خاوەنی ئیمتیاز یەكێتی ئافرەتانی كوردستان سەرنووسەر مەهاباد قەرەداغی mahabad07@gmail.com 07504451932 بەرێوەبەری نووسین دانا شوانی Dana.shwany@ymail.com 07504755490
گۆڤارێك ی هزری ،ئەك اد یم ی و ەر زا نەیە پەیمان گەی (ی.ئا.ك) بۆ پرسە ساڵی س كۆمەاڵیەتییە كا ن دە ری دە كات ێیه‌م – ژمارە ()9 ب ههاری ٢٠١٥
دیزایینی بەرگ و ناوەوە هێمن خدر 07504073710 تیراژ 1000
پێگه‌ی ئه‌لیكترۆنی یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان
www.afrat.org
پێرست سه‌روتار .....................................................................سه‌رنووسه‌ر5................. پانۆرامای مافه‌كانی ئافره‌ت و مێژووی هه‌شتی مارس........................هه‌تاو گه‌رمیانی٩............. ئیشقی ئیالهی ژنه سۆفیه‌كان ...............................................به‌یان سه‌لمان١٩ ............ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزان ل ه هه‌رێمی كوردستان.................................مه‌هاباد قه‌ره‌داغی٣٣ ........ هۆكاره‌كانی تێكچوونی ژیانی هاوسه‌ران.......................................دانا سه‌الم٥٧ ............... ره‌وشی دیموكراسیه‌ت وه‌ك سیسته‌مێكی سیاسی ...........................ده‌رباز ساڵح٦٧ .............. رۆڵی نوخب ه سیاسییه‌كان ل ه گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تییدا...........................هێرش حه‌سه‌ن٨١ ........... داعش ل ه ئه‌مریكاو‌ه سه‌ر هه‌ڵده‌داته‌وه!......................................جومع ه جه‌باری١١١ .......... خێڵگه‌رایی و له‌باربردنی رووحی هاواڵتیبوون ................................ئا :سازان كه‌ریم١٢١ ........ كۆمه‌ڵناسیی ئایین الی ماكس ڤێبه‌ر .........................................دانا شوانی١٢٩ ............. هه‌رێمی كوردستان له‌نێوان هێزی ئاو و هێزی نه‌وتدا...........................هێرش شكاك١٤٣ .......... ئه‌نفال ئه‌و ئازاره‌ی له‌گه‌ڵمان ده‌ژێت...........................................سه‌دیق سه‌عید١٦٥ ......... خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ كتێبی (وه‌ر‌ه پێشه‌وه) ....................................كنێر عه‌بدواڵ١٧٥ ........... كولتوور و بیركردنه‌وه ........................................................ئا :عه‌مگین بۆڵی١٨٧ ...... ئاخۆ مرۆڤ بونه‌وه‌رێكی ئاڵۆزه؟..............................................محه‌مه‌د نه‌بی١٩٥ ........... بنه‌ماكانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی ...............................................ڕێبین كاكه‌مه‌م باوزی٢٠٣ .... ئه‌قڵ و شۆرش...............................................................ئا :جیهاد محه‌مه‌د٢١٧ ....... ده‌رخستنی خود و خودكوژی ل ه شیعری الوان(به‌شی یه‌كه‌م)................بڵند باجه‌الن٢٢٥ ...........
Analytical, academic, quarterly Magazine
س ە ر و ت سە ار ر
ن ووسەر
5
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
6
Analytical, academic, quarterly Magazine
ژمارە ()٩ـی گۆڤاری شیکار ،بە کۆمەڵی توێژینەوە و بابەتی بەهادار ،لە سەرەتای مانگی ئادار ،دەگاتە بەردەستی خوێنەری نازدار .تایبەتمەندی ئەم رێکەوتە ئەوەیە، هەشتی مارس ،رۆژی جیهانی ئافرەتانی تێدایە ،کە بۆ ئێمە بایەخێکی زۆری هەیە، چونکە یادی تێکۆشانی چەند سەدەیەکی ئافرەتانە و لەو رۆژەدا تەواوی چاالکوانان و دامودەزگا و رێکخراوەکانیان بە پالن و ستراتیژی خۆیاندا دەچنەوە و میکانیزمی نوێتر و کاریگەرتر بۆ بەدیهێنانی ئامانجی خەباتی یەکسانخوازی دادەنێن. مەخابن ،کوردستانی ئێمە لە ناوەراستی ساڵی پارەوە لە نێو شەڕدایە و لە سەرەتای ساڵی ڕابردووشەوە بەهۆی سیاسەتە دژوارەکانی حکومەتی بەغداوە ،لە قەیرانێکی ئابووریدایە .وا سێ وەرزی شەڕ و پێنج وەرزی قەیرانی داراییمان تێپەراند .ماندووین بەاڵم کۆڵنادەیەن .مێژووی ئێمە گەواهیدەرە کە ئێمە لە پێناوی ئازادی و سەربەخۆیی چەند قوربانیدەر بووین .ئێستاش کە گروپگەلی تیرۆریستی سەر بە داعش گەمارۆیان داوین و دەیانەوێت ئارامیی و ئاسایشمان لێ بشێوێنن ،لە هەموو کات زیاتر پێویستمان بە ورە و وزەیە .ورەی بەرز و وزەی گەش ،یەکڕیزی و یەک هەڵوێستی ،ئێستا لە هەموو کات پێویست ترە بۆ ئێمە .دنیا گەواهی ئەوەی دا کە کچ و کوڕی کورد ،پێشمەرگە و شەڕڤان ،هێزی راستەقینە و تاقانەن لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستەکانی داعشدا. ئەوانەی بیبەزەییانە مرۆڤەکان دەگرن و سەردەبڕن و دەسوتێنن و دنیایان تۆقاندووە، خۆیان زەندەقیان لە کچە کوردێکی شەڕڤان چووە .هێزی پێشمەرگە بێ پەروا ڕاویان دەنێت و ناهێڵێ بەو ئامانجە گاڵوەیان بگەن کە نەتەوەی ئێمە بکەن بە کۆیلە و خاکی ئێمە داگیر بکەن و دەوڵەتی بەناو ئیسالمی لەسەر دامەزرێنن. ئەمەی دەکرێ شەڕە ئاو نییە ،به‌ڵكوو لە بەرەکانیدا ئاگر دەبارێ و هیچ شەڕێکیش بە بێ قوربانیدان سەرکەوتن مسۆگەر ناکات .سەدان پێشمەرگەی قارەمان شەهید بوون و گیانی پاکیان بەو سەرکەوتنانە بەخشی کە پێشمەرگە لە هەموو بەرەکاندا بەدەستیان هێنا .ئەو بەشە داگیرکراوانەی کوردستان کە ناویان لێ نرابوو ناوچەی جێناکۆک، پێشمەرگە پاراستنی و بەدەستی هێنانەوە ،ئەمەش بە خوێنی گەشی ڕۆڵەکانی کورد بەدەستهاتووە .ئێمە بینیمان دایکانی کورد ،بە ورەی بەرزەوە شانازی بە ڕۆڵە 9
به‌هاری ٢٠١٥
7
Analytical, academic, quarterly Magazine
شەهیدەکانیانەوە دەکەن ،چونکە لە پێناوی پاراستنی خەڵک و خاکی کوردستانە. دایکی سێ شەهید ،بە ورەی پۆاڵیینەوە پێشوازی لە تەرمی ڕۆلەکانی دەکات ،ئەی ئەمە جێگەی ئومێد و شانازی نەبێت ،چیی تر هەیە هێندە کاریگەر بێت. وەک کورد ،ئێستا و هەمیشە ئارەزووی ئاشتی و ئازادی و سەربەخۆییمان کردووە ،وەلێ بەردەوام شەڕ یەخەی گرتووین .بەو هیوایەین تا ژمارەی داهاتووی گۆڤارەکەمان ،شەڕ کۆتایی پێهاتبێ و دوژمنانی مرۆڤایەتی ،تیرۆریستانی داعش بنبڕکرابن و ژیانێکی ئاسایی و پر لە ئاسایش و ئاسوودەیی بۆ هەموو کەس لەم واڵتەدا دەستەبەر بێت .بەهیوای خوێندنەوەیەکی باش و تا ژمارەی داهاتوو بە وزەی بااڵی گەردوونتان دەسپێرین.
8
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
پانۆرامای مافەکانی ئافرەت و مێژووی هەشتی مارس (رۆژ ی جیهانی ئافرەتان) هەتاو گەرمیانی
9
به‌هاری ٢٠١٥
9
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
10
Analytical, academic, quarterly Magazine
هەشتی مارس بە هەموو پێوەرێک رۆژێکی تایبەتە ،چونکە رۆژی یادهێنانەوەی خەباتێکی دوورودریژی توخمێکی گرنگ و سەرەکی مرۆڤە ،دژ بە چەوساندنەوە و فەرامۆشکردن. رۆژی جیهانی ئافرەتان ئێستا لە زۆربەی واڵتان بە چاالکی سیاسی و کۆمەاڵیەتی جۆراوجۆر پیرۆز دەکرێت .رۆژێکە ئافرەتان لە هەموو جیهاندا ،بێ رەچاوکردنی جیاوازی رەنگ و نەژاد و ئایین و زمان و کولتووریان ،بە هی خۆیانی دەزانن و لە خاڵی هاوبەشی ژنبوون و مێژووی هاوبەشی ئەو جیاکارییە جەندەرییانەی کە بەهۆی توخمەکەیانەوە لێیان دەکرێت ،پێکەوە دەوەستن و داخوازی نەهێشتنی هەموو جۆریکی هەاڵواردن دەکەن. ساڵی ١٩٧٥لە میانەی ساڵی جیهانی ئافرەتان ،رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان دەستی بە پیرۆزکردنی هەشتی مارس کرد .دوو ساڵ دواتر ،لە دیسەمبەری ١٩٧٧دا لە کۆبوونەوەی گشتی رێکخراوەکەدا ددان بە رۆڵی ئافرەت لە بنیاتنانی ئاشتی و پەرەپێدانی کۆمەڵگەکاندا نا و گرنگی بوونی رۆژێکی تایبەت بۆ یادهێنانەوەی رۆڵ و کاریگەری خەباتی ژنانیان تاوتوێ کرد .لەو کۆبوونەوەیەدا پشتیوانی بۆ یەکسانی و مافەکانی ئافرەتان دەربڕدرا و بەشدارییان لە تەواوی کایەکانی ژیاندا بە پێویست و بایەخدار دانرا .لە ساڵی ١٩٧٨ـەوە هەشتی مارس بە فەرمی رۆژی جیهانی ئافرەتانە و لە الیەن زۆربەی والتانەوە پیرۆز دەکرێت. رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان هەر ساڵە و بە دروشم و تێمایەکی تایبەتەوە پیشوازی لە هەشتی مارس دەکات و چاالکییەکانی لەو چوارچێوەیەدا چڕ دەکاتەوە .بۆ ساڵی ٢٠١٥تێما و دروشمی سەرەکی «یەکسانی بۆ ئافرەتان ،پێشکەوتنە بۆ هەمووان» هەڵبژێردراوە .لە پەیامی ئەمساڵی سکرتێری گشتی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بان کی مۆندا هاتووە « :ئەو واڵتانەی کە یەکسانی جەندەری پەیڕەوی دەکەن لە ڕووی ئابوورییەوە باشتر گەشە دەکەن ».بانگەواز بۆ یەکسانی بەردەوامی هەیە و هەوڵ و چاالکییەکانیان لەو چوارچێوەیەدا درێژە پێدەدەن.
9
به‌هاری ٢٠١٥
11
Analytical, academic, quarterly Magazine
کرۆنۆلۆژی هەشتی مارس: رۆژی جیهانی ئافرەتان ،لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمەوە ،لە الیەن بزوتنەوەی ژنانی کارگەرەوە لە ئەمریکای باکوور و تەواوی ئەوروپا دەستی پێکرد .گەر بە شێوەیەکی کرۆنۆلۆژیش پۆلێنی ئەو مێژووەی سەرەتا بکەین ،ئەم شێوازەی خوارەوە وەردەگرێت: ساڵی :١٩٠٩ پارتی سۆشیالیستی ئەمریکا لە یادی خۆپیشاندانەکانی ژنانی کارگەر کە لە نیویۆرک ساڵێک پێشتر ،لەبەر خراپی بارودۆخی ژیان و کاریان ئەنجامیان دابوو ،لە ٢٨ـی فەبریوەریدا بەناوی رۆژی جیهانی ئافرەتانەوە ،چاالکییان ساز کرد. ساڵی :١٩١٠ سۆشیالیست ئینتەرناشناڵ ،لە کۆپنهاگنی پایتەختی دانمارک ،بە ئامادەبوونی ١٠٠ خەباتگێڕی بزوتنەوەی ئافرەتان لە حەڤدە واڵت ،دووەمین کۆنفرانسی نێونەتەوەییان سازدا و لەوێدا بە دەستپێشخەری ئەندامی حیزبی کۆمەنیستی ئەڵمانی کالرا زیتکین، پێشنیاری راگەیاندنی رۆژێکی تایبەت بۆ بەسەرکردنەوە و یادکردنەوەی بزوتنەوەی ئافرەتان و مافەکانیان ،کرا .لەو رۆژەدا هێشتا مێژووی رۆژێکی تایبەت دیاری نەکرا، بەاڵم بیرۆکەکە پشتیوانی لێکرا و پەسەند کرا. ساڵی :١٩١١ وەک ئەنجامی دەستپێشخەرییەکەی کۆنفرانسی کۆپنهاگن ،یەکەمین جار رۆژی جیهانی ئافرەتان لە نۆزدەی مارس لە ئۆسترالیا ،دانمارک ،ئەڵمانیا و سویسرا و نەمسا ملیۆنان ژن چاالکی رێپێوانیان ئەنجامدا و تیایدا داخوازییەکانیان خستە ڕوو ،بە تایبەتیش داخوازی مافی دەنگدان ،مافی کارکردن ،مافی دانانی ئۆفیسی تایبەت و داوای هەلگرتنی جیاکاری پەیوەست بە توخمبەندی ،وەک دروشمی خۆپیشاندانەکان بەرزکرایەوە. ساڵی :١٩١٣ لە سااڵنی ١٩١٣و ١٩١٤دا ،رۆژی جیهانی ئافرەتان وەک میکانیزمێکی کارا بۆ دەربڕینی ناڕەزاییش بەکار هێنرا دژ بە شەڕی جیهانی یەکەم و لێکەوتەکانی .ژنان دروشمی ئاشتییان هەڵبژارد و وەک هێزێکی ئاشتیخواز بە چاالکی جۆراوجۆری مرۆڤدۆستانە ڕووبەڕووی شەڕ بوونەوە .وەک بەشێک لە بزوتنەوەی ئاشتی ،ژنانی رووسیا لە دوا
12
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
یەکشەممەی مانگی فەبریوەری ،رۆژی جیهانی ئافرەتانیان بە چاالکی پیرۆز کرد. ساڵی :١٩١٧ دیسانەوە ئافرەتانی رووسیا ،دژ بە جەنگ ،چاالکی خۆپیشاندانیان بە دروشمی «نان و ئاشتی» لە دوایەکشەممەی مانگی فەبریوەریدا بەڕێوە برد .ئەم رۆژە لە رۆژمێری گرێگۆرییدا دەیکردە رۆژی هەشتی مارس .چوار رۆژ دواتر ،رژێمی قەیسەر رووخا و حکومەتی کاتیی مافی دەنگدانی بۆ ئافرەتان قبوڵ کرد. ئەم سەرەتایە و دواتر لە چوار کالرا زێتکین داهێنەری هەشتی مارس: کۆنفرانسی نێونەتەوەیی ئافرەتانی جیهاندا ،بناغەیەکی پتەو بۆ بزوتنەوەی یەکسانیخوازیی و دەستنیشانکردنی داخوازی و مافەکانی ئافرەتان کرا. لەوێوە ئیدی بزوتنەوەی ژنان رەهەندێکی دیکەی وەرگرت و خەباتی ژنان لە واڵت و کیشوەرەکانی دیکەشدا هەست و هۆشیاری هاوبەشیان لەگەڵ یەکدا دابەش کرد و بوون بە پاڵپشت و هاوکاری یەکتری. ساڵی :١٩٢١ لە دووەمین کۆنفرانسی نێونەتەوەیی ژنانی کۆمۆنیست کە لە مۆسکۆ ساز درا ،بڕیار درا هەشتی مارس وەک رۆژی جیهانی ئافرەتان بناسرێت و پیرۆز بکرێت .ئەمەش بۆ یادکردنەوەی رووداوەکانی فەبریوەری و شۆڕشی رووسیا .لە دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەر، ئەلێکساندەر کۆلۆنتای ،توانی لینین قایل بکات کە رۆژی هەشتی مارس بکات بە رۆژی پشووی فەرمی لە تەواوی واڵتانی یەکێتی سۆڤیەت .لە هەندێ شوێندا ئەمە کرا ،بەاڵم بە تەواوەتی تا ساڵی ١٩٦٥ـی خایاند کە سەرکردایەتی یەکێتی سۆڤیەت رۆژی هەشتی 9
به‌هاری ٢٠١٥
13
Analytical, academic, quarterly Magazine
مارسی لە تەواوی واڵتدا بە رۆژی پشووی فەرمی راگەیاند. کالرا زێتکین داهێنەری هەشتی مارس: ئەم خانمەی پێشنیاری دانانی رۆژێکی تایبەتی کرد بۆ یادکردنەوەی خەباتی ئافرەتان لە جیهاندا ،تێکۆشەرێکی ئەڵمانی بوو کە بزوتنەوەی ئافرەتان لە هەموو جیهاندا ،ناوی ئەو بە پڕشنگداریی لە مێژوودا دەهێڵێتەوە .ناوهێنانی هەشتی مارس بە بێ یادکردنەوەی تێکۆشانی ئەم خانمە ئەستەمە ،بۆیە جێی خۆیەتی پانۆرامای ژیان و تێکۆشانی لە چەند خاڵێکی بەرجەستەدا بخەینەڕوو: • ناوی کالرا ئێسنەر بووە و لە ساڵی ١٨٥٧لە گوندی ویدرۆ ،لە ئەڵمانیا ،لە بنەماڵەیەکی بۆرژوازی هاتووەتە دنیاوە و خوێندنی تەواو کردو‌ه و بوو بە مامۆستا .باوکی بەڕیوەبەری قوتابخانە و دایکیشی خوێندەواری بەرزی هەبوو ،لە بنەچەی فەرەنسی بوو لە چینی مامناوەندی شاری لێپزیک هاتبوو. • لە ساڵی ١٨٧٠پەیوەندی بە پەنابەرە شۆڕشگێرەکانی رووسیاوە کردووە و لەگەڵ یەکێکیاندا هاوسەرگیری کردووە کە ناوی ئۆسیپ زیتکین بووە .لەوێوە نازناوی زیتیکینی وەرگرتووە و بەو ناوە ناسراوە .لەگەڵ ئۆسیپدا پێکەوە دوو منداڵی کوڕیان هه‌بووە و لە پاریس ژیانیان بەسەر بردووە هەتا ساڵی ١٨٩٠و ئینجا گەڕاونەتەوە بۆ ئەڵمانیا. • لە ساڵی ١٨٧٤ـەوە کالرا تێکەڵ بە خەبات و چاالکی بزوتنەوەی کرێکاریی و بزوتنەوەی ژنان بوو .خەتی سیاسی ژنانی لە نێو پارتی سۆسیال دیموکراتەکانی ئەڵمانیا دامەزراند. • لە ساڵی ١٩٠٧سکرتاریەتی نێونەتەوەیی ئافرەتانی پێکهێنا. • لە ١٩١٨لە کاتی لێکترازانی پارتەکەیدا پەیوەندی بە کۆمۆنیستەکانەوە کرد. • زێتکین بەهۆی چاالکییەکانییەوە ناچاری بەجێهێشتنی ئەڵمانیا بووە و لە تاراوگەدا لە پاریس ژیاوە ،لەوێ رۆڵێکی کارای گێڕاوە لە دامەزراندنی گروپی سۆشیالیست ئینتەرناشناڵ. • ئۆسیپی هاوسەری لە ساڵی ١٨٨٩دا کۆچی دوایی کردووە ،دواتر کالرا هاوسەرگیری لەگەڵ هونەرمەندێک کردووە بەناوی جۆرج فرێدریک زوندەل. • لە پارتی سۆشیال دیموکراتی ئەڵمانی ،لەگەڵ هاوڕێ نزیکەکەی رۆزا لۆکسومبورگ، کە یەکێکی ترە لە پێشەوایانی بزوتنەوەی ژنان ،ئاراستەی چەپی پارتەکەیان پێکهێناوە و لە گفتوگۆ پەیوەندیدارەکاندا بەشدار بوونە .سەبارەت بە بەشداری سیاسی ژنان و
14
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
مافی دەنگدان و یەکسانی ژنان لەگەڵ پیاوان ،دیبەیتی کردووە و رۆژنامەیەکیشی بەناوی یەکسانی باڵوکردۆتەوە. • لە کاتی شەڕی یەکەمی جیهاندا ،کالرا زێتکین ،لەگەڵ هاوەڵەکانی رۆزا لۆکسمبورگ و کارل لیبکنێج ،سیاسەتی پارتەکەیان رەت کردەوە سەبارەت بە پشتگیریکردنی حکومەت لە شەڕدا .زێتکین بە پێچەوانەوە لە ساڵی ١٩١٥چاالکی دژە شەڕ و کۆنفرانسی ئاشتی لە بەرلین سازدا .بەهۆی چاالکییەکانییەوە کە دژی شەڕ ئەنجامی دەدان ،چەند جارێک گیراوە و خراوەتە زینداوە ،کە دواجاریان لە ١٩١٦بەهۆی نەخۆشییەوە ئازاد کرا. • لە ساڵی ١٩٢٥هەڵبژێردراوە بۆ سەرۆکایەتی باڵی چەپی رێکخراوی هاوکاریی ئەڵمانی ()Rote Hilfe
• لە ساڵی ١٩٢٧-١٩٢٩زێتکین ئەندامی سەرکردایەتی پارتی سۆسیال دیموکراتی ئەڵمانی بوو. • ١٩٣٣-١٩٢١ئەندامی کۆمیتەی جێبەجێکاری حیزبی ئینتەرناشناڵ کۆمینیست بووە. • کە هیتلەر و حیزبی نازی لە ئەڵمانیا دەسەاڵتیان گرتە دەست ،پارتی کۆمۆنیست قەدەغە کرا و زێتکین بۆ دواجار بوو‌ه پەنابەر ،ئەمجارەیان لە یەکێتی سۆڤیەت و هەر لەوێش لە ١٩٣٣لە تەمەنی ٧٦ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. • سااڵنێک دوای مردنی ،لە شارەکەی خۆیدا و لە واڵتەکەی خۆیدا یادی دەکرایەوە و رێزی لێنرا .لە ئەڵمانیای رۆژهەاڵت وێنەی کالرا لەسەر دراوی بیست مارکیدا دانرا .لە ساڵی ١٩٥٤یش میدالیای کالرا زێتکین دروستکرا بۆ خەاڵتکردنی ئافرەتانی چاالکوانی یەکسانی .لە ساڵی ١٩٥٥یشدا شارەوانی لێپزیک پارکێکی بەناوی کالرا زێتکین ناونا. لە ساڵی ١٩٦٧ـیشدا پەیکەری کالرا لە الیەن هونەرمەند واڵتەر ئارنۆڵدەوە دروستکرا و لە یوهاناپارکی شاری لیپزیک دانرا. پەیماننامە نیودەوڵەتییەکان سەبارەت بە مافەکانی ئافرەت: ساڵی ،١٩٤٥رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ یەکەمجار پرنسیپەکانی یەکسانی جەندەریی بە فەرمی ناسی و پەسەندیکرد .لەو خاڵ و مێژووەوە ،ئەم رێکخراوە دەستی بە هاوکاری و پشتیوانی کرد بۆ گرتنەبەری رێوشوێنی یاسایی و دانانی ستراتیجی و دەستنیشانکردنی میکانیزمە کاراکان بۆ بەدیهێنانی ئەو پرنسیپانە لە کردەوە و لە ژیانی رۆژانەی واڵت و کۆمەڵگەکاندا .هەوڵی بەردەوام و هاندانی واڵتان بۆ پابەندبوون بەو پەیماننامانەی کە دەستەبەری پرنسپی یەکسانی جەندەری دەکات ،بوو بە یەکێک 9
به‌هاری ٢٠١٥
15
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە کارە سەرەکییەکانی و لە ئاستی جیهاندا بەردەوام بۆی تێدەکۆشی و پشتیوانی تێکۆشەرانی یەکسانیخواز دەکات. بەدرێژایی ئەو سااڵنە و تا ئێستاش رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان ،بە هاوبەشی لەگەڵ رێکخراو و حکومەت و دامودەزگاکانی واڵتان ،بۆ گەشەپێدانی کۆمەڵگەکان ،بەدیهێنانی ئاشتی و ئاسایش و پاراستنی یەکسانی و مافەکانی مرۆڤ ،چاالکی رێکدەخا و بە تایبەتیش لە بواری تواناسازیی ژناندا لە بوارەکانی سیاسی و ئابووری و کۆمەاڵیەتی و کولتووریدا هاندەر و هاوکارە .بۆ ئەم مەبەستانە ژمارەیەک بڕیار و رێککەوتننامە و پەیماننامەی تایبەت لە رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دەرچووە ،کە گرنگترینیان ئەمانەن: لە ساڵی ١٩٥٧دا رێککەوتنامە سەبارەت بە رەگەزی ئافرەتان ،بۆ چارەسەرکردنی ئەوکێشە یاساییانەی کە بۆ ئافرەتان لە رووی رەگەزنامەوە دەهاتە پێشەوە ،دەرچوو .لە ساڵی ١٩٥٨ـەوە بڕیارەکە کاری پێکرا. لە ساڵی ١٩٦٠دا پەیماننامەی بنبڕکردنی هەاڵواردن لە بواری خوێندن بۆ ئافرەتان،لە کۆنگرەی گشتی یو ئێن بۆ پەروەردە و زانست و رۆشنبیری ،دەرچوو ،لە ساڵی ١٩٦٢ەوە کاری پێکرا .بە پشت بەستن بە مادەی چواردە و جەختکردنەوە لە بنەماکانی جاڕنامەی مافی مرۆڤ و مافی هەموو تاکێک بۆ فێربوون و خویندن ،لەو پەیماننامەیەدا میکانیزمی بنبڕکردنی هەاڵواردن لە بواری خوێندندا بۆ ژنان و دەستەبەرکردنی مافی یەکسان لە بواری زانست و رۆشنبیریدا بۆ هەردوو توخمی مرۆڤ ،دانراوە. لە ساڵی ١٩٦٢لە بڕیاری ژمارە ١٧٦٣دا ئەنجومەنی نەتەوە یەکگرتووەکان رێککەوتننامەیقایلبوونی نزمترین تەمەنی هاوسەریگیری و تۆماری گرێبەستی هاوسەرێتی دەرکرد و بۆ واژۆکردن و پابەندبوون پێیه‌وه. ریککەوتننامەی نەهێشتنی هەموو جۆرەکانی جیاکاریی دژی ژنان کە بە (سیداو)ناسراوە ،گرنگترینی ئەو بڕیار و پەیماننامانەیە کە رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان واڵتانی پابەند کردووە پێوەی و ئیمزایان کردووە .ئەم پەیماننامەیە لە ساڵی ١٩٧٩دەرچوو، لە چواردە ماددە پێکهاتووە و لە ساڵی ١٩٨١ـەوە کاری پێکرا .لەم پەیماننامەیەدا بە روونی پێناسەی توندوتیژی و جۆرەکانی و میکانیزمەکانی بەڕەنگاربوونەوەی کراوە. لە ساڵی ،١٩٩٥بڕیاری ژمارە ١٩٥/٥٢لە الیەن جڤاتی گشتی یو ئێن دەرچوو سەبارەتبە رۆڵی ئافرەتان لە گەشەپێدان .لەم بڕیارەشدا ،دەوڵەتانی ئەندام پابەند دەکات بە چاالککردنی رۆڵی ژنان لە پرۆسەی گەشەپیدانی کۆمەڵگەکانیاندا و دروستکردنی دەرفەت بۆیان بە یەکسانی بۆ بینینی ئەو رۆاڵنە لە بواری کار و مەشقکردن و خوێندن.
16
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە ساڵی ،١٩٩٧لە کۆبوونەوەی گشتییدا بڕیاری قەدەغەکردنی تاوان و دادوەرییتاوانکاری بۆ ریشەکێشکردنی تووندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان دەرکرا و هاوکات ستراتیژی بەڕەنگاربوونەوەی تووندوتیژی پەسەند کرا .لەو ستراتیژییەدا ئاماژە بەو رێوشوێنانە کرا کە بۆ بنبڕکردنی توندوتیژی پێویستە بگیرێتە بەر لە الیەن دەوڵەتانی ئەندامەوە ،کە بریتی بوون لە هاندانی دەوڵەتان بۆ دەرکردنی یاسای تاوان ،دانانی میکانیزمی کارا بۆ رووبەڕووبوونەوەی تاوانکاری ،ئەکتیڤکردنی رۆڵی پۆلیس ،دەرکردنی یاسا بۆ لێپێچینەوەی تاوانکار ،پشتیوانیکردنی قوربانیانی توندوتیژی ،دەستکردن بە چاکسازی و ریفۆرمی کۆمەاڵیەتی ،زیادکردنی خزمەتگوزاری کۆمەالیەتی و خاڵی دیکەی لەم شێوەیە.
سەرچاوەکان: .1991 -Harriet Clayhills- Kvinnohistorisk، uppslagsbok .2004-A collection of International Conventional and resolution on women›s Rights- Asuda http://en.wikipedia.org/wiki/Klara_Zetkin http://www.un.org/en/events/womensday/history.shtm http://varldenshistoria.se/vardagsliv/ideer/internationella-kvinnodagens-historia/http://www.un.org/en -
9
به‌هاری ٢٠١٥
17
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
18
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئیشقی ئ ی ال ه ی ی ژ ن ە سۆفیەکان بە یان سەلمان
9
به‌هاری ٢٠١٥
19
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
20
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە مێژووی سۆفییەتدا کەمجار ناوی ئەو ژنانە ھێندراوە و باسیان کراوە کە پلەیەکی سۆفییان ھەبووە .ئەگەر ژن توانیوێتی بە درێژایی مێژوو لە ناو دەسەاڵتی سیاسییدا جێیەک داگیر بکات ،ھەرچەندە بە زەحمەتیش بووبێ ،بەاڵم وەک فیگەرێکی سۆفی جێی نەبۆتەوە ،یان زۆر بە زەحمەت ئەو جێیەی بۆ کراوتەوە ،ئەمەش بە زۆریی پاش مردنی بووە .سۆفیەت وەک پلەیەکی ڕووحیی ئایینیی ،جەخت لەسەر الیەنی سەڵتی کەسەکە دەکاتەوە .حاڵەتێکە بۆ نزیکبوونەوە لە یەزدان و دۆزینەوەی نهێنیە شاراوەکانی لە مرۆڤ و پرۆسەیەکی گەیشتنە .ئەوەندەی پیاو دەتوانێ بەتەنیا و بە سەڵتی بمێنێتەوە ژن لە ڕوویی کۆمەاڵیەتییەوە ناتوانێ و بەربەستی جەستەیی و کۆمەاڵیەتی لەبەردەمە. پلەی سۆفییەت پێویستی بە تێپەڕینی چەند پلەیەکی خەڵوەت و تێڕامان ھەیە .ژن لەو الیەنەوە لەو وێنەی خەڵوەت و تەنیایە داماڵدراوە .بەالنی کەم ئەمە لە ئایینی ئیسالم و جووییزمدا باوە .لە مسیحییەت بە ھۆی خەڵوەتی راهیبەکان لە دێرەکان ئەو وێنەیە باشتر قبوڵکراوە ئەگەرچی زۆر درەنگیش؛ لەوەش تێپەڕێت ئەمە وێنەیەکی نوقسانیشە .لە ئایینی بودیی ،لەالی هیندەکان ژن بێ مێردەکەی ناتوانێ ببێتە سۆفی و خۆی بۆ خودا تەرخان بکات .ئەمەش لە بۆچوونی مەسیحیەت و جووییزم و ئیسالم جودایە .سۆفییەت بە پێی پێناسەی «فەرھەنگی ژنانی سۆفی›› ،لە مەسیحییەتدا بریتییە لە یەکێتی ڕووح لەگەڵ خودا .بەم پێیە ،شێوازێکە لە هاوپەیوەندی و جۆرە تێوەئااڵنێک لە خودی ئیالهی و قوڵبوونەوەیە لە خودی یەزدان لە ناوەوە .بە جۆرێک کە خودا لە ناخی سۆفی نیشتەجێ دەبێ و ئەمە دەیگەیەنێتە ئاستێکی بەرزتر کە گۆڕانکاریی لە خوود دروست دەکات؛ جێگۆڕکێ بە «منی›› سۆفی دەکات .بەم پێیە، سۆفییەت ئەزموونێکە کەسەکە دەھەژێنێ ،چونکە جەستە و ڕووح و دڵ لەو ئەزموونەدا بەشدارن .ئەمەشە کە نیشانیدەدات چۆن لە سەردەمی ئەفسانە دێرینەکانی گرێک وەک پاشخانێک بۆ نەریتی ئایینی مەسیحیی بایەخێکی گەورە بەو کچە پاکیزانە دراوە کە ھەر بە کچێتی دەمێنن و شوو ناکەن ،ئەو کچە پاکیزانە وەک لەناو ئەفسانەکانی التین و گرێک لە نموونەی خواوەند مینێرڤای پاکیزە ،لە پلەی خواوەندێتین و پەرستگەیان بۆ تەرخانکراوە و ئاژەڵیان بۆ کردوون بە قوربانیی .ئەم کچانە ھەمان بەردەوامبوونی ئەو وێنەییەی حەزرەتی مەریەمیشە کە دەچێتە پلەیەکی بەرزی پیرۆزیی بەرامبەر بە 9
به‌هاری ٢٠١٥
21
Analytical, academic, quarterly Magazine
کچە خواوەندەکان. بە پێی ئەو وێنە بااڵیەی خودا ،ئەو ھێزەی ھەموو شت تێدەپەڕێنێ ،کە کەس نایگاتێ ،بە تایبەتی لە ئیسالم، چونکە ناتوانین تەنانەت وێنایشی بکەین ،ئەم الیەنی گەیشتن بە نیرڤانا کە لە ئایینی بودی باوە ،لە ئایینە ئاسمانییەکان کاری پێ ناکرێت ،یاخود بە پێی یاسایەک کاری پێ دەکرێ بوار دەدات بە ڕێوڕەسمی ئایینی لێی نزیکبیەوە؛ واتە چ بە نوێژکردن و رۆژووگرتن ،چ بە چوونە ناو خەڵوەت و تێڕامان .لەو ھەلومەرجی یاسایە ژن دەتوانێ نوێژ بکات و رۆژوو بگرێت وەک فەرزێک، بەاڵم خەڵوەت و تێڕامان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ڕێی پێ نەدراوە پێی ئەنجامی بدات .خەڵوەت پلەیەکە کە پێویستی بە دوورکەوتنەوەیە ،مەرج نییە لەمەودا بێت، بەڵکوو ئەمە ڕوویەکی کۆمەاڵیەتی ھەیە ،لە ڕووی ئەوەی تەنیا خۆ تەرخانکردن بۆ خودا بپارێزێ ،کەس نەیبینێ، چرکەی تەنیایی خۆی و پەیوەندی بە خودا کەس بەری لێڵ نەکات .بێجگە لەوەی ژن سووڕی مانگانەی ھەیە و پیاو نییەتی .لەم ڕووەشەوە ،یاسای خاوێنی ژن لە ئایینەکان ونە .لە فیکری ئیسالمییدا کە ژن سووڕی مانگانەی ھەیە بە «فترە النجاسە›› دانراوە ،ئەگەر لەو بڕوایەوە «پاک›› نەبێتەوە ناتوانێ تەنانەت نوێژیش بکات ئەوجا چۆن خۆی بۆ پلەی سۆفییەت تەرخان بکات! چونکە ھەمیشە نوقسانی لەو عیبادەتە ھەیە ،ئەو چەند ڕۆژێک نابێ نوێژ بکات و چەند رۆژێک نابێ ڕۆژوو بگرێت؛ واتە ئەو پەرستنە بە تەواو ھەژمار ناکرێ .مەسەلەی دایکایەتیش دەچێتە پاڵ سووڕی مانگانە، ئەرکی دایکایەتی و بەخێوکردن و پەروەردەکردن لە ئارایە ،وەک بەربەستێکی دی لە ڕێی ئەو خەڵوەتە .لێرەوە ،تەنها ئەو ژنانەی تەمەنی گەنجێتیان تێپەراندوە ،لە سووڕی مانگانە وەستاون ،ئەوانە مەرجی سوۆفییان بەسەرا دەچەسپێت .یاخود بە قەیرەیی دەمێننەوە ،لە باشترین دۆخدا ،کاتێ لەناو خێزانی خۆیان پشتگیری دەکرێن .باشترین نموونە کە دواتر بە وردیی دێینەوە سەری (مەلەکجان نیعمەتی)ـیە . لە ھەموو حاڵێکدا لە ئایینی ئیسالم بڕوا و پەرستنی خودا بۆ دەسکەوتی پاداشتە لەو دنیا .پاداشتێکی تایبەت .سۆفی قێزی لەم دنیایە دێتەوە کە ھەرچەندە درێژەیش بکێشێت
22
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھەر بەرەو پرۆسەی نەمان دەچێت ،ئیتر ئەمڕۆ بێ یان سبەی بە تەواویی دەسڕدرێتەوە. لێرەوە ،خودی کەسی زیندوو لە ئێستادا ،خۆی دەداتە دەست مردنێکی ڕەمزیی ،بۆ ئەوەی زیندووێتی ھەمیشەیی لەو دنیا بەدەستبهێنێت کە دنیاییەکی ئەبەدییە ،بێگومان بۆ کەسانی باش .خەڵوەت و پاڕانەوە و تەنیایی و خۆ نزیککردنەوە لە خودا بۆ ئەو مەبەستەیە کە ئەم دنیا هیچی تیا بەسەر نییە و دەبێ پشت بکەیتە خۆشی و مەیل و حەز لەپێناو خۆشییەکی بااڵتر؛ کە جۆرێکە لە خۆ سڕینەوە لە پێناو خۆ دۆزینەوە. ئەزموونی ژنی سۆفی لە هی پیاو جودایە .ژن بە دوای ئەوەدا ناگەڕێ بەڵگە لەسەر بوونی خودا بهێنێتەوە وەک پیاوانی سۆفی ،بەڵکوو لە ناو خودی ئەزموونەکە دەژین و تەنها بۆ ئەو خودایە دەژین کە بڕوای ڕەهایان بە بوونی ھەیە؛ دەچنە دۆخێکی حاڵ لێهاتن و تا پلەی وڕێنە و لەھۆشخۆچوونش دەچێ ،ئەمەش پلەیەکی گەورەترە لە ئیشقێکی خاکیی .با بڵێین ئەمەیان ئیشقێکە سەرەتای ھەیە کە لە چرکەی چوونە ناو حاڵەتەکەوە دەگۆڕێ بۆ پلەیەکی ناکۆتایی ئیشق .کە خودا ڕەها بێت ،ئەبەدیی بێت، ئیشقی ئەو بۆی ڕەها و ئەبەدەییە. 9
به‌هاری ٢٠١٥
23
Analytical, academic, quarterly Magazine
لەم دەقە لەسەر دوو فیگەری ژنی سۆفی دەوستین یەکێکیان «رابعەی عەدوییە»یە، کە بە ڕەچەڵەک عەرەبی الی بەسرە بووە لە عێراق .بە پێی زۆربەی سەرچاوەکان ،لە سەدەی ھەشت ژیاوە و لە تەمەنی ھەشتا ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە .بە داھێنەری پایەی مەزھەبی «ئیشقی ئیالهی›› لە سۆفیەتی ئیسالمدا ،دادەنرێ. ئەویتریان ،مەلەکجان نیعمەتی ،کە کوردی ڕۆژھەاڵتە ،لە ساڵی ١٩٠٦لە گوندی جیهانئاباد لە کرماشان ،لە رۆژھەاڵتی ئێران لەدایکبووە و دوا ڕۆژەکانی ژیانی هاتووە بۆ فەرەنسا بۆ چارەسەری نەخۆشیی و ھەر لێرە ژیانی کۆتایی پێهاتووە .لە ساڵی ١٩٩٣ لە شاری بایوو ،لە ناوچەی لوار و شێغ لە فەرەنسا بە خاک سپێرراوە و الیەنگرانی و بڕواداران ھەر لە بایوو مەزارێکیان بۆ دروستکردوە. ھەردوو ژنە سۆفیی« ،رابیعە و مەلکجان» ھەڵبەستیان بۆ خۆشەویستی خودا دارشتووە. ئەو ھەڵبەستانە لە پاش خۆیان کۆکراونەوە و چاپکراون .نموونەیەکن لە داھێنانێکی ئەدەبی سۆفیی. رابیعە ھەڵبەستی بۆ خودا داھێناوە و بە نێوەندی وشەکانی چۆتە پەیوەندی لەگەڵی، لە ھەڵبەستی ((احبك حبين)) دەڵێ:
واتە :ئەو ساتە زانیم ئیشق چییە کە ئیشقی تۆم ناسی بێجگە لە تۆش دڵم لە ئاست ھەموو کەس داخستووە ھەستام لەگەڵت بدوێم ئەی ئەوەی نهێنی دڵ دەبینی و ئێمە ناتبینین دووجار خۆشمدەوێی جارێک بۆ تەواویی خودی ئیشق جارێک کە تەنیا تۆ شایستەی ھەرچی ئیشقە بۆ ئەوەی تەنها و تەنها بیر لە تۆ بکەمەوە لەوانەش دابڕێم کە ناھێڵن بیر لە تۆ بکەمەوە ئەوەی دووھەمیش تا بەشاراوەیی نەمێنی و بتوانم بتبینم من نە بەویان و نە بەمیان ستایشم ناوێ ،بەڵکوو بەویان و بەمیان تەنها ستایشی تۆ دەکەم ،چونکە تەنها تۆ شایستەی ئەوەی. رابیعە لە پاش چرکەی تۆبەکردنەوە ،ئەو پالنەی بەرەو پلەی سۆفێتی پێیدا ڕەتبووە، سەرەتا بە تێکەڵکردن و ناڕوونی ئەو قۆناغەی تێپەڕاندوە .قۆناغی خۆساغکردنەوە و یەکالییکردنەوەی خود بۆ ئەوەی خۆی لە دنیا داببڕێ دەبوو بە لەتلەتبوونی ڕۆح تێپەڕێت ،بە تێکۆشانێکی دەروونی و ھەمیشە بەدوای تەنیایی گەڕاوە تا ئەو الیەنە لە ناخی ساغ بکاتەوە کە سەرەتای تروسکاییەکەی لێوە دەرکەوتبوو بێ ئەوەی بە تەواویی
24
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
چووبێتە ناوی و پێی گەیشتبێ .رابیعە نەگەڕاوە تا ئاسمانی دەسکەوێ ،گەڕانی بێ وچانی ئەو بە دوای ھێزێکە کە لەھەمانکاتدا نیشتەجێی دڵ و ڕووح و فیکری و جەستەی ببوو و بە ھەڵبەست و گریان ھەوڵی خۆلێنزیککردنەوەی داوە .پەیوەندی لەوەدوا بە یەزدان لە ڕێی ئیشقێکی ئیرۆتیکیە ،تەنانەت وشەی (الهوي) ناکاتە خۆشەویستی ئاسایی ،بەڵکوو ئیشقێکی بااڵ ،ئەمەش کاراکتەری ئیرۆسە ،بەم واته‌یە حەز و مەیلی یەکالیه‌ن ه لە دڵە و ناگەڕێ بەدوی پاداشت و خەاڵت وەرگرتن لە مەعشوق ،بەڵکوو تەنها ڕازیبوونی ئەوی مەبەستە .تەنانەت خوودی گەڕانەکەشی لە ڕاستیدا گەڕانە بۆ گەڕان نەک بۆ دۆزینەوەی کۆنکرێتی ،چونکە ئەو نیشتەجێبوونەی یەزدان لە بوونی (وجودی) ئەو ،پلەیەکی دۆزینەوەشە ،وەلێ یارییەکی سۆفیانە لە ئارادایە کە سۆفی ھەمیشە لەگەڵ یەزدان دەیکات بەوەی ھەمیشە دەبێ ئەو ھێزە بااڵیە شاراوە بێت و نەدۆزرێتەوە و پێی نەگات؛ یاخود کە پێی گەیشت ،لە شێوەی ڕووناکیی ناوەوەی لە سەر ڕووحی، ڕەنگ بداتەوە. لە ھەڵبەستی «راحتی فی خلوتی›› دەڵێ :راحتي يا أخوتي في خلوتي وحبيبي دائما في حضرتي لم أجد لي عن هواه عوضا وهواه في البرايا محنتي حيثما كنت أشاهد حسنه فهو محرابي إليه قبلتي... واتە :خۆشی من برایان لە تەنیاییمە خۆشەویستەکەشم ھەمیشە لەالمە لە ئیشقی ئەو بەوالوە هیچ جێی ناگرێتەوە بۆم ،ئیشقیشی ھەرچەندە بەجوان دەبینم (بەاڵم) لە ناو خەڵکدا مایەی ئەشکەنجەمە (چونکە) ئەو تاقە میحراب و قیبلەنومامە... دیارە بە نەریتی دنیای ئەمڕۆی عەرەبی موسڵمان نکۆڵی لە ھەندێ رەوشی کەسایەتییە ئایینیەکان دەکەن ،بەاڵم ئەمە لە خزمەت ھەقیقەتی مێژوو نییە ،چونکە رەوتی کەسایەتیەکی مێژوویی ناسراو جێی باس و لێکۆڵینەوەیە؛ بە شاراوەیی دەمێنێ ئەگەر بێتو ھۆ و هاندانی ئەوە نەزانین کە وایلێکردوە بەری سۆفییەت بگرێتە بەر و لەو ژیانە سەختەی بریتییە لە خۆ دابڕین لە ھەموو خۆشیی دنیا ،گۆشەیەک داگیرکات بۆ یەک مەبەستی پیرۆز. بە پێی سەرچاوە ھەرە دێرینەکان دەربارەی سۆفیگەرایی ،ئەم دۆخە بە چاکیی بەسەر رابیعەی عەدەوییەدا دەچەسپێ ،کە بە پێی ژیاننامەکەی (کەم تا زۆر ڕاستی تێدایە). ڕابیعەی بەسرییە ،کە ناوی لە شاری بەسرەوە هاتووە و عەدەویە لە خێڵی خێزانەکەی وەرگیراوە کە بەوەوە ناسرابوون .رابیعە ناوی لە چوارەمین خوشکەوە هاتووە ،خەڵکی بەسرە بووە ،بە ھەرزەکاریی کە دایکی دەمرێ ،پاشان باوکیشی ،تاقە بەلەمێکیان بۆ بەجێ دەمێنێ وەک سەرچاوەی بژێوییان ،وەلێ بە ھۆی ھەژاریی رۆژێکیان لەناو بازاڕ 9
به‌هاری ٢٠١٥
25
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە خوشکەکانی جودا دەبێتەوە و ھەرگیز نایاندۆزێتەوە .دڕندەیەک دەیدزێ و لە بازاڕ دەیفڕۆشێتەوە بە کەسێکی تری دڵڕەق ،لەدەستی ھەڵدێت و دیسان بە دەوڵەمەندێک دەفڕۆشرێتەوە ،دەکەوێتە ژیانی مەی خواردن و کەیف و سەفا ،ھەتا بە ڕێکەوت چاوی بە پیاوێکی زاهیدی سۆفی دەکەوێ و ڕەوتی ناسینەوەی خودا و تۆبەی پێ نیشان دەدا .ھەندێ سەرچاوە بۆ ئەوە دەچن کە هاوڕێیەکی دەیخاتە سەر ڕێی سۆفیەت. سەرەتا بەدەمیەوە نەچووە ،دواتر کاریگەریی لەسەر کردووە و بە تەواویی ڕەوتی چێژ و خۆشیی ژیانی بەرداوە بۆ ڕەوتی ژیان بۆ ئەو دنیا ،ئەمەش بە نوێژکردن و ڕۆژووگرتنی بێ کۆتایی و چوونە خەڵوەت ھێناویەتیە دی. رابیعە دەنگی زۆر خۆش بووە و لە کۆڕەکانی کەیف و خواردنەوە ھەڵبەستی داھێناوە و گۆرانی وتووە .کۆمەڵێ ھەڵبەستیشی بۆ مەی دارشتۆتەوە کە بە نموونەی شیعری داھێنانی ئەو بوارە دادەنرێن .ھەر ئەم الیەنەشە کە دواتر دەیبات بەرەو ڕەتکردنەوەی دنیا و خۆ تەرخانکردن بۆ ئیشقی خودا و تۆبەکردن .جوانترین ھەڵبەستەکانیشی بۆ ئەو ساتانە دەگەڕێنەوە ،نووری ئیشقی یەزدان لە دڵیا ھەموو شتێکی تر دەسڕێتەوە ،ئەم دوو کۆپلەیەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی پێشوو :حبيب غاب عن بصري وسمعي ولكن في فؤادي ما يغيب يا حبيب القلب ما لي سواك فارحم اليوم مذنبا قد أتاك... واتە :خۆشەویستێک لەبەر چاوم و گوێم ونە بەاڵم لە دڵمدا وون نابێ ئەی خۆشەویستم لە تۆ بەوالوە کەسم نییە دە رەحم بە گۆنهابارێک بکە وا ئەمڕۆ هاتە بەر دەستت... ئەم پارچەیە پێش و کۆتاییەکەی ڕەوتی رابیعە دەسەلمێنێ کە ئێستا چۆن ئاشقی یەزدانە و پێشتر گوناھکار بووە .ئەم حاڵەتی ئیشقە ئەوەندەی لە دووریی و جیابوونەوە ئاشکرایە لە خودی بوون لەناو ئێشقەکە ئاشکرا نییە؛ چونکە بە گەیشتن بە ئامرازی ئەو ئیشقە دەرگای مردنیش دەکرێتەوە .ئەم چرکەی کۆتاییە کە جەستە دەچێتە بەر دەستی خۆشەویست خاڵق .سۆفی پانتاییەک دابیندەکات کە بۆ ئیشقێکی نادیار مسۆگەری دەکات .ژنە سۆفی ھەمیشە لە ناو دوو ھەڵبژاردەی بوونە ،بوونی ئیشق لە ناخی وەک سەرچاوەیەکی ھەمیشەیی ئیلهام و ئاخاوتن لەگەڵی ،کە کۆتایی نایەت. بوونی خوودی خۆی بۆ ئەو مەبەستەیە کە ئەو ئیشقەی تریان مسۆگەربکات ،وا خۆی لەناویدا دەتوێنێتەوە و دەشیسڕێتەوە. ھەستکردن بە ئازار بەشێکە لەو ئیشقە مەحاڵە بۆ گەیشتن بە مەحاڵ؛ تاقە نزیکبوونەوەش لێی زمانێکی پێ دادەھێنێ کە مۆنۆلۆگێکی یەک الییە ،خۆی و خۆی ،لەناو خەیاڵ و ھەست و دڵیدا لەگەڵ ئەو مەحاڵە دەدوێ و جەستەی دەبێتە ھەڵگری ئازارێک کە ھەرگیز بە دیداری خۆشەویست ناگات .ئەم داھێنانە ڕووتە ،داتاشراوە لە ھەموو فۆرمێکی زاندراو
26
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە زمان ،چونکە تایبەت بەو حاڵەتە داھێندراوە ،بەشێکە لەو ئەزموونە قووڵەی تەنیا سۆفی خۆی پێیدا تێدەپەڕێ ساتێ بە قووڵیی ھەستی درک بەوە دەکات کە ئەو خودایە نزیکە لەو کەسەی سەری لێشێواوە و وێڵە؛ ئەگەر سۆفی بەڕاستیش لەو ھەلومەرجە نەبێ ،خۆی بە ھۆی ئەو زمانە داھێنراوە باری کەسێک دەخاتە ڕوو کە بێ ئەو سەری لێشێواوە و بێ ئەو وێڵە .ھەمان وێنەی ئیشقی دنیاییە بۆ ئاشقێکی فیزیکی کە لەبەر ھۆیەک پێی ناگات .ئەزموونی رابیعە لە پێش تەزەھودکردنی ،ئەزموونی ژنێکی مەی خۆرە ،چەندین جار دۆستی گۆڕیوە ،ھەڵبەست و گۆرانی بۆ ئیشقی دنیا گووتوە .ئەم خۆشەویستی دنیایە پاش تۆبەکردنی دەگۆڕێ بۆ ئەزموونێک لە خزمەتی مەعشوق .کە باسی ئەو الیەنەشی دەکەین کە بە داھێنەری شیعری مەی نۆشین ناسراوە ،دیارە ماوەی پێش تۆبەکردن کە مەی خواردۆتەوە و پاش تۆبەکردن و بوون بە سۆفی باسی ئەو جۆرە شەرابەیان دەکات کە دەیگەڕێنێتەوە بۆ شەرابی ئیالهی لە دنیای ھەتاھەتایی .ئەم جۆرە شەرابە بە وردیی لە کتێبێکی المعری «رسالە الغفران›› ،باسی کردوە کە چۆن جیاوازیی لە نێوان شەرابی ئەم دنیا و شەرابی ئەو دنیا دەکرێ( .بۆ زیاتر تەماشای بابەتێکمان بکەن لە کوردستانی نوێ بە ناونیشانی پەیامی لێبوردن.)٢٠١٣/١٢/٣٠( ، ھەرچی دۆخی مەلەکجان نیعمەتییە ،ئەم ژنە لە منداڵییەوە لەسەر دەستی ئوستاد ئیالهیی برای و ڕێنماکاری ئەو ڕەوتە سۆفییەی ،فێری ژەنینی تەنبور بووە ،ھەڵبەستی داڕشتۆتەوە و خۆی بۆ ئیشقی خودا تەرخانکردووە و تەعالیمەکانی سۆفیگەرایی بە دەوروبەری خۆی وتۆتەوە .بەشێکی زۆری ژیاننامەکەشی ھەر لە ڕێی ئەو دەستنووسانەوە ئاشنایە دەبین کە ئوستاد ئیالهی بەجێیهێشتوون. مەلەکجان نیعمەتی لە تەمەنی سیانزە ساڵیی کە باوکی دەمرێ ،بڕیار وەردەگرێ بە تەواویی خۆی بۆ پەیامی ناوەوەی تەرخان بکات ،ئیتر ھەرگیز شوو ناکات ،جلەکانی بەری بە یەک کراسێکی سپی سادە دەگۆڕێ و دەچێتە قۆناغی یەکەمی سۆفییەت .لە تەمەنی چواردە ساڵییەوە چاوی تووشی ئازار دەبێ و بەرە بەرە کز دەبێ و لە بیست ساڵیی بە تەواویی کوێر دەبێ .لەو بارەوە دەڵێ« :خودا چاوی لێساندم ،وەلێ دەرگای مەلەکوتی ئاسمانی لێکردمەوە ،کەسیش ناتوانێ بزانێ من بەمە چیم بردۆتەوە››. ئەم دۆخە دژوارەی مەلەکجان لەو دوو دێڕە ئاشکرایە کە دەسکەوتی ئەو تەنها خۆی دەزانێ چییە .ئەو ئیشقە ئیالهییە وەک نورێک لەبری چاوی ناخی پڕکردبوو .پێش ئەوەش بەو کراسە سپییەی بۆ خۆی ھەڵیبژارد وەک مۆرکێکی پاکی و پاکیزەیی و بێگەردی بەرەو ئەو پەیامە چوو کە تەنیا ئیشقی بۆ خودا هانی دەدا بەرەو ئەو بچێت. ئەم لە رابیعە جیاوازترە ،بەوەی ھەموو تەمەنی بە پاکیزەیی بەسەر بردووە .تامی چێژی 9
به‌هاری ٢٠١٥
27
Analytical, academic, quarterly Magazine
جەستەی نەکردوە ،ھەر بۆیە ھەڵبەستەکانیشی لە چوار دەوری ئیشقێکی دابڕاوە لە حەز و مەیل ،بەڵکوو ئیشقێکی بێگەردە کە لە پەروەردەی ڕووحیی لە منداڵییەوە ئاشنای بووە و لە گەورەییدا ھەوڵیداوە تێیدا زۆر سەرکەوتووبێت؛ واتە بگاتە پلەی پێویست لە کەماڵ .کاتێ گەنجە ،ئوستاد ئیالهیی لە جێیەک پێی دەڵێ« :تۆ زۆر زۆر باشی، دەتوانی باشتریش بیت›› .واتە مەلەکجان ھەر بە گەنجی ئەو توانا ڕووحیەی دەربڕیوە کە ئامادەیە بەرەو ئەو ئامانجە پیرۆزەی بچێت . لە ھەڵبەستی «تۆ›› دەڵێ :سەیری ھەرچ کوێ بکەم بێجگە لە تۆ کەسی لێ نییە ئەی تاق و تەنیای بێ هاوشێوە رزگارکەر ھەر تۆی سەربان ،دەرگا ،پەنجەرە ھەر تۆی لەدەرەوەی تۆ بێجگە لە تۆ هیچی لێ نییە... ئەم کۆپالنە ڕوونیدەکەنەوە کە مەلەکجان بە کوێربوونی دنیای ناوەوەی بەتەواویی هاتۆتە سەر ئەو ئیشقە ،ئەمەش ئیشقێکی سادە نییە ،ئەو لە خودا بەوالوە نە لە ماڵەوە و نە لە دەرەوە کەس نابینێ .ئەم کەس نەبینینە بریتی نییە لە دۆزی نەبینینی چاوی بۆ ڕاستیی مادی فیزیکی ،بەڵکوو لە ڕووی مەعنەویەوە ،لە خەیاڵێکی داھێنەر کە بە چاوی ناوەوەی تەنها ئەو دەبینێ .ئەم بینینەشە وادەکات کە دەرگای ئیشقی کراوە بێت بەرامبەر بە یەزدان و داخراو بێت بەرامبەر بە مرۆڤ. لە ھەڵبەستی «دۆستێک کە ئاشقمە›› دەڵێ :مەستیی ڕووح ئیشقی ئیالهی ئەی تۆ ولی شەرمی دۆستە دوورەکان ،دۆستە ونبووەکان ،دۆستە ڕەهاکان ئەوانەی ھەموو ژیان و سامانیان لە پێناو تۆیە و گاڵتەیان بە پێڕابواردنی ئەوانی دی دێت و بە ئارامیی تێدەپەڕن بەسەر پێکەنینی ئەوانەی ناسراو و نەناسراون. سۆفی کەسێکی یاخیشە ،لە ڕەوتی ئاسایی فەرزەکان الیداوە بۆ ئەوەی ھەلومەرجێکی سەختتر لەوەی فەرزە بسەپێنێتە سەر خۆی .کە مرۆڤی ئاسایی خاوەن باوەڕ ،بە نوێژکردن و ڕۆژووگرتن دڵسۆزیی خۆی بۆ خودا دەسەلمێنێ ،سۆفی تەنها بەوە قایل نابێ ،کە دەکاتە ھەمان پلەی ھەموو مرۆڤە خاوەن باوەڕەکانی دی ،ئیتر دەنگی جودای ئەو لەوانی دی ڕەوتی سۆفیەتە .ژنی سۆفی دوو جار یاخییە ،بەوەی سۆفییە و بەوەی ژنە سۆفییە کە ھەلومەرجی کۆمەڵ پێشێل دەکات تا بەدەم ئەو دەنگەی ناوەوەی بڕوات. مەلەکجان و رابیعەی عەدوییە نموونەی دوو ژنی یاخییشن؛ ئەگەر بە وردیی سەیری ڕەوتی ژیانیان بکەین ،رابیعە بەوەی ژیانی پێشووی ناھەقی زۆر بەرامبەر کراوە ،ھەلومەرجی ژنێتی و جوانێتی وای کردبوو کە بۆ مەبەستی سێکسی بەکاری بهێنن .مەلەکجان بە پێچەوانەوە زوو کوێر بووە ،کەس لێی نزیک نەبۆتەوە و تا مردنی ھەر بە پاکیزەیی ماوەتەوە .ھەردوو ژنە سۆفی زیاد لە ھەشتا ساڵ ژیاون ،بەشە زۆرەکەی ژیانیان ،بە
28
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
تایبەتی مەلەکجان ،بۆ ئەو ئیشقە نەمرە تەرخانکردووە. ئەم دۆخانە بوونەتە ماییەی ئەوەی ئەو ژنانە ئیشقێکی گەردوونی ھەڵبژێرن ،ئاشقێکی بێ وێنە ،وێنەیەکی ئیدیال کە کەس ناتوانێ دەستکاریی بکات ،ناھەقییان دەرھەق بکات ،لە ئاکامدا موڵکیەتی جەستەیی و ڕووحی خۆی دەداتە دەستی یەزدان وەک ھێزێک کە لە ھەمانکاتدا مەعشوقە و پارێزەریشە .بوون بە سۆفی ھەڵگەڕانەوەیە لە دۆزی پێشوو ،گەڕانەوەیە بۆ باوەشی یەزدان ،حاڵەتێکی خۆخەساندنە لە پێناو ئیشقێک کە بەرامبەر بە ئیشقەکەی هیچی لێ ناوێ .جەستەی ژن کە ھەمیشە وەک جەستەیەکی ناخاوێن و گوناھبار مامەڵەی کراوە ،پانتاییەکیشە کە جێی پرسیارە و ھەر ئەمیشە کە دەبێتە ماییەی یاخیبوون و پشت تێکردنی بۆ ئەوەی الیەنی ڕووحی بکڕێتەوە؛ ئەمە بارێکی تەقینەوەشە کە سۆفی لێیەوە بەرەو دنیای نەهیکردن لە خود دەڕوات .دۆزێکی ئارامیی دەروونیشە کە ژنی سۆفی لەودیو دیواری ئیشقێک خۆی پێ دەپارێزێ. لە مەسەلەی کاتیشدا ژنی سۆفی بەچوونە ناو پرۆسەی سۆفییەت کات ڕادەگرێت .کات دەبێتە تێکەڵەیەک لە کاتی داھێنانی شیعری و داھێنانەوەی وێنەی یەزدان لەناویدا .بەم واته‌یەش کات دەبێتە تەنها کاتێکی ڕەها کە لەناویدا وێنە ھەمەجۆرەکانی یەزدانی تێدا ئاشکرا دەبێ؛ لە شێوەی شەفافیەتی ئاو ،سووکیی باڵندەکان ،ناسکیی گوڵ ،بەرزیی کێو...ھتد .لە ڕێی ئەم وێنانەوە گرێی ئەو هاوکێشەیە دەکاتەوە کە ھەر خودی سۆفی دروستی کردووە تا خۆی پێوە سەرقاڵ بکات و بگاتە ئامانج .لە ڕاستیشدا ،ژنی سۆفی لەناو بازنەیەکی بەتاڵ دەسوڕێتەوە کە خۆی بەدەوری خۆیدا قوفڵی داوە ،دەگەڕێ بە دوای کلیلێک کە ئەودیوی ،یان دەرەوەی بازنەکە ببینێ ،کە بینیی ،یاخوود بڕوای بە خۆی ھێنا کە پێی گەیشتوە ،دەگەڕێتەوە سەرەتا تا دیسان بەو پرۆسەیەدا بڕواتەوە. ئەمە ھەڵبژاردنە و وا دەردەکەوێت کە لەدەستی خۆی نییە ،ئازادی ئەو لە خودی پرۆسەکەیە ،لە تەرخانکردنی خوودە بۆ یەزدان ،لەبەرئەوە نە گەڕانێکی ڕاستی لە ئارادایە و نە دۆزینەوەیەکی ڕاستیش؛ بەڵکوو ژنی سۆفی بەرامبەر بە وێنای مەعشوقە و تەنها ڕێی بۆ لێکدانەوە و تێڕامان لەو مەعشوقە و تێگەیشتن لێی بە خۆنزیککردنەوە لە مەعشوقە ،ئەمەش بە داھێنانی ھەڵبەست و موزیک و وەعز وتنەوە ئەنجامی دەدات. لە دۆخی رابیعە و مەلەکجان ،ھەردوو ژن و وەک دەیان ژنی تری سۆفی ناو مەسیحیەت و جووییزم و بۆدیزم ،ھەڵبەستیان داناوە و مۆزیکییان ژەنیووە و خۆیان بۆ وتنەوەی وانەکانی سۆفیگەرێتی تەرخان کردووە. دواجار ئیشقی ئیالهی لەالی ژنی سۆفی بە یاریکردن بە وشە بەرجەستە دەبێت. ھەڵبەستەکان نموونەیەکن لەو گەمەکردنە بە وشەیە .ئەم داھێنانە فەرھەنگییە جۆرێکە 9
به‌هاری ٢٠١٥
29
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە داھێنانەوەی ناسنامەش .بەم مانایە «من››ـی پێشوو کە لە گەشتێکی کراوە بوو بەرەو نادیار لەناوچوو ،ئێستا «من››ـی ئاشقی یەزدان لەدوای ئەو گەشتە دیسان خەڵقبوومەوە .ھەر خودی نەفیکردنی «من››ـی پێشوو بۆ ئەوەیە ددان بنرێ بەم «من››ـەی کە وا ئێستا لە پرۆسەی بوونە لە ڕێگای ئەو قۆناغی خۆ توانەوەیە لەگەڵ یەزدان .ژنی سۆفی ھەر وەک ھەموو پیاوانی سۆفییش ،قایل نابێت بەوەی یەکسەر قۆناغەکان ببڕێت ،بەڵکوو خۆشیی و بەختەوەریی لەوەدا دەبینێتەوە کە خۆی بە تێکۆشان پێی بگات .ئەم تێکۆشانە بە زمان دەریدەبڕێ ،زمان دەبێتە ئەو پەیژەییەی لێیەوە بەرەو ھێزی یەزدان سەردەکەوێ .ئەگەر بە پێی قۆناغەکانی بەرزبوونەوەش لە سۆفییەتدا بڕۆین کە لە کتێبی «لۆژیكی باڵندەکان››ـی فەریدالدین عەتار هاتووە و بە حەوت قۆناغ ناسراوە؛ دەبینین کە ھێمایەکە بۆ تێپەڕبوونی سۆفی بە حەوت قۆناغ تا دەگاتە ڕاستی سروشتی خودا و لەودا دەتوێتەوە ،ئەمەش بە موجادەلەیەکی زمان بیناکراوە :داواکاری (طلب)؛ ئیشق (عشق)؛ زانستی (معرفت)؛ دەستهەڵگرتن و قەناعەتهێنان بەوەی ھەتە (استغنا)؛ تاکانه‌یی خودا (توحید)؛ سەرسامی و بەزۆری سەرلێشێوان (حیرت)؛ ھەژاریی و لە ناوچوون (فقر وفنا). دیارە ئەو کتێبە کە ناونیشانەکەی لە فەرەنسیدا بە «کۆبوونەوەی باڵندە›› و لە وەرگێڕانێکی دیەکەش بە «گۆرانی باڵندە›› وەرگێڕاوە؛ باس لە گەشتێکی عیرفانیی کۆمەڵێ باڵندە دەکات بەسەرکردایەتی پەپوسلێمان ،بۆ ئەوەی بگەنە ئەودیو چیای قاف (ق) کە نیشتەجێی پاشاکەیانە ،باڵندەی سیمرخ .دەبوو پاش کۆبوونەوەی ھەر ھەموو باڵندەکان دەست بکەن بەو گەشتە و حەوت دۆڵ ببڕن کە ئەو حەوت ناوەی پێشوویان ھەڵگرتووە .ھەر لەسەرەتاوە باڵندەکان دەکەونە پرسیار لە پەپوسلێمان و بەهانە دەھێننەوە بۆ نەکردنی ئەو گەشتە .بەرەبەرە لە ھەر دۆڵێک بەشێکیان چ بە مردن و چ بە نکۆڵی و بەردەوامنەبوونیان لە گەشتەکە کەمدەبنەوە ،چونکە ئامانجی ڕاستییان گەڕان نەبووە بەدوای سیمرخ ،بەڵکوو لە سەرەتای ڕێیەکە ھەر یەکەیان دڵبەندی وێنەیەک بوون کە نامێنێ؛ ئەمەش سیمبولێکە بۆ قۆناغێکی خواست یاخود ھەڵە کە نەیانتوانیووە بیبڕن تا بگەنە خودا ،سیمبولی لە باڵندەی ئەفسانەیی سیمرخە کە لە جوانی ڕەها و ھەقیقەتی ڕەها وێناکراوە کە بە زەحمەت پێی دەگەی .بە پێچەوانەی زانستی کە وێنەیەکی ئەبەدییە؛ ئەم زانستیەش کە لە قۆناغی سێیه‌مدا هاتووە ،زانستیەکی ڕێژەییە تا خودی سۆفی بە ئەزموونی گەڕانەکەی پێیدا تێپەڕێت و بزانێ کە قۆناغی زانستی رەها سەختە و دەبێ بە تێکۆشان پێی بگەی .ھەر بۆیە دۆڵی حەوتم لەھەمووی سەخترە بیبڕن ،ئەوانەی پێیدەگەن بە سیمرخ ئاشنا دەبن .ئەم ئاشکراکردنە دیدارێکیشە لە
30
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
نێوان سی باڵندەکەی بە زەحمەت گەیشتنە الی ،کاتێ لە پەپوسلێمان دەپرسن :کوانێ سیمرخ؟ ئەویش دەڵێ ئەوەتا .لێرە سیمرخ خۆی بۆیان ئاشکرا دەکات .شێوەی وا هاتە پێش چاو سیی باڵندەکە کە ئەویش سیی باڵندەیە پێکەوە .سەیری خۆشیان کرد کە ژمارەیان سیی بوو ،لێرە سێبەری سیی لە چاوی تەماشاکەر رەنگدانەوەیە بۆ یەکەیەکی تەواو .ئەگەر ھەر سیی باڵندەکە بە جوانترین شێوە دەبیندرێن ،ئەوە بینینی سێبەری سیمرخەکەیە کە ھەرگیز لێ جودا نابێتەوە .ئەمە دۆخی فەنابوونیشە لەناو زاتی ئیالهیی کە لەو قۆناغەدا دێتەدی .ھەر وشەی «سیی مرغ›› لە فارسی دەکاتە سیی باڵندە کە ژمارەی ئەوانەیە کە گەشتەکەیان تا سەر بوو .ئەم دیداری سیی باڵندە و سیمرخە لە حاڵەتی فەنابووندا ،دۆخێکە کە لە زمانی عیرفانیدا بە مانەوە «بقاء›› ناسراوە ،واتە ئیجابییە ،فەنابوونی خودە و مانەوەیە لە ناو زاتی ئیالهی و لەگەڵ ناسنامەی نوێی سۆفی تێکەڵ بەیەک دەبن .ھەر بە ھەمان قۆناغی گەشتکردن ژنی سۆفیش دەگاتە ئەو پلەییەی تێیدا ئەوەی مەحاڵە دەیگۆڕێ بۆ مومکین و ئەوەی نادیارە لەالی دەبێتە دیار. دەقەکە بەم وتەییەی مەلەکجان نیعمەتی کۆتایی پێدەھێنین کە دەڵێ« :ژیان کورت نییە ،وەلێ چرکەکانی ژمێردراون››.
9
به‌هاری ٢٠١٥
31
Analytical, academic, quarterly Magazine
سەرچاوەکان:
السهروردي ،عوارف المعارف ،منشورات دار الكتب العلمية ،بيروت ،لبنان1999. ، عبد الوهاب الشعراني ،األنوار القدسية في معرفة قواعد الصوفية ،دار احياو التراث العربي ،طبعة.2010 شهيدة العشق اإللهي :رابعة العدوية ،عبد الرحمن بدوي ،مكتبة النهضة المصرية ،القاهرة.1962 ، ابي عبدالرحمن محمد بن الحسين السلمي ،طبقات الصوفية ،ويليه ذكر النسوة المتعبدات الصوفيات،حققه وعلق عليه :مصطفي عبدالقادر عطا ،منشورات دار الكتب العلمية ،بيروت ،لبنان1998. ، Les femmes mystiques، histoire et dictionnaire، sous la direction.٢٠١٣ ،d›Audrey Fella، d. Robert Laffont، collection Bouquins، Paris Leili Anvar، Le Cantique des oiseaux، Farid ud-Din›Attr،.٢٠١٢ ،traduction indite en vers، d. Diane de Selliers، Paris Leili Anvar، Malek Jn Ne›mati، la vie n›est pas courte mais le.٢٠٠٧ ،temps est compt، d. Diane de Selliers، Paris
32
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ه ە ڵ و ە ش ا ن ەوەی خێزان لە هەرێمی كوردستان هۆكار و كا ر ی گ ە ر ی ی ەكانی مەهاباد
قەرەداغی
9
به‌هاری ٢٠١٥
33
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
34
Analytical, academic, quarterly Magazine
پێشواژە: خێزانی دامەزراو لەسەر بنەمای دروست و بە پێوەرە زانستییە پێشنیاركراوەكان لەالیەن پەروەردەزان و دەروونناس و كۆمەڵناس و زانایانی بواری زانستە مرۆییەكان، سەقامگیركراو لەسەر بەها و پره‌نسیپە مرۆییەكان ،دەبێتە چەترێكی دڵنیاییبەخش بۆ تاك كە لە سایەیدا كەسایەتی گەشە بكات و هەست بە نرخ و بەهای خۆی بكات. هاوكات دەبێتە یەكەیەكی بنەڕەتی بۆ كۆمەڵگەیەكی ئارام كە بەردەوام و چاالكانە لە بنیاتنانی ستاتووی بڵند و شایستە بۆ واڵت ڕۆڵ بگێڕێ و مرۆڤی بەهێز و بەرهەمهێنەر پێشكەش بە جڤات بكات. پێكەوەنانی خێزان و پێكەوەژیانی پیاو و ژن و دروستكردنی منداڵ وەك بەرهەمی ئەو پێكەوە ژیانە ،هەر لە سەرەتاكانی مێژووی مرۆڤایەتییەوە ،هەبووە و برەودار بووە، بەاڵم لە سەرەتاکانی مێژووەوە جیاواز و بە شێوەیەكی پریمیتیڤ دەستی پێكردووە و قۆناغ دوای قۆناغ گەشەی كردووە .لە هەر قۆناغێكی مێژووی مرۆڤایەتی شێوازەكانی هاوسەرگیری و بنیاتنانی خێزان گۆڕانی بەسەردا هاتووە و فاكتەرە ئابووری و ئایینی و كۆمەاڵیەتی و كولتوورییەكان ،ڕۆڵیان هەبووە لەو گۆڕانكارییانە و شێوەگرتنی ئەو دامەزراوە بنەڕەتییەی كۆمەڵ .جیاوازی پێكهاتە و جۆر و شێوازی بنیاتنان و پەیوەندییەكانی خێزان بە پێی گۆڕاوی و جیاوازی ئەو فاكتەرانە لە كۆمەڵێکەوە بۆ یەكێكی تر جیاوازە و قۆناغەكانی ئەو گۆڕانكارییانەش كە بەسەر پێكهاتەی خێزاندا هاتووە ،لە كولتوورێكەوە بۆ یەكێكی دی ،جیاوازە. خێزان وەك دامەزراوەیەكی یاسایی: خێزان و پەیوەندییەكانی نێوان ئەندامەكانی ،بە بەردەوامی و بە پێی قۆناغەكانی گەشەی چڤاتەکان ،زیاتر هەوڵی ڕێكخستنی دراوە و بە یاسا و ڕێسای تایبەتمەند بە باری كەسەكان لە خێزاندا و بە پێی فاكتەرە لەسەرەوە ئاماژەپێدراوەكانی هەر كۆمەڵەیەك پابەند بە پره‌نسیپە سەرەكییەكان كراوە .بەڵگەنەویستە و بە چاوی ئاسایی بینراوە كە جیاوازییەكی فەرهەنگی گەورە و فراوان لە نێوان خۆرئاوا و خۆرهەاڵتدا هەیە ،كە لە تەواوی جیاوازییەكانی نێوان كەسایەتی تاك و پێكهاتەی خێزان و ستاتووی 9
به‌هاری ٢٠١٥
35
Analytical, academic, quarterly Magazine
جڤاتەكانی خۆرئاوا و خۆرهەاڵتدا ڕەنگی داوەتەوە .جیاوازییەكە تا ئەو ڕادەیە فراوانە كە وەرگرتنی ستانداردەكانی خۆرئاوا بە پێوەر بۆ پەیوەندییەكانی تاك و خێزان بۆ خۆرهەاڵت نەگونجاو و پێچەوانەی ئەوەش بەها و تێڕوانین و تێگەیشتنەكانی خۆرهەاڵت بۆ خۆرئاوا بێ سوود و نەشیاو بێت .پێوەرەكانی هەڵبژاردنی هاوسەر و پێكەوەنانی خێزان لە نێوان ئەو دوو جیهانەدا تەواو جیاوازە ،وەك چۆن هۆكارەكانی لێكترازانی خێزان و هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندییەكانیش لە نێوان ئەو دوو شارستانی و كولتوورەدا بۆ بەراورد ناشێن ،بەاڵم هەردەم ئاڵوگۆڕی زانیاری و ناسینی كولتوور و كۆمەڵگەكان، لە ڕێگەی خوێندنەوەی كۆمەڵگە و كولتوورەكانی ترەوە ،دەتوانێ ئیلهامبەخش بێت بۆ ڕووانینێكی نوێتر لە دۆخ و دیاردەكان و بنیاتنانەوەیەكی دروستتر بۆ چڤاتەکان. لە كوردستاندا ،لە ئێستادا ئەندامەكانی خێزان وەك دامەزراوەیەكی كۆمەاڵیەتی ،پابەندە بە یاسای باری كەسێتی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٩ی عێراق ،هەمواركراو لە پەرلەمانی كوردستانەوە لە ساڵی .٢٠٠٨ئەو یاسایەش لە بنەڕەتدا لەسەر بنەمای شەریعەتی ئیسالمی دارێژراوە و لە هەمواركردنەكەیدا بارودۆخی نوێی كوردستان لە ڕووی ئابووری و سیاسی و كولتوورییەوە لەبەرچاو گیراوە و ئەو گەشەسەندنانەی لەم بوارانەدا هاتوونەتە ئاراوە لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری ١٩٩١و بەتایبەتیش دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعسی عێراق ،هەروەها ئەو بارودۆخە سیاسییەی كە بۆ دیموكراتیزەكردنی كولتوور و كۆمەڵی كوردستان هاتووەتە ئاراوە ،كاریگەری هەبووە و لە هەمواركردنەوەكاندا بە تەواوی لەبەرچاو گیراوە. پێوەرەكانی پێكەوەنانی خێزان و هەڵوەشاندنەوەی: چ پێكەوەنان و چ هەڵوەشاندنەوەی خێزان ،پێناسە و پێوەری خۆی هەیە و ئایین و تێكستە پیرۆزەكانی سەرجەم ئایینەكان لە دانانی ئەم پێوەر و پێناسانە و دیاریكردنی ئەرك و مافەكانی هاوسەرەكان بەرامبەر یەكتری و ئەندامانی دیكەی خێزان ،ڕۆڵی بڕیاڕدەریان بینیوە. لە سەدەكانی ناوەڕاستدا لە خۆرئاوادا ئایین سەروەری تەواوی هەبووە و تەواوی هەڵس و كەوت و ڕەفتار و بیركردنەوەی مرۆڤەكانی پابەند بە ڕێنوماییەكانی كڵێسە كردبوو، پەیوەندییەكانی خێزانیش هەر لە ژێر ڕكێفی پیاوانی ئایینیدا شێوەیان پێ دەدرا و بڕیاڕیان بۆ دەدرا .بەاڵم لە دوای ڕێنیسانس و شۆڕشی پیشەسازی و كولتووریی ،یاساسەروەریی كرا بە بنەمای سیستەمە بەڕێوەبەرەكانی كۆمەڵگە و دیموكراسی گەشەی سەند و بناغە بۆ كۆمەڵگەی مەدەنی دانرا .كاركردن لەسەر گەشەپێدانی بەهاكانی دیموكراسی و كۆمەڵگەی مەدەنی و هاوكات گەشەسەندنی زانست و تەكنەلۆژیا و پەرەسەندنی 36
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئابووری ،كاری لەسەر پەیوەندییەكان دانا و ڕۆڵی ژن و مێرد لە ژیانی هاوبەش و هاوسەرداریدا گۆڕانی بنەرەتی بەسەردا هات .یاساكان جێگەی ڕێسا ئایینییەكانیان گرتەوە و ڕێنوماییە مەدەنییەكان بوون بە پەیڕەو بۆ چۆنێتی ڕەفتار لەگەڵ دۆخ و دیاردە نوێیەكانی سەردەمی ڕێنیسانس و قۆناغەكانی پاشتریش ،كە بە خێراییەكی زۆر داهێنان و پێشكەوتن لە گۆڕان و نوێكردنەوەی پەیوەندییەكان ڕۆڵیان بینی. لە كۆمەڵگەكانی خۆرهەاڵتدا هێشتا وەرزی سەروەریی یاسای مەدەنی نەهاتووە و هێشتاش ڕێساكانی ئایین تەنانەت بنەمان بۆ یاساكانی دەوڵەت و بە تایبەتیش لە پرسی باری كەسیی و یاسای خێزاندا خۆیان سەپاندووە .سەرەڕای ئەوەش داب و نەریتی قۆناغی دەرەبەگایەتی لە ژیانی ڕۆژانەی خەڵكدا پیادە دەكرێت و ڕێ لە وزەی نوێ دەگرێ كە بە ئاراستەی عەقڵی سەردەمیانە و هاوتەریب لەگەڵ بەها مرۆییەكان كار بكات. پێكەوەنانی خێزان و جیابوونه‌وه‌شی هەر پابەند بەو ڕێسایانەیە و كاریگەریی لەسەر بیركردنەوە و ڕەفتاری ئەندامانی خێزان ،زۆرە .بەاڵم لەبەرئەوەی كۆمەڵگەكانی خۆرهەاڵتیش ،كارتێكراوی گەشەی خێرای تەكنەلۆژیا و پرۆسەی جیهانگەرایی ئابووری و میدیا و سیاسیین ،بۆیە بەریەككەوتنی زۆر كوشندە و زەبردار دروست دەبێت و كێشەی جۆراوجۆری لێ دەكەوێتەوە. لە كوردستاندا ،بە تیۆریی زۆرجار باس لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی جیابوونه‌وه و لێكترازانی خێزان كراوە و لە الیەن هێزە كۆنخوازەكانەوە تۆمەت وەپاڵ هێزە نوێخواز و پێشكەوتنخوازەكان نراوە كە هۆكاری ئەو دیاردەیە بن ،بەهۆی خەباتیان بۆ ئازادی تاكەكان و چەسپاندنی مافەكانی مرۆڤ و ئازادی بیروڕا .بەاڵم ئەوەی فاكتە ڕاستەقینەكان و ژمارەكان دەیخەنە ڕوو ،ئەوە دەسەلمێنی كە پێویستمان بە خوێندنەوەیەكی تری بێالیەنانە و زانستی هەیە بۆ دیاردەی تەاڵق و جیابوونه‌وه لە كۆمەڵگەی كوردستان. كەمكردنەوە یان زیادبوونی ئەم ڕێژانە ،پەیوەستە بە وردبینی و ڕوونبیری پالندانەرانەوە هەیە ،كە ئەوانیش پێویستیان بە بەڵگەی باوەڕپێكراو هەیە تا بیكەن بە بنەما بۆ پێشترێتی هەندی لە پالنەكان و پۆلێنكردنیان. بۆ ئەم مەبەستە ،بە پێویستی دەزانین توێژینەوەیەک سەبارەت بەم دیاردەیە پێشکەش بکەین و وردبینانە شیکاری دۆخەکان بکەین بە پشتبەستن بە ئامار و فاكتەكانی دەرچوو لە دامەزراوەیەكی فەرمی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە ،كە ئەویش بەڕێوەبەرایەتی پالن و ئامارە لە سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی هەولێر و ئەو ئامار و توێژینەوانەی کە خۆمان ئەنجاممان داوە لە پەیمانگای پرسە کۆمەاڵیەتییەکان کە دامەزراوەیەکی یەکێتی ئافرەتانی کوردستانە .ڕێژەكان و هۆكارەكانی تەاڵق و جیابوونه‌وه 9
به‌هاری ٢٠١٥
37
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەخەینە ڕوو ،شیكاریی وردی بۆ دەکەین و ئەنجام و لێكەوتە و كاریگەرییەكانی دەخەینە پێش چاو. لەم توێژینەوەیەدا بەراوردی ئامارەکانی چوار ساڵی سێ پارێزگای هەرێمی کوردستان دەکەین ،کە بریتیین لە ساڵەکانی .٢٠١٠ ،٢٠١١ ،٢٠١٢ ،٢٠١٣بۆ نموونەیەکی وردتریش پشت بە ئامارەکانی شەش مانگی یەکەمی ساڵی ٢٠١٢دەبەستین وەک نموونەیەک. تەاڵق و جیابوونەوە لە هەرێمی کوردستان بەراوردی چوار ساڵی سێ پاریزگا: بۆ ئەوەی بزانین ئایا ڕێژەی جیابوونەوە لە هەرێمی کوردستان لە بەرزبوونەوەدایە یان نا ،پێویستمان بە بەراوردکردنی ژمارەکانە لە چەند ساڵیکی ڕابردوودا لە هەر پارێزگایەکی هەرێمی کوردستان .بۆ ئەم مەبەستە خشتەی خوارەوە دەخەینە پیش چاو و ڕێژەی سەدی ئاستی بەرزبوونەوەکان دەخەینە ڕوو و لێی ڕادەمێنین بزانین هۆی کەم یان بەرزبوونەوەی ئەم ڕێژانە بۆچی دەگەڕێتەوە.
لێکدانەوەی خشتەکە: یەکەم :پارێزگای هەولێر پارێزگای هەولێر کە پایتەختی هەرێمی کوردستانە لە ساڵی ٢٠١٠ژمارەی کەیسەکانی تەاڵق لە دادگاکانی سنووری پارێزگاکە ١٩١٨کەیس بووە .ئەم ساڵە دەکەین بە پێوەر و بەراوردی دەکەین لەگەڵ ساڵەکانی دوای خۆی تا ئاستی بەرز یان نزمبوونەوەکان بزانین و شیبکەینەوە .لە ساڵی ٢٠١١دا ژمارەی کەیسەکان بووە بە ١٩١٠کەیس، واتە ڕیژەکەی زۆر کەم دابەزیووە .هێندە کەمە کە دەتوانین بڵێین ڕێژەکە وەک خۆی 38
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ماوەتەوە ،بەاڵم لە ساڵی ٢٠١٢دا ژمارەی جیابوونەوە گەیشتووەتە ٢٨١٠کەیس ،کە دەکاتە ڕێژەی .%٨٩لە ساڵی ٢٠١٣یش ژمارەی کەیسەکانی تەاڵق بووە بە ٢٧٦٠کە لە چاو ساڵی ڕابردووی خۆی %٤کەمی کردووە بەاڵم بە بەراوردی ساڵە پێوەرییەکەمان ڕێژەکەی بەرزبووەتەوە بۆ .%٨٥بە گشتی لە پارێزگای هەولێر ڕێژەی جیابوونەوە لە ساڵی چوارەم بە بەراورد لەگەڵ ساڵی یەکەمی توێژینەوەکەمان %٨٥بەرزبووەتەوە. دووەم :پارێزگای سلێمانی پارێزگای سلێمانی پایتەختی ڕۆشنبیری هەرێمی کوردستانە و ئیدارەی گەرمیانیش لە ئامارەکاندا لەگەڵ ئەو پێوراوە .لە ساڵی ٢٠١٤قەزای هەڵەبجەش کە سەر بە پاریزگای سلێمانی بوو بڕیاڕی بە پارێزگابوونی بۆ دەرچوو ،بەاڵم لە ڕووی ئامارەکانەوە لەم خشتەیەدا هەڵەبجەش هەر لەگەڵ سلێمانی پێوراوە و لە چوارچیوەیدایە. ساڵی ٢٠١٠لە پارێزگای سلێمانی ٥٠٦کەیسی تەاڵق هەبووە ،دەبینین لە ساڵی ٢٠١١دا ئەم ژمارەیە بەرزبووەتەوە بۆ ١٣٣٩کەیس ،واتە ڕێژەی بەرزبوونەوەکە %٢٣٢ـە .لە ساڵی ٢٠١٢یشدا ژمارەی کەیسەکان ٢٠٣٥کەیس بووە ،کە لە چاو ساڵی پێش خۆی %٧٠بەرزبووەتەوە .لە ساڵی ٢٠١٣یشدا ٢١٨٤کەیسی تەاڵق هەبووە ،کە لە چاو ساڵی پێش خۆیدا دیسانەوە بەرێژەی %١٤زیادی کردووە .واتە لە سلێمانی لە چوار ساڵدا ڕێژەکە بەردەوام بەرزبووەتەوە ،بەو شێوەیەی کە ساڵی چوارەم بە بەراورد لەگەڵ ساڵی یەکەم ،ڕیژەی %٤١٦بەرزبووەتەوە. سێیەم :پارێزگای دهۆک پارێزگای دهۆک لە ڕووی قەبارە و ژمارەشەوە لە پارێزگای هەولێر و سلێمانی بچووکترە. لە ساڵی ٢٠١٠دا ژمارەی کەیسەکانی تەاڵق لە دادگاکانیدا ٦٥٩کەیس بووە ،لە ساڵی ٢٠١١دا ئەم ژمارەیە بووەتە ٥٥٥کەیس ،واتە کەم بووەتەوە .ڕێژەی کەمبوونەوەکەش %١٠بووە کە دەکرێ بڵێین گۆڕانکارییەکی باشە بە ئاراستەی کەمتر هەڵوەشانەوەی خێزان .لە ساڵی ٢٠١٢دا ئەم ژمارە کەمتر بووەتەوە و بووە بە ٣٢٠دۆخی تەاڵق ،کە ڕێژەی کەمبوونەوەکەی لە چاو ساڵی پێش خۆی دەکاتە نزیکەی ،%٢٤بەاڵم لە ساڵی ٢٠١٣دا ئەم ژمارەیە بەرز بووەتەوە بۆ ٤٢٠کەیس ،کە ڕێژەکەی لە چاو ساڵی پێش خۆی نزیکەی %٣٢بەرزبووەتەیەوە .بە بەراوردی ساڵی یەکەم لە چوار ساڵدا ڕێژەی تەاڵق لە پارێزگای دهۆکدا نزیکەی %٢٤کەمی کردووە ،کە ڕێژەیەکی باشی کەمبوونەوەیە.
9
به‌هاری ٢٠١٥
39
Analytical, academic, quarterly Magazine
بەراورد و شیکاریی گشتی: بە پێی خشتەی چوار ساڵەکە ،ڕێژەی ته‌اڵق لە پارێزگای هەولێر و سلێمانی زیادی کردووە ،بەاڵم لە پارێزگای دهۆک کەمی کردووە .ڕێژەی بەرزبوونەوەکە لە چوار ساڵدا لە هەولێر %٨٤و لە سلێمانی %٤١٦و ڕێژەی کەمبوونەوەی تەاڵق لە دهۆک %٢٤بووە. ئەگەر بیر لە هۆکاری بەرز و نزمبوونەوەی ئەو ڕیژانە بکەینەوە ،پێویستمان بەوەیە لە بارەی پاشخانی کولتووری و مێژوویی و هەڵکەوتەی جوگرافی و تەنانەت باری ئابووری هەر یەک لەو پارێزگایانە ورد ببینەوە و تیشکی بخەینە سەر ،چونکە هەموو ئەو فاکتەرانە پەیوەندییان بە گۆڕانکاری ژیانی کۆمەاڵیەتییەوە هەیە و تەاڵق و هەڵوەشاندەوەی خێزانیش دۆخێکی کۆمەاڵیەتی دژوارە ،کە لە تەواوی واڵت و جڤاتەکاندا بە ڕێژەی جیاواز بوونیان هەیە و هەر یەک لەوانیش هۆکارگەلی تایبەتمەند بە خۆی لە پشتە. کوردستان ،بە تایبەت لە دوای ساڵی ٢٠١٠ـەوە گەشەیەکی ئابووری خێرای بەخۆیەوە دی ،لە الیەکەوە بەهۆی سوودوەرگرتنی لە سامانی سروشتی خۆی و بە تایبەتیش نەوت ،لە الیەکی ترەوە بەهۆی بەگەڕخستنی سەرمایە لە الیەن سەدان کۆمپانیای بیانیی لە کوردستان و زیادبوونی پێویستی هێزی کاری نێر و مێ بەهۆی جوڵەی بازاڕەوە. گەشەی ئابووری دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی بژێوی و ستانداردی ژیانی خەڵک. گۆڕانکارییەکی لەو جۆرە لە باری ئابووریدا ،گۆڕانکاری لە ژیانی کۆمەاڵیەتیشدا دێنێتە کایەوە و ستایلی ژیان و تەنانەت بیرکردنەوە و زمانی خەڵک گۆڕانی بەسەردا دێت. لەو کۆمەڵگایانەی کە گەشەی ئابووری خێرا بەهۆی سامانە سروشتییەکانیانەوە بەرهەم دێت ،گەشەیەکی ناڕێکوپێک و بێپالن لە ڕووی کۆمەاڵیەتی و کولتوورییەوە دروست دەبیت .ئەو کۆمەڵگانە زیاتر دەبن بە کۆمەلگەیەکی مەسرەفکار نەک بەرهەمهێن و گۆڕینی ستایلی ژیانیش زیاتر السایکەرەوە دەبێت و خێزان پالنێکی تۆکمەی نییە بۆ بەڕێوەبردن و بۆ پەروەردە و پێگەیاندنی ئەندامەکانی. کۆمپانیاکانی تایبەتمەند بە مۆبایل لە کێبەرکێیەکی سەختدا دەیان جۆری خزمەتگوزاری بۆ ئاسانکردنەوەی پەیوەندی پێشکەش دەکەن و کڕیارەکانیشیان بەهۆی باشتربوونی باری ئابوورییانەوە دەبن بە كڕیار و بەکارهێنەر ،تەنانەت پێش ئەوەی ڕۆشنبیری بەکاربردنی ئەو ئامێرانەیان بۆ خۆیان بەدەست هێنابێت .مۆبایل و خزمەتگوزارییەکانی ،فراوانبوونەوەی بەکارهێنانی ئینتەرنێت و بەتایبەتیش بەکارهێنانی تۆڕەکۆمەاڵیەتییەکان ،لە نائاماده‌یی ڕۆشنبیری زۆربەی تاکەکان سەبارەت بە سوودوەرگرتن لەم خزمەتگوزارییانە ،زیانەکانی زۆرتر دەرکەوتوون و کێشەی کۆمەاڵیەتی جۆراوجۆر و نوێیان خوڵقاندووە. هەر بەهۆی ئەو گەشە ئابوورییەوە ،کرانەوەیەکی خێرای کولتووری لە کوردستاندا ڕووی دا .فڕۆکەخانەکان ئاسانکارییان بۆ دانوستانی کولتووری کرد .هاتنی خەڵکی بیانی بۆ 40
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
کارکردن و بۆ وەبەرهێنان لە الیەکەوە و گەڕانەوەی هەزاران کوردی واڵتانی ئەوروپا و ئەمریکا بۆ کارکردن لە کوردستاندا ،هۆکاری ئەم کرانەوەیە بوون ،ئەمە جگە لە زۆربوونی بەکارهێنەری هۆکانی پەیوەندیکردن و دروستبوونی پردی ئەلەکترۆنی لە نێوان خەڵکی کوردستان و واڵتانی تر. ماسمیدیا بە گشتی و تەلەفیزیۆن بە تایبەتی خێراترین هۆکاری دروستکردنی پردی نێوان کولتوورەکانە .لە کوردستاندا بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش و فراوان دەست کرا بە دۆبالژکردنی زنجیرە دراماکانی کۆری ،هیندنی ،عەرەبی ،تورکی و ئینگلیزی ،کە ئەمانە بە زمانی خۆماڵی بە خێزانەکان لە ماڵەکانی خۆیان دەگەن ،گومانی تێدا نییە کە ئەمانە نەک تەنها بۆ کاتبەسەر بردن تەماشا دەکرێن ،بەڵکوو دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە بیرکردنەوە و ڕەفتاری بینەرانی دراماکان ،بێجگە لەوەی دەبنە نموونەیەک بۆ الساییکردنەوە .پەیوەندی ژن و پیاو و منداڵەکان لە نێو دراماکاندا ،دەگوازرێنەوە بۆ نێو ژیانی واقیعی کۆمەڵی بەکاربەری دراماکان ،ئەگەرچی لە ڕووی فەرهەنگییەوە جیاوازی زۆریشی هەبێت لەگەڵ جڤاتی خاوەن دراماکان .گەنج بە تایبەت و ژنانی گەنج بە تایبەتیتر ،زیاتر هۆگر دەبن بەو درامایانە و بەهۆی کەمی دەرفەتەکانی تری ژیانەوە پەیوەست دەبن بەو درامایانە و داب و نەریت و ڕەفتار و ڕەوشتی نێو دراما کۆمەاڵیەتییەکان کاریگەرییان لەسەر دادەنێت ،وەک چۆن فیلمەکانی ئەکشن و تووندوتیژیئامیزەکان زیاتر کار لە گەنجی کوڕ و پیاوان دەکەن و دەبنە الساییکەرەوەی کارەکتەرە شەڕانگێز و بەهێزەکانی نێویان. هەموو ئەم فاکتەرانە و هی دیکەش دەتوانن کاریگەر بن لە گۆرانکاری لە شێواز و ڕێژەی هاوسەرگیری و هەڵوەشاندنەوەی خێزانیش .بۆ وردتر قسە کردن لەسەر هۆکارەکانی هەڵوەشاندنەوەی خێزان ،نموونەی ئاماری جیابوونەوە و تەاڵق لە ساڵی ٢٠١٢لە شاری هەولێر دەخەینە بەرچاو و شی دەکەینەوە. ڕێژەی پێكهێنانی خێزان لە چاو لێكترازانی خێزان لە شەش مانگی سەرەتای ساڵی ٢٠١٢دا ڕێژەی تەاڵق و جیابوونه‌وه ،واتە لێكترازانی خێزان ،لە چاو ڕێژەی هاوسەرداری و پێكهێنانی خێزان ،لە سنووری پارێزگای هەولێر، بەم شێوەیەیە: لەو شەش مانگەدا ( )١٠٢٤٧مارەبڕین ئەنجام دراوە و بڕیاری جیابوونەوەی()١١٩٣ خێزان دراوە. بە بەراوردی هەردووكیان ،ڕێژەی سەدی پێكەوەنان و لێكترازانی خێزان لە شەش مانگدا لە چاو ڕێژەی لێكترازانی خێزان%١١ـە .ئەم ڕێژەیە بە بەراورد لەگەڵ كۆمەڵگەكانی 9
به‌هاری ٢٠١٥
41
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەوروبەر و دنیادا دەشێ وەك ژمارەیەكی زۆر بچووك ببینرێت ،چونکە لەو واڵتانە زۆربەی جار دەگەنە زیاتر لە نیوە واتە سەرووی %٥٠ـی پێکەوەنانی خێزان ،بەاڵم بۆ كۆمەڵگەی كوردستان و بارودۆخی كۆمەاڵیەتی و كولتووری و كاریگەری زۆر نێگەتیڤی لێكترازانی خێزانێك لەسەر خێزانەكانی تر و پەیوەندییەكانی نێوانیان ،ژمارەیەكی بچووك نییە. بۆ نموونە كە ژن و مێردێك لە كۆمەڵگەكانی خۆرئاوا جیادەبنەوە ،تەنها ئەو دوو كەسە خۆیان و منداڵەكانیان كارتێكراوی دۆخی جیابوونه‌وه دەبن ،بەاڵم لە كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست وا نییە .لە كۆمەڵگەی كوردستاندا جیابوونه‌وه‌ی ژن و مێردێك و تێكچوونی یەك خێزان ،دەبێتە هۆی تێكچوونی پەیوەندی كۆمەاڵیەتی ژمارەیەكی زۆر لە خێزانەكانی سەر بە بنەماڵەی هەردووكیان .بە هۆی پابەندی تاك بە خێزان و خێزان بە عەشیرەت و عەشیرەت بە گروپی سیاسی جیاوازەوە ،دەكرێ بڵێین جیابوونه‌وه‌ی ژن و مێردێك لە كۆمەڵگەی كوردستان دەبێتە هۆی تێكچوونی پەیوەندی كۆمەاڵیەتی دەیان كەس لە هەردوو بەرە و هەندێ جاریش دروستبوونی ڕق و كینە و دوژمنداری درێژخایەن. سەرەڕای ئەوەش ،زۆربەی جار منداڵەكان لە نێوان دایك و باوك و بنەماڵەكانی هەردووكیان دەبنە قوربانی و كێشمەكێشی زۆریان بە هەردوو الدا پێ دەكرێت ،كە دەبێتە هۆی كێشەی دەروونی بۆیان و زەبر لە كەسایەتییان دەدات .زۆرجار منداڵەكان دەڕفێندرێن و لە دژی یەكتر بەكاردەهێندرێن یان ئەو بنەماڵەیەی كە دادگا منداڵەكانی پێداوە لە دژی ئەوی دی پڕیان دەكاتەوە لە ڕق و كینە و بەردەوام كێشەی سۆزداری و دەروونیان بۆ دروست دەبێت ،كە لە درێژخایەندا كاریگەری خراپیان لەسەر دادەنێت و كەسانی بێ ئۆقرە و نادڵنیا و تووندوتیژیان لێ دروست دەكات .بەاڵم ئەم دۆخە لە كۆمەڵگەكانی خۆرئاوا وانییە .لە دادگادا بڕیار دەدرێ منداڵەكانی خێزانێكی لێكترازاو چەند ڕۆژێ الی دایك و چەند ڕۆژێ الی باوك بن ،هەروەها ژن و مێردی جیابووەوە لەگەڵ منداڵەكاندا كە یەكتریش دەبینن بە شێوەیەكی ئاسایی ڕەفتار دەكەن .خێزانی لێكترازاو لە كوردستاندا پێویستی بەوەیە لە دامەزراوەی پسپۆردا ڕێنومایی دەروونی و كۆمەكی كۆمەاڵیەتی پێشكەش بكرێ ،چونكە هەر یەك لە ژن و پیاو و منداڵەكانیش بە جیا پێویستیان بە شیاندن و وەبارهێنانەوەیە بۆ ئەوەی بتوانن ژیانێكی ئاسایی بژین و كە ئەڵتەرناتیڤێكی دیكەیان بۆ ڕێككەوت ئامادەیی ئەوەیان هەبێ ژیانێكی نوێ بە بێ کێشە بۆ خۆیان بنیات بنێنەوە.
42
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
هۆكارەكانی تەاڵق و جیابوونەی خێزان بە پێی ئاماری ناوبراو ،هۆكارەكانی تەاڵق و جیابوونه‌وه‌ی خێزان لە سنووری شاری هەولێر ،چەند جۆرێكە .بە پێی ئەم خشتەیەی خوارەوە پۆلێنیان دەكەین و یەك بەیەك شییان دەكەینەوە.
9
به‌هاری ٢٠١٥
43
Analytical, academic, quarterly Magazine
خستنەڕووی ڕێژە و ئەنجامەكانی هەر هۆكارێك یەكەم :پێكەوە نەگونجانی هاوسەرەكان و هۆكاری كۆمەاڵیەتی بە پێی ئاماری ناوبراو ،لە شەش مانگدا ،لە كۆی ١١٩٣دۆخی جیابوونه‌وه ٣١٣ ،یان بەهۆی نەگونجانی ژن و مێردەوە بووە لەگەڵ یەكتر .كە دەكاتە ڕێژەی .%٢٦هەروەها ١١٥دۆخیان بەهۆكاری كۆمەاڵیەتی جیابوونەتەوە كە ڕێژەی %١٠پێكدەهێنێت .بە پێی ئەوەی كۆمەڵگەی كوردستان كۆمەڵگەیەكی كۆلێكتیڤە نه‌ك تاكگەرایی ،ئەم دوو دۆخە پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆ و ڕاستەوانەی بەهێزیان بەیەكترەوە هەیە .كێشە و هۆكارە كۆمەاڵیەتییەكان كاریگەری تووند و نێگەتیڤیان هەیە لەسەر هاوسەرەكان و ناتەبایی و ناكۆكی ژن و مێردەكان بەهۆی دەستێوەردانی دەرەكی و بنەماڵە و خێزانەكانی هەردووال و مەسەلەی ژن و ژنخوازی لە ناو بنەماڵەكاندا سەرهەڵدەدات ،بۆیە پەیوەستن بە یەكترە و هەردووكیان پێكەوە ڕێژەی % ٣٦ی هۆكاری جیابوونه‌وه و لێكترازانی خێزانی كوردی پێك دەهێنن. بۆ ئەوەی بزانین پاشخانی ناكۆكی هاوسەرەكان و كێشە كۆمەاڵیەتییەكان چین ،پشت دەبەستین بە ئاماری ئەو كێشە كۆمەاڵیەتییانە كە لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی ٢٠١٢ دا ڕوویان لە بەشی چاكسازی و كۆمەاڵیەتی و پەیمانگەی پرسە كۆمەاڵیەتییەكانی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان كردووە ،كە ژمارەیان ١٩٥كێشەیە و لەوانەوە ئەم ڕێژانە بەدەست هاتوون. %٣٥ـی كێشەدارەكان نەخوێندەوارن. %٢٢تەنها قۆناغی سەرەتاییان خوێندووە. %١٣قۆناغی ناوەندییان خوێندووە. %١٥قۆناغی ئامادەییان تەواو كردووە. %٧دیپلۆمیان هەیە. %٧خاوەنی بڕوانامەی كالۆریۆسن. %٥خوێندەوارن. ئەم ژمارانە ئەوەمان بۆ دەردەخەن كە نەخوێندەواری و نزمی ئاستی هۆشیاری فاكتەرێكی سەرەكی و كاریگەرە لە دروستبوونی كێشەی كۆمەاڵیەتی و ناكۆكییەكانی نێوان هاوسەرەكان .نەخوێندەواری و ناهۆشیاری دوو دیووی یەك دراون و ژمارەكان ئاماژەی ڕوونن بەوەی تا هۆشیاری و خوێندەواری تاكەكان بەرزتر بێت ،كەمكێشەترن .ئەم ژمارانەی سەرەوە دەریدەخەن %٧٠ـی ئەوانەی كێشەی كۆمەاڵیەتییان هەیە نەخوێندەوار و كەمخوێندەوارەكانی كۆمەڵگەی كوردستانن .كەواتە پەیوەندییەكی پێچەوانەیی هەیە 44
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە نێوان ئەم دوو فاكتەرە ،تا ئاستی خوێندەواریی كۆمەڵگە بڵندتر بكرێتەوە ،هۆشیاری زیاتر دەبێتەوە و كێشە كۆمەاڵیەتییەكانیش كەمتر دەبنەوە. دووەم :هۆكاری ئابووری ١٤٨دۆخی جیابوونه‌وه لە كۆی گشتی ،هۆكارەكەی ئەوە بووە كە داخوازی ماڵی جیا كراوە و نەتوانراوە بۆیان دەستەبەر بكرێت ،كە ئەمە ڕێژەكەی دەكاتە .%١٢بەاڵم ٩٨ دۆخی تر لە ئامارەكەدا بەهۆكاری ئابووری ناوزەد كراوە كە دەكاتە ڕێژەی .%٨نەبوونی ماڵی جیاش هەر هۆكارەكەی ناتوانایی ئابووری و دەستكورتی خێزانە .ئەم دوو فاكتەرە پێكەوە دەكاتە %٢٠ـی ڕێژەكە. بۆ پشتڕاستكردنەوەی ئەوەی كە فاكتەری ئابووری چەند كاریگەرە لە ناكۆكییەكانی نێو خێزان ،لە ئاماری شەش مانگی یەكەمی كێشە كۆمەاڵیەتییەكانی بەشی چاكسازی و كۆمەاڵیەتی لە یەكێتی ئافرەتانی كوردستان و پەیمانگەی پرسە كۆمەاڵیەتییەكان ،لە ١٩٥كێشەدا بەم شێوەیەی خوارەوە بووە: %٢٩ـی كێشەدارەكان باری ئابوورییان خراپە. %١٨یان باری ئابووری مامناوەندییە. واتە % ٤٧ـی خاوەن كێشەكانی شەش مانگی یەكەمی ساڵی ٢٠١٢بۆ ئەو كەسانە ڕوویان داوە كە كەمدەرامەت و هەژارن. كۆمەڵگەی كوردستان لەم چەند ساڵەی ڕابردوودا بووەتە كۆمەڵگەیەكی مەسرەفكار و هاوكات كولتووری السایكردنەوەی ڕۆژئاوا و ژیانی دیلۆكس بووەتە باو .تەنانەت ئەوانەی باری ئابوورییان مامناوەندییە پێ ڕاناگەن بە تەواوی پێداویستییەكانی خێزان ڕابگەن. جگە لە ناهۆشیاری لە سەرفكردنی داهات و ژمارەزۆری ئەندامەكانی خێزان بەهۆی منداڵزۆرییەوە ،هۆیەكی تری ئەو پێ ڕانەگەیشتنەیە ،كە لە ئەنجامدا فشاری زۆر بۆ داهاتپەیداكەرەكانی خێزان بە ژن و پیاوەوە دروست دەكات.هەنگاوێ دەچینە دواوە و لە ئاماری كێشەكۆمەاڵیەتییەكانی ساڵی ٢٠١١دەڕوانین و دەبینین: %٤٧ی ئەوانەی كێشەیان هەبووە باری ئابوورییان خراپ بووە . %٢٣یان مامناوەندیی بووە. واتە لە ساڵی ڕابردووشدا %٧٠ـی خاوەن كێشەكان كەمداهات بوون و تەنها %٣٠یان باری ئابوورییان باش بووە .ئەم ڕاستییەش ئەوە دەردەخات كە پەندێكی كوردیش جەختی لەسەر دەكاتەوە كە «كاسەی پڕ ئاشتی ماڵە» .باشتركردنی باری ئابووری خێزانەكان ،دەتوانێ ناكۆكی نێوان هاوسەرەكان كەم بكاتەوە.
9
به‌هاری ٢٠١٥
45
Analytical, academic, quarterly Magazine
سێیەم :ناپاكی هاوسەری لە كۆی گشتی دۆخی جیابوونه‌وه‌كانی شەش مانگ ١٧٣ ،دۆخیان هۆكارەكەی ناپاكی هاوسەرییە ،كە ڕێژەكەی دەكاتە .%١٥ئەم ڕێژەیە بۆ كۆمەڵگەیەكی نەریتی كە تێڕوانینێكی ئایینیان هەبێت بۆ هاوسەرگیری و بۆ پەیوەندییەكانی خێزان ،ڕێژەیەكی كەم نییە .خێزان لە كۆمەڵگەی كوردستاندا كە بنیات دەنرێت پابەند دەكرێت بە گرێبەستێكی هاوسەرداری كە هاوكات شەرع و قانوون جگە لە دوو كەسەكە الیەنن تێیدا ،ئەمە جگە لە بنەماڵەكان و خزمانی دوورونزیكیان ،كە هەموویان ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەبن بە الیەن لەم گرێبەستەدا و هاوکات هەمووان چاودێری خێزانەکە دەکەن .شكاندنی ئەم گرێبەستە بە هۆكاری ناپاكی هاوسەری لە كۆمەڵگە نەرێتییەكاندا تووندوتیژترین دەرهاوێشتەی هەیە و بە تایبەتیش بۆ ژن كە دەشێ بە كۆتایی هێنان بە ژیان كۆتایی بێت .ناپاكی هاوسەری چ هۆكارێكی لە دواوەیە؟ بێگومان دەتوانین بە بەڵگەوە ئەوە بسەلمێنین كە هۆكارەكان بریتین لە: نەبوونی خۆشەویستییەكی بەهێز لە نێو هاوسەرەكاندا نزمی ئاستی هۆشیاری و ڕۆشنبیری هاوسەرەكان نەزانی بەرامبەر بە سێكس و تێنەگەیشتن لە هەستن و سۆزەكانی یەكتری لە ئاماریشەش مانگی یەكەمی ساڵی ٢٠١٢ی كێشە كۆمەاڵیەتییەكانی بەشی چاكسازی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان ،خاوەن كێشەكان بەم شێوەیە ژیانی هاوسەردارییان پێكەوە: • %٧٨یان بە ڕێكەوت بووە. • %١١یان بە خۆشەویستی بووە. • %٤یان بە زۆرلێكردن. • %٣یان ژن بە ژنی. • %٣یان بە خزمایەتی. • %١یان بە ڕەدووكەوتن ئەم جۆرە پێكەوەنانی هاوسەرگیرییە لە كۆمەڵگەی كوردستاندا ،ئاماژەیەكی ترسناك ه بۆ چەقبەستووی كۆمەڵگە و وەستان لە قۆناغێكی پریمیتیڤ لە ڕووی پەیوەندی ژن و پیاو و پێكەوەنانی خێزانەوە .زۆربەی ئەو كەسانەی كە لە ژیانی خێزانیاندا كێشەیان بۆ دروست دەبێت ئەو كەسانەن كە بە ڕێكەوت و بە بێ یەكترناسین ژیانی هاوسەرییان پێكەوە ناوە .ناسینی یەكتری و شارەزابوون لە سروشتی ڕۆحی و جەستەیی و دەروونی و یەكتر بۆ كوڕ و كچ پێویستە ،پێش ئەوەی بڕیار بدەن بۆ پێكەوە ژیان .بەاڵم لە كۆمەڵگەیەكدا كە بە ڕێكەوت شووكردن و ژنهێنان بووبێتە باو ،ناكۆكی نێوان هاوسەرەكان دەبێتە بەڵگەنەویست .هەموو ئەو هاوسەردارییانەی كە بە زۆرەملێی خێزان 46
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەكرێن ،دەشێ ببنە پرۆژەی ناپاكی هاوسەری لە داهاتووی ژیانی خێزانیاندا .بۆ جەخت كردن لەسەر ئەم شێوازانەی هاوسەرداری لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ،تەماشایەكی ئاماری ساڵی ٢٠١١یش دەكەین پەیوەست بەو كێشە كۆمەاڵیەتییانەی بۆ چارەسەر ڕوویان لە یەكێتی ئافرەتانی كوردستان كردووە. • %٤٠یان بە خۆشەویستی هاوسەردارییان كردووە. • % ٥٣یان بە ڕێكەوت بووە. • %٣بە زۆرەملێ بووە. • %٤بە خزمایەتی بووە. چوارەم :تەكنەلۆژیای سەردەم لە شەش مانگدا ١٤٧ ،دۆخی جیابوونه‌وه هۆكارەكەیان خراپ بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای سەردەم بووە ،كە دەكاتە ڕێژەی .%١٢دەبینین ئەو ئامێرانەی كە داهێنانی زانستن بۆ خزمەتی مرۆڤایەتی و ئاسانكاری توندوتۆڵكردنی پەیوەندییەكان ،نموونەی مۆبایل و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانی ئینتەرنێت وەك فەیسبووك و تویتەر و سكایپ ،لە كوردستاندا بووەتە هۆكارێكی بەرچاو بۆ لێكترازانی خێزان و هەڕەشە بۆ سەر پەیوەندییەكانی نێر و مێ بە تایبەت. لە كوردستاندا ،یاسای ژمارە ٦ی ساڵی ،٢٠٠٨كە بەناوی یاسای قەدەغەكردنی خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردن لە هەرێمی كوردستان ،لە پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچووە ،لە ماددەی یەكەمیدا هاتووە كە» قسەكردنەكانی تەلەفۆنی و پەیوەندییەكانی پۆستەیی و ئەلەكترۆنی ،لە كاروبارە تایبەتییەكانن ،نابێت شكۆمەندییەكانیان پێشێل بكرێت .لە ماددەی دووەمیشدا سزای زیندانیكردنی شەش مانگ تا پێنج ساڵی داناوە بۆ ئەوانەی سەرپێچی دەكەن. لە كاتێكدا %١٢ی دۆخەكانی جیابوونه‌وه پەیوەندیدارن بە خراپ بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای سەردەمەوە ،كەمترین كەس كە بەهۆی سەرپێچی لەو یاسایەدا حوكم درابن ،بەدی ناكەین .ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ئەم یاسایەی پەرلەمانی كوردستان كە تەمەنی پێنج ساڵە هێشتا وەك پێویست كارا نەكراوە. دووەم :جیاوازی تەمەن و نەزۆكی لە كۆی گشتی دۆخی جیابوونه‌وه‌كانی شەش مانگ ١٩ ،دۆخیان هۆكەرەكەی جیاوازی تەمەن بووە ،كە دەكاتە ڕێژەی .%١هەروەها ١١دۆخیان هۆكارەكەی نەزۆكی بووە ،كە دەكاتە ڕێژەی ،%٥ ،٠كەواتە جیاوازی تەمەن و نەزۆكی هەردووكیان پێكەوە ڕێژەیەكی 9
به‌هاری ٢٠١٥
47
Analytical, academic, quarterly Magazine
زۆر كەمی هۆكارەكان پێكدەهێنێنن كە دەكاتە .%٥ ،١ ئەگەرچی جیاوازی تەمەن وەك فاكتەرێكی الواز هاتووە لە جیابوونه‌وه و تەاڵقدا ،بەاڵم زووبەشوودانی كچ فاكتەرێكی بەهێزە لە جیابوونه‌وه‌ی هاوسەرەكان بەهۆی تێنەگیشتن لە یەكتری و نەگونجان پێكەوە .لێهاتووی و توانای هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی خێزان ،لە زۆربەی واڵتانی دنیا بە پێی یاسا وا دانراوە تەمەنی هاوسەرگیری لە ١٨ساڵ كەمتر نەبێت .لە یاسای باری كەسێتی هەموواركراویشدا لە كوردستان لە ماددەی حەوتەم، بڕگەی یەكەمی هاتووە ،كە بۆتەواوی عەقڵ و و لێهاتوویی تەمەنی هەژدە ساڵی بۆ هاوسەرگیری بە مەرج گیراوە. شەشەم :فرەژنی و هۆكاری تەندروستی و ئایینی لە شەش مانگدا ٢٠ژن تەاڵقدراوە و خێزانەكەی هەڵوەشاوەتەوە بەهۆی ژنهێنانەوەی دووەمی مێردەكەیەوە .بەهۆكاری نەخۆشییەوە ٤خێزان هەڵوەشاوەتەوە ،هەروەها ١٥خێزان بەهۆكاری ئایینی ،لێكترازاوە .ڕێژەی ئەم سێ هۆكارە پێكەوە %٠،٣پێك دەهێنێت. حەوتەم :هۆكاری نەگونجانی زایەندی ئەو ژمارەیەی لە ژێر خانەی هۆكاری تردا دانراوە ،بریتییە لە ١٢٩دۆخی هەڵوەشانەوەی خێزان كە لە چاو كۆی گشتی شەش مانگەكەدا دەكاتە .%١٠بەهۆی شەرمكردن لە ناوهێنانی سێكس لە كۆمەڵگەی كوردستاندا ،گومان دەكرێ ئەو هۆكارەی كە ناوی نەهێنرابێت لە ئامارەكەدا هۆكاری ناتەبایی سێكسی نێوان ژن و مێرد بێت .لە كوردستاندا هۆشیاری سێكسی لە ئاستێكی نزمدایە ،وێڕای ئەوەی كە هاوسەرەكان بەهۆی نەناسینی یەكتریانەوە و هاوسەرداری بە ڕێكەوت و بەزۆر كە ڕێژەیان بەرزە، دەشێ ببێتە هۆی ساردی سێكسی لە نێوان ئەو دوو بوونەوەرە بەیەك نامۆیەی كە یان ڕێكەوت دەیانخاتە ئامێزی یەكتری ،یانیش بە تۆپزی لەپاڵ یەك جێگەیان بۆ ڕادەخرێ و سەرجێی دەكەن .لە ئاماری كەیسە كۆمەاڵیەتییەكانیشەوە بۆمان ڕوون بووەوە كە نەخوێندەواری لە ئاستێكی بەرزدایە و بێگومان نەخوێندەواری و ناهۆشیاری سێكسی پەیوەندییەكی ڕاستەوانەیان لەگەڵ یەكتردا هەیە و تا ئاستی خوێندەواری نزمتر بێت، ئاستی هۆشیاری سێكسی نزمتر دەبێت.
48
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
پۆلێنكردنی فاكتەرەكانی جیابوونه‌وه بە پێی ڕێژەكانیان: لەم توێژینەوەدا و بە پشتبەستن بە ئامارەكانی شەش مانگی سەرەتای ساڵی ٢٠١٢ـی دادگا و پۆلێنكرنی جۆری هۆكارەكان بە پێی نزیكییان لە یەكترەوە ،لە بەرزترین ڕێژەوە بۆ كەمترین ،فاكتەرەكان بۆ تەاڵق و جیابوونه‌وه ،دەستنیشان دەكەین .كە بەم شێوەیەی خوارەوەیە دەنوێنێ:
گفتوگۆ و شیكاریی: ژمارەكان لەم توێژینەوەیەدا بۆ بەرچاوڕوونی زۆر الیەنی پەیوەندیدار پێویستن ،حكومەت، ڕێكخراوەكان و دامەزراوەكان بۆ ئەوەی لە پالندانان بۆ چاكسازی و بۆ چاالكی بزانن پێشترێتی بدەن بە چی و گۆڕانكاری لە كام بواردا پێویستە بكرێت. زۆر فاكتەری كاریگەر هەن لە كوردستاندا كە وا دەكەن كێشە كۆمەاڵیەتییەكان زۆر بن و بەردەوام بن ،گرنگترینیان فاكتەری زاڵدەستی ڕێسا و عورفەكانە بەسەر یاساكاندا. ئەگەرچی كوردستان لە ساڵی ١٩٩٢ـەوە پەرلەمانی هەیە كە دامەزراوەیەكی فەرمی و بااڵترین دەزگای بڕیاڕدان و یاسادانانە ،دەیان یاسای لە بەرژەوەندی كۆمەڵگەشدا بە گشتی دەركردووە ،بەاڵم هێشتاش سەروەری داب و نەریت و تارمایی ڕێسا خێڵەكییەكان، سێبەریان بەسەر یاساكاندا كردووە و ڕێیان نەداوە كۆمەڵگە بەهرەمەند بێت بەو یاسایانە. هۆیەكی برەودان بە سەروەری دابونەریت لە چاو سەروەری یاسا ،دەگەڕێتەوە بۆ خوودی 9
به‌هاری ٢٠١٥
49
Analytical, academic, quarterly Magazine
حكومەت و پەرلەمان .نموونەیەكی زەق كە ئەم بۆچوونە دەسەلمێنێت ،كاتێك یاسای لێبووردنی گشتی دەرەچێت بۆ زیندانیان ،لەو یاسایەدا حكومەت «سوڵحی عەشایری» دەكاتە مەرج و بنەما بۆ یاساكە .ئەوانەی كە تەنها پشت بە قانوون دەبەستن سوودمەند نابن بە لێبووردنەكە و ئەوانەشی كە دەچنە ژێر ڕكێفی خێڵ و بڕیاڕی خێلەوە و ئاشتبوونەوەی خێڵەكیانە دەكەن ،دەیانگرێتەوە بۆ ئەوەی یاسا سەروەر بێت ،پێویستە بڕیاڕەكانی دادگا یەكالكەرەوە بن و ئەو كەسانەی دادگا تاوانبارییانی سەلماندووە ،لە هەر كێشەیەكدا نەك تەنها پرسە كۆمەاڵیەتییەكان ،بڕیاری خێل نەتوانێت بڕیاری دادگا پوچەڵ بكاتەوە. پێش ئەوەی باس لە جیابوونه‌وه‌ی هاوسەرەكان بكەین و هۆكارەكانی شیبكەینەوە، دەبێ باس لەوە بكەین كە تا چەند تاك لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هۆشیارە بە یاسای باری كەسێتی و بڕگە و پێناسەكانی هاوسەرگیری و بەو پێیەش پابەندە بە گرێبەستی هاوسەرگیریی. لە یاسای باری كەسێتی ژمارە( ،)١٨٨ساڵی ١٩٥٩هەمواركراو -بەركار لە هەرێمی كوردستان -عێراق ،لە پێناسەی هاوسەرگیرییدا گووتراوە «هاوسەرگیری گرێبەستێكی ئارەزوومەندانەیە لە نێوان پیاو و ژن بە هۆیەوە هەر یەك بۆ ئەوەی تر حەاڵڵ دەبێت بە پێی شەرع ،مەبەست لێی پێكهێنانی خێزانە لەسەر بنەمای خۆشەویستی و بەزەیی و بەرپرسیارێتی هاوبەش»ـە. بنەماكان بۆ هاوسەرگیری بە پێی یاسا بریتین لە: • خۆشەویستی • بەزەیی • بەرپرسیارێتی هاوبەش بەهەند وەرگرتنی ئەم بنەمایانە پێویستی بەوە هەیە كوڕ و كچ لە كۆمەڵگەی كوردستاندا: • بواری یەكترناسینیان هەبێت تا «خۆشەویستی» لە نێوانیان دروست ببێت پێش ئەوەی بڕیار بۆ هاوسەرگیری بدەن. • لە ڕووی ویژدانییەوە پەروەردەیەكی مرۆڤدۆستانە كرابن تا بە ئاگاییەوە لە بەهای «بەزەیی» تێبگەن. • لە تەمەنێكدا هاوسەرگیری بكەن كە بە ئاگاییەوە لە «بەرپرسیارێتی هاوبەش» بڕوانن و تێبگەن. ئەو ئامارانەی كە لەبەردەستی ئێمەدان مەخابن پێچەوانەی ئەمە دەردەخەن و ئەوە دەخەنە ڕوو كە لە كۆمەڵگەی كوردستاندا پابەندبوونێكی زەق هەیە بە یاسای باری 50
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
كەسێتییەوە .وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا %٧٠ی هاوسەرگیرییەكان بە ڕێكەوت دروست دەبن ،مانای ئەوەیە بنەمای یەكەمی ئەو ماددە یاساییە فەرامۆش دەكرێت .لە كاتی جیابوونه‌وه‌دا بە پێی لێكۆڵینەوەكانی ئێمە و ڕاپرسییەكانمان بۆمان دەردەكەوێت ،لە ڕووی پەروەردەی ویژدانییەوە كچ و كوڕ بۆ «بەزەیی» بارنەهێنراون و تووندوتیژییەكی زۆری خێزانی لە ئارادایە ،جگە لەوەش لە كاتی جیابوونه‌وه‌دا ژن و مێردەكە زۆرترین ڕق و كینە بەرامبەر بە یەكتر بەكار دەبەن و هیچ بەزەییەكیان بە منداڵەكانیان نایەتەوە كە بوونەتە قوربانی ئەو دۆخە ناهەموارە. هەر لە هەمان یاسادا ،لە مادەی ،٣٤كە تایبەتە بە تەاڵق ،پێناسەكەی بەم جۆرە دەكات «تەاڵق ،هەڵگرتنی كۆتی هاوسەرگیرییە بە شێوەیەكی ڕاشكاوانە كە شەرع و یاسا گوزارشتی لێبكات بە بێ بەستنەوەی بە شێوازێكی دیاریكراو یان زمانێكی دیاریكراو بە كەوتنی لە الیەن مێرد یان ژن ئەگەر یەكێكی كردە بریكار بۆ ئەوە یان ژن ئەگەر یەكێكی كردە بریكار بۆ ئەوە یان سەرپشكی كرد یان لە دادوەرەوە بێت». ئەگەرچی لە هەموو دنیادا و لە كوردستانیشدا بە پێی یاسا دۆخی تەاڵق وەك ئاسایی و ئەنجامی لەگەڵ یەكتر نەگونجانی هاوسەرەكان هاتووە ،بەاڵم لە كۆمەڵگەی كوردستاندا دۆخی جیابوونه‌وه بە دەگمەن بە شێوەیەكی ئاسایی ئەنجام دەدرێت .تەاڵق لە كۆمەڵگەی كوردستاندا دوای زۆرانبازییەكی دەروونی و فیزیكی درێژخایەن بە ئەنجام دەگات .ئەو ژن و مێردانەی كە لە یەكتر جیادەبنەوە دەگەنە ڕادەی قینهەڵگرتنی زۆر جیدی لە یەكتری. لە ڕاپرسییەكی نوێدا لە پەیمانگای یەكێتی ئافرەتان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان ،بۆ ئەوەی هەستی هاوسەرە لێكترازاوەكان بزانین بەرامبەر بەیەكتری ،پرسیومانە: لە دوای تەاڵق و جیابوونه‌وه چ هەستێكت بەرامبەر بە هاوسەری پێشووت هەیە؟لە كۆی سەد ژن و پیاوی جیابووەوە لە یەكتری ،دوو وەاڵمێكی پۆزەتیڤمان بەدەست هاتووە كە دەڵێن هێشتاش هاوسەرەكەمان خۆش دەوێ .سێ وەاڵمی بێالیەنمان بەدەست هاتووە كە دەڵێن «هیچ هەستێكی تایبەتمان بۆ هاوسەری پێشوومان نییە» .یەك كەسیشیان گووتوویەتی» « لە دوای ئەو هەست بە ئاسوودەیی دەكەم ،وەاڵمەكانی دیكە لە چەند خاڵێكی دیاریكراوی نێگەتیڤدا كۆبوونەتەوە كە بریتیین لە: ڕقم لێیەتی. لە دوای ئەو هەست بە ئاسوودەیی دەكەم. هەست بە دڵشكانێكی زۆر دەكەم كە ئەو هۆكاری بووە.یەكێك لەو ئەڵتەرناتیڤانەی كە دامنابوو بۆ هەڵبژاردن ،گوزارەی «هەست بە گوناه دەكەم و وا دەزانم هه‌ڵه‌ی من بووە ».ئەوەی جێگەی سەرنج و سەرسوڕمانە ،هیچ یەكێك ئەم ئەڵتەرناتیڤەی هەڵنەبژاردووە .ئەمەش جەخت لەوە دەكاتەوە كە «هەست 9
به‌هاری ٢٠١٥
51
Analytical, academic, quarterly Magazine
كردن بە گوناه» و «بەزەیی» و «بەخۆداچوونەوە» لە الیان زۆر الواز بووە .جگە لەوەش سووربوونی تاكەكان لەسەر قسەی خۆیان و خۆبەڕاست زانین و ددان نەنان بە هەڵەی خۆیان لە ناكۆكییەكانی نێوانیان ،یەكێك لە خەسڵەتەكانی كەسایەتی ئەوانە پێك دەهێنێت كە جیادەبنەوە لە یەكتر .چەقبەستوویی بیركردنەوە و بەردەوام بوون لەسەر بیركردنەوەی نێگەتیڤ یەكێكی ترە لەو خەسڵەتانەی كە هاوسەرەكان بەرەو لێكترازان دەبەن .لە یەكێك لە پرسیارەكانمان كە بریتی بوو لە: «چ سێ سیفەتێكی خۆتت بە دڵ نەبوو لە ڕەفتارت لەگەڵ هاوسەری جیابووەوە؟» نموونەی هەندێ لە وەاڵمەكان بە وشە ،لە نێوان دوو كەتاگۆریدایە ،یەكەمیان ئەو جۆرەی كە پێی وا نییە كە سیفەتی خراپی هەبووبێ و پێویست بە گٶڕینی دەكات و نووسیویەتی «هەموو سیفەتەكانی خۆمم بە دڵ بوو» یان «هیچ سیفەتی خراپم نەبوو تا بیگۆڕم» ،كەتاگۆری دووەمیان پێیان وایە سیفەتی باشیان هەبووە و كەڵكئاوەژووی لێ وەرگیراوە لە الیەن هاوسەرەكانیانەوە ،بۆیە دەیانەوێت ئەو سیفەتە باشانەی خۆیان بگۆڕن ،بۆ نموونە ئەم سیفەتانەیان ناوبردووە: ئازادی زۆر خۆشەویستی زۆر متمانەی زۆر وەفاداری بێئەندازە شەفافیەت نەرمی زۆرئەمەش مانای ئەوەیە جیابوونه‌وه نەك هەر نەبووەتە وانەیەك بۆ ژیانی داهاتووی هاوسەرییان ،به‌ڵكوو كاریگەرییەكی ئەوەندە نێگەتیڤی دەروونی لەسەر بەجێهێشتوون، كە لە ژیانی داهاتوویاندا دەشێ ئەو سیفەتە باشانەی كە ئاماژەیان پێداوە و تیایاندا هەبووە ،نەمێنێ و پێچەوانەكەی پەیڕەوی بكەن ،بەم شێوەیە: قبوڵنەكردنی ئازادی خۆشەویستی نەنواندن متمانە نەكردن بێوەفایی و ناپاكی ناڕوونی و ئاڵۆزیی ڕەفتار زبرگۆیی و تووندوتیژیمەترسی مانەوەی ئەم هەستانە و پێچەوانەبوونەوەی سیفەتە باشەكانی ئەو كەسەی كە ڕووبەڕووی جیابوونه‌وه بووە ،ئەو ڕاستییە دەخاتە ڕوو كە هاوسەرە جیابووەوەكان 52
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
هەستەكانیان ئاسایی نین و بەر زەبری دەروونی تووند كەوتوون .بۆ ئەم مەبەستەش چوونكە هیچ سەنتەرێكی تێراپی دەروونی و ڕۆحی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا نییە كە بایەخ بە دۆخی دەروونی ئەم جۆرە بەرزەبركەوتووانە بدات ،بۆیە لەو دۆخە ئاڵۆزەدا دەمێننەوە و ئەو جیابوونه‌وه‌یە ،كە هەندێ جار لە تەمەنی الوێتییاندا ڕوو دەدات ،تا كۆتایی ژیانیان لەگەڵیاندا بەردەوام دەبێت. پرسێكی جێگەی بایەخ هەیە كە ئاماژەی پێ بكەم ،لە توێژینەوەكاندا پیاوانی تەاڵقدەر بە بێ دوودڵی وەاڵمی هەموو پرسیارەكان دەدەنەوە و ئافرەتەكانی تەاڵقدراو بە گومانێكەوە وەاڵمی چەند پرسیارێك دەدەنەوە .ئەمە ڕاستی واقیعی باوکسااڵری كۆمەڵگەی كوردستان ڕوون دەكاتەوە و پەروەردەی خێزانی كوردی بۆ كوڕ و كچ دەخاتە ڕوو ،كە هەر لە ساوایەتییەوە كچان وا پەروەردە دەكەن ببنە ئافرەت ،ئافرەتیش لە عەقڵیەتی كوردی و و لە زمانی كوردیدا ئیماژی الواز ،نابەرپرس ،كەمبایەخی وەرگرتووە. كوڕانیش وا پەروەردە دەكرێن كە ببن بە پیاو ،پیاویش لە بیركردنەوە و لە زمانی كوردیدا ئاماژەی هێز ،دەسەاڵت ،بەپرسیارێتی و بایەخ و باوەڕی وەرگرتووە .ئافرەتە تەاڵقدراوەكان بەهۆی پەروردەی خێزانی و ژینگەی كۆمەاڵیەتییانەوە ،زیاتر هەست بە فشار دەكەن و بە گومانەوە لە هەر پرسیارێك دەڕوانن كە ئاراستەیان بكرێت .هەست بە بەرپرسیارێتیشیان بەرامبەر بە دۆخی خۆیان كەمترە و هەست ناكەی كەمترین ڕێژەی ئازادییان هەبێت لە وەاڵمەكانیان ،بەاڵم پیاوان سڵ لە وەاڵمدانەوەی پرسیار ناكەنەوە و زۆر بە ئازادییەوە بە وشەی بەرجەستە ،گوزارە لە ڕای خۆیان دەكەن و بە هەستكردن بە بەرپرسیارێتییەوە وەاڵمی هەموو پرسیارەكانی توێژینەوەكان دەدەنەوە. ئەنجامگیریی: لە ئەنجامی ئەم توێژینەوەیەدا ،بە هەندێ خاڵی جەوهەری گەیشتین كە لە چەند خاڵێكدا دەیخەینە ڕوو: یەكەم :ڕێژەی تەاڵق و جیابوونه‌وه لە كۆمەڵگەی كوردستاندا لە چاو واڵتانی ڕۆژئاوا کەمە ،بەاڵم لە چاو سااڵنی ڕابردووی خۆی لە بەرزبوونەوەیەکی بەردەوامدایە .بەهۆی پەیوەستبوونی خێزانەکان بە بنەماڵەکانیانەوە ،كاریگەریی هەڵوەشاندنەوەی یەک خێزان پەرە دەستێنێت و لە بازنەیەكی فراوانتردا لێكترازان لە نێوان چەندین بنەماڵەی هەر یەك لە هاوسەرە جیابووەوەكان ڕوو دەدات .ئەمەش جگە لەوەی كێشەی كۆمەاڵیەتی نزیكمەودا و دوورمەودای لێدەكەوێتەوە ،بە تایبەت ئەگەر هاوسەرە جیابووەوەكان منداڵ لە نێوانیاندا هەبێت ،كێشەی دەروونی بۆ بازنەی پلە یەكی خێزانە لێكترازاوەكان، دروست دەكات.
9
به‌هاری ٢٠١٥
53
Analytical, academic, quarterly Magazine
دووەم :شەش هۆكاری سەرەكی هەیە بۆ جیابوونه‌وه و تەاڵق ،لێكتێنەگەیشتن و جیاوازی بیركردنەوەكان تێكهەڵكێش بە كێشە كۆمەاڵیەتییەكان ،باری ئابووری خراپی خێزان ،پابەندنەبوون بە گرێبەستی هاوسەرگیری و ناپاكی هاوسەری ،كاریگەری تەكنەلۆجیای پەیوەندییەكان بە تایبەتی مۆبایڵ و ئینتەرنێت و تۆرە كۆمەاڵیەتییەكان، نەگونجانی پەیوەندی سێكسی هاوسەرەكان ،هەروەها بە ڕێژەیەكی كەمتر نەخۆشییەكان و ژنهێنانی دووەمی پیاو و هۆی ئایینی دێت. سێیەم :ڕێژەیەكی بەرزی ئەو كێشانەی كە دەبنە هۆی لێكترازانی خێزان ،ئاستی هۆشیاری تاك و خێزان و بنەماڵەكان هۆكارن تیایاندا .نەخوێندەواری ،كەمخوێندەواری، نزمی ئاستی ڕۆشنبیری ،لە الیەكەوە ئاستی تێگەیشتنی مرۆڤ بۆ یەكتری لە الیەكی تریشەوە تێگەیشتن لە بەها مرۆییەكان و پەیڕەویكردنیان كەم دەكەنەوە .هەروەها چۆنێتی بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای نوێ كە بۆ خزمەتی مرۆڤ دروست كراوە ،لە الیەن كەمخوێندەوار و نەخوێندەوار و كەسانی ئاست نزم لە ڕووی ڕۆشنبیرییەوە. پێشنیاز بۆ چارەسەری: یەكەم :بۆ ئەوەی جیابوونه‌وه‌ی هاوسەرەكان و لێكترازانی ئەو ڕێژە كەمەی خێزان نەبێتە هۆی لێكترازان لە بازنەیەكی فراوانتر لە كۆمەڵگەی كوردستان ،پێویستە بە میتودی جۆراوجۆری زانستی و پەروەردەیی ،كار بۆ ئەوە بكرێ كۆمەڵگە لە پەیوەندییە خێڵەكییە كۆلێكتیڤ (گشتگەرا)ـییەكانەوە بەرەو پەیوەندیی (تاكگەرا)ـیی ببرێت. دووەم :باری ئابووری كوردستان لە ئێستادا لە دۆخێكی زۆرباشدایە ،بۆیە پێویستە هەوڵبدرێ بە پێی پالنێكی لۆژیكی و دابەشكردنێكی دادپەروەرانە ،هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگەی كوردستان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی واڵت .دەوڵەت پێویستە سوود لەم جۆرە توێژینەوانە وەربگرێت لە پالنەكانیدا و لە دانانی پرۆژە خزمەتگوزاریی، پەروەردەیی ،ڕۆشنبیری و ئابوورییەكانیدا هەوڵ بدات ئەو چین و توێژانە بەسەر بكاتەوە كە كەمتر دەرفەتی كاریان بۆ ڕەخساوە. سێیەم :وەزارەتی تەندروستی بایەخ بە الیەنی دەروونی تاكەكان بدات و بە هاوئاهەنگی لەگەڵ سەنتەر و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیش كار بۆ ئاساییكردنەوەی باری دەروونی ئەندامانی خێزانە لێكترازاوەكان بكەن .بە چارەسەری و تێراپی دەروونی ژن و مێرد و منداڵەكانیان بار بهێننەوە بۆ ژینێكی ئاسایی. چوارەم :ئەو ئافرەتانەی كە تووشی تەاڵق و جیابوونه‌وه دەبن پێویستە لە ڕووی ئابوورییەوە لە الیەن دەوڵەتەوە باربوو بكرێن ،بۆ ئەوەی الوازییان لە ڕووی ئابوورییەوە هێندەی تر باریان الر نەكات و دەروونیان چەندپاتە ئاڵۆز نەكاتەوە .لە كۆمەڵگەیەكی وەك 54
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
هی ئێمەدا كە لە الیەكەوە دەرفەتی كاركردن بۆ ئافرەت بەرتەسكە و لە الیەكی تریشەوە وا پەروەردەكراون كە الواز بن بەرامبەر بە كێشەكانی ژیان ،بێگومان هەڵوەشاندنەوەی خێزانیان دەبێتە هۆی ئاڵۆزیی باری دەروونییان ،زیاتر لە پیاوان كە لە الیەكەوە دەرفەتی كاریان زۆرترە و لە الیەكی ترەوە لە ڕووی پەروەردەییەوە بەهێزكراون بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی كێشەكانی ژیان. پێنجەم :بایەخدان بە منداڵی خێزانە لێكترازاوەكان لە الیەن حكومەتەوە ،دەستبەجێ پێویستە .دادگاكان ،پێویستە لەگەڵ بڕیاردان بۆ تەاڵق ،ڕەچاوی باری ژیانی منداڵەكان بكەن و كارێكی وا بكەن منداڵ نەبێت بە قوربانی تێكچوونی ئەو پەیوەندییانە. ڕێكخراوەكانی مندااڵنیش پێویستە بایەخ بەم منداڵە كێشەدار و بەر زەبرەكەوتووانە بدەن. ***
ژێدەرەكان:
.1ئاماری شەش مانگی جیابوونەو‌ه و تەاڵق لە بەڕێوەبەرایەتی پالن و ئامارە لە سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی هەولێر. .2ئاماری كێشە كۆمەاڵیەتییەكانی ساڵی ٢٠١١لە بەشی چاكسازی و كۆمەاڵیەتی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان. .3ئاماری كێشە كۆمەاڵیەتییەكانی شەش مانگی یەكەمی ساڵی ،٢٠١٢پەیمانگەی یەكێتی ئافرەتان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان و بەشی چاكسازی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان. .4یاسای باری كەسێتی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٩ی عێراق ،هەمواركراو لە پەرلەمانی كوردستانەوە لە ساڵی .٢٠٠٨ .5یاسای ژمارە ٦ی ساڵی ،٢٠٠٨كە بەناوی یاسای قەدەغەكردنی خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردن لە هەرێمی كوردستان. .6راپرسییەكی نوێی پەیمانگەی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان سەبارەت بە جیابوونه‌وه و تەاڵق.
9
به‌هاری ٢٠١٥
55
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
56
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھۆ ک ا ر ە ک ا ن ی ت ێ ک چ و و ن هاوس ی ژیانی ەران ئاماد دان ەکردنی: ا سەال م کەریم، ڕێنما یکاری
دەروونی
9
به‌هاری ٢٠١٥
57
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
58
Analytical, academic, quarterly Magazine
ژیانی هاوسەرگیری بە ئومێدی ھەمیشەیی پێکدەھێنرێ ،بەاڵم ئەو ھەمیشەییە مانای بەردەوامی ھەتاھەتایە نییە ،بەڵکوو بەمانای درێژەدان و دروستکردنی ژیانێکی تر دێ .کە ئەو ژیانە ،ژیانێکی پڕ خۆشی و کارمەرانی بۆ ئەو دوو هاوسەرە بهێنێت ه دی ،ئەو ئومێدە ھەمیشەییە زۆر گرنگ و پێویستە ،بۆ ئەوەی ھەردوو هاوسەر بتوانن پێداویستیەکانی (ئارامی ،خۆشەویستی ،چاودێری ،گەشەکردن )...بۆ یەکتر تێر بکەن. ژیانی مرۆڤ پێویستی بە ئارامی ھەیە ،بۆیە زۆر پێویستە بۆ نەوەکان ژینگەیەکی ئارام دەستەبەر بکرێ ،چونکە نەوە و بەچە یان منداڵی مرۆڤ جیا لە ھەموو نەوە و بەچەکانی تر ،کاتێکی زیاتر و درێژتر لەگەڵ خێزانەکەی دەمێنێتەوە ،بۆیە ئەو مانەوەیە پێویستی بە خێزان و ژینگەیەکی گونجاو ھەیە .نەوەی مرۆڤ بۆ گەشەیەکی دروست و دەرونناساغانە پێویستی بە تێرکردنی پێداویستییە بنەڕەتییەکانی وەک (خواردن، خواردنەوە ،جلوبەرگ و پاراستن) ھەیە ،لەگەڵ ئەوەشدا ،پێداویستییە دووەمیەکانی تری وەک (ڕێزگرتن ،ژینگەی ئارام و دوور لە ترس ،خۆشەویستی ،ڕێزگرتن )...دەبێ تێر بکرێ .بە جێبەجێکردنی ئەو پێداویستییانە مرۆڤ بە ئامانجە بااڵکان دەگات ،کە لە پێناوی دروستکراوە. بەاڵم بەداخەوە ھەندێجار ئەو دامەزراوەیە یان ئەو خێزان و هاوسەرانە بە ھۆی کێشەی یەکێکیان یان ھەردووکیان ژیانییان پڕ کێشە دەبێ و بەرەو ھەڵوەشانەوە دەچێ .بۆ ئەوەی خێزانەکان لە ھەڵوەشانەوە و دابڕان یان کێشە و گرفت دوور بن ،گرنگترین ئەو خااڵنە دەخەینە ڕوو کە سەرچاوەی بەشێکی ھەرە زۆری کێشە خێزانییەکانن ،بەو ئامانجە ئەو خااڵنە دەخەینە ڕوو تا خێزانەکان بتوانن سەرچاوەی کێشەکانییان دیاری بکەن و چارەسەری بکەن. ھۆکارەکانی ھەڵوەشانەوە و دروستبوونی کێشە خێزانییەکان: یەکەم :کێشە کەسییەکان: .١شڵەژانی کەسایەتی یەکێک لە هاوسەرەکان یان ھەردووکیان :ھەندێ نیشانە و سیفاتی کەسایەتی ھەن ،ئەگەر لە یەکێک لە هاوسەرەکاندا ھەبێ ،ئەو ا بەرەو ناحاڵیبوون و کێشەیان دەبات ،ھەندێ لە نیشانە و شڵەژانە کەسایەتییانە باسدەکەین وەک: 9
به‌هاری ٢٠١٥
59
Analytical, academic, quarterly Magazine
• کەسایەتی پارانۆیی :ھەندێ لە نیشانەکانی بریتیین لە (گوماناوی ،کەللەڕەق، خۆبەزلزان.)... • کەسایەتی نەرگسی :ھەندێ لە نیشانەکانی بریتیین لە (خۆپەرستی ،سەرسامبوون بە خۆی ،بەکارھێنانی کەسانی تر بۆ بەرژەوەندی خۆی ،خۆبەردەرخەر ،خۆبەزڵزان.)... • کەسایەتی دژ بە کۆمەڵگا :ھەندێ لەنیشانەکانی بریتیین لە (پابەندنەبوون بە بەڵێن و کردارەکانی ،پەیمان شکێن ،دژ بە داب و نەریت ،دژە یاسا ،دژە کۆمەڵگا ،ناڕاستگۆ.)... • کەسایەتی هیستری :ھەندێ لە نیشانەکانی بریتین لە ( خۆنمایشکەر ،ساختەچیەتی، ڕووکەشی ،ھەست و سۆزی سارد ،ناتوانێ بە شێوەیەکی باش بەرپرسیارەتییەکانی خێزانی ھەڵبگرێ ،زۆر لە ھەوڵی سەرنجڕاکێشانی کەسانی ترە.)... • کەسایەتی وەسواسی (ڕاڕایی) :ھەندێ لە نیشانەکانی بریتیین لە (وردبین ،زۆر لەسەر نیزام ،خاو ،ڕەزیل لە ماڵ و ھەستەکانی ،زۆر ڕووکەشییە.)... • کەسایەتی حدیە :ھەندێ لە نیشانەکانی بریتیین لە (خێرا لە گۆڕینی ھەست و بیروبۆچوونەکانی ،زوو ھەڵدەچێ ،بە پەرچەکردارە ،لە پەیوەندییەکانی لە بواری خوێندن و کارەکانی بەردەوام نییە ،حەزی لە خەمباری و تووڕەبوونە.)... • کەسایەتی خەمۆک :ھەندێ لە نیشانەکانی بریتیین لە (خەمبار ،ڕەشبین ،دوورەپەرێز، کەم وریا ،ڕاکەر ،نارەحەت.)... .٢نەگونجان :واتە لە سەر بڕیارێک ،بابەتێک ،ڕووداوێک ،پێشهاتێک ،هاوسەرەکان لەگەڵ یەکتری ناگونجێن و ناگەنە بۆچوونێکی هاوبەش. .٣تێنەگەیشتن لە پێکهاتە و سروشتی مرۆڤ :پێش هاوسەرگیری یەکێک لە هاوسەرەکان جۆرە وێناکردن و بۆچوونێکی بۆ ڕەگەزی بەرامبەر ھەیە ،وا دەزانێ ھەمیشە ئەو کەسانە ھەڵگری خاڵی خراپن .لە بنەڕەتدا دەکرێ مرۆڤ ھەردوو خەسڵەت و تایبەتمەندی ھەبێ، لە ھەندێ کرداردا باش بێ و ،لە ھەندێ کرداریشدا ڕەنگە بەبیرکردنەوەی ئەو خراپببێ. ئەو وێناکردنانە لە مێشکی خۆیان ھەڵدەگرن و دواتر بەسەر هاوسەرەکانیاندا جێبەجێی دەکەن. .٤کەمتەرخەمی لە تێرکردنی پێداویستییەکانی هاوسەرکانییان :ھەر یەکێک لە ژنان و پیاوان پێویستییان بە لەبەرچاوگرتنی پێداویستییەکانییان ھەیە ،ھەندێ پێداویستی زیاتر تایبەتە بە ژنان و ھەندێکی تریش زیاتر تایبەتە بە پیاوان وەک ژن زیاتر پێویستی بە دەربڕینی ڕێز و خۆشەویستی و سۆز ھەیە ،لەبەرامبەردا پیاو زیاتر پێویستی بە پێداویستییە پیاوانییەکان ھەیە بۆ لەبەرچاوگرتنییان. .٥نەگونجان و نە ژیان لەگەڵ کەسی تردا :ھەندێ کەس ھەن ھۆگری تەنیایین ،ناتوانن ھەبوونی کەسێکی تر لە ژیانیاندا پەسەند بکەن ،ئەوانە شەیدای تەنیایین و وا دەزانن 60
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھەبوونی هاوسەرێک لە ژیانیاندا دەبێتە ڕێگر و بەربەست لەبەردەم ئازادی و کارەکانییان، وا دەزانن ھەبوونی هاوسەر کۆت و بەندکردنە ،لەبەر ئەو وێناکردن و بۆچوونە ھەاڵنە لە هاوسەرگیری ڕادەکەن یان خێزانەکانییان بەرەو لێکترازان دەبەن. .٦کەللەڕەقی :جاری واھەیە هاوسەرێک یان ھەردووکیان کەللەڕەقن ،لەسەر هیچ بڕیار و قسەیەکییان سازش بۆ یەکتری ناکەن ،ھەر خۆیان پێ ڕاستە ،ئەمەش ھۆکارێکە بۆ لێکترازان. .٧شەڕانگێزی و شەڕانیبوون :ھەر کاتێک ڕەفتاری شەڕانگێزی چ (زارەکی ،جەستەیی، دەروونی )...بێ لەگەڵ هاوسەرەکان لەناو خێزاندا ڕووبدات ،ئەوا کێشە و ئاژاوە دروستدەکات و کاردەکاتە سەر پەیوەندی و ڕێز و خۆشەویستی نێوانییان. ئەو ڕەفتار و خاڵە کەسیانەی لەسەرەوە ئاماژەیان پێکراوە ،ھۆکارن بۆ لێکترازانی خێزانەکان ،بەتایبەت لەم سەردەمەی ئەمڕۆدا .ئەو ھۆکارانە لە زۆربەری کێشە خێزانییەکاندا ھەن ،بەاڵم زۆرجار دەشاردرێنەوە ،ڕەنگە لە بەر ئەوە بێ کە زانیارییان لەسەر ئەو بابەتانە نییە ،یان ئەوەتا هاوسەرەکان نەیانتوانییوە بە شێوەیەکی باش هاوسەرەکانییان بناسن لە ورد و درشتی ڕەفتارەکاندا. دووەم :ھۆکارە سۆزدارییەکان: .١نەدرکاندنی خۆشەویستی :خۆشەویستی بڕوانامەیە ،ئەو بڕوانامەیە گرەنتی بەردەوامی ژیانی هاوسەرەکانن .ئەو بڕوانامەیە پێویستی بەدرکاندن ھەیە بە ھەموو شێوەیەک وەک بە(جەستە ،زمان ،ڕەفتار ،)...بۆ ئەوەی بە کەسی بەرامبەر بگات و ھەست بە ئارامی و خۆشی و شادی بکات. .٢ئیرەیی بردنێکی لە ڕادەبەدەر :ھەندێ لەو کەسانەی لە بواری ڕاوێژکاری خێزان و ڕێنمایی خێزاندا کار دەکەن ،دەڵێن ھەبوونی ئاستێکی کەم لە ئیرەی بردن بە هاوسەرەکەت نیشانەی هاوخەمی و خۆشەویستییە و پێویستە بۆ سەلماندنی خۆشەویستییەکەت. بەاڵم ئەگەر ئەو ئیرەیی بردنە لە سنووری ئاسایی تێپەری و ھەموو الیەنەکانی ژیانی گرتەوە ،ئەوا دەبێـتە ھەست و سۆزێکی خراپ و ئەنجامی باشی نابێ. .٣گومانکردن :ئەمە قۆناغی کۆتایی ئیرەیی بردن و لووتکەکەیەتی ،کەسی گومانکەر بەرامبەرەکەی یان هاوسەرەکەی بەزۆر شت تۆمەتبار دەکات و گومان لە ھەموو ڕەفتارێکی دەکات ،زۆرجار ئەو گومانکردنانە سەرزەنشتکردن و پەرچەکرداری ناشیرینی لەگەڵدایە. .٤خۆ بەخاوەن زانینی ھەموو شتێکی کەسی بەرامبەر :زۆرجار یەکێک لە هاوسەرەکان خۆی بە خاوەنی ھەموو ڕەفتار و کردار و شتێکی هاوسەرەکەی دەزانێ، سنوور و چوارچێوەی بۆ دادەنێ ،لە کەسانی تری دەپچڕێنێ. 9
به‌هاری ٢٠١٥
61
Analytical, academic, quarterly Magazine
سێیەم :ھۆکارە خێزانییەکان: .١دەستێوەردان لە الیەن ئەندامانی خێزانەکانییانەوە :ئەو دەستێوەردانانەی لە ژیانی هاوسەرەکان لە الیەن خێزانەکانییانەوە (ماڵە باوکییانەوە) دەکرێ کاردەکاتە سەر شتە تایبەتییەکانیان .دەست لە کارەکانییان وەردەدەن ،جاری وا ھەیە ئەو دەستێوەردانانە بۆیان دەگونجێ و بەخێر دەشکێتەوە ،بەاڵم جاری وایش ھەیە کاردانەوە و شوێنەواری خراپ بەجێدێڵێ. .٢دەسەاڵت و سەربەخۆیی نەدان بە هاوسەرەکان :زۆر خێزان ھەیە کە کوڕەکەیان یان کچەکەیان دەچێتە قۆناغی هاوسەرگیریش ھەر لە ژێر دەسەاڵتی ئەواندان و بە بچووکییان دەزانن ،بە کەمتوانا سەیرییان دەکەن .باوک و دایکیان ھەوڵدەدەن لە ھەموو کارێکدا ھەر خۆیان چاو ساغ و بەڕێوەبەرییان بن. .٣ھەبوونی پێشینەی جیابوونەوە (تەاڵق) لەناو خێزانەکەیاندا :ئەمە وا دەکات زووتر بیر لە بڕیاری جیابوونەوە بکەن .زۆرجار ئەو بڕیارەیان لە ال دروست دەبێ کە دەکرێ بە بێ هاوبەشیش بژین. چوارەم :ھۆکارە ئایینیەکان: لەم خاڵەدا دەبێ ئەوە بڵێین (کە ئایین ڕێگە خۆشکەر و ھۆکار نییە بۆ جیابوونەوە، بەڵکوو بە ھەند وەرنەگرتن و پشتکردن لەو پەیامە ئایینییەی پیرۆزی بە هاوسەرگیری داوە ،ھۆکاری جیابوونەوەیە) وەک لە خوارەوە باسی ھەندێکی دەکەین: .١تێنەگەیشتن لە پیرۆزی پەیوەندی هاوسەرگیری :پێویستە هاوسەرەکان دەرک بەو پیرۆزییە ئایینیە بکەن کە ئایین چۆن لە ڕووی (ئایینی ،کۆمەاڵیەتی ،ئابووری.)... سەیری خێزان دەکات. .٢دەرک نەکردن بە ماناکانی (السکن ،المودە ،الرحمە) کە ئەمە یەکێکە لە ئایەتەکانی خوای گەورە ،دەبێ هاوسەران بزانن ئەو چەمکانە واتە چی و کاریگەرییان چییە؟ کە (السکن) بەمانایی ئاسوودەیی و جێگیربوون دێ( ،المودە) واتە خۆشەویستی و چاودێری و ھەست و سۆز بەخشین( ،الرحمە) واتە لێبوردەیی و لێخۆشبوون و لەبیرکردنی تەنگ و چەڵەمەکان. .٣ناڕوونی و تێکەاڵوبوونی پێگە و ڕۆڵی ژن و پیاو :دەبینین بەھۆی السایکردنەوەی ھەندێ فیلم و دراماوە هاوسەرەکان دووچاری پێکداگیران دەبن. .٤خراپ بەکارھێنانی چەمکی (القوامە) لەالیەن ھەندێ لە پیاوان :ھەندێ لە پیاوان وا دەزانن دەبێ بە ھەموو شێوەیەک دەست بەسەر خێزانەکانییاندا بگرن و ئازادییەکانیان کۆنتڕۆڵ بکەن .بەاڵم ئەمە مانایی چەمکی (القوامە) نییە کە لە قورئاندا هاتووە ،بەڵکوو 62
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەمە خۆسەپێنی و دکتاتۆرییە .لە بنەڕەتدا (القوامە) واتە بەڕێوەبردنێکی حەکیمانە و چاودێریکردنێکی پڕ بەرپرسیارەتی. .٥نەبوونی گیانی ئارامگرتن و ڕازیبوون :ڕەووتی ژیان وایە ناتوانین ھەموو شتێک بەدەستبهێنین ،ناشگونجێ چاوەڕوانی ھەموو شتێک لە هاوسەرەکانمان بکەین ،لەم ژیانە پڕ کیشە و گرفتەدا دەبێ چاوەڕوانی زۆر کرداری نابەدڵیش بکەین .دەبێ ئارامبگرین لەو شتانەی دێـتە پێشمان و پێی ڕازی بین ،بۆ ئەوەی بە بەختەوەری درێژە بە ژیان بدەین. .٦بێتوانایی لە گیانی لێبوردەیی :هیچ مرۆڤێک نییە بەبێ ھەڵە بێ و جارێک یان چەند جارێک بە نەزانیدا نەڕوات ،نابێ ئەو ھەاڵنە گەورە بکەین ،پێویستە لەکاتی ھەڵەکاندا زۆر لێبوردەبین. پێنجەم :ھۆکارە کۆمەاڵیەتییەکان: .١فشارەکانی ژیان و کارکردن بە گشتی :بە ھۆی ئەو سەرقاڵی و کارە زۆرانەی هاوسەرەکان لەماڵەوە لە دەرەوە ئەنجامی دەدەن ،دووچاری زۆر فشار دەبنەوە ،بۆیە زۆرجار ئەوەندە پڕن بەشتێکی بچووک بەسەریەکتردا دەتەقنەوە. .٢خۆسەپێنی و ھەرەشەکانی نێرایەتی :ئەگەر پیاو گوێ بەھەست و سۆزەکانی ژنەکەی نەدات ،گوێ بە دڵ ناسکی و میهرەبانی ژنەکەی نەدات ،ھەمیشە خۆی بەالوە گرنگ بێ، بۆ ھەموو شتێک ھەر خۆی بە ڕاست بزانێ ،ڕەنگە لە دەرفەتێکدا ژنەکە ئەو شتانە بە ئاراستەیەکی تردا ببات و بیر لە تۆلەکردنەوە بکاتەوە. شەشەم :ھۆکارە ئابوورییەکان: .١فشاری ئابووری و زۆر خەریکبوون بە ماڵ و سامان :ئەگەر لەالی ھەر یەکێک لە هاوسەرەکان ژیان تەنیا بریتیی بێ لە ھەوڵدان بۆ کۆکردنەوەی سەروەت و سامان و پارە ،بەبێ گوێدانە الیەنەکانی تری ژیان ،ئەوا کاردانەوەی باشی نابێ. .٢ھەژاری و نەداری :ھەژاری یەکێکە لە بەاڵ زۆر گەورەکان ،ئەگەر بێتوو هاوسەرەکان نەتوانن خۆیانی لەگەڵ بگونجێنن .چونکە زۆرجار ھەژاری دەبێتە ھۆی ھەستکردن بەکەمی و تێکچوونی هاوسەنگی دەروونی و ھەروەها نەگونجان لەگەڵ دەوربەردا. حەفتەم :ھۆکار و شڵەژانەکانی پەیوەست بەالیەنی جنسییەوە: ئەو ھۆکارە ،ھۆکارێکی شاراوەیە ،بەاڵم لە ھەمان کاتدا زۆر مەترسیدارە بۆ ھەرەسپێهێنانی ژیانی هاوسەرەکان .زۆر بەدەگمەن لە دادگاکان و بنکە و سەنتەرە خێزانییەکان و سولـحە خێزانییەکانیش باس لەم ھۆکارە دەرکرێ یان دانی پێدا دەنرێ ،واتە ھەر دەشاردرێتەوە. 9
به‌هاری ٢٠١٥
63
Analytical, academic, quarterly Magazine
بەاڵم لە ھەندێ لە توێژینەوەکاندا دەرکەوتووە نزیکەی لە ( ٧٠بۆ )%٩٠ـی حاڵەتەکانی جیابوونەوە ،ھۆکارەکەی ئەو بابەتە جنسییە بووە .بۆیە دەتوانین بڵێین تا ئاستێکی زۆر سەرکەوتن و سەرنەکەوتنی ژیانی هاوسەرگیری پەیوەستە بە سەرجێیی. نیشانە پێشوەختەکانی سەرنەکەوتنی ژیانی هاوسەران: .١ھەستکردنی خراپ بەرامبەر یەکتری :ئەو حاڵەتە بەوە دەردەکەوێ کە بە ئامادەنەبوون و لەبەر چاو نەبوونی هاوسەرکەی ئاسوودە دەبێ ،بەردەوام حەز دەکات لێیەوە دوور بێ. .٢ئاڵۆزی و جیاوازی بەردەوام لە نێوانییان :جیاوازی و لێک تێنەگەیشتن دەربارەی ھەموو شتێک .بەردەوامبوون لەسەر دژایەتیکردنی یەکتر ،پێچەوانەی حەزی یەکتر ڕەفتار بکەن. .٣لەدەستدان و وشکی ھەست دەربڕین بۆ کەسی بەرامبەر :لەو حاڵەتدا ئەگەر هاوسەرکان لەبەرچاوی یەکتریشدا بن ،ھەست بەبوونی یەکتر ناکەن ،ھەبوون و لەبەرچاوبوونی یەکتر ڕەتدەکەنەوە. پەیوندی مەرجدار و کاریگەرییەکانی: ئەو جۆرە پەیوەندییە کاتێک لە نێوان هاوسەرەکان دروست دەبێ ،کە کێشە و نارەحەتی یان بارێکی نائاسایی و نەگونجاو لە نێوانیاندا بێـتە ئاراوە .لە ئەنجامدا ملمالنێی بەردەوام و ئازاربەخش لە نێوانییان سەرھەڵدەدات ،بۆ داپۆشینی ئەو ملمالنێیە ،پەنا بۆ چارەسەرییەکی ھەڵە دەبن ،ھەندێ مەرج لە نێوان خۆیان دادەنێن بۆ ئەوەی پەیوەندییەکانییان بە باشی دەربخەن ،بەاڵم ئەو پەیوەندییە هیچ ئومێدێکی باشی تێدا نییە .چونکە لەسەر بنەمای ھەندێ ڕەفتار دروست دەبێ وەک (تۆ ئەو کارە مەکە، منیش ئەو کارە ناکەم .یان تۆ ئەو قسەیە مەکە ،منیش ئەو قسە ناکەم .)...کە بەڕاستی ئەو مەرجدانانە لە نێوان هاوسەرەکاندا گونجاو نییە. ھەندێ ڕێنمایی بۆ پێشگرتن لە تێکچوونی خێزانەکان: • ھەر کاتێک ھەستیان کرد تێڕوانین و ھەستییان بەرامبەر بە یەکتری خراپ بووە یان گۆڕاوە ،ئەوا ھەوڵبدەن لەگەڵ یەکتری دابنیشتن و بابەتەکان تاوتوێ بکەن ،بەبێ ئەوەی بەرپرسیارەتییەکان بخەنە ئەستۆی یەکتری .ئەمە چارەسەکردنێکی باشە ،بەم دانیشتنە لەگەڵ یەکتری بە پەیوەندییەکانییاندا بچنەوە و بە شێوەیەکی باشتر خۆیان بۆ داهاتوو ئامادەبکەن. • ھێنانە ناوەوەی کەسی سێیەم :بۆ نموونە ئەندامێکی خێزانەکانییان یان ڕاوێژکارێکی 64
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
بواری خێزانی .لەم کاتانەی دەزانن دووچاری ناتێگەیشتن بوون ،ھێنانە ناوەوەی کەسی سێیەم زۆر پێویستە .یان ڕەنگە یەکێک لە هاوسەرەکان زۆر پێداگیری بکات و کەللە ڕەقبێ لەسەر بابەتەکەی ،ئەو کەسی سێیەمە زۆر پێویستە بۆ ئەوەی بتوانێ ماف بۆ خاوەن مافەکە بگێرێـتەوە و بەرەو تێگەیشتنێکی باشتر ئاراستەیان بکات. • شارەزابوون و فێربوونی شارەزاییەکانی ژیان و شارەزایی چارەسەرکردنی کێشەکان: سروشتی ژیان وایە بەبێ کێشە و گرفت نییە ،بەاڵم زیرەکی و تێگەیشتن ئەوەیە کە بتوانین خۆمان لەو کێشانە ڕزگار بکەن بە کەمترین زیان .بۆیە پێویستمان بە زانینی ڕێگە و شێوازەکانی چارەسەری کێشە ھەیە ،ئەمەش دەکرێ لە ڕێگەی خوێندنەوە و خولەکان فێریی ببین. • دروستکردنی پەیوەندی مەرجداری ئەرێنی نوێ ،بە ئامانجی باشترکردنی پەیوەندی نێوان هاوسەرەکان :وەک گۆڕانگاریکردن لەو شوێن و ژینگەیەی تێیدایت ،چوون بۆ گەشت و سەیران بۆ شوێنێکی ئارام و باشتر و دوور لە دەست تێوەردانی خێزانەکانتان، کەمکردنەوەی فشارە کۆمەاڵیەتی و ماددییەکان و شوێنی کاکردن ،گەڕانەوە بۆ سەرەتایی تەمەنی هاوسەرگیری و مانگی ھەنگوینی لە ڕێگەی گەشت و سەیرانەوە. • دروستکردنی پەیوەندی سیانەیی لە نێوان (خوا ،مێرد ،ژن) ،بۆ کەمکردنەوەی ملماڵنێکان ،خۆ سازدان و ئامادەکردن لە دەروونەوە بۆ لێبووردەیی. • پەیڕەوکردنی زمانێکی نەرم و نیان و بەردەوامبوون لەسەری :پێویستە ئێمە لە جێگەی زمانی زبر و بریندارکەر و ھەڕەشە و دەرخستنی نهێنییەکان ،زمانێکی پڕ سۆز و ڕووێکی ئەویندارانە بۆ یەک دەربخەین. • دوورکەوتنەوە لە بەکارھێنانی منداڵەکانتان بۆ فشار خستنە سەر خێزانەکەت یان ئازار پێگەیاندنی. • خۆئامادەکرن و خۆ سازدان بۆ ئەوەی دوور لە بڕیارە پێشینەکانی ترت لەگەڵ هاوسەرەکەت قسە بکەیت و لێی بڕوانی. • خۆبەدوور گرتن لە ھەستی تۆڵەسەندنەوە ،لە جیاتی ئەوە خۆشەویستیت دەرببڕە. • بە ھەموو ھەستەوەرەکانت گوێ بۆ ناز و سۆزەکانی هاوسەرەکەت ھەڵبخە ،وابکە ئەو ھەست بکات تۆ بە بەردەوام و ھەمیشە لە ناخەوە لە خەمی ئەو دایت. • بە ھەموو زمانێک یان بە ھەموو شێوەیەک پەیوەندی لەگەڵ دروست بکە وەک (وشەی جوانی پێدا ھەڵبڵێ ،بە ڕێزەوە سەیری بکە ،خۆشەویستی بۆ دەرببڕە ،تا ئەندازەی ھۆگری و شەیدایی بچنە ناو ناخ و دەروونی یەکترەوە). سەرچاوە:
ماڵپەری تایبەتی دکتۆر محەمەد ئەلمەھدی ،ڕاوێژکاری پزیشکی دەروونی.
9
به‌هاری ٢٠١٥
65
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
66
Analytical, academic, quarterly Magazine
ڕەو ش ی وەک دیم و ک ر ا س سیستەم سیەت یا س ێکی ی ل ە ھ ە ر ێ م (ب هشێك ی ک و ر د ه ل س ت ا ناونیشانی ه توێ ژ ن ی ن ه د ا میدیا و دیو هی هك ی به‌ر ڕۆدەرباز س ا ڵ ح ژنامە
نو وس و ب ە ک ا لۆریۆ
فرا موك راسی هت) وان ب ه
س لە ڕ
اگ ەیاندن
9
به‌هاری ٢٠١٥
67
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
68
Analytical, academic, quarterly Magazine
دیموکراسیەت بەگوێرەی فەرھەنگی ویکیپیدیا ،چەمکی دیموکراسیەت بۆ وێنەکردنی شێوازێکی حوکمکردن بەکاردێت ،کە تیایاندا بڕیارەکان بەپێی ڕێنماییەکانی زۆرینەی هاوواڵتیان بە ھۆی پرۆسەیەکی ھەڵبژاردنی بێگەرد وەردەگیرێن .ئەم دەستەواژەیە دەکرێت بۆ کۆمەڵێک سیستەمی حوکمکردن بەکاربێت ،نەخاسمە کە چەمکەکانی جاری وا ھەیە لە شێوەکانی دیکە تێدەپەڕێنێت و زۆرجاریش لەگەڵیان ڕوودەدات .وشەی دیموکراسی لە وشەی یۆنانی دیموکراتیا ( )demokratiaوەرگیراوە ،کە مانای حوکمی گەل دەدات(.)1 دیموکراسی وشەیەکی کۆنی ئەغریکییە ،لە (دیمۆس +کرات) پێكهاتووه ،کە بە مانای دەسەاڵتی گەل دێت ،دوایی یۆنانییەکان کردیان بە دیموکراتی و بەکاریان ھێنا ،ئێستا (دەسەاڵتی گەل) بە مانای (دیموکراسی ئەسینییە) یان (دیموکراسی ڕاستەوخۆ)ـشی پێدەڵێن(.)2 کەواتە دەتوانین بەو شێوەیە و بە کورتی پێناسەی دیموکراسیەت بکەین ،وەک سیستەمێکی حوکمڕانی یان دەسەاڵتدارێتی ،کە لە ناوەڕۆکدا دەسەاڵت و کارەکتەرە دەسەاڵتدارەکان لەالیەن گەل یان خەڵکەوە بڕیاریان لەسەر دەدرێت و ھەڵدەبژێردرێن. لەو ڕوانگەیەوە دەکرێت دیموکراسیەت بە دەسەاڵتی خەڵک لە خەڵکەوە بۆ خەڵک گوزارشتی لێبکرێت. دیموکراسیەت وەک سیستەمێکی سیاسی پێشتر چەمکی دیموکراسیەتمان بە تەواوی ڕوونکردەوە ،بەو شێوەیەی دیموکراسیەت لە بنەڕەتدا چەمکێکی لێکدراوە و لە (دیمۆس +کرات) پێكهاتووه ،کە بە مانای دەسەاڵتی گەل یان دەسەاڵتی خەڵک دێت .ئەبراهام لینکۆڵن ،سەرۆکی پێشووتری - ١ویکیپیدیا فەرھەنگی ئازاد ،دیموکراسیەت چییەhttp://ar.wikipedia.org/wiki : - ٢مەسعود عەبدولخالق ،مەوسوعەی جودی بۆ چەمک و زاراوەکانی سەردەم ،چاپخانەی تەفسیر ،چاپی یەکەم، ھەولێر ،٢٠٠٨ ،ال .٢٨٨
9
به‌هاری ٢٠١٥
69
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەمریکا پێناسەیەکی سادە و بەناوبانگی بۆ دیموکراسی ھەیە ،دەڵێت« :دەسەاڵتی گەل لە پێناوی گەل» .لەوێوە دیموکراسیەت بە مانای ئەوە دێت کە گەل (هاوواڵتیان) تەنها خۆیان بڕیاربەدەست و ھەر خۆشیان بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆیان دەدەن. دیموکراسیەت ،ھەم وەکو چەمک و ھەم وەکو سیستەم ،مێژوویەکی کۆنی ھەیە ،ھەندێک لە سەرچاوە مێژووییەکان بەکارھێنانی ئەو چەمک و سیستەمە ،بۆ سەدەی شەشەمی پێش زایین دەگێڕنەوە ،ھەندێک سەرچاوەی دیکەش پێیانوایە بەکارھێنانی ئەو چەمک و سیستەمە لە سەدەی چوارەمی پێش زایین بووە ،ئەوکاتەی هاوواڵتیان لە شارۆچکەیەکی بچووک بۆ دروستکردنی بڕیار کۆدەبوونەوە ،لەھەمان کاتیشدا دیموکراسیەت وەکو سیستەم لە سەرەتای دەرکەوتنییەوە تا ئەمڕۆ ،لە ڕووی تیۆریی و ناوەڕۆکەوە گۆڕانکاری زۆری بەخۆیەوە دیوە .بۆ نموونە لە ئەسینای کۆندا ،وەرگرتنی بڕیار یان مافی بەشداریکردن لە دروستکردنی بڕیار یان بە مانایەکی دیکە هاواڵتی بوون ،تەنها کەمینەیەکی دیاریکراوی گرتووەتەوە ،کە لە چینە بەرز و خانەدانەکان پێکهاتوون و بە هیچ شێوەیەک چینەکانی ھەژار و ئافرەتان و ڕەگەزە بێھێزەکانی نەگرتووەتەوە. بەم شێوەیە ،کە لە سەرەتادا بەشداریکردن لە دروستکردنی بڕیار و دیموکراسیەت ھەموو کەسێکی نەدەگرتەوە ،تەنانەت لە دوای شەڕی یەکەمی جیهانی و داگیرکردنی کوردستان لەالیەن بەریتانییەکانەوە ،ڕاپرسییەک لە شاری سلێمانی سەبارەت بە لکاندنی کوردستان بە عێراق ئەنجامدرا ،بەاڵم لەو ڕاپرسییەدا تەنها ئەو کەسانە مافی بەشداریکردنیان ھەبوو کە خاوەنی زیاتر لە ( )٢٠٠ڕووپیە بوون ،بەو شێوەیەش لەتەواوی شارەکەدا تەنها ( )٢٠٠کەس مافی بەشداریکردنیان ھەبوو( .)3واتە جیاوازییە چینایەتی و ئابوورییەکان، توانای دارایی خەڵک ،مافی بەشداریکردن لە بڕیاری سیاسی مسۆگەر دەکرد و هاوکات وەها سیستەمێکی سیاسی ،وەکو سیستەمێکی دیموکراسی خوێندنەوەی بۆ دەکرا. لەھەمان کاتیشدا ،تا سەدەیەک لەمەوبەر ژنان لە زۆرێک لەو واڵتانەی بە واڵتانی دیموکراسی و پێشکەوتوو دادەنرێن ،مافی دەنگدانیان نەبوو ،بەاڵم دواتر پرۆسەکە بە فشاری چاالکییەکانی ژنان گۆڕانکاری تێکەوت .ئەوەبوو لە ھەندێک لە ویالیەتەکانی ئەمریکا مافی بەشداریکردنی ژنان لە دەنگداندا بەخشرا .ویالیەتی واشنتۆن لە ساڵی ( )١٩١٠و کالیفۆرنیا لە ساڵی ( )١٩١١و ئۆرگان ،ئەرۆیزۆنا و کانزاس لە ساڵی (،)١٩١٢ -٣مەسعود عەبدولخالق ،مەوسوعەی جودی بۆ چەمک و زاراوەکانی سەردەم ،بەشی یەکەم ،چاپی یەکەم ،چاپخانەی تەفسیر ،ھەولێر ،٢٠٠٨ ،ال .٢٨٩
70
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
نوادا و مۆنتانا لە ساڵی ( ،)١٩١٤تا دواجار لە دەی کانوونی دووەمی ( )١٩١٨چاکسازی دەستوور لە بارەی بەخشینی مافی دەنگدانی ژنان لە ئەنجوومەنی نوێنەران دەنگی لەسەر درا و لەگەڵ دروستبوونی کۆنگرەی نوێ لە ساڵی ()١٩١٩دا ،چاکسازی فیدراڵ بە ( )٣٠٤دەنگ ڕەزامەندی بەرامبەر ( )٩٠دەنگی دژ لە ئەنجوومەنی نوێنەران و لە ئەنجوومەنی سنادا بە ( )٥٦دەنگ ڕەزامەندی بەرامبەر ( )٢٥دەنگی دژ ،دەنگی لەسەر درا و ویالیەتەکانیش تا ساڵی ( )١٩٢٠دەنگیان لەسەردا(.)4 ئەمڕۆ دیموکراسیەت وەک گرنگترین سیستەمی سیاسی کە ئەوپەڕی مافەکانی مرۆڤ دەستەبەربکات ،چاوی لێدەکرێت و ڕەواجی پێدەدرێت ،لە بنەڕەتیشدا ئەو سیستەمە سیاسییە یان بانگەشەکردن بۆ ئەو سیستەمە سیاسییە ،لە دەرەوەی حزبە سیاسییەکان و لەالیەن کەسایەتی ڕۆشنبیر و چاالکڤانان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی، لەوێوە سەرچاوە دەگرێت ،کە پێیانوایە لەرێگەی سیستەمی دیموکراسیەتەوە ،دەکرێت دەسەاڵتی دەوڵەت یان حکومەت تا ئاستێکی باش سنووردار بکرێت و لە بەرامبەردا دەسەاڵتی خەڵک یان هاوواڵتیان فراوان بکرێت ،چونکە گەورەترین کێشە لە مێژووی مرۆڤایەتی ،ھەژموونی دەسەاڵتی فراوانی سیستەمە سیاسی و حوکمڕانییە ستەمکار و دیکتاتۆرییەکانە لە کۆمەڵگا مرۆییەکاندا. بەو لێکدانەوەیە ،دەکرێت بگوترێت دیموکراسیەت وەک سیستەمێکی سیاسی ھەم دەسەاڵتی دەوڵەت و فەرمانڕەواکان سنووردار دەکات و ھەم ئازادییە کەسییەکان فراوانتر دەکات ،ئەوەش ڕێک ئەو بابەتە دێنێتە پێشەوە ،کە دەوڵەتی مەدەنی پێدەگوترێت. چونکە چەمکی کۆمەڵگای مەدەنی وەک بنچینەیەکی کۆمەاڵیەتی بۆ دیموکراسیەت و کۆڵەکەیەک بۆ پاراستنی کۆمەڵگا لە ستەمکاری دەوڵەت لێکدانەوەی بۆ دەکرێت و دەوڵەتی مەدەنیش مانای دوورخستنەوەی ھەر پاڵپشتییەکی پایەبەرزە بۆ دەوڵەت و دەسەاڵتی مرۆڤ ،کە وا دەکات پشتئەستوور بە پیرۆزییەک دەسەاڵتی مرۆڤانەی خۆی بەکاربهێنێت(.)5 تەماشاکردنی دەوڵەت وەک دەرکەوتەیەکی عەقاڵنی ،واتە وەک پرۆسەیەکی دوور و درێژی مێژوو ،کە عەقڵی مرۆڤ بەرھەمی دەھێنێت ،لەوپەڕی پێگەیشتنی خۆیدا مرۆڤ بە ئازادی تەواو ڕەها دەگەیەنێت ،لەوەها دەوڵەتێکدا ،ھەموو شت بەرھەمی -٤حومەیرا موشیرزادە ،لە بزاڤەوە تا تیۆری کۆمەاڵیەتی ،مێژووی دوو سەدەی فیمێنیزم ،یەرگی یەکەم ،وەرگێڕانی: موراد حەکیم ،چاپ و باڵوکردنەوەی دەزگای موکریانی ،چاپی یەکەم ،ھەولێر ،٢٠٠٥ ،ال.١١٣-١١١ : -٥د .محەمەد سەبیال ،بۆ سیاسەت بە سیاسەت ،وەرگێڕانی :ھەڵکەوت عەبدوڵاڵ ،دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی یەکەم ،سلێمانی ،٢٠٠٩ ،ال .١٨٧-١٨٦
9
به‌هاری ٢٠١٥
71
Analytical, academic, quarterly Magazine
ویست و بڕیاری مرۆڤە ،بڕیارەکان بە بەشداری ھەمووان وەردەگیرێن ،کە (هیگڵ) ـی گەورە فەیلەسوفی ئەڵمانی ،ئەم بەشداریکردنە بە بەشداریکردنی گشتی ناودەبات، مەبەست لە بەشداری گشتیش ئەوەیە کە یەکەم ھەمووان بەشدارن لە بڕیارداندا و دووەم بەشداربووان ھۆشیارانە بەکاری گشتی و ھەمووانی بۆچوون و کارپێکردنی دەنگی خۆیان دەردەبڕن(.)6 لەماوەی ھەشتاکان و نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا ،زیادبوونی ژمارەی زانا سیاسییەکان، ئەوانەی لێکۆڵینەوە دەربارەی دیموکراسی دەکەن ،لەگەڵ پێشکەوتن و گەشەکردنیدا لە ناو کۆمەڵگاکاندا ،ئەوانەی پێشتر لەالیەن حکومەتە تاکڕەوەکانەوە بەڕێوەدەبران، زیادیکردووە .شەپۆڵی بە دیموکراتیکردن دوای کۆتاییهاتنی جەنگی سارد ھەڵیکرد، ئەوەش سروشتی بەخشی بە چەند تیۆریستانی سیاسەت تا چەند مۆدێلێکی نوێی دیموکراسی پێشبخەن و بیانخەنەڕوو ،زانایان دەستیان دایە لێکۆڵینەوەی هاوواڵتیبوون و پەروەردەی هاوواڵتی لە حکومەتە دیموکراتییەکاندا(.)7 بەاڵم لەمڕۆدا دیموکراسیەت مانایەکی دیکەی وەرگرتووە ،کە جەخت لەسەر بەشداریکردنی تەواوی تاکە پێگەیشتوو (باڵغ)ـەکان دەکاتەوە لە بڕیارداندا .ئەوەش ئەو مانایە دەگەیەنێت ،کە دیموکراسیەت بە مانای سیستەمێکی سیاسییە ،کە پارتە سیاسییەکان تێیدا بۆ بەدەستهێنانی زۆربەی دەنگی دەنگدەران دەکەونە ملمالنێی یەکترەوە ،لەوەش زیاتر لە دیموکراسیەتدا ،پێویستە سەرجەم حەشیمەتی باڵخ الیەنی کەم بتوانن لە بەڕێوەبردنی کۆمەڵگادا بەشداربن( .)8کەواتە حەشیمەت (یان کۆمەاڵنی خەڵک) ،ئەوانەی لە تەمەنێکی پێشگەیشتوودان ،لەرێگەی دیاریکردنی نوێنەرەکانیان کە بەڕێگەی ھەڵبژاردنە گشتییەکانەوە دەبێت ،دەسەاڵتی بڕیاردان وەردەگرن. کەواتە تێگەیشتنی ھەنووکەیی بۆ چەمکی دیموکراسی ،دەتوانرێت بە (دیموکراسی کۆمەاڵیەتی) ناوببرێت ،لە بەرامبەردا تێگەیشتن و لێکدانەوە بۆ چەمکی دیموکراسی لە سەردەمانی کۆندا ،دەکرێت بە (دیموکراسی بەھێزەکان) ناوببرێت. دیموکراسی بەھێزەکان ،دەبێتە دیموکراسی بۆ ئەو ھێزانەی کە پێشتر خاوەن ھێز -٦کەمال پۆالدی ،لە دەوڵەتی دەسەاڵتەوە تا دەوڵەتی عەقڵ ،وەرگێڕانی :سیروان زەندی ،چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە ،چاپی یەکەم ،ھەولێر ،٢٠٠٦ ،ال .٢٤٥ -٧جۆن درایزێک و ئەوانی دیکە ،زانستی سیاسی ،وەرگێڕانی :ئاوات ئەحمەد ،چاپخانەی رەنج ،چاپی یەکەم ،سلێمانی، ،٢٠٠٦ال .٥١-٥٠ -٨تی .بی .باتامۆڕ ،ئێلیتەکان و کۆمەڵگا ،وەرگێڕانی ناسر ئیبراهیم زادە ،ھەولێر ،چاپی یەکەم ،چاپخانەی دەزگای موکریانی ،٢٠٠٨ ،ال .١٣٩
72
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
و بەرژەوەندی و ھەژموون بوون ،واته ھێزەکانی سیاسەت ،ئابووری ،نەریتی ،لەم دیموکراسییەدا ھەژاران ،بێهێزان ،یان زۆربەی خەڵک و جەماوەر ڕێگەیان نادرێت بەشداربن لە دیاریکردنی چارەنووسی گشتی و تەنانەت زۆرجاریش لە دیاریکردنی چارەنووسی تایبەتی .بەاڵم دیموکراسیەتی کۆمەاڵیەتی دەیەوێت لە بەرامبەر دیموکراسی بەھێزەکاندا پەنا بەرێتە بەر ماف و ئازادی ،دادپەروەریی ،بەشداریی و ...ھتد(.)9 ئەو شێوە لە دیموکراسیەتی کۆمەاڵیەتی ،کە جەخت لە سەر بەشداریی گشتی خەڵک دەکاتەوە بەبێ ڕەچاوکردنی باری ئابووریی ،پێگەی کۆمەاڵیەتی و ڕەگەز و جیاوازییەکانی دیکە ،لە چوارچێوەی ئەو کۆمەڵگا و دەسەاڵتانەدا مسۆگەر دەبێت ،کە لە ڕاستیدا دەکرێت دەسەاڵت تێیدا لە بنەڕەتدا دەسەاڵتی خەڵک بێت ،نەک دەسەاڵتی فەرمانڕەوا تاکڕەو و ستەمکارەکان. لە وەها ھەڵومەرجێکدا هاوواڵتیان دەیانەوێت لە سایەی سیستەمێکی بەڕێوەبردن و فەرمانڕەواییدا بژین ،کە دادپەروەری و ئازادی و دڵنیایی و مافە سەرەتاییەکانی دیکە دابین بکات .بە مانایەکی دیکە ،ھەروەک (برتراند ڕاسڵ) جەختی لەسەر دەکاتەوە، ئامانجی سەرەکی حکومەت یان دەسەاڵت سێ شتە ،کە دڵنیایی و دادپەروەری و پارێزگاریی دەگرێتەوە .واتە دڵنیایی بە مانای پاراستنی ژیان و موڵکدارێتی مرۆڤ، دادپەروەریی بە ھەردوو الیەنی دادپەروەری سیاسی ،واتە دیموکراتیزەکردنی سیاسی و دادپەروەری ئابووری بە مانای موڵکداریەتیکردنی حکومەت بۆ شێوازە گەورەکانی به‌رهه‌مهێنان و ڕێکخستنی بازرگانی دەرەکی .ھەروەک مەبەست لە پارێزگاریش پاراستنی سەرچاوە سرووشتییەکانە لە تەواوی کۆمەڵگاکانی جیهاندا(.)١٠ کەواتە دەکرێت بگوترێت دیموکراسیەت ئەمڕۆ لە جیهاندا پڕبەهاترین سیستەمی سیاسییە بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا و ڕێکخستنی ژیانی هاوواڵتیان لە چوارچێوەی دەوڵەتاندا، ئەویش بە ئامانجی بەشداریکردنی کۆمەاڵنی خەڵک لە بڕیار و دەسەاڵتدا ،لە پێناو پارێزگاریکردن و وەدیهێنانی گەورەترین بەرژەوەندی بۆ تاک و کۆمەڵگا بەشێوەیەکی گشتی. -٩ئەکرەمی میهرداد ،سەردەمی نوێ لە دیموکراسی ھەرێم ،سەرچاوەcom/(A(S.http://www.pukm١ : TD٦fjdUzQEkAAAAYWY٠Y٢MzYWMtZTc٣OC٠٠NDgyLTk٤YWMtNDdkZjhkO ٧=LinkID&٦٥٣٨=Detail.aspx?id/))GVlNmJmWUI٢OZxvaxbffu٣pMngfulncq٥٠١ لەڕێککەوتی ()٢٠١٣/٥/٥دا. -١٠برتراند رسڵ ،دەسەاڵت و تاک ،وەرگێڕانی ئەژین عەبدولخالق ،چاپخانەی رەنج ،چاپی یەکەم ،سلێمانی ،٢٠٠٦ ،ال .٩٨-٩٤
9
به‌هاری ٢٠١٥
73
Analytical, academic, quarterly Magazine
رەوشی دیموکراسیەت لە ھەرێمی کوردستاندا بەھۆی بزاڤی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی کوردستان و ڕاپەڕینی بەهاری ،١٩٩١بەشێکی زۆر لە شار و شارۆچکەکانی باشووری کوردستان ،لەژێر دەسەاڵتی حزبی بەعسی عێراقی ڕزگارکران ،بەاڵم بەھۆی شکستی گفتوگۆکانی نێوان بەرەی کوردستانی و ڕژێمی بەعس لە ()١٩٩١/١٠/٢٦دا ،حکومەتی عێراق دەستی بە کشانەوەی دامودەزگا ئیدارییەکان لە ناوچەکانی کوردستاندا کرد و بەمەش بۆشاییەکی یاسایی و ئیداریی دروستکرد، بەرەی کوردستانی کە لە حەوت پارتی سیاسی پێکهاتبوو ،لە ئاستی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو تەنگژە سیاسی و ئیداری و یاساییەدابوو کە ڕژێم لە کوردستان دروستیکرد ،ئەوە بوو لەپێناو بەڕێوەبردنی ھەرێم و دانانی دەسەاڵتی یاسا ،بەرەی کوردستانی بیری لە دامەزراندنی سیستەمێکی پەرلەمانی کردەوە لە ڕێگەی ئەنجامدانی ھەڵبژاردنێکی سەربەخۆی ئازاد و دیموکراتەوە ،بەو شێوەیە ھەڵبژاردنەکانی پەرلەمان و ڕابەری گشتی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان لەرێگەی دەنگدانی نهێنی و ڕاستەوخۆ لە ( )١٩٩٢/٥/١٩بە بەشداری نزیکەی یەک ملیۆن دەنگدەر ئەنجامدرا و پێكهاته‌ی پەرلەمانی کوردستان دیاریکرا(.)١١ دوای پێكهێنانی پەرلەمان لە ()١٩٩٢/٧/٤دا ،حکومەتی ھەرێمی کوردستان پێکهات و لەالیەن پەرلەمانی کوردستانەوە متمانەی پێدرا( ،)١٢لە ڕێککەوتی ()١٩٩٢/١٠/٤ـیشدا، پەرلەمانی کوردستان بە شێوەیەکی تاکالیەنە بڕیاری فیدراڵیەتی بۆ ھەرێمی کوردستان دەرکرد ،کە وەک لە ناوەڕۆکی بڕیارەکەدا هاتووە «بە تێکڕای دەنگ بڕیاری چارەی خۆنووسین و دەستنیشانکردنی پەیوەندی قانوونی لەگەڵ دەسەاڵتی ناوەندی لە پلەی مێژووییدا ،لەسەر بنچینەی فیدراڵی لە چوارچێوەی عێراقێکی دیموکراتی پەرلەمانیدا دەدا ،بە شێوەیەک کە سیستەمی فرەحزبی دابین بکا و ڕێز لەو مافانەی مرۆڤ بگرێت کە لە پەیمان و باوەڕنامە نێودەوڵەتییەکاندا سەلمێنراون»(.)١٣ پرۆسەی سیاسی ھەرێمی کوردستان ھەروا بە ئاسانی بەرەوپێشەوە نەچوو ،لەالیەک -١١ماڵپەڕی فەرمی پەرلەمانی کوردستان ،مێژووی ھەڵبژاردن: http://www.kurdistan-parliament.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Pa rliament-Historyلە رێککەوتی ()٢٠١٣/٤/٢٦دا. - ١٢ئەنجوومەنی نیشتمانیی کوردستانی عێراق ،پرۆتۆکۆڵەکان ،بەرگی یەکەم ،١٩٩٢چایی یەکەم ،باڵوکراوەی ئەنجوومەنی نیشتمانیی کوردستانی عێراق .١٩٩٧ ،ال .٢٨٣ - ١٣ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستانی عێراق ،پرۆتۆکۆڵەکان ،بەرگی سێیەم ،١٩٩٢چایی یەکەم ،باڵوکراوەی ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستانی عێراق .١٩٩٧ ،ال .١٧٧-١٧٣
74
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
بەھۆی فشاری سیاسی و ئابووری دەوڵەتی عێراق و واڵتانی دراوسێ ،لەالیەکی دیکە بەھۆی بەرپابوونی شەڕی ناوخۆیی و شەڕی ھێزە سیاسییەکان لەپێناو بەدەستگرتنی دەسەاڵت و سەرچاوەکانی داهات لە ھەرێمی کوردستاندا و بارودۆخەکەش بەو شێوەیە بەردەوام بوو ،لە ئەنجامی ئەو شەڕە ناوخۆییەشدا لە ھەولێر و دھۆک ،حکومەتێک و لە سلێمانی و چەند ناوچەیەکی سەر بە پارێزگای ھەولێر حکومەتێکی دیکە پێکهێندرا، بەمەش ھەرێمی کوردستان لەنێوان ھێزە شەڕکەرەکاندا بەسەر دوو ئیدارەی ھەولێر و سلێمانی دابەشکرا ،کە لە ھەریەک لە ئیدارەکاندا حکومەتێکی سەربەخۆ کاری دەکرد. بەاڵم لەدوای ئەو ڕێککەوتەوە دۆخەکە بە نێوانگیریی بەشێک لە ھێزە سیاسییەکانی ناوخۆ و واڵتانی ناوچەکە و جیهان ،بەرەو ھێوربوونەوە و ڕێککەوتن لەنێوان ھێزە شەڕکەرەکان ڕۆیشت و دوای چەند ساڵ لە شەڕی سەخت ،لەکۆتاییدا کۆتایی بە دوو حکومەتی ھێندرا و حکومەتێکی هاوبەش لە جێگەی ھەردوو حکومەتی ھەولێر و سلێمانی پێکهات(.)١٤ دوو ساڵ بەر لە پێكهێنانی حکومەتی یەکگرتووی ھەرێمی کوردستان لە ساڵی ()٢٠٠٣دا، بارودۆخی عێراق و ناوچەکە گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی بەسەرداهات ،ئەویش بەداگیرکردنی عێراق لەالیەن ھێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان کە ھێزەکانیان لە ( )٢٠٠٣/٤/٩گەیشتە شاری بەغدا و بەمەش بەشێوەیەکی کردەکی کۆتایی بە ڕژێمی بەعسی عێراق هات(.)١٥ لە ھەرێمی کوردستاندا ،دامەزراوە سیاسییەکان لە سەرۆکایەتیی ھەرێمی کوردستان، پەرلەمانی کوردستان و حکومەتی ھەرێمی کوردستان و ئەنجوومەنی دادوەری پێكهاتووه .سیستەمی سیاسی لەسەر بنەمای جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری بنیاتنراوە .ھەروەک بە گوێرەی ڕەشنووسی دەستووری ھەرێمی کوردستان «کوردستان-عێراق ھەرێمێکە لەنێو دەوڵەتی عێراقی فیدراڵییدا ،سیستەمە سیاسییەکەی ،پەرلەمانی ،کۆماری و دیموکراتییە و پشت بە فرەالیەنی سیاسی و بنەمای لێکجیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان و دەستاودەستکردنی ئاشتیخوازانەی دەسەاڵت لەرێگەی ھەڵبژاردنی گشتی ڕاستەوخۆی نهێنی دەورییەوە دەبەستێت»(.)١٦ کەواتە وەکو سیستەمی سیاسی و بەڕێوەبردن ،ھەرێمی کوردستان خاوەن سیستەمێکی دیموکراسی و پەرلەمانییە ،کە دامەزراوە دیموکراسییەکانی وەکو پەرلەمان ،ھەڵبژاردنەکان، -١٤فاتیح رەسوڵ ،لە پێناو دەسەاڵتدا ،چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە ،چاپی یەکەم ،ھەولێر ،٢٠٠٧ ،ال ٥٨٠بەدواوە. -١٥ھەمان سەرچاوە ،ال .٥٩٣ - ١٦پرۆژەی دەستووری ھەرێمی کوردستان-عێراق ،پەرلەمانی کوردستان ،بەبێ ئاماژەدان بە ساڵ و شوێنی چاپ، دەروازەی یەکەم ،ماددەی یەکەم ،ال .٥
9
به‌هاری ٢٠١٥
75
Analytical, academic, quarterly Magazine
پارتە سیاسییەکان ،ڕێکخراوەکان یان بەگشتی کۆمەڵگای مەدەنی و ڕای گشتی و ... ھتد لەخۆگرتووە. بێگومان ،ھەبوونی فرە حزبی ئاماژەیەکە بۆ ھەبوونی جۆرێک لە فەزای دیموکراسیەت لە کۆمەڵگادا ،ئێستا لە ھەرێمی کوردستاندا نزیکەی ( )٣٠پارتی سیاسی لە چوارچێوەی ڕەوتەکانی (نەتەوەیی ،چەپ و ئیسالمی) کاردەکەن( .)١٧کە بەشێک لە پارتە سیاسییەکان لەبەرەی دەسەاڵت و بەشێکی دیکەیان لە پێگەی ئۆپۆزیسیۆن بووندان. بەشێوەیەکی ئاسایی سیستەمی حوکمڕانی ھەرێمی کوردستان لەرووی سیاسییەوە دەبێت گونجاوبێت لەگەڵ سیستەمی حوکمڕانی دەوڵەتی عێراق ،بەوەی کوردستان ھەرێمێکە لە دەوڵەتێکی فیدراڵیدا ،کە عێراقی پێدەگوترێت و ئەو چوارچێوە سیاسی و یاساییەش لە دەستووری ھەمیشەیی عێراقدا جێگیرکراوە. لە ماددەکانی یەکەم و دووەمی دەستووری ھەمیشەیی عێراقدا ،جەخت لەسەر ئەوە کراوەتەوە کە عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵییە و سیستەمی حوکم تێیدا ،کۆماری، نوێنەرایەتی ،پەرلەمانی ،دیموکراتییە .ھەروەک جەخت لەوەش کراوەتەوە کە لە عێراقدا «نابێت یاسایەک دەربچێت لەگەڵ سەرەتاکانی دیموکراسیدا ناکۆک بێت»(.)١٨ لەو ڕوانگەیەوە ،ئەگەر زۆر بە کورتی ئاوڕ لە واقیعی سیاسی کۆمەڵگای ھەرێمی کوردستان بدەینەوە ،دەبێت باس لەوە بکەین کە ھەر لە دوای ڕاپەڕین و ھەڵبژاردنی یەکەم خولی پەرلەمانی کوردستان و پاشان پێكهێنانی کابینەی یەکەمی حکومەتی ھەرێمی کوردستان ،بەھۆی ناکۆکی پارتە سیاسییەکانەوە ھەرێمی کوردستان بەگشتی دووچاری شەڕێکی ناوخۆیی سەرتاسەری بووەوە ،شەڕەکە بە دیاریکراوی لە ساڵی ()١٩٩٤ـەوە دەستیپێکرد و لە ساڵی ( )١٩٩٨ھەردوو ھێزە بااڵدەستەکەی ھەرێمی کوردستان (یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان) لە واشنتۆن ڕێککەوتنی ئاشتیان مۆرکرد ،بەاڵم شەڕی ناوخۆیی ھەرێمی کوردستانی بەسەر دوو نیچمە ھەرێمی سەربەخۆ دابەشکرد ،کە لەالیەن دوو حکومەتی ھەرێم لە ئیدارەی سلێمانی و ئیدارەی ھەولێر بەڕێوەدەبرا(.)١٩ دۆخی دوو ئیدارەیی لەھەرێمی کوردستاندا بەردەوام بوو تا پرۆسەی داگیرکردنی عێراق لەالیەن ھێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانییەوە لە ساڵی ()٢٠٠٣ـدا ،بەمەش واقیعی -١٧وەزارەتی ناوخۆ ،بەڕێوەبەرایەتی پارت و کۆمەڵەکان ،لیستی ناوی پارت و حزبە سیاسییەکانی ھەرێمی کوردستان. -١٨کەریم بەحری برادۆست ،چەند وێستگەیەک لە نووسینەوەی دەستووری فیدراڵی بۆ عێراق ،چاپخانەی شەهاب، چاپی یەکەم ،ھەولێر ،٢٠٠٦ ،ال .٤٠ -١٩فاتیح رەسوڵ ،لە پێناو دەسەاڵتدا ،چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە ،چاپی یەکەم ،ھەولێر ،٢٠٠٧ ،ال ٥٨٠بەدواوە.
76
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
سیاسی عێراق و ھەرێمی کوردستان گۆڕانکاریی گەورەی تێکەوت. ھەروەک پرۆسەی سیاسی عێراق و ھەرێمی کوردستان بەرەوپێشڤەچوونی بە خۆیەوە بینی ،چونکە پێشتر بەھۆی شەڕی ناوخۆوە ،تەنانەت نەتواندرا ھەڵبژاردنەکانی پەرلەمان لەکاتی خۆیدا کە بۆ ھەر چوار ساڵ جارێک بەڕێوەدەچێت ،ئەنجام بدرێت ،بەاڵم لە دوای ()٢٠٠٣ـەوە ،وێڕای پێكهێنانی حکومەتێکی یەکگرتوو ،ھەروەک کۆتاییهێنان بە دوو حکومەتی و دوو ئیدارەیی ،لەھەمان کاتیشدا ھەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان و سەرۆکایەتیی ھەرێمی کوردستان لە ( )٢٠٠٩/٧/٢٥بەڕێوەچوو ،ئەمەش وێڕای ھەموو ئەو کەموکوڕی و ڕەخنانەی لە پرۆسەکە دەگیرێت ،بەاڵم بەگشتی بۆچوونێکی ڕاست ھەیە ،بەوەی پرۆسەکە لە کاتی دیاریکراودا ئەنجامدرا و بەمەش دەتوانرێت بگوترێت بەرەوپێشەوەچوونی بەخۆیەوە دیوە. ھەر لە ئەنجامی ئەو بەرەوپێشچوونە سیاسییەش بوو بۆ یەکەمجار لە ھەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستاندا ،چەند ھێزێکی سیاسی ئۆپۆزیسیۆن بوونی خۆیان لەناو پەرلەمانی کوردستاندا ڕاگەیاند و بەشداریان لە پێكهێنانی حکومەتدا نەکرد. ھەموو ئەو گۆڕانکارییە سیاسیانە ،هاوکات بوون لەگەڵ دەرکەوتن و گەشەکردنی خێرای ژمارەی کەناڵە ئاسمانییەکان لە ھەرێمی کوردستاندا ،چونکە ژمارەی کەناڵە ئاسمانییەکان کە لە سەرەتای ڕاپەڕینی بەهاری ()١٩٩١ـەوە تا پێش ( )٢٠٠٣تەنها دوو کەناڵی ئاسمانی بوو لە ھەرێمی کوردستاندا ،واتە (کوردستان تیڤی) و (کوردسات) ،کە یەکەمیان لەالیەن پارتی دیموکراتی کوردستان و دووەمیان لەالیەن یەکێتی نیشتمانی کوردستانەوە خاوەندارێتی دەکرێت ،بەاڵم لە دوای قۆناغی ()٢٠٠٣ـەوە ژمارەی کەناڵە ئاسمانییەکانی ھەرێمی کوردستان بۆ زیاتر لە ( )٢٢کەناڵی ئاسمانی زیادیان کرد(.)٢٠ کەواتە وەک چۆن گۆڕانکاری لە پرۆسەی سیاسی ھەرێمی کوردستاندا بە ئاراستەیەکی ئەرێنی ڕوویدا ،بەھەمان شێوە ،زەمینەی ئەوەش ڕەخسا کە حزب و پارتە سیاسییەکان و الیەنەکانی دیکەی کەرتی تایبەت کەناڵی ئاسمانی تایبەت بە خۆیان دابمەزرێنن. پەیوەندییەکی بەھێز لە نێوان دیموکراسیەت و میدیادا ھەیە ،چەندی پرۆسەی سیاسی بەرەوپێشەوەبچێت ،ئەوەندە میدیاکان چاالکتر و ئەکتیڤتر دەبن ،ھەروەک بە بڕوای نووسەر و شارەزایانی بواری میدیا ،عەلی کەریم «ئەو گەشەسەندنەی میدیا لە - ٢٠لیستی ناوی کەناڵە ئاسمانییەکان لە ھەرێمی کوردستاندا ،،ئامادەکردنی :بانکی زانیاری وەزارەتی رۆشنبیری و الوانی حکومەتی ھەرێمی کوردستان ،کە لەالیەن بانکی زانیارییەوە بۆ سودوەرگرتن لە ئەنجامدانی ئەم توێژینەوەیە، پێشکەش بە توێژەر کراوە.
9
به‌هاری ٢٠١٥
77
Analytical, academic, quarterly Magazine
کوردستان لە ڕووی چۆنایەتی و چەندایەتییەوە بەتایبەت لە دوای ساڵی ()٢٠٠٣ـەوە بۆ خۆی دەرهاویشتە و گوزارشتە لە بەرەوپێشچوونی دیموکراسی و گەشەسەندنی سیاسی بە شێوەیەکی گشتی ،بۆیە کاتێک باس لە ڕۆڵی ڕاگەیاندن دەکەین بەدیوێکی دیکە باس لە پڕۆسەی گەشەسەندنی پرۆسەی دیموکراسی دەکەین لە ھەرێمی کوردستاندا، چونکە ئاشکرایە لە سیستەمی دیکتاتۆریەتدا ڕاگەیاندن و ئەو گەشەسەندنی ڕاگەیاندنەی کە ھەیە ،تەنها ڕاگەیاندنێکی لە قالبدراو و لە قالبدەرە ،کە پەیامێکی ئایدیۆلۆژی باڵودەکاتەوە ،بەاڵم لە دیموکراسیەتدا ڕاگەیاندن دەبێتە خاوەن پەیامی خۆیی ،بە دڵنیاییەوە دەبێتە یەکێک لە کەناڵە گرنگەکانی بەرجەستەکردن و به‌رهه‌مهێنانەوەی دیموکراسیەت و دروستکردنی هاواڵتی ،واتە میدیای ئازاد وەک چۆن خۆی بەرھەمی دیموکراسیەت و ئازادییە ،بەھەمانشێوە دروستکەر و گەشەپێدەر و پارێزەری دیموکراسی و ئازادی و مافەکانی مرۆڤە»(.)٢١ بۆچوونێکی گشتی ھەیە بەوەی دروستکردنی کۆمەڵگایەکی سیاسی دیموکراتی ،کە توانای بەردەوامی ھەبێت و لە حزبە سیاسییە دیموکراتییەکان و دامودەزگاکانی ھەڵمەتی ھەڵبژاردن ،کە لە ڕێگەی ھەڵبژاردنی دەوری ،ئازادانە ،دادپەروەرانە و ئاشتیخوازانەوە پێشبڕکێ لەسەر دەسەاڵت بکەن ،یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی خەباتکردنە لە پێناو وەدیهێنانی دیموکراسیەتدا .ھەروەک دیموکراسی پێویستی بە بنیاتنانی کۆمەڵگایەکی مەدەنی فرەالیەنی وەهاش ھەیە ،کە چاالک و زیندوو بێت ،چونکە بەبێ ھەبوونی کۆمەڵگایەکی مەدەنی وەها ،دیموکراسی ناتوانێت گەشە بکات و بمێنێتەوە، لە کۆمەڵگایەکی مەدەنی لەو شێوەیەدا ،کۆمەڵێکی بەھێزی یەکێتییە سەربەخۆکان و ئامرازەکانی ڕاگەیاندن ،بناغەن بۆ سنووردارکردنی دەسەاڵتی دەوڵەت و دوایش جڵەوکردنی دەسەاڵت و دامەزراوە سیاسییە دیموکراتییەکان لەالیەن کۆمەڵگاوە(.)٢٢ ئەگەر ئەوەی سەرەوە بە پێوەر وەربگرین بۆ قسەکردن لەسەر ئێستای کۆمەڵگای کوردستان ،دەکرێت بڵێین سەرەتاکانی بە دیموکراتیزەبوون و بنیاتنانی کۆمەڵگایەکی مەدەنی ،کە لە پارتە سیاسییەکان و ڕێکخراوە مەدەنییەکان و یەکێتییە سەربەخۆکان و ئامرازەکانی میدیا پێکدێت ،لە ھەرێمی کوردستاندا دەستیپێکردووە و ڕۆژ بە ڕۆژیش
- ٢١چاوپێکەوتن لەگەڵ عەلی کەریم ،چاالکوان و شارەزای بواری میدیا ،سەرۆکی ئەنستیوتی کوردستان بۆ مافەکانی مرۆڤ ،ڕێککەوتی (.)٢٠١٣/٤/٢٥ - ٢٢الری دایمۆند ،شۆڕشی دیموکراتی ،وەرگێڕانی :ھەڵکەوت عەبدوڵاڵ ،دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ،چایی یەکەم ،سلێمانی ،٢٠٠٨ ،ال .٢٠
78
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
بەرەوپێشەوە دەچێت .ھەروەک ناشکرێت ئەوە فەرامۆش بکرێت ،کە ھەرێمی کوردستان بە درێژایی دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لە سااڵنی ()١٩٢٥ـەوە تا ڕاپەڕینی بەهاری ( )١٩٩١بەردەوام لە ژێر سایەی حکومەت و سیستەمە دیکتاتۆرییەکاندا بووە و لە دوای ڕاپەڕینیشەوە کەوتووەتە ناو شەڕێکی ناوخۆیی قورس ،کە کاریگەری لەسەر کۆی کایەکانی کۆمەڵگا بەگشتی دروستکردووە .ھەموو ئەوانەش وادەکەن پرۆسەی دیموکراتیزەکردن لەو ھەرێمەدا بە سستی بەڕێوەبچێت ،بەاڵم لە دوای ()٢٠٠٣ـەوە ناتوانرێت بگوترێت قۆناغەکە گەشەکردنی خێرایی بەخۆیەوە نەدیوە ،ھەم لە ڕووی سیستەم و جۆری حوکمڕانی (واتە پەیوەندی دەسەاڵت و خەڵک) ،ھەم لەرووی گەشەکردنی ئامرازە مەدەنییەکانی وەکو ڕێکخراوەکان و پارتەکان و لە ھەمووانیش گرنگتر پرسی ئازادی و دامەزراوە میدیاییەکان ،کە بەشێکن لە پرۆسەی بە دیموکراتیزەبوون و جێگیرکردنی پایەکانی دیموکراسیەت لە ھەرێمی کوردستاندا(.)٢٣
- ٢٣چاوپێکەوتن لەگەڵ رۆژنامەنووس رێبین فەتاح ،سەرنووسەری گۆڤاری پێوانە ،ڕێککەوتی (.)٢٠١٣/٤/٥
9
به‌هاری ٢٠١٥
79
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
80
Analytical, academic, quarterly Magazine
ڕۆڵی نوخبە سیاسییەکان لە گۆڕانی کۆمەاڵیەتییدا ھێرش حەسەن
بە کالۆریۆس لە کۆمەڵناسی
9
به‌هاری ٢٠١٥
81
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
82
Analytical, academic, quarterly Magazine
پێشه‌كی لە سەرەتادا ھیچ کۆمەڵگایەک نەبووە ھەمیشە لە ئاستێکی جێگیر و وەستاودا بێت، وەک خۆی مابێتەوە ،بەڵکوو ھەموو کۆمەڵگا مرۆڤایەتییەکان بە بڕ و جۆر و ئاستی جیاواز گۆڕانییان بەسەردا دێت ،گۆڕانیش وەکو دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتی جیهانی لە ھەموو کۆمەڵگاکاندا بوونی ھەیە .بێگومان کۆمەڵێک پاڵنەر و ھۆکار ھەن کە ڕۆڵیان ھەیە بۆ دروستبوون و ڕوودانی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی دەکرێ یەکێک لەو پاڵنەر و ڕۆاڵنە ڕۆڵی نوخبەی سیاسی بێت لە ڕوودانی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی کە دەتوانێ فاکتەرێکی بەھێز بێت بۆ گۆڕان ،لە جیهانیشدا ھەموو شتەکان گۆڕانیان بەسەردا دێت ،بەاڵم بە ئاست و شێوەی جیاواز ھەروەک فەیلەسوفی یۆنانی (ھیراکلیتۆس) دەڵێت( :ئێمە ناتوانین دووجار قاچمان بخەینە ناو ڕووبارێ بەبێ ڕێڕەو و شەپۆلی ئاوەکە لە جاری دووەم گۆڕانی بەسەردا نەھاتبێت). کەواتە گۆڕان ھەمیشە بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی ھەبووە .ھەروەک ھەندێک زانای تر ئاماژە بەوە دەکەن کە (گۆڕان یاسای ژیانە) ھەرچی نوخبەی سیاسیشە وەکو فاکتەرێکی بەھێز دەتوانێت لە کایە جیاوازەکانی کۆمەڵگا ڕۆڵی بەرچاو بگێرێ بۆ گۆڕانکاری لەم بوارانە بە پێی ئەو کاریگەرییەی کە ھەیەتی لە ئاڕاستەکردنی کایە جیاجیاکانی ناو کۆمەڵگادا .لەم توێژینەوەیەشدا ھەوڵم داوە باس لە ڕۆڵی نوخبەی سیاسی کوردی بکەم لە ڕوودانی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ،ئەو قورساییەی کە ئەم نوخبەیە لە کۆمەڵگای کوردییدا ھەیەتی. بە شێوەیەکی گشتی ئەم توێژینەوەیەش خۆی لە دوو الیەن دەبینێتەوە ،الیەنی تیۆری و الیەنی مەیدانی ،بەاڵم لێرەدا تەنیا الیەنە تیۆرییەکەی باڵو دەکەینەوە .الیەنە تیۆرییەکەش بریتییە لە سێ بەش ،بەشەی یەکەمی دوو باس لەخۆ دەگرێت ،باسی یەکەم خستنەڕووی ڕەھەندەکانی توێژینەوەکەیە ،باسی دووەم چەمکە بنەڕەتییەکانی توێژینەوەکە لەخۆ دەگرێت .لە بەشی دووەمی ئەم توێژینەوەیە ئاماژە بە توێژینەوەیەکانی پێشووتر کراوە .بەشی سێیەمی توێژینەوەکە سێ باس لەخۆ دەگرێت کە باسی یەکەمی باس لە جۆرەکانی نوخبە ،دیدگای زانایان لەبارەی نوخبە و ئاراستە ھزرییەکان دەربارەی نوخبە لەخۆ دەگرێت ،باسی دووەم :جۆر و ھۆکارەکانی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی لەخۆ دەگرێت، باسی سێیەمیشی باس لە ڕۆڵی نوخبەی سیاسی لە کۆمەڵگای کوردی دەکات. توێژەر ٢٠١٣/٥/٣ 9
به‌هاری ٢٠١٥
83
Analytical, academic, quarterly Magazine
بەشی یەکەم /ڕەھەندەکانی توێژینەوەکەو دیاری کردنی چەمکەکان-: باسی یەکەم/رەھەندەکانی توێژینەوەکە یەکەم/گرفتی توێژینەوەکە گرفتی توێژینەوە بریتییە لەو لێڵی و ناڕۆشنییەی کە ھەیە سەبارەت بە دیاردەیەک، توێژەر مەبەستیەتی بیانناسێت یاخود ھۆکار و شوێنەواریان دەربخات ،بۆیە دەتوانین بڵیین بەبێ دیاریکردنی گرفتی توێژینەوەکە ھەر ھەنگاونانێکی توێژەر بێھودەیە، ئەنجامێکی زانستی ئەوتۆش ناتوانێت بە دەست بکەوێت .یاخود یەکەمین قۆناغی ھەر توێژینەوەیەکی زانستی ھەستکردن بە بوونی گرفتێک یان چەند گرفتێک .کاتێک لە تێبینیکردنی ژیانی نێو کۆمەڵگاکەی گرفت و کێشەیەکی دیاریکراو بەچاو دەبینێت کە لە چارەسەرکردنیاندا تەمومژی و نادیارییەکی زۆر خۆیان حەشارداوە ،لەو کاتانەدا، زەرورەتی بەگرینگ وەرگرتن و ھەوڵدان بۆ شیکردنەوەی ئەو گرفتە یان ئەو دیاردەیە، بەمەبەستی دەستنیشانکردنی کارێکی پێویســت دەبێت. بەشێوەیەکی گشتی گرفتی ئەم توێژینەوە بریتییە لە (دەستنیشانکردنی ئەو ڕۆڵ و کاریگەریەی کە دەستەبژێری سیاسی ( )Political Eliteھەیەتی لە ڕوودان و ئەنجامدانی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی). دووەم /گرینگی توێژینەوەکە ھەر توێژینەوەیەک گرینگی تایبەت بەخۆی ھەیە ،ئەم گرینگەش ،ھەمیشە لە دوو بوار دەردەکەوێت ،یاخود لە دوو بوار خزمەت بە ڕەوتی زانست و کۆمەڵگاش دەکات، ئەم توێژینەوەیەش گرینگی لەم دوو بوارەدا دەردەکەوێت ،بەاڵم لێرەدا تەنیا بوارە تیۆرییەکەی باڵو دەکەینەوە: -١بواری تیۆری دەبێتە ھۆی کەڵەکەکردنی زانیاری و مەعریفەی زانستی بۆ توێژەر و شارەزابوون و ئاشنابوونی سەبارەت بە بابەتی نوخبەی سیاسی ،وەکو بابەتێکی گرینگی کۆمەڵناسیی سیاسی و ئەو ڕۆڵەی کە نوخبەی سیاسی ھەیەتی لە دروستبوونی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی، ئەمەش بێگومان لە ڕێچگەی گەڕان و پشکنینی سەرچاوە و سەلماندنی مەیدانی و خستنەڕووی ھزری پسپۆران و زانایان ،دەربارەی بابەتی دیاریکراو دەکرێت.
84
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
-٢بواری پراکتیکی گرینگی ئەم الیەنە لەمەدا دەردەکەوێت ،لە ڕێگەی گەیشتنی توێژەر بە ئەنجامەکان و خستنەڕووی ڕاسپاردەکان ،ئەوە دەکرێت ئەم توێژینەوەیە بەشداری بکات لەو پرۆژە و بەرنامانەی کەوا ئەنجام دەدرێت ،لەبارەی ڕۆڵی نوخبەی سیاسی لە گۆڕانی کۆمەاڵیەتی کێشە و گرفت و ئاستەنگەکانی بەردەم ئەم نوخبە سیاسییە لە ڕوودانی گۆڕانە کۆمەاڵیەتییەکان ،بەپێی ھەڵومەرجی کۆمەاڵیەتی و سیاسی کۆمەڵگای کوردی. سێیەم /ئامانجەکانی توێژینەوە ھەموو توێژینەوەیەکی زانستی ،سیاسی ،کۆمەاڵیەتی ،فەلسەفی ،ئامانجی تایبەت بەخۆی ھەیە دەکرێ ئامانجی ئەم توێژینەوەیەش بریتی بێت لەم چەند خاڵەی خوارەوە: -١تیشک خستنە سەر ڕۆڵی نوخبەی سیاسیی و ڕۆڵی لە گۆڕانی کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵگای کوردی. -٢خستنەڕووی کاریگەری نوخبەی سیاسیی کوردی لەسەر کۆمەڵگا. -٣زانینی ئاستی پەیوەندی نێوان نوخبەی سیاسیی و چین و توێژەکانی کۆمەڵگای کوردی. باسی دووەم /پێناسەکردن و دیاریکردنی چەمکەکان دەستپێک زانایان وای بۆ دەچن کە چەمک ونیشانەکانی زمانێکی پیشەیی و پسپۆری دەھێنە ئاراوە ،چەمکەکان زمانێکی ھاوبەش لە نێوان پسپۆرانی زانستێکدا بەرھەم دەھێنن کە توانای ئەوەیان پێدەدەن پەیوەندی لەگەڵ یەکتر دروست بکەن ،ھەموو چەمکێک ئاراستەی کێشەیەک دەکرێت بەبێ ئەم کێشەیە بێ مانایە ،ھەموو چەمکێک مێژوویەکی ()1 ھەیە ،چەمک خاوەنی زەرورەرتێکە کە تایبەتە بە پەیوەندی لەگەڵ چەمکەکانی تردا:
-1عمر کوش ،فەلسەفەو ھونەری داھێنان ودروستکردنی چەمک ،و.رێبین رسول ،گۆڤاری نما ،ھەولێر، ژمارە( ،٢٠٠٣ ،)٧ال١١
9
به‌هاری ٢٠١٥
85
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەم توێژینەوەیەش ئەم چەمکانە لەخۆدەگرێت: -١ڕۆڵ (الدور) ()Role -٢دەستەبژێر (النخبە) ()Elite -٣دەستەبژێری سیاسی (النخبە السیاسیە) ()Political Elite -٤گۆڕانی کۆمەاڵیەتی (التغیر االجتماعی) ()Social Change -٥کۆمەڵگا (المجتمع) ()Society -١ڕۆڵ (الدور) ()Role ڕۆڵ بەو ڕەقتارە دەگوترێت کە کەسانی دیکە چاوەڕوانی دەکەن لە پێگەیەکی()2 دیاریکراو کەسێک ئەنجامی بدات. ()3 ڕۆڵ ئەو ڕەفتارەیە کە لە پێگەیەکی کۆمەاڵیەتییدا لە تاکێک چاوەڕوان دەکرێ.()4 ڕۆڵ ڕەفتارێکی چاوەڕوانکراوە لەو کەسەی پێگەیەکی کۆمەاڵیەتی دەگرێت.پێناسەی کارڕایی بۆ چەمکی ڕۆڵ :رەفتارێکی کۆمەاڵیەتی چاوەڕوانکراوە لە نوخبەی سیاسی کە لە پێگەیەکی دیاریکراودا ئەنجامی بدات. -٢نوخبە (النخبە) (-:)Elite نوخبە گروپێک لە تاکەکان یاخود دەتوانین بڵێین دەستەیەک لە تاکەکانن لەناوکۆمەڵگا سەرھەڵدەدەن و ھەر کام بە ئاڕاستەیەکدا دەیانەوێت کۆمەڵگا بگۆڕن چ بە ()5 الیەنی پۆزەتیڤ بێت یان بەالیەنی نێگەتیڤەوە. مرۆڤەکان چ لە بواری جەستەیی یاخود لەبواری فکری و ئەخالقی لە زۆر الیەنیترەوە لەگەڵ یەکترەوە جیاوازن و ھاوبەش نین .لە ھەموو کۆمەڵگایەکدا لە ھەر کام ()6 لێھاتووترن .شیاوترینی تاکەکانی ئەو گروپانە دەستەبژاردەکانی ئەو گروپە پێک دێنن گروپ یاخود کۆمەڵێکی بچووکن لە تاکەکان کە بە توانایەکی کۆمەاڵیەتی و بااڵ وکاریگەر جیا دەکرێنەوە ،فەرمانڕەوایی ھەموو یان ھەندێک لە گروپەکانی دیکەی ناو ()7 کۆمەڵگا دەکەن. -2بروس كوهن ،در آمدى بةجامعة شناسى ،ترجمة محسن ثالثى ،ضاث بيستم (با اصالحات) ،موسسة مهراد، تهران ،1384 ،ص61 -3پەروین سازگارا ،ئاوەڕدانەوەیەک لە کۆمەڵناسی ،و:جەواد مستەفا ستوپەیی ،دەزگای چاپ وباڵوکردنەوەی موکریان ،ھەولێر ،٢٠٠٣ ،ال١٢٢ -4د.احسان محمد الحسن ،موسوعة علم االجتماع ،الدار العربية للموسوعات ،بيروت ،لبنان ،1999 ،ص274 -5طى روشة ،تغيرات اجتماعى ،ترجمة دكتر منصور وثوقى ،نشرنى ،ضاث بيست و دوم ،تهران ،1390 ،ص116 -6ليوئيس كوزر ،زندطى وانديشة بزرطان جامعة شناسى ،ترجمة محسن ثالثى ،انتشارات علمى ،ضاث دهم ،تهران، ،1382ص523 -7د.سەمیرە ،فەرھەنگی زاراوەی کۆمەڵناسی ،و:خسرەو میراو دەلی ،چاپخانەی چوار چرا ،سلێمانی،٢٠٠٧ ، ال٩٤ 86
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
عەلی رەزا قولی دەڵێت (لە ڕاستیدا سەرجەم ئەو تیۆرانەی کە بەشێوازێک لەشێوازەکان بە ملمالنێ و مانەوەی تاقمێک لەناو دەسەاڵتدا ،یان ئابووری بوارەکانی تری کۆمەڵگا کۆتایی دێن لەوە دەدوێین کە کەسانێک ھەن ،توانای خۆ گونجاندنی زیاتر ،ھۆش و زیرەکی توانا و لێھاتووی زیاتریان ھەیە لە مەیدانانەدا و دەگەنە لوتکەی ()8 کۆمەڵگا .بە واتەیەکی تر ،باشتریینەکان دەگەنە لوتکە). نوخبە گروپێکە لە تاکەکان لەرێی زاڵبوون و کارکردنە سەر کاروبارەکانی کۆمەڵگاوە()9 دان بە مەزنییەکەیدا دەنرێت. پێناسەی کارڕایی بۆ چەمکی نوخبە :نوخبە بەو کەسانە دەوترێت کە توانای ئەوەیانھەیە ،ھەلومەرج و بارودۆخەکان لە بەرژەوەندی خۆیان بقۆزنەوە بۆ خۆیان بەکاری بهێنن و شوناسێکی باشییان ھەیە لەو بارودۆخە کۆمەاڵیەتی ،ئابووری ،سیاسییەی ،کە تێیدا دەژین کە زۆرجار بونەتە ھۆکارێکی گۆڕانکاری لە بونیاد یاخود سەرخان و ژێرخانی کۆمەڵگاوە. -٣نوخبەی سیاسی (النخبە السیاسیە) (:)Political Elite (ە-د.السول) ( )H.D.lassweelلەبارەی نوخبەی سیاسی دەڵێت (نوخبەی سیاسی ،ئەوانەن دەسەاڵتی سیاسییان لە دەوڵەتێکدا به‌ده‌ستهێناوه ،لەخوار ئەوانیشەوە کە ھێزی سیاسییان بە دەستەوەیە ،سەرکردایەتی ،ئەو پێكهاتە کۆمەاڵیەتییەی کە سەرکردەکان ھەمیشە بە ھۆیەوە گەیشتونەتە ئەو پلەوپایە لە ماوەیەکی دیاریکراوی ()10 زەمەنییدا (رووبەرووی لێپرسینەوە) دەبنەوە) ت.ب.بۆتۆمۆر لە کتێبی ئیلیتەکان و کۆمەڵگادا بەم شێوەیە پێناسەی نوخبەیسیاسی دەکات و دەڵێت (نوخبەی سیاسی ئەوانەن کە بەشێوەی کرداری لە ماوەیەکی دیاریکراودا ڕەفتاری سیاسییانە دەنوێنن ،ئەوانیش کە پلەوپایەی سیاسییان ھەیە، ()11 بریتیین لە سەرۆکی دەوڵەت ،ئەنجومەنی وەزیران ،ئەندامانی پەرلەمان). ()12 نوخبەی سیاسی ئەوانەن کە پلەوپایە و دەسەاڵتی سیاسییان بە دەستەوەیە.پێناسەی کارڕایی چەمکی نوخبەی سیاسی :بریتییە لەو گروپە کەمینەیەی کە کردەی سیاسییانە دەنوێنن یاخود خۆیان تەرخان کردووە بۆ کاری سیاسی ،بە شێوەیەک لە شێوەکان دەسەاڵتی سیاسییان لە کۆمەڵگادا بە دەستهێناوە. -٨عەلی رەزا قولی ،کۆمەڵناسی نوخبە کوشتن ،و:شەھرام عەبدوڵاڵ ،چاپخانەی روون ،سلێمانی ،٢٠٠٧ ،ال٩٤ -٩د.احسان محمد الحسن ،مسدر سابق ،س .٦٣٣ -١٠جەالل ئەحمد عەبدوڵال ،نوخبەی سیاسی ،گۆڤاری توێژینەوە ،ژمارە( ،)١٤ھەولێر ،٢٠١١ ،ال.٨٧ -١١تی.بی.باتامۆر ،ئیلیتەکان وکۆمەڵگا ،و:ناسر ابراهیم زادە ،چاپخانەی خانێ ،دھۆک ،٢٠٠٨ ،ال١٤ -١٢ئارام ئەمین شوانی ،حزبی سیاسی ،چاپخانەی شەهاب ،ھەولێر ،٢٠١١ ،ال٩٦
9
به‌هاری ٢٠١٥
87
Analytical, academic, quarterly Magazine
-٤گۆڕانی کۆمەاڵیەتی (التغیر االجتماعی) (:)Social Change ھەر جۆرە گۆڕانێک لە پێكهاتە و بونیادی کۆمەڵگادا یاخود لە دەزگا کۆمەاڵیەتییەکاندا()13 ڕووبدات ،بە گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ناو دەبرێت. گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ئاماژە بۆ ئەو گۆڕانە دەکات کە بەسەر بونیادی کۆمەاڵیەتی( )Social Structureیاخود پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکانی کۆمەڵگا و ڕێکخستنە ()14 کۆمەاڵیەتییەکانی دێت. گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ئەو وەچەرخانە خۆکردە یاخود پالن مەندەیە کە بەسەر ژێرخانو سەرخانی کۆمەڵگا دادێت و لە فۆرمێکی سادەوە وەردەچەرخێت بۆ فۆرمێکی ئاڵۆز و پەلهاوێشتوو ،کە لەگەڵ خواست و ئامانجەکانی سیستەمی کۆمەاڵیەتییدا بەرێوە ()15 دەڕوات. پێناسەی کارڕایی بۆ چەمکی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی :بریتییە لە گۆڕانێک یاخود کودەتایەک کە بەسەر پێكهاتە و بونیادی کۆمەاڵیەتی یاخود سەرخان و ژێرخانی کۆمەڵگادا دێت، ئەم کودەتایە کۆمەڵگا لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکە جیاوازتر دەگوازێتەوە. -٥کۆمەڵگا (المجتمع) (: )Society کۆمەڵگا دەکرێ پێناسە بکرێ بەوەی کە کۆمەڵە کەسانێکن پارچەیەک لە زەویدەگرن کە خاوەن سنووری جوگرافی و سیاسی خۆیەتی ،ئەم کۆمەڵەیە کە خاوەنی فەرھەنگێکی ھاوبەشن وەک یەکەیەکی سەربەخۆ بۆ خۆی دەڕوانێ کە مێژوو ئەزموونی ()16 ھاوبەشی خۆی ھەیە. کۆمەڵگا بە گروپێک لە تاکەکان دەگوترێت ،کە بۆ ماوەیەک دورو درێژ پێکەوە ژیابن،پێکەوە زەمینێکیان داگیر کردبێت و سەرئەنجام توانیبێتییان خۆیان وەکو یەکەیەکی ()17 کۆمەاڵیەتی جیاواز لە کۆمەڵەکانی دیکە ،ڕێکخستبێت. کۆمەڵگا لە ڕوانگەی (ئیدوار ویستەر مارک( :)E wester markکۆمەڵک مرۆڤن()18 کە ڵگەڵ یەکتر ،بەیارمەتی وھاوکاری دەژین). -١٣ئەکبەر وەلد بەگی ،کۆمەڵناسی بۆ ژیان ،و:خالید حسەین پێنچوێنی ،لە باڵوکراوەکانی خانەی چاپ وپەخشی رێنما ،سلێمانی ،٢٠٠٩ ،ال.١٤٤ -١٤د:سەمیرە ،سەرچاوەی پێشوو ،ال.١٧١ -١٥د.احسان محمد الحسن ،مێدر سابق ،ێ.١٩٣ -١٦د.سەمیرە ،سەرچاوەی پێشوو ،ال.٢٠٦ -١٧بروس کوهین ،سەرچاوەی پێشوو ،ال.٢٤٩ -١٨ئەکبەر وەلد بەگی ،ھەمان سەرچاوە ،ال.٥٧
88
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
کۆمەڵگا لە ڕوانگەی (مارسیل موس)( :گروپێک لە مرۆڤەکان ئەوەندەیان بەردەوامیھەبێت کە لە چەند ژێر گروپ و چەند وەچە کە بەشێوەیەکی ئاسایی لە واڵتێکدا ()19 دەژین پێناسەی کارڕایی بۆ چەمکی کۆمەڵگا :بریتییە لە پرۆسەیەکی مێژوویی کە کۆمەڵە خەڵکانێک بەیەکەوە دەژین ،لە ناوچەیەکی جوگرافی دیاریکراودا کە کارلێک و پەیوەندی کۆمەاڵیەتی بەردەوام لە نێوانیان ھەیە ،ھاوکاری یەکتر دەکەن بۆ دابینکردنی پێداویستیەکان ،سەرئەنجام خۆیان وەکو یەکە و ڕێکخراوێکی کۆمەاڵیەتی جیاواز لە کۆمەڵەکانی تر ناساندووە. بەشی دووەم :توێژینەوەکانی پێشووتر یەکەم :توێژینەوەی عێراقیەکان :توێژینەوەیەک بەناوی (دور النخبە فی بناء المجتمع المدنی) لە الیەن ھەردوو پرۆڤیسیۆر د .سلیم بترس إلیاس و د .داود یوحنا دانیاڵ لە گۆڤاری (العلوم االجتماعیە) ژمارە ( )٣باڵوبۆتەوە ،بۆ مەبەستی بەرزبوونەوەی پلەی زانستی نوسراوە ،ئەم توێژینەوەیە یەکێکە لەو توێژینەوە گرنگانەی کە لە بارەی نوخبە نوسراوە و ،بە شێوەیەکی ورد داڕێژراوە ،چەند تیورێکی زانستی بەکارھێناوە ،بۆ نموونە جەخت لەسەر ھەر سێ تیۆری :پاریتۆ و مێلز و مۆسکا دەکاتەوە ،ھەروەھا ئەم توێژینەوەیە پشت بە دوو میتۆدی زانستی بەستووە کە ئەوانیش (میتۆدی مێژوویی و میتۆدی االستقرائی) کە دوان لەو میتۆدە زانستییانەن بە شێوەیەکی زۆر لەم چەشنە توێژینەوانە سوودی لێ وەردەگیرێت ،ھەروەھا توێژەران توانیویانە بە شێوەیەکی ئەکادیمی ئەم میتۆدانە بەکاربهێنن ،بێجگە لە میتۆدێکی دیاریکراو ،ئەم توێژینەوەیە باسی ڕۆڵی نوخبە لە بونیادنانی کۆمەڵگای مەدەنی دەکات و ھەر ئەمەش وایکردووە کە ئەم بابەتە لە الیەن توێژەرانەوە ھەڵبژێردرێ ،چونکە باس لە دەست بەسەرداگرتنی دەسەاڵت بەسەر دام و دەزگاکانی کۆمەڵگای مەدەنی و ،ھەروەھا نوخبە بەرپرسیارێکی باڵوبونەوەی ڕۆشنبیریی سیاسی لەسەر کۆمەڵگای مەدەنی لە ئەستۆ دەگرێت ،ئەم توێژینەوەیە جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە بونیادنانی کۆمەڵگای مەدەنی لە خۆرئاوای ئەوروپا دەرئەنجامی بەرھەمهاتنی کۆمەڵێک شۆڕش نیشتمانی و کۆمەاڵیەتی و مەعریفییە. -١٩د.ئەحمد نەقیب زادە ،پێشەکیەک لەسەر کۆمەڵناسی سیاسی ،و:مسعود رەواندورست ،چاپخانەی دەزگای ئاراس ،ھەولێر ،٢٠٠٧ ،ال.٨
9
به‌هاری ٢٠١٥
89
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھەروەھا ئامانجی سەرەکی توێژینەوەکە بریتییە لە زانینی ئەو ڕۆڵەی کە نوخبە لە ئەستۆ دەگرێت لە دروستکردنی کۆمەڵگای مەدەنی لە کیشوەری ئەوروپادا ،چونکە ئەو ئەزموونەیان بینیوە ،و چۆنیەتی سودوەرگرتن لەو بایەخەی کە لە بیناکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی لە کوردستانی عێراقدا ھەیەتی. بایەخی توێژینەوەکەشی بریتییە لەو بایەخەیەی کە ئەم توێژینەوەیە لەم بوارەدا زۆر کەمە و ھۆکارێکیشە بۆ زانینی ئەو بایەخەی نوخبە لە بیناکردنی کۆمەڵگای مەدەنی، چونکە بۆ کۆمەڵگەی کوردی زۆر گرنگە لەو کاتەی بە قۆناغی گواستنەوەدا تێدەپەڕێت. ئەم توێژینەوەیە لە چەند بەشێکی سەرەکی پێکدێت و چوارچیوەی گشتی توێژینەوەکە دیاری دەکات و دابەشکراوە بۆ سێ بەشی سەرەکی ،بەشی یەکەم کە ئەویش لە سێ باس پێکدێت :باسی یەکەم گرفت و ئامانج و بایەخی توێژینەوەکەی تیا باسکراوە و لە باسی دووەمیش باسی ئەو میتۆدانە کراوە کە لەم توێژینەوانە بەکارھێناوە ئەوانیش میتۆدی مێژوویی و میتۆدی ئیستقرائییە ،باسی سێیەم ،بەشی یەکەم :گرنگترین ئەو چەمکانە باسکراوە کە بۆ توێژینەوەکە گرنگە ئەوانیش چەمکی (رۆڵ) و (نوخبە) و (کۆمەڵگەی کۆمەاڵیەتی) ،بەاڵم بەشی دووەمی توێژینەوەکە بریتییە لەو توێژینەوە گرنگانەی کە پێشتر لەم بابەتەوە باس کراوە و ،سێ توێژینەوەی بیانی لە خۆ دەگرێت ئەوانیش توێژینەوەی (پاریتۆ و مۆسکا و میڵزە) ھەروەھا بەشی سێیەمیش :باسی ڕۆڵی نوخبە لە بیناکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی دەکات و توێژەرەکان بە وردی ئەو بابەتەیان شی کردۆتەوە ،دواجار ئەم توێژینەوەیە گەیشتۆتە ئەم دەرئەنجامانەی خوارەوە: ئەنجامەکان: .١لە ڕاستیدا بنیاتنان و داھێنان بە ئاڕاستەی کێشە و قەیرانەکانی کۆمەڵگا ھەمیشە کاری گروپێکی زۆر کەمە کە خۆیان لە بژاردەی کۆمەڵگادا دەبیننەوە ،کاتێ ھەموو ھێزە فیکری و ویژدانیەکەیان دەخەنە خزمەت کۆمەڵگا و گەشەپێدانی ،لە ڕاستیدا ،کۆمەڵگا پێویست بە کەسە تایبەت و دەگمەنەکانیەتی بۆ پێشکەوتن ،ئەوانیش بریتیین لە زانایان و بیرمەنان ھونەرمەندان و داھێنەران و پیاوانی کار و پیشەسازی ،گواستنەوەی لە قۆناغی ھەمەچیەتی و دواکەوتووی بۆ قۆناغی مەدەنیەت ،ئەمەش پەیوەستە بەم تاکە جیاوازانەوە. .٢گەشەکردنی خێرایی کەرتی پیشەسازی کە لەسەر دەستی زانایان و داھێنەران ھاتە ئارا ،بووە ھۆی کۆچکردن بۆ ناوچە پیشەسازییەکان و ئەشێ بڵێین ڕێکخراوە مەدەنییەکان لە دەستکەوتەکانی سەردەمی پیشەسازیین.
90
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
.٣داھێنان و دۆزینەوەی چاپەمەنی (چاپ) خاڵێکی وەرچەرخان بوو لە ڕێی پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان و پیشەسازی کتێب .پاش ئەوەی کتێب چاپکرا بیری نوێ بە ھەموو ئەوروپا و جیهاندا باڵوکردەوە ،ھەروەک دەرفەتی زۆر بۆ ژمارەیەکی یەکجار گەورە لە خەڵک ڕەخساند تا فێری خوێندەواری و زانستیش ببن و چینێکی زۆر کۆمەڵگا سوودمەندبوون لەم پێشکەوتنانە کە دواجار پشکدار بوو لە دانانی بناغە سەرەکیەکانی بنیاتنانی کۆمەڵگای مەدەنی. .٤دەستکەوتە زانستییەکان و بیرە کۆمەاڵیەتییە نوێیەکان و داھێنانی پیشەسازی کە لەسەر دەستی بژاردە ھاتۆتە ئاراوە ھاوکاربوون بۆ کۆمەڵگا لە پێناو بنیاتنانی کۆمەڵگای مەدەنی کاتێک پێداویستە بنچینەییەکانی گەشەکردنی ژیری مرۆڤی داناوە ،و بواری بۆ تێگەیشتنی نوێ و دووبارە ڕێـکخستنەوەی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکانی بە پێی بنەما عەقاڵنیەکان ڕەخساندوە لەسەر دەستی بژاردە پێشنیازی تازە کرا بۆ پەیوەندی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا ،ھەروەک داھێنانی نوێیش لە کێڵگەی ئەدەب و ھونەردا بەدیهات، کە ڕێگاخۆشکەر بوو بۆ ئەو پێشکەوتنە گەورەیەی لە عەقڵی ئەوروپییدا بەدیهات ،ئەم پێشکەوتنانە ھاوکاربوون بۆ وێناکردنێکی نوێ بۆ پەیوەندییەکانی نێوان تاک و کۆمەڵگا و چەمکی دەوڵەت و ئەرکەکانی و بنیاتنانی بناغە سەرەکییەکانی کۆمەڵگای مەدەنی لەسەر بنەمای یاسا مرۆڤکردەکان(.)20 دووەم /توێژینەوەی بیانیەکان :توێژینەوەی گایتانۆ مۆسکا مۆسکا لە بیردۆزە سیاسیەکەییدا پێیوایە کە دەوڵەت و کۆمەڵگاکان ھەر لە دێر زەمانەوە تا ئێستا لە دوو چینی کۆمەاڵیەتی پێک ھاتوون :ئەوانیش چینی فەرمانڕاوەکانن کە حوکمی واڵت دەکەن و چینی حوکم لەسەرکراوەکان ئەوانیش (گەلە) .دەبێ بزانرێ کە چین یا بژاردەی فەرمانڕەوا لە ژمارەیەکی زۆر کەمی تاکەکان پێک دێت کە ھەڵسورێنەری کارووبارە سیاسییەکان و ھێزیان لە دەستدایە و خاوەنی دەستکەوت و ئیمتیازاتی زۆرن کە لە ڕێی ئەم ھێزەەوە بەدەستیان ھێناوە ،ھۆکاری سەرەکیی ئەم چینە لە قۆرغکردنی ھێز بە پلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ توانایی بەرفراوانیان بۆ ڕێکخستنییان ،کاتێک ئەم ئیمتیازاتانەی دەست دەکەوێت و ھەست بە سوودە ماددی و ناماددیەکانی ئەم ھێزە دەکات ،ئەو کاتە ھەولڕ دەدات پارێزگاری لە پێگەی سیاسیی بااڵی خۆی بکات -٢٠د .سليم بطرس إلياس ,د .داود يوحنا دانيال ,دور نخبة في بناء المجتمع المدني ,مجلة العلوم االجتماعية, جمعية العراقية للعلوم االجتماعية ,بغداد ،عدد الثالث ,عام ,2009ص.295 -278 :
9
به‌هاری ٢٠١٥
91
Analytical, academic, quarterly Magazine
و ئارەزوومەندی زیاتر دەکات بۆ سامان و ھێز .بەاڵم چینی دووەم کە چینی فەرمان لەسەرکراو یان نافەرمانڕەواکانن ئەوانە زۆرینەی کۆمەڵگا پێک دەھێنن ،چینی فەرمانڕەوا کۆنتڕۆڵی ئەم چینە دەکات و پابەندی دەکات بە ئەنجامدانی ئەرک و پێداویستیی داواکراو. مۆسکا وا پێناسەی بژاردەی نافەرمانڕەوا دەکات کە کۆمەڵێک لە تەکنۆکراتن کە خاوەنی لێھاتووی زانستی و وێژەی و ھونەریین کە لە ڕێگایانەوە دەتوانن کاریگەریان لەسەر ئاڕاستەی ئەو ڕووداوانە ھەبێت کە لە کۆمەڵگادا ڕوودەدەن ،نەک ھەر ئەوەش ،بەڵکوو تاکەکانی کۆمەڵگا لە چینی فەرمانڕەوا زیاتر پشت بەم چینە دەبەستێت ،چونکە چینی نافەرمانڕەوا ئەرک و بەرپرسیاریەک ڕادەپەڕێنن کە کۆمەڵگا ناتوانێ پشتگۆێی بخات یان کاریان پێنەکات ،چونکە کارگەلێکن پێویستییان بە لێھاتووی و ئەزموون و شارەزایی و ھەروەھا پلەی زانستی بااڵ ھەیە ،ھەموو ئەو لێھاتوویان وا دەکات بژاردەی نافەرمانڕەوا کاریگەری بخاتە سەر کۆمەڵگا و ئەرکێکی بخاتە سەر کە گونجاو بێ لەگەلڕ ئەوەی دەیەوێ لە کارەکانی بژاردەی نافەرمانڕەوا پلەیبەندی ھەیە لە نێوان کار و پیشەکاندا کە ئەندامانی ئەم بژاردەیە لە مامۆستایانی زانکۆ و پارێزەران و ئەندازیاران و ئەدەبیان و ھونەرمەندانن ،و ئەم پرۆسەی جێگۆڕکییە لە نێوان بژاردەی فەرمانڕەوا و نافەرمانڕەوا بە بۆچونی مۆسکا بناغەی سەرەکییە بۆ ڕژێمی سیاسی ،ئەمەش بە ھۆی ئەوەی کە چین یان بژاردەی نافەرمانڕەوا ناتوانێ خۆشبەختی دەستەبەر بکات تەنیا ئەو کاتە نەبێ کە پەیوەندییەکی پۆزەتیفی لەگەلڕ چینی دەسەاڵتداردا ھەیە. ھەروەک چۆن نوخبەی دەسەاڵت ناتوانێ بەردەوام بێ لە فەرمانڕەوای تەنیا ئەو کاتە نەبێ کە گەرەنتی ڕەزامەندی و پاڵپشتی بژاردەی نافەرمەنڕەوای لەگەڵدایە .بەم شێوەیە، سیستەمی سیاسی پشت دەبەستێ بەو پەیوەندییە تێكهەڵکێش و دیالێکتیکییەی کە لە نێوان فەرمانڕەوا و فەرمان لەسەر کراودا ھەیە ،و لە چوارچێوەی تیۆرە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکەیدا (مۆسکا) ڕای وایە کە ن چینی فەرمانڕەوا لە ڕێی زۆر فاکتەر و ھێزی کۆمەاڵیەتی دەگاتە پێگەی ھێز و بەرپرسیاریەتی ئەوانیش کەسایەتی و پێگە و ناوبانگن ،ھەروەھا ئەو پارەیەی کە دەستی فەرمانڕەوا دەکەوێت ،جگە لەوەش ئەو زەوییەی کە دەستی بەسەردا گرتووە ،ئەوە بێجگە لەوەی ھێزی سەربازی کە پارێزەری سەرەکییەتی ھاوشان بە ئایین و زانستیش)21(.
-٢١د .سليم بطرس إلياس د .اود يوحنا دانيال ,نفس المصدر.287 -286 ,
92
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
بەشی سێیەم /ڕۆڵی نوخبەی سیاسی لە گۆڕانی کۆمەاڵیەتی: لە سەرەتادا نوخبە لە ڕووی زمانەوانییەوە لە وشەیەکی التینییەوە وەرگیراوە ھەر بە مانای نوخبە و کەسانی خاوەن پلەیەکی بااڵ دێت .بۆ ئەوەی مانای ئەم زاراوەیە باشتر ڕوون بێتەوە ،دەبێت بە شێوەیەکی پوخت بگەرێینەوە بۆ پاشخانە مێژووییەکەی .لە زمانی باوی کۆندا )Elite( ،بە گرووپێکی کەم کە پێگەیەکی تایبەتییان لە ڕووی داب ونەریت و ،پلەی ڕووحانی خۆشگوزەرانی کۆمەاڵیەتییەوە بە دەستهێنا بوو لێک دەدرایەوە ،لەم بارەیەوە مەبەست لە (بەھای دەستەبژێریەتی) تەواوی ئەم ئیمتیازاتەنە بوو کە چینی سەرکردە و فەرمانڕەواکان لە دەستپێکی کۆمەڵگای سەرمایەدارییدا لێی بەھرەمەند ببوون .ھەروەکو چۆن لە دیدی پلەوپایەوە لە کۆمەڵگادا خاوەنی بااڵترین ()22 پێگە بوون و سەرکردایەتی سیاسی لە ھەمان چین دادەنران. باسی یەکەم :دیدگا و جۆر و ئاراستە ھزرییەکان دەربارەی نوخبە: یەکەم /جۆرەکانی نوخبە -١نوخبە تەقلیدی و ئاینییەکان: جۆرێکە لە جۆرەکانی نوخبەکان لەو حاکمیەت و دەستڕۆیشتووییە بەھرەمەندن کە سەرچاوەکەی لە پێكهاتە کۆمەاڵیەتییەکان و ئایدیا و بیر و باوەرە نەریتییەکان دایە، ڕیشەی لە ڕابردوویەکی دووردایە و لەسەر ڕێورەسمێکی کۆن و دوور و درێژ وەستاون. بەم شێوازە ،سەرجەم نوخبە ئەرستۆکراتییەکان بە نوخبەی تەقلیدی دادەنرێ ،چونکە بەھای نازناوی خانەدانەکان پەیوەندییان ھەیە بە ڕەچەڵەک و بنووبنەچەی ئەوانەوە ،یان ئەوەی سەرۆک ھۆزێکی تەقلیدی حاکمیەتی خۆی لەوەوە دەزانێ کە جێنشینی دوابەدوای سەرۆکی پێشوو تر خوایەکی ئەفسانەییە ،ھەروەھا دەکرێ نوخبە ئاینییەکان وەکو نوخبەی تەقلیدی سەیر بکەین ،لەبەرئەوەی حاکمیەت و دەستڕۆیشووی ئەوان پەیوەندی ھەیە بەرێزگرتن لەبەشێک لەو ڕاستیانەی کەلەدێر زەمانەوە بۆ مرۆڤ دەرکەوتووە ،یان ()23 سەر بە نەریتێکی دوورو درێژە کە بەھای خۆی لە خۆی وەرگرتووە.
-٢٢مەلیک یەحیا ێالحی ،دەستە بژێرەکان ،و:کارزان محمد ،گۆڤاری سەردەم ،ژمارە ( ،)٦١سلێمانی،٢٠٠٩ ، ال٤٠ -٢٣گی رۆشە ،سەرچاوەی پێشوو ،ال ١٢٢ – ١٢١
9
به‌هاری ٢٠١٥
93
Analytical, academic, quarterly Magazine
-٢نوخبە تەکنۆکراتیەکان: ئەم جۆرە نوخبەیە زیاتر پەیوەندی بە پێكهاتەی ڕەسمی یاخود ئیدارییەوە ھەیە، دەسەاڵتی ئەوان زیاتر لەسەر بنەمایەکی دوو الیەنە دامەزاوە : یەکەم :ئەم جۆرە نوخبەیە بێ یاسایەکی دانراو و دیار ناسراو بوونە. دووەم :ئەم جۆرە نوخبەیە لەسەر بنەمای لێھاتوویی و بەھرەمەندیەوە دانراوە ،ئەم لێھاتووی و بەھرەمەندییە ڕەنگە لە ڕێگای ئەزموون یان لێژنەی تاقیکردنەوە ئەنجام دراون .بەپێی لێھاتووی و پسپۆری خۆیان یان ئەوەی کە لەناو ئەم بوارانەدا ئەزموونی زۆریان ھەبێت و بەم شێوازە شێوێنەکانیان دیاری دەکرێت .ئەم نوخبە تەکنۆکراتییانە پێكهاتوون لەو چینە لە بەرێوەبەر و پلە بەرزانەی کە دەکرێت لەناو دامو دەزگا حکومییەکان ،سەندیکا پیشەسازییەکان یان ماڵیەکان بیاندۆزینەوە .ئەم جۆرە نوخبە تەکنۆکراتییانە لە توانایەکی وەھا بەھرەمەند بوون کە (ماکس ڤێبەر) ناوی لێناوە (عەقاڵنی _ یاسایی) یاخود ( )Rational _ Legalکەواتە ئەمانە کەسانێکن کە نەک تەنیا کاریگەری تایبەت ھەیە ،بەڵکوو لە وەھا توانا و حاکمیەتێکیش بەھرەمەندن و شوێنە ڕێبەرایەتییەکانیان لە پێگە و ئیدارییەکان بە دەستەوە دەگرن .جا چ حکومی ()24 یاخود کەرتی تایبەت بن. -٣نوخبەی موڵکایەتی: نوخبەی موڵکایەتی بەھۆی ئەو سەرەوت و سامانەی کە ھەیانە لەو جۆرە دەسەاڵتە بەھرەمەند دەبن .ئەو سەرەوت و ماڵ و موڵکەی ھەیانە دەبێتە ھۆی زاڵبوونیان بەسەر ئەو ھێزەی کە لە ژێر دەستییانە یاخود کاریان بۆ دەکات ،بەاڵم لەالیەکی ترەوە ،ئەو توانست و موڵک و ماڵەی کە ھەیانە دەرفەتی ئەوەیان پێ دەبەخشێ کە بتوانن گوشار بخەنە سەر نوخبە تەکنۆکراتییەکان ،لە ئەنجام ببنە خاوەنی دەسەاڵتی کۆمەاڵیەتی. لە نموونەی نوخبە موڵکایەتیەکان وەک خاوەن پیشە گەورەکان یاخود خاوەن زەوییە گەورەکان یاخود نوخبەی خاوەن موڵک وسامان یاخود موڵکایەتی ،ئەو تاکانەن کە بڕیارەکانیان ئەتوانێ کاریگەری ھەبێ لەسەر ژیانی سیاسی ،ئابووری ،کۆمەاڵیەتیی کۆمەڵگا ،لێرەشەوە دوو جۆرە ھەڵوێست لەبارەی ئەم جۆرە نوخبەیە بەرجەستە دەبێت: یەکەم /لە ڕێگەی بڕیاری ئەم جۆرە نوخبەوە گۆڕانکاری بنەڕەتی لە پێكهاتەی سیاسی، -٢٤مارك ايونز ،نوخبة طةرايى ،ترجمة محمود شهابى ،فصل نامةى فرهنط وانديشة ،ساڵ سوم ،شارة ، 10 تبسيتان ، 1383ص37 94
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
کۆمەاڵیەتی ،ئابووری ڕوو دەدات. دووەم /یاخود بڕیارەکانی ئەم جۆرە نوخبە دەبێتە بەربەست و ڕێگر لەبەردەم ڕوودانی ()25 ھەر چەشنە گۆڕانکاریەک. -٤نوخبە کارێزماتییەکان: ئەم دەستەواژەیە لەالیەن (ماکس ڤێبەر)ـی ئەڵمانی بۆ ئەو جۆرە نوخبانە بەکارھاتووە کە خاوەنی موعجیزە (پەرجوو) و کاری سەرسورھێنەرن .ئەو ئۆتۆریتە و دەستڕۆیشتوییەی کە ئەم نوخبەیە لێی بەھرەمەندن ،ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە کەسایەتییەکی دیاریکراوەوە ھەیە و ھیچ پەیوەندی بە پلەوپایە و سەروەت و سامانەوە نییە .بۆ نموونە ،دەکرێ ئاماژە بدەین بە تاقمێک لەو شۆرشە کۆمەاڵیەتییانەی کە ڕەگوڕیشەیان لە ئایین دایە .بە بڕوای ڤێبەر ،ھێزی کارێزمایی بە پێچەوانەی ھێزی عەقاڵنییەوە کە سەرەتا دامەزراوە و ڕێکخراوە کۆمەاڵیەتییەکان توشی گۆڕانکاری دەکات ،دواتر تێروانینی تاکەکان دەگۆڕێت، بە پێچەوانەوە ،ھێزی کارێزمایی ،سەرەتا ژیانی ڕووحی دەگۆڕێت دواتر گۆڕانکاری لە ()26 دامەزراوە و ڕێکخراوە کۆمەاڵیەتییەکان دروست دەکات. -٥نوخبە سیاسییەکان: گرینگترین بابەتی کۆمەڵناسیی سیاسی ،تیۆری نوخبەی سیاسییە .الیەنگرانی ئەم تیۆرە پێانوایە مەسەلەی نوخبەی سیاسی ھەقیقەتێکی بابەتییە ،لەبەرئەوەی گەواھینامە مێژووییەکان و واقعی کۆمەڵگاکانی پێشوو و ھاوچەرخ ،بە کەمایەتی فەرمانڕەوا دەناسرێنەوە ،ئەو کەمایەتییە گرینگترین پۆستە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکانیان قۆرخ کردووە ،تەواوی لە دەستی خۆیان بوو ،زۆرینەی خەڵکیش ڕەخنەگر بوون و ھیچ پەیوەندییەکیان بە بریاری سیاسییەوە نەبوو .بە شێوەیەکی گشتی ئەزموونە مێژووییەکان ئەوەیان دەرخستووە کە سەرھەڵدان و پێشکەوتن یان ڕوخان و دارمانی ھەر واڵتێک پەیوەستە بە نوخبەی سیاسییەوە ھزر و ئەندێشەی ئەم بەشە لە نوخبە لە بەرێوەبردنی پرۆگرامە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکاندا و چۆنیەتی ھێنانەدی ویست و داخوازیەکانی خەڵک بەڕادەیەکی دیاریکراو و چارەنوسساز .نوخبەی سیاسی وەک گروپێکی ڕەسمی کە بە شێوازێکی یاسای ھەڵبژێردراون و پێناسە و شڕۆڤە دەکرێن ،ئەمە لە کاتێکدایە کە گروپی نوخبە لە واڵتانی تازە گەشەسەندوو بەتایبەت واڵتانی جیهانی سێیەم لەگەڵ پێناسەی زانایانی وەک پاریتۆ ،مۆسکا کە چەمکی گروپی نوخبەی سیاسییان وەک ()27 چەمکێکی بنەڕەتی ھێناوەتە ناو زانستی کۆمەاڵیەتییەوە ،یەک دەگرێتەوە
-٢٥گی رۆشە ،سەرچاوەی پێشوو ،ال ١٢٣ -٢٦حسین بەشیریە ،کۆمەڵناسی سیاسی ،و :ناێر ابراهیم زادە ،چاپخانەی موکریان ،ھەولێر ،٢٠٠٩ ،ال ٩١ -٢٧ئارام ئەمین شوانی ،سەرچاوەی پێشوو ،ال٩٣
9
به‌هاری ٢٠١٥
95
Analytical, academic, quarterly Magazine
-٦نوخبە ئایدۆلۆژییەکان: ئەم جۆرە پێكهاتوون لەو گروپ و کەسانەی کە لە دەووروبەری ئایدۆلۆژیایکی دیاریکراو کۆبونەتەوە ،یان ئەوەتە لە دروستکردن و ڕێکخستنی ئایدۆلۆژیەکی تایبەت بەشدارن. ھەروەھا دەکرێ ئەو گروپ و کەسانەی کە لە ڕیزی ئەم جۆرە نوخبەیەدان وایان دابنێین کە ئایدۆلۆژیەکی دیاریکراو باڵودەکەنەوە یاخود پروپاگەندەی بۆ دەکەن لە پێناو ناساندنی چاالکی بۆ ئەنجام دەدەن دەکرێ خۆشیان گوتاربێژ بن ،بەو شێوەیەی کە زانا سی ڕایت میلز دەڵێت ،ئەم نوخبانەش ھەروەکو نوخبە کارێزماییەکان وەک پێویست بەشێک نیین لە (نوخبەکانی دەسەاڵت) ،ئەم نوخبانە دەتوانن خاوەنی دەستڕۆیشتویی بن بەبێ ئۆتۆریتە و حاکمیەتی ڕەسمی ،لێرە دەکرێ باس لەو نوخبە نەیارانە بکەین کە دەسەاڵتی حاکم ڕەتدەکەنەوە و یاخود ڕەخنەی لێدەگرن .ئەم نوخبانە بە زۆری ئەو گرووپانە دەگرێتەوە کە لە داھاتوودا دەبنە ھۆی الیەنگری دووبارە لە کردەوەی مێژووییدا .لەم ڕوانگەیەوە دەکرێ ڕەخنە ئاراستەی مێڵز و پەیرەوانی بکرێ ،چونکە ئەوان ڕۆڵی (دژی نوخبەکانییان) یان بەتایبەتی لە کردەوەی مێژووییدا پشتگوێ خست ()28 بوو. دووەم /دیدگای زانایان لەبارەی نوخبەوە: ئەلف :گایتائۆ مۆسکا: گایتائۆ مۆسکا ( )Gaetano Moscaیەکێک لە ناسراوترین نەیارانی دیموکراسییە، کۆمەڵناس و زانای سیاسی .گرنگترین کتێب و بەرھەمێک کە بووە ھۆی ناساندنی لە ئیتاڵیا ،کتێبی (توخمەکانی زانستی سیاسەت) بوو کە لە ساڵی ١٨٩٥باڵوی کردەوە. ھەروەھا ھەموو ھەوڵەکانی لەوە چڕ کردبۆوە کە تەواوی گیروگرفتە کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکان لە ئیتاڵیا بخاتە بەرباس ،بابەتی سەرەکی ئەو کتێبەی مۆسکا ،شیکردنەوەی چینە سەرەکییەکانی کۆمەڵگە و ڕۆڵیان لە پرسە سیاسییەکان .مۆسکا پێیوایە «تەواوی کۆمەڵگە سیاسیی و جڤاتە مرۆییەکان ،چ کۆمەڵگە پەرەسەندووەکان و چ کۆمەڵگە دواکەوتووەکان لە دوو چین پێک دێت :چینی یەکەم چینی دەسەاڵتدارە و چینی دووەم چینی ژێردەسەاڵتە»( )29چینی یەکەم لە ڕووی چەندایەتی و ژمارەوە زۆر کەمە ،بەاڵم دەسەاڵتی سیاسی پتری لەدەستدایە و لە ھەموو پێدراوەکانی کۆمەڵگە سوودمەندە لە چەشنی خۆشگوزەرانی ،دەسەاڵت ،و ڕێزی کۆمەاڵیەتی .لە کاتێکدا کە چینی دووەم -٢٨گی رۆشە ،سەرچاوەی پێشوو ،ال ١٢٣ -٢٩حشمت اللة طبيبي ،مبادي و اصول جامعةشناسي ،كتابفروشي اسالفية،تهران ،1354 ،ص.163 96
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە ڕووی ژمارەوە بەرامبەر چینی دووەم زۆر زیاترە و ڕۆڵ و پێگەیەکی کەمی لە پرسە سیاسییەکاندا ھەیە و پێی دەگوترێت ئاپۆرە و لە چەند توێژێکی ھەمەچەشن پێكهاتووە و ھەر یەک لەو توێژانە چەند پێگە و ڕۆڵی جیاوازیان ھەیە کە بە شێوەی یاسای یان نایاسایی ،خۆویست یان خۆنەویست شێوەو ناوەرۆک بە حکومەت دەدەن .لە دیدی مۆسکا «پێویستییە سەرەکییەکانی مێژوو ،ھەبوونی دوو چینی فەرمانڕەوا و فەرمان ()30 بەسەرکراو» لێرەوە بۆمان ڕوون دەبێتەوە کە نوخبەی سیاسی الی مۆسکا تەنھا لەو کەسانە پێکدێت کە دەسەاڵتیان بە دەستە و ھەموو دامەزراوەکانی کۆمەڵگە لە پێناو و بەرژەوەندی خۆیان بە کاردەھێنن ،دەسەاڵتێکی ڕەھایان ھەیە .ئەو پێیوایە بە درێژایی مێژوو ئەو دوو چینە بوونی ھەبووە و بەردەوام ئەو نوخبە سیاسییە دەسەاڵتیان ھەبووە و بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەکاریانھێناوە. بێ :ڤیلفیردیۆ پاریتۆ: دووەمین ڕوانگە لە بارەی نوخبەی ڕوانگەی پاریتۆیە .پاریتۆ کۆمەڵناس و ئابوویزانی ئیتاڵیایی و لە دامەزرێنەرانی قوتابخانەی لوازنە .ناسراوترین کتێبی «نامەیەک لەبارەی کۆمەڵناسیی گشتی»ـە کە لە ساڵی ١٩١٦لە فلۆرانس چاپ کرا .ئەم کتێبە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر مۆسکا و میشڵز بەجێھێشت« .پاریتۆ سیستەمی سۆشیالیستی دەخاتە بەر ڕەخنەوە و پێیوایە کە ئەم ڕەوتە تەنھا لە زەین و بیرکردنەوەی خەڵک بە گشتی ڕەوایەتی ھەیە»( .)31پاریتۆ لە گرنکترین بەرھەمی خۆی ،واتە «کۆمەڵناسیی گشتی» دوو جۆر ڕەفتار لە یەک جیا دەکاتەوە« :ئەوانیش ڕەفتاری لۆژیکی و ڕەفتاری نالۆژیکی کە ھەم لە ڕووی بابەتی و ھەم لە ڕووی خودی بە یەک ئەنجام دەگەن ،کردەیەکی لەم ()32 چەشنە ھەم بابەتییە و ھەم خودییش». ئەو لە ڕێگەی خستنەڕووی ئەم دیدەوە ھەموو ڕەفتارەکانی دەرەوەی ئەم ڕەوتە بە نالۆژیکی لە قەڵەم ئەدات .ئەگەر ڕەفتار ،پەیوەندییەکی نالۆژیکی لە الیەنی خودی و بابەتی بە یەکەوە ھەبێ ،ئەوا ئەو ڕەفتارە نالۆژیکی دەبێت .لێرە بەدواوە ڕووبەرووی تێروانینکی دیکەی پاریتۆ دەبینەوە ئەویش جۆری دووەمی ڕەفتارە و ئەم ڕەفتارەش بە پرسە سیاسیی و کۆمەاڵیەتییەکانەوە دەبەستێتەوە. -٣٠الن بيرة ،فرهنط جامعةشناسي ،ترجمة باقر ساروخانى ،ساڵ ،1366تهران ،ص .180 *ھەروەها بڕوانە د .سلیم بطرس إلیاس ،د .داود یوحنا دانیال ،دور نخبة في بناء المجتمع المدني ,مجلة العلوم االجتماعية ,جمعية العراقية للعلوم االجتماعية ,بغداد ،عدد الثالث ,عام ,2009ص.295 -278 : -٣١عبدالحسين نيك طهر ،مبانى جامعةشناسي ،تهران ،رايزن ،1364ص.324 -٣٢موريس دوورذة ،روشهاى علوم اجتماعي ،ترجمة خسرو اسدي ،تهران ،1376 ،ص .75
9
به‌هاری ٢٠١٥
97
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە دیدی پاریتۆ «ڕەفتارە نالۆژیکییەکان الی «پاشماوەکان» و «پێكهاتەکان»ـەوە ڕێنمونی دەکرێن ،و درەوشاوەترین کۆمەڵگەش ئەو کۆمەڵگایانەیە کە بە درێژایی مێژوو ڕێژەیەکی زۆری چینی یەکەمی پاشماوەکان لە خۆدەگرێت ،و یۆنانیش لە سەدەی پێنجی پێش زایین لەو چەشنە کۆمەڵگایانە بوو ،ھەروەھا جەختی لەسەر ئەوە دەکردەوە کە کۆمەڵگەی سیاسی ،نوخبەکان دەسەاڵتی حکومەت و سیاسەت بە دەستەوە دەگرن و گرنگی بە خواست و ویستی ھاواڵتی و جەماوەر نادەن ،جەماوەر بەم دوو چینە واتە چینی ()33 پاشماوەکان و پێكهاتەکانەوە گرێ دەدەن و بەتەواوی ناعەقاڵنی و سۆزدارەکیین». لێرەدا لە ڕێگەی دیدی پاریتۆوە ئەگەینە ئەو بۆچونەی کە لە کۆمەڵگادا ،ژمارەیەک لە چینەکانی جڤاتدا ،ھەڵگری غەریزەیەکی تایبەتن و بەرامبەر بە پرسە سیاسیی و کۆمەاڵیەتییەکان زۆر چاالک و ھۆشمەندن و لێھاتووی و ئازایەتی و چاونەترسییەکی زۆریان تیا ھەیە ،بەاڵم لە بەرامبەریشدا چەند توێژێک ھەن کە ئەو سیفاتەنەیان نییە و گرنگی و بایەخ بە پرسە سیاسیی و کۆمەاڵیەتییە نادەن و ئەم تاکانە بە گشتی سروشتێکی نائاسایی و ساختەیان ھەیە. ھەروەھا «دووەمین چین لە دابەشبەندی «پاشماوەکان» «مانەوەی کۆمەڵە» ،ئەمانەش بەشێکن لە چینەکانی کۆمەڵگە ،بە پێچەوانەی توێژەکانی پێشووتر ،غەریزەیەکی ڕوخێنەریان ھەیە ،ئەم گروپە لە بەرامبەر گۆڕان و وەرچەرخانی کۆمەڵگادا ،پاپەندن بە ڕەوشی ھەیی و جۆرێکی بێدەنگی ھەڵدەبژێرن ،و مەیلیان زیاتر بۆ پاراستنی جێگیری و نەگۆڕانی کۆمەڵگە ھەیە .ئەم چینە بڕوایان بە بیروڕای ئەخالقی ھەیە و بەرامبەر بە ()34 بیروڕای خۆیان دەمارگیرن». جیم :ڕۆبەرت میشێڵز: سێیەم ڕوانگە بەرامبەر بە نوخبە ڕوانگەی ڕۆربەت میشێڵزە کە کۆمەڵناسێکی ئەڵمانییە .ئەو گرنگترین بیروراکانی خۆی لە ھەر دوو کتێبی «کۆمەڵناسیی پارتەکان لە دیموکراسییەتی مۆدێرندا» و «فاشیزم و سۆشیالیزم :پرۆسیەیەکی سیاسی لە ئیتاڵیا» دەربڕیوە .ئەویش وەک مۆسکا و پاریتۆ بەرامبەر بە دیموکراسی ڕەشبین بوو. میشێڵز پەیوەندی نێوان دەزگاکان و سیاسەت لە پانتایی کۆمەڵگادا شی کردۆتەوە .ئەو پێیوایە «سیستەم تایبەتمەندییەکی گرنگی ھەیە و دیموکراسییەت بێ ھەبوونی سیستەم شتێکی مەحاڵە ،و ھەروەھا سیستەم ھۆکارێکە تاوەکو لە نێو پارتە سیاسیی ،چین و -٣٣دكتر منوضهر ،جامعةشناسي عمومي ،انتشارات طهورى ،تهران ،1378 ،ص.165 ، -٣٤منصور وثوقي ،مبانى جامعةشناسي ،انتشارات بهينة ،1349 ،تهران ،ص .180
98
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
توێژەکان ،و دەوڵەتدا گروپێک پێکبهێنرێت کە بە تێپەرینی کات ،سەرۆکی ئەم گروپە، دەسەاڵت لە بەرژەوەندی خۆی بەکاردەھێنێت و تاکەکانیش ڕۆڵیان ھەیە لە ڕەوایەتی دان بەم دەوڵەتە ،لەم ڕوەوە سیستەمە تازەکان چانسێکی کەمتریان ھەیە بەرامبەر بە سیستەمە کۆنەکان لە بەدەستەوەگرتنی دەسەاڵت و ھۆکارەکەشی زیاتر بە ھۆی سیستەمە کۆنەکانەوەیە بۆ پاراستنی دەسەاڵت )35(».لێرەوە دەگەینە ئەو بۆچوونەی کە بە دیدی میشێڵز جەماوەر مانا و ڕەوایەتی بە دەسەاڵت دەدەن و بێ ئەوەی کە ئەو دەسەاڵت و بکەرە سیاسییە کارێکی ئەوتۆیان بۆ بکات. میشێڵز پێیوایە کە «لە ناکۆکی نێوان جەماوەر و سەرکردە نوخبەکاندا ،سەرکەوتن زیاتر بۆ سەرکردەکانە ،تا ئەو کاتەی سەرکردەکان لەگەڵ یەکتر یەکگرتوو بن ،تەنھا مەترسی چاوەڕوانکراو بۆ نوخبە فەرمانڕەواکانە ،نوخبەی نوێنەر کە بە دروشمی ھەمەچەشن و تازە جەماوەر بۆ خۆیان ڕادەکێشن و پێویستیشە کە خودی تاقمی نوخبەی تازە وەک ()36 بەشێک لە نوخبە کۆنەکان ڕەچاو بکرێت». داڵ /س .ڕایت میڵز: ڕوانگەی چوارەم بۆ نوخبە ،ڕوانگەی میڵزە کە کۆمەڵناسێکی ئەمریکییە و کاریگەرییەکی یەکجار زۆری لە کایەی کۆمەڵناسیی ھەبووە و گرنگترین کتێبی کە باسی نوخبەی کردووە کتێبی «نوخبەکانی دەسەاڵت»ـە .میڵز کەم تا زۆر لە ژێر کاریگەری مۆسکادایە بەاڵم لە ھەندێ ڕووەوە جیاوازی لەگەڵدا ھەیە .مێڵز لە کتێبێکی بە ناوی (نوخبەی دەسەاڵت) «ئەو خەسڵەتە ھاوبەندییانەی ڕوون کردۆتەوە کە نوخبە جیا دەکاتەوە و وتویەتی ئەم تایبەتمەندییانە لە چەند سەرچاوەیەکەوە دێت کە گرنگترینیان بریتییە لە لێکچوونی ژینگەی کۆمەاڵیەتی ،ھەڵوێست ،بەھا ،ھزر و شارەزاییەکانیان لە گێڕانی ناوەندەکانی ھێز و دەسەاڵتدا ،ھەروەھا بوونی پەیوەندی و ھاتوچۆی بەردەوام لە نێوان خێزانەکانیاندا لە کۆتایشدا زاڵبوونیان بەسەر ئەرکە ئابووری ،و سەربازی و سیاسییە ھەستیارەکاندا، یاخود ھەریەکەیان لە یەک کاتدا ،چەند ئەرکێکی گرنگ دەگێرن لە وابەستبوونیان بە یەک کۆمەڵە یان یانەی کۆمەاڵیەتییەوە کە بەردەوامی بە پەیوەندیەکانیان دەدات و ()37 قوڵیان دەکاتەوە». -٣٥جورج ريتزر ،نظرية جامعةشناسي در دوران معاصر ،ترجمة ،محسن ثالثي ،تهران ،انتشارات علمي ،تهران، ص .635 -٣٦مەلەک یەحیا سالحی ،ھزرە سیاسییەکانی رۆژئاوا لە سەدەی بیستەم ،وەرگێرانی هیوا مەجید ،چاپخانەی خانی ،دھۆک ،دەزگای موکریانی ،ھەولێر ،٢٠٠٨ ،ال.٣٦ -٣٧د.احسان محمد الحسن ،موسوعة علم االجتماع ،مصدر سابق ،ص .243
9
به‌هاری ٢٠١٥
99
Analytical, academic, quarterly Magazine
الی میڵز «نوخبەکانی دەسەاڵت لە کەسانی شەرعی و دارایی پلە بااڵ لە کۆمپانیا سەرمایەگوزارییەکان و کۆمپانیا ڕێپێدراوە گەورەکان پێکدێت کە کەم تا زۆر نێوبەندی کاروباری سیاسی ،و ئابووری و سەربازیین بۆ خڕکردنەوە و ڕێکخستنی نوخبەکانی دەسەاڵت لە زۆربەی کایەکاندا چاالکی ئەنجام ئەدەن ،ھەروەھا ئەوان بە پێی ئیشەکانیان ()38 پتر بەرەو پلەی بااڵ ھەنگاو دەنێن و نوێنەرایەتی جیهانێکی گەورە دەکەن». لێرەوە بۆمان ڕوون دەبێتەوە کە نوخبە لە کۆمەڵگەی ئەمریکی بە گشتی ئەو کەسانەن کە دەبنە سەرۆکی کۆمپانیا زەبەالحەکان و سەرکردەی سیاسیشن لە ھەمان کاتدا ،ئەو نوخبانە لە یەک کاتدا قۆرغی کایەی ئابووری و کایەی سیاسیی دەکەن و بۆ بەرژەوەندی خۆیان بە کاریدەھێنن. سێیەم :ئاراستە ھزریەکانی دەربارەی نوخبە: -١ئاراستەی ڕێکخراوەیی (-:)Organizational approach کرۆکی ئەم ئاراستەیە ئەوەیە کە دەسەاڵتی دەستەبژێر دەگەرێتەوە بۆ ئەو شارەزاییەی کە ڕێکخراوەکە ھەیەتی ،لەدیارترین بانگەشەکارانی (مۆسکا – میشێلز) بوون .مۆسکا لە کتێبەکەیدا بەناوی (بەچینی فەرمانڕەوا) ڕاگەیاند کە لە ھەر سیستەمێکی سیاسییدا (پادشایەتی – ئۆلیگارشی – دیمۆکراسی) دوو چین ھەیە :دەستەبژێر یان چینی فەرمانڕەوایی کەمینەکە ،دەسەاڵت قۆرخ دەکات و ھەموو ئیش و کارە سیاسییەکان ئەنجام دەدات ،پاشان بەچینی بەفەرمانی زۆرینە ھۆیەکانی ژیانی ماددی بۆ چینی فەرمانڕەوا دەستەبەر دەکەن و یارمەتی کۆمەڵگا دەدەن بەھەموو ئەو شتانەی کە بۆمانەوەو بەردەوا م بوونی پێویستە .سیستەمی سیاسی بەندە بەتوانای چینی فەرمانڕەواوە بۆ وردە وردە خۆنوێکردنەوە بە ڕەگەزە بەھرەدارەکانی کۆمەڵگا .پێگەی دەستەبژێر ( )Elite positionدەرئەنجامی بوونی شتێکە الی ئەندامەکانی بەند بە سامان ،پێگەی ئاینی ... .ھتد ،بەاڵم دەبێت وریا بین فەزڵی ھێز و دەسەاڵتی دەستە بژێر ( )Elite powerبەپلەی یەکەم دەگەرێتەوە بۆ توانای ڕێکخستنە گەورەیەی کە دەستە بژێر ھەیەتی ،واتە توانای یەکانگیری لە ڕووبەڕووبونەوەی ھێزەکانی تری کۆمەڵگەدا( .مۆسکا) وادەبینێ کە بچووکی قەبارەی دەستەبژێر و سادەیی ھۆیەکانی پەیوەندیکردنی دەستەبەرکراون ئەم توانای ڕێکخستنە بەرزەیان دەداتێ لەبەرئەوە دەتوانێ سیاسەتەکانیان دابڕێژێ و بریارەکان بەخێرایی دەربکات .وەاڵمدانەوەی خێرایی بۆ بارودۆخی گۆڕاو ھەبێ و دەرکەوتنی بە ڕووخسارێکی کاملی ھەماھەنگ لە وتە و -٣٨سي رايت ميلز ،نخبطان قدرت ،مترجم :بنياد فرهنطى ثذوهشي غربشناسي ،با مقدمة ثروفيسور حميد موالنا، انتشارات فرهنط مكتوب ،ضاث اول ،تهران ،1383،ص .6 100
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
کردار (ڕقوال و االفعال)دا دەربکەوێت ،بەاڵم زۆرینەی ناڕێکخراوە و کۆمەڵێک تاک لە خۆ دەگرێ کە ئامانجی ھاوبەشیان نییە یان سیستەمێکی پەیوەندی ناسراو یان سیاسەتێکی ڕێکەوتویان نییە ،بەاڵم (مۆسکا) ھەرچەند دان بەدەستەبژێری فەرمانڕەوا دەنێت لە ھەموو کۆمەڵگەیەک ،دانی بە نەبونی جیاوازییە کڕۆکییەکان (الجواھر) لە ()39 نێوان سیستەمە سیاسییەکان. .٢ئاراستەی سایکۆلۆژی :Psychological approach ئەم ئاراستەیە لە ڕوانگە و ڕەھەندێکی سایکولوژی پەتییە و دەڕوانێتە نوخبە .لە پێشەنگەکانی ئەم ئاراستەیە (پاریتۆ)ـیە و یەکێکە لە زانایانی ئاراستەکە و پێیوایە کە نوخبە و ئەو ھێزەی ھەیەتی پشت بە توانای ڕێکخراوەیی نابەستن وەک (میشلز) پێی وابوو ،ھەروەھا نوخبە ئەنجامی ھێزی ئابووری نییە وەک (مارکس و برنھام) جەختیان لەسەر کردۆتەوە ،بەڵکوو ھەبوونی نوخبە ئەنجامێکە بۆ ئەو خەسڵەتانەی کە مرۆڤ بەدرێژایی مێژوو وەریاندەگرێت ،یەکێک لەو کارانەی کە (پارتیۆ) ئەنجامی داون بریتییە لەوەی کە کۆمەڵگەی دابەشکردووە بۆ نوخبە و باقی تاکەکانی تری کۆمەڵگە ،ھەروەھا جیاوازی کردووە لە نێوان دووجۆر نوخبە ئەوانیش : -١نوخبەی فەرمانڕەوا ( -:)Governing elite -٢نوخبەی نافەرمانڕەوا یاخود ژێر فەرمانڕەوا ( .)Non-Governing elite نوخبەی فەرمانڕەوا لە کۆمەڵگە ،ئەمانە کەسانێکن دەسەاڵتی سیاسی و ھێزیان بەدەستەوەیە .بەاڵم نوخبەی نافەرمانڕەوا یان ژێر فەرمانڕەوا توانا و لێھاتووی تایبەتییان ھەیە ،بەاڵم نە لە ناوەندەکانی دەسەاڵتدان و نە ھێزیان بەدەستەوەیە ،بەڵکوو ئەوانەن لە بواری تایبەتی خۆیان سەرکەوتوون .ھەندێکجار سامان ،شوێنی لەدایکبوونی ئافرەت، بۆ ھەندێک کەس بوار دەسازێنێ لە گەیشتنییان بە ناوەندی سەرکردایەتی ،سەرەڕای ئەوەش ،شارەزایان نییە یاخود شارەزاییەکی سادەیان ھەیە( .پارتیۆ) پێیوایە کە سامان پێوەرێکی گوزارشتکردنە لە جیاوازی ئەو پێكهاتە سروشتی و سایکولوژییەی کە تاکەکان ھەیانە ھەر بۆیەش بەالی ئەوەوە ،کەسانێک کە زۆرترین سامانیان ھەیە زۆرترین دەسەاڵتی سیاسی و کۆمەاڵیەتییان ھەیە و خاوەنی پێگەی کۆمەاڵیەتی بەرزن، و باوەڕی بووە کە جیاوازی تاکەکان لەڕووی پێكهاتنی سروشتی و سایکولۆژییەوە کاریگەری ڕاستەوخۆ ھەیە لە دابەشبوونی سامان لە نێوانییاندا( .پارتیۆ) پێیوایە -٣٩کەمال ئەلحەنونی ،تیۆری دەستەبژێر ،و :سۆران ئەحمەد ،گۆڤاری نۆڤین ژمارە( ،)١٥دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی ،سلیمانی ،ئەیلولی ٢٠٠٩س.٢١٣-٢١٢
9
به‌هاری ٢٠١٥
101
Analytical, academic, quarterly Magazine
چینی فەرمانڕەوا ئارەزووی وەدەستهێنانی ھێز و مانەوەیان لەال ھەیە ،لەو پێناوەشدا توندوتیژی یان فریودان بەکاردەھێنن( .پارتیۆ) باس لە سوود و زیانی گۆڕانی نوخبەی دەکات و دەڵێ :گۆڕانی نوخبە سوودمەندە (بۆچی)؟ چونکە دەبێتە ھۆی ڕاگرتنی ()40 ھاوسەنگی کۆمەاڵیەتی. .٣ئاراستەی ئابووری (:)Economic Approach لە کتێبەکەیدا شۆرشی کارگێری ،کە بۆ یەکەم جار لە ساڵی ( )١٩٤١باڵوکردەوە (برنھام) نموونەیەکی خستەڕوو کە تیۆری دەستەبژێر و تیۆری مارکسیزم پێکەوە گرێدا ،بەھەمان شێوەی (مۆسکا ،میشڵز ،پاریتۆ) دانی بەوە دانا ،کە سیاسەت ھیچ نییە جگە لە ملمالنێی نێوان گروپەکان لە پێناو گەشتن بە دەسەاڵت ،ھەموو کۆمەڵگایەک گروپێکی بچووکی ھەیە کە بااڵدەستە بەسەر پرۆسەی دروستکردنی بڕیاردا و گۆڕانیش لە پێكهاتەی دەستەبژێریشدا (بەواتەی گۆڕینەوەی دەستەبژێرکی نوێ بەدەستەبژێرێکی کۆن) سەرچاوەی پەرەسەندنی کۆمەاڵیەتییە )41(.لەالیەکی ترەوە ،لە تیۆری مارکسیزمدا بۆچوونێکی شیاو ھەیە ،کە کۆنتروڵکردنی ھۆیە سەرەکیەکانی بەرھەمهێنانی سەرچاوەی ھێزی دەستەبژێرە .بە فەزلی ئەم کۆنتڕۆڵکردنە ئەتوانی ئەوانیتر لە خاوەنداریەتی ئامێرەکانی بەرھەمهێنان بێبەش بکات ،سەرەڕای بەدەستهێنانی مامەڵەی جیاواز لە بەشدارکردنی بەرھەمدا ،بەشێوەی پارە یان کااڵ وەربگرێتەوە .بە لێبوردنەوە لە شێوازی کەڵەکەبووی ھێز ،کۆنتڕۆڵکردنی ھۆیەکانی بەرھەمهێنان دەبێتە ھۆی ھێزی سیاسی و دەسەاڵتی کۆمەاڵیەتی و سامان .یاساکانی دەوڵەت ،پاراستنی پەیوەندییە خاوەنداریەکانی لە ئەستۆدایە ،ئەمەش بەمانای پارێزگاریکردن لە بااڵدەستی خاوەنداریەتی ھۆیەکانی بەرھەمهێنان دەوڵەت لە ژێر سایەی سیستەمی سەرمایەداری و چوارچێوەیەکی یاسایی دادەنێت و سەرکەوتنی ئابووری ئازاد و زامن دەکات ،بەاڵم بارانکردنی ئامرازەکانی بەرھەمهێنان تەنیا لە چوارچێوەی یاساکەیدا بەند نابێت ،بەڵکوو لە سەر سروشتی سیستەمی ئابووری بەندە .سەرکەوتن و شکستی دەستەبژێر لە پارێزگاریکردن لە دەسەاڵت ،بەندە بە ڕادەی قۆرخکردنی ھۆیەکانی بەرھەھێنان ئەگەر ھێزێکی دیکە ھات و ئامرازەکانی بەرھەمهێنان کۆنتڕۆڵ کرد ،یاخود پەرە بە ھونەرێکی بەرھەمهێنانی تازەدا، ئەو تاقە ھێزی دەستەبژێرە کە الواز دەبێت دەپوکێتەوە (برنھام) لە ڕاڤەکردنی قەیرانی سەرمایەداری بۆ ئەوە دەچوو کە خاوەنی ئامرازەکانی بەرھەمهێنان واتە سەرمایەدارەکان -٤٠ت،ب ،بوتومور ،النخبة والمجتمع ،المؤسسة العربيه الدراسات والنشر ،الطبعة الثانية -1988،صــ1980ــ -٤١کەمال مەنوفی ،تیۆرەکانی سیستەمە سیاسییەکان ،و :ئاوات ئەحمەد ،چاپخانەی یاد ،٢٠٠٧ ،ال .٥٨_٥٧ 102
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە پرۆسەی بەرھەمهێنان دوورکەوتونەتەوە چاالکیەکانیان لە پارەدارکردندا کورت دەکەنەوە و چاالکی بەرھەمهێنان دەخەنە ئەستۆی ڕەگەزە کارگێری و پیشەییەکان، پاشان پرۆسەی بەرھەمهێنان دەکەوێتە دەستی دەستەبژێری ھونەری کارامە .کە کۆنتڕۆڵی ئامرازەکانی بەرھەمهێنان دەکات ئەم کۆنتڕۆڵکردنە بۆ کۆنتڕۆڵکردنێکی تەواو دەگۆرێت کە ھەڵسوکەوتی جیاکاری بەدواوە دێت ،بەم شێوەیە ،چینی سەرمایەدار بزر دەبێت ،نەک بۆ ئەوەی کۆمەڵگایەکی بێ چین شوێنی بگرێتەوە ،بەڵکوو بۆ ئەوەی دەستەبژێرێکی تەکنۆکرات جێی بگرێتەوە ،کە کۆنتڕۆڵی ئابووری سیاسی کۆمەڵگەی ()42 بۆ دەکرێ. باسی دووەم /نوخبەی سیاسیی لە کۆمەڵگای کوردی: لە سەرەتادا کاتێک باس لە نوخبەی سیاسی لە کۆمەڵگای کوردییدا دەکەین ،مەبەست ئەوە نییە کە خاڵێک وەکو دەستپێک دەستنیشان بکەین بۆ سەرھەڵدانی نوخبەی سیاسی لە کوردستان ،بەڵکوو مەبەست ئەوەیە ئاخۆ ئەم چااڵکییانە کامانەن کە کەسانی سیاسی و ڕۆشنبیری کورد کردوویانە بۆ بنیاتنان و بوژاندنەوەی ڕەوتی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری.... .ھتد ،ھەروەھا کوردستان نیشتیمانێکی دابەشکراو بەسەر چەند واڵتدا لە ڕەوتی ملمالنێی سیاسییدا کەسانی ڕوناکبیر و ئایندە ،ئایا توانیویانە بەرەنگاری ڕەوتە تەقلیدی کۆنە پەرستەیەکان ببنەوە و چاالکی بکەن لە پێناو بنیاتنانی ھزری دەوڵمەند و پێشکەوتوو. بێگومان ھەموو کۆمەڵگایەکی پێشکەوتوو یاخود بە پێچەوانەوە ،خودان جۆرێکی تایبەتمەندن لە ڕێکخستن لە سەرجەم بوارەکانی ژیاندا ،مەبەستیش لەم ڕێکخستنە کە ڕایی سەرجەم کاروبارەکانی ژیان دەکات .بوونی سیستەمێکی سیاسی فەرمانڕەوایە کە لەالیەن نوخبەیەکەوە یاخود چەند نوخبەیەکەوە بەرێوە دەبردرێت .سەبارەت بە نوخبەی سیاسی کۆمەڵگای کوردی ،پاڵپشت بە تێڕوانین و ئاڕاستەی تیۆری بیرمەندانی تیۆری نوخبەی سیاسی ،دەتوانین بڵیین ،پێكهاتەی نوخبەی سیاسی کۆمەڵگای کوردی پێكهاتەیەکی ھەمەجۆر و تێکەڵە لە ڕووی باکگراوندی نوخبەیی بوونەوە .ھەروەھا ئەو بۆچونەی زۆربەی بیرمەندانی تیۆری نوخبە لەبارەی دابەشبوونی کۆمەڵگا لە نێوان نوخبە و زۆرینەی خەڵک لەالیەک ،دابشبوونی نوخبەی سیاسی بۆ نوخبەی فەرمانڕەوا و نوخبەی ژێر فەرمانڕەوا ،بەسەر نوخبەی سیاسی کۆمەڵگای کوردییشدا وەکو باقی -٤٢کەمال ئەلحەنونی ،سەرچاوەی پێشو لـ٢٢٢ -٢٢١ــ
9
به‌هاری ٢٠١٥
103
Analytical, academic, quarterly Magazine
کۆمەڵگا مرۆڤایەتییەکانی دیکە ،پراکتیزە دەبێت .سەبارەت بە دابەشبوونی یەکەم نوخبەیەکی سیاسی فرە ئایدۆلۆژی و فەرمانڕەوایە بەسەر خەڵکی زۆرینەدا ،ھەرچی دابەشبوونی دووەمە خودی نوخبەی سیاسی دابەش دەبێت بۆ فەرمانڕەوا یان نا فەرمانڕەوا ،کە جۆرێک لە ملمالنێی الواز لە نێوانییاندا ھەیە کە خەریکە ئەم ملمالنێیە ()43 بازنەیەکی فروانتر و شێوەی جیاواز لە ھی ڕابردوو بەخۆیەوە دەبینێت. نوخبەی سیاسی کۆمەڵگای کوردی و باکگراوندەکەی لە ژێر کاریگەری ھەندێک فاکتەری وەک کۆمەاڵیەتی و ئابووری و ئایینی وسروشتی ،ڕۆڵی سەرەکیان گێراوە و دەگێرن، بەاڵم بە پلەی جیاواز ،کە دەتوانین لە فاکتەری کۆمەاڵیەتی ئینجا فاکتەرەکانی دیکەی وەک ئایینی و ئابووری و سروشتی ڕیزبەندیان بکەین .لەسەر ئەم بنەمایەش ،کەسانێک نوخبەن کە سەر بە بنەمایەکی ناودار یاخود ئایینین کە بەھۆیەوە دەسەاڵتدارن وساماندارن ،بۆ بۆماوەییانە بە نوخبەیی دەمێننەوە ،یاخود کەسانێک خودان چەند تایبەتمەندیەکی سروشتی وەک توانا و لێھاتوویی سەرکەتوون لەمیانەی پرۆسەی بزاوتی کۆمەاڵیەتی – سیاسی ،دەگەنە دەسەاڵت و دەبنە نوخبەی سیاسی .نوخبەی سیاسی کوردی ،وەکو باقی نوخبەی کۆمەڵگاکانی تر ،ئۆلیگارشییە بە نوێنەرایەتی گەل (دەسەاڵتداران ژمارەیان کەمە لەچاو زۆرینەی تاکەکانی دیکەی کۆمەڵگا) نەک فەرمانڕەوایەتی گەل لەالیەن گەلەوەی ھاورێک لەگەڵ تێگەیشتنی مارکسیزمی ،ئەمەش بەھۆی بوونی تەواجودی فرە نوخبەیی ،لەبەرئەوەی فرە نوخبەیی بەربەستە لەبەردەم ()44 ھاتنەکایەوەی حوکمی تاکە کەسی ڕەھای بێ قاعیدەیی جەماوەری. ھەروەھا کاتێک باس لە نوخبەی سیاسی کۆمەڵگای کوردی دەکەین ناکرێ حاشا لەوە بکەین کە ھیچ کۆمەڵگایەک نییە کە خاوەنی نوخبەیەک نەبێت بیەوێ بەشە جیاحیاکانی کۆمەڵگا لە دەستی خۆی مۆنۆپۆل بکات و بە جۆرێک کە خۆی بە شیاوی ئەزانێت (زۆر دەکرێت وەکو گروپی نوخبەوی سەیر بکرێت) ،کۆمەڵگا بگۆرێت. نوخبەی کۆمەڵگای کوردی ،نوخبەیەکی کارێزمی و تێکەڵە و فۆرمەڵەیەکی فرەچەشنی مۆدێرن و کالسیک و میانڕەو و کەمینەیەکی توندڕەوە ،بە واتەی نوخبەیەکی ئایینی و عەلمانییە ،نوخبەیەکی نەتەوەیی و نیشتیمانپەرەوەرە ،شۆرشگێرە ،نوخبەیەکی سیاسی دیموکراسی و میلیتاریە ،ئەوە فاکتەری سەرەکی ناسەقامگیری نوخبەی سیاسییە لە کۆمەڵگای کوردییدا ،بەاڵم ئایا دەشێ نوخبەی فەرمانڕەوایی ئەم کۆمەڵگایە بەم -٤٣جەالل ئەحمد عەبدولاڵ ،سەرچاوەی پێشوو ،ل٩٤ -٤٤مریوان وریا ،ئاراس فەتاح ،ئەوانی تر ،نیگایەک لە ئێستا خەونێک بۆ سبەی ،چاپخانەی ئاوێنە ،سلێمانی، ،٢٠٠٩ل٥١ 104
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
دۆخەوە ناو بنێین نوخبەی سیاسی ،لە کاتێکدا سیاسەتوانی جیهانێکی تایبەتمەند و خودان نەریت و ڕێسای تایبەتە ،بەاڵم سەرەڕای ئەمەش ،کاتێک ھەر کام لەمانە دەسەاڵتدار و فەرمانڕەوان ،وەک نوخبەی سیاسی ڕەفتار دەنوێنن ،زۆر جاریش بەھۆی ناکارامەیی سیاسییانەوە دەکەونە بەر ناڕەزامەندی جەماوەر و ڕەوشی کۆمەڵگا بەبارێکی ()45 دیکە وەردەچەرخێنێت. سروشتی کۆمەڵگای کوردیش بەھۆی ژێردەستەیی دێرینییەوە ،دیاردەی شۆرشگێری بەخۆیەوە بینیوە کە لە ئەنجامدا ھەمیشە نوخبەیەکی شۆرشگێری سەربازی فەرمانڕەوایی کردووە لە دوا قۆناغی ژیانی سیاسییشدا .ئەو نوخبەیەشی کە لە ئەنجامی شۆرشەوە دەبێتە نوخبەیەکی سیاسی و فەرمانڕەوا ،بەھۆی ھەندێ ئیخرازاتی یۆتۆپیایی قۆناغی شۆرشگێری ،کە لە سەردەمی فەرمانڕەوایەتییدا بەھۆی ناکارامەییان وھەژارییان لە ڕووی کولتووری سیاسییەوە ،بۆشاییەک لەگەڵ جەماوەر دروست دەکەن ،سەرئەنجامیش پەنا بۆ پرکردنەوەی ئەم بۆشاییە دەبات لە ڕێگەی بانگەشەکردنی ئایدۆلۆژی ،بەاڵم تێگەیشتن لەو واقیعە لەالیەن ئەو نوخبەیەیی کە لە ئەنجامی شۆرشەوە بونەتە نوخبە، بەھۆی فەراھەمبوونی نیمچە دیموکراسیەک ،بۆ ھەندێ الیەنی سیاسی دیکە دەرەخسێ تاکە بەشداری پرۆسەی سیاسی بن ،ھەر بەم جۆرە ،نوخبەی سیاسی کۆمەڵگای کوردی توانیویەتی بەر بە دروستبوونی ئەم بۆشاییەی نێوان خۆی و جەماوەر تاڕادەیەک ()46 بگرێت و بەر تەسکی بکاتەوە ،بە مەبەستی مانەوەی لە دەسەاڵتدا. دەرئەنجامەکانی تۆێژینەوەکە : لێرەدا ئەو دەرئەنجامانی کە لەم تۆێژینەوەیە بە دەستهاتوون ،دەتوانین لەم خااڵنەی خوارەوەدا کورتیان بکەینەوە: ١ـ نوخبەی سیاسی ڕۆڵیکی تەواوی ھەیە لە دروستبوونی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵگای کوردییدا. ٢ـ نوخبەی سیاسی یاخود پەیوەندی نوخبەی سیاسی لەگەڵ تۆێژەکانی تری ناو کۆمەڵگا لە ئاستیکی مامناوەند دایە. ٣ـ دەرکەوت کە میدیا و دەزگاکانی ڕاگەیاندن ڕۆڵی تەواویان ھەبووە لە دروستبوونی نوخبەی سیاسی لە کۆمەڵگای کوردییدا. -٤٥بەختیار عەلی ،وەاڵم لە رۆژگاری وونبونی پرسیاردا ،چاپخانەی قانع ،سلێمانی ،٢٠٠٣ ،ل٢٤١ -٤٦جەالل ئەحمد عەبدولاڵ ،سەرچاوەی پێشوو ،ل٩٨
9
به‌هاری ٢٠١٥
105
Analytical, academic, quarterly Magazine
٤ـ دەرکەوت تاڕادەیەک بەشەکانی خۆیندن و تەمەن ڕۆڵیان ھەبووە لە دروستبوونی نوخبەی سیاسی لە کۆمەڵگەی کوردییدا. ٥ـ دەرکەوت کە نوخبەی سیاسی لە کۆمەڵگەی کوردییدا ،تاڕادەیەک پەراوێزخراوە. ٦ـ دەرکەوت کە حزبە سیاسییەکان لە کوردستاندا ،تاڕادەیەک توانیویانە سوود لە نوخبە سیاسیەکان وەربگرن. ٧ـ دەرکەوتوە کە نوخبەی سیاسی بە بەراورد لەگەڵ سەرجەم نوخبەکانی تر لە ناو کۆمەڵگای کوردییدا ئامادەیی زۆرترە. ٨ـ دەرکەوت کە نوخبەی سیاسی لە کۆمەڵگای کوردییدا تاڕادەیەک سەرکەوتوو بووە یاخود سەرکەوتنی بەدەستهیناوە. ٩ـ دەرکەوت کە دام و دەزگا ئیداری و سیاسییەکان نەیانتوانیوە بەتەواوەتی سوود لە نوخبەی سیاسی وەربگرن ،بەڵکوو تاڕادەیەک توانیویانە سوود لە نوخبەی سیاسی وەربگرن. ١٠ـ دەرکەوت کە سەرکردەکانی کورد ،زیاتر لە ناو بازنەی نوخبەی سیاسی بوونیان ھەیە و دەردەکەون. ١١ـ لێھاتویی و پسپۆری لە بوارێکی تایبەت دەبێتە زەمینەسازی بۆ دروستبوونی نوخبەی پسپۆر و لێھاتوو لە بوارە جیاوازەکانی کۆمەڵگە ،لێرەشەوە دەردەکەوێ بە تەواوەتی تاکەکان حەزیان لە لێھاتویی لە بوارێکی تایبەتدا ھەیە. ١٢ـدەرکەوت کە نوخبەی سیاسی لە کۆمەڵگادا لەسەر بنەمایەکی عەقاڵنی سیاسەت ناکەن. ١٣ـ ڕای گشتی وەک دیاردەیەک لە ڕۆژگاری ئێستادا لە کۆمەڵگاکان بوونی ھەیە، کە بێگومان کۆمەلێک پاڵنەرھەن کە ڕۆلیان ھەیە لە دروست بوونی ڕای گشتی لە کۆمەڵگادا .یەکێک لەو پالنە ڕانەش ڕۆڵی نوخبەی سیاسییە کە دەرکەوت نوخبەی سیاسی تاڕادەیەک ڕۆڵی ھەیە لە دروستبوونی ڕای گشتی لە کۆمەڵگای کوردییدا. ڕاسپاردەکانی تۆێژینەوەکە: ھەموو تۆێژینەوەیەک دەتوانێ ڕاسپاردەی تایبەت بە خۆی ھەبێت کە لە میانەی ئەو ڕاسپاردانەدا بەرچاوڕوونییەک دەداتە الیەنە پەیوەندیدارەکان تاکو ئەو کەموکورتیانەی ھەن چارەسەریان بکات ،یاخوود ھەنگاوی پراکتیکی ھەلبنێت بۆ ھەنگاوەکان بە ئاراستەی باشترکردنی دۆخەکە .بۆیە ئەم تۆێژینەوەیە ،تۆێژەر ئەم ڕاسپاردانەی خوارەوە دەخاتە ڕوو:
106
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
١ـ ھەوڵبدرێت باسی نوخبەی سیاسی لە کوردستاندا بکرێتە لێدوانێکی جدی بۆ بەرەنگاربوونەی کێشەکان لە نێو کۆمەڵگە و تواناکانیان لە دروستبوونی ڕوودانی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵگای کوردی بە جدی وەربگرێت. ٢ـ کاربکرێت بۆ لێکنزیککردنەوەی نوخبەی سیاسیی نێو دەسەاڵت و نوخبەی سیاسی دەرەوەی دەسەاڵت ،تاکو بە ھاوکاری و یارمەتی یەکتر پالی سەرکەوتوو دابنێین بۆ دروستبوونی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵگەی کوردییدا. ٣ـ ھەوڵبدرێت ناوەندە ڕۆشنبیری و ئەکادیمیی و زانکۆکان بکرێتە شۆینی نوخبەپەروەری و ،بەرھەمهینانی نوخبەکان بە ھەموو جۆرەکانی لە کۆمەڵگادا. ٤ـ پێویستە دەزگاکانی ڕاگەیاندن ڕۆڵی گرینگ بگێرن بۆ زیاتر بە دەرخستنی نوخبەی سیاسی و ڕۆڵیان لە ڕوودانی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵگەی کوردییدا ،بێگومان ئەمەش لە ڕێگای پێشکەشکردنی بەرنامەی تایبەت دەبێت سەبارەت بە نوخبەی سیاسی و ڕۆڵیان لە کۆمەڵگادا. ب /پێشنیارەکانی تۆێژینەوەکە: تۆێژینەوە زانستییەکان بە پێشکەشکردنی پێشنیار دەتوانن خزمەتێک بگەیەنن بە تۆێژەرانی دوایی خۆیان ،بەوەی پێشنیاریان بۆ بکەن کە لە دوایی ئەم کارە بایەخ و گرینگی بە چ بابەتێکی دیکە بدەن ،و چ کەلێنێک ھەیە کە دەبێت پڕبکرێتەوە و چ ھەنگاوێک بنێت کە بتوانن باشتر ئامانجەکان بپێکن ،بۆیە تۆێژەر ئەم پێشنیارانەی خوارەوەی ھەیە: ١ـ تۆێژەرانی دیکە زیاتر ھەوڵبدەن تۆێژینەوە لە سەر ئەم بابەتە بکەن ،بۆ زیاتر زەقکردنەوەی ڕۆڵی نوخبەی سیاسی لە گۆڕانی کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵگای کوردییدا. ٢ـ کۆڕ و سیمیناری تایبەت لەسەر نوخبەی سیاسی و گۆڕانی کۆمەاڵیەتی بکرێت ،بە مەبەستی ھۆشیارکردنەوەی زیاتری کۆمەڵگە لەالیەن پسپۆر و شارەزاییانی تایبەت لەم بوارانە. ٣ـ ھەروەھا تۆێژەران دەتوانن کاری ھاوشێوە لەسەر پارچەکانی تری کوردستان بکەن. لەسەر نوخبەی سیاسی و ڕۆڵییان لە گۆڕانی کۆمەاڵیەتییدا ،بە جۆرێک کە بەراوردێک لە نێوان ئەم پارچانەدا بکرێت.
9
به‌هاری ٢٠١٥
107
Analytical, academic, quarterly Magazine
لیستی سەرچاوەکان یەکەم کتێب-: ڕ – کتێبە کوردیەکان:
)١ئارام ئەمین شوانی ،حزبی سیاسی ،چاپخانەی شەهاب ،ھەولێر.٢٠١١ ، )٢ئەکبەر وەلد بەگی ،کۆمەڵناسی بۆ ژیان ،و:خالید حسەین پێنچوێنی ،لە باڵوکراوەکانی خانەی چاپ وپەخشی ڕێنما ،سلێمانی.٢٠٠٩ ، )٣بەختیار عەلی ،وەاڵم لە ڕۆژگاری وونبونی پرسیاردا ،چاپخانەی قانع ،سلێمانی.٢٠٠٣ ، )٤د .مەعەن خلیل عومەر ،میتۆدەکانی توێژینەوە لە کۆمەڵناسیدا ،و :د .محمد شوانی ،چاپخانەی ڕۆژھەاڵت ،ھەولێر ٢٠١٢ ،ز. )٥پەروین سازگارا ،ئاوەڕدانەوەیەک لە کۆمەڵناسی ،و:جەواد مستەفا ستوپەیی ،دەزگای چاپ تی.بی.باتامۆر ،ئیلیتەکان وکۆمەڵگا ،و:ناسر ابراهیم زادە ،چاپخانەی خانێ ،دھۆک.٢٠٠٨ ، )٦وباڵوکردنەوەی موکریان ،ھەولێر.٢٠٠٣ ، )٧د.سەمیرە .فەرھەنگی زاراوەی کۆمەڵناسی ،و:خسرەو میراو دەلی ،چاپخانەی چوار چرا ،سلێمانی، .٢٠٠٧ )٨د.ئەحمد نەقیب زادە ،پێشەکیەک لەسەر کۆمەڵناسی سیاسی ،و:مسعود ڕەواندورست ،چاپخانەی دەزگای ئاراس ،ھەولێر.٢٠٠٧ ، )٩عەلی ڕەزا قولی ،کۆمەڵناسی نوخبە کوشتن ،و:شەھرام عەبدوڵاڵ ،چاپخانەی ڕوون ،سلێمانی، .٢٠٠٧ )١٠حسین بەشیریە ،کۆمەڵناسی سیاسی ،و :ناێر ابراهیم زادە ،چاپخانەی موکریان ،ھەولێر.٢٠٠٩ ، )١١کەمال مەنوفی ،تیۆرەکانی سیستەمە سیاسییەکان ،و :ئاوات ئەحمەد ،چاپخانەی یاد.٢٠٠٧ ، )١٢مریوان وریا ،ئاراس فەتاح ،ئەوانی تر ،نیگایەک لە ئێستا خەونێک بۆ سبەی ،چاپخانەی ئاوێنە، سلێمانی.٢٠٠٩ ، مەلەک یەحیا سالحی ،ھزرە سیاسییەکانی ڕۆژئاوا لە سەدەی بیستەم ،وەرگێرانی هیوا )١٣ مەجید ،چاپخانەی خانی ،دھۆک ،دەزگای موکریانی ،ھەولێر.٢٠٠٨ ، ب -کتێبە عەرەبییەکان: )1التغير االجتماعي ،تقرير العلمي ،نشر علي الموقع الكترونى منتدي العلوم االجتماعية ة االنسانية )2ابراهيم الساعدي ،ما المقصود بالتغير االجتماعي ،منتدى االنتروبولوجيين واالجتماعيين العرب، .2009 )3ت ،ب ،بوتومور ،النخبة والمجتمع ،المؤسسة العربيه الدراسات والنشر ،الطبعة الثانية-1988 ،
108
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
صــ1980ــ د.احسان محمد الحسن ،موسوعة علم االجتماع ،الدار العربية للموسوعات ،بيروت ،لبنان، .1999 )4د .إحسان محمد الحسن و د .عبد المنعم الحسني ،طرق البحث االجتماعي ،دار الكتب الطباعة والنشر، جامعة الموصل.1989 ، )5د .سليم بطرس إلياس ،د .داود يوحنا دانيال ،دور نخبة في بناو المجتمع المدني ،العلوم االجتماعية، جمعية العراقية للعلوم االجتماعية ،عدد الثالث ،عام .2009 )6دةرجا وحيد درى ،البحث العلمي أساسايات النظرية وممارسة العلمية ،دار الفكر ،ط ،4بيروت2008 ، م. )7د .محمد أمهر سعيد سماك ،وأخرون ،أصول البحث العلمي ،مديرية الدار النشر والطبع ،جامعة الموصل، .1986 )8د .عبد الباسط محمد حسن ،أصول البحث االجتماعي ،طبعة ،12مكتبة وهبة ،قاهرة.1998 ، )9د .رحيم يونس كروالعزاوي ،مقدمة في البحث العلمي ،دار دجلة ،عمان ،2008 ،ص.198 )10د .سامي محمد ملحم ،مناهج في تربية وعلم للنفس ،ط ،3دار الميسرة ،عمان.2005 ، )11صباح العياشي ،اختيار مقاييس تكافؤ القرينين و التغير االجتماعي و الثقافي ،1994 ،الجزائر. ج -كتێب ه فارسیه‌كان: )1الن بيرة ،فرهنگ جامعةشناسي ،ترجمة باقر ساروخانى ،ساڵ ،1366تهران. )2استفان واگو ،درامدي برا تئور ي و مدلهاى تغييرات اجتماعي ،ترجمة احمد رةزا غرورى زادة ،انتشارات اصول و مبنانى جامعةشناسي ،دكتر سياوش گالبي ،نشر ميترا ،تهران ،چاپ چهارده.1371 ، )3اديبي حسين ،جامعةشناسي طبقات اجتماعي ،دانشكدة علوم اجتماعي دانشگاة تهران.1354 ، )4بروس كوهن ،درامدى بةجامعة شناسى ،ترجمة محسن ثالثى ،ضاث بيستم (با اصالحات) ،موسسة جهاد جورج ريتزر ،نظرية جامعةشناسي در دوران معاصر ،ترجمة ،محسن ثالثي ،تهران ،انتشارات علمي، تهران. )5حشمت اللة طبيبي ،مبادي و اصول جامعةشناسي ،كتابفروشي اسالفية ،تهران.1354 ، )6دكتر منوچهر ،جامعةشناسي عمومي ،انتشارات طهورى ،تهران.1378 ، )7دكتر علي اكبر ترابي ،مباني جامعة شناسي ،تهران ،اقبال.1341 ، )8دكتر جمشيد مرتزا ،تاريخ جامعة شناسي ،تبريز.1351 ، )9دكتر محمد مهدي ،جامعةشناسي معاصر ،ضاث ندا ،تهران.1352 ، )10دكتر ثرويز صانعي ،جامعةشناسي ارزشها ،دهخدا ،تهران.1347 ، )11گى روشة ،تغيرات اجتماعى ،ترجمة دكتر منصور وثوقى ،نشرنى ،ضاث بيست و دوم ،تهران.1390 ، )12ليوئيس كوزر ،زندگى و انديشة بزرگان جامعة شناسى ،ترجمة محسن ثالثى ،انتشارات علمى،
9
به‌هاری ٢٠١٥
109
Analytical, academic, quarterly Magazine
چاپ دهم ،تهران.1382 ، )13عبدالحسين نيك طهر ،مبانى جامعةشناسي ،تهران ،رايزن .1364 )14موريس دوورژة ،روشهاى علوم اجتماعي ،ترجمة خسرو اسدي ،تهران.1376 ، )15منصور وثوقي ،مبانى جامعةشناسي ،انتشارات بهينة ،1349 ،تهران. )16سي رايت ميلز ،نخبطان قدرت ،مترجم :بنياد فرهنگى ثذوهشي غربشناسي ،با مقدمة پروفيسور حميد موالنا ،انتشارات فرهنگ مكتوب ،چاپ اول ،تهران.1383 ، )17مارك ايونز ،نوخبة گةرايى ،ترجمة محمود شهابى ،فصل نامةى فرهنط وانديشة ،ساڵ سوم، شارة ،10تبسيتان .1383 دووەم گۆڤارەکان: )١جەالل ئەحمد عەبدوڵال ،نوخبەی سیاسی ،گۆڤاری توێژینەوە ،ژمارە( ،)١٤ھەولێر.٢٠١١ ، )٢عمر کوش ،فەلسەفەو ھونەری داھێنان ودروستکردنی چەمک ،و.رێبین ڕسول ،گۆڤاری نما ،ھەولێر، ژمارە(.٢٠٠٣ ،)٧ )٣کەمال ئەلحەنونی ،تیۆری دەستەبژێر ،و :سۆران ئەحمەد ،گۆڤاری نۆڤین ژمارە( ،)١٥دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی ،سلیمانی ،ئەیلولی . ٢٠٠٩ )٤مەلیک یەحیا ێالحی ،دەستە بژێرەکان ،و :کارزان محمد ،گۆڤاری سەردەم ،ژمارە ( ،)٦١ سلێمانی. ٢٠٠٩ ، )٥ھێمن ئەمین شوانی ،گۆڕانی کۆمەاڵیەتی و کاریگەری لەسەر ڕەوتی ژیانی کۆمەڵگا ،گۆڤاری نوێبون ،چاپخانەی شڤان ،سلێمانی ،ژمارە(.٢٠١٢ ،)١٦ سێیەم :سایتە ئەلیکترۆنیەکان: )١التغییر اجتماعی ،تقریر العلمی ،نشر علی موقع االلکترونی منتدی العلوم االجتماعیە اإلنسانیە( ،
110
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
داعش لە ئەمریکاوە سەر ھەڵدەداتەوە ! جومعە جەباری
9
به‌هاری ٢٠١٥
111
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
112
Analytical, academic, quarterly Magazine
دوای کارەساتی تەقینەوەکەی ھەردوو تاوەری بازرگانی لە ئەمەریکا لە ،٢٠٠١/٩/١١ رێکخراوی (قاعیدە) ئەو کارەی گرتە ئەستۆی خۆی ،ئەمە شۆکێکی زۆر گەورەبوو بۆ جیهان بەگشتی و جەرگبڕیش بۆ نەتەوە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بەتایبەتی ،چونکە ھەرگیز پێشبینی ئەوەیان نەدەکرد لەناو جەرگەی ماڵی خۆیان بەو شێوەیە لێبدرێن! ئەمەیش بووە ھۆکارێک بۆ ئەوەی پەنتاگۆن و کۆشکی کۆماری سپی بە بەرنامە و کار و پالنەکانی خۆیاندا بچنەوە ،سەبارەت بە قەاڵچۆکردنی تیرۆر لە جیهاندا ،نەخاسمە لەناو ماڵی خۆیان ،بۆ خۆئامادەکردن و جاڕدانی شەڕ دژی تیرۆر و تیرۆریستان ،دەبایە بگەڕێنەوە بۆ دۆزینەوەی سەرەداوی رێکخراوە تیرۆریستییەکانی جیهان و ،مەزنترین ئەو کارە تیرۆریستییانەی لە مێژوویەکی نزیکدا ئەنجام دراون. لەدوای لێکۆڵینەوەیەکی زۆر کۆمەڵێک دەرئەنجامی سەیریان بۆ دەرچوو ،ئێمە لێرەدا بۆ نزیککردنەوەی سەردەم و کات ،باسی تەنها ھەندێک لەو رووداوانە دەکەین ،کە بە پرۆسەی ئیرهابی ھەژمارکراون: -١لەساڵی ١٩٧٩رووداوەکەی ناو حەوزەی مەککەی شەریف ،کاتێک کۆمەڵەی (جیهمان عتیبی) بە چەکەوە هاتنە ناوی و خوێنێکی زۆریان رێشت. -٢لە ساڵی ١٩٨٨رفاندنی فڕۆکەی کوێتی (الجابریە) لەالیەن (حزب اللە)ـی کوێتی. -٣لە ساڵی ١٩٨٨کارەساتەکەی لۆکەربی و تەقاندنەوەی فڕۆکەی (بان ئام) لەسەر ئاسمانی لۆکەربیی سکۆتلەندی. -٤لە ساڵی ١٩٩١روودانی پرۆسەیەکی ترسناکی تیرۆریستی لە باشووری رۆژھەاڵتی ئاسیا (فلثين) لەالیەن کۆمەڵەی (ئەبو سەییاف) . -٥لە ساڵی ١٩٩٥تەقاندنەوەی شاری ئۆکالھۆما ،کە ئامانجەکەیش تەالرێکی گەورەی فیدراڵی بوو لە نەتەوە یەکگرتووەکان. -٦لە ساڵی ١٩٩٧قەسابخانەکەی شاری گەشتیاری (االقصر) لە واڵتی میسر ،کە ژمارەیەکی زۆری گەشتیارە سویسرییەکان تێیدا بوونە قوربانی و ،کۆمەڵەی ئیخوان موسلمین تاوانبار کران بەو کردەوەیە. -٧لە ساڵی ١٩٩٨تەقاندنەوەی باڵێۆزەکانی ئەمەریکا لە نایرۆبی و دار السالم ،کە 9
به‌هاری ٢٠١٥
113
Analytical, academic, quarterly Magazine
رێکخراوی قاعیدە تاوانبار کرا. -٨لە ساڵی ٢٠٠١تەقاندنەوەی ھەردوو تاوەری بازرگانیی جیهانی لە ئەمەریکا ،نزیکەی ٣ھەزار کوژراوی لەدوای خۆی بەجێهێشت ،بێجگە لە زیانی ماددی بە ملیارەها دۆالر. -٩لە ساڵی ٢٠٠٣ھەوڵدان بۆ تەقاندنەوەی تەالری نەتەوە یەکگرتووەکان و ئارامگەی ئیمامی عەلی لە عێراقدا. -١٠لە ساڵی ٢٠٠٣چەند تەقینەوەیەک لە سعوودیا ،کە دەستی قاعیدەی تێدایە. -١١لە ساڵی ٢٠٠٥تەقینەوەکانی لەندەن. جگە لەوانەش لیستێکی دوور و درێژی کردەوەی تیرۆریستی ،کە ھەموویان دەستی ئاماژە بۆ ئیخوانەکان و قاعیدە درێژدەکەن ،وەک رێکخراو و کۆمەڵەی ئیسالمی توندڕەو، بەتایبەتی رێکخراوی قاعیدە و ،ھەموو ئەو رێکخراوە ئیسالمییانەی دەچنە چوارچێوەی جموجۆڵەکانی ئەو رێکخراوەوە. دیارە کۆمەڵەی (ئیخوان موسلمین) لە میسر(دایانگە)ـی ھەموو رێکخراوەکانی موسڵمانانی جیهان بووە و ،لەسەر دەستی ئەوانیش زۆربەی رێکخراو و کۆمەڵە و سەنتەری ئیسالمی لە جیهاندا دامەزراوە ،تەنانەت رێکخراوی تیرۆریستیی قاعیدە لەالیەن ئەندامێکی ئیخوان موسلمینی میسرەوە دامەزراوە ،کە لەدواییدا باسی دەکەین. لەراستیدا ئیخوان موسلمین بەھۆی بیروباوەڕە توندڕەوییەکەیانەوە تا رادەیەک لەسەردەمی حوکمی (محەمەد حوسنی موبارەک )٢٠١١/٢/١١ -١٩٨١ ١٠/١٤توانرابێت لە ئاستێکی دیاریکراودا رایانگرن ،بەاڵم دوای کۆدەتا سەرتاسەرییەکەی جەماوەری واڵتی میسر لە رێکەوتی (سێشەممە )٢٠١١/١/٢٥و هاتنی ئیخوانەکان بۆ سەر کورسی دەسەاڵت لەڕێگەی ھەڵبژاردنی گشتییەوە و ،ھەڵبژاردنی (محەمەد مورسی – /٨اغسطس )١٩٥٨ بە سەرۆکی کۆماری میسری عەرەبی بە رێژەی %٥١.٧٣بۆ ماوەی یەک ساڵ لە (٣٠ یونیۆ ٢٠١٢تا ٣٠یونیۆ )٢٠١٣ئەم ماوە کەمەی سەرۆکایەتی ئیخوانییەک ،زۆر دیوی شاراوەی ئەوانی بۆ جیهان روونکردەوە ،کە بەشێوەیەکی ئاشکرا دەریان خست پەیوەندییان بە قاعیدەوە ھەیە ،ھەر لەبەرئەوەش بوو زوو بە زوو لەالیەن شەقامی میسرەوە بوونی ئیخوانەکان وەک ھێزی دەسەاڵت رەت کرایەوە و ،دوای گرتنی محەمەد مورسی بە تۆمەتی کۆمەڵێک تاوانی گەورە ،کۆمەڵێک لە سەرانی ئیخوانەکان بەرەو دەرەوەی میسر هه‌ڵهاتن و ،زۆربەیان بەرەو مۆڵگە سەرەکییەکانی ئیخوانەکان ھەڵهاتوون لە (ئەڵمانیا ،ئەمەریکا ،ئەوروپا). جێگەی وەبیرھێنانەوەیە ،لەساڵی ١٧٩٦جێگری سەرۆکی ئەمەریکا (جۆن ئادمز) پەیماننامەیەکی مۆرکرد ،کە واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هیچ بۆچوونێکی دژایەتیکردنی
114
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئایینی ئیسالمی نییە .هاوکات پێویستە ئەوەش بڵێین ،کە ئیسالم لەرێگەی کۆیلەکانەوە چووە ناو خاکی ئەمەریکاوە ،کە رێژەی کۆیلە ئیسالمەکان لە سەدەی ١٦ز%٢٠ ، کۆیلەکانی ئەمەریکابووە ،ئێستا سەرژمێری ئیسالمییەکان لە ئەمەریکادا دەگاتە٣ -٢ ملیۆن کەس بەگوێرەی سەرژمێریی زانکۆی نیۆیۆرک و ئەنجومەنی پەیوەندییەکانی ئەمەریکی و ئیسالمی ،لەباشووری ئەمەریکا زیاتر موسڵمانەکانی :هیندی و پاکستانی و ئەفغانستانی و بنغالدیشی لێیە ،کە رێژەیان دەگاتە %٣٣موسڵمانەکانی نیشتەجێی ئەمەریکا ،هاوکات موسڵمانە ئەمەریکییە ئەفریقاییەکان ،%٣٠عەرەب ،%٢٥تورک ،%٢ ،١ئێرانی ،%٧ھەروەها ٤/١ی موسڵمانانی ئەمەریکا لەوانەن کە هاتوونەتە ناو ئیسالمەوە و ،بەڕێژەی %٦٧یان پرۆتستانتن %١٠ ،کاسۆلیک %١٥ ،مولحیدەکانن، گەورەترین شوێنی کۆبوونەوەی موسڵمانەکانی ئەمەریکایش (واشنتۆن ،بۆستن ،هیوستن و ،باشووری کالیفۆرنیا)ـیە. ھەروەها چەندین سەنتەری ئیسالمییان لە ئەمەریکا پێكهێناوە ،لە واشنتۆن و ،نیۆیۆرک، لۆس ئەنجیلۆس ،والیەتی ئایوا ،فرجینیا ،جیۆرجیا ،دیترۆیت ،ئۆهایۆ ،نیومەکسیکۆ، فلۆریدا : لەساڵی ١٩٩٢کۆمەڵەی ئیسالمی ئەمەریکی دامەزرا ،کە چەندین دەزگای تریئیسالمی سەربەم کۆمەڵەیەن. لەساڵی ١٩٨١کۆمەڵەی ئیسالمی لە ئەمەریکای باکوور. لەساڵی ١٩٨٠پەیمانگای جیهانی بۆ ھزری ئیسالمی. لەساڵی ١٩٦٣یەکێتی قوتابیانی موسڵمان.لەراستییدا حزبی ئیخوان موسلمین لەوەتەی دامەزراوە (١٩٢٨ز) زۆر بەقووڵی کاریگەری لە بواری رامیاریی رۆژھەاڵتی ناوەڕاست کردووە ،ھەر دروشمی حزبەکەش کە دەلێت: «خوا ئامانجمانە .پێغەمبەر سەرۆکمانە .قورئان یاسامانە .جیهاد رێگەمانە ،مردن لە پێناوی خوادا مەبەستمانە» .سەرەڕای ئەوەی لەم دوو دەیەی دواییندا بەھۆی سەرکوتکردنیان لەالیەن دەسەاڵتە ناوخۆییەکانەوە بێهیز و الواز بوون ،بەاڵم دەتوانین بلێین رۆژھەاڵتی ناوەڕاست تەنها بەشێکە لە جیهانی ئیسالمی بەرفراوان ،چونکە لەو کاتانەدا ،ئەوروپا ببوە زایانگەیەکی بەپیت بۆ ئیسالمییەکان و تێیدا گەشەیەکی سیاسی بەتینیان دەکرد و ،لە پەنجاکان و شەستەکانی سەدەی بیستەمدا ژمارەیەکی زۆری قوتابیان لەترسی سەرکوتکارییەکانی (جەمال عەبدولناسر) بۆ ئیخوانییەکان ،بەرەو ئەڵمانیای رۆژئاوا هه‌ڵهاتن ،بەو پێیەی ئەڵمانیای رۆژئاوا پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ ئەو واڵتانەی دانی بە ئەڵمانیای رۆژھەاڵت ناوە دەبڕێت و ،لەئەنجامدا ئەو پەنابەرانەی 9
به‌هاری ٢٠١٥
115
Analytical, academic, quarterly Magazine
وەردەگرت کە لە ترسی سەرکوتکارییەکانی ئەوان ھەڵهاتوون ،کە زۆربەیان ئیخوانەکان بوون ،بەالی ئیخوانەکان ئەڵمانیا واڵتێکی نامۆ نەبوو ،بەڵکوو زۆربەیان هاریکاری نازییەکانیان کردووە لە جەنگی جیهانی دووەمدا ،ھەندێکیشیان وەک باس دەکرێت لە تیپی Handscharبۆسنیی توندڕەودا بە پێشڕەوی Schutzstaffelشەڕیان کردووە. (سەعید رەمەزان) کە سکرتێری شەخسی (حەسەن بەنا)ـی دامەزرێنەری ئیخوان بووە، یەکێک بوو لەوانەی بەرەو ئەڵمانیا هه‌ڵهاتن ،کە لە ساڵی ١٩٥٨کۆمەڵەی ئیسالمی لە ئەڵمانیا دروست کرد و خۆی سەرۆکایەتی کرد تا ساڵی ١٩٦٨و بەشداریشی لە دامەزراندنی یەکێتی موسڵمانانی جیهانی کرد .دوای ئەو پاکستانییەک بەناوی (فازڵ یەزدانی) بۆ ماوەیەکی کەم سەرۆکایەتی کۆمەڵەکەی کرد ،دوای ئەویش کەسێکی سووری بەناوی (غالب حمت) کە ناسنامەی ئیتاڵی ھەڵگرتووە بۆ ماوەیەکی درێژ ٢٠٠٢-١٩٧٣سەرۆکایەتی کرد ،حمت لەنێوان ئیتاڵیا و نەمسا ،ئەڵمانیا ،سویسرا و واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هازوگۆزی دەکرد و ،توانی دامەزراوەیەکی پارە کۆکردنەوە بەناوی (بانقی تەقوا) بۆ ریکخراوە توندڕەوەکانی جیهادی ئیسالمی لە جیهاندا دامەزرێنێت ،وەک( :حەماس ،جەبهەی رزگارکردنی ئیسالمی جەزائری ،قاعیدە) .ئەم کۆمەڵەیە بەسەرۆکایەتی غالب حمت دەورێکی بااڵی بینی لە دامەزراندنی گەورەترین سەنتەری ئیسالمی لە میونیخ ساڵی ١٩٦٠کە گەورە سەرمایەدارەکانی رۆژھەاڵتی ناڤین پاڵپشتی ماددیان دەکرد ،وەک( :مەلیک فەھد پاشای سعودیە ٨٠٠٠٠مارکی بەخشی). لە ئێستادا ئەو رێکخراوەیە بووەتە تۆڕێکی بەرباڵو ،کە لە ٤٢رێکخراو لە ٢٦واڵتی جیاوازدا پێكهاتووه. لە کۆتایی ساڵی ١٩٨٧کۆمەڵەکە بڕیاری دا زیاتر فراوان ببێتەوە و بگاتە واڵتی سەرچاوەی بڕیار بۆ ئەوەی لەوێندەرێ دەزگایەکی سیاسیی دابمەزرێنێت بەناوی (ئیسنا باک) بۆ ئەوەی ببێتە بەرەیەکی سیاسیی تایبەت بەخۆی و ،یەکێک بەناوی (عەبدولڕەحمان عەموودی) سەرۆکی پێشووی یەکێتی قوتابیانی موسڵمانان و سکرتێری جێبەجێکاری سەرۆکی دەزگای «سار» ببێتە سەرۆکی دەزگاکە لە واشنتۆن .دوای ئەوە لە ساڵی ١٩٩٠لەگەڵ (ئەبولسعود) ناوێک بەیەکەوە ئەنجومەنی ئیسالمی ئەمەریکییان دامەزراند، کە بایەخی سەرەکییان کاری سیاسی بوو ،دوای ئەویش لە ١٩٩٤-٩-١٥بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی لە فایلی کۆمپانیاکانی واشنتۆندا هاتووە ،ئەنجومەنی پەیوەندییەکانی ئیسالمی ئەمەریکی لەالیەن سێ کەسی فەلەستینی لە هاوپەیمانێتی ئیسالمییەوە دامەزرا بەناوەکانی (عومەر ئەحمەد ،نیهاد عەواد ،رەفیق جابر) .هاوکات سێ کەسی دیکەی کوردی ئێراقی بەناوەکانی (ئەحمەدی حاجی توتنچی ،دکتۆر جەمالەدین بەرزنجی،
116
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
دکتۆر هیشام یەحیا) لە حزبی ئیخوان موسلمین توانییان یەکێتی قوتابیانی ئیسالمی MSAدامەزرێنن ،هاوکات رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) لە ژمارەیەکییدا باسی بەرزنجی دەکات گوایە لە ساڵی ١٩٦٩لە ئێراقەوە بەرەو واشنتۆن رایکردووە. کەواتە ،دوای ئەم پانۆراما کورتەی سەرەوە بۆمان روون دەبێتەوە (ئیخوان موسلمین) چەند دەورێکی سەرەکی ھەبووە لە دامەزراندنی تۆڕی ئیسالمی سیاسی لە جیهاندا و، چەندیش پەیوەندی بە رێکخراوە ئیسالمییە توندڕەوەکانەوە ھەبووە ،بۆ نموونە (کەناڵی عەرەبییە) بەپێی دانپێدانانێکی (ئەیمەن زەواهیری) سەرۆکی ئێستای رێکخراوی قاعیدە ئاشکرای کرد ،کە لەکاتی داگیرکردنی ئەفغانستان لەالیەن یەکێتی سۆڤیەتی جارانەوە، ئیخوان موسلمین (ئوسامە بن الدن)ـی رەوانەی پاکستان کردووە بۆ پشتیوانیکردنی ئیسالمییەکانی ئەو واڵتە .کەناڵەکە باسی لە پەیوەندیی نێوان کۆمەڵەی ئیخوان موسلمین و گروپە توندڕەوەکان و بزووتنەوە چەکدارییەکان کردووە ،ھەر لە (گروپە تەکفیرییەکانی سااڵنی ١٩٧٠تا کۆمەڵەی ئیخوان و رێکخراوەکانی جیهاد و قاعیدە و داعش) .لە گرتەیەکی ڤیدیۆییشدا دامەزراوەی (السحاب)ـی سەر بە رێکخراوی قاعیدە باڵویکردووەتەوە ،ئەیمەن زەواهیری باس لە نهێنییەکانی ئەو کۆبوونەوەیە دەکات کاتی خۆی لە شاری بیشاوەری پاکستان لەنێوان بن الدن و مستەفا مەشهوری رابەری کۆمەڵەی ئیخوان بەڕێوەچووە. بەم ئاشکراکردنەی ئەیمەن زەواھری ،بۆمان روون دەبێتەوە ئوسامە بن الدن ئەندامی کۆمەڵەی ئیخوان موسلمین بووە ،هاوکات روونیشی دەکاتەوە قاعیدە و ئیخوان و داعش، سێکوچکەی ئیسالمی توندڕەوی جیهانن و ھەرسێکیان ناوی جیاوازن بۆ یەک کوتلەی مەرگ و باڵوکردنەوەی ئیسالمی سیاسی توندڕەو. ئێستەیش ،ئیخوانەکان دوای ئەوەی لە ناو جەرگەی واڵتی دایک (میسر) شکستیان ھێنا و پاشەکشەیان کرد ،بەنیازن ئەم جارەیان لەناو جەرگەی ئەمەریکاوە دووبارە بەشێوەیەکی تۆکمەتر و بەھێزتر سەرھەڵدەنەوە ،بەتایبەتی لە ویالیەتی (شیکاگۆ)ـی ئەمەریکییەوە! بە دامەزراندنی حزبێکی نوێی ئیسالمی بەناوی (حزب االمە) .ئەم ھەواڵە ترسناکە ماڵپەڕی The Inquisitrئەمەریکی باڵوی کردۆتەوە. ئەوەی ئاشکرایە لەالی ھەموومان ،دوو حزبی سەرەکی لە ئەمەریکادا ھەیە (کۆماری و دیموکراسی) کە بە سیستمی دوو حزب ناسراوە ،بەاڵم سەرەڕای ئەوەیش ،لەرووی ھونەرییەوە کۆمەڵێک حزبی دیکەیش ھەن لەناو دامودەزگاکانی حکومەتدا ،زۆربەیان الیانگری یەکێک لەو دوو حزبەن ،وەک حزبەکانی( :چای و لیبرالی – لەسەر حزبی کۆماری ھەژماردەکرێن)( ،حزبی پێشکەوتنخواز – لەسەر حزبی دیموکراتی ھەژماردەکرێت). 9
به‌هاری ٢٠١٥
117
Analytical, academic, quarterly Magazine
وێڕای (حزبی سەوزی بێالیەن) کە ئایدۆلیۆجییەتێکی رامیاریی پێڕەو دەکات بایەخ بە پاراستنی ژینگە و دادوەری کۆمەاڵیەتیی گەل دەدات. بەاڵم ئێستە لە واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکادا حزبێکی نوێ هاتووەتە ئاراوە، سەرنجێکی زۆری میدیاکان و حزبە ئەمەریکییەکانی دیکە بۆخۆی رادەکێشێت ،زەقترین راستیش لێرەدا ئەوەیە ئەم حزبە یەکەم حزبی سیاسییە رێکخراوێکی ئیسالمی بەناوی (ئیخوان موسلمین) بەشێوەیەکی ئاشکرا دروستی دەکات. بەگوێرەی ئەوەی لە راگەیاندنە جیهانییەکاندا باس دەکرێت ،سەرھەڵدانی ئەم حزبە نوێیە لەدوای ئەوە دێت ،دوای ئەوەی بۆ ماوەی ١١ساڵ ئەندامی ئیخوانییەکان (سەبری سەمیرە)ـی ئوردنی قەدەغەکرابوو پێ بنێتە خاکی ئەمەریکاوە ،باراک ئۆباما جارێکی تر، لەساڵی پاردا رێگەی پێی دایەوە و ،هاتەوە ئەمەریکا. بەبۆچوونمان ،گەڕانەوەی ئەندامێکی چاالکی ئیخوانی وەک (سەبری سەمیرە) بۆ ئەمەریکا لەکاتی ھەڵبژاردنەکاندا ماناکەی روون و ئاشکرایە ،چونکە ھەر بەهاتنەوەکەی سەمیرە بۆ ئەمەریکا لەو کاتەدا ،یەکسەر رێژەی دەنگەکانی ئۆباما بەرز بووەوە و بووە ھۆی سەرکەوتنی. سەبری سەمیرەش یەکسەر دوای هاتنەوەی ،موسڵمانەکانی ئەمەریکای هان دا بۆ دروستکردنی حزبێکی نوێ بەناوی (حزبی )Ummaوەک لقێک بۆ کۆمەڵەی موسڵمانە ئەمەریکییە یەکگرتووەکان ،بۆ ئەم مەبەستەش حزبەکە پەنای بۆ تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان برد وەک (فەیسبووک ،تویتەر) بۆ باڵوکردنەوەی بیروڕاکانی و ،باڵوکردنەوەی بەیاننامەیەک سەبری خۆی نووسیبووی ،تیایدا هانی موسڵمانانی ئەمەریکا دەدات بێنە ژێر چەتری ئەم حزبە نوێیە ،کە هیچ مەرامێکی نییە تەنها بەرژەوەندی ئیسالمەکانی ئەمەریکا و ئەوروپا نەبێت و ،ئامانجیشی دروستکردنی پێگەیەکی سیاسیی بەھێز لەناو کۆنگریس و داودەزگاکانی حکوومەتی ئەمەریکی بۆ بەھێزکردنی ئیسالم و بۆچوونی موسڵمانان لە دروستکردنی رای سیاسی و سەربازی لە جیهاندا .ئەوەی لەسەر پەیجەکانی خۆیان لەسەری نووسراوە لە فەیسبووک و تویتەردا ،باس لەوە دەکات« :حزبی ئوممە رێکخراوێکی گەلە ،وەک ناحزبی تۆمارکراوە و ،ھەوڵی قازانج و سەرمایەداری نادات، بەڵکوو خۆی تەرخان دەکات بۆ بتەوکردنی توانای گشتی و سیاسی بۆ رەوەندی موسڵمانان لە ئەمەریکا و خزمەتکردنی بەرژەوەندییەکانیان» .ھەروەها حزبی ئوممە بە رێژەی %٨٥پاڵپشتی دیموکراتییەکان دەکات لە ھەڵبژاردنەکاندا و ،بەڕێژەی %١٥ پاڵپشتی کۆمارییەکان دەکات. بەگوێرەی ماڵپەڕی The Inquisitrئەمەریکی ،لە سەروبەندی جموجۆڵە
118
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
مەترسیدارەکانی ئەم حزبەدا ،رووبەڕووی کاردانەوەیەکی زۆر توند بووەتەوە ،بەتایبەتی دوای رووداوەکەی رۆژنامە گاڵتەجاڕییەکەی (شارلی ئیبدۆ)ـی فەرەنسی ،هاوکات ھەندێک لە ماڵپەڕە ھەواڵییە میانڕەوەکان ھێرشیان کردووەتە سەر ئەم حزبە نوێیە ،گوایە ئیخوانییەکان کۆمەڵەیەکن لە (میسر و سعودیە و ئیمارات) وەک تیرۆریستی لەقەڵەم دراون و ،تاکە ئامانجیان ئەوەیە لەکۆتاییدا ئیسالمییەکان لە واشنتۆن بێنە ھەڵبژاردن و ،کار بۆ پتەوکردنی ئەو سیاسەتانە بکەن لەگەڵ شەرعی ئیسالمدا بگونجێت. ھەژی گۆتنێیە ،ھەر لەئێستاوە (حزبی Ummaئوممە) زۆر بەخێرایی لەناو ئەمەریکادا باڵودەبێتەوە ،تەنانەت کاریگەریشی لەسەر رەوتی سیاسی ئەوێ ھەیە ،بۆ نموونە :پاڵپشتی پاڵێوراویکی حزبی کۆمارییەکانیان کرد لە والیەتی (ئیلینۆی) بۆ پایە گشتییەکان ،کە ناوی (بروس راونەر) بوو بۆ پایەی حاکمی ئەو ویالیەتە و ،سەرکەوتنی بەدەستهێنا، ئەمەیش واته‌ی ئەوەیە ئەم حزبە نوێیە سەنگیان لە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکادا بەرەو زیاد بوون و قورسبوون دەچێت و ،رەنگە هاوکێشەکانی ھەڵبژاردنە گشتییەکانی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکای ساڵی ٢٠١٦بۆ بەرژەوەندییەکانی خۆیان بگۆڕن، کاریش وا بڕوات لە ھەڵبژاردنەکانی ئەمجارەی ئەمەریکادا ،دەنگی ئیسالمییەکان سەنگی لە دەنگی یەھوودیەکان زیاتر دەبێت!! ئەمەیانیش ئامانجێکی تری ئیخوانەکانە ،کە بتوانن بڕیاری سیاسیی ئەمەریکا بۆ بەرژەوەندی خۆیان بگۆڕن و ،چیتر یەھود نەتوانن کاریگەری لەسەر بڕیارە سیاسی و سەربازییەکانی تاکە جەمسەری جیهانی بکەن.
9
به‌هاری ٢٠١٥
119
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
120
Analytical, academic, quarterly Magazine
له خێڵگه‌رایی و بارب ر د ن ی ر و و ح ی هاواڵتیبوون ئاماد هكردنی:
سازان كه‌ريم
9
به‌هاری ٢٠١٥
121
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
122
Analytical, academic, quarterly Magazine
شۆڕشی شارستانی و دیموکراتی ئاسۆیەکی کردەوە بەڕووی گەالنی خۆرھەاڵتدا ،ئەو ستراتیژییە کۆنانەی کە ھەندێک لە بزاوتە ئۆپۆزیسیونە سیاسییەکان بەکاریان دەھێنا توانی بە تەواوی دایبخات بەسەریاندا ،دەنا هاوبەشی دەکرد لە پشتیوانیکردنی ھێرشی سیستەمە ستەمکارەکاندا ،ئەویش بە ھۆی ئەو درز و کەلێن و ترس و دژایەتییەی کە لە ناو کۆمەڵگادا دروستییان کردووە و کۆمەڵگایان بەش بەشکردبوو ،بەاڵم ئەو شۆڕشە شارستانییەی کە بانگهێشتی شکۆداری دەکات ،بەو مانایەی کە ڕێز لە تاک بگیرێت ،وەک ئەوەی کە مرۆڤە ،بەبێ چاولێکردن لە توخم و ڕەگەز و ئایین و باری کۆمەاڵیەتی ،ھەروەها بانگهێشتی ئازادیەک دەکات کە ھەموو تاکەکان بە شێوەیەکی یەکسان هاوبەشی بکەن لە دامەزراندنی ئەو سیاسەتەی کە کاروباری گشتی دەگرێتەوە، بە کورتی بانگهێشتی بەدیهێنانی هاواڵتیبوون دەکات ،کە لە توانایدایە دەست پێ بکات و پێشبکەوێت و سەربکەوێت لە ھەندێک واڵتی ناوچەکەدا ،ئەویش تەنیا بە سەرکەوتن لە تێپەڕاندانی کولتووری دەمارگیری و نەریتیی دابەشبوونی حزب حزبێنە و ،خۆ دامەزراندن لەسەر سەمتی ئەو سکەیەیی کە ھەموو کۆمەڵگاکانی ئەمڕۆ بەرەو پێشەوە دەجوڵێنێت و پاڵییان پێوە دەنێت بۆ زیاتر مەزنی و شکۆداری بە ھوشیاری و ئاگایی و ڕێکخستنی سیاسەت و ویستەکانیان بۆ ئاستێکی پرەنسیپی و بەها و پراکتیزە مرۆییە بەرزەکان .مەبەستمان لەم ئاستە بەرزە ،تەماشاکردنی مرۆڤە وەک مرۆڤ ،لە دەرەوەی ھەموو وەسفە کۆمەاڵیەتییەکان ،بەدیهێنانی ژیانی سیاسی و شارستانیەتێکی سیستەماتیک بە ئاراستەی باشترکردنی مەرجەکانی ژیانی مرۆڤەکان وەک تاک ،لە ڕووی گیانی و ڕۆشنبیریی و ماتریالییەوە. ئەمە ھەناوی قوڵی بەرنامەی ڕزگارییە کە ئەمڕۆ کۆمەڵگاکانی ناوچەکە دەجوڵێنێت لە زەریاوە بۆ خەلیج ،دەرفەت دەکاتەوە بۆ ئەوانەی کە دەمێکە لە ژیانی سیاسەتدا وازیان ھێنابوو ،کە زۆرینەیەکی زۆرن ،بە گەڕانەوەیان سەرلەنوێ بۆ گۆڕەپانی نیشتیمانی و کۆمەاڵیەتی ،لەسەروو ئەمەشەوە گەڕانەوەی بڕوابوون بە خۆیان ،زیاتریش لەمە بەیەکگەیشتنەوە لەگەڵ ئەوانەی کە دەمێک بوو نامۆبوون لێیان بە ھۆکاری دابەشکارییە ناوخۆییەکان .بەمانایەکی تر ،لە تێڕوانینێکی نوێ و قووڵ بۆ ئەو تاکانەی کە دورکەوتبوونەتەوە لە خێڵ و کەسوکارییان بە ھۆکاری بارودۆخێکی سیاسی سەپێنراو 9
به‌هاری ٢٠١٥
123
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە ڕابردوودا بەسەر گشتدا ،ئەم گەڕانەوەیە بۆ گۆڕەپانی کاری گشتی ڕادەگەیەنرێت، ئامادە بوون بۆ قوربانیدان لە پێناوییدا ،ھەتا قوربانیدان بە گیان ،لە دایکبوونێکی نوێ بۆ نیشتیمانپەروەریی و بەتایبەتی درەوشانەوەی ئەو کڵپەیەیە بۆ دەرچوون لە ڕسوایی و ڕەوشی خاترگری و خۆیەتی و خزم خزمێنە و دەستەگەری ،بۆ ڕەوشی هاواڵتیبوون و ئەوەی مەبەستە لە شکۆداریی و ڕێزی کەسایەتی و پراکتیزەکردنی ئازادی و سەروەری خود .مەحاڵە لە ویستێکی ئازادانەدا کە داواکاریی هاواڵتیبوون ھەڵگرێتی لەگەڵ فۆرمەکانی حوکمی بیرۆکراتی و ستەمکارییدا لە ھەرچ شوێنێکدا بوونیان ھەبێت کە بەردەوام نابێت بەبێ وەالنان و پەراوێزخستنی گەل پێکدادان دروست نەبێت ،ئامرازی سەرەکی بۆ بەردەوامی ئەو جۆرە لە حوکم دابەشکردن و مامەڵەکردن لەگەڵییدا بە بەش بەش کراوی ،وەک ھۆز و خێڵ و تایەفەگەرێتی و ئاراستە و جێگە و شوێنەکان ،پەرەپێدانی تایبەتمەندێتییەکانیان و زەقکردنەوەیان لەسەر حیسابی گشتگیرییە سیاسییەکەی ،یان هاوواڵتیبوونی .هاواڵتیبوون ڕێک ڕاناوەستێت و مانای کامڵی خۆی نادات و نایەتەدی بەتەواوەتی بەبێ ئازادی و شکۆداری و یەکسانی لە نێوان تاکەکان و سەروەری ژیان و ژینگەی یاسایی ،ھەروەها بەبێ بوونی گەل وەک ھێزێکی سەربەخۆ لە ھۆز و خێڵ و دەمارگیریی و دەڤەرچێتی و ،راستەوخۆ بەشداریکردنی وەک ئەو ھێزە لە بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەتداریی و ھەڵبژاردنی نوێنەرەکانی بە ئازادی هاواڵتیبوون زەحمەتە وەک خۆی بێتە دی. ئەوەی لە مانگەکانی ڕابردوودا بینیمان لە بەرامبەر وەستانەوەی دەستەبژێری حوکم کە کاریکردوە و بەردەوامیش کار دەکات لە پێناوی زەقکردنەوەی دابەشبوونەکانی نێوان خەڵک لە کۆمەڵگادا ،و تەقینەوەی ئەو دابەشبوونانە ئەگەر بۆی بکرێت لەالیەک، لەالیەکی تریشەوە ،گەلی ڕاپەڕیویش لەنێو داروپەردووی ئەو دابەشکاریانەوە ،کە خەو دەبینێت بە یەکگرتن و سەپاندنی ویستەکانیەوە ،دابەشبوونی خەڵک لە ناوخۆیاندا بەسەر ئەو پێکهاتانەی ئاماژەمان پێکرد ڕەنگدەداتەوە بەتایبەت لە ملمالنێکانیاندا بەرامبەر بە دەسەاڵتی ستەمکار و بیرۆکراتی لە واڵتانی ناوچەکەدا .ڕەوشی ئەو تاکانەی کە ھەوادار و الیەنگری سەرۆک خێل یان تایەفە یان حزب یان سەرۆکی دەوڵەتن ،ئەم تاکانە گرێدراون بە بێ ئەوەی بیر بکەنەوە لەوەی کە لۆژیکی خزمخزمێنە و ھەوادارێتی و خۆھەڵواسینێکی کوێرانە چەند دووریان دەخاتەوە لە ئامانج و هاواڵتیبوونیان ،بە پێچەوانەی ئەمەشەوە تاکە تێگەیشتووەکان لە هاواڵتیبوون دەزانن کە چەند پاریزگاریکردن و پشتیوانیکردن لە شکۆداریی بە ھەموو ئاستەکانی و ماناکانی ڕێزگرتنە لە بەرامبەر، و هاوبەشیکردنی گشت لە گۆڕینی ھەموودا بۆ کەسی ئازاد ،واتە ئازادی شارستانیانە و
124
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
سیاسییانە بۆ ھەمووان بەبێ جیاوازی. بانگهێشتکردن و ھەوڵدان بۆ پاراستنی ڕەوش و فۆرمەکانی حوکم لە ژێر سایەبوون و باوکێتی و ستەمکاریی ئەمڕۆدا ،کە لەسەر وەدەرنانی گەل لە کایە سیاسییەکدا وەک ھێزێک وەستاوە ،تێشکانی گەل و دابەشبوون و لەباربردنی گیانی شکۆداری لە تاکەکاندا بە زیندوویی دەھێڵێتەوە ،ئەمەش دارە ئەستوور و سەرکێش و بێئابڕوەکەی دەستی ئاسایش دەپارێزێت بۆ گیانی ئازادیخوازان ،بەدەستهێنانی هاواڵتیبوون ،پێویستی بە گیانێکی ھوشیاری ھەیە ،گواستنەوە بۆ فۆرمێکی به‌رهه‌مهێنانی نوێ ،ڕێکخستنەوەی دەسەاڵتی سیاسی ،ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان حاکم و مەحکوم ،دەبێت تاکەکان سەروەربن لەسەر ئەوەی کێ ھەڵبژێرن بۆ ئەوەی حوکمیان بکات نەک بەپێچەوانەوە. یەکەم :ئەمە بەمانای ھەڵگەڕانەوەیەکی مۆراڵی دێت ،ئەمەش گۆڕان لە تێڕوانینی تاکدا دروستدەکات بەرامبەر بە خۆی و ڕەتکردنەوەی مامەڵە لەگەڵ خۆی و لەگەڵ بەرامبەرەکەیدا بەپێی ھەوادار و الیەنگرانی لەسەر حیسابی نەبوونی ویستی ئازاد و سەربەخۆیی خود. دووەم :ھەڵگەڕانەوەیەکی فیکری کە پاڵ بە تاکەکانەوە دەنێت و دەرچوون لە دەمارگیرێتی و داخراوییە نەریتیەکانیان و ڕەقھەاڵتوویی ھۆز و خێڵ و تایەفەگەرێتی بەرەو پانتاییەکی گەورە کە ھەموو تاکەکان وەک یەک لەخۆدەگرێت و بە هاواڵتی و هاواڵتیبوون ناودەبرێن ،لەم پانتاییەدا لەسەر بنەمای یەکسانی دروست دەبێت. سێیەم :شۆرشی سیاسی کە سەرکردایەتییان دەکات بۆ ڕزگاربوون لە ھەموو شوێنەوارەکانی باوکێتی ،ئاوێتەبوون لەگەڵ یەکترییدا و لە سەرکێشیەکی یەکگرتوویەکی نەتەوەیی سیاسی کە ئاراستەیەکی ڕوونە بۆ چوونە ناو مێژووییەکی شارستانییانەوە، دواجاریش شۆڕشی کۆمەاڵیەتی ،دەرگایەک لە بەردەم کۆمەاڵنی خەڵک و گروپە کۆمەاڵیەتییەکان و بەش بەشکراوەکانی کۆمەڵگا دەکاتەوە بەرامبەر یەکتری ،واتە دەرگای پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییە فراوانەکان لەنێوان سەرجەم خەڵکی کۆمەڵگاکەدا دەکرێتەوە ،بەبێ حیسابات و بنەمای کۆن و ئێستا ،ئەمەش ئاراستەی خەڵک دەکات بەرەو گیانێکی کۆمەاڵیەتی نوێ ،کە بۆ کۆمەاڵنی نیشتیمانی دەگۆڕێت. لەم ملمالنێیەدا ،سیستەمی حوکمی باوکسااڵری و ستەمکاری ،و بەرژەوەندییە کۆمەاڵیەتییە وابەستەکانییان ،هیچ هیوایەکیان نییە بۆ مانەوە جگە لەباربردن و تێکشکانی دینامیتی ڕزگاریی نیشتیمانی ئەمڕۆ ،کە دروشمێکیان بەرجەستە کردووە(:یەک ،یەک ،یەک ،یەک گەل) ،بەبێ ئەوەی سروشێک بۆ بیرخستنەوەی ناکۆکیە تراژیدیاییە کۆنەکان و دنەدانی 9
به‌هاری ٢٠١٥
125
Analytical, academic, quarterly Magazine
سۆزە سەره‌تاییە کۆن و دزێوەکان بوونی ھەبێت ،ترساندنی ھەموو لە ھەموو ،دانانی خەڵک لە بەرامبەر تایەفەگەرێتی و خێڵەکێتی و بەزۆر سپاندن بەسەر ھەموو تاکێکدا کە هاوسەنگەر بێت لەگەڵ دەمارگیرێتیەکدا بۆ ئەوەی خۆپاراستنی خۆی مسۆگەربکات کە دەوڵەت بێبەری کردووە لەم خۆپاراستنە و نایەوێت بیپارێزێت و ئەم خۆپارستنەی ڕادەستی بەشەکانی کۆمەڵگا کرد ،وەک ھۆز و خێڵ و دەستە و تاقم و ناوچەگەرێتی، ئامانجیش لەمە لەباربردنی کۆرپەکەیە لە بێشکەکەیدا ،بەمانایەکی تر ،لەباربردنی گەلێکی یەکسان و ئازاد لەسەر بنەمای هاواڵتیبوون ،و لەباربردنی ڕقی ھەموو خەڵکە و کەنارخستنییانە لە پەیوەستبوونیان بە خێڵ و تایەفەگەرێتیەوە ،ئەم ھەوڵەی دەسەاڵتی سیاسی بۆ لەباربردنی ڕقلێبونی خەڵک لە دابەشبوونە کۆمەاڵیەتییەکان بۆ ئەوەیە تا بتوانێت گەمە بەم دابەشکردنانەوە بکات و خۆی بسەپێنێت بە سەر گەلدا بۆ هاتاھەتایە. ھەر ئەم بیرکردنەوەیەش بوو وای لە حوسنی موبارەک کرد پاڵبنێت بە وەزیری ناخۆوە بۆ تەقاندنەوەی کەنیسەی قەدیسین لە ئەسکەندەریە بۆ جواڵندنی ئاژاوەی تایەفەگێڕێتی لە نێوان موسڵمانان و قبتیەکاندا ،بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت کە ئەم بێسەروبەرێتییە، ئەنجامێکی سروشتی ئازادییە ،لەالیەکی تریش ،گەواهی بەردەوامی سیستەمی داپڵۆسێنەر بدات و زەرورەتی ھەوادارێتی بۆ دەسەاڵتی ستەمکاری باوکسااڵری بەدەستبهێنێت .ئەمە کار و کردەوەی ڕژێمە ڕاستڕەوەکانە ،ئەوەتا ڕژێمی لیبی ھەڕەشە بە دنەدانی فیتنەی نێوان ھۆزەکانی لیبیا دەکات ،ئەم ڕژێمانە بڕوایان زیاتر بە وابەستەیی و ھەواداریی و الیەنگری ھۆز و خێڵ ھەیە لە پەیوەستبوون و ھەواداریی سیاسی نوێ کە تەماحی بۆ پێكهێنانی پانتاییەکی فراوانی هاواڵتیبوون ھەیە .بەھەمان شێوە ،رژێمی بەحرێن ویستیان ھەمان شت لە نێوان شیعە و سونەدا درووست بکەن ،ئەمەش دژی ئەو گیانە نیشتیمانییەی کە الی هاواڵتیانی بەحرێن دروستبووە و دژی ھەموو ھەستیارییەکی تایەفەگەرێتی و دەمارگیرێتی و نایانەوێت ناکۆکی ئایین و ئایینزایەتی بوروژێنن .ڕژێمی سوریاش ھەوڵییدا بۆ چەکدارکردنی خەڵک بە گیان و ھەستی ترس لە تەقینەوەی ناکۆکی نێوان تایەفەگەرێتییەکان. ھەموو ئەم ڕژێمانە یەک پەیامیان ھەیە ،ئەویش تەقانەوەی ناکۆکییە کۆمەاڵیەتییەکانە بۆ ئەوەی بتوانن بە ئاسانی بیانخەنە ژێر دەستی خۆیانەوە و ویست و ئازادی و سامانییان داگیر بکەن ،سەرشۆڕی و ڕسوایی بسەپێنن بەسەریاندا ،بیانگێڕنەوە بۆ سەردەمە تاریک و سست و داڕزاوەکان .لەگەڵ ئەوەی من بڕوام وایە کە گەلەکان ئازادییە بانگهێشتکراوەکانی و خەونەکانی بە ژیانێکی نوێ و ئازاد و شکۆدارەوە ناکات بە قوربانی ڕێگەیەکی بێکەڵک و حەساسیات و حیساباتی کۆن و تۆڵەسەندنەوەیەکی نائەخالقی و
126
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
پووچ ،کە تەنیا ستەمکاران و دوژمنانی ناوچەکە بەگشتی سوودی لێدەبینن ،لە ھەمان کاتدا ،پێویست ناکات ئێمە بە سوک تەماشای کردارەکانی ئەو ھەرچی و پەرچییانە بکەین لەوەی کە دەتوانن بیکەن لە خراپەکاری ،لە کاتێکدا ،کە ھۆشییان لەدەستداوە ،و هیچ ڕۆژێک ھەستییان بە بەرپسیارێتی نەکردوە بەرامبەر بە واڵتەکەیان ،لەوانەیە بتوانن چەندین تەڵە بنێنەوە بۆ ئەوەی قوربانی زۆرتری تێبکەوێت و زۆر لەسەر گەلەکامان بکەوێت ،ئەمەش ڕەنگە ببێت بە ھۆکاری دواکەوتنی ڕاپەڕین و بوژانەوە و ھۆشداری خەبات لە پێناو ئازادی و ڕزگاری لە دەست ستەمکارییدا .وەک ئەوەی قەزافی و کەسانی خێزانەکەی کردیان ،گەلی لیبیایان گیرۆدەی جەنگێکی وێرانکاری کرد و دەستی دەرەکیش بەم ھۆیەوە گەیشتە ناو لیبیا ،ئەم نموونەیە زیندووە و لەبەردەستماندایە، بەناوی ئەم گەلە ناچار و تێکشکاوانەوە ،لە سایەی حوکمێکی ستەمکاردا کە شایستەی ئاشتی و ئازادییە داوا دەکەم لە ھەموو ڕۆشنبیران و هاواڵتیان ھەموویان ئااڵی گیانی بەرخۆدان و لە خۆبوردن بەرز بکەنەوە دژ بە ستراتیژیەتی فیتنەی تایفەگەرێتی بە دەنگێکی بەرز ئیدانەی خاوەن ئەو ڕژێمانە بکەن کە قوڵبوونەتەوە و قوڵدەبنەوە لە تێکشکانی واڵتەکانیاندا بۆ ئەوەی کە گەل بەشداری سیاسی نەکات لە دەسەاڵتی شەرعی خۆیاندا.
سەرچاوە:
ماڵپەڕی (گفتوگۆی مۆدێرن): ٢٥٣٧٦٦=http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid
9
به‌هاری ٢٠١٥
127
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
128
Analytical, academic, quarterly Magazine
ك ۆ م ه ڵ ن ا س ی ی ئایین الی م ا ك س ڤ ێ ب ه ر دانا شوانی
9
به‌هاری ٢٠١٥
129
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
130
Analytical, academic, quarterly Magazine
«ھەر چەشنە ھەڵسەنگاندنێکی مانادار و ڕەخنەیی بەرامبەر ئایدیاڵەکانی ئەوانیتر دەبێ لە دەرگای رووانگەی خۆمانەوە بۆ جیهان درووست ببێت ،واتە بەھاکانی ئەوانیتر تووشی قەیران بکەین لە ڕێگەی روانگەی خۆمان( ».ماکس ڤێبەر) «ئەزموونی مرۆڤ لە نائەقاڵنیەتی جیهان و ئەو گرفتەی کە لێیەوە سەرچاوە دەگرێت ھێزی بزوێنەری پەرەسەندنی ھەموو ئایینەکان بووە( ».ڤێبەر؛ کتێبی بیرمەند و سیاسەتمەدار) پێشەکی ماکس ڤێبەر یەکێک لە گرینگترین سۆسیۆلۆگە ئەڵمانییەکانە ،لە ئەدەبیاتی کۆمەڵناسییدا پێگەیەکی تایبەت و بەھێزی ھەیە .لە بواری کۆمەڵناسیی ئایینییشدا جێ پەنجەی دیارە و چەندان وتار و توێژینەوەی لەو بوارەدا ئەنجام داوە ،یەکێک لە ناسراوترین و گرینکترین بەرھەمی ڤێبەر لەم بوارەدا کتێبی (ئاکاری پرۆتستانی و رووحی سەرمایەدارییە) ، ناوبانگ و ناسراوی ئەم کتێبە لە نێو کۆمەڵناسەکان ھێندە بەرفراوان و زۆرە کە بۆتە ھۆی فەرامۆشکردنی بەرھەمەکانی تری ڤێبەر ،بەتایبەت ئەو بەرھەمانەی لە بواری کۆمەڵناسیی ئایینییدایە ،چونکە ڤێبەر تەنیا ئەو بەرھەمەی لەم بوارەیە نەنوسیوە، بەڵکوو چەندان کتێب و توێژینەوە و وتاری تەواونەکراوی تری نوسیوە ،گرینگترینییان کتێبێکە بە ناوی کۆمەڵناسیی ئایین ،کە سەرەتا بەشێکی بەرفراوان بوو لە کتێبە قەبەکەی بەناوی ئابووری و کۆمەڵگا ،ڤێبەر لەو کتێبەییدا باس لە رەفتارە ئایینییەکان دەکات ،بەتایبەت ژیانی ئایینی و ئەو بوار و کایانەی پەیوەستن بە ژیانی ئایینییەوە. کۆمەڵناسیی ئایینی ئیشی تەنیا شیکردنەوەی گەوھەری دیاردەی ئایینی نییە ،بەڵکوو رەفتارە ئایینییەکان کە بەپشتبەستن بە بەشێک لە ئەزموونە تایبەتەکان ،وێناکردن و ئامانجە دیاریکراوەکان دروست دەبن ،دەخاتە ژێر تاوتوێکردنەوە .بەم چەشنە ،رەفتاری پڕمانای مرۆڤی ئایینی دەبێتە جێ سەرەنجی ڤێبەر .بەم ھۆیە ،لە کۆمەڵناسیی ئایینییدا باس لە بەھای پرەنسیپەکان ،خواناسی یان فەلسەفەی ئایینی ناکرێت ،یان تەنانەت باسی رەوایەتی جیهانی دواییش ناکرێت ،بەڵکوو تەنیا رەفتارە ئایینییەکان ،وەک 9
به‌هاری ٢٠١٥
131
Analytical, academic, quarterly Magazine
رەفتاری مرۆڤێکی ئاسایی دەخرێنە بەرباس ،ھەروەھا لە کۆمەڵناسیی ئاییندا ،ھەبوونی ھەڵوێستێکی پۆزەتیڤی کە پشت ئەستوورە بە نەفیکردن یان دوورکەوتنەوە لە ئایین، گونجاو نییە ،بەڵکوو ئەوەی گونجاو و جێی باسە ،تێگەیشتنە لەو کاریگەرییانەی کە رەفتاری ئایینی لەسەر رەفتارەکانی تر ،ئاکاری ،ئابووری ،سیاسی یا ھونەری ھەیەتی، و تێگەیشتن لەو ملمالنێیانەی کە لە ناتەبابوونی ئەو بەھایانەی کە ھەریەکەیان ئیشی تەنیا خزمەتکردنە ،دێتە کایەوە .توێژینەوە لەبارەی کۆمەڵناسیی ئایین ،لە ھەمان کاتدا ،توێژینەوەشە لەبارەی کۆمەڵناسیی ئابووری یان سیاسیی ،بەتایبەت کۆمەڵناسیی ئاکاریشە ،ھەر چەندە ڤێبەر پیشەی کۆمەڵناسییەکەی بە ھزرە ئابوورییەکان دەست پێکرد ،بەاڵم ئەگەر کۆی بەرھەکانی بخوێنینەوە ،دەتوانین ببێژین کە کۆمەڵناسییە ئایینییەکەی سەنتەر و دەستپێکی کۆی بەرھەم و توێژینەوەکانی تریەتی. شیکردنەوە و تیشکخستنە سەر ئایین و رەفتارە ئایینییەکان کارێکی ھێندە سادە نییە ،بەتایبەت ئەگەر پشت ئەستوور بە میتۆدێکی زانستی تویژینەوەکەت ئەنجام بدەیت ،لێرەدا تەنیا ئەمانەوێ بە گەڕانەوە بۆ بۆچوون و روانگەکانی ماکس ڤێبەر، بۆچوونەکانی خۆمان بخەینە ڕوو .پاش ئەوەی ڤێبەر بۆ ھایدلبێرگ گەڕایەوە ،تەنیا خەریکی نووسینی تویژینەوەکانی دەبێت و لەم رێگەیەوە چەندان بەرھەمی دانسقە دەنوسێت ،ھەر چەندە چەند ساڵێک پێش مردنی خەریکی وانەوتنەوە بوو لە زانکۆ، ھەر لەم نێوانەدا ڤێبەر کتێبە میتۆدۆلۆژییەکەی دەنوسێت ،ئەویش بەناوی میتۆدۆلۆژی زانستە کۆمەاڵیەتییەکان .دوو ساڵ پێش مردنی زۆربەی زۆری کاتەکانی خۆی بە چاالکی سیاسییەوە تەرخان دەکات ،ئەم خۆ خەریککردنە بەردەوام دەبێت تا ئەوەی لە ساڵی ١٩٢٠بەھۆی نەخۆشیی سیلەوە ماڵئاوایی لە دنیا دەکات. ژیانی فیکری و کۆمەاڵیەتیی ڤێبەر ماکس ڤێبەر لە بیست و یەکی ئۆرێلی ١٨٦٤لە شاری ئێرفۆرتی ئەڵمانیا لە خێزانی پرۆتستانی لەدایکبووە ،باوکی مافزان بوو ،بنەماڵەکەی بۆرژواز و خاوەن کارگە و سەرمایەیەکی زۆر بوون ،لە ساڵی ١٨٦٩لەگەڵ خێزانەکەی دێنە بەرلین و ھەر لەوێش بووە بەشێک لە گرووپی لیبڕاڵە راستڕەوەکان .دایکیی ڤێبەریش (ھێلن فاڵنشتاین) کەسایەتییەکی کولتووری و خوێندەواری ھەبوو ،بێجگە لەوەش ،زۆر بە پرسە ئایینی و کۆمەاڵیەتییەکانەوە پەیوەست بوو ،تا ساڵی ١٩١٩کە ساتی مردنی بوو ،لەگەڵ ڤێبەری کوڕییدا پەیوەندی فیکری و کولتووری نزیکی ھەبوو ،بەرادەیەک کە ببووە ھۆی بەھێزکردنی ئیمان و رووحی ئایین لە ناخییدا.
132
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ڤێبەر پاش تەواوکردنی خزمەتی سەربازی ،لە ساڵی ١٨٨٤بۆ درێژەدان بە خوێندن دەچێتە زانکۆی بەرلین ،بەم ھۆیە دەگەڕێتەوە ماڵیی باوکی ،نامەی دکتۆراکەی خۆی لەبارەی مێژووی ناوەندە بازرگانییەکان لە چاخەکانی ناوەراست نووسی و لە ساڵی ١٨٩٦ بووە مامۆستای زانکۆی ھایدلبێرگ ،بەاڵم پێش ئەوەش لە ساڵی ١٨٩١ڤێبەر بەرھەمێکی پڕبایەخیشی لەبارەی میژووی زەوی رۆم ھاوشان بە نامەی دکتۆراکەی نوسیوە .بەاڵم بە ھۆی مردنی لەناکاوی باوکی ،بەتایبەت پاش ئەوەی ئەو و باوکی لەگەڵ دەمەقاڵێیان دەبێت ،ڤێبەر تووشی نەخۆشی دەروونی دەبێت ،بە دیاریکراوی لە سااڵنی ١٨٩٧و ١٩٠٢نەخۆشییە دەروونییەکەی ڤێبەر بە لوتکە دەگات و بەم ھۆیە لە نەخۆشخانەی دەروونی دەیخەوێنن ،بەاڵم پاش ئەوەی لە ھەمان ساڵ پاش ھەفتەیەک لە نەخۆشخانە دەردەچێت ،سەفەر بۆ ئیتاڵیا دەکات ،پاش بینینی ئەو کەشە سەوز و جوانانەی ئیتاڵیا ھەست بە ئارامییەکی دەروونی زۆر سەیر دەکات ،ھەر ئەمە وای لێ دەکات کە بگەڕێتەوە ھایدلبێرگ ،تا ماوەی دوو ساڵ ئەو ھیچ کێشەیەکی ئەوتۆی نەما بەتایبەت پاش ئەوەی سەفەری بۆ ئەمریکا کرد و کۆمەڵگایەکی جیاوازتر لە کۆمەڵگای ئەڵمانی بینی ،ھەر لەو سەفەرەش پەی بە رۆڵی بۆرۆکراسییەت لە دیموکراسیی ئەمریکییدا برد. لە بواری فیکریشدا ڤێبەر بەرھەمی چەندان سەرچاوە و قوتابخانەی فیکرییە ،ئەو ھەم سوودی لە فەلسەفەی کانت و ھەم لە فەیلەسووفەکانی مێژووی ئەڵمانیا وەرگرتووە، ھەر بۆیەش بەرامبەریان وەفاداربووە و لە چەندان شوێنی تویژینەوەکانیاندا بۆیان گەڕاوەتەوە .ڤێبەر لە ھاوسەردەمانی خۆی پتر لە ژێر کاریگەری سێ بیرمەند و فەیلەسوف بووە ئەوانیش؛ ویلیام ڤێندلباند ،ھاینەریش رێکریت و ویلیام دیلتای ،بەتایبەت دێلتای و بەدیاریکراوی لە تیۆرەکەی لەبارەی تێگەیشتن و ئەو دیدەی کە پێیوایە زانستە مرۆییەکان دەپەرژێتە سەر کردە مانادارەکانی مرۆڤ ،ھەر بۆیە ڤێبەریش پێیوایە ئـەرکی کۆمەڵناسی تێگەیشتنە لە کردەی کۆمەاڵیەتی .بێجگە لەوانیش بیرکردنەوەکانی زۆر نزیک و لە مشتومڕدابوو لەگەڵ گیۆرگ زیمڵ و فرێردیناند تۆنیس ،تا ئەگاتەی ئەوەی کە لە پێشەکی کتـێبی ئابووری و کۆمەڵگاکەی سەرسامی خۆی بۆ دیدی تۆنیس بۆ جڤات و کۆمەڵگا دەخاتە ڕوو ،تەنانەت تیۆرێکیش لە ژێر کاریگەری دیدەکەی تۆنیس دادەڕێژێت. شایەنی باسە نیچە و مارکسیش کەم تا زۆر کاریگەرییان بەسەر بۆچوونەکانی ڤێبەرەوە ھەیە ،بوونەتە ھەوێنی دارشتنی چەند دیدێکی جیاوازتر بۆ کۆمەڵگا و جڤاتە مرۆییەکان.
9
به‌هاری ٢٠١٥
133
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئایین و رەفتاری کۆمەاڵیەتی ڤێبەر پێیوایە ئەرکی یەکەمی و سەرەکیی کۆمەڵناسیی ئایینی بریتییە لە دوان لەبارەی ئەو بارگرژی و ناکۆکییانەی لە نێوان ئایین و رەفتاری کۆمەاڵیەتییدا ھەیە .ئەم ناکۆکی و بارگرژییانە بە ئەستەم لەو ئایینانەدا بەرچاو دەکەون کە پشت ئەستوورن بە رێسا و پرەنسیپە دنیاییەکان ،بەاڵم بە پێچەوانەوە ،لەو ئایینانەی کە بانگەشەی رزگاری و ئیمان دەکەن زۆر بە ئاشکرا ئەو ناکۆکی و بارگرژییانەی تیا بەدەردەکەوێت. ماکس ڤێبەر لە کتێبی ئابووری و کۆمەڵگا و لە بەشی یەکەمی کۆمەڵناسیی ئاییندا باس لە پێنج بارگرژی و ناکۆکی لە نێوان ئایین و رەفتارە کۆمەاڵیەتییەکان دەکات ،کە لە خوارەوە ھەوڵ ئەدەم بە وردی بیخەمە ژێر باس و شیکردنەوە: یەکەم :بەھۆی ھەبوونی پەیامبەری ئایینەکە و نەیاری لەگەڵ کۆمەڵگاکان :ھەموو ئەو ئایینانەی کە ھەڵگری پەیامی ڕزگارکردن و بەھشت و دۆزەخن ،بەردەوام کێشەیان لەگەڵ ئەو واقیعە کۆمەاڵیەتییەدا ھەیە کە لە کۆمەڵگادایە .کەم کۆمەڵگا ھەیە لە سەرەتادا لەگەڵ ھەر ئایینێکدا خۆیان بگونجێنن ،ھەربۆیە لە قۆناغی یەکەمدا تووشی بارگرژی و ناکۆکییەکی بەرچاو دەبنەوە ھەندێکجار پێویستی بە ھێز ھەبووە بۆ یەکالیکردنەوەی. دووەم :ناکۆکی ئایین لەگەڵ رەفتارە ئابوورییەکان :چەندان شێوە لە ناکۆکی نێوان ئایین و رەفتارە ئابوورییەکان بەرچاو دەکەوێت .گرینگترین ئەو ناکۆکییە ئابوورییانەش بریتییە لە سنووردارکردنی سوو و ڕیبا ،ھاندان بۆ ئەوەی بە کەمترین ویست و داواکاری ڕازی بین ،لە ھەمووشیان گرینگتر ،ئەو ناکۆکی و بارگرژییە شاراوەیە کە لە نێوان جۆرایەتی و بەئەقاڵنیبوونی ئابووری مۆدێرندا ھەیە .لە ڕاستیدا ،ئابووری مۆدیرن شتێک نییە جگە لە کۆنترۆڵکردنی بەرژەوەندییەکان ،بێ ملمالنێیەک کە ناوی بازاڕە .تەنانەت ئایینێکی وەک کۆنڤشیۆسی چەندان بەربەستی لەبەردەم گەشەسەندنی سەرمایەداری ئەقاڵنی داناوە. سێیەم :ناکۆکی ئایین لەگەڵ سیاسەت :سیاسەت و ئایین دوو کایەی یەکجار زۆر دوورن لە یەکتر ،لە سیاسەتەدا ئەوەی باوە بەرژەوەندی ھاوبەشی ھەر الیەنێکە و بەئاسانی تێکشاندنی ئەویتر بەرچاو دەکەوێت ،کەچی لە ئاییندا رەفتارەکە بەجۆرێکی ترە و پشت ئەستوورە بە رووحی یەکتر قەبوڵکردن .ھەر بۆیە کاتێ ئایین ئەیەوێ پەل بۆ ناو کایەی سیاسیی بھاویژێت ئەوکات تووشی قەیران و رەتکردنەوە و رەخنەگرتنێکی زۆر دەبێتەوە و مەبەست و پەیامەکانی بە ئاڕاستەیەکی تردا دەڕوات کە بە قازانجی نایەتەوە. چوارەم :پەیوەندی ئایین و ھونەر :لە مێژە پەیوەندی ئایین و ھونەر خۆش و نزیک
134
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
بووە ،تەنانەت کردەی جادووگەرییان بە دەیان ھونەری وەک سەما و ئاواز و مۆسیقا ...ھتد تیایدا پێشکەش دەکرا ،ھەر بەم ھۆیەش ئایینەکان بایەخێکی نائاساییان بۆ ھونەر دادەنا ،بەاڵم پاش ئەوەی ئەقاڵنیەتی رۆشنبیرانە وەک تایبەتمەندییەکی رەفتاری مرۆیی دەرکەوت بابەتەکە شێوە و ناوەرۆکێکی تری بە خۆیەوە بینی .لێرەوە ھونەر بۆ ئایینەکان بووە دنیایەکی پڕ گوومان ،بەتایبەت پاش ئەوەی ئایینەکان چەندان ڕێچکە و فیرقە و مەزەبی جیاواز جیاوازی لێکەوتەوە و ھەریەکەیان بە گوێرەی بیکردنەوەی خۆیان رەفتاریان لەگەڵ کردە ھونەرییەکان دەکرد و لێرەوە سەرچاوەی گرژییەکانی نێوان ھونەر و ئایین سەریهەڵدا. پێنجەم :ئایین و سێکسواڵێتی وەک نائەقاڵنیترین تەوژمەکانی ژیان :لە کۆمەڵناسیی ڤێبەردا ،سێکسواڵیتی گرینگییەکی یەکجار زۆر و بەرچاوی ھەیە ،بەتایبەت لە پەیوەست بە ڕەفتاری ئایینی ،ھەر بۆیەش ڤێبەر لە ریزبەندی ئەو گرژییانە دایناوە کە لە نێوان ئایین و سێکواڵیتییدا ھەیە .بۆ نموونە ،لە کردە جادووگەرییەکاندا پەیوەندییەکی قووڵ لە نێوان دوو پانتایی رەفتاری لەم چەشنەدا ھەیە لە چەشنی پیاوپەرستی وەک ھێمایە. تەنانەت لە پەرستگا و شوێنە ئایینییەکان لە نێو ئایینە کۆنەکاندا بە کردەیەکی ئاسایی و تەنانەت پیرۆزیش تەماشا کراوە ،وەک ئەوەی لە ئەفسانە دێرینەکان پەیوەندی ژن و پیاو خوواوەندی بە ناوی ئیشقەوە بۆ چێکراوە ،بەاڵم ھێدی ھێدی و لەگەڵ ئایینە ئاسمانییەکان کردەی پەیوەندی خۆشەویستی و پەیوەندی سێکسی یاساخ کراوە ،تەنھا ئەگەر لە چوارچێوەی خێزانداری و ھاوسەرگیرییدا بێت. شەشەم :ناکۆکی ئایین لەگەڵ مەعریفە :وەک ئەوەی تێبینی دەکەین لە سەردەمەکانی مێژوودا ،کە چۆن رووحانیی و پیاوانی ئایینی خوێندن و خوێندەوارییان تەنھا بۆ خۆیان قۆرغ کردبوو ،تەنانەت کار گەیشتبووە ئەوەی کە خوێندن و مەعریفە بۆ خەڵکی رەشۆک بە گوناە و تاوان لە قەڵەم بدرێت .بەاڵم بە گەشەسەندنی پۆزەتیڤیزم وەک فەلسەفەیەکی سەربەخۆ پەیوەندییەکانی نێوان زانست و ئایین ھێور بۆوە ،ئایین دەیتوانی پتر لەگەڵ فەلسەفەی میتافیزکیا ھەڵ بکات. ئایین و چەمک و دیاردەکانی پەیوەست بە ئایین ئایین و ئاکاری ئایینی ڤێبەر لە پێناسەکردنی چییەتی ئاییندا دیدێکی جیاواز و جێ سەرەنجی ھەیە ،ئەو پێی وایە ئەشێ پەیوەندییەکانی مرۆڤ بە ھێز و تەوژمە میتافیزیکییەکان ،کە بە شێوەی پاڕانەوە ،قوربانی و خواپەرستی ئەنجام دەدرێن ،پێی دەگوترێت ئایین .لەڕاستیدا ئەم 9
به‌هاری ٢٠١٥
135
Analytical, academic, quarterly Magazine
پێناسەکردنەی ڤێبەر بۆ ئایین کورتکردنەوەیەتی لە چەند چوارچێوەیەکی بەرتەسک کە دەرفەتی خوێندنەوە و تێڕامانی تر نادات ،لە کاتێکدا پانتاییەکانی ئایین ئەشێ بەرفراوانتر بێ لەوەی ڤێبەر باسی دەکات ئەمە لە الیەک ،لە الیەکی تر بەشێوەیەکی تەواو پێچەوانەی دیدی دۆرکھایمە بۆ ئایین ،الی دۆرکھایم بەستانەوەی ئایین بە دنیای میتافیزیکییەوە کارێکی ورد و زانستی نییە ،چونکە ئەو پێی وایە ئایین سروشت و سیمایەکی کۆمەاڵیەتییانەی ھەیە و کەم تا زۆر پەیوەستدار نییە بە دنیای میتافیزیکییەوە، بەڵکوو راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ مرۆڤ دەکات وەک بونەوەرێکی کۆمەاڵیەتی. ھەر چەندە ڤێبەر لە باسکردنی چەمکی ئاییندا خۆی گەمارۆ نادات ،بەڵکوو لە تەک باسکردنی ئایین ،چەندان چەمک و تێڕوانین و گۆشەنیگای تریش بەرباس دەخات کە لە خوارەوە ھەوڵ ئەدەین کەم تا زۆر لەسەریان رابوەستین. جادووگەر و پەیامبەر جادووگەر کێیە؟ پەیام و سیما مرۆییەکانی چین؟ پەیوەندی جادووگەر و سوبێکتی کارێزماتیک لە کوێدایە؟ جیاوازییەکانی نێوان پەیامبەر و جادووگەر چییە؟ ئەمانە ئەو پرسانەن کە ئەمانەوێ لە رێگەیەوە پەل و بۆیەکانی باسەکەمانی پێ بکەین. ئەگەر ئایین بریتیی بێت لە پەیوەندییەکانی مرۆڤ بە ھێز و تەوژمە میتافیزیکییەکان، کە بە شێوەی پاڕانەوە ،قوربانی و خواپەرستی ئەنجام دەدرێن ،ئەوا جادوو الی ڤێبەر بریتییە لە ناچارکردنی ھێز و تەوژمە میتافیزیکییەکان لە رێگەی ئامراز و کەرەستەی تایبەتەوە ،بەم پێیە ،ئەوەی لە ئاییندا پێش ھەموو شتێک دەخرێتە بەر سەرەنج پێی دەگوترێت یەزدان ،بەاڵم ئەوەی لە جادوودا جێ سەرەنجە بریتییە لە شەیتان و دێو و درنجەکان ،ھەر بەم ھۆیە ،ڤێبەر ڕایدەگەینێ کە جیاوازیی لە نێوان جادووگەرێک و رووحانییەکدا ھەیە ،روحانییەکان کەسانی سیستەماتیک و رێکخراو و پشتئەستوور بە زانست و پسپۆری تایبەتین ،بەاڵم جادووگەرەکان ھێندە لە کارێزماوە نزیکن کە لێکجیاکردنەوەیان لە ھەندێ کاتدا گەلێ ئەستەمە .ھەر بۆیە ڤێبەر لە کتێبی ئابووری و کۆمەڵگادا دەڵێت ھەر ئایینێک دوور بێت لە دنیای روحانی ئەوا بێگومان دووریشە لە ئەقاڵنیەت و ئاکاری ئایینی. با لێرەوە باسی پەیامبەر بگەین ،ڤێبەر لە تویژینەوەکانی لەبارەی ئایین گرینگییەکی یەکجار زۆر بە چەمکی پەیامبەر دەدات و تەنانەت چەندان پاژ و باسی بۆ تەرخان کردووە ،الی ڤێبەر پەیامبەر کەسێتییەکی کارێزماتیکییە و بە ھۆی تایبەتمەندی پەیامەکەی ،رێسا و دەستوورەکانی ئایینەکەی باڵو دەکاتەوە کە ئەشێ دامەزرێنەری
136
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئایینێکی تازەش بێت .بێگومان ھۆکارە سەرەکییەکانی وەرچەرخانی ھەر ئایینێک لە نەریتییەوە بۆ ئایینێکی ئەقاڵنی و سیستەماتیک بریتییە لەو پەیامبەرەی کە پەیامی ئایینەکەی ھەڵگرتووە ،ھەر بۆیە بۆ ئەوەی پەیامی ئایینەکان سەرکەوتوو بێت دەبێت لەگەڵ بەرژەوەندییە کۆمەاڵیەتی و کولتوورییەکانی ئەو ناوچەیەی ئایینەکەی تیا سەریهەڵداوە ،تەبا و ھەماھەنگ بێت .بە دیدی ڤێبەر ،پەیامبەر بەشێوەیەکی گشتی دوو جۆرە ،پەیمامبەری ئەخالقی و پەیامبەری نموونەیی .پەیامبەری ئەخالقی ھەڵگری پەیامێکە کە ئەرکی ھەر ھاواڵتی و تاکێکە پشتگیری لێ بکەن و بە ئامرازی گەیشتن بە خوداوەندی دابنێن ،بەاڵم پەیامبەری نموونەیی بەگوێرەی شێوەی ژیانی خۆی مۆدیڵێکی نموونەیی بۆ ژیان دەخاتە ڕوو ،ھەر چەندە پەیڕەویکردنی ئەو پەیامە خۆویستانەیە و پەیامبەرەکە خۆی نەک بە نێردراو بەڵکوو خۆی بە جێگرەوەی خوداوەند دەزانێت ،بۆ نموونە پەیامبەری وەک (بوودا و کۆنڤوشیۆس...ھتد) دەگرێتەوە. سڕینەوە وەھم لە جیهان ،ئەقاڵنیەت و کارێزما چەمکی ئەقاڵنیەت لە کۆمەڵناسیی ڤێبەردا جێگەیەکی تایبەتی ھەیە و بەردەوام لە ھەر پرسێکدا بۆی گەڕاوەتەوە ،تەنانەت ڤێبەر پێیوایە تەنیا لە رێگەی رەفتار و رەوتێکی گونجاوە ئەشێ جیهان بگۆڕدرێ ،ئەم پرۆسەیەک تەنیا بە شێوەی ئەقاڵنیبوون روو دەدات .لە ھەمان کاتدا ،بە دیدی ڤێبەر ئەقاڵنیەت تاکە پرۆسەی گۆڕانی جیهانیش نییی ،بەڵکوو کردەی تاکەکان لە ماشێنە ھەستەکی و فشارە ئایینی ،ئاکاری ،ئابووری و دەروونییەکان کاریگەرییان لەو پرۆسەیەدا ھەیە .ئەم ماشێنانە ئەشێ ببنە ھۆی ئەوەی کە تاکەکات روو بکەنە ئەو سەرکردانەی کە نە دەسەاڵتی بەرێوەبردنیان ھەیە و نە ھەڵگری دەسەاڵتێکی ئەقاڵنین ،ئەو سەرکردانەی کە لە ھەلومەرجێکی لەم چەشنە دەردەکەون (ھەڵگری پێدراوێکی جەستەیی و دەروونی تایبەت ،و پێیانوایە ھەموو کەسێک ئەو پێدراوەی نییە ،چوونکە پێدراوێکی میتافیزیکییە) وێڕای ئەوەش ،رەوتی بەئەقاڵنیبوونی جیهان و سڕینەوەی وەھم لە زانستە کۆمەاڵیەتییەکان ئەبێ بە ھەمەکیترین چەمکی ماکس ڤێبەر بزانرێت .بە دیدی ئەو ،جیهان بەردەوان لە پرۆسەی بەئەقاڵنیبوونە .چەمکی ئەقاڵنیەتیش بە مانای بەرباڵوی و گەشەسەندنی ئاڵۆزییەکانی سیستەمی کۆمەاڵیەتی، پەرەسەندن و ھاتنەئارای بەدامەزراوەیبوون ،دیسپلین و پێشبینی و کۆنترۆڵکردنی ژیان ،زاڵبوونی مرۆڤ بەسەر ژینگە لە رێگەی پەرەدان بە ھۆگرییەکانی ئامرازی مرۆڤ بەرامبەر بە سروشت ،لەنێوچوونی دەسەاڵتی ھێزە پەنھان و نائەقاڵنییەکان لە ژیانی کۆمەاڵیەتییدا .ھەر ئەم ڕەوتەی بەئەقاڵنیبوون ماناکانی سڕینەوەی وەھم لە زانستە 9
به‌هاری ٢٠١٥
137
Analytical, academic, quarterly Magazine
کۆمەاڵیەتی و ھزرە زانستییەکانی لەخۆگرت و ڤێبەریش بە سەرمایەداری و مۆدێرنێتی بەستایەوە .بەدیدی ڤێبەر ،پرۆسەی بەئەقاڵنیبوون ئەگەرچی پێویستە ،بەاڵم لە ھەمان کاتیشدا ھۆکارێکی سەرەکییە لە سەرھەڵدانی نامۆبوون و نیگەرانی یەکجاری زۆری مرۆڤ ،چونکە بە سڕینەوەی وەھم لە جیهان ،تام و لەزەتەکانی ژیانی کۆن و نەریتی لە نێو دەچێت ،و ھزری ھەڵھاتن لە ئازادیش ھەر لەم گۆشەنیگایەوە سەرچاوە دەگرێت ،کە کەسانی وەک ئەریک فرۆم و ھانا ئارنێت لەم ئایدیایانەی ڤێبەرەوە کەڵکیان وەرگرتووە و بەرگێکی تریان بە بەردا داپۆشیوە. ھەروەھا پاش چەمکی بەئەقاڵنیبوون و سڕینەوەی وەھم لە جیهان چەمکی کارێزما الی ڤێبەر ئەشێ بڵێین تایبەتمەندییەکی دیار و بەرچاوی ھەیە .ڤێبەر دەستەواژەی کارێزما ھەمیشە لە مانای سیفەتی نائاسایی کەسەکان یان شتەکان بەکارھێناوە کە پێیوایە ھێزێکی بێ ھاوشێوە و جادوویی بە کەس و شتەکان دەبەخشێت .لە شیکردنەوەی دەسەاڵتدا ،ئەم دەستەواژەیە لە سێ تایپی سەرەکی جێ سەرەنجی ئەودا دەستنیشان دەکرێت .ئەو کەسەی خاوەنی کارێزمای راستەقینەیە ،دەسەاڵتەکانی جێبەجێ دەکات ،بەاڵم ئەم دەسەاڵتی بەرێوەبردنە ،ھەم لەگەڵ دەسەاڵتی نەریتی و ھەم لەگەڵ دەسەاڵتی ماف و یاسادا جیاوازی ھەیە ،لەم ڕوەوە ،نائاساییە ،لەبەرئەوەی جیاوازی نائاسایی دەسەاڵت لە تایپی رۆژانەییەکەی ھێندە سەرەکییە کە جیاوازی (مەنزوومەی بەرژەوەندییەکان) لە (سیستەمی پشتئەستوور بە دەسەاڵت) لە ئاکامدا ،لەبەرچاوگرتنی سەرکردەی کارێزمایی وەک ئاستێکی بەشکراو لە شیکردنەوەی مەبەستەکانی ڤێبەر روون دەکاتەوە .بەم شێوەیە ،دابەشکردنی سێ الیەنە لە دیاردەی دەسەاڵت دەخرێتە ڕوو؛ یەکەم :دەسەاڵتی پشت ئەستوور بە مەنزوومەی بەرژەوەندییەکان لە بازاڕ یان لە گرووپە لۆکاڵییەکاندا .دووەم :دەسەاڵتی پشتئەستوور بە دەسەاڵتی دێرێن و ڕیشەدار، واتە دەسەاڵتی یاسایی ،نەریتی یا کارێزمایی .سێیەم :دەسەاڵتی پشتئەستوور بە سەرکردایەتی (تایبەتمەندی نائاسایی کەسێک و ھاوشێوەکردنی پەیڕەوانی بەو کەسە). لە الیەکی تر ئەتوانین بڵێین ،کارێزما کۆڵەکەیەکی سەرەکییە بۆ کردە کۆمەاڵیەتییەکان، بۆیە دەبێ لە پەیوەست بە ماناوە لێکبدرێتەوە و ئەو کاریگەرییە لە پێشچاو بگیردرێ کە بەسەر ئەوانیترەوە ھەیەتی .بەو چەشنەی خوودی ڤێبەریش دەنووسێت( :ئەو کەسانەی بانگەشەی ھەبوونی دەسەاڵتی کارێزماتیکی دەکەن ئەگەر پەیامەکانیان لەالیەن ئەویترەوە پەسەند نەکرێت ،کاریگەرییەکی ئەوتۆی نابێت) .بۆردیۆش ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە فۆرمەڵەکەی ڤێبەر لەبارەی چەمکی کارێزما تایبەتە بەو کەسانەی کە وەکو سەرمایەک سوود لە کەسایەتی خۆیان وەردەگرن و بەکاریدەھێنن .بەم چەشنە،
138
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
کارێزما چەمکێکی کۆمەاڵیەتییە و بە مانای ھاوکاریی و پاڵپشتییەکی ناڕێکخراو و نازنجیرەیە کە تایبەتمەندیی بەشداربووان لە رێورەسمە ئایینییەکان دەخاتە ڕوو. کەسێکی کارێزما ،چ لە مانا مەسیحیەکەی ئەم چەمکە و چ لە مانا تایپ ئایدیاڵییەکەی کە ڤێبەر شێوە و ناوەرۆکی پێداوە ،زۆرجار کەسانێ پێیانوایە پەیوەندییەکی راستەوخۆی بە تەوژمە میتافیزیکیییەکانەوە ھەیە .کە ئەشێ کەم تا زۆر لە بڕێک کاتدا ڕاستبێت، چونکە زۆربەی پەیامبەری ئایینەکان وەک پێشتریش باسمان کرد ،کەسانی کارێزماتیکی بوون و قسە و رەفتارەکانیان وەک یاسا و رێسا تەماشا دەکرێت. لە راستیدا ئایدیای تیۆری ڤێبەر لەمەڕ چەمکی کارێزما بەشێکە لە ھەوڵێکی بەرباڵوتر بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارەی کە دەسەاڵتی سیاسی چۆن دێتە کایەوە .وێڕای ئەوەش، پێش ڤێبەر و دوای ئەویش چەندان تویژینەوە بەئاڕاستەی ئیشکردنی ئەودا ڕۆیشتوون. ئایین و کایەی ئابووری لە کۆمەڵناسیی ئایینی ڤێبەردا ،کایەی ئابووری پێگەیەکی تایبەتی ھەیە و ھەموو ھەوڵەکانی خۆی لەوە چڕکردۆتەوە کە پەیوەندی بیروڕا ئایینییەکانی تاکێک و کردە ئابوورییەکەی بدۆزێتەوە .گرینگترین پرسێ کە ڤێبەر لە تویژینە ئایینییەکانی دەیخاتە ڕوو ئەوەیە کە :ئاخۆ چ پەیوەندییەک لە نێوان بیوڕای ئایینی و کردەی ئابووری کەسێکدا ھەیە؟ ئاخۆ ئایینەکان بەشێوەیەکی یەکسان رۆڵیان ھەبووە لە پەرەسەندنی سیستەمی سەرمایەدارییدا؟ ڤێبەر لە کتێبی ئاکاری پرۆتستانی و روحی سەرمایەدارییدا راستەوخۆ ددان بەوەدا دەنێ کە لە مەسیحییەتدا ڕێچکەی پرۆتستان ھەلومەرجێکی گونجاو و لەبار بۆ سەرھەڵدان و گەشەسەندنی سەرمایەداری دەخولقێنێت ،ھەر لێرەوەشەوەیە کە ڤێبەر ھەوڵ دەدات لە ئەرکی ھەر ئایینێک تێبگات و پێیوایە رەفتار و کردەی مرۆڤەکان لە ھەر کۆمەڵگایەکی مرۆیی ھەمە چەشندا شایەنی تێگەیشتن و تویژینەوە لەسەر ئەنجامدانە .کاریگەری ئایین لەسەر پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان و لە کردەی ئابووری مرۆڤەکاندا بۆتە جی سەرەنجی کۆمەڵناسیی ئایینی ڤێبەر ،ھەر بۆیە لە ھەوڵی سەلماندنی ئەوەدایە کە بیروڕا ئایینییەکانی ھەر تاکێک کاریگەری بەسەر گەشەسەندن و پەرەسەندنی ئابووری کۆمەڵگاکان ھەبووە ،و ڤێبەر فێرشمان دەکات کە بیروڕا و تێگەیشتنە ئایینییەکان دەتوانن ببنە یەکێک لە توخمە دیاریکەرەکانی کردەی ئابووری مرۆڤ .الی ئەو جیاوازییەکی پڕمانا لە نێوان روحی سەرمایەداری و ئاکاری پرۆتستاندا ھەیە.
9
به‌هاری ٢٠١٥
139
Analytical, academic, quarterly Magazine
بە وتەی ماکس ڤێبەر ،جێگیریی شێوەی بەرھەمھێنانی سەرمایەداری پەیوەستە بە کۆشش و ھەوڵە داھێنەرییەکان لە الیەک و ئەکتەری ئیماندارەکان لە الیەکی دیکە. پەیڕەوانی رێچکەی پوریتانیزم ( )Puritanismusکار و کۆششی کەسیی بۆ بەدەستھێنانی سامان بە شتێکی پیرۆز لە قەڵەم ئەدات. لە الیەکی تریشەوە ڤێبەر پێیوانییە کە ئاکاری ئایینی پێکھاتن یان پێکنەھاتنی سەرمایەداری دیاری دەکات ،ھەر بۆیە دەبێژێت (لێرەدا نامەوێت روانگەیەکی ھێندە پەرگیرانە بخەمە ڕوو وەک رووحی سەرمایەداری .سەرمایەداری تەنیا لە ئاکامی چەند ریفۆرمێکی ئایینی و تایبەتەوە ھاتۆتە کایەوە ،بەاڵم ئەوەی کە سەرمایەداری سیستەمێکی ئابوورییە ،چەند ریفۆرمێکی بەدوای خۆیدا ھێناوە ،بە پێچەوانەوە ،ئێمە تەنیا لە ھەوڵی سەلماندنی ئەوەداین کە چۆن و تا چ رادەیەک تەوژمە ئایینییەکان لە درووستبوونی چۆنایەتی و باڵوبوونەوەی چەندایەتیی ئەو رووحیەتە لە سەرتاسەری جیهان رۆڵی ھەبووە). ئایین و چینە کۆمەاڵیەتییەکان بێگومان لە کۆی گروپەکانی کۆمەڵگا ناشێ رێژەیەکی یەکسان لە ھەستی ئایینی لە نێو تاکەکانییدا ھەبێت ،ھەر گرووپێک بە گوێرەی پێگەی کۆمەاڵیەتییەکەی خۆی پەیوەستی ئایینی ھەیە ،ھەر لە جادووپەڕستییەوە بیگرە تا دەگاتە ئەکتەری بێ ئایین .ئەوانەی پەیوەندییەکی نزیکییان بە سروشتەوە ھەیە پتر وابەستەن بە تەوژمی ماددییەوە .ڤێبەر پێیوایە (ھەر کاتێ گومانگەرایی یان ھاوشێوەیی بەرامبەر ئایین ھەبێت ،ئاراستە بازرگان و سەرمایەدارە گەروەکانیش دەبێت برەوییەکی زۆریان ھەبێت ).ئەمە لە کاتێکدا چینی ناوەراست و خوارەوە پەیوەستییەکی پترییان بە ئایینەوە ھەیە تا ئاگاتە سەرمایەداران. رۆشنبیرانیش کە تویژێکی ھەرە گرینگی ھەر کۆمەڵگایەکن و لە زەمینەگەلی کۆمەاڵیەتی ھەمەچەشنەوە سەرچاوە دەگرن و پتر سەر بە چینی ناوەراستن ،بەم ھۆیە ،ھەر یەکەیان بەشێوەی جیاواز پەیوەستی ئـایینییان ھەیە ،ھەر بۆیە ڤێبەر پێیوابوو کە ھەموو ئایینە گەورە رۆژھەاڵتییەکان ،پتر بەرھەمی بیرکردنەوەیەکی قووڵە بەرامبەر چینی بااڵی کۆمەڵگا .تەنانەت لەمەش گرینگتر ،ئەو رۆشنبیرانەن کە لە گرووپی چینی بااڵوە ھەڵقواڵوون.
140
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ڤێبەر و ئایینەکانی جیهان وەک پێشتر باسمانکرد ڤێبەر گرینگییەکی زۆری بە ئاکاری ئابووری ئایینەکانی جیهان داوە .مەبەستی ئەو لە ئایینە جیهانییەکان ،ئەو ئایینانەن کە سەرکەوتوو بوونە لەوەی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی وەکو شوێنکەوتوو و مورید لە چوارچێوەی ئایینەکەدا بخولێنەوە .گرینگترین ئەو ئایینانەی تا ھەنووکە توانیویانە ئەو ویستە بەدەستبھێن و ڤێبەریش کەم تا زۆر شیکردنەوەی لەبارەیانەوە کردووە بریتیین لە ئایینەکانی: کۆنڤشیۆسی ،ھیندۆیی ،بودایی ،مەسیحییەت و ئیسالم و یەھودییەت .ئەم بەرھەمەی ڤێبەر لەبارەی ئایینەکانی جیهان بە نوقسانی ماوەتەوە ،چوونکە بەشێک لە توێژینەوەکان بەتایبەت توێژینەوە لەبارەی ئیسالم لەالیەن ڤێبەرەوە تەواو نەکرا و مەرگ مەودا پێی نەدا. ڤێبەر لە توێژینەوەیەکی لەبارەی ئایینی ھیندۆ ڕای خۆی دەردەبڕی و دەبێژێت :ئایینی ھیندۆ ھەڵگری ئاکارێکی تایبەتە کە بۆ ئەم دنیا نادیدە گیراوە و وەک سەرپۆشێک لە واقیعەتی ماددی ئەڕوانێت و ھۆگریی ھەقیقی ،کە دەبێ مرۆڤایەتی سەرەنجی بدات، دەشارێتەوە .ئایینی ھیندۆ بە دیاردەیەکی گومڕاکەر ھەژمار دەکرێت لە دنیادا ،ھێدی ھێدی جێ سەرەنجی و گرینگییەکەی لەدەست ئەدات. ڤێبەر ئایینی کۆنفشیۆسی و تائۆشی لە چین خستۆتە بەر توێژینەوە و بانگەشەی ئەوە دەکات کە لە چیندا سەرمایەداری و گەشەکردنی ئابووری دواجار ھێشتا لەسەر پێی خۆی رانەوەستاوە؛ چونکە ئایینی باو لە چیندا رێگەخۆشکەر نەبووە بۆ وەرچەرخانی لەم چەشنە ،لەبەرئەوەی ئایینەکانی چین ھێندەی بانگەشەی ژیانی ئارام دەکەن ئەوەندە لە ھەوڵی ھاندانی پێشکەوتنی ماددییدا نین. شایەنی باسە ،ڤێبەر توێژینەوەیەکی لەبارەی ئایینی ئیسالمیش ئەنجامداوە کە ھەڵبتە پتر پەیوەستە بە سەردەمی حکومەتی عوسمانییەکانەوە .ئەو لە توێژینەوەکەییدا ئیسالن بە پێچەوانەی پرۆتستان دەزانێت و لە دیدی ئەو ،ئیسالمە ئەو ئایینە نییە کە گرینگی ھەم بەم دنیا و ھەم بەودنیا بدات .جیاوازییەکی یەکجار زۆر لە نێوان ئیسالم و رێچکەی پرۆتستاندا ھەیە ،تەنانەت ئیسالم بڕوای بە بازاڕی ئازاد ،تەکنەلۆژیای ئەقاڵنی، مافی ئەقاڵنی و ھێزی کاری ئازاد نییە .لەبەرئەوە ،لە بنەڕەتدا ئەقاڵنیەت کە بزوێنەرێکی سەرەکی بەربەستەکانی نەریتە ،لە ئیسالمدا بوونی نییە .ھەڵبەتە بە سەرەنجدان لەوەی کە ڤێبەر لەبارەی سیستەمی فیکری حکومەتی عوسمانی توێژینەوەی کردووە، سەیر نییە کە بە دەرەنجامێکی لەم چەشنە گەیشتبێت ،چوونکە لەو سەردەمەدا دەسەاڵتی ئیسالمییانەی عەسمانییەکان لە لوتکەدا بوو .ئەبێت ئەوەش بڵێین ڤێبەر لە 9
به‌هاری ٢٠١٥
141
Analytical, academic, quarterly Magazine
توێژینەوەکانی لەبارەی ئیسالم ھێشتا کۆتایی پێ نەھێنابوو ،بەڵکوو تازە لە سەرەتاکانی نووسینی تویژینەوەکانیدا بوو ،بەاڵم بە ھۆی کۆچی لەناکاوییەوە فریای تەواوکردنی توێژینەوەکانی نەکەوت.
سەرچاوەکان:
.١ماکس وبر ،اقتصاد و جامعە ،ترجەمە؛ عباس منوچهری ،مهرداد ترابی نژاد ،مسطفی عمادزادە ،چاپ اول، پاییز .١٣٨٦ .٢ئەنتۆنی گیدنز ،سیاسەت ،کۆمەڵناسی و تیۆری کۆمەاڵیەتی ،وەڕگێڕانی دانا شوانی ،چاپی یەکەم ،پایزی .٢٠١٢ .٣کۆمەڵێ نووسەر ،فەلسەفە و کۆمەڵناسی ،وەرگێڕانی دانا شوانی ،چاپی یەکەم.٢٠٠٩ ، .٤ژولین فروند ،جامعەشناسی ماکس ڤیبەر ،ترجمە عبدالحسین نیکگھر ،تهران ،چاپ اول ،سال .١٣٨٦ .٥ریمون بودون ،فرانسوا بوریکۆ ،فرھنگ انتقادی جامعەشناسی ،ترجمە عبدالحسین نیک گهر ،چاپ اول، .١٣٨٥ .٦بریان ترنر ،ماکس وبر و اسالم ،ترجمە سعید وصالی ،چاپ سوم.١٣٩٠، Max weber, The Sociology of Religion, trans.Ephraim Fischoff, .٧ .٢٠٠٣ ,London .٨لوئیس کوزر ،زندگی واندیشە بزرگان جامعةشناسی ،ترجمە محسن ثالثی ،تهران ،علمی ،١٣٧٣ ،چاپ پنجم.
142
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھەرێمی کوردستان لە نێوان ھێزی ئاو و ھێـزی نەوتدا!... ھێرش شکاک
ماستەر لە بەرێوەبردنی کار و پسپۆر لە سیاسەتی ئاو
9
به‌هاری ٢٠١٥
143
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
144
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە زەمەنی جەنگی جیهانی یەکەم دەگوترا (ئەوەی خاوەن نەوت بێ ،دەتوانێ جیهان بخاتە ژێر رکێفی خۆی ،کەچی لە ئێستا و داهاتوودا راستە ئەگەر بگوترێ ئەوەی دەستی دەخاتە نێو سەرچاوەکانی ئاو و توانای ھەبێ کۆنترۆڵی ئاراستەکەی و نرخەکەی و گواستنەوە و دابەشکردنی بکات ،ئەوا دەتوانێ لەم جیهانەدا ببێتە دەوڵەتێکی دەسەاڵتدار) لەبەرئەوەی بەبێ ئاو نە گەشەسەندن و نە ژیانێکی تەندروست وجودی ھەیە و رۆژ دوای رۆژ و لەگەڵ پێشکەوتنەکاندا بازنەی بەکاربردنی ئاو بەخێرایی زیاتر دەبێت .ھەروەها لە جەنگی جیهانی یەکەمدا دەگوترا (ئەوەی خاوەن نەوت بێ جەنگەکە دەباتەوە )!...کەوا ئەمە راستە بۆ ئەو کات ،کەچی بۆ ئێستا و داهاتوو دەگوترێ (ئەوەی توانای بەسەر کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانی ئاودا ھەبێت و بەرێوەی ببات و کاری وەبەرھێنانی پێبکات ،ئەوا ئەو دەستی درێژە لە جەنگی داهاتوودا )! ... ھەروەها خەڵکانی ھەژار دەڵێن (نـــەوت تێنوێتیـــمان ناشـــکێنێ) ،بەاڵم دەبێ ئەوە بزانین کە ئاو و نەوت دوو کۆڵەگەی سەرەکی بنیاتی دەوڵەتێکی زۆر بەھێزن ،بەاڵم بە پەیڕەوکردنی سیاسەتێکی دروستی ئابووری لە ئەجیندای حکومەتدا. بە لەنێو ئەم قەیرانە گەورەیەی ئاسایشی ئاو کە باڵی بەسەر ژمارەیەکی زۆری واڵتانی جیهاندا کێشاوە و بەشێکی زۆری دانیشتوانی زەوی لە خۆشیە گرنگەکانی ژیان بێبەش کردووە و بەھۆی ئەو کێشە ژینگەییە گەورەیه‌ی کە پەلی بەسەر پانتاییەکی زۆری گۆی زەویدا هاوێشتووە ،ھەروەها بەھۆی ئەو قەیرانە ئابووریە زۆر ترسناکەی بەرەو رووی جیهان بۆتەوە ،ھەر واڵتێک ئەو مەرجە ئاڵۆز و گرنگانەی تێدابێ کە وای لێبکات ببێتە واڵتێکی سەرچاوەی ھێزی ئاو و ھەوڵی بۆ نەدات ،ئەوا بریتییە لە ئەنجامدانی ھەڵەیەکی ستراتیژی ھێندە گەورە کە ناتوانرێت بە نوسین ئاماژەی پێبکرێت ،کە ئاماژە بە واڵتی سەرچاوەی ھێزی ئاو دەکەین مانایەکی ئێجگار گەورەی ئابووری و سیاسی دەگەیەنێت و ئەو واڵتانەی ئەو مەرجانەیان تێدایە لە رۆژھەاڵتدا لە پەنجەکانی دەست تێپەرناکەن و گونجاوترینیان «ھەرێمی کوردستان»ـە ،لە رۆژھەاڵتی ناوەندیش تاکە شوێن «ھەرێمی کوردستان»ـە ،ھەر واڵتێک یان ھەرێمێک بە پڕاکتیکی سەرچاوەی ھێزی ئاو بێت ،ئەوا ئەو واڵتە یان ئەو ھەرێمە قەوارەیەکی زۆر گرنگی دەبێ و بەھۆی ھێزی ئاوەوە دەتوانێت شوێنێکی گرنگ لەنێو واڵتانی جیهاندا داگیر بکات. 9
به‌هاری ٢٠١٥
145
Analytical, academic, quarterly Magazine
لەبەرامبەریشدا ئەو واڵتانەی بەرھەم ھێنەری نەوتن و کاریگەریان لەسەر بازاڕی نەوتی جیهانیدا ھەیە لەنێو نەخشەی وزەی نەوتی جیهانیدا شوێنیان ھەیە ئەوا بە واڵتانی گرنگ لە هاوکێشەی ئابووری جیهاندا ھەژمار دەکرێن بەوپێیەی کە نەوت سەرچاوە و بزوێنەری پلە یەکەمی ئابووری جیهانە ،بەاڵم ھەبوونی نەوت بێ ھەبوونی ئاو بریتییە لە ناتەواویەکی فراوان لە ھێزی دەوڵەت ،باشترین نموونە واڵتانی دورگەی عەرەبی ،وەک واڵتانی سعودیا و ئیمارات و کوێت... ھتد .کە واڵتانی سەرچاوەی وزەی نەوتی جیهانین بەاڵم سااڵنە پارەیەکی ئێجگار زۆر بۆ دابینکردنی بەشیرینکردنی ئاوی دەریا لەرێگەی وێستگە زەبەلالحەکانی بەشیرین کردنی ئاوی دەریاوە خەرج دەکەن ،ھەروەها سااڵنە خەرجکردنی پارەیەکی زۆر لە دابینکردنی ئاوی گونجاو بۆ کاری کشتوکاڵکردن خەرج دەکەن کە ئاوی سوێری دەریا نەگونجاوە بۆ کاری کشتوکاڵکردن ،جگە لە دابینکردنی ئاوی پێویست بۆ مەبەستی ئاژەڵداری و بوارەکانی تر ،کە لەراستیدا نەبوونی سەرچاوەی ئاوی سەر زەوی شیرین لە نیمچە دورگەی عەرەبیدا پێشکەوتنی ئەم واڵتانەی لە بوارەکانی کە لە رێگەی پەیڕەوکردنی سیاسەتی ئاودا پێ جێبەجێ دەکرێت پەک خستووە ،بەڵکوو زۆر بەپێچەوانەوە سااڵنە لە دیاریکردنی بودجەی گشتی لەم واڵتانەدا دەبێ رێژەیەکی زۆری بودجە بۆ دابینکردنی ئاو بۆ خواردنەوەی ئادەمی و سەرجەم پێداویستیەکانی دیکە ،دیاری بکرێت ،وات ه بەشێک لە داهاتی نەوت بۆ دابینکردنی ئاوی شیرین دەڕوات کە ئەوەش ئاستەنگێکە لەبەردەم پێشکەوتنی کۆی پڕۆسەی پێشکەوتنی واڵت ،بە مانایەکی دیکە ئەو حاڵەتەی کە لەم واڵتانەی دورگەی عەرەبیدا ھەیە بریتییە لە ھەبوونی بۆشاییەکی زۆر گەورە لە سەرچاوەکانی پێشکەوتنی واڵت.
146
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
کەچی لەبەرامبەردا واڵتی تورکیا ئاوی کردووە بە کارتێکی ئێجگار بەھێزی ئابووری و سیاسی و ستراتیژیەتی سیاسەتی ئاو لە تورکیا و لەم بوارەشدا ،سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەست ھێناوە و ژمارەیەک سەرکردەی یەک لەدوا یەکی تورکیا خەریکی بنیاتی ئەم ستراتیژیەتە بوون بۆئەوەی تورکیا بکەن بە واڵتی ھێزی ئاو لەناوچەکەدا و ھەروەها لەسەر ئاستی جیهانیشدا ئەوەش ئەم واڵتەی والێکردووە کە ئاو بەشدارێکی زۆر کاریگەر بێت لە بەھێزکردنی ژێرخانی ئابووری و بەشێوەیەک کە ماوەیەکی دوورو درێژە کارتی ھێزی ئاو بوەتە کولتووری سیاسەتی حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی تورکیا ،بەاڵم لە بەرامبەردا ھەژاری واڵتی تورکیا لە وزەی نەوتدا بۆشاییەکی گەورەی لە ھێزی ئەم واڵتەدا دروستکردووە بەھۆی ئەوەی کە واڵتی تورکیا واڵتێکی گەورە و فراوانە و رووبەرێکی زۆری ھەیە و ژمارەی دانیشتوانی زۆرە و رۆژانە پێویستی بە خەرجکردنی وزەیەکی زۆر ھەیە ،کە الوازی لە ھەبوونی ھێزی نەوت و گاز وایکردووە کە واڵتی تورکیا زۆر بە ھێواشی گەشە بکات .کەواتە بێ ئەوەی تا ئێستا رۆڵی زۆر گرنگی سەرچاوەی ھێز و وزەی ئاو لەنێو واڵتانی جیهاندا وەک دەسەاڵتێکی ئابووری و سیاسی ئاماژەی پێکرابێ، بەاڵم لە خودی هەقیقەتی زێدە گرنگی ئەم پرسەدا ئەوەیە کە پێشکەوتنە ئابوورییەکان بەبێ زەمینەی گونجاوی ھێزی ئاو مەحاڵە و گەشەی سیاسیش بەبێ گەشەی ئابووری ناتەواوە ،بێگومان واڵتی تورکیا لەسەر ئاستی رۆژھەاڵتی ناوەراست و گشت رۆژھەاڵت پلە یەکە لە بوونی بە واڵتی ھێزی ئاو ،ئایا راستە ئەگەر رامان وابێت ھێزی ئاو رۆڵێکی گرنگی لەو بێ منەتکردنەی تورکیادا ھەیە لە ئاست زۆر لە پرسە نێو دەوڵەتیەکان ،لە وەاڵمدا دەڵێین بەڵێ ھەمان ئەو تورکیایەی ئێستا ،بەاڵم بێ ھەبوونی ھێزی ئاو بریتیی دەبوو لە تورکیایەکی زۆر جیاواز لە ئێستا و لەو کاتدا ئەو تورکیا بەھێزەی ئێستا لە وجوددا نەدەبوو .بەاڵم ئەوەی زۆر گرنگە و مەبەستمە لێرە ئاماژەی پێبکەم ،ئایا ئەگەر واڵتی دووەم لە ھێزی ئاو لەسەر ئاستی رۆژھەاڵتی ناوەڕاست و رۆژھەاڵت بە گشتی بێتەدی و ببێتە خاوەن ھێز و وزەی ئاو و خاوەن دبلۆماسیەتێکی بەھێزی ئاو کامە واڵت یان ھەرێمە؟ وەاڵمەکەمان «ھەرێـــمی کوردســـتان»ـە ،بەپێی وتەکانی پرۆفیسۆر حیدر کمونە پسپۆڕ لە ئەندازەی نەخشەسازی شار ،لەگەڵ چوونی جیهان بۆ نێو سەدەی بیست و یەک سیمای کورتهێنانی گەورەی ئاو لەسەر ئاستی جیهان دەرکەوت ،کە کۆی بڕی ئاو لە جیهاندا نزیکەی ١٣٨٦ملیار مەتر سێجایە ،کەوا لەو بڕەدا تەنها بڕی %٢.٥ بریتییە لە ئاوی شیرین کە ھەرچەندە ئەم بڕەیە ئێجگار کەمە لەگەڵ ئەوەشدا ئەم بڕە بە شێوەیەکی جیاواز دابەش بووە لە جیهاندا ،بۆ نموونە بە کۆی واڵتانی عەرەبی تەنها بڕی %٠٥٨سەرچاوەی ئاوی تازەبووەوەیان بەر دەکەوێت .تا ئێستا لەسەر ئاستی نێو 9
به‌هاری ٢٠١٥
147
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەوڵەتی و بازاڕی جیهاندا فەلسەفەی ھێزی دەوڵەت تەنها لە سامانی نەوتدا خۆی دەبینێتەوە ،بەاڵم بە دیوەکەی تر و هەقیقەتی ئاسایشی خۆراک و ھەریەک لە ئاسایشی نەتەوەیی و کۆمەاڵیەتیدا پەیوەستە بە ئاسایشی سامانی ئاوەوە ،کەواتە لێرەدا دوو هاوکێشەی زۆر لێک جیاواز ھەیە کەوا بەپێی هاوکێشەی یەکەم کە بریتییە لە تێڕوانینی سیاسەتمەدارانی نێو دەوڵەتیی شارەزا و پسپۆرانی بواری وزە و ھەندێک لە ئابووری ناسان ،نەوت و سەرچاوەکانی وزە بنەمای ھێز و بازووی ھەر قەوارەیەکی سیاسیین، کەچی بەپێی هاوکێشەی دووەم کە بریتییە لە تێڕوانینی شارەزایان و پسپۆڕانی بواری ئاوو شارەزایان و پسپۆڕانی بواری خۆراک و بەشێک لە ئابووری ناسان ،هەقیقەتی رۆڵی زێدە گرنگی سامانی ئاو لە نەوت زۆر زیاترە ،لەبەرئەوەی بەشێوەیەکی لۆجیکی ئاو بنەمای ئابووریە نەک نەوت و گاز ،لە ھەمووی گرنگتر ئاو سەرچاوەی وزەی ژیانی مرۆڤـ و گشت زیندەوەران و روەکەکانە خاکیش ئاوی پێویستە تا بەرھەم بدات و ژیان بەردەوام بێت و ھێزی ئابووری کاری خۆی بکات و بەبێ ئاو وەبەرھێنانی نەوتیش مەحاڵە!... ھەریەک لە نەوت و ئاوی خواردنەوە لە کەمبوونەوەدان ،وات ه ئاسایشی واڵتانی بەرھەم 148
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھێنەری نەوت و ئەو واڵتانەی کە ھەژارن بە سەرچاوەکانی ئاو یان واڵتانی کە سیاسەتی ھەڵەی ئاو پیادە دەکەن ،لەبەردەم جۆرێک لە مەترسیدان ،بەڵکوو ھەندێکیان لەبەردەم مەترسیەکی زۆر گەورەدان .ئەوەی زۆر گرنگە ئاماژەی پێبکەم ئەوەیە کە ھەریەک لە نەوت و ئاو بنەمای جولێنەری ئابووری و خۆشگوزەرانین. گشت ریپۆڕتەکانی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و جیهانیەکانی تایبەت بە قەیران و گرفتەکانی ئاوی خواردنەوە بۆ داهاتوو ئاماژەی راستەوخۆ بۆ رۆژھەاڵتی ناوەند دەکەن وەک پۆڕگی سەرھەڵدان و فراوانبوونی کێشەکانی تایبەت بە سامانی ئاو ،بەاڵم ئەوەی گرنگە ئەوەیە کە ئایا ئەو کێشە گەورەو سەرەکیەی رۆژھەاڵتی ناوەند چیە کە ببێتە ھۆکاری ئەوەی رووبەری رۆژھەاڵتی ناوەند بەشێوەیەکی گشتی بکاتە بەشێک لە کرۆکی کێشەی ئاو لەسەر ئاستی جیهان ،بێگومان ھەندێ لە کێشەکان پەیوەستن بە سروشتی سەرچاوەی ئاو ،بەشێکیشی پەیوەستن بە نزمی ئاستی بەڕێوەبردن و نا پڕۆفیشنااڵنەی کاری کارگێڕی کردن و ھەروەها ھەندێکیش لە کێشەکان گرفتی کولتوورین ،کەواتە ھەرسێ بەشی ئاماژەپێکراو لە گرفتەکانی کە دەوروبەری سامانی ئاویان داوە وایان کردوە ئەگەر لە داهاتوودا ھەوڵێکیش ھەبێ بۆ چارەسەرکردن بەاڵم کارێکی زۆر گرانە لەبەرئەوەی رووبەری کێشەکان زۆر فراوانن و بڕینیان زەحمەتە ،ئەوەی تایبەتە بە ئێمەوە ئەوەیە کە ھەرێمی کوردستان بەشێکە لە رۆژھەاڵتی ناوەند و ئەو گرفتانەی کە تایبەتن بە پرسی ئاو لە رۆژھەاڵتی ناوەند تا رادەیەک بۆ ھەرێمی کوردستانیش ھەر راستە ،ئەوە لەبارەی ئاوەوە ،بەاڵم لەبەرامبەریشدا پرسی نەوت و گاز بە تەواوی بریتییە لە پرسێکی سیاسی و بەپێی ویستە سیاسیەکان دەجوڵێندرێتەوە نەک بەپێی ویستە ئابووریەکانەوە .کەوا ئەمەش زیانێکی گەورە بە داهاتووی ئەم واڵتانە دەگەیەنێت، کەچی پێویستە ئەجیندای سیاسەتی دەوڵەت بەو ئاڕاستەیە بێت کە کەرتی ئاو خزمەتی زۆر بە کەرتی نەوت بکات و هاوکات کەرتی نەوت خزمەتی زۆر بە کەرتی ئاو بکات. بەشێوەیەک کە لەنێوان ئاو و نەوتدا گشت کەرتە ئابووریەکانی دیکە گەشە بکەن و رۆڵی گرنگیان لە خێرا بوژانەوەی واڵتدا ھەبێت. ئەوەی گرنگە بزانرێت بەتایبەت بۆ واڵتانی خاوەن نەوت +گاز ،ئەوەیە کە لە کاتی ئێستا و بە تایبەت بۆ داهاتوو ئاو و نەوت +گاز دوو ھێزی لەبن نەهاتوون و سەرچاوەی ھێز و دبلۆماسیەت و ئاوەدانکردنەوەی واڵتن ،بەاڵم بە ئاڕاستەی پڕه‌نسیپەکانی ئابووری. لە ھەرێمی کوردستان تێڕوانین بۆ ھێزی بەرێوەبردنی واڵت زۆر دوورە لەو هەقیقەتەی کە دەبێ ھەبێ ،بەو تێڕوانینەی کە ئێستا ھەیە ھەرێمی کوردستان بە ھێز و وزەی «نەوت +گاز»وە بەھێزە و بەتایبەت بۆ داهاتوو ئەو هاوکێشەیەی کە زۆربەی کێشەکانی ئەم 9
به‌هاری ٢٠١٥
149
Analytical, academic, quarterly Magazine
واڵتەی پێ شیدەبێتەوە «نەوت +گاز»ە ،بەاڵم سیاسەتی دروستی ئاو بۆ کاتی ئێستا لە نەوت پێویستترە و بۆ داهاتووش رۆڵی ئاو زۆر زیاتر دەبێت و پرسی نەوت دەکەوێتە دوای پرسی ئاو ،وات ه ئاو دەبێتە یەکەم و نەوت دەبێتە دووەم .ئەو راستیە بیر و تێڕوانینی تایبەتی من نیە ،بەڵکوو هەقیقەتی ئەو هاوکێشەیەیە کە ئاراستەکەی بەرەو فاکتەرە راستیەکانی ژیانێکە کە ماناکانی پێشکەوتنی ژیانی تێدابێت .ئەگەر بە وردی لە سەرچاوەکانی ھێزی دەوڵەت و فاکتەرە سروشت کردەکان بکۆڵیینەوە و ئەمە بکەینە جیاوازی لەنێوان واڵتانی دورگەی عەرەبی لەالیەک و ھەرێمی کوردستان لەالیەکی تر، ئەوا تێـــدەگەین کە جیاوازیەکی گەورەو فراوان لەنێوان ئەم جیاوازی پێکردنەدا ھەیە، کە سەرچاوەی ھێز لە واڵتانی دورگەی عەرەبی تەنها بریتییە لە ھێزی نـــەوت ،بەاڵم لە ھەرێمی کوردستان سەرچاوەکانی ھێز بریتیین لە ئـــاو و نـــەوت ،جیاوازیەکە ئێجگار زۆرە و لەتوانادانییە بە نوسین دەریببڕین ،ئەوە لەگەڵ ئەوەی کە واڵتانی دورگەی عەرەبی بریتیین لە واڵتانی ئابووری بەرز و پێشکەوتوو ،بەاڵم واڵتانی بێ ئاون ،کەواتە ھێزی ئاو جیاکەرەوەی نێوان واڵتانی دورگەی عەرەبی و ھەرێمی کوردستانە .ئەو جیاوازی پێکردنەی ھەرێمی کوردستان لە بەرامبەریشدا واڵتانی دورگەی عەرەبی بۆ ئەوەیە کە بزانین ئایا هاوسەنگی ھێز لە نێوان ئا و نەوت لەالیەک و لەالیەکی دیکەوە گرنگی شوێن و پێگەی ھەرێمی کوردستان لە ھەبوونی ھێزی ئاو تێیدا و نەبوونی ئەم فاکتەرە زێدە گرنگە لە واڵتانی دورگەی عەرەبی ،کەواتە بەم جیاوازی پێکردنە شوێنگەی ھەرێمی کوردستانمان بۆ رونتر دەبێتەوە لە سروشتی ھەبوونی ئاو و نەوت وەک دوو یەکەم فاکتەری بنیاتی دەوڵەتێکی بەھێز لەم جیهانەدا ئەوە ئەگەر ھەڵسوڕاندنی ھەریەکەیان لە چوارچێوەی ستراتیژیەتێکی تەواوکار و بەھێزدا بێت و سیاسەتێکی زۆر تۆکمە لە بەڕێوەبردنیاندا پیادەبکرێت. ھەر واڵتێک یان ھەرێمێک خاوەن بەرھەمی نەوت یاخود نەوت و گاز بێت ،ئەوا ئەم شوێنە بریتییە لە یەکێک لە بازاڕەکانی جیهان ،ھەروەک چۆن لە ھەرشارێکدا بە چەندین بازاڕی بچوک ھەیە و بەسەر چەند شوێنێکی شاردا دابەش بوینە ،جیهانیش بە گشتی ھەروەک شارێکی نموونەیی وایە کە چەند بازاڕێک تێیدا وجودی ھەیە و بەسەر چەندین شوێنی جیهاندا دابەش بوینە ،کەوا ئەم بازاڕانە بریتیین لە بازاڕی نەوت ،واته ھەر بازاڕێک لەم بازاڕانەی جیهان بریتییە لە واڵتێک یان ھەرێمێک کە بەرھەمهێنەری نەوت یان نەوت و گازە ،کە جێگەی خۆشبەختیەکی ئێجگار زۆرە لەم رۆژگارەدا ھەرێمی کوردستان بووتە یەکێک لە بازاڕەکانی ئەم جیهانە و تا رادەیەک بازاڕێکی گەرمیشە و خەڵکێکی زۆر تێیدا کۆبونەتەوە ،ئەوە بە لەژێر سیاسەتێکی دروستی بازرگانی نەوتدا
150
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە ھەرێمی کوردستانەوە بەرەو جیهان لە داهاتوودا بازاڕی ھەرێمی کوردستان دەبێتە بازاڕێکی گەورە و گەرم و گوڕتر و خاوەن پێگەیەکی گەورە لە سەر ئاستی جیهان و لەسەر نەخشەی بازاڕی نەوتی جیهانییدا. بەاڵم لەبارەی ھێز و بازاڕی ئاو لە ھەرێمی کوردستان با ئاوڕێک لە رابردوو بدەینەوە، لە زەمەنە رابردووە یەک لەدوای یەکەکاندا و لە نێو جەرگەی ئیمپڕاتۆریەتە پڕ ھێزەکاندا ناوچەی میـــزۆپۆتامیا بەھۆی ئەوەی کە بازاڕێکی گەورە و زۆر گەرم و گوڕی سامانی ئاو بوو و خەڵکێکی زۆر رویان کردە ئەم شوێنە و مرۆڤی بیرمەندی زۆری تێدا پەروەردەبوو، بەشێوەیەک کە قەاڵی دەسەاڵتی بە چەندین ئیمپراتۆریەتی سۆمەری و ئاشوری و ...ھتد .لە پایتەختی ھەرێمی کوردستاندا بنیاتنرا و قەاڵی ھەولێر قەاڵی ئەوان بوو، کە ئێستا قەاڵی گشت کوردانی جیهانە .بەاڵم ئەوەی زۆر گرنگە و بۆ ئێستا و ئاییندە ئەو بازاڕە زۆر گەرمەی سەردەمەکانی رابردوو لە داهاتوودا دووبارە دەبێتەوە و بەاڵم بەشێوەیەکی زۆر کاریگەر . لەبارەی زۆر گرنگێتی نەوت یەکێک لە کەسایەتیە سیاسیە بەناوبانگە فەڕەنسیەکان کلیمنسۆ دەڵی (دڵۆپێک نەوت بەرامبەر بە دڵۆپێک خوێنە ...بەڵکوو بە نرختریشە). ھەروەها ونستون تشرشل دەڵێ (ئەوەی ببێتە خاوەنی بەترۆڵی رۆژھەاڵتی ناوەڕاست، ئەوا دەتوانێ حوکمی جیهان بکات) .بۆ ئاماژەکردن بەم قسەیەی ونستون تشرشل و گشت شارەزایان و پسپۆرانی بواری نەوت و ئابووری کە ئاگاداری ئەم دوو پرسە زۆر گرنگەی جیهان بن ھەمان خوێندنەوەیان ھەیە و لەوەش زۆر گرنگتر ئەو راستیەیە کە ھەرزوو لە چەند ساڵی رابردووەوە لە کۆمپانیا زەبەلالحە جیهانیەکانی نەوت روویان کردە ھەرێمی کوردستان و دەستیان کرد بەکارکردنی بواری نەوت لە ژمارەیەک لە گێڵگەکانی نەوت بۆئەوەی بەشداربن لە دەرھێنان و بەرھەم ھێنانی ئەو نەوتەی کە لە جەرگەی رۆژھەاڵتی ناوەند بە بەرھەم دێت ،کە بێگومان چاوەڕوان دەکرێت لەماوەی چەند ساڵی داهاتووەوە بازاڕی نەوتی کوردستان تا رادەیەک رۆڵی ھەبێت لە جواڵندنی نەرخی نەوت لە جیهاندا ،کەوا ئەوەش بۆ پێگەی سیاسی کوردستان رۆڵی پێشڤەچوونی زۆر گەورەی دەبێت .کەواتە ھێزی نەوت لە ھەرێمی کوردستان وجودی ھەیە و دەتوانرێت بۆ زۆر حاڵەت وەک کارتێکی سیاسی کەڵکی زۆری لێ وەربگیرێت ،بەتایبەت لە بارە ئابووری و سیاسیە ھەستیارەکاندا ،کەواتە ھێزی نەوت بۆ پارێزگاری لێکردنی ئاسایشی نەتەوەیی بریتییە لە کارتێکی زۆر بەھێز و سەنگاییەکی ئێجگار زۆری ھەیە و بە کورتی و بە کوردی ھێزی نەوت بریتییە لە ھێزی دابینکردنی داهات و پێشاندانی رووی وزە و ھێز لەسەر ئاستی جیهاندا بەشێوەیەک کە شوێنگەیەکی بەرزی ئابووری داگیر بکات . 9
به‌هاری ٢٠١٥
151
Analytical, academic, quarterly Magazine
وەبەرھێنان لە نەوت و گاز لە ژێرخانی ئابوورییدا: گرنگی وەبەرھێنانی نەوت بریتیی نییە لە بەدەستهێنانی ئەو داهاتەی کە لە فرۆشتنیەوە وەدەست دێت ،بەشێوەیەک ئەگەر ئەجیندای واڵت بەم ئاراستەیە بڕوات ،ئەوا واڵت دوچاری زیانێکی زۆر گەورە دەبێتەوە ،لەبەرئەوەی دەرھێنانی نەوت لەنێو ناخی زەویەوە بریتییە لە پرسێکی ئێجگار گەورە کە دەبێ ھەوڵی ئەوەی پێبدرێت کە لە رێگەیەوە بۆشاییە گەورەکانی ئابووری پێ پڕبکرێتەوە، وات ه لە جیاتی ئەوەی کە پێشتر ئەو نەوتەی کە لەنێو عەمبارەکانی نێو چینە جیۆلۆجیەکانی زەویدا وجودی ھەبوو و ئیتر دەرھێنراو فرۆشرا ،دەبێ لە بەرامبەردا بەچەندین پرۆژەی دیکە جێگای بگرێتەوە کە بە کورتیەکەی ئەوەی کە پێی دەگوترێت وەبەرھێنانی دوورخایەن .بۆ رونکردنەوەی زیاتر ئەو سامانە گرنگەی کە بریتییە لە خەونە گەورەکانی نەوە دوای نەوە و رەوانەی نێو بازاڕ دەکرێت بریتییە لە سەرچاوەیەکی ھێز و وزەی ھێندە گرنگ بە لەجێنەگرتنەوەی وەبەرھێنانی گرنگ و درێژخایەن بە زیان دادەنرێت ،کەواتە لەسەرەتای ئەم باسەماندا ئاماژەم بەوەکرد واڵتی خاوەن نەوت بریتییە لە واڵتێکی بەھێز و توانای ئەوەی دەبێت کە خاوەن دەسەاڵت بێت ،مەبەست لێرەدا لە فرۆشتنی نەوتەکە نییە ،بەڵکوو مەبەست لێی گۆڕینەوەی نەوتە بە وەبەرھێنان و پڕکردنەوەی بۆشاییە ئابووریەکانی واڵت .کەرتی پیشەسازی لە کەرتە زۆر گرنگەکانە کە دەبێ فروانبوونی ئەم کەرتە لە ئەنجامەکانی بەرھەمهێنانی نەوت بێت و بەپێی پیداویستیەکانی سەردەم گرنگی بەم بابەتە بدرێت وات ه لە سەردەمی ئێستادا دەبێ کەرتی پیشەسازی لە واڵتانی بەرھەمهێنەری نەوتی وەک ھەرێمی کوردستان قەبارەیەکی
152
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئێجگار گەورەی ھەبێت. بەھەمان شێوە لە کەرتی کشتوکاڵیشدا ،دەبێ بۆ واڵتانی بەرھەمهێنەری نەوت کە خاوەن زەوی کشتوکاڵی زۆر و بە پیتن ،ئەوا دەبێ کەرتی کشتوکاڵی پەرەسەندنی زۆر گەورە بەخۆیەوە ببینێت و بەشێوەیەکی خێرا سوود لە پێشکەوتنەکانی تەکنەلۆژیا وەربگیرێت، بەشێوەیەک کە بتوانرێت کێڕڤی داهاتی کەرتی کشتوکاڵی ئاستێکی بەرزبونەوەی خێرا بەخۆیەوە ببینێت .بە ھەمان شێوە بۆ گشت کەرتەکانی تری وەک تەندروستی و پەروەردە و فێرکردن و بازرگانی و ...ھتد. واڵتانی بەرھەمهێنەری زۆری نەوت بریتیین لە گەمەکەرە گرنگەکانی ئابووری جیهان بەشێوەیەک کە رۆڵیان ھەیە لەسەر داهاتی گیرفانی بەشێکی زۆری خەڵکانی ئەم جیهانە ئەوە بێ ئەوەی زۆربەی زۆری خودی ئەو خەڵکانە ھەستی پێبکەن ،بەتایبەت 9
به‌هاری ٢٠١٥
153
Analytical, academic, quarterly Magazine
لەسەردەمی ئێستادا کە ئابووری جیهان بە گشتی لە ھەڵبەزین و دابەزینێکی خێرادایە. ھەرکەسە و خەمی خۆیەتی ،ئێمەش وەک کورد و لەسەر خاکی کوردستان دەبێ خەمی خۆمان بێ ،یەکێک لە هاوکێشە ئێجگار گرنگەکانی کەوا قەوارەی ھەرێمی کوردستان پێیەوە بەندە ئەوەیە ئەمڕۆ ھەرێمی کوردستان بریتییە لە وەبەرھێنەرێکی بچوکی نەوت و گاز و بە چاوەڕوانی ئەوەی لە داهاتویەکی نزیکدا کێڕڤی وەبەرھێنانی نەوت بەرزبوونەوەیەکی باش بەخۆیەوە ببینێت و لە داهاتوویەکی مام ناوەندیشدا ئەم کێڕڤە بەرزبونەوەیەکی گەورە بەخۆیەوە ببینێت و کوردستان ببێتە وەبەرھێنەرێکی کاریگەری رۆژھەاڵتی ناوەڕاست لە رووی جۆرێتی و چەندێتیەوە ( )quality and quantityوات ه پێویستە ئەو رۆڵە زۆر گرنگەی کە پێویست بوو ھەرێمی کوردستان لە زەمەنێکی زۆر پێش ئێستا ھەیبێ و سیاسەتی نێو دەوڵەتی چەندین ساڵی پێش ئێستا رێگەی نەدا ئەوە بێتەدی بەشێوەیەک کە رۆڵی ھەرێمی کوردستان لە رۆژھەاڵتی ناوەڕاست رۆڵێکی کاریگەر بێ ،ئەوا چاوەڕوان دەکرێت لە داهاتوویەکی نزیکدا ھەندێک لەم رۆڵەی خۆی وەدەست بێنێتەوە و لە داهاتوویەکی دووریشدا ئەو رۆڵە گرنگەی کە ئاماژەم پێیکرد لە داهاتوودا وەدەستی بێنێتەوە و ھێزێکی کاریگەری تازە لە رۆژھەاڵتی ناوەند ھێزی ھەرێمی کوردستان بێت. کەواتە ھەریەک لە ھێزەکانی ئاو و نەوت دەبێ ھێزی ناوخۆ و ھێزی دەرەکی بن ،وات ه بە ھەردوو ھێز واڵت لە کۆت و بەند و دیلێتی ھەژاری و مەترسی ئاسایشی نەتەوەیی و نەبوونی دیبلۆماسیەتی دەرەکی دەپارێزرێت و گریمانەی سەرکەوتن وەدەست دێت. بەاڵم لە واڵتدا بۆئەوەی ھەردوو ھێزەکانی ئاو و نەوت رۆڵی زۆر کاریگەریان ھەبێت ئەوا دەبێ چەند ھێز و فاکتەرێکی تری زۆر گرنگ ئامادەبن کە لە خزمەتی وەبەرھێنانی ئـــاو و نەوت دابن .لەبارەی ئاوەوە دیسان ھەرێمی کوردستان بە نموونەیەکی زۆر زیندوو دادەنرێت کەوا ئەو فاکتەرانەش ئەمانەی خوارەوەن کە ھەر ھەموویان لە کوردستاندا ھەبوونیان ھەیە: .١زەویەکی زۆری بە پیت و بەرھەمهێن. .٢ئاو و ھەوایەکی گونجاو بۆ بەرھەم ھێنانی بەرھەمە ئابوورییە گرنگەکان. .٣تۆپۆگرافیایەکی گونجاو بۆ مەبەستی گڵدانەوەی ئاو وەک پڕۆژەی زەبەلالحی ئاو و کشتوکاڵ و پیشەسازی و گەشت وگوزار. .٤دەستی کاری ناوخۆ (سامانی مرۆیـــی). کەواتە ئەم چوار فاکتەرانەی سەرەوە یاخود ئەم چوار ھێزانەی سەرەوە بنیاتی وەبەرھێنانن لە رێگەی سامانی ئاوەوە و لە کوردستاندا ھەبوونیان بریتیین لە خاڵی
154
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
زۆر بەھێز .کە سیاسەتێکی دروستی ئاویان پێویستە بۆئەوەی ھێزی ئاو وەک کارتێکی سیاسی زۆر بەھێز دەربکەوێت و رۆڵی خۆی ببینێت. ھەروەها ئەو چەند ھێز و فاکتەرانەی کە زۆر گرنگە ئامادەبن کە لە خزمەتی وەبەرھێنانی نەوت دابن وەک ئێستا و داهاتوو ئەوانەی خوارەوەن کە وجودیان لە ھەرێمی کوردستان بریتیین لە خاڵی زۆر بەھێز: .١جۆرێتی نەوت لەنێو عەمبارە جیۆلۆجیەکانی ھەرێمی کوردستان. .٢زۆری بڕی نەوت و گازی یەدەگ لەنێو عەمبارە جیۆلۆجیەکانی کوردستان. .٣شـوێنگەی ھەرێمی کوردستان (نزیکە لە کیشـــوەری ئەوڕوپا). .٤دەسـتی کار و پسـپۆڕێتی ناوخۆ (سـامانی مرۆیی). .٥پێكهاته‌ی جیۆلـــۆجی کوردستان. بەاڵم ئەوەی زۆر گرنگە لەپاڵ ئەم پێنج ھێزانەی سەرەوە پێویست بوونی دیپلۆماسیەتێکی زۆر سەرکەوتووە لە کاری وەبەرھێنانی نەوتدا ،بەشێوەیەک کە دیپلۆماسیەتە دەرەکیە سەرکەوتووەکە دەبێتە راکێشانی ھێزێکی زۆر لە دەوری قەوارەی دەوڵەتدا .کەوا ئەمڕۆ لە ھەرێمی کوردستان لەنێوان ئەمڕۆ و سااڵنی رابردوودا جیاوازیەکی ئێجگار زۆر ھەیە ،لە گەورەترین کۆمپانیا جیهانیە بەرھەم ھێنەرەکانی نەوت لەسەر خاکی ھەرێمی کوردستانن بۆ بەرھەمهێنانی نەوت. رۆژھەاڵتی ناوەند لەنێـوان دیپلۆماســیەتی ئاو و نەوتدا: ئەگەر بە تێڕوانینێکی زانستیانەی لۆجیکیانە لەسەر بنچینەی ھەردوو ھێزی ئاو و نەوت کە دوو کۆڵەگەی بنیاتی دەوڵەتێکی بەھێزن دیراسەیەکی رۆژھەاڵتی ناوەند بکەین ئەوا سێ حاڵەتی پێچەوانەی یەکتر دەبێتە جێگەی ئاماژە پێکردنمان وات ه واڵتەکان دابەش دەبن بۆ سێ بەش بەم شێوەیەی خوارەوە: .١واڵتانی سعودیا ،کوەیت ،ئیمارات ،بەحرەین ،قەتەر ...واڵتانی دەوڵەمەند بە سامانی نەوت و زۆر ھەژار لە ئاوی شیرین. .٢تورکیا :واڵتێکی زۆر دەوڵەمەند لە سەرچاوەکانی ئاوی شیرین ( )fresh waterھەژار لە نەوت. .٣ئێران :واڵتێکی دەوڵەمەند لە سامانی نەوت و ھەبوونی کێشەی کەمی ئاو لە بەشێکی ئەم واڵتە پان و بەرینە بە تایبەت لە بەشێکی کوردستانی رۆژھەاڵت. .٤واڵتی ئوردن :واڵتێکی ھەژار لە نەوت و ھەژار لە سەرچاوەکانی سامانی ئاو.
9
به‌هاری ٢٠١٥
155
Analytical, academic, quarterly Magazine
.٥سوریا :واڵتێکی شکستخواردوو لە دیپلۆماسیەتی نەوت و سیاسەتی ئاو. .٦ئیســرائیل :واڵتێکی ھەژار لە سەرچاوەی نەوت و خاوەن سیاسەتی ئاو. کەواتە هیچ یەکێک لە واڵتانی رۆژھەاڵتی ناوەند واڵتی خاوەن دوو ھێزی ئاو و نەوت نینە و ئەمەش راستەوخۆ و بەشێوەیەکی کاریگەر رۆڵی لە نەھێنانەدی واڵتێکی پڕ دەسەاڵت ھەبووە ،لەم ناوچەیەدا کێشەی ئاوی دیجلە و فورات و بانیاس و لیتانی و رووباری ئوردن و دابەزینی خێرای ئاوی ژێر زەوی جەنگێکی ئابووری بێ دەنگی ھێناوەتە ئامانج ،کە زۆر جاران پسپۆڕانی سیاسەتی ئاو ئەم کێشەیەی ئاوی رۆژھەاڵتی ناوەند بە بۆمبێکی نەتەقیو دادەنێن و کاتێک ھەیە بۆ تەقینەوەی و خلیسکانی ژمارەیەکی زۆری دانیشتوانی ئەم ناوچەیە بۆ نێو ئەم ئاگرە ،کاتێ کێشەی ئاو لەنێو واڵتدا سەرھەڵدەدات وەک ئەوە وایە وا دوژمن بە سوپایەکی زۆر بەھێزەوە ھێرش دەکات و وەستانی نیە لە بەرامبەر مەترسی بێ سنوور لەسەر ئاسایشی نەتەوەییدا!. لە رۆژھەاڵتی ناوەند بەشێوەیەکی گشتی لەدەرئەنجامی سیاسەتی ھەڵە و بێ بەرنامەیی و نەبوونی ستراتیژیەت ،دیپلۆماسیەتی نەوت و سیاسەتی ئاو ئاڕاستەی رێرەوێکی ھەڵەیان گرتووەو نەتوانراوە رۆژھەاڵتی ناوەند بکرێتە شوێنگەی خۆشگوزەرانی و شوێنی خەونەکانی نەوە دوای نەوەی دانیشتوانەکەی ،ھەردەم شوێنگەی کێشە ھەمەجۆرەکان بووە و ریپۆڕتە جیهانیەکانی تایبەت کێشە مرۆییەکان ھەردەم ئاماژەیان بە رۆژھەاڵتی ناوەند کردووە . سیاسەتی کارتی ئاو لەالیەن ھەرێمی کوردستان و بەرەوروو کردنەوەی بۆ واڵتی عێراق: پسپۆڕان و لێتۆژانی ئاو دەڵێن لەراستیدا ئێستا لە زۆر شوێنانی جیهاندا جەنگی بێ دەنگی ئاو لە ئارادایە کە ھەندێک شوێنانی رۆژھەاڵتی ناوەندیشی گرتۆتەوە ،شایانی گووتنە ئەو جەنگە بێ دەنگە زەمەنێکە لە ناوچەی رۆژھەاڵتی ناوەندا بوونی ھەیە و ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ شکستهێنانی دیپۆماسیەتی ئاو لەناوچەکەدا کە لە داهاتوودا ئەم جەنگە بێ دەنگە دەبێتە جەنگێکی بە دەنگ و رووبەرێکی زۆر دەگرێتەوە ،جۆری کێشەکانی ئاوی رۆژھەاڵتی ناوەند جیاوازن ،یان سەرچاوەی کێشەکە دەبێ ھەژاری ئەو واڵتە یان قەوارە سیاسیە بێت لە رووی ھەبوونی ئاو لەسەر خاکەکەی و لەنێو چینە جیۆلۆجیەکانی زەویەکەیدا ،یاخود شکستهێانێکی زۆر گەورەی دیپلۆماسیەتی ئاو، ھەردەم باشترین نموونە بۆ شکستهێنانی گەورە لە دیپلۆماسیەتی ئاو واڵتی عێراقە ،ئەو واڵتەی کە بریتییە لە واڵتی شکستخواردوو ،کێشە بێ سنوورە ناوخۆییەکانی ئەم واڵتە وای کردووە بابەتی ھێزی ئاو ھەر بیری لێنەکرێتەوە و ئەمە زەمەنێکی چەند ساڵەی دوورو درێژی تێپەڕاند و دیپلۆماسیەتی ئەم واڵتە کەڵک لە ھەڵەکانی بۆ ھێنانەدی
156
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
سیاسەتی ئاو وەرناگرێت و ئێستا لە ریپۆڕتـــەکانی تایبەت بە کێشـــەی ئاو لە رێکخراوە جیهانیەکانی وەک «رێکخراوی تەندروستی جیهانی »WHO -و « رێکخراوی »FAO بۆ ھەبوونی کێشەی فراوانی ئاو و نەبوونی ئاسایشی ئاو ئاماژەیەکی سەرەکیان بەرەو رووی واڵتی عێراقە ،ئەمە شتێکی زۆر پێکەنیناویە کە واڵتی عێڕاق بۆ کێشە ناوخۆییە بێ بنەماکان بەدواداچوونی بەردەوام و تەواوی ھەبێت بەاڵم بۆ پرسی سامانی ئاو هیچ بەدواداچوون و نیگەرانیەکی نەبێ لەکاتێکدا کە عێراق واڵتێکی کشتوکاڵیە و لەباربردنی ھێزی ئاو لە واڵتی عێڕاقدا لە چەندین ساڵی رابردوودا بریتیی بووە لە کوشتنی ئامانجە گرنگەکانی خەڵکی ئەم واڵتە ،ئاکامی ئەم شکستخواردنەی سیاسەتی ئاو لە واڵتی عێڕاق لە داهاتوودا دەبێتە دابەزینێکی چاوەڕوان نەکراوی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان و دابەزینی سەرچاوەکانی کەرتی کشتوکاڵ لەرووی جۆرێتی و چەندێتیەوە (quantity )and qualityئاماژەکردنم بۆ واڵتی عێراق وەک گەورەترین واڵتی شکستخواردوو لە سیاسەتی ئاو لە رۆژھەاڵتی ناوەند و رۆژھەاڵت بە گشتی دەگەڕێتەوە بۆ کاریگەرێتی ئەو سیاسەتە شکستخواردووە لەسەر ھەرێمی کوردستان بەتایبەت لە داهاتوودا. دەبێ دەسەاڵتی عێراق ھەردەم ئەوەی لەبیربێ کە ئاوی فورات رووبەری ١.٣ملیۆن ھێکتار کە دەکاتە ١٣ملیۆن دۆنم لە جۆرێکی باشی زەوی کشتوکاڵی بەراو دەکات و دانیشتوانی ٧پارێزگاکانی ئەنبار و بابل و کەربەال و نەجەف و قادسیە و موسەننا و زیقار سوود لەم سەرچاوەی ئاوە وەردەگرن ،ئەمە سەرەڕای ٣٠شارۆچکە و ٧٠شارەدێ و زیاتر لە ٤٥٠٠گونـــد سوود لەم سەرچاوەیەی ئاو وەردەگرن و ژمارەی دانیشتوانی سوودمەند نزیکەی ١٤ملیۆن مرۆڤـــە ،کە ئەم شێوە پشتگوێ خستنە بێ ھێزی ئەم واڵتە دەردەخات و بەكولتوورکردنی پاراستنی ئاو بەهیچ جۆرێک لەبەرنامەی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی واڵتی عێراقدا نەبووە و بۆ داهاتووش ئەمە کارێکی زەحمەتە، بۆیەش ئاماژەم بەمە کرد لەبەرئەوەی ئەم رووبەرە زەویە بریتییە لە بەشێکی رۆژھەاڵتی ناوەند کە لەالیەکەوە دەوری ھەرێمی کوردستانی داوە . بۆ ھەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەکی سیاسی واڵتێکی نیمچە سەربەخۆ وانە وەرگرتن لەبێ ستراتیژیەتی و بێ پالنی سیاسەتی ئاوی ئەو واڵتە شکستخواردووەی کە ناوی عێڕاقە کارێکی گرنگە بۆ ئەوەی ئێمە لە واڵتی عێراق نەچین و وەک ئەو مۆدێلە مۆدێرنە بین کە پێویستە دەسەاڵتی لەسەر بنیات بنرێت و پیادەکردنی سیاسەتێکی دروست لە دیپلۆماسیەتی ئاو کارێکی زۆر گرنگ و پێویستە بۆ لەدەست نەدانی ئەو ھێزەیە کە پشتبەستن بە ھێز و وزەی ئاو مانای پشتبەستن بە چەند سەرچاوەیەکی داهات و دەوڵەمەندی و خۆشگوزەرانی و بااڵدەستی حکومەت لە ئاست ھێنانەدی زۆربەی 9
به‌هاری ٢٠١٥
157
Analytical, academic, quarterly Magazine
داخوازیەکان. بۆ گشت دەسەاڵتدارانی جیهان و گشت خەڵکی جیهان و بە تایبەت بۆ ئێمەی کورد (ئاو مانای نەوت ،نەوتیش مانای ئاو) ،لەبەرئەوەی بۆ ئێمەی کورد کە خاوەنی ھەردوو سەرچاوەین بە باشترین جۆرێتی ( )qualityئەگەر دڵۆپێک نەوت بۆ ئێمە بریتیی بێ لە دڵۆپێک خوێن بە ھەمان شێوە دڵۆپێک ئاویش بریتییە لە دڵۆپێک خوێن ،کەواتە دەبێ بە پڕاکتیکی بیسەلمێنین کە ئاو و نەوتی کوردستان خوێنمانە و بەمەش ئەوە دەبێتە بەشێک لە ئایدیۆلۆژیای نەتەوەییمان و چۆنیەتی تێڕوانینی ئێمە بۆ سەرچاوەکانی داهاتی واڵتمان. چەند گرنگە بۆ ئێمەی کورد لە نێو ھێزی ئاو و نەوتدا سەرنجەکانمان بەرامبەر بە ھەریەک لە عێراق و شوێنانی دیکەشدا دەربخەین و حاڵەتی دوو سەرەکیترین سەرچاوەی ھێز و داهات بە ستراتیژیەتێکی زۆر درێژخایەن بببەستینەوە ،کەوا ئەمەش بەو ستراتیژیەتە تۆکمە و درێژخایەنە بەئەنجام دەگات کە عێراق زەمەنێکی دوورو درێژە بەخۆیەوە نەبینیووە و بە هیچ شێوەیەک لەتوانایدا نابێت گرەوی بردنەوەمان لەگەڵدا بکات و بەم شێوەیەش لە داهاتوودا ھەبوونی دەوڵەتێکی مۆدێرن و خاوەن ستراتیژیەتێکی قوڵ و درێژخایەن کە «دەوڵەتی کوردستان»ـە ،لەپاڵ دەوڵەتێکی ھەردەم شکستخواردووی بێ ستراتیژیەت و نەبوونی ستراتیژیەتی نەوت و ئاو کە دەوڵەتی عێراق»ـە .بۆ بەئەنجام گەیاندنی ئەمەش ئەوەی زۆر گرنگە چاندنی فەلسەفەی خۆ بە بەھێز زانین و رەنگدانەوەیەتی لەنێو کارلێکی ھزری تاکەکانی کورد لەگەڵ هەقیقەتی گەورەیی قەبارەی سامانی ئاو و نەوت .ئێستا کە سەردەمی گۆڕانکاریە خێراکانە ،ئەم گۆرانکاریە خێرایە دەبێ لە بواری نەوت و ئاودا رووبدات و لە ئەجیندای حکومەتدا رەنگدانەوەی تەواوی دەربکەوێت ،بۆیە پێچەوانەی حکومەتە چەق بەستووەکەی عێراق ،حکومەتی ھەرێمی کوردستان ستراتیژیەتی ئاو لە ستراتیژیەتی نەوت بە کەمتر نەزانێت و کە ھەندێک شوێنی کوردستان بریتییە لە بەھەشتی میوە خۆش و باشەکان ،کەوا ئەوەش خۆی لە خۆیدا گرنگی زۆری ھەیە لە وەبەرھێنانی کشتوکاڵی و پیشەسازیدا کە سەرچاوەی داهاتەکە ئاوە .بەاڵم ئەوەی زۆر گرنگە جۆرێتی وەبەرھێنانە لە ھەریەک لە ئاو و نەوتدا کەوا لە خوارەوە ئاماژەیان پێدەکەم: ماهیەتی وەبەرھێنانی ئاو بۆ ھەرێـمی کوردسـتان: وەبەرھێنانی ئاو بۆ ھەرێمی کوردستان بریتییە لە وەبەرھێنانی ناوخۆیی و لەناوەوەی خۆی ھەرێمی کوردستاندا ئەم سیاسەتە پیادە دەکرێت و پانتاییەکی زۆری زەوی
158
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھەرێمی کوردستان دەگرێتەوە بە خزمەتی سامانی ئاو لە خواردنەوەی ئادەمی، کەرتەکانی کشتوکاڵ ،پیشەسازی ،گەشتوگوزار ،ئاژەڵداری ،پاراستنی ئاوی نێو چینە جیۆلۆجیەکان (ئاوی ژێر زەوی – )ground waterکە بێگومان کاتێ سامانی ئاو بە رێرەوی راست لە خزمەتی گشت ئەم کەرتانەدا بەکار دەخرێت و وەبەرھێنانی پێ دەکرێت ئەوا جولەیەکی داهاتی زۆر ئاکامەکەیەتی و ئەم جولەی داهاتە راستەخۆ پەیوەستە بە تاکەکان ،لە جوتیاران و خاوەن پڕۆژە کشتوکاڵیەکان و خاوەن کارگە پیشەسازیەکان و ئەو کارمەندانەی کاری تێدا دەکەن و ئاژەڵداران و ئەوانەی مامەڵەی کڕین و فرۆشتن بە سەرمایەی ئاژەڵ دەکەن و ئەوانەی لە نزیک شوێنە گەشتوگوزاریەکان کار دەکەن و ...ھتد .ھەموو ئەوانەی ئاماژەم پێیان کرد بە وەبەرھێنانی ئاو ئەنجام دەدرێن و داهاتێکی ناوخۆیی راستەوخۆ دێنێتەدی ،کە لەپاڵ ئەمەشدا پاراستنی سامانی ئاوی ژێر زەوی الیەنێکی دیکەی زۆر گرنگە لە پڕۆژەکانی گڵدانەوەی ئاو و خەریک بوونی الیەنی پەیوەنداری حکومەت بە بەردەوام بەرزکردنەوەی ئاستی ھۆشیاری هاونیشتمانیان بۆ پاراستنی ئاو و بەفیڕۆنەدانی ،کە لێرەدا دوو کاری گرنگ دێتەدی ،ئەوانیش وەبەرھێنان لەرێگەی سامانی ئاو ھەروەها پاراستنی ئەو سامانە وەک سەرچاوەی ژیان و ئاسایشی نەتەوەیی و داهاتی میللەتەکەمان ،کەواتە لەپاڵ نەوتدا چەند کەناڵێکی دیکەی داهات لەرێگەی خزمەتی ئاو لە گشت کایەکانی ژیندا ھەیە و بەمەش دەوڵەمەندیەکی زۆر لە ناوخۆی ھەرێمی کوردستان لە سەرچاوەی ئاوەوە دەگۆڕدرێت بۆ دەوڵەمەندی داهات، لەبەرئەوەی خاڵە گرنگەکە ئەوەیە بنچینەی بابەتەکە کە ئاوە ھەیە و زۆرە بەاڵم وەبەرھێنانی پێویستە بەشێوەیەک هاوڕێک لەگەڵ ئەوەی کە پێویستە کاری بۆ بکرێت. کەواتە ئێمە لە ھەرێمی کوردستاندا دەتوانین بڵێین ئەلتەرناڤی نەوتیشمان ھەیە ،بۆیە ھەبوونی وزەی ئاو و وزەی نەوت لە یەک واڵت یان ھەرێمدا مانایەکی زۆر گەورەی ھەیە بۆ ئەوەی ئەم هەقیقەتەی سەر زەمینە بگۆڕدرێت بۆ وزەیەکی گەورەی سیاسی و ئابووری ،زۆر راستە ئەگەر بڵێین ئاو بریتییە لە وزەیەکی سیاسی و ئابووری و پارێزەری قەوارەی سیاسی و رۆژ دوای رۆژ بەھێزترکردنی .بەشێکی زۆری وەبەرھێنانی ئاو بۆ ھەرێمی کوردستان بریتییە لە وەبەرھێنانی زەویـی بەو پێیەی کە ھەرێمی کوردستان واڵتێکی کشتوکاڵی بەپیتە و بەشێوەیەک کە بەشێکی زۆری زەویەکەی بریتییە لە باشترین جۆری زەوی لەسەر ئاستی جیهاندا.
9
به‌هاری ٢٠١٥
159
Analytical, academic, quarterly Magazine
ماهیەتی وەبەرھێنانی نەوت بۆ ھەرێـمی کوردسـتان: وەبەرھێنانی نەوت وەک وەبەرھێنانی ئاو بریتییە لە وەبەرھێنانێکی ناوخۆیی و دەرەکی، بەاڵم زیاتر دەرەکیە وات ه بۆ دەرەوەی واڵتە و بۆ وەدەستهێنانی داهاتە ،وەبەرھێنان لە نەوت پێویستی بە دیپلۆماسیەتێکی بەھێز ھەیە ،ژمارەیان کەمە ئەو واڵتانەی کە دەچنە سەر نەخشەی وەبەرھێنانی نەوتی جیهانی و دەبێ بڵێین دانیشتوانی ئەم واڵتانە بەختەوەرن ،بەاڵم بەبێ ھەبوونی سترتیژیەت و وەبەرھێنانی داهاتەکەی نەوت بەختەوەری جێگەی نابێتەوە ،کە باشترین نموونە واڵتی شکستخواردووی عێراقە و ھەروەک پێشتر لە سیاسەتی ئاودا ئاماژەم پێکرد ،بەاڵم ئێستا وا لە سیاسەتی نەوتدا دیسان ئاماژەی پێدەکەمەوە کە لە رۆژھەاڵتی ناوەراستدا شکستخواردووترین دەوڵەت دەوڵەتی عێراقە کە دانیشتوانەکەی سوودمەند نەبووینە لە بەرەکەتی نەوتی ژێر زەویەکەیان .بە پێچەوانەی ئەوەوە لەسەر ئاستی نێو دەوڵەتیدا ھەرێمی کوردستان وەک ھەرێمێکی تازە وەبەرھێنی نەوت و بە بڕێکی کەمی رۆژانە ،بەاڵم ئێستا تا رادەیەک لە دیپۆماسیەتی نەوتدا لە جیهاندا بەشدارە و رێگەی بەشداری کردنی لەم پڕۆسە نێو دەوڵەتیەدا جیاوازە لە رێگەی بەشداری کردنی واڵتی عێراق لەم پرۆسەیەدا کە تارادەیەک دەتوانرێت شێوازی کالسیکی بۆ واڵتی عێراق و شێوازی مۆدێلێکی نـــوێ بۆ ھەرێمی کوردسـتان لێکجیابکرێتەوە .بەاڵم ئەوەی زۆر گرنگە بۆ دیپلۆماسیەتی وەبەرھێنانی نەوت ،ئەوەیە بۆ جیهانی بسەلمێنین کە جیاوازیەکی زۆر لەنێوان دپیلۆماسیەتی نەوتی ھەرێمی کوردستان و دیپلۆماسیەتی نەوتی عێراق ھەیە و ئەمەش لە كولتووری تاکی کورد بە تەواوی رەنگ بداتەوە .وات ه گرنگیەتی ماهیەتی وەبەرھێنانی نەوت بۆ ھەرێمی کوردستان لەبەر فراوانیەکەی ناتوانرێت لێرەدا بە تەواوی تیشکی بخرێتەسەر و شرۆڤەی لەبارەیەوە بکرێت ،بەاڵم ئەوەی گرنگە ئەمڕۆ پرسی نەوت لە بازاڕی نێو دەوڵەتیدا پێویستی بە شێوازێکی دپیلۆماســـی ناکالســـیکی ھەیە کە چۆن بتوانرێت بە مۆدێلێکی تازە کار لەگەڵ بازاڕی نێو دەوڵەتی نەوت بکرێت . بە كولتوورکردنی گرنـگی ھێـزی ئـــاو و نـــەوت لەالیەن کـــورد: بۆ ئەوەی گرنگیەتی ماهیەتی وزەی ئاو و نەوت وەک دوو سامانی نەتەوەییمان لەالدا گرنگ بێت وەک ئەوەی کە پێویستە ،کە مەبەستم لێرەدا بەپێی ئەو گرنگیەی کە ئیمڕۆ لە هاوکێشەی نێو نەتەوەییدا ھەیانە و سەرچاوەی مسۆگەرکردنی بەختەوەرین بۆ مرۆڤەکان و ھۆکاری پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی و ھێنانەدی خەونە زۆرەکانی نەوە دوای نەوەن ،پێویستە ئەم گرنگیەتیە لەنێو كولتووردا بە تەواوی رەنگ بداتەوەو
160
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
بە كولتووری میللەتەوە گرێ بدرێت ،ئەگەر ئێمە سەیری چه‌مكی هاونیشتمانیەتی لە واڵتانی پێشکەوتووی جیهان بکەین دەبینین کە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی لەالیەن هاونیشتمانی ئەو شوێنەوە بەر لە ھەموو شتێک دێت و ھەوڵی ئەوەدەدەن کە بەھەر ھەموویان هاوکاری یەکتربن بۆئەوەی پارێزەری ئەم فاکتەرانە بن کە ھۆکاری پتەوترکردنی ئاسایشی نەتەوەییانن ،ئەمە مانای چیە ،مانای بە كولتوورکردنی ھۆکارەکانی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی و مانەوەی تاکەکان بە زیندوویی و بە بەختەوەری و نەبوون بە مشەخۆر لەسەر سامانە نەتەوەییەکانیان و لە ھەمان کاتیشدا بەکاربردنی ئەم ھۆکارانەی کە ئاماژەم پێکرد بۆ خۆیان و بەھێزترکردنیان ،بەاڵم ئایا بە كولتوورکردنی وزەی ئاو و نەوت چۆن بە ئەنجام دەگات ،پێویستە ئاماژە بەوە بکەم کە بە ستراتیژی کردنی ئەم سامانانە لەالیەن دەسەاڵتەوە و دروستکردنی فەلسفەی «سـامانی خـۆم بـۆ خـــۆمە» لەالیەن نەتەوەی کوردەوەو بە پڕاکتیککردنی ئەمە بەرامبەر ھەر ھۆکارێکی دژ بە خەونە نەتەوەییەکان لە کارە سەرەکیەکانە و پێویستە ھەر تاکێکی کورد بە ئاو و نەوتی کوردستان بناسێنرێت و ئەم گرنگی پێدانە بکرێتە كولتووری نەتەوەیی. لەم بارەیەوە پێمباشە ئاماژە بکەم بە واڵتی ئیسرائیل ،لە واڵتی ئیسرائیل ،دەسەاڵتی ئاو ،بریتییە لە دەسەاڵتی جێبەجێکردنی حکومەت بۆ پرسی ئاو ،کە تەنها ئەم دەسەاڵتە بەرپرسە لە بەڕێوەبردن و کارپێکردن و پەرەپێدانی کەرتی ئاو لە ئیسرائیل ،لەگەڵ ئەوەشدا پاراستن و بوژاندنەوەی سەرچاوە سروشتیەکانی ئاو ،ھەروەها پەرەپێدانی سەرچاوە تازەکانی ئاو و سەرپەرشتی کردنی بەکاربەر و دەرھێنەری ئاوی ژێر زەوی ،بە ئامانجی ھێنانەدی خزمەتگوزاری زۆری ئاو و پاراستنی لەپێناو زیاترکردنی بەختەوەری بەردەوام بۆ هاونیشتمانیانی دەوڵەتی ئیسرائیل .لە دەوڵەتی ئیسرائیل کۆمپانیای ئاوی نیشتمانی بەناوی مکۆرۆت ھەیە ،ئەم کۆمپانیایە لەژێر بەرپرسیارێتی وەزیری وزە و ئاو کاردەکات ،کە زیاتر لە ٧٥ساڵە ئاو بۆ هاونیشتمانیانی دابین دەکات کە بڕی دابینکردنەکەی دەکاتە نزیکەی بڕی %٨٠ـی کۆی ئاوی خواردنەوە و نزیکەی %٧٠ـی کۆی بڕی ئاوی بەکاربردراو ،واڵتی ئیسرائیل ھەوڵی زۆری ئەوەی دا کە لە واڵتێکی ھەژار لە سامانی ئاو ببێتە واڵتێکی ھەبووی ئاو و ئاو هاوکارێکی گرنگ بێت بۆ بنیاتی دەوڵەتی ئیسرائیل. ھەروەها بەپێویســـتی دەزانم لەبارەی بەكولتوورکردنی ئاوەوە بە کورتی ئاماژە بە واڵتی تورکیاش بکەم ،تورکیـــا ،ئەو واڵتەی کە ئێستا بریتییە لە ھێزی ئاوی رۆژھەاڵتی ناوەند و ستراتیژیەتی ئاو لەالیەن حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی تورکیا بووەتە كولتوور لەالیەن دەسەاڵتی تورکیا .تورکیا خەونی زۆر گەورە بە وزەی ئاوەوە دەبینێت 9
به‌هاری ٢٠١٥
161
Analytical, academic, quarterly Magazine
و خەون بەوەوەش دەبینێت کە لە دوارۆژدا ببێتە تاکە بازاڕی فرۆشتنی ئاو لە رۆژھەاڵتی ناوەراست و ببێتە شوێنی باشترین بازاڕی ئاو لە ناوچەکەدا و دەسەاڵتە یەک لەدوای یەکەکانی ئەم واڵتە ھەوڵی ئەوەیان داوە کە بەیەکەوە بەستنەوەی وزەی ئاو بە تورکیاوە بکەنە كولتوور لەالیەن دەسەاڵتداران و دانیشتوانی رۆژھەاڵتی ناوەراست . کە لێرەدا تەنها ئاماژە بە (پرۆژەی گاپ – )Gap Projectدەکەم ،تورکیا لە ساڵی ١٩٨٥دەستی کرد بە جێبەجێکردنی پڕۆژەی گاپ ،کە پرۆژەیەکی زۆر گەورەیە لەسەر رووبارەکانی دیجلە و فورات ،ئەم پڕۆژەیە پێکدێت لە ١٣بەنداو ،کە ٦بەنداو لەسەر رووباری دیجلە و ٧بەنداویش لەسەر رووباری فوڕاتە و رووبەری ئەم پرۆژەیە بە گشتی شەش پارێزگای تورکیا دەگرێتەوە ،وات ه کوردستانی باکوور (باشووری – رۆژھەاڵتی ئەنادۆڵ). کەواتە ئێستا ساتی جوڵەی ھەرێمی کوردستانە لە بازاڕە جیهانیەکانی نەوت و ئاودا و کۆکردنەوەی ھەردوو کارتی نەوت و ئاوە بەیەکەوەو بۆ ئەوەی لە داهاتویەکی نزیکدا بەھێزی ئەم دوو سامانەوە لە جیهاندا رۆڵمان ھەبێت و لە ناوخۆشدا تاکی کورد ھەوڵی بە كولتوورکردنی خۆشویستنی نەوت و ئاو بدات بەو پێیەی کە ئەم دوو سامانە ھێز و وزەی ئێمەن و پەیڕەوکردنی ستراتیژیەتێکی درێژخایەن و بە ئاڕاستەی ئابووریەکی زۆر بەھێز و بێگومان ئەم ھەوڵە ماندوبوونی دەوێت و دامەزراندنی دەوڵەتێکی بەھێزی خاوەن نەوت و ئاو لەنێو جەرگەی کێشە ئاڵۆزەکان کارێکی ئاسان نیە ،بەاڵم دەبێ ئەو راستیەش بگوترێت کە بەشێک لە قۆناغە ئالۆزەکان تێپەڕێندران و ئێستا لە قوناخێکی لەپێشترین بۆئەوەی بتوانین شوێنگەی خۆمان لە داهاتوودا لە رۆژھەاڵتی ناوەند و لەسەر ئاستی جیهانیشدا ببینین و گشت ئاماژەکان ئەوە دەردەخەن کە لە داهاتوودا ئەو گۆرانکاریە گەورەیەی کە لە نەخشەی رۆژھەاڵتی ناوەنددا دێتەدی و دەبێتە حاڵەتێکی سروشتی و گۆڕاندنی ئەو حاڵەتە چەق بەستوەی بە چەندین ساڵی رابردووی رۆژھەاڵتی ناوەند ھەبوو و ئێمەی کوردی تێدا دەچەوسەندرایەوە بۆ حاڵەتێکی تازە و تێیدا ھەرێمی کوردستان بە تایبەتی و نەتەوەی کورد بە گشتی تێیدا براوەی یەکەم دەبێت.
162
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
:ســـــــەرچاوەکان
٢١st Century: Speculation or Water Wars in )٢٠١٢( .Rahaman، M.M .١ .١ ،٢/١ .Nos ،٤ .Reality?، International Journal of Sustainable Society، Vol .١٠-٣ .pp Major aspects of scarce water resources management with« .٢ reference to the Arab countries»، Arab League report published for the International Conference on water gestion and water politics in Quoted by French .١٩٩٩ ،٣–١ arid zones، in Amman، Jordan، December journalist Christian Chesnot in «Drought in the Middle East». Monde French original version freely available - .٢٠٠٠ diplomatique. February here
، الجوانب الفنية:GAP مشروع جنوب – شرق االناضول: عبدالستار حسين سلمان.2 .2000 ، بغداد، بيت الحكمة،مجلة دراسات اجتماعية .164 ص،1990 ، عمان، حرب المياه في شرق االوسط، عزالدين طوقان.3 . راپۆرتی سەنتەری دیراساتی نێو دەوڵەتی و ستراتیژی لە واشنتن.٤ ،١٩٩٧ ، کانونی یەکەم٩-٨ زانکۆی بەغدا، سەنتەری لێکۆڵینەوەی نێو دەوڵەتی.٥ .٢٣ الپەڕە
163
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
164
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەنفال
ئەو ئازارەی لەگەڵمان دەژێت سەدیق سەعید رواندزی
9
به‌هاری ٢٠١٥
165
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
166
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە سەرەتای سااڵنی نەوەد ،ساڵێک دوای ڕاپەرین ،ئەو دەمەی قوتابی پەیمانگا بووم لە شاری ھەولێر ،لە بەشی ناوخۆیی دەژیام .ڕێک لە ژوورێکی دیکەی بەرامبەر ژوورەکەمدا، قوتابییەکی دیکە ،ھەر خۆی بەتەنها لەو ژوورە دەژیا .ئەم قوتابییە ،کە لە یەکێ لە کۆلیژەکان قوتابی بوو ،تا بڵێی کەسێکی کەمدوو ،گۆشەگیر و تەنها بوو .بە هیچ شێوەیەک تێکەڵ بە ئەوانی تر نەدەبوو .تەنانەت لە کاتی هاموشۆکردنیشیدا ،بە دەگمەن ،دەنا ساڵوی نەدەکرد .ئەم قوتابییە ھەر خۆی و خەمەکانی خۆی دەژیا .لە سیمای ئەو قوتابییەدا ،غەمێکی قوڵ و پڕ لە ئازارم دەبینی .ھەر کاتێک سیمای ئەوم دەبینی (ئەگەر چی کەم دەهاتە دەرەوەش) دەمزانی ،ڕۆژگار ڕوحوناخی ئەو قوتابیەی ھەالبەھەال کردووە .بەاڵم گرفت لەوە دابوو ،ئەو بە هیچ شێوەیەک تێکەڵ نەدەبوو ،لە ئاستی کۆمەاڵیەتییدا .بۆیە ئاسان نەبوو ،بتوانم لە خەمی ئەو بگەم و هیچ نەبێت ،وەک ئەرکێکی مرۆییو مۆڕاڵی دڵنەوایی بدەمەوە و لە خەمی کەم بکەمەوە .گەلێک کاتیش دەمدی کە بەبێدەنگی دەگریێت و فرمێسک بە چاوانی دا دەهات .ھەر چۆنێک بێت و سەرەنجام ،لە ڕێگەی کەسانێکی نزیک لەو قوتابییەوە ،ئاشنای خەمی ئەو قوتابییە بووم .خەمێک کە هی ئەو نەبوو بە تەنیا ،لە ڕاستیدا خەمی من و ھەموو کۆمەڵگەی کوردیش بوو .بە تایبەتی لەو کاتەدا ،کە تەنها چوار ساڵ بە سەر ئەو کارەساتە تێپەریبوو ،ھێشتا برینەکان خوێنیان لێدەچۆڕا .ئەم قوتابیە خەڵکی گوندێکی دەڤەری چەمچەماڵ بوو(کە زۆر بە چڕی ئەو شوێنە کەوتە بەر شااڵوی ئەنفال) پێنچ برا و خوشکێکی و باوکی ،بە ھۆی پرۆسە بەدناوەکانی ئەنفالەوە ،لە دەست دابوو .دوای ئەو کارەساتە ،دایکیشی لە خەمی ئەو کۆستە گەورەیە ،بە ماوەیەکی کەم کۆچی دوای کردبوو .بێگومان خەمی ئەو قوتابیە ،کە نموونەیەکە لە سەدان بە جێماوی پاشماوەی ئەنفالەکان ،خەمێکی ئەوەندە بە سوێو قوڵە ،کە ئەستەمە زمان بتوانێت ،وێنای بکات و گوزارشتی لێبکات .ڕۆماننووسو ڕووناکبیری دیاری کورد (بەختیار عەلی) دەڵێ: (ئەنفال لە دەرەوەی زمانە .زمان لەوە بچووکترە بتوانێ گوزارشت لەو کارەساتە بکات). لە ڕاستیدا ھێندێک ڕووداوی دڵتەزێن و تراژیدی ھەن ،مرۆڤ تووشی شۆک دەکەن و زمانی دەبەستن .تا زەمەنێکی درێژیش ناتوانێت ،لە ژێر کاریگەریەتی ئەو ڕووداوە دەرچێت .ھەموو شتێکی بینراو ،مەرج نییە بتوانین بە زمان گوزارشتی لێبکەین .زۆرجار 9
به‌هاری ٢٠١٥
167
Analytical, academic, quarterly Magazine
مرۆڤ لە ئاست کارەساتەکان دەحەپەسێ .بۆیە بە بۆچوونی من خەمی ئەو قوتابیە، زۆر لەوە گەورەتربوو ،وەک ئەوەی من تێی دەگەیشتم .بگرە ئەو تارادەیەک خۆڕاگریش بوو .چونکە هیچ نەبێت بەو بارودۆخە سایکۆلۆژیەی ئەو تیایدا دەژیا ،کە گۆشەگیری و تەنهایی بوو ،تاڕادەیەک لە گەڵ خەمەکەی ڕاهاتبوو .ئەمە لە کاتێکدا ،ڕەنگە کەسێکی دیکە بوایە ،ھەرگیز بەرگەی ئەو دۆخەی نەدەگرت و کۆتایی بە ژیانی خۆی دەھێنا .ئاخر ئەستەمە مرۆڤ بتوانێت بە بێ باوک ،دایک ،خوشک و براکانی بژێت .لەو ڕوانگەیەشەوە ئەنفال ،چەند پرۆسەی جینۆسایدکردن و لەنێوبردنی خەڵکی سڤیلی ئێمە بێت ،لەوە زیاتریش وێرانکردن و داڕووخانی ڕوحی زیندووەکان بووە .کە کاریگەریەکانی زۆر زیاترە، لەوەی کۆتایی بە ژیانت بێت .بە دەربڕینێکی تر ،مرۆڤ یەک جار لە ژیاندا بمرێت، نەوەک ھەموو ڕۆژێک بمرێت .ئەوانەی دوای ئەنفال جێماون ،ئەو مرۆڤانەن کە ئەنفال وەک ئازارێکی ھەمیشەیی ،لە گەڵیان دەژیت .بۆ ئەوان ژیان نەک هیچ بەها و مانایەکی نەماوە ،بگرە خۆزگەی ئەوە دەخوازن ،لەگەڵ خێزانەکانیان ،ئەوانیش ئەنفال کرابان و کۆتایی بە ژیانیان بهاتایە ،نەک بۆ خەمەکانی ڕۆژگار ،بە زیندوویی بمابانەوە .چونکە مرۆڤ کە لە ئاستی ڕوحیدا تێکشکا و داڕووخا ،بە جەستە بژیت و نەژیت ،هیچ مانایەکی نییە .ھەرگیز جەستەیەکی بە ھێز ناتوانێ ڕوحی تێکشکاوی مرۆڤێک بینا بکاتەوە. ئازاری ڕوح ھەزاران جار لە ئازاری جەستە ،بە سوێترە .ھەموو برینەکانی لەشی مرۆڤ ساڕێژ دەبن ،برینی ڕوح نەبێت .ئەوانەی لە دوای ئەو کارەساتە ڕزگاریان بووە ،برینێک کەوتۆتە ڕوحیان ،کە ھەرگیز ساڕێژ نابێت .بۆ ئەوان ئەنفال کردەیەکی سەربازی بە سەرچوو نییە ،بەڵکوو ئازارێکە لە گەڵیان دەژێت .سێبەرێکە بە دوایانەوەیە تا دەچنە ژێرگڵ .ئەگەر ئەوانەی بەر ئەو شااڵوە کەوتن ،سەرەنجام بە مەرگی ئەوانیش تەواو بوو، ئەوا لە گەڵ مەرگی ئەوانیش خەمەکانی ئەوانیش وەک مرۆڤ کۆتایی هات .وەلێ خەمی گەورە و ئازاری قوڵ ،دواجار بۆ ئەوانە مایەوە ،کە ھەموو کەسو کاریان ،یانیش زۆربەیان بەر ئەو ئۆپەراسیۆنە سەربازییە کەوتن .ئەوان چیتر ،ئەو مرۆڤە ئاسوودە و بە ختەوەرەی بەر ئەو شااڵوەنین ،کە ساکارانە ،لە گەڵ کەسوکاریان دەژیان .بەڵکوو کە سانێکی دیکەی گۆشەگیر ،غەمگینو پڕ لە ئازارن .وەک ئەو قوتابیەی ،لە سەرەوە ئاماژەم پێکرد .ژیان لە دوای دابڕانی ئازیزان ،ژیانێکی یەکجار و سەخت و تراژیدیە و ڕاهاتن لەگەڵی بوێری و جوامێریەکی زۆری گەرەکە .بە تایبەتیش بۆ ئێمەی ڕۆژھەاڵتی بە گشتی و کوردیش بە تایبەتی .بەعس دەیزانی بە دورخستنەوە و ئەنفالکردن و ڕاگوێزانی کوردەکان و ھەڵکەندنیان لە زێدی ڕەسەنی خۆیان ،چ زەبرێکی گەورەی دەروونیان بەر دەکەوێت .بۆیە لە ڕێگەی پرۆسەی بەدناوی ئەنفالەوە ،ئەو کردەیە ئەنجام دەدات.
168
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
بەعس ھەر تەنها بڕیاری چارەنووسی ژیانی کوردەکان بە مەرگ نادا ،بەڵکوو سەدان کیلۆمەتر ،دووریشیان دەخاتەوە لە ماڵو نیشتمانی خۆیان .بەعس بە چڕی و بە بەرنامە کاری لە لێک دابڕانی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکانی خێزانی کوردی لەالیەک و ژینگە و سروشتی کوردستانیش لەالیەکی دیکەوە دەکرد .بێگومان بەعس خاوەن ھێز و دەسەاڵت و ببڕ و بکوژ خۆی بوو ،دەیتوانی ھەر لە کوردستاندا ،کوردەکان ژێر گڵ بخات ،بە تایبەتی لە ناوچەی گەرمیان ،بەاڵم دێت ئەنفالیان دەکات و سەدان کیلۆمەتر دەیانگوێزێتەوە نوگرە سەلمان .بەعس بەو کارەی ھەر تەنها چارەنووسی ئەوانەی ئەنفالی کردن ،بە مەرگ کۆتایی پێ نەھێنا ،بەڵکوو چارەنووسی ھەموو ئەو ڕزگاربووانەشی بە ناچاری خستە بەردەم ژیانێک ،کە زۆر لەوانەی لە نێو چوون ،تراژیدی تر و غەمگینتر بێت .بەعس بە کردەی ئەنفالکردنی کوردەکان بۆ باشوور ،دەکرێ بڵێین چەند ئامانج و پەیامێکی سیاسی ھەبوو .لەالیەکەوە تێکدان و پچڕانی پەیوەندی کۆمەاڵیەتی نێوان تاکەکان .بەمەش لە ئاستی ڕوحی و سایکۆلۆژیدا ،زەبرێکی دەروونی گەورە ،لە ھەموو ئەوانە ئەدات ،کە دوای ئەو کارەساتە بە زیندووی دەمێنەوە .تاکو لەو ڕێگەیەوە نەتوانن ،گلکۆی کەس و کارەکەشیان بناسنەوە .بە دەربڕینێکی تر ،بەعس نەک تەنها، کوردەکان دەکوژێت و لە نێو دەبات ،بەڵکوو گلکۆکانیشیان ون دەکات .ئێمە ھەموومان دەزانین ،یەکێک لەو خەسڵەتە سایکۆلۆژیانەی مرۆڤی ڕۆژھەاڵتی ھەیەتی ،بە سەرکردنەوەی گۆڕی ئازیزانیەتی .ئەو نەریتەی کە وەک نۆڕمێکی کۆمەاڵیەتی لە کۆمەڵگەی کوردییدا بوونی ھەیە ،مەراسیمێکی کۆمەاڵیەتییە و ھەموو ڕۆژانی پێنچ شەممە ،ئەنجام دەدرێت. لەو ڕۆژەدا ،زیندووەکان ،ئەوانەی ئازیزێکیان لە دەست داوە ،بۆ دڵنەوایی ،ئارامی ڕوحی و دەروونیان ،دەچنە سەر گۆڕی مردووەکانیان و دەیان الوێننەوە .بەمەش ھەم ھەست بە ئاسوودەی دەکەن ،ھەمیش وادەزانن لە ئاستی واقیعدا مردووەکانیان دەبینن و دەبیستن .بۆیە دەبینین ھەموو ئەوانەی کەسوکاریان ئەنفال کراوە ،بەو تاسە قوڵەیەوە دەژین و دەمرن ،کە گۆڕی ئازیزانیان ببینەوە .بزانن لە کوێ نێژراوان .ئەوانە خۆزگەی ئەوە دەخوازن ،کە ئەگەرچی کەسوکارەکانیان لەو کارەساتەدا تیاچوون ،بەاڵم گۆرێکیان ھەبوایە ،بۆ ئەوەی هیچ نەبێت ڕۆژانی پێنچ شەممە بچنە سەریان .لە کاتێکدا مرۆڤ کە مرد ،دواجار کۆتایی دێت و بەسەرکردنەوە یان یادکردنەوەی گۆڕەکەی تازە هیچ لەو غەمە کەم ناکاتەوە .بەاڵم چونکە پەیوەندی مرۆڤی کورد ،لە ئاستی ڕوحی و کۆمەاڵیەتییدا ئەوەندە بە ھێز بوو(بە تایبەتی لە سەردەمی ئەنفال و بەداخەوە ئێستا ئەوە نەماوە) ئیدی بەعس دێت ئەو پەیوەندییە لە ڕەگەوە دەردەھێنێت .بە لێکدابراندنی مرۆڤەکان، ئەنفالکردنی ھەندێکیان و ڕزگاربوونی ھەندێکی دیکەیان ،ئەو پەیوەندییە نامێنێت .کە 9
به‌هاری ٢٠١٥
169
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەو پەیوەندییەش نەما ،ئیدی بۆشایەکی گەورەی ڕوحی و دەروونی الی زیندووەکان دروست دەبێت .ئەوان ڕووبەرووی ھەلومەرجێکی دیکەی ژیان دەبنەوە ،کە پڕە لە غەمگینی و ڕەشبینی و نائومێدی و چاوەروانی .ڕزگاربووان و پاشماوەی ئەنفالەکان، گەرچی دەزانن کەسوکاریان نەماون ،بەاڵم حەزدەکەن گۆڕەکانیان پێ بزانن و ڕوفاتەکانیان بێنەوە .ئەوان دڵنیان لەوەی کە جارێکی تر بە هیچ شێوەیەک ،بەدیداری کەسوکاریان شاد نابنەوە .بەاڵم دەخوازن ئەگەر بە زیندووییش نەبێت ،بە مردویی ئێسک و پروسکی کەسوکاریان ببینەوە .چونکە هیچ نەبێت دەتوانن ڕۆژانی پێنچ شەممە بچنە سەر گۆڕەکانیان و خەمەکانی خۆیان ھەڵڕێژن .بەاڵم کاتێ بەعس دێت و ھەر تەنها بە کوشتنی مرۆڤەکان ناوەستێت ،بەڵکوو گۆڕەکانیشیان شوێن بزر دەکات ،ئیدی خەمی ئێمە گەورەتر و بەسوێتر دەبێت .بەعس بە بردنی کوردەکان بۆ نوگرە سەلمان ،نەک گیانیان بگرە گلکۆکانیشیان وندەکات .بەمەش لەو ڕێگەیەوە ڕزگاربووانی ئەو کارەساتە دەخاتە بەردەم ژیانێک پڕ لە چاوەڕوانی و مەراق .چاوەڕوانی هاتنەوەی ڕوفاتی کەسوکاریان ،تاکو جارێکی تر بۆ دڵنەوایی و ئارامی و ئاسوودەیی ڕوح و دەروونیان، بچنە سەر گۆڕەکانیان .ئەوان هیچ نەبێت بە هاتنەوەی ئەو ڕوفاتانە ،سوکنایەک بە دڵ و دەروونیان دادێت .لێرەوەش حکومەتی ھەرێم (کە جێگەی دەستخۆشییە) چ لە ئاستی ماددی بێت ،چ بە خستنە مەترسی ژیانی کارمەندەکانییەوە بێت (بەتایبەتی کارمەندەکانی وەزارەتی شەهیدان و دەستەی ناوچە ناکۆکی لە سەرەکان) ھەوڵی ھێنانەوەی ڕوفاتی ئەنفالکراوانی ئێمە ئەدات .ئەم کارە وێرای ئەوەی بە هایەکی گەورەی مرۆی ھەیە، هاوکات بۆ کەسوکاری ئەنفالکراوەکانیش مەغزای خۆی ھەیە .چونکە ئەوان چیتر بە دیار ونبوونی گلکۆی کەسو کاریانەوە ناژین و هیچ نەبێت ،سیمبولێک ھەیە ،کە ئاماژەیە بۆ قوربانیان و ئەو کارەساتە گەورەیە .ئەمە وێرای بە سەرکردنەوەی گۆری کەسوکاریان چ لە کاتی مەراسیمێکی فەرمی بێت ،یاخود ڕۆژەکانی دیکەی ئاسایی .کەواتە ھێنانەوەی ڕوفاتی ئەنفالکراوانی ئێمە ،ھەر تەنها جێگۆرکێ و گواستنەوەی گۆڕی ئەو شەهیدانە نییە لە باشورەوە بۆ باکوور ،بە پێچەوانەوە بەڵکوو سەرلەنوێ گرێدانەوەی پەیوەندی نێوان ئەنفالکراوان و کەسوکار و پاشماوەکانیانە ،بەاڵم لە فۆرمێکی دیکەی جیاواز ،لە سەردەمی پێش ئەنفال .ئێمە نابێ ئەوەمان لە بیر بچێت ،کە ھێنانەوەی ڕوفاتی ئەنفالکراوانمان و سەرلەنوێ ناشتنەوەیان لە خاکی پیرۆزی کوردستاندا ،چ لە ئاستی خێزانی و کۆمەاڵیەتییدا ،بۆ کەسو کاری ئەنفالکراون ،لە ڕووی سایکۆلۆژیو ڕوحییەوە، بایەخی ھەیە ،چونکە ئەوان چیتر بە دوای چارەنووسی ئازیزانیان وێڵ نابن کە لە کوێ نێژراون ،هاوکات شادکردنەوەی گیانی قوربانیەکانیشە بە ئامێزی خاکو خۆڵێک کە لە
170
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
پێناوییدا ئەنفال کران .جارێکی تر بەستنەوەی مرۆڤی ئێمەیە بە نیشتمان .لەبەرئەوەی ئەوان بۆ ئەو خاکە و لە پێناو ئەو نیشتمانەدا ،ئەنفالکران و گیانیان بەخشی ،ئیدی با جەستە و ڕوحیشیان ھەر لە باوەشی ئەو خاکەدا ،چاولێک بنێت .بۆیە ھێنانەوەی ڕوفاتی شەهیدەکانی ئێمە و سەرلەنوێ بە خاکسپاردنەوەیان ،چەندین ڕەھەندی کۆمەاڵیەتی و جوگرافی و مرۆیی ھەیە .حکومەتی ھەرێم دەزانێت ،ھێنانەوەی« ئەو ڕوفاتانە ،چ کاریگەریەکی بە سەر ژیان و ھەڵومەرجی سایکۆلۆژی و خێزانی و پەروەردەیی، پاشماوەی ئەنفالکراوەکانی ئێمەوە ھەیە ،بۆیە بە پێی قۆناغ و پالنێکی بۆ داڕێژراو ،بە بەردەوامی ھەوڵی ھێنانەوەی ئەو ڕوفاتانە دەدات .چونکە وەک ئاماژەمان پێدا ،بۆ ڕزگاربووانی ئەو کارەساتە ،تراژیدیایەکە ھەر تەنها ،لە ئەنفالکردنی کەسوکاریان دا نییە، بەڵکوو ئازارەکە لەو قواڵیەش دایە ،کە ئەوان هیچ ئاسەوارێکیان لە ئاستی شوێندا بۆ نەماوە ،کە ھێما بێت بۆ قوربانیەکانیان و هیچ نەبێت ،بتوانن گۆڕەکانیان بە سەر بکەنەوە .چونکە هیچ خەمێک لەوە گەورەتر نییە ،مرۆڤ کەسێکی لە دەست بدات ،بەاڵم گۆڕەکەی دیار نەبێت .ئەمە بۆ مرۆڤێکی خۆرئاوایی ،ڕەنگە کارێکی ئاسایی بێت ،بەاڵم بۆ مرۆڤێکی خۆرھەاڵتی بە تایبەتیش کورد ،ئەمە کارەساتێکە کاریگەریەکی گەورەی بە سەر ژیانیەوە دەبێت .بۆیە دەبینین ڕزگاربووان و پاشماوەی ئەنفالکراوانی ئێمە ،چەند خەمی لە دەستدانی کەسوکارەکانیانە ،هاوتای ئەوە و زیاتریش ،خەم بۆ ئەوە ھەڵدەگرن کە ئەوان لەدوای خۆیان شوێنەواری هیچ گلکۆیەکیان جێنەھێشتووە ،بۆ ئەوەی هاوشێوەی مردووەکانی تر ،ئەوانیش بتوانن بچنە سەر گۆڕەکانیان .لێرەوەش ئەگەر بەعس لە ڕێگەی پرۆسەی ئەنفالەوە ،ھەوڵی پچڕاندنی ڕایەڵە ڕوحیەکانی نێوان مرۆڤەکانی کوردی دابێت و بونیادی خێزانی ئەو کۆمەڵگایەی بە ھۆی میکانیزمی لێکدابڕانیانەوە ،لەبەر یەکتری ھەڵوەشاندبێتەوە ،ئەوا لە ئاستی دووەمدا ،ئەمجارەیان بەعس لەڕێی ئەنفالەوە، پەیوەندی دیالکتیکانە و ژینالۆژیانەی مرۆڤی کورد و ژینگە و سرووشتی کوردستان دەپچڕێنێ .بە دەربڕینێکی تر ،ئەگەر بەشێکی کردەی ئەنفال ،پەیوەست بێت بە پرۆسەی جینۆسایدکردن و لە نێوبردنی جەستەیی مرۆڤەکان ،ئەوا پانتایەکی دیکەی ئەو کارەساتە ،لە وێرانکردنی سروشت و ژینگەی کوردستاندا چڕ دەبێتەوە .بێگومان ئێمە دەزانین ،لە نێوان مرۆڤی کورد و خاکەکەیدا ،پەیوەندییەکی زیندووی ڕوحی و مێژوویی و جوگرافی ھەیە .تاڕادەیەک ئاوێتەی یەکتری بوون ،دەتوانین بڵێین بە ئاسانی نە مرۆڤی کورد لە خاکەکەی جیا دەبێتەوە ،نە خاکەکەشی دەستبەرداری مرۆڤەکانی دەبێت .ئەگەر سەرنج بدەین دەبینین مرۆڤی کورد ،لە ھەر سوچێکی ئەم دنیایە بژێت، خۆی وەک غەریبێک دەبینێت و خەیاڵی الی شادبوونەوەیە بە خاکەکەی .ئەمە ھەر تەنها 9
به‌هاری ٢٠١٥
171
Analytical, academic, quarterly Magazine
ڕەنگدانەوەی بارێکی دەروونی مرۆڤەکانی ئێمە نییە ،کە بە ھۆی پەڕاگەندەییو ئاوارەییەوە، لە غەریبی ڕووبەرووی دەبنەوە ،بەڵکوو گوزارشتیش ،لەو پەیوەندییە بە یەکداچووە دەکات ،کە لە نێوان مرۆڤی ئێمە و خاکەکەیدا ھەیە .لەو ڕوانگەیەوە کاتێ بەعس دێت، گوندەکانی کوردستان تێک دەدات و مرۆڤەکانیشی ھەڵدەکەنێ بۆ شوێنێکی تر ،دەزانێ چ ئامانجێک دەپێکێ .ھەڵەیە ئەگەر پێمان وابێت بەعس بۆیە گوندەکانی ئێمەی خاپوور کرد ،تاکو سەرچاوەی بژێویی و ژێرخانی ئابووری ھێزی پێشمەرگەی کوردستان ،لە زەمەنی ئەنفالدا لە نێو بەرێت .ئەمە دیوێکی کارەکە بووە ،بەڵکوو دیوە شاراوە و ڕاستەقینەکەی ئەو کارەساتە ،تێکدانی پەیوەندی مرۆڤی کورد و خاکەکەی بوو .چونکە خاک یەکێکە لەو توخمە سروشتیانەی پیرۆزی خۆی ھەیە ،الی تاکی کورد.ئێمە چونکە نەتەوەیەکی ژێر دەستە و ھەمیشە چەوساوە بووینە ،یاخود لە بێ خاکی و نیشتمانی ژیاوین ،ئیدی خاک بەها و گەورەی خۆی ھەیە المان .بۆیە دەبینین بە ھەزاران مرۆڤی کورد (بەئەنفالکراوەکانیشەوە) لە پێناو ئەو خاکەدا ،و بۆ ئەو خاکە گیانیان بەخت کرد و قوربانیان دا و تێکۆشان .خەبات و تێکۆشان و قوربانیدان و خوێنڕشتنی تاکی کورد لە ڕابردوودا ،هیچ نەبووە جگە لە ھەوڵدان بۆ ئازادکردنی خاکێک لەژێر چرنۆکی دوژمنان .شۆرش و قوربانیدانەکانی ئێمە ،بەرلەوەی بۆ بونیادنانی دەسەاڵتێکی لۆکاڵی بێت ،هاوشێوەی ھەر گەلێکی دیکە ،بۆ ئازادکردنی خاک بووە .بۆیە بەھەزاران لە مرۆڤەکانی ئێمە بە شانازییەوە خوێنی خۆیان قوربانی ئەو خاکە کرد .لێرەوەش بەعس زۆر بە قوڵی درکی بەو پەیوەندییەی نێوان خاکی کوردستان و مرۆڤی کورد کردبوو، بۆیە بەوپەڕی دوژمنایەتی و ڕق و تۆڵە ،ھەرچیەک لە دەستی هات ،بەرامبەر بەسروشت و ژینگەی کوردستان کردی .ئەو وێرانکارییەی بەعس لە ھەمبەر سروشتی کوردستان نواندی ،بە دەگمەن وێنەی ھەبووە لە مێژوویی مرۆڤایەتی .بەعس دەیزانی لە پاڵ کوشتنی مرۆڤەکانەوە ،تێکدان و خاپوورکردنی سروشتی کوردستانیش ،چ کاریگەریەکی گەورە و شۆکێکی دەروونی ،الی تاکی کورد ،دروست دەکات .بۆیە لە ئەنفالدا ،ھەردوو ڕەگەزی سرووشتی و مرۆیی ،هاوشێوەی یەکتری دەداتە بەرشااڵوی دڕندانەی خۆی .بۆیە ئەنفالکردنی کەسەکان ،چەند غەمێکی گەورەبوو ،تێکدانی سروشتی کوردستانیش، بەھەمان شێوە .من بیرمە لە سەردەمی ئەنفالدا ،ناسیاوێکمان (کە خەڵکی گوندی فەقیان بوو) ھەر کاتێک ڕەز و باخچەکانی خۆی لەو گوندەدا بیر دەکەوتەوە ،چاوەکانی پڕ دەبوون لە گریان و فرمێسکی دەڕشت .ئەو لە پاڵ خەمی مرۆڤە ئەنفالکراوەکان، هاوکات خەمی ئیستاتیکای سروشتی گوندەکەشی بوو .بەتایبەتیش کە ئەنفاڵی دۆڵی ئاکۆیان ،ڕێکەوت بوو لەگەڵ پێگەیشتن و هاتنە بەرھەمی بەروبومی کشتوکاڵ و کێلگەیی
172
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
گوندەکان .ئەمە ھەر تەنها ئاماژەیەک نییە ،بۆ خەمی مرۆڤێک کە گوندەکەی وێرانکراوە. بەڵکوو دەاللەتی پەیوەندی مرۆڤی کورد بە خاکەکەی و ئازاری دابڕان و ھەڵکەندنیەتی لە زێدی گوند و کۆکردنەوەیان ،لە کۆمەڵگا زۆرەملێیەکان ،کە ئەمەشیان باسێکی سەربەخۆی دەوێت .بۆیە دەبینین یەکەمین کار کە مرۆڤی کورد ،ڕاستەوخۆ بە چەند ڕۆژێک دوای ڕاپەڕینی بە هاری ١٩٩١دەیکات ،کە ھێشتا تامی ڕاپەرین و سەرکەوتنی نەچێشتووە ،گەڕانەوەیەتی بۆ گوند و سەرلەنوێ دروستکردنەوەی خانوو ،ئاوەدانکردنەوەی ڕەز و باغ و کارێزەکانیەتی .ئەمەش دەری دەخات ،کە ئەو سێ ساڵەی دوای زەمەنی ئەنفال ،مرۆڤی کورد ،چەند تامەزرۆی شادبوونەوەی بووە ،بە ژینگەی پاک و سروشتی جوانیی کوردستان ،لەدوای ئەو کارەساتەوە .بێگومان لە کۆتاییدا دەڵێین ،ئەنفال دیارترین کارەساتی کوردە ،کە نابێتە بەشێک لە ڕابردوو .بۆیە ھەڵەیە پێمان وابێت (سااڵنێک بە سەر ئەنفال تێپەڕیون و تێدەپەڕن!) ئەنفال ھەر تەنها کارەساتی ئەنفالکراوەکان نییە ،بەڵکوو تراژیدیایەکە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە ژیانی زیندووەکانیشەوە ھەیە .ئازاری ئەنفال ،ئازاری زامێک نییە و ،قەتماغە بگرێت و ژانی نەمێنێ .بە پێچەوانەوە ،بەڵکوو ئازاری ئەنفال ،لەو جۆرە ئازارانەیە کە لە گەڵمان دەژێت .بە ئەنفالەوە دەژین و بە ئەنفالەوە دەمرین .ھەر کاتێک سەیری ئەنفالمان کرد ،وەک کردەیەکی ڕابردوو ،ئەو کات تێنەگەیشتنێکی گەورە لە ھزرماندا ھەیە بۆ ئەنفال .چونکە ھەر تاکێک کارەساتەکانی نەتەوەی خۆی بە ئاسانی لەبیر بکات ،مانای وایە، پەیوەستبوونی نەتەوەیی و نیشتمانی الوازە.
9
به‌هاری ٢٠١٥
173
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
174
Analytical, academic, quarterly Magazine
خوێ ندنەوەیەک بۆ کتێبی ( و ە ر ە پ ێ ش ە و ە IN N )LEA کنێر عەبدواڵ
9
به‌هاری ٢٠١٥
175
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
176
Analytical, academic, quarterly Magazine
کتێبی (وەرە پێشەوە) کە بە پڕفرۆشترین کتێبی ئەمریکا ناوزەندکراوە و لە نوسینی خاتوونی نوسەری ئەمریکی (شێریڵ ساندبێرک)ـە و لە ٣٧٠الپەڕە پێکهاتووە، لەالیەن رێکخراوی هیوا فاوندەیشنەوە کراوە بە کوردی ،لە چەندین بەشی جیاجیا پێکهاتووە .بەھۆی گرنگی بابەتەکە کە باس لە واقعی ژنان دەکات لە ئەمریکا و کەمیی سەرکردایەتیکردنیان لە پۆستە بااڵکاندا و بوونی لەمپەرەکان دەخاتە ڕوو لەالیەک و لەالیەکی دیکە بەھۆی بوونی هاوشێوەی ھەمان گرفت لەنێو کۆمەڵگەی ڕۆژھەاڵت بەگشتی و کوردی بەتایبەتی بە پێویستم زانی خوێندنەوەیەک بۆ ئەم بەرھەمە بکەم ،بەهیوای ئەوەی وەک نوسەر لەدوا الپەڕەی کتێبەکەیدا باسی لێوەکردووە ئەمە سەرەتاکەی بێت ،نەک کۆتایی وتووێژ ،بەڵکوو لە ھەمان کاتدا بتوانم لەڕێی ئەم خوێندنەوەیەوە خوێنەرانێکی زیاتر ئاشنا بکەم بە گرنگترین خاڵەکانی ناوەڕۆکی کتێبەکە ،کە بەھەر ھۆیەک بێت نەیانتوانیوە بەرھەمەکەیان پێ بگات ،وێڕای دەستخۆشیم بۆ نوسەری کتێبەکە و ھەموو ئەو کەسانەی ھەوڵی وەرگێڕانیانداوە بۆ زمانی کوردی و سوپاسم بۆ رێکخراوی هیوافاوندەیشن کە لە ڕێگەیەوە ئەم کتێبەم بەدەست گەیشت. .١بەگشتی گرنگی کتێبەکە لەوەدا بەرجەستە دەبێت کە تەنها باسەکە لە الیەنی تیۆرییدا خۆی نابینێتەوە ،بەڵکوو پشتئەستوورە بە چەندین لێکۆڵینەوەی ئەکادیمی و خستنەڕووی داتا .لەالیەکی دیکە ،جوانی نوسینەکە لەوەدایە کە چیرۆکی ڕاستەقینەی ژیان و بەسەرهاتی نوسەر بۆتە نموونەی زیندوو و بەرجەستەی کتێبەکە و لە زاری ژنان و بەسەرهاتی سەدان ژنی ترەوە بۆتە مەسەلە کە چۆن ژنان لەو نێوەندەدا دووچاری گرفتە جۆربەجۆرەکان و بەرھەڵستیکردنی دەبنەوە ،ھەروەها تیشکی خستۆتە سەر گرفت و لەمپەرەکان لەڕێی نموونەی سادە و زیندووی ڕۆژانەی ژیان ،نەک تەنها گوتارێک بێت بۆ ئەو پیاوانەی دەیانەوێت بزانن یان تێبگەن لەو شتانەی ڕوبەرووی هاوسەر ،کچ ،دایک و خوشکیان دەبێتەوە تا بتوانێت شوێنگەی خۆی لە دروستکردنی ژیانێکی یەکساندا جێ بکاتەوە ،بەڵکوو ھەموو ئەو ژنانەیش دەگرێتەوە کە دەیانەوێت بگەن بەو ئامانجانەی ھەڵگرین یان سوود لە دەرفەتەکانیان وەربگرن بۆ گەیشتن بە لوتکەی پیشەکەیان ،جگە لەوەی نوسەر توانیویەتی چەندین الیەنی چارەسەر بخاتە ڕوو بەمەبەستی نەھێشتنی ئەو لەمپەرانە و هاندانی ژنان و پیاوان بدات بۆ ھێنانەدی هاوبەشیکردن و یەکسانی 9
به‌هاری ٢٠١٥
177
Analytical, academic, quarterly Magazine
راستەقینە .لەبەر زۆری بابەتەکە تەنها تیشک دەخەمە سەر گرنگترینی خاڵەکانی زانیاری بەخشن کە ئەگەرچی زۆرێکی هاوشێوەی لە واقعی کوردییدا بوونی ھەیە ،بەاڵم جەختکردنەوە لێی گرنگە بۆ بەردەوامی کارکردن لەبارەیەوە. .٢پێزانین بە ئەرک و ماندووبوونی ئەوانەی بەھۆی کارکردنیان لە ڕابردوودا ئەمڕۆیان دروست کرد و ئەو مافانەی بەدەستهاتوون ،بۆیە نوسەر ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە پێویستە بەڕێزەوە ئەو ھەواڵنە بنرخێنرێت لە الیەن کارکردووانی ئێستاوە ،بۆ ئەمەش هانی گەنجان دەدات کە سوپاسگوزار بن بەرامبەر بەو شتانەی ھەمانە و بەاڵم ڕازی نەبن بە ھەلومەرجی ئێستا ،چونکە ئەوەیە دەبێتە ھۆی دروستکردنی گۆڕانکاری و پێویستە ڕەوتەکە بەرەو یەکسانی ڕاستەقینە بەردەوام بێت. .٣قسەکردنی ژنان لەسەر کێشەی خۆیان ھەنگاوەکان بەرەو پێشتر دەبات ،نەک بێدەنگبوونیان ،بۆ ئەمەش نوسەر نموونەی درککردنی دەخاتە ڕوو بە گرنگی بوونی پارکی ئۆتۆمبیل بۆ ژنانی دووگیان لە نزیک شوێنەکانی کارەوە پاش ئەوەی ھەستکردنی بە موعاناتی دووگیانەکان و بەرزکردنەوەی داوایەک لەو بارەیەوە بۆ بەرپرسی کارەکەی و جێبەجیکردنی ،کە پاش ئەوە هات خۆی دووگیان بوو. .٤خستنەڕووی ھەقیقەتێک کە لە جیهاندا واڵت پیاوان بەڕێوەی دەبەن و نموونەی ئەوەش باس دەکات کە لەسەرتاسەری وواڵتانی جیهاندا ژنان بە تێکڕا %٢٠ـی کورسییەکانی پەرلەمان پێ دەھێنن و چەندین نموونەی دیکە کە باس لە کەمی دۆخی ژنان لە بازرگانیکردن و ،پاشان بوونی جیاوازی دەخاتە ڕوو لەڕووی مووچە و دەستکەوتەکانەوە لە نێوان ژنان و پیاواندا و نموونەی ئەوە دەھێنێتەوە کە لە ساڵی ٢٠١٠ـدا پاش ھەموو ھەوڵدانەکان لە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەرامبەر ھەر دوالرێکی پیاوان وەریدەگرن ،ژنان تەنها ٧٧سەنتیان دەدرێتێ و ھەروەها لە ئەوروپا بەگشتی مووچەی ژنان بە ڕێژەی %١٦لە مووچەی پیاوان کەمترە .بۆیە نوسەر جەخت لەوە دەکاتەوە کە یەکسانی ڕاستەقینە لە بوونی ڕێژەی %٥٠ـی ژنان و پیاوان وەکیەک دەبینێتەوە، ھەر ئەوەشە وا دەکات ئەو پەیامە بە دەسەاڵتداران دەدات و دەڵێت» بەڵێنی یەکسانی شتێکە و یەکسانی ڕاستەقینە شتێکی تر». .٥بوونی ژنی زیاتر لە دەسەاڵتدا دۆخی ژنان دەگۆڕێت ،بەاڵم لە ھەمان کاتدا ،جەخت لە ژنانێک دەکاتەوە کە دەنگێکی بەھێز و بەتوانا بن بۆ دەربڕینی پێویستی و خەمەکانی ژنان تا بەھۆییەوە ھەموو ژنان بەرەو پێشەوە بچن .بۆ ئەوەش جەخت لەوە دەکاتەوە کە خۆڕزگارکردنی ژنان لە لەمپەرە ناوخۆییەکانی بەردەمیان بۆ بەدەستهێنانی دەسەاڵت زۆر گرنگە کە زۆرن لەوانە :توندوتیژی ،گێچەڵی سێکسی ئاشکرا و شاراوە ،نەبوونی
178
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئاسانکاری بۆ ژنانی کارکردوو لە شوێنەکانیان لە ڕووی دایەنگا و مۆڵەتی دایکایەتی و باوکایەتی کە ھەموو بەشێوەیەک دەبنە ھۆی بەردەوامبوون لە کاردا ،جگە لە باسکردنی لەمپەرەکانی کە لەالیەن کۆمەڵەوە بۆیان دروست دەکرێت ،ھەروەها جەخت لەوە دەکاتەوە کە ژنان لەالیەن خودی خۆیانیشەوە ڕێگرییان لێدەکرێت وەک ئەوەی متمانەیان بەخۆیان نییە ،بەشێوازی جۆربەجۆر خۆیان دوورپەرێز ڕادەگرن و لەکاتی پێویستدا نین و ناچنە پێشەوە و دەست بەرزناکەنەوە بەوەی بزانرێت ھەن .بۆیە نوسەر جەخت لەوە دەکاتەوە کە ژنان کاتێک دەتوانن لەمپەرەکان بشکێنن کە ڕۆڵی سەرکردایەتیکردن بەدەستبهێنین، نەک ڕوو بکەینە بەرپرسەکان و داوایان لێبکەین. .٦کولتووری کۆمەاڵیەتی وا لە ژنان دەکات کە ھەمیشە ئەو پەیامە نەرێنیانە لەناو خۆیاندا قەتیس بکەن کە وەریان گرتووە ،بۆ نموونە ،کاتێک دەوترێت ھەڵەیە گەر دەنگ بەرزبکەیتەوە یان توندبیت و لە پیاو بەھێزتر بیت ،خزمەتی ماڵ و منداڵ بە ئەرکی سەرەکی تەنها خۆمانی دەزانین ،ئامادەین دەستبەرداری ئامانجە پیشەییەکانمان بین بۆ ئەوەی جێگە بۆ هاوسەر و مناڵەکانمان خۆش بکەین ،هیوای وەرگرتنی پۆستە بااڵ و بەرپرسیارێتییە بڕیارسازییەکان ناگرینە ئەستۆ بە بەراوورد لەگەڵ پیاوان. .٧بەگشتی مەبەستی نوسەر ڕوونە لەوەی هانی ھەموو مرۆڤێک دەدات بۆ گەیشتن بە ئامانجەکەی لە ھەر جێگە و شوێنێکی کاردا بن ،بەتایبەت ژنان بەمەبەستی یەکسانبوونی بااڵنسی بوونیان لە پۆستە بااڵکاندا ،وێڕای ئاماژەکردن بەوەی شادمانی یان سەرکەوتنی مرۆڤ تەنها لەیەک شتدا کورت ناکرێتەوە ،بەو واته‌یەی مەرج نییە ئامانجەکان وەکیەک بن ،بۆ ئەوەش نموونەی خستۆتەڕوو بەوەی دەشێت ژن یان پیاویش ھەبێت حەز لە دەسەاڵت نەکەن یان ھەموو ژنێک کاری بوێت یاخود مناڵی بوێت ،گرنگ دیاریکردنی ئامانجە الی مرۆڤ کە لەگەڵ ژیان و بەها و خەونەکانی خۆیدا بگونجێت واتە گرنگ مرۆڤ لەوە بگات بەختەوەری خۆی لە بڕیارداندایە کە خۆی خاوەنی ئیرادەی بڕیاردانەکە بێت ،چونکە بوون و زیادبوونی دەنگی ژنان لە پرۆسەی بڕیاردان لەئاستە بااڵکاندا یارمەتی فراوانبوونی ھەل و مەودای مامەڵەکردنی دادپەروەرانە زیاتر دەکات ،بۆیە نوسەر باوەڕی وایە کە سەرکردە ژنەکان کلیلی چارەسەرەکانن. .٨چوونە پێشەوەی ژنان و بەدەستهێنانی ئەوەی دەیانەوێت ،پەیوەستدار نییە بە دەوڵەمەندییەوە ،بەڵکوو پەیوەستە بە خەونی زیاتری مرۆڤەکانەوە .بۆیە جەخت لە هاندانی ژنان و پیاوانیش دەکاتەوە بۆ بەکردەییکردنی خەونەکانیان و یارمەتیدانی ژنانیش گەر لە ھەر شوێنێکی کار و ماڵەوەشدا بن ،بۆیە نوسەر لە بەشێکی باسەکەییدا بەناوخۆییکردنی شۆڕش دەکاتە یەکێک لە چارەسەرەکان بەرەو گۆڕانکاری ژیانێکی 9
به‌هاری ٢٠١٥
179
Analytical, academic, quarterly Magazine
یەکسانی راستەقینە. .٩جیاوازی لە کولتووری پەروەردەییدا وایکردووە چاوەڕوانییان لە کوڕ و کچ جیاواز بێت ،بۆیە دەڵێت کوڕ چاوەڕوانی لێدەکرا تەورات بخوێنێت و کچیش ماڵێکی باش بەڕێوە بەرێت ،بۆیە نەدەکرا کوڕ دەربهێنن لە قوتابخانە و بۆ ئەوەش نموونەی نەنکی دەهینێتەوە کە لەدایکبووی ١٩١٧بووە بەوەی چۆن بەھۆی نەبوونییەوە لە قوتابخانە دەریانھێناوە بۆ ئەوەی لە ڕێگەی بەرگدورییەوە یارمەتی خێزانەکەی بدات ،بەاڵم پاشان زانکۆی یوسیبێرکلیشی تەواو کرد .ھەروەها لە سەردەمی خۆیدا ،پیاو بە الواز دادەنرا گەر بە یارمەتی دارایی ژنەکەی خێزانەکەی بەڕێوە ببردایە و نموونەی دایکیشی باس دەکات کە مامۆستا بوو و بەھۆی دووگیانی بە نوسەری کتێبەکە وازی لە دکتۆراکەی ھێنا ،ئەمە وێڕای ئەو ڕاستییەی نوسەر لە خێزانێکی نەریتی بووە کە ھەڵسوکەوتیان یەکسان بوو لە نێوان کچ و کوڕدا. .١٠کۆکردنەوەی کار و خێزان پێکەوە سەختن بۆ ژنان گەر یارمەتیدەری نەبێت ،بۆ ئەوەش ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە پێش ھەموو شتێک گرنگە لە خۆمانەوە دەستپێبکەین. متمانە بەخۆبوون زیاد بکەین ،هاوبەشی ماڵەکانمان بەشدار پێبکەین لە ماڵەوە تا ببێتە هاوبەشێکی ڕاستەقینە و بێنە پێشەوە و توانای خۆمان بەکەم نەزانین .ھەروەها باس لەوە دەکات کە هاوسەنگی لە نێوان کار و ژیان کە تەواو دژ بەیەکن بەشێوەیەکی تر بە مانای لەدەستدانی کار دێت ،کە ھەمیشە وەک کولتوور بە گوێی ژناندا دەیزرنگێننەوە کە ئەمەش بۆ خۆی چارەسەر دەکرێت و ھەردوو کارەکە بکەن و گەشەش بکەن تیایدا ،ئەوەش بە بەرپرسیارێتی دەسەاڵتی دارایی و بەخێوکردنی منداڵ .لە ھەمان کاتدا ،ئاماژە بەوە دەدات یەکگرتن و ڕاگرتنی بااڵنس لە نێوان پیشە و پێویستیە بایەلۆجییەکان قورس و سەختە گەر هاوسەرەکان و سستمی حوکمڕانی هاوکار نەبێت. وێڕای ئەوە ،بااڵدەستبوونی کچان لەناو پۆلەکان لە ھەڵکشاندایە و %٥٧ـی دەرچوانی زانکۆ و %٦٠خاوەن ماستەر لە ویالیەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا پێکدەھێنن ،لە کاتێکدا باس لە کوردستانی عێراق دەکات بەوەی %٤٨ـی خوێندکارانی خوێندنی بااڵ پێکدەھێنن و ھێشتا لە دوای پیاوانەوەن ،بەاڵم لەگەڵ ئەوانەشدا ئەو فەلسەفە پەروەردەییە پیادە دەکەن کە دەوترێت دەستهەڵبڕە و ئینجا قسە بکە .ئەمە بۆ گەشەکردن لە نێوەندی کاردا نەگونجاوە ،چونکە زۆرجار گەشەکردن لەو بوارەدا بەندە بە قبوڵکردنی مەترسی و خۆدەرخستنەوە ،بۆیە دەبینرێت پۆستە سەرکردایەتییەکان پڕە لە پیاوان و سەرەتایی و کەمبایەخەکانیش لە ژنان .گرنگترینی ئەو ھۆکارانەش بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە کە خۆی لە نەبوونی هیوا وئامانج و ئارەزووی سەرکردایەتییدا دەبینێتەوە ،بۆ ئەوەش ئاماژە
180
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
بە چەندین لێکۆلینەوە دەکات کە ئارەزووی پیشەیی لە پیاواندا چاوەڕوان دەکرێت، بەاڵم بۆ ژنان پێویست و نەرێنی باس دەکرێت ،ئەمەش جارێکی تر کولتوور ھۆکارە کە چەپڵە بۆ پیاوان لێدەدات بەرامبەر بەو ئارەزووە ،بەاڵم بۆ ژنان زۆرجار ڕووبەڕووی سزای کۆمەاڵیەتی دەبنەوە بەھۆی ئەو خەسڵەتەوە .واتە گوشاری کۆمەاڵیەتی ھۆکارێکی تری لەمپەرەکانی بەردەم ژنانە بەوەی ھەر لە مناڵییەوە هاوسەرگیری لە مێشکیاندا ئەچەسپێنن بەوەی بەگەنجی شووبکەن ،نەک پیاوی باشیان دەستنەکەوێت بۆ ئەمەش نوسەر خۆی بە نموونە دەھێنێتەوە کە چۆن لە ٢٥ساڵییدا جیابوەوە و خودی ئەوەش بەھۆی نەریتی کۆمەاڵیەتییەوە شکست بوو ،بۆ نموونە ،لەدەستدانی ھەلی خوێندن لە دەرەوەی واڵتی خۆت ببووە نەریت لە ترسی لەدەستدانی ھەلی هاوسەرگیری. .١١پەیامە کولتوورییەکان لەمپەرێکی ترن کە شێوازی جۆربەجۆر بەکاردەھێنرێت بۆ کپکردن و بێدەنگکردنی دەنگە مێینەکان نموونەی ئەوەش وەک چەندین نموونەی کە دەوترێت «زیرەک وەک بابە و جوان وەک دایە» کە ئەمە نوسراوی سەر جلوبەرک کۆمپانیایەک بوو لە ٢٠١١دا یان بە کچان ئەوترێت «خۆسەپێن « کاتێک ئارەزووی سەرکردایەتی بکەن و ئەمە بۆ کوڕان بەو لێکدانەوەیە بەکارنایەت. .١٢دەرخستنی کارە ئەرێنیەکانی ژنان دەبێتە ھۆی وێنەدانەوەیەکی باشتری ھەقیقەتەکان. ئەمە یەکێکە لە تێکشکاندنی ترس بۆ ئەوەی ھەست نەکات کە مێینەیەکی خراپە و ناتوانێت ترس لەوەی ھەڵە بکەن ،قسەیان پێبوترێت ،حوکمیان بەسەردا بدرێت ،ترس لە گەورەبوونی زۆر و قبوڵکردنی مەترسییەکان .ئامانجیان ھەبێ و بە تەماح بن ژنان بۆ ئەوەی ببنە سەرکردەی بوارەکەی خۆیان . .١٣بەشداربوونی ژنان لە بۆنەکاندا چەند گرنگە ،ھێندە ھەستکردن بە بوونیان ھەر لە شوێنی دانیشتنیانەوە تا ئەندازەی شێوازەکانی بەشداربونیان بە پێی شوێن و بۆنەکان، نەک تەنها وەک تەماشاکەر دەربکەون ،چونکە دوورکەوتنەوە و دوورەپەرێزیان لە کاتێکدا لە شوێنێکدا ھەبن وەک ئەوە وایە نەبن .ئەمە وێڕای ئەوەی جەختدەکاتەوە لەوەی متمانەنەبوون بەخۆ ،نەبوونی ویست ،لەدەستدانی دەرفەت و خۆ بەکەمزانینی ژنان گرفتێکی تری بەردەم ژنانە کە لە ئەنجامی کارەکانیاندا ھەمیشە خۆیان خراپتر لە واقعەکەی ھەیە ھەڵدەسەنگێن ،بۆیە ھەمیشە سەرکەوتنەکانی خۆی بەکەم دەزانێت و شکستەکانی خۆیشی دەگەڕێنێتەوە بۆ بێتوانایی خۆی ،بۆیە نوسەر لە کتێبەکەیدا تەرکیز دەخاتە سەر (فێر بە و بەشداری بکە ،بڕوات بە توانای خۆت ھەبێت ،دوور بکەوەرەوە لە ھەستیاری و ترس). .١٤ئاماژەکردنی نوسەر بەوەی (سەرکەوتن نەکەنە قوربانی خۆشەویستبونیان) 9
به‌هاری ٢٠١٥
181
Analytical, academic, quarterly Magazine
بەو واته‌یەی دەڵێت ھەمیشە ژنانی سەرکەوتوو لە بواری کارکردنیاندا خۆشەویست نابن لەالیەن هاوکارەکانییەوە و ھەر ئەوەشە وایکردووە زۆریک لە ژنە سەرکەوتووە جیهانییەکان ناونەتۆرە و توانجیان لێدەدرێت لە پشت خۆیانەوە و بەمەش بۆ ئەوەی خۆیان بە خۆشەویستی بهێڵنەوە ،ئامادەن خۆیان پەراوێز بکەن پێش ئەوەی خەڵک بیانچەمێنێتەوە یان وایکردووە ژنان کەمتر باس لە دەستکەوتەکانی خۆیان بکەن بۆ ئەوەی بە خۆشەویستی بمێننەوە .لێرەوە پێشنیازی ئەوە دەکات ژنە بەتوانا و بەھێزەکان گەر زیاتر بن لە سەرکردایەتی و ڕێژەی %٥٠پێکبهێنن ئەوا ستەمە دەوروبەر و خەڵک ڕقیان لەو ژمارە زۆر بێت ،ئەمە جگە لەوەی کولتووری کۆمەاڵیەتی وایکردووە ھێندەی جوانی ژنەکان دەبینرێت لێهاتوویان دەرناکەوێت ،بۆیە نوسەر پێیوایە تەرکیزخستنە سەر (خاوەندارێتیکردنی دەستکەوتەکانی خۆت یان باسکردنی دەستکەوت و جوانییەکانی یەکتری) ھۆکارێکی سەرەکییە بۆ سەرکەوتنی زیاتر ،بۆ ئەمەش باس لە گرنگی فێربوونی ژنان دەکات لەوەی بەرگەی رەخنە بگرن .ھەروەها ئاماژە بەوە دەکات کەمی ژمارەی ژنان لە سەرکردایەتیکردندا وایکردووە چاوی زیاتر و ڕەخنەی زیاتری ئاڕاستە بکرێت و تاکە ژنێکیش وەک نوێنەری ھەموو جێندەرەکە تەماشا بکرێت ،لە کاتێکدا ناکرێت هیچ یەکێک لە نموونەکان گشتاندنی بۆ بکرێت و ئەمە یەکێکە لەو ھۆکارانەی وا دەکات ژنە سەرکەوتووەکان خۆشەویست نەبن. .١٥وتووێژکردنی ژنان لەسەر بەرژەوەندییەکانی خۆیان بە پێچەوانەی پیاوانەوە ئاسەوارەکەی نائاسایی دەردەکەوێت ،بۆ نموونە کەمترینی ژنان وتوێژ لەسەر مووچەکانیان دەکەن وەک لە پیاوان کە ئاسایی و ئەرێنی دەردەکەون ،بۆیە دەرئەنجام ئاماژە بەوە دەکات کە گەر بتەوێت شتێک بگۆڕیت ناتوانیت ھەمووان دڵخۆش بکەیت گەر تۆ ھەموو کەس دڵخۆش بکەیت ئەوا وەک پێویست پێشناکەویت. .١٦ژنان خۆیان بەدوور دەگرن لە ئەرکی درێژکراوە و نوێ ،بەو واته‌یەی ئامادە نییە کارێک بکات کە پێشینەیەکی نەبێت لێی ،لە کاتێکدا جەخت لەوە دەکاتەوە کە کارکردن لە تەنها شوێنێکدا و گەیشتن بە ھەموو پۆستە بااڵیەکی ئەو شوێنە جیاوازترە لە گۆڕانکاری لە شوێن و جۆری کار گەر ھەوڵی فێربوونی بدەیت ،چونکە یەکەمیان بەوە وەسفدەکات و دەڵێت «بیرمەکەرەوە کە هیچ توانایەکت نییە»« ،چاوەڕێ مەکە دەسەاڵتت بدرێتێ» « ،قبوڵکردنی مەترسی ،ھەڵبژاردنی گەشە ،تەحەداکردنی خۆمان و داواکردنی پلەبەرزبونەوە پێکهینەری گرنگن بۆ بەڕێوەبردنی کارەکانمان» . .١٧ھەمیشە ژنان ھەوڵدەدەن ئامۆژگاریکەریان ھەبێت ،ئیدی ئەو داواکردنە لە کەسێکی ناسراو بێت یان نا ،پێش ئەوەی شتێک بکەن لە کاتێکدا ڕاستییەکە لەوەدایە مرۆڤ
182
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
خۆی ھەنگاو بۆ شتێک بنێت و لە ئەنجامی بینینی ئەو شتەی بەرامبەر ڕاوێژ بدات یان ڕاوێژی پێ بکرێت .ھەروەها ئاماژە بەوە دەدات کە پەیوەندی دوو قۆڵی نێوان ژن و پیاو لە کاتی نافەرمیدا ئاساییە ،چونکە دەبێتە ھۆی ئەرک و پلەبەرزبونەوە .واتە جیاوازی دید و بۆچونی کەلتوری دەخاتە ڕوو بەوەی دوو ڕەگەزی جیاواز گەر یەکتربینین ھەبێت لە نێوانیاندا (پیاوی خاوەن پلە و ژنی بێ پلە) بە دڵداری و ژووان لێکدەدرێتەوە ،لە کاتێکدا بۆ هاوڕەگەزەکان وانییە و ئەمەش ناڕاستە بەمەش ترسی قسە و قسەلۆک بۆ ژنان دەبێتە ھۆی مەترسی و دورکەوتنەوەیان. .١٨قسەکردنی ڕاستگۆیانە ئەگەرچی بۆ ھەندێک وەک خەسڵەتێکی خۆڕسکییە بۆ ھەندێکی تر شارەزاییە و دەبێت فێری بن ،بەاڵم لە ھەمان کاتدا ،بۆ ھەندێکی ژنان لە ژینگەی کاردا دەبێتە ھۆی خوڵقاندنی ترس ،بەتایبەت ئەوانەی لە پلەی پەیوەندیکردنی کاریگەردا بەدەگمەن لە ڕاستییەکی ڕەها یەکدەگرێتەوە و ھەمیشە دەشێت بۆچونەکە تۆ ڕاست بیت و هی بەرامبەرەکەش کاتێک ڕای خۆی دەردەبڕێت ئەگەر لەو ڕاستییە بگەین کە ھەموو مرۆڤیک لە گۆشەنیگای خۆیەوە شتەکان دەبینێ ،جگە لەوەی چۆنیتی دەربڕینی بۆچونەکان شێوەی خۆی ھەیە بەشێوەیەک نەبێتە ھۆی ناکۆکی خستنەوە و زمانی زبر ھەروەک چۆن گوێگرتنیش گرنگێتی خۆی ھەیە و لە ھەمان کاتدا ،فیدباکیش وەک ھەقیقەت شتێکی ڕەها نییە. .١٩وازھێنانی ژنە خوێندەوارەکان یەکێکە لە ھۆکارەکانی تری بونی بۆشایی سەرکردایەتی کە بەھۆی منداڵ یان ھۆکاری کۆمەاڵیەتییەوە ناچار دەبێت یان دەکرێت وازبهێنێ یاخود کارەکەی بەشێوەیەک دەگونجێنێت کە بۆ منداڵەکەی گونجاو بێت یان قایل دەبن بە نیوە دەوام ،بۆیە بەم شێوەیەش لە پلە بااڵکان خۆی بەدوور دەگرێت وەک ئەوەی بەخێوکردنی منداڵ تەنها لەئەستۆی ژناندا بێت .بە دیوێکی تردا باسی لە سزای دایکایەتی کردووە کە بەھۆی دورکەوتنەوەی ماوەیەک لە کارەکانیان داهاتیشیان دادەبەزێت یان وازھێنانیان بەھۆی زۆری تێچوونی دایەنگای منداڵەکانیان واز دەھێنن کە بە ھەڵە ناوزەندی دەکات، ئەمە بە پێچەوانەی پیاوانە کاتێک شوێنی کاریان بەجێدەھێڵن کە ھەمیشە ھەستدەکەن بەرپرسی یەکەمی یارمەتیدەری دارایی خێزانەکانیانن . .٢٠تیشکخستنەسەر ئەوەی ھەوڵ بدرێت بۆ ئەوەی مێرد خۆی بە هاوبەشی ڕاستەقینەی ژن بزانێت لە بەخێوکردنی منداڵ و ماڵ بەشێوەیەک کە وا بکەوێتەوە وەک هاوبەشێک ئەرکێکی خۆی جێبەجێدەکات ،نەک چاکەیەک لەگەڵ هاوسەرەکەی دەکات ،چونکە نەبونی پشتگیری و هاوبەشیکردنی مێرد کاریگەری ئەرێنی و نەرێنی دەخاتە سەر سەرکەوتوویی و بەردەوامی ژنان. 9
به‌هاری ٢٠١٥
183
Analytical, academic, quarterly Magazine
.٢١باسکردن لە مۆڵەتی دایکایەتی و باوکایەتی کە هاوسەنگی تێدا نییە و زۆربەی واڵتان بەھۆی ڕەخساندنی دەرفەتی زیاتر بۆ دایکان مۆڵەت بەو دەبەخشن وەک لە باوکەکە و زۆر جار ژنی سەرکەوتوو لە ڕێی نەک خۆیەوە ،بەڵکوو هاوسەرەکەیەوە خەڵک وتی وتی و چرپە چرپ دەخاتە سەری و گومانی بۆ دروست دەکات و ھەوڵی ناڕەحەت بوونیان دەدەن ،بۆیە ئاماژە بەوە دەکات کە چەند گرنگە ژن زیاتر بچێتە پێشەوە بۆ ناو کار ،ھێندە پێویستە پیاو زیاتر بچێتە پێشەوە و ھەڵپە بۆ ناو ماڵ بکات. .٢٢نوسەر لە بەشی کۆتاییدا جەخت لەوە دەکاتەوە ژن و پیاو هیچیان بڕیار و بژاردەی ڕاستەقینەیان لەبەردەمدا نییە و بۆ گەیشتنیش بە یەکسانی ڕاستەقینە پێویستە ھەردووکیان هاوکار و تێگەیشتنیان بۆ ڕۆڵی هاوبەشیکردنی ھەردووکیان ھەبێت لە گرنگی بوونیان لەناو ماڵ و کاردا ،بە واته‌یەی ھەتا ژنان ھەست بە هاوکاری و پشتیوانی ڕاستەقینەی هاوسەرەکانیان نەکەن لە ئەرکی ناو ماڵ و ھەتا پیاوانیش ڕێزی تەواویان لێنەگیرێت سەبارەت بەشداریکردنیان لە ماڵ ،ئەوا هیچ الیەکیان بژاردەی ڕاستەقینە و ھەلی یەکسانیان نابێت. .٢٣جەختکردنەوە لەسەر پشتگیریکردنی خودی ژنان بۆ خۆیان یەکێکە لە لەمپەرەکانی بەردەم ژنان بۆ گەیشتن بە دەسەاڵت ،ئەمەش بەھۆی کاریگەربونیانەوە بە کولتوور کە بەچاوی کەمتر سەیری ژن دەکەن و لە ڕەفتاریاندا دەردەکەوێت بەوەی یەکتری پشتگوێ دەخەن یان بەکەم تەماشای یەکتر دەکەن یاخود یەکتری دەشێوێنن .بۆیە دەرئەنجام جەخت لەوە دەکاتەوە کە نە ناکۆکی ئێمە بەرامبەر ئەوان و نە ئێمە بەرامبەر بە خۆمان نامانگەیەنێتە ئامانج ،بۆیە پشتگیریکردنی ھەریەکە بۆ خۆیان کاریگەری و گرنگیتی خۆی ھەیە. .٢٤بەگشتی ئەم کتێبە جگە لەوەی خستنەڕووی لەمپەرەکانی بەردەم ژنان نیشاندەدات لە ھەمان کاتدا ،هاندانیشیانە بۆ بینینی ئامانج و خەونی گەورەتر و تێکشکاندنی لەمپەرەکانی بەردەمیان ئەمەش بۆ خۆیان و خستنەگەڕی تواناکانیان لە الیەک و لەالیەکی دیکە بە هاوبەشیکردنی پیاوان دەبێت ،چونکە بە هاتنەپێشەوەی ژنانی زیاتر دەتوانرێت پەیکەری دەسەاڵت لە جیهانەکەماندا بگۆڕین و ھەلی زیاتر بخرێتە بەردەم ھەمووان ،چونکە کەمی ڕێژەی ژنان وایکردوە ھەمیشە فریای جیاکردنەوەی خۆیان بدەن ،نەک یارمەتی یەکتری بدەن .بەو شێوەیە زامنی داهاتوویەک دەکرێت کە چیتر جێندەر نابێتە بابەتێکی جێی بایەخ. .٢٥لەبەر ئەوەی خودی نوسەر ئاماژەیداوە بە گرنگی فیدباکەکان بۆ خۆی کە منیش بۆ خۆم وەک نوسەرێک بەئامانجی پێشکەوتن و گەشەکردنی زیاتری ھەر مرۆڤێک
184
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەیبینم لە بوارەکەی خۆیدا ،لەو ڕوانگەیەوە ،لەبەر ئەوەی باوەڕم وایە کە ئەم کتێبە دەبێتە سەرچاوەیەکی گرنگ بۆ نەوەی نوێ و ئەو مرۆڤانەی درک بە جیاکارییە بچوکە تایبەتەکان ناکەن کە بۆتە کولتوور ،بۆیە بە بڕوای من بە پێویستم دەزانی نوسەر چ لە ڕووی باسی ناوەڕۆکی کتێبەکە و چ مەودای جوگرافی کتێبەکە سنوری زیاتری ببەزاندایە و بیتوانیایە لە ھەندێ شوێندا زیاتر و فراوانتر باسی لە بەراوورد و ڕێژەی ژنانی کورد بکردایە لە پەرلەمان و دەستکەوت و مووچەدا ،ھەروەها بەھۆی هاوشێوەیی گرفتەکانی ژنان لە زۆربەی واڵتانی جیهاندا وەکیەک باشتر بوو نوسەر زانیاری و بەراووردی زیاتری واقعی ژنانی کوردیشی روونبکردایەتەوە ،بەوەش دەیتوانی زیاتر ڕۆبچێتە نێو ئەزمونی خاڵە هاوبەشەکانی ژنان لەو دوو واقعەدا ،بۆ نموونە ،لەکاتی باسکردنی مووچەدا ئاماژەدان بە نەبوونی جیاوازی مووچە لە نێوان ژنان و پیاوان لە کوردستاندا خاڵێکی ئیجابییە کە ئاماژەی پێبکردایە .بەو شێوەیە ،نوسەر زیاتر دەیتوانی ئیزافە بخاتە سەر لەمپەرەکانی بەردەم ژنان لە نێوەندی واقعی کوردییەوە کە بەگشتی هاوشێوەیە لەگەڵ کۆمەڵگە رۆژھەاڵتییەکاندا و بەمەش مەودای خوێنەری بۆ کتێبەکە زیاتر دەکرد. بەو هیوایەی ئەم کتێبە دەروازەیەکی زیاتر بێت بۆ ئاشنابوونی زیاتری مرۆڤی کورد بە خوێندنەوەی ئەم کتێبە و ھەوڵ و چاالکی زیاتری بەدوادابێت ،چونکە باوەڕم وایە چەند نوسەر ماندوو دەبێت لە نوسینەوە و بەچاپگەیاندنی کتێب بۆ نێو کتێبخانەکان و سوودمەندی خەڵک ،ھێندە درێژەدان و بەردەوامی خەڵک بۆ بەدواداچوون وفراوانکردنی بیروباوەڕەکانی خزمەت بە ھەر بوارێک لە بوارەکانی گەشەکردنی مرۆڤایەتی گرنگێتی و کاریگەرێتی خۆی ھەیە و دەبێتە تەواوکەر و درێژەپێدەری کاری نوسەر بۆ ھێنانەدی گۆڕانکاری ڕاستەقینە ،ئەمەش تەنها بە من و ئەویتر ناکرێت ،بەڵکوو ھەموومانی پێویستە .جگە لەوەی ئومێدەوارم کە ھەموو مرۆڤێک بتوانێت ڕاستگۆیانە قسەکەر بێت و زیاتر سنووری بێدەنگیان بشکێنن و بە نەنگی نەزانن کاتێک قسە لەسەر کێشە و خەم و ئازارەکانیان دەکەن بە شەفافی ،چونکە بەڕای من ئەوە ساتەوەختی سەرەتای چارەسەرەکان دەبێت بۆ مرۆڤەکان.
9
به‌هاری ٢٠١٥
185
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
186
Analytical, academic, quarterly Magazine
کولتوور و بیرکردنەوە ئا
مادەکردنی
غە مگین بۆڵی
9
به‌هاری ٢٠١٥
187
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
188
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھەموو نەتەوەیەک خاوەن کولتوور و زمانێکی تایبەت بە خۆیەتی ،لەناو ھەر کولتوورێکیشدا کۆمەڵێک دابو نەریت و ئادگاری تایبەت ھەیە ،بەاڵم ئەوەی جێی پرسیارە ،ئەوەیە کە بۆچی لەالیەن دەوڵەت و کولتووری دەرورووبەرەوە ھەوڵی الوازکردنی کولتووری کوردی دەدەن .ئایا سیاسەتی کورد تا چەند ھەوڵی ئەوەی داوە کولتووری کوردی بەھێزتر بێت؟ ئایا ڕۆڵی سیاسەت بە کولتوورەوە چییە؟ یان ئەوەی لە ئەمڕۆدا دەبینرێت، ئەوەیە کە بە ھۆی ئایدۆلۆژیای ئایینییەوە ،ھەوڵدەدرێت کولتووری کوردی بخرێتە ژێر مەترسییەوە ،مەترسی بە مانای ئەوەی کولتووری کوردی ببێتە کولتوورێکی ئایینی. ئەوەی وەک سەرنج لە کۆمەڵگەکانی ڕۆژھەاڵتیی و عەرەبییەکان و کوردستانیش ھەستی پێ دەکرێت ،ئەوەیە کە تا ھەنووکە نەبوونەتە خاوەنی کولتووری زانستی، نەبوونەتە خاوەن کولتوورێکی ھزری و فەلسەفی ،ھەمیشە کولتوور بە ئایدۆلۆژیای ئایینەوە لکێنراوە .الوازیی کولتووری زانستی لە کوردستاندا لە ھەموو جومگەکانی کۆمەڵگەدا بە زەقی دەردەکەوێت .بۆ دروستکردنی ئەم کولتوورە پێویستە چی بکرێت و دەستەاڵتی سیاسی کوردی چیبکات؟ ئایا بۆ نەتەوەیەکی وەک کورد ،پاراستی کولتوور تا چەند گرینگە؟ بۆچی ھەمیشە ئەدیبان و ھونەرمەندان ڕووی گلەییان لە دەستەاڵت و سیاسەتمەندارانی کوردییە؟ ئایا ئەرکی ئەدیب و ھونەرمەندان چییە؟ ئایا دەستەاڵتی سیاسی بە تەنیا دەتوانێت ئەو ڕۆڵە بگێرێت؟ ئایا ئەو شەڕ و ئاژاوەگێڕییەی ئێستای کوردستانی گرتۆتەوە ،بە ھۆی گروپێکی وەک داعشەوە ھەوڵی سڕینەوە و الوازکردنی کولتووری کوردیی نییە و چەسپاندنی بە کولتوورێکی تەواو ئایینی؟ ئایا ئەو شەڕە شەڕی ئایدۆلۆژیایە ،یان شەڕێکی دیکەیە؟ ئایا لەمجۆرە شەڕ و تەنگەژانە دەستەاڵتی سیاسی چی بکات بۆ بەھێزکردنی کولتووری کوردی؟ ئەمانە و چەندان پرس و ڕەھەندی دیکە لەم تەوەرەدا دەخوێنینەوە .بەھۆی پرسیارکردن لە ئێمەوە و وەاڵمی جیاواز جیاواز لە نووسەر و ئەدیب و سیاسەتزانان .لەم گوتووێژەدا نووسەر (بەکر عەلی) بە کورتی وەاڵمی پرسیارەکان دەداتەوە.
9
به‌هاری ٢٠١٥
189
Analytical, academic, quarterly Magazine
پرسیار :ئایا پێویستە بیرکردنەوەکان لە کولتوورێکی دەوڵەمەند ،بیرکردنەوەیەکی زانستیانە بن ،تا لەسەر بنەمای ئەو بیرکردنەوەیە زانستییە ،بتوانرێت دەستببرێت بۆ کولتوورە باوەکان و گۆرانکاریی تیا بکرێت؟ بەکر عەلی :خوێندنەوەیەکی نادروستە پێمان وابێت تەنیا بیرکردنەوەی زانستی دەتوانێت دەستکاری کولتووری باو بکات و هاوبەشییەکی سەرەکی گۆڕانکاری و شۆڕشی فیکری بێت .لەڕاستیدا لە هیچ فەرھەنگێکی جیهاندا شتی لەم جۆرە ھێشتا ڕووینەداوە .زانست و بیرکردنەوەی زانستی تەنیا بەشدارێکە لە بەشدارەکانی ئەم پرۆسێسە بەرفراوانە .زانست لەپاڵ ھونەر و فەلسەفە و ئەدەب و ئایین و سیاسەت و تەکنەلۆژیادا ھەموو پێکەوە بەشداری ئەو دەستکاریکردنانەیان کردووە .کولتووری دەوڵەمەندیش ئەو کولتوورەیە کە ھەموو ئەو بوارانە بەشێوەی جۆراوجۆر چاالکن و ئامادەییان ھەیە لە جیهانی ژیاندا .گەر تەماشایەکی خێرای شۆڕشە وەرچەرخێنەرەکانی جیهان بکەین ،وەک شۆڕشی فەرەنسی و ڕووسی و تەنانەت بزووتنەوەی ڕێنیسانس بەڕوونی ئەوە دەردەکەوێت کە چۆن زانست ،ھونەر ،ئەدەب ،سیاسەت و پیشەسازی و ئابووریش فاکتەری کارا و بەشداری تەواوی ئەو وەرچەرخانانە بوون. پرسیار :زۆرجار ئەدیبان کە باسی کولتوور دەکەن ،کولتوور وابەستەی داب و نەریت دەکەن کە کولتوور بریتی بێت لە داب و نەریت .لێرەدا پرسیارێک دێتە پێشەوە ،ئایا کولتوور و داب و نەریت جیاوازییان ھەیە؟ دواتریش ،لەکوێدا کولتوور و داب و نەریت پەیوەندییان لەگەڵ یەکتریدا ھەیە؟ بەکر عەلی :ئەوە ھەڵەیەکی زۆر گەورەیە کە لەنەزانینەوە دەکرێت کاتێک نەریت یەکسان دەکرێت بە کولتوور .نەریتەکان ھەموو ئەو خەسڵەتە ڕۆتینانەی ژیانی کۆمەاڵیەتیین کە بە درێژایی بوونی خۆیان بەشێوەیەکی میراتی و بۆماوەیی لە نەوەیەکەوە دەگوێزرێنەوە بۆ نەوەیەکی تر ،لە پێشینانەوە بۆ ئێستا و لەئێستاوە بۆ داهاتوو .واتە نەریتەکان بریتیین لەو ڕەفتارە ڕەمزییانەی لەدێر زەمانەوە ئەفرێنراون و بۆمان ماونەتەوە .نیتچە نەریتەکانی ناونابوو یەکەمین ڕستەی شارستانیەت ،ئەو دەیگوت :بوونی نەریت باشترە لە نەبوونی .سلۆتەردایکیش دەڵێت :سەرەتا نە وشە ھەبوو نەکردار ،بەڵکوو نەریت ھەبوو. نەریتەکان جۆرێک لە ئیرادەی خۆدووبارەکردنەوەیان ھەڵگرتووە ،کە لە نەوەیەکەوە بۆ یەکێکیتر خۆی دووبارە دەکاتەوە .نەریتەکان ڕەفتار و خەسڵەتە تاکوتەراکانی نەوەکانن ،بەاڵم کولتوور بریتییە لە کۆی سیستەمی ئیشکردنی ئەو فەرھەنگە و دەرکەوتە
190
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
جیاوازەکانی لەناو شێوازەکانی ژیانیدا .کولتوور دیمەنە گەورەکەیە و تایبەتمەندی قۆناغە جیاوازەکانی ناو مێژووە .بە نموونە دەگوترێت ،کولتووری ئەنتیک ،کولتووری مۆدێرن .بەاڵم نەریت بریتییە لە ترادیسیۆنی بۆماوەکان لە مێژووی دێرینەوە تا ئەمڕۆ و بۆ داهاتووش .لێروەیە لە ژیانی ھەموو فەرھەنگەکاندا بوونی نەریتەکان ،وەک سەرچاوە و کانگا و منداڵدانی هاتنەئاراوەی دابونەریتە شارستانییەکان شتێکی گرنگە .نیتچە لەمەدا چەمکی ((نەریتێتی نەریت))ـی بەکار دەھێنا ،وەک گەڕانێک بۆ ئەو دەسەاڵتەی کە نەریتەکان بەسەر ژیانی شارستانییەتەکانەوە ھەیانە .بە کورتی ،نەریت بریتییە لە کانگا و لە ژێدەری ھەموو ڕێسا کۆمەاڵیەتییەکان و کولتوورییەکانیش ،واتە خودی کولتوور لە نەریتەوە سەرچاوە دەگرێت .بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەم خەسڵەتە ئەوا ھەر تەماشاکردنێکی نەریت و کولتوور تووشی ئەو تێکەڵ و پێکەڵییەمان دەکات. پرسیار :ئایا ئەگەر بیرکردنەوەکان ،ھەر بیرکردنەوەیەکی ئایینی و ئەفسانەیی بین، سەرچاوەکانی کولتوورێکی سواوی کە ھەزاران ساڵەی لەمەوبەر بوونی ھەبووە ،دەبێت چۆن گۆرانکاریی تێدا بکەین؟ لێرەدا مەبەستە ئەرکی ئەدەب و ئەدیبان چییە بۆ ئەو گۆڕانکارییە کولتوورییانە؟ بەکر عەلی :لە حاڵەتی ئاوەهادا تەنیا بیرکردنەوەی ڕەخنەیی دەتوانێت ببێتە بیرکردنەوەیەکی گۆڕانخوازانە ،تاکە ئەرکی سەرەکی بۆ ھەر گۆڕانکارییەکی کولتووری لەڕێی ئەدەبەوە بێت یان ھونەرەوە یاخود سیاسەتەوە بێت بریتییە لە ئەرکە ڕەخنەییەکە. پرسیار :ئایا بە شێوەیەکی گشتگیر ئەدەب چی پەیوەندییەکی بە کولتوورەوە ھەیە؟ ئایا ڕۆڵی ئەدەبیان بەسەر کولتوورەوە چییە؟ بەکر عەلی :ئەدەب پەیوەندییەکی ئیستاتیکی و ڕەخنەیی بە کولتوورەوە ھەیە. ئەدیبیش وەک جۆرێک لە کولتوورناس دەبێت شارەزای نهێنییە حەشاردراوەکانی نێو کولتوورەکەی بێت .تەنیا لەم دیدە ئیستاتیکی و ڕەخنەییەوە ئەدیبان دەتوانن کاریگەری لەسەر کولتوورەکان بەجێ بهێڵن .زۆرینەی ئەدیبە گەورەکانی دنیا ،ڕۆماننووسەکان، و شاعیرەکان و نووسەرەکان ئەوانەن کە پەییان بەو حەشارگانە بردووە و داوەرییەکی ڕەخنەیی و کولتوورییان بۆ کردووە .کارەکانی دەستۆیڤسکی ،کافکا ،کامۆ و سارتەر ئەم دوو داوەرییەی لێ دەرچێت شتێکی ئەوتۆی لەگەوھەردا پێ نامێنێت ..شیعری مەحوی کە ڕەخنەگرتنێکی توندە لە مۆرالی ڕۆژگارەکەی ھەر ھەمان دیدی ئیستاتیکی و ڕەخنەیی بەرجەستە دەکات. 9
به‌هاری ٢٠١٥
191
Analytical, academic, quarterly Magazine
پرسیار :بەریەککەوتنی کولتوورە جیاوازەکان ،تاچەند کۆمەکی ئەدەب دەکات؟ ئایا تەوژمی جیهانگیریی و تەکنەلۆژیا تا چەند کۆمەکێکی تەندروستی کولتوور و ئەدەبیاتی کوردی کردووە؟ بەکر عەلی :ھەموو کولتوورەکانی جیهان لەژێر کاریگەری یەکتریدان ،کولتوور لەخودی خۆیدا سیستەمێکی ئاڵوگۆڕکردن و الساییکردنەوەیە ،هیچ کولتوورێک نییە دابڕاو لە کولتوورەکانی تر لەنێو چوار دیواری ماڵی خۆیدا بژی .ئەم دەستنیشانکردنە بۆ سەرەتاییترین پنتی مێژوو دەگەڕێتەوە نەوەک بۆ سەردەمی جیهانگیری بە تەنیا .تۆ بڕوانە کولتووری فیرعەونەکان و گریکەکان و هیندییەکان و خۆرھەاڵتییەکان ھەمووی لەژێر کاریگەری یەکتریدا بوون .لەسەردەمی جیهانگیریدا دەرفەتی ناسین و گواستنەوەی بەرھەمەکان زۆرتر و ساناتر بووە .دنیای کوردیش ھەر لەناو ئەم چوارچێوەیەدایە، بەاڵم پرسیاری ئەوەی داخۆ چەندێک تەندروست کۆمەکی ئەم دنیایەی کرد بێت ،ئەمە پرسیارێکە دەشێت ڕووبەڕووی ھەموو کولتوورەکانی جیهان بکرێتەوە ،چونکە مەرج نییە لە سووچەکانی تری دنیا جیهانگیری کۆمەکی تەندروستی پێشکەش کرد بێت. جیهانگیری چی لەگەڵ خۆیدا ھێناوەتە دنیای کوردییەوە .بازاڕی ئازاد ،چنۆکی و ئیرەیی ،حەزی زۆر ھەبوونی و کولتووری کۆنزوم و بەکاربەری ،مشەخۆری و گەندەڵی، دورکەوتنەوە لە کشتوکاڵ و پیشە و کاری دەست .ئەمە دیوە زەق و زاڵەکانی مۆدێرنەی کوردییە کە لەڕاستیدا ھەرچەند ورد دەبینەوە لێی نازانین چ شتێکی تەندروستی لەگەڵ خۆیدا ھێناوە بۆمان. پرسیار :وەکدەزانین ،ئێمەی میللەتی کورد لە سەردەمێکدا کە سەرەتای دانانی دەوڵەتی نەتەوەی کورد بوو ،واتە لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەم ،ئایا ئەو کات ئەدیبانی کورد ،بەبەراورد لەگەڵ سیاسەتمەداران کامەیان ڕۆڵی کاراتریان ھەبووە بۆ پاراستنی کولتووری کوردی؟ بەکر عەلی :لەمەدا من کێشەم ھەیە کە نەتوانم بزانم لەنێوان سیاسی و ئەدیبدا کامیان پارێزەری کولتوور بوون ،چونکە لەو دەمەدا ھۆشیاری سیاسی نەتەوەیی کە لەڕێی ئیمپریالیزم و کۆلۆنیالیزمەوە هاتە ناوچەکە وێنەیەکی ئەفسوناوی جیهانی خۆرئاوای لەگەڵ خۆیدا پی بوو کە زۆرینەی ئەدیبانی ئەفسووناوی کرد بوو ،ھەر بۆیە زۆرینەیان شیعریان بەسەر پێشکەوتن و خوێندن و زانست دا دەھۆنییەوە .ئەدیبانی کورد لە وێنەی پیرەمێرد و زیوەر و بێکەس و تایەر بەگ ھەر زوو ھەڵگری ئەو خەون و یۆتۆپیایە بوون کە کولتووری باو بە جێبهێڵن لەڕێی خوێندەواری و فێربوونی زانستەوە.
192
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
پرسیار :ئایا کولتووری ئێمە ئێستایش لە ژێر مەترسییە ،یاخود لە مەترسی دەرچووە؟ ئایا چی کاتێک مەترسی بۆ سەر کولتوور و فەرھەنگی کورد دەست پێ دەکات؟ یاخود کەی دەتوانین بڕیار لەسەر ئەوە بدەین ،کە ئەم کولتوورە لەژێر مەترسیدایە ؟ بەکر عەلی :مەترسی لەسەر کولتوور لەوەدایە کاتێک نەوەیەک لەدایک دەبێت و سەرچاوە ئەفرێنەرەکانی مێژووی خۆی لەبیر دەکات .بە نموونە پێموانییە ئێستا لە ھەموو کوردستان خوێنەرێکی مەحوی یان نالی و گۆران ھەبن .نەوەی نوێ نەک ھەردابڕانی جینیالۆجی لەگەڵ پێشینان کردووە ،بەڵکوو دابڕانێکی ڕۆحیشی کردووە، ئەمە مەترسیدارترین دیاردەیە کە ڕووبەڕووی ھەر کولتوورێک دەبێتەوە .ڕۆڵەکانی ئەم نەوەیە ڕۆڵەی ترسناکن و دەیانەوێت بەبێ هیچ باوکێک جێیەکی تایبەتیان بەخۆیان ھەبێت .گەر بە زمانی سلۆتەردایک بڵێم ئەمەش پێشکەوتن نییە ،بەڵکوو کەوتنە بۆ پێشەوە. پرسیار :ئایا ئەگەر میللەتێک کولتوور و ئەدەبیاتی لە ژێر گوشاری دەستەاڵتێکی خێڵ دابێت ،ئەدیبەکان چی بکەن؟ ئایا ھەڵوێست وەرگرتن لەو دەستەاڵتە خێڵەکییە بەسە؟ بەکر عەلی :ئیشی ئەدیبان لە کولتوورێکی وەهادا دەبێت زیاتر ڕۆشنگەری و ڕەخنەیی بێت .کۆمەڵگا پێویست بە ڕۆشنکردنەوەی تاریکستانەکانی دەبێت ،گەرەکە ئەدیبان ڕەخنەگرێکی کراوە بن بۆ ھەڵتەکاندنی سترەکتورەکانی ئەو کولتوورە و زیاتر کار بۆ ئیلتیزامی دیموکراسی بکەن.
9
به‌هاری ٢٠١٥
193
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
194
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئاخۆ مرۆڤ بونەوەرێکی ئاڵۆزە؟ محەمەد نەبی
9
به‌هاری ٢٠١٥
195
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
196
Analytical, academic, quarterly Magazine
مرۆڤ ئەو بوونەوەرەیە ،کە ناخرێتە چوارچێوە و پێناسە ناکرێت ،ھەمیشە لە پێناسە و سنوربەندیی ڕا دەکات و لە دەرەوەی دەستوور و قاڵبەکانەوە دەبینرێتەوە ،ھەر ھەوڵێک بۆ پێناسەکردنی ،هاوکات هاتنە کایەی پێناسەیەکیترە پێچەوانەی ئەو پێناسەیە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازی لە بیرکردنەوە و تێڕوانیندا ،ھەروەها ھەر مرۆڤە و خاوەنی تایبەتمەندیی و دانسقەیی خۆیەتی جیاواز لەوانیدی ،ئەمەش لەخۆیدا چەندەها پێناسەی جودا جودای بەرھەمهێناوە ،ھەموو ئەو پێناسە جۆراوجۆرانەش دەاللەتی ئاڵۆزی و پەنهانیی ئەو بوونەوەرەن ،کە ناوی (مرۆڤ)ـە .لە مرۆڤدا پنتێک ھەیە ھەمیشە بە نادیاری ئەمێنێتەوە ،ڕەگێکی مرۆیی ھەیە ،کە ناگیرێ و شیاوی تێگەیشتن (لێ حاڵیبوون) نییە :ئاڵۆزی و نائاشکرایی و تەمومژ لە خەسڵەتە سەرەکییەکانی مرۆڤن .زێدەڕۆیی نییە ،ئەگەر بڵێین بۆ تێگەیشتن لە مرۆڤ ،ھێندەی ژمارەی مرۆڤەکان پێویستمان بە مانا و پێناسەو ڕاڤەی جودا ھەیە .ئەوەی لەم باسەدا مەبەستمە: وێناکردنی مرۆڤە وەک بوونەوەرێک لە دەرەوەی سنوور و چوارچێوەکانەوە ،پێناسەکردنی مرۆڤە لە (پێناسەنەکردن)دا ،ئەمەش ڕێم پێئەدا پێداگیری بکەم و بڵێم( :مرۆڤ بوونەوەرێکی پێناسە نەکراوە) بە ڕەهایی نابەسترێتەوە بە ناوچە و ئایین و کولتوور و فەرھەنگێکی دیاریکراوەوە .ئەو مرۆڤەی دەمەوێ وێنای بکەم ،مرۆڤێکی موسوڵمان و مەسیحی و جولەکە و مرۆڤێکی کورد یان عەرەب یاخود ئەوروپایی نییە ،چونکە ھەموو ئەمانە ھەلومەرجێکی مێژووین ،نەک ئەزەلی ،ئەوەی من مەبەستمە (مرۆڤ) ـە وەک خەڵقکراوێکی داماڵراو لە کولتوور و ئایین و ناوچە و عەشیرەت و خوێندەوار و نەخوێندەوار و....ھتد ،چونکە ھەموو ئەمانە دەتوانن ببنە بەشێک لە پێناسە و ھەقیقەتی مرۆڤ ،نەک ھەموو ھەقیقەتەکە ،خاڵی سەرەکییش لەم باسەدا ئەو بەشەی مرۆڤە کە پێناسە ناکرێت و دەرناکەوێت و نابەسترێتەوە بە ھەلومەرجە مێژووییەکان. بە درێژایی مێژووی فیکر و مەعریفە سەدان لێکۆڵینەوە دەربارەی مرۆڤ کراون و ھەوڵدراوە پێناسە بکرێت ،بەاڵم بە هیچ جۆرێک دوا لێکۆڵینەوە و دوا پێناسە نابینین، بەو واته‌یەی ھەمیشە لێکۆڵینەوەی زیاتر و پێناسەی جیاوازتر سەرھەڵدەدەن .ئەگەر مرۆڤ بابەتێک بوایە پێناسە کرابا ،ئەوا دەمێک بوو لێکۆڵینەوەکان کۆتایی دەهاتن و دوا پێناسەشمان ئەبینی ،بەمەش وێنەیەکی چەسپاوی مرۆڤمان ئەبینی ،کە دەبووە 9
به‌هاری ٢٠١٥
197
Analytical, academic, quarterly Magazine
شوناسێکی جێگیری مرۆڤ. ئەگەر بەخێرایی بە مێژووی مەعریفەدا بچینەوە ،دەبینین چەندین قوتابخانەی فیکری و فەلسەفی و سۆسیۆلۆژی و سایکۆلۆژی و ئەنترۆپۆلۆژی دروستبوونە ،کە لە ھەوڵدا بوونە مرۆڤ بناسن و پێناسەی بکەن و الیەنە شاراوەکانی بخەنە بەر ڕۆشنایی تێگەیشتن، زانستێکی سەربەخۆش ھەیە کە تایبەتە بە لێکۆڵینەوە لە مرۆڤ ،ئەویش (ئەنترۆپۆلۆژیا) ـیە ،ئەنترۆپۆلۆژیا یان زانستی مرۆڤ :ئەو زانستەی لە مرۆڤ دەکۆڵێتەوە .ئەگەرچی ھەریەک لەو زانستانە ھەوڵیانداوە مرۆڤ بناسێنن و ھەریەکە پێناسەی تایبەتیی خۆی بۆ کردووە ،بەاڵم دواجار پێناسەکان کەمایەتییان ھێناوە و توشی ئیشکال بوونەتەوە و سەرەڕای ئەوەی چەندین ڕەخنەشیان لێگیراوە ،ھەڵبەتە بۆچوونەکان ستایشیش کراون و بەشێک لە ھەقیقەتی مرۆڤیان دۆزیوەتەوە ،بەاڵم ئەوەی بۆ ئێمە جێی سەرەنجە دیووە نادیار و بێشووناسەکەی مرۆڤە ،بۆیە ئەمانەوێت دیوە کورتهێنەکەی پێناسەکان زەق بکەینەوە. ئەگەر سەرەتا لە ڕوانگەی ئایینەوە لە مرۆڤ وردبینەوە ،دەبینین ،کە خودا تەنها کتێبێکی بۆ مرۆڤ نەناردووە و تەنها یەک پێغەمبەریشی بۆ ھەڵنەبژاردووە ،بەڵکوو خودا زیاد لە کتێبێک و زیاد لە پێغەمبەرێکی بۆ ھەڵبژاردووە بۆ ڕێنوێنیکردنی و ڕۆشنکرنەوەی ژیان و بوونی و تێگەیشتن لە خۆی و لە دنیا :گۆڕانی مرۆڤ و ناجێگیریی دۆخی مرۆیی و هاوکات لەگەڵیدا گۆڕانی سەردەم ،وایکردووە تەنیا کتێبێک بەس نەبێ بۆ مرۆڤ (ئەمە جگە لە ھەزاران کتێب کە ھەر مرۆڤ دەربارەی خودی خۆی نوسیویەتی) بە واته‌یەکیتر :ناجێگیری و دینامیکییەتی مرۆڤ ،وای کردووە کتێبەکانیش بگۆڕێن (تەنانەت کتێبە یەزدانییەکانیش) .مرۆڤ ئەوەندە ئاڵۆزە خودا زیاد لە کتێبێک و زیاد لە پەیامبەرێکی بۆ ناردووە .مرۆڤ ئەو مەخلوقەیە ،کە لە ساتێکەوە بۆ ساتێکیدی ئەگۆڕێ ،تێڕوانین و بیرکردنەوەکانی ئەگۆڕێن ،ئەو مەخلوقەیە کە لە پنتێکدا جێگیر نابێ ،بۆ تێگەیشتنیش لێی ،ھەمیشە لە بەشێکی بچووکی تێئەگەین ،ئەوەی تێیناگەین بەشێکی گەورەترە لەوەی تێیئەگەین .بە گەڕانەوەمان بۆ باوەگەورەی مرۆڤ (ئادەم) ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت ،کە سەرەتاکانی دەرکەوتنی مرۆڤ ،پڕە لە ئاڵۆزی و گرێ کوێرە و ناجێگیری و بڕیاری ئاڵۆز و سەیر ،کە بەڵگەی ئاڵۆزیی مرۆڤن :سەرەتا کە خودا ئادەم دروستدەکات ،بە ئادەم دەڵێ ،کە لە سێوەکە نەخۆن ،بەاڵم (ئادەم) ئەو (مەخلوق)ـەیە ،کە گوێ بە قسەی (خالق) نادات و لە سێوەکە دەخوات ،ئەگەرچی لەم ڕووداوەدا (ئیبلیس) ڕۆڵێکی گەورە ئەبینێ لە ھەڵخەڵەتاندنی ئادەمدا ،بەاڵم ناشبێ بکەری سەرپێچییەکە فەرامۆشکەین کە (ئادەم)ـە.
198
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەوەی لەم ڕووداوەدا کۆمەکمان دەکات لەوەی بڵێین( :مرۆڤ بوونەوەرێکی ئاڵۆزە) ئەو پرسیارانەن ،کە لە دەرئەنجامی ڕووداوەکەدا بەرەو ڕوومان دەبنەوە :بۆچی ئادەم قسەی ئەو خالقە دەشکێنێت ،کە درووستی کردووە؟ ئایا لە پشت ئەم کارەوە چ پاڵنەرێک ھەیە؟ ئادەم ئەو بوونەوەرەیە ،کە خودا بە جوانترین شێوە خەڵقی کردووە: ئەو بوونەوەرەیە کە خودا ڕێزی لێناوە ،ئایەتی (( .)٧٠ئەگەر لێکدانەوە ڕواڵەتییەکان بڵێن کە لەم ئایەتەدا خودا مەبەستی ڕێزگرتنە لە منداڵ و نەوەکانی ئادەم ،چونکە لە ئایەتەکەدا هاتووە( :بەنی ئادم) ،نەک خودی ئادەم ،بەڵگەیتر بۆ ئەم ڕێزەی خودا بەرامبەر ئادەم ئەوەیە ،کە خودا ئەمر بە فریشتەکان ئەکات بەوەی سوجدەی ڕێز بۆ ئادەم بەرن) ھەر لەسەرەتاکانی مێژووی مرۆڤدا دەمێنینەوە و لە ڕووداوێکی فەنتازیی تردا ورد ئەبینەوە ،ئەویش ڕووداوی (کوشتنی هابیلە بە دەستی قابیلی برایەوە) :بۆچیی قابیل هابیل ئەکوژێت؟ ئەوە چ ڕەگێکە لە مرۆڤدا کە ھێندە قوولڕ و نائاسایی بێت بەوەی دەستی بچێتە خوێنی براکەیەوە؟ ئەوە چ پاڵنەرێکە ،کە زاڵ دەبێ و پێدەنێ بەسەر هاوخوێنی و برایەتی و مرۆڤبوونەوە؟ ئایا مرۆڤ کائینێکی ئاڵۆز و سەمەرە نییە لەوەی دەستی دەچێتە خوێنی براکەیەوە؟ ئەمە ئەمانباتەوە سەر گوتە بەناوبانگەکەی تۆماس ھۆبز (مرۆڤ گورگە بۆ مرۆڤ) ئەوەی لێرەدا سەیرە ئەوەیە ،کە بۆچی مرۆڤ گورگ بێت لە دژی مرۆڤ؟ ئاڵۆزی و نائاشکرایی و تەمومژ و لێڵییەکانی مرۆڤ ،بەشی ھەرەزۆری ڕەوت و تیۆرە و قوتابخانەکانی مەعریفەی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردووە ،بە جۆرێک بە درێژایی مێژووی فیکر و مەعریفە قۆناغێک نابینینەوە ،کە تێیدا ئیشکردن لەسەر مرۆڤ بەشی ھەرە زۆری فیکری داگیر نەکردبێ ،چەندین پێناسەی جۆراوجۆر لە ڕوانگە و بۆچوونی جیاجیاوە بەرھەمهاتوون ،بە جۆرێک ھەر ڕەوت و قوتابخانەیەک بە پێی ئەو بنەمایانەی باوەڕی پێیەتی پێناسەی کردووە ،ئەمە جگە لەوەی ھەمان ئەو ڕەوت و قوتابخانانە، لەناو خۆیاندا دید و بۆچوونی لێکدژ و جیاوازیان ھەبووە و بەمەش پێناسەی لێکدژ و جیاوازیش هاتوونەتە کایەوە. لە ڕووی سایکۆلۆژییەوە (دەروونناسی) مرۆڤ پێناسە ئەکرێ بەوەی (بوونەوەرێکی سایکۆلۆژییە) ئەمەش واتە ھەموو کار و کاردانەوەکانی وابەستەی دەروونن و ڕەھەندێکی دەروونیان ھەیە .لە ڕووی سایکۆلۆژییەوە ،پێویستە ئاماژە بەو شۆڕشە مەعریفییە بکەین ،کە (سیگمۆند فرۆید) بەرپای کرد ،ئەویش دۆزینەوەی ئەو ڕووبەرە نادیارە بوو کە ناوی (نەست)ـە .نەست ئەو پانتاییە بزرەی مرۆڤە ،کە زۆربەی کردەوەکانی 9
به‌هاری ٢٠١٥
199
Analytical, academic, quarterly Magazine
لەوێوەوە سەرچاوە ئەگرن ،ئەو شۆڕشەی فرۆید شۆڕشبوو دژی ئەو بااڵڕەوییەی عەقلڕ و ھەست ،کە ھەر لە ئەفاڵتوون و ئەرستۆوە سەرچاوەی گرتبوو تا سەردەمی فرۆید درێژ ببووەوە ،ڕاشیۆنالیستەکان (ئەوانەی باوەڕیان بە ڕۆڵی عەقلڕ ھەبوو) و ئیمپریستەکان (ئەوانەی باوەڕیان بە ڕۆڵی ھەست و ئەزموونی ڕۆژانە و دەرگیربوون لەگەڵ شتەکاندا ھەبوو) مرۆڤیان دابەشکردبووە سەر عەقڵ و ھەست و لەمەدا کورتیان کردبووەوە ،ئیتر فرۆید دێت و گورزێکی کوشندەی مەعریفی ئەوەشێنێت دژ بەم بۆچوونانەوە .فرۆید باوەڕی وابوو لەسەدا نەوەدی کارەکانی مرۆڤ لە نەستەوە سەرچاوە ئەگرن ،نەستیش ئەو ڕووبەرە نادیارەیە ،کە ئاشکرا و بەرھەست نییە( .فرۆید) مرۆڤ بە شاخێکی بەفرین ئەچوێنێ ،کە لە چوار بەشی تەنها یەک بەشی لە دەرەوەیە و سێ بەشی نادیار و بزرە، ئەم فیکرەیەی فرۆید کە بە ڕاڕەوی (دەروونشیکاری) بەناوبانگە ،بەڵگەیەکی گرنگە دەربارەی ئاڵۆزی و نائاشکرایی مرۆڤ. لە ڕووی کۆمەڵناسییشەوە ،مرۆڤ پێناسە ئەکرێ بەوەی( :بوونەوەرێکی کۆمەاڵیەتییە) ئەمەش بەو واته‌یەی مرۆڤ بەندە بە کۆمەڵگاوە ،لەرێی کۆمەڵ و کۆمەڵگاوە بوونی مرۆییانەی وەدەست دێنێ ،یان وەک (هایدیگەر و سارتەر) ئاماژەی پێدەکەن( :بوون لەگەڵ ئەوانیدی پێشمەرجێکی ئۆنتۆلۆژییە بۆ بوونی مرۆڤ) ئەمەش بە واته‌ی ئەوە دێ، کە (مرۆڤ بوونێکی کۆمەاڵیەتییانەی ھەیە) .ئەگەر باسیش لە گۆشەگیریی مرۆڤ بکەین دیسان ئەم گۆشەگیرییە ،گۆشەگیرییە لە ھەمبەر کۆمەڵگادا و کاردانەوەیەکە بەرامبەر ڕووداو و پرسێکی کۆمەاڵیەتییەوە .بۆ نموونە سارتەر ئەڵێ (ئەوانیدی دۆزەخی منن) ئەم دۆزەخبوونەی خەڵکیی نیشانەی ئەوەیە کە بوونی (من) بەستراوەتەوە بە (ئەوان) ـی تر و دۆزەخ و ناخۆشییەکانی من سەرچاوەکەی ئەوانیدیین. لە ڕووی فەلسەفیشەوە مرۆڤ (بوونەوەرێکی بیرکەرەوەیە) ئەمەش خاڵی جیاکەرەوەی مرۆڤە لە ئاژەڵ ،مرۆڤ بیر دەکاتەوە ،بۆیە ھۆشیارە بەرامبەر بوون و مەرگی .بەبۆچوونی خۆم ھەر ئەم بیرکردنەوەیەشە وای کردووە مرۆڤ بوونەوەرێکی ئاڵۆز بێت :مرۆڤ بیر دەکاتەوە :ئایا بیر لەچی دەکاتەوە؟ ھۆشیارە بەوەی کە دەمرێت :ئایا کەی دەمرێت؟ چۆن و بە چی دەمرێت؟ پێش ئازیزانی دەمرێت یان دوای ئەوان؟ ئایا داهاتوو چۆن دەبێت؟ پرۆژەکانی بوونی بە ئاکام دەگەن؟ خەونەکانی وەدی دێن؟ ھەموو ئەو پرسیارانە دەرئەنجامی بیرکردنەوەن ،هاوکات نادیاری ئەم پرسیارانە وای کردووە مرۆڤ بەرەو ئاڵۆزی و نادیاریی زیاتر بچێت .مارتن هایدیگەر لە فەلسەفەکەیدا باس لەوە ئەکا، کە بوونی مرۆڤ ناتەواوە و ھەمیشە لە ڕێگەدایە بەرەو تەواوبوون ،بەاڵم تا لە ژیان ماوە بە تەواوکۆیی (پڕبوون و جێگیری و چەسپاوی) ناگات .ئەم فیکرەیەی هایدیگەر
200
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
کۆمەکمان دەکات لەبارەی بێناسنامەیی مرۆڤ و پێناسەنەکردنییدا( :ناتەواوی) بە مانای ئەوەی پڕ و تەواو نییە ،بوونی مرۆڤ بە پێچەوانەی بوونی شتە بێگیانەکانە ،بۆ نموونە (بەرد) بوونێکی پڕ و تەواوی ھەیە ،بەرد پێناسە ئەکرێ ،چونکە بوونی ئەو جێگیرە ،ناسنامەیەکی جێگیری ھەیە ،بەاڵم مرۆڤ ناجێگیرە .بۆ نموونە مرۆڤێک ئەمڕۆ دیندارە ،بەاڵم ئێمە نازانین بەیانیش ھەروا ئەبێ یان نا ،ئەمڕۆ ئەچێتە مزگەوت ،ڕەنگە بەیانی بگۆڕێت و بچێتە مەیخانە ،یان بە پێچەوانەوە .شووناسی مرۆڤ شوناسێکی بێئۆقرەیە* ،بەردەوام لە گۆڕان دایە ،بوونێکی ناتەواوە و مردن تەواوی ئەکا :مردن کۆتایی بوونی مرۆییە و مردن کۆتایی بە ھەموو پرۆژەکانی ژیانی مرۆڤ ئەھێنێ (.)١ بەم پێیە ،ئەتوانین بڵێین ناتەواوی واتە پێناسەنەکراو ،یان دینامیکی ،بوونێک کە بە پێچەوانەی بەرد ،نەوەستاوە ،بە مانا هایدیگەرییەکەی بوونێکی ڕوو لە داهاتووە(.)٢ فەلسەفە کاری زۆری لەسەر مرۆڤ کردووە ،ڕووبەری ھەرە گەورەی ئیشکردن لەسەر مرۆڤ لە ناو فەلسەفەدایە .ھەر لەسەردەمی سۆفستاییەکان (پێش سوکراتییەکان) ـەوە بیگرە تا ئەفاڵتوون و ئەرستۆ و سەدەکانی ناوەڕاست و ڕێنیسانس و مۆدێرنە و پۆست مۆدێرنە و تا سەردەمی ئێستا ،مرۆڤ بوونێکی سێنتڕاڵی ھەبووە لە ناو کایەی فەلسەفەدا .ھەروەها ئەدەبیش بەدەر نییە لە نیشاندانی ئاڵۆزیی مرۆڤ و وێنەکێشانی دیوە نادیارەکەی .کارەکانی (دۆستۆڤسکی) نموونەی بەرچاوی ئەمەن ،بە تایبەتی لە ھەردوو ڕۆمانی (تاوان و سزا) و (برایانی کارامازۆڤ) بە ڕوونی بەر ئەو دیوەی مرۆڤ ئەکەوین کە ئاڵۆز و نادیارە ،لە ڕۆمانی تاوان و سزا ڕاسکۆڵنیکۆف پیرەژنێک بە تەور ئەکوژێت تەنیا بۆ بڕێک زێڕ و پارە ،لە برایانی کارامازۆڤ دیمیتری فیۆدۆرۆڤیج باوکی خۆی ئەکوژێ ،لەسەر ئەوەی ھەردووکیان بە نیازی یەک ئافرەتن .کارەکتەرەکانی دۆستۆڤسکی وێنای مرۆڤن لەوپەڕی ئاڵۆزی و بێ ناسنامەییدا .میالن کۆندێرا لەبارەی کرۆکی کارەکانی دۆستۆڤسکییەوە کۆمەڵێک پرسیاری گرنگ ئەورووژێنێ کە کەم تا زۆر خزمەت بە باسەکەمان ئەکەن .کۆندێرا دەڵێ :تاک چییە؟ شوناسنامەی تاک لە چییدایە؟ ئیگۆیەک لەڕێی چییەوە خۆی پێناسە ئەکات؟ لەڕێی ھەڵسوکەوتەکانییەوە؟ وەلێ کردار ھەمیشە لە بکەرەکەی ھەڵدێ ،کەواتە لەڕێی ژیانی ناوەوە؟ لەڕێی بیرەکانییەوە؟ لەڕێی ھەست و نەستە پەنهانەکانییەوە؟ بەاڵم ئایا مرۆڤ لە توانایدایە لە خودی خۆی تێبگات؟ ئەمە ئیستاتیکای دۆستۆڤسکییە( .)٣کۆندێرا ئەیەوێ بڵێ کارەکتەرەکانی دۆستۆڤسکی بە دوای شوناسنامەیەکدا دەگەڕێن بە بێ ئەوەی ئەو ناسنامەیە بدۆزنەوە و دواجار گومانکردن لەو شوناسە_ ناشوناسەی پێشتر دایانتاشیوە ،بەوەی ئایا لە توانایاناندا ھەیە لە خودی خۆیان تێبگەن تا شوناسنامەیەکیان ھەبێ؟ لە ڕۆمانی بەدگۆڕانی فرانتس 9
به‌هاری ٢٠١٥
201
Analytical, academic, quarterly Magazine
کافکا (جۆزێف ک) بەیانییەک ھەڵدەستێتەوە و دەبینێ بووە بە سیسارکێکی قێزەون و زەبەالح ،ئەم بە دەعبابوونە خۆی میتافۆرێکە لەبەرامبەر ڕووداوێکی واقیعیدا ،واتە لێکچواندنێک ھەیە لەنێوان واقیعێکی تاڵ و تاریک و نادیار لەگەڵ سیسرکە پیس و زەبەالحەکەدا :نوسەر ژیانە ئاڵۆز و نادیارەکەی بە سیسارکێکی قێزەون چواندووە و نیشانەیە بۆ بوونێک کە لە مرۆڤبوون داماڵراوە ،لێرەدا مرۆڤ و واقیعی مرۆڤیش وەک پرسێکی نادیار و ئاڵۆز وێنەکێشراوە .لە ئەفسانەی (ئۆدێب)ـیشدا ئۆدێب باوکی خۆی ئەکوژێ و دایکی خۆی مارە ئەکاتەوە ،ئەگەرچی ئۆدێب نازانێت کە ئەوان دایک و باوکی ئەون ،بەاڵم ئەم (نەزانین)ـە خۆی بەڵگەی ئاڵۆزیی مرۆڤ و تاریکی و نادیاریی بوونی ئەون. ھەموو ئەم پێناسە زۆر و لێکدژانە ،نیشانەی ئەوەن کە بەشێکی گەورە لە ھەقیقەتی مرۆڤ دەرناکەوێت ،نیشانەی ئەوەن مرۆڤ پێناسەیەکی دیاریکراوی بۆ ناکرێت و ناخرێتە چوارچێوەوە ،چونکە ھەمیشە بەشێکی بە نەزانراوی ئەمێنێتەوە ،ڕەنگە گونجاوترین پێناسە بۆ مرۆڤ ئەوەبێ کە بڵیین (بوونەوەرێکی پێناسەنەکراوە) ھەموو ئەمانەش کۆمەکمان دەکەن لەوەی بڵێین :مرۆڤ بونەوەرێکی زۆر ئاڵۆزە. پەراوێز و سەرچاوەکان: *( شوناسێکی بێئۆقرە) ناونیشانی کتێبێکی سەردار عەزیزە. _١هایدیگەر و شۆڕشێکی فەلسەفی ،نوسینی :د .محەمەد کەمال ،دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ،چاپی یەکەم ،سلێمانی.٢٠٠٧ ، _٢مارتن هایدیگەر ،بوون و کات ،و :د.محەمەد کەمال ،دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ،چاپی یەکەم ،سلێمانی.٢٠١٣ ، _٣میالن کۆندێرا ،وەسیەتنامە خیانەتلێکراوەکان ،وەرگێڕانی :کەریم پەڕەنگ ،دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم ،چاپی یەکەم ،سلێمانی ،٢٠١٢ ،ال.٢٠
202
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
بنەماکانی کۆمەڵگای مەدەنی ڕێبین کا کەمەم باوزی 9
به‌هاری ٢٠١٥
203
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
204
Analytical, academic, quarterly Magazine
پێشەکی: بێگومان چەسپاندنی یان باسکردن لە کۆمەڵگای مەدەنی و کارپێکردنی رۆڵی یان کاریگەرییەکانی ،پرۆسەیەکی دوورودرێژ و لێکنەپچڕاوە ،ھەوڵمان بۆ کارکردن و رەنجدان لە پێناو بەدیهێنانی بنەماکانی کۆمەڵگای مەدەنی ،بۆ دابینکردنی ژیانێکی ئاسوودە و جێبەجێکردنی مافە سروشتییەکانی مرۆڤ و ئازادی تاک و سەربەخۆی ،پێویستە بنەما سەرەکییەکانی کۆمەڵگای مەدەنی دیاری بکەین ،چونکە کۆمەڵگای مەدەنی بە بێ ئەم بنەمایانە نایەتە دی ،ئەمانەی خوارەوەش بنەما سەرەکییەکانی کۆمەڵگای مەدەنیین: -١بنەمای یاسایی: لە ڕاستییدا یاسا ھەرگیز بێدەنگ نابێت بەرامبەر ھیچ کەس ،ئەوە کۆڵەکەی ژیانی کۆمەاڵیەتییە و مەرجی یەکەمیشە ،بۆیە دەکرێ بڵێین بۆ ئەوەی کۆمەڵگەیەکی یاساییمان ھەبێت دەبێت ئەم ڕەگەزانەی خوارەوەی تیا بێت: ڕ -جێگیرکردنی سەروەری یاسا و ئەمنی و سەربەخۆیی دامەزراوە کۆمەاڵیەتییەکان. ب -لێکجیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان و کارپێکردنیان و سەربەخۆکردنی دەسەاڵتی ()١ دادوەری چوارچێوەی یاسایی کە ھەڵدەسێ بە ڕێکخستنی پەیوەندی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا ئەویش لەسەر بنچینەی ھاوسەنگی و دابینکردنی مافی تاکەکان و سەربەخۆییان، لەبەرئەوە یاسا ھۆکارێکی سەرەکییە لە پێکھێنانی بنەماکانی کۆمەڵگای مەدەنی، کەواتە چوارچێوەی یاسایی ئەو چوارچێوەیەی کە تیایدا مومارەسەی سیاسی و دیموکراسی و دادپەروەری کۆمەاڵیەتی تێدا دەکرێت( .)٢درووستکردنی ھەر کۆمەڵێکی مەدەنیی لەسەر بناغەی حکومەتی یاسا وەستاوە بۆیە درووستکردن و بەڕێوەبردنی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی پێویستی بە کەش وھەوای سیاسی و یاسایی گونجاو -١سليم بطرس الياس ،مقومات المجتمع المدني ،رساڵة ماسجستير( ،غيرمنشرة) ،جامحة صالح الدين ،كلية األداب قسم علم االجتماع، اربيل. -٢د.كامران الصالحى ،حقوق األنسان والمجتمع المدنى بين نظرية والتطبيق ،مطبعة موكريان ،ط ،2000 ،2ص 197
9
به‌هاری ٢٠١٥
205
Analytical, academic, quarterly Magazine
ھەیە ،بوونی ڕێکخراوگەلی چاالک و کاریگەری کۆمەڵی مەدەنیی سەلمێنەری بوونی کۆمەڵی دیموکراتییشە .ئەم ڕێکخراوانە ،بەنۆرەی خۆیان بواری ئەوە دەدەنە ھاواڵتیانی ھەر کۆمەڵێک تا لە بەھێزکردنی حکومەتی دیموکراتی ئەو کۆمەڵەدا بەشداریان ھەبێت. یاسا بنچینەییەکان بۆ پشتیوانیکردنی لە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی ،ئەوانەی کە پشتیوانی لە ئازادی کە مافەکانی تاک بە پارێزراوی دەمێنێتەوە .بەو مانایەی کە یاسا دەبێت نەک ھەر تەنیا پشتیوانی لە ئازادی دەربڕین و بەستنی پەیوەندی و پێکھێنانی کۆڕ و کۆمەڵی ئاشتیخواز بکات ،بەڵکوو دەبێت بەرگری لەو مافانەش بکات کە ڕێڕەوی دروستکردنی کەسایەتییە یاساییەکاندا ،وەک ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی ،دێتە ئاراوە( )3جۆن لۆک پێی وایە لە حاڵەتی کۆمەڵگای مەدەنییدا یاسایەکی گشتی دادەنرێت و دەسەاڵتێکی دادوەری دروست دەکرێت لە پێناو ڕاپەراندنی ئەرکی یەکالییکردنەوەی ناکۆکییەکان و سزای دەستدرێژیکاران ،ئەمەش ئەو ئەرکەیە کە لە دۆخی سروشتییدا لە ئەستۆی چەند تاکێکە بە سیفەتێکی کەسی یەکەم بڕیاردرا دوای ئەوەی کە مرۆڤەکان بەھاوبەشی بڕیاریان لەسەر پێکھێنانی کۆمەڵگای مەدەنیدا ،بریتییە لە دامەزراندنی دەسەاڵتی یاسادانان ،ئەمەش (نەک تەنھا بەرزترین دەسەاڵتەکانی دەوڵەت بێت، بەڵکوو بەدەسەاڵتگەلێکی پیرۆز دادەنرێت و بەھیچ شێوەیەک ناکرێت بگۆرێت لەالیەن ئەو کەسانەی کە کۆمەڵگا ئەو ئەرکەیان پێ دەسپێرێت) )4(.ھیگڵ پێیوایە بوونی یاسا و پەیوەستبوون بە یاسا دەخوازێت لە کۆمەڵگای مەدەنی کە دەبێت ئەم یاسایە الی ھەموو کەسێک ناسراو بێت ڕەنگە ئەو گووتەزایە یاساییەی کە زۆر باوە دەڵێت( :یاسا مرۆڤی گەمژە ناپارێزێت) و ماف خۆی لە خۆییدا لەنێو کۆمەڵی مەدەنی یاسایە، بۆ نموونە ،موڵکدارێتی پشت بە گرێبەست دەبەستێت ،ئەو شتانەی کە گرێبەست دەکەنە کارێکی ڕاست و خاوەن ماف ،چونکە موڵکدارێتی و کەسایەتی لە نێو کۆمەڵی مەدەنییدا بەھای خۆیان ھەیە ،تاوانیش بریتییە لەپێشلکردنی شتێکی گشتی ،مادام موڵکدارێتی و خاوەندارێتی ھەیە ،ئەوە بەردەوام ھەرەشەیەک ھەیە لەسەر ئەو موڵکە. توانای بەھێزی کۆمەڵگا بەردەوام دەبێتە ھۆی کەمکردنەوەی پێشێلکردنی ئەو مافانە، بەاڵم بەمەرجێک ھاوسەنگی ھەبێت لە سەپاندنی سزاکاندا ،ئەو ھاوسەنگییەش لە ڕێگای ()5 دادگاوە بەدی دێت. -3ئاسۆجەبار ،کۆمەڵگەی مۆدێرن ،لەبارەی دیموکراسی و کومەڵگەی مەدەنی و مەترسییەکانی تیرۆرەوە ،چاپخانەی تیشک، سلیمانی ،٢٠٠٤ل.١١٣-١١٢ال -4د.سلیم پەتروش ئەلیاس .د.سامی زوبەیدە ،رەوشی کۆمەڵگای مەدەنی لەکوردتان و عیراقدا ،وەرگیرانی دیدارابو زێد ،چاپخانەی ھێڤی ،ھەولێر ،٢٠١٢ ،ل.٣٧-٣٦ -5رێبین رەسول ئیسماعیل ،دەوڵەت و کۆمەڵی مەدەنی الی هیگل ،گۆڤاری نما ،ھەولێر ،ژمارە ،٢١ل ٢٦-٢٥ 206
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
-٢بنەمای سیاسی: بە ڕاستی پەیوەندییەکانی تاکی مرۆڤ و چاالکی و کارەکانی لە چوارچێوەی ژیانی کۆمەاڵیەتی وەردەگێرین ،دەشێ لە نێوەندێکی سیاسی دەرکەوێت کە ھەروەکو لە پێشووتردا ئەرستۆ وتویەتی مرۆڤ بریتییە لە (ئاژەڵی سیاسی) ،ئەگەر چارەنووسی مرۆڤ دیاریکردنی بە درێژایی سەدەکان بۆ ھەوڵ و نیشانەکانیان لە پێناو بەدەستھێنانی ()6 ڕەوشی سیاسی بۆ تاکی مرۆڤی ڕێکخراو. وا دادەنرێ کە چوارچێوەی دیموکراسی ئەو چوارچێوە سیاسی سروشتییەیە بۆ گەشە و پێشکەوتنی کۆمەڵگای مەدەنی ،چونکە ئەم چوارچێوەیە ڕێگا دەدات بەھەموو بەھا و بیر و ئایدۆلۆژیاکان بەھەماھەنگی و کارلێککردن و ملمالنێ لەسەر بنچینەی شارستانی و مەدەنیەت .بە واتای چوارچێوەی دیموکراسی دەوەستێتە سەر فرە سیاسەت و جیاوازی بیروڕا و سەربەخۆی و ڕێگەپێدان بە ڕێکخراو و دام و دەزگای سیاسی و ناسیاسی و ئازادی ھەڵبژاردن و دەستاودەستکدرنی دەسەاڵت )7(.چاالکی رامیاری یەکێک لەو چاالکیانەیە، کە مرۆڤ ئەنجامیان دەدات بە یەکێک لە بنەما سەرەکیەکانی کۆمەڵگای مەدەنی دائەنرێت و پەیوەستە بە بواری سیاسییەوە .کۆمەڵگەی مەدەنی جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە بۆ پێشکەوتن و چاالکبوونی ،ئەویش بە رێگای ئازادی ئایدیا و بەرژەوەندییە جیاوازەکانەوە )8(.کۆمەڵگای مەدەنی لەو کۆمەڵگایانەدا سەر ھەڵدەدات کە پلەیەکی بەرزی سەقامگیری سیاسی گەیشتبیت .سەقامگیری سیاسیش لەو واڵتەدا دەچەسپێێ کە دەوڵەتێکی بەھێز و سەربەخۆ و خاوەن دەستور بێت ،بەڵگەشمان بۆ سەلماندنی ئەو قسەیە ھەموو ئەو کۆمەڵگایانەی کە ئێستا بەوە ناسراون کە کۆمەڵگای مەدەنیان تێدا چەسپاوە ،لە ھیچ قوژبنێکی سەر ئەم زەویە ناوچەیەک نابینینەوە کە بەبێ بوونی دەوڵەت یان سەقامگیرییەکی سیاسی کۆمەڵگای مەدەنی تێدا بەرجەستەبووبێت .خودی چەمکی کۆمەڵگای مەدەنی پەیوەندی بەسەرھەڵدانی دەوڵەتی نەتەوەییەوە ھەیە .بۆیە دەشێ لە واقعی کوردستانیشدا گریمانە سەرەکیەکان روویەکی راستەقینەی ھەبێت .سەقامگیری سیاسی و ھەبوونی دەستوور و ئاسایش مەرجی پێشینەی کۆمەڵگای مەدەنییە ،تا سەقامگیرییەکی سیاسی نەبێ و دەستورێکی نوسراوی راگەیەنراو نەبێ کە بەرگری لە مافەکانی تاکەکەسانی کۆمەڵ بکات و ئاسایەش بەرقەرار نەبێت ،زۆر ئەستەمە بتوانرێ کۆمەڵگای مەدەنی بێتە ئاراوە .کۆمەڵگای مەدەنی لە کەشوھەوای -٦سليم بطرس ،مصدر سابق ،ص .100 -٧د.كامران الصالحى ،سه‌رچاوه‌ی پێشو ،ل196 -٨د.ثناء فواد العبدالله ،اليات التغير الديمقراطى فى الوطن العربى ،مركز دراسات الوحدة العربية ،بيروت ،1997 ،ص295
9
به‌هاری ٢٠١٥
207
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئاژاوەی سیاسی و شۆرشگێری و شەڕوشۆردا گەشە ناکات .کۆمەڵگای مەدەنی بوونی خۆی لەناو دەوڵەتدا دەدۆزێتەوە ( .)9بەو پێیەی بنیاتنانی ئەو کۆمەڵگایە شێوازێک لە دەوڵەتێکی نوێ دێنێتە بوون ،جۆرێک لە سیستەمی سیاسی دادەمەزرێنێت ،کە دوورە لە سیستەمی پادشایەتی ڕەھا و بنەماڵەیی پشتاوپشت و دیکتاتۆریەتی بێ سنوور و سوڵتانشینی و خەالفەت .لەبەرامبەردا ،دەسەاڵتێکی عیلمانی پاپەند بە دیموکراسیەت و بەھا مەدەنییەکان دەردەکەوێت .لەم بوارەدا ،ئایدۆلۆژیای دەوڵەت سەربەستە لە کارەکانی و دوورە لە دەستتێوەردانی ئایینی و پیاوانی ئایینی لە کاروباری واڵت و دروستکردنی کێشەی ئایدۆلۆژی بۆی .ھەروەھا دەوڵەت لە بەرامبەر دەستەبەرکردنی مافەکانی ھەموو توێژ و ئەندامەکانی کۆمەڵگاکەیدا ھەموو تواناکانی دەخاتە گەر ،لە پێناو دابینکردنی ئاسایشی ژیان و گوزەران و بەرەوپێشبردنی ئاستی بوارەکانی خوێندن و پەروەردەی دروست و زانست و زانیاری و ھونەر و وەرزش ،بەرنامەی کارەکانی پیادە دەکات و کاری بۆ دەکات ،ھەروەھا کارێک ناکات لە پێناو بەرژەوەندییەکی تایبەت و کاتییدا توێژ و ئەندامەکانی دووچاری زیان و پاشاگەردانی بێ سەروبەرەی بکات و لە ()10 گەشەکردن و پێشکەوتن دووریان بخاتەوە دیموکراسی وکۆمەڵگای مەدەنی وەکو پەیوەندییەکی توکمە لە نێونیاندا ھیچیان بێ الیەنەکەی تر تەواو نییە .ھەروەھا دەتوانین ئەو بنەما سیاسیانەی کە رۆڵیان ھەیە لە دروستکردنی کۆمەڵگای مەدەنی ئاماژەیان پێ بدەین: -١بەشداری تاکەکانی کۆمەڵگە لە دیاریکردنی دەسەاڵت و دام و دەزگاکانی کۆمەڵگەو پرسەکان بەگشتی. -٢یەکسانی لە نێوان تاکەکان و رەخساندنی ھەلی یەکسان بۆ ھەموویان بێ جیاوازی ڕەنگ و رەگەز لە بەشداری سیاسی و ئازادی درووستکردنی دام و دەزگا و ڕێکخراوەکان. -٣چارەسەرکردنی کێشەکان بەشێوەی ئاشتیانە و قبوڵکردنی بیروڕا و ئایدیای جیاواز. -٤فرەیی لە پارت و ڕێکخراو و دام و دەزگاکان و بیروڕای جیاجیا ،چونکە کۆمەڵی مەدەنی ھەردەم جەختیان لەسەردەکاتەوە. ()11 -٥دەستاودەستکردنی ئاشتییانەی دەسەاڵت لە نێوان پارت و رێکخراوە سیاسییەکان
-9موسلیح عەبدولقەهار ئیروانی ،کۆمەڵگای مەدەنی و ئاستەنگەکتنی ،گۆڤاری سەنتەری برایەتی ،ژمارە ،٢٠٠١ ،١٥ل ١٥٦ -10د.کەیوان ئازاد ئەنوەر ،کوردو کۆمەڵی مەدەنی ،چاپخانەی چوار چرا ،چاپی دووەم ،سلیمانی ،٢٠١٠ ،ل٣١-٣٠ -١١على خليفة كوارى ،المساڵة الديمقراطيةالوطن العربى ،مركز دراسات الوحدة ،بيروت ،2000 ،ص. 54
208
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
-٣بنەمای ئابووری: گومانی تێدا نییە کە ھۆکاری ئابووری ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێ لە دیاریکردنی سروشت و ڕووی کۆمەڵگە ،ئەو کۆمەڵگایەی کە چاالکی ئابووری لەسەر بنەمای ئاڵوگۆڕی کەلوپەلە جیاوازەکان لەو کۆمەڵگایەی کە چاالکی ئابووری لەسەر بنەما یاخود بنچینەی پارەی نەقد .ھەرووەھا ئەو کۆمەڵگایەی کە چاالکی ئابووری لەسەر بنەمای ئەو بەرھەمەیە کە زەوی بەرھەمی دێنێ جیاوازە لەو کۆمەڵگایەی کە چاالکی ئابووری لەسەر بنەمای بازرگانی و وەبەرھێنانە .و کۆمەڵگای شارستانییەتی لە پێناو ئەمەدا پێویستە لەسەر ئەم مەرجانە جێبەجێ بکات کە گرنگترینیان ئازادی چاالکی ئابووری فرەکردنی یاخود جۆراوجۆرکردنی و پێویستە ئەم چاالکییە ئابوورییە لە ئازادکردن و جۆراوجۆرکردنی نابێ بەرھەمەکانی تەنھا بۆ دەوڵەمەندکردنی چینێک یاخود چینێکی دیاریکراو لە چین و توێژەکانی کۆمەڵگە بگرێتەوە .دواتر باشکردنی بارودۆخەکانی گوزەرانی ژیان و دواتر باشکردنی دۆخی کۆی گشتی و بەپێی ئەمانەش ،دەتوانرێ توێژێک کە کۆمەڵگەی شارستانی پێویستە چەند مەرجێکی ئابووری دیاریکراو جێبەجێ بکات یاخود دەستەبەر بکات کە دیارترینییان ئەمانەن: -١فرە جۆرکردنی چاالکی ئابووری. ()12 -٢چاودێریکردنی گەشەی گشتی. بونیادی ئابووری گرنگییەکی تایبەتی ھەیە ،لە کۆمەڵگای مەدەنییدا بەو وەسفەی کۆمەڵگای مەدەنی لە سەرەتادا لە کۆمەڵگە پیشەسازییەکاندا ھاتە بواری پراکتیکییەوە، کە ئابووری جێی بایەخپێدانیان بوو کە مەبەستیان باشترکردنی شێوازی ژیانیان بوو، ھەر لەبەر ئەمەشە ھەندێک لە سەرچاوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی بەکۆمەڵگای ئابووری ناو دەبەن و پێیان وایە تا بنەمای ئابووری نەچەسپێ و مرۆڤەکان ئازادی ئابووری بەدەست نەھێنن ،بە دەستھێنانی ئازادییەکانی تر و مافە مەدەنییەکان بەکردەوە ناھێتەدی )13(.یەکێک لە پێویستیەکانی پرۆسەی بونیادنانی کۆمەڵی مەدەنی بوونی سیاسی تایبەتمەندبوون بە فراوانکردنی بواری کەرتی تایبەت و موبادەرەی تاکی بۆ جێبەجێکردنی چاالکی ئابووری ،و دیاریکردنی سنوورێک بۆ دەستتێوەردانی دەوڵەت، بێگومان سەربەخۆی دەزگاکانی کۆمەڵگای مەدەنی لەالیەنی ماددی و بەڕێوەبردن و ئابووری و بەواتای تاکەکان توانای چێژوەرگرتنیان ھەیە ،بەشێوەیەکی خودی و ڕێکخراو -١٢سليم بطرس ،مصدر سابق ،ص 141-140 -١٣موسا غەنی نەژاد ،کۆمەڵی مەدەنی ،و.لەفارسیەوە رێباز مستەفا ،مەکتەبی ڕێکخراوە دیموکراتیەکانی (ی.ن.ک) ،سلیمانی ،٢٠١٠ل.٢٦
9
به‌هاری ٢٠١٥
209
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە چوارچێوەیەکی پارێزراو لەالیەن دەوڵەت ( .)14بنەمای ئابووری ڕۆڵێکی گرنگی ھەیە لە دیاریکردنی سروشت و شێوەی ھەر کۆمەڵگەیەک و جێگای بایەخپێدانی دەوڵەت و کۆمەڵگەی مەدەنییە ،لە کاتێکدا دەوڵەت خاوەنی دەسەاڵتە و چۆنی مەبەست بێت ئابووری واڵت بەو ئاراستەیەدا دەبات ،بەاڵم بونیادی ئابووری کۆمەڵگەی مەدەنی جەخت لەسەر ئەوە دەکات کە بوارێکی فراوان لەبەردەم تاکەکانی کۆمەڵگا فەراھم بکرێت بۆ چاالکییە ئابوریەکانیان )15(.لەبەرئەوەی دامەزراندنی کۆمەڵگاکە لەسەر زەمینەی بازاڕی ئازاد دادەمەزرێت ،بۆیە بەردەوام ملمالنێی ئابووری لە جۆر و ژمارەی بەرھەمەکاندا پێشبرکێ دەکات ھەر کۆمپانیا و کارگە و بازاڕێک لەپێناو زووتر دابینکردنی خواستی ئەندامەکانی کۆمەڵگاکەی ملمالنێ لەگەڵ بەرامبەرەکانی دەکات ،ھەوڵیش دەدات لە بەرھەمھێنان و دابینکردنی ئەو خواستانەدا لە نزیکترین کات و بەجوانترین شێواز و باشترین جۆر و ھەرزانترین نرخ ئەو پێویستیانە دابین بکات .بەمەش خەونە ئابوورییەکان دەبنە واقع ،بەوەی ھەوڵ بۆ بەدیهێنانی ئەو حەزانەی مرۆڤ دەدرێت کە خەونی پێوە دەبینێت ،چونکە سیستەمی بازاڕی ئازاد لە پێناو مانەوە و سەرکەوتن لە ملمالنێنکاندا ھەوڵدەدات ھەموو خەون و حەزەکانی مرۆڤ بکاتە واقع و بەرجەستەیان بکات )16(.لە ڕووی مێژووییەوە کۆمەڵگای مەدەنی دوای ئەوە ھاتە ئاراوە کە سیستەمێکی ئابووری ئازاد (سەرمایەداری) لە رۆژئاوادا دروستبوو ،جگە لەمە بەشێوەیەکی گشتی (کۆمەڵگای مەدەنی لەسەر بنەمایەکی ئابووری دامەزراوە ،تا ئەو بنەمایە پتەو نەبێت ومرۆڤەکان ئازادی ئابووری دەستەبەر نەکەن ،ناتوانن ئازادیەکانی تر و مافە مەدەنییەکان بەکردەوە ()17 بەدەستبێنن). -٤بنەمای پەروەردەی کۆمەاڵیەتی: ھەر کۆمەڵگایەک ،بۆ ئەوەی تاکەکانی پێکەوە بژین بە ئاشتی یارمەتی دەدات لە پێناو بە دەستھێنانی بەرژەوەندی گشتی ،بێگومان کۆمەڵگا رۆڵێکی بەرچاو دەبینێت لە
-١٤ -١٥ -١٦ -١٧
د.كامران الصالحى .المصدرالسابق ،ص.196 د.جمال محمد ابوالوفاو د.سحر فتحى مبروك ،مجلة عالم التربية ،رابطة التربية الحديثة ،قاهيرة ،2001 ،ط ،2ص.294 د.کەیوان ئازاد ئەنوەر ،سەرچاوەی پێشو.ل٣١-٣٠ موسليح عةبدولقةهار ئيروانى ،سەرچاوەی پێشوو.ل.157
210
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
پەروەردەکردنێکی بەرچاوی تاکەکانی ئەویش لە رێگای بەکۆمەاڵیەتیببون و کولتوور و دابونەریتە کۆمەاڵیەتییەکان .خوو و رەوشتە کۆمەاڵیەتییەکان لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی تر دەگۆڕێت و راوەستاوەتە سەر شێوازی ژیان لەو پانتاییە کۆمەاڵیەتییە مە تاکەکەی لێ دەژێت .لە الیەکی تر ،یاخود ئەتوانین بڵێین خورەوشتە کۆمەاڵیەتییەکان کە رۆڵێکی سەرەکی دەگێرن لە پەروەردەی کۆمەاڵیەتییدا ،بەاڵم لە ئاستە لۆکاڵییەکانیش بەجۆری ھەمەچەشن رۆڵی خۆیان دەگێڕن. ( )18 نیشانە سەرەکییەکانی چۆنیەتی مامەڵەکردن لە ژینگەی کۆمەاڵیەتی بریتیین لە: ڕ-دابەشکردنی کاری کۆمەاڵیەتی :بۆ کۆمەڵگەی مەدەنی پێویستە النی کەمی دابەشکردنی کاری کۆمەاڵیەتی ھەبێت ،واتە جۆراوجۆری و ھەمەچەشنی لە بونیادی کۆمەاڵیەتییدا ھاتبێتە ئاراوە ،ئەویش لە ئەنجامی پەرەسەندنی بونیادی کۆمەاڵیەتییەوە .ب -کایەی گشتی :بۆ لێکۆلینەوە لە کۆمەڵگای مەدەنی پێویستە لەو بەشانەی ستراکچەری کۆمەاڵیەتی بکۆڵینەوە کە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بەوەوە ھەیە .لە تێروانینی کۆمەڵناسییدا کۆمەڵگا بۆ بوار (کایە) دابەش دەکرێت :بواری تایبەتی (خێزان و پەیوەندی خزمایەتی ومۆڵکایەتی تاکەکەسی و بەرژەوەندییە تایبەتییەکان) بواری دەوڵەت( :دەسەاڵتی سیاسی و دامودەزگا حکومییەکان) بواری گشتی( :دامەزراوە و ڕێکخراوە پیشەیی و ھونەرییەکان و سەندیکا و دەزگا و کۆمەڵە رۆشنبیریەکان) کە ئەمەیان دەکەوێتە نێوان بواری تایبەتی و دەوڵەتییەوە )19(.لەرووی کۆمەاڵیەتییەوە ھەر یەک لە ئەندامەکانی کۆمەڵی مەدەنی بەپێی بواری پسپۆری و شارەزایی و لێھاتووییان خزمەتی کۆمەڵ ویانە و ڕێکخراو و پارتەکەیان دەکەن .ھەریەکەشیان ھەوڵ دەدەن بە باشترین شێواز گەشەی پێبکەن و کار بۆ سەرخستنی بەرنامە و ھەوڵەکانی بکەن .سەرباری ئەوەش لەم کۆمەڵگایەدا ھەستە ئایینی و ھۆزایەتی و ناوچایەتی بۆھەستی کۆمەڵ و ڕێکخراوەکان بەبێ جیاوازی ڕەگەز و تەمەن دەگۆرێت. ھەموو کەسێک لە پێناوی ئایندەی خۆی و کۆمەڵەکەیدا تواناکانی دەخاتە کار و ھەوڵی جێبەجێکردنی خواستەکانی دەدات .تەنانەت ملمالنێ و پێشبرکێی ئەندامەکانی بۆ باشتر بەرەو پێشەوەچوون و پێشکەوتن و سەرکەوتنی کومەڵەکەیان دەبێت( )20ھەستکردن بە ھاواڵتیبوون یەکێکە لە بنەما سەرەکیبەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و کۆڵەگەیەکە دژی پڕۆژەکانی جەنگی ناوخۆ کە بەھۆیەوە ئاشتی کۆمەاڵیەتی بەدەست دێ ،و بونیاتنان و -١٨سليم بطرس ،مصدر سابق ،ص 117-116 -١٩موسلیح عەبدولقەهار ئیروانی ،سەرچاوەی پێشوو.ل.١٥٨ -٢٠د.کەیوان ئازاد ئەنوەر ،سەرچاوەی پێشو.ل.٣٢-٣١
9
به‌هاری ٢٠١٥
211
Analytical, academic, quarterly Magazine
پەرەسەندنی کۆمەاڵیەتی دینێتە کایەوە ھەروەھا ھاوواڵتیبوون جگە لەوەی سەربەخۆی تاک دەپاڕێزی ھەر وەک لە ھەندی پێناسەدا جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە کۆمەڵگای مەدەنی بەمانای ڕێزگرتنە ()22 لەسەربەخۆی تاک ()21
ئەرکە کۆمەاڵیەتیەکانی ھاواڵتی مەدەنی : -١سەرنجدان بە ئەوانی دیکە و تێگەیشتن لێیان لەجێگەی خۆ پەسەندی وخۆنواندن. -٢لەبەرچاوگرتنی مافی تاکەکانی دیکە لەجێگەی خۆ پەسەندی و خۆنواندن. -٣وەرگرتنی بیروباوەری دژ بەیەک لە جێگەی قبوڵنەکردن. -٤ھەڵکردن و قبوڵکردنی دیتران لەجێگەی گرژیخوازی. -٥ڕێزگرتن لە مرۆڤایەتی و ئارەزوومەندی دیتران لە جێگەی روانینی ئامێر ئاسا و نامرۆیی لە خەڵکانی دی. -٦ھەست بە بەرپرسایەتی لە بەرانبەر خۆی و کۆمەڵگادا لەجێگەی لەخۆ دورخستنەوە. -٧روانینی واقعبینانە لە دیتران لە جێگەی قارەمانپەروەری یان سووکایەتیکردن پێیان. ()23 -٨باوەڕ بەیەکسانی مرۆڤەکان لە جێگەی باوەڕ بە تاکساالری. -٥بنەمای رۆشنبیری: ھەر کۆمەڵگایەک چەند تایبەتمەندیەکی دیاریکراوی ھەیە ،ھەرووەھا ئاراستەکانی بۆ داھاتوو ئەوانیش بەھەمان شێوە لە ڕێگەی ئەم ڕۆشنبیرییەی تێیدا باڵوە و ئەو ئاراستە فیکرییانەی کە لە ناوەندەکانیدا باڵوە و بوونی ھەیە .پێویستە کۆمەڵگەی مەدەنی خاوەنی ڕۆشنبیر و فیکرییەکی لە جۆری تایبەت بێ کە بگونجێ لەگەڵ ئامانجی ئەو کەسانەی کە حەز دەکەن بەدی بھێنن لە داھاتوودا. ھەرووەھا کاراکردن یاخود بە گەڕخستنی ھۆکار و ئامرازەکان و قەناتەکان کە ھاریکارن بۆ دروستکردنی سەرپۆشێکی ڕۆشنبیری – فیکری –کە ئەبێتە چەترێک بۆ تاکەکانی کۆمەڵگە و بە پێی ئەمەش دەتوانرێت بوترێ کە بنەما یاخود بەھێزکەری ڕۆشنبیری فکری کە پێویستە (کۆمەڵگای مەدەنی) بەرجەستەی بکات پێویستە ئەم دوو الیەنە لە خۆ بگرێت: -٢١سلیم بوترس ،پەیوەندی نێوان هاواڵتیبوون و کۆمەڵگەی مەدەنی ،گۆڤاری ھزرین ،ھەولێر ،ژمارە( ،٢٠٠٥ )١ل.٩ -٢٢فرانك ادولف ،المجتمع المدنى النظرية والتطبيق السياسى ،ترجمة.د.عبدالسالم حيدر ،مركز المحروسة للنشر ،القاهرة ،2009 ،ص. -٢٣جين شارث و رابيرت هيلوى ،کۆمەڵگای مەدەنی و خەباتی مەدەنی ،وەرگیرانی .تالب قەیسەری ،چاپخانەی موکریان ،ھەولێر، ،٢٠١٣ل.١٨
212
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
-١باڵوبوونەوەی ڕۆشنبیری شارستانی. -٢کاریگەری ڕای گشتی )24( . ئەم رۆشنبیرییە ھەموو بوارەکانی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری دەگرێتەوە ،ھەرچەندە پلەی رۆشنبیری زیاتر بێت بونیادی کۆمەڵگای مەدەنی لەبواری کردەییدا بەھێزتر و کاراتر دەبێت .لەالیەکی ترەوە ،ئەم رۆشنبیرییە الی تاکەکان سەردەکێشێ بەرەو بەشداری کارای تاکەکان لە ڕای گشتییدا ،چونکە ئەوانەی رۆشنبیرییەکی باشیان نەبێت ناتوانن قسە و باس لەسەر ڕای گشتی بکەن ،بۆیە لێرەدا خەڵکانی ڕۆشنبیر و دەستەبژێر رۆڵی گرنگییان ھەیە لە درووستکردنی ڕای گشتی ،چونکە ڕای گشتی یەکێکە لە سیما ھەرە گرنگەکانی بونیادنانی کۆمەڵگای مەدەنی )25(.کۆمەڵگای مەدەنی چاالک نابیت تەنھا بە بوونی ھەیکەلێکی ڕێکخستن ،کە لە دەسەاڵتی دەوڵەت بەدەرە ،ئەگەر ڕۆشبیرییەکی لەگەڵدا نەبوو یان پاڵپشتی ڕۆشنبیری نەبێت تا بەھۆیەوە داکۆکی لە مافی ھاواڵتیان بکات ئەویش خۆی لەم بەھایانەدا دەبینێتەوە ،کە ڕۆشنبیری مەدەنی دەگرێتەوە وەک بابەتیبوون لە بڕیاڕ و چارەنووس ،ڕێزگرتن لە بیروباوەڕی بەرامبەر و لێبوردەیی و چاکەخوازی ،راستگۆیی و پاکی و ھاوکاری و بەرپرسیارێتی و ھەوڵدان بۆ پاراستنی بەرژەوەندی گشتی )26(.کۆمەڵی مەدەنی بەھۆی ئەو سەندیکا و ڕێکخراوانەوە ھەوڵی بە ڕۆشنبیرییکردن و پەروەردەیەکی ھاوچەرخ بۆ سەرجەم ئەندامەکانی دەدات .دیارە بوونی دەیان کۆمەڵ و ڕێکخراوی جیاوازی ھەمەچەشن لەالیەک و ھەوڵی ئەندامەکانیشی بۆ بەرزکردنەوە و گەشەکردنی دەستە و کۆمەڵەکەیان لەالیەکی ترەوە خۆی لە خۆیدا زانست و پەروەردە و فێربوونێکی نوێ و زیندووی پێویستە ،کە خۆڕۆشنبیریکردن و ()27 ڕۆشنبیربوونی ئەندامەکانیدا دەبینێتەوە. -٦رێکخستنی دەستە جەمعیی/کاری ھاوبەش: کۆمەڵگای مەدەنی بریتییە لە کۆمەڵێک لە ڕێکخراوەکان .ھەریەکێک لەو ڕێکخراوانە، ئەو ئەندامانەیان ئەو تاکانە دەگرێتەخۆی کە بەوپەڕی ئیرادەی سەربەستی خۆیانەوە بوون بە ئەندام لەو ڕێکخراوەدا ،بەاڵم بەپێآ چەند مەرجێک کە ھەموویان پێیان ڕازیی بوون و کاری ھاوبەش بکەن ،یان قبوڵیان کردووە .ڕەنگە دواتر مەرج وماف و ئەرکەکانی -٢٤ -٢٥ -٢٦ -٢٧
سليم بطرس ،مصدر سابق ،ص .127 د.عبدالوهاب حميد رشيد ،التحواللديمقراطى والمجتمع المدنى ،دار المدى للثقافة والنشر ،دمشق ،2003 ،ص1 24 د.احمد شكر الصبيحى ،مستقبل المجتمع المدنى فى الوطن العربى ،مركز دراسات الوحدة ،بيروت ،2000 ،ص224 د.کەیوان ئازاد ئەنوەر ،سەرچاوەی پێشو.ل.٣٢
9
به‌هاری ٢٠١٥
213
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەو ڕێکخراوە گۆرانی بەسەردا بێت ،بەاڵم ھەر بەڕێکخراویی دەمێنێتەوە .ئەم ڕێکخراوە ڕەسمییە ،کۆمەڵگای مەدەنی لە کۆمەڵی گشتی جیادەکاتەوە )28(،مەبەست لەکاری ڕێکخستنی ڕێک و پێک و شیاوی ھەر کۆمەڵە و یانە و ڕێکخراو و پارتێکە ،کە لەالیەن ئەندامەکانییەوە بەگیانی لێپرسینەوە و دڵسۆزی بۆ بەھێزبوون و گەشەکردنی ڕێکخراوەکەیان ھاوکاری و یارمەتی یەکتر بدەن .دوای ئەوەش ،گیانی ھاوکاری لەگەڵ ڕێکخراو و کۆمەڵ و ھاوکاری لەگەڵ ڕێکخراو و کۆمەڵ و یانە و پارتەکانی تردا دەگۆڕنەوە، بەھەموویان بۆ ئامانجێکی ھاوبەش خەبات دەکەن ،کە بنیاتنانی کۆمەڵگای مەدەنییە، چونکە ھەر یەکێک لە ئەندامانی ھەر ڕێکخراوێک بە ویستی خۆیان بوونەتە ئەندام و بڕیاری ئەوەیان داوە ھەموو تواناکانیان بۆ گەشەکردن و خزمەتی ڕێکخراوەکەیان بخەنە کار ،بۆیە چاوەڕوانی گەشە و پێشکەوتنی لەو جۆرەیان لێدەکرێت .ھەروەھا لە ھەر کۆمەڵگایەکدا چەندە ڕێکخراو و یانە پارت و کۆمەڵەکان زیاتر و جۆراوجۆر و چوست و ()29 چاالک بن ،ئەوەندە کۆمەڵی مەدەنی بەھێز و کاریگەرە. -٧قبوڵکردنی یەکتری ئەندامەکانی کۆمەڵ: مەبەست لەوەیە ،کە ھیچ کۆمەڵگایەک نابێتە مەدەنی تا ھەر ڕێکخراوە ئەوی بەرامبەری قبوڵ نەکات و ھاوکاری نەکات و ڕێزی لێ نەگرێت .دیارە ئەگەر ھەموو ئەندامانی ھەر ڕێکخراوە و کۆمەڵێک یەکتریان قبوڵ کرد و ھاوکاری یەکتریان کرد و ڕێزیان لەیەک گرت .ھەروەھا لە پێناو گەشەکردن و بەرەوپێشچوونی ڕێکخراوەکەیان و گەورەکردنی ھاوکاری یەکتریان کرد .پاشان کاری ئەندامانی ئەم ڕێکخراوە بۆ یارمەتیدان و ھاوکاریکردن و پێشکەوتنی ڕێکخراوەکانی تر بوو ،ئەوا بناغەی بەدیهاتنی کۆمەڵی مەدەنی بەھێز و پتەو و ئایندەیەکی گەش و درێژخایەنی دەبێت )30(.قبوڵکردنی جیاوازیی و ھەمەچەشنەیی لە نێوان خود و ئەوانی تردا ،واتە رازیبوون بەوەی ئەوانیتر مافی ئەوەیان ھەبێت کە کۆمەڵگای مەدەنی وەھا بۆ خۆیان پێکەوە بنێن کە بەرژەوەندییە ماددیی و مینۆکیەیەکانیان بێنێتە دی و داکۆکیشیان لێ بکات ،ھەروەھا پێوەستبوونە بەوەوە کە بەشێوازە ئاشتیخواز و شارستانیەکان ناکۆکی و کێشەی نێوان ڕێکخراوە جیاجیاکان لەالیەک و ،کێشە و ناکۆکی نێوان ڕێکخراوەکان و دەوڵەت چارەسەر بکەن ، -٢٨فالح عەبدولجەبار ،دەوڵەت و کۆمەڵگای مەدەنی و وەچەرخانی دیموکراسی لە عیراقدا ،وەرگیرانی ئاوات محمد ،چاپخانەی داناز ،چاپی یەکەم ،سلیمانی ،٢٠٠١ ،ل.٥ -٢٩د.کەیوان ئازاد ئەنوەر ،سەرچاوەی پێشو.ل١٥ -٣٠ھەمان سەرچاوە ،ل١٦
214
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەمەش مانای ئەوەیە .ھەمووان پابەندی بەھا و دیسپلینە پێوانەییەکانی کۆمەڵگای مەدەنی بن کە بریتییە لە ڕێگرتن و لێبوردەیی و ھاوکاری و ملمالنێ و کێبرکێیەکی ()31 ئاشتییانە. -٨ئیرادەگەرایی سەربەست-ئیرادەی تاکەکانی کۆمەڵ: کۆمەڵگای مەدەنی بە ئیرادەی سەربەستی تاکەکانی دادەمەزرێت .بۆیە جیاوازە لە (گروپی خزمایەتی) لە وێنەی خێزان و عەشیرەت و ھۆز .لە گرووپی خزمامەتییدا، تاکەکەس بە ئارەزووی خۆی نەبووە بە ئەندام ،بەڵکوو بە حوکمی لەدایکبوون یان بۆماوە، بەسەریدا سەپێنراوە ،کۆمەڵگای مەدەنی لە دەوڵەت جیایە ،دەوڵەت ڕەگەزنامەی خۆی یان سەروەریی و یاساکانی خۆی بەسەر ئەوانەدا دەسەپێنێت کە لە چوارچێوەی ھەرێمە جوگرافییەکەیدا دەژین ،بەبێ ئەوەی ئەو خەڵکانە پێشتر ئەوەیان پێ قبوڵ بووبێت. بەاڵم خەڵک خۆیان لە پێناو دەستکەوتنی بەرژەوەندییەکەیسدا ،یان داکۆکیکردن لە ()32 بەرژەوەندییەکی ماددیی یان مینۆکییدا ،پەیوەندیی دەکەن بە کۆمەڵگای مەدەنییەوە مەبەست لە ئیرادەیە ،کە ھەر یەک لە تاکەکانی کۆمەڵ بۆ بەرەوپێشچوونی ڕەوتی کۆمەڵگاکە بڕیاری لەسەر ئەدەن و کاری بۆ ئەکەن .ئەم ئیرادەیە الی ھەر تاکێکی کۆمەڵ جیاوازە لە خزمایەتی و کەسایەتی و ھۆزایەتی لەالیەک و ڕەگەزنامەی خۆیی لەالیەکی تر ،چونکە ھەر تاکێک لە کۆمەڵگا لەدایکبوونی لە خێزانێکدا بۆتە ئەندامی ئەو خێزانە و بنەماڵە و ھۆزەکەی .لە کاتێکیشدا بۆتە ئەندام نە پرسی پێکراوە و نە توانای بووە خۆی لێ البدات ،ھەروەھا وەک خەڵکی ناوچە یان واڵتێک ئەندامیەتی بەسەردا براوە بەویستی خۆی نەبووە ،بەڵکو بەپێی لە دایکبوون و پەروەردە و گەورەبوونی لەو واڵتەدا ئەو ڕەگەزنامەی پێدراوەو وەکو خەڵکی ئەو ناوچەیە یان ھەرێم یان واڵتە ناسراوە .بۆ نموونە ،لەوانەیە زۆربەمان بەویستی خۆمان نەبووبین بەعێراقی و حەزمان پێ نەکرد بێت ،بەاڵم بارودۆخی پەروەردە بوون و ژیانی ئێمە لە عێراقدا ئەو بڕیارەی ()33 بەسەردا داوین .لەکاتێکدا خۆمان کورد بووین بەاڵم وەک (عێراقی) ناسراوین
-٣١فالح عەبدولجەبار ،سەرچاوەی پێشوو ل.٥ -٣٢ھەمان سەرچاوە ،ل.٤ -٣٣د.کەیوان ئازاد ئەنوەر ،سەرچاوەی پێشو.ل١٥-١٤
9
به‌هاری ٢٠١٥
215
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
216
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەقڵ و شۆڕش: ئاخۆ ئە ق اڵ ن ی ە ت ڕزگارمان دەکات؟ ئاماد جیهاد ەکردنی: محە
مەد
9
به‌هاری ٢٠١٥
217
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
218
Analytical, academic, quarterly Magazine
مەبەستمان چۆنیەتی درووستکردنی قەوارەیەکی شۆرشگێری بە توانایە بۆ بەدییهێنانی ئەرکە سەرەکییە شۆڕشگێرییەکانی لەسەر ئاستی سیاسی و ئابووری و ڕۆشنبیری. چۆن ئەو جۆرە لە قەوارەیەکی مێژوویی دروستدەکرێت؟ گۆڕانکاری لە کۆمەڵگادا لە خۆیەوە و بە خودی خۆی ڕوونادات ،بەڵکوو بە کاری ھێزێکی مێژوویی ھوشیار و کارا دەکرێت .لە دواجاردا ،پرسیاری جەوھەری لێرەدا ئەوەیە :چۆن ھوشیاری شۆڕشگێڕی دروستدەکەین؟ ڕۆڵی فەلسەفە چییە لەمەدا؟ بێگومان ،مەرجی بناغەیی بۆ ئەمە بوونی ئەو قەوارەیەیە خۆی لە خۆیدا ،واتە بابەتییانە. ئەوەشی کە ئەمە مسۆگەر دەکات سروشتی کۆمەڵگا چینایەتییەکان و ئاراستە و گەشەی گشتییەتی .گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتییە مێژووییەکان ملمالنێ کۆمەاڵیەتییەکان دەیانبزوێنێت ،بە تایبەتی ملمالنێ چینایەتییەکان .ھەقیقەتی بەکاربردن و چەوساندنەوە لە کۆمەڵگا نوێکاندا کۆکردنەوە و چەقبەستنی کۆمەڵگایە لە قەوارەیەکی مێژوویی ناکۆکدا .لێرەوە ،ئەو ئەرکەی کە بەرەو ڕوومان دەبێتەوە لەمڕۆدا ئەوەیە چۆن قەوارە بەکاربراو و چەوساوەکە ڕێکدەخرێت و دەکرێت بە ھێزێکی کۆمەاڵیەتیی مێژووییی توانادار بۆ ڕوداوگەلێکیی قوڵ لە کۆمەڵگادا ،چۆن ھوشیاری شۆڕشگێڕی هاوسەنگ و هاوتا بە بوونە ڕەشبینییەکەی دروستدەکرێت .واتە چۆن ھوشیاریەکی شۆڕشگێڕانەی هاوسەنگ بەو بارودۆخە ڕاگیراو و داخراوە دروستدەکرێت. ئەمەش گۆڕینی ئەو قەوارە مێژووییە دەگرێتەوە لە قەوارەیەکی خۆییەوە بۆ قەوارەیەکی مێژوویی لە خۆیدا و بۆ خۆی ،بە پێی دەربڕینەکانی هیگڵ .بە دەربڕینێکی تر ،ئەرکی پێداگری لەسەر چۆنیەتیی گۆڕینی ئەو قەوارەیە خۆیەتی لە بابەتێکی مت و کارتێکراو و کارلێکراو و کارکراو لەسەرەوە بۆ خودێکی مێژوویی بەتوانا لەسەر بیرکردنەوەیەکی سەربەخۆ و پالنڕێژیی و دروستکردنی بیر و ھەڵوێست و وەرگرتنی بڕیار و کاری ئامانجگیریی بۆ پاشەڕۆژ .تێزی سەرەکی من ئەوەیە کە فەلسەفە رۆڵێکی یەکالکەرەوە دەبینێت لە پڕۆسەی گۆڕینی ئەمەدا لە بابەتەوە بۆ خود .بۆچی؟ سه‌ره‌تا دەبێت بزانین کە فەلسەفە دەکەوێتە نێو چینێکی قوڵ لە چینەکانی ھوشیاریی کۆمەاڵیەتیی مێژووییەوە .فەلسەفە مامەڵە لەگەڵ بنەما قوڵەکانی بیردا دەکات .لە 9
به‌هاری ٢٠١٥
219
Analytical, academic, quarterly Magazine
دواجاریشدا ،نوێنەرایەتی قوڵترین قواڵیەکانی ھۆشیاری کۆمەاڵیەتی مێژوویی دەکات. ئەمەش بەو مانایە دێت کە فەلسەفە بنکەی خودی بیرکەرەوە پێکدھێنێت ،خودی بیرمەند خۆی لە فەلسەفەدا دەدۆزێتەوە .فەلسەفە ئاماژەیە بۆ قواڵییەکانی ھۆشیاری مرۆیی و دواجاریش خودی مرۆڤ خۆیەتی .ئەو گۆڕانکارییەی کە هیگڵ باسی دەکات، واتە مێژوو بەو وەسفەی کە ڕێڕەوی گۆڕانی بابەتە بۆ خود ،دەگاتە لوتکە لە فەلسەفەدا. لەسەر ئاستی تاکی مرۆییش ،ئەمە گۆڕینی تاکە بۆ خودێکی بیرکەرەوە .پێشەنگی ئەم پڕۆسە کۆمەاڵیەتییانەش لەم ئاستەدا پڕۆسەی فێرکارییە .خاڵی جەوھەری ئەوەیە کە پڕۆسەی فێرکاری بە مانا فراوان و پانتاییەکەی یان لەسەر دۆگمایی ڕاگیراوە یان لەسەر فەلسەفە .فێرکاری دۆگمایی ئاراستەی تاک دەگۆڕێت بۆ بابەتێکی مت و بێجوڵە و کارتێکراو و کارلێکراو و کارلەسەرکراو .ئەمەش ڕۆشنبیرییەکی مێگەلیی و فەرمانبەریی و ملکەچیی و باو و کوێرانە قبوڵکردن و خۆڕادەستکردن بە ئەمری واقیع پێکدەھێنێت. بەاڵم فێرکاری فەلسەفی ڕۆشنبیرییەکی بیرکەرەوە و ڕەخنەگرانە و پرسیارکەر و یاخیبوون و سەربەخۆییەکی سیستەماتیکیی و وتووێژێکی بێ سنوور بەرھەم دەھێنێت، لە دواجاریشدا ئاراستەی تاک دەگۆڕێت بۆ بیرکەرەوەیەکی کارا. بەاڵم لەسەر ئاستی قەوارە مێژوویییەکە ،فێرکاری فەلسەفی جیاوازە لە ئاراستەکردنی تاکەوە بۆ مێگەلێکی فەرمانپێکراو لە سەروخۆیەوە بۆ ئاراستەکردنی تاک بۆ تاکێکی کارا و شۆڕشگێڕی گۆڕانخواز .فێرکاریی دۆگمایی مێگەلیی بەرھەمدەھێنێت ،بەاڵم فێرکاریی فەلسەفی قەوارەگەلێکی پێکهاتوو لە تاکە بیرکەرەوەکان و چاالکەکان و کۆمەڵەیەک لە بیرکەرەوە کاراو چاالکەکان بەرھەمدەھێنێت. لە الیەکی ترەوە ،گیانی فەلسەفییانە لە جەوھەریدا ئەو پێكهاته‌یەیە کە(ئەنتۆنی گرامشی) ناوی دەبات بە ڕۆشنبیری ئۆرگانی ،واتە بەرجەستەبوونی تاک بۆ ھۆشیارییەکی کۆمەڵیی یان ھۆشیارییەکی چینایەتی .ڕۆشنبیری ئۆرگانی تەنیا تاکێکی بیرکەرەوە نییە ،یان تاکێکی کارا و چاالک نییە ،بەڵکوو ڕۆشنبیری ئۆرگانی ئەو تاکەیە یان ئەو تاکانەیە کە بەرجەستەبوون لە ھۆشیارییەکی کۆمەاڵیەتی و چینایەتییدا. ئەم خەسڵەتەش ،ئەو ھێزە کۆمەاڵیەتی و ڕێکخراوەییەیە لە کۆمەڵێکی یان قەوارەیەکی مێژوویی و پێشەنگییدا .ئەم ھێزە ھوشیارییە کۆمەاڵیەتی و چینایەتییە پێزان و بە ئاگایە لە مێژووەکەی خۆی و جەوھەرە کۆمەالیەتییەکەی خۆی و ڕیشە داکوتاو و بەرجەستەبووەکەی خۆی لە کۆمەڵگا و مێژوودا .بە ئاگایە لە ئینتیما و کۆمەڵ و چین و نەتەوەکەی خۆی ،ھەروەها بە ئاگایە لە بەرپرسیارێتی کۆمەاڵیەتیی خۆی بەرەو گشت کۆمەڵەیی مێژوویی ،بە مانایەکی تر بە ئاگایە لە بەرپرسیارێتی کۆمەاڵیەتی خۆی بەرەو
220
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەو گشتە کۆمەاڵیەتییە مێژووییە و پێویستە بۆ گۆڕانکاریی و بە جێھێنانی ئەرکەکانی بە شێوازێکی زانستیانە و فەلسەفیانە لە پێناوی چارەسەری کێشە کۆمەاڵیەتیی و سیاسییەکانیدا .ئەم تاکە ئۆرگانییە بابەت لە الی بابەتی کار و ئەرکەکانی نییە وەک تاکێکی ڕووت ،بەڵکوو بابەت و ئەرکەکانی خۆی لە گشتێکی کۆمەاڵیەتیی مێژوویی دا دەبینێتەوە .تاکی ئۆرگانی ئەو تاکەیە کە یەکەیەکی دیالێکتیکیی لە نێوان تاک و کۆمەڵدا دروستدەکات ،واتە خودی تاکە ئۆرگانییەکە نوێنەری ئەو پەیوەندییەیە لە نێوان تاک و کۆمەڵدا .بە پێی لێکدانەوەی فەیلەسوفی فەرەنسی (ئالتوسێر) لەسەر ئاستی تیۆری فەلسەفە لە ملمالنێی چینایەتییدا ڕۆشنبیری ئۆرگانی دروست دەکات .فەلسەفە بە سروشتی خۆی دەچێتە نێو قواڵییەکانی ھۆشیارییەوە ،دواجاریش ڕووکەشیی و سادەیی تاک تێدەپەڕێنێت بەرەو بناغەیەکی کۆمەاڵیەتی مێژوویی گشتی .بەم جۆرە، فەلسەفە لە جەوھەردا ھەستێکی مێژوویی کۆمەاڵیەتیی دروستدەکات ،ھەروەها تاکێکی ڕۆشنبیری ئۆرگانی دروست دەکات. لەمەی کە باسکرا بۆمان دەردەکەوێت کە فەلسەفە لە جەوھەردا پێكهاته‌ی چینایەتیی و نەتەوەیی دروست دەکات .کۆمەڵ بە ئاگا دەبێت بۆ خودی خۆی لە پێش ھەموو شتدا بە ھۆی فەلسەفەوە .واتە کۆمەڵی بێ فەلسەفە بێ ئاگایە لە خودی خۆی ،تاکی کۆمەاڵیەتی ئەو تاکەیە کە شوناسی خۆی و پەیوەستبوونی خۆی بە کۆمەڵەکەیەوە لە ڕێگەی ڕۆشنبیریی ئۆرگانیی و فەلسەفەوە دەستدەکەوێت. لە دواییدا ،نەک دواجار ،لەم میانەیەدا دەبێت کێشەی ئەقاڵنیەت باسبکەین ،یان ڕاستر کێشەی نەبوونی ئەقاڵنیەت باسبکەین ،لە واڵتانی خۆرھەاڵتی ناوەڕاستی ئەمڕۆدا. ئەقاڵنیەتی خۆرھەاڵتی کۆن لە سەدەکانی ناوەڕاستدا ڕووخا و تا ئەمڕۆ ئەو ڕووخان و دۆڕاندنە بەردەوامە .الی من وایە کە ناتوانین بگەڕێنەوە بۆ سەر سەمتی مێژوو تا ئەقاڵنیەت بەدەستنەھێنینەوە و نەبین بە خاوەنی ئەقاڵنیەت ،بەاڵم بە شێوازێکی هاوچەرخانە .ئەمەش ناتوانین بکەین تا نەبین بە خاوەنی زانستی سەردەمییانە و فەلسەفەی سەردەمییانە .کەمێک دەچینە ناو ئەم وردەکارییەوە. لە سەدەکانی پێنجی کۆچی یان شەشی کۆچی ،جۆرێک لە ئەقاڵنییەت بەرباڵوبوو کە دەتوانین ناوی بەرین بە ئەقاڵنییەتێکی میتافیزیکی سەلمێنراو جۆرێک لە عیرفان و (( )Gnosticismالغنوێیە) بڕوایەکی ئایینیی و شوڤێنی و فەلسەفی ھەندێک لە خاچپەرستانی تێدابوو .گەورەترین نوێنەرانی ئەم ڕێبازە( )Gnosticismلە ئیغریقیەکاندا ئەفالتون و ئەرستۆ و ئەفلۆتین بوون ،لە عەرەبیش موعتەزیلەکان و کندی و فارابی و ئیبن سینا و ئبن تەفیل و ئیبن باجە و ئیبن ڕشد بوون .شێوەی ھەژموونکاریش لە 9
به‌هاری ٢٠١٥
221
Analytical, academic, quarterly Magazine
ئەقاڵنییەتدا ،بە تایبەتی لە سروشت و لۆژیک و میتافیزیکیادا ،رێبازی ئەرستۆ بوو. لەم رێبازشدا دوو سەرچاوەی بناغەیی ھەبوون بۆ ڕاستەقینەیی مەعریفی :ئەقڵ بە باسکردن و ھەستە خاوەکان .ئەرستۆ کۆمەڵێک بنەمای میتافیزیکی بەدەستهێنابوو لە بەئەقاڵنێتێکی باسکارانەدا ،و کردبوونی بە بنەماگەلێکی مەعریفیی ڕاستەقینە .لە الیەکیترەوە ،جیهانی ھەستی خاوی دانابوو بە بنەمایەک بۆ مەعریفەیەکی راستەقینە، بە بێ ئەوەی بکەوێتە ژێر ڕەخنەیەکی ئەقاڵنییەوە .رێبازەکەی ئەرستۆ جەختکردنەوە بوو لە بنەماگەلێکی میتافیزیکیانەی گشتی ،ئەوەی کە ئیغریقیەکان ناویان دەبرد بە «ڕزگارکردنی دەرکەوتەکان» ،واتە بە چارەسەری دەرکەوتەکان ،یان پێزانینیان بە ھۆی ھەستەکانەوە .ئەم ڕێچکەیەش قسەی لەسەر لۆژیک و بنەماکانی لۆژیک و قیاساتی لۆژیکی دەکرد .پێودانگەکان ببوون بە پردێک لە نێوان میتافیزیکیا و ھەستەکاندا. شارستانیەتی ئیسالمی لەسەر ئەم بنەمای ئەقاڵنیەتی میتافیزیکییە بونیادی ئەقڵێکی تیۆریی کامڵی داڕشت ،ئەم ئەقڵیەتەش لە یەک کاتدا ئامرازی حوکم و گەشەسەندن بوو .واتە ئەم عەقاڵنیەتە میتافیزیکییە ببوو بە بناغەی حوکمڕانیی و گەشە مەعریفی و فەلسەفی و ھۆشیارییە مرۆییەکان. بەاڵم ڕوداوگەلێکی مەزن لە نێوان سەدەکانی یانزە و شانزەی کۆچیدا ڕوویاندا کە بووە ھۆی دروستبوونی دوو ئاراستەی مێژوویی چارەنووسساز :سه‌ره‌تا ئەقڵی تیۆری ئیسالمی لە الیەن دەوڵەتە ستەمکارەکانەوە لەناوبرا ،دووەم ئەوروپا سەرکەوتنی بەدەستهێنا لە قبوڵکردنی ئەقڵی تیۆری ئیغریقی و تا ئاستێک خۆی گونجان لەگەڵیاندا ،دواجاریش ھەوڵی تێپەڕاندنی ئەم ئەقڵیەتەیدا بەرەو ئەقڵێکی تیۆری نوێ .دەتوانین ناوی ئەم ئەقڵیەتە نوێیە بەرین بە ئەقاڵنیەتێکی زانستی و گرێدراوێکی مەحکەم بە زانستی نوێوە، کە لە سەدەی حەڤدەدا گەیشتە لوتکە .ئەم دوو ڕووداوە گەورەیە مانەوەی نەتەوەکانی ئێمەی لێکەوتەوە لە جیگەی خۆیاندا بە داخراویی ،ھەروەها سەرکەوتنی گەورەی نەتەوەی ڕۆژئاوای لێکەوتەوە .لە ناوبردنی ئەقاڵنیەتی میتافیزیکی کۆن لە شارستانیەتی ئیسالمییدا ،داخراوی و تێشکانی کۆمەڵگاکانی ئێمەی لێکەوتەوە و کۆمەڵگای ئیسالمی وەک خۆیان لە سەدەکانی ناوەڕستدا مانەوە و نەیانتوانی ئەم سەدە دواکەوتووانە تێپەڕێنن .بە پێچەوانەشەوە قبوڵکردنی ئەوروپا بۆ ئەقاڵنیەتی کۆن و دواجار تێپەڕاندنی ئەم ئەقاڵنیەتە کۆن و میتافیزیکیانە بەرەو ئەقاڵنیەتێکی نوێ ،بووە ھۆکاری پێشکەوتنی شارستانی و مەعریفەی ڕۆژئاوا و پێشکەوتنێکی گەورە بۆ کۆمەڵگاکانی ئەوروپا. نامەوێت لێرەدا بچمە نێو وردەکارییەکانی ئەم ڕێرەوەوە و ناشمەوێت جیاوازییەکانی نێوان ئەقاڵنیەتی کۆنی میتافیزیکی و ئەقاڵنیەتی نوێی زانستی دیاری بکەم .تەنیا ئەوەندە
222
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەڵێم کە ئەقاڵنیەتی میتافیزیکی لە ھۆکارگەلێکی سەرووسروشتییەوە سەرچاوەی گرتبوو، کەماسی ھەبوو لە لێکۆڵینەوەی واقیع و ڕەخنەگرتن لێی ،تەنیا ماددەکانی ھەستیی قبوڵ بوو لە پەیوەندییەکانیدا ،بەاڵم ئەقاڵنیەتی زانستی لە ھۆکارە پێشەکییەکانەوە سەرچاوەی نەگرتبوو ،ھەروەها لە بوونەوەرە سەرەتاییەکانیشەوە سەرچاوەی نەگرتبوو، بەڵکوو دەیتوانی واقیعی بێت یان بە شێوازێکی بیرکارییانە چارەسەری کێشەکان بکات و گشتگیریان بکات .واتە ئەم ئەقاڵنیەتە توانی ھۆکارە ماددییەکان بخاتە جێگەی ھۆکارە پێشەکییە بااڵکان و بنەما بیرکارییەکان بخاتە جێگەی بنەما میتافیزیکییەکان و دەسکەوتە بیرکارییەکان و پێکهاتە دیالێکتیکییەکان بخاتە جێگەی پێودانگە لۆژیکییەکان .ئەقاڵنیەتی نوێی زانستی ئەوەی ڕاگەیاند کە ئەزموونە ھەستییەکان زیاتر کاری خودن لەوەی کە کاری بابەتیانە بن ،واتە ئەزموونەکان ئەزموونی مرۆیین ،نەک ئەزموونێکی بابەتیانەی زانستیانە کە لە ئەنجامی تاقیکردنەوەی زانستیانەوە هاتبێتن، کەواتە ئەزموونە ھەستییەکانی بە سەرچاوەی ڕاستیی دانەدەنا ،بەڵکوو بە ئامرازێکی کەماسی دادەنا لە پێودانگدا ،بە مانایەکی تر ،ئەقاڵنیەتی نوێی زانستی ڕاستییەکانی پێ دەپێورێت نەک ئەزموونە ھەستییەکان ،بەڵکوو ئەزموونە ھەستییەکان بناغەیەکی ویژدانیی مرۆییە ،و بە پێی ئەقاڵنیەتی نوێی زانستی مەعریفە کۆمەڵە ڕاستییەکی وەرگیراو نییە ،واتە ئەوەی کە ئەمڕۆ وەک مەعریفەیەکی زانستی وەردەگیرێت ڕەنگە سبەی ڕۆژ پێچەوانە بێتەوە ،یان گۆڕانی بەسەردابێت ،واتە ھەموو ڕاستییەک ڕێژەیی و مەرجدار و سنوردارە ،و کراوەیە بە بەردەوامی ،واتە شیاوی گۆڕانکارییە ،مەعریفە لەسەر بنەمای وەرگیراو و دەسکەوتی یەکجاری ڕانەگیراوە ،بەڵکوو لەسەر بنەمای ئەگەرگەلێک و لێکۆڵینەوە وەرگیراوە کە شیاوی ھەڵوەشانەوە و ڕاستکردنەوە و ھەڵبژاردنە. ئەو کێشەیەی کە هاتۆتە ڕێمان ئەمرۆ ئەوەیە کە ئەقڵی تیۆریی کۆنمان لە سەدەکانی ناوەڕاستەوە ونکرد و سەرکەوتنیشمان بە دەستنەھێنا لە ئەقڵی تیۆری نوێ .مەبەستمان لە ئەقڵی تیۆری پێكهاته‌ی بیریی و پراکتیزە زانستییەکانی پشتئەستوور بە بنەمای فەلسەفەیەکی فراوان و دینامیکی .ھوشیاری باوی خۆرھەاڵتی ھشیارییەکی ڕەوانبێژییە. ئەم ھوشیارییە ڕەوانبێژییە ئاستەنگێکی گەورە دروست دەکات لەبەردەم بەدیهێنانی ئەرکەکانی بوژانەوەی شارستانیەتدا لە واڵتانی خۆرھەاڵتدا .هیچ ڕێگەیەکیش نییە بۆ تێپەڕاندنی ئەم ھوشیارییە ڕەوانبێژییە بە بێ وەرگرتن و قبوڵکردنی ئەقڵێکی تیۆری نوێ ئەویش بە وەرگرتن و قبوڵکردنێکی ڕەخنەگرانەی قوڵ .لە دواجاریشدا ھەر دەبێت فەلسەفەی نوێی زانستیانە کە گرێدراوی زانستە بە شێوازێکی ئۆرگانیانە بەرەو ڕووی ئەم ھوشیارییە ڕەوانبێژییە ببێتەوە بۆ ھەڵوەشاندنەوە و سڕینەوەی، 9
به‌هاری ٢٠١٥
223
Analytical, academic, quarterly Magazine
واتە ھەڵوەشاندنەوەی ئەو ئەقڵە دژەی کە ھەژموونی کردووە بەسەر ڕۆشنبیریماندا لە سەدەکانی ناوەڕاستەوە .ھوشیاری ڕەوانبێژی ئامرازی گۆرانکاریی شۆڕشێکی گونجاو نییە .بەڵکوو ئەقڵی ڕەوانبێژی ئامرازێکە بەدەست ھێزی دژە شۆرشەوە لە پێناوی دروستکردنی ئاستەنگ لەبەردەم شۆڕشی عەرەبییدا .لەبەرئەوە ،لەسەرمانە کە ئەم ھوشیارییە کۆنە ھەژموونکارە ھەڵبوەشێنینەوە بە ھوشیارییەکی زانستی فەلسەفی دروستکردنی ھوشیارییەکی نوێ و ڕەخنەگرانە و شۆڕشگێڕانە کە پێشەنگی بکات بۆ قەوارە مێژووییە شۆرشگێڕییەکە لە پڕۆسەی گۆڕانکاریی شۆڕشدا. وەک ڕوونمانکردەوە ،فەلسەفە لە جەوھەردا دەچێتە نێو پێكهێنانی خودی تاکە بیرکەرەوەکان و ڕابەرە شۆرشگێڕە ھوشیارە ئۆرگانییەکانەوە ،و لە ھەڵوەشاندنەوەی ھوشیاریی ڕەوانبێژی و دروستکردنی ھوشیاری نوێ و ڕەخنەگرانە و شۆرشگێڕانەدا. بەبێ ئەمە قەوارە مێژووییەکە ناگۆڕێت و وەک خۆی دەمێنێتەوە .ئەمەیە رۆڵی شۆڕشی فەلسەفی لە واڵتانی خۆرھەاڵتدا ،بەم جۆرە فەلسەفە دەچێتە نێو پرۆسەی گۆرانکارییە شۆڕشگێڕەکانەوە ،ئەوەی کە ئەمڕۆ دەیبینین لە ھەموو واڵتانی خۆرھەاڵتدا ،دەبێت لە ھەوڵدابین بۆ کارکردن لە پێناوی سەرکەوتنییدا .هیچ ئەلتەرناتیڤێک نییە بۆ فیکر. هیچ بزوتنەوەیەکی شۆڕشگێڕی نییە بە بێ تێوریایەکی شۆڕشگێڕی .شۆڕشی میللی لە واڵتەکانماندا تا ئەوپەڕی پێویستی بە شۆڕشی ڕۆشنبیریی ھەیە ،پێویستی بە شۆڕشی فەلسەفیی ھەیە.
سەرچاوە: هشام غصيب ،العقل و االنقالب.
224
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەرخستنی خود و خودكوژی لە شیعری الوانی دوای ()2000ـدا به‌شی یه‌كه‌م
بڵند باجەالن
9
به‌هاری ٢٠١٥
225
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
226
Analytical, academic, quarterly Magazine
-
خود كۆی هۆشیاری نییە ،بگرە بەشێكە لە عەقڵ( .جۆن لۆك) ئێمە دروستكەری خودی خۆمانین بەهۆی هەڵبژاردنەكانمانەوە(.سارتەر) من چیم؟ (دیكارت) مرۆ پێوەری هەموو شتەكانە( .پرۆتۆگۆراس)
سەرەتا ئەم لێكۆڵینەوەیە قسەكردنە لەسەر شیعری الوان ،ئەو نەوە تازەیەی شیعری كوردی كە لەدوای ()2000ـەوە خەریكن شیعر دەنووسن و مامەڵە لەگەڵ شیعریەت دەكەن. ئەو نەوەیە تایبەتمەندی خۆی هەیە جیای دەكاتەوە لە نەوەكانی تری شیعری كوردی. خاڵە هاوبەشەكانی نێوان نەوەی نوێ و نەوەكانی پێشووتریش نابێت لەبیر بكەین بەهۆی كاریگەریی بەردەوامی نەوەكان لەسەر یەكتری و ئەو ملمالنێیەی لەنێوان نەوەكاندا هەیە. لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئیش لەسەر چەند خاڵی سەرەكی دەكەین: یەكەم :خستنە ڕووی شیعری بەشێك لەو شاعیرە الوانەی ئێستا خەریكی نووسینن و سەر بەو نەوەیەن ،هەروەها لێدوان لە شیعرەكانیان. دووەم :كردنی گفتوگۆیەكی فیكری لە پاڵ تێكستە شیعرییەكاندا بە ئامانجی دروستكردنی پردێك لە نێوان ئەدەبیات و فیكر و فەلسەفەدا ،واتە ئێمە بە ڕووتی قسە لەسەر دەقەكان ناكەین ،بەڵكوو چەند باسی فیكری دێنینە نێو باسەكەمانەوە. سێیەم :خستنە ڕووی پرسیارگەلێك لە تێكستە شیعرییەكانەوە پێمان دەگەن ،ئینجا وەاڵمدانەوەی بەشێك لەو پرسیارانە و جێهێشتنی بەشێكیشیان بۆ خوێنەر. ئەو كاتەی تێكست زۆرترین پرسیار لەدوای خۆی جێدێڵێ ،سەلماندنی سەركەوتنی تێكستەكە ئاسان دەكەوێتەوە ،بەشێك لە پرسیارەكان هەڵگری وەاڵمەكانن لەنێو خۆیاندا و بەشێكی تریان دۆزەرەوەی پرسیاری زیاتر و بنیاتنەری وەاڵمی زیاترن .پرسیارەكان دەست لە ملی وەاڵمەكان دەكەن لە ئانی بوونی ناكۆكیی فیكرییدا ،یانی كاتی ئاشتبوونەوەی پرسیار و وەاڵمەكان پەیوەستە بە كێشە فیكرییەكانەوە. پرسیاری بێ مانا ئەو پرسیارەیە لە دەرەنجامی نەبوونی ئەزموونەوە سەرهەڵدەدا، پرسیاركردن لە كوفر بەبێ بوونی ئەزموون لەگەڵ ئیمان ،پرسیاركردن لە ئەدەب بەبێ بوونی ئەزموون لەگەڵ ئەدیبانێكی وەكو (ساراماگۆ و كازانتزاكیس و كافكا و پامۆك و هتد) ،پرسیاركردن لە سیاسەت بەبێ بوونی ڕۆشنبیریی سیاسی ،ئەگینا لە جەوهەردا 9
به‌هاری ٢٠١٥
227
Analytical, academic, quarterly Magazine
هونەری پرسیاركردن هونەرێكە ئەركی كەشفكردن و خوێندنەوە و دەرخستنی ڕووی ڕاستەقینەی شتەكانە. چوارەم :ڕەخنەگرتن لە شیعری ئەو نەوەیە .ئەو میتۆدە ڕەخنەییەی ئیشم لەسەر كردووە ،ڕێزگرتنە لە ماندووبوونی شاعیرە الوەكان و خەیاڵدانێك ئەدەب و شیعر بەرهەم دەهێنێ .لە بازنە گشتییەكەی فیكردا كە پەیوەندیی بە بازنەی تریشەوە هەیە ،ڕەخنەم لە دەقەكان گرتووە ،ئەگینا من دەزانم زۆرجار ڕەخنە لە چوارچێوەكەی دەترازێ و دەبێتە ئەو پەنجەرەیەی لێیەوە ڕەخنەگر غەدر لە تێكستەكە دەكا ،بەناوی ڕەخنەوە پەل دەهاوێژێتە نێو كایە مەعریفی و ئەخالقییەكان بە شێوەیەكی تراژیدی ،ئەم تراژیدیبوونەی ڕەخنە بەشێك لە كۆمیدیای بیركردنەوە بەدوای خۆیدا دەهێنێ و دەكەوینە نێو قالبێكی وشك. هەوڵمداوە لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئەو غەدرە نەكەم بە ڕەچاوكردنی پێگە شیعرییەكان و ئەو خاڵەی كە شیعرەكان سەر بە چ فەزایەكن ،چونكە ڕەخنە لە فەزایەكەوە بۆ فەزایەكی تر قابیلی گۆڕانە ،ئەوەتا ڕەخنەی پۆست مۆدێرن پێچەوانە بوو لەگەڵ ڕەخنەی كالسیك. لە ڕەخنەی كالسیكدا ،چەمكی ڕووخسار و ناوەڕۆك وەكو لێكدەرەوەیەك بۆ تێكستی شیعری بەكاردەهاتن .دیدی شیعری مۆدێرن جیایە لە دیدی شیعری پۆستمۆدێرن ،زمانی شیعری نێو تێكستی شیعری پۆستمۆدێرن ،لە پشت ئەو جیاوازییانەوەیە .شیعرگەرایی پۆستمۆدێرن نیهلیستی و دژەخودە .شیعری پۆستمۆدێرن بانگەشەی ئایدۆلۆژیا ناكا و لە پڕۆتێستی بەردەوامیش دایە دژ بە شیعرگەرایی مۆڕاڵی و سیاسی مۆدێرنیتی. ئاستی تێگەیشتنی خۆم بە تەنها نەكردۆتە پێوەر بۆ هەڵسەنگاندنی دەقەكان ،ئەوەم بیر بووە كە دەشێ ڕوانگەی تریشمان هەبن و من تێیان نەگەیشتبم( .ڕۆالن بارت) لە كتێبی (ئەفسانەناسیدا – )fablelogyڕەخنە لە ڕەخنەگرەكان دەگرێت لەسەر ئەوەی پێیانوایە دەقێك ئەوان تێینەگەن خوێنەریش تێیناگا .گرژی ڕەخنەگرە كۆنەكان گەیشتە ئاستێك ،دەقەكانی (بارت) بە بێ بەها و سەلیقە لە قەڵەم بدەن ،دواجار (بارت) وەاڵمی بەشێك لە ڕەخنەگرە كۆنەكانی دایەوە لە كتێبی (ڕەخنە و هەقیقەتدا). گرینگە ڕەخنەگرەكان گوێ بە بۆچونی جیاواز بدەن و كار بۆ بەتەختەبوون و بەبەفربوونی عەقڵ نەكەن( .فریدریك نیتشە )friedrich netzche( )1900-1844وەكو پێشەنگی تێڕوانینێك بەهۆی بۆچوونە ڕادیكاڵەكانی و ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ میتافیزیكی باوی سەردەمەكەی ،نەیاری زۆری بۆ پەیدا بوو ،بەناوی ڕەخنەوە هەوڵی بەدۆگماكردنی بیرۆكەكانیان دەدا ،ئەگەرچی (نیتشە) ڕەتكەرەوەی میتافیزیك نییە( ،ویستی هێز) الی ئەو پرەنسیپاڵێكی میتافیزیكی و جەوهەری شتەكانە سەرەڕای مردنی خودا .جۆرێكی تر لە ڕەخنە هەیە كە بەرهەمی ئەزموونكردن و ژیانكردنە لەنێو حەدەسەكاندا. ڕەخنەگرتن پرۆسەیەكی ئەخالقییە( .كریتیك) الی (شێكسپیر) بە واته‌ی تێپەڕاندنی سنوورە ئەخالقییەكانە .ئەخالق تەفسیرێكی تایبەتی هەیە الی (شێكسپیر) لە دەقەكانیدا 228
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ڕەنگی داوەتەوە( .هاملێت) و (ماكبێس) گوزارشت لە فۆڕمێكی ئەخالق دەكەن بە جیاوازییەكانی نێوانیانەوە .دواجار ،ڕەخنە و وزە ڕەخنەییەكان وەكو كردەیەك دێنە ئاراوە و وەكو ئەلتەرناتیڤێك بۆ ستایشكردن سەرهەڵدەدەن ،بەو پێیەی ڕەخنە مەرجی پێویستی بیركردنەوە و تێگەیشتنە و بناغەی پێشكەوتنی كولتووری هاوچەرخە ،دەكرێ ببێتە سەنتەری زۆربەی بابەتەكان و دواجاریش ببێتە شتێك بۆ ڕەخنەلێگرتن (ڕەخنەگرتن لە ڕەخنە). ڕەخنە كارلێكە لەگەڵ ئەو فەزایەی لە چركەیەك لە چركەكاندا ئەو سڕبووانەی لەسەر بێ مانایی سڕبوون دەتەقێنێتەوە ،ئەوانە پەراوێز دەخا شتێكن بە تەنها و دەیانەوێ ببنە كۆی شتەكان. پەیوەست بە بۆچونی (گۆڵدمەن) و (هێگڵ) و (لۆكاچ) ،دەبێ هونەر و ئەدەب بۆ دەستەبەركردنی ئەوپەڕی تۆكمەیی تێبكۆشن .بۆ گەیشتن بەو ئەدەبە تۆكمەیە ،بوونی ڕەخنەیەكی تۆكمە پێویستە .نوێنەرانی (ئیكسپرسیونیزم) و (فۆتۆریزم) تۆكمەیی بەرهەمیان ال گرینگ نەبوو. لەم لێكۆڵینەوەیەدا وەكو پێویستییەك و ئەلتەرناتیڤێك بۆ ستایشكردن ،ڕەخنەم گرتووە (ڕەخنەگرتن بەمانای نیشاندانی ڕووی ناشرینی دەقەكان نایەت ،شیكردنەوە و گەیشتن بە ڕۆحی تێكستەكان ئیشی سەرەكیی ڕەخنەیە نەك بڕیاردان لەسەر ئەوەی ئەو تێكستە باشە یان خراپە ،جوانە یان ناشرین). پێنجەم :ئیشكردن لەسەر خود ،خستنەڕووی خوێندنەوەی فرە بۆ خود و بینینی لە گۆشەنیگای جیاوازەوە بە ڕەچاوكردنی ئەو پەیوەندییەی لە نێوان خود و ئەوی تردا هەیە. خود بەرهەمی ئەو فەزایەیە ئەوانی تر بۆی دەخوڵقێنن .هەڵبەت مەبەستمان لە خود بەشێكی خودە ،ئەگینا فەزای تریش هەن تەحەكوم بە پارچەكانی تری خودەوە دەكەن. لەبارەی خودەوە! بە بۆچونی من خود كائینێكی خراپەكارە و حەزیشی لە خراپەیە ،خراپەی مرۆڤ (خودەكان) بۆ مرۆڤی تر دەگەڕێتەوە ،یانی لە پشت تاوانی هەر یەكێكمانەوە ،مرۆڤگەلێكی تر خەریكی پێكەنین و گاڵتەكردنن بە دنیا ،كەواتە كە مرۆڤێك خراپەیەك دەكا ،كۆی مرۆڤایەتی لەپشت ئەو خراپەوەیە ،كە مرۆڤێكیش چاكە دەكا ،كۆی مرۆڤایەتی لەپشت ئەو چاكەیەوەیە .ئەوكاتەی (ئادەم) سێوەكە دەخوا ،كۆی مرۆڤایەتی لەگەڵییدا دەیخوا. (كرۆتشە) تێڕوانینی خۆی هەبوو لە بەرامبەر دیالیكتیكی چاكە و خراپە ،خراپە دەبێتە عەدەم و چاكەش دەبێتە بوون .ژیانی ڕۆحی هەوڵێكی بەردەوامە دژ بە خراپە و دۆزینەوەی چاكە ،ژیان بریتییە لە ملمالنێ نەك حەنینێكی كورتەبااڵ بە هەندێك یۆتۆپیاوە .دەبێت خودی خراپەش بكرێتە كەرەستەیەك بۆ گەیشتن بە چاكە ،لێرەوە ژیانی ئەخالقی لە تەسەوف و زوهد دەترازێ و مرۆڤ ژیانی خۆی دەكاتە ملمالنێیەكی بەردەوام دژ بە خراپەكاری .ئەگەر بڕیار بێت چاكە باش بێت ،ئەوا باشی چاكە بۆ بوونی خراپەیەك 9
به‌هاری ٢٠١٥
229
Analytical, academic, quarterly Magazine
یان چەند خراپەیەك دەگەڕێتەوە ،لە غیابی خراپەكاندا ،چاكەكان دەبنە شتێكی نامۆ، پێچەوانەكەشی دروستە. بۆ پێشگرتن لە خراپەی خودەكان ،پێویستیمان بە هێز هەیە ،ئەو هێزەش بە تەنها جەستەیی و ئەمنی نییە ،بەڵكوو فیكری و عەقیدەیشە .فیكر و باوەڕ تەحەكوم بە كردارەكانمانەوە دەكەن .مرۆڤی خراپەكار مەرج نییە خراپەویست بێت ،هاوكات مرۆڤی چاكەكاریش مەرج نییە چاكەویست بێت ،دەكرێ بارودۆخ بڕێكجار بڕیار لەسەر كردارەكانمان بدا و بەناچاری وامان لێبكا چاكە یان خراپە بكەین. دیرۆكی دیموكراسیەت مرۆڤەكان ناچار دەكا بەوەی لە دەرەوەی ئیرادەی خۆیان ملكەچی هێزگەلێك بن و مرۆڤایەتی دەبێتە مێگەل( .كۆكیڤیل) هەوڵی سەلماندنی ئەو بۆچونەی دەدا ،دواجار لەدوای ڕاگەیاندنی كۆتایی مێژووەوە بابەتی ڕەتكردنەوە هات ،ڕەتكردنەوەی (ماركس) و (نیتشە)( .نیتشە) كۆتایی ملمالنێی بۆ هاتنی مرۆڤی بااڵ دەگەڕاندەوە و (ماركس)ـیش بۆ كۆتایی چینایەتی. بیركردنەوە لە خودی مرۆڤ و قسەكردن لەسەر خودی مرۆڤ دوو كردەی قووڵن ئەگەر بە قووڵی لە مرۆڤ گەیشتبین ،چونكە ئەو كەسەی لەبارەی مرۆڤەوە قسە دەكا و بیریش لە مرۆڤ دەكاتەوە ،مرۆڤە .بیركردنەوەی مرۆڤ لە مرۆڤ و بڕیاردان لەسەر ئەوەی مرۆڤ چییە و دەبێت چی بێت ،گوزارشتە لە بوونی مرۆڤ وەكو شتێكی هەبوو كە بۆی هەیە لە هەر ساتێك لە ساتەكاندا گۆڕانی بەسەردابێت بەهۆی بەردەوام گۆڕانی بیركردنەوەوە. خود هەمیشە بۆ گەیشتن بە ناخی خۆی و دڵنیابوونەوە لە بوونی خۆی وەكو خود نەك وەكو بوونەوەرێكی تر بۆ نموونە ئاژەڵێكی گەورە كە دارستان مەنزڵگای یەكەمی بووبێت، پرسیاری كردووە ،وەلێ هەمیشە وەاڵمەكانی دەست نەكەوتوون یان دەكرێ وەاڵمی هەڵەی دەستكەوتبن ،وەاڵمی هەموو پرسیارەكانی دنیاش دەگەڕێنمەوە بۆ پرسیاری :بوون چییە؟ ئەگەر قەرارە بوونی خود بۆ خود دەگەڕێتەوە ،ئەی چی لەبارەی بوونی ئاژەاڵنی تر؟ بە بۆچونی من ،ئەو كەسەی بوونی بە خود بەخشیوە ،هەمان ئەوكەسەیە بوونی بە ئاژەاڵنی تر بەخشیوە ،بوونی بە شتە زیندووەكان بەخشیوە. ئایا گومانبردن بەو هەقیقەتە دروستە ؟ زۆرجار خود بە گومانە لە ئەوی تر و لە خود و لە خودی گومانیش .گومانكردنی خود پرۆسەیەكە بەرهەمی بیركردنەوە و تێگەیشتنە .ناكرێ خود بەبێ تێگەیشتن و بیركردنەوە لە هەندێ لە شتەكان ،گومان بكا لە هەموو شتەكان و بە (شتە گوماناوییەكان) ناویان ببا. مرۆڤ (خود +ئەوی تر) سەنتەری شتە گوماناوییەكانە .ئەو كاتەی خود دەست دەكات بە جووڵە ،بۆ گەیشت بە (خودی جوواڵو) تەنها پێویستی بە كات هەیە ،واتە لە نێوان خودی یەكەم و خودی دووەمدا قۆناغ بوونی نییە .خود سیفەتی (خودبوون) لەدەست نادا ئەو 230
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
كاتەی دەچێتە مەملەكەتی ئەوی تر و ئەوانی تر ،بەاڵم ئەوكاتەی دەگەڕێتەوە مەملەكەتی خود( ،خودێكی گۆڕاوە) .واتە( :خود ئەوانی تر دەبڕێت بە مەبەستی دۆزینەوەی خودێكی گۆڕاو ،خودێك هەوڵدەدا ئەوانی تر و ئەوی تر بگۆڕێ) .ئێمە بە تەنها خاوەنی خودی دەرەوە نین ،خودێك هەیە لەنێو ئێمەدا بەشێك لە بیرمەندان بە خودە حەقیقییەكە ناوی دەبەن .ئەوەی هەست بە خودی ناوەوەی خۆی نەكا ،ئەوا خودی ناوەوەی خۆی كوشتووە و لە گۆڕستانی ئەوی تردا ناشتوویەتی ،دەشكرێ خودی ناوەوەی دەركردبێ و نەفرەتی لێكردبێ لە دنیای خۆیدا. پرسیارە جەوهەرییەكە لێرەدا ئەوەیە :چی دەبێت ئەگەر ئەو هێزی خودە بگۆڕین بۆ هێزی لێكبووردن؟ پێموایە هەڵەی گەورە ئەوەیە بە ناوی لێبووردەییەوە دەستبگرین بەسەر بەهای لێكبووردن و بە ئارەزووی خۆمان هەڵیسەنگێنین ،لە كاتێكدا خودی دەستبەسەرداگرتن و هەڵسەنگاندنەكە ،دژە لەگەڵ لێكبووردن وەكو چەمك و كردار. (جۆن لۆك) وەكو فەیلەسوفی خۆشەویستی (ڤۆڵتێر) دەردەكەوت كە بیری قەبوڵكراوی زۆرینەی فەیلەسوفانی پێش مۆدێرنەی بە بێ بناغە دادەنا .الی (ڤۆڵتێر) دیدی (جۆن لۆك) بۆ (ناسین) جێدەستی خۆی جێهێشت لەسەر دینناسی كۆنەپارێز كە ڕۆحی نەمری بە بنەمایەكی قەبووڵكراو و سەقامگیر دادەنا .جەوهەری لێكبووردنی (ڤۆڵتێر) خودایە، خودایە مرۆڤ بۆ لێكبووردن بانگهێشت دەكا ،خودایەكی واقیعییە و میتافیزیكی نییە. بوونی خوداوەند مرۆڤ مەحكوم دەكا بە ناسینی خود ،ئەوكاتەی لە بچوكی مرۆڤ تێدەگەین ،ئەو خۆناسینە لێكبووردنی لێدەكەوێتەوە .كەواتە الی (ڤۆڵتێر) بۆ مرۆڤێك كە لە بەردەم ئەگەری گۆڕان و هەڵەكردندایە ،لێكبووردن ئەركێكی سیاسی و دینییە و میوەی تێگەیشتن و تێڕوانینی عەقاڵنی مرۆڤە .لەبیریشمان نەچێت( ،ڤۆڵتێر) وەكو هیومانیستێك پێیوایە چەمكی كەرامەت و ڕێزی مرۆڤ ،لە پێش چەمكی نەتەوەوەیە. جار هەیە خود (لە تێكستدا بەتایبەتی لە تێكستی شیعریدا) بە ئاسانی بەرامبەرەكەی دەبوورێ ،وەلێ تا پێی بكرێ ئەو بە ئاسانی لێبووردنە دەشارێتەوە ،ئامانجیش لەو كارە پاراستنی جواننووسینە .خود نایەوێ دەست بۆ شتێك درێژ بكا لە جوانی دەقەكانی كەمدەكاتەوە ،ئەو شتانەشی خۆیان ڕووبەڕووی خود دەبنەوە ،خود كفنیان لەبەر دەكا و لە گۆڕستانی وشەكانیدا دەیاننێژێ تا لەو گۆڕستانەدا خەون بە نووسینی جوانەوە ببینن. ئەو خودانەی (خنكێنەری جوانی)ن ،مەرج نییە كەسانێكی خراپ بن ،ئەمەش ڕووبەڕووی دوو خاڵمان دەكاتەوە: -1جوانییەك لە دنیادا بوونی نییە هەموومان پێمان جوان بێت و ڕێژەی جوانیش الی ئەو كەسانەی شتێك بە جوان دەبینن ،جیاوازە. -2دەكرێ مرۆڤ جوانییەك بخنكێنێ بە مەبەستی بیناكردنی جوانییەكی جوانتر. شیاوە دەقی ئەدەبی ببێتە شوێنی یەكالییكردنەوەی كێشەكانی خود لەگەڵ خود خۆی و لەگەڵ دۆست و نزیكانی خود و ئەو بچمانەشی وەكو ئەنتی خود سەر لە نوێ خۆیان بەیان دەكەنەوە .ئەو خودەی لە بەرامبەریدا ئەنتی خود بوونی هەیە ،خودێكی تەنیایە .ئەگەر 9
به‌هاری ٢٠١٥
231
Analytical, academic, quarterly Magazine
تێكستی ئەدەبی بكەینە سەنتەر و مەركەزی گەیشتن بە خود و گەیشتن بەو پەیكەرەی دەكرێ ناوزەدی بكەین بە (دووركەوتنەوە لە خود) ،ئەوا پێویستیمان بە وردبینی هەیە، وردبینی لە هەڵبژاردنی تێكستێكی دیاریكراودا. لەم لێكۆڵینەوەیەدا باسی شیعری ئەو شاعیرە الوانە دەكەین ئێستا خەریكن دەنووسن، لەپاڵ شیعرەكانیان (خود) دەكەینە كەرەستەیەكی سەرەكی قسەكانمان ،هاوكات دەیكەینە سەنتەرەی باسەكەمان .لێرەوە دوو بەشی لێكۆڵینەوەكەمان دەخەینە ڕوو: بەشی یەكەم :دەرخستنی خود لە شیعری الواندا: شیعری كوردی لەسەر دەستی شاعیرە الوەكان لەدوای سااڵنی ()2000ـەوە بەرەو قۆناغێكی تری نووسرانی دەچێت ،فەنتازیای شیعر و شیعریەتیش دابڕ نین لەو پرۆسەی گۆڕانی ئاسۆیە (ئاسۆی شیعری). ئەگەر خود لە شیعری كوردی بەر لە ()2000دا وێنایەكی دیاریكراوی گوزارشت بووبێت لە ئازارەكانی سەردەمەكەی ،ئەوا لەدوای ( )2000و بەتایبەتیش لەدوای ڕووخانی ڕژێم لە كوردستانی باشوور و هاتنی گۆڕانە گەورەكان بەسەر بارودۆخی میللەتی كورد و گەیشتنی گوشارە خودییەكان ،وێنای خودیش دێتە گۆڕین ،كەواتە ئەوەی بڕیار لەسەر وێنای (خودی شیعری) دەدا( ،بارودۆخی شیعری)ـیە. دوای ئەو كرانەوەیە بەڕووی خود لە تێكستی شیعریدا و نەمانی لەمپەرەكانی بەردەم خود ،بەشێكی گەورەی وەزیفەی خود بوو بە (خۆدەرخستن و خۆناساندن) ،خۆدەرخستن لەبەرامبەر یار و وەتەن و عیشق و هتد ،خۆناساندنیش بەو كەسەی یارە و بەو سەرزەمینەی وەتەنە و بەو دنیایەی ناوی عیشقە .هەرچی تایبەتە بە پارچەكانی تری كوردستان ،ئەوا ئاشكرایە لە ئێستادا گۆڕانكاری گەورە بەسەر شیعری كوردیدا هاتووە لە كوردستانی ڕۆژهەاڵتدا ،وەلێ بەداخەوە ئەو ئاسۆ گۆڕین و گۆڕانی خودە تا ئێستاش نەیانتوانیوە ئومێدێكی گەورەمان پێببەخشن لەهەمبەر شیعری كوردی لە كوردستانی باكوور و ڕۆژئاوادا، بە بەڵگەی ئەوەی دەنگێكی شیعریی ئەوتۆمان نییە لەو دوو پارچەیەی كوردستاندا وەكو سیمبول بیانبینین لەنێو شاعیرە الوەكاندا و ئێستا لەنێو ئەم لێكۆڵینەوەیەی خۆماندا جێگایان بكەینەوە. ئەو پرۆسە شیعرییە (دەرخستنی خود) لە تێكستی شیعریدا بەم شێوەیەیە :خود بۆ گەیشتن بە ئەوی تر ،بۆ خۆناساندن بە ئەوی تر ،هەر بۆ ئەوەی ئەوی تر بیبیستێ ،بۆ ئەوەی وێنای خۆی بناسێنێ بە ئەوی تر و بە ئەوانی تریش ،بۆ ئەوەی بیسەلمێنێ خودێكی پاكە ،بیسەلمێنێ خودێكی قوربانیدەرە و ئەوی تری خۆشدەوێ ،هەوڵدەدا وێنایەك لە شیعردا مانیفێست بكا بەناوی وێنای خودەوە ،مەرجیش نییە ئەو وێنایە وێنای ڕاستەقینەی خود بێت ،گرینگ ئەوەیە شاعیر هەوڵدەدا خودێك كە كەسی یەكەمی قسەكەرە بكاتە سەنتەری شیعرەكەی ،خودێك بەردەوام قسە دەكا لە شیعردا ،بۆیە لە شیعری ئەو نەوەیەدا دەكرێ زەقترین جێناو بریتی بێت لە جێناوی (من) ،ئەو منە هەر ئەو منەیە شاعیر مامەڵەی لەگەڵدا دەكا و منێكی شیعرییە .ئەوا لە خوارەوە گرینگترین ڕێگاكانی 232
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەرخستنی خود دەخەینە ڕوو كە شاعیر هەوڵدەدا پشت بەست بەو ڕێگایانە (منی شیعری) لە شیعرەكانیدا مانیفێست بكا: -1دەرخستنی خود لەڕێگای بەرزكردنەوەی ئەوی ترەوە خود ئەوی تر بەرزدەكاتەوە و سیمایەكی تر دەبەخشێ بەو كەسە یان بەو شتە ،ئەمەش وەستانە لەبەرامبەر تێگەیشتنە دووبارەكان لە ئەوی تر و دووبارە پێناسەكردنەوەی ئەوی تریشە بەوەی كەسێكی بەرزە لە ئاست خودەكانی تری دەرەوەی خودی شاعیر و تەنانەت بەرزتریشە لە خودی شاعیر .مەرج نییە بەرزكردنەوەی ئەوی تر هاوكات نزمكردنەوەی خود بێت ،دەشێ ئامانج لە بەرزكردنەوەی ئەوی تر بریتی بێت لە دەرخستنی خود و ناساندنی بە كەسی بەرامبەر بەوەی خودێكی بەرزە ،ئەوكاتەشی بە سادەییەكی زۆرەوە خۆی بە كەسێكی نزم نیشاندەدا بە بەراورد لەگەڵ بەرزی ئەوی تر ،دیسانەوە ئامانجی دەرخستنەوەی خودە ،لەو بارەدا خود گەرەكیەتی بگات بە ئەوی تر و بەالشیەوە گرینگ نییە پایە خودییەكەی خۆی لە دەست دەدا یان نا ،تاقە شتێك بیری لێبكاتەوە گەیشتنە بە كەسی بەرامبەر ،ئەو گەیشتنە لووتكەی بەرزییە بۆ خود ،هاوكات خەونە گەورەكەشە. خود بە ئامانجی جوان دەركەوتن ئازارەكانی بۆ ئەوی تر دەردەخا تا ئەوی تر بەزەیی پێدا بێتەوە .میتۆدی جوانكردنی خود لە ئاست بەرامبەردا پشت بەست بە بەزەیی ،جەنجاڵی وشە دروستدەكا و وا دەردەكەوێ خود هاتۆتە دەرەوەی شاعیر و بە نیازی گێڕانی ڕۆڵی كارەكتەرێكی جیاوازە كە زۆرجار وەكو دژەخود دەردەكەوێ ،واتە بەزەیی زۆری شاعیر بۆ خود ،خود تووشی جۆرێك لە ڕق و بوغز دەكا .بەزەیی لە زۆربەی فەلسەفە و دەستكەوتە تیۆری و میتۆدییەكان و ئایینییەكان و ئایدیا و كتێبەكاندا وەكو پێویستی باسی كراوە كە ڕەوشتی مرۆ نیشان دەدا ،وەلێ ئەو كاتەی بەزەیی بۆ بەرامبەر دەردەبڕین ،هەر بەڕاست بەزەییمان پیا هاتۆتەوە؟ الی (نیتشە) مرۆ لە ڕێگای گەڕانەوە بۆ خودەوەیە بەزەیی بە ئەوانی تر دێتەوە ،لەوە دەترسێ ئەو شتەی بەسەر ئەودا هاتووە بەسەر خۆشیدا بێت ،لە ڕێگای نیشاندانی بەزەییەوە ترسەكەی دادەمركێنێ .كەواتە مەسەلەكە ئەوەندەی پەیوەندی بە خودەوە هەیە ،پەیوەندیی بە ئەوی ترەوە نییە. بۆ من ئاسانە میزی كەروێشكەكان بخۆمەوە و سەرخۆشانە الرەالر زەوی بگەڕێم بۆ من ئاسانە پاشماوەی خۆراكی سەگەكان بخۆم یەك سەدە لەسەر پشتی كیسەڵەكان شەو بكەم بە ڕۆژ لە داخی ڕۆیشتنت دڵ بە مێرولەیەكی نێرینە دەدەم (كۆچەر ئەبوبەكر، كاتژمێر دوو)
9
به‌هاری ٢٠١٥
233
Analytical, academic, quarterly Magazine
(كۆچەر) لەو پارچە شیعرەدا پێگە خودییەكەی خۆی بەالوە گرینگ نییە و لە دەستدانی ئەو پێگەیەش بە الیەوە بابەتێكی سانایە ،ئەو ئامادەگیی تیایە میزی كەروێشك بخواتەوە لە داخی ڕۆیشتنی كەسێك كە دیار نییە سەر بە چ مێژووێكە و ئێستاش لە چ شوێنێكە. خود دەیەوێ ئەوی تر بەرزبكاتەوە بەوەی لەپێناویدا هەموو شتێك بكا و بە شایستەی بزانێ لە پێناویدا یەك سەدە لەسەر پشتی كیسەڵەكان شەو بكا بە ڕۆژ ،ئەو بەشایستە زانینە هاوكات بەرزكردنەوەی ئەوی ترە ،خود ئەوی تری بەرزكردەوە و شتگەلێكی لەپێناو كرد كەسانی تر نایكەن ،بەو هیوایەی خۆی بۆ یار دەربخا و یار بیبینێ چی بۆ دەكا و لە كاتژمێر دوودا بێت.لەو شیعرەی (كۆچەر)ـدا هەست بە هیچ بێزارییەكی كوشندە ناكەین و بەئاسانی شتەكان وەردەگیرێن ،تەنانەت بۆ شاعیر ئاسانە پاشماوەی خۆراكی سەگەكان بخوا .ئەو داخەی لە دڵی خوددایە بە تەنها داخی دووری ئەوی ترە كە داخێكە بەهۆیەوە دڵ بە مێروولەیەكی نێرینە دەبەخشرێ .شاعیر چێژ لەو شتانە وەردەگرێ لەپێناوی یاردا دەیانكا ،چێژ لەو ئازارانە وەردەگرێ لەپێناوی یاردا دەیانچێژێ .هەر لەگەڵ سەرهەڵدانی ڕێبازی چێژپەرستی بە ئامانجی خوڵقاندنی ژیانێكی چاك( ،ئەرستۆ) پشت بەست بە ئەرگۆمێنتی خۆی و ئەو بۆچونەی كە چێژ خۆی لە خۆیدا چااڵكی نییە ،دژی چێژپەرستی وەستایەوە .چێژ وێنایەكی دیاریكراوی نییە و بەردەوام لە وێناگۆڕكێدایە ،شوێن و كات لە پشت ئەو گۆڕانانەوەن .ئەگەر لە سەردەمی یۆنانییەكاندا چێژپەرستی مانایەكی هەبووبێت، لە ئێستادا ماناكەی گۆڕاوە .لەبەرامبەر چێژدا (ئەرستۆ) باوەڕی بە بەختەوەری هەبوو. بەختەوەری دوا ئامانجی كردارەكانمانە ،خواستراوێك نییە بەستراوبێت بە شتێكی ترەوە، شتەكانی تر لە چاوی ئەوەوە دیاری دەكەین .فەزیڵەتی ئەخالقی ئامانجی ژیان نییە، دەكرێ فەزیڵەتی ئەخالقی (كارا نەبوون) بێت ،بەختەوەری ئامانجی ژیانە و بە ناچاری ئەكتیڤیتییە. ژیانی بااڵ ئەو ژیانەیە ،تەرخان كرابێت بۆ تێڕامان و بیركردنەوە ،ئەمەش ژیانی بااڵ و چاكەی بااڵی پێدەڵێن (ئەمە لە دیدی ئەرستۆوە) (ئەرستۆ) قسە لەسەر ژیانێكی ئایدیاڵ دەكا پڕ لە بەختەوەرییە بۆ مرۆڤ ،ئەو ژیانەش تەژییە لە تێڕامانی فەلسەفی .عەقڵ زاڵترین فاكیولتی مرۆڤە و باشترین چااڵكی ئەقڵیش ،تێڕامانی تیۆرییە. ژیان الی (ئەرستۆ) پەیوەستە بە بەختەوەرییەوە ،وەلێ بەختەوەری ئەو مانایە ناگەیەنێ زۆر جار مرۆڤەكان لە ژیانی ئاساییدا بەكاریدەهێنن خۆی لە بەدەستهێنان و خاوەنداریەتی دەبینێتەوە ،بەدەستهێنانی خانوو و ماشێن و وەسیلە جیاوازەكان .وەك لە سەرەوە گوتمان ،بەختەوەری الی (ئەرستۆ) بەستراوەتەوە بە بیركردنەوە و تێڕامانی فەلسەفییەوە. (كۆچەر) لەو شیعرەدا بە ئومێدی گەیشتن بە یار ئامادەگیی تیایە ژیان بكا وەك چۆن قارەمانی نێو ڕۆمانی (بێكێت) هەوڵدەدا پەیوەندییەك ببەستێ لەگەڵ دنیا و شتێك هەبێت بە دنیای ببەستێتەوە( .لۆكاچ) لە تیۆری ڕۆماندا لەو ئاستەدا دوواوە ،ئەوەتا قارەمانەكە هەوڵی زۆر دەدا تا لەگەڵ دنیا ئاشت ببێتەوە و پەیوەندییەك ببەستێ لەگەڵیدا ،وەلێ دەرەنجامەكەی هەر ئەوەیە :فەوتانی قارەمانەكە خۆی( .مەتریالیزمی مێژوویی) پێیوابوو 234
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
هیچ شتێك وەك سەرەتای بوونی نامێنێتەوە و شتەكان لە گۆڕانی بەردەوام دان و خودی گۆڕانیش گۆڕانكاری بەسەردادێت و كۆتاییەكان مانای سەرەتای قۆناغێكی تر دەدەن. سەرەڕای گۆڕانی قۆناغێك بۆ قۆناغێكی تر ،دەكرێ گۆڕان بۆ یەكتریش ڕووبدا ،ژیان بگۆڕێ بۆ مردن و مردن بگۆڕێ بۆ ژیان .نموونەی شیعری ترمان هەن شاعیرەكە بە ناچاریی ژیان دەكا و گەیشتن بە ئەوی تر بابەتێكی گرینگ نییە ،ئەو باسی تووانەوەی ژیان دەكا لە چاوی ئەوی تردا ،ئەوی ترێك زانینی زات و كەسایەتییەكەی نسبییە و لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر ،لە خوێنەرێكەوە بۆ خوێنەرێكی تر دەگۆڕێ .لەوێدا ژیان نزیكە مەرگە ،شاعیر بەدەستی بەرجەستەی خۆی گەرەكیەتی جەستەی وەهمیی مردن لە خۆی دوورخاتەوە، ژیانێك سارد و سڕ ،بێزاركەر ،سەرەتاكەی مردنە و كۆتاییەكەی تۆقین ،زیندەگی دەریای مردنە و ماسییەكانی ژیان تیایدا بیر لە ڕۆحكێشان دەكەنەوە .ئەو كاتەی ژیان دەبێتە كااڵیەك بەدەستی مردنەوە ،وشە زیندووەكان جێگای وشە مردووەكان دەگرنەوە .نائومێدیی ڕاستەقینەش ئەوكاتە سەرهەڵدەدا ،مرۆڤ هەواڵی گەیشتنی ئەو شتەی پێدەدرێ لێی دەترسا ،جا ئەگەر ئەو شتە ( مردن – ژیان – باڵندەی ئەفسانەیی....هتد) بێت .ئەم نموونە شیعرییەی خوارەوە سەلمێنەری قسەكانمانە: ((من لێرەم!ئێستا... بە ناچاری دەژیم ! بێئاگام لەوەی كە مردوومە ! بێئاگام لەوەی كە دەژیم ؟ لەوە دەترسم ،من مردووبم و بژیم!)) (غەمگین بۆڵی ،لە پرسەی خۆمدا) لە شیعرەكەی (غەمگین)دا ڕووبەڕووی دوو ئەگەر دەبینەوە: -1گەیشتن بە ئەوی تر مەحاڵە و ئەو مەحاڵبوونەش وایكردووە ژیان كردەیەكی ناچاری بێت. ئەو مەحاڵە ئەوەندە گەورەیە ،وای كردووە خود وەكو نەخۆشێك دەربكەوێ .نووسەرێك كە وەكو نەخۆشێك دەردەكەوێ لە دەقەكانیدا ،مەرج نییە لە ئەرزی واقیعدا نەخۆش بێت .هاوكێشەیەكی تریش هەیە :مەرج نییە ئەو نووسەرەی لەسەر ئەرزی واقیع نەخۆشە، نەخۆش بێت لەنێو تێكستەكانیدا. (گۆتە) نەخۆشی و الوازیی جەستەیی وەكو پێویستییەك دەبینی بۆ بەهرەمەندەكان. ڕەنگە بەرزی مرۆڤ لەوەدابێت ،بە بەراورد لەگەڵ گیانەوەرانی تر زیاتر نەخۆش دەكەوێت و هەر خۆشی چارەسەری نەخۆشیی خۆی دەكا .نەخۆشی وای لە (نیتشە) نەكرد وەكو نەخۆشێك بنووسێ ،ئەو بەدەست ئازاری چاوەكانیەوە دەینااڵند ،وەلێ نەخۆشی وایلێكرد بیربكاتەوە و بگەڕێتەوە قواڵییەكان. -2خود گەرەكیەتی بێزارییەكی گەورە دەرببڕێ ،بەڵكوو بتوانێ خۆی دەربخا و ئەوی تر هەستی پێبكا و ئەو هەستپێكردنەش شتێك لە بارودۆخی خود بگۆڕێت بەتایبەتی ئەو 9
به‌هاری ٢٠١٥
235
Analytical, academic, quarterly Magazine
كاتەی كەسی بەرامبەر هەست دەكا خود لەپێناوی ئەودا چۆن بارودۆخی شێواوە و ژیان كردن الی بۆتە ناچاری ،ئەمەش لە یەك كاتدا وا لە ئەوی تر دەكا هەست بەوە بكا چەندە بەرزە لە دیدی خوددا و بڕیاریش لەسەر خود بدا ئەو كاتەی خۆی بۆ دەردەخا .ژیانەكان جیاوازن و پەیوەستن بە جیاوازیی ڕوانگەكانەوە ،نموونەی ژیانێكی دڕدۆنگمان هەیە كە هیچ هەقیقەت و بەهایەكی ئەخالقی بەالوە گرینگ نییە و نموونەی ژیانێكی تریش كە بنەما میتافیزیكییەكان و چاكە و خراپە ئاراستەی دەكەن .لە فەلسەفەی (نیتشە)دا ژیانی بااڵ هاتووە كە سیستەم و بەها بێ كەڵكەكان وزەی خۆیان لەدەست دەدەن ،لێرەوەیە هێرشەكانی (نیتشە) دەستپێدەكا بۆ سەر فەیلەسوفانی بەر لە خۆی و ڕەخنە لە تێڕوانینی ئەزەلی ئەوان دەگرێ پشت بەست بە پاساوی خۆی كە هەیەتی( :من كەسێك نیم ،بەڵكوو دینامیتم) ،ژیانێك كە خۆی تێدەپەڕێنێ قورسە بۆ وزەی جەستەیی مرۆڤ(.ژیانكردنی ناچاری) كە لە شیعرەكەی (غەمگین)دا هاتووە هەقیقەتێكە و بوونی هەیە ،بەرامبەر بەمە (نیتشە) وێنای (دیكارت) هەقیقەت ڕەتدەكاتەوە وتنی هەموو شتێك بە پێویست دەزانێ تا ئاستی گەیشتنی بە هەقیقەت تەنانەت ناهەقیقەتیش ،كەواتە هیچ شتێك ڕاست نییە و هەموو شتێك شیاوە. (( تۆ لەناو تەمەنی مندا غیابیت ئۆتۆمبیلم گرت ئۆتۆمبیلم كڕی سواری قیتار بووم قیتارم بە قیست كڕی چوومە ناو تەیارەوە هەر نەگەیشتم بە تۆ)) (ئاریان ئەبوبەكر :قاچ ،ئۆتۆمبێل) لە سەرەوەدا دیسانەوە خود ئەوی تر بەرزدەكاتەوە لە غیابی كەسی بەرامبەر كە یارە ،ئەو هەموو ڕێگایەك تاقی دەكاتەوە ،بەڵكوو بتوانێ خۆی دەربخا و بگات بە یار ،ئۆتۆمبێل و قیتار و فڕۆكە نایگەیەنن بە یار ،لە كاتێكدا یار لە هیچ شوێنێكدا نییە و لە دڵی شاعیردایە. گەڕان بەدوای ئەوی تردا گومانێكە و كاری لەسەر دەكرێ ،یار گومانە و گەیشتنیش بە یار گومانكردنە لەو گومانە و كۆی شیعرەكەش گوماناوییە .دوا جار ئەگەر گەیشتن بە یار گومانێك بێت كە قەت ڕوونادا ،ئەوا خود هێشتا هەڵەی نەكردووە ،تەنها سەهووی كردووە( .بێكۆن) لە (ئەتالتیسی نوێ)دا كە دوو ساڵ بەر لە مردن نووسیویەتی ،باسی دوورگەیەكی یۆتۆپی دەكا دانیشتوانەكەی بەتەواوی زاڵن بەسەر خۆیاندا و هەڵە ناكەن، تەنها سەهوو دەكەن ،لێرەوەیە (بێكۆن) ڕەوشی خۆی گۆڕی لە وەزیرێكی لووت بەرزەوە بوو بە بازرگانی ڕووناكی ،ئەو دەیگوت (مرۆڤ ئاژەڵێكی دوو پا نییە) .لەو روانگەیەوە ( ئاریان) لە ڕێگای ئەزموونكردنی گومانێكەوە هەست دەكا سەهووی كردووە :هەر نەگەیشتم بە تۆ. 236
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
(گومانكاران) وەكو فەلسەفەیەكی یۆنانی پاش (ئەرستۆ) ،لە سەدەی چوارەم و سێیەمی بەر لە زاین خوڵقا و تا سەدەی یەكەم و دووەمی زاینی درێژبوویەوە .لەوێدا بڕیار و هاودژی یەكێكن و مەحاڵە بتوانین بڕیار لەسەر شتەكان بدەین .بێ بڕیاری هێمنی و شادی و بەختەوەری بەدوای خۆیدا دەهێنێ ،ڕاستییەكانیش چەسپاوییان بۆ نییە .ئەو دیدە گومانكارانەیە تووشی بەیەكداكەوتن دەبێت لەگەڵ ڕێبازی ژیرایەتی .لەوێدا هۆش بە بێ تاقیكردنەوە لە ڕاستی جیهان تێدەگات و تواناداریی عەقڵی مرۆ ،ڕاستی و زانیارییەكان ڕێكدەخا و ڕاستی نوێ دێتە پێشەوە. هەڵبەت جیاوازی هەیە لەنێوان (خودی ئاریان) وەكو مرۆڤێك و ئەو (ئاریان)ەی لە شیعرەكەدا هاتووە ،جیاوازی زۆریش هەیە لەنێوان دیدی (ئاریان) بۆ ئەوی تر لە ژیانی ئاسایی و ئەو دیدەی (ئاریان) لە شیعرەكەدا نیشانیدەدا لە ئانی هەڵسەنگاندنی یاردا، ئێمە لێرەدا ئەو جیاوازییانە ناخەینە ڕوو بەهۆی باوەڕمان بە گرینگی قسەكردن و بێ كەڵكی دیاریكردنی ناسنامەی قسەكەر وەك چۆن (فۆكۆ) لەسەر زمانی (بێكێت) وەها دیدێك شیدەكاتەوە ،ئەگەر (مارسیل پرۆست) و (كافكا) نموونە بن ،ئەوا ئێستا لە قۆناغی (مەرگی نووسەر) داین و شیكردنەوەی بونیادی كارە هونەرییەكان گرینگە .لە فەلسەفەشدا (فۆكۆ)دا (مەرگی نووسەر) تا قۆناغی (مەرگی خود) دەبا بە دەركەوتنی خودی پاش هیومانیست. ((هەموو شتێك بۆنی تۆی لێ دێ و كەچی لە هیچ الیەكەوە دیار ناكەوی من هەموو شتێكم ون كردووە بۆ دۆزینەوەت پێدەچێ تۆش بۆ ئاسوودەیت بەسەر پەیژەی (هیچ)دا بكەوی)) (گۆران رەسول :ناتەبا لەگەڵ خۆم، كۆك لەگەڵ ناكۆكیدا)) ئەوكاتەی هەموو شتەكان بۆنی كەسی بەرامبەر وەردەگرن ،جۆرێك لە لەیەكچوون لەنێوان شتەكان دروست دەبێت لەسەر ئاستی بۆنیان ،وەلێ هەموو ئەو شتە لێكچووانە بۆن و نەسەبیان دەچێتەوە سەر تاقە بۆنێك كە بۆنی یارە .خود لە شیعرەكەدا بە شێوازێك خۆی دەردەخا بۆ ئەوی تر كە هەموو شتێكی لەدەستداوە تەنانەت ئەگەر یاریش بەسەر پەیژەی هیچ بكەوێ.دەپرسین :كاتێ شتەكان ون دەبن دەچن بۆ كوێ ؟ .خود دوای ئەوەی شتەكانی خۆی لە پێناوی ئەوی تردا لەدەست دەدا ،شتەكان دەچن بۆ كوێ ؟.ئەو پرسیارە فەلسەفییە لە شیعرەكەدا تێبینی كرا و نكوڵی لە بوونی نەكرا سەرەڕای گەمە زمانەوانییەكەی (گۆران) .تێگەیشتنێكی فەلسەفی دیاریكراو لە زمان ئەوەیە كە مسۆگەركەری شتەكانی دنیا زمانە نەك شتێكی تر ،مرۆڤیش واته‌ی ئاخاوتنە .ئەوە بواری ئاخاوتنە ڕاستیی مێژوویی دەبەخشێ بە زمان ،بۆیە ئەوە بواری زمانە شیعر تیایدا 9
به‌هاری ٢٠١٥
237
Analytical, academic, quarterly Magazine
كارەكانی بە ئەنجام دەگەیەنێ.ئەگەر عەقڵ كەرەستەی یەكەمی فەلسەفە بێت ،سەرەڕای بوونی پرسیاری فەلسەفی لە شیعری (گۆران)دا ،ئەوا عەقڵ بۆ خۆشی بەردەوام لەژێر پرسیاردایە و (گۆران)عەقڵ دەخاتە ژێر پرسیارەوە و بە گومانە لێی .هەست و عەقڵ خودی خۆیان شوێنێكن بۆ پرسیاركردن ،ئەوكاتەشی دەكەونە ژێر گوشاری پرسیارەكانەوە، مانای وایە ئێمە پرسیار لەبارەی خودی پرسیارەوە دەكەین ،یان بە تەفسیرێكی تر: پرسیار لە سەرچاوەی پرسیارەكان كە هەست و عەقڵ دەگرێتەوە دەكەین ،وەلێ ئایە پرسیار لەژێر تیشكی پرسیاری تردا ئەگەری هەیە وەاڵمێكی دروستمان پێبدا؟ بەشێك لە فەیلەسوفان لە كایەی فەلسەفیدا عەقڵ ڕەتدەكەنەوە .ئەگەر عەقاڵنیەت بریتی بێت لە چەند جیهانبینییەك ،كەواتە جیاوازیی نێوان عەقاڵنیەتی مۆدێرن و عەقاڵنیەتی كالسیك چییە ؟ كەرەستەی ڕەتكردنەوەی عەقڵ چییە ؟ ئەوكاتەی مرۆڤ عەقڵ ڕەتدەكاتەوە ،پشتی بە چی بەستووە؟ من پێموایە مرۆڤ نائاگایانە دەگەڕێتەوە بۆ عەقڵ لە بابەتی ڕەتكردنەوەی عەقڵد( .بیكۆن) و (دیكارت) بانگەشەی ئازادكردنی عەقڵیان دەكرد لەو كۆت و زنجیرانەی بۆی دروستكرابوون ،ئەمەش ڕێگای ئەوان بوو بۆ گەیشتنی بە (هەقیقەتی تەواو)( .كانت) بە پێچەوانەوە سەرەڕای قسەكردن لەسەر ئازادكردنی عەقڵ ،ئیشی لەسەر ڕەخنەگرتنی عەقڵ كرد و لەو ڕێگایەوە ویستی گەیشتنی تیابوو بە هەقیقەتە ڕێژەییەكان نەك هەقیقەتە ڕەهاكان ،هەر ئەمەش فەلسەفەی (كانت)ـی بە (ئاراستەی ڕەخنەیی) ناوبرد .فەلسەفەی ڕەخنەیی (كانت) پایەكانی بریتی بوون لە ڕەخنەگرتنی عەقڵ .پێموایە عەقڵی مرۆڤ توانای كەشفكردنی نهێنییە گەورەكانی نییە ،توانای ئەوەی نییە بگاتە هەقیقەتی ڕەها، ئەسڵەن پێموانییە شتێك هەبێت بەناوی هەقیقەتی ڕەهاوە .دەشێ ئەوەی پێمانوایە ڕەهایە یان گشتە ،تۆزێك و كەمتر لەوەش بێت .كەواتە الی من چیتر عەقڵی مرۆڤ ناتوانێ وەاڵمی ئەو پرسیارە گەورانە بداتەوە كە بە درێژایی مێژووی فەلسەفە نەمانتوانیوە وەاڵمێكی گونجاویان بۆ بدۆزینەوە ،بە تایبەتی پرسیاری :بوون چییە؟ دوا جار الی من چیتر عەقڵی مرۆڤ پیرۆز نییە و توانای گەورە و فرەی تیا نییە ئەگەر نەگەڕێتەوە بۆ عەقڵ و بیركردنەوی ئەوانی تر ،بۆ نموونە گەڕانەوە بۆ بیركردنەوەی خودا. (گۆران رەسول) پرسیارگەلێك دەخوڵقێنێ ،سەرچاوەكەیان پرسیاری ترە ،پرسیاركردن لە پرسیارەكانی ئەوی تر ،پرسیار كردن لە پرسیارەكانی خودی پرسیاركەر ،دوا جار پرسیاركردن لە پرسیار و وەاڵمەكان بەگشتی .ئەوكاتەی خود هەموو شتەكانی خۆی لەدەستدەدا و ئەوی تریش هێشتا بەسەر پەیژەی هیچ دەكەوێت ،كەواتە گەیشتن بەو ئەوی ترە دەبێتە خەون سەرەڕای خۆدەرخستنی زۆری خود ،وەلێ پەیوەندییەك هەیە لەنێوان خەون و واقیعدا.زۆر جار ئەو كەس و شتانەی لە ژیانی ڕۆژانەماندا دەیانبینین و مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین ،دێنەوە نێو خەونەكانمانەوە .هەندێ لەو ڕووداوانەی لە ژیانی ڕۆژانەماندا تووشیان دەبین ،فۆڕمێكیان دێتە نێو خەونەكانمان ،هەندێكجار ئەو پەیوەندییەی نێوان (خەون و واقیع) هێندە بەهێزە ،ئەو ڕووداوانەی هێشتا ڕوویان نەداوە ،دێنە نێو خەونمانەوە و پێشبینی ڕوودانی وەها ڕووداوێك دەخەنە ڕوو .لە كاتی خەوتندا هەستەكانمان تەواو 238
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
ناوەستن و خەریكی پەرچەكردارن لە هزردا و ئەو پەرچەكردارەش ڕۆڵی هەیە لە جۆری خەونەكە (ئەمەش هەمان دیدی برگسۆن)ە .لەكاتی خەوتندا ،بیرەوەرییەكانی مرۆڤ كەسایەتی مرۆڤ ئاشكرا دەكەن ،چونكە لەو ئانەدا هەستی ناوەوە زاڵە بەسەر بوونمان و (خۆئاگایی) لە چااڵكی ناوەستێت. -2دەرخستنی خود بەهۆی نزمكردنەوەی ئەوی ترەوە شتێك كە لە شیعری كالسیكی كوردییدا جێگای سەرەنجە ئەوەیە كە شاعیر ئەوەندە پەیوەستە بە یارەكەی نێو دڵیەوە ،ئەوەندەی خۆشدەوێ ،خۆی تا ئاستی خاك و خۆڵی بەر پێی یارەكەی نزم دەكاتەوە ،ئەوەندە یارەكەی خۆشدەوێ و عاشقیەتی ،هەموو بچمەكانی دنیا لە چاوی ئەودا تەماوین كەچی هەمیشە وێنەی تەماویی یار ڕوونە لە كاتێكدا زۆر جار یار نادیارە یان وەهمە یانیش تێپەڕیو و مەحاڵە. بە گشتی لە شیعری ئەو نەوەیەدا هاوكێشەكان دەگۆڕێن و عیشقێكی دەستكرد شوێنی عیشقە گەورە و ئیالهییەكان دەگرێتەوە ،عاشقێكی كورتەبااڵ گەرەكیەتی نوێنەرایەتی عیشقێكی بااڵ بكا ( هەڵبەت دەكرێ لەنێو ئەو نەوەیەشدا عاشقی گەورەمان هەبن و بنووسن ،ئەوەی من گوتومە جۆرێكە لە گشتاندن) .دوا جار خود ئەوەندە نوێنەرایەتی خۆی دەكا ،دەرەنجامەكە ئەوە دەبێت بە چاوێكی زۆر كەمەوە سەیری یار بكا ،لەوەش زیاتر هێرشی بۆ ببا ،تۆمەتەكانی بخاتە پاڵ ،هەڕەشەی لێبكا ،جوێنیشی پێبدا. (( ئەشێت ڕۆژێك لەناوچەقۆكانی شاردا هەڵت گرم و تۆش لەنێو ڕۆحی خۆتا خەوتبیت ئەشێت لەنێو هەموو ئاگرەكانی ژیاندا هەڵتگرم و لەنێو دۆزەخ و بەهەشتدا سەیری مانگ بكەی ئاخر من دەزانم ژیان الی تۆ خوالنەوەیە بەدەوری بازنەیەكی پوچدا هەمیشەخەیاڵ ئەتداتە دەست خەیاڵێ ترو دۆزەخیش ئەتسپێرێت بەدۆزەخێ تر)) (هەردی شەفیق) (هەردی) لەو پارچە شیعرەدا ڕوو لە یار دەكا و وەكو كەسێك وەسفی دەكا بە دەوری بازنەیەكی پوچدا دەخولێتەوە ،ئەو خوالنەوەیەش وەكو ئەوپەری ژیانی یار لە شیعرەكەدا پێناس دەكرێ ،واتە ژیانی یار هیچ نییە جگە لە خوالنەوە بە دەوری بازنەیەكی پوچ. ئەگەر ژیانی هەر یەكێكمان بریتی بێت لە ناسنامەی ئێمە ،ئەوا دەشێ ناسنامەی یار لە وشەیەكدا كورت بكەینەوە ئەویش وشەی (هیچ)ـە .ئەو هیچاندنەی یار الی (هەردی) ئامانج لێی دەرخستنی خودە ،خود گەرەكیەتی خۆی دەربخا ،لەو ڕوانگەیەوە هانا بۆ ئەوی تر دەبا و یەكسانی دەكا بە هیچ ،ناسنامەی هیچبوونی پێدەدا ،ناسنامە جەوهەرییەكەی خۆی لێ دەستێنێتەوە .لەو پارچە شیعرەی (هەردی)ـدا هەستمان بە بوونی یار كرد، 9
به‌هاری ٢٠١٥
239
Analytical, academic, quarterly Magazine
بەاڵم بوونێكی وێران( .بوونی وێران) ئەو بوونەیە لەنێو شكستەكاندا سەرهەڵدینێ ،لەنێو هەڵوەران و كەوتن و داتەپیندا ،بوونێكی پوچە و خوالنەوەیە بەدەوری بازنەیەكی پوچد. ئەو بوونە وێران نییە بەرهەمی ئازار و ئەشكەنجەیە ،بوونی جوان بەستراوەتەوە بە ئازارەوە و ئازار بەشێكە لێی ،ئەو بەشێكە لە ئازار .هەمیشە مرۆڤ ئازارەكانی وایلێدەكەن بیر لە بەختەوەری بكاتەوە ،بیر لە ژیانێكی تر بكاتەوە .مرۆڤی مەزن بەو هەموو ئازارەیەوە نایەوێ ژیان بریتی بێت لە ئەلبوومی ئازارەكان ،ئەو ئەلبوومەی پڕە لە فۆتۆی ئازاربەخش و وێنەی سەرابی كە خاوەنی زمانێكن هەڵگری ئازارە كوشندەكانە ،ئازارە كوشندەكان دەبنەوە بكوژی مرۆڤ و ئەلبوومەكە و مانا گەورەكانی ئازاریش .سەردەم مەتەڵە ،ئەوەی هەڵیدێنێ براوەیە ،براوە و دۆڕاویش دیار نین ،چونكە وەاڵمی مەتەڵەكان نادیارن و توانای ئەوەمان نییە وەاڵمێكی دیاریكراو هەڵبژێرین و ناوی بنێین وەاڵمی مەتەڵەكان ،مەتەڵەكان هەڵگری وەاڵمی جیاوازن و لە دیارترینی ئەو مەتەاڵنەش ژیان و مردنن وەكو دوو مەتەڵی شاراوەی ئەبەدی كە بەستراونەتەوە بە سنوورەكانی بوون و نەبوون و مانەوە و نەمانەوەوە. بۆ تێگەیشتن لە بوونی وێران یان هەر بوونێكی تر ،دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ئەو كەرەستانەی لەپشت خوڵقاندنی ئەو بوونەوەن ،بەو مانایەی ئێمە ناتوانین لە بوونی نێو (فاوست) یان (پاندۆرا) بگەین ئەگەر نەگەڕێینەوە بۆ شۆڕشی (فەرەنسا) یان بۆ (ناپلیۆن) ،گەڕانەوەكە حاڵیمان دەكا لە چۆنیەتی ئاوێتەبوونی ئەو ڕووداوە مێژووییانە و خەیاڵی (گۆتە) خۆشی. بیرمەندێكی وەكو (گۆڵدمەن) وەكو كەسێكی قسەكەر تێبینی دەكرێ لە ئاست ئەو بابەتەدا ،زاراوەی كۆنی فەلسەفی جیهانی بچوك دێنێتە پێشەوە و بڕیار لەسەر نووسەری گەورە دەدا ،دەیبەستێتەوە بە بوونیەوە ،بەوەی كاتێك گوزارشت لە هەستەكانی دەكا هاوكات گوزارشت لە جەوهەری ئەو گۆڕانكارییانە دەكا دێنە بوونەوە. ئەگەر بوونی مەزن بریتی بێت لە بوونێك كە قەت ناگات ،ئەوا بوونی بچوك ئەگەر گەیشتووش بێت ،ئاوێتەی نەزانینە ئەبەدییەكانە ،واتە ئەوە تێنەگەیشتنی گەورەیە وایكردووە كارەكتەرەكە خاوەنی بوونێكی بچوك بێت ،لە ساتی باوەڕبوونیشمان بە بوونی گەورە و ژیان لەپێناوی ئەو بوونەدا ،ئومێدێك بوونی هەیە بەهۆیەوە دنیا ڕاستەقینەكە دەخوڵقێ كە دنیایەكە لەخۆگری مرۆڤی مەزنە بەهۆی بوونی (بوونی مەزن)ـەوە ،دنیایەكە ڕەتكەرەوەی مرۆڤی بچوكە كە تێنەگەیشتنی مەزن كردی بە مرۆڤی بچوك .مرۆڤێك كە ئێستا بۆتە مرۆڤی بچوك ،مەرج نییە بەر لەوە مەزن بووبێت ،بچوكبوونەوە پەیوەستە بە قۆناغەوە ،بەر لە بوون بە مرۆڤی بچوك ،دەشێ مرۆڤێكی تری بچوك بوونی هەبووبێت ،وەلێ مرۆڤە تازەكە ئەوەندە بچوكە ،مرۆڤە بچوكەكەی سەرەتا لە ئاستیدا گەورە دەردەكەوێ. دەركەوتنەوەی ئەو مرۆڤە تێپەڕینیەتی بەسەر شەقام و شۆستەكاندا ،بەركەوتنیەتی بە ئێمە ،بەو مەرجەی ئێمە خۆمان بچوك نەبین ،ئەگینا دنیا لەو ئاستەدا دەبێتە دنیای مرۆڤە بچوكەكان .دنیای بچوك كە دەبێتە لەخۆگری مرۆڤی بچوك ،ئەوا ئیتر خەونی بچوك ،خەیاڵی بچوك دێنە بوون ،چونكە مەحاڵە مرۆڤی بچوك خەونی گەورە ببینێت، ئەوەی مرۆڤێكی كردووە بە بچوك ،بەدحاڵیبوونیەتی لە خەون و دووركەوتنەوەیەتی 240
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە خەونە گەورەكان ئەگەرچی دڵنیاش بێت پێیان ناگات .ڕێگایەك هەیە بۆ كوشتنی خەونەكانی مرۆڤ لە هەمبەر بوونیەوە لە زەویدا ،ئەویش قەدەغەكردنی نووستنە .خەون بەرهەمی پرۆسەی نووستنە .نووستن بە مانای داخستنی چاو و فڕینی فیكر بۆ خەیاڵ نایەت ،بەڵكە بەو مانایە دێت فیكردان بخرێتە باری سڕبوون و پشوودانەوە ،فیكردانیش ڕاستەوانە دەگۆرێ لەگەڵ بیركردنەوە ،واتە :ئەو پیرەپیاوەی ژێر دارەپیرەكە خەوتووە، كەواتە بیردەكاتەوە .ئەو ژنەی كۆتایی كۆاڵنەكە بیردەكاتەوە ،كەواتەخەوتووە ( دەركەوت مەبەست لە خەوتن بریتی بوو لە بیركردنەوە). هەر سێ بابەتی بیركردنەوە و تێگەیشتن و ڕووبەرووبوونەوە ،یەك بازنە و ماڵ و خانە ،لە خۆیان دەگرێ .قسەكردن لەسەر هەر سێ بابەتەكە وەكو سێ بابەتی تەواو سەربەخۆ ،هەڵەیە .بیركردنەوە بە تێپەڕبوونی كات دەگۆڕێ بۆ تێگەیشتن ،دوا جار تێگەیشتنیش ڕووبەڕووبوونەوەی لێدەكەوێتەوە ،لە هەموو لەحزەیەكیشدا ئەگەری ئەوە هەیە ڕووبەڕووبوونەوە بگەڕێتەوە بۆ قۆناغە سەرەتاییەكانی سەرهەڵدانی ،مەبەست لە قۆناغەكان :بیركردنەوە و تێگەیشتنە. بیركردنەوە لە خەونی گەورە خوڵقاندنە (خوڵقاندنی مرۆڤی گەورە) ،خوڵقاندنیش كاردانەوەی لەگەڵدایە .وشەی بیركردنەوە لە زمانی كوردیدا جوان هاتووە ،وشەیەكی لێكدراوە لە ( بیر +كردنەوە) دروستبووە ،بە مانای كردنەوەی بیر دێ .ئەگەر بیر بچوێنین بە پەنجەرەیەك قەت نەكراوەتەوە و ناكرێتەوە ،ئەوكاتە دەبێ گومانمان هەبێ پەنجەرەیەك بوونی هەبێ، واتە ئەوە كرانەوەیە وەزیفە دەبەخشێتە ئەو پەنجەرەیەی ناوی بیرە ،دەنا پەنجەرەیەك كە ناكرێتەوە ،بۆی هەیە تابلۆی هونەرمەندێكی میللی بێت. پەیوەندی هەیە لەنێوان هیچ و جەهلدا .ئەگەر یار لە شیعرەكەی (هەردی)دا بەدەوری بازنەیەكی پوچ و هیچدا بخولێتەوە ،ئەوا دەكرێ لەوێوە جەهلی یار بەیان ببێت .جەهلی نێو كولتووری هەندێك كۆمەڵگا ،ڕێگرە لە بەردەم مانیفێست بوونی پرۆسەی بیركردنەوە وەكو خۆی ،وەلێ ئەو كاتەی جەهل دەمرێ ،زانست جێگای ناگرێتەوە .كەسێك ئەزمونێكی زانستییانەی لەگەڵ جەهلدا نەبێ ،نابێتە زانستخوازی ڕاستەقینە .نابێ جەهل لە دەڤەرەكاندا بكوژرێ ،بەڵكوو دەبێ بگۆڕدرێ بۆ زانست و زانستیش بگۆڕدرێ بۆ ئیمان و ئیمانیش كۆمانبكاتەوە ،هەر گۆڕانێكیش لە ئیماندا ڕووبدا ڕەنگدانەوەی ئەو ئەزموونەیە لەگەڵ زانست وجەهلدا هەمانبووە .ئەوە جەهالەت نییە وامان لێدەكا مامەڵە لەگەڵ جەهلدا بكەین، بگرە ئەقڵێكی بارگاویكراوە بە مەعریفە. (( پیاوانێك هەن لە پرسەكاندا دەشڵەژێن ئەوانە كۆمیدین ئەی خۆیان چێیان بەسەردێت؟ ژنانێك هەن لە ئاهەنگەكاندا بێتاقەتن ئەوانە بەرامبەرەكانیان فریو دەدەن ژن لە زۆر شوێن ئاسودەیە!)) ( داستان بەرزان) 9
به‌هاری ٢٠١٥
241
Analytical, academic, quarterly Magazine
(داستان) لەو پارچە شیعرەدا وێنای ژن دەكا وەكو كەسێكی فریودەر ،پێگەی ئەو ژنە (ئەوی تر) نزمدەكاتەوە بە ئامانجی خۆدەرخستن (دەرخستنی خود) .ترس لەو پارچە شیعرەدا بەستراوەتەوە بە پیاوەوە (ترس لە مردن) ،ئەوكاتەی پیاوان دەچنە پرسەكانەوە هەست بەوە دەكەن لە مردن دەترسن ،ئەی كەواتە چی وا دەكا پیاوان بچنە پرسەكانەوە لە ئانی بوونی وەها ترسێكدا ؟ ئەو ترسە پێویستییە؟ مردن ترسە؟ ئەگەر مردن ترس بێت، كەواتە ترسان لە ترس یانی چی ؟ ئەگەر ترس لە شیعرەكەدا سیفەتێك بێت پیاوانی پێ بناسرێتەوە ،ئەوا ئاسوودەیی لە شیعرەكەدا ئەو سیفەتەیە بەستراوەتەوە بە ژنەوە ،بەوەی ئەوان لە زۆر شوێن ئاسوودەن .بەهۆی بوونی ناكۆكییە فیكری و جیاوازییە جەوهەرییەكانی نێوان ژن و پیاو ،كارەكتەری ژن لەالی بەشێكی گەورەی پیاوانی دنیا خەسڵەتی عەشقە مۆدێل و خودی پێدراوە و زۆرجاریش لەو ڕوانگەیەوە پەراوێز خراوە .تاقیكردنەوە و تەفسیركردنی ڕەوتی ئایدیاكانی ژن لە ڕێگای دنیابینی و مەرام و نیازی پیاوەكانەوە، زوڵمێكە بەرامبەر ژن ئەنجام دەدرێ .پیاو قەت لە ژن وچلۆنایەتی ناخ و ئیشكالیات و مەعریفەی ژن تێناگا ،ئەگەر لەو سیاقە تەقلیدییەی هەیەتی دەرنەچێت و تەحەدداكانی باكگراوندێكی ژنانە لە خۆ نەگرن. ئاسوودەیی ژن لەو پارچە شیعرەی (داستان)دا وەكو خەوشێك باسی كراوە ،دەپرسین ئەی بەدیلی ئاسوودەیی چییە؟ ئایا خۆكوشتن دەتوانێ شوێنی ئاسوودەیی بگرێتەوە؟ خۆكوشتن خودی ئاسوودەییە؟ ڕەخنەی (شۆپنهاوەر) لە یەهودگەرایی و زانا یەهودییەكان لەوەدایە ،خۆكوشتنیان حەڕامكردووە بەبێ ئەوەی لە كتێبەكانیاندا حەڕام یان حەاڵڵ كرابێ .هەڵبەت ئەو ڕەخنەیەی (شۆپنهاوەر) ئیسالم ناگرێتەوە ،چونكە لە چەندین دەقی (قورئانی پیرۆز) و فەرموودەی پێغەمبەردا خۆكوشتن حەڕام كراوە و تەنانەت سزاكەشی دیاری كراوە .بە ڕای (شۆپنهاوەر) خۆكوشتن ڕێگرە لەبەردەم زاڵبوونی مرۆڤ بەسەر ئیرادەدا ،بەاڵم هەمان بۆچوونی (ئەرستۆ) و (ژان ژاك ڕۆسۆ) و (زەینۆن)ـی هەیە كە هەر كاتێ ئینسان لە هەموو الیەكەوە پاڵی پێوە بنرێت بۆ خۆكوشتن و ئیتر ژیان بۆ ئەو قەفەسێكی داخراو بێت ،دەكرێ خۆی بكوژێ. (شۆپنهاوەر) خۆكوشتنی بە تاوان دانەناوە و بە هەڵەی داناوە .دوا جار لە بیرمان نەچێت :ئەو كاتەی ژنێك خۆی دەكوژێ ،لەگەڵ خۆیدا جوانییەكانی ناوەوە و دەرەوەی دەكوژێ ،پیاوێك لە لەزەتی جەستەی خۆی و عاتیفە و گەورەییەكەی بێ بەش دەكا. هەر لە شیعرەكەی (داستان)دا جۆرێك لە ملمالنێی نێوان ژن و پیاو تێبینی دەكرێ و شیعرەكەش بە دیدێكی پیاوانەوە نووسراوە .بۆچونەكان لەبارەی ژنەوە جیاواز و دژبەیەكن. هەندێ لە تراژیدیا و كۆمیدیاكان دەیانەوێ فێرمان بكەن ژن دەاللەت لە ژنبوونی خۆی دەكا ،كەچی (ناپلیۆن) دەیگوت :ژن بەختەوەرە چونكە شوو بە ژنێكی تر ناكا .پرسیار: چی وادەكا ببین بە كەسێكی ئیماندار بە دۆزی ژن؟ وەاڵم :بوونی ئەقڵێكی تر كە توانای بیركردنەوەی هەبێ ،جیاوازی هەبێ لەگەڵ ئەقڵی تر (لێرەدا فەزای گشتی ڕۆڵی سەرەكی دەبینێ)( .ئۆسكار وایڵد) دەڵێ « :پێش ئەوەی شاعیران باسی تەمی (لەندەن) بكەن، 242
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
خەڵكی (لەندەن) هەستیان بەو تەمە نەدەكرد» .باسكردن و بیركردنەوە لە شتەكان بە تایبەتی لە ژن ئەگەر لە هەر ئاستێكدابن ،گرینگە ،بەاڵم جیاكردنەوەی شتەكان گرینگی زیاترە لە باسكردنیان .ئەوكاتەی پیاو تووشی غروربوونی فیكر دەبێت ،شتەكانی بۆ جیاناكرێتەوە و وا تێدەگا لە لووتكەی چیای یەقین دایە ،پێویستی بە بیركردنەوە نییە، وای بۆ دەچێ بیركردنەوە لە بۆشاییدا دروست دەبێ و پێویستیمان بە كتێب و گوێگرتن و دۆخ گۆڕین و ژن نییە( .داستان) لەو پارچە شیعرەیدا خاوەنی بیركردنەوەیەكە وایكردووە بە یەقینەوە بڵێ ( :ئەوانە بەرامبەرەكانیان فریو دەدەن) -3دەرخستنی خود پشت بەست بە پاڕانەوەی زۆرەوە هەر لە شیعری ئەو نەوەیەدا بابەتێكی تر دێتە پێشەوە بەرەو ئاراستەیەكی تری بڕیاردانمان دەبا ،ئەویش بابەتی پاڕانەوە و نووزانەوەی زۆری خودە لە ئەوی تر بە ئامانجی گەیشتن بە ئەوی تر و دەرخستنی خود بۆ ئەوی تر. (( ئەی دەردی سەریی من ،ئەی جەالدم ،ئەی شاهی من تۆ كە نانت هەیە خۆت بكە بە سوودی ئەم گەدا عاشقە تۆ كە پێكەنینت هەیە ئەی ماهی من بەسەر ئەو حەوزەوە كە تێیدا خنكاووم بەختی من بۆ فەسڵێك بگۆڕە كە هەر چركەیەكی داوای تۆم لێبكات( ))!!..حوسێن ئەحمەد) (حوسێن) لەو پارچە شیعرەدا لە كەسی دووەم دەپاڕێتەوە و لەبەرامبەریدا خۆی دەخاتە حاڵەتی نووزانەوە ،جۆرێك لە دژبەیەكی دێنێتە پێشەوە لە وەسفی یاردا ،لەالیەكەوە بە دەردی سەریی خود و جەلالدی خود ناوزەدی دەكا ،لەالكەی ترەوە وەكو شاهی خۆی وەسفی دەكا .ئەوەتا شاعیر لە یار دەپاڕێتەوە و داوای لێ دەكا بارودۆخی بگۆڕێت، بەاڵم بارودۆخێكی ڕۆیشتوو بەرەو كەناری ئارامی نا ،بەڵكوو بارودۆخێك تیایدا بەخت بەسترابێتەوە بە داواكردنی كەسی گۆڕەرەوە ،ئەو كەسەی بارودۆخی شاعیر دەگۆڕێت. خود لەو پارچە شیعرەدا داوا دەكا ئەوی تر فەسڵێكی نوێ بێت بۆی ،بەمەش بوونی خۆی دەسەلمێنێ ،چونكە كەسێك ویستی گۆڕانی هەبێت ،ناكرێت نەبوو بێت .ئەو حوكمەی خود دەیدا لەمەڕ سەلماندنی بوونی خۆیەوە شیعرییە و عەقڵیی نییە.بەسەنتەركردنی عەقڵ و هەستەكانمان بۆ هەستكردن بە بوونی مرۆڤ ،دووركەوتنەوەیە لەو مرۆڤە .دەشێ مرۆڤ ڕاستەوخۆ دەرك بە بەشێك لە هەقیقەتەكان بكا ( لەوانەش هەقیقەتی بوونی من لێرە)، لەو میانەدا زانین دەستدەكەوێ( .سۆسەگەراكان) بۆچونێكی نزیك لەمەی منیان هەیە ئەگەر هەمان بۆچونیشیان نەبێ ،ئەوان باوەڕیان وایە بۆ هەستكردن بە بوونی خۆمان دەبێ ڕاستەوخۆ پەی بەو ڕاستییە بەرین .عەقاڵنیبوون یەكێكە لە تایبەتمەندییەكانی بیركردنەوەی فەلسەفی.لە عەقاڵنیبووندا تاكە مەرجەعی فەلسەفە عەقڵە ،وەاڵمی پرسیارەكان 9
به‌هاری ٢٠١٥
243
Analytical, academic, quarterly Magazine
دەبەسترێنەوە بە عەقڵەوە .ئەو پڕۆسە عەقڵییە بەڵگەگیریانەیە لەسەر كۆمەڵێك بنەما بەندە ،عەقڵ سەرپەرشتییان دەكا .تاكە سەرچاوەی زانین و زانستی فەیلەسوفانی سەدە كۆنەكان و سەدەكانی ناوەڕاست ،عەقڵ بووە.ئەو فەیلەسوفانە پێیانوابوو تەنها لە میانەی كێشەی لۆژیكیانەوە دەكرێت زانیاری لە كێشەی گشتییانەی عەقڵییەوە دەربهێنرێ بەبێ گەڕانەوە بۆ واقیع و بینینی ئەو واقیعە.لە بەرامبەر ئەو باوەڕە عەقڵییەدا ،لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەهەمدا بەر (نیتشە) دەكەوین لە ئانی نووسرانی بەرهەمەكانیدا لەسەر زمانی (زەردەشت)ـەوە زەنگ بۆ سەردەمێك لێدەدا ،سەردەمێكی داماڵراو لە پرەنسیپە مرۆیی و بەها ڕۆحییەكان ،سەردەمی كوژرانی مرۆ پشت بەست بە ئەقاڵنیەت و نائەقاڵنیەت، سەردەمی نائومێدییە گەورەكان و كەوتنە ژێر پرسیاری دنیا( .حوسێن) لە شیعرەكەیدا پێكەنینی بۆ یارەكەی گەڕاندۆتەوە و وەكو شتێكی هەبوو الی یار باسی دەكا .ئەی پێكەنینی خود لە كوێیە ؟ ئەوی تر (یار) بەچی پێدەكەنێ كە خود لەبەرامبەریدا دەنووزێتەوە و دەپاڕێتەوە لێی بە ئامانجی خۆدەرخستن؟ .پێكەنین لەو ئاستەدا پێویستییە ؟ ئەی لە ئاستی تر؟ پێكەنینی مرۆ بەرهەمی هەستەكانیەتی .هەستكردنی مرۆ بە خۆشی و ناخۆشی زۆر كەرەت پێكەنینی لێ دەكەوێتەوە .خود لەڕێگای پێكەنیەوە دەیەوێ ئەو هەستەی ناخی بۆ ئەوی تر دەربخا ،ئەو هەستەی دروستكەری پێكەنین بوو .پێویستی پێكەنین لەو ئاستەدا دەردەكەوێ ،خود بیەوێ ڕێگایەكی درێژ لە رێگای بزەیەكەوە كورت بكاتەوە ،ڕێگای گەیشتن بە ئەوی تر .پێكەنینی مرۆڤ پێكەنینە بە شتەكانی دەوروبەر بە مرۆڤیشەوە (مرۆڤ بە مرۆڤ پێدەكەنێ) ،لەوەش زیاتر مرۆڤێك دەتوانێ مرۆڤێكی تر مەحكوم بكا بەوەی پێبكەنێ ،ئەو مەحكومكردنەش هاوكات دروستكەری ئەو هەستەیە كە خوڵقێنەری پێكەنینە و باسمان كرد .پێكەنینی یار لە شیعرەكەدا ئەگەر پێكەنین بێت بە خود ،ئەوا مانای ئەوەیە نووزانەوە و پاڕانەوەی خود بێ سوودە ،ئەگەر پێكەنینێكیش بێت هەڵگری ئەسەفی گەورە و پەشیمانیی گەورەیە ،ئەوا مانای وایە پاڕانەوەی خود كە سەر تا پای شیعرەكەی پێنووسراوە ،توانیویەتی شتێك لە یار بگۆڕێت. (( تو هەولدانەكی بۆ ژبیركرنا خۆیێ ژ تاریێ هەرجارەكا ب من وەردهێنی بێهنا خودێ دهێت ،تە بێهنا خودێ ژ كیڤە ئینایە؟ ئەز ددەرگەهێ ڕا چوومە دخۆدا، ژنۆپەنجەران فەلسەفا ڤەبوونێ خواند تو یا ژمن دەركەفتی)) (رزگار سوبحی ،تو ژێر نڤێسا خودێی).. لەو پارچە شعرەی (رزگار)ـدا شاعیر هاوشێوەی (هەردی) دەیەوێ لەڕێگای پاڕانەوەی زۆرەوە خۆی بگەیەنێتە ئەوی تر ،ئەو دەگەڕێتەوە بۆ خودا و گەرەكیەتی لەڕێگای خوداوە مانیفێستبوونی خۆی ڕابگەیەنێ .هەر لەو پارچە شیعرەدا سەرسامبوونی بە جوانی كە 244
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
جوانیی یارە دەبینرێ .لە سەرەوەدا هەست بەو سۆزە دەكەین شاعیر بۆ كەسی بەرامبەری دەیخاتە ڕوو ،سۆزێكی شاعیرانەیە و زادەی پەیوەستبوونە بەو (كەسی دووەم)ـە ،سۆزێك نییە لە بۆشاییدا دروست بووبێت ،كۆمەڵێك پاڵنەر لە پشت سەرهەڵدانی ئەو سۆزەوەن، (سۆزێكی شاعیرانەیە) .هەست كردن بە كەسی بەرامبەر و بە وجودی ئەو كەسە لە ناخی شاعیردا ،وەها سۆزێك بینا دەكا بە پێكهاتە جۆراوجۆرەكانی ئەو سۆزەوە ،جۆرێك لە (سۆزی خودی)ش هەستی پێدەكرێ. ئاراستەی سۆزیانەی – خودی ،پێیوایە دەبێ توخمی سۆزیانەی ڕۆمانسی یان ویژدانی لە حەزلێكردنی جوانیدا ،جەختیان لەسەر بكرێتەوە و توانای دانانی بنچینەی عەقڵی بۆ داهێنانی هونەری ،جێگای گومانە .بڕیاردان بەستراوەتەوە بە ئاگایی ڕاستەوخۆ بە جوانی یان سۆسەی ڕاستەوخۆ بە بەهای جوانی كە لەخۆگری شتە جوانەكانن .لەبەرامبەر ئەو ئاراستەیەدا ،ئاراستەیەكی تر هەیە ،لەوێدا حەزكردن لە جوانی بۆ عەقڵ دەگەڕێتەوە ،ئەو گەڕانەوەیەش حوكمێكی عەقڵییە و جیایە لەو حوكمە سۆزییەی لە سەرەوە خستمانە ڕوو( .ئاراستەی عەقڵی) لە جوانیناسیدا ملكەچبوونی جوانییەكان كە بە جوان حوكمیان لەسەر دەدرێ ،بە پێویست دەزانێ بۆ یاسا عەقڵییەكان .سروشتی جوانی و چییەتییەكەی، كۆمەڵێك تیۆرەیان بەدوای خۆیاندا هێنا ،ئەگەر ئەو دوو ئاراستەیەی خوارەوە بخەینە ڕوو، هەڵەمان نەكردووە: -1ئاراستەی بابەتی. -2ئاراستەی خودی. لە سەردەمی ئەمڕۆی كایەی فیكری و فەلسەفیدا ،فەیلەسوفان پرسیار دەربارەی چییەتی جوانی ناكەن ،چەمكی جوانی چیتر ئامانج نییە ،پرسیاری ((جوانی چییە؟)) ،تەنها پەیوەست نییە بە دیرۆكی جوانیناسییەوە ،بە جۆرێك ئومێد بڕاوین لە وەاڵمێكی دروست بۆ ئەو پرسیارە سادەیەی (سۆكرات) ،لە سەردەمی (كانت)ـەوە تا نیوەی سەدەی نۆزدەهەم، ئەگەری پەیدابوونی وەاڵمێكی لێبڕاو ئەگەرێكی كراوە بوو. (رزگار) گەرەكیەتی جوانییەك لەنێو تێكستە شیعرییەكەیدا باڵوبكاتەوە لە ڕێگای گەڕانەوە بۆ جوانییەكانی یارەوە ،واتە ئەو جوانی دەكاتە ڕێگای گەیشتن بە جوانی. ((لە نەعلەتی بارانێكا هاتیت هەرچی دەنگی پێكەنین و ڕەنگی ئارامی و گەشەی ئاوەدانیمە بۆ خۆت برد و لە كوچە تاریكەكانی بێدەنگیتا نەفیت كردم، ئێستا 9
به‌هاری ٢٠١٥
245
Analytical, academic, quarterly Magazine
لە قەراغی خلیسكێنەری ئەو تەنیاییەدا كزكز ئەچمەوە بێ تۆ))(ژاوێن شاڵی ،من بێ تۆ) (ژاوێن) باسی هاتنی یار دەكا ،لەپشت ئەو هاتنەوە ،دەشێ چاوەڕوانییەكی درێژ بە چاوی ڕۆح ببینین ،وەلێ ئەو كاتەی یار دێت ،شتەكان باش ناكات و كەشی خود جوان ناكا ،بگرە جوانییەكان ناشرین دەكا ،ئارامییەكان دەبا ،ئەمەش دیسانەوە خود دەخاتە نێو حاڵەتی الواندنەوە خودییەكەوە سەرەڕای ئەوەی یار غەدارە و خود نەفی دەكا ،تووشی غەدری گەورەی دەكا .غەدرە گەورەكانی یار لەنێو مەملەكەتێكی گەورەدا هەڵگیراون ،ئەویش دڵی گەورەی خودە .خود بە دڵێكی گەورەوە ئامادەگیی تیایە غەدرە گەورەكان لەبیر بكا و لەنێو تەنیاییە كوشندەكەی خۆیدا ،باسی سووتانی خۆی بكا ،سووتان بەهۆی دووری یارەوە :كزكز ئەچمەوە بێ تۆ .ئەو حاڵەتەی (ژاوێن) هەڵگریەتی ،نیشانەی بە ئاسان وەرگرتنی غەدرەكانە ،ئەوەتا ئێستای تەنیای دەكاتە شوێنی نمایشكردن و دەرخستنەوەی خود بەڕووی ئەوی تردا( .ژاوێن) هەمیشە بە ئاواتەوە دەنووسێ ئەگەرچی دەرخستنی خود و پارانەوەی خود سنوورەكان دەبڕن ،وەلێ هەمیشە ئومێدێك هەیە بەهۆیەوە شاعیر دەتوانێ بژی و بیر لە مردن و خۆكوشتن و كۆتایی نەكاتەوە( .گۆتە) لە قۆناغێكدا حەزی لە خۆكوشتن دەكرد ،كاتێكیش لەو حەزە هەڵدەگەڕێتەوە كە بیر لە قۆناغی دوای مردن دەكاتەوە« :ئەگەر بمرم دوای ئەوە چی ڕوودەدا ؟ ،ئەو چییەی هەنووكە هەیە ئامانج نییە» دواتر هەموو شتێك لە (گۆتە)دا دەگۆڕێ ،پارێزگاری لە هەژاران دەكرد و پارەی خۆی لەگەڵ بەش دەكردن .ئەو دەیگوت»:ڕەنگە لە دیدی خودادا هەژارەكان بەڕێزتر بن «ئەو كاتەشی (كارل ئۆگست) داوای لێ دەكا هۆنراوەی حەماسی بنووسێ تا وەكو چەكێك لە شەڕدا دژی فەرەنسییەكان بە كاری بهێنێ ،ئەو ڕەتی دەكاتەوە .دوا وتەی لە نێو جێگای مردنەكەیدا ڕەنگدانەوەی ئومێد بوو« :خودایە ڕووناكیی زیاترم پێ ببەخشە» ئەو گۆڕانەی (گۆتە) دواتر لە (فاوست)دا ڕەنگی دایەوە( .فاوست) لە ئاسماندا ئەو مندااڵنەی لە تەمەنێكی زوودا ژیانیان بەجێ هێشتبوو ،فێرە وانەی ژیان دەكرد( .گۆتە) هاوشێوەی (فاوست) ،خۆی تەرخان كردبوو بۆ ئەو كەسانەی ژیان و ئازارەكانی ژیان زۆری بۆ هێنابوون ،فێرە چێژی ژیانی دەكردن و ئەوانەی دوای شكستخواردن سەرلەنوێ دەستیان پێ دەكردەوە ،الی (گۆتە) پایەی تایبەتیان هەبوو( .گۆتە) ئایدیای خۆی لەسەر بناغەی بەسەرهاتی ڕاستەقینەی مرۆڤ دامەزراند ،تێز و حەزەكانی لە (فاوست)دا چڕ كردەوە. بە بۆچونی من (گۆتە) لە نووسینی (فاوست)دا كە پازدە ساڵ درێژەی كێشا ،سوودی لە چیرۆكی (ئادەم و حەوا) وەرگرتووە كە لە كتێبە ئاسمانییەكاندا هاتووە .لە (فاوست) دا شەیتان بانگەشەی ئەوە دەكا ژیان هەرچی بێت ،ئەوە ناهێنێت هەبێت ،بۆیە وەكو تێكدەری ژیان دەردەكەوێ و خوداش ئەفرێنەرە .خودا لە شەیتان دەپرسێ: (( -ڕات چییە سەبارەت بە فاوست؟ ئەویش مرۆڤێكە وەكو هەموو مرۆڤەكان لێگەڕێ 246
9
به‌هاری ٢٠١٥
Analytical, academic, quarterly Magazine
فریوی بدەم...خودا بەهۆی باوەڕی زۆری بە فاوست ،ڕێگا بە شەیتان دەدا كاری خۆی بكا)) ئێمە نامانەوێ ئەدەبیاتی (ژاوێن) نزیك بكەینەوە لە ئەدەبیاتی (گۆتە)ـەوە یان بمانەوێ بەراوردكاری بخوڵقێنین بەهۆی مەودای زۆری نێوان هەردوو ئەدەبیاتەكەوە ،ئەوە نەبێت ویستمان بیسەلمێنین (ژاوێن) تاقە شاعیر نییە بە ئومێدەوە دەنووسێ و بە ئومێدەوە دەژی(.ژاوێن) لەو پارچە شیعرەیدا دەیەوێ نزیك بكەوێتەوە لە قەراغی خلیسكێنەری تەنیاییەكەی ،وەلێ ئامانجی لەو نزیكبوونەوەیە ،دووركەوتنەوەیە ،ئەو دەیەوێ لە تەنیاییەكەی نزیك بكەوێتەوە ،بەو هیوایەی دواجار بۆ ئەبەد لێی دووربكەوێتەوە و بگات بە یار ( .نزیكبوونەوە) وەكو چەمك و كردە ،ڕەنگدانەوەی (دووركەوتنەوە)ـیە .نزیكبوونەوە و بڕینی سنوورەكانی دووركەوتنەوە ،كردارەكە درێژ دەكاتەوە تا سنووری نزیكبوونەوە لە نزیكبوونەوەیەكی تر (نزیكبوونەوە لە كەسی دووەم بە ئامانجی نزیكبوونەوە و گەیشتن بە كەسی سێیەم) ،نزیكبوونەوەكە یەكێك لە دەرنجامەكانی سەیرە: «لەگەڵ گەیشتن بە كەسی سێیەم ،كەسی دووەم پەراوێز دەخرێ».ئەگەر تەنیایی كەسی دووەمی نێوان خود (كەسی یەكەم) و یار (كەسی سێیەم) بێت ،ئەوا لە ئانی بە یەك گەیشتنی كەسی یەكەم كە (ژاوێن) و كەسی سێیەم كە یارە ،كەسی دووەم كە تەنیاییە دەمرێ (تەنیایی بە تەنیا دەمرێ). تەنیایی لەپاڵ پێویستییەكانی ،ئەوا بكوژی زۆرێكیشمانە ،ئەو دەمانكوژێ و خۆشی بە تەنیا دەمێنێتەوە .ئەوكاتەی تەنیایی دەمرێ ،مانای وا نییە خود و یار ئارام بژین ،دەشێ مردنی تەنیایی ،لەدایكبوونی تەنیاییە گەورەكە بەدوای خۆیدا بهێنێ ،تەنیاییەكی ئەبەدی كە مردنە.
*سه‌رچاوه‌كان له كۆتایی به‌شی دووه‌مدایه و الی گۆڤارى شیكار پارێزراوه.
9
به‌هاری ٢٠١٥
247
Analytical, academic, quarterly Magazine
9
به‌هاری ٢٠١٥
248