆمەلی ئیخوان موسلیمین لەمیسر ،ئەلجەماعە الئیسالمیە لەنیمچە قارەی ھیندی ،بزوتنەوەی تالیبان لە پاکستان و ئەفغانستان ،ڕێکخراوی قاعیدە و لقەکانی ،بزوتنەوەی شەبابی موجاھیدینی سۆمال ،ڕیکخراوی بۆکۆ حەرام لەنەیجیریا ،دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام (داعش) ،بەرەی نوسرە...ھتد. ئەگەرچی ئایدیۆلۆژیای هه‌موویان لەیەکەوە نزیکە وەک بانگەشەی بۆ دەکەن کە بریتییە لە ھزری ئیسالمی و کارکردن بۆ گێرانەوەی ئیسالم .بەاڵم لە ڕووی بەرنامە و پرۆگرامی کارکردن لەیەکەوە جیان .بەشێوەیەک هه‌ندێکیان زۆر جەخت دەکەنەوە لەسەر جیهاد و خەباتی چەکداری وەک تاڵیبان و قاعدە و دەوڵەتی ئیسالمی و بەرەی نوسرە ،هه‌ندێکیشیان زیاتر پەرە بەکاری ڕێکخراوەی و مەدەنی و بانگەوازی دەدەن وەک کۆمەڵی ئیخوان موسلیمین لە میسر و لقەکانی تری لە واڵتانی وەک تورکیا و تونس .دوای هاتنە ناو کێشمەکێشمی دەسەاڵت و دەستگرتن بەسەر چەند ناوچەیەک ،زۆربەی ڕەوتە ئیسالمیە توند ڕەوەکان لەهه‌رە کارە لە پێشەکان هه‌ڵدەستن بە جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکان .بەبێ ئامادەکاری و زەمینە سازی کۆمەڵگا کە ئەمەش هه‌میشە بۆتە جێگەی ڕەخنە و توانجی نەیارەکانی ئیسالم و بەشێکیش لە ئیسالمیەکان .ڕوونترین نمونەش بۆ ئەو بابەتە جێبەجێکردنی بەشێک لەو سزایانە بوو لەالیەن ڕێکخراوی بۆکۆ حەرامی نەیجیریا .هه‌روەها بەرەی نوسرە و دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام ناسراو بە (داعش) .پرسیارەکە ئەوەیە بۆچی یەکەم شت دەست بۆ سزا شەرعیەکان دەبرێت؟ ئایا ئیسالم یەکسانە بەو سزا شەرعیانە یان ئەو سزا شەرعیانە بەشێکن لە ئیسالم؟ یاخود بێ جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکان ھیچ دەسەاڵتێک بە ئیسالمی هه‌ژمارناکرێت؟ تامەزرۆی پارتە ئیسالمیەکان بۆ جێبەجێکردنی ئەحکامەکان بەگشتی و سزا شەرعیەکان بەتایبەتی .کەمئەزموونیان لە مەسەلەی حوکمرانی و هه‌ڵنەسەنگاندن و نەخوێندنەوەی واقیع وەک خۆی .گوێنەدان بە قسەی ئەم و ئەو بەبیانووی (الیخافون لومە الئم).١٧ لەالیەکی تر تێپەربوونی زیاد لە نەوەد ساڵ بەسەر پەراوێزخستنی سزا شەرعیەکان لەرووی جێبەجێکردنەوە .دەسەاڵت زەوتکردن لەالیەن دەستەیەکی مافیا و پۆستال لەپێ .پرکردنی واڵت لە ئەمن و دەزگای موخابەراتی .بالوبونەوەی برسیەتی و چینایەتی و نادادی کۆمەاڵیەتی. داپۆشینی گشت دام و دەزگاکانی دەوڵەت بە گەندەڵی ئابووری و ئەخالقی و پیشەی .نەبونی چاودێرییەکیی یاسایی ڕاستەقینە بۆ ڕێگرتن لە بەهه‌دەردانی مافی تاک و مافی گشتی ،نەبونی ئامرازێکی سەردەمی و گونجاو و ڕەچاونەکردنی حیکمەت و دانایی لە شێوازی جێبەجێکردن. ئامادەنەبوونی کۆمەڵگا بۆ جێبەجێکردن و قەبوڵکردنی سزا شەرعیەکان...ھتد .بونەتە ھۆکاری ناشرینکردنی ئەو بەشەی ئەحکامەکانی ئیسالم .کار گەیشتۆتەی ئەوەی تەواوی -١٧ئەمە بەشێکە لە ئایەتی ژمارە( )٥٤سورەتی المائدە کە بەمانای ئەوە دێت :ئیمانداری ڕاستەقینە لە جێبەجێکردنی ئەحکامەکانی ئیسالم لە لۆمەی لۆمەکاران ناترسێت. 54ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
عەلمانیەکان و بەشێک لە ئیسالمیەکان جێبەجێکردنیان بە وەحشیگەری هه‌ژماربکەن .چ جای کافرو بێباوەرەکان. دوای تێرامان و سەرنج و وردبونەوە لە سزا شەرعیەکان و ئامانج و دەرهاوێشتەکانیان ،لەو سۆنگەیەوە کارەکانی دەوڵەتی ئیسالمی لەئێراق و شام هه‌ڵبسەنگێنین .بۆمان ڕوون دەبێتەوە کە جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکانی وەک دەستبرینی دز و دارکاری نوێژنەکەر و بەردبارانی زیناکەر و سەرپەراندنی مورتەد لەجێی خۆیدا نەبوو .بگرە نەوەک هه‌ر نەیان توانی ئامانجەکانیان بپێکن بەڵکوو ڕووی سزا شەرعیەکانیان لەبەرامبەر هه‌موو جیهان ناشرین کرد .بەشێوەیەک ئەگەر کار بۆ ھێنانەوەی حوکمی ئیسالم دەکەن و ڕاستگۆن لەگەڵ پەیامەکانیان .پێویست بوو سەرەتا هه‌ولی ئاسای کردنەوەی بارودۆخەکە و بالو کردنەوەی دادپەروەری و نەھێشتنی برسیەتی و ئاسان کردنی پرۆسەی هاوسەرگیری و بنیاتنانەوەی واڵت و ئەمن و ئاسایش و سەقامگیری...ھتد .ئینجا دەستیان بردبا بۆ سزا شەرعیەکان .هه‌ڵە گەورەکەش لەوەوە دەستی پێکرد کە ڕاستەوخۆ جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکان بە بیانوی (وليشهد عذابهما طائفة من المؤمنين)(النور ،)٢ :واتە« :کۆمەلێک بروادار ئامادەبن لەکاتی جێبەجێکردنی سزاکە». نمایشدەکران لە پێگە کۆمەالیەتیەکان کە لەو ڕێگەیەوە ترس و تۆقاندن و دلە ڕاوکێیان پەخش دەکرد .کە ههرگیز مەفهومی ئایەتەکە ئاماژە بۆ ئەوە ناکات .کە سزا شەرعیەکان لە پێگە کۆمەالیەتیەکان بالوبکرێنەوە .کەواتە ئەنجامدانی ئەو کارانە ئەگەرچی لەبنچینەدا لەشەریعەت چەسپاون بەاڵم مەرجی جێبەجێکردنیان نەهاتبووە جێ .بەمەش دەکرێت بلێن جێبەجێکردنی ئەو سزا شەرعیانە بەم جۆر و شێوازە ھیچ پەیوەندیان بە ئاینی پیرۆزی ئیسالمەوە نیە .تەنیا سەرانی دەوڵەتی ئیسالمی و دارو دەستەکەی لە دەرهاوێشتەکانی بەرپرسیارن نەوەک ئیسالم و پەیامە ئاشتی خوازەکەی. بەشی پێنجەم :جزیە و سەرانە وەرگرتنی جزیە و سەرانە لەسەردەمی پێشینی ئومەتی ئیسالم هه‌بووە و هه‌تا کۆتایهاتن و ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی کەم تا زۆر لە غەیرە موسوڵمانەکانەوە ساڵی جارێک وەرگیراوە. بەم شێوە پێناسەکراوە (الجزية :هي مال يدفعه أهل الكتاب ،ومن يلحق بهم ،إلى المسلمين مقابل حق أو خدمة أو واجب يقوم به الطرف اآلخر) .١٨واتە« :سەرانە :بڕە سەروەتێکە کە خاوەن کتێبە ئاسمانییەکان و هاوشێوەکانیان دەیدەن بە موسوڵمانان لەبەرامبەر مافێک ،یان خزمەتێک ،یان ئەرکێک کە الیەنی بەرامبەر-کە موسوڵمانە -پێی هه‌ڵدەستێت» .ئەمەش لە -١٨آيات مظلومة بين جهل المسلمين وحقد المستشرقين ،د .عمر عبدالعزيز.189 ، -١٩لە ژێر سایەی دەولەتی ئیسالمی دەولەت دەزگایەکی ھەبوو بەناوی دەزگای خەراج یان کۆکردنەوەی زەکات .کە بە خۆشی یان بەزۆر زەکات لە موسولمانەکان وەردەگیرا .ھەرکەس زەکاتی ھەبا و نەیدابا شەری لەگەل دەکرا .وەک ئەوە جەنگەی سەردەمی خەالفەتی ئەبوبەکری سدیق ڕوویدا کە ناونرا» قتال مانعی الزکاە». 55ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بەرامبەر بەخشینیانە لە خزمەتی سەربازی و دابینکردنی ئەمن و ئاسایش و پاراستنی سەرو ماڵیان هه‌روەها لەبەرامبەر زەکاتە کە لەموسوڵمانان وەردەگیرێت .١٩کەواتە چۆن زەکات لە موسوڵمان وەردەگیرێت ئەوهاش سەرانە لە غەیرە موسوڵمان وەردەگیرێت .کە دواتر تێکرای پارەی وەرگیراو لە(سەرانە ،باج ،خەراج ،زەکات) ،لە خزمەتکردنی واڵت وەک بودجە و میزانیەی ئەو سەردەمە خەرج دەکران. ئەو کەسانەی سەرانەیان لێوەرگیراوە پێویستە چەند مەرجێکیان تێدا هه‌بێت .ئاشکرایە کە هه‌رکەس ئەو مەرجانەی تێدا نەبوبێت سەرانەی لێوەرنەگیراوە .ئەو مەرجانەش جێگای ڕەزامەندی زۆربەی فوقەهه‌کانی ئیسالمن ،کە ئەمانەن( :البلوغ ،والعقل ،والذكورة ،والحرية، والمقدرة المالية ،والسالمة من العاهات المزمنة.) واتە« :شەیتانی بوبێ ،20عاقل بێت ،نێر بێت، ئازاد بێت ،توانای دارای هه‌بێت ،خاڵی بێت لە نەخۆشیە درێژخایەنەکان» .کەواتە :منداڵ و شێت و ئافرەت و کۆیلە و نەدار و نەخۆشی درێژخایەن و پەککەوتە و ڕاھیبەکان بەخشراون لە سەرانە لێسەندن .هه‌رکات دەوڵەت نەیتوانی ئەمن و ئەمانیان بۆ بچەسپێنێت ئەوە بە کۆدەنگی زانایان سەرانە وەرگرتن دروست نییە .21هه‌ر وەک چۆن دروست نییە سەرانەیان لێوەربگیرێت لەکاتێک کە خۆیان پارێزگاری لەخۆیان بکەن .وەک دکتۆر عمر عبدالعزیز مامۆستای موقارەنەی ئەدیان و مەزاھیب لە زانکۆی ئەزهه‌ر دەلێت( :ويوم أن تتاح الفرصة ألهل الكتاب أن يقاتلوا مع المسلمين ،فإذا الجزية تسقط عنهم ،ألنها شرعت في مقابل الدفاع عنهم، فيوم أن يقوموا بواجب الدفاع عن أنفسهم مع الدولة اإلسالمية الكبرى التي يعيشون في ظاللها، فإن الجزية تسقط عنهم) .22واتە( :هه‌ر کاتێک بۆ ئەھلی کتاب لوا لەپاڵ موسوڵمانان شەڕ بکەن ،ئەوە سەرانەیان لەسەر الدەکەوێت ،چونکە لە پێناو پارێزگاریلێکردنیان دانراوە ،هه‌ر ڕۆژێک هه‌ستان بە پارێزگاریکردن لەخۆیان لە پاڵ دەوڵەتی گەورەی ئیسالمی کە ئەوان لە سایەی دەژن ،ئەوە سەرانەیان لەسەر الدەچێت) .لەکاتێکدا ئێستا لە ئاستی جیهاندا شتێک نییە بە ناوی دەوڵەتی ئیسالمی وەک ئەوەی ئێران بانگەشەی بۆ دەکات یان چەکدارانی داعش بانگەشەی بۆ دەکەن. ئینجا دروستی وەرگرتنی سەرانە بەو جۆرەی باسمان کرد لەو ئایەتەی قورئان سەرچاوەی گرتووە{ ،قاتلوا الذين ال يؤمنون بالله وال باليوم اآلخر وال يحرمون ما حرم الله ورسوله وال يدينون دين الحق من الذين أوتوا الكتاب حتى يعطوا الجزية عن يد وهم صاغرون} التوبە .٢٩واتە»: ئەی ئیمانداران دژی ئەوانەی کە باوەری ڕاست و دروستیان بە خوا و بە ڕۆژی قیامەت نییە و ئەو شتانەی خودا و پێغەمبەرەکەی بە حەرامیان داناوە بە حەرامی نازانن و پەیڕەوی دینی -20بلوغ :الی مەزھەبی حەنەفی بەکەسێک دەوترێت کە گەیشتبێتە ١٨سال ،ھەروەھا الی شافعیەکان ھەرکەسێک گەیشتبێتە ١٥سال ئەوە بە بالغ بوو ھەژماردەکرێت. -21بروانە :الموسوعة الفقهية الكويتية ،الطبعة الثانية ،دارالسالسل – الكويت 175/15 ،الثةرةكانى دواتر. -22آيات مظلومة بين جهل المسلمين وحقد المستشرقين ،190 ،سەرچاوەی پێشوو١٩٠ ، 56ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هه‌ق نابن ،لەوانەی کە کتێبیان پێدراوە لە(گاور و جوو) بجەنگن ،هه‌تا ئەو کاتەی بە ناچاری باج پێشکەش بە دەوڵەتی ئیسالمی دەکەن( ،لەجیاتی ئەوەی کە گیان و ماڵ و سامانیان پارێزراوە و بەشداری جەنگ ناکەن).23 دیارە کە پەیامبەر(د.خ) هه‌روەها خەلیفەکانیش دوای ئەو سەرانەیان وەرگرتووە .هه‌روەها سەبارەت سەرانە وەرگرتن ته‌نها لە خاوەن کتێبە ئاسمانیەکان ،یان لە بت پەرست و ئاگر پەرستیش دەسەنرێت یان نا .جیاوازیەکی زۆر هه‌یە لە نێوان زانایان و فوقەهه‌کانی ئیسالم. هه‌ندێکیان پێیان وایە بت پەرست و ئاگر پەرستی عەرەب سەرانەیان لێوەرناگیرێت ،لەنێوان دەستبەردار بوونی ئاینەکەیان و شەر سەرپشک دەکرێن .بەاڵم لە غەیرە عەرەبەکان بە تێکرای دەسەنرێت بەمەرجێک ئەگەر موسوڵمان نەبن و مەرجەکانی سەرەوەیان تێدا بەدی بکرێت .بێ گوێدانە ئەوەی خاوەن کتێب و پەیامی ئاسمانین یاخود نا .24دیارە هه‌ر مەزهه‌بە و کۆمەلێک بەلگەی ھێناوە کە لێرە لەبەر کەمی مەودا و پێویست نەبوونی بابەتەکە لەمە زیاتر باسی ناکەین. وەک ئاشکرایە دوای ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی لەبەرواری ١٩٢٤/٣/٢دەوڵەتی ئیسالمی دامەزراو لەسەر ئەساسی شەریعەتی ئیسالم لەسەر تاسەری جیهان کۆتای پێهات .بە شێوەیەک ھیچ واڵتێک بوونی نەما پەیرەوی شەریعەت بکات ،بنەماکانی ئیسالم بکاتە بناغەی دەوڵەت داری .بەڵکوو دەوڵەتی –مواگنە -هاونیشتمانی جێگەی گرتەوە .کە هاواڵتیبوون بریتیە لە بناغە و ئەساسی ئەرک و ماف لە دەوڵەتدا بەبێ جیاکاری ئاینی و نەتەوەی و فیکری .دیارە بەو گۆرانکاریە لە بناغەی سیستەمی حوکمرانی ،یاسای وەرگرتنی باج و خەراج و سەرانە و زەکات هه‌لوەشایەوە .بەتایبەت لە کوردستان و ئێراق شتێک نەماوە بەناوی وەرگرتنی سەرانە و زەکات .ئەوەی بوونی هه‌یە تەنیا بریتیە لە باج و گومرگ نە زیاتر. دیارە نزیکەی سەدەیەکە ئەو یاسا و نەریتە دەوڵەت داریە کۆتای پێهاتووە .بگرە هاواڵتیان جیاکاریەکی ئەو تۆ ناکەن لە نێوان موسوڵمان و غەیرە موسوڵمان .تەنانەت زۆر جار لەالیەن دەسەاڵتداران غەیرە موسوڵمان و کەمینە ئاینیەکان زۆر نازدارتر و ناز کێشراوترن لە موسوڵمان .هه‌ر لەسەرەتای نەوەدەکانەوە حوکمەتی هه‌رێم شانازی بە پاراستنی کەمینە ئاینی و نەتەوەیەکان کردووە .ڕەنگە زۆرجار هه‌ست کرابێت کە ئەوان هاواڵتی پلەیەک و موسوڵمان هاواڵتی پلە دووە. دوای دەست بەسەر گرتنی موسل و تکریت و ناوچەکانی تری سووریا و عیراق لەالیەن چەکدارانی دەوڵەتی ئیسالمی ،کولتووری سەرانەیان لە ماوەی شەو و ڕۆژێک بێ ئامادەکاری -23تەفسیری ئاسان ،بورھان محمد ئەمین. -24الموسوعة الفقهية الكويتية ،سەرچاوەی پێشوو٢٠٥/٤ ،
57ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
و زەمینەسازی ،زیندوو کردەوە .کاتێک مەسیحی و کەمینە ئاینیەکانی تریان خستنە ژێر هه‌ڵبژاردنی یەک لە سێ بژاردەکان( :موسوڵمان بوون ،سەرانە ،بارکردن) دیارە هه‌ر یەک لەو سێ بژاردەیە وەک تاالوێکی ژەھر ئاسا بوو .بەتایبەت لەو کات و تەوقیتە ناهه‌موارە .ھێشتا دەنگی شەرە تەقەی کۆالن بەکۆالن کۆتای نەهاتبوو .نەوەک ئەمن و ئاسایش بەرقەرار نەبوو بوو ،بگرە سەرەتای داروخانی کاروباری ئەمنی و سەربازی بوو. دیارە هه‌ڵوەشانەوەی کولتووری سیاسی و دەوڵەتداری بە شەو ڕۆژێک و گەڕانەوە بۆ سەد ساڵ لەمەو بەر هه‌ر وا ئاسان نییە .هه‌رچەند دەنگ و هه‌رای کەمینە ئاینیەکان لەالیەن ڕۆژئاوا دەبیسترا بەاڵم ئەنجامێکی ئەو تۆی نەبوو ،کە دواجار زۆربەیان ناچار بە کۆچکردن و سەرهه‌لگرتن کران ،بەتایبەت دوای تەقاندنەوەی کەنیسە و شوێنە پیرۆزەکانیان. هه‌روەک ئاشکرایە بەبێ ڕەچاوکردنی مەرج و دابین کردنی ئەمن و ئاسایش و پاراستنیان. سەپاندنی سەرانە کارێکی ناتەندروست و هه‌لەیە لە ڕوانگەی شەریعەتی ئیسالم .تەنانەت ئەگەر دەسەاڵتەکەی دەوڵەتی ئیسالمی شەرعیەتی ڕاستەقینەشی هه‌بێت .بەاڵم هه‌ر خودی دەسەاڵتەکە ھیچ شەرعیەتێکی ئاینی نیە لە ئەستۆی موسوڵمانان چ جای غەیرە موسوڵمان. کەواتە سەپاندنی سەرانە و بە شێوازە کەم تا زۆر پەیوەندی بە ئاینی دادگەری ئیسالمەوە نیە، هه‌رچەند با ئایەتی قورئان و فەرمودەی پەیامبەریش(د.خ) بۆ شەرعیەت دان بەکارەکانیان وەک بەلگە باس بکرێن .چونکە ئایەت و فەرموودەکان کاتێک دەبن بە ھۆکاری دابین کردنی ئەمن و ئاسایش و ھێنانە کایەی سیستەمێکی دادپەروەر کە لە جێگە و شوێنی خۆیان بەکاربێن ، هاورێ لەگەڵ ڕەچاوکردنی حیکمەت و ئامانجەکانی شەریعەت لە ڕەوایەتی پێدانیان .خۆ ئەگەر بەمشێوەیە جێبەجێ نەکرێن .نەوەک هه‌ر نابن بە ڕەحمەت ،بگرە کۆی دەقە پیرۆزەکانی ئیسالم کە لەئەساسەوە بۆ ئاوەدانی و خۆشگوزەرانی و پێکەوا ژیانی کۆمەالیەتی دابەزیون لەکەدار دەکەن ،وەک ئەوەی بینیمان لە سەران و دەسەاڵتدارانی دەوڵەتی ئیسالمی ناسراو بە –داعش.- سەرەنجامی توێژینەوە لەئەنجامی گەشتێکی زانستی کورت و پوخت بەناو سەرچاوەکانی پەیوەندیدار بە بابەتەکە. خستنە ڕووی ڕاستەقینەی بەشەکانی توێژینەوەکە .لێرەدا سەرنج دەخەینە سەر چەندخالێک کە لە سەرەنجامی توێژینەوەکە پێی گەیشتین ،لەوانە: -١کارکردن بۆ گێرانەوەی حوکمی ئیسالم پێویستە ته‌نها لە ڕێگەی ئامراز و وەسیلە جوان و دروستەکان بێت .نەوەک تاوانکاری و ستەم. -٢سەرەنجامی پشێویەکان و کارە نابەجێکانی چەکدارانی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام سەری کێشا بۆ لەباربردنی کۆی پرۆژەی کاری ئیسالمی و شۆرشی سووریا .هه‌روەها بووە 58ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ھۆی سەرهه‌ڵدانی دەیان قەیران لە تێکرای کایەکانی ژیان کە ئەمەش لەگەڵ کرۆکی ئیسالم کۆک نییە .وەک ناشرینکردنی ئاین و کاولکاری و خاپورکردنی ژێر خانی ئابووری و سەربازی. هه‌روەها دەیان قەیرانی تری کۆمەالیەتی و دەروونی. -٣دیل کوشتن چۆن لە نەریتی سەربازی نێودەوڵەتی کارێکی نەشیاو نابەجێیە .لەروانگەی ئیسالمیش پێشگیری لێکراوە .بەھیچ شێوەیەک لەگەڵ ئامانجە پیرۆزەکانی ئیسالم ناگونجێت. بەتایبەت دیلی هاواڵتی و کارمەندانی فریاگوزاری و ڕۆژنامەوانان .ئاینی ئیسالم فەرمانی دەرکردووە مامەلەی جوان و شیاو لە گەل دیلەکان بکرێت نەوەک سوکایەتی پێکردن و سەربرین و کوشتنەوە. -٤تۆڵە و سزا شەرعیەکان بەدەقی گردەبر وەک نوێژوو ڕۆژوو فەرز کراون ،بەبێ بیانووی شەرعی و واقیعی پەراوێزخستنیان دروست نیە .لەهه‌مان کات کۆمەلێک شەرت و مەرج بۆ جێبەجێکردنیان دانراوە .لەکاتی جێبەجێکردنیان بەبێ ئامادەکاری و زەمینە سازی پەروەردەی و فیکری و ئاینی و کۆمەالیەتی و سیاسی ،جگە لەوەحشیگەری شتێکی تر بەرهه‌م ناھێنن. کە ئەمەش لەگەڵ کرۆک و ناوەرۆکی ئیسالم نەگونجاوە. -٥جزیە و سەرانە لەبەرامبەر دابینکردنی ئەمن و ئاسایش و بەخشین لە خزمەتی سەربازی لە کەمینە ئاینیەکانی تر لەالیەن دەوڵەت لە غەیرە موسوڵمانەکان وەردەگیرێت .هه‌روەک چۆن زەکات لە موسوڵمانەکان لەالیەن دەزگای زەکات کۆکردنەوەی دەوڵەت لە موسوڵمانەکان دەسەنرێت .کە دواتر کۆی داهاتەکان لەخزمەتی دەوڵەت وەک میزانیە و بوددجە خەرج دەکرێت .بەبێ دابین کردنی ئەو شتانەی باسکران ،یان لەکاتی پاراستنی سەر و مالیان لەالیەن خودی کەمینەئاینیەکان ،ئەوە مافی دەوڵەت نیە سەرانەیان لێ بسێنێت. لەکۆتایدا ماوەتەوە بلێین ئامانج لەو توێژینەوەیە بریتی بوو لەهه‌ڵسەنگاندنی کارەکانی چەکدارانی دەوڵەتی ئیسالمی شام و ئێراق ناسراو بەداعش لە دیدگای ئیسالم .بەش بەحاڵی توێژینەوەکە و ڕەچاوکردنی سنوری الپەرەکانی توێژینەوە بەکورتی لەسەر چەند برگەیەک دواین .دیارە زۆر کاری تریش هه‌ن پێویستیان بەهه‌ڵسەنگاندنە بەاڵم هه‌ر ئەوەندە لەو توێژینەوەیە جێی دەبێتەوە .ھیوادارین توانیبێتمان ئامانجەکە بپێکین .کە بریتییە لە دەرخستنی ڕووی ڕاستەقینەی شەرع لەسەر ئەو پرسانە .دیارە کەمال و تەواویەتی ته‌نها سیفەتی خودای پەروەردگارە .بۆیە لەسەر هه‌ڵە و کەم و کورتییەکان داوای لێبوردن دەکەین.
59ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
سەرچاوەکان
.١اإلعالن اإلسالمی ،علی عزت باطوظيض ،وەرگێرانی بۆ عەرەبی(:محمد یوسف عدس ،مکتبە االمام البخاری). .٢إعالم الموقعین عن ڕب العالمین ،ابن قیم الجوزیە( ،دراسە وتحقیق :طە عبد الرؤوف سعد الناشر :مکتبە الکلیات األزهرية ، ،مصر ،القاھرە ١٣٨٨ھـ١٩٦٨/م). .٣آيات مظلومة بين جهل المسلمين وحقد المستشرقين ،د .عمر عبدالعزيز. .٤اإليمان ،أحمد بن عبد الحليم بن تيمية الحراني ،دراسة وتحقيق :محمد ناصر الدين األلباني ،المكتب اإلسالمي، عمان ،األردن ،ط1416 ،5هـ1996/م). .٥بحث للتعریف بالنبی صلی اللە علیە وسلم ،المصدر :موقع مکتبە صید الفوائدhttp://www.saaid. : .net/book/index.php .٦تەفسیری ئاسان ،بورهان محمد ئەمین. .٧التحرير والتنوير ،الطاهر ابن عاشور ،مصدر الكتاب :موقع التفاسير: .http://www.altafsir.com .8الشبهات وأثرها في العقوبة الجنائية في الفقه اإلسالمي مقارنا بالقانون ،منصور محمد منصور الحفناوي، (مطبعة األمانة ،ط1406 ،1هـ1986 -م). .9صحيح وضعيف سنن الترمذي ،محمد ناصر الدين األلباني ، ،من إنتاج مركز نور اإلسالم ألبحاث القرآن والسنة باإلسكندرية. .10محمد بن علي الشوكاني ،نيل األوطار شرح منتقى األخبار ،ج ،12ص.494 .11مفاتيح الغيب ،فخر الدين الرازي ،دار إحياء التراث العربي – بيروت ،ط 1420 ،3ه) . .12المهذب في فقه اإلمام الشافعي ،لإلمام أبي إسحاق إبراهيم الشيرازي ،المصدر :موقع شبكة مشكاة اإلسالمية ./http://www.almeshkat.net .13الموسوعة الفقهية الكويتية ،الطبعة الثانية ،دارالسالسل – الكويت. .14مجموع الفتاوى ،ابن تيمية الحراني( ،المحقق :عبد الرحمن بن محمد بن قاسم الناشر :مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف ،المدينة النبوية ،المملكة العربية السعودية الطبعة 1416 :هـ1995/م). • پێگە ئەلیکترۆنیەکان: /٠٣/١١/٢٠١٤/http://www.alarabiya.net/ar/aswaq .١ڕرباح-داعش-وخسائر-العراق.html. -150008-١٥٠٠٠٨/http://newspaper.annahar.com/article. .٢اإلسكوا أزمة العراق ستؤدي إلى ارتفاع الفقر في المنطقة عوامل تخفف األضرار وصادرات. .٣٤٤٥=http://www.alagidah.com/vb/showthread.php?t .٣ .html.٤٩e٤٨٦٤٢٦./http://www.unhcr.org/pages .٤ .٥موقع القرضاوي ،آخر تحدیث( ٠٩:٣٢:مکە) االثنین ٢٤ضفر ١٤٢٨ھـ ١٢/٠٣/٢٠٠٧-مhttp://.، .١٣٥٣=qaradawi.net/index.php?option=com_d 60ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
داعش لە کوێوە هات و تا کوێ دەڕوات؟ (سەرچاوە و ئامانج و لێکەوتەکانی شەڕی داعش دژ بە مرۆڤایەتی) مەهاباد قەرەداغی 61ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
62ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پێشەکی: ئەوەی داعش کردی و دەیکات ،سنووری هەموو جۆرەکانی تووندوتیژی تێپەڕاندووە .پێش داعشیش ڕێکخراوی تیرۆریستی ئەلقاعیدە تووندترین گورزی لە جیهان و مرۆڤایەتی دەوەشاند و ئاکارەکانی لە تووندوتیژیدا کەموێنە بوون .ئەم دوو ڕێکخراوە و چەندینی تر لە ڕۆژهەاڵتی ناوەراست و بەتایبەتیش لەو بستە جوگرافیایەی عێراق و سوریا و سعودییە و دەوروبەریان، دروست دەبن و هەر یەکەیان ڕیکۆردی پێش خۆی دەشکێنێ لە تووندوتیژی و تاوان دژ بە مرۆڤایەتی ،هەمووشیان ئامانجێک کە ڕایدەگەیەنن ئەوەیە کە گوایە بۆ بەرگرییە لە ئایینی ئیسالم و گوایە ئەوەی دەیکەن جیهادە لە پیناوی خودا .بە بیستنی ئەمە پرسیار گەلێک بە مێشکدا گوزەر دەکەن: ئایا تووندوتیژی و کوشتن و وێرانکردن بۆ بەرگریکردن لە هەر ئایینێک ڕەوایە؟! ئایا ئەم ڕەفتارانەی کە بوونەتە سەرچاوەیەک بۆ ئیسالمۆفۆبیای جیهان «سوود» یان«زیان» بە ئیسالم دەگەیەنن؟! ئایا ئایینی ئیسالم ئەوەندە لە خەتەردایە تا پێویست بکات بۆ بەرگریلێکردنی خەڵکانێکیئەوەندە زۆر ببن بە دڕندە و سڵ لە بەکۆمەڵکوشتن و سەربڕین و وێرانکردنی ژینگە و ژیان نەکەنەوە و خەڵکی جیهان بتۆقێنن؟! ئایا تووندوتیژی لە کوێ و کەی چارەسەری کێشەیەکی کردووە تا ئێستا بیکات؟! گریمانخەتەریش لەسەر ئیسالم هەبێت ،بۆچی ئەو گروپانە و ئەو مرۆڤانە جگە لە تووندوتیژی هیچی تریان بە بیر و خەیاڵدا نایەت بۆ بەرگری لە ئایینەکەیان؟ بۆ نموونە ئەنجامدانی پێچەوانەکەی، وەک ئەوەی ماهاتما گاندی ئەنجامی دا و واڵتەکەی و خەلکەکەی لە ڕێگەی «فەلسەفە و ئاکاری ناتووندوتیژیی»ەوە ڕزگار کرد لە داگیرکاری و خۆیشی بوو بە ڕەمزێکی جیهانی بۆ ناتووندوتیژی و ئاشتی. ئامانج لە دروستبوونی داعش: بە پێی فاکتەکان هێزی داعش لە بەشە پەرتبووەکانی ڕیکخراوی ئەلقاعیدە و پاشماوەکانی سوپای عێراق و ئەندامانی حیزبی بەعسی ڕژێمی دیکتاتۆری پێشووی عێراق و پاشماوەی ڕێکخراوی دیکەی مەزهەبی وەک ئەنسار ئیسالم و ئەنسار سوننە و هاوشێوەکانی ،دروست بووە .ئەبووبەکر بەغدادی لە ئێستادا کەسی یەکەم و بڕیاردەری ئەم ڕێکخراوەیە و نازناوی خەلیفەی بەخۆی بەخشیوە ،ئەمەش واتای ئەوە دەدات کە دەیەوێت لەسەر هەمان ڕێبازی حوکمڕانی دەوڵەتی ئیسالمی بڕوات کە لە عێراق و شام لە سەرەتای هاتنی ئیسالمەوە دروست بوو کە سەرەتا ناوی «دەوڵەتی مەدینە» بوو ،دواتر بە فراوانبوونی بەهۆی شەرەکان و داگیرکردنی ناوچە و واڵتانی تر ناوی «دەوڵەتی ئیسالمی» لێ نرا .سەرەتا چوار خەلیفەی ڕاشیدی و ئینجا خەلیفەکانی ئومەوی و دواتر عەباسی و هتد ،درێژەیان بە حوکمڕانی دەوڵەتی 63ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئیسالمی دا .بەهۆی ئەم شێوازە لە حوکمڕانی ئایینیان کردە ئامرازێک و فەرمانڕەوایەتی و دەسەاڵتیان کردە ئامانج .ئەم شێوازە لە حوکمڕانی و کردنی ئایین یان مەزهەبی ئایینی بە ئامراز بۆ گرتنەدەستی دەسەاڵت و فراوانکردنی قەڵەمڕەوی دەسەاڵت بوو بە نەریتێکی باو و ئیمپراتۆریەتەکانی ساسانی و عوسمانیش بەکاریان برد و تەنانەت ئێستاش لە هەندێ واڵتدا ئایین وا بەکار دەبرێت ،کۆماری ئیسالمی ئێران و سعودیەی عەرەبی دوو نموونەی بەرچاوی ڕۆژهەاڵتی ناوەراستن کە ئایین وەک ئامرازی جێگیرکردن ،پتەوکردن و فراوانکردنی دەسەاڵتی سیاسی و کارگێری واڵت بەکار دەبەن و دەیانەوێ بەوهۆیەوە هەژموونی زیاتریان بەسەر واڵتانی تری دەوروبەریانەوە هەبێت و بۆ ئەو مەبەستەش ملمالنێی تووندی یەکتری دەکەن. سەرەتا ئەم گروپە تیرۆریستییە ناویان لە خۆیان نا ‹دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام› و کورتکراوەکەی ناوەکەی بوو بە «داعش» .ناوەکەی بە زمانی ئینگلیزی «Islamic State »in Iraq and Leventeکە کورتکراوەکەی «»ISILـە ،وەیان Islamic State in Iraq and Shamکە کورتکراوەکەی دەبیتە ISISبەکار دەبرا .پاشتر ناوی خۆیان گۆڕی بە «دەوڵەتی ئیسالمی» کە کورتکراوی ناوەکە و بەکارهێنانەکەی لە الی ئێمە هەر بە داعش مایەوە و ئەو ناوەش بوو لە فەرهەنگی سیاسی و سەربازیدا چەسپا و لە نووسینەکاندا هەر ئەمە بەکار دەبرێت. ئامانج لە دروستبوونەکەی بە ناوەکەیەوە پەیوەستە ،واتە ئامانجیان دروستکردنی دەوڵەتێکی ئیسالمییە و گەشەپێدان و فراوانکردنیشی تا ئەو ڕادەیەی جوگرافیای زیاتر و زیاتر بگرێتەوە پەیوەستە بەو جیهادەوەی کە ڕایانگەیاندووە و زۆرێکیش لە پیاوانی عەرەب لە واڵتانی عەرەبی جیاوازە و تەنانەت لە واڵتانی جیهان و هەڵگری ناسنامەی واڵتانی جیاوازی جیهانی ڕاکێشاوەتە نێو ڕێکخراوەکەوە .لەو شەڕانەی کە بە ناوی جیهادەوە دەیکەن سڵ لە هیچ جۆرە پێشێلکارییەکی مافەکانی مرۆڤ ناکەنەوە و بەکۆمەڵکوشتن و بەکۆیلەکردنی مرۆڤ ئەو شێوازانەیە کە داعشی پێ دەناسریتەوە و بووەتە ناسنامەی داعش لە کۆهزری جیهان. سەرچاوەکانی داهاتی داعش بریتییە لەو دەستکەوتانەی کە لە شەڕەکانەوە دەستیان دەکەوێت. داگیرکردنی هەر شوێنێ بۆ ئەوان جیا لەوەی بۆ فراوانکردنی سنووری دەسەاڵتیانە ،هاوکات بەتااڵنبردنی سامانە سروشتی و مرۆیییەکانیشیانە .بەدیلگیراوەکان الی ئەوان ئەگەر پیاو بن دەیانکوژن و ئەگەر ژن بن دەیانکەن بە کۆیلەی سێکس و وەک سەبایا ڕەفتاریان لەگەڵدا دەکەن بەو پێیەی ئەوان دەستکەوتی شەڕن و دەبن بە موڵکی ئەوان .ئەوان بەهۆی شەڕی جیهادەوە دەستیان بەسەر چەندین شاری گرنگدا گرتووە لە عێراق و لە شام ،دەستگرتنیان بەسەر بیر و پااڵوتگەی نەوت و سەرچاوەکانی ئاو ،وای کردووە ڕۆژانە ملوێنەها دۆال بەدەست بهێنن و وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی زۆر دەوڵەمەند ،مەترسی بۆ سەر جیهان بە گشتی و عێراق و کوردستان بە تایبەتی دروست بکەن .هەوڵدانی ئەوان بۆ دەستگرتن بەسەر 64ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
شارە سنوورییەکان بە تایبەت بۆ ئەوەیە وەک پێگەیەکی خۆیان بەکاری ببەن بۆ چوونە نیو واڵتانی دراوسێی و ئەوانیش داگیر بکەن. باکگراوندی خەلیفەکەی داعش: دەربارەی ئەبوبەکر بەغدادی کەم زانیاری هەیە ،ئەوانە نەبێت کە لە سایتەکانی سەر بە گروپە تیرۆریستەکە خۆیانەوە باڵو دەبێتەوە .بە پێی ئەو زانیارییانە ئەبوو بەکر بەغدادی بڕوانامەی دوکتۆرای هەیە لە شەریعەی ئیسالمی لە زانکۆی بەغداد .ئەو سەرەتا گروپێکی میلیشیای لە ناوچەی دیالە و تکریت دروست کردووە تا پەیوەست بن بە ڕێکخراوی تیرۆریستی ئەلقاعیدەوە و لە الیەن ئەمریکییەکانە دەستگیرکراوە و چوار ساڵ حوکمی زیندانی بەسەردا سەپێندراوە . لە زینداندا بەردەوام بووە لە کاری ڕێکخستنی گروپی تیرۆریستی و لە ساڵی ٢٠٠٩دا لە زیندان دەرچووە .لە کاتی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیسالمی ناوی لە خۆی نا خەلیفە ئیبراهیم و الیەنگرانی وایان بانگ دەکرد. زنجیرەی ڕووداوەکان: بە پێی ڕاپۆرتێکی سی ئێن ئێن و هەندێ لە کەناڵە هەواڵییەکانی دیکەی دنیا ،زنجیرەیەک ڕووداوی پێکەوە پەیوەست هەن لە دوای ڕووخاندنی ڕژێمی سەددامەوە دەست پێدەکەن و پەیوەندیدارن بە دروستبوون و ئامانجەکانی داعشەوە ،بەم شێوەیەی خوارەوە: • ساڵی :٢٠٠٤ئەبوو مەسعەب ئەلزەرقاوی ڕێکخراوی ئەلقاعیدەی لە عێراق دامەزراند. • ساڵی :٢٠٠٦لە ژێر فەرماندەی ئەبومەسعەب ،جیهاد دژ بە شیعە لە عێراقدا دەستی پێکرد .کردنی مەزهەبی جیاواز بە ئامرازێک بۆ بەهێزکردنی ملمالنێکان باکگراوندێکی دێرینی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی و لە سەردەمی جێنشینەکانی پێغەمبەری ئیسالم عومەری کوڕی خەتاب و عوسمانی کوڕی عەفان و عەلی کوڕی ئەبوتالیبەوە دەستی پێکرد و ملمالنێکەش بۆ ئەوە بوو کە کێ ڕەوایەتی و مافی ئەوەی هەیە ببێت بە خەلیفە و دەسەاڵتی قەلەمڕەوی دەولەتی ئیسالمی بە دەستەوە بگرێت .بۆ بەدەستەوەگرتنی دەسەاڵت هەتا ئێستاش کەڵکئاوەژوو لەم جیاوازی مەزهەبییە لە ئیسالمدا بەکار دەبرێت و دەکرێ بڵێین درێژکراوەی هەمان ئارێشەیە و مەبەستیش لێی هەمان مەبەستە. • لە مانگی حەوتی ٢٠٠٦دا ئەبو مەسعەب کوژرا لە الیەن هێزەکانی ئەمریکاوە لە عێراق. ئەبو ئەیوب ئەلمسڕی جێگەی گرتەوە کە بە ئەبو حەمزەی موهاجیریش دەناسرا. • لە مانگی دەی هەمان ساڵدا ئەبو ئەیوب ئەلمسری «دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق»ی ڕاگەیاند و ئەبو عومەری بەغدادی وەک سەرکردەی ڕێکخراوەکە ناساند. • ساڵی :٢٠١٠لە مانگی نیساندا کە ئەبوو عومەر بەغدادی کوژرا ،ئەبو بەکر بەغدادی بوو بە سەرکردەی «دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق». 65ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
• ساڵی :٢٠١٣لە هەشتی نیساندا ،دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق ڕایگەیاند کە موجاهیدەکانی ئەلقاعیدەشی گرتۆتە خۆی و هەروەها هێزەکانی جەبهەتولنوسراشی لە سوریا گرتۆتە خۆی، بۆیە ناوی «دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام»ی بۆ دانرا .بەاڵم سەرکردەی بەرەی نوسرا ئەبو موحەمەدی جەوالنی ڕەتیکردەوە ببێت بە بەشێک لە دەوڵەتی ئیسالمی و لە ژێر ڕکێفی بەغدادیدا بێت ،بۆیە لێکترازان ڕوویدا و شەڕ کەوتە نێوان داعش و بەرەی ئەلنوسرا. ساڵی ٢٠١٤ترسناکترین ساڵی دنیا بەهۆی داعشەوە: دوای ڕوونبوونەوەی تەواوی ئامانجەکانی ئەم ڕێکخراوە تیرۆریستییە بۆ جیهان ،ملمالنێی سەخت و ڕووداوی دڵتەزێن ڕوویاندا ،کە دەکری گرنگترین ڕووداوەکانی بەم شیوەیەی خوارەوە پۆلێن بکەین: • ساڵی :٢٠١٤لە مانگی دووەمی ساڵدا ئەلقاعیدە ڕایگەیاندەوە کەپەیوەستە بە ڕێکخراوی داعشەوە و لە سوریا دەستیان بە پەالماردانی کوردەکانی سوریا کرد .لە مانگی مایسی هەمان ساڵدا داعش ١٤٠کوڕی کوردی قوتابی فڕاند و ناچاری کردن کە دەرسی تیۆلۆجی ئیسالمی وەربگرن . • لە نۆی حوزەیراندا ،هێزی میلیشیای داعش لە عێراق پەالماری موسڵیان دا و فڕۆکەخانە و وێستگەی تەلەفیزیۆن و باڵەخانەی پارێزگای موسڵیان گرت .سوپای عێراق هەموو تفاقی سەربازییان بۆ بەجێهێشتن و ڕایان کرد ،بەوەش ورەی سوپای عێراق بە تەواوی ڕووخا و ورەی داعش بڵند بووەوە و پەالمارەکانی بە خێرایی بەردەوامیی پێ دا .تا بیستویەکی هەمان مانگ دەستیان بەسەر شارەکانی ئەلقائیم و تکریت و هەندێ شارۆچکەی تری عێراقدا گرت . • لە ٢٨ی حوزەیراندا کوردستان هێزی پێشمەرگەی بۆ پاراستنی سنوورەکانی ناردە سەنگەرەکانەوە و سەرۆکی کوردستان مەسعود بارزانی داخوازی لە پێشمەرگە خانەنشینکراوەکانیش کرد کە بێنەوە مەیدان بۆ بەرگری لە کوردستان ،داوای لە خەڵکی کوردستان کرد کە خۆ ئامادە بکەن بۆ پیادەکردنی دروشمی کوردستان یان نەمان ،چونکە پێشبینی پەالماردانی کوردستانی کرد و بە کرداریش دوای چەند هەفتەیەک داعش پەالماری کوردستانیشی دا و بەرگری لە الیەن پێشمەرگەوە بووە هۆی ئەوەی شەری مان و نەمان بکەن بۆ پاراستنی کوردستان. • لە ٢٩ی حوزەیراندا داعش ڕایگەیاند کە ئامانجیان دروستکردنی دەوڵەتێکی ئیسالمی سنوورنەناسە ،بەمەش مەبەستیان ئەوە بوو هەموو جیهان دەکەن بە ئامانج و پەالماری هەموو جیهان دەدەن و تیایاندا دەولەتی ئیسالمی ڕادەگەیەنن .ئەبو بەکر بەغدادی خۆی وەک سەرکردەی ملیاردونیوێک موسوڵمانی هەموو جیهان ناساند و هەر ئەو دەمیش ناوی دەوڵەتەکەیان گۆڕی بە «دەوڵەتی ئیسالمی». • لە ٣٠حوزەیرانی ٢٠١٤دا ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان ئاوارەبوونی یەک ملیۆن و 66ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دووسەدهەزار کەسی ڕاگەیاند کە بەهۆی شەڕەکانی داعشەوە لە ماڵ و حاڵی خۆیان هەڵکەندراون و ئاوارە بوون .زۆربەی ئەم ئاوارانەش دەهاتنە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان ،لە کاتێکدا کە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی کێشەی ئابووری بۆ دروست بوو بوو بەهۆی زەوتکردنی بەشەبودجەکەی لە الیەن عکومەتی ناوەندی عێراقەوە کە نووری ئەلمالکی سەرۆک وەزیرانی بوو .بەهۆی ناهاوسەنگی تفاقی شەڕ و سوپایی هێزەکانی پێشمەرگە و هێزەکانی داعش کە ئەوان تەواوی تفاقی سوپای عێراقیان بەدەست کەوتبوو ،ئاسان نەبوو بەرامبەریان بگیرێت، بۆیە سەرۆکی کوردستان داوای لە ئەمەریکا و واڵتانی ڕۆژئاوا کرد کە چەکی قورس بۆ پێشمەرگە بنێرن و ئەوانیش خێرا بەدەنگییەوە هاتن و چەکیان ڕەوانەی عێراق و کوردستانیش کرد. • لە هەمان ڕۆژدا پێنتاگۆنیش ناردنی سێ سەد ڕاوێژکاری سەربازی بۆ عێراق ڕاگەیاند بۆ ئەوەی لەپاڵ ئەو ٨٠٠پسپۆرەی تری ئەمریکادا هاوکاری حکومەتی عێراق بکەن. • لە تەمووزی ٢٠١٤دا لە سوریا سەرکردەی سوپای ئازادی سوریا عومەر ئەبو لەیال کە بەرهەڵستکاری ڕژێمی بەشار ئەسەدە ڕایگەیاند کە هەموو شارەکانی نێوان دیرالزور و شارە سنوورییەکانی سوریا لەگەل سنوورەکانی عێراق کەوتنە دەستی داعشەوە .داعش دەستی گرت بەسەر تەواوی کێڵگە نەوتەکانی ئەو ناوچانەوە کە ڕۆژانە دەیتوانی ٧٥٠٠٠حەفتا و پێنج هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت .لە حەڤدەی تەمووزدا داعش ڕایگەیاند کە ٢٧٠کەسی کوشتووە کە ویستوویانە کێڵگەکانی گاز بگرنەوە. • لە بیست و چواری تەمووزیش داعش دەستی کرد بە تەقاندنەوەی شوێنە پیرۆزەکانی موسڵ و هەندێ لە مزگەوتەکان و کەنیسەکان. • لە سەرەتای ئابی ٢٠١٤دا داعش پەالماری شاری شنگالی دا ،کە دانیشتوانەکەی کوردی سەر بە ئایینی ئێزیدین .دانیشتوانەکەی هەڵهاتن و تاقە ڕێگەشیان چوونیان بوو بۆ سەر چیای شەنگال کە بەهۆی سەختی ڕێگاکەی و گەمارۆدانییەوە لە الیەن داعشەوە کارەساتی مرۆیی لەو شوێنە ڕووی دا و ژمارەیەکی زۆر خەلک مردن ،بە تایبەتیش منداڵ و پیر و پەککەوتە و کەمئەندامەکان ،بەاڵم زۆرێک لە خەڵکی گوندەکانی دەوروبەری و خودی شەنگال کەوتنە دەستی داعشەوە .زۆرینەی پیاوە دیلەکان بە کۆمەڵ کوژران و ژنەکانیش وەک سەبایا مامەڵەیان لەگەڵ کرا .وەک دەستکەوتەکانی شەڕ دابەش کرانە سەر پیاوە تیرۆریستەکان و وەک کۆیلەی سێکس کڕدران و فرۆشران« .نیکاح الجهاد» دەستەواژەیەکە داعش بەکاری دەبەن و پەیرەوی دەکەن ،ئەویش مەزەندە دەکرێت چوار تا پێنج هەزار کچ و ژنی ئێزدی لە دەستی داعشدا بێت .شەنگال لە دەستی داعش مایەوە ،تا ڕۆژانی کۆتایی ساڵی ٢٠١٤کە هێزی پێشمەرگەی کوردستان و بەسەرپەرشتی سەرۆکی کوردستان خۆی کە فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەشە ،شەنگال ئازاد کرا و هەو بۆ ئازادکردنی دەوروبەریشی دەدرێت. 67ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
• هاوکاتی گرتنی شەنگال شەری قورس دژ بە کانتۆنەکانی ڕۆژئاوای کوردستان و بەتایبەتیش کوبانێ کە شارێکی هاوسنوورە لەگەل باکووری کوردستان لە تورکیا دەستی پیکرد و خەڵکی ئەو شارە ئاوارە بوون .هێزەکانی کورد کە بریتی بوون لە یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) و یەکینەکانی پاراستنی ژنان (یەپەژە) و هێزە جەکدارەکانی حیزبەکانی دیکەی ڕۆژئاوای کوردستان کە بەرەیەکی هاوبەشیان پێکهێناوە ،شەری بەرگریکارانەی قورسیان دژ بە داعش کرد .یەپەژە هێزێکی ژنانی مەشقپیکراوە ،بوونە جێگەی سەرنجی دنیا بەهۆی ئەو قارەمانیەتییەی کە لە شەڕی دژ بە داعش دەیانکرد .ئەم هێزانە سەرەڕای ئازایەتییان بۆ بەرگری لە کوبانێ بەهۆی نەبوونی چەکی قورسەوە کە بەرامبەر بەو چەکانە بیت کە داعش بەکاریان دەبردن ،پەرلەمانی کوردستان بڕیاڕی دا هێزی پشتیوانی پێشمەرگەی کوردستان و چەکی قورسی پێویست ڕەوانەی کوبانێ بکات .بە هاوئاهەنگی ئەم هێزە کوردییانە و بۆردومانی فڕۆکە جەنگییەکانی هاوپەیمانان ،داعش لە کۆبانێش زیانی گەورەی پێکەوت و پاشەکشەی پێکرا. • لە هەشتی ئابدا ،فڕۆکەی ئەمریکی دەستی کرد بە بۆردومانی مۆڵگەکانی داعش .سەرۆکی ئەمریکا باراک ئۆباما ڕایگەیاند هیزی ئاسمانی بە شێوەیەکی چڕتر بەکار دەبەین ئەگەر پێویست بکات .چونکە داعش مەترسییەکی ڕاستەقینەی بۆ سەر کەمایەتییەکانی سەر بە ئایینی جیاواز هەبوو ،چەشنی مەسیحییەکان و ئێزیدییەکان ،لە موسڵ و شەنگال کە تووشی زیانی زۆری گیانی و تەنانەت جینۆساید بوونەوە. • لە تۆڵەی ئەم هێڕشانەی ئەمریکاشدا داعش لە نۆزدەی ئابدا لە ڕێگەی گرتەیەکی ڤیدۆوە کە لە کەناڵەکانی خۆیانەوە باڵویان کردەوە ڕۆژنامەنووسی ئەمریکی جەیمس فولی گۆشاوگۆش سەربڕی و پیشانی دنیای دا. • لە دووی ئەیلوویشدا ملی ڕۆژنامەنووسی بەریتانی «ستێڤن سۆتلۆف»یشی بە هەمان شێوە لێکردەوە و پیشانی دا و پەیامی هەڕەشەی بۆ بەریتانیاش نارد. • لە یانزەی ئەیلوولدا دەزگای هەواڵگری ئەمریکا سی ئای ئەی CIAڕایگەیاند کە خەڵکی زۆری هاواڵتی واڵتانی جیاواز هەڵگری ناسنامەی واڵتانی ڕۆژئاوا لەگەڵ داعشدا هەن .سەرەتا ڕایانگەیاندبوو کە گروپی تیرۆریستی داعش بە ١٠٠٠٠دە هەزار کەس مەزەندە دەکەن ،بەاڵم ژمارەی نوێیان سەبارەت بە داعش لە یانزەی سێپتەمبەردا کە یادی پەالمارە تیرۆریستییە گەورەکەی ئەلقاعیدە بوو بۆ سەر باڵەخانەکانی سەنتەری بازرگانی جیهان و باڵەخانەی پێنتاگۆن ،باڵوکردەوە و گوتیان ،کە ژمارەیان لە نێوان ٢٠٠٠٠بیست هەزار تا ٣١٥٠٠سیی و یەک هەزار و پێنج سەد کەس دەبێت. • لە سیازدەی ئەیلوولی ٢٠١٤دا داعش دیسانەوە ڤیدیۆی سەربڕینی کرێکارێکی بەریتانی باڵو کردەوە کە ناوی دەیڤید هاینێس بوو ،کە بووە سێیەمین کەسی بیانی کە داعش پێشتر 68ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
گرتبوونی و لەو کاتەدا بە سەربڕینیان پەیامی هەڕەشەی ئاراستەی ڕۆژئاوا دەکرد .هەر لەو ڤیدیۆیەدا هەڕەشەی سەربڕینی ئاالن هێنینگ ،هاواڵتی بەریتانی کرد .لە ڤیدیۆکەدا وا دەردەکەوت کە سەربڕەکەی دەیڤید هاینێس هەمان سەربڕی ستێڤن سۆتلۆف و جەیمس فولی بوو. • لە ٢٣ی ئەیلوولدا بەریتانیاش بە فڕۆکە بۆردومانی مۆڵگەکانی داعشی کرد لە نزیک ڕەققە لە سوریا. • لە ٣ی تشرینی یەکەم (ئۆکتۆبەر)دا داعش ڤیدیۆیەکی تری سەربڕینی ئاالن هێنینگ باڵو کردەوە و پەیامی هەڕەشەی ئاراستەی ئەوانە کرد کە بەشدار دەبن لە بۆردومانکردنی شوێنەکانی داعش لە عێراق و سوریا و بە هەمان شێوە هەڕەشەی کوشتنی کرێکارێکی تریان کرد بە ناوی پێتەر کاسیگ. • لە ٣ی تشرینی دووەمی ،٢٠١٤حکومەتی عێراق ڕایگەیاند کە داعش ٣٢٢کەسی کوشتووە لە خێڵی ئەلبومینر ،بە پێی سەرۆکی خێڵەکە لە ١ی تشرینی دووەمیشدا ٧٥ئەندامی تری خێڵەکەی لە الیەن داعشەوە کوژرابوون. • لە ١٣ی تشرینی دووەمدا داعش ڤیدیۆیەکیان باڵوکردەوە کە ١٧خولەک پەیامی ئەبوبەکر بەغدادی بوو ،تێیدا هەڕەشەی لە هێزی هاوپەیمانی دەکرد و بە الواز و بێهێز ناوی دەبرد و پێی وا بوو کە شکست دەهێنن و ناتوانن کاریگەرییان هەبێت لەسەر داعش .لەو پەیامەدا فەرمانی بە ئەندام و الیەنگرەکانی گروپی تیرۆریستی داعش کرد کە جیهاد بکەن و جیهان ئاگر بدەن لە دژی هەموو زوڵم و زۆرێک و بە تایبەتیش ئاماژەی بە ئەمەریکا کرد .ئۆباماش بڕیاری ناردنی ١٥٠٠پسپۆری دیکەی سەربازی بۆ عێراق دەرکرد. • لە ١٤ی تشرینی دووەمدا ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند کە داعش تاوانی شەڕی دژی هاواڵتییان ئەنجامداوە کە تاوانە دژی مرۆڤایەتی و کەیسەکەی ئاراستەی دادگای نێودەوڵەتی کرد. • لە ١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤دا داعش سەربڕینی هاواڵتی ئەمریکی (پێتەر کاسیگ) ی ڕاگەیاند لە گرتەیەکی ڤیدیۆییدا پیشانی دا .پێتەر بە عەبدولرەحمان کاسیگیش ناسرابوو، بوو بە پێنجەمین هاواڵتی ڕۆژئاوایی کە سەری بڕدراو و وەک هەڕەشە بەکار بران دژی هێزی هاوپەیمانان و واڵتانی ڕۆژئاوا. بیری تووندوتیژئامێزی داعش لە کوێوە سەرچاوە دەگرێت؟ بە پێی لێکۆڵینەوە و ئامارەکانی هەندێ لە سایتە فەرمییەکان ،ژمارەی سەرسورهێنەر بەرچاو دەکەون و بۆمان دەردەخەن کە بیری تووندرۆیی ڕەگی داکوتاوە لە نێو کولتوور و پەروەردەی ئایینی .خەڵک وا پەروەردە دەکرێن کە پێیان وابێت هەردەم خەتەر لەسەر 69ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دینەکەیان هەیە و تەنها لە ڕێگەی تۆقاندن و تووندوتیژییەوە دەتوانن ئایینەکەیان بپارێزن! کە تووندوتیژیش بوو بە نەریت و بە نۆرم و بیرکردنەوە و قاڵب ،چارەسەرکردنیشی دەبێتە مەحاڵ و هەر ڕێکخراوێکی تیرۆریستی بنبڕ بکرێت ،دوای ماوەیەک یەکێکی تری تووندتر لە جێی شین دەبێتەوە .تۆوەکە زۆر بەرباڵو بە نێو خاکی هزری خەڵکدا چێندراوە و ئاودەدرێت و بەردەگرێت و بەرهەمەکەشی وەک دەبینین وتار و ئاکاری زەبروزەنگئامێزە لە تەواوی جیهان. بڕواننە ئەم ژمارە مەترسیدارانە: • بە پێی «جاکارتا پۆست» %٤٠ی ئەندەنووسییەکان تووندوتیژییان قبوڵە بۆ بەرگری لە ئیسالم! • بە پێی «پیو گڵوباڵ» %٦٨ی ئیسالمە فەلەستینییەکان دەڵێن هێڕشی خۆکوژی بۆ بەرگری لە ئیسالم ڕەوایە! • %٤٣ی موسوڵمانانی نایجیریا هێڕشی خۆکوژی دژی خەڵکی مەدەنی بۆ بەرگری لە دین بە ڕەوا دەزانن! • %٣٨ی ئیسالمەکانی لوبنان و %١٥ی موسوڵمانانی میسر و %١٢ی موسوڵمانانی ئوردون کوشتنی خەڵک بۆ بەرگری لە ئایینەکەیان بە ڕەوا دەزانن! ئەم بیرکردنەوەیە جیهان بەرەو کوێ دەبات؟! ئیسالمی سیاسی وەک سەرچاوەی سەرەکی ئەو پەروەردەیەیە کە هاواڵتی ئاسایی واڵتانی موسوڵمان لەسەر ئاکاری تووندوتیژی ڕادەهێنێت و لە هۆش و بیریاندا دەیچەسپێنێت. بەڵگەیەکی ڕوون و مەترسیدار بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەم بۆچوونە ،ئەم ئامارانەی خوارەوەن: oبە پێی لێکۆڵینەوەیەکی ‹سەنتەری کۆمەاڵیەتی کۆهیژن› ،یەک لە سێی قوتابیانی موسوڵمان لە بەریتانیا پشتیوانی لە کوشتن دەکەن لە پێناوی ئیسالم. oبە پێی توێژینەوەی ‹پۆلسی ئێکسچەینچ› ،یەک لە سێی موسوڵمانانی بەریتانیا باوەڕیان وایە هەرموسوڵمانێ لە دینی خۆی وازبێنێت پێویستە بکوژرێت. oبە پێی لێکۆڵینەوەکانی ‹پیو ڕیسێرچ› %٨٤ی موسوڵمانانی میسر سزای کوشتن بە ڕەوا دەزانن بۆ ئەو کەسەی کە واز لە ئیسالم بێنێت. %٨٦ oی موسوڵمانانی ئوردون %٣٠ ،ی موسوڵمانانی ئەندەنووسیا%٧٦ ،ی موسوڵمانانی پاکستان%٥١ ،ی موسوڵمانانی نایجیریا سزای کوشتن بە ڕەوا دەزانن بۆ موسوڵمانێ کە واز لە دینی خۆی بێنێ. oهەر هەمان سەرچاوە لە ساڵی ٢٠١٣ئەنجامی توێژینەوەکانی دەرخستووە و دەڵێ %١٩ی موسوڵمانەکانی ئەمریکا باوەڕیان وایە هێڕشی بۆمبی خۆکوژ بۆ بەرگری لە ئیسالم ڕەوایە. %٣٩ oی موسوڵمانانی مالیزیا هەمان ڕایان هەیە و کوشتن لە پیناوی ئیسالم بە ڕەوا دەزانن. 70ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
oبە پێی «دای پرێس» یەک لە پێنجی موسوڵمانانی ئوستۆرالیا باوەڕیان بە سزای کوشتنی کەسێک هەیە کە ئیسالم بەجێبهێڵێت. سەنتەرەکانی توێژینەوە لە والتانی ڕۆژئاوا بەردەوام لێدەکۆڵنەوە و ئامار لەبارەی تووندوتیژی گروپە تووندڕۆکان و ئەو خەڵکانەش کۆدەکەنەوە کە لەگەڵ گروپە تووندڕۆکاندا سەر بە هەمان ئایینن .ئەم ژمارە مەترسیدارانە وایان کردووە جیهان لە ئیسالم بتۆقێت .بۆیە زۆر ناوەندی لێکۆڵینەوە ئیسالم وەک تۆقێنەری جیهان ناودەبەن .پرسیارەکە ئەوەیە ،ئەم وێنە و وێنایەی کە ئیسالمی سیاسی و گروپە تیرۆریستییەکان سەبارەت بە ئیسالم دروستیان کردووە ،هیچ سوودێکی بۆ ئیسالم هەیە ،یاخوود بە پێچەوانەوە؟ بێگومان نەخێر ،پیچەوانەکەی تەواوە. دەرەنجام: سەبارەت بە پرسیاری سەرەکی ئەم لێکۆڵینەوەیە کە هاوکات ناونیشانی بابەتەکەشە ،داعش لە کوێوە هات و تا کوێ دەڕوات؟ بە پێی بەدواداچوونی زنجیرەی ڕووداوەکان و ژمارە مەترسیدارەکانی کوشتن و بڕین و بەکۆیلەکردن و سەربڕین و دەربڕینی هەرەشە و هەموو ئەو تاوانانەی کە دژ بە مرۆڤایەتی ئەنجامیان داوە ،دەمانگەیەنن بەو دەرەنجامانەی خوارەوە کە وەاڵمی پرسیارەکەشن: • بیری نەژادپەرستی نەتەوەیی عەرەبیی لە الیەکەوە و بیری ئیسالمی سیاسی توندڕۆ و ملمالنێ میژووییەکانی نیوان مەزهەبەکانی ئیسالم و بە تایبەتیش شیعە و سوونە ،پێکەوە فەلسەفەی پشت داعشن. • پەروەردەی ئایین بە شێوازە ناعەقاڵنییەکەی لە واڵتانی موسوڵماندا جۆرێک لە تووندوتیژی و دژایەتی هەمیشەیی بۆ غەیرەموسوڵمان و بەکافرزانینیان ،دەکاتە بیرکردنەوەی باو و نۆرمی پەیڕەویکراو لە واڵتانی ئیسالم دا و تەنانەت هاواڵتی عەرەبی هەڵگری هەمان ئایین لە واڵتانی ڕۆژئاوادا کە هەڵگری ناسنامە و هاواڵتی ئەو واڵتانەیان بەدەست هێناوە .ئەمەش وا دەکات، تێڕوانینی باو ئەوە بێت کە لە ئامارەکاندا دەرکەوتووە کە ڕێژەیەکی زۆری خەڵکی ئاسایی ئەو واڵتانە ئەو کوشتن و تیرۆرانە بە ڕەوا بزانن کە بە ناوی پارێزگاری لە ئیسالم دەکرێت و ئەو جیهادەی گوایە لە پیناوی خودا دەکرێت. • داعش جەنگی دژ بە هەموو ئایینەکانی تر ڕاگەیاندووە و جینۆسایدی ئەوان بە ڕەوا دەزانێت و ئەنجامی دەدات .جگە لەوە جەنگی دژی موسوڵمانانیش هەڵگیرساندووە و خەڵکی سەر بە مەزهەبی شیعە دوژمنیانە و تەنانەت کوردیش کە گەلێکن زۆرینەیان موسوڵمانن و پەیڕەی هەموو فەرزەکانی ئایین دەکەن ،لە ڕوانگەی ئەواندا شایانی کوشتنن و پەالمارەکانیان بۆ سەر کوردستان ئەو ڕاستییە دەردەخات. • داعش بە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیسالمی ئامانجی ئەوەیە لەسەر هەمان پاشماوەیی مێژوویی 71ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەوڵەتی ئیسالمی و خەالفەتەکانی هەنگاو بۆ بە ئیمپراتۆریەت بوون بهاوێت .وەک چۆن لە سەرەتادا دەولەتی ئیسالمی لە مەدینە دەستی پێکرد و عێراق و شام دوو مەڵبەندی گرنگی بوون و دواتر پەلی بۆ هەموو واڵت و ناوچەکان هاویشت ،بە هەمان شێوە ئامانجی ئەبوبەکر بەغدادی کە خۆی وەک خەلیفەی دەولەتی ئیسالمی ڕاگەیاند سەرەتا لە عێراق و شامەوە دەستی پێکرد و هەرەشەش لە هەموو جیهان دەکات .کە ئەمە خۆی کرۆکی وەاڵمی سەرەکی پرسیارە جەوهەرییەکەشمانە .داعش لە پاشماوەی هێزە هەرە تووندوتیژەکانی وەکو بەعس و ئەلقاعیدە و بەرەی نوسرە و ئەنساری ئیسالم و هتد دروست بوو ،دەوڵەتی ئیسالمی ڕاگەیاند و مەبەستێتی قەڵەمڕەوی ئەو دەوڵەتە فراوانبکاتەوە .دەوڵەتەکانی دەوروبەری عێراق و سووریا بە تایبەت لە مەترسی داگیرکردنن لە الیەن داعشەوە و دواتریش واڵتانی دوور تر. بەاڵم ئایا دەتوانن ئەم ئامانجە بپیکن و ئەو میراتە مێژووییە زیندوو بکەنەوە؟ بێگومان وەاڵمی ئەم پرسیارە نەخێرە! چونکە داعش لە سەردەمی جیهانگیریدا ناتوانێ خەونی دروستکردنی دەوڵەتێکی لەو مۆدێلە بێنێتە دی کە جیهان دەزانی دەوڵەتیکی وا کە پایەکانی لەسەر بیری تووندڕۆیی و ڕەگەزپەرستی و دژە مرۆڤایەتی دامەزرابێت .داعش ناتوانێ ئامانج و خەونەکەی بێنێتە دی ،لەبەر ئەوەی: • سەرەڕای ئەوەی ژمارەی شەڕکەران و هاوبیرانی زۆرن ،لە هەمان کاتدا ژمارەی دوژمنەکانیشی زۆرن .دوژمنەکانی داعش هەموو ئەو واڵتانەن کە داعش بووە بە مەترسی و هەڕەشە بۆیان، بۆیە بەستنی هاوپەیمانێتی لە دژی داعش دروست بووە و بەردەوام دەبێت. • داعش لە یەکەمین هەنگاویدا شکستی گەورەی هێنا .هەوڵی دا عێراق و سوریا بکاتە مەڵبەندی دەولەتی ئیسالمی ڕاگەیاندراوی ،بەاڵم بەهۆی بەرهەڵستییەکان لە دژی لە الیەن کورد لە هەردوو بەشی باشوور و ڕۆژئاوادا و هاوکات بۆردومانکردنی چڕی فڕۆکەکانی هاوپەیمان ،لە شکست و پاشەکشەی بەردەوامدان و ڕۆژانە سەدانیان دەکوژرێن. • داعش چەکەکانی چەند زۆر و جۆراوجۆریش بن ،ناگەنە ئەوانەی کە لە دژیان بەکار دەبرێن لە الیەن هێزەکانی هاوپەیمانەوە .داعش تەنها لە زەمینەوە هێڕش دەبات بۆ داگیرکردنەکان، بەاڵم ئاسمانی لێ بووە بە بەاڵ و بارانی ئاگریان بەسەردا دەبارێت لە الیەن فڕۆکەکانی هاوپەیمانەوە. • هێزی پێشمەرگەی کوردستان و یەپەگە و یەپەژە و ورەی بڵندی فیداکارییان کۆسپێکی تری ڕاستەقینەیە لە بەردەم گەیشتنی داعش بە ئامانجەکەی لەم ناوچەیەدا .ئازادکردنەوەی شەنگال و بەشێکی زۆری کوبانێ ،ورەی داعشی ڕووخاند و ورەی هێزەکانی کورستانی بڵند کردەوە و گڵۆڵەی داعشی بەرەو لێژی برد. هەموو ئەم هۆکارانە دەبنە سۆنگەی ئەوەی داعش بەردەوام لە پاشەکشە و شکست و بچووکبوونەوەدا بێت ،تا ڕادەی ئەوەی کە دەشێ لە داهاتووی نزیکدا بە کوشتنی ئەبوبەکر 72ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بەغدادی ،کۆتایی بێت ،بەاڵم چونکە ئەو بیرو باوەڕەی ئەوان چاندوییانە لە هزری نەوەکانی خۆیان و هاواڵتیانی ئاسایی ،بەهۆی ئەو پەروەردە ئایینییەی کە ئیسالمی سیاسی وەک وانەی ئەلف و بێ بە نەوەکانی دادەدات ،دەشێ کۆتاییهاتنی کاتی بێت و گەرای داعش وا بکات دوای چەند ساڵێک بەناوێکی دیکەوە لەسەر هەمان ڕێباز دروست ببنەوە. سەرچاوەکان: ماڵپەڕ و سایتە ئەلەکترۆنییەکان: www.cnn.com www.telefraph.co.uk www.cbsnews.com www.people-press.org www.worldpublicopinion.org www.pewglobal.org www.pewresearch.org www.pewforum.org www.muslimstatistics.wodpress.com www.thejakartapost.com www.socialcohesion.co.uk www.civitas.org www.webcitation.orgwww.rudaw.net -
کتێبەکان: د .هاشم یەحیا ئەلمەلالح ،میژووی سەردەمی پێغەمبەر و خولەفای ڕاشیدین ،بەرگی دووەم.وەرگێڕانی هۆشیار عەبدوڵاڵ سەنگاوی ،ناوەندی چاپ و باڵوکردنەوەی ڕۆژهەاڵت .بەرگی یەکەم. د .هاشم یەحیا ئەلمەلالح ،میژووی سەردەمی پێغەمبەر و خولەفای ڕاشیدین .وەرگێڕانی هۆشیارعەبدوڵاڵ سەنگاوی ،ناوەندی چاپ و باڵوکردنەوەی ڕۆژهەاڵت .بەرگی دووەم. شێخ مەحەمەد ئەلخزری ،ئەمەوییەکان ،وەرگێڕانی لوقمان باپیر ،ناوەندی چاپ و باڵوکردنەوەیڕۆژهەاڵت. د .یەسف ئەلعەرشی ،عەباسییەکان .مێژووی سەردەمی خەالفەت ،وەرگێڕانی ڕووپاک کاخدرحەمەد ،ناوەندی چاپ و باڵوکردنەوەی ڕۆژهەاڵت.
73ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
74ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ڕ‌ه گ و ڕ ی شه م
ێژ و و ی ی و كول
ت و چۆ و ر ن ی و ی ب ه ۆ ك توێژ چی داع انى بی
ر ینه ش ی و د د ا ه ر ی و ع ه شیزم كی سۆسیۆ ستبوو؟ دانـا ل ط ی ف ج هالل
شی
كارییه
75ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
76ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پێشەکی ئەم وتارە تەرخانە بۆ باسکردن و شیکردنەوەی هه‌لومەرجەکانی سەرهه‌ڵدانی ڕێکخراوی داعش وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی .و شیکارکردنی کۆی ئەو ھۆکارە سیاسیی و کولتووری و ئابوورییەی بونەتە ھۆی سەرهه‌ڵدانی و شێوازی گەشەسەندنی و پەیوەندی بەو ڕەوشە کۆمەاڵیەتی و کولتوورییەی کە هه‌بووە ،بەدیوێکی تریشدا هه‌وڵەکانی خۆی چڕ دەکاتەوە لەوە کە چۆناوچۆن داعش وەک بزوتنەوە و گڕووپێکی تیرۆریستی جیاواز خۆی ڕاگەیاند و پەیوەندی ئەو گڕووپە لەگەڵ سووریا ،ئێراق و جەبهه‌ی نوسرە و سوننەکان و کوردەکان لە کوێدایە ،ئەم لێکۆڵینەوەیە وەاڵمی ئەو پرسیارە ئەداتەوە بە شێوەیەکی ورد کە ئاخۆ داعشیزم دیاردە و هه‌ڵھێنجراوێکی ناوخۆییە یان گەردوونی و جیهانییە و لە پێناو چەند بەرژەوەندییەکی خۆویست دڕووستبووە. داعش چۆن دامەزرا و بۆ چووە سووریا دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام (داعش) ئەم ناونیشانە کورتکراوەی وشەی یەکەمی ئەو دەستەواژەیە ،یەکێکە لە گڕووپە تیرۆریستییەکان کە سەرەتا سەرهه‌ڵدانی بۆ واڵتی سووریا دەگەڕێتەوە و بەم بۆنەیەوەش بەشێک لە خەڵکی ژێردەستیان پێیان دەڵێین دەوڵەت .بە ھۆی هه‌بوونی دیدێکی پەڕگیرانە بە گڕووپێکی تیرۆریستی لە قەڵەم دەدرێت ،ئامانجی سەرەکی لە دڕووستبوونی گەڕانەوەی خەالفەتی ئیسالمی و جێبەجێکردنی شەریعە لە ئێراق و شام و هه‌ر لەو ناوچەیەشیان بە شوێنی پرۆسە چەکدارییەکەیان هه‌ڵبژاردووە. ئەم گڕووپە لە ساتی دروستبوونییەوە لە سووریا چەندان مشتومڕ و شیکردنەوە و ڕاپۆرتی شیکاری لەبارەوە ئەنجامدراوە و بە ھۆی ئەو هه‌موو دوالیزمانەی کە تیایدایە ،شوناسی ئەم گڕووپە بە فەندەمێنتالیست ناسراوە و تەنانەت هه‌ندێ تویژەر بە بەشێک لە سیستەمی بیرکردنەوەی ئەلقاعیدەی لە قەڵەم ئەدەن ،بڕێکی تریش وەک گڕووپێکی سەربەخۆ لێی دەروانن کە لە پێناو دڕووستکردنی واڵتێکی ئیسالمی هه‌وڵ ئەدات ،بەشێکی تریش پێیانوایە ئەو گڕووپە لە الیەن ڕژێمی سووریاوە دروستکراوە بۆ ھێنانەکایەوەی دووبەرەکێ لە نێوان ئۆپۆزسیۆنی سوریا و گروپەکانی تر ،بەاڵم ئاخۆ ئەم گڕووپە تیرۆریستییە بەراستی چییە و ئەیەوێت چی بکات؟ داعش لە ئێراق؛ مێژوو و شێوەی دڕووستبوونی وێڕای ئەوەی ئەتوانین بڵێین ئەم گڕووپە تازەدەرکەوتووە لە سووریادا ،بەاڵم لە ڕاستیا گروپێکی ھێندە تازەش نییە ،بەتایبەت لە نێو گڕووپە چەکدارییەکانی سووریا و ئەشێ بشڵێین کۆنترینییانە .ڕاست و ڕەوان مێژووی داعش بۆ ساڵی ٢٠٠٤دەگەڕێتەوە واتە ڕێک ئەو کاتەی ئەبو موسعەب ئەلزەرقاوی تۆڕێکی بە ناوی گڕووپی تەوحید و جیهاد دامەزراند و هه‌ر خۆی سەرۆکایەتییەکەی لە ئەستۆ گرت و بەیعەتی لە ئوسامە بن الدنی سەرۆکی ئەلقاعیدە وەرگرت. 77ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
زەرقاوی پاش ئەوە وەک نوێنەری تۆڕی ئەلقاعیدە لە ناوچەکە سەرۆکایەتی تۆری ئەلقاعیدە لە بیالد و الفرادینیشی لە ئەستۆ گرت. ئەم گڕووپە (ئەلقاعیدە لە بیالد و الفرادین) پاش داگیرکردنی ئێراق لە الیەن ئەمریکاوە وەک گڕووپێکی جیهادی خۆی ناساند و چاالکییەکانی لە دژی ھێزەکانی ئەمریکا بەگڕ خست و لەم نێوانەیشدا ژمارەیەک لە الوانانی ئێراقی بۆ ملمالنێ لەگەڵ ھێزە بیانییەکان پاڵپشتییان کرد و ئەمەیش بووە ھۆی ئەوەی کە بڕشت و نفووزیان لە ئێراق بەرادەیەک بەھێز بێت کە لە ناوبردنییان ئەستەم بێت و بوونە گەورەترین تۆڕی تیرۆریستی لە ئێراق و ناوچەکەدا. لە ساڵی ،٢٠٠٦زەرقاوی لە گرتەیەکی ڤیدیۆییدا دەرکەوت و هه‌واڵی دڕووستبوونی ئەنجومەتی شوورای موجاھیدینی لە ئێراق بە سەرۆکایەتی عبداللە ڕەشید ئەلبغدادی ڕاگەیاند .زەرقاوی لە هه‌مان مانگ مردنەکەی پشتڕاست کرایەوە و ئەبوو هه‌مزەی مهاجیر وەک تۆڕی ئەلقاعیدە لە ئێراق جێگەکەی گرتەوە. لە کۆتایی ساڵی ٢٠٠٦گڕووپێکی نیمچە سەربازی لە کۆیی گڕووپە ئوسوڵییەکان لە ئێراق بە ناوی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق بە سەرۆکایەتی ئەبوعومەری بەغدادی پێکهات. ئەبوبەکر بەغدادی (ئەمیری داعش) کێیە؟ لە مانگی چواری ساڵی ٢٠١٠و ڕێک لە بەرواری نۆزدەی یانزەی هه‌مان ساڵ ھێزە ئەمریکاییەکان لە ئۆپراسیۆنێکی سەربازییدا لە ناوچەی ئەلپەرپاری ئێراق لەدژی ماڵیی باوکی عومەر بەغدادی و ئەبوو هه‌مزەی مهاجیر ئەنجامدا و پاش پێکداچوونێکی تووند و بۆمبارانکردنی ئەم ماڵە هه‌ر دوو سەرۆکی ئەو دەوڵەتە ئیسالمییە لە ئێراق کوژران و هه‌فتەیەک دواتر ئەم گڕووپە ئەو هه‌واڵەی پشتڕاستکردەوە و نزیکەی دە ڕۆژ دواتر ئەنجومەنی شورای دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق پێکهات و ئەبو بەکر بەغدادی کە ئەمرۆ ئەمیری دەوڵەتی ئیسالمییە لە ئێراق و شام (داعش) بووە جێگرەوەی ئەبوو عومەری بەغدادی ،بەاڵم ئەم ئەمیرە کێیە و پێشتر چیی کردووە و چ باکگراوندێکی سیاسیی و تیرۆریستی هه‌بووە. (ئیبراھیم بن عواد بن ابراھیم البدری ،لە ساڵی ١٩٧١لە شاری سامەرای ئێراق لەدایکبووە. ئەو چەندان ناو و نازناوی هه‌یە لە چەشنی (عەلی البدری السامرایی)( ،ابو دعاء)( ،دکتۆر ابراھیم)( ،الکرار) و دواجار ئەبوبەکری بەغدادی .سەرەتا زانکۆی ئیسالمیی بەغدای خوێندەوە و پاشان ماستەر و کتۆرای لەهه‌مان زانکۆ بەدەستهێناوە و وەک مامۆستا و بانگەشەکاری ئایینی لە ئێراق چاالکیی کردووە و بەتەواوی ئاشنایەتی لەگەڵ کولتووری ئیسالمی و زانستی ئیسالمی و فیقھدا هه‌یە و پسپۆریشە لە زانستە مێژووییەکان .لە خێزانێکی دیندار و هه‌ڵگری بڕوای سەلەفیی تەکفیری لە دایکبووە ناوی ئیبراھیم بن عواد بن ئیبراھیم البدریی لێ نراوە. شێخ عواد بن ئیبراھیم باوکیی ئەو یەکێک لە پیاوماقوالنی ئال بوبدرییە بە ئێراقدا کە بنەچەکەیان بۆ قورەیش دەگەڕێتەوە و مامەکانیشی لە بانگەشەکارە ئیسالمییەکان بوون لە ئێراقدا. 78ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئەبوبەکر بەغدادی چاالکییەکانی خۆی سەرەتا لە بوارەکانی ئایینی و پەروەردەیی دەستپێکرد بەاڵم پاشان چارەنووسی خۆی بەرەو چاالکییە جیهادییەکان گۆڕی و وەک یەکێک لە کەسە دیارەکانی سەلەفی جیهادی و ناسراوترین سەرۆکی ئاینی لە هه‌ردوو شاری دیالە و سامەرا لە ئێراقدا دەرکەوت .یەکەمین چاالکییە جیهادییەکانی لە مزگەوتی ئیمام ئەحمەد بن حەنبل دەستیپێکرد و گڕووپە جیهادییە بچوکەکانی لە ناوچەیەکدا خڕ کردەوە و دەستییان کرد بە پرۆسەی تیرۆریستی لە ئێراق و جەنگە خیابانییەکان کە ئێراق چەندان ساڵە پێیەوە دەناڵێنێت .پاشان بەغدادی گڕووپێکی بەناوی گڕووپی ئەھلی سونەت و جەماعەت بە هاوکاری کەسایەتی فەندەمێنتاڵەکان کە فیکرێکی وەک ئەویان هه‌بوو دروستکرد و چاالکییەکانی خۆیان لە بەغدا و سامەرا و دیالە بەرفراوان کرد و پاشان چوونە پاڵ ئەنجومەنی شورای مجاھدین و دەستەی شەرعی لەم ئەنجومەنە بەوان سپێردرا و خۆی وەک یەکێک لە ئەندامانی ئەنجومەن تا ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق تیایدا مایەوە. لە نێوان ئەبوبەکری بەغدادی و ئەبوو عومەری بەغدادی پەیوەندییەکی قووڵ هه‌بوو تا ئەو ڕادەیەی کە ئە بوعومەری بەغدادی پێش کوژرانی وەسیەتی کردبوو کە ئەبوبەکر بەغدادی وەک جێگرەوەی ئەو بۆ سەرۆکایەتی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق هه‌ڵببژێردرێت .ڕووداوێکی لەم چەشنە لە ساڵی ٢٠١٠ڕوویدا و ئەبووبەکر بەغدادی وەک ئەمیری دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق هه‌ڵبژێردرا. دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق مێژووییەکی خوێناوی هه‌یە ،لەو کاتەی ئەبووبەکر بەغدادی بووە سەرۆکی ئەم گڕووپە تیرۆریستییە ،دەستێکی بااڵیان لە پرۆسە تیرۆریستییەکاندا هه‌بووە و بەم ھۆیەوە گیانی هه‌زاران ئێراقییان بردووە و کوشتووە .بەناوبانگترین پرۆسەی تیرۆریستییان ھێرشکردنە سەر مزگەوتی ئووم القری لە بەغداد بوو کە بووە ھۆی کوژرانی خالید الفیھداوی نوێنەری ئەنجومەنی ئێراق ،هه‌روەها ھێرشە تۆڵە ئلمێزەکانی پەیوەست بە کوشتنی ئوسامە بن الدان بووە ھۆی گیانسپاردنی سەدان و هه‌زاران خەڵکی سڤیل و سوپا و پۆلیس کە تاوانە گەورەکانی ئەو گروپە تیررۆیستییە پێکدێنێت .بەغدادی لە سایتی ئینتەرنێتی تۆڕی ئەالقاعیدە بەرپرسیارێتی سەد پرۆسەی خۆکوژی لە ئەستۆ گرت کە گرینکترینیان ھێرشی خۆکوژی بوو بۆ سەر زیندانی ئەبووغرێب. پێگە و جێگەی داعش لە سووریا بەغدادی قۆزتنەوە و سوودوەرگرتن لەو قەیرانەی کە لە سووریا و ئەو ئەنارشیستییەی کە لەو واڵتەدا هاتۆتە کایەوە ،خۆی خستنە نێو ئەو شانۆ ڕووبەڕووبونەوەیە لە سووریا و وەک گڕووپە تەکفیرییەکانی تری پەیوەست بە تۆڕی قاعیدە دەستیکرد بە ئەنجامدانی تاوانە نامرۆییەکانی خۆی و پانتایی چاالکییە تیرۆریستییەکانی لە هه‌ردوو واڵتی سووریا و ئێراق فراوان کرد .داعش سەرەتا بە بانگەشەکردن بۆ یارمەتیدانی سوونەکانی ئێراق هاتە نێو ڕۆژهه‌اڵتی ئەم واڵتەوە و دژی ڕژێمی سووریایش جەنگی ڕاگەیاند. 79ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئامادەیی تۆڕی قاعیدە لە سووریا هاوکات بوو بە دەرکەوتنی جەبهه‌ی نوسەرە بەسەرۆکایەتی ئەبومحەمەد جۆاڵنی لە ئاخۆ و ئۆخۆەکانی ساڵیی ٢٠١١و بە خێرایی دەسەاڵتەکانیان پەرەی چەند مانگکدا گەورەترین ھێزی خۆی لە سووریا پێکھێنا .بە سەند و لە دوو توێی ڕاگەیاندنی بەیعەتی جەبهه‌ی نوسرە بە تۆڕی قاعیدە لە ئەفغانستان لەگەڵ دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق دواو و دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق وەک درێژکراوەی ئەم گڕووپە لە سووریا ناسێنرا و ئەبوبەکر بەغدادی لە لە کۆتاییەکانی ساڵیی ٢٠١٣لە پەیامێکی دەنگییدا کە لە تۆڕی (شموخ االسالم) پەخشکرا و تێکەاڵوبوونی جەبهه‌ی نوسرە و دەوڵەتی ئیسالمی لە ژێر ناونیشانی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام (داعش) ئاشکرا کرا و هه‌ر لێرەشەوە داستانی داعش دەستیپێکرد. پەیوەندی نێوان داعش و جەبهه‌ی نوسرە ئەبو محەمەدی جۆاڵنی ئەمیری جەبهه‌ی نوسرە پاش ماوەیەکی کورت لە پەیامێکی دەنگییدا پەیوەستبوونی خۆی بە دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق پشتڕاستکردەوە ،بەاڵم زانیارییەکانی و ئەنجومەنی شوورای جەبهه‌ی نوسرە لە تێکەاڵبوونی ئەم دوو گڕووپە پشتڕاست نەکردەوە و نەیاری خۆیشی بەم هه‌نگاوە دەربڕی و لە بەیعەتی خۆی بە تۆڕی قاعیدە لە ئەفغانستان بە سەرۆکایەتی زەواھیری دوا ،بەاڵم وێڕای چەندان پرۆسەی تیرۆریستی هاوبەش کە گڕووپەکانی نوسرە و داعش ئەنجامیاندا ،جەنگی ساردی نێوان ئەم دوو گڕووپە لە سووریا هه‌ر درێژەی هه‌بوو. هه‌ر یەک لە هه‌ردوو گڕووپی نوسرە و داعش لە ھزرێکی تەکفیری زەبروزەنگاوی دووردەکەونەوە و چاالکییەکانیان بەشێوەیەکی سەلەفی و جیهادی دەبێت و هه‌وڵی دامەزراندنی واڵتێکی ئیسالمی لە شام دەدەن ،بەاڵم جیاوازییان لە ناسینی واقیعەتەکان لە سووریا و ڕەچاوکردنی تایبەتمەندی و ئەدگارەکانی کۆمەڵگای ئەم واڵتە. جەبهه‌ی نوسرە لە ئاخر و ئۆخری ساڵیی ٢٠١١لە یەکەمین قۆناغی قەیران لە سووریا پێکهات و چەندان ئەزموونی کۆمەڵگای سووریا وەک سیستەمێکی الئیکی دەرکەوت و زەبروزەنگاوییەکەشی لە پەیوەندی بە کۆمەڵگای سووریا کەمتر لە داعشە ،چوونکە زۆر زوو بوو کە سووریا تووشی قەیران ببۆوە و لە سیاسەتێکی شیاو دوور نەکەوتەوە و کاریگەری و نفووزی خۆی بەسەر خەڵکیی سووریا سەپاند. جەبهه‌ی نوسرە لەو سەرۆکانەی سووریا پێکهات کە زۆربەیان لە الیەن ڕژێمی سووریاوە زیندانی کرابوون و کەوتبوونە بەر لێبوردنی گشتی و ئازادکرابوون ،ژمارەیەک لە ئەندامانی تریشی پێش دەرکەوتنی قەیران لە سووریا چاالکییە شاراوەیان دژی ئەو ڕژێمە ئەنجامدابوو، و بەشێکیشیان ئەندامی تۆڕی تیرۆریستی قاعیدە بوون و لە جەنگەکانی ئێراق و ئەفغانستان و چیچان و واڵتانی تر بەشدارییان کردبوو .هه‌روەها ژمارەیەکی تریشییان لە واڵتانی ترەوە هاتبوونە نێو گڕووپی جەبهه‌ی نوسرە. 80ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بەاڵم لەبارەی داعشەوە دەبێ بڵێین ئەم گڕووپە تا ڕادەیەک پشتئەستوورە بە توخمە دەرەکییەکان پتر لە توخمەکانی سووریا چ لە بەشەکانی فەرماندەیی و چ لە گڕووپە بچووکە سەربازییەکان و هه‌ر بەم ھۆیە ئەم پرسە دەسەلمێنێ کە جەبهه‌ی نوسرە پتر لە داعش ئەدگارەکانی کۆمەڵگای سووریای ڕەچاو کردووە ،لە کاتێکدا داعش بروای بە پرس بەشداربووانی شۆرشی سووریا لە پێناو مافی چارەی خۆنووسینیان لە داهاتوودا نییە و پێیوایە کە هه‌نووکە دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام سووریا بەرێوە دەبات. هه‌ر یەکە لە جەبهه‌ی نوسەر و داعشیش لە هه‌ر چەشنە بەرخووردکێیان لە سووریا دوور دەکەونەوە بە تایبەت هه‌ڵوێستەکانی تریشی ناخاتە ڕوو و سەرۆکەکانیش ھیچ چەشنە مامەڵەیەکی لەگەڵدا ناکات ،بەاڵم توخمەکانی پێیانوایە کە ئامانجێکی هاوبەشییان هه‌یە و هه‌ر چەشنە بەرخووردێکی نێوانیان بە بە بەرژەوەندییەوە نییە و چاودێرانیش بەرخووردی نێوان ئەم دوو گڕووپە لە شێوەیەکدا کە جەبهه‌ی نوسرە بەهه‌مان شێوە خۆی بە گڕووپێکی سەربەخۆ بزانێ کە لەگەڵ سووپای ئازادی سووریا و گڕووپەکانی تر هاوکار ڕژێمی سووریا دەکات و بەهه‌مان شێوە داعش بە گڕووپێکی تیرۆریستی و لە ڕێالدەر بزانێت. داعش لە هه‌وڵی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شامدا بوو لە الیەن بەغدادی و ژمارەیەکی زۆریش لە ئەندامانی جەبهه‌ی نوسەر بە تایبەت لە شاری حەلەب بە ئەندامێتی چەند گڕووپێکی تر و ژمارەیەک لە ئەندامانی شوورای موجاھدین بە سەرۆکایەتی ئەبوو السیر کە داعش ئەو وەک ئەمیری حەلەب تەماشا دەکات ،لە ڕاستیدا ئەمەش لەسەر ئەرزی واقیع هاتە دی و داعش توانی ئەو دەوڵەتی خۆی ڕابگەیەنێ و ڕووبەڕووی حکومەتەکانی سووریا و ئێراق و کوردستانیش بۆوە ،هه‌روەها چەندان کەس لە سووپای موهاجرین و ئەنسار بە سەرۆکایەتی شێخ عومەر چیچانی چووە پاڵ داعش ،ژمارەیەکیش لە چەکدارانی پێشووی سووپای ئازای سووریا و چەکدارانی بزوتنەوەکانی ئەحرار و شام و تەوحیدیش دواتر هاتنە پاڵ داعش و دڵسۆزیی خۆیان ڕاگەیاند. پەیوەندی نێوان داعش و سووپای ئازاد پەیوەندی داعش بە گڕووپی تایبەت بە سووپای ئازادی سووریا پتر لە پەیوەندی داعش بە جەبهه‌ی نوسرە خوێناوییە و داعش بە هه‌موو واڵتان و گڕووپ و ڕژێمەکانی ڕاگەیاند کە سووپای ئازادی سووریا سوپایەکی کافرە و لە نێوان ئەم دوو گڕووپە جەنگێکی دوورودرێژ لە ناوچەکانی ژێردەستی داعش ڕوویداوە و داعش سووپای ئازادی سووریا بە الدەر لە ئایینی ئیسالم و مامەڵەی لەگەڵ سووریا تۆمەتبار کردووە و بەم بەهانەیە ھێرشی کردۆتە سەر سووپای ئازادی سووریا کە ڕاپۆرتە سیاسییەکان باس لە هه‌بوونی ئامانجە ماددییەکان دەکات بەتایبەت لە پەیوەندی نەوت و سەرسنوورەکان لە جەنگی نێوان داعش و سووپای ئازاد لە ڕیف ،حەلەب و حەسەکەی سووریا.
81ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئەم دەرگیری و بەیەکداچوونانە بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچە نەوتییەکان و کێڵگە نەوتییەکان لە حەسەکە و ڕەقە و بەتایبەت کۆنترۆڵکردنی سەرسنوورەکانی تورکیا و داعش لەم بەیەکداچوونانە توانیویەتی بە سەرکەوتووی سوپای ئازادی سووریا الواز بکات ئەویش پتر بە ھۆی ھێز و پەلەمارە سەربازییەکەی. داعش دواجار لە بەیەکداچوونەکانی تەل ئەبیەزیش گڕووپێکی گەورەی جەبهه‌ی نووسرەی لە شاری حەلەب گرت و هه‌ر هه‌موویانی تەقاندەوە و هه‌ندێکی تریشیان ڕووبەڕووی تەقاندەوە کردەوە بەتایبەت بە گژ گڕووپە نەیارەکانیان .هه‌روەها لە تازەترین وەرچەرخانەکانیش سووپای ئازادی سووریا داعش بە ھێرشکردنە سەر کۆگاکانی چەک لە (باب الھوی) لە سنوورەکانی سووریا و تورکیا تۆمەتبار دەکات. رۆڵی کوردەکان لە تێکشاندنی داعش داعش لە هه‌وڵەکانیی بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی ناوچەکانی باکوور و ڕۆژهه‌اڵتی سووریا ،ڕووبەڕووی ھێزەکانی کورد لە باکوور و ڕۆژهه‌اڵتی سووریا لە ناوچەکانی حەسەکە و قامشلی بۆوە و ڕووبەڕووبونەوەکانیش لە نێوان داعش و ھێزەکانی بەرگری کوردەکان پاش ئەوەی توانییان ئەو ناوچانە وەربگرنەوە .داعش مەبەستی بوو لەم ناچوانە یاسا شەرعییە ئسیالمییەکان جێبەجێ بکات .داعش لەم دەرگیرییانەدا هه‌روەها چەندان تاوانی خوێناوی دژی کوردەکان جێبەجێکرد و بە کافری لە قەڵەم دا و بە هاوکاری بێگانە و بیانییەکان تۆمەتباری دەکردن. ڕووبەڕووبونەوەیەکی توندی تریش لە نێوان داعش و کوردەکان ڕوویدا کە لە دوو توێیی ئەم ڕووبەڕووبونەوانە کوردەکان توانیان بە سەرکەوتووی ئەو ناوچەوانەی کە لە ژێر دەسەاڵتی داعشدابوون ،ڕزگار بکەن ،بەاڵم دیسان داعش بۆ ماوەیەکی یەکجار زۆر گەمارۆی شاری کۆبانێ بدات و پێشمەرگە و شەرڤانەکان پێکەوە دەستێکی بااڵیان لە خاوێنکردنەوەی ئەو ناوچانەدا. لە الیەکی تریشەوە ،داعش پاش ئەوەی شاری مووسڵی داگیر کرد تا ماوەیەکی زۆر خۆی لە شەری دژە کورد دەپاراست ،بەاڵم پاش ماوەیەک بە ھۆکارگەلی جیاواز و نادیار پەالماری شارە کوردییەکانی باشووری کوردستانی دا ،پێشمەرگە و ھێزە جیهانییە بیانیەکان توانیان لە ئاستی ئاسمانی گورزێکی کوشندە لە داعش بدەن و بیانتەپێنن. ژیان لە ناوچەکانی ژێردەستی داعش ھێزەکانی داعش هه‌نووکە ناوچەیەکی یەکجار زۆری لەبەردەستدایە لە ئێراق و سووریادا ،لە هه‌مان کاتدا لەو ناوچانەی لە ژێردەستیدایە کۆمەڵێ سەرچاوەی ماددی و نەوتی تیایە کە بۆتە ھۆی باشتر خۆدڕووستکردن و خۆرێکخستنەوەی وەک ھێزێکی ڕێکخراو ،هه‌ر چەندەش چەندین جار هه‌وڵی کۆنترۆڵکردنی ناوچەگەلی تریشی داوە بۆ ئەوەی پانتایی ھێز و پانتایی ماددی خۆی فراوانتر بکات ،بەاڵم لەم پرۆسەیە تەواو سەرکەوتوو نەبووە ،بەڵکوو تووشی شکستی گەورەش بۆتەوە ،بەتایبەت زۆربەی شکستەکانیش لەسەر دەستی پێشمەرگە و شەرڤانەکاندا 82ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بووە لە باشوور و ڕۆژئاوای کوردستان. بەاڵم لەبەرئەوەی ئەم دەوڵەتە بەناو ئیسالمییە شێوازێکی تەواو توندڕەو و دیکتاتۆرانە بەکاردێنێت بۆیە تەنانەت لە ئاستی ناوخۆیش کۆمەڵێ جار ڕووبەڕووی بەرگری و پەالمار دەبێتەوە ،هه‌ر چەندەش کردەوەکانی چەکدارانی داعش گوزارشتە لە کردار و ڕەفتاری چەندین ساڵە خەالفەتی ئیسالمی پێشووتر و بۆ هه‌ر ڕەفتارێکیان کۆمەڵێ ئایەت و فەرموودە دەھێننەوە. دەرەنجامەکان لەم لێکۆڵینەوەیەدا ئەشێ بۆ چەند ھۆکارێک بگەرێینەوە کە بوونەتە ھۆی درووستبوونی داعش وەک ھێزێکی تیرۆریستی. یەکەم :سەرەتاکانی درووستبوونی داعش بۆ بارێکی ناڕێکی سیاسیی و کۆمەاڵیەتی دەگەڕێتەوە کە ئەشێ لە سووریا و ئێراق ڕەگ و ڕیشە سیاسیی و کولتووری و ناوچەییەکانی بدۆزینەوە. دووەم :داعش وەک ھێزێکی تیرۆریستی کۆکراوەی چەندان ھێز و گرووپی تری ئیسالمی تیرۆریستییە کە بەسەریەکەوە توانیویانە ھێزێکی بااڵی سەربازی و سیاسیی بۆ خۆیان درووست بکەن. سێیەم :لە نائامادەیی ھێزێکی سەربازی و حکومی توندوتۆڵ و ڕێکخراو لە واڵتانی ئێراق و سووریا ،بۆتە ھۆی سەرهه‌ڵدانی چەندان گرووپی تیرۆریستی جیا جیای پشت ئەستوور بە بیری ئایینی. چوارەم :ڕەفتارەکانی بیری داعشیزم خۆیان گوتەنی لە ئایینەوە سەرچاوە دەگرێت و پێیانوایە کە ئەو کار و کردارانەی ئەوان ئەنجامی ئەدەن بەرهه‌می بیرێکی ئایینیە. پێنجەم :داعش لە الیەن ھۆز و خێڵە عەرەبییە سووننەکانەوە بەرگری و پشتگیریی تەواویان لێ دەکرێت پێیانوایە کە هه‌ردووکیان لە یەک سەرچاوەوە لەدایکبوون و ڕزگاری سوننەکانە. شەشەم :بە ھۆی ئەو ڕەفتارە ناسیاسیی و نائیدارییە نوری مالیکی لە ئێراقدا بووە ھۆی ئەوەی کە گرفت و نارەزایی یەکجار زۆر لە نێو گەالنی ئێراقدا درووست ببێت ئەمەش بە جۆرێک لە جۆرەکان دەستی هه‌بوو لە گەشەسەندن و سەرهه‌ڵدانی دەیان گرووپی وەک داعش. سەرچاوەکان:
//:٢٠١٤thttp/www.theguardian.com/us-news .١ http://www.chomsky.info/m .٢
.٣وتارێکی نیویۆرک تایمز لە بەرواری .٢٠١٤/٩/١
Kurdpress News Aganecy .٤ http://www.mashreghnews.ir .٥
.٦چۆن بتوانین خۆمان لە بیری داعشیزم ڕزگار بکەین ،دانا لەتیف شوانی.
83ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
84ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
له
دەوڵەتی تەقلیدییه‌وه بۆ دەوڵەتی هاوچەرخ
داعش و كوردستان بە نموونە
پالن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی هاوچەرخ لە كوردستان و پیالن بۆ لەباربردن یان دواخستنی ماجید نووری 85ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
86ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لە پاش سەرهەڵدانی بزاوتی داعشەوە قایل دەبین بەوەی كە سروشتی دروستبوونی قەوارەیەكی تری دەوڵەتیی تەقلیدیانە بە زەعامەتێكی مەرجەع ئایینیەوە كە تێیدا گرووپێكی تیرۆریست بە ناوی خوداوە قسە بكەن و بە هێزی ئەمر بە مەعروف و نەهی لە مونكەر چەند شارێكی گەورە بەڕێوە ببەن ،بەرەنجامی هەڵچوون و پێداویستی بەرژەوەندییەكان و پێكداپژانی ساردی نێوان واڵتانێكی دنیایە كە دوور لە سنوور و قەوارەی دیموگرافی خۆیانەوە بۆ زەمینێكی ئامادە و گۆڕەپانێكی گەرم دەگەڕێن تا بەرژەوەندیە ئابووری و سیاسیەكانی خۆیانی تێدا بهێننەدی ،واتە داعش بە پێی پارسەنگ و هاوسەنگیی هاوكێشەكانی واڵتانێكی تر جووڵێنراون تا مۆدێلی دامەزراندنی دەوڵەتەكەیان مۆدێلێكی یۆتۆپیایی تەقلیدیانە وەربگرێت، نە ئاڵوگۆڕی ئازادانەی دەسەاڵت و نە پرۆسەی دەستاودەستكردنی فەرمانڕەوایی تێدا نەبێت، بە پێچەوانەی مۆدێلی ئەو دەوڵەتانەی كە لە ناو نەتەوە و گەلێكی دیاریكراو یان لە ناو واقیعێكی پلۆرالیزەیی ئیتنیكیدا هاوچەرخانە ڕۆحی سەردەمەكەی خۆیان بەرجەستە دەكەنەوە، تەنانەت ستایلی داعشیەكان لە شێواز و بەرنامەی كاری الیەنگرانی ئەو ڕێكخراوانەش ناچێت كە بەرهەمی بارودۆخە ماددی یان كۆمەاڵیەتی یان بایەلۆژییەكانی شارستانیەتێكن و لۆژیكی دیاردە و چۆنیەتی ڕووداو و واتای شتەكان لە میانەی هزریی شارستانیانەوە دەدوێنن ،هزرو لۆژیك بە الی الیەنگرێكی داعشیەوە لۆژیك و هزرێكی باربووە بە تەكفیركردن ،ئەم شێوازە كۆنەپەرستییەی هزر ،هەمیشە دەبێتە بەهانەیەكی ڕەهایانە و بە ناوی خوداوەندەوە بۆ خۆزاڵكردن و خۆبەخاوەنكردن لەسەر تەواوی ئەو كەسانەی وەك خۆیان بیرناكەنەوە ،یان فەرزكردنی یەك بەرنامەی یەكڕەهەندیانە بەسەر هەموو بەرنامە مەدەنیەكانی تردا ،ئیتر لە مێژوودا نموونەی كۆنەپەرستێتی وەك داعش زۆرن ،هەر لە سەدام حسێن تا ناپلیۆن پۆناپارت تا ئەسكەندەری مەقەدۆنی كە خەباتی سیاسیی سیكوالریزمانەشیان بە ڕەهەندی توندڕۆیی ئایینیەوە دەبەستەوە ،ئێستا هەندێ لە مێژوونووسانی عەرەبی و جیهانی ئیسالمی ڕەنگە بە پاڵەوانەكانی مێژوو ناویان بهێنن ،لە كاتێكدا هیچ كام لەمانە لە دیاریكردنی چارەنووسێكی گەش بۆ خۆیان و خەڵكی دەوربەریان ڕۆڵیان نەبووەو بەرەنجام هەر خۆیان شكستخواردوو بوون و مێژووی مرۆڤایەتیشیان بە چارەنووسی خۆیانەوە شێواندووە ،سەبارەت بە چارەنووسی ئەو كەسانەی پێشتر ڕۆحی جیهانیان لەسەر پشتی ئەسپەكانیان و ئێستاش لە ناو لولەی تانكەكانیانەوە بینیوەو دەبینن ،دەتوانین بۆ ئەمەیان لە بابەتێكی تردا قسە لەسەر كۆتایی چارەنووسە ڕەشەكەی داعشیەكانیش بكەین ،كە جارێ لێرەدا ئامانجی ئەم بەشەی وتارەكەمان نییە. مۆتەكە ڕەشه‌كه‌ی دەوڵەتی تەقلیدی دەوڵەتەكەی داعش كە وەك مۆتەكە لە هیچەوە هات و لە نكاوڕا سام و تۆقینی بەسەر جیهانەوە دانا ،ئێستا بە قەوارەیەكی دەوڵەتیی فاشیستانەی هاوشێوەی حوكمی حەجاج بن یوسف ئەلسەقەفی و هاوشێوەكانی لە خەالفەتەكانی عەباسی و عوسمانیدا كە بێ سڵكردنەوە 87ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لە یاسا نێودەوڵەتیەكان ئەوانی تر پاكتاو دەكەن تا تەنیا خۆیان حوكمداریی بكەن ،دراوسێی قەوارەیەكی دیفاكتۆیانەو شەرعیی وەك هەرێمی كوردستانە كە بە هەڵبژاردنی ئازادانەی خەڵكی كوردستان چەسپاوە ،ئەم دراوسێ داسەپاوە سامناكە ،هیچ ئاڕاستەیەكی ڕوونبینی بۆ گەشەو بەرەو پێشچوونی ئەو خەڵكە خۆجێیانە پێ نییە كە لە سنووری ئەو ناوچانەدا نیشتەجێن كە داعش خاك و شارو گوندەكانیانی بە پەالماری سەربازی داگیر كردون یان بە هەنجەتی هەبوونی ستەمی مەزهەبگەرایی هەندێ لە خەڵكانی ناو هۆزە عەرەبەكانی ئەو ناوچانە بە خۆزیارانەی خۆیانەوە هاتونەتە بندەستیی فەرمانڕەوایەتی ئیسالمگەرایی داعشەوەو داعش سۆزی كوێرانەی ئەوانیشی قۆستۆتەوە ،داعش لە ئان و ساتێكدا پەالمارەكانی دەست پێكرد كە چەند جارێك لەسەر زاری سەرۆكی دەنگپێدراو لە الیەن خەڵكی هەرێمی كوردستان(مسعود بارزانی)یەوە سەرنجی جیهان بۆ گشتپرسی و پێكهێنانی دەوڵەتێكی هاوچەرخ لە هەرێمی كوردستاندا ڕادەكێشرا ،ئەمەش وەك هەوڵێك و وەك جەبرێكی كۆمەاڵیەتی و سیاسیی بۆ دروستكردنی واقیعێكی نوێی كوردبوون تا لە ناو ئەو هەموو شكستە مێژووییەوە ،كورد بە قەوارەیەكی شەرعی باوەڕپێكراوی نێودەوڵەتیەوە بێتە دەرەوەو دەوڵەتێك بۆ گەلی كوردستان دابمەزرێنێت ،بۆ ئەم مەبەستەش كۆمەڵێك دامودەزگای ئابووری و دادوەری و كۆمەاڵیەتی و سیاسی وەك ئەزموونێك پێشوەختە ئامادە كراون ،بە پێچەوانەی دەوڵەتە خۆداسەپێنەكەی داعشەوە ،چونكە داعش بەهۆی كردەوە توندڕەوەكانیەوە شكستی ئایندەی لێ چاوەڕوان دەكرێت ،بەاڵم دەوڵەتە چاوەڕوانكراوەكەی كوردستان ئەوەی لێ چاوەڕواندەكرێت وەك بەدیهاتنێكی پراكتیكیانەی ڕۆحبزوێنی نیمچە دیموكراسی دروست بێت ،هیچ نەبێت چەمكی دیموكراسیەت بە پراكتیك لە تەكنیكەكانی هاتنەسەر حوكمدا تێدا بەكاربهێنرێت ،ڕەنگە ئەم مۆدێلە نوێیەی دەوڵەت لە ناوچەكەدا ببێتە جێكەوتەی ڕۆحی ڕەها بۆ مێژوویەكی دوورو درێژی پڕ دەردەسەری نەتەوەیەكی ستەملێكراوی وەك نەتەوەی كورد ،كە بۆ بەدیهێنانی ئازادی و سەربەخۆیی بە درێژایی سەد ساڵی پێشوو لەو پێناوەدا قوربانیی زۆری بەخشیوە، كەواتە دوور ناڕۆین ئەگەر بڵێین یەكێك لە ڕوانینی سیاسیانەی فراوانخوازیی داعشیی ،لێدان و وەشاندنی زەبرێكی كەمەرشكێنی ڕاستەوخۆیە بۆ ئەو خەونی بە دەوڵەتبوونەی كوردستان، ڕەنگە ئەم لێدانەی داعش كە دژە ئامانجی بە دەوڵەتبوونی كوردستانە ،هەر هەمان دیدو بۆچوونی واڵتانی زلهێزی وەك ئێران و توركیا و ئەمەریكاش بێت بەاڵم بە شێوازێكی ترو بە هەمان مەبەستیش ،لەم خاڵەیاندا پارادۆكسێكی لوغزئامێز یان ڕەوتێكی فكریی نامەعقوڵ لە نێوان ئەو جەمسەرانە بەدی دەكرێت و خۆیان لەگەڵ دژەكانی خۆیاندا دەگونجێنن، جەمسەرێك كە یاساكانی میتافیزیك بە دیوێكی مەرگدۆستانەی ویالیەتی فەقیهو ئەنجومەنی خوبرەگانە حوكمڕانێتی واڵت بەڕێوە دەبەن و لە ناو فەزای تایبەتی ژیاندا حورمەتێك بۆ مەعقوڵیەتی ژیاندۆستی ناهێڵنەوە ،لە ئەڵقەیەكی ئۆرگانیدا كاریكاتێرانە هاوجووت دەبێتەوە بە جەمسەرێكی مەعقوڵ كە دروستبووی سەردەمی پیشەسازییە و تا ئاستێك زانست شوێنی میتافیزیكی بۆ دەگرێتەوە ،تا پێكەوە بە یەك نەفەس ئەم جەمسەرە بە حیساب مەعقوڵ 88ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
و جەمسەرە نامەعقوڵە لە خاڵێكی یەكتربڕدا جەمسەرگیرانە و بە ڕاشكاوانەوە خەماڵندن بۆ لەباربردنی خەونی لە مێژینەی گەلی كورد بكەن ،كەواتە داعش بە پراكتیكی ئاگایی یان بە ستراتیژی نائاگایی ،هەرچۆنێك بووبێت ،خۆی كردۆتە سووری بەر لەشكرو بووەتە میكانیزمێك بۆ لەباربردنی یان دواخستنی ئەم ئامانجەی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان ،ئامانجەكەی داعش لەیەكترموتوربەكردنی ئامانجەكانی دەوڵەتانی تری دەوربەری كوردستاندا قاڵ دەبێتەوە، چونكە هەمووان پێكەوە ئەو واقیعە سەلمێنراوەیان لە پێش چاوانە كە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ جەماوەریی بوونی الیەنگرانی تێرمی دەوڵەت لە كوردستاندا بە شێوازە هاوچەرخەكەی و بە تایبەت لە ناو بەشێكی زۆری ئینتلیجنسیای كوردیدا لە هەڵكشاندایە. جەنگ هەڵگیرساندن جەنگ دەتوانێت لە ڕووی ئەخالقییەوە زۆر ئامانجی مرۆڤدۆستانەی تر پاشكەشێ پێ بكات، لە سەربەنی ئەم بۆچوونانەی سەرەوە دەتوانم ئەوە بڵێم جەنگی داعش دژ بە هەرێمی كوردستان ،جەنگێك نییە لە خزمەتی هێشتنەوەی ڕامان و ڕوانگەو قودسیەتی كتێبێكی ئاینیدا، بەڵكوو جەنگێكە بۆ هێشتنەوەی ڕیتواڵ و پاشخانی هزری و فەزای كاركردنی جیهادیانەی كۆنزەرڤاتیڤ و هیراركیی ،واقیعێك بە وەستاوەیی و چەقبەستوویی ئاینی دەهێڵێتەوە، هەوڵێكە بۆ تێكنەچوونی واقیعی سەپێنراوی نەخشەڕێژییەكەی سایكس بیكۆو هەلێكە بۆ ڕێگرتن لە یەكخستنەوەی جیۆگرافیانەی ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست ،جەنگێكە بۆ ڕاگرتنی قۆناغی پێشكەوتنی گەلی كوردستان كە ماوەیەكە پێشبینی داهاتووی(بوون بە دەوڵەتی) لێ دەكرێت ،كەواتە ئەوە داعش نییە بە تانك و هەمەرو تۆپ و هاوەنی شەش فیرقەی سوپایی بەزیوی ئێراقەوە پەالماری كوردستان دەدات ،بەڵكوو ئەوە هەوڵی دوپاتكردنەوەی ستەمێكی موتڵەقانەی مێژووییە كە بە فەتواوە و لە لوولەی تفەنگەكانی داعشیەكانەوە ئاڕاستەی پێشمەرگەكانی كوردستان دەكرێت ،زیاتر لە سەدان ساڵە هەر ئەم فەتوادانەیە بە هەوێنی ئایینی ئیسالمیەوە گەشەی كردووە ،هەمیشەش ویستویەتی بۆ جینۆسایدكردنی گەلی كوردو گەالنی تری ناعەرەبی جڵەو شل بكات ،ئەوانەی بەردەوام ئەم جەنگە هەڵدەگیرسێنن ئەو بیرۆكەیەیان ال خەمڵیوە كە لە جەنگدا دەتوانن پایە سیاسیەكان و دەسەاڵتی خۆیان لە ناو فەنتازیا ڕەشەكانەوە قایمتر بكەن ،كەرەسە سیحراویە توندڕەویەكانی ئایینی بۆ بەردەوامێتی بە جەنگەكە دەخەنەوەكار ،بۆ گەشانەوەی پشكۆی ژێر خۆڵەمێشی ڕق و كینەكان بە چەمكە سیاسیە باوەكانی وەك شەهادەت و جیهاد و ئەنفال و كۆمەڵێ زاراوەگەلی تری كە بە هۆی دوبارەوتنەوەیان لە خوتبەی مزگەوتەكانیانەوە جڵەوگیرگرتنی هەموو ڕۆحلەبەرەكانی دەوروبەریان ال مەبەست دەبێت ،تا لە ئاكامدا چێژ وەربگرن لەو دەسكەوتانەی بە زەبری ئەو ناوهێنانانەوە بۆیان دەبنە غەنیمە ،لە دیوەكەی تریشیەوە جەنگێكە تا ئەم ئەزموونەی هەرێمی كوردستان لە ئاستی گشتی و یاسایی ــ بابەتی البدرێت بۆ ئاستی پووكانەوە و سەرلەنوێ كۆیلەكردنەوە لە ناو سنووری ئەو دەوڵەتانەی كوردی بەسەردا دابەشكراوە ،بەاڵم جیهانبینی سەرمەدیانەی كوردستان لە ڕووبەڕووبوونەوەی دەوڵەتێكی سامناكی تیرۆریزمی وەك داعش 89ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بەوەی هەرێمی كوردستان لە بری جیهان شەڕی تیرۆریستان دەكات كە بە حیساب لەوپەڕی كامڵبوونی ئەخالقی مرۆڤانەوە لە زاری زۆر لە بەرپرسانیەوە بە پێوەرێكی كاڵی سیاسی عەقاڵنی دەوترێتەوە جۆرێك لە ناڕوونی تێدایە ،باجی ئەم وتەزایە لەسەر ڕۆڵەكانی گەلی كوردستان زۆر قورس و تۆخ دەكەوێتەوە و دوور نییە چەندین قۆناغبەندی تری كوشتار و خوێنڕشتنی لە دوا نەبێت ،،گەرچی لە ڕووە ڕاگەیاندراوە جیهانیەكەیەوە بە شێوەیەك لە شێوەكان هاوشان دەبێت بە نزیك خستنەوەی هەموو مرۆڤایەتی لە ئومێدێ بۆ ئاشتەوایی سەرتاسەریی و دوورخستنەوەیان لە پەالماردەرانی دنیای شارستانیەت و ڕووناكیی ،وەك چۆن (ویدجیری) لە كتێبی مەزهەبە گەورەكانی مێژوودا ئاماژە بە((ژیان لە پێناوی ئەوانی تردا)) دەكات ،زۆر لە واڵتانی خۆرئاوا لە وتەزا و چەمكە بڕوادارەكانی پێشمەرگە كە لە پێناویدا بەرگری لە خاكی نیشتمانەكەیان دەكەن بە باشی تێگەیشتون ،لەبەرئەوەشە پایەی كوردستانیان ال سەنگین تر بووە ،تەنانەت هەندێ دەوڵەتی خاوەن بڕیاری خۆرئاوایی لە بەرانبەر ئەم بڕوایەی پێشمەرگەدا پێیان لە واقیعی بەرژەوەندخوازیی خۆیان ناوە ،ئێستا حیسابێكی مرۆڤدۆستانە بۆ پیاوان و ئافرەتانێكی ڕاستەقینەی زیندووی كوردستانیی دەكەن كە لە بەرەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی دەوڵەتێكی پڕچەكی تیرۆركار و ئەنجامدەری تاوانی جینۆسایدا وەستاونەتەوە و لەسەر ئەرزی واقیع بۆ دۆزێكی مرۆڤدۆستانە لە بەرگریدان ،دەوڵەتێك پەالماری وەحشیانەی خەڵكی دەدات تا فۆبیا دروست بكات و شەرعێكی توندڕەوانەی نەگۆڕ بەسەر هەموو دنیادا بسەپێنێت، ئەڵمانیەكان لە پێش نەتەوەكانی تری ئەوروپایی لەم بوێری و غیرەتە ویژدانییەی پێشمەرگەو گەلی كورد تێگەیشتون ،هەروەها فەرەنسەیەكانیش لەوان زووتریش لە پەیامە مرۆڤدۆستیەكەی گەلی كورد گەیشتون ،بۆیە نایانەوێت هەموو ئاگرەكەی ناكۆكی و ملمالنێكانی نێوان دەوڵەتانی ناوچەكە وەك گەمەكردن بە تۆپێكی ئاگراوی بكەوێتە سەر خاكی پێكەوەژیانی ئارامانەی هەرێمێك و لە وێزەی گەلێكی نەبەزی وەك گەلی كورد بەر نەبێت ،كە لە بنەڕەتەوە كورد وەكو نەتەوە جەمسەرێك نەبووە لە ستراكتۆرو سەرهەڵدانی ئەو ناكۆكیانەی نێوان دەوڵەتانی ناوچەكەدا ،لەبەرئەوە خۆرئاواییەكان هاوسۆزن تا ئەم گەلە سەرلەنوێ نەكرێتەوە بە ئامڕازێكی سیاسی هەروەها تین و گەرمەی ڕووداوەكان بەسەر خاكی كوردستانەوە چڕ نەكرێتەوە.. ئەو دەوڵەتانەی هاوكاری مرۆیی و سەربازی پێشكەش بە هەرێم دەكەن چاوی تەماعیان لەسەر بانك و گەنجینە خاڵیەكانی هەرێم نییە؛ ئاگاداری ئەوەن كە لە الیەن حكومەتی ناوەندیی ئێراقی تازەوە نزیكەی ساڵێكە گەمارۆی دارایی خراوەتەسەر هەرێم ،لەمەدا ئەوان چاویان لە موقابیلێكی ماددی نییە ،كەواتە ئەم بەرگریكردنەی پێشمەرگە لە دژی تیرۆریستان بۆ جیهانی دەسەلمێنێت كە مێژوو تەنیا گەشەكردنی هێزەكانی بەرهەمهێنان و پارەو نەوت و سامانی سروشتیی ناگرێتەوە ،بەڵكوو واقیعێكی بنەڕەتی گەشەسەندووی گیانفیدابوون بۆ گەڕان بە شوێن دۆزینەوەی شوناسدا لە مێژووی كوردستاندا سەلمێنراوە ،لێرەوە جگە لە چیرۆكی لە مێژینەی ژیاندۆستی بۆ مرۆڤ ،لەمە زیاتر ناتوانرێت هیچ چیرۆكێكی تر بگێڕدرێتەوە ،ئیتر لە گرێچنەوەی ئەم چیرۆكەوە زوو یان درەنگ بنەمایەكی پتەو بۆ دەوڵەتی هاوچەرخ لە ئایندەی كوردستان دادەمەزرێت. 90ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
میكانیزمەكانی سەركەوتن بەسەر داعش بۆ ئەوەی لەم بابەتەدا ئەو بۆچوونانەی سەرەوەمان لە ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆردا ال ببێتە ستراكتۆرێك و تەنیا لە ناو دروشم و ناونیشانەكاندا خۆ نغرۆ نەكەین ،پێویستە هەموو ئەو هەوڵە سەرتاسەرییانەی كایەو بەرنامەو مۆڕاڵەكانمان كە لە بەرانبەر داعش بەكاری دەهێنین، تا دوا ئەندازە شێوازو ناوەڕۆكێكی مەدەنیانەو مەعریفی بە حەزەریانە بە بەریدا بكەین ،واتا كاتێك ڕووبەڕووی ڕێكخراوێكی تیرۆریستی جیهانیی وەك داعش دەبینەوە ،پێویستە ئەوەمان لە پێش چاو بێت كە ئەو ڕێكخراوە هەموو ڕێگاكانی سیاسەتی خۆزاڵكردنی خۆیان بردۆتە بەردەرگای پاراستنی پیرۆزیەكانی ئایینەوە ،لەبەر ئەوە بە هیچ شێوەیەك نابێت شێوازەكانی ڕووبەڕووبوونەوەمان بە هەمان ئاڕاستە یان بە پێچەوانەی ئاڕاستەی ڕێگاكانی ئەوان بێت و هاوڕێباز لە دەرگای میتۆلۆژیاو ئایینەوە بۆیان دەرپەڕێین و ئێمەش هاوشێوەی ئیسالمییەكی سیاسی وابزانین خاوەنی كێشەی سیاسەتێكی ئایینی پەتین ،تا هەمان هەڵسوكەوتی ڕێكخراوو حزبە ئایینیەكان ئەنجام بدەینەوە ،ناكرێت بە درێژایی جەنگەكە ئەو دروشمە تاكتیكیانەی(ئێمە لە بری جیهان دژی تیرۆر دەجەنگین) وەك ستراتیژ بڵێینەوە ،ئیتر وا هەست بكەین لە ڕووی سیاسیەوە فریادڕەسی هەموو جیهانین ،هەر چۆن لەم بارەیەوە داعشیەكیش وا هەست دەكات لە ڕووی ئایینیەوە ڕزگاركەری هەموو جیهانە ،هەردوو هەستەكەش لە واتایەكی میتۆڵۆژیەوە هەڵدەقوڵێت ،نە داعش دەتوانێت بە دەستی ڕاستی كە چەقۆی بۆ سەربڕین پێیە و بە دەستەكەی تری كە قوڕئانی پێ هەڵدەبڕێت ،بە درێژایی كات خۆی نغرۆی ئەو خەیااڵتە بكات گوایە دنیا لە نادادپەروەری ڕزگار دەكات ،نە پێشمەرگەش بە بڕوایەكەوە كە لە خەیاڵگەی ئازادیخوازێكی نێونەتەوەییەوە هەڵدەقوڵێت ،چیتر وا بزانێت بە شەهید بوونی خۆی دنیا لە پۆخڵێتی توندڕەوان پاك دەكاتەوە ،ڕواندنی بیرۆكەی فریادڕەسێتی بۆ جیهان لە كۆنەستی پێشمەرگەدا ڕواندنی ڕۆحێكی قوربانیدەری ڕاستەوخۆیە بە ڕەگێكی میتۆلۆژییەوە ،لە بەرانبەردا هەستەكەی داعش باركراوە بە عەقڵیەتی تەكفیرو جیهاد و شەهادەت و خۆكوژیی و وەرچەرخانی موسوڵمانێتی بۆ كۆمەڵێك بۆمبی تەوقیتكراو لە پێناوی ئیسالمەویی ئیلهامبەخشدا ،ناكرێت ئەو هەستە لە ناخی پێشمەرگەدا بڕوێنرێت كە وەك قۆچی قوربانیەو لە بری هەموو جیهان بە تاقی تەنیا ڕووبەڕووی مەترسیەكانی خۆكوژان دەبێتەوە ،بەم دروشمەی پێشمەرگەوە قین و ڕقی تیرۆریستان لە دژی هەرێمی كوردستان و لە بەرانبەر نەتەوەی كورد زیاتر هەڵدەكشێت، ئەمەریكایەك وەك زلهێزێكی دنیا بە دووجەنگی نێودەوڵەتیەوە لە دژی تاڵیبانی ئەفغانستان و بەعسیەكانی ئێراق تا ئێستاش نەیتوانیبێت توندڕەویی سیاسی ئیسالمییانەی پاش ئەو جەنگانە لە بنج و بێخەوە دەربكێشێت ،یان مێژووی سەدان ساڵی پێشوو شایەتحاڵ بێت لەسەر گەشەی نائاسایی ئەم فیكرە تیرۆریستیەی باپیرانی داعشیەكان بەسەر قەوارەی ئەم خاكانەی لە دەوروبەریان ڕوواندویانە ،ئیدی چۆن ئێستا وا بە ئاسانی و بە ورەی پۆاڵین و جەربەزەیی پێشمەرگەی كوردستانەوە كە چەكەكانی دەستیان هاوسەنگ نییە بە چەكەكانی تیرۆریستان ،ئامادەن ڕۆحی شەڕەنگێزانە و مەرگدۆستانەی داعشیەكان و هاوشێوەكانیان 91ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دامركێنێنەوە و دەاللەتەكانی هەوری ڕەش و سارد و قینلەدڵییان لەسەر ئاستی مێژووییانەی نەوەكانی تیرۆر نزم بكەنەوە ،ئەوپەڕی نیشانەی ڕێزو لەخۆبوردوییە كە پێشمەرگە بە ڕۆح و بە گیان لە پێشەوەی بەرەكانی جەنگدایە ،بێ ئەوەی حیساب بۆ ئەوەش بكات كە بۆچی بەرگری لە هەرێمێك بكات كە سامانی ئابووری تێیدا بە نایەكسانی بەسەر ڕۆڵەكانیدا دابەش دەكرێت، پێشمەرگە ئەو ڕۆڵە گیانلەسەردەستەیە كە ئامادەیی تێدایە مناڵەكانی لە پاش مەرگی خۆی هەتیو بن و دواتر بێبەش بن لە نازی خۆیی و نازی نیشتمانەكەیش ،پێشمەرگە هەموو نالەبارییەكانی كە خەوشن و لە گۆڕەپانی گەمەی دیموكراتی و دادپەروەریدا هەن ،دەخاتە ئەوالوە ،تا ڕێگە لە تاقمە تیرۆریستێكی نێودەوڵەتی بگرێت كە بە نیازن هەموو گۆڕەپانەكە بە خوێنی نەتەوەی كورد لە خەڵتانی خوێن هەڵبكێشن ،سەرخانی كۆمەاڵیەتی كوردستانیش كە چەندین ئەزموونی تاڵی جینۆسایدیان بە دەستی هاوشێوەی داعشیەكانەوە چەشتووە ،بە هیچ جۆرێك ڕێگە بە داعش نادەن نەستێكی قەترانی ئایینی بڕێژن بەسەر هەستی كوردایەتی و نەتەوەیی كوردیدا ،چونكە نە ئەوە جولەكەكان بوون نە كریستیان و نەسڕانیەكان كە خاكی كوردستان دەكەنە تەراتێنی ملمالنێ خوێناویەكانیان ،بەڵكوو ئێستا هەمان هێزو تاقمیی هاوئاینی خۆیانە لەم دواییەدا تەونی پیالنگێڕییان دەچنی تا پەالماری هەولێر بدەن و وەك شەنگال خوێناوی بكەن ،ڕەنگە جیاوازی لە نێوان هەژاران و دەوڵەمەندان یان لە نێوان خەڵكی ئاسایی و بەرپرسانی هەرێمی كوردستاندا لە ماوەی سااڵنی ڕابردوودا چەندین كەلێنی ترسناكی خستبێتە نێوان چین و توێژەكانی خەڵكەوە و ڕۆژانە بێزاریی لە بەرانبەر كەموكورتیەكانی خزمەتگوزاریی و بژێوی خەڵكی بە دەنگی بەرز دەرببڕدرێت ،بەاڵم سەدای گوتاری نەتەوەیی كوردی هێندە بەهێزە ڕێ بە خاڵە الوازەكانی جیاوازی چینایەتی و نادادیی ناو هەرێمی كوردستان نادات تا لە الیەن خەڵكەوە كوردبوون بكرێتە قوربانی گوتاری توندڕەوێتی ئایینی، گوتارێكی توندڕەوانەی وەها كە گەنجان ئامادە دەكات لە پێناوی پاكتاوكردن و هەال هەالبوونی كەسانی تردا جەستەی خۆیان هەنجن هەنجن بكەن ،گوتارێك شاباشی پیاوانێك بكات كە لەسەر گرتنی نامەیەكی ئەڤینداری ،خوشك و ژن و دایكی خۆیان سەرببڕن و خەڵكیش بەسەر شەقامەكانەوە بە گوڵبارانەوە ڕیزی چەپڵەڕێزانیان بۆ دابەستن ،ئەمەش ببێتە نەریت و كۆی ستراكتۆری كەلتووری و كۆمەاڵیەتی و سیاسی كوردستان بتەنێتەوە ،ئەمە شتێكە لە نەریت و بەها نەتەوەییەكانی كەلتووری كوردییەوە دوورەو مەحاڵیشە ،ئەگەر ئەم گوتارە توندڕۆیە ئایینیە لە ناو گوتاری نەتەوەیی كوردیدا هەبوایە ،ئێستا جگە لە زمانی كوردی لە ناو هەرێمی كوردستان گوێبیستی هیچ زمانێكی نەتەوەیی تر یان سرووتێكی ئایینی جیاواز بە ئاینی ئیسالم نەدەبووین ،جگە لە كوردیش هیچ نەتەوەیەكی ترمان بە سەر خاكی كوردستانەوە نەدەبینی ،چین و توێژی خەڵكیی لە كوردستاندا بە تایبەتیش چینە خوێندەوارەكەی كوردیی، هەمیشە بە دوای ڕوونبینی و خاكیكردنەوەو هێوركردنەوەو بە مرۆییكردنی دەسەاڵتەكانەوەیەو هەموو بزاوت و هەوڵەكانیش بۆ سەرخستنی ئەم ئامانجە بە پراكتیكی كراون ،هەر چۆن ڕۆژانە خەڵكی لە هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی كەسانێك دەبنەوە كە خۆیان لە یاسا پێ سەروەرتر 92ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بێت و یان لێپێچینەوەی ویژدانی لەگەڵ كەسانێك دەكرێت كە دەزگاكانی چاودێری میری و خەڵكی بە هیچ نازانن ،بە نەفەسێكی هێورتر لەم نەفەسەی ڕووبەڕووبوونەوەیە هاوشێوە ئامادەشن پەنجە بۆ كەموكورتیەكانی هەموو موقەدەساتێك ڕابكێشن ،چ موقەدەساتی زەمینی یان موقەدەساتی ئاسمانی ،كەواتە داعش و بیچمەكانی وەك زاتی داعشیەكان هەرگیز ناتوانن لەسەر زەمینێكی هاوشێوەی كوردستان حوكم بەڕێوە ببەن ،بۆیە كاتێك پەالماری كوردستان دەدەن ،بە شێوەیەك لە شێوەكان مەبەستیانە بە شوێن بەهانەو شەرعیەت بگەڕێن بۆ ئەنجامدانی جینۆساید ،تا بە هاتنەكەیان تەڕو وشك پێكەوە بسووتێنن و هەرچی ئاوەدانی و ستاتیكاو پارك و یانەو مۆڵ و سەوزاییە لە پێشی خۆیان ڕایبماڵن و خاكەكەی كوردستان لە خەڵكەكەی پاكتاوبكەن و بێنە سەر وێرانە خاكێكی پڕ لە تەرمی لووت و گوێ بڕاو ،كە جگە لە تارمایی ڕیشدارانی سەر بە خۆیان ،كەسی تری تێدا بە زیندووێتی نەبینرێتەوە. بۆ ئەوەی ئەم جەنگەش وەك مەترسیەكی هەنووكەیی كە بەسەر گەلی كوردا داسەپاوە، وەك جەنگە داسەپاوەكانی تری بەسەر كوردستان دادەسەپێنران ،هەر بە هەڵگیرسێنەرانی لە گۆڕبنرێت ،گرنگە كۆمەڵێك ڕێوشوێن بگیرێتە بەر لە پێناوی دەرچوون بە كەمترین زیان و زۆرترین دەسكەوتەوە چ لە ڕووی نەتەوەیی یان نیشتمانییەوە ،هەروەها لە پێناوی بۆ ئەوەی مەترسیەكانی پاش جەنگەكەش لەبەرچاوبگرین ،بۆ ئەو مەبەستانەش پێویستە ئەم ڕێوشوێنانە بە هەند وەربگیرێن: 1ـ داماڵینی پیرۆزبوون و بە فەنتازیا نەكردنی هەموو جۆرە دەسەاڵتێكی سیاسی و ئیدیۆلۆژی، هەروەها چاودێریكردن و لێپرسینەوە لەگەڵ هەموو حزب و الیەن و كەسایەتیەك بە پێی یاساو بەندەكانی جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ ،بە واتا هیچ كەس و الیەنێك لەسەرو ڕەخنەی دروست و چاودێری خەڵكەوە نەمێنێت ،ئەم خاڵە چەندە كەسایەتییە سیاسی و بزنسمانەكان دەگرێتەوە هێندەش مامۆستایانی ئایینی و مەال و شێخ و سەرۆك هێز و ئاغا و موریدەكانیش وەك یەك بگرێتەوە. 2ـ بایەخدان بە كولتووری پێكەوەژیان و كردنەوەی دەرگا بە ڕووی چاپكردن و باڵوكردنەوەی ئەو تێزو كتێب و دیدار و كۆبوونەوانەی وەك نەریت و كولتوور سەرتاپای ئایین لە چەمكەكانی دەوڵەتداری جودا دەكەنەوە ،بە تایبەتی لە ناو گەنجان و ئافرەتان و ئەو ڕێكخراوانەی نوێنەرایەتی چین و توێژەكانی جەماوەر دەكەن ،هاوكات برەودان بە دیموكراتیزەكردن و بە مرۆڤایەتیكردنی دەسەاڵت لە ڕێگه‌ی سازدانی چەندین ۆرك شۆپ و سیمینار و كۆنفرانسی تایبەت بەو بوارە. 3ـ سەبارەت بە دانانی ستراتیژ بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە ناوخۆی هەرێمی كوردستانەوە، وەك لە سەرەتای بابەتەكەشەوە ئاماژەمان پێدا كە هەرێمی كوردستان لە ناو جەرگەی ئەم ناوچە گڕگرتووەی جیهاندا بە ئامانج كراوە ،كە ئێستا سامناكترین پێكداپژانی تیرۆریستی تێدایە ،لە پێناوی پاراستنی ژیانی هاوواڵتیانیدا پێویستی بە پشتێنەیەكی پڕتەقاڵیانەی پاراستن هەیە، بۆ ئەوەی كوردستان تووشی تەقینەوەی تری داچڵەكێنەرانەی وەك هاوشێوەی دوایەمین 93ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
تەقینەوەی وەك تەقینەوەكەی بەردەم پارێزگای هەولێر نەبێتەوە ،ڕەنگە نە ڕێگەبەستن و نە مەحكەمكردنی بازگەكان ،نە تەسككردنەوەی ئازادی هاموشۆ ،نە زەقبوونەوەی جیاوازیی ئیتنی و ئاینی و چینایەتی و ئیدیۆلۆژی ،ڕێ لە دوبارەبوونەوەی تەقینەوەی تیرۆریستی نەگرێت ،بەڵكوو پێویستە لە ناو هەموو ئەو خانەوادانەی كە بە هۆی بارودۆخی خراپی ئێراقەوە دەربەدەركراون و لە هەرێم نیشتەجێ كراون و ژیان و گیانیان دەپارێزرێت ،چەندین تیمی نهێنی پڕتەقاڵی هەواڵنێریان لێ دروست بكرێت ،تا لە ئاكامی فرەجۆریی ڕاپۆرتنێرو هەواڵگەیاندنەكانەوە ،ئەوان خۆیان وەك وەفایەك بۆ ئەو هەرێمەی لە مەرگ پاراستونی ،ببنە بەشێك لە تیمی ئیكنۆلۆژی زانیاری گەیاندن و سوودیان بۆ دەزگاكانی پاراستنی سەروماڵی هاوواڵتیان هەبێت. ئەم تیمانە وەك ڕایەڵەو هاوكارێك باشتر دەبن بۆ دەستڕاگەیشتن بە بكەرە جۆراوجۆرەكانی تیرۆرو چەتەیی داعش و هاوكارانيان لە كاتی دزەكردنیان بۆ ناو هەرێمی كوردستان ،دەكرێت ئاڕاستەكردنیشیان هەر لە الیەن كەسانێكی پیشەگەرو مەدەنی خۆبەختكارو خەمخۆر بە ئاسایشی نەتەوەیی كوردستان ،هەر بە شێوەیەكی نهێنی بێت ،ئەمانیش بخرێنە ناو ستراتیژی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرەوە. 4ـ بە دیوە بازرگانیەكەیدا تەماشای بكەین ،پێویستە ڕێگە لە هەموو جۆرە بازرگانیكردنێك بگیرێت و نەهێڵرێت بازرگانان لە ڕێی قاچاغ یان ڕێگەیەكی ترەوە بۆ خاتری قازانجی بازرگانی پردی پێوەندی لەگەڵ داعش وگرووپەكانی تری تیرۆر دروست بكەن چونكە ئێستا كۆمەڵێك بازرگانی چەك لە واڵتانی دنیاوە بە تایبەت ئەمەریكاو تەنانەت ڕووسیاش كەوتونەتە هەناردەی چەكەكانیان بۆ ناوچەكە دەوران دەوری هەرێمی كوردستان پڕ جبەخانەی چەك بووە ،ڕووسیا بە ئێراقی دەفرۆشێت و ئەمەریكاش بە ناڕاستەوخۆ هەر لە نەوتی ئێراق و بە خیتاب ضمان چەكە كۆنەكانی خۆی لە كۆگاكانەوە دەنێرێت تا لەم شەڕەدا ساغیان بكاتەوە، هەموو سیاسەتەكەش ڕەنگە بۆ ئەوەبێت لەبری ئەوەی داعش و هاوپەیمانانی بە شەش مانگ بێهێز بكرێن و دوور بكەونەوە لە ناوچەكە ،ئەوە نا ،وەك زلهێزان ڕمڵی بۆ لێدەدەن بە الیەنی كەمەوە سێ ساڵێكی دەوێت ،واتە سێ ساڵ بازاڕگەرمی چەك نەك شەش مانگ و یەك ساڵ ،واڵتانی عارەبی و توركیاو ئێران و تەنانەت بەشاریش كە بە وەرەقەی سووتاو ناوی دەهێنرێت ،هەمووان لە ناو گەمەكەدا بەشدارن ،ئێمە وەك كورد كۆمەڵەێك باجی قورسی ئەم شەڕە دەدەین ،یەكەمیان /دوورخستنەوەی ڕاپرسی و پرسی سەربەخۆیی بە هۆی ئەم شەڕەوە ،دووەمیان /شەهید بوونی كۆمەڵێك پێشمەرگەی ئازاو قارەمان ،كە تا نووسینی ئەم بابەتە ژمارەی شەهیدان لە ناو پێشمەرگەدا لە حەوتسەد شەهید تێپەڕیوە ،سێیەمیان / دوو كەرت بوون و سێ كەرتی بوونی هێزی كوردی لە نێوان جەمسەرە گەورەكانی گەمەكەدا، بۆ هەر سێ باجەكە حیكمەت و حینكەتی سیاسی و ئابووری و كۆمەاڵیەتی پێویستە ،لە هەمووشی ماڵوێرانكەرتر ئەو جەنگە ئابوورییەیە كە حكومەتی ئێراق لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستانی داناوە.. 94ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
5ـ دروست بوونی (هێز) بۆ كوردستان تا خەڵكی وەك كیانێكی دەوڵتیی لە واڵتەكەیان بڕوانن ،بە پرۆسەیەكی سیاسییانەی دیموكراتیكی دەكرێت ،كە نوێنەرایەتی هەموو ڕوانینە جیاوازەكانی تێدا كۆببنەوە ،واتا چۆن(پارتی) لەبەرچاوی توركیا (پەكەكە)بە تیرۆریست دانانێت ،پێویستە(یەكێتی)یش (پارتی) بە هەموو میلیشیا شیعیەكان و مالیكیەكان و عەمامە بەسەرەكان نەگۆڕێتەوە ،چاالكوانێكی (گۆڕان) لە مەودای كورتدا بۆ ستراتیژێكی دوورمەوداتری نیشتمانیی پشت و پەنا بێت بۆ (سەرۆكی هەرێم) ،ئەندامێكی (یەكگرتووی ئیسالمی) بزانێت كە ئەنجامی كۆتایی ئامانجەكەی سەرخستنی كوردستان دەبێت بەر لە تەكبیرەدان بۆ ئاسمان ،ئەندامێكی (كۆمەڵ) و الیەنگرێكی (بزووتنەوە)ش تێكشكاندنی (داعش)یان ال لە پێشتر بێت لە شكانەوەی ڕەمزێكی نەتەوەیی و نیشتمانی ،هەمووان پێكەوە دوور بكەونەوە لە گرتنەبەری ڕێچكە جیاوازەكان و بەرژەوەندییە كورت مەوداكانی بەردەم سەركەوتن ،بۆ پارتەكانی بەشەكانی تری نیشتمانی كوردانیش لە ناوخۆیاندا هەروا ...ئەو كاتە نە (سووریا) دەتوانێت یەكێتی نەتەوەیی كوردی سست بكات ،نە (ئێراق) جورئەتی ئەوەی دەبێت شەڕی ئابووری و دارایی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكات ،نە (توركیا) توانای زیاتر ئاڵۆزتركردنی دەوروبەری باشووری كوردستانی دەبێت ،نە (ئێران)یش دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر بەرژەوەندی نەتەوەیی كوردیی ،نە (ئەمەریكا)ش تەنیا بۆ سەرخستنی تاكتیكاتی خۆی هاریكاریەكی كەم و كورت مەودای باشوورو خۆرئاوای كوردستان دەدات ،نە (ڕووسیا) بە شێوەیەكی میسالییانەی دیدی حەفتاكانیەوە لە هەرێمی كوردستانی ئێستا دەڕوانێت ،نەبە پشتیوانی (واڵتانی عەرەبی)ش گرووپە توندڕەوە ئیسالمیەكان نەوەكانی كوردیان پێ شەهید دەكرێت ،هەمووانیش ئاگاداربنەوە لەوەی كۆی هێزی داعش بە پلەی یەكەم ئاڕاستەی بە ئەنفەلەكردنەوەی كوردستان كراوەتەوە.. 6ـ نیشاندانی ڕوویەكی گەش بۆ جیهان بەوەی كوردستان دەتوانێت هەم ئاشتی كۆمەاڵیەتی ناوخۆيی و هەم ئاشتی هەرێمایەتی وەك یەك بپارێزێت ،چونكە كاتێك ئەوروپاو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ال لە هەرێمی كوردستان دەكەنەوە ،باش ئەوە دەزانن كە لەم هەرێمەدا تا ئاستێك سیاسەت نەیتوانیوە هەموو بەها مرۆڤایەتیەكان لە كەمینەیەك یان لە حزبێك یان لە یەك ئیدیۆلۆژیا بەرتەسك بكاتەوە ،لە هەرێم ڕەهەندە سیاسیەكان چوونەتە ناو ڕەهەندە جیاوازەكانی مرۆڤایەتیەوە ،جیاوازیەكان لە جڤاتا بە ڕوونی دیارن ،كاتێ مەترسەیەكی دەرەكی هەڕەشە لەم جڤاتە دەكات ،یان كاتێ حكومەتی فیدراڵی ئێراق و دواتر داعش هەرێم دەخەنە كونجی تەنگانەوە ،جیهان هەردوو باڵی خۆی بۆ هەرێمی كوردستان دەكاتەوە و مافی دەستێوردانی مۆراڵی بەكاردێنن ،ئەوەش لەبەرچاو بگرین كاتێك نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیار بۆ سەالمەتی نەتەوەیەك دەردەكات حیساب بۆ ئەوە دەكات ئەو نەتەوەیە ئێستا چەند دەتوانن ئاشتی هەرێمایەتی و جیهانی و ناوخۆیی بپارێزن ،تا ئەوروپاو ئەمەریكاش هاندەری پاراستنیان بن. 7ـ ئاگاداركردنەوەی ڕای گشتی هەرێمی كوردستان لەسەر هەڕەشەكانی سەر هەرێمی كوردستان چونكە ڕۆژ دوای ڕۆژ هەڕەشەكان لەسەر نیشتمان لە هەڵكشاندان ،هەڕەشەی 95ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئاشكرای ئایدیۆلۆژیانەی بەدەوییەكانی عەرەب ،هەڕەشەی ڕاستەوخۆی مالیكیەكانی ئێراق، هەڕەشەی ژێر بە ژێری ئاخوندەكان ،هەڕەشەی چەند پەرلەمانتارێكی بێئاگای ناو پەرلەمانی كوردستان لە هەموو هەڕەشەكان. 8ـ یەكخستنی خێڵ و هۆزەكانی كوردستان و تەنانەت سەرجەم هێزە سیاسیەكان لە ناو چەند ئۆرگانێكی نیشتمانی و نەتەوەییدا تا دەرفەتی دامەزراندنی دەوڵەتێكی هاوچەرخ بۆ كورد نەكەوێتە بەر كێشمەكێشی بەرژەوەندییە ناوخۆییەكانەوەو پەند لە مێژوو وەربگرین بەوە مەحكوم نەبین هەڵەكانی مێژوو دوپات بێتەوە لەسەرمان چونكە هەر دوای دامركانەوەی شۆڕشی شێخ مەحمود خێڵەكانی دەوروبەری دایانە پاڵ ئینگلیزو بە توندی بەگژ ئیبراهیم خانی دەلۆدا چوونەوە كاتێك ئەو پیاوە لە تۆڵەی شكستەكەی شۆڕش و دەسگیركردنی شێخدا لە ناوچەی گەرمەسێر شۆڕشی بەرپا كرد ،ئەگینا ئینگلیز هەروا بە ئاسانی نەیدەتوانی خەباتی جوامێرانەی برایم خان پوچ بكاتەوە ئەگەر پەالماری خێڵەكانی دەوروبەری نەبوایە ،ئایا سوود لە هەڵەكانی ڕابردووی خۆمان وەردەگرین ،ئەگەر نا وەك سۆماڵ كە كۆمەڵگەیەكی تەواو خێڵەكیە پارچە پارچەبوونی هێزە سیاسیەكان دەرفەتەكە لەدەست زەمەنی ئێستا دەدزن و بێ سەروشوێنی دەكەن. 9ـ دۆزینەوەی میكانیزمێك بۆ تەشەنەنەكردنی زیاتری ئەو پەتای نائومێدكردنەی لە زۆربەی كەناڵەكانی ڕاگەیاندنەوە باڵودەبێتەوە ،چونكە سااڵنێكە ڕاگەیاندن بووەتە مەیدانێكی ئەكتیڤكراو بۆ كۆمەڵێك گوتاری ئیدیۆلۆژی و ئایینی ناكۆكی دژ بە یەكتر بۆ هەرەسهێنانی كۆی سیستمی بیركردنەوە ،دیاردەی گوتاربێژی ئەكرۆباتیكی و گەمەی زمانەوانی و پێداچوونەوەی ڕادیكاالنە؛ پەراوێزێكی فراوانی بۆ زۆربڵێی گشتێنراو و چەنەبازێتی ڕۆژانەی سەر شاشەكان كردۆتەوە، كە تیایدا كەس نابینیتەوە بە پێوەری ئەنگێزەیی بوونی بەرپرسیارێتی ئەخالقییەوە وا بە سانایی كەسی بەرانبەری پەسەند بكات ،زۆربڵێی هەمووان لە دژی هەمووان لە خۆیدا كۆت و بەندی دروست كردووە بۆ دیالۆگ و لێكحاڵی بوون ،چەنەبازێتی ڕۆژانەی خەڵك بە شێوازی نەیارانە لە بەرانبەر قەیران و كێشەكان بەربەستیان دروست كردووە لەسەر پراكسیس كردنی هزری ڕەخنەیی و داهێنان و چاكسازی ،چەنەبازێتی بە پێچەوانەی ئەو تێگەیشتنەی ئۆكتاڤیۆبازەوەیە كە پێی وایە ئاخاوتن وا لە مرۆڤ دەكات لە پلۆرالیەت نزیك ببێتەوە یان لەو تەنیاییەی تێیدا گیری خواردووە ڕزگاری بێت ،توڕەبوون و جنێودانی بێهودەی ئاشكرای سەر مایكەكان زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردی گەیاندۆتە ئاستێكی بەرزی خۆبەزلزانی وا كە هیچ ڕۆڵی ئاسایی بۆ دیالۆگی ڕەگەزی مرۆڤانەو لۆژیكی یەكتر خوێندنەوە بەجێنەهێاڵوە. 10ـ پاش ئاشكرابوونی ناوی دەیان گەنجی دانیشتووی هەرێمی كوردستان وچوونیان بۆ ناو ڕیزەكانی داعش باشتر وایە چاوخشاندنەوەیەكی خێرا بە سیستمی ئەو هێزانەدا بگێڕدرێتەوە كە حزبایەتی تێكەڵی ئایین دەكەن و لەو بارەیەوە زۆر بە وریايی مامەڵەبكرێت بێ ئەوەی كاریگەری بۆ سەر پیادەكردنی دیموكراتی دروست بكرێت ،هاوكات دەبێ زۆر هۆشیارانە سەرنج لەو هێزانە بدەین و ئەوەش بزانین كە دیموكراسییەت و چۆنێتیی پیادەكردنی مانای ئەوە 96ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
نییە كە ئازادیی ڕەها بدرێتە هێزەكانی بڕوایان بە موقەدەساتی نەتەوەیی و نیشتمانی نییە، هەرچەندە لەسەرەوە جۆرێك خۆیان پیشان دەدەن و لە ژێرەوەش مەبەست و مەرامی تایبەتی خۆیان هەیە ،دەبینین لە ئەوروپای خاوەن كلتووری دەوڵەمەندی دیموكراسییەت ڕێگەیان نەدا بە فاشی و ڕەگەزپەرستان بە ئارەزووی خۆیان بێنە نێو پرۆسەی دیموكراسییەتەوە تەنیا ئەوە نەبێت كە لەالیەن دامودەزگا بەرپرسەكانەوە چاودێریی ورد دەكرێن و بە وریاییەوە دەڕواننە ڕەفتارو مامەڵەكردنیان ،چونكە ئەوانە لەگەڵ ڕەوتی ژیان و ئامانجە سەرەكییەكانی گەلەكانیان ناتوانن بە ئارامی و ئاشتیانە هەڵ بكەن. 11ـ لە سەروبەندی جەنگ لە دژی داعشدا پێویستە ڕەنجێكی زۆر لەگەڵ كەلتوورە چەقبەستووەكان بدرێت تا لە پەروەردەو هۆشیاری ناخەكیانەی تاكەكانی كۆمەڵدا دەربهێنرێن، پەیبردن بە گرێ دەروونیەكان لە ناخودئاگای نەخۆشدا هەڵكۆڵینی ئاركیۆلۆژی دەوێت تا بزانرێت سەرەتاكانی چۆن دروست بووەو دواتر بۆ الدانی ئەو كەلتورە باوەی نێو كۆمەڵ چ پرۆسەیەك پیادە بكرێت ،خۆ ئەگەر هەر خەسڵەت و فاكتەرەكانی كەلتوورەكە تێكنەشكێن، ناوەكانی سەرلەنوێ ناولێنرێنەوە ،دەرئەنجام ماكەكانی سەرلەنوێ لك و پۆ دەردەهێننەوەو دەشبنەوە بە كۆسپ و تەگەرە لەبەردەم پرۆسەی پیادەكردنی سیاسەتی واقیعی دروستدا، لەم بارەیەوە لە خۆرئاوا كەسێكی سەرقافڵەچی وەك دیكارت دەروونشیكارانە ڕەگ و ڕیشەی گرێ دەروونیەكانی كۆمەڵگەی خۆیانی تاووتوێ كردەوە نەك فرۆید ،دەكرێت ئەزموونی فكری وی بۆ تێڕامان لە ژیان بگوازرێتەوە بۆ ژینگەكانی تری مرۆڤایەتیش ،كەواتە ئەوە دیكارت بوو كە باسی لە ڕزگاربوونی مرۆڤ دەكردو لە بڕیارە پێشوەختەكانی میتافیزیك دووری دەخستەوە ،ئەوجا پاش سێ سەدە دواتر باشالر دێت و هەمان پرانسیپی دیكارت سەرلەنوێ شیتەڵدەكاتەوە ،كە چۆن بەر لەوەی خۆمان بونیاد بنێین ،بە چ شێوەیەك خۆمان لە دەست خۆمان ڕزگار بكەین ،واتە ئەگەر بەم پرەنسیپانەی ئەوان ،مارتن لۆسەریانە كار بكەین ،نەك سەلەفیانە نەقڵ بكەین ،ئەو كاتە ترس وەك دیاردەیەك الی هەردووالی دەسەاڵتی سیاسی و ئۆپۆزسیۆن دروست نابێت وەك ئەوەی ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان دروستكراوە ،لە شێوەی ئەم ترسەی ماوەیەك كە هەردوو بەرەی دەسەاڵت و ئۆپۆزیسیۆنی هەرێمی كوردستان لە یەكترییان هەبوو لە كایە سیاسی و ئۆرگانە كۆمەاڵیەتیەكانیاندا ڕەنگی دابۆوە ،مانەوەی ئەم ترسە دەگاتە ئەو حەتمیەتەی هەرالیەك قەڵەمباز بۆ سڕینەوەی الیەكەی تر بە بڕیاڕو حوكمی پێشوەختەوە بدات ،یان النی كەم؛ الیەك هەوڵی بەرگری كردن و پاراستنی دەسكەوتە مێژووییەكانی بە ڕەوا بزانێت كە بەهۆی خەباتكردنی تاكەكانیەوە بۆ گەیشتنە دەسەاڵت هەلی زێڕینی دەسكەوتون و بە هەڵبژاردنی شەرعی و دەنگدانی جەماوەرەوە وەدەستی خستون و لە مەیدانێكی بێ ڕێكخەری خرت و خاڵی گەمەی زمانەوانیدا بە موقەدەسی داناون ،الیەكەی تریش پەرچەكرداریانە یان كۆنسرڤاتیزمانە یان بەوپەڕی ئەبستراكتیانەوە بە میتۆدی ئایینیەوە یان بە فۆرمی ئایدیۆلۆژی ڕووتەوە بە گژ ئەو دەسكەوتانەدا دەچێتەوەو تەنانەت زۆرجار لە مێژووی سەروەرییە گشتیەكانی نەتەوەیی و نیشتمانی گەلە ستەمدیدەكەی خۆیشیان یاخی دەبن ،ڕەنگە 97ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەرئەنجامی ئەم ترسە بگاتە ئەو ئاستەی ئۆرگانەكانی هەردووال دەسبەرداری ئەو پرەنسیپانە بن كە ئەخالق و بەرپرسیارێتی و ئیلتیزامی بۆ مرۆڤایەتی تێدا بەرجەستەیە ،بە تایبەتی ئەگەر هەلومەرجەكانی فشاری دەرەكی و هەوڵی دوژمنكارانەی واڵتانی داگیركەری كوردستان هەندێ كاراكتەری ناو ئەو دوو بەرەیە لە دژی یەكتر ببزوێنن ،كەواتە لێرەوە دەكرێت بڵێم مەبەست لە ڕێكخستنی دەسەاڵت بە یاسا ئەوەیە :ڕێكخستنێكی كۆمەاڵیەتیانەی تێدا كۆنترۆڵكرابێت، كۆنترۆڵێك بۆ ئەوەی مرۆڤەكان بە مەرامی سەرخستنی هاندەرە غەریزەییەكانیانەوە ماف و ژیان و بەرژەوەندییەكانی یەكتر نەلەوتێنن ،هزری پەتی سیاسیانەی خۆشیان نەكەنە سەیوان بۆ هەمووان ،نە دەسەاڵتدار لە پێناوی پاراستنی ئاسایشی دەسەاڵتەكەیدا ئاسایشی كۆمەاڵیەتی تێكبدات ،نە ئۆپۆزسیۆن لە پێناوی ئارایشتكردنی ڕووخساری خۆیدا ئارایشتی ژینگەی سیاسی و كۆمەاڵیەتی كۆمەڵگە بشێوێنێت ،ڕێكخستنەكە زیاتر بۆ زەمینەسازانی هاوتاكردنەوەی ئاسایشی دەسەاڵتی سیاسیی و ئاراميی دەسەاڵتی كۆمەاڵیەتی بێت ،بۆ ئەوەی دەسەاڵتی سیاسی ڕێ لە هەر هەنجەتێكی نالۆگیكیانەی ئۆپۆزسیۆن بگرێت كە ڕەنگە بۆ تەنگ پێهەڵچنینی سیستمی دەسەاڵتی نیشتمانی و لەبەریەكهەڵوەشانی كۆی بینای حوكم هەیبێت، بۆ ئەوەی ئۆپۆزسیۆنیش بە ملمالنێی قیسكەتەنگەوە كاتی خۆی بە فیڕۆ نەدات و بە پێی هەلومەرجی كۆمەڵگەكەی خۆی و بە ئامانجی سەربەخۆیی عەقڵ و ئازادكردنی ناخەكیانەی مرۆڤەوە هەنگاو بنێت تا نەبێتە ئەو وێڵگەردەی لە توناوتونەكانی پەرێزی خاك و دەوڵەتانی ترەوە ڕسكی وەها ڕابكێشێتە الی شەقامی هەرێمی كوردستان ،ماڵی ئارام و ئاسوودەیی و نیمچە ئازادییەك كە ئێستا جێی ئومێدی دنیایەو بەرەو پێشەوە دەچێت ،لە هەمووان بكاتە قەقنەس.
98ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
سەرهه‌ڵدان
و
ئایندەی داعش
مەترسییەکانی لەسەر هه‌رێمی کوردستان عبدالسالم عبد المجید شاکر
ماموستا لە زانکۆی سەالحەددین .چاودێری سیاسی ،توێژەر و نووسەر
راوێژکار لە سەنتەری ( ) IMPRتایبەت بە دابینکردنی ئاشتی لە ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست 99ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
100ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پێشەکی ڕێکخراوی داعش توانی لە ماوەیەکی کەم گەشە بکات و بگاتە چەندین ئامانجی خۆی، کە بەدرێژایی مێژووی ڕێکخراوە توندڕەوە دۆگماکان وێنە و هاوشێوەی نەبووە لە گەیشتن بە ئامانجە ستراتیژییەکان وەک ئامانجە سەربازییەکان و سنووربەزاندن و بەھێزبوونی ئابووری ڕێکخراوەکە ،ئەوەی ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ تەشەنەکردنی ئەو ڕێکخراوە بێدەنگی نێودەوڵەتی و سیاسەتە چەوتەکانی مالیکی بوو لە بەرێوەبردنی واڵت بەتایبەتی پەراوێزخستنی سوننەکان و کێشەکانی لەگەڵ هه‌رێمی کوردستان .هه‌ڵبەت لە تەشەنەکردنی ئەم ڕێکخراوە لەسەر زەوی هاوکاری هه‌ندێ دەوڵەتانی ناوچەکە بوو کە هه‌ر یەکە بە گوێرەی بەرژەوەندییەکانی خۆی دەستی یارمەتییان بۆ ئەم ڕێکخراوە درێژ کردووە. پاش هه‌ڕەشەکانی ئەم ڕێکخراوە بۆ سەر ناوچەکانی هه‌رێمی کوردستان و نزیکبوونەوەی لە پایتەختی کوردستان (هه‌ولێر) و کردەوەکانی دژی مرۆڤایەتی بە تایبەت لە دژی ئێزیدییەکان و مەسیحیەکان ،لە سەرەتادا ئەمریکا و زۆربەی واڵتانی جیهان جەنگیان لە دژی ئەم ڕێکخراوە ڕاگەیاند. لەم باسەدا سەرەتا باسی مێژووی سەرهه‌ڵدانی ئەم ڕێکخراوە دەکەین و لە تەوەری دووەمدا باسی ئەو دەوڵەتانە دەکەین کە هاوکاری داعش و ئامانجەکانیان دەکەین ،تەوەری سێیەممان تایبەت دەبێ بە بێدەنگی تورکیا لە جەنگی دژی داعش پاشان لە تەوەری چوارەمدا باسی ھۆکاری جەنگی داعش دژی هه‌رێمی کوردستان دەکەین و لە تەوەری کۆتاییدا باسی ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست دوای کۆتایی داعش دەکەین ،باسەکەمان بە دەرئەنجامەکان کوتایی پێ دێت . -١مێژووی سەرهه‌ڵدانی داعش لە ئێراق هه‌رچەندە ڕێکخراوی ئیسالمی لە ئێراق و شام بە ڕێکخراوێکی نوێ دەناسرێت ،بەاڵم سەرەتای سەرهه‌ڵدانی ئەم ڕێکخراوە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی ساڵی ،٢٠٠٣واتە پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ئێراق ،هه‌رچەندە ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ئەم ڕێکخراوە بەناوی تر چاالکیەکانی خۆیان لە ئێراق دژی سەربازەکانی ئەمریکا و هه‌ندێ ڕێکخراوە چەکدارەکانی سەر بە مەزهه‌بی شیعە ئەنجام دەدا. داعش لە هه‌ناوی گروپی تەوحید و جیهاد هاتوتەدەر کە پایەکانی بەرەنگاربوونەوەی ھێزەکانی ئەمریکای لە ساڵی ٢٠٠٣لە ئێراق دانا .ئەم ڕێکخراوە لە ئێراق ته‌نها ئەمریکاییەکانیان نەدەکردە ئامانجی ھێرشەکانیان ،بەڵکوو شیعە و مەسیحیەکانیشیان دەکردە ئامانجی خۆیان، ئەبو موسعەبی زەرقاوی یەکەم سەرکردەی تەوحید و جیهاد بوو کە بە لقێکی ڕێکخراوی قاعیدە لە ئێراق دادەنرێت .زەرقاوی لە ساڵی ٢٠٠٦بە دەستی ئەمریکیەکان کوژرا لە جێگای ئەویش ئەبو حەمزەی موهاجیر سەرکردایەتی ئەو گرووپەی گرتە ئەستۆ ،هه‌ر لە هه‌مان ساڵدابوو کە دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق بە سەرکردایەتی ئەبو عومەر بغدادی پێکهێنرا .لە ساڵی ٢٠١٠ ئەبو حەمزەی موهاجیر و ئەبو عومەری بەغدادی لە ھێرشێکی هاوبەشی ھێزەکانی ئێراق و 101ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئەمریکادا کوژران .لە کۆتایی ساڵی ٢٠١١لە سووریا جەبهەت و النوسرە الھل شام پێک هات کە بە لقێکی دەوڵەتی ئیسالمی ئێراق لە سووریا ئەژمار دەکرا .ئەبوبەکری بەغدادی لە ساڵی ٢٠١٣یەکگرتنی دەوڵەتی ئیسالمی ئێراق و جەبهه‌ی نوسرەی ڕاگەیاند کە لە ئەنجامیشدا داعش دروست بوو .ڕێکخراوی ئیسالمی لە ئێراق و شام کە ناسراوە بە داعش یەکێکە لە ڕادیکاڵترین گرووپە ئیسالمییەکانی ناوچەکانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست ،ئەو ڕێکخراوە پێشتر شاری فەلوجە و دواتریش شاری موسڵی خستۆتە ژێر کونتڕۆڵی خۆیەوە .پێشڕەوی ئەو گروپە لە ناوچەکانی سەالحەددین و موسڵ و تکریت و شوێنەکانی دیکەی ئێراق شتێکی پێشبینینەکراو بوو ،توانای ماددی و لۆجیستی ئەو ڕێکخراوە بۆتە جێی بایەخ و گرنگی سیاسەتی نێودەوڵەتی و چەندین پرسیاری لەسەر دروست بووە .لە دۆخی ئیستادا داعش لە چەندین بەرەی جیاواز لەشەڕ دایە کە لە دژی ئەو گرووپە چەکدارانەی ناو سووریا کە لە دژی بەشار ئەسەد دەجەنگن ،هه‌روەها لە دژی ھێزەکانی بەشار ئەسەد و هاوکاتیش لە دژی ھێزەکانی ئێراق و پێشمەرگە دەجەنگن. ھێز و دەسەاڵتی داعش لە بەهاری ٢٠١٣ـدا زیاتر پەرەی سەند ،هه‌ر لەم ساڵەدا ،ئەم گرووپە بەشێوەیەکی فەرمی چووە ناو شەڕی سووریا .داعش بە شێوەیەکی سەرەکی ھێرشەکانی خۆی بۆ سەر ناوچەکانی ڕۆژئاوای کوردستان بە تایبەتی کوبانی چڕ کردۆتەوە و خەڵکی سڤیل دەکاتە ئامانج ،لە ئێراقیشدا داعش سوودێکی زۆری لە ناکۆکی و کێشەکانی نێوان پارتە سوننی مەزهه‌بەکان و دەوڵەتی پێشووی نوری مالیکی کە شیعەکان تیایدا زۆرینەن، وەرگرتووە .گرووپی ناوبراو لەو شوێنانەی کە تیایدا بااڵدەستن ،یاسای زۆر تووند بەسەر خەڵکدا دەچەسپێنن بۆ نموونە قەدەغەکردنی پۆشینی جل و بەرگی تەسک ،قەدەغەکردنی کێشانی جگەرە و نێرگیلە و خواردنەوەی مەشروب و ھتد. ئامانجەکانی داعش بە گوتەی خۆیان ئەوەیە کە خەبات دەکەن لە پێناو بنیاتنانی حکومەتێکی ئیسالمی کە بازنەی دەسەاڵتەکانی لە ئێراقەوە تا سووریا بێت هه‌ر لەبەرئەوەشە کە داعش ته‌نها لە دژی ھێزەکانی ئێراق شەڕ ناکات ،بەڵکوو لە دژی حکومەتی عەلەوی بەشار ئەسەدیش دەجەنگێت. -٢پشتگیریکردنی داعش لە الیەن دەوڵەتانی دراوسێ و ئامانجەکانیان زۆربەی چاودێرانی سیاسی و شارەزایانی بواری ئایینی پێیان وایە کەوا ڕێکخراوی داعش لەبەر چەند ھۆیەک لە الیەن چەندین دەوڵەتی هه‌رێمی و نێودەوڵەتییەوە بۆ چەند ئامانجێکی دیاریکراو پشتگیری دەکرێت ،لەوانە هه‌ندێکیان پێیان وایە کە داعش دروستکراوی سعودیە و قەتەرە و لە الیەن ئەو واڵتانەوە پیشتوانی ماددی و لۆجیستی دەکرێت ،کە ئامانجی ئەو دوو واڵتەش ئەوەیە کێشە بۆ حکومەتی شیعە مەزهه‌بی نوری مالیکی دروست بکرێت کە لە الیەن ئێرانەوە پیشتوانی لێ دەکرێت ،هه‌روەها ئەم دوو واڵتە بە ڕێگەی داعشەوە هه‌وڵ دەدەن سوننەکانی ئێراق لەو پەراوێزبوونەی تێی کەوتوون ڕزگار بکەن و بیانھێننەوە سەر گۆرەپانی سیاسی ئێراق ،چونکە مەترسی گەشەکردنی شیعە لە ئێراق وەکو هه‌رەشەیەک لەسەر داهاتووی 102ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
سوننە لە ئێراق و ناوچەکەدا دەبینن هه‌روەها دروستبوونی ھیاللی شیعی لە نێوان ئێراق و لوبنان و سووریا هه‌رەشەیەکە بۆ سەر ئاساییشی نەتەوەیی خۆیان ،کە چەندین ساڵە ناکۆکی لە نێوان واڵتانی کەنداو و ئێران لەسەر هه‌ندێ لە دوورگەکانی کەنداوی عەرەبی بە تایبەت لە میرنشینی یەکگرتووی عەرەبی هه‌یە .بۆیەش ئەم ھۆکارانە ئەم بۆچونە بەھێز دەکات کەوا ئەم دوو دەوڵەتە دەستی یارمەتی بۆ داعش درێژ دەکەن .بۆچوونێکی تریش هه‌یە کەوا داعش هه‌وڵێکی بەشێک لە سوننەکانی ئێراقە بۆ ھێنانەوە سەرکاری بەعسیەکانی ئێراق بۆ سەر دەسەاڵت و ئەمریکاش ناراستەوخۆ پیشتوانیان دەکات بە تایبەت پاش تۆمەتبارکردنی تاریق هاشمی لە الیەن مالیکیەوە کەوا دەستی هه‌یە لە هه‌ندێ کردەوەی تێرۆریستی دژی ڕێکخراوە چەکدارەکانی شیعە .لەگەڵ ئەوەشدا بۆچونێکی تریش هه‌یە کەوا داعش درووستکراوی ئێران بێت بۆ نانەوەی پەشێوی و ئاڵۆزی لە ناوچە سوننی نیشینەکاندا و شاردنەوەی شۆڕشی سووریا .لەالیەکی تریشەوە دەکرێت بڵێین ئێران بە ڕێگەی داعشەوە هه‌وڵ دەدات بۆ لەناوبردنی حزبەکانی ڕۆژهه‌اڵت لە هه‌رێمی کوردستان ،چونکە حزبەکانی ڕۆژهه‌اڵت لە شەرەکانی داعشدا دەرکەوتن کە ھێزێکی چەکداری توکمەیان هه‌یە ،هه‌ر بۆیە ئێران ترسی ئەوەی هه‌یە گەنجان زیاتر ڕوو لەناو حزبەکانی ڕۆژهه‌اڵت بکەن .بە بووچونێکی تریش داعش لە الیەن تورکیاوە پشتگیری لوجیستی بۆ دابین دەکرێت لێرەدا دەتوانین بڵێین ھۆکاری هاوکاری تورکیا بۆ داعش دەگەڕێتەوە بۆ چەند خاڵێک کە لەسەرەتادا تورکیا خۆی بە نوێنەری مەزهه‌بی سوننە لە ناوچەکەدا دادەنێت ھیچ کاتێک لە بەرژەوەندی نییە کەوا سوننەکانی ئێراق پەراوێز بخرێن، هه‌روەها لە هه‌وڵی ئەوە دایە کە ڕژێمی ئەسەد لە سووریا بڕوخێت و نایەوێت دیفاکتۆیەک لە نێوان کوردانی سووریا و تورکیا دروست ببێت .ئەوەی کاکلی باسەکەیە کە داعش دروستکراوی هه‌ر شوێنێک بێت و هه‌ر ئامانجێکی هه‌بێ ھیچ شتێک لەم ڕاستییە کەم ناکاتەوە کە بوونی ئەم گروپە ڕادیکاڵە ئیسالمییە بۆ داهاتووی ئێراق و سووریا و گشت ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست مەترسییەکی گەورەیە و ئازادی و دیموکراسیش دەخاتە ژێر مەترسیەوە. -٣بێدەنگی تورکیا لە جەنگی دژی داعش لە دامەزراندنی دەوڵەتی تورکیای نوێوە ،لە ماوەی نزیکەی هه‌شتا ساڵدا ،دەوڵەتی نوێ و دامەزراوەکانی مۆرگێکی میلیتاری و عەسکەرتاری پاڵپشت بە بنەماکانی کەمالیزم لە فۆرمێکی یەکانگیر و پتەو و ستانداردا بەرێوە دەچوو .لە دوای ساڵی ٢٠٠٣بە هاتنی تەوژمە میانڕەوە ئیسالمییەکان جۆرێک لە گۆڕانکاری جەوهه‌ری لە بەرێوەبردنی واڵتدا هاتە کایەوە. لەو ڕووداوانەی دوایی کە لە ناوچەکە ڕوویاندا هاوکات ئەو تەقینەوەیەی لە ڕوژهه‌التی ناوەراست و واڵتانی عەرەبی کە لە الیەن هه‌ندێک توێژەری سیاسییەوە بە (بەهاری عەرەبی) ناوزەند کرا. دەرهاوێشتەی جۆراوجۆری لێکەوتەوە ،لە گرنکترینیان دروستبوونی داعش بوو لە پاشماوەی گروپە توندرەوەکانی تر کە توانی کتوپڕ لە ماوەیەکی پێوانەییدا لە ڕەققەی سووریاوە پەل بهاوێژێتە موسڵ و نزیک بەغدای پایتەختیش بێتەوە ،ئاکام دوای نزیکبوونەوەی لە پایتەختی 103ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هه‌رێمی کوردستان هه‌وڵە دبلۆماسیەکانی سەرکردایەتی سیاسی هه‌رێمی کوردستان توانیان مەترسییە جددیەکانی ئەو ڕیکخراوە بگەیننە گوێی جیهان ،دەرئەنجام هاوپەیمانیەتیەکی نێودەوڵەتی پێ هاتە بەرهه‌م ،بەاڵم تاکو ئێستا هه‌لوێستی تورکیا دیار و ڕوون نییە ئەویش پەیوەستە بە کۆمەلێک ھۆکارەوە .لەوانە بوونی سنوورێکی فراوان کە زیاترە لە ١٠٠٠کم لە نێوان تورکیا لە الیەک و سووریا و ئێراقیش لە الیەکی ترەوە کە زۆربەی سنوورەکەش لە داعشەوە نزیکە ،تورکیا لە هه‌وڵی پاراستنی سنوورەکانی خۆی دایە بۆ ئەوەی پریشکی ئەو ئاگرەی بەر نەکەوێ .هاوکات تورکیا دەیەوێت جۆرێک لە ناسنامەی سەروەریەتی خۆی بپارێزێت بە پیر هه‌موو دەنگێکەوە نەچێت و بڕیاری تایبەت بە خۆی هه‌بێت لە هه‌مان کاتدا سیاسەتی نوێ تورکیا سەردەم هه‌روەکو لە بیردۆزەکەی کێشەی سفر لەگەڵ واڵتانی دراوسێ لە کتێبەکەی قۆالیی ستراتیژی ئەحمەد داوود ئوغلو هاتووە هه‌ر بۆیەش تورکیا لە کێشە هه‌رێمایەتیەکان هه‌وڵ دەدات بێ الیەنی خۆی بپارێزێت .هه‌روەها ئەو سنوورە بەشێکی زۆری ناوچەی کوردنشینەکانە لەوێشدا پارتی کرێکارانی کوردستان و باڵەکانی بااڵدەستن مەترسی خۆی لەوەدا دەبینێتەوە بتوانن دێفاکتۆیەک دروست بکەن لە نێوان ڕۆژئاوا و باکووری کوردستان ،یەک لە خاڵەکانیش لە سەرەتا تورکیا ھیچ جموجۆلێکی نەبوو مەسەلەی بارمتەکان بوو کە لە الیەن داعشەوە دەستبەسەرکرابوون. دەکرێ ڕوون نەبوونی ئامانجەکانی ئەمریکا لەو شەرەدا ھۆکارێکی تر بێت چونکە تا ئێستا ئاراستە و ئامانجەکانی کۆتایی هاتنی شەرەکە و دەرهاوێشتەکانی کە ڕەنگە ببێتە ھۆی گۆرینی نەخشەی ناوچەکە تورکیاش ئەو بەرچاو ڕوونییەی نییە. لە الیەکی دیکەوە ڕاستە تورکیا خودان حکومەتێکی میانڕەوی ئیسالمییە بەاڵم نابێ ئەوەمان لە بیر بچێ لە نێو دانیشتوانی تورکیادا کەسانێک هه‌ن هه‌ڵگری بیری پەرگێری ئیسالمین و دەکرێت ئەوانە لە ڕووبەرووبوونەوەی تورکیا بەرامبەر داعش وەکو شانە نووستوەکان بە ئاگا بێنەوە و مەترسی جددی ناوخۆ لەسەر ئاساییشی نەتەوەیی تورکیا دروست بکەن .لەو حاڵەتەشدا بنەمایەکی گرنگی ئابووری تورکیا لەسەر کەرتی گەشت و گوزار دایە ،لەو بارەشدا بوونی هه‌ر بۆشاییەکی ئەمنی بۆ نموونە ڕوودانی چەند تەقینەوەیەک ئەم کەرتە پەک دەخات و زیانێکی گەورەی ئابووری بە دوای خۆییدا جێ دەھێلێت. هه‌روەها تورکیا ڕەچاوی بەرژەوەندییەکانی خۆی دەکات لە هاوکێشە هه‌رێمایەتیەکاندا نایەوێ زەرەرمەند دەرچێت ،واتا لە بەرامبەر پرۆژەی ھیاللی شیعییدا دەستەوەستان نەبێت و زیان بە هاوسەنگیەکانی موسوڵمانانی سوننە نەدات .هاوکات بەشداری تورکیا لە بەرەیەکدا کە هاوشانی پەکەکە بێت بۆ ئەو دەوڵەتە کارێکی ئاسان نابێت ،بەڵکوو لە الیەن ئۆپۆزیسیۆنەوە بە گران لە سەری دەوەستێت لەوانەیە ببێتە ھۆی گرکانێکی سیاسی ناوخۆییدا لە کاتێکدا تورکیا ئامادەسازی بۆ هه‌ڵبژاردنەکانی داهاتوو دەکات. لەمانەش گرینگتر شەرەکانی پەکەکە و داعش هه‌ردەم لە بەرژەوەندی تورکیادایە و وەکو ئەو مەسەلە کوردییە وایە کە دەگوترێت (دوژمنی دوژمنەکەم دوستمە). 104ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لە ڕووی نێودەوڵەتیشەوە تورکیا هه‌وڵی ڕاگرتنی هاوسەنگی پەیوەندییەکانی خۆی دەدات لە نێوان بەرەی سووریا و ئێران و ڕوسیا لە الیەک و واڵتانی ڕۆژئاوا و ئەمریکا لە الیەکی ترەوە. تورکیا مەترسی هه‌یە گەر داعش لەناو بچێت سوننەی ئێراق پەراوێز بخرێن و دەسەاڵتی ئەسەد دووبارە بەھێز ببێت لە کاتێک ئارەزومەندی تورکیا لەگەڵ لەناوچوونی ئەسەد دایە. دەتوانین بڵێن مەرجەکانی تورکیا بۆ بەشداریکردن لەم جەنگەدا خۆی لەم خااڵنە دەبینێتەوە. تورکیا لە چوارچێوەی ناتۆ نەبێ ئەستەمە بچێتە ژێر باڵی ئەو هاوپەیمانەتیەوە ،هه‌روەها دەیەوێت ناوچەیەکی ئارام هاوجۆری هه‌رێمی کوردستان دروست ببێت بۆ ئەوەی بارقورسی ئاوارەکانی سووریا لەسەری هه‌ڵبستێت لە هه‌مان کاتدا ،بەرژەوەندییەکانی خۆی تێدا پارێزراو بێت لە ئایندەدا کاردانەوەی نێگەتیفی لەسەر کوردەکانی تورکیا نەبێت. هاوکات تورکیا لە هه‌وڵی ئەوەدایە کە پشتگیری سیاسەتەکانی ئەمریکا بێت بەرامبەر سووریا و ئێران لە بەرامبەردا ئەمریکاش پشتگیری تورکیا بکات لە گرێبەستە نەوتییەکانی لەگەڵ هه‌رێمی کوردستان. لە کۆتاییدا دەکرێت ئەو باسانەی سەرەوە وەکو خاڵی سەرەکی بێدەنگی تورکیا سەیر بکرێت و بەشداریکردنی تورکیا لە شەری دژی داعش کارێکی ئاسان نەبێت و خوێندنەوە و ڕاڤەکاری زیاتری بۆ بکرێ لەالیەن دەسەاڵتدارانی تورکیاوە دەبێ ئەوەشمان لە یاد بێ تورکیا لە ڕووی جوگرافییەوە خاوەن شوێنگەیەکی گرینگە لە ناوچەکەدا ،هه‌ر بۆیەش بەرپرسە ئەمریکییەکان و ناتۆ بەردەوامن لە سەردانی ئەنقەرە بە مەبەستی ڕازیکردنی دەسەاڵتدارانی تورکیا بۆ بەشداریکردنی لەم هاوپەیمانیەتییە .من پێم وایە تورکیا بە ڕەچاوکردنی بەرژەوەندییەکانی بێدەنگی خۆی دەشکێنێت و بەشداری لەم جەنگە دەکات بە شێوەیەک لەم جەنگە بە بێ زیان دەرباز ببێت . -٤ھۆکاری پەلەمارەکانی داعش بۆ سەر هه‌رێمی کوردستان دوای ئەوەی ھێرشەکانی داعش سنووری هه‌رێمی کوردستانیان بڕی ،پێشمەرگەی هه‌رێمی کوردستان بە توندی بەرپەرچی ھێرشەکانی داعشیاندا ،لەگەڵ ئەوەش گشت واڵتانی جیهان بە چەک و تەقەمەنی هاوکاری سەبازییان بۆ هه‌رێمی کوردستانیان نارد ،بوێری و خۆراگری ھێزی پێشمەگە بەرامبەر ڕێکخراوی داعش ،سەرەنجی هه‌موو واڵتانی بۆ خۆی ڕاکێشە ،ئەوەی جێگەی سەرەنجڕاکێشە لە سەرەتای سەرهه‌ڵدانی داعش لە الیەن زۆربەی واڵتەوە وەکو ڕێکخراوێکی سوننە مەزهه‌ب ناساندرابوو کەوا ئامانجی سەرەکی ئەم ڕێکخراوە جەنگکردنە لە بەرامبەر ھێزە چەکدارەکانی الیەنی شیعەکان لە ئێراق کەوا لەالیەن سیاسەتە چەوتەکانی حکومەتی مالیکی سوننەکان لە بەرێوبردنی واڵت پەراوێز خراون ،لە هه‌مان کاتدا پێیانوابوو کەوا سوننەکان لە ئێراق ڕووبەرووی لەناوچون دەبنەوە ،بەاڵم لە کتوپرەوە ڕێکخراوی داعش ئاراستەی خۆی لە ناوکاوە بەرەو هه‌رێمی کوردستان گۆری ،لە ١٠ـی حوزەیرانی ٢٠١٤پاش داگیرکردنی موسڵ دووەم گەورە شاری ئێراق لە کۆتایی مانگی ئەبی ئەم ساڵە پاش شەرێکی توندوتۆڵ توانی 105ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
شارۆچکەی شەنگال و زوممار کونترۆڵ بکات .کە لەم ناوچانە کێلگەی نەوتی گرنگ هه‌یە وەکو عەین زالە ،باتمە و وێستگەی هه‌ناردەکردنی نەوت بە ھێلی ئێراق-تورکیا کە بەرهه‌می ڕۆژانەی ئەم کێلگانە ٢٠هه‌زار بەرمیل نەوتە ،لە ڕووی ئابوورییەوە ئەم کێلگانە بۆ داعش زۆر گرنگە کەوا داعش بە ڕێگای داهاتی ئەم نەوتە دەتوانێت لە ڕوی سەربازییەوە خۆی بەھێز بکات و هه‌نگاو بنێت بۆ ڕاگەیاندنی دەوڵەتە ڕاگەیاندراوەکەی .لە الیەکی ترەوە دانیشتوانی ئەم ناوچانە زۆربەی ئێزیدین کەوا خاوەن ئایینێکی تایبەتن و لە الیەن داعشەوە بە کافر دەناسرێن ئیتر ئەمە دەرفەتێک بوو کەوا داعش بتوانێ بە هه‌زارەها گەنج و چەکدار و ئامادەکردنیان بۆ شەڕ لەسەر بنەمای چەمکی جیهاد لەناو ڕێکخراوەکە کۆ بکاتەوە و لە ڕووی سەربازی و تاکتیکی سەربازی میتۆدی شەڕکردن بەھێز بکات کە زیاتر لە شێوەی دەوڵەتێکی سەربازی ڕێکخراو بچێت ،بەاڵم کاتێک کە داعش کونترۆڵی شەنگالی کرد دوو هه‌ڵەی ستراتیجیان کرد یەکەمیان خوشک و برا ئیزیدیەکانیان جینوساید کرد و دووەمیان کاتێک کە ڕۆژنامەنووسە ئەمەریکییەکەیان سەربڕی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیان ھێنا دەنگ ،لە کاتێکدا کە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بە ھۆی ملمالنێ و بەرژەوەندییەکانی ھێزە گەورەکانی نێو ئەو ئەنجومەنە وەک ئەمریکا و ڕووسیا و چین لە سەرەتای شوڕشی سووریا بێدەنگ بوون لە هه‌مبەر کردەوە تێرۆرستیەکانی داعش لە سووریا .ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە ژێر بەندی حەوتەم بریارێکی بە پەلەی گرنگیدا وەک بە تێروریست ناسینی ئەم ڕێکخراوە و چەند ڕێکخراوێکی تر ،هه‌روەها بڕینی هه‌موو جۆرە هاوکارییەکی دارایی لەسەر داعش ،تەنانەت هه‌ر دەوڵەتێک و ڕێکخراوێک ئەگەر یارمەتی دارایی پێشکەش بە داعش و ئەو ڕێکخراوانە بکات سزا دەدرێت. لێرەدا پێویستە ئاماژە بە ڕۆڵی سەرکردە سیاسیەکانی هه‌رێمی کوردستان بە تایبەت سەرۆک بارزانی بکرێت کەوا بە ڕێگەی دبلۆماسی و سیاسەتێکی حەکیمانە توانی سەرنجی کۆمەڵەی نێودەوڵەتی دژی ئەم ڕێکخراوە و مەترسیەکانی لەسەر ناوچەکە بکێشێت .مانای ئەو بڕیارە ئەوەیە کەوا داعش لەمەو دواوە لە ڕووی ئابوورییەوە گرنگترین ئەو سەرچاوە داراییانە لە دەست دەدات هه‌ر ئەوها ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی سەرقاڵی ئەوەن کە داعش لە سووریا و ئێراق لەناو ببەن. -٥ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست دوای کۆتایی داعش لە ژێر ڕۆشنایی ئەو تەوەرانەی کە لە سەرەوە باسمان کرد دەتوانین شیکردنەوەیەک بۆ ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست پاش کۆتاییھێنان بە داعش بکەین ،کە دەتوانین بڵێین پەرەسەندنی داعش لە ناوچەکانی هه‌رێمی کوردستان بووە ھۆی بەدەنگهاتنی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کە لە ئەنجامدا هاوپەیمانییەکی نێودەوڵەتی زیاتر لە ٦٢واڵت پێکهات بە ئامانجی سەرەکی ئەو هاوپەیمانییە لەناوبردنی ئەم ڕێکخراوەیە ،بەاڵم وەکو ئاماژە دەکرێت لەناوبردنی ئەم ڕێکخراوە چەندین ساڵ دەخاێنێت ،لە ٢٠١٦سەد ساڵ بەسەر ڕێکەوتنی سایکس بیکۆ دێت و پێدەچێت ئەو هه‌اڵنەی ئەو کات کرا پاش ئەو بەروارە دووبارە ناوچەی ڕۆژهه‌التی 106ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ناوەراست لەسەر بنەمای نەتەوە و مەزهه‌ب دابەش بکرێت ،ئەو بیردۆزە بە دەوڵەتبوونی هه‌رێمی کوردستان بەھێز دەکات ،چونکە ئەو پرۆژەیەی کەوا ئەمریکا لە ڕۆژهه‌التی ناوەڕاست هه‌وڵی دابوو لە ناوچەکەدا بۆ ئەوەی سیستەمی دیموکراسی نوێ والتانی ڕۆژئاوا بگوازێتەوە بۆ واڵتانی ڕۆژهه‌التی ناوەراست ،هه‌رێمی کوردستان توانی لە ناوچەکەدا نموونەیەکی بێ وێنەی دیموکراسی و پێکەوەژیان و لێبوردەیی ئایینی و ئەتنیکی و پاراستنی مافی مرۆڤ و بەرقەراربوونی ئازادی و دیموکراسییەکان نیشاندا. بۆیە بەرژەوەندی ئەمریکا لە ھێشتنەوە و پاراستنی ئەو هه‌رێمەدا گرینگی هه‌یە .چونکە هه‌رێمی کوردستان ئەو ناوچەیەیە کە ئەمریکا دەتوانێت مامەڵەی لەگەڵ بکات و بەرژەوەندییەکانی تێدا پارێزراو بێت و دەسەاڵتدارانی ناوچەکە بە بەراورد لەگەڵ سیستەمی واڵتانی دیکەی دراوسێ (جگە تورکیا) زۆر پێشکەوتووترە .بۆیە پاش کۆتاییھێنان بە داعش پرۆسەی دابەشکردنی ناوچەکە لەسەر بنەمای نەتەوەیی و مەزهه‌بی دەست پێدەکات و نەخشەی واڵتانی ناوچەکە دەگۆردرێت. دەرئەنجامەکان .١سەرەتای سەرهه‌ڵدانی داعش دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی .٢٠٠٣ .٢لە ساڵی ٢٠١٣بە لێکدانەوەی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و جه‌به ه النوسرە الھل شام داعش پێکهێنرا. .٣داعش لە الیەن چەندین واڵت بۆ چەندین مەبەست و ئامانج پشتگیری لێ دەکرێت. .٤تورکیا ترسی هه‌یە لە الوازبوونی پێگەی شیعە بۆیەش بە شێوەیەک پشتگیری یانیش چاوپۆشی لە داعش دەکات. .٥تورکیا نایەوێت دیفاکتۆیەک لە نێوان کوردانی باکوور و ڕۆژئاوا دروست بێت. .٦مەبەستی پەلەماردانی داعش بۆ سەر هه‌رێمی کوردستان جینۆسایدکردنی ئیزیدیەکان و مەسیحیەکان بو بەمەبەستی ڕاکێشانی سەرنجی توندڕەوەکانی جیهان بۆ هاتنیان بۆ ناو ئەم ڕێکخراوە بە مەبەستی جیهاد. .٧مەبەستی پەلەماردانی داعش بۆ سەر هه‌رێمی کوردستان کونترۆڵکردنی ناوچە دەوڵەمەندەکانی نەوت لە ناوچەی شەنگال و زوممار وەکو عین زالە و باتمە و ھتد بەم نەوتەش لە هه‌وڵی ئەوە دابوو ئابووری ڕێکخراوەکە بەھێز بکات. .٨بە کۆتایی داعش نەخشەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست لەسەر بنەمای نەتەوەیی و مەزهه‌بی دووبارە دەکێشرێتەوە.
107ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لیستی سەرچاوەکان -١عبدولسالم عبدولمەجید شاکر ،پێواژۆکێک لە هه‌ستی نەتەوەیی بەرەو هه‌ستی نیشتمانی ،کۆڤاری چرکە ژمارە ١٢٣الپەرە . ٤٠ -٢عبدولسالم عبدولمەجید شاکر ،ئەمریکا دوو هه‌ڵوێستی جیاواز بەرامبەر هه‌رێمی کوردستان ، کۆڤاری چرکە ژمارە ١٢١الپەرە . ٢٦ -٣عبدولسالم عبدولمەجید شاکر ،بێدەنگی تورکیا لە جەنگی دژی داعش بۆ ،کۆڤاری چرکە ژمارە ١٢٤الپەرە . ٣٤ ١٥٥٢٤٧٩/http://www.alalam.ir/news -٤ -٨٦%D٩%٨٥%https://maktoob.news.yahoo.com/%D٩ -٥ html.٢٤٤١٨١/http://burathanews.com/news -٦ ١٦٠٤٠٨٨/http://www.alalam.ir/news -٧
108ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
داعش وەک ھێزێکی چەکداریی تیرۆریستیی توندڕەو ،و کۆتایی مانگی هه‌نگوینییەکەی لە کوردستان توێژینەوەیەکی ئایینی_شیکارییە
سالم کریم سیدان
ڕاوێژکار لە وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئایینی
109ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
110ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەروازە: ڕووداوە خوێناوییە یەک بە دوای یەکەکانی سەدەی بیست و یەک کە لە تابلۆیەک دەچێت بەخوێنی مرۆڤەکان کێشرابێت ،دەرخەری ئەو ڕاستییەن کە تیرۆر مەترسییە لە سەر جیهان بەتایبەت لە ڕۆژهه‌التی ناوەراستدا ،کۆشتارە تراژیدیا خوینرێژییە بەناو ئایینییەکان لە ئێستادا هه‌ڕەشەن لە سەر ئاسایشی ئەم هه‌رێمە ،ئەگەر چی تیرۆر بێ ئایین و بێ خاک و بێ نیشتیمانە، بەاڵم ڕۆژانە لێرە و لەوێ کردەی خۆکوژی و سەربڕین و تەقینەوە بەناو ئیسالم ئەنجام دەدەن، الیان ئایین ته‌نها ئامرازی فریودانە ،مەبەست ئامانجی تیرۆر دژایەتی مەدەنیەتە ،هه‌روەها ھێنانەدی چەند ئامانجێکی تایبەتییە ،بێگومان ئەو ڕێکخراوە تیروریستیانە دژی شەپۆلەکان مەلە دەکەن و ناتوانن بەردەوام بن( ،داعش)ـیش وەک یەک لەو نموونە قێزەون و مرۆڤکوژانە بەرۆکی زۆرێک لە واڵتان و میللەتانی ناوچەکەیان گرتووە ،و لەناو ڕەحمی قاعیدە هاتووتە دەر و هه‌ماهه‌نگ و هاوڕان لە ماڵویرانی و کوشتن و خوێنڕیژێدا کارتی دەستیان جیهاد و خەڵەتاندنی منداڵ و هه‌رزەکار و بێھیواکانە بە (حۆری و بەهه‌شت و فریشتە لە ڕێگەی کردە خۆکوژی و جیهادییەکان بێبنەمایەکیی شەڕعی). گوتاری سەرزارەکییان ته‌نها بریتییە لە ناشرینکردنی ژیان و باڵوکردنەوەی فەلسەفەی دنیانەویستی و شاردنەوەی جوانیەکانی ئەو ژیانەی کە پەروەردگار پێی بەخشیوون. بەداخەوە هه‌ندێ لە بانگخوازەکانی ئەو سەردەمە پیشەیان (دەسخەرۆی دنیا و ناشیرنکردنیەتی) بە ناحاڵی لە ئایین و تەحریزکردن و لێکدانەوەی ئایەت و فەرموودە بە میزاج و ویستی ئەوان، بۆ بێزار کردنی نەوەکانمان و تووڕەکردنیان .ئەومان پێدەڵێن کە ئەمرۆ دنیا لە ڕۆشنایی مەدەنیەت و شارستانیەتێکی پێشکەوتوو واڵتان و حکومەتان و لە سایەی سنووری دیاریکراو و پەیوەندی دەستەجەمعی و بوونی چەنئایین دەزگای نێودەڵەتی و ڕێکخراوەی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی و دادگای جیهانی و مافەکانی مرۆڤ و گەلەکۆییکردنی سوپایی بۆ لەناوبردنی دیکتاتۆر و تاکڕەویی حوکمە شمولیەکان ،سانەوەی گەالن و میللەتان لە ژێرسێبەریان ،ئەوانە بریتییە لە دنیایەکی تاریک الی ئەو گروپانە ،لە کاتێکدا پێچەوانەکەی ڕاستە جیهان لە ئێستا خێراتر لە سەدەی ڕابردوو بەرەو مەدەنیەت و شارستانیەت دەڕوات . ئەمرۆ موسڵمانان لە هه‌ر شوێنێکی ئەم جیهانە دەتوانێت خوداپەرستی خۆی بکات ،ته‌نها لە ژێر حوکم و سێبەری ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستیانە نەبێت ،بەخۆشحالییەوەش ئەمرۆ هه‌ر هه‌موو دنیا هاتۆتە سەرخەت بۆ لێدانی ئەو گروپە تیرۆریستیەی داعش کە هه‌رەشەیە لە سەر کوردستان ،بەداخەوە لە جەولەکانی یەکەمی شەڕ و ئاژاوەکانیدا هاوشێوەی بەعس دەستی کرد بە جینۆساید و کوشتاری بەکۆمەڵی کەمە ئاینییەکانی کوردستان لە یەزیدی و مەسیحی و کاکەیی و بە تااڵنبردنی ژن و ماڵ و منداڵییان .بۆیە بەمەبەستی هه‌ڵتەکاندن و لە ناوبردنی تیرۆر بەگشتی و داعش بە تایبەتی ئەوە توێژینەوەیەکی بیالفە .بەھیوای ئەوەی ناوەرۆک و دەرئەنجامەکانی هه‌وڵێکی سادە و ساکار بێت بۆ وشککردنی ئەو زۆلکاوە تیرۆریستییە ،ئەوەی ڕاستی بێت هه‌وڵەکەی ئێمە ته‌نها لەسەر پرۆسەی شانشینی سەعودیە بووە کە سااڵنێکە 111ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دووچاری فیتنەکانی تەکفیر و توندڕەو و تیرۆریستی بووەتەوە ،سااڵنێکیشە لەوێوەوە ئەم دیاردە قێزەونە بەرەو دنیا تەشەنەی کردووە ،و باکگراوندێکی درێژیان دوور و هه‌یە لەم بوارەدا، لە ڕووداوەکەی ()١١ی سیبتیمبەری ساڵی ٢٠٠١دا لە کۆی ١٩تیرۆریستی بەشداربووی ئەو ڕووداوە ١٥یان خەڵکی سەعودیە بوون 1.بۆیە لەو ڕۆژەوە ڕۆشنفکران و بیرمەند و نووسەر و زانکۆکانی ئەو واڵتە و بگرە دەسەاڵتیش لە هه‌وڵی ئەوەدان بۆ بنبڕکردنی ئەو مەینەتییەی کە گوتاری ئایینی و پرۆگرامەکانی خوێندن و بە دەیەها کۆنگرە و کۆنفرانس و تەسخیرکردنی ڕاگەیاندنەکان و تۆڕەکانی کۆمەاڵیەتی و کارکردن لەسەر فیقه‌ی جیهاد و کردنەوەی یاریگا و چااڵکی گەنجان و هه‌رزەکاران و چاودێری مزگەوت و دەزگا ئاینییەکان ...ھتد ھیوادارم کە ئەو بەرهه‌مەی ئێمەش وەک هه‌وڵێکی سەرەتای بێت بۆ کەمکردنەوەی ھێزی تیرۆریستی. لە کۆتاییدا دەڵیم تێکچوونی ژینگە ،وشکەساڵی ،گەرمبوونی دنیا ،گرانبوونی خۆراک، ئەو ھۆکارانە بوونە مایەی پێكهێنانی وەزارەتێک بەناوی وەزارەتی ژینگە .بەهه‌مان شێوەش زەرورەتی کارکردن بۆ ئەوەی وەزارەتی پێکەوەژیان لە کوردستان پێک بێت بۆ ئەو مەترسیانەی بەرێوەن بۆ تێکدانی شیرازەی کۆمەڵگا و لێکترازانی ئەو سامانە گرانبەهاییەی کە کوردستان و کوردستانیان و مێژووەکەمان شانازی پێوە دەکات. لە بکوژەکەی (فەرج فودە)ـی ڕۆناکبیری گەورەی میسری یان پرسی بۆ ئەو پیاوەت کوشت، وتی کافرە ،چۆن زانیت کافرە ...کتێب و بەرهه‌مەکانیت خۆێندۆتەوە .بکوژ :نەخێر نەم خوێندۆتەوە ،بۆچی نەت خوێندۆتەوە ،بکوژ :نەخوێندەوارم .کەواتە تیرۆریستەکان لە ناو ئەو 2 سێگۆشەی نەفامی و دەمارگیری و توندڕەویدان. داعش :ھێزێکی چەکداریی تیرۆریستیی دڕندە موفتی شانشینی سەعودیە سەبارەت بە داعش دەڵی :ئەوانە بە ئیسالم هه‌ژمار ناکرێن ،بەڵکوو 3 درێژکراوەی خەواریجەکانن ،بەخۆڕایی ماڵ و حاڵی موسوڵمانانییان حەاڵل کردووە) ئەڵمانەکان دەڵین( :گەنجەکان باوەڕ بە زۆر شتی هه‌ڵە دەھێنن کەچی پیرەکان گومان لە زۆر ٤ شتی ڕاست و ڕەوان دەکەن). داعش لە خۆڕایی دروست نەبووە ،بەڵکوو دروستکراوی چەند سەدەیەکە لەگەڵ کەڵەکەبوونی وتاری تائیفی و بەرزخوازی بێھوودە و دەقە ئاڵۆزەکان ،بەدڵ پیسی و زانایی تەوزیف کراوە ٥ هاوشان بە بەشداری پیالنی زۆر لە واڵتان و ڕژێم و هه‌واڵگرییەکان. -١ -٢ -٣ -٤ -٥
أفشال النأي السعودي عن داعش :محمد الساعدي. مثلث التشدد ،الجهل ،والتعصب والتبعية :فاضل العماني. ڕبطداعش بالسلفية/د .أحمد الفراج. يا شباب بالدي لقد نصبت الفخاخ /عبدالله ابراهيم الكعيد. من صنع داعش /فاضل العماني. 112ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دروشمی تەحریم لە الیەن ڕێکخراوی تیرۆریستی بۆکۆحرام بریتییە لە( :هاوبەشی و بەشداری حەرام کردووە بۆ هه‌ر چاالکیەکیی سیاسی و کۆمەاڵیەتی کە پەیوەست بی بە کۆمەڵگەی ٦ ڕۆژئاوایی) بیردۆزەکان بۆ لێکدانەوەی دیاردەی توندوتیژی دووالیەنەیە :یەکەمیان تیڕوانینی سەرەوە بۆ خوارەوە لە ڕێگەی بینای سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتییەوە کە ھۆکاری توندوتیژی و توندڕەویە ،بەاڵم ئەوەی تر لە خوارەوە بۆ سەرەوە ئەویش لە ڕەگ و ڕیشەی ئەو پاڵنەری هه‌ڵچوونەکان و پەیوەندی نێوان تاک و کۆمەڵەکانە و باکگراوندیان و باری دەروونیانەوە . وەک ئەو گەنجە نیجیریەی بەناوی عبدالمگلب کە گومانلێکراوە بە هه‌وڵی تەقاندنەوەی فرۆکە بارهه‌ڵگرەکەی ئەمریکایی ساڵی ٢٠٠٩کە لە ئینتەرنێت پێش ئەو بەروارە بە چوار ساڵ نووسیبووی (من لە ڕەوشێکدام ،کە ھیچ هاوڕێگەیەکم نییە ،و کەس نییە قسەی لەگەڵدا بکەم، کەس نییە ڕاوێژی پێ بکەم ،کەس هاوکاریم ناکا ،هه‌ست بە بێ ھیوایی و ته‌نهایی دەکەم نازانم چی بکەم) ٧.کەواتە چاودێرییەکی وردی زانستی هه‌واڵگرییانە لەسەر هه‌موو هه‌ڵسوکەوتی گەنجان و الوانی دنیا دەکرێت لە ڕێگەی ئەو تۆرە کۆمەاڵیەتییانە . تێڕوانینی داعش بۆ ئەو شکۆیەی کە پەروەردگار بە مرۆڤی بەخشیووە: بسم اللە الرحمن الرحیم [ولقد كرمنا بنىءآدم وحملنهم فى البر والبحر ورزقنهم من الطيبـت وفضلنـهم على كثير ممن خلقنا تفضيال] (االسراء)70/ پەروەردگار ئادەمیزادی شکۆدارکردووە و بە جوانترین شێوە دروستی کردووە ،و ڕۆحی وەبەرناوە و فریشتەکانی کرنوشیان بۆ بردوە و ،ئەوانەی لە ئاسمان و زەویدان بۆی ئاسان کردوە بۆ پەرستش دروستی کردووە پێغەمبەرانی بۆ ناردوون و کتێبی بۆ ناردوونەتە خوارەوە و ،کردوونی بە جێنشینی خۆی لەسەر زەوی .وێرای پیادەکردنی یەکسانی و دادپەروەری و لە سەر بنەمای خوداپەرستی و دڵسۆزی بە ئایین و پابەندبوون بە بنەماکانی شەڕع و لەنێوبردنی جیاوازی چینایەتی و تائیفی و ئەتنی و دداننان بە گەل و نەتەوە و تیرە و یەکتر ناسین. داعشیەکان دەڵێن «ئەوەی بمری و بەیعەت بە دەوڵەتی خەالفەت نەدات ئەوە وەک مردووی سەردەمی نەفامیە». دەرکەوتووە کە بزوتنەوەی تاڵیبان و ئیخوانی موسلمین لە ژێر کاریگەری هه‌زارەها حوجرە و قوتابخانە ئایینیەکان و ناوەندەکانی ئەزبەرکردنی قورئانی پیرۆز کە لە ژێر چەتر و سەرپەرشتی کۆمەڵە توندڕەو و ناحاڵیەکان لە قواڵیی ئایینی ئیسالمی پیرۆزدا پەیدابوونە ،بۆیە ئەمرۆش داعشیش هه‌مدیسان بەروبومی گەرایی ئەو ڕەوشەیە و بەردەوام لە زۆربوونیشدایە. -٦هل لبوكو حرام مؤيدون /عبدالله بن بخيت. -٧في تفسير الداعشية :2- 2د.عبدالرحمن الحبيب 113ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئەوانە لە مەریخەوە نەهاتوونە ،نە دەستکردی قوتابخانەکانی ڕۆژئاوای بێئایینە ،وەک هه‌ندێ باسی دەکەن ،بەڵکوو لەو ئامادەسازی فکری و عەقیدەی ووشک و توندڕەویانەی هه‌ندێ بانگەشەکاری بەناو موسڵمان کە بە وەعز و وتار و بۆچونییان و بەکردنەوەی دەیەها خێوەتگای هاوینە بۆ گەنجانیان ئەنجام دەدا،کەشتیەکەیان بەو الرێیە دا برد کە بووە مایەی نیگەرانی و ٨ فیتنە و ماڵوێرانی بۆ کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی. هه‌وڵەکان بۆ دۆزینەوەی نھێنی ئەو هاوکێشەیە و شیکردنەوەی ئەو گریکۆرانەی کە وای لە گەنجانی جۆرەها ڕەگەزنامەی دەوڵەتان دەکات ،لەو ڕەوشە پر لە ڕەهای ئازادی و دیموکراسی و ھێمن و ئارام و لە عەریقترین شارستانیەتی سەردەم بتۆرێندرێ و توڕە بکرێن و بە فیکرێکی نامۆ باس بکرێتەوە سەرلەنوێ ئامادە بکرێتەوە و ڕابهێنیتەوە بۆ دۆخێکی پر شەڕانگێزی و دڕندەیی. داعش ڕێکخراوێکی سیاسی ئایینی توندڕەوە باوەڕی بە دیموکراسی و دەستاودەستی دەسەاڵت نییە و دژی سەرجەم پارتە نیشتیمانی و لیبراڵی و نەتەوەیی و نەێرانی و سوشیالستی ،و سەرجەم بیرکردنەوەی جیا لەخۆیەتی ،پێی وایە کە حەق لەگەڵ ئەودایە و دەبێ لە دەستی ئەواندا بێت. لە بواری عەقیدەیەوە سەر بە مەدرەسەی زاھری توندڕەوە وەک یەک لە مەدرەسەکانی ئەھلی حەدیس ئەو فەرموودانە هه‌ڵدەبژێرێ لە گوتاری خۆیاندا کە بگونجێ لەگەڵ تێڕوانینی ئیسالمێکی توندڕەو بێ مەزهه‌ب .هه‌ڵگری بیر و ھزری جیهادی و هه‌ندێ ئەفکاری سید قوتب. داعش ئیسالمییەکی توندڕەوە و میکاڤێللیەکی لێزانە ،گرەو لەگەڵ هه‌مووان دەکات بەشێوەیەکی گشتی تاکو ئێستا لە چەند جەولەیەکی جەنگدا براوە بووە ٩.سەرجەم حزبە ئیسالمیی و ڕێکخراو و کۆمەڵەکان ڕەت دەکاتەوە یان دەبێ بەیعەتی پێبدەن و بڕوا بە ئیمپراتۆریەتەکەی بھێنن یانیش کوشتن و ماڵوێرانی و لەگەڵ کەس پێکەوە هه‌ڵناکەن .ئەیمەن زەواھیری داوای لە ئەبوبکر بغدادی کرد کە بەیعەتیان پێبدات و وەک( :باپیرەی حسین کە چۆن بۆ ئەوەی خوێن نەڕژیت وازی لە دەسەاڵت ھێنا بەاڵم داعش ڕەتی کردۆتەوە :كردؤتةوة( :ناشد ايمن الظواهري ابوبكر البغدادي :اقتد بجدك الحسين السبط الذي كان تنازل عن الخالفة وحقن دماء المسلمين)١٠.داعش ویڵە بەدوای بنیاتنانەوەی ئیمپرۆاتۆریەتی خەالفەی ئیسالمی بۆ ئەو مەبەستەش پێویستی بەو سێ بنەمایە هه‌یە :یەکەمیان ھێزی چەکداری و دووەمیان سەرچاوەی دارایی لە ئەولەویاتی هه‌وڵەکانیاندایە .سێیەمیشیان بۆ فراوانبوونی سنووری جوگرافی سڵ ناکاتەوە لەو شوێنانەی کە هه‌واداران و پەیڕەوان و توخمە تەکفیری و توندڕەوانی تێدا بێت. پشتەوانی سوننەنشینەکان و دەستبەسەراگرتنی بەنداوی موسڵ و بیرە نەوتەکان و چەک و -٨اإلرهاب ومسؤولية وزارات التعليم :علي الشريمي . -٩يا شباب الخليج أحذروا :عبدالله فراج . -١٠عصر الفتنة الكبرى...من جديد :مشاري الذايدي 114ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
جبەخانەکانی مالیکی ،بوونە مایەی هاتنە دی ئەو خەونەی داعش .داعش السایی ئەمارەتی (ئال عوسمان لە ئەنادۆل) دەکەنەوە کە چۆن لەسەر پارچە زەویەکی تەسک و تریسک پێکهات و فراوان بوو تا بووە گەورەترین ئیمپراتۆریەتی جیهانی ،بە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ناوزەد کرابوو کە لە سەرەتای سەدەی بیستەم و پاش کۆتایی شەڕی جیهانی یەکەم هه‌رەسی پێهینرا. بۆ فراوانبوونی ڕووبەری بەناو خەلیفەی ئیسالمی داعش (هه‌ر دەمەی سێرەی تفەنگەکەی ئاڕاستەی شوێنێک دەکات کە ئەو ( )٣بنەما سەرەکیەی (دارای و چەک و هه‌واداران)ـی تێدا بیت بۆ هاتنە دی خەونە گالوەکەی ١١.توێژەری فەرەنسی دومینیک تۆما دەڵی :ئەیمەن زەواھیری پاش مردنی ئوسامە .ئامۆژگاری ئەبوبەکری بەغدادی دەکرد کە ئەو ( )٣بنەمایە لە بانگخوازیەکە پیادە بکات یەکەمیان خستنەڕووی عەقیدەیەکی ڕاست و ڕەوان دووەمیان باڵوکردنەوەی لە شوێنێکی ئاوەدان کە قبوڵی هه‌بێ و بۆی بمرن ،و هه‌وڵی کۆمەکی سیاسیی و مەعنەویی دەرەکی بدات بۆ چەسپاندنی خەالفەت.١٢ داعش چۆن دروستبوو؟ سەرجەم چاودێران کۆکن لەسەر ئەوەی کە داعش یاریکەری یەکەمە لە ناوچەکە ،بەاڵم بۆچونی تر هه‌یە .وەک ئەوانەی کە دەڵین بزوتنەوەیەکی جیهادییە و لە هه‌وڵی پێکھینانی دەوڵەتی خەالفەتە ،گەنج و الوی جیهادی دنیا لە دەوری خۆی کۆدەکاتەوە .بەاڵم ڕای تر ئەوەیە: کە ئەوە گەمەیەکی هه‌واڵگری ھێزە ئیقلیمیەکان بەڕێوەی دەبەن بۆ شێواندنی شۆرشەکانی ناوچەکە .و بۆچونی سێیەم کە پێی وایە ئەو بزوتنەوەیە لە جیهادیەوە گۆڕا بۆ (پوری) پاش هاتنە ڕێزەکانی بەعسیەکان و تۆبەکردنیان ئەو ڕێکخراوەیان ناوزەد کردووە بە (دەوڵەتی ئێراقی بەعسی) لە جیاتی دەوڵەی ئێراقی ئیسالمی ١٣.ئەگەر بە قووڵی بچینە بنج و بناوانی ئەو مەسەلەیە دەبینین بابەتی زۆر و بیردۆزی زیاتر و بیروڕای تر باس لەو مەسەلەیە دەکەن بەاڵم تا ئێستا قیناعەکە لە دەم وچاوی ئەو ڕێکخراوە ماوە النەچووە بۆیە ئەوانەش چەند بیروبۆچوونێکی ترە: یەکەم :بیردۆزی پیالن (النظریە المؤامرة)( )Conspiracy Theoryبەشیکی زۆر لە ڕۆشنبیر و سیاسەتمەدار و ڕۆناکبیر پێیان وایە داعش دروستکراوی هه‌واڵگری نیودەوڵەتییە وەک ئەمریکا و بەریتانیا و ئیسرائیل و ئێران بە دەزگا هه‌واڵگریەکانیان وەک ()CIAو ()M١٦ـی بەریتانی و مۆسادی ئیسرائیلی ،دەستێکی شاراوە و ئەجیندای دەرەکی و گەمەیەکی پیالنگێری لە پشت دروستبوون بەرزکردنەوە و کۆنترۆڵکردنی فیکری داعش کە خۆی لەناو کۆمەڵگەی عارەبی دا دەبینێتەوە چونکە دیموکراسی نین و ناوەندی شەفاف و زانستی باوەڕپێکراو نییە کە بە پیشەیی و مەعریفی شیکردنەوەکان ئامادە بکات . . -١١لماذا انحرفت بوصلة البغدادي باتجاه كوردستان :د محمد غياش الكبيسي . -١٢خليفة عراقي في عصر المالكي :سليم نصار . -١٣داعش حركة جهادية ام لعبة استخباراتية؟ :سليمان الضحيان 115ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دووەم :داعش و نوێرە و بۆکوحرام و قاعیدە و جەماعەتی ئەبو سیاف لە فلپین و بزوتنەوەی گەنجانی موسڵمانی سۆماڵی و سەرجەم حەرەکە ئوسوڵی و توندڕەو و توندوتیژی و دڕەندەییان هه‌ڵبژاردووە بۆ پاکتاوکردن و گەیشتن بە (پێکهینانی دەوڵەتێکی ئیسالمی). بە وەاڵمێکی کورت و داخراو :داعش هاوشێوەکانی ،پراکتیزەی زۆربەی بیر و دەق و کولتوور و بیردۆز و بۆچوونانەیە کە لە ئەدەبیات و پرۆگرامە ئایینیەکانمانەوەیە .بەڕای ئێمەش، داعش لە خۆڕایی دروست نەبووە ،بەڵکوو دروستکراوی چەند سەدەیەکە لەگەڵ کەڵەکەبوونی وتاری تائیفی و بەرزخوازی بێھوودە و دەقە ئاڵۆزەکان ،بەدڵپیسی و زانایی تەوزیف کراوە بە ١٤ بەشداری پیالنی زۆر لە واڵتان و ڕژیم و هه‌واڵگرییەکان. دەوڵەی ئیسالمی لە ئێراق و شام و دەوڵەتی خەالفە بەم دوایە خۆی فەرزی ناو گۆرەپانی ناوچەکە کردووە ،بە جەنگەکان و جواڵنەوەکانی .سەرجەم چاودێران کۆکن لەسەر ئەوەی کە ئەمرۆ داعش یاریکەری یەکەمە لە ناوچەکە ،بەاڵم بۆچوونی تر هه‌یە لەسەر ئەو گروپە، هه‌وادارانی پێیان وایە کە بزوتنەوەیەکی جیهادییە و لە هه‌وڵی پێكهێنانی خەاڵفەی موسڵمانانە و گەنج و الوانی دنیاس جیهادکەر بانگ دەکات بۆ بەشداریی ئەو فەرمانرەواییە نوێیە ،بەاڵم ڕای تر پێیان وایە کە ئەوە گەمەیەکی هه‌واڵگریە ھێزە ئیقلیمیەکان بەرێوەی دەبەن بۆ ناشیرینکردنی شۆرشەکانی عەرەبی لە سوریا و ئێراق و ناوچەکە هه‌ر چەندە ئەو دوو ڕایە گوزارشت لەقەرەی ڕاستی ئەو ڕێکخراوە ناکات؟ لەوانەیە لەناو ئەو دوو بۆچوونە هه‌ندێ ڕاستی بەدی بکرێت ،ئەو ڕێکخستنە لە نەشونمادا ڕێگەی و شوێنی جیهادیە ،بە بۆچوونی قاعیدە و ئەنێارەکانی بەاڵم لەگەڵ گەشەسەندنی سەیر دەکەین لە بواری (گروپێکی جیهادی) پەرەی سەند بۆ (گروپێکی پوری) ،بەھۆی هاتنەڕێزی کەسانی بەعسی و پاش تۆبەکردنیان و ئیلتیزامی ئایینییان نیشاندا ،هه‌ر بۆیەش بەپێی ئەو نامەیەی کە ئەبی ئەحمەد وەک ئەندامێکی دیاری ئەو ڕێکخستنە دەڵی( :زۆرێک لە ئەفسەرە بەعسیەکانی سوپای ئێراقی کە جیابووەوە و تۆبەیان کردبوو ،بەاڵم ئەقڵیەتی بەعسیەتییان پێوە ماوە بۆیە دەوڵەتی (ئێراقی ئیسالمی) بۆتە (دەوڵەتی ئێراقی بەعسی) ١٥داعش ڕێکخراوێکی تیرۆریستی تەبەنی (سەلەفی جیهادی تەکفیری) چەکدار دەکات ،لە ١٥ی ئەکتۆبەری ٢٠٠٦دمەزرا .پاش کۆبوونەوەی کۆمەڵێک گروپی چەکدار و لە ژێر موعاهه‌دەی (حلف المطیبین) پێکهێنرا ئەبا عومەر (ابراھیم بن عواد بن ابراھیم البدری الرضوی الحسینی السامرائی) وەک (پێشەوا)ـی ئەو ڕێکخراوە هه‌ڵبژێردرا، و هه‌ڵسا بە ئەنجامدانی ژمارەیەک کردە و کوشتاری جۆری لە ناو ئێراق .پاش کوژرانی ئەبا ١٦ عومەر بەغدادی لە ٢٠١٠/٤/١٩بووە زەعیمی داعش.
-١٤من صنع داعش :فاضل -١٥داعش حركة جهادية ام لعبة استخباراتية سليمان الضحيان -١٦التنظيمات االرهابية التاريخ ملطخ بالدم والعمالة د .محمد علي الحربي 116ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ملمالنێ مەزهه‌بییەکان و پیادەبوونی مەدەنیەت مێژووی ملمالنێ مەزهه‌بییەکان و مەدەنییەت کە ئەوروپا ماوەیەکە خۆی دەرباز کردووە لەو مەینەتیانە سەیر دەکەین کە سەرەتای ئەو جەنگە ماڵ وێرانییە ئایینیەی نێوان پرۆتستانت وکاسۆلیک کە ناوزەد کرابوو بە شەڕە ٣٠ساڵییە مەزهه‌بییەکەی ئەورووپا ()١٧٤٨ -١٦١٨ کە لە ناوەڕاستی ئەورووپا بەرپابوو بەتایبەتیش لە نێوان ئەلمانیا و تشیک و ئیتر وەک ئاگری ناوپۆش پەڕیەوە ئیسپانیا و دانیمارک و سوید و فەرەنسا .دیوارت لە کتێبەکەی بە نێوی (چیرۆکی شارستانیەتیەکان) باس لە زیانەکانی ئەلمانیا دەکات کە گوایە ته‌نها ئەم واڵتە شەش ملیۆن و نیو کەسیی تێدا کوژرا ،تشیک سێیەکی دانیشتوانی لە دەستدا. شەڕە ئایینیەکانی (فەرەنسا) ماوەی زیاتر لە ) (٣٦ساڵی خایاند ( )١٥٩٨ – ١٥٦٢سەرەتای ئەو شەڕەش هه‌مدیسان ملمالنێی نێوان کاتۆلیک و پرۆتستانت بوو .لەو ماوەیەشدا هه‌شت جەنگی تریش بەرپا بوون کە دوو ملیۆون و نیو کەس بوونە قوربانی ئەو ملمالنیێانە، زۆربەشیان لە پرۆتستانت بوون ،دیوارت دەڵی :ماڵوێرانی و زیانەکانی بەشێوەی کوشتارێکی ترسناک و بێڕەحمانە باڵو بوونەوە ،لەوانەش قەسابخانە وێرانکەرەکەی بارتمللی ساڵی ()١٥٧٢ ی لێکەوتەوە. چارەسەری ئەو شەڕ و ملمالنێیە ئایینیە سەرەتاکەی بە مەرسومی لێبوردەیی کە بەنێوی ( )The Edict of Nantesمەرسومی نانت لە ساڵی ( )١٥٩٨دەرکرا ،١٧ئازادی خواپەرستی و عەقیدە و یەکسانی مەدەنی نێوان پرتستانت و کاپۆلیک ،زەماناتی دەستوری و دادگایی بەرهه‌م بێت ،بەاڵم ئەوە بە دەستپێشخەریەکی سەرەتایی دادەندرێ بۆ ئەو پرسە مەترسیدارە . ئینجا وەک هه‌نگاوی تر هاتە کایەوە لەوانەش :ڕێککەوتنی ویستیڤالیا( )١٦٤٨کە پرەنسیپی: سەروەری دەوڵەتان ،بیرۆکەی هاونیشتمانی بوون ،هاتنەکایەی ئەو هاونیشتمانییە لە بری مەزهه‌بیەوە بۆ ناسنامەی تاکی ئەمرۆپی .هه‌نگاوی سێیەم وەک چارەسەرێکی بنبڕکەر ھێنانە کایەی پرەنسیپی عەلمانیەت لەسەر دەستی نووسەری ئینگلیزی ھۆلیۆک ()Holoakeبەنێوی بەرهه‌مهێنانی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی جیاکردنەوەی ئایین لە دەسەاڵت .گوتراوە :دەستەواژەی علمانیەت دروستکراوی ڕۆژئاوایە و لەناو ڕەحمی مەسیحیەت هاتۆتە کایەوە .ئەحمد الکبیسی دەڵی( :پێویست ناکات ئێمە مەزهه‌بێک لە ئێراق پیادە بکەین و بیکەینە ئایینی دەوڵەت مادام زۆرینەی موسوڵمانن لەسەر ئازادی بیرورای ئایینی و مەزهه‌بی ڕاهاتووین ،سەپاندنی ١٨ مەزهه‌بیەت مەترسی گەورەی بەدواوەیە. ئێمەش دەڵێین :ئەی ئەو مەدەنیەتیەی کە پێغەمبەری موسڵمانان لە شاری مەئایینە بۆ یەکەمجار بەخشییە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی کوا ڕەنگدانەوەی لە نێو ڕەوتە توندوتیژیەکان و ١٩ توندڕەوەکانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست. -١٧ويكيبيديا /الموسوعة الحرة . -١٨جريدة الرياض 2003/5/8 -١٩نحر البشر نحر الشياه :علي الشريدة 117ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئەمرۆش تەکفیر لە دنیای ئیسالمییدا و لە بەشێکی کوردستانی خۆشماندا بۆتە چەکێکی بەرگری لە نێو مەزاھیبە ئیسالمییە جۆراوجۆرەکاندا کە فەقیهه‌کان و مەرجەعی ئەو مەزهه‌بانە بە فیکر و ویژدانەوە شەڕی جیهادی دەفعی پێدەکەن بەرامبەر نەیارانیان .بەاڵم خۆشبەختانە لە بەیانی کۆتایی کۆنگرەی فوقەهای مەجمەعی فیقه‌ی ئیسالمی دەولییدا هاتووە( :تحريم تكفير اي فئة من المسلمين تؤمن بالله ورسوله،وتؤمن باركان االسالم ،واركان االيمان ،وال تنكر ٢٠ معلوما من الئايين بالضرورة) • لە چەرخەکانی ڕابردوو دەوڵەتەکان سەرجەمیان الیەنگیری ئایدیۆلۆژیایەکی ئایینی بوون، هه‌ر ئایدیۆلۆژیایەکی ئایینی پێچەوانەی خۆی بووایە بە نەیاری خۆی دادەنا .وەک دەوڵەتی عەباسی کە سوننە مەزهه‌ب بوو ،هه‌رچی دەوڵەتی ێەفەوی و فاتمی شیعە مەزهه‌ب بووە ،ئەو میراتە مەزهه‌بیە تا ئێستاش کەلەکەی ناو ویژدانی گەالن و میللەتانی ئەو سەردەمە بووە ،بۆ ڕزگاربوون پێویستمان بە فرەیی (التعددیە) و گیانی لێبوردەی و هه‌نگاونان بەرەو دەوڵەتی ٢١ مەدەنی و هاوڵالتیبوون هه‌یە. شێوازی کارکردنی گروپی توندڕەوی داعش: لە گرنگترین خاڵە بەھێزەکانی ڕەوتی توندڕەوی :بانگخوازەکانیان وا ڕاھێنراون کە توانایەکی مەترسییداری هه‌یە لە وەبەرھێنانی شێوازێکی توندی ئایدیۆلۆژی ئایینی یا مەزهه‌بی ،لەگەڵ شەحنکردنەوەی بێهیواکان لەگەنج و الو و هه‌رزەکاران .وە چاودێری کردنێکی وورد لە تۆرە کۆمەاڵیەتیەکان لە الیەن واڵتە پێشکەوتووەکان وەک گەنجە نێجیریەکەی بەناو عبدالموتەلیب کە باسمانکرد. کەواتە بێ ھیوایەکان و ئایدیۆلۆژیا کارلێک دەکەن بۆ بەرهه‌مهێنانی ھیوایەکی نوێ بۆ زیندووکردنەوەی ناخی ئەو بێ ھیوایانە و بڕوا بەخۆبوون توانای ئەوەی بۆ دروست بێت کە بتوانێ خۆی لەسەر پێ بوەستێ کەسایەتی خۆی بناسێتەوە .وێرای ئەوەش ئەرکی بانگەشەکاری توندڕەوی دروستکردنی قەناعەی ئایینی و چاندنی لە ناخی و ئەقڵ و دڵی گەنج ٢٢ و الوەکانمان. مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە بەوەی کە لە ساڵی ١٨٣٠دەوڵەتێکی ئیسالمی لە ھیند دامەزرا و سید احمد توانی تیرەکانی ئالپشتون (سیخ) بگۆرێ بۆ موجاھید و ئەو دەستەواژەیان پێباش بوو ،و ئیسالمێکی پاک و خاوێن دوور لە بیدعە و ئەفسانەی پێناساندن ،و شەڕیعەتی خوایان لە نێو پراکتیزە کرا و ھێزی سیخەکان و سوپایەکەیان دەستی بەسەرداگیرا ،مەال مەزهه‌ر کرا بە خەلیفەی سەید ئەحمەد و پاش دوو مانگ لەو فەرمانڕەواییە ،مەال مەزهه‌ر -٢٠تكفير طوائف المسلمين :أ .د الشريف حاتم العوني -٢١إرثنا التاريخي والحرب الطائيفي في العراق ( -٢٢احتواء الخطاب الديني :د توفيق السيف) 118ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لە فەرمانڕەواکەی هه‌ڵگەرایەوە و کچانی عازەبی دانیشتوانەکی بەزۆر دەدایە موجاھیدەکان و هه‌ندێ (قێاێ)ی دوور لە نەریتی ڕەعیەکانی دانا ،و بەپەلە سیخەکان هه‌ستان بەتێکدانی ئەو جۆرە فەرمانرەواییە و کوشتنی مەالمەزهه‌ر و سید احمد و گەراندنەوی حوکمی سیخەکان ،وە ئەو کاتی ڕۆژنامەکانی ئینگلیزەکان ئەو شێوازە فەرمانڕەوایەتیەیان دەگێرایەوە بۆ پیادەکردنی ٢٣ (وەهابیەت) سەر بەسەعودیە. لیرەوە بۆمان دەردەکەوی کە سەعودیە پاشخانێکی دوورو درێژی هه‌یە لەو جۆرە حوکمە تووندرەویە و هاوشێوەی (داعش)ی ئێستا و کە ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن کە دەستی هه‌بێت لە دروست بوون و هاوکاری و دەعمی ڕاستەوخۆی ئەو گروپە تیرۆریستیە بەناو داعش . مامەڵەکردن لەگەڵ ڕەوتە تیرۆریستی و توندڕەوییەکان: گرنگترین شێوازی زانستی ئەمرۆ بە هاوکاری زانکۆ و دەزگا هه‌واڵگرییەکان کاری لەسەر دەکرێ و ستراتیژیەتی تایبەتی بۆ دادەنرێ بەمەبەست کەمکردنەوە و بنبڕکردنی نەھجی تیرۆریستی لەوانە :پیادەکردنی بیردۆزی ( :)ms٣مامەڵەکردن لەگەڵ دیاردەی تیرۆری و توندڕەوی ،جەخت دەکەنە سەر ئەو ( )٣توخمە سەرەکییە: • ئەو سێ توخمە سەرەکیە ناسراوە (گەنج و الوەکان ،دارایی ،فکر) • پیادەکردنی ئیستراتیژیەتی ھێزی توند (القوە الخشنە) وەک بەکارھێنانی ھێزی ئاسایش و پۆلیسسەربازی. • لەگەڵ فەرامۆشنەکردنی ھێزی نەرم وتیان(القوە الناعمە) وە لەناو فەلسەفەی ئەمنی فکریدا ئەمرۆ ئەو ستراتیژیەتە ڕەنگدانەوەی ئەرینی باشی هه‌یە کە لە پێکهاتە سەرەکیەکانی ئەو ستراتیژیەتەبەعارەبی کورتکراوەی :وتر( :و ،ت،ر) بەکارهاتووە کە (و) :واتە وقایە بەمانای خۆپاریزی( .ت) :تاھیلواتە شیاندن(،ر) :چاودێری ،بەمانای پاراستنی هاواڵتیان و سەرلەنوێ تەئھیل کردنەوەی ئەوانەی تێوەگالوی توندوتیژی و تیرۆریستی بوونە و چاودیری کردنیان پاش ئازادکردنیان لەرێی سوودوەرگرتنیان لەو پرۆژە چاکسازیە زانستیەی کەناڵەکانی ئامۆژگاریەکانی زانکۆکان بەرنامەی بۆ دادەرێژن کە کادیرانی بەتواناو خاوەن ئەزموون ٢٤ هاوکاریان دەکەن. • دەبێ ئێمەش لە کوردستان لە مەودوا و بەتایبەتی پاش کپکردنەوە و وەالنانی ئەو مەترسیەی بەناو داعش لە کوردستان دەبی بیر لەوە بکەینەو کە چەنئایین ناوەند و سەنتەری تویژینەوە و ڕاپرسی پێک بھێنین بۆ ئەوەی بەردەوام وەک سۆناریک لەناو جەستەی کۆمەڵگەی خۆمان دابین تاکو هه‌ر خاڵێکی گومانلێکراو بەدیار کەوت چارەسەر بکەین. • پێویستمان بە بەھێزکردنی ئەو زانا و بانگخواز و دەروونزان و کۆمەڵناسانە هه‌یە کە بە شارستانیانە لەناو بەندیخانە و چاکسازیە کۆمەاڵیەتییەکان بە ئەکادیمی و پیشەیی و -٢٣داعش و امير بيشاور :جمال خاشقجي -٢٤خبراء المملكة واجهته االرهاب والتطرف باستراتيجية القوة الناعمة د الهدلق 119ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
نیشتیمانپەروەرانە بتوانن دیراسەی دەروونی ئەو بەندکراوانە بکەن و ھۆکار و ڕێکارەکانیان لەسەر تۆمار بکەن. • دەتواندرێ سوود لە ناوەرۆکی ئەو کۆنگرەیەی کە بەناوی ئەمنی فکری وەربگیرێ کە خۆی ٢٥ لە ٤٥توێژینەوە دا دەبینێتەوە. شێوازی ملمالنێی ڕۆژانەی گروپی داعش ئیستراتیژیەتی کردە خۆکوژییەکانی داعش وەک وەسیلەیەکی ھێز و بااڵدەستی دژی نەیارەکانی و ئەو ھێزانەی لە دژی دا دەجەنگن .باڵوکردنەوەی چۆنیەتی سەربرین و کۆشتارەکان و لە یوتیوب و تۆرەکانی کۆمەاڵیەتی .لەگەڵ شێوازی سەرکەوتووی ئەو بانگەشە گومراییەی کە بۆ ڕاکیشانی گەنج و هه‌رزەکاران لە ڕێگەی دروشمی پوچ و ھزری گومرایی و تەجنیدکردنیان پاش شۆردنی دەماغیان ،پاڵپشت بە چەند دەقێکی شەڕعی کە بگونجی لە گەڵ ڕوئیەی کوشتاری سەردەمی ئەو ھێزە چەکدارانە چونکە گەنج و الوەکان هه‌ست و سۆزی ئایینی زالە بەسەریان، و مێشک و دڵ و دەروونیان ئاخنراوە بەو هه‌موو دروشمە ئیسالمیە موزەیەفانە. • خاڵە بەھێزەکانی داعش( :بڕوای خۆکوژ و ڕاکێشانی گەنج و الوی هه‌رزەکار و دروشمی بەخشینی بەهه‌شت) و پیادەکردنی ئەو شێوازە ڕۆشنبیرییە ھۆکاری سەرکەوتنە خێراکانیەتی ٢٦ کە ھیچ بەها و و نرخ بۆ ڕێزی ژیان و خودی خۆی دانانی. • باڵوکردنەوەی ڕۆشنبیری کردەی خۆکوژیی لەو سەردەمەی و ڕێکالمکردن بۆی هاوکاریی باشی ئەو ڕێکخراوە تیرۆریسیتیەی ئەوان دەکات .بەاڵم دەبێ ئەوە بزانین کە ئینتیحار لە گوناه ه گەورەکانە بە پێی ئەو ئایەتانە( :وال تقتلوا أنفسكم إن الله كان بكم ڕحيما) وە (وال تلقوا بأيديكم إلى التهلكة) • (روبن ویلیامز) بەر لە دوو هه‌فتە خۆی کوشت لە قسە بەناوبانگەکانی (ئەرکی ئێمە باشکردنی ژیانە نەک دواخستنی مردن) .دووجۆر گەشتی خۆکوشتن هه‌یە یەکەمیان بۆ ناو هه‌ندێ لە واڵتان کە یاسایەکەیان ئاسانکاری کردوە بۆ خۆکوشتن وەک سویسرا ھۆلندا و بەلجیکا بەاڵم ڕێگەی دووەم سەفەرکردن بۆ دەوڵەتانی تر بۆ خۆکوشتن لە نزیک شوێنێکی مێژووی بەناوبانگ و لە بەرچاوی ڕاگەیاندنەکان وەک پردی دەروازەی زێرین لە سانفرانسیسکۆ کە زیاتر لە ٢٠٠٠خۆکوژی تێدا ئەنجامدراوە و گەڕەکی کۆن لە مانهاتن .جگە لە کەمبۆدیاش ئەمرۆ بایەخێکی زۆر بەو ڕەوشە نامۆیە دەدات ویەک لە سایتە بەناوبانگەکان نووسیبووی هه‌ر ٢٧ دەمری جا بۆ لە کەمبۆدیا نەبێت -٢٥االمن الفكري :موقع اللكتروني :صيد الفوائد -٢٦إنتحار لعبة داعش :محمد بن عيسي الكنعان -٢٧هل سمعت سياحة االنتحار :امجد المنيف 120ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
• لەگەڵ ئەوانەش سەیر دەکەی کە هه‌ر بزوتنەوەیەکی جیهادی بانگەشەی ئیسالمی دەکات، گەر بەدواداچوونێک بکەی بۆ بنج و بناوانی و تەمویلیان ،چەند بەرژەوەندیەکی بیانی ڕوون و لۆژیکی بەدیار دەکەون ،کە ھیچ پەیوەندییان بە میتۆدو جەماوەر و هاونیشتیمانیانەی نیە کە ٢٨ جیهادی بۆ دەکەن • لە مێژوودا ئەو جۆرە توندوتیژی و کوشتارانە بە نموونە حسن الێباح و تائیفەکەی لە هه‌مان میتۆدی داعشی ئەمرۆدان ،هه‌ڵسانیان بە پاکتاوکردنی جەستەیی و کردەی خۆکوژی ،و خۆیان مەالس دابوو لە قەاڵی (ئال مەوت) کە پشتیان بە سەرخۆشکردنی ئەنێارەکانیان و بگرە لە ژێر کاریگەری حەشیش و مومارەسەی کردە تاوانباریەکانیان پێ دەکردن ،بۆیە بە گروپی ٢٩ حەشاشەکان ناوزەد کرابوون. • داعش سەربازێکی زۆری لە ڕێگەی تۆرە کۆمەاڵیەتییەکان و پرووپاگەندەی نوێ تەجنید دەکات لە سەرجەم ڕەگەزنامەی دەوڵەتان .لە ڕێگەی باڵوکردنەوەی ھۆنراوە بە شێوەزاری واڵتان و دەرکردنی چەنئایین فلیمی شەڕ و شۆر کە چەک بەکار دێت بە شێوازێکی دڕندانە و دووبارەکردنەوەی کوشتارەکانی (سیربرنتشیا) کە لەسەر زگ درێژ دەکران و بەگوللە لە سەریان دەدرا و لە میسر لە شاری (کرداسە) و چەند شوینێکی تری میسری ئەو جۆرە تاوانە دووبارە کرایەوە . • وا ڕاهاتووین کە بڵێین کە کردە توندوتیژییەکان بزوتنەوە ئیسالمیە توندڕەوکان ببەستینەوە بە ھزری ئایینی توندڕەو ،لە بەر ئەو پەیوەندییە دیار و ڕاستەوخۆیە کە خۆیان پەردەپۆش کردووە بە ئایین. تەکسیەک مامۆستایەکی ئایینی دەھێنیتە ناو وەزارەتی ئەوقاف و لە ڕێگەوە دەکەونە مشتومڕ و شوفێرەکە بەمامۆستاکە دەڵێ ئێوە پشتگیری لەو شەڕیعەتە دەکەن کە لە موسڵ وا پیادە بووە و کار بە قورئان و سوننەت دەکەن .مامۆستایەکەش پێی دەڵێ برای بەرێزم ئەوانە موسڵمان نین و مولحید و شەیتانن و بزانە پاش چەند ڕۆژێکی تر چۆن پیاو وەک بەرخ سەر دەبڕن. داعش تائێستا چوار فلیمی بە نێوی (صليل الصوارم)ـی ئامادەکراوە و باڵو کراوەتەوە .ئەوەی ئەو فلیمانە دەبینێ بڕوا ناکرێ لە مێژووی ھیچ ڕێکخراوەیەکی تیرۆریستی بەدی کرابێت. دروشمی داعش ئااڵ ڕەشەکەی لە نێو واڵتاندا ڕۆژانە دەڵەریتەوە و بگرە لە سەر دیوارەکانی شارەکانی سعودیە بەخەتی گەورە دەنووسن ،ئەو سنورەیان بەزاندووە و گەیشتۆتە ئەندونیسیا ٣٠ و بە ئاشکرا ئااڵکەیان هه‌ڵدەدەن و پۆلیس ته‌نها چاودێری چااڵکیەکانیان دەکرێت. • داعش مەترسیدارترین گروپی تیرۆریستیە کە مەترسی بۆ سەرمرۆڤایەتی دروستکردووە. -٢٨جناية االسالم الحركي عل المستقبل : 2 – 1د .جاسر الحربش -٢٩داعش..والهوية القاتلة :مهند السلمان -٣٠داعش يجند جيوشا الكترؤنية لتبيض صورة كتائبه علي االرض :عيسي الشاماني 121ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
• بەکارھێنانی (ثورە الشهوە) لەالی بانگخوازەکانیان لە تۆڕە کۆمەاڵیەتیەکانیان کە ئاڕاستەی گەنج و هه‌رزەکارەکانمان دەکەن لە ڕێگەی خەڵەتاندنیان و ناساندنیان بە فریشتەکان لە قیامەت وەک خەاڵت بۆ موجاھیدانە و بەس ،بانگخوازەکانی داعش توانیویانە بۆ سەرنجڕاکێشانی گەنج و هه‌رزەکارەکانمان بەکارھێنانی سرودی ئایینی :تا ئێستا ٧٧سرودیان هه‌یە یەک لەوانە(یا ڕبی إترکینی الحور العین بتنادنی) ماناکەی(:دایە گەر توخوا وازم لی بێنی ...وا حوری العین بانگم دەکات) .وە شێوازێکی نوێترییەکجار کاریگەر ئەویش بانگ کردنی گەنج و الوەکانیان و ئامادەکردنیان لە سەر تەرمی قوربانیەکانیان(مردوەکانیان) و زەردەخەنەیک دەخەنە سەر لێوانیان گوایە ئەوە کاتی خۆی تەقاندۆتەوە یا کوژراوە ئازاری نەچەشتووەو ئەم زەردەخەنەیەش گوزارشت لەو چرکە ساتەیە دەکات کە حوریەکان لە باوەشیان کردووە.٣١ • کورتە نامەی سەر (واتس ئاپ) لەناو ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستیە دا بوار دراوەکە بە کورتە نامە ئاگاداری واڵتان و شارەکان و کۆمەڵە و ناسیاوەکانیان بە سەرکەوتنەکانیان باڵوبکەنەوە، بەتایبەتیش کورتە نامەی واتس ئاپ کە زۆر بە شێوەیەکی ئاشکرا باڵوی دەکەنەوە و ئاسانە ٣٢ و کاریگەریشە بەوێنەوە. • بانگخوازەکانی داعش یەکەم هه‌نگاو بۆ وەرگرتنی گەنج و هه‌رزەکاران ناخیان بەتاڵ دەکات لە داھێنان و ھونەرەکانی لەسەری ڕاهاتوون تاکو ژینگەیەکی گونجاوی بۆ برەخسێت ئینجا فکری توندڕەوی و توندوتیژی شوێنگەیەکی باش ولەباری بۆ دابین دەبێت لە ناخی ئەو گەنجە بێگوناهه ،کە وەک تەختە ڕەشە نیگاری تێدا دەکیشرێ. • دروشمی بەکارھێنانی ستراتیژیەتی جیهاد بۆ ڕاکێشانی هه‌وادارانیان تێدا سەرکەوتوونە، چونکە جیهاد لە بنەڕەتدا بۆ پاراستنی ھیلکەی ئیسالمە لە دوژمنانی دەرەوە و هه‌ردوو جۆرە جیهادەکە یەکەمیان جیهادی دەفع :کە بۆ پاراستین ناوخۆی واڵتە لە دوژمنان و دووەمیان جیهادی گلب :بۆ ڕاوناوی دوژمنانە و دوورخستنەوەیان لە شااڵوھێنان بۆ ناو خاک و نیشتیمانمان .ھیچ لەو شەڕانەی ناوخۆی ئیسالم لەسەردەمی عوسمان کوڕی عەفان و عەلی کوری ئەبی تالیب (رەزای خوایان لەسەر بیت) ناوزەد نەکرابوون بەجیهاد. نەخشەی فیقه‌ی داعش و جیهادکردن گەر سەیری نەخشەی فیقه‌ی داعش و تیڕوانینی بیروباوەرەکانیان بکەین ،پێویستمان بەوە دەبێ بۆ ئەوەی بزانیم ئەو بیروباوەڕانە چیین کە وای لەو گروپە کردووە کە ئەو کردەوانە ئەنجام بدەن واتە الیەنی فیکری و عەقیدەیی داعش .لەوانەش پشت بەو نامیلکە و کتێبانەی خوارەوە دەبەستن کە بەڕاستی وەک دەبیندرێ ئەو بیروباوەڕانە میراتی ئەدەبیاتی وەهابیەتی سعودیەیە کە بەردەوامی فیتنەکانی واڵتانی ئیسالمی بەشی زۆریان دەرهاویشتەکانی ئەوانن. -٣١الحوريات ابرز الوسائل للتغرير بالمراهقين :محمد الرويشد -٣٢الرشود...تعاز عبر واتساب عبدالواحد االنصاري 122ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
نامیلکەی جهیمان العتیبی بەناوی (رفع االلتباس عن ملە ما جعل اللە إماما للناس) کە لەساڵی ١٩٧٩بۆ ماوەی ١٥ڕۆژ ئەو گروپە دەستیان گرت بەسەر حەرەمی مەکی گوایە جھیمان مەھدی مونتەزیرە و بەیعەتی پێبدرێ و ئەوانەی ڕەتیان کردەوە سەرجەمیان بکوژرێن. نامیلکەی عاێم برقاوی بەناوی (ملە ابراھیم) کە ئەو نامیلکەیە بۆتە مەرجەعیک بۆ ڕەوتەسەلەفیە توندڕەوەکانی جیهانی( .پێم وایە ئەوانە وەک سەردەمی نەفامی و پێش هاتنی ئیسالم سەیری ئێمە دەکەن بۆیە نامەکانیان بۆ عەقدەکانی حەزرەتی ئیبراھیم دەگێرنەوە). نامیلکەی (معالم الطائفية المنصورة في بالد الرافئايين) لە نووسینی ئەبو فەزل العراقیههرجەندە ئەو ڕیسالەیە پێش هاتنی داعشە و نووسەرە ئەێلیەکی نەناسراوە ،بەاڵم گروپی داعش وەک پیرۆزی عەقیدەیی بۆ خۆیان پاوانیان کردووە کە ڕاڤەی سیاسەتییان داڕشتووە لەسەر کوشتن و تێکدان و تەکفیرکردن لە ڕۆشنایی ناوەرۆکی ئەو نامەیە. فەیسبووک و تۆرە کۆمەاڵیەتییەکان وەک کاری ڕاگەیاندن زۆر گرنگی پێدەدرێت الی ئەو٣٣ توندڕەوانە ،چونکە ڕادیۆ و کەناڵەکانی تیڤی ئەوەندە باویان نەماوە وەک جاران. بانگەشەی جیهادکردن لەالی ئەو گروپە توندڕەوییە بەناوی سەلەفی جیهادی تەکفیری بۆڕزگارکردنی زەوی موسڵمانان ڕەواجێکی زۆری داوەتە ھێز و توانای گەنجانی نەفام. جیهادکردن :بەپێی دەقی قورئانی پیرۆز داوا لە پێغەمبەر محمد (د.خ) کراوە ( یا ایها النبیحرض المؤمنین علی القتال) .بەو ئیعتیبارەی کە ئەو زاتە وەلی ئەمری موسلمانانە بۆئەوەی کە هانییان بدات بۆ جیهاد و کوشتار دژی بێباوەڕان کەواتە مەرجی شەڕعی مۆڵەت دراوەتە دەست وەلی ئەمر فەرمانی پێویست بەو سپێردراوە ،کەواتە لە نێو حوکمی موسولماناندا ته‌نها وەلی ئەمر بۆی هه‌یە بریاری شەڕعی جیهاد بدات ،نەک تاقم وگروپ و نەفام و نەخویندەوار . وە تەقدیری ئەو زەرورەتە بۆ فیقه‌ی جیهادە ٣٤.کە واڵتان ئێستا خستوویانەتە نیو پرۆگرامی خوێندنی پەروەردە. ٣٥ کاتی هاتووە کە سەر لەنوێ بگەڕێینەوە بۆ فیقه‌ی لێبوردەیی کە ئەمرۆ لە دنیا باوی هه‌یە. بنبڕکردنی فکری توندڕەوی بۆ لەباربردن و ونکردنی ئاسەواری فیکری توندڕەوی ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستییە دەبێ ئەو خااڵنە ڕەچاوو بکرێت. .١ھۆشیاری ئاسایشی لەناو کۆمەڵگەی کوردستانییان کاری بۆ بکرێت ،چونکە ئاسایش ڕۆشنبیرییە و ھۆشیارییە پێش ئەوەی ببێتە سستەم ،و ئامراز پێچەوانەکەی هه‌مەجیەت و غەوغائیە و لە ڕۆشنبیری ئاسایشدا پێویستە مرۆڤ باوەڕی بە زەرورەتی فەلسەفەی ئاسایش -٣٣ -٣٤ -٣٥ -٣٦
لماذا غضب الملك عبدالله من العلماء جمال خاشقجي اذن االمام في الجهاد :سعد بن عبدالقادر القويعي فقه التسامح في الفكر العربي -االسالمي :الثقافة والدولة /د .عبدالحسين شعبان هل يوجد أمن بدون مباحث د مطلق سعيد المطيري 123ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هه‌بێت ،وابکات کە ڕەنگدانەوەی لە ھۆشیاری و ڕەوشتییدا بێتە دی. .٢گرنگیدان بە ڕاوبۆچوون و ئاڕاستەی گەنج و هه‌رزەکارەکانمان و چاوخشاندنەوە بە ڕۆڵی خێزان و شێوازی پەروەردە ،خول و چاالکییەکانی هاوینە برەوی پێبدریت و بکرێتە مەرجی وەرگرتنی بۆ زانکۆ و کۆلیژەکان،کردنەوەی یانەی ڕۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی و یاریگا و گۆرەپان و شانۆ و کارە جۆراوجۆەکانی ھونەری .پرۆگرامی خوێندن و شێوەی وانەگوتنەوە شێوازی پەرەوردە و فێرکردن و گرنگی دان بە مامۆستایان پەرەوردە و سەرکردەکانیان و ڕادیۆ و تەلەفزیون و بەرنامە ڕیکالمییەکان و بە هه‌ردوو بەشی تەقلیدی و نوێ تەرسیخی چەمکەکانی ٣٧ کە دژی تیرۆریستی و گەندەڵی و ھۆشبەر و فیکری گومڕایی بکرێت. .٣چەسپاندنی لێهاتوویی بیرکردنەوە لە پرۆسەی خوێندن بۆ دوورخستنەوەی سستەمی تەلقین تاکو پرۆسەی خویندن گرنگیە سەرەکی و ستراتیژیەکەی خۆی بپێکێ. .٤گفتوگۆ وەک وانەیەکیی سەرەکی لەناو پرۆگرامەکانیی خوێندن دابندرێت. .٥ئەو بەتاڵییە دوورودرێژەی قوتابی تویژینەوە و دیراسەی ووردی بۆ بکرێت ،خولی هاوینەی بۆ ئەنجام بدرێت تاکو بەتاڵی قوتابی و خوێندکار کەم ببێتەوە و سوودی لێ وەربگیردرێ. .٦بێکاری کەم بکرێتەوە. .٧پێشکەشکردنیی ڕەشنووسی تایبەت بە یاسای ئامۆژگاری و ڕێنمایی و وانەوتنەوە. .٨لە گوتار و وتار و ئامۆژگاری و ڕێنماییدا فیقه‌ی خیالف زیندوو بکرێتەوە ڕاۆ بۆچونی فەقیهه‌کان لە بابەتە سەرەکییان بخرێتە ڕوو تاکو گوێمان لە بۆچونی جیاواز بێت و الیەنی مرۆڤایەتی لە خستنەڕووی ئایینیدا برەوی پێ بدرێت .لەگەڵ دوورکەوتنەوە بە شانازیکردن و پابەندبوونێکی کوێرانە بە گوتەی فەقیهه‌ک و الدان لەو شێوازە بەرامبەر بە الدەر و نەزان بزاندرێت . .٩فیقه‌ی ئیسالمی بە سەرچاوەیەکی دێرینی دەستورەکانی واڵتانی جیهاندادادەندرێت ،بۆیە تڕھیلکردنەوەی وتاربێژەکان و دەوڵەمەندکردنیان بە زانستی ڕاستەقینەی شەڕیعەتی پیرۆزی ئیسالمی لەسەر دادپەروەری کە کوردستان و زانایانی باب و باپیرانمان لە هه‌ر چوار پارچەی کوردستان لەسەری ڕاهاتبوون بۆیە تاکو ئێستاش ھیچ بزوتنەوەیەکی تیرۆریستی نەی توانیووە بناغە لە کوردستان دابنێت واتە کولتوری دێرینمان جێگەی شانازیە لەو مەیدانەوە . .١٠وتاربێژەکان لە سەرتا سەری دنیای ئیسالمی یان ئەوەتە تەقلیئایین و کە نەوەی ئێستا نایانەوی یانیش تەحریزین شێوازی وتارەکانیان بۆیەکراوە بە سیاسەت و بەهه‌ردوو باردا ڕوحیەتی وتارەکان تام و چێژی خۆی لە دەستداوە. ٣٨ .١١لە میسر نابێ حیزبی سیاسی کە باکگراوندی ئیسالمی بێت مۆڵەتی فەرمی وەربگرێ. .١٢جیاکردنەوە (ئسالم وەک ئایین) لە (ئیسالم وەک فیکر) چونکە (ئیسالم وەک ئایین) ٣٦
-٣٧لماذا صار شبابنا حطبا لداعش :د هالل بن محمد العسكري -٣٨ال لالحزاب الدينية :د مطلق سعود 124ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پێکهاتووە لە بنەما و چەمکە بنەرەتییەکانیان بە سەوابیت دادەندرێن لە خودی قورئان و سوننەتی ڕاستەقینە هه‌ڵێنجراون بەاڵم (ئیسالم وەک فیکر) لە مرۆڤەوەیە و سەوابیت نییە (ئیسالم وەک ئایین) نەگۆڕە و هه‌تا هه‌تایە بەاڵم (فکر) گۆڕانی بەسەردا دێت لە سەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی تر. .١٣ئەو جۆرە ملمالنێیە ئاینی و ئایدیۆلۆژییانە لە ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست بەردەوام بازاڕی گەرمە ھۆیەکەشی وەک ولید جنبالت دەڵێت :اننا لم نفلح في حل خالفاتنا منذ عصر الفتنة الكبرى ٣٩ االولي واننا االن نصفي حسابات التاريخ). .١٤ڕۆشنبیری ئێمەی کوردستانییان لە بەها ئاسمانیەکانەوە هه‌ڵێنجراوە و ھیچ حەسانەیەکی پتەومان نییە بۆ پاراستنی خۆمان لە ئایندە کە لەو شەپۆڵە دەریایی هه‌موو ئەو ڕەوتە ئیسالمی سەلەفی و غەیرە سەلەفی و جەنجاڵی قوتابخانەی بێسەروبەر و دەیان ناوەندی تەحفیزی قورئانی بێ بنەما کە سەرجەمیان لە الیەن خێرخوازی نادیارە پشتگیری ماددیان بۆ دیت. .١٥کادیرێکی یەک لە حیزبە ئیسالمیەکانی کوردستان وتویەتی :پار و پێرار بەس لە ڕێگەی هاندانی کوڕان و کچانی شاری هه‌ولێر و دەوروبەری توانیم ٤٠٠٠کەس بھێنمە نێو بەشداری پێشبرکێیەکان کە هه‌ر کەسەک ( )١٠دە فەرموودە یانیش ( )١٠دە سورەتی ئەزبەر بکات و لە سەرکەوتووەکانی ئەو پیشبرکێیە دەیان کەس نێردراوە بۆ سەفەری عومرە و خەاڵت کراون. کاڵبوونەوەو ونبوونی الیەنی ڕوحی لە نێو دنیای ئەمرۆ بەگشتی وکۆمەڵگەی کوردستانیانبەتایبەتی .بۆیە گوتاری ئایینی دەبی جەخت بکاتە سەر ئەو قەیرانە سەردەمیانەی وەک: هه‌ژاری و بێکاری و نیشتەجێکردن و فێرکردن و ئافرەت و ژینگە و خاوەن پێداویستییە تایبەتییەکان و گەنج و منداڵ و هه‌تیو و گەشتوگوزار و جیهانگەرایی هاوسەرگیری و تەاڵق و قەیرەیی و توندوتیژی خێزانی و توندڕەوی و تیرۆر و گەندەڵی و مادەی ھۆشبەر و ئاینەکان و کەمایەتییە نەتەوەکان لەناوماندا .چونکە سروشتی جیاوازی گوتاری ئایینی خێراتر لە تۆرە کۆمەاڵیەتییەکان و ڕاگەیاندنەکاندا ڕاستەوخۆ سەقامگیر دەبێ لە ناو ناخ و ویژدان و سۆزی مرۆڤەکان .وێرای ئەوەش زانا و بانگەشەکارە پایەبەرزەکان لەگەڵ گشت چین و تۆیژەکان هه‌ڵدەکات و لە خۆشی و ناخۆشی و ئازار و بۆچونەکانیانە و بە ڕاگری لێدانی دڵی کۆمەڵگە ناوزەد کراوە. وێرای ئەوانەی سەرەوە سەیر دەکەین کە گشت ڕووداوەکان بەتایبەتیش گەر بەناو ئیسالمیبێت یەکسەر کاریگەریەک لە سەر پێکهاتەی کۆمەڵگا جێدەھێڵی چ سەرزارەکی بێت یانیش ڕوودەچیتە قواڵیی ناخمان ،گرنگ ئەوەیە کە بەردەوام لە سەنگەر بین ئەو کەش وهه‌وایە بپارێزین ونەھێڵین ڕەوتی توندوتیژی بەسەرماندا زاڵ بیت ،و کولتورێک بینا بکات. پەرەدان بە فرەیی و بیروبۆچوون و جەختکردن لەسەر ڕەوایی جیاوازی کە سونەتێکی -٣٩عصر الفتنة الكبري ..من جديد :مشاري الذاري
125ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئاسمانییە و ڕک و کینەی ئاینزا و خودپەرستی ناھێڵێت. دەزگا ئەھلیەکان و بانکەکان و خێرخوازەکان دەبێ پاڵپشتی بەرەنگاربوونەوەی پرۆژەکانیتیرۆر بکەن. چاالکیە فیکری و ڕۆشنبیری و پەروەردەیی بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستی . بێدەنگنەبوون لەو هه‌موو پێشێلکاریانەی کە لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان دەکرێ دژ بە ئیسالم. هه‌واڵگریە بیانییەکان الو گەنج تەوزیف دەکەن بۆ ملمالنێی نێودەوڵەتی لەبەر :الوازیھۆشیاری الوان و گرفت لە چارەسەری تیرۆریستی و نەبوونی کەناڵی دیالۆگ. پاش پێنج ساڵ بەسەر کارەساتەکەی ()١١ـی سێبتێمبەر ئەمریکا یازدە هه‌زار کتێبیبۆ ڕاڤەی دیاردەکانی تیرۆریستی و چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەی نوسراوە ،بەاڵم ئێمە تاکو ئێستاش ئەوەندە گرنگیمان بەو کارە ستراتیژیە نەداوە ته‌نها چەند هه‌وڵێکی کەم و کورت نەبێ. کاراترین و بەھێزترین ئامراز کە کاریگەری هه‌بێت لەسەر بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستی تهنهاپروپاگەندەیە و بەس. کارکردن لەسەر فیکر و الوازکردنی ئاسەواری ئەو فیکرە لەگوتاری ئەو جۆرە تاقمانە. داعش گەلێک پرەنیسپی ژەھراوی دژی مرۆڤایەتی لە ناو ناخ و ویژدانی هه‌وادارانی خەواندوەلەوانە :ڕقبوونەوە لە دنیا و پرەنسیپی تەکفیر و تەفسیق و باڵوکردنەوەی ڕۆشنبیری هه‌ڵە لەسەر چەمکی جیهاد .بۆیە بۆ البردنی ئەو چەمکە هه‌اڵنە و بەگەرخستنی ڕۆڵی ئافرەت بۆ هاوبەشی نیشتیمان و پەرەپێدان و باڵوکردنەوەی ئەو ڕۆشنبیریە کە بەرۆشنی سەیری جوانیەکانی ژیان دەکات باوەرھێنان بەوەی کە پەرەپێدان و کارکردن و نوژەنکردنەوە و بینای واڵت ئەرکێکە ئیسالم و موسڵمانان لە سەرشانیانە ٤٠.و گوتارەکان بریتیین لە گوتاری (ئایینی ،ڕۆشنبیری ،سیاسی ،کۆمەاڵیەتی) کە کاریگەری لە ڕەوشتی مرۆڤ دەکات و ئەو پەیوەندییە کاردەکاتە سەر جەستە و ئەقڵ و دەروون ،ئەمرۆ ئەو ناوچەیە توشی قەیرانی دزینی پرنسیپەکانی فکر بۆتەوە دەبێ گوتارە ئایینی و کۆمەاڵیەتییەکان لە ڕووی سەرچاوە و ھۆشیارەوە دەوڵەمەند بکرێن بۆ ئەوی کاریگەری لەسەر گەنجان بمێنێ و گەنجانیش لە ناوچەکەی ئێمە چاویان بریوەتە سەر .هه‌ر کاتێ هه‌ست بەپەراوێزکردن بکەن ھێز و وزەیان کۆدەکەنەوە دژمان و چەنگال ئامادەیە و پێوەی دەبن ئەو چینە ئاواتەخوازن کە چاالکی فیکری و ڕۆشنبیری و کولتووری و سەردەم لە ئامێزبگرن و ڕیسا و سستەمەکان کە پاڵپشتی کەش و هه‌وای ئەو چینە دەکات سڵی لێنەکرێتەوە وەک کردنەوەی وەزارەتی وەرزش و ستراتیژیەتی گشتی گەنجان کۆمەڵەی تایبەت بە پاڵپشتی فیکری و داھێنانی کە پەرە بە بیرکردنەوە بدات -٤٠المستشار اسامة يماني :تفكيك الخطاب االرهاب ضروة حتمية -٤١الشباب واالختطاف الفكري محمد الدحيم 126ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
و گوتارە تەقلیدییەکان بوەستیندرێن کە ناتوانن بارۆدۆخی سەردەم لەکۆڵ بگرن. بۆ ڕیشەکێشکردنی فیکری تیرۆریستی ئەو پێنج خاڵە دەبێ کاری بۆ بکرێت: .١مەترسیەکە وەک قەبارەی خۆی نیشان بدرێت ،بێ زیاد وکەم. .٢یەکرێزی و تەبایی و توندوتۆڵی ناو کۆمەڵگە پەرەی پێبدرێت. .٣گەنج و الوانمان بپارێزین لە ھزری نامۆی دەرەکی. .٤چارەسەرکردنی کێشەکان بە شێوەیەکی ڕیشەیی. ٤٢ .٥ستراتیژیەتی نوێ پیادە بکرێت بۆ هه‌ردوو کەرتی پەروەردە و ڕاگەیاندن ٤١
ئایا بوونی دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام بنەماکانی تەواوە؟ بۆ بوونی دەوڵەت دەبێ :بوونی سەرکردەیەکی لێهاتوو و خاوەن کارێزمای کارا لە بەرێوەبردنی ملمالنێ و دانوستانەکاندا سەیر دەکەین داعش سەرکردەی هه‌یە بەاڵم خاوەنی بزوتنەوەی سیاسی و کارێزما و توانای بەرێوەبردن و سەرکەوتووی لەو مەیدانەدا الوازە ،چونکە فەلسەفەی دژایەتی و ڕەتی بەرامبەر و دەرو دراوسێیەکانی دەکاتەوە و تێروانینی تەسک و تریسکی خۆی فەرز دەکات بە سەر ناوچە ژێر دەسەاڵتەکانی. • بوونی سوپایەکی بڕوادار وگەنجانی ئاییندار و دڵسۆز و قوربانیدەر بۆ پاراستنی ئەو دەوڵەتە سەیر دەکەین ئەو سوپایە مەرجەکانی تێدایە و ئامادەکراون لە ڕووی دەروونی و جەستەیی و ئەمنیەوە . • قبوڵی ناوخۆیی بۆ پێکهینانی ئەو دەوڵەتە نوێیە لە ڕاستییدا سەرەتای هه‌فتەکانی یەکەمی دەتوانین بڵێین کە پاڵپشتی ناوخۆیان هه‌بوو ،چونکە بەر لەوان سوپای مالیکی ئەزیەتی ئەو ناوچانەی دابوو ،بەاڵم لە دواییدا ئەو قبوڵە ناوخۆییە بەرەو الوازی چوو ،ئەویش بەھۆی شەنوکەوکردنی پێكهاته‌كانی ئایینی و ئیتنی و مەزهه‌بی و دەرکردنی مەسیحی و کوردەکان و بگرە ئەنفالکردن و ڕەشبگیری یەیزیدی و شەبەک . • بوونی چەندان بوار بۆ ئیدامەدانی دەوڵەت سەیر دەکرێ کە بوارگەلی ناوخۆیی چ سروشتی بێت یا سەپاندنی باج . • ڕێککەوتنی نێودەوڵەتی و هه‌رێمیی بۆ ئیقرارکردنی ئەو دەوڵەتە ،ئەو مەرجەش بەتەواوی ھێڵی ڕاست و چەپی بەسەردا ھێندراوە ،بەکورتی (داعش) و دەوڵەتەکەی وەک داگیرسانی دەنگە شقارتەیەکە بەزوویی هه‌ڵدەگیرسێ و دەگەشێتەوە و پاش هه‌ناسەیەکی کورت دەکوژێتەوە ،بەاڵم لەم نێوەندەدا خوێنەکەی زۆر دەرژێ و ڕۆحێکی زۆر دەبێتە قوربانی ئەو ٤٣ بیرۆکە ئیفترازیە. ڕا و سەرنج لە سەر ڕەوایی ڕاگەیاندنی داعش بە خەالفەتی دەوڵەتی ئیسالمیئ یەکێتی زانایانی -٤٢اقتالع فكر داعش :عكاظ االسبوعية عدد 4821في 29أغسطس 2014 -٤٣الدولة االسالمية في العراق و الشام هل هي باقية و تمتد :سليمان الضحيان 127ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
جیهانی بۆ زانایانی ئیسالمی سەبارەت بە دەوڵەتی خەالفەی داعش ڕایانگەیاند کە( :الخالفة االسالمية وعودتها مرة اخري امر جلل و تتوق اليه انفسنا جميعا تفكر فيه كل عقولنا وتهفؤ له كل افئدتنا لكن له ضوابطه الشرعية و له من االعداء الكبير و العميق علي كل المستويات) ئیخوانی موسلمینیش خەالفەت بە دەسپێکی مەنهه‌جیان دادەنێن ،بەاڵم پێیان وایە ئەو ٤٤ پرۆژەیە پێویستی بە خۆئامادەکردنی پێشوەختە هه‌یە. تراژیدیای کارە دڕندانەکەی داعش لە شەنگال و کۆتایی داعش لەسەر نەخشە ته‌نها دوو هه‌فتەکەی داعش لە دوای ٦/٩داگیرکردنی شاری مووسڵ و تکریت ،بە مانگی هه‌نگوینی ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستییە دادەندرێ ،بە تام و چێژوەرگرتن لە کوشتار و ڕووخان و وێرانکردن بی ئەوەی ھیچ ھێزێک لە بەرامبەری ڕابوەستێت ،بەاڵم خوێندنەوەی مێژووی ئایینەکان ،کۆکن لەسەر تاواندنەوەی ئەو ھێزە و بزربوونی لە گۆرەپانی ناوچەکە . لە ڕۆشنایی ئاینیییەوە ،ئەو کوردستانەی کە شوێنگەی نوغرۆبوونی الدەرانی سەردەمی حەزرەتی نوح (رەزای خوای لەسەر بێت) و خنکانیان و ئاسەواریان نەما و ئەو نوغرۆبوونە زیندووە بۆ ئەو داگیرکەرانەی کە بەو شێوە دڕندانە پەنا بۆ کوشتن و سەربڕین و تەقاندنەوەی گۆری پێغەمبەران و پیاوچاکان وئەنفالکردنەوەی کۆمەڵگەی کوردستانیان و کوشتارە مەترسیدارەکەی (شەنگال) و نموونەی مێژوویمان لەبەردەستە کە ھۆالکۆش هه‌مان ئەو کارەی دەکرد و لە کوردستان هه‌رەسی ھێنا ،بەاڵم لە بارەی تەوەری دووەمیان وەک (هانی ئەلزاھری) بە ناوی (سێ کردارە کۆتاییەکەی داعش) . : ١ئەو ڕێکخراوە (داعش) لە ئەنجامی ئەو ڕوبەرووبونەوەیە و شکستخواردنەکانی .دووچاری بارێکی غەمناک بۆتەوە. :٢دووبارە بوونەوەی سیناریۆی تاڵیبان .پاش کوشتنی سەرکردەکانی ئەو ڕێکخراوە پەرت و باڵوی ناو گوند و شارو واڵتە دراوسییەکان بوونەوە و خۆیان لە ناو ئاپۆرەی مەدەنییدا شاردەوە و بزربوون لەبەر چاوان. :٣بەاڵم ئەو ڕایەی سێیەم کە الیەن نووسەری کوێتی فوئاد ئەلهاشم پشتڕاست کراوەتەوە کە وای بۆ دەچێت ئایندەی ئەو ڕێکخراوە هه‌مان چارەنووسی چەتە و ڕێگرە سۆماڵیەکانیان بەسەر بێت و ون بن ،پاش ئەوەی مرۆڤایەتییان خستە بارێکی ناهه‌موار و فیلمی سینەمایان لەسەر دەرھێندرا و کۆتاییان پێ ھێندرا بەو ئیعتیبارەی بەرنامەیەک بوو و ھێزە نێودەوڵەتییەکان دروستیان کردبوو و بو سوودلێوەرگرتینان بۆ کاتێکی دیاریکراو بەاڵم لە دواییدا تاوانەوە. بەاڵم نابێ ئەوەشمان لە یاد بچێت کە کورد ھێزێکە لەو سەردەمە و توانی پەنجە بخاتە چاوی داعش و بەرامبەری بوەستی شەنگالیش بووە ئەو داستانەی کە خوێنی ناو جەستەی لە داعش چۆراند و ئایندەی نزیک ئەوەمان پێدەڵی کە کەمتەرخەمان و هاوکارانی ئەو تاوانەش نەک هه‌ر -٤٤داعش الخالفة :د .احمد قاسم الغامدي 128ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
شەڕمەزاری بەڵکوو پەڵەیەکی ئابروبەرانەیە بۆ نێوچەوانیان. هه‌روەها بەدر العامر چوار ڕێگا چارەی داناوە بۆ ئەو بارگرژیەی کە ئێراقی پێدا دەچێ و لە خاڵی چوارەمی ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە لەوانەیە سنوری سوریا و ئێراق بکرێتەوە و داعش بۆ ناوچە سووننەنشینەکان هه‌ناردە بکرێن ،کە ئەوە ئامانجییانە و لە دوایشدا وەک سیناریۆیەکی ٤٥ سەردەمی سدام بۆ لێدانیان دووبارە ببێتەوە بەھۆی ھێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانانی. دەرەنجام:
لەماوەی ئەو دوو مانگەی ڕابردوو توانیم ئەو بابەتە ئامادە بکەم لە سەر ڕەوشی کارکردنی ڕێکخراوی بەناو (داعش) وەک ئیسالمی عەرەبی سووننە .ئەو گروپە لە ناو ڕەحمی قاعیدە هاتۆتە دەرەوە ،و پێدەچێ گەرای دانابێ لە ناوچەکە و پاش ئەو لێدان و زەبرەی کە وا لە سەرتاسەری ناوچەکە ئاڕاستەیان دەکرێ پێموایە هه‌نگاوی دادی بەشێکی تێکدانی ئەو گەرایەیان ئەرکی حکومەت و هه‌ندێ وەزارەتی پەیوەندارە . ئەو ڕێکخراوە لە بواری کارکردنی کردە توندوتیژی و ئینتحار و کوشتاردا ،هه‌مان نەھج وبەرنامە و ڕوئیای قاعیدەی گرتۆتە بەر. داعش خاوەن زەوییەکی سنووردارە و توانیویەتی دەوڵەتێک بەناوی دەوڵەت و خەالفەتی ئیسالمی لە ئێراق وشام ڕابگەیەنێ کەچی قاعیدە لە هه‌وڵی ئەوەدایە کە بتوانێ بستێک زەوی وەدەست بێنی هه‌تا ئەگەر لە باکووری ئەفریقیاش بێت. داعش بەردەوام لە هه‌وڵی ڕاکێشانی گەنج و هه‌رزەکارانی بێھیوایە بۆ ئەوەی سەرلەنوێ شەحنی بکاتەوە و کەسایەتییەکی تازەی پی ببەخشێ لە ڕێگەی: .١بانگخوازی ڕاھێندراو بۆ ئاڕاستەکردنی گوتاری ئامانجدار . .٢حەزی سێکسی :حوری و نیکاحی جیهاد. .٣سروودی ئاینی ئاڕاستەکراو. .٤فیلمی شەڕ و شۆر و کوشتاری دڕندانە. .٥تۆرەکانی کۆمەاڵیەتی وەک ئامرازێکی کارا بو ڕاکێشانیان و گەیاندنی پەیامیان. .٦چەمکی هه‌ڵەی جیهاد و شەھیدبوون و شادبوون بە بەهه‌شت. .٧دروستکردنی سیستەمی ئایدیۆلۆژی ئیسالمی لە ناخی گەنجان و هه‌رزەکاران. .٨ڕاکێشانی هه‌رزەکار و الوە بێهیواکان لە سەرتاسەری جیهانیدا.
.٤٥احتماالت الوضع في العراق :بدر العامر 129ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
چارەسەری:
بۆ چارەسەری پێویستمان بە پالنێکی ستراتیژی زانستی هه‌یە بۆ دەرکێشانی ڕەگوڕیشە و گەرای تیرۆریستی و نەفامی و توندڕەوی بە: .١دەکرێ گوتاری ئایینی ئاڕاستەکراو گرنگی پێبدریت لە ڕێگەی بەرزکردنەوەی ئاستی وتاربێژەکان لە هه‌رێم ،و ناردنە دەرەوەی زانایانمان بۆ ئەزهه‌ر تا ڕابیت لەسەر وەسەتیەت و ئیعتیدالیەت و گیانی لێبوردەیی . .٢گرفتی گەنج و الوەکانمان لە ڕووی پێگەیاندن و هاوکاریکردنیان بە کاری ھونەری و وەرزش و خول و ڕاھێنانیان و ھۆشیارکردنەوەیان واتە ھۆکارەکانی کە ڕێگە خۆشکەرن بۆ پاڵپێوەنانیان بەرەو پیری ڕەوتە توندڕەوی و تیرۆریستی هه‌ڵبوەشێندرێتەوە. .٣ھۆشیاری ئاڕاستەکراو بۆ پەروەردەی خێزانی سەردەم. .٤ستراتیژیەتی ڕۆشنبیری ئەمنی لە ڕۆشنایی ئەکادیمیای سەردەم کاری جیدیی بۆ بکرێت. .٥چاوخشاندنەوە بە بەرنامە و پرۆگرامی خوێندن و بابەتی مشتومڕ و بابەتە سەردەمەکانی تر بخرێنە ناو پرۆسەی خوێندن بکرێت. .٦الیەنی داھێنان و ھونەری قوتابی و خوێندار و گەنج و هه‌رزەکارەکانمان بروەی پێبدرێت. .٧هه‌وڵدان بۆ بنبڕکردنی (توندوتیژی) لە ڕێگەی کەناڵە جیاجیاکانی ڕێکالمکردن لە یاریگاکان و گۆرەپان و ئەو شوێنانەی کە قەلەباڵغن بە گەنج والوەکان و لە ناو میدیاکاندا گرنگی پێ بدرێت. .٨دروستکردنی چەنئایین ناوەندی ڕاپرسی بۆ تویژینەوەی پرسی گەنجەکان. .٩فقھی جیهاد و ناساندن و ڕاستکردنەوی چەنئایین چەمک لە ئیسالم کە بەهه‌ڵە ئاڕاستە دەکرێت. .١٠ڕەشنووسی پرۆژە یاسای ڕێنمایی و ئامۆژگاری و وانەوتنەوە لە وەزارەتی ئەوقاف ئامادە بکرێت. .١١ستراتیژیەتێکی ڕاگەیاندنی ڕێک وپێک لەسەرتاسەری کوردستان پیادە بکەین ،چونکە کاراترین چەکە بۆ لێدانیان. .١٢هه‌وڵدان بۆ کردنەوە و بەشداربوون لە ناوەندێکی جیهانی بۆ ڕووبەروبوونەوەی تیرۆر لە تۆرەکانی ئەنتەرنێت. .١٣بەھێزکردن و ھۆشیارکردنی نەوەکانمان لەسەر تۆڕەکانی کۆمەاڵیەتی و چاودێریکردنیان . .١٤ڕۆشنبیری سێکسی داخیلی پرۆگرامی خوێندن بکرێت ،بەمەرجێک ھیچ ئاسەواری یا شوختی ئابروبەرانەی پێوە نەبێ ولەالیەن زانایان و ئەکادیمیای بەرز ئەو پرۆگرامە ئامادە بکرێت ،چونکە %٤٥ی تاوانەکانی کۆمەڵگە ئەخاڵقییە و ھۆکاری سەرەکی تەجنیدکردنی گەنجەکانمان لە ڕێگەی چەپاندنی جنسی و ناھۆشیاریانەی کۆمەڵگامانە .
130ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
جوکر
و
داعش
بەفراو نوری 131ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
132ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
1
یەکێ لەو فیلمانەی لەم ڕۆژانەدا بە خەیاڵمدا هاتەوە فیلمی سوارچاکی تاریکی بوو ،کە هاوشان لەگەڵ تاوانەکانی داعش لەم ڕۆژانەدا لە هەر شتێکی تر زیاتر هێزی (غەریزەی مەرگ) و بوونی دیوە شەڕانگێزانەکەی مرۆڤمان بۆ دەسەلمێنێت و دەریدەخات .فیلمی سوارچاکی تاریکی(The )Dark Knightفیلمێکە بە ژانری سوپەرمانی کە یەکەم جار کریستۆفەر نوالن وەک نوسەری فیلمنامەکە و ئامادەکەر و هەروەها دەرهێنەر ،لە ساڵی 2008دا هێنایە سینەماکانەوە . فیلمەکە دەیه‌ها خەاڵتی جیهانی وەرگرتووە ،لەوانە خەاڵتی ئۆسکار و گۆڵدن گڵوب .تا ئێستاش یەکێ لە فیلمە پڕ فرۆشەکانی جیهانە ،فیلمەکە بە جۆرێک درێژەدەری چیرۆکەکانی بەتمەنە ( )Batmanو دووەم فیلمە لە نوالنیش لە سەر کەسایەتی بەتمەن. بەتمەن کەسێکە بە ناوی بروس وەین ،لە دایک و باوکێکی زۆر دەوڵەمەندی شاری گاتهام هاتۆتە دونیاوە ،بە منداڵی دایک و باوکی بەتمەن بە دەست تاوانباران و دزەکان دەکوژرێن و ئەم کارەساتەش لەبەر چاوی بەتمەن ڕوو دەدات و وا دەکات بەتمەن سوێند بخوات کە لە ژیانیدا لەگەڵ هەموو تاوانکاراندا شەڕ بکات و لە بەرامبەریاندا بەرگری لە خەڵکی شار بکات. بۆ ئەم مەبەستەش زۆر شت دەکات و لەوانەش ئەوەیە کە پێی وایە تاوانبارەکان لە ناخی خۆیاندا چون ترسەنۆکن ،بۆیە دەبێت شێوە و شکڵی خۆی جۆرێک دەربخات تاوانبارەکان لێی بترسن ،ئیتر خۆی لە شێوەی شەمشەمە کوێرەدا دروست دەکات و جلێکی بەو شێوەیە دەپۆشێت و کەسایەتی خۆیشی بۆ کەس دەرناخات ،بەجۆرێک کەسایەتی خۆی زۆر لە زۆرۆ نزیک دەخاتەوە .تا ئێرەی چیرۆکەکە لە فیلمی (بەتمەن دەست پێ دەکات) کە فیلمی یەکەمی نوالنە لە سەر بەتمەن ڕوودەدات ،دوای ئەمە نوالن فیلمی دووهەمی لە بەتمەن دروست کرد کە لێرە مەبەستی باسەکەی ئێمەش لە فیلمی دووهەمە .فیلمی دووەم کە بە ناوی (سوارچاکی تاریکیە) لەوێوە دەست پێ دەکات ،کاتێک لە شاری گاتهام جوکر کە سەردەستێکی تاوانبارەکانە دێتە ناو چیرۆکەکەوە ،ئەوی لێرەدا زیاتر مەبەستمانە باسی بکەین کەسایەتی (جوکرە) کە وەک یەکێ لە دڕندەترین و تاوانبارترین کەسایەتییەکانی ناو سینەمای ئامریکایی لە قەڵەم دەدرێت و هێندە کەسایەتییەکی ناشیرینە تا ئەو شوێنە ئەو کەسەی کە ڕۆڵی ئەم کەسایەتییە دەبینێت ،کە ئەکتەری ناسراو هیت لێجر بوو ،بە جۆرێک ڕۆڵەکە کاری تێدا دەکات دوای کۆتایی فیلمەکە خۆی دەکوژێت .جوکر لە فیلمەکەدا کەسێکە دوژمنی بەتمەن و ژیان و مرۆڤە ،کەسایەتییەکی بە تەواو ئانارشی .دزی ناکات چوون حەزی لە پارە بێت ،دزی دەکات تەنیا بۆ ئەوەی پشێوی دروست بکات ،خەڵک ناکوژێت چونکە ڕقی لێیانە، دەیانکوژێت لە بەر ئەوەی دژی ژیانە .هەموو چیرۆکی فیلمەکە لە سەر ئەو تەوەرە دەخولێتەوە کە جوکر هەموو هەوڵێک دەدات بەتمەن لە ناو ببات ،نایەوێ بەتمەن بکوژێت ،چوون پێی وایە بە کۆشتنی بەتمەن ژیان و باشە تەواو نابێت ،بەڵکو دەیەوێت پێش کوشتنی فیزیکی و جەستەییەکەی ناوەکەی وەک ڕەمزی باشە و ژیان بکوژێت ،پێ وایە هەموو مرۆڤەکان دیوێکی
133ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ناشرینیان تێدایە و هەموو هەوڵێک دەدات کە ئەو دیوە ناشیرینەی ناخی مرۆڤەکان بەرجەستە و زاڵ بکات ،بەم مەبەستەش زۆر پالن دادەڕێژێت و لە نزیکەکانی بەتمەنەوە دەست پێ دەکات تا دەگاتە خەڵکی تر .کەسایەتی جوکر وەک دەروونناسێکە کە دەزانێت چۆن یاری بە دەروونی خەڵک بکات و چۆن لە گەڵیان بجوڵێتەوە ،کەسایەتییەکی سادی و پڕ لە پارادۆکسە ،خۆی دەڵێت چون باوکی بە منداڵی ئازاری داوە دەیەوێت تۆڵەی ئەوە لە دونیا بکاتەوە و ئازاری هەمووان بدات .تا ئێرە چیرۆکەکە وەک چیرۆکێکی کالسیکی و شەڕی بەینی خراپە و چاکە دەردەکەوێت ،بەاڵم دەبێت بڵێم ئەوی ئەم فیلمە لەم کلیشەیە ڕزگار دەکات ئەوەیە وەک هەر فیلمێکی ئەخالقی تر دواجار بە سەرکەوتنی چاکە تەواو نابێت ،نوالن پرسیارەکە دەهێلێتەوە بۆ خەڵک و بینەران بۆ ئەوە بریاری لە سەر بدەن .فیلمێکە کە بە جوانی شەڕی نێوان غەریزەی مەرگ وغەریزەی ژیانی تێدا دەبینرێت ،ناتوانی بلێت کامیان سەرکەوتون .فیلمێکە پێمان دەڵێت حەقیقەتی مرۆڤەکان لە کاتی ڕووداوەکاندا خۆیان دەردەخەن. ئەوەی من لێرەدا لەم فیلمە دەمەوێت کەڵکی لێ وەربگرم ،بۆ خوێندنەوەی کردەوە ناشیرینەکانی داعش و بیخەمە بەر باس ،خاڵە هاوبەشەکانی داعش و کەسایەتی جوکرە ،وەک دوو هێزی وێرانگەر و شەڕانگێز کە دەتوانن ڕەمزی غەریزەی مەرگ بن الی فرۆید و الکان. غەریزەی مەرگ الی فرۆید ئەو هەوڵەیە بۆ گەڕانەوەی ژیان بۆ دۆخە نازیندووەکەی ،بۆ ئەو کاتەی پێش ئەوە مرۆڤ بیتە دنیاوە ،هەوڵێکە بۆ گەڕانەوەی دۆخی ئارامی و دامرکان .فرۆید پێی وایە ئەم غەریزەیە لە هەموو مرۆڤەکاندا بوونی هەیە بە مەبەستی تێکشکان و گەڕانەوەی ژیان بۆ دۆخە بنەڕەتییەکەی کە دۆخێکی نازیندووە. الی الکان غەریزەی مەرگ پێچەوانەی فرۆیدە و بنەمای بایۆلۆژی نییە و سیستمی زمان تەعبیر لە ئەم غەریزەیە دەکات ،الکان پێی وایە شتێک لە دەرەوەی زمان بوونی نییە و مەیل و ئارەزووەکان هەمووی لە جەوهەردا پرۆسیسیکن کە تەنیا بە زمانی ئاماژە قسە دەکەن ،نەست پێکهاتێکی زمانەوانی هەیە و وەک چۆن زمان بە سیستمی (دال -مەدلوول) کار دەکات، نەستیش هەمان پێکهاتی هەیە و بە هەمان نەزم ئیش دەکات .الی الکان زمان سروشتێکی نەفیکەری هەیە و پێی وایە ئەوەی هەیە لە سەرەتاوە سروشت نییە بەڵکو وشەیە .زمان و وشەکان تەنیا ئاماژە ناکەن بە شتەکان ،بەڵکو دەبنە جێگری شتەکان ،بە جۆرێک کە دواتر شتە ڕاستەقینەکە بوونی نامێنێت و ئەوەی هەیە زمانە ،لە ڕستەیەکی بە ناوبانگدا دەڵێت (بە هەر ناونانێک شتێک دەمرێت) واتە کاتێ ئێمە ناو دەخەینە سەر شتەکان بوونی ڕاستەقینە و شوناسی ڕاستەقینەی ئەو شتە دەکوژرێ ،ئەوی دەمێنێتەوە ناو و وشەکەیە نەوەک خودی شتەکە .واتە زمان بە کوشتنی ڕاستییەکان خۆی وەک دنیای ڕەمزی جیگای ڕاستی دەگرێتەوە ،بەاڵم لە هەمان کاتیشدا بەشێک هەیە لە حەقیقەتی شتەکان کە ناچنە ژێر دەسەاڵتی وشە و بەردەوام لە ناوماندا دەمێنێتەوە ،بەشێکە کە قەت زمان بۆی ناگیرێت ،کە الکان ئەمە بە نەزمی ڕئاڵ ناو دەبات .ڕئال بەو مانایە کە تاکە بەشی حەقیقی مرۆڤەکانە کە وەک خۆی ماوەتەوە و زمان دەستی بە سەردا نەگرتووە و نەیکوشتوە ،الی الکان زمان جێگای 134ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دایکیش دەگرێتەوە .دەبێت بەو دالە کە جێگای مەدلوولەکان دەگرێت ،بە جۆرێک کە ئیتر مەدلوولەکان بوونیان نامێنێت و ئەوەی دەمێنێتەوە تەنیا زمانە وەک دال. ئەوەی هەیە الی الکان دالە ،مەدلوول الی الکان بایەخی سەرەکی لە دەست دەدات و دەبێت بە شتێکی الوەکی ،بەس دالەکان هەن ،دالەکان بۆئەوەی جێگای مەدلوولە ونبووەکان و جێگای دایک بگرنەوە .لێرەدا دەتوانین بلێن زمان خۆی بە جۆرێکی مەجازی واتە کوشتنی دنیای راستی . الی الکان غەریزەی مەرگ هەر لە سەرەتاوە ئیش بۆ تێکشاندنی ئەوی دی دەکات ،پێچەوانەی غەریزەی فرۆید کە لە سەرەتاوە خۆی وەک مازوخیزم پیشان دەدات و دواتر کە ئاڕاستەی دەرەوە دەکرێت دەبێت بە سادیزم ،واتە باوەڕی بە مازۆخیزمی فرۆید نییە ،بەڵکو پێی وایە غەریزەی مەرگ هەر لە سەرەتاوە بە مەبەستی تێکشاندنی دەرەوە و ئەویتر ئیش دەکات.
2
الکان باوەڕی بە دوو جۆر مردن هەیە ،یەکەم مردنی ئاسایی و دووهەم ئەو مردنەیە لەو دیو سنوری مردنی ئاساییەوە ،جۆرە مردنێک کە دەیەوێت دەستی بگاتە سەر هەموو ئەو شتانەدا کە دوای مردنی ئاسایی دەمێنێتەوە ،جۆرێک تێکشاندنی ئەبەدی و هەتاهەتایی، ئەوی مەبەستی غەریزەی مەرگە الی الکان مردنی جۆرەی دووهەمە نەوەک مردنی ئاسایی، ئەو مردنەی کە دەیەوێت بە جۆرێک ئەویدی و شتەکان تێکبشکێنێت کە جارێکی تر تێکەڵ بە سوڕی ژیان نەبنەوە ،مردنی دووهەم بە جۆرێک گەرانەوەیە بۆ پلەی سفر ،بۆ مردنی ڕەها ،بۆ چوونەوە ناو بیابانەکەی مارکیز دی ساد ،الی الکان ئەوی غەریزەی مەرگ دەیەوێت دەستی پێ بگات مردنی دووهەمە ،بەاڵم ئەم مردنە هەمیشە وەک مەحاڵێک دەمێنێتەوە کە هیچ کات دەستی پێدا ناگات. بۆ ئەوەی باشتر و وردتر لە غەریزەی مەرگی فرۆید و الکان تێبگەین ،دەبێت ئاماژە بکەین بە کەسایەتی جوکر لە فیلمی سوارچاکی تاریکی و بە هێزێکی وەک داعش و کردەوەکانیان. هەم جوکر و هەم داعش وێنەی دوو شەیتانی ئانارشیستی لە خۆیان دەگرن .لەم نموونانەدا دەبینین کە غەریزەی مەرگ دژی ژیان نییە ،بەڵکو غەریزەی مەرگ و ژیان هەردوو پێویستیان بە یەکە تا سیناریۆ و پالنەکان وەک خۆیان بچنە پێشەوە .گەر غەریزەی مەرگ ،ژیان و عیشق بەرهەم دەهێنێت ئەوا غەریزەی مەرگ تێکیان دەشکێنێت .غەریزەی مەرگ و ژیان الی فرۆید پەیوندییەکی دیالکتیکیان لە نێواندایە ،غەریزەی مەرگ شێوە ڕادیکالەکەی غەریزەی ژیانە ،بەاڵم ڕەخنەیەک کە ئاڕاستەی فرۆید دەکرێت ئەوەیە کە فرۆید پێی وایە هەموو ژیان دەیەوێت بە جۆرێک بگەرێتەوە بۆ دۆخە هیچەکەی ،دۆخی ئارامی و سکون و بێ دەنگی پێش بوون ،پێی وایە کە غەریزەی مەرگ دەیەوێت بگاتەوە چرکە بێ دەنگ و وەستاو و بێ جوڵەکەی ،بەاڵم ئەم ڕوانینە لە الیەن هەندێ کەسەوە کەوتە بەر ڕەخنە ،یەکێکە لەوانە
135ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
الکان بوو .لێرەدا بە یارمەتی جوکر و داعش زیاتر ئەمە ڕوون دەبێتەوە ،هەم جوکر و هەم داعش ڕاستە کە لە خراپ کردن و تێکشاندن و سەر بڕین چێژ دەبەن ،بەاڵم ئەمە مانای گەڕانەوە بۆ بێ بونیادی ڕەها و بۆ بێ جوڵەیی یان گەیشتن بە نیروانا و ئارامشی ئەبەدی نییە ،چوون گەر وا بێت هەم داعش و هەم جوکر چێژەکەیان لە دەست دەدەن ،ناتوانن چیتر بەردەوام بن لە چێژ و لەزەتەکانیان .هەروەها کە جوکر لە شوێنێکدا دەڵێت من نامەوێت تەنیا بەتمەن بکوژم ،بەڵکو دەیوێت بەتمەن وەک ناوێک بۆ باشە بکوژێت ،بەتمەن وەک ژیان بکوژێت .داعش خەڵک بۆ ئەوە سەرنابڕێت کە تەنیا چێژی تێدایە ،بەڵکو سەریان دەبرێت بەو مەبەستەی ژیان لە ناو ببات .کاتێک لە جوکر و داعش باش تێدەگەین کە ڕەخنەکانی الکان لە فرۆید بزانین ،الکان پێی وابوو کە غەریزەی مەرگ وەک ئەوەی فرۆید باسی دەکرد بە دوای گەرانەوەدایە بۆ کاتی بێ جوڵەیی و سکون ،الکان پێی وایە کە غەریزەی مەرگ بە دوای گۆڕاندایە و بە بێ غەریزەی مەرگ کە هەمان مەرگی ڕەمزییە ،مەرگی نەبوونی شتەکان لە وشەدا ،هیچ گۆڕانێک دروست نابێت .جوکر و داعش ،کە نوێنەری غەریزەی مەرگی الکانن بە دوای کەیف و خۆشی و ژوئیسانسی خۆیاندان ،هەر دوو بە دوای شتێکدان کە بێ گۆمان نیروانا یان چرکەی بێ جوڵەیی نییە .واتە غەریزەی مەرگ ئامێری گۆڕان و جوڵەیە ،دووەم کێشەی داعش و جوکر ئەوەیە کە لە خۆشییەکانی غەریزەی مەرگدا دەمێننەوە ،بۆیە دەبنە ڕوخێنەر و دەست درێژی کەر و تاوانکار و خوێنڕێژ .جوکر و داعش بەدیوێکی تردا پێمان دەڵێن خۆشی تەنیا ژویئسانسی سادیستی و کوشتن و زەجردانی خەلک نییە ،بەڵکو تێکشاندنی هەموو بونیادەکانە ،جوکر دەیەوێت هەموو بونیادەکان بشکێنێت بۆ ئەوەی پیشانی بدات کە هەمووان ناشیرینین ،هەموو مرۆڤەکان لە چرکەیەکدا دەبنە گورگ .هەر وەها داعشیش بە هێرش و دەست درێژییەکانی دیوە ناشرینەکانی مرۆڤی بۆ هەڵداینەوە ،جارێکی تر ڕووبەرووی ئەو پرسیارەی کردینەوە کە ئاخۆ لە مرۆڤ دڕەندەتر بوونی هەیە .جوکر و داعش بە دوای دروست کردنی دۆخێکدان کە کۆمەلگا جارێکی تر نەتوانێت بگەرێتەوە شوێنی خۆی ،دەیانەوێت سوڕی نورمالی ژیان و کۆمەڵگا تێکبشکێنن و وەک بیابانەکەی مارکیز دی سادی لێبکەنەوە .واتە جوکر بە دوای مردنی بەتمەندا نییە ،بەڵکو دەیەوێت دەست بە سەر ڕۆحی شاردا بگرێت، لە ڕێگای کوشتنی ناوە باشەکەی بەتمەن و هاورێکانییەوە ،دەیەوێت وەک چۆن الکان باسی دەکات دەستی بە مەرگی دووهەمدا بگات ،باشی بکاتە ئەو دیوی ژیانەوە و تەنیا ڕووی ڕەقی دڕندەیی بمێنێتەوە .لە بەرئەوەی مردنی بەتمەن و خەڵکەکە تەنیا مەرگی یەکەم و ئاساییە و جوکر تەنیا بەمە ڕازی نییە ،بەڵکو نیازی کوشتنی ڕەمزی هەموو ئەو دال و ئاماژانەشە کە بشێت بەتمەن لە ڕێگایەوە بێتەوە بۆ ژیان و ناوی نەمربێت .بۆ نموونە لە دیمەنێکدا جوکر یەکی لە پالنەکانی ئەوەیە لە ناو دوو کەشتی پڕ لە خەڵکدا بۆمبی داناوە ،بە سەرنشینانی ناو هەر دوو کەشتیەکە دەڵێت بۆ ئەوی ڕزگار بن دەبێت یەکێک لە کەشتیەکان ،کەشتیەکەی تر بتەقێنێتەوە .جوکر لێرەدا دەیەوێت بیسەلمێنیت کە مرۆڤی باش بوونی نییە و ئەو کاتە باسی ژیان و بەرژەوەندییەکان دێتە پێشەوە ،مرۆڤەکان هەموو شتێک دەکەن بۆ ئەوەی خۆیان لە ناو 136ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
نەچن .جوکر دەیەوێت حەقیقەتی بوونی مرۆڤەکان دەرخات ،دەمامکەکان داماڵێت و درۆکانی دنیای ڕەمزی پیشان بدات ،وەک چۆن داعش دەمامکەکانی هەموو دروشمی مرۆڤایەتی دامااڵند و سیاسەتە درۆزنەکانی ئامریکا و واڵتانی خۆرئاوای زیاتر دەرخست ،پێمانی سەلماند کە مرۆڤی ڕاستەقینە ئەمانەن کە لە بەردەم ئەو هەموو تاوان و خوێنرەشتنەدا بێ دەنگن ،نەوک دروشمە ڕەنگینەکانی مرۆڤایەتی ،چوون کایەکانی سیاسەت وا پێویست دەکات بێ دەنگ بن. داعش نیشانەی نەزمی ڕئاڵی الکانە لە بەرامبەر نەزمی ڕەمزی دنیای ناشیرینی سەرمایەداریدا کە ڕۆژهەالتیان کردوە بە گۆرەپانی کایە ناشیرینەکانی خۆیان .داعش زیاتر لە دەرخستنی ناشیرینییەکانی خۆیان ،بوو بە هۆی دەرخستنی دیوە ناشیرینەکانی مرۆڤ و مرۆڤایەتی. داعش و جوکر هەموو ئەو شتانە دەکەن بۆئەوەی بگەن بە ئەو چێژە نامومکینەی کە الکان باسی دەکات ،بە دوای خۆشییەک کە بوونی نییە ،کە دەستیان پێی ناگات ،بە دوای ئەو دایکە و ئەو بەهەشتە ون بووەدان و بەو هۆیە توندوتیژی و مەرگ و کارەسات دروست دەکەن، هەم جوکر و هەم داعش دەیانەوێت دووبارە کاتژمێر ببەنەوە بۆ خاڵی سفر ،بۆ ئەو شوێنەی کە لە باوەشی دایکدا بی هیچ سنوورێک و کەمییەک ژیاون و پێیان وایە تەنیا بە کاولکردنی دونیا و بێدەنگکردنی هەموو ژیان و البردنی هەموو بەربەستێک دەستیان بەوە دەگات .ئیتر وێرانی دوای وێرانی و کاولکاری لە پشت سەری کاولکەری ئەنجامی دەدەن و چێژیان پێ دەبەخشێت و هانی دووباربوونەوەیان دەداتێ ،لێرەوە جوکر و داعش بە هۆی گیرخواردنیان لەم خۆشی و خالی سفرەدا ،وا دەکات کە مەیل و تەمەناکانیان نەبێت بە هۆی دروست بوونی گۆڕان و دروست کردنی بونیادێکی تری نوێ ،بەڵکو تەنیا دەیەوێت هیچی و پووچی زاڵ بکات و تووشی شێتی و توندوتیژی دەبن .داعش مەرگی دووهەمی دەوێت ،دەیەوێت ژیان بکوژێت و بیگەڕێنێتەوە بۆ بیابانەکەی ساد کە جوکر لە فیلمی سوارچاکی تاریکیدا دەڵێت دەمەوێت وەک سەگێکی هیچ لەو بیابانەدا حەو حەو بکەم.
137ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
138ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
گرفتی دروستبوونی داعش لە نێو موسڵمانان بەدواداچوونی ھۆکارەکان د .محمد شریف
139ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
140ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئیسالم دینی یەکتر ناسیینە (لتعارفوا) ،یەکترناسین بە هه‌ماهه‌نگی و کرانەوە ئەنجام دەدرێ، بەگرژی و ڕق و کینە نایەتە بەرهه‌م ،بۆیە پێغەمبەر (د.خ) بڕیاری ژیانی هاوبەشییدا لەگەڵ هه‌موو الیەنە جیاوازەکاندا لە مەدینەدا .لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە (كال نمد هـؤالء وهـؤالء من عطاء ربك وما كان عطاء ربك محظور) ( .)٢٠سورة االسراد .واتا ئادەمیزاد موسڵمان بێت یان نا بەیەکسانی شایەنی ڕەحمەت و بەخشینی خودان .پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئاخۆ ئەو دیاردە چییە کە هه‌رچی هه‌یە لە بەرامبەر باش و خراپ بەناوی ئیسالم ڕەت دەکرێتەوە؟ بۆ وەاڵمی ئەو پرسیارە دەڵێین :ئیسالم لەسەر دوو بنەما دامەزراوە ئەوانیش( :الکتاب و الحکمە)، ڕێگای ئایین و ئیمان لە کتێبدا هه‌یە ،کە دەکاتە «ثوابت» عەقائد ،عیبادات ،ئەخالق .بەاڵم بۆ «گۆڕاوەکان» کە بریتییە لە سیاسەت و مامەڵەکردن ،عەقاڵنیەت و حیکمەت ،بنەمای کارە لە نێو کۆمەڵگەی مرۆییدا .بەیان و ڕوونکردنەوەی کتێب و حیکمەت پەیامی پێغەمبەر (د.خ) .بەداخەوە ،زۆر لە مێژە عەقاڵنیەت لە ھزری ئیسالمییدا جیگای الواز بووە و بەرەو کاڵبوونەوە دەچێت ،بەڵکو وەکو نیشانەی گومان دەژمێردرێ ،بەتایبەت الی ڕەوتی سەلەفی، بۆیە توندڕەیی دەنگی بەرزە و جێگای خۆی لە نێومان کردۆتەوە. درەنگ موسڵمانان بەئاگاهاتن و بینیان کاروانی شارستانیەت و زانست لە وان تێپەریوە و عوسمانییەکان لە نیوەکانی چەرخی نۆزدە دا کۆششی زۆریان کرد ،بەاڵم سوودیکی زۆری نەبوو ،بەداخەوە زۆر لە زانا و مەالیەکانی ئەوکات ،هه‌موو نوێسازییەکی شارستانییەتیان قەدەغەکرد ،تایپی قورئان بەپیتی عەرەبی قەدەغەکرا ئەگەر چی بنەمای شەرعی دەڵیت: دةڵێت( :االصل في االشياء االباحة) ،بەپێچەوانەوە فەتوایان دەرکرد گرفتی دروستە یا دروست نییە ،گرفتێکی بێ مانای دروست کردبوو وەکو بۆکۆ حەرامی ئەو زەمانە. زانایەکی بەناوبانگی کورد «مه‌ال فصيح الدين الحيدري» کە موفتی بەغدا بووە لە چەرخی نۆزدە ،ئەو ڕەوشەی شەرمەزار کرد وو نووسی :ئەو کۆششەی دەکرێ بۆ دووربوونەوەی موسڵمانان لە پێشکەوتنی کۆمەڵگای نێو دەوڵەتی ،دەمارگیریی و ئەحمەقانەیە .دەبێ وەکو دەوڵەتە پیشکەوتووەکان بکەین» .شیخ محمد عبدەی میسریش بە هه‌مان شێوە گوتەی لەم چەشنەی هه‌بوو .زۆری تری لە نێو جیهانی ئیسالمییدا پەیدابوون بەاڵم دوو دیاردەی مەترسیدار هاتە ڕێیان ،زیاتر ئەو بیرۆکەی چەسپاند زاڵ بوون لەسەر چەمکی هه‌ماهه‌نگی و قبووڵی یەکتری. یەکەم :وەهابیەت ،کە ھێز و تەکانێکی تری دایە ڕەوتی سەلەفیەت و گرفتیکی گەورەی بۆ عەقاڵنیەتی ئیسالم زیندوو کردەوە ،بەھێزێکی ترەوە. دووەم :ئیسالمی «سیاسی» کە لە بیستەکانی سەدەی بیستەم سەری هه‌ڵدا بەرژەوەندی سیاسی خۆیان لەوەدا دەبینی کە جارێکی تر جیهان دابەش بکرێت بەسەر دوو جیهانی ئیسالم و جیهانی کوفر کەچی قورئانی پیرۆز جیهانی کردووە بە (والله يدعو إلى دار السالم) .چەمکی عزلەتی موسڵمانانیان لە غەیری موسڵمان لە کولتووری تازەی خەڵقێکی زۆر لە موسڵمانان چەسپاند ،کەچی قورئان و سیرەت و سووننەتی پێغەمبەر بەپێچەوانەی ئەم ڕەوشتە بووە، 141ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئەدی یەک لە خێزانەکانی جوولەکە نەبوو؟ یەکێکێان قبتی نەبوو؟ بەڵێ جولەکەیەکیش خزمەتی کردووە ،لەو بابەتە میساقی مەدینە گەورەترین بەڵگەیە. ئەو کەراھیەت و خۆکفکردنەوە و توندوتیژییەی لە نێو گەنجانی جیهانی ئیسالمی سیاسییدا دروست بووە ،دەرئەنجامی ئەو ڕێبازە چەوتەیە کە سەری گەیشت بەو کردەوە تیرۆریستیەی لە نیویۆرک و واشنتۆن ئەنجامیاندا و هه‌موو جیهانیان پێهه‌ژاند و لە یەکی شوباتی ساڵی ٢٠٠٤ چەند ئاگرێکیان کردەوە بۆ ئازیزانی کوردستان و هه‌موو کوردستانیان ڕەشپۆش کرد. ئەو داعشە دەرهاویشتەی گەشەکردنی ئەو ڕێبازە چەوتەیە کە بەداخەوە دەمێکە لە بەر هه‌ر ھۆیەک بێ ،جێگای خۆی لە کولتووری ئیسالمیدا کردۆتەوە ،بەاڵم هه‌میشە زانایانی پڕ لە زانست و زانستە ئیسالمییەکان لە جیهانی ئیسالمییدا بەتایبەت ئەزهه‌ر و زۆربەی مەالیان زانایانی کوردستان لەگەڵ ئەو ڕیبازە نین و بەرهه‌ڵستیان کردووە .دەبێ دەست لەسەر برینەکان دابنێین و بزانین چ هه‌ڵەیەک خزێندراوتە نیو کولتووری ئیسالمی یارمەتی گەشەپێدانی تیرۆر دەدات؟ لێرەدا ئاماژە بە چەندێک لەو گرفتانە دەدەین کە هه‌موو یان پەیوەندیان بە بۆچوونی ئادەمیزاد بە گوێرەی هه‌ڵومەرجی شوێنکات. یەکەم :هه‌موومان دەزانین کە ئیسالم نەهاتووە کۆمەڵگای ئەوکاتی عەرەبان لە بنڕا هه‌ڵوەشینێتەوە ،نەخێر زۆر بەی ئەو داب و نەریتانەی عارەب کاری ڕۆژانەیان پێ چارەسەر دەکرد بەتاڵ نەکرا ته‌نها هه‌ندێک نموونە نەبێت کە لەگەڵ ئەخالق و عەدالەتی ئیسالمدا نەدەگونجا .شکاندنی بتەکان ،باوەڕھێنان بە خودای تاک و تەنیا و بێ هاوبەش ،بەهایە بەنرخەکانی مرۆڤایەتی ،کە ئێستاش و هه‌تا هه‌تایی پێوەری مافەکانی ئادەمیزادن ،پەیامە سەرەکییەکەی ئایینی ئیسالمە. پێغەمبەر (د.خ) خۆی شانازی بەوە دەکرد کە بەشدار بێت لەگەڵ چەند گەنجێک لە زەمانی پێش ئیسالم کە جاھلییەتیان پێدەگووت ویستیانە هه‌ڵویست وەرگرن دژی زۆڵمکاری ،پشتی مەزلوومان بگرن ،وەکو کۆمەڵەی مافی مرۆڤی ئەو کاتە .ئەوە ئەوەمان بۆ دەسەلمێنی کە هه‌ر شتێک یا کردەوەیەک باش بێ ئیسالم پێشوازی لێکرووە و لێی دەکات پێوەر و حیکمەت و بەرژەوەندی میللەت. دووەم :لە ڕوانگەی خاڵی یەکەم نابینین جیاوازی کرابێ لە نێوان سووننەتی خودا کە قابیلی گۆران بێ و داب و نەریتی مرۆڤیی ،کە زەمانە دەیگۆرێ بەاڵم لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە ،بۆ چارەسەر کردنی بەرقەراری کۆمەڵگەی ئەو کات ،کە پێویستی بە مانەوە بووە بەووردی ئەو ئایەتە پیرۆزە نەخویندرایتەوە (يريد الله ليبين لكم ويهديكم سنن الذين من قبلكم) ٢٦النساء . بە کورتی جیاوازی لە نێوان نەگۆڕەکان و بگۆڕەکان نەکراوە. بۆ نموونە نزیکەی دوو سەد ساڵێک دەبێت ،کۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی نەفرەت لە کۆیالیەتی دەکات ،عوسمانییەکان لە سااڵنی ١٨٦٧دا حەرامیان کرد ،لە ئەخالقی مرۆڤایەتی ئەورۆ جێگاشی نەماوە لە یاساکانی مافی مرۆڤ و دەستووری هه‌موو دەوڵەتەکانی سەر زەوی 142ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
حەرام کراوە ،قورئانی پیرۆز پێش هه‌موو شارستانیەتێک نەخشەرێگای بنبڕکردنی کۆیالیەتی چەسپاندووە ،هانی داوە بۆ» فک ڕقبە» بە واتای ئازادکردنی مرۆڤ .دروشمی گەورەی قورئانی پیرۆز (فك رقبة)ـەیە نەوەک (أسر رقبة) یان (ذبح رقبة) ،کەچی بابەتی کۆیالیەتی لە کتێبەکانی فیقه‌ی هه‌موو الیەکان تا ئەورۆ ماوەتەوە ،وەکو سنە اللە حیسابی بۆ کراوە یاخود وەکو حوکمی خودا داعشیش بەر جەستەی دەکات و خەڵقێکی نەفامیش اللە و اکبری بۆ دەکات خەیاڵی ئەوەی شرع اللە زیندوو کراوەتەوە. هه‌روەها وەکو دەبینین لە قورئاندا نموونەی تر زۆرن گەربێتو بەووردی بیخوێنینەوە (إن الله يحب الذين يقاتلون في سبيله صفا كأنهم بنيان مرصوص) .دیارە جەنگی شان بەشان لەگەڵ چەکی کۆمەلکوژی ئەو زەمانە ناگونجێت. سێیەم :گرفتی ئەو هه‌موو فەرموودانەی تایبەت بە پێغەمبەر (صلى الله عليه و سلم) گێڕدراوەتەوە. .١پێغەمبەر نەیھێشتووە فەرموودەی ئەو بنوسرێتەوە « ال تکتبوا عنی». .٢بەمەرج خەلیفەکانی ڕاشدین حەدیسیان قەبووڵ کردووە ،ئەبو ھوریرە دەڵێ (نەمدەوێرا لە زەمانی ئیمامی عومەر ڕوایاتی فەرموودەکان بکەم). .٣لە پاش ١٢٠ساڵ لە دوای باڵوبوونەوەی درۆی زۆر بەناوی حەدیسی پێغەمبەر دەستیان کرد بە نووسینەوەی حەدیس بەمەبەستی زانینی ڕاستییەکان ئیشێکی یەکجار گەورە و مێژوویان کرد ،زانستی فەرموودە پەیدا بوو ،بەاڵم زەمان زۆر شتی گۆری وەکو خۆی نەهاتەوە، زۆر لەو حەدیسانە درۆبوون یا جێگای متمانەنەبوون مانەوە ،بەتایبەت لە بابەتی «ترغیب و ترھیب» دەردەکەوێ لەگەڵ بانگخوازەکان و وتاری هه‌ینی سەرچاوەکەی لەو بابەتەیە. .٤میژووی فەرموودە دیار نییە بەدەگمەن نەبێت. .٥تەنیا قورئان سروشە ،پێغەمبەر وەکو مرۆڤ ئیجتیهادی کردووە ،بەاڵم هه‌میشە ڕوون نەکراوەتەوە ئەم فەرموودەیە سروشە یا مرۆییە ،تایبەتە بە خۆی یان گشتییە. .٦زانایانی زانستی فەرموودە زۆر نموونەیان ھێناوەتەوە پێچەوانەی یەکترن و ویستیتیان چارەسەریان بکەن بەاڵم بنبڕ نەکراوە. .٧هه‌موو فەرموودەکان (صنین) واتە متمانەی تەواو لە ڕاستی زۆربەی هه‌رەزۆری فەرموودەکان نییە ،هه‌ندێکیان پێچەوانەی قورئانی پیرۆزن کە «قطعا» ڕاستە وەکو دەڵێین پێغەمبەر (صلى الله عليه و سلم) فەرموویەتی «من هاتووم سەرتان ببڕم» کەچی قورئانی پیرۆز فەرموویەتی (وما أرسلناك إال ڕحمة للعالمين)پەیامی تۆ یا محمد بۆ گشت جیهان تەنیا ڕەحمەتە. چونکە زۆربەی هه‌رە زۆری فەرموودەکان ڕوایەتی تاکە کەسێکە گرفتی متمانە پێکردنی هه‌رماوەتەوە و بەتەواوی چارەسەرنەکراوە ،بۆیە زانایەکی وەکو ئەبوو حەنیفە تەنیا بە حەدیسی مەشھور کە لە زۆر الوە ڕوایەت کرابێ ڕازی بووە کە بەدەست دەژمێردرێن ئیمامی مالکی حەدیسێکی وەرنەگرتووە لەگەڵ کاری خەڵقی مەدینە نەگونجێت. چواەرم :چەند چەمکێکی قورئانی زۆر گرینک هه‌ن ،لە مەبەست و مانای خۆیان «تحریف» 143ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دوورکراونەتەوە لەوانەش چەمکەکانی «جیهاد و حاکمیەت» و ،ئەو تەحریفەش کراوەتە بنەمای شەرعیەتی «کراھیە االخر» و ڕەفزی ژیان لەگەڵییاندا بەکورتیش باسییان دەکەین: .١جیهاد زەحمەت کێشییە ،ئامادەباشییە بۆ بەرگری ،نەوەک هه‌ڵکوتانە سەر ئایینێکی تر» تر « ال إكراه في الدين» ،زەحمەت کێشان بۆ پاککردنەوەی دەروون»جهاد النفس» لە هه‌موو جیهادێک پایە بەرزترە ،کەچی جیهاد کراوە بە جەنگ و کوشتن و بڕین .لە قورئانی پیرۆزدا شەڕ لەگەڵ ئەوانە دەکرێ شەڕمان لەگەڵ دەکەن «وقاتلوا الذین یقاتلونکم» ،وەک شیخ محمدی غەزالی دەڵێت :ئەوانە ئایەتەکان پچڕ پچڕ دەکەن و لە سیاقی خۆیان دەریاندەھێنن بۆ مەبەستی تایبەتی خۆیان. .٢بەهه‌ڵە شرۆڤەکردنی ئایەتی «ان الحکم اال للە» موسڵمانانی دواخست لە کاروانی شارستانییەت و پێشکەوتنی دنیا ،بەگوێرەی ئەو شرۆڤە هه‌ڵەیە ،حاکمیەت هه‌ر بۆ خودایە، هه‌ر کەسێ ڕازی بێت بە یاسای مرۆڤ کافرە ،دەبێ شەرع اللە بەرجەستە بێت ،هه‌ر وەکو داعش دەیسورێنی و گروپەکانی سید قگب و مودودی لە ئیسالمی سیاسی و سەلەفییە توندڕەوەکان بە توندوتیژی بانگەشەی بۆ دەکەن .ئەو شرۆڤەیە .ئێمە لە پرۆژە نوێسازییەکەمان «تجديد الموقف االسالمي في الفقة والفكر والسياسة» کە کۆربەندەکەمان کۆربەندی ھزری ئیسالمی سەرپەرشتی دەکات ،بە تیرو تەسەلی ئەو شرۆڤ هه‌ڵەیەمان پۆچەڵ کرووە ئەویش بە بەڵگەی ئەوەی کە نە لەگەڵ سیاقی ئایەتەکان دەگونجێ ،نە سیرەی پێغەمبەر و خەالفەت و بەرپرسیارێتی مرۆڤ لە سەر ئەو زەویە ،بێگومان مەبەست لە وشەی حکم لێرە قەزا و قەدەرە ،پشت بەستن بە شرۆڤەی سید قوتب و پێش تریش خواریجەکان کارەساتێکی دڕندانەیان بەرپاکردبوو ،بەگوێرەی شرۆڤەی ئەوانە ئەو خەڵکەی کە دەڵین «ال الە اال اللە» لە جاھلییەتدان کافرن ،هه‌ڵگەراوەن و هه‌ڵگەراوەکانیش دەبی بکوژرین ،نەخێر ئەوانە نە کافرن و نە هه‌ڵگەراوەش دەکوژرێ «والله خير حافظا وهو ارحم الراحمين».
144ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
داعش
لە پێش دالەوە بۆ دوای شین مەجید شوکری پێش داعش
145ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
146ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پەیڤا (السلف) ،وان موسلمانان دگریت ئەوێن د سێسەدساڵیا یەکەما ئیسالمێ ژیاین، وەکی پێغەمبەرێ موسڵمانان د حەدیسەکا خوەدا گۆتی (خيركم قرني ثم الذين يلونهم ثم الذين يلونهم) ،ئانکو باشترینێن وە ئەون ئەوێن دسەدساڵیا من دا دژین پاشی یێن پشتی وان پاشی یێن پشتی وان .ئانکو ،ئەوێن د سێسەدساڵیا یەکەما ئیسالمێ دا ژیاین. ئەڤ ڕەوتە ،بێ گومان ،ڕەوتەکێ ئیسالمیە ،لسەر قورئانێ و حەدیسێن (محمد) ی و (سلف االمە – سەحابەکان و سەر بە سەحابەکان) دچن ،گوایە ئەڤە ڕەوتێ ئیسالمێ یێ دروستە و نابیت بهیچ ڕەنگەکی چ تێگەھێن دن بۆ بهێنە زێدەکرن. ھنەک زانایێن ئیسالمی ،وەسا بۆ دچن کو (احمد بن حنبل) ،یەک ژ ئیمامێن هه‌ر چار مەزهه‌بێن سنی ،د بۆچوونێن خوە یێن هه‌ڤدژ دا لگەل ( المعتزلە – ئەو کۆمێن ب شارستانیا گریکی داخبار بووین و دەقێن قورئان و حەدیسێ لدیڤ (مەنتق) ی تەفسیر دکر) ل سەدەیا سێیەم یا ئیسالمێ ،دھێتە هه‌ژمارتن دەسپێکا پەیدابوونا ھزرا سەلەفی .چونکە ب تێگەها وان ،ئەڤ پرۆگرام و تەفسیرێن نوی بۆ قورئانێ و حەدیسێ ،دێ ئیسالمێ هه‌ڕفینن و الواز کەن .ئەڤ بۆچوونێن (بن حنبل) د پەیرەوکرنا دەقێن قورئانێ و حەدیسێ دوور ژ هه‌می (اجتهاد و بدعە) یان ،د سەدەیا چارەم دا ،ببوو ڕەوتێ فەرمی یێ دەولەتا عەباسی د دەمێ خەلیفە(القائم بامر اللە) ،لدیڤ ڕێکا (القادریە) ئەوا کو خەلیفە (القادر) نڤێسی. ئەڤ ڕەوتە دچەند ئاستەنگ و ناکۆکیان دا ،دناڤبەرا زانایێن وی دەمی دا دەرباز بوو تاکو (ابن تیمیە) هاتی دگەل کەفتنا دەولەتا عەباسی بەرامبەری تەتەران ل سەدەیا هه‌شتەم یا ئیسالمێ دا( .ابن تیمیە) جارەکا دی ئەڤ ھزرە نویکرەڤە و داخازا وی بۆ زڤراندنا ڤی ڕەوتی ژ الیێ چەند زانایێن ئیسالمی ڤە هاتە قبولکرن وەکی (ئەلزەهه‌بی و ئیبن قیم الجوزیە). پشتی ڤێ ،ڕەوتێ سەلەفی دابڕینەکا مەزن بخۆڤە دیت تاکو سەدەیا سێزدەیەم یا ئیسالمێ و هه‌ژدەیەم یا میالدی ،دەمێ (محمد بن عبدالوهاب) ،ئەڤ بزاڤە ل باژارێ (نجد) دامەزراندی و جارەکا دی ھزر و فەلسەفەیا (بن حنبل) ی نویکریەڤە .هه‌ڤدژێن ھزرا وی ،تاگرێن وی ب ناڤێ (وەهابی) ناڤ دبەن ،گوایە ھزرا وی درێژەپێدانا ڕەوتێ (حەنبەلی)یە. لسەر ڤێ چەندێ ،چەندین قوتابخانێن ئیسالمی دەرکەفتن بۆ پەیرەوکرنا (السلفیە) ،و کوکا ڤێ فەلسەفێ خوە د پەیرەوکرنا ڕێکێن عیبادەتی و ڕێکا ژیانێ و ڕێکێن لبەرکرنا جلوبەرگان و خارنێ و ڤەخارنێ دا .. ،ھتد ،دبینیت ،یێن (السف الصالح) .هه‌روەسا گھوڕینا سیستەمێ حوکمڕانی بۆ سیستەمێ ئیسالمی و شەریعەتێ قورئانێ و حەدیسێ. ب درێژیا دیرۆکێ ،و لجە و دەمێن جودا دا چەندین چەق و ئیدیۆم ژ ڤی ڕەوتی دەرکەفتن، وەکی ( السلف)(-السلف الێالح)(-السلفیە)(-السلفیە العلمیە )(-السلفیە الجهادیە)(-السلفیە السروریە) (السلفیە الجامیە) ،ھتد. لێ بارا پتر یا ڕەوت و قوتابخانەیێن (سەلەفی) دچەند خالەکان دا یەک دگرن: • باوەری ب دەقێ قوئانێ یان حەدیسێ و البرنا (اجتیهاداتان). • البرنا دەم و جە و ئەگەرێن هاتنەخارا ئایەتان یان حەدیسان ،و پراکتیزەکرنا وان بۆ هه‌ر 147ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەم و جهەکی. • دابەشکرنا خەلکی بۆ یان (موسڵمان -لسەر عەقیدەیا وان) یان ژی ( کافر -نە لسەر عەقیدەیا وان). • نەڤیانا نوکە و ترسا پاشەڕۆژێ و ڤیانا ڕابڕدووی. • دژی (مەنتق) ی و ( فەلسەفێ) نە ،حەزناکەن چ ڕوونکرنێن دی بۆ ژیانێ هه‌بن ژبلی ئەوا ئەو باوەریێ پێ دئینن ،وەکی (ئیبن تەیمیە) دبێژیت(:مرۆڤێن ژیر پێویستی ب فەلسەفێ نینە و یێن ساویلکەژی تێناگەھن). • حەز دکەن خوە دیار بکەن ،د دەستنیشانکرنا حەالل و حەرامان و چەوانیا کرنەبەرا جلکا. • ڕەوتێ (جیهادی) ،دھێتە هه‌ژماتن قۆناغەکا پێشکەفتی یا ڤی ڕەوتی ،ئانکو هه‌ر کۆمەڵەیەکا سەلەفی ،ئەگەر یا توندڕەو ژی نەبیت ،یا ئامادەیە و بئەرکێ خوە دزانیت هاریکاریا هه‌ر ڕەوتەکێ جیهادی یێ توندڕەو بکەت دەمێ ژینگەە بۆ گونجای دبیت. • کورتکرنا سمبێال و ھێالنا ڕیها و بکارئینانا (سواگ) ی جلکێن کورت ،ئیک ژ هه‌رە دیاردێن وانن. • ژنێ ،ژبلی کارێ ماڵ و گوھدانا مێرێ خۆ ،چ کارێن دی نینن ،و ب چ ڕەنگان بوچوونێن وێ ناھێنە وەرگرتن ،و پێویستە یا ڕاپێچای بیت ژ سەری تاکو بنێ پیا. ئەڤە و چەندین دیاردەیێن دی ،کو دژی ئازادیێ و دیموکراسیێ و مافێ مرۆڤی و شارستانیەتێ و علمانیەتێ پەیرەو دکەن. لدیڤ تێگەە و ھزرا ڤان کۆمەڵێن توندڕەو ،نابیت یەک بھوستا ڤێ جیهانێ بمینیت ئیسالم حوکمی لێ نەکەت ،هه‌روەسا نابیت یەک مرۆڤێ نەئیسالم ژی بمینیت .ئەیمەن زەواھیری د پرتۆکا خوە دا (فرسان تحت بیارق النبی) ،دەما تەفسیرا (وقاتلوھم حتی ال تکون فتنە ویکون الدین کلە للە) دا ،دبێژیت( :شەڕێ وان بکەن تاکو ئیسالم دبیتە حاکم لسەر جیهانێ هه‌میێ) ،ئەڤ گۆتنە بدەنگێ (شیخ عبداللە سەعتەر ،یەک ژ سەرکردێن – حزب التجمع اليمني لالصالح) ،کو ڕەوتەکێ توندڕەوە ،هاتە دووبارەکرن. هه‌روەسا ،سید قوتب ،د پڕتۆکا خوە دا (معا لم في الطريق) دا بئاشکەرا دبێژیت( :جیهان هه‌می ئەڤرۆکە یا د جاھلیەنێ دا دژیت ،و ئیسالم – نیڤ چارەسەریان -قبۆل ناکە ،ئێدی، یان ئیسالم یان ژی جاھلیەت،چ دۆخێن دن چێنابن نیڤ ئیسالم و نیڤ جاھلی بن) .سید قوتب ،ئەو ھزرڤانێ ئیسالمی ئەوێ ب ھزاران تاگر و الیەنگر ل کوردستانێ ژی هه‌ین ،دڤێ پڕتۆکا خوە دا وەسان دبینیت کو ئارمانجا سەرەکی یا ئیسالمێ نەھێالنا سیستەمێن حوکمرانیا مرۆڤان بۆ مرۆڤانە. بۆچوونێن سید قوتب ،د هاوتەریبن لگەل یێن ( الغزالی) ژی ،ئەوێ سەلەفی بـ (اإلمام المجدد حجە اإلسالم) ناڤ دبەن .هه‌لبەت ،نە (ێدفە) یە ڤان هه‌می بزاڤێن توندڕەو یەک (ماک) و ژێدەرێ فەلسەفی هه‌بیت ،ئەگەر دبۆچوون و ستراتیژا خوەدا دجودا بن ژی ،کو ئەو ژی (ڕەوتێ سەلەفیا ئیسالمی) یە. 148ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
حوکم دان لسەر ژێدەر و فەلسەفەیا ڤان جۆرە بزاڤێن توندڕەو نە کارەکێ بساناھیە ،لێ دیسا ژی نەیێ ب زەحمەتە ،چونکە ئەڤ بزاڤە هه‌می د ئارمانج و (وسیلە) یێن خوەدا یەک دگرن، ئەو ژی گەھشتنە ب خیالفەیا ئیسالمی وەکی مە گۆتی ،هه‌روەسا پراکتیزەکرنا شەریعەتێ ئیسالمیە ل جھێن لبن دەستهه‌التا وان ،بهه‌ر ڕیکەکا هه‌بیت ،بتایبەت ترساندن و ئێشاندن و کوشتن و ڤەکوشتن و ،ھتد .ئانکو هه‌مان ڕێکێن داعش بکاردئینیت ژ بۆ گەھشتن بئارمانجێن خۆ. دەستهه‌التداریا داعش و سەرەدەریا وان لگەل خەلکێ موسلمان و ئایینێن دی لوان جھێن نوکە خیالفەیا خوە ڕاگەهاندی و کوشتن و ڤەکوشتن و تااڵنکرنا خەلکێ سڤیل و بێگونەە ب بهانەیا پراکتیزەکرنا شەریعەتێ خودێ ،هه‌روەسا البرن و ئینکار کرنا هه‌می فەلسەفەو تێگەھێن دن یێن ژیانێ ،بێگومان خوە دکەنە دچارچۆڤەیێ سەلەفی یا ئیسالمی دا. دەسپێکا پەیدابوونا بزاڤێن (جیهاد) ی یێن توندڕەو ،وەکو ڕێکخستنەکا سیاسی ،دزڤڕیتە دەسپێکا ساڵێن هه‌فتێیان ،دەمێ ھنەک کۆمێن (جیهاد) ی ل میسرێ پەیدابووین بئارمانجا گهوڕینا سیستەمێن حوکمڕانیێ و بووینە ئەگەرێ کۆشتنا سەرۆکێ میسرێ محمد انور السادات. ئیسالمی ،یان سەلەفیێن میسرێ ،ئەوێن پشتی کوشتنا (سادات) ی تاوانباربووین ،چ جە ژ ئەفغانستان گونجاوتر نەدیتن بەرێ خوە بدنێ ،بتایبەت کومەڵین جیهادی لوێرێ پەیدا ببوون بپاڵپشتیا ئەمریکا و دەولەتێن خەلیجی(سنی) ،بۆ بەرهه‌نگاربوونا یەکێتیا سۆڤیەتیا کەڤن ل سااڵ ١٩٧٩ێ ،دەمێ ھنەک کۆمەلێن گەنج و سیاسیێن ئەفغانی ،بپاڵپشتیا (ڕەوتێ سەلەفی یێ ئیسالمی) ،وەکو (مجاھد) خوە دیارکرین دژی (دەولەتا کوفرێ) کۆ سۆڤیات بوو (لدیڤ تێگەها وان) هه‌روەسا دژی حکومەتا کابۆل یا (کۆمونیست). بەاڵڤەبوونا ڤێ ھزر و فەلسەفەیا (جیهادی) یان (سەلەفیا جیهادی) دناڤ خەلکێ ئەفغانستان دا ،ڕێخۆشکرنەک بوو ژ بۆ (ئوسامە بن الدن) کو یەکەمین ڕێخستنا ئایینی سیاسی (سەلەفی – تەکفیری) دامەزرێنیت لبن ناڤێ (القاعدە) .ژبۆ بەرهه‌نگاربوونا شارستانیا (ڕۆژئاڤایی) بگشتی و زڤڕاندنا (خیالفا ئیسالمی) لهه‌ر جهەکی. داعش پشتی ڤەکێشانا سۆڤیات و بھێزبوونا بزاڤا (تالیبان) و ڕێکخستنا (القاعدە) ،هه‌روەسا پراکتیزەکرنا شەریعەتێ ئیسالمی و خیالفەیا ئیسالمی ل ئەفغانستان ،ڤێ فەلسەفێ چەندین مرید و هه‌ڤڕێباز و هه‌ڤهزر بۆ خۆ پەیدا کرن لهه‌می جیهانێ بگشتی و ل وەالتێن ئیسالمی بتایبەتی ،وەکی: (جماعە جند انصار االسالم – ل کوردستانێ) و ( الجماعە السلفیە للدعوە و القتال – ل جەزائیر) و ( جماعە شباب المجاھدین – ل سۆماڵ) و (الجماعە اللیبیە المقاتلە -ل لیبیا) و ( جبه ه النصرە – سوریا) و (جماعە جند انصار اللە – فەلەستین)( ،الدولە االسالمیە فی العراق و بالد الشام – ئیراق) ..،ھتد. کو ھنەک ژ ڤان (جەماعاتان) ،ل جە و دەمێن جودا دا ،شیان خیالفە یا ئیسالمی ڕاگەھینن 149ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
و شەریعەتێ ئیسالمی پەیرەو بکەن. هه‌لبەت ،نە (ێدفە) یە ڤان هه‌می بزاڤێن توندڕەو یەک (ماک) و ژێدەرێ فەلسەفی هه‌بیت، ئەگەر دبۆچوون و ستراتیژا خوەدا دجودا بن ژی ،کو ئەو ژی (ڕەوتێ سەلەفیا ئیسالمی) یە. بۆ جارا ئێکێ ،ڕێکخستنا (داعش) کو کورتکریا ( الدولە االسالمیە فی العراق و الشام)ە ،ل نیسانا ساال ٢٠١٣خوە دیارکر دەما ڕێکخستنا (دولە العراق االسالمیە) ئەوا سەر بـ ( القاعدە) ڤە ،لگەل ڕێکخستنا (جبه ه النصرە) یا (سوری) بۆ دەمەکی ئێکگرتین .هه‌رچەندە هه‌ر زوی (جبهه النصرە) ئەڤ ئێکگرتنە ڕەتکر و هه‌ردوو ئالیان ل دووماھیێن ٢٠١٤ێ دەست بشەڕی کر و هه‌تا ئەڤرۆکە ددژاتیا هه‌ڤدوو دا دبەردەوامن. ژ ئالیەکێ دن ڤە ،داعش ،بئاشکەرا دەستهه‌التا (ئەیمەن زەواھیری) سەروکێ (القاعیدە) و داخازا وی ژبۆ کارکرنا داعش دناڤ ئیراقێ دا و (جبهه النصره) دناڤ سوریا دا ڕەتکر و خوە ب سەروەر و خودان بڕیارا سیاسی دانا. پستی کۆشتنا (زەرقاوی) ژ الیێ ئەمەریکا ڤە ل حوزەیرانا ٢٠٠٦ێ(،ابی حمزە المهاجر) بوو سەرۆکێ ڕێکخراوێ .پشتی چەند مەهه‌کان ،ڤێ ڕێکخراوێ ( دولە العراق االسالمیە) ب سەرۆکاتیا (ابی عمر بغدادی) ڕاگەهاند ،لێ دیسان ھێزێن ئەمەریکا شیان ( ابی عمر) و (حمزە المهاجر ) بکوژن و شینا وان (ابا بکر البغدادی) ببیتە سەروکێ ڕێکخراوێ. ئەڤ ئینان و برنا ناڤان و شەڕێن خویناوی بۆ وەرگرتنا دەستهه‌التێ (خیالفەتێ) دناڤ بەرا ڤان ڕێکخراوان دا ،وەکو کوشتنا نوینەرێ (زەواھیری) ئەوێن دگوتنێ (ابو خالد السوری) لسەر دەستێ (داعش) ل شوباتا بووری ،٢٠١٤و ناکۆکی و دژایەتیا وان ل جھێن جودا جودا ،وێ چەندێ ڕادگەھینن کو هه‌مان فەلسەفە و تێگەها (سەلەفی) ،ئەوا(سەلەفیەت) لسەر پەیدابووی ،یا دووبارە دبیت و یا وەرارێ دکەت. پشتی داعش ڤەکۆلەرێ ئەمەریکی (چارلز لیستەر) ،هه‌ژمارا چەکدارێن (داعش) ب ٦٠٠٠-٥٠٠٠چەکداران ل ئیراقێ و ٧٠٠٠چەکداران ل سوریا دخەملینیت ،و تا نوکە چ ئامارێن تایبەت بۆ زانینا هه‌ژمارا وان یا دروست نینن. شارەزایێ بزاڤێن ئیسالمی( ،رومان کایێە) ژ (ئینستتیۆیا فرەنسی بۆ ڕۆژهه‌التا ناڤین) دبێژیت ،پڕانیا چەکدارێن داعش ل سوریا خەلکێ سوریا نە و سەرۆکێن وان ژ دەرڤەی سوریا نە ( ئیراق – شیشان-افغانستان) .لێ یێن ئیراقێ هه‌می ئیراقی نە .هه‌روەسا نزیکە ٢٠٠٠ بەلجیکی و فرەنسی ژی لگەل دا نە ،و ھنەک ژوان پۆستێن گرنگ ژی دناڤ دا هه‌نە. هه‌لبەت ،زانینا هه‌ژمارا چەکدارێن داعش ،یان کوشتن و ژناڤبرنا وان تا ڕاددەیەکی یا گرنگە، لێ دیسان ژی نە دوماھیکە ،ئەگەر ئەم بزانین کو ئەڤ کۆمەڵێن توندڕەو و تیرۆریست بەردەوام د زێدەبوونێ دا نە و ھزر و تێگەها وێ ڕۆژ ب ڕۆژ یا دناڤا خەلکێ دا بەالڤە دبیت ،ب ڕێکا خوتبە و کۆڤار و ڕادیۆ و تەلەفزیونێن ناڤخویی و بیانی..ھتد ،ژ الیێ تاگر و هه‌لگرێن ڤێ ھزرێ ڤە .ئانکو ژناڤبرنا دروست یا ڤێ ھزر و فەلسەفەیا توندڕەو و تیرۆریست ،خوە د ژناڤبرنا 150ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
چەکداران دا نابینیت ،بەلکو چارەسەریا ڤێ چەندێ ژناڤبرنا ڤێ ھزرێ یە ،بڕێیا ھشیارکرنا خەلکی ژالیێ دەزگایێن ڕاگەهاندنێ و خوتبە و بەرنامەیێن خاندنێ ڤە . ژبەر ڤێ چەندێ ،پەیدابوون و ڤەمرینا ڤان بزاڤێن (جیهادی) بۆ پراکتیزەکرنا شەریعەتێ ئیسالمی و داخازا وان ژ بۆ (خیالفا ئیسالمی) ،لدەم و جھێن جودا جودا ،وێ چەندێ دیار دکەن کو ڤەمرین و بێدەنگیا ڤێ ھزرێ یان فەلسەفێ (السلفیە الجهادیە) ،بتنێ یا کاتیە ،و هه‌ردەمێ ژینگەهه‌کا گونجای بۆ پەیدابوو ،دێ سەرێ خوە ھلدەت و جارەکا دی ڕەنگە لبن ناڤەکێ دی خوە دیار کەتن و دەستهه‌التا خوە ڕابگەھینیت. ڕەوتێ سەلەفی ،مە بڤێت نەڤێت ،پرۆگرامەکە یان ڕەوتەکێ ئیسالمیە و هه‌بوونەکا دیار یاهه‌ی دناڤ (اھل السنە) دا .و گەلەک ژ خەلکێ کوردستانێ ژی تاگرێن ڤی ڕەوتی نە ،چ بزانین، یان ب نەزانین .مەبەست ب نەزانین ،ئەو خەلکێ موسڵمانە ئەوێ بسادەیی و ئنیەتەکا پاک و هاوتەریب لگەل دابونەریتێن کوردەواری و عەشیری ڕێکەک ژ ڕێکێن عیبادەتی بۆ خوە هه‌لبژارتی ،بێ ی بزانیت ژێدەرێ ڤی ڕەوتی خوە د چ دا دبینیت. هه‌ر ژبەر ڤێ ئەگەرێ ،پێدڤیە حکومەتا هه‌رێما کوردستانێ ،لدیڤ بەرنامەیەکێ خۆرست و زانستی سەرەدەریێ لگەل ڤی بابەتی بکەت و بساناھی و بێ بەرنامە و قانونەکا تایبەت ڕێکێ نەدەتە هه‌رکەس و الیەنێ ڤیا چاالکیێن خۆ ئەنجام بدەت یان ھزرێن خوە بەالڤ بکەت، هه‌روەسا هاوھێزیەکێ لدیڤ ھنەک ڕێنمایێن زانستی پەیدا بکەت دبوارێ چاڤدان و هه‌ژمارا ئاڤاکرنا جھێن عیبادەتی یێن هه‌می ئوالن وەکی یەک (بە پێی ڕێژەی الیەنگرانی ئایینەکە)، و هه‌مان هاوھێزی خوە دبوارێ پەروەردێ ژی دا ببینیت ئەگەر وانەیا ئایینی دناڤ قوتابخانان دا بەردەوام بوو .وەکو عەدالەتەک و ڕێزگرتنەک بۆ خەلکێ هه‌رێما کوردستانێ .ئەگەر نەو، ئەڤ ڕەوتێ سەلەفی یێ جیهادی ،خانەیێن نڤستینە و ھشیاربوونا وان لهه‌ر جە و دەمەکی پێویستە یا چاڤەڕێکری بیت. ژێدەرەکان-:
.1محمد عبدالهادي المصري ،اهل السنة و الجماعة. .2محمد ابو زهرة ،تاريخ المذاهب االسالمية. .3مجموع الفتاوى ،ابن تيمية ،المجلد االول. .4مصطفى بن محمد بن مصطفى ،اصول و تاريخ الفرق االسالمية ،صيد الفوائد.2003 ، .5االلباني ،شرح الطحاوية. .6د.محمد عمارة ،خمسون عاما»على استشهاد حسن البنا ،مجلة المجتمع ،الكويت ،العدد ،1337 .1999 .7محمود عبدالحميد العسقالني ،الدعوة السلفية. http://www.taimiah.org .8 .9سورة االنفال ،االية .39 151ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
152ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
جەنگ و عەقاڵنیبوونی منداڵی کۆرپە فایەق سەعید
153ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
154ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پیشەکی شەڕ و جەنگ کاریگەری زیاتر لەسەر مندااڵن دادەنێت تا گەورەکان لەبەر ئەوەی مندااڵن خاوەنی ئەو جیهانبینیە بەرفراوانە نین لەبارەی جەنگەوە و ناتوانن ڕێرەوی ڕووداوەکان بگۆڕن یا مەترسییەکانی خۆیان لەو بارەیەوە مەهار بکەن .لەم لێکۆڵینەوەیەدا من تەنها لەسەر ئەو کاریگەرییانە ڕادەوەستم کە شەر و جەنگ لەسەر مندااڵنی کۆرپەی دادەنێن .لە ڕوانگەی تیۆرییەوە لەسەر هەندێک لەو پرۆسانە ڕادەوەستم کە منداڵ لە تەمەنی کۆرپەییدا پێیاندا تێپەر دەبێ و پێویستیی بە دۆخێکە پێچەوانەی دۆخی شەڕە بۆ ئەوەی پرۆسەکان بە ئارامی تێپەر ببن و منداڵی کۆرپەش گەشەیەکی ئاسایی بکات .پێم خۆشە خوێنەر ئەوە بزانێ کە کۆی هەموو پرۆسەکان و نموونەکان کە لێرە دەیانخەمەروو پێویستییان بە کەشێکی زۆر ئارامە چونکە دایک و کۆرپەش بۆ هەماهەنگی لە کاتێ ئەنجامدانی پرۆسەکاندا پێویستیان بە کەشێکی ئاسایی و ئارام و ڕوویەکی خۆش و پێکەنین یا زەردەخەنە دەبێت .ئەم ڕووخۆشی و سەلیقەیە لە کاتی تراوما و شەڕ و جەنگ و پرسە و ناخۆشیەکاندا هەرگیز دەستەبەر نابن. دەبێ دوو سەرنجیش یاداشت بکەم کە من لەم لێکۆڵینەوەیەدا باسی ئەوە ناکەم بۆچی شەڕ نایەڵێت مرۆڤ پێبکەنێ و دایکەکان ڕووخۆش بن و ئەو ڕەفتارانە لەگەڵ کۆرپەکانیاندا بکەن کە لە کاتی ئاساییدا دەیکەن .بە هەمان شێوە باسی ئەو جۆرە کاریگەرییانە ناکەم کە باس لە نەبوونی خوردن و خواردنەوە دەکات ،بەڵکو وەاڵمی چەند گریمانەیەکی دیکە دەدەمەوە. من لێرەدا تەنها باسی ڕۆڵی دایک دەکەم نەک دایک و باوک ،هۆکاری ئەمەش جیاکاری ڕەگەزی نییە بەڵکو ئەوەیە لە زوربەی کۆمەڵگاکاندا تەنها دایک بە خزمەتکردنی منداڵی کۆرپەوە خەریکە. لە نووسینی ئەم لیکۆلینەوەیەدا قورساییەکی زۆرم بەدیکرد لەبەر ئەوەی بە هەموو ئەو زمانانەی کە من دەیزانم ،هیچ کتێبێک یا لێکۆڵینەوەیەکم لەسەر ئەم بابەتە دەست نەکەوت کە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ باسی جەنگ و منداڵی کۆرپە بکات. مەبەست لەم لێکۆڵینەوە لێکۆڵینەوە لەسەر کاریگەرییەکانی جەنگ بەزمانی کوردی ئەگەر هەبن ئەوە زۆر کەمن .لەم بوارەشدا بایەخ بە بارودۆخی منداڵ نەدراوە و هیچ لێکۆڵینەوەیەکی لەم بابەتەش لەسەر منداڵی کۆرپە نەکراوە .لەبەر هەمان هۆکار و لەبەر گرنگیی منداڵی کۆرپە پێمان باش بوو ئێمە لە بواری پسپۆری خۆماندا بە الیەنی کەمەوە لە کوردستان بۆ یەکەمین جار لەم بابەتە بکۆڵینەوە و تیشک بخەینە سەر الیەنە شاراوەکانی ژیانی منداڵی کۆرپە .دەبێ ئەوەش یاداشت بکەم کە ئەمەی لێرەدا دەیخوێننەوە قۆناغی یەکەمی لێکۆڵینەوەکەیە .بەشێوەیەکی دیکە لە قۆناغی داهاتوودا لەالیەک زیاتر لەو بابەتانە ورد دەبینەوە کە لێرەدا خراونەتەروو ،لەالیەکی تریشەوە لە هەندێ الیەنی دیکەش ورد دەبینەوە کە لێرەدا باس نەکراوون .دوا سەرنجمان لەم بوارەدا ئەوەیە ئێمە تەنها باسی ئەو کۆرپانە دەکەین کە لە ناوچەکانی جەنگدا دەژین 155ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
(گۆڕەپانی جەنگ ،ئۆردوگاکان ،سەر چیاکان ...هتد). گریمانەکان ئایا منداڵی کۆرپە ئاگای لە هیچ نییە و لە ڕوانگەی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانەوەگۆشەگیرە؟ بە چ شێوەیەک و لە چ تەمەنێکدا منداڵی کۆرپە پەیوەندی لەگەڵ دەوروبەرەکەیدا دەکات؟ جەنگ چ کاریگەرییەکی بەسەر گەشەسەندنی کۆرپەکانەوە هەیە؟. ئەو پرۆسانە چین کە پێویستیان بە دۆخێکی دژە جەنگە و منداڵی کۆرپە لە کاتیگەشەکردنی ئاساییدا پیایاندا تێپەر دەبێ؟ مێتود شرۆڤەکردنی دەق رەهەندی تیۆری زۆر تیۆری دەروونناسی هەیە کە شایەنی ئەوەن مرۆڤ پشتیان پێ ببەستێت چونکە هەموویان پەیوەندییەکی زۆر ڕاستەخۆیان بە گەشەسەندنی منداڵ و داهاتووی منداڵەوە هەیە. یەکەم :تیۆری پێداویستییەکانی ( ، Maslo) A Theory of Human Motivationکە بە هەرەمی پێداویستییەکان یا هەرەمی ماسلۆ -ش ناودەبرێ. دووەم :تیۆری دەروونشیکاری ( Freud) Psychoanalytic Theoryکە زیاتر کار لەسەر سەرنجدانی چاالکییەکانی منداڵی کۆرپە دەکات بۆ نموونە؛ گرتن ،مژین ،ڕۆشتن و پێ گرتن، ناسینەوەی دەموچاوەکان...هتد. سێیەم :تیۆری مەعریفیی ) Cognitive Theory (Piaget،Vygotskyکە باس لە جیهانبینی و گەشەسەندنی مەعریفی مندااڵن دەکات. چوارەم :تیۆری دەروونناسی گەشەکردن Theory of Developmental psychologyکە زیاتر باس لە تاقیکردنەوە کلینیکییەکان دەکات و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی کۆرپە تۆمار دەکات. پێنجەم :تیۆری پەیوەستبوون )Attachment Theory (Bowlby، Meyer شەشەم :سییەکان و چلەکاندا لە ئەمریکا گروپێکی نوێی دەروونناسەکان پەیدا بوون کە زۆریان سەر بە قوتابخانەی دەروونشیکاری بوون ،بایەخی گەورەیان بە کاریگەری پەیوەندیی نێوان مرۆڤەکان ( )Interpersonalیا پەیوەندی نێوان منداڵ و دەوروپشتەکەی دەدا و بەدوای کاریگەرییانی ئەو پەیوەندییانەدا دەگەران کە لەسەر گەشەسەندنی منداڵ دایدەنێ .بەشێوەیەکی دیکە ئەم تیۆرییە بایەخێکی گەورە بەو پەیوەندییانە دەدات کە مندال لە قۆناغی کۆرپەییدا لەگەڵ مرۆڤەکانی دەوروپشتی دروستی دەکات ،چونکە ئەندامە کاراکانی ئەم تیۆرییە پێیان وایە جۆرێ ئەو پەیوەندییانە ( )Interpersonal Theoryکاریگەری گەورەی بەسەر قەیرانە دەروونییەکانەوە هەیە .ئەم تیۆرییە گوزارش لە ڕوانگەی قوتابخانەیەک دەکات بە هەمان 156ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ناوەوە ( )Interpersonal Schoolکە لێکۆڵینەوە لەسەر پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان دەکرد و لە پراکتیکیشدا ئەوان هەردوو تیۆری دەروونشیکاری و دەروونناسیی گەشەکردنیان بەیەکەوە گرێ دەدا بۆ ئەوەی بتوانن گەشەکردنەکانی مندااڵنی کۆرپە باشتر بسەلمێنن. لە ناوە دیارەکانی ئەم قوتابخانەیە ,Meyer Sullivanهەروەها فرۆیدییە نوێکانی وەک ...،Fromm ,Fromm – Reichmann,. Hornyهتد .لەم 30ساڵی دواییدا Sternبە لێکۆڵینەوەکانی جیهانی سەرسام کرد. ئێمە لەم لێکۆڵینەوەیەدا زیاتر پشت بە دوا سێ تیۆری دەبەستین بەاڵم پێداگیری سەرەکیمان لەسەر دوا تیۆری دەبێ. تیۆرییەکانی ئەم قوتابخانەیە باس لە کۆمەڵێک پرۆسەی گەشەسەندنی منداڵی کۆرپە دەکەن کە جەنگ کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆی بەسەریانەوە هەیە .کەی منداڵی کۆرپە هەست بە خۆی دەکات وەک سوبێکت و ئۆبێکتێکیش بە ئاگا دێتەوە؟ کەی دەتوانێ ئەوانی دیکە وەکو ئۆبێکتێک ببینێ؟ دایک و ڕۆڵی یارییەکانی دایک ،پێکەنینی دایک ،برۆبەرزکردنەوەی، سەر ڕاوەشان و جواڵنەوەکانی دایک چ ڕۆڵێک لەو پرۆسانەدا دەبیننن؟ ئایا منداڵی کۆرپە لە ڕۆژی یەکەمەوە دەتوانێ بە ئا یا نا وەاڵم بداتەوە؟ ئایا دایک دەتوانێ ئەو کردارانەی بۆ کۆرپەکەی پێویستن لەکاتی نائاسایی جەنگدا ئەنجام بدات؟ بەکارهێنانی سیمبۆل ،ئایا الساییکردنەوەکانی منداڵی کۆرپە ،ئەو کردانەی منداڵ لە کاتی پشودا دەیکات ،کاسایەتی منداڵی کۆرپە ...هتد ،هەموو ئەمانە لە کاتی جەنگ و شەڕدا بە ئاسایی بەرێوە دەچن؟ ئەمانە بەشێکن لەو گرفتانەی لەم لێکۆڵینەوەیەدا شرۆڤەیان دەکەین. جەنگ و پاشماوەکانی جەنک شەڕ و جەنگ ئەو بارودۆخە ناهەموارەی کە دەبێتە هۆی مردن و کوشتن،هەموو جۆرەکانی توندوتیژی ،هەموو جۆرەکانی دەستدرێژی ،لەدەستدانی کەسە نزیکەکان و دوورەکان، لێکترازانی خێزانەکان ،گەشەکردنی نائاسایی ،برینداری و لەدەستدانی ئەندامەکانی جەستە، شێتی ،نەخۆشی دەروونی ،تراوما ،دەنگی بەرزی فڕۆکە و تۆپ و تەقە ،تێکەڵبوون بە کاسانی نامۆ ،نیشتەجێبوون لەناو ئۆردوگا و ژوورە تەنگەکان ،کۆبوونەوە و خەوتن و ژیان بەسەربردن لەسەر شەقام و ناو کۆاڵن و بندیوارەکان ،ڕاکردن بە دوای خوردن و خواردنەوە و پەناگەیەیەکی ئارام...هتد .لە مێژووی کورد دا چەندین شەڕ و جەنگ و کارەسات ڕوویانداوە کە بوونەتە هۆی دەرکەوتنی ئەو پاشماوانەی سەرەوە ،بۆ نموونە ئەنفاڵ ،هەڵەبجە ،ئاوارەبوونی یەزیدییەکان و کۆبانییەکان ،جەنگی داعش ،جەنگی کوەیت ،جەنگی عیراق -ئێران ،جەنگە بەردەوامەکانی ناو کوردستانی گەورە...هتد.
157ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
تواناکانی منداڵی کۆرپە هەندێك لە توانا گرینگەکانی منداڵی کۆرپە لە تەمەنە جیاوازەکاندا: یەک ڕۆژ :منداڵی کۆرپە لە دوای 40خولەکەوە دەتوانێ بە دەوروبەرەکەیەوە بکات (.)Hwang 2-3ڕۆژ :توانای الساییکردنەوەی دەموچاوی مرۆڤی هەیە .هەروەها دەتوانێ زەردەخەنە و ڕووگرژی لەیەک جودا بکاتەوە و الساییان بکاتەوە ( .)Sternئەو موسیک ،گۆرانی ،چیرۆک و حەکایەتانە دەناسێتەوە کە لە ناو سکی دایکی گوێبیستیان بووە (.)de Casper & Spence 1-8هەفتە :توانای ئەوەی هەیە بە دوای فاکتەرە وروژێنەرەکانی تەنە جواڵوەکاندا بگەرێت ( .)Haithهەروەها بە دوای ئەندازەکان بگەرێ ( .)Kesen، Karmen، Hoffmanدەبێتە خاوەنی چاوەروانی ،واتە دەتوانێ چاوەروانیی لە بەرامبەرەکەی هەبێ کاتێ لەسەر شتێک ڕایهێنابێ (.)Granchrow & Steiner 2-3هەفتە :توانای ئەوەی هەیە پەیوەندی نێوان دوو هەست بەیەکەوە گرێ بدات و زانیارییەکان لە هەستێکەوە بۆ هەستێکی دیکە بگوازێتەوە ،بۆ نموونە لەنێوان هەستی بۆنکردن و بینیندا ...،هتد ( .),Rijt & Plooij, Bbortonsهەروەها گریان و هاواری خۆی لە گریان و هاواری کۆرپەکانی دیکە جیا دەکاتەوە (.)Dondi 6-8هەفتە :زیاتر لەو دەموچاوانە ورد دەبێتەوە کە دەچوڵێنەوە بە بەراورد لەگەڵ ئەوانەی ناجوڵێنەوە .),Done( .بەشێوەیەکی دیکە زیاتر لە دەموچاوی مرۆڤ ورد دەبێتەوە و بە دوای ئەو شتانەدا دەگەڕێ کە دەجوڵێنەوە ،بە مانایەکی دی لەو دەموچاوانە ورد دەبێتەوە کە قسە دەکەن (.)Haith تا 8هەفتە :تا ئەم تەمەنە منداڵی کۆرپە تەنها تەماشای فۆرمی دەرەوەی ئۆبێکتەکانی بەردەستی دەکات ( .)Leach, Ciccotti، Haithدوای دوو مانگ سەرنجی دیوی ناوەوەی ئۆبێکتەکان دەدات (ریزپەر دەموچاوی مرۆڤ). دوای 8هەفتە :بە دوای فۆرمدا دەگەرێت ( .)Bronson, Sternلەسەرەتاوە هەست بە خۆشی ،پێکەنین و خەم و سەرسوڕمان دەکات ()Izard 4,5مانگ :ناوی خۆی دەناسێتەوە (.)Ciccotti 3-6مانگ :توانای ئەوەی دەبێت ئەو تێگەیشتنەی لەبارەی شتەکانەوە هەیەتی لە نێوان هەستەکانیدا جێگۆرگێیان پێبکات ( .)Amodal Perception) (Sternبە هەمان شێوە دەتوانێت جیاوازی بکات لە نێوان جواڵنەوەی لێوەکان و ئەو دەنگانەی دەری دەکەن (.)Kohl بەشێوەیەکی دیکە دەزانێ کام لێوە کام دەنگەی لێوە دەردەچێ کاتێ ژمارەیەک دەم (لێو) لە بەردەمیدا دەنگ یا وشەی جیاواز بڵێن .هەروەها ( 3,5مانگ) توانای بەسەر ئەوەشدا دەشکێ کە شتەکانی بەردەستی لە شوێنێکی شیاو دابنێ (.)Hespos & Baillargeon 2-8مانگ :توانای ئەوەی هەیە وێنەی دەموچاوێکی بیر بکەوێتەوە کە پێش هەفتەیەک بۆ تاقە جارێک و بۆ ماوەی کەمتر لە خولەکێک بینیویەتی ( .)Hwang,Faganتوانای (8 مانگ) جیاکردنەوەی ڕوخسارە خەماوییەکان و دڵخۆشەکانی لە یەکتر هەیە (،)Nawrot 158ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بەهەمان شێوەش توانای جیاکردنەوەی موسیکی خەمبار و دڵخۆشکەری لەیەک هەیە و ئەوەی دووەمیانی پێخۆشترە (.)Soken, Pick 6مانگ :هەست بە ترس دەکات و دەتوانێت نیگەرانییەکانی خۆی دەربڕێ و دواتریش هەست بە شەرم دەکات...هتد .دەتوانێ جیاوازی لە نێوان وشەی (دایە) و (بابە) دا بکات .هەروەها دەزانێ (دەست) و (پێ) ی خۆی کامانەن. منداڵی کۆرپە توانای زۆر سەیری لە زوربەی الیەنەکاندا هەیە و ئەمانەش لە بواری بیرکردنەوە، بینین ،گویگرتن ،تامکردن...هتد بەروونی دیارن .ئێمە لە شوێنی خۆیدا ئاماژەیان پێدەکەین. پرۆسەکان مرۆڤی گەورە دەتوانێ لە ڕێگەی خوێندنەوە و لێکٶڵینەوەوە بابەتەکان تاقیبکاتەوە و هەڵسەنگاندنیان بۆ بکات .منداڵیش دەتوانێ ئەو کارە لە ڕێگەی پرسیارەوە بکات .بەالم منداڵی کۆرپە ئەو کارە لە ڕێگەی نیگاکردن و چاوتروکاندن و ...هتد ،دەکات (.)Kagan منداڵ وەک گەورە ،لەرۆژی یەکەمی لە دایکبوونەوە پێویستی بە جۆرێک لە دیالۆگ هەیە بۆ ئەوەی پێداویستییەکانی خۆی دابین بکات بۆ نموونە متمانەبوون و دڵنیایی و سەقامگیری ...هتد .پەیوەستبوونی ڕاستەوخۆی منداڵ بە دایکەوە لە دوای لە دایکبوونیەوە بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی و ڕاستەوخۆ (لەشێوەی پەیوەندی جەستەیی و نیگا و سۆز) ،ئەوەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە کە بەر لە لەدایکبوونیش بەشێکی ئەو پەیوەندییانە بەشێوەیەک لە شێوەکان هەبوون .زۆرێک سەرنجی ئەوەیان داوە لە کاتی جیاکردنەوەی منداڵی کۆرپە لە دایک، ڕاستەوخۆ دوای ساتی یەکەمی لە دایکبوون ،زۆرێک لە کۆرپەکان کۆششی تەوای خۆیان دەکەن بۆ ئەوەی ئەو جیابوونەوەیە نەبێتە فاکت .ئەو کۆششە لە شێوەی خۆهەڵواسینی توند بە سنگ ،پرچ،پەنجەکان و تەنانەت لێو و لوتی دایکەوە دەردەکەون .منداڵی کۆرپە هەموو شتێک دەکات بۆ ئەوەی لەو متمانەیە دانەبڕێ کە تا ئەو ساتە دایکەکە بۆی دابین کردبوو یا پێی دابوو. بۆ ئەوەی دایک بتوانێت بەشێوەیەکی ئاسایی یا باش وەاڵمی پێداویستییەکانی کۆرپەکەی بداتەوە دەبێ لە بارودۆخێکی ئاسایی و ئارامدا بێت چونکە زوربەی وەالمدانەوەکان بریتیین لە گاڵتەکردن ،پێکەنین ،الساییکردنەوەی جواڵنەوەکانی کۆرپە ،یاریکردن بە تروکاندنی چاو، جواڵنەوەی برژانگ و پێڵوەکانی چاو ،بەرزکردنەوە و نزمکردنەوەی برۆکان ،گۆرانی چڕین، وتنەوەی وشەکان بە ئاوازەوە...هتد .هەموو ئامانە پێویستیان بە کەشێکی ئارام و ئاسایی هەیە .بە پێچەوانەشەوە هیچ دایکێک ناتوانێت لە کاتی خەمباری ،کۆستکەوتن ،تراژیدیا،ئەنفال، کۆمەڵکوژی ،دەستدرێژی سێکسی،شەڕ و جەنک...هتد بۆ کۆرپەکەی سەما بکات ،گۆرانی بڵێ و بە ئاوازەوە وەاڵم بداتەوە یا ...هتد.
159ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هەماهەنگی دەروونی ئەم چەمکە بە مانای ئەو هامەهەنگییە دەروونییە هاوسەنگە دێت کە لە کاتی پرۆسەی دابەشکردنی هەستێکی دیاریکراو لەگەڵ یەکێکی دیکەدا بەرجەستە دەبێت .بەشێوەیەکی دیکە هەماهەنگی نێوان دایک و کۆرپە لە ڕێگەی نزیکبوونەوەی هارمۆنیانە لەیەک لە کاتی دابەشکردنی هەستی خۆشی ،ترس ،سۆز ،ئارامی یا نائارامی...هتد لەنێوان هەردووکیاندا. بەشێوەیەکی دیکە دابەشکردنی ئەزموون و هەست و سۆز...هتد لەنێوان سوبێکتەکاندا ( ، )intersubjectiveسەنگی مەحەکە لەم پرۆسەیەدا .ئەم پەیوەندی گۆرینەوەی نێوان سوبێکتەکان باس لەوە دەکات چۆن دوو سوبێکت (دایک و کۆرپە) بیرورا و هەستەکانی خۆیان ئاڵوگۆڕ دەکەن و چۆن تەماشای یەکتر دەکەن .لە قۆناغی سەرەتادا منداڵی کۆرپە لە ئۆبێکت تێناگات بۆیە ئۆبێکت ڕۆڵی سەرەکی نابینێت . کاتێک منداڵی کۆرپە دەست بۆ ئۆبێکتێک (بۆ نموونە تۆپێک یا ملوانکەیەک) دەبات و دەستی نایگاتێ ،دایکەکە پێی دەڵێ دەی (یا ئافەرین یا تەنها ئا) .کاتێ کۆرپەکە زیاتر دەستی بۆ دەبات و لێی نزیک دەبێتەوە ،دایکەکە پێی دەڵێ دەی دەی .کاتێک نزیکتر دەبێتەوە پێی دەڵێ دەی دەی دەی ،تا دواجار خەریکە دەستی بیگاتێ ،پێی دەڵێ دەی دەی دی دەی دەی ...هتد یا لەو کاتەدا کە دەستی دەیگاتێ دەڵێ دەی .بەواتایەکی دیکە تا دەستی لە ئۆبێکتەکە نزیکتر بێتەوە دایکەکە ژمارەی (دەی) ەکان زیاتر دەکات .بەشێوەیەکی دیکە ژمارەی ئەو وشەیەی دایک پەیوەندییەکی پلەیی بە ئەو دوورییەوە هەیە کە لەنێوان دەستی کۆرپەکە و ئۆبێکتەکەدا هەیە .ئەم هارمۆنی بوونە یەکێکە لەو مەرجانەی دەبێ هەبێ بۆ ئەوەی حاڵەتێکی دیاریکراو بە Attunementبژمێردرێ .نموونەیەکی دیکە ئەوەیە کاتێک منداڵێکی کۆرپە کەوچکێک بە ڕیتمێکی دیاریکراو بەسەر قاپەکەی یا مێزەکەی بەردەمیدا دەکێشێت، دایکەکە بە هەمان ڕیتم وەاڵمی دەداتەوە .وەاڵمی دایکەکە دەشێ قسە بێت ،بەاڵم دەشێ جواڵنەوە بێت ،بۆ نموونە جواڵنەوەی دەست یا سەر لەقاندن ،بەاڵم هەماهەنگی نێوان ڕیتم، خێرایی ،توندیی...،هتد هەردوو کرادارەکە دەبێ وەکو یەک بن یا هەماهەنگ بن . پێم خوشە خوێنەر سەرنجی دوو چرکەسات بدات ،یەکەم :هەندێ جار کۆرپەکە دەستی تەواو نزیک دەبێتەوە و پێمان وایە تەواو ئۆبێکتەکەی بەدەستەوە گرت بەاڵم لەبەر جوڵەی ئۆبێکتەکە یا خۆی ،ئۆببێکتەکەی لە دەست دەردەچێ .لەم چرکەساتەدا دایک دایک کە پێی وایە تازە تەواو ئۆبێکتەکەی بەدەستەوە گرت دەڵێ (د یا دە) واتە پیتی یەکەم یا یەکەم و دووەمی وشەی (دەی) دەڵێ ،بەاڵم لە چرکەساتی دووەمدا کاتێک دەبینێ لەدەستی دەرچوو وشەکە تەواو ناکات و تەنانەت دەنگ و سیماکانی دەموچاویشی دەگۆڕێن .منداڵی کۆرپەش زۆر زیرەکانە ئەم جۆرە هەماهەنگییە دەخوێنێتەوە و لێی تێدەگات. الیەنێکی دیکەی ئەو پرۆسەی هەماهەنگییە دەروونییە پەیوەندی بە خێرایی دەست جواڵنەوەکە و خێرایی وتنەوەی وشەکانی دایکەکەوە هەیە (دەی ،لەم نموونەیەدا یا هەر وشەیەکی دیکە لە نموونەکانی دیکەدا) .ئەگەر جواڵنەوەی دەستەکە خاو بێت دەبێ وتنەوەی وشەکەش خاو Atunement
160ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بیت و پێچەوانەکەشی دروستە .بێگومان ئەو حاڵەتانەش زۆرن کە پرۆسەکان بەو شیوەیەی سەرەوە بەرێوە ناچن،بەاڵم ئەو حاڵەتانە ناچنە خانەی هەماهەنگی دەروونییەووە. وردەکاری هەماهەنگیی دەروونی Sternدوای کۆمەڵێک لێکۆڵینەوەی کلینیکی لەسەر پەیوەندی نێوان هەردوو سوبێکتی دایک و کۆرپە لەگەڵ دروونناسە ئەمریکاییەکاندا لە حەفتاکاندا ،ئەوەی ڕوون کردەوە کە بۆ بەرجەستە بوونی ئەو پەیوەندییانە لە نێوان دایک و کۆرپەدا دەبێ سێ پرۆسەی هاوپەیوەند بەرجەستە ببن (:)1991,Stern یەکەم :دەبێ دایک توانای خوێندنەوەی ڕەفتارەو سیماکانی کۆرپەکەی هەبێ. دووەم :لە بەرامبەر ڕەفتاری کۆرپەکەدا ،دایک دەبێ ڕەفتارێک بنوێنێت بەالم نابێ دەقاودەق الساییکردنەوەیەکی ڕووتی ڕەفتاری کۆرپەکەی بێت. سێیەم( :رەفتاری دایکەکە دەبێ بەشێوەیەک بێت کە) کۆرپەکە دەبێ بتوانێت دەم و چاوی دایکی بخوێنێتەوە ،واتە لە سیما و ڕەفتارەی دایکی تێبگات. لەهەموو نموونەکاندا لەبەر زمان نەگرتنی منداڵی کۆرپە ،هەردووکیان لە ڕێگەی سیماکانی دەموچاویانەوە پەیوەندی لەگەڵ یەکتردا دەبەستن و دیالۆگی خۆیان دەکەن .لەحاڵەتی ئاساییدا خوێندنەوەی دەموچاوەکان بەنیسبەت هەردووکیانەوە کارێکی ئاسان نییە ،بەاڵم لە حاڵەتی شەر و ناخۆشیدا هێندەی دیکە سەخت دەبێت و بواری بە هەڵە تێگەیشتن بۆ هەردوو ال دەبێتە ڕاستییەکی حاشا هەڵنەگر Anna Frued .لە شەستەکاندا ئەوەی ڕوون کردەوە کە زۆر حاڵەت و نەخۆشی هەیە لە دایکەوە بۆ کۆرپە دەگوازرێتەوە (بۆ نموونە خەمۆکی) .بەدەر لەمە ،لە کاتی هەماهەنگی دەروونیدا ،کاتێک منداڵێکی کۆرپە ئاماژەیەک لە ڕێگەی ئەندامەکانی لەشەوە بۆ دایک دەکات دەبێ دایک بەئاماژەیەکی گونجاو وەاڵم بداتەوە ،بەاڵم حاڵەتی شەڕ و تراومادا بواری ئاماژە هەڵەکان زیاتر دەکات ،بۆ نموونە کاتێ کۆرپەیەکی چەند ڕۆژە یا چەند هەفتەیە زەردەخەنەیەک بۆ دایکی دەکات ،وەک وەاڵمدانەوەیەک ،پێویستە دایکەکەش بە زەردەخەنەیەک وەاڵم بداتەوە (کە دەقاودەق نابێ لەوەی ئەو بچێت) ،بەالم لە حاڵەتی جەنگدا دایکەکان بە ئاستەم دەتوانن زەردەخەنە بخەنە سەر لێوەکانیان و بەیت و بالۆرە بۆ کۆرپەکانیان بڵێنەوە .خاڵێکی دیکەش کە پەیوەندی بە سوبێکتگەراییەوە هەیە ،بەڕای Mthanderئەو پرۆسەیە بەشێوەیەکی هەرەمەکی دێتە ئاراوە ( .)2005 ,Sternبەشێوەیەکی دیکە دایک و کۆرپە ناتوانن گۆڕینەوەی ئەزموون و زانیارییەکان لە نێوان خۆیاندا لە کاتی جەنگدا ڕابگرن بۆ ئەوەی لە کاتی ئاشتیدا بەرقەراری بکەنەوە . خاڵێکی تریش هەیە کە پەیوەندی بە هەموو کۆمەڵگای کورەدستانییەوە هەیە ئەویش ئەوەیە، ئێمە هەمیشە پیمان وایە منداڵی کۆرپە لە هیچ تێناگات و سەرنجی هیچیش نادات ،بۆیە هەرچ شتێ لە بەردەمیدا بکەین یا بەهەر فۆرمێک ئەو کردارە بەرجەستە بکەین یا نەیکەین ،ئەوە زۆر گرینگ نییە .ئەمیش لەالیەک دەبێتە هۆی ئەوەی هەندێ لە وەاڵمدانەوەکان (کە بۆ منداڵ 161ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
گرینگن) پشتگوێ بخەین و لەالیەکی دیکەشەوە ئەم تێڕوانینە زیان بە سوبێکتگەرایی نێوان دایک و کۆرپە دەگەیەنێ. هاوپەیوەند بە بەربەستەکانی ژیانی ئاوارەیی و جەنگەوە دەبی ئەوە یاداشت بکەم کە بۆ ئەوەی منداڵی کۆرپە بتوانێ بزەی لێو ،نیگای چاو ،چاوتروکاندن ..هتد بەمەبەستی پەیوەندی گرتن یا وەاڵمدانەوە ،بە کار بینێ ،هەندێ جار پێویستی بە ڕوو (سەر) وەرگێڕان بۆ الی کەسی دووەم هەیە .بەاڵم منداڵی کۆرپە لە مانگەکانی سەرەتادا کۆنترۆڵی بەسەر سەری خۆیدا نییە و ناتوانێ بە ئارەزووی خۆی وەریگێڕێ ( .)2011 Sternبۆیە پێویستی بە پاڵخستن لەسەر پشت هەیە .تەنها ئەو کات دەتوانێ سەری بە ئارەزووی خۆی (بە ڕاست و چەپدا) وەرگێڕێ. ئەم ڕوو وەرگێڕانە لە دۆخی جەنگدا بەالیەنی کەمەوە دوو دەرکەوتەی هەیە .یەکێکیان ئەوەیە بەشێک لە خێزانەکان بەتایبەت لە سەرەتای جەنگدا بۆ دەربازبوون لە بازنەی جەنگ چەندین ڕۆژ و شەو ڕێدەکەن ،ئەمەش دەرەفەتی ئەوە لە منداڵی کۆرپە زەوت دەکات کە بتوانێ ڕووی خۆی وەرگێڕێ و پەیوەندییەکان بەرقەرار بکات .دووەمیشیان ئەوەیە ئەم حاڵەتە بەشێوەیەکی گشتی (بارودۆخی فسیۆلۆجی) کار دەکاتە سەر ڕێکخستنی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی منداڵی کۆرپە ( ،)2003 , Freudچونکە کاریگەری لەسەر ناخی بەجێ دێڵێ. لە الیەکی دیکەوە منداڵی کۆرپە دەتوانێ حەز و ئارەزووی خۆی بەرامبەر بە ئۆبێکتێک یا سوبێکتێک لە ڕێگەی تەماشاکردنەوە دەربڕێ .)Fantz, Stern,) Fraibergلە تاقیکردنەوەیەکی کلینیکیدا ( )1991 Sternکۆمەڵێك وێنە پیشانی کۆمەڵێ منداڵی زۆر کۆرپە دەدرێن و سەرنج دەدرێ ئەو وێنانەی زیاتر حەز بە بینینی دەکەن (بۆ نموونە دایک، مەمکەمژە) ماوەیەکی زۆرتر تەماشای دەکەن .کەواتە نەبوونی جێگا و ڕێگای پێویست بۆ پاڵخستنی کۆرپە لەکاتی جەنگ و ژیانی ئاوارەیی ئۆردەگاکاندا بۆ منداڵ نارەحەتی دروست دەکات و دەبێتە بەربەست لە پەیوەندی گرتن یا وەاڵمدانەوە و پرسیارکردنی منداڵی کۆرپە. لەو نموونەیەدا کە منداڵی کۆرپە نەیتوانی (سەر) ی وەرگێڕێ ،مانای وایە ئەو نەیتوانیوە ئەو پەیامە بە دایکی بگەیەنێ کە ئەو حەزی لەو شتە دیاریکراوەیە ،ئەمەش ناڕەحەتی بۆ منداڵی کۆرپە دروست دەکات. تایبەتمەندیی هەماهەنگیی دەروونی لەبەر ڕۆشنایی تاقیکردنەوە کلکینییەکاندا Sternباسی شەش تایبەتمەندییەتی هەماهەنگی دەروونی دەکات و بە نموونە شییان دەکاتەوە و لە یاری و الساییکردنەوە و بەیت و بالۆرەی دایکان جیایان دەکاتەوە .لێرەدا ئێمە پێویستمان بە خستنەرووی وردی ئەو تایبەتمەندییانە نییە ،بەڵکو بە کورتی هەندێکیان دەخەینەروو. دەبێ ماوەی کردار یا ڕەفتاری دایک و کۆرپە یەکسان بن .بەشێوەیەکی دیکە نابێ منداڵەکە 162ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
30چرکە جواڵنەوەیەک بکات و دایکەکە بە دوو چرکە وەاڵم بداتەوە .تایبەتمەندییەتییەکی دیکە دەبێ هەردوو کردارەکە یەک ڕیتمیان هەبێ .لەالیەکی دیکەوە کاتێ منداڵێکی 9مانگە شەقشەقەکەی دەستی ڕادەوەشێنێ (بە شێوەیەکی ستونی) ،دایکەکە سەری بەهەمان شێوە (بۆ خوارەوە و سەرەوە) ڕادەوەشێنێ .لێرەدا جواڵنەوەکان هەمان لێدان و نەبرە و جواڵنەوەی ئەستونیان هەیە .لە زۆرێک لە یارییەکانی نێوان دایک کۆرپە هاماهەنگیی دەروونی بەرجەستە دەبێ و مرۆڤ دەتوانی بە ئاسانی تایبەتمەندییەکانی ئەو هەماهەنگییە دەستنیشان بکات .نموونە:یاری ((هاتم هاتم)) ،نموونەی (دەی دەی دەی) کە لە سەرەتای ئەم باسەدا خستمانەروو ،چاوشارکی ،تا ڕادەیەک گۆرانی کەروێشک النە و النە...هتد. درکپێکردنی هەستەکان کۆمەڵێ تایبەتمەندێتی دیکە هەیە کە منداڵی کۆرپە هەستی پێدەکات ،لەژێر چەمکی درکپێکردنی هەستەکان یا ( )Amodal Perceptionکۆدەبێتەوە .بۆ ئەوەی ئەم تایبەتمەندێتیە بەشێوەیەکی پۆتانسیال بەرجەستە ببێ ،منداڵی کۆرپە پێویستیی بە کەشێکی ئارام و گونجاو هەیە بۆ ئەوەی لەسەر ڕیتمێکی ئۆرگانیزەکراوی ژیان بەردەوام بێت ،بۆ نموونە دابینکردنی ماوەی پێویست بۆ خەوتنێکی ئۆرگانیزەکراوی ڕێکوپێک کە بە ڕیتمێکی هاوسەنگ بەڕێوە بچێت ،هەروەها بوونی جێگا و ڕێگای پێویست و ئارام بۆ حەسانەوە ,دوور لەو دەنگە بەرزانەی (تۆپ و فڕۆکەی بەردەوام) کە ئارامی منداڵی کۆرپە تێکدەدات( ,بەتایبەت دوای شەش مانگی کە منداڵی کۆرپە دەست بە ترس دەکات)...هتد ..کۆرپە پێویستی بەو کەشە ئارامەشە کە ڕێگا بۆ خەوێکی چاالک (چاالکبوونی نائەکتیڤ) خۆش دەکات. ئەم چەمکە ( )Amodal Perceptionباس لە پرۆسەی درکپێکردنی (پێرسێپشن) پێنج هەستەکەی مرۆڤ دەکات و گوزارش لە توانایەکی زگماکی ئەو هەستانە دەکات بۆ وەرگرتنی زانیاری .هەروەها باس لەوە دەکات چۆن هەستە جیاوازەکان ،هەر یەک لە ڕوانگەی خۆیەوە، هەمان ڕووداو دەبینن .هەروەها باسی گواستنەوەی ئەو زانیارییە درکپێکراوانە لە هەستێکەوە بۆ هەستێکی دیکە دەکات ،جونگە منداڵی کۆرپە لە تەمەنی چەند ڕۆژییەوە ئەو توانایەی هەیە .هاوپەیوەند بەم تاقیکردنەوە کلینیکییەی خوارەوە ئێمە لە شوێنێکی دیکەدا ئەوەمان خستەڕوو کە منداڵی کۆرپە دەتوانێ چاوەکان ،برۆکان ،لێوەکان بۆ وەاڵمدانەوە یا پێدانی پەیامێک بەکار بێنێ .هەروەها ئەوەشمان خستەروو کە منداڵی کۆرپە لە سەرەتادا ناتوانی سەری خۆی کۆنترۆڵی بکا ،ئەمەش دەبێتە ڕێگر لەبەردەم پەیامەکاندا ،بۆیە پەنا بۆ پرۆسەی (درکپێکردنی هەستەکان) دەبات. لە دوو تاقیکردنەوەیەکی کلینیکیدا ( )1991 ,Sternکە باس لە گواستنەوەی زانیارییەکان دەکات لە هەستی بۆنکردنەوە بۆ هەستی بینین ،هەندێ کۆرپەیان لەسەر پشت ڕاخست کە تەمەنیان تەنها 3ڕۆژ بوو .لەالی ڕاست و چەپی هەر منداڵێ دوو سەرمەمک یا سەرپۆشی مەمکیان دانا (سەرپۆشی مەمک پارچەیەک قوماشی بە زۆری لۆکەییە کە ژنانی شیردەر دوای Amodal Perception
163ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
شیردان لەسەر مەمکیان دایدەنێن بۆ ئەوەی شیرەکە کراسەکەیان تەڕ نەکات) ،یەکێکیان هی دایکی خۆی بوو ،ئەویدیشیان هی ژنە شیردەرێکی دیکە بوو .کۆرپەکان لە هەموو جارەکاندا سەریان بەو الیەدا وەردەگێڕا کە سەرپۆشی مەمکی دایکیانی لێ دانرابوو ،ئیدی لەهەر الیەک بوایە. لە تاقیکردنەوەیەکی کلینیکی دیکەدا کە باس لە گواستنەوەی زانیارییە درکپێکراوەکان دەکات لە هەستی هەستکردنەوە بۆ هەستی بینین ،دوو جۆر مەمکەمژە بۆ تاقیکردنەوەکە ئامادە کرا :یەکەمیان خڕ و پان بوو ،دووەمیشیان خڕ و خاڵی گرینج گرینجی پێوە بوو .یەکێک لە مەمکەمژەکان خرایە دەمی کۆرپەکانەوە کە تەمەنیان 3ڕۆژ بوو ،بۆ ئەوەی بیمژن و هەستی پێبکەن .بەاڵم بەر لەم کارە پارچە قوماشێکیان خستە سەر چاوی هەموویان بۆ ئەوەی مەمکەمژەکان نەبینن .دوای ماوەیەک مەمکەمژەکەیان لە دەمیان دەرهێنا و لەتەنیشت ئەوی دیکەوە دانا کە کۆرپەکان نە بینیبویان و نە هەستیشیان پێکردبوو .دواتر پارچەکەیان لەسەر چاویان البرد بۆ ئەوەی تەماشای هەردووکیان بکەن .دەرئەنجام هەر منداڵەو زۆرترین کات تەماشای ئەو مەمکەمژەیەی دەکرد کە لە دەمیدا بوو. الساییکردنەوە ()Imitation منداڵی کۆرپە بەشێکی زۆری کاتەکانی بە الساییکردنەوە بەسەر دەبات کە بۆ ئەو بە ئەندازەی شۆڕشی کۆپەرنیکۆس گرینگن ( ،)1962 Piagetچونکە منداڵ بۆ الساییکردنەوەی یەکێکی دی کە هەمان شێمای ئەوی نییە یا خاوەنی هەمان ستروکتوری کارکردن نییە ،پیویستی بە پالتفۆرمێک یا ستروکتورێک هەیە کە پێی دەوترێت ئامادەگەرایی مینتاڵ (Mental .)Representationکۆی چەمکەکە بە مانای ،دووبارە دروستکردنەوە و بەرهەمهێنانەوەی شتێک کە مێشک بیری لێدەکاتەوە ،دێتەوە. ئەم چەمکە لە زانستی مەعریفیدا گوزارش لە مۆدێلێک دەکات کە بەهۆیەوە وێنەی ناوەوەی ڕووداوە دەرەکییەکان بەرهەم دەهێنرێ .بەشێوەیەکی ئاسانتر الساییکردنەوەی جیهانی دەرەوە لەسەر ئاستی مێنتاڵ کە پێویست دەکات منداڵی کۆرپە تیایدا لەسەر ئاستی مێنتاڵ ئەکتیڤ بێت ( .)1991 Sternهەندێ جاریش ئەوە ڕوو دەدات کە وێنەی ناوەوەی ڕووداوە دەرەکییەکان ناکۆکن لەگەڵ دیوی دەرەوەی ئەو ڕووداوانە .لەم حاڵەتانەدا دەروونناسەکان باس لە ( )Discrepancyدەکەن. جەنگ کاریگەری گەورەی خۆی بەسەر دروستبوون و کارکردنی ستروکتوورەکانی گەشەسەندنەوە (لە نێویانیشدا ئەوانەی پەیوەندییان بە ئامادەگەرایی مێنتاڵەوە هەیە) بەجێ دێڵێ .منداڵی کۆرپەش لە کاتێ گەشەسەندن و گەورەبوونیدا پێویستی بەبەشێک لەو ستروکتوورانە دەبێ کە لە منداڵیدا دروستی کردوون .بە تێڕوانین لە تیۆرییەکەی ماسلۆش مرۆڤ دەتوانێ وێنەیەکی باشتری هەبێت کە چۆن جەنگ کاریگەری گەورە بەسەر منداڵەوە بەجێ دێڵێ( ,Maslo .)2013 164ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
Wolfدەڵێ زوربەی خەڵک وا دەزانن کە بەشی هەرە گەورەی کاتەکانی منداڵی کۆرپە بۆ پشوودان و خەوتن و ئارامگرتن دەروات ،بەاڵم ئەوە دروست نییە .ئەو ( )1993 ,Budd چەمکێکی نوێ دەخاتە بەردەست بە ناوی چاالکبوونی نائەکتیڤ ( ) Alert Inactivityکە بەمانای وریایی و زرینگبوونی نائەکتیڤانەی منداڵ دێتەوە لە کاتی خەوتندا .بەپێی ئەم چەمکە منداڵی کۆرپە ناوە ناوە لە کاتێ پشوو و خەوتندا بە فیعلی ئەو نەخەوتووە بەڵکو دەچێتە حاڵەتێکی وریاییەوە کە تیایدا زانیاری نوێ بۆ وەاڵمدانەوەی پرسیارە هەمەجۆرەکان کۆدەکاتەوە .ئارامی و سەقامگیری بارودۆخی ژیانی منداڵی کۆرپە یەکێکە لەو مەرجانەی کە دەبێ بۆ ئەو دابین بکرێن .بەشێوەیەکی دیکە دابین نەکردنی ئەو ڕەوشە ئارامە کاریگەری لەسەر ئەو کاتانە هەیە کە منداڵی کۆرپە دەچێتە حاڵەتی وریایی نائەکتیڤانەوە. پیاژێ پێی وایە بەشێک لە الساییکردنەوەکانی منداڵی کۆرپە تەنها بۆ خۆشییە ،بەاڵم دەروونناسە هاوچەرخەکان پێیان وایە بەشێکی بۆ هەماهەنگی دەروونی بەکار دێت .بۆ ئەوەی منداڵی کۆرپە بتوانێت الساییەکی ڕاستەقینەی ڕووداوێک بکاتەوە دەبێ توانایەکی ئۆبێکتیڤانەی هەبێ .بەشێوەیەکی دیکە توانای جیاکردنەوەی ئۆبێکت و سوبێکتی لە یەکتر هەبێ ،تەنانەت ئەو ڕووداوەش کە بریارە السایی بکاتەوە .منداڵ لە تەمەنی 18مانگی بەدواوە توانای ئەم کارەی هەیە. بۆ ئەوەی منداڵ ڕووداوێکی دیاریکراو السایی بکاتەوە دەبێ ئەو ڕووداوە وەکو خۆی ببینێ لە هەمان کاتیشدا ڤێرژنێک یا مۆدێلێکی دیکە لە هەمان ڕووداو لەسەر ئاستی مێنتاڵ لەالی خۆی دروست بکات .منداڵ زوو زوو تەماشای ڕووداوەکە دەکات و لەگەڵ مۆدێلەکەی الی خۆی بەراوردی دەکات تا مۆدێلەکەی خۆی (الساییکردنەوەکە) تەواو دەکات .ڕەنگە ئەم هاتوچۆیەی منداڵ لە نێوان هەردوو مۆدێلەکەدا لەالی منداڵە گەورەکان بە چەمکێکی زۆر گرینگی پیاژێوە گرێ بدرێت کە پێجەوانەبوونە( Kagan .) 2006,Piagetپێی وایە بۆ دەستەبەرکردنی ئەم بارودۆخە دەبێ منداڵ خۆی وەکو بەدیلی ئەو مۆدێلە بزانێ کە السایی دەکاتەوە .بۆ ئەوەی ئەو کارەش بکات ،دەبێ خۆی لە هەمان ئاستی ڕووداوەکەدا دابنێت ،ئەمەش ئاستێکی بەرزی گەشەکردنە لە الی منداڵی کۆرپە (( .1991 Stern هەر بارودۆخێکی نائاسایی وەک جەنگ،ترس ،دڵەڕاوکێ،نائارامی ،ئاوارەیی،توند و تیژی، خەمۆکی بەردەوام (کە لەدایکەوە بۆ کۆرپە دەگوازرێتەوە)...هتد کار لەم هاتوجۆیەی منداڵ دەکات لەنێوان ئەو دوو مۆدێلەدا چونکە ئەو هاتوچۆیە بەر لە هەموو شتێک پێویستیی بە ئاسایش ،ئارامی ،متمانە و باوەڕبەخۆبوون هەیە کە لە کاتی جەنگدا بە قورسی دەستەبەر دەبن .نەک هەر ئەمە بەڵکو کاریگەریی لە بواری جیاواز جیاوازدا دەبێت کە بۆ من قورسە قسەیان لەسەر بکەم. هاوپەیوەند بە کاریگەرییەکانی سەر منداڵی کۆرپە ،نموونەیەکی Martin Hoffmanهەیە کە باس لە گرفتی نەبوونی تێروانینی ئۆبێکتیڤانە و تێکەڵکردنی نێوان سوبێکت و ئۆبێکت دەکات ،بەاڵم ئەو باسی هۆکارەکانی ئەو گرفتە ناکات چییە ،ئایا یەکێک لەو هۆکارانەیەی 165ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
کە ئێمە لەم نووسینەدا باسمان کردووە یا شتێکی دیکەیە .ئەو باس لە کۆرپەیەکی 13مانگ دەکات هەر کات توڕە بوایە پەنجەی دەمژی و گوێچکەی خۆی ڕادەکێشا .ڕۆژێک کە باوکی بە توڕەیی بینی یەکسەر گوێچکەی باوکی ڕاکێشا و پەنجەی خۆی مژی.1991 Stern(( . دەبێ ئەوەش یاداشت بکەم کە منداڵی کۆرپە لە تەمەنی 4هەفتەییەوە نیگای چاو و چاو تروکاندن بۆ پەیوەندییەکانی بەکار دێنێ .بۆ نموونە البردنی چاو لەسەر هەر شتێک بەر مانای حەزلێنەکردن یا ((نا)) دێتەوە .هەروەها لە تەمەنی 8هەفتەییەوە دەتوانێ فۆرمی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی خۆی دارێژێ و لە ڕێگەی تەماشاکردن ،بزەی لێوەکانەوە وەاڵمی پێویست بداتەوە ( .)2011 Sternئەو بزەیە دەکرێ وەاڵم بێت و دەشکرێ شتێکی دیکە بێت کە هاوپەیوەندە بە هەماهەنگی دەروونییەوە کە پیویستی بە بزەی دایک هەیە کە لە بارودۆخی ئاوارەیی و ناهەمواریدا دەگمەنە. بەدەر لە پێناسەکەی پیاژێ کە الساییکردنەوە بەشێک لە داهێنانی تێدایە ،لە ڕوانگەی تیۆری پەیوەندییەکانیشەوە لە الساییکردنەوەکاندا پەیوەندی نێوان سوبێکتەکان ( بۆ نموونە دایک و کۆرپە) بەرجەستە دەبێ و لە هەندێکیانیشدا هەماهەنگی دەروونی بەرجەستە دەبێ. جیاکردنەوەی هەماهەنگی دەروونی لە الساییکردنەوە و ڕەفتارە ئاساییەکانی دیکەی نێوان دایک و منداڵی کۆرپە کارێکی زۆر ئاسان نییە چونکە دەروونناسەکان پێیان وایە زۆر جار تێکەڵ بەیەک دەبن و لەیەک دەچن .بۆ جیاکردنەوەی هەماهەنگ دەروونیی لە ڕەفتارەکانی دیکە ،دەبێ مرۆڤ شارەزای خەسڵەتە تایبەتەکانی ئەو هەماهەنگە دەروونییە ببێت. یاریکردن یاریکردن ڕۆڵێکی بێهاوتای لە گەشەسەندنی هەموو مندااڵندا هەیە و هەموو جۆرە یاریکردنێکیش دەگرێتەوە ،هەر لە کەرەستە و ئامرازەکانی یاریکردنەوە ،کتێب ،دار و بەرد ،,ئاژەڵە پالسیکی و پەڕۆیینەکانەوە تا دەگاتە یاریکردن لەگەڵ ئاژەڵە زیندوو و مرۆڤەکاندا(,2007 Nilsson . )2006 Piagetمنداڵی کۆرپە شەقشەقە ،مەمکەمژە و تۆپەکەی چەند بۆ خۆشی ،ئەوەندەش بۆ پرۆسەی هەماهەنگی دەروونی و بۆ داتاشینی سیمبۆل بەکار دێنێ .ئامرازەکانی یاریکردن دواجار لە ژیانی منداڵدا دەبن بە ئۆبێکتێک کە هیچ شتێک قەرەبوویان ناکاتەوە. یاریکردن ئامرازێکی سەرکەوتووە بۆ ئەوەی منداڵ لە تراوما و کارەساتەکانی جەنگ ڕزگاری ببێ ( )1995 ,Lundequistو بۆ ئەوەی دڵنەوایی خۆی بداتەوە و هەست بە ئارامی بکات ( .) 2013 ,Rijt & Plooijبۆ ئەوەی تاڵییەکانی جەنگ و یادەوەرییە ناخۆشەکانی لە بیر بچێتەوە .یاریکردنی دایک و کۆرپە لەگەڵ یەکدی دەبێتە هۆی بەهێزکردنی پەیوەندییەکان بەشێوەیەکی جودا لەو بەهێزبوونەوەی لە کاتی شیرداندا بەرجەستە دەبێ .ئەگەر Herbert Meadیاریکردن لەگەڵ مندااڵنی گەورەدا بۆ گەشتن بە چەند ئامانجێک پیادە دەکات (بۆ نموونە پێشبڕکێ) ئەوە Sternپێی وایە گرینگی یاریکردن لەگەڵ منداڵی کۆرپەدا لەوەدایە کە هیچ ئامانجێک لە کردنیدا نییە جگە لە بەخشینەوەی دڵخۆشییەکی دووالیەنە .ئەو یارییانەی 166ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ڕۆژانە دایکەکان لەگەڵ کۆرپەکانیاندا دەیکەن ،جێپەنجەی خۆیان لەسەر کەسایەتی دایکەکان دادەنێن(.)1999,Stern یاریکردنەکانی منداڵی کۆرپە دوو جۆرن :یاریکردنی منداڵی کۆرپە لەگەڵ خۆی یا ئامرازەکانی یاریکردن ،هەروەها یاریکردن لەگەڵ دایک یا دەوروبەرەکەیدا .منداڵی کۆرپە زۆرێک لە کاتەکانی خۆی بۆ دیالۆگکردن لەگەڵ بووکەشووشە و ورچ و پشیلە و سەگەکەی و یارییەکانی دیکەیدا تەرخان دەکات .پیاژێ لە تیۆرییەکەی خۆیدا ( ، )1973 ,Piagetئەوە دەخاتەروو کە منداڵ لە ڕێگەی ئەو دیالۆگەوە چی حەز و خۆزگەی هەیە بۆ یارییەکەی (بووکەشووشەکەی) ئاشکرا دەکات و گفتوگۆیەک بەدەست دێنێ کە دەچێتە خانەی مەنەلۆجی بەکۆمەڵەوە (collective .)monologueبەم شێوەیە چ بووکەشووشە و چ یارییەکانی دیکە (واتە پەیوەندی کۆرپە و ئامرازە بێڕوحەکان) ئەو ئامرازە باشانەن کە بەهۆیانەوە دەتوانین خەمەکانی جەنگ لە دەروونی مندڵە ئاوارەکان بهێنینە دەرەوە. لە الیەکی دیکەوە یارییەکانی نێوان منداڵی کۆرپە و دایک (پەیوەندی نێوان دوو سوبێکت) کە ستێرن بە یارییە ئازادەکان ناویان دەبات ،دوو مەرجی بنەڕەتی یارییان تێدا بەرجەستە دەبێ، هەماهەنگیی دەروونی و دڵخۆشبوونی مرۆڤ Stern .لە کتێبی لەدایکبوونی دایکێک (,Stern )132.p.1999باسی پێکهاتە و ڕووداو و چوڵە و ڕستەکانی ناو ئەو یارییانە دەکات کە ((کەم و زۆر بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی دێنە کایەوە .دایک لەسەر هەماهەنگیی دەروونی بەردەوام دەبێ و دڵیشی خۆشە -ئەمەش لە ڕاستیدا مەرجێکی بنەڕەتییە – چونکە ئەگەر مرۆڤ دڵی خۆش نەبێ ناتوانێ یاری بکات .ئەمەش گوزارش لە ئاستی بنەڕەتی ئەو کردە لە ناکاو خۆڕسکانە دەکات کە لە نێوان مرۆڤەکاندا دێنە کایەوە .ئەمەش جەوهەری یاری ئازادە)). ستێرن هەموو ئەو یارییانە دەپێکێت کە لە نێوان دایک و کۆرپەدا دەکرێ ،هەموو ئەو جوڵە ،ڕستە ،وشە ،پێکەنین ،دەنگ بەرزکردنەوە و داگرتن ،تۆنی جیاواز و نەبرەی دەنگی جیاواز ...هتد دەپێکێت کە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و لەناکاو لە نێوان هەردووالدا لە کاتی یاریکردندا دێنە ئاراوە .ستێرن باسی ئەو هەماهەنییە دەروونیەش دەکات ،باسی ئەو خۆشییە لە ڕادەبەدەرەی هەردوو الش دەکات کە لە ڕێگەی ئەو یارییانەوە دروست دەبن .لەبەر ئەوەی لە دۆخی جەنگ و ئاوارەییدا ئامرازەکانی یاریکردن یا نامێنن یا زۆر کەم دەبنەوە ،بۆیە یارییە ئازادەکان دەبنە ئەڵتەرناتیڤێکی پێویست .بەاڵم بە تێڕوانین لە مەرجەکانی هەماهەنگیی دەروونی و ئەو فاکتەرە خۆڕسکانەی سەرەوەش ،زۆر ئەستە دایکەکان لە دۆخی جەنگدا بتوانن یارییە ئازادەکان بەپێی پێویست ئەنجام بدەن .لەم بارەیەوە هیچ کەس ناتوانێ لەبری دایکەکان وەاڵم بداتەوە. منداڵی کۆرپە توانای هەیە خۆی وەکو سوبێکت ببینێ و خۆی لە سوبێکتەکانی دیکەش جیا بکاتەوە و الساییشیان بکاتەوە .لێکۆڵینەوە کلینیکییەکانی قوتابخانەی (Interpersonal )Schoolئەوە دەردەخەن کە منداڵی کۆرپە لە نێوان 2-6مانگیدا هەست بە ژیانی سوبێکتانە دەکات ( .)1999 ,Sternبە هەمان شێوەش توانای مامەڵەکردنی لەگەڵ ئۆبێکتەکاندا هەیە. 167ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئامرازەکانی یاریکردن بەشێکن لەو ئۆبێکتانەی لە بواری مامەڵەکردن لەگەڵ سیمبۆلەکاندا، هاوکاری منداڵ دەکەن .سیمبۆل چەند ڕۆڵ لە ئاسودیی منداڵ و پەەرەپێدانی تواناکانیدا دەبینێ ( ،)Mead, Vygotskijئەوەندەش ڕۆڵ لەگەشەسەندنی ئەودا دەبینی ( )2010,Smidt بەتایبەت لەگەشەسەندنی سیمبۆل و دەستبەرکردنی کەسایەتییەک بۆ دیالۆگ کردن ( )1972 ,Piagetو گەشەسەندنی مەعریفی .بەشێوەیەکی گشتی منداڵ لە دوای زمان گرتنەوە ،لەرێگەی یاریکردن بە ئۆبێکتەکان فێری ئەوەش دەبێت سیمبۆل بۆ شتەکان دابتاشێ ( )1991 ,Gardnerئەمەش نیشانەی هاتنەکایەوەی جۆرێکە لە (.)meta- representation بە داڕشتنەوەیەکی دیکە منداڵ هەر کات بیەوێ دەتوانێ ئەو جیهانبینیەی پێشتر (لە بارەی سیمبۆل یا هەر شتێکی دیکەوە) لەالی دروست بووە ،زیندوو بکاتەوە ،بەاڵم ئەو جیهانبینیە خودی واقیعەکە نییە ،بەڵکو گوزارش لە ژیانکردن و مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو واقیعەدا دەکات. لە کاتێ شەڕ و جەنگدا بە زۆری هیچ جۆرە یارییەک بەردەست ناکەون و ئەوەی جێگەی سەرنجە کەمترین بایەخ بە ئامرازەکانی یاریکردن دەدرێ .لێرەدا دەتوانین دوو هۆکار یاداشت بکەین، یەکەمیان گرینگی ڕۆڵی یاریکردن لە گەشەسەندنی پرۆسە دەروونییەکان و گەشەسەندنی مەعریفیی منداڵدا هێشتا وەکو زانست لە زیهنییەتی کۆمەڵگای ئێمەدا بە پێی پێویست نەچەسپیوە .دووەمیشیان بەهۆی دابەزینی داهاتی خێزانەکان و قەیرانی ئابوری واڵت هیچ پارەیەک بۆ ئامرازەکانی یاریکردن تەرخان ناکرێت. لە کاتی کڕینی ئەو ئامرازانەشدا بیر لە ڕەنگ و فۆرمی یارییەکان ناکرێتەوە و هەڵبژاردنی هەر ڕەنگێکیش لەبەر ڕۆشنایی زانستیدا بەرجەستە نابێ بە ئەندازەی ئەوەی لەبەر جوانیی ئەو ڕەنگانەدا بەرجەستە دەبێ .دواتر ڕەنگە لە دۆخی جەنگدا مرۆڤ خۆی لەو جۆرە ئامرازانە بە دوور بگرێت کە بریتین لە کۆمەڵێک پارچەی ورد کە منداڵ یاری پێدەکات یا بەیەکیانەوە دەبەستێت بۆ ئەوەی یارییەکی پێ دروست بکات .بەاڵم منداڵ لە تەمەنێکدا پێویستییەکی زۆری بەو جۆرە یارییانە هەیە یا تەنها بەو جۆرە دەتوانێ هەندێ الیەنی گەشەکردنی خۆی پڕ بکاتەوە ،لە پاڵ فۆرمی جیاواز ،ڕەنگی جیاواز ،پارچەی جیاواز کە هاوکاری گەشەسەندنی منداڵ دەکات (.)2013 ,Rajit & Plooij ,1991 ,Stern بە شێوەیەکی دیکە بەربەست بۆ گەشەسەندنی منداڵ (لە قۆناغی کۆرپەیی و دوای کۆرپەییش) دروست دەکرێ یا بە داڕشتنەوەیەکی دیکە منداڵ لە پرۆسەیەکی گرینگ بێبەش دەکرێت کە کاریگەری لەسەر گەشەسەندنی مەعریفیی ئەو بەجێ دێڵێ ،بۆ نموونە گەشەسەندنی مەنەلۆجی بەکۆمەڵ لەالی منداڵی کۆرپە ( .)1973 ,Piagetئەم کاریگەرییانەش زۆر بوار دەگرنەوە: لە بواری دابینکردنی هەستی خۆشی و شادی ،منداڵ لەو هەستکردن بە شادییە بێبەش دەبێت کە زۆر جار کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ژیانی ڕۆژانەی هەیە .لە بواری داتاشینی سیمبۆلەکاندا کە بە قۆناغێکی یەکجار گرینگ لە گەشەسەندنی مەعریفی منداڵ دەژمێردرێت، منداڵ دوا دەخات لەوەی بتوانێت پێ بنێتە قۆناغێکەوە کە توانای بەسەر بەکارهێنانی سیمبۆلدا بشکێت ( )Piagetو فێری بەهاکانی سیمبۆل بێت .دەبێ ئەو قسەیەی پیاژێ-ش لە یاد نەکەین 168ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
( )1973,Piagetکە داتاشینی سیمبۆلەکان کارێکی شەخسییە ،بەاڵم داتاشینی هێماکان کارێکی کۆلەکتیڤانەیە .ئەمەش بەو مانایە دێتەوە کە هەر کەسەو (بە منداڵەکانیشەوە) سیمبۆلی تایبەت بە خۆی (منداڵ لە ڕێگەی ئامرازەکانی بەردەستییەوە) دادەتاشێ ،بەاڵم هێماکان بە کۆمەڵ بەرهەم دەهێنرێن .ساناتر قسە بکەم ،هێماکانی ماتماتیک (کۆکردنەوە، لێدەرکردن...هتد ) .بەشێوەیەکی کۆلەکتیڤ بەیەکەوە لەسەر داتاشین و بەکارهێنانیان ڕێک دەکەوین ،بەاڵم پەرداخێک ئاو لەالی منداڵێک سیمبۆلی دەریایە و لەالی یەکێکی دی بیرەئاوەو لەالی کەسی سێیەم سیمبۆلی بیابانە...هتد. هەروەها لە بواری هەماهەنگی دەروونیدا منداڵی کۆرپە لەبەر تێکچوونی باری دەروونی دایکی،لە کاتی جەنگدا بواری هەماهەنگییەکانی تا ڕادەیەک کەمتر دەبێتەوە .ئەگەر ئامرازەکانی یاریکردن و یاریکردنەکانی دایک لە منداڵی کۆرپە دوور بخەینەوە ،ئەوە هیچی ئەوتۆ لە ژیانیدا نامێنێتەوە؟ لە بواری پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی نێوان دایک و کۆرپەشدا بەشێک لە ئامرازەکانی یاریکردن کە دەبنە هۆی پەیوەندی بەهێزکردن ( ،)1996 ,Sternنامێنن .ڕەنگە هۆکارێکی لۆجیکیش ئەوە بێت لە دۆخی جەنگدا قەیرانی ئابووری دروست دەبێ و خێزانەکان و حکومەتیش دەست بەپارەوە دەگرن و تەنها لە کااڵ زۆر پێویستەکاندا خەرجی دەکەن .یەکەم هەنگاویش کە هەردوال بە پێویستی نازان پارەی بۆ خەرج بکەن یارییەکانی مندااڵنە .بۆیە ئەوەی دەمێنێتەوە خودی ((پرۆسەی)) یارکردنەکەیە لە نێوان دایک و کۆرپەدا .ئەوان ڕۆژی دەیان جار چاو دەبڕنە چاوی یەکتر ،لە کاتی :جل گۆڕین،دایبی گۆڕین ،ئاوبەدەمکردنەوە، شیردان ،دەستگرتن ،خەوتن...هتد .لەو هەموو جارانەشدا منداڵی کۆرپە چاوەریی یاریکردنە چونکە تەنها لەو ڕێگەیەوە کۆمەنیکەیشن ساز دەکات .مرۆڤ ئەم شیوازی مامەڵەکردنە لە الدێکانی هەورامانەوە تا ناوجەرگەی نیۆیۆرک ،لە سۆمالەوە تا بەیجین دەبینێ .لێرەوە دەبێ مەزنی دایک بنرخێنین. جێگای نیشتەجێبوون لە کاتی جەنگدا کەم تا زۆر جێگای نیشتەجێبوون تەنگە ،ئەویش بەهۆی ئاوارەبوونی خەڵک لە ناوچەکانی شەڕ و هەاڵتن بەرەو ماڵە خزمەکان یا بۆ ئۆردوگا و قوتابخانە و شوێنە گشتییەکانی دیکە یا زیندانی کردن لەالیەن نەیارەکانەوە یا لەالیەن هەردوو بەرەی جەنگەوە . وەک دەرئەنجامیش دوو ماڵ لە ژورێک یا لەژێر ڕەشماڵێکدان یا کۆمەڵێک دایک و منداڵی کۆرپە لەناو یەک ژووری زیندانێکدان .بەشێوەیەکی دیکە کۆمەڵێک مرۆڤی نامۆ بە منداڵی کۆرپە لەیەک شوێنی تەنگدا کۆدەبنەوە ،قسە زۆر دەکەن ،دەنگە دەنگ دەکەن ،باسی کارەساتی ناخۆش دەکەن ،دایکەکان الوانەوەی خەمبار دەڵێنەوە...هتد. منداڵی کۆرپە پێویستیی بە شوێنێکی باش و بەرباڵو هەیە بۆ ئەوەی لە الیەک دەرەفەتی خەوتن و حەسانەوەیەکی باشی بۆ فەراهەم بێت و لە الیەکی دیکەشەوە بتوانێ جێگایەکی بۆ 169ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
یارکردن و دۆزینەوەی نهێنی نوێ هەبێت (.)2013 ,Rijt & Plooij گەڕان و پشکنینی کون و قوژبنی شوێنەکان کاریگەریی پۆزەتیڤی لەسەر گەشەسەندنی منداڵ هەیە ( ،) 2006,Piagetبەاڵم لە دۆخی جەنگدا ڕەنگە ئەم شوێنە بەرفراوانە بەردەست نەکەوێت و وەک دەرئەنجامیش منداڵ نەتوانێ کەشفی هەموو کون و قوژبنێک بکات .بەهەمان شێوە ئەگەر لە ماڵی خۆیدا نەبێ ،ئەوە منداڵ هەموو شتێکی بەردەست ناکەوێ ،بۆ نموونە ئامرازەکانی یاریکردن ،ڕادیۆ و تەلەفیزیۆن ،کتێب و گۆڤار ،ڕەورەوە ،هەموو فۆرمەکان بۆ نموونە جوارگۆشە و الکێشە و بازنەیی...هتد .. بەکارهینانی ڕەوڕەوە لە دۆخی جەنگدا تا ڕادەیەکی زۆر کەم دەبێتەوە جەنکە کەس تاقەتی ئەوەی نیە و بە پێویستی نازانێ ،ڕەوڕەوە بە کۆڵەوە بگرێ .ڕەورەوە یەکێکە لەو ئامرازە زۆر باشانەی منداڵی کۆرپە بەهۆیەوە دەتوانێ کۆمەڵیک کار بکات (سیستمی هاوسەنگی یا بەاڵنس پتەو بکات ،فێری ڕۆشتن بێت ،ماسولکەکان بەهێز بکات...هتد ).کە بەهۆیانەوە دەتوانێ دەستی بە شوێنە دوورەکان ڕابگات و کەشفی زیاتر بکات ،بەهێز بێت و توانای بەیەکەوەبەستن و داژەنینی یارییەکان هەبێت ،هەروەها لەگەڵ گیانلەبەرەکانی دیکەدا (مرۆڤ و ئاژەڵ) پەرە بە تۆری پەیوەندییەکانی بدات و بااڵنسی فیسیۆلۆجی بەرقەرار بکات (& Havneskld .)2002 ,Mothanderدەبێ ئەوەش یاداشت بکەم کە ئێمە لە سەرەتاوە هاوکاری منداڵی کۆرپە ناکەین بۆ ئەوەی ماسولکەکانی بەهێزبن چونکە لەسەر پشت دەیانخەوێنین نەک لەسەر سگ .ئەو کۆرپەیەی لەسەر سگ بخەوێندرێ هەوڵ دەدات دەستەکانی لە زەوی قایم بکات و لەشی بەرز بکاتەوە ،ئەمەش چەند مانگێکی دەوێ ( .)1990 ,Fraiberg زۆر دایک ئەوەیان بۆ ) Rijt & Plooijکە ماوەی 35ساڵە لێکۆڵینەوە لەسەر منداڵی کۆرپە دەکەن و هاوکاری نیو ملیۆن خێزانیان کردووە( پشتراست کردۆتەوە کە کۆرپەکانیان پیێش و پاش پێگرتن عەجول بوون و دەیانەویست بڕۆن و دوورەکەونەوە دەستکاری شتی نوێ بکەن ( .) 1999 ,Fraiberg ,2013 ,Rijt & Plooij پیاژێ زۆر بە دوورودرێژی لەسەر گرینگیی حەزی دۆزینەوە و ئاشکراکردنی نهێنیەکان ڕاوەستاوە ( .)2006 Piagetئەمانەش لە ڕێگەی گرتن یا بە دەستەوەگرتنەوە دێن کە بە ھۆی جووڵە و (درکپێکردن)ەکانیەوە بە ئەنجام دەگەن .بەدەر لەمەش دۆزینەوە و مامەڵەکردن لەگەڵ شتەکاندا ڕۆڵی دیار لە دارشتنی سیمبۆل و دروستکردنی فەنتازیادا دەبینێ (,Vygotskij .)1998 , Lindhal & 1995 ئەو حەزە وای لە منداڵی کۆرپە کردووە بە درێژایی ڕۆژ سەر بەهەموو الیەکدا بکات ،بەدوای هەموو فۆرمێکدا بگەرێ و هەموو شتێک تاقیبکاتەوە ،هەندێ منداڵ حەز دەکەن بە بەردەوامی کتێبەکان بکەنەوە و دابخەن ،دەست بە زەنگدا بنێین ،بە دوگمەکاندا بنێن ،گڵۆپەکان داگیرسێنن و بیکوژێننەوە...هتد بەتایبەت لە هەفتەی 37وە .هەموو ئەمانە لەالیەک بۆ منداڵی کۆرپە پڕن لە کەشفی مەعریفی ،بەاڵم لەالیەکی دیکەوە بە هۆی خراپی جێگاورێگا و باری گوزەران لە دۆخی جەنگدا دەبنە هۆی بێتاقەتبوونی دایبابەکان ،بەالیەنی کەمەوە دەبێ 170ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هەمیشە بە دوای منداڵەکانیانەوە ڕابکەن. لێرەدا دەروونناسەکان هیچ هەڵەیەک نابینن ،بەڵکو هەموو گەڕان و پشکنین و بزێوییەکانی منداڵی کۆرپە بەراست دەبینن و پێیان وایە ئەوان بە چەندین شێوەی جیاواز تاقیکردنەوەی خۆیان دەکەن و هەموو شێوازەکانیش دەگەنە دەرئەنجامێکی دروست (,2013 ,Rijt & Plooij .)1999 ,Fraiberg منداڵی کۆرپە بە تایبەت لە سەرەتای ژیانیدا پێویستی بە خەوێکی زۆرە و هەندێکیشیان خەویان سوکە .ئەو دەروونناسانەی بە تایبەت خەریکی لێکۆڵینەوەن لە ساڵی یەکەمی منداڵی کۆرپە ئەوە پشتڕاست دەکەنەوە کە دایکەکان ڕایانگەیاندووە هەر کات بارودۆخی دەوروبەری منداڵی کۆرپە خراپ بووبیت ،منداڵەکانیان دەستیان بە گریان کردووە ،لە خەو ڕابوون ،یا بە ئاسانی خەویان لێنەکەوتووە .دووبارە ئەوەش ڕوونبۆتەوە کە کەمخەوی کاریگەری لەسەر گەشەسەندن بەجێدێڵێ ( .)1990 ,Fraibergبەدەر لەمەش هەندێ جار خێزانەکان چەندین ڕۆژ لەبەر سەرمای زستان یا گەرمای هاوین بەناو دۆڵ و بەسەر چیاکاندا دەڕۆن یا لەسەر چیاکان ئابڵۆقە دەدرێن و کۆرپەکانیش بە پشتی دایکەکانەوە بەستراونەتەوە .ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کۆرپەکان نەتوانن جێگایەکی تەخت و نەرمیان بۆ خەوتن هەبیت و نەشتوانن بە ئاسانی سەریان بسوڕێنێتەوە و شتەکان ببینن یا پەیوەندی بە دەورو پشتەکەیانەوە بکەن. بەدەر لەمەش چ سەرمای زستان و چ گەرمای پروکێنەری هاوینیش چەندین نەخۆشی بۆ منداڵی کۆرپە دروست دەکات ،بەالیەنی کەمەوە سکچوون ،ئەمە لە کاتێکدا کە ئاوی پاکیش بەردەست نییە بۆ ئەوەی منداڵی کۆرپە قەرەبووی ئەو شلەمەنییانە بکاتەوە کە بە هۆی سکچوونەوە لە دەستی داون .بەدەر لەمانەش لە جەنگەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ئەگەری زیندانیکردن و بەکارهێنانی چەکی کیمیایی و کۆمەڵکوژ لە ئارادا هەبووە و هەیە ،کە دۆخەکە بۆ دایکەکان و مندااڵن بە شێوەیەکی گشتی خراپتر دەکات .وەک نموونەیەکی زیندوو حەز دەکەم خوێنەر ئەوە بێنێتە پێش چاوی خۆی کە ژیانی دایکێک و کۆرپەیەک دەبێ چۆن بووبێت لە کاتی کیمیابارانی هەڵەبجەدا .ئاخۆ ژیانی دایک و منداڵە کۆرپە ئانفالکراوەکان چۆن بووبێت لە ناو ئۆتۆمبیلە داخراوەکان و زیندانەکانی باشووری عیراقدا. تۆنی قسەکردن یا گۆرانی وتن لەگەڵ منداڵی کۆرپەدا ،بە بەراوردکردن لەگەڵ حاڵەتی ئاساییدا تۆنێکی جیاوازە .دەرهێنانی ئەم تۆنە لە دۆخی جەنگدا کارێکی دژوارە .دایکەکان ئەوەیان بۆ دەروونناسەکان ڕوونکردۆتەوە کە کاتێ ئەوان بە تۆنێکی مۆسیقی قسە دەکەن یا گۆرانی دەڵێن ،کۆرپەکانیان ڕاستەوخۆ دەست دەکەن بە جواڵندنەوەی النکەکانیان و زەوقێکی دیکە دەیانگریت ( .)1991 Stern ,2013,Rijt & Plooijلە کاتی یاریکردندا یا بۆ جواڵندن و بەخشینی ساتێکی خۆشی بە منداڵەکان ئەگەر دایکەکان بە بێدەنگیی پشیلەیەکی پەڕۆیین بەسەر لەشی مندالەکانیاندا بێنن یا لێیانی نزیک بکەنەوە ئەوەی کاریگەرییەکی ئەوتۆی نابێت بە ئەندازەی ئەوەی لە کاتی جواڵندنی پشیلەکەدا چەند جارێک و بە تۆنی جیاواز بڵێن ((میاو ،میاو)). 171ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
الساییکردنەوەی ئاژەڵە جیاوازەکان کاریگەری زۆر نەوعی بەسەر کۆرپەکانەوە هەیە .هەموو دایبابەکانیش ئەوە زۆر بە چاکی دەزانن .بەاڵم ئەوەش دەزانن کە لە دۆخی جەنگدا دایکەکان لەبری ((میاو میاو ،یا حەو حەو)) تەنها پشیلە و سەگەکان لە تەنیشت منداڵەکانیانەوە دادەنێن .ئەمەش دۆخێکی تەوا جیاواز بۆ منداڵ دروست دەکات .بەدەر لەمەش جگە لە قۆناغێکی زۆر کورت نەبێ ئیدی ،ڕەنگ و دەنگ ڕۆڵێکی گەورە لە ژیانی مندااڵندا دەبینێ. بەشێوەیەکی دیکە پەیداکردنی ئامرازەکانی یاریکردن بۆ کۆرپەکان بەس نییە ،بەڵکو دەشبێ ئەو ئامرازانە ڕەنگاورەنگ بن و دەنگیان هەبێ. لە خوارەوە باسی دوو یاری گرینگ دەکەم کە زۆر بە دەگمەن لە دۆخی جەنگدا دایکەکان لەگەڵ کۆرپەکانیاندا دەیکەن چونکە پەیوەندی بە ئارەزوو وروژاندن و پێکەنین و حەوسەڵەی دایکەکانەوە هەیە کە لە دۆخی جەنگدا نیانە .گرینگی ئەم دوو یارییە لەوەدایە کە لە الیەک هەماهەنگی دەروونییان تێدایە و لە الیەژی دیکەوە مەرجەکانی یاری ((ئازاد)) یان تیدایە . یەکەم یاری ((هاتم هاتم)) کە لە زوربەی واڵتەکاندا بە کەمێک جیاوازییەوە هەیە .دایک منداڵ وا ڕادەهێنێ کە تەماشای سەرەوە بکات و لە چاوەڕوانیدا بێت و خۆشی هێدی هێدی پەنجەکانی لە خوارەوە بۆ سەرەوە بەسەر سک ،سنگ یا ئەندامەکانی دیکەی لەشی منداڵدا دەهێنێ و بە تۆنێکی نزم و هێدی و خاو دەڵێ ((هاتم هاتم هاتم هاتم)) .کە پەنجەکانی گەشتە ژیر چەناگەی یا ملی جارێکی دیکە لە خوارەوە دەسەت پێدەکاتەوە ((هاتم هاتم هاتم)) بە پێ ئەوەی هیچ شتێکی سەیر و سەمەرە ڕوو بدات جگە لەوەی منداڵی کۆرپە چاوەرێ دەکات .لەوانەیە بۆ جاری سێیەم کە پەنجەکانی دایک نزیک ملی منداڵەکە بێتەوە، کەمێک دەوەستێ ،دواتر جواڵنەوەی پەنجەکان خێراتر دەکاتەوە و لەپررا ختوکەی ملی منداڵەکە دەدات و لە هەمان کاتیشدا بە دەنگێکی خێرا و بەرز دەڵێ ((هااااااااااااااااااااتم)). پێم خۆشە کەمیک وردتر لەسەر ئەم یارییە ڕاوەستین چونکە پەیوەندییەکی ناوەکی بەهێز لە نێوان دایک و کۆرپەدا دروست دەکات و لەبەر چەند هۆیەک جۆرێک لە هەماهەنگیی دەروونی بەهێز لە نێوان دایک و کۆرپەدا دروست دەکات .دەمەوێ سەرنجی خوێنەر بۆ ئەو هەماهەنگییە دەروونیە ڕابکێشم کە لەنێوان هەردوالدا دروست دەبێ .ڕیتمێکی هەماهەنگی خاوی هاوبەش لە نیوان سیما کۆرپە ،سیمای دایک ،جواڵنەوەی پەنجەکانی دایک و نیگای کۆرپەدا هەیە. هەروەها جواڵنەوەی پەنجەکان و نیگای کۆرپە (تارادەیەک جواڵنەوەی دەست و پێی کۆرپەش) بەشێوەیەکی ستونی بەرجەستە دەبن .جواڵنەوەی پەنجەکان لەگەڵ وشەی ((هاتم هاتم)) هەمان خێراییان هەیە .جێگەی سەرنجیشە لەگەڵ جاری سێیەم کە دایک بڕیاری ئەوە دەدات ختوکەی کۆرپەکەی بدات چرکە یا نیو چرکەی پێش ختوکەدانەکە پەنجەکان خاوتر دەبنەوە بە بەراورد لەگەڵ جاری یەک و دووەم و سەرەتاکانی جاری سێیەم .لەگەڵ دەسپێکردنی ختوکەدانەکە کۆمەڵێ شت بەکەوە خێراتر دەبنەوە :جواڵنەوەی پەنجەکان ،پێکەنینی کۆرپە، سیمای دەموچاوی دایک وکۆرپە هەروەها وشەی ((هاتم)) دەگٶڕێ بۆ ((هااااااااااااتم)). لە درێژەی ئەم یارییە گرینگەدا دوای ختوکەدانی یەکەم دووبارە و سێ بارە یارییەکە 172ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بەهەمان شێوەی یەکەم جار بەردەوام دەبێ بەاڵم وەکو هەموو یارییەکانی دیکە بە کەمێک گۆرانکارییەوە Stern .پێی وایە دایکەکان دوای یەکەمین ختوکە دووبارە دەست دەکەنەوە بە جواڵنەوەی پەنجەکانیان بەسەر سک و سنگی کۆرپەکانیاندا ،بەاڵم بۆ ئەوەی گۆرانکارییەک دروست ببێ ئەم جارەیان دایکەکان لە بری ئەوەی ختوکەکە لە سێیەم جاری جواڵنەوەی پەنجەکاندا ڕوو بدات ،ئەمجارە لە چوارەم جاردا ڕوو دەدات .هەروەها لە بری ئەوەی بەر لە ختوکەدانەکە ،بە نیو چرکە جواڵنەوەی پەنجەکانی ڕابگرێ یا خاو بکاتەوە ئەم جارەیان چرکەیەک چاوەرێ دەکاتەوە...هتد. ئەم پرۆسەیە بەڕای Sternلە الیەک منداڵی کۆرپە فێری چاوەڕوانی دەکا و لە الیەکی تریشەوە هەڵچوونەکانی پێش ختوکەدانەکە گەرم و گوڕتر دەکات .ستێرن ()134.p.1991 ,Stern لەبارەی زرنگی منداڵی کۆرپە دەنووسێ (( منداڵی کۆرپە حیسابی بۆ ئەوە کردووە کە پێش هەموو ختوکەدانێک دایکی ماوەیەکی زۆرتر بە بەراورد لەگەڵ ختوکەی جاری پێشوو، ڕادەوەستێ ئەوجا ختوکەی دەدات .مرۆڤ دەتوانێ پرسیار ئەوە لە خۆی بکات چۆن منداڵێکی ئەوەندە بچوک هەست بەمە دەکات؟ لە ڕاستیدا زۆر ئاسانە .هەوەکو چۆن لەگەڵ پارجە مۆسیقایەکدا خۆت دەگونجێنی)) یاری دووەم چاوشارکێیە ،کە یارییەکی دیکەی کۆمەاڵیەتییە کە کەمتر لە دۆخی جەنگدا دەکرێت .ئەم یارییە گەشەیەکی باشی توانای مندااڵن دەدات ،بەاڵم هەندێ جار بە هۆی نەشارەزایی گەورەکان لە چەمکی ((خودبینی)) ،کاریگەری ناخۆشی لێدەکەوێتەوە .لە یاری چاوشارکێدا منداڵ بە بەرچاوی خۆیەوە ئەوە دەبینێ کە کاتێ دایکی خۆی دەشارێتەوە دەچێتە ژوورێکی دیکە و دوای خۆشاردنەوەش هیچ بەشێکی لەشی بەدەرەوە نییە ،بەاڵم کاتێ نۆرەی ئەو دێت تەنها سەری یا چاوەکانی دەشارێتەوە و هەموو ئەندامەکانی دیکەی لەشی دیارن .بەالی منداڵەوە لەبەر ئەوەی چاوەکانی خۆی دایکی نابینێ ،ئیدی دایکیشی ئەو نابینێ ،ئەمەش جۆرێکە لە خودبینی کەوا دەکات منداڵ نەتوانێ لە ڕوانگەی کەسی بەرامبەرەوە بروانێتە ڕووداوەکان (.)2006,Piaget هەندێ لە دایکەکان لە دۆخی جەنگ و بێزاریدا لەبری یاریکردن لەگەڵ منداڵەکانیان ،ئامرازەکانی یاریکردن دەخەنە بەردەستی کۆرپەکانیان و هەندێ جاریش ئەو یارییانە دەکەونە پشتی منداڵەوە یا دەکەونە ژێر النکە و شتی دیکەوە .ئەو کۆرپانەی تەمەنیان لە نیوان 1 – 1,5 ساڵدایە خۆیان بە دوای یارییەکاندا دەچن و دەیهێنن ،بەاڵم گرفت لێرەدا ئەو مندااڵنەیە کە لەو تەمەنە بچوکترن .ئەوان بە هۆی خودبینیەوە ناتوانن ئەو یارییانە ببینن کە لەبەردەم چاویاندا نییە .بەشێوەیەکی دیکە هەر یارییەک لەبەر چاویاندا نەبێ بەالی ئەوانەوە بوونی نییە ،ئەمەش وا دەکات نەتوانن خۆیان بە یارییەکانەوە خەریک بکەن.
173ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دابڕان لە دایک دابڕانی دایک و کۆرپە (لەهەر تەمەنێکدا بێت) لەیەک ،بە دژوارترین گرفت بۆ هەردووکیان دادەنرێت و کاریگەری گەورە لەسەر هەردووال دادەنێ .لێکترازانی خێزانەکان لە سەردەمی شەڕ و جەنگ و ئاوارەیی ئەگەرێکی زۆر بەهێزە .منداڵی کۆرپە لە بچوکترین تەمەنیدا هەست بەو دابڕانە دەکات و کاریگەری گەورە لەسەر ساقامگیری و گەشەسەندنی ئەو دادەنێ. تاقیکردنەوەکان ئەوەیان دەرخستووە کە منداڵی کۆرپە تەنانەت بەشێوەیەکی فیزیکیش پێویستیی بەوە هەیە جەستەی بە جەستەی دایکییەوە بێت بۆ ئەوەی لەالیەک ئارامتر و لەالیەک باشتر یەکتر بناسن ( .)2003 ,Rajit & Poolijژیانی منداڵی کۆرپە لە شێوە ئاساییەکەیدا ئەوەیە هەموو ڕۆژێ و هەموو ساتێ ،ژنێک کە دایکیەتی لەبەر چاوەکانیەتی و هەر لەگەڵ ئەویشدا (یا لەگەڵ یەک یا دوو کەسی دیکەشدا) مامەڵەی ڕۆژانە ،هەماهەنگی، پێکەنین و گریان دەکات و لەسەر ئەوەش ڕاهاتووە کە لەگەڵ ئەودا پرۆسەی خوێندنەوەی سیما و ڕەفتارەکان بەرجەستە بکات ،لەوەوە وەاڵمی پرسیار و نیگەرانییەکانی دەستکەوێت و سەقامگیری دەستەبەر بکات. لە سەرەتادا با بزانین منداڵی کۆرپە لە تەمەنە جیاوازەکاندا بەپێی تاقیکردنەوە کلینیکییەکان هەست بە چی دەکات .لە تەمەنی 2-7مانگیدا توانای ئەوەی هەیە وێنەی دەموچاوێکی بیر بکەوێتەوە کە پێش هەفتەیەک بۆ تاقە جارێک و بۆ ماوەی کەمتر لە خولەکێک بینیویەتی .چ لەم تاقیکردنەوەیەی خوارەوە و چ لە تاقیکردنەوە کلینیکییەکانی دیکەدا ئەگەر بە سەرنجدانی ئاسایی جوڵەی چاو ،برۆ ،لێو...هتد مەبەستەکە نەپێکرابێ ،ئەوە دەروونناسەکان چەندین ئامراز و ئامێری جیاوازیان بەکار هێناوە بۆ تێگەیشتن لە ڕەفتار و وەاڵمەکانی مندااڵنی کۆرپە. بۆ نموونە لە کاتی پیشاندانی وێنەی دەموچاو یا لێدانی دەنگی جیاواز ،مەمکەمژەیەکیان دەخستە دەمی کۆرپەکەوە کە بە ئامێرێکەوە بەسترابۆوە و سەرنجی ئەوەیان دەدا لە کاتی بینی کام وێنەیەدا کۆرپەکە مەمکەمژەکە دەمژێ و لە کاتی کامەیاندا نایمژێ .لە تاقیکردنەوەیەکی دیکەدا هەندێ دەنگی جیاواز ،بە تۆنی جیاواز و خێرایی جیاواز بۆ کۆرپەکان لێدەدرا .لە ئەنجامدا شێوەی مژینی مەمکەمژەکە لەگەڵ تۆنە جیاوازەکاندا هاوسەنگ بوو (.)2011 & 1991 Stern .پێشتریش لە ڕێگەی تاقیکردنەوە کلینیکییەکانەوە ئەوە ڕوونکرابۆوە کە منداڵی کۆرپە دەتوانێ لە ڕێگەی مژینەوە حەز و ئارەزووی خۆی بۆ شتێک دەربڕێ .لەم ڕوانگەیەوە پیشاندانی ژنێکی دیکە بە منداڵی کۆرپە (لەبری دایک) لە کاتی دابڕان لە دایک ،کارێکی بێ هودەیە چونکە منداڵی کۆرپە دایکی خۆی باش دەناسێتەوە .دابڕان لە دایکیش ڕەنگە گەورەترین گرفت بێت بۆ منداڵی کۆرپە کە لەوانەیە هەرگیز بیری لێنەکاتەوە .مرۆڤ دەتوانێ کاریگەرییەکانی ئەو دابڕانە بەسەر چاند تەوەرێکدا پۆلێن بکات. منداڵی کۆرپە هەست بەو دابڕانە دەکات و بە توندی بەرەنگاری دەبێتەوە .زریکە ،یەکێکە لەو ئامرازانەی منداڵ بە هۆیە گوزارش لەو ترسە دەکات .هەرکات منداڵی کۆرپە هەست 174ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بە دوورکەوتنەوەی یا دابڕانی دایکی بکات بە زریکەیەکی تایبەت (جیاواز لە زریکەکانی دیکە) گوزارشی لێدەکات .ئەم زریکەیە لەو مندااڵنەشەوە دەبیسترێ کە بەهۆی جیابوونەوە (هەڵوەشانەوەی خێزانەکان) لە دایکەکانیان دوور دەخرێنەوە .بە هەمان شێوە منداڵە زۆر وردەکان کاتێ دایکەکانیان لە ژوورێکەوە دەچنە ژوورێکی دیکە دەزریکێنن چونکە ترسی ئەوەیان هەیە دایکەکانیان بۆ هەتاهەتایی دوور بکەونەوە .منداڵی کۆرپە لە زۆر حاڵەتی هاوشێوەی دیکەشدا پەنا بۆ زریکاندن دەبات و مرۆڤ دەتوانی هەمان کات لە سیمایاندا ئەو پەیامە بخوێنێتەوە . هاوپەیوەند بەو تاقیکردنەوانانەی سەرەوە ،ئایا منداڵی کۆرپە هەموو مەمکمژەکان وەکو یەک دەناسێتەوە؟ چۆن هەستیان پێدەکات؟ بۆ بەشێوەکی دیاریکراو دەیانمژێ؟ چۆن بیر لە ئۆبێکتە جیاوازەکان دەکاتەوە؟...هتد .بەپێی تیۆرییەکەی پیاژێ ( )1971 ,Piagetمنداڵ لە ڕێگەی شێماکانیەوە دەتوانێ بیربکاتەوە .منداڵی کۆرپەش دوو جۆر شێمای هەیە :یەکەمیان پەیوەندی بە شێوەی مەمکەمژەکانەوە هەیە ( .)Habits Schemaدووەم :پەیوەندی بە هەستکردن بەو مەمکەمژانەوە هەیە (.)a Visual Schema ترسەکانی دایک دوای لە دایکبوونی کۆرپەکەی ،دایک مەترسییەکی گەورە دایدەگرێ بەتایبەت ئەو ژنانەی بۆ یەکەمین جار دەبنە دایک ( .)1999 ,Sternئەگەر ئەوەشی بخەمە سەر کە زانیاری زانستی لەبارەی منداڵی کۆرپەوە لەالی زوربەی دایبابەکان لەخوار سفرەوەیە ،ئەوە نیگەرانییەکان و ترسەکانی دایک گەورەتر دەبنەوە .بەشێک لەو ترسانە بریتین لەوەی ئایا منداڵەکەم بە زیندوویی دەمێنێتەوە؟ ئایا شیرەکەم بەشی منداڵەکەم دەکات؟ کاتێ منداڵەکەم دەگری ،من چی بکەم ژیر دەبێتەوە؟ ئایا بۆ هەرچییەک دەکەم ژیر نابێتەوە،ئایا من دایکێکی خۆشبەختم و دەتوانم منداڵەکەم بە خۆشبەختی پروەردە بکەم؟ ئەمانە و چەندین دڵەرواکێی دیکە هەموو بیرکردنەوەکانی دایک دەتەنێت .سەرباری ئەمانەش ،کۆمەڵێ پێداویستیی دیکەش هەیە ( )2013 ,Masloکە لەم لێکۆڵینەوەیدا جێگایان نەبۆتەوە ،دەبنە سەرچاوەی نیگەرانییەکی زیاتر بۆ دایک .یا من دەتوانم چی بکەم بۆ ئەوەی کۆرپەکەم بەشێوەیەکی ئاسایی گەورە ببێ؟ ئەو شتانە چین کە نابێ من بیکەم بۆ ئەوەی کۆرپەکەم توشی تراوما یا دژە گەشەسەندن نەبێ (.)2013 ,Rijt & Plooij لە بارودۆخێکی جەنگ ئامێزدا کاتێ دەیان کارەسات دەبنە بنەمای تراومایەکی بەهێزی فرە ڕەهەندیی و ڕۆژانە ناخی دایکەکان دەخۆنەوە ،چۆن ئەو دایکە بتوانێ بیر لەو مەترسییانەی سەرەوە بکاتەوە یا چۆن بتوانێ ئەو مەترسییانە برەوێنێتەوە؟ چۆن بتوانێ پێبکەنێ و گۆرانی بۆ کۆرپەکەی بڵێ یا ئاوازی ئاخاوتنەکانی لەگەڵ کۆرپەکەیدا مندااڵنە بێت... ،هتد .بۆ ئەوەی جۆرێک لە هەماهەنگی دەروونی لەگەڵ کۆرپەکەی بەرجەستە بکات؟؟ چۆن بتوانێ لە تروکەی چاوی کۆرپەکەی ،لە توڕەبوون و پێکەنینی ئەو بە باشی تێبگات؟؟...هتد .چەنگ چەندین 175ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
کاریگەری لەم بابەتەی بەسەر دایکەکانەوە هەیە کە من لەم باسەدا تیشکم نەخستۆتە سەریان (.)1995 ,Lundequis لەالیەکی دیکەوە بەهۆی زمان نەگرتنەوە ،دایک و منداڵی کۆرپە پێویستییەکی بەردەوامیان بە یاریکردن هەیە .ئەوان ڕۆژانە دەیان جار چاو دەبڕنە چاوی یەکتر و دەبێ دایک بە گۆرانی و پێکەنین و ساماکردنەوە ،منداڵی کۆرپەش بە نوزەنوز و تروکاندنی برژانک و چواڵندنی برۆکان و پێکەنین و توڕەبوونەوە ،پەیوەندی لەگەڵ یەکتردا بکەن .بۆ نموونە لە یەکێک لەو بەرکەوتنانەدا کاتێ منداڵی کۆرپە پێدەکەنێ ،دایکەکە پێی دەڵێ دڵەکەم ،یا کچە شیرینەکەم یا هەناسەکەم ...هتد .لە کاتی هەماهەنگیکردندا کۆرپەکە ڕووی گەش دەبێتەوە ،دوای ئەوە دەبێ دایکەکە شتێکی دیکە بڵێ ،بەاڵم ستێرن دایکەکان لەوە ئاگادار دەکاتەوە (,Stern )1999کە منداڵی کۆرپە زۆر بەرامبەر دووبارەکردنەوە هەستیارە و ئەوە وای لێدەکات تاقەتی لەو یاریکردنە یا لەو کۆمۆنیکەیشنە بچێت ،بۆیە لە نموونەکانی خۆیدا وا بەباش دەزانێ کە دایکەکان بۆ جاری دووەم دەبێ شتێکی جیاواز بڵێن یا هەمان شت بە کەمێ جیاوازییەوە بڵێنەوە ،بۆ نموونە دەکرێ بڵێن وا نییە شیرینەکەم ،یا وایە کچە شیرینەکەم ..هتد .ئەڵبەتە بۆ جاری سێیەم و چوارەمیش دەبێ گۆرانکاری لە پەیامەکانیاندا بکەن .کاریگەری ئەمەش لە سیمای کۆرپەکاندا ڕوونە ،ئایا زیاتر ڕوویان گەش دەبێتەوە یا گرژ دەبیتەوە یا هیچ سەرنجی ڕاناکێشێ. ئەڵبەتە هەموو دایکەکان ،ئیدی لە هەر ئاستێکی وشیاری و خوێندەواریدا بن ،هەر هەموویان هەست بەمە دەکەن .بەاڵم بیرکردنەوە لەم بابەتە لە بارودۆخی جەنگدا کارێکی زۆر ئەستەمە و ئەمەش کاریگەری لەسەر دەروون و کەسایەتی منداڵی کۆرپە دادەنێ. نەخۆش کەوتنی کۆرپەکان لەبەر سەرمای زستان یا گەرمای هاوین ،لەسەر چیاکان یا ناو ئۆردوگاکان و لە ڕێی ڕاکردن و ئاوارەبووندا دەرئەنجامێکی زۆر ئاسایی جەنگە ،ئەمەش بارودۆخەکە زۆر ئاڵۆزتر دەکات و دایکەکان توشی ترس و نیگەرانییەکی بێ وێنە دەگات. ستێرن نیگەرانی کۆمەڵێک دایکی تۆمار کردووە کە خاوەنی منداڵی کۆرپە بوون بەاڵم ئەو دایکانە لەماڵی خۆیان یا نەخۆشخانە بوون و هیچیان لە حاڵەتی جەنگدا نەبوون .ئەو دایکانە باسی بارودۆخی خراپی خۆیان کردووە و چۆن چەندین شەو و ڕۆژ نەخەوتوون ،لەتەختەکانیان کەوتوونەتە خوارەوە ،چاویان سوور بووە ،خەوی ناخۆشیان بینیوە...هتد ()1999 ,Stern
176ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەرئەنجام هەموو ئەو پرۆسانەی لەم لێکۆڵینەوەیەدا خرانەروو تایبەت بوون بە منداڵی کۆرپە و دایک کە پێویستیان بە کەشێکی ئاسایی هەیە بۆ ئەوەی بتوانن بە شێوەیەکی ئاسایی گەشە بکەن و پەیوەندییەکانیان بەرجەستە بکەن .بەالم جەنگ و کاریگەرییەکانی جەنگ کەشێکی پێچەوانە دروست دەکات کە کار لە گەشەسەندنی منداڵی کۆرپە دەکات لە ڕێگەی دواخستن یا خاوکردنەوە یا پەکخستنی ئەو پرۆسانە .ئەم لێکۆڵینەوەیە کاریگەری زۆر فاکتەری گرینگی دیکەی لەخۆ نەگرتووە وەکو برسێتی ،نەبوونی جێگای حەوانەوە ،دەنگی تەقینەوە و تۆپ و فرۆکە جەنگییەکان ...هتد. تێبینی :بۆ ئاماژەپێکردنی ناوی سەرچاوەکان لە دەقی لیکۆڵینەوەکەدا سیستمی هارڤاردم بەکارهێناوە ،هەروەها بۆنووسینی ناوی سەرجەمی سەرچاوەکان لە کۆتایی لیکۆڵینەوەکەدا لەبری ناوی شارەکان ،ناوی دەزگاکانی چاپکردنم بەکار هێناوە .هۆکاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە لە جیهانی نووسینی هاوچەرخدا ئەم دوو سیستمە بەکار دێت. faiekk@hotmail.com سەرچاوەکان
• Living with the Active Alert Child. Parenting Press:)1993( Budd L • .Babypsykologi. Karneval frlag :)2009( Ciccotti, S • Det första levnadsret. - Om spädbarns psykiska:)1990( Fraiberg L hälsa. Natur & kultur • Så tänker barn- och så borde skolan undervisa. :)1992(Gardner, H .Brain books • Utvecklingspsykologi: :)2002( Havnesköld, L & Mothsnder, R Psykodynamisk teori i nya perspektiv. Liber • .Spädbarnets psykologi. Natur & kultur :)1999( Hwang P • .Barn, De första fem åren. Bonnier :)1998( Leach, P • Lärande små barn. Student litteratur :)1998( Lindhal, M • Barn, krig, psykoterapi. Rädda barnen :)1995( Lundequist B • .A Theory of Human Motivation. Black Curtain Press :)2013( Maslo A • Tillsammans - om medkänsla och :)2007( Nilsson Å & Kåve A .bekräftelse. Natur & kultur • Intelligensenspsykologi. Natur & kultur :)1971( Piaget, J • .Psykologi och undervisning. Aldus/Bonniers:) 1972( Piaget, J • .Språk och tanke hos barnet. Gleerups :)1973( Piaget, J 177ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
.Barnens själsliga utveckling. Norstedts :)2006( Piaget J • Växa och upptäcka världen. Human :)2013( Rijt H & Plooij F • Publishing Vygotskij och de små och yngre barnens lärande. :)2010( Smidt, S • Student litteratur Metapsykologi. Natur & ,9 Samlade skrifter :)2003( Sigmund Freud • kultur .Spädbarnets interpersonella värld. Natur & kultur :)1991( Stern D • En mor till. Natur & kultur :)1999( Stern D • Ett litet barns dagbok. Natur & kultur: )2011( Stern D • .Ögonblickets Psykologi. Natur & kultur :)2005( Stern D • .Fantasi och kreativitet i barndomen. Daidalos :)1995( Vygotskij, L •
٢٠١٥ زستانی٨ ژمارە178
داعش وەک گروپێکی تیرۆریست دژ بە ئایین و مرۆڤایەتی ئاسۆ کەلهوڕی 179ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
180ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
کـــاتی ئەوە هاتبوو کـە هه‌ر چوار پارچەکەی کوردستان یەک بگرێتەوە ،بەاڵم ئەمجارەشیان بەھۆی ئەم ھێزە چەپەڵەی داعش کــــە هاتۆتە مەیدانی جەنگ و خۆی کــردووە بە سەر پشک بۆ پێکنەھێنانی دەوڵەتی کــوردی ئەمەش چەند ھۆکارێکی سیاسی لەپشتەوەبوو بەھۆی جەنگ و ئەو بارە نالەبارە ئابوورییەی کە بەسەر نەتەوەی کورددا هاتووەکە لە بڕینی مووچە و قوتی خەڵکی کوردستان ڕەنگدەداتەوە ،ئەوەش لەڕێزی پێشەوەی هه‌مووان ڕەفتاری دزێوو دژ بەهاواڵتیانی سیڤیلی کورد ،سەرۆکی پێشووی ئێراق نوری مالکی کە تا ئێستا ھیچ یەکێک لە عەرەب چاوی بە خێر و خۆشی و ئاسوودەیی کورد هه‌ڵنایە. لـەبەرئەوەی ئەو ڕۆژەی داعش ھێرشی کرد بۆ شاری موسڵ ھێزی مالکی بەگشتی تێکشکا یـان بۆ مەبەستی تایبەت جێیان ھێشت ئەمە ڕوون و ئاشکرایە کە عەرەب لە ھیچ شوێنێک جێگای متمانەپێکردن نییە بەاڵم ئێمەی ناز نەگرتوو لە دێر زەمانەوە لەدەست عەرەب ئۆقرەمان لێھڵگیراوە و دەبێ بـەرەنگار یـان ببینەوە ،خۆمان لەدەستی ئەم شۆڤێنیانە بپارێزین بۆیە ئەم ھێزە قێزەونەی داعش وا خۆی دەرخست بــەاڵم بەپێچەوانەوە داعش کــارناسی زۆر گرنگی لــە پشتەوەیە بەھێز نەبوو بە تۆقاندنی ژن و منداڵی بێتاوان ،ئەم جەنگەی بۆ چۆتە سەر بە فرۆشتنی کچی نازداری ئەم واڵتە و بە تایبەتی شەنگالیەکان ،بۆیە داعشی بەناو ئیسالمی تیرۆریست بێ بەزەییانە ھێرشی کــردە سەر برا شەبەک و ئێزدی و مەسیحیەکان لە موسڵ و برا ئێزدییەکان لە شەنگال ،ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە هه‌ر تـاکێک لەم کۆمەڵگایەی ئێمە کە باسی شەڕەف وکەرامەت و ناموس دەکرێ ئەقڵ و جەستەی لەکار دەوەستێ الی ئێمە گرنگترین شت ئاین و شەڕەف زۆر گرنگە ،بۆیە داعش توانی ئەمجارەش خۆی ڕابگرێ لەبەرئەوەی ئەوانە تیرۆرستی ڕاستەقینەن لە ژێر ئااڵی ڕەشی (الإلەإللە) بۆ فریودانی موسڵمانانی کورد ئەمەیـــان ئەنجامدا چونکە ئەگەر ئیسالمەتی و دینداری مابێت الی کوردە ،بۆیە ئەعرابیەکان بیرو باوەریان بەھیچ شتێک نییە بەاڵم ئەمجارەیان هه‌لێک بوو هه‌ڵیانگەڕاندەوە .سەبارەت بەداعش ھیچ ئومێدێکی بە کورد و پێشمەرگــە نەبوو وا چاوەڕوانی لێدەکرد کە والیەتی نەینەوا بە شام و ئێراق و تورکیا و ئێرانەوە بگرێتە دەست و بۆخۆی سەرۆکایەتی بکات بەاڵم داعشی تیرۆریست خەیاڵی خاوە چونکە سەرۆکی هه‌رێمی کوردستان کاک مسعود بارزانی و ھێزە لە بن نەهاتووەکەی کورد لە ڕۆژهه‌اڵت و باکووری ڕۆژهه‌اڵت و ڕۆژئاوا بەھیچ شێوەیەک لە شێوەکان ڕێگە نادەن بستێ خاکی کوردستان ببێتە موڵکی ھیچ تیرۆریستێک کە دوژمنی ئەم گەلە ستەملێکراوەیە کـە تا ئێستا بۆ ھیچ دەوڵەتێکی زلھێز سەری دانە نواندوە بەاڵم کورد یەکڕێزی و یەک ئااڵ و یەک هه‌ڵوێستی سەرکەوتنە بۆ گەلی کورد. با هه‌موومان بەیەکەوە لە حەمرین تا کۆبانێ بکەین بە گۆڕستانی تیرۆریستان و وەدەرنانی دوژمنان وداگیرکەرانی خاک و دژ بە هاواڵتیانی سڤیلی ئێراق و کوردستان تا گەیشتن بە ئازادی خەڵک و سەربەخۆی کوردستان و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردی و یەکگرتنەوەی کوردستانی گەورە کە لە نێوان دەوڵەتانی زلھێز چوارپارچە و دابەش کراوە .بە بیر و باوەڕێکی زۆر بوێرانە سەرکردە مەزنەکانمان توانیویانە ئەم خەباتە درێژە پێ بدەن ئێمەی بوێر و قارەمان 181ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
چوار دەورمان بە دوژمن دەور دراوە لەکۆنەوە هاوسێکانمان بە جۆرەها کاری خراپە خۆیان تاقیکردۆتەوە بەاڵم دوا ھێرشیان داعش بوو بۆ سەر هه‌رێمی کوردستان .ئەم دەرفەتە بۆ کورد کارێکی لە جێیە و ئێستا دوژمنی دەرەکی مەشق بە داعش ئەکات و بە کۆمەک و یارمەتی سەربازی دەعمی ڕاستەوخۆی ئەو دوژمنە سەرسەختە بەناو ئیسالمە دەکات. هاوکات ئەو واڵتانەی هاوکاری داعش دەکەن هه‌ڵەیەکی مێژووییی زۆر زۆر گەورە بۆ مێژووی مرۆڤایەتی تۆمار دەکەن کە ڕاستەوخۆ بەسەر خۆیاندا شکاوەتەوە ،هه‌رچەند کۆمەک بکرێت داعش ئەمە بیروباوەڕی نییە بەاڵم داعش بۆ خۆی بڕوای بەمە نییە بۆیە سەرکەوتن بۆ پێشمەرگەیە و زۆر نزیکە کە هه‌موو جیهان بەپەرۆشەوە ملکەچی دەوڵەتی کوردی بن و بڵێن بەڵێ بۆ دەوڵەتی کوردی لەبەرئەوەی ئەمساڵ لە سایەی دوژمنەکانمان ھێزی پێشمەرگەی کوردستانی گەورە توانیان خۆڕاگربن بۆ گیروگرفتێکی سیاسی و نێو دەوڵەتی تا ئێستا پێشمەرگە بە ڕەسمی نەناسراون بەڵکو لە نێو کۆبونەوە نێو دەوڵەتییەکان کورد بە تیرۆرست ناوبراوە بۆیە ئەمجارە قەڵغانێکی زۆر مەزن بووکە کورد لە هه‌موو ناوچە جیاجیاکانی جیهاندا یەکدەنگ و یەک هه‌ڵوێست هاتنە مەیدان و پێشمەرگەش لە هه‌ر چوار پارچەکەی کوردستانەوە یەکدەنگ و یەکڕەنگ هاتە مەیدانی شەڕ و داستانە قارەمانیەکانییان دەنگی دایەوە و بە خەڵکی ناوخۆ و دەرەوەیان سەلماند کە کورد میللەتێکی بوێر و چاونەترس و خاوەنی خاک و مێژوون ،بۆیە گەلی کورد هه‌ر دەمێنین نەک هه‌ر بۆ جەنگی دژی بە داعش بەڵکو لە کەسیش قبوڵ ناکەین کە بستێ خاکی کوردستان داگیر بکات. ئەگەر داعش ڕووبەڕووی ئێمە نەبوایەوە ئەوە ئێمە ھێشتا نەناسرابووین ،بۆیە ئەو واڵتانەی هاوسۆزن بۆ گروپە تیرۆریستیەکەی داعشی بەناو ئیسالمی و لە ژێرەوە هاوکار و دەعمی داعش دەکەن بۆ نەینەوا و کەرکوک و هه‌موو ئەو شوێنانەی دەوڵەمەندن بەنەوت عەوداڵن .هاوکات عەرەبە شۆڤێنیەکانیش چاوی نەوسنی تەماعیان بڕیوەتە خێر و بێری ئەو واڵتە و چاویان بە ئەزمونی هه‌رێمی کوردستان هه‌ڵنایە و نایانەوێ کورد ببێتە خاوەنی ماڵی خۆی ،کە خۆی لە بوونی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردییدا دەبینێتەوە .دەبا بزانین داعش ئەو سامانەی بەچی پەیدا کردووە؟ لە وەاڵمدا دەڵێین :داعش ھیچ ھێزێکی وا نییە بەڵکو تۆقێنەری ڕێگەی تۆڕە کۆمەاڵیتیەکان بوو ،بۆیە خۆی وانیشاندا کە بۆ ئیسالم وا دەکا .کە تا ئێستاش کە لە نەینەوا ماوەتەوە لەبەر ئەوەیە کە هاواڵتیانی نەینەوا زۆر بەداخ بوون لە دەسەاڵتی توندڕەوی نوری مالیکی و دار و دەستەکەی بۆیە زۆر بەناچاری ملکەچی فەرمانی داعش بوون ،دەنا داعشی بەناو ئیسالمی بەکرێگیراو لەوەدا نابینرێ کە بتوانێ ببێتە چاوسووری دەوڵەتێکی ئیسالمی ڕاستەقینە ،هه‌ڵبەتا هه‌ڵگری ناوی (داعش) یا دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام ته‌نها و ته‌نها پرووپاگەندەیە و بۆ فریودانی خەڵکی ساویلکەیە ،هاوکات ئەو ناو گەورەیەش بەمەبەستی سیاسی بەکاردەبرێ و لەو ڕێگەیەشەوە توانی سوود لە خەڵکێکی ساویلکە وەربگرێ و بۆ مەرامی گاڵوی خۆی بەکاریان بھێنێ .ڕووبەڕووی مەرگیان بکاتەوە بەاڵم با دوژمنانی 182ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
تیرۆریست بەگشتی و داعشی بەناو ئیسالمی بەکرێگیراو چاک بزانن کەوا ھێزی پێشمەرگەی هه‌ر چوار پاچەکەی کوردستان وەک ھێزێکی چاوکراوەی قارەمان و بوێری ئەو میللەتە ستەملێکراوە لە ئێشکو پاراستنی کوردستان و ئێراق سڵ ناکەن و بەردەوامن لە بەرگری و داکۆکیکردن لە خاکی شیرینی کوردستان هه‌روەک ئەوەی سەرۆکی هه‌رێم لە بۆنەیەکدا وتی سەرکەوتنی کورد لە هه‌رشوێنێک سەرکەوتنی هه‌موومانەو ئێستا گەلەکەمان بە قۆناغێکی زۆر هه‌ستیاردا تێ دەپەڕێ و پێویستە هه‌مووالیەک لە جاران زیاتر کار بۆ یەکڕیزی بکەین.
183ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
184ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
و
شەڕە گەورەکان
خەونە بچووکەکان
فەڕۆخ نێعمەتپوور
185ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
186ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئەگەر لە ڕابردوودا جوڵە لە گشته‌وە بۆ به‌ش بوو ،ئێستا بووە بە جوڵە لە به‌شه‌وە بۆ گشت .مەبەست چییە لەم گوتەیە؟ مەبەست ئەوەیە ئێستا الیەنە بەشداره‌کان هه‌موویان لە داواکارییەکانی خۆیانەوە دەجوڵێن و بە مەرجی گەیشتن بەو داواکارییانەیە کە بڕوا و خواستی پێوەندییان بە گشتەوە پێناسە دەکەن. ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست سااڵنێکە تووشی قەیران و ڕووداوگەلی جۆربەجۆرەوە بۆته‌وە، ئەو قەیران و ڕووداوانەی تا دێ پەرە دەستێنن و ناوچەکە بەرەو نائارامی زیاتر و ترسناکتر دەبەن .زۆربەی کەس خەونی ئەوەی دەبینی کە لە پاش نەمانی دیکتاتۆرەکان ،دەکرا و دەتوانرا ژیانێکی دیمۆکراسییانە و پڕ لە ھێمنی و ئارامی و ئاسایش بۆ خەڵکی دابین بکرێ. ھێڵی سەرەکی و گشتی بیرکردنەوەکان لەڕاستیدا لەو کاتانەدا زۆرتر لە سەر سیستمی دیکتاتۆری چەقی بەستبوو و سەرەکیترین ڕێگر لە سەر ڕێی خۆشبەختی هه‌بوونی ئەم جۆرە دەسەاڵتە لە قەڵەم دەدرا. بەاڵم پاش تێپەڕینی سااڵنێک ،دیتمان کە ڕەههندی ڕووداوەکان بە ئاقارێکی تردا ڕۆیشتن. نەمانی دیکتاتۆرییھت نەک تەنیا بە شێوەی خۆبەخۆ بە مانای سەرهه‌ڵدانی دیمۆکراسی و ھێمنی و پێشکەوتن لەو واڵتانەدا نەبوو ،بەڵکوو بۆ وێنە لە ئێراق و ئەفغانستان بەردەوام دۆخەکە ئاڵۆزتر بووە و شەڕ و کوشتن و دەربەدەری بووەتە پێناسەی سەرەکی .هه‌ڵبەت دەکرێ لە پێناسەکردن و دەستنیشانکردنی ھۆکارەکان ئاماژە بە زۆر خاڵ بدرێ .بۆ وێنە، دەست تێوەردانی دەرەکی ،ئامادەنەبوونی کولتووری ،ڕابردووی دیکتاتۆرییانە ،شەڕ و ملمالنێی حیزبیانە و پاوانخوازانە و ھتد .بێگومان هه‌موو ئەمانە ڕاستن ،بەاڵم ئەوەی لێرەدا گرنگە و دەبێ و یان باشتر وایە سەرھنجی بدرێ ،گەڕانەوەیە بۆ ئەو سەرنج و بۆچوونە پێشینەیھی کە هه‌بوو ،واتە ئەوەی کە نەمانی دیکتاتۆر خاڵی سەرەکییە و نەمانی خۆبەخۆ بە دەسپێکی ڕووداوە پۆزەتیڤەکانی دوواتر بزانین. بەاڵم بۆچی ئەم سەرنج و گەڕانەوەیە؟ لێرەدا مەبەسته‌کە ته‌نها دەربازبوونە لە ئەستەنگێک، بە بێ سەرنجدان بە چۆنیەتییەکی ،ئەمە دەتوانێ کۆی ڕووداوەکان بەرەو ئەو شوێنانە ببات کە بە پێچەوانەی ویستی خوازیارانی بکەوێتەوە .هه‌ڵبەت لەم بارەیەوە نموونە زۆرن ،بەاڵم سەیر ئەوەیە لە ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست بەردەوام ئەزموون وەرنەگرتن لەو نموونانە دووپات دەبنەوە و ،بەردەوام بەم شێوەیە تەمەنی کارەساتەکان زیاتر درێژ دەبنەوە .وەک بڵێی ھێزەکان خەریکی بەشداریکردن لە شانۆیەکی بەردەوام و بێ کۆتایین ،ئەو ھێزانەی وەک بڵێی ئەرکیان تەنیا ئەوەیە تەنیا بجەنگن و بجەنگن بۆ ئەوەی بیسه‌لمێنن کە هه‌ن و ،بوونیان نەکەوتووەتە مەترسییەوە ،بە بێ گەیشتن بە ئەو ئامانجانەی کە لە بنەڕەتدا مەبەست بوون. لەم دواییانەدا ھۆکارێکی تر کە بەم نەهامەتییە زیاد بووە ،پچڕ پچڕ بوونی زیاتری هه‌موو ئەو ھێزانەن کە لە شانۆکەدا هه‌ن .بۆ وێنە ئەگەر لە ڕابردوودا جوڵە لە «گشت»ێکەوە بوو بۆ «ورد»ێک ،ئێستا بووە بە جوڵە لە وردێکەوە بۆ گشتێک .مەبەست چییە لەم گوتەیە؟ مەبەست ئەوەیە ئێستا الیەنەکانی بەشدار هه‌موو لە داواکارییەکانی خۆیانەوە دەجوڵێن و بە 187ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
مەرجی گەیشتن بەو داواکارییانەیە کە بڕوا و خواستی پێوەندییان بە گشتەوە پێناسە دەکەن. ئەمە نەک تەنیا لە ئاستی یەک واڵتدا ،بەڵکوو لە ئاستە ناوچەیی و قەوارە بچوکترینەکانیشدا دەبینرێ .بە واتایەکی تر پێناسە گشتییەکان دووچاری هه‌رەس بوونەتھوە و مرۆڤەکان تا دێن زیاتر لە یەک دادەبڕێن .ئەم قەیرانە کە دەتوانین بە قەیرانی هه‌ڵتەکاندنی پێوەندییەکان پێناسەی بکەین ،وەها ڕەگ و ڕیشەی داکوتاوە و وەهایش تا دێ زیاتر پەرە دەستێنی کە مرۆڤ لە سەیرکردنی دووچاری ترس دەبێته‌وە. خەونەکان تا دێن بچووک دەبنەوە و کەچی هه‌ڵگرانی زیاتر بیر لە شەڕە گەورەکان دەکەنەوە. لە ناوچەیەکدا کە دانیشتووە جۆربەجۆرەکانی بە تێکچڕژاوی دەژین و بە دەیان ڕایەڵەوە پێکەوە بەستراونەتەوە ،لێکدابڕانی زیاتریان نەک تەنیا لە ئاستی یەکتردا ،بەڵکوو لە ناو خۆیشیاندا ،گشتیەتی ژیانی بەرەو کارەساتەکان بردووە .لە تەنیشتیشی دا دەست تێوەرەدانە دەرەکییەکان ڕاوەستێ .ئێستا دابڕان نەک لە ئاستی یەک واڵتدا ،بەڵکوو لە ئاستی هه‌رێمایەتیش دا ڕوودەدات .وەک بڵێی خەونی سەردەمی میرنشینی خەریکە دەگەڕێتەوە. بەاڵم ئەم خەونە بچووکانە چین؟ ئەم خەونە بچووکانە گەڕانەوەیە بۆ پێناسە ئاینییەکان، پێناسە ناوچەییەکان و سەرئەنجام پێناسە ناسیۆنالیستییەکان بە شێوەیەکی تۆخ .لە ناوچەیەکدا لە قەوارەی ئەو واڵتانەی کە هه‌ن و ئیدی بە ھۆی هه‌بوونیانەوە مێژوویەکیان بۆ خۆیان سازکردووە ،دابڕانی خەڵکان بە ھۆی زێدەڕەوی لەم پێناسە وردیالنەدا نەک تەنیا تووشی شەڕە درێژخایەنەکانی کردوون ،بەڵکوو بە ھۆی دەست تێوەردانە دەرەکییەکانەوە ،ئەو دەست تێوەردانانەی ئەم جۆرە پێناسانە بەرجەستە دەکەنەوە و نانی لێ دەخۆن ،دۆخەکە تا دێت دژوارتر بووە. لە سەرەتای ھێرشەکانی سەر ئێراق ،بەردەوام باس لەوە دەکرا کە سوننەکان لە دەسەاڵتدان و شیعەکانیان وەال ناون .ئەمە لە کاتێکدا بوو کە ئێراق بە واڵتێکی سکۆالر دەناسرا و نە لە یاسای ئەو دەوڵەتەدا و نە کرداری ئایدیۆلۆژیانەیدا ،ئایینی سوننە نە بە فەرمی ناسرابوو و نە پەیڕەو دەکرا .دەوڵەتی بەعس دەوڵەتێکی دیکتاتۆری سکۆالری بەاڵم پشت بەستوو بە سوننەکان بوو ،ئەویش نەک لەبەر ئەوەی باوەڕی بە ئایینی سوننە بوو بەڵکوو لەبەرئەوەی سەرکردھکانی زۆرتر لەو خێاڵنەوە دەهاتن کە سوننە بوون و بۆیە بە ھۆی ئھو دۆخه‌ی کە هه‌بوو بە ناچار پشتیان بەوان دەبەست .وەک چۆن ئاغا محەمھد خانی قاجار بە ناچار پشتی بە خێڵە تورکەکانی نزیک بە خۆیەوە بەستبوو بە بێ ئەوەی دەسەاڵتی تورکی لە ئێرانی ئەو سەردەمەدا ڕابگەیەنێ .بەاڵم بینیمان کە هه‌ر لە سەرەتای لێدانی سەدامەوە هه‌موو ڕاگەیەندنە گشتییەکان بە تایبەت لە ڕۆژئاوادا (کە بۆ خۆیان لە سەر بنەمای سکۆالریسم ڕاوەستابوون) ،باسیان لە شیعە و سوننە و پێكهاته‌كانی تر دەکرد و ئەم حاڵەتەیان زیاتر بھرجەستە دەکردەوە .یھکێک لە سه‌رکردە کوردییھکان لە وتووێژێکدا ئاماژە بە شتێکی سەیر دەکات .ئەو دەڵێ لە سەردەمی پۆل بریمەردا کاتێک لیستەکانی بەشدار لە حکومەتی ئێراق ئامادە دەکران ،ناوی حەمید موسا ڕێبەری حیزبی کۆمۆنیستی ئێراق لە سەر لیستی 188ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
شیعە دەنووسرێ ،مام جەالل بە بریمەر دەڵێ حەمید موسا کۆمۆنیستە و ڕێبەری ئەو حیزبەیە ،بەاڵم دەستبەجێ بریمەر تەئکید لە سەر ئەوە دەکاتەوە کە ناوبراو شیعەیە! بۆچی سکۆالرەکانی دەرەوە بەم شێوەیە لە سەر پێکهاتەی نوێی دەسەاڵت لە ئێراق قسەیان دەکرد، بۆ خۆی حیکایەتێکی دوورودرێژە. لە واڵتێکدا کە نەک تەنیا بۆ خۆیان ،بەڵکوو سکۆالرە جیهانیه‌كانی یارمەتیدەریشیان بەم شێوەیە پێ لە سەر پێناسە ئایینییەکان لە دروستکردنی دەوڵەتدا دادەنێن ،تۆ بڵێی دۆخی لەمە باشتر بێت؟ ئیدی لە واڵتانی تری دەورووبەر گەڕێ کە ئەوان هه‌ر زۆر لەوە پێش کاریان لە سەر ئەم پرۆژانە کردبوو. ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست پێویستی بە پرۆژەیەکی تر هه‌یە ،پرۆژەیەک کە تێیدا مرۆڤەکان تەنیا لە پێوەندییە ئێتنیکی و ئایینییەکانیان پێناسە نەکرێن .جگە لە پاراستنی ئەم شوناسانە، دەبێ لە دوو ئاستی تردا گۆڕان ڕووبدات :یەکەم ،ئاستی سەرتاسەری ،واتە کارکردن لە سەر پێناسە گشتگیرترەکە ،دووەم ،بەرجەستەکردنی مافی شارۆمەندی .لە ئەگەری یەکەمدا دەمارگرژییەکان ڕوو لە کزی دەکەن و لە ئەگەری دووەمدا خەڵکی ئیتر کار لە سەر مافە ڕۆژانەکانی ژیانیان دەکەن ،واتە ئەو مافانەی بە واقیعی دەتوانن ژیانیان بگۆڕێ. شوناسی مرۆڤ تەنیا نەتەوە و ئیتنیک و ئایین نییە ،شوناسی مرۆڤ زۆر شتی دیکەیە. ئەزموون نیشانی داوە کە بەرجەستەکردنی ژیان لە ڕادەی هه‌ر کام لەم شوناسانە ژیانی مرۆڤ بە تووش کێشەی دژوارەوە دەکات.
189ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
190ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
فەندەمێنتالیزمی ئیسالمی ئایین و سیکۆالریزم لە دنیای ئیسالمییدا ئامادەکردنی :مـحەمەد قادر
191ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
192ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بە گوێرەی دیدی یەکەمین بیریارانی کۆمەڵناسیی ،ئایینی نەریتی لە دنیای مۆدێرندا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ پتر پەراوێز دەخرێت .مارکس ،دۆرکهایم و ڤیبەر هه‌رسێکیان پێیان وابوو کە هاوشان بە مۆدێرنبوونی کۆمەڵگاکان و پشتبەستنی هه‌ر چی زیاتریان بە زانست و تەکنەلۆجیا بۆ کۆنترۆڵکردن و ڕوونکردنەوەی جیهانی کۆمەاڵیەتی ،پرۆسەی بەسیکۆالریبوون زیاتر دەبێت. بەسیکۆالریبوون بریتییە لەو پرۆسانەی کە لە دوو توێیەوە دەسەاڵت و کاریگەری ئایین لە کایە هه‌مەچەشنەکانی ژیانی کۆمەالیەتی الواز دەکات. باس و مشتومڕ لەبارەی گریمانەی بەسیکۆالریبوون یەکێ لە ئاڵۆزترین بەشەکانی کۆمەڵناسی ئایینە .لە گشتیترین و سەرەکیترین دەستەبەندی ئەتوانین بڵێین کە بیروڕای جیاوازی سەرەکی لە نێوان الیەنگیرانی گریمانەی بەسیکۆالریبوون و نەیارانی ،ئەم ھزرەیە کە بە گوێرەی ئەرگومێنتەکانیان ئایین بەو چەشنە ھێزێکی گرنگ و کاریگەرە ،هه‌ر چەند کە زۆرجار بە شێوەگەلێکی مۆدێرن و چاوەڕواننەکراو دەردەکەوێ. ڕەهه‌ندەکانی بەسیکۆالریبوون بەسیکۆالریبوون چەمکێکی کۆمەڵناسیی زۆر ئاڵۆزە و ھۆکاری ئەمەش تاڕادەیەک ئەمەیە کە لەبارەی چۆنیەتی هه‌ڵسەنگاندن و مەزەندەکردنی ئەم پرۆسەیە ھیچ کۆدەنگییەک بوونی نییە. وێرای ئەوەش ،ئەو پێناسانەی کە زۆرێ لە کۆمەڵناسانی ئایین هه‌یانە ،لەگەڵ یەک تەبا نییە. هه‌ندێ کەس پێیانوایە کە ئایین پێویستە بە گوێرەی ڕوانگە و بیرکردنەوە نەریتییەکان پێناس بکردرێ و هه‌ندێکی تریش ئەرگومێنت دەکەن کە پێویستە ڕوانگەیەکی زۆر فراوان تر وەربگرین تاوەکو ڕەهه‌ندگەلێکی وەک مەعنەویەتی کەسیی و بیروڕای سەرەکی بۆ هه‌ندێ لە بەهاکانیش تێیدا بگونجێنێت .ئەم تێگەیشتنە جیاوازانە ،کاریگەری لەسەر ئەرگومێنتە سەرکەوتوو و نەیارەکانی بەسیکۆالریبوون بە جێدەھێڵێ. دەتوانرێ بەسیکۆالریبوون بە گوێرەی چەند الیەن یان ڕەهه‌ندێک هه‌ڵبسەنگێندرێت .هه‌ندێ لەم ڕەهه‌ندانە ماھیەتێکی ئۆبجەکتیڤیان هه‌یە ،وەک ڕێژەی ئەندامێتی لە دەزگا ئایینییەکان. بەڵگەنامە و ئامارە فەرمییەکان دەتوانێ نیشانی بدات کە چ ژمارەیەک لە خەڵک بە کڵێسا یان دەستەیەکی ئایینی تایبەتەوە وابەستەن و لە ڕیتواڵی ئایینی چاالکانە بەشداری دەکەن .هه‌موو واڵتە پیشەسازییەکان جگە لە ووالیەتە یەکگرتووەکان بەگوێرەی ئەم ئەدگارە تاڕادەیەکی زۆر شاھیدی پرۆسەی بەسیکۆالریبوون بوون. دووەمین الیەنی بەسیکۆالریبوون ئەمەیە کە دەزگا ئایینییەکان تا چ ڕادەیەک کاریگەری کۆمەاڵیەتی ،سامان و بەهای خۆیان پاراستووە .لە سەردەمەکانی پێشووتر دەزگا ئایینیەکان دەیانتوانی کاریگەریەکی شایانیان لەسەر حکومەتەکان و کارگوزارانانی کۆمەاڵیەتی هه‌بووە و ڕێزێکی نائاسایی لە جڤاتی خۆیاندا هه‌بێ .ئەم هه‌لومەرجە تا چ ڕادەیەک ھێشتا لەسەر هه‌مان شێوازە؟ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارە بە تەواوی ڕوونە .تەنانەت ئەگەر ته‌نها سەرنجی سەدەی بیستەم بدەین دەبینین کە کاریگەری کۆمەاڵیەتی و سیاسی دەزگا ئایینییەکان ڕۆژ لە دوای 193ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ڕۆژ کەمتر بۆتەوە و ئەمەش پرۆسەیەکی جیهانی بەرباڵوە ،هه‌ر چەند کە ئاورتەگەلێکیش بوونی هه‌یە. سێیەمین الیەنی بەسیکۆالریبوون بە بیرورا و بەهاکان پەیوەست دەبێت .دەتوانین ئەم الیەنە بە ئایینداری ناوزەد بکەین .بەڵگەنەویستە کە ڕێژەی ئامادەیی لە شوێنە ئایینییەکان یان ڕێژەی کاریگەری ئەم شوێنانە دەرخەری ڕاستەقینەی بیروڕا و ئایدیالەکانی خەڵک نییە .زۆرێ لەو کەسانەی کە بیروڕای ئایینیان هه‌یە لە ڕیتوال و شوێنە ئایینییەکان ئامادەییان نییە، پێچەوانەی ئەمەش ڕاستە ،واتە ئامادەیی یان بەشداریکردن هه‌میشە بە مانای بیروڕای بتەوی ئایینی نییە و ئەشێ خەڵک بە ھۆی نەریت یان بە ھۆی ئەو پێشبینیەی کە کۆمەڵەکەیان لێیان هه‌یە لە ڕیتواڵ و شوێنە ئایینییەکان ئامادە بن. لێرەشدا هاوشێوەی ڕەهه‌ندەکانی تری بەسیکۆالریبوون ،پێویستە پەیپردنێکی ڕاست و وردمان لە ڕابردوو هه‌بێ تاوەکو تێبگەین کە ئایینداری تا چ ڕادەیەک ڕووخاوە .بە گوێرەی ئەرگومێنتی الیەنگیرانی گریمانەی بەسیکۆالریبوون .لە ڕابردوو ئایین بایەخێکی زۆر زیاتری لە ژیانی ڕۆژانەی خەڵک هه‌بووە ،بەاڵم ڕەخنەگرانی گریمانەی بەسیکۆالریبوون ئەم مانایە پەسەند ناکەن و ئەرگومێنت دەکەن کە ته‌نها بەم ھۆیەی کە خەڵک لە ڕابردوو زیاتر بەرەو کڵێسا دەڕۆن ناتوانرێ بسەلمێندرێ کە ئاییندارتر بن .لە زۆرێ لە کۆمەڵگە نەریتییەکان لە چەشنی ئەوروپای سەدەی ناوەراست ،پەیمانی بنەڕەتی بە بیروڕای ئایینی لە ژیانی ڕۆژانە، الوازتر و بێ بایەختر لەو شتەیە کە خەیاڵی لێ دەکرێت. وێرای ئەوەش ھیچ گومانێک بوونی نییە کە دەسەاڵتی بیرکردنەوەی ئایینی ئەمڕۆ کەمتر لەو شتەیە کە بە شێوەیەکی گشتی لە جیهانی نەریتی هه‌بووە –بەتایبەت ئەگەر تەواوی پانتایی میتافیزیکا کە خەڵک بڕوایان پێی هه‌یە لە ژێر کاتیگۆری ئایین دابنێین .زۆربەمان دنیای دەوروبەری خۆمان لێوانلێو لە ھێزە ئاسمانی یان ڕوحانییەکان نییە .هه‌ندێ لە گرژییە گەورەکانی دنیای ئەمڕۆ وەک ئەوەی لە ڕۆژهه‌اڵت یان بەڵقان ڕوو دەدات .زۆرجار ،یان تاڕادەیەک ،بە ھۆی جیاوازییە ئایینییەکانەوەیە ،بەاڵم زۆربەی جەنگ و ملمالنێیە هه‌نوکەییەکان ماھیەتێکی سیکۆالریان هه‌یە و بە جیاواز لە مەرامی سیاسی یان بەرژەوەندییە ماددییەکان پەیوەست دەبن. هه‌ڵسەنگاندنی گریمانەی بەسیکۆالریبوون کاریگەری ئایین لە ڕووی هه‌ر یەک لە سێ ڕەهه‌ندەکەی بەسیکۆالریبوون کەم بۆتەوە ،ڕێک بەو چەشنەی کە کۆمەڵناسانی سەدەی نۆزدەهه‌م پێشبینیان کردبوو .کەواتە ئایا پێویستە ئەنجامگیری بکەین کە ئەوان و الیەنگیرانی دواتری گریمانەی بەسیکۆالریبوون لەسەر هه‌ق بوون؟ ئایا بایەخی ئایین بۆ قوڵبونەوەی مۆدێرنیتە بەرەو ڕووخان دەڕوات؟ ئەم ئەنجامگیرییە بە چەند ھۆیەک شایەنی هه‌ڵوەستە لەسەرکردنە. یەکەم /بیروڕای ئایینی لە کۆمەڵگا خۆرئاواییەکانی دیکەش زۆر ئاڵۆزترە لەو شتەی کە 194ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
الیەنگیرانی گریمانەی بەسیکۆالریبوون دەیخەنە ڕوو .بیرورای ئایینی و مەعنەوی ھێندە فاکتەری بەھێز و وروژێنەرە لە ژیانی زۆرێ لە خەڵک ،تەنانەت ئەگەر لە ڕیتواڵی نزا و پاڕانەوە فەرمییەکانیش بەشداری نەکەن .هه‌ندێ لە توێژەران پێیانوایە کە بزوانێ بەرەو ئیمانی بێ پەیوەستی لە ئارادایە ،واتە خەڵک بڕوای خۆیان بە خودا یان ھێزێکی بااڵ دەپارێزن ،بەاڵم لە دەرەوەی شێوەی بەدامەزراوبوونی ئایین لەگەڵ ئەم ئیمانەی خۆیان دەژێن. دووەم /وا دێتە بەر چاو ھیچ چەشنە بەڵگەگەلێ لە بەسیکۆالریبوون لە کۆمەڵگا ناخۆرئاواییەکان بوونی نییە .لە ئێران و ناوچە ڕۆژهه‌اڵتیەکانی تر ،لە ئەفریقا و ھند ،فەندەمێنتالیزمی ئیسالمی ڕاستەوخۆ لە بەرامبەر خۆرئاوایبوون هه‌نگاوی بەرەو پێشڤەچوون نەناوە .بەڕێز پۆپ لە گەشتێکی بۆ ئەمریکای باشوور ،هه‌موو ئەو شوێنانەی کە ئەو بۆی دەرۆیشت ملیۆنەها کاتۆلیک بە حەزێکی زۆرەوە شوێنی دەکەوتن .هاواڵتیانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو، مەسیحیەتی ئەرسەدۆکسی ڕۆژهه‌اڵتی کە لە دوای چەند دەیە سەرکوتکردنی کڵێسا لەالیەن ڕێبەرانی کۆمۆنیستی دووبارە بە ھێز و گوڕوتینێکی زۆرە پێشوازی لێ کرا .ئەم پارێزگاریکردنە گوڕوتینانەیە لە ئایین لە سەرانسەری جیهان ،بە داخەوە لە جەنگ و ملمالنێیە ئایینییەکانیش ڕەنگی داوەتەوە. بۆ هه‌ڵسەنگاندنی ئایین لە دنیای مۆدێرن پێویستە سەرنجی باکگراوندە ناجێگیر و فرەیی و هه‌مەچەشنەکانی بدەین .تەنانەت ئەگەر شێوە نەریتیەکانی ئایین تاڕادەیەک لە دۆخی داتەپین و ڕووخاندا بن .دووبارەش ئایین ھێشتا ھێزێکی گرنگ و چارەنووسساز لە دنیای کۆمەاڵیەتی ئێمەیە .کاریگەری ئایین چ لە شێوە نەریتی و چ لە شێوە مۆدێرنەکەی ،لەوانەیە نەمر و جاویدان بێت .بۆ زۆرێ لە خەڵک وەاڵمدانەوەی پرسیارەکانی لکاو بە ژیان و مانا کە وەاڵمێکی ڕەزایەتبەخش بە ڕوانگە عەقڵگەرایانەکان ناداتەوە ،ئەوا لە ئایین دەدۆزرێتەوە. کەواتە جێی سەرسوڕمان نییە کە لەم ڕۆژگارە گۆڕانێکی خێرا و هه‌مەچەشن ،زۆرێ لە خەڵک وەاڵمی پرسیارەکانی خۆیان و ئارامی و ھێمنی خۆیان لە ئاییندا دەدۆزنەوە .لەوانەیە فەندەمێنتالیزم ڕوونترین نمونەی ئەم دیاردەیە بێ ،بەاڵم ڕەنگدانەوە ئایینییەکان لە بەرامبەر گۆڕان ،بە شێوەیەکی ڕوو لەزیاد شێوەگەلی تازە پەیدا دەکات :بزوتنەوەگەلی تازەی ئایینی، دەستەکان ،ڕێباز و چاالکیەکانی سەردەمی نوێ ،هه‌ر چەند ئەشێ ئەم گروپانە لە ڕواڵەتدا هاوشێوەی ئایین نەبن ،زۆرێ لە ڕەخنەگرانی گریمانەی بەسیکۆالریبوون پێیانوایە کە ئەوان دەرخەری گۆڕانی بیروڕا ئایینییەکانن لە بەرامبەر گۆڕانی قوڵی کۆمەاڵیەتیدا. بزووتنەوە تازە ئایینییەکان کۆمەڵناسان سوود لە دەستەواژەی بزوتنەوە تازە ئایینییەکان وەردەگرن بۆ ئاماژەدان بە پانتاییەکی فراوانی دەستە ،ڕێباز و گروپە ئایینی و مەعنەوییە تازەکان کە لە واڵتانی خۆرئاوایی دەرکەتوون .تیۆرگەلێکی هه‌مەچەشن بۆ ڕوونکردنەوەی بایەخی بزوتنەوە تازە ئایینییەکان خراوەتە ڕوو ،ئەرگومێنتی هه‌ندێ چاودێران ئەمەیە کە بزووتنەوە تازە ئایینییەکان 195ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پێویستە بە پەرچدانەوەیەک لە بەرامبەر پرۆسەی فراوانبوونی ئازادی و بەسیکۆالریبوون لە کۆمەڵگا دابنرێت .هه‌ندێ کەسی تر لە چەشنی بیرمەندی ناسراو و بەناوبانگ برایان وێڵسن، بزوتنەوە تازە ئایینییەکان بە بەرهه‌می گۆڕانە کۆمەاڵیەتییە خێراکان دەزانێ ،هاوشان بە لە ناوچوونی نۆرمە کۆمەاڵیەتییە نەریتییەکان ،خەڵک بە دوای ڕوونکردنەوەی دڵنیاییکردنەوەدان. پەیدابوون و شکۆفەیی گروپ و ئەو دەستانەی کە جەخت لەسەر مەعنەویەتی کەسایەتی دەکەنەوە بریتییە لەوەی کە خەڵکێکی زۆر وا هه‌ست دەکەن لەم دنیا ناجێگیر و نابنجبڕەدا پێویستیان بە بەها و بیروڕاکانی خۆیانە. ئەو فاکتەرەی تر کە لەوانەیە بتوانرێ ئاماژەی پێ بکردرێ ئەمەیە کە بزوتنەوە تازە ئایینییەکان بەو کەسانە پەیوەست دەبن کە بەرامبەر بە پرۆسەی سەرەکی زاڵ لەسەر کۆمەڵگە هه‌ست بە نامۆبوون دەکەن .بە گوێرەی ئەم ئەرگومێنتە ،هه‌ندێ لە نووسەران، ڕەوتە بە کۆمەڵەکان و هاوبەشی دەستە و ڕێبازەکان دەتوانن هه‌ستی پەیوەستی و دڵنیایی بە پەیڕەوانی خۆیان بدەن. بزووتنەوە تازە ئایینییەکان و بەسیکۆالریبوون بایەخی جێگیری بزوتنەوە تازە ئایینییەکان ،گریمانەی بەسیکۆالریبوون تووشی قەیرانێکی تر دەکاتەوە .نەیارانی ئەم گریمانەیە بە ئاماژەدان بە هه‌مەچەشنی و جێگیریی بزوتنەوە تازە ئایینییەکان ئەرگومێنت دەکەن کە ئایین و مەعنەویەت وەک سیمای سەرەکی ژیانی مۆدێرن ماوەتەوە ،بە سستی وەرگرتنی دەسەاڵتی ئایینە نەریتییەکان ،ئایین بەرەو ڕووخان نابات ،بەڵکو لە ڕێرەوێکی تازە دا دەبن ،بەاڵم هه‌موو توێژەران لەگەڵ ئەم گووتەیە هاودەنگ نین .الیەنگیرانی بیری بەسیکۆالریبوون نیشانی دەدەن کە بزوتنەوە تازە ئایینییەکان ته‌نها شوێنگەیەکی پەراوێز ئاسایان لە تەواوی کۆمەڵگادا هه‌یە ،تەنانەت ئەگەر کاریگەرییەکی قوڵشیان لەسەر ژیانی پەیرەوانی خۆیان هه‌بێ .بزوتنەوە تازە ئایینییەکان پەرشوباڵو و تاڕادەیەک ڕێکخراو نین ،هه‌روەها لە دەستاودەستکردنی زۆری ئەندامانی خۆیان تووشی ئازار دەبنەوە چونکە خەڵک بۆ ماوەیەک بەرەو الی بزوتنەوەیەکی ئایینی و پاشان بەرەو بزوتنەوەیەکی تازە هه‌نگاو دەنێن .بە ئەرگومێنتەکانیان بەشداری لە بزوتنەوە تازە ئایینییەکان، لە بەراورد بە پەیمانی ئایینی جددی و واقیعی ،بەڕواڵەت ،شتێکی زیاد لە سەرگەرمییەک یان هه‌ڵبژاردنی ستایلی ژیان نییە. بزوتنەوە هه‌زارەییەکان هه‌بوونی هه‌زارەباوەڕی و ئەو بزوتنەوانەی کە بیروباوەڕی هه‌زارەییان هه‌یە بە ئاشکرا نیشانی ئەدات کە ئایین دەبێتە ئیلهامبەخشی ملمالنێی سیاسی و گۆڕانی کۆمەاڵیەتی .گروپەکانی هه‌زارەباوەڕی بەو گروپانە دەگوترێـت کە چاوەڕوانی ڕزگاری خێرا و بەکۆمەڵی ئیماندارەکانن چ بە ھۆی وەرچەرخانێکی مەزنەوە کە لەم سەردەمەدا ڕوو دەدات ،یان بە ھۆی گەڕانەوەی سەردەمی زێرین کە تەسەور دەکرێت لە ڕابردوو بوونی هه‌بوو بێ( .دەستەواژەی هه‌زارەباوەڕی 196ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لە ڕاستیدا لە دەسەاڵتدارێتی هه‌زار ساڵەی مەسیحەوە وەرگیراوە .ئەو هه‌زار ساڵەی کە لە ئینجیلدا باسکراوە). چییەتی بزوتنەوە هه‌زارەییەکان بۆچی بزوتنەوە هه‌زارەییەکان ئایینە کایەوە؟ ژمارەیەک لەو توخمە هاوبەشانەی کە زۆربەی یان هه‌موو ئەم بزوتنەوانە تێیدا پشکدارن ،دەتوانرێ بناسێنرێت ،تارادەیەک هه‌م ئەم بزوتنەوانە شاھیدی چاالکی پەیامبەرانەن (رێبەران یان مامۆستایان) کە سوود لە بیر و ھزرە ئایینییە سەربەخۆکان وەردەگرن و پێویستی بە بوژانەوەی دووبارەیان هه‌یە .ئەوان لەو شێوەیەی کە بتوانن شتێ کە ئەوانی تر ته‌نها بە شێوەیەکی ئاڵۆز هه‌ستی پێ دەکەن لە بۆتەی وشەکان دەرببڕدرێن و سوود لە هه‌ستە وروژێنەرەکانی خەڵک وەربگرن ،دەتوانن بە سەرکەوتوویی، پەیرەوانێکی زۆر بۆ خۆیان کۆ بکەنەوە .گووتەگەلێکی پەیامبەرانە بەردەوام پەیوەندییەکی بەھێزی لەگەڵ ئایینە ڕزگارکەرەکاندا ،بە تایبەت مەسیحییەت ،هه‌بووە و زۆربەی ئەو کەسانەی بزوتنەوە هه‌زارەییەکانی ناوچە داگیرکراوەکان ڕێبەرایەتی کراون ئاشنایەتیان لەگەڵ بیروڕا و کارە مەسیحییەکاندا هه‌بووە .زۆرێک لەوان لەڕاستیدا مامۆستای موژدەدەری ئایینی بوونە کە ئایینی جێ پەسەندی خۆیان دژی ئەو کەسانە بەکارھێنراوە کە ڕێنماییان پێداون. بزوتنەوە هه‌زارەییەکان زۆرجار ئەو کاتە بەدەردەکەون کە یان گۆڕانێکی کولتووری ڕوویدا بێ یان هه‌ژاری و داماوی لەڕادەبەدەر زیاد بێت .ئەم بزوتنەوانە ئەو کەسانە ڕادەکێشێ کە لە لە ئەنجامی ئاوا گۆڕانێ بە توندی هه‌ست بە بێبەشبوون دەکەن و ئەوەی کە ئەم بزوتنەوانە بە دەستکێشانەوە لە وەرگرتنی ڕەوشی هه‌یی خۆیان نمایش دەکەن .بزوتنەوە هه‌زارەییەکان لە نێو خەڵکی داگیرکراو ئەو کاتە شێوە دەگرێت کە کولتوورە نەریتییەکان بە دەست داگیرکەرانەوە تووشی وێرانکردن دەبن. لە بنەڕەتدا هه‌زارەباوەڕی هه‌ندێ کات وەک هه‌ڵگەڕانەوەی هه‌ژاران دژی گرووپە باشەکان یان بە بزوتنەوەی ستمەدیدەکان دژی دەسەاڵتداران ڕاڤە کراون و بەڵگەنەویستە کە لە بوارگەلێکی زۆردا ئەمەش بۆ خۆی فاکتەرێکی کاریگەر بووە ،بەاڵم زۆر سادەڕوانانەیە کە پێموایە هه‌ندێک لە بزووتنەوە هه‌زارەییەکان بە ھۆی ئەو فاکتەر و هه‌ستانەوە شێوە دەگرن کە لە بنەڕەتدا پەیوەندی بە بێبەشبوونی ماددییەوە نییە. بڕوابوون بە ڕۆژی دوایی بزوتنەوە هه‌زارەییەکان پەیوەندیان بە بڕوابوون بە ڕۆژی دواییشەوە هه‌یە ،واتە بڕوابوون بە پەروەردەی سەرچاوەگرتوو لە دۆزینەوە و ئیلهام لەبارەی ئەو فاکتانەی کە لە کۆتایی مێژوو ڕوو دەدەن .بزوتنەوەگەلی ڕۆژیی دوایی پێیانوایە کە ڕووداوگەلێکی دیاریکراو لە جیهانی کۆمەاڵیەتی نیشانەی گەیشتنی کۆتایی کاری جیهانە .لەم چەند دەیەی دوایی هاوشان بە نزیکبوونەوەی هه‌زارەیەکی تازە (ساڵی )٢٠٠٠بزوتنەوەگەلی ڕۆژی دوایی لە ڕووی ژمارە و 197ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ڕەهه‌ندەکانی گەشەیان کردووە .ڕووداوگەلێکی وەک دەرکەوتنی ئایدز ،ڕووخانی کۆمۆنیزم، جەنگی خلیج ،مەترسی گەرمبوونی گۆی زەوی و ڕووداوی سروشتی و پەیدابوونی تەکنەلۆژیای بەھێزی زانیاری ،هه‌مووان خۆراکی ئەم خەیااڵنەی ڕۆژیی دوایی بوونە کە «ڕۆژە کۆتاییەکانی» گەیشتووە. فەندەمێنتالیزمی ئایینی بە ھێزی فەندەمێنتالیزمی ئایینی ھێمایەکی ترە کە نیشانی ئەدات پرۆسەی بەسیکۆالریبوون لە جیهانی مۆدێرن بە سەرکەوتن نەگەیشتووە ،دەستەواژەی فەندەمێنتالیزم دەتوانرێ لە دەق و زەمینەگەلێکی زۆر جیاواز بۆ وەسفکردنی بڕوابوون و وەفادارییەکی ڕاست و پوخت و پەتی کۆمەڵێ بیروبۆچوون و بنەڕەت و پرەنسیپ ،بە کاربهێنرێ .فەندەمێنتالیزمی ئایینی بە مانای ئاراستە و ڕەوتی دەستەیەک لەو گروپە ئایینیانەیە کە خوازیاری ڕاڤەیەکی ڕواڵەتی و سەرزارەکی دەقەکان یان کتێبە ئایینییە سەرەکییەکانن و پێیانوایە ئەو زانینانەی کە لە خوێندنەوەیەکی ئاواوە بەدەست دەکەوێت پێویستە لە هه‌موو الیەنەکانی ژیانی کۆمەاڵیەتی، ئابووری و سیاسی بە کاربھێنرێت. فەندەمێنالیستە ئایینیەکان پێیانوایە ته‌نها ڕوانگەیەک لەبارەی جیهان دەتوانێ ڕاست و ڕەوان بێ و ته‌نها ڕوانگەی ئەوان ڕاست و دروستە :شوێنێ بۆ ئاڵۆزی یان ڕاڤەکردنگەلێکی هه‌مەچەشن بوونی نییە .لە بزوتنەوە فەندەمێنتالە ئایینیەکان ،دەستگەیشتن بە مانایەکی ڕاست و وردی دەقە پیرۆزەکان ته‌نها بە گروپێ لە «ڕاڤەکەران» پەیوەستە لە چەشنی ڕوحانیەکان ،قەشەکان ،یان ڕێبەرە ئایینییەکانی تر .ئەم پێدراوە دەسەاڵتێکی زۆر (نەک ته‌نها لە کاروباری ئایینی بەڵکو لە کاروباری دنیایش) بەم ڕێبەرانە دەدات .فەندەمێنتالیزمی ئایینی بۆ سیماگەلێکی سیاسی بەھێز لە بزووتنەوە جیاوازەکان گۆڕدراوە ،هه‌م لە پارتە سیاسییە سەرەکییەکان ( بۆنموونە لە ووالیەتە یەکگرتووەکان) و هه‌م وەک دەوڵەت (وەک ئێران). فەندەمێنتالیزمی ئایینی دیاردەیەکی تاڕادەیەک تازەیە .ته‌نها لە دوو توێی دوو یان سێ دەیەی دواییە کە وەک دەستەواژەیەکی گشتی بەکارھێنراوە .فەندەمێنتالیزمی ئایینی ،لە بەرپەرچدانەوەی پرۆسەی جیهانگەرایی دەرکەوتووە ،لە هه‌موو شوێنێ ھێزەکانی پرۆسەی مۆدێرنبوون ھێدی ھێدی بونەتە ھۆی الوازکردنی توخمە نەریتییەکانی جیهانی کۆمەاڵیەتی (وەک خێزانی ناوخۆی و دەسەاڵتی پیاوان لەسەر ژنان) .فەندەمێنتالیزم داکۆکی لە بیروڕای نەریتی دەکات .لە دنیایەکی بەجیهانیکراو کە پێویستی بە ھۆکار و بەڵگەیەکی عەقاڵنییە، فەندەمێنتالیزم جەخت لەسەر وەاڵمگەلێکی پشت ئەستوور بە ئیمان و پەیوەست بوون بە هه‌قیقەتی دروشمەکان دەکاتەوە :فەندەمێنتالیزم هه‌مان ئەو نەریتەیە کە بە شێوەیەکی نەریتی داکۆکی لێ دەکرێت .فەندەمێنتالیزم زیاتر لە چۆنیەتی داکۆکیکردن لە بیرورا و ئاراستەکانیان پەیوەست دەبێت تا بە ناواخنی خودی بیروباوەرەکان. 198ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هه‌ر چەند فەندەمێنتالیزم لە بەرامبەر فەندەمێنتالیزم گەلەکۆمەیی دەکەن ،بەاڵم خۆیشی بۆ داکۆکیکردن لە بیرورای خۆی میتۆدە مۆدێرنەکان بەکار دەھێنێ ،بۆ نموونە فەندەمێنتالیزمە مەسیحییەکان لە واڵتە یەکگرتووەکان لە یەکەمین ئەو کەسانە بوون کە سوودیان لە تەلەفزیۆن وەرگرتووە بۆ برەودان بە پەروەردەکانی خۆیان .فەندەمێنتالیستە ئیسالمییە چیچییەکان لە جەنگ لەگەڵ ھێزەکانی ڕوسیا بۆ ناساندنی ڕوانگەکانی خۆیان دەستیان بە دروستکردنی پێگە ئینتەرنێتیەکان کرد. فەندەمێنتالیزمی ئیسالمی لە نێو یەکەمین بیریارانی کۆمەڵناسی ،لەوانەیە ته‌نها ڤیبەر دەیتوانی تەسەور بکات کە ئایینێکی نەریتی هاوشێوەی ئیسالم لە چەند ڕەهه‌ندێکەوە سەر لەنوێ ببوژێنرێتەوە کە پێکهاتەی وەرچەرخانە سیاسییە گرنگەکان لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەم بێ ،بەاڵم ئەمەش ڕێک هه‌مان ئەو شتەیە کە لە دەیەی ١٩٨٠لە ئێران ڕوویدا .لە سااڵنی دوایی ،بزوتنەوەی بوژانەوەی ئیسالمی باڵوبۆوە و کاریگەرییگەلێکی زۆری لەسەر واڵتانی تری وەک مسر ،سوریا، جەزائیر ،ئەفغانستان و نێجیریا بە جێھێشتووە .چۆن دەتوانرێ ئەم بوژانەوە بەرباڵوەی ئیسالم ڕوون بکرێـتەوە؟ بۆ تێگەیشتن لەم دیاردەیە ،پێویستە هه‌م بایەخ بە الیەنە هه‌مەچەشنەکانی ئیسالم وەک ئایینێکی نەریتی بدەین و هه‌م بایەخ بە گۆڕانە ئایینییە کاریگەرەکان لەسەر والتانی مۆدێرن کە کاریگەری ئیسالم تێیاندا هه‌مەگیرە .ئیسالم ،هاوشێوەی مەسیحیەت ،ئەو ئایینەیە کە هه‌میشە خەریکی کار و ملمالنێی سیاسی بووە :قورئان (کتێبی پیرۆزی مۆسڵمانەکان) لێوانلێوە لە هاندانی ئیمانداران بۆ «جیهاد لە ڕێگەی خودا» .ئەم جیهادە ،ئەو ملمالنێیەیە کە هه‌م دژی ئەو کەسانەی کە ئیمانیان نەھێناوە و هه‌م دژی ئەو کەسانەی کە لە کۆمەاڵنی موسڵمانان کوفر و گەندەڵیان بەرهه‌مهێناوە ،ئەنجام دەدرێت .بە درێژایی سەدە یەک لە دوای یەکەکان ،نەوەگەلێ لە چاکسازیکەرانی موسڵمان بوونیان هه‌بووە و ئیسالم بە ڕادەیەک تووشی دابەشبوون و لێکجیابوونەوەی ناوخۆیی بۆتەوە. شیعەگەرایی لە سەرەتاکانی مێژووی ئیسالم لە هه‌یکەلی سەرەکی ئیسالمی ئەرسەدۆکس جیا بۆوە و ھێشتاکێ کاریگەری خۆی پاراستووە .شیعەگەرایی لە سەدەی شانزەی زایینی بە دواوە ئایینیی فەرمی ئێران بووە و هه‌روەها سەرچاوەی ئەو بیرو باوەڕانەیە کە شۆڕشی ئێرانی ئەنجامداوە .شیعەکان ڕەگ و ڕیشە مێژووییەکانی خۆیان بۆ ئیمام عەلی دەگەرێننەوە کە یەکێ لە ڕێبەرانی ئایینی و سیاسی سەدەی حەوتەمی میالدی بوو و بە بڕوای شیعەکان ئەو خۆی بەشێوەیەکی جوان لەبەرامبەر خوداوەند ڕاوەستا بوو و ئەدگار و سیفەتگەلێکی ئەخالقی ناسراوی هه‌بووە کە لە نێوان حەکیمان و ڕێبەرانی دنیا خۆشویستنی ئەو قۆناغە بێ هاوتا بوو. منداڵەکانی عەلیش خۆیان بە ڕێبەرانی خاوەن هه‌قی دنیای ئیسالم دەزانی چونکە ئەندامی خانەوادەی پەیامبەری ئیسالم بوون ،ئەمەش شێوە جیاوازەکەیان بوو لەو خانەدانانەی کە 199ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەسەاڵتیان لە دەستدابوو .شیعەکان بڕوایان وابوو کە حکومەت لەسەر دەستی میراتگرەکانی محمد سەرەنجام جێگیر دەبێت و کۆتایی بە زوڵم و نادادپەروەری حکومەتە هه‌ییەکان ئایینێت .میراتگری محمد ئەو پێشەوایەیە کە ڕاستەوخۆ لە الیەن خوداوەندەوە ڕێنمونی دەکرێت و بەگوێرەی بنەماکانی قورئان فەرمانڕەوایی دەکات. وێرای ئێران ،ژمارەیەکی یەکجار زۆری شیعەکان لە واڵتانی دیکەی خۆرهه‌اڵتی وەک عێراق، تورکیا ،عەرەبستانی سعودیە ،ھند و پاکستان بوونی هه‌یە ،بەاڵم ڕێبەری ئیسالمی لەم واڵتانە لە دەست زۆربەی خەڵکی سوننەدان .موسڵمانانی سوننە مەزهه‌ب پەیڕەوی لە نەریتگەلێکی وەرگیراو لە قورئان دەکەن کە بە پێچەوانەی ڕوانگەگەلی دژواتری شیعەکان بە جۆر و بەشی بیروڕای هه‌مەچەشن لێبوردەیی دەنوێنێ. ئیسالم و خۆرئاوا لە ماوەی سەدەکانی ناڤین جەنگ و ملمالنێیەکی کەم تا زۆر بەردەوام لە نێوان ئەوروپای مەسیحی و دەوڵەتە موسڵمانەکان ڕوویدا کە کۆنترۆڵی بەشگەلێکی گەورە لە ئیسپانیا، یۆنان ،یوگسالڤیا ،بولغارستان و ڕۆمانیای ئەمڕۆیان لەبەردەستدابوو .ئەوروپاییەکان زۆربەی ئەو سەرزەمینانەی کە بە دەستی موسڵمانەکان ئازاد کرابوو ،دووبارە وەرگرتەوە و دواتر بە دەستەوەگرتنی دەسەاڵت لە الیەن خۆرئاواییەکانەوە لە سەدەکانی هه‌ژدە و نۆزەدا ،زۆرێ لە سەرزەمینەکانی موسڵمانان لە ئەفریقای باکور لە الیەن خۆرئاواوە داگیر کرا .ئەم ئاوەژووبونەی پەیوەندی ئیسالم و خۆرئاوا بۆ ئایین و شارستانیەتی موسڵمانەکان بە ڕووداوێکی گەورە دێتە هه‌ژماردن .ئایین و ئەو شارستانیەتەی کە لە دیدی موسڵمانەکان پێشکەوترین و کراوەترین ئایین و شارستانیەتە لە جیهاندا .لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە ،الوازی جیهانی ئیسالم لە جێگیرییەکی کاریگەر لە بەرامبەر باڵوبونەوەی کولتووری خۆرئاوایی بووە ھۆی پەیدابوونی بزووتنەوە چاکسازیخوازەکان کە لە هه‌وڵی بووژانەوەی ئیسالم و بەدەستھێنانەوەی دەسەاڵتدا بوون .بیری سەرەکی ئەمە بوو کە پێویستە ئیسالم بە پشت بەستن بە ناسنامەی سەربەخۆی بیروباوەڕ و کارەکانی لە بەرامبەر قەیرانی خۆرئاوادا بەرپەرچدانەوە نیشان بدات. ئەم ھزرەی کە بە درێژایی سەدەی بیستەم فراوان بوو بوو ،و باکگراوندێکی بۆ شۆڕشی ئیسالمی ئێران لە سااڵنی ١٩٧٩-١٩٧٨ھێنایە کایەوە .شۆڕشی ئیسالمی لە سەرەتادا لە ملمالنێی ناوخۆیی لەگەڵ شای ئێران دەستی پێ کرد ،شا هه‌وڵیدا بە گوێرەی مەشقی خۆرئاوایی دەست بە نۆژەنکردنەوەی واڵت بکات بۆ نموونە دەتوانرێ ئاماژە بە پێدانی مافی دەنگدان بە ژنان و فراوانبوونی پەروەردە و فێرکردنی نائایینی بکردرێ .ئەو بزووتنەوەیەی کە بووە ھۆی سەرنگونبوونی شا ،بە دەست خەڵکێکی ھۆگر و بەرژەوەندییە هه‌مە چەشنەکان بە ئەنجام گەیشت ،ئەو خەڵکانەی کە بە تەواوی هه‌مەگیر و یەکانگیر نەبوون. باڵوبونەوەی ڕەوتی بوژانەوەی ئیسالمی هه‌ر چەند وا وێنا دەکرێت بیروباوەڕی ژێرخانی شۆرشی ئێران تەواوی جیهانی ئیسالم لە بەرامبەر 200ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
خۆرئاوا یەک بخات ،حکومەتەکانی ئەو واڵتانەی کە شیعەکان تیایدا کەمینەن لەگەڵ شۆڕشی ئیسالمی ئێران هادەنگ و یەکگرتوو نەبوون .وێرای ئەوەش ،ڕەوتە ئیسالمییەکان لە زۆربەی ئەم واڵتانەدا گرنگییەکی شایستەیان بە دەستھێناوە و شێوەگەلێکی هه‌مەچەشنی بوژانەوەی ئیسالمی لە خاڵگەلێکی ترەوە سوودیان لێ وەرگرتووە .بە زۆری نیگەرانی ئەمەن کە جیهانی ئیسالم بەرەو ڕووبەڕووبونەوە و جەنگ لەگەڵ ناوچەگەلێ لە جیهان هه‌نگاو دەنێ کە بڕوایان بە ئایینێکی نائیسالمی هه‌یە لە پێش ئەمەش نموونەگەلێکمان لەم ملمالنێ و کێشمەکێشانە لە یوگسالڤی پێشوو ،بۆسنا و کۆزوو بینیوە ،کە تیایاندا جەنگ لە نێوان موسڵمانانی بۆسنە و خەڵکی ئەلبانی کۆزوو و سربەکان کە نوێنەری کولتوری مەسیحی ئۆرسەدۆکسن ،ڕوویدا. ڕووداوگەلێکی وەها بووە ھۆی ھوشیاری و ئاگایی موسڵمانەکان بەرامبەر بە جڤاتی ئیسالمی: بەو چەشنەی کە چاودێران ئاماژەیان پێکردووە «بۆسنە بووە خاڵی دەستپێکردنی یەکێتی موسڵمانەکانی جیهان ...بۆسنە بووە ھۆی پەیدابوون و توندبوونەوەی ڕەوتی ئیسالمی و ڕادیکالیزەبوونی جیهان لە کۆمەڵگە موسڵمانەکان و لە هه‌مان کاتدا بووە ھۆی پەخشکردنەوەی هه‌ستی موسڵمانبوون لە نێوانیاندا». بوژانەوەی ئیسالمی ناتوانرێ بە سادەیی ته‌نها بە گوێرەی ئایین دەرک بکردرێ ،بەڵکو تا ڕادەیەک دەرخەری بەرپەرچدانەوەیەکە دژی کاریگەری خۆرئاواییە و بزووتنەوەیەکە کە بانگەشەگەلی نەتەوەیی یان کولتووری هه‌یە ،ناتوانرێ بە سادەیی بگوترێ کە بوژانەوەی ئیسالمی ،تەنانەت لە فەندەمێنتالیزترین شێوەکانی ،پێویستە ته‌نها وەک بوژانەوەی دووبارەی بیروڕای نەریتی هه‌ژمار بکرێ .واقیعیەتی پرسەکە زۆر ئاڵۆزتر لەمەیە .ئەرک و شێوە نەریتییەکانی ژیان ببوژێننەوە ،بەاڵم بە ھۆگر و دڵەراوکێیەکانیش تێکەاڵو بوونە کە پەیوەندیان بە سەردەمی مۆدێرنەوە هه‌یە. ئەنجام لە سەردەمی جیهانگیریدا کە پێویستمان بە گفتوگۆ و تێگەیشتنی دوو الیەنە هه‌یە. فەندەمێنتالیزمی ئایینیش دەتوانێ ببێتە ھێزێکی تێکدەر .فەندەمێنتالیزم لە توندوتیژییەوە نزیکە ،بەاڵم لەو دنیایەی کە بە شێوەیەکی ڕوو لەزیاد دەبێـتە جیهانگیر ،خەڵکانێ بە نەریت و باوەڕە جیاوازەکان لە هه‌میشە زیاتر لە پەیوەندی و ژیاندان لەگەڵ یەکتر .لە سەردەمانێ کە پەسەندکردنی بێ چەند و چۆن و کوێرانەی ھزرە نەریتییەکان بەرەو ڕووخان دەروات، هه‌موومان پێویستە فێربین کە ھزرمەندانەتر و ھێمنانەتری زیاتر ژیان و ڕەفتار بکەین ،واتە باس و گفتوگۆ لە نێوان ئەو خەڵکانەی کە بیروڕای جیاوازیان هه‌یە پێویست و زەرورییە، ڕێگەی سەرەکی کۆنترۆڵ یان دیلێتکردنی توندوتیژی ته‌نها ئەم مشتومڕ و گفتوگۆیە. سەرچاوە : .٥٧٠-Anthony Giddens, sociology, polity. Pp٥٥٣ 201ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
202ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ستراتیـژیەتی ئاوی خواردنـەوە لە هه‌رێمی کوردسـتان لە نێوان سیاسـەتی بەڕێوەبردن و مەترســـییەکانی بەردەمـــی! ھێرش شـــکاک
پسپۆری سیاســـەتی ئاو ماستەر لە بەرێوەبـــردنی کار
203ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
204ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ستراتیژیەتی ئاوی خواردنـەوە لە کاری بەرێوەبردن و مەترسیەکانی بەردەمی لە هه‌ر شوێنێکی جیهاندا بە تەواوی پەیوەستە بەم سێ خااڵنەی خوارەوە: .١سروشتی سەرچاوەکانی ئاوی خواردنـەوە لەو شوێنەدا. .٢کولتووری دانیشتوانی ئەو شوێنە لە چۆنییەتی کۆنتاکتیان لەگەڵ ئاودا. .٣ئەجیندای تایبەت بە سیاسەتی ئاوی خواردنـەوە لەالیەن حکومەتەوە. کەوا ئەم سێ تەوەرانە لەنێو بازنـەی ستراتیژیەتی ئاودا خوێندنەوەیان بۆ دەکرێت و شایانی تێڕوانینە پێشینەی کولتووری تاکەکانی کۆمەڵگا ڕۆڵێکی زۆر گرنگی هه‌یە بۆ شێوازی کۆنتاکتی ڕۆژانەی تاکەکان لەگەلڕ ئاوی خواردنەوە (یەکەم سەرچاوەی ژیان) .بەاڵم مـــەرج نییە لەگەلڕ پێشکەوتن و بە تێپەڕبوونی زەمەن گشت الیەنەکانی ئەکادیمیانەی بەکاربردن و سیاسەتی بەرێوەبردن لەالیەن دەسەاڵتی جێبەجێکار و بەرپرسی ئاو و هه‌روەها لەالیەن هاونیشتمانیانەوە پێشکەوتنی پۆزەتیڤ و گۆڕانکاری پێشڤەچوون بەخۆیەوە ببینێت و ستراتیژیەتی سیاسەتی تەواوی ئاو بەشێوەیەکی ئەکادیمی و لە ئاستێکی بـــااڵدا جێبەجێ بکرێت .ئەوەی گرنگە ئاماژەی پێبکەم بریتییـە لە پەیوەستیی نێوان بەرێوەبـردن و بەکاربـردن .لە واڵتانی کە سیاسەتی ئاو بەشێوەیەکی دروست لە جێبەجێ کردندایە ئەوا هه‌ردوو الیەنەکانی ستراتیژیەتی ئاو واتا بەڕێوەبردن و بەکاربردنی ئاو کە بریتییـــن لە توخمـــی پێکھێنـەری سیاسەتی ئاو هاوڕێک لەگەڵ یەکتر بەشێوەیەکی پڕاکتیکی جێبەجێ دەکرێن و لە پێشڤەچووندان .لەم سەردەمەی کێشەکانی ئاو پێویستە بااڵنسی نێوان بەرێوەبردن و بەکاربردنی ئاوی خواردنەوە بەشێوەیەکی زۆر گونجاو ڕابگیرێت ،کە ڕاگرتنی ئەم بااڵنسە وردەکاری زۆری تێدایە و بە داڕشـــتنی ئەجیندایەکی وردی سیاسەتی ئاو و درێـــژخایەن لە خزمەتی ستراتیژیەتی ئاوی خواردنەوەدا دەبێت ! ئەوەی زۆر گرنگە ئاماژەی پێبکەم ئەوەیە کە ھێنانـەدی ئەم ستراتیژیەتەی کۆنترۆڵی سیاسەتی ئاو بە پەیوەستی تەواوی نێوان حکومەت و هاواڵتیەوە بە ئەنجام دەگات واتا شێواز و بڕی بەکاربردنـی ئاوی خواردنەوە تەواوکاری کارەکانی پالندانان و بەڕێوەبردنی ئاوی خواردنەوەیە ،بەرێوەبردنێک کە ئەکادیمیانە بێت و گونجاو بێت لەگەڵ قەبارەی ئاوی هه‌بوو و کێشە هه‌بووەکانی بەردەم ئاوی خواردنەوە ،کە جێبەجێ کردنی ئەم ستراتیژیەتە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە ئاسایشی نەتەوەیی و پێویستی بە ھۆشیاری بەرپرسان و بەرێوەبەرانی دامەزراوەی پەیوەستداری حکومەت لە ئاست درک کردنیان بەو ناوەندە هه‌ستیارەی کە کاری تێدادەکەن و هه‌روەها ھۆشیاری تاکەکانی کۆمەڵگاوە دەبێت لە ئاست هه‌ست کردنیان بە بەکاربردنی سامانێکی ئێجگار بەهادار .گەیاندنی ئاوی خواردنەوە بە گشت مەبەستەکانی بەکارھێنانی ئاو لە واڵتدا بەشێوەیەکی تەندروست و بە شێوەی پڕۆگرامێـکی گونجاو و ئەجیندایەکی درێژخایەن کە لە خزمەتی گەشەی بەردەوام (Sustainability )developmentدابێت .لە بەرامبەریشدا هاواڵتی لە بەهای ئاو تێگەیشتبێت و پاراستنی ئاو لە پیسبوون و بەفیڕۆدان بە ئەرکی ئایینی و نیشتمانی و ئەرکی سەرشانی خۆی بزانێت. پێویستە ئەم کێڕڤـــە بە تێپەڕبوونی زەمەن بەرزتر بێتەوەو پڕۆگرامەکانی بەرێوەبردنی ئاوی 205ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
خواردنـەوە وردەکاری زۆری تێدا بێت لە سیاسەتێکی دروستی گەیاندنی ئاو بۆ مەبەستەکانی بەڕێکردنی ژیانی ڕۆژانە . شایانی لێوربونەوەیە کە بەرێوەبردنێکی گونجاو و باش و ئەکادیمیانە بەاڵم بێ هه‌بوونی ھۆشیاری بەکاربردن لەیەن هاواڵتیەوە گرفتی گەورە لەبەردەم ئاسایشی ئاو دروست دەکات، بەهه‌مان ڕادە هه‌بوونی ھۆشیاری زۆر لە بەکاربردنی ئاو لەالیەن هاواڵتیەوە بەاڵم بێ هه‌بوونی پڕۆگرامێکی تەکنیکی و ئەکادیمی لە بەرێوەبردندا کێشەی گەورە لەبەردەم ئاسایشی ئاو دێنێتەدی. لە بنچینەدا دەبێ هاوکات لەگەڵ پێشکەوتنی ژیانی مرۆڤایەتی و بەرزبوونەوەی ئاستی ھۆشیاری لەبەرامبەر شێواز و قۆناغەکانی پێشکەوتنی ژیان ،ئاستی ھۆشیاری لە بەرامبەر شتە بە نرخەکانی ژیانیش بەرزبێتەوە و بەهایان زیاتر بێت و بە پیرۆزتر بزانرێن کە لەوانەش سامانە نەتەوەییەکانە ،لەبەرئەوەی لەگەڵ ئەم پێشکەوتنە ئاماژە پێکراوەدا دەبێ ھۆشی مرۆڤـ لە ئاستێکی بااڵدا شتە بەبەهاکانی کە ڕاستەوخۆ پەیوەستن بە ئابووری تاکەکان و واڵت بخوێنێتەوە .لەو شتە زۆر گرنگ و بەهادارانە سامانەکانی ژێر خاکە ،کێ لە ئێمە حەز ناکات خاوەن خاکێکی پڕ بەرهه‌م بێت ،لەبەرئەوەی ژیان ئەوەی فێری مرۆڤایەتی کرد کە سەرجەم گرنگیەکانی مرۆڤـ لە بەهاو ئابووریی و مۆڕال و تێگەیشتن لە خود بە توندی پەیوەستن بە ئەوەی لەناو خاکەکەی دایە ،بۆ ڕونکردنەوەو لێکدانەوەی ئەم دەبڕینەم ،مرڤەکان حەز دەکەن و خەون بەوەوە دەبینن کە خاوەن خاک و واڵتێکی بەپێت و بەرەکەت بن ،بۆیە دەبێ چاویان زۆر بە جوانی بەرەکەتەکانی ناو خاکەکەیان ببینێت و پێی بزانن ،کە بە زمانی ئابووری و بزنس و سیاسەت دەڵێین سامانە سروشتیەکان ،کە لەنێو سەرجەم ئەم سامانانە بە نرخترینیان (ئاو)ە ،ئەگەر بەراورد لە نێوان نرخی ئاو و نرخی ئەڵماس یان لەنێوان نرخی ئاو و نرخی زێر یاخود لەنێوان نرخی ئاو و نرخی نەوت بکەین ،ئەوا هه‌ریەک لە سامانە بە نرخەکانی وەک ئەڵماس و زێر و نەوت لە کێبڕکێیاندا بەرابەر ئاو ھیچ بەهایەکیان نییە ،لەبەرئەوەی ئـاو بۆ سەرجەم فەلسەفەی ژیان بەهاکەی ھێندە بەرزە زۆر نا لۆژیکیە کە لەگەڵ ئەو پێشڤەچوونەی کە تیشکمان خستەسەر بەاڵم قەدرگرتنی ئاو بااڵکەی زۆر بەرز نەبووبێت. هاوکێشەی نێوان بەرێوەبردن و بەکاربردنی ئاو هه‌روەها بڕی ئاوی بەفیڕۆدراو لە کۆی گشتی بڕی ئاوی بەکاربردراودا بەشێکی زۆر گرنگی ستراتیژیەتی سیاسەتی ئاوە ،کە وەک بەشێکی گرنگی زانست بەشێوەیەک گرنگە کە لە واڵتانی پەرەسەندوی جیهان دەکرێتە پێوەر بۆ زۆر لە الیەنەکانی ژیان و بەرنامە داهاتووەکانی پەیوەست بە کۆمەاڵیەتی و ئابووری و ڕامیاری . مـــن مەبەستمە ئەم هاوکیشە گرنگەی ژیان لە دەوڵەتە نیمچە سەربەخۆکەی کوردستانی باشوور ،هه‌روەها لەنێو ئەم دەوڵەتە ئازیزەشدا پایتەختەکەی (شاری هه‌ولێر) بە نموونە وەربگرین ،بەو پێیەی کە هه‌ندێک لە تایبەتمەندیەکانی پارێزگای هه‌ولێر ئەمانەی خوارەوەن: .١ناوەندی پارێزگای هه‌ولێر واتا ناوەوەی سەنتەری شار ،قەڵەباڵغترین ناوەندی شارەکانی هه‌رێمی کوردستانە. 206ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
.٢جیۆلۆجیای ناوەند و بەشێک لە دەشتی هه‌ولێر کە لە جۆری پێکهاتەی جیۆلۆجی ( )Bakhtiary formationپێکهاتووەو بریتییە لە حەوزێکی گەورەی ئاوی شیرین ،واتا بریتییە لە شوێنێکی گرنگ لەڕووی هه‌بوونی ئاوی شیرینی نێو جیۆلۆجیەکان (Fresh ،)ground waterهه‌روەها پشتبەســـتن بە ئاوی ژێـــر زەوی لەالیەن دانیشـــتوانی هه‌ولێـر بووە بە کلتـــــــور. .٣هه‌بوونی یەکێک لە گەورەترین پرۆژەکانی پاکردنەوەی ئاو و ئامادەکردنی ئاوی خواردنەوە بۆ بەشێک لە دانیشتوانی ناوەوەی شاری هه‌ولێر کە ئەویش بەناوی پڕۆژەی افراز Ifraz( ٣ )٣ناونراوە ،کە یەکێکە لەپرۆژە گەورەکانی پاکردنەوەی ئاو و ئامادەکردنی ئاوی خواردنەوە لە ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست. .٤ڕۆژانە بەفیڕۆچوونی بڕێکی زۆری ئاوی خواردنەوە و هه‌روەها چوونەدەرەوەی بڕێکی زۆری ئاوی بەکارهاتوو و نەبوونی سیستەمی دووبارە پاکردنەوەی ئاوی بەکارهاتوو (Recycling ،)water systemبۆ مەبەستە جیاوازەکان کە لەراستیدا ئەوە کێشەیەکی گەورەیە لەبەردەم سیاســـەتی ئاودا. .٥باکگراوندێکی بەھێزی سیاسەتی ئاو لەناوەوەی شاری هه‌ولێر لەرێگەی (کارێزەکان)ەوە . کە لە ڕووی مێژوویی سەردەمانێکی زۆر کۆنەوە دانیشتوانی ناوەوەو دەوروبەری ناوەوەی شاری هه‌ولێر لە کارلێکیان لەگەڵ ئاودا باکگراوندێکی ئێجگار کۆنی هه‌یە ،بەو پێیەی کە بنیاتانی قەاڵی هه‌ولێر لە زەمەنی ٦٠٠٠ساڵ پێش مێژووی زایینی وەک شارێکی بنکەی ئیمپڕاتۆڕیەتێکی بەھێز ،لەپێناو مانەوەی ئەم ئیمپڕاتۆریەتە و درک کردنی بە پالندانان و جێبەجێکردنی سیاسەتێکی زۆر گرنگی ئاو ،دەستیان کرد بە ڕاکێشانی ئاو لە بەشی ڕۆژهه‌اڵتی قەاڵی هه‌ولێرەوە بە دووری چەند کیلۆ مەتر لە ڕۆژهه‌اڵتی شاری هه‌ولێرەوە لە ڕێگەی چەند کەناڵێکی ژێر زەمینییەوە و شۆڕبوونەوەی ئاو بەھۆی ھێزی کێشکردنەوە ()By gravity کە لە دواییدا لەالیەن دانیشتوانی هه‌ولێرەوە بە (کارێز) ناویان دەبرا بۆ قەاڵی هه‌ولێر و زەویەکانی دەوروبەری بنچینەیەکی زۆر گرنگی کشتوکاڵ و ئابووری بوو بۆ ئەم ئیمپڕاتۆریەتە، شایانی گووتنە بۆ ئەو کات جێبەجێکردنی ئەو کارێزانە بە سیاسەتێکی زۆر گەورەی ئاو دادەنرێت ،بۆیە لەدواییدا لەالیەن دانیشتوانی کۆنی هه‌ولێرەوە کارێزەکان بریتیی بوون لە سەرچاوەی ئاوی زۆر گرنگی بەشێکی دەشتی هه‌ولێر بەتایبەت بۆ کاری کشتوکاڵ کردن و تا چەند سااڵنێکیش پێش ئێستا کارێزەکانی ناو شاری هه‌ولێر بەشێک بوون لە سەرچاوەی ئاوی کشتوکاڵ و بەروبۆم بۆ بەشێک لە جوتیارانی دەشتی هه‌ولێر. گومانم لەوەدانییە کە بە دیراسەکردنێکی ورد و تێروتەسەلی کارێزەکانی شاری هه‌ولێر و گرنگیەتی ئەو کەنااڵنەی ئاو و کارکردنی هه‌زاران کرێکار لەو کاتدا بەشێکی دیکەی گرنگیەتی ژیانی مرۆڤایەتی لە کوردستانی باشوور و بە تایبەت لە شاری هه‌ولێرمان بۆ ڕوندەبێتەوە، هه‌روەها بیرگەورەیی بۆ داڕشتنی ستراتیژیەتی سیاسەتێکی بەھێزی ئاو بۆ مێژوو ئاشکرا دەبێت .کە لە هه‌مان کاتدا ئەوەش دەگەیەنێ کە لە زەمەنە ڕابردووە زۆر کۆنەکاندا سیاسەتی 207ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئاو لەناوەوەی شاری هه‌ولێر سیاسەتێکی زۆر بەھێز بووە .هه‌روەک کارێزەکان لە زۆر شوێنی دیکەی کوردستان وجودیان هه‌بووە و نەتەوەی کورد ئاشنایەتی لەگەڵ سیستەمی کارێزەکان هه‌بووە . ئاوی خواردنەوە ،بریتییە لە بنیاتی شارستانییەت ،واتا هه‌بوونی ئاوی خواردنەوە بنچینەیە بۆ لەدایکبوونی شارستانییەت ،شارستانییەتە دەوڵەمەندەکان لە ھیچ بیابانێک بنیات نەنران و بیر لە دروستکردنیان نەکرا ،بەاڵم لەسەر شوێنگەی سەرچاوە زۆرەکانی ئاو ئیمپراتۆریەتی زۆر بەھێز و تەمەن درێژ و شارستانییەتی زۆر دەوڵەمەند دروست کران ،بەهه‌مان شێوە بۆ سەرهه‌ڵدانی بازرگانی و پیشەسازی و بە کورتیەکەی ژیان لەالیەن سەرچاوەکانی ئاوەوە دەستی پێکرد و لەو شوێنانەشەوە کۆتایی دێت ،پێکەنینەکانیش لە شوێنگەی سەرچاوەکانی ئاوەوە دەستیان پێکرد و دوا پێکەنینی مرۆڤایەتیش هه‌ر لە شوێنگەی سەرچاوەکانی ئاوەوە کۆتایی پێدێت . لەم وتارەمدا ئاماژە بە سەرچاوەکانی ئاوی خواردنەوەو ژمارەی بیرەکانی ئاو کە بۆ مەبەستی خواردنەوە و کشتوکاڵ کردن و مەبەستەکانی دیکە لە پارێزگای هه‌ولێر بە گشتی و سەنتەری شاری هه‌ولێر بە تایبەتی هه‌ڵکەندراون و هه‌روەها بڕی ئاوی بەکارهاتووی ناوەوەی شاری هه‌ولێر لەرێگەی ڕێرەوی ئاوی پیس کە بەبێ چارەسەرکردن بۆ مەبەستی دووبارە بەکارھێنانەوەی بەرەو ڕۆژئاوای شاری هه‌ولێر دەچێتە دەرەوە دەکەین . ســــەرچاوەکانی ئــاوی خواردنـــەوە لە پارێــزگای هه‌ولێـر ئـاوی خواردنـەوە لە پارێـزگای هه‌ولێـر لەنێـوان سیاســـەتی بەڕێوەبـردن و مەترسـیەکانی بەردەمـی سەرچاوەکانی ئاوی خواردنەوە لەسەنتەری شاری هه‌ولێر .١ئاوی سەر زەوی . Surface Water - .٢ئاوی ژێـر زەوی .Ground Water - .١ئاوی سەر زەوی ( :)Surface Waterلە شاری هه‌ولێردا مەبەست لە ئاوی خواردنەوەی سەر زەوی ،ئاوی زێی گەورەیە « »Upper Zapکە لە یەکگرتنی ئاوی ڕووبارەکانی ڕێزان و حاجی ئۆمەران و جوندیان و ڕۆست و باڵەکیان و ئااڵنە و خەالن پێک دێت ،ئاوی زێی گەورە لەسەر ئاستی هه‌رێمی کوردستانی باشوور بریتییە لە ستراتیژیترین ڕووبار کە دەبوایـــە لە ڕابردوودا سوودی ئێجگار گەورەی لێ وەبگیرێت بۆ کوردستانی باشوور بەشێوەیەکی گشتی و بۆ پارێزگای هه‌ولێر بە تایبەتی ،ئەویش لە ڕێگەی بنیاتنانی بەنداوی قەبارە گەورە لەسەر زێی گەورە ،لەراستیدا ته‌نها بە سوود وەرگرتنی تەواو لە ئاوی زێی گەورە دەتوانرێت گۆڕانکاریەکی ئێجگار گەورە لە گشت هه‌رێمی کوردستاندا بەئەنجام بگەیەندرێت واتا بەدیھێنانی گۆڕانکاریەکی ئێجگار گەورە لە ئاسایشی خۆڕاک و ئاسایشی ئاو و ئاسایشی نەتەوەیی ،کەوا بنیاتی تۆپۆگرافی و پێکهاتەی جیۆلۆجی و زۆری بڕی ئاوی 208ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
زێی گەورە وای کردووە کە چەند شوێنێکی سەر ئەم ڕووبارە زۆر گونجاو بێت بۆ بنیاتنانی بەنداوی قەبارە گەورە کە بەمەش بەشێکی گرنگ لە «سیاسەتی ئاو» لە هه‌رێمی کوردستان جێبەجێ دەکرێت. لە ڕێگەی بنیاتنانی هه‌ر سێ پڕۆژەکانی ( )٣ Ifraz ،٢ Ifraz ،١ Ifrazلەسەر ئاوی زێی گەورە تواندراوە کە ئاوی زێی گەورە ببێتە سەرچاوەیەکی زۆر سەرەکی بۆ بەشێکی زۆری دانیشتوانی ناو شاری هه‌ولێر .وا لە خوارەوە بەشێوەیەکی کورت ئاماژە بە هه‌ریەک لە پڕۆژەکانی ئاوی ئیفراز ١و ٢و ٣دەکەین. .Aپڕۆژەی ئاوی ئیفـــراز : Station ١ Ifraz- ١ • لە ساڵی ١٩٧٠لەالیەن حکومەتی ئەو کاتی عێراقەوە بنیاتنراوە و بچوکترین پڕۆژەی ئیفرازە و دەکەوێتە سەر زێی گەورە لە ئاقاری گوندی ئیفراز. • بڕی ئەو ئاوەی کە لێیوە دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتییە لە: .day/m٣ ٣٣٦٠٠ = ٢٤ day X/M٣ ١٤٠٠ .Bپڕۆژەی ئاوی ئیفـــراز : Station ٢ Ifraz - ٢ • لەالیەن حکومەتی کوریاوە بنیاتنراوەو ئەم پڕۆژەیە دەکەوێتە نێوان هه‌ولێر -شارۆچکەی عەنکاوە. • بڕی ئەو ئاوەی کە لێیەوە دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتییە لە: .day/m٣ ٤٨٠٠٠ = ٢٤ day X/M٣ ٢٠٠٠ .Cپڕۆژەی ئاوی ئیفـــراز Station ٣ Ifraz : - ٣ • لە ساڵی ٢٠٠٦لەالیەن بەشی ئەندازەی سوپای ئەمریکاوە بنیاتنرا ،دەکەوێتە سەر زێی گەورە لە ئاقاری گوندی ئیفراز لە نزیک پرۆژەی ئیفراز .١ • گەورەترین پرۆژەی ئیفرازە و بەشێوەیەکی زۆر پێشکەوتوو دروستکراوە و لە ٦حەوزی نیشتن ( )Sedimentary Basinدروست کراوە( ،پڕۆژەی ئاوی ئیفراز ( )٣لە ٣ترومپا پێکهاتووە هه‌ندێک کات ته‌نها ٢ترومپا بەکار دەخرێت کە هه‌ر ترومپایەک بڕی ( ٢٠٠٠مەتر سێجا ئاو /کاتژمێر) ئاو فڕێدەدات ،لەم کاتانەدا بڕی ئەو ئاوەی کە لێیەوە دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتییە لە : .day/m٣ ٩٦٠٠٠ = ٢٤ day X/M٣ ٤٠٠٠ بەاڵم هه‌ندێک کات هه‌ر سێ ترومپاکە بەکار دەخرێت کە لەم کاتانەدا بڕی ئەو ئاوەی کە لێیەوە دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتییە لە : day/m٣ ١٤٤٠٠٠ = ٢٤ day X/M٣ ٦٠٠٠ . • کەواتە بەرهه‌مھێنانی ئاوی خواردنـــەوە دوای خاوێنکردنەوەی لە ڕێگەی هه‌رسـێ پڕۆژەکانی ئیفراز ١و ٢و ،٣بریتییـە لـە٢٢٥٦٠٠ .day /M٣ : تێبینـــی :پرۆژەی ئاوی ئیفراز ،٣جگە لەو ٦حەوزی نیشتنەی کە ئاماژەمان پێیکرد ،هه‌ر لە سەرەتای دروستکردنی پڕۆژەکەدا شوێنی ٤حەوزی نیشتوی تریشی بۆ دیزایین کراوە بۆ 209ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئەوەی هه‌ر کاتێک پێویست بێت ئەم ٤حەوزەش جێبەجێ بکرێت و کۆی گشتی حەوزەکان دەبێتە ١٠حەوزی نیشتوو و بەمەش بە دروست کردنی ٤حەوزەکەی تر وای لێدێت کە وزەی ئەم پرۆژەیە زۆر زیاتر بێت و برێکی زۆر زیاتری ئاوی پاکراوە بگەیەنێتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر کە لەو کاتەدا بڕی کۆی گشتی ئاوی پاکراوە کە دەگاتە شاری هه‌ولێر دەبێتە نزیکەی (.)day/M٣ ٢١٦٠٠٠ .٢ئاوی نێو چینەکانی زەوی (ئاوی ژێر زەوی):Ground Water پشت بەستن بە ئاوی خواردنەوەی نێو چینە جیۆلۆجیەکان لە ناوەوەی شاری هه‌ولێر ،وەک کەلتورێکی لێهاتووە کە لە سااڵنی زۆر کۆنەوە بۆ دابینکردنی ئاوی خواردنەوە پشت بە بیری ئاو بەستراوە و الیەنی بەرپرسیاری دابینکردنی ئاوی خواردنەوە هه‌ڵساوە بە هه‌ڵکەندنی بیری ئاو بەپێی ئەو قوڵیەی کە لە هه‌ر کاتێکی ڕابردوودا پێویست بووە بۆ گەیشتن بە ئاستی بەرهه‌مھێنی ئاو ،بەھۆی ئەوەی کە هه‌ولێر لەسەر پێکهاتەی جیۆلۆجی (بەختیاری) یە ،کە ژێر زەمینی ناوەوەی شاری هه‌ولێر تا پانتاییەکی دەوروبەرەکەی زۆر دەوڵەندە بە ئاوی شیرین ( )fresh waterتا ڕادەی ئەوەی کە تا هاتنەدی بەرهه‌می ئاوی پرۆژەی سێیەمی ئیفرازیش کە ڕۆژانە بڕێکی زۆری ئاوی خواردنەوە دەگەیەنێتە بەشێکی زۆری دانیشتوانی هه‌ولێر ،کەچی لەگەڵ ئەوەشدا تا ئێستا ئاوی نێو چینەکانی زەوی (ئاوی ژێر زەوی) سەرچاوەیەکی سەرەکی بەشێکی دانیشتوانی هه‌ولێرە ،ئاماژە بە دوا ڕاپۆڕتی ٢٠١٣ی «بەرێوەبەرایەتی ئاوی هه‌ولێر» ژمارەی بیرەکانی ئاوی خواردنەوە لە ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتیی بوو لە ( ٦٠٠بیری ئاو) .پێی ئەو زانیاریانەی کە لە (بەرێوەبەرایەتی ئاوی هه‌ولێر) لە ڕێکەوتی ،٢٠١٤/٠٨/٣١ وەرمگرت لەبەر ئەوەی بیرەکانی ئاو لەناوەوەی شاری هه‌ولێر لە ماوەی شەو و ڕۆژێکدا ٢٤ کاتژمێر بەکار ناخرێن ،بەڵکو لە ماوەی هه‌ر شەو و ڕۆژێکدا ،نزیکەی ١٥کاتژمێر یان کەمتر بیرەکان بەکار دەخرێن ،بۆیە لەم خشتەیەی خوارەوەدا بڕی بەرهه‌می کۆی بیرەکانی ئاو لە ناوەوی شاری هه‌ولێر لە هه‌ر ڕۆژێکدا دەخەینەڕوو:
210ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئەوەی لەم خشتەیەی سەرەوە بۆمان دەرکەوت ،بریتیی بوو لە بەرهه‌می ئاوی خواردنەوەی ٦٠٠بیری ئاو ڕۆژانە لە ناوەوەی شاری هه‌ولێر کە بڕەکەی بریتییە لە ( ١٨٠.٠٠٠مەتر سێجا/ ڕۆژ) .شایانی ئاماژە پێکردنە کە ئەم ژمارەیە زۆر ترساکە و زۆر لە ھێڵی سووری تێپەڕاندووە و پێویست دەکات بە هه‌ر شێوەو نرخێک بێت الیەنی بەرپرسی حکومەت سنوورێک بۆ ئەم حاڵەتە زۆر ترسناکەی سەر ئاوی خواردنەوەی ناوەوەی هه‌ولێر دابنێن ،کە بە پێچەوانەوە لە داهاتوودا کێشەی چاوەڕوان نەکراوی گەورە لە بەرامبەر ئاسایشی ئاو دووچاری خەڵکانی داهاتوو دەبێتەوە.
• بڕی ئاوی خواردنەوە کە ڕۆژانە دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر لە ڕێگەی سەرچاوەی ئاوی سەر زەوی واتا کۆی پرۆژەکانی (ئیفراز ١و ٢و )٣بریتییە لە ( M٣ ٢٢٥٦٠٠ئاو). • بڕی ئاوی خواردنەوە کە ڕۆژانە دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر لە ڕێگەی سەرچاوەی ئاوی ژێر زەوی واتا کۆی بیرەکانی ئاو بریتییە لە ( M٣ ١٨٠٠٠٠ئاو). • واتا کۆی بڕی ئاوی خواردنەوە کە ڕۆژانە دەگاتە دانیشتوانی ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتییە لە ( M٣ ٤٠٥.٦٠٠ = M٣ ١٨٠٠٠٠ + M٣ ٢٢٥٦٠٠ئاوی خواردنـەوە.
Chart illustrate the drinking water that is daily produced from all the water) in Erbil city ٣ & ٢ ,١ existing sources (ground water and Ifraz :center 211ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
Chart illustrate the different between the water amount (Total amount and ground water (total amount of )٣ and ٢ ,١ of surface water “Ifraz water wells) in Erbil center. water that is daily produced from all the water) in Erbil city ٣ & ٢ ,١ existing sources (ground water and Ifraz :center
لەم وێنەیەی سەرەوە دەردەکەوێت کە بڕی دەرھێنانی ڕۆژانەی ئاوی ژێر زەوی ئێجگار زۆرە و ئەگەر بە تێڕوانینێکی پارێزەری ئاو و ژینگە پارێزی بڕوانینە ئەم بابەتە زۆر هه‌ستیارە ئەوا دەبێ بزانین کە پێویستە ئاوی زێی گەورە ببێتە تاکە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەی ناوەوەی شاری هه‌ولێر و گشت بیرەکانی ئاوی خواردنەوەی ناوەوەی هه‌ولێر دابخرێن و بەمەش بەشێکی گەورەی (سیاسەتی ئاو – ) water policyدێتە جێبەجێکردن . بێ بەرنامەیـــی لە هه‌ڵکەنـــدنی بیـــری ئـاو لەناوەوەی شـــاری هه‌ولێر (بۆ سوودی گشـــتی): بێ بەرنامەیی لە هه‌ڵکەندی ژمارەیەکی ئێجگار زۆری بیری ئاو ڕۆژ دوای ڕۆژ پاڵەپەستۆی زیاتر و خێراتری خستووەتە سەر ئاوی نێو چینەکانی زەوی لە شاری هه‌ولێر کەوا ئەو سیاسەتە هه‌ڵەیە دەگەڕێتەوە بۆ ئەم دوو ھۆکارەی خوارەوە: یەکەم :هه‌وڵنەدان بۆ سوود وەرگرتنی زیاتر لە ئاوی سەر زەوی (ئاوی زێی گەورە). دووەم :هه‌ست نەکردن بە مەترسی لە زیادەڕۆیی دەرھێنانی ئاوی ژێر زەوی بەتایبەت لە حاڵەتی هه‌بوونی (وشکە ساڵی – )Droughtو بەردەوام بوونی ئەم حاڵەتە مەترسیدارە لەسەر ژینگەی هه‌رێمی کوردستان ،کە کاریگەرێتی نەرێنی زۆر گەورەی لەسەر باری ئابووری ( )economic situationژمارەیەکی زۆری خەڵکی هه‌رێمی کوردستانی باشووردا هه‌بووە. لە دەرئەنجامی ئەو بێ بەرنامەییە زۆرەی کە لە هه‌ڵکەندنی بیری ئاودا لە ناوەوەی شاری 212ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
هه‌ولێردا هه‌بووە بەپێی دوا ئامار ژمارەی بیرەکانی ئاو لە ناو گەڕەکەکانی شاری هه‌ولێر گەیشتووەتە ( )٦٠٠بیری ئاو کە ئەوە ژمارەیەکی خەیاڵیە و زۆر مەترسیدارە. بەشـــە ئـاوی خواردنـــەوەی هه‌ر تاکێـــک لە ناوەوەی شـاری هه‌ولێـر: بەپێی ئەو ستانداردەی کە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ( )WHOدایناوە پێویستە هه‌ر کەسێک ڕۆژانە بڕی ( )٢٥٠-٢٠٠لیتر ئاوی خواردنەوەی بەربکەوێت .بەاڵم بەپێی ئاماری بەرێوەبەرایەتی ئاوی هه‌ولێر هه‌ر هاواڵتیەک لەناو شاری هه‌ولێر لە ڕۆژێکدا بە تێکڕای (٤٠٠ لیتر) ئاوی بۆ دابین کراوە واتا لەشاری هه‌ولێر دابین کردنی ئاو لە سەڕووی ئاستی جیهانییە، نەک ته‌نها ئەوەندە بەڵکو بەھۆی بەفیڕۆدانی بەردەوامی ئاو لەالیەن هاونیشتمانیانەوە ،هه‌ندێک خەڵکی شاری هه‌ولێر زۆر زیاتر لە ( ١٠٠٠لیتر) ئاو خەرج دەکەن و نەبوونی ھۆشیاریش لەالیەن ئەو خەڵکانەوە بەرامبەر پاراستنی ئاوو ژینگە کێشەیەکی گەورەیە بۆ ئێستا و داهاتوو ،ئەم بێ سەروبەریە لە بەکارھێنانی ئاو و بەفیڕۆدانێکی لەرادەبەدەر لەالیەن زۆربەی هاونیشتمانیانەوە کێشەی گەورە بۆ نەوەکانی داهاتوو دروست دەکەن. بیـــرەکانی ئـاو لە پارێـــزگای هه‌ولێـر بە گشـــتی. .١لە پارێزگای هه‌ولێر بە گشتی بیرەکانی ئاو دابەش دەکرێن بۆ دوو جۆر: .Aبیرەکانی ئاو خواردنـــەوە لە پارێزگای هه‌ولێر کە پێیان دەگوترێت بیــــرە ئاوەکانی (سوودی گشتی). .Bبیرەکانی کشتوکاڵی و بواری پیشەسازی و ڕەزو باخەکان لە پارێزگای هه‌ولێر ،کە پێیان دەگوترێت بیرە ئاوەکانی (سوودی تایبەت). ئەم خشتەیەی خوارەوە ژمارەی بیری قوڵی ئاو لە پارێزگای هه‌ولێر بە گشتی بۆ مەبەستەکانی خواردنەوەو بۆ کاری کشتوکاڵ و مەبەستەکانی تر (بۆ سوودی تایبەت)( .واتا کۆی ژمارەی بیرەکانی ئاو لە پارێزگای هه‌ولێر) کە لەالیەن («بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ژێر زەوی هه‌ولێر» لە ٢٠١٤/٠٨/٣١وەرمگرت) دەخاتەڕوو.
.Aبیرەکانی ئاو خواردنەوە لە پارێزگای هه‌ولێر کە پێیان دەگوترێت بیرە ئاوەکانی (سوودی گشتی). تا کاتی نوسینی ئەم ڕاپۆڕتە ژمارەی بیرەکانی ئاو کە بۆ مەبەستی ئاو خواردنەوە هه‌ڵکەندراون 213ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لە پارێزگای هه‌ولێر بەپێی ڕاپۆڕتی (بەرێوەبەرایەتی ئاوی ژێر زەوی هه‌ولێر کە لە ٢٠١٤/٠٨/٣١ وەرمگرت) گەیشتووەتە ( ٣٤٧٠بیری ئاوی خواردنەوە) .کە لە ڕاستیدا ئەمە ژمارەیەکی گەورەیە و پێویستیەکی خێرایە کە چاو بەم بابەتە هه‌ستیارەدا بخشێندرێتەوە ،لەو شوێنانەی کە دەتوانرێت سەرچاوەی ئاوی سەر زەوی لە جیاتی ئاوی ژێر زەوی سوودی لێوەربگیرێت و لەبەرامبەردا بیری ئاو دابخرێت پێویستیەکی خێرایە کە بیر لەم بابەتە هه‌ستیارە بکرێتەوە. .Bژمـارەی بیـرەکانی ئـاو لە پارێـزگای هه‌ولێـر بە گشـــتی بۆ کاری کشـــتوکاڵ و مەبەســــتەکانی تر (بۆ ســـوودی تایبـەت).
Water well No. in Erbil governorate such as use for agriculture and .other purposes
بەھۆی بێ پالنی الیەنی پەیوەندار لە حکومەتی هه‌رێمی کوردستان بۆ ڕێپێدانی هه‌ڵکەندنی بیری ئاو بۆ مەبەستی تایبەت ،ژمارەی بیرە قوڵەکانی ئاو لە ھێڵی سووری تێپەڕاندووە و زۆر بەداخەوە هه‌ڵکەندنی ئەم ژمارە زۆرەی بیرەکانی ئاو بۆ مەبەستەکانی تایبەت (سوودی تایبەت) لە چەند ساڵی ڕابردووەوە تا ئێستا زیانی زۆری بە ئاوی ژێر زەوی گەیاندووە کە بە ھیچ شێوەیەک قەرەبوو ناکرێتەوە بەشێوەیەک کە ژمارەی زۆری بیرەکانی ئاو ژینگەی ئاوی شاری هه‌ولێر و هه‌رێمی کوردستانیان بریندار کردووە ،ژمارەی بیرەکانی ئاو کە بۆ مەبەستی تایبەتی هه‌ڵکەندراون لە پارێزگای هه‌ولێر بە گشتی گەیشتوەتە ( )٣٧٣٩بیری قوڵی ئاو کە خاوەن مۆڵەتن لەالیەن حکومەتی هه‌رێمی کوردستانەوە .هه‌روەها ئەو بیرە ئاوانەی کە تایبەتن بەاڵم لەالیەن حکومەتەوە نا یاسایین و مۆڵەتیان پێنەدراوە بریتیین لە ( )٣٠٠٠بیری ئاو.
Chart illustrate the drinking Water wells for Agriculture, Industry .and other issue (special) that is located in Erbil Governorate 214ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
مەترســـیە گەورەکانی بەرەوڕووی ئاسایشـــی ئاو بونەتەوە لە پارێـزگای هه‌ولێـر و هه‌رێمـی کوردستان بە گشتی. یەکـــەم :بڕی ئـــاوی پیـــس (ئاوی قورس)ی ئاوەڕۆی ڕۆیشتوو ()Sewage water لەناوەوەی شـــاری هه‌ولێـــر.Sewage water amount in Erbil city center : لەم سەردەمەی ئێستادا زۆر ئەستەمە بەوە باوەڕ بکرێت کە لە شارێکی وەک شاری هه‌ولێر ڕۆژانە بەقەد نیمچە ڕووبارێک ئاوەڕۆی پیسی پاشماوەی ئاوی پاک بە خۆرایی و بێ ئەنجامدانی دووبارە پاکردنەوە و بێ ھیچ سوود لێوەرگرتنێک لەم بڕە زۆرەی ئاوی پیس بەرەو دەرەوەی شار شۆڕبێتەوەو کەچی بۆ بەکارھێنانی گشت پێداویستیەکانی ڕۆژانەی هاونیشتمانیان ته‌نها و ته‌نها ئـاوی شـــیرینی خواردنەوە بەکاردەھێندرێت و کارێکی باوەڕنەکراوە کە تا ئێستا نەتوانرابێت ته‌نها یەک دڵۆپی ئاوی پیس چارەسەری دووبارە پاکردنەوەی بۆ کرابێ و لە خزمەتی ئەم واڵتەدا بەکارھێنرابێت . سەرباری ئەوەی باسمان کرد ،ئاوی قورسی ئاوەڕۆی شاری هه‌ولێر لە عەرەب کەنـد -سـوێری بە درێژایی ماوەی ڕابردوو کاریگەری سلبی گەورەی لە سەر ئاوی ژێر زەوی و خاک و کشتوکال و شینایی ئەو ناوچەیە و باڵوبوونەوەی نەخۆشی و پیس کردنی ئاوی زێ ی گەورە هه‌بووە. کە چۆڕانەوەی بە چەندین جۆر لە گازە گرانەکانەوە بۆ نێو چینە جیۆلۆجیەکان کاریگەری سلبی خستووەتە سەر جۆرێتی ئاوی ژێر زەوی لە هه‌ندێک گەڕەکی ڕۆژئاوای شاری هه‌ولێر وەک گەڕەکی نەورۆز ،واتا ئەو شوێنانەی کە ڕێرەوی ئاوەڕۆی سەرەکی هه‌ولێری پێدا تێپەڕ دەبێت بۆیە بڕی (نتـــرات) لە ئاوی بیرەکانی ئەو شوێنانە زۆر زیاترە وەک لە ئاوی بیرەکانی کە کەتوونەتە گەڕەکەکانی بۆ نموونە وەک برایەتی ،شۆڕش ،زانکۆ ،باداوە ،مفتی و ...ھتد. لەبەرئەوەی ئاڕاستەی جوڵەی ئاوی ژێر زەوی لە ناوەوەی شاری هه‌ولێر لە باکووری- ڕۆژهه‌اڵتەوە بەرەو باشووری – ڕۆژئاوایە ،بۆیە بەپێی ئەو ئاڕاستەیەی جوڵەی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان ڕێژەی پیسبوونی ئاوی بیرەکان کاریگەر دەبن بە توخمە پیسەکان . تا ئێستا نەبوونی وێستگەی دووبارە پاکردنەوەی ئاوی ئاوەڕۆی هه‌ولێر زیانێکی زۆری بە سیاسەتی ئاو گەیاندووە لە هه‌رێمی کوردستان بە تایبەت شاری هه‌ولێر چونکە بەھۆی ئەوەی کە شاری هه‌ولێر پایتەختی هه‌رێمی کوردستانەو قەڵەباڵغترین شاری کوردستانی باشوورە، بۆیە ئاوەڕۆی پیسی شاری هه‌ولێر بریتییە لە گەورەترین ئاوەڕۆی پیس لەسەر ئاستی هه‌رێمی کوردستان و بە تایبەت ئەوەی کە بەردەوام ڕۆژانە تێکەڵی ئەم ئاوەڕۆیە دەبێت پاشماوە گرانە مەترسیدارەکانی وەک نەخۆشخانەکانی ڕزگاری و فریاکەوتن و ...ھتد .ئەمە سەرەڕای پاشماوەی گرانی بە چەندین کارگە .ڕۆیشتنی ڕۆژانەی ئەو بڕە زۆرەی ئاوی پیس لەناوەوەی شاری هه‌ولێر ،بریتییە لە دەستدانی بڕێکی ئێجگار زۆری ئاوی پاک ،لەبەرئەوەی ماوەی چەند ساڵێکە پێویست بوو دەست بکرابایە بە دووبارە پاکردنەوەی ئەم بڕە زۆرەی ئاو ،بە تایبەت کە کوردستانی باشوور ماوەی زیاتر لە ١٥ساڵە لە حاڵەتی وشکە ساڵی دایە و ئاوی ژێر زەوی لە دابەزینێکی زۆر خێـرادایـە و تا ئێستا نەبوونی وێستگەی دووبارە پاکردنەوەی ئاوی 215ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئاوەڕۆی هه‌ولێر بە بۆشاییەکی زۆر گەورە دادەنرێت لە سیاسەتی ئاو ()Water Policy لە هه‌رێمی کوردستان .بەپێی دوایین زانیاری کە لە ڕێکەوتی ٢٠١٤/٩/١لە بەشی دیزایینی «بەرێوەبەرایەتی ئاوو ئاوەڕۆکانی هه‌ولێر» وەرمگرت ،بڕی ئاوەڕۆی قورسی شاری هه‌ولێر کە ڕۆژانە لە ناوەوەی شاری هه‌ولێر دەچێتە دەرەوە بریتییـە لە ( M٣ ٢٢٠٠٠٠لە ڕۆژێکدا) لەمبارەیەوە ئەم تێبینییە گرنگانەی خوارەوە دەخەمەڕوو: .١ڕۆژانە نزیکەی ( )M٣ ٤٠٥.٦٠٠ئاوی خواردنەوە بە هه‌موو سەرچاوەکانی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی دەگاتە ناوەوەی هه‌ولێر ،کەچی بڕی ئاوەڕۆی قورس کە لە شاری هه‌ولێر دەچێتە دەرەوە ( M٣ ٢٢٠.٠٠٠لە ڕۆژێکدا) کە پێویست بوو بڕی ئەو ئاوەڕۆ قورسە زیاتر بوایە، بەاڵم لەبەرئەوەی کە سیستەمی ئاوەڕۆی گشتی هه‌ولێر سیستەمێکی زۆر ڕێکوپێک نییە ،بە پێچەوانەوە ئەگەر سیستەمی ئاوەرۆكی هه‌ولێر سیستەمێکی زۆر ڕێکوپێک بوایە ،ئەوا دەبوایە بڕی ئاوەڕۆی قورسی هه‌ولێر بگاتە ( M٣ ٣٠٠.٠٠٠لە ڕۆژێکدا) بەاڵم هه‌روەک ئاماژەم پێکرد بەشێک لە ئاوەڕۆ قورسەکە تێکەڵی ڕێرەوی سەرەکی ئاوەڕۆکە نابێت و لە ڕێگادا ئاراستەی تر وەردەگرێت و تێکەڵ بە خاک دەبێت ،ئەمە سەڕای ئەوەی ئەو ئاوەی کە بۆ ئاودانی باخچەکان یان بۆ بەکارھێنانی بۆ مەبەستی ( W.Cکە بیری تایبەتیان هه‌یە) و هه‌ندێک کاری دیکە پەیوەندیان نییە بە تێکەڵبوون بە ئاوەڕۆ ،هه‌روەها بەھۆی بەرزی پلەی گەرمی شاری هه‌ولێر بە تایبەت لە وەرزی هاوین و کۆتایی بەهار و سەرەتای پایز ڕێژەی بەهه‌ڵم بوونی ئاو ڕێژەیەکی زۆرە بەرلەوەی بگاتە دوا ڕێڕەو بۆ چوونەدەرەوەی لە عەرەب کەنـــد بە ئاڕاستەی ڕۆژئاوای شاری هه‌ولێر. وا لە خوارەوە بەراوردی نێوان بڕی ئاوی خواردنەوەی گەیشتوو بۆ ناو تۆڕەکانی دابەشکردنی ئاو و بڕی ئەو ئاوەڕۆیەی کە لێی بەرهه‌م دێت دەخەینەڕوو.
Chart illustrate the different between total ground and (surface drinking water resources and sewage water )٣ and ٢ ,١ water Ifraz .)rate in Erbil (Arab kand 216ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بۆ زیاتر تێگەیشتن لە گرنگیەتی هه‌رچی زووە چارەسەرکردنی ئاوی ئاوەڕۆی قورسی هه‌ولێر ئێمە لێکدانەوەیەک دەکەین بە پاکردنەوەو چارەسەرکردنی کۆی بڕە ئاوی ئاوەڕۆی قورسی هه‌ولێر و دابەشکردنی بەسەر بەشە ئاوی تاکە کەس کە بڕی ( ٣٥٠لیتر /لە ڕۆژێکدا) یە و بۆئەوەی لەنێو بیرماندا وێنای ئەوە بکێشین کە ئایا بە دووبارە پاکردنەوەی ئاوی ئاوەڕۆی قورسی هه‌ولێر دەتوانرێت بەشە ئاوی ڕۆژانەی چەند کەس دابین بکرێت بۆ ئەنجامدانی ئەم لێکدانەوەیە ئەم ڕێژەیەی خوارەوەمان بۆ دەردەکەوێت: M٣ ٢٢٠٠٠٠ئاو ٢٢٠.٠٠٠.٠٠٠ = ١٠٠٠ Xلیتر ئاو. ٢٢٠.٠٠٠.٠٠٠لیتر ئاو ٣٥٠ /لیتر ئاو (کە بەشە ئاوی هه‌ر تاکێکە) = ٦٢٨٥٧١کەس. واتا دەتواندرێت بە دووبارە پاکردنەوەی ( )M٣ ٢٢٠٠٠٠ئاوی ئاوەڕۆی قورسی هه‌ولێر پێویستی ئاوی ڕۆژانە بۆ ( ٦٢٨٥٧١کەس) لە دانیشتوانی شاری هه‌ولێر دابین بکرێت .واتا ڕۆژانە بەشە ئاوی ڕۆژانەی زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی شاری هه‌ولێر لە شاری هه‌ولێر بەفیڕۆ دەچێت و ئەمەش دژ بە ئاڕاستەی کارکردنە بۆ «سیاسەتی ئاو» لە هه‌رێمی کوردستان. دووەم :مەترســی پالنـی هه‌ڵـــەی شـــێوازی فراوانبـوونی شـاری هه‌ولێـــر لەسەر ئـاوی خواردنـــەوە. لە ماوەی حەوت ساڵ بەر لە ئێستاوە پالنێکی زۆر هه‌ڵەی شێوازی فراوان بوونی شاری هه‌ولێر بەناوی پڕۆژەکانی وەبەرھێنان لە جێبەجێکردندایە کە ئەوانیش بریتیین لە دروستکردنی ژمارەیەکی زۆری کۆمەڵگاو شارەکان ،بۆ نموونە ئەوانەی لە دەوروبەری ناوەوەی شاری هه‌ولێر دروست کراون (شاری ئاشتی ،١شاری ئاشتی ،٢زیالن ستی ،شاری ئەندازیاران ،کۆمەڵگای الوان ،شاری زێڕین ،سانا ستی ،شاری منارە و ھیران ستی ١و ٢و ٣و هه‌رشەم ستی ١و ٢و ٣و ژیان ستی و شاری زەیتون و ...ھتد .دروستکردنی ئەو هه‌موو بەناو شارو کۆمەڵگایانە واتا (نیشتەجێکردنی ئاسۆیی – )Horizontal habitationکە هه‌ر لەسەرەتاوە بیرۆکەی جێبەجێکردنی ئەم پرۆژانە هه‌ڵەیەکی ئێجگار گەورە بوو بە پلەی یەکەم بەرامبەر ئاوی خواردنەوە ،لە ڕاستیدا دروستکردنی ئەو کۆمەڵگایانەی نیشتەجێکردن مەترسیەکی زۆری خستە سەر (ئاوی ژێر زەوی) ،کە پێویست بوو پێش بریاردان بۆ جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژانە پرس و ڕاوێژ بە شارەزایانی بواری ئاو بکرابایە لەبەرئەوەی لە ڕاستیدا ڕۆژ و کاتی ئەوە نەماوە بەم شێوە زۆر خێرایە شار بەم شێوە بێ پالنە هه‌ڵبکشێت ،کە پێویست بوو گشت ئەم شارو کۆمەڵگایانە بە شێوەی ئەستوونی (شوقە) دروست بکرابانە ،بە تایبەت کە زۆربەی ئەم شار و کۆمەڵگایانە کەتونەتە نێوان هه‌ولێر و کەسنەزان یان هه‌ولێر و پیرمام ،کە بەپێی پێکهاتـــەی جیۆلۆجیەوە بڕی بەرهه‌می ئاوی خواردنەوە لەم شوێنانەدا نزمە و ئەو ژمارە زۆرەی دانیشتوانیش کێشەیەکی گەورەی لەبەردەم ئاسایشی ئاوی ژێر زەی دروست کردووە و بە تێپەڕبوونی کاتیش ڕۆژ دوای ڕۆژ ئەم مەترسیە گەورەتر و ترسناکتر دەبێت .حەز دەکەم ئاماژە بەوەش بکەم کە کێشەی دەربازبوونی ئاوەڕۆی پیس کێشەیەکی تری زۆر گەورەیە لەم 217ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
شار و کۆمەڵگایانە کە چارەسەرکردنیان پێویستی بە بودجەیەکی زۆر گەورە هه‌یە بێگومان بۆ چەند ساڵێکی تریش لە توانای حکومەتی هه‌رێمی کوردستاندا نییە چارەسەری ئەم بابەتە بکات و ئەوەش بریتییە لە کێشەی ژینگەیی گەورە . سێیـەم :کاریگەرێتـــی (وشـــکە ســـاڵی – )Droughtلە سـەر ئاسایشـــی ئاو لە هه‌ولێـر بە تایبەتی و لە هه‌رێمـــی کوردســـتان بە گشـــتی . وشکە ساڵی ئەو حاڵەتە ناسروشتیەیە کە لە کەش و هه‌وادا ڕوودەدات بەشێوەیەک کە ڕێژەی بەفر و باران زیاتر لە ڕادەی چاوەڕوانکراو دادەبەزێت و بەردەوام بوون و دووبارەبوونەوەی دەبێتە زەنگێگی زۆر مەترسیدار لەبەرئەوەی ئەستوری توێکڵی وشکبوونی خاک وردە وردە زیاتر دەبێت و حاڵەتێک دێتەدی کە پێی دەگوترێت (وشکاتی زەوی) بەمەش زۆر لەو گژ و گیاو سەوزاتی و ڕووەک و بەروبۆم و دارو درەختانەی کە ڕەگەکانیان تا قوڵیەکی کەم بەناخـــی زەویـدا چونەتـە خـوارەوە بەرەو وشـکبوون دەچـن و هه‌روەها لە ئەنجامی بەردەوام دەرھێنانی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان (ئاوی ژێـــر زەوی) جێنەگرتنەوەی بەھۆی بەفر و بارانەوە کاردەگاتە ئەوەی کە ئاستی ئاوی ژێر زەوی ( )Water tableلە دابەزینێکی خێرا دەبێت و بە درێژبوونەوەی حاڵەتی وشکە ساڵی بۆ چەند ساڵێک کاردەگاتە ئەوەی کە ئاستی ئاوی ژێر زەوی زۆر بەخێرایی داببەزێت و بەمەش پێکهاتەی ئۆرگانیکی پێکھێنەری خاک و بەندی نێوان گەردیلەکان وردە وردە بەرەو هه‌ڵوەشانەوەی زیاتر دەچن و بەمەش خاک زۆر بێ ھێز دەبێت و ھێزی خۆی لەدەست دەدات ،هه‌روەها ئەوەی لەبارەی بۆشایی نێو هه‌واوەیە، بۆشایی نێو هه‌وا بە گازە پیسەکان زۆر پیس دەبێت و بۆشاییەکی پیسی هه‌وا دەردەکەوێت و زۆربەی جاران هه‌ورە دروستبوەکان کامل نابن بۆ بوونیان بە باران ،هه‌ندێک جاران ئەگەر ببنە بارانیش ،ئەوا (بارانی ترش – )Acid Rainدروست دەبێت واتا بارانی سوتێنەر و بە بارینی ئەم جۆرە بارانە خاک دەسوتێت و بە چەندین زیانی ژینگەیی لێ پەیدا دەبێت .لە کوردستانی باشوور بارانی ترش بۆ یەکەم جار لە ساڵی ١٩٩١دوای ھێرشی عێراق بۆ سەر کوێت ڕوویدا، ئەویش لە ئەنجامی سووتاندنی بە دەیان بیرە نەوتی واڵتی کوێت و پڕبوونی بۆشایی هه‌وای ناوچەکە بە گازە زۆر گران و زیان بەخشەکان . مەبەستی من لێرەدا ئەوەیە ،ئەو حاڵەتەی کە ئاماژەم پێیکرد ،بەسەر ژینگەی هه‌رێمی کوردستاندا هات و ئێستاش کەش و هه‌وای کوردستانی باشوور لە حاڵەتی وشکە ساڵیدایە و خوڵی باران بارینی سااڵنە گۆڕانکاری نێگەتیڤانەی زۆری بەسەردا هاتووەو وەرزی باران بارین الواز بووە و زۆر بەداخەوە دیاردەی هه‌ڵکشانی بەبیابانبوون ڕووی لە واڵتەکەمان کردووە و ژینگەی ئێستای کوردستانی باشوور لەچاو ژینگەی سااڵنی زۆر پێش ئێستا بریتییە لە ژینگەیی زۆر وشک و نیمچە بیابان. ئەوەی لێرەدا مەبەستمە ئاماژەی پێبکەم ،هاوکات لەگەڵ ئەوەی کە دۆخی ژینگەی هه‌رێمی کوردستان کە لەماوەی چەند ساڵی ڕابردووەوە بەھۆی کاریگەرێتی وشکە ساڵی زۆر ماندووبووە و ئاستی ئاوی ژێر زەوی زۆر دابەزیووە ،کەچی ئەو زیادەرۆییەی کە ڕۆژانە لە خەرج 218ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
کردنی ئاوی خواردنەوەدا هه‌یە لەالیەن هاواڵتیانەوەو هه‌روەها ئەو سیستەمە الوازەی کە لە پیادەکردنی سیاسەتی پاراستنی ئاوی ژێر زەویدا لەالیەن حکومەتی هه‌رێمی کوردستانەوە پەیڕەو دەکرێت پێچەوانەی هاوکێشەی پاراستنی ئاو و ژینگەیە. داهاتووی ئابووری لە سیاسەتی ئاوی هه‌رێمی کوردستانی باشوور تێگەیشتنی ئابووریانە لە سامانی ئاو بۆ ئەجیندای حکومەتی هه‌رێمی کوردستان و ڕەنگدانەوەی ئەمە لە نێو کۆمەڵگای کوردەواری و هاونیشتمانیانی کوردستانی باشوور ،خزمەتێکی زۆر بە بەهای ئاو دەکات وەک کارتێکی ئابووری و سیاسی و یەکەم بەدیھێنەری ئاسایشی کۆمەاڵیەتی ،کە هه‌رچەندی لەنێو قەوارەی کوردستانی باشوور خوازیاری زیاتربوونی بەهای ئاو زیاتر گەشە بکات و بەم پرەنسیپە کار بکرێت لەبەرامبەردا بەچەندین ئەوەندە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەییمان زیاتر دەبێت ،بە تایبەت بۆ داهاتـــووی دوور بەوپێیەی کە لە داهاتووی دووردا بازنەی ملمالنێکانی کە لەسەر ئاو دێتەدی و لە زۆر شوێنانی جیهاندا بە هه‌رێمی کوردستانیشەوە گەورە دەبێت ،لە هه‌ندێک شوێن و واڵتانی جیهاندا ئەگەر ئەمڕۆ و بۆ داهاتوویەکی نزیک ئاویان هه‌بێت و ترسەکان بۆ دابینکردنی ئاو گەاڵڵە نەبووبن ،ئەوا بێگومان بۆ داهاتوویەکی دوور ئەم شوێن و واڵتانە دەبێ سااڵنە بودجەیەکی زۆر لە کڕینی ئاو خەرج بکەن ،یاخود با بەشێوەیەکی زۆر ڕونتر سەیری ئەم بابەتە بکەین ...لە هه‌رێمی کوردستانی باشوور ئەگەر ئەمڕۆ بۆ دابینکردنی بڕە ئاوی سااڵنە لە واڵتدا پێویست بە خەرجیەک بکات کە بڕەکەی ( )$ Xبێت ،ئەوا بۆ داهاتوو پێویست بە خەرجیەک دەکات کە بڕەکەی (٢X )$دەبێت ،بەاڵم بۆ داهاتوویەکی دوور پێویست بە خەرجیەک دەکات کە بڕەکەی (٣X )$ە .ئەوە بەبێ ئەوەی بزانرێت کە لەو کاتدا واتا لە داهاتوودا یاخود لە داهاتووی دووردا باری ئابووری واڵت چۆن دەبێت و بە چ دۆخێکدا دەڕوات ،بەاڵم هه‌رنەبێ دەبێ لە پەنجەرەی هاوکێشە ئابووریە جیهانییەکاندا بە کاریگەرێتی ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆیانەوە لەسەر هه‌رێمی کوردستانی باشوور بە وردی و بە ئاگاوە سەیری ئابووری واڵتمان بکەین ،بۆ ئەمەش ئەوەی کە ئێستا لە ئارادایە کێشە ئابووریەکان ڕوویان لە زیادبوونە و لەسەر یەکتر کەڵەکە دەبن نەک کەم بوونەوەو چارەسەر ،بەتایبەت بەڕێوەبردنی سێکتەری ئاو سااڵنە خۆی پێویستی بە بودجەیەکی دیاری کراو هه‌یە و لەکاتەکانی نۆژەنکردنەوەی پرۆژەکانی ئاودا خەرجی پێویست زۆر زیاتر دەبێت ،بۆیە دابینکردنی خەرجیەکی زۆر کە تایبەت بێت بە چاکردنەوەو نۆژەنکردنەوەی پرۆژەکانی دابینکردنی ئاو ئەوا خەرجیە کەڵەکەبووەکان لە واڵتدا زۆر زیاتر دەکات هه‌ر لەبارەی پەیوەستی سیاسەتی ئاو بە باری ئابووریەوە هه‌روەک چۆن پرسی نەوت بە تەواوی گرێدراوە بە پرسی سیاسەتی ناوخۆ و سیاسەتی نێو دەوڵەتیەوە ،بە هه‌مان شێوە بۆ هه‌ندێک شوێنانی جیهان لەم ڕۆژگارەدا پرسی سیاسەتی ئاو بە تەواوی گرێدراوە بە سیاسەتی ناوخۆ ،بە تایبەت بە سیاسەتی نێو دەوڵەتیەوە ،باشترین و ڕونترین نموونە لە داهاتوودا پرسی هه‌بوون و دابینکردنی ئاوی پێویست بە تایبەت بۆ کەرتی کشتوکاڵ لە واڵتی عێراقدا 219ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
(مەبەستی من واڵتی عێراق بەبێ هه‌رێمی کوردستان) تەگەرەی زۆر گەورەی تێدەکەوێت و چارەسەرەکەشی باجی ئێجگار گەورەی لەبەرامبەردا پێویست دەبێت ،ئایا ئەو کێشە گەورەیەی ئاو کە بەرەو ڕووی واڵتی عێراق دەبێتەوە چیـــە؟ مەبەستم لێرەدا ئەوەیە کە ههرگیز واڵتی تورکیا پابەنـــد نابێت بە جێبەجێکردنی یاسای ئاوی نێو دەوڵەتی لەسەر ئاوی دیجلە و فورات و ئەو بڕە ئاوەش کە لە داهاتوودا دەگاتە خاکی واڵتی عێراق بەتایبەت شارەکانی باشووری ئەم واڵتە لە ڕووی بڕ و جۆرەوە ( )quality & quantityئەو بڕ و جۆرەی ئاو نابێت کە پێویستە و بەمەش بۆشاییەکی ئێجگار گەورە لەم ڕووەوە دێتەدی و لە بەرامبەردا حکومەتی عێراق و جووتیاران پاڵەپەستۆیەتی ئێجگار گەورە دەخەنە سەر ئاوی عەمباربووی نێو چینە جیۆلۆجیەکان (ئاوی ژێر زەوی) و بەمەش ئەم واڵتە دوچاری کارەساتێکی زۆر گەورە دەبێتەوە ،واتا کێشەیەکی زۆر زەبەلالح دەخرێتە سەر کێشە کەڵەکەبووەکانی تر و بەمەش ئەوەی چاوەڕوانی بەشێکی زۆری دانیشتوانی واڵتی عێراق دەکات بریتیی دەبێ لە کێشەیەکی زۆر گەورە و بەڵکو بەشێوەیەک کە بیرکردنەوە لە کۆچ کردنی بە کۆمەڵی خەڵک بەھۆی کێشەی بێ ئاوی دەبێتە کێشە و برینێکی گەورەی سەردەم لەم واڵتەدا .ئەوەش لەبیرنەکەین کە بڕی ئاو لە لقە ئاوەکانی ناو کوردستانی باشوور کە تێکەڵی زێی گەورە و بچوک دەبن بەھۆی کێشەی کەم بارانی و گۆڕانی نێگەتیڤانەی ئاوو هه‌وا لە ناوچەکە ڕوویان لە کەمبوونەوە کردووە و زۆر بە ڕوونی دەتوانین بڵێین بەشێکی زۆری دانیشتوانی واڵتی عێڕاق لە داهاتوودا بەرەو ڕووی کێشەی گەورەی ئاو دەبنەوە ،واتا سیاسەتی ئاو لە واڵتی عێڕاق دەکەوێتە ژێر مەترسیەکی زۆر گەورەوەو بەم ھۆیەوە شڵەژانێکی گەورە دوچاری بەشێکی گرنگی کۆمەڵگای عێراق دەبێتەوە .هه‌ر ئەم پرسەشە وا دەکات کە پەیوەندی سیاسی نێوان هه‌ردوو حکومەتی تورکیا و عێڕاق لە داهاتوودا ههرگیز باش نەبێت و ڕۆژێک دێت پەیوەندی دبلۆماسی و سیاسی نێوان واڵتی تورکیا و عێڕاق دەگاتە ئاستێکی بااڵ لە گرژی ،تا ئێستاش کە پەیوەندی نێوان عێراق و تورکیا نەگەیشتۆتە ئەو ئاستە بااڵیە لە گرژی و نالەباری لەبەرئەوە نەبووە کە کێشەی ئاو نەبووە و نییە ،بەڵکو بەھۆی زۆر الوازی و نا زیرەکانە و گرنگی نەدانی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی چەندین ساڵی ڕابردووی عێڕاق بووە ،ئەگەرنا دەسەاڵتی تورکیا بە بڕێکی ئێجگار زۆر لە ئاوی دیجلە و فورات قەرزاری عێڕاقە بە قۆرخ کردنی ئاوی دیجلە و فورات کە سەرچاوەکەیان کوردستانی باکوورە. من کە ئاماژەم بە سیاسەتی ئاو لە واڵتی عێڕاق کرد وەک نموونەیەک بوو بۆ ئەو پەیوەستە بەھێزەی نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی ئاو لەالیەک و پەیوەستی بەھێزی نێوان ئەجیندای حکومەت لە دارشتنی ستراتیژیەتی سیاسەتی دروستی ئاوو ئاسایشی ئاو لەالیەکی ترەوە ،کە بە نموونەیەکی زۆر گونجاوی دەزانم لە کێشەکانی ئاودا هه‌ردەم ئاماژە بە عێراق بکەم ،لەبەرئەوەی گومانم لەوەدانییە کە لە داهاتوودا لەو کێشانەی کە لە ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاستدا لەسەر ئاودا ڕوودەدات واڵتی عێڕاق بریتییە لە شوێنگەی چەقی کێشەکان . پێویستە ئاماژە بەوەش بکەم کە سەرەڕای گەیشتنی کەمی بڕی ئاو واتا کێشەی کوالیتی 220ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئاو ،بەاڵم گەیشتنی ئاو بە کوالیتیەکی خراپ ،واتا گەیشتنی ئاوی پیسبوو بە واڵتی عێراق بە تایبەت بە بەشی باشووری واڵتەکە دەبێتە سەرچاوەی باڵوبوونەوەی بەچەندین نەخۆشی بەتایبەت لەنێو مندااڵن و پیرەکاندا ،کەوا ئەمە بریتییە لە کارەساتێکی سەردەم .لەبەرئەوەی بە کەم بوونەوەی بڕی ئاو دیجلە و فورات و شۆڕبونەوەی بۆ ئەو ماوە دوورو درێژەی تا دەگاتە هه‌ندێک لە خاکی واڵتی عێڕاق ،ئەوا ڕێژەی پیسبوون لە بڕی ئاوی گەیشتوو بەم شوێنانـــە زۆر بەرزدەبێتەوە ،کەواتە لەم کاتەدا پڕۆسە و شێوازی پاکردنەوەی ئاوەکە بۆ بەکاربردنی بۆ مەبەستی خواردنەوە دەبێ گۆڕانکاری بەسەردا بێت و پێویستی بە خەرجی زیاتر دەبێت . لەراستیدا لەپاڵ ئەوەی کە ئاو یەکەم سەرچاوەی ژیانە بۆ مرۆڤـ و گشت بوونەوەرە زیندووەکان ، دەبێ هه‌ردەم ئەوەشمان لەبیر بێت کە ئاو سەرچاوەی داهات و ئابووری ژیانی بەشێکی خەڵکە ،کە جووتیار بەنەبوونی ئاو دەبێ واز لە کارەکەی بێنێت ،هه‌روەها نەبوونی ئاو لەو کارە پیشەسازیانەی کە پێویستیان بە بوونی بڕێکی زۆری ئاو هه‌یە دەبێتە ھۆی وەستاندنیان. هه‌روەها بە چەندین تەوەری دیکە کە جوالنەوەیان پێویستی بە بەردەوامی هه‌بوونی ئاو هه‌یە. بابەتێکی ئێجگار گرنگ هه‌یە لەبارەی پەیوەستێتی ئاسایشی واڵت بە ئاسایشی ئاو کە پێویستە حیسابات و لێکدانەوەی وردی پڕۆفیشنااڵنەی بۆ بکرێت کە دەبێ لەسەر بنچینەی ئەم وردەکاری و لێکدانەوانە ئەجیندای سیاسەتی ئاو لەالیەن حکومەتەوە دابڕێژرێت .کە هه‌ردەم ئاسایشی ئاو بەبێ ئاسایشی نەتەوەیی نایەتەدی لەبەرئەوەی پرسی ئاو پرسێکی زۆر هه‌ستیارە ،بۆ نموونە لە هه‌ر شوێنێکی ئەم جیهانە کە جەنگ هه‌ڵدەگیرسێ ئەوا ڕاستەوخۆ گشت کایەکانی ژیان دەخزێندرێنە نێو نائارامی و گرفتی زۆر لە پڕۆسەی ئاسایی ژیاندا سەرهه‌ڵدەدات و هه‌ندێک لە لە پڕۆژە خزمەتگوزاریەکان دەکەونە ژێر مەترسیەوە ئەگەر بۆ ماوەیەکی کورتیش بێت ،کە پرۆسەی دابینکردنی ئاو لە پرسە یەکەمەکانە کە لەم حاڵەتانەدا ئەگەری کەوتنە ژێر مەترسی لێدەکرێت .لە کاتەکانی جەنگدا ئەوەی کە زۆر زوو دەبێتە قوربانی تێکچوونی سیاسەتی ئاوە ،لەبەرئەوەی بە نەبوونی وزەی کارەبا بۆ چەند ڕۆژێک کێشەیەک نایەتەدی کە ژیان ڕابگرێت ،بەاڵم بە نەبوونی ئاوی خواردنەوە بۆ ماوەی چەند ڕۆژێک لە ناوچەیەکی دیاری کراودا ئەوا شیرازەی ژیان لەم دەڤەرەدا دەکەوێتە ژێر مەترسیەکی گەورەوە .کەواتە بە لێکۆڵینەوەو لێتۆژینەوەی زۆر و وردو پڕۆفیشنااڵنە لە بابەتی پەیوەستی نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی ئاو دەگەینە ئەو ڕاستیەی کە نەبوونی سیاسەتی دروستی ئاو بەته‌نها بەسە بۆ ئیفلیج بوونی پڕۆسەی ئاسایی ژیان. لەم وتارەمدا لە شوێنێک ئاماژەم بە بەرزبوونەوەی خەرجیەکانی دابینکردنی ئاوی خواردنەوە کرد لە نێوان ئێستا و داهاتوو و داهاتووی دووردا ،واتا بۆ نموونە ئەگەر لە هه‌رێمی کوردستان لەم کاتەی ئێستادا کارە سەرەکیەکانی سیاسەتی ئاو جێبەجێ نەکرێت ،ئەوا جێبەجێ کردنی هه‌مان ئەو کارانە لە داهاتوودا پێویستیان بە خەرجی زیاتر دەبێت و لە داهاتووی دووردا جێبەجێ کردنی هه‌مان ئەو کارانە پێویستیان بە خەرجی زۆر زیاتر دەبێت ،بۆیە بە دواخستنی قۆناغە سەرەکیەکانی پرۆسەی ستراتیژیەتی سیاسەتی ئاو ئەوا بارێکی ئابووری 221ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
گرانتر دەکەوێتە سەرشانی حکومەت بۆ جێبەجێکردنیان لە داهاتوودا. ئەوەی پەیوەستە بە سیاسەتی ئاو لە هه‌رێمی کوردستانی باشوور ،پێویستە بە زووترین کات حکومەتی هه‌رێمی کوردستان سیاسەتی ئاوی لە پالنەوە بۆ ستراتیژیەت بگۆڕێت ،کە لە زمان و تێڕوانینی کارو بزنسەوە بۆ جێبەجێ کردنی پرۆژەکان جیاوازی زۆر لە نێوان پـــالن و ستراتیژیـەت هه‌یە ،واڵتانی پێشکەوتوو کە پڕۆسەی سیاسەتی ئاو تێیانـدا بنەمایەکی پتەوی هه‌یەو لە ئەجیندای حکومەتەوە بە وردی دارشتنی بۆ ئەنجامدراوە ،کارەکان بە ستراتیژیەتی سیاسەتی ئاو جێبەجێ دەکرێن نەک پالنی ئاو .چونکە جێبەجێ کردنی ستراتیژیەت لە خزمەتی گەشەی بەردەوام ( )Sustainability developmentدایە ،بەاڵم پالن وانییە. ئەوەی زۆر گرنگە ،تێگەیشتنە لە جیاوازی نێوان ستراتیژیەت و پالن (.)Strategy & plan بۆ ئەم تێگەیشتنە دەڵێین :دانانی پالن بۆ پرۆژەیەکی دیاری کراو بریتییە لە جێبەجێ کردن و بەردەوام بوونی کارەکانی ئەو پڕۆژەیە بۆ ئەو ماوەیەی کە بۆی دادەنرێت کە ماوەیەکی کورتە ،واتا بۆ ٣ساڵ یان ٥ساڵ یان زیاتر ،بەاڵم ستراتیژیەت بۆ پڕۆژەیەکی دیاری کراو بریتییە لە جێبەجێ کردن و بەردەوام بوونی کارەکانی ئەو پڕۆژەیە بۆ ماوەیەکی درێژ ،بۆ نموونە لەوانەیە بۆ ماوەی ١٥ساڵ یان ٢٥یاخود ٤٠یان ٥٠ساڵ بێت بەتایبەت هه‌ندێک لە پرۆژە زۆر زەبەلالحەکانی وەک بەرهه‌م ھێنانی وزەی کارەبا بە ڕێگەی وزەی ناوەکی (Nuclear )energyهه‌روەها ئەو بەنداوانەی کە بنیات دەنرێن بە تایبەت بەنداوە زەبەلالحەکان ماوەی کارکردنیان بەشێوەیەکی ئاکتیڤ ،کەواتە بۆ تێگەیشتنی زیاتر ستراتیژیەت بۆ پرۆژە دوور مەوداکان دادەنرێت و نابێ بۆ پرۆژە کورت مەوداکان دابنرێت و کەواتە پرۆژە دوور مەوداکان دەبێ خاوەنی ستراتیژیەت بن .ئەوەی گرنگە بزانرێت ئەوەیە کە پرۆژەکانی کە دوور مەودان و خاوەن ستراتیژیەتن بریتیین لە پرۆژەکانی گەشەی بەردەوام ()Sustainability Development هه‌روەها جیاوازی لە نێوان چۆنییەتی کارکردنی واڵتانی پێشکەوتووی تەکنەلۆژیا و شوێنانی وەک هه‌رێمی کوردستان ئەوەیە کە لە واڵتانی پێشکەوتووی تەکنەلۆژیا گشت کارو پڕۆژەکان لە چوارچێوەی گەشەی بەردەوامدان ( )Sustainability Developmentبەاڵم لە واڵتانی نا گەشەکردوو یان کە لە قۆناخی ژێر گەشەدان پرۆژەکان کورت مەودان و ناچنە نێو پرۆگرامی گەشەی بەردەوام .لەڕووی کردەییەوە پرۆژەکانی کە لە چوارچێوەی گەشەی بەردەوام جێبەجێ دەکرێن ،ئەو پرۆژانەن کە بۆ ماوەیەکی دوورو درێژ خزمەتی گەشەکردنی ئەو سێکتەرەیان لێوە دێتەدی کە بۆی بنیاتنراون .بۆ نموونە لە (پرۆژەی ئیفراز ) ٣ی پاکردنەوەی ئاوی خواردنەوە لە شاری هه‌ولێر ،کە پێشتر ئاماژەم پێیکرد و لە ساڵی ٢٠٠٦بنیاتنرا ،ئەو ماوە زەمەنییەی کە بۆ ئەم پرۆژە دانرابوو کە لەالیەن بەشی ئەندازەی سوپای ئەمریکا بنیانرا ،تا (ساڵی )٢٠٣٥ە ،واتا ماوەی کارکردن لە ٢٠٠٦تا ،٢٠٣٥بەپێی ئەو توانستەی کە هه‌یەتی کەوا ئەو پرۆژەیە و هه‌ریەک لە پرۆژەکانی دیکەی ئیفراز ١و ئیفراز ٢لە شاری هه‌ولێر بەهه‌مان شێوە بریتیین لە پرۆژەی ستراتیژی واتا پالنی درێژخایەنیان هه‌یە و دەچنە چوارچێوەی پرۆژەکانی گەشەی بەردەوام ( .)Sustainability Developmentبەهه‌مان شێوە بەنداوی 222ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دوکان لە کوردستانی باشوور پرۆژەیەکی ئاویی گەشەی بەردەوامە بۆ خزمەتی وزەی کارەبا و کەرتی کشتوکاڵ و گەشتوگوزار و ئاوی ژێر زەوی ،بەاڵم مەبەستی زانستی و پڕاکتیکی لە پرۆژەکانی ستراتیژی و گەشەی بەردەوام لە جێبەجێکردن و بنیاتنانی خودی پڕۆژەکە نییە بەڵکو مەبەست لێیان ھێنانەدی ئامانجە درێژخایەنەکانیتیان ،بەپێی ئەو پڕۆگرامەی کە بۆیان داندراوە .کەوا بۆ بەئەنجام گەیاندن و بەردەوامبوون و سەرکەوتنی ئەم پرۆژانە دوو الیەنی گرنگ هه‌یە کە ئەوانەی خوارەوەن: .١بنیاتنانی پرۆژەکە لەالیەن کۆمپانیا پڕۆفیشناڵەکان و خاوەن ئەزموونی زۆر لە کارکردنی ئەم بوارەدا. .٢دوای تەواوبوونی جێبەجێکردنی پرۆژەکە ،هه‌بوونی ڕۆڵی پڕۆفیشنااڵنە لە کارپێکردن و بەردەوامبوون تێیـــدا. ئەوەی من مەبەستمە پرۆژەکانی ئاوە کە لەنێو بازنەی سیاسەتی ئاودا دەردەکەون ،بەاڵم لە چەند دێڕی ڕابردوودا کە ئاماژەم بە پرۆژە بە گشتی کرد لەڕووی گرنگیەتی و دیارکردنی ستراتیژ ،مەبەستم بوو لە ماھیەتی ستراتیژیەتی پڕۆژە بدوێم و ئاماژەیەکی کورت بە گرنگی ستراتیژیەتی گەشـــەی بەردەوامی پرۆژە بکەم ،بەاڵم با ئێمە خەیاڵمان الی ئەوە بێ ئەوەی کە ئاماژەم پێکرد لەبارەی جیاوازی نێوان پالن و ستراتیژیەت و ماھیەتی گەشەی بەردەوام لە پرۆژەدا مەبەستم ئەوەیە کە لە پڕۆژەی ئاودا بیانخوێنینەوە و مەبەستم ته‌نها پرۆژەکانی ئاوە. گرنگە لەوە تێبگەین کە پێویستە پرۆژەکانی ئاو واتا سەرچاوەکانی دابینکەری ئاو بۆ مەبەستەکانی ژیان و لە پێشەوەی هه‌موویانەوە پڕۆژەکانی ئاوی خواردنەوەی ئادەمی، بەشێوەی بەردەوام کاری چاکردنەوەیان ( )Maintainingبۆ ئەنجام بدرێت ،بۆیە دابینکردنی سیاسەتی پاراستنی ئاسایشی ئاو لەپێناو گەیشتنی ئاو بە بەردەوامی بە هاواڵتیان و بۆ کارە سەرەکیەکانی دیکەی بەڕێکردنی ژیان و هه‌روەها پاراستنی تەندروستی ئاوی بەکارھێنراو بۆ خواردنەوە دەبێتە بەرهه‌می چاودێری کردنی بەردەوامی سیاسەتی ئاوی واڵت و هه‌روەها ڕۆژ دوای ڕۆژ بەرێوەبردنێکی باشتر و گونجاوتری ئاو . لە زانستی برێوەبردندا دوو جۆری سەرەکی بەرێوەبردن هه‌یە کە بەرێوەبردنی کالســـیکی و بەرێوەبردنی مۆدێـــرنن ،بۆیە بەرێوەبردنی کارو پڕۆژەکان یان بەشێوەیەکی سەردەمیانە و مۆدێرن بەئەنجام دەگەیەنرێت یاخود بەشێوەی کالسیکی و تەقلیدی و بێ ئەوەی تازەگەری تێدابێت درێژەی پێدەدرێت کەوا ئەوەی دووەم سەرکەوتن بەدەست ناھێنێت. دروستی سیاسەتی ئاو لە باش بەرێوەبردنی کارو پڕۆژەکانی ئاودا خۆیدەبینێتەوە ،هه‌رچەندی پێداویستیەکانی بەکاربردنی ئاو فراوانتر بێت واتا بەشێوەیەکی گشتی ژمارەی دانیشتوان زیاتر بێت ئەوەش مانای ئەوەیە بەکاربردنی ئاو لە پێداویستیە جۆراوجۆرەکانی ژیاندا زیاتر دەبێت و بەمەش بەرێوەبردن زۆر ئاڵۆز و فراوانتر دەبێت ئیتر تازەگەری لە سیاسەتی بەرێوەبردنی ئاودا زیاتر پێویست دەبێت .کوردستانی باشوور لە چەند ساڵی ڕابردووەوە لە گەشەیەکی خێرادایە لەڕووی فراوانبوونی شارەکان بەتایبەت پایتەختەکەی ،ئەم فروانبوونە خێرایە وا پێویست 223ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەکات کە لەماوەی هه‌ر پێنج ساڵێکدا چاو بە سیاسەتی بەرێوەبردنی ئاودا بخشێندرێتەوەو پالنی بەھێـزتر دابڕێژرێت و وردە وردە کەموکوڕیەکان کەمتر بکرێنەوە ،ئەگەرنا سیاسەتی بەرێوەبردنی کالسیکیانە گرفت دەخوڵقێنێت . لە پەراوێـزی باری سیاسـی واڵتی عێراق و ناوچـــەکە ،ڕوتێکـردنی ژمارەیـەکی زۆری خەڵـک بۆ هه‌رێمـی کوردسـتان و کاریگەرێـــتی نێگەتیڤانەی لەسـەر سیاســـەتی ئـاو : بەپێی دێتا و زانیاریە فەرمیەکانی الیەنی پەیوەندار لە حکومەتی هه‌رێمی کوردستان هه‌روەها بەپێی ڕیپۆڕتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بەشە ئاوی تاک لە هه‌رێمی کوردستاندا لەسەرەوەی ٣٥٠لیترە لەرۆژێکدا هه‌روەک پێشتر ئاماژەم پێکرد ،بەاڵم ئەو ژمارە زۆرەی خەڵک کە ئێستا لە هه‌رێمی کوردستان وەک پەناهه‌ندە وجودیان هه‌یە کە کوردانی ڕۆژئاوای کوردستان و خەڵکی هه‌ندێک لە شارەکانی واڵتی عێڕاقن کە حکومەتی هه‌رێمی کوردستان پشتگیری کردوون لە کوردستاندا نیشتەجێبن بەھۆی باری سیاسی نالەباری ڕۆژئاوای کوردستان و هه‌ندێک لە شارەکانی واڵتی عێڕاق گۆڕانی بەسەر ئەم هاوکێشەیەی سەرەوەدا ھێناوە کە بێگومان ئەو ژمارە زۆرەی ئەو خەڵکانەی کە ئاماژەمان پێکرد ڕولیان هه‌یە لەسەر زیاتر پاڵەپەستۆ خستنە سەر ئاوی خواردنەوە بە تایبەت ئاوی ژێر زەوی ،کەواتە لەم کاتەی ئێستادا بەشە ئاوی تاک لە هه‌رێمی کوردستاندا گۆڕانکاری نێگەتیڤانەی بەسەردا هاتووە و لەو بڕە کەمترە کە هه‌ر تاکێک لە هه‌رێمی کوردستان بەریدەکەوێت ،واتا کێشەی گەورەی باری سیاسی واڵتی عێراق و ڕۆژئاوای کوردستان کاریگەرێتی سلبی زۆری لەسەر سیاسەتی ئاوی هه‌رێمی کوردستان هه‌بووە و بەچەند زیاتر درێژبوونەوەی ئەم حاڵەتە سیاسیە پڕ کێشیە ئەوا پاڵەپەستۆ خستنەسەر ئاوی هه‌رێمی کوردستان زیاتر دەبێت و سیاسەتی ئاو لە هه‌رێمی کوردستان کێشەی زیاتری تێدەکەوێت ،بۆیە پێویست دەکات ئەوە بزانین کە لە هه‌رێمی کوردستاندا یەکێک لەو پرسە گرنگانەی کە بەشێوەی نێگەتیڤانە ڕاستەوخۆ کەوتۆتە ژێر کاریگەری ئەو زیادبوونە زۆرە لەناکاوەی ژمارەی دانیشتوانی هه‌رێمی کوردستان بریتییە لە (ئاوی خواردنەوە) .لەمبارەیەوە کێشەی گەورە بەردەوام مانەوەی ئەم ژمارە زۆرەی ئەم خەڵکانەیە لە هه‌رێمی کوردستان ،لەبەرئەوەی لەم حاڵەتەدا لەجیاتی ئەوەی بڕی ئاوی خواردنەوەی هه‌بوو لە هه‌رێمی کوردستان دابەشی سەر ٥ملیۆن تاک بکرێت ئەوا دەبێ ئەو بڕە ئاوە دابەشی زیاتر لە ٦ملیۆن تاک بکەین .کە هاوکات لەگەڵ کەم و کوڕیەکانی سیاسەتی ئاو لە هه‌رێمی کوردستان ئەوا ستراتیژیەتی ئەو سیاسەتەی ئاو کە داندراوە لە زۆر الیەنەوە کێشەی تری دێتە بەردەم .
224ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پێشــــــــنیار: • هه‌وڵدان بۆ کۆنترۆڵ کردنی بەکاربردنی ئاوی خواردنەوە لە ماڵەکاندا ،لە ڕێگەی کۆنترۆڵ کردن بە بەستانی پێوەری زیرەک ،کە دەتوانرێت لەپێناو کەم کردنەوەی ئەوەی ئەو بودجە زۆرەی کە دەکەوێتە سەر شانی حکومەتی هه‌رێمی کوردستان بۆ سەرکەوتنی ئەم کارە ستراتیژیە خەرجی هه‌ر پێوەرێک لەسەر خاوەن ماڵەکە حیساب بکرێت کە بۆی دادەنرێت. • لەپێناو گەڕاندنەوەی بڕێکی زۆری ئاوی پاک ،پێویستیەکی خێرایە کە ئاوی ئاوەڕۆی قورسی هه‌ولێر بە تەکنەلۆژیایەکی پێشکەوتوو دووبارە پاک بکرێتەوە بەمەش سامانێکی گرنگی نەتەوەیی دەگەڕێندرێتەوە واڵت کە لە پارە زۆر گرنگترە . • دەبێ هه‌وڵ بدرێت کە ئیتر دروستکردنی کۆمەڵگا و شارەکان ڕابگیرێت و سیاسەتی دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبوونی ئەستونی واتا شوقە دروست بکرێت و بکرێتە مەرج لەسەر خاوەن کارەکان. • ئەوەی زۆر گرنگە ،پێویست دەکات سەرچاوەی ئاوی گشت شوێنەکانی شوشتنی ئۆتۆمبێل لە ناوەوەی هه‌ولێر بکرێتە ئاوی ئیفراز و بیرەکانی ئاو بە خاوەنەکانیان دابخرێن و هه‌روەها پابەنکردنیان بە دانانی وێستگەی دووبارە پاکردنەوەی ئاوی بەکارهاتوو لە شوشتنی ئۆتۆمبێلەکان و بە جێبەجێ نەکردنی ئەم مەرجە شوێنەکانیان پێ دابخرێت ،کەوا لەرێگەی جێبەجێکردنی ئەم کارەوە ڕۆژانە بڕێکی زۆری ئاوی بەفیڕۆدراو دەگەڕێندرێتەوە نێو عەمبارە ئاوەکانی نێو چینە جیۆلۆجیەکان ،لەبەرئەوەی شوێنەکانی شوشتنی ئۆتۆمبێل لەو شوێنانەن کە زۆرترین بڕی ئاو لێیان بەفیڕۆ دەدرێت. • تا ئێستا «دەستەی پاراستن و چاکردنی ژینگەی هه‌رێم» بۆ ئاگادارکردنەوەی هاواڵتیان لەم مەترسیە گەورەیەی کە لەسەر ئاوی ژێر زەویدا هه‌یە ڕۆڵێکی زۆر الوازی هه‌بووە و پێویست دەکات لەم کاتە بەدواوە دەستەی ژینگە زۆر ئاکتیڤـ بێت و بە چەندین تیمی هه‌بێت بۆ بەدواداچوونی ئەم پرسە گرنگە و دەبێ لەرێگەی هه‌بوونی بەشێکی ئاکتیڤی ئاو لەناو دەستەی ژینگەوە ئەو کارە ئەنجام بدرێت ،بەو پێیەی ئاگادارم کە ئەگەر ڕۆڵی «دەستەی پاراستن و چاکردنی ژینگەی هه‌رێمی کوردستان» دیاری بکەین ،ئەوا ھیچ ڕۆڵێکی نەبووە لەسەر ئەم بابەتە. • پێویستە وەزارەتی پەروەردە ڕۆڵێکی گەورەی لە پاراستنی ئاوی ژێر زەویدا هه‌بێت، لەرێگەی ھۆشیارکردنەوەی خوێندکاران بۆ خۆشویستنی پاراستنی ئاو وەک خۆشویستنی بەشێکی زۆر گرنگی نیشتمان. • ھۆشیارکردنەوەی ئافرەتان بەتایبەت ئافرەتانی ماڵەوە بۆ پاراستنی ئاو ،کەوا زۆربەی کارەکانیان لەرێگەی ئاوەوە ئەنجام دەدەن. • گرنگیدان بە الیەنی ئیدارەکردنی بیرەکانی ئاو لە گشت پارێزگای هه‌ولێر و سەرپەرشتی کردنیان بەشێوەیەکی پڕۆفیشنااڵنە لەالیەن وەزارەتی شارەوانییەوە بە هه‌ماهه‌نگی لەگەڵ وەزارەتەکانی تری پەیوەندار بەم بابەتەوە. 225ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
• زۆر چاندنی دارو درەخت و بەشێوەیەکی زانستیانە و خزمەتکردنی بەردەوامیان دوای چاندنیان ،لە پێویستیە ئێجگار گرنگەکانە بۆ ژینگەی ئێستای کوردستانی باشوور ،کە بێگومان ئەم ئەڕکە دەکەوێتە سەرشانی هه‌ریەک لە وەزارەتی شارەوانی و دەستەی پاراستن و چاکردنی ژینگەی هه‌رێم. • گرنگیدانی زۆر بەو کەسانەی کە پسپۆڕن لە بواری ئاودا لە گشت دامەزراوە حکومیەکانی پەیوەند بە ئاو کارێکی گرنگە بۆ خزمەتکردن بە ئاوی هه‌رێمی کوردستان . • دانانی پرۆگرامێکی تایبەت بە گرنگیەتی پاراستنی ئاو لە هه‌ندێک لە قۆناغەکانی ناوەندەکانی خوێندندا. • گرنگیدان بە پرسی ژینگە لە وتارەکانی مامۆستایانی ئایینی لە ڕۆژانی هه‌ینیدا ،کەوا ئەم کارە ئەڕکی «وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئایینی»ە ،بەاڵم دەبێ «دەستەی پاراستن و چاکردنی ژینگە» ڕۆڵی زۆری هه‌بێت بۆ ئەوەی «وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئایینی» بەشێوەیەکی پڕۆفیشنااڵنە ئەم ئەرکە جێبەجێ بکات. سوودم لەم سەرچاوانەی خوارەوە وەرگرتووە: .1جويس شيرانت ،معاهدات حول مياه الشرق االوسط ،بيروت .1999 .2فنحي علي حسين ،المياه اوراق اللعبة السياسية في الشرق االوسط ،مكتبة مدبولي،1997 ، تقديم :د .المهندس محمد عبدالهادي ڕاضي.عوني عبدالرحمن السبعاوي ،اسرائيل ومشاريع المياه التركية.2000 ، .٣وەزارەتی شارەوانی و گەشت و گوزار /بەرێوەبەرایەتی ئاوی هه‌ولێر /بەشی پالندانان. .٤وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو /بەرێوەبەرایەتی ئاوی ژێر زەوی هه‌ولێر /ھۆبەی بیرەکان. .٥وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار /بەرێوەبەرایەتی گشتی ئاو و ئاوەڕۆکان /بەرێوەبەرایەتی ئاودێری هه‌ولێر.
226ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
سەر ە ن ج ێ ک ی ک و ر ت ل ە م ە ڕ باوک سا ال ر ی * و ە ک ت ە ن گ ژ ە هاوار نەسرەدین
دەرچووی بەشی
فەلسەف «ه ە_ زانکۆی سەاڵحەدین ه‌ولێر»
227ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
228ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
سەرەتا: پرسی دەسەاڵت و دەستاودەستکردنی دەسەاڵت بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە ،یەکێکیترە لەو پرسە گرنگانەی لە نێو فەلسەفەی سیاسیدا گرنگییەکی فرەی پێدراوە .بەو شێوازە ڕەهایەی کە لە کۆندا هه‌بووە و تاکەکەسێک ،یاخود بنەماڵەیەک پشتاو پشت دەسەاڵتیان قۆرخکردووە، بووتە جێی سەرەنجی فەیلەسوفان .لە نێو پرسی ڕەوایەتیدان بە گرتنە دەستی دەسەاڵت، باوکساالری بووەتە ئەو خاڵە زەقە ،کە فەیلەسوفەکان لێکدانەوە و لێکدانەوەی تایبەتیان بۆی هه‌بووە. پرسی باوکساالری ،وەک ئەوەی باوە ،بە تەنیا مەسەلەیەکی تایبەت نییە بە بواری داکۆکیکارانی مافی ژنان .بەڵکو یەکێکیشە لەو پرسە گرنگانەی کە لە میراتی فەلسەفەدا قسە و باسی فرەی لەسەرە .لەم وردە لێکۆڵینەوەیەدا سەرنج بۆ ئەوە ڕادەکێشین ،کە باوکساالری بووەتە پرسێکی گرنگی نێو فەلسەفەی سیاسیی ،کە لە ڕێگەیەوە دەسەاڵتە ڕەهاکان تێکدەشکێنرێن و دەستاودەستکردنی دەسەاڵت دەکاتە نەریتێکی هه‌ڵبژاردەی جوان. پێشەکی: بۆ لێکدانەوە و قسەکردن لە هه‌ر بابەت و پرسێک ،پێویستە ئەو پرسە بناسین .بە تایبەت ئەگەر ئەو پرسە ،لە نێو بوارێکی تایبەت و بە سەرنجی وەک فەلسەفەدا لێی بکۆڵینەوە. باوکساالری Patriarchyیەکێکە لەو پرسە گرنگانەی کە لە نێو فەلسەفەی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئاکاردا ،قسە و بۆچوونی فرەی لەسەر کراوە .بەو پێودانگەی فەلسەفەی سیاسی بریتییە لە لێکدانەوەی چییەتی سیاسەت و حوکمکردن ،حوکمکردن پێویستی بە دەسەاڵتە ،دەسەاڵتیش ڕەوایەتی گەرەکە ،بەم پێیە لەم وردە لێکۆڵینەوەیەدا ئەوە دەخەینە بەر باس ،ئەو مۆدیلە چییە کە ڕەوایەتی بە پیاوەکان دەدات تا سیاسەت بکەن؟ ئایا دێرینترین ڕەوایەتیدان بۆ گرتنە دەستی دەسەاڵت بەشێوەیەکی ڕەها ،ڕەوایە؟ ناساندن: باوکساالری Patriarchyقۆرخکردنی دەسەاڵتە لەالیەن پیاوەکانەوە ،یاخود بێبەشکردنی ژنانە لەو دەسەاڵتەی بە شێوەیەکی سروشتی پێیان دراوە و پیاوەکان بۆ خۆیانی قۆرخ دەکەن ،یان پیادەکردنی دەسەاڵتەکانە بەسەر ژناندا .باوکساالری واتە حکومەتی باوکەکان و پیاوەکان ،کە لە نێو دەوڵەتدا زۆربەی شوێنە سەرەکییەکان و بڕیاردانە گرنگەکان بەدەستی پیاوەکانەوەیە.1 بەبێ ئەوەی ژنان مافێکی گرنگیان هه‌بێت لە خۆبەڕێوەبردندا. چەمکی باوکساالری بە چەندان شێوە و مانا بەکاردێت ،ئەم چەمکە بە زۆری لەالیەن داکۆکیکارانی مافی ژنان و الیەنگیرانی ئەو پێڕەوەوە لە دژی ئەولەویەتدانی دەسەاڵتی پیاوەکان و کوڕەکان بەرامبەر بە ژنان و کچانەوە ،بەکاردەھێنرێت .هه‌روەها دوو ڕەههندی تا ئەندازەیەک جیاواز و پەیوەست بە یەکیشی هه‌یە. -1فرهنگ اصطالحات فلسفەی سیاسی /جان پایک ،ترجمەی سید محمد علی تقی ،محمد جواد ڕنجکش .نشر مرکز، چاپ اول .١٣٩١ص ٥٣ 229ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دوو ڕەههندی گرنگی باوکساالری ا-رەهه‌ندی کۆمەاڵیەتی یاخود خێزانی :بااڵدەستی پیاو بەسەر ژناندا ،ڕیشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ نێو خێزان .لە زۆربەی جۆمگە بنەڕەتییەکانی ژیاندا ،بڕیاردان لەنێو خیزاندا لە کۆمەڵگە باوکساالرییەکاندا ،لە دەستی باوکدایە .دایکەکان ،دەسەاڵتێکی شارەوە و ناڕاستەوخۆیان هه‌یە ،هاوکات کاریگەرییەکانیشیان بەسەر بڕیارەکانی خێزانەوە ،ناڕاستەوخۆییە .بەتەنیا باوک مافی ئەوەی هه‌یە بڕیار بدات ،ئەم مافە لە باوکە بۆ کوڕەکان بە گشتی و کوڕی گەورە بەتایبەتی دەگوێزرێتەوە .دەسەاڵتی دایک یاخود ژن ،لە چوارچێوەی خێزان و ماڵدا قەتیس دەکرێت .وێڕای ئەوەش لە ئەدەبیاتی باوکساالریدا ،پاساو بۆ ئەم کردەیە دەھێنرێتەوە ،بەوەی کە ژنان و پیاوان دەسەاڵتەکان لەنێوان خۆیاندا دابەش دەکەن ،یاخود ژنان جوانتر دەتوانن منداڵ پەروەردە بکەن ،لە کاتێکدا پەروەردەکردنی منداڵ ئەرکێکی هاوبەشی دایک و باوکە. هه‌ر لەم سۆنگەیەوەیە باوکساالری درێژ دەبێتەوە بۆ نێو جیهانی سیاسەت و حکومکردن. ب -ڕەههندی سیاسی یاخود لەنێو دەوڵەتدا :لە سیستەمی پاشایەتیدا ،لە شێوازی حکومکردن و فەرمانڕەوایەتیدا ،دەسەاڵتی ڕەها و تەواوەتی لە ژێر دەستی پاشادایە و پاش خۆیشی کوڕە گەورەکەی مافی گرتنە دەستی دەسەاڵتی فەرمانڕەوایەتی هه‌یە و بۆی هه‌یە مامەڵەی سیاسییانە بکات .لەم هاوکێشەیەدا ،هه‌میشە ژنەکان ونن و ڕۆڵی بنەڕەتی خۆیان ناگێڕن. یاخود باشتر وایە بڵێین ڕۆڵەکانیان لە پشتی پەردەوەیە و ناتوانن بڕۆنە نێو جۆمگە بنەڕەتییەکانی بڕیاردانەوە .ئەم مۆدێکە دێرینە بۆ ئێستایش درێژبووەتەوە و بە شێوەی جیاواز خۆی دەردەخات .لە کۆندا بەس پیاوەکان مافی گرتنە دەستی دەسەاڵتیان هه‌بوو ،بە مانا هه‌نووکەییەکەی ،بەتەنیا پیاوان مافی سیاسەتکردن و بە ڕێوەبردنی کۆمەڵگەیان هه‌یە .یاخود ژنان دەبێت بەڕێوەببرێن ،نەک ببەن بەڕێوە .لەم نووسینەدا ،زیاتر گرنگی بەم ڕەهه‌ندەی باوکساالری دەدەین-: رەهه‌ندی باوکساالری لە فەلسەفەی سیاسیدا بەکارھێنان و پەیدابوونی ئەم چەمکە یاخود هاتنی بۆ نێو بابەتی لێکۆڵینەوە و فەلسەفەی سیاسی ،دەگەڕێتەوە بۆ ڕەوایەتیپێدان «شەرعیدات» بە دەسەاڵتێکی ناڕەوا .واتە ڕەوایەتیدان بە دەسەاڵتی پاشایەتی ڕەها لە باوکەوە بۆ کوڕ ،یاخود ڕەوایەتیدان بە مافی دەسەاڵتی خودایی بۆ پاشا.2 بەگوێرەی ئەم شێوازە لە فەرمانڕەوایکردن ،پاشای پیاو دەسەاڵتێکی ڕەها و تەواوەتی هه‌یە، سەرجەم بڕیارەکان ،لەدەستی «خاوەن شکۆ» واتە پاشا ،دەبێت .خاوەن شکۆ ،شکۆمەندی و پیرۆزی خۆی لە خوداوە وەرگرتووە .ئەم شکۆ و گەورەییە کە لە خوداوە لە ڕێگەی ئاددەم و کوڕەکانی ئاددەمەوە گەیشتووەتە پاشا نوێیەکان ،3لە باوکەوە بۆ کوڕ و بۆ نەوە کوڕەکانی -2فرهنگ اصطالحات و مکتبهای سیاسی /ترجمە و تالیف :پرویز بابایی .تهران :موسسە انتشارات نگا .١٣٩٠ .ص ٢٨٧ -3فرهنگ اصطالحات و مکتبهای سیاسی /ترجمە و تالیف :پرویز بابایی .تهران :موسسە انتشارات نگا .١٣٩٠ .ص ٢٨٧ 230ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەمێنێتەوە ،بەبێ ئەوەی دایکەکان یاخود خوشک و کیژەکانی دی بەشدار بن لەو دەسەاڵتەدا. بەڵکو ئەوانیش پێویستە وەک سەرجەم هاوواڵتییان ،دان بە شکۆ و پیرۆزی پاشا یاخود پاشازادەی کوڕدا بنێنن .ئەم لێکدانەوەیە ،کە لە کۆندا باو بووە ،یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی لە لێکدانەوە نوێیەکانیش تێبگەین ،کە سیاسەت بوار و کایەی ژنان نییە!. نموونەی باوکساالری لە نێو میراتی فەلسەفەی سیاسیدا وێڕای ئەوەی کە داکۆکیکارانی مافی ژنان لە سەردەمە نوێیەکاندا ،بە مانا و پێناسەی نوێوە، چەمکی باوکساالری بەکاردەھێنن .زۆر بیرمەند و فەیلەسوفی بەناوبانگ ،لە میرات و مێژووی فەلسەفەی سیاسیدا ،ئەم چەمکەیان زیندوو ھێشتووەتەوە و گرنگیان پێداوە .جۆن لۆک** لە کتێبە بە ناوبانگەی خۆیدا «نامەیەک سەبارەت بە حکوومەت***» بەشی شەشەمی کتێبەکەی تایبەت دەکات بۆ لێکۆڵینەوە سەبارەت بە باوکساالری و پرسی دەسەاڵتی ڕەها. لۆک لەم بەشەی کتێبەکەیدا ژنان بە هاوبەشێکی ڕەوای سروشتی و خودایی پیاو دەزانێت لە بڕیاردان و حکومکردندا ،پێگە و شوناسی دایک و باوک یەکسان دەبینێت« .دەسەاڵتی باوان بەسەر ڕۆڵەکانیان و حوکمی سروشت وا دەکەن ھۆیەکانی بوونی دایک و باوک وەک یەک گرنگ بن و ھیچیان بێ ئەوی دیکە مانا و مەبەست نەبەخشێ ،واتا دایک و باوک تەواوکەری یەکترن و بوونی یەکێکیان وابەستەی بوونی ئەوی دیکەیە ».4لۆک ئەم مافە ،واتا مافی بڕیاردان بەتەنیا مافی باوکەکان نییە و دایکەکانیش بەشدارن لێی .هه‌ڵبەتە ئەم دەربڕین و بۆچوونەی لۆک بەرامبەر الیەنگیرانی دەسەاڵتی ڕەهای پاشایە .بەاڵم بەم بۆچوونە دوو خاڵی سەرەکی دەوروژێنێت .یەکەم لەبەر ئەوەی پاشاکان هاوبەشێکیان هه‌یە لە بڕیارداندا ،کە ئەویش ژنەکانن ،ئەوە بە ھیچ کلۆجێک دەسەاڵتێکی ڕەها و تەواوەتییان نییە .دووەم بە دەربڕینی ئەم بۆچوونە ،جۆن لۆک ژنان دەکاتە بڕیار بەدەستێکی سیاسی و داکۆکی لە بەشداری سیاسی ژنانیش دەکات. لە کۆمەڵگەیەکی باوکساالریدا ،ژنان لە پەراوێزی کۆمەڵگەوەن .سیاسەتکردن بەتەنیا دەبێتە پیشەیەکی پیاوانە و ژنان لێی بێ بەش دەبن .5بە تەنیا پیاوەکان مافی ئەوەیان هه‌یە کۆمەڵگە و دەوڵەت بەڕێوە ببەن .ژنان هه‌ر وەک پاشکۆیەک یاخود وەک زیادەیەک لە پەراوێزی خێزان و کۆمەڵگەدا دەمێننەوە .هه‌میشە ژنان دەسەاڵتێکی شاراوە و کاریگەریان بۆ دەمێنێتەوە، بەتایبەت لەنێو خێزاندا ،بەاڵم ئەم دەسەاڵتە ڕەمزییە نابێتە ھۆی ئەوەی بەشداری سیاسییانەی پێ بکرێت و ئەو مافە سروشتییەی کە شیاوی خۆیەتی ،پێی بدرێت. لە زۆربەی کۆمەڵگە پێشکەوتووەکانی ئێستای دونیادا ،تەنانەت لەو کۆمەڵگانەی کە بانگەشەی -5جۆن لۆک /نامەیەک سەبارەت بە حکومەت .وەرگێرانی :سەاڵح سەعدی .دەزگای وەرگێڕان ،چاپی یەکەم،٢٠١١ ، الپەڕە ٦٧ -6فرهنگ اصطالحات فلسفەی سیاسی /جان پایک ،ترجمەی سید محمد علی تقی ،محمد جواد ڕنجکش .نشر مرکز، چاپ اول .١٣٩١ص ٥٣ 231ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
یەکسانی و دەرفەتی بەرامبەرێتی ژن و پیاو دەدەن ،ئەم چەمکە ھێشتا هه‌ر لە برەودایە و ڕەواجی خۆی هه‌یە .٦چونکە لە ئێستادا چەمکی باوکساالری مانا و پێناسەی نوێی بۆ دەکرێت و ژنان خوازیاری بەدەستهێنانی زۆرترینی مافە سروشتییەکانی خۆیانن ،هه‌روەها چەمکی باوکساالری بە تەنیا لە وەرگرتنی دەسەاڵت و خۆبەڕێوەبردنی ژناندا بچووک نابێتەوە ،بەڵکو ئێستا بووەتە چەمکێکی ئەوتۆ ،کە لە نێو لقە زانستییەکانی دەروونناسی و دەروون شیکاری و کۆمەڵناسی و کولتوورناسیدا لێکۆڵینەوەی لەبارەوە دەکرێت و دەخرێتە بەر باس. باوکساالری و بەشداری سیاسی لە هه‌رێمی کوردستاندا رەووشی بەشداری سیاسی ژنان لە پارسەنگی باوکساالریدا لە هه‌رێمی کوردستان ،پرسێکی ئاڵۆزە .لە نێو دابونەریتی بە زۆر سەپێندراوی ئایینێکی باوکساالرانەدا ،کە شۆڕ دەبێتەوە بۆ نێو خێزان و ڕەوشی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگە داگیر دەکات .هه‌روەها ڕەوشی فرەڕەنگ و فرەشێوەیی کۆمەڵگەی کوردییش لەالیەک ،بەشداری ژنان و مافە بنەڕەتییەکانیان تا ئەندازەیەکی زۆر پێشێلکراوە. الیەن و پارتە کوردییەکان ،سەندیکا و ڕێکخراوی تایبەت بە ژنانیان هه‌یە .لە کاتی هه‌ڵبژاردنەکانیشدا کاندیدی ژن هه‌یە ،وەلێ تاوەکو ئێستا بە دەگمەن نەبێت ژنان بە دەنگی ژنان نابنە نوێنەری ژنان لە نێو حکومەتدا. وێڕای ئاستەنگ و تەنگژەکان ،دەتوانین بێژین بەشداری ژنان ،لە هه‌رێمی کورستاندا لە ڕەوشێکی نالەبار و سیخناخ دایە لە نێو کولتوورێکی باوکساالرانەدا. دەرئەنجام: -١شەرعیەتدان و ڕەوایەتیدان بە دەسەاڵتێکی ڕەها بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە لە گۆڕیدا نییە ،تەنانەت باوکەکانیش ئەو ڕەوایەتیدانەیان لە دەست داوە .عەقڵ و ژیر حوکمی کۆمەڵگە دەکەن ،نەک شەرعیەتدانێکی مێژوویی و لەبارچوو. -٢دەسەاڵت بە تەنیا لە دەستی پیاو و لە نێو پیاوانیشدا بە تەنیا لە دەستی کەسێکدا قەتیس نابێت .دەستاو دەستکردنی دەسەاڵت ،بە تەنیا پیاوان ناگرێتەوە ،بەڵکو ژنانیش ماف و توانای بڕیاردانیان هه‌یە. -٣کولتووری باوکساالری لە خەفەکردن و داپڵۆسینی بەشێکی فرەی کۆمەڵگە زیاتر ،شتێکی دیکەی لێ بەرهه‌م نایە .بەتەواوەتی بەشداریی سیاسی ژنان تەسک دەکاتەوە. -٤ژنان خاوەنی بنەڕەتی و بەشێکن لە کۆمەڵگەکان ،تەواوی ئەو ماف و بڕیاردانانە لە کۆمەڵگەدا دەدرێت ،ئەوانیش لیی بەشدارن و ناکرێت لێیان زەوتبکرێت. -٦فرهنگ اصطالحات و مکتبهای سیاسی /ترجمە و تالیف :پرویز بابایی .تهران :موسسە انتشارات نگا .١٣٩٠ .ص ٢٨٧
232ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
سەرەنج: *باوکساالری :لە لێکۆڵینەوەکەدا جەختکراوەتەوە لەسەر ئەوەی ،کە Patriarchyوەک چەمک، لە دەسەاڵتی باوکەوە سەرچاوەی گرتووە ،بۆیە بە باوکساالری دانراوە و نەکرا بە پیاوساالری یان نێرینەساالری... **جۆن لۆک :١٧٠٤ -١٦٣٢فەیلەسوفێکی ئینگلیزی ئەزموونییە ،بە یەکێک لە ڕابەرە گرنگەکانی فەلسەفەی لیبرالیزم و سیکۆالریزم لە نێو میرات و مێژووی فەلسەفە دادەنرێت. *** دوو نامە سەبارەت بە حکومەت :کتێبێکی گرنگی جۆن لۆکە ،کە لە دامەزراندنی بناغە تێورییەکانی دیموکراتی و لیبراڵیدا ،هه‌روەها پرسی ئازادی و سیکۆالر و فەرمانڕەوایەتی و دەستاودەستکردنی دەسەاڵتدا جێگەی تایبەتی هه‌یە .یەکێکە لەو کتێبانەی کە کاریگەری بەسەر دامەزرێنەران و نووسەرانی دەستووری واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە هه‌بووە.
233ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
234ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ھۆکارەکانی دیاردەی خۆسوتاندن الی ئافرەتان
(کۆمەڵگای کوردی ب ه نموونه)
فەوزیە عەبدواڵ
ماستەر لە کۆمەڵناسی
235ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
236ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
دەسپێک: دیاردەی خۆسوتاندن لەنێو پیاوان و ژناندا بەشێوەیەکی گشتی لەسەر ئاستی جیهان ڕوو لە هه‌ڵکشانە ،ئەویش بەھۆی باروودۆخی ئابووری و سیاسی و کۆمەاڵیەتییەوە ،سەرەڕای پێشکەوتنی کۆمەڵگا لە بوارەکانی پیشەسازی و تەکنەلۆژیا و زانستەوە ،بێجگە لە دامەزراندنی ژمارەیەکی بەرچاو لە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و مافی مرۆڤ و ژنانیش بە تایبەتی، کە زۆربەیان لە پێناو کەمکردنەوەی گیروگرفتەکان کار دەکەن جا لە هه‌ر بوارێک بێت ،هه‌رێمی کوردستانیش بە ھۆی باروودۆخی سیاسی و ئابوریە یەک لەدوای یەکەکانەوە لە پێش ڕاپەرین کە تاکەکانی کۆمەڵگای تووشی چەندین قەیران و گیرو گرفت کرد ،و لەدوای ئازادکردنی لە ساڵی ،١٩٩١بێجگە لە ئابڵوقەی ئابووری (الحصار االقتصادی) کە بەسەر عێراقدا بە شێوەیەکی کشتی سەپێنرابوو ،و هه‌رێمی کوردستان بە شێوەیەکی تایبەتی لە دوو الوە ئابڵوقەدرابوو ئەوانیش لە الیەن نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕژێمی بەعسەوە ،بێجگە لەو گرفتانە زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوان و لەگەلڕ زۆربوونی کێشەکان ،دیاردەی خۆسوتاندن ڕوژ لەدوای ڕۆژ بە تایبەتی لەنێو ئافرەتان و کچاندا ڕووی لە زیاد بوون دەکرد ،بەاڵم ئەوەی جێگای سەرەنجە بۆ دەبێ ئافرەتان بۆ دەربازبوونیان لە گیروگرفتەکان پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن بەرن؟ ،بۆ کێشەکان بە گفتوگۆ چارەسەر ناکرێت؟ بۆ یارمەتی نادرێن کە خۆڕاگربن لە بەرامبەر کێشەکان و توانای کەسێتییان بەھێز بکرێت ئەویش لە ڕێگای کردنەوەی خوولی تایبەت و کەناڵەکانی ڕاگەیاندن و پەروەردە و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و حکومی ،بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارانە ،کە پێویستی بە توێژینەوەیەکی پراکتیکی هه‌یە ،هه‌وڵ دەدەین لە ڕێگای گەڕان و چاوپێکەوتن و سەرچاوە و ئاماری تایبەت بە دیاردەی خۆسوتاندن وەاڵمی هه‌ندێک لەو پرسیارانە وەربگرین. یەکەم :دیاریکردنی چەمکەکان: -١دیاردەی خۆکوشتن :پێش ئەوەی پێناسەی دیاردەی خۆسوتاندن دیاری بکرێت ،دیارە لە الی زۆربەی زانایان چەمکی دیاردەی خۆکوشتن دیاری کراوە ،بەشێوەیەکی گشتی کە بە ترسناکترین نیشانەکانی خەمۆکی دادەنرێت لە ئەنجامی ئەوپەڕی بێزاری و نائومێدی و وێڵبوونی مرۆڤ ،دیاردەی خۆکوشتن نەک ته‌نها لە نێو مرۆڤەکاندا هه‌یە ،بەڵکوو لە نێو باڵندەکانیش ڕوو دەدات ،لەم چەرخدا کە بە چەرخی خێرا ناو براوە ،لە نێو مرۆڤدا پتر ڕەگەزی مێ پەنا بۆ دیاردەی خۆکوشتن دەبات بە ھۆی ئەوەی کە کەمتر گوزارشت لە خەمەکانی دەکات ،دیارە ھۆکاری دیاردەی خۆکوشتن بۆ ھۆکارە کەڵەکەبووەکانی سەراپای ژیانی مرۆڤ دەگەڕێتەوە، کە ناتوانێ بەرنگاری کێشەکان ببێتەوە یان ڕێگری لێدەکرێت لە خۆپارێزی. -٢دیاردەی خۆسوتاندن :جۆرێکە لە جۆرەکانی خۆکوشتن ،لە ئەنجامی کەڵکەبوونی بێزاری و نائومێدی مرۆڤ بە شێوەیەکی گشتی ،و ئافرەتانیش بەشێوەیەکی تایبەتی پەنا بۆ ئەم دیاردەیە دەبەن ،ئەویش بە سوتاندنی جەستەیان چ بە نەوت بێت یان بە بەنزین ،گوزارشت 237ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
لە خەمەکانیان دەکەن ،و ناڕەزایی دەردەبڕن لەو بارودۆخەی کە تیایدا دەژین. دووەم :ھۆکارەکانی خۆسوتاندن الی ئافرەتان لە کۆمەڵگای کوردی: دەسپێک: ھۆکارەکانی خۆسوتاندن لە الی ئافرەتان ،لە دوو ھۆکاری سەرەکی پێک دێت ،یەکەمیان ھۆکاری بێ مەبەستە ،دووەمیان ھۆکاری مەبەستدارە ،بەاڵم ئەوەی لەم نووسینەدا دەمانەوێ ئاماژەی پێبکەین ھۆکاری خۆسوتاندنی ئافرەتە بە شێوەیەکی مەبەستدار ،واتە بە ئەنقەست کۆتایی بە ژیانی خۆی دێنێت ،هه‌ندێک جاریش لە ژیان دەمێنێ ،بەاڵم شوێنەوار و شوێنی سووتانەکە بە جەستەیەوە دەمێنێ ،لەم تەوەرە هه‌ندێک ھۆکار دەخەینە ڕوو ،کە وا لە هه‌ندێک ئافرەتان دەکات پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن بەرن: یەکەم :ھۆکارە دەروونییەکان: -١ھۆکاری تەنیایی و گۆشەگیری کۆمەاڵیەتی :مەبەست لە چەمکی تەنیایی، ئەوە نییە کە مرۆڤ بە ته‌نها ژیان بکات ،ئەوەی مەبەستمانە لە چەمکی تەنیایی ئەوەیە کە کاتێک مرۆڤ هه‌ست بە بێ ئومێدی دەکات لەو تەنیایە ،واتە پەراوێز دەخرێت و کەس گرنگی پێنادات ،بە پێی کات ئەم گرفتە لە ناخی کەسی تەنیا گەورە دەبێت ،تا دەگاتە ئەو قۆناغەی کە پێویستی بە بەتاڵکردنەوەی ناخی خۆی هه‌یە بۆ دەربڕین لەم تەنیاییە ،تاکە ڕێگاش بۆ ڕزگاربوون لەم حاڵەتە پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن دەبات. بەاڵم چەمکی گۆشەگیری لە زانستێکەوە بۆ زانستێکی تر جیاوازە ،دیارە مشتومڕی زۆر لەسەر کراوە لە الیەن زانایانەوە ،چونکە دیدە و بۆچوونی زانایانی کۆمەڵناسی سەبارەت بەم چەمکە جیاوازترە لەگەڵ بۆچوونەکانی زانایانی ئابووری و ڕامیاری و ئاینی و دەروونی، زانای بە ناوبانگی فەرەنسی و سۆسیۆلۆگی دۆرکهایم لەو باوەڕەدایە کە کاتێک تاک هه‌ستی بە پەراوێزخراوی خۆی کرد ،لەو کاتەدا هه‌ستێک لە الی ئەو تاکە دروست دەبێ ،کە ئەو ھیچ ڕۆڵێکی نییە لە ناو خێزان و کۆمەڵگادا ،و هه‌ست بە دووری و شکست و نامۆبوون دەکات، ئەمەش وادەکات ھیوا و ئاواتەکانی لە دەست بدات و هه‌موو شتێک لە ناو بدات کە پەیوەندی بە کۆمەڵگاوە هه‌یە ،ئەم هه‌ستانەش لە کۆتاییدا تاک دووچاری نەخۆشییەکانی دەروونی مەترسیدار دەکات ،کە ڕەنگە کۆتایی بە ژیانی خۆی بێنێت بە خۆسوتاندن یان خۆکوشتن، بۆیە دۆرکهایم پێی وایە کاتێک تاک بڕیاری خۆکوشتن دەدات لە دەرئەنجامی گۆشەگیری الی ئەو تاکە مانا بااڵکانی ژیانی لە ناو دەچن و بەها و نموونە و پێوەرەکانی لە بار دەچێت. -٢خەمۆکی و دڵەڕاوکێ :بە پێ وتەی زانایانی دەروونناسی و پزیشکی ،ئەم دوو چەمکە پاڵنەرن بە پێی کات و سات بۆ ئەوەی ئافرەت تووشی شڵەژانی دەروونی ببێت ،کە زۆرجار ئافرەت لە کاتی دوو گیانبوون یان لە دوای منداڵ بوون ،یان لە بارچوونی منداڵ، یان ڕووداوێکی دڵتەزێن باری دەروونی و تەندروستییان تێکدەچێت ،لە ئاکامی تووشبوونی بە 238ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
خەمۆکی درێژخایەن و گۆشەگیر ،بە تایبەتی ئەگەر هاتوو ئافرەت لە الیەن خانەوادەکەیەوە گرنگی پێنەدرا وەکو پێویست ،لە پاش ماوەیەک ملمالنێ لەگەڵ ئەم نەخۆشییانە ،ئافرەت بێزار دەبێت لە خۆی و ناتوانێت کۆنترۆڵی پاڵنەرەکانی هه‌ست و ھۆشی بکات ،ئەمەش لە یەک کات و ساتدا وەک ئاماژەمان پێکرد ڕوونادات. زانایانی دەروونناسی پێیان وایە ،سێ جۆر لە دڵەڕاوکێی دەروونی هه‌یە :یەکەمیان دڵەڕاوکێی ڕاستەقینە (الحقیقی) ،کە لە ئەنجامی هه‌ڕەشەیەکی دەرەکیی ڕاستەقینەوە دروست دەبێت، دووەم دڵەڕاوکێی دەمارگیری کە لە ئەنجامی ترس و هه‌ڕەشەی ناوەکییەوە دروست دەبێت، ترس لە دەوروبەر ،ترس لە مردن و بێ متمانەی بە خۆی و کەسە نزیکەکانی ،سێیەم دڵەڕاوکێی ئاکاری (االخالقی) ،لە ئەنجامی هه‌ستکردن بە پەشیمانی لە کارێک یان کردەوەیەک و ترس لە ئەنجامەکەی دروست دەبێت ،واتە لۆمەکردن و سەرزەنشتکردنی خودی ،لە کۆتاییدا کەسی نەخۆش پەنا بۆ لە ناوبردنی ژیانی خۆی دەبات. -٣نەخۆشی درێژخایەن (الممزمن) :وەکو حاڵەتی لەخۆچوون (ێرع) ،یان نەخۆشی لەبیرچوونەوە ،یان تووشبوون بە نەخۆشی عەقڵی ،یان شێرپەنجە یان هه‌ر نەخۆشیەکی تر ماوەکەی درێژخایەن بێت ،لەم حاڵەتەدا ،کەسی نەخۆش لە خۆی بێزاردەبێت و تووشی نائومێدی دەبێت ،و لە ناچوونی ژیانی خۆی پێ باشتر دەبێ لە مانەوە ،بۆیە بەردەوام لە دەرفەتێک دەگەڕێت تا بتوانێت خۆی بکوژێت ،تا ڕێگری لێ نەکەن ،لەم دۆخەدا تاکە بیرۆکە لە ھزری کەسی نەخۆش دۆزینەوەی ڕێگایەکە بۆ لە ناوچوونی خۆی ،واتە پێشوەخت بڕیاری داوە خۆی بکوژێت ،بە تایبەتی ئەگەر هاتوو کەسی نەخۆش چاودێری نەکرێت. -٤ڕق و هه‌ڵچوونی دەروونی :لە ئاکامی گیروگرفتێکی خێزانی بێت ،وەکو لێدان یان جنێو ،یان ڕێگریکردن لە ئەنجامدانی کارێک ،یان سەندنەوەی ئازادی بە هه‌موو جۆرەکانیەوە، یان گیروگرفتەکە دەرەکی بێت ،و پەیوەندی هه‌بێت بە بێزارکردن و ملمالنێوە....ھتد ،ئەم گیروگرفتانە بە پێی کات دەبێت بە قین و کاردەکاتە سەر الیەنی جەستەیی وەکو تێکچوونی گەدە و ماسولکەکان و ڕیخۆڵە و تەسکردنەوەی دەمارەکانی خوێن بە پێی وتەی پزیشکەکان، دواتر ڕق و قین بەھێز دەبێ کە پێشتر چێنراوە ،پاشان دەروون ئامادە دەکات بۆ بیروباوەڕی پڕ لە قین و ترشوتاڵی ،بە تایبەتی ئافرەت لەو کاتەدا کۆنترۆڵی هه‌ڵچوون و ئەو قینە بەھێزەی پێ ناکرێت ،ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕق و کینەی زیاتر دەبێت و کەڵکە دەبێت لە دەروونی بە تایبەتی ئەگەر هاتوو گرنگی پێنەدرا یان بە بەردەوامی ئازار درا لەم حاڵەتەدا ،پەنا بۆ لەناوبردنی خۆی دەبات لە ئاکامی هه‌ڵچوونێکی نیگەتیڤ. دووەم :ھۆکارە ئابوورییەکان: -١دیاردەی هه‌ژاری :نەبوونی ماددە یان کەمی مووچە ،زۆرجار ئەم ھۆکارانە کاردەکاتە سەر بژێویژیان ،وا لە تاکەکان دەکات کە نەتوانن وەکو پێویست کەرەستە و پێداویستیەکانی ناوماڵ دابین بکەن بۆ خێزانەکانیان ،و ھۆکارە بۆ تێکچوونی پەیوەندی لە نێوان ژن و 239ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
مێرد ،زانای بە ناوبانگی ئەڵمانی کارل مارکس پێی وایە کە ھۆکاری ئابووری سەرچاوەیە بۆ بەختەوەری خێزان و نەھێشتنی جیاوازی چینایەتی ،پێچەوانەکەشی هه‌ر ڕاستە. -٢دیاردەی بێکاری :دیاردەیەکی جیهانییە ،تاک بێکار دەبێ لە ئەنجامی نەبوونی کار یان بوونی کار بۆ ماوەیەکی کورت یان وەرزێک ،ئەویش بە ھۆی سروشتی کارەکە ،بۆیە نەبوونی کار ،کاریگەری دەبێت لەسەر شێوەی پەیوەندی لەنێوان هاوسەران ،بە ھۆی دابین نەکردنی پێداویستییە سەرەکییەکانی خێزان ،لەم حاڵەتەدا ،ئافرەت دەبێتە قوربانی بێکاری هاوسەرەکەی. -٣قەرز :کەڵەکەبوونی قەرز بە ھۆی بێکارییەوە بێت یان بە ھۆی ڕوودانی کێشەیەکی کتووپڕەوە ،وەکو شکستهێنان لە مامەڵەی ئابووری ،یان بوونی کێشەیەکی کۆمەاڵیەتی یان خێزانی ،یان ڕووداوی ئۆتۆمبێل ،یان ئاڵودەبوون بە مادە ھۆشبەر و کحوولیەکان...ھتد، ئەم کێشانەو و چەندین کێشەی تر کە تاک تووشی قەرزداری دەکات بە شێوەیەک دانەوەی زەحمەت دەبێت ،لێرەدا کێشەکان ئاڵۆزتر دەبێت بە جۆرێک کار دەکاتە سەر شێوەی پەیوەندی و کاڵبوونەوەی ڕێز لە نێوان هاوسەراندا ،بە ھۆی تێرنەکردنی پێداویستیە سەرەکییەکانی ڕۆژانەی ژیان بە تایبەتی ئەگەر هاتوو کەسی قەرزدار خاوەن منداڵ بوو ،لەم دۆخەدا ئافرەت بە ھۆی پاڵەپەستۆی خاوەن قەرز لە الیەک ،و نەبوونی و کەم دەرامەتیش لە الیەکی ترەوە، بێجگە لە نەبوونی ئارامی دەروونی و ژینگەیی و ڕۆشنبیری کە ھۆکارن بۆ فشاری دەروونی، بۆ ڕزگاربوون لەو دۆخە ناهه‌موارەدا ئافرەت پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن دەبات ،پێی وایە لە ناوبردنی ژیانی خۆی باشترە لە لۆمەکردنی خەڵک ،کە بە داخەوە ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە کێشەکان زیاتر ئاڵۆزتر دەکات لە بڕی کەمکردنەوەیان. سێیەم :ھۆکارە کۆمەاڵیەتییەکان: -١ھۆکاری فرەژنی :دیاردەی فرەژنی زۆرجار ھۆکارە بۆ ئەوەی ئافرەت پەنا بۆ خۆسوتاندن بەرێت ،بە تایبەتیش ئەگەر هاتوو ئافرەتەکە بێ ئاگا بێت لە ھێنانی ژنی دووەم ،واتە هاوسەرگیری شاراوە ،یان ھیچ ھۆیەکی لۆژیکیی نەبێت بۆ ھێنانی ژنی دووەم ،ته‌نها بۆ تێرکردنی ئارەزووی سێکسی بێت. -٢هاوسەرگیری بەزۆر :کاتێک دوو کەس بڕیاری هاوسەرگیری دەدەن ،ئەگەر هاتوو لەبنەمادا بڕیاری هاوسەرگیری بە بێ ڕەزامەندی الیەنێک تەواو بووبێت ،یان لەسەر بنەمای خزمایەتی بەزۆر بێت ،زۆرێک لە ئافرەتان لە پێش پرۆسەکە ،هه‌ندێکیانیش لە دوای پرۆسەکە، پەنا بۆ خۆسوتاندن دەبەن ،وەک هه‌ست دەربڕینێک یان ئاماژەکردنێک بەناڕەزایی لەسەر بەڕێوەچوونی پرۆسەکە. -٣تێکچوونی پەیوەندی لەنێوان ژن و مێرد :تێکچوونی پەیوەندی بە ھۆی ڕەزیلی بێت یان تیکچوونی پەیوەندی لە نێوان هه‌ردوو بنەماڵەی هاوسەراندا ،یان نەبوونی منداڵ ،یان بوونی شەڕ و دەمەقاڵێی بەردەوام ،ھۆکارە بۆ ئەوەی ئافرەت پەنا بۆ ئەم دیاردەیە بەرێت. 240ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
-٤ناپاکی هاوسەرگیری :ناپاکی هاوسەرگیری لە الیەن پیاوەو ،بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ یەکێکە لە ھۆکارەکانی خۆسوتاندنی ئافرەتان ،بە تایبەتیش ئەگەر هاتوو ئافرەت ئەرکێکی خێزانی زۆری لەسەر بێت وەکو پاڵەپەستۆی دەروونی و بەخێوکردنی منداڵ یان بڕوابوونێکی زۆری بە ڕەوشتی هاوسەرەکەی و ئەم ناپاکییە پێ شۆک بێت ،هه‌ندێک لە ئافرەتانیش لە کاتی ڕووبەڕووبوونەوەی کێشەیەک وەکو ناپاکی هاوسەرگیری پەلە دەکەن لە بڕیاردان ئەگەر بڕیاردانەکە هه‌ڵەش بێت ،یان خۆی بە بیرکردنەوە خەریک دەکات تا بڕیارەکە ئەنجامدەدات ،واتە کۆتایی بە ژیانی خۆی دەھێنێت. -٥ھۆکاری نەزۆکی :نەبوونی منداڵ کاردەکاتە سەر الیەنی دەروونی ئافرەت ،بە تایبەتی ئەو ئافرەتانەی ،کە دەوروبەرەکەیان بێزاریان دەکەن ،بە وشەی نەشیاو وەکو نەزۆک، وەجاخکوێر...ھتد ئەمە و چەندین وشەی تر ،ئەم حاڵەتە ھۆکارە بۆ خۆسوتاندن ،بە تایبەتی بە داخەوە ئەو ئافرەتانەی کە ئاستی ڕۆشنبیریان الوازە. -٦ھۆکاری گومان و دڵپیسی :ھۆکارێکی تر لە ھۆکارەکانی خۆسوتاندنی ئافرەتان، ھۆکاری گومان و دڵپیسی پیاوە بەرامبەر بە ئافرەت ،کە بە گرفتێکی دەروونی و کۆمەاڵیەتی دادەنرێت ،واتە نەبوونی متمانە لە نێوان هاوسەران ،زۆرجار ھۆکاری دڵپیسی یەکالیەنە نییە، بەاڵم ئەگەر هاتوو گومان و دڵپیسی لە سنور دەربچێت ئەوا دەبێت بە دیاردە ،لەم حاڵەتەدا ئارامی و هاوسەنگی شێوەی پەیوەندی خێزانی تێکدەچێت ،بە ڕادەیەک پاڵەپەستۆی دەروونی زیاد دەکات لە الی ئافرەت و کۆنترۆڵی ئیرادەی خۆی پێناکرێت ،پێی وایە تاکەڕێگا بۆ دەربازبوون لەو باروودۆخە نەمانە ،بە تایبەتی ئەو ئافرەتانە پەنا بۆ ئەم دیاردەیە دەبەن کە حاڵەتی جیابوونەوە (تەاڵق) ،یان گازاندە و چوونەوەیان بۆ ماڵی باوک پێ شەرم بێت ،یان باری ئابووریان باش نەبێت و پشت بە کەسوکار ببەستن. -٧ھۆکاری جیابوونەوە(تەاڵق) :ئەگەر هاتوو حاڵەتی جیابوونەوە لە نێوان دوو کەس ڕوویدا ،و بە ڕەزامەندی هه‌ردوو ال بێت ،حاڵەتەکە ئاسایی دەبێت ،بەاڵم هه‌ندێک جار حاڵەتەکە یەکالیەنە دەبێت ،واتە ڕەگەزی نێر ئافرەتەکەی ناوی لەبەر هه‌ندێک ھۆکار وەکو ،منداڵ نەبوون یان ساردبوونەوەی پیاو لە خۆشەویستی بۆ ژن ،یان لە ئەنجامی دانانی پەیوەندی لەگەڵ کەسێکی تر یان جوانی ڕووخسار....ھتد ،و چەندین حاڵەتی تر ،ئەم ھۆکارانە کاردەکاتە سەر الیەنی دەروونی ئافرەت لە ئەنجامی بیرکردنەوەیەکی درێژخایەن ،بە تایبەتی ئەگەر ئافرەتەکە الواز بێت لە بەرامبەر هه‌ستی خۆی ،یان دیاردەی جیابوونەوەی پێ شەرم بێت ،بۆیە زۆرێک لە ئافرەتان لە دوای جیابوونەوە پەنا بۆ خۆسووتاندن دەبەن ،لە بێزاری و هه‌ستکردن بە تەنیایی یان وەک تۆڵەسەندنەوە لە هاوسەرەکەی کە نایەوێت. -٨نەبوونی خانووی سەربەخۆ :شوێنی نیشتەجێبوون پەیوەندی هه‌یە لەسەر شێوەی پەیوەندی لە نێوان هاوسەراندا ،بە تایبەتی ئەگەر هاتوو پانتایی خانوەکە بەرین نەبوو ،یان بوونی زیاتر لە دوو خێزان لە یەک خانوو ،ئەم ھۆکارانە کاردەکاتە سەر الیەنی دەروونی هاوسەران ،بێجگە لە دەستتێوەردانی خزمان لە جۆری پەیوەندیەکان و کاروباری ڕۆژانەی 241ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ژیان ،لەکۆتاییدا ئەم کێشانە پەرە دەسێنێت لەبری کەمکردنەوەیان ،و زۆرێک لە پیاوان ڕۆڵیان نییە لە چارەسەرکردنی کێشەکان. -٩ئالوودەبوونی پیاو بە مادە ھۆشبەرەکان و کحوولیەکان :ھۆکارە بۆ تێکچوونی پەیوەندی لە نێوان هاوسەراندا ،دواتر لە پاش قبووڵنەکردنی ئافرەت و بێزاری لەم جۆرە ژیانە ،پەنا بۆ خۆسوتاندن دەبات. -١٠ھۆکاری هه‌ڵخەڵەتاندن :کە زۆر دیاردەیەکی باوە لە ناو کچان و کوڕاندا ،لە دوای بەستنی پەیوەندی خۆشەویستی لە نێوان دوو کەس ،هه‌ڵبەتە ئەگەر هاتوو ئەم پەیوەندیە لەسەر بنەمای خۆشەویستی درۆ بونیاد نرابێت ،بە تایبەتی ئەگەر هاتوو کچەکە لە تەمەنێکی هه‌ستیار بوو ،زۆرێک لە کوڕان ئەم دەرفەتە دەقۆزنەوە ،و گاڵتە بە هه‌ستی کچان دەکەن ،واتە کاتێک دێنە باسی هاوسەرگیری ،کوڕەکە بە گاڵتە ئامێز و کات بەسەربردن باس لەو پەیوەندیە دەکات ،لەم حاڵەتەدا زۆرێک لە کچان دەبنە قوربانی دیاردەی خۆسوتاندن. -١١تۆڵە سەندنەوە :زۆرێک لە ئافرەتان بە داخەوە ،کاتێک زویر دەبن ،یان کێشە و دەمەقاڵەی دەبێت لەگەڵ پیاوەکەی یان لەگەڵ کەسێکی نزیکی خۆی یان خەسووی ،یان لە ھزری خۆی وا لێکدەداتەوە کە کەس ئەوەی خۆش ناوێ ،بۆیە بیر لەناوبردنی خۆی دەکاتەوە، وەک تۆڵەسەندنەوەیەک لە خۆشەویستانی ،و پەنا بۆ خۆسووتاندن دەبات. -١٢ھۆکاری توندوتیژی :ئیتر توندوتیژی جەستەیی بێت یان زارەکی یان سێکسی ،کە ڕووبەڕووی زۆرێک لە ژنان و کچان دەبێتەوە ،چ لە الیەن هاوسەرەوە بێت یان بە بەردەوام برا، چ بە لێدان بێت یان جنێو بە شێوەی زارەکی ،یان لە الیەن کەسێکی دەرەکییەوە توندوتیژیی سێکسی بە زۆر کرابێتە سەر ،یان بە شێوەی ڕفاندن یان بەکۆیلەکردن لە ئەنجامی شەڕ یان ئاوارەبوون ،یان تەنیایی ،لەم دۆخەدا ئافرەت ھیچ ڕێگەچارەی نامێنێت ،و تووشی نەخۆشی دەروونی دەبێت ،کە وەک کااڵیەک بە کارهاتووە دەفرۆشرێت ،و لە ترسی خزم و کەسوکاری، بێجگە لە ترسی لۆمەکردنی کۆمەڵگاش ،پەنا بۆ خۆسوتاندن دەبات ،و بەتاکە ڕێگای دەزانێت بۆ ڕزگار بوون لەو کێشەیە. -١٣دەرنەچوون لە قوتابخانە :هه‌ڵبەتە کاتێک ئەم ھۆکارانە دیاری کراوە بە ھیچ شێوەیەک مەبەستم هه‌موو کەسێک نییە ،ته‌نها ئەوانە نەبێت کە پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن دەبەن ،بە داخەوە هه‌ندێک لە دایکان و باوکان ،وا دەزانن بە بەکارھێنانی توندوتیژی و هه‌ڕەشکردن ھۆکارە بۆ ھێنانی نمرەی بەرز یان ھۆکار بۆ سەرکەوتن ،ترس و دڵەڕاوکێ دەخەنە دەروونی منداڵەکانیانەوە ،بۆیە ڕێژەیەک زۆر نا لە کچان لە ترسی دەرنەچوون ،پەنا بۆ خۆکوژی دەبەن یان خۆیان دەسووتێنن لە ترسا. -١٤تەکنەڵۆژیای نوێ :وەکو بێزارکردن بە مۆبایل یان هه‌ڵەیەک لە ئەنجامی ئەم ئامێرە نوێەوە ،کە ڕووبەڕووی هه‌ندێک لە ئافرەتان و کچان دەبێتەوە ،بە تایبەتیش ئەو ئافرتانەی کە ڕۆشنبیری بە کارھێنانی ئەم ئامێرەیان کەمە ،بۆیە ڕووبەڕووی چەندین کێشە وگرفت دەبنەوە لەکەڵ خانەوادەو کەسی دەرەکی کە بێزاری دەکات بە تێلکردن ،یان زۆر جار کەسەکە 242ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ئاشنایە ،لە وانەیە پێشتر پەیوەندی خۆشەویستی لەگەڵ هه‌بووبێت ،دواتر پەیوەندیەکەیان تێک چووبێت ،ئیتر ڕۆژانە بێزاری دەکات بە مۆبایل تا کێشە دروست دەکات لە نێوان ئەو هاوسەرەکەی ،بۆ دەربازبوون لەو کێشەیە ئافرەت پەنا بۆ خۆسوتاندن دەبات. سێیەم :کاریگەری و شوێنەواری دیاردەی خۆسوتاندن لە سەر کەسایەتی و جەستەی ئافرەت سەرەتا: هه‌ندێک لە ئافرەتان کاتێک پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن دەبەن ،خۆشبەختانە هه‌ندێکیان چارەسەر دەکرێین ،و لە ژیان دەمێنن ،بەاڵم دوای چاکبوونەوەیان ڕووبەڕووی چەندین کێشە و گیروگرفتی تر دەبنەوە لە ناو کۆمەڵگا وەکو-: یەکەم :کاریگەری دەروونی :ئەو ئافرەتانەی کە ڕزگاریان دەبێت لە مردن لە دوای سووتاندنی جەستەیان ،تووشی شڵەژان و تێکچوونی باری دەروونی دەبن ،هه‌ست بە الوازی کەسێتی خۆیان ئەکەن ،چونکە لە الیەن تاکەکانی کۆمەڵگا و زۆرجاریش لەالیەن کەسە نزیکەکانی خۆیانەوە دووبارە لۆمە دەکرێن ،بە ھۆی پەنابردنیان بۆ دیاردەی خۆسووتاندن و بە کەسێکی الواز تەماشای دەکرێن ،ئەمە لە الیەک ،لە الیەکی ترەوە سیما و جوانی ڕووخساریان لە دەست دەدەن کاتێک تەماشای خۆیان ئەکەن ،ئەوەندی تر حاڵەتی دەروونیان خراپتر دەبێت ،بە تایبەتی ئەگەر هاتوو هاوکاری نەکرێن ،بۆیە شوێنەواری سوتاندن کاریگەری دەروونی دروست دەکات لە الی کەسی قوربانی پێش ڕووداوەکە و دوای ڕووداوەکەش. دووەم :کاریگەری کۆمەاڵیەتی :هه‌ندێک لە ئافرەتان لە دوای چاکبوونەوەیان ،ڕووبەڕووی چەندین کێشەی تر دەبنەوە ،وەک جیابوونەوە (تەاڵق) ،هه‌ڕەشەکردن لەبەر ئەوەی پەنای بۆ دیاردەی خۆسووتاندن بردووە ،یان ڕووبەڕووی حاڵەتێکی تری کۆمەاڵیەتی دەبنەوە ئەویش ئەگەر هاتوو کچ بوو جیاوازی نییە یان ژن بوو ،ئیتر کەس ئامادە نییە پرۆسەی هاوسەرگیری لەگەڵ ئەنجام بدات ،چونکە خۆی سووتاندوە پێشتر ،لە کۆمەڵگای کوردیش قسەو باس زۆر دەبێت لە ڕووی کۆمەاڵیەتییەوە سەبارەت بە ئافرەتی قوربانی ،وەکو بۆ خۆی سووتاند؟ ،یان لەبەر ھۆکارێکی سادە ئەم کارەی ئەنجامدا ،یان توانای منداڵبوونی نامێنێت چیتر..ھتد. سێیەم :کاریگەری ئابووری :لە دوای ئەنجامدانی دیاردەی خۆسووتاندن ،زۆرێک لە ئافرەتان توانای کارکردنیان نامێنێت ،بگرە بە کەم ئەندام هه‌ژمار دەکرێن ،واتە کەسێکی بەکاربەر دەبێت ،لە ئەنجامی تێکچوونی بەشێک یان هه‌موو جەستەی کە سووتاوە ،بۆیە باری ئابووریان باش نابێت ،و خانەوادەکەشی وەک پێش دیاردەکە ڕەچاوی باری ئابووری کەسی قوربانی ناکەن ،و بەڕێوبەرایەتی چاودێری خێزانیش ،بڕی ته‌نها ( )١٥٠٠٠هه‌زار دیناری پێدەدات مانگانە ،کە ئەمە بەشی کرێی خانوو ناکات. بە پێ ئاماری ساڵی ٢٠١٣لە هه‌رێمی کوردستان حاڵەتی توندوتیژی بە شێوەیەکی گشتی گەیشتۆتە ( )٥٣١٦حاڵەت دژ بە کچان و ئافرەتان: 243ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
ژمارە پارێزگ هه‌ولێر ١٧٤٥ دھۆک ١٣٢٩ سلێمانی ١٢٧٠ گرمیان ٥٥٥ ڕاپەڕین ٤١٧ ٥٣١٦ کۆی گشتی ئەم خشتەیە حاڵەتی خۆسوتاندنی ئافرەتان ڕووندەکاتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٣لە هه‌رێمی کوردستان: ژمارە پارێزگا هه‌ولێر ١٠٠ سلێمانی ٥٧ دھۆک ٢٥ گرمیان ٢٥ ڕاپەڕین ٢٩ ٢٣٦ کۆی گشتی چوارەم :ڕێگاکانی چارەسەر کردنی دیاردەی خۆسووتاندن -١ھۆشیاری پەروەردەیی :کۆمەڵگا بە گشتی و خانەوادە بە شێوەیەکی تایبەتی ،پێویستە ھۆشیار بکرێنەوە ،لەسەر چۆنیەتی پەروەردەکرنی منداڵ هه‌ر لە سەرەتای لە دایکبوونی تا دەگاتە قۆناغی هاوسەرگیری ،دواتر پرۆگرامی تایبەت هه‌بێت سەبارەت بە شێوازەکانی چۆنیەتی پەروەردەکردنی منداڵ و خێزانداری ،ئەم ڕێگای ھۆشیارکردنەوەیە دەکرێ لە ڕێگاکانی ،ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و قوتابخانە و پالندانان و ڕاگەیاندنەوە ئەنجام بدرێت بە شێوەی کردنەوەی خوولی تایبەت بۆ گەنجانی هه‌رزەکار و ئەو کەسانەی کە تازە پرۆسەی هاوسەرگیری پێک دێنن. -٢ھۆشیاری تەندروستی ودەروونی :کار بکرێت لە سەر کردنەوەی ھۆبەی تایبەت لە بەشی نەخۆشی دەروونی بۆ ئەو کەسانەی کە شوێنەواری خۆسوتاندیان پێوە دیارە ،ئەم جۆرە ھۆبانە زۆر پێویستە چونکە زۆربەی قوربانیان باری ئابووریان باش نییە ،و لە ڕووی دەروونییەوە هه‌ست بە الوازی کەسێتی دەکەن کاتێک تێکەاڵو بکرێن لەگەڵ نەخۆشەکانی تر ،و باری دەروونییان جێگیر نییە ،هه‌روەها کار بکرێت لەسەر کردنەوەی ھۆبەی نەشتەرگەری جوانکاری و پێست بە بێ بەرامبەر بۆیان ،لەگەڵ دابینکردنی مامۆستای پسپۆر لە بواری وەرزش و ڕاھێنان بۆیان بە مەبەستی چارسەرکردنی ماسولکەکان و بەھێزکردنی جەستەیان لە ڕووی 244ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
مەعنەوییەوە. -٣ھۆشیاری ئاینی :لە ڕێگای کەناڵەکانی ئاینی و مزگەوتەکانەوە ،دەکرێ مامۆستایانی ئاینی ھۆشیاری بدەنە هاوسەر و برا و باوک و کەسانێک کە ئافرەتان و کچان بێزار دەکەن ،بۆیە پێویستە بە وتاری ئاینی و گفتووگۆ و کۆڕی ئاینی هه‌یە ،بۆ ھۆشیارکردنەوەی هه‌ندێک لە پیاوان ،لە ڕووی ئاینی و ڕۆشنبیری و ئەخالقی کە چۆن ڕەفتار بکەن لە گەڵ ئافرەتان و کچاندا. -٤ھۆشیاری لە ڕێگای کەناڵەکانی ڕاگەیاندنەوە :سەرجەم کەناڵەکان دەتوانن کار بکەن لە پێناو نەھێشتنی ئەم دیاردەیە ،بە شێوەی ئەنجامدانی پرۆگرامی تایبەت لەگەڵ کەسانی پسپۆر لەبوارەکانی پزیشکی و پسپۆری دەروونی و ئاینی پەروەردەیی خێزانی ،و دەرکردنی دیکیومێنت و زنجیرە و دەرامای تایبەت بە دیاردەی خۆسوتاندن ،بە مەبەستی ھۆشیارکردنەوەی ئافرەتان و پیاوان لە ڕووی ڕۆشنبیرییەوە ،و دیاریکردنی زیانەکانی خۆسووتاندن و لە دەستدانی جەستەش لە هه‌مانکاتدا. -٥ھۆشیاری تەندروستی و سەالمەتی خێزانی :لە سەرجەم واڵتە پێشکەوتوەکان بەڕێوبەرایەتی تەندروستی و سەالمەتی خێزانی دامەزراوە ،بە مەبەستی ھۆشیارکردنەوەی خێزانەکان بە شێوەیەکی گشتی ،لە ڕووی دەروونی و خۆپاراستن لە نەخۆشیەکان و چۆنیەتی چارەسەرکردن وگرنگیدان بە ڕۆشنبیری تەندروستی و خێزانی ...ھتد ،دواتر دیاریکردنی زیانەکان ،وەکو زیانی لەناکاو یان ئاگر کەوتنەوە یان دیاردەی خۆسووتاندن یان گرنگیدان بە ژینگە...ھتد. -٦ھۆشیاری ڕۆشنبیری :کار بکرێت لە سەر ھۆشیارکردنەوەی ئافرەتان بە شێوەیەکی گشتی، لە پێناو بەرزکردنەوەی ئاستی ڕۆشنبیریان لە سەرجەم بوارەکانی ژیان بە تایبەتی لە بواری بەھێزکردنی توانای خۆیان ،بڕوابوون بە خود ،بەھێزکردنی ھێزی کەسایەتی و توانای بەرەنگاربوونەوە لە بەرامبەر کێشەکان ،و دیاریکردنی زیانەکانی پەنابردن بۆ هه‌ر شێوەیەک لە شێوەکانی خۆکوشتن (االنتحار) یان خۆسووتاندن. -٧لە ڕووی ماددییەوە وەزارەتی کاروباری کۆمەاڵیەتی دەتوانێت یارمەتی کەسانی قوربانی دیاردەی خۆسووتاندن بدات ،بە زیادکردنی هاوکاری ماددی و مەعنەوی بۆ ئەوەی دووبارە بگەڕێنرێنەوە ناو کۆمەڵگا.
245ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
سەرچاوەکان:
-١هاشم جاسم السامرائی ،المدخل فی علم النفس،مطعە منیر للنشر،بغداد.١٩٨٨، -٢ملیحە عونی القێیر و ێبیح عبد المنعم ڕحمد،علم االجتماع العائلە،مطبعە جامعە بغداد،بغداد.١٩٨٤، -٣کەمال فاروق ،لە پەراوێزی کەسێتیدا خوێندنەوەیەکی سایکۆسۆسیۆلۆژی ڕەفتار،چاپی یەکەم،خانەی موکریان بۆ چاب و باڵوکرنەوە ،هه‌ولێر.٢٠١٣، ٢٠١٤-٢٠١٣/http:www//rudaw.net/kurdistak -٤لە ٢٠١٤/١٠/٢٧
-٥ئیحسان محەمەد حەسەن ،تیۆرە کۆمەاڵیەتییە پێشکەوتووەکان ،وەرگێڕانی دیدار ئەبوزێد ،چاپی یەکەم،دەزگای چاپ و باڵوکردنەوەی ڕۆژهه‌اڵت ،هه‌ولێر.٢٠١٢ ، -٦ڕوبرت د .نای ،السلوک االنسانی (پالپ نڤریات فی فهمە)،ترجمە احمد اسماعیل ێبح و منیر فوزی ،ط ،٣ھال للنشر والتوزیع،الجیزە.٢٠٠٨، -٧چاوپێکەوتن لە گەڵ دایکی قوربانیەک لە کاتی پرسەی کچەکەی لە ئەنجامی دیاردەی خۆسوتاندن، هه‌ولێر.٢٠١٤ ، -٨چاوپێکەوتن لەگەڵ خوشکی قوربانیەکبە دیاردەی خۆسوتاندن ،لەبنکەی تەندروستی فریا گوزاری خیرا ،هه‌ولێر.٢٠١٤ ، -٩ڕێنێ دیکارت ،هه‌ڵچوونەکانی دەروون ،وەگێڕانی ئارام ئەمین شوانی،چاپی یەکەم ،پرۆژەی هاوبەشی بەشی فەلسەفەی زانکۆی سەاڵحەددین و دەزگای توێژینەوە و باڵوکردنەوەی موکریان،دھۆک.٢٠١٠،
246ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بەندیخانە و مافەکانی بەندکراو و دەستبەسەرکراوان
بەگوێرەی پەیماننامە جیهانییەکان ڕێبین کاکەمین 247ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
248ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پێشەکی ئامانج لە ئاماژەکردن بە مافی بەندکراو و دەستبەسەرکراوان لە دیدی پەیماننامە و بەند و ماددەکان کرۆکی بابەتەکەمە و لەمەڕ خستنەڕوی تایبەتمەندی و گرنگییەکانی مافی بەندکراوان و دەستبەسەرکراوان لە ڕوانگەی مافەکانی مرۆڤ بۆ بەندکراو و دەستبەسەرکراوان. ئەو بابەتانەی کە من لەم وتارە دەیخەمەڕوو مەبەست لە هه‌ستکردن و بەرپرسیاریەتی و هه‌ستیاری کاری بەڕێوەبردنی بەندیخانەکان و فەرمانبەرە کارگێڕییەکانی ئەو بەندیخانانەیە کە ببنە نموونەیەکی باش بۆ بەڕێوەبردنی زیندانییەکان لەمەڕ جێبەجێکردنی یاسا لەبواری کردارییدا و ڕەچاوکردنی هه‌ستی کەسایەتی بەندییەکان و پێشێلنەکردنی ئەو مافانەی کە بە گوێرەی یاسا نێودەوڵەتییەکان و ڕێکخراوە جیهانییەکان پێیان دراوە. بەرنامەی نەتەوە یەکگرتووەکانی پەیوەندیدار بە ڕێگرتن لە تاوان و دادپەروەری جیناییەوە لە باسکردنی مامەڵەکردنی کەسانی دەستبەسەرکراوی تێکڕای زیندانیاندا ،جەخت دەکاتە سەر دەستبەسەرکردنی بەر لە دادگایی .کۆمەڵێک حوکم هه‌ن سەبارەت بەمامەڵەکردنی کەسانی دەستگیرکراوی بەر لەدادگا کە چوونەتە نێو زۆر لە بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەکانی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەکان. هه‌روەها لە هه‌رێمی کوردستانیش بەگشتی سەبارەت بە پاراستنی مافەکانی ئەو کەسانەی کە ڕووبەڕووی گرتن و بەندکردن دەبنەوە چەند بەڵێننامەیەک باڵوکرایەوە و چەند ڕێکخراوێکی مرۆڤدۆستیش دامەزرا بەمەبەستی بەدواداچوون و پاراستنی مافەکانی ئەو کەسانە ،لەوانەش ڕێکخراوی خاچی سووری نێونەتەوەیی و مانگی سوور بوون .پاشان هه‌ر دەربارەی پاراستنی مافەکانی زیندانیان چەند ڕێککەوتننامەیەکی تر مۆرکران کە بکرێتە بنەمایەک بۆ هه‌ڵسوکەوت لەگەڵ ئەو کەسانەی بەند دەکرێن و بێ بەش دەبن لە ئازادی. ناساندنی چەمکەکان: -١بەندیخانەکان: لە هه‌ندێ یاسا و ڕێسادا دەستەواژەی جیاجیا بەکاردەھێنرێت بۆ جیاوازی لەنێوان شوێنەکانی دەستگیرکردندا .یان ئەوەتا جێگاکانی دەستبەسەرکردنن کە تێیدا کەسەکان چاوەڕێی دادگایی کردنن .یان ئەوانەی تاوانبار کراون ،یاخود ئەوانەی ملکەچن بۆ مەرجی دیکەی ئاسایش .بۆ نموونە لە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا وشەی بەندیخانە بۆ ئەو شوێنانە بەکاردەھێنرێت کە پێشوازی لە کەسانێک دەکات کە چاوەڕێی دادگایی کردنن لە دادگای مامناوەندیدا .بەکورتی بەندیخانە بۆ ئەو کەسانەیە کە سزای کورتخایەنیان بەسەردادراوە .بەاڵم ئەو شوێنانەی بەندکراوە تاوانبارکراوەکان دەگرنە خۆیان پێیان دەوترێت دەزگا چاکسازییەکان.
249ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
-٢بەندییەکان: وەک چۆن وشەی جیاجیا بۆ بەندیخانەکان بەکاردەھێنرێن هه‌ر ئاواش وشەی جیاجیا بۆ بەندییەکان بەکار دەھێنرێت .ئەو کەسەی چاوەڕێی دادگاییکردنە پێی دەوترێت دادگاییکراو. 1 یان چاوەڕێی دادگاییکردنە پێی دەوترێت دەستبەسەرکراو (التوقیف) -٣گرتن: مانای بەندکردنی کەسێکە بە تۆمەتی ئەنجامدانی تاوانێک یان بڕیارێکی دەسەاڵت. -٤کەسی دەستبەسەرکراو: واتا بێبەشکردنی کەسێک لە ئازادی کەسێتی ئەگەر بێت و لەبەر تۆمەتبارکردنی نەبێت لەسەر تاوانێک. -٥کەسی زیندانیکراو: واتا بێبەشکردنی کەسێک لە ئازادی تاکەکەسی لەبەر تۆمەتبارکردنی بەئەنجامدانی تاوانێک. -٧دەسەاڵتی دادوەری: ئەو دەسەاڵتەیە کە بەپێی یاسا دیاری کرابێت ،هه‌روەها مەرکەزێکی بۆ دابین دەکات دەسەاڵتەکەی دیاری دەکات و پشتگیری بەھێزیان بۆ دابین دەکات بۆ بە ئەنجام گەیاندنی 2 ئەرکەکانیان. سەرچاوە بنەرەتەکانی پێوەرە نێودەولەتیەکانی مافەکانی مرۆڤ .aبەڵێننامەی نەتەوە یەکگرتوەکان .bبەیاننامەی جیهانیی مافەکانی مرۆڤ .cپەیماننامە (میساق) ،و ڕێکەوتننامە .dالنی کەمی یاساکان و جارنامەکان سەبارەت بە گرنگترین بڕیارنامە و ڕیکەوتننامە و مافەکانی مرۆڤ لە ڕوانگەی بەندییەکان و ستافەوە ئەمانەن: .١ڕێکەوتننامەی نێودەوڵەتیی مافە ئابووری و کۆمەاڵیەتیی و کولتوورییەکان. .٢ڕێکەوتننامەی نێودەوڵەتی مافە سیاسیی و مەدەنییەکان. .٣ڕیکەوتننامەی دژی ئەشکەنجە و سزاکانی تری دڕندە و نامرۆییانە و بێ ڕێزیکردن بە بەندکراو. -1ئاندرۆ کۆیل ،لیکۆلینەوەیەک دەربارەی مافەکانی مرۆڤ لەئیدارەی بەندیخانەکان ،وەرگیرانی ئاوات محمد ،٢٠٠٣،ل١٠ -2شوان رەحیم کەریم ،مافی بەندکراو دەست بەسەرکراوان ،وەرگیرانی ھەاڵلە ساالر ئەحمەد ودلخواز رەزا عەباس ،چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری ،ھەولێر ،٢٠٠٩،ل .١٢ 250ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
.٤ڕیکەتننامەی نێودەوڵەتی نەھێشتنی جیاکاریەکانی ڕەگەزپەرستی لەنێو بەندکراو و دەستبەسەرکراواندا. .٥ڕێکەوتننامەی نەھێشتنی هه‌موو جۆرەکانی جیاکاری دژی ژنان. تێڕوانینی یاساکان و جاڕنامەکان لەمەڕ بەندیخانەکان و ستافی مافی زیندان .١یاساکانی مامەڵەکردن لەگەڵ بەندکراوان. .٢بنەما بنەڕەتییەکانی مامەڵەکردن لەگەڵ بەنکراوان. .٣کۆمەڵەی بنەماکان بۆ پاراستنی هه‌موو کەسێک لەژێر هه‌ر جۆرە سزادان و ڕاگرتنێک یان بەندکردنێک. .٤ڕێنمایی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ نەھێشتنی الدان و الساری نەوجەوان (رێنماییەکانی ڕیاز) .٥یاساکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کارگێڕی و دادپەروەری نەوجەوانان (ڕێساکانی پەکین) .٦ڕێساکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پاراستنی ئەو نەوجەوانانەی لە ئازادی بێبەش کراون. .٧جاڕنامەی نەھێشتنی توندوتیژی دژی ئافرەتان. .٨النی کەمی ڕێساکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پێوەرەکانی بەندنەکردن (ڕێساکانی تۆکیۆ).3 بەڕێوەبردنی بەندیخانەکان بەرپرسانی چاکسازی دەبێت بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی پەیوەندیدار بەندیخانەکان بەڕێوەبەرن ،لەو بوارەشدا هه‌ندێ سیفات و خاسیەتی هاوبەش هه‌یە کە دەبێت لە هه‌موو چاکسازییەکاندا هه‌بێت: )١پێویستە زیندان بەشێک بێت لە سیستەمی مەدەنی و دادپەروەری تاوان نەک بەشێک بێت لە پێكهاته‌یه‌كی پۆلیسی و سەربازی. )٢پێویستە سیستەمی زیندان وەک خزمەتگوزارییەکی گشتی ڕەچاو بکرێت و پێویستە ڕوونکراوە بێت بۆ پشکنینی گشتی. )٣پێویستە ستافی زیندان بەشێوەیەکی گونجاو دابمەزرێن و ڕاھێنان ببینن و قەرەبوو بکرێنەوە و بارودۆخێکی گونجاوی کارکردنیان بۆ دابین بکرێت و پێویستە کارمەندی مەدەنی بن نەک وەک ئەندامی سەربازی یان پۆلیسی بن. )٤پێویستە زیندانیان دەرفەتی کارکردنیان پێ بدرێت بەاڵم بەشێوەی سزا و بێ ڕێزیکردن نەبێت. 4 )٥پێویستە بەندکراوان بەشێوەیەکی گونجاو بۆ ڕوبەڕوبووبونەوە ئامادە بکرێت. -3وەرگیراوە لە :چاکسازی تاوانی نیو دەوڵەوتی ،پرۆگرامی نێو دەوڵەتی راھێنان ،٢٠٠٣،ل ٣١-٢٩ -4ئالیسۆن ستێبڵ ،پێوەرە نێو دەوڵیەتیەکانی پشکنین ،نێردەی یەکێتی ئەوروپا بۆ پاڵپشتی سەروەری یاسا لەعیراق ، ٢٠١٣،ل١٣ 251ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پۆڵێنکردنی بەندیخانەکان بە پێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکان پەڕاوی پشکنین بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکان بەندە لەسەر النی کەمی پێوەری یاساکان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ بەندکراوان کە پەسند کراوە لەالیەن (یەکەم کۆنگرەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ڕێگەگرتن لە تاوان و مامەڵەکردن لەگەڵ تاوانباران ،جنێف )١٩٥٥ یاساکان بێ الیەنانە جێبەجێ دەکرێن بێ گوێدانە جیاوازی نەتەوەیی ،ڕەنگ ،ڕەگەز ،زمان، ئایین ،بیروڕای سیاسی یان هه‌ر بیروڕایەکی تر ،یان بنەمای کۆمەاڵیەتی ،هه‌بوونی سەروەت 5 و سامان ،یان تێڕوانینێکی ئەخالقی بەرامبەر گروپێک کە بەندکراوەکە سەر بەو گروپە بێت. ماندێالی سەرۆک کۆماری ئەفریقای باشوور کە خۆی پێشتر بەندکراو بووە گوزارشتی لە بنەماکانی ڕێزگرتنی هه‌موو مرۆڤەکان کردووە و وتویەتی :کەس ناتوانێت بە باشی واڵتێک بناسێنێت هه‌تا سەردانی بەندیخانەکانی نەکات ،چونکە شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ هاوواڵتییە بەرزەکانی واڵتێکەوە حوکم بەسەر ئەو واڵتەدا نادرێت بەڵکوو لەگەلڕ شێوازی مامەڵەکردن 6 لەگەلڕ هاوواڵتیە نزمەکانییەوە مافەکانی مرۆڤ سەبارەت بە ئیدارەو فەرمانبەرانی بەندیخانەکان .١خزمەتی بەرژەوەندی گشتی لە هه‌موو کۆمەڵگا دیموکراسییەکان کارکردن لەناو بەندیخانەدا بەخزمەتکردنی بەرژەوەندی گشتی دادەنرێت بەندیخانەکانیش جێگای وەک قوتابخانە و نەخۆشخانە ،دەسەاڵتێکی مەدەنی بەڕێوەیان دەبات بەمەبەستی بەشداریکردن لە بەرژەوەندی گشتییدا بۆیە پێویستە لەسەر دەسەاڵتەکانی بەندیخانەکان ملکەچی لێپرسینەوە ببن لە الیەن پەرلەمانی هه‌ڵبژێردراوەوە دەشبێت بە شێوەیەکی خولیایانە جەماوەر لە ڕەوش و پێداویستییەکانی بەندیخانەکان ئاگادار بکرێنەوە. .٢بنەما ئاکارییەکانی بەڕیوەبردنی بەندیخانەکان پێویستە لەسەر ئیدارەی بەندیخانەکان لە چوارچێوەیەکی ئاکارییدا کار بکەن ،چونکە لەوانەیە کۆمەڵە کەسێک لەدەرەوەی ئەو چوارچێوە ئاکارییە تۆکمەیە ،ئەو دەسەاڵتەی پێیان بەخشراوە لەسەر حیسابی ئەوانی تر بەکاربهێنێت .چوارچێوەی ئاکاری بەته‌نها شێوازێک نییە بۆ کاری فەرمانبەر لەگەڵ بەندیدا ،بەڵکوو پێویستە گیانی ئاکارییانە لە لوتکەی هه‌ڕەمەکەوە تا بنکەی ئیدارەی بەندیخانەکان بەڕێوە ببات ،ڕەنگە توندکردنەوەی دەسەاڵتەکانی بەندیخانەکان لەشەر ئیدارە ،کاریگەری کردەیی و هه‌وڵی فشار خستنەسەر بۆ گەیشتن بەو ئامانجانەی کە خۆی دایناوە ،بەبێ ڕەچاوکردنی پێویستییە ئاکارییەکان ،ببێتە ھۆی زۆڵم و ستەمێکی زۆر.
-٥ئۆفیسی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر ماددەی ھۆشبەر و تاوان ،کۆمەڵەیەک لە پێوەرو بنچینەکان بۆ ڕێگەگرتن لە تاوان و دادوەری تاوان ،نیۆڕک.،٢٠٠٦ ،ل،٤ -٦نیڵسۆن ماندێال ، ،ڕێگای درێژ بەرەو ئازادی ،لیتلڕ بڕاون،لەندەن١٩٩٤ ، 252ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
.٣گرنگی سەرکردایەتی چاک لە بەندیخانەکان بەرپرسانی بەندیخانەکان و سیستەمەکانی بەندیخانەکان پێویستیان بەوەیە لە ڕەچاوکارییە تەکنیکی و ئیداریەکان تێپەڕێنن .هه‌روەها پێویستە سەرکردەی بەتوانا بن بۆ هاندانی فەرمانبەرانی بەردەستیان بەوەی کە گیانی بەها بەرزەکانیان پێ ببەخشن لە شێوازی ئەنجامدانی ئەرکی ڕۆژانەیان بۆیە پێویستە بە ژن و پیاوەوە تێڕوانینێکی ڕوونیان هه‌بێت و سووربن لەسەر پاراستنی بەرزترین پێوانەکانی ئیدارەی تۆکمەی بەندیخانەکان. .٤بوونی فەرمانبەری لێهاتوو بەندیخانە بەندییەکانی خۆی هه‌ڵنابژێرێت ،دەبێت هه‌موو ئەو کەسانە وەربگرێت کە دادگا یان دەسەاڵتە دادوەریەکان بۆی ڕەوانە دەکەن ،بەاڵم خۆی دەتوانێت فەرمانبەرەکانی خۆی هه‌ڵبژێرێت .زۆر گرنگە بە وردی فەرمانبەرەکان هه‌ڵبژێردرێن و مەشقی پێویستیان پێ بکرێت و چاودێرییان بکرێت و پشتیوانییان لێ بکرێت .کاری بەندیخانەکان زۆر سەخت و تاقەت پڕوکێنە، چونکە کارکردن لەگەڵ ئەو ژن و پیاوانەدا کە لە ئازادی بێ بەری کراوون تێیاندا هه‌یە عەقڵی ناتەواوە یان بە دەستی کۆمەڵێک نەخۆشی ترەوە دەناڵێنێت .یاخود لەتوانا کۆمەاڵیەتی و پەروەردەییەکان بێ بەشە .یاخود لەو گروپانەوە هاتووە کە لەڕووی کۆمەاڵیەتییەوە پەراوێز خراوون .ڕەنگە هه‌ندێکیان مایەی هه‌ڕەشە بن بۆ سەر کۆمەڵگا ،و تیاشیاندا هه‌یە مەترسیدار و شەرانگیزە ،لەوانەیە هه‌ندێکیان بەو پەڕی توانایانەوە تێبکۆشن بۆ ئەوەی هه‌ڵبێن .بەهه‌رحاڵ کەسیان نایەنەوێت لە بەندیخانەدا بمێنێتەوە ،هه‌ریەکەشیان خۆی لە خۆیدا تاکێکی تایبەتییە. ڕۆڵی فەرمانبەرانیش بەگشتی بریتییە لە: *زامنکردنی سەالمەتی هه‌موو بەندیەکان * مامەڵەکردنی بەندییەکان بەشێوەیەکی شایستە و مرۆییانە و دادپەروەرانە * دڵنیابوون لە هه‌ڵنەهاتنی بەندییە مەترسیدارەکان * دڵنیابوون لە چاکی نیزام و چاودێریی ناو بەندیخانەکان * بەخشینی دەرفەت بە بەندیەکان تا کاتی ناو بەندیخانە بەشێوەیەکی ئەرێ سەرف بکەن بۆ ئەوەی دوای ئازادکردنیان بتوانن سەرلەنوێ تێکەاڵوی کۆمەڵگا ببنەوە .٥سەرڕاستی و توانای کەسیی بەمەبەستی ئەنجامدانی ئەم کارە بەشێوازێکی پسپۆڕانە ،پێویستە فەرمانبەر شارەزایی و سەرڕاستییەکی زۆری هه‌بێت .ئەمەش مانای ئەوەیە سەرەتا پێویستە زۆر بە وردی ئەو ژن و پیاوانە هه‌ڵبژێردرێن کە لە بەندیخانەکاندا کاردەکەن .دڵنیا ببن لەوەی توانای کەسیی و ئاکاری و پەروەردەیی گونجاویان هه‌یە. .٦مەترسی کورت بینی بەشێوەیەکی گشتی فەرمانبەرانی بەندیخانەکان لە ژینگەیەکی داخراو و دابڕاودا کار دەکەن. کە بە تێپەڕبوونی کات کاریگەرییان لەسەر دەبێت .ئیتر وایان لێدێت کورت بین دەبن و شێلگیرانە بە ڕاو بۆچونەکانی خۆیانەوە دەنوسێنن .بۆیە پێویستە بەشێوەیەک ئیدارە بکرێن 253ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
و مەشقیان پێ بکرێت بۆ ئەوەی لە کورتبینی بپارێزرێن. .٧ڕەوشی فەرمانبەرانی بەندیخانەکان بەشێوەیەکی گشتی وا سەیری فەرمانبەرانی بەندیخانەکان دەکرێت کە بایەخیان کەمتربێت لەو خەڵکانەی لە بواری دادپەروەری تاواندا ئیش دەکەن ،وەک پۆلیس ،ئەم مەسەلەیە بەسەر مووچەی فەرمانبەرانی بەندیخانەکانیشدا شکاوەتەوە و لە گەلێک دەوڵەتانی جیهاندا موچەیەکی کەمە .لە ئەنجامی ئەمەشدا ،دامەزراندنی خەڵکانی خاوەن شارەزایی و لێهاتوویی باش لە بەندیخانەکاندا زەحمەت دەبێت .بەمەبەستی ڕاکێشانی فەرمانبەرانی شارەزایی خاوەن کەسێتی بەرز و هاندانیان ،پێویستە ئاستی مووچەکانیان بەرز بکرێتەوە و ڕەوشێکی کارکردنی ٧ هاوشێوەی بوارە گشتییەکانی تری بۆ دابین بکرێت. پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی پەیوەستە بە دەستبەسەرکردنی بەر لە دادگایی سێەم :مافی بەندکردن/گرتن (االعتقال) ئەلف /بنەما گشتییەکان .١جاڕنامەی جیهانی ،ماددەی :٣ هه‌موو کەسێک مافی ژیان و ئازادی و پاریزگاری گیانی گیانی خۆی هه‌یە. .٢جاڕنامەی جیهانی ،ماددەی :٩ بەھیچ شێوەیەک نابیت کەسێک بگیرێت یان گلبدرێتەوە یان دوور بخرێتەوە بەزۆر. .٣پەیماننامەی تایبەت بەمافە مەدەنی و سیاسییەکان ،ماددەی ()٩ هه‌موو کەسێک مافی ژیان و ئازادی و پاریزگاری گیانی خۆی هه‌یە و بەھیچ شێوەیەک نابێت کەسێک بگیرێت یان گلبدرێتەوە یان دوور بخرێتەوە بەزۆرەملێ .هه‌روەکو ناکرێ ئازادی لێ زەوت بکرێت ته‌نها لە کاتێکدا نەبێت کە بەهانەیەکی یاسایی هه‌بێت. .٤پەیماننامەی ئەفریقی ،ماددەی ()٦ هه‌موو کەسێک مافی ژیان و ئازادی و پاریزگاری گیانی خۆی هه‌یە .ناکرێت کەسێک ئازادی لێ زەوت بکرێت ئەگەر بەهانەیەک نەبێت و بەو مەرجانەی باسمان لێوە کردن ،بەدروست ناژمێردرێت بەشێوەیەکی تایبەت کەسێک بگیرێت یان گلبدرێتەوە بە زۆرەملێ. .٥ڕێککەوتننامەی ئەمریکی ،ماددەی ()٧ .١هه‌موو کەسێک مافی ئازادی کەسی و پارێزگاری گیانی خۆی هه‌یە. .٢نابێ کەسێک ئازادی سروشتی خۆی لێ زەوت بکرێت ئەگەر ھۆکارێک نەبێت و بەهانەیەکی یاسایی هه‌بێت .یان ئەو یاسایەی کە دان بەو حاڵەتەدا دەنێ. .٣نابێت ھیچ کەسێک بەزۆر بگیرێت یان بەند بکرێت . -٧سەرچاوەی پێشو ،لیکۆلینەوەیەک دەربارەی مافەکانی مرۆڤ لەئیدارەی بەندیخانەکان،ل١٢-١١ 254ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
.٦ڕێککەوتننامەی ئەوروپی ،ماددەی ٥ هه‌موو کەسێک مافی ئازادی و پارێزگاری گیانی خۆی هه‌یە .نابێت ھیچ کەسێک ئازادی لێ زەوت بکرێت لەم حاڵەتەدا نەبێت و هاومەرج نەبێت و لەگەڵ ئەو ئیجرائاتانەی کە لە دەقەکان باسیان دەکات بەشێوەیەکی یاسایی: .١گلدانەوەی یاسایی کەسێک دوای لێپرسینەوەی لەالیەن دادگای پەیوەندیدارەوە. .٢گرتنی یاسایی کەسێک یان گلدانەوەی لەبەرئەوەی ملی نەداوە بۆ فەرمانێکی یاسایی کە لەدادگاوە دەرچووە ،سەرەرای بەلێنی ئەوەی داوە کە هه‌موو فەرمانێکی یاسایی جێبەجێ بکات. .٤گرتنی یاسایی کەسێک یان گلدانەوەی بەمەبەستی ئامادەکردنی لەبەردەم دەسەاڵتی یاسایی تایبەتدا لەبەرئەوەی گومانێکی گونجاوی لێ دەکرێت کە تاوانێکی ئەنجام دابێت ،یان بۆ ئەوەی تاوان نەکات یان بۆ ئەوەی ڕا نەکات دوای ئەوەی تاوانەکەی ئەنجامداوە. .٥گلدانەوەی ئەو کەسە (قاێد)ـە بەپێی فەرمانێکی یاسایی بەمەبەستی سەرپەرشتیکردنی پەروەردەیی یان گلدانەوەی بەشێوەیەکی یاسایی بەمەبەستی ئامادەکردنی لەبەردەم دەسەاڵتێکی یاسایی تایبەتدا. .٦گلدانەوەی یاسایی کەسێک بە مەبەستی تەشەنەنەکردنی نەخۆشیەک یان ئەو کەسانەی لەڕووی ئەقڵییەوە تەواو نەبن یان خۆیان بەخواردنەوەی کحولیەوە گرتوە یان خواردنی مادە بیھۆشکەرەکان. .٧گرتنی یان گلدانەوەی کەسێک کە بەشێوەیەکی نایاسایی چووەتە ناو واڵتێکەوە بەبێ وەرگرتنی مۆڵەت ،یان کەسێک ڕێوشوێنی تایبەت بگیرێتە بەر بۆ دەرکردنی یان تەسلیم کردنەوەی. بێ /پێودانگەکان .١بنەما پەیوەستەکان بەگلدانەوەوە ،بنەمای :٩ نابێ الیەنی دەسەالتدار کە هه‌ڵدەسێت بەدەستگیرکردن یان گلدانەوەی کەسێک یان لیکۆلینەوە لەگەڵیدا ،دەکرێ ستەم کێشانی بکرێ لە مومارەسەکردنی لەبەردەم دەسەاڵتی قەزایی یان هه‌ر دەسەاڵتێکی تردا. .٢بنەما پەیوەستەکان بەگلدانەوەوە ،بنەمای :٩ ئەلف :بەپێی بنەڕەتەکان ئەمانە تۆماردەکرێن: ھۆکارەکانی دەستگیرکردن کاتی دەستگیرکردنەکە و کاتی بردنی بۆ شوێنی گلدانەوەکە و کاتی ئامادەبوونی بۆ یەکەمجار لەبەردەم دەسەاڵتی قەزایی یان هه‌ر دەسەاڵتێکی تر. پێناسی ئەو کارمەندانەی کە هه‌ڵدەستن بۆ جێبەجێکردنی یاسا. زانیاری وورد دەربارەی گلدانەوەکە. 255ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
بێ :ئەو تومارانە دەگەیەنرێتە دەست کەسە گلدراوەکە یان پارێزەرەکەی ،ئەگەر هه‌یبوو بەو شێوەیەی یاسا ڕێی پێدەدات. جیم /لێکدانەوەکان .١لیژنەی پەیوەست بەمافەکانی مرۆڤ ،ڕاسپاردنی گشتی ژمارە )١( ٨ برگەی ( )١لەمادەی ٩ـی پەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بەمافە مەدەنی و سیاسیەکان، جێبەجێ دەکرێت بەسەر هه‌موو چەشنەکانی زەوتکردنی ئازادییدا جا لە مەسەلە جینائییەکاندا بێت یان حاڵەتی تر بێت وەکوو نەخۆشی ئەقڵی و بەخشینی ماددە بێھۆشبەرەکان و بەمەبەستی چاودێریکردنی کوچکردن و هه‌روەها لیژنەی تایبەت بەمافی مرۆڤ ڕای وایە کە ڕفاندنی هاوواڵتیەک لە واڵتێکدا کە واڵتەکە ھی خۆی نەبێت بەگرتنێکی زۆرەمڵێ لەقەلەم دەدرێت ،چونکە دەرچوونە لەماددەی )١( ٩پەیماننامەی نێودەوڵەتی. .٢لیژنەی ویالیەتە ئەمریکییەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ لیژنەی ویالیەتە ئەمریکییەکان پێیان وایە کە ئەگەر کەسێک گیرا لەالیەن کۆمەڵێکی مامەندی (نیمچە) سەربازی یان ھێزی ئاسایش بن بەاڵم بەجل و بەرگی هاواڵتی ئاساییەوە ھیچ پێناسەیە یان فەرمانێکی سەرەوە یان بەگرتنی ئەوا بەگرتنی زۆرەمڵی دەدرێتە قەڵەم . .٣دادگای ئەوروپی مافی مرۆڤ ماددەی ( )١( )٥لەڕێککەوتنامەی ئەوروپی وا دەردەبرێت کە نابێ کەس ئازادی لی زەوت بکرێت ته‌نها لە هه‌لومەرجی دیاریکراودا نەبێت ماددەی (( )١( )٥ج) ڕێ دەدا بەگرتنی کەسێک یان گلدانەوەی (بەپێی ئەو ڕێوشوێنانەی یاسا ڕێی پێداون) جاری وا هه‌یە فاکتەری شیاو هه‌یە بۆ گومانکردن لە ئەنجامدانی تاواندا .دادگای ئەوروپی ئەم گومانەی دیاریکردووە بەبوونی ڕووداو یان زانیاریەک کە چاودێرە بابەتییەکە پێیوابێ کە ئەم کەسە لەوانەیە تاوانێکی ٨ ئەنجام دابێت. خستنە ڕووی ( ) ١٠بنەما لە بنەماکانی تایبەت بە مافی بەندکراو دەستبەسەرکراوان و پارێزگاریکردن لەو کەسانەی ڕووبەرووی زیندانی یان دەستبەسەرکردن دەبنەوە لە هه‌رێمی کوردستاندا: بەپێی بریاری کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکان ژمارە ١٧٣/٣٤-لەبەرواری :١٩٩٨-١٢- ٩ بنەمای ()١ هه‌موو بێبەشکراوان لە ئازادی ،مامەڵەیەکی مرۆییان لەگەڵدا دەکرێت کە ڕێز لە کەرامەت و کەسایەتی مرۆڤایەتییان بگرێت. بنەمای ()٢ ھیچ پرۆسەیەکی گرتن یان دەستبەسەرکردن یان زیندانیکردن ئەنجام نادرێت ،دەبێت -٨مافەکانی مروڤ دەست بەسەر کردنی بەر لە دادگایی بە پیی پێوەرە نیو دەوڵەتیەکان ،و.دانا احمد .نەتەوە یەکگرتوەکان نیۆیۆرک ،١٩٩٤.ال ١٥-١٤ 256ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
پابەندبوونی ڕەهای حوکمی یاسا ئەنجام بدرێ و پێویستە فەرمانبەری پسپۆر یان خەڵکانێکی ڕێگەپێدراو بەو کارانە هه‌ڵسن. بنەمای ()٣ نابێت ھیچ کام لەو مافانەی مرۆڤ کۆت بکرێت یان کەم بکرێتەوە کە دراوە بەو کەسانەی کە زیندانی یان دەستبەسەر دەکرێن ،کاتێک ئەو مافانەی دانیان پیانراوە و لە هه‌موو دەوڵەتێکدا هه‌ن ،ئەوەش بەپێی یاسا یان ڕێکەوتنامەکان یان داب ونەریت ،بەپاساوی ئەوەی کە بنەماکان دان بەو مافانەدا نانێن یان بە پلەیەکی کەمتر باسیانکراوە. بنەمای ()٤ بەندکردن یان زیندانیکردن پراکتیزە ناکرێت و نابێت ھیچ زیادەرۆییەک بکرێتە سەر مافەکانی ئەو کەسانەی ڕووبەرووی بەندکردن یان زیندانیکردن دەبنەوە ،ته‌نها بە فەرمانی دەسەاڵتێکی دادوەری یان هه‌ر دەسەاڵتێکی ڕێگەپێدراو نەبێت ،یان هه‌ر دەسەاڵتێک کە لەالیەن دادوەرەوە چاودێری بکرێت. بنەمای ()٦ نابێت بەھیچ جۆرێک ئەو کەسانەی کەدەستبەسەر یان زیندانی دەکرێن ئەشکەنجە بدرێن یان سزای توند و نامرۆڤانە یان پیشەیی بدرێن و نابێت ھیچ بارودۆخێک بکرێتە پاساو بۆ گرتنەبەری ئەو شێوازە خراپانەی مامەڵەکردن لەگەڵیاندا. بنەمای ()٨ کەسانی دەستبەسەرکراو بەپێی بارودۆخێک وەک کەسێکی بێتاوان مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت، لەبەرئەوە پێویستە پێویستە بەپێی توانا لە زیندانیەکان جیا بکرێنەوە. بنەمای ()٩ نابێت ئەو دەسەاڵتەی کەسێک دەستگیر یان دەستبەسەر دەکات یان لێکۆڵینەوە لە کێشەیەک دەکات ،سنوری ئەو دەسەاڵتە ببەزێنێت کە پێیدراوە ،بەپێی یاسا دەکرێت سکااڵ دژی ئەو ڕەفتارانە بەرز بکرێتەوە بۆ دەسەاڵتی دادوەری یان هه‌ر دەسەاڵتێکی تر. بنەمای ()١٨ .١کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو مافی ئەوەی هه‌یە پەیوەندی بە پارێزەرەکەیەوە بکات و ڕاوێژی لەگەڵدا بکات. .٢کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو کاتی گونجاوی پێ دەدرێت و ئاسانکاری تەواوی بۆ دەکرێت بۆ ڕاوێژکردن لەگەڵ پارێزەرەکەی. .٣نابێت کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو ڕێگەی لێبگیرێت ڕاوێژ لەگەڵ پارێزەرەکەی بکات بەبێ ھیچ دواکەوتنێک یان چاودێریەک ،بەته‌نها لەو بارودۆخە نائاساییانەدا نەبێت لە یاسا یان بنەما یاساییەکاندا دەست نیشانکراون ،ئەوەش کاتێک کە ته‌نها ڕێگەیە بۆ پارێزگاری لە ئاسایش و بەڕێوەچوونی کارەکان بەباشی. .٤پێویستە چاوپێکەوتنی کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو و پارێزەرەکەی لەپێش چاوی 257ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
یەکێک لەو فەرمانبەرانە بێت کە جێبەجێکەری یاساکانن ،بەاڵم نابێت گوێ لە وتوێژەکانیان بێت. .٥پەیوەندی نێوان کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو و ئەو پارێزەرەی کە لەم بنەمایەدا ئاماژەی پێ کراوە بە بەڵگە دادەنرێت دژی کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو ئەگەر بێت و پەیوەندی بە تاوانێکی بەردەوام یان کاتییەوە نەبێت. بنەمای ()٢٤ کەسی دەستبەسەر یان زیندانی دەرفەتی ئەنجامدانی پشکنینی پزیشکی بۆ دابین دەکرێت لە کورترین ماوەدا دوای دەستبەسەرکردن یان زیندانیکردن و دوای ئەوەش چاودێری پزیشکی و چارەسەری بۆ دابین دەکرێت لەکاتی پێویستدا ،ئەم چاودێریکردنەش بەخۆڕایی دەبێت. بنەمای ()٢٥ کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو یان پارێزەرەکەی مافی ئەوەی هه‌یە داوا لە دەسەاڵتی دادوەری یان هه‌ر دەسەاڵتێکی تر بکات بۆ ئەوەی کە دووەم پشکنینی پزیشکی بۆ ئەنجام بدرێت یان بۆ جارێکی تر بۆچوونی لێژنەی پزیشکی وەربگرێت ،بۆ ئەوەش ھیچ کۆت و بەندێکی بەسەردا ناسەپێت ته‌نها هه‌ندێک مەرجی تایبەت بە پاراستنی ئاسایش و ڕاگرتنی ئارامی ٩ شوێنی دەستبەسەرکردن یان زیندانییەکە نەبێت. بەندی ( )٩نابێ ھیچ مرۆڤێک بەشێوەیەکی ڕەمەکییانە بگیرێت ،بەند بکرێت یان دوور ١١ بخرێتەوە . بەپێی ماددەی ( )٢٢لە ڕێکەوتنامەی نەھێشتنی ئەشکەنجە و مامەڵەی توند و نامرۆڤانە و کەرامەتشکێن یان سزادان بەالغ بۆ لیژنەی نەھێشتنی ئەشکەنجەدان لە ڕێگەی نوسینگەی کۆمسیۆنی بااڵی نەتەوەیەکگرتوەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ نوسینگەی نەتەوە یەکگرتوەکان لە جنێف پێشکەشکراوە بەپێی مادەی ٢٢لە ٢٢لە ڕێکەوتنامەی نەھێشتنی ئەشکەنجە و مامەڵەی توند و نامرۆڤانە و کەرامەتشکێن یان سزادان)٣( . ماددەی (دووەم) شکۆداری و ڕێزی زیندانی و ڕاگیراو و دەستبەسەرگیراوەکان پارێزراوە و ١٢ پێویستە مرۆڤانە هه‌ڵسوکەوتیان لەگەڵ بکرێت .
-٨شوان رەحیم کەریم ،سەرچاوەی پیشوو،ل ٢٥-٢٢-١٥-١٢ -٩ابوبکر ێالح عوسمان ،جارنامەی جیھانی مافەکانی مرۆڤ ،دەزگای تویژینەوەو بالوکردنەوەی موکریان ،ھەولیر ٢٠١٢ ،ل.١٢ -١٠کالوس ھوفنر ،چون سکاال دژی پێشلکاریەکانی مافی مرۆڤ بەرز ئەکەیتەوە،وەرگیرانی ،توانا عوسمان ،چاپخانەی دێکان ،سلیمانی ،٢٠٠٥،ل ٧٩ -١١جارنامەی مافی زیندانی و دەست بەسەر گیراوەکان لە ھەریمی کوردستان ،گۆڤاری مرۆڤـ ،ژمارە ،١١ھەولێر ،٢٠٠٩،ل ٣٧ 258ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
سەرچاوەکان
-١ئاندرۆ کۆیل ،لیکۆلینەوەیەک دەربارەی مافەکانی مرۆڤ لەئیدارەی بەندیخانەکان ،چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە ،وەرگیرانی ئاوات محمد.٢٠٠٣ ، -٢شوان ڕەحیم کەریم ،مافی بەندکراو دەست بەسەرکراوان ،وەرگیرانی هه‌اڵلە ساالر ئەحمەد ودلخواز ڕەزا عەباس ،چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری ،هه‌ولێر.٢٠٠٩ ، -٣وەرگیراوە لە :چاکسازی تاوانی نیو دەوڵەوتی ،پرۆگرامی نێو دەوڵەتی ڕاھێنان.٢٠٠٣ ، -٤ئالیسۆن ستێبڵ ،پێوەرە نێو دەوڵیەتیەکانی پشکنین ،نێردەی یەکێتی ئەوروپا بۆ پاڵپشتی سەروەری یاسا لەعیراق. ٢٠١٣ ، -٥ئۆفیسی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر ماددەی ھۆشبەر و تاوان ،کۆمەڵەیەک لە پێوەرو بنچینەکان بۆ ڕێگەگرتن لە تاوان و دادوەری تاوان ،نیۆڕک. -٦نیڵسۆن ماندێال ، ،ڕێگای درێژ بەرەو ئازادی ،لیتلڕ بڕاون ،لەندەن١٩٩٤ ، -٧مافەکانی مروڤ دەست بەسەر کردنی بەر لە دادگایی بە پیی پێوەرە نیو دەوڵەتیەکان ،و.دانا احمد .نەتەوە یەکگرتوەکان نیۆیۆرک .١٩٩٤. -٨شوان ڕەحیم کەریم ،سەرچاوەی پیشوو. -٩ئەبوبکر ساڵح عوسمان ،جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ ،دەزگای تویژینەوەو بالوکردنەوەی موکریان ،هه‌ولیر. ٢٠١٢ ، -١٠کالوس ھوفنر ،چون سکاال دژی پێشلکاریەکانی مافی مرۆڤ بەرز ئەکەیتەوە ،وەرگیرانی ،توانا عوسمان ،چاپخانەی دێکان ،سلیمانی.٢٠٠٥ ، -١١جارنامەی مافی زیندانی و دەست بەسەر گیراوەکان لە هه‌ریمی کوردستان ،گۆڤاری مرۆڤـ ،ژمارە ،١١هه‌ولێر.٢٠٠٩ ،
259ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥
260ژمارە ٨زستانی ٢٠١٥