Shikar8

‫خاوەنی ئیمتیاز‬ ‫یەكێتی ئافرەتانی كوردستان‬ ‫سەرنووسەر‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬ ‫‪mahabad07@gmail.com‬‬ ‫‪07504451932‬‬ ‫بەرێوەبەری نووسین‬ ‫دانا شوانی‬ ‫‪Dana.shwany@ymail.com‬‬ ‫‪07504755490‬‬ ‫دیزایینی بەرگ و ناوەوە‬ ‫هێمن خدر‬ ‫‪07504073710‬‬ ‫تیراژ‬ ‫‪1000‬‬

‫گۆڤ‬ ‫ارێكی هزری ئەك‬ ‫ادیمی وەرزانەیە‬ ‫پەیم‬ ‫انگەی (ی‪.‬ئا‪.‬ك)‬ ‫بۆ پر‬ ‫سە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫ساڵی سێیه‌م – ژما كان دەریدەكات‬ ‫رە (‬ ‫‪ )٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پێرست‬ ‫سه‌روتار‪ .....................................................................‬سه‌رنووسه‌ر‪5.................‬‬ ‫میدیا چۆن خزمه‌تی داعش ده‌كات؟‪ ..........................................‬ده‌رباز ساڵح‪٩................‬‬ ‫داعش ده‌عبایه‌كی خوڵقێندراو‪ ،‬یان به‌رهه‌مێكی رێگاپێدراو‪ ..................‬ئه‌حمه‌د ئه‌سكه‌نده‌ری‪٢١ .....‬‬ ‫ئایا داعشیزم پێدراواێكی ئیسالمیه؟‌‪ .........................................‬كۆسره‌ت ساڵح ئه‌حمه‌د‪٣٩ ..‬‬ ‫داعش له‌كوێو‌ه هات و تا كوێ ده‌روات؟‪....................................‬مه‌هاباد قه‌ره‌داغی‪٦١ .........‬‬ ‫ره‌گوریشه‌ مێژوویی و كولتوورییه‌كانی بیری داعشیزم‪ ......................‬دانا له‌تیف جه‌الل‪٧٥ ...‌......‬‬ ‫ل ‌ه ده‌وڵه‌تی ته‌قڵیدییه‌و‌ه بۆ ده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخ‪..............................‬ماجید نووری‪٨٥ ..............‬‬ ‫سه‌رهه‌ڵدان و ئاینده‌ی داعش‪......................................‬عبدالسالم عبدالمجید شاكر‪٩٩ ...........‬‬ ‫داعش وه‌ك هێزێكی چه‌كداری تیرۆرستی توندره‌و‪ .........................‬سالم كریم سیدان‪١٠٩ ...........‬‬ ‫جوكر و داعش‪ ............................................................‬به‌فراو نوری‪١٣١ ................‬‬ ‫گرفتی دروستبوونی داعش له‌نێو موسڵمانان‪..............................‬د‪.‬محمد شریف‪١٣٩ .............‬‬ ‫داعش له‌پێش داله‌و‌ه بۆ دوای شین‪........................................‬مه‌جید شوكری‪١٤٥ ............‬‬ ‫جه‌نگ و عه‌قاڵنیبوونی منداڵی كۆرپه‌‪ .....................................‬فایه‌ق سه‌عید‪١٥٣ ..............‬‬ ‫داعش وه‌ك گروپێكی تیرۆرست دژ ب ‌ه ئایین و مرۆڤایه‌تی‪ .................‬ئاسۆ كه‌لهوڕی‪١٧٩ ............‬‬ ‫شه‌ڕ‌ه گه‌وره‌كان و خه‌ون ‌ه بچووكه‌كان‪ .....................................‬فه‌ڕۆخ نێعمه‌تپوور‪١٨٥ .........‬‬ ‫فه‌نده‌مێنتالیزمی ئیسالمی ئایین و سیكۆالریزم ل ‌ه دنیای ئیسالمییدا‪ .......‬محه‌مه‌د قادر‪١٩١ ..............‬‬ ‫ستراتیژیه‌تی ئاوی خواردنه‌و‌ه ل ‌ه هه‌رێمی كوردستان‪ ......................‬هێرش شكاك‪٢٠٣ ..............‬‬ ‫سه‌رنجێكی كورت له‌مه‌ڕ باوكساالری وه‌ك ته‌نگژه‌‪ ........................‬هاوار نه‌سره‌دین‪٢٢٧ ............‬‬ ‫هۆكاره‌كانی دیارده‌ی خۆسوتاند‌ن الی ئافره‌ت‪ ...........................‬فه‌وزی ‌ه عبدواڵ‌‪٢٣٥ ...............‬‬ ‫به‌ندیخان ‌ه و مافه‌كانی به‌ندكراو و ده‌ستبه‌سه‌ركراوان ‪ ...................‬رێبین كاكه‌مین‪٢٤٧ ..............‬‬

‫سەروتار‬ ‫سەرنووسەر‬

‫ ‪ 5‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 6‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ لە کاتێکدا کە ژمارەی نوێی گۆڤاری شیکار دەردەچێت‪ ،‬دوو وەرز تێپەڕیوە بەسەر‬ ‫شەڕی ڕاستەوخۆی داعش دژ بە کورد و پەالماردانی کوردستان و‪ ،‬شەڕی ناڕاستەوخۆی‬ ‫دژ بە هەموو جیهان‪ .‬ڕەنگدانەوەی ئەو جەنگە و کاریگەرییە نێگەتیڤەکانی گەیشتووەتە‬ ‫هەموو کونجێکی کوردستان‪ .‬داگیرکردنی شەنگال لە سەرەتای مانگی ئابەوە کارەساتێکی‬ ‫گەورەی مرۆیی بوو‪ ،‬جگە لە کوشتنی بەکۆمەڵیی پیاوان و گەنجانی کوردی سەر بە‬ ‫ئایینی ئێزیدی‪ ،‬بەدیلگرتنی چەند هەزار ئافرەتێک کە وەک سەبایەی شەڕ مامەڵەیان‬ ‫لەگەڵ کرا و بەکۆیلەی سێکس کران و کڕدران و فرۆشران‪ ،‬برینێکی دەروونی قووڵی‬ ‫بەجێهێشت جگە لە کوشتنی بەکۆمەڵی پیاوان و گەنجانی کوردی سەر بە ئایینی‬ ‫ئێزیدی‪ ،‬بەدیلگرتنی چەند هەزار ئافرەتێک کە وەک سەبایەی شەڕ مامەڵەیان لەگەڵ کرا‬ ‫و بەکۆیلەی سێکس کران و کڕدران و فرۆشران‪ ،‬برینێکی دەروونی قووڵی بەجهێشتووە ‬ ‫و کاریگەرییەکەشی درێژ خایەن دەبێت‪ .‬ئەم داعشە چ دەعبایەکە؟ بۆ و چۆن و لەکوێ‬ ‫دروست بووه؟ چ بیروباوەڕێک کۆیان دەکاتەوە؟ بۆ هێندە دڕندەن و سنووری هەموو‬ ‫جۆرە تووندوتیژییەکییان تێپەڕاندووە؟ ئایا داعش بیر و باوەڕ و فەلسەفەیەکییان هەیە‬ ‫کە پشتی پێببەستن و بیکەن بە پاساوی ئەو هەموو توندوتیژییەی ئەنجامی دەدەن؟‬ ‫دەکرێ داعش بنبڕ بکرێت؟ پرسیاری زۆری لەم چەشنە پێویستیان بە وەاڵم هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئایا دەکرێت لە ئێستادا هەموو وەاڵمەکانمان دەست بکەوێت؟‬ ‫بیرکردنەوەی قووڵمان پێویستە بۆ تێگەیشتن لە خوودی دیاردەی داعش و ناسینی‬ ‫و ناساندنی‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستە گۆڤاری شیکار بانگەوازێکی باڵوکردەوە و بانگهێشی‬ ‫نووسەر و ئەکادیمییەکانی کرد بۆ بەشداری لە دۆسییەکی تایبەت بە لێکۆڵینەوە لەسەر‬ ‫ڕەهەندەکانی شەڕی داعش دژ بە کورد و تەنانەت بۆ هاندنی بیرکردنەوە و ڕامانی قووڵ‬ ‫سەبارەت بە شەڕی داعش‪ ،‬ڕاگەیاندنی خەاڵت بۆ باشترین لێکۆڵینەوە و پێکهێنانی‬ ‫کۆنفرانسێکی تایبەتیش بەم دۆسییەمان بە باش زانی و ڕامانگه‌یاند‪.‬‬ ‫توانیمان دۆسییەکی تایبەت بە شەڕی داعش لە ژمارە هەشتی گۆڤاری شیکاردا‬ ‫بکەینەوە‪ .‬له‌م ژماره‌ی ‌ه دا چه‌ندان توێژینه‌و‌ه و وتاری به‌پێزمان پێگه‌یشتووه‌‪ ،‬هێشتا‬ ‫ڕه‌هه‌ندی تریش ماو‌ه قسه‌ی له‌س ‌ه‌ر بكرێت‪ ،‬چونك ‌ه خۆی دیاردەکە نوێیە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫جیهاندا ناوەندە ئەکادیمییەکان دەستیان کردووە بە لێکۆڵینەوە لەبارەی داعشەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێمە کە کاریگەری داعش ڕاستەوخۆ بەسەرمانەوەیە و ئەوەتا شەڕی مان و نەمانمان‬ ‫لەگەڵدا دەکەن‪ ،‬کەچی زیاتر بە وتاری سەرپێی و ڕۆژنامەگەرییانە لە بارەیەوە دەدوێن‬ ‫نەک بە زانستی و ئەکادیمییانە‪ .‬ناوەندە ئەکادیمییەکانی ئێمە لە کوردستان‪ ،‬زانکۆ‬ ‫و پەیمانگاکان بایەخیان بەم بابەتە نەداوە و ئەمەش کەموکوڕییەکە و پێویستە ئەم‬ ‫ ‪ 7‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بۆشاییە پڕ بکرێتەوە‪ .‬هەوڵ دەدەین لە ژمارەکانی داهاتووشدا بایەخ بەم پرسە گرنگ‬ ‫و هەستیارە بدەین‪.‬‬ ‫لەم ژمارەیەدا لێکۆڵینەوەیەکی گرنگمان هەیە سەبارەت بە سیاسەتی ئاو‪ .‬بایەخدانمان‬ ‫بەم پرسە لەو ڕاستییەوە سەرچاوە دەگرێت کە ئاو لە نەوت گرنگترە و گەر شەڕی ئێستا‬ ‫لەسەر نەوت بێت‪ ،‬شەڕەکانی داهاتووی جیهان لەسەر ئاو دەبێت‪ .‬ئێمە لە ژمارەکانی‬ ‫پێشووی گۆڤاری شیکاردا بایەخمان بە بابەتی سیاسەتی ئاو داوە و لەم ژمارەیەشدا بە‬ ‫تایبەت لەسەر کوردستان و بە تایبەتی تر لەسەر پەیڕەوکردنی سیاسەتی ئاو لە شاری‬ ‫هەولێر و دەرفەت و مەترسییەکانی‪ ،‬ئەم لێکۆڵینەوە وردەمان هەیە و لە ژمارەکانی‬ ‫داهاتووشدا بە باشی دەزانین بەردەوامی پێبدەین‪.‬‬ ‫هیوادارین شەڕ بە سەرکەوتنی کورد کۆتایی پێ بێت‪ .‬خودی ڕزگارکردنەوەی شەنگال‬ ‫و ئازادبوونی ئەو بەشانەی کوردستان کە ناوچەی جێناکۆک بوون و دەستووریش‬ ‫دەستەوەستان بوو لە چارەسەرکردنیان‪ ،‬دووبارە گەڕانەوەیان بۆ سەر سنووری هەرێمی‬ ‫کوردستان‪ ،‬لە سایەی هێزی پێشمەرگەی کوردستان‪ ،‬سەرکەوتنێکی مەزنە‪ .‬کورد‬ ‫شایانی ژیانێکی پڕ لە ئاشتی و سەرفرازییە‪ ،‬کوردستان واڵتێکی فرەکولتوورە و ژیانی‬ ‫هاوبەشی پێکهاتە ئیتنیکی و ئایین و مەزهەبە جیاوازەکان لە کوردستاندا‪ ،‬بووەتە‬ ‫جێگەی سەرنجی هەموو جیهان‪ .‬هیوامانە کوردستان هەمیشە پارێزراو و ئارام بێت بۆ‬ ‫بەردەوامیدان بە پێکەوەژیانی ئاشتییانەی پێکهاتەکانی ئەم واڵتە خۆشەویستەمان‪.‬‬ ‫هیوای خوێندنەوەیەکی وردتان بۆ دەخوازین و فەرموون لەگەڵ ژمارەی هەشتەمینی‬ ‫گۆڤاری شیکار‪.‬‬

‫ ‪ 8‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫میدیا چ‬ ‫ۆ‬ ‫ن‬ ‫خ‬ ‫ز‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫دا‬ ‫ع‬ ‫ش‬ ‫دەكات؟‬ ‫سەركەوتنی داع‬ ‫شل‬ ‫ە نێوان داگیركردنی‬ ‫خاك و ڕاگەیاندندا!‬

‫توێژینه‌وه‌یه‬ ‫‌كی سۆسیۆمیدیاییه‬

‫دەرباز ساڵح‬

‫ڕ‬ ‫ۆژنامەنووس ‪ -‬بەكال‬ ‫ۆر‬ ‫یۆ‬ ‫س‬ ‫لە‬ ‫ڕا‬ ‫گە‬ ‫یا‬ ‫ندن‬

‫ ‪ 9‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 10‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫له‌بری پێشه‌كی‬ ‫داعش بۆچی پێش هێرشكردن ئەم وێنە و ڤیدیۆیانە باڵودەكاتەوە؟ یان لەپاڵ هێرشكردن و‬ ‫بەكارهێنانی هێز كە ڕووبەرێكی هێندەی واڵتی ئوردنی لە عێراق و سووریا داگیركردووە‪ ،‬هێندە‬ ‫بایەخ بە میدیا و تۆڕ كۆمەاڵیەتییەكان دەدات؟ هەموو پسپۆڕانی دژە تیرۆر لەسەر ئەوە كۆكن‬ ‫داعش لە هەموو گرووپە تووندڕەوەكانی دیكە لە بەكارهێنانی میدیا و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫چاالكترە‪ .‬داعش بە پەیڕەوكردنی دوو سیاسەتی جیاوازی دەروونی لە میدیادا‪ ،‬دەیەوێت‬ ‫شەڕێكی یەكالكەرەوە لەگەڵ نەیارانی بكات‪ ،‬بەشێوەیەك سوپا میدیاییەكەی داعش لە هێزە‬ ‫سەربازییەكەی كاریگەرتر‪ ،‬ترسناكتر و بەهێزترە‪.‬‬ ‫بەهێزیی داعش لەچیدایە؟‬ ‫داعش‪ ،‬ئەو گرووپەی ڕووبەرێكی فراوانی لە عێراق و سووریا داگیركردووە و‪ ،‬لەپاڵ دژایەتی‬ ‫زۆربەی واڵتانی جیهان و بەردەوامبوونی هێرشە ئاسمانییەكانی ئەمریكا و واڵتانی هاوپەیمان‪،‬‬ ‫پارێزگاری لە سنوورە فراوانەكەی دەكات و لەچەند ناوچەیەكیش پێشڕەوی زیاتر دەكات‪،‬‬ ‫لەرووی سەركەوتنەوە تەنیا چەند هۆكارێك لە گرووپە چەكدارەكانی دیكە جیای دەكەنەوە‪،‬‬ ‫ئەوانیش ئابووری‪ ،‬سەربازیی و میدیایین‪.‬‬ ‫نەوت و پارە‪ :‬لەدوای ‪10‬ی حوزەیرانی ‪ ،2014‬كە ڕێكەوتی داگیركردنی شاری موسڵ و‬ ‫دەوروبەریەتی لەالیەن داعش و پاشان داگیركردنی پارێزگای ڕەقە لە سووریا و ڕووبەرێكی‬ ‫فراوانی دەوڵەمەند بە نەوتی ئەو دوو واڵتەی بەدواداهات‪ ،‬بەپێی توێژینەوەیەكی سەنتەری‬ ‫برووكینزی ئەمریكی كە ‪ 3‬ئەیلولی ‪ 2014‬باڵوكراوەتەوە‪ ،‬داعش ڕۆژانەی بەالیەنی كەم دوو‬ ‫ملیۆن (مانگانە ‪ 60‬ملیۆن) دۆالری لەرێگای فرۆشتنی ‪ 30‬هەزار بەرمیل نەوت دەستدەكەوت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێستا ئەم بڕە بەهۆی هێرشە ئاسمانییە بەردەوامەكانی واڵتانی ڕۆژئاوا‪ ،‬كە تاوەكو‬ ‫نزیكەی هەزار و ‪ 500‬هێرش كراونەتە سەر پێگە و كێڵگە نەوتییەكان‪ ،‬بۆ نیوەی دابەزیوە‪.‬‬ ‫جگە لەوەی قازانجێكی زۆر لە فرۆشتنی بەنزین و پاڵێوراوەكانی دیكەی نەوت دەكات بە‬ ‫خەڵكی ناوچەكانی ژێر دەستی خۆی‪ .‬دوو ڕۆژ پێش كەوتنی شاری موسڵ‪ ،‬ئەندامێكی داعش‬ ‫دەستگیردەكرێت و لە ماڵەكەیدا دەستبەسەر ‪ 160‬فالش دا دەگیرێت‪ ،‬بەپێی ڕۆژنامەی گاردیانی‬ ‫بەریتانی‪ ،‬ئەو فالشانە لەالیەن هەواڵگری ئەمریكییەوە تەماشاكراون و دەركەوتووە داعش ‪875‬‬ ‫ملیۆن دۆالری لە بانكەكاندا هەیە‪« .‬دوای گرتنی موسڵیش سامانی داعش بە دوو ملیار دۆالر‬ ‫دەخەمڵێندرێت» (پۆرتاڵی ڕووداو ڕۆژی ‪ 2014-9-4‬باڵویكردووەتەوە) سەرەڕای ئەوەی گومانی‬ ‫ئەوە دەكرێت سەركردەكانی داعش لەچەند واڵتێكی عەرەبی پرۆژەی وەبەرهێنان ئەنجام بدەن‬ ‫و چەند سەرمایەدارێكی عەرەبیش ڕاستەوخۆ پاڵپشتی دارایی داعش بكەن‪.‬‬ ‫تووڕەیی خەڵك لە دەسەاڵت‪ :‬سەرەتا زۆرینەی خەڵكی سوننە داعشیان لە حكومەتی‬ ‫بەغدا و دیمەشق پێ باشتربوو‪ .‬ئەمە ڕاستییە‪ .‬زۆربەی ناوچە سوننیەكانی عێراق و سووریا‬ ‫كە ئێستا لە ژێر كۆنترۆڵی چەكدارانی داعش دان‪ ،‬بەهۆی زوڵم و ستەمی حكومڕانەكانیان‬ ‫ ‪ 11‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫داعشیان وەك فریادڕەس دەبینی و بێ هیوابوونی خەڵكی سوننە لە پرۆسەی سیاسیی بەغدا و‬ ‫كۆمەڵكوژییەكانی بەشار ئەسەد لە سووریا‪ ،‬گەورەترین سەرچاوەی هێزبوون بۆ داعش‪ .‬داعش‬ ‫هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی شەڕ كەمپینێكی بەرباڵوی ڕاگەیاندنی بۆ ڕاكێشانی سەرنجی‬ ‫خەڵك بەتایبەتی گەنجە بێكاره‌كان‪ ،‬ئیسالمی و تووندڕەوەكان دەستپێكرد و لەم ڕووەشەوە‬ ‫لە هەنگاوە سستەكانی نووری مالیكی‪ ،‬كە ئەو كات سەرۆكایەتیی حكومەتی عێراقی دەكرد‪،‬‬ ‫لەگەڵ بەشار ئەسەدی سەرۆكی سووریای بردەوە‪.‬‬ ‫میدیا‪ ،‬پێگەكانی ئینتەرنێت و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‪ :‬ئەگەرچی گرووپە‬ ‫تووندڕەوەكان لەسەرتاسەری جیهان پشت بە میدیا و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان دەبەستن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی داعش لەوان جیادەكاتەوە بریتییە لە ڕاگەیاندنە تۆكمە‪ ،‬ئاراستەكراو و لەبن‬ ‫نەهاتووەكەی‪ ،‬كە خۆی لە ئامانجی تووندڕەوی‪ ،‬فراوانكردنی ڕێكخستن و پاڵپشتی دارایی‬ ‫و مرۆیی دەبینێتەوە‪ .‬نەك تەنها بینەر‪ ،‬بەڵكو پسپۆرانی بواری ئایتی و میدیاكارانیش‬ ‫بەكارامەیی ڕاگەیاندنی داعش سەرسامن‪ ،‬تەنانەت كوالێتی ئه‌و ڤیدیۆیانەی لەالیەن ئەندامانی‬ ‫داعش باڵودەكرێنەوە‪ ،‬لەرووی تەكنیكەوە هاوشانی فیلمەكانی هۆڵیودن كە بە كاتێكی زۆر‬ ‫كەم بەرهەمیان دێنن‪ ،‬هەموو پسپۆڕانی دژە تیرۆر لەسەر ئەوە كۆكن داعش لە هەموو‬ ‫گرووپە تووندڕەوەكانی دیكە لە بەكارهێنانی میدیا و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان چاالكترە‪ .‬بەپێی‬ ‫كۆمپانیای هەواڵگریی سەفوانی ئەمریكی‪ ،‬داعش تاوەكو ‪ ،2014-9-4‬زیاتر لە ‪ 100‬هەزار‬ ‫پارچە ڤیدیۆی لە ماڵپەڕی یوتوب باڵكردوونەتەوە‪ .‬هەروەها داعش دوو سیاسەتی جیاواز لە‬ ‫تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان پەیڕەودەكات‪ ،‬بەهۆی ئەوەی لە عێراق خەڵكی گەنج زیاتر فەیسبووك‬ ‫بەكاردێنن‪ ،‬داعش زیاتر گرنگی بە فەیسبووك دەدات‪ ،‬بەاڵم پەیامەكانی بۆ خەڵكی سعودیە‬ ‫و واڵتانی كەنداو زیاتر لە ڕێگەی تویتەرەوە باڵودەكاتەوە‪ ،‬چونكە لەو واڵتانە خەڵكی زیاتر‬ ‫تویتەر بەكاردێنن‪.‬‬ ‫داعش و بانگەشەی ڕاگەیاندن‬ ‫داعش چۆن دەتوانێت زۆترین سۆزی گەنجان بۆالی خۆی ڕابكێشێت‪ ،‬لەكاتێكدا دیمەنی‬ ‫توقێنەری وا باڵودەكاتەوە لەگەڵ هیچ بیر و باوەڕی مرۆڤدۆسێتك یەكناگرێتەوە؟ ئەمە لەپاڵ‬ ‫ئەوەی لەرووی سیاسی‪ ،‬مادیی و مرۆییەوە ئەوەندەی زیانیان بە خەڵك گەیاندووە‪ ،‬بەچارەكی‬ ‫ئەو زیانە سوودیان نەبووە‪ ،‬ئەو قەیرانانەی بەهۆی پەلهاویشتنی داعش لە عێراق و سووریا‪،‬‬ ‫باشوور و ڕۆژئاوای كوردستان دروستبوون‪ ،‬بە دەیان ساڵی دی گەزەنگی چارەسەری لێیان‬ ‫نادات‪ .‬بانگەشە یەكێك لە شێوازەكانی پەیوەندیكردنە لەگەڵ جەماوه‌ر‪ ،‬كە هەوڵدەدات‬ ‫كۆمەاڵنی خەڵك‪ ،‬بینەر‪ ،‬بیسەر‪ ،‬خوێنەر‪ ،‬یان بەكارهێنەران بۆ كارێكی تایبەت هانبدات‪،‬‬ ‫كارەكەش ئایۆلۆژیایەكی سیاسی‪ ،‬سەربازی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی یان ئامانجێكی مەبەستداری لەپشت‬ ‫بێت‪ ،‬بەپێی فەرهەنگی ویكی پیدیا‪ ،‬بانگەشی سیاسی شێوازێك لە پەیوەندیكردنە‪ ،‬كە‬ ‫تێیدا الیەنێكی دیاریكراو زانیاری بەشێوەیەكی هاوهەنگاو ئاراستەی كۆمەڵگا دەكات‪ ،‬بە‬ ‫ ‪ 12‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫مەبەستی گۆڕانی بیروبۆچوون و كەڵكوەرگرتن لە بیرۆكەی خەڵك‪ .‬داعش ئەم بانگەشەیە بۆ‬ ‫خۆخۆشەویستكردن‪ ،‬فراوانكردن و پتەوكردنی پشتگیری‪ ،‬خۆنزیكردنەوە لە خەڵك بەتایبەت‬ ‫لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان بەكاردەهێنێت‪ ،‬ئەندامانی داعش لە پەیامە نووسراو و وێنە و‬ ‫ڤیدیۆییەكانیان نوێگەری و داهێنانیان كردووە‪ ،‬ئەوان دەیانەوێت لەرێگەی ئەو پەیامانەوە‬ ‫شەڕێكی یەكالكەرەوە لەگەڵ نەیارانیان بكەن‪ ،‬بەجۆرێك تاوەكو ئەنجامەكەی لە كردەوە‬ ‫سەربازییەكان ترسناكتر بووە و زۆربەی هاوكێشەكانیان لەبەرژەوەندی خۆیان یەكالیی‬ ‫كردوونەتەوە‪.‬‬ ‫داعش هەر بەوە نەوەستاوە هەواڵ و پێشڕەوییەكانی لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان باڵوبكاتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو لەرێگەی دانانی چەند ئەپێكی تایبەت لەسەر گووگڵ پلەیەر و سیستمی مۆبایلە‬ ‫هۆشمەندەكان‪ ،‬لەگەڵ دامەزراندنی تەلەفزیۆن‪ ،‬ڕادیۆ و كردنەوەی چەند چەناڵێكی تایبەت لە‬ ‫پێگەكانی ئینتەرنێت‪ ،‬ڕاستەوخۆ و سات بە سات هەواڵ و وێنە و ڤیدیۆكانی دەگەیەنێتە بینەر‪،‬‬ ‫هەوادار و نەیارانی‪ ،‬قەبارەی پەیامەكان هێندە فراوان و ترسناكن‪ ،‬ئەگەر تەنها سێرجێك بۆ‬ ‫وشەیەكی پەیوەندیدار بەو گرووپە بكەیت‪ ،‬ڕاستەوخۆ چەندەها وێنە و ڤیدیۆیی چەكدارانی‬ ‫تۆقێنەری دەستبەخوێن دەدۆزیتەوە‪ ،‬بەشی زۆریان پەیوەندیدارن بە ناوچەیەك یان الیەنێكی‬ ‫دیاریكراو‪ ،‬كە ئه‌مه‌ش ئامانج لێی ترس و تۆقاندنی ئه‌و ناوچەیەو ده‌وروبه‌ره‌یه‌تی به‌تایبه‌ت‬ ‫ئه‌س و الیه‌نانه‌ی په‌یوه‌ندیدارن ب ‌ه حكومه‌ته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك سه‌رباز و هێزەئه‌منییه‌كان‪.‬‬ ‫ئاراسته‌كردنی هه‌واداران و په‌لكێشكردنیان بۆ خه‌باتی چه‌كداری ئامانجی سه‌ره‌كیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌دیهێنانی تۆڕ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییەكان و ئامرازه‌كانی ڕاگەیاندن الی داعش‪ ،‬له‌رێگه‌ی جواڵندنی‬ ‫هه‌ست و سۆزیان و نمایشكردنی «زوڵم و سته‌مه‌كانی ڕۆژئاوا و حكومەتە‪ ،‬هەروەها داعش‬ ‫لەرێگەی نیشاندانی دەسەاڵت و جموجۆڵ و كردە سەربازییەكان بەهێزی خۆی نیشاندەدات و‬ ‫هەوڵی كۆكردنەوەی پاڵپشتی دەدات‪ ،‬كاریش لەسەر چاوشكێنكردن و تۆقاندنی نەیارەكانیان‬ ‫دەكات‪ ،‬بۆ ئەوەی هەرگیز جەسارەت نەكەن لە مەیدانی شەڕ ڕووبەڕوویان ببنەوە‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی لە پارێزگای موسڵ‪ 20 ،‬هەزار سەربازی عێراقی لە بەرامبەر نزیكەی ‪ 500‬چەكداری‬ ‫داعش‪ ،‬بەرلەوەی بگەنە موسڵ شارەكەیان بە تەواوی جێهێشت‪ ،‬لە شاری ڕەقەی سووریاش‬ ‫دەیان وێنەی ئەو سەربازە سووریانەمان بینین كە دەیان جۆری چەكی قورسیشیان پێبوون و‬ ‫ژمارەشیان چەندین بەرامبەری چەكدارانی داعش بوو‪ ،‬بەاڵم هەموویان هەوڵی هەاڵتنیان دەدا‪،‬‬ ‫یان ورەی شەڕكردنیان نەمابوو و چارەنووسیان بە گوللەیەكی چەكدارانی داعش دەسپارد‪.‬‬ ‫مەبەستێكی دیكەی هەرە سەرەكی داعش لەو بانگەشانە دروستكردنی ڕقی تۆڵەكردنەوە و‬ ‫قووڵكردنەوەی جیاوازیی و پەرەپێدانە بە دژایەتی نێوان شیعە و سوننە‪ ،‬حەسەن بن سالم‬ ‫سعودی‪ ،‬لە گوتارێكدا كە ڕۆژی ‪ 2014-7-1‬لە ڕۆژنامەی حەیات باڵویكردووەتەوە‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫«داعشێك سه‌ری شیعەیەك دەخاتە سه‌ر جۆگه‌ڵه‌و ئاوه‌ڕۆ‪ ،‬دواتر بێ ترس و دڵه‌ڕاوكێ وه‌ك‬ ‫ئاژه‌ڵكوشتنه‌و‌ه سەری دەبڕێت‪ ،‬پاشان شانازی پێوەدەكات و ب ‌ه الل ‌ه اكبر گۆبه‌ند ساز ده‌كات‬ ‫و به‌ڵێنی سه‌ربڕینی هه‌موو سه‌فه‌ویی و شیعه‌كان ده‌دات‪ ،‬ئه‌و جۆره‌دیمه‌نه‌تۆقێنه‌ران ‌ه ده‌بنه‬ ‫ ‪ 13‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‌هۆكاری هه‌ستكردن ب ‌ه‌تۆڵه‌كردنه‌و‌ه‌له‌ناخی هه‌موو سوننه‌یه‌كی سته‌ملێكراو ب ‌ه ده‌ستی شیعه‬ ‫‌جیا له‌پاڵێشتیی لۆجستی‪ ،‬ڕه‌نگه‌دوای بینینی ئه‌و جۆر‌ه گرته‌ڤیدیۆیانه‌ده‌یان و سه‌دان داخ‬ ‫له دڵی شیع ‌ه هه‌ست ب ‌ه ڕه‌وایه‌تی داعش بكه‌ن و پەیوەندی بە ڕیزەكانیانەوە بكەن‪ ،‬كە بەمەش‬ ‫ئامانجی دروستیان پێكاوە‪ ،‬بەجۆرێك هەم توانیویەتی هەواداری زۆر كۆبكاتەوە و چەكداریان‬ ‫بكات‪ ،‬هەم بەهێزی خۆیشی بسەلمێنێت و لە پاڵ ئەمانەشدا دوژمنەكانی چاوشكێن بكات»‪.‬‬ ‫شەڕی دەروونیی و كاریگەرییەكانی‬ ‫شەڕ‪ ،‬سه‌یروسه‌مه‌رەترین دیارده‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌كاریگه‌ری خراپی بۆسه‌ر كۆمەڵگە هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم چەند سوود و الیەنێكی باشیشی هەن‪ ،‬كۆمه‌ڵناسی فه‌ره‌نسی دۆركهایم دەڵێت‪ :‬جەنگ‬ ‫خولقێنەری مێژووە‪ ،‬چونكە ئاكامەكانی دوو ئاراستەن‪ ،‬لەالیەك بەرەو ماڵوێرانی و كوشتن‬ ‫و بڕینمان دەبات‪ ،‬لەالیەكی دی بەرەو دەسكەوت‪ .‬زۆر كۆمەڵگە هەن بە شەڕی تووند‬ ‫دەستیانپێكردووە و ئێستا لەپاڵ ئارامیدا دەژین‪ ،‬زۆرجاریش سیاسییەكان دەڵێن ئەوەی لە‬ ‫شەڕ دەیبەیتەوە‪ ،‬لە دانوستاندن بە ئاسانی و بە كاتێكی كەم نابیتە خاوەنی‪.‬‬ ‫شەڕی دەروونی بە ترسناكترین جۆری شەڕ لە دژی مرۆڤایەتی هەژماردەكرێت‪ ،‬چونكە بۆئەوەی‬ ‫هێز و ورەی بەرامبەر تێكبشكێنێت و بەرەو دۆڕان و هەڵخلیسكاندنی ببات‪ ،‬ڕاستەوخۆ ئاوەز‪،‬‬ ‫عەقڵ‪ ،‬هەست‪ ،‬بیركردنەوە و دڵ و دەروون دەكاتە ئامانج‪ .‬بە پشتەبەستن بە زانستنی‬ ‫دەرونناسی و پالنێكی تۆكمەی سەربازیی‪ ،‬هەروەها لەرێگەی بەكارهێنانی پروپاگەندەی دەروونی‪،‬‬ ‫كاریگەری لەسەر سرووشتی دەوڵەتەكان دروست بكات و بە ئایدۆلۆژیایەكی مەبەستدار كاریان‬ ‫لێبكات و لە كۆتاییدا ڕایگشتی جیهانی بەدەستبێنێت‪ .‬لە مێژووشدا هەموو ئیقلیمگیرەكان‬ ‫وەك تەیموری لەنگ‪ ،‬ئەسكه‌ندەری ماگدۆنی‪ ،‬جەنگیزخان و هۆالكۆ و هیتلەر‪...‬هتد‪ ،‬بە ڕێگای‬ ‫جیاواز و سەركەوتووانە‪ ،‬بە ئامانجی شكاندنی یەكڕیزیی‪ ،‬دابڕكردنی جەنگاوەران و كۆمەڵگە‬ ‫پەنایان بۆ جەنگی دەروونی بردووە‪.‬‬ ‫ئەو شەڕە دەروونییەی داعش لە میدیا و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان هەڵیگرساندووە‪ ،‬تەنها بۆنی‬ ‫بارووتی لێ نایەت‪ ،‬دەنا كاریگەری لە هێرشە سەربازییەكان زۆرترە‪ ،‬لە شەوەزەنگ زەفەری‬ ‫بە هاوواڵتیان و هێزە سەربازییەكان بردووە و‪ ،‬بووەتە باڵوكردنەوەی ترس و تۆقاندن و‬ ‫شكاندنی پشتێنەی خۆڕاگری‪« .‬داعش مه‌ترسییه‌»‪« ،‬داعش ڕەحم لە دڵیان نییە» و لە‬ ‫هەمووی گرنگتر «داعش براوەیە»‪ ،‬ئەمانە ئەو چەمكانە بوون كە وادیارە سەربازانی عێراق و‬ ‫سووریا باوەڕیان پێ كردبوون‪ ،‬بۆیە لەچەند ڕۆژێكی كەمدا چەكەكانیان فڕێدان و چەند گەورە‬ ‫شارێكیان چۆڵكردن‪.‬‬ ‫گرنگترین ئامانجی جەنگی دەروونی بریتییە لە شكاندنی هێز و مەعنەویاتی بەرامبەر‪ ،‬گوومان‬ ‫دروستكردن لەسەر تواناكانی‪ ،‬كێشمەكێشم لە نێوان ڕیزەكانی كۆمەڵگا و الیەنە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫ڕواندنی بێئومێدی و ناچاركردن بە چۆكدادان‪ ،‬الوازكردنی بەرە و پاڵپشتی ناوخۆی‪ ،‬درز و كەلێن‬ ‫خستنە نێوانیان‪ ،‬فشاردروستكردن لەهەموو بوارەكان بەتایبەت سەربازی‪ ،‬سیاسی و ئابووری‪.‬‬ ‫ ‪ 14‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫لەم سەردەمەدا شەڕی دەروونی بەهۆی زۆری دەزگاكانی ڕاگەیاندن‪ ،‬پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا‪،‬‬ ‫بەرباڵوبوونی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان و ئینتەرنێت زۆر فراوان بووە‪ ،‬تەنانەت شەڕی دەروونی‬ ‫بەئامانجی بیروباوەڕە ئاینییەكانیش هەنگاودەنێت‪ ،‬بۆ ئەوەی لەپاڵ پێشڕەوییە سەربازییەكان‬ ‫و نمایشكردنی هێز‪ ،‬لەرێگەی پروپاگەندە و هەواڵی ناڕاست مەعنەوییات الوازبكات و ورەی‬ ‫بەرامبەر بڕووخێنێت‪ .‬جەنگی دەروونی بەچەند چەمكێكی وەك‪ :‬جەنگیی سارد‪ ،‬جەنگی فیكر‪،‬‬ ‫شەڕی ئایدیۆلۆژیی و بیروباوەڕ‪ ،‬شەری ئەعساب‪ ،‬جەنگی سیاسی‪ ،‬پرسە نێودەوڵەتییەكان‪،‬‬ ‫ڕاگەیاندنی نێودەوڵەتی‪ ،‬دوژمنكاری ناڕاستەوخۆ‪ ،‬هەڵمەتی ڕاستەقینە پێناسە دەكرێت‪.‬‬ ‫داعش زۆربەی ئامراز و شێوازەكانی جەنگی دەروونی بەكارهێناون‪ ،‬لە ترس و تۆقاندنەوە تا‬ ‫باڵوكردنەوەی هەواڵ و پروپاگەندەی ناڕاست و وێنە و ڤیدیۆیی هەڵخەڵەتێنەر و دروستكراو ‪.‬‬ ‫تیرۆری ئەلیكترۆنی‬ ‫تیرۆر بریتییە لە تووندوتیژییەكی بە ئەنقەست و بە پاڵنەری سیاسی پاڵپشتی دەكرێت‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی ئامانجێكی دیاریكراو لەالیەن گرووپ و بەكرێگیراوە نهێنییەكان ئەنجامدەدرێت‪،‬‬ ‫ئامانج لێی كاریگه‌ری ‌ه لەسەر زۆرینەی خەڵك‪ .‬ئه‌م ‌ه پێناسەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكایە‬ ‫لە بڕگەی ‪ 22‬ی ماددەی ‪ 2656‬لە یاسای ئەو واڵتەدا‪ .‬سەبارەت بە وشەی تیرۆریست‬ ‫پێناسەیەكی گشتگیر و نێودەوڵەتی نییە كە زۆربەی پسپۆران بە پسپۆرە موسڵمانەكانیشەوە‬ ‫لەسەری كۆكبن‪ ،‬بەاڵم ئەریك فرۆم (‪ )Erich From‬دەڵێت‪« :‬تیرۆر بریتییە لە بەكارهێنان‬ ‫و ئەنجامدانی تووندوتیژی دژی خەڵكی مەدەنی بۆ مەرامی سیاسی یان ئایدۆلۆژیایەكی‬ ‫تایبەت‪ ،‬تیرۆریست كێشەیەكی سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬نەتەوەیی‪ ،‬یان ئایدۆلۆژیایەك‬ ‫بۆ ئامانجێكی دیاریكراو بەكاردەهێنێت‪ .‬تیرۆر ئامرازێكە هەموو كەسێك دەتوانێت بەكاری‬ ‫بهێنێت واتە من‪ ،‬تۆ‪ ،‬ئێمە هەركاتێك بمانەوێت دەبین بە تیرۆریست»‪.‬‬ ‫ئێستا بەھۆی گەشەکردنی خێرای ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان زۆرتر جەخت لەسەر‬ ‫تیرۆری ئەلیکترۆنی دەکرێتەوە‪ ،‬بۆچوونەکانیش لەسەر تیرۆری ئەلیکترۆنی گۆڕاون و پسپۆرانی‬ ‫میدیایی ئەلیکترۆنی دەڵێن زۆربەی واڵتە عەرەبییەکان تۆڕه‌کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان وه‌ک هه‌‌ڕه‌شه‌یه‌ک‬ ‫بۆ سه‌ر سه‌قامگیری خۆیان پێناسه‌ده‌که‌ن‪ ،‬کەچی باسی ئەوەش ناکەن که‌ئه‌وان توانای‬ ‫به‌کارھێنانی ھێز و ده‌سه‌اڵتی ڕاگەیاندنیان نییە‪ ،‬بەاڵم ئەم پێناسەیە بۆ داعش ناگونجێت‪.‬‬ ‫پێشتر بە هێرشكردنە سەر پێگە كەسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬حكومی و ئیدارییەكان لە‬ ‫تۆڕی ئینتەرنێت دەگوترا تیرۆی ئەلیكترۆنی‪ ،‬بەاڵم ئێستا چاالكی زۆر ترسناكتر لەخۆدەگرێت‪،‬‬ ‫كە بریتییە لە بەكارهێنانی ڕۆژانەی ئەو تۆڕانە لەالیەن ڕێكخراوە تووندئاژۆكان بە ئامانجی‬ ‫ڕێكخستنی ڕیزەكانیان و هەماهەنگیكردن لەكانی ئەنجامدانی كردەوە تیرۆریستییەكان لە‬ ‫سەرتاپای جیهان‪.‬‬ ‫بەكارهێنانی ئینتەرنێت بەم شێوە فراوانە لەالیەن چەكدارانی گرووپی دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫(ناسراو بە داعش) بۆ ئامانجە تیرۆریستییەكان دەگەڕێتەوە‪ ،‬وەك پەیوەندیكردن و فراوانكردنی‬ ‫ ‪ 15‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ڕێكخستنەكان‪ ،‬هەڵخەڵەتاندن‪ ،‬هەماهەنگی نێوانیان‪ ،‬كەمی تێچوونی خەرجییەكان بەراورد بە‬ ‫بەكارهێنانی ئامرازەكانی دیكە‪ ،‬بەردەستبوونی زانیاری بێشوومار لەسەر تۆڕەكان‪ ،‬ڕاكێشان و‬ ‫پەلكێشكردنی گەنجان بەتایبەت گەنجە دەستبەتاڵەكان و ئیسالمییە تووندئاژۆكان‪ ،‬هەروەها‬ ‫كۆكردنەوەی پارە بەناوی كارەساتباران و لێقەوماوانی جەنگ و دواتر خەرجكردنی بۆ كاری‬ ‫تووندوتیژی‪ .‬بۆیە پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كار بۆ واژۆكردنی ڕێككەوتننامەیەك بكات‬ ‫بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو جۆرە تیرۆرە نوێیە‪.‬‬ ‫تاریق ناسر‪ ،‬شارەزا لە بوای ئامرازە ئەلیكترۆنییەكان لە بابەتێكدا كە ڕۆژی ‪ 2014/10/20‬لە‬ ‫ئاژانسی ئۆپرای ئوردنی باڵویكردووەتەوە‪ ،‬ئاماژە بە ژمارەیەكی زۆری ڕاگەیەندراوی پەروەردەكراو‬ ‫و ڕاهێندراو دەكات لە ڕیزەكانی داعش‪ ،‬كە لەرێگەی ئەوانە سوود لە پێگە ئەلیكترۆنی و‬ ‫سۆشیاڵ میدیا وەردەگرێت و سەرنجی خەڵك بۆخۆی ڕادەكێشێت‪ ،‬بۆ ئەوەی ڕۆژانە چاودێری‬ ‫هەواڵەكانیان بكەن‪ .‬لە ئەنجامی زۆری بەكارهێنانی ئەو تۆڕانە و دەستاودەستكردنی هەواڵە‬ ‫تۆقێنەرەكان قەبارەی داعش لەخۆی گەورەتر بووە و بووەتە تۆقێنەری ناخی مرۆڤەكان‪ .‬لە‬ ‫پاڵیشدا ترس و دڵەڕاوكێی ڕاستەقینە دەتوانێت خۆی بەسەر عەقڵ و هۆشی خەڵك بسەپێنێت‪.‬‬ ‫ئاژانسی ئەسیۆشەیتدپرێسی ئەمریكی دەنووسێت «سوپا ئینتەرنێتییەكەی داعش لە هێزە‬ ‫سەربازییەكەی بەهێزترە» ئەمە بەو مانایەدێت ئەوەی داعش لەرێگەی كاریگەری پەیامە‬ ‫ئەلیكترۆنییەكان دەستی دەكەوێت ناتوانێت بە هێرشی چەكداری و هێز ببێتە خاوەنی‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫بۆ پێش داگیركردنی پارێزگاكانی ڕەقە لە سووریا و موسڵ لە عێراق ئەمە نەگونجێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوای فڕێدانی چەك لەالیەن سوپای ئەو دوو واڵتەوە لەو پارێزگایانە‪ ،‬پێناسەیەكی مانداربێت‬ ‫بۆ هێزی ئەلیكترۆی داعش‪ .‬نەیارانی ئەو گرووپەش دەڵێن‪ ،‬داعش بە باڵوكردنەوەی سەربڕینی‬ ‫بەدیلگیراوان‪ ،‬كوشتن و بڕینی بە كۆمەڵ هەوڵی سەركەوتن و گەڕاندنەوەی زەمەن بۆ چاخە‬ ‫بەردینییەكان دەبات‪ ،‬بەاڵم داعش كار بە نوێترین تەكنەلۆژیا دەكات و لقی ڕاگه‌یاندنی داعش‬ ‫«فرقان» ناوبانگی ده‌ركردووه‪ ،‬گرتەی ڤیدیۆیی پرۆفیشناڵ‪ ،‬پڕ لێدوان و گڕافیك و هێڵكاری‬ ‫باڵودەكاتەوە‪.‬‬ ‫پسپۆران هۆشداری دەدەن لە زیادەڕەوەیكردنی بەكارهێنانی میدیایی ئەلیكترۆنی بۆ ڕاكێشانی‬ ‫پاڵپشتیكەرانیان و زۆربەی چەكدارانی داعش دوای ئەنجامدانی كردەیەكی تیرۆریستی‪ ،‬ڤیدیۆییە‬ ‫تووندوتیژییەكە بەئامانجی برەودان بە بیروباوەڕە تووندڕەوییەكان باڵویدەكەنەوە لە بواری‬ ‫پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان (التواصل االجتماعی) پێناسەی تیرۆری ئەلیكترۆنی دەكات و‬ ‫دەڵێت‪« ،‬تیرۆری ئەلیكترۆنی واتە پەنابردنی بیری تووندڕەویی و تۆقاندن لە دڵی گەنجە‬ ‫سەرسامبووەكان بە كارەكانیان‪ ،‬ئەمەش بۆ ئاسانی بەكارهێنانی مۆبایلە هۆشمەندەكان و‬ ‫ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان و بەرباڵویان لەنێو گەنجان دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە دەبێتە هۆی باڵوبوونەوەی‬ ‫پەیامە تۆقێنەرەكە بە شێوەیەكی ترسناك و خێراییەكی لە ئەندازە بەدەر»‪ .‬ئێستا ژمارەی‬ ‫بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت لە ‪ 22‬واڵتە عەرەبییەكە گەیشتووەتە زۆرتر لە ‪ 80‬ملیۆن‪ ،‬بۆیە‬ ‫كوكوش دەڵێت چەكی چەكدارانی داعش بریتییە لە فیشەك و هێز‪ ،‬لەپاڵیشدا ئامرازە‬ ‫ ‪ 16‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫هەڵگیراوەكانی هۆشمەندی پەیوەست بە ئینتەرنێت‪ ،‬ئەم سوودمەندبوونەشیان گەیشتووەتە‬ ‫ئاستێك ڕێگریكردنی لێی ئه‌سته‌مه‌‪.‬‬ ‫داگیركردنی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫هه‌اڵیسانی جه‌نگ له‌رابردوودا بریتیبوو له‌ته‌پڵلێدان ئێستا بریتییه‌له باڵوكردنەوەی پەیام لە‬ ‫تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬هێزەكانی ڕابردوو زۆر كەم پشتیان بە ڕاگەیاندنی تەقلیدی دەبەست‬ ‫بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانیان‪ ،‬بەاڵم ئێستا گرووپە چەكدارەكان تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانیان‬ ‫كردوونەتە پایەیەكی سەرەكی شەڕكردن و فراوانكردنی هێزە چەكدارەكانیان‪ .‬هەرچەندە‬ ‫بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان شتێكی نوێ نییە‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی ل ‌ه داعش به‌دیدێت بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه به‌بازاڕی تۆڕه‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌‪ ،‬به‌م شێوه‌یه توانا‌ی ڕاگه‌یاندنی بەرباڵوی هه‌ی ‌ه هاوشێوه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌زلهێزەكان‪ ،‬زۆر لە كۆمپانیا گەورەكانی ئەلیكترۆنیات ئیرەیی بە تواناو لێهاتووییەكانیان‬ ‫دەبەن‪.‬‬ ‫بەرلەوەی نرخی ئینتەرنێت و ئامرازە ئەلیكترۆنییەكان بەم شێوەیەی ئێستا داببەزێت و‬ ‫چەكدارێك لە شاری كۆبانێی ڕۆژئاوای كوردستانەوە بتوانێت وێنە و ڤیدیۆی شەڕەكان بۆ‬ ‫ملیۆنەها بەكارهێنەری ئینتەرنێت بنێرێت‪ ،‬ڕۆڵی میدیا لە شەڕ زۆر تەسكتربوو لە ئێستا‪.‬‬ ‫ئەمەش لەبەر ئەوەی سەربازان و هاونیشتمانیان تەنیا دەیانتوانی میدیا خۆجێیەكان ببینن‬ ‫و كەمجار وەكو ئەوەی لە شارە سوننە نشینەكانی سووریا و عێراق ڕوویدا‪ ،‬پێش ئەوەی‬ ‫دەستپێبكات كۆتایی پێدەهات‪ .‬لە شەڕی ‪ 8‬ساڵەی نێوان عێراق و ئێران كە هەشتاكانی‬ ‫سەدەی ڕابردوو ڕوویدا‪ ،‬ئەستەم بوو ئێرانییەك بتوانێت تەماشای تەلەفزیۆنی عێراق بكات‬ ‫كە سەدام حوسێن وەكو براوەی شەڕ ببینێت‪ .‬ئەوكات سەربازانی سوپای عێراق ئایفۆن و‬ ‫ئینتەرنێتیان پێ نەبوو و نەیاندەتوانی شكستەكانی عێراق و سەركەوتنەكانی ئێران ببینن كە‬ ‫بە دڵنیاییەوە ورەیانی دادەبەزاند‪.‬‬ ‫شیكار و شاره‌زایانی بواری ئه‌لیكترۆنی یه‌ك ده‌نگن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی داعش خاوه‌نی پالنێكی‬ ‫تۆكەمەی ڕاگەیاندن و سۆشیاڵ میدیایە و لە كاتە پێویستەكان هەنگاودەنێت‪ ،‬كە پەیامەكانیشی‬ ‫بۆ هەموو چین و توێژ و الیەنە جۆراوجۆرەكان‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬هەندێك لە پەیامەكانی داعش‬ ‫بۆ ڕاكێشانی سەرنجی چینێكی تایبەتن و ئاراستەی تەمەن‪ ،‬ڕەگەز و ناوچەیەكی دیاریكراو‬ ‫دەكرێن‪ ،‬وەك ڕاكێشانی سەرنجی تووندئاژۆكان‪ ،‬یان بەشێكی دی لە پەیامەكان ئاراستەی‬ ‫شوێنێكی تایبەت دەكرێن وەك ڕاكێشانی سەرنجی سوننە و كۆنە بەعسییەكانی شارۆچكەی‬ ‫فەلووجە‪ ،‬یاخود بەشێكی دیكە لە پەیامەكان لەسەر تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان ئاراستەی واڵتانی‬ ‫ڕۆژئاوا دەكرێن و زۆرتر پشت بە بەكارهێنانی هاك دەبەسترێت‪ ،‬وەك چۆن لەكاتی هێرشكردنە‬ ‫سەر موسڵ‪ ،‬دووەم گەورە شاری عێراق لە تویتەر‪ ،‬ئەندامانی داعش زیاتر جەختیان لەسەر‬ ‫بەكارهێنانی ‪ Trending‬دەكردەوە‪.‬‬

‫ ‪ 17‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئه‌و سه‌ركه‌وتن ‌ه ‌گه‌وره‌یه‌ی داعش له‌رێگه‌ی زیادەڕەویكردن لە بەركارهێنانی ئینته‌رنێتی‬ ‫به‌دەستهێناوه‪ ،‬زۆر لە الیەنە پەیوەندیدارەكانی تووشی شۆك كردووە‪ ،‬كار گەیشتووەتە‬ ‫ئەوەی گومان لە هەبوونی دەستێكی بااڵ لە بەشی ڕاگەیاندنی داعش بكرێت‪ .‬ئەیاد بەرەكات‬ ‫لە بابەتێكیدا كە ڕۆژی ‪ 2014\6\21‬لە ماڵپەڕی ئەلقودس ئەلعەرەبی باڵوكردووەتەوە‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫بۆ ئەوە كردووە كە مەترسییەكانی دەست و پێوەندەكانی داعش هێندە گەورەن ترسی لەسەر‬ ‫حكومەتی عێراق و واڵتانی دی دروستكردووە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان دابخەن‪ ،‬هەروەك چۆن‬ ‫نیگەرانییەكان كۆمپانیای فەیسبووكی ناچاركردووە دودڵی سەبارەت بە بەكارهێنەرە داعشەكان‬ ‫نیشان بدات‪ ،‬هاوكات لە یەكەم كاردانەوەشیدا تویتەر ژمارەیەك ئەكاونتی سەر بە داعش و‬ ‫ئەندامانی ئەو گرووپەی داخستن‪ .‬هەروەها گوتەبێژێكیش بەناوی كۆمپانیای گووگڵ ڕایگەیاند‬ ‫ه سەبارەت بە زیادەڕەویكردن لە بەكارهێنانی ‪Google play‬‬ ‫بەدواداچوونی فراوان و هەمەالیەن ‌‬ ‫و دانانی ئه‌پێی تایبه‌ت به‌گواستنه‌وه‌یی داعش به‌ناوی ‪ The Dawn of Glad‬دەكەن‪.‬‬ ‫بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان لەالیەن داعش هەمەالیەنە و تەنها بریتی نییە لە‬ ‫گواستنەوەی وێنە و ڤیدیۆ و چاالكییەكان‪ ،‬بەڵكو لەرێگەی ئەو تۆڕانە زانیاری هەواڵگری‬ ‫كۆدەكەنەوە‪ ،‬قسە لەگەڵ هەوادار و الیەنگر و ئەندامانیان دەكەن‪ ،‬سەرنج و تێبینییەكان‬ ‫وەردەگرن و هەڵسەنگاندنی كارەكانیان دەكەن‪ ،‬بەجۆرێك پێش ئەوەی هەنگاوێكی گەورە بنێن‬ ‫كە ببێتە هۆی دەمەتەقێ لە نێوانیان‪ ،‬پێشنیازی مەبەستەكەیان دەكەن بۆ ئەوەی بزانن تا‬ ‫چەند پێشنیازەكەیان پشتگیری لەنێو الیەنگرانیان كۆدەكاتەوە‪ ،‬وەك گۆڕینی ناوی گرووپەكە‪،‬‬ ‫یان ڕاگەیاندنی خەالفەت و پاشان «دەوڵەتی ئیسالمی»‪.‬‬ ‫میدیا لە خزمەت داعش‬ ‫هیچ گرووپێك بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی ترس و تۆقاندن نەیتوانیوە بەقەد داعش سوود لە میدیا‬ ‫وەربگرێت و تا ئێستاش هیچ واڵت و هێزێك نەیتوانیوە ئەو بەڕەیەی لەژێر پێی دەربێنێت‪،‬‬ ‫داعش بەهۆی ئەنجامدانی تووندوتیژییەوە سەرنجی زۆربەی میدیاو واڵتانی جیهانی بۆ ئەوەی‬ ‫لەو پانتاییە فراوانەی‪« ،‬دەوڵەت»ێك ڕابگەیەنێت‪ .‬هەرچەندە بەپێی ڕاپۆرتی دەستە میدیایی‬ ‫و مرۆییەی ژێر دەسەاڵتی داعش بۆی ڕۆژنامەنووسان مەترسیدارن و ل ‌ه زۆربەی ناوچانەوە‬ ‫سەرچاوەدەگرن‪ ،‬بە جۆرێك وەك ڕۆژنامەی دەیلی مەیلی بەریتانی ئاماژەی پێكردووە‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی ‪2014‬دا تەنیا لە سووریا ‪ 27‬ڕۆژنامەنووس لەالیەن گرووپە جیاوازه‌كانه‌وە ڕفێندراون و‬ ‫بەشی زۆریشیان الی داعشن‪ ،‬بەاڵم میدیا زۆرترین خزمەتی بەو گرووپە كردووە‪.‬‬ ‫لەسەر ئاستی جیهان پسپۆڕانی بواری میدیا ڕه‌خن ‌ه له به‌شێك دەزگا ڕاگەیاندنەكان دەگرن‬ ‫كە لەرێگەی باڵوكردنەوەی پەیام و وێنە و گرتە ڤیدیۆییه‌كانی داعش‪ ،‬یان باڵوكردنەوەی‬ ‫زانیاریی ورد لەسەر ئەو هێزانەی دژی داعش شەڕ دەكەن‪ ،‬خزمەتی ئەو گرووپەیان كردووە‪.‬‬ ‫دەگوترێت «راگه‌یاندن له‌كاتی شه‌ڕدا‪ ،‬چه‌كێكی دوو سه‌ره‪ ،‬یان په‌یامه‌كه‌ی بنیاتنه‌ران ‌ه ده‌بێت‪،‬‬ ‫یان وێرانكەر»‪ ،‬ئه‌وه‌ی زۆرتریش جێگەی سەرنجە‪ ،‬چ زانیارییەك دەبێتە پروپاگەندە لەكاتی‬ ‫ ‪ 18‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫شەڕدا‪ ،‬یان پێویستە چ زانیارییەك باڵوبكرێتەوە‪ ،‬یاخود چۆن ڕووماڵی ڕووداوهكان و هاتنی‬ ‫داعش بكرێت‪ ،‬ئایا داعش خێر و به‌ره‌كه‌ته ‌یان ماڵوێرانی و كاولكاری؟ بەشێك لە میدیاكان‬ ‫شووناسی خۆیان لەو نێوەندەدا ونكرد‪.‬‬ ‫پێش سەردەمی ئینتەرنێت‪ ،‬لە كاتەكانی شەڕدا حكومەتەكان زیاتر لە هەوڵی ئەوەدابوون‬ ‫نەیەڵن هەواڵی ڕەخنەگر و خراپ بۆ ئەوان لە میدیاكان باڵوبێتەوە‪ ،‬بەاڵم لەم سەردەمەدا ئەم‬ ‫جۆرە هەواڵنە بێسوودن‪ .‬وا دیارە دەسەاڵتدارانی عێراق هێشتا لەم ڕاستییە تێنەگەشتوون‪،‬‬ ‫چونكە ژمارەیەك تەلەفزیۆنیان لە بەغدا بۆ ڕێگەگرتن لە «باڵوبوونەوەی هەواڵی ناڕاست و‬ ‫هاندانی تووندوتیژی» داخستن‪ ،‬لە دوایین كاردانەوەشیدا‪ ،‬ڕۆژی ‪ ،2015-1-4‬وەزارەتی ناوخۆی‬ ‫عێراق بڕیاری داخستنی بۆ ‪ 12‬تەلەفزیۆن دەركرد‪ ،‬ئەمەش جۆرێكە لە خزمەتكردنی داعش‪،‬‬ ‫بەاڵم چۆن؟ مەجید نیزامەدین گلی‪ ،‬شرۆڤەكاری نێودەوڵەتی لە شیكردنەوەیەكدا كە ڕۆژی‬ ‫‪ 2014-7-4‬لە پۆرتاڵی ڕووداو باڵویكردووەتەوە‪ ،‬دەڵێت‪« :‬سەردەمی كۆنتڕۆڵكردنی میدیا و‬ ‫زانیاری كۆتایی پێهات و حكومەتەكان لە هەموو جیهان ناچار شەڕی زانیاری لەگەڵ میدیاكان‬ ‫دەكەن‪ .‬ئەم ڕاستییە پێش ‪ 11‬ساڵ لە سیاسەتی بەرگری و ئاسایشی نەتەوەیی حكومەتی‬ ‫ئەمریكا ڕەنگی دایەوە‪ ،‬كاتێك نامیلكەیەكی ‪ 314‬الپەڕەییان باڵوكردەوە (زانیاری بەشێكە لە‬ ‫ئامرازی بەرگریكردن و شەڕ)‪ .‬ئەمە یەكەم ڕستەی ئەو نامیلكە فەرمییەیە كە لە ناوەڕۆكدا‬ ‫بریتییە لە كۆمەڵێك ڕێنمایی بۆ بەكارهێنانی زانیاری لە كاتەكانی شەڕدا»‪.‬‬ ‫بە گوێرەی ئەو نامیلكەیە ئامانجی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا (پێشەنگی ئەمریكایە لە‬ ‫بەكارهێنانی زانیاری) كە زانیاری هەواڵگری و میدیاكانیش دەگرێتەوە‪ .‬زۆربەی دەزگاكانی‬ ‫حكومەتی ئەمریكی لە كۆشكی سپییەوە تاوەكو وەزارەتی كشتوكاڵ بەشی میدیای خۆیان‬ ‫هەیە كە نەك تەنیا ڕاگەیەندراوی فەرمی باڵودەكەنەوە‪ ،‬بەڵكو هەواڵیش دروست دەكەن و‬ ‫پەیوەندییان لەگەڵ میدیاكان باشتر دەكەن‪ .‬حكومەتی ئەمریكا هەردەم لە هەوڵی ئەوەدایە‬ ‫خۆی ببێتە سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوی هەواڵ‪ .‬بەاڵم وەك مەجید گلی دەڵێت‪ »:‬ئەوەی‬ ‫جێگای سەرسوڕمانە حكومەتی عێراق تاوەكو ئێستا سوودی لەم وانەیە وەرنەگرتووە‪ .‬كەناڵی‬ ‫عێراقییەی حكومی زۆربەی جار هەواڵی نادروست و پڕوپاگەندە باڵودەكاتەوە و حكومەتیش‬ ‫ناهێلێت دەزگای ڕاگەیاندنی ڕەخنەگر لە بەغدا كاربكەن‪ .‬سەرئەنجام میدیا جیهانییەكان زۆر‬ ‫بە كەمی پشت بە هەواڵەكانی میدیای فەرمی عێراقی دەبەستن‪ ،‬بۆیە كەناڵی سی ئێن ئێنی‬ ‫ئەمریكی و بی بی سی بەریتانی ڕاگەیەندراوەكانی داعش لە تویتەر و فەیسبووك دەكەنە هەواڵ‬ ‫و باسی لێوە دەكەن»‪.‬‬ ‫سەبارەت بە میدیایی كوردی‪ ،‬شەڕی داعش كۆی گشتیی پرسی ڕووماڵی میدیایی كوردی‬ ‫خسته‌ژێر پرسیاره‌و‌ه و بەشێك لە دەزگا ڕاگەیاندنەكانیش كەوتنە هەڵەی گەورەوە‪ ،‬كارێكیان كرد‬ ‫كە دروستی هەواڵ‪ ،‬پروپاگەندە و ڕێكالمكردن بۆ داعش‪ ،‬هاتەهات و ڕووخاندنی ورەو دەروونی‬ ‫هاونیشتمانیان و پێشمەرگە‪ ،‬زیادكردنی ژمارەی كلیك لەسەر ماڵپەڕەكان‪ ،‬خۆنمایشكردن و‬ ‫پاڵەوانسازی‪ ،‬خێرایی گەیاندنی هەواڵ‪ ،‬شاگەشكەبوونی خۆشحاڵی بە شكانی سوپای عێراق‬ ‫ ‪ 19‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫و باڵوكردنەوەی زانیاری ورد لەسەر شوێن و پالن و ژمارەی پێشمەرگە‪ ،‬كۆی ئەمانە بەبێ‬ ‫سەرچاوە و تۆڕێكی فراوانی پەیامنێران بە قازانج بۆ داعش شكانەوە‪ ،‬كە ئەمەش نیگەرانی‬ ‫خەڵك و چاالكڤانان‪ ،‬سەركردەكان و ناوەندە ئیدارییەكانی لێكەوتەوە و هۆشداری درایە‬ ‫دەزگاكانی ڕاگەیاندن‪ .‬محه‌ممه‌د قیرات‪ ،‬مامۆستای زانكۆ ل ‌ه قه‌ته‌ر دەڵێت «سه‌ره‌داوه‌كانی‬ ‫ڕاگه‌یاندن و پڕوپاگه‌ند‌ه به‌یه‌كه‌و‌ه ده‌چنه ‌بواری شه‌ڕی ده‌روونییه‌وه‌و یه‌كتر ته‌واوده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌و‌ه روون ‌ه ك ‌ه شه‌ڕ به‌بێ ڕاگه‌یاندن شه‌ڕ نییه‪ ،‬له‌حاڵه‌تی شه‌ڕدا زانیاری دژبه‌یه‌ك‪،‬‬ ‫لێدوانی پێچه‌وانه‪ ،‬هه‌واڵی دژبه‌یه‌ك‪ ،‬ژماره‌ی نابه‌رامبه‌ر ده‌خرێنه‌ڕوو‪ ،‬شه‌ڕی ده‌روونی له‌و‬ ‫پشێوییه‌دا له‌سه‌ر بنه‌مای لۆژیك و بابه‌تیانه‌بوون و بێالیه‌نی خۆی ده‌سه‌پێنێت»‪.‬‬ ‫لەم ڕووەوە ئەرسەالن ڕەحمان‪ ،‬پسپۆری ڕاگەیاندن و بەڕێوەبەری ماڵپەڕی ڕۆژنامەوانی‬ ‫دەڵێت‪« ،‬وه‌ك چۆن ده‌سه‌اڵت و ئیداره‌ی سیاسی له‌باشووری كوردستان به‌سه‌ر شه‌ڕی‬ ‫داعشدا كه‌وت و بێ به‌رنامه‌و به‌سه‌ره‌تایه‌كی پڕ له‌شڵه‌ژاوی و ناكارییه‌وه‌چووه‌ناو شه‌ڕه‌كه‌وه‪،‬‬ ‫میدیایی كوردیش به‌هه‌مان شڵه‌ژاوی و بێسه‌روبه‌رییه‌و‌ه خزای ‌ه ئه‌و شه‌ڕه‌وه‪ ،‬دروستبوونی‬ ‫شه‌ڕی داعش سه‌ره‌تایه‌كی نوێ و ئه‌زموونێكی نوێ بوو بۆ میدیایی كوردی‪ .‬ئه‌زموونه‌ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه شكستی پێشمه‌رگ ‌ه له ‌هه‌ندێك به‌ره‌ی شه‌ڕ و پاشه‌كشێكردنیان تاڵتر بوو‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌م‬ ‫میدیای ‌ه بێده‌ربه‌ستان ‌ه فووی به‌كه‌ڕه‌نای داعشدا ده‌كرد و بانگه‌شه‌ی بێالیه‌نی ده‌كرد‪ ،‬ل ‌ه په‌نای‬ ‫بانگه‌شه‌ی ئه‌هلیبوون و پرۆفیشناڵبوون بایه‌خی به‌ په‌یامی داعش ده‌دا»‪.‬‬

‫سەرچاوە بەكارهاتووەكان‪:‬‬

‫‪ -1‬تۆڕی ڕاگەیاندنی پوترای ئوردن‪http://www.petra.gov.jo/public_news/Nws_ :‬‬ ‫‪?NewsDetails.aspx‬‬ ‫‪ -2‬پێگەی ئەلقودس ئەلعەرەبی‬ ‫‪16=CatID&169030=NewsID&1=lang&2=Menu_ID=&Site_Id‬‬ ‫‪ -3‬ڕۆژنامه‌ی الحیاه‬ ‫‪.183306=http://www.alquds.co.uk/?p‬‬ ‫‪« -4‬داعش»‪-‬والترویج‪-‬اإلعالمی‬ ‫‪/3321102/http://alhayat.com/Opinion/Hassen-Bin-Salam‬‬ ‫‪ -5‬الحرب‪-‬النفسیە‪-‬واإلعالم‪-‬الغربی‪-‬وداعش‬ ‫ڕۆژنامه‌ی الزمان‪/14/11/2014/http://www.azzaman.com :‬‬ ‫‪ -6‬پۆرتاڵی ڕووداو‬ ‫‪keyword=&isArchive=True?02072014/http://rudaw.net/sorani/opinion‬‬ ‫‪ -7‬ویكی پیدیا‬ ‫‪https://www.facebook.com/messages/HrakwaH‬‬ ‫‪ -8‬ماڵپەڕی پیوكەی میدیا‬ ‫‪3009346=http://www.faceiraq.com/inews.php?id‬‬ ‫‪ -9‬ڕۆزنامەی شام تایمز‬ ‫‪18491.=http://www.shaamtimes.net/news-details.php?id‬‬ ‫ ‪ 20‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫داعش دەعبایەکی خوڵقێندراو‪ ،‬یان‬ ‫بەرهەمێكی ڕێگاپێدراو‬

‫؟‬

‫ئەحمەد ئەسکەندەری‬

‫ ‪ 21‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 22‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫داعش سەرچاوەکەی لە کوێوەیە؟‬ ‫ زۆربوون ئەوانەی بە دەرکەوتن و هاتنی داعش بۆ ناوچەکە بە گشتی و بۆ کوردستان‬ ‫بەتایبەتی تووشی پەشۆکان بوون‪ .‬وەك ئەوەی ژمارەیەك مرۆڤ لە ئەشکەوتێکدا خۆیان‬ ‫حەشاردابێت و لە پڕێکدا خۆیان دەرخستبێت و بەو شێوەیە باڵوبووبێتنەوە‪ .‬کاتی خۆی‬ ‫دەرکەوتنی تالیبان لە ئەفغانستان و بەدەسەاڵت گەیشتنیان هەمان پەشۆکانی الی هێندێك‬ ‫کەس و الیەن درووست کرد‪ .‬هۆکاری ئەو تێنەگەیشتنە بە پلەی یەکەم بێ ئاگاییە لە مێژووی‬ ‫واڵتەکە و هەڵسوکەوت و جووڵەی ڕەوتە سیاسییە جیاوازەکان و دەسەاڵتی سیاسی‪ .‬دوایەش‬ ‫حیساب نەکردنە بۆ کەش و هەوای سیاسی ناوچەکە و ئاڵوگۆڕەکان لە واڵتانی دراوسێدا‪.‬‬ ‫هەر لە یەکەم دەرکەوتنی ڕیکخراوە توندڕەوە ئیسالمییەکان لە عێراقدا دوابەدوای ڕووخانی‬ ‫ڕژێمی بەعس دیاربوو کە قسە لەسەر یەك کەس و دووکەس و یان تاقە ڕێکخراوەیەك نییە‬ ‫کە ئەگەر سەرۆکەکەی کوژرا ئیتر تووشی شکست دەبێت و بەچۆکدادێن‪ .‬ئەوەتا لەم ماوەیەدا‬ ‫ڕیبەرانی ئەم ڕەوتە توندڕەوە لە ئاستی خوارەوە هەتا زۆر سەرەوە کوژراون و لەناوچوون‪،‬‬ ‫کەچی ڕەوتەکە و ڕێکخراوەکانی پەیوەندیدار بەوانەوە بەردەوام بوون و بگرە هێندێکی وەکوو‬ ‫داعش پەرەیان ئەستاندووە‪.‬‬ ‫مێژووی ڕێکخراوە توندڕەوەکانی وەکوو تالیبان لە ئەفغانستان و لە پاکستانیش دەریدەخەن‬ ‫کە بەدوای ڕووخانی ڕژیمێكی دیکتاتۆری کە مەودای هیچ چەشنە ئەزموونێکی دیموکراسی‬ ‫و کرانەوەی بە خەڵکی واڵتەکە نەداوە و هەروەها بەدوای هاتنی مەزن هێزێک بۆ ناوچەکە‬ ‫[کاتی خۆی یەکێتی سۆڤییەت و دواتر ئەمریکا]‪ ،‬ڕێگا خۆش دەبێت بۆ گەشەکردن و‬ ‫پەرەئەستاندنی ئەم چەشنە ڕێکخراوانە‪ .‬لێرەدا دەبێ حیسابێك بۆ گەمەی مەزن هێزەکان‬ ‫بکەین کە بۆ بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ ئەم یان ئەو دەوڵەت و بزووتنەوە‪ ،‬نەك هەر یارمەتی‬ ‫هێزە توندڕەوەکانیان داوە بەڵکوو جاری وابووە بۆخۆیان دروستیان کردوون‪ .‬وتەکانی خاتوو‬ ‫هیالری کلینتۆن وەزیری دەرەوەی پێشووی ئەمریکا سەبارەت بە پاکستان و تالیبان لەم‬ ‫بارەوە تەواو ڕوونە کە دەڵێ‪« ،‬ئەو کەسانەی ئەمڕۆ شەڕیان لەگەڵدا دەکەین‪ ،‬هەر ئەوانەن‬ ‫کە بیست ساڵ لەمەوبەر خۆمان دامانمەزراندن بۆ بەربەرەکانێ لەگەڵ هێرشی سۆڤییەت بۆ‬ ‫سەر ئەفغانستان‪». . .‬‬ ‫«بەهاری عەرەبی» ئەگەر ئاکامەکەی لە واڵتی توونس تا ڕادەیەك کرانەوەیەک بوو بەرەو‬ ‫دیموکراسی و ئێستا دەستووری تازە نووسراوی ئەو واڵتە پێشکەوتووترین دەستوورە لەناو‬ ‫واڵتانی عەرەبی و لە ناوچەکەدا‪ ،‬بەاڵم لە لیبی و واڵتانیتر دابەشبوونی واڵت و کوشتوکوشتار‬ ‫و توندڕەوی ئیسالمی هەرە پەڕگیر و یان دیکتاتۆری سەربازی وەکوو میسری لێکەوتەوە‪ .‬واتە‬ ‫ئەو جەماوەرەی کە بۆ بەدیهێنانی ئازادی و دیموکراسی و لەدژی دیکتاتۆری و حکوومەتی‬ ‫نادادپەروەر و سەرەڕۆ ڕاپەڕی‪ ،‬نەك هەر بە دیموکراسی نەگەیشت بەڵکوو ئاسایش و هێمنایەتی‬ ‫واڵتەیەکەیشیان لێ تێکچوو‪ .‬جگە لە کوژران و کاولکاری و ماڵوێرانی‪ ،‬بە ملیۆنەها ئاوارە و‬ ‫پەنابەر و دەربەدەری لێکەوتەوە‪.‬‬ ‫ ‪ 23‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫هەروەکوو ساڵی ‪ ١٩٧٩‬لە ئێران و دوای ڕاپەڕینی جەماوەری لە دژی ڕژیمی شا ڕوویدا‪ ،‬لە‬ ‫حکوومەتە دیکتاتۆریەکانی عەرەبیشدا لەبەر سیاسەتی سەرکوتکردن‪ ،‬ئەشکەنجە‪ ،‬ئێعدام و‬ ‫تۆقاندن‪ ،‬ئەوە تەنها ئۆپۆزیسیۆنی ئایینی بوو کە بە کەڵک وەرگرتن لە مزگەوت و شوێنە‬ ‫ئایینییەکان‪ ،‬مەودا و توانای خۆڕێکخستنیان بۆ دەڕەخسا‪ .‬لەکاتێکدا کە سەدان هەزار کەس‬ ‫هاتنە سەر شەقام و خوازیاری دیموکراسی و ماف و ئازادییەکانی خۆیان بوون‪ ،‬لە بۆشایی‬ ‫نەبوونی هێز و ڕێکخستنی سیاسیتردا ئیسالمییەکان کۆیان کردنەوە و ئەوان بوون کە ڕۆژەڤیان‬ ‫دیاری دەکرد‪ .‬کاتی خۆی دەزگای ساڤاکی ڕژیمی شا لەسەر یەك الپەڕە نووسراوەی هێزە‬ ‫چەپ و ئازادیخوازەکان درگای زیندان و ئەشکەنجەیان دەخستە سەرپشت بۆ کوڕێک یان‬ ‫کچێکی گەنج‪ ،‬کەچی لە قوم و مەشهەد و لە شارە ئایینییەکان توندڕەوانەترین نووسراوە بە‬ ‫سەدان و هەزاران چاپ دەکران و باڵودەکرانەوە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە سەرهەڵدانی ئەو الیەنە توندڕەوە ئایینییانە نەدەبوو وەکوو دیاردەیەکی چاوەڕواننەکراو‬ ‫ببیندرێت‪ .‬هێز و الیەنە سیاسییەکان لە پەنای کاری ڕێکخستن و بەرەوڕووبوونەوە لەگەڵ‬ ‫کێشە و گیروگرفتی ڕۆژانەدا‪ ،‬دەبێ ژووری لێکۆڵینەوە و داڕشتنی پالن و بەرنامەی داهاتوو‬ ‫و پێشبینی کردنی ڕەوتی ڕووداوەکانیان هەبێت‪ .‬ڕێبەرایەتییەکی سیاسی کە بەرنامەی بۆ‬ ‫داهاتوو نەبێت و بەردەوام لە تاکتیکێکەوە بۆ تاکتیکێکیتر بچێت‪ ،‬دەبێ هەموو کات و ساتێك‬ ‫ئامادە بێت بۆ ئەوە تووشی پەشۆکان بێت! ئەگەر پەڵە هەوری ڕەش دەرکەوت دەبێ بیر لە‬ ‫باران بارین و تەنانەت سێاڵو و تۆفان بکرێتەو و ئامادەکاری و پێشبینی پێویستی بۆ بکرێت‪.‬‬ ‫پێکهاتنی داعش دەگەڕێتەوە بۆ بارودۆخی عێراق و داگیرکرانی ئەو واڵتە لە ساڵی ‪٢٠٠٣‬دا کە‬ ‫هێرشی ئەمریکا و هاوپەیمانان بوو بە هۆی ڕووخانی ڕژیمی بەعس‪ .‬ناسیۆنالیسمی عەرەب و‬ ‫توندڕەویی ئیسالمی کەوتنە هاوپەیمانییەك بۆ بەرەنگار بوونەوەی ئەو هێز و دەسەاڵت و الیەنە‬ ‫سیاسییانە کە یارمەتیدەری ڕووخانی ڕژیمی سەدام بوون‪ .‬ئەوەی کە زەمینەی خۆشترکرد‬ ‫پێکهاتەی عەشیرەگەری و هەروەها ئیسالمگرایی سوننەکان لە عێراقدا بوو‪ .‬بەدەسەاڵت‬ ‫گەیشتنی بەرەی شیعە لە عێڕاق و باڵزاڵ بوونی ئایەتوڵاڵکانی نەجەف و کەربەال بوو بە‬ ‫زەنگێکی هۆشیارکەرەوە بۆ ئەوان‪ .‬ئەم دۆخە زەمینەیەکی لەباری پێکهێنا بۆ پەرەگرتنی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی چەکداری لەالیەک و کرانەوەی درگا بۆ هێزی سەربازی و دەزگای زانیاری و‬ ‫پێگەی سیاسی دەوڵەتە گەورەکانی ڕۆژئاو و دەوڵەتانی ناوچەکە لەالیەکیترەوە‪ .‬هەروەها ڕیگا‬ ‫خۆش بوو بۆ سەرمایەداران و کۆمپانیا گەورەکانی جیهان‪ .‬هەڵوەشانەوەی ئەرتەشی عێراق‬ ‫و حیزبی بەعس بە هەموو دام و دەزگاکانیانەوە‪ ،‬بوو بە سەرچاوەی وزە بۆ ڕاکێشانی کادر‬ ‫و ئەندام و کەسانی لێزان و شارەزای دۆخی ناوخۆی عێراق بەرەو الی ئەم ڕەوتە توندڕەوانە‪.‬‬ ‫هەژاری و بێدەرەتانی سەدان هەزار خەڵکی عێراق و ئاوارە بوونی بەشێکی زۆری ئەم خەڵکە‬ ‫بۆ دەرەوە ئاکامێکیتری ئەم دۆخە تازەیە بوو‪.‬‬

‫ ‪ 24‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬ڕێكخراوی «التوحید و الجهاد» دامەزرا و دوای دووساڵ ئەمیری ئەو ڕێکخراوەیە‬ ‫واتە «الزرقاوی» کوژرا و خێرا کەسێك و ڕێکخراوەیەکیتر شوێنی گرتەوە و ئەوە بوو کە دواتر‬ ‫«دەوڵەتی ئیسالمی عێراق» بە سەرۆکایەتی «ابوعمر بغدادی» دامەزرا؛ ئەمە هەر ئەوکات و‬ ‫دواتریش دەبوو خوێندنەوەیەکی وردی بۆ بکرێت‪ .‬لە نێوان سااڵنی ‪ ٢٠٠٦‬تا ‪ ٢٠٠٨‬نزیکەی ‪٢٢‬‬ ‫هەزار سەربازی ئەمریکا لە عێراق دابەزین بەتایبەت بۆ ئەوەی ئارامی بەغدا بپارێزن‪ .‬جۆرج‬ ‫بووش سەرەککۆماری ئەمریکا لە وەاڵمی ئەو کەسانەدا – لە هەردوو بەرەی کۆماریخواز و‬ ‫دیموکرات لە کونگرێسی ئەمریکا – کە دەیانگوت ئەو هێزە زۆرە مەنێرن‪ ،‬دەیگوت ئەگەر‬ ‫وانەبێت‪ ،‬عێراق دەکرێتە جەهەننەم! سەرەڕای ئەو هەموو هێز و میلیاردها دۆالرە و ئەو هەموو‬ ‫قوربانیدانە جەهەننەمەکە هەر پێکهات‪.‬‬ ‫هەر لەو سااڵنەدا چەندین ڕاپرسی کرا لەالیەن ڕێکخراوە و دەزگاگەلی واڵتانی ئەورووپا و‬ ‫ئەمریکاوە لە عێراق‪ .‬بەپێی یەکێك لەو ڕاپرسییانە لە بەشی شیعەنشیندا نزیکەی ‪%٤٣‬‬ ‫پێیان وابوو عێراق ههرگیز ناکەوێتە ناو شەڕی ناوخۆوە‪ ،‬بەاڵم لە بەشی سوننی عێراق ئەم‬ ‫ڕێژەیە تەنها لەسەدا پێنج بوو! لە بەهاری ساڵی ‪ ٢٠٠٧‬دا لەالیەن بیبیسی‪‹ ،‬ئەیبیسی نیوز›‪،‬‬ ‫تەلەڤیزیۆنی ‹ئەیئاڕدی› ئەڵمان و ڕۆژنامەی ‹یووئێسئەی توودەی› ئەمریکا ڕاپرسییەكیتر کرا‬ ‫کە هەڵسەنگاندنێکی دۆخی ئەمنی‪ ،‬خزمەتگوزاری پزشکی‪ ،‬ئاوی خواردنەوە‪ ،‬کارەبا‪ ،‬خوێندنی‬ ‫مندااڵن و مەودای کار بۆ گەورەسااڵن‪ ،‬بەنزین و ئازادی هاتوچوو‪ ،‬ڕێژەی تاوان لە کۆمەڵگادا‬ ‫و هیتریشی دەگرتەوە لە نێوان سااڵنی ‪ ٢٠٠٤‬و ‪٢٠٠٧‬دا‪ .‬بەبێ ڕیزپەڕ هەموو وەاڵمەکان باسی‬ ‫خراپتر بوونی دۆخەکە دەکەن ساڵ لەدوای ساڵ‪ .‬لە وەاڵمی پرسیارێکدا کە «چەندە متمانەتان‬ ‫بە هێزی داگیرکەری بەریتانیا و ئەمریکا هەیە» نزیکەی ‪%٨٢‬ی وەاڵمدەران دەڵێن یان هیچ‬ ‫متمانەیان نییە یان متمانەی زۆر کەمیان هەیە! لە وەاڵمی پرسیاری «تا چ کاتێک پێتوایە‬ ‫ئەمریکا و هێزی هاوپەیمان دەبێ لە عێراقدا بمێننەوە»‪ %٣٥ ،‬ی ئەوانەی وەاڵمیان داوەتەوە‬ ‫دەڵێن هەر ئێستا بڕۆنە دەرەوە!‬ ‫ لەوەها زەمینەیەکدایە کە ساڵی ‪ ٢٠١٠‬واتە سێ ساڵ دوای کوژرانی ئەمیری ‹دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫عێراق› لەالیەن ئەمریکاوە‪ ،‬ئەبووبەکر بەغدادی جێگای دەگرێتەوە‪ .‬لەالیەکیترەوە و لەوبەری‬ ‫سنووری عێراقەوە لە سووریا ڕێکخراوی «جبهة النصرە» دامەزرا و چونكه بیروبۆچوونیان‬ ‫لەگەڵ «دەوڵەتی ئیسالمی عێراق» زۆر لێک نزیک بوو‪ ،‬باسی یەكگرتن لە نێوانیاندا دێتە‬ ‫پێش؛ سەرەنجام لە بەهاری ‪٢٠١٣‬دا ئەبووبەکر بەغدادی ڕایدەگەیەنێت کە «دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫عێراق و شام» واتە داعش دامەزراوە و خۆی سەرۆکایەتی دەکات‪ .‬دواتر هەڵبەت دەرکەوت‬ ‫کە «جبهة النصرە» وەکوو ڕێکخراوێکی سەربەخۆی سەر بە القاعدە ماوەتەوە‪ .‬نزیکەی دوو‬ ‫هەفتە دوای داگیرکردنی مووسڵ لە مانگی شەشی ‪٢٠١٤‬دا‪ ،‬ناوی ڕێکخراوەکە کرا بە دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی و خەالفەتی بەغدادی ڕاگەیەندرا‪.‬‬ ‫سەیر ئەوەیە کە لە زمانەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ناوی داعش ماوەتەوە‪ ،‬بەاڵم میدیای‬ ‫ڕۆژئاوا خێرا ناوەکەیان گۆڕی و بە «دەوڵەتی ئیسالمی» ناویان لێدەبەن‪ ،‬واتە ئەو جۆرەی‬ ‫ ‪ 25‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫خۆیان پێیان خۆشە‪ .‬لەوەش سەیرتر ئەوەیە کە هیچ کام لە میدیا جیهانییەکان بەناوی‬ ‫تێرۆریست ناویان نابەن‪ .‬ئەمە لە حاڵێکدایە کە ڕیکخراوەکانی بزووتنەوە ڕزگاریبەخشەکان و‬ ‫لەوانە ڕیکخراوە کوردییەکان زۆر بە ئاسانی پێناسەی تێروریستییان پێدەدرێت!‬ ‫ئایین وەکوو بیروباوەڕ؟ یان بیانوویەك بۆ پاراستنی بەرژەوەندی؟‬ ‫پرسیارێك دێتە پێش کە ئایا هاندەری ئایینی سەرچاوەی سیاسەت و بیروبۆچوونی ئەم‬ ‫ڕەوتەیە یان ئەوەی بەدەستەوە گرتنی ئایین ڕێگایەکە بۆ کەڵكوەرگرتن لە دین و بیروباوەڕی‬ ‫خەڵك بەمەبەستی کۆکردنەوەی هێز لەناو تاک و تاقمی توندڕەوی ئیسالمیدا بۆ گەیشتن‬ ‫بە دەسەاڵت؟ لە پاکستان و ئەفغانستان و لە بەشێك لە واڵتانی ئەفریقا دیکتاتۆری‪،‬‬ ‫گەندەڵی‪ ،‬داگیرکاری و دەستێوەردانی بێگانە‪ ،‬دەسەاڵتی توندوتیژی لەشکری و سەربازی‬ ‫ڕێگای خۆش کردووە بۆ پەرەسەندنی ئەم چەشنە بیروباوەڕە‪ .‬بۆ داعشیش هەر هەمان‬ ‫دەرەنجام وەردەگیرێت‪ .‬ڕاستە سەدام و ڕژیمی بەعس ڕووخا و ئەو دێوەزمە خوێنڕێژە لە کۆڵ‬ ‫خەڵکی کوردستان و عێراق بووەوە‪ ،‬بەاڵم بەتایبەت لە کاتی حکوومەتەکەی مالیکیدا وردە‬ ‫وردە ڕوواڵەتە دزێوەکانی دیکتاتۆری لە بەرگێکی نوێدا خۆیان دەردەخست‪.‬‬ ‫شتێکیتریش هەیە کە داعش بەرجەستە دەکاتەوە؛ ئەمە یەکەم جارە لە واڵتانی عەرەبی‬ ‫کە بزووتنەوەی توندڕەوی جیهادی لە نهێنی بوون و لەپەراوێز دێتە دەر و دەبێتە خاوەن‬ ‫دەسەاڵت لە شاری گەورەی وەکوو مووسڵ و ڕەققە‪ .‬دەسەاڵتدارانی ئەم ڕەوتە – النی کەم‬ ‫لە کاتی ئێستادا – ناڵێن کە مەبەستیان داگیرکردنی جیهانە و کاربۆ ئەوە دەکەن کە هەموو‬ ‫موسوڵمانان بخەنە ژێر ڕکێفی خۆیان‪ .‬تەنانەت هەتا ئێستا و سەرەڕای ئەو هەموو تواناییە کە‬ ‫هەیانە‪ ،‬هێشتا نەبوونەتە هەڕەشەیەك بۆ سەر ئیسرائیل‪ .‬لقوپۆپەکانی ئەلقاعیدە لە جیهاندا‬ ‫بەپێچەوانە لە ڕێکخراوە بوون دەرچوون و زیاتر وەکوو کۆمەڵێک کەس و تاقم دەجووڵنەوە‬ ‫کە پەیڕەویی لە بیروباوەڕی سەرکردەکانی ئەڵقاعیدە دەکەن‪ ،‬نەك ئەوەی بە ڕێکخراوەیی‬ ‫لەناویاندابن‪.‬‬ ‫لە الیەکی ترەوە تاڕادەیه‌ك توونسی لێدەرچێت بەهاری عەرەبی شکستی هێناوە‪ .‬دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی و ئایینیی توندڕەو‪ ،‬تەنگیان بە خەڵکی ئەو واڵتانە هەڵچنیوە‪ .‬بەداخەوە هێزە چەپ‬ ‫و پێشکەوتنخوازەکان لەوە الوازترن کە بتوانن ڕۆژەڤی سیاسی لەم واڵتانە دیاری بکەن‪ .‬لە‬ ‫وەها بۆشاییەکی سیاسیدا کەسانی سەر بە عەشیرەت و بەدەسەاڵتی ناو کۆمەڵگا سوننیەکان‬ ‫ڕوو لە شوێنێك دەکەن کە بزانن مەبەستی بەدەستەوە گرتنی دەسەاڵتی سیاسییە و دەیهەوێت‬ ‫هەم لەبەرامبەر ئەمریکا و واڵتانی ڕۆژئاواییدا بوەستێت و هەم ڕیگا نادات الیەنی شیعە لە‬ ‫ناوچەکەدا بە ئاسانی دەسەاڵت بەدەستەوە بگرێت‪ .‬بەروبووی ئەم بیرو بۆچوونە دەچێتە‬ ‫گیرفانی واڵتانێکەوە کە بۆ بەروپێشبردنی پالن و بەرژەوەندی سیاسی خۆیان ڕێك پێویستیان‬ ‫بەم چەشنە ناڕەزایەتی و بۆچوونانە هەیە‪.‬‬ ‫ ‪ 26‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫اخوان المسلمین نەیانتوانی وەاڵمی ئەم بارودۆخە بدەنەوە‪ .‬بگرە ئەو کاتەی کە لە میسر‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی کەوتە دەستیان دژ بە ویست و داوای ئازادیخوازانەی کۆمەاڵنی خەڵک‬ ‫وەستانەوە‪ .‬بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی عەرەبی و پان عەرەبیسم و سوسیالیسمی عەرەبی‬ ‫نەیانتوانی وەاڵمدەرەوە بن‪ .‬لەوەها دۆخێکدا قه‌ته‌ر و عەرەبستان و لەو الیشەوە تورکیا‬ ‫توانیوویانە هەلەکە بە قازانج و بەرژەوەندی خۆیان بقۆزنەوە‪.‬‬ ‫لەالیەکیترەوە دونیای شیعە و لەسەرووی هەموویانەوە ئێران‪ ،‬بەردەوام بەدوای کەڵک وەرگرتن‬ ‫لە دۆخەکەدایە‪ .‬کۆماری ئیسالمی ئێران وەکوو الیەنێکی پێویست بۆ سەقامگیری سیاسی لە‬ ‫ناوچەکەدا خۆی سەپاندووە بەرامبەر بە هێزە گەورەکان بە ئەمریکایشەوە‪ .‬لە لوبنان حیزبوڵال‬ ‫ڕۆژەڤی سیاسی دیاری دەکات‪ .‬بەکورتی لە تارانەوە هەتا شام بە تێپەڕبوون بە بەغدا و‬ ‫بەیرووتدا هیاللی شیعە جێ پێی خۆی قایم دەکات‪ .‬ئەم دۆخەیش وا دەکات سوننیەکان هەست‬ ‫بەوە بکەن کە سووکایەتییان پێدەکرێت!‬ ‫ڕۆڵی عەشیرەگەریی‬ ‫گەشەی سیاسی و ئابووری لە واڵتانی ناوچەکە و بەتایبەت لە عێراق بەو ڕەوتەدا نەچوو کە بۆ‬ ‫نموونە لە واڵتانی گەشەکردووی سەرمایەداری دەیپێون‪ .‬لە عێراق و سووریا و وەکوو ئەنجامێکی‬ ‫شەڕی جیهانی یەکەم و دوابەدوای پەیمانی سایکس – پیکۆ‪ ،‬دەسەاڵت ناڕاستەوخۆ بەدەست‬ ‫حکوومەتەکانی بەریتانیا و فەرانسەوە بوو‪ .‬ئەوانیش بۆ بەرژەوەندی خۆیان و پارێزگاری‬ ‫لە بەرژەوەندییەکانیان‪ ،‬لەگەڵ سەرۆك عەشیرە و تاقم و دەستەی بەهێزی کۆمەڵەیەتی‬ ‫لە ناوچەکەدا دەستیان تێکەڵ دەکرد‪ .‬ئەمەیش وایدەکرد کە چوونی دەوڵەتانی مودێڕنی‬ ‫سەرمایەداری وەکوو فەرانسە و بەریتانیا ڕێگر نەبوو لەوەی کە پێوەندی سیاسی و کۆمەاڵیەتی‬ ‫سەردەمی پێش سەرمایەداری لەم واڵتانە کە تایفەگەری و عەشیرەت و ئایین بەشێك بوو لە‬ ‫پێكهاتەی کۆمەڵگاکە‪ ،‬لەجێگای خۆیاندا و بەبێ ئاڵوگۆڕ بهێڵدرێنەوە‪ .‬دەسەاڵتی کۆلۆنیال بۆ‬ ‫پاراستنی بەرژەوەندی خۆی بەالیەوە گرینگ بوو کە سەرۆک عەشیرەت و کەسانی ئایینی ڕۆڵ‬ ‫و پێگەیان لە کۆمەڵگادا بەهێز بکرێت‪.‬‬ ‫ ئەکبەر ئەحمەد‪ ،‬بەڕەگەز پاکستانی و مامۆستای زانکۆ لە واشینگتۆن – کە خۆی ماوەیەکیش‬ ‫لەگەڵ دەزگای ئاسایش لە پاکستان بەرپرس بووە و کاری کردووە – لە دوایین کتێبی خۆیدا‬ ‫بەناوی «گوڵیدڕوو و فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان؛ شەڕی ئەمریکا دژبە تیرۆر چلۆن بوو بە شەڕێکی‬ ‫گشتگیر لە دژی ئیسالمی عەشیرەتی» باسێکی هەیە سەبارەت بە ڕۆڵی عەشیرەت بەتایبەت‬ ‫لە نیمچە دوورگەی عەرەبستان‪ .‬ئەکبەر ئەحمەد دەڵێ عەشیرەتەکانی ناوچەی «تیهامە»‬ ‫لە نێوان یەمەن و عەرەبستان – ڕێك وەکوو عەشیرەتەکانی پەشتوون لە وەزیرستانی‬ ‫پاکستان – ڕێبەرێکی ڕەسمییان نییە و ئاسان لە بەر یەك دەترازێن‪ .‬ئەسیرییەکانی یەمەن‬ ‫دوای شەڕی جیهانی یەکەم یارمەتی هاوپەیمانانیان دا و دوای ڕووخانی ئیمپراتۆری عوسمانی‬ ‫چاوەڕوانی ئەوە بوون کە لە پاش شەڕ یارمەتی بدرێن‪ .‬بەاڵم بناغەدانەری بنەماڵەی آلسعود‬ ‫ ‪ 27‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫لە عەرەبستان نەک هەر هاشمییەکانی لە مەککە دەرکرد‪ ،‬بەڵکوو بەشی باشووری دایە دەست‬ ‫دوژمنانی ئەسییرییەکان و کوشتاری زۆر گەورەیان لێکرا‪ .‬آلسعود پیاوانی ئەسییرییان ناچار‬ ‫کرد واز لە مێزەری گوڵڕەنگ و جوانی خۆیان بێنن – گوتیان ئەوە ئیسالمی نییە‪ .‬هەروەها‬ ‫بەزۆر ژنەکانیان ناچارکرد لەباتی جل و بەرگ و سەرپۆشی گوڵدار و ڕەنگاوڕەنگی نەریتی‬ ‫خۆیان نیقاب دابنێن!‬ ‫لەوە زیاتر ئەکبەر دەنووسێت کە بنالدن بەباشی ئاگاداری ئەم دۆخە بووە و لەو نۆزدە کەسەی‬ ‫کە ڕووداوی یازدەی سیپتامبریان خولقاند تەنها یەک کەسیان میسری بوو‪ ،‬ئەوانیتر سەربە‬ ‫عەشیرە بوون و بەتایبەت دە کەسیان لە ئەسییرییەکان بوون‪ .‬بەکورتی ئەو پێی وایە ئەم‬ ‫نموونە و ئەم شێوە ڕیکخستن و هەڵوێست وەرگرتنە تەنانەت لە سۆمالی و کەشمیر و نیجێریا‬ ‫و ئەندوونێزیایش دەبینرێن‪.‬‬ ‫بۆ لە دراوسێیەتی کوردستانەوە؟‬ ‫ئەگەر سەرنجێك لە جموجۆڵ و هێڕشەکانی ئەم هێزە توندڕەوانە بدرێت‪ ،‬زۆر زوو دەردەکەوێت‬ ‫کە هاتنی ئەوانە بەرەو کوردستان زۆر چاوەڕواننەکراو نەدەبوو‪ .‬بەپێی ئاماری ڕەسمی‬ ‫سەرچاوە ئەمریکییەکان لە کاتێکدا کە ژمارەی هێرشی چەکداری ئەم تاقمانە لە ساڵی ‪٢٠٠٤‬دا‬ ‫پەنجاویەك جارە‪ ،‬و ئیتر بەرەو ژوور دەچێت (تەنها ساڵی ‪ ٢٠٠٦‬زۆر کەمە و ‪٢٠١١‬یشدا تا‬ ‫ڕادیەک کەمە)؛ لە ساڵی ‪٢٠١٢‬دا دەگاتە شەشسەدوسێ جار و سەرەنجام لە ‪٢٠١٣‬دا ژمارەی‬ ‫ئەم هێرشانە دەگەنە چوارسەد و نۆزدە‪.‬‬ ‫داگیرکردنی شار لە سووریا و بەتایبەت دواتر داگیرکردنی مووسڵ لە دەی مانگی شەشی‬ ‫‪٢٠١٤‬دا بوو بە وەرچەرخانێك بۆ داعش‪ .‬ئەو تەسلیم بوونەی ئەرتەشی عێراق و هەاڵتنی‬ ‫فەرماندە بااڵکان و هاوکاریکردن و یان تەسلیم بوونی فەرماندەکانی ڕیزی خوارەوە بوو بە‬ ‫ڕیکالمێکی زۆر گەورە لە ئاستی جیهانیدا و دەنگدانەوەی زۆری هەبوو کە تا ئەو کات هیچ‬ ‫ڕێکخراوێکی لەو چەشنە بەخۆیەوە نەدیبوو؛ ئیتر داعش ئەو ڕێکخراوەیە نەبوو کە گورزێك لە‬ ‫شوێنێك بوەشێنێت و بگەڕێتەوە حەشارگەکەی خۆی‪ ،‬بەڵکوو بوو بە خاوەنی شاری گەورە‪،‬‬ ‫تانک و تۆپخانەی زۆر قورس‪ ،‬هەلیکۆپتەر و فڕۆکە [با کەڵکیشی لێوەرنەگرتبێت]‪ ،‬بە سەدان‬ ‫ملیۆن دۆالری بانکەکانی عێراق و دەستی بەسەر بەشێك لە نەوتی ناوچەکەیشدا گرت؛ هەروەها‬ ‫کونتڕۆڵی سنووری نێوان دوو واڵتی عێراق و سووریای بەدەستەوە گرت‪ .‬هەر ئەمەیش وایکرد‬ ‫کە ناوەکەی خۆیان بگۆڕن بە دەوڵەتی ئیسالمی و خەالفەتی ئیسالمی ڕابگەیەنن‪.‬‬ ‫بیروبۆچوونی داعش تێکەاڵوێکە لە توندڕەوییەکی لە ڕادەبەدەری ئایینی کە دەست لە هیچ‬ ‫کەسێك ناپارێزێت کە لە دەرەوەی ئایینەکەی ئەو بێت‪ ،‬هەروەها ناسیۆنالیسمێکی عەرەبی –‬ ‫عێراقی کە ئامانجی تواندنەوەی کوردە لە چوارچێوەی جوگرافیای ئێستای عێراقدا؛ هەربۆیە‬ ‫دەبوو چاوەڕوان بکرێت کە درەنگ یان زوو بەرەو کوردستان وەڕێبکەون‪.‬‬ ‫باشووری کوردستان – بەداخەوە – بە هۆی سیاسەتی مەزن هێزەکانی دوای شەڕی یەکەمی‬ ‫ ‪ 28‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫جیهانییەوە بوو بە بەشێك لە عێراق‪ .‬لە ئەنجامی دابەشکردنی ناوچەکە لەالیەن هێزە براوەکانی‬ ‫شەڕی جیهانی یەکەمەوە و بەگوێرەی پەیمانی سایکس – پیکۆ لە ساڵی ‪١٩١٦‬دا ئەو سنوورانە‬ ‫کێشران کە ئێستایش هەر ماون‪ .‬دواتر ئەو هیوایەی کە پەیمانی نێونەتەوەیی سێڤر لە ‪١٩٢٠‬دا‬ ‫بۆ کوردی خولقاندبوو‪ ،‬سێ ساڵی پێنەچوو کە لە ساڵی ‪١٩٢٣‬دا بەهۆی پەیمانێكیتر واتە‬ ‫پەیمانی لۆزان و لەژێڕ کاریگەری کۆماری تورکیای تازە دامەزراودا و دیارە بە هۆی بەرژەوەندی‬ ‫مەزن هێزەکانەوە هەرەسی هێنا‪ .‬ئەم پەیمانانە و ئەم سنوورکێشانە لەالیەکەوە کوردستانی‬ ‫لە مافی چارەی خۆ نووسین و هەبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ بێبەش کرد و لەالیەکیترەوە‬ ‫بوو بە هەوێنی ناکۆکی و سیاسەتی دژایەتی کردن لەگەڵ میللەتی کورد و هەروەها بێدادی‪،‬‬ ‫دەسەاڵتدارەتی دیکتاتۆری و نایەکسانی لە ناوچەکەدا‪.‬‬ ‫دیارە ئەم هێزە توندڕەوانە بە وردی ئاگاداری ڕەوتی ڕووداوەکان و سیاسەتی ناوچەیی و‬ ‫بارودۆخی کوردستان بوون‪ .‬ئەو هێزەی کە دژ بە هەموو چەشنە یەکسانی و پێکەوە هەڵکردنی‬ ‫نەتەوەکان‪ ،‬گەالن و ئایینەکانە و دژ بە فرەدەنگییە و ئامانجی خنکاندنی هەر دەنگێکە کە‬ ‫نەکەوێتە دوای بیروباوەڕی کۆنەپەرستانە و دواکەوتووی ئەوان‪ ،‬هەڵبەت باشووری کوردستان‬ ‫بە کۆسپێک دەزانێت لە سەر ڕێگای بەرەوپێش چوونی خۆی و دەیکاتە ئامانج‪.‬‬ ‫لەالیەکیترەوە کوردستان لەگەڵ دەسەاڵتێكی ئایینیتر دراوسێیە کە ئەویش خۆی بە سەرچاوەی‬ ‫ئیسالم دەزانێت‪ ،‬واتە کۆماری ئیسالمی ئێران‪ .‬ئەو کارتێکردنە زۆرە کە ئێڕان لە عێراقدا هەیەتی‬ ‫– بەداخەوە لە کوردستانیش – و بەتایبەت دوای چوونەدەری هێزەکانی ئەمریکا‪ ،‬دارودەستە‬ ‫و دەسەاڵتی ئاشکرا و نهێنی ئەوان شوێنێکی زۆر گەورەتریان لە عێراقدا گرتووەتەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫هۆکارێکیترە بۆ ئەوەی داعش ڕوو لە کوردستان بکات‪ .‬ئەوەی کە دەسەاڵتدارانی ئێران خۆیان‬ ‫داپڵۆسێنەرن و نەك هەر مافی گەالن و ئازادی و دیموکراسی و مافی مرۆڤ دەستەبەر ناکەن‪،‬‬ ‫بەڵکوو تەنانەت دوای سیوچوار ساڵ لە دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی ئێران‪ ،‬دانانی مزگەوتێك‬ ‫بۆ سوننییەکان لە تارانی پایتەخت ڕەوا نابینن‪ ،‬هیچ لەو مەسئەلەیە ناگۆڕێت!‬ ‫سەرەنجام ئەوەی کە دۆستایەتی و نزیکی حکوومەتی هەرێم لەگەڵ ئەمریکا و واڵتانی ڕۆژئاوا‬ ‫لەالی داعش گوناهێكە کە جێگای بەخشین نییە!‬ ‫ڕۆڵی ئەمریکا و واڵتانی ڕۆژئاوا؟‬ ‫زۆر جار دروست بوونی ڕەوتە توندڕەوە ئیسالمییەکان لەالیەن ڕۆژئاوا و بەتایبەتی لەالیەن‬ ‫ئەمریکاوە بە خولقاندنی دەعبای فرانکێنشتاین بەراورد دەکرێت؛ پێشتر ئاماژە بە دەربڕینەکەی‬ ‫خاتوو هیالری کلینتۆن کرا سەبارەت بە ڕۆڵی ئەمریکا و ڕێکخراوە توندڕەوە ئیسالمییەکان‪.‬‬ ‫بەپێی سەرچاوە ڕەسمییەکان لە ئەمریکا لە نێوان سااڵنی ‪ ١٩٨٥‬تا ‪ ١٩٩٢‬نزیکەی دوازدە‬ ‫هەزار و پێنجسەد بێگانە لە کامپەکانی ژێر چاوەدێری سیئایئەی بۆ دروستکردنی بۆمب‪،‬‬ ‫شەڕی چەواشە و تێکهەڵچوون لە ناوشاردا (لە ئەفغانستان) ڕاهێنراون‪ .‬خودی سەرچاوە‬ ‫ئەمیریکییەکان دەیسەلمێنن کە ئەمە جگە لە خولقاندنی فرانکێنشتاین هیچیتر نییە‪( .‬ئاماژە‬ ‫ ‪ 29‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بە ڕۆمانێكی سەرەتای سەدەی نۆزدەهەم لە نووسینی خاتوو «ماری ووڵستۆنکرافت شێلی»‬ ‫کە تێیدا زانستکارێك بەناوی فرانکێنشتاین دەعبایەک دەخولقێنێت کە لە مرۆڤ دەچێت بەاڵم‬ ‫زۆر تۆقێنەرە و دواتر لە کونتڕۆڵی خودی خولقێنەرەکەیشی دەردەچێت و ترسی زۆر و ڕق و‬ ‫کین بەرامبەر بە فڕانکێنشتاین پەرەدەگرێت!)‬ ‫سەبارەت بە داعش تەنانەت دەگوترێت کە لە ‪ ٢٥‬سەرکردەی داعش نزیکەی ‪ ١٧‬کەسیان کاتی‬ ‫خۆی لە زیندانی گوانتانامۆ بوون و ئەشکەنجە کراون‪ .‬ئەو ئەشکەنجانەی کە لەم ڕۆژانەدا‬ ‫خودی دەزگای سیئایئەی و سیناتی ئەمریکا ڕاپۆرتێکی ڕەخنەگرانەیان لەسەر باڵوکردووەتەوە‪.‬‬ ‫نوام چۆمسکی لە وتارێکدا ئاماژە بە وتەیەکی گراهام فوولێر دەکات کە یەکێك لە توێژەرانی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و کاربەدەستێکی مەیدانی پێشووی سیئایئەی بووە کە دەڵێ‪« :‬من‬ ‫پێموایە ئەمریکا یەکێك لە خولقێنەرە سەرەکییەکانی داعشە‪ .‬هەڵبەت وانەبوو کە ئەمریکا‬ ‫پالنێك دابڕێژێت بۆ پێکهێنانی داعش‪ ،‬بەڵکوو دەستێوەردانی ڕووخێنەرانی لە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست و شەڕی عێراق هۆکاری بنەڕەتی لەدایکبوونی داعش بوون‪».‬‬ ‫ئەمریکا خۆی لە ئاستی جیهانی و بەرامبەر بە ڕووسیا و چین و تا ڕادەیەکیش ئەورووپا‬ ‫کەوتووەتە دۆخێکیەوە کە زۆر دوورە لەو ڕۆڵە گەورەیەی کە پێشووتر و بەتایبەت دوای‬ ‫ڕووخانی دیواری بەرلین وەکوو تاقە مەزن هێزی جیهان بناسرێتەوە‪ .‬قەیرانە سیاسی و‬ ‫ئابوورییەکان و بەتایبەتی دۆخی ئووکراین و فەلەستین و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستی دوای بەهاری‬ ‫عەرەبی‪ ،‬بەتەواوی دەری خستووە کە چ لە باری ئابوورییەوە و چ لە مەیدانی سەربازی و‬ ‫لەشکریدا ئەمریکا بەرەوڕووی ملمالنێی گەورە بووەتەوە‪ .‬هەروەها بەتایبەت لە خولی دووهەمی‬ ‫سەرەککۆماری ئۆبامادا کێشە و قەیرانە ناوخۆییەکان لە ئەمریکا زەقتر بوونەتەوە‪ .‬لە وەها‬ ‫هەلومەرجێکدایە کە دەبێ ڕێگا چارەیەك بۆ ئەم دۆخە ئاڵۆزەی ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫هەر لەم سۆنگەیەوە ‪ ٢٧‬کەس لە سیاسەتمەداران و سەفیرانی پێشوو و ڕاوێژکاران و‬ ‫داڕێژەرانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا‪ ،‬لەوانە ڕیچارد مورفی‪ ،‬برێژێنسکی‪ ،‬ڕایان کڕۆکێر‪،‬‬ ‫برێنت سکۆکڕافت‪ ،‬مۆرتون ئابرامۆڤیتز لە بانگەوازێکدا بەناوی «ئێران و دراوسێکانی‪ :‬ئاکامە‬ ‫ناوچەییەکانی سیاسەتی ئەمریکا لە ڕێکەوتنێکی ناوەکیدا» چەندین پێشنیار و ڕاسپاردە‬ ‫ئاڕاستەی دەوڵەتی ئەمریکا دەکەن سەبارەت بە ئێران‪ ،‬عێراق‪ ،‬سووریا و تورکیا‪ .‬ئەم‬ ‫سیاسەتمەدارانە دژ بە دابەشکردنی عێراقن و خوازیاری هاریکاری کردنن لەگەڵ ئێران لەم‬ ‫بوارەدا؛ بۆ ئایندەی سووریا لەسەر ئەو باوەڕەن کە چارەسەری سەربازی نییە و دەبێ یارمەتی‬ ‫سەقامگیری بدرێت لە سووریا و ئەو واڵتەیش بە یەکپارچەیی بمێنێتەوە و بە هاوکاری تورکیا‬ ‫و عەرەبستان و ڕووسیا و حکوومەتی سووریا و ئێران دۆخەکە ئەهوەن بکرێتەوە (هەڵبەت‬ ‫الیەنگری نەمانی بەشار ئەسەدن لە دەسەاڵتدا)؛ هەروەها پێداگیری دەکەن لەسەر هاوکاری‬ ‫نزیکی تورکیا لەگەڵ ئێران بەمەبەستی شکستی داعش‪ ،‬یەکپارچەیی عیراق و «داهاتووی»‬ ‫کوردەکان!‬ ‫ ‪ 30‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫واڵتانی ئەورووپایش کێشراونەتە ناو ئەم گەمەیەوە؛ هەر دەوڵەتەو بە پێی بەرژەوەندی‬ ‫سیاسی و ئابووری خۆی هاتووەتە مەیدان و ڕۆڵی خۆی هەیە‪ .‬لەالیەك بەشداری دەکەن لە‬ ‫چاالکی سەربازی و هێرشی ئاسمانی دژ بە داعش و چەك و تەقەمەنی و پسپۆر بەڕێدەکەن‪،‬‬ ‫لەالیەکیترەوە شااڵوی پەنابەرانی واڵتانی عەرەبی و باکووری ئەفریقا ڕوویان تێکردوون‪.‬‬ ‫هەروەها کاردانەوەی ئەم بارودۆخە بووەتە هۆی چاالکبوونی ڕەوتە نەژادپەرستەکان و ئاگری‬ ‫دوژمنایەتی لەگەڵ بێگانەکان و پەنابەران خۆشدەکرێت‪ .‬ئاڵوگۆڕێکیتر ئەوەیە کە ژمارەیەک‬ ‫لە گەنجانی موسوڵمان کە هی وایان تێدایە هەر لە ئەورووپایش لەدایکبوون بە پاسپۆرت و‬ ‫پێناسەی واڵتی میوانەوە دەچنە ڕیزی داعش و لە بەرەکانی جەنگدا هەڵدەسووڕێن‪ .‬چوونی‬ ‫ئەم گەنجانە بۆ ناو ئەو هێزە توندڕەوە ئیسالمییانەی کە هەتا سەرئێسقان نادیموکراتین‪،‬‬ ‫ڕاستە لەگەڵ پەروەدەی ئەم گەنجانە و ئەو دۆخە ئازاد و کراوەیەی ڕۆژئاوا نایەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەالیەکەوە ئاکامی سیاسەتی ناسەرکەوتووی هاوگونجی بێگانە و پەنابەرانن لە واڵتانی میوان و‬ ‫لەالیەکیترەوە ڕەنگدانەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئەم واڵتانەیە بەرامبەر بە کێشەکانی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست و ئەفریقا و هیتریش‪ .‬ئەوەیش نابێت لەبیر بکەین کە زۆر جاران سیاسەتمەداران و‬ ‫کاربەدەستانی ئەورووپی بۆ بەرژەوەندی حیزبی و بۆ کۆکردنەوەی دەنگ لەناو ئەم یان ئەو‬ ‫کۆمەڵگە و ڕەوەندی کۆچبەران و بێگانەکاندا لەگەڵ ڕەوتی کۆنخواز و دواکەوتوو سازشیان‬ ‫کردووە‪ .‬قەیرانی ئابووری و کۆمەاڵیەتی لە واڵتانی ئەورووپا بووەتە هۆی باوەشێنکردنی ئاگری‬ ‫دوژمنایەتی بەرامبەر بە پەنابەر و بێگانە لەم واڵتانەدا‪.‬‬ ‫سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوەی ئەم واڵتانە‪ ،‬نموونەی هەڵوێستی فەرانسە بەرامبەر بە‬ ‫لیبیا لە ساڵی ‪٢٠١١‬دا زۆر بەرجەستەیە‪ .‬هێشتا مەرەکەبی بڕیارنامەکەی ئەنجومەنی ئاسایش‬ ‫سەبارەت بە لیبی وشکەوە نەبووبوو کە فڕۆکە جەنگییەکانی فەرانسە بە عاسمانەوە بوون‬ ‫بەرەو لیبیا و ئیتر دەربەست نەبوون و مەبەستی خێرا و سەرەکییان ڕووخانی ڕژێمی قەزافی‬ ‫بوو بەبێ ئەوەی بەالیانەوە گرینگ بێت کە خەریکن یارمەتی چەندین الیەنی کۆنەپەرست و‬ ‫توندڕەوی ئایینی دەکەن‪ .‬ئاشکرایشە کە بەتایبەت لە ساڵەکانی کۆتایی ڕیژیمەکەیدا‪ ،‬قەزافی‬ ‫پەیوەندی سیاسی و ئابووری نزیکی لەگەڵ بەریتانیا و فەرانسە و ئیتالیا هەبوو! هەر ڕێك‬ ‫لە ڕۆژی ڕووخانی قەزافیدا سەرۆکی کاتی حکوومەت بە خۆشییەوە ڕایگەیاند کە ئیتر لەمە‬ ‫بەوالوە پیاوان دەتوانن چوار ژنیان هەبێت! لەوالیشەوە بەشێك لە واڵتانی ئەورووپا ڕێگایان‬ ‫دا بە فڕۆکەی ئەمریکایی کە گیراوەکانی شەڕی ئەفغانستان و واڵتانیتر بگوێزنەوە بۆ چەندین‬ ‫زیندانی نهێنی لە واڵتەکەی خۆیان و ئێستا و دوای ئاشکرا بوونی ڕاپۆرتەکەی سیئایئەی و‬ ‫سیناتی ئەمریکا‪ ،‬دەردەکەوێت کە ئەم گیراوانە ئەشکەنجەیش کراون‪.‬‬ ‫کەواتە زیندانی گوانتانامۆ‪ ،‬فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان کە لە ئەفریقا و ئاسیا و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫کەسانی توندڕەوی ئیسالمی دەکوژن و هاوکاتیش ژمارەیەک خەڵکی بێتاوان بە ژن و منداڵەوە‬ ‫کە هیچ پەیوەندییەکیان لەگەڵ ئەو توندڕەوانەدا نەبووە لەناودەچن؛ هەروەها زیندانە‬ ‫جۆراوجۆرەکان لە ئەفغانستان و عێراق و ئوزبەکستان و لە هێندێك لە واڵتانی ئەورووپایی‪،‬‬ ‫ ‪ 31‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫هەموو ئەمانە بەشێکن لەو سیاسەتە و لەو هەڵسوکەوتانەی ئەمریکا و ڕۆژئاوا کە دەبێت لە‬ ‫توێژینەوەی بارودۆخی ئێستای ناوچەکە و سەرهەڵدانی توندڕەوی ئیسالمیدا حیسابی بۆبکرێت‪.‬‬ ‫ئەوەی کە داعش و ئەلقاعیدە و بوکوحەرام و ئەوانیتر شەلم کوێرم ناپارێزم‪ ،‬سەردەبڕن و منداڵ‬ ‫و پیر و ژن و پیاو دەدەنە بەر گوللە و خۆیانیان پێدا دەتەقێننەوە و ئەو دڕندەییەی کە ئەوانە‬ ‫لە خۆیان نیشانی دەدەن (بەتایبەت لەدژی ئێزیدییەکان و مەسیحییەکان) هیچ ڕەوایەتییەك‬ ‫نادات بە سیاسەتێك کە حیساب بۆ خەڵکی بێتاوان و بێدیفاع و هەژاری ژێردەسەاڵتی ئەو‬ ‫توندڕەوانە نەکرێت‪ .‬ئەو خەڵکە لەژێر دەسەاڵتێکی دیکتاتۆری و دۆستی مەزن هێزەکانەوە‬ ‫کەوتوونەتە ژێر دەسەاڵتێکی دیکتاتۆری دڕتر و خوێنڕێژتر‪.‬‬ ‫ئەمریکا و گیرانی مووسڵ‬ ‫لەزەمینەی ئەوەی کە پێی دەگوترێت «شەڕی ئەمریکا لە دژی تێرۆر» زۆرجار ئەمریکاییەکان‬ ‫تووشی هەڵەی زانیاری بوون و ئامانجیان نەپێکاوە یان تووشی پەشۆکان بوون‪ .‬ئەگەر وانەبێت‬ ‫چۆن دەگونجێت هێزێکی وەکوو داعش بتوانێ شاری گەورە لە سووریا بگرێت و دواتر بەو‬ ‫ئاسانییە شارێکی وەکوو مووسڵ بخاتە ژێر ڕکێفی خۆی و ئەمریکا بەو هەموو دەزگای زانیاری‬ ‫و سیخوڕ و دامودەزگای تری واڵتانی ئەورووپا و ناوچەکەوە‪ ،‬نەك هەر نەتوانن پێشی پێبگرن‬ ‫بەڵکوو پێی نەزانن‪ .‬تەنها لە نێوان ڕۆژانی دە تا ‪١٤‬ی مانگی شەشی ‪٢٠١٤‬دا داعش توانی‬ ‫موسڵ‪ ،‬بیجی‪ ،‬تکریت‪ ،‬سامەڕا تا دوجەیل و سەعدیە و جەلەوال داگیر بکات! ئەمە بووەتە‬ ‫هۆی ئەوەی کە ئاوڕ لە مێژووی ڕابردوو دراوەتەوە و چەندین نموونەی دیکە هێنراوەتەوە کە‬ ‫نیشانیدەدەن ئەمریکا پێشتریش تووشی هەڵەی لەو چەشنە بووە‪ .‬لە شەڕی جیهانی دووهەمدا‬ ‫و چەند هەفتەیەك پێش هێرشی ژاپۆنییەکان لە پێرلهاربور‪ ،‬چەندین نیشانە هەبوون کە‬ ‫لەالیەن ئەمریکییەکانەوە بە هێند وەرنەگیرا‪ ،‬ساڵی ‪ ١٩٦٨‬لە چیکوسلۆڤاکیا و دواتریش ساڵی‬ ‫‪ ١٩٧٩‬لە ئەفغانستان‪ ،‬هێرشی یەکییەتی سۆڤییەت ئەمریکای تووشی پەشۆکان کرد‪ .‬تەنانەت‬ ‫پێش ‪١١‬ی سێپتامبری ‪ ،٢٠٠١‬زانیاری هەبوو سەبارەت بە هاتنی ئەندامێکی ناسراوی ئەلقاعیدە‬ ‫بۆ ئەمریکا‪ ،‬بەاڵم ئەو دەزگایەی کە زانیارییەکەی لەالبوو نەیگەیاندە ئێفبیئای کە لەوانەبوو‬ ‫بتوانن پێش بە ڕووداوەکە بگرن‪. . .‬‬ ‫تورکیا قه‌ته‌ر و عەرەبستان‬ ‫کێشەی سوننی و شیعە لە مێژە لەناوچەکەدا هەبووە و بەتایبەت دوای دەسەاڵتی تالیبان لە‬ ‫ئەفغانستان و دواتر دامەزرانی کۆماری ئیسالمی ئێران‪ ،‬بووەتە بابەتی ملمالنێیەکی قورس‬ ‫لەسەر دەسەاڵتی سیاسی لەو واڵتانەی بە جیهانی ئیسالم ناودەبرێن‪ .‬سەرەتا لە دوو ناوەندی‬ ‫عەرەبستان و ئێرانەوە‪ ،‬دواتر پەرەی ئەستاندووە بۆ قه‌ته‌ر و تورکیا و میسر لەالیەکەوە و‬ ‫سووریە و لوبنان و عێراق لەالیەکیترەوە‪.‬‬

‫ ‪ 32‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەگێڕنەوە کە شازادە بەندەر بن سوڵتان‪ ،‬کە کاتی خۆی سەفیری عەرەبستان بوو لە‬ ‫واشینگتون و هەروەها سەرۆکی دەزگای ئاسایشی واڵتەکەی بووە‪ ،‬ماوەیەك پێش ڕووداوی‬ ‫یازدەی سێپتامبر بۆ ڕیچارد دیراڵڤ سەرۆکی ئێمئایسیکس ی بەریتانیای باسکردووە کە «زۆر‬ ‫دوور نییە ئەو ڕۆژەی کە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست وای لێدێت مەگەر هەر خودا فریای شیعەکان‬ ‫بکەوێت‪ .‬زیاتر لە یەک میلیارد سوننی بەدەستیانەوە ماندوو بوون!»‬ ‫ قه‌ته‌ر و تورکیا سەرەتا بە یارمەتیدانی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا قۆڵیان لێهەڵماڵیبوو کە بەهەر‬ ‫قیمەتێك بێت ڕژیمی بەشار ئەسەد بڕووخێنن‪ .‬بۆ ئەو مەبەستە نە دەربەست بوون دواڕۆژی‬ ‫کوردەکانی ڕۆژئاوا چی لێدێت و نە بەالیانەوە گرینگ بوو کە الیەنە توندڕەوە ئیسالمییەکان‬ ‫خەریکی خۆتەیار کردن و پێگە دامەزراندن بوون‪ .‬هەر بۆیە تورکیا درگای سنووری بۆ کردنەوە‬ ‫و چەك و تەقەمەنی و هاتوچووی ئەندامان و الیەنگرانی توندڕەوەکان بوو بە هۆی بەهێزبوون‬ ‫و سەقامگیربوونی هەرچی زۆرتریان لە ناو خاکی سووریادا‪ .‬ئەم یارەمەتیدانە لە پەنای ڕۆڵی‬ ‫عەرەبستاندا وەنەبێ دوور لە چاوی ئەمریکا کرابێت و النیکەم کۆماریخوازەکان زۆر بە گەرمە‬ ‫پشتگیری ئەم چەشنە یارمەتیدانەیان دەکرد‪ .‬وێنەی سەناتۆری کۆماریخوازی ئەمریکا جۆن‬ ‫مەککەین لە کۆبوونەوەیەکدا کە ئەبووبەکر بەغدادیش لە گۆشەیەکی وێنەکەدا دەبینرێت‪،‬‬ ‫لەسەر تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان باڵوبووەتەوە‪ .‬قه‌ته‌ر ماوەی چەند ساڵێکە و بەتایبەت لە دوای‬ ‫«بەهاری عەرەبییەوە» بووەتە ئەوەی کە لە زمانی سیاسیدا پێی دەگوترێ «دروستکەری‬ ‫پادشا»‪ .‬بە پشتیوانی کردن لە الیەنە ئیسالمییە سوننییەکان دەیهەوێت لە دەسەاڵتی ئابووری‬ ‫خۆی لە ناوچەکەدا کەڵكوەربگرێت بۆ پەرەپێدانی دەسەاڵتی سیاسی‪ .‬پشتیوانی کردنیان لە‬ ‫حەماسی فەلەستین دەبێت هەر لەم ڕوانەگەوە سەیر بکرێت‪ .‬هەڵبەت لەگەڵ ئیسرائیلیش‬ ‫پەیوەندییان هەیە‪.‬‬ ‫ڕۆژەڤی سیاسی دەوڵەتی ئەردۆغان لە تورکیا لە هێندێك شوێندا هاوتەریبە لەگەڵ سیاسەتی‬ ‫قه‌ته‌ر و عەرەبستان و زۆریان هەوڵدا سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی و بەتایبەت هاتنە سەرکاری‬ ‫اخوان المسلمین لە میسر وا لێکبدەنەوە کە گوایە ڕێگای «ئیسالمی میانەڕەو»ی دەوڵەتی‬ ‫ئاکەپە دەپێون‪ .‬تورکیا خۆی دانابوو ببێتە ناوەندێکی گرینگ و سەرچاوەیەك بۆ ڕەوتە‬ ‫ئیسالمییە سوننییەکان لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و ئاسیا و ئەفریقا‪ .‬گەشەی ئابووری واڵت و‬ ‫هەڵبژاردنی یەك لە دوای یەک کە حیزبەکەی ئەردۆغان براوەی دەبوو ئەم بیروبۆچوونەی تێدا‬ ‫بەهێزتر دەکردن‪ .‬دیارە هەڵکەوتەی ژیۆپۆلیتیکی واڵتەکە و دراوسێیەتی ڕووسیا و ئێران و‬ ‫ئەندامی ناتۆ بوون و پالنی ئەوەی کە بچنە ناو یەکێتی ئەورووپاوە هەموو ئەمانە وایان کردبوو‬ ‫کە دەوڵەتی تورکیا پێی وابوو دەتوانێت و دەبێ ڕۆڵی سەرەکی لەناوچەکەدا بەدەست خۆیەوە‬ ‫بگرێت و بیرییان لە کاتی گەورەیی ئیپمراتۆری عوسمانی دەکردەوە‪.‬‬ ‫لە بارودۆخێکدا کە ڕووخانی ڕژێمی سووریا وەدرەنگی کەوت و وردە وردە بەهێز بوونی الیەنە‬ ‫توندڕەوەکان لەو واڵتە مەترسی بۆ واڵتانی ڕۆژئاوا دروست کرد و شەڕی شیعە و سوننی‬ ‫بە کردەوە دەستی پێکردبوو‪ ،‬تورکیا زانی کە سیاسەتەکەی لە سووریا شکستی هێناوە‪،‬‬ ‫ ‪ 33‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫سەرهەڵدانی بزووتنەوەی کورد لە ڕۆژئاوا ڕوو لە هەڵکشان و گەشەکردن بوو‪ ،‬شەپۆلی‬ ‫دەیان هەزار ئاوارەی شەڕی سووریا بۆ ناو خاکی تورکیا بوو بە گرفتێکی گەورە‪ .‬هەر لەم‬ ‫سۆنگەیشەوە بوو کە وردە وردە سیاسەتیان بەرامبەر بە باشووری کوردستان تووشی ئاڵوگۆڕ‬ ‫بوو‪ .‬لە سیاسەتی ئینکارەوە بەرەو هاوکاری ئابووری و سیاسی و «پێکەوە هەڵکردنی‬ ‫ئاشتیانە» وەرچەرخا‪ .‬سەرەڕۆییەکانی دەوڵەتی مالیکی و پتەوتربوونی پێگەی ئیسالمی‬ ‫شیعە لە بەغدا زەنگی مەترسییەک بوو کە نەدەکرا بەهەند وەرنەگیرێت‪ .‬بۆ ئەوەی بتوانێت‬ ‫پێش بە زیانی زۆرتر بگرێت‪ ،‬ڕیگای بە گەیاندنی یارمەتی زۆرتریاندا بۆ هێزە توندڕەوەکان‬ ‫بەمەبەستی ڕووخانی ڕژیمی سووریا‪ .‬بەاڵم بۆیان دەرکەوت کە لە گەمەی سیاسی نێودەوڵەتیدا‬ ‫و لەبەر بارودۆخی فرە ئاڵۆزی ناوچەکە و جیهان‪ ،‬سەرەنجام ئەمریکا وازی لەوەهێنا کە هەموو‬ ‫سیاسەتی خۆی لەسەر ڕووخانی ڕژیمی بەشار ئەسەد چڕ بکاتەوە و لەگەڵ ڕووسیا گەیشتنە‬ ‫ڕێککەوتنێك‪ .‬ئەمە خەربەرێکی خۆش نەبوو بۆ ئانکارا‪.‬‬ ‫مەبەستی خێرا و تاکتیکی داعش‪ ،‬بەدەستەوە گرتنی دەسەاڵت لە ناوچەکەدا و بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫ئەو هێز و الیەنانە سیکوالرانە ناوخۆییانە بوو کە بە چەشنێك دۆستی ئەمریکا و ڕۆژئاوا‬ ‫بوون‪ .‬هەروەها ناوەندی دەسەاڵتی شیعە وەکوو شام و بەغدا و تاران‪ .‬بە بۆچوونی داعش‬ ‫دەبێ دەوڵەتی بەواتای ئەوان نا ئیسالمی بڕووخێندرێن و لەباتی ئەوان کۆمەڵگای ئیسالمی‬ ‫لەسەر بناغەی شەریعەت دەبوو دابمەزرێت‪ .‬بەاڵم ئەمە بە مانای ڕاگەیاندنی ئاگربەس و یان‬ ‫هێوربوونەوە بەرامبەر بە ئەمریکا و ڕۆژئاوا نەبووە و نییە‪.‬‬ ‫ئێران‬ ‫ئەمریکا بەتایبەتی و ڕۆژئاوا بە گشتی دوو خزمەتی گەورەیان بە کۆماری ئیسالمی ئێران‬ ‫کردووە و ئێستا لەوانەیە خزمەتکردنێکی سێهەمیش بەڕێوە بێت‪ .‬سەرەتا ڕژیمی تالیبان‬ ‫لە ئەفغانستانیان ڕووخاند کە کێشەی گەورەی بۆ ئێران دروست کردبوو جگە لەوەی کە‬ ‫هەڕەشەیەک بوو بۆ سەر ئیسالمی شیعە و هەبوونی دەوڵەتێکی ئیسالمی وەکوو ئێرانی‬ ‫دەخستە مەترسییەوە‪ .‬دواتر بە ڕووخانی ڕژیمی سەدام ئەو دوژمنە گەورە لە کۆڵ ئێران‬ ‫بووەوە کە هەم دەسەاڵتی بەسەر نەجەف و کەربەالدا گرتبوو‪ ،‬هەم شەڕێکی هەشت ساڵەی‬ ‫لەگەڵدا کردبوو‪ ،‬هەم بەردەوام لە ملمالنێدا ببوون وەکوو نوێنەرانی دوو ناسیۆنالیسمی‬ ‫مەزنخواز و فراوانخوازی ڕەقیب لە ناوچەکە و بۆ دابینکردنی دەسەاڵت بەسەر کەنداودا‪ .‬ئەو‬ ‫دوو ڕژیمە نەیارە واتە ئەفغانستان و عێراق لە کاتێکدا لەناوچوون کە ئێران تووشی هیچ‬ ‫زەرەر و زیانێک نەبوو! خزمەتی سێهەم ئێستا ئەوەیە کە ئەمریکا و ڕۆژئاوا زەبری زۆر توند‬ ‫دەوەشێنن لە داعش کە دوژمنێکی زۆر سەرەکەی ئێرانە‪.‬‬ ‫درێژە کێشانی گفتوگۆی ناوەکی نێوان ئێران و شەش واڵتی گەورە ڕەنگدانەوەی پێگەی نوێی‬ ‫ئێرانە لە ناوچەکەدا و ئەمەش بە ڕوونی لە وتارەکەی ئەو ‪ ٢٧‬سیاسەتمەدارە ئەمریکییەکەدا‬ ‫کە لە سەرەوە ئاماژەی پێکرا دەردەکەوێت‪ .‬سەفەری ئەم داواییانەی سەرۆکی پارلەمانی ئێران‬ ‫ ‪ 34‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بۆ لوبنان و سووریا و عێراق و دواتریش بۆ کوردستان وێدەچێت بەشێك بێت لە پالنی ئێران‬ ‫لە ژێر کارتێکردنی ئەم سیاسەتەی ڕۆژئاوا و بۆ زەمینە خۆشکردنی زیاتر بە قازانجی ئێران‬ ‫لەناوچەکەدا‪ .‬بارودۆخی نێونەتەوەیی و هەروەها دژبەرییەکانی نێوان ڕووسیا و تا ڕادەیەک‬ ‫چینیش لەالیەك و ڕۆژئاوا و ئەمریکا لەالیەکیترەوە زەمینەکەی بۆ ئێران خۆشتریش کردووە!‬ ‫بە کورتی ئێڕان خۆی وەکوو الیەنی دانووستاندکاری سەرەکی لەگەڵ ڕۆژئاوا دەرخستووە لە‬ ‫ناوچەکەدا و دەیهەوێت ڕۆڵێكی هەرچی گەورەتری هەبێت لە ناو واڵتە عەرەبەکاندا؛ دنەدانی‬ ‫کەمینە شیعەکان لە واڵتانی کەنداو و یەمەن و تا ڕادەیەکیش پاشەکشەکردن لەبەرامبەر‬ ‫ڕۆژئاوادا بەشێکیتری ئەم سیاسەتەی ئێران بووە‪ .‬لە لوبنانیش ئەوە حیزبوڵاڵیە کە سیاسەتی‬ ‫خۆی دادەسەپێنێت؛ هیاللی شیعی لە نێوان تاران‪ ،‬بەغدا‪ ،‬بەیرووت و شامدا سەرقاڵی‬ ‫پتەوکردنی پێگەی خۆیەتی‪ .‬هەتا دێت دوو جەمسەری بوون لە ناو موسوڵمانەکاندا ئاشکراتر‬ ‫دەبێت؛ کەلێنی نێوان دوو بەرەی شیعە – سوننی بە تێکەاڵوبوون لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی‬ ‫ناسیۆنالیسمی ئێرانی و ناسیۆنالیسمی عەرەبی و ناسیونالیسمی تورکیدا هەتا دێت قووڵتر‬ ‫دەبێتەوە و کارتێکردنی دەبێت لەسەر هەموو ڕەوتە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکانی ناوچەکە‪.‬‬ ‫ئەمە وادەکات کە ڕیزبەندی هێزەکان لە داهاتوودا ئاڵوگۆڕی زیاتریشی بەسەردابێت و لەوانەیە‬ ‫چەندەها هێزیتر لەدایک بن کە یان لە چەشنی داعش دەبن یان لەناو منداڵدانی توندڕەوی‬ ‫ناسیۆنالیستییەوە دێنە دەرەوە‪.‬‬ ‫حکوومەتی هەرێمی کوردستان و ڕەوتی داهاتووی داعش چییە؟‬ ‫بە سەرنجدانە ئەو دۆخە‪ ،‬کوردستان لە هەل و مەرجێکی بەتەواوەتی جیاوازدایە و هەربۆیەش‬ ‫بۆ بەرەوڕووبوونەوە لەگەڵ ئەگەرەکانی داهاتوودا داڕشتنی سیاسەتێکی جیاواز پێویستە‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەی جاران کە کوردستان و پرسی کوردیان بە هۆکارێك دەزانی بۆ دروستبوونی‬ ‫کێشەکان و بۆ پێکهێنانی قەیران لە ناوچەکەدا‪ ،‬ئێستا لە زۆر شوێنەوە باس لەوە دەکرێت‬ ‫کە کورد بەشێکی گرینگە لە ڕێگاچارەی ئەو بارە ئاڵۆزە‪ .‬ئەزموونی تێگەیشتووی‪ ،‬ژیربوون‬ ‫و پێگەیشتوویی سیاسی کورد لێرەدا دەکەوێتە سەر بواری تاقیکردنەوەیەکی گەورەوە‪.‬‬ ‫هەڵەیەکی گەورە بگرە کوشندە دەبێت ئەگەر کورد خۆی هەڵواسێت بەم جەمسەر یان بەو‬ ‫جەمسەری شیعە و سوننییەوە یان ئەوە بچێتە ژێر باڵی ئەم یان ئەو ناسیۆنالیسمی مەزنخواز‬ ‫لە ناوچەکەدا‪.‬‬ ‫ئایا وەکوو جاران کوردستان دەبێتە پاشکۆی سیاسەتی دەوڵەتانی ناوچەکە و بە گفتی‬ ‫خۆش و وادەی سەر خەرمانی هێزەگەورەکان باوەڕدەکات و بەبێ وەرگرتنی هیچ گەرەنتییەکی‬ ‫نێودەوڵەتی بەشداری گەمە سیاسییەکە دەبێت؟ ئایا هەموو شتێک دەبەستێتەوە بە شکست‬ ‫و نەهێشتنی داعش لەناوچەکەدا و هەتا ئەو کات ئامادەیە بۆ هاوپەیمانی لەگەڵ ڕۆژئاواو‬ ‫و دراوسێکاندا؟ ئەوە ڕاستە کە بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش الوازی زۆر دەرکەوت و ئەگەر‬ ‫یارمەتی دەرەوە نەبوایە حکوومەتی هەرێم تووشێ کێشەی زۆر گەورە دەبوو‪ .‬بەاڵم ئەوەیش‬ ‫ ‪ 35‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ڕاستە کە نەبوونی بەرپرسیارەتی بەرامبەر بە ڕەوتی ڕووداوەکان و کەمتەرخەمی و نەبوونی‬ ‫پالنی تۆکمە بۆ کاتی تەنگانە لەالیەك و زاڵ نەبوون بەسەر مەودای توانا سەربازی و‬ ‫ئابوورییەکانی کوردستان لەالیەکی ترەوە هۆکارێك بوون بۆ ئەم وابەستە بوونە‪ .‬پاوانخوازی‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬کەموکووڕییەکان و الوازییەکان و بەحیزبی بوونی هەموو شت و بە دامەزراو نەکردنی‬ ‫هێزی پێشمەرگە و دام و دەزگا حکوومییەکان و‪ ..‬لەمە باشتری لێنەدەکەوتەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا پێویستە ئاماژەیەک بە هێزە ئیسالمییە ڕەسمییەکان و ئەو کەسانە بکرێت کە یان‬ ‫لە پەرلەمانی کوردستان و یان لە مینبەری مزگەوتەکانەوە ناڕاستەوخۆ و جاری وایشە‬ ‫ڕاستەوخۆ بانگەشە بۆ هەمان بیروبۆچوون دەکەن کە داعش باڵوی دەکاتەوە‪ .‬ئەوانە ئامادە‬ ‫نین ڕاستەوڕاست کارەکانی داعش مەحکووم بکەن و یان بە تێرۆریست ناویان لێ ببەن‪ .‬لەباتی‬ ‫ئەوەی باسی ڕووداوێکی دیاریکراو بکەن و ڕێك لەسەر ئەو کردەوە و ئەو بابەتە بدوێن بەگشتی‬ ‫دەکەونە باسی بنەماکانی ئیسالم ئەو جۆرە کە خۆیان یان حیزب و ڕەوتەکەیان خوێندنەوەی‬ ‫بۆ دەکەن‪ .‬لە میدیاکان کەم وادەبێت باسەکە ببرێتە سەر ئەوەی کە ئایا کەسایەتی ئایینی‬ ‫و ئەندام پارلەمان لە حیزبێکی ئیسالمی سەبارەت بەو ڕەفتارەی کە داعش بەرامبەر بە کچان‬ ‫و ژنانی ئێزیدی و مەسیحی دەیکەن و سەرچاوە و دەقی ئایین و حەدیسی بۆ دێننەوە تا‬ ‫چەند ڕاستە و تا چەند ئەوان ئامادەن لە دژی کردەوەکە و خوێندنەوەکەی داعش بوەستن‪.‬‬ ‫هەر ئەوەندە بەس نییە کە لە وەاڵمدا بڵێن بە پێی ئایین و یاسا و ڕێساکان ئەوە تاوانە و‬ ‫نابێ بکرێت‪ .‬ئەمە باسێک نییە لە بۆشاییدا بکرێت‪ ،‬لێرەدا دەبێ هەڵوێستی دیاریکراو لەسەر‬ ‫ڕەفتارێکی دیاریکراو لە شوێنێکی دیاریکراودا بێتە بەر باس‪.‬‬ ‫ کۆبانی و بەرەنگاربوونەوەی قارەمانانەی ئەم شارە بەتەواوی سیمایەکی جیاوازی نەخشاند‬ ‫و سەرنجێکی تایبەتی بەخشی بە پرسی کورد لە جیهان و لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ .‬جیم‬ ‫میۆر ڕۆژنامەوانی بیبیسی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە وتارێکدا باس لە «هاوسەرگیری سەیر‬ ‫و سەمەرە» دەکات لەم دۆخە سەیرەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا و دەنووسێ‪« :‬لە باکووری‬ ‫سووریا لقی سووریای پکك و باڵە سەربازییەکەی توانیان بەبێ پشتیوانی و پاراستنی هەوایی‬ ‫وبە یارمەتی زۆر کەمی دەرەوە‪ ،‬بەرەنگاربوونەوەیەکی چەند مانگە لە بەرامبەر توندڕەوە‬ ‫ئیسالمییەکاندا ئەنجام بدەن و ئەفسانەی شکست نەهێنانی داعش تێک بشکێنن!» دواتر دەڵێ‬ ‫کە پشتیوانی پێشمەرگەی باشوور لە شەڕڤانانی پكك وایکردووە کە ئەمریکا هەر ئێستا لە‬ ‫عێراق هاوپەیمانی پكك یە‪ .‬ئەمە لە کاتێکدا کە پارتی دیموکرات و پکک ناکۆکی زۆریان هەیە‬ ‫و ئەمریکا و تورکیای هاوپەیمانی پێیان دەڵێن تێرۆریست!‬ ‫سەرەنجام ئەوەی داعش تەنها بەرهەمی بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ هێزی داگیرکەری بێگانە‬ ‫نییە‪ ،‬ئەوەیش وانییە کە تەنها سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی توندڕەوە ئیسالمییەکان‪.‬‬ ‫بەتایبەت لە عێراق وای لێهاتووە کە سوننییە توندئاژۆکان و نوخبەی سیاسی و سەربازی‬ ‫بەجێماو لە ڕژیمی بەعسی سەدام پێکەوە بوونەتە هاوپەیمان‪ .‬دەرەنجامی ئەم دۆخە بووە‬ ‫بەوەی کە وێنەیەکی سەیر لە ئاسۆی سیاسی و سەربازی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست نەخشێندراوە‬ ‫ ‪ 36‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫کە لە نووسراوەیەکی ڕۆژنامەی لۆمۆند دیپلۆماتیکدا پیتر هارلینگ بەم شیوەی خوارەوە کورتی‬ ‫دەکاتەوە کە هەم لە بۆچوونی جیم میور لە بیبیسی نزیکە و هەم لە ڕاسپاردەی ئەو ‪٢٧‬‬ ‫سیاسەتمەدارەی ئەمریکادا هاتووە بۆ دەوڵەتی خۆیان‪ .‬لۆمۆند دیپلۆماتیک دەنووسێت‪:‬‬ ‫« ئێران بە ڕۆژئاوا دەڵێ‪ :‬ئێمەتان خۆش بوێت چونكه داعش هەڕەشەمان لێدەکات‪ .‬ڕژیمە‬ ‫عەرەبەکان بە خەڵکی واڵتەکەی خۆیان دەڵێن‪ :‬لە هیچ شتێک پاشگەز نابینەوە چونكه لەژێر‬ ‫هەڕەشەی داعشداین‪ .‬ئۆپۆزیسیۆنی سووریا دەڵێن‪ :‬لە دەستی خۆمان ڕزگارمان کەن چونكه‬ ‫داعش هەڕەشەمان لێدەکات‪ .‬حیزبوڵاڵی لوبنان دەڵێ‪ :‬لەبەر هەڕەشەی داعش بۆمان هەیە‬ ‫هەموو شتێك بکەین‪ .‬ئەمریکا دەڵێ‪ :‬ناچینە ناو خاکی سووریاوە لەبەر هەڕەشەی داعش‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە عێڕاق گورز دەوەشێنین لەبەر هەڕەشەی داعش»!‬ ‫بەاڵم سەرەڕای هەر دەستکەوتێكی سەربازی و ئابووری کە داعش هەتا ئێستا پێی گەیشتبێت‪،‬‬ ‫سەرەنجام پێکەوە هەڵکردنی ئەندامانی حیزبی بەعس و ئەفسەران و فەرماندەکانی پێشووی‬ ‫عێراق کە بە شێوەیەکی بەتەواوەتی جیاواز پەروەردە کراون لەگەڵ ڕەوتێکی ئیسالمی توندڕەو‬ ‫بە پشتیوانی سەدان شەڕکەری بەڕەگەز جیاواز لە واڵتانی جۆاروجۆرەوە و ئەو چەشنە‬ ‫دڕندەییە و ئەو ڕەفتار نامرۆڤانەیە لەگەڵ ژنان و کچانی ناموسوڵمان و تەنانەت لەگەڵ‬ ‫سەربازان و پیاوانی موسوڵمانی نەیاری خۆیاندا دەیکەن ناتوانێت زۆر بخایەنێت‪ .‬درەنگ یان‬ ‫زوو‪ ،‬بەپێکهاتنی ئاڵوگۆڕ لە مەیدانی سیاسی و سەربازی لە ناوچەکەدا و تێکچوونی ترازوی‬ ‫هێز‪ ،‬کۆسپ دەکەوێتە سەر ڕێگای ئەم ڕەوتە و ئەگەر بەتەواوی بەرەو تێکشکان نەچێت‪،‬‬ ‫النیکەم ئەبێتە هێزی چەکداری پچووک کە لەوانەیە بە نهێنی لەم شار و ئەو شار بتوانێت‬ ‫درێژە بە ژیانی خۆی بدات‪.‬‬

‫ ‪ 37‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

:‫سەرچاوەکان‬ ‫ وتەکانی هیالری کلینتۆن؛‬https://www.youtube.com/watch?v=dM1BG_NnHaA 0319iraqpoll.pdf/https://www.globalpolicy.org/images/pdfs :‫ ڕاپرسییەکان‬http://www.chomsky.info/ :‫ نۆام چامسکی سەبارەت بە ئەمریکا و داعش‬htm.20141001/interviews http://www.independent.co.uk/voices/comment/iraq-crisis-howhtml.9602312-saudi-arabia-helped-isis-take-over-the-north-of-the-country ‫ سەبارەت بە داعش و بەرەکانی شەڕ و جوغڕافیاکەی‬New York Times ‫ وتارێکی‬world/middleeast/the-/12/06/2014/http://www.nytimes.com/interactive iraq-isis-conflict-in-maps-photos-and-video.html?smid=tw-nytimes&_ 2=r ‫وتارەکەی سیاسەتمەدارەکان ئەمریکا‬ Iran-and-Its-Neighbors-/239959345/http://www.scribd.com/doc Regional-Implications-for-U-S-Policy-of-a-Nuclear-Agreement 50787/HARLING/09/2014/http://www.monde-diplomatique.fr ‫لۆمۆند دیپلۆماتیک‬ ‫ ڕانانی کتێى سەبارەت بە کتێبەکەی ئەکبەر ئەحمەد لەسەر شەڕی ئەمریکا لە دژی تێرۆر‬terror-hidden-/24/oct/2013/http://www.nybooks.com/articles/archives /source cia-torture-methods-/09/dec/2014/http://www.theguardian.com/us-news waterboarding-sleep-deprivation ‫ وتارەکەی جیم میور‬http://www.iran-tribune.com/index.php?option=com_ 646=Itemid&08-16-00-29-08-53166:2014=view=item&id&k2 ‫ پەیمانی سایکس پیکۆ‬93Picot_Agreement%80%http://en.wikipedia.org/wiki/Sykes%E2 ‫ پەیمانی سێڤر‬A8vres%http://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_S%C3 ‫ پەیمانی لۆزان‬http://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_Lausanne -

٢٠١٥ ‫ زستانی‬٨ ‫ ژمارە‬38

‫؟‬

‫داعش و ئیسالم؛‬ ‫ئایا‬ ‫دا‬ ‫ع‬ ‫ش‬ ‫ی‬ ‫ز‬ ‫م‬ ‫پ‬ ‫ێ‬ ‫د‬ ‫را‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫ی‬ ‫سالمییە‬ ‫توێژ‬ ‫ینەو‬ ‫ەیەکی ئایینی_شیکارییە‬

‫توێژەر‪:‬‬ ‫کۆسرەت ساڵح ئەحمد‬

‫خ‬ ‫وێندکاری ماستەر لە فیقه‌‬ ‫ی‬ ‫ئی‬ ‫س‬ ‫الم‬ ‫ی‪-‬‬ ‫زان‬ ‫کۆ‬ ‫ی‬ ‫ئی‬ ‫س‬ ‫المی مالیزیا کواالالمپور‬

‫ ‪ 39‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 40‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پێشەکی‬ ‫ دوای سەرهه‌ڵدانی شۆرشەکانی بەهاری عەرەبی و پەلهاوێشتنی بۆ خاکی شام و سووریا‪،‬‬ ‫سەرەتا ئیسالمییەکان دەستیان بە ڕاپەرین کرد‪ .‬بە ئومێدی ڕووخاندنی دەسەاڵتە داپلۆسەرەکەی‬ ‫بەشار ئەسەد‪ .‬کە چەند دەیەیەکە بە زەبری ئاگر و ئاسن و دەزگای ئەمن و موخابەراتی‬ ‫بێبەزەیی و دڕندە خۆیان سەپاندووە‪ .‬لە سەرەتا ئومێدێکی زۆر هه‌بوو کە وەک چۆن واڵتانی‬ ‫ڕۆژئاوا و نەتەوە یەگرتووەکان و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەهانای شۆرشگێرانی لیبیاوە چوون‪،‬‬ ‫ئەوهاش پارێزگاری لە شۆرشی گەالنی سووریا بکەن‪ .‬لە ژێر چەپۆکی ستەمەکانی بەشار و‬ ‫دار و دەستەکەی دەریان بھێنن‪ .‬دیارە ئەو ئومێدە زوو بوو بەسەراب‪ .‬کۆمەڵگای نێودەوڵەتی‬ ‫جگە لە تەماشاکارێکی خەمسارد ھیچ ڕۆڵێکی تری نەبینی‪ .‬ھیچ هه‌نگاوێکی کردەی بە ئامانجی‬ ‫لە ناوبردنی ڕژێم نەهاوێشت‪ .‬کە ئەمەش پەیوەندیدار بوو بە ملمالنێی زلھێزانی جیهان‬ ‫بەگشتی‪ ،‬هه‌ردوو جەمسەری ڕۆژهه‌اڵت و ڕۆژئاوا بەتایبەتی‪ ،‬کە ڕوسیا و ئەمریکا نوێنەرایەتی‬ ‫دەکەن‪ .‬هه‌ر چۆنێک بێت شۆرشەکە ئامانجەکانی نەپێکا‪ .‬جگە لە کاولکاری و خوێنڕێژیەکی‬ ‫زۆر‪ .‬خاپوربوونی ژێرخانی ئابووری‪ .‬جیا لە کوژران و کەمئەندامبوونی سەدان هه‌زار ئەفسەر‬ ‫و سەرباز و خەڵکی مەدەنی‪ .‬هه‌روەها ئاوارەبوونی ملیۆنان کەس بۆ واڵتە دراوسێکانی سووریا‪.‬‬ ‫شتێکی تری بەرهه‌م نەھێنا‪.‬‬ ‫بەھۆی سیاسەتە چەوتەکەی شیعەکانی ئێراق و پەراوێزخستنی سوونەکان لە مەرکەزی قەرار‬ ‫لەالیەن دەسەاڵتی هه‌شت ساڵەی مالیکی‪ .‬دوای ماوەیەکی کورت لە سەرهه‌ڵدانی شۆرشی‬ ‫سووریا‪ ،‬خۆپیشاندان و ناڕەزای ناوچە سونییەکانی گرتەوە‪ .‬بەتایبەت ئەنبار و فەللوجە‪ .‬لە‬ ‫ئەنجامی چارەسەرنەکردنی کێشەکان و کپکردنەوە و خەفەکردنی دەنگی ناڕەزایی‪ .‬ڕێکخراوی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام (داعش) کە لە سەرەتا لە ئێراق دروست ببوو‪ ،‬دواتر‬ ‫لە بەشێکی خاکی سووریا خۆی قایم کرد‪ ،‬جارێکی تر هاتەوە ناو هاوکێشە سیاسیەکانی‬ ‫ئێراق‪ .‬سەرەنجام لە ‪ ١٠‬حوزەیرانی ‪ ٢٠١٤‬لەماوەی کەمتر لە ‪ ٤٨‬کاتژمێر موسڵ و تکریت‬ ‫و بەشێکی خاکی دیالەیان کۆنترۆڵکرد‪ .‬جیا لەوەی بەشێکی فراوانی دەوروبەری سەنتەری‬ ‫پارێزگای ئەنبار و شاری فەللوجەشیان لەبەردەستدابوو‪ .‬سەرەتا ئاماژەکان وا دەرکەوتن کە‬ ‫چەکدارانی ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسالمی (داعش) ھیچ کێشەیەکیان لەگەڵ کورد نییە‪ .‬بەو‬ ‫پێیەی ئەوان لەکاردانەوەی ستەمی شیعە سەریان هه‌ڵداوە و هه‌ر بەهه‌مان مەبەستیش لەالیەن‬ ‫ھۆزە عەرەبە سووننەکان پشتگیری کراون‪ .‬کە خاڵی هاوبەشی نێوان دەوڵەتی ئیسالمی و‬ ‫هه‌رێمی کوردستان بریتی بوو لە ئالۆزی سیاسی کە زیاتر لە پێنج مانگ بوو حکومەتەکەی‬ ‫مالیکی بودجەی کوردستانی بڕیبوو‪.‬‬ ‫ئەوەی مایەی نیگەرانی بوو لەسەرەتای مانگی ئاب کتوپر چەکدارانی داعش ھێرشیان کردە سەر‬ ‫ناوچەکانی ڕەبیعە و زوممار و شەنگال و مەخمور‪ .‬تەنانەت هه‌ولێری پایتەختیش مەترسیەکی‬ ‫ ‪ 41‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫گەورەی لەسەر دروست بوو‪ .‬گورزی کەمەرشکێن لێرەوە بەر کەمەری دەسەاڵتەکەی چەکدارانی‬ ‫داعش کەوت‪ .‬ڕاستەوخۆ واڵتانی ڕۆژئاوا و ئەمریکا هاتنە سەرخەت بۆ پاڵپشتیکردنی هه‌رێمی‬ ‫کوردستان‪ .‬کە هاوپەیمانێکی ڕاستەقینەی ڕۆژئاوایە‪ .‬هه‌روەها زۆرترین بەرژەوەندی ئەمریکا و‬ ‫ڕۆژئاوا لە ئێراق دەکەوێتە هه‌رێمی کوردستان بەتایبەتی کەرتی نەوت و سامانە سروشتیەکان‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆیە زوو بڕیاری ھێرشی ئاسمانیان دەرکرد بۆ سەر پێگه‌کانی داعش بۆ پاراستنی هه‌رێم‬ ‫و بەرژەوەندیەکانی خۆیان‪ .‬کە دواتر گورزە ئاسمانییەکانی ناو خاکی سووریاشی گرتەوە‪ .‬دوو‬ ‫ساڵ زیاتر بوو جیهان چاوەرێ بوو ھێرشی ئاسمانی لە دژی سوپاکەی ئەسەد ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم نەک هه‌ر ئەوە نەکرا‪ ،‬بگرە ھێرشەکە لە بەرژەوەندی ئەسەد بۆ سەر داعش ئەنجامدرا‪.‬‬ ‫ئەمەش لە ئەنجامی سیاسەتی چەوت و ستەمەکانی داعش‪ .‬جگە لەوەی خۆیان تووشی‬ ‫چارەنوسی ھێرشە ئاسمانییەکان کرد‪ ،‬هه‌ردوو کوردستانی باشوور و ڕۆژئاواشیان توشی‬ ‫جەنگ و دەیان قەیرانی دەروونی و کۆمەالیەتی کرد‪ .‬کە بەماوەیەکی کورت دوای ھێرشەکانی‬ ‫سەر شەنگال‪ .‬ھێرشێکی چروپر و بێویژدانیان کردە سەر خاکی کوردستانی ڕۆژئاوا و کانتۆنی‬ ‫کۆبانێ‪.‬‬ ‫ لە ماوەی ئەو چەند مانگەی جەنگ لەگەڵ چەکدارانی داعش چەندان کردەوەی قێزەون‬ ‫بینران‪ .‬کە بەناوی قورئان و فەرموودە ئەنجامدەدران‪ .‬لەدەستپێکی هه‌ر کردەیەکی سەربرین‪،‬‬ ‫دەست برین‪ ،‬کۆمەلکوژی و قەسابخانە‪ ،‬بە ئایەتی خودا و بسم اللە و فەرموودەی پێغەمبەر و‬ ‫قسەی زانایان دەستیان پێدەکرد‪.‬‬ ‫لەو توێژینەوەیە هه‌وڵدەدەین بێالیەنانە هه‌ڵسەنگاندنێک لە ژێر ڕۆشنایی قورئان و فەرموودە و‬ ‫قسەی زانایان بۆ ئەو کار و چاالکیانە بکەین‪ .‬کە چەکدارانی داعش لەماوەی ئەو چەند مانگە‬ ‫لەژێر پەردەی ئیسالم ئەنجامیاندان‪.‬‬ ‫هه‌روەک ئەم توێژینەوەیە هه‌وڵیداوە وەاڵمی چەند پرسیارێکی گرنگ سەبارەت بەو پرسە‬ ‫بداتەوە‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫‪ .١‬ئایا دەکرێت بۆ ھێنانەوە و چەسپاندنی حوکمی ئیسالمی گشت ئامرازەکان بەکاربھێنرێن؟‬ ‫‪ .٢‬گرنگترین ئەو قەیرانانە چی بوون لە دەرهاوێشتەی کردەوەکانی داعش دروست بوون؟‬ ‫‪ .٣‬حوکمی دیل کوشتن لە ڕوانگەی دەقەکانی قورئان و سوونەت چییە؟‬ ‫‪ .٤‬حوکمی جێبەجیکردنی تۆڵە و سزا شەرعییەکان لەم سەردەمە لە ڕوانگەی ئیسالم چییە؟‬ ‫‪ .٥‬حوکمی جزیە و سەرانە و شەرت و مەرجەکانی لە ئیسالمدا چیین و چۆنە؟‬ ‫بۆ وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارانە توێژینەوەکەمان بەسەر پێنج بەش دابەشکردووە‪ .‬بەشێوەیەک‬ ‫لەهه‌ر بەشە و وەاڵمی پرسیارێک دراوەتەوە‪ ،‬بەم شێوەیە‪:‬‬

‫ ‪ 42‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بەشی‬ ‫بەشی‬ ‫بەشی‬ ‫بەشی‬ ‫بەشی‬

‫یەکەم‪ :‬تاوانکاری بۆ چەسپاندنی دەسەاڵت‬ ‫دووەم‪ :‬داعش و قەیران‬ ‫سێیەم‪ :‬دیل کوشتن لە ڕوانگەی ئیسالم‬ ‫چوارەم‪ :‬تۆڵە و سزا شەرعییەکان‬ ‫پێنجەم‪ :‬جزیە و سەرانە‬

‫بەشی یەکەم‪ :‬تاوانکاری بۆ چەسپاندنی دەسەاڵت‬ ‫زیاتر لە نەوەد ساڵ بەسەر ڕوخانی دواخەالفەتی ئیسالمی تێپەریوه‌‪ .‬لەوێ ڕۆژێ هه‌تا ئەمرۆ‬ ‫گەلێک ھێز و ڕەوت و بزوتنەوە و پارتی ئیسالمی هاتنە مەیدانی تێکۆشان و خەبات‪ .‬بە ئامانجی‬ ‫گێرانەوەی خەالفەت و سەروەری بۆ یاساکانی ئیسالم‪ .‬بەواتایەکی تر گێرانەوەی ئیسالم بۆ‬ ‫لوتکەی دەسەاڵت‪ .‬بەھۆی بەھێزی دەسەاڵتی ڕۆژئاوا و دەستبەسەرگرتنی قەلەمڕەوی جیهان‬ ‫و کۆنترۆڵکردنی کۆی سیستەمی ڕاگەیاندن و ئابووری و سەربازی و تەکنەلۆژیا‪ .‬لەالیەکی تر‬ ‫پەرتەوازەی موسوڵمانان و دواکەوتوی کۆمەڵگا ڕۆژهه‌اڵتییەکان و دانانی دەست و پێوەندەکانی‬ ‫ڕۆژئاوا وەک دەسەاڵتداری دەوڵەتانی ناوچەی خەالفەتی ئیسالمی کۆن‪ .‬تا ئێستا خەالفەتی‬ ‫ڕاستەقینە لەدایک نەبووە‪ .‬ئەگەرچی لەزۆر شوێن بۆ ماوەیەکی کورت ئەو گروپانە دەسەاڵتیان‬ ‫هه‌بووە‪ ،‬بەاڵم نەیان توانیوە بەرگەی ھێرش و پەالمارە دژوارەکانی ڕۆژئاوا بگرن‪ .‬بە درێژایی‬ ‫ئەو مێژووە بۆ ھێنانەدی ئەو ئامانجە چەندان ئامراز بەکارھێنراون و لە داهاتوش بەکاردەھێنرێن‪،‬‬ ‫کە هه‌ندێکیان ڕەوا و هه‌ندێکیان ناڕەوان‪.‬‬ ‫لە ڕوانگەی دەقە شەرعییەکان بۆ ھێنانەوەی ئیسالم تێکۆشین کاریکی زۆر ڕێزدار و بە جێیە‪.‬‬ ‫بە گرتنەبەری هه‌موو ڕێ و شوێنەکان و بەکارھێنانی هه‌موو ئامرازەکان بۆ جێبەجێکردن و‬ ‫سەرخستنی‪ .‬جگە لەیەک ڕێگا کە بە ھیچ شێوەیەک ئیسالم پێی ڕازی نییە بۆ ھێنانەوە و‬ ‫دارشتنەوەی سیستەمی ئیسالمی و کارپێکردنی لە ئەرزی واقیعدا‪ .‬ئەویش ئەنجامدانی تاوان‬ ‫و تاوانکارییە‪.‬‬ ‫هه‌ر لە ڕوانگەی ئەو دەقە ئاینیانەوە‪ ،‬ھیچ کەس و ھێز و الیەن مافی ئەوەی نییە سیمای ئیسالم‬ ‫بشێوێنێت‪ ،‬لە ڕێگای کوشت و بڕی خەڵکی بێتاوان و دەرکردن و ڕاوەدونانیان‪ ،‬تااڵنکردنی ماڵ‬ ‫و وێرانکردنی شار و بازار‪ .‬زێدەرۆی لە بەکارھێنانی ھێز‪ .‬توندوتیژی و ستەمکاری لەژێر ناوی‬ ‫جیهاد بە بیانوی بەرز ڕاگرتنی شەرعی خودا لەسەر زەوی‪.‬‬ ‫بەڵکوو ئەبێت دادپەروەری و دادگەری لە هه‌موو کاتێک سیما و نیشانەی ناسینەوەی موسوڵمانان‬ ‫بێت‪ .‬چونکە ئەوەی لە ڕێگەی خۆشەویستی و دادگەری و مرۆڤدۆستی بەرهه‌م دێت‪ .‬هه‌رگیز لە‬ ‫ڕێی خوێن ڕشتن و بەکارھێنانی ھێز بەدەست نایەت‪ .‬ڕاستە بێ بەکار ھێنانی ھێز لە جیهانی‬ ‫پر ستەمی ئەمرۆدا ھیچ قەوارە و دەوڵەتێکی سەربەخۆ ناتوانێت کیان و سەروەری خۆی ‬ ‫ ‪ 43‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بپارێزێت‪ .‬بەاڵم ھێشتاش دەبیت زۆر بەوریایەوە دەست بۆ بەکار ھێنانی ھێز ببرێت‪ .‬چەندان‬ ‫دەقی قورئانیش جەخت لەسەر ئەو ڕاستییە دەکەنەوە‪ ،‬بە نمونە‪{:‬وإن عاقبتم فعاقبوا بمثل ما‬ ‫عوقبتم به ولئن صبرتم لهو خير للصابرين} النحل ‪ .١٢٦‬واتە‪»:‬ئەگەر ویستان سزای ستەمکار‬ ‫بدەن ته‌نها بەئەندازەی ستەمەکەی سزای بدەن نە زیاتر‪ ،‬خۆ ئەگەر ئارامگربن باشترە»‪ .‬واتە‬ ‫لێبوردەی لە هه‌ر دوو ڕوانگەی شەرع و مرۆڤدۆستیەوە ڕێزدارترە لە تۆڵەکردنەوە‪ .‬چ جای‬ ‫ستەم نەکردن‪ .‬کە هه‌ر لە بنەڕەتدا ھیچ شەرعییەتەکی نییە‪.‬‬ ‫بە کۆدەنگی بیرمەند و شەرعزانە موسوڵمانەکان گێرانەوەی خەالفەت ئامانجێکی پیرۆزە‪ .‬بۆیە‬ ‫بەھیچ شئوەیەک ناکرێت ئامانجێکی جوان و پاک‪ ،‬ئامراز و وەسیلەیەکی سوک و بێ بنەما و‬ ‫دژ بە مرۆڤایەتی بۆ بەکاربێت‪ .‬چونکە جیا لەوەی بەکارھێنانی ئامرازێکی قەدەغە پێچەوانەی‬ ‫ئیسالمە‪ ،‬دەشبێتە هه‌رەشە بۆ لەناو چونی کۆی پرۆژەکە و ناشرینکردنی‪ .‬بۆیە هه‌تا ڕەوشتی‬ ‫بەرز ڕەچاو بکرێت کەمتر پێویست بە بەکارھێنانی ھێز دەکات‪ .‬هه‌روەها بەکارھێنانی ھێز بۆ‬ ‫چەسپاندنی بیروباوەر و ناچارکردنی خەڵک بۆ موسوڵمانبوون‪ ،‬چەکێکە ته‌نها بێھێزەکان‬ ‫دەستی بۆ دەبەن‪ .‬چونکە ئەوەی ناتوانرێت بەچەک بە دەست بێت دەتوانرێ لەرێگەی‬ ‫بەخشندەی و خۆراگری و چاونەترسی بەدەست بێت‪{.1‬ولو كنت فظا غليظ القلب النفضوا‬ ‫من حولك} العمران ‪ .١٥٩‬واتە‪« :‬ئەی موحەمەد (د‪.‬خ) ئەگەر دڵڕەق و بێبەزەیی بای کەس‬ ‫بەدەورەتەوە نەدەما»‪ .‬هه‌روەها{ادع إلى سبيل ڕبك بالحكمة والموعظة الحسنة ‪}...‬النحل ‪.١٢٥‬‬ ‫واتە‪« :‬بانگەواز بکە بۆ ڕێبازی پەروەردگارت بە دانای و ئامۆژکاری جوان»‪.‬‬ ‫کۆی ئەو قسانە مانای ئەوە نییە موسوڵمان زەلیل و بێ دەسەاڵت دابنیشێ و چاوەرێی‬ ‫هاتنەدەرەوەی مەھدی بکات لە چاڵ وەک شیعەکان چاوەرێن‪ ،2‬یان هاتنە خوارەوەی عیسا‬ ‫پەیامبەر(د‪.‬خ) لە ئاسمان وەک ئەوەی سوننەکان بانگەشەی بۆ دەکەن‪ ،3‬بە پێچەوانەوە‬ ‫ئامادەکاری ھێز و کۆمەلکاری و بنیات نانی هه‌موو جومگەکانی دەوڵەتداری بە الیەنی‬ ‫سەربازیشەوە زۆر گرنگن لە ڕوانگەی ئیسالم بە گشتی و لە دیدگەی قورئان بەتایبەتی‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەبێت بەکارھێنانی لە چوارچێوەی شەرع و بە پێی پێویستی بێت‪ .‬بەشێوەیەک دوا ئامراز‬ ‫بێت بۆ پاراستنی سنورەکان دەستی بۆ ببردرێت‪ .‬چونکە ئاشکرایە نە ھێزی ڕەهای بێ یاسا و‬ ‫نە دەسەاڵتی بێ ھێز ناتوانن هاوسەنگی کۆمەڵگا و خۆشگوزەرانی فەراهه‌م بکەن و درێژە بە‬ ‫‪ -1‬بروانە‪ :‬اإلعالن اإلسالمی‪ ،‬علی عزت باگۆڤیچ‪ ،‬وەرگێرانی بۆ عەرەبی‪(:‬محمد یوسف عدس‪ ،‬مکتبە االمام‬ ‫البخاری‪٢٠٠٩ ،‬ز)‪.١١٥ ،‬‬ ‫‪ -2‬شیعەکان پێیان وایە کە ئیمام مەھدی چاوەروانکراو لە یەک لە چالەکانی شاری سامەرا لەالیەن سوونەکان‬ ‫بەند کراوە‪ ،‬پێیان وایە ھێشتا کاتی نەھاتووە بێتە دەرەوە و سوونە بسرێتەوە و دەولەتێکی گەورەی شیعی‬ ‫دروست بکات‪.‬‬ ‫‪ -3‬ھاتنە خوارەوەی عیسای مەسیح(د‪.‬خ) لە فەرموودەی سەحیح ھاتووە‪ ،‬کە لە کۆتای زەمان لە الی منارەی‬ ‫بەیزای سوریا لە ئاسمان دائەبەزێت و خاچ دەشکێنێت و دونیا پر دەکات لە دادگەری‪ .‬دوای ئەوەی پر بووە‬ ‫لە جەور و ستەم‪ .‬کە دوای ماوەیەکی کورت لە گەل محمدی مھدی حوکمرانیەکەیان کۆتای پێدێت و قیامەت‬ ‫ھەلدەستێت‪.‬‬ ‫ ‪ 44‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫مانەوەی خۆیان بدەن‪ .‬ماوەتەوە بلێین کۆی ئەوقسانە بۆ لێدان یان ڕازی کردنی ھیچ کەس و‬ ‫بەرە و الیەنێک نیە بەڵکوو ڕاستیەکی حاشا هه‌لنەگرە‪.‬‬ ‫لەروانگەی دەقە پیرۆزەکانی قورئان و فەرموودە‪ .‬بەھیچ بیانویەک ناکرێت زوڵم و ستەم بکرێت‪.‬‬ ‫ئینجا ستەمەکە زۆر بێت یان کەم‪ ،‬بۆ ئامانجێکی ڕەوا بێت یان ناڕەوا هه‌ر دروست نییە‪.‬‬ ‫بەشی دووەم‪ :‬داعش و قەیران‬ ‫سەرهه‌ڵدان و دروستبوونی شۆڕش لە ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست بەگشتی و دەرکەوتنی داعش‬ ‫بەتایبەتی چەندین کارەسات و کاولکاری بەرهه‌مھێنا‪ .‬بەشێوەیەک نەگبەتی و قەیرانەکان‬ ‫تا چەند دەیەیەکی تر یا چەند سەدەیەکی تر چارەسەر ناکرێن‪ .‬چونکە هه‌موو کایەکانی‬ ‫ژیان بارگاوی کراون بە قەیران‪ .‬بەتایبەت الیەنی ئاینی و سیاسی و دەروونی وێرای زەرەر و‬ ‫زیانەکانی کەرتی ئابووری و سەربازی‪ .‬لەم بەشە بەکورتی لەچەند برگەیەک هه‌لسەنگاندنێک‬ ‫بۆ ئەو الیەنانە دەکەین‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬الیەنی ئاینی‬ ‫لە ڕوانگەی ئاینی‪ ،‬کارکردن بۆ گێرانەوەی حوکمڕانی ئیسالم لە ڕێی توندوتیژیەوە ڕێپێدراو‬ ‫نییە‪ .‬ئەگەرچی کارکردن بۆ ئەو مەبەستە لە ڕوانگەی قورئان و فەرموودەوە ئامانجێکی‬ ‫پیرۆزە‪ .‬بەاڵم ناکرێت تیۆری میکاڤیلیانەی‪ 4‬بۆ بەکاربێت‪ .‬کە بریتییە لە بەکارھێنانی هه‌موو‬ ‫ئامرازەکان بۆ گەیشتن بە ئامانج (الغایە تبرر الوسیلە)‪ .‬تەنانەت ئەگەر ئامرازە بەکارهاتووەکان‬ ‫بۆ گەیشتن بە مەبەست دژی بنەماکانی ڕەوشت و ئاینییش بن‪ .٥‬ئەم بیردۆزەیە لە ئیسالم‬ ‫بەهه‌موو شێوەیەک ڕێپێنەدراوە‪ .‬چونکە ئامانجی پیرۆز دەبێت ته‌نها بە ئامرازی پاک و جوان‬ ‫بەدیبهێنرێت‪.‬‬ ‫تەکفیرکردنی کۆمەڵگا لەسەر ئەساسی حیزبی و نەتەوەی و مەزهه‌بی لەگەڵ ئیسالم نەک‬ ‫هه‌ر کۆک نییە بگرە سەدا سەد پێچەوانەیە‪ .‬شانازیکردن بەقەالچۆکردن و سەربرین‪ .‬کوشتار‬ ‫و خوێن ڕێژی‪ .‬ئەگەر بۆ مرۆڤایەتی جارێک شەرمەزاری بێت‪ ،‬بۆ موسوڵمانێک کە بانگەشەی‬ ‫حوکمی خوا و دادگەری دەکات هه‌زار جار شەرم و شورەییە‪ .‬چەندان دەقی حاشا هه‌ڵنەگر‬ ‫لە قورئان و فەرموودە سەبارەت بەو بابەتە هاتوون‪ .‬لەوانە‪[ :‬وقاتلوا في سبيل الله الذين‬ ‫يقاتلونكم وال تعتدوا إن الله ال يحب المعتدين](البقرە‪ )١٩٠ :‬واتە‪« :‬جیهاد لە پێناو خودا بکەن‬ ‫‪ -4‬نیکوال میکاڤیلی‪ ،‬لەنێوان سالەکانی (‪)١٥٢٧-١٤٦٩‬زاینی ژیاوە‪ .‬لە فلورنسای ئیتالیا لەدایک بووە‪ ،‬بەھۆی‬ ‫پێگە کۆمەالیەتیەکەیەوە بۆی لواوە لە بوارەکانی‪ :‬ئەدەب‪ ،‬یاسا‪ ،‬مێژوو‪ ،‬فەلسەفە بخوێنێت‪ .‬دوای ھێرشی‬ ‫فەرەنسیەکان و داگیرکردنی ئیتالیا‪ ،‬میکاڤیلی بەھۆی پالپشتی بۆ حکومەتە نوێیەکەی موستەعمەرەی فەرنسای‬ ‫ئەوکات کراوە بە سکرتێری یەکەمی حکومەتی فلۆرنسا‪ .‬ھاوکات بە تیۆری (الغایە تبرر الوسیلە) ناوبانگی‬ ‫دەرکردووە‪ .‬بروانە‪.٣٤٤٥=http://www.alagidah.com/vb/showthread.php?t :‬‬ ‫‪ -٥‬براونە‪ :‬ھەمان سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬ ‫ ‪ 45‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫لەگەڵ ئەوانەی شەڕتان لەگەڵ دەکەن بەاڵم نەکەن ستەم بکەن‪ .‬چونکە ستەمکاران دۆست‬ ‫و خۆشەویستی خودا نین»‪ .‬هه‌روەها ئایەتی [وما أرسلناك إال رحمة للعالمين](االنبیاء‪:‬‬ ‫‪ )١٠٧‬واتە‪« :‬خودا موحمەدی وەک پەیامبەر بۆ جیهان بە ڕەحمەت و میهرەبان ناردووە»‪.‬‬ ‫پارێزگاریکردن لە ئاین و عەقڵ و سەر و ماڵ و ناموسی خەڵکی بێتاوان و مەدەنی موسڵمان‬ ‫بن یا غەیرە ئایین واجبی سەرشانی موسوڵمانانە‪ .‬بە ھیچ بیانویەک ناکرێت ھێرشیان بکرێتە‬ ‫سەر و بکوژرێن و سەر ببرێن‪ .‬یان ئاوارە و دەربەدەر بکرێن‪.‬‬ ‫ئەو کردارانەی کە چەکدارانی داعش ئەنجامی دەدەن بەناوی ئایین‪ .‬ئەو قەسابخانانەی بۆ‬ ‫موسوڵمانان و کەمینە ئایینیەکانی تر هه‌ڵدەخرێن لە کوێی ئەو ئایەتانە و قورئان و فەرموودە‬ ‫جێگایان دەبێتەوە؟‪ .‬قەسابخانەکانی سپایکەر و قەتل و عامی ھۆزی نەمر و ڕاوەدونانی‬ ‫ئێزیدی و ھێرشکردنە سەر هه‌رێمی کوردستان و کانتۆنی کۆبانێ و سەبایاکردنی ئافرەتان‪.‬‬ ‫زیندووکردنەوەی کولتووری خۆتەقاندنەوە‪ .‬تەقاندنەوەی مزگەوت و حوسەینیە و کەنیسە و‬ ‫مەرقەد و بازاڕ کە سەدا سەد لەگەڵ بنەما نەگۆرەکانی ئیسالم پێچەوانەن‪....‬ھتد‪ .‬بەدەیان‬ ‫نمونەی قێزەونی تر کە لە سۆنگەی ئیسالم بە بڤە هه‌ژمار کراون‪ .‬لە الیەکی تر لەسەر ئاستی‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست و جیهان شێوەی جوانی ئیسالم و موسوڵمانانیان شێواند‪ .‬بە شێوەیەک‬ ‫کوشت و بر و تااڵن و خوێن خۆری بونەتە پێناسەی موسوڵمان‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬الیەنی سیاسی‬ ‫لە الیەنی سیاسی بە چارەکی ئەو زیانه‌ی لە سوننەکانیاندا سوودیان نەبووە‪ .‬ئەگەر چی‬ ‫بەشێک لە چاودێرانی سیاسی گەشەکردنی خێرای داعش بە کاردانەوەی سوننەکان دادەنێن‬ ‫لە دژی سوپای ئێراقی و چەکدارانی شیعە‪ .‬بە ھۆی ئەو ستەمە زۆرەی لە سەردەمی حوکمی‬ ‫هه‌شت ساڵەی مالیکی لێیان کراوە‪ .‬بەاڵم داعش نەوەک هه‌ر نەیتوانی پێشگیری لە ستەمەکانی‬ ‫شیعە بکات بۆ سەر سوننە‪ .‬جیا لە کوژراوەکانی ھێرشە ئاسمانیەکان و ئیعدامکردنەکانی‬ ‫سوننە لە الیەن خودی داعش‪ .‬بەڵکوو لەالیەن شیعەکان خوێنی سوننە بەتەواوی حەالل کرا‪.‬‬ ‫ئەگەر چی پێشتر بە دزی دەکوژران و ڕاوەدودەنران‪ .‬بەاڵم دوای هاتنی داعش بە بەرچاوی‬ ‫هه‌موو جیهان بە بیانوی شەری تیرۆریستان ئاغای قاسمی سلێمانی (سوپا ساالری فەیلەقی‬ ‫قودسی پاسدارانی ئێران) لە سنوری دیالە و جەلەوال و سەعدیە بۆ ڕاوی سوننە تەراتێن دەکا‪.‬‬ ‫لەگەڵ میلیشیاکانی بەدر و حەشدی شەعبی ته‌نها بە کوشتنی سوننەکان دڵیان تێر ئاو نەبوو‬ ‫بەڵکوو تەڕو وشکیشیان ئاگردا‪ .‬بە بەرچاوی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و ئەمریکا و ڕۆژئاوا‬ ‫دەیان تاوانی نامرۆڤانە ئەنجام دەدەن بێ ئەوەی کەس بڵێ ماڵت لەکوێیە‪ .‬دوور نییە بۆ‬ ‫دوارۆژ ببن بە بەاڵیەکی گەورە بۆ میللەتی کورد بەتایبەت کەرکوک و ناوچە کوردستانیەکانی‬ ‫دەرەوەی هه‌رێم کە ئەوانیش بە بەشێکی سونەی ئێراق هه‌ژمار دەکرێن‪ ،‬هه‌روەها پەناگەیەکی‬ ‫ ‪ 46‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئارامی ئاوارە سوننەکانی ئێراقە‪.‬‬ ‫لە الیەکی تر شااڵوەکانی داعش‪ ،‬خوێنی عەلمانیەتی عەلمانیەکانی تۆخترکردەوە‪ .‬بە شێوەیەک‬ ‫لە هه‌موو کات زیاتر شانازی بە عەلمانیبوونی خۆیان دەکەن‪ .‬ئیسالمیەکانیش نەوەک هه‌ر‬ ‫الوازکران و لەپێناو مانەوەی خۆیان فەتوای جیهادیبونی شەری داعشیاندا‪ ،‬تەنانەت لە بەرامبەر‬ ‫سوکایەتیکردن بە درووشمە پیرۆزەکانی وەک ال إلە إال اللە ناچارن بێدەنگی هه‌ڵبژێرن‪ .‬ئەگینا‬ ‫ڕاستەوخۆ مۆری خیانەتی نیشتیمانی ئەدرێ بە فایلیان و داعشبوونیان بەسەر ئەسەپێنرێ‪.‬‬ ‫شیاوی باسە دوابەدوای تاوانکاریەکانی داعش بە ئاشکرا سوکایەتی بەدروشمە پیرۆزەکانی‬ ‫ئاینی ئیسالم کران‪ .‬وەک سوکایەتی بە الإلە إال اللە‪ ،‬ڕیش‪ ،‬اللە ڕکبر‪ ،‬جیهاد‪ ،‬قورئان‪،‬‬ ‫بەرماڵ‪...‬ھتد‪ .‬تەنانەت کار گەیشتە ئەوەی کە بەرنامەی کۆمیدی بەمەبەستی سوکایەتیکردن‬ ‫لەسەر شاشەی تیڤیەکان پەخشکرا‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬کەرتی ئابووری‬ ‫سەبارەت بە کەرتی ئابووری‪ ،‬شۆرش و شەر و پێکدادانەکانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست بەگشتی و‬ ‫ھێرشەکانی دەوڵەتی ئیسالمی و کاردانەوەکانی لەالیەن فرۆکەکانی ڕۆژئاوا و ھێزی پێشمەرگە و‬ ‫چەکدارنی شیعە‪ .‬نەوەک هه‌ر نەیان توانی ئاسودەی دالن و ئاوەدانی گیرفان و مااڵن دەستەبەر‬ ‫بکەن‪ .‬بەڵکوو هه‌ژاری و بێمال و حاڵی و دەربەدەری ملیۆنان کەس و کوژرانی سەدان هه‌زار‬ ‫کەسی لێکەوتەوە‪ ،‬تاوەکو ئێستا ڕێژەکە لەبەرز بونەوە دایە‪ .٦‬جگە لە ژێراو ژوور بوونی کارگە‬ ‫و بنکە پیشەسازیەکان‪ .‬بۆ نموونە لە سووریا ژیان بەتەواوی وێران بووە‪ ،‬ماڵ و شەریکە و‬ ‫دوکان و بازار و گەرەک و شار خاپور بوون‪ .‬ئومێد و ئاسۆیەکی ڕوونیش لە ئارادا نین کە‬ ‫بەم زوانە ئەو ئاگرە کە تەرو و وشکی سوتاندووە بکوژێتەوە‪ .‬لە نوێترین لێدوانی هاوپەیمانان‬ ‫دەڵێ شەری داعش النیکەم سێ ساڵی گەرەکە‪ .‬تەسەورکە دوای سێ ساڵی تر لە شەر و بۆمبا‬ ‫باران و پێکدادان ئەو کەالوانەی بە پێوەش ماون نامێنن‪ .‬ژێر خانی ئابووری ئێراق و سووریا‪،‬‬ ‫تەنانەت واڵتانی تریش دە ئەوەندەی ئێستا دارما و قەیراناوی تر دەبێت‪.٧‬‬ ‫چوارەم‪ :‬کەرتی سەربازی‬ ‫الیەنی سەربازی لە هه‌موو الیەنەکانی تر زیاتر زەرەر مەندبووە‪ .‬سوپای سووریا بە یەک لە‬ ‫بەھێزترین سوپاکانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست هه‌ژماردەکرا‪ .‬ئێستا نەک ھێزی نەماوە بەڵکوو ئەگەر‬ ‫هه‌فتەیەک سوپای پاسداران و میلیشیاکانی حیزبولالی لوبنان پشتی بەربدەن شتێک نامێنێ‬ ‫‪ -٦‬بروانە‪.html.٤٩e٤٨٦٤٢٦/http://www.unhcr.org/pages :‬‬ ‫‪ -٧‬بروانە‪١٥٠٠٠٨/http://newspaper.annahar.com/article :‬اإلسكوا أزمة العراق ستؤدي‬ ‫إلى ارتفاع الفقر في المنطقة عوامل تخفف األضرار وصادرات‪.‬‬ ‫ ‪ 47‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بە ناوی سوپای سووریا‪ .‬دەیان هه‌زار سەربازی لە دەستدا بە کوژراو بریندار و کەمئەندام‪ .‬جیا‬ ‫لەوەی قاعدە سەربازیەکان و معەسکەرەکان زۆربەیان تاالن کران و کەوتنە دەستی داعش و‬ ‫گروپەکانی تر‪ .‬کارگەکانی نەوت و غاز دەستیان بەسەرداگیراو و هه‌ندێکیشیان تەقێندرانەوە‪.‬‬ ‫دەبێ چەند ساڵی تری بوێ هه‌تا سووریا دەکەوێتەوە سەر پێی خۆی؟ لەوالشەوە سوپای‬ ‫ئێراق حاڵی زۆر لە سوپای سووریا باشتر نییە‪ .‬بای دەیان ملیار دۆالر چەک و تەقەمەنی‬ ‫پێشکەوتوو و بیری نەوت و پارەی بانکەکان‪..‬ھتد جێھێشت و بە نەیارەکانی سپارد‪ .‬کە ئێستا‬ ‫بۆتە ئەو تۆقە نەفرەتییە و ئەو گرێ کوێرەیەی کە هه‌موو واڵتانی ناوچەکەی گیرۆدەکردووە‪.‬‬ ‫سوپای ئێراقیش وا تێکشکاوە ھێشتا نەوەک نەیتوانی ھێرشی پێچەوانە بکات بەڵکوو هه‌ر‬ ‫لەسەرەتای بەرگری دایە‪ .‬تەنانەت لەزۆر شوێن بەرگریشی پێناکرێت‪ .‬شپرزەبونی سوپا و‬ ‫کورتھێنان و قەیرانی دارای‪ ٨‬و سەرهه‌ڵدانی دەیان گروپی میلیشیایش سەر بار و بن بار‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬الیەنی دەروونی‬ ‫لە ڕووی دەروونی‪ ،‬ترس و تۆقاندن و دلەڕاوکێ و کۆڕەو و جێهێشتنی خاک و واڵت و ماڵ و‬ ‫حاڵ‪ .‬سەرماو سۆڵەی زستان و گەرمای تۆقێنەری هاوین دەیان قەیرانی گەورەی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫دەروونی بەدوای خۆی ھێنا‪ .‬چەندان منداڵ و پیر لە سەرمان یان لە برسان و لە تێنان مردن‪.‬‬ ‫ئافرەت لەژێر ناوی جۆراوجۆر هه‌راج کران و فرۆشران‪ .‬هه‌ندێکی تر بەنابەدڵ لە کەمپەکان بە‬ ‫پیرە پیاو و سەربەهه‌وێ بەشوو دران‪ .‬کە هه‌ریەک لەوانە دوای ئاسای بوونەوەی بارودۆخەکە‬ ‫چیرۆکێکی تراژیدیا و ویژدان هه‌ژێن بەرهه‌م دێنێت‪.‬‬ ‫ئاینی پیرۆزی ئیسالم لەسەر ئەساسی پێکەوە ژیان و ئاشتی و تەبای بنیات نراوە‪ .‬دەست‬ ‫بردن بۆ شەر و کوشتار کۆتا بژاردەیە‪ .‬بەشێوەیەک هه‌تا کێشەکان لە ڕێگای گفتووگۆ و‬ ‫دانوستان چارەسەر بکرێن پەنا بۆ شەر بردن قەدەغەیە‪ .‬چونکە ئەوەی بە ئاشتی و تەبای و‬ ‫لەیەک گەیشتن بەدی دێت هه‌رگیز لە ڕێگەی شەر و شۆر و وێرانکاری بەدی نایەت‪.‬‬ ‫وەک باسکرا لە ئەنجامی شەر و کوشتار‪ ،‬ته‌نها کاولکاری و خاپورکردنی تێکرای کایەکانی‬ ‫ژیان بەرهه‌م هاتووە‪ .‬کە ئەمەش لەگەڵ ھیچ ئایین و پەیامێکی ئاسمانی ناگونجێت‪ .‬چونکە‬ ‫یەک لەپەیامە گرنگەکانی قورئان بریتیە لە ئاوەدانکردنەوە و بنیاتنانی زەوی‪ ،‬وەک لەسورەتی‬ ‫ھود ئایەتی ژمارە‪ -٦٢-‬دەفەرموێت‪{ :‬هو أنشأكم من األرض واستعمركم فيها} واتە‪«:‬خودا لە‬ ‫زەوی ئێوەی دروست کردووە‪ ،‬هه‌روەها داوای لێکردوون ئاوەدانی بکەنەوە»‪ .‬پێویستە ئەو‬ ‫ئاوەدانکردنەوەیە ڕەنگدانەوەی لە ئەرزی واقیعدا هه‌بێت‪ .‬نەوەک ته‌نها ئایەتەکان بۆ پیرۆزی‬

‫‪/٠٣/١١/٢٠١٤/http://www.alarabiya.net/ar/aswaq -٨‬ڕرباح‪-‬داعش‪-‬وخسائر‪-‬العراق‪htm.‬‬ ‫ ‪ 48‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بخوێنرێنەوە‪ ،‬بە پێچەوانەی مەغزا و مەبەستی ڕاستەقینە کاریان پێبکرێت‪.‬‬ ‫بەشی سێیەم‪ :‬دیل کوشتن‬ ‫کوردەواری دەڵێت کەس لەشەر شەکری نەخواردووە‪ .‬جەنگ واتە ھێرش و هه‌ڵمەت‪ .‬کوشت و‬ ‫بڕ‪ .‬دیلکردن و ڕاوەدونان و ڕاکردن‪ .‬بەاڵم وەک تەواوی کایەکانی تری ژیان‪ .‬جەنگیش یاسا و‬ ‫ڕەوشتی خۆی هه‌یە‪ .‬پێویستە هه‌موو الیەنەکانی بەشداربووی جەنگ یاساکانی جەنگ بپارێزن‬ ‫و پێشێلیان نەکەن‪ .‬هه‌ر لەسەر ئەو بنەمایە دادگای نێودەوڵەتی بۆ تاوانەکانی جەنگ دانراوە‪.‬‬ ‫هه‌رکەسێک پابەند نەبێت ڕاپێچی ئەو دادگایە دەکرێت‪ .‬ئەگەرچی خودی دادگاکە کۆمەڵێک‬ ‫تێبینی لەسەرە‪ .‬بەحوکمی ئەوەی نەیتوانیوە بێالیەنی خۆی بسەلمێنێت‪ .‬بەتایبەت دوای شەری‬ ‫ئەفغانستان و ئێراق و ھێرشەکانی جولەکە بۆ سەر فەلەستین‪ .‬بەکارھێنانی چەندین چەکی‬ ‫قەدەغە و ڕێپێنەدراو لە یاسا نێودەوڵەتییەکانی جەنگ لەالیەن هاوپەیمانان و ئیسرائیل‪..‬ھتد‪.‬‬ ‫دوای هه‌ڵگیرسانی شۆرشی سووریا و پەلهاوێشتنی بۆ ئێراق و سەرهه‌ڵدانی دەوڵەتی ئیسالمی‪.‬‬ ‫خستنە ژێر ڕکێفی موسڵ و تکریت و ناوچە سوننەنشینەکان‪ .‬دواتر پەالمار دانی ناوچە‬ ‫کوردستانیەکان و کوردستانی ڕۆژئاوا و هه‌ڵگیرسانی شەر لەنێوان کورد و ھێزەکانی داعش‪.‬‬ ‫کۆمەلێک دیل کەوتنە ژێر دەستی داعش وەک چۆن کۆمەلێک چەکداری داعش لەالیەن‬ ‫ھێزەکانی پێشمەرگە دیل کران‪.‬‬ ‫لێرە دەمانەوێت بەکورتی تیشکێک بخەینە سەر جۆرەکانی دیل و دیل کوشتن‪ .‬لە ئاینی‬ ‫ئیسالمدا دیل بۆ سەر چەند بەشێک دابەشکراون‪ ،‬کە هه‌ر بەشە و تایبەتمەندی و کۆمەلێک‬ ‫ئەحکامی هه‌یە‪ ،‬ئەو بەشانەی پەیوەندی بە بابەتەکەمان هه‌یە‪ ،‬لەچەند برگەیەک بەم شێوەیەی‬ ‫خوارەوە دەیان خەینە ڕوو‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬سەربازی کافر‬ ‫واتە دیلکردنی سەربازانی ھێزی کافران لە حاڵەتی شەر‪ .‬واتە لەکاتی جەنگی نێوان جەنگاوەرانی‬ ‫موسوڵمان و کافران‪ .‬حوکمی ئەو جۆرە دیالنە دەگەرێتەوە بۆ پێشەوای موسوڵمانان‪ .‬کە‬ ‫بۆی هه‌یە بەپێی سوودی ئەو کاتەی موسوڵمانان و خاک و واڵتیان یەک لەم چوار بژاردەیە‬ ‫هه‌لبژێرێت‪ ،‬وەک ئیبن و تەیمیە دەفەرموێت‪ :‬قال ابن تیمیە تيمية( تخيير ولي األمر بين‪ :‬القتل‪،‬‬ ‫واالسترقاق‪ ،‬والمن‪ ،‬والفداء؛ ليس تخيير شهوة‪ ،‬بل تخيير رأي ومصلحة‪ ،‬فعليه أن يختار األصلح)‪.٩‬‬ ‫واتە‪«:‬سەرکردە سەرپشکە لەنێوان‪ :‬کوشتن‪ ،‬کۆیلەکردن‪ ،‬ئازادکردنی بێبەرامبەر‪ ،‬ئازادکردنی‬ ‫بە پارە‪ ،‬لەم سەرپشککردنە دەبێت ڕەچاوی بەرژەوەندی و هه‌ڵبژاردنی باشترین بژاردە بکرێت‪،‬‬ ‫‪ -٩‬مجموع الفتاوی‪ ،‬ابن تیمیە الحرانی‪( ،‬المحقق ‪ :‬عبد الرحمن بن محمد بن قاسم الناشر ‪ :‬مجمع الملک فھد‬ ‫لگباعە المێحف الشریف‪ ،‬المدینە النبویە‪ ،‬المملکە العربیە السعودیە الگبعە ‪١٤١٦ :‬ھـ‪١٩٩٥/‬م)‪٤٧٠/١٠ ،‬‬ ‫ ‪ 49‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫نەوەک بەکەیفی خۆی یەک هه‌ڵبژێرێت»‪ .‬ئاشکرایە لەم سەردەمە دیل گۆرینەوەشی هاتۆتە‬ ‫پاڵ‪.‬‬ ‫کەواتە دەبێت سەرکردە کامە بەگونجاوتر دەزانێت لەگەڵ بار و زروف و سەردەم ئەویان‬ ‫هه‌لبژێرێت‪ .‬یوسف القرچاوی دەلێت‪ « :‬والذي أرجحه من استقراء النصوص‪ ،‬ورد بعضها إلى‬ ‫بعض‪ :‬أن األصل عدم جواز قتل األسير العادي ‪ ،‬وإنما يعامل وفق آية سورة محمد التي تحدد‬ ‫كيفية التعامل مع من شددنا وثاقهم من األسرى (فإما منا بعد وإما فداء)‪ .١٠‬واتە‪ :‬ئەوەی‬ ‫من بەپەسەندی دەزانم دوای دیراسەکردنی هه‌موو دەقەکانی شەرع و تێکهه‌لکێشکردنیان‬ ‫سەبارەت بەو بابەتە بریتییە لەوەی کە دروست نییە دیلی ئاسای بکوژرێت‪ ،‬بەڵکوو بەپێی‬ ‫ئایەتەکەی سورەتی محمد مامەڵە لەگەڵ ئەو دیالنە دەکرێت کە ھێزەکەیان چاوشکێن کراوە‬ ‫لەمەیدانی جەنگ‪ .‬کە دەفەرموێت‪ :‬ئازادیان بکەن بەبێ بەرامبەر یان بەرامبەر بە دەستکەوتی‬ ‫ماددی»‪ .‬ئەگەرچی قەرزاوی پێی وایە هه‌ندێک ڕیزپەری دەکرێت لە بنەما گشتیەکە بەنموونە‬ ‫لەکاتی دەستگیرکردنی بەرپرسێکی بااڵی سەربازی کە ناسراوبێت بە دژایەتیکردنی ئیسالم و‬ ‫موسوڵمانان ئەوە ئەگەر بەرژەوندی لەگەڵ کوشتنی دابوو دەکوژرێت‪ .‬دوای دیراسەکردنێکی‬ ‫زانستیانە ئەگەر سەلمێنرا کە بەرژەوەندی لە کوشتنی سەربازە شەرانگێزە کافرە دیلکراوەکان‬ ‫دایە‪ .‬ئەوە دەبێت بە گونجاوترین ئامرازی سەردەم بکوژرێن نەوەک وەک ئاژەڵ سەرببرێن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دیلی مەدەنی‬ ‫ واتە دەستگیرکردنی کۆمەلێک کەسی ناموسوڵمان لەکاتی جەنگ لەگەڵ کافران کە‬ ‫چەکدار نین‪ .‬ڕەنگە هه‌ر بەخودی جەنگەکە ڕازیش نەبن‪ .‬ئەو جۆرە کەسانە بەھیچ شێوەیەک‬ ‫دروست نییە دیل بکرێن‪ .‬چونکە چەکداری شەرانگێز نین‪ .‬وەک پێغەمبەر و خەلیفەکانی‬ ‫هه‌میشە فەرمانیان دەکرد بە سوپاسااڵرەکان کە بەھیچ شێوەیەک ژن و منداڵ و پیر و پەکەوتە‬ ‫نەکوژن ‪ .١١‬تەنانەت ئەگەر چەکداریش بن لەحاڵەتی بەرگریکردن شەریان لەگەڵ دەکرێت بەاڵم‬ ‫لەکاتی ڕاکردن نابێت بکوژرێن‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬کارمەندانی فریاکەوتن و ڕۆژنامەوانان‪:‬‬ ‫نەریتێکی جیهانی هاتۆتە ئاراوە کە لە کاتی هه‌ڵگیرسانی جەنگی نێوان دوو واڵت‪ ،‬کۆمەڵێک‬ ‫مرۆڤدۆست بە خۆبەش هاریکارییەکان دەگەینە لێقەوماوان و کارەساتبارانی جەنگ‪ .‬ئەوەش‬ ‫لەهه‌رسێ ڕوانگەی شەرع و یاسا و مرۆڤدۆستی جێگای ڕێزە‪ .‬موسوڵمان بن یان ناموسوڵمان‬ ‫‪ -١٠‬موقع القرضاوی‪ ،‬آخر تحدیث‪( ٠٩:٣٢:‬مکە) االثنین ‪ ٢٤‬ص ‪١٤٢٨‬ھـ ‪١٢/٠٣/٢٠٠٧-‬م‪http://. ،‬‬ ‫‪١٣٥٣=qaradawi.net/index.php?option=com_content&view=article&id‬‬ ‫‪ -١١‬بحث للتعریف بالنبی صلی اللە علیە وسلم‪ ،‬المصدر‪ :‬موقع مکتبە صید الفوائد‪http://www.saaid. :‬‬ ‫‪.net/book/index.php‬‬ ‫ ‪ 50‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ناکرێت بگیرێن و بکوژرێن‪ .‬چونکە ئەمانە بەشێک نین لە هاوکێشە سەربازییەکە‪ ،‬بەڵکوو ته‌نها‬ ‫کاری هاریکاری مرۆییان لەسەرە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ڕۆژنامەوان هه‌مان حوکمی کارمەندانی فریاکەوتن بەسەر ئەوانیش ئەدرێت‪ .‬مەگەر‬ ‫زیادەرەوی بکەن لە گواستنەوەی هه‌واڵی ناراست و شێواندنی ڕووی ڕاستەقینەی الیەنێک و‬ ‫هاریکاریکردنی سوپای الیەنەکەی لەالیەنی مەعنەوی و ڕاگەیاندنەوە‪ .‬لەو کاتەدا حوکمەکەیان‬ ‫لە دیلی مەدەنی دەگۆرێت بۆ دیلی جەنگ‪ .‬چونکە ئاشکرایە کە شەری ڕاگەیاندن چاالکترە لە‬ ‫شەری مەیدان و سەربازی‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬دیلی موسوڵمان‬ ‫بەھیچ شێوەیەک دروست نییە موسوڵمانی مەدەنی بێ الیەن دیل بکرێت لەالیەن سوپای‬ ‫موسوڵمانانەوە‪ .‬هه‌روەک چۆن دروست نییە کابرای کافری مەدەنی بێالیەن دیل بکرێت‪.‬‬ ‫ سەبارەت بە جەنگاوەری موسوڵمان لەکاتی بەدیلگیرانی لەالیەن واڵتێکی تری موسوڵمان‬ ‫یان گروپێکی تری ئیسالمی کە جەنگیان لەنێوان دایە‪ .‬لەو حاڵەتەدا بە ھیچ شێوەیەک‬ ‫کوشتنی دروست نییە‪ .‬چونکە خوێنی موسوڵمان حەالل ناکرێت تەنانەت بە دەرچوون لەژێر‬ ‫فەرمانی ئیمامی ڕاستەقینەی موسوڵمانان‪ .١٢‬هه‌ر گروپێک دەرچوبێت لەفەرمانی خەلیفەی‬ ‫ڕاستەقینە لەکاتی شەر لەگەڵکردنیان دروست نییە دیلیان بکوژرێت و برینداریان تەواو بکرێت‬ ‫و ماڵ و سەروەت و سامانیان وەک دەستکەوتی جەنگ دابەش بکرێت و ئافرەتیان سەبایا‬ ‫بکرێن ‪ .١٣‬هه‌موو ئەمانە پێشەوا عەلی کوری ئەبی تالیب لەشەردا لەگەڵ موعاویە ئەنجامی دان‪.‬‬ ‫بەشێوەیەک بریندارەکانی تەواو نەکردن بەڵکوو چارەسەریکردن‪ .‬هه‌روەها ئافرەت و ماڵ و‬ ‫سەروەتەکەشی دەستکاری نەکردن‪ .‬لەکاتێک موعاویە دەرچوبوو لەفەرمانی عەلی کوری ئەبی‬ ‫تالیب(رەزای خودا لەهه‌موویان بێت)‪.‬‬ ‫کەواتە دوای تێرامان و هه‌ڵسەنگاندن و پۆلێنکردنی دەستگیرکراوان بۆ (دیلی نامەدەنی‪ ،‬دیلی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬کارمەندانی فریاکەوتن و ڕۆژنامەوانان‪ ،‬دیلی موسوڵمان)‪ .‬دیلی مەدەنی و کارمەندانی‬ ‫فریاکەوتن و ڕاگەیاندکاری بێالیەن کافر بێت یان موسوڵمان خوێنی پارێزراوە‪ .‬ناکرێت خوێنی‬ ‫بەهه‌دەر بدرێت‪ .‬جیاوازی نییە پیاو بێت یان ئافرەت‪ ،‬گەنج بێت یان پیر‪ .‬دیلی موسوڵمانی‬ ‫‪ -١٢‬ئیمامی موسولمانان‪ :‬واتە خەلیفە‪ ،‬ئەو کەسەی بە پێی شەرعی خوا بەیعەتی پێدراوە‪ ،‬وەک خەلیفەی‬ ‫گشتی موسولمانان ناسێنراوە لەالیەن زۆرینەی موسولمانانەوە لە ڕێگای شورای ڕاستەقینەوە‪ .‬کە ھەندێ‬ ‫لە زانایان پێیان وایە بە درێژای مێژووی ‪ ١٤٠٠‬سالەی ئیسالم تەنھا ھەرچوار پێشەواکە(ابوبکر و عومەر و‬ ‫عوسمان و عەلی) ئەو مەرجەیان ھەبووە‪ .‬ھەندێکی تر عومەری کوری عبدالعزیزیشی بۆ زیاد دەکەن‪ .‬ھەندێکیش‬ ‫پێیان وایە ھەتا ڕوخانی دەولەتی عوسمانی حاکمەکان بە خەلیفە ھەژمارکراون‪ .‬بەشێک لەسەلەفیکانی ئەو‬ ‫سەردەمە پێیان وایە سەرۆکە قانونیەکانی والتە موسولمانەکان مادام موسولمانن ئەوە وەلی ئەمری شەرعین‬ ‫و حوکمی خەلیفەیان ھەیە و دەرچون لەفەرمانیان دروست نیە‪ .‬ئینجا جیاوازی نیە ئەو دەسەالت دارانە بەزۆر‬ ‫خۆیان سەپاندبێت یان بەشەرعیەتی ھەلبژاردن ھاتبن‪.‬‬ ‫‪ -١٣‬محمد بن علی الشوکانی‪ ،‬نیل الروطار شرح منتقی الرخبار‪ ،‬ج‪ ،١٢‬ص‪.٤٩٤‬‬ ‫ ‪ 51‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەرچوو لەفەرمانی ئیمام ته‌نها تەمبێ دەکرێت‪ .‬مەگەر لەسەری ڕوون ببێتەوە کە کەسێکی‬ ‫کوشتووە‪ .‬ئەوکات لە تۆلە دەکوژرێتەوە نەوەک بە ھۆکاری دیلبوونی‪.‬‬ ‫تەنانەت دیلی کافری شەرانگێزیش بەرای توێژەر کوشتنی ڕێی تێناچێت‪ .‬چونکە زەرەری‬ ‫زیاترە‪ .‬هه‌روەها نەهامەتی بۆ سەر خاک و وەالتی موسوڵمانان دەھێنێت‪ .‬وەک ئەوەی بینیمان‬ ‫لەجییهانی نابەرانبەری ھێزی ئەو سەردەمە ته‌نها لە سەر دەستگیرکردنی سەربازێک سوپای‬ ‫جولەکە نیوەی کەرتی غەززەی وێرانکرد‪ .‬چ جای ئەوەی وەک ئاژەڵ بکوژرێتەوە‪ .‬بەرژەوەندی‬ ‫چی ئیسالم و موسوڵمانان لەگەڵ ئەوە دایە؟‪ .‬مرۆڤێکی ڕۆژئاوایی کە ھیچ زانیاریەکی لەسەر‬ ‫قورئان و ئیسالم نییە‪ ،‬ببینێ لەسەر شاشەی تیڤی بەبەرچاوی هه‌موو جیهان ئەسیرێک‬ ‫سەردەبرن کە ڕەنگە تەنها باجی هاواڵتیبوونە ڕۆژئاواییەکەی بدات‪ .‬کەم تا زۆر پەیوەندی‬ ‫بەکردە سەربازیەکانیشەوە نەبێت‪ .‬دەبێت چ دیدگایەکی سەبارەت بە ئیسالم بۆ دروست‬ ‫ببێت‪ .‬جگە لە وێنەیەکی خوێنخۆر و تێنوو بەخوێنرێژی و وەحشیگەری؟‪ .‬بەشێوەیەک‬ ‫ئیسالمی لەپێش چاو دەکەوێت تەنانەت بێز لەناوھێنانیشی دەکاتەوە‪ .‬هه‌روەها ھۆکارێکیشە‬ ‫بۆ لەدەستدانی هاوسۆزی بەشێک لە ڕۆژئاوایەکان لەبەرامبەر ئەو ستەمەی لە موسوڵمانان‬ ‫دەکرێت‪ .‬وەک زۆرجار دەبینین دێنە سەر شەقام و پاڵپشتی بۆ موسوڵمانان دەردەبڕن‪ .‬جیا‬ ‫لەوەی کە بیانوو دەداتە دەستی دوژمنان بۆ ئەوەی هه‌رچی لەدەستیان بێت بیکەن‪ .‬نوێترین‬ ‫نمونەش کاردانەوەکانی چەکدارانی شیعەبوو لە جەلەوال و سەعدیە کە بە جارێک لەتۆلەی‬ ‫قەسابخانەکانی داعش لەدژی تایفەی شیعە تەر و وشکیان ئاگردا‪.‬‬ ‫سەرەرای هه‌موو ئەمانە کۆمەلێک ئیشکالی گەورەتریش دێنە پێشەوە‪.‬سەبارەت بە دیل کوشتن‬ ‫لەالیەن چەکدارانی داعش‪ .‬گرنگترینییان ئەو بەناو خەالفەتە دەسەاڵتی شەرعی نییە بەسەر‬ ‫گەردەنی زۆرینەی موسوڵمانان‪ .‬بەڵکوو بەزەبری ھێز لەو شوێنانەی دەسەاڵتیان هه‌یە خۆیان‬ ‫سەپاندووە‪ .‬کەواتە حاکمی شەرعی نیین کە بەشورا هاتبن و فەرمانی خروج دەربکرێت لەسەر‬ ‫هه‌ر کەسێک کە دژیان بوەستێتەوە‪ .‬گریمان ئەگەر حاکمی شەرعیش بن ھێشتا خوێنی دیلی‬ ‫موسوڵمانانیان بۆ حەالل نییە‪ ،‬وەک پێشتر ڕوونمان کردەوە‪.‬‬ ‫هه‌روەها جێبەجێکردنی حوکمی کوشتن ته‌نها بەفەرمانی حاکم و دادوەر دەبێت‪ .‬دوای‬ ‫سەلماندن بەبەڵگە و ئیسپات و دواتر سەپاندن و خوێندنەوەی حوکمەکە لەسەر ئەو کەسانەی‬ ‫موستەحەقی کوشتنن بە شەرعی خوا‪ ،‬ئینجا حوکمەکە جێبەجێ دەکرێت‪ .‬نەوەک هه‌ر کەسە‬ ‫و لەالی خۆی دەست بکات بە کوشت و بر وەک ئەوەی لەگرتە ڤیدیۆیەکان دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫بەشی چوارەم‪ :‬تۆڵە و سزا شەرعییەکان‬ ‫سزا شەرعیەکان بریتیین لە چەند سزایەکی دیاریکراو لە قورئان و فەرموودە بۆ پارستنی‬ ‫‪ -١٤‬بروانە‪ :‬الطاهر ابن عاشور ‪ ،‬التحرير والتنوير‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .262‬مصدر الكتاب ‪ :‬موقع التفاسير‪http:// :‬‬ ‫‪.www.altafsir.com‬‬ ‫ ‪ 52‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫سنورەکانی خودا کە بە مەفهومی سەردەم بەمافی گشتی کۆمەڵگا هه‌ژمار دەکرێن‪ .‬بە ئامانجی‬ ‫تەمبێکردنی تاوانکار و پەند وەرگرتن و دوورکەوتنەوەی خەڵکی تر لەو تاوانانە دانراون‪.١٤‬‬ ‫ئەو سزایانەش بریتین لە (کوشتنەوەی لە تۆلە‪ ،‬سزای زیناکەر و بوختانچی و ئارەق خۆر‪،‬‬ ‫دەست برینی دز‪ ،‬هه‌روەها سزای ڕێگر و شەرانگێزان)‪ .‬ئەم سزا شەرعیانە دەچنە ژێر خانەی‬ ‫سیستەمی دادوەری کە دوای ساغبونەوەیان لەسەر تاوانبار بە بەلگە و ئیسپات (تحقيق الشروط‬ ‫وانتفاء الموانع) ته‌نها حاکم یان بەفرمانی ئەو جێبەجێدەکرێن‪ .‬بەھیچ شێوەیەک مافی تاکەکانی‬ ‫کۆمەڵگا نییە هه‌ڵبستن بە جێبەجێکردنیان دوور لە چاوی الیەنی پەیوەندیدار‪ .‬وەک ابو‬ ‫إسحاق الشیرازی ‪-‬رحمە اللە‪ -‬دەلێت (ال يقيم الحدود إال اإلمام‪ ،‬أو من فوض إليه اإلمام)‪..15‬‬ ‫واتە‪« :‬ھیچ کەسێک مافی جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکانی نییە جگە لە ئیمام‪-‬دەسەاڵتدار‪-‬‬ ‫یان ئەو کەسەی ئەو ڕایسپاردووە»‪ .‬هه‌ورەها فخر الدین الرازی ‪-‬رحمە اللە ‪ -‬دەڵێ‪(:‬واجمعت‬ ‫االمة على انه ليس االحادى الرعية إقامة الحدود على الجناة)‪ .16‬واتە‪« :‬کۆدەنگی ئومەتی‪-‬‬ ‫ئیسالم‪ -‬لەسەرە کە تاکەکانی کۆمەڵگا بۆیان نیە هه‌لبستن بە جێبەجێکردنی حەددەکان‬ ‫لەسەر تاوانباران»‪ .‬ئەمەش بۆ سەپاندن و دابینکردنی ئاسایش و ئارامی واڵتە‪ .‬چونکە‬ ‫ئەگەر ڕەچاوی ئەمە نەکرێت ئەوە فەوزا و کوشتار باڵو دەبێتەوە و بارودۆخەکە لەدەست‬ ‫دەردەچێت‪ .‬لەتایبەتمەندیە سەرەکیەکانی ئەو سزایانە خێرای جێبەجێکردن‪ ،‬کەمکردنەوەی‬ ‫ئەرک لەسەر الیەنی پەیوەندیدار‪ ،‬چەسپاندنی دادپەروەری‪ ،‬دانەبەستنی تاوانباران‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوەی لە بەندیخانەکانی ئەو سەردەمە بەدی دەکرێت‪.‬‬ ‫کۆی سزا شەرعیەکانیش بۆ پاراستنی پێنج شتە زەروریەکان دانراون‪ .‬کە ژیان بەبێ بوونی‬ ‫ئەوان لەسەرپێ ناوەستێ و تەندروست نابێت‪ ،‬کە بریتیین لە هه‌رە ئامانجە پیرۆزەکانی‬ ‫شەریعەت کە ئەمانەن‪( :‬ئاین‪ ،‬نەفس‪ ،‬عەقڵ‪ ،‬نامووس‪ ،‬ماڵ)‪ .‬چەندان ڕێکاری شەرعی و‬ ‫یاسای گیراونەتە بەر بۆ پاراستنی ئەو زەروراتانە‪ .‬بەشێوەیەک هه‌رکەس سنوور بەزی بکات‪،‬‬ ‫هه‌تکیان بکات‪ ،‬لە دیدگای شەرع بە تاوانبار‪-‬مجرم‪ -‬هه‌ژمار دەکرێت‪ .‬بەنموونە‪ :‬ئیسالم‬ ‫شەرعیەتی داوە بە دەسەاڵتداران کە بەرگری لە پاراستنی ئاینی کۆمەڵگا بکەن‪ .‬هه‌روەها‬ ‫ھێرشکردنە سەر ئاین و پێشێڵکردنی وەک خیانەتی نیشتیمانی هه‌ژمارکردووە‪.‬‬ ‫ئەو چەند دێرەی ڕابورد ته‌نها ناساندنێک بوو بۆ سزا شەرعیەکان بۆ ئاشنابوونی خوێنەر‬ ‫بە بابەتەکە‪ .‬ئەوەی جێی سەرەنجی توێژەرە‪ ،‬دوای ڕوخانی خەالفەتی ئیسالمی لە بەرواری‬ ‫‪ ١٩٢٤-٣-٢‬و گۆرینی سیستەمی دادوەری بەتایبەتی‪-‬قانونی جینائی‪ -‬لە جێبەجێکردنی سزا‬ ‫شەرعیەکان بۆ قانونی دەستکرد کە زیندان و غەرامەی ماددی جێگای گرتنەوە‪ .‬لە ئەنجامی‬ ‫‪ -١٥‬المهذب في فقه اإلمام الشافعي لإلمام أبي إسحاق إبراهيم الشيرازي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،445‬المصدر‪ :‬موقع شبكة‬ ‫مشكاة اإلسالمية ‪./http://www.almeshkat.net‬‬ ‫‪ -١٦‬بروانە‪ :‬مفاتيح الغيب‪ ،‬بفخر الدين الرازي‪ ،‬دار إحياء التراث العربي – بيروت‪ ،‬ط‪ 1420 ،3‬ه) ج‪ ،11‬ص‪356‬‬ ‫ ‪ 53‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پەراوێزخستنی یاسا ئاینییەکان و حوکمی ئیسالم بەگشتی چەندین پارت و بزوتنەوە و ڕەوتی‬ ‫ئیسالمی بە ئامانجی گێرانەوەی حوکمرانی ئیسالم لەدایکبوون‪ ،‬وەک کۆمەلی ئیخوان موسلیمین‬ ‫لەمیسر‪ ،‬ئەلجەماعە الئیسالمیە لەنیمچە قارەی ھیندی‪ ،‬بزوتنەوەی تالیبان لە پاکستان و‬ ‫ئەفغانستان‪ ،‬ڕێکخراوی قاعیدە و لقەکانی‪ ،‬بزوتنەوەی شەبابی موجاھیدینی سۆمال‪ ،‬ڕیکخراوی‬ ‫بۆکۆ حەرام لەنەیجیریا‪ ،‬دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام (داعش)‪ ،‬بەرەی نوسرە‪...‬ھتد‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئایدیۆلۆژیای هه‌موویان لەیەکەوە نزیکە وەک بانگەشەی بۆ دەکەن کە بریتییە لە‬ ‫ھزری ئیسالمی و کارکردن بۆ گێرانەوەی ئیسالم‪ .‬بەاڵم لە ڕووی بەرنامە و پرۆگرامی کارکردن‬ ‫لەیەکەوە جیان‪ .‬بەشێوەیەک هه‌ندێکیان زۆر جەخت دەکەنەوە لەسەر جیهاد و خەباتی‬ ‫چەکداری وەک تاڵیبان و قاعدە و دەوڵەتی ئیسالمی و بەرەی نوسرە‪ ،‬هه‌ندێکیشیان زیاتر‬ ‫پەرە بەکاری ڕێکخراوەی و مەدەنی و بانگەوازی دەدەن وەک کۆمەڵی ئیخوان موسلیمین لە‬ ‫میسر و لقەکانی تری لە واڵتانی وەک تورکیا و تونس‪ .‬دوای هاتنە ناو کێشمەکێشمی دەسەاڵت‬ ‫و دەستگرتن بەسەر چەند ناوچەیەک‪ ،‬زۆربەی ڕەوتە ئیسالمیە توند ڕەوەکان لەهه‌رە کارە لە‬ ‫پێشەکان هه‌ڵدەستن بە جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکان‪ .‬بەبێ ئامادەکاری و زەمینە سازی‬ ‫کۆمەڵگا کە ئەمەش هه‌میشە بۆتە جێگەی ڕەخنە و توانجی نەیارەکانی ئیسالم و بەشێکیش لە‬ ‫ئیسالمیەکان‪ .‬ڕوونترین نمونەش بۆ ئەو بابەتە جێبەجێکردنی بەشێک لەو سزایانە بوو لەالیەن‬ ‫ڕێکخراوی بۆکۆ حەرامی نەیجیریا‪ .‬هه‌روەها بەرەی نوسرە و دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام‬ ‫ناسراو بە (داعش)‪ .‬پرسیارەکە ئەوەیە بۆچی یەکەم شت دەست بۆ سزا شەرعیەکان دەبرێت؟‬ ‫ئایا ئیسالم یەکسانە بەو سزا شەرعیانە یان ئەو سزا شەرعیانە بەشێکن لە ئیسالم؟ یاخود بێ‬ ‫جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکان ھیچ دەسەاڵتێک بە ئیسالمی هه‌ژمارناکرێت؟‬ ‫تامەزرۆی پارتە ئیسالمیەکان بۆ جێبەجێکردنی ئەحکامەکان بەگشتی و سزا شەرعیەکان‬ ‫بەتایبەتی‪ .‬کەمئەزموونیان لە مەسەلەی حوکمرانی و هه‌ڵنەسەنگاندن و نەخوێندنەوەی واقیع‬ ‫وەک خۆی‪ .‬گوێنەدان بە قسەی ئەم و ئەو بەبیانووی (الیخافون لومە الئم)‪.١٧‬‬ ‫لەالیەکی تر تێپەربوونی زیاد لە نەوەد ساڵ بەسەر پەراوێزخستنی سزا شەرعیەکان لەرووی‬ ‫جێبەجێکردنەوە‪ .‬دەسەاڵت زەوتکردن لەالیەن دەستەیەکی مافیا و پۆستال لەپێ‪ .‬پرکردنی‬ ‫واڵت لە ئەمن و دەزگای موخابەراتی‪ .‬بالوبونەوەی برسیەتی و چینایەتی و نادادی کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫داپۆشینی گشت دام و دەزگاکانی دەوڵەت بە گەندەڵی ئابووری و ئەخالقی و پیشەی‪ .‬نەبونی‬ ‫چاودێرییەکیی یاسایی ڕاستەقینە بۆ ڕێگرتن لە بەهه‌دەردانی مافی تاک و مافی گشتی‪ ،‬نەبونی‬ ‫ئامرازێکی سەردەمی و گونجاو و ڕەچاونەکردنی حیکمەت و دانایی لە شێوازی جێبەجێکردن‪.‬‬ ‫ئامادەنەبوونی کۆمەڵگا بۆ جێبەجێکردن و قەبوڵکردنی سزا شەرعیەکان‪...‬ھتد‪ .‬بونەتە‬ ‫ھۆکاری ناشرینکردنی ئەو بەشەی ئەحکامەکانی ئیسالم‪ .‬کار گەیشتۆتەی ئەوەی تەواوی‬ ‫‪ -١٧‬ئەمە بەشێکە لە ئایەتی ژمارە(‪ )٥٤‬سورەتی المائدە کە بەمانای ئەوە دێت‪ :‬ئیمانداری ڕاستەقینە لە‬ ‫جێبەجێکردنی ئەحکامەکانی ئیسالم لە لۆمەی لۆمەکاران ناترسێت‪.‬‬ ‫ ‪ 54‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫عەلمانیەکان و بەشێک لە ئیسالمیەکان جێبەجێکردنیان بە وەحشیگەری هه‌ژماربکەن‪ .‬چ جای‬ ‫کافرو بێباوەرەکان‪.‬‬ ‫دوای تێرامان و سەرنج و وردبونەوە لە سزا شەرعیەکان و ئامانج و دەرهاوێشتەکانیان‪ ،‬لەو‬ ‫سۆنگەیەوە کارەکانی دەوڵەتی ئیسالمی لەئێراق و شام هه‌ڵبسەنگێنین‪ .‬بۆمان ڕوون دەبێتەوە‬ ‫کە جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکانی وەک دەستبرینی دز و دارکاری نوێژنەکەر و بەردبارانی‬ ‫زیناکەر و سەرپەراندنی مورتەد لەجێی خۆیدا نەبوو‪ .‬بگرە نەوەک هه‌ر نەیان توانی ئامانجەکانیان‬ ‫بپێکن بەڵکوو ڕووی سزا شەرعیەکانیان لەبەرامبەر هه‌موو جیهان ناشرین کرد‪ .‬بەشێوەیەک‬ ‫ئەگەر کار بۆ ھێنانەوەی حوکمی ئیسالم دەکەن و ڕاستگۆن لەگەڵ پەیامەکانیان‪ .‬پێویست‬ ‫بوو سەرەتا هه‌ولی ئاسای کردنەوەی بارودۆخەکە و بالو کردنەوەی دادپەروەری و نەھێشتنی‬ ‫برسیەتی و ئاسان کردنی پرۆسەی هاوسەرگیری و بنیاتنانەوەی واڵت و ئەمن و ئاسایش‬ ‫و سەقامگیری‪...‬ھتد‪ .‬ئینجا دەستیان بردبا بۆ سزا شەرعیەکان‪ .‬هه‌ڵە گەورەکەش لەوەوە‬ ‫دەستی پێکرد کە ڕاستەوخۆ جێبەجێکردنی سزا شەرعیەکان بە بیانوی (وليشهد عذابهما طائفة‬ ‫من المؤمنين)(النور‪ ،)٢ :‬واتە‪« :‬کۆمەلێک بروادار ئامادەبن لەکاتی جێبەجێکردنی سزاکە»‪.‬‬ ‫نمایشدەکران لە پێگە کۆمەالیەتیەکان کە لەو ڕێگەیەوە ترس و تۆقاندن و دلە ڕاوکێیان پەخش‬ ‫دەکرد‪ .‬کە هه‌رگیز مەفهومی ئایەتەکە ئاماژە بۆ ئەوە ناکات‪ .‬کە سزا شەرعیەکان لە پێگە‬ ‫کۆمەالیەتیەکان بالوبکرێنەوە‪ .‬کەواتە ئەنجامدانی ئەو کارانە ئەگەرچی لەبنچینەدا لەشەریعەت‬ ‫چەسپاون بەاڵم مەرجی جێبەجێکردنیان نەهاتبووە جێ‪ .‬بەمەش دەکرێت بلێن جێبەجێکردنی‬ ‫ئەو سزا شەرعیانە بەم جۆر و شێوازە ھیچ پەیوەندیان بە ئاینی پیرۆزی ئیسالمەوە نیە‪ .‬تەنیا‬ ‫سەرانی دەوڵەتی ئیسالمی و دارو دەستەکەی لە دەرهاوێشتەکانی بەرپرسیارن نەوەک ئیسالم‬ ‫و پەیامە ئاشتی خوازەکەی‪.‬‬ ‫بەشی پێنجەم‪ :‬جزیە و سەرانە‬ ‫وەرگرتنی جزیە و سەرانە لەسەردەمی پێشینی ئومەتی ئیسالم هه‌بووە و هه‌تا کۆتایهاتن و‬ ‫ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی کەم تا زۆر لە غەیرە موسوڵمانەکانەوە ساڵی جارێک وەرگیراوە‪.‬‬ ‫بەم شێوە پێناسەکراوە (الجزية‪ :‬هي مال يدفعه أهل الكتاب‪ ،‬ومن يلحق بهم‪ ،‬إلى المسلمين‬ ‫مقابل حق أو خدمة أو واجب يقوم به الطرف اآلخر)‪ .١٨‬واتە‪« :‬سەرانە‪ :‬بڕە سەروەتێکە کە‬ ‫خاوەن کتێبە ئاسمانییەکان و هاوشێوەکانیان دەیدەن بە موسوڵمانان لەبەرامبەر مافێک‪ ،‬یان‬ ‫خزمەتێک‪ ،‬یان ئەرکێک کە الیەنی بەرامبەر‪-‬کە موسوڵمانە‪ -‬پێی هه‌ڵدەستێت»‪ .‬ئەمەش لە‬ ‫‪ -١٨‬آيات مظلومة بين جهل المسلمين وحقد المستشرقين‪ ،‬د‪ .‬عمر عبدالعزيز‪.189 ،‬‬ ‫‪ -١٩‬لە ژێر سایەی دەولەتی ئیسالمی دەولەت دەزگایەکی ھەبوو بەناوی دەزگای خەراج یان کۆکردنەوەی‬ ‫زەکات‪ .‬کە بە خۆشی یان بەزۆر زەکات لە موسولمانەکان وەردەگیرا‪ .‬ھەرکەس زەکاتی ھەبا و نەیدابا شەری‬ ‫لەگەل دەکرا‪ .‬وەک ئەوە جەنگەی سەردەمی خەالفەتی ئەبوبەکری سدیق ڕوویدا کە ناونرا» قتال مانعی‬ ‫الزکاە»‪.‬‬ ‫ ‪ 55‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بەرامبەر بەخشینیانە لە خزمەتی سەربازی و دابینکردنی ئەمن و ئاسایش و پاراستنی سەرو‬ ‫ماڵیان هه‌روەها لەبەرامبەر زەکاتە کە لەموسوڵمانان وەردەگیرێت‪ .١٩‬کەواتە چۆن زەکات لە‬ ‫موسوڵمان وەردەگیرێت ئەوهاش سەرانە لە غەیرە موسوڵمان وەردەگیرێت‪ .‬کە دواتر تێکرای‬ ‫پارەی وەرگیراو لە(سەرانە‪ ،‬باج‪ ،‬خەراج‪ ،‬زەکات)‪ ،‬لە خزمەتکردنی واڵت وەک بودجە و‬ ‫میزانیەی ئەو سەردەمە خەرج دەکران‪.‬‬ ‫ئەو کەسانەی سەرانەیان لێوەرگیراوە پێویستە چەند مەرجێکیان تێدا هه‌بێت‪ .‬ئاشکرایە‬ ‫کە هه‌رکەس ئەو مەرجانەی تێدا نەبوبێت سەرانەی لێوەرنەگیراوە‪ .‬ئەو مەرجانەش جێگای‬ ‫ڕەزامەندی زۆربەی فوقەهه‌کانی ئیسالمن‪ ،‬کە ئەمانەن‪( :‬البلوغ‪ ،‬والعقل‪ ،‬والذكورة‪ ،‬والحرية‪،‬‬ ‫والمقدرة المالية‪ ،‬والسالمة من العاهات المزمنة‏‪.‬‏‏) واتە‪« :‬شەیتانی بوبێ‪ ،20‬عاقل بێت‪ ،‬نێر بێت‪،‬‬ ‫ئازاد بێت‪ ،‬توانای دارای هه‌بێت‪ ،‬خاڵی بێت لە نەخۆشیە درێژخایەنەکان»‪ .‬کەواتە‪ :‬منداڵ و‬ ‫شێت و ئافرەت و کۆیلە و نەدار و نەخۆشی درێژخایەن و پەککەوتە و ڕاھیبەکان بەخشراون‬ ‫لە سەرانە لێسەندن‪ .‬هه‌رکات دەوڵەت نەیتوانی ئەمن و ئەمانیان بۆ بچەسپێنێت ئەوە بە‬ ‫کۆدەنگی زانایان سەرانە وەرگرتن دروست نییە‪ .21‬هه‌ر وەک چۆن دروست نییە سەرانەیان‬ ‫لێوەربگیرێت لەکاتێک کە خۆیان پارێزگاری لەخۆیان بکەن‪ .‬وەک دکتۆر عمر عبدالعزیز‬ ‫مامۆستای موقارەنەی ئەدیان و مەزاھیب لە زانکۆی ئەزهه‌ر دەلێت‪( :‬ويوم أن تتاح الفرصة ألهل‬ ‫الكتاب أن يقاتلوا مع المسلمين‪ ،‬فإذا الجزية تسقط عنهم‪ ،‬ألنها شرعت في مقابل الدفاع عنهم‪،‬‬ ‫فيوم أن يقوموا بواجب الدفاع عن أنفسهم مع الدولة اإلسالمية الكبرى التي يعيشون في ظاللها‪،‬‬ ‫فإن الجزية تسقط عنهم)‪ .22‬واتە‪( :‬هه‌ر کاتێک بۆ ئەھلی کتاب لوا لەپاڵ موسوڵمانان شەڕ‬ ‫بکەن‪ ،‬ئەوە سەرانەیان لەسەر الدەکەوێت‪ ،‬چونکە لە پێناو پارێزگاریلێکردنیان دانراوە‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ڕۆژێک هه‌ستان بە پارێزگاریکردن لەخۆیان لە پاڵ دەوڵەتی گەورەی ئیسالمی کە ئەوان لە‬ ‫سایەی دەژن‪ ،‬ئەوە سەرانەیان لەسەر الدەچێت)‪ .‬لەکاتێکدا ئێستا لە ئاستی جیهاندا شتێک‬ ‫نییە بە ناوی دەوڵەتی ئیسالمی وەک ئەوەی ئێران بانگەشەی بۆ دەکات یان چەکدارانی داعش‬ ‫بانگەشەی بۆ دەکەن‪.‬‬ ‫ئینجا دروستی وەرگرتنی سەرانە بەو جۆرەی باسمان کرد لەو ئایەتەی قورئان سەرچاوەی‬ ‫گرتووە‪{ ،‬قاتلوا الذين ال يؤمنون بالله وال باليوم اآلخر وال يحرمون ما حرم الله ورسوله وال يدينون‬ ‫دين الحق من الذين أوتوا الكتاب حتى يعطوا الجزية عن يد وهم صاغرون} التوبە ‪ .٢٩‬واتە‪»:‬‬ ‫ئەی ئیمانداران دژی ئەوانەی کە باوەری ڕاست و دروستیان بە خوا و بە ڕۆژی قیامەت نییە‬ ‫و ئەو شتانەی خودا و پێغەمبەرەکەی بە حەرامیان داناوە بە حەرامی نازانن و پەیڕەوی دینی‬ ‫‪ -20‬بلوغ‪ :‬الی مەزھەبی حەنەفی بەکەسێک دەوترێت کە گەیشتبێتە ‪ ١٨‬سال‪ ،‬ھەروەھا الی شافعیەکان‬ ‫ھەرکەسێک گەیشتبێتە ‪ ١٥‬سال ئەوە بە بالغ بوو ھەژماردەکرێت‪.‬‬ ‫‪ -21‬بروانە‪ :‬الموسوعة الفقهية الكويتية‪ ،‬الطبعة الثانية‪ ،‬دارالسالسل – الكويت‪ 175/15 ،‬الثةرةكانى دواتر‪.‬‬ ‫‪ -22‬آيات مظلومة بين جهل المسلمين وحقد المستشرقين‪ ،190 ،‬سەرچاوەی پێشوو‪١٩٠ ،‬‬ ‫ ‪ 56‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫هه‌ق نابن‪ ،‬لەوانەی کە کتێبیان پێدراوە لە(گاور و جوو) بجەنگن‪ ،‬هه‌تا ئەو کاتەی بە ناچاری‬ ‫باج پێشکەش بە دەوڵەتی ئیسالمی دەکەن‪( ،‬لەجیاتی ئەوەی کە گیان و ماڵ و سامانیان‬ ‫پارێزراوە و بەشداری جەنگ ناکەن)‪.23‬‬ ‫دیارە کە پەیامبەر(د‪.‬خ) هه‌روەها خەلیفەکانیش دوای ئەو سەرانەیان وەرگرتووە‪ .‬هه‌روەها‬ ‫سەبارەت سەرانە وەرگرتن ته‌نها لە خاوەن کتێبە ئاسمانیەکان‪ ،‬یان لە بت پەرست و ئاگر‬ ‫پەرستیش دەسەنرێت یان نا‪ .‬جیاوازیەکی زۆر هه‌یە لە نێوان زانایان و فوقەهه‌کانی ئیسالم‪.‬‬ ‫هه‌ندێکیان پێیان وایە بت پەرست و ئاگر پەرستی عەرەب سەرانەیان لێوەرناگیرێت‪ ،‬لەنێوان‬ ‫دەستبەردار بوونی ئاینەکەیان و شەر سەرپشک دەکرێن‪ .‬بەاڵم لە غەیرە عەرەبەکان بە تێکرای‬ ‫دەسەنرێت بەمەرجێک ئەگەر موسوڵمان نەبن و مەرجەکانی سەرەوەیان تێدا بەدی بکرێت‪ .‬بێ‬ ‫گوێدانە ئەوەی خاوەن کتێب و پەیامی ئاسمانین یاخود نا‪ .24‬دیارە هه‌ر مەزهه‌بە و کۆمەلێک‬ ‫بەلگەی ھێناوە کە لێرە لەبەر کەمی مەودا و پێویست نەبوونی بابەتەکە لەمە زیاتر باسی‬ ‫ناکەین‪.‬‬ ‫وەک ئاشکرایە دوای ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی لەبەرواری ‪ ١٩٢٤/٣/٢‬دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫دامەزراو لەسەر ئەساسی شەریعەتی ئیسالم لەسەر تاسەری جیهان کۆتای پێهات‪ .‬بە شێوەیەک‬ ‫ھیچ واڵتێک بوونی نەما پەیرەوی شەریعەت بکات‪ ،‬بنەماکانی ئیسالم بکاتە بناغەی دەوڵەت‬ ‫داری‪ .‬بەڵکوو دەوڵەتی –مواگنە‪ -‬هاونیشتمانی جێگەی گرتەوە‪ .‬کە هاواڵتیبوون بریتیە لە‬ ‫بناغە و ئەساسی ئەرک و ماف لە دەوڵەتدا بەبێ جیاکاری ئاینی و نەتەوەی و فیکری‪ .‬دیارە‬ ‫بەو گۆرانکاریە لە بناغەی سیستەمی حوکمرانی‪ ،‬یاسای وەرگرتنی باج و خەراج و سەرانە و‬ ‫زەکات هه‌لوەشایەوە‪ .‬بەتایبەت لە کوردستان و ئێراق شتێک نەماوە بەناوی وەرگرتنی سەرانە‬ ‫و زەکات‪ .‬ئەوەی بوونی هه‌یە تەنیا بریتیە لە باج و گومرگ نە زیاتر‪.‬‬ ‫دیارە نزیکەی سەدەیەکە ئەو یاسا و نەریتە دەوڵەت داریە کۆتای پێهاتووە‪ .‬بگرە هاواڵتیان‬ ‫جیاکاریەکی ئەو تۆ ناکەن لە نێوان موسوڵمان و غەیرە موسوڵمان‪ .‬تەنانەت زۆر جار‬ ‫لەالیەن دەسەاڵتداران غەیرە موسوڵمان و کەمینە ئاینیەکان زۆر نازدارتر و ناز کێشراوترن لە‬ ‫موسوڵمان‪ .‬هه‌ر لەسەرەتای نەوەدەکانەوە حوکمەتی هه‌رێم شانازی بە پاراستنی کەمینە ئاینی‬ ‫و نەتەوەیەکان کردووە‪ .‬ڕەنگە زۆرجار هه‌ست کرابێت کە ئەوان هاواڵتی پلەیەک و موسوڵمان‬ ‫هاواڵتی پلە دووە‪.‬‬ ‫دوای دەست بەسەر گرتنی موسل و تکریت و ناوچەکانی تری سووریا و عیراق لەالیەن‬ ‫چەکدارانی دەوڵەتی ئیسالمی‪ ،‬کولتووری سەرانەیان لە ماوەی شەو و ڕۆژێک بێ ئامادەکاری‬ ‫‪ -23‬تەفسیری ئاسان‪ ،‬بورھان محمد ئەمین‪.‬‬ ‫‪ -24‬الموسوعة الفقهية الكويتية‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪٢٠٥/٤ ،‬‬

‫ ‪ 57‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫و زەمینەسازی‪ ،‬زیندوو کردەوە‪ .‬کاتێک مەسیحی و کەمینە ئاینیەکانی تریان خستنە ژێر‬ ‫هه‌ڵبژاردنی یەک لە سێ بژاردەکان‪( :‬موسوڵمان بوون‪ ،‬سەرانە‪ ،‬بارکردن) دیارە هه‌ر یەک لەو‬ ‫سێ بژاردەیە وەک تاالوێکی ژەھر ئاسا بوو‪ .‬بەتایبەت لەو کات و تەوقیتە ناهه‌موارە‪ .‬ھێشتا‬ ‫دەنگی شەرە تەقەی کۆالن بەکۆالن کۆتای نەهاتبوو‪ .‬نەوەک ئەمن و ئاسایش بەرقەرار نەبوو‬ ‫بوو‪ ،‬بگرە سەرەتای داروخانی کاروباری ئەمنی و سەربازی بوو‪.‬‬ ‫دیارە هه‌ڵوەشانەوەی کولتووری سیاسی و دەوڵەتداری بە شەو ڕۆژێک و گەڕانەوە بۆ سەد‬ ‫ساڵ لەمەو بەر هه‌ر وا ئاسان نییە‪ .‬هه‌رچەند دەنگ و هه‌رای کەمینە ئاینیەکان لەالیەن‬ ‫ڕۆژئاوا دەبیسترا بەاڵم ئەنجامێکی ئەو تۆی نەبوو‪ ،‬کە دواجار زۆربەیان ناچار بە کۆچکردن و‬ ‫سەرهه‌لگرتن کران‪ ،‬بەتایبەت دوای تەقاندنەوەی کەنیسە و شوێنە پیرۆزەکانیان‪.‬‬ ‫هه‌روەک ئاشکرایە بەبێ ڕەچاوکردنی مەرج و دابین کردنی ئەمن و ئاسایش و پاراستنیان‪.‬‬ ‫سەپاندنی سەرانە کارێکی ناتەندروست و هه‌لەیە لە ڕوانگەی شەریعەتی ئیسالم‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئەگەر دەسەاڵتەکەی دەوڵەتی ئیسالمی شەرعیەتی ڕاستەقینەشی هه‌بێت‪ .‬بەاڵم هه‌ر خودی‬ ‫دەسەاڵتەکە ھیچ شەرعیەتێکی ئاینی نیە لە ئەستۆی موسوڵمانان چ جای غەیرە موسوڵمان‪.‬‬ ‫کەواتە سەپاندنی سەرانە و بە شێوازە کەم تا زۆر پەیوەندی بە ئاینی دادگەری ئیسالمەوە نیە‪،‬‬ ‫هه‌رچەند با ئایەتی قورئان و فەرمودەی پەیامبەریش(د‪.‬خ) بۆ شەرعیەت دان بەکارەکانیان وەک‬ ‫بەلگە باس بکرێن‪ .‬چونکە ئایەت و فەرموودەکان کاتێک دەبن بە ھۆکاری دابین کردنی ئەمن‬ ‫و ئاسایش و ھێنانە کایەی سیستەمێکی دادپەروەر کە لە جێگە و شوێنی خۆیان بەکاربێن‪ ،‬‬ ‫هاورێ لەگەڵ ڕەچاوکردنی حیکمەت و ئامانجەکانی شەریعەت لە ڕەوایەتی پێدانیان‪ .‬خۆ ئەگەر‬ ‫بەمشێوەیە جێبەجێ نەکرێن‪ .‬نەوەک هه‌ر نابن بە ڕەحمەت‪ ،‬بگرە کۆی دەقە پیرۆزەکانی‬ ‫ئیسالم کە لەئەساسەوە بۆ ئاوەدانی و خۆشگوزەرانی و پێکەوا ژیانی کۆمەالیەتی دابەزیون‬ ‫لەکەدار دەکەن‪ ،‬وەک ئەوەی بینیمان لە سەران و دەسەاڵتدارانی دەوڵەتی ئیسالمی ناسراو‬ ‫بە –داعش‪.-‬‬ ‫سەرەنجامی توێژینەوە‬ ‫لەئەنجامی گەشتێکی زانستی کورت و پوخت بەناو سەرچاوەکانی پەیوەندیدار بە بابەتەکە‪.‬‬ ‫خستنە ڕووی ڕاستەقینەی بەشەکانی توێژینەوەکە‪ .‬لێرەدا سەرنج دەخەینە سەر چەندخالێک‬ ‫کە لە سەرەنجامی توێژینەوەکە پێی گەیشتین‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫‪ -١‬کارکردن بۆ گێرانەوەی حوکمی ئیسالم پێویستە ته‌نها لە ڕێگەی ئامراز و وەسیلە جوان و‬ ‫دروستەکان بێت‪ .‬نەوەک تاوانکاری و ستەم‪.‬‬ ‫‪ -٢‬سەرەنجامی پشێویەکان و کارە نابەجێکانی چەکدارانی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام‬ ‫سەری کێشا بۆ لەباربردنی کۆی پرۆژەی کاری ئیسالمی و شۆرشی سووریا‪ .‬هه‌روەها بووە‬ ‫ ‪ 58‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ھۆی سەرهه‌ڵدانی دەیان قەیران لە تێکرای کایەکانی ژیان کە ئەمەش لەگەڵ کرۆکی ئیسالم‬ ‫کۆک نییە‪ .‬وەک ناشرینکردنی ئاین و کاولکاری و خاپورکردنی ژێر خانی ئابووری و سەربازی‪.‬‬ ‫هه‌روەها دەیان قەیرانی تری کۆمەالیەتی و دەروونی‪.‬‬ ‫‪ -٣‬دیل کوشتن چۆن لە نەریتی سەربازی نێودەوڵەتی کارێکی نەشیاو نابەجێیە‪ .‬لەروانگەی‬ ‫ئیسالمیش پێشگیری لێکراوە‪ .‬بەھیچ شێوەیەک لەگەڵ ئامانجە پیرۆزەکانی ئیسالم ناگونجێت‪.‬‬ ‫بەتایبەت دیلی هاواڵتی و کارمەندانی فریاگوزاری و ڕۆژنامەوانان‪ .‬ئاینی ئیسالم فەرمانی‬ ‫دەرکردووە مامەلەی جوان و شیاو لە گەل دیلەکان بکرێت نەوەک سوکایەتی پێکردن و‬ ‫سەربرین و کوشتنەوە‪.‬‬ ‫‪ -٤‬تۆڵە و سزا شەرعیەکان بەدەقی گردەبر وەک نوێژوو ڕۆژوو فەرز کراون‪ ،‬بەبێ بیانووی‬ ‫شەرعی و واقیعی پەراوێزخستنیان دروست نیە‪ .‬لەهه‌مان کات کۆمەلێک شەرت و مەرج بۆ‬ ‫جێبەجێکردنیان دانراوە‪ .‬لەکاتی جێبەجێکردنیان بەبێ ئامادەکاری و زەمینە سازی پەروەردەی‬ ‫و فیکری و ئاینی و کۆمەالیەتی و سیاسی‪ ،‬جگە لەوەحشیگەری شتێکی تر بەرهه‌م ناھێنن‪.‬‬ ‫کە ئەمەش لەگەڵ کرۆک و ناوەرۆکی ئیسالم نەگونجاوە‪.‬‬ ‫‪ -٥‬جزیە و سەرانە لەبەرامبەر دابینکردنی ئەمن و ئاسایش و بەخشین لە خزمەتی سەربازی‬ ‫لە کەمینە ئاینیەکانی تر لەالیەن دەوڵەت لە غەیرە موسوڵمانەکان وەردەگیرێت‪ .‬هه‌روەک‬ ‫چۆن زەکات لە موسوڵمانەکان لەالیەن دەزگای زەکات کۆکردنەوەی دەوڵەت لە موسوڵمانەکان‬ ‫دەسەنرێت‪ .‬کە دواتر کۆی داهاتەکان لەخزمەتی دەوڵەت وەک میزانیە و بوددجە خەرج‬ ‫دەکرێت‪ .‬بەبێ دابین کردنی ئەو شتانەی باسکران‪ ،‬یان لەکاتی پاراستنی سەر و مالیان لەالیەن‬ ‫خودی کەمینەئاینیەکان‪ ،‬ئەوە مافی دەوڵەت نیە سەرانەیان لێ بسێنێت‪.‬‬ ‫لەکۆتایدا ماوەتەوە بلێین ئامانج لەو توێژینەوەیە بریتی بوو لەهه‌ڵسەنگاندنی کارەکانی‬ ‫چەکدارانی دەوڵەتی ئیسالمی شام و ئێراق ناسراو بەداعش لە دیدگای ئیسالم‪ .‬بەش بەحاڵی‬ ‫توێژینەوەکە و ڕەچاوکردنی سنوری الپەرەکانی توێژینەوە بەکورتی لەسەر چەند برگەیەک‬ ‫دواین‪ .‬دیارە زۆر کاری تریش هه‌ن پێویستیان بەهه‌ڵسەنگاندنە بەاڵم هه‌ر ئەوەندە لەو‬ ‫توێژینەوەیە جێی دەبێتەوە‪ .‬ھیوادارین توانیبێتمان ئامانجەکە بپێکین‪ .‬کە بریتییە لە دەرخستنی‬ ‫ڕووی ڕاستەقینەی شەرع لەسەر ئەو پرسانە‪ .‬دیارە کەمال و تەواویەتی ته‌نها سیفەتی خودای‬ ‫پەروەردگارە‪ .‬بۆیە لەسەر هه‌ڵە و کەم و کورتییەکان داوای لێبوردن دەکەین‪.‬‬

‫ ‪ 59‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫سەرچاوەکان‬

‫‪ .١‬اإلعالن اإلسالمی‪ ،‬علی عزت باطوظيض‪ ،‬وەرگێرانی بۆ عەرەبی‪(:‬محمد یوسف عدس‪ ،‬مکتبە االمام البخاری)‪.‬‬ ‫‪ .٢‬إعالم الموقعین عن ڕب العالمین‪ ،‬ابن قیم الجوزیە‪( ،‬دراسە وتحقیق‪ :‬طە عبد الرؤوف سعد الناشر‪ :‬مکتبە‬ ‫الکلیات األزهرية‪ ، ،‬مصر ‪ ،‬القاھرە ‪١٣٨٨‬ھـ‪١٩٦٨/‬م)‪.‬‬ ‫‪ .٣‬آيات مظلومة بين جهل المسلمين وحقد المستشرقين‪ ،‬د‪ .‬عمر عبدالعزيز‪.‬‬ ‫‪ .٤‬اإليمان‪ ،‬أحمد بن عبد الحليم بن تيمية الحراني‪ ،‬دراسة وتحقيق‪ :‬محمد ناصر الدين األلباني‪ ،‬المكتب اإلسالمي‪،‬‬ ‫عمان‪ ،‬األردن‪ ،‬ط‪1416 ،5‬هـ‪1996/‬م)‪.‬‬ ‫‪ .٥‬بحث للتعریف بالنبی صلی اللە علیە وسلم‪ ،‬المصدر‪ :‬موقع مکتبە صید الفوائد‪http://www.saaid. :‬‬ ‫‪.net/book/index.php‬‬ ‫‪ .٦‬تەفسیری ئاسان‪ ،‬بورهان محمد ئەمین‪.‬‬ ‫‪ .٧‬التحرير والتنوير‪ ،‬الطاهر ابن عاشور ‪ ،‬مصدر الكتاب ‪ :‬موقع التفاسير‪:‬‬ ‫‪.http://www.altafsir.com‬‬ ‫‪ .8‬الشبهات وأثرها في العقوبة الجنائية في الفقه اإلسالمي مقارنا بالقانون‪ ،‬منصور محمد منصور الحفناوي‪،‬‬ ‫(مطبعة األمانة‪ ،‬ط‪1406 ،1‬هـ‪1986 -‬م)‪.‬‬ ‫‪ .9‬صحيح وضعيف سنن الترمذي‪ ،‬محمد ناصر الدين األلباني‪ ، ،‬من إنتاج مركز نور اإلسالم ألبحاث القرآن والسنة‬ ‫باإلسكندرية‪.‬‬ ‫‪ .10‬محمد بن علي الشوكاني‪ ،‬نيل األوطار شرح منتقى األخبار‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪.494‬‬ ‫‪ .11‬مفاتيح الغيب‪ ،‬فخر الدين الرازي‪ ،‬دار إحياء التراث العربي – بيروت‪ ،‬ط‪ 1420 ،3‬ه) ‪.‬‬ ‫‪ .12‬المهذب في فقه اإلمام الشافعي‪ ،‬لإلمام أبي إسحاق إبراهيم الشيرازي‪ ،‬المصدر‪ :‬موقع شبكة مشكاة اإلسالمية‬ ‫‪./http://www.almeshkat.net‬‬ ‫‪ .13‬الموسوعة الفقهية الكويتية‪ ،‬الطبعة الثانية‪ ،‬دارالسالسل – الكويت‪.‬‬ ‫‪ .14‬مجموع الفتاوى‪ ،‬ابن تيمية الحراني‪( ،‬المحقق ‪ :‬عبد الرحمن بن محمد بن قاسم الناشر ‪ :‬مجمع الملك فهد‬ ‫لطباعة المصحف الشريف‪ ،‬المدينة النبوية‪ ،‬المملكة العربية السعودية الطبعة ‪1416 :‬هـ‪1995/‬م)‪.‬‬ ‫• پێگە ئەلیکترۆنیەکان‪:‬‬ ‫‪/٠٣/١١/٢٠١٤/http://www.alarabiya.net/ar/aswaq .١‬ڕرباح‪-‬داعش‪-‬وخسائر‪-‬العراق‪.html.‬‬ ‫‪ -150008-١٥٠٠٠٨/http://newspaper.annahar.com/article. .٢‬اإلسكوا أزمة العراق‬ ‫ستؤدي إلى ارتفاع الفقر في المنطقة عوامل تخفف األضرار وصادرات‪.‬‬ ‫‪.٣٤٤٥=http://www.alagidah.com/vb/showthread.php?t .٣‬‬ ‫‪.html.٤٩e٤٨٦٤٢٦./http://www.unhcr.org/pages .٤‬‬ ‫‪ .٥‬موقع القرضاوي‪ ،‬آخر تحدیث‪( ٠٩:٣٢:‬مکە) االثنین ‪ ٢٤‬ضفر ‪١٤٢٨‬ھـ ‪١٢/٠٣/٢٠٠٧-‬م‪http://.،‬‬ ‫‪.١٣٥٣=qaradawi.net/index.php?option=com_d‬‬ ‫ ‪ 60‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫داعش لە کوێوە هات و تا کوێ دەڕوات؟‬ ‫(سەرچاوە و ئامانج و لێکەوتەکانی شەڕی داعش‬ ‫دژ بە مرۆڤایەتی)‬ ‫مەهاباد قەرەداغی‬ ‫ ‪ 61‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 62‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پێشەکی‪:‬‬ ‫ ئەوەی داعش کردی و دەیکات‪ ،‬سنووری هەموو جۆرەکانی تووندوتیژی تێپەڕاندووە‪ .‬پێش‬ ‫داعشیش ڕێکخراوی تیرۆریستی ئەلقاعیدە تووندترین گورزی لە جیهان و مرۆڤایەتی دەوەشاند‬ ‫و ئاکارەکانی لە تووندوتیژیدا کەموێنە بوون‪ .‬ئەم دوو ڕێکخراوە و چەندینی تر لە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراست و بەتایبەتیش لەو بستە جوگرافیایەی عێراق و سوریا و سعودییە و دەوروبەریان‪،‬‬ ‫دروست دەبن و هەر یەکەیان ڕیکۆردی پێش خۆی دەشکێنێ لە تووندوتیژی و تاوان دژ بە‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬هەمووشیان ئامانجێک کە ڕایدەگەیەنن ئەوەیە کە گوایە بۆ بەرگرییە لە ئایینی‬ ‫ئیسالم و گوایە ئەوەی دەیکەن جیهادە لە پیناوی خودا‪ .‬بە بیستنی ئەمە پرسیار گەلێک بە‬ ‫مێشکدا گوزەر دەکەن‪:‬‬ ‫ ئایا تووندوتیژی و کوشتن و وێرانکردن بۆ بەرگریکردن لە هەر ئایینێک ڕەوایە؟!‬‫ ئایا ئەم ڕەفتارانەی کە بوونەتە سەرچاوەیەک بۆ ئیسالمۆفۆبیای جیهان «سوود» یان‬‫«زیان» بە ئیسالم دەگەیەنن؟!‬ ‫ ئایا ئایینی ئیسالم ئەوەندە لە خەتەردایە تا پێویست بکات بۆ بەرگریلێکردنی خەڵکانێکی‬‫ئەوەندە زۆر ببن بە دڕندە و سڵ لە بەکۆمەڵکوشتن و سەربڕین و وێرانکردنی ژینگە و ژیان‬ ‫نەکەنەوە و خەڵکی جیهان بتۆقێنن؟!‬ ‫ ئایا تووندوتیژی لە کوێ و کەی چارەسەری کێشەیەکی کردووە تا ئێستا بیکات؟! گریمان‬‫خەتەریش لەسەر ئیسالم هەبێت‪ ،‬بۆچی ئەو گروپانە و ئەو مرۆڤانە جگە لە تووندوتیژی هیچی‬ ‫تریان بە بیر و خەیاڵدا نایەت بۆ بەرگری لە ئایینەکەیان؟ بۆ نموونە ئەنجامدانی پێچەوانەکەی‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی ماهاتما گاندی ئەنجامی دا و واڵتەکەی و خەلکەکەی لە ڕێگەی «فەلسەفە و‬ ‫ئاکاری ناتووندوتیژیی»ەوە ڕزگار کرد لە داگیرکاری و خۆیشی بوو بە ڕەمزێکی جیهانی بۆ‬ ‫ناتووندوتیژی و ئاشتی‪.‬‬ ‫ئامانج لە دروستبوونی داعش‪:‬‬ ‫بە پێی فاکتەکان هێزی داعش لە بەشە پەرتبووەکانی ڕیکخراوی ئەلقاعیدە و پاشماوەکانی‬ ‫سوپای عێراق و ئەندامانی حیزبی بەعسی ڕژێمی دیکتاتۆری پێشووی عێراق و پاشماوەی ‬ ‫ڕێکخراوی دیکەی مەزهەبی وەک ئەنسار ئیسالم و ئەنسار سوننە و هاوشێوەکانی‪ ،‬دروست‬ ‫بووە‪ .‬ئەبووبەکر بەغدادی لە ئێستادا کەسی یەکەم و بڕیاردەری ئەم ڕێکخراوەیە و نازناوی‬ ‫خەلیفەی بەخۆی بەخشیوە‪ ،‬ئەمەش واتای ئەوە دەدات کە دەیەوێت لەسەر هەمان ڕێبازی‬ ‫حوکمڕانی دەوڵەتی ئیسالمی بڕوات کە لە عێراق و شام لە سەرەتای هاتنی ئیسالمەوە دروست‬ ‫بوو کە سەرەتا ناوی «دەوڵەتی مەدینە» بوو‪ ،‬دواتر بە فراوانبوونی بەهۆی شەرەکان و‬ ‫داگیرکردنی ناوچە و واڵتانی تر ناوی «دەوڵەتی ئیسالمی» لێ نرا‪ .‬سەرەتا چوار خەلیفەی‬ ‫ڕاشیدی و ئینجا خەلیفەکانی ئومەوی و دواتر عەباسی و هتد‪ ،‬درێژەیان بە حوکمڕانی دەوڵەتی‬ ‫ ‪ 63‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئیسالمی دا‪ .‬بەهۆی ئەم شێوازە لە حوکمڕانی ئایینیان کردە ئامرازێک و فەرمانڕەوایەتی و‬ ‫دەسەاڵتیان کردە ئامانج‪ .‬ئەم شێوازە لە حوکمڕانی و کردنی ئایین یان مەزهەبی ئایینی بە‬ ‫ئامراز بۆ گرتنەدەستی دەسەاڵت و فراوانکردنی قەڵەمڕەوی دەسەاڵت بوو بە نەریتێکی باو و‬ ‫ئیمپراتۆریەتەکانی ساسانی و عوسمانیش بەکاریان برد و تەنانەت ئێستاش لە هەندێ واڵتدا‬ ‫ئایین وا بەکار دەبرێت‪ ،‬کۆماری ئیسالمی ئێران و سعودیەی عەرەبی دوو نموونەی بەرچاوی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەراستن کە ئایین وەک ئامرازی جێگیرکردن‪ ،‬پتەوکردن و فراوانکردنی دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی و کارگێری واڵت بەکار دەبەن و دەیانەوێ بەوهۆیەوە هەژموونی زیاتریان بەسەر‬ ‫واڵتانی تری دەوروبەریانەوە هەبێت و بۆ ئەو مەبەستەش ملمالنێی تووندی یەکتری دەکەن‪.‬‬ ‫سەرەتا ئەم گروپە تیرۆریستییە ناویان لە خۆیان نا ‹دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام›‬ ‫و کورتکراوەکەی ناوەکەی بوو بە «داعش»‪ .‬ناوەکەی بە زمانی ئینگلیزی «‪Islamic State‬‬ ‫‪ »in Iraq and Levente‬کە کورتکراوەکەی «‪»ISIL‬ـە‪ ،‬وەیان ‪Islamic State in Iraq and‬‬ ‫‪ Sham‬کە کورتکراوەکەی دەبیتە ‪ ISIS‬بەکار دەبرا‪ .‬پاشتر ناوی خۆیان گۆڕی بە «دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی» کە کورتکراوی ناوەکە و بەکارهێنانەکەی لە الی ئێمە هەر بە داعش مایەوە و ئەو‬ ‫ناوەش بوو لە فەرهەنگی سیاسی و سەربازیدا چەسپا و لە نووسینەکاندا هەر ئەمە بەکار‬ ‫دەبرێت‪.‬‬ ‫ئامانج لە دروستبوونەکەی بە ناوەکەیەوە پەیوەستە‪ ،‬واتە ئامانجیان دروستکردنی دەوڵەتێکی‬ ‫ئیسالمییە و گەشەپێدان و فراوانکردنیشی تا ئەو ڕادەیەی جوگرافیای زیاتر و زیاتر بگرێتەوە‬ ‫پەیوەستە بەو جیهادەوەی کە ڕایانگەیاندووە و زۆرێکیش لە پیاوانی عەرەب لە واڵتانی‬ ‫عەرەبی جیاوازە و تەنانەت لە واڵتانی جیهان و هەڵگری ناسنامەی واڵتانی جیاوازی جیهانی‬ ‫ڕاکێشاوەتە نێو ڕێکخراوەکەوە‪ .‬لەو شەڕانەی کە بە ناوی جیهادەوە دەیکەن سڵ لە هیچ‬ ‫جۆرە پێشێلکارییەکی مافەکانی مرۆڤ ناکەنەوە و بەکۆمەڵکوشتن و بەکۆیلەکردنی مرۆڤ ئەو‬ ‫شێوازانەیە کە داعشی پێ دەناسریتەوە و بووەتە ناسنامەی داعش لە کۆهزری جیهان‪.‬‬ ‫سەرچاوەکانی داهاتی داعش بریتییە لەو دەستکەوتانەی کە لە شەڕەکانەوە دەستیان دەکەوێت‪.‬‬ ‫داگیرکردنی هەر شوێنێ بۆ ئەوان جیا لەوەی بۆ فراوانکردنی سنووری دەسەاڵتیانە‪ ،‬هاوکات‬ ‫بەتااڵنبردنی سامانە سروشتی و مرۆیییەکانیشیانە‪ .‬بەدیلگیراوەکان الی ئەوان ئەگەر پیاو بن‬ ‫دەیانکوژن و ئەگەر ژن بن دەیانکەن بە کۆیلەی سێکس و وەک سەبایا ڕەفتاریان لەگەڵدا‬ ‫دەکەن بەو پێیەی ئەوان دەستکەوتی شەڕن و دەبن بە موڵکی ئەوان‪ .‬ئەوان بەهۆی شەڕی‬ ‫جیهادەوە دەستیان بەسەر چەندین شاری گرنگدا گرتووە لە عێراق و لە شام‪ ،‬دەستگرتنیان‬ ‫بەسەر بیر و پااڵوتگەی نەوت و سەرچاوەکانی ئاو‪ ،‬وای کردووە ڕۆژانە ملوێنەها دۆال‬ ‫بەدەست بهێنن و وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی زۆر دەوڵەمەند‪ ،‬مەترسی بۆ سەر جیهان بە‬ ‫گشتی و عێراق و کوردستان بە تایبەتی دروست بکەن‪ .‬هەوڵدانی ئەوان بۆ دەستگرتن بەسەر‬ ‫ ‪ 64‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫شارە سنوورییەکان بە تایبەت بۆ ئەوەیە وەک پێگەیەکی خۆیان بەکاری ببەن بۆ چوونە نیو‬ ‫واڵتانی دراوسێی و ئەوانیش داگیر بکەن‪.‬‬ ‫باکگراوندی خەلیفەکەی داعش‪:‬‬ ‫دەربارەی ئەبوبەکر بەغدادی کەم زانیاری هەیە‪ ،‬ئەوانە نەبێت کە لە سایتەکانی سەر بە گروپە‬ ‫تیرۆریستەکە خۆیانەوە باڵو دەبێتەوە‪ .‬بە پێی ئەو زانیارییانە ئەبوو بەکر بەغدادی بڕوانامەی‬ ‫دوکتۆرای هەیە لە شەریعەی ئیسالمی لە زانکۆی بەغداد‪ .‬ئەو سەرەتا گروپێکی میلیشیای لە‬ ‫ناوچەی دیالە و تکریت دروست کردووە تا پەیوەست بن بە ڕێکخراوی تیرۆریستی ئەلقاعیدەوە‬ ‫و لە الیەن ئەمریکییەکانە دەستگیرکراوە و چوار ساڵ حوکمی زیندانی بەسەردا سەپێندراوە‪ .‬‬ ‫لە زینداندا بەردەوام بووە لە کاری ڕێکخستنی گروپی تیرۆریستی و لە ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬دا لە‬ ‫زیندان دەرچووە‪ .‬لە کاتی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیسالمی ناوی لە خۆی نا خەلیفە ئیبراهیم و‬ ‫الیەنگرانی وایان بانگ دەکرد‪.‬‬ ‫زنجیرەی ڕووداوەکان‪:‬‬ ‫بە پێی ڕاپۆرتێکی سی ئێن ئێن و هەندێ لە کەناڵە هەواڵییەکانی دیکەی دنیا‪ ،‬زنجیرەیەک‬ ‫ڕووداوی پێکەوە پەیوەست هەن لە دوای ڕووخاندنی ڕژێمی سەددامەوە دەست پێدەکەن و‬ ‫پەیوەندیدارن بە دروستبوون و ئامانجەکانی داعشەوە‪ ،‬بەم شێوەیەی خوارەوە‪:‬‬ ‫• ساڵی ‪ :٢٠٠٤‬ئەبوو مەسعەب ئەلزەرقاوی ڕێکخراوی ئەلقاعیدەی لە عێراق دامەزراند‪.‬‬ ‫• ساڵی ‪ :٢٠٠٦‬لە ژێر فەرماندەی ئەبومەسعەب‪ ،‬جیهاد دژ بە شیعە لە عێراقدا دەستی‬ ‫پێکرد‪ .‬کردنی مەزهەبی جیاواز بە ئامرازێک بۆ بەهێزکردنی ملمالنێکان باکگراوندێکی دێرینی‬ ‫هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی و لە سەردەمی جێنشینەکانی‬ ‫پێغەمبەری ئیسالم عومەری کوڕی خەتاب و عوسمانی کوڕی عەفان و عەلی کوڕی ئەبوتالیبەوە‬ ‫دەستی پێکرد و ملمالنێکەش بۆ ئەوە بوو کە کێ ڕەوایەتی و مافی ئەوەی هەیە ببێت بە‬ ‫خەلیفە و دەسەاڵتی قەلەمڕەوی دەولەتی ئیسالمی بە دەستەوە بگرێت‪ .‬بۆ بەدەستەوەگرتنی‬ ‫دەسەاڵت هەتا ئێستاش کەڵکئاوەژوو لەم جیاوازی مەزهەبییە لە ئیسالمدا بەکار دەبرێت و‬ ‫دەکرێ بڵێین درێژکراوەی هەمان ئارێشەیە و مەبەستیش لێی هەمان مەبەستە‪.‬‬ ‫• لە مانگی حەوتی ‪ ٢٠٠٦‬دا ئەبو مەسعەب کوژرا لە الیەن هێزەکانی ئەمریکاوە لە عێراق‪.‬‬ ‫ئەبو ئەیوب ئەلمسڕی جێگەی گرتەوە کە بە ئەبو حەمزەی موهاجیریش دەناسرا‪.‬‬ ‫• لە مانگی دەی هەمان ساڵدا ئەبو ئەیوب ئەلمسری «دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق»ی‬ ‫ڕاگەیاند و ئەبو عومەری بەغدادی وەک سەرکردەی ڕێکخراوەکە ناساند‪.‬‬ ‫• ساڵی ‪ :٢٠١٠‬لە مانگی نیساندا کە ئەبوو عومەر بەغدادی کوژرا‪ ،‬ئەبو بەکر بەغدادی بوو بە‬ ‫سەرکردەی «دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق»‪.‬‬ ‫ ‪ 65‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫• ساڵی ‪ :٢٠١٣‬لە هەشتی نیساندا‪ ،‬دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق ڕایگەیاند کە موجاهیدەکانی‬ ‫ئەلقاعیدەشی گرتۆتە خۆی و هەروەها هێزەکانی جەبهەتولنوسراشی لە سوریا گرتۆتە خۆی‪،‬‬ ‫بۆیە ناوی «دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام»ی بۆ دانرا‪ .‬بەاڵم سەرکردەی بەرەی نوسرا‬ ‫ئەبو موحەمەدی جەوالنی ڕەتیکردەوە ببێت بە بەشێک لە دەوڵەتی ئیسالمی و لە ژێر ڕکێفی‬ ‫بەغدادیدا بێت‪ ،‬بۆیە لێکترازان ڕوویدا و شەڕ کەوتە نێوان داعش و بەرەی ئەلنوسرا‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١٤‬ترسناکترین ساڵی دنیا بەهۆی داعشەوە‪:‬‬ ‫دوای ڕوونبوونەوەی تەواوی ئامانجەکانی ئەم ڕێکخراوە تیرۆریستییە بۆ جیهان‪ ،‬ملمالنێی‬ ‫سەخت و ڕووداوی دڵتەزێن ڕوویاندا‪ ،‬کە دەکری گرنگترین ڕووداوەکانی بەم شیوەیەی خوارەوە‬ ‫پۆلێن بکەین‪:‬‬ ‫• ساڵی ‪ :٢٠١٤‬لە مانگی دووەمی ساڵدا ئەلقاعیدە ڕایگەیاندەوە کەپەیوەستە بە ڕێکخراوی‬ ‫داعشەوە و لە سوریا دەستیان بە پەالماردانی کوردەکانی سوریا کرد‪ .‬لە مانگی مایسی هەمان‬ ‫ساڵدا داعش ‪ ١٤٠‬کوڕی کوردی قوتابی فڕاند و ناچاری کردن کە دەرسی تیۆلۆجی ئیسالمی‬ ‫وەربگرن‪ .‬‬ ‫• لە نۆی حوزەیراندا‪ ،‬هێزی میلیشیای داعش لە عێراق پەالماری موسڵیان دا و فڕۆکەخانە‬ ‫و وێستگەی تەلەفیزیۆن و باڵەخانەی پارێزگای موسڵیان گرت‪ .‬سوپای عێراق هەموو تفاقی‬ ‫سەربازییان بۆ بەجێهێشتن و ڕایان کرد‪ ،‬بەوەش ورەی سوپای عێراق بە تەواوی ڕووخا و‬ ‫ورەی داعش بڵند بووەوە و پەالمارەکانی بە خێرایی بەردەوامیی پێ دا‪ .‬تا بیستویەکی هەمان‬ ‫مانگ دەستیان بەسەر شارەکانی ئەلقائیم و تکریت و هەندێ شارۆچکەی تری عێراقدا گرت‪ .‬‬ ‫• لە ‪ ٢٨‬ی حوزەیراندا کوردستان هێزی پێشمەرگەی بۆ پاراستنی سنوورەکانی ناردە‬ ‫سەنگەرەکانەوە و سەرۆکی کوردستان مەسعود بارزانی داخوازی لە پێشمەرگە‬ ‫خانەنشینکراوەکانیش کرد کە بێنەوە مەیدان بۆ بەرگری لە کوردستان‪ ،‬داوای لە خەڵکی‬ ‫کوردستان کرد کە خۆ ئامادە بکەن بۆ پیادەکردنی دروشمی کوردستان یان نەمان‪ ،‬چونکە‬ ‫پێشبینی پەالماردانی کوردستانی کرد و بە کرداریش دوای چەند هەفتەیەک داعش پەالماری‬ ‫کوردستانیشی دا و بەرگری لە الیەن پێشمەرگەوە بووە هۆی ئەوەی شەری مان و نەمان بکەن‬ ‫بۆ پاراستنی کوردستان‪.‬‬ ‫• لە ‪٢٩‬ی حوزەیراندا داعش ڕایگەیاند کە ئامانجیان دروستکردنی دەوڵەتێکی ئیسالمی‬ ‫سنوورنەناسە‪ ،‬بەمەش مەبەستیان ئەوە بوو هەموو جیهان دەکەن بە ئامانج و پەالماری‬ ‫هەموو جیهان دەدەن و تیایاندا دەولەتی ئیسالمی ڕادەگەیەنن‪ .‬ئەبو بەکر بەغدادی خۆی‬ ‫وەک سەرکردەی ملیاردونیوێک موسوڵمانی هەموو جیهان ناساند و هەر ئەو دەمیش ناوی‬ ‫دەوڵەتەکەیان گۆڕی بە «دەوڵەتی ئیسالمی»‪.‬‬ ‫• لە ‪ ٣٠‬حوزەیرانی ‪ ٢٠١٤‬دا ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان ئاوارەبوونی یەک ملیۆن و‬ ‫ ‪ 66‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دووسەدهەزار کەسی ڕاگەیاند کە بەهۆی شەڕەکانی داعشەوە لە ماڵ و حاڵی خۆیان هەڵکەندراون‬ ‫و ئاوارە بوون‪ .‬زۆربەی ئەم ئاوارانەش دەهاتنە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫کە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی کێشەی ئابووری بۆ دروست بوو بوو بەهۆی زەوتکردنی‬ ‫بەشەبودجەکەی لە الیەن عکومەتی ناوەندی عێراقەوە کە نووری ئەلمالکی سەرۆک وەزیرانی‬ ‫بوو‪ .‬بەهۆی ناهاوسەنگی تفاقی شەڕ و سوپایی هێزەکانی پێشمەرگە و هێزەکانی داعش کە‬ ‫ئەوان تەواوی تفاقی سوپای عێراقیان بەدەست کەوتبوو‪ ،‬ئاسان نەبوو بەرامبەریان بگیرێت‪،‬‬ ‫بۆیە سەرۆکی کوردستان داوای لە ئەمەریکا و واڵتانی ڕۆژئاوا کرد کە چەکی قورس بۆ‬ ‫پێشمەرگە بنێرن و ئەوانیش خێرا بەدەنگییەوە هاتن و چەکیان ڕەوانەی عێراق و کوردستانیش‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫• لە هەمان ڕۆژدا پێنتاگۆنیش ناردنی سێ سەد ڕاوێژکاری سەربازی بۆ عێراق ڕاگەیاند بۆ‬ ‫ئەوەی لەپاڵ ئەو ‪ ٨٠٠‬پسپۆرەی تری ئەمریکادا هاوکاری حکومەتی عێراق بکەن‪.‬‬ ‫• لە تەمووزی ‪ ٢٠١٤‬دا لە سوریا سەرکردەی سوپای ئازادی سوریا عومەر ئەبو لەیال کە‬ ‫بەرهەڵستکاری ڕژێمی بەشار ئەسەدە ڕایگەیاند کە هەموو شارەکانی نێوان دیرالزور و شارە‬ ‫سنوورییەکانی سوریا لەگەل سنوورەکانی عێراق کەوتنە دەستی داعشەوە‪ .‬داعش دەستی گرت‬ ‫بەسەر تەواوی کێڵگە نەوتەکانی ئەو ناوچانەوە کە ڕۆژانە دەیتوانی ‪ ٧٥٠٠٠‬حەفتا و پێنج هەزار‬ ‫بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت‪ .‬لە حەڤدەی تەمووزدا داعش ڕایگەیاند کە ‪ ٢٧٠‬کەسی کوشتووە‬ ‫کە ویستوویانە کێڵگەکانی گاز بگرنەوە‪.‬‬ ‫• لە بیست و چواری تەمووزیش داعش دەستی کرد بە تەقاندنەوەی شوێنە پیرۆزەکانی موسڵ‬ ‫و هەندێ لە مزگەوتەکان و کەنیسەکان‪.‬‬ ‫• لە سەرەتای ئابی ‪ ٢٠١٤‬دا داعش پەالماری شاری شنگالی دا‪ ،‬کە دانیشتوانەکەی کوردی‬ ‫سەر بە ئایینی ئێزیدین‪ .‬دانیشتوانەکەی هەڵهاتن و تاقە ڕێگەشیان چوونیان بوو بۆ سەر‬ ‫چیای شەنگال کە بەهۆی سەختی ڕێگاکەی و گەمارۆدانییەوە لە الیەن داعشەوە کارەساتی‬ ‫مرۆیی لەو شوێنە ڕووی دا و ژمارەیەکی زۆر خەلک مردن‪ ،‬بە تایبەتیش منداڵ و پیر و‬ ‫پەککەوتە و کەمئەندامەکان‪ ،‬بەاڵم زۆرێک لە خەڵکی گوندەکانی دەوروبەری و خودی شەنگال‬ ‫کەوتنە دەستی داعشەوە‪ .‬زۆرینەی پیاوە دیلەکان بە کۆمەڵ کوژران و ژنەکانیش وەک سەبایا‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵ کرا‪ .‬وەک دەستکەوتەکانی شەڕ دابەش کرانە سەر پیاوە تیرۆریستەکان و‬ ‫وەک کۆیلەی سێکس کڕدران و فرۆشران‪« .‬نیکاح الجهاد» دەستەواژەیەکە داعش بەکاری‬ ‫دەبەن و پەیرەوی دەکەن‪ ،‬ئەویش مەزەندە دەکرێت چوار تا پێنج هەزار کچ و ژنی ئێزدی لە‬ ‫دەستی داعشدا بێت‪ .‬شەنگال لە دەستی داعش مایەوە‪ ،‬تا ڕۆژانی کۆتایی ساڵی ‪ ٢٠١٤‬کە‬ ‫هێزی پێشمەرگەی کوردستان و بەسەرپەرشتی سەرۆکی کوردستان خۆی کە فەرماندەی گشتی‬ ‫هێزی پێشمەرگەشە‪ ،‬شەنگال ئازاد کرا و هەو بۆ ئازادکردنی دەوروبەریشی دەدرێت‪.‬‬ ‫ ‪ 67‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫• هاوکاتی گرتنی شەنگال شەری قورس دژ بە کانتۆنەکانی ڕۆژئاوای کوردستان و بەتایبەتیش‬ ‫کوبانێ کە شارێکی هاوسنوورە لەگەل باکووری کوردستان لە تورکیا دەستی پیکرد و خەڵکی‬ ‫ئەو شارە ئاوارە بوون‪ .‬هێزەکانی کورد کە بریتی بوون لە یەکینەکانی پاراستنی گەل‬ ‫(یەپەگە) و یەکینەکانی پاراستنی ژنان (یەپەژە) و هێزە جەکدارەکانی حیزبەکانی دیکەی‬ ‫ڕۆژئاوای کوردستان کە بەرەیەکی هاوبەشیان پێکهێناوە‪ ،‬شەری بەرگریکارانەی قورسیان دژ‬ ‫بە داعش کرد‪ .‬یەپەژە هێزێکی ژنانی مەشقپیکراوە‪ ،‬بوونە جێگەی سەرنجی دنیا بەهۆی ئەو‬ ‫قارەمانیەتییەی کە لە شەڕی دژ بە داعش دەیانکرد‪ .‬ئەم هێزانە سەرەڕای ئازایەتییان بۆ‬ ‫بەرگری لە کوبانێ بەهۆی نەبوونی چەکی قورسەوە کە بەرامبەر بەو چەکانە بیت کە داعش‬ ‫بەکاریان دەبردن‪ ،‬پەرلەمانی کوردستان بڕیاڕی دا هێزی پشتیوانی پێشمەرگەی کوردستان‬ ‫و چەکی قورسی پێویست ڕەوانەی کوبانێ بکات‪ .‬بە هاوئاهەنگی ئەم هێزە کوردییانە و‬ ‫بۆردومانی فڕۆکە جەنگییەکانی هاوپەیمانان‪ ،‬داعش لە کۆبانێش زیانی گەورەی پێکەوت و‬ ‫پاشەکشەی پێکرا‪.‬‬ ‫• لە هەشتی ئابدا‪ ،‬فڕۆکەی ئەمریکی دەستی کرد بە بۆردومانی مۆڵگەکانی داعش‪ .‬سەرۆکی‬ ‫ئەمریکا باراک ئۆباما ڕایگەیاند هیزی ئاسمانی بە شێوەیەکی چڕتر بەکار دەبەین ئەگەر‬ ‫پێویست بکات‪ .‬چونکە داعش مەترسییەکی ڕاستەقینەی بۆ سەر کەمایەتییەکانی سەر بە‬ ‫ئایینی جیاواز هەبوو‪ ،‬چەشنی مەسیحییەکان و ئێزیدییەکان‪ ،‬لە موسڵ و شەنگال کە تووشی‬ ‫زیانی زۆری گیانی و تەنانەت جینۆساید بوونەوە‪.‬‬ ‫• لە تۆڵەی ئەم هێڕشانەی ئەمریکاشدا داعش لە نۆزدەی ئابدا لە ڕێگەی گرتەیەکی ڤیدۆوە‬ ‫کە لە کەناڵەکانی خۆیانەوە باڵویان کردەوە ڕۆژنامەنووسی ئەمریکی جەیمس فولی گۆشاوگۆش‬ ‫سەربڕی و پیشانی دنیای دا‪.‬‬ ‫• لە دووی ئەیلوویشدا ملی ڕۆژنامەنووسی بەریتانی «ستێڤن سۆتلۆف»یشی بە هەمان شێوە‬ ‫لێکردەوە و پیشانی دا و پەیامی هەڕەشەی بۆ بەریتانیاش نارد‪.‬‬ ‫• لە یانزەی ئەیلوولدا دەزگای هەواڵگری ئەمریکا سی ئای ئەی ‪ CIA‬ڕایگەیاند کە خەڵکی‬ ‫زۆری هاواڵتی واڵتانی جیاواز هەڵگری ناسنامەی واڵتانی ڕۆژئاوا لەگەڵ داعشدا هەن‪ .‬سەرەتا‬ ‫ڕایانگەیاندبوو کە گروپی تیرۆریستی داعش بە ‪ ١٠٠٠٠‬دە هەزار کەس مەزەندە دەکەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ژمارەی نوێیان سەبارەت بە داعش لە یانزەی سێپتەمبەردا کە یادی پەالمارە تیرۆریستییە‬ ‫گەورەکەی ئەلقاعیدە بوو بۆ سەر باڵەخانەکانی سەنتەری بازرگانی جیهان و باڵەخانەی‬ ‫پێنتاگۆن‪ ،‬باڵوکردەوە و گوتیان‪ ،‬کە ژمارەیان لە نێوان ‪ ٢٠٠٠٠‬بیست هەزار تا ‪ ٣١٥٠٠‬سیی و‬ ‫یەک هەزار و پێنج سەد کەس دەبێت‪.‬‬ ‫• لە سیازدەی ئەیلوولی ‪ ٢٠١٤‬دا داعش دیسانەوە ڤیدیۆی سەربڕینی کرێکارێکی بەریتانی‬ ‫باڵو کردەوە کە ناوی دەیڤید هاینێس بوو‪ ،‬کە بووە سێیەمین کەسی بیانی کە داعش پێشتر‬ ‫ ‪ 68‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫گرتبوونی و لەو کاتەدا بە سەربڕینیان پەیامی هەڕەشەی ئاراستەی ڕۆژئاوا دەکرد‪ .‬هەر‬ ‫لەو ڤیدیۆیەدا هەڕەشەی سەربڕینی ئاالن هێنینگ‪ ،‬هاواڵتی بەریتانی کرد‪ .‬لە ڤیدیۆکەدا وا‬ ‫دەردەکەوت کە سەربڕەکەی دەیڤید هاینێس هەمان سەربڕی ستێڤن سۆتلۆف و جەیمس فولی‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫• لە ‪٢٣‬ی ئەیلوولدا بەریتانیاش بە فڕۆکە بۆردومانی مۆڵگەکانی داعشی کرد لە نزیک ڕەققە‬ ‫لە سوریا‪.‬‬ ‫• لە ‪ ٣‬ی تشرینی یەکەم (ئۆکتۆبەر)دا داعش ڤیدیۆیەکی تری سەربڕینی ئاالن هێنینگ‬ ‫باڵو کردەوە و پەیامی هەڕەشەی ئاراستەی ئەوانە کرد کە بەشدار دەبن لە بۆردومانکردنی‬ ‫شوێنەکانی داعش لە عێراق و سوریا و بە هەمان شێوە هەڕەشەی کوشتنی کرێکارێکی تریان‬ ‫کرد بە ناوی پێتەر کاسیگ‪.‬‬ ‫• لە ‪ ٣‬ی تشرینی دووەمی ‪ ،٢٠١٤‬حکومەتی عێراق ڕایگەیاند کە داعش ‪ ٣٢٢‬کەسی کوشتووە‬ ‫لە خێڵی ئەلبومینر‪ ،‬بە پێی سەرۆکی خێڵەکە لە ‪١‬ی تشرینی دووەمیشدا ‪ ٧٥‬ئەندامی تری‬ ‫خێڵەکەی لە الیەن داعشەوە کوژرابوون‪.‬‬ ‫• لە ‪ ١٣‬ی تشرینی دووەمدا داعش ڤیدیۆیەکیان باڵوکردەوە کە ‪ ١٧‬خولەک پەیامی ئەبوبەکر‬ ‫بەغدادی بوو‪ ،‬تێیدا هەڕەشەی لە هێزی هاوپەیمانی دەکرد و بە الواز و بێهێز ناوی دەبرد و‬ ‫پێی وا بوو کە شکست دەهێنن و ناتوانن کاریگەرییان هەبێت لەسەر داعش‪ .‬لەو پەیامەدا‬ ‫فەرمانی بە ئەندام و الیەنگرەکانی گروپی تیرۆریستی داعش کرد کە جیهاد بکەن و جیهان‬ ‫ئاگر بدەن لە دژی هەموو زوڵم و زۆرێک و بە تایبەتیش ئاماژەی بە ئەمەریکا کرد‪ .‬ئۆباماش‬ ‫بڕیاری ناردنی ‪ ١٥٠٠‬پسپۆری دیکەی سەربازی بۆ عێراق دەرکرد‪.‬‬ ‫• لە ‪ ١٤‬ی تشرینی دووەمدا ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند کە داعش تاوانی‬ ‫شەڕی دژی هاواڵتییان ئەنجامداوە کە تاوانە دژی مرۆڤایەتی و کەیسەکەی ئاراستەی دادگای‬ ‫نێودەوڵەتی کرد‪.‬‬ ‫• لە ‪ ١٦‬ی تشرینی دووەمی ‪ ٢٠١٤‬دا داعش سەربڕینی هاواڵتی ئەمریکی (پێتەر کاسیگ)‬ ‫ی ڕاگەیاند لە گرتەیەکی ڤیدیۆییدا پیشانی دا‪ .‬پێتەر بە عەبدولرەحمان کاسیگیش ناسرابوو‪،‬‬ ‫بوو بە پێنجەمین هاواڵتی ڕۆژئاوایی کە سەری بڕدراو و وەک هەڕەشە بەکار بران دژی هێزی‬ ‫هاوپەیمانان و واڵتانی ڕۆژئاوا‪.‬‬ ‫بیری تووندوتیژئامێزی داعش لە کوێوە سەرچاوە دەگرێت؟‬ ‫بە پێی لێکۆڵینەوە و ئامارەکانی هەندێ لە سایتە فەرمییەکان‪ ،‬ژمارەی سەرسورهێنەر‬ ‫بەرچاو دەکەون و بۆمان دەردەخەن کە بیری تووندرۆیی ڕەگی داکوتاوە لە نێو کولتوور‬ ‫و پەروەردەی ئایینی‪ .‬خەڵک وا پەروەردە دەکرێن کە پێیان وابێت هەردەم خەتەر لەسەر‬ ‫ ‪ 69‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دینەکەیان هەیە و تەنها لە ڕێگەی تۆقاندن و تووندوتیژییەوە دەتوانن ئایینەکەیان بپارێزن!‬ ‫کە تووندوتیژیش بوو بە نەریت و بە نۆرم و بیرکردنەوە و قاڵب‪ ،‬چارەسەرکردنیشی دەبێتە‬ ‫مەحاڵ و هەر ڕێکخراوێکی تیرۆریستی بنبڕ بکرێت‪ ،‬دوای ماوەیەک یەکێکی تری تووندتر لە‬ ‫جێی شین دەبێتەوە‪ .‬تۆوەکە زۆر بەرباڵو بە نێو خاکی هزری خەڵکدا چێندراوە و ئاودەدرێت و‬ ‫بەردەگرێت و بەرهەمەکەشی وەک دەبینین وتار و ئاکاری زەبروزەنگئامێزە لە تەواوی جیهان‪.‬‬ ‫بڕواننە ئەم ژمارە مەترسیدارانە‪:‬‬ ‫• بە پێی «جاکارتا پۆست» ‪ %٤٠‬ی ئەندەنووسییەکان تووندوتیژییان قبوڵە بۆ بەرگری لە‬ ‫ئیسالم!‬ ‫• بە پێی «پیو گڵوباڵ» ‪ %٦٨‬ی ئیسالمە فەلەستینییەکان دەڵێن هێڕشی خۆکوژی بۆ‬ ‫بەرگری لە ئیسالم ڕەوایە!‬ ‫• ‪ %٤٣‬ی موسوڵمانانی نایجیریا هێڕشی خۆکوژی دژی خەڵکی مەدەنی بۆ بەرگری لە دین‬ ‫بە ڕەوا دەزانن!‬ ‫• ‪ %٣٨‬ی ئیسالمەکانی لوبنان و ‪ %١٥‬ی موسوڵمانانی میسر و ‪%١٢‬ی موسوڵمانانی ئوردون‬ ‫کوشتنی خەڵک بۆ بەرگری لە ئایینەکەیان بە ڕەوا دەزانن!‬ ‫ئەم بیرکردنەوەیە جیهان بەرەو کوێ دەبات؟!‬ ‫ئیسالمی سیاسی وەک سەرچاوەی سەرەکی ئەو پەروەردەیەیە کە هاواڵتی ئاسایی واڵتانی‬ ‫موسوڵمان لەسەر ئاکاری تووندوتیژی ڕادەهێنێت و لە هۆش و بیریاندا دەیچەسپێنێت‪.‬‬ ‫بەڵگەیەکی ڕوون و مەترسیدار بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەم بۆچوونە‪ ،‬ئەم ئامارانەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫‪ o‬بە پێی لێکۆڵینەوەیەکی ‹سەنتەری کۆمەاڵیەتی کۆهیژن›‪ ،‬یەک لە سێی قوتابیانی موسوڵمان‬ ‫لە بەریتانیا پشتیوانی لە کوشتن دەکەن لە پێناوی ئیسالم‪.‬‬ ‫‪ o‬بە پێی توێژینەوەی ‹پۆلسی ئێکسچەینچ›‪ ،‬یەک لە سێی موسوڵمانانی بەریتانیا باوەڕیان‬ ‫وایە هەرموسوڵمانێ لە دینی خۆی وازبێنێت پێویستە بکوژرێت‪.‬‬ ‫‪ o‬بە پێی لێکۆڵینەوەکانی ‹پیو ڕیسێرچ› ‪ %٨٤‬ی موسوڵمانانی میسر سزای کوشتن بە ڕەوا‬ ‫دەزانن بۆ ئەو کەسەی کە واز لە ئیسالم بێنێت‪.‬‬ ‫‪ %٨٦ o‬ی موسوڵمانانی ئوردون‪ %٣٠ ،‬ی موسوڵمانانی ئەندەنووسیا‪%٧٦ ،‬ی موسوڵمانانی‬ ‫پاکستان‪%٥١ ،‬ی موسوڵمانانی نایجیریا سزای کوشتن بە ڕەوا دەزانن بۆ موسوڵمانێ کە واز‬ ‫لە دینی خۆی بێنێ‪.‬‬ ‫‪ o‬هەر هەمان سەرچاوە لە ساڵی ‪ ٢٠١٣‬ئەنجامی توێژینەوەکانی دەرخستووە و دەڵێ ‪ %١٩‬ی‬ ‫موسوڵمانەکانی ئەمریکا باوەڕیان وایە هێڕشی بۆمبی خۆکوژ بۆ بەرگری لە ئیسالم ڕەوایە‪.‬‬ ‫‪ %٣٩ o‬ی موسوڵمانانی مالیزیا هەمان ڕایان هەیە و کوشتن لە پیناوی ئیسالم بە ڕەوا‬ ‫دەزانن‪.‬‬ ‫ ‪ 70‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ o‬بە پێی «دای پرێس» یەک لە پێنجی موسوڵمانانی ئوستۆرالیا باوەڕیان بە سزای کوشتنی‬ ‫کەسێک هەیە کە ئیسالم بەجێبهێڵێت‪.‬‬ ‫سەنتەرەکانی توێژینەوە لە والتانی ڕۆژئاوا بەردەوام لێدەکۆڵنەوە و ئامار لەبارەی تووندوتیژی‬ ‫گروپە تووندڕۆکان و ئەو خەڵکانەش کۆدەکەنەوە کە لەگەڵ گروپە تووندڕۆکاندا سەر بە هەمان‬ ‫ئایینن‪ .‬ئەم ژمارە مەترسیدارانە وایان کردووە جیهان لە ئیسالم بتۆقێت‪ .‬بۆیە زۆر ناوەندی‬ ‫لێکۆڵینەوە ئیسالم وەک تۆقێنەری جیهان ناودەبەن‪ .‬پرسیارەکە ئەوەیە‪ ،‬ئەم وێنە و وێنایەی‬ ‫کە ئیسالمی سیاسی و گروپە تیرۆریستییەکان سەبارەت بە ئیسالم دروستیان کردووە‪ ،‬هیچ‬ ‫سوودێکی بۆ ئیسالم هەیە‪ ،‬یاخوود بە پێچەوانەوە؟ بێگومان نەخێر‪ ،‬پیچەوانەکەی تەواوە‪.‬‬ ‫دەرەنجام‪:‬‬ ‫سەبارەت بە پرسیاری سەرەکی ئەم لێکۆڵینەوەیە کە هاوکات ناونیشانی بابەتەکەشە‪ ،‬داعش‬ ‫لە کوێوە هات و تا کوێ دەڕوات؟ بە پێی بەدواداچوونی زنجیرەی ڕووداوەکان و ژمارە‬ ‫مەترسیدارەکانی کوشتن و بڕین و بەکۆیلەکردن و سەربڕین و دەربڕینی هەرەشە و هەموو ئەو‬ ‫تاوانانەی کە دژ بە مرۆڤایەتی ئەنجامیان داوە‪ ،‬دەمانگەیەنن بەو دەرەنجامانەی خوارەوە کە‬ ‫وەاڵمی پرسیارەکەشن‪:‬‬ ‫• بیری نەژادپەرستی نەتەوەیی عەرەبیی لە الیەکەوە و بیری ئیسالمی سیاسی توندڕۆ و‬ ‫ملمالنێ میژووییەکانی نیوان مەزهەبەکانی ئیسالم و بە تایبەتیش شیعە و سوونە‪ ،‬پێکەوە‬ ‫فەلسەفەی پشت داعشن‪.‬‬ ‫• پەروەردەی ئایین بە شێوازە ناعەقاڵنییەکەی لە واڵتانی موسوڵماندا جۆرێک لە تووندوتیژی‬ ‫و دژایەتی هەمیشەیی بۆ غەیرەموسوڵمان و بەکافرزانینیان‪ ،‬دەکاتە بیرکردنەوەی باو و نۆرمی‬ ‫پەیڕەویکراو لە واڵتانی ئیسالم دا و تەنانەت هاواڵتی عەرەبی هەڵگری هەمان ئایین لە واڵتانی‬ ‫ڕۆژئاوادا کە هەڵگری ناسنامە و هاواڵتی ئەو واڵتانەیان بەدەست هێناوە‪ .‬ئەمەش وا دەکات‪،‬‬ ‫تێڕوانینی باو ئەوە بێت کە لە ئامارەکاندا دەرکەوتووە کە ڕێژەیەکی زۆری خەڵکی ئاسایی ئەو‬ ‫واڵتانە ئەو کوشتن و تیرۆرانە بە ڕەوا بزانن کە بە ناوی پارێزگاری لە ئیسالم دەکرێت و ئەو‬ ‫جیهادەی گوایە لە پیناوی خودا دەکرێت‪.‬‬ ‫• داعش جەنگی دژ بە هەموو ئایینەکانی تر ڕاگەیاندووە و جینۆسایدی ئەوان بە ڕەوا دەزانێت‬ ‫و ئەنجامی دەدات‪ .‬جگە لەوە جەنگی دژی موسوڵمانانیش هەڵگیرساندووە و خەڵکی سەر بە‬ ‫مەزهەبی شیعە دوژمنیانە و تەنانەت کوردیش کە گەلێکن زۆرینەیان موسوڵمانن و پەیڕەی‬ ‫هەموو فەرزەکانی ئایین دەکەن‪ ،‬لە ڕوانگەی ئەواندا شایانی کوشتنن و پەالمارەکانیان بۆ سەر‬ ‫کوردستان ئەو ڕاستییە دەردەخات‪.‬‬ ‫• داعش بە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیسالمی ئامانجی ئەوەیە لەسەر هەمان پاشماوەیی مێژوویی‬ ‫ ‪ 71‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەوڵەتی ئیسالمی و خەالفەتەکانی هەنگاو بۆ بە ئیمپراتۆریەت بوون بهاوێت‪ .‬وەک چۆن لە‬ ‫سەرەتادا دەولەتی ئیسالمی لە مەدینە دەستی پێکرد و عێراق و شام دوو مەڵبەندی گرنگی‬ ‫بوون و دواتر پەلی بۆ هەموو واڵت و ناوچەکان هاویشت‪ ،‬بە هەمان شێوە ئامانجی ئەبوبەکر‬ ‫بەغدادی کە خۆی وەک خەلیفەی دەولەتی ئیسالمی ڕاگەیاند سەرەتا لە عێراق و شامەوە‬ ‫دەستی پێکرد و هەرەشەش لە هەموو جیهان دەکات‪ .‬کە ئەمە خۆی کرۆکی وەاڵمی سەرەکی‬ ‫پرسیارە جەوهەرییەکەشمانە‪ .‬داعش لە پاشماوەی هێزە هەرە تووندوتیژەکانی وەکو بەعس و‬ ‫ئەلقاعیدە و بەرەی نوسرە و ئەنساری ئیسالم و هتد دروست بوو‪ ،‬دەوڵەتی ئیسالمی ڕاگەیاند و‬ ‫مەبەستێتی قەڵەمڕەوی ئەو دەوڵەتە فراوانبکاتەوە‪ .‬دەوڵەتەکانی دەوروبەری عێراق و سووریا‬ ‫بە تایبەت لە مەترسی داگیرکردنن لە الیەن داعشەوە و دواتریش واڵتانی دوور تر‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا دەتوانن ئەم ئامانجە بپیکن و ئەو میراتە مێژووییە زیندوو بکەنەوە؟ بێگومان وەاڵمی‬ ‫ئەم پرسیارە نەخێرە! چونکە داعش لە سەردەمی جیهانگیریدا ناتوانێ خەونی دروستکردنی‬ ‫دەوڵەتێکی لەو مۆدێلە بێنێتە دی کە جیهان دەزانی دەوڵەتیکی وا کە پایەکانی لەسەر بیری‬ ‫تووندڕۆیی و ڕەگەزپەرستی و دژە مرۆڤایەتی دامەزرابێت‪ .‬داعش ناتوانێ ئامانج و خەونەکەی‬ ‫بێنێتە دی‪ ،‬لەبەر ئەوەی‪:‬‬ ‫• سەرەڕای ئەوەی ژمارەی شەڕکەران و هاوبیرانی زۆرن‪ ،‬لە هەمان کاتدا ژمارەی دوژمنەکانیشی‬ ‫زۆرن‪ .‬دوژمنەکانی داعش هەموو ئەو واڵتانەن کە داعش بووە بە مەترسی و هەڕەشە بۆیان‪،‬‬ ‫بۆیە بەستنی هاوپەیمانێتی لە دژی داعش دروست بووە و بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫• داعش لە یەکەمین هەنگاویدا شکستی گەورەی هێنا‪ .‬هەوڵی دا عێراق و سوریا بکاتە‬ ‫مەڵبەندی دەولەتی ئیسالمی ڕاگەیاندراوی‪ ،‬بەاڵم بەهۆی بەرهەڵستییەکان لە دژی لە الیەن کورد‬ ‫لە هەردوو بەشی باشوور و ڕۆژئاوادا و هاوکات بۆردومانکردنی چڕی فڕۆکەکانی هاوپەیمان‪ ،‬لە‬ ‫شکست و پاشەکشەی بەردەوامدان و ڕۆژانە سەدانیان دەکوژرێن‪.‬‬ ‫• داعش چەکەکانی چەند زۆر و جۆراوجۆریش بن‪ ،‬ناگەنە ئەوانەی کە لە دژیان بەکار دەبرێن‬ ‫لە الیەن هێزەکانی هاوپەیمانەوە‪ .‬داعش تەنها لە زەمینەوە هێڕش دەبات بۆ داگیرکردنەکان‪،‬‬ ‫بەاڵم ئاسمانی لێ بووە بە بەاڵ و بارانی ئاگریان بەسەردا دەبارێت لە الیەن فڕۆکەکانی‬ ‫هاوپەیمانەوە‪.‬‬ ‫• هێزی پێشمەرگەی کوردستان و یەپەگە و یەپەژە و ورەی بڵندی فیداکارییان کۆسپێکی‬ ‫تری ڕاستەقینەیە لە بەردەم گەیشتنی داعش بە ئامانجەکەی لەم ناوچەیەدا‪ .‬ئازادکردنەوەی‬ ‫شەنگال و بەشێکی زۆری کوبانێ‪ ،‬ورەی داعشی ڕووخاند و ورەی هێزەکانی کورستانی بڵند‬ ‫کردەوە و گڵۆڵەی داعشی بەرەو لێژی برد‪.‬‬ ‫هەموو ئەم هۆکارانە دەبنە سۆنگەی ئەوەی داعش بەردەوام لە پاشەکشە و شکست و‬ ‫بچووکبوونەوەدا بێت‪ ،‬تا ڕادەی ئەوەی کە دەشێ لە داهاتووی نزیکدا بە کوشتنی ئەبوبەکر‬ ‫ ‪ 72‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بەغدادی‪ ،‬کۆتایی بێت‪ ،‬بەاڵم چونکە ئەو بیرو باوەڕەی ئەوان چاندوییانە لە هزری نەوەکانی‬ ‫خۆیان و هاواڵتیانی ئاسایی‪ ،‬بەهۆی ئەو پەروەردە ئایینییەی کە ئیسالمی سیاسی وەک وانەی‬ ‫ئەلف و بێ بە نەوەکانی دادەدات‪ ،‬دەشێ کۆتاییهاتنی کاتی بێت و گەرای داعش وا بکات دوای‬ ‫چەند ساڵێک بەناوێکی دیکەوە لەسەر هەمان ڕێباز دروست ببنەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫ماڵپەڕ و سایتە ئەلەکترۆنییەکان‪:‬‬ ‫ ‪www.cnn.com‬‬‫ ‪www.telefraph.co.uk‬‬‫ ‪www.cbsnews.com‬‬‫ ‪www.people-press.org‬‬‫ ‪www.worldpublicopinion.org‬‬‫ ‪www.pewglobal.org‬‬‫ ‪www.pewresearch.org‬‬‫ ‪www.pewforum.org‬‬‫ ‪www.muslimstatistics.wodpress.com‬‬‫ ‪www.thejakartapost.com‬‬‫ ‪www.socialcohesion.co.uk‬‬‫ ‪www.civitas.org‬‬‫ ‪www.webcitation.org‬‬‫‪www.rudaw.net -‬‬

‫کتێبەکان‪:‬‬ ‫ د‪ .‬هاشم یەحیا ئەلمەلالح ‪ ،‬میژووی سەردەمی پێغەمبەر و خولەفای ڕاشیدین‪ ،‬بەرگی دووەم‪.‬‬‫وەرگێڕانی هۆشیار عەبدوڵاڵ سەنگاوی‪ ،‬ناوەندی چاپ و باڵوکردنەوەی ڕۆژهەاڵت‪ .‬بەرگی یەکەم‪.‬‬ ‫ د‪ .‬هاشم یەحیا ئەلمەلالح ‪ ،‬میژووی سەردەمی پێغەمبەر و خولەفای ڕاشیدین‪ .‬وەرگێڕانی هۆشیار‬‫عەبدوڵاڵ سەنگاوی‪ ،‬ناوەندی چاپ و باڵوکردنەوەی ڕۆژهەاڵت‪ .‬بەرگی دووەم‪.‬‬ ‫ شێخ مەحەمەد ئەلخزری‪ ،‬ئەمەوییەکان‪ ،‬وەرگێڕانی لوقمان باپیر‪ ،‬ناوەندی چاپ و باڵوکردنەوەی‬‫ڕۆژهەاڵت‪.‬‬ ‫ د‪ .‬یەسف ئەلعەرشی‪ ،‬عەباسییەکان‪ .‬مێژووی سەردەمی خەالفەت‪ ،‬وەرگێڕانی ڕووپاک کاخدر‬‫حەمەد‪ ،‬ناوەندی چاپ و باڵوکردنەوەی ڕۆژهەاڵت‪.‬‬

‫ ‪ 73‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 74‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ڕ‌ه‬ ‫گ‬ ‫و‬ ‫ڕ‬ ‫ی‬ ‫شه م‬

‫ێژ‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫و كول‬

‫ت‬ ‫و‬ ‫چۆ‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ۆ‬ ‫ك‬ ‫توێژ‬ ‫چی داع‬ ‫انى بی‬

‫ر‬ ‫ینه‌‬ ‫ش‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ع‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫شیزم‬ ‫كی سۆسیۆ ستبوو؟‬ ‫دانـا‬ ‫ل‬ ‫ط‬ ‫ی‬ ‫ف‬ ‫ج ‌هالل‬

‫شی‬

‫كارییه‬

‫ ‪ 75‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 76‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پێشەکی‬ ‫ئەم وتارە تەرخانە بۆ باسکردن و شیکردنەوەی هه‌لومەرجەکانی سەرهه‌ڵدانی ڕێکخراوی‬ ‫داعش وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی‪ .‬و شیکارکردنی کۆی ئەو ھۆکارە سیاسیی و کولتووری‬ ‫و ئابوورییەی بونەتە ھۆی سەرهه‌ڵدانی و شێوازی گەشەسەندنی و پەیوەندی بەو ڕەوشە‬ ‫کۆمەاڵیەتی و کولتوورییەی کە هه‌بووە‪ ،‬بەدیوێکی تریشدا هه‌وڵەکانی خۆی چڕ دەکاتەوە‬ ‫لەوە کە چۆناوچۆن داعش وەک بزوتنەوە و گڕووپێکی تیرۆریستی جیاواز خۆی ڕاگەیاند و‬ ‫پەیوەندی ئەو گڕووپە لەگەڵ سووریا‪ ،‬ئێراق و جەبهه‌ی نوسرە و سوننەکان و کوردەکان لە‬ ‫کوێدایە‪ ،‬ئەم لێکۆڵینەوەیە وەاڵمی ئەو پرسیارە ئەداتەوە بە شێوەیەکی ورد کە ئاخۆ داعشیزم‬ ‫دیاردە و هه‌ڵھێنجراوێکی ناوخۆییە یان گەردوونی و جیهانییە و لە پێناو چەند بەرژەوەندییەکی‬ ‫خۆویست دڕووستبووە‪.‬‬ ‫داعش چۆن دامەزرا و بۆ چووە سووریا‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام (داعش) ئەم ناونیشانە کورتکراوەی وشەی یەکەمی ئەو‬ ‫دەستەواژەیە‪ ،‬یەکێکە لە گڕووپە تیرۆریستییەکان کە سەرەتا سەرهه‌ڵدانی بۆ واڵتی سووریا‬ ‫دەگەڕێتەوە و بەم بۆنەیەوەش بەشێک لە خەڵکی ژێردەستیان پێیان دەڵێین دەوڵەت‪ .‬بە ھۆی‬ ‫هه‌بوونی دیدێکی پەڕگیرانە بە گڕووپێکی تیرۆریستی لە قەڵەم دەدرێت‪ ،‬ئامانجی سەرەکی لە‬ ‫دڕووستبوونی گەڕانەوەی خەالفەتی ئیسالمی و جێبەجێکردنی شەریعە لە ئێراق و شام و هه‌ر‬ ‫لەو ناوچەیەشیان بە شوێنی پرۆسە چەکدارییەکەیان هه‌ڵبژاردووە‪.‬‬ ‫ئەم گڕووپە لە ساتی دروستبوونییەوە لە سووریا چەندان مشتومڕ و شیکردنەوە و ڕاپۆرتی‬ ‫شیکاری لەبارەوە ئەنجامدراوە و بە ھۆی ئەو هه‌موو دوالیزمانەی کە تیایدایە‪ ،‬شوناسی ئەم‬ ‫گڕووپە بە فەندەمێنتالیست ناسراوە و تەنانەت هه‌ندێ تویژەر بە بەشێک لە سیستەمی‬ ‫بیرکردنەوەی ئەلقاعیدەی لە قەڵەم ئەدەن‪ ،‬بڕێکی تریش وەک گڕووپێکی سەربەخۆ لێی‬ ‫دەروانن کە لە پێناو دڕووستکردنی واڵتێکی ئیسالمی هه‌وڵ ئەدات‪ ،‬بەشێکی تریش پێیانوایە‬ ‫ئەو گڕووپە لە الیەن ڕژێمی سووریاوە دروستکراوە بۆ ھێنانەکایەوەی دووبەرەکێ لە نێوان‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوریا و گروپەکانی تر‪ ،‬بەاڵم ئاخۆ ئەم گڕووپە تیرۆریستییە بەراستی چییە و‬ ‫ئەیەوێت چی بکات؟‬ ‫داعش لە ئێراق؛ مێژوو و شێوەی دڕووستبوونی‬ ‫وێڕای ئەوەی ئەتوانین بڵێین ئەم گڕووپە تازەدەرکەوتووە لە سووریادا‪ ،‬بەاڵم لە ڕاستیا‬ ‫گروپێکی ھێندە تازەش نییە‪ ،‬بەتایبەت لە نێو گڕووپە چەکدارییەکانی سووریا و ئەشێ بشڵێین‬ ‫کۆنترینییانە‪ .‬ڕاست و ڕەوان مێژووی داعش بۆ ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬دەگەڕێتەوە واتە ڕێک ئەو کاتەی‬ ‫ئەبو موسعەب ئەلزەرقاوی تۆڕێکی بە ناوی گڕووپی تەوحید و جیهاد دامەزراند و هه‌ر خۆی‬ ‫سەرۆکایەتییەکەی لە ئەستۆ گرت و بەیعەتی لە ئوسامە بن الدنی سەرۆکی ئەلقاعیدە وەرگرت‪.‬‬ ‫ ‪ 77‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫زەرقاوی پاش ئەوە وەک نوێنەری تۆڕی ئەلقاعیدە لە ناوچەکە سەرۆکایەتی تۆری ئەلقاعیدە‬ ‫لە بیالد و الفرادینیشی لە ئەستۆ گرت‪.‬‬ ‫ئەم گڕووپە (ئەلقاعیدە لە بیالد و الفرادین) پاش داگیرکردنی ئێراق لە الیەن ئەمریکاوە‬ ‫وەک گڕووپێکی جیهادی خۆی ناساند و چاالکییەکانی لە دژی ھێزەکانی ئەمریکا بەگڕ خست‬ ‫و لەم نێوانەیشدا ژمارەیەک لە الوانانی ئێراقی بۆ ملمالنێ لەگەڵ ھێزە بیانییەکان پاڵپشتییان‬ ‫کرد و ئەمەیش بووە ھۆی ئەوەی کە بڕشت و نفووزیان لە ئێراق بەرادەیەک بەھێز بێت کە لە‬ ‫ناوبردنییان ئەستەم بێت و بوونە گەورەترین تۆڕی تیرۆریستی لە ئێراق و ناوچەکەدا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ،٢٠٠٦‬زەرقاوی لە گرتەیەکی ڤیدیۆییدا دەرکەوت و هه‌واڵی دڕووستبوونی ئەنجومەتی‬ ‫شوورای موجاھیدینی لە ئێراق بە سەرۆکایەتی عبداللە ڕەشید ئەلبغدادی ڕاگەیاند‪ .‬زەرقاوی‬ ‫لە هه‌مان مانگ مردنەکەی پشتڕاست کرایەوە و ئەبوو هه‌مزەی مهاجیر وەک تۆڕی ئەلقاعیدە‬ ‫لە ئێراق جێگەکەی گرتەوە‪.‬‬ ‫لە کۆتایی ساڵی ‪ ٢٠٠٦‬گڕووپێکی نیمچە سەربازی لە کۆیی گڕووپە ئوسوڵییەکان لە ئێراق بە‬ ‫ناوی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق بە سەرۆکایەتی ئەبوعومەری بەغدادی پێکهات‪.‬‬ ‫ئەبوبەکر بەغدادی (ئەمیری داعش) کێیە؟‬ ‫لە مانگی چواری ساڵی ‪ ٢٠١٠‬و ڕێک لە بەرواری نۆزدەی یانزەی هه‌مان ساڵ ھێزە ئەمریکاییەکان‬ ‫لە ئۆپراسیۆنێکی سەربازییدا لە ناوچەی ئەلپەرپاری ئێراق لەدژی ماڵیی باوکی عومەر‬ ‫بەغدادی و ئەبوو هه‌مزەی مهاجیر ئەنجامدا و پاش پێکداچوونێکی تووند و بۆمبارانکردنی ئەم‬ ‫ماڵە هه‌ر دوو سەرۆکی ئەو دەوڵەتە ئیسالمییە لە ئێراق کوژران و هه‌فتەیەک دواتر ئەم گڕووپە‬ ‫ئەو هه‌واڵەی پشتڕاستکردەوە و نزیکەی دە ڕۆژ دواتر ئەنجومەنی شورای دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫لە ئێراق پێکهات و ئەبو بەکر بەغدادی کە ئەمرۆ ئەمیری دەوڵەتی ئیسالمییە لە ئێراق و شام‬ ‫(داعش) بووە جێگرەوەی ئەبوو عومەری بەغدادی‪ ،‬بەاڵم ئەم ئەمیرە کێیە و پێشتر چیی‬ ‫کردووە و چ باکگراوندێکی سیاسیی و تیرۆریستی هه‌بووە‪.‬‬ ‫(ئیبراھیم بن عواد بن ابراھیم البدری‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٩٧١‬لە شاری سامەرای ئێراق لەدایکبووە‪.‬‬ ‫ئەو چەندان ناو و نازناوی هه‌یە لە چەشنی (عەلی البدری السامرایی)‪( ،‬ابو دعاء)‪( ،‬دکتۆر‬ ‫ابراھیم)‪( ،‬الکرار) و دواجار ئەبوبەکری بەغدادی‪ .‬سەرەتا زانکۆی ئیسالمیی بەغدای خوێندەوە‬ ‫و پاشان ماستەر و کتۆرای لەهه‌مان زانکۆ بەدەستهێناوە و وەک مامۆستا و بانگەشەکاری‬ ‫ئایینی لە ئێراق چاالکیی کردووە و بەتەواوی ئاشنایەتی لەگەڵ کولتووری ئیسالمی و زانستی‬ ‫ئیسالمی و فیقھدا هه‌یە و پسپۆریشە لە زانستە مێژووییەکان‪ .‬لە خێزانێکی دیندار و هه‌ڵگری‬ ‫بڕوای سەلەفیی تەکفیری لە دایکبووە ناوی ئیبراھیم بن عواد بن ئیبراھیم البدریی لێ نراوە‪.‬‬ ‫شێخ عواد بن ئیبراھیم باوکیی ئەو یەکێک لە پیاوماقوالنی ئال بوبدرییە بە ئێراقدا کە‬ ‫بنەچەکەیان بۆ قورەیش دەگەڕێتەوە و مامەکانیشی لە بانگەشەکارە ئیسالمییەکان بوون لە‬ ‫ئێراقدا‪.‬‬ ‫ ‪ 78‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئەبوبەکر بەغدادی چاالکییەکانی خۆی سەرەتا لە بوارەکانی ئایینی و پەروەردەیی دەستپێکرد‬ ‫بەاڵم پاشان چارەنووسی خۆی بەرەو چاالکییە جیهادییەکان گۆڕی و وەک یەکێک لە کەسە‬ ‫دیارەکانی سەلەفی جیهادی و ناسراوترین سەرۆکی ئاینی لە هه‌ردوو شاری دیالە و سامەرا‬ ‫لە ئێراقدا دەرکەوت‪ .‬یەکەمین چاالکییە جیهادییەکانی لە مزگەوتی ئیمام ئەحمەد بن حەنبل‬ ‫دەستیپێکرد و گڕووپە جیهادییە بچوکەکانی لە ناوچەیەکدا خڕ کردەوە و دەستییان کرد‬ ‫بە پرۆسەی تیرۆریستی لە ئێراق و جەنگە خیابانییەکان کە ئێراق چەندان ساڵە پێیەوە‬ ‫دەناڵێنێت‪ .‬پاشان بەغدادی گڕووپێکی بەناوی گڕووپی ئەھلی سونەت و جەماعەت بە هاوکاری‬ ‫کەسایەتی فەندەمێنتاڵەکان کە فیکرێکی وەک ئەویان هه‌بوو دروستکرد و چاالکییەکانی خۆیان‬ ‫لە بەغدا و سامەرا و دیالە بەرفراوان کرد و پاشان چوونە پاڵ ئەنجومەنی شورای مجاھدین و‬ ‫دەستەی شەرعی لەم ئەنجومەنە بەوان سپێردرا و خۆی وەک یەکێک لە ئەندامانی ئەنجومەن‬ ‫تا ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق تیایدا مایەوە‪.‬‬ ‫لە نێوان ئەبوبەکری بەغدادی و ئەبوو عومەری بەغدادی پەیوەندییەکی قووڵ هه‌بوو تا ئەو‬ ‫ڕادەیەی کە ئە بوعومەری بەغدادی پێش کوژرانی وەسیەتی کردبوو کە ئەبوبەکر بەغدادی‬ ‫وەک جێگرەوەی ئەو بۆ سەرۆکایەتی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق هه‌ڵببژێردرێت‪ .‬ڕووداوێکی‬ ‫لەم چەشنە لە ساڵی ‪ ٢٠١٠‬ڕوویدا و ئەبووبەکر بەغدادی وەک ئەمیری دەوڵەتی ئیسالمی لە‬ ‫ئێراق هه‌ڵبژێردرا‪.‬‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق مێژووییەکی خوێناوی هه‌یە‪ ،‬لەو کاتەی ئەبووبەکر بەغدادی بووە‬ ‫سەرۆکی ئەم گڕووپە تیرۆریستییە‪ ،‬دەستێکی بااڵیان لە پرۆسە تیرۆریستییەکاندا هه‌بووە و‬ ‫بەم ھۆیەوە گیانی هه‌زاران ئێراقییان بردووە و کوشتووە‪ .‬بەناوبانگترین پرۆسەی تیرۆریستییان‬ ‫ھێرشکردنە سەر مزگەوتی ئووم القری لە بەغداد بوو کە بووە ھۆی کوژرانی خالید الفیھداوی‬ ‫نوێنەری ئەنجومەنی ئێراق‪ ،‬هه‌روەها ھێرشە تۆڵە ئلمێزەکانی پەیوەست بە کوشتنی ئوسامە‬ ‫بن الدان بووە ھۆی گیانسپاردنی سەدان و هه‌زاران خەڵکی سڤیل و سوپا و پۆلیس کە تاوانە‬ ‫گەورەکانی ئەو گروپە تیررۆیستییە پێکدێنێت‪ .‬بەغدادی لە سایتی ئینتەرنێتی تۆڕی ئەالقاعیدە‬ ‫بەرپرسیارێتی سەد پرۆسەی خۆکوژی لە ئەستۆ گرت کە گرینکترینیان ھێرشی خۆکوژی بوو‬ ‫بۆ سەر زیندانی ئەبووغرێب‪.‬‬ ‫پێگە و جێگەی داعش لە سووریا‬ ‫بەغدادی قۆزتنەوە و سوودوەرگرتن لەو قەیرانەی کە لە سووریا و ئەو ئەنارشیستییەی‬ ‫کە لەو واڵتەدا هاتۆتە کایەوە‪ ،‬خۆی خستنە نێو ئەو شانۆ ڕووبەڕووبونەوەیە لە سووریا و‬ ‫وەک گڕووپە تەکفیرییەکانی تری پەیوەست بە تۆڕی قاعیدە دەستیکرد بە ئەنجامدانی تاوانە‬ ‫نامرۆییەکانی خۆی و پانتایی چاالکییە تیرۆریستییەکانی لە هه‌ردوو واڵتی سووریا و ئێراق‬ ‫فراوان کرد‪ .‬داعش سەرەتا بە بانگەشەکردن بۆ یارمەتیدانی سوونەکانی ئێراق هاتە نێو‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ئەم واڵتەوە و دژی ڕژێمی سووریایش جەنگی ڕاگەیاند‪.‬‬ ‫ ‪ 79‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئامادەیی تۆڕی قاعیدە لە سووریا هاوکات بوو بە دەرکەوتنی جەبهه‌ی نوسەرە بەسەرۆکایەتی‬ ‫ئەبومحەمەد جۆاڵنی لە ئاخۆ و ئۆخۆەکانی ساڵیی ‪ ٢٠١١‬و بە خێرایی دەسەاڵتەکانیان پەرەی‬ ‫چەند مانگکدا گەورەترین ھێزی خۆی لە سووریا پێکھێنا‪ .‬بە‬ ‫سەند و لە دوو توێی ‬ ‫ڕاگەیاندنی بەیعەتی جەبهه‌ی نوسرە بە تۆڕی قاعیدە لە ئەفغانستان لەگەڵ دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫لە ئێراق دواو و دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق وەک درێژکراوەی ئەم گڕووپە لە سووریا ناسێنرا و‬ ‫ئەبوبەکر بەغدادی لە لە کۆتاییەکانی ساڵیی ‪ ٢٠١٣‬لە پەیامێکی دەنگییدا کە لە تۆڕی (شموخ‬ ‫االسالم) پەخشکرا و تێکەاڵوبوونی جەبهه‌ی نوسرە و دەوڵەتی ئیسالمی لە ژێر ناونیشانی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام (داعش) ئاشکرا کرا و هه‌ر لێرەشەوە داستانی داعش‬ ‫دەستیپێکرد‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان داعش و جەبهه‌ی نوسرە‬ ‫ئەبو محەمەدی جۆاڵنی ئەمیری جەبهه‌ی نوسرە پاش ماوەیەکی کورت لە پەیامێکی دەنگییدا‬ ‫پەیوەستبوونی خۆی بە دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق پشتڕاستکردەوە‪ ،‬بەاڵم زانیارییەکانی و‬ ‫ئەنجومەنی شوورای جەبهه‌ی نوسرە لە تێکەاڵبوونی ئەم دوو گڕووپە پشتڕاست نەکردەوە و‬ ‫نەیاری خۆیشی بەم هه‌نگاوە دەربڕی و لە بەیعەتی خۆی بە تۆڕی قاعیدە لە ئەفغانستان بە‬ ‫سەرۆکایەتی زەواھیری دوا‪ ،‬بەاڵم وێڕای چەندان پرۆسەی تیرۆریستی هاوبەش کە گڕووپەکانی‬ ‫نوسرە و داعش ئەنجامیاندا‪ ،‬جەنگی ساردی نێوان ئەم دوو گڕووپە لە سووریا هه‌ر درێژەی‬ ‫هه‌بوو‪.‬‬ ‫هه‌ر یەک لە هه‌ردوو گڕووپی نوسرە و داعش لە ھزرێکی تەکفیری زەبروزەنگاوی دووردەکەونەوە‬ ‫و چاالکییەکانیان بەشێوەیەکی سەلەفی و جیهادی دەبێت و هه‌وڵی دامەزراندنی واڵتێکی‬ ‫ئیسالمی لە شام دەدەن‪ ،‬بەاڵم جیاوازییان لە ناسینی واقیعەتەکان لە سووریا و ڕەچاوکردنی‬ ‫تایبەتمەندی و ئەدگارەکانی کۆمەڵگای ئەم واڵتە‪.‬‬ ‫جەبهه‌ی نوسرە لە ئاخر و ئۆخری ساڵیی ‪ ٢٠١١‬لە یەکەمین قۆناغی قەیران لە سووریا‬ ‫پێکهات و چەندان ئەزموونی کۆمەڵگای سووریا وەک سیستەمێکی الئیکی دەرکەوت و‬ ‫زەبروزەنگاوییەکەشی لە پەیوەندی بە کۆمەڵگای سووریا کەمتر لە داعشە‪ ،‬چوونکە زۆر زوو‬ ‫بوو کە سووریا تووشی قەیران ببۆوە و لە سیاسەتێکی شیاو دوور نەکەوتەوە و کاریگەری و‬ ‫نفووزی خۆی بەسەر خەڵکیی سووریا سەپاند‪.‬‬ ‫جەبهه‌ی نوسرە لەو سەرۆکانەی سووریا پێکهات کە زۆربەیان لە الیەن ڕژێمی سووریاوە‬ ‫زیندانی کرابوون و کەوتبوونە بەر لێبوردنی گشتی و ئازادکرابوون‪ ،‬ژمارەیەک لە ئەندامانی‬ ‫تریشی پێش دەرکەوتنی قەیران لە سووریا چاالکییە شاراوەیان دژی ئەو ڕژێمە ئەنجامدابوو‪،‬‬ ‫و بەشێکیشیان ئەندامی تۆڕی تیرۆریستی قاعیدە بوون و لە جەنگەکانی ئێراق و ئەفغانستان‬ ‫و چیچان و واڵتانی تر بەشدارییان کردبوو‪ .‬هه‌روەها ژمارەیەکی تریشییان لە واڵتانی ترەوە‬ ‫هاتبوونە نێو گڕووپی جەبهه‌ی نوسرە‪.‬‬ ‫ ‪ 80‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بەاڵم لەبارەی داعشەوە دەبێ بڵێین ئەم گڕووپە تا ڕادەیەک پشتئەستوورە بە توخمە دەرەکییەکان‬ ‫پتر لە توخمەکانی سووریا چ لە بەشەکانی فەرماندەیی و چ لە گڕووپە بچووکە سەربازییەکان و‬ ‫هه‌ر بەم ھۆیە ئەم پرسە دەسەلمێنێ کە جەبهه‌ی نوسرە پتر لە داعش ئەدگارەکانی کۆمەڵگای‬ ‫سووریای ڕەچاو کردووە‪ ،‬لە کاتێکدا داعش بروای بە پرس بەشداربووانی شۆرشی سووریا لە‬ ‫پێناو مافی چارەی خۆنووسینیان لە داهاتوودا نییە و پێیوایە کە هه‌نووکە دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫لە ئێراق و شام سووریا بەرێوە دەبات‪.‬‬ ‫هه‌ر یەکە لە جەبهه‌ی نوسەر و داعشیش لە هه‌ر چەشنە بەرخووردکێیان لە سووریا دوور‬ ‫دەکەونەوە بە تایبەت هه‌ڵوێستەکانی تریشی ناخاتە ڕوو و سەرۆکەکانیش ھیچ چەشنە‬ ‫مامەڵەیەکی لەگەڵدا ناکات‪ ،‬بەاڵم توخمەکانی پێیانوایە کە ئامانجێکی هاوبەشییان هه‌یە و‬ ‫هه‌ر چەشنە بەرخووردێکی نێوانیان بە بە بەرژەوەندییەوە نییە و چاودێرانیش بەرخووردی‬ ‫نێوان ئەم دوو گڕووپە لە شێوەیەکدا کە جەبهه‌ی نوسرە بەهه‌مان شێوە خۆی بە گڕووپێکی‬ ‫سەربەخۆ بزانێ کە لەگەڵ سووپای ئازادی سووریا و گڕووپەکانی تر هاوکار ڕژێمی سووریا‬ ‫دەکات و بەهه‌مان شێوە داعش بە گڕووپێکی تیرۆریستی و لە ڕێالدەر بزانێت‪.‬‬ ‫داعش لە هه‌وڵی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شامدا بوو لە الیەن بەغدادی و‬ ‫ژمارەیەکی زۆریش لە ئەندامانی جەبهه‌ی نوسەر بە تایبەت لە شاری حەلەب بە ئەندامێتی‬ ‫چەند گڕووپێکی تر و ژمارەیەک لە ئەندامانی شوورای موجاھدین بە سەرۆکایەتی ئەبوو السیر‬ ‫کە داعش ئەو وەک ئەمیری حەلەب تەماشا دەکات‪ ،‬لە ڕاستیدا ئەمەش لەسەر ئەرزی واقیع‬ ‫هاتە دی و داعش توانی ئەو دەوڵەتی خۆی ڕابگەیەنێ و ڕووبەڕووی حکومەتەکانی سووریا‬ ‫و ئێراق و کوردستانیش بۆوە‪ ،‬هه‌روەها چەندان کەس لە سووپای موهاجرین و ئەنسار بە‬ ‫سەرۆکایەتی شێخ عومەر چیچانی چووە پاڵ داعش‪ ،‬ژمارەیەکیش لە چەکدارانی پێشووی‬ ‫سووپای ئازای سووریا و چەکدارانی بزوتنەوەکانی ئەحرار و شام و تەوحیدیش دواتر هاتنە‬ ‫پاڵ داعش و دڵسۆزیی خۆیان ڕاگەیاند‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان داعش و سووپای ئازاد‬ ‫پەیوەندی داعش بە گڕووپی تایبەت بە سووپای ئازادی سووریا پتر لە پەیوەندی داعش‬ ‫بە جەبهه‌ی نوسرە خوێناوییە و داعش بە هه‌موو واڵتان و گڕووپ و ڕژێمەکانی ڕاگەیاند کە‬ ‫سووپای ئازادی سووریا سوپایەکی کافرە و لە نێوان ئەم دوو گڕووپە جەنگێکی دوورودرێژ‬ ‫لە ناوچەکانی ژێردەستی داعش ڕوویداوە و داعش سووپای ئازادی سووریا بە الدەر لە ئایینی‬ ‫ئیسالم و مامەڵەی لەگەڵ سووریا تۆمەتبار کردووە و بەم بەهانەیە ھێرشی کردۆتە سەر‬ ‫سووپای ئازادی سووریا کە ڕاپۆرتە سیاسییەکان باس لە هه‌بوونی ئامانجە ماددییەکان دەکات‬ ‫بەتایبەت لە پەیوەندی نەوت و سەرسنوورەکان لە جەنگی نێوان داعش و سووپای ئازاد لە‬ ‫ڕیف‪ ،‬حەلەب و حەسەکەی سووریا‪.‬‬

‫ ‪ 81‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئەم دەرگیری و بەیەکداچوونانە بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچە نەوتییەکان و کێڵگە نەوتییەکان لە‬ ‫حەسەکە و ڕەقە و بەتایبەت کۆنترۆڵکردنی سەرسنوورەکانی تورکیا و داعش لەم بەیەکداچوونانە‬ ‫توانیویەتی بە سەرکەوتووی سوپای ئازادی سووریا الواز بکات ئەویش پتر بە ھۆی ھێز و‬ ‫پەلەمارە سەربازییەکەی‪.‬‬ ‫داعش دواجار لە بەیەکداچوونەکانی تەل ئەبیەزیش گڕووپێکی گەورەی جەبهه‌ی نووسرەی لە‬ ‫شاری حەلەب گرت و هه‌ر هه‌موویانی تەقاندەوە و هه‌ندێکی تریشیان ڕووبەڕووی تەقاندەوە‬ ‫کردەوە بەتایبەت بە گژ گڕووپە نەیارەکانیان‪ .‬هه‌روەها لە تازەترین وەرچەرخانەکانیش سووپای‬ ‫ئازادی سووریا داعش بە ھێرشکردنە سەر کۆگاکانی چەک لە (باب الھوی) لە سنوورەکانی‬ ‫سووریا و تورکیا تۆمەتبار دەکات‪.‬‬ ‫رۆڵی کوردەکان لە تێکشاندنی داعش‬ ‫داعش لە هه‌وڵەکانیی بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی ناوچەکانی باکوور و ڕۆژهه‌اڵتی سووریا‪ ،‬ڕووبەڕووی‬ ‫ھێزەکانی کورد لە باکوور و ڕۆژهه‌اڵتی سووریا لە ناوچەکانی حەسەکە و قامشلی بۆوە و‬ ‫ڕووبەڕووبونەوەکانیش لە نێوان داعش و ھێزەکانی بەرگری کوردەکان پاش ئەوەی توانییان ئەو‬ ‫ناوچانە وەربگرنەوە‪ .‬داعش مەبەستی بوو لەم ناچوانە یاسا شەرعییە ئسیالمییەکان جێبەجێ‬ ‫بکات‪ .‬داعش لەم دەرگیرییانەدا هه‌روەها چەندان تاوانی خوێناوی دژی کوردەکان جێبەجێکرد‬ ‫و بە کافری لە قەڵەم دا و بە هاوکاری بێگانە و بیانییەکان تۆمەتباری دەکردن‪.‬‬ ‫ڕووبەڕووبونەوەیەکی توندی تریش لە نێوان داعش و کوردەکان ڕوویدا کە لە دوو توێیی ئەم‬ ‫ڕووبەڕووبونەوانە کوردەکان توانیان بە سەرکەوتووی ئەو ناوچەوانەی کە لە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫داعشدابوون‪ ،‬ڕزگار بکەن‪ ،‬بەاڵم دیسان داعش بۆ ماوەیەکی یەکجار زۆر گەمارۆی شاری کۆبانێ‬ ‫بدات و پێشمەرگە و شەرڤانەکان پێکەوە دەستێکی بااڵیان لە خاوێنکردنەوەی ئەو ناوچانەدا‪.‬‬ ‫لە الیەکی تریشەوە‪ ،‬داعش پاش ئەوەی شاری مووسڵی داگیر کرد تا ماوەیەکی زۆر خۆی‬ ‫لە شەری دژە کورد دەپاراست‪ ،‬بەاڵم پاش ماوەیەک بە ھۆکارگەلی جیاواز و نادیار پەالماری‬ ‫شارە کوردییەکانی باشووری کوردستانی دا‪ ،‬پێشمەرگە و ھێزە جیهانییە بیانیەکان توانیان لە‬ ‫ئاستی ئاسمانی گورزێکی کوشندە لە داعش بدەن و بیانتەپێنن‪.‬‬ ‫ژیان لە ناوچەکانی ژێردەستی داعش‬ ‫ھێزەکانی داعش هه‌نووکە ناوچەیەکی یەکجار زۆری لەبەردەستدایە لە ئێراق و سووریادا‪ ،‬لە‬ ‫هه‌مان کاتدا لەو ناوچانەی لە ژێردەستیدایە کۆمەڵێ سەرچاوەی ماددی و نەوتی تیایە کە بۆتە‬ ‫ھۆی باشتر خۆدڕووستکردن و خۆرێکخستنەوەی وەک ھێزێکی ڕێکخراو‪ ،‬هه‌ر چەندەش چەندین‬ ‫جار هه‌وڵی کۆنترۆڵکردنی ناوچەگەلی تریشی داوە بۆ ئەوەی پانتایی ھێز و پانتایی ماددی‬ ‫خۆی فراوانتر بکات‪ ،‬بەاڵم لەم پرۆسەیە تەواو سەرکەوتوو نەبووە‪ ،‬بەڵکوو تووشی شکستی‬ ‫گەورەش بۆتەوە‪ ،‬بەتایبەت زۆربەی شکستەکانیش لەسەر دەستی پێشمەرگە و شەرڤانەکاندا‬ ‫ ‪ 82‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بووە لە باشوور و ڕۆژئاوای کوردستان‪.‬‬ ‫بەاڵم لەبەرئەوەی ئەم دەوڵەتە بەناو ئیسالمییە شێوازێکی تەواو توندڕەو و دیکتاتۆرانە‬ ‫بەکاردێنێت بۆیە تەنانەت لە ئاستی ناوخۆیش کۆمەڵێ جار ڕووبەڕووی بەرگری و پەالمار‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬هه‌ر چەندەش کردەوەکانی چەکدارانی داعش گوزارشتە لە کردار و ڕەفتاری چەندین‬ ‫ساڵە خەالفەتی ئیسالمی پێشووتر و بۆ هه‌ر ڕەفتارێکیان کۆمەڵێ ئایەت و فەرموودە دەھێننەوە‪.‬‬ ‫دەرەنجامەکان‬ ‫لەم لێکۆڵینەوەیەدا ئەشێ بۆ چەند ھۆکارێک بگەرێینەوە کە بوونەتە ھۆی درووستبوونی داعش‬ ‫وەک ھێزێکی تیرۆریستی‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬سەرەتاکانی درووستبوونی داعش بۆ بارێکی ناڕێکی سیاسیی و کۆمەاڵیەتی دەگەڕێتەوە‬ ‫کە ئەشێ لە سووریا و ئێراق ڕەگ و ڕیشە سیاسیی و کولتووری و ناوچەییەکانی بدۆزینەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬داعش وەک ھێزێکی تیرۆریستی کۆکراوەی چەندان ھێز و گرووپی تری ئیسالمی‬ ‫تیرۆریستییە کە بەسەریەکەوە توانیویانە ھێزێکی بااڵی سەربازی و سیاسیی بۆ خۆیان‬ ‫درووست بکەن‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬لە نائامادەیی ھێزێکی سەربازی و حکومی توندوتۆڵ و ڕێکخراو لە واڵتانی ئێراق و‬ ‫سووریا‪ ،‬بۆتە ھۆی سەرهه‌ڵدانی چەندان گرووپی تیرۆریستی جیا جیای پشت ئەستوور بە‬ ‫بیری ئایینی‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬ڕەفتارەکانی بیری داعشیزم خۆیان گوتەنی لە ئایینەوە سەرچاوە دەگرێت و‬ ‫پێیانوایە کە ئەو کار و کردارانەی ئەوان ئەنجامی ئەدەن بەرهه‌می بیرێکی ئایینیە‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬داعش لە الیەن ھۆز و خێڵە عەرەبییە سووننەکانەوە بەرگری و پشتگیریی تەواویان‬ ‫لێ دەکرێت پێیانوایە کە هه‌ردووکیان لە یەک سەرچاوەوە لەدایکبوون و ڕزگاری سوننەکانە‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬بە ھۆی ئەو ڕەفتارە ناسیاسیی و نائیدارییە نوری مالیکی لە ئێراقدا بووە ھۆی‬ ‫ئەوەی کە گرفت و نارەزایی یەکجار زۆر لە نێو گەالنی ئێراقدا درووست ببێت ئەمەش بە‬ ‫جۆرێک لە جۆرەکان دەستی هه‌بوو لە گەشەسەندن و سەرهه‌ڵدانی دەیان گرووپی وەک داعش‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪//:٢٠١٤thttp/www.theguardian.com/us-news .١‬‬ ‫‪http://www.chomsky.info/m .٢‬‬

‫‪ .٣‬وتارێکی نیویۆرک تایمز لە بەرواری ‪.٢٠١٤/٩/١‬‬

‫‪Kurdpress News Aganecy .٤‬‬ ‫‪http://www.mashreghnews.ir .٥‬‬

‫‪ .٦‬چۆن بتوانین خۆمان لە بیری داعشیزم ڕزگار بکەین‪ ،‬دانا لەتیف شوانی‪.‬‬

‫ ‪ 83‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 84‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫له‬

‫دەوڵەتی تەقلیدییه‌وه بۆ‬ ‫دەوڵەتی هاوچەرخ‬

‫داعش و كوردستان بە نموونە‬

‫پالن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی هاوچەرخ لە‬ ‫كوردستان و پیالن بۆ لەباربردن یان دواخستنی‬ ‫ماجید نووری‬ ‫ ‪ 85‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 86‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ لە پاش سەرهەڵدانی بزاوتی داعشەوە قایل دەبین بەوەی كە سروشتی دروستبوونی‬ ‫قەوارەیەكی تری دەوڵەتیی تەقلیدیانە بە زەعامەتێكی مەرجەع ئایینیەوە كە تێیدا گرووپێكی‬ ‫تیرۆریست بە ناوی خوداوە قسە بكەن و بە هێزی ئەمر بە مەعروف و نەهی لە مونكەر‬ ‫چەند شارێكی گەورە بەڕێوە ببەن‪ ،‬بەرەنجامی هەڵچوون و پێداویستی بەرژەوەندییەكان و‬ ‫پێكداپژانی ساردی نێوان واڵتانێكی دنیایە كە دوور لە سنوور و قەوارەی دیموگرافی خۆیانەوە‬ ‫بۆ زەمینێكی ئامادە و گۆڕەپانێكی گەرم دەگەڕێن تا بەرژەوەندیە ئابووری و سیاسیەكانی‬ ‫خۆیانی تێدا بهێننەدی‪ ،‬واتە داعش بە پێی پارسەنگ و هاوسەنگیی هاوكێشەكانی واڵتانێكی تر‬ ‫جووڵێنراون تا مۆدێلی دامەزراندنی دەوڵەتەكەیان مۆدێلێكی یۆتۆپیایی تەقلیدیانە وەربگرێت‪،‬‬ ‫نە ئاڵوگۆڕی ئازادانەی دەسەاڵت و نە پرۆسەی دەستاودەستكردنی فەرمانڕەوایی تێدا نەبێت‪،‬‬ ‫بە پێچەوانەی مۆدێلی ئەو دەوڵەتانەی كە لە ناو نەتەوە و گەلێكی دیاریكراو یان لە ناو‬ ‫واقیعێكی پلۆرالیزەیی ئیتنیكیدا هاوچەرخانە ڕۆحی سەردەمەكەی خۆیان بەرجەستە دەكەنەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت ستایلی داعشیەكان لە شێواز و بەرنامەی كاری الیەنگرانی ئەو ڕێكخراوانەش ناچێت‬ ‫كە بەرهەمی بارودۆخە ماددی یان كۆمەاڵیەتی یان بایەلۆژییەكانی شارستانیەتێكن و لۆژیكی‬ ‫دیاردە و چۆنیەتی ڕووداو و واتای شتەكان لە میانەی هزریی شارستانیانەوە دەدوێنن‪ ،‬هزرو‬ ‫لۆژیك بە الی الیەنگرێكی داعشیەوە لۆژیك و هزرێكی باربووە بە تەكفیركردن‪ ،‬ئەم شێوازە‬ ‫كۆنەپەرستییەی هزر‪ ،‬هەمیشە دەبێتە بەهانەیەكی ڕەهایانە و بە ناوی خوداوەندەوە بۆ‬ ‫خۆزاڵكردن و خۆبەخاوەنكردن لەسەر تەواوی ئەو كەسانەی وەك خۆیان بیرناكەنەوە‪ ،‬یان‬ ‫فەرزكردنی یەك بەرنامەی یەكڕەهەندیانە بەسەر هەموو بەرنامە مەدەنیەكانی تردا‪ ،‬ئیتر لە‬ ‫مێژوودا نموونەی كۆنەپەرستێتی وەك داعش زۆرن‪ ،‬هەر لە سەدام حسێن تا ناپلیۆن پۆناپارت‬ ‫تا ئەسكەندەری مەقەدۆنی كە خەباتی سیاسیی سیكوالریزمانەشیان بە ڕەهەندی توندڕۆیی‬ ‫ئایینیەوە دەبەستەوە‪ ،‬ئێستا هەندێ لە مێژوونووسانی عەرەبی و جیهانی ئیسالمی ڕەنگە بە‬ ‫پاڵەوانەكانی مێژوو ناویان بهێنن‪ ،‬لە كاتێكدا هیچ كام لەمانە لە دیاریكردنی چارەنووسێكی‬ ‫گەش بۆ خۆیان و خەڵكی دەوربەریان ڕۆڵیان نەبووەو بەرەنجام هەر خۆیان شكستخواردوو‬ ‫بوون و مێژووی مرۆڤایەتیشیان بە چارەنووسی خۆیانەوە شێواندووە‪ ،‬سەبارەت بە چارەنووسی‬ ‫ئەو كەسانەی پێشتر ڕۆحی جیهانیان لەسەر پشتی ئەسپەكانیان و ئێستاش لە ناو لولەی‬ ‫تانكەكانیانەوە بینیوەو دەبینن‪ ،‬دەتوانین بۆ ئەمەیان لە بابەتێكی تردا قسە لەسەر كۆتایی‬ ‫چارەنووسە ڕەشەكەی داعشیەكانیش بكەین‪ ،‬كە جارێ لێرەدا ئامانجی ئەم بەشەی وتارەكەمان‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫مۆتەكە ڕەشه‌كه‌ی دەوڵەتی تەقلیدی‬ ‫دەوڵەتەكەی داعش كە وەك مۆتەكە لە هیچەوە هات و لە نكاوڕا سام و تۆقینی بەسەر‬ ‫جیهانەوە دانا‪ ،‬ئێستا بە قەوارەیەكی دەوڵەتیی فاشیستانەی هاوشێوەی حوكمی حەجاج بن‬ ‫یوسف ئەلسەقەفی و هاوشێوەكانی لە خەالفەتەكانی عەباسی و عوسمانیدا كە بێ سڵكردنەوە‬ ‫ ‪ 87‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫لە یاسا نێودەوڵەتیەكان ئەوانی تر پاكتاو دەكەن تا تەنیا خۆیان حوكمداریی بكەن‪ ،‬دراوسێی‬ ‫قەوارەیەكی دیفاكتۆیانەو شەرعیی وەك هەرێمی كوردستانە كە بە هەڵبژاردنی ئازادانەی‬ ‫خەڵكی كوردستان چەسپاوە‪ ،‬ئەم دراوسێ داسەپاوە سامناكە‪ ،‬هیچ ئاڕاستەیەكی ڕوونبینی‬ ‫بۆ گەشەو بەرەو پێشچوونی ئەو خەڵكە خۆجێیانە پێ نییە كە لە سنووری ئەو ناوچانەدا‬ ‫نیشتەجێن كە داعش خاك و شارو گوندەكانیانی بە پەالماری سەربازی داگیر كردون یان بە‬ ‫هەنجەتی هەبوونی ستەمی مەزهەبگەرایی هەندێ لە خەڵكانی ناو هۆزە عەرەبەكانی ئەو ناوچانە‬ ‫بە خۆزیارانەی خۆیانەوە هاتونەتە بندەستیی فەرمانڕەوایەتی ئیسالمگەرایی داعشەوەو داعش‬ ‫سۆزی كوێرانەی ئەوانیشی قۆستۆتەوە‪ ،‬داعش لە ئان و ساتێكدا پەالمارەكانی دەست پێكرد‬ ‫كە چەند جارێك لەسەر زاری سەرۆكی دەنگپێدراو لە الیەن خەڵكی هەرێمی كوردستان(مسعود‬ ‫بارزانی)یەوە سەرنجی جیهان بۆ گشتپرسی و پێكهێنانی دەوڵەتێكی هاوچەرخ لە هەرێمی‬ ‫كوردستاندا ڕادەكێشرا‪ ،‬ئەمەش وەك هەوڵێك و وەك جەبرێكی كۆمەاڵیەتی و سیاسیی بۆ‬ ‫دروستكردنی واقیعێكی نوێی كوردبوون تا لە ناو ئەو هەموو شكستە مێژووییەوە‪ ،‬كورد بە‬ ‫قەوارەیەكی شەرعی باوەڕپێكراوی نێودەوڵەتیەوە بێتە دەرەوەو دەوڵەتێك بۆ گەلی كوردستان‬ ‫دابمەزرێنێت‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستەش كۆمەڵێك دامودەزگای ئابووری و دادوەری و كۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسی وەك ئەزموونێك پێشوەختە ئامادە كراون‪ ،‬بە پێچەوانەی دەوڵەتە خۆداسەپێنەكەی‬ ‫داعشەوە‪ ،‬چونكە داعش بەهۆی كردەوە توندڕەوەكانیەوە شكستی ئایندەی لێ چاوەڕوان‬ ‫دەكرێت‪ ،‬بەاڵم دەوڵەتە چاوەڕوانكراوەكەی كوردستان ئەوەی لێ چاوەڕواندەكرێت وەك‬ ‫بەدیهاتنێكی پراكتیكیانەی ڕۆحبزوێنی نیمچە دیموكراسی دروست بێت‪ ،‬هیچ نەبێت چەمكی‬ ‫دیموكراسیەت بە پراكتیك لە تەكنیكەكانی هاتنەسەر حوكمدا تێدا بەكاربهێنرێت‪ ،‬ڕەنگە ئەم‬ ‫مۆدێلە نوێیەی دەوڵەت لە ناوچەكەدا ببێتە جێكەوتەی ڕۆحی ڕەها بۆ مێژوویەكی دوورو‬ ‫درێژی پڕ دەردەسەری نەتەوەیەكی ستەملێكراوی وەك نەتەوەی كورد‪ ،‬كە بۆ بەدیهێنانی‬ ‫ئازادی و سەربەخۆیی بە درێژایی سەد ساڵی پێشوو لەو پێناوەدا قوربانیی زۆری بەخشیوە‪،‬‬ ‫كەواتە دوور ناڕۆین ئەگەر بڵێین یەكێك لە ڕوانینی سیاسیانەی فراوانخوازیی داعشیی‪ ،‬لێدان‬ ‫و وەشاندنی زەبرێكی كەمەرشكێنی ڕاستەوخۆیە بۆ ئەو خەونی بە دەوڵەتبوونەی كوردستان‪،‬‬ ‫ڕەنگە ئەم لێدانەی داعش كە دژە ئامانجی بە دەوڵەتبوونی كوردستانە‪ ،‬هەر هەمان دیدو‬ ‫بۆچوونی واڵتانی زلهێزی وەك ئێران و توركیا و ئەمەریكاش بێت بەاڵم بە شێوازێكی ترو‬ ‫بە هەمان مەبەستیش‪ ،‬لەم خاڵەیاندا پارادۆكسێكی لوغزئامێز یان ڕەوتێكی فكریی نامەعقوڵ‬ ‫لە نێوان ئەو جەمسەرانە بەدی دەكرێت و خۆیان لەگەڵ دژەكانی خۆیاندا دەگونجێنن‪،‬‬ ‫جەمسەرێك كە یاساكانی میتافیزیك بە دیوێكی مەرگدۆستانەی ویالیەتی فەقیهو ئەنجومەنی‬ ‫خوبرەگانە حوكمڕانێتی واڵت بەڕێوە دەبەن و لە ناو فەزای تایبەتی ژیاندا حورمەتێك بۆ‬ ‫مەعقوڵیەتی ژیاندۆستی ناهێڵنەوە‪ ،‬لە ئەڵقەیەكی ئۆرگانیدا كاریكاتێرانە هاوجووت دەبێتەوە‬ ‫بە جەمسەرێكی مەعقوڵ كە دروستبووی سەردەمی پیشەسازییە و تا ئاستێك زانست شوێنی‬ ‫میتافیزیكی بۆ دەگرێتەوە‪ ،‬تا پێكەوە بە یەك نەفەس ئەم جەمسەرە بە حیساب مەعقوڵ‬ ‫ ‪ 88‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫و جەمسەرە نامەعقوڵە لە خاڵێكی یەكتربڕدا جەمسەرگیرانە و بە ڕاشكاوانەوە خەماڵندن بۆ‬ ‫لەباربردنی خەونی لە مێژینەی گەلی كورد بكەن‪ ،‬كەواتە داعش بە پراكتیكی ئاگایی یان بە‬ ‫ستراتیژی نائاگایی‪ ،‬هەرچۆنێك بووبێت‪ ،‬خۆی كردۆتە سووری بەر لەشكرو بووەتە میكانیزمێك‬ ‫بۆ لەباربردنی یان دواخستنی ئەم ئامانجەی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان‪ ،‬ئامانجەكەی‬ ‫داعش لەیەكترموتوربەكردنی ئامانجەكانی دەوڵەتانی تری دەوربەری كوردستاندا قاڵ دەبێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە هەمووان پێكەوە ئەو واقیعە سەلمێنراوەیان لە پێش چاوانە كە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ‬ ‫جەماوەریی بوونی الیەنگرانی تێرمی دەوڵەت لە كوردستاندا بە شێوازە هاوچەرخەكەی و بە‬ ‫تایبەت لە ناو بەشێكی زۆری ئینتلیجنسیای كوردیدا لە هەڵكشاندایە‪.‬‬ ‫جەنگ هەڵگیرساندن‬ ‫جەنگ دەتوانێت لە ڕووی ئەخالقییەوە زۆر ئامانجی مرۆڤدۆستانەی تر پاشكەشێ پێ بكات‪،‬‬ ‫لە سەربەنی ئەم بۆچوونانەی سەرەوە دەتوانم ئەوە بڵێم جەنگی داعش دژ بە هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬جەنگێك نییە لە خزمەتی هێشتنەوەی ڕامان و ڕوانگەو قودسیەتی كتێبێكی ئاینیدا‪،‬‬ ‫بەڵكوو جەنگێكە بۆ هێشتنەوەی ڕیتواڵ و پاشخانی هزری و فەزای كاركردنی جیهادیانەی‬ ‫كۆنزەرڤاتیڤ و هیراركیی‪ ،‬واقیعێك بە وەستاوەیی و چەقبەستوویی ئاینی دەهێڵێتەوە‪،‬‬ ‫هەوڵێكە بۆ تێكنەچوونی واقیعی سەپێنراوی نەخشەڕێژییەكەی سایكس بیكۆو هەلێكە بۆ‬ ‫ڕێگرتن لە یەكخستنەوەی جیۆگرافیانەی ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬جەنگێكە بۆ ڕاگرتنی‬ ‫قۆناغی پێشكەوتنی گەلی كوردستان كە ماوەیەكە پێشبینی داهاتووی(بوون بە دەوڵەتی) لێ‬ ‫دەكرێت‪ ،‬كەواتە ئەوە داعش نییە بە تانك و هەمەرو تۆپ و هاوەنی شەش فیرقەی سوپایی‬ ‫بەزیوی ئێراقەوە پەالماری كوردستان دەدات‪ ،‬بەڵكوو ئەوە هەوڵی دوپاتكردنەوەی ستەمێكی‬ ‫موتڵەقانەی مێژووییە كە بە فەتواوە و لە لوولەی تفەنگەكانی داعشیەكانەوە ئاڕاستەی‬ ‫پێشمەرگەكانی كوردستان دەكرێت‪ ،‬زیاتر لە سەدان ساڵە هەر ئەم فەتوادانەیە بە هەوێنی‬ ‫ئایینی ئیسالمیەوە گەشەی كردووە‪ ،‬هەمیشەش ویستویەتی بۆ جینۆسایدكردنی گەلی كوردو‬ ‫گەالنی تری ناعەرەبی جڵەو شل بكات‪ ،‬ئەوانەی بەردەوام ئەم جەنگە هەڵدەگیرسێنن ئەو‬ ‫بیرۆكەیەیان ال خەمڵیوە كە لە جەنگدا دەتوانن پایە سیاسیەكان و دەسەاڵتی خۆیان لە ناو‬ ‫فەنتازیا ڕەشەكانەوە قایمتر بكەن‪ ،‬كەرەسە سیحراویە توندڕەویەكانی ئایینی بۆ بەردەوامێتی‬ ‫بە جەنگەكە دەخەنەوەكار‪ ،‬بۆ گەشانەوەی پشكۆی ژێر خۆڵەمێشی ڕق و كینەكان بە‬ ‫چەمكە سیاسیە باوەكانی وەك شەهادەت و جیهاد و ئەنفال و كۆمەڵێ زاراوەگەلی تری كە‬ ‫بە هۆی دوبارەوتنەوەیان لە خوتبەی مزگەوتەكانیانەوە جڵەوگیرگرتنی هەموو ڕۆحلەبەرەكانی‬ ‫دەوروبەریان ال مەبەست دەبێت‪ ،‬تا لە ئاكامدا چێژ وەربگرن لەو دەسكەوتانەی بە زەبری ئەو‬ ‫ناوهێنانانەوە بۆیان دەبنە غەنیمە‪ ،‬لە دیوەكەی تریشیەوە جەنگێكە تا ئەم ئەزموونەی هەرێمی‬ ‫كوردستان لە ئاستی گشتی و یاسایی ــ بابەتی البدرێت بۆ ئاستی پووكانەوە و سەرلەنوێ‬ ‫كۆیلەكردنەوە لە ناو سنووری ئەو دەوڵەتانەی كوردی بەسەردا دابەشكراوە‪ ،‬بەاڵم جیهانبینی‬ ‫سەرمەدیانەی كوردستان لە ڕووبەڕووبوونەوەی دەوڵەتێكی سامناكی تیرۆریزمی وەك داعش‬ ‫ ‪ 89‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بەوەی هەرێمی كوردستان لە بری جیهان شەڕی تیرۆریستان دەكات كە بە حیساب لەوپەڕی‬ ‫كامڵبوونی ئەخالقی مرۆڤانەوە لە زاری زۆر لە بەرپرسانیەوە بە پێوەرێكی كاڵی سیاسی عەقاڵنی‬ ‫دەوترێتەوە جۆرێك لە ناڕوونی تێدایە‪ ،‬باجی ئەم وتەزایە لەسەر ڕۆڵەكانی گەلی كوردستان‬ ‫زۆر قورس و تۆخ دەكەوێتەوە و دوور نییە چەندین قۆناغبەندی تری كوشتار و خوێنڕشتنی لە‬ ‫دوا نەبێت‪ ،،‬گەرچی لە ڕووە ڕاگەیاندراوە جیهانیەكەیەوە بە شێوەیەك لە شێوەكان هاوشان‬ ‫دەبێت بە نزیك خستنەوەی هەموو مرۆڤایەتی لە ئومێدێ بۆ ئاشتەوایی سەرتاسەریی و‬ ‫دوورخستنەوەیان لە پەالماردەرانی دنیای شارستانیەت و ڕووناكیی‪ ،‬وەك چۆن (ویدجیری) لە‬ ‫كتێبی مەزهەبە گەورەكانی مێژوودا ئاماژە بە((ژیان لە پێناوی ئەوانی تردا)) دەكات‪ ،‬زۆر لە‬ ‫واڵتانی خۆرئاوا لە وتەزا و چەمكە بڕوادارەكانی پێشمەرگە كە لە پێناویدا بەرگری لە خاكی‬ ‫نیشتمانەكەیان دەكەن بە باشی تێگەیشتون‪ ،‬لەبەرئەوەشە پایەی كوردستانیان ال سەنگین تر‬ ‫بووە‪ ،‬تەنانەت هەندێ دەوڵەتی خاوەن بڕیاری خۆرئاوایی لە بەرانبەر ئەم بڕوایەی پێشمەرگەدا‬ ‫پێیان لە واقیعی بەرژەوەندخوازیی خۆیان ناوە‪ ،‬ئێستا حیسابێكی مرۆڤدۆستانە بۆ پیاوان‬ ‫و ئافرەتانێكی ڕاستەقینەی زیندووی كوردستانیی دەكەن كە لە بەرەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫دەوڵەتێكی پڕچەكی تیرۆركار و ئەنجامدەری تاوانی جینۆسایدا وەستاونەتەوە و لەسەر ئەرزی‬ ‫واقیع بۆ دۆزێكی مرۆڤدۆستانە لە بەرگریدان‪ ،‬دەوڵەتێك پەالماری وەحشیانەی خەڵكی دەدات‬ ‫تا فۆبیا دروست بكات و شەرعێكی توندڕەوانەی نەگۆڕ بەسەر هەموو دنیادا بسەپێنێت‪،‬‬ ‫ئەڵمانیەكان لە پێش نەتەوەكانی تری ئەوروپایی لەم بوێری و غیرەتە ویژدانییەی پێشمەرگەو‬ ‫گەلی كورد تێگەیشتون‪ ،‬هەروەها فەرەنسەیەكانیش لەوان زووتریش لە پەیامە مرۆڤدۆستیەكەی‬ ‫گەلی كورد گەیشتون‪ ،‬بۆیە نایانەوێت هەموو ئاگرەكەی ناكۆكی و ملمالنێكانی نێوان دەوڵەتانی‬ ‫ناوچەكە وەك گەمەكردن بە تۆپێكی ئاگراوی بكەوێتە سەر خاكی پێكەوەژیانی ئارامانەی‬ ‫هەرێمێك و لە وێزەی گەلێكی نەبەزی وەك گەلی كورد بەر نەبێت‪ ،‬كە لە بنەڕەتەوە كورد‬ ‫وەكو نەتەوە جەمسەرێك نەبووە لە ستراكتۆرو سەرهەڵدانی ئەو ناكۆكیانەی نێوان دەوڵەتانی‬ ‫ناوچەكەدا‪ ،‬لەبەرئەوە خۆرئاواییەكان هاوسۆزن تا ئەم گەلە سەرلەنوێ نەكرێتەوە بە ئامڕازێكی‬ ‫سیاسی هەروەها تین و گەرمەی ڕووداوەكان بەسەر خاكی كوردستانەوە چڕ نەكرێتەوە‪..‬‬ ‫ئەو دەوڵەتانەی هاوكاری مرۆیی و سەربازی پێشكەش بە هەرێم دەكەن چاوی تەماعیان لەسەر‬ ‫بانك و گەنجینە خاڵیەكانی هەرێم نییە؛ ئاگاداری ئەوەن كە لە الیەن حكومەتی ناوەندیی‬ ‫ئێراقی تازەوە نزیكەی ساڵێكە گەمارۆی دارایی خراوەتەسەر هەرێم‪ ،‬لەمەدا ئەوان چاویان لە‬ ‫موقابیلێكی ماددی نییە‪ ،‬كەواتە ئەم بەرگریكردنەی پێشمەرگە لە دژی تیرۆریستان بۆ جیهانی‬ ‫دەسەلمێنێت كە مێژوو تەنیا گەشەكردنی هێزەكانی بەرهەمهێنان و پارەو نەوت و سامانی‬ ‫سروشتیی ناگرێتەوە‪ ،‬بەڵكوو واقیعێكی بنەڕەتی گەشەسەندووی گیانفیدابوون بۆ گەڕان بە‬ ‫شوێن دۆزینەوەی شوناسدا لە مێژووی كوردستاندا سەلمێنراوە‪ ،‬لێرەوە جگە لە چیرۆكی لە‬ ‫مێژینەی ژیاندۆستی بۆ مرۆڤ‪ ،‬لەمە زیاتر ناتوانرێت هیچ چیرۆكێكی تر بگێڕدرێتەوە‪ ،‬ئیتر لە‬ ‫گرێچنەوەی ئەم چیرۆكەوە زوو یان درەنگ بنەمایەكی پتەو بۆ دەوڵەتی هاوچەرخ لە ئایندەی‬ ‫كوردستان دادەمەزرێت‪.‬‬ ‫ ‪ 90‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫میكانیزمەكانی سەركەوتن بەسەر داعش‬ ‫بۆ ئەوەی لەم بابەتەدا ئەو بۆچوونانەی سەرەوەمان لە ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆردا ال ببێتە‬ ‫ستراكتۆرێك و تەنیا لە ناو دروشم و ناونیشانەكاندا خۆ نغرۆ نەكەین‪ ،‬پێویستە هەموو ئەو‬ ‫هەوڵە سەرتاسەرییانەی كایەو بەرنامەو مۆڕاڵەكانمان كە لە بەرانبەر داعش بەكاری دەهێنین‪،‬‬ ‫تا دوا ئەندازە شێوازو ناوەڕۆكێكی مەدەنیانەو مەعریفی بە حەزەریانە بە بەریدا بكەین‪ ،‬واتا‬ ‫كاتێك ڕووبەڕووی ڕێكخراوێكی تیرۆریستی جیهانیی وەك داعش دەبینەوە‪ ،‬پێویستە ئەوەمان‬ ‫لە پێش چاو بێت كە ئەو ڕێكخراوە هەموو ڕێگاكانی سیاسەتی خۆزاڵكردنی خۆیان بردۆتە‬ ‫بەردەرگای پاراستنی پیرۆزیەكانی ئایینەوە‪ ،‬لەبەر ئەوە بە هیچ شێوەیەك نابێت شێوازەكانی‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەمان بە هەمان ئاڕاستە یان بە پێچەوانەی ئاڕاستەی ڕێگاكانی ئەوان بێت و‬ ‫هاوڕێباز لە دەرگای میتۆلۆژیاو ئایینەوە بۆیان دەرپەڕێین و ئێمەش هاوشێوەی ئیسالمییەكی‬ ‫سیاسی وابزانین خاوەنی كێشەی سیاسەتێكی ئایینی پەتین‪ ،‬تا هەمان هەڵسوكەوتی ڕێكخراوو‬ ‫حزبە ئایینیەكان ئەنجام بدەینەوە‪ ،‬ناكرێت بە درێژایی جەنگەكە ئەو دروشمە تاكتیكیانەی(ئێمە‬ ‫لە بری جیهان دژی تیرۆر دەجەنگین) وەك ستراتیژ بڵێینەوە‪ ،‬ئیتر وا هەست بكەین لە ڕووی‬ ‫سیاسیەوە فریادڕەسی هەموو جیهانین‪ ،‬هەر چۆن لەم بارەیەوە داعشیەكیش وا هەست دەكات‬ ‫لە ڕووی ئایینیەوە ڕزگاركەری هەموو جیهانە‪ ،‬هەردوو هەستەكەش لە واتایەكی میتۆڵۆژیەوە‬ ‫هەڵدەقوڵێت‪ ،‬نە داعش دەتوانێت بە دەستی ڕاستی كە چەقۆی بۆ سەربڕین پێیە و بە‬ ‫دەستەكەی تری كە قوڕئانی پێ هەڵدەبڕێت‪ ،‬بە درێژایی كات خۆی نغرۆی ئەو خەیااڵتە بكات‬ ‫گوایە دنیا لە نادادپەروەری ڕزگار دەكات‪ ،‬نە پێشمەرگەش بە بڕوایەكەوە كە لە خەیاڵگەی‬ ‫ئازادیخوازێكی نێونەتەوەییەوە هەڵدەقوڵێت‪ ،‬چیتر وا بزانێت بە شەهید بوونی خۆی دنیا لە‬ ‫پۆخڵێتی توندڕەوان پاك دەكاتەوە‪ ،‬ڕواندنی بیرۆكەی فریادڕەسێتی بۆ جیهان لە كۆنەستی‬ ‫پێشمەرگەدا ڕواندنی ڕۆحێكی قوربانیدەری ڕاستەوخۆیە بە ڕەگێكی میتۆلۆژییەوە‪ ،‬لە بەرانبەردا‬ ‫هەستەكەی داعش باركراوە بە عەقڵیەتی تەكفیرو جیهاد و شەهادەت و خۆكوژیی و وەرچەرخانی‬ ‫موسوڵمانێتی بۆ كۆمەڵێك بۆمبی تەوقیتكراو لە پێناوی ئیسالمەویی ئیلهامبەخشدا‪ ،‬ناكرێت‬ ‫ئەو هەستە لە ناخی پێشمەرگەدا بڕوێنرێت كە وەك قۆچی قوربانیەو لە بری هەموو جیهان بە‬ ‫تاقی تەنیا ڕووبەڕووی مەترسیەكانی خۆكوژان دەبێتەوە‪ ،‬بەم دروشمەی پێشمەرگەوە قین و‬ ‫ڕقی تیرۆریستان لە دژی هەرێمی كوردستان و لە بەرانبەر نەتەوەی كورد زیاتر هەڵدەكشێت‪،‬‬ ‫ئەمەریكایەك وەك زلهێزێكی دنیا بە دووجەنگی نێودەوڵەتیەوە لە دژی تاڵیبانی ئەفغانستان‬ ‫و بەعسیەكانی ئێراق تا ئێستاش نەیتوانیبێت توندڕەویی سیاسی ئیسالمییانەی پاش ئەو‬ ‫جەنگانە لە بنج و بێخەوە دەربكێشێت‪ ،‬یان مێژووی سەدان ساڵی پێشوو شایەتحاڵ بێت‬ ‫لەسەر گەشەی نائاسایی ئەم فیكرە تیرۆریستیەی باپیرانی داعشیەكان بەسەر قەوارەی ئەم‬ ‫خاكانەی لە دەوروبەریان ڕوواندویانە‪ ،‬ئیدی چۆن ئێستا وا بە ئاسانی و بە ورەی پۆاڵین و‬ ‫جەربەزەیی پێشمەرگەی كوردستانەوە كە چەكەكانی دەستیان هاوسەنگ نییە بە چەكەكانی‬ ‫تیرۆریستان‪ ،‬ئامادەن ڕۆحی شەڕەنگێزانە و مەرگدۆستانەی داعشیەكان و هاوشێوەكانیان‬ ‫ ‪ 91‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دامركێنێنەوە و دەاللەتەكانی هەوری ڕەش و سارد و قینلەدڵییان لەسەر ئاستی مێژووییانەی‬ ‫نەوەكانی تیرۆر نزم بكەنەوە‪ ،‬ئەوپەڕی نیشانەی ڕێزو لەخۆبوردوییە كە پێشمەرگە بە ڕۆح و بە‬ ‫گیان لە پێشەوەی بەرەكانی جەنگدایە‪ ،‬بێ ئەوەی حیساب بۆ ئەوەش بكات كە بۆچی بەرگری‬ ‫لە هەرێمێك بكات كە سامانی ئابووری تێیدا بە نایەكسانی بەسەر ڕۆڵەكانیدا دابەش دەكرێت‪،‬‬ ‫پێشمەرگە ئەو ڕۆڵە گیانلەسەردەستەیە كە ئامادەیی تێدایە مناڵەكانی لە پاش مەرگی خۆی‬ ‫هەتیو بن و دواتر بێبەش بن لە نازی خۆیی و نازی نیشتمانەكەیش‪ ،‬پێشمەرگە هەموو‬ ‫نالەبارییەكانی كە خەوشن و لە گۆڕەپانی گەمەی دیموكراتی و دادپەروەریدا هەن‪ ،‬دەخاتە‬ ‫ئەوالوە‪ ،‬تا ڕێگە لە تاقمە تیرۆریستێكی نێودەوڵەتی بگرێت كە بە نیازن هەموو گۆڕەپانەكە‬ ‫بە خوێنی نەتەوەی كورد لە خەڵتانی خوێن هەڵبكێشن‪ ،‬سەرخانی كۆمەاڵیەتی كوردستانیش‬ ‫كە چەندین ئەزموونی تاڵی جینۆسایدیان بە دەستی هاوشێوەی داعشیەكانەوە چەشتووە‪ ،‬بە‬ ‫هیچ جۆرێك ڕێگە بە داعش نادەن نەستێكی قەترانی ئایینی بڕێژن بەسەر هەستی كوردایەتی‬ ‫و نەتەوەیی كوردیدا‪ ،‬چونكە نە ئەوە جولەكەكان بوون نە كریستیان و نەسڕانیەكان كە خاكی‬ ‫كوردستان دەكەنە تەراتێنی ملمالنێ خوێناویەكانیان‪ ،‬بەڵكوو ئێستا هەمان هێزو تاقمیی‬ ‫هاوئاینی خۆیانە لەم دواییەدا تەونی پیالنگێڕییان دەچنی تا پەالماری هەولێر بدەن و وەك‬ ‫شەنگال خوێناوی بكەن‪ ،‬ڕەنگە جیاوازی لە نێوان هەژاران و دەوڵەمەندان یان لە نێوان خەڵكی‬ ‫ئاسایی و بەرپرسانی هەرێمی كوردستاندا لە ماوەی سااڵنی ڕابردوودا چەندین كەلێنی ترسناكی‬ ‫خستبێتە نێوان چین و توێژەكانی خەڵكەوە و ڕۆژانە بێزاریی لە بەرانبەر كەموكورتیەكانی‬ ‫خزمەتگوزاریی و بژێوی خەڵكی بە دەنگی بەرز دەرببڕدرێت‪ ،‬بەاڵم سەدای گوتاری نەتەوەیی‬ ‫كوردی هێندە بەهێزە ڕێ بە خاڵە الوازەكانی جیاوازی چینایەتی و نادادیی ناو هەرێمی‬ ‫كوردستان نادات تا لە الیەن خەڵكەوە كوردبوون بكرێتە قوربانی گوتاری توندڕەوێتی ئایینی‪،‬‬ ‫گوتارێكی توندڕەوانەی وەها كە گەنجان ئامادە دەكات لە پێناوی پاكتاوكردن و هەال هەالبوونی‬ ‫كەسانی تردا جەستەی خۆیان هەنجن هەنجن بكەن‪ ،‬گوتارێك شاباشی پیاوانێك بكات كە‬ ‫لەسەر گرتنی نامەیەكی ئەڤینداری‪ ،‬خوشك و ژن و دایكی خۆیان سەرببڕن و خەڵكیش بەسەر‬ ‫شەقامەكانەوە بە گوڵبارانەوە ڕیزی چەپڵەڕێزانیان بۆ دابەستن‪ ،‬ئەمەش ببێتە نەریت و كۆی‬ ‫ستراكتۆری كەلتووری و كۆمەاڵیەتی و سیاسی كوردستان بتەنێتەوە‪ ،‬ئەمە شتێكە لە نەریت‬ ‫و بەها نەتەوەییەكانی كەلتووری كوردییەوە دوورەو مەحاڵیشە‪ ،‬ئەگەر ئەم گوتارە توندڕۆیە‬ ‫ئایینیە لە ناو گوتاری نەتەوەیی كوردیدا هەبوایە‪ ،‬ئێستا جگە لە زمانی كوردی لە ناو هەرێمی‬ ‫كوردستان گوێبیستی هیچ زمانێكی نەتەوەیی تر یان سرووتێكی ئایینی جیاواز بە ئاینی‬ ‫ئیسالم نەدەبووین‪ ،‬جگە لە كوردیش هیچ نەتەوەیەكی ترمان بە سەر خاكی كوردستانەوە‬ ‫نەدەبینی‪ ،‬چین و توێژی خەڵكیی لە كوردستاندا بە تایبەتیش چینە خوێندەوارەكەی كوردیی‪،‬‬ ‫هەمیشە بە دوای ڕوونبینی و خاكیكردنەوەو هێوركردنەوەو بە مرۆییكردنی دەسەاڵتەكانەوەیەو‬ ‫هەموو بزاوت و هەوڵەكانیش بۆ سەرخستنی ئەم ئامانجە بە پراكتیكی كراون‪ ،‬هەر چۆن ڕۆژانە‬ ‫خەڵكی لە هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی كەسانێك دەبنەوە كە خۆیان لە یاسا پێ سەروەرتر‬ ‫ ‪ 92‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بێت و یان لێپێچینەوەی ویژدانی لەگەڵ كەسانێك دەكرێت كە دەزگاكانی چاودێری میری و‬ ‫خەڵكی بە هیچ نازانن‪ ،‬بە نەفەسێكی هێورتر لەم نەفەسەی ڕووبەڕووبوونەوەیە هاوشێوە‬ ‫ئامادەشن پەنجە بۆ كەموكورتیەكانی هەموو موقەدەساتێك ڕابكێشن‪ ،‬چ موقەدەساتی زەمینی‬ ‫یان موقەدەساتی ئاسمانی‪ ،‬كەواتە داعش و بیچمەكانی وەك زاتی داعشیەكان هەرگیز ناتوانن‬ ‫لەسەر زەمینێكی هاوشێوەی كوردستان حوكم بەڕێوە ببەن‪ ،‬بۆیە كاتێك پەالماری كوردستان‬ ‫دەدەن‪ ،‬بە شێوەیەك لە شێوەكان مەبەستیانە بە شوێن بەهانەو شەرعیەت بگەڕێن بۆ‬ ‫ئەنجامدانی جینۆساید‪ ،‬تا بە هاتنەكەیان تەڕو وشك پێكەوە بسووتێنن و هەرچی ئاوەدانی و‬ ‫ستاتیكاو پارك و یانەو مۆڵ و سەوزاییە لە پێشی خۆیان ڕایبماڵن و خاكەكەی كوردستان لە‬ ‫خەڵكەكەی پاكتاوبكەن و بێنە سەر وێرانە خاكێكی پڕ لە تەرمی لووت و گوێ بڕاو‪ ،‬كە جگە‬ ‫لە تارمایی ڕیشدارانی سەر بە خۆیان‪ ،‬كەسی تری تێدا بە زیندووێتی نەبینرێتەوە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی ئەم جەنگەش وەك مەترسیەكی هەنووكەیی كە بەسەر گەلی كوردا داسەپاوە‪،‬‬ ‫وەك جەنگە داسەپاوەكانی تری بەسەر كوردستان دادەسەپێنران‪ ،‬هەر بە هەڵگیرسێنەرانی‬ ‫لە گۆڕبنرێت‪ ،‬گرنگە كۆمەڵێك ڕێوشوێن بگیرێتە بەر لە پێناوی دەرچوون بە كەمترین زیان‬ ‫و زۆرترین دەسكەوتەوە چ لە ڕووی نەتەوەیی یان نیشتمانییەوە‪ ،‬هەروەها لە پێناوی بۆ‬ ‫ئەوەی مەترسیەكانی پاش جەنگەكەش لەبەرچاوبگرین‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستانەش پێویستە ئەم‬ ‫ڕێوشوێنانە بە هەند وەربگیرێن‪:‬‬ ‫‪1‬ـ داماڵینی پیرۆزبوون و بە فەنتازیا نەكردنی هەموو جۆرە دەسەاڵتێكی سیاسی و ئیدیۆلۆژی‪،‬‬ ‫هەروەها چاودێریكردن و لێپرسینەوە لەگەڵ هەموو حزب و الیەن و كەسایەتیەك بە پێی‬ ‫یاساو بەندەكانی جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ‪ ،‬بە واتا هیچ كەس و الیەنێك لەسەرو ڕەخنەی‬ ‫دروست و چاودێری خەڵكەوە نەمێنێت‪ ،‬ئەم خاڵە چەندە كەسایەتییە سیاسی و بزنسمانەكان‬ ‫دەگرێتەوە هێندەش مامۆستایانی ئایینی و مەال و شێخ و سەرۆك هێز و ئاغا و موریدەكانیش‬ ‫وەك یەك بگرێتەوە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ بایەخدان بە كولتووری پێكەوەژیان و كردنەوەی دەرگا بە ڕووی چاپكردن و باڵوكردنەوەی‬ ‫ئەو تێزو كتێب و دیدار و كۆبوونەوانەی وەك نەریت و كولتوور سەرتاپای ئایین لە چەمكەكانی‬ ‫دەوڵەتداری جودا دەكەنەوە‪ ،‬بە تایبەتی لە ناو گەنجان و ئافرەتان و ئەو ڕێكخراوانەی‬ ‫نوێنەرایەتی چین و توێژەكانی جەماوەر دەكەن‪ ،‬هاوكات برەودان بە دیموكراتیزەكردن و بە‬ ‫مرۆڤایەتیكردنی دەسەاڵت لە ڕێگه‌ی سازدانی چەندین ۆرك شۆپ و سیمینار و كۆنفرانسی‬ ‫تایبەت بەو بوارە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ سەبارەت بە دانانی ستراتیژ بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە ناوخۆی هەرێمی كوردستانەوە‪،‬‬ ‫وەك لە سەرەتای بابەتەكەشەوە ئاماژەمان پێدا كە هەرێمی كوردستان لە ناو جەرگەی ئەم ناوچە‬ ‫گڕگرتووەی جیهاندا بە ئامانج كراوە‪ ،‬كە ئێستا سامناكترین پێكداپژانی تیرۆریستی تێدایە‪ ،‬لە‬ ‫پێناوی پاراستنی ژیانی هاوواڵتیانیدا پێویستی بە پشتێنەیەكی پڕتەقاڵیانەی پاراستن هەیە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی كوردستان تووشی تەقینەوەی تری داچڵەكێنەرانەی وەك هاوشێوەی دوایەمین‬ ‫ ‪ 93‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫تەقینەوەی وەك تەقینەوەكەی بەردەم پارێزگای هەولێر نەبێتەوە‪ ،‬ڕەنگە نە ڕێگەبەستن و‬ ‫نە مەحكەمكردنی بازگەكان‪ ،‬نە تەسككردنەوەی ئازادی هاموشۆ‪ ،‬نە زەقبوونەوەی جیاوازیی‬ ‫ئیتنی و ئاینی و چینایەتی و ئیدیۆلۆژی‪ ،‬ڕێ لە دوبارەبوونەوەی تەقینەوەی تیرۆریستی‬ ‫نەگرێت‪ ،‬بەڵكوو پێویستە لە ناو هەموو ئەو خانەوادانەی كە بە هۆی بارودۆخی خراپی‬ ‫ئێراقەوە دەربەدەركراون و لە هەرێم نیشتەجێ كراون و ژیان و گیانیان دەپارێزرێت‪ ،‬چەندین‬ ‫تیمی نهێنی پڕتەقاڵی هەواڵنێریان لێ دروست بكرێت‪ ،‬تا لە ئاكامی فرەجۆریی ڕاپۆرتنێرو‬ ‫هەواڵگەیاندنەكانەوە‪ ،‬ئەوان خۆیان وەك وەفایەك بۆ ئەو هەرێمەی لە مەرگ پاراستونی‪ ،‬ببنە‬ ‫بەشێك لە تیمی ئیكنۆلۆژی زانیاری گەیاندن و سوودیان بۆ دەزگاكانی پاراستنی سەروماڵی‬ ‫هاوواڵتیان هەبێت‪.‬‬ ‫ئەم تیمانە وەك ڕایەڵەو هاوكارێك باشتر دەبن بۆ دەستڕاگەیشتن بە بكەرە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫تیرۆرو چەتەیی داعش و هاوكارانيان لە كاتی دزەكردنیان بۆ ناو هەرێمی كوردستان‪ ،‬دەكرێت‬ ‫ئاڕاستەكردنیشیان هەر لە الیەن كەسانێكی پیشەگەرو مەدەنی خۆبەختكارو خەمخۆر بە‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی كوردستان‪ ،‬هەر بە شێوەیەكی نهێنی بێت‪ ،‬ئەمانیش بخرێنە ناو ستراتیژی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرەوە‪.‬‬ ‫‪4‬ـ بە دیوە بازرگانیەكەیدا تەماشای بكەین‪ ،‬پێویستە ڕێگە لە هەموو جۆرە بازرگانیكردنێك‬ ‫بگیرێت و نەهێڵرێت بازرگانان لە ڕێی قاچاغ یان ڕێگەیەكی ترەوە بۆ خاتری قازانجی بازرگانی‬ ‫پردی پێوەندی لەگەڵ داعش وگرووپەكانی تری تیرۆر دروست بكەن چونكە ئێستا كۆمەڵێك‬ ‫بازرگانی چەك لە واڵتانی دنیاوە بە تایبەت ئەمەریكاو تەنانەت ڕووسیاش كەوتونەتە‬ ‫هەناردەی چەكەكانیان بۆ ناوچەكە دەوران دەوری هەرێمی كوردستان پڕ جبەخانەی چەك‬ ‫بووە‪ ،‬ڕووسیا بە ئێراقی دەفرۆشێت و ئەمەریكاش بە ناڕاستەوخۆ هەر لە نەوتی ئێراق و بە‬ ‫خیتاب ضمان چەكە كۆنەكانی خۆی لە كۆگاكانەوە دەنێرێت تا لەم شەڕەدا ساغیان بكاتەوە‪،‬‬ ‫هەموو سیاسەتەكەش ڕەنگە بۆ ئەوەبێت لەبری ئەوەی داعش و هاوپەیمانانی بە شەش مانگ‬ ‫بێهێز بكرێن و دوور بكەونەوە لە ناوچەكە‪ ،‬ئەوە نا‪ ،‬وەك زلهێزان ڕمڵی بۆ لێدەدەن بە الیەنی‬ ‫كەمەوە سێ ساڵێكی دەوێت‪ ،‬واتە سێ ساڵ بازاڕگەرمی چەك نەك شەش مانگ و یەك‬ ‫ساڵ‪ ،‬واڵتانی عارەبی و توركیاو ئێران و تەنانەت بەشاریش كە بە وەرەقەی سووتاو ناوی‬ ‫دەهێنرێت‪ ،‬هەمووان لە ناو گەمەكەدا بەشدارن‪ ،‬ئێمە وەك كورد كۆمەڵەێك باجی قورسی‬ ‫ئەم شەڕە دەدەین ‪ ،‬یەكەمیان‪ /‬دوورخستنەوەی ڕاپرسی و پرسی سەربەخۆیی بە هۆی ئەم‬ ‫شەڕەوە‪ ،‬دووەمیان‪ /‬شەهید بوونی كۆمەڵێك پێشمەرگەی ئازاو قارەمان‪ ،‬كە تا نووسینی‬ ‫ئەم بابەتە ژمارەی شەهیدان لە ناو پێشمەرگەدا لە حەوتسەد شەهید تێپەڕیوە‪ ،‬سێیەمیان ‪/‬‬ ‫دوو كەرت بوون و سێ كەرتی بوونی هێزی كوردی لە نێوان جەمسەرە گەورەكانی گەمەكەدا‪،‬‬ ‫بۆ هەر سێ باجەكە حیكمەت و حینكەتی سیاسی و ئابووری و كۆمەاڵیەتی پێویستە‪ ،‬لە‬ ‫هەمووشی ماڵوێرانكەرتر ئەو جەنگە ئابوورییەیە كە حكومەتی ئێراق لەسەر حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستانی داناوە‪..‬‬ ‫ ‪ 94‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪5‬ـ دروست بوونی (هێز) بۆ كوردستان تا خەڵكی وەك كیانێكی دەوڵتیی لە واڵتەكەیان‬ ‫بڕوانن‪ ،‬بە پرۆسەیەكی سیاسییانەی دیموكراتیكی دەكرێت‪ ،‬كە نوێنەرایەتی هەموو ڕوانینە‬ ‫جیاوازەكانی تێدا كۆببنەوە‪ ،‬واتا چۆن(پارتی) لەبەرچاوی توركیا (پەكەكە)بە تیرۆریست‬ ‫دانانێت‪ ،‬پێویستە(یەكێتی)یش (پارتی) بە هەموو میلیشیا شیعیەكان و مالیكیەكان و‬ ‫عەمامە بەسەرەكان نەگۆڕێتەوە‪ ،‬چاالكوانێكی (گۆڕان) لە مەودای كورتدا بۆ ستراتیژێكی‬ ‫دوورمەوداتری نیشتمانیی پشت و پەنا بێت بۆ (سەرۆكی هەرێم)‪ ،‬ئەندامێكی (یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمی) بزانێت كە ئەنجامی كۆتایی ئامانجەكەی سەرخستنی كوردستان دەبێت بەر لە‬ ‫تەكبیرەدان بۆ ئاسمان‪ ،‬ئەندامێكی (كۆمەڵ) و الیەنگرێكی (بزووتنەوە)ش تێكشكاندنی‬ ‫(داعش)یان ال لە پێشتر بێت لە شكانەوەی ڕەمزێكی نەتەوەیی و نیشتمانی‪ ،‬هەمووان پێكەوە‬ ‫دوور بكەونەوە لە گرتنەبەری ڕێچكە جیاوازەكان و بەرژەوەندییە كورت مەوداكانی بەردەم‬ ‫سەركەوتن‪ ،‬بۆ پارتەكانی بەشەكانی تری نیشتمانی كوردانیش لە ناوخۆیاندا هەروا‪ ...‬ئەو‬ ‫كاتە نە (سووریا) دەتوانێت یەكێتی نەتەوەیی كوردی سست بكات‪ ،‬نە (ئێراق) جورئەتی‬ ‫ئەوەی دەبێت شەڕی ئابووری و دارایی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكات‪ ،‬نە (توركیا) توانای‬ ‫زیاتر ئاڵۆزتركردنی دەوروبەری باشووری كوردستانی دەبێت‪ ،‬نە (ئێران)یش دەبێتە هەڕەشە‬ ‫بۆ سەر بەرژەوەندی نەتەوەیی كوردیی‪ ،‬نە (ئەمەریكا)ش تەنیا بۆ سەرخستنی تاكتیكاتی‬ ‫خۆی هاریكاریەكی كەم و كورت مەودای باشوورو خۆرئاوای كوردستان دەدات‪ ،‬نە (ڕووسیا)‬ ‫بە شێوەیەكی میسالییانەی دیدی حەفتاكانیەوە لە هەرێمی كوردستانی ئێستا دەڕوانێت‪ ،‬نەبە‬ ‫پشتیوانی (واڵتانی عەرەبی)ش گرووپە توندڕەوە ئیسالمیەكان نەوەكانی كوردیان پێ شەهید‬ ‫دەكرێت‪ ،‬هەمووانیش ئاگاداربنەوە لەوەی كۆی هێزی داعش بە پلەی یەكەم ئاڕاستەی بە‬ ‫ئەنفەلەكردنەوەی كوردستان كراوەتەوە‪..‬‬ ‫‪6‬ـ نیشاندانی ڕوویەكی گەش بۆ جیهان بەوەی كوردستان دەتوانێت هەم ئاشتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ناوخۆيی و هەم ئاشتی هەرێمایەتی وەك یەك بپارێزێت‪ ،‬چونكە كاتێك ئەوروپاو كۆمەڵگەی‬ ‫نێودەوڵەتی ال لە هەرێمی كوردستان دەكەنەوە‪ ،‬باش ئەوە دەزانن كە لەم هەرێمەدا تا ئاستێك‬ ‫سیاسەت نەیتوانیوە هەموو بەها مرۆڤایەتیەكان لە كەمینەیەك یان لە حزبێك یان لە یەك‬ ‫ئیدیۆلۆژیا بەرتەسك بكاتەوە‪ ،‬لە هەرێم ڕەهەندە سیاسیەكان چوونەتە ناو ڕەهەندە جیاوازەكانی‬ ‫مرۆڤایەتیەوە‪ ،‬جیاوازیەكان لە جڤاتا بە ڕوونی دیارن‪ ،‬كاتێ مەترسەیەكی دەرەكی هەڕەشە‬ ‫لەم جڤاتە دەكات‪ ،‬یان كاتێ حكومەتی فیدراڵی ئێراق و دواتر داعش هەرێم دەخەنە كونجی‬ ‫تەنگانەوە‪ ،‬جیهان هەردوو باڵی خۆی بۆ هەرێمی كوردستان دەكاتەوە و مافی دەستێوردانی‬ ‫مۆراڵی بەكاردێنن‪ ،‬ئەوەش لەبەرچاو بگرین كاتێك نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیار بۆ سەالمەتی‬ ‫نەتەوەیەك دەردەكات حیساب بۆ ئەوە دەكات ئەو نەتەوەیە ئێستا چەند دەتوانن ئاشتی‬ ‫هەرێمایەتی و جیهانی و ناوخۆیی بپارێزن‪ ،‬تا ئەوروپاو ئەمەریكاش هاندەری پاراستنیان بن‪.‬‬ ‫‪7‬ـ ئاگاداركردنەوەی ڕای گشتی هەرێمی كوردستان لەسەر هەڕەشەكانی سەر هەرێمی‬ ‫كوردستان چونكە ڕۆژ دوای ڕۆژ هەڕەشەكان لەسەر نیشتمان لە هەڵكشاندان‪ ،‬هەڕەشەی‬ ‫ ‪ 95‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئاشكرای ئایدیۆلۆژیانەی بەدەوییەكانی عەرەب‪ ،‬هەڕەشەی ڕاستەوخۆی مالیكیەكانی ئێراق‪،‬‬ ‫هەڕەشەی ژێر بە ژێری ئاخوندەكان‪ ،‬هەڕەشەی چەند پەرلەمانتارێكی بێئاگای ناو پەرلەمانی‬ ‫كوردستان لە هەموو هەڕەشەكان‪.‬‬ ‫‪8‬ـ یەكخستنی خێڵ و هۆزەكانی كوردستان و تەنانەت سەرجەم هێزە سیاسیەكان لە ناو‬ ‫چەند ئۆرگانێكی نیشتمانی و نەتەوەییدا تا دەرفەتی دامەزراندنی دەوڵەتێكی هاوچەرخ بۆ‬ ‫كورد نەكەوێتە بەر كێشمەكێشی بەرژەوەندییە ناوخۆییەكانەوەو پەند لە مێژوو وەربگرین‬ ‫بەوە مەحكوم نەبین هەڵەكانی مێژوو دوپات بێتەوە لەسەرمان چونكە هەر دوای دامركانەوەی‬ ‫شۆڕشی شێخ مەحمود خێڵەكانی دەوروبەری دایانە پاڵ ئینگلیزو بە توندی بەگژ ئیبراهیم‬ ‫خانی دەلۆدا چوونەوە كاتێك ئەو پیاوە لە تۆڵەی شكستەكەی شۆڕش و دەسگیركردنی شێخدا‬ ‫لە ناوچەی گەرمەسێر شۆڕشی بەرپا كرد‪ ،‬ئەگینا ئینگلیز هەروا بە ئاسانی نەیدەتوانی خەباتی‬ ‫جوامێرانەی برایم خان پوچ بكاتەوە ئەگەر پەالماری خێڵەكانی دەوروبەری نەبوایە‪ ،‬ئایا سوود‬ ‫لە هەڵەكانی ڕابردووی خۆمان وەردەگرین‪ ،‬ئەگەر نا وەك سۆماڵ كە كۆمەڵگەیەكی تەواو‬ ‫خێڵەكیە پارچە پارچەبوونی هێزە سیاسیەكان دەرفەتەكە لەدەست زەمەنی ئێستا دەدزن و‬ ‫بێ سەروشوێنی دەكەن‪.‬‬ ‫‪9‬ـ دۆزینەوەی میكانیزمێك بۆ تەشەنەنەكردنی زیاتری ئەو پەتای نائومێدكردنەی لە زۆربەی‬ ‫كەناڵەكانی ڕاگەیاندنەوە باڵودەبێتەوە‪ ،‬چونكە سااڵنێكە ڕاگەیاندن بووەتە مەیدانێكی ئەكتیڤكراو‬ ‫بۆ كۆمەڵێك گوتاری ئیدیۆلۆژی و ئایینی ناكۆكی دژ بە یەكتر بۆ هەرەسهێنانی كۆی سیستمی‬ ‫بیركردنەوە‪ ،‬دیاردەی گوتاربێژی ئەكرۆباتیكی و گەمەی زمانەوانی و پێداچوونەوەی ڕادیكاالنە؛‬ ‫پەراوێزێكی فراوانی بۆ زۆربڵێی گشتێنراو و چەنەبازێتی ڕۆژانەی سەر شاشەكان كردۆتەوە‪،‬‬ ‫كە تیایدا كەس نابینیتەوە بە پێوەری ئەنگێزەیی بوونی بەرپرسیارێتی ئەخالقییەوە وا‬ ‫بە سانایی كەسی بەرانبەری پەسەند بكات‪ ،‬زۆربڵێی هەمووان لە دژی هەمووان لە خۆیدا‬ ‫كۆت و بەندی دروست كردووە بۆ دیالۆگ و لێكحاڵی بوون‪ ،‬چەنەبازێتی ڕۆژانەی خەڵك بە‬ ‫شێوازی نەیارانە لە بەرانبەر قەیران و كێشەكان بەربەستیان دروست كردووە لەسەر پراكسیس‬ ‫كردنی هزری ڕەخنەیی و داهێنان و چاكسازی‪ ،‬چەنەبازێتی بە پێچەوانەی ئەو تێگەیشتنەی‬ ‫ئۆكتاڤیۆبازەوەیە كە پێی وایە ئاخاوتن وا لە مرۆڤ دەكات لە پلۆرالیەت نزیك ببێتەوە یان‬ ‫لەو تەنیاییەی تێیدا گیری خواردووە ڕزگاری بێت‪ ،‬توڕەبوون و جنێودانی بێهودەی ئاشكرای‬ ‫سەر مایكەكان زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردی گەیاندۆتە ئاستێكی بەرزی خۆبەزلزانی وا‬ ‫كە هیچ ڕۆڵی ئاسایی بۆ دیالۆگی ڕەگەزی مرۆڤانەو لۆژیكی یەكتر خوێندنەوە بەجێنەهێاڵوە‪.‬‬ ‫‪10‬ـ پاش ئاشكرابوونی ناوی دەیان گەنجی دانیشتووی هەرێمی كوردستان وچوونیان بۆ ناو‬ ‫ڕیزەكانی داعش باشتر وایە چاوخشاندنەوەیەكی خێرا بە سیستمی ئەو هێزانەدا بگێڕدرێتەوە‬ ‫كە حزبایەتی تێكەڵی ئایین دەكەن و لەو بارەیەوە زۆر بە وریايی مامەڵەبكرێت بێ ئەوەی‬ ‫كاریگەری بۆ سەر پیادەكردنی دیموكراتی دروست بكرێت‪ ،‬هاوكات دەبێ زۆر هۆشیارانە سەرنج‬ ‫لەو هێزانە بدەین و ئەوەش بزانین كە دیموكراسییەت و چۆنێتیی پیادەكردنی مانای ئەوە‬ ‫ ‪ 96‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫نییە كە ئازادیی ڕەها بدرێتە هێزەكانی بڕوایان بە موقەدەساتی نەتەوەیی و نیشتمانی نییە‪،‬‬ ‫هەرچەندە لەسەرەوە جۆرێك خۆیان پیشان دەدەن و لە ژێرەوەش مەبەست و مەرامی تایبەتی‬ ‫خۆیان هەیە‪ ،‬دەبینین لە ئەوروپای خاوەن كلتووری دەوڵەمەندی دیموكراسییەت ڕێگەیان نەدا‬ ‫بە فاشی و ڕەگەزپەرستان بە ئارەزووی خۆیان بێنە نێو پرۆسەی دیموكراسییەتەوە تەنیا ئەوە‬ ‫نەبێت كە لەالیەن دامودەزگا بەرپرسەكانەوە چاودێریی ورد دەكرێن و بە وریاییەوە دەڕواننە‬ ‫ڕەفتارو مامەڵەكردنیان‪ ،‬چونكە ئەوانە لەگەڵ ڕەوتی ژیان و ئامانجە سەرەكییەكانی گەلەكانیان‬ ‫ناتوانن بە ئارامی و ئاشتیانە هەڵ بكەن‪.‬‬ ‫‪11‬ـ لە سەروبەندی جەنگ لە دژی داعشدا پێویستە ڕەنجێكی زۆر لەگەڵ كەلتوورە‬ ‫چەقبەستووەكان بدرێت تا لە پەروەردەو هۆشیاری ناخەكیانەی تاكەكانی كۆمەڵدا دەربهێنرێن‪،‬‬ ‫پەیبردن بە گرێ دەروونیەكان لە ناخودئاگای نەخۆشدا هەڵكۆڵینی ئاركیۆلۆژی دەوێت تا‬ ‫بزانرێت سەرەتاكانی چۆن دروست بووەو دواتر بۆ الدانی ئەو كەلتورە باوەی نێو كۆمەڵ چ‬ ‫پرۆسەیەك پیادە بكرێت‪ ،‬خۆ ئەگەر هەر خەسڵەت و فاكتەرەكانی كەلتوورەكە تێكنەشكێن‪،‬‬ ‫ناوەكانی سەرلەنوێ ناولێنرێنەوە‪ ،‬دەرئەنجام ماكەكانی سەرلەنوێ لك و پۆ دەردەهێننەوەو‬ ‫دەشبنەوە بە كۆسپ و تەگەرە لەبەردەم پرۆسەی پیادەكردنی سیاسەتی واقیعی دروستدا‪،‬‬ ‫لەم بارەیەوە لە خۆرئاوا كەسێكی سەرقافڵەچی وەك دیكارت دەروونشیكارانە ڕەگ و ڕیشەی‬ ‫گرێ دەروونیەكانی كۆمەڵگەی خۆیانی تاووتوێ كردەوە نەك فرۆید‪ ،‬دەكرێت ئەزموونی فكری‬ ‫وی بۆ تێڕامان لە ژیان بگوازرێتەوە بۆ ژینگەكانی تری مرۆڤایەتیش‪ ،‬كەواتە ئەوە دیكارت‬ ‫بوو كە باسی لە ڕزگاربوونی مرۆڤ دەكردو لە بڕیارە پێشوەختەكانی میتافیزیك دووری‬ ‫دەخستەوە‪ ،‬ئەوجا پاش سێ سەدە دواتر باشالر دێت و هەمان پرانسیپی دیكارت سەرلەنوێ‬ ‫شیتەڵدەكاتەوە‪ ،‬كە چۆن بەر لەوەی خۆمان بونیاد بنێین‪ ،‬بە چ شێوەیەك خۆمان لە دەست‬ ‫خۆمان ڕزگار بكەین‪ ،‬واتە ئەگەر بەم پرەنسیپانەی ئەوان‪ ،‬مارتن لۆسەریانە كار بكەین‪ ،‬نەك‬ ‫سەلەفیانە نەقڵ بكەین‪ ،‬ئەو كاتە ترس وەك دیاردەیەك الی هەردووالی دەسەاڵتی سیاسی و‬ ‫ئۆپۆزسیۆن دروست نابێت وەك ئەوەی ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان دروستكراوە‪ ،‬لە شێوەی‬ ‫ئەم ترسەی ماوەیەك كە هەردوو بەرەی دەسەاڵت و ئۆپۆزیسیۆنی هەرێمی كوردستان لە‬ ‫یەكترییان هەبوو لە كایە سیاسی و ئۆرگانە كۆمەاڵیەتیەكانیاندا ڕەنگی دابۆوە‪ ،‬مانەوەی‬ ‫ئەم ترسە دەگاتە ئەو حەتمیەتەی هەرالیەك قەڵەمباز بۆ سڕینەوەی الیەكەی تر بە بڕیاڕو‬ ‫حوكمی پێشوەختەوە بدات‪ ،‬یان النی كەم؛ الیەك هەوڵی بەرگری كردن و پاراستنی دەسكەوتە‬ ‫مێژووییەكانی بە ڕەوا بزانێت كە بەهۆی خەباتكردنی تاكەكانیەوە بۆ گەیشتنە دەسەاڵت هەلی‬ ‫زێڕینی دەسكەوتون و بە هەڵبژاردنی شەرعی و دەنگدانی جەماوەرەوە وەدەستی خستون و لە‬ ‫مەیدانێكی بێ ڕێكخەری خرت و خاڵی گەمەی زمانەوانیدا بە موقەدەسی داناون‪ ،‬الیەكەی تریش‬ ‫پەرچەكرداریانە یان كۆنسرڤاتیزمانە یان بەوپەڕی ئەبستراكتیانەوە بە میتۆدی ئایینیەوە یان‬ ‫بە فۆرمی ئایدیۆلۆژی ڕووتەوە بە گژ ئەو دەسكەوتانەدا دەچێتەوەو تەنانەت زۆرجار لە مێژووی‬ ‫سەروەرییە گشتیەكانی نەتەوەیی و نیشتمانی گەلە ستەمدیدەكەی خۆیشیان یاخی دەبن‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫ ‪ 97‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەرئەنجامی ئەم ترسە بگاتە ئەو ئاستەی ئۆرگانەكانی هەردووال دەسبەرداری ئەو پرەنسیپانە‬ ‫بن كە ئەخالق و بەرپرسیارێتی و ئیلتیزامی بۆ مرۆڤایەتی تێدا بەرجەستەیە‪ ،‬بە تایبەتی ئەگەر‬ ‫هەلومەرجەكانی فشاری دەرەكی و هەوڵی دوژمنكارانەی واڵتانی داگیركەری كوردستان هەندێ‬ ‫كاراكتەری ناو ئەو دوو بەرەیە لە دژی یەكتر ببزوێنن‪ ،‬كەواتە لێرەوە دەكرێت بڵێم مەبەست‬ ‫لە ڕێكخستنی دەسەاڵت بە یاسا ئەوەیە‪ :‬ڕێكخستنێكی كۆمەاڵیەتیانەی تێدا كۆنترۆڵكرابێت‪،‬‬ ‫كۆنترۆڵێك بۆ ئەوەی مرۆڤەكان بە مەرامی سەرخستنی هاندەرە غەریزەییەكانیانەوە ماف‬ ‫و ژیان و بەرژەوەندییەكانی یەكتر نەلەوتێنن‪ ،‬هزری پەتی سیاسیانەی خۆشیان نەكەنە‬ ‫سەیوان بۆ هەمووان‪ ،‬نە دەسەاڵتدار لە پێناوی پاراستنی ئاسایشی دەسەاڵتەكەیدا ئاسایشی‬ ‫كۆمەاڵیەتی تێكبدات‪ ،‬نە ئۆپۆزسیۆن لە پێناوی ئارایشتكردنی ڕووخساری خۆیدا ئارایشتی‬ ‫ژینگەی سیاسی و كۆمەاڵیەتی كۆمەڵگە بشێوێنێت‪ ،‬ڕێكخستنەكە زیاتر بۆ زەمینەسازانی‬ ‫هاوتاكردنەوەی ئاسایشی دەسەاڵتی سیاسیی و ئاراميی دەسەاڵتی كۆمەاڵیەتی بێت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی ڕێ لە هەر هەنجەتێكی نالۆگیكیانەی ئۆپۆزسیۆن بگرێت كە ڕەنگە بۆ تەنگ‬ ‫پێهەڵچنینی سیستمی دەسەاڵتی نیشتمانی و لەبەریەكهەڵوەشانی كۆی بینای حوكم هەیبێت‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی ئۆپۆزسیۆنیش بە ملمالنێی قیسكەتەنگەوە كاتی خۆی بە فیڕۆ نەدات و بە پێی‬ ‫هەلومەرجی كۆمەڵگەكەی خۆی و بە ئامانجی سەربەخۆیی عەقڵ و ئازادكردنی ناخەكیانەی‬ ‫مرۆڤەوە هەنگاو بنێت تا نەبێتە ئەو وێڵگەردەی لە توناوتونەكانی پەرێزی خاك و دەوڵەتانی‬ ‫ترەوە ڕسكی وەها ڕابكێشێتە الی شەقامی هەرێمی كوردستان‪ ،‬ماڵی ئارام و ئاسوودەیی و‬ ‫نیمچە ئازادییەك كە ئێستا جێی ئومێدی دنیایەو بەرەو پێشەوە دەچێت‪ ،‬لە هەمووان بكاتە‬ ‫قەقنەس‪.‬‬

‫ ‪ 98‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫سەرهه‌ڵدان‬

‫و‬

‫ئایندەی داعش‬

‫مەترسییەکانی لەسەر هه‌رێمی کوردستان‬ ‫عبدالسالم عبد المجید شاکر‬

‫ماموستا لە زانکۆی سەالحەددین ‪ .‬چاودێری سیاسی ‪ ،‬توێژەر و نووسەر‬

‫راوێژکار لە سەنتەری ( ‪ ) IMPR‬تایبەت بە دابینکردنی ئاشتی لە ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوەراست‬ ‫ ‪ 99‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 100‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پێشەکی‬ ‫ ڕێکخراوی داعش توانی لە ماوەیەکی کەم گەشە بکات و بگاتە چەندین ئامانجی خۆی‪،‬‬ ‫کە بەدرێژایی مێژووی ڕێکخراوە توندڕەوە دۆگماکان وێنە و هاوشێوەی نەبووە لە گەیشتن بە‬ ‫ئامانجە ستراتیژییەکان وەک ئامانجە سەربازییەکان و سنووربەزاندن و بەھێزبوونی ئابووری‬ ‫ڕێکخراوەکە‪ ،‬ئەوەی ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ تەشەنەکردنی ئەو ڕێکخراوە بێدەنگی نێودەوڵەتی و‬ ‫سیاسەتە چەوتەکانی مالیکی بوو لە بەرێوەبردنی واڵت بەتایبەتی پەراوێزخستنی سوننەکان‬ ‫و کێشەکانی لەگەڵ هه‌رێمی کوردستان‪ .‬هه‌ڵبەت لە تەشەنەکردنی ئەم ڕێکخراوە لەسەر زەوی‬ ‫هاوکاری هه‌ندێ دەوڵەتانی ناوچەکە بوو کە هه‌ر یەکە بە گوێرەی بەرژەوەندییەکانی خۆی‬ ‫دەستی یارمەتییان بۆ ئەم ڕێکخراوە درێژ کردووە‪.‬‬ ‫پاش هه‌ڕەشەکانی ئەم ڕێکخراوە بۆ سەر ناوچەکانی هه‌رێمی کوردستان و نزیکبوونەوەی لە‬ ‫پایتەختی کوردستان (هه‌ولێر) و کردەوەکانی دژی مرۆڤایەتی بە تایبەت لە دژی ئێزیدییەکان‬ ‫و مەسیحیەکان‪ ،‬لە سەرەتادا ئەمریکا و زۆربەی واڵتانی جیهان جەنگیان لە دژی ئەم ڕێکخراوە‬ ‫ڕاگەیاند‪.‬‬ ‫لەم باسەدا سەرەتا باسی مێژووی سەرهه‌ڵدانی ئەم ڕێکخراوە دەکەین و لە تەوەری دووەمدا‬ ‫باسی ئەو دەوڵەتانە دەکەین کە هاوکاری داعش و ئامانجەکانیان دەکەین‪ ،‬تەوەری سێیەممان‬ ‫تایبەت دەبێ بە بێدەنگی تورکیا لە جەنگی دژی داعش پاشان لە تەوەری چوارەمدا باسی‬ ‫ھۆکاری جەنگی داعش دژی هه‌رێمی کوردستان دەکەین و لە تەوەری کۆتاییدا باسی ناوچەی‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست دوای کۆتایی داعش دەکەین‪ ،‬باسەکەمان بە دەرئەنجامەکان کوتایی پێ‬ ‫دێت‪ .‬‬ ‫‪-١‬مێژووی سەرهه‌ڵدانی داعش لە ئێراق‬ ‫هه‌رچەندە ڕێکخراوی ئیسالمی لە ئێراق و شام بە ڕێکخراوێکی نوێ دەناسرێت‪ ،‬بەاڵم سەرەتای‬ ‫سەرهه‌ڵدانی ئەم ڕێکخراوە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی ساڵی ‪ ،٢٠٠٣‬واتە پاش ڕووخانی ڕژێمی‬ ‫بەعس لە ئێراق‪ ،‬هه‌رچەندە ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ئەم ڕێکخراوە بەناوی تر چاالکیەکانی‬ ‫خۆیان لە ئێراق دژی سەربازەکانی ئەمریکا و هه‌ندێ ڕێکخراوە چەکدارەکانی سەر بە مەزهه‌بی‬ ‫شیعە ئەنجام دەدا‪.‬‬ ‫داعش لە هه‌ناوی گروپی تەوحید و جیهاد هاتوتەدەر کە پایەکانی بەرەنگاربوونەوەی ھێزەکانی‬ ‫ئەمریکای لە ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬لە ئێراق دانا‪ .‬ئەم ڕێکخراوە لە ئێراق ته‌نها ئەمریکاییەکانیان‬ ‫نەدەکردە ئامانجی ھێرشەکانیان‪ ،‬بەڵکوو شیعە و مەسیحیەکانیشیان دەکردە ئامانجی خۆیان‪،‬‬ ‫ئەبو موسعەبی زەرقاوی یەکەم سەرکردەی تەوحید و جیهاد بوو کە بە لقێکی ڕێکخراوی قاعیدە‬ ‫لە ئێراق دادەنرێت‪ .‬زەرقاوی لە ساڵی ‪ ٢٠٠٦‬بە دەستی ئەمریکیەکان کوژرا لە جێگای ئەویش‬ ‫ئەبو حەمزەی موهاجیر سەرکردایەتی ئەو گرووپەی گرتە ئەستۆ‪ ،‬هه‌ر لە هه‌مان ساڵدابوو کە‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق بە سەرکردایەتی ئەبو عومەر بغدادی پێکهێنرا‪ .‬لە ساڵی ‪٢٠١٠‬‬ ‫ئەبو حەمزەی موهاجیر و ئەبو عومەری بەغدادی لە ھێرشێکی هاوبەشی ھێزەکانی ئێراق و‬ ‫ ‪ 101‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئەمریکادا کوژران‪ .‬لە کۆتایی ساڵی ‪ ٢٠١١‬لە سووریا جەبهەت و النوسرە الھل شام پێک هات‬ ‫کە بە لقێکی دەوڵەتی ئیسالمی ئێراق لە سووریا ئەژمار دەکرا‪ .‬ئەبوبەکری بەغدادی لە ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١٣‬یەکگرتنی دەوڵەتی ئیسالمی ئێراق و جەبهه‌ی نوسرەی ڕاگەیاند کە لە ئەنجامیشدا داعش‬ ‫دروست بوو‪ .‬ڕێکخراوی ئیسالمی لە ئێراق و شام کە ناسراوە بە داعش یەکێکە لە ڕادیکاڵترین‬ ‫گرووپە ئیسالمییەکانی ناوچەکانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست‪ ،‬ئەو ڕێکخراوە پێشتر شاری فەلوجە‬ ‫و دواتریش شاری موسڵی خستۆتە ژێر کونتڕۆڵی خۆیەوە‪ .‬پێشڕەوی ئەو گروپە لە ناوچەکانی‬ ‫سەالحەددین و موسڵ و تکریت و شوێنەکانی دیکەی ئێراق شتێکی پێشبینینەکراو بوو‪ ،‬توانای‬ ‫ماددی و لۆجیستی ئەو ڕێکخراوە بۆتە جێی بایەخ و گرنگی سیاسەتی نێودەوڵەتی و چەندین‬ ‫پرسیاری لەسەر دروست بووە‪ .‬لە دۆخی ئیستادا داعش لە چەندین بەرەی جیاواز لەشەڕ دایە‬ ‫کە لە دژی ئەو گرووپە چەکدارانەی ناو سووریا کە لە دژی بەشار ئەسەد دەجەنگن‪ ،‬هه‌روەها‬ ‫لە دژی ھێزەکانی بەشار ئەسەد و هاوکاتیش لە دژی ھێزەکانی ئێراق و پێشمەرگە دەجەنگن‪.‬‬ ‫ھێز و دەسەاڵتی داعش لە بەهاری ‪٢٠١٣‬ـدا زیاتر پەرەی سەند‪ ،‬هه‌ر لەم ساڵەدا‪ ،‬ئەم گرووپە‬ ‫بەشێوەیەکی فەرمی چووە ناو شەڕی سووریا‪ .‬داعش بە شێوەیەکی سەرەکی ھێرشەکانی‬ ‫خۆی بۆ سەر ناوچەکانی ڕۆژئاوای کوردستان بە تایبەتی کوبانی چڕ کردۆتەوە و خەڵکی‬ ‫سڤیل دەکاتە ئامانج‪ ،‬لە ئێراقیشدا داعش سوودێکی زۆری لە ناکۆکی و کێشەکانی نێوان‬ ‫پارتە سوننی مەزهه‌بەکان و دەوڵەتی پێشووی نوری مالیکی کە شیعەکان تیایدا زۆرینەن‪،‬‬ ‫وەرگرتووە‪ .‬گرووپی ناوبراو لەو شوێنانەی کە تیایدا بااڵدەستن‪ ،‬یاسای زۆر تووند بەسەر‬ ‫خەڵکدا دەچەسپێنن بۆ نموونە قەدەغەکردنی پۆشینی جل و بەرگی تەسک‪ ،‬قەدەغەکردنی‬ ‫کێشانی جگەرە و نێرگیلە و خواردنەوەی مەشروب و ھتد‪.‬‬ ‫ئامانجەکانی داعش بە گوتەی خۆیان ئەوەیە کە خەبات دەکەن لە پێناو بنیاتنانی حکومەتێکی‬ ‫ئیسالمی کە بازنەی دەسەاڵتەکانی لە ئێراقەوە تا سووریا بێت هه‌ر لەبەرئەوەشە کە داعش‬ ‫ته‌نها لە دژی ھێزەکانی ئێراق شەڕ ناکات‪ ،‬بەڵکوو لە دژی حکومەتی عەلەوی بەشار ئەسەدیش‬ ‫دەجەنگێت‪.‬‬ ‫‪ -٢‬پشتگیریکردنی داعش لە الیەن دەوڵەتانی دراوسێ و ئامانجەکانیان‬ ‫زۆربەی چاودێرانی سیاسی و شارەزایانی بواری ئایینی پێیان وایە کەوا ڕێکخراوی داعش‬ ‫لەبەر چەند ھۆیەک لە الیەن چەندین دەوڵەتی هه‌رێمی و نێودەوڵەتییەوە بۆ چەند ئامانجێکی‬ ‫دیاریکراو پشتگیری دەکرێت‪ ،‬لەوانە هه‌ندێکیان پێیان وایە کە داعش دروستکراوی سعودیە و‬ ‫قەتەرە و لە الیەن ئەو واڵتانەوە پیشتوانی ماددی و لۆجیستی دەکرێت‪ ،‬کە ئامانجی ئەو دوو‬ ‫واڵتەش ئەوەیە کێشە بۆ حکومەتی شیعە مەزهه‌بی نوری مالیکی دروست بکرێت کە لە الیەن‬ ‫ئێرانەوە پیشتوانی لێ دەکرێت‪ ،‬هه‌روەها ئەم دوو واڵتە بە ڕێگەی داعشەوە هه‌وڵ دەدەن‬ ‫سوننەکانی ئێراق لەو پەراوێزبوونەی تێی کەوتوون ڕزگار بکەن و بیانھێننەوە سەر گۆرەپانی‬ ‫سیاسی ئێراق‪ ،‬چونکە مەترسی گەشەکردنی شیعە لە ئێراق وەکو هه‌رەشەیەک لەسەر داهاتووی‬ ‫ ‪ 102‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫سوننە لە ئێراق و ناوچەکەدا دەبینن هه‌روەها دروستبوونی ھیاللی شیعی لە نێوان ئێراق و‬ ‫لوبنان و سووریا هه‌رەشەیەکە بۆ سەر ئاساییشی نەتەوەیی خۆیان‪ ،‬کە چەندین ساڵە ناکۆکی‬ ‫لە نێوان واڵتانی کەنداو و ئێران لەسەر هه‌ندێ لە دوورگەکانی کەنداوی عەرەبی بە تایبەت‬ ‫لە میرنشینی یەکگرتووی عەرەبی هه‌یە‪ .‬بۆیەش ئەم ھۆکارانە ئەم بۆچونە بەھێز دەکات کەوا‬ ‫ئەم دوو دەوڵەتە دەستی یارمەتی بۆ داعش درێژ دەکەن‪ .‬بۆچوونێکی تریش هه‌یە کەوا داعش‬ ‫هه‌وڵێکی بەشێک لە سوننەکانی ئێراقە بۆ ھێنانەوە سەرکاری بەعسیەکانی ئێراق بۆ سەر‬ ‫دەسەاڵت و ئەمریکاش ناراستەوخۆ پیشتوانیان دەکات بە تایبەت پاش تۆمەتبارکردنی تاریق‬ ‫هاشمی لە الیەن مالیکیەوە کەوا دەستی هه‌یە لە هه‌ندێ کردەوەی تێرۆریستی دژی ڕێکخراوە‬ ‫چەکدارەکانی شیعە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا بۆچونێکی تریش هه‌یە کەوا داعش درووستکراوی ئێران‬ ‫بێت بۆ نانەوەی پەشێوی و ئاڵۆزی لە ناوچە سوننی نیشینەکاندا و شاردنەوەی شۆڕشی‬ ‫سووریا‪ .‬لەالیەکی تریشەوە دەکرێت بڵێین ئێران بە ڕێگەی داعشەوە هه‌وڵ دەدات بۆ لەناوبردنی‬ ‫حزبەکانی ڕۆژهه‌اڵت لە هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬چونکە حزبەکانی ڕۆژهه‌اڵت لە شەرەکانی داعشدا‬ ‫دەرکەوتن کە ھێزێکی چەکداری توکمەیان هه‌یە‪ ،‬هه‌ر بۆیە ئێران ترسی ئەوەی هه‌یە گەنجان‬ ‫زیاتر ڕوو لەناو حزبەکانی ڕۆژهه‌اڵت بکەن‪ .‬بە بووچونێکی تریش داعش لە الیەن تورکیاوە‬ ‫پشتگیری لوجیستی بۆ دابین دەکرێت لێرەدا دەتوانین بڵێین ھۆکاری هاوکاری تورکیا بۆ‬ ‫داعش دەگەڕێتەوە بۆ چەند خاڵێک کە لەسەرەتادا تورکیا خۆی بە نوێنەری مەزهه‌بی سوننە‬ ‫لە ناوچەکەدا دادەنێت ھیچ کاتێک لە بەرژەوەندی نییە کەوا سوننەکانی ئێراق پەراوێز بخرێن‪،‬‬ ‫هه‌روەها لە هه‌وڵی ئەوە دایە کە ڕژێمی ئەسەد لە سووریا بڕوخێت و نایەوێت دیفاکتۆیەک لە‬ ‫نێوان کوردانی سووریا و تورکیا دروست ببێت‪ .‬ئەوەی کاکلی باسەکەیە کە داعش دروستکراوی‬ ‫هه‌ر شوێنێک بێت و هه‌ر ئامانجێکی هه‌بێ ھیچ شتێک لەم ڕاستییە کەم ناکاتەوە کە بوونی ئەم‬ ‫گروپە ڕادیکاڵە ئیسالمییە بۆ داهاتووی ئێراق و سووریا و گشت ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست‬ ‫مەترسییەکی گەورەیە و ئازادی و دیموکراسیش دەخاتە ژێر مەترسیەوە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬بێدەنگی تورکیا لە جەنگی دژی داعش‬ ‫لە دامەزراندنی دەوڵەتی تورکیای نوێوە‪ ،‬لە ماوەی نزیکەی هه‌شتا ساڵدا‪ ،‬دەوڵەتی نوێ و‬ ‫دامەزراوەکانی مۆرگێکی میلیتاری و عەسکەرتاری پاڵپشت بە بنەماکانی کەمالیزم لە فۆرمێکی‬ ‫یەکانگیر و پتەو و ستانداردا بەرێوە دەچوو‪ .‬لە دوای ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬بە هاتنی تەوژمە میانڕەوە‬ ‫ئیسالمییەکان جۆرێک لە گۆڕانکاری جەوهه‌ری لە بەرێوەبردنی واڵتدا هاتە کایەوە‪.‬‬ ‫لەو ڕووداوانەی دوایی کە لە ناوچەکە ڕوویاندا هاوکات ئەو تەقینەوەیەی لە ڕوژهه‌التی ناوەراست‬ ‫و واڵتانی عەرەبی کە لە الیەن هه‌ندێک توێژەری سیاسییەوە بە (بەهاری عەرەبی) ناوزەند کرا‪.‬‬ ‫دەرهاوێشتەی جۆراوجۆری لێکەوتەوە‪ ،‬لە گرنکترینیان دروستبوونی داعش بوو لە پاشماوەی‬ ‫گروپە توندرەوەکانی تر کە توانی کتوپڕ لە ماوەیەکی پێوانەییدا لە ڕەققەی سووریاوە پەل‬ ‫بهاوێژێتە موسڵ و نزیک بەغدای پایتەختیش بێتەوە‪ ،‬ئاکام دوای نزیکبوونەوەی لە پایتەختی‬ ‫ ‪ 103‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫هه‌رێمی کوردستان هه‌وڵە دبلۆماسیەکانی سەرکردایەتی سیاسی هه‌رێمی کوردستان توانیان‬ ‫مەترسییە جددیەکانی ئەو ڕیکخراوە بگەیننە گوێی جیهان‪ ،‬دەرئەنجام هاوپەیمانیەتیەکی‬ ‫نێودەوڵەتی پێ هاتە بەرهه‌م‪ ،‬بەاڵم تاکو ئێستا هه‌لوێستی تورکیا دیار و ڕوون نییە ئەویش‬ ‫پەیوەستە بە کۆمەلێک ھۆکارەوە‪ .‬لەوانە بوونی سنوورێکی فراوان کە زیاترە لە ‪ ١٠٠٠‬کم‬ ‫لە نێوان تورکیا لە الیەک و سووریا و ئێراقیش لە الیەکی ترەوە کە زۆربەی سنوورەکەش‬ ‫لە داعشەوە نزیکە‪ ،‬تورکیا لە هه‌وڵی پاراستنی سنوورەکانی خۆی دایە بۆ ئەوەی پریشکی‬ ‫ئەو ئاگرەی بەر نەکەوێ‪ .‬هاوکات تورکیا دەیەوێت جۆرێک لە ناسنامەی سەروەریەتی خۆی‬ ‫بپارێزێت بە پیر هه‌موو دەنگێکەوە نەچێت و بڕیاری تایبەت بە خۆی هه‌بێت لە هه‌مان کاتدا‬ ‫سیاسەتی نوێ تورکیا سەردەم هه‌روەکو لە بیردۆزەکەی کێشەی سفر لەگەڵ واڵتانی دراوسێ‬ ‫لە کتێبەکەی قۆالیی ستراتیژی ئەحمەد داوود ئوغلو هاتووە هه‌ر بۆیەش تورکیا لە کێشە‬ ‫هه‌رێمایەتیەکان هه‌وڵ دەدات بێ الیەنی خۆی بپارێزێت‪ .‬هه‌روەها ئەو سنوورە بەشێکی زۆری‬ ‫ناوچەی کوردنشینەکانە لەوێشدا پارتی کرێکارانی کوردستان و باڵەکانی بااڵدەستن مەترسی‬ ‫خۆی لەوەدا دەبینێتەوە بتوانن دێفاکتۆیەک دروست بکەن لە نێوان ڕۆژئاوا و باکووری‬ ‫کوردستان‪ ،‬یەک لە خاڵەکانیش لە سەرەتا تورکیا ھیچ جموجۆلێکی نەبوو مەسەلەی بارمتەکان‬ ‫بوو کە لە الیەن داعشەوە دەستبەسەرکرابوون‪.‬‬ ‫دەکرێ ڕوون نەبوونی ئامانجەکانی ئەمریکا لەو شەرەدا ھۆکارێکی تر بێت چونکە تا ئێستا‬ ‫ئاراستە و ئامانجەکانی کۆتایی هاتنی شەرەکە و دەرهاوێشتەکانی کە ڕەنگە ببێتە ھۆی گۆرینی‬ ‫نەخشەی ناوچەکە تورکیاش ئەو بەرچاو ڕوونییەی نییە‪.‬‬ ‫لە الیەکی دیکەوە ڕاستە تورکیا خودان حکومەتێکی میانڕەوی ئیسالمییە بەاڵم نابێ ئەوەمان‬ ‫لە بیر بچێ لە نێو دانیشتوانی تورکیادا کەسانێک هه‌ن هه‌ڵگری بیری پەرگێری ئیسالمین‬ ‫و دەکرێت ئەوانە لە ڕووبەرووبوونەوەی تورکیا بەرامبەر داعش وەکو شانە نووستوەکان بە‬ ‫ئاگا بێنەوە و مەترسی جددی ناوخۆ لەسەر ئاساییشی نەتەوەیی تورکیا دروست بکەن ‪ .‬لەو‬ ‫حاڵەتەشدا بنەمایەکی گرنگی ئابووری تورکیا لەسەر کەرتی گەشت و گوزار دایە‪ ،‬لەو بارەشدا‬ ‫بوونی هه‌ر بۆشاییەکی ئەمنی بۆ نموونە ڕوودانی چەند تەقینەوەیەک ئەم کەرتە پەک دەخات‬ ‫و زیانێکی گەورەی ئابووری بە دوای خۆییدا جێ دەھێلێت‪.‬‬ ‫هه‌روەها تورکیا ڕەچاوی بەرژەوەندییەکانی خۆی دەکات لە هاوکێشە هه‌رێمایەتیەکاندا نایەوێ‬ ‫زەرەرمەند دەرچێت‪ ،‬واتا لە بەرامبەر پرۆژەی ھیاللی شیعییدا دەستەوەستان نەبێت و زیان‬ ‫بە هاوسەنگیەکانی موسوڵمانانی سوننە نەدات ‪ .‬هاوکات بەشداری تورکیا لە بەرەیەکدا کە‬ ‫هاوشانی پەکەکە بێت بۆ ئەو دەوڵەتە کارێکی ئاسان نابێت‪ ،‬بەڵکوو لە الیەن ئۆپۆزیسیۆنەوە‬ ‫بە گران لە سەری دەوەستێت لەوانەیە ببێتە ھۆی گرکانێکی سیاسی ناوخۆییدا لە کاتێکدا‬ ‫تورکیا ئامادەسازی بۆ هه‌ڵبژاردنەکانی داهاتوو دەکات‪.‬‬ ‫لەمانەش گرینگتر شەرەکانی پەکەکە و داعش هه‌ردەم لە بەرژەوەندی تورکیادایە و وەکو ئەو‬ ‫مەسەلە کوردییە وایە کە دەگوترێت (دوژمنی دوژمنەکەم دوستمە)‪.‬‬ ‫ ‪ 104‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫لە ڕووی نێودەوڵەتیشەوە تورکیا هه‌وڵی ڕاگرتنی هاوسەنگی پەیوەندییەکانی خۆی دەدات لە‬ ‫نێوان بەرەی سووریا و ئێران و ڕوسیا لە الیەک و واڵتانی ڕۆژئاوا و ئەمریکا لە الیەکی ترەوە‪.‬‬ ‫تورکیا مەترسی هه‌یە گەر داعش لەناو بچێت سوننەی ئێراق پەراوێز بخرێن و دەسەاڵتی ئەسەد‬ ‫دووبارە بەھێز ببێت لە کاتێک ئارەزومەندی تورکیا لەگەڵ لەناوچوونی ئەسەد دایە‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێن مەرجەکانی تورکیا بۆ بەشداریکردن لەم جەنگەدا خۆی لەم خااڵنە دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫تورکیا لە چوارچێوەی ناتۆ نەبێ ئەستەمە بچێتە ژێر باڵی ئەو هاوپەیمانەتیەوە‪ ،‬هه‌روەها‬ ‫دەیەوێت ناوچەیەکی ئارام هاوجۆری هه‌رێمی کوردستان دروست ببێت بۆ ئەوەی بارقورسی‬ ‫ئاوارەکانی سووریا لەسەری هه‌ڵبستێت لە هه‌مان کاتدا‪ ،‬بەرژەوەندییەکانی خۆی تێدا پارێزراو‬ ‫بێت لە ئایندەدا کاردانەوەی نێگەتیفی لەسەر کوردەکانی تورکیا نەبێت‪.‬‬ ‫هاوکات تورکیا لە هه‌وڵی ئەوەدایە کە پشتگیری سیاسەتەکانی ئەمریکا بێت بەرامبەر سووریا‬ ‫و ئێران لە بەرامبەردا ئەمریکاش پشتگیری تورکیا بکات لە گرێبەستە نەوتییەکانی لەگەڵ‬ ‫هه‌رێمی کوردستان‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا دەکرێت ئەو باسانەی سەرەوە وەکو خاڵی سەرەکی بێدەنگی تورکیا سەیر بکرێت‬ ‫و بەشداریکردنی تورکیا لە شەری دژی داعش کارێکی ئاسان نەبێت و خوێندنەوە و ڕاڤەکاری‬ ‫زیاتری بۆ بکرێ لەالیەن دەسەاڵتدارانی تورکیاوە دەبێ ئەوەشمان لە یاد بێ تورکیا لە ڕووی‬ ‫جوگرافییەوە خاوەن شوێنگەیەکی گرینگە لە ناوچەکەدا‪ ،‬هه‌ر بۆیەش بەرپرسە ئەمریکییەکان‬ ‫و ناتۆ بەردەوامن لە سەردانی ئەنقەرە بە مەبەستی ڕازیکردنی دەسەاڵتدارانی تورکیا بۆ‬ ‫بەشداریکردنی لەم هاوپەیمانیەتییە‪ .‬من پێم وایە تورکیا بە ڕەچاوکردنی بەرژەوەندییەکانی‬ ‫بێدەنگی خۆی دەشکێنێت و بەشداری لەم جەنگە دەکات بە شێوەیەک لەم جەنگە بە بێ زیان‬ ‫دەرباز ببێت‪ .‬‬ ‫‪ -٤‬ھۆکاری پەلەمارەکانی داعش بۆ سەر هه‌رێمی کوردستان‬ ‫دوای ئەوەی ھێرشەکانی داعش سنووری هه‌رێمی کوردستانیان بڕی‪ ،‬پێشمەرگەی هه‌رێمی‬ ‫کوردستان بە توندی بەرپەرچی ھێرشەکانی داعشیاندا‪ ،‬لەگەڵ ئەوەش گشت واڵتانی جیهان بە‬ ‫چەک و تەقەمەنی هاوکاری سەبازییان بۆ هه‌رێمی کوردستانیان نارد‪ ،‬بوێری و خۆراگری ھێزی‬ ‫پێشمەگە بەرامبەر ڕێکخراوی داعش‪ ،‬سەرەنجی هه‌موو واڵتانی بۆ خۆی ڕاکێشە‪ ،‬ئەوەی جێگەی‬ ‫سەرەنجڕاکێشە لە سەرەتای سەرهه‌ڵدانی داعش لە الیەن زۆربەی واڵتەوە وەکو ڕێکخراوێکی‬ ‫سوننە مەزهه‌ب ناساندرابوو کەوا ئامانجی سەرەکی ئەم ڕێکخراوە جەنگکردنە لە بەرامبەر ھێزە‬ ‫چەکدارەکانی الیەنی شیعەکان لە ئێراق کەوا لەالیەن سیاسەتە چەوتەکانی حکومەتی مالیکی‬ ‫سوننەکان لە بەرێوبردنی واڵت پەراوێز خراون‪ ،‬لە هه‌مان کاتدا پێیانوابوو کەوا سوننەکان لە‬ ‫ئێراق ڕووبەرووی لەناوچون دەبنەوە‪ ،‬بەاڵم لە کتوپرەوە ڕێکخراوی داعش ئاراستەی خۆی لە‬ ‫ناوکاوە بەرەو هه‌رێمی کوردستان گۆری‪ ،‬لە ‪١٠‬ـی حوزەیرانی ‪ ٢٠١٤‬پاش داگیرکردنی موسڵ‬ ‫دووەم گەورە شاری ئێراق لە کۆتایی مانگی ئەبی ئەم ساڵە پاش شەرێکی توندوتۆڵ توانی‬ ‫ ‪ 105‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫شارۆچکەی شەنگال و زوممار کونترۆڵ بکات‪ .‬کە لەم ناوچانە کێلگەی نەوتی گرنگ هه‌یە وەکو‬ ‫عەین زالە‪ ،‬باتمە و وێستگەی هه‌ناردەکردنی نەوت بە ھێلی ئێراق‪-‬تورکیا کە بەرهه‌می ڕۆژانەی‬ ‫ئەم کێلگانە ‪ ٢٠‬هه‌زار بەرمیل نەوتە‪ ،‬لە ڕووی ئابوورییەوە ئەم کێلگانە بۆ داعش زۆر گرنگە‬ ‫کەوا داعش بە ڕێگای داهاتی ئەم نەوتە دەتوانێت لە ڕوی سەربازییەوە خۆی بەھێز بکات‬ ‫و هه‌نگاو بنێت بۆ ڕاگەیاندنی دەوڵەتە ڕاگەیاندراوەکەی‪ .‬لە الیەکی ترەوە دانیشتوانی ئەم‬ ‫ناوچانە زۆربەی ئێزیدین کەوا خاوەن ئایینێکی تایبەتن و لە الیەن داعشەوە بە کافر دەناسرێن‬ ‫ئیتر ئەمە دەرفەتێک بوو کەوا داعش بتوانێ بە هه‌زارەها گەنج و چەکدار و ئامادەکردنیان‬ ‫بۆ شەڕ لەسەر بنەمای چەمکی جیهاد لەناو ڕێکخراوەکە کۆ بکاتەوە و لە ڕووی سەربازی و‬ ‫تاکتیکی سەربازی میتۆدی شەڕکردن بەھێز بکات کە زیاتر لە شێوەی دەوڵەتێکی سەربازی‬ ‫ڕێکخراو بچێت‪ ،‬بەاڵم کاتێک کە داعش کونترۆڵی شەنگالی کرد دوو هه‌ڵەی ستراتیجیان کرد‬ ‫یەکەمیان خوشک و برا ئیزیدیەکانیان جینوساید کرد و دووەمیان کاتێک کە ڕۆژنامەنووسە‬ ‫ئەمەریکییەکەیان سەربڕی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیان ھێنا دەنگ‪ ،‬لە کاتێکدا کە ئەنجومەنی‬ ‫ئاسایشی نێودەوڵەتی بە ھۆی ملمالنێ و بەرژەوەندییەکانی ھێزە گەورەکانی نێو ئەو ئەنجومەنە‬ ‫وەک ئەمریکا و ڕووسیا و چین لە سەرەتای شوڕشی سووریا بێدەنگ بوون لە هه‌مبەر کردەوە‬ ‫تێرۆرستیەکانی داعش لە سووریا‪ .‬ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە ژێر بەندی حەوتەم‬ ‫بریارێکی بە پەلەی گرنگیدا وەک بە تێروریست ناسینی ئەم ڕێکخراوە و چەند ڕێکخراوێکی‬ ‫تر‪ ،‬هه‌روەها بڕینی هه‌موو جۆرە هاوکارییەکی دارایی لەسەر داعش‪ ،‬تەنانەت هه‌ر دەوڵەتێک‬ ‫و ڕێکخراوێک ئەگەر یارمەتی دارایی پێشکەش بە داعش و ئەو ڕێکخراوانە بکات سزا دەدرێت‪.‬‬ ‫لێرەدا پێویستە ئاماژە بە ڕۆڵی سەرکردە سیاسیەکانی هه‌رێمی کوردستان بە تایبەت سەرۆک‬ ‫بارزانی بکرێت کەوا بە ڕێگەی دبلۆماسی و سیاسەتێکی حەکیمانە توانی سەرنجی کۆمەڵەی‬ ‫نێودەوڵەتی دژی ئەم ڕێکخراوە و مەترسیەکانی لەسەر ناوچەکە بکێشێت‪ .‬مانای ئەو بڕیارە‬ ‫ئەوەیە کەوا داعش لەمەو دواوە لە ڕووی ئابوورییەوە گرنگترین ئەو سەرچاوە داراییانە لە‬ ‫دەست دەدات هه‌ر ئەوها ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی سەرقاڵی ئەوەن کە داعش لە سووریا و‬ ‫ئێراق لەناو ببەن‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست دوای کۆتایی داعش‬ ‫لە ژێر ڕۆشنایی ئەو تەوەرانەی کە لە سەرەوە باسمان کرد دەتوانین شیکردنەوەیەک بۆ ناوچەی‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست پاش کۆتاییھێنان بە داعش بکەین‪ ،‬کە دەتوانین بڵێین پەرەسەندنی‬ ‫داعش لە ناوچەکانی هه‌رێمی کوردستان بووە ھۆی بەدەنگهاتنی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کە‬ ‫لە ئەنجامدا هاوپەیمانییەکی نێودەوڵەتی زیاتر لە ‪ ٦٢‬واڵت پێکهات بە ئامانجی سەرەکی‬ ‫ئەو هاوپەیمانییە لەناوبردنی ئەم ڕێکخراوەیە‪ ،‬بەاڵم وەکو ئاماژە دەکرێت لەناوبردنی ئەم‬ ‫ڕێکخراوە چەندین ساڵ دەخاێنێت‪ ،‬لە ‪ ٢٠١٦‬سەد ساڵ بەسەر ڕێکەوتنی سایکس بیکۆ‬ ‫دێت و پێدەچێت ئەو هه‌اڵنەی ئەو کات کرا پاش ئەو بەروارە دووبارە ناوچەی ڕۆژهه‌التی‬ ‫ ‪ 106‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ناوەراست لەسەر بنەمای نەتەوە و مەزهه‌ب دابەش بکرێت‪ ،‬ئەو بیردۆزە بە دەوڵەتبوونی‬ ‫هه‌رێمی کوردستان بەھێز دەکات‪ ،‬چونکە ئەو پرۆژەیەی کەوا ئەمریکا لە ڕۆژهه‌التی ناوەڕاست‬ ‫هه‌وڵی دابوو لە ناوچەکەدا بۆ ئەوەی سیستەمی دیموکراسی نوێ والتانی ڕۆژئاوا بگوازێتەوە‬ ‫بۆ واڵتانی ڕۆژهه‌التی ناوەراست‪ ،‬هه‌رێمی کوردستان توانی لە ناوچەکەدا نموونەیەکی بێ‬ ‫وێنەی دیموکراسی و پێکەوەژیان و لێبوردەیی ئایینی و ئەتنیکی و پاراستنی مافی مرۆڤ و‬ ‫بەرقەراربوونی ئازادی و دیموکراسییەکان نیشاندا‪.‬‬ ‫بۆیە بەرژەوەندی ئەمریکا لە ھێشتنەوە و پاراستنی ئەو هه‌رێمەدا گرینگی هه‌یە‪ .‬چونکە هه‌رێمی‬ ‫کوردستان ئەو ناوچەیەیە کە ئەمریکا دەتوانێت مامەڵەی لەگەڵ بکات و بەرژەوەندییەکانی تێدا‬ ‫پارێزراو بێت و دەسەاڵتدارانی ناوچەکە بە بەراورد لەگەڵ سیستەمی واڵتانی دیکەی دراوسێ‬ ‫(جگە تورکیا) زۆر پێشکەوتووترە‪ .‬بۆیە پاش کۆتاییھێنان بە داعش پرۆسەی دابەشکردنی‬ ‫ناوچەکە لەسەر بنەمای نەتەوەیی و مەزهه‌بی دەست پێدەکات و نەخشەی واڵتانی ناوچەکە‬ ‫دەگۆردرێت‪.‬‬ ‫دەرئەنجامەکان‬ ‫‪ .١‬سەرەتای سەرهه‌ڵدانی داعش دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪.٢٠٠٣‬‬ ‫‪ .٢‬لە ساڵی ‪ ٢٠١٣‬بە لێکدانەوەی دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و جه‌به ‌ه النوسرە الھل شام‬ ‫داعش پێکهێنرا‪.‬‬ ‫‪ .٣‬داعش لە الیەن چەندین واڵت بۆ چەندین مەبەست و ئامانج پشتگیری لێ دەکرێت‪.‬‬ ‫‪ .٤‬تورکیا ترسی هه‌یە لە الوازبوونی پێگەی شیعە بۆیەش بە شێوەیەک پشتگیری یانیش‬ ‫چاوپۆشی لە داعش دەکات‪.‬‬ ‫‪ .٥‬تورکیا نایەوێت دیفاکتۆیەک لە نێوان کوردانی باکوور و ڕۆژئاوا دروست بێت‪.‬‬ ‫‪ .٦‬مەبەستی پەلەماردانی داعش بۆ سەر هه‌رێمی کوردستان جینۆسایدکردنی ئیزیدیەکان و‬ ‫مەسیحیەکان بو بەمەبەستی ڕاکێشانی سەرنجی توندڕەوەکانی جیهان بۆ هاتنیان بۆ ناو ئەم‬ ‫ڕێکخراوە بە مەبەستی جیهاد‪.‬‬ ‫‪ .٧‬مەبەستی پەلەماردانی داعش بۆ سەر هه‌رێمی کوردستان کونترۆڵکردنی ناوچە‬ ‫دەوڵەمەندەکانی نەوت لە ناوچەی شەنگال و زوممار وەکو عین زالە و باتمە و ھتد بەم نەوتەش‬ ‫لە هه‌وڵی ئەوە دابوو ئابووری ڕێکخراوەکە بەھێز بکات‪.‬‬ ‫‪ .٨‬بە کۆتایی داعش نەخشەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست لەسەر بنەمای نەتەوەیی و مەزهه‌بی‬ ‫دووبارە دەکێشرێتەوە‪.‬‬

‫ ‪ 107‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫لیستی سەرچاوەکان‬ ‫‪ -١‬عبدولسالم عبدولمەجید شاکر ‪ ،‬پێواژۆکێک لە هه‌ستی نەتەوەیی بەرەو هه‌ستی نیشتمانی‪ ،‬کۆڤاری‬ ‫چرکە ژمارە ‪ ١٢٣‬الپەرە ‪. ٤٠‬‬ ‫‪ -٢‬عبدولسالم عبدولمەجید شاکر ‪ ،‬ئەمریکا دوو هه‌ڵوێستی جیاواز بەرامبەر هه‌رێمی کوردستان ‪،‬‬ ‫کۆڤاری چرکە ژمارە ‪ ١٢١‬الپەرە ‪. ٢٦‬‬ ‫‪ -٣‬عبدولسالم عبدولمەجید شاکر ‪ ،‬بێدەنگی تورکیا لە جەنگی دژی داعش بۆ ‪ ،‬کۆڤاری چرکە ژمارە‬ ‫‪ ١٢٤‬الپەرە ‪. ٣٤‬‬ ‫‪١٥٥٢٤٧٩/http://www.alalam.ir/news -٤‬‬ ‫‪-٨٦%D٩%٨٥%https://maktoob.news.yahoo.com/%D٩ -٥‬‬ ‫‪html.٢٤٤١٨١/http://burathanews.com/news -٦‬‬ ‫‪١٦٠٤٠٨٨/http://www.alalam.ir/news -٧‬‬

‫ ‪ 108‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫داعش وەک ھێزێکی چەکداریی‬ ‫تیرۆریستیی توندڕەو‪ ،‬و‬ ‫کۆتایی مانگی هه‌نگوینییەکەی لە کوردستان‬ ‫توێژینەوەیەکی ئایینی_شیکارییە‬

‫سالم کریم سیدان‬

‫ڕاوێژکار لە وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئایینی‬

‫ ‪ 109‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 110‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەروازە‪:‬‬ ‫ ڕووداوە خوێناوییە یەک بە دوای یەکەکانی سەدەی بیست و یەک کە لە تابلۆیەک دەچێت‬ ‫بەخوێنی مرۆڤەکان کێشرابێت‪ ،‬دەرخەری ئەو ڕاستییەن کە تیرۆر مەترسییە لە سەر جیهان‬ ‫بەتایبەت لە ڕۆژهه‌التی ناوەراستدا‪ ،‬کۆشتارە تراژیدیا خوینرێژییە بەناو ئایینییەکان لە ئێستادا‬ ‫هه‌ڕەشەن لە سەر ئاسایشی ئەم هه‌رێمە‪ ،‬ئەگەر چی تیرۆر بێ ئایین و بێ خاک و بێ نیشتیمانە‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕۆژانە لێرە و لەوێ کردەی خۆکوژی و سەربڕین و تەقینەوە بەناو ئیسالم ئەنجام دەدەن‪،‬‬ ‫الیان ئایین ته‌نها ئامرازی فریودانە‪ ،‬مەبەست ئامانجی تیرۆر دژایەتی مەدەنیەتە‪ ،‬هه‌روەها‬ ‫ھێنانەدی چەند ئامانجێکی تایبەتییە‪ ،‬بێگومان ئەو ڕێکخراوە تیروریستیانە دژی شەپۆلەکان‬ ‫مەلە دەکەن و ناتوانن بەردەوام بن‪( ،‬داعش)ـیش وەک یەک لەو نموونە قێزەون و مرۆڤکوژانە‬ ‫بەرۆکی زۆرێک لە واڵتان و میللەتانی ناوچەکەیان گرتووە‪ ،‬و لەناو ڕەحمی قاعیدە هاتووتە‬ ‫دەر و هه‌ماهه‌نگ و هاوڕان لە ماڵویرانی و کوشتن و خوێنڕیژێدا کارتی دەستیان جیهاد و‬ ‫خەڵەتاندنی منداڵ و هه‌رزەکار و بێھیواکانە بە (حۆری و بەهه‌شت و فریشتە لە ڕێگەی کردە‬ ‫خۆکوژی و جیهادییەکان بێبنەمایەکیی شەڕعی)‪.‬‬ ‫گوتاری سەرزارەکییان ته‌نها بریتییە لە ناشرینکردنی ژیان و باڵوکردنەوەی فەلسەفەی‬ ‫دنیانەویستی و شاردنەوەی جوانیەکانی ئەو ژیانەی کە پەروەردگار پێی بەخشیوون‪.‬‬ ‫بەداخەوە هه‌ندێ لە بانگخوازەکانی ئەو سەردەمە پیشەیان (دەسخەرۆی دنیا و ناشیرنکردنیەتی)‬ ‫بە ناحاڵی لە ئایین و تەحریزکردن و لێکدانەوەی ئایەت و فەرموودە بە میزاج و ویستی ئەوان‪،‬‬ ‫بۆ بێزار کردنی نەوەکانمان و تووڕەکردنیان‪ .‬ئەومان پێدەڵێن کە ئەمرۆ دنیا لە ڕۆشنایی‬ ‫مەدەنیەت و شارستانیەتێکی پێشکەوتوو واڵتان و حکومەتان و لە سایەی سنووری دیاریکراو‬ ‫و پەیوەندی دەستەجەمعی و بوونی چەنئایین دەزگای نێودەڵەتی و ڕێکخراوەی نێودەوڵەتی‬ ‫و ئیقلیمی و دادگای جیهانی و مافەکانی مرۆڤ و گەلەکۆییکردنی سوپایی بۆ لەناوبردنی‬ ‫دیکتاتۆر و تاکڕەویی حوکمە شمولیەکان‪ ،‬سانەوەی گەالن و میللەتان لە ژێرسێبەریان‪ ،‬ئەوانە‬ ‫بریتییە لە دنیایەکی تاریک الی ئەو گروپانە‪ ،‬لە کاتێکدا پێچەوانەکەی ڕاستە جیهان لە ئێستا‬ ‫خێراتر لە سەدەی ڕابردوو بەرەو مەدەنیەت و شارستانیەت دەڕوات‪ .‬‬ ‫ئەمرۆ موسڵمانان لە هه‌ر شوێنێکی ئەم جیهانە دەتوانێت خوداپەرستی خۆی بکات‪ ،‬ته‌نها‬ ‫لە ژێر حوکم و سێبەری ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستیانە نەبێت‪ ،‬بەخۆشحالییەوەش ئەمرۆ هه‌ر‬ ‫هه‌موو دنیا هاتۆتە سەرخەت بۆ لێدانی ئەو گروپە تیرۆریستیەی داعش کە هه‌رەشەیە لە سەر‬ ‫کوردستان‪ ،‬بەداخەوە لە جەولەکانی یەکەمی شەڕ و ئاژاوەکانیدا هاوشێوەی بەعس دەستی‬ ‫کرد بە جینۆساید و کوشتاری بەکۆمەڵی کەمە ئاینییەکانی کوردستان لە یەزیدی و مەسیحی‬ ‫و کاکەیی و بە تااڵنبردنی ژن و ماڵ و منداڵییان‪ .‬بۆیە بەمەبەستی هه‌ڵتەکاندن و لە ناوبردنی‬ ‫تیرۆر بەگشتی و داعش بە تایبەتی ئەوە توێژینەوەیەکی بیالفە‪ .‬بەھیوای ئەوەی ناوەرۆک و‬ ‫دەرئەنجامەکانی هه‌وڵێکی سادە و ساکار بێت بۆ وشککردنی ئەو زۆلکاوە تیرۆریستییە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ڕاستی بێت هه‌وڵەکەی ئێمە ته‌نها لەسەر پرۆسەی شانشینی سەعودیە بووە کە سااڵنێکە‬ ‫ ‪ 111‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دووچاری فیتنەکانی تەکفیر و توندڕەو و تیرۆریستی بووەتەوە‪ ،‬سااڵنێکیشە لەوێوەوە ئەم‬ ‫دیاردە قێزەونە بەرەو دنیا تەشەنەی کردووە‪ ،‬و باکگراوندێکی درێژیان دوور و هه‌یە لەم بوارەدا‪،‬‬ ‫لە ڕووداوەکەی (‪)١١‬ی سیبتیمبەری ساڵی ‪ ٢٠٠١‬دا لە کۆی ‪ ١٩‬تیرۆریستی بەشداربووی ئەو‬ ‫ڕووداوە ‪١٥‬یان خەڵکی سەعودیە بوون‪ 1.‬بۆیە لەو ڕۆژەوە ڕۆشنفکران و بیرمەند و نووسەر و‬ ‫زانکۆکانی ئەو واڵتە و بگرە دەسەاڵتیش لە هه‌وڵی ئەوەدان بۆ بنبڕکردنی ئەو مەینەتییەی‬ ‫کە گوتاری ئایینی و پرۆگرامەکانی خوێندن و بە دەیەها کۆنگرە و کۆنفرانس و تەسخیرکردنی‬ ‫ڕاگەیاندنەکان و تۆڕەکانی کۆمەاڵیەتی و کارکردن لەسەر فیقه‌ی جیهاد و کردنەوەی یاریگا و‬ ‫چااڵکی گەنجان و هه‌رزەکاران و چاودێری مزگەوت و دەزگا ئاینییەکان‪ ...‬ھتد ھیوادارم کە ئەو‬ ‫بەرهه‌مەی ئێمەش وەک هه‌وڵێکی سەرەتای بێت بۆ کەمکردنەوەی ھێزی تیرۆریستی‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا دەڵیم تێکچوونی ژینگە‪ ،‬وشکەساڵی‪ ،‬گەرمبوونی دنیا‪ ،‬گرانبوونی خۆراک‪،‬‬ ‫ئەو ھۆکارانە بوونە مایەی پێكهێنانی وەزارەتێک بەناوی وەزارەتی ژینگە‪ .‬بەهه‌مان‬ ‫شێوەش زەرورەتی کارکردن بۆ ئەوەی وەزارەتی پێکەوەژیان لە کوردستان پێک بێت بۆ ئەو‬ ‫مەترسیانەی بەرێوەن بۆ تێکدانی شیرازەی کۆمەڵگا و لێکترازانی ئەو سامانە گرانبەهاییەی کە‬ ‫کوردستان و کوردستانیان و مێژووەکەمان شانازی پێوە دەکات‪.‬‬ ‫لە بکوژەکەی (فەرج فودە)ـی ڕۆناکبیری گەورەی میسری یان پرسی بۆ ئەو پیاوەت کوشت‪،‬‬ ‫وتی کافرە‪ ،‬چۆن زانیت کافرە‪ ...‬کتێب و بەرهه‌مەکانیت خۆێندۆتەوە‪ .‬بکوژ‪ :‬نەخێر نەم‬ ‫خوێندۆتەوە‪ ،‬بۆچی نەت خوێندۆتەوە‪ ،‬بکوژ‪ :‬نەخوێندەوارم‪ .‬کەواتە تیرۆریستەکان لە ناو ئەو‬ ‫‪2‬‬ ‫سێگۆشەی نەفامی و دەمارگیری و توندڕەویدان‪.‬‬ ‫داعش‪ :‬ھێزێکی چەکداریی تیرۆریستیی دڕندە‬ ‫موفتی شانشینی سەعودیە سەبارەت بە داعش دەڵی‪ :‬ئەوانە بە ئیسالم هه‌ژمار ناکرێن‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫‪3‬‬ ‫درێژکراوەی خەواریجەکانن‪ ،‬بەخۆڕایی ماڵ و حاڵی موسوڵمانانییان حەاڵل کردووە)‬ ‫ئەڵمانەکان دەڵین‪( :‬گەنجەکان باوەڕ بە زۆر شتی هه‌ڵە دەھێنن کەچی پیرەکان گومان لە زۆر‬ ‫‪٤‬‬ ‫شتی ڕاست و ڕەوان دەکەن)‪.‬‬ ‫داعش لە خۆڕایی دروست نەبووە‪ ،‬بەڵکوو دروستکراوی چەند سەدەیەکە لەگەڵ کەڵەکەبوونی‬ ‫وتاری تائیفی و بەرزخوازی بێھوودە و دەقە ئاڵۆزەکان‪ ،‬بەدڵ پیسی و زانایی تەوزیف کراوە‬ ‫‪٥‬‬ ‫هاوشان بە بەشداری پیالنی زۆر لە واڵتان و ڕژێم و هه‌واڵگرییەکان‪.‬‬ ‫‪-١‬‬ ‫‪-٢‬‬ ‫‪-٣‬‬ ‫‪-٤‬‬ ‫‪-٥‬‬

‫أفشال النأي السعودي عن داعش ‪ :‬محمد الساعدي‪.‬‬ ‫مثلث التشدد‪ ،‬الجهل‪ ،‬والتعصب والتبعية‪ :‬فاضل العماني‪.‬‬ ‫ڕبطداعش بالسلفية‪/‬د‪ .‬أحمد الفراج‪.‬‬ ‫يا شباب بالدي لقد نصبت الفخاخ‪ /‬عبدالله ابراهيم الكعيد‪.‬‬ ‫من صنع داعش‪ /‬فاضل العماني‪.‬‬ ‫ ‪ 112‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دروشمی تەحریم لە الیەن ڕێکخراوی تیرۆریستی بۆکۆحرام بریتییە لە‪( :‬هاوبەشی و بەشداری‬ ‫حەرام کردووە بۆ هه‌ر چاالکیەکیی سیاسی و کۆمەاڵیەتی کە پەیوەست بی بە کۆمەڵگەی‬ ‫‪٦‬‬ ‫ڕۆژئاوایی)‬ ‫بیردۆزەکان بۆ لێکدانەوەی دیاردەی توندوتیژی دووالیەنەیە‪ :‬یەکەمیان تیڕوانینی سەرەوە‬ ‫بۆ خوارەوە لە ڕێگەی بینای سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتییەوە کە ھۆکاری توندوتیژی و‬ ‫توندڕەویە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی تر لە خوارەوە بۆ سەرەوە ئەویش لە ڕەگ و ڕیشەی ئەو پاڵنەری‬ ‫هه‌ڵچوونەکان و پەیوەندی نێوان تاک و کۆمەڵەکانە و باکگراوندیان و باری دەروونیانەوە‪ .‬‬ ‫وەک ئەو گەنجە نیجیریەی بەناوی عبدالمگلب کە گومانلێکراوە بە هه‌وڵی تەقاندنەوەی فرۆکە‬ ‫بارهه‌ڵگرەکەی ئەمریکایی ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬کە لە ئینتەرنێت پێش ئەو بەروارە بە چوار ساڵ‬ ‫نووسیبووی (من لە ڕەوشێکدام‪ ،‬کە ھیچ هاوڕێگەیەکم نییە‪ ،‬و کەس نییە قسەی لەگەڵدا بکەم‪،‬‬ ‫کەس نییە ڕاوێژی پێ بکەم‪ ،‬کەس هاوکاریم ناکا‪ ،‬هه‌ست بە بێ ھیوایی و ته‌نهایی دەکەم نازانم‬ ‫چی بکەم)‪ ٧.‬کەواتە چاودێرییەکی وردی زانستی هه‌واڵگرییانە لەسەر هه‌موو هه‌ڵسوکەوتی‬ ‫گەنجان و الوانی دنیا دەکرێت لە ڕێگەی ئەو تۆرە کۆمەاڵیەتییانە‪ .‬‬ ‫تێڕوانینی داعش بۆ ئەو شکۆیەی کە پەروەردگار بە مرۆڤی بەخشیووە‪:‬‬ ‫بسم اللە الرحمن الرحیم‬ ‫[ولقد كرمنا بنىءآدم وحملنهم فى البر والبحر ورزقنهم من الطيبـت وفضلنـهم على كثير ممن خلقنا‬ ‫تفضيال] (االسراء‪)70/‬‬ ‫پەروەردگار ئادەمیزادی شکۆدارکردووە و بە جوانترین شێوە دروستی کردووە‪ ،‬و ڕۆحی‬ ‫وەبەرناوە و فریشتەکانی کرنوشیان بۆ بردوە و‪ ،‬ئەوانەی لە ئاسمان و زەویدان بۆی ئاسان‬ ‫کردوە بۆ پەرستش دروستی کردووە پێغەمبەرانی بۆ ناردوون و کتێبی بۆ ناردوونەتە خوارەوە‬ ‫و‪ ،‬کردوونی بە جێنشینی خۆی لەسەر زەوی‪ .‬وێرای پیادەکردنی یەکسانی و دادپەروەری و لە‬ ‫سەر بنەمای خوداپەرستی و دڵسۆزی بە ئایین و پابەندبوون بە بنەماکانی شەڕع و لەنێوبردنی‬ ‫جیاوازی چینایەتی و تائیفی و ئەتنی و دداننان بە گەل و نەتەوە و تیرە و یەکتر ناسین‪.‬‬ ‫داعشیەکان دەڵێن «ئەوەی بمری و بەیعەت بە دەوڵەتی خەالفەت نەدات ئەوە وەک مردووی‬ ‫سەردەمی نەفامیە»‪.‬‬ ‫دەرکەوتووە کە بزوتنەوەی تاڵیبان و ئیخوانی موسلمین لە ژێر کاریگەری هه‌زارەها حوجرە و‬ ‫قوتابخانە ئایینیەکان و ناوەندەکانی ئەزبەرکردنی قورئانی پیرۆز کە لە ژێر چەتر و سەرپەرشتی‬ ‫کۆمەڵە توندڕەو و ناحاڵیەکان لە قواڵیی ئایینی ئیسالمی پیرۆزدا پەیدابوونە‪ ،‬بۆیە ئەمرۆش‬ ‫داعشیش هه‌مدیسان بەروبومی گەرایی ئەو ڕەوشەیە و بەردەوام لە زۆربوونیشدایە‪.‬‬ ‫‪ -٦‬هل لبوكو حرام مؤيدون‪ /‬عبدالله بن بخيت‪.‬‬ ‫‪ -٧‬في تفسير الداعشية ‪ :2- 2‬د‪.‬عبدالرحمن الحبيب‬ ‫ ‪ 113‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئەوانە لە مەریخەوە نەهاتوونە‪ ،‬نە دەستکردی قوتابخانەکانی ڕۆژئاوای بێئایینە‪ ،‬وەک هه‌ندێ‬ ‫باسی دەکەن‪ ،‬بەڵکوو لەو ئامادەسازی فکری و عەقیدەی ووشک و توندڕەویانەی هه‌ندێ‬ ‫بانگەشەکاری بەناو موسڵمان کە بە وەعز و وتار و بۆچونییان و بەکردنەوەی دەیەها خێوەتگای‬ ‫هاوینە بۆ گەنجانیان ئەنجام دەدا‪،‬کەشتیەکەیان بەو الرێیە دا برد کە بووە مایەی نیگەرانی و‬ ‫‪٨‬‬ ‫فیتنە و ماڵوێرانی بۆ کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫هه‌وڵەکان بۆ دۆزینەوەی نھێنی ئەو هاوکێشەیە و شیکردنەوەی ئەو گریکۆرانەی کە وای لە‬ ‫گەنجانی جۆرەها ڕەگەزنامەی دەوڵەتان دەکات‪ ،‬لەو ڕەوشە پر لە ڕەهای ئازادی و دیموکراسی‬ ‫و ھێمن و ئارام و لە عەریقترین شارستانیەتی سەردەم بتۆرێندرێ و توڕە بکرێن و بە فیکرێکی‬ ‫نامۆ باس بکرێتەوە سەرلەنوێ ئامادە بکرێتەوە و ڕابهێنیتەوە بۆ دۆخێکی پر شەڕانگێزی و‬ ‫دڕندەیی‪.‬‬ ‫داعش ڕێکخراوێکی سیاسی ئایینی توندڕەوە باوەڕی بە دیموکراسی و دەستاودەستی دەسەاڵت‬ ‫نییە و دژی سەرجەم پارتە نیشتیمانی و لیبراڵی و نەتەوەیی و نەێرانی و سوشیالستی‪ ،‬و‬ ‫سەرجەم بیرکردنەوەی جیا لەخۆیەتی‪ ،‬پێی وایە کە حەق لەگەڵ ئەودایە و دەبێ لە دەستی‬ ‫ئەواندا بێت‪.‬‬ ‫لە بواری عەقیدەیەوە سەر بە مەدرەسەی زاھری توندڕەوە وەک یەک لە مەدرەسەکانی‬ ‫ئەھلی حەدیس ئەو فەرموودانە هه‌ڵدەبژێرێ لە گوتاری خۆیاندا کە بگونجێ لەگەڵ تێڕوانینی‬ ‫ئیسالمێکی توندڕەو بێ مەزهه‌ب‪ .‬هه‌ڵگری بیر و ھزری جیهادی و هه‌ندێ ئەفکاری سید قوتب‪.‬‬ ‫داعش ئیسالمییەکی توندڕەوە و میکاڤێللیەکی لێزانە‪ ،‬گرەو لەگەڵ هه‌مووان دەکات بەشێوەیەکی‬ ‫گشتی تاکو ئێستا لە چەند جەولەیەکی جەنگدا براوە بووە‪ ٩.‬سەرجەم حزبە ئیسالمیی و‬ ‫ڕێکخراو و کۆمەڵەکان ڕەت دەکاتەوە یان دەبێ بەیعەتی پێبدەن و بڕوا بە ئیمپراتۆریەتەکەی‬ ‫بھێنن یانیش کوشتن و ماڵوێرانی و لەگەڵ کەس پێکەوە هه‌ڵناکەن‪ .‬ئەیمەن زەواھیری‬ ‫داوای لە ئەبوبکر بغدادی کرد کە بەیعەتیان پێبدات و وەک‪( :‬باپیرەی حسین کە چۆن بۆ‬ ‫ئەوەی خوێن نەڕژیت وازی لە دەسەاڵت ھێنا بەاڵم داعش ڕەتی کردۆتەوە‪ :‬كردؤتةوة‪( :‬ناشد‬ ‫ايمن الظواهري ابوبكر البغدادي‪ :‬اقتد بجدك الحسين السبط الذي كان تنازل عن الخالفة وحقن‬ ‫دماء المسلمين)‪١٠.‬داعش ویڵە بەدوای بنیاتنانەوەی ئیمپرۆاتۆریەتی خەالفەی ئیسالمی بۆ ئەو‬ ‫مەبەستەش پێویستی بەو سێ بنەمایە هه‌یە‪ :‬یەکەمیان ھێزی چەکداری و دووەمیان سەرچاوەی‬ ‫دارایی لە ئەولەویاتی هه‌وڵەکانیاندایە‪ .‬سێیەمیشیان بۆ فراوانبوونی سنووری جوگرافی سڵ‬ ‫ناکاتەوە لەو شوێنانەی کە هه‌واداران و پەیڕەوان و توخمە تەکفیری و توندڕەوانی تێدا بێت‪.‬‬ ‫پشتەوانی سوننەنشینەکان و دەستبەسەراگرتنی بەنداوی موسڵ و بیرە نەوتەکان و چەک و‬ ‫‪ -٨‬اإلرهاب ومسؤولية وزارات التعليم‪ :‬علي الشريمي‬ ‫‪. -٩‬يا شباب الخليج أحذروا‪ :‬عبدالله فراج‬ ‫‪. -١٠‬عصر الفتنة الكبرى‪...‬من جديد‪ :‬مشاري الذايدي‬ ‫ ‪ 114‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫جبەخانەکانی مالیکی‪ ،‬بوونە مایەی هاتنە دی ئەو خەونەی داعش‪ .‬داعش السایی ئەمارەتی‬ ‫(ئال عوسمان لە ئەنادۆل) دەکەنەوە کە چۆن لەسەر پارچە زەویەکی تەسک و تریسک پێکهات‬ ‫و فراوان بوو تا بووە گەورەترین ئیمپراتۆریەتی جیهانی‪ ،‬بە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ناوزەد‬ ‫کرابوو کە لە سەرەتای سەدەی بیستەم و پاش کۆتایی شەڕی جیهانی یەکەم هه‌رەسی پێهینرا‪.‬‬ ‫بۆ فراوانبوونی ڕووبەری بەناو خەلیفەی ئیسالمی داعش (هه‌ر دەمەی سێرەی تفەنگەکەی‬ ‫ئاڕاستەی شوێنێک دەکات کە ئەو (‪ )٣‬بنەما سەرەکیەی (دارای و چەک و هه‌واداران)ـی‬ ‫تێدا بیت بۆ هاتنە دی خەونە گالوەکەی‪ ١١.‬توێژەری فەرەنسی دومینیک تۆما دەڵی‪ :‬ئەیمەن‬ ‫زەواھیری پاش مردنی ئوسامە‪ .‬ئامۆژگاری ئەبوبەکری بەغدادی دەکرد کە ئەو (‪ )٣‬بنەمایە‬ ‫لە بانگخوازیەکە پیادە بکات یەکەمیان خستنەڕووی عەقیدەیەکی ڕاست و ڕەوان دووەمیان‬ ‫باڵوکردنەوەی لە شوێنێکی ئاوەدان کە قبوڵی هه‌بێ و بۆی بمرن‪ ،‬و هه‌وڵی کۆمەکی سیاسیی‬ ‫و مەعنەویی دەرەکی بدات بۆ چەسپاندنی خەالفەت‪.١٢‬‬ ‫داعش چۆن دروستبوو؟‬ ‫سەرجەم چاودێران کۆکن لەسەر ئەوەی کە داعش یاریکەری یەکەمە لە ناوچەکە‪ ،‬بەاڵم بۆچونی‬ ‫تر هه‌یە‪ .‬وەک ئەوانەی کە دەڵین بزوتنەوەیەکی جیهادییە و لە هه‌وڵی پێکھینانی دەوڵەتی‬ ‫خەالفەتە‪ ،‬گەنج و الوی جیهادی دنیا لە دەوری خۆی کۆدەکاتەوە‪ .‬بەاڵم ڕای تر ئەوەیە‪:‬‬ ‫کە ئەوە گەمەیەکی هه‌واڵگری ھێزە ئیقلیمیەکان بەڕێوەی دەبەن بۆ شێواندنی شۆرشەکانی‬ ‫ناوچەکە‪ .‬و بۆچونی سێیەم کە پێی وایە ئەو بزوتنەوەیە لە جیهادیەوە گۆڕا بۆ (پوری) پاش‬ ‫هاتنە ڕێزەکانی بەعسیەکان و تۆبەکردنیان ئەو ڕێکخراوەیان ناوزەد کردووە بە (دەوڵەتی‬ ‫ئێراقی بەعسی) لە جیاتی دەوڵەی ئێراقی ئیسالمی‪ ١٣.‬ئەگەر بە قووڵی بچینە بنج و بناوانی‬ ‫ئەو مەسەلەیە دەبینین بابەتی زۆر و بیردۆزی زیاتر و بیروڕای تر باس لەو مەسەلەیە دەکەن‬ ‫بەاڵم تا ئێستا قیناعەکە لە دەم وچاوی ئەو ڕێکخراوە ماوە النەچووە بۆیە ئەوانەش چەند‬ ‫بیروبۆچوونێکی ترە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬بیردۆزی پیالن (النظریە المؤامرة)(‪ )Conspiracy Theory‬بەشیکی زۆر لە ڕۆشنبیر و‬ ‫سیاسەتمەدار و ڕۆناکبیر پێیان وایە داعش دروستکراوی هه‌واڵگری نیودەوڵەتییە وەک ئەمریکا‬ ‫و بەریتانیا و ئیسرائیل و ئێران بە دەزگا هه‌واڵگریەکانیان وەک (‪)CIA‬و (‪)M١٦‬ـی بەریتانی‬ ‫و مۆسادی ئیسرائیلی‪ ،‬دەستێکی شاراوە و ئەجیندای دەرەکی و گەمەیەکی پیالنگێری لە پشت‬ ‫دروستبوون بەرزکردنەوە و کۆنترۆڵکردنی فیکری داعش کە خۆی لەناو کۆمەڵگەی عارەبی‬ ‫دا دەبینێتەوە چونکە دیموکراسی نین و ناوەندی شەفاف و زانستی باوەڕپێکراو نییە کە بە‬ ‫پیشەیی و مەعریفی شیکردنەوەکان ئامادە بکات ‪.‬‬ ‫‪. -١١‬لماذا انحرفت بوصلة البغدادي باتجاه كوردستان‪ :‬د محمد غياش الكبيسي‬ ‫‪. -١٢‬خليفة عراقي في عصر المالكي ‪ :‬سليم نصار‬ ‫‪. -١٣‬داعش حركة جهادية ام لعبة استخباراتية؟‪ :‬سليمان الضحيان ‬ ‫ ‪ 115‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دووەم‪ :‬داعش و نوێرە و بۆکوحرام و قاعیدە و جەماعەتی ئەبو سیاف لە فلپین و بزوتنەوەی‬ ‫گەنجانی موسڵمانی سۆماڵی و سەرجەم حەرەکە ئوسوڵی و توندڕەو و توندوتیژی و دڕەندەییان‬ ‫هه‌ڵبژاردووە بۆ پاکتاوکردن و گەیشتن بە (پێکهینانی دەوڵەتێکی ئیسالمی)‪.‬‬ ‫بە وەاڵمێکی کورت و داخراو‪ :‬داعش هاوشێوەکانی‪ ،‬پراکتیزەی زۆربەی بیر و دەق و کولتوور‬ ‫و بیردۆز و بۆچوونانەیە کە لە ئەدەبیات و پرۆگرامە ئایینیەکانمانەوەیە‪ .‬بەڕای ئێمەش‪،‬‬ ‫داعش لە خۆڕایی دروست نەبووە‪ ،‬بەڵکوو دروستکراوی چەند سەدەیەکە لەگەڵ کەڵەکەبوونی‬ ‫وتاری تائیفی و بەرزخوازی بێھوودە و دەقە ئاڵۆزەکان‪ ،‬بەدڵپیسی و زانایی تەوزیف کراوە بە‬ ‫‪١٤‬‬ ‫بەشداری پیالنی زۆر لە واڵتان و ڕژیم و هه‌واڵگرییەکان‪.‬‬ ‫دەوڵەی ئیسالمی لە ئێراق و شام و دەوڵەتی خەالفە بەم دوایە خۆی فەرزی ناو گۆرەپانی‬ ‫ناوچەکە کردووە‪ ،‬بە جەنگەکان و جواڵنەوەکانی‪ .‬سەرجەم چاودێران کۆکن لەسەر ئەوەی‬ ‫کە ئەمرۆ داعش یاریکەری یەکەمە لە ناوچەکە‪ ،‬بەاڵم بۆچوونی تر هه‌یە لەسەر ئەو گروپە‪،‬‬ ‫هه‌وادارانی پێیان وایە کە بزوتنەوەیەکی جیهادییە و لە هه‌وڵی پێكهێنانی خەاڵفەی موسڵمانانە‬ ‫و گەنج و الوانی دنیاس جیهادکەر بانگ دەکات بۆ بەشداریی ئەو فەرمانرەواییە نوێیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ڕای تر پێیان وایە کە ئەوە گەمەیەکی هه‌واڵگریە ھێزە ئیقلیمیەکان بەرێوەی دەبەن بۆ‬ ‫ناشیرینکردنی شۆرشەکانی عەرەبی لە سوریا و ئێراق و ناوچەکە هه‌ر چەندە ئەو دوو ڕایە‬ ‫گوزارشت لەقەرەی ڕاستی ئەو ڕێکخراوە ناکات؟ لەوانەیە لەناو ئەو دوو بۆچوونە هه‌ندێ‬ ‫ڕاستی بەدی بکرێت‪ ،‬ئەو ڕێکخستنە لە نەشونمادا ڕێگەی و شوێنی جیهادیە‪ ،‬بە بۆچوونی‬ ‫قاعیدە و ئەنێارەکانی بەاڵم لەگەڵ گەشەسەندنی سەیر دەکەین لە بواری (گروپێکی جیهادی)‬ ‫پەرەی سەند بۆ (گروپێکی پوری)‪ ،‬بەھۆی هاتنەڕێزی کەسانی بەعسی و پاش تۆبەکردنیان و‬ ‫ئیلتیزامی ئایینییان نیشاندا‪ ،‬هه‌ر بۆیەش بەپێی ئەو نامەیەی کە ئەبی ئەحمەد وەک ئەندامێکی‬ ‫دیاری ئەو ڕێکخستنە دەڵی‪( :‬زۆرێک لە ئەفسەرە بەعسیەکانی سوپای ئێراقی کە جیابووەوە‬ ‫و تۆبەیان کردبوو‪ ،‬بەاڵم ئەقڵیەتی بەعسیەتییان پێوە ماوە بۆیە دەوڵەتی (ئێراقی ئیسالمی)‬ ‫بۆتە (دەوڵەتی ئێراقی بەعسی)‪ ١٥‬داعش ڕێکخراوێکی تیرۆریستی تەبەنی (سەلەفی جیهادی‬ ‫تەکفیری) چەکدار دەکات‪ ،‬لە ‪١٥‬ی ئەکتۆبەری ‪ ٢٠٠٦‬دمەزرا‪ .‬پاش کۆبوونەوەی کۆمەڵێک‬ ‫گروپی چەکدار و لە ژێر موعاهه‌دەی (حلف المطیبین) پێکهێنرا ئەبا عومەر (ابراھیم بن عواد‬ ‫بن ابراھیم البدری الرضوی الحسینی السامرائی) وەک (پێشەوا)ـی ئەو ڕێکخراوە هه‌ڵبژێردرا‪،‬‬ ‫و هه‌ڵسا بە ئەنجامدانی ژمارەیەک کردە و کوشتاری جۆری لە ناو ئێراق‪ .‬پاش کوژرانی ئەبا‬ ‫‪١٦‬‬ ‫عومەر بەغدادی لە ‪ ٢٠١٠/٤/١٩‬بووە زەعیمی داعش‪.‬‬

‫‪ -١٤‬من صنع داعش‪ :‬فاضل‬ ‫‪ -١٥‬داعش حركة جهادية ام لعبة استخباراتية سليمان الضحيان‬ ‫‪ -١٦‬التنظيمات االرهابية التاريخ ملطخ بالدم والعمالة د‪ .‬محمد علي الحربي‬ ‫ ‪ 116‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ملمالنێ مەزهه‌بییەکان و پیادەبوونی مەدەنیەت‬ ‫مێژووی ملمالنێ مەزهه‌بییەکان و مەدەنییەت کە ئەوروپا ماوەیەکە خۆی دەرباز کردووە لەو‬ ‫مەینەتیانە سەیر دەکەین کە سەرەتای ئەو جەنگە ماڵ وێرانییە ئایینیەی نێوان پرۆتستانت‬ ‫وکاسۆلیک کە ناوزەد کرابوو بە شەڕە ‪ ٣٠‬ساڵییە مەزهه‌بییەکەی ئەورووپا (‪)١٧٤٨ -١٦١٨‬‬ ‫کە لە ناوەڕاستی ئەورووپا بەرپابوو بەتایبەتیش لە نێوان ئەلمانیا و تشیک و ئیتر وەک ئاگری‬ ‫ناوپۆش پەڕیەوە ئیسپانیا و دانیمارک و سوید و فەرەنسا‪ .‬دیوارت لە کتێبەکەی بە نێوی‬ ‫(چیرۆکی شارستانیەتیەکان) باس لە زیانەکانی ئەلمانیا دەکات کە گوایە ته‌نها ئەم واڵتە‬ ‫شەش ملیۆن و نیو کەسیی تێدا کوژرا‪ ،‬تشیک سێیەکی دانیشتوانی لە دەستدا‪.‬‬ ‫شەڕە ئایینیەکانی (فەرەنسا) ماوەی زیاتر لە )‪ (٣٦‬ساڵی خایاند (‪ )١٥٩٨ – ١٥٦٢‬سەرەتای‬ ‫ئەو شەڕەش هه‌مدیسان ملمالنێی نێوان کاتۆلیک و پرۆتستانت بوو‪ .‬لەو ماوەیەشدا هه‌شت‬ ‫جەنگی تریش بەرپا بوون کە دوو ملیۆون و نیو کەس بوونە قوربانی ئەو ملمالنیێانە‪،‬‬ ‫زۆربەشیان لە پرۆتستانت بوون‪ ،‬دیوارت دەڵی‪ :‬ماڵوێرانی و زیانەکانی بەشێوەی کوشتارێکی‬ ‫ترسناک و بێڕەحمانە باڵو بوونەوە‪ ،‬لەوانەش قەسابخانە وێرانکەرەکەی بارتمللی ساڵی (‪)١٥٧٢‬‬ ‫ی لێکەوتەوە‪.‬‬ ‫چارەسەری ئەو شەڕ و ملمالنێیە ئایینیە سەرەتاکەی بە مەرسومی لێبوردەیی کە بەنێوی‬ ‫(‪ )The Edict of Nantes‬مەرسومی نانت لە ساڵی (‪ )١٥٩٨‬دەرکرا‪ ،١٧‬ئازادی خواپەرستی‬ ‫و عەقیدە و یەکسانی مەدەنی نێوان پرتستانت و کاپۆلیک‪ ،‬زەماناتی دەستوری و دادگایی‬ ‫بەرهه‌م بێت‪ ،‬بەاڵم ئەوە بە دەستپێشخەریەکی سەرەتایی دادەندرێ بۆ ئەو پرسە مەترسیدارە‪ .‬‬ ‫ئینجا وەک هه‌نگاوی تر هاتە کایەوە لەوانەش‪ :‬ڕێککەوتنی ویستیڤالیا(‪ )١٦٤٨‬کە پرەنسیپی‪:‬‬ ‫سەروەری دەوڵەتان‪ ،‬بیرۆکەی هاونیشتمانی بوون‪ ،‬هاتنەکایەی ئەو هاونیشتمانییە لە بری‬ ‫مەزهه‌بیەوە بۆ ناسنامەی تاکی ئەمرۆپی‪ .‬هه‌نگاوی سێیەم وەک چارەسەرێکی بنبڕکەر ھێنانە‬ ‫کایەی پرەنسیپی عەلمانیەت لەسەر دەستی نووسەری ئینگلیزی ھۆلیۆک (‪)Holoake‬بەنێوی‬ ‫بەرهه‌مهێنانی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی جیاکردنەوەی ئایین لە دەسەاڵت‪ .‬گوتراوە‪ :‬دەستەواژەی‬ ‫علمانیەت دروستکراوی ڕۆژئاوایە و لەناو ڕەحمی مەسیحیەت هاتۆتە کایەوە‪ .‬ئەحمد الکبیسی‬ ‫دەڵی‪( :‬پێویست ناکات ئێمە مەزهه‌بێک لە ئێراق پیادە بکەین و بیکەینە ئایینی دەوڵەت‬ ‫مادام زۆرینەی موسوڵمانن لەسەر ئازادی بیرورای ئایینی و مەزهه‌بی ڕاهاتووین‪ ،‬سەپاندنی‬ ‫‪١٨‬‬ ‫مەزهه‌بیەت مەترسی گەورەی بەدواوەیە‪.‬‬ ‫ئێمەش دەڵێین‪ :‬ئەی ئەو مەدەنیەتیەی کە پێغەمبەری موسڵمانان لە شاری مەئایینە بۆ‬ ‫یەکەمجار بەخشییە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی کوا ڕەنگدانەوەی لە نێو ڕەوتە توندوتیژیەکان و‬ ‫‪١٩‬‬ ‫توندڕەوەکانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەراست‪.‬‬ ‫‪ -١٧‬ويكيبيديا‪ /‬الموسوعة الحرة ‪.‬‬ ‫‪ -١٨‬جريدة الرياض ‪2003/5/8‬‬ ‫‪ -١٩‬نحر البشر نحر الشياه ‪ :‬علي الشريدة‬ ‫ ‪ 117‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئەمرۆش تەکفیر لە دنیای ئیسالمییدا و لە بەشێکی کوردستانی خۆشماندا بۆتە چەکێکی‬ ‫بەرگری لە نێو مەزاھیبە ئیسالمییە جۆراوجۆرەکاندا کە فەقیهه‌کان و مەرجەعی ئەو مەزهه‌بانە‬ ‫بە فیکر و ویژدانەوە شەڕی جیهادی دەفعی پێدەکەن بەرامبەر نەیارانیان‪ .‬بەاڵم خۆشبەختانە‬ ‫لە بەیانی کۆتایی کۆنگرەی فوقەهای مەجمەعی فیقه‌ی ئیسالمی دەولییدا هاتووە‪( :‬تحريم‬ ‫تكفير اي فئة من المسلمين تؤمن بالله ورسوله‪،‬وتؤمن باركان االسالم‪ ،‬واركان االيمان‪ ،‬وال تنكر‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫معلوما من الئايين بالضرورة)‬ ‫• لە چەرخەکانی ڕابردوو دەوڵەتەکان سەرجەمیان الیەنگیری ئایدیۆلۆژیایەکی ئایینی بوون‪،‬‬ ‫هه‌ر ئایدیۆلۆژیایەکی ئایینی پێچەوانەی خۆی بووایە بە نەیاری خۆی دادەنا‪ .‬وەک دەوڵەتی‬ ‫عەباسی کە سوننە مەزهه‌ب بوو‪ ،‬هه‌رچی دەوڵەتی ێەفەوی و فاتمی شیعە مەزهه‌ب بووە‪ ،‬ئەو‬ ‫میراتە مەزهه‌بیە تا ئێستاش کەلەکەی ناو ویژدانی گەالن و میللەتانی ئەو سەردەمە بووە‪ ،‬بۆ‬ ‫ڕزگاربوون پێویستمان بە فرەیی (التعددیە) و گیانی لێبوردەی و هه‌نگاونان بەرەو دەوڵەتی‬ ‫‪٢١‬‬ ‫مەدەنی و هاوڵالتیبوون هه‌یە‪.‬‬ ‫شێوازی کارکردنی گروپی توندڕەوی داعش‪:‬‬ ‫لە گرنگترین خاڵە بەھێزەکانی ڕەوتی توندڕەوی‪ :‬بانگخوازەکانیان وا ڕاھێنراون کە توانایەکی‬ ‫مەترسییداری هه‌یە لە وەبەرھێنانی شێوازێکی توندی ئایدیۆلۆژی ئایینی یا مەزهه‌بی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫شەحنکردنەوەی بێهیواکان لەگەنج و الو و هه‌رزەکاران‪ .‬وە چاودێری کردنێکی وورد لە تۆرە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان لە الیەن واڵتە پێشکەوتووەکان وەک گەنجە نێجیریەکەی بەناو عبدالموتەلیب‬ ‫کە باسمانکرد‪.‬‬ ‫کەواتە بێ ھیوایەکان و ئایدیۆلۆژیا کارلێک دەکەن بۆ بەرهه‌مهێنانی ھیوایەکی نوێ بۆ‬ ‫زیندووکردنەوەی ناخی ئەو بێ ھیوایانە و بڕوا بەخۆبوون توانای ئەوەی بۆ دروست بێت‬ ‫کە بتوانێ خۆی لەسەر پێ بوەستێ کەسایەتی خۆی بناسێتەوە‪ .‬وێرای ئەوەش ئەرکی‬ ‫بانگەشەکاری توندڕەوی دروستکردنی قەناعەی ئایینی و چاندنی لە ناخی و ئەقڵ و دڵی گەنج‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫و الوەکانمان‪.‬‬ ‫مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە بەوەی کە لە ساڵی ‪ ١٨٣٠‬دەوڵەتێکی ئیسالمی لە ھیند دامەزرا‬ ‫و سید احمد توانی تیرەکانی ئالپشتون (سیخ) بگۆرێ بۆ موجاھید و ئەو دەستەواژەیان‬ ‫پێباش بوو‪ ،‬و ئیسالمێکی پاک و خاوێن دوور لە بیدعە و ئەفسانەی پێناساندن‪ ،‬و شەڕیعەتی‬ ‫خوایان لە نێو پراکتیزە کرا و ھێزی سیخەکان و سوپایەکەیان دەستی بەسەرداگیرا‪ ،‬مەال‬ ‫مەزهه‌ر کرا بە خەلیفەی سەید ئەحمەد و پاش دوو مانگ لەو فەرمانڕەواییە‪ ،‬مەال مەزهه‌ر‬ ‫‪ -٢٠‬تكفير طوائف المسلمين ‪ :‬أ‪ .‬د الشريف حاتم العوني‬ ‫‪ -٢١‬إرثنا التاريخي والحرب الطائيفي في العراق‬ ‫‪( -٢٢‬احتواء الخطاب الديني ‪ :‬د توفيق السيف)‬ ‫ ‪ 118‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫لە فەرمانڕەواکەی هه‌ڵگەرایەوە و کچانی عازەبی دانیشتوانەکی بەزۆر دەدایە موجاھیدەکان و‬ ‫هه‌ندێ (قێاێ)ی دوور لە نەریتی ڕەعیەکانی دانا ‪ ،‬و بەپەلە سیخەکان هه‌ستان بەتێکدانی ئەو‬ ‫جۆرە فەرمانرەواییە و کوشتنی مەالمەزهه‌ر و سید احمد و گەراندنەوی حوکمی سیخەکان‪ ،‬وە‬ ‫ئەو کاتی ڕۆژنامەکانی ئینگلیزەکان ئەو شێوازە فەرمانڕەوایەتیەیان دەگێرایەوە بۆ پیادەکردنی‬ ‫‪٢٣‬‬ ‫(وەهابیەت) سەر بەسەعودیە‪.‬‬ ‫لیرەوە بۆمان دەردەکەوی کە سەعودیە پاشخانێکی دوورو درێژی هه‌یە لەو جۆرە حوکمە‬ ‫تووندرەویە و هاوشێوەی (داعش)ی ئێستا و کە ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن کە دەستی هه‌بێت‬ ‫لە دروست بوون و هاوکاری و دەعمی ڕاستەوخۆی ئەو گروپە تیرۆریستیە بەناو داعش ‪ .‬‬ ‫مامەڵەکردن لەگەڵ ڕەوتە تیرۆریستی و توندڕەوییەکان‪:‬‬ ‫گرنگترین شێوازی زانستی ئەمرۆ بە هاوکاری زانکۆ و دەزگا هه‌واڵگرییەکان کاری لەسەر‬ ‫دەکرێ و ستراتیژیەتی تایبەتی بۆ دادەنرێ بەمەبەست کەمکردنەوە و بنبڕکردنی نەھجی‬ ‫تیرۆریستی لەوانە‪ :‬پیادەکردنی بیردۆزی (‪ :)ms٣‬مامەڵەکردن لەگەڵ دیاردەی تیرۆری و‬ ‫توندڕەوی‪ ،‬جەخت دەکەنە سەر ئەو (‪ )٣‬توخمە سەرەکییە‪:‬‬ ‫• ئەو سێ توخمە سەرەکیە ناسراوە (گەنج و الوەکان‪ ،‬دارایی‪ ،‬فکر)‬ ‫• پیادەکردنی ئیستراتیژیەتی ھێزی توند (القوە الخشنە) وەک بەکارھێنانی ھێزی ئاسایش و‬ ‫پۆلیسسەربازی‪.‬‬ ‫• لەگەڵ فەرامۆشنەکردنی ھێزی نەرم وتیان(القوە الناعمە) وە لەناو فەلسەفەی ئەمنی‬ ‫فکریدا ئەمرۆ ئەو ستراتیژیەتە ڕەنگدانەوەی ئەرینی باشی هه‌یە کە لە پێکهاتە سەرەکیەکانی‬ ‫ئەو ستراتیژیەتەبەعارەبی کورتکراوەی‪ :‬وتر‪( :‬و‪ ،‬ت‪،‬ر) بەکارهاتووە کە (و)‪ :‬واتە وقایە‬ ‫بەمانای خۆپاریزی‪( .‬ت)‪ :‬تاھیلواتە شیاندن‪(،‬ر)‪ :‬چاودێری‪ ،‬بەمانای پاراستنی هاواڵتیان و‬ ‫سەرلەنوێ تەئھیل کردنەوەی ئەوانەی تێوەگالوی توندوتیژی و تیرۆریستی بوونە و چاودیری‬ ‫کردنیان پاش ئازادکردنیان لەرێی سوودوەرگرتنیان لەو پرۆژە چاکسازیە زانستیەی کەناڵەکانی‬ ‫ئامۆژگاریەکانی زانکۆکان بەرنامەی بۆ دادەرێژن کە کادیرانی بەتواناو خاوەن ئەزموون‬ ‫‪٢٤‬‬ ‫هاوکاریان دەکەن‪.‬‬ ‫• دەبێ ئێمەش لە کوردستان لە مەودوا و بەتایبەتی پاش کپکردنەوە و وەالنانی ئەو مەترسیەی‬ ‫بەناو داعش لە کوردستان دەبی بیر لەوە بکەینەو کە چەنئایین ناوەند و سەنتەری تویژینەوە‬ ‫و ڕاپرسی پێک بھێنین بۆ ئەوەی بەردەوام وەک سۆناریک لەناو جەستەی کۆمەڵگەی خۆمان‬ ‫دابین تاکو هه‌ر خاڵێکی گومانلێکراو بەدیار کەوت چارەسەر بکەین‪.‬‬ ‫• پێویستمان بە بەھێزکردنی ئەو زانا و بانگخواز و دەروونزان و کۆمەڵناسانە هه‌یە کە‬ ‫بە شارستانیانە لەناو بەندیخانە و چاکسازیە کۆمەاڵیەتییەکان بە ئەکادیمی و پیشەیی و‬ ‫‪ -٢٣‬داعش و امير بيشاور ‪ :‬جمال خاشقجي‬ ‫‪ -٢٤‬خبراء المملكة واجهته االرهاب والتطرف باستراتيجية القوة الناعمة د الهدلق‬ ‫ ‪ 119‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫نیشتیمانپەروەرانە بتوانن دیراسەی دەروونی ئەو بەندکراوانە بکەن و ھۆکار و ڕێکارەکانیان‬ ‫لەسەر تۆمار بکەن‪.‬‬ ‫• دەتواندرێ سوود لە ناوەرۆکی ئەو کۆنگرەیەی کە بەناوی ئەمنی فکری وەربگیرێ کە خۆی‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫لە ‪ ٤٥‬توێژینەوە دا دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫شێوازی ملمالنێی ڕۆژانەی گروپی داعش‬ ‫ئیستراتیژیەتی کردە خۆکوژییەکانی داعش وەک وەسیلەیەکی ھێز و بااڵدەستی دژی نەیارەکانی‬ ‫و ئەو ھێزانەی لە دژی دا دەجەنگن‪ .‬باڵوکردنەوەی چۆنیەتی سەربرین و کۆشتارەکان و لە‬ ‫یوتیوب و تۆرەکانی کۆمەاڵیەتی‪ .‬لەگەڵ شێوازی سەرکەوتووی ئەو بانگەشە گومراییەی کە بۆ‬ ‫ڕاکیشانی گەنج و هه‌رزەکاران لە ڕێگەی دروشمی پوچ و ھزری گومرایی و تەجنیدکردنیان پاش‬ ‫شۆردنی دەماغیان‪ ،‬پاڵپشت بە چەند دەقێکی شەڕعی کە بگونجی لە گەڵ ڕوئیەی کوشتاری‬ ‫سەردەمی ئەو ھێزە چەکدارانە چونکە گەنج و الوەکان هه‌ست و سۆزی ئایینی زالە بەسەریان‪،‬‬ ‫و مێشک و دڵ و دەروونیان ئاخنراوە بەو هه‌موو دروشمە ئیسالمیە موزەیەفانە‪.‬‬ ‫• خاڵە بەھێزەکانی داعش‪( :‬بڕوای خۆکوژ و ڕاکێشانی گەنج و الوی هه‌رزەکار و دروشمی‬ ‫بەخشینی بەهه‌شت) و پیادەکردنی ئەو شێوازە ڕۆشنبیرییە ھۆکاری سەرکەوتنە خێراکانیەتی‬ ‫‪٢٦‬‬ ‫کە ھیچ بەها و و نرخ بۆ ڕێزی ژیان و خودی خۆی دانانی‪.‬‬ ‫• باڵوکردنەوەی ڕۆشنبیری کردەی خۆکوژیی لەو سەردەمەی و ڕێکالمکردن بۆی هاوکاریی‬ ‫باشی ئەو ڕێکخراوە تیرۆریسیتیەی ئەوان دەکات‪ .‬بەاڵم دەبێ ئەوە بزانین کە ئینتیحار لە‬ ‫گوناه ‌ه گەورەکانە بە پێی ئەو ئایەتانە‪( :‬وال تقتلوا أنفسكم إن الله كان بكم ڕحيما) وە (وال‬ ‫تلقوا بأيديكم إلى التهلكة)‬ ‫• (روبن ویلیامز) بەر لە دوو هه‌فتە خۆی کوشت لە قسە بەناوبانگەکانی (ئەرکی ئێمە‬ ‫باشکردنی ژیانە نەک دواخستنی مردن)‪ .‬دووجۆر گەشتی خۆکوشتن هه‌یە یەکەمیان بۆ ناو‬ ‫هه‌ندێ لە واڵتان کە یاسایەکەیان ئاسانکاری کردوە بۆ خۆکوشتن وەک سویسرا ھۆلندا و‬ ‫بەلجیکا بەاڵم ڕێگەی دووەم سەفەرکردن بۆ دەوڵەتانی تر بۆ خۆکوشتن لە نزیک شوێنێکی‬ ‫مێژووی بەناوبانگ و لە بەرچاوی ڕاگەیاندنەکان وەک پردی دەروازەی زێرین لە سانفرانسیسکۆ‬ ‫کە زیاتر لە ‪ ٢٠٠٠‬خۆکوژی تێدا ئەنجامدراوە و گەڕەکی کۆن لە مانهاتن‪ .‬جگە لە کەمبۆدیاش‬ ‫ئەمرۆ بایەخێکی زۆر بەو ڕەوشە نامۆیە دەدات ویەک لە سایتە بەناوبانگەکان نووسیبووی هه‌ر‬ ‫‪٢٧‬‬ ‫دەمری جا بۆ لە کەمبۆدیا نەبێت‬ ‫‪ -٢٥‬االمن الفكري ‪ :‬موقع اللكتروني ‪ :‬صيد الفوائد‬ ‫‪ -٢٦‬إنتحار لعبة داعش ‪:‬محمد بن عيسي الكنعان‬ ‫‪ -٢٧‬هل سمعت سياحة االنتحار‪ :‬امجد المنيف‬ ‫ ‪ 120‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫• لەگەڵ ئەوانەش سەیر دەکەی کە هه‌ر بزوتنەوەیەکی جیهادی بانگەشەی ئیسالمی دەکات‪،‬‬ ‫گەر بەدواداچوونێک بکەی بۆ بنج و بناوانی و تەمویلیان‪ ،‬چەند بەرژەوەندیەکی بیانی ڕوون و‬ ‫لۆژیکی بەدیار دەکەون‪ ،‬کە ھیچ پەیوەندییان بە میتۆدو جەماوەر و هاونیشتیمانیانەی نیە کە‬ ‫‪٢٨‬‬ ‫جیهادی بۆ دەکەن‬ ‫• لە مێژوودا ئەو جۆرە توندوتیژی و کوشتارانە بە نموونە حسن الێباح و تائیفەکەی لە هه‌مان‬ ‫میتۆدی داعشی ئەمرۆدان‪ ،‬هه‌ڵسانیان بە پاکتاوکردنی جەستەیی و کردەی خۆکوژی‪ ،‬و خۆیان‬ ‫مەالس دابوو لە قەاڵی (ئال مەوت) کە پشتیان بە سەرخۆشکردنی ئەنێارەکانیان و بگرە لە‬ ‫ژێر کاریگەری حەشیش و مومارەسەی کردە تاوانباریەکانیان پێ دەکردن‪ ،‬بۆیە بە گروپی‬ ‫‪٢٩‬‬ ‫حەشاشەکان ناوزەد کرابوون‪.‬‬ ‫• داعش سەربازێکی زۆری لە ڕێگەی تۆرە کۆمەاڵیەتییەکان و پرووپاگەندەی نوێ تەجنید‬ ‫دەکات لە سەرجەم ڕەگەزنامەی دەوڵەتان‪ .‬لە ڕێگەی باڵوکردنەوەی ھۆنراوە بە شێوەزاری‬ ‫واڵتان و دەرکردنی چەنئایین فلیمی شەڕ و شۆر کە چەک بەکار دێت بە شێوازێکی دڕندانە‬ ‫و دووبارەکردنەوەی کوشتارەکانی (سیربرنتشیا) کە لەسەر زگ درێژ دەکران و بەگوللە لە‬ ‫سەریان دەدرا و لە میسر لە شاری (کرداسە) و چەند شوینێکی تری میسری ئەو جۆرە تاوانە‬ ‫دووبارە کرایەوە‪ .‬‬ ‫• وا ڕاهاتووین کە بڵێین کە کردە توندوتیژییەکان بزوتنەوە ئیسالمیە توندڕەوکان ببەستینەوە‬ ‫بە ھزری ئایینی توندڕەو‪ ،‬لە بەر ئەو پەیوەندییە دیار و ڕاستەوخۆیە کە خۆیان پەردەپۆش‬ ‫کردووە بە ئایین‪.‬‬ ‫تەکسیەک مامۆستایەکی ئایینی دەھێنیتە ناو وەزارەتی ئەوقاف و لە ڕێگەوە دەکەونە مشتومڕ‬ ‫و شوفێرەکە بەمامۆستاکە دەڵێ ئێوە پشتگیری لەو شەڕیعەتە دەکەن کە لە موسڵ وا پیادە‬ ‫بووە و کار بە قورئان و سوننەت دەکەن‪ .‬مامۆستایەکەش پێی دەڵێ برای بەرێزم ئەوانە‬ ‫موسڵمان نین و مولحید و شەیتانن و بزانە پاش چەند ڕۆژێکی تر چۆن پیاو وەک بەرخ سەر‬ ‫دەبڕن‪.‬‬ ‫داعش تائێستا چوار فلیمی بە نێوی (صليل الصوارم)ـی ئامادەکراوە و باڵو کراوەتەوە‪ .‬ئەوەی‬ ‫ئەو فلیمانە دەبینێ بڕوا ناکرێ لە مێژووی ھیچ ڕێکخراوەیەکی تیرۆریستی بەدی کرابێت‪.‬‬ ‫دروشمی داعش ئااڵ ڕەشەکەی لە نێو واڵتاندا ڕۆژانە دەڵەریتەوە و بگرە لە سەر دیوارەکانی‬ ‫شارەکانی سعودیە بەخەتی گەورە دەنووسن‪ ،‬ئەو سنورەیان بەزاندووە و گەیشتۆتە ئەندونیسیا‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫و بە ئاشکرا ئااڵکەیان هه‌ڵدەدەن و پۆلیس ته‌نها چاودێری چااڵکیەکانیان دەکرێت‪.‬‬ ‫• داعش مەترسیدارترین گروپی تیرۆریستیە کە مەترسی بۆ سەرمرۆڤایەتی دروستکردووە‪.‬‬ ‫‪ -٢٨‬جناية االسالم الحركي عل المستقبل ‪ : 2 – 1‬د‪ .‬جاسر الحربش‬ ‫‪ -٢٩‬داعش‪..‬والهوية القاتلة‪ :‬مهند السلمان‬ ‫‪ -٣٠‬داعش يجند جيوشا الكترؤنية لتبيض صورة كتائبه علي االرض‪ :‬عيسي الشاماني‬ ‫ ‪ 121‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫• بەکارھێنانی (ثورە الشهوە) لەالی بانگخوازەکانیان لە تۆڕە کۆمەاڵیەتیەکانیان کە ئاڕاستەی‬ ‫گەنج و هه‌رزەکارەکانمان دەکەن لە ڕێگەی خەڵەتاندنیان و ناساندنیان بە فریشتەکان لە‬ ‫قیامەت وەک خەاڵت بۆ موجاھیدانە و بەس‪ ،‬بانگخوازەکانی داعش توانیویانە بۆ سەرنجڕاکێشانی‬ ‫گەنج و هه‌رزەکارەکانمان بەکارھێنانی سرودی ئایینی‪ :‬تا ئێستا ‪ ٧٧‬سرودیان هه‌یە یەک‬ ‫لەوانە(یا ڕبی إترکینی الحور العین بتنادنی) ماناکەی‪(:‬دایە گەر توخوا وازم لی بێنی‪ ...‬وا‬ ‫حوری العین بانگم دەکات)‪ .‬وە شێوازێکی نوێترییەکجار کاریگەر ئەویش بانگ کردنی گەنج‬ ‫و الوەکانیان و ئامادەکردنیان لە سەر تەرمی قوربانیەکانیان(مردوەکانیان) و زەردەخەنەیک‬ ‫دەخەنە سەر لێوانیان گوایە ئەوە کاتی خۆی تەقاندۆتەوە یا کوژراوە ئازاری نەچەشتووەو‬ ‫ئەم زەردەخەنەیەش گوزارشت لەو چرکە ساتەیە دەکات کە حوریەکان لە باوەشیان کردووە‪.٣١‬‬ ‫• کورتە نامەی سەر (واتس ئاپ) لەناو ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستیە دا بوار دراوەکە بە کورتە‬ ‫نامە ئاگاداری واڵتان و شارەکان و کۆمەڵە و ناسیاوەکانیان بە سەرکەوتنەکانیان باڵوبکەنەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش کورتە نامەی واتس ئاپ کە زۆر بە شێوەیەکی ئاشکرا باڵوی دەکەنەوە و ئاسانە‬ ‫‪٣٢‬‬ ‫و کاریگەریشە بەوێنەوە‪.‬‬ ‫• بانگخوازەکانی داعش یەکەم هه‌نگاو بۆ وەرگرتنی گەنج و هه‌رزەکاران ناخیان بەتاڵ دەکات‬ ‫لە داھێنان و ھونەرەکانی لەسەری ڕاهاتوون تاکو ژینگەیەکی گونجاوی بۆ برەخسێت ئینجا‬ ‫فکری توندڕەوی و توندوتیژی شوێنگەیەکی باش ولەباری بۆ دابین دەبێت لە ناخی ئەو گەنجە‬ ‫بێگوناهه‌‪ ،‬کە وەک تەختە ڕەشە نیگاری تێدا دەکیشرێ‪.‬‬ ‫• دروشمی بەکارھێنانی ستراتیژیەتی جیهاد بۆ ڕاکێشانی هه‌وادارانیان تێدا سەرکەوتوونە‪،‬‬ ‫چونکە جیهاد لە بنەڕەتدا بۆ پاراستنی ھیلکەی ئیسالمە لە دوژمنانی دەرەوە و هه‌ردوو‬ ‫جۆرە جیهادەکە یەکەمیان جیهادی دەفع‪ :‬کە بۆ پاراستین ناوخۆی واڵتە لە دوژمنان و‬ ‫دووەمیان جیهادی گلب‪ :‬بۆ ڕاوناوی دوژمنانە و دوورخستنەوەیان لە شااڵوھێنان بۆ ناو خاک و‬ ‫نیشتیمانمان‪ .‬ھیچ لەو شەڕانەی ناوخۆی ئیسالم لەسەردەمی عوسمان کوڕی عەفان و عەلی‬ ‫کوری ئەبی تالیب (رەزای خوایان لەسەر بیت) ناوزەد نەکرابوون بەجیهاد‪.‬‬ ‫نەخشەی فیقه‌ی داعش و جیهادکردن‬ ‫گەر سەیری نەخشەی فیقه‌ی داعش و تیڕوانینی بیروباوەرەکانیان بکەین‪ ،‬پێویستمان بەوە‬ ‫دەبێ بۆ ئەوەی بزانیم ئەو بیروباوەڕانە چیین کە وای لەو گروپە کردووە کە ئەو کردەوانە‬ ‫ئەنجام بدەن واتە الیەنی فیکری و عەقیدەیی داعش‪ .‬لەوانەش پشت بەو نامیلکە و کتێبانەی‬ ‫خوارەوە دەبەستن کە بەڕاستی وەک دەبیندرێ ئەو بیروباوەڕانە میراتی ئەدەبیاتی وەهابیەتی‬ ‫سعودیەیە کە بەردەوامی فیتنەکانی واڵتانی ئیسالمی بەشی زۆریان دەرهاویشتەکانی ئەوانن‪.‬‬ ‫‪ -٣١‬الحوريات ابرز الوسائل للتغرير بالمراهقين‪ :‬محمد الرويشد‬ ‫‪ -٣٢‬الرشود‪...‬تعاز عبر واتساب عبدالواحد االنصاري‬ ‫ ‪ 122‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ نامیلکەی جهیمان العتیبی بەناوی (رفع االلتباس عن ملە ما جعل اللە إماما للناس) کە لە‬‫ساڵی ‪ ١٩٧٩‬بۆ ماوەی ‪ ١٥‬ڕۆژ ئەو گروپە دەستیان گرت بەسەر حەرەمی مەکی گوایە جھیمان‬ ‫مەھدی مونتەزیرە و بەیعەتی پێبدرێ و ئەوانەی ڕەتیان کردەوە سەرجەمیان بکوژرێن‪.‬‬ ‫ نامیلکەی عاێم برقاوی بەناوی (ملە ابراھیم) کە ئەو نامیلکەیە بۆتە مەرجەعیک بۆ ڕەوتە‬‫سەلەفیە توندڕەوەکانی جیهانی‪( .‬پێم وایە ئەوانە وەک سەردەمی نەفامی و پێش هاتنی‬ ‫ئیسالم سەیری ئێمە دەکەن بۆیە نامەکانیان بۆ عەقدەکانی حەزرەتی ئیبراھیم دەگێرنەوە)‪.‬‬ ‫ نامیلکەی (معالم الطائفية المنصورة في بالد الرافئايين) لە نووسینی ئەبو فەزل العراقی‬‫هه‌رجەندە ئەو ڕیسالەیە پێش هاتنی داعشە و نووسەرە ئەێلیەکی نەناسراوە‪ ،‬بەاڵم گروپی‬ ‫داعش وەک پیرۆزی عەقیدەیی بۆ خۆیان پاوانیان کردووە کە ڕاڤەی سیاسەتییان داڕشتووە‬ ‫لەسەر کوشتن و تێکدان و تەکفیرکردن لە ڕۆشنایی ناوەرۆکی ئەو نامەیە‪.‬‬ ‫ فەیسبووک و تۆرە کۆمەاڵیەتییەکان وەک کاری ڕاگەیاندن زۆر گرنگی پێدەدرێت الی ئەو‬‫‪٣٣‬‬ ‫توندڕەوانە‪ ،‬چونکە ڕادیۆ و کەناڵەکانی تیڤی ئەوەندە باویان نەماوە وەک جاران‪.‬‬ ‫ بانگەشەی جیهادکردن لەالی ئەو گروپە توندڕەوییە بەناوی سەلەفی جیهادی تەکفیری بۆ‬‫ڕزگارکردنی زەوی موسڵمانان ڕەواجێکی زۆری داوەتە ھێز و توانای گەنجانی نەفام‪.‬‬ ‫ جیهادکردن‪ :‬بەپێی دەقی قورئانی پیرۆز داوا لە پێغەمبەر محمد (د‪.‬خ) کراوە ( یا ایها النبی‬‫حرض المؤمنین علی القتال)‪ .‬بەو ئیعتیبارەی کە ئەو زاتە وەلی ئەمری موسلمانانە بۆئەوەی‬ ‫کە هانییان بدات بۆ جیهاد و کوشتار دژی بێباوەڕان کەواتە مەرجی شەڕعی مۆڵەت دراوەتە‬ ‫دەست وەلی ئەمر فەرمانی پێویست بەو سپێردراوە‪ ،‬کەواتە لە نێو حوکمی موسولماناندا ته‌نها‬ ‫وەلی ئەمر بۆی هه‌یە بریاری شەڕعی جیهاد بدات‪ ،‬نەک تاقم وگروپ و نەفام و نەخویندەوار‪ .‬‬ ‫وە تەقدیری ئەو زەرورەتە بۆ فیقه‌ی جیهادە‪ ٣٤.‬کە واڵتان ئێستا خستوویانەتە نیو پرۆگرامی‬ ‫خوێندنی پەروەردە‪.‬‬ ‫‪٣٥‬‬ ‫کاتی هاتووە کە سەر لەنوێ بگەڕێینەوە بۆ فیقه‌ی لێبوردەیی کە ئەمرۆ لە دنیا باوی هه‌یە‪.‬‬ ‫بنبڕکردنی فکری توندڕەوی‬ ‫بۆ لەباربردن و ونکردنی ئاسەواری فیکری توندڕەوی ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستییە دەبێ ئەو‬ ‫خااڵنە ڕەچاوو بکرێت‪.‬‬ ‫‪ .١‬ھۆشیاری ئاسایشی لەناو کۆمەڵگەی کوردستانییان کاری بۆ بکرێت‪ ،‬چونکە ئاسایش‬ ‫ڕۆشنبیرییە و ھۆشیارییە پێش ئەوەی ببێتە سستەم‪ ،‬و ئامراز پێچەوانەکەی هه‌مەجیەت و‬ ‫غەوغائیە و لە ڕۆشنبیری ئاسایشدا پێویستە مرۆڤ باوەڕی بە زەرورەتی فەلسەفەی ئاسایش‬ ‫‪-٣٣‬‬ ‫‪-٣٤‬‬ ‫‪-٣٥‬‬ ‫‪-٣٦‬‬

‫لماذا غضب الملك عبدالله من العلماء جمال خاشقجي‬ ‫اذن االمام في الجهاد ‪ :‬سعد بن عبدالقادر القويعي‬ ‫فقه التسامح في الفكر العربي ‪ -‬االسالمي ‪ :‬الثقافة والدولة‪ /‬د‪ .‬عبدالحسين شعبان‬ ‫هل يوجد أمن بدون مباحث د مطلق سعيد المطيري‬ ‫ ‪ 123‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫هه‌بێت‪ ،‬وابکات کە ڕەنگدانەوەی لە ھۆشیاری و ڕەوشتییدا بێتە دی‪.‬‬ ‫‪ .٢‬گرنگیدان بە ڕاوبۆچوون و ئاڕاستەی گەنج و هه‌رزەکارەکانمان و چاوخشاندنەوە بە ڕۆڵی‬ ‫خێزان و شێوازی پەروەردە‪ ،‬خول و چاالکییەکانی هاوینە برەوی پێبدریت و بکرێتە مەرجی‬ ‫وەرگرتنی بۆ زانکۆ و کۆلیژەکان‪،‬کردنەوەی یانەی ڕۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی و یاریگا و گۆرەپان‬ ‫و شانۆ و کارە جۆراوجۆەکانی ھونەری‪ .‬پرۆگرامی خوێندن و شێوەی وانەگوتنەوە شێوازی‬ ‫پەرەوردە و فێرکردن و گرنگی دان بە مامۆستایان پەرەوردە و سەرکردەکانیان و ڕادیۆ و‬ ‫تەلەفزیون و بەرنامە ڕیکالمییەکان و بە هه‌ردوو بەشی تەقلیدی و نوێ تەرسیخی چەمکەکانی‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫کە دژی تیرۆریستی و گەندەڵی و ھۆشبەر و فیکری گومڕایی بکرێت‪.‬‬ ‫‪ .٣‬چەسپاندنی لێهاتوویی بیرکردنەوە لە پرۆسەی خوێندن بۆ دوورخستنەوەی سستەمی‬ ‫تەلقین تاکو پرۆسەی خویندن گرنگیە سەرەکی و ستراتیژیەکەی خۆی بپێکێ‪.‬‬ ‫‪ .٤‬گفتوگۆ وەک وانەیەکیی سەرەکی لەناو پرۆگرامەکانیی خوێندن دابندرێت‪.‬‬ ‫‪ .٥‬ئەو بەتاڵییە دوورودرێژەی قوتابی تویژینەوە و دیراسەی ووردی بۆ بکرێت‪ ،‬خولی هاوینەی‬ ‫بۆ ئەنجام بدرێت تاکو بەتاڵی قوتابی و خوێندکار کەم ببێتەوە و سوودی لێ وەربگیردرێ‪.‬‬ ‫‪ .٦‬بێکاری کەم بکرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٧‬پێشکەشکردنیی ڕەشنووسی تایبەت بە یاسای ئامۆژگاری و ڕێنمایی و وانەوتنەوە‪.‬‬ ‫‪ .٨‬لە گوتار و وتار و ئامۆژگاری و ڕێنماییدا فیقه‌ی خیالف زیندوو بکرێتەوە ڕاۆ بۆچونی‬ ‫فەقیهه‌کان لە بابەتە سەرەکییان بخرێتە ڕوو تاکو گوێمان لە بۆچونی جیاواز بێت و الیەنی‬ ‫مرۆڤایەتی لە خستنەڕووی ئایینیدا برەوی پێ بدرێت‪ .‬لەگەڵ دوورکەوتنەوە بە شانازیکردن‬ ‫و پابەندبوونێکی کوێرانە بە گوتەی فەقیهه‌ک و الدان لەو شێوازە بەرامبەر بە الدەر و نەزان‬ ‫بزاندرێت ‪.‬‬ ‫‪ .٩‬فیقه‌ی ئیسالمی بە سەرچاوەیەکی دێرینی دەستورەکانی واڵتانی جیهاندادادەندرێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫تڕھیلکردنەوەی وتاربێژەکان و دەوڵەمەندکردنیان بە زانستی ڕاستەقینەی شەڕیعەتی پیرۆزی‬ ‫ئیسالمی لەسەر دادپەروەری کە کوردستان و زانایانی باب و باپیرانمان لە هه‌ر چوار پارچەی‬ ‫کوردستان لەسەری ڕاهاتبوون بۆیە تاکو ئێستاش ھیچ بزوتنەوەیەکی تیرۆریستی نەی توانیووە‬ ‫بناغە لە کوردستان دابنێت واتە کولتوری دێرینمان جێگەی شانازیە لەو مەیدانەوە‪ .‬‬ ‫‪ .١٠‬وتاربێژەکان لە سەرتا سەری دنیای ئیسالمی یان ئەوەتە تەقلیئایین و کە نەوەی ئێستا‬ ‫نایانەوی یانیش تەحریزین شێوازی وتارەکانیان بۆیەکراوە بە سیاسەت و بەهه‌ردوو باردا‬ ‫ڕوحیەتی وتارەکان تام و چێژی خۆی لە دەستداوە‪.‬‬ ‫‪٣٨‬‬ ‫‪ .١١‬لە میسر نابێ حیزبی سیاسی کە باکگراوندی ئیسالمی بێت مۆڵەتی فەرمی وەربگرێ‪.‬‬ ‫‪ .١٢‬جیاکردنەوە (ئسالم وەک ئایین) لە (ئیسالم وەک فیکر) چونکە (ئیسالم وەک ئایین)‬ ‫‪٣٦‬‬

‫‪ -٣٧‬لماذا صار شبابنا حطبا لداعش‪ :‬د هالل بن محمد العسكري‬ ‫‪ -٣٨‬ال لالحزاب الدينية‪ :‬د مطلق سعود‬ ‫ ‪ 124‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پێکهاتووە لە بنەما و چەمکە بنەرەتییەکانیان بە سەوابیت دادەندرێن لە خودی قورئان‬ ‫و سوننەتی ڕاستەقینە هه‌ڵێنجراون بەاڵم (ئیسالم وەک فیکر) لە مرۆڤەوەیە و سەوابیت‬ ‫نییە (ئیسالم وەک ئایین) نەگۆڕە و هه‌تا هه‌تایە بەاڵم (فکر) گۆڕانی بەسەردا دێت لە‬ ‫سەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی تر‪.‬‬ ‫‪ .١٣‬ئەو جۆرە ملمالنێیە ئاینی و ئایدیۆلۆژییانە لە ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست بەردەوام بازاڕی گەرمە‬ ‫ھۆیەکەشی وەک ولید جنبالت دەڵێت‪ :‬اننا لم نفلح في حل خالفاتنا منذ عصر الفتنة الكبرى‬ ‫‪٣٩‬‬ ‫االولي واننا االن نصفي حسابات التاريخ)‪.‬‬ ‫‪ .١٤‬ڕۆشنبیری ئێمەی کوردستانییان لە بەها ئاسمانیەکانەوە هه‌ڵێنجراوە و ھیچ حەسانەیەکی‬ ‫پتەومان نییە بۆ پاراستنی خۆمان لە ئایندە کە لەو شەپۆڵە دەریایی هه‌موو ئەو ڕەوتە‬ ‫ئیسالمی سەلەفی و غەیرە سەلەفی و جەنجاڵی قوتابخانەی بێسەروبەر و دەیان ناوەندی‬ ‫تەحفیزی قورئانی بێ بنەما کە سەرجەمیان لە الیەن خێرخوازی نادیارە پشتگیری ماددیان‬ ‫بۆ دیت‪.‬‬ ‫‪ .١٥‬کادیرێکی یەک لە حیزبە ئیسالمیەکانی کوردستان وتویەتی‪ :‬پار و پێرار بەس لە ڕێگەی‬ ‫هاندانی کوڕان و کچانی شاری هه‌ولێر و دەوروبەری توانیم ‪ ٤٠٠٠‬کەس بھێنمە نێو بەشداری‬ ‫پێشبرکێیەکان کە هه‌ر کەسەک (‪ )١٠‬دە فەرموودە یانیش (‪ )١٠‬دە سورەتی ئەزبەر بکات و‬ ‫لە سەرکەوتووەکانی ئەو پیشبرکێیە دەیان کەس نێردراوە بۆ سەفەری عومرە و خەاڵت کراون‪.‬‬ ‫ کاڵبوونەوەو ونبوونی الیەنی ڕوحی لە نێو دنیای ئەمرۆ بەگشتی وکۆمەڵگەی کوردستانیان‬‫بەتایبەتی‪ .‬بۆیە گوتاری ئایینی دەبی جەخت بکاتە سەر ئەو قەیرانە سەردەمیانەی وەک‪:‬‬ ‫هه‌ژاری و بێکاری و نیشتەجێکردن و فێرکردن و ئافرەت و ژینگە و خاوەن پێداویستییە‬ ‫تایبەتییەکان و گەنج و منداڵ و هه‌تیو و گەشتوگوزار و جیهانگەرایی هاوسەرگیری و تەاڵق و‬ ‫قەیرەیی و توندوتیژی خێزانی و توندڕەوی و تیرۆر و گەندەڵی و مادەی ھۆشبەر و ئاینەکان و‬ ‫کەمایەتییە نەتەوەکان لەناوماندا‪ .‬چونکە سروشتی جیاوازی گوتاری ئایینی خێراتر لە تۆرە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان و ڕاگەیاندنەکاندا ڕاستەوخۆ سەقامگیر دەبێ لە ناو ناخ و ویژدان و سۆزی‬ ‫مرۆڤەکان‪ .‬وێرای ئەوەش زانا و بانگەشەکارە پایەبەرزەکان لەگەڵ گشت چین و تۆیژەکان‬ ‫هه‌ڵدەکات و لە خۆشی و ناخۆشی و ئازار و بۆچونەکانیانە و بە ڕاگری لێدانی دڵی کۆمەڵگە‬ ‫ناوزەد کراوە‪.‬‬ ‫ وێرای ئەوانەی سەرەوە سەیر دەکەین کە گشت ڕووداوەکان بەتایبەتیش گەر بەناو ئیسالمی‬‫بێت یەکسەر کاریگەریەک لە سەر پێکهاتەی کۆمەڵگا جێدەھێڵی چ سەرزارەکی بێت یانیش‬ ‫ڕوودەچیتە قواڵیی ناخمان‪ ،‬گرنگ ئەوەیە کە بەردەوام لە سەنگەر بین ئەو کەش وهه‌وایە‬ ‫بپارێزین ونەھێڵین ڕەوتی توندوتیژی بەسەرماندا زاڵ بیت‪ ،‬و کولتورێک بینا بکات‪.‬‬ ‫ پەرەدان بە فرەیی و بیروبۆچوون و جەختکردن لەسەر ڕەوایی جیاوازی کە سونەتێکی‬‫‪ -٣٩‬عصر الفتنة الكبري‪ ..‬من جديد ‪ :‬مشاري الذاري‬

‫ ‪ 125‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئاسمانییە و ڕک و کینەی ئاینزا و خودپەرستی ناھێڵێت‪.‬‬ ‫ دەزگا ئەھلیەکان و بانکەکان و خێرخوازەکان دەبێ پاڵپشتی بەرەنگاربوونەوەی پرۆژەکانی‬‫تیرۆر بکەن‪.‬‬ ‫ چاالکیە فیکری و ڕۆشنبیری و پەروەردەیی بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستی‪ .‬‬‫ بێدەنگنەبوون لەو هه‌موو پێشێلکاریانەی کە لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان دەکرێ دژ بە ئیسالم‪.‬‬‫ هه‌واڵگریە بیانییەکان الو گەنج تەوزیف دەکەن بۆ ملمالنێی نێودەوڵەتی لەبەر‪ :‬الوازی‬‫ھۆشیاری الوان و گرفت لە چارەسەری تیرۆریستی و نەبوونی کەناڵی دیالۆگ‪.‬‬ ‫ پاش پێنج ساڵ بەسەر کارەساتەکەی (‪)١١‬ـی سێبتێمبەر ئەمریکا یازدە هه‌زار کتێبی‬‫بۆ ڕاڤەی دیاردەکانی تیرۆریستی و چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەی نوسراوە‪ ،‬بەاڵم ئێمە تاکو‬ ‫ئێستاش ئەوەندە گرنگیمان بەو کارە ستراتیژیە نەداوە ته‌نها چەند هه‌وڵێکی کەم و کورت‬ ‫نەبێ‪.‬‬ ‫ کاراترین و بەھێزترین ئامراز کە کاریگەری هه‌بێت لەسەر بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستی ته‌نها‬‫پروپاگەندەیە و بەس‪.‬‬ ‫ کارکردن لەسەر فیکر و الوازکردنی ئاسەواری ئەو فیکرە لەگوتاری ئەو جۆرە تاقمانە‪.‬‬‫ داعش گەلێک پرەنیسپی ژەھراوی دژی مرۆڤایەتی لە ناو ناخ و ویژدانی هه‌وادارانی خەواندوە‬‫لەوانە ‪ :‬ڕقبوونەوە لە دنیا و پرەنسیپی تەکفیر و تەفسیق و باڵوکردنەوەی ڕۆشنبیری هه‌ڵە‬ ‫لەسەر چەمکی جیهاد‪ .‬بۆیە بۆ البردنی ئەو چەمکە هه‌اڵنە و بەگەرخستنی ڕۆڵی ئافرەت‬ ‫بۆ هاوبەشی نیشتیمان و پەرەپێدان و باڵوکردنەوەی ئەو ڕۆشنبیریە کە بەرۆشنی سەیری‬ ‫جوانیەکانی ژیان دەکات باوەرھێنان بەوەی کە پەرەپێدان و کارکردن و نوژەنکردنەوە و‬ ‫بینای واڵت ئەرکێکە ئیسالم و موسڵمانان لە سەرشانیانە‪ ٤٠.‬و گوتارەکان بریتیین لە گوتاری‬ ‫(ئایینی‪ ،‬ڕۆشنبیری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی) کە کاریگەری لە ڕەوشتی مرۆڤ دەکات و ئەو‬ ‫پەیوەندییە کاردەکاتە سەر جەستە و ئەقڵ و دەروون‪ ،‬ئەمرۆ ئەو ناوچەیە توشی قەیرانی‬ ‫دزینی پرنسیپەکانی فکر بۆتەوە دەبێ گوتارە ئایینی و کۆمەاڵیەتییەکان لە ڕووی سەرچاوە‬ ‫و ھۆشیارەوە دەوڵەمەند بکرێن بۆ ئەوی کاریگەری لەسەر گەنجان بمێنێ و گەنجانیش لە‬ ‫ناوچەکەی ئێمە چاویان بریوەتە سەر‪ .‬هه‌ر کاتێ هه‌ست بەپەراوێزکردن بکەن ھێز و وزەیان‬ ‫کۆدەکەنەوە دژمان و چەنگال ئامادەیە و پێوەی دەبن ئەو چینە ئاواتەخوازن کە چاالکی فیکری‬ ‫و ڕۆشنبیری و کولتووری و سەردەم لە ئامێزبگرن و ڕیسا و سستەمەکان کە پاڵپشتی کەش‬ ‫و هه‌وای ئەو چینە دەکات سڵی لێنەکرێتەوە وەک کردنەوەی وەزارەتی وەرزش و ستراتیژیەتی‬ ‫گشتی گەنجان کۆمەڵەی تایبەت بە پاڵپشتی فیکری و داھێنانی کە پەرە بە بیرکردنەوە بدات‬ ‫‪ -٤٠‬المستشار اسامة يماني‪ :‬تفكيك الخطاب االرهاب ضروة حتمية‬ ‫‪ -٤١‬الشباب واالختطاف الفكري محمد الدحيم‬ ‫ ‪ 126‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫و گوتارە تەقلیدییەکان بوەستیندرێن کە ناتوانن بارۆدۆخی سەردەم لەکۆڵ بگرن‪.‬‬ ‫بۆ ڕیشەکێشکردنی فیکری تیرۆریستی ئەو پێنج خاڵە دەبێ کاری بۆ بکرێت‪:‬‬ ‫‪ .١‬مەترسیەکە وەک قەبارەی خۆی نیشان بدرێت‪ ،‬بێ زیاد وکەم‪.‬‬ ‫‪ .٢‬یەکرێزی و تەبایی و توندوتۆڵی ناو کۆمەڵگە پەرەی پێبدرێت‪.‬‬ ‫‪ .٣‬گەنج و الوانمان بپارێزین لە ھزری نامۆی دەرەکی‪.‬‬ ‫‪ .٤‬چارەسەرکردنی کێشەکان بە شێوەیەکی ڕیشەیی‪.‬‬ ‫‪٤٢‬‬ ‫‪ .٥‬ستراتیژیەتی نوێ پیادە بکرێت بۆ هه‌ردوو کەرتی پەروەردە و ڕاگەیاندن‬ ‫‪٤١‬‬

‫ئایا بوونی دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام بنەماکانی تەواوە؟‬ ‫بۆ بوونی دەوڵەت دەبێ ‪ :‬بوونی سەرکردەیەکی لێهاتوو و خاوەن کارێزمای کارا لە بەرێوەبردنی‬ ‫ملمالنێ و دانوستانەکاندا سەیر دەکەین داعش سەرکردەی هه‌یە بەاڵم خاوەنی بزوتنەوەی‬ ‫سیاسی و کارێزما و توانای بەرێوەبردن و سەرکەوتووی لەو مەیدانەدا الوازە‪ ،‬چونکە فەلسەفەی‬ ‫دژایەتی و ڕەتی بەرامبەر و دەرو دراوسێیەکانی دەکاتەوە و تێروانینی تەسک و تریسکی خۆی‬ ‫فەرز دەکات بە سەر ناوچە ژێر دەسەاڵتەکانی‪.‬‬ ‫• بوونی سوپایەکی بڕوادار وگەنجانی ئاییندار و دڵسۆز و قوربانیدەر بۆ پاراستنی ئەو دەوڵەتە‬ ‫سەیر دەکەین ئەو سوپایە مەرجەکانی تێدایە و ئامادەکراون لە ڕووی دەروونی و جەستەیی‬ ‫و ئەمنیەوە‪ .‬‬ ‫• قبوڵی ناوخۆیی بۆ پێکهینانی ئەو دەوڵەتە نوێیە لە ڕاستییدا سەرەتای هه‌فتەکانی یەکەمی‬ ‫دەتوانین بڵێین کە پاڵپشتی ناوخۆیان هه‌بوو‪ ،‬چونکە بەر لەوان سوپای مالیکی ئەزیەتی‬ ‫ئەو ناوچانەی دابوو‪ ،‬بەاڵم لە دواییدا ئەو قبوڵە ناوخۆییە بەرەو الوازی چوو‪ ،‬ئەویش بەھۆی‬ ‫شەنوکەوکردنی پێكهاته‌كانی ئایینی و ئیتنی و مەزهه‌بی و دەرکردنی مەسیحی و کوردەکان و‬ ‫بگرە ئەنفالکردن و ڕەشبگیری یەیزیدی و شەبەک ‪.‬‬ ‫• بوونی چەندان بوار بۆ ئیدامەدانی دەوڵەت سەیر دەکرێ کە بوارگەلی ناوخۆیی چ سروشتی‬ ‫بێت یا سەپاندنی باج ‪.‬‬ ‫• ڕێککەوتنی نێودەوڵەتی و هه‌رێمیی بۆ ئیقرارکردنی ئەو دەوڵەتە‪ ،‬ئەو مەرجەش بەتەواوی‬ ‫ھێڵی ڕاست و چەپی بەسەردا ھێندراوە‪ ،‬بەکورتی (داعش) و دەوڵەتەکەی وەک داگیرسانی‬ ‫دەنگە شقارتەیەکە بەزوویی هه‌ڵدەگیرسێ و دەگەشێتەوە و پاش هه‌ناسەیەکی کورت‬ ‫دەکوژێتەوە‪ ،‬بەاڵم لەم نێوەندەدا خوێنەکەی زۆر دەرژێ و ڕۆحێکی زۆر دەبێتە قوربانی ئەو‬ ‫‪٤٣‬‬ ‫بیرۆکە ئیفترازیە‪.‬‬ ‫ڕا و سەرنج لە سەر ڕەوایی ڕاگەیاندنی داعش بە خەالفەتی دەوڵەتی ئیسالمیئ یەکێتی زانایانی‬ ‫‪ -٤٢‬اقتالع فكر داعش ‪ :‬عكاظ االسبوعية عدد ‪ 4821‬في ‪ 29‬أغسطس ‪2014‬‬ ‫‪ -٤٣‬الدولة االسالمية في العراق و الشام هل هي باقية و تمتد‪ :‬سليمان الضحيان‬ ‫ ‪ 127‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫جیهانی بۆ زانایانی ئیسالمی سەبارەت بە دەوڵەتی خەالفەی داعش ڕایانگەیاند کە‪( :‬الخالفة‬ ‫االسالمية وعودتها مرة اخري امر جلل و تتوق اليه انفسنا جميعا تفكر فيه كل عقولنا وتهفؤ‬ ‫له كل افئدتنا لكن له ضوابطه الشرعية و له من االعداء الكبير و العميق علي كل المستويات)‬ ‫ئیخوانی موسلمینیش خەالفەت بە دەسپێکی مەنهه‌جیان دادەنێن‪ ،‬بەاڵم پێیان وایە ئەو‬ ‫‪٤٤‬‬ ‫پرۆژەیە پێویستی بە خۆئامادەکردنی پێشوەختە هه‌یە‪.‬‬ ‫تراژیدیای کارە دڕندانەکەی داعش لە شەنگال و کۆتایی داعش لەسەر نەخشە‬ ‫ته‌نها دوو هه‌فتەکەی داعش لە دوای ‪ ٦/٩‬داگیرکردنی شاری مووسڵ و تکریت‪ ،‬بە مانگی‬ ‫هه‌نگوینی ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستییە دادەندرێ‪ ،‬بە تام و چێژوەرگرتن لە کوشتار و ڕووخان‬ ‫و وێرانکردن بی ئەوەی ھیچ ھێزێک لە بەرامبەری ڕابوەستێت‪ ،‬بەاڵم خوێندنەوەی مێژووی‬ ‫ئایینەکان‪ ،‬کۆکن لەسەر تاواندنەوەی ئەو ھێزە و بزربوونی لە گۆرەپانی ناوچەکە‪ .‬‬ ‫لە ڕۆشنایی ئاینیییەوە‪ ،‬ئەو کوردستانەی کە شوێنگەی نوغرۆبوونی الدەرانی سەردەمی‬ ‫حەزرەتی نوح (رەزای خوای لەسەر بێت) و خنکانیان و ئاسەواریان نەما و ئەو نوغرۆبوونە‬ ‫زیندووە بۆ ئەو داگیرکەرانەی کە بەو شێوە دڕندانە پەنا بۆ کوشتن و سەربڕین و تەقاندنەوەی‬ ‫گۆری پێغەمبەران و پیاوچاکان وئەنفالکردنەوەی کۆمەڵگەی کوردستانیان و کوشتارە‬ ‫مەترسیدارەکەی (شەنگال) و نموونەی مێژوویمان لەبەردەستە کە ھۆالکۆش هه‌مان ئەو کارەی‬ ‫دەکرد و لە کوردستان هه‌رەسی ھێنا‪ ،‬بەاڵم لە بارەی تەوەری دووەمیان وەک (هانی ئەلزاھری)‬ ‫بە ناوی (سێ کردارە کۆتاییەکەی داعش)‪ .‬‬ ‫‪ : ١‬ئەو ڕێکخراوە (داعش) لە ئەنجامی ئەو ڕوبەرووبونەوەیە و شکستخواردنەکانی‪ .‬دووچاری‬ ‫بارێکی غەمناک بۆتەوە‪.‬‬ ‫‪ :٢‬دووبارە بوونەوەی سیناریۆی تاڵیبان‪ .‬پاش کوشتنی سەرکردەکانی ئەو ڕێکخراوە پەرت‬ ‫و باڵوی ناو گوند و شارو واڵتە دراوسییەکان بوونەوە و خۆیان لە ناو ئاپۆرەی مەدەنییدا‬ ‫شاردەوە و بزربوون لەبەر چاوان‪.‬‬ ‫‪ :٣‬بەاڵم ئەو ڕایەی سێیەم کە الیەن نووسەری کوێتی فوئاد ئەلهاشم پشتڕاست کراوەتەوە کە‬ ‫وای بۆ دەچێت ئایندەی ئەو ڕێکخراوە هه‌مان چارەنووسی چەتە و ڕێگرە سۆماڵیەکانیان بەسەر‬ ‫بێت و ون بن‪ ،‬پاش ئەوەی مرۆڤایەتییان خستە بارێکی ناهه‌موار و فیلمی سینەمایان لەسەر‬ ‫دەرھێندرا و کۆتاییان پێ ھێندرا بەو ئیعتیبارەی بەرنامەیەک بوو و ھێزە نێودەوڵەتییەکان‬ ‫دروستیان کردبوو و بو سوودلێوەرگرتینان بۆ کاتێکی دیاریکراو بەاڵم لە دواییدا تاوانەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم نابێ ئەوەشمان لە یاد بچێت کە کورد ھێزێکە لەو سەردەمە و توانی پەنجە بخاتە چاوی‬ ‫داعش و بەرامبەری بوەستی شەنگالیش بووە ئەو داستانەی کە خوێنی ناو جەستەی لە داعش‬ ‫چۆراند و ئایندەی نزیک ئەوەمان پێدەڵی کە کەمتەرخەمان و هاوکارانی ئەو تاوانەش نەک هه‌ر‬ ‫‪ -٤٤‬داعش الخالفة‪ :‬د‪ .‬احمد قاسم الغامدي‬ ‫ ‪ 128‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫شەڕمەزاری بەڵکوو پەڵەیەکی ئابروبەرانەیە بۆ نێوچەوانیان‪.‬‬ ‫هه‌روەها بەدر العامر چوار ڕێگا چارەی داناوە بۆ ئەو بارگرژیەی کە ئێراقی پێدا دەچێ و لە‬ ‫خاڵی چوارەمی ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە لەوانەیە سنوری سوریا و ئێراق بکرێتەوە و داعش بۆ‬ ‫ناوچە سووننەنشینەکان هه‌ناردە بکرێن‪ ،‬کە ئەوە ئامانجییانە و لە دوایشدا وەک سیناریۆیەکی‬ ‫‪٤٥‬‬ ‫سەردەمی سدام بۆ لێدانیان دووبارە ببێتەوە بەھۆی ھێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانانی‪.‬‬ ‫دەرەنجام‪:‬‬

‫لەماوەی ئەو دوو مانگەی ڕابردوو توانیم ئەو بابەتە ئامادە بکەم لە سەر ڕەوشی کارکردنی‬ ‫ڕێکخراوی بەناو (داعش) وەک ئیسالمی عەرەبی سووننە‪ .‬ئەو گروپە لە ناو ڕەحمی قاعیدە‬ ‫هاتۆتە دەرەوە‪ ،‬و پێدەچێ گەرای دانابێ لە ناوچەکە و پاش ئەو لێدان و زەبرەی کە وا‬ ‫لە سەرتاسەری ناوچەکە ئاڕاستەیان دەکرێ پێموایە هه‌نگاوی دادی بەشێکی تێکدانی ئەو‬ ‫گەرایەیان ئەرکی حکومەت و هه‌ندێ وەزارەتی پەیوەندارە‪ .‬‬ ‫ئەو ڕێکخراوە لە بواری کارکردنی کردە توندوتیژی و ئینتحار و کوشتاردا‪ ،‬هه‌مان نەھج‬ ‫وبەرنامە و ڕوئیای قاعیدەی گرتۆتە بەر‪.‬‬ ‫داعش خاوەن زەوییەکی سنووردارە و توانیویەتی دەوڵەتێک بەناوی دەوڵەت و خەالفەتی‬ ‫ئیسالمی لە ئێراق وشام ڕابگەیەنێ کەچی قاعیدە لە هه‌وڵی ئەوەدایە کە بتوانێ بستێک زەوی‬ ‫وەدەست بێنی هه‌تا ئەگەر لە باکووری ئەفریقیاش بێت‪.‬‬ ‫داعش بەردەوام لە هه‌وڵی ڕاکێشانی گەنج و هه‌رزەکارانی بێھیوایە بۆ ئەوەی سەرلەنوێ‬ ‫شەحنی بکاتەوە و کەسایەتییەکی تازەی پی ببەخشێ لە ڕێگەی‪:‬‬ ‫‪ .١‬بانگخوازی ڕاھێندراو بۆ ئاڕاستەکردنی گوتاری ئامانجدار ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬حەزی سێکسی‪ :‬حوری و نیکاحی جیهاد‪.‬‬ ‫‪ .٣‬سروودی ئاینی ئاڕاستەکراو‪.‬‬ ‫‪ .٤‬فیلمی شەڕ و شۆر و کوشتاری دڕندانە‪.‬‬ ‫‪ .٥‬تۆرەکانی کۆمەاڵیەتی وەک ئامرازێکی کارا بو ڕاکێشانیان و گەیاندنی پەیامیان‪.‬‬ ‫‪ .٦‬چەمکی هه‌ڵەی جیهاد و شەھیدبوون و شادبوون بە بەهه‌شت‪.‬‬ ‫‪ .٧‬دروستکردنی سیستەمی ئایدیۆلۆژی ئیسالمی لە ناخی گەنجان و هه‌رزەکاران‪.‬‬ ‫‪ .٨‬ڕاکێشانی هه‌رزەکار و الوە بێهیواکان لە سەرتاسەری جیهانیدا‪.‬‬

‫‪ .٤٥‬احتماالت الوضع في العراق ‪ :‬بدر العامر‬ ‫ ‪ 129‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫چارەسەری‪:‬‬

‫بۆ چارەسەری پێویستمان بە پالنێکی ستراتیژی زانستی هه‌یە بۆ دەرکێشانی ڕەگوڕیشە و‬ ‫گەرای تیرۆریستی و نەفامی و توندڕەوی بە‪:‬‬ ‫‪ .١‬دەکرێ گوتاری ئایینی ئاڕاستەکراو گرنگی پێبدریت لە ڕێگەی بەرزکردنەوەی ئاستی‬ ‫وتاربێژەکان لە هه‌رێم‪ ،‬و ناردنە دەرەوەی زانایانمان بۆ ئەزهه‌ر تا ڕابیت لەسەر وەسەتیەت و‬ ‫ئیعتیدالیەت و گیانی لێبوردەیی ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬گرفتی گەنج و الوەکانمان لە ڕووی پێگەیاندن و هاوکاریکردنیان بە کاری ھونەری و‬ ‫وەرزش و خول و ڕاھێنانیان و ھۆشیارکردنەوەیان واتە ھۆکارەکانی کە ڕێگە خۆشکەرن بۆ‬ ‫پاڵپێوەنانیان بەرەو پیری ڕەوتە توندڕەوی و تیرۆریستی هه‌ڵبوەشێندرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ھۆشیاری ئاڕاستەکراو بۆ پەروەردەی خێزانی سەردەم‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ستراتیژیەتی ڕۆشنبیری ئەمنی لە ڕۆشنایی ئەکادیمیای سەردەم کاری جیدیی بۆ بکرێت‪.‬‬ ‫‪ .٥‬چاوخشاندنەوە بە بەرنامە و پرۆگرامی خوێندن و بابەتی مشتومڕ و بابەتە سەردەمەکانی‬ ‫تر بخرێنە ناو پرۆسەی خوێندن بکرێت‪.‬‬ ‫‪ .٦‬الیەنی داھێنان و ھونەری قوتابی و خوێندار و گەنج و هه‌رزەکارەکانمان بروەی پێبدرێت‪.‬‬ ‫‪ .٧‬هه‌وڵدان بۆ بنبڕکردنی (توندوتیژی) لە ڕێگەی کەناڵە جیاجیاکانی ڕێکالمکردن لە یاریگاکان‬ ‫و گۆرەپان و ئەو شوێنانەی کە قەلەباڵغن بە گەنج والوەکان و لە ناو میدیاکاندا گرنگی پێ‬ ‫بدرێت‪.‬‬ ‫‪ .٨‬دروستکردنی چەنئایین ناوەندی ڕاپرسی بۆ تویژینەوەی پرسی گەنجەکان‪.‬‬ ‫‪ .٩‬فقھی جیهاد و ناساندن و ڕاستکردنەوی چەنئایین چەمک لە ئیسالم کە بەهه‌ڵە ئاڕاستە‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫‪ .١٠‬ڕەشنووسی پرۆژە یاسای ڕێنمایی و ئامۆژگاری و وانەوتنەوە لە وەزارەتی ئەوقاف ئامادە‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫‪ .١١‬ستراتیژیەتێکی ڕاگەیاندنی ڕێک وپێک لەسەرتاسەری کوردستان پیادە بکەین‪ ،‬چونکە‬ ‫کاراترین چەکە بۆ لێدانیان‪.‬‬ ‫‪ .١٢‬هه‌وڵدان بۆ کردنەوە و بەشداربوون لە ناوەندێکی جیهانی بۆ ڕووبەروبوونەوەی تیرۆر لە‬ ‫تۆرەکانی ئەنتەرنێت‪.‬‬ ‫‪ .١٣‬بەھێزکردن و ھۆشیارکردنی نەوەکانمان لەسەر تۆڕەکانی کۆمەاڵیەتی و چاودێریکردنیان ‪.‬‬ ‫‪ .١٤‬ڕۆشنبیری سێکسی داخیلی پرۆگرامی خوێندن بکرێت‪ ،‬بەمەرجێک ھیچ ئاسەواری یا‬ ‫شوختی ئابروبەرانەی پێوە نەبێ ولەالیەن زانایان و ئەکادیمیای بەرز ئەو پرۆگرامە ئامادە‬ ‫بکرێت‪ ،‬چونکە ‪%٤٥‬ی تاوانەکانی کۆمەڵگە ئەخاڵقییە و ھۆکاری سەرەکی تەجنیدکردنی‬ ‫گەنجەکانمان لە ڕێگەی چەپاندنی جنسی و ناھۆشیاریانەی کۆمەڵگامانە ‪.‬‬

‫ ‪ 130‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫جوکر‬

‫و‬

‫داعش‬

‫بەفراو نوری‬ ‫ ‪ 131‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 132‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪1‬‬

‫یەکێ لەو فیلمانەی لەم ڕۆژانەدا بە خەیاڵمدا هاتەوە فیلمی سوارچاکی تاریکی بوو‪ ،‬کە هاوشان‬ ‫لەگەڵ تاوانەکانی داعش لەم ڕۆژانەدا لە هەر شتێکی تر زیاتر هێزی (غەریزەی مەرگ) و بوونی‬ ‫دیوە شەڕانگێزانەکەی مرۆڤمان بۆ دەسەلمێنێت و دەریدەخات‪ .‬فیلمی سوارچاکی تاریکی(‪The‬‬ ‫‪ )Dark Knight‬فیلمێکە بە ژانری سوپەرمانی کە یەکەم جار کریستۆفەر نوالن وەک نوسەری‬ ‫فیلمنامەکە و ئامادەکەر و هەروەها دەرهێنەر‪ ،‬لە ساڵی ‪ 2008‬دا هێنایە سینەماکانەوە ‪.‬‬ ‫فیلمەکە دەیه‌ها خەاڵتی جیهانی وەرگرتووە‪ ،‬لەوانە خەاڵتی ئۆسکار و گۆڵدن گڵوب‪ .‬تا‬ ‫ئێستاش یەکێ لە فیلمە پڕ فرۆشەکانی جیهانە‪ ،‬فیلمەکە بە جۆرێک درێژەدەری چیرۆکەکانی‬ ‫بەتمەنە (‪ )Batman‬و دووەم فیلمە لە نوالنیش لە سەر کەسایەتی بەتمەن‪.‬‬ ‫بەتمەن کەسێکە بە ناوی بروس وەین‪ ،‬لە دایک و باوکێکی زۆر دەوڵەمەندی شاری گاتهام‬ ‫هاتۆتە دونیاوە‪ ،‬بە منداڵی دایک و باوکی بەتمەن بە دەست تاوانباران و دزەکان دەکوژرێن‬ ‫و ئەم کارەساتەش لەبەر چاوی بەتمەن ڕوو دەدات و وا دەکات بەتمەن سوێند بخوات کە لە‬ ‫ژیانیدا لەگەڵ هەموو تاوانکاراندا شەڕ بکات و لە بەرامبەریاندا بەرگری لە خەڵکی شار بکات‪.‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستەش زۆر شت دەکات و لەوانەش ئەوەیە کە پێی وایە تاوانبارەکان لە ناخی‬ ‫خۆیاندا چون ترسەنۆکن‪ ،‬بۆیە دەبێت شێوە و شکڵی خۆی جۆرێک دەربخات تاوانبارەکان‬ ‫لێی بترسن‪ ،‬ئیتر خۆی لە شێوەی شەمشەمە کوێرەدا دروست دەکات و جلێکی بەو شێوەیە‬ ‫دەپۆشێت و کەسایەتی خۆیشی بۆ کەس دەرناخات‪ ،‬بەجۆرێک کەسایەتی خۆی زۆر لە زۆرۆ‬ ‫نزیک دەخاتەوە‪ .‬تا ئێرەی چیرۆکەکە لە فیلمی (بەتمەن دەست پێ دەکات) کە فیلمی‬ ‫یەکەمی نوالنە لە سەر بەتمەن ڕوودەدات‪ ،‬دوای ئەمە نوالن فیلمی دووهەمی لە بەتمەن‬ ‫دروست کرد کە لێرە مەبەستی باسەکەی ئێمەش لە فیلمی دووهەمە‪ .‬فیلمی دووەم کە بە‬ ‫ناوی (سوارچاکی تاریکیە) لەوێوە دەست پێ دەکات‪ ،‬کاتێک لە شاری گاتهام جوکر کە‬ ‫سەردەستێکی تاوانبارەکانە دێتە ناو چیرۆکەکەوە‪ ،‬ئەوی لێرەدا زیاتر مەبەستمانە باسی بکەین‬ ‫کەسایەتی (جوکرە) کە وەک یەکێ لە دڕندەترین و تاوانبارترین کەسایەتییەکانی ناو سینەمای‬ ‫ئامریکایی لە قەڵەم دەدرێت و هێندە کەسایەتییەکی ناشیرینە تا ئەو شوێنە ئەو کەسەی‬ ‫کە ڕۆڵی ئەم کەسایەتییە دەبینێت‪ ،‬کە ئەکتەری ناسراو هیت لێجر بوو‪ ،‬بە جۆرێک ڕۆڵەکە‬ ‫کاری تێدا دەکات دوای کۆتایی فیلمەکە خۆی دەکوژێت‪ .‬جوکر لە فیلمەکەدا کەسێکە دوژمنی‬ ‫بەتمەن و ژیان و مرۆڤە‪ ،‬کەسایەتییەکی بە تەواو ئانارشی‪ .‬دزی ناکات چوون حەزی لە پارە‬ ‫بێت‪ ،‬دزی دەکات تەنیا بۆ ئەوەی پشێوی دروست بکات‪ ،‬خەڵک ناکوژێت چونکە ڕقی لێیانە‪،‬‬ ‫دەیانکوژێت لە بەر ئەوەی دژی ژیانە‪ .‬هەموو چیرۆکی فیلمەکە لە سەر ئەو تەوەرە دەخولێتەوە‬ ‫کە جوکر هەموو هەوڵێک دەدات بەتمەن لە ناو ببات‪ ،‬نایەوێ بەتمەن بکوژێت‪ ،‬چوون پێی‬ ‫وایە بە کۆشتنی بەتمەن ژیان و باشە تەواو نابێت‪ ،‬بەڵکو دەیەوێت پێش کوشتنی فیزیکی و‬ ‫جەستەییەکەی ناوەکەی وەک ڕەمزی باشە و ژیان بکوژێت‪ ،‬پێ وایە هەموو مرۆڤەکان دیوێکی‬

‫ ‪ 133‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ناشرینیان تێدایە و هەموو هەوڵێک دەدات کە ئەو دیوە ناشیرینەی ناخی مرۆڤەکان بەرجەستە‬ ‫و زاڵ بکات‪ ،‬بەم مەبەستەش زۆر پالن دادەڕێژێت و لە نزیکەکانی بەتمەنەوە دەست پێ دەکات‬ ‫تا دەگاتە خەڵکی تر‪ .‬کەسایەتی جوکر وەک دەروونناسێکە کە دەزانێت چۆن یاری بە دەروونی‬ ‫خەڵک بکات و چۆن لە گەڵیان بجوڵێتەوە‪ ،‬کەسایەتییەکی سادی و پڕ لە پارادۆکسە‪ ،‬خۆی‬ ‫دەڵێت چون باوکی بە منداڵی ئازاری داوە دەیەوێت تۆڵەی ئەوە لە دونیا بکاتەوە و ئازاری‬ ‫هەمووان بدات‪ .‬تا ئێرە چیرۆکەکە وەک چیرۆکێکی کالسیکی و شەڕی بەینی خراپە و چاکە‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬بەاڵم دەبێت بڵێم ئەوی ئەم فیلمە لەم کلیشەیە ڕزگار دەکات ئەوەیە وەک هەر‬ ‫فیلمێکی ئەخالقی تر دواجار بە سەرکەوتنی چاکە تەواو نابێت‪ ،‬نوالن پرسیارەکە دەهێلێتەوە‬ ‫بۆ خەڵک و بینەران بۆ ئەوە بریاری لە سەر بدەن‪ .‬فیلمێکە کە بە جوانی شەڕی نێوان‬ ‫غەریزەی مەرگ وغەریزەی ژیانی تێدا دەبینرێت‪ ،‬ناتوانی بلێت کامیان سەرکەوتون‪ .‬فیلمێکە‬ ‫پێمان دەڵێت حەقیقەتی مرۆڤەکان لە کاتی ڕووداوەکاندا خۆیان دەردەخەن‪.‬‬ ‫ئەوەی من لێرەدا لەم فیلمە دەمەوێت کەڵکی لێ وەربگرم‪ ،‬بۆ خوێندنەوەی کردەوە ناشیرینەکانی‬ ‫داعش و بیخەمە بەر باس‪ ،‬خاڵە هاوبەشەکانی داعش و کەسایەتی جوکرە‪ ،‬وەک دوو هێزی‬ ‫وێرانگەر و شەڕانگێز کە دەتوانن ڕەمزی غەریزەی مەرگ بن الی فرۆید و الکان‪.‬‬ ‫غەریزەی مەرگ الی فرۆید ئەو هەوڵەیە بۆ گەڕانەوەی ژیان بۆ دۆخە نازیندووەکەی‪ ،‬بۆ ئەو‬ ‫کاتەی پێش ئەوە مرۆڤ بیتە دنیاوە‪ ،‬هەوڵێکە بۆ گەڕانەوەی دۆخی ئارامی و دامرکان‪ .‬فرۆید‬ ‫پێی وایە ئەم غەریزەیە لە هەموو مرۆڤەکاندا بوونی هەیە بە مەبەستی تێکشکان و گەڕانەوەی‬ ‫ژیان بۆ دۆخە بنەڕەتییەکەی کە دۆخێکی نازیندووە‪.‬‬ ‫الی الکان غەریزەی مەرگ پێچەوانەی فرۆیدە و بنەمای بایۆلۆژی نییە و سیستمی زمان تەعبیر‬ ‫لە ئەم غەریزەیە دەکات‪ ،‬الکان پێی وایە شتێک لە دەرەوەی زمان بوونی نییە و مەیل و‬ ‫ئارەزووەکان هەمووی لە جەوهەردا پرۆسیسیکن کە تەنیا بە زمانی ئاماژە قسە دەکەن‪ ،‬نەست‬ ‫پێکهاتێکی زمانەوانی هەیە و وەک چۆن زمان بە سیستمی (دال‪ -‬مەدلوول) کار دەکات‪،‬‬ ‫نەستیش هەمان پێکهاتی هەیە و بە هەمان نەزم ئیش دەکات‪ .‬الی الکان زمان سروشتێکی‬ ‫نەفیکەری هەیە و پێی وایە ئەوەی هەیە لە سەرەتاوە سروشت نییە بەڵکو وشەیە‪ .‬زمان‬ ‫و وشەکان تەنیا ئاماژە ناکەن بە شتەکان‪ ،‬بەڵکو دەبنە جێگری شتەکان‪ ،‬بە جۆرێک کە‬ ‫دواتر شتە ڕاستەقینەکە بوونی نامێنێت و ئەوەی هەیە زمانە‪ ،‬لە ڕستەیەکی بە ناوبانگدا‬ ‫دەڵێت (بە هەر ناونانێک شتێک دەمرێت) واتە کاتێ ئێمە ناو دەخەینە سەر شتەکان بوونی‬ ‫ڕاستەقینە و شوناسی ڕاستەقینەی ئەو شتە دەکوژرێ‪ ،‬ئەوی دەمێنێتەوە ناو و وشەکەیە‬ ‫نەوەک خودی شتەکە‪ .‬واتە زمان بە کوشتنی ڕاستییەکان خۆی وەک دنیای ڕەمزی جیگای‬ ‫ڕاستی دەگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە هەمان کاتیشدا بەشێک هەیە لە حەقیقەتی شتەکان کە ناچنە ژێر‬ ‫دەسەاڵتی وشە و بەردەوام لە ناوماندا دەمێنێتەوە‪ ،‬بەشێکە کە قەت زمان بۆی ناگیرێت‪ ،‬کە‬ ‫الکان ئەمە بە نەزمی ڕئاڵ ناو دەبات‪ .‬ڕئال بەو مانایە کە تاکە بەشی حەقیقی مرۆڤەکانە کە‬ ‫وەک خۆی ماوەتەوە و زمان دەستی بە سەردا نەگرتووە و نەیکوشتوە ‪،‬الی الکان زمان جێگای‬ ‫ ‪ 134‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دایکیش دەگرێتەوە‪ .‬دەبێت بەو دالە کە جێگای مەدلوولەکان دەگرێت ‪ ،‬بە جۆرێک کە ئیتر‬ ‫مەدلوولەکان بوونیان نامێنێت و ئەوەی دەمێنێتەوە تەنیا زمانە وەک دال‪.‬‬ ‫ئەوەی هەیە الی الکان دالە‪ ،‬مەدلوول الی الکان بایەخی سەرەکی لە دەست دەدات و دەبێت بە‬ ‫شتێکی الوەکی‪ ،‬بەس دالەکان هەن‪ ،‬دالەکان بۆئەوەی جێگای مەدلوولە ونبووەکان و جێگای‬ ‫دایک بگرنەوە‪ .‬لێرەدا دەتوانین بلێن زمان خۆی بە جۆرێکی مەجازی واتە کوشتنی دنیای‬ ‫راستی ‪.‬‬ ‫الی الکان غەریزەی مەرگ هەر لە سەرەتاوە ئیش بۆ تێکشاندنی ئەوی دی دەکات‪ ،‬پێچەوانەی‬ ‫غەریزەی فرۆید کە لە سەرەتاوە خۆی وەک مازوخیزم پیشان دەدات و دواتر کە ئاڕاستەی‬ ‫دەرەوە دەکرێت دەبێت بە سادیزم‪ ،‬واتە باوەڕی بە مازۆخیزمی فرۆید نییە‪ ،‬بەڵکو پێی وایە‬ ‫غەریزەی مەرگ هەر لە سەرەتاوە بە مەبەستی تێکشاندنی دەرەوە و ئەویتر ئیش دەکات‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫الکان باوەڕی بە دوو جۆر مردن هەیە‪ ،‬یەکەم مردنی ئاسایی و دووهەم ئەو مردنەیە لەو‬ ‫دیو سنوری مردنی ئاساییەوە‪ ،‬جۆرە مردنێک کە دەیەوێت دەستی بگاتە سەر هەموو ئەو‬ ‫شتانەدا کە دوای مردنی ئاسایی دەمێنێتەوە‪ ،‬جۆرێک تێکشاندنی ئەبەدی و هەتاهەتایی‪،‬‬ ‫ئەوی مەبەستی غەریزەی مەرگە الی الکان مردنی جۆرەی دووهەمە نەوەک مردنی ئاسایی‪،‬‬ ‫ئەو مردنەی کە دەیەوێت بە جۆرێک ئەویدی و شتەکان تێکبشکێنێت کە جارێکی تر تێکەڵ بە‬ ‫سوڕی ژیان نەبنەوە‪ ،‬مردنی دووهەم بە جۆرێک گەرانەوەیە بۆ پلەی سفر‪ ،‬بۆ مردنی ڕەها‪ ،‬بۆ‬ ‫چوونەوە ناو بیابانەکەی مارکیز دی ساد‪ ،‬الی الکان ئەوی غەریزەی مەرگ دەیەوێت دەستی‬ ‫پێ بگات مردنی دووهەمە‪ ،‬بەاڵم ئەم مردنە هەمیشە وەک مەحاڵێک دەمێنێتەوە کە هیچ کات‬ ‫دەستی پێدا ناگات‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی باشتر و وردتر لە غەریزەی مەرگی فرۆید و الکان تێبگەین‪ ،‬دەبێت ئاماژە بکەین‬ ‫بە کەسایەتی جوکر لە فیلمی سوارچاکی تاریکی و بە هێزێکی وەک داعش و کردەوەکانیان‪.‬‬ ‫هەم جوکر و هەم داعش وێنەی دوو شەیتانی ئانارشیستی لە خۆیان دەگرن‪ .‬لەم نموونانەدا‬ ‫دەبینین کە غەریزەی مەرگ دژی ژیان نییە‪ ،‬بەڵکو غەریزەی مەرگ و ژیان هەردوو پێویستیان‬ ‫بە یەکە تا سیناریۆ و پالنەکان وەک خۆیان بچنە پێشەوە‪ .‬گەر غەریزەی مەرگ‪ ،‬ژیان و‬ ‫عیشق بەرهەم دەهێنێت ئەوا غەریزەی مەرگ تێکیان دەشکێنێت‪ .‬غەریزەی مەرگ و ژیان الی‬ ‫فرۆید پەیوندییەکی دیالکتیکیان لە نێواندایە‪ ،‬غەریزەی مەرگ شێوە ڕادیکالەکەی غەریزەی‬ ‫ژیانە‪ ،‬بەاڵم ڕەخنەیەک کە ئاڕاستەی فرۆید دەکرێت ئەوەیە کە فرۆید پێی وایە هەموو ژیان‬ ‫دەیەوێت بە جۆرێک بگەرێتەوە بۆ دۆخە هیچەکەی‪ ،‬دۆخی ئارامی و سکون و بێ دەنگی‬ ‫پێش بوون‪ ،‬پێی وایە کە غەریزەی مەرگ دەیەوێت بگاتەوە چرکە بێ دەنگ و وەستاو و‬ ‫بێ جوڵەکەی‪ ،‬بەاڵم ئەم ڕوانینە لە الیەن هەندێ کەسەوە کەوتە بەر ڕەخنە‪ ،‬یەکێکە لەوانە‬

‫ ‪ 135‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫الکان بوو‪ .‬لێرەدا بە یارمەتی جوکر و داعش زیاتر ئەمە ڕوون دەبێتەوە‪ ،‬هەم جوکر و هەم‬ ‫داعش ڕاستە کە لە خراپ کردن و تێکشاندن و سەر بڕین چێژ دەبەن‪ ،‬بەاڵم ئەمە مانای‬ ‫گەڕانەوە بۆ بێ بونیادی ڕەها و بۆ بێ جوڵەیی یان گەیشتن بە نیروانا و ئارامشی ئەبەدی‬ ‫نییە‪ ،‬چوون گەر وا بێت هەم داعش و هەم جوکر چێژەکەیان لە دەست دەدەن‪ ،‬ناتوانن چیتر‬ ‫بەردەوام بن لە چێژ و لەزەتەکانیان‪ .‬هەروەها کە جوکر لە شوێنێکدا دەڵێت من نامەوێت‬ ‫تەنیا بەتمەن بکوژم‪ ،‬بەڵکو دەیوێت بەتمەن وەک ناوێک بۆ باشە بکوژێت‪ ،‬بەتمەن وەک ژیان‬ ‫بکوژێت‪ .‬داعش خەڵک بۆ ئەوە سەرنابڕێت کە تەنیا چێژی تێدایە‪ ،‬بەڵکو سەریان دەبرێت‬ ‫بەو مەبەستەی ژیان لە ناو ببات‪ .‬کاتێک لە جوکر و داعش باش تێدەگەین کە ڕەخنەکانی‬ ‫الکان لە فرۆید بزانین‪ ،‬الکان پێی وابوو کە غەریزەی مەرگ وەک ئەوەی فرۆید باسی دەکرد‬ ‫بە دوای گەرانەوەدایە بۆ کاتی بێ جوڵەیی و سکون‪ ،‬الکان پێی وایە کە غەریزەی مەرگ بە‬ ‫دوای گۆڕاندایە و بە بێ غەریزەی مەرگ کە هەمان مەرگی ڕەمزییە‪ ،‬مەرگی نەبوونی شتەکان‬ ‫لە وشەدا‪ ،‬هیچ گۆڕانێک دروست نابێت‪ .‬جوکر و داعش‪ ،‬کە نوێنەری غەریزەی مەرگی الکانن بە‬ ‫دوای کەیف و خۆشی و ژوئیسانسی خۆیاندان‪ ،‬هەر دوو بە دوای شتێکدان کە بێ گۆمان نیروانا‬ ‫یان چرکەی بێ جوڵەیی نییە‪ .‬واتە غەریزەی مەرگ ئامێری گۆڕان و جوڵەیە‪ ،‬دووەم کێشەی‬ ‫داعش و جوکر ئەوەیە کە لە خۆشییەکانی غەریزەی مەرگدا دەمێننەوە‪ ،‬بۆیە دەبنە ڕوخێنەر و‬ ‫دەست درێژی کەر و تاوانکار و خوێنڕێژ‪ .‬جوکر و داعش بەدیوێکی تردا پێمان دەڵێن خۆشی‬ ‫تەنیا ژویئسانسی سادیستی و کوشتن و زەجردانی خەلک نییە‪ ،‬بەڵکو تێکشاندنی هەموو‬ ‫بونیادەکانە‪ ،‬جوکر دەیەوێت هەموو بونیادەکان بشکێنێت بۆ ئەوەی پیشانی بدات کە هەمووان‬ ‫ناشیرینین‪ ،‬هەموو مرۆڤەکان لە چرکەیەکدا دەبنە گورگ‪ .‬هەر وەها داعشیش بە هێرش و‬ ‫دەست درێژییەکانی دیوە ناشرینەکانی مرۆڤی بۆ هەڵداینەوە‪ ،‬جارێکی تر ڕووبەرووی ئەو‬ ‫پرسیارەی کردینەوە کە ئاخۆ لە مرۆڤ دڕەندەتر بوونی هەیە‪ .‬جوکر و داعش بە دوای دروست‬ ‫کردنی دۆخێکدان کە کۆمەلگا جارێکی تر نەتوانێت بگەرێتەوە شوێنی خۆی‪ ،‬دەیانەوێت سوڕی‬ ‫نورمالی ژیان و کۆمەڵگا تێکبشکێنن و وەک بیابانەکەی مارکیز دی سادی لێبکەنەوە‪ .‬واتە‬ ‫جوکر بە دوای مردنی بەتمەندا نییە‪ ،‬بەڵکو دەیەوێت دەست بە سەر ڕۆحی شاردا بگرێت‪،‬‬ ‫لە ڕێگای کوشتنی ناوە باشەکەی بەتمەن و هاورێکانییەوە‪ ،‬دەیەوێت وەک چۆن الکان باسی‬ ‫دەکات دەستی بە مەرگی دووهەمدا بگات‪ ،‬باشی بکاتە ئەو دیوی ژیانەوە و تەنیا ڕووی ڕەقی‬ ‫دڕندەیی بمێنێتەوە‪ .‬لە بەرئەوەی مردنی بەتمەن و خەڵکەکە تەنیا مەرگی یەکەم و ئاساییە‬ ‫و جوکر تەنیا بەمە ڕازی نییە‪ ،‬بەڵکو نیازی کوشتنی ڕەمزی هەموو ئەو دال و ئاماژانەشە کە‬ ‫بشێت بەتمەن لە ڕێگایەوە بێتەوە بۆ ژیان و ناوی نەمربێت‪ .‬بۆ نموونە لە دیمەنێکدا جوکر‬ ‫یەکی لە پالنەکانی ئەوەیە لە ناو دوو کەشتی پڕ لە خەڵکدا بۆمبی داناوە‪ ،‬بە سەرنشینانی ناو‬ ‫هەر دوو کەشتیەکە دەڵێت بۆ ئەوی ڕزگار بن دەبێت یەکێک لە کەشتیەکان‪ ،‬کەشتیەکەی تر‬ ‫بتەقێنێتەوە‪ .‬جوکر لێرەدا دەیەوێت بیسەلمێنیت کە مرۆڤی باش بوونی نییە و ئەو کاتە باسی‬ ‫ژیان و بەرژەوەندییەکان دێتە پێشەوە‪ ،‬مرۆڤەکان هەموو شتێک دەکەن بۆ ئەوەی خۆیان لە ناو‬ ‫ ‪ 136‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫نەچن‪ .‬جوکر دەیەوێت حەقیقەتی بوونی مرۆڤەکان دەرخات‪ ،‬دەمامکەکان داماڵێت و درۆکانی‬ ‫دنیای ڕەمزی پیشان بدات‪ ،‬وەک چۆن داعش دەمامکەکانی هەموو دروشمی مرۆڤایەتی دامااڵند‬ ‫و سیاسەتە درۆزنەکانی ئامریکا و واڵتانی خۆرئاوای زیاتر دەرخست‪ ،‬پێمانی سەلماند کە‬ ‫مرۆڤی ڕاستەقینە ئەمانەن کە لە بەردەم ئەو هەموو تاوان و خوێنرەشتنەدا بێ دەنگن‪ ،‬نەوک‬ ‫دروشمە ڕەنگینەکانی مرۆڤایەتی‪ ،‬چوون کایەکانی سیاسەت وا پێویست دەکات بێ دەنگ بن‪.‬‬ ‫داعش نیشانەی نەزمی ڕئاڵی الکانە لە بەرامبەر نەزمی ڕەمزی دنیای ناشیرینی سەرمایەداریدا‬ ‫کە ڕۆژهەالتیان کردوە بە گۆرەپانی کایە ناشیرینەکانی خۆیان‪ .‬داعش زیاتر لە دەرخستنی‬ ‫ناشیرینییەکانی خۆیان ‪ ،‬بوو بە هۆی دەرخستنی دیوە ناشیرینەکانی مرۆڤ و مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫داعش و جوکر هەموو ئەو شتانە دەکەن بۆئەوەی بگەن بە ئەو چێژە نامومکینەی کە الکان‬ ‫باسی دەکات‪ ،‬بە دوای خۆشییەک کە بوونی نییە‪ ،‬کە دەستیان پێی ناگات‪ ،‬بە دوای ئەو‬ ‫دایکە و ئەو بەهەشتە ون بووەدان و بەو هۆیە توندوتیژی و مەرگ و کارەسات دروست دەکەن‪،‬‬ ‫هەم جوکر و هەم داعش دەیانەوێت دووبارە کاتژمێر ببەنەوە بۆ خاڵی سفر‪ ،‬بۆ ئەو شوێنەی‬ ‫کە لە باوەشی دایکدا بی هیچ سنوورێک و کەمییەک ژیاون و پێیان وایە تەنیا بە کاولکردنی‬ ‫دونیا و بێدەنگکردنی هەموو ژیان و البردنی هەموو بەربەستێک دەستیان بەوە دەگات‪ .‬ئیتر‬ ‫وێرانی دوای وێرانی و کاولکاری لە پشت سەری کاولکەری ئەنجامی دەدەن و چێژیان پێ‬ ‫دەبەخشێت و هانی دووباربوونەوەیان دەداتێ‪ ،‬لێرەوە جوکر و داعش بە هۆی گیرخواردنیان‬ ‫لەم خۆشی و خالی سفرەدا‪ ،‬وا دەکات کە مەیل و تەمەناکانیان نەبێت بە هۆی دروست بوونی‬ ‫گۆڕان و دروست کردنی بونیادێکی تری نوێ‪ ،‬بەڵکو تەنیا دەیەوێت هیچی و پووچی زاڵ بکات‬ ‫و تووشی شێتی و توندوتیژی دەبن‪ .‬داعش مەرگی دووهەمی دەوێت‪ ،‬دەیەوێت ژیان بکوژێت‬ ‫و بیگەڕێنێتەوە بۆ بیابانەکەی ساد کە جوکر لە فیلمی سوارچاکی تاریکیدا دەڵێت دەمەوێت‬ ‫وەک سەگێکی هیچ لەو بیابانەدا حەو حەو بکەم‪.‬‬

‫ ‪ 137‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 138‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫گرفتی دروستبوونی داعش لە‬ ‫نێو موسڵمانان‬ ‫بەدواداچوونی ھۆکارەکان‬ ‫د‪ .‬محمد شریف‬

‫ ‪ 139‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 140‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئیسالم دینی یەکتر ناسیینە (لتعارفوا)‪ ،‬یەکترناسین بە هه‌ماهه‌نگی و کرانەوە ئەنجام دەدرێ‪،‬‬ ‫بەگرژی و ڕق و کینە نایەتە بەرهه‌م‪ ،‬بۆیە پێغەمبەر (د‪.‬خ) بڕیاری ژیانی هاوبەشییدا لەگەڵ‬ ‫هه‌موو الیەنە جیاوازەکاندا لە مەدینەدا‪ .‬لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە (كال نمد هـؤالء وهـؤالء من‬ ‫عطاء ربك وما كان عطاء ربك محظور) (‪ .)٢٠‬سورة االسراد‪ .‬واتا ئادەمیزاد موسڵمان بێت یان‬ ‫نا بەیەکسانی شایەنی ڕەحمەت و بەخشینی خودان‪ .‬پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئاخۆ ئەو دیاردە‬ ‫چییە کە هه‌رچی هه‌یە لە بەرامبەر باش و خراپ بەناوی ئیسالم ڕەت دەکرێتەوە؟ بۆ وەاڵمی‬ ‫ئەو پرسیارە دەڵێین‪ :‬ئیسالم لەسەر دوو بنەما دامەزراوە ئەوانیش‪( :‬الکتاب و الحکمە)‪،‬‬ ‫ڕێگای ئایین و ئیمان لە کتێبدا هه‌یە‪ ،‬کە دەکاتە «ثوابت» عەقائد ‪ ،‬عیبادات‪ ،‬ئەخالق‪ .‬بەاڵم‬ ‫بۆ «گۆڕاوەکان» کە بریتییە لە سیاسەت و مامەڵەکردن‪ ،‬عەقاڵنیەت و حیکمەت‪ ،‬بنەمای‬ ‫کارە لە نێو کۆمەڵگەی مرۆییدا‪ .‬بەیان و ڕوونکردنەوەی کتێب و حیکمەت پەیامی پێغەمبەر‬ ‫(د‪.‬خ)‪ .‬بەداخەوە‪ ،‬زۆر لە مێژە عەقاڵنیەت لە ھزری ئیسالمییدا جیگای الواز بووە و بەرەو ‬ ‫کاڵبوونەوە دەچێت‪ ،‬بەڵکو وەکو نیشانەی گومان دەژمێردرێ‪ ،‬بەتایبەت الی ڕەوتی سەلەفی‪،‬‬ ‫بۆیە توندڕەیی دەنگی بەرزە و جێگای خۆی لە نێومان کردۆتەوە‪.‬‬ ‫درەنگ موسڵمانان بەئاگاهاتن و بینیان کاروانی شارستانیەت و زانست لە وان تێپەریوە و‬ ‫عوسمانییەکان لە نیوەکانی چەرخی نۆزدە دا کۆششی زۆریان کرد‪ ،‬بەاڵم سوودیکی زۆری‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەداخەوە زۆر لە زانا و مەالیەکانی ئەوکات‪ ،‬هه‌موو نوێسازییەکی شارستانییەتیان‬ ‫قەدەغەکرد‪ ،‬تایپی قورئان بەپیتی عەرەبی قەدەغەکرا ئەگەر چی بنەمای شەرعی دەڵیت‪:‬‬ ‫دةڵێت‪( :‬االصل في االشياء االباحة)‪ ،‬بەپێچەوانەوە فەتوایان دەرکرد گرفتی دروستە یا دروست‬ ‫نییە‪ ،‬گرفتێکی بێ مانای دروست کردبوو وەکو بۆکۆ حەرامی ئەو زەمانە‪.‬‬ ‫زانایەکی بەناوبانگی کورد «مه‌ال فصيح الدين الحيدري» کە موفتی بەغدا بووە لە چەرخی‬ ‫نۆزدە‪ ،‬ئەو ڕەوشەی شەرمەزار کرد وو نووسی‪ :‬ئەو کۆششەی دەکرێ بۆ دووربوونەوەی‬ ‫موسڵمانان لە پێشکەوتنی کۆمەڵگای نێو دەوڵەتی‪ ،‬دەمارگیریی و ئەحمەقانەیە‪ .‬دەبێ وەکو‬ ‫دەوڵەتە پیشکەوتووەکان بکەین»‪ .‬شیخ محمد عبدەی میسریش بە هه‌مان شێوە گوتەی‬ ‫لەم چەشنەی هه‌بوو‪ .‬زۆری تری لە نێو جیهانی ئیسالمییدا پەیدابوون بەاڵم دوو دیاردەی‬ ‫مەترسیدار هاتە ڕێیان‪ ،‬زیاتر ئەو بیرۆکەی چەسپاند زاڵ بوون لەسەر چەمکی هه‌ماهه‌نگی و‬ ‫قبووڵی یەکتری‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬وەهابیەت ‪ ،‬کە ھێز و تەکانێکی تری دایە ڕەوتی سەلەفیەت و گرفتیکی گەورەی بۆ‬ ‫عەقاڵنیەتی ئیسالم زیندوو کردەوە‪ ،‬بەھێزێکی ترەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئیسالمی «سیاسی» کە لە بیستەکانی سەدەی بیستەم سەری هه‌ڵدا بەرژەوەندی‬ ‫سیاسی خۆیان لەوەدا دەبینی کە جارێکی تر جیهان دابەش بکرێت بەسەر دوو جیهانی ئیسالم‬ ‫و جیهانی کوفر کەچی قورئانی پیرۆز جیهانی کردووە بە (والله يدعو إلى دار السالم)‪ .‬چەمکی‬ ‫عزلەتی موسڵمانانیان لە غەیری موسڵمان لە کولتووری تازەی خەڵقێکی زۆر لە موسڵمانان‬ ‫چەسپاند‪ ،‬کەچی قورئان و سیرەت و سووننەتی پێغەمبەر بەپێچەوانەی ئەم ڕەوشتە بووە‪،‬‬ ‫ ‪ 141‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئەدی یەک لە خێزانەکانی جوولەکە نەبوو؟ یەکێکێان قبتی نەبوو؟ بەڵێ جولەکەیەکیش‬ ‫خزمەتی کردووە‪ ،‬لەو بابەتە میساقی مەدینە گەورەترین بەڵگەیە‪.‬‬ ‫ئەو کەراھیەت و خۆکفکردنەوە و توندوتیژییەی لە نێو گەنجانی جیهانی ئیسالمی سیاسییدا‬ ‫دروست بووە‪ ،‬دەرئەنجامی ئەو ڕێبازە چەوتەیە کە سەری گەیشت بەو کردەوە تیرۆریستیەی‬ ‫لە نیویۆرک و واشنتۆن ئەنجامیاندا و هه‌موو جیهانیان پێهه‌ژاند و لە یەکی شوباتی ساڵی ‪٢٠٠٤‬‬ ‫چەند ئاگرێکیان کردەوە بۆ ئازیزانی کوردستان و هه‌موو کوردستانیان ڕەشپۆش کرد‪.‬‬ ‫ئەو داعشە دەرهاویشتەی گەشەکردنی ئەو ڕێبازە چەوتەیە کە بەداخەوە دەمێکە لە بەر‬ ‫هه‌ر ھۆیەک بێ‪ ،‬جێگای خۆی لە کولتووری ئیسالمیدا کردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم هه‌میشە زانایانی‬ ‫پڕ لە زانست و زانستە ئیسالمییەکان لە جیهانی ئیسالمییدا بەتایبەت ئەزهه‌ر و زۆربەی‬ ‫مەالیان زانایانی کوردستان لەگەڵ ئەو ڕیبازە نین و بەرهه‌ڵستیان کردووە‪ .‬دەبێ دەست‬ ‫لەسەر برینەکان دابنێین و بزانین چ هه‌ڵەیەک خزێندراوتە نیو کولتووری ئیسالمی یارمەتی‬ ‫گەشەپێدانی تیرۆر دەدات؟‬ ‫لێرەدا ئاماژە بە چەندێک لەو گرفتانە دەدەین کە هه‌موو یان پەیوەندیان بە بۆچوونی‬ ‫ئادەمیزاد بە گوێرەی هه‌ڵومەرجی شوێنکات‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬هه‌موومان دەزانین کە ئیسالم نەهاتووە کۆمەڵگای ئەوکاتی عەرەبان لە بنڕا‬ ‫هه‌ڵوەشینێتەوە‪ ،‬نەخێر زۆر بەی ئەو داب و نەریتانەی عارەب کاری ڕۆژانەیان پێ چارەسەر‬ ‫دەکرد بەتاڵ نەکرا ته‌نها هه‌ندێک نموونە نەبێت کە لەگەڵ ئەخالق و عەدالەتی ئیسالمدا‬ ‫نەدەگونجا‪ .‬شکاندنی بتەکان‪ ،‬باوەڕھێنان بە خودای تاک و تەنیا و بێ هاوبەش‪ ،‬بەهایە‬ ‫بەنرخەکانی مرۆڤایەتی‪ ،‬کە ئێستاش و هه‌تا هه‌تایی پێوەری مافەکانی ئادەمیزادن‪ ،‬پەیامە‬ ‫سەرەکییەکەی ئایینی ئیسالمە‪.‬‬ ‫پێغەمبەر (د‪.‬خ) خۆی شانازی بەوە دەکرد کە بەشدار بێت لەگەڵ چەند گەنجێک لە زەمانی‬ ‫پێش ئیسالم کە جاھلییەتیان پێدەگووت ویستیانە هه‌ڵویست وەرگرن دژی زۆڵمکاری‪ ،‬پشتی‬ ‫مەزلوومان بگرن‪ ،‬وەکو کۆمەڵەی مافی مرۆڤی ئەو کاتە‪ .‬ئەوە ئەوەمان بۆ دەسەلمێنی کە‬ ‫هه‌ر شتێک یا کردەوەیەک باش بێ ئیسالم پێشوازی لێکرووە و لێی دەکات پێوەر و حیکمەت‬ ‫و بەرژەوەندی میللەت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬لە ڕوانگەی خاڵی یەکەم نابینین جیاوازی کرابێ لە نێوان سووننەتی خودا کە قابیلی‬ ‫گۆران بێ و داب و نەریتی مرۆڤیی‪ ،‬کە زەمانە دەیگۆرێ بەاڵم لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە‪ ،‬بۆ‬ ‫چارەسەر کردنی بەرقەراری کۆمەڵگەی ئەو کات‪ ،‬کە پێویستی بە مانەوە بووە بەووردی ئەو‬ ‫ئایەتە پیرۆزە نەخویندرایتەوە (يريد الله ليبين لكم ويهديكم سنن الذين من قبلكم) ‪ ٢٦‬النساء‪ .‬‬ ‫بە کورتی جیاوازی لە نێوان نەگۆڕەکان و بگۆڕەکان نەکراوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە نزیکەی دوو سەد ساڵێک دەبێت‪ ،‬کۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی نەفرەت لە کۆیالیەتی‬ ‫دەکات‪ ،‬عوسمانییەکان لە سااڵنی ‪ ١٨٦٧‬دا حەرامیان کرد‪ ،‬لە ئەخالقی مرۆڤایەتی ئەورۆ‬ ‫جێگاشی نەماوە لە یاساکانی مافی مرۆڤ و دەستووری هه‌موو دەوڵەتەکانی سەر زەوی‬ ‫ ‪ 142‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫حەرام کراوە‪ ،‬قورئانی پیرۆز پێش هه‌موو شارستانیەتێک نەخشەرێگای بنبڕکردنی کۆیالیەتی‬ ‫چەسپاندووە‪ ،‬هانی داوە بۆ» فک ڕقبە» بە واتای ئازادکردنی مرۆڤ‪ .‬دروشمی گەورەی‬ ‫قورئانی پیرۆز (فك رقبة)ـەیە نەوەک (أسر رقبة) یان (ذبح رقبة)‪ ،‬کەچی بابەتی کۆیالیەتی‬ ‫لە کتێبەکانی فیقه‌ی هه‌موو الیەکان تا ئەورۆ ماوەتەوە‪ ،‬وەکو سنە اللە حیسابی بۆ کراوە‬ ‫یاخود وەکو حوکمی خودا داعشیش بەر جەستەی دەکات و خەڵقێکی نەفامیش اللە و اکبری‬ ‫بۆ دەکات خەیاڵی ئەوەی شرع اللە زیندوو کراوەتەوە‪.‬‬ ‫هه‌روەها وەکو دەبینین لە قورئاندا نموونەی تر زۆرن گەربێتو بەووردی بیخوێنینەوە (إن الله‬ ‫يحب الذين يقاتلون في سبيله صفا كأنهم بنيان مرصوص)‪ .‬دیارە جەنگی شان بەشان لەگەڵ‬ ‫چەکی کۆمەلکوژی ئەو زەمانە ناگونجێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬گرفتی ئەو هه‌موو فەرموودانەی تایبەت بە پێغەمبەر (صلى الله عليه و سلم)‬ ‫گێڕدراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ .١‬پێغەمبەر نەیھێشتووە فەرموودەی ئەو بنوسرێتەوە « ال تکتبوا عنی»‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بەمەرج خەلیفەکانی ڕاشدین حەدیسیان قەبووڵ کردووە‪ ،‬ئەبو ھوریرە دەڵێ (نەمدەوێرا لە‬ ‫زەمانی ئیمامی عومەر ڕوایاتی فەرموودەکان بکەم)‪.‬‬ ‫‪ .٣‬لە پاش ‪ ١٢٠‬ساڵ لە دوای باڵوبوونەوەی درۆی زۆر بەناوی حەدیسی پێغەمبەر دەستیان‬ ‫کرد بە نووسینەوەی حەدیس بەمەبەستی زانینی ڕاستییەکان ئیشێکی یەکجار گەورە و‬ ‫مێژوویان کرد‪ ،‬زانستی فەرموودە پەیدا بوو‪ ،‬بەاڵم زەمان زۆر شتی گۆری وەکو خۆی نەهاتەوە‪،‬‬ ‫زۆر لەو حەدیسانە درۆبوون یا جێگای متمانەنەبوون مانەوە‪ ،‬بەتایبەت لە بابەتی «ترغیب و‬ ‫ترھیب» دەردەکەوێ لەگەڵ بانگخوازەکان و وتاری هه‌ینی سەرچاوەکەی لەو بابەتەیە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬میژووی فەرموودە دیار نییە بەدەگمەن نەبێت‪.‬‬ ‫‪ .٥‬تەنیا قورئان سروشە‪ ،‬پێغەمبەر وەکو مرۆڤ ئیجتیهادی کردووە‪ ،‬بەاڵم هه‌میشە ڕوون‬ ‫نەکراوەتەوە ئەم فەرموودەیە سروشە یا مرۆییە‪ ،‬تایبەتە بە خۆی یان گشتییە‪.‬‬ ‫‪ .٦‬زانایانی زانستی فەرموودە زۆر نموونەیان ھێناوەتەوە پێچەوانەی یەکترن و ویستیتیان‬ ‫چارەسەریان بکەن بەاڵم بنبڕ نەکراوە‪.‬‬ ‫‪ .٧‬هه‌موو فەرموودەکان (صنین) واتە متمانەی تەواو لە ڕاستی زۆربەی هه‌رەزۆری فەرموودەکان‬ ‫نییە‪ ،‬هه‌ندێکیان پێچەوانەی قورئانی پیرۆزن کە «قطعا» ڕاستە وەکو دەڵێین پێغەمبەر (صلى‬ ‫الله عليه و سلم) فەرموویەتی «من هاتووم سەرتان ببڕم» کەچی قورئانی پیرۆز فەرموویەتی‬ ‫(وما أرسلناك إال ڕحمة للعالمين)پەیامی تۆ یا محمد بۆ گشت جیهان تەنیا ڕەحمەتە‪.‬‬ ‫چونکە زۆربەی هه‌رە زۆری فەرموودەکان ڕوایەتی تاکە کەسێکە گرفتی متمانە پێکردنی‬ ‫هه‌رماوەتەوە و بەتەواوی چارەسەرنەکراوە‪ ،‬بۆیە زانایەکی وەکو ئەبوو حەنیفە تەنیا بە‬ ‫حەدیسی مەشھور کە لە زۆر الوە ڕوایەت کرابێ ڕازی بووە کە بەدەست دەژمێردرێن ئیمامی‬ ‫مالکی حەدیسێکی وەرنەگرتووە لەگەڵ کاری خەڵقی مەدینە نەگونجێت‪.‬‬ ‫چواەرم‪ :‬چەند چەمکێکی قورئانی زۆر گرینک هه‌ن‪ ،‬لە مەبەست و مانای خۆیان «تحریف»‬ ‫ ‪ 143‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دوورکراونەتەوە لەوانەش چەمکەکانی «جیهاد و حاکمیەت» و‪ ،‬ئەو تەحریفەش کراوەتە‬ ‫بنەمای شەرعیەتی «کراھیە االخر» و ڕەفزی ژیان لەگەڵییاندا بەکورتیش باسییان دەکەین‪:‬‬ ‫‪ .١‬جیهاد زەحمەت کێشییە‪ ،‬ئامادەباشییە بۆ بەرگری‪ ،‬نەوەک هه‌ڵکوتانە سەر ئایینێکی تر»‬ ‫تر « ال إكراه في الدين»‪ ،‬زەحمەت کێشان بۆ پاککردنەوەی دەروون»جهاد النفس» لە هه‌موو‬ ‫جیهادێک پایە بەرزترە‪ ،‬کەچی جیهاد کراوە بە جەنگ و کوشتن و بڕین‪ .‬لە قورئانی پیرۆزدا‬ ‫شەڕ لەگەڵ ئەوانە دەکرێ شەڕمان لەگەڵ دەکەن «وقاتلوا الذین یقاتلونکم»‪ ،‬وەک شیخ‬ ‫محمدی غەزالی دەڵێت‪ :‬ئەوانە ئایەتەکان پچڕ پچڕ دەکەن و لە سیاقی خۆیان دەریاندەھێنن‬ ‫بۆ مەبەستی تایبەتی خۆیان‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بەهه‌ڵە شرۆڤەکردنی ئایەتی «ان الحکم اال للە» موسڵمانانی دواخست لە کاروانی‬ ‫شارستانییەت و پێشکەوتنی دنیا‪ ،‬بەگوێرەی ئەو شرۆڤە هه‌ڵەیە‪ ،‬حاکمیەت هه‌ر بۆ خودایە‪،‬‬ ‫هه‌ر کەسێ ڕازی بێت بە یاسای مرۆڤ کافرە‪ ،‬دەبێ شەرع اللە بەرجەستە بێت‪ ،‬هه‌ر وەکو داعش‬ ‫دەیسورێنی و گروپەکانی سید قگب و مودودی لە ئیسالمی سیاسی و سەلەفییە توندڕەوەکان‬ ‫بە توندوتیژی بانگەشەی بۆ دەکەن‪ .‬ئەو شرۆڤەیە‪ .‬ئێمە لە پرۆژە نوێسازییەکەمان «تجديد‬ ‫الموقف االسالمي في الفقة والفكر والسياسة» کە کۆربەندەکەمان کۆربەندی ھزری ئیسالمی‬ ‫سەرپەرشتی دەکات‪ ،‬بە تیرو تەسەلی ئەو شرۆڤ هه‌ڵەیەمان پۆچەڵ کرووە ئەویش بە‬ ‫بەڵگەی ئەوەی کە نە لەگەڵ سیاقی ئایەتەکان دەگونجێ‪ ،‬نە سیرەی پێغەمبەر و خەالفەت‬ ‫و بەرپرسیارێتی مرۆڤ لە سەر ئەو زەویە‪ ،‬بێگومان مەبەست لە وشەی حکم لێرە قەزا‬ ‫و قەدەرە‪ ،‬پشت بەستن بە شرۆڤەی سید قوتب و پێش تریش خواریجەکان کارەساتێکی‬ ‫دڕندانەیان بەرپاکردبوو‪ ،‬بەگوێرەی شرۆڤەی ئەوانە ئەو خەڵکەی کە دەڵین «ال الە اال اللە» لە‬ ‫جاھلییەتدان کافرن‪ ،‬هه‌ڵگەراوەن و هه‌ڵگەراوەکانیش دەبی بکوژرین‪ ،‬نەخێر ئەوانە نە کافرن‬ ‫و نە هه‌ڵگەراوەش دەکوژرێ «والله خير حافظا وهو ارحم الراحمين»‪.‬‬

‫ ‪ 144‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫داعش‬

‫لە پێش دالەوە بۆ دوای شین‬ ‫مەجید شوکری‬ ‫پێش داعش‬

‫ ‪ 145‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 146‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ پەیڤا (السلف)‪ ،‬وان موسلمانان دگریت ئەوێن د سێسەدساڵیا یەکەما ئیسالمێ ژیاین‪،‬‬ ‫وەکی پێغەمبەرێ موسڵمانان د حەدیسەکا خوەدا گۆتی (خيركم قرني ثم الذين يلونهم ثم الذين‬ ‫يلونهم)‪ ،‬ئانکو باشترینێن وە ئەون ئەوێن دسەدساڵیا من دا دژین پاشی یێن پشتی وان پاشی‬ ‫یێن پشتی وان‪ .‬ئانکو‪ ،‬ئەوێن د سێسەدساڵیا یەکەما ئیسالمێ دا ژیاین‪.‬‬ ‫ئەڤ ڕەوتە‪ ،‬بێ گومان‪ ،‬ڕەوتەکێ ئیسالمیە‪ ،‬لسەر قورئانێ و حەدیسێن (محمد) ی و (سلف‬ ‫االمە – سەحابەکان و سەر بە سەحابەکان) دچن‪ ،‬گوایە ئەڤە ڕەوتێ ئیسالمێ یێ دروستە و‬ ‫نابیت بهیچ ڕەنگەکی چ تێگەھێن دن بۆ بهێنە زێدەکرن‪.‬‬ ‫ھنەک زانایێن ئیسالمی‪ ،‬وەسا بۆ دچن کو (احمد بن حنبل)‪ ،‬یەک ژ ئیمامێن هه‌ر چار‬ ‫مەزهه‌بێن سنی‪ ،‬د بۆچوونێن خوە یێن هه‌ڤدژ دا لگەل ( المعتزلە – ئەو کۆمێن ب شارستانیا‬ ‫گریکی داخبار بووین و دەقێن قورئان و حەدیسێ لدیڤ (مەنتق) ی تەفسیر دکر) ل سەدەیا‬ ‫سێیەم یا ئیسالمێ‪ ،‬دھێتە هه‌ژمارتن دەسپێکا پەیدابوونا ھزرا سەلەفی‪ .‬چونکە ب تێگەها‬ ‫وان‪ ،‬ئەڤ پرۆگرام و تەفسیرێن نوی بۆ قورئانێ و حەدیسێ‪ ،‬دێ ئیسالمێ هه‌ڕفینن و الواز‬ ‫کەن‪ .‬ئەڤ بۆچوونێن (بن حنبل) د پەیرەوکرنا دەقێن قورئانێ و حەدیسێ دوور ژ هه‌می‬ ‫(اجتهاد و بدعە) یان‪ ،‬د سەدەیا چارەم دا‪ ،‬ببوو ڕەوتێ فەرمی یێ دەولەتا عەباسی د دەمێ‬ ‫خەلیفە(القائم بامر اللە)‪ ،‬لدیڤ ڕێکا (القادریە) ئەوا کو خەلیفە (القادر) نڤێسی‪.‬‬ ‫ئەڤ ڕەوتە دچەند ئاستەنگ و ناکۆکیان دا‪ ،‬دناڤبەرا زانایێن وی دەمی دا دەرباز بوو تاکو (ابن‬ ‫تیمیە) هاتی دگەل کەفتنا دەولەتا عەباسی بەرامبەری تەتەران ل سەدەیا هه‌شتەم یا ئیسالمێ‬ ‫دا‪( .‬ابن تیمیە) جارەکا دی ئەڤ ھزرە نویکرەڤە و داخازا وی بۆ زڤراندنا ڤی ڕەوتی ژ الیێ‬ ‫چەند زانایێن ئیسالمی ڤە هاتە قبولکرن وەکی (ئەلزەهه‌بی و ئیبن قیم الجوزیە)‪.‬‬ ‫پشتی ڤێ‪ ،‬ڕەوتێ سەلەفی دابڕینەکا مەزن بخۆڤە دیت تاکو سەدەیا سێزدەیەم یا ئیسالمێ و‬ ‫هه‌ژدەیەم یا میالدی‪ ،‬دەمێ (محمد بن عبدالوهاب)‪ ،‬ئەڤ بزاڤە ل باژارێ (نجد) دامەزراندی‬ ‫و جارەکا دی ھزر و فەلسەفەیا (بن حنبل) ی نویکریەڤە‪ .‬هه‌ڤدژێن ھزرا وی‪ ،‬تاگرێن وی ب‬ ‫ناڤێ (وەهابی) ناڤ دبەن‪ ،‬گوایە ھزرا وی درێژەپێدانا ڕەوتێ (حەنبەلی)یە‪.‬‬ ‫لسەر ڤێ چەندێ‪ ،‬چەندین قوتابخانێن ئیسالمی دەرکەفتن بۆ پەیرەوکرنا (السلفیە)‪ ،‬و کوکا‬ ‫ڤێ فەلسەفێ خوە د پەیرەوکرنا ڕێکێن عیبادەتی و ڕێکا ژیانێ و ڕێکێن لبەرکرنا جلوبەرگان‬ ‫و خارنێ و ڤەخارنێ دا‪ .. ،‬ھتد‪ ،‬دبینیت‪ ،‬یێن (السف الصالح)‪ .‬هه‌روەسا گھوڕینا سیستەمێ‬ ‫حوکمڕانی بۆ سیستەمێ ئیسالمی و شەریعەتێ قورئانێ و حەدیسێ‪.‬‬ ‫ ب درێژیا دیرۆکێ‪ ،‬و لجە و دەمێن جودا دا چەندین چەق و ئیدیۆم ژ ڤی ڕەوتی دەرکەفتن‪،‬‬ ‫وەکی ( السلف)‪(-‬السلف الێالح)‪(-‬السلفیە)‪(-‬السلفیە العلمیە )‪(-‬السلفیە الجهادیە)‪(-‬السلفیە‬ ‫السروریە) (السلفیە الجامیە)‪ ،‬ھتد‪.‬‬ ‫لێ بارا پتر یا ڕەوت و قوتابخانەیێن (سەلەفی) دچەند خالەکان دا یەک دگرن‪:‬‬ ‫• باوەری ب دەقێ قوئانێ یان حەدیسێ و البرنا (اجتیهاداتان)‪.‬‬ ‫• البرنا دەم و جە و ئەگەرێن هاتنەخارا ئایەتان یان حەدیسان‪ ،‬و پراکتیزەکرنا وان بۆ هه‌ر‬ ‫ ‪ 147‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەم و جهەکی‪.‬‬ ‫• دابەشکرنا خەلکی بۆ یان (موسڵمان‪ -‬لسەر عەقیدەیا وان) یان ژی ( کافر‪ -‬نە لسەر‬ ‫عەقیدەیا وان)‪.‬‬ ‫• نەڤیانا نوکە و ترسا پاشەڕۆژێ و ڤیانا ڕابڕدووی‪.‬‬ ‫• دژی (مەنتق) ی و ( فەلسەفێ) نە‪ ،‬حەزناکەن چ ڕوونکرنێن دی بۆ ژیانێ هه‌بن ژبلی ئەوا‬ ‫ئەو باوەریێ پێ دئینن‪ ،‬وەکی (ئیبن تەیمیە) دبێژیت‪(:‬مرۆڤێن ژیر پێویستی ب فەلسەفێ نینە‬ ‫و یێن ساویلکەژی تێناگەھن)‪.‬‬ ‫• حەز دکەن خوە دیار بکەن‪ ،‬د دەستنیشانکرنا حەالل و حەرامان و چەوانیا کرنەبەرا جلکا‪.‬‬ ‫• ڕەوتێ (جیهادی)‪ ،‬دھێتە هه‌ژماتن قۆناغەکا پێشکەفتی یا ڤی ڕەوتی‪ ،‬ئانکو هه‌ر کۆمەڵەیەکا‬ ‫سەلەفی‪ ،‬ئەگەر یا توندڕەو ژی نەبیت‪ ،‬یا ئامادەیە و بئەرکێ خوە دزانیت هاریکاریا هه‌ر‬ ‫ڕەوتەکێ جیهادی یێ توندڕەو بکەت دەمێ ژینگەە بۆ گونجای دبیت‪.‬‬ ‫• کورتکرنا سمبێال و ھێالنا ڕیها و بکارئینانا (سواگ) ی جلکێن کورت‪ ،‬ئیک ژ هه‌رە دیاردێن‬ ‫وانن‪.‬‬ ‫• ژنێ‪ ،‬ژبلی کارێ ماڵ و گوھدانا مێرێ خۆ‪ ،‬چ کارێن دی نینن‪ ،‬و ب چ ڕەنگان بوچوونێن وێ‬ ‫ناھێنە وەرگرتن‪ ،‬و پێویستە یا ڕاپێچای بیت ژ سەری تاکو بنێ پیا‪.‬‬ ‫ئەڤە و چەندین دیاردەیێن دی‪ ،‬کو دژی ئازادیێ و دیموکراسیێ و مافێ مرۆڤی و شارستانیەتێ‬ ‫و علمانیەتێ پەیرەو دکەن‪.‬‬ ‫لدیڤ تێگەە و ھزرا ڤان کۆمەڵێن توندڕەو‪ ،‬نابیت یەک بھوستا ڤێ جیهانێ بمینیت ئیسالم‬ ‫حوکمی لێ نەکەت‪ ،‬هه‌روەسا نابیت یەک مرۆڤێ نەئیسالم ژی بمینیت‪ .‬ئەیمەن زەواھیری د‬ ‫پرتۆکا خوە دا (فرسان تحت بیارق النبی)‪ ،‬دەما تەفسیرا (وقاتلوھم حتی ال تکون فتنە‬ ‫ویکون الدین کلە للە) دا‪ ،‬دبێژیت‪( :‬شەڕێ وان بکەن تاکو ئیسالم دبیتە حاکم لسەر جیهانێ‬ ‫هه‌میێ)‪ ،‬ئەڤ گۆتنە بدەنگێ (شیخ عبداللە سەعتەر‪ ،‬یەک ژ سەرکردێن – حزب التجمع اليمني‬ ‫لالصالح)‪ ،‬کو ڕەوتەکێ توندڕەوە‪ ،‬هاتە دووبارەکرن‪.‬‬ ‫هه‌روەسا‪ ،‬سید قوتب‪ ،‬د پڕتۆکا خوە دا (معا لم في الطريق) دا بئاشکەرا دبێژیت‪( :‬جیهان‬ ‫هه‌می ئەڤرۆکە یا د جاھلیەنێ دا دژیت‪ ،‬و ئیسالم – نیڤ چارەسەریان‪ -‬قبۆل ناکە‪ ،‬ئێدی‪،‬‬ ‫یان ئیسالم یان ژی جاھلیەت‪،‬چ دۆخێن دن چێنابن نیڤ ئیسالم و نیڤ جاھلی بن)‪ .‬سید‬ ‫قوتب‪ ،‬ئەو ھزرڤانێ ئیسالمی ئەوێ ب ھزاران تاگر و الیەنگر ل کوردستانێ ژی هه‌ین‪ ،‬دڤێ‬ ‫پڕتۆکا خوە دا وەسان دبینیت کو ئارمانجا سەرەکی یا ئیسالمێ نەھێالنا سیستەمێن حوکمرانیا‬ ‫مرۆڤان بۆ مرۆڤانە‪.‬‬ ‫بۆچوونێن سید قوتب‪ ،‬د هاوتەریبن لگەل یێن ( الغزالی) ژی‪ ،‬ئەوێ سەلەفی بـ (اإلمام المجدد‬ ‫حجە اإلسالم) ناڤ دبەن‪ .‬هه‌لبەت‪ ،‬نە (ێدفە) یە ڤان هه‌می بزاڤێن توندڕەو یەک (ماک)‬ ‫و ژێدەرێ فەلسەفی هه‌بیت‪ ،‬ئەگەر دبۆچوون و ستراتیژا خوەدا دجودا بن ژی‪ ،‬کو ئەو ژی‬ ‫(ڕەوتێ سەلەفیا ئیسالمی) یە‪.‬‬ ‫ ‪ 148‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫حوکم دان لسەر ژێدەر و فەلسەفەیا ڤان جۆرە بزاڤێن توندڕەو نە کارەکێ بساناھیە‪ ،‬لێ دیسا‬ ‫ژی نەیێ ب زەحمەتە‪ ،‬چونکە ئەڤ بزاڤە هه‌می د ئارمانج و (وسیلە) یێن خوەدا یەک دگرن‪،‬‬ ‫ئەو ژی گەھشتنە ب خیالفەیا ئیسالمی وەکی مە گۆتی‪ ،‬هه‌روەسا پراکتیزەکرنا شەریعەتێ‬ ‫ئیسالمیە ل جھێن لبن دەستهه‌التا وان‪ ،‬بهه‌ر ڕیکەکا هه‌بیت‪ ،‬بتایبەت ترساندن و ئێشاندن و‬ ‫کوشتن و ڤەکوشتن و‪ ،‬ھتد‪ .‬ئانکو هه‌مان ڕێکێن داعش بکاردئینیت ژ بۆ گەھشتن بئارمانجێن‬ ‫خۆ‪.‬‬ ‫دەستهه‌التداریا داعش و سەرەدەریا وان لگەل خەلکێ موسلمان و ئایینێن دی لوان جھێن نوکە‬ ‫خیالفەیا خوە ڕاگەهاندی و کوشتن و ڤەکوشتن و تااڵنکرنا خەلکێ سڤیل و بێگونەە ب بهانەیا‬ ‫پراکتیزەکرنا شەریعەتێ خودێ‪ ،‬هه‌روەسا البرن و ئینکار کرنا هه‌می فەلسەفەو تێگەھێن دن‬ ‫یێن ژیانێ‪ ،‬بێگومان خوە دکەنە دچارچۆڤەیێ سەلەفی یا ئیسالمی دا‪.‬‬ ‫دەسپێکا پەیدابوونا بزاڤێن (جیهاد) ی یێن توندڕەو‪ ،‬وەکو ڕێکخستنەکا سیاسی‪ ،‬دزڤڕیتە‬ ‫دەسپێکا ساڵێن هه‌فتێیان‪ ،‬دەمێ ھنەک کۆمێن (جیهاد) ی ل میسرێ پەیدابووین بئارمانجا‬ ‫گهوڕینا سیستەمێن حوکمڕانیێ و بووینە ئەگەرێ کۆشتنا سەرۆکێ میسرێ محمد انور السادات‪.‬‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬یان سەلەفیێن میسرێ‪ ،‬ئەوێن پشتی کوشتنا (سادات) ی تاوانباربووین‪ ،‬چ جە ژ‬ ‫ئەفغانستان گونجاوتر نەدیتن بەرێ خوە بدنێ‪ ،‬بتایبەت کومەڵین جیهادی لوێرێ پەیدا ببوون‬ ‫بپاڵپشتیا ئەمریکا و دەولەتێن خەلیجی(سنی)‪ ،‬بۆ بەرهه‌نگاربوونا یەکێتیا سۆڤیەتیا کەڤن ل‬ ‫سااڵ ‪ ١٩٧٩‬ێ‪ ،‬دەمێ ھنەک کۆمەلێن گەنج و سیاسیێن ئەفغانی‪ ،‬بپاڵپشتیا (ڕەوتێ سەلەفی‬ ‫یێ ئیسالمی)‪ ،‬وەکو (مجاھد) خوە دیارکرین دژی (دەولەتا کوفرێ) کۆ سۆڤیات بوو (لدیڤ‬ ‫تێگەها وان) هه‌روەسا دژی حکومەتا کابۆل یا (کۆمونیست)‪.‬‬ ‫بەاڵڤەبوونا ڤێ ھزر و فەلسەفەیا (جیهادی) یان (سەلەفیا جیهادی) دناڤ خەلکێ ئەفغانستان‬ ‫دا‪ ،‬ڕێخۆشکرنەک بوو ژ بۆ (ئوسامە بن الدن) کو یەکەمین ڕێخستنا ئایینی سیاسی (سەلەفی‬ ‫– تەکفیری) دامەزرێنیت لبن ناڤێ (القاعدە)‪ .‬ژبۆ بەرهه‌نگاربوونا شارستانیا (ڕۆژئاڤایی)‬ ‫بگشتی و زڤڕاندنا (خیالفا ئیسالمی) لهه‌ر جهەکی‪.‬‬ ‫داعش‬ ‫پشتی ڤەکێشانا سۆڤیات و بھێزبوونا بزاڤا (تالیبان) و ڕێکخستنا (القاعدە)‪ ،‬هه‌روەسا‬ ‫پراکتیزەکرنا شەریعەتێ ئیسالمی و خیالفەیا ئیسالمی ل ئەفغانستان‪ ،‬ڤێ فەلسەفێ چەندین‬ ‫مرید و هه‌ڤڕێباز و هه‌ڤهزر بۆ خۆ پەیدا کرن لهه‌می جیهانێ بگشتی و ل وەالتێن ئیسالمی‬ ‫بتایبەتی‪ ،‬وەکی‪:‬‬ ‫(جماعە جند انصار االسالم – ل کوردستانێ) و ( الجماعە السلفیە للدعوە و القتال – ل‬ ‫جەزائیر) و ( جماعە شباب المجاھدین – ل سۆماڵ) و (الجماعە اللیبیە المقاتلە‪ -‬ل لیبیا) و‬ ‫( جبه ‌ه النصرە – سوریا) و (جماعە جند انصار اللە – فەلەستین)‪( ،‬الدولە االسالمیە فی‬ ‫العراق و بالد الشام – ئیراق)‪ ..،‬ھتد‪.‬‬ ‫کو ھنەک ژ ڤان (جەماعاتان)‪ ،‬ل جە و دەمێن جودا دا‪ ،‬شیان خیالفە یا ئیسالمی ڕاگەھینن‬ ‫ ‪ 149‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫و شەریعەتێ ئیسالمی پەیرەو بکەن‪.‬‬ ‫هه‌لبەت‪ ،‬نە (ێدفە) یە ڤان هه‌می بزاڤێن توندڕەو یەک (ماک) و ژێدەرێ فەلسەفی هه‌بیت‪،‬‬ ‫ئەگەر دبۆچوون و ستراتیژا خوەدا دجودا بن ژی‪ ،‬کو ئەو ژی (ڕەوتێ سەلەفیا ئیسالمی) یە‪.‬‬ ‫بۆ جارا ئێکێ‪ ،‬ڕێکخستنا (داعش) کو کورتکریا ( الدولە االسالمیە فی العراق و الشام)ە‪ ،‬ل‬ ‫نیسانا ساال ‪ ٢٠١٣‬خوە دیارکر دەما ڕێکخستنا (دولە العراق االسالمیە) ئەوا سەر بـ ( القاعدە)‬ ‫ڤە‪ ،‬لگەل ڕێکخستنا (جبه ‌ه النصرە) یا (سوری) بۆ دەمەکی ئێکگرتین‪ .‬هه‌رچەندە هه‌ر زوی‬ ‫(جبهه‌ النصرە) ئەڤ ئێکگرتنە ڕەتکر و هه‌ردوو ئالیان ل دووماھیێن ‪ ٢٠١٤‬ێ دەست بشەڕی‬ ‫کر و هه‌تا ئەڤرۆکە ددژاتیا هه‌ڤدوو دا دبەردەوامن‪.‬‬ ‫ژ ئالیەکێ دن ڤە‪ ،‬داعش‪ ،‬بئاشکەرا دەستهه‌التا (ئەیمەن زەواھیری) سەروکێ (القاعیدە) و‬ ‫داخازا وی ژبۆ کارکرنا داعش دناڤ ئیراقێ دا و (جبهه النصره) دناڤ سوریا دا ڕەتکر و خوە‬ ‫ب سەروەر و خودان بڕیارا سیاسی دانا‪.‬‬ ‫پستی کۆشتنا (زەرقاوی) ژ الیێ ئەمەریکا ڤە ل حوزەیرانا ‪ ٢٠٠٦‬ێ‪(،‬ابی حمزە المهاجر)‬ ‫بوو سەرۆکێ ڕێکخراوێ‪ .‬پشتی چەند مەهه‌کان‪ ،‬ڤێ ڕێکخراوێ ( دولە العراق االسالمیە) ب‬ ‫سەرۆکاتیا (ابی عمر بغدادی) ڕاگەهاند‪ ،‬لێ دیسان ھێزێن ئەمەریکا شیان ( ابی عمر) و (حمزە‬ ‫المهاجر ) بکوژن و شینا وان (ابا بکر البغدادی) ببیتە سەروکێ ڕێکخراوێ‪.‬‬ ‫ئەڤ ئینان و برنا ناڤان و شەڕێن خویناوی بۆ وەرگرتنا دەستهه‌التێ (خیالفەتێ) دناڤ بەرا‬ ‫ڤان ڕێکخراوان دا‪ ،‬وەکو کوشتنا نوینەرێ (زەواھیری) ئەوێن دگوتنێ (ابو خالد السوری)‬ ‫لسەر دەستێ (داعش) ل شوباتا بووری ‪ ،٢٠١٤‬و ناکۆکی و دژایەتیا وان ل جھێن جودا‬ ‫جودا‪ ،‬وێ چەندێ ڕادگەھینن کو هه‌مان فەلسەفە و تێگەها (سەلەفی)‪ ،‬ئەوا(سەلەفیەت) لسەر ‬ ‫پەیدابووی‪ ،‬یا دووبارە دبیت و یا وەرارێ دکەت‪.‬‬ ‫پشتی داعش‬ ‫ڤەکۆلەرێ ئەمەریکی (چارلز لیستەر)‪ ،‬هه‌ژمارا چەکدارێن (داعش) ب ‪ ٦٠٠٠-٥٠٠٠‬چەکداران‬ ‫ل ئیراقێ و ‪ ٧٠٠٠‬چەکداران ل سوریا دخەملینیت‪ ،‬و تا نوکە چ ئامارێن تایبەت بۆ زانینا‬ ‫هه‌ژمارا وان یا دروست نینن‪.‬‬ ‫شارەزایێ بزاڤێن ئیسالمی‪( ،‬رومان کایێە) ژ (ئینستتیۆیا فرەنسی بۆ ڕۆژهه‌التا ناڤین)‬ ‫دبێژیت‪ ،‬پڕانیا چەکدارێن داعش ل سوریا خەلکێ سوریا نە و سەرۆکێن وان ژ دەرڤەی سوریا‬ ‫نە ( ئیراق – شیشان‪-‬افغانستان)‪ .‬لێ یێن ئیراقێ هه‌می ئیراقی نە‪ .‬هه‌روەسا نزیکە ‪٢٠٠٠‬‬ ‫بەلجیکی و فرەنسی ژی لگەل دا نە‪ ،‬و ھنەک ژوان پۆستێن گرنگ ژی دناڤ دا هه‌نە‪.‬‬ ‫هه‌لبەت‪ ،‬زانینا هه‌ژمارا چەکدارێن داعش‪ ،‬یان کوشتن و ژناڤبرنا وان تا ڕاددەیەکی یا گرنگە‪،‬‬ ‫لێ دیسان ژی نە دوماھیکە‪ ،‬ئەگەر ئەم بزانین کو ئەڤ کۆمەڵێن توندڕەو و تیرۆریست بەردەوام‬ ‫د زێدەبوونێ دا نە و ھزر و تێگەها وێ ڕۆژ ب ڕۆژ یا دناڤا خەلکێ دا بەالڤە دبیت‪ ،‬ب ڕێکا‬ ‫خوتبە و کۆڤار و ڕادیۆ و تەلەفزیونێن ناڤخویی و بیانی‪..‬ھتد‪ ،‬ژ الیێ تاگر و هه‌لگرێن ڤێ‬ ‫ھزرێ ڤە‪ .‬ئانکو ژناڤبرنا دروست یا ڤێ ھزر و فەلسەفەیا توندڕەو و تیرۆریست‪ ،‬خوە د ژناڤبرنا‬ ‫ ‪ 150‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫چەکداران دا نابینیت‪ ،‬بەلکو چارەسەریا ڤێ چەندێ ژناڤبرنا ڤێ ھزرێ یە‪ ،‬بڕێیا ھشیارکرنا‬ ‫خەلکی ژالیێ دەزگایێن ڕاگەهاندنێ و خوتبە و بەرنامەیێن خاندنێ ڤە‪ .‬‬ ‫ژبەر ڤێ چەندێ‪ ،‬پەیدابوون و ڤەمرینا ڤان بزاڤێن (جیهادی) بۆ پراکتیزەکرنا شەریعەتێ‬ ‫ئیسالمی و داخازا وان ژ بۆ (خیالفا ئیسالمی)‪ ،‬لدەم و جھێن جودا جودا‪ ،‬وێ چەندێ دیار‬ ‫دکەن کو ڤەمرین و بێدەنگیا ڤێ ھزرێ یان فەلسەفێ (السلفیە الجهادیە)‪ ،‬بتنێ یا کاتیە‪ ،‬و‬ ‫هه‌ردەمێ ژینگەهه‌کا گونجای بۆ پەیدابوو‪ ،‬دێ سەرێ خوە ھلدەت و جارەکا دی ڕەنگە لبن‬ ‫ناڤەکێ دی خوە دیار کەتن و دەستهه‌التا خوە ڕابگەھینیت‪.‬‬ ‫ڕەوتێ سەلەفی‪ ،‬مە بڤێت نەڤێت‪ ،‬پرۆگرامەکە یان ڕەوتەکێ ئیسالمیە و هه‌بوونەکا دیار یاهه‌ی‬ ‫دناڤ (اھل السنە) دا‪ .‬و گەلەک ژ خەلکێ کوردستانێ ژی تاگرێن ڤی ڕەوتی نە‪ ،‬چ بزانین‪،‬‬ ‫یان ب نەزانین‪ .‬مەبەست ب نەزانین‪ ،‬ئەو خەلکێ موسڵمانە ئەوێ بسادەیی و ئنیەتەکا پاک‬ ‫و هاوتەریب لگەل دابونەریتێن کوردەواری و عەشیری ڕێکەک ژ ڕێکێن عیبادەتی بۆ خوە‬ ‫هه‌لبژارتی‪ ،‬بێ ی بزانیت ژێدەرێ ڤی ڕەوتی خوە د چ دا دبینیت‪.‬‬ ‫هه‌ر ژبەر ڤێ ئەگەرێ‪ ،‬پێدڤیە حکومەتا هه‌رێما کوردستانێ‪ ،‬لدیڤ بەرنامەیەکێ خۆرست و‬ ‫زانستی سەرەدەریێ لگەل ڤی بابەتی بکەت و بساناھی و بێ بەرنامە و قانونەکا تایبەت‬ ‫ڕێکێ نەدەتە هه‌رکەس و الیەنێ ڤیا چاالکیێن خۆ ئەنجام بدەت یان ھزرێن خوە بەالڤ بکەت‪،‬‬ ‫هه‌روەسا هاوھێزیەکێ لدیڤ ھنەک ڕێنمایێن زانستی پەیدا بکەت دبوارێ چاڤدان و هه‌ژمارا ‬ ‫ئاڤاکرنا جھێن عیبادەتی یێن هه‌می ئوالن وەکی یەک (بە پێی ڕێژەی الیەنگرانی ئایینەکە)‪،‬‬ ‫و هه‌مان هاوھێزی خوە دبوارێ پەروەردێ ژی دا ببینیت ئەگەر وانەیا ئایینی دناڤ قوتابخانان‬ ‫دا بەردەوام بوو‪ .‬وەکو عەدالەتەک و ڕێزگرتنەک بۆ خەلکێ هه‌رێما کوردستانێ‪ .‬ئەگەر نەو‪،‬‬ ‫ئەڤ ڕەوتێ سەلەفی یێ جیهادی‪ ،‬خانەیێن نڤستینە و ھشیاربوونا وان لهه‌ر جە و دەمەکی‬ ‫پێویستە یا چاڤەڕێکری بیت‪.‬‬ ‫ژێدەرەکان‪-:‬‬

‫‪ .1‬محمد عبدالهادي المصري‪ ،‬اهل السنة و الجماعة‪.‬‬ ‫‪ .2‬محمد ابو زهرة‪ ،‬تاريخ المذاهب االسالمية‪.‬‬ ‫‪ .3‬مجموع الفتاوى‪ ،‬ابن تيمية‪ ،‬المجلد االول‪.‬‬ ‫‪ .4‬مصطفى بن محمد بن مصطفى‪ ،‬اصول و تاريخ الفرق االسالمية‪ ،‬صيد الفوائد‪.2003 ،‬‬ ‫‪ .5‬االلباني‪ ،‬شرح الطحاوية‪.‬‬ ‫‪ .6‬د‪.‬محمد عمارة‪ ،‬خمسون عاما»على استشهاد حسن البنا‪ ،‬مجلة المجتمع‪ ،‬الكويت‪ ،‬العدد ‪،1337‬‬ ‫‪.1999‬‬ ‫‪ .7‬محمود عبدالحميد العسقالني‪ ،‬الدعوة السلفية‪.‬‬ ‫‪http://www.taimiah.org .8‬‬ ‫‪ .9‬سورة االنفال‪ ،‬االية ‪.39‬‬ ‫ ‪ 151‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 152‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫جەنگ و‬ ‫عەقاڵنیبوونی‬ ‫منداڵی کۆرپە‬ ‫فایەق سەعید‬

‫ ‪ 153‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 154‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پیشەکی‬ ‫شەڕ و جەنگ کاریگەری زیاتر لەسەر مندااڵن دادەنێت تا گەورەکان لەبەر ئەوەی مندااڵن‬ ‫خاوەنی ئەو جیهانبینیە بەرفراوانە نین لەبارەی جەنگەوە و ناتوانن ڕێرەوی ڕووداوەکان بگۆڕن‬ ‫یا مەترسییەکانی خۆیان لەو بارەیەوە مەهار بکەن‪ .‬لەم لێکۆڵینەوەیەدا من تەنها لەسەر ئەو‬ ‫کاریگەرییانە ڕادەوەستم کە شەر و جەنگ لەسەر مندااڵنی کۆرپەی دادەنێن‪ .‬لە ڕوانگەی‬ ‫تیۆرییەوە لەسەر هەندێک لەو پرۆسانە ڕادەوەستم کە منداڵ لە تەمەنی کۆرپەییدا پێیاندا‬ ‫تێپەر دەبێ و پێویستیی بە دۆخێکە پێچەوانەی دۆخی شەڕە بۆ ئەوەی پرۆسەکان بە ئارامی‬ ‫تێپەر ببن و منداڵی کۆرپەش گەشەیەکی ئاسایی بکات‪ .‬پێم خۆشە خوێنەر ئەوە بزانێ کە‬ ‫کۆی هەموو پرۆسەکان و نموونەکان کە لێرە دەیانخەمەروو پێویستییان بە کەشێکی زۆر‬ ‫ئارامە چونکە دایک و کۆرپەش بۆ هەماهەنگی لە کاتێ ئەنجامدانی پرۆسەکاندا پێویستیان بە‬ ‫کەشێکی ئاسایی و ئارام و ڕوویەکی خۆش و پێکەنین یا زەردەخەنە دەبێت‪ .‬ئەم ڕووخۆشی‬ ‫و سەلیقەیە لە کاتی تراوما و شەڕ و جەنگ و پرسە و ناخۆشیەکاندا هەرگیز دەستەبەر نابن‪.‬‬ ‫دەبێ دوو سەرنجیش یاداشت بکەم کە من لەم لێکۆڵینەوەیەدا باسی ئەوە ناکەم بۆچی شەڕ‬ ‫نایەڵێت مرۆڤ پێبکەنێ و دایکەکان ڕووخۆش بن و ئەو ڕەفتارانە لەگەڵ کۆرپەکانیاندا بکەن‬ ‫کە لە کاتی ئاساییدا دەیکەن‪ .‬بە هەمان شێوە باسی ئەو جۆرە کاریگەرییانە ناکەم کە باس‬ ‫لە نەبوونی خوردن و خواردنەوە دەکات‪ ،‬بەڵکو وەاڵمی چەند گریمانەیەکی دیکە دەدەمەوە‪.‬‬ ‫من لێرەدا تەنها باسی ڕۆڵی دایک دەکەم نەک دایک و باوک‪ ،‬هۆکاری ئەمەش جیاکاری ڕەگەزی‬ ‫نییە بەڵکو ئەوەیە لە زوربەی کۆمەڵگاکاندا تەنها دایک بە خزمەتکردنی منداڵی کۆرپەوە‬ ‫خەریکە‪.‬‬ ‫لە نووسینی ئەم لیکۆلینەوەیەدا قورساییەکی زۆرم بەدیکرد لەبەر ئەوەی بە هەموو ئەو‬ ‫زمانانەی کە من دەیزانم‪ ،‬هیچ کتێبێک یا لێکۆڵینەوەیەکم لەسەر ئەم بابەتە دەست نەکەوت‬ ‫کە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ باسی جەنگ و منداڵی کۆرپە بکات‪.‬‬ ‫مەبەست لەم لێکۆڵینەوە‬ ‫لێکۆڵینەوە لەسەر کاریگەرییەکانی جەنگ بەزمانی کوردی ئەگەر هەبن ئەوە زۆر کەمن‪ .‬لەم‬ ‫بوارەشدا بایەخ بە بارودۆخی منداڵ نەدراوە و هیچ لێکۆڵینەوەیەکی لەم بابەتەش لەسەر‬ ‫منداڵی کۆرپە نەکراوە‪ .‬لەبەر هەمان هۆکار و لەبەر گرنگیی منداڵی کۆرپە پێمان باش بوو‬ ‫ئێمە لە بواری پسپۆری خۆماندا بە الیەنی کەمەوە لە کوردستان بۆ یەکەمین جار لەم بابەتە‬ ‫بکۆڵینەوە و تیشک بخەینە سەر الیەنە شاراوەکانی ژیانی منداڵی کۆرپە‪ .‬دەبێ ئەوەش یاداشت‬ ‫بکەم کە ئەمەی لێرەدا دەیخوێننەوە قۆناغی یەکەمی لێکۆڵینەوەکەیە‪ .‬بەشێوەیەکی دیکە لە‬ ‫قۆناغی داهاتوودا لەالیەک زیاتر لەو بابەتانە ورد دەبینەوە کە لێرەدا خراونەتەروو‪ ،‬لەالیەکی‬ ‫تریشەوە لە هەندێ الیەنی دیکەش ورد دەبینەوە کە لێرەدا باس نەکراوون‪ .‬دوا سەرنجمان‬ ‫لەم بوارەدا ئەوەیە ئێمە تەنها باسی ئەو کۆرپانە دەکەین کە لە ناوچەکانی جەنگدا دەژین‬ ‫ ‪ 155‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫(گۆڕەپانی جەنگ‪ ،‬ئۆردوگاکان‪ ،‬سەر چیاکان‪ ...‬هتد)‪.‬‬ ‫گریمانەکان‬ ‫ ئایا منداڵی کۆرپە ئاگای لە هیچ نییە و لە ڕوانگەی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانەوە‬‫گۆشەگیرە؟‬ ‫ بە چ شێوەیەک و لە چ تەمەنێکدا منداڵی کۆرپە پەیوەندی لەگەڵ دەوروبەرەکەیدا دەکات؟‬‫ جەنگ چ کاریگەرییەکی بەسەر گەشەسەندنی کۆرپەکانەوە هەیە؟‪.‬‬‫ ئەو پرۆسانە چین کە پێویستیان بە دۆخێکی دژە جەنگە و منداڵی کۆرپە لە کاتی‬‫گەشەکردنی ئاساییدا پیایاندا تێپەر دەبێ؟‬ ‫مێتود‬ ‫شرۆڤەکردنی دەق‬ ‫رەهەندی تیۆری‬ ‫زۆر تیۆری دەروونناسی هەیە کە شایەنی ئەوەن مرۆڤ پشتیان پێ ببەستێت چونکە هەموویان‬ ‫پەیوەندییەکی زۆر ڕاستەخۆیان بە گەشەسەندنی منداڵ و داهاتووی منداڵەوە هەیە‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬تیۆری پێداویستییەکانی (‪ ، Maslo) A Theory of Human Motivation‬کە بە‬ ‫هەرەمی پێداویستییەکان یا هەرەمی ماسلۆ‪ -‬ش ناودەبرێ‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬تیۆری دەروونشیکاری (‪ Freud) Psychoanalytic Theory‬کە زیاتر کار لەسەر‬ ‫سەرنجدانی چاالکییەکانی منداڵی کۆرپە دەکات بۆ نموونە؛ گرتن‪ ،‬مژین‪ ،‬ڕۆشتن و پێ گرتن‪،‬‬ ‫ناسینەوەی دەموچاوەکان‪...‬هتد‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬تیۆری مەعریفیی ‪ ) Cognitive Theory (Piaget،Vygotsky‬کە باس لە جیهانبینی‬ ‫و گەشەسەندنی مەعریفی مندااڵن دەکات‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬تیۆری دەروونناسی گەشەکردن‪ Theory of Developmental psychology‬کە زیاتر باس‬ ‫لە تاقیکردنەوە کلینیکییەکان دەکات و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی کۆرپە تۆمار دەکات‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬تیۆری پەیوەستبوون ‪ )Attachment Theory (Bowlby، Meyer‬‬ ‫شەشەم‪ :‬سییەکان و چلەکاندا لە ئەمریکا گروپێکی نوێی دەروونناسەکان پەیدا بوون کە‬ ‫زۆریان سەر بە قوتابخانەی دەروونشیکاری بوون‪ ،‬بایەخی گەورەیان بە کاریگەری پەیوەندیی‬ ‫نێوان مرۆڤەکان (‪ )Interpersonal‬یا پەیوەندی نێوان منداڵ و دەوروپشتەکەی دەدا و بەدوای‬ ‫کاریگەرییانی ئەو پەیوەندییانەدا دەگەران کە لەسەر گەشەسەندنی منداڵ دایدەنێ‪ .‬بەشێوەیەکی‬ ‫دیکە ئەم تیۆرییە بایەخێکی گەورە بەو پەیوەندییانە دەدات کە مندال لە قۆناغی کۆرپەییدا‬ ‫لەگەڵ مرۆڤەکانی دەوروپشتی دروستی دەکات‪ ،‬چونکە ئەندامە کاراکانی ئەم تیۆرییە پێیان‬ ‫وایە جۆرێ ئەو پەیوەندییانە (‪ )Interpersonal Theory‬کاریگەری گەورەی بەسەر قەیرانە‬ ‫دەروونییەکانەوە هەیە‪ .‬ئەم تیۆرییە گوزارش لە ڕوانگەی قوتابخانەیەک دەکات بە هەمان‬ ‫ ‪ 156‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ناوەوە (‪ )Interpersonal School‬کە لێکۆڵینەوە لەسەر پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان دەکرد‬ ‫و لە پراکتیکیشدا ئەوان هەردوو تیۆری دەروونشیکاری و دەروونناسیی گەشەکردنیان بەیەکەوە‬ ‫گرێ دەدا بۆ ئەوەی بتوانن گەشەکردنەکانی مندااڵنی کۆرپە باشتر بسەلمێنن‪.‬‬ ‫لە ناوە دیارەکانی ئەم قوتابخانەیە ‪ ,Meyer Sullivan‬هەروەها فرۆیدییە نوێکانی وەک‬ ‫‪...،Fromm ,Fromm – Reichmann,. Horny‬هتد‪ .‬لەم ‪ 30‬ساڵی دواییدا ‪ Stern‬بە‬ ‫لێکۆڵینەوەکانی جیهانی سەرسام کرد‪.‬‬ ‫ئێمە لەم لێکۆڵینەوەیەدا زیاتر پشت بە دوا سێ تیۆری دەبەستین بەاڵم پێداگیری سەرەکیمان‬ ‫لەسەر دوا تیۆری دەبێ‪.‬‬ ‫تیۆرییەکانی ئەم قوتابخانەیە باس لە کۆمەڵێک پرۆسەی گەشەسەندنی منداڵی کۆرپە دەکەن‬ ‫کە جەنگ کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆی بەسەریانەوە هەیە‪ .‬کەی منداڵی کۆرپە هەست‬ ‫بە خۆی دەکات وەک سوبێکت و ئۆبێکتێکیش بە ئاگا دێتەوە؟ کەی دەتوانێ ئەوانی دیکە‬ ‫وەکو ئۆبێکتێک ببینێ؟ دایک و ڕۆڵی یارییەکانی دایک‪ ،‬پێکەنینی دایک‪ ،‬برۆبەرزکردنەوەی‪،‬‬ ‫سەر ڕاوەشان و جواڵنەوەکانی دایک چ ڕۆڵێک لەو پرۆسانەدا دەبیننن؟ ئایا منداڵی کۆرپە‬ ‫لە ڕۆژی یەکەمەوە دەتوانێ بە ئا یا نا وەاڵم بداتەوە؟ ئایا دایک دەتوانێ ئەو کردارانەی‬ ‫بۆ کۆرپەکەی پێویستن لەکاتی نائاسایی جەنگدا ئەنجام بدات؟ بەکارهێنانی سیمبۆل‪ ،‬ئایا‬ ‫الساییکردنەوەکانی منداڵی کۆرپە‪ ،‬ئەو کردانەی منداڵ لە کاتی پشودا دەیکات‪ ،‬کاسایەتی‬ ‫منداڵی کۆرپە‪ ...‬هتد‪ ،‬هەموو ئەمانە لە کاتی جەنگ و شەڕدا بە ئاسایی بەرێوە دەچن؟‬ ‫ئەمانە بەشێکن لەو گرفتانەی لەم لێکۆڵینەوەیەدا شرۆڤەیان دەکەین‪.‬‬ ‫جەنگ و پاشماوەکانی جەنک‬ ‫شەڕ و جەنگ ئەو بارودۆخە ناهەموارەی کە دەبێتە هۆی مردن و کوشتن‪،‬هەموو جۆرەکانی‬ ‫توندوتیژی‪ ،‬هەموو جۆرەکانی دەستدرێژی‪ ،‬لەدەستدانی کەسە نزیکەکان و دوورەکان‪،‬‬ ‫لێکترازانی خێزانەکان‪ ،‬گەشەکردنی نائاسایی‪ ،‬برینداری و لەدەستدانی ئەندامەکانی جەستە‪،‬‬ ‫شێتی‪ ،‬نەخۆشی دەروونی‪ ،‬تراوما‪ ،‬دەنگی بەرزی فڕۆکە و تۆپ و تەقە‪ ،‬تێکەڵبوون بە کاسانی‬ ‫نامۆ‪ ،‬نیشتەجێبوون لەناو ئۆردوگا و ژوورە تەنگەکان‪ ،‬کۆبوونەوە و خەوتن و ژیان بەسەربردن‬ ‫لەسەر شەقام و ناو کۆاڵن و بندیوارەکان‪ ،‬ڕاکردن بە دوای خوردن و خواردنەوە و پەناگەیەیەکی‬ ‫ئارام‪...‬هتد‪ .‬لە مێژووی کورد دا چەندین شەڕ و جەنگ و کارەسات ڕوویانداوە کە بوونەتە هۆی‬ ‫دەرکەوتنی ئەو پاشماوانەی سەرەوە‪ ،‬بۆ نموونە ئەنفاڵ‪ ،‬هەڵەبجە‪ ،‬ئاوارەبوونی یەزیدییەکان‬ ‫و کۆبانییەکان‪ ،‬جەنگی داعش‪ ،‬جەنگی کوەیت‪ ،‬جەنگی عیراق‪ -‬ئێران‪ ،‬جەنگە بەردەوامەکانی‬ ‫ناو کوردستانی گەورە‪...‬هتد‪.‬‬

‫ ‪ 157‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫تواناکانی منداڵی کۆرپە‬ ‫هەندێك لە توانا گرینگەکانی منداڵی کۆرپە لە تەمەنە جیاوازەکاندا‪:‬‬ ‫یەک ڕۆژ‪ :‬منداڵی کۆرپە لە دوای ‪ 40‬خولەکەوە دەتوانێ بە دەوروبەرەکەیەوە بکات (‪.)Hwang‬‬ ‫‪ 2-3‬ڕۆژ‪ :‬توانای الساییکردنەوەی دەموچاوی مرۆڤی هەیە‪ .‬هەروەها دەتوانێ زەردەخەنە و‬ ‫ڕووگرژی لەیەک جودا بکاتەوە و الساییان بکاتەوە (‪ .)Stern‬ئەو موسیک‪ ،‬گۆرانی‪ ،‬چیرۆک و‬ ‫حەکایەتانە دەناسێتەوە کە لە ناو سکی دایکی گوێبیستیان بووە (‪.)de Casper & Spence‬‬ ‫‪ 1-8‬هەفتە‪ :‬توانای ئەوەی هەیە بە دوای فاکتەرە وروژێنەرەکانی تەنە جواڵوەکاندا بگەرێت‬ ‫(‪ .)Haith‬هەروەها بە دوای ئەندازەکان بگەرێ (‪ .)Kesen، Karmen، Hoffman‬دەبێتە‬ ‫خاوەنی چاوەروانی‪ ،‬واتە دەتوانێ چاوەروانیی لە بەرامبەرەکەی هەبێ کاتێ لەسەر شتێک‬ ‫ڕایهێنابێ (‪.)Granchrow & Steiner‬‬ ‫‪ 2-3‬هەفتە‪ :‬توانای ئەوەی هەیە پەیوەندی نێوان دوو هەست بەیەکەوە گرێ بدات و ‬ ‫زانیارییەکان لە هەستێکەوە بۆ هەستێکی دیکە بگوازێتەوە‪ ،‬بۆ نموونە لەنێوان هەستی‬ ‫بۆنکردن و بینیندا‪ ...،‬هتد ( ‪ .),Rijt & Plooij, Bbortons‬هەروەها گریان و هاواری خۆی‬ ‫لە گریان و هاواری کۆرپەکانی دیکە جیا دەکاتەوە (‪.)Dondi‬‬ ‫‪ 6-8‬هەفتە‪ :‬زیاتر لەو دەموچاوانە ورد دەبێتەوە کە دەچوڵێنەوە بە بەراورد لەگەڵ ئەوانەی‬ ‫ناجوڵێنەوە‪ .),Done( .‬بەشێوەیەکی دیکە زیاتر لە دەموچاوی مرۆڤ ورد دەبێتەوە و بە‬ ‫دوای ئەو شتانەدا دەگەڕێ کە دەجوڵێنەوە‪ ،‬بە مانایەکی دی لەو دەموچاوانە ورد دەبێتەوە‬ ‫کە قسە دەکەن (‪.)Haith‬‬ ‫تا ‪ 8‬هەفتە‪ :‬تا ئەم تەمەنە منداڵی کۆرپە تەنها تەماشای فۆرمی دەرەوەی ئۆبێکتەکانی‬ ‫بەردەستی دەکات (‪ .)Leach, Ciccotti، Haith‬دوای دوو مانگ سەرنجی دیوی ناوەوەی‬ ‫ئۆبێکتەکان دەدات (ریزپەر دەموچاوی مرۆڤ)‪.‬‬ ‫دوای ‪ 8‬هەفتە‪ :‬بە دوای فۆرمدا دەگەرێت (‪ .)Bronson, Stern‬لەسەرەتاوە هەست بە‬ ‫خۆشی‪ ،‬پێکەنین و خەم و سەرسوڕمان دەکات (‪)Izard‬‬ ‫‪ 4,5‬مانگ‪ :‬ناوی خۆی دەناسێتەوە (‪.)Ciccotti‬‬ ‫‪ 3-6‬مانگ‪ :‬توانای ئەوەی دەبێت ئەو تێگەیشتنەی لەبارەی شتەکانەوە هەیەتی لە نێوان‬ ‫هەستەکانیدا جێگۆرگێیان پێبکات (‪ .)Amodal Perception) (Stern‬بە هەمان شێوە‬ ‫دەتوانێت جیاوازی بکات لە نێوان جواڵنەوەی لێوەکان و ئەو دەنگانەی دەری دەکەن (‪.)Kohl‬‬ ‫بەشێوەیەکی دیکە دەزانێ کام لێوە کام دەنگەی لێوە دەردەچێ کاتێ ژمارەیەک دەم (لێو)‬ ‫لە بەردەمیدا دەنگ یا وشەی جیاواز بڵێن ‪ .‬هەروەها (‪ 3,5‬مانگ) توانای بەسەر ئەوەشدا‬ ‫دەشکێ کە شتەکانی بەردەستی لە شوێنێکی شیاو دابنێ (‪.)Hespos & Baillargeon‬‬ ‫‪ 2-8‬مانگ‪ :‬توانای ئەوەی هەیە وێنەی دەموچاوێکی بیر بکەوێتەوە کە پێش هەفتەیەک بۆ‬ ‫تاقە جارێک و بۆ ماوەی کەمتر لە خولەکێک بینیویەتی (‪ .)Hwang,Fagan‬توانای (‪8‬‬ ‫مانگ) جیاکردنەوەی ڕوخسارە خەماوییەکان و دڵخۆشەکانی لە یەکتر هەیە (‪،)Nawrot‬‬ ‫ ‪ 158‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بەهەمان شێوەش توانای جیاکردنەوەی موسیکی خەمبار و دڵخۆشکەری لەیەک هەیە و ئەوەی‬ ‫دووەمیانی پێخۆشترە (‪.)Soken, Pick‬‬ ‫‪ 6‬مانگ‪ :‬هەست بە ترس دەکات و دەتوانێت نیگەرانییەکانی خۆی دەربڕێ و دواتریش هەست‬ ‫بە شەرم دەکات‪...‬هتد‪ .‬دەتوانێ جیاوازی لە نێوان وشەی (دایە) و (بابە) دا بکات‪ .‬هەروەها‬ ‫دەزانێ (دەست) و (پێ) ی خۆی کامانەن‪.‬‬ ‫منداڵی کۆرپە توانای زۆر سەیری لە زوربەی الیەنەکاندا هەیە و ئەمانەش لە بواری بیرکردنەوە‪،‬‬ ‫بینین‪ ،‬گویگرتن‪ ،‬تامکردن‪...‬هتد بەروونی دیارن‪ .‬ئێمە لە شوێنی خۆیدا ئاماژەیان پێدەکەین‪.‬‬ ‫پرۆسەکان‬ ‫مرۆڤی گەورە دەتوانێ لە ڕێگەی خوێندنەوە و لێکٶڵینەوەوە بابەتەکان تاقیبکاتەوە و‬ ‫هەڵسەنگاندنیان بۆ بکات ‪ .‬منداڵیش دەتوانێ ئەو کارە لە ڕێگەی پرسیارەوە بکات ‪ .‬بەالم‬ ‫منداڵی کۆرپە ئەو کارە لە ڕێگەی نیگاکردن و چاوتروکاندن و ‪...‬هتد‪ ،‬دەکات (‪.)Kagan‬‬ ‫منداڵ وەک گەورە‪ ،‬لەرۆژی یەکەمی لە دایکبوونەوە پێویستی بە جۆرێک لە دیالۆگ هەیە بۆ‬ ‫ئەوەی پێداویستییەکانی خۆی دابین بکات بۆ نموونە متمانەبوون و دڵنیایی و سەقامگیری‬ ‫‪...‬هتد‪ .‬پەیوەستبوونی ڕاستەوخۆی منداڵ بە دایکەوە لە دوای لە دایکبوونیەوە بەشێوەیەکی‬ ‫ئۆتۆماتیکی و ڕاستەوخۆ (لەشێوەی پەیوەندی جەستەیی و نیگا و سۆز)‪ ،‬ئەوەمان بۆ ڕوون‬ ‫دەکاتەوە کە بەر لە لەدایکبوونیش بەشێکی ئەو پەیوەندییانە بەشێوەیەک لە شێوەکان‬ ‫هەبوون‪ .‬زۆرێک سەرنجی ئەوەیان داوە لە کاتی جیاکردنەوەی منداڵی کۆرپە لە دایک‪،‬‬ ‫ڕاستەوخۆ دوای ساتی یەکەمی لە دایکبوون‪ ،‬زۆرێک لە کۆرپەکان کۆششی تەوای خۆیان‬ ‫دەکەن بۆ ئەوەی ئەو جیابوونەوەیە نەبێتە فاکت‪ .‬ئەو کۆششە لە شێوەی خۆهەڵواسینی توند‬ ‫بە سنگ‪ ،‬پرچ‪،‬پەنجەکان و تەنانەت لێو و لوتی دایکەوە دەردەکەون‪ .‬منداڵی کۆرپە هەموو‬ ‫شتێک دەکات بۆ ئەوەی لەو متمانەیە دانەبڕێ کە تا ئەو ساتە دایکەکە بۆی دابین کردبوو یا‬ ‫پێی دابوو‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی دایک بتوانێت بەشێوەیەکی ئاسایی یا باش وەاڵمی پێداویستییەکانی کۆرپەکەی‬ ‫بداتەوە دەبێ لە بارودۆخێکی ئاسایی و ئارامدا بێت چونکە زوربەی وەالمدانەوەکان بریتیین‬ ‫لە گاڵتەکردن‪ ،‬پێکەنین‪ ،‬الساییکردنەوەی جواڵنەوەکانی کۆرپە‪ ،‬یاریکردن بە تروکاندنی چاو‪،‬‬ ‫جواڵنەوەی برژانگ و پێڵوەکانی چاو‪ ،‬بەرزکردنەوە و نزمکردنەوەی برۆکان‪ ،‬گۆرانی چڕین‪،‬‬ ‫وتنەوەی وشەکان بە ئاوازەوە‪...‬هتد‪ .‬هەموو ئامانە پێویستیان بە کەشێکی ئارام و ئاسایی‬ ‫هەیە‪ .‬بە پێچەوانەشەوە هیچ دایکێک ناتوانێت لە کاتی خەمباری‪ ،‬کۆستکەوتن‪ ،‬تراژیدیا‪،‬ئەنفال‪،‬‬ ‫کۆمەڵکوژی‪ ،‬دەستدرێژی سێکسی‪،‬شەڕ و جەنک‪...‬هتد بۆ کۆرپەکەی سەما بکات‪ ،‬گۆرانی بڵێ‬ ‫و بە ئاوازەوە وەاڵم بداتەوە یا ‪...‬هتد‪.‬‬

‫ ‪ 159‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫هەماهەنگی دەروونی‬ ‫ئەم چەمکە بە مانای ئەو هامەهەنگییە دەروونییە هاوسەنگە دێت کە لە کاتی پرۆسەی‬ ‫دابەشکردنی هەستێکی دیاریکراو لەگەڵ یەکێکی دیکەدا بەرجەستە دەبێت‪ .‬بەشێوەیەکی‬ ‫دیکە هەماهەنگی نێوان دایک و کۆرپە لە ڕێگەی نزیکبوونەوەی هارمۆنیانە لەیەک لە کاتی‬ ‫دابەشکردنی هەستی خۆشی‪ ،‬ترس‪ ،‬سۆز‪ ،‬ئارامی یا نائارامی‪...‬هتد لەنێوان هەردووکیاندا‪.‬‬ ‫بەشێوەیەکی دیکە دابەشکردنی ئەزموون و هەست و سۆز‪...‬هتد لەنێوان سوبێکتەکاندا‬ ‫(‪ ، )intersubjective‬سەنگی مەحەکە لەم پرۆسەیەدا‪ .‬ئەم پەیوەندی گۆرینەوەی نێوان‬ ‫سوبێکتەکان باس لەوە دەکات چۆن دوو سوبێکت (دایک و کۆرپە) بیرورا و هەستەکانی‬ ‫خۆیان ئاڵوگۆڕ دەکەن و چۆن تەماشای یەکتر دەکەن‪ .‬لە قۆناغی سەرەتادا منداڵی کۆرپە لە‬ ‫ئۆبێکت تێناگات بۆیە ئۆبێکت ڕۆڵی سەرەکی نابینێت‪ .‬‬ ‫کاتێک منداڵی کۆرپە دەست بۆ ئۆبێکتێک (بۆ نموونە تۆپێک یا ملوانکەیەک) دەبات و دەستی‬ ‫نایگاتێ‪ ،‬دایکەکە پێی دەڵێ دەی (یا ئافەرین یا تەنها ئا)‪ .‬کاتێ کۆرپەکە زیاتر دەستی بۆ‬ ‫دەبات و لێی نزیک دەبێتەوە‪ ،‬دایکەکە پێی دەڵێ دەی دەی‪ .‬کاتێک نزیکتر دەبێتەوە پێی‬ ‫دەڵێ دەی دەی دەی‪ ،‬تا دواجار خەریکە دەستی بیگاتێ‪ ،‬پێی دەڵێ دەی دەی دی دەی‬ ‫دەی ‪...‬هتد یا لەو کاتەدا کە دەستی دەیگاتێ دەڵێ دەی‪ .‬بەواتایەکی دیکە تا دەستی لە‬ ‫ئۆبێکتەکە نزیکتر بێتەوە دایکەکە ژمارەی (دەی) ەکان زیاتر دەکات‪ .‬بەشێوەیەکی دیکە‬ ‫ژمارەی ئەو وشەیەی دایک پەیوەندییەکی پلەیی بە ئەو دوورییەوە هەیە کە لەنێوان دەستی‬ ‫کۆرپەکە و ئۆبێکتەکەدا هەیە‪ .‬ئەم هارمۆنی بوونە یەکێکە لەو مەرجانەی دەبێ هەبێ بۆ ئەوەی‬ ‫حاڵەتێکی دیاریکراو بە ‪ Attunement‬بژمێردرێ‪ .‬نموونەیەکی دیکە ئەوەیە کاتێک منداڵێکی‬ ‫کۆرپە کەوچکێک بە ڕیتمێکی دیاریکراو بەسەر قاپەکەی یا مێزەکەی بەردەمیدا دەکێشێت‪،‬‬ ‫دایکەکە بە هەمان ڕیتم وەاڵمی دەداتەوە‪ .‬وەاڵمی دایکەکە دەشێ قسە بێت‪ ،‬بەاڵم دەشێ‬ ‫جواڵنەوە بێت‪ ،‬بۆ نموونە جواڵنەوەی دەست یا سەر لەقاندن‪ ،‬بەاڵم هەماهەنگی نێوان ڕیتم‪،‬‬ ‫خێرایی‪ ،‬توندیی‪...،‬هتد هەردوو کرادارەکە دەبێ وەکو یەک بن یا هەماهەنگ بن‪ .‬‬ ‫پێم خوشە خوێنەر سەرنجی دوو چرکەسات بدات‪ ،‬یەکەم‪ :‬هەندێ جار کۆرپەکە دەستی‬ ‫تەواو نزیک دەبێتەوە و پێمان وایە تەواو ئۆبێکتەکەی بەدەستەوە گرت بەاڵم لەبەر جوڵەی‬ ‫ئۆبێکتەکە یا خۆی‪ ،‬ئۆببێکتەکەی لە دەست دەردەچێ‪ .‬لەم چرکەساتەدا دایک دایک کە پێی‬ ‫وایە تازە تەواو ئۆبێکتەکەی بەدەستەوە گرت دەڵێ (د یا دە) واتە پیتی یەکەم یا یەکەم و‬ ‫دووەمی وشەی (دەی) دەڵێ‪ ،‬بەاڵم لە چرکەساتی دووەمدا کاتێک دەبینێ لەدەستی دەرچوو‬ ‫وشەکە تەواو ناکات و تەنانەت دەنگ و سیماکانی دەموچاویشی دەگۆڕێن‪ .‬منداڵی کۆرپەش‬ ‫زۆر زیرەکانە ئەم جۆرە هەماهەنگییە دەخوێنێتەوە و لێی تێدەگات‪.‬‬ ‫الیەنێکی دیکەی ئەو پرۆسەی هەماهەنگییە دەروونییە پەیوەندی بە خێرایی دەست جواڵنەوەکە‬ ‫و خێرایی وتنەوەی وشەکانی دایکەکەوە هەیە (دەی‪ ،‬لەم نموونەیەدا یا هەر وشەیەکی دیکە‬ ‫لە نموونەکانی دیکەدا)‪ .‬ئەگەر جواڵنەوەی دەستەکە خاو بێت دەبێ وتنەوەی وشەکەش خاو‬ ‫‪Atunement‬‬

‫ ‪ 160‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بیت و پێچەوانەکەشی دروستە‪ .‬بێگومان ئەو حاڵەتانەش زۆرن کە پرۆسەکان بەو شیوەیەی‬ ‫سەرەوە بەرێوە ناچن‪،‬بەاڵم ئەو حاڵەتانە ناچنە خانەی هەماهەنگی دەروونییەووە‪.‬‬ ‫وردەکاری هەماهەنگیی دەروونی‬ ‫‪ Stern‬دوای کۆمەڵێک لێکۆڵینەوەی کلینیکی لەسەر پەیوەندی نێوان هەردوو سوبێکتی دایک و‬ ‫کۆرپە لەگەڵ دروونناسە ئەمریکاییەکاندا لە حەفتاکاندا‪ ،‬ئەوەی ڕوون کردەوە کە بۆ بەرجەستە‬ ‫بوونی ئەو پەیوەندییانە لە نێوان دایک و کۆرپەدا دەبێ سێ پرۆسەی هاوپەیوەند بەرجەستە‬ ‫ببن (‪:)1991,Stern‬‬ ‫یەکەم‪ :‬دەبێ دایک توانای خوێندنەوەی ڕەفتارەو سیماکانی کۆرپەکەی هەبێ‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬لە بەرامبەر ڕەفتاری کۆرپەکەدا‪ ،‬دایک دەبێ ڕەفتارێک بنوێنێت بەالم نابێ دەقاودەق‬ ‫الساییکردنەوەیەکی ڕووتی ڕەفتاری کۆرپەکەی بێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪( :‬رەفتاری دایکەکە دەبێ بەشێوەیەک بێت کە) کۆرپەکە دەبێ بتوانێت دەم و چاوی‬ ‫دایکی بخوێنێتەوە‪ ،‬واتە لە سیما و ڕەفتارەی دایکی تێبگات‪.‬‬ ‫لەهەموو نموونەکاندا لەبەر زمان نەگرتنی منداڵی کۆرپە‪ ،‬هەردووکیان لە ڕێگەی سیماکانی‬ ‫دەموچاویانەوە پەیوەندی لەگەڵ یەکتردا دەبەستن و دیالۆگی خۆیان دەکەن‪ .‬لەحاڵەتی‬ ‫ئاساییدا خوێندنەوەی دەموچاوەکان بەنیسبەت هەردووکیانەوە کارێکی ئاسان نییە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫حاڵەتی شەر و ناخۆشیدا هێندەی دیکە سەخت دەبێت و بواری بە هەڵە تێگەیشتن بۆ هەردوو‬ ‫ال دەبێتە ڕاستییەکی حاشا هەڵنەگر‪ Anna Frued .‬لە شەستەکاندا ئەوەی ڕوون کردەوە کە‬ ‫زۆر حاڵەت و نەخۆشی هەیە لە دایکەوە بۆ کۆرپە دەگوازرێتەوە (بۆ نموونە خەمۆکی)‪ .‬بەدەر‬ ‫لەمە‪ ،‬لە کاتی هەماهەنگی دەروونیدا‪ ،‬کاتێک منداڵێکی کۆرپە ئاماژەیەک لە ڕێگەی ئەندامەکانی‬ ‫لەشەوە بۆ دایک دەکات دەبێ دایک بەئاماژەیەکی گونجاو وەاڵم بداتەوە‪ ،‬بەاڵم حاڵەتی شەڕ‬ ‫و تراومادا بواری ئاماژە هەڵەکان زیاتر دەکات‪ ،‬بۆ نموونە کاتێ کۆرپەیەکی چەند ڕۆژە یا‬ ‫چەند هەفتەیە زەردەخەنەیەک بۆ دایکی دەکات‪ ،‬وەک وەاڵمدانەوەیەک‪ ،‬پێویستە دایکەکەش‬ ‫بە زەردەخەنەیەک وەاڵم بداتەوە (کە دەقاودەق نابێ لەوەی ئەو بچێت)‪ ،‬بەالم لە حاڵەتی‬ ‫جەنگدا دایکەکان بە ئاستەم دەتوانن زەردەخەنە بخەنە سەر لێوەکانیان و بەیت و بالۆرە‬ ‫بۆ کۆرپەکانیان بڵێنەوە‪ .‬خاڵێکی دیکەش کە پەیوەندی بە سوبێکتگەراییەوە هەیە‪ ،‬بەڕای‬ ‫‪ Mthander‬ئەو پرۆسەیە بەشێوەیەکی هەرەمەکی دێتە ئاراوە (‪ .)2005 ,Stern‬بەشێوەیەکی‬ ‫دیکە دایک و کۆرپە ناتوانن گۆڕینەوەی ئەزموون و زانیارییەکان لە نێوان خۆیاندا لە کاتی‬ ‫جەنگدا ڕابگرن بۆ ئەوەی لە کاتی ئاشتیدا بەرقەراری بکەنەوە‪ .‬‬ ‫خاڵێکی تریش هەیە کە پەیوەندی بە هەموو کۆمەڵگای کورەدستانییەوە هەیە ئەویش ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئێمە هەمیشە پیمان وایە منداڵی کۆرپە لە هیچ تێناگات و سەرنجی هیچیش نادات‪ ،‬بۆیە هەرچ‬ ‫شتێ لە بەردەمیدا بکەین یا بەهەر فۆرمێک ئەو کردارە بەرجەستە بکەین یا نەیکەین‪ ،‬ئەوە ‬ ‫زۆر گرینگ نییە‪ .‬ئەمیش لەالیەک دەبێتە هۆی ئەوەی هەندێ لە وەاڵمدانەوەکان (کە بۆ منداڵ‬ ‫ ‪ 161‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫گرینگن) پشتگوێ بخەین و لەالیەکی دیکەشەوە ئەم تێڕوانینە زیان بە سوبێکتگەرایی نێوان‬ ‫دایک و کۆرپە دەگەیەنێ‪.‬‬ ‫هاوپەیوەند بە بەربەستەکانی ژیانی ئاوارەیی و جەنگەوە دەبی ئەوە یاداشت بکەم کە بۆ‬ ‫ئەوەی منداڵی کۆرپە بتوانێ بزەی لێو‪ ،‬نیگای چاو‪ ،‬چاوتروکاندن ‪ ..‬هتد بەمەبەستی‬ ‫پەیوەندی گرتن یا وەاڵمدانەوە‪ ،‬بە کار بینێ‪ ،‬هەندێ جار پێویستی بە ڕوو (سەر) وەرگێڕان‬ ‫بۆ الی کەسی دووەم هەیە‪ .‬بەاڵم منداڵی کۆرپە لە مانگەکانی سەرەتادا کۆنترۆڵی بەسەر‬ ‫سەری خۆیدا نییە و ناتوانێ بە ئارەزووی خۆی وەریگێڕێ (‪ .)2011 Stern‬بۆیە پێویستی بە‬ ‫پاڵخستن لەسەر پشت هەیە‪ .‬تەنها ئەو کات دەتوانێ سەری بە ئارەزووی خۆی (بە ڕاست و‬ ‫چەپدا) وەرگێڕێ‪.‬‬ ‫ئەم ڕوو وەرگێڕانە لە دۆخی جەنگدا بەالیەنی کەمەوە دوو دەرکەوتەی هەیە‪ .‬یەکێکیان‬ ‫ئەوەیە بەشێک لە خێزانەکان بەتایبەت لە سەرەتای جەنگدا بۆ دەربازبوون لە بازنەی جەنگ‬ ‫چەندین ڕۆژ و شەو ڕێدەکەن‪ ،‬ئەمەش دەرەفەتی ئەوە لە منداڵی کۆرپە زەوت دەکات کە‬ ‫بتوانێ ڕووی خۆی وەرگێڕێ و پەیوەندییەکان بەرقەرار بکات‪ .‬دووەمیشیان ئەوەیە ئەم‬ ‫حاڵەتە بەشێوەیەکی گشتی (بارودۆخی فسیۆلۆجی) کار دەکاتە سەر ڕێکخستنی پەیوەندییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانی منداڵی کۆرپە (‪ ،)2003 , Freud‬چونکە کاریگەری لەسەر ناخی بەجێ‬ ‫دێڵێ‪.‬‬ ‫لە الیەکی دیکەوە منداڵی کۆرپە دەتوانێ حەز و ئارەزووی خۆی بەرامبەر بە ئۆبێکتێک‬ ‫یا سوبێکتێک لە ڕێگەی تەماشاکردنەوە دەربڕێ ‪ .)Fantz, Stern,) Fraiberg‬لە‬ ‫تاقیکردنەوەیەکی کلینیکیدا (‪ )1991 Stern‬کۆمەڵێك وێنە پیشانی کۆمەڵێ منداڵی زۆر‬ ‫کۆرپە دەدرێن و سەرنج دەدرێ ئەو وێنانەی زیاتر حەز بە بینینی دەکەن (بۆ نموونە دایک‪،‬‬ ‫مەمکەمژە) ماوەیەکی زۆرتر تەماشای دەکەن‪ .‬کەواتە نەبوونی جێگا و ڕێگای پێویست بۆ‬ ‫پاڵخستنی کۆرپە لەکاتی جەنگ و ژیانی ئاوارەیی ئۆردەگاکاندا بۆ منداڵ نارەحەتی دروست‬ ‫دەکات و دەبێتە بەربەست لە پەیوەندی گرتن یا وەاڵمدانەوە و پرسیارکردنی منداڵی کۆرپە‪.‬‬ ‫لەو نموونەیەدا کە منداڵی کۆرپە نەیتوانی (سەر) ی وەرگێڕێ‪ ،‬مانای وایە ئەو نەیتوانیوە ئەو‬ ‫پەیامە بە دایکی بگەیەنێ کە ئەو حەزی لەو شتە دیاریکراوەیە‪ ،‬ئەمەش ناڕەحەتی بۆ منداڵی‬ ‫کۆرپە دروست دەکات‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیی هەماهەنگیی دەروونی‬ ‫لەبەر ڕۆشنایی تاقیکردنەوە کلکینییەکاندا ‪ Stern‬باسی شەش تایبەتمەندییەتی هەماهەنگی‬ ‫دەروونی دەکات و بە نموونە شییان دەکاتەوە و لە یاری و الساییکردنەوە و بەیت و بالۆرەی‬ ‫دایکان جیایان دەکاتەوە‪ .‬لێرەدا ئێمە پێویستمان بە خستنەرووی وردی ئەو تایبەتمەندییانە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو بە کورتی هەندێکیان دەخەینەروو‪.‬‬ ‫دەبێ ماوەی کردار یا ڕەفتاری دایک و کۆرپە یەکسان بن‪ .‬بەشێوەیەکی دیکە نابێ منداڵەکە‬ ‫ ‪ 162‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ 30‬چرکە جواڵنەوەیەک بکات و دایکەکە بە دوو چرکە وەاڵم بداتەوە‪ .‬تایبەتمەندییەتییەکی‬ ‫دیکە دەبێ هەردوو کردارەکە یەک ڕیتمیان هەبێ‪ .‬لەالیەکی دیکەوە کاتێ منداڵێکی ‪ 9‬مانگە‬ ‫شەقشەقەکەی دەستی ڕادەوەشێنێ (بە شێوەیەکی ستونی)‪ ،‬دایکەکە سەری بەهەمان‬ ‫شێوە (بۆ خوارەوە و سەرەوە) ڕادەوەشێنێ‪ .‬لێرەدا جواڵنەوەکان هەمان لێدان و نەبرە و‬ ‫جواڵنەوەی ئەستونیان هەیە‪ .‬لە زۆرێک لە یارییەکانی نێوان دایک کۆرپە هاماهەنگیی دەروونی‬ ‫بەرجەستە دەبێ و مرۆڤ دەتوانی بە ئاسانی تایبەتمەندییەکانی ئەو هەماهەنگییە دەستنیشان‬ ‫بکات‪ .‬نموونە‪:‬یاری ((هاتم هاتم))‪ ،‬نموونەی (دەی دەی دەی) کە لە سەرەتای ئەم باسەدا‬ ‫خستمانەروو‪ ،‬چاوشارکی‪ ،‬تا ڕادەیەک گۆرانی کەروێشک النە و النە‪...‬هتد‪.‬‬ ‫درکپێکردنی هەستەکان‬ ‫کۆمەڵێ تایبەتمەندێتی دیکە هەیە کە منداڵی کۆرپە هەستی پێدەکات‪ ،‬لەژێر چەمکی‬ ‫درکپێکردنی هەستەکان یا (‪ )Amodal Perception‬کۆدەبێتەوە‪ .‬بۆ ئەوەی ئەم تایبەتمەندێتیە ‬ ‫بەشێوەیەکی پۆتانسیال بەرجەستە ببێ‪ ،‬منداڵی کۆرپە پێویستیی بە کەشێکی ئارام و گونجاو‬ ‫هەیە بۆ ئەوەی لەسەر ڕیتمێکی ئۆرگانیزەکراوی ژیان بەردەوام بێت‪ ،‬بۆ نموونە دابینکردنی‬ ‫ماوەی پێویست بۆ خەوتنێکی ئۆرگانیزەکراوی ڕێکوپێک کە بە ڕیتمێکی هاوسەنگ بەڕێوە‬ ‫بچێت‪ ،‬هەروەها بوونی جێگا و ڕێگای پێویست و ئارام بۆ حەسانەوە‪ ,‬دوور لەو دەنگە‬ ‫بەرزانەی (تۆپ و فڕۆکەی بەردەوام) کە ئارامی منداڵی کۆرپە تێکدەدات‪( ,‬بەتایبەت دوای‬ ‫شەش مانگی کە منداڵی کۆرپە دەست بە ترس دەکات)‪...‬هتد‪ ..‬کۆرپە پێویستی بەو کەشە‬ ‫ئارامەشە کە ڕێگا بۆ خەوێکی چاالک (چاالکبوونی نائەکتیڤ) خۆش دەکات‪.‬‬ ‫ئەم چەمکە ( ‪ )Amodal Perception‬باس لە پرۆسەی درکپێکردنی (پێرسێپشن) پێنج‬ ‫هەستەکەی مرۆڤ دەکات و گوزارش لە توانایەکی زگماکی ئەو هەستانە دەکات بۆ وەرگرتنی‬ ‫زانیاری‪ .‬هەروەها باس لەوە دەکات چۆن هەستە جیاوازەکان‪ ،‬هەر یەک لە ڕوانگەی خۆیەوە‪،‬‬ ‫هەمان ڕووداو دەبینن‪ .‬هەروەها باسی گواستنەوەی ئەو زانیارییە درکپێکراوانە لە هەستێکەوە‬ ‫بۆ هەستێکی دیکە دەکات‪ ،‬جونگە منداڵی کۆرپە لە تەمەنی چەند ڕۆژییەوە ئەو توانایەی‬ ‫هەیە‪ .‬هاوپەیوەند بەم تاقیکردنەوە کلینیکییەی خوارەوە ئێمە لە شوێنێکی دیکەدا ئەوەمان‬ ‫خستەڕوو کە منداڵی کۆرپە دەتوانێ چاوەکان‪ ،‬برۆکان‪ ،‬لێوەکان بۆ وەاڵمدانەوە یا پێدانی‬ ‫پەیامێک بەکار بێنێ‪ .‬هەروەها ئەوەشمان خستەروو کە منداڵی کۆرپە لە سەرەتادا ناتوانی‬ ‫سەری خۆی کۆنترۆڵی بکا‪ ،‬ئەمەش دەبێتە ڕێگر لەبەردەم پەیامەکاندا‪ ،‬بۆیە پەنا بۆ پرۆسەی‬ ‫(درکپێکردنی هەستەکان) دەبات‪.‬‬ ‫لە دوو تاقیکردنەوەیەکی کلینیکیدا (‪ )1991 ,Stern‬کە باس لە گواستنەوەی زانیارییەکان‬ ‫دەکات لە هەستی بۆنکردنەوە بۆ هەستی بینین‪ ،‬هەندێ کۆرپەیان لەسەر پشت ڕاخست کە‬ ‫تەمەنیان تەنها ‪ 3‬ڕۆژ بوو‪ .‬لەالی ڕاست و چەپی هەر منداڵێ دوو سەرمەمک یا سەرپۆشی‬ ‫مەمکیان دانا (سەرپۆشی مەمک پارچەیەک قوماشی بە زۆری لۆکەییە کە ژنانی شیردەر دوای‬ ‫‪Amodal Perception‬‬

‫ ‪ 163‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫شیردان لەسەر مەمکیان دایدەنێن بۆ ئەوەی شیرەکە کراسەکەیان تەڕ نەکات)‪ ،‬یەکێکیان هی‬ ‫دایکی خۆی بوو‪ ،‬ئەویدیشیان هی ژنە شیردەرێکی دیکە بوو‪ .‬کۆرپەکان لە هەموو جارەکاندا‬ ‫سەریان بەو الیەدا وەردەگێڕا کە سەرپۆشی مەمکی دایکیانی لێ دانرابوو‪ ،‬ئیدی لەهەر الیەک‬ ‫بوایە‪.‬‬ ‫لە تاقیکردنەوەیەکی کلینیکی دیکەدا کە باس لە گواستنەوەی زانیارییە درکپێکراوەکان دەکات‬ ‫لە هەستی هەستکردنەوە بۆ هەستی بینین‪ ،‬دوو جۆر مەمکەمژە بۆ تاقیکردنەوەکە ئامادە‬ ‫کرا‪ :‬یەکەمیان خڕ و پان بوو‪ ،‬دووەمیشیان خڕ و خاڵی گرینج گرینجی پێوە بوو‪ .‬یەکێک لە‬ ‫مەمکەمژەکان خرایە دەمی کۆرپەکانەوە کە تەمەنیان ‪ 3‬ڕۆژ بوو‪ ،‬بۆ ئەوەی بیمژن و هەستی‬ ‫پێبکەن‪ .‬بەاڵم بەر لەم کارە پارچە قوماشێکیان خستە سەر چاوی هەموویان بۆ ئەوەی‬ ‫مەمکەمژەکان نەبینن‪ .‬دوای ماوەیەک مەمکەمژەکەیان لە دەمیان دەرهێنا و لەتەنیشت ئەوی‬ ‫دیکەوە دانا کە کۆرپەکان نە بینیبویان و نە هەستیشیان پێکردبوو‪ .‬دواتر پارچەکەیان لەسەر‬ ‫چاویان البرد بۆ ئەوەی تەماشای هەردووکیان بکەن‪ .‬دەرئەنجام هەر منداڵەو زۆرترین کات‬ ‫تەماشای ئەو مەمکەمژەیەی دەکرد کە لە دەمیدا بوو‪.‬‬ ‫الساییکردنەوە (‪)Imitation‬‬ ‫منداڵی کۆرپە بەشێکی زۆری کاتەکانی بە الساییکردنەوە بەسەر دەبات کە بۆ ئەو بە ئەندازەی‬ ‫شۆڕشی کۆپەرنیکۆس گرینگن (‪ ،)1962 Piaget‬چونکە منداڵ بۆ الساییکردنەوەی یەکێکی‬ ‫دی کە هەمان شێمای ئەوی نییە یا خاوەنی هەمان ستروکتوری کارکردن نییە‪ ،‬پیویستی‬ ‫بە پالتفۆرمێک یا ستروکتورێک هەیە کە پێی دەوترێت ئامادەگەرایی مینتاڵ (‪Mental‬‬ ‫‪ .)Representation‬کۆی چەمکەکە بە مانای‪ ،‬دووبارە دروستکردنەوە و بەرهەمهێنانەوەی‬ ‫شتێک کە مێشک بیری لێدەکاتەوە‪ ،‬دێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم چەمکە لە زانستی مەعریفیدا گوزارش لە مۆدێلێک دەکات کە بەهۆیەوە وێنەی ناوەوەی‬ ‫ڕووداوە دەرەکییەکان بەرهەم دەهێنرێ‪ .‬بەشێوەیەکی ئاسانتر الساییکردنەوەی جیهانی‬ ‫دەرەوە لەسەر ئاستی مێنتاڵ کە پێویست دەکات منداڵی کۆرپە تیایدا لەسەر ئاستی مێنتاڵ‬ ‫ئەکتیڤ بێت (‪ .)1991 Stern‬هەندێ جاریش ئەوە ڕوو دەدات کە وێنەی ناوەوەی ڕووداوە‬ ‫دەرەکییەکان ناکۆکن لەگەڵ دیوی دەرەوەی ئەو ڕووداوانە‪ .‬لەم حاڵەتانەدا دەروونناسەکان‬ ‫باس لە (‪ )Discrepancy‬دەکەن‪.‬‬ ‫جەنگ کاریگەری گەورەی خۆی بەسەر دروستبوون و کارکردنی ستروکتوورەکانی گەشەسەندنەوە‬ ‫(لە نێویانیشدا ئەوانەی پەیوەندییان بە ئامادەگەرایی مێنتاڵەوە هەیە) بەجێ دێڵێ‪ .‬منداڵی‬ ‫کۆرپەش لە کاتێ گەشەسەندن و گەورەبوونیدا پێویستی بەبەشێک لەو ستروکتوورانە دەبێ کە‬ ‫لە منداڵیدا دروستی کردوون‪ .‬بە تێڕوانین لە تیۆرییەکەی ماسلۆش مرۆڤ دەتوانێ وێنەیەکی‬ ‫باشتری هەبێت کە چۆن جەنگ کاریگەری گەورە بەسەر منداڵەوە بەجێ دێڵێ( ‪,Maslo‬‬ ‫‪.)2013‬‬ ‫ ‪ 164‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ Wolf‬دەڵێ زوربەی خەڵک وا دەزانن کە بەشی هەرە گەورەی کاتەکانی منداڵی کۆرپە بۆ‬ ‫پشوودان و خەوتن و ئارامگرتن دەروات‪ ،‬بەاڵم ئەوە دروست نییە‪ .‬ئەو (‪ )1993 ,Budd‬‬ ‫چەمکێکی نوێ دەخاتە بەردەست بە ناوی چاالکبوونی نائەکتیڤ (‪ ) Alert Inactivity‬کە‬ ‫بەمانای وریایی و زرینگبوونی نائەکتیڤانەی منداڵ دێتەوە لە کاتی خەوتندا‪ .‬بەپێی ئەم‬ ‫چەمکە منداڵی کۆرپە ناوە ناوە لە کاتێ پشوو و خەوتندا بە فیعلی ئەو نەخەوتووە بەڵکو‬ ‫دەچێتە حاڵەتێکی وریاییەوە کە تیایدا زانیاری نوێ بۆ وەاڵمدانەوەی پرسیارە هەمەجۆرەکان‬ ‫کۆدەکاتەوە‪ .‬ئارامی و سەقامگیری بارودۆخی ژیانی منداڵی کۆرپە یەکێکە لەو مەرجانەی کە‬ ‫دەبێ بۆ ئەو دابین بکرێن‪ .‬بەشێوەیەکی دیکە دابین نەکردنی ئەو ڕەوشە ئارامە کاریگەری‬ ‫لەسەر ئەو کاتانە هەیە کە منداڵی کۆرپە دەچێتە حاڵەتی وریایی نائەکتیڤانەوە‪.‬‬ ‫پیاژێ پێی وایە بەشێک لە الساییکردنەوەکانی منداڵی کۆرپە تەنها بۆ خۆشییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەروونناسە هاوچەرخەکان پێیان وایە بەشێکی بۆ هەماهەنگی دەروونی بەکار دێت‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەی منداڵی کۆرپە بتوانێت الساییەکی ڕاستەقینەی ڕووداوێک بکاتەوە دەبێ توانایەکی‬ ‫ئۆبێکتیڤانەی هەبێ‪ .‬بەشێوەیەکی دیکە توانای جیاکردنەوەی ئۆبێکت و سوبێکتی لە یەکتر‬ ‫هەبێ‪ ،‬تەنانەت ئەو ڕووداوەش کە بریارە السایی بکاتەوە‪ .‬منداڵ لە تەمەنی ‪ 18‬مانگی بەدواوە‬ ‫توانای ئەم کارەی هەیە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی منداڵ ڕووداوێکی دیاریکراو السایی بکاتەوە دەبێ ئەو ڕووداوە وەکو خۆی ببینێ لە‬ ‫هەمان کاتیشدا ڤێرژنێک یا مۆدێلێکی دیکە لە هەمان ڕووداو لەسەر ئاستی مێنتاڵ لەالی خۆی‬ ‫دروست بکات‪ .‬منداڵ زوو زوو تەماشای ڕووداوەکە دەکات و لەگەڵ مۆدێلەکەی الی خۆی‬ ‫بەراوردی دەکات تا مۆدێلەکەی خۆی (الساییکردنەوەکە) تەواو دەکات‪ .‬ڕەنگە ئەم هاتوچۆیەی‬ ‫منداڵ لە نێوان هەردوو مۆدێلەکەدا لەالی منداڵە گەورەکان بە چەمکێکی زۆر گرینگی پیاژێوە‬ ‫گرێ بدرێت کە پێجەوانەبوونە(‪ Kagan .) 2006,Piaget‬پێی وایە بۆ دەستەبەرکردنی ئەم‬ ‫بارودۆخە دەبێ منداڵ خۆی وەکو بەدیلی ئەو مۆدێلە بزانێ کە السایی دەکاتەوە‪ .‬بۆ ئەوەی ‬ ‫ئەو کارەش بکات‪ ،‬دەبێ خۆی لە هەمان ئاستی ڕووداوەکەدا دابنێت‪ ،‬ئەمەش ئاستێکی بەرزی‬ ‫گەشەکردنە لە الی منداڵی کۆرپە ((‪ .1991 Stern‬‬ ‫هەر بارودۆخێکی نائاسایی وەک جەنگ‪،‬ترس‪ ،‬دڵەڕاوکێ‪،‬نائارامی‪ ،‬ئاوارەیی‪،‬توند و تیژی‪،‬‬ ‫خەمۆکی بەردەوام (کە لەدایکەوە بۆ کۆرپە دەگوازرێتەوە)‪...‬هتد کار لەم هاتوجۆیەی منداڵ‬ ‫دەکات لەنێوان ئەو دوو مۆدێلەدا چونکە ئەو هاتوچۆیە بەر لە هەموو شتێک پێویستیی بە‬ ‫ئاسایش‪ ،‬ئارامی‪ ،‬متمانە و باوەڕبەخۆبوون هەیە کە لە کاتی جەنگدا بە قورسی دەستەبەر‬ ‫دەبن‪ .‬نەک هەر ئەمە بەڵکو کاریگەریی لە بواری جیاواز جیاوازدا دەبێت کە بۆ من قورسە‬ ‫قسەیان لەسەر بکەم‪.‬‬ ‫هاوپەیوەند بە کاریگەرییەکانی سەر منداڵی کۆرپە‪ ،‬نموونەیەکی ‪ Martin Hoffman‬هەیە‬ ‫کە باس لە گرفتی نەبوونی تێروانینی ئۆبێکتیڤانە و تێکەڵکردنی نێوان سوبێکت و ئۆبێکت‬ ‫دەکات‪ ،‬بەاڵم ئەو باسی هۆکارەکانی ئەو گرفتە ناکات چییە‪ ،‬ئایا یەکێک لەو هۆکارانەیەی‬ ‫ ‪ 165‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫کە ئێمە لەم نووسینەدا باسمان کردووە یا شتێکی دیکەیە‪ .‬ئەو باس لە کۆرپەیەکی ‪ 13‬مانگ‬ ‫دەکات هەر کات توڕە بوایە پەنجەی دەمژی و گوێچکەی خۆی ڕادەکێشا‪ .‬ڕۆژێک کە باوکی بە‬ ‫توڕەیی بینی یەکسەر گوێچکەی باوکی ڕاکێشا و پەنجەی خۆی مژی‪.1991 Stern(( .‬‬ ‫دەبێ ئەوەش یاداشت بکەم کە منداڵی کۆرپە لە تەمەنی ‪ 4‬هەفتەییەوە نیگای چاو و چاو‬ ‫تروکاندن بۆ پەیوەندییەکانی بەکار دێنێ‪ .‬بۆ نموونە البردنی چاو لەسەر هەر شتێک بەر‬ ‫مانای حەزلێنەکردن یا ((نا)) دێتەوە‪ .‬هەروەها لە تەمەنی ‪ 8‬هەفتەییەوە دەتوانێ فۆرمی‬ ‫پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی خۆی دارێژێ و لە ڕێگەی تەماشاکردن‪ ،‬بزەی لێوەکانەوە وەاڵمی‬ ‫پێویست بداتەوە (‪ .)2011 Stern‬ئەو بزەیە دەکرێ وەاڵم بێت و دەشکرێ شتێکی دیکە بێت‬ ‫کە هاوپەیوەندە بە هەماهەنگی دەروونییەوە کە پیویستی بە بزەی دایک هەیە کە لە بارودۆخی‬ ‫ئاوارەیی و ناهەمواریدا دەگمەنە‪.‬‬ ‫بەدەر لە پێناسەکەی پیاژێ کە الساییکردنەوە بەشێک لە داهێنانی تێدایە‪ ،‬لە ڕوانگەی‬ ‫تیۆری پەیوەندییەکانیشەوە لە الساییکردنەوەکاندا پەیوەندی نێوان سوبێکتەکان ( بۆ نموونە‬ ‫دایک و کۆرپە) بەرجەستە دەبێ و لە هەندێکیانیشدا هەماهەنگی دەروونی بەرجەستە دەبێ‪.‬‬ ‫جیاکردنەوەی هەماهەنگی دەروونی لە الساییکردنەوە و ڕەفتارە ئاساییەکانی دیکەی نێوان‬ ‫دایک و منداڵی کۆرپە کارێکی زۆر ئاسان نییە چونکە دەروونناسەکان پێیان وایە زۆر جار‬ ‫تێکەڵ بەیەک دەبن و لەیەک دەچن ‪ .‬بۆ جیاکردنەوەی هەماهەنگ دەروونیی لە ڕەفتارەکانی‬ ‫دیکە‪ ،‬دەبێ مرۆڤ شارەزای خەسڵەتە تایبەتەکانی ئەو هەماهەنگە دەروونییە ببێت‪.‬‬ ‫یاریکردن‬ ‫یاریکردن ڕۆڵێکی بێهاوتای لە گەشەسەندنی هەموو مندااڵندا هەیە و هەموو جۆرە یاریکردنێکیش‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬هەر لە کەرەستە و ئامرازەکانی یاریکردنەوە‪ ،‬کتێب‪ ،‬دار و بەرد‪ ،,‬ئاژەڵە پالسیکی‬ ‫و پەڕۆیینەکانەوە تا دەگاتە یاریکردن لەگەڵ ئاژەڵە زیندوو و مرۆڤەکاندا(‪,2007 Nilsson‬‬ ‫‪ . )2006 Piaget‬منداڵی کۆرپە شەقشەقە‪ ،‬مەمکەمژە و تۆپەکەی چەند بۆ خۆشی‪ ،‬ئەوەندەش‬ ‫بۆ پرۆسەی هەماهەنگی دەروونی و بۆ داتاشینی سیمبۆل بەکار دێنێ‪ .‬ئامرازەکانی یاریکردن‬ ‫دواجار لە ژیانی منداڵدا دەبن بە ئۆبێکتێک کە هیچ شتێک قەرەبوویان ناکاتەوە‪.‬‬ ‫یاریکردن ئامرازێکی سەرکەوتووە بۆ ئەوەی منداڵ لە تراوما و کارەساتەکانی جەنگ ڕزگاری‬ ‫ببێ (‪ )1995 ,Lundequist‬و بۆ ئەوەی دڵنەوایی خۆی بداتەوە و هەست بە ئارامی بکات‬ ‫(‪ .) 2013 ,Rijt & Plooij‬بۆ ئەوەی تاڵییەکانی جەنگ و یادەوەرییە ناخۆشەکانی لە بیر‬ ‫بچێتەوە‪ .‬یاریکردنی دایک و کۆرپە لەگەڵ یەکدی دەبێتە هۆی بەهێزکردنی پەیوەندییەکان‬ ‫بەشێوەیەکی جودا لەو بەهێزبوونەوەی لە کاتی شیرداندا بەرجەستە دەبێ‪ .‬ئەگەر ‪Herbert‬‬ ‫‪ Mead‬یاریکردن لەگەڵ مندااڵنی گەورەدا بۆ گەشتن بە چەند ئامانجێک پیادە دەکات (بۆ‬ ‫نموونە پێشبڕکێ) ئەوە ‪ Stern‬پێی وایە گرینگی یاریکردن لەگەڵ منداڵی کۆرپەدا لەوەدایە کە‬ ‫هیچ ئامانجێک لە کردنیدا نییە جگە لە بەخشینەوەی دڵخۆشییەکی دووالیەنە‪ .‬ئەو یارییانەی‬ ‫ ‪ 166‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ڕۆژانە دایکەکان لەگەڵ کۆرپەکانیاندا دەیکەن‪ ،‬جێپەنجەی خۆیان لەسەر کەسایەتی دایکەکان‬ ‫دادەنێن(‪.)1999,Stern‬‬ ‫یاریکردنەکانی منداڵی کۆرپە دوو جۆرن‪ :‬یاریکردنی منداڵی کۆرپە لەگەڵ خۆی یا ئامرازەکانی‬ ‫یاریکردن‪ ،‬هەروەها یاریکردن لەگەڵ دایک یا دەوروبەرەکەیدا‪ .‬منداڵی کۆرپە زۆرێک لە کاتەکانی‬ ‫خۆی بۆ دیالۆگکردن لەگەڵ بووکەشووشە و ورچ و پشیلە و سەگەکەی و یارییەکانی دیکەیدا‬ ‫تەرخان دەکات‪ .‬پیاژێ لە تیۆرییەکەی خۆیدا (‪ ، )1973 ,Piaget‬ئەوە دەخاتەروو کە منداڵ‬ ‫لە ڕێگەی ئەو دیالۆگەوە چی حەز و خۆزگەی هەیە بۆ یارییەکەی (بووکەشووشەکەی) ئاشکرا‬ ‫دەکات و گفتوگۆیەک بەدەست دێنێ کە دەچێتە خانەی مەنەلۆجی بەکۆمەڵەوە (‪collective‬‬ ‫‪ .)monologue‬بەم شێوەیە چ بووکەشووشە و چ یارییەکانی دیکە (واتە پەیوەندی کۆرپە‬ ‫و ئامرازە بێڕوحەکان) ئەو ئامرازە باشانەن کە بەهۆیانەوە دەتوانین خەمەکانی جەنگ لە‬ ‫دەروونی مندڵە ئاوارەکان بهێنینە دەرەوە‪.‬‬ ‫لە الیەکی دیکەوە یارییەکانی نێوان منداڵی کۆرپە و دایک (پەیوەندی نێوان دوو سوبێکت) کە‬ ‫ستێرن بە یارییە ئازادەکان ناویان دەبات‪ ،‬دوو مەرجی بنەڕەتی یارییان تێدا بەرجەستە دەبێ‪،‬‬ ‫هەماهەنگیی دەروونی و دڵخۆشبوونی مرۆڤ‪ Stern .‬لە کتێبی لەدایکبوونی دایکێک (‪,Stern‬‬ ‫‪ )132.p.1999‬باسی پێکهاتە و ڕووداو و چوڵە و ڕستەکانی ناو ئەو یارییانە دەکات کە ((کەم‬ ‫و زۆر بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی دێنە کایەوە‪ .‬دایک لەسەر هەماهەنگیی دەروونی بەردەوام‬ ‫دەبێ و دڵیشی خۆشە ‪ -‬ئەمەش لە ڕاستیدا مەرجێکی بنەڕەتییە – چونکە ئەگەر مرۆڤ‬ ‫دڵی خۆش نەبێ ناتوانێ یاری بکات‪ .‬ئەمەش گوزارش لە ئاستی بنەڕەتی ئەو کردە لە ناکاو‬ ‫خۆڕسکانە دەکات کە لە نێوان مرۆڤەکاندا دێنە کایەوە‪ .‬ئەمەش جەوهەری یاری ئازادە))‪.‬‬ ‫ستێرن هەموو ئەو یارییانە دەپێکێت کە لە نێوان دایک و کۆرپەدا دەکرێ‪ ،‬هەموو ئەو‬ ‫جوڵە‪ ،‬ڕستە‪ ،‬وشە‪ ،‬پێکەنین‪ ،‬دەنگ بەرزکردنەوە و داگرتن‪ ،‬تۆنی جیاواز و نەبرەی دەنگی‬ ‫جیاواز ‪ ...‬هتد دەپێکێت کە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و لەناکاو لە نێوان هەردووالدا لە کاتی‬ ‫یاریکردندا دێنە ئاراوە‪ .‬ستێرن باسی ئەو هەماهەنییە دەروونیەش دەکات‪ ،‬باسی ئەو خۆشییە‬ ‫لە ڕادەبەدەرەی هەردوو الش دەکات کە لە ڕێگەی ئەو یارییانەوە دروست دەبن‪ .‬لەبەر ئەوەی‬ ‫لە دۆخی جەنگ و ئاوارەییدا ئامرازەکانی یاریکردن یا نامێنن یا زۆر کەم دەبنەوە‪ ،‬بۆیە یارییە‬ ‫ئازادەکان دەبنە ئەڵتەرناتیڤێکی پێویست‪ .‬بەاڵم بە تێڕوانین لە مەرجەکانی هەماهەنگیی‬ ‫دەروونی و ئەو فاکتەرە خۆڕسکانەی سەرەوەش‪ ،‬زۆر ئەستە دایکەکان لە دۆخی جەنگدا‬ ‫بتوانن یارییە ئازادەکان بەپێی پێویست ئەنجام بدەن‪ .‬لەم بارەیەوە هیچ کەس ناتوانێ لەبری‬ ‫دایکەکان وەاڵم بداتەوە‪.‬‬ ‫منداڵی کۆرپە توانای هەیە خۆی وەکو سوبێکت ببینێ و خۆی لە سوبێکتەکانی دیکەش‬ ‫جیا بکاتەوە و الساییشیان بکاتەوە‪ .‬لێکۆڵینەوە کلینیکییەکانی قوتابخانەی (‪Interpersonal‬‬ ‫‪ )School‬ئەوە دەردەخەن کە منداڵی کۆرپە لە نێوان ‪ 2-6‬مانگیدا هەست بە ژیانی سوبێکتانە‬ ‫دەکات (‪ .)1999 ,Stern‬بە هەمان شێوەش توانای مامەڵەکردنی لەگەڵ ئۆبێکتەکاندا هەیە‪.‬‬ ‫ ‪ 167‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئامرازەکانی یاریکردن بەشێکن لەو ئۆبێکتانەی لە بواری مامەڵەکردن لەگەڵ سیمبۆلەکاندا‪،‬‬ ‫هاوکاری منداڵ دەکەن‪ .‬سیمبۆل چەند ڕۆڵ لە ئاسودیی منداڵ و پەەرەپێدانی تواناکانیدا‬ ‫دەبینێ (‪ ،)Mead, Vygotskij‬ئەوەندەش ڕۆڵ لەگەشەسەندنی ئەودا دەبینی (‪ )2010,Smidt‬‬ ‫بەتایبەت لەگەشەسەندنی سیمبۆل و دەستبەرکردنی کەسایەتییەک بۆ دیالۆگ کردن‬ ‫(‪ )1972 ,Piaget‬و گەشەسەندنی مەعریفی ‪ .‬بەشێوەیەکی گشتی منداڵ لە دوای زمان‬ ‫گرتنەوە‪ ،‬لەرێگەی یاریکردن بە ئۆبێکتەکان فێری ئەوەش دەبێت سیمبۆل بۆ شتەکان دابتاشێ‬ ‫(‪ )1991 ,Gardner‬ئەمەش نیشانەی هاتنەکایەوەی جۆرێکە لە (‪.)meta- representation‬‬ ‫بە داڕشتنەوەیەکی دیکە منداڵ هەر کات بیەوێ دەتوانێ ئەو جیهانبینیەی پێشتر (لە بارەی‬ ‫سیمبۆل یا هەر شتێکی دیکەوە) لەالی دروست بووە‪ ،‬زیندوو بکاتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو جیهانبینیە‬ ‫خودی واقیعەکە نییە‪ ،‬بەڵکو گوزارش لە ژیانکردن و مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو واقیعەدا دەکات‪.‬‬ ‫لە کاتێ شەڕ و جەنگدا بە زۆری هیچ جۆرە یارییەک بەردەست ناکەون و ئەوەی جێگەی سەرنجە‬ ‫کەمترین بایەخ بە ئامرازەکانی یاریکردن دەدرێ‪ .‬لێرەدا دەتوانین دوو هۆکار یاداشت بکەین‪،‬‬ ‫یەکەمیان گرینگی ڕۆڵی یاریکردن لە گەشەسەندنی پرۆسە دەروونییەکان و گەشەسەندنی‬ ‫مەعریفیی منداڵدا هێشتا وەکو زانست لە زیهنییەتی کۆمەڵگای ئێمەدا بە پێی پێویست‬ ‫نەچەسپیوە‪ .‬دووەمیشیان بەهۆی دابەزینی داهاتی خێزانەکان و قەیرانی ئابوری واڵت هیچ‬ ‫پارەیەک بۆ ئامرازەکانی یاریکردن تەرخان ناکرێت‪.‬‬ ‫لە کاتی کڕینی ئەو ئامرازانەشدا بیر لە ڕەنگ و فۆرمی یارییەکان ناکرێتەوە و هەڵبژاردنی هەر‬ ‫ڕەنگێکیش لەبەر ڕۆشنایی زانستیدا بەرجەستە نابێ بە ئەندازەی ئەوەی لەبەر جوانیی ئەو‬ ‫ڕەنگانەدا بەرجەستە دەبێ‪ .‬دواتر ڕەنگە لە دۆخی جەنگدا مرۆڤ خۆی لەو جۆرە ئامرازانە‬ ‫بە دوور بگرێت کە بریتین لە کۆمەڵێک پارچەی ورد کە منداڵ یاری پێدەکات یا بەیەکیانەوە‬ ‫دەبەستێت بۆ ئەوەی یارییەکی پێ دروست بکات‪ .‬بەاڵم منداڵ لە تەمەنێکدا پێویستییەکی‬ ‫زۆری بەو جۆرە یارییانە هەیە یا تەنها بەو جۆرە دەتوانێ هەندێ الیەنی گەشەکردنی خۆی‬ ‫پڕ بکاتەوە‪ ،‬لە پاڵ فۆرمی جیاواز‪ ،‬ڕەنگی جیاواز‪ ،‬پارچەی جیاواز کە هاوکاری گەشەسەندنی‬ ‫منداڵ دەکات (‪.)2013 ,Rajit & Plooij ,1991 ,Stern‬‬ ‫بە شێوەیەکی دیکە بەربەست بۆ گەشەسەندنی منداڵ (لە قۆناغی کۆرپەیی و دوای کۆرپەییش)‬ ‫دروست دەکرێ یا بە داڕشتنەوەیەکی دیکە منداڵ لە پرۆسەیەکی گرینگ بێبەش دەکرێت کە‬ ‫کاریگەری لەسەر گەشەسەندنی مەعریفیی ئەو بەجێ دێڵێ‪ ،‬بۆ نموونە گەشەسەندنی مەنەلۆجی‬ ‫بەکۆمەڵ لەالی منداڵی کۆرپە (‪ .)1973 ,Piaget‬ئەم کاریگەرییانەش زۆر بوار دەگرنەوە‪:‬‬ ‫لە بواری دابینکردنی هەستی خۆشی و شادی‪ ،‬منداڵ لەو هەستکردن بە شادییە بێبەش‬ ‫دەبێت کە زۆر جار کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ژیانی ڕۆژانەی هەیە‪ .‬لە بواری داتاشینی‬ ‫سیمبۆلەکاندا کە بە قۆناغێکی یەکجار گرینگ لە گەشەسەندنی مەعریفی منداڵ دەژمێردرێت‪،‬‬ ‫منداڵ دوا دەخات لەوەی بتوانێت پێ بنێتە قۆناغێکەوە کە توانای بەسەر بەکارهێنانی سیمبۆلدا‬ ‫بشکێت (‪ )Piaget‬و فێری بەهاکانی سیمبۆل بێت‪ .‬دەبێ ئەو قسەیەی پیاژێ‪-‬ش لە یاد نەکەین‬ ‫ ‪ 168‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫(‪ )1973,Piaget‬کە داتاشینی سیمبۆلەکان کارێکی شەخسییە‪ ،‬بەاڵم داتاشینی هێماکان‬ ‫کارێکی کۆلەکتیڤانەیە‪ .‬ئەمەش بەو مانایە دێتەوە کە هەر کەسەو (بە منداڵەکانیشەوە)‬ ‫سیمبۆلی تایبەت بە خۆی (منداڵ لە ڕێگەی ئامرازەکانی بەردەستییەوە) دادەتاشێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێماکان بە کۆمەڵ بەرهەم دەهێنرێن‪ .‬ساناتر قسە بکەم‪ ،‬هێماکانی ماتماتیک (کۆکردنەوە‪،‬‬ ‫لێدەرکردن‪...‬هتد‪ ) .‬بەشێوەیەکی کۆلەکتیڤ بەیەکەوە لەسەر داتاشین و بەکارهێنانیان ڕێک‬ ‫دەکەوین‪ ،‬بەاڵم پەرداخێک ئاو لەالی منداڵێک سیمبۆلی دەریایە و لەالی یەکێکی دی بیرەئاوەو‬ ‫لەالی کەسی سێیەم سیمبۆلی بیابانە‪...‬هتد‪.‬‬ ‫هەروەها لە بواری هەماهەنگی دەروونیدا منداڵی کۆرپە لەبەر تێکچوونی باری دەروونی دایکی‪،‬لە‬ ‫کاتی جەنگدا بواری هەماهەنگییەکانی تا ڕادەیەک کەمتر دەبێتەوە‪ .‬ئەگەر ئامرازەکانی‬ ‫یاریکردن و یاریکردنەکانی دایک لە منداڵی کۆرپە دوور بخەینەوە‪ ،‬ئەوە هیچی ئەوتۆ لە ژیانیدا‬ ‫نامێنێتەوە؟‬ ‫لە بواری پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی نێوان دایک و کۆرپەشدا بەشێک لە ئامرازەکانی‬ ‫یاریکردن کە دەبنە هۆی پەیوەندی بەهێزکردن (‪ ،)1996 ,Stern‬نامێنن‪ .‬ڕەنگە هۆکارێکی‬ ‫لۆجیکیش ئەوە بێت لە دۆخی جەنگدا قەیرانی ئابووری دروست دەبێ و خێزانەکان و‬ ‫حکومەتیش دەست بەپارەوە دەگرن و تەنها لە کااڵ زۆر پێویستەکاندا خەرجی دەکەن‪ .‬یەکەم‬ ‫هەنگاویش کە هەردوال بە پێویستی نازان پارەی بۆ خەرج بکەن یارییەکانی مندااڵنە‪ .‬بۆیە‬ ‫ئەوەی دەمێنێتەوە خودی ((پرۆسەی)) یارکردنەکەیە لە نێوان دایک و کۆرپەدا‪ .‬ئەوان ڕۆژی‬ ‫دەیان جار چاو دەبڕنە چاوی یەکتر‪ ،‬لە کاتی‪ :‬جل گۆڕین‪،‬دایبی گۆڕین‪ ،‬ئاوبەدەمکردنەوە‪،‬‬ ‫شیردان‪ ،‬دەستگرتن‪ ،‬خەوتن‪...‬هتد‪ .‬لەو هەموو جارانەشدا منداڵی کۆرپە چاوەریی یاریکردنە‬ ‫چونکە تەنها لەو ڕێگەیەوە کۆمەنیکەیشن ساز دەکات‪ .‬مرۆڤ ئەم شیوازی مامەڵەکردنە لە‬ ‫الدێکانی هەورامانەوە تا ناوجەرگەی نیۆیۆرک‪ ،‬لە سۆمالەوە تا بەیجین دەبینێ‪ .‬لێرەوە دەبێ‬ ‫مەزنی دایک بنرخێنین‪.‬‬ ‫جێگای نیشتەجێبوون‬ ‫لە کاتی جەنگدا کەم تا زۆر جێگای نیشتەجێبوون تەنگە‪ ،‬ئەویش بەهۆی ئاوارەبوونی خەڵک‬ ‫لە ناوچەکانی شەڕ و هەاڵتن بەرەو ماڵە خزمەکان یا بۆ ئۆردوگا و قوتابخانە و شوێنە‬ ‫گشتییەکانی دیکە یا زیندانی کردن لەالیەن نەیارەکانەوە یا لەالیەن هەردوو بەرەی جەنگەوە‪ .‬‬ ‫وەک دەرئەنجامیش دوو ماڵ لە ژورێک یا لەژێر ڕەشماڵێکدان یا کۆمەڵێک دایک و منداڵی‬ ‫کۆرپە لەناو یەک ژووری زیندانێکدان‪ .‬بەشێوەیەکی دیکە کۆمەڵێک مرۆڤی نامۆ بە منداڵی‬ ‫کۆرپە لەیەک شوێنی تەنگدا کۆدەبنەوە‪ ،‬قسە زۆر دەکەن‪ ،‬دەنگە دەنگ دەکەن‪ ،‬باسی‬ ‫کارەساتی ناخۆش دەکەن‪ ،‬دایکەکان الوانەوەی خەمبار دەڵێنەوە‪...‬هتد‪.‬‬ ‫منداڵی کۆرپە پێویستیی بە شوێنێکی باش و بەرباڵو هەیە بۆ ئەوەی لە الیەک دەرەفەتی‬ ‫خەوتن و حەسانەوەیەکی باشی بۆ فەراهەم بێت و لە الیەکی دیکەشەوە بتوانێ جێگایەکی بۆ‬ ‫ ‪ 169‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫یارکردن و دۆزینەوەی نهێنی نوێ هەبێت (‪.)2013 ,Rijt & Plooij‬‬ ‫گەڕان و پشکنینی کون و قوژبنی شوێنەکان کاریگەریی پۆزەتیڤی لەسەر گەشەسەندنی منداڵ‬ ‫هەیە (‪ ،) 2006,Piaget‬بەاڵم لە دۆخی جەنگدا ڕەنگە ئەم شوێنە بەرفراوانە بەردەست‬ ‫نەکەوێت و وەک دەرئەنجامیش منداڵ نەتوانێ کەشفی هەموو کون و قوژبنێک بکات‪ .‬بەهەمان‬ ‫شێوە ئەگەر لە ماڵی خۆیدا نەبێ‪ ،‬ئەوە منداڵ هەموو شتێکی بەردەست ناکەوێ‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ئامرازەکانی یاریکردن‪ ،‬ڕادیۆ و تەلەفیزیۆن‪ ،‬کتێب و گۆڤار‪ ،‬ڕەورەوە‪ ،‬هەموو فۆرمەکان بۆ‬ ‫نموونە جوارگۆشە و الکێشە و بازنەیی‪...‬هتد‪ ..‬‬ ‫بەکارهینانی ڕەوڕەوە لە دۆخی جەنگدا تا ڕادەیەکی زۆر کەم دەبێتەوە جەنکە کەس تاقەتی‬ ‫ئەوەی نیە و بە پێویستی نازانێ‪ ،‬ڕەوڕەوە بە کۆڵەوە بگرێ‪ .‬ڕەورەوە یەکێکە لەو ئامرازە زۆر‬ ‫باشانەی منداڵی کۆرپە بەهۆیەوە دەتوانێ کۆمەڵیک کار بکات (سیستمی هاوسەنگی یا بەاڵنس‬ ‫پتەو بکات‪ ،‬فێری ڕۆشتن بێت‪ ،‬ماسولکەکان بەهێز بکات‪...‬هتد‪ ).‬کە بەهۆیانەوە دەتوانێ‬ ‫دەستی بە شوێنە دوورەکان ڕابگات و کەشفی زیاتر بکات‪ ،‬بەهێز بێت و توانای بەیەکەوەبەستن‬ ‫و داژەنینی یارییەکان هەبێت‪ ،‬هەروەها لەگەڵ گیانلەبەرەکانی دیکەدا (مرۆڤ و ئاژەڵ) پەرە‬ ‫بە تۆری پەیوەندییەکانی بدات و بااڵنسی فیسیۆلۆجی بەرقەرار بکات (& ‪Havneskld‬‬ ‫‪ .)2002 ,Mothander‬دەبێ ئەوەش یاداشت بکەم کە ئێمە لە سەرەتاوە هاوکاری منداڵی‬ ‫کۆرپە ناکەین بۆ ئەوەی ماسولکەکانی بەهێزبن چونکە لەسەر پشت دەیانخەوێنین نەک لەسەر‬ ‫سگ‪ .‬ئەو کۆرپەیەی لەسەر سگ بخەوێندرێ هەوڵ دەدات دەستەکانی لە زەوی قایم بکات و‬ ‫لەشی بەرز بکاتەوە‪ ،‬ئەمەش چەند مانگێکی دەوێ ( ‪.)1990 ,Fraiberg‬‬ ‫زۆر دایک ئەوەیان بۆ ‪) Rijt & Plooij‬کە ماوەی ‪ 35‬ساڵە لێکۆڵینەوە لەسەر منداڵی کۆرپە‬ ‫دەکەن و هاوکاری نیو ملیۆن خێزانیان کردووە( پشتراست کردۆتەوە کە کۆرپەکانیان پیێش‬ ‫و پاش پێگرتن عەجول بوون و دەیانەویست بڕۆن و دوورەکەونەوە دەستکاری شتی نوێ بکەن‬ ‫(‪ .) 1999 ,Fraiberg ,2013 ,Rijt & Plooij‬‬ ‫پیاژێ زۆر بە دوورودرێژی لەسەر گرینگیی حەزی دۆزینەوە و ئاشکراکردنی نهێنیەکان ڕاوەستاوە‬ ‫(‪ .)2006 Piaget‬ئەمانەش لە ڕێگەی گرتن یا بە دەستەوەگرتنەوە دێن کە بە ھۆی جووڵە‬ ‫و (درکپێکردن)ەکانیەوە بە ئەنجام دەگەن ‪ .‬بەدەر لەمەش دۆزینەوە و مامەڵەکردن لەگەڵ‬ ‫شتەکاندا ڕۆڵی دیار لە دارشتنی سیمبۆل و دروستکردنی فەنتازیادا دەبینێ (‪,Vygotskij‬‬ ‫‪.)1998 , Lindhal & 1995‬‬ ‫ئەو حەزە وای لە منداڵی کۆرپە کردووە بە درێژایی ڕۆژ سەر بەهەموو الیەکدا بکات‪ ،‬بەدوای‬ ‫هەموو فۆرمێکدا بگەرێ و هەموو شتێک تاقیبکاتەوە‪ ،‬هەندێ منداڵ حەز دەکەن بە بەردەوامی‬ ‫کتێبەکان بکەنەوە و دابخەن ‪ ،‬دەست بە زەنگدا بنێین‪ ،‬بە دوگمەکاندا بنێن‪ ،‬گڵۆپەکان‬ ‫داگیرسێنن و بیکوژێننەوە‪...‬هتد بەتایبەت لە هەفتەی ‪ 37‬وە‪ .‬هەموو ئەمانە لەالیەک بۆ‬ ‫منداڵی کۆرپە پڕن لە کەشفی مەعریفی‪ ،‬بەاڵم لەالیەکی دیکەوە بە هۆی خراپی جێگاورێگا و‬ ‫باری گوزەران لە دۆخی جەنگدا دەبنە هۆی بێتاقەتبوونی دایبابەکان‪ ،‬بەالیەنی کەمەوە دەبێ‬ ‫ ‪ 170‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫هەمیشە بە دوای منداڵەکانیانەوە ڕابکەن‪.‬‬ ‫لێرەدا دەروونناسەکان هیچ هەڵەیەک نابینن‪ ،‬بەڵکو هەموو گەڕان و پشکنین و بزێوییەکانی‬ ‫منداڵی کۆرپە بەراست دەبینن و پێیان وایە ئەوان بە چەندین شێوەی جیاواز تاقیکردنەوەی‬ ‫خۆیان دەکەن و هەموو شێوازەکانیش دەگەنە دەرئەنجامێکی دروست (‪,2013 ,Rijt & Plooij‬‬ ‫‪.)1999 ,Fraiberg‬‬ ‫منداڵی کۆرپە بە تایبەت لە سەرەتای ژیانیدا پێویستی بە خەوێکی زۆرە و هەندێکیشیان‬ ‫خەویان سوکە‪ .‬ئەو دەروونناسانەی بە تایبەت خەریکی لێکۆڵینەوەن لە ساڵی یەکەمی منداڵی‬ ‫کۆرپە ئەوە پشتڕاست دەکەنەوە کە دایکەکان ڕایانگەیاندووە هەر کات بارودۆخی دەوروبەری‬ ‫منداڵی کۆرپە خراپ بووبیت‪ ،‬منداڵەکانیان دەستیان بە گریان کردووە‪ ،‬لە خەو ڕابوون‪ ،‬یا‬ ‫بە ئاسانی خەویان لێنەکەوتووە‪ .‬دووبارە ئەوەش ڕوونبۆتەوە کە کەمخەوی کاریگەری لەسەر‬ ‫گەشەسەندن بەجێدێڵێ (‪ .)1990 ,Fraiberg‬بەدەر لەمەش هەندێ جار خێزانەکان چەندین‬ ‫ڕۆژ لەبەر سەرمای زستان یا گەرمای هاوین بەناو دۆڵ و بەسەر چیاکاندا دەڕۆن یا لەسەر‬ ‫چیاکان ئابڵۆقە دەدرێن و کۆرپەکانیش بە پشتی دایکەکانەوە بەستراونەتەوە‪ .‬ئەمەش دەبێتە‬ ‫هۆی ئەوەی کۆرپەکان نەتوانن جێگایەکی تەخت و نەرمیان بۆ خەوتن هەبیت و نەشتوانن بە‬ ‫ئاسانی سەریان بسوڕێنێتەوە و شتەکان ببینن یا پەیوەندی بە دەورو پشتەکەیانەوە بکەن‪.‬‬ ‫بەدەر لەمەش چ سەرمای زستان و چ گەرمای پروکێنەری هاوینیش چەندین نەخۆشی بۆ‬ ‫منداڵی کۆرپە دروست دەکات‪ ،‬بەالیەنی کەمەوە سکچوون ‪ ،‬ئەمە لە کاتێکدا کە ئاوی پاکیش‬ ‫بەردەست نییە بۆ ئەوەی منداڵی کۆرپە قەرەبووی ئەو شلەمەنییانە بکاتەوە کە بە هۆی‬ ‫سکچوونەوە لە دەستی داون‪ .‬بەدەر لەمانەش لە جەنگەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ئەگەری‬ ‫زیندانیکردن و بەکارهێنانی چەکی کیمیایی و کۆمەڵکوژ لە ئارادا هەبووە و هەیە‪ ،‬کە دۆخەکە‬ ‫بۆ دایکەکان و مندااڵن بە شێوەیەکی گشتی خراپتر دەکات‪ .‬وەک نموونەیەکی زیندوو حەز‬ ‫دەکەم خوێنەر ئەوە بێنێتە پێش چاوی خۆی کە ژیانی دایکێک و کۆرپەیەک دەبێ چۆن‬ ‫بووبێت لە کاتی کیمیابارانی هەڵەبجەدا‪ .‬ئاخۆ ژیانی دایک و منداڵە کۆرپە ئانفالکراوەکان‬ ‫چۆن بووبێت لە ناو ئۆتۆمبیلە داخراوەکان و زیندانەکانی باشووری عیراقدا‪.‬‬ ‫تۆنی قسەکردن یا گۆرانی وتن لەگەڵ منداڵی کۆرپەدا‪ ،‬بە بەراوردکردن لەگەڵ حاڵەتی ئاساییدا‬ ‫تۆنێکی جیاوازە‪ .‬دەرهێنانی ئەم تۆنە لە دۆخی جەنگدا کارێکی دژوارە‪ .‬دایکەکان ئەوەیان‬ ‫بۆ دەروونناسەکان ڕوونکردۆتەوە کە کاتێ ئەوان بە تۆنێکی مۆسیقی قسە دەکەن یا گۆرانی‬ ‫دەڵێن‪ ،‬کۆرپەکانیان ڕاستەوخۆ دەست دەکەن بە جواڵندنەوەی النکەکانیان و زەوقێکی دیکە‬ ‫دەیانگریت (‪ .)1991 Stern ,2013,Rijt & Plooij‬لە کاتی یاریکردندا یا بۆ جواڵندن و‬ ‫بەخشینی ساتێکی خۆشی بە منداڵەکان ئەگەر دایکەکان بە بێدەنگیی پشیلەیەکی پەڕۆیین‬ ‫بەسەر لەشی مندالەکانیاندا بێنن یا لێیانی نزیک بکەنەوە ئەوەی کاریگەرییەکی ئەوتۆی‬ ‫نابێت بە ئەندازەی ئەوەی لە کاتی جواڵندنی پشیلەکەدا چەند جارێک و بە تۆنی جیاواز بڵێن‬ ‫((میاو‪ ،‬میاو))‪.‬‬ ‫ ‪ 171‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫الساییکردنەوەی ئاژەڵە جیاوازەکان کاریگەری زۆر نەوعی بەسەر کۆرپەکانەوە هەیە‪ .‬هەموو‬ ‫دایبابەکانیش ئەوە زۆر بە چاکی دەزانن‪ .‬بەاڵم ئەوەش دەزانن کە لە دۆخی جەنگدا دایکەکان‬ ‫لەبری ((میاو میاو‪ ،‬یا حەو حەو)) تەنها پشیلە و سەگەکان لە تەنیشت منداڵەکانیانەوە‬ ‫دادەنێن‪ .‬ئەمەش دۆخێکی تەوا جیاواز بۆ منداڵ دروست دەکات‪ .‬بەدەر لەمەش جگە لە‬ ‫قۆناغێکی زۆر کورت نەبێ ئیدی‪ ،‬ڕەنگ و دەنگ ڕۆڵێکی گەورە لە ژیانی مندااڵندا دەبینێ‪.‬‬ ‫بەشێوەیەکی دیکە پەیداکردنی ئامرازەکانی یاریکردن بۆ کۆرپەکان بەس نییە‪ ،‬بەڵکو دەشبێ‬ ‫ئەو ئامرازانە ڕەنگاورەنگ بن و دەنگیان هەبێ‪.‬‬ ‫لە خوارەوە باسی دوو یاری گرینگ دەکەم کە زۆر بە دەگمەن لە دۆخی جەنگدا دایکەکان‬ ‫لەگەڵ کۆرپەکانیاندا دەیکەن چونکە پەیوەندی بە ئارەزوو وروژاندن و پێکەنین و حەوسەڵەی‬ ‫دایکەکانەوە هەیە کە لە دۆخی جەنگدا نیانە‪ .‬گرینگی ئەم دوو یارییە لەوەدایە کە لە الیەک ‬ ‫هەماهەنگی دەروونییان تێدایە و لە الیەژی دیکەوە مەرجەکانی یاری ((ئازاد)) یان تیدایە‪ .‬‬ ‫یەکەم یاری ((هاتم هاتم)) کە لە زوربەی واڵتەکاندا بە کەمێک جیاوازییەوە هەیە‪ .‬دایک‬ ‫منداڵ وا ڕادەهێنێ کە تەماشای سەرەوە بکات و لە چاوەڕوانیدا بێت و خۆشی هێدی هێدی‬ ‫پەنجەکانی لە خوارەوە بۆ سەرەوە بەسەر سک‪ ،‬سنگ یا ئەندامەکانی دیکەی لەشی منداڵدا‬ ‫دەهێنێ و بە تۆنێکی نزم و هێدی و خاو دەڵێ ((هاتم هاتم هاتم هاتم)) ‪ .‬کە پەنجەکانی‬ ‫گەشتە ژیر چەناگەی یا ملی جارێکی دیکە لە خوارەوە دەسەت پێدەکاتەوە ((هاتم هاتم‬ ‫هاتم)) بە پێ ئەوەی هیچ شتێکی سەیر و سەمەرە ڕوو بدات جگە لەوەی منداڵی کۆرپە‬ ‫چاوەرێ دەکات‪ .‬لەوانەیە بۆ جاری سێیەم کە پەنجەکانی دایک نزیک ملی منداڵەکە بێتەوە‪،‬‬ ‫کەمێک دەوەستێ‪ ،‬دواتر جواڵنەوەی پەنجەکان خێراتر دەکاتەوە و لەپررا ختوکەی ملی‬ ‫منداڵەکە دەدات و لە هەمان کاتیشدا بە دەنگێکی خێرا و بەرز دەڵێ ((هااااااااااااااااااااتم))‪.‬‬ ‫پێم خۆشە کەمیک وردتر لەسەر ئەم یارییە ڕاوەستین چونکە پەیوەندییەکی ناوەکی بەهێز لە‬ ‫نێوان دایک و کۆرپەدا دروست دەکات و لەبەر چەند هۆیەک جۆرێک لە هەماهەنگیی دەروونی‬ ‫بەهێز لە نێوان دایک و کۆرپەدا دروست دەکات‪ .‬دەمەوێ سەرنجی خوێنەر بۆ ئەو هەماهەنگییە‬ ‫دەروونیە ڕابکێشم کە لەنێوان هەردوالدا دروست دەبێ‪ .‬ڕیتمێکی هەماهەنگی خاوی هاوبەش‬ ‫لە نیوان سیما کۆرپە‪ ،‬سیمای دایک ‪ ،‬جواڵنەوەی پەنجەکانی دایک و نیگای کۆرپەدا هەیە‪.‬‬ ‫هەروەها جواڵنەوەی پەنجەکان و نیگای کۆرپە (تارادەیەک جواڵنەوەی دەست و پێی کۆرپەش)‬ ‫بەشێوەیەکی ستونی بەرجەستە دەبن‪ .‬جواڵنەوەی پەنجەکان لەگەڵ وشەی ((هاتم هاتم))‬ ‫هەمان خێراییان هەیە‪ .‬جێگەی سەرنجیشە لەگەڵ جاری سێیەم کە دایک بڕیاری ئەوە دەدات‬ ‫ختوکەی کۆرپەکەی بدات چرکە یا نیو چرکەی پێش ختوکەدانەکە پەنجەکان خاوتر دەبنەوە‬ ‫بە بەراورد لەگەڵ جاری یەک و دووەم و سەرەتاکانی جاری سێیەم‪ .‬لەگەڵ دەسپێکردنی‬ ‫ختوکەدانەکە کۆمەڵێ شت بەکەوە خێراتر دەبنەوە‪ :‬جواڵنەوەی پەنجەکان‪ ،‬پێکەنینی کۆرپە‪،‬‬ ‫سیمای دەموچاوی دایک وکۆرپە هەروەها وشەی ((هاتم)) دەگٶڕێ بۆ ((هااااااااااااتم))‪.‬‬ ‫لە درێژەی ئەم یارییە گرینگەدا دوای ختوکەدانی یەکەم دووبارە و سێ بارە یارییەکە‬ ‫ ‪ 172‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بەهەمان شێوەی یەکەم جار بەردەوام دەبێ بەاڵم وەکو هەموو یارییەکانی دیکە بە کەمێک‬ ‫گۆرانکارییەوە‪ Stern .‬پێی وایە دایکەکان دوای یەکەمین ختوکە دووبارە دەست دەکەنەوە بە‬ ‫جواڵنەوەی پەنجەکانیان بەسەر سک و سنگی کۆرپەکانیاندا‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەی گۆرانکارییەک‬ ‫دروست ببێ ئەم جارەیان دایکەکان لە بری ئەوەی ختوکەکە لە سێیەم جاری جواڵنەوەی‬ ‫پەنجەکاندا ڕوو بدات‪ ،‬ئەمجارە لە چوارەم جاردا ڕوو دەدات‪ .‬هەروەها لە بری ئەوەی بەر‬ ‫لە ختوکەدانەکە‪ ،‬بە نیو چرکە جواڵنەوەی پەنجەکانی ڕابگرێ یا خاو بکاتەوە ئەم جارەیان‬ ‫چرکەیەک چاوەرێ دەکاتەوە‪...‬هتد‪.‬‬ ‫ئەم پرۆسەیە بەڕای ‪ Stern‬لە الیەک منداڵی کۆرپە فێری چاوەڕوانی دەکا و لە الیەکی تریشەوە‬ ‫هەڵچوونەکانی پێش ختوکەدانەکە گەرم و گوڕتر دەکات‪ .‬ستێرن (‪)134.p.1991 ,Stern‬‬ ‫لەبارەی زرنگی منداڵی کۆرپە دەنووسێ (( منداڵی کۆرپە حیسابی بۆ ئەوە کردووە کە‬ ‫پێش هەموو ختوکەدانێک دایکی ماوەیەکی زۆرتر بە بەراورد لەگەڵ ختوکەی جاری پێشوو‪،‬‬ ‫ڕادەوەستێ ئەوجا ختوکەی دەدات‪ .‬مرۆڤ دەتوانێ پرسیار ئەوە لە خۆی بکات چۆن منداڵێکی‬ ‫ئەوەندە بچوک هەست بەمە دەکات؟ لە ڕاستیدا زۆر ئاسانە‪ .‬هەوەکو چۆن لەگەڵ پارجە‬ ‫مۆسیقایەکدا خۆت دەگونجێنی)) ‬ ‫یاری دووەم چاوشارکێیە‪ ،‬کە یارییەکی دیکەی کۆمەاڵیەتییە کە کەمتر لە دۆخی جەنگدا‬ ‫دەکرێت‪ .‬ئەم یارییە گەشەیەکی باشی توانای مندااڵن دەدات‪ ،‬بەاڵم هەندێ جار بە هۆی‬ ‫نەشارەزایی گەورەکان لە چەمکی ((خودبینی))‪ ،‬کاریگەری ناخۆشی لێدەکەوێتەوە‪ .‬لە یاری‬ ‫چاوشارکێدا منداڵ بە بەرچاوی خۆیەوە ئەوە دەبینێ کە کاتێ دایکی خۆی دەشارێتەوە‬ ‫دەچێتە ژوورێکی دیکە و دوای خۆشاردنەوەش هیچ بەشێکی لەشی بەدەرەوە نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کاتێ نۆرەی ئەو دێت تەنها سەری یا چاوەکانی دەشارێتەوە و هەموو ئەندامەکانی دیکەی‬ ‫لەشی دیارن‪ .‬بەالی منداڵەوە لەبەر ئەوەی چاوەکانی خۆی دایکی نابینێ ‪ ،‬ئیدی دایکیشی‬ ‫ئەو نابینێ‪ ،‬ئەمەش جۆرێکە لە خودبینی کەوا دەکات منداڵ نەتوانێ لە ڕوانگەی کەسی‬ ‫بەرامبەرەوە بروانێتە ڕووداوەکان (‪.)2006,Piaget‬‬ ‫هەندێ لە دایکەکان لە دۆخی جەنگ و بێزاریدا لەبری یاریکردن لەگەڵ منداڵەکانیان‪ ،‬ئامرازەکانی‬ ‫یاریکردن دەخەنە بەردەستی کۆرپەکانیان و هەندێ جاریش ئەو یارییانە دەکەونە پشتی‬ ‫منداڵەوە یا دەکەونە ژێر النکە و شتی دیکەوە‪ .‬ئەو کۆرپانەی تەمەنیان لە نیوان‪ 1 – 1,5‬‬ ‫ساڵدایە خۆیان بە دوای یارییەکاندا دەچن و دەیهێنن‪ ،‬بەاڵم گرفت لێرەدا ئەو مندااڵنەیە کە لەو‬ ‫تەمەنە بچوکترن‪ .‬ئەوان بە هۆی خودبینیەوە ناتوانن ئەو یارییانە ببینن کە لەبەردەم چاویاندا‬ ‫نییە‪ .‬بەشێوەیەکی دیکە هەر یارییەک لەبەر چاویاندا نەبێ بەالی ئەوانەوە بوونی نییە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وا دەکات نەتوانن خۆیان بە یارییەکانەوە خەریک بکەن‪.‬‬

‫ ‪ 173‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دابڕان لە دایک‬ ‫دابڕانی دایک و کۆرپە (لەهەر تەمەنێکدا بێت) لەیەک‪ ،‬بە دژوارترین گرفت بۆ هەردووکیان‬ ‫دادەنرێت و کاریگەری گەورە لەسەر هەردووال دادەنێ‪ .‬لێکترازانی خێزانەکان لە سەردەمی‬ ‫شەڕ و جەنگ و ئاوارەیی ئەگەرێکی زۆر بەهێزە‪ .‬منداڵی کۆرپە لە بچوکترین تەمەنیدا هەست‬ ‫بەو دابڕانە دەکات و کاریگەری گەورە لەسەر ساقامگیری و گەشەسەندنی ئەو دادەنێ‪.‬‬ ‫تاقیکردنەوەکان ئەوەیان دەرخستووە کە منداڵی کۆرپە تەنانەت بەشێوەیەکی فیزیکیش‬ ‫پێویستیی بەوە هەیە جەستەی بە جەستەی دایکییەوە بێت بۆ ئەوەی لەالیەک ئارامتر‬ ‫و لەالیەک باشتر یەکتر بناسن (‪ .)2003 ,Rajit & Poolij‬ژیانی منداڵی کۆرپە لە شێوە‬ ‫ئاساییەکەیدا ئەوەیە هەموو ڕۆژێ و هەموو ساتێ‪ ،‬ژنێک کە دایکیەتی لەبەر چاوەکانیەتی و‬ ‫هەر لەگەڵ ئەویشدا (یا لەگەڵ یەک یا دوو کەسی دیکەشدا) مامەڵەی ڕۆژانە‪ ،‬هەماهەنگی‪،‬‬ ‫پێکەنین و گریان دەکات و لەسەر ئەوەش ڕاهاتووە کە لەگەڵ ئەودا پرۆسەی خوێندنەوەی‬ ‫سیما و ڕەفتارەکان بەرجەستە بکات‪ ،‬لەوەوە وەاڵمی پرسیار و نیگەرانییەکانی دەستکەوێت و‬ ‫سەقامگیری دەستەبەر بکات‪.‬‬ ‫لە سەرەتادا با بزانین منداڵی کۆرپە لە تەمەنە جیاوازەکاندا بەپێی تاقیکردنەوە کلینیکییەکان‬ ‫هەست بە چی دەکات‪ .‬لە تەمەنی ‪ 2-7‬مانگیدا توانای ئەوەی هەیە وێنەی دەموچاوێکی بیر‬ ‫بکەوێتەوە کە پێش هەفتەیەک بۆ تاقە جارێک و بۆ ماوەی کەمتر لە خولەکێک بینیویەتی‪ .‬چ‬ ‫لەم تاقیکردنەوەیەی خوارەوە و چ لە تاقیکردنەوە کلینیکییەکانی دیکەدا ئەگەر بە سەرنجدانی‬ ‫ئاسایی جوڵەی چاو‪ ،‬برۆ‪ ،‬لێو‪...‬هتد مەبەستەکە نەپێکرابێ‪ ،‬ئەوە دەروونناسەکان چەندین‬ ‫ئامراز و ئامێری جیاوازیان بەکار هێناوە بۆ تێگەیشتن لە ڕەفتار و وەاڵمەکانی مندااڵنی کۆرپە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لە کاتی پیشاندانی وێنەی دەموچاو یا لێدانی دەنگی جیاواز‪ ،‬مەمکەمژەیەکیان‬ ‫دەخستە دەمی کۆرپەکەوە کە بە ئامێرێکەوە بەسترابۆوە و سەرنجی ئەوەیان دەدا لە‬ ‫کاتی بینی کام وێنەیەدا کۆرپەکە مەمکەمژەکە دەمژێ و لە کاتی کامەیاندا نایمژێ‪ .‬لە‬ ‫تاقیکردنەوەیەکی دیکەدا هەندێ دەنگی جیاواز‪ ،‬بە تۆنی جیاواز و خێرایی جیاواز بۆ کۆرپەکان‬ ‫لێدەدرا‪ .‬لە ئەنجامدا شێوەی مژینی مەمکەمژەکە لەگەڵ تۆنە جیاوازەکاندا هاوسەنگ بوو‬ ‫(‪.)2011 & 1991 Stern‬‬ ‫‪.‬پێشتریش لە ڕێگەی تاقیکردنەوە کلینیکییەکانەوە ئەوە ڕوونکرابۆوە کە منداڵی کۆرپە‬ ‫دەتوانێ لە ڕێگەی مژینەوە حەز و ئارەزووی خۆی بۆ شتێک دەربڕێ‪ .‬لەم ڕوانگەیەوە‬ ‫پیشاندانی ژنێکی دیکە بە منداڵی کۆرپە (لەبری دایک) لە کاتی دابڕان لە دایک‪ ،‬کارێکی‬ ‫بێ هودەیە چونکە منداڵی کۆرپە دایکی خۆی باش دەناسێتەوە‪ .‬دابڕان لە دایکیش ڕەنگە‬ ‫گەورەترین گرفت بێت بۆ منداڵی کۆرپە کە لەوانەیە هەرگیز بیری لێنەکاتەوە‪ .‬مرۆڤ دەتوانێ‬ ‫کاریگەرییەکانی ئەو دابڕانە بەسەر چاند تەوەرێکدا پۆلێن بکات‪.‬‬ ‫منداڵی کۆرپە هەست بەو دابڕانە دەکات و بە توندی بەرەنگاری دەبێتەوە‪ .‬زریکە‪ ،‬یەکێکە‬ ‫لەو ئامرازانەی منداڵ بە هۆیە گوزارش لەو ترسە دەکات‪ .‬هەرکات منداڵی کۆرپە هەست‬ ‫ ‪ 174‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بە دوورکەوتنەوەی یا دابڕانی دایکی بکات بە زریکەیەکی تایبەت (جیاواز لە زریکەکانی‬ ‫دیکە) گوزارشی لێدەکات‪ .‬ئەم زریکەیە لەو مندااڵنەشەوە دەبیسترێ کە بەهۆی جیابوونەوە‬ ‫(هەڵوەشانەوەی خێزانەکان) لە دایکەکانیان دوور دەخرێنەوە‪ .‬بە هەمان شێوە منداڵە زۆر‬ ‫وردەکان کاتێ دایکەکانیان لە ژوورێکەوە دەچنە ژوورێکی دیکە دەزریکێنن چونکە ترسی‬ ‫ئەوەیان هەیە دایکەکانیان بۆ هەتاهەتایی دوور بکەونەوە‪ .‬منداڵی کۆرپە لە زۆر حاڵەتی‬ ‫هاوشێوەی دیکەشدا پەنا بۆ زریکاندن دەبات و مرۆڤ دەتوانی هەمان کات لە سیمایاندا ئەو‬ ‫پەیامە بخوێنێتەوە‪ .‬‬ ‫هاوپەیوەند بەو تاقیکردنەوانانەی سەرەوە‪ ،‬ئایا منداڵی کۆرپە هەموو مەمکمژەکان وەکو یەک‬ ‫دەناسێتەوە؟ چۆن هەستیان پێدەکات؟ بۆ بەشێوەکی دیاریکراو دەیانمژێ؟ چۆن بیر لە‬ ‫ئۆبێکتە جیاوازەکان دەکاتەوە؟‪...‬هتد‪ .‬بەپێی تیۆرییەکەی پیاژێ (‪ )1971 ,Piaget‬منداڵ لە‬ ‫ڕێگەی شێماکانیەوە دەتوانێ بیربکاتەوە‪ .‬منداڵی کۆرپەش دوو جۆر شێمای هەیە‪ :‬یەکەمیان‬ ‫پەیوەندی بە شێوەی مەمکەمژەکانەوە هەیە (‪ .)Habits Schema‬دووەم‪ :‬پەیوەندی بە‬ ‫هەستکردن بەو مەمکەمژانەوە هەیە (‪.)a Visual Schema‬‬ ‫ترسەکانی دایک‬ ‫دوای لە دایکبوونی کۆرپەکەی‪ ،‬دایک مەترسییەکی گەورە دایدەگرێ بەتایبەت ئەو ژنانەی بۆ‬ ‫یەکەمین جار دەبنە دایک (‪ .)1999 ,Stern‬ئەگەر ئەوەشی بخەمە سەر کە زانیاری زانستی ‬ ‫لەبارەی منداڵی کۆرپەوە لەالی زوربەی دایبابەکان لەخوار سفرەوەیە‪ ،‬ئەوە نیگەرانییەکان‬ ‫و ترسەکانی دایک گەورەتر دەبنەوە‪ .‬بەشێک لەو ترسانە بریتین لەوەی ئایا منداڵەکەم بە‬ ‫زیندوویی دەمێنێتەوە؟ ئایا شیرەکەم بەشی منداڵەکەم دەکات؟ کاتێ منداڵەکەم دەگری‪ ،‬من‬ ‫چی بکەم ژیر دەبێتەوە؟ ئایا بۆ هەرچییەک دەکەم ژیر نابێتەوە‪،‬ئایا من دایکێکی خۆشبەختم‬ ‫و دەتوانم منداڵەکەم بە خۆشبەختی پروەردە بکەم؟ ئەمانە و چەندین دڵەرواکێی دیکە‬ ‫هەموو بیرکردنەوەکانی دایک دەتەنێت‪ .‬سەرباری ئەمانەش‪ ،‬کۆمەڵێ پێداویستیی دیکەش هەیە‬ ‫(‪ )2013 ,Maslo‬کە لەم لێکۆڵینەوەیدا جێگایان نەبۆتەوە‪ ،‬دەبنە سەرچاوەی نیگەرانییەکی‬ ‫زیاتر بۆ دایک‪ .‬یا من دەتوانم چی بکەم بۆ ئەوەی کۆرپەکەم بەشێوەیەکی ئاسایی گەورە‬ ‫ببێ؟ ئەو شتانە چین کە نابێ من بیکەم بۆ ئەوەی کۆرپەکەم توشی تراوما یا دژە گەشەسەندن‬ ‫نەبێ (‪.)2013 ,Rijt & Plooij‬‬ ‫لە بارودۆخێکی جەنگ ئامێزدا کاتێ دەیان کارەسات دەبنە بنەمای تراومایەکی بەهێزی فرە‬ ‫ڕەهەندیی و ڕۆژانە ناخی دایکەکان دەخۆنەوە‪ ،‬چۆن ئەو دایکە بتوانێ بیر لەو مەترسییانەی‬ ‫سەرەوە بکاتەوە یا چۆن بتوانێ ئەو مەترسییانە برەوێنێتەوە؟ چۆن بتوانێ پێبکەنێ و گۆرانی‬ ‫بۆ کۆرپەکەی بڵێ یا ئاوازی ئاخاوتنەکانی لەگەڵ کۆرپەکەیدا مندااڵنە بێت‪... ،‬هتد‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫جۆرێک لە هەماهەنگی دەروونی لەگەڵ کۆرپەکەی بەرجەستە بکات؟؟ چۆن بتوانێ لە تروکەی‬ ‫چاوی کۆرپەکەی‪ ،‬لە توڕەبوون و پێکەنینی ئەو بە باشی تێبگات؟؟‪...‬هتد‪ .‬چەنگ چەندین‬ ‫ ‪ 175‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫کاریگەری لەم بابەتەی بەسەر دایکەکانەوە هەیە کە من لەم باسەدا تیشکم نەخستۆتە سەریان‬ ‫(‪.)1995 ,Lundequis‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە بەهۆی زمان نەگرتنەوە‪ ،‬دایک و منداڵی کۆرپە پێویستییەکی بەردەوامیان‬ ‫بە یاریکردن هەیە‪ .‬ئەوان ڕۆژانە دەیان جار چاو دەبڕنە چاوی یەکتر و دەبێ دایک بە گۆرانی‬ ‫و پێکەنین و ساماکردنەوە‪ ،‬منداڵی کۆرپەش بە نوزەنوز و تروکاندنی برژانک و چواڵندنی‬ ‫برۆکان و پێکەنین و توڕەبوونەوە‪ ،‬پەیوەندی لەگەڵ یەکتردا بکەن‪ .‬بۆ نموونە لە یەکێک لەو‬ ‫بەرکەوتنانەدا کاتێ منداڵی کۆرپە پێدەکەنێ‪ ،‬دایکەکە پێی دەڵێ دڵەکەم‪ ،‬یا کچە شیرینەکەم‬ ‫یا هەناسەکەم‪ ...‬هتد‪ .‬لە کاتی هەماهەنگیکردندا کۆرپەکە ڕووی گەش دەبێتەوە‪ ،‬دوای ئەوە‬ ‫دەبێ دایکەکە شتێکی دیکە بڵێ‪ ،‬بەاڵم ستێرن دایکەکان لەوە ئاگادار دەکاتەوە (‪,Stern‬‬ ‫‪ )1999‬کە منداڵی کۆرپە زۆر بەرامبەر دووبارەکردنەوە هەستیارە و ئەوە وای لێدەکات تاقەتی‬ ‫لەو یاریکردنە یا لەو کۆمۆنیکەیشنە بچێت‪ ،‬بۆیە لە نموونەکانی خۆیدا وا بەباش دەزانێ کە‬ ‫دایکەکان بۆ جاری دووەم دەبێ شتێکی جیاواز بڵێن یا هەمان شت بە کەمێ جیاوازییەوە‬ ‫بڵێنەوە‪ ،‬بۆ نموونە دەکرێ بڵێن وا نییە شیرینەکەم‪ ،‬یا وایە کچە شیرینەکەم‪ ..‬هتد‪ .‬ئەڵبەتە‬ ‫بۆ جاری سێیەم و چوارەمیش دەبێ گۆرانکاری لە پەیامەکانیاندا بکەن‪ .‬کاریگەری ئەمەش لە‬ ‫سیمای کۆرپەکاندا ڕوونە‪ ،‬ئایا زیاتر ڕوویان گەش دەبێتەوە یا گرژ دەبیتەوە یا هیچ سەرنجی‬ ‫ڕاناکێشێ‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە هەموو دایکەکان‪ ،‬ئیدی لە هەر ئاستێکی وشیاری و خوێندەواریدا بن‪ ،‬هەر هەموویان‬ ‫هەست بەمە دەکەن‪ .‬بەاڵم بیرکردنەوە لەم بابەتە لە بارودۆخی جەنگدا کارێکی زۆر ئەستەمە‬ ‫و ئەمەش کاریگەری لەسەر دەروون و کەسایەتی منداڵی کۆرپە دادەنێ‪.‬‬ ‫نەخۆش کەوتنی کۆرپەکان لەبەر سەرمای زستان یا گەرمای هاوین‪ ،‬لەسەر چیاکان یا ناو‬ ‫ئۆردوگاکان و لە ڕێی ڕاکردن و ئاوارەبووندا دەرئەنجامێکی زۆر ئاسایی جەنگە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بارودۆخەکە زۆر ئاڵۆزتر دەکات و دایکەکان توشی ترس و نیگەرانییەکی بێ وێنە دەگات‪.‬‬ ‫ستێرن نیگەرانی کۆمەڵێک دایکی تۆمار کردووە کە خاوەنی منداڵی کۆرپە بوون بەاڵم ئەو‬ ‫دایکانە لەماڵی خۆیان یا نەخۆشخانە بوون و هیچیان لە حاڵەتی جەنگدا نەبوون‪ .‬ئەو دایکانە‬ ‫باسی بارودۆخی خراپی خۆیان کردووە و چۆن چەندین شەو و ڕۆژ نەخەوتوون‪ ،‬لەتەختەکانیان‬ ‫کەوتوونەتە خوارەوە‪ ،‬چاویان سوور بووە‪ ،‬خەوی ناخۆشیان بینیوە‪...‬هتد (‪)1999 ,Stern‬‬

‫ ‪ 176‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەرئەنجام‬ ‫هەموو ئەو پرۆسانەی لەم لێکۆڵینەوەیەدا خرانەروو تایبەت بوون بە منداڵی کۆرپە و دایک‬ ‫کە پێویستیان بە کەشێکی ئاسایی هەیە بۆ ئەوەی بتوانن بە شێوەیەکی ئاسایی گەشە‬ ‫بکەن و پەیوەندییەکانیان بەرجەستە بکەن‪ .‬بەالم جەنگ و کاریگەرییەکانی جەنگ کەشێکی‬ ‫پێچەوانە دروست دەکات کە کار لە گەشەسەندنی منداڵی کۆرپە دەکات لە ڕێگەی دواخستن‬ ‫یا خاوکردنەوە یا پەکخستنی ئەو پرۆسانە‪ .‬ئەم لێکۆڵینەوەیە کاریگەری زۆر فاکتەری گرینگی‬ ‫دیکەی لەخۆ نەگرتووە وەکو برسێتی‪ ،‬نەبوونی جێگای حەوانەوە‪ ،‬دەنگی تەقینەوە و تۆپ و‬ ‫فرۆکە جەنگییەکان‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬بۆ ئاماژەپێکردنی ناوی سەرچاوەکان لە دەقی لیکۆڵینەوەکەدا سیستمی هارڤاردم‬ ‫بەکارهێناوە‪ ،‬هەروەها بۆنووسینی ناوی سەرجەمی سەرچاوەکان لە کۆتایی لیکۆڵینەوەکەدا‬ ‫لەبری ناوی شارەکان‪ ،‬ناوی دەزگاکانی چاپکردنم بەکار هێناوە‪ .‬هۆکاری ئەمەش بۆ ئەوە‬ ‫دەگەڕێتەوە کە لە جیهانی نووسینی هاوچەرخدا ئەم دوو سیستمە بەکار دێت‪.‬‬ ‫‪faiekk@hotmail.com‬‬ ‫سەرچاوەکان‬

‫• ‪Living with the Active Alert Child. Parenting Press:)1993( Budd L‬‬ ‫• ‪.Babypsykologi. Karneval frlag :)2009( Ciccotti, S‬‬ ‫• ‪Det första levnadsret. - Om spädbarns psykiska:)1990( Fraiberg L‬‬ ‫‪hälsa. Natur & kultur‬‬ ‫• ‪Så tänker barn- och så borde skolan undervisa. :)1992(Gardner, H‬‬ ‫‪.Brain books‬‬ ‫• ‪Utvecklingspsykologi: :)2002( Havnesköld, L & Mothsnder, R‬‬ ‫‪Psykodynamisk teori i nya perspektiv. Liber‬‬ ‫• ‪.Spädbarnets psykologi. Natur & kultur :)1999( Hwang P‬‬ ‫• ‪.Barn, De första fem åren. Bonnier :)1998( Leach, P‬‬ ‫• ‪Lärande små barn. Student litteratur :)1998( Lindhal, M‬‬ ‫• ‪Barn, krig, psykoterapi. Rädda barnen :)1995( Lundequist B‬‬ ‫• ‪.A Theory of Human Motivation. Black Curtain Press :)2013( Maslo A‬‬ ‫• ‪Tillsammans - om medkänsla och :)2007( Nilsson Å & Kåve A‬‬ ‫‪.bekräftelse. Natur & kultur‬‬ ‫• ‪Intelligensenspsykologi. Natur & kultur :)1971( Piaget, J‬‬ ‫• ‪.Psykologi och undervisning. Aldus/Bonniers:) 1972( Piaget, J‬‬ ‫• ‪.Språk och tanke hos barnet. Gleerups :)1973( Piaget, J‬‬ ‫ ‪ 177‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

.Barnens själsliga utveckling. Norstedts :)2006( Piaget J • Växa och upptäcka världen. Human :)2013( Rijt H & Plooij F • Publishing Vygotskij och de små och yngre barnens lärande. :)2010( Smidt, S • Student litteratur Metapsykologi. Natur & ,9 Samlade skrifter :)2003( Sigmund Freud • kultur .Spädbarnets interpersonella värld. Natur & kultur :)1991( Stern D • En mor till. Natur & kultur :)1999( Stern D • Ett litet barns dagbok. Natur & kultur: )2011( Stern D • .Ögonblickets Psykologi. Natur & kultur :)2005( Stern D • .Fantasi och kreativitet i barndomen. Daidalos :)1995( Vygotskij, L •

٢٠١٥ ‫ زستانی‬٨ ‫ ژمارە‬178

‫داعش وەک گروپێکی تیرۆریست‬ ‫دژ بە ئایین و مرۆڤایەتی‬ ‫ئاسۆ کەلهوڕی‬ ‫ ‪ 179‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 180‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ کـــاتی ئەوە هاتبوو کـە هه‌ر چوار پارچەکەی کوردستان یەک بگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمجارەشیان‬ ‫بەھۆی ئەم ھێزە چەپەڵەی داعش کــــە هاتۆتە مەیدانی جەنگ و خۆی کــردووە بە سەر‬ ‫پشک بۆ پێکنەھێنانی دەوڵەتی کــوردی ئەمەش چەند ھۆکارێکی سیاسی لەپشتەوەبوو بەھۆی‬ ‫جەنگ و ئەو بارە نالەبارە ئابوورییەی کە بەسەر نەتەوەی کورددا هاتووەکە لە بڕینی مووچە‬ ‫و قوتی خەڵکی کوردستان ڕەنگدەداتەوە‪ ،‬ئەوەش لەڕێزی پێشەوەی هه‌مووان ڕەفتاری دزێوو‬ ‫دژ بەهاواڵتیانی سیڤیلی کورد‪ ،‬سەرۆکی پێشووی ئێراق نوری مالکی کە تا ئێستا ھیچ یەکێک‬ ‫لە عەرەب چاوی بە خێر و خۆشی و ئاسوودەیی کورد هه‌ڵنایە‪.‬‬ ‫لـەبەرئەوەی ئەو ڕۆژەی داعش ھێرشی کرد بۆ شاری موسڵ ھێزی مالکی بەگشتی تێکشکا یـان‬ ‫بۆ مەبەستی تایبەت جێیان ھێشت ئەمە ڕوون و ئاشکرایە کە عەرەب لە ھیچ شوێنێک جێگای‬ ‫متمانەپێکردن نییە بەاڵم ئێمەی ناز نەگرتوو لە دێر زەمانەوە لەدەست عەرەب ئۆقرەمان‬ ‫لێھڵگیراوە و دەبێ بـەرەنگار یـان ببینەوە‪ ،‬خۆمان لەدەستی ئەم شۆڤێنیانە بپارێزین بۆیە‬ ‫ئەم ھێزە قێزەونەی داعش وا خۆی دەرخست بــەاڵم بەپێچەوانەوە داعش کــارناسی زۆر گرنگی‬ ‫لــە پشتەوەیە بەھێز نەبوو بە تۆقاندنی ژن و منداڵی بێتاوان‪ ،‬ئەم جەنگەی بۆ چۆتە سەر‬ ‫بە فرۆشتنی کچی نازداری ئەم واڵتە و بە تایبەتی شەنگالیەکان‪ ،‬بۆیە داعشی بەناو ئیسالمی‬ ‫تیرۆریست بێ بەزەییانە ھێرشی کــردە سەر برا شەبەک و ئێزدی و مەسیحیەکان لە موسڵ و‬ ‫برا ئێزدییەکان لە شەنگال‪ ،‬ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە هه‌ر تـاکێک لەم کۆمەڵگایەی ئێمە کە‬ ‫باسی شەڕەف وکەرامەت و ناموس دەکرێ ئەقڵ و جەستەی لەکار دەوەستێ الی ئێمە گرنگترین‬ ‫شت ئاین و شەڕەف زۆر گرنگە‪ ،‬بۆیە داعش توانی ئەمجارەش خۆی ڕابگرێ لەبەرئەوەی ئەوانە‬ ‫تیرۆرستی ڕاستەقینەن لە ژێر ئااڵی ڕەشی (الإلەإللە) بۆ فریودانی موسڵمانانی کورد ئەمەیـــان‬ ‫ئەنجامدا چونکە ئەگەر ئیسالمەتی و دینداری مابێت الی کوردە‪ ،‬بۆیە ئەعرابیەکان بیرو‬ ‫باوەریان بەھیچ شتێک نییە بەاڵم ئەمجارەیان هه‌لێک بوو هه‌ڵیانگەڕاندەوە‪ .‬سەبارەت بەداعش‬ ‫ھیچ ئومێدێکی بە کورد و پێشمەرگــە نەبوو وا چاوەڕوانی لێدەکرد کە والیەتی نەینەوا بە‬ ‫شام و ئێراق و تورکیا و ئێرانەوە بگرێتە دەست و بۆخۆی سەرۆکایەتی بکات بەاڵم داعشی‬ ‫تیرۆریست خەیاڵی خاوە چونکە سەرۆکی هه‌رێمی کوردستان کاک مسعود بارزانی و ھێزە‬ ‫لە بن نەهاتووەکەی کورد لە ڕۆژهه‌اڵت و باکووری ڕۆژهه‌اڵت و ڕۆژئاوا بەھیچ شێوەیەک لە‬ ‫شێوەکان ڕێگە نادەن بستێ خاکی کوردستان ببێتە موڵکی ھیچ تیرۆریستێک کە دوژمنی ئەم‬ ‫گەلە ستەملێکراوەیە کـە تا ئێستا بۆ ھیچ دەوڵەتێکی زلھێز سەری دانە نواندوە بەاڵم کورد‬ ‫یەکڕێزی و یەک ئااڵ و یەک هه‌ڵوێستی سەرکەوتنە بۆ گەلی کورد‪.‬‬ ‫با هه‌موومان بەیەکەوە لە حەمرین تا کۆبانێ بکەین بە گۆڕستانی تیرۆریستان و وەدەرنانی‬ ‫دوژمنان وداگیرکەرانی خاک و دژ بە هاواڵتیانی سڤیلی ئێراق و کوردستان تا گەیشتن بە ئازادی‬ ‫خەڵک و سەربەخۆی کوردستان و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردی و یەکگرتنەوەی کوردستانی‬ ‫گەورە کە لە نێوان دەوڵەتانی زلھێز چوارپارچە و دابەش کراوە‪ .‬بە بیر و باوەڕێکی زۆر‬ ‫بوێرانە سەرکردە مەزنەکانمان توانیویانە ئەم خەباتە درێژە پێ بدەن ئێمەی بوێر و قارەمان‬ ‫ ‪ 181‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫چوار دەورمان بە دوژمن دەور دراوە لەکۆنەوە هاوسێکانمان بە جۆرەها کاری خراپە خۆیان‬ ‫تاقیکردۆتەوە بەاڵم دوا ھێرشیان داعش بوو بۆ سەر هه‌رێمی کوردستان‪ .‬ئەم دەرفەتە بۆ کورد‬ ‫کارێکی لە جێیە و ئێستا دوژمنی دەرەکی مەشق بە داعش ئەکات و بە کۆمەک و یارمەتی‬ ‫سەربازی دەعمی ڕاستەوخۆی ئەو دوژمنە سەرسەختە بەناو ئیسالمە دەکات‪.‬‬ ‫هاوکات ئەو واڵتانەی هاوکاری داعش دەکەن هه‌ڵەیەکی مێژووییی زۆر زۆر گەورە بۆ مێژووی‬ ‫مرۆڤایەتی تۆمار دەکەن کە ڕاستەوخۆ بەسەر خۆیاندا شکاوەتەوە‪ ،‬هه‌رچەند کۆمەک بکرێت‬ ‫داعش ئەمە بیروباوەڕی نییە بەاڵم داعش بۆ خۆی بڕوای بەمە نییە بۆیە سەرکەوتن بۆ‬ ‫پێشمەرگەیە و زۆر نزیکە کە هه‌موو جیهان بەپەرۆشەوە ملکەچی دەوڵەتی کوردی بن و بڵێن‬ ‫بەڵێ بۆ دەوڵەتی کوردی لەبەرئەوەی ئەمساڵ لە سایەی دوژمنەکانمان ھێزی پێشمەرگەی‬ ‫کوردستانی گەورە توانیان خۆڕاگربن بۆ گیروگرفتێکی سیاسی و نێو دەوڵەتی تا ئێستا‬ ‫پێشمەرگە بە ڕەسمی نەناسراون بەڵکو لە نێو کۆبونەوە نێو دەوڵەتییەکان کورد بە تیرۆرست‬ ‫ناوبراوە بۆیە ئەمجارە قەڵغانێکی زۆر مەزن بووکە کورد لە هه‌موو ناوچە جیاجیاکانی جیهاندا‬ ‫یەکدەنگ و یەک هه‌ڵوێست هاتنە مەیدان و پێشمەرگەش لە هه‌ر چوار پارچەکەی کوردستانەوە‬ ‫یەکدەنگ و یەکڕەنگ هاتە مەیدانی شەڕ و داستانە قارەمانیەکانییان دەنگی دایەوە و بە‬ ‫خەڵکی ناوخۆ و دەرەوەیان سەلماند کە کورد میللەتێکی بوێر و چاونەترس و خاوەنی خاک و‬ ‫مێژوون‪ ،‬بۆیە گەلی کورد هه‌ر دەمێنین نەک هه‌ر بۆ جەنگی دژی بە داعش بەڵکو لە کەسیش‬ ‫قبوڵ ناکەین کە بستێ خاکی کوردستان داگیر بکات‪.‬‬ ‫ئەگەر داعش ڕووبەڕووی ئێمە نەبوایەوە ئەوە ئێمە ھێشتا نەناسرابووین‪ ،‬بۆیە ئەو واڵتانەی‬ ‫هاوسۆزن بۆ گروپە تیرۆریستیەکەی داعشی بەناو ئیسالمی و لە ژێرەوە هاوکار و دەعمی داعش‬ ‫دەکەن بۆ نەینەوا و کەرکوک و هه‌موو ئەو شوێنانەی دەوڵەمەندن بەنەوت عەوداڵن ‪ .‬هاوکات‬ ‫عەرەبە شۆڤێنیەکانیش چاوی نەوسنی تەماعیان بڕیوەتە خێر و بێری ئەو واڵتە و چاویان بە‬ ‫ئەزمونی هه‌رێمی کوردستان هه‌ڵنایە و نایانەوێ کورد ببێتە خاوەنی ماڵی خۆی‪ ،‬کە خۆی لە‬ ‫بوونی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردییدا دەبینێتەوە‪ .‬دەبا بزانین داعش ئەو سامانەی بەچی‬ ‫پەیدا کردووە؟ لە وەاڵمدا دەڵێین‪ :‬داعش ھیچ ھێزێکی وا نییە بەڵکو تۆقێنەری ڕێگەی تۆڕە‬ ‫کۆمەاڵیتیەکان بوو‪ ،‬بۆیە خۆی وانیشاندا کە بۆ ئیسالم وا دەکا‪ .‬کە تا ئێستاش کە لە نەینەوا‬ ‫ماوەتەوە لەبەر ئەوەیە کە هاواڵتیانی نەینەوا زۆر بەداخ بوون لە دەسەاڵتی توندڕەوی نوری‬ ‫مالیکی و دار و دەستەکەی بۆیە زۆر بەناچاری ملکەچی فەرمانی داعش بوون‪ ،‬دەنا داعشی‬ ‫بەناو ئیسالمی بەکرێگیراو لەوەدا نابینرێ کە بتوانێ ببێتە چاوسووری دەوڵەتێکی ئیسالمی‬ ‫ڕاستەقینە‪ ،‬هه‌ڵبەتا هه‌ڵگری ناوی (داعش) یا دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق و شام ته‌نها و‬ ‫ته‌نها پرووپاگەندەیە و بۆ فریودانی خەڵکی ساویلکەیە‪ ،‬هاوکات ئەو ناو گەورەیەش بەمەبەستی‬ ‫سیاسی بەکاردەبرێ و لەو ڕێگەیەشەوە توانی سوود لە خەڵکێکی ساویلکە وەربگرێ و بۆ‬ ‫مەرامی گاڵوی خۆی بەکاریان بھێنێ ‪ .‬ڕووبەڕووی مەرگیان بکاتەوە بەاڵم با دوژمنانی‬ ‫ ‪ 182‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫تیرۆریست بەگشتی و داعشی بەناو ئیسالمی بەکرێگیراو چاک بزانن کەوا ھێزی پێشمەرگەی‬ ‫هه‌ر چوار پاچەکەی کوردستان وەک ھێزێکی چاوکراوەی قارەمان و بوێری ئەو میللەتە‬ ‫ستەملێکراوە لە ئێشکو پاراستنی کوردستان و ئێراق سڵ ناکەن و بەردەوامن لە بەرگری و‬ ‫داکۆکیکردن لە خاکی شیرینی کوردستان هه‌روەک ئەوەی سەرۆکی هه‌رێم لە بۆنەیەکدا وتی‬ ‫سەرکەوتنی کورد لە هه‌رشوێنێک سەرکەوتنی هه‌موومانەو ئێستا گەلەکەمان بە قۆناغێکی زۆر‬ ‫هه‌ستیاردا تێ دەپەڕێ و پێویستە هه‌مووالیەک لە جاران زیاتر کار بۆ یەکڕیزی بکەین‪.‬‬

‫ ‪ 183‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 184‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫و‬

‫شەڕە گەورەکان‬

‫خەونە بچووکەکان‬

‫فەڕۆخ نێعمەتپوور‬

‫ ‪ 185‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 186‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ئەگەر لە ڕابردوودا جوڵە لە گشته‌وە بۆ به‌ش بوو‪ ،‬ئێستا بووە بە جوڵە لە به‌شه‌وە بۆ‬ ‫گشت‪ .‬مەبەست چییە لەم گوتەیە؟ مەبەست ئەوەیە ئێستا الیەنە بەشداره‌کان هه‌موویان لە‬ ‫داواکارییەکانی خۆیانەوە دەجوڵێن و بە مەرجی گەیشتن بەو داواکارییانەیە کە بڕوا و خواستی‬ ‫پێوەندییان بە گشتەوە پێناسە دەکەن‪.‬‬ ‫ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست سااڵنێکە تووشی قەیران و ڕووداوگەلی جۆربەجۆرەوە بۆته‌وە‪،‬‬ ‫ئەو قەیران و ڕووداوانەی تا دێ پەرە دەستێنن و ناوچەکە بەرەو نائارامی زیاتر و ترسناکتر‬ ‫دەبەن‪ .‬زۆربەی کەس خەونی ئەوەی دەبینی کە لە پاش نەمانی دیکتاتۆرەکان‪ ،‬دەکرا و‬ ‫دەتوانرا ژیانێکی دیمۆکراسییانە و پڕ لە ھێمنی و ئارامی و ئاسایش بۆ خەڵکی دابین بکرێ‪.‬‬ ‫ھێڵی سەرەکی و گشتی بیرکردنەوەکان لەڕاستیدا لەو کاتانەدا زۆرتر لە سەر سیستمی‬ ‫دیکتاتۆری چەقی بەستبوو و سەرەکیترین ڕێگر لە سەر ڕێی خۆشبەختی هه‌بوونی ئەم جۆرە‬ ‫دەسەاڵتە لە قەڵەم دەدرا‪.‬‬ ‫بەاڵم پاش تێپەڕینی سااڵنێک‪ ،‬دیتمان کە ڕەهه‌ندی ڕووداوەکان بە ئاقارێکی تردا ڕۆیشتن‪.‬‬ ‫نەمانی دیکتاتۆرییھت نەک تەنیا بە شێوەی خۆبەخۆ بە مانای سەرهه‌ڵدانی دیمۆکراسی و‬ ‫ھێمنی و پێشکەوتن لەو واڵتانەدا نەبوو‪ ،‬بەڵکوو بۆ وێنە لە ئێراق و ئەفغانستان بەردەوام‬ ‫دۆخەکە ئاڵۆزتر بووە و شەڕ و کوشتن و دەربەدەری بووەتە پێناسەی سەرەکی‪ .‬هه‌ڵبەت‬ ‫دەکرێ لە پێناسەکردن و دەستنیشانکردنی ھۆکارەکان ئاماژە بە زۆر خاڵ بدرێ‪ .‬بۆ وێنە‪،‬‬ ‫دەست تێوەردانی دەرەکی‪ ،‬ئامادەنەبوونی کولتووری‪ ،‬ڕابردووی دیکتاتۆرییانە‪ ،‬شەڕ و ملمالنێی‬ ‫حیزبیانە و پاوانخوازانە و ھتد‪ .‬بێگومان هه‌موو ئەمانە ڕاستن‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لێرەدا گرنگە و‬ ‫دەبێ و یان باشتر وایە سەرھنجی بدرێ‪ ،‬گەڕانەوەیە بۆ ئەو سەرنج و بۆچوونە پێشینەیھی‬ ‫کە هه‌بوو‪ ،‬واتە ئەوەی کە نەمانی دیکتاتۆر خاڵی سەرەکییە و نەمانی خۆبەخۆ بە دەسپێکی‬ ‫ڕووداوە پۆزەتیڤەکانی دوواتر بزانین‪.‬‬ ‫بەاڵم بۆچی ئەم سەرنج و گەڕانەوەیە؟ لێرەدا مەبەسته‌کە ته‌نها دەربازبوونە لە ئەستەنگێک‪،‬‬ ‫بە بێ سەرنجدان بە چۆنیەتییەکی‪ ،‬ئەمە دەتوانێ کۆی ڕووداوەکان بەرەو ئەو شوێنانە ببات‬ ‫کە بە پێچەوانەی ویستی خوازیارانی بکەوێتەوە‪ .‬هه‌ڵبەت لەم بارەیەوە نموونە زۆرن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەیر ئەوەیە لە ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست بەردەوام ئەزموون وەرنەگرتن لەو نموونانە‬ ‫دووپات دەبنەوە و‪ ،‬بەردەوام بەم شێوەیە تەمەنی کارەساتەکان زیاتر درێژ دەبنەوە‪ .‬وەک‬ ‫بڵێی ھێزەکان خەریکی بەشداریکردن لە شانۆیەکی بەردەوام و بێ کۆتایین‪ ،‬ئەو ھێزانەی وەک‬ ‫بڵێی ئەرکیان تەنیا ئەوەیە تەنیا بجەنگن و بجەنگن بۆ ئەوەی بیسه‌لمێنن کە هه‌ن و‪ ،‬بوونیان‬ ‫نەکەوتووەتە مەترسییەوە‪ ،‬بە بێ گەیشتن بە ئەو ئامانجانەی کە لە بنەڕەتدا مەبەست بوون‪.‬‬ ‫لەم دواییانەدا ھۆکارێکی تر کە بەم نەهامەتییە زیاد بووە‪ ،‬پچڕ پچڕ بوونی زیاتری هه‌موو‬ ‫ئەو ھێزانەن کە لە شانۆکەدا هه‌ن‪ .‬بۆ وێنە ئەگەر لە ڕابردوودا جوڵە لە «گشت»ێکەوە بوو‬ ‫بۆ «ورد»ێک‪ ،‬ئێستا بووە بە جوڵە لە وردێکەوە بۆ گشتێک‪ .‬مەبەست چییە لەم گوتەیە؟‬ ‫مەبەست ئەوەیە ئێستا الیەنەکانی بەشدار هه‌موو لە داواکارییەکانی خۆیانەوە دەجوڵێن و بە‬ ‫ ‪ 187‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫مەرجی گەیشتن بەو داواکارییانەیە کە بڕوا و خواستی پێوەندییان بە گشتەوە پێناسە دەکەن‪.‬‬ ‫ئەمە نەک تەنیا لە ئاستی یەک واڵتدا‪ ،‬بەڵکوو لە ئاستە ناوچەیی و قەوارە بچوکترینەکانیشدا‬ ‫دەبینرێ‪ .‬بە واتایەکی تر پێناسە گشتییەکان دووچاری هه‌رەس بوونەتھوە و مرۆڤەکان تا‬ ‫دێن زیاتر لە یەک دادەبڕێن‪ .‬ئەم قەیرانە کە دەتوانین بە قەیرانی هه‌ڵتەکاندنی پێوەندییەکان‬ ‫پێناسەی بکەین‪ ،‬وەها ڕەگ و ڕیشەی داکوتاوە و وەهایش تا دێ زیاتر پەرە دەستێنی کە‬ ‫مرۆڤ لە سەیرکردنی دووچاری ترس دەبێته‌وە‪.‬‬ ‫خەونەکان تا دێن بچووک دەبنەوە و کەچی هه‌ڵگرانی زیاتر بیر لە شەڕە گەورەکان دەکەنەوە‪.‬‬ ‫لە ناوچەیەکدا کە دانیشتووە جۆربەجۆرەکانی بە تێکچڕژاوی دەژین و بە دەیان ڕایەڵەوە‬ ‫پێکەوە بەستراونەتەوە‪ ،‬لێکدابڕانی زیاتریان نەک تەنیا لە ئاستی یەکتردا‪ ،‬بەڵکوو لە ناو‬ ‫خۆیشیاندا‪ ،‬گشتیەتی ژیانی بەرەو کارەساتەکان بردووە‪ .‬لە تەنیشتیشی دا دەست تێوەرەدانە‬ ‫دەرەکییەکان ڕاوەستێ‪ .‬ئێستا دابڕان نەک لە ئاستی یەک واڵتدا‪ ،‬بەڵکوو لە ئاستی هه‌رێمایەتیش‬ ‫دا ڕوودەدات‪ .‬وەک بڵێی خەونی سەردەمی میرنشینی خەریکە دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم خەونە بچووکانە چین؟ ئەم خەونە بچووکانە گەڕانەوەیە بۆ پێناسە ئاینییەکان‪،‬‬ ‫پێناسە ناوچەییەکان و سەرئەنجام پێناسە ناسیۆنالیستییەکان بە شێوەیەکی تۆخ‪ .‬لە‬ ‫ناوچەیەکدا لە قەوارەی ئەو واڵتانەی کە هه‌ن و ئیدی بە ھۆی هه‌بوونیانەوە مێژوویەکیان‬ ‫بۆ خۆیان سازکردووە‪ ،‬دابڕانی خەڵکان بە ھۆی زێدەڕەوی لەم پێناسە وردیالنەدا نەک تەنیا‬ ‫تووشی شەڕە درێژخایەنەکانی کردوون‪ ،‬بەڵکوو بە ھۆی دەست تێوەردانە دەرەکییەکانەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫دەست تێوەردانانەی ئەم جۆرە پێناسانە بەرجەستە دەکەنەوە و نانی لێ دەخۆن‪ ،‬دۆخەکە‬ ‫تا دێت دژوارتر بووە‪.‬‬ ‫لە سەرەتای ھێرشەکانی سەر ئێراق‪ ،‬بەردەوام باس لەوە دەکرا کە سوننەکان لە دەسەاڵتدان‬ ‫و شیعەکانیان وەال ناون‪ .‬ئەمە لە کاتێکدا بوو کە ئێراق بە واڵتێکی سکۆالر دەناسرا و نە لە‬ ‫یاسای ئەو دەوڵەتەدا و نە کرداری ئایدیۆلۆژیانەیدا‪ ،‬ئایینی سوننە نە بە فەرمی ناسرابوو و‬ ‫نە پەیڕەو دەکرا‪ .‬دەوڵەتی بەعس دەوڵەتێکی دیکتاتۆری سکۆالری بەاڵم پشت بەستوو بە‬ ‫سوننەکان بوو‪ ،‬ئەویش نەک لەبەر ئەوەی باوەڕی بە ئایینی سوننە بوو بەڵکوو لەبەرئەوەی‬ ‫سەرکردھکانی زۆرتر لەو خێاڵنەوە دەهاتن کە سوننە بوون و بۆیە بە ھۆی ئھو دۆخه‌ی کە‬ ‫هه‌بوو بە ناچار پشتیان بەوان دەبەست‪ .‬وەک چۆن ئاغا محەمھد خانی قاجار بە ناچار پشتی‬ ‫بە خێڵە تورکەکانی نزیک بە خۆیەوە بەستبوو بە بێ ئەوەی دەسەاڵتی تورکی لە ئێرانی‬ ‫ئەو سەردەمەدا ڕابگەیەنێ‪ .‬بەاڵم بینیمان کە هه‌ر لە سەرەتای لێدانی سەدامەوە هه‌موو‬ ‫ڕاگەیەندنە گشتییەکان بە تایبەت لە ڕۆژئاوادا (کە بۆ خۆیان لە سەر بنەمای سکۆالریسم‬ ‫ڕاوەستابوون)‪ ،‬باسیان لە شیعە و سوننە و پێكهاته‌كانی تر دەکرد و ئەم حاڵەتەیان زیاتر‬ ‫بھرجەستە دەکردەوە‪ .‬یھکێک لە سه‌رکردە کوردییھکان لە وتووێژێکدا ئاماژە بە شتێکی‬ ‫سەیر دەکات‪ .‬ئەو دەڵێ لە سەردەمی پۆل بریمەردا کاتێک لیستەکانی بەشدار لە حکومەتی‬ ‫ئێراق ئامادە دەکران‪ ،‬ناوی حەمید موسا ڕێبەری حیزبی کۆمۆنیستی ئێراق لە سەر لیستی‬ ‫ ‪ 188‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫شیعە دەنووسرێ‪ ،‬مام جەالل بە بریمەر دەڵێ حەمید موسا کۆمۆنیستە و ڕێبەری ئەو‬ ‫حیزبەیە‪ ،‬بەاڵم دەستبەجێ بریمەر تەئکید لە سەر ئەوە دەکاتەوە کە ناوبراو شیعەیە! بۆچی‬ ‫سکۆالرەکانی دەرەوە بەم شێوەیە لە سەر پێکهاتەی نوێی دەسەاڵت لە ئێراق قسەیان دەکرد‪،‬‬ ‫بۆ خۆی حیکایەتێکی دوورودرێژە‪.‬‬ ‫لە واڵتێکدا کە نەک تەنیا بۆ خۆیان‪ ،‬بەڵکوو سکۆالرە جیهانیه‌كانی یارمەتیدەریشیان بەم‬ ‫شێوەیە پێ لە سەر پێناسە ئایینییەکان لە دروستکردنی دەوڵەتدا دادەنێن‪ ،‬تۆ بڵێی دۆخی‬ ‫لەمە باشتر بێت؟ ئیدی لە واڵتانی تری دەورووبەر گەڕێ کە ئەوان هه‌ر زۆر لەوە پێش کاریان‬ ‫لە سەر ئەم پرۆژانە کردبوو‪.‬‬ ‫ناوچەی ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست پێویستی بە پرۆژەیەکی تر هه‌یە‪ ،‬پرۆژەیەک کە تێیدا مرۆڤەکان‬ ‫تەنیا لە پێوەندییە ئێتنیکی و ئایینییەکانیان پێناسە نەکرێن‪ .‬جگە لە پاراستنی ئەم شوناسانە‪،‬‬ ‫دەبێ لە دوو ئاستی تردا گۆڕان ڕووبدات‪ :‬یەکەم‪ ،‬ئاستی سەرتاسەری‪ ،‬واتە کارکردن لە‬ ‫سەر پێناسە گشتگیرترەکە‪ ،‬دووەم‪ ،‬بەرجەستەکردنی مافی شارۆمەندی‪ .‬لە ئەگەری یەکەمدا‬ ‫دەمارگرژییەکان ڕوو لە کزی دەکەن و لە ئەگەری دووەمدا خەڵکی ئیتر کار لە سەر مافە‬ ‫ڕۆژانەکانی ژیانیان دەکەن‪ ،‬واتە ئەو مافانەی بە واقیعی دەتوانن ژیانیان بگۆڕێ‪.‬‬ ‫شوناسی مرۆڤ تەنیا نەتەوە و ئیتنیک و ئایین نییە‪ ،‬شوناسی مرۆڤ زۆر شتی دیکەیە‪.‬‬ ‫ئەزموون نیشانی داوە کە بەرجەستەکردنی ژیان لە ڕادەی هه‌ر کام لەم شوناسانە ژیانی مرۆڤ‬ ‫بە تووش کێشەی دژوارەوە دەکات‪.‬‬

‫ ‪ 189‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 190‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫فەندەمێنتالیزمی‬ ‫ئیسالمی‬ ‫ئایین و سیکۆالریزم‬ ‫لە دنیای ئیسالمییدا‬ ‫ئامادەکردنی‪ :‬مـحەمەد قادر‬

‫ ‪ 191‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 192‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ بە گوێرەی دیدی یەکەمین بیریارانی کۆمەڵناسیی‪ ،‬ئایینی نەریتی لە دنیای مۆدێرندا ڕۆژ‬ ‫لە دوای ڕۆژ پتر پەراوێز دەخرێت‪ .‬مارکس‪ ،‬دۆرکهایم و ڤیبەر هه‌رسێکیان پێیان وابوو کە‬ ‫هاوشان بە مۆدێرنبوونی کۆمەڵگاکان و پشتبەستنی هه‌ر چی زیاتریان بە زانست و تەکنەلۆجیا‬ ‫بۆ کۆنترۆڵکردن و ڕوونکردنەوەی جیهانی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬پرۆسەی بەسیکۆالریبوون زیاتر دەبێت‪.‬‬ ‫بەسیکۆالریبوون بریتییە لەو پرۆسانەی کە لە دوو توێیەوە دەسەاڵت و کاریگەری ئایین لە‬ ‫کایە هه‌مەچەشنەکانی ژیانی کۆمەالیەتی الواز دەکات‪.‬‬ ‫باس و مشتومڕ لەبارەی گریمانەی بەسیکۆالریبوون یەکێ لە ئاڵۆزترین بەشەکانی کۆمەڵناسی‬ ‫ئایینە‪ .‬لە گشتیترین و سەرەکیترین دەستەبەندی ئەتوانین بڵێین کە بیروڕای جیاوازی‬ ‫سەرەکی لە نێوان الیەنگیرانی گریمانەی بەسیکۆالریبوون و نەیارانی‪ ،‬ئەم ھزرەیە کە بە‬ ‫گوێرەی ئەرگومێنتەکانیان ئایین بەو چەشنە ھێزێکی گرنگ و کاریگەرە‪ ،‬هه‌ر چەند کە زۆرجار‬ ‫بە شێوەگەلێکی مۆدێرن و چاوەڕواننەکراو دەردەکەوێ‪.‬‬ ‫ڕەهه‌ندەکانی بەسیکۆالریبوون‬ ‫بەسیکۆالریبوون چەمکێکی کۆمەڵناسیی زۆر ئاڵۆزە و ھۆکاری ئەمەش تاڕادەیەک ئەمەیە کە‬ ‫لەبارەی چۆنیەتی هه‌ڵسەنگاندن و مەزەندەکردنی ئەم پرۆسەیە ھیچ کۆدەنگییەک بوونی نییە‪.‬‬ ‫وێرای ئەوەش‪ ،‬ئەو پێناسانەی کە زۆرێ لە کۆمەڵناسانی ئایین هه‌یانە‪ ،‬لەگەڵ یەک تەبا نییە‪.‬‬ ‫هه‌ندێ کەس پێیانوایە کە ئایین پێویستە بە گوێرەی ڕوانگە و بیرکردنەوە نەریتییەکان پێناس‬ ‫بکردرێ و هه‌ندێکی تریش ئەرگومێنت دەکەن کە پێویستە ڕوانگەیەکی زۆر فراوان تر وەربگرین‬ ‫تاوەکو ڕەهه‌ندگەلێکی وەک مەعنەویەتی کەسیی و بیروڕای سەرەکی بۆ هه‌ندێ لە بەهاکانیش‬ ‫تێیدا بگونجێنێت‪ .‬ئەم تێگەیشتنە جیاوازانە‪ ،‬کاریگەری لەسەر ئەرگومێنتە سەرکەوتوو و‬ ‫نەیارەکانی بەسیکۆالریبوون بە جێدەھێڵێ‪.‬‬ ‫دەتوانرێ بەسیکۆالریبوون بە گوێرەی چەند الیەن یان ڕەهه‌ندێک هه‌ڵبسەنگێندرێت‪ .‬هه‌ندێ‬ ‫لەم ڕەهه‌ندانە ماھیەتێکی ئۆبجەکتیڤیان هه‌یە‪ ،‬وەک ڕێژەی ئەندامێتی لە دەزگا ئایینییەکان‪.‬‬ ‫بەڵگەنامە و ئامارە فەرمییەکان دەتوانێ نیشانی بدات کە چ ژمارەیەک لە خەڵک بە کڵێسا یان‬ ‫دەستەیەکی ئایینی تایبەتەوە وابەستەن و لە ڕیتواڵی ئایینی چاالکانە بەشداری دەکەن‪ .‬هه‌موو‬ ‫واڵتە پیشەسازییەکان جگە لە ووالیەتە یەکگرتووەکان بەگوێرەی ئەم ئەدگارە تاڕادەیەکی زۆر‬ ‫شاھیدی پرۆسەی بەسیکۆالریبوون بوون‪.‬‬ ‫دووەمین الیەنی بەسیکۆالریبوون ئەمەیە کە دەزگا ئایینییەکان تا چ ڕادەیەک کاریگەری‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬سامان و بەهای خۆیان پاراستووە‪ .‬لە سەردەمەکانی پێشووتر دەزگا ئایینیەکان‬ ‫دەیانتوانی کاریگەریەکی شایانیان لەسەر حکومەتەکان و کارگوزارانانی کۆمەاڵیەتی هه‌بووە و‬ ‫ڕێزێکی نائاسایی لە جڤاتی خۆیاندا هه‌بێ‪ .‬ئەم هه‌لومەرجە تا چ ڕادەیەک ھێشتا لەسەر هه‌مان‬ ‫شێوازە؟ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارە بە تەواوی ڕوونە‪ .‬تەنانەت ئەگەر ته‌نها سەرنجی سەدەی‬ ‫بیستەم بدەین دەبینین کە کاریگەری کۆمەاڵیەتی و سیاسی دەزگا ئایینییەکان ڕۆژ لە دوای‬ ‫ ‪ 193‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ڕۆژ کەمتر بۆتەوە و ئەمەش پرۆسەیەکی جیهانی بەرباڵوە‪ ،‬هه‌ر چەند کە ئاورتەگەلێکیش‬ ‫بوونی هه‌یە‪.‬‬ ‫سێیەمین الیەنی بەسیکۆالریبوون بە بیرورا و بەهاکان پەیوەست دەبێت‪ .‬دەتوانین ئەم الیەنە‬ ‫بە ئایینداری ناوزەد بکەین‪ .‬بەڵگەنەویستە کە ڕێژەی ئامادەیی لە شوێنە ئایینییەکان یان‬ ‫ڕێژەی کاریگەری ئەم شوێنانە دەرخەری ڕاستەقینەی بیروڕا و ئایدیالەکانی خەڵک نییە‪ .‬زۆرێ‬ ‫لەو کەسانەی کە بیروڕای ئایینیان هه‌یە لە ڕیتوال و شوێنە ئایینییەکان ئامادەییان نییە‪،‬‬ ‫پێچەوانەی ئەمەش ڕاستە‪ ،‬واتە ئامادەیی یان بەشداریکردن هه‌میشە بە مانای بیروڕای بتەوی‬ ‫ئایینی نییە و ئەشێ خەڵک بە ھۆی نەریت یان بە ھۆی ئەو پێشبینیەی کە کۆمەڵەکەیان لێیان‬ ‫هه‌یە لە ڕیتواڵ و شوێنە ئایینییەکان ئامادە بن‪.‬‬ ‫لێرەشدا هاوشێوەی ڕەهه‌ندەکانی تری بەسیکۆالریبوون‪ ،‬پێویستە پەیپردنێکی ڕاست و وردمان‬ ‫لە ڕابردوو هه‌بێ تاوەکو تێبگەین کە ئایینداری تا چ ڕادەیەک ڕووخاوە‪ .‬بە گوێرەی‬ ‫ئەرگومێنتی الیەنگیرانی گریمانەی بەسیکۆالریبوون‪ .‬لە ڕابردوو ئایین بایەخێکی زۆر زیاتری‬ ‫لە ژیانی ڕۆژانەی خەڵک هه‌بووە‪ ،‬بەاڵم ڕەخنەگرانی گریمانەی بەسیکۆالریبوون ئەم مانایە‬ ‫پەسەند ناکەن و ئەرگومێنت دەکەن کە ته‌نها بەم ھۆیەی کە خەڵک لە ڕابردوو زیاتر بەرەو‬ ‫کڵێسا دەڕۆن ناتوانرێ بسەلمێندرێ کە ئاییندارتر بن‪ .‬لە زۆرێ لە کۆمەڵگە نەریتییەکان لە‬ ‫چەشنی ئەوروپای سەدەی ناوەراست‪ ،‬پەیمانی بنەڕەتی بە بیروڕای ئایینی لە ژیانی ڕۆژانە‪،‬‬ ‫الوازتر و بێ بایەختر لەو شتەیە کە خەیاڵی لێ دەکرێت‪.‬‬ ‫وێرای ئەوەش ھیچ گومانێک بوونی نییە کە دەسەاڵتی بیرکردنەوەی ئایینی ئەمڕۆ کەمتر‬ ‫لەو شتەیە کە بە شێوەیەکی گشتی لە جیهانی نەریتی هه‌بووە –بەتایبەت ئەگەر تەواوی‬ ‫پانتایی میتافیزیکا کە خەڵک بڕوایان پێی هه‌یە لە ژێر کاتیگۆری ئایین دابنێین‪ .‬زۆربەمان ‬ ‫دنیای دەوروبەری خۆمان لێوانلێو لە ھێزە ئاسمانی یان ڕوحانییەکان نییە‪ .‬هه‌ندێ لە گرژییە‬ ‫گەورەکانی دنیای ئەمڕۆ وەک ئەوەی لە ڕۆژهه‌اڵت یان بەڵقان ڕوو دەدات‪ .‬زۆرجار‪ ،‬یان‬ ‫تاڕادەیەک‪ ،‬بە ھۆی جیاوازییە ئایینییەکانەوەیە‪ ،‬بەاڵم زۆربەی جەنگ و ملمالنێیە هه‌نوکەییەکان‬ ‫ماھیەتێکی سیکۆالریان هه‌یە و بە جیاواز لە مەرامی سیاسی یان بەرژەوەندییە ماددییەکان‬ ‫پەیوەست دەبن‪.‬‬ ‫هه‌ڵسەنگاندنی گریمانەی بەسیکۆالریبوون‬ ‫کاریگەری ئایین لە ڕووی هه‌ر یەک لە سێ ڕەهه‌ندەکەی بەسیکۆالریبوون کەم بۆتەوە‪ ،‬ڕێک‬ ‫بەو چەشنەی کە کۆمەڵناسانی سەدەی نۆزدەهه‌م پێشبینیان کردبوو‪ .‬کەواتە ئایا پێویستە‬ ‫ئەنجامگیری بکەین کە ئەوان و الیەنگیرانی دواتری گریمانەی بەسیکۆالریبوون لەسەر هه‌ق‬ ‫بوون؟ ئایا بایەخی ئایین بۆ قوڵبونەوەی مۆدێرنیتە بەرەو ڕووخان دەڕوات؟ ئەم ئەنجامگیرییە‬ ‫بە چەند ھۆیەک شایەنی هه‌ڵوەستە لەسەرکردنە‪.‬‬ ‫یەکەم‪ /‬بیروڕای ئایینی لە کۆمەڵگا خۆرئاواییەکانی دیکەش زۆر ئاڵۆزترە لەو شتەی کە‬ ‫ ‪ 194‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫الیەنگیرانی گریمانەی بەسیکۆالریبوون دەیخەنە ڕوو‪ .‬بیرورای ئایینی و مەعنەوی ھێندە‬ ‫فاکتەری بەھێز و وروژێنەرە لە ژیانی زۆرێ لە خەڵک‪ ،‬تەنانەت ئەگەر لە ڕیتواڵی نزا و پاڕانەوە‬ ‫فەرمییەکانیش بەشداری نەکەن‪ .‬هه‌ندێ لە توێژەران پێیانوایە کە بزوانێ بەرەو ئیمانی بێ‬ ‫پەیوەستی لە ئارادایە‪ ،‬واتە خەڵک بڕوای خۆیان بە خودا یان ھێزێکی بااڵ دەپارێزن‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫دەرەوەی شێوەی بەدامەزراوبوونی ئایین لەگەڵ ئەم ئیمانەی خۆیان دەژێن‪.‬‬ ‫دووەم‪ /‬وا دێتە بەر چاو ھیچ چەشنە بەڵگەگەلێ لە بەسیکۆالریبوون لە کۆمەڵگا ناخۆرئاواییەکان‬ ‫بوونی نییە‪ .‬لە ئێران و ناوچە ڕۆژهه‌اڵتیەکانی تر‪ ،‬لە ئەفریقا و ھند‪ ،‬فەندەمێنتالیزمی‬ ‫ئیسالمی ڕاستەوخۆ لە بەرامبەر خۆرئاوایبوون هه‌نگاوی بەرەو پێشڤەچوون نەناوە‪ .‬بەڕێز‬ ‫پۆپ لە گەشتێکی بۆ ئەمریکای باشوور‪ ،‬هه‌موو ئەو شوێنانەی کە ئەو بۆی دەرۆیشت‬ ‫ملیۆنەها کاتۆلیک بە حەزێکی زۆرەوە شوێنی دەکەوتن‪ .‬هاواڵتیانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو‪،‬‬ ‫مەسیحیەتی ئەرسەدۆکسی ڕۆژهه‌اڵتی کە لە دوای چەند دەیە سەرکوتکردنی کڵێسا لەالیەن‬ ‫ڕێبەرانی کۆمۆنیستی دووبارە بە ھێز و گوڕوتینێکی زۆرە پێشوازی لێ کرا‪ .‬ئەم پارێزگاریکردنە‬ ‫گوڕوتینانەیە لە ئایین لە سەرانسەری جیهان‪ ،‬بە داخەوە لە جەنگ و ملمالنێیە ئایینییەکانیش‬ ‫ڕەنگی داوەتەوە‪.‬‬ ‫بۆ هه‌ڵسەنگاندنی ئایین لە دنیای مۆدێرن پێویستە سەرنجی باکگراوندە ناجێگیر و فرەیی و‬ ‫هه‌مەچەشنەکانی بدەین‪ .‬تەنانەت ئەگەر شێوە نەریتیەکانی ئایین تاڕادەیەک لە دۆخی داتەپین‬ ‫و ڕووخاندا بن‪ .‬دووبارەش ئایین ھێشتا ھێزێکی گرنگ و چارەنووسساز لە دنیای کۆمەاڵیەتی‬ ‫ئێمەیە‪ .‬کاریگەری ئایین چ لە شێوە نەریتی و چ لە شێوە مۆدێرنەکەی‪ ،‬لەوانەیە نەمر و‬ ‫جاویدان بێت‪ .‬بۆ زۆرێ لە خەڵک وەاڵمدانەوەی پرسیارەکانی لکاو بە ژیان و مانا کە وەاڵمێکی‬ ‫ڕەزایەتبەخش بە ڕوانگە عەقڵگەرایانەکان ناداتەوە‪ ،‬ئەوا لە ئایین دەدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫کەواتە جێی سەرسوڕمان نییە کە لەم ڕۆژگارە گۆڕانێکی خێرا و هه‌مەچەشن‪ ،‬زۆرێ لە‬ ‫خەڵک وەاڵمی پرسیارەکانی خۆیان و ئارامی و ھێمنی خۆیان لە ئاییندا دەدۆزنەوە‪ .‬لەوانەیە‬ ‫فەندەمێنتالیزم ڕوونترین نمونەی ئەم دیاردەیە بێ‪ ،‬بەاڵم ڕەنگدانەوە ئایینییەکان لە بەرامبەر‬ ‫گۆڕان‪ ،‬بە شێوەیەکی ڕوو لەزیاد شێوەگەلی تازە پەیدا دەکات‪ :‬بزوتنەوەگەلی تازەی ئایینی‪،‬‬ ‫دەستەکان‪ ،‬ڕێباز و چاالکیەکانی سەردەمی نوێ‪ ،‬هه‌ر چەند ئەشێ ئەم گروپانە لە ڕواڵەتدا‬ ‫هاوشێوەی ئایین نەبن‪ ،‬زۆرێ لە ڕەخنەگرانی گریمانەی بەسیکۆالریبوون پێیانوایە کە ئەوان‬ ‫دەرخەری گۆڕانی بیروڕا ئایینییەکانن لە بەرامبەر گۆڕانی قوڵی کۆمەاڵیەتیدا‪.‬‬ ‫بزووتنەوە تازە ئایینییەکان‬ ‫کۆمەڵناسان سوود لە دەستەواژەی بزوتنەوە تازە ئایینییەکان وەردەگرن بۆ ئاماژەدان بە‬ ‫پانتاییەکی فراوانی دەستە‪ ،‬ڕێباز و گروپە ئایینی و مەعنەوییە تازەکان کە لە واڵتانی‬ ‫خۆرئاوایی دەرکەتوون‪ .‬تیۆرگەلێکی هه‌مەچەشن بۆ ڕوونکردنەوەی بایەخی بزوتنەوە تازە‬ ‫ئایینییەکان خراوەتە ڕوو‪ ،‬ئەرگومێنتی هه‌ندێ چاودێران ئەمەیە کە بزووتنەوە تازە ئایینییەکان‬ ‫ ‪ 195‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پێویستە بە پەرچدانەوەیەک لە بەرامبەر پرۆسەی فراوانبوونی ئازادی و بەسیکۆالریبوون لە‬ ‫کۆمەڵگا دابنرێت‪ .‬هه‌ندێ کەسی تر لە چەشنی بیرمەندی ناسراو و بەناوبانگ برایان وێڵسن‪،‬‬ ‫بزوتنەوە تازە ئایینییەکان بە بەرهه‌می گۆڕانە کۆمەاڵیەتییە خێراکان دەزانێ‪ ،‬هاوشان بە لە‬ ‫ناوچوونی نۆرمە کۆمەاڵیەتییە نەریتییەکان‪ ،‬خەڵک بە دوای ڕوونکردنەوەی دڵنیاییکردنەوەدان‪.‬‬ ‫پەیدابوون و شکۆفەیی گروپ و ئەو دەستانەی کە جەخت لەسەر مەعنەویەتی کەسایەتی‬ ‫دەکەنەوە بریتییە لەوەی کە خەڵکێکی زۆر وا هه‌ست دەکەن لەم دنیا ناجێگیر و نابنجبڕەدا‬ ‫پێویستیان بە بەها و بیروڕاکانی خۆیانە‪.‬‬ ‫ئەو فاکتەرەی تر کە لەوانەیە بتوانرێ ئاماژەی پێ بکردرێ ئەمەیە کە بزوتنەوە تازە‬ ‫ئایینییەکان بەو کەسانە پەیوەست دەبن کە بەرامبەر بە پرۆسەی سەرەکی زاڵ لەسەر‬ ‫کۆمەڵگە هه‌ست بە نامۆبوون دەکەن‪ .‬بە گوێرەی ئەم ئەرگومێنتە‪ ،‬هه‌ندێ لە نووسەران‪،‬‬ ‫ڕەوتە بە کۆمەڵەکان و هاوبەشی دەستە و ڕێبازەکان دەتوانن هه‌ستی پەیوەستی و دڵنیایی‬ ‫بە پەیڕەوانی خۆیان بدەن‪.‬‬ ‫بزووتنەوە تازە ئایینییەکان و بەسیکۆالریبوون‬ ‫بایەخی جێگیری بزوتنەوە تازە ئایینییەکان‪ ،‬گریمانەی بەسیکۆالریبوون تووشی قەیرانێکی‬ ‫تر دەکاتەوە‪ .‬نەیارانی ئەم گریمانەیە بە ئاماژەدان بە هه‌مەچەشنی و جێگیریی بزوتنەوە‬ ‫تازە ئایینییەکان ئەرگومێنت دەکەن کە ئایین و مەعنەویەت وەک سیمای سەرەکی ژیانی‬ ‫مۆدێرن ماوەتەوە‪ ،‬بە سستی وەرگرتنی دەسەاڵتی ئایینە نەریتییەکان‪ ،‬ئایین بەرەو ڕووخان‬ ‫نابات‪ ،‬بەڵکو لە ڕێرەوێکی تازە دا دەبن‪ ،‬بەاڵم هه‌موو توێژەران لەگەڵ ئەم گووتەیە هاودەنگ‬ ‫نین‪ .‬الیەنگیرانی بیری بەسیکۆالریبوون نیشانی دەدەن کە بزوتنەوە تازە ئایینییەکان ته‌نها‬ ‫شوێنگەیەکی پەراوێز ئاسایان لە تەواوی کۆمەڵگادا هه‌یە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر کاریگەرییەکی‬ ‫قوڵشیان لەسەر ژیانی پەیرەوانی خۆیان هه‌بێ‪ .‬بزوتنەوە تازە ئایینییەکان پەرشوباڵو و‬ ‫تاڕادەیەک ڕێکخراو نین‪ ،‬هه‌روەها لە دەستاودەستکردنی زۆری ئەندامانی خۆیان تووشی‬ ‫ئازار دەبنەوە چونکە خەڵک بۆ ماوەیەک بەرەو الی بزوتنەوەیەکی ئایینی و پاشان بەرەو‬ ‫بزوتنەوەیەکی تازە هه‌نگاو دەنێن‪ .‬بە ئەرگومێنتەکانیان بەشداری لە بزوتنەوە تازە ئایینییەکان‪،‬‬ ‫لە بەراورد بە پەیمانی ئایینی جددی و واقیعی‪ ،‬بەڕواڵەت‪ ،‬شتێکی زیاد لە سەرگەرمییەک یان‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ستایلی ژیان نییە‪.‬‬ ‫بزوتنەوە هه‌زارەییەکان‬ ‫هه‌بوونی هه‌زارەباوەڕی و ئەو بزوتنەوانەی کە بیروباوەڕی هه‌زارەییان هه‌یە بە ئاشکرا نیشانی‬ ‫ئەدات کە ئایین دەبێتە ئیلهامبەخشی ملمالنێی سیاسی و گۆڕانی کۆمەاڵیەتی‪ .‬گروپەکانی‬ ‫هه‌زارەباوەڕی بەو گروپانە دەگوترێـت کە چاوەڕوانی ڕزگاری خێرا و بەکۆمەڵی ئیماندارەکانن‬ ‫چ بە ھۆی وەرچەرخانێکی مەزنەوە کە لەم سەردەمەدا ڕوو دەدات‪ ،‬یان بە ھۆی گەڕانەوەی‬ ‫سەردەمی زێرین کە تەسەور دەکرێت لە ڕابردوو بوونی هه‌بوو بێ‪( .‬دەستەواژەی هه‌زارەباوەڕی‬ ‫ ‪ 196‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫لە ڕاستیدا لە دەسەاڵتدارێتی هه‌زار ساڵەی مەسیحەوە وەرگیراوە‪ .‬ئەو هه‌زار ساڵەی کە لە‬ ‫ئینجیلدا باسکراوە)‪.‬‬ ‫چییەتی بزوتنەوە هه‌زارەییەکان‬ ‫بۆچی بزوتنەوە هه‌زارەییەکان ئایینە کایەوە؟ ژمارەیەک لەو توخمە هاوبەشانەی کە زۆربەی یان‬ ‫هه‌موو ئەم بزوتنەوانە تێیدا پشکدارن‪ ،‬دەتوانرێ بناسێنرێت‪ ،‬تارادەیەک هه‌م ئەم بزوتنەوانە‬ ‫شاھیدی چاالکی پەیامبەرانەن (رێبەران یان مامۆستایان) کە سوود لە بیر و ھزرە ئایینییە‬ ‫سەربەخۆکان وەردەگرن و پێویستی بە بوژانەوەی دووبارەیان هه‌یە‪ .‬ئەوان لەو شێوەیەی کە‬ ‫بتوانن شتێ کە ئەوانی تر ته‌نها بە شێوەیەکی ئاڵۆز هه‌ستی پێ دەکەن لە بۆتەی وشەکان‬ ‫دەرببڕدرێن و سوود لە هه‌ستە وروژێنەرەکانی خەڵک وەربگرن‪ ،‬دەتوانن بە سەرکەوتوویی‪،‬‬ ‫پەیرەوانێکی زۆر بۆ خۆیان کۆ بکەنەوە‪ .‬گووتەگەلێکی پەیامبەرانە بەردەوام پەیوەندییەکی‬ ‫بەھێزی لەگەڵ ئایینە ڕزگارکەرەکاندا‪ ،‬بە تایبەت مەسیحییەت‪ ،‬هه‌بووە و زۆربەی ئەو کەسانەی‬ ‫بزوتنەوە هه‌زارەییەکانی ناوچە داگیرکراوەکان ڕێبەرایەتی کراون ئاشنایەتیان لەگەڵ بیروڕا و‬ ‫کارە مەسیحییەکاندا هه‌بووە‪ .‬زۆرێک لەوان لەڕاستیدا مامۆستای موژدەدەری ئایینی بوونە کە‬ ‫ئایینی جێ پەسەندی خۆیان دژی ئەو کەسانە بەکارھێنراوە کە ڕێنماییان پێداون‪.‬‬ ‫بزوتنەوە هه‌زارەییەکان زۆرجار ئەو کاتە بەدەردەکەون کە یان گۆڕانێکی کولتووری ڕوویدا بێ‬ ‫یان هه‌ژاری و داماوی لەڕادەبەدەر زیاد بێت‪ .‬ئەم بزوتنەوانە ئەو کەسانە ڕادەکێشێ کە لە‬ ‫لە ئەنجامی ئاوا گۆڕانێ بە توندی هه‌ست بە بێبەشبوون دەکەن و ئەوەی کە ئەم بزوتنەوانە‬ ‫بە دەستکێشانەوە لە وەرگرتنی ڕەوشی هه‌یی خۆیان نمایش دەکەن‪ .‬بزوتنەوە هه‌زارەییەکان‬ ‫لە نێو خەڵکی داگیرکراو ئەو کاتە شێوە دەگرێت کە کولتوورە نەریتییەکان بە دەست‬ ‫داگیرکەرانەوە تووشی وێرانکردن دەبن‪.‬‬ ‫لە بنەڕەتدا هه‌زارەباوەڕی هه‌ندێ کات وەک هه‌ڵگەڕانەوەی هه‌ژاران دژی گرووپە باشەکان یان‬ ‫بە بزوتنەوەی ستمەدیدەکان دژی دەسەاڵتداران ڕاڤە کراون و بەڵگەنەویستە کە لە بوارگەلێکی‬ ‫زۆردا ئەمەش بۆ خۆی فاکتەرێکی کاریگەر بووە‪ ،‬بەاڵم زۆر سادەڕوانانەیە کە پێموایە هه‌ندێک‬ ‫لە بزووتنەوە هه‌زارەییەکان بە ھۆی ئەو فاکتەر و هه‌ستانەوە شێوە دەگرن کە لە بنەڕەتدا‬ ‫پەیوەندی بە بێبەشبوونی ماددییەوە نییە‪.‬‬ ‫بڕوابوون بە ڕۆژی دوایی‬ ‫بزوتنەوە هه‌زارەییەکان پەیوەندیان بە بڕوابوون بە ڕۆژی دواییشەوە هه‌یە‪ ،‬واتە بڕوابوون بە‬ ‫پەروەردەی سەرچاوەگرتوو لە دۆزینەوە و ئیلهام لەبارەی ئەو فاکتانەی کە لە کۆتایی مێژوو‬ ‫ڕوو دەدەن‪ .‬بزوتنەوەگەلی ڕۆژیی دوایی پێیانوایە کە ڕووداوگەلێکی دیاریکراو لە جیهانی‬ ‫کۆمەاڵیەتی نیشانەی گەیشتنی کۆتایی کاری جیهانە‪ .‬لەم چەند دەیەی دوایی هاوشان بە‬ ‫نزیکبوونەوەی هه‌زارەیەکی تازە (ساڵی ‪ )٢٠٠٠‬بزوتنەوەگەلی ڕۆژی دوایی لە ڕووی ژمارە و‬ ‫ ‪ 197‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ڕەهه‌ندەکانی گەشەیان کردووە‪ .‬ڕووداوگەلێکی وەک دەرکەوتنی ئایدز‪ ،‬ڕووخانی کۆمۆنیزم‪،‬‬ ‫جەنگی خلیج‪ ،‬مەترسی گەرمبوونی گۆی زەوی و ڕووداوی سروشتی و پەیدابوونی تەکنەلۆژیای‬ ‫بەھێزی زانیاری‪ ،‬هه‌مووان خۆراکی ئەم خەیااڵنەی ڕۆژیی دوایی بوونە کە «ڕۆژە کۆتاییەکانی»‬ ‫گەیشتووە‪.‬‬ ‫فەندەمێنتالیزمی ئایینی‬ ‫بە ھێزی فەندەمێنتالیزمی ئایینی ھێمایەکی ترە کە نیشانی ئەدات پرۆسەی بەسیکۆالریبوون‬ ‫لە جیهانی مۆدێرن بە سەرکەوتن نەگەیشتووە‪ ،‬دەستەواژەی فەندەمێنتالیزم دەتوانرێ لە‬ ‫دەق و زەمینەگەلێکی زۆر جیاواز بۆ وەسفکردنی بڕوابوون و وەفادارییەکی ڕاست و پوخت و‬ ‫پەتی کۆمەڵێ بیروبۆچوون و بنەڕەت و پرەنسیپ‪ ،‬بە کاربهێنرێ‪ .‬فەندەمێنتالیزمی ئایینی بە‬ ‫مانای ئاراستە و ڕەوتی دەستەیەک لەو گروپە ئایینیانەیە کە خوازیاری ڕاڤەیەکی ڕواڵەتی‬ ‫و سەرزارەکی دەقەکان یان کتێبە ئایینییە سەرەکییەکانن و پێیانوایە ئەو زانینانەی کە لە‬ ‫خوێندنەوەیەکی ئاواوە بەدەست دەکەوێت پێویستە لە هه‌موو الیەنەکانی ژیانی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫ئابووری و سیاسی بە کاربھێنرێت‪.‬‬ ‫فەندەمێنالیستە ئایینیەکان پێیانوایە ته‌نها ڕوانگەیەک لەبارەی جیهان دەتوانێ ڕاست و‬ ‫ڕەوان بێ و ته‌نها ڕوانگەی ئەوان ڕاست و دروستە‪ :‬شوێنێ بۆ ئاڵۆزی یان ڕاڤەکردنگەلێکی‬ ‫هه‌مەچەشن بوونی نییە‪ .‬لە بزوتنەوە فەندەمێنتالە ئایینیەکان‪ ،‬دەستگەیشتن بە مانایەکی‬ ‫ڕاست و وردی دەقە پیرۆزەکان ته‌نها بە گروپێ لە «ڕاڤەکەران» پەیوەستە لە چەشنی‬ ‫ڕوحانیەکان‪ ،‬قەشەکان‪ ،‬یان ڕێبەرە ئایینییەکانی تر‪ .‬ئەم پێدراوە دەسەاڵتێکی زۆر (نەک‬ ‫ته‌نها لە کاروباری ئایینی بەڵکو لە کاروباری دنیایش) بەم ڕێبەرانە دەدات‪ .‬فەندەمێنتالیزمی‬ ‫ئایینی بۆ سیماگەلێکی سیاسی بەھێز لە بزووتنەوە جیاوازەکان گۆڕدراوە‪ ،‬هه‌م لە پارتە‬ ‫سیاسییە سەرەکییەکان ( بۆنموونە لە ووالیەتە یەکگرتووەکان) و هه‌م وەک دەوڵەت (وەک‬ ‫ئێران)‪.‬‬ ‫فەندەمێنتالیزمی ئایینی دیاردەیەکی تاڕادەیەک تازەیە‪ .‬ته‌نها لە دوو توێی دوو یان سێ‬ ‫دەیەی دواییە کە وەک دەستەواژەیەکی گشتی بەکارھێنراوە‪ .‬فەندەمێنتالیزمی ئایینی‪ ،‬لە‬ ‫بەرپەرچدانەوەی پرۆسەی جیهانگەرایی دەرکەوتووە‪ ،‬لە هه‌موو شوێنێ ھێزەکانی پرۆسەی‬ ‫مۆدێرنبوون ھێدی ھێدی بونەتە ھۆی الوازکردنی توخمە نەریتییەکانی جیهانی کۆمەاڵیەتی‬ ‫(وەک خێزانی ناوخۆی و دەسەاڵتی پیاوان لەسەر ژنان)‪ .‬فەندەمێنتالیزم داکۆکی لە بیروڕای‬ ‫نەریتی دەکات‪ .‬لە دنیایەکی بەجیهانیکراو کە پێویستی بە ھۆکار و بەڵگەیەکی عەقاڵنییە‪،‬‬ ‫فەندەمێنتالیزم جەخت لەسەر وەاڵمگەلێکی پشت ئەستوور بە ئیمان و پەیوەست بوون بە‬ ‫هه‌قیقەتی دروشمەکان دەکاتەوە‪ :‬فەندەمێنتالیزم هه‌مان ئەو نەریتەیە کە بە شێوەیەکی نەریتی‬ ‫داکۆکی لێ دەکرێت‪ .‬فەندەمێنتالیزم زیاتر لە چۆنیەتی داکۆکیکردن لە بیرورا و ئاراستەکانیان‬ ‫پەیوەست دەبێت تا بە ناواخنی خودی بیروباوەرەکان‪.‬‬ ‫ ‪ 198‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫هه‌ر چەند فەندەمێنتالیزم لە بەرامبەر فەندەمێنتالیزم گەلەکۆمەیی دەکەن‪ ،‬بەاڵم خۆیشی بۆ‬ ‫داکۆکیکردن لە بیرورای خۆی میتۆدە مۆدێرنەکان بەکار دەھێنێ‪ ،‬بۆ نموونە فەندەمێنتالیزمە‬ ‫مەسیحییەکان لە واڵتە یەکگرتووەکان لە یەکەمین ئەو کەسانە بوون کە سوودیان لە تەلەفزیۆن‬ ‫وەرگرتووە بۆ برەودان بە پەروەردەکانی خۆیان‪ .‬فەندەمێنتالیستە ئیسالمییە چیچییەکان لە‬ ‫جەنگ لەگەڵ ھێزەکانی ڕوسیا بۆ ناساندنی ڕوانگەکانی خۆیان دەستیان بە دروستکردنی پێگە‬ ‫ئینتەرنێتیەکان کرد‪.‬‬ ‫فەندەمێنتالیزمی ئیسالمی‬ ‫لە نێو یەکەمین بیریارانی کۆمەڵناسی‪ ،‬لەوانەیە ته‌نها ڤیبەر دەیتوانی تەسەور بکات کە‬ ‫ئایینێکی نەریتی هاوشێوەی ئیسالم لە چەند ڕەهه‌ندێکەوە سەر لەنوێ ببوژێنرێتەوە کە‬ ‫پێکهاتەی وەرچەرخانە سیاسییە گرنگەکان لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەم بێ‪ ،‬بەاڵم ئەمەش‬ ‫ڕێک هه‌مان ئەو شتەیە کە لە دەیەی ‪ ١٩٨٠‬لە ئێران ڕوویدا‪ .‬لە سااڵنی دوایی‪ ،‬بزوتنەوەی‬ ‫بوژانەوەی ئیسالمی باڵوبۆوە و کاریگەرییگەلێکی زۆری لەسەر واڵتانی تری وەک مسر‪ ،‬سوریا‪،‬‬ ‫جەزائیر‪ ،‬ئەفغانستان و نێجیریا بە جێھێشتووە‪ .‬چۆن دەتوانرێ ئەم بوژانەوە بەرباڵوەی‬ ‫ئیسالم ڕوون بکرێـتەوە؟‬ ‫بۆ تێگەیشتن لەم دیاردەیە‪ ،‬پێویستە هه‌م بایەخ بە الیەنە هه‌مەچەشنەکانی ئیسالم وەک‬ ‫ئایینێکی نەریتی بدەین و هه‌م بایەخ بە گۆڕانە ئایینییە کاریگەرەکان لەسەر والتانی مۆدێرن‬ ‫کە کاریگەری ئیسالم تێیاندا هه‌مەگیرە‪ .‬ئیسالم‪ ،‬هاوشێوەی مەسیحیەت‪ ،‬ئەو ئایینەیە کە‬ ‫هه‌میشە خەریکی کار و ملمالنێی سیاسی بووە‪ :‬قورئان (کتێبی پیرۆزی مۆسڵمانەکان)‬ ‫لێوانلێوە لە هاندانی ئیمانداران بۆ «جیهاد لە ڕێگەی خودا»‪ .‬ئەم جیهادە‪ ،‬ئەو ملمالنێیەیە‬ ‫کە هه‌م دژی ئەو کەسانەی کە ئیمانیان نەھێناوە و هه‌م دژی ئەو کەسانەی کە لە کۆمەاڵنی‬ ‫موسڵمانان کوفر و گەندەڵیان بەرهه‌مهێناوە‪ ،‬ئەنجام دەدرێت‪ .‬بە درێژایی سەدە یەک لە‬ ‫دوای یەکەکان‪ ،‬نەوەگەلێ لە چاکسازیکەرانی موسڵمان بوونیان هه‌بووە و ئیسالم بە ڕادەیەک‬ ‫تووشی دابەشبوون و لێکجیابوونەوەی ناوخۆیی بۆتەوە‪.‬‬ ‫شیعەگەرایی لە سەرەتاکانی مێژووی ئیسالم لە هه‌یکەلی سەرەکی ئیسالمی ئەرسەدۆکس جیا‬ ‫بۆوە و ھێشتاکێ کاریگەری خۆی پاراستووە‪ .‬شیعەگەرایی لە سەدەی شانزەی زایینی بە دواوە‬ ‫ئایینیی فەرمی ئێران بووە و هه‌روەها سەرچاوەی ئەو بیرو باوەڕانەیە کە شۆڕشی ئێرانی‬ ‫ئەنجامداوە‪ .‬شیعەکان ڕەگ و ڕیشە مێژووییەکانی خۆیان بۆ ئیمام عەلی دەگەرێننەوە کە‬ ‫یەکێ لە ڕێبەرانی ئایینی و سیاسی سەدەی حەوتەمی میالدی بوو و بە بڕوای شیعەکان ئەو‬ ‫خۆی بەشێوەیەکی جوان لەبەرامبەر خوداوەند ڕاوەستا بوو و ئەدگار و سیفەتگەلێکی ئەخالقی‬ ‫ناسراوی هه‌بووە کە لە نێوان حەکیمان و ڕێبەرانی دنیا خۆشویستنی ئەو قۆناغە بێ هاوتا بوو‪.‬‬ ‫منداڵەکانی عەلیش خۆیان بە ڕێبەرانی خاوەن هه‌قی دنیای ئیسالم دەزانی چونکە ئەندامی‬ ‫خانەوادەی پەیامبەری ئیسالم بوون‪ ،‬ئەمەش شێوە جیاوازەکەیان بوو لەو خانەدانانەی کە‬ ‫ ‪ 199‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەسەاڵتیان لە دەستدابوو‪ .‬شیعەکان بڕوایان وابوو کە حکومەت لەسەر دەستی میراتگرەکانی‬ ‫محمد سەرەنجام جێگیر دەبێت و کۆتایی بە زوڵم و نادادپەروەری حکومەتە هه‌ییەکان‬ ‫ئایینێت‪ .‬میراتگری محمد ئەو پێشەوایەیە کە ڕاستەوخۆ لە الیەن خوداوەندەوە ڕێنمونی‬ ‫دەکرێت و بەگوێرەی بنەماکانی قورئان فەرمانڕەوایی دەکات‪.‬‬ ‫وێرای ئێران‪ ،‬ژمارەیەکی یەکجار زۆری شیعەکان لە واڵتانی دیکەی خۆرهه‌اڵتی وەک عێراق‪،‬‬ ‫تورکیا‪ ،‬عەرەبستانی سعودیە‪ ،‬ھند و پاکستان بوونی هه‌یە‪ ،‬بەاڵم ڕێبەری ئیسالمی لەم واڵتانە‬ ‫لە دەست زۆربەی خەڵکی سوننەدان‪ .‬موسڵمانانی سوننە مەزهه‌ب پەیڕەوی لە نەریتگەلێکی‬ ‫وەرگیراو لە قورئان دەکەن کە بە پێچەوانەی ڕوانگەگەلی دژواتری شیعەکان بە جۆر و بەشی‬ ‫بیروڕای هه‌مەچەشن لێبوردەیی دەنوێنێ‪.‬‬ ‫ئیسالم و خۆرئاوا‬ ‫لە ماوەی سەدەکانی ناڤین جەنگ و ملمالنێیەکی کەم تا زۆر بەردەوام لە نێوان ئەوروپای‬ ‫مەسیحی و دەوڵەتە موسڵمانەکان ڕوویدا کە کۆنترۆڵی بەشگەلێکی گەورە لە ئیسپانیا‪،‬‬ ‫یۆنان‪ ،‬یوگسالڤیا‪ ،‬بولغارستان و ڕۆمانیای ئەمڕۆیان لەبەردەستدابوو‪ .‬ئەوروپاییەکان زۆربەی‬ ‫ئەو سەرزەمینانەی کە بە دەستی موسڵمانەکان ئازاد کرابوو‪ ،‬دووبارە وەرگرتەوە و دواتر بە‬ ‫دەستەوەگرتنی دەسەاڵت لە الیەن خۆرئاواییەکانەوە لە سەدەکانی هه‌ژدە و نۆزەدا‪ ،‬زۆرێ لە‬ ‫سەرزەمینەکانی موسڵمانان لە ئەفریقای باکور لە الیەن خۆرئاواوە داگیر کرا‪ .‬ئەم ئاوەژووبونەی‬ ‫پەیوەندی ئیسالم و خۆرئاوا بۆ ئایین و شارستانیەتی موسڵمانەکان بە ڕووداوێکی گەورە دێتە‬ ‫هه‌ژماردن‪ .‬ئایین و ئەو شارستانیەتەی کە لە دیدی موسڵمانەکان پێشکەوترین و کراوەترین‬ ‫ئایین و شارستانیەتە لە جیهاندا‪ .‬لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە‪ ،‬الوازی جیهانی ئیسالم لە‬ ‫جێگیرییەکی کاریگەر لە بەرامبەر باڵوبونەوەی کولتووری خۆرئاوایی بووە ھۆی پەیدابوونی‬ ‫بزووتنەوە چاکسازیخوازەکان کە لە هه‌وڵی بووژانەوەی ئیسالم و بەدەستھێنانەوەی دەسەاڵتدا‬ ‫بوون‪ .‬بیری سەرەکی ئەمە بوو کە پێویستە ئیسالم بە پشت بەستن بە ناسنامەی سەربەخۆی‬ ‫بیروباوەڕ و کارەکانی لە بەرامبەر قەیرانی خۆرئاوادا بەرپەرچدانەوە نیشان بدات‪.‬‬ ‫ئەم ھزرەی کە بە درێژایی سەدەی بیستەم فراوان بوو بوو‪ ،‬و باکگراوندێکی بۆ شۆڕشی‬ ‫ئیسالمی ئێران لە سااڵنی ‪ ١٩٧٩-١٩٧٨‬ھێنایە کایەوە‪ .‬شۆڕشی ئیسالمی لە سەرەتادا لە‬ ‫ملمالنێی ناوخۆیی لەگەڵ شای ئێران دەستی پێ کرد‪ ،‬شا هه‌وڵیدا بە گوێرەی مەشقی‬ ‫خۆرئاوایی دەست بە نۆژەنکردنەوەی واڵت بکات بۆ نموونە دەتوانرێ ئاماژە بە پێدانی مافی‬ ‫دەنگدان بە ژنان و فراوانبوونی پەروەردە و فێرکردنی نائایینی بکردرێ‪ .‬ئەو بزووتنەوەیەی کە‬ ‫بووە ھۆی سەرنگونبوونی شا‪ ،‬بە دەست خەڵکێکی ھۆگر و بەرژەوەندییە هه‌مە چەشنەکان بە‬ ‫ئەنجام گەیشت‪ ،‬ئەو خەڵکانەی کە بە تەواوی هه‌مەگیر و یەکانگیر نەبوون‪.‬‬ ‫باڵوبونەوەی ڕەوتی بوژانەوەی ئیسالمی‬ ‫هه‌ر چەند وا وێنا دەکرێت بیروباوەڕی ژێرخانی شۆرشی ئێران تەواوی جیهانی ئیسالم لە بەرامبەر‬ ‫ ‪ 200‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫خۆرئاوا یەک بخات‪ ،‬حکومەتەکانی ئەو واڵتانەی کە شیعەکان تیایدا کەمینەن لەگەڵ شۆڕشی‬ ‫ئیسالمی ئێران هادەنگ و یەکگرتوو نەبوون‪ .‬وێرای ئەوەش‪ ،‬ڕەوتە ئیسالمییەکان لە زۆربەی‬ ‫ئەم واڵتانەدا گرنگییەکی شایستەیان بە دەستھێناوە و شێوەگەلێکی هه‌مەچەشنی بوژانەوەی‬ ‫ئیسالمی لە خاڵگەلێکی ترەوە سوودیان لێ وەرگرتووە‪ .‬بە زۆری نیگەرانی ئەمەن کە جیهانی‬ ‫ئیسالم بەرەو ڕووبەڕووبونەوە و جەنگ لەگەڵ ناوچەگەلێ لە جیهان هه‌نگاو دەنێ کە بڕوایان‬ ‫بە ئایینێکی نائیسالمی هه‌یە لە پێش ئەمەش نموونەگەلێکمان لەم ملمالنێ و کێشمەکێشانە‬ ‫لە یوگسالڤی پێشوو‪ ،‬بۆسنا و کۆزوو بینیوە‪ ،‬کە تیایاندا جەنگ لە نێوان موسڵمانانی بۆسنە‬ ‫و خەڵکی ئەلبانی کۆزوو و سربەکان کە نوێنەری کولتوری مەسیحی ئۆرسەدۆکسن‪ ،‬ڕوویدا‪.‬‬ ‫ڕووداوگەلێکی وەها بووە ھۆی ھوشیاری و ئاگایی موسڵمانەکان بەرامبەر بە جڤاتی ئیسالمی‪:‬‬ ‫بەو چەشنەی کە چاودێران ئاماژەیان پێکردووە «بۆسنە بووە خاڵی دەستپێکردنی یەکێتی‬ ‫موسڵمانەکانی جیهان ‪ ...‬بۆسنە بووە ھۆی پەیدابوون و توندبوونەوەی ڕەوتی ئیسالمی و‬ ‫ڕادیکالیزەبوونی جیهان لە کۆمەڵگە موسڵمانەکان و لە هه‌مان کاتدا بووە ھۆی پەخشکردنەوەی‬ ‫هه‌ستی موسڵمانبوون لە نێوانیاندا»‪.‬‬ ‫بوژانەوەی ئیسالمی ناتوانرێ بە سادەیی ته‌نها بە گوێرەی ئایین دەرک بکردرێ‪ ،‬بەڵکو تا ڕادەیەک‬ ‫دەرخەری بەرپەرچدانەوەیەکە دژی کاریگەری خۆرئاواییە و بزووتنەوەیەکە کە بانگەشەگەلی‬ ‫نەتەوەیی یان کولتووری هه‌یە‪ ،‬ناتوانرێ بە سادەیی بگوترێ کە بوژانەوەی ئیسالمی‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لە فەندەمێنتالیزترین شێوەکانی‪ ،‬پێویستە ته‌نها وەک بوژانەوەی دووبارەی بیروڕای نەریتی‬ ‫هه‌ژمار بکرێ‪ .‬واقیعیەتی پرسەکە زۆر ئاڵۆزتر لەمەیە‪ .‬ئەرک و شێوە نەریتییەکانی ژیان‬ ‫ببوژێننەوە‪ ،‬بەاڵم بە ھۆگر و دڵەراوکێیەکانیش تێکەاڵو بوونە کە پەیوەندیان بە سەردەمی‬ ‫مۆدێرنەوە هه‌یە‪.‬‬ ‫ئەنجام‬ ‫لە سەردەمی جیهانگیریدا کە پێویستمان بە گفتوگۆ و تێگەیشتنی دوو الیەنە هه‌یە‪.‬‬ ‫فەندەمێنتالیزمی ئایینیش دەتوانێ ببێتە ھێزێکی تێکدەر‪ .‬فەندەمێنتالیزم لە توندوتیژییەوە‬ ‫نزیکە‪ ،‬بەاڵم لەو دنیایەی کە بە شێوەیەکی ڕوو لەزیاد دەبێـتە جیهانگیر‪ ،‬خەڵکانێ بە نەریت‬ ‫و باوەڕە جیاوازەکان لە هه‌میشە زیاتر لە پەیوەندی و ژیاندان لەگەڵ یەکتر‪ .‬لە سەردەمانێ‬ ‫کە پەسەندکردنی بێ چەند و چۆن و کوێرانەی ھزرە نەریتییەکان بەرەو ڕووخان دەروات‪،‬‬ ‫هه‌موومان پێویستە فێربین کە ھزرمەندانەتر و ھێمنانەتری زیاتر ژیان و ڕەفتار بکەین‪ ،‬واتە‬ ‫باس و گفتوگۆ لە نێوان ئەو خەڵکانەی کە بیروڕای جیاوازیان هه‌یە پێویست و زەرورییە‪،‬‬ ‫ڕێگەی سەرەکی کۆنترۆڵ یان دیلێتکردنی توندوتیژی ته‌نها ئەم مشتومڕ و گفتوگۆیە‪.‬‬ ‫سەرچاوە ‪:‬‬ ‫‪.٥٧٠-Anthony Giddens, sociology, polity. Pp٥٥٣‬‬ ‫ ‪ 201‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 202‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ستراتیـژیەتی ئاوی خواردنـەوە لە‬ ‫هه‌رێمی کوردسـتان‬ ‫لە نێوان سیاسـەتی بەڕێوەبردن و‬ ‫مەترســـییەکانی بەردەمـــی!‬ ‫ھێرش شـــکاک‬

‫پسپۆری سیاســـەتی ئاو ماستەر لە بەرێوەبـــردنی کار‬

‫ ‪ 203‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 204‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ستراتیژیەتی ئاوی خواردنـەوە لە کاری بەرێوەبردن و مەترسیەکانی بەردەمی لە هه‌ر‬ ‫شوێنێکی جیهاندا بە تەواوی پەیوەستە بەم سێ خااڵنەی خوارەوە‪:‬‬ ‫‪ .١‬سروشتی سەرچاوەکانی ئاوی خواردنـەوە لەو شوێنەدا‪.‬‬ ‫‪ .٢‬کولتووری دانیشتوانی ئەو شوێنە لە چۆنییەتی کۆنتاکتیان لەگەڵ ئاودا‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئەجیندای تایبەت بە سیاسەتی ئاوی خواردنـەوە لەالیەن حکومەتەوە‪.‬‬ ‫کەوا ئەم سێ تەوەرانە لەنێو بازنـەی ستراتیژیەتی ئاودا خوێندنەوەیان بۆ دەکرێت و شایانی‬ ‫تێڕوانینە پێشینەی کولتووری تاکەکانی کۆمەڵگا ڕۆڵێکی زۆر گرنگی هه‌یە بۆ شێوازی کۆنتاکتی‬ ‫ڕۆژانەی تاکەکان لەگەلڕ ئاوی خواردنەوە (یەکەم سەرچاوەی ژیان)‪ .‬بەاڵم مـــەرج نییە لەگەلڕ‬ ‫پێشکەوتن و بە تێپەڕبوونی زەمەن گشت الیەنەکانی ئەکادیمیانەی بەکاربردن و سیاسەتی‬ ‫بەرێوەبردن لەالیەن دەسەاڵتی جێبەجێکار و بەرپرسی ئاو و هه‌روەها لەالیەن هاونیشتمانیانەوە‬ ‫پێشکەوتنی پۆزەتیڤ و گۆڕانکاری پێشڤەچوون بەخۆیەوە ببینێت و ستراتیژیەتی سیاسەتی‬ ‫تەواوی ئاو بەشێوەیەکی ئەکادیمی و لە ئاستێکی بـــااڵدا جێبەجێ بکرێت‪ .‬ئەوەی گرنگە‬ ‫ئاماژەی پێبکەم بریتییـە لە پەیوەستیی نێوان بەرێوەبـردن و بەکاربـردن‪ .‬لە واڵتانی کە‬ ‫سیاسەتی ئاو بەشێوەیەکی دروست لە جێبەجێ کردندایە ئەوا هه‌ردوو الیەنەکانی ستراتیژیەتی‬ ‫ئاو واتا بەڕێوەبردن و بەکاربردنی ئاو کە بریتییـــن لە توخمـــی پێکھێنـەری سیاسەتی ئاو‬ ‫هاوڕێک لەگەڵ یەکتر بەشێوەیەکی پڕاکتیکی جێبەجێ دەکرێن و لە پێشڤەچووندان‪ .‬لەم‬ ‫سەردەمەی کێشەکانی ئاو پێویستە بااڵنسی نێوان بەرێوەبردن و بەکاربردنی ئاوی خواردنەوە‬ ‫بەشێوەیەکی زۆر گونجاو ڕابگیرێت‪ ،‬کە ڕاگرتنی ئەم بااڵنسە وردەکاری زۆری تێدایە و بە‬ ‫داڕشـــتنی ئەجیندایەکی وردی سیاسەتی ئاو و درێـــژخایەن لە خزمەتی ستراتیژیەتی‬ ‫ئاوی خواردنەوەدا دەبێت ! ئەوەی زۆر گرنگە ئاماژەی پێبکەم ئەوەیە کە ھێنانـەدی ئەم‬ ‫ستراتیژیەتەی کۆنترۆڵی سیاسەتی ئاو بە پەیوەستی تەواوی نێوان حکومەت و هاواڵتیەوە بە‬ ‫ئەنجام دەگات واتا شێواز و بڕی بەکاربردنـی ئاوی خواردنەوە تەواوکاری کارەکانی پالندانان‬ ‫و بەڕێوەبردنی ئاوی خواردنەوەیە‪ ،‬بەرێوەبردنێک کە ئەکادیمیانە بێت و گونجاو بێت لەگەڵ‬ ‫قەبارەی ئاوی هه‌بوو و کێشە هه‌بووەکانی بەردەم ئاوی خواردنەوە‪ ،‬کە جێبەجێ کردنی ئەم‬ ‫ستراتیژیەتە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە ئاسایشی نەتەوەیی و پێویستی بە ھۆشیاری بەرپرسان‬ ‫و بەرێوەبەرانی دامەزراوەی پەیوەستداری حکومەت لە ئاست درک کردنیان بەو ناوەندە‬ ‫هه‌ستیارەی کە کاری تێدادەکەن و هه‌روەها ھۆشیاری تاکەکانی کۆمەڵگاوە دەبێت لە ئاست‬ ‫هه‌ست کردنیان بە بەکاربردنی سامانێکی ئێجگار بەهادار‪ .‬گەیاندنی ئاوی خواردنەوە بە گشت‬ ‫مەبەستەکانی بەکارھێنانی ئاو لە واڵتدا بەشێوەیەکی تەندروست و بە شێوەی پڕۆگرامێـکی‬ ‫گونجاو و ئەجیندایەکی درێژخایەن کە لە خزمەتی گەشەی بەردەوام (‪Sustainability‬‬ ‫‪ )development‬دابێت‪ .‬لە بەرامبەریشدا هاواڵتی لە بەهای ئاو تێگەیشتبێت و پاراستنی‬ ‫ئاو لە پیسبوون و بەفیڕۆدان بە ئەرکی ئایینی و نیشتمانی و ئەرکی سەرشانی خۆی بزانێت‪.‬‬ ‫پێویستە ئەم کێڕڤـــە بە تێپەڕبوونی زەمەن بەرزتر بێتەوەو پڕۆگرامەکانی بەرێوەبردنی ئاوی‬ ‫ ‪ 205‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫خواردنـەوە وردەکاری زۆری تێدا بێت لە سیاسەتێکی دروستی گەیاندنی ئاو بۆ مەبەستەکانی‬ ‫بەڕێکردنی ژیانی ڕۆژانە‪ .‬‬ ‫شایانی لێوربونەوەیە کە بەرێوەبردنێکی گونجاو و باش و ئەکادیمیانە بەاڵم بێ هه‌بوونی‬ ‫ھۆشیاری بەکاربردن لەیەن هاواڵتیەوە گرفتی گەورە لەبەردەم ئاسایشی ئاو دروست دەکات‪،‬‬ ‫بەهه‌مان ڕادە هه‌بوونی ھۆشیاری زۆر لە بەکاربردنی ئاو لەالیەن هاواڵتیەوە بەاڵم بێ هه‌بوونی‬ ‫پڕۆگرامێکی تەکنیکی و ئەکادیمی لە بەرێوەبردندا کێشەی گەورە لەبەردەم ئاسایشی ئاو‬ ‫دێنێتەدی‪.‬‬ ‫لە بنچینەدا دەبێ هاوکات لەگەڵ پێشکەوتنی ژیانی مرۆڤایەتی و بەرزبوونەوەی ئاستی‬ ‫ھۆشیاری لەبەرامبەر شێواز و قۆناغەکانی پێشکەوتنی ژیان‪ ،‬ئاستی ھۆشیاری لە بەرامبەر‬ ‫شتە بە نرخەکانی ژیانیش بەرزبێتەوە و بەهایان زیاتر بێت و بە پیرۆزتر بزانرێن کە لەوانەش‬ ‫سامانە نەتەوەییەکانە‪ ،‬لەبەرئەوەی لەگەڵ ئەم پێشکەوتنە ئاماژە پێکراوەدا دەبێ ھۆشی مرۆڤـ‬ ‫لە ئاستێکی بااڵدا شتە بەبەهاکانی کە ڕاستەوخۆ پەیوەستن بە ئابووری تاکەکان و واڵت‬ ‫بخوێنێتەوە‪ .‬لەو شتە زۆر گرنگ و بەهادارانە سامانەکانی ژێر خاکە‪ ،‬کێ لە ئێمە حەز ناکات‬ ‫خاوەن خاکێکی پڕ بەرهه‌م بێت‪ ،‬لەبەرئەوەی ژیان ئەوەی فێری مرۆڤایەتی کرد کە سەرجەم‬ ‫گرنگیەکانی مرۆڤـ لە بەهاو ئابووریی و مۆڕال و تێگەیشتن لە خود بە توندی پەیوەستن بە‬ ‫ئەوەی لەناو خاکەکەی دایە‪ ،‬بۆ ڕونکردنەوەو لێکدانەوەی ئەم دەبڕینەم‪ ،‬مرڤەکان حەز دەکەن‬ ‫و خەون بەوەوە دەبینن کە خاوەن خاک و واڵتێکی بەپێت و بەرەکەت بن‪ ،‬بۆیە دەبێ چاویان‬ ‫زۆر بە جوانی بەرەکەتەکانی ناو خاکەکەیان ببینێت و پێی بزانن‪ ،‬کە بە زمانی ئابووری و بزنس‬ ‫و سیاسەت دەڵێین سامانە سروشتیەکان‪ ،‬کە لەنێو سەرجەم ئەم سامانانە بە نرخترینیان‬ ‫(ئاو)ە‪ ،‬ئەگەر بەراورد لە نێوان نرخی ئاو و نرخی ئەڵماس یان لەنێوان نرخی ئاو و نرخی‬ ‫زێر یاخود لەنێوان نرخی ئاو و نرخی نەوت بکەین‪ ،‬ئەوا هه‌ریەک لە سامانە بە نرخەکانی وەک‬ ‫ئەڵماس و زێر و نەوت لە کێبڕکێیاندا بەرابەر ئاو ھیچ بەهایەکیان نییە‪ ،‬لەبەرئەوەی ئـاو بۆ‬ ‫سەرجەم فەلسەفەی ژیان بەهاکەی ھێندە بەرزە زۆر نا لۆژیکیە کە لەگەڵ ئەو پێشڤەچوونەی‬ ‫کە تیشکمان خستەسەر بەاڵم قەدرگرتنی ئاو بااڵکەی زۆر بەرز نەبووبێت‪.‬‬ ‫هاوکێشەی نێوان بەرێوەبردن و بەکاربردنی ئاو هه‌روەها بڕی ئاوی بەفیڕۆدراو لە کۆی گشتی‬ ‫بڕی ئاوی بەکاربردراودا بەشێکی زۆر گرنگی ستراتیژیەتی سیاسەتی ئاوە‪ ،‬کە وەک بەشێکی‬ ‫گرنگی زانست بەشێوەیەک گرنگە کە لە واڵتانی پەرەسەندوی جیهان دەکرێتە پێوەر بۆ زۆر‬ ‫لە الیەنەکانی ژیان و بەرنامە داهاتووەکانی پەیوەست بە کۆمەاڵیەتی و ئابووری و ڕامیاری‪ .‬‬ ‫مـــن مەبەستمە ئەم هاوکیشە گرنگەی ژیان لە دەوڵەتە نیمچە سەربەخۆکەی کوردستانی‬ ‫باشوور‪ ،‬هه‌روەها لەنێو ئەم دەوڵەتە ئازیزەشدا پایتەختەکەی (شاری هه‌ولێر) بە نموونە‬ ‫وەربگرین‪ ،‬بەو پێیەی کە هه‌ندێک لە تایبەتمەندیەکانی پارێزگای هه‌ولێر ئەمانەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫‪ .١‬ناوەندی پارێزگای هه‌ولێر واتا ناوەوەی سەنتەری شار‪ ،‬قەڵەباڵغترین ناوەندی شارەکانی‬ ‫هه‌رێمی کوردستانە‪.‬‬ ‫ ‪ 206‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ .٢‬جیۆلۆجیای ناوەند و بەشێک لە دەشتی هه‌ولێر کە لە جۆری پێکهاتەی جیۆلۆجی‬ ‫(‪ )Bakhtiary formation‬پێکهاتووەو بریتییە لە حەوزێکی گەورەی ئاوی شیرین‪ ،‬واتا‬ ‫بریتییە لە شوێنێکی گرنگ لەڕووی هه‌بوونی ئاوی شیرینی نێو جیۆلۆجیەکان (‪Fresh‬‬ ‫‪ ،)ground water‬هه‌روەها پشتبەســـتن بە ئاوی ژێـــر زەوی لەالیەن دانیشـــتوانی هه‌ولێـر‬ ‫بووە بە کلتـــــــور‪.‬‬ ‫‪ .٣‬هه‌بوونی یەکێک لە گەورەترین پرۆژەکانی پاکردنەوەی ئاو و ئامادەکردنی ئاوی خواردنەوە‬ ‫بۆ بەشێک لە دانیشتوانی ناوەوەی شاری هه‌ولێر کە ئەویش بەناوی پڕۆژەی افراز ‪Ifraz( ٣‬‬ ‫‪ )٣‬ناونراوە‪ ،‬کە یەکێکە لەپرۆژە گەورەکانی پاکردنەوەی ئاو و ئامادەکردنی ئاوی خواردنەوە‬ ‫لە ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ڕۆژانە بەفیڕۆچوونی بڕێکی زۆری ئاوی خواردنەوە و هه‌روەها چوونەدەرەوەی بڕێکی زۆری‬ ‫ئاوی بەکارهاتوو و نەبوونی سیستەمی دووبارە پاکردنەوەی ئاوی بەکارهاتوو (‪Recycling‬‬ ‫‪ ،)water system‬بۆ مەبەستە جیاوازەکان کە لەراستیدا ئەوە کێشەیەکی گەورەیە لەبەردەم‬ ‫سیاســـەتی ئاودا‪.‬‬ ‫‪ .٥‬باکگراوندێکی بەھێزی سیاسەتی ئاو لەناوەوەی شاری هه‌ولێر لەرێگەی (کارێزەکان)ەوە‪ .‬‬ ‫کە لە ڕووی مێژوویی سەردەمانێکی زۆر کۆنەوە دانیشتوانی ناوەوەو دەوروبەری ناوەوەی‬ ‫شاری هه‌ولێر لە کارلێکیان لەگەڵ ئاودا باکگراوندێکی ئێجگار کۆنی هه‌یە‪ ،‬بەو پێیەی کە‬ ‫بنیاتانی قەاڵی هه‌ولێر لە زەمەنی ‪ ٦٠٠٠‬ساڵ پێش مێژووی زایینی وەک شارێکی بنکەی‬ ‫ئیمپڕاتۆڕیەتێکی بەھێز‪ ،‬لەپێناو مانەوەی ئەم ئیمپڕاتۆریەتە و درک کردنی بە پالندانان و‬ ‫جێبەجێکردنی سیاسەتێکی زۆر گرنگی ئاو‪ ،‬دەستیان کرد بە ڕاکێشانی ئاو لە بەشی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫قەاڵی هه‌ولێرەوە بە دووری چەند کیلۆ مەتر لە ڕۆژهه‌اڵتی شاری هه‌ولێرەوە لە ڕێگەی چەند‬ ‫کەناڵێکی ژێر زەمینییەوە و شۆڕبوونەوەی ئاو بەھۆی ھێزی کێشکردنەوە (‪)By gravity‬‬ ‫کە لە دواییدا لەالیەن دانیشتوانی هه‌ولێرەوە بە (کارێز) ناویان دەبرا بۆ قەاڵی هه‌ولێر و‬ ‫زەویەکانی دەوروبەری بنچینەیەکی زۆر گرنگی کشتوکاڵ و ئابووری بوو بۆ ئەم ئیمپڕاتۆریەتە‪،‬‬ ‫شایانی گووتنە بۆ ئەو کات جێبەجێکردنی ئەو کارێزانە بە سیاسەتێکی زۆر گەورەی ئاو‬ ‫دادەنرێت ‪ ،‬بۆیە لەدواییدا لەالیەن دانیشتوانی کۆنی هه‌ولێرەوە کارێزەکان بریتیی بوون لە‬ ‫سەرچاوەی ئاوی زۆر گرنگی بەشێکی دەشتی هه‌ولێر بەتایبەت بۆ کاری کشتوکاڵ کردن و تا‬ ‫چەند سااڵنێکیش پێش ئێستا کارێزەکانی ناو شاری هه‌ولێر بەشێک بوون لە سەرچاوەی ئاوی‬ ‫کشتوکاڵ و بەروبۆم بۆ بەشێک لە جوتیارانی دەشتی هه‌ولێر‪.‬‬ ‫گومانم لەوەدانییە کە بە دیراسەکردنێکی ورد و تێروتەسەلی کارێزەکانی شاری هه‌ولێر و‬ ‫گرنگیەتی ئەو کەنااڵنەی ئاو و کارکردنی هه‌زاران کرێکار لەو کاتدا بەشێکی دیکەی گرنگیەتی‬ ‫ژیانی مرۆڤایەتی لە کوردستانی باشوور و بە تایبەت لە شاری هه‌ولێرمان بۆ ڕوندەبێتەوە‪،‬‬ ‫هه‌روەها بیرگەورەیی بۆ داڕشتنی ستراتیژیەتی سیاسەتێکی بەھێزی ئاو بۆ مێژوو ئاشکرا‬ ‫دەبێت‪ .‬کە لە هه‌مان کاتدا ئەوەش دەگەیەنێ کە لە زەمەنە ڕابردووە زۆر کۆنەکاندا سیاسەتی‬ ‫ ‪ 207‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئاو لەناوەوەی شاری هه‌ولێر سیاسەتێکی زۆر بەھێز بووە‪ .‬هه‌روەک کارێزەکان لە زۆر شوێنی‬ ‫دیکەی کوردستان وجودیان هه‌بووە و نەتەوەی کورد ئاشنایەتی لەگەڵ سیستەمی کارێزەکان‬ ‫هه‌بووە‪ .‬‬ ‫ئاوی خواردنەوە‪ ،‬بریتییە لە بنیاتی شارستانییەت‪ ،‬واتا هه‌بوونی ئاوی خواردنەوە بنچینەیە‬ ‫بۆ لەدایکبوونی شارستانییەت‪ ،‬شارستانییەتە دەوڵەمەندەکان لە ھیچ بیابانێک بنیات نەنران ‬ ‫و بیر لە دروستکردنیان نەکرا‪ ،‬بەاڵم لەسەر شوێنگەی سەرچاوە زۆرەکانی ئاو ئیمپراتۆریەتی‬ ‫زۆر بەھێز و تەمەن درێژ و شارستانییەتی زۆر دەوڵەمەند دروست کران‪ ،‬بەهه‌مان شێوە بۆ‬ ‫سەرهه‌ڵدانی بازرگانی و پیشەسازی و بە کورتیەکەی ژیان لەالیەن سەرچاوەکانی ئاوەوە‬ ‫دەستی پێکرد و لەو شوێنانەشەوە کۆتایی دێت‪ ،‬پێکەنینەکانیش لە شوێنگەی سەرچاوەکانی‬ ‫ئاوەوە دەستیان پێکرد و دوا پێکەنینی مرۆڤایەتیش هه‌ر لە شوێنگەی سەرچاوەکانی ئاوەوە‬ ‫کۆتایی پێدێت‪ .‬‬ ‫لەم وتارەمدا ئاماژە بە سەرچاوەکانی ئاوی خواردنەوەو ژمارەی بیرەکانی ئاو کە بۆ مەبەستی‬ ‫خواردنەوە و کشتوکاڵ کردن و مەبەستەکانی دیکە لە پارێزگای هه‌ولێر بە گشتی و سەنتەری‬ ‫شاری هه‌ولێر بە تایبەتی هه‌ڵکەندراون و هه‌روەها بڕی ئاوی بەکارهاتووی ناوەوەی شاری هه‌ولێر‬ ‫لەرێگەی ڕێرەوی ئاوی پیس کە بەبێ چارەسەرکردن بۆ مەبەستی دووبارە بەکارھێنانەوەی‬ ‫بەرەو ڕۆژئاوای شاری هه‌ولێر دەچێتە دەرەوە دەکەین‪ .‬‬ ‫ســــەرچاوەکانی ئــاوی خواردنـــەوە لە پارێــزگای هه‌ولێـر‬ ‫ئـاوی خواردنـەوە لە پارێـزگای هه‌ولێـر لەنێـوان سیاســـەتی بەڕێوەبـردن‬ ‫و مەترسـیەکانی بەردەمـی‬ ‫سەرچاوەکانی ئاوی خواردنەوە لەسەنتەری شاری هه‌ولێر‬ ‫‪ .١‬ئاوی سەر زەوی ‪. Surface Water -‬‬ ‫‪ .٢‬ئاوی ژێـر زەوی ‪.Ground Water -‬‬ ‫‪ .١‬ئاوی سەر زەوی (‪ :)Surface Water‬لە شاری هه‌ولێردا مەبەست لە ئاوی‬ ‫خواردنەوەی سەر زەوی‪ ،‬ئاوی زێی گەورەیە «‪ »Upper Zap‬کە لە یەکگرتنی ئاوی‬ ‫ڕووبارەکانی ڕێزان و حاجی ئۆمەران و جوندیان و ڕۆست و باڵەکیان و ئااڵنە و خەالن پێک‬ ‫دێت‪ ،‬ئاوی زێی گەورە لەسەر ئاستی هه‌رێمی کوردستانی باشوور بریتییە لە ستراتیژیترین‬ ‫ڕووبار کە دەبوایـــە لە ڕابردوودا سوودی ئێجگار گەورەی لێ وەبگیرێت بۆ کوردستانی‬ ‫باشوور بەشێوەیەکی گشتی و بۆ پارێزگای هه‌ولێر بە تایبەتی‪ ،‬ئەویش لە ڕێگەی بنیاتنانی‬ ‫بەنداوی قەبارە گەورە لەسەر زێی گەورە‪ ،‬لەراستیدا ته‌نها بە سوود وەرگرتنی تەواو لە ئاوی‬ ‫زێی گەورە دەتوانرێت گۆڕانکاریەکی ئێجگار گەورە لە گشت هه‌رێمی کوردستاندا بەئەنجام‬ ‫بگەیەندرێت واتا بەدیھێنانی گۆڕانکاریەکی ئێجگار گەورە لە ئاسایشی خۆڕاک و ئاسایشی‬ ‫ئاو و ئاسایشی نەتەوەیی‪ ،‬کەوا بنیاتی تۆپۆگرافی و پێکهاتەی جیۆلۆجی و زۆری بڕی ئاوی‬ ‫ ‪ 208‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫زێی گەورە وای کردووە کە چەند شوێنێکی سەر ئەم ڕووبارە زۆر گونجاو بێت بۆ بنیاتنانی‬ ‫بەنداوی قەبارە گەورە کە بەمەش بەشێکی گرنگ لە «سیاسەتی ئاو» لە هه‌رێمی کوردستان‬ ‫جێبەجێ دەکرێت‪.‬‬ ‫لە ڕێگەی بنیاتنانی هه‌ر سێ پڕۆژەکانی (‪ )٣ Ifraz ،٢ Ifraz ،١ Ifraz‬لەسەر ئاوی زێی‬ ‫گەورە تواندراوە کە ئاوی زێی گەورە ببێتە سەرچاوەیەکی زۆر سەرەکی بۆ بەشێکی زۆری‬ ‫دانیشتوانی ناو شاری هه‌ولێر‪ .‬وا لە خوارەوە بەشێوەیەکی کورت ئاماژە بە هه‌ریەک لە‬ ‫پڕۆژەکانی ئاوی ئیفراز ‪ ١‬و ‪ ٢‬و ‪ ٣‬دەکەین‪.‬‬ ‫‪ .A‬پڕۆژەی ئاوی ئیفـــراز ‪: Station ١ Ifraz- ١‬‬ ‫• لە ساڵی ‪ ١٩٧٠‬لەالیەن حکومەتی ئەو کاتی عێراقەوە بنیاتنراوە و بچوکترین پڕۆژەی ئیفرازە‬ ‫و دەکەوێتە سەر زێی گەورە لە ئاقاری گوندی ئیفراز‪.‬‬ ‫• بڕی ئەو ئاوەی کە لێیوە دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتییە لە‪:‬‬ ‫‪.day/m٣ ٣٣٦٠٠ = ٢٤ day X/M٣ ١٤٠٠‬‬ ‫‪ .B‬پڕۆژەی ئاوی ئیفـــراز ‪: Station ٢ Ifraz - ٢‬‬ ‫• لەالیەن حکومەتی کوریاوە بنیاتنراوەو ئەم پڕۆژەیە دەکەوێتە نێوان هه‌ولێر‪ -‬شارۆچکەی‬ ‫عەنکاوە‪.‬‬ ‫• بڕی ئەو ئاوەی کە لێیەوە دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتییە لە‪:‬‬ ‫‪.day/m٣ ٤٨٠٠٠ = ٢٤ day X/M٣ ٢٠٠٠‬‬ ‫‪ .C‬پڕۆژەی ئاوی ئیفـــراز ‪Station ٣ Ifraz : - ٣‬‬ ‫• لە ساڵی ‪ ٢٠٠٦‬لەالیەن بەشی ئەندازەی سوپای ئەمریکاوە بنیاتنرا‪ ،‬دەکەوێتە سەر زێی‬ ‫گەورە لە ئاقاری گوندی ئیفراز لە نزیک پرۆژەی ئیفراز ‪.١‬‬ ‫• گەورەترین پرۆژەی ئیفرازە و بەشێوەیەکی زۆر پێشکەوتوو دروستکراوە و لە ‪ ٦‬حەوزی‬ ‫نیشتن (‪ )Sedimentary Basin‬دروست کراوە‪( ،‬پڕۆژەی ئاوی ئیفراز (‪ )٣‬لە ‪ ٣‬ترومپا‬ ‫پێکهاتووە هه‌ندێک کات ته‌نها ‪ ٢‬ترومپا بەکار دەخرێت کە هه‌ر ترومپایەک بڕی (‪ ٢٠٠٠‬مەتر‬ ‫سێجا ئاو‪ /‬کاتژمێر) ئاو فڕێدەدات‪ ،‬لەم کاتانەدا بڕی ئەو ئاوەی کە لێیەوە دەگاتە ناوەوەی‬ ‫شاری هه‌ولێر بریتییە لە‪ :‬‬ ‫‪ .day/m٣ ٩٦٠٠٠ = ٢٤ day X/M٣ ٤٠٠٠‬‬ ‫بەاڵم هه‌ندێک کات هه‌ر سێ ترومپاکە بەکار دەخرێت کە لەم کاتانەدا بڕی ئەو ئاوەی کە لێیەوە‬ ‫دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتییە لە‪ :‬‬ ‫‪day/m٣ ١٤٤٠٠٠ = ٢٤ day X/M٣ ٦٠٠٠ .‬‬ ‫• کەواتە بەرهه‌مھێنانی ئاوی خواردنـــەوە دوای خاوێنکردنەوەی لە ڕێگەی هه‌رسـێ پڕۆژەکانی‬ ‫ئیفراز ‪ ١‬و ‪ ٢‬و ‪ ،٣‬بریتییـە لـە‪٢٢٥٦٠٠ .day /M٣ :‬‬ ‫تێبینـــی‪ :‬پرۆژەی ئاوی ئیفراز ‪ ،٣‬جگە لەو ‪ ٦‬حەوزی نیشتنەی کە ئاماژەمان پێیکرد‪ ،‬هه‌ر‬ ‫لە سەرەتای دروستکردنی پڕۆژەکەدا شوێنی ‪ ٤‬حەوزی نیشتوی تریشی بۆ دیزایین کراوە بۆ‬ ‫ ‪ 209‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئەوەی هه‌ر کاتێک پێویست بێت ئەم ‪ ٤‬حەوزەش جێبەجێ بکرێت و کۆی گشتی حەوزەکان‬ ‫دەبێتە ‪ ١٠‬حەوزی نیشتوو و بەمەش بە دروست کردنی ‪ ٤‬حەوزەکەی تر وای لێدێت کە وزەی‬ ‫ئەم پرۆژەیە زۆر زیاتر بێت و برێکی زۆر زیاتری ئاوی پاکراوە بگەیەنێتە ناوەوەی شاری‬ ‫هه‌ولێر کە لەو کاتەدا بڕی کۆی گشتی ئاوی پاکراوە کە دەگاتە شاری هه‌ولێر دەبێتە نزیکەی‬ ‫(‪.)day/M٣ ٢١٦٠٠٠‬‬ ‫‪ .٢‬ئاوی نێو چینەکانی زەوی (ئاوی ژێر زەوی)‪:Ground Water‬‬ ‫پشت بەستن بە ئاوی خواردنەوەی نێو چینە جیۆلۆجیەکان لە ناوەوەی شاری هه‌ولێر‪ ،‬وەک‬ ‫کەلتورێکی لێهاتووە کە لە سااڵنی زۆر کۆنەوە بۆ دابینکردنی ئاوی خواردنەوە پشت بە بیری‬ ‫ئاو بەستراوە و الیەنی بەرپرسیاری دابینکردنی ئاوی خواردنەوە هه‌ڵساوە بە هه‌ڵکەندنی بیری‬ ‫ئاو بەپێی ئەو قوڵیەی کە لە هه‌ر کاتێکی ڕابردوودا پێویست بووە بۆ گەیشتن بە ئاستی‬ ‫بەرهه‌مھێنی ئاو‪ ،‬بەھۆی ئەوەی کە هه‌ولێر لەسەر پێکهاتەی جیۆلۆجی (بەختیاری) یە‪ ،‬کە‬ ‫ژێر زەمینی ناوەوەی شاری هه‌ولێر تا پانتاییەکی دەوروبەرەکەی زۆر دەوڵەندە بە ئاوی شیرین‬ ‫(‪ )fresh water‬تا ڕادەی ئەوەی کە تا هاتنەدی بەرهه‌می ئاوی پرۆژەی سێیەمی ئیفرازیش‬ ‫کە ڕۆژانە بڕێکی زۆری ئاوی خواردنەوە دەگەیەنێتە بەشێکی زۆری دانیشتوانی هه‌ولێر‪ ،‬کەچی‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا تا ئێستا ئاوی نێو چینەکانی زەوی (ئاوی ژێر زەوی) سەرچاوەیەکی سەرەکی‬ ‫بەشێکی دانیشتوانی هه‌ولێرە‪ ،‬ئاماژە بە دوا ڕاپۆڕتی ‪ ٢٠١٣‬ی «بەرێوەبەرایەتی ئاوی هه‌ولێر»‬ ‫ژمارەی بیرەکانی ئاوی خواردنەوە لە ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتیی بوو لە (‪ ٦٠٠‬بیری‬ ‫ئاو)‪ .‬پێی ئەو زانیاریانەی کە لە (بەرێوەبەرایەتی ئاوی هه‌ولێر) لە ڕێکەوتی ‪،٢٠١٤/٠٨/٣١‬‬ ‫وەرمگرت لەبەر ئەوەی بیرەکانی ئاو لەناوەوەی شاری هه‌ولێر لە ماوەی شەو و ڕۆژێکدا ‪٢٤‬‬ ‫کاتژمێر بەکار ناخرێن‪ ،‬بەڵکو لە ماوەی هه‌ر شەو و ڕۆژێکدا‪ ،‬نزیکەی ‪ ١٥‬کاتژمێر یان کەمتر‬ ‫بیرەکان بەکار دەخرێن‪ ،‬بۆیە لەم خشتەیەی خوارەوەدا بڕی بەرهه‌می کۆی بیرەکانی ئاو لە‬ ‫ناوەوی شاری هه‌ولێر لە هه‌ر ڕۆژێکدا دەخەینەڕوو‪:‬‬

‫ ‪ 210‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئەوەی لەم خشتەیەی سەرەوە بۆمان دەرکەوت‪ ،‬بریتیی بوو لە بەرهه‌می ئاوی خواردنەوەی‬ ‫‪ ٦٠٠‬بیری ئاو ڕۆژانە لە ناوەوەی شاری هه‌ولێر کە بڕەکەی بریتییە لە (‪ ١٨٠.٠٠٠‬مەتر سێجا‪/‬‬ ‫ڕۆژ)‪ .‬شایانی ئاماژە پێکردنە کە ئەم ژمارەیە زۆر ترساکە و زۆر لە ھێڵی سووری تێپەڕاندووە‬ ‫و پێویست دەکات بە هه‌ر شێوەو نرخێک بێت الیەنی بەرپرسی حکومەت سنوورێک بۆ ئەم‬ ‫حاڵەتە زۆر ترسناکەی سەر ئاوی خواردنەوەی ناوەوەی هه‌ولێر دابنێن‪ ،‬کە بە پێچەوانەوە‬ ‫لە داهاتوودا کێشەی چاوەڕوان نەکراوی گەورە لە بەرامبەر ئاسایشی ئاو دووچاری خەڵکانی‬ ‫داهاتوو دەبێتەوە‪.‬‬

‫• بڕی ئاوی خواردنەوە کە ڕۆژانە دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر لە ڕێگەی سەرچاوەی ئاوی‬ ‫سەر زەوی واتا کۆی پرۆژەکانی (ئیفراز ‪ ١‬و ‪ ٢‬و ‪ )٣‬بریتییە لە (‪ M٣ ٢٢٥٦٠٠‬ئاو)‪.‬‬ ‫• بڕی ئاوی خواردنەوە کە ڕۆژانە دەگاتە ناوەوەی شاری هه‌ولێر لە ڕێگەی سەرچاوەی ئاوی‬ ‫ژێر زەوی واتا کۆی بیرەکانی ئاو بریتییە لە (‪ M٣ ١٨٠٠٠٠‬ئاو)‪.‬‬ ‫• واتا کۆی بڕی ئاوی خواردنەوە کە ڕۆژانە دەگاتە دانیشتوانی ناوەوەی شاری هه‌ولێر بریتییە‬ ‫لە (‪ M٣ ٤٠٥.٦٠٠ = M٣ ١٨٠٠٠٠ + M٣ ٢٢٥٦٠٠‬ئاوی خواردنـەوە‪.‬‬

‫ ‪Chart illustrate the drinking water that is daily produced from all the‬‬ ‫‪water) in Erbil city ٣ & ٢ ,١ existing sources (ground water and Ifraz‬‬ ‫‪:center‬‬ ‫ ‪ 211‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪Chart illustrate the different between the water amount (Total amount‬‬ ‫‪and ground water (total amount of )٣ and ٢ ,١ of surface water “Ifraz‬‬ ‫‪water wells) in Erbil center. water that is daily produced from all the‬‬ ‫‪water) in Erbil city ٣ & ٢ ,١ existing sources (ground water and Ifraz‬‬ ‫‪:center‬‬

‫لەم وێنەیەی سەرەوە دەردەکەوێت کە بڕی دەرھێنانی ڕۆژانەی ئاوی ژێر زەوی ئێجگار زۆرە و‬ ‫ئەگەر بە تێڕوانینێکی پارێزەری ئاو و ژینگە پارێزی بڕوانینە ئەم بابەتە زۆر هه‌ستیارە ئەوا‬ ‫دەبێ بزانین کە پێویستە ئاوی زێی گەورە ببێتە تاکە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەی ناوەوەی‬ ‫شاری هه‌ولێر و گشت بیرەکانی ئاوی خواردنەوەی ناوەوەی هه‌ولێر دابخرێن و بەمەش بەشێکی‬ ‫گەورەی (سیاسەتی ئاو –‪ ) water policy‬دێتە جێبەجێکردن‪ .‬‬ ‫بێ بەرنامەیـــی لە هه‌ڵکەنـــدنی بیـــری ئـاو لەناوەوەی شـــاری هه‌ولێر (بۆ سوودی گشـــتی)‪:‬‬ ‫بێ بەرنامەیی لە هه‌ڵکەندی ژمارەیەکی ئێجگار زۆری بیری ئاو ڕۆژ دوای ڕۆژ پاڵەپەستۆی زیاتر‬ ‫و خێراتری خستووەتە سەر ئاوی نێو چینەکانی زەوی لە شاری هه‌ولێر کەوا ئەو سیاسەتە‬ ‫هه‌ڵەیە دەگەڕێتەوە بۆ ئەم دوو ھۆکارەی خوارەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬هه‌وڵنەدان بۆ سوود وەرگرتنی زیاتر لە ئاوی سەر زەوی (ئاوی زێی گەورە)‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬هه‌ست نەکردن بە مەترسی لە زیادەڕۆیی دەرھێنانی ئاوی ژێر زەوی بەتایبەت لە‬ ‫حاڵەتی هه‌بوونی (وشکە ساڵی – ‪ )Drought‬و بەردەوام بوونی ئەم حاڵەتە مەترسیدارە‬ ‫لەسەر ژینگەی هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬کە کاریگەرێتی نەرێنی زۆر گەورەی لەسەر باری ئابووری‬ ‫(‪ )economic situation‬ژمارەیەکی زۆری خەڵکی هه‌رێمی کوردستانی باشووردا‬ ‫هه‌بووە‪.‬‬ ‫لە دەرئەنجامی ئەو بێ بەرنامەییە زۆرەی کە لە هه‌ڵکەندنی بیری ئاودا لە ناوەوەی شاری‬ ‫ ‪ 212‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫هه‌ولێردا هه‌بووە بەپێی دوا ئامار ژمارەی بیرەکانی ئاو لە ناو گەڕەکەکانی شاری هه‌ولێر‬ ‫گەیشتووەتە (‪ )٦٠٠‬بیری ئاو کە ئەوە ژمارەیەکی خەیاڵیە و زۆر مەترسیدارە‪.‬‬ ‫بەشـــە ئـاوی خواردنـــەوەی هه‌ر تاکێـــک لە ناوەوەی شـاری هه‌ولێـر‪:‬‬ ‫بەپێی ئەو ستانداردەی کە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی (‪ )WHO‬دایناوە پێویستە‬ ‫هه‌ر کەسێک ڕۆژانە بڕی (‪ )٢٥٠-٢٠٠‬لیتر ئاوی خواردنەوەی بەربکەوێت‪ .‬بەاڵم بەپێی ئاماری‬ ‫بەرێوەبەرایەتی ئاوی هه‌ولێر هه‌ر هاواڵتیەک لەناو شاری هه‌ولێر لە ڕۆژێکدا بە تێکڕای (‪٤٠٠‬‬ ‫لیتر) ئاوی بۆ دابین کراوە واتا لەشاری هه‌ولێر دابین کردنی ئاو لە سەڕووی ئاستی جیهانییە‪،‬‬ ‫نەک ته‌نها ئەوەندە بەڵکو بەھۆی بەفیڕۆدانی بەردەوامی ئاو لەالیەن هاونیشتمانیانەوە‪ ،‬هه‌ندێک‬ ‫خەڵکی شاری هه‌ولێر زۆر زیاتر لە (‪ ١٠٠٠‬لیتر) ئاو خەرج دەکەن و نەبوونی ھۆشیاریش لەالیەن‬ ‫ئەو خەڵکانەوە بەرامبەر پاراستنی ئاوو ژینگە کێشەیەکی گەورەیە بۆ ئێستا و داهاتوو‪ ،‬ئەم بێ‬ ‫سەروبەریە لە بەکارھێنانی ئاو و بەفیڕۆدانێکی لەرادەبەدەر لەالیەن زۆربەی هاونیشتمانیانەوە‬ ‫کێشەی گەورە بۆ نەوەکانی داهاتوو دروست دەکەن‪.‬‬ ‫بیـــرەکانی ئـاو لە پارێـــزگای هه‌ولێـر بە گشـــتی‪.‬‬ ‫‪ .١‬لە پارێزگای هه‌ولێر بە گشتی بیرەکانی ئاو دابەش دەکرێن بۆ دوو جۆر‪:‬‬ ‫‪ .A‬بیرەکانی ئاو خواردنـــەوە لە پارێزگای هه‌ولێر کە پێیان دەگوترێت بیــــرە ئاوەکانی‬ ‫(سوودی گشتی)‪.‬‬ ‫‪ .B‬بیرەکانی کشتوکاڵی و بواری پیشەسازی و ڕەزو باخەکان لە پارێزگای هه‌ولێر‪ ،‬کە پێیان‬ ‫دەگوترێت بیرە ئاوەکانی (سوودی تایبەت)‪.‬‬ ‫ئەم خشتەیەی خوارەوە ژمارەی بیری قوڵی ئاو لە پارێزگای هه‌ولێر بە گشتی بۆ مەبەستەکانی‬ ‫خواردنەوەو بۆ کاری کشتوکاڵ و مەبەستەکانی تر (بۆ سوودی تایبەت)‪( .‬واتا کۆی ژمارەی‬ ‫بیرەکانی ئاو لە پارێزگای هه‌ولێر) کە لەالیەن («بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ژێر زەوی هه‌ولێر» لە‬ ‫‪ ٢٠١٤/٠٨/٣١‬وەرمگرت) دەخاتەڕوو‪.‬‬

‫‪ .A‬بیرەکانی ئاو خواردنەوە لە پارێزگای هه‌ولێر کە پێیان دەگوترێت بیرە ئاوەکانی (سوودی‬ ‫گشتی)‪.‬‬ ‫تا کاتی نوسینی ئەم ڕاپۆڕتە ژمارەی بیرەکانی ئاو کە بۆ مەبەستی ئاو خواردنەوە هه‌ڵکەندراون‬ ‫ ‪ 213‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫لە پارێزگای هه‌ولێر بەپێی ڕاپۆڕتی (بەرێوەبەرایەتی ئاوی ژێر زەوی هه‌ولێر کە لە ‪٢٠١٤/٠٨/٣١‬‬ ‫وەرمگرت) گەیشتووەتە (‪ ٣٤٧٠‬بیری ئاوی خواردنەوە)‪ .‬کە لە ڕاستیدا ئەمە ژمارەیەکی‬ ‫گەورەیە و پێویستیەکی خێرایە کە چاو بەم بابەتە هه‌ستیارەدا بخشێندرێتەوە‪ ،‬لەو شوێنانەی‬ ‫کە دەتوانرێت سەرچاوەی ئاوی سەر زەوی لە جیاتی ئاوی ژێر زەوی سوودی لێوەربگیرێت و‬ ‫لەبەرامبەردا بیری ئاو دابخرێت پێویستیەکی خێرایە کە بیر لەم بابەتە هه‌ستیارە بکرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .B‬ژمـارەی بیـرەکانی ئـاو لە پارێـزگای هه‌ولێـر بە گشـــتی بۆ کاری کشـــتوکاڵ و‬ ‫مەبەســــتەکانی تر (بۆ ســـوودی تایبـەت)‪.‬‬

‫‪Water well No. in Erbil governorate such as use for agriculture and‬‬ ‫‪ .other purposes‬‬

‫بەھۆی بێ پالنی الیەنی پەیوەندار لە حکومەتی هه‌رێمی کوردستان بۆ ڕێپێدانی هه‌ڵکەندنی‬ ‫بیری ئاو بۆ مەبەستی تایبەت‪ ،‬ژمارەی بیرە قوڵەکانی ئاو لە ھێڵی سووری تێپەڕاندووە و‬ ‫زۆر بەداخەوە هه‌ڵکەندنی ئەم ژمارە زۆرەی بیرەکانی ئاو بۆ مەبەستەکانی تایبەت (سوودی‬ ‫تایبەت) لە چەند ساڵی ڕابردووەوە تا ئێستا زیانی زۆری بە ئاوی ژێر زەوی گەیاندووە کە بە‬ ‫ھیچ شێوەیەک قەرەبوو ناکرێتەوە بەشێوەیەک کە ژمارەی زۆری بیرەکانی ئاو ژینگەی ئاوی‬ ‫شاری هه‌ولێر و هه‌رێمی کوردستانیان بریندار کردووە‪ ،‬ژمارەی بیرەکانی ئاو کە بۆ مەبەستی‬ ‫تایبەتی هه‌ڵکەندراون لە پارێزگای هه‌ولێر بە گشتی گەیشتوەتە (‪ )٣٧٣٩‬بیری قوڵی ئاو کە‬ ‫خاوەن مۆڵەتن لەالیەن حکومەتی هه‌رێمی کوردستانەوە‪ .‬هه‌روەها ئەو بیرە ئاوانەی کە تایبەتن‬ ‫بەاڵم لەالیەن حکومەتەوە نا یاسایین و مۆڵەتیان پێنەدراوە بریتیین لە (‪ )٣٠٠٠‬بیری ئاو‪.‬‬

‫‪Chart illustrate the drinking Water wells for Agriculture, Industry‬‬ ‫‪ .and other issue (special) that is located in Erbil Governorate‬‬ ‫ ‪ 214‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫مەترســـیە گەورەکانی بەرەوڕووی ئاسایشـــی ئاو بونەتەوە لە پارێـزگای‬ ‫هه‌ولێـر و هه‌رێمـی کوردستان بە گشتی‪.‬‬ ‫یەکـــەم‪ :‬بڕی ئـــاوی پیـــس (ئاوی قورس)ی ئاوەڕۆی ڕۆیشتوو (‪)Sewage water‬‬ ‫لەناوەوەی شـــاری هه‌ولێـــر‪.Sewage water amount in Erbil city center :‬‬ ‫لەم سەردەمەی ئێستادا زۆر ئەستەمە بەوە باوەڕ بکرێت کە لە شارێکی وەک شاری هه‌ولێر‬ ‫ڕۆژانە بەقەد نیمچە ڕووبارێک ئاوەڕۆی پیسی پاشماوەی ئاوی پاک بە خۆرایی و بێ ئەنجامدانی‬ ‫دووبارە پاکردنەوە و بێ ھیچ سوود لێوەرگرتنێک لەم بڕە زۆرەی ئاوی پیس بەرەو دەرەوەی‬ ‫شار شۆڕبێتەوەو کەچی بۆ بەکارھێنانی گشت پێداویستیەکانی ڕۆژانەی هاونیشتمانیان ته‌نها‬ ‫و ته‌نها ئـاوی شـــیرینی خواردنەوە بەکاردەھێندرێت و کارێکی باوەڕنەکراوە کە تا ئێستا‬ ‫نەتوانرابێت ته‌نها یەک دڵۆپی ئاوی پیس چارەسەری دووبارە پاکردنەوەی بۆ کرابێ و لە‬ ‫خزمەتی ئەم واڵتەدا بەکارھێنرابێت‪ .‬‬ ‫سەرباری ئەوەی باسمان کرد‪ ،‬ئاوی قورسی ئاوەڕۆی شاری هه‌ولێر لە عەرەب کەنـد‪ -‬سـوێری‬ ‫بە درێژایی ماوەی ڕابردوو کاریگەری سلبی گەورەی لە سەر ئاوی ژێر زەوی و خاک و کشتوکال‬ ‫و شینایی ئەو ناوچەیە و باڵوبوونەوەی نەخۆشی و پیس کردنی ئاوی زێ ی گەورە هه‌بووە‪.‬‬ ‫کە چۆڕانەوەی بە چەندین جۆر لە گازە گرانەکانەوە بۆ نێو چینە جیۆلۆجیەکان کاریگەری‬ ‫سلبی خستووەتە سەر جۆرێتی ئاوی ژێر زەوی لە هه‌ندێک گەڕەکی ڕۆژئاوای شاری هه‌ولێر‬ ‫وەک گەڕەکی نەورۆز‪ ،‬واتا ئەو شوێنانەی کە ڕێرەوی ئاوەڕۆی سەرەکی هه‌ولێری پێدا تێپەڕ‬ ‫دەبێت بۆیە بڕی (نتـــرات) لە ئاوی بیرەکانی ئەو شوێنانە زۆر زیاترە وەک لە ئاوی بیرەکانی‬ ‫کە کەتوونەتە گەڕەکەکانی بۆ نموونە وەک برایەتی‪ ،‬شۆڕش‪ ،‬زانکۆ‪ ،‬باداوە‪ ،‬مفتی و ‪...‬ھتد‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی ئاڕاستەی جوڵەی ئاوی ژێر زەوی لە ناوەوەی شاری هه‌ولێر لە باکووری‪-‬‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتەوە بەرەو باشووری – ڕۆژئاوایە‪ ،‬بۆیە بەپێی ئەو ئاڕاستەیەی جوڵەی ئاوی نێو چینە‬ ‫جیۆلۆجیەکان ڕێژەی پیسبوونی ئاوی بیرەکان کاریگەر دەبن بە توخمە پیسەکان‪ .‬‬ ‫تا ئێستا نەبوونی وێستگەی دووبارە پاکردنەوەی ئاوی ئاوەڕۆی هه‌ولێر زیانێکی زۆری بە‬ ‫سیاسەتی ئاو گەیاندووە لە هه‌رێمی کوردستان بە تایبەت شاری هه‌ولێر چونکە بەھۆی ئەوەی‬ ‫کە شاری هه‌ولێر پایتەختی هه‌رێمی کوردستانەو قەڵەباڵغترین شاری کوردستانی باشوورە‪،‬‬ ‫بۆیە ئاوەڕۆی پیسی شاری هه‌ولێر بریتییە لە گەورەترین ئاوەڕۆی پیس لەسەر ئاستی هه‌رێمی‬ ‫کوردستان و بە تایبەت ئەوەی کە بەردەوام ڕۆژانە تێکەڵی ئەم ئاوەڕۆیە دەبێت پاشماوە‬ ‫گرانە مەترسیدارەکانی وەک نەخۆشخانەکانی ڕزگاری و فریاکەوتن و ‪...‬ھتد‪ .‬ئەمە سەرەڕای‬ ‫پاشماوەی گرانی بە چەندین کارگە‪ .‬ڕۆیشتنی ڕۆژانەی ئەو بڕە زۆرەی ئاوی پیس لەناوەوەی‬ ‫شاری هه‌ولێر‪ ،‬بریتییە لە دەستدانی بڕێکی ئێجگار زۆری ئاوی پاک‪ ،‬لەبەرئەوەی ماوەی چەند‬ ‫ساڵێکە پێویست بوو دەست بکرابایە بە دووبارە پاکردنەوەی ئەم بڕە زۆرەی ئاو‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫کە کوردستانی باشوور ماوەی زیاتر لە ‪ ١٥‬ساڵە لە حاڵەتی وشکە ساڵی دایە و ئاوی ژێر‬ ‫زەوی لە دابەزینێکی زۆر خێـرادایـە و تا ئێستا نەبوونی وێستگەی دووبارە پاکردنەوەی ئاوی‬ ‫ ‪ 215‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئاوەڕۆی هه‌ولێر بە بۆشاییەکی زۆر گەورە دادەنرێت لە سیاسەتی ئاو (‪)Water Policy‬‬ ‫لە هه‌رێمی کوردستان‪ .‬بەپێی دوایین زانیاری کە لە ڕێکەوتی ‪ ٢٠١٤/٩/١‬لە بەشی دیزایینی‬ ‫«بەرێوەبەرایەتی ئاوو ئاوەڕۆکانی هه‌ولێر» وەرمگرت‪ ،‬بڕی ئاوەڕۆی قورسی شاری هه‌ولێر‬ ‫کە ڕۆژانە لە ناوەوەی شاری هه‌ولێر دەچێتە دەرەوە بریتییـە لە (‪ M٣ ٢٢٠٠٠٠‬لە ڕۆژێکدا)‬ ‫لەمبارەیەوە ئەم تێبینییە گرنگانەی خوارەوە دەخەمەڕوو‪:‬‬ ‫‪ .١‬ڕۆژانە نزیکەی (‪ )M٣ ٤٠٥.٦٠٠‬ئاوی خواردنەوە بە هه‌موو سەرچاوەکانی ئاوی سەر زەوی‬ ‫و ژێر زەوی دەگاتە ناوەوەی هه‌ولێر‪ ،‬کەچی بڕی ئاوەڕۆی قورس کە لە شاری هه‌ولێر دەچێتە‬ ‫دەرەوە (‪ M٣ ٢٢٠.٠٠٠‬لە ڕۆژێکدا) کە پێویست بوو بڕی ئەو ئاوەڕۆ قورسە زیاتر بوایە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەرئەوەی کە سیستەمی ئاوەڕۆی گشتی هه‌ولێر سیستەمێکی زۆر ڕێکوپێک نییە‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوە ئەگەر سیستەمی ئاوەرۆكی هه‌ولێر سیستەمێکی زۆر ڕێکوپێک بوایە‪ ،‬ئەوا دەبوایە‬ ‫بڕی ئاوەڕۆی قورسی هه‌ولێر بگاتە (‪ M٣ ٣٠٠.٠٠٠‬لە ڕۆژێکدا) بەاڵم هه‌روەک ئاماژەم پێکرد‬ ‫بەشێک لە ئاوەڕۆ قورسەکە تێکەڵی ڕێرەوی سەرەکی ئاوەڕۆکە نابێت و لە ڕێگادا ئاراستەی تر‬ ‫وەردەگرێت و تێکەڵ بە خاک دەبێت‪ ،‬ئەمە سەڕای ئەوەی ئەو ئاوەی کە بۆ ئاودانی باخچەکان ‬ ‫یان بۆ بەکارھێنانی بۆ مەبەستی ‪( W.C‬کە بیری تایبەتیان هه‌یە) و هه‌ندێک کاری دیکە‬ ‫پەیوەندیان نییە بە تێکەڵبوون بە ئاوەڕۆ‪ ،‬هه‌روەها بەھۆی بەرزی پلەی گەرمی شاری هه‌ولێر‬ ‫بە تایبەت لە وەرزی هاوین و کۆتایی بەهار و سەرەتای پایز ڕێژەی بەهه‌ڵم بوونی ئاو ڕێژەیەکی‬ ‫زۆرە بەرلەوەی بگاتە دوا ڕێڕەو بۆ چوونەدەرەوەی لە عەرەب کەنـــد بە ئاڕاستەی ڕۆژئاوای‬ ‫شاری هه‌ولێر‪.‬‬ ‫وا لە خوارەوە بەراوردی نێوان بڕی ئاوی خواردنەوەی گەیشتوو بۆ ناو تۆڕەکانی دابەشکردنی‬ ‫ئاو و بڕی ئەو ئاوەڕۆیەی کە لێی بەرهه‌م دێت دەخەینەڕوو‪.‬‬

‫‪Chart illustrate the different between total ground and (surface‬‬ ‫‪drinking water resources and sewage water )٣ and ٢ ,١ water Ifraz‬‬ ‫‪.)rate in Erbil (Arab kand‬‬ ‫ ‪ 216‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بۆ زیاتر تێگەیشتن لە گرنگیەتی هه‌رچی زووە چارەسەرکردنی ئاوی ئاوەڕۆی قورسی هه‌ولێر‬ ‫ئێمە لێکدانەوەیەک دەکەین بە پاکردنەوەو چارەسەرکردنی کۆی بڕە ئاوی ئاوەڕۆی قورسی‬ ‫هه‌ولێر و دابەشکردنی بەسەر بەشە ئاوی تاکە کەس کە بڕی (‪ ٣٥٠‬لیتر‪ /‬لە ڕۆژێکدا) یە و‬ ‫بۆئەوەی لەنێو بیرماندا وێنای ئەوە بکێشین کە ئایا بە دووبارە پاکردنەوەی ئاوی ئاوەڕۆی‬ ‫قورسی هه‌ولێر دەتوانرێت بەشە ئاوی ڕۆژانەی چەند کەس دابین بکرێت بۆ ئەنجامدانی ئەم‬ ‫لێکدانەوەیە ئەم ڕێژەیەی خوارەوەمان بۆ دەردەکەوێت‪:‬‬ ‫‪ M٣ ٢٢٠٠٠٠‬ئاو ‪ ٢٢٠.٠٠٠.٠٠٠ = ١٠٠٠ X‬لیتر ئاو‪.‬‬ ‫‪ ٢٢٠.٠٠٠.٠٠٠‬لیتر ئاو ‪ ٣٥٠ /‬لیتر ئاو (کە بەشە ئاوی هه‌ر تاکێکە) = ‪ ٦٢٨٥٧١‬کەس‪.‬‬ ‫واتا دەتواندرێت بە دووبارە پاکردنەوەی (‪ )M٣ ٢٢٠٠٠٠‬ئاوی ئاوەڕۆی قورسی هه‌ولێر پێویستی‬ ‫ئاوی ڕۆژانە بۆ (‪ ٦٢٨٥٧١‬کەس) لە دانیشتوانی شاری هه‌ولێر دابین بکرێت‪ .‬واتا ڕۆژانە بەشە‬ ‫ئاوی ڕۆژانەی زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی شاری هه‌ولێر لە شاری هه‌ولێر بەفیڕۆ دەچێت و‬ ‫ئەمەش دژ بە ئاڕاستەی کارکردنە بۆ «سیاسەتی ئاو» لە هه‌رێمی کوردستان‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬مەترســی پالنـی هه‌ڵـــەی شـــێوازی فراوانبـوونی شـاری هه‌ولێـــر لەسەر ئـاوی‬ ‫خواردنـــەوە‪.‬‬ ‫لە ماوەی حەوت ساڵ بەر لە ئێستاوە پالنێکی زۆر هه‌ڵەی شێوازی فراوان بوونی شاری هه‌ولێر‬ ‫بەناوی پڕۆژەکانی وەبەرھێنان لە جێبەجێکردندایە کە ئەوانیش بریتیین لە دروستکردنی‬ ‫ژمارەیەکی زۆری کۆمەڵگاو شارەکان‪ ،‬بۆ نموونە ئەوانەی لە دەوروبەری ناوەوەی شاری هه‌ولێر‬ ‫دروست کراون (شاری ئاشتی ‪ ،١‬شاری ئاشتی ‪ ،٢‬زیالن ستی‪ ،‬شاری ئەندازیاران‪ ،‬کۆمەڵگای‬ ‫الوان‪ ،‬شاری زێڕین‪ ،‬سانا ستی‪ ،‬شاری منارە و ھیران ستی‪ ١‬و ‪ ٢‬و ‪ ٣‬و هه‌رشەم ستی ‪١‬و ‪٢‬و‬ ‫‪ ٣‬و ژیان ستی و شاری زەیتون و ‪ ...‬ھتد‪ .‬دروستکردنی ئەو هه‌موو بەناو شارو کۆمەڵگایانە‬ ‫واتا (نیشتەجێکردنی ئاسۆیی – ‪ )Horizontal habitation‬کە هه‌ر لەسەرەتاوە بیرۆکەی‬ ‫جێبەجێکردنی ئەم پرۆژانە هه‌ڵەیەکی ئێجگار گەورە بوو بە پلەی یەکەم بەرامبەر ئاوی‬ ‫خواردنەوە‪ ،‬لە ڕاستیدا دروستکردنی ئەو کۆمەڵگایانەی نیشتەجێکردن مەترسیەکی زۆری‬ ‫خستە سەر (ئاوی ژێر زەوی)‪ ،‬کە پێویست بوو پێش بریاردان بۆ جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژانە‬ ‫پرس و ڕاوێژ بە شارەزایانی بواری ئاو بکرابایە لەبەرئەوەی لە ڕاستیدا ڕۆژ و کاتی ئەوە‬ ‫نەماوە بەم شێوە زۆر خێرایە شار بەم شێوە بێ پالنە هه‌ڵبکشێت‪ ،‬کە پێویست بوو گشت‬ ‫ئەم شارو کۆمەڵگایانە بە شێوەی ئەستوونی (شوقە) دروست بکرابانە‪ ،‬بە تایبەت کە زۆربەی‬ ‫ئەم شار و کۆمەڵگایانە کەتونەتە نێوان هه‌ولێر و کەسنەزان یان هه‌ولێر و پیرمام‪ ،‬کە بەپێی‬ ‫پێکهاتـــەی جیۆلۆجیەوە بڕی بەرهه‌می ئاوی خواردنەوە لەم شوێنانەدا نزمە و ئەو ژمارە‬ ‫زۆرەی دانیشتوانیش کێشەیەکی گەورەی لەبەردەم ئاسایشی ئاوی ژێر زەی دروست کردووە و‬ ‫بە تێپەڕبوونی کاتیش ڕۆژ دوای ڕۆژ ئەم مەترسیە گەورەتر و ترسناکتر دەبێت‪ .‬حەز دەکەم‬ ‫ئاماژە بەوەش بکەم کە کێشەی دەربازبوونی ئاوەڕۆی پیس کێشەیەکی تری زۆر گەورەیە لەم‬ ‫ ‪ 217‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫شار و کۆمەڵگایانە کە چارەسەرکردنیان پێویستی بە بودجەیەکی زۆر گەورە هه‌یە بێگومان‬ ‫بۆ چەند ساڵێکی تریش لە توانای حکومەتی هه‌رێمی کوردستاندا نییە چارەسەری ئەم بابەتە‬ ‫بکات و ئەوەش بریتییە لە کێشەی ژینگەیی گەورە‪ .‬‬ ‫سێیـەم‪ :‬کاریگەرێتـــی (وشـــکە ســـاڵی – ‪ )Drought‬لە سـەر ئاسایشـــی ئاو لە هه‌ولێـر‬ ‫بە تایبەتی و لە هه‌رێمـــی کوردســـتان بە گشـــتی‪ .‬‬ ‫وشکە ساڵی ئەو حاڵەتە ناسروشتیەیە کە لە کەش و هه‌وادا ڕوودەدات بەشێوەیەک کە ڕێژەی‬ ‫بەفر و باران زیاتر لە ڕادەی چاوەڕوانکراو دادەبەزێت و بەردەوام بوون و دووبارەبوونەوەی‬ ‫دەبێتە زەنگێگی زۆر مەترسیدار لەبەرئەوەی ئەستوری توێکڵی وشکبوونی خاک وردە وردە‬ ‫زیاتر دەبێت و حاڵەتێک دێتەدی کە پێی دەگوترێت (وشکاتی زەوی) بەمەش زۆر لەو گژ‬ ‫و گیاو سەوزاتی و ڕووەک و بەروبۆم و دارو درەختانەی کە ڕەگەکانیان تا قوڵیەکی کەم‬ ‫بەناخـــی زەویـدا چونەتـە خـوارەوە بەرەو وشـکبوون دەچـن و هه‌روەها لە ئەنجامی بەردەوام‬ ‫دەرھێنانی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان (ئاوی ژێـــر زەوی) جێنەگرتنەوەی بەھۆی بەفر و‬ ‫بارانەوە کاردەگاتە ئەوەی کە ئاستی ئاوی ژێر زەوی (‪ )Water table‬لە دابەزینێکی خێرا‬ ‫دەبێت و بە درێژبوونەوەی حاڵەتی وشکە ساڵی بۆ چەند ساڵێک کاردەگاتە ئەوەی کە ئاستی‬ ‫ئاوی ژێر زەوی زۆر بەخێرایی داببەزێت و بەمەش پێکهاتەی ئۆرگانیکی پێکھێنەری خاک و‬ ‫بەندی نێوان گەردیلەکان وردە وردە بەرەو هه‌ڵوەشانەوەی زیاتر دەچن و بەمەش خاک زۆر‬ ‫بێ ھێز دەبێت و ھێزی خۆی لەدەست دەدات‪ ،‬هه‌روەها ئەوەی لەبارەی بۆشایی نێو هه‌واوەیە‪،‬‬ ‫بۆشایی نێو هه‌وا بە گازە پیسەکان زۆر پیس دەبێت و بۆشاییەکی پیسی هه‌وا دەردەکەوێت و‬ ‫زۆربەی جاران هه‌ورە دروستبوەکان کامل نابن بۆ بوونیان بە باران‪ ،‬هه‌ندێک جاران ئەگەر ببنە‬ ‫بارانیش‪ ،‬ئەوا (بارانی ترش – ‪ )Acid Rain‬دروست دەبێت واتا بارانی سوتێنەر و بە بارینی‬ ‫ئەم جۆرە بارانە خاک دەسوتێت و بە چەندین زیانی ژینگەیی لێ پەیدا دەبێت‪ .‬لە کوردستانی‬ ‫باشوور بارانی ترش بۆ یەکەم جار لە ساڵی ‪ ١٩٩١‬دوای ھێرشی عێراق بۆ سەر کوێت ڕوویدا‪،‬‬ ‫ئەویش لە ئەنجامی سووتاندنی بە دەیان بیرە نەوتی واڵتی کوێت و پڕبوونی بۆشایی هه‌وای‬ ‫ناوچەکە بە گازە زۆر گران و زیان بەخشەکان‪ .‬‬ ‫مەبەستی من لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬ئەو حاڵەتەی کە ئاماژەم پێیکرد‪ ،‬بەسەر ژینگەی هه‌رێمی‬ ‫کوردستاندا هات و ئێستاش کەش و هه‌وای کوردستانی باشوور لە حاڵەتی وشکە ساڵیدایە‬ ‫و خوڵی باران بارینی سااڵنە گۆڕانکاری نێگەتیڤانەی زۆری بەسەردا هاتووەو وەرزی باران‬ ‫بارین الواز بووە و زۆر بەداخەوە دیاردەی هه‌ڵکشانی بەبیابانبوون ڕووی لە واڵتەکەمان کردووە‬ ‫و ژینگەی ئێستای کوردستانی باشوور لەچاو ژینگەی سااڵنی زۆر پێش ئێستا بریتییە لە‬ ‫ژینگەیی زۆر وشک و نیمچە بیابان‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا مەبەستمە ئاماژەی پێبکەم‪ ،‬هاوکات لەگەڵ ئەوەی کە دۆخی ژینگەی هه‌رێمی‬ ‫کوردستان کە لەماوەی چەند ساڵی ڕابردووەوە بەھۆی کاریگەرێتی وشکە ساڵی زۆر ماندووبووە‬ ‫و ئاستی ئاوی ژێر زەوی زۆر دابەزیووە‪ ،‬کەچی ئەو زیادەرۆییەی کە ڕۆژانە لە خەرج‬ ‫ ‪ 218‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫کردنی ئاوی خواردنەوەدا هه‌یە لەالیەن هاواڵتیانەوەو هه‌روەها ئەو سیستەمە الوازەی کە لە‬ ‫پیادەکردنی سیاسەتی پاراستنی ئاوی ژێر زەویدا لەالیەن حکومەتی هه‌رێمی کوردستانەوە‬ ‫پەیڕەو دەکرێت پێچەوانەی هاوکێشەی پاراستنی ئاو و ژینگەیە‪.‬‬ ‫داهاتووی ئابووری لە سیاسەتی ئاوی هه‌رێمی کوردستانی باشوور‬ ‫تێگەیشتنی ئابووریانە لە سامانی ئاو بۆ ئەجیندای حکومەتی هه‌رێمی کوردستان و ڕەنگدانەوەی‬ ‫ئەمە لە نێو کۆمەڵگای کوردەواری و هاونیشتمانیانی کوردستانی باشوور‪ ،‬خزمەتێکی زۆر‬ ‫بە بەهای ئاو دەکات وەک کارتێکی ئابووری و سیاسی و یەکەم بەدیھێنەری ئاسایشی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬کە هه‌رچەندی لەنێو قەوارەی کوردستانی باشوور خوازیاری زیاتربوونی بەهای‬ ‫ئاو زیاتر گەشە بکات و بەم پرەنسیپە کار بکرێت لەبەرامبەردا بەچەندین ئەوەندە پاراستنی‬ ‫ئاسایشی نەتەوەییمان زیاتر دەبێت‪ ،‬بە تایبەت بۆ داهاتـــووی دوور بەوپێیەی کە لە داهاتووی‬ ‫دووردا بازنەی ملمالنێکانی کە لەسەر ئاو دێتەدی و لە زۆر شوێنانی جیهاندا بە هه‌رێمی‬ ‫کوردستانیشەوە گەورە دەبێت‪ ،‬لە هه‌ندێک شوێن و واڵتانی جیهاندا ئەگەر ئەمڕۆ و بۆ‬ ‫داهاتوویەکی نزیک ئاویان هه‌بێت و ترسەکان بۆ دابینکردنی ئاو گەاڵڵە نەبووبن‪ ،‬ئەوا بێگومان‬ ‫بۆ داهاتوویەکی دوور ئەم شوێن و واڵتانە دەبێ سااڵنە بودجەیەکی زۆر لە کڕینی ئاو خەرج‬ ‫بکەن‪ ،‬یاخود با بەشێوەیەکی زۆر ڕونتر سەیری ئەم بابەتە بکەین ‪ ...‬لە هه‌رێمی کوردستانی‬ ‫باشوور ئەگەر ئەمڕۆ بۆ دابینکردنی بڕە ئاوی سااڵنە لە واڵتدا پێویست بە خەرجیەک بکات‬ ‫کە بڕەکەی (‪ )$ X‬بێت‪ ،‬ئەوا بۆ داهاتوو پێویست بە خەرجیەک دەکات کە بڕەکەی (‪٢X‬‬ ‫‪ )$‬دەبێت‪ ،‬بەاڵم بۆ داهاتوویەکی دوور پێویست بە خەرجیەک دەکات کە بڕەکەی (‪٣X‬‬ ‫‪)$‬ە‪ .‬ئەوە بەبێ ئەوەی بزانرێت کە لەو کاتدا واتا لە داهاتوودا یاخود لە داهاتووی دووردا‬ ‫باری ئابووری واڵت چۆن دەبێت و بە چ دۆخێکدا دەڕوات‪ ،‬بەاڵم هه‌رنەبێ دەبێ لە پەنجەرەی‬ ‫هاوکێشە ئابووریە جیهانییەکاندا بە کاریگەرێتی ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆیانەوە لەسەر هه‌رێمی‬ ‫کوردستانی باشوور بە وردی و بە ئاگاوە سەیری ئابووری واڵتمان بکەین‪ ،‬بۆ ئەمەش ئەوەی‬ ‫کە ئێستا لە ئارادایە کێشە ئابووریەکان ڕوویان لە زیادبوونە و لەسەر یەکتر کەڵەکە دەبن‬ ‫نەک کەم بوونەوەو چارەسەر‪ ،‬بەتایبەت بەڕێوەبردنی سێکتەری ئاو سااڵنە خۆی پێویستی‬ ‫بە بودجەیەکی دیاری کراو هه‌یە و لەکاتەکانی نۆژەنکردنەوەی پرۆژەکانی ئاودا خەرجی‬ ‫پێویست زۆر زیاتر دەبێت‪ ،‬بۆیە دابینکردنی خەرجیەکی زۆر کە تایبەت بێت بە چاکردنەوەو‬ ‫نۆژەنکردنەوەی پرۆژەکانی دابینکردنی ئاو ئەوا خەرجیە کەڵەکەبووەکان لە واڵتدا زۆر زیاتر‬ ‫دەکات هه‌ر لەبارەی پەیوەستی سیاسەتی ئاو بە باری ئابووریەوە هه‌روەک چۆن پرسی نەوت بە‬ ‫تەواوی گرێدراوە بە پرسی سیاسەتی ناوخۆ و سیاسەتی نێو دەوڵەتیەوە‪ ،‬بە هه‌مان شێوە بۆ‬ ‫هه‌ندێک شوێنانی جیهان لەم ڕۆژگارەدا پرسی سیاسەتی ئاو بە تەواوی گرێدراوە بە سیاسەتی‬ ‫ناوخۆ‪ ،‬بە تایبەت بە سیاسەتی نێو دەوڵەتیەوە‪ ،‬باشترین و ڕونترین نموونە لە داهاتوودا‬ ‫پرسی هه‌بوون و دابینکردنی ئاوی پێویست بە تایبەت بۆ کەرتی کشتوکاڵ لە واڵتی عێراقدا‬ ‫ ‪ 219‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫(مەبەستی من واڵتی عێراق بەبێ هه‌رێمی کوردستان) تەگەرەی زۆر گەورەی تێدەکەوێت و ‬ ‫چارەسەرەکەشی باجی ئێجگار گەورەی لەبەرامبەردا پێویست دەبێت‪ ،‬ئایا ئەو کێشە گەورەیەی‬ ‫ئاو کە بەرەو ڕووی واڵتی عێراق دەبێتەوە چیـــە؟ مەبەستم لێرەدا ئەوەیە کە هه‌رگیز واڵتی‬ ‫تورکیا پابەنـــد نابێت بە جێبەجێکردنی یاسای ئاوی نێو دەوڵەتی لەسەر ئاوی دیجلە و فورات‬ ‫و ئەو بڕە ئاوەش کە لە داهاتوودا دەگاتە خاکی واڵتی عێراق بەتایبەت شارەکانی باشووری‬ ‫ئەم واڵتە لە ڕووی بڕ و جۆرەوە (‪ )quality & quantity‬ئەو بڕ و جۆرەی ئاو نابێت کە‬ ‫پێویستە و بەمەش بۆشاییەکی ئێجگار گەورە لەم ڕووەوە دێتەدی و لە بەرامبەردا حکومەتی‬ ‫عێراق و جووتیاران پاڵەپەستۆیەتی ئێجگار گەورە دەخەنە سەر ئاوی عەمباربووی نێو چینە‬ ‫جیۆلۆجیەکان (ئاوی ژێر زەوی) و بەمەش ئەم واڵتە دوچاری کارەساتێکی زۆر گەورە‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬واتا کێشەیەکی زۆر زەبەلالح دەخرێتە سەر کێشە کەڵەکەبووەکانی تر و بەمەش‬ ‫ئەوەی چاوەڕوانی بەشێکی زۆری دانیشتوانی واڵتی عێراق دەکات بریتیی دەبێ لە کێشەیەکی‬ ‫زۆر گەورە و بەڵکو بەشێوەیەک کە بیرکردنەوە لە کۆچ کردنی بە کۆمەڵی خەڵک بەھۆی‬ ‫کێشەی بێ ئاوی دەبێتە کێشە و برینێکی گەورەی سەردەم لەم واڵتەدا‪ .‬ئەوەش لەبیرنەکەین‬ ‫کە بڕی ئاو لە لقە ئاوەکانی ناو کوردستانی باشوور کە تێکەڵی زێی گەورە و بچوک دەبن‬ ‫بەھۆی کێشەی کەم بارانی و گۆڕانی نێگەتیڤانەی ئاوو هه‌وا لە ناوچەکە ڕوویان لە کەمبوونەوە‬ ‫کردووە و زۆر بە ڕوونی دەتوانین بڵێین بەشێکی زۆری دانیشتوانی واڵتی عێڕاق لە داهاتوودا‬ ‫بەرەو ڕووی کێشەی گەورەی ئاو دەبنەوە‪ ،‬واتا سیاسەتی ئاو لە واڵتی عێڕاق دەکەوێتە ژێر‬ ‫مەترسیەکی زۆر گەورەوەو بەم ھۆیەوە شڵەژانێکی گەورە دوچاری بەشێکی گرنگی کۆمەڵگای‬ ‫عێراق دەبێتەوە‪ .‬هه‌ر ئەم پرسەشە وا دەکات کە پەیوەندی سیاسی نێوان هه‌ردوو حکومەتی‬ ‫تورکیا و عێڕاق لە داهاتوودا هه‌رگیز باش نەبێت و ڕۆژێک دێت پەیوەندی دبلۆماسی و سیاسی‬ ‫نێوان واڵتی تورکیا و عێڕاق دەگاتە ئاستێکی بااڵ لە گرژی‪ ،‬تا ئێستاش کە پەیوەندی نێوان‬ ‫عێراق و تورکیا نەگەیشتۆتە ئەو ئاستە بااڵیە لە گرژی و نالەباری لەبەرئەوە نەبووە کە کێشەی‬ ‫ئاو نەبووە و نییە‪ ،‬بەڵکو بەھۆی زۆر الوازی و نا زیرەکانە و گرنگی نەدانی حکومەتە یەک‬ ‫لە دوای یەکەکانی چەندین ساڵی ڕابردووی عێڕاق بووە‪ ،‬ئەگەرنا دەسەاڵتی تورکیا بە بڕێکی‬ ‫ئێجگار زۆر لە ئاوی دیجلە و فورات قەرزاری عێڕاقە بە قۆرخ کردنی ئاوی دیجلە و فورات کە‬ ‫سەرچاوەکەیان کوردستانی باکوورە‪.‬‬ ‫من کە ئاماژەم بە سیاسەتی ئاو لە واڵتی عێڕاق کرد وەک نموونەیەک بوو بۆ ئەو پەیوەستە‬ ‫بەھێزەی نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی ئاو لەالیەک و پەیوەستی بەھێزی نێوان‬ ‫ئەجیندای حکومەت لە دارشتنی ستراتیژیەتی سیاسەتی دروستی ئاوو ئاسایشی ئاو لەالیەکی‬ ‫ترەوە‪ ،‬کە بە نموونەیەکی زۆر گونجاوی دەزانم لە کێشەکانی ئاودا هه‌ردەم ئاماژە بە عێراق‬ ‫بکەم‪ ،‬لەبەرئەوەی گومانم لەوەدانییە کە لە داهاتوودا لەو کێشانەی کە لە ڕۆژهه‌اڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫لەسەر ئاودا ڕوودەدات واڵتی عێڕاق بریتییە لە شوێنگەی چەقی کێشەکان‪ .‬‬ ‫پێویستە ئاماژە بەوەش بکەم کە سەرەڕای گەیشتنی کەمی بڕی ئاو واتا کێشەی کوالیتی‬ ‫ ‪ 220‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئاو‪ ،‬بەاڵم گەیشتنی ئاو بە کوالیتیەکی خراپ‪ ،‬واتا گەیشتنی ئاوی پیسبوو بە واڵتی عێراق‬ ‫بە تایبەت بە بەشی باشووری واڵتەکە دەبێتە سەرچاوەی باڵوبوونەوەی بەچەندین نەخۆشی‬ ‫بەتایبەت لەنێو مندااڵن و پیرەکاندا‪ ،‬کەوا ئەمە بریتییە لە کارەساتێکی سەردەم‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫بە کەم بوونەوەی بڕی ئاو دیجلە و فورات و شۆڕبونەوەی بۆ ئەو ماوە دوورو درێژەی تا دەگاتە‬ ‫هه‌ندێک لە خاکی واڵتی عێڕاق‪ ،‬ئەوا ڕێژەی پیسبوون لە بڕی ئاوی گەیشتوو بەم شوێنانـــە‬ ‫زۆر بەرزدەبێتەوە‪ ،‬کەواتە لەم کاتەدا پڕۆسە و شێوازی پاکردنەوەی ئاوەکە بۆ بەکاربردنی‬ ‫بۆ مەبەستی خواردنەوە دەبێ گۆڕانکاری بەسەردا بێت و پێویستی بە خەرجی زیاتر دەبێت‪ .‬‬ ‫لەراستیدا لەپاڵ ئەوەی کە ئاو یەکەم سەرچاوەی ژیانە بۆ مرۆڤـ و گشت بوونەوەرە زیندووەکان‪ ،‬‬ ‫دەبێ هه‌ردەم ئەوەشمان لەبیر بێت کە ئاو سەرچاوەی داهات و ئابووری ژیانی بەشێکی‬ ‫خەڵکە‪ ،‬کە جووتیار بەنەبوونی ئاو دەبێ واز لە کارەکەی بێنێت‪ ،‬هه‌روەها نەبوونی ئاو لەو‬ ‫کارە پیشەسازیانەی کە پێویستیان بە بوونی بڕێکی زۆری ئاو هه‌یە دەبێتە ھۆی وەستاندنیان‪.‬‬ ‫هه‌روەها بە چەندین تەوەری دیکە کە جوالنەوەیان پێویستی بە بەردەوامی هه‌بوونی ئاو هه‌یە‪.‬‬ ‫بابەتێکی ئێجگار گرنگ هه‌یە لەبارەی پەیوەستێتی ئاسایشی واڵت بە ئاسایشی ئاو کە‬ ‫پێویستە حیسابات و لێکدانەوەی وردی پڕۆفیشنااڵنەی بۆ بکرێت کە دەبێ لەسەر بنچینەی‬ ‫ئەم وردەکاری و لێکدانەوانە ئەجیندای سیاسەتی ئاو لەالیەن حکومەتەوە دابڕێژرێت‪ .‬کە‬ ‫هه‌ردەم ئاسایشی ئاو بەبێ ئاسایشی نەتەوەیی نایەتەدی لەبەرئەوەی پرسی ئاو پرسێکی زۆر‬ ‫هه‌ستیارە‪ ،‬بۆ نموونە لە هه‌ر شوێنێکی ئەم جیهانە کە جەنگ هه‌ڵدەگیرسێ ئەوا ڕاستەوخۆ‬ ‫گشت کایەکانی ژیان دەخزێندرێنە نێو نائارامی و گرفتی زۆر لە پڕۆسەی ئاسایی ژیاندا‬ ‫سەرهه‌ڵدەدات و هه‌ندێک لە لە پڕۆژە خزمەتگوزاریەکان دەکەونە ژێر مەترسیەوە ئەگەر بۆ‬ ‫ماوەیەکی کورتیش بێت‪ ،‬کە پرۆسەی دابینکردنی ئاو لە پرسە یەکەمەکانە کە لەم حاڵەتانەدا‬ ‫ئەگەری کەوتنە ژێر مەترسی لێدەکرێت‪ .‬لە کاتەکانی جەنگدا ئەوەی کە زۆر زوو دەبێتە‬ ‫قوربانی تێکچوونی سیاسەتی ئاوە‪ ،‬لەبەرئەوەی بە نەبوونی وزەی کارەبا بۆ چەند ڕۆژێک‬ ‫کێشەیەک نایەتەدی کە ژیان ڕابگرێت‪ ،‬بەاڵم بە نەبوونی ئاوی خواردنەوە بۆ ماوەی چەند‬ ‫ڕۆژێک لە ناوچەیەکی دیاری کراودا ئەوا شیرازەی ژیان لەم دەڤەرەدا دەکەوێتە ژێر مەترسیەکی‬ ‫گەورەوە‪ .‬کەواتە بە لێکۆڵینەوەو لێتۆژینەوەی زۆر و وردو پڕۆفیشنااڵنە لە بابەتی پەیوەستی‬ ‫نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی ئاو دەگەینە ئەو ڕاستیەی کە نەبوونی سیاسەتی‬ ‫دروستی ئاو بەته‌نها بەسە بۆ ئیفلیج بوونی پڕۆسەی ئاسایی ژیان‪.‬‬ ‫لەم وتارەمدا لە شوێنێک ئاماژەم بە بەرزبوونەوەی خەرجیەکانی دابینکردنی ئاوی خواردنەوە‬ ‫کرد لە نێوان ئێستا و داهاتوو و داهاتووی دووردا‪ ،‬واتا بۆ نموونە ئەگەر لە هه‌رێمی کوردستان‬ ‫لەم کاتەی ئێستادا کارە سەرەکیەکانی سیاسەتی ئاو جێبەجێ نەکرێت‪ ،‬ئەوا جێبەجێ‬ ‫کردنی هه‌مان ئەو کارانە لە داهاتوودا پێویستیان بە خەرجی زیاتر دەبێت و لە داهاتووی‬ ‫دووردا جێبەجێ کردنی هه‌مان ئەو کارانە پێویستیان بە خەرجی زۆر زیاتر دەبێت‪ ،‬بۆیە بە‬ ‫دواخستنی قۆناغە سەرەکیەکانی پرۆسەی ستراتیژیەتی سیاسەتی ئاو ئەوا بارێکی ئابووری‬ ‫ ‪ 221‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫گرانتر دەکەوێتە سەرشانی حکومەت بۆ جێبەجێکردنیان لە داهاتوودا‪.‬‬ ‫ئەوەی پەیوەستە بە سیاسەتی ئاو لە هه‌رێمی کوردستانی باشوور‪ ،‬پێویستە بە زووترین کات‬ ‫حکومەتی هه‌رێمی کوردستان سیاسەتی ئاوی لە پالنەوە بۆ ستراتیژیەت بگۆڕێت‪ ،‬کە لە زمان‬ ‫و تێڕوانینی کارو بزنسەوە بۆ جێبەجێ کردنی پرۆژەکان جیاوازی زۆر لە نێوان پـــالن و‬ ‫ستراتیژیـەت هه‌یە‪ ،‬واڵتانی پێشکەوتوو کە پڕۆسەی سیاسەتی ئاو تێیانـدا بنەمایەکی پتەوی‬ ‫هه‌یەو لە ئەجیندای حکومەتەوە بە وردی دارشتنی بۆ ئەنجامدراوە‪ ،‬کارەکان بە ستراتیژیەتی‬ ‫سیاسەتی ئاو جێبەجێ دەکرێن نەک پالنی ئاو‪ .‬چونکە جێبەجێ کردنی ستراتیژیەت لە‬ ‫خزمەتی گەشەی بەردەوام (‪ )Sustainability development‬دایە‪ ،‬بەاڵم پالن وانییە‪.‬‬ ‫ئەوەی زۆر گرنگە‪ ،‬تێگەیشتنە لە جیاوازی نێوان ستراتیژیەت و پالن (‪.)Strategy & plan‬‬ ‫بۆ ئەم تێگەیشتنە دەڵێین‪ :‬دانانی پالن بۆ پرۆژەیەکی دیاری کراو بریتییە لە جێبەجێ کردن‬ ‫و بەردەوام بوونی کارەکانی ئەو پڕۆژەیە بۆ ئەو ماوەیەی کە بۆی دادەنرێت کە ماوەیەکی‬ ‫کورتە‪ ،‬واتا بۆ ‪ ٣‬ساڵ یان ‪ ٥‬ساڵ یان زیاتر‪ ،‬بەاڵم ستراتیژیەت بۆ پڕۆژەیەکی دیاری کراو‬ ‫بریتییە لە جێبەجێ کردن و بەردەوام بوونی کارەکانی ئەو پڕۆژەیە بۆ ماوەیەکی درێژ‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە لەوانەیە بۆ ماوەی ‪ ١٥‬ساڵ یان ‪ ٢٥‬یاخود ‪ ٤٠‬یان ‪ ٥٠‬ساڵ بێت بەتایبەت هه‌ندێک لە‬ ‫پرۆژە زۆر زەبەلالحەکانی وەک بەرهه‌م ھێنانی وزەی کارەبا بە ڕێگەی وزەی ناوەکی (‪Nuclear‬‬ ‫‪ )energy‬هه‌روەها ئەو بەنداوانەی کە بنیات دەنرێن بە تایبەت بەنداوە زەبەلالحەکان ماوەی‬ ‫کارکردنیان بەشێوەیەکی ئاکتیڤ ‪ ،‬کەواتە بۆ تێگەیشتنی زیاتر ستراتیژیەت بۆ پرۆژە دوور‬ ‫مەوداکان دادەنرێت و نابێ بۆ پرۆژە کورت مەوداکان دابنرێت و کەواتە پرۆژە دوور مەوداکان دەبێ‬ ‫خاوەنی ستراتیژیەت بن‪ .‬ئەوەی گرنگە بزانرێت ئەوەیە کە پرۆژەکانی کە دوور مەودان و خاوەن‬ ‫ستراتیژیەتن بریتیین لە پرۆژەکانی گەشەی بەردەوام (‪)Sustainability Development‬‬ ‫هه‌روەها جیاوازی لە نێوان چۆنییەتی کارکردنی واڵتانی پێشکەوتووی تەکنەلۆژیا و شوێنانی‬ ‫وەک هه‌رێمی کوردستان ئەوەیە کە لە واڵتانی پێشکەوتووی تەکنەلۆژیا گشت کارو پڕۆژەکان‬ ‫لە چوارچێوەی گەشەی بەردەوامدان (‪ )Sustainability Development‬بەاڵم لە واڵتانی‬ ‫نا گەشەکردوو یان کە لە قۆناخی ژێر گەشەدان پرۆژەکان کورت مەودان و ناچنە نێو پرۆگرامی‬ ‫گەشەی بەردەوام‪ .‬لەڕووی کردەییەوە پرۆژەکانی کە لە چوارچێوەی گەشەی بەردەوام جێبەجێ‬ ‫دەکرێن‪ ،‬ئەو پرۆژانەن کە بۆ ماوەیەکی دوورو درێژ خزمەتی گەشەکردنی ئەو سێکتەرەیان‬ ‫لێوە دێتەدی کە بۆی بنیاتنراون‪ .‬بۆ نموونە لە (پرۆژەی ئیفراز ‪ ) ٣‬ی پاکردنەوەی ئاوی‬ ‫خواردنەوە لە شاری هه‌ولێر‪ ،‬کە پێشتر ئاماژەم پێیکرد و لە ساڵی ‪ ٢٠٠٦‬بنیاتنرا‪ ،‬ئەو ماوە‬ ‫زەمەنییەی کە بۆ ئەم پرۆژە دانرابوو کە لەالیەن بەشی ئەندازەی سوپای ئەمریکا بنیانرا‪ ،‬تا‬ ‫(ساڵی ‪)٢٠٣٥‬ە‪ ،‬واتا ماوەی کارکردن لە ‪ ٢٠٠٦‬تا ‪ ،٢٠٣٥‬بەپێی ئەو توانستەی کە هه‌یەتی کەوا‬ ‫ئەو پرۆژەیە و هه‌ریەک لە پرۆژەکانی دیکەی ئیفراز ‪ ١‬و ئیفراز ‪ ٢‬لە شاری هه‌ولێر بەهه‌مان‬ ‫شێوە بریتیین لە پرۆژەی ستراتیژی واتا پالنی درێژخایەنیان هه‌یە و دەچنە چوارچێوەی‬ ‫پرۆژەکانی گەشەی بەردەوام (‪ .)Sustainability Development‬بەهه‌مان شێوە بەنداوی‬ ‫ ‪ 222‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دوکان لە کوردستانی باشوور پرۆژەیەکی ئاویی گەشەی بەردەوامە بۆ خزمەتی وزەی کارەبا‬ ‫و کەرتی کشتوکاڵ و گەشتوگوزار و ئاوی ژێر زەوی‪ ،‬بەاڵم مەبەستی زانستی و پڕاکتیکی لە‬ ‫پرۆژەکانی ستراتیژی و گەشەی بەردەوام لە جێبەجێکردن و بنیاتنانی خودی پڕۆژەکە نییە‬ ‫بەڵکو مەبەست لێیان ھێنانەدی ئامانجە درێژخایەنەکانیتیان‪ ،‬بەپێی ئەو پڕۆگرامەی کە بۆیان‬ ‫داندراوە‪ .‬کەوا بۆ بەئەنجام گەیاندن و بەردەوامبوون و سەرکەوتنی ئەم پرۆژانە دوو الیەنی‬ ‫گرنگ هه‌یە کە ئەوانەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫‪ .١‬بنیاتنانی پرۆژەکە لەالیەن کۆمپانیا پڕۆفیشناڵەکان و خاوەن ئەزموونی زۆر لە کارکردنی‬ ‫ئەم بوارەدا‪.‬‬ ‫‪ .٢‬دوای تەواوبوونی جێبەجێکردنی پرۆژەکە‪ ،‬هه‌بوونی ڕۆڵی پڕۆفیشنااڵنە لە کارپێکردن و‬ ‫بەردەوامبوون تێیـــدا‪.‬‬ ‫ئەوەی من مەبەستمە پرۆژەکانی ئاوە کە لەنێو بازنەی سیاسەتی ئاودا دەردەکەون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە چەند دێڕی ڕابردوودا کە ئاماژەم بە پرۆژە بە گشتی کرد لەڕووی گرنگیەتی و دیارکردنی‬ ‫ستراتیژ‪ ،‬مەبەستم بوو لە ماھیەتی ستراتیژیەتی پڕۆژە بدوێم و ئاماژەیەکی کورت بە گرنگی‬ ‫ستراتیژیەتی گەشـــەی بەردەوامی پرۆژە بکەم‪ ،‬بەاڵم با ئێمە خەیاڵمان الی ئەوە بێ ئەوەی‬ ‫کە ئاماژەم پێکرد لەبارەی جیاوازی نێوان پالن و ستراتیژیەت و ماھیەتی گەشەی بەردەوام لە‬ ‫پرۆژەدا مەبەستم ئەوەیە کە لە پڕۆژەی ئاودا بیانخوێنینەوە و مەبەستم ته‌نها پرۆژەکانی ئاوە‪.‬‬ ‫گرنگە لەوە تێبگەین کە پێویستە پرۆژەکانی ئاو واتا سەرچاوەکانی دابینکەری ئاو بۆ‬ ‫مەبەستەکانی ژیان و لە پێشەوەی هه‌موویانەوە پڕۆژەکانی ئاوی خواردنەوەی ئادەمی‪،‬‬ ‫بەشێوەی بەردەوام کاری چاکردنەوەیان (‪ )Maintaining‬بۆ ئەنجام بدرێت‪ ،‬بۆیە دابینکردنی‬ ‫سیاسەتی پاراستنی ئاسایشی ئاو لەپێناو گەیشتنی ئاو بە بەردەوامی بە هاواڵتیان و بۆ کارە‬ ‫سەرەکیەکانی دیکەی بەڕێکردنی ژیان و هه‌روەها پاراستنی تەندروستی ئاوی بەکارھێنراو بۆ‬ ‫خواردنەوە دەبێتە بەرهه‌می چاودێری کردنی بەردەوامی سیاسەتی ئاوی واڵت و هه‌روەها ڕۆژ‬ ‫دوای ڕۆژ بەرێوەبردنێکی باشتر و گونجاوتری ئاو‪ .‬‬ ‫لە زانستی برێوەبردندا دوو جۆری سەرەکی بەرێوەبردن هه‌یە کە بەرێوەبردنی کالســـیکی و‬ ‫بەرێوەبردنی مۆدێـــرنن‪ ،‬بۆیە بەرێوەبردنی کارو پڕۆژەکان یان بەشێوەیەکی سەردەمیانە و‬ ‫مۆدێرن بەئەنجام دەگەیەنرێت یاخود بەشێوەی کالسیکی و تەقلیدی و بێ ئەوەی تازەگەری‬ ‫تێدابێت درێژەی پێدەدرێت کەوا ئەوەی دووەم سەرکەوتن بەدەست ناھێنێت‪.‬‬ ‫دروستی سیاسەتی ئاو لە باش بەرێوەبردنی کارو پڕۆژەکانی ئاودا خۆیدەبینێتەوە‪ ،‬هه‌رچەندی‬ ‫پێداویستیەکانی بەکاربردنی ئاو فراوانتر بێت واتا بەشێوەیەکی گشتی ژمارەی دانیشتوان زیاتر‬ ‫بێت ئەوەش مانای ئەوەیە بەکاربردنی ئاو لە پێداویستیە جۆراوجۆرەکانی ژیاندا زیاتر دەبێت و‬ ‫بەمەش بەرێوەبردن زۆر ئاڵۆز و فراوانتر دەبێت ئیتر تازەگەری لە سیاسەتی بەرێوەبردنی ئاودا‬ ‫زیاتر پێویست دەبێت‪ .‬کوردستانی باشوور لە چەند ساڵی ڕابردووەوە لە گەشەیەکی خێرادایە‬ ‫لەڕووی فراوانبوونی شارەکان بەتایبەت پایتەختەکەی‪ ،‬ئەم فروانبوونە خێرایە وا پێویست‬ ‫ ‪ 223‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەکات کە لەماوەی هه‌ر پێنج ساڵێکدا چاو بە سیاسەتی بەرێوەبردنی ئاودا بخشێندرێتەوەو‬ ‫پالنی بەھێـزتر دابڕێژرێت و وردە وردە کەموکوڕیەکان کەمتر بکرێنەوە‪ ،‬ئەگەرنا سیاسەتی‬ ‫بەرێوەبردنی کالسیکیانە گرفت دەخوڵقێنێت‪ .‬‬ ‫لە پەراوێـزی باری سیاسـی واڵتی عێراق و ناوچـــەکە‪ ،‬ڕوتێکـردنی ژمارەیـەکی زۆری خەڵـک‬ ‫بۆ هه‌رێمـی کوردسـتان و کاریگەرێـــتی نێگەتیڤانەی لەسـەر سیاســـەتی ئـاو‪ :‬‬ ‫بەپێی دێتا و زانیاریە فەرمیەکانی الیەنی پەیوەندار لە حکومەتی هه‌رێمی کوردستان هه‌روەها‬ ‫بەپێی ڕیپۆڕتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بەشە ئاوی تاک لە هه‌رێمی کوردستاندا‬ ‫لەسەرەوەی ‪ ٣٥٠‬لیترە لەرۆژێکدا هه‌روەک پێشتر ئاماژەم پێکرد‪ ،‬بەاڵم ئەو ژمارە زۆرەی‬ ‫خەڵک کە ئێستا لە هه‌رێمی کوردستان وەک پەناهه‌ندە وجودیان هه‌یە کە کوردانی ڕۆژئاوای‬ ‫کوردستان و خەڵکی هه‌ندێک لە شارەکانی واڵتی عێڕاقن کە حکومەتی هه‌رێمی کوردستان‬ ‫پشتگیری کردوون لە کوردستاندا نیشتەجێبن بەھۆی باری سیاسی نالەباری ڕۆژئاوای کوردستان‬ ‫و هه‌ندێک لە شارەکانی واڵتی عێڕاق گۆڕانی بەسەر ئەم هاوکێشەیەی سەرەوەدا ھێناوە کە‬ ‫بێگومان ئەو ژمارە زۆرەی ئەو خەڵکانەی کە ئاماژەمان پێکرد ڕولیان هه‌یە لەسەر زیاتر‬ ‫پاڵەپەستۆ خستنە سەر ئاوی خواردنەوە بە تایبەت ئاوی ژێر زەوی‪ ،‬کەواتە لەم کاتەی‬ ‫ئێستادا بەشە ئاوی تاک لە هه‌رێمی کوردستاندا گۆڕانکاری نێگەتیڤانەی بەسەردا هاتووە و‬ ‫لەو بڕە کەمترە کە هه‌ر تاکێک لە هه‌رێمی کوردستان بەریدەکەوێت‪ ،‬واتا کێشەی گەورەی‬ ‫باری سیاسی واڵتی عێراق و ڕۆژئاوای کوردستان کاریگەرێتی سلبی زۆری لەسەر سیاسەتی‬ ‫ئاوی هه‌رێمی کوردستان هه‌بووە و بەچەند زیاتر درێژبوونەوەی ئەم حاڵەتە سیاسیە پڕ‬ ‫کێشیە ئەوا پاڵەپەستۆ خستنەسەر ئاوی هه‌رێمی کوردستان زیاتر دەبێت و سیاسەتی ئاو‬ ‫لە هه‌رێمی کوردستان کێشەی زیاتری تێدەکەوێت‪ ،‬بۆیە پێویست دەکات ئەوە بزانین کە لە‬ ‫هه‌رێمی کوردستاندا یەکێک لەو پرسە گرنگانەی کە بەشێوەی نێگەتیڤانە ڕاستەوخۆ کەوتۆتە‬ ‫ژێر کاریگەری ئەو زیادبوونە زۆرە لەناکاوەی ژمارەی دانیشتوانی هه‌رێمی کوردستان بریتییە‬ ‫لە (ئاوی خواردنەوە)‪ .‬لەمبارەیەوە کێشەی گەورە بەردەوام مانەوەی ئەم ژمارە زۆرەی ئەم‬ ‫خەڵکانەیە لە هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬لەبەرئەوەی لەم حاڵەتەدا لەجیاتی ئەوەی بڕی ئاوی‬ ‫خواردنەوەی هه‌بوو لە هه‌رێمی کوردستان دابەشی سەر ‪ ٥‬ملیۆن تاک بکرێت ئەوا دەبێ ئەو‬ ‫بڕە ئاوە دابەشی زیاتر لە ‪ ٦‬ملیۆن تاک بکەین‪ .‬کە هاوکات لەگەڵ کەم و کوڕیەکانی سیاسەتی‬ ‫ئاو لە هه‌رێمی کوردستان ئەوا ستراتیژیەتی ئەو سیاسەتەی ئاو کە داندراوە لە زۆر الیەنەوە‬ ‫کێشەی تری دێتە بەردەم‪ .‬‬

‫ ‬ ‫ ‪ 224‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پێشــــــــنیار‪:‬‬ ‫• هه‌وڵدان بۆ کۆنترۆڵ کردنی بەکاربردنی ئاوی خواردنەوە لە ماڵەکاندا‪ ،‬لە ڕێگەی کۆنترۆڵ‬ ‫کردن بە بەستانی پێوەری زیرەک‪ ،‬کە دەتوانرێت لەپێناو کەم کردنەوەی ئەوەی ئەو بودجە‬ ‫زۆرەی کە دەکەوێتە سەر شانی حکومەتی هه‌رێمی کوردستان بۆ سەرکەوتنی ئەم کارە‬ ‫ستراتیژیە خەرجی هه‌ر پێوەرێک لەسەر خاوەن ماڵەکە حیساب بکرێت کە بۆی دادەنرێت‪.‬‬ ‫• لەپێناو گەڕاندنەوەی بڕێکی زۆری ئاوی پاک‪ ،‬پێویستیەکی خێرایە کە ئاوی ئاوەڕۆی قورسی‬ ‫هه‌ولێر بە تەکنەلۆژیایەکی پێشکەوتوو دووبارە پاک بکرێتەوە بەمەش سامانێکی گرنگی‬ ‫نەتەوەیی دەگەڕێندرێتەوە واڵت کە لە پارە زۆر گرنگترە‪ .‬‬ ‫• دەبێ هه‌وڵ بدرێت کە ئیتر دروستکردنی کۆمەڵگا و شارەکان ڕابگیرێت و سیاسەتی‬ ‫دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبوونی ئەستونی واتا شوقە دروست بکرێت و بکرێتە مەرج لەسەر‬ ‫خاوەن کارەکان‪.‬‬ ‫• ئەوەی زۆر گرنگە‪ ،‬پێویست دەکات سەرچاوەی ئاوی گشت شوێنەکانی شوشتنی ئۆتۆمبێل‬ ‫لە ناوەوەی هه‌ولێر بکرێتە ئاوی ئیفراز و بیرەکانی ئاو بە خاوەنەکانیان دابخرێن و هه‌روەها‬ ‫پابەنکردنیان بە دانانی وێستگەی دووبارە پاکردنەوەی ئاوی بەکارهاتوو لە شوشتنی‬ ‫ئۆتۆمبێلەکان و بە جێبەجێ نەکردنی ئەم مەرجە شوێنەکانیان پێ دابخرێت‪ ،‬کەوا لەرێگەی‬ ‫جێبەجێکردنی ئەم کارەوە ڕۆژانە بڕێکی زۆری ئاوی بەفیڕۆدراو دەگەڕێندرێتەوە نێو عەمبارە‬ ‫ئاوەکانی نێو چینە جیۆلۆجیەکان‪ ،‬لەبەرئەوەی شوێنەکانی شوشتنی ئۆتۆمبێل لەو شوێنانەن‬ ‫کە زۆرترین بڕی ئاو لێیان بەفیڕۆ دەدرێت‪.‬‬ ‫• تا ئێستا «دەستەی پاراستن و چاکردنی ژینگەی هه‌رێم» بۆ ئاگادارکردنەوەی هاواڵتیان لەم‬ ‫مەترسیە گەورەیەی کە لەسەر ئاوی ژێر زەویدا هه‌یە ڕۆڵێکی زۆر الوازی هه‌بووە و پێویست‬ ‫دەکات لەم کاتە بەدواوە دەستەی ژینگە زۆر ئاکتیڤـ بێت و بە چەندین تیمی هه‌بێت بۆ‬ ‫بەدواداچوونی ئەم پرسە گرنگە و دەبێ لەرێگەی هه‌بوونی بەشێکی ئاکتیڤی ئاو لەناو دەستەی‬ ‫ژینگەوە ئەو کارە ئەنجام بدرێت‪ ،‬بەو پێیەی ئاگادارم کە ئەگەر ڕۆڵی «دەستەی پاراستن و‬ ‫چاکردنی ژینگەی هه‌رێمی کوردستان» دیاری بکەین‪ ،‬ئەوا ھیچ ڕۆڵێکی نەبووە لەسەر ئەم‬ ‫بابەتە‪.‬‬ ‫• پێویستە وەزارەتی پەروەردە ڕۆڵێکی گەورەی لە پاراستنی ئاوی ژێر زەویدا هه‌بێت‪،‬‬ ‫لەرێگەی ھۆشیارکردنەوەی خوێندکاران بۆ خۆشویستنی پاراستنی ئاو وەک خۆشویستنی‬ ‫بەشێکی زۆر گرنگی نیشتمان‪.‬‬ ‫• ھۆشیارکردنەوەی ئافرەتان بەتایبەت ئافرەتانی ماڵەوە بۆ پاراستنی ئاو‪ ،‬کەوا زۆربەی‬ ‫کارەکانیان لەرێگەی ئاوەوە ئەنجام دەدەن‪.‬‬ ‫• گرنگیدان بە الیەنی ئیدارەکردنی بیرەکانی ئاو لە گشت پارێزگای هه‌ولێر و سەرپەرشتی‬ ‫کردنیان بەشێوەیەکی پڕۆفیشنااڵنە لەالیەن وەزارەتی شارەوانییەوە بە هه‌ماهه‌نگی لەگەڵ‬ ‫وەزارەتەکانی تری پەیوەندار بەم بابەتەوە‪.‬‬ ‫ ‪ 225‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫• زۆر چاندنی دارو درەخت و بەشێوەیەکی زانستیانە و خزمەتکردنی بەردەوامیان دوای‬ ‫چاندنیان‪ ،‬لە پێویستیە ئێجگار گرنگەکانە بۆ ژینگەی ئێستای کوردستانی باشوور‪ ،‬کە‬ ‫بێگومان ئەم ئەڕکە دەکەوێتە سەرشانی هه‌ریەک لە وەزارەتی شارەوانی و دەستەی پاراستن‬ ‫و چاکردنی ژینگەی هه‌رێم‪.‬‬ ‫• گرنگیدانی زۆر بەو کەسانەی کە پسپۆڕن لە بواری ئاودا لە گشت دامەزراوە حکومیەکانی‬ ‫پەیوەند بە ئاو کارێکی گرنگە بۆ خزمەتکردن بە ئاوی هه‌رێمی کوردستان‪ .‬‬ ‫• دانانی پرۆگرامێکی تایبەت بە گرنگیەتی پاراستنی ئاو لە هه‌ندێک لە قۆناغەکانی ناوەندەکانی‬ ‫خوێندندا‪.‬‬ ‫• گرنگیدان بە پرسی ژینگە لە وتارەکانی مامۆستایانی ئایینی لە ڕۆژانی هه‌ینیدا‪ ،‬کەوا ئەم‬ ‫کارە ئەڕکی «وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئایینی»ە‪ ،‬بەاڵم دەبێ «دەستەی پاراستن و‬ ‫چاکردنی ژینگە» ڕۆڵی زۆری هه‌بێت بۆ ئەوەی «وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئایینی»‬ ‫بەشێوەیەکی پڕۆفیشنااڵنە ئەم ئەرکە جێبەجێ بکات‪.‬‬ ‫سوودم لەم سەرچاوانەی خوارەوە وەرگرتووە‪:‬‬ ‫‪ .1‬جويس شيرانت‪ ،‬معاهدات حول مياه الشرق االوسط‪ ،‬بيروت ‪.1999‬‬ ‫‪ .2‬فنحي علي حسين‪ ،‬المياه اوراق اللعبة السياسية في الشرق االوسط‪ ،‬مكتبة مدبولي‪،1997 ،‬‬ ‫تقديم‪ :‬د‪ .‬المهندس محمد عبدالهادي ڕاضي‪.‬عوني عبدالرحمن السبعاوي‪ ،‬اسرائيل ومشاريع المياه‬ ‫التركية‪.2000 ،‬‬ ‫‪ .٣‬وەزارەتی شارەوانی و گەشت و گوزار‪ /‬بەرێوەبەرایەتی ئاوی هه‌ولێر‪ /‬بەشی پالندانان‪.‬‬ ‫‪ .٤‬وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو‪ /‬بەرێوەبەرایەتی ئاوی ژێر زەوی هه‌ولێر‪ /‬ھۆبەی‬ ‫بیرەکان‪.‬‬ ‫‪ .٥‬وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار‪ /‬بەرێوەبەرایەتی گشتی ئاو و ئاوەڕۆکان‪ /‬بەرێوەبەرایەتی‬ ‫ئاودێری هه‌ولێر‪.‬‬

‫ ‪ 226‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫سەر‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ج‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ڕ‬ ‫باوک‬ ‫سا‬ ‫ال‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫*‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫گ‬ ‫ژ‬ ‫ە‬ ‫هاوار نەسرەدین‬

‫دەرچووی بەشی‬

‫فەلسەف‬ ‫«ه ە_ زانکۆی سەاڵحەدین‬ ‫ه‌ولێر»‬

‫ ‪ 227‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 228‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫سەرەتا‪:‬‬ ‫پرسی دەسەاڵت و دەستاودەستکردنی دەسەاڵت بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە‪ ،‬یەکێکیترە لەو‬ ‫پرسە گرنگانەی لە نێو فەلسەفەی سیاسیدا گرنگییەکی فرەی پێدراوە‪ .‬بەو شێوازە ڕەهایەی‬ ‫کە لە کۆندا هه‌بووە و تاکەکەسێک‪ ،‬یاخود بنەماڵەیەک پشتاو پشت دەسەاڵتیان قۆرخکردووە‪،‬‬ ‫بووتە جێی سەرەنجی فەیلەسوفان‪ .‬لە نێو پرسی ڕەوایەتیدان بە گرتنە دەستی دەسەاڵت‪،‬‬ ‫باوکساالری بووەتە ئەو خاڵە زەقە‪ ،‬کە فەیلەسوفەکان لێکدانەوە و لێکدانەوەی تایبەتیان بۆی‬ ‫هه‌بووە‪.‬‬ ‫پرسی باوکساالری‪ ،‬وەک ئەوەی باوە‪ ،‬بە تەنیا مەسەلەیەکی تایبەت نییە بە بواری داکۆکیکارانی‬ ‫مافی ژنان‪ .‬بەڵکو یەکێکیشە لەو پرسە گرنگانەی کە لە میراتی فەلسەفەدا قسە و باسی‬ ‫فرەی لەسەرە‪ .‬لەم وردە لێکۆڵینەوەیەدا سەرنج بۆ ئەوە ڕادەکێشین‪ ،‬کە باوکساالری بووەتە‬ ‫پرسێکی گرنگی نێو فەلسەفەی سیاسیی‪ ،‬کە لە ڕێگەیەوە دەسەاڵتە ڕەهاکان تێکدەشکێنرێن‬ ‫و دەستاودەستکردنی دەسەاڵت دەکاتە نەریتێکی هه‌ڵبژاردەی جوان‪.‬‬ ‫پێشەکی‪:‬‬ ‫بۆ لێکدانەوە و قسەکردن لە هه‌ر بابەت و پرسێک‪ ،‬پێویستە ئەو پرسە بناسین‪ .‬بە تایبەت‬ ‫ئەگەر ئەو پرسە‪ ،‬لە نێو بوارێکی تایبەت و بە سەرنجی وەک فەلسەفەدا لێی بکۆڵینەوە‪.‬‬ ‫باوکساالری ‪ Patriarchy‬یەکێکە لەو پرسە گرنگانەی کە لە نێو فەلسەفەی سیاسی و کۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئاکاردا‪ ،‬قسە و بۆچوونی فرەی لەسەر کراوە‪ .‬بەو پێودانگەی فەلسەفەی سیاسی بریتییە لە‬ ‫لێکدانەوەی چییەتی سیاسەت و حوکمکردن‪ ،‬حوکمکردن پێویستی بە دەسەاڵتە‪ ،‬دەسەاڵتیش‬ ‫ڕەوایەتی گەرەکە‪ ،‬بەم پێیە لەم وردە لێکۆڵینەوەیەدا ئەوە دەخەینە بەر باس‪ ،‬ئەو مۆدیلە‬ ‫چییە کە ڕەوایەتی بە پیاوەکان دەدات تا سیاسەت بکەن؟ ئایا دێرینترین ڕەوایەتیدان بۆ گرتنە‬ ‫دەستی دەسەاڵت بەشێوەیەکی ڕەها‪ ،‬ڕەوایە؟‬ ‫ناساندن‪:‬‬ ‫باوکساالری ‪ Patriarchy‬قۆرخکردنی دەسەاڵتە لەالیەن پیاوەکانەوە‪ ،‬یاخود بێبەشکردنی ژنانە‬ ‫لەو دەسەاڵتەی بە شێوەیەکی سروشتی پێیان دراوە و پیاوەکان بۆ خۆیانی قۆرخ دەکەن‪ ،‬یان‬ ‫پیادەکردنی دەسەاڵتەکانە بەسەر ژناندا‪ .‬باوکساالری واتە حکومەتی باوکەکان و پیاوەکان‪ ،‬کە‬ ‫لە نێو دەوڵەتدا زۆربەی شوێنە سەرەکییەکان و بڕیاردانە گرنگەکان بەدەستی پیاوەکانەوەیە‪.1‬‬ ‫بەبێ ئەوەی ژنان مافێکی گرنگیان هه‌بێت لە خۆبەڕێوەبردندا‪.‬‬ ‫چەمکی باوکساالری بە چەندان شێوە و مانا بەکاردێت‪ ،‬ئەم چەمکە بە زۆری لەالیەن داکۆکیکارانی‬ ‫مافی ژنان و الیەنگیرانی ئەو پێڕەوەوە لە دژی ئەولەویەتدانی دەسەاڵتی پیاوەکان و کوڕەکان‬ ‫بەرامبەر بە ژنان و کچانەوە‪ ،‬بەکاردەھێنرێت‪ .‬هه‌روەها دوو ڕەهه‌ندی تا ئەندازەیەک جیاواز و‬ ‫پەیوەست بە یەکیشی هه‌یە‪.‬‬ ‫‪ -1‬فرهنگ اصطالحات فلسفەی سیاسی‪ /‬جان پایک‪ ،‬ترجمەی سید محمد علی تقی‪ ،‬محمد جواد ڕنجکش‪ .‬نشر مرکز‪،‬‬ ‫چاپ اول ‪ .١٣٩١‬ص ‪٥٣‬‬ ‫ ‪ 229‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دوو ڕەهه‌‌ندی گرنگی باوکساالری‬ ‫ا‪-‬رەهه‌ندی کۆمەاڵیەتی یاخود خێزانی‪ :‬بااڵدەستی پیاو بەسەر ژناندا‪ ،‬ڕیشەکەی دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ نێو خێزان‪ .‬لە زۆربەی جۆمگە بنەڕەتییەکانی ژیاندا‪ ،‬بڕیاردان لەنێو خیزاندا لە کۆمەڵگە‬ ‫باوکساالرییەکاندا‪ ،‬لە دەستی باوکدایە‪ .‬دایکەکان‪ ،‬دەسەاڵتێکی شارەوە و ناڕاستەوخۆیان‬ ‫هه‌یە‪ ،‬هاوکات کاریگەرییەکانیشیان بەسەر بڕیارەکانی خێزانەوە‪ ،‬ناڕاستەوخۆییە‪ .‬بەتەنیا‬ ‫باوک مافی ئەوەی هه‌یە بڕیار بدات‪ ،‬ئەم مافە لە باوکە بۆ کوڕەکان بە گشتی و کوڕی گەورە‬ ‫بەتایبەتی دەگوێزرێتەوە‪ .‬دەسەاڵتی دایک یاخود ژن‪ ،‬لە چوارچێوەی خێزان و ماڵدا قەتیس‬ ‫دەکرێت‪ .‬وێڕای ئەوەش لە ئەدەبیاتی باوکساالریدا‪ ،‬پاساو بۆ ئەم کردەیە دەھێنرێتەوە‪ ،‬بەوەی‬ ‫کە ژنان و پیاوان دەسەاڵتەکان لەنێوان خۆیاندا دابەش دەکەن‪ ،‬یاخود ژنان جوانتر دەتوانن‬ ‫منداڵ پەروەردە بکەن‪ ،‬لە کاتێکدا پەروەردەکردنی منداڵ ئەرکێکی هاوبەشی دایک و باوکە‪.‬‬ ‫هه‌ر لەم سۆنگەیەوەیە باوکساالری درێژ دەبێتەوە بۆ نێو جیهانی سیاسەت و حکومکردن‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ڕەهه‌ندی سیاسی یاخود لەنێو دەوڵەتدا‪ :‬لە سیستەمی پاشایەتیدا‪ ،‬لە شێوازی حکومکردن‬ ‫و فەرمانڕەوایەتیدا‪ ،‬دەسەاڵتی ڕەها و تەواوەتی لە ژێر دەستی پاشادایە و پاش خۆیشی‬ ‫کوڕە گەورەکەی مافی گرتنە دەستی دەسەاڵتی فەرمانڕەوایەتی هه‌یە و بۆی هه‌یە مامەڵەی‬ ‫سیاسییانە بکات‪ .‬لەم هاوکێشەیەدا‪ ،‬هه‌میشە ژنەکان ونن و ڕۆڵی بنەڕەتی خۆیان ناگێڕن‪.‬‬ ‫یاخود باشتر وایە بڵێین ڕۆڵەکانیان لە پشتی پەردەوەیە و ناتوانن بڕۆنە نێو جۆمگە‬ ‫بنەڕەتییەکانی بڕیاردانەوە‪ .‬ئەم مۆدێکە دێرینە بۆ ئێستایش درێژبووەتەوە و بە شێوەی جیاواز‬ ‫خۆی دەردەخات‪ .‬لە کۆندا بەس پیاوەکان مافی گرتنە دەستی دەسەاڵتیان هه‌بوو‪ ،‬بە مانا‬ ‫هه‌نووکەییەکەی‪ ،‬بەتەنیا پیاوان مافی سیاسەتکردن و بە ڕێوەبردنی کۆمەڵگەیان هه‌یە‪ .‬یاخود‬ ‫ژنان دەبێت بەڕێوەببرێن‪ ،‬نەک ببەن بەڕێوە‪ .‬لەم نووسینەدا‪ ،‬زیاتر گرنگی بەم ڕەهه‌ندەی‬ ‫باوکساالری دەدەین‪-:‬‬ ‫رەهه‌ندی باوکساالری لە فەلسەفەی سیاسیدا‬ ‫بەکارھێنان و پەیدابوونی ئەم چەمکە یاخود هاتنی بۆ نێو بابەتی لێکۆڵینەوە و فەلسەفەی‬ ‫سیاسی‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ ڕەوایەتیپێدان «شەرعیدات» بە دەسەاڵتێکی ناڕەوا‪ .‬واتە ڕەوایەتیدان‬ ‫بە دەسەاڵتی پاشایەتی ڕەها لە باوکەوە بۆ کوڕ‪ ،‬یاخود ڕەوایەتیدان بە مافی دەسەاڵتی‬ ‫خودایی بۆ پاشا‪.2‬‬ ‫بەگوێرەی ئەم شێوازە لە فەرمانڕەوایکردن‪ ،‬پاشای پیاو دەسەاڵتێکی ڕەها و تەواوەتی هه‌یە‪،‬‬ ‫سەرجەم بڕیارەکان‪ ،‬لەدەستی «خاوەن شکۆ» واتە پاشا‪ ،‬دەبێت‪ .‬خاوەن شکۆ‪ ،‬شکۆمەندی‬ ‫و پیرۆزی خۆی لە خوداوە وەرگرتووە‪ .‬ئەم شکۆ و گەورەییە کە لە خوداوە لە ڕێگەی ئاددەم‬ ‫و کوڕەکانی ئاددەمەوە گەیشتووەتە پاشا نوێیەکان‪ ،3‬لە باوکەوە بۆ کوڕ و بۆ نەوە کوڕەکانی‬ ‫‪-2‬فرهنگ اصطالحات و مکتبهای سیاسی‪ /‬ترجمە و تالیف‪ :‬پرویز بابایی‪ .‬تهران‪ :‬موسسە انتشارات نگا‪ .١٣٩٠ .‬ص ‪٢٨٧‬‬ ‫‪-3‬فرهنگ اصطالحات و مکتبهای سیاسی‪ /‬ترجمە و تالیف‪ :‬پرویز بابایی‪ .‬تهران‪ :‬موسسە انتشارات نگا‪ .١٣٩٠ .‬ص ‪٢٨٧‬‬ ‫ ‪ 230‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەمێنێتەوە‪ ،‬بەبێ ئەوەی دایکەکان یاخود خوشک و کیژەکانی دی بەشدار بن لەو دەسەاڵتەدا‪.‬‬ ‫بەڵکو ئەوانیش پێویستە وەک سەرجەم هاوواڵتییان‪ ،‬دان بە شکۆ و پیرۆزی پاشا یاخود‬ ‫پاشازادەی کوڕدا بنێنن‪ .‬ئەم لێکدانەوەیە‪ ،‬کە لە کۆندا باو بووە‪ ،‬یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی لە‬ ‫لێکدانەوە نوێیەکانیش تێبگەین‪ ،‬کە سیاسەت بوار و کایەی ژنان نییە!‪.‬‬ ‫نموونەی باوکساالری لە نێو میراتی فەلسەفەی سیاسیدا‬ ‫وێڕای ئەوەی کە داکۆکیکارانی مافی ژنان لە سەردەمە نوێیەکاندا‪ ،‬بە مانا و پێناسەی نوێوە‪،‬‬ ‫چەمکی باوکساالری بەکاردەھێنن‪ .‬زۆر بیرمەند و فەیلەسوفی بەناوبانگ‪ ،‬لە میرات و مێژووی‬ ‫فەلسەفەی سیاسیدا‪ ،‬ئەم چەمکەیان زیندوو ھێشتووەتەوە و گرنگیان پێداوە‪ .‬جۆن لۆک**‬ ‫لە کتێبە بە ناوبانگەی خۆیدا «نامەیەک سەبارەت بە حکوومەت***» بەشی شەشەمی‬ ‫کتێبەکەی تایبەت دەکات بۆ لێکۆڵینەوە سەبارەت بە باوکساالری و پرسی دەسەاڵتی ڕەها‪.‬‬ ‫لۆک لەم بەشەی کتێبەکەیدا ژنان بە هاوبەشێکی ڕەوای سروشتی و خودایی پیاو دەزانێت لە‬ ‫بڕیاردان و حکومکردندا‪ ،‬پێگە و شوناسی دایک و باوک یەکسان دەبینێت‪« .‬دەسەاڵتی باوان‬ ‫بەسەر ڕۆڵەکانیان و حوکمی سروشت وا دەکەن ھۆیەکانی بوونی دایک و باوک وەک یەک گرنگ‬ ‫بن و ھیچیان بێ ئەوی دیکە مانا و مەبەست نەبەخشێ‪ ،‬واتا دایک و باوک تەواوکەری یەکترن‬ ‫و بوونی یەکێکیان وابەستەی بوونی ئەوی دیکەیە‪ ».4‬لۆک ئەم مافە‪ ،‬واتا مافی بڕیاردان‬ ‫بەتەنیا مافی باوکەکان نییە و دایکەکانیش بەشدارن لێی‪ .‬هه‌ڵبەتە ئەم دەربڕین و بۆچوونەی‬ ‫لۆک بەرامبەر الیەنگیرانی دەسەاڵتی ڕەهای پاشایە‪ .‬بەاڵم بەم بۆچوونە دوو خاڵی سەرەکی‬ ‫دەوروژێنێت‪ .‬یەکەم لەبەر ئەوەی پاشاکان هاوبەشێکیان هه‌یە لە بڕیارداندا‪ ،‬کە ئەویش‬ ‫ژنەکانن‪ ،‬ئەوە بە ھیچ کلۆجێک دەسەاڵتێکی ڕەها و تەواوەتییان نییە‪ .‬دووەم بە دەربڕینی ئەم‬ ‫بۆچوونە‪ ،‬جۆن لۆک ژنان دەکاتە بڕیار بەدەستێکی سیاسی و داکۆکی لە بەشداری سیاسی‬ ‫ژنانیش دەکات‪.‬‬ ‫لە کۆمەڵگەیەکی باوکساالریدا‪ ،‬ژنان لە پەراوێزی کۆمەڵگەوەن‪ .‬سیاسەتکردن بەتەنیا دەبێتە‬ ‫پیشەیەکی پیاوانە و ژنان لێی بێ بەش دەبن‪ .5‬بە تەنیا پیاوەکان مافی ئەوەیان هه‌یە کۆمەڵگە‬ ‫و دەوڵەت بەڕێوە ببەن‪ .‬ژنان هه‌ر وەک پاشکۆیەک یاخود وەک زیادەیەک لە پەراوێزی خێزان‬ ‫و کۆمەڵگەدا دەمێننەوە‪ .‬هه‌میشە ژنان دەسەاڵتێکی شاراوە و کاریگەریان بۆ دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەنێو خێزاندا‪ ،‬بەاڵم ئەم دەسەاڵتە ڕەمزییە نابێتە ھۆی ئەوەی بەشداری سیاسییانەی‬ ‫پێ بکرێت و ئەو مافە سروشتییەی کە شیاوی خۆیەتی‪ ،‬پێی بدرێت‪.‬‬ ‫لە زۆربەی کۆمەڵگە پێشکەوتووەکانی ئێستای دونیادا‪ ،‬تەنانەت لەو کۆمەڵگانەی کە بانگەشەی‬ ‫‪ -5‬جۆن لۆک‪ /‬نامەیەک سەبارەت بە حکومەت‪ .‬وەرگێرانی‪ :‬سەاڵح سەعدی‪ .‬دەزگای وەرگێڕان‪ ،‬چاپی یەکەم‪،٢٠١١ ،‬‬ ‫الپەڕە ‪٦٧‬‬ ‫‪ -6‬فرهنگ اصطالحات فلسفەی سیاسی‪ /‬جان پایک‪ ،‬ترجمەی سید محمد علی تقی‪ ،‬محمد جواد ڕنجکش‪ .‬نشر مرکز‪،‬‬ ‫چاپ اول ‪ .١٣٩١‬ص ‪٥٣‬‬ ‫ ‪ 231‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫یەکسانی و دەرفەتی بەرامبەرێتی ژن و پیاو دەدەن‪ ،‬ئەم چەمکە ھێشتا هه‌ر لە برەودایە و‬ ‫ڕەواجی خۆی هه‌یە‪ .٦‬چونکە لە ئێستادا چەمکی باوکساالری مانا و پێناسەی نوێی بۆ دەکرێت‬ ‫و ژنان خوازیاری بەدەستهێنانی زۆرترینی مافە سروشتییەکانی خۆیانن‪ ،‬هه‌روەها چەمکی‬ ‫باوکساالری بە تەنیا لە وەرگرتنی دەسەاڵت و خۆبەڕێوەبردنی ژناندا بچووک نابێتەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئێستا بووەتە چەمکێکی ئەوتۆ‪ ،‬کە لە نێو لقە زانستییەکانی دەروونناسی و دەروون شیکاری‬ ‫و کۆمەڵناسی و کولتوورناسیدا لێکۆڵینەوەی لەبارەوە دەکرێت و دەخرێتە بەر باس‪.‬‬ ‫باوکساالری و بەشداری سیاسی لە هه‌رێمی کوردستاندا‬ ‫رەووشی بەشداری سیاسی ژنان لە پارسەنگی باوکساالریدا لە هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬پرسێکی‬ ‫ئاڵۆزە‪ .‬لە نێو دابونەریتی بە زۆر سەپێندراوی ئایینێکی باوکساالرانەدا‪ ،‬کە شۆڕ دەبێتەوە‬ ‫بۆ نێو خێزان و ڕەوشی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگە داگیر دەکات‪ .‬هه‌روەها ڕەوشی فرەڕەنگ‬ ‫و فرەشێوەیی کۆمەڵگەی کوردییش لەالیەک‪ ،‬بەشداری ژنان و مافە بنەڕەتییەکانیان تا‬ ‫ئەندازەیەکی زۆر پێشێلکراوە‪.‬‬ ‫الیەن و پارتە کوردییەکان‪ ،‬سەندیکا و ڕێکخراوی تایبەت بە ژنانیان هه‌یە‪ .‬لە کاتی‬ ‫هه‌ڵبژاردنەکانیشدا کاندیدی ژن هه‌یە‪ ،‬وەلێ تاوەکو ئێستا بە دەگمەن نەبێت ژنان بە دەنگی‬ ‫ژنان نابنە نوێنەری ژنان لە نێو حکومەتدا‪.‬‬ ‫وێڕای ئاستەنگ و تەنگژەکان‪ ،‬دەتوانین بێژین بەشداری ژنان‪ ،‬لە هه‌رێمی کورستاندا لە‬ ‫ڕەوشێکی نالەبار و سیخناخ دایە لە نێو کولتوورێکی باوکساالرانەدا‪.‬‬ ‫دەرئەنجام‪:‬‬ ‫‪ -١‬شەرعیەتدان و ڕەوایەتیدان بە دەسەاڵتێکی ڕەها بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە لە گۆڕیدا‬ ‫نییە‪ ،‬تەنانەت باوکەکانیش ئەو ڕەوایەتیدانەیان لە دەست داوە‪ .‬عەقڵ و ژیر حوکمی کۆمەڵگە‬ ‫دەکەن‪ ،‬نەک شەرعیەتدانێکی مێژوویی و لەبارچوو‪.‬‬ ‫‪ -٢‬دەسەاڵت بە تەنیا لە دەستی پیاو و لە نێو پیاوانیشدا بە تەنیا لە دەستی کەسێکدا قەتیس‬ ‫نابێت‪ .‬دەستاو دەستکردنی دەسەاڵت‪ ،‬بە تەنیا پیاوان ناگرێتەوە‪ ،‬بەڵکو ژنانیش ماف و توانای‬ ‫بڕیاردانیان هه‌یە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬کولتووری باوکساالری لە خەفەکردن و داپڵۆسینی بەشێکی فرەی کۆمەڵگە زیاتر‪ ،‬شتێکی‬ ‫دیکەی لێ بەرهه‌م نایە‪ .‬بەتەواوەتی بەشداریی سیاسی ژنان تەسک دەکاتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ژنان خاوەنی بنەڕەتی و بەشێکن لە کۆمەڵگەکان‪ ،‬تەواوی ئەو ماف و بڕیاردانانە لە‬ ‫کۆمەڵگەدا دەدرێت‪ ،‬ئەوانیش لیی بەشدارن و ناکرێت لێیان زەوتبکرێت‪.‬‬ ‫‪ -٦‬فرهنگ اصطالحات و مکتبهای سیاسی‪ /‬ترجمە و تالیف‪ :‬پرویز بابایی‪ .‬تهران‪ :‬موسسە انتشارات نگا‪ .١٣٩٠ .‬ص ‪٢٨٧‬‬

‫ ‪ 232‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫سەرەنج‪:‬‬ ‫*باوکساالری‪ :‬لە لێکۆڵینەوەکەدا جەختکراوەتەوە لەسەر ئەوەی‪ ،‬کە ‪ Patriarchy‬وەک چەمک‪،‬‬ ‫لە دەسەاڵتی باوکەوە سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬بۆیە بە باوکساالری دانراوە و نەکرا بە پیاوساالری‬ ‫یان نێرینەساالری‪...‬‬ ‫**جۆن لۆک ‪ :١٧٠٤ -١٦٣٢‬فەیلەسوفێکی ئینگلیزی ئەزموونییە‪ ،‬بە یەکێک لە ڕابەرە‬ ‫گرنگەکانی فەلسەفەی لیبرالیزم و سیکۆالریزم لە نێو میرات و مێژووی فەلسەفە دادەنرێت‪.‬‬ ‫*** دوو نامە سەبارەت بە حکومەت‪ :‬کتێبێکی گرنگی جۆن لۆکە‪ ،‬کە لە دامەزراندنی بناغە‬ ‫تێورییەکانی دیموکراتی و لیبراڵیدا‪ ،‬هه‌روەها پرسی ئازادی و سیکۆالر و فەرمانڕەوایەتی و‬ ‫دەستاودەستکردنی دەسەاڵتدا جێگەی تایبەتی هه‌یە‪ .‬یەکێکە لەو کتێبانەی کە کاریگەری‬ ‫بەسەر دامەزرێنەران و نووسەرانی دەستووری واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە هه‌بووە‪.‬‬

‫ ‪ 233‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 234‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ھۆکارەکانی دیاردەی‬ ‫خۆسوتاندن‬ ‫الی ئافرەتان‬

‫(کۆمەڵگای کوردی ب ‌ه نموونه‌)‬

‫فەوزیە عەبدواڵ‬

‫ماستەر لە کۆمەڵناسی‬

‫ ‪ 235‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 236‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫دەسپێک‪:‬‬ ‫دیاردەی خۆسوتاندن لەنێو پیاوان و ژناندا بەشێوەیەکی گشتی لەسەر ئاستی جیهان ڕوو‬ ‫لە هه‌ڵکشانە‪ ،‬ئەویش بەھۆی باروودۆخی ئابووری و سیاسی و کۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫پێشکەوتنی کۆمەڵگا لە بوارەکانی پیشەسازی و تەکنەلۆژیا و زانستەوە‪ ،‬بێجگە لە دامەزراندنی‬ ‫ژمارەیەکی بەرچاو لە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و مافی مرۆڤ و ژنانیش بە تایبەتی‪،‬‬ ‫کە زۆربەیان لە پێناو کەمکردنەوەی گیروگرفتەکان کار دەکەن جا لە هه‌ر بوارێک بێت‪ ،‬هه‌رێمی‬ ‫کوردستانیش بە ھۆی باروودۆخی سیاسی و ئابوریە یەک لەدوای یەکەکانەوە لە پێش ڕاپەرین‬ ‫کە تاکەکانی کۆمەڵگای تووشی چەندین قەیران و گیرو گرفت کرد‪ ،‬و لەدوای ئازادکردنی‬ ‫لە ساڵی ‪ ،١٩٩١‬بێجگە لە ئابڵوقەی ئابووری (الحصار االقتصادی) کە بەسەر عێراقدا بە‬ ‫شێوەیەکی کشتی سەپێنرابوو‪ ،‬و هه‌رێمی کوردستان بە شێوەیەکی تایبەتی لە دوو الوە‬ ‫ئابڵوقەدرابوو ئەوانیش لە الیەن نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕژێمی بەعسەوە‪ ،‬بێجگە لەو گرفتانە‬ ‫زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوان و لەگەلڕ زۆربوونی کێشەکان‪ ،‬دیاردەی خۆسوتاندن ڕوژ لەدوای‬ ‫ڕۆژ بە تایبەتی لەنێو ئافرەتان و کچاندا ڕووی لە زیاد بوون دەکرد‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێگای‬ ‫سەرەنجە بۆ دەبێ ئافرەتان بۆ دەربازبوونیان لە گیروگرفتەکان پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن‬ ‫بەرن؟‪ ،‬بۆ کێشەکان بە گفتوگۆ چارەسەر ناکرێت؟ بۆ یارمەتی نادرێن کە خۆڕاگربن لە‬ ‫بەرامبەر کێشەکان و توانای کەسێتییان بەھێز بکرێت ئەویش لە ڕێگای کردنەوەی خوولی‬ ‫تایبەت و کەناڵەکانی ڕاگەیاندن و پەروەردە و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و حکومی‪ ،‬بۆ‬ ‫وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارانە‪ ،‬کە پێویستی بە توێژینەوەیەکی پراکتیکی هه‌یە‪ ،‬هه‌وڵ دەدەین‬ ‫لە ڕێگای گەڕان و چاوپێکەوتن و سەرچاوە و ئاماری تایبەت بە دیاردەی خۆسوتاندن وەاڵمی‬ ‫هه‌ندێک لەو پرسیارانە وەربگرین‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬دیاریکردنی چەمکەکان‪:‬‬ ‫‪ -١‬دیاردەی خۆکوشتن‪ :‬پێش ئەوەی پێناسەی دیاردەی خۆسوتاندن دیاری بکرێت‪ ،‬دیارە‬ ‫لە الی زۆربەی زانایان چەمکی دیاردەی خۆکوشتن دیاری کراوە‪ ،‬بەشێوەیەکی گشتی کە بە‬ ‫ترسناکترین نیشانەکانی خەمۆکی دادەنرێت لە ئەنجامی ئەوپەڕی بێزاری و نائومێدی و وێڵبوونی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬دیاردەی خۆکوشتن نەک ته‌نها لە نێو مرۆڤەکاندا هه‌یە‪ ،‬بەڵکوو لە نێو باڵندەکانیش‬ ‫ڕوو دەدات‪ ،‬لەم چەرخدا کە بە چەرخی خێرا ناو براوە‪ ،‬لە نێو مرۆڤدا پتر ڕەگەزی مێ پەنا‬ ‫بۆ دیاردەی خۆکوشتن دەبات بە ھۆی ئەوەی کە کەمتر گوزارشت لە خەمەکانی دەکات‪ ،‬دیارە‬ ‫ھۆکاری دیاردەی خۆکوشتن بۆ ھۆکارە کەڵەکەبووەکانی سەراپای ژیانی مرۆڤ دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫کە ناتوانێ بەرنگاری کێشەکان ببێتەوە یان ڕێگری لێدەکرێت لە خۆپارێزی‪.‬‬ ‫‪ -٢‬دیاردەی خۆسوتاندن‪ :‬جۆرێکە لە جۆرەکانی خۆکوشتن‪ ،‬لە ئەنجامی کەڵکەبوونی بێزاری‬ ‫و نائومێدی مرۆڤ بە شێوەیەکی گشتی‪ ،‬و ئافرەتانیش بەشێوەیەکی تایبەتی پەنا بۆ ئەم‬ ‫دیاردەیە دەبەن‪ ،‬ئەویش بە سوتاندنی جەستەیان چ بە نەوت بێت یان بە بەنزین‪ ،‬گوزارشت‬ ‫ ‪ 237‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫لە خەمەکانیان دەکەن‪ ،‬و ناڕەزایی دەردەبڕن لەو بارودۆخەی کە تیایدا دەژین‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ھۆکارەکانی خۆسوتاندن الی ئافرەتان لە کۆمەڵگای کوردی‪:‬‬ ‫دەسپێک‪:‬‬ ‫ھۆکارەکانی خۆسوتاندن لە الی ئافرەتان‪ ،‬لە دوو ھۆکاری سەرەکی پێک دێت‪ ،‬یەکەمیان‬ ‫ھۆکاری بێ مەبەستە‪ ،‬دووەمیان ھۆکاری مەبەستدارە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لەم نووسینەدا دەمانەوێ‬ ‫ئاماژەی پێبکەین ھۆکاری خۆسوتاندنی ئافرەتە بە شێوەیەکی مەبەستدار‪ ،‬واتە بە ئەنقەست‬ ‫کۆتایی بە ژیانی خۆی دێنێت‪ ،‬هه‌ندێک جاریش لە ژیان دەمێنێ‪ ،‬بەاڵم شوێنەوار و شوێنی‬ ‫سووتانەکە بە جەستەیەوە دەمێنێ‪ ،‬لەم تەوەرە هه‌ندێک ھۆکار دەخەینە ڕوو‪ ،‬کە وا لە هه‌ندێک‬ ‫ئافرەتان دەکات پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن بەرن‪:‬‬ ‫یەکەم ‪ :‬ھۆکارە دەروونییەکان‪:‬‬ ‫‪ -١‬ھۆکاری تەنیایی و گۆشەگیری کۆمەاڵیەتی‪ :‬مەبەست لە چەمکی تەنیایی‪،‬‬ ‫ئەوە نییە کە مرۆڤ بە ته‌نها ژیان بکات‪ ،‬ئەوەی مەبەستمانە لە چەمکی تەنیایی ئەوەیە کە‬ ‫کاتێک مرۆڤ هه‌ست بە بێ ئومێدی دەکات لەو تەنیایە‪ ،‬واتە پەراوێز دەخرێت و کەس گرنگی‬ ‫پێنادات‪ ،‬بە پێی کات ئەم گرفتە لە ناخی کەسی تەنیا گەورە دەبێت‪ ،‬تا دەگاتە ئەو قۆناغەی‬ ‫کە پێویستی بە بەتاڵکردنەوەی ناخی خۆی هه‌یە بۆ دەربڕین لەم تەنیاییە‪ ،‬تاکە ڕێگاش بۆ‬ ‫ڕزگاربوون لەم حاڵەتە پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن دەبات‪.‬‬ ‫بەاڵم چەمکی گۆشەگیری لە زانستێکەوە بۆ زانستێکی تر جیاوازە‪ ،‬دیارە مشتومڕی زۆر‬ ‫لەسەر کراوە لە الیەن زانایانەوە‪ ،‬چونکە دیدە و بۆچوونی زانایانی کۆمەڵناسی سەبارەت‬ ‫بەم چەمکە جیاوازترە لەگەڵ بۆچوونەکانی زانایانی ئابووری و ڕامیاری و ئاینی و دەروونی‪،‬‬ ‫زانای بە ناوبانگی فەرەنسی و سۆسیۆلۆگی دۆرکهایم لەو باوەڕەدایە کە کاتێک تاک هه‌ستی‬ ‫بە پەراوێزخراوی خۆی کرد‪ ،‬لەو کاتەدا هه‌ستێک لە الی ئەو تاکە دروست دەبێ‪ ،‬کە ئەو ھیچ‬ ‫ڕۆڵێکی نییە لە ناو خێزان و کۆمەڵگادا‪ ،‬و هه‌ست بە دووری و شکست و نامۆبوون دەکات‪،‬‬ ‫ئەمەش وادەکات ھیوا و ئاواتەکانی لە دەست بدات و هه‌موو شتێک لە ناو بدات کە پەیوەندی‬ ‫بە کۆمەڵگاوە هه‌یە‪ ،‬ئەم هه‌ستانەش لە کۆتاییدا تاک دووچاری نەخۆشییەکانی دەروونی‬ ‫مەترسیدار دەکات‪ ،‬کە ڕەنگە کۆتایی بە ژیانی خۆی بێنێت بە خۆسوتاندن یان خۆکوشتن‪،‬‬ ‫بۆیە دۆرکهایم پێی وایە کاتێک تاک بڕیاری خۆکوشتن دەدات لە دەرئەنجامی گۆشەگیری الی‬ ‫ئەو تاکە مانا بااڵکانی ژیانی لە ناو دەچن و بەها و نموونە و پێوەرەکانی لە بار دەچێت‪.‬‬ ‫‪ -٢‬خەمۆکی و دڵەڕاوکێ‪ :‬بە پێ وتەی زانایانی دەروونناسی و پزیشکی‪ ،‬ئەم دوو‬ ‫چەمکە پاڵنەرن بە پێی کات و سات بۆ ئەوەی ئافرەت تووشی شڵەژانی دەروونی ببێت‪ ،‬کە‬ ‫زۆرجار ئافرەت لە کاتی دوو گیانبوون یان لە دوای منداڵ بوون‪ ،‬یان لە بارچوونی منداڵ‪،‬‬ ‫یان ڕووداوێکی دڵتەزێن باری دەروونی و تەندروستییان تێکدەچێت‪ ،‬لە ئاکامی تووشبوونی بە‬ ‫ ‪ 238‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫خەمۆکی درێژخایەن و گۆشەگیر‪ ،‬بە تایبەتی ئەگەر هاتوو ئافرەت لە الیەن خانەوادەکەیەوە‬ ‫گرنگی پێنەدرا وەکو پێویست‪ ،‬لە پاش ماوەیەک ملمالنێ لەگەڵ ئەم نەخۆشییانە‪ ،‬ئافرەت‬ ‫بێزار دەبێت لە خۆی و ناتوانێت کۆنترۆڵی پاڵنەرەکانی هه‌ست و ھۆشی بکات‪ ،‬ئەمەش لە‬ ‫یەک کات و ساتدا وەک ئاماژەمان پێکرد ڕوونادات‪.‬‬ ‫زانایانی دەروونناسی پێیان وایە‪ ،‬سێ جۆر لە دڵەڕاوکێی دەروونی هه‌یە‪ :‬یەکەمیان دڵەڕاوکێی‬ ‫ڕاستەقینە (الحقیقی)‪ ،‬کە لە ئەنجامی هه‌ڕەشەیەکی دەرەکیی ڕاستەقینەوە دروست دەبێت‪،‬‬ ‫دووەم دڵەڕاوکێی دەمارگیری کە لە ئەنجامی ترس و هه‌ڕەشەی ناوەکییەوە دروست دەبێت‪،‬‬ ‫ترس لە دەوروبەر‪ ،‬ترس لە مردن و بێ متمانەی بە خۆی و کەسە نزیکەکانی‪ ،‬سێیەم‬ ‫دڵەڕاوکێی ئاکاری (االخالقی)‪ ،‬لە ئەنجامی هه‌ستکردن بە پەشیمانی لە کارێک یان کردەوەیەک‬ ‫و ترس لە ئەنجامەکەی دروست دەبێت‪ ،‬واتە لۆمەکردن و سەرزەنشتکردنی خودی‪ ،‬لە کۆتاییدا‬ ‫کەسی نەخۆش پەنا بۆ لە ناوبردنی ژیانی خۆی دەبات‪.‬‬ ‫‪ -٣‬نەخۆشی درێژخایەن (الممزمن)‪ :‬وەکو حاڵەتی لەخۆچوون (ێرع)‪ ،‬یان نەخۆشی‬ ‫لەبیرچوونەوە‪ ،‬یان تووشبوون بە نەخۆشی عەقڵی‪ ،‬یان شێرپەنجە یان هه‌ر نەخۆشیەکی‬ ‫تر ماوەکەی درێژخایەن بێت‪ ،‬لەم حاڵەتەدا‪ ،‬کەسی نەخۆش لە خۆی بێزاردەبێت و تووشی‬ ‫نائومێدی دەبێت‪ ،‬و لە ناچوونی ژیانی خۆی پێ باشتر دەبێ لە مانەوە‪ ،‬بۆیە بەردەوام لە‬ ‫دەرفەتێک دەگەڕێت تا بتوانێت خۆی بکوژێت‪ ،‬تا ڕێگری لێ نەکەن‪ ،‬لەم دۆخەدا تاکە بیرۆکە‬ ‫لە ھزری کەسی نەخۆش دۆزینەوەی ڕێگایەکە بۆ لە ناوچوونی خۆی‪ ،‬واتە پێشوەخت بڕیاری‬ ‫داوە خۆی بکوژێت‪ ،‬بە تایبەتی ئەگەر هاتوو کەسی نەخۆش چاودێری نەکرێت‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ڕق و هه‌ڵچوونی دەروونی‪ :‬لە ئاکامی گیروگرفتێکی خێزانی بێت‪ ،‬وەکو لێدان یان‬ ‫جنێو‪ ،‬یان ڕێگریکردن لە ئەنجامدانی کارێک‪ ،‬یان سەندنەوەی ئازادی بە هه‌موو جۆرەکانیەوە‪،‬‬ ‫یان گیروگرفتەکە دەرەکی بێت‪ ،‬و پەیوەندی هه‌بێت بە بێزارکردن و ملمالنێوە‪....‬ھتد‪ ،‬ئەم‬ ‫گیروگرفتانە بە پێی کات دەبێت بە قین و کاردەکاتە سەر الیەنی جەستەیی وەکو تێکچوونی‬ ‫گەدە و ماسولکەکان و ڕیخۆڵە و تەسکردنەوەی دەمارەکانی خوێن بە پێی وتەی پزیشکەکان‪،‬‬ ‫دواتر ڕق و قین بەھێز دەبێ کە پێشتر چێنراوە‪ ،‬پاشان دەروون ئامادە دەکات بۆ بیروباوەڕی‬ ‫پڕ لە قین و ترشوتاڵی‪ ،‬بە تایبەتی ئافرەت لەو کاتەدا کۆنترۆڵی هه‌ڵچوون و ئەو قینە بەھێزەی‬ ‫پێ ناکرێت‪ ،‬ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕق و کینەی زیاتر دەبێت و کەڵکە دەبێت لە دەروونی بە تایبەتی‬ ‫ئەگەر هاتوو گرنگی پێنەدرا یان بە بەردەوامی ئازار درا لەم حاڵەتەدا‪ ،‬پەنا بۆ لەناوبردنی خۆی‬ ‫دەبات لە ئاکامی هه‌ڵچوونێکی نیگەتیڤ‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ھۆکارە ئابوورییەکان‪:‬‬ ‫‪ -١‬دیاردەی هه‌ژاری‪ :‬نەبوونی ماددە یان کەمی مووچە‪ ،‬زۆرجار ئەم ھۆکارانە کاردەکاتە‬ ‫سەر بژێویژیان‪ ،‬وا لە تاکەکان دەکات کە نەتوانن وەکو پێویست کەرەستە و پێداویستیەکانی‬ ‫ناوماڵ دابین بکەن بۆ خێزانەکانیان‪ ،‬و ھۆکارە بۆ تێکچوونی پەیوەندی لە نێوان ژن و‬ ‫ ‪ 239‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫مێرد‪ ،‬زانای بە ناوبانگی ئەڵمانی کارل مارکس پێی وایە کە ھۆکاری ئابووری سەرچاوەیە بۆ‬ ‫بەختەوەری خێزان و نەھێشتنی جیاوازی چینایەتی‪ ،‬پێچەوانەکەشی هه‌ر ڕاستە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬دیاردەی بێکاری‪ :‬دیاردەیەکی جیهانییە‪ ،‬تاک بێکار دەبێ لە ئەنجامی نەبوونی کار‬ ‫یان بوونی کار بۆ ماوەیەکی کورت یان وەرزێک‪ ،‬ئەویش بە ھۆی سروشتی کارەکە‪ ،‬بۆیە‬ ‫نەبوونی کار‪ ،‬کاریگەری دەبێت لەسەر شێوەی پەیوەندی لەنێوان هاوسەران‪ ،‬بە ھۆی دابین‬ ‫نەکردنی پێداویستییە سەرەکییەکانی خێزان‪ ،‬لەم حاڵەتەدا‪ ،‬ئافرەت دەبێتە قوربانی بێکاری‬ ‫هاوسەرەکەی‪.‬‬ ‫‪ -٣‬قەرز‪ :‬کەڵەکەبوونی قەرز بە ھۆی بێکارییەوە بێت یان بە ھۆی ڕوودانی کێشەیەکی‬ ‫کتووپڕەوە‪ ،‬وەکو شکستهێنان لە مامەڵەی ئابووری‪ ،‬یان بوونی کێشەیەکی کۆمەاڵیەتی یان‬ ‫خێزانی‪ ،‬یان ڕووداوی ئۆتۆمبێل‪ ،‬یان ئاڵودەبوون بە مادە ھۆشبەر و کحوولیەکان‪...‬ھتد‪،‬‬ ‫ئەم کێشانەو و چەندین کێشەی تر کە تاک تووشی قەرزداری دەکات بە شێوەیەک دانەوەی‬ ‫زەحمەت دەبێت‪ ،‬لێرەدا کێشەکان ئاڵۆزتر دەبێت بە جۆرێک کار دەکاتە سەر شێوەی پەیوەندی‬ ‫و کاڵبوونەوەی ڕێز لە نێوان هاوسەراندا‪ ،‬بە ھۆی تێرنەکردنی پێداویستیە سەرەکییەکانی‬ ‫ڕۆژانەی ژیان بە تایبەتی ئەگەر هاتوو کەسی قەرزدار خاوەن منداڵ بوو‪ ،‬لەم دۆخەدا ئافرەت‬ ‫بە ھۆی پاڵەپەستۆی خاوەن قەرز لە الیەک ‪ ،‬و نەبوونی و کەم دەرامەتیش لە الیەکی ترەوە‪،‬‬ ‫بێجگە لە نەبوونی ئارامی دەروونی و ژینگەیی و ڕۆشنبیری کە ھۆکارن بۆ فشاری دەروونی‪،‬‬ ‫بۆ ڕزگاربوون لەو دۆخە ناهه‌موارەدا ئافرەت پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن دەبات‪ ،‬پێی وایە‬ ‫لە ناوبردنی ژیانی خۆی باشترە لە لۆمەکردنی خەڵک‪ ،‬کە بە داخەوە ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە‬ ‫کێشەکان زیاتر ئاڵۆزتر دەکات لە بڕی کەمکردنەوەیان‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ھۆکارە کۆمەاڵیەتییەکان‪:‬‬ ‫‪ -١‬ھۆکاری فرەژنی‪ :‬دیاردەی فرەژنی زۆرجار ھۆکارە بۆ ئەوەی ئافرەت پەنا بۆ خۆسوتاندن‬ ‫بەرێت‪ ،‬بە تایبەتیش ئەگەر هاتوو ئافرەتەکە بێ ئاگا بێت لە ھێنانی ژنی دووەم‪ ،‬واتە‬ ‫هاوسەرگیری شاراوە‪ ،‬یان ھیچ ھۆیەکی لۆژیکیی نەبێت بۆ ھێنانی ژنی دووەم‪ ،‬ته‌نها بۆ‬ ‫تێرکردنی ئارەزووی سێکسی بێت‪.‬‬ ‫‪ -٢‬هاوسەرگیری بەزۆر‪ :‬کاتێک دوو کەس بڕیاری هاوسەرگیری دەدەن‪ ،‬ئەگەر هاتوو‬ ‫لەبنەمادا بڕیاری هاوسەرگیری بە بێ ڕەزامەندی الیەنێک تەواو بووبێت‪ ،‬یان لەسەر بنەمای‬ ‫خزمایەتی بەزۆر بێت‪ ،‬زۆرێک لە ئافرەتان لە پێش پرۆسەکە‪ ،‬هه‌ندێکیانیش لە دوای پرۆسەکە‪،‬‬ ‫پەنا بۆ خۆسوتاندن دەبەن‪ ،‬وەک هه‌ست دەربڕینێک یان ئاماژەکردنێک بەناڕەزایی لەسەر‬ ‫بەڕێوەچوونی پرۆسەکە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬تێکچوونی پەیوەندی لەنێوان ژن و مێرد‪ :‬تێکچوونی پەیوەندی بە ھۆی ڕەزیلی‬ ‫بێت یان تیکچوونی پەیوەندی لە نێوان هه‌ردوو بنەماڵەی هاوسەراندا‪ ،‬یان نەبوونی منداڵ‪ ،‬یان‬ ‫بوونی شەڕ و دەمەقاڵێی بەردەوام‪ ،‬ھۆکارە بۆ ئەوەی ئافرەت پەنا بۆ ئەم دیاردەیە بەرێت‪.‬‬ ‫ ‪ 240‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ -٤‬ناپاکی هاوسەرگیری‪ :‬ناپاکی هاوسەرگیری لە الیەن پیاوەو‪ ،‬بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ‬ ‫یان ناڕاستەوخۆ یەکێکە لە ھۆکارەکانی خۆسوتاندنی ئافرەتان‪ ،‬بە تایبەتیش ئەگەر هاتوو‬ ‫ئافرەت ئەرکێکی خێزانی زۆری لەسەر بێت وەکو پاڵەپەستۆی دەروونی و بەخێوکردنی منداڵ‬ ‫یان بڕوابوونێکی زۆری بە ڕەوشتی هاوسەرەکەی و ئەم ناپاکییە پێ شۆک بێت‪ ،‬هه‌ندێک لە‬ ‫ئافرەتانیش لە کاتی ڕووبەڕووبوونەوەی کێشەیەک وەکو ناپاکی هاوسەرگیری پەلە دەکەن لە‬ ‫بڕیاردان ئەگەر بڕیاردانەکە هه‌ڵەش بێت‪ ،‬یان خۆی بە بیرکردنەوە خەریک دەکات تا بڕیارەکە‬ ‫ئەنجامدەدات‪ ،‬واتە کۆتایی بە ژیانی خۆی دەھێنێت‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ھۆکاری نەزۆکی‪ :‬نەبوونی منداڵ کاردەکاتە سەر الیەنی دەروونی ئافرەت‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئەو ئافرەتانەی‪ ،‬کە دەوروبەرەکەیان بێزاریان دەکەن‪ ،‬بە وشەی نەشیاو وەکو نەزۆک‪،‬‬ ‫وەجاخکوێر‪...‬ھتد ئەمە و چەندین وشەی تر‪ ،‬ئەم حاڵەتە ھۆکارە بۆ خۆسوتاندن‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫بە داخەوە ئەو ئافرەتانەی کە ئاستی ڕۆشنبیریان الوازە‪.‬‬ ‫‪ -٦‬ھۆکاری گومان و دڵپیسی‪ :‬ھۆکارێکی تر لە ھۆکارەکانی خۆسوتاندنی ئافرەتان‪،‬‬ ‫ھۆکاری گومان و دڵپیسی پیاوە بەرامبەر بە ئافرەت‪ ،‬کە بە گرفتێکی دەروونی و کۆمەاڵیەتی‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬واتە نەبوونی متمانە لە نێوان هاوسەران‪ ،‬زۆرجار ھۆکاری دڵپیسی یەکالیەنە نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر هاتوو گومان و دڵپیسی لە سنور دەربچێت ئەوا دەبێت بە دیاردە‪ ،‬لەم حاڵەتەدا‬ ‫ئارامی و هاوسەنگی شێوەی پەیوەندی خێزانی تێکدەچێت‪ ،‬بە ڕادەیەک پاڵەپەستۆی دەروونی‬ ‫زیاد دەکات لە الی ئافرەت و کۆنترۆڵی ئیرادەی خۆی پێناکرێت‪ ،‬پێی وایە تاکەڕێگا بۆ‬ ‫دەربازبوون لەو باروودۆخە نەمانە‪ ،‬بە تایبەتی ئەو ئافرەتانە پەنا بۆ ئەم دیاردەیە دەبەن کە‬ ‫حاڵەتی جیابوونەوە (تەاڵق)‪ ،‬یان گازاندە و چوونەوەیان بۆ ماڵی باوک پێ شەرم بێت‪ ،‬یان‬ ‫باری ئابووریان باش نەبێت و پشت بە کەسوکار ببەستن‪.‬‬ ‫‪ -٧‬ھۆکاری جیابوونەوە(تەاڵق)‪ :‬ئەگەر هاتوو حاڵەتی جیابوونەوە لە نێوان دوو‬ ‫کەس ڕوویدا‪ ،‬و بە ڕەزامەندی هه‌ردوو ال بێت‪ ،‬حاڵەتەکە ئاسایی دەبێت‪ ،‬بەاڵم هه‌ندێک‬ ‫جار حاڵەتەکە یەکالیەنە دەبێت‪ ،‬واتە ڕەگەزی نێر ئافرەتەکەی ناوی لەبەر هه‌ندێک ھۆکار‬ ‫وەکو‪ ،‬منداڵ نەبوون یان ساردبوونەوەی پیاو لە خۆشەویستی بۆ ژن‪ ،‬یان لە ئەنجامی دانانی‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ کەسێکی تر یان جوانی ڕووخسار‪....‬ھتد‪ ،‬و چەندین حاڵەتی تر‪ ،‬ئەم ھۆکارانە‬ ‫کاردەکاتە سەر الیەنی دەروونی ئافرەت لە ئەنجامی بیرکردنەوەیەکی درێژخایەن‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئەگەر ئافرەتەکە الواز بێت لە بەرامبەر هه‌ستی خۆی‪ ،‬یان دیاردەی جیابوونەوەی پێ شەرم‬ ‫بێت‪ ،‬بۆیە زۆرێک لە ئافرەتان لە دوای جیابوونەوە پەنا بۆ خۆسووتاندن دەبەن‪ ،‬لە بێزاری و‬ ‫هه‌ستکردن بە تەنیایی یان وەک تۆڵەسەندنەوە لە هاوسەرەکەی کە نایەوێت‪.‬‬ ‫‪ -٨‬نەبوونی خانووی سەربەخۆ‪ :‬شوێنی نیشتەجێبوون پەیوەندی هه‌یە لەسەر شێوەی‬ ‫پەیوەندی لە نێوان هاوسەراندا‪ ،‬بە تایبەتی ئەگەر هاتوو پانتایی خانوەکە بەرین نەبوو‪ ،‬یان‬ ‫بوونی زیاتر لە دوو خێزان لە یەک خانوو‪ ،‬ئەم ھۆکارانە کاردەکاتە سەر الیەنی دەروونی‬ ‫هاوسەران‪ ،‬بێجگە لە دەستتێوەردانی خزمان لە جۆری پەیوەندیەکان و کاروباری ڕۆژانەی‬ ‫ ‪ 241‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ژیان‪ ،‬لەکۆتاییدا ئەم کێشانە پەرە دەسێنێت لەبری کەمکردنەوەیان‪ ،‬و زۆرێک لە پیاوان ڕۆڵیان‬ ‫نییە لە چارەسەرکردنی کێشەکان‪.‬‬ ‫‪ -٩‬ئالوودەبوونی پیاو بە مادە ھۆشبەرەکان و کحوولیەکان‪ :‬ھۆکارە بۆ‬ ‫تێکچوونی پەیوەندی لە نێوان هاوسەراندا‪ ،‬دواتر لە پاش قبووڵنەکردنی ئافرەت و بێزاری لەم‬ ‫جۆرە ژیانە‪ ،‬پەنا بۆ خۆسوتاندن دەبات‪.‬‬ ‫‪ -١٠‬ھۆکاری هه‌ڵخەڵەتاندن‪ :‬کە زۆر دیاردەیەکی باوە لە ناو کچان و کوڕاندا‪ ،‬لە دوای‬ ‫بەستنی پەیوەندی خۆشەویستی لە نێوان دوو کەس‪ ،‬هه‌ڵبەتە ئەگەر هاتوو ئەم پەیوەندیە‬ ‫لەسەر بنەمای خۆشەویستی درۆ بونیاد نرابێت‪ ،‬بە تایبەتی ئەگەر هاتوو کچەکە لە تەمەنێکی‬ ‫هه‌ستیار بوو‪ ،‬زۆرێک لە کوڕان ئەم دەرفەتە دەقۆزنەوە‪ ،‬و گاڵتە بە هه‌ستی کچان دەکەن‪ ،‬واتە‬ ‫کاتێک دێنە باسی هاوسەرگیری‪ ،‬کوڕەکە بە گاڵتە ئامێز و کات بەسەربردن باس لەو پەیوەندیە‬ ‫دەکات‪ ،‬لەم حاڵەتەدا زۆرێک لە کچان دەبنە قوربانی دیاردەی خۆسوتاندن‪.‬‬ ‫‪ -١١‬تۆڵە سەندنەوە‪ :‬زۆرێک لە ئافرەتان بە داخەوە‪ ،‬کاتێک زویر دەبن‪ ،‬یان کێشە و‬ ‫دەمەقاڵەی دەبێت لەگەڵ پیاوەکەی یان لەگەڵ کەسێکی نزیکی خۆی یان خەسووی‪ ،‬یان لە‬ ‫ھزری خۆی وا لێکدەداتەوە کە کەس ئەوەی خۆش ناوێ‪ ،‬بۆیە بیر لەناوبردنی خۆی دەکاتەوە‪،‬‬ ‫وەک تۆڵەسەندنەوەیەک لە خۆشەویستانی‪ ،‬و پەنا بۆ خۆسووتاندن دەبات‪.‬‬ ‫‪ -١٢‬ھۆکاری توندوتیژی‪ :‬ئیتر توندوتیژی جەستەیی بێت یان زارەکی یان سێکسی‪ ،‬کە‬ ‫ڕووبەڕووی زۆرێک لە ژنان و کچان دەبێتەوە‪ ،‬چ لە الیەن هاوسەرەوە بێت یان بە بەردەوام برا‪،‬‬ ‫چ بە لێدان بێت یان جنێو بە شێوەی زارەکی‪ ،‬یان لە الیەن کەسێکی دەرەکییەوە توندوتیژیی‬ ‫سێکسی بە زۆر کرابێتە سەر‪ ،‬یان بە شێوەی ڕفاندن یان بەکۆیلەکردن لە ئەنجامی شەڕ یان‬ ‫ئاوارەبوون‪ ،‬یان تەنیایی‪ ،‬لەم دۆخەدا ئافرەت ھیچ ڕێگەچارەی نامێنێت‪ ،‬و تووشی نەخۆشی‬ ‫دەروونی دەبێت‪ ،‬کە وەک کااڵیەک بە کارهاتووە دەفرۆشرێت‪ ،‬و لە ترسی خزم و کەسوکاری‪،‬‬ ‫بێجگە لە ترسی لۆمەکردنی کۆمەڵگاش‪ ،‬پەنا بۆ خۆسوتاندن دەبات‪ ،‬و بەتاکە ڕێگای دەزانێت‬ ‫بۆ ڕزگار بوون لەو کێشەیە‪.‬‬ ‫‪ -١٣‬دەرنەچوون لە قوتابخانە‪ :‬هه‌ڵبەتە کاتێک ئەم ھۆکارانە دیاری کراوە بە ھیچ‬ ‫شێوەیەک مەبەستم هه‌موو کەسێک نییە‪ ،‬ته‌نها ئەوانە نەبێت کە پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن‬ ‫دەبەن‪ ،‬بە داخەوە هه‌ندێک لە دایکان و باوکان‪ ،‬وا دەزانن بە بەکارھێنانی توندوتیژی و‬ ‫هه‌ڕەشکردن ھۆکارە بۆ ھێنانی نمرەی بەرز یان ھۆکار بۆ سەرکەوتن‪ ،‬ترس و دڵەڕاوکێ‬ ‫دەخەنە دەروونی منداڵەکانیانەوە‪ ،‬بۆیە ڕێژەیەک زۆر نا لە کچان لە ترسی دەرنەچوون‪ ،‬پەنا‬ ‫بۆ خۆکوژی دەبەن یان خۆیان دەسووتێنن لە ترسا‪.‬‬ ‫‪ -١٤‬تەکنەڵۆژیای نوێ‪ :‬وەکو بێزارکردن بە مۆبایل یان هه‌ڵەیەک لە ئەنجامی ئەم ئامێرە‬ ‫نوێەوە‪ ،‬کە ڕووبەڕووی هه‌ندێک لە ئافرەتان و کچان دەبێتەوە‪ ،‬بە تایبەتیش ئەو ئافرتانەی‬ ‫کە ڕۆشنبیری بە کارھێنانی ئەم ئامێرەیان کەمە‪ ،‬بۆیە ڕووبەڕووی چەندین کێشە وگرفت‬ ‫دەبنەوە لەکەڵ خانەوادەو کەسی دەرەکی کە بێزاری دەکات بە تێلکردن‪ ،‬یان زۆر جار کەسەکە‬ ‫ ‪ 242‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ئاشنایە‪ ،‬لە وانەیە پێشتر پەیوەندی خۆشەویستی لەگەڵ هه‌بووبێت‪ ،‬دواتر پەیوەندیەکەیان‬ ‫تێک چووبێت‪ ،‬ئیتر ڕۆژانە بێزاری دەکات بە مۆبایل تا کێشە دروست دەکات لە نێوان ئەو‬ ‫هاوسەرەکەی ‪ ،‬بۆ دەربازبوون لەو کێشەیە ئافرەت پەنا بۆ خۆسوتاندن دەبات‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬کاریگەری و شوێنەواری دیاردەی خۆسوتاندن لە سەر کەسایەتی‬ ‫و جەستەی ئافرەت‬ ‫سەرەتا‪:‬‬ ‫هه‌ندێک لە ئافرەتان کاتێک پەنا بۆ دیاردەی خۆسوتاندن دەبەن‪ ،‬خۆشبەختانە هه‌ندێکیان‬ ‫چارەسەر دەکرێین‪ ،‬و لە ژیان دەمێنن‪ ،‬بەاڵم دوای چاکبوونەوەیان ڕووبەڕووی چەندین کێشە‬ ‫و گیروگرفتی تر دەبنەوە لە ناو کۆمەڵگا وەکو‪-:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬کاریگەری دەروونی‪ :‬ئەو ئافرەتانەی کە ڕزگاریان دەبێت لە مردن لە دوای سووتاندنی‬ ‫جەستەیان‪ ،‬تووشی شڵەژان و تێکچوونی باری دەروونی دەبن‪ ،‬هه‌ست بە الوازی کەسێتی‬ ‫خۆیان ئەکەن‪ ،‬چونکە لە الیەن تاکەکانی کۆمەڵگا و زۆرجاریش لەالیەن کەسە نزیکەکانی‬ ‫خۆیانەوە دووبارە لۆمە دەکرێن‪ ،‬بە ھۆی پەنابردنیان بۆ دیاردەی خۆسووتاندن و بە کەسێکی‬ ‫الواز تەماشای دەکرێن‪ ،‬ئەمە لە الیەک‪ ،‬لە الیەکی ترەوە سیما و جوانی ڕووخساریان لە دەست‬ ‫دەدەن کاتێک تەماشای خۆیان ئەکەن‪ ،‬ئەوەندی تر حاڵەتی دەروونیان خراپتر دەبێت‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی ئەگەر هاتوو هاوکاری نەکرێن‪ ،‬بۆیە شوێنەواری سوتاندن کاریگەری دەروونی دروست‬ ‫دەکات لە الی کەسی قوربانی پێش ڕووداوەکە و دوای ڕووداوەکەش‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬کاریگەری کۆمەاڵیەتی‪ :‬هه‌ندێک لە ئافرەتان لە دوای چاکبوونەوەیان‪ ،‬ڕووبەڕووی‬ ‫چەندین کێشەی تر دەبنەوە‪ ،‬وەک جیابوونەوە (تەاڵق)‪ ،‬هه‌ڕەشەکردن لەبەر ئەوەی پەنای بۆ‬ ‫دیاردەی خۆسووتاندن بردووە‪ ،‬یان ڕووبەڕووی حاڵەتێکی تری کۆمەاڵیەتی دەبنەوە ئەویش‬ ‫ئەگەر هاتوو کچ بوو جیاوازی نییە یان ژن بوو‪ ،‬ئیتر کەس ئامادە نییە پرۆسەی هاوسەرگیری‬ ‫لەگەڵ ئەنجام بدات‪ ،‬چونکە خۆی سووتاندوە پێشتر‪ ،‬لە کۆمەڵگای کوردیش قسەو باس زۆر‬ ‫دەبێت لە ڕووی کۆمەاڵیەتییەوە سەبارەت بە ئافرەتی قوربانی‪ ،‬وەکو بۆ خۆی سووتاند؟‪ ،‬یان‬ ‫لەبەر ھۆکارێکی سادە ئەم کارەی ئەنجامدا‪ ،‬یان توانای منداڵبوونی نامێنێت چیتر‪..‬ھتد‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬کاریگەری ئابووری‪ :‬لە دوای ئەنجامدانی دیاردەی خۆسووتاندن‪ ،‬زۆرێک لە ئافرەتان‬ ‫توانای کارکردنیان نامێنێت‪ ،‬بگرە بە کەم ئەندام هه‌ژمار دەکرێن‪ ،‬واتە کەسێکی بەکاربەر‬ ‫دەبێت‪ ،‬لە ئەنجامی تێکچوونی بەشێک یان هه‌موو جەستەی کە سووتاوە‪ ،‬بۆیە باری ئابووریان‬ ‫باش نابێت‪ ،‬و خانەوادەکەشی وەک پێش دیاردەکە ڕەچاوی باری ئابووری کەسی قوربانی‬ ‫ناکەن‪ ،‬و بەڕێوبەرایەتی چاودێری خێزانیش‪ ،‬بڕی ته‌نها (‪ )١٥٠٠٠‬هه‌زار دیناری پێدەدات‬ ‫مانگانە‪ ،‬کە ئەمە بەشی کرێی خانوو ناکات‪.‬‬ ‫بە پێ ئاماری ساڵی ‪ ٢٠١٣‬لە هه‌رێمی کوردستان حاڵەتی توندوتیژی بە شێوەیەکی گشتی‬ ‫گەیشتۆتە (‪ )٥٣١٦‬حاڵەت دژ بە کچان و ئافرەتان‪:‬‬ ‫ ‪ 243‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ژمارە‬ ‫پارێزگ‬ ‫هه‌ولێر ‪١٧٤٥‬‬ ‫دھۆک ‪١٣٢٩‬‬ ‫سلێمانی ‪١٢٧٠‬‬ ‫گرمیان ‪ ٥٥٥‬‬ ‫ڕاپەڕین ‪٤١٧‬‬ ‫‪٥٣١٦‬‬ ‫کۆی گشتی ‬ ‫ئەم خشتەیە حاڵەتی خۆسوتاندنی ئافرەتان ڕووندەکاتەوە بۆ ساڵی ‪ ٢٠١٣‬لە هه‌رێمی‬ ‫کوردستان‪:‬‬ ‫ژمارە‬ ‫پارێزگا ‬ ‫هه‌ولێر ‪١٠٠‬‬ ‫سلێمانی ‪٥٧‬‬ ‫دھۆک ‪٢٥‬‬ ‫گرمیان ‪٢٥‬‬ ‫ڕاپەڕین ‪٢٩‬‬ ‫‪٢٣٦‬‬ ‫کۆی گشتی‬ ‫چوارەم‪ :‬ڕێگاکانی چارەسەر کردنی دیاردەی خۆسووتاندن‬ ‫‪ -١‬ھۆشیاری پەروەردەیی‪ :‬کۆمەڵگا بە گشتی و خانەوادە بە شێوەیەکی تایبەتی‪ ،‬پێویستە‬ ‫ھۆشیار بکرێنەوە‪ ،‬لەسەر چۆنیەتی پەروەردەکرنی منداڵ هه‌ر لە سەرەتای لە دایکبوونی‬ ‫تا دەگاتە قۆناغی هاوسەرگیری‪ ،‬دواتر پرۆگرامی تایبەت هه‌بێت سەبارەت بە شێوازەکانی‬ ‫چۆنیەتی پەروەردەکردنی منداڵ و خێزانداری‪ ،‬ئەم ڕێگای ھۆشیارکردنەوەیە دەکرێ لە‬ ‫ڕێگاکانی‪ ،‬ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و قوتابخانە و پالندانان و ڕاگەیاندنەوە ئەنجام‬ ‫بدرێت بە شێوەی کردنەوەی خوولی تایبەت بۆ گەنجانی هه‌رزەکار و ئەو کەسانەی کە تازە‬ ‫پرۆسەی هاوسەرگیری پێک دێنن‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ھۆشیاری تەندروستی ودەروونی‪ :‬کار بکرێت لە سەر کردنەوەی ھۆبەی تایبەت لە بەشی‬ ‫نەخۆشی دەروونی بۆ ئەو کەسانەی کە شوێنەواری خۆسوتاندیان پێوە دیارە‪ ،‬ئەم جۆرە ھۆبانە‬ ‫زۆر پێویستە چونکە زۆربەی قوربانیان باری ئابووریان باش نییە‪ ،‬و لە ڕووی دەروونییەوە‬ ‫هه‌ست بە الوازی کەسێتی دەکەن کاتێک تێکەاڵو بکرێن لەگەڵ نەخۆشەکانی تر‪ ،‬و باری‬ ‫دەروونییان جێگیر نییە‪ ،‬هه‌روەها کار بکرێت لەسەر کردنەوەی ھۆبەی نەشتەرگەری جوانکاری‬ ‫و پێست بە بێ بەرامبەر بۆیان‪ ،‬لەگەڵ دابینکردنی مامۆستای پسپۆر لە بواری وەرزش و‬ ‫ڕاھێنان بۆیان بە مەبەستی چارسەرکردنی ماسولکەکان و بەھێزکردنی جەستەیان لە ڕووی‬ ‫ ‪ 244‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫مەعنەوییەوە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ھۆشیاری ئاینی‪ :‬لە ڕێگای کەناڵەکانی ئاینی و مزگەوتەکانەوە‪ ،‬دەکرێ مامۆستایانی ئاینی‬ ‫ھۆشیاری بدەنە هاوسەر و برا و باوک و کەسانێک کە ئافرەتان و کچان بێزار دەکەن‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستە بە وتاری ئاینی و گفتووگۆ و کۆڕی ئاینی هه‌یە‪ ،‬بۆ ھۆشیارکردنەوەی هه‌ندێک لە‬ ‫پیاوان‪ ،‬لە ڕووی ئاینی و ڕۆشنبیری و ئەخالقی کە چۆن ڕەفتار بکەن لە گەڵ ئافرەتان و‬ ‫کچاندا‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ھۆشیاری لە ڕێگای کەناڵەکانی ڕاگەیاندنەوە‪ :‬سەرجەم کەناڵەکان دەتوانن کار بکەن لە‬ ‫پێناو نەھێشتنی ئەم دیاردەیە‪ ،‬بە شێوەی ئەنجامدانی پرۆگرامی تایبەت لەگەڵ کەسانی پسپۆر‬ ‫لەبوارەکانی پزیشکی و پسپۆری دەروونی و ئاینی پەروەردەیی خێزانی‪ ،‬و دەرکردنی دیکیومێنت‬ ‫و زنجیرە و دەرامای تایبەت بە دیاردەی خۆسوتاندن‪ ،‬بە مەبەستی ھۆشیارکردنەوەی ئافرەتان‬ ‫و پیاوان لە ڕووی ڕۆشنبیرییەوە‪ ،‬و دیاریکردنی زیانەکانی خۆسووتاندن و لە دەستدانی‬ ‫جەستەش لە هه‌مانکاتدا‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ھۆشیاری تەندروستی و سەالمەتی خێزانی‪ :‬لە سەرجەم واڵتە پێشکەوتوەکان بەڕێوبەرایەتی‬ ‫تەندروستی و سەالمەتی خێزانی دامەزراوە‪ ،‬بە مەبەستی ھۆشیارکردنەوەی خێزانەکان بە‬ ‫شێوەیەکی گشتی‪ ،‬لە ڕووی دەروونی و خۆپاراستن لە نەخۆشیەکان و چۆنیەتی چارەسەرکردن‬ ‫وگرنگیدان بە ڕۆشنبیری تەندروستی و خێزانی ‪...‬ھتد‪ ،‬دواتر دیاریکردنی زیانەکان‪ ،‬وەکو زیانی‬ ‫لەناکاو یان ئاگر کەوتنەوە یان دیاردەی خۆسووتاندن یان گرنگیدان بە ژینگە‪...‬ھتد‪.‬‬ ‫‪ -٦‬ھۆشیاری ڕۆشنبیری‪ :‬کار بکرێت لە سەر ھۆشیارکردنەوەی ئافرەتان بە شێوەیەکی گشتی‪،‬‬ ‫لە پێناو بەرزکردنەوەی ئاستی ڕۆشنبیریان لە سەرجەم بوارەکانی ژیان بە تایبەتی لە‬ ‫بواری بەھێزکردنی توانای خۆیان‪ ،‬بڕوابوون بە خود‪ ،‬بەھێزکردنی ھێزی کەسایەتی و توانای‬ ‫بەرەنگاربوونەوە لە بەرامبەر کێشەکان‪ ،‬و دیاریکردنی زیانەکانی پەنابردن بۆ هه‌ر شێوەیەک‬ ‫لە شێوەکانی خۆکوشتن (االنتحار) یان خۆسووتاندن‪.‬‬ ‫‪ -٧‬لە ڕووی ماددییەوە وەزارەتی کاروباری کۆمەاڵیەتی دەتوانێت یارمەتی کەسانی قوربانی‬ ‫دیاردەی خۆسووتاندن بدات‪ ،‬بە زیادکردنی هاوکاری ماددی و مەعنەوی بۆ ئەوەی دووبارە‬ ‫بگەڕێنرێنەوە ناو کۆمەڵگا‪.‬‬

‫ ‪ 245‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪ -١‬هاشم جاسم السامرائی‪ ،‬المدخل فی علم النفس‪،‬مطعە منیر للنشر‪،‬بغداد‪.١٩٨٨،‬‬ ‫‪ -٢‬ملیحە عونی القێیر و ێبیح عبد المنعم ڕحمد‪،‬علم االجتماع العائلە‪،‬مطبعە جامعە بغداد‪،‬بغداد‪.١٩٨٤،‬‬ ‫‪ -٣‬کەمال فاروق‪ ،‬لە پەراوێزی کەسێتیدا خوێندنەوەیەکی سایکۆسۆسیۆلۆژی ڕەفتار‪،‬چاپی یەکەم‪،‬خانەی‬ ‫موکریان بۆ چاب و باڵوکرنەوە‪ ،‬هه‌ولێر‪.٢٠١٣،‬‬ ‫‪٢٠١٤-٢٠١٣/http:www//rudaw.net/kurdistak -٤‬لە ‪٢٠١٤/١٠/٢٧‬‬

‫‪ -٥‬ئیحسان محەمەد حەسەن‪ ،‬تیۆرە کۆمەاڵیەتییە پێشکەوتووەکان ‪ ،‬وەرگێڕانی دیدار ئەبوزێد‪ ،‬چاپی‬ ‫یەکەم‪،‬دەزگای چاپ و باڵوکردنەوەی ڕۆژهه‌اڵت ‪ ،‬هه‌ولێر‪.٢٠١٢ ،‬‬ ‫‪ -٦‬ڕوبرت د‪ .‬نای‪ ،‬السلوک االنسانی (پالپ نڤریات فی فهمە)‪،‬ترجمە احمد اسماعیل ێبح و منیر‬ ‫فوزی‪ ،‬ط‪ ،٣‬ھال للنشر والتوزیع‪،‬الجیزە‪.٢٠٠٨،‬‬ ‫‪ -٧‬چاوپێکەوتن لە گەڵ دایکی قوربانیەک لە کاتی پرسەی کچەکەی لە ئەنجامی دیاردەی خۆسوتاندن‪،‬‬ ‫هه‌ولێر‪.٢٠١٤ ،‬‬ ‫‪ -٨‬چاوپێکەوتن لەگەڵ خوشکی قوربانیەکبە دیاردەی خۆسوتاندن ‪ ،‬لەبنکەی تەندروستی فریا گوزاری‬ ‫خیرا ‪ ،‬هه‌ولێر‪.٢٠١٤ ،‬‬ ‫‪ -٩‬ڕێنێ دیکارت‪ ،‬هه‌ڵچوونەکانی دەروون‪ ،‬وەگێڕانی ئارام ئەمین شوانی‪،‬چاپی یەکەم‪ ،‬پرۆژەی هاوبەشی‬ ‫بەشی فەلسەفەی زانکۆی سەاڵحەددین و دەزگای توێژینەوە و باڵوکردنەوەی موکریان‪،‬دھۆک‪.٢٠١٠،‬‬

‫ ‪ 246‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بەندیخانە و مافەکانی‬ ‫بەندکراو و دەستبەسەرکراوان‬

‫بەگوێرەی پەیماننامە جیهانییەکان‬ ‫ڕێبین کاکەمین‬ ‫ ‪ 247‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 248‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پێشەکی‬ ‫ ئامانج لە ئاماژەکردن بە مافی بەندکراو و دەستبەسەرکراوان لە دیدی پەیماننامە و بەند و‬ ‫ماددەکان کرۆکی بابەتەکەمە و لەمەڕ خستنەڕوی تایبەتمەندی و گرنگییەکانی مافی بەندکراوان‬ ‫و دەستبەسەرکراوان لە ڕوانگەی مافەکانی مرۆڤ بۆ بەندکراو و دەستبەسەرکراوان‪.‬‬ ‫ئەو بابەتانەی کە من لەم وتارە دەیخەمەڕوو مەبەست لە هه‌ستکردن و بەرپرسیاریەتی و‬ ‫هه‌ستیاری کاری بەڕێوەبردنی بەندیخانەکان و فەرمانبەرە کارگێڕییەکانی ئەو بەندیخانانەیە‬ ‫کە ببنە نموونەیەکی باش بۆ بەڕێوەبردنی زیندانییەکان لەمەڕ جێبەجێکردنی یاسا لەبواری‬ ‫کردارییدا و ڕەچاوکردنی هه‌ستی کەسایەتی بەندییەکان و پێشێلنەکردنی ئەو مافانەی کە بە‬ ‫گوێرەی یاسا نێودەوڵەتییەکان و ڕێکخراوە جیهانییەکان پێیان دراوە‪.‬‬ ‫بەرنامەی نەتەوە یەکگرتووەکانی پەیوەندیدار بە ڕێگرتن لە تاوان و دادپەروەری جیناییەوە لە‬ ‫باسکردنی مامەڵەکردنی کەسانی دەستبەسەرکراوی تێکڕای زیندانیاندا‪ ،‬جەخت دەکاتە سەر‬ ‫دەستبەسەرکردنی بەر لە دادگایی‪ .‬کۆمەڵێک حوکم هه‌ن سەبارەت بەمامەڵەکردنی کەسانی‬ ‫دەستگیرکراوی بەر لەدادگا کە چوونەتە نێو زۆر لە بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەکانی تایبەت بە‬ ‫مافە مەدەنی و سیاسییەکان‪.‬‬ ‫هه‌روەها لە هه‌رێمی کوردستانیش بەگشتی سەبارەت بە پاراستنی مافەکانی ئەو کەسانەی کە‬ ‫ڕووبەڕووی گرتن و بەندکردن دەبنەوە چەند بەڵێننامەیەک باڵوکرایەوە و چەند ڕێکخراوێکی‬ ‫مرۆڤدۆستیش دامەزرا بەمەبەستی بەدواداچوون و پاراستنی مافەکانی ئەو کەسانە‪ ،‬لەوانەش‬ ‫ڕێکخراوی خاچی سووری نێونەتەوەیی و مانگی سوور بوون‪ .‬پاشان هه‌ر دەربارەی پاراستنی‬ ‫مافەکانی زیندانیان چەند ڕێککەوتننامەیەکی تر مۆرکران کە بکرێتە بنەمایەک بۆ هه‌ڵسوکەوت‬ ‫لەگەڵ ئەو کەسانەی بەند دەکرێن و بێ بەش دەبن لە ئازادی‪.‬‬ ‫ناساندنی چەمکەکان‪:‬‬ ‫‪-١‬بەندیخانەکان‪:‬‬ ‫لە هه‌ندێ یاسا و ڕێسادا دەستەواژەی جیاجیا بەکاردەھێنرێت بۆ جیاوازی لەنێوان شوێنەکانی‬ ‫دەستگیرکردندا‪ .‬یان ئەوەتا جێگاکانی دەستبەسەرکردنن کە تێیدا کەسەکان چاوەڕێی دادگایی‬ ‫کردنن‪ .‬یان ئەوانەی تاوانبار کراون‪ ،‬یاخود ئەوانەی ملکەچن بۆ مەرجی دیکەی ئاسایش‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا وشەی بەندیخانە بۆ ئەو شوێنانە بەکاردەھێنرێت‬ ‫کە پێشوازی لە کەسانێک دەکات کە چاوەڕێی دادگایی کردنن لە دادگای مامناوەندیدا‪ .‬بەکورتی‬ ‫بەندیخانە بۆ ئەو کەسانەیە کە سزای کورتخایەنیان بەسەردادراوە‪ .‬بەاڵم ئەو شوێنانەی‬ ‫بەندکراوە تاوانبارکراوەکان دەگرنە خۆیان پێیان دەوترێت دەزگا چاکسازییەکان‪.‬‬

‫ ‪ 249‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ -٢‬بەندییەکان‪:‬‬ ‫وەک چۆن وشەی جیاجیا بۆ بەندیخانەکان بەکاردەھێنرێن هه‌ر ئاواش وشەی جیاجیا بۆ‬ ‫بەندییەکان بەکار دەھێنرێت‪ .‬ئەو کەسەی چاوەڕێی دادگاییکردنە پێی دەوترێت دادگاییکراو‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫یان چاوەڕێی دادگاییکردنە پێی دەوترێت دەستبەسەرکراو (التوقیف)‬ ‫‪-٣‬گرتن‪:‬‬ ‫مانای بەندکردنی کەسێکە بە تۆمەتی ئەنجامدانی تاوانێک یان بڕیارێکی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫‪ -٤‬کەسی دەستبەسەرکراو‪:‬‬ ‫واتا بێبەشکردنی کەسێک لە ئازادی کەسێتی ئەگەر بێت و لەبەر تۆمەتبارکردنی نەبێت لەسەر‬ ‫تاوانێک‪.‬‬ ‫‪ -٥‬کەسی زیندانیکراو‪:‬‬ ‫واتا بێبەشکردنی کەسێک لە ئازادی تاکەکەسی لەبەر تۆمەتبارکردنی بەئەنجامدانی تاوانێک‪.‬‬ ‫‪ -٧‬دەسەاڵتی دادوەری‪:‬‬ ‫ئەو دەسەاڵتەیە کە بەپێی یاسا دیاری کرابێت‪ ،‬هه‌روەها مەرکەزێکی بۆ دابین دەکات‬ ‫دەسەاڵتەکەی دیاری دەکات و پشتگیری بەھێزیان بۆ دابین دەکات بۆ بە ئەنجام گەیاندنی‬ ‫‪2‬‬ ‫ئەرکەکانیان‪.‬‬ ‫سەرچاوە بنەرەتەکانی پێوەرە نێودەولەتیەکانی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫‪ .a‬بەڵێننامەی نەتەوە یەکگرتوەکان‬ ‫‪ .b‬بەیاننامەی جیهانیی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫‪ .c‬پەیماننامە (میساق)‪ ،‬و ڕێکەوتننامە‬ ‫‪ .d‬النی کەمی یاساکان و جارنامەکان‬ ‫سەبارەت بە گرنگترین بڕیارنامە و ڕیکەوتننامە و مافەکانی مرۆڤ لە‬ ‫ڕوانگەی بەندییەکان و ستافەوە ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪ .١‬ڕێکەوتننامەی نێودەوڵەتیی مافە ئابووری و کۆمەاڵیەتیی و کولتوورییەکان‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ڕێکەوتننامەی نێودەوڵەتی مافە سیاسیی و مەدەنییەکان‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ڕیکەوتننامەی دژی ئەشکەنجە و سزاکانی تری دڕندە و نامرۆییانە و بێ ڕێزیکردن بە‬ ‫بەندکراو‪.‬‬ ‫‪ -1‬ئاندرۆ کۆیل ‪،‬لیکۆلینەوەیەک دەربارەی مافەکانی مرۆڤ لەئیدارەی بەندیخانەکان ‪،‬وەرگیرانی ئاوات محمد‬ ‫‪ ،٢٠٠٣،‬ل‪١٠‬‬ ‫‪ -2‬شوان رەحیم کەریم ‪،‬مافی بەندکراو دەست بەسەرکراوان ‪،‬وەرگیرانی ھەاڵلە ساالر ئەحمەد ودلخواز رەزا‬ ‫عەباس ‪ ،‬چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری ‪،‬ھەولێر ‪ ،٢٠٠٩،‬ل ‪.١٢‬‬ ‫ ‪ 250‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ .٤‬ڕیکەتننامەی نێودەوڵەتی نەھێشتنی جیاکاریەکانی ڕەگەزپەرستی لەنێو بەندکراو و‬ ‫دەستبەسەرکراواندا‪.‬‬ ‫‪ .٥‬ڕێکەوتننامەی نەھێشتنی هه‌موو جۆرەکانی جیاکاری دژی ژنان‪.‬‬ ‫تێڕوانینی یاساکان و جاڕنامەکان لەمەڕ بەندیخانەکان و ستافی مافی‬ ‫زیندان‬ ‫‪ .١‬یاساکانی مامەڵەکردن لەگەڵ بەندکراوان‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بنەما بنەڕەتییەکانی مامەڵەکردن لەگەڵ بەنکراوان‪.‬‬ ‫‪ .٣‬کۆمەڵەی بنەماکان بۆ پاراستنی هه‌موو کەسێک لەژێر هه‌ر جۆرە سزادان و ڕاگرتنێک یان‬ ‫بەندکردنێک‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ڕێنمایی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ نەھێشتنی الدان و الساری نەوجەوان (رێنماییەکانی ڕیاز)‬ ‫‪ .٥‬یاساکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کارگێڕی و دادپەروەری نەوجەوانان (ڕێساکانی پەکین)‬ ‫‪ .٦‬ڕێساکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پاراستنی ئەو نەوجەوانانەی لە ئازادی بێبەش کراون‪.‬‬ ‫‪ .٧‬جاڕنامەی نەھێشتنی توندوتیژی دژی ئافرەتان‪.‬‬ ‫‪ .٨‬النی کەمی ڕێساکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پێوەرەکانی بەندنەکردن (ڕێساکانی‬ ‫تۆکیۆ)‪.3‬‬ ‫بەڕێوەبردنی بەندیخانەکان‬ ‫بەرپرسانی چاکسازی دەبێت بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی پەیوەندیدار بەندیخانەکان‬ ‫بەڕێوەبەرن‪ ،‬لەو بوارەشدا هه‌ندێ سیفات و خاسیەتی هاوبەش هه‌یە کە دەبێت لە هه‌موو‬ ‫چاکسازییەکاندا هه‌بێت‪:‬‬ ‫‪ )١‬پێویستە زیندان بەشێک بێت لە سیستەمی مەدەنی و دادپەروەری تاوان نەک بەشێک بێت‬ ‫لە پێكهاته‌یه‌كی پۆلیسی و سەربازی‪.‬‬ ‫‪ )٢‬پێویستە سیستەمی زیندان وەک خزمەتگوزارییەکی گشتی ڕەچاو بکرێت و پێویستە‬ ‫ڕوونکراوە بێت بۆ پشکنینی گشتی‪.‬‬ ‫‪ )٣‬پێویستە ستافی زیندان بەشێوەیەکی گونجاو دابمەزرێن و ڕاھێنان ببینن و قەرەبوو‬ ‫بکرێنەوە و بارودۆخێکی گونجاوی کارکردنیان بۆ دابین بکرێت و پێویستە کارمەندی مەدەنی‬ ‫بن نەک وەک ئەندامی سەربازی یان پۆلیسی بن‪.‬‬ ‫‪ )٤‬پێویستە زیندانیان دەرفەتی کارکردنیان پێ بدرێت بەاڵم بەشێوەی سزا و بێ ڕێزیکردن‬ ‫نەبێت‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ )٥‬پێویستە بەندکراوان بەشێوەیەکی گونجاو بۆ ڕوبەڕوبووبونەوە ئامادە بکرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬وەرگیراوە لە ‪ :‬چاکسازی تاوانی نیو دەوڵەوتی ‪ ،‬پرۆگرامی نێو دەوڵەتی راھێنان‪ ،٢٠٠٣،‬ل ‪٣١-٢٩‬‬ ‫‪ -4‬ئالیسۆن ستێبڵ ‪،‬پێوەرە نێو دەوڵیەتیەکانی پشکنین ‪ ،‬نێردەی یەکێتی ئەوروپا بۆ پاڵپشتی سەروەری‬ ‫یاسا لەعیراق ‪ ، ٢٠١٣،‬ل‪١٣‬‬ ‫ ‪ 251‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پۆڵێنکردنی بەندیخانەکان بە پێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکان‬ ‫پەڕاوی پشکنین بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکان بەندە لەسەر النی کەمی پێوەری یاساکان بۆ‬ ‫مامەڵەکردن لەگەڵ بەندکراوان کە پەسند کراوە لەالیەن (یەکەم کۆنگرەی نەتەوە یەکگرتووەکان‬ ‫بۆ ڕێگەگرتن لە تاوان و مامەڵەکردن لەگەڵ تاوانباران‪ ،‬جنێف ‪)١٩٥٥‬‬ ‫یاساکان بێ الیەنانە جێبەجێ دەکرێن بێ گوێدانە جیاوازی نەتەوەیی‪ ،‬ڕەنگ‪ ،‬ڕەگەز‪ ،‬زمان‪،‬‬ ‫ئایین‪ ،‬بیروڕای سیاسی یان هه‌ر بیروڕایەکی تر‪ ،‬یان بنەمای کۆمەاڵیەتی‪ ،‬هه‌بوونی سەروەت‬ ‫‪5‬‬ ‫و سامان‪ ،‬یان تێڕوانینێکی ئەخالقی بەرامبەر گروپێک کە بەندکراوەکە سەر بەو گروپە بێت‪.‬‬ ‫ماندێالی سەرۆک کۆماری ئەفریقای باشوور کە خۆی پێشتر بەندکراو بووە گوزارشتی لە‬ ‫بنەماکانی ڕێزگرتنی هه‌موو مرۆڤەکان کردووە و وتویەتی‪ :‬کەس ناتوانێت بە باشی واڵتێک‬ ‫بناسێنێت هه‌تا سەردانی بەندیخانەکانی نەکات‪ ،‬چونکە شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ هاوواڵتییە‬ ‫بەرزەکانی واڵتێکەوە حوکم بەسەر ئەو واڵتەدا نادرێت بەڵکوو لەگەلڕ شێوازی مامەڵەکردن‬ ‫‪6‬‬ ‫لەگەلڕ هاوواڵتیە نزمەکانییەوە‬ ‫مافەکانی مرۆڤ سەبارەت بە ئیدارەو فەرمانبەرانی بەندیخانەکان‬ ‫‪ .١‬خزمەتی بەرژەوەندی گشتی‬ ‫لە هه‌موو کۆمەڵگا دیموکراسییەکان کارکردن لەناو بەندیخانەدا بەخزمەتکردنی بەرژەوەندی‬ ‫گشتی دادەنرێت بەندیخانەکانیش جێگای وەک قوتابخانە و نەخۆشخانە‪ ،‬دەسەاڵتێکی مەدەنی‬ ‫بەڕێوەیان دەبات بەمەبەستی بەشداریکردن لە بەرژەوەندی گشتییدا بۆیە پێویستە لەسەر‬ ‫دەسەاڵتەکانی بەندیخانەکان ملکەچی لێپرسینەوە ببن لە الیەن پەرلەمانی هه‌ڵبژێردراوەوە‬ ‫دەشبێت بە شێوەیەکی خولیایانە جەماوەر لە ڕەوش و پێداویستییەکانی بەندیخانەکان ئاگادار‬ ‫بکرێنەوە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بنەما ئاکارییەکانی بەڕیوەبردنی بەندیخانەکان‬ ‫پێویستە لەسەر ئیدارەی بەندیخانەکان لە چوارچێوەیەکی ئاکارییدا کار بکەن‪ ،‬چونکە لەوانەیە‬ ‫کۆمەڵە کەسێک لەدەرەوەی ئەو چوارچێوە ئاکارییە تۆکمەیە‪ ،‬ئەو دەسەاڵتەی پێیان بەخشراوە‬ ‫لەسەر حیسابی ئەوانی تر بەکاربهێنێت‪ .‬چوارچێوەی ئاکاری بەته‌نها شێوازێک نییە بۆ کاری‬ ‫فەرمانبەر لەگەڵ بەندیدا‪ ،‬بەڵکوو پێویستە گیانی ئاکارییانە لە لوتکەی هه‌ڕەمەکەوە تا بنکەی‬ ‫ئیدارەی بەندیخانەکان بەڕێوە ببات‪ ،‬ڕەنگە توندکردنەوەی دەسەاڵتەکانی بەندیخانەکان لەشەر‬ ‫ئیدارە‪ ،‬کاریگەری کردەیی و هه‌وڵی فشار خستنەسەر بۆ گەیشتن بەو ئامانجانەی کە خۆی‬ ‫دایناوە‪ ،‬بەبێ ڕەچاوکردنی پێویستییە ئاکارییەکان‪ ،‬ببێتە ھۆی زۆڵم و ستەمێکی زۆر‪.‬‬

‫‪ -٥‬ئۆفیسی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر ماددەی ھۆشبەر و تاوان‪ ،‬کۆمەڵەیەک لە پێوەرو بنچینەکان بۆ‬ ‫ڕێگەگرتن لە تاوان و دادوەری تاوان‪ ،‬نیۆڕک‪.،٢٠٠٦ ،‬ل‪،٤‬‬ ‫‪ -٦‬نیڵسۆن ماندێال‪ ، ،‬ڕێگای درێژ بەرەو ئازادی‪ ،‬لیتلڕ بڕاون‪،‬لەندەن‪١٩٩٤ ،‬‬ ‫ ‪ 252‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ .٣‬گرنگی سەرکردایەتی چاک لە بەندیخانەکان‬ ‫بەرپرسانی بەندیخانەکان و سیستەمەکانی بەندیخانەکان پێویستیان بەوەیە لە ڕەچاوکارییە‬ ‫تەکنیکی و ئیداریەکان تێپەڕێنن‪ .‬هه‌روەها پێویستە سەرکردەی بەتوانا بن بۆ هاندانی‬ ‫فەرمانبەرانی بەردەستیان بەوەی کە گیانی بەها بەرزەکانیان پێ ببەخشن لە شێوازی‬ ‫ئەنجامدانی ئەرکی ڕۆژانەیان بۆیە پێویستە بە ژن و پیاوەوە تێڕوانینێکی ڕوونیان هه‌بێت و‬ ‫سووربن لەسەر پاراستنی بەرزترین پێوانەکانی ئیدارەی تۆکمەی بەندیخانەکان‪.‬‬ ‫‪ .٤‬بوونی فەرمانبەری لێهاتوو‬ ‫بەندیخانە بەندییەکانی خۆی هه‌ڵنابژێرێت‪ ،‬دەبێت هه‌موو ئەو کەسانە وەربگرێت کە دادگا‬ ‫یان دەسەاڵتە دادوەریەکان بۆی ڕەوانە دەکەن‪ ،‬بەاڵم خۆی دەتوانێت فەرمانبەرەکانی خۆی‬ ‫هه‌ڵبژێرێت‪ .‬زۆر گرنگە بە وردی فەرمانبەرەکان هه‌ڵبژێردرێن و مەشقی پێویستیان پێ بکرێت و‬ ‫چاودێرییان بکرێت و پشتیوانییان لێ بکرێت‪ .‬کاری بەندیخانەکان زۆر سەخت و تاقەت پڕوکێنە‪،‬‬ ‫چونکە کارکردن لەگەڵ ئەو ژن و پیاوانەدا کە لە ئازادی بێ بەری کراوون تێیاندا هه‌یە عەقڵی‬ ‫ناتەواوە یان بە دەستی کۆمەڵێک نەخۆشی ترەوە دەناڵێنێت‪ .‬یاخود لەتوانا کۆمەاڵیەتی و‬ ‫پەروەردەییەکان بێ بەشە‪ .‬یاخود لەو گروپانەوە هاتووە کە لەڕووی کۆمەاڵیەتییەوە پەراوێز‬ ‫خراوون‪ .‬ڕەنگە هه‌ندێکیان مایەی هه‌ڕەشە بن بۆ سەر کۆمەڵگا‪ ،‬و تیاشیاندا هه‌یە مەترسیدار و‬ ‫شەرانگیزە‪ ،‬لەوانەیە هه‌ندێکیان بەو پەڕی توانایانەوە تێبکۆشن بۆ ئەوەی هه‌ڵبێن‪ .‬بەهه‌رحاڵ‬ ‫کەسیان نایەنەوێت لە بەندیخانەدا بمێنێتەوە‪ ،‬هه‌ریەکەشیان خۆی لە خۆیدا تاکێکی تایبەتییە‪.‬‬ ‫ڕۆڵی فەرمانبەرانیش بەگشتی بریتییە لە‪:‬‬ ‫*زامنکردنی سەالمەتی هه‌موو بەندیەکان‬ ‫* مامەڵەکردنی بەندییەکان بەشێوەیەکی شایستە و مرۆییانە و دادپەروەرانە‬ ‫* دڵنیابوون لە هه‌ڵنەهاتنی بەندییە مەترسیدارەکان‬ ‫* دڵنیابوون لە چاکی نیزام و چاودێریی ناو بەندیخانەکان‬ ‫* بەخشینی دەرفەت بە بەندیەکان تا کاتی ناو بەندیخانە بەشێوەیەکی ئەرێ سەرف بکەن بۆ‬ ‫ئەوەی دوای ئازادکردنیان بتوانن سەرلەنوێ تێکەاڵوی کۆمەڵگا ببنەوە‬ ‫‪ .٥‬سەرڕاستی و توانای کەسیی‬ ‫بەمەبەستی ئەنجامدانی ئەم کارە بەشێوازێکی پسپۆڕانە‪ ،‬پێویستە فەرمانبەر شارەزایی و‬ ‫سەرڕاستییەکی زۆری هه‌بێت‪ .‬ئەمەش مانای ئەوەیە سەرەتا پێویستە زۆر بە وردی ئەو ژن‬ ‫و پیاوانە هه‌ڵبژێردرێن کە لە بەندیخانەکاندا کاردەکەن‪ .‬دڵنیا ببن لەوەی توانای کەسیی و‬ ‫ئاکاری و پەروەردەیی گونجاویان هه‌یە‪.‬‬ ‫‪ .٦‬مەترسی کورت بینی‬ ‫بەشێوەیەکی گشتی فەرمانبەرانی بەندیخانەکان لە ژینگەیەکی داخراو و دابڕاودا کار دەکەن‪.‬‬ ‫کە بە تێپەڕبوونی کات کاریگەرییان لەسەر دەبێت‪ .‬ئیتر وایان لێدێت کورت بین دەبن و‬ ‫شێلگیرانە بە ڕاو بۆچونەکانی خۆیانەوە دەنوسێنن‪ .‬بۆیە پێویستە بەشێوەیەک ئیدارە بکرێن‬ ‫ ‪ 253‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫و مەشقیان پێ بکرێت بۆ ئەوەی لە کورتبینی بپارێزرێن‪.‬‬ ‫‪.٧‬ڕەوشی فەرمانبەرانی بەندیخانەکان‬ ‫بەشێوەیەکی گشتی وا سەیری فەرمانبەرانی بەندیخانەکان دەکرێت کە بایەخیان کەمتربێت‬ ‫لەو خەڵکانەی لە بواری دادپەروەری تاواندا ئیش دەکەن‪ ،‬وەک پۆلیس‪ ،‬ئەم مەسەلەیە‬ ‫بەسەر مووچەی فەرمانبەرانی بەندیخانەکانیشدا شکاوەتەوە و لە گەلێک دەوڵەتانی جیهاندا‬ ‫موچەیەکی کەمە‪ .‬لە ئەنجامی ئەمەشدا‪ ،‬دامەزراندنی خەڵکانی خاوەن شارەزایی و لێهاتوویی‬ ‫باش لە بەندیخانەکاندا زەحمەت دەبێت‪ .‬بەمەبەستی ڕاکێشانی فەرمانبەرانی شارەزایی خاوەن‬ ‫کەسێتی بەرز و هاندانیان‪ ،‬پێویستە ئاستی مووچەکانیان بەرز بکرێتەوە و ڕەوشێکی کارکردنی‬ ‫‪٧‬‬ ‫هاوشێوەی بوارە گشتییەکانی تری بۆ دابین بکرێت‪.‬‬ ‫پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی پەیوەستە بە دەستبەسەرکردنی بەر لە دادگایی‬ ‫سێەم‪ :‬مافی بەندکردن‪/‬گرتن (االعتقال)‬ ‫ئەلف ‪ /‬بنەما گشتییەکان‬ ‫‪ .١‬جاڕنامەی جیهانی‪ ،‬ماددەی ‪:٣‬‬ ‫هه‌موو کەسێک مافی ژیان و ئازادی و پاریزگاری گیانی گیانی خۆی هه‌یە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬جاڕنامەی جیهانی‪ ،‬ماددەی ‪:٩‬‬ ‫بەھیچ شێوەیەک نابیت کەسێک بگیرێت یان گلبدرێتەوە یان دوور بخرێتەوە بەزۆر‪.‬‬ ‫‪ .٣‬پەیماننامەی تایبەت بەمافە مەدەنی و سیاسییەکان‪ ،‬ماددەی (‪)٩‬‬ ‫هه‌موو کەسێک مافی ژیان و ئازادی و پاریزگاری گیانی خۆی هه‌یە و بەھیچ شێوەیەک نابێت‬ ‫کەسێک بگیرێت یان گلبدرێتەوە یان دوور بخرێتەوە بەزۆرەملێ‪ .‬هه‌روەکو ناکرێ ئازادی لێ‬ ‫زەوت بکرێت ته‌نها لە کاتێکدا نەبێت کە بەهانەیەکی یاسایی هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪ .٤‬پەیماننامەی ئەفریقی‪ ،‬ماددەی (‪)٦‬‬ ‫هه‌موو کەسێک مافی ژیان و ئازادی و پاریزگاری گیانی خۆی هه‌یە‪ .‬ناکرێت کەسێک ئازادی‬ ‫لێ زەوت بکرێت ئەگەر بەهانەیەک نەبێت و بەو مەرجانەی باسمان لێوە کردن‪ ،‬بەدروست‬ ‫ناژمێردرێت بەشێوەیەکی تایبەت کەسێک بگیرێت یان گلبدرێتەوە بە زۆرەملێ‪.‬‬ ‫‪ .٥‬ڕێککەوتننامەی ئەمریکی‪ ،‬ماددەی (‪)٧‬‬ ‫‪ .١‬هه‌موو کەسێک مافی ئازادی کەسی و پارێزگاری گیانی خۆی هه‌یە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬نابێ کەسێک ئازادی سروشتی خۆی لێ زەوت بکرێت ئەگەر ھۆکارێک نەبێت و بەهانەیەکی‬ ‫یاسایی هه‌بێت‪ .‬یان ئەو یاسایەی کە دان بەو حاڵەتەدا دەنێ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬نابێت ھیچ کەسێک بەزۆر بگیرێت یان بەند بکرێت ‪.‬‬ ‫‪ -٧‬سەرچاوەی پێشو‪ ،‬لیکۆلینەوەیەک دەربارەی مافەکانی مرۆڤ لەئیدارەی بەندیخانەکان‪،‬ل‪١٢-١١‬‬ ‫ ‪ 254‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫‪ .٦‬ڕێککەوتننامەی ئەوروپی‪ ،‬ماددەی ‪٥‬‬ ‫هه‌موو کەسێک مافی ئازادی و پارێزگاری گیانی خۆی هه‌یە‪ .‬نابێت ھیچ کەسێک ئازادی لێ‬ ‫زەوت بکرێت لەم حاڵەتەدا نەبێت و هاومەرج نەبێت و لەگەڵ ئەو ئیجرائاتانەی کە لە دەقەکان‬ ‫باسیان دەکات بەشێوەیەکی یاسایی‪:‬‬ ‫‪ .١‬گلدانەوەی یاسایی کەسێک دوای لێپرسینەوەی لەالیەن دادگای پەیوەندیدارەوە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬گرتنی یاسایی کەسێک یان گلدانەوەی لەبەرئەوەی ملی نەداوە بۆ فەرمانێکی یاسایی کە‬ ‫لەدادگاوە دەرچووە‪ ،‬سەرەرای بەلێنی ئەوەی داوە کە هه‌موو فەرمانێکی یاسایی جێبەجێ‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫‪ .٤‬گرتنی یاسایی کەسێک یان گلدانەوەی بەمەبەستی ئامادەکردنی لەبەردەم دەسەاڵتی‬ ‫یاسایی تایبەتدا لەبەرئەوەی گومانێکی گونجاوی لێ دەکرێت کە تاوانێکی ئەنجام دابێت‪ ،‬یان‬ ‫بۆ ئەوەی تاوان نەکات یان بۆ ئەوەی ڕا نەکات دوای ئەوەی تاوانەکەی ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫‪ .٥‬گلدانەوەی ئەو کەسە (قاێد)ـە بەپێی فەرمانێکی یاسایی بەمەبەستی سەرپەرشتیکردنی‬ ‫پەروەردەیی یان گلدانەوەی بەشێوەیەکی یاسایی بەمەبەستی ئامادەکردنی لەبەردەم‬ ‫دەسەاڵتێکی یاسایی تایبەتدا‪.‬‬ ‫‪ .٦‬گلدانەوەی یاسایی کەسێک بە مەبەستی تەشەنەنەکردنی نەخۆشیەک یان ئەو کەسانەی‬ ‫لەڕووی ئەقڵییەوە تەواو نەبن یان خۆیان بەخواردنەوەی کحولیەوە گرتوە یان خواردنی مادە‬ ‫بیھۆشکەرەکان‪.‬‬ ‫‪ .٧‬گرتنی یان گلدانەوەی کەسێک کە بەشێوەیەکی نایاسایی چووەتە ناو واڵتێکەوە بەبێ‬ ‫وەرگرتنی مۆڵەت‪ ،‬یان کەسێک ڕێوشوێنی تایبەت بگیرێتە بەر بۆ دەرکردنی یان تەسلیم‬ ‫کردنەوەی‪.‬‬ ‫بێ‪ /‬پێودانگەکان‬ ‫‪ .١‬بنەما پەیوەستەکان بەگلدانەوەوە‪ ،‬بنەمای ‪:٩‬‬ ‫نابێ الیەنی دەسەالتدار کە هه‌ڵدەسێت بەدەستگیرکردن یان گلدانەوەی کەسێک یان لیکۆلینەوە‬ ‫لەگەڵیدا‪ ،‬دەکرێ ستەم کێشانی بکرێ لە مومارەسەکردنی لەبەردەم دەسەاڵتی قەزایی یان هه‌ر‬ ‫دەسەاڵتێکی تردا‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بنەما پەیوەستەکان بەگلدانەوەوە‪ ،‬بنەمای ‪:٩‬‬ ‫ئەلف‪ :‬بەپێی بنەڕەتەکان ئەمانە تۆماردەکرێن‪:‬‬ ‫ ھۆکارەکانی دەستگیرکردن‬‫ کاتی دەستگیرکردنەکە و کاتی بردنی بۆ شوێنی گلدانەوەکە و کاتی ئامادەبوونی بۆ یەکەم‬‫جار لەبەردەم دەسەاڵتی قەزایی یان هه‌ر دەسەاڵتێکی تر‪.‬‬ ‫ پێناسی ئەو کارمەندانەی کە هه‌ڵدەستن بۆ جێبەجێکردنی یاسا‪.‬‬‫ زانیاری وورد دەربارەی گلدانەوەکە‪.‬‬‫ ‪ 255‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫بێ‪ :‬ئەو تومارانە دەگەیەنرێتە دەست کەسە گلدراوەکە یان پارێزەرەکەی‪ ،‬ئەگەر هه‌یبوو بەو‬ ‫شێوەیەی یاسا ڕێی پێدەدات‪.‬‬ ‫جیم‪ /‬لێکدانەوەکان‬ ‫‪ .١‬لیژنەی پەیوەست بەمافەکانی مرۆڤ‪ ،‬ڕاسپاردنی گشتی ژمارە ‪)١( ٨‬‬ ‫برگەی (‪ )١‬لەمادەی ‪٩‬ـی پەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بەمافە مەدەنی و سیاسیەکان‪،‬‬ ‫جێبەجێ دەکرێت بەسەر هه‌موو چەشنەکانی زەوتکردنی ئازادییدا جا لە مەسەلە جینائییەکاندا‬ ‫بێت یان حاڵەتی تر بێت وەکوو نەخۆشی ئەقڵی و بەخشینی ماددە بێھۆشبەرەکان و‬ ‫بەمەبەستی چاودێریکردنی کوچکردن و هه‌روەها لیژنەی تایبەت بەمافی مرۆڤ ڕای وایە کە‬ ‫ڕفاندنی هاوواڵتیەک لە واڵتێکدا کە واڵتەکە ھی خۆی نەبێت بەگرتنێکی زۆرەمڵێ لەقەلەم‬ ‫دەدرێت‪ ،‬چونکە دەرچوونە لەماددەی ‪ )١( ٩‬پەیماننامەی نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫‪ .٢‬لیژنەی ویالیەتە ئەمریکییەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ‬ ‫لیژنەی ویالیەتە ئەمریکییەکان پێیان وایە کە ئەگەر کەسێک گیرا لەالیەن کۆمەڵێکی مامەندی‬ ‫(نیمچە) سەربازی یان ھێزی ئاسایش بن بەاڵم بەجل و بەرگی هاواڵتی ئاساییەوە ھیچ‬ ‫پێناسەیە یان فەرمانێکی سەرەوە یان بەگرتنی ئەوا بەگرتنی زۆرەمڵی دەدرێتە قەڵەم ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬دادگای ئەوروپی مافی مرۆڤ‬ ‫ماددەی (‪ )١( )٥‬لەڕێککەوتنامەی ئەوروپی وا دەردەبرێت کە نابێ کەس ئازادی لی زەوت‬ ‫بکرێت ته‌نها لە هه‌لومەرجی دیاریکراودا نەبێت ماددەی (‪( )١( )٥‬ج) ڕێ دەدا بەگرتنی‬ ‫کەسێک یان گلدانەوەی (بەپێی ئەو ڕێوشوێنانەی یاسا ڕێی پێداون) جاری وا هه‌یە فاکتەری‬ ‫شیاو هه‌یە بۆ گومانکردن لە ئەنجامدانی تاواندا ‪.‬دادگای ئەوروپی ئەم گومانەی دیاریکردووە‬ ‫بەبوونی ڕووداو یان زانیاریەک کە چاودێرە بابەتییەکە پێیوابێ کە ئەم کەسە لەوانەیە تاوانێکی‬ ‫‪٨‬‬ ‫ئەنجام دابێت‪.‬‬ ‫خستنە ڕووی (‪ ) ١٠‬بنەما لە بنەماکانی تایبەت بە مافی بەندکراو دەستبەسەرکراوان و‬ ‫پارێزگاریکردن لەو کەسانەی ڕووبەرووی زیندانی یان دەستبەسەرکردن دەبنەوە لە هه‌رێمی‬ ‫کوردستاندا‪:‬‬ ‫بەپێی بریاری کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتوەکان ژمارە ‪ ١٧٣/٣٤-‬لەبەرواری ‪:١٩٩٨-١٢- ٩‬‬ ‫بنەمای (‪)١‬‬ ‫هه‌موو بێبەشکراوان لە ئازادی‪ ،‬مامەڵەیەکی مرۆییان لەگەڵدا دەکرێت کە ڕێز لە کەرامەت و‬ ‫کەسایەتی مرۆڤایەتییان بگرێت‪.‬‬ ‫بنەمای (‪)٢‬‬ ‫ھیچ پرۆسەیەکی گرتن یان دەستبەسەرکردن یان زیندانیکردن ئەنجام نادرێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫‪ -٨‬مافەکانی مروڤ دەست بەسەر کردنی بەر لە دادگایی بە پیی پێوەرە نیو دەوڵەتیەکان ‪ ،‬و‪.‬دانا احمد‬ ‫‪.‬نەتەوە یەکگرتوەکان نیۆیۆرک ‪،١٩٩٤.‬ال ‪١٥-١٤‬‬ ‫ ‪ 256‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫پابەندبوونی ڕەهای حوکمی یاسا ئەنجام بدرێ و پێویستە فەرمانبەری پسپۆر یان خەڵکانێکی‬ ‫ڕێگەپێدراو بەو کارانە هه‌ڵسن‪.‬‬ ‫بنەمای (‪)٣‬‬ ‫نابێت ھیچ کام لەو مافانەی مرۆڤ کۆت بکرێت یان کەم بکرێتەوە کە دراوە بەو کەسانەی کە‬ ‫زیندانی یان دەستبەسەر دەکرێن‪ ،‬کاتێک ئەو مافانەی دانیان پیانراوە و لە هه‌موو دەوڵەتێکدا‬ ‫هه‌ن‪ ،‬ئەوەش بەپێی یاسا یان ڕێکەوتنامەکان یان داب ونەریت‪ ،‬بەپاساوی ئەوەی کە بنەماکان‬ ‫دان بەو مافانەدا نانێن یان بە پلەیەکی کەمتر باسیانکراوە‪.‬‬ ‫بنەمای (‪)٤‬‬ ‫بەندکردن یان زیندانیکردن پراکتیزە ناکرێت و نابێت ھیچ زیادەرۆییەک بکرێتە سەر مافەکانی‬ ‫ئەو کەسانەی ڕووبەرووی بەندکردن یان زیندانیکردن دەبنەوە‪ ،‬ته‌نها بە فەرمانی دەسەاڵتێکی‬ ‫دادوەری یان هه‌ر دەسەاڵتێکی ڕێگەپێدراو نەبێت‪ ،‬یان هه‌ر دەسەاڵتێک کە لەالیەن دادوەرەوە‬ ‫چاودێری بکرێت‪.‬‬ ‫بنەمای (‪)٦‬‬ ‫نابێت بەھیچ جۆرێک ئەو کەسانەی کەدەستبەسەر یان زیندانی دەکرێن ئەشکەنجە بدرێن‬ ‫یان سزای توند و نامرۆڤانە یان پیشەیی بدرێن و نابێت ھیچ بارودۆخێک بکرێتە پاساو بۆ‬ ‫گرتنەبەری ئەو شێوازە خراپانەی مامەڵەکردن لەگەڵیاندا‪.‬‬ ‫بنەمای (‪)٨‬‬ ‫کەسانی دەستبەسەرکراو بەپێی بارودۆخێک وەک کەسێکی بێتاوان مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە پێویستە پێویستە بەپێی توانا لە زیندانیەکان جیا بکرێنەوە‪.‬‬ ‫بنەمای (‪)٩‬‬ ‫نابێت ئەو دەسەاڵتەی کەسێک دەستگیر یان دەستبەسەر دەکات یان لێکۆڵینەوە لە کێشەیەک‬ ‫دەکات‪ ،‬سنوری ئەو دەسەاڵتە ببەزێنێت کە پێیدراوە‪ ،‬بەپێی یاسا دەکرێت سکااڵ دژی ئەو‬ ‫ڕەفتارانە بەرز بکرێتەوە بۆ دەسەاڵتی دادوەری یان هه‌ر دەسەاڵتێکی تر‪.‬‬ ‫بنەمای (‪)١٨‬‬ ‫‪ .١‬کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو مافی ئەوەی هه‌یە پەیوەندی بە پارێزەرەکەیەوە بکات‬ ‫و ڕاوێژی لەگەڵدا بکات‪.‬‬ ‫‪ .٢‬کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو کاتی گونجاوی پێ دەدرێت و ئاسانکاری تەواوی بۆ‬ ‫دەکرێت بۆ ڕاوێژکردن لەگەڵ پارێزەرەکەی‪.‬‬ ‫‪ .٣‬نابێت کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو ڕێگەی لێبگیرێت ڕاوێژ لەگەڵ پارێزەرەکەی بکات‬ ‫بەبێ ھیچ دواکەوتنێک یان چاودێریەک‪ ،‬بەته‌نها لەو بارودۆخە نائاساییانەدا نەبێت لە یاسا‬ ‫یان بنەما یاساییەکاندا دەست نیشانکراون‪ ،‬ئەوەش کاتێک کە ته‌نها ڕێگەیە بۆ پارێزگاری لە‬ ‫ئاسایش و بەڕێوەچوونی کارەکان بەباشی‪.‬‬ ‫‪ .٤‬پێویستە چاوپێکەوتنی کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو و پارێزەرەکەی لەپێش چاوی‬ ‫ ‪ 257‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫یەکێک لەو فەرمانبەرانە بێت کە جێبەجێکەری یاساکانن‪ ،‬بەاڵم نابێت گوێ لە وتوێژەکانیان‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫‪ .٥‬پەیوەندی نێوان کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو و ئەو پارێزەرەی کە لەم بنەمایەدا‬ ‫ئاماژەی پێ کراوە بە بەڵگە دادەنرێت دژی کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو ئەگەر بێت و‬ ‫پەیوەندی بە تاوانێکی بەردەوام یان کاتییەوە نەبێت‪.‬‬ ‫بنەمای (‪)٢٤‬‬ ‫کەسی دەستبەسەر یان زیندانی دەرفەتی ئەنجامدانی پشکنینی پزیشکی بۆ دابین دەکرێت لە‬ ‫کورترین ماوەدا دوای دەستبەسەرکردن یان زیندانیکردن و دوای ئەوەش چاودێری پزیشکی و‬ ‫چارەسەری بۆ دابین دەکرێت لەکاتی پێویستدا‪ ،‬ئەم چاودێریکردنەش بەخۆڕایی دەبێت‪.‬‬ ‫بنەمای (‪)٢٥‬‬ ‫کەسی دەستبەسەر یان زیندانیکراو یان پارێزەرەکەی مافی ئەوەی هه‌یە داوا لە دەسەاڵتی‬ ‫دادوەری یان هه‌ر دەسەاڵتێکی تر بکات بۆ ئەوەی کە دووەم پشکنینی پزیشکی بۆ ئەنجام‬ ‫بدرێت یان بۆ جارێکی تر بۆچوونی لێژنەی پزیشکی وەربگرێت‪ ،‬بۆ ئەوەش ھیچ کۆت و بەندێکی‬ ‫بەسەردا ناسەپێت ته‌نها هه‌ندێک مەرجی تایبەت بە پاراستنی ئاسایش و ڕاگرتنی ئارامی‬ ‫‪٩‬‬ ‫شوێنی دەستبەسەرکردن یان زیندانییەکە نەبێت‪.‬‬ ‫بەندی (‪ )٩‬نابێ ھیچ مرۆڤێک بەشێوەیەکی ڕەمەکییانە بگیرێت‪ ،‬بەند بکرێت یان دوور‬ ‫‪١١‬‬ ‫بخرێتەوە ‪.‬‬ ‫بەپێی ماددەی (‪ )٢٢‬لە ڕێکەوتنامەی نەھێشتنی ئەشکەنجە و مامەڵەی توند و نامرۆڤانە و‬ ‫کەرامەتشکێن یان سزادان بەالغ بۆ لیژنەی نەھێشتنی ئەشکەنجەدان لە ڕێگەی نوسینگەی‬ ‫کۆمسیۆنی بااڵی نەتەوەیەکگرتوەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ نوسینگەی نەتەوە یەکگرتوەکان‬ ‫لە جنێف پێشکەشکراوە بەپێی مادەی ‪ ٢٢‬لە ‪ ٢٢‬لە ڕێکەوتنامەی نەھێشتنی ئەشکەنجە و‬ ‫مامەڵەی توند و نامرۆڤانە و کەرامەتشکێن یان سزادان‪)٣( .‬‬ ‫ماددەی (دووەم) شکۆداری و ڕێزی زیندانی و ڕاگیراو و دەستبەسەرگیراوەکان پارێزراوە و‬ ‫‪١٢‬‬ ‫پێویستە مرۆڤانە هه‌ڵسوکەوتیان لەگەڵ بکرێت ‪.‬‬

‫‪ -٨‬شوان رەحیم کەریم ‪،‬سەرچاوەی پیشوو‪،‬ل ‪٢٥-٢٢-١٥-١٢‬‬ ‫‪ -٩‬ابوبکر ێالح عوسمان ‪،‬جارنامەی جیھانی مافەکانی مرۆڤ ‪ ،‬دەزگای تویژینەوەو بالوکردنەوەی موکریان‬ ‫‪،‬ھەولیر‪ ٢٠١٢ ،‬ل‪.١٢‬‬ ‫‪ -١٠‬کالوس ھوفنر ‪،‬چون سکاال دژی پێشلکاریەکانی مافی مرۆڤ بەرز ئەکەیتەوە‪،‬وەرگیرانی ‪،‬توانا عوسمان‬ ‫‪،‬چاپخانەی دێکان ‪،‬سلیمانی ‪،٢٠٠٥،‬ل ‪٧٩‬‬ ‫‪ -١١‬جارنامەی مافی زیندانی و دەست بەسەر گیراوەکان لە ھەریمی کوردستان ‪،‬گۆڤاری مرۆڤـ ‪،‬ژمارە‬ ‫‪،١١‬ھەولێر ‪،٢٠٠٩،‬ل ‪٣٧‬‬ ‫ ‪ 258‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫سەرچاوەکان‬

‫‪-١‬ئاندرۆ کۆیل‪ ،‬لیکۆلینەوەیەک دەربارەی مافەکانی مرۆڤ لەئیدارەی بەندیخانەکان‪ ،‬چاپخانەی‬ ‫وەزارەتی پەروەردە‪ ،‬وەرگیرانی ئاوات محمد‪.٢٠٠٣ ،‬‬ ‫‪ -٢‬شوان ڕەحیم کەریم‪ ،‬مافی بەندکراو دەست بەسەرکراوان‪ ،‬وەرگیرانی هه‌اڵلە ساالر ئەحمەد ودلخواز‬ ‫ڕەزا عەباس‪ ،‬چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری‪ ،‬هه‌ولێر‪.٢٠٠٩ ،‬‬ ‫‪ -٣‬وەرگیراوە لە ‪ :‬چاکسازی تاوانی نیو دەوڵەوتی‪ ،‬پرۆگرامی نێو دەوڵەتی ڕاھێنان‪.٢٠٠٣ ،‬‬ ‫‪ -٤‬ئالیسۆن ستێبڵ‪ ،‬پێوەرە نێو دەوڵیەتیەکانی پشکنین‪ ،‬نێردەی یەکێتی ئەوروپا بۆ پاڵپشتی‬ ‫سەروەری یاسا لەعیراق‪. ٢٠١٣ ،‬‬ ‫‪ -٥‬ئۆفیسی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر ماددەی ھۆشبەر و تاوان‪ ،‬کۆمەڵەیەک لە پێوەرو بنچینەکان‬ ‫بۆ ڕێگەگرتن لە تاوان و دادوەری تاوان‪ ،‬نیۆڕک‪.‬‬ ‫‪ -٦‬نیڵسۆن ماندێال‪ ، ،‬ڕێگای درێژ بەرەو ئازادی‪ ،‬لیتلڕ بڕاون‪ ،‬لەندەن‪١٩٩٤ ،‬‬ ‫‪ -٧‬مافەکانی مروڤ دەست بەسەر کردنی بەر لە دادگایی بە پیی پێوەرە نیو دەوڵەتیەکان‪ ،‬و‪.‬دانا‬ ‫احمد ‪.‬نەتەوە یەکگرتوەکان نیۆیۆرک ‪.١٩٩٤.‬‬ ‫‪ -٨‬شوان ڕەحیم کەریم‪ ،‬سەرچاوەی پیشوو‪.‬‬ ‫‪ -٩‬ئەبوبکر ساڵح عوسمان‪ ،‬جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ‪ ،‬دەزگای تویژینەوەو بالوکردنەوەی‬ ‫موکریان‪ ،‬هه‌ولیر‪. ٢٠١٢ ،‬‬ ‫‪ -١٠‬کالوس ھوفنر‪ ،‬چون سکاال دژی پێشلکاریەکانی مافی مرۆڤ بەرز ئەکەیتەوە‪ ،‬وەرگیرانی‪ ،‬توانا‬ ‫عوسمان‪ ،‬چاپخانەی دێکان‪ ،‬سلیمانی‪.٢٠٠٥ ،‬‬ ‫‪ -١١‬جارنامەی مافی زیندانی و دەست بەسەر گیراوەکان لە هه‌ریمی کوردستان‪ ،‬گۆڤاری مرۆڤـ‪ ،‬ژمارە‬ ‫‪ ،١١‬هه‌ولێر‪.٢٠٠٩ ،‬‬

‫ ‪ 259‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬

‫ ‪ 260‬ژمارە ‪ ٨‬زستانی ‪٢٠١٥‬‬