حكوومەت :راپۆرتەكەی كۆمەڵی ئیسالمی مەترسیدارە
بەرهەم ساڵح بۆ دروستكردنی حزب دەچێتە دەرەوە ئەندامانی خوارەوەی سەركردایەتیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردســتان ،هۆشــداری دەدەن لــەوەی حزبەكەیــان ڕووبەڕووی مەترسی دەبێتەوە ئەگەر كێشە ناوخۆییەكانیان چارەسەر نەكەن ،كە بەهۆی ناكۆكیی تایبەتی و هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی جێگەی كەسی یەكەم ،سەری هەڵداوە. ئەوە لە كاتێكدایە كە بەرهەم ســاڵح ســەركردایەتی یەك لە الیەنە ناكۆكەكان دەكات و بە نیازە بۆ بەدەســتهێنانی پشتگیری ،سەردانی توركیا و ئەمەریكا بكات.
4
باڵوكردنەوەی ڕاپۆرتێــك لەالیەن مەكتەبی مافی مرۆڤی كۆمەڵی ئیســامی ،كاردانەوەی جیاوازی لێ كەوتەوە .لە راپۆرتەكەدا رەوشی مافی مرۆڤ لە كوردستان بە شێوەی “زۆر مەترسیدار” باســی لێوە كراوە .گوتەبێژی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان نایشارێتەوە كە پێشێلكاری هەیە ،بەاڵم دەڵێ“ ،پێشێلكارییەكان لەو ئاســتەدا نین و بەو شــێوەیەی لە راپۆرتەكەی كۆمەڵی ئیسالمیدا هاتووە ،زۆر مەترسیدارە”.
2
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
وشیار زێباری وەزیری دارایی عێراق ئاشكرای دەكات كە بۆ كەمكردنەوەی بەشێك لە كورتهێنانی بودجەی واڵت، بڕێــك لە مووچەی ئەو كەســانەی پلــەی وەزیفییان لە بەڕێوەبەری گشتی بەسەرەوەیە دەبردڕێ ،بەاڵم بەشێوەی قەرز و دواتر حكوومەتی عێراق بۆیان دەگەڕێنێتەوە .ئەو دەڵێ“ ،ئەم رێنمایی و بڕیارە لەسەر فەرمانبەرانی ئاسایی و پلە نزم جێبەجێ ناكرێت”. دیمانەیەك لە ل 3
نرخ 500 :دینار ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
ماڵپەڕی وشە
“موچەی فەرمانبەرانی ئاسایی كەم ناكرێتەوە”
www.wishe.net
بۆ ئازادیی دەربڕین لە وشەوە دەست پێ بكە
پەرلەمان بە نهێنی یاسای لەباربردنی منداڵ دەردەكات
ئیسالمییه‌كان هه‌ل دۆقۆزنه‌و‌ه و حكوومه‌ت بێ ده‌نگه لە چەند رۆژی رابردوودا حەمەســەعید حەســەن نووسەر و رەخنەگــری ئەدەبــی بەهــۆی رســتەیەکەوە لەالیەن ئیسالمییەکانی هەرێمی کوردستانەوە لە فەیسبووک هێرشی کرایە ســەر و بەرەو ڕووی سووکایەتییەکی زۆر بوویەوە کە لە سەرووی هەموان ،عەبدولستار مەجید ،وەزیری کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی حکوومەتی هەرێم بوو کە لە پەیجی تایبەتی خۆی لە فەیسبووک ،کۆمەڵێک سووکایەتی و وشەی نەشیاوی بەرامبەر بەو نووســەرە بەکار هێنابوو و یەکێتی زانایانی ئاینی ئیســامی کوردســتانیش لە راگەیاندنێکی فەرمیدا هەڕەشەیان کردووە کە نووسەر بەرەو ڕووی دادگە دەکەنــەوە ،به‌وه‌یش خه‌ریك ه ئــازادی ده‌ربڕین ب ه ته‌واوی ده‌كه‌وێت همه‌ترسییه‌وه. راپۆرتێك لە ل 17
لە 20ساڵی رابردوودا 6هەزار و 893كرێكار كەمئەندام بوونە ســەندیكای كرێكارانی كوردستان ئاشكرای دەكات كە لە ماوەی 20ســاڵی رابردوودا ،نزیكەی 6هەزار و 893 كرێكار لە هەرێمی كوردستان كەمئەندام بوونە. ســااڵنە بەهۆی ڕووداوەكانــی كاركردن لــە هەرێمی كوردســتان ،چەندین كرێكار گیان لە دەســت دەدەن یان كەمئەندام دەبن .ســاڵی 2014بە بەراورد بە سااڵنی ڕابردوو ،بە ســاڵی زێڕین دادەنرێــت بۆ كەمیی گیان لە دەســتدانی كرێكار ،هاوكات بە ساڵی نەهامەتییەكان بۆ كرێكاران ناو دەبرێت. راپۆرتێك لە ل 8
كورد دیسان بە دەستبەتاڵی لە تاران گەڕایەوە
دوای ئازادكردن و هێنانەوەی چەند ژنێكی ئێزیدی لە ئێســتەدا بەشێكیان سكپڕن بەهۆی دەستدرێژییە سێكســییەكانی چەكدارانی داعش ،بۆیە پەرلەمانی كوردستان بە نهێنی هەوڵی بەیاساییكردنی لەناوبردنی ئەم مندااڵنە دەدات كە لە سكی ئەم ژنانەن .
2
16 18
د .ئەحمەدی مەال:
ستار چاوشین
مەال بەختیار و گرنگیی سوپای نیشتامنی
فۆتۆگرافەری رەنگكوژی سەلیقەكوژ
18
كرێكاران بە % 5ـی داهاتیان دەتوانن لە خانەنشینی سوودمەند بن بەپێی یاسای خانەنشــینی و دەستەبەری كۆمەاڵیەتی، هەمــوو كرێكارێــك دەتوانــێ مافی خۆی دەســتەبەر بكات ،بەاڵم ئەو بڕیارە ئێســتە تەنیا مافی ئەو كرێكارانە دەپارێزێت كە لــە كۆمپانیاكان كار دەكەن و كرێكارانی سەربەخۆ ناگرێتەوە .ئەو كرێكارانە دەتوانن بە % 5ـــی داهاتیان لە خانەنشینی سوودمەند بن راپۆرتێك لە ل 13
سەدەی نۆزدەیەمی كورد زۆر شەرمنانە خۆی بۆ سەدەی بیستەم ئامادە دەكات
ئێزیدییەكان داوای ئیدارەی سەربەخۆی سەر بە هەرێم دەكەن
لە چەنــد رۆژی رابردوودا كۆمەڵێــك چاالكی مەدەنیی موكریــان زنجیرەیــەك دیــدار و دانیشــتنیان لەگەڵ بەرپرسانی حكوومەتی كۆماری ئیسالمیی ئێران ئەنجام دا بە مەبەستی گێڕانەوەی هاوسەنگی لە گەشەكردن و بووژانەوەی پارێزگەی ورمێ ،داوایان لە بەرپرسانی تاران كردووە دادپەروەرانە بەشــی كورد لە بەڕێوەبردنی ئەو پارێزگەیە بدەن ،بەاڵم تاران هیچی پێ رەوا نەبینیون. راپۆرتێك لە ل 6
3
بـاڵەكایەتی لە دەرەوەی بازنەیە
8
سیاسەت
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
2
ئێستە ژمارەی یاسایی پەرلەمانتاران ئیمزایان لەسەر پڕۆژەیاساكە كردووە ،بەاڵم كێشە كەوتووەتە نێوان لێژنەی مافی مرۆڤ و داكۆكیكردنی لە مافی ئافرەتان و دوو بۆچوونی جیاوازیان هەیە .الیەنێكیان پێیان وایە دەبێت ئەم مندااڵنە لەناو بربێن ،چونكە دایكانیان هیچ هەســت و ســۆزێكیان بۆ سكەكەیان نییە و الیەنێكی تریش پێی وایە ئەو منداڵەی كە بە ناشەرعی لە سكی دایكیدایە ،هیچ تاوانێكی نییە تا شیاوی كوشنت بێت.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
“ وشە “ ناوە نوێیەكەی كورد لە بەغدا ئاشكرا دەكات
پارتی پۆستێكی نوێی لە بەغدا پێ دەدرێت دەستی پێ كردووە بە ئامانجی یەكخستنی فراكســیۆنەكان و دروســتكردنی فراكسیۆنێكی یەكگرتووی كوردستانی”. ئەم پەرلەمانتــارە گوتی “هەر فراكســیۆنێكی كوردســتانی بۆ خــۆی ســەرۆكێكی هەیە، ئەوەش جیــاوازە لەوەی كە لە خولی پێشــووی ئەنجوومەنی نوێنەراندا هەبوو”. پەرلەمانتارێكیش كە نەیویست
وشە /هەولێر -رامیار جەواد بەمەبەســتی یەكخســتنی نێــوان ڕیزەكانــی كــورد لە ئەنجوومەنــی نوێنەرانی عێــراق ،حزبــە كوردییەكان لە ئێســتەدا ســەرقاڵی دروســتكردنی هاوپەیمانییەكن كە وا بڕیارە لە كۆتایی مانگی شــوبات ڕای بگەینن و پۆســتی سەرۆكایەتییەكەشــی بــە پارتی دیموكراتی كوردســتان دەدرێت . موحســین ســەعدوون پەرلەمانتــاری كــورد لــە ئەنجوومەنی نوێنەران عێراق
بە “وشە”ی ڕاگەیاند “گفتوگۆی فراكسیۆنە كوردستانییەكان لە ی نوێنەران لە بەغدا ئەنجوومەن
كۆمەڵی ئیسالمی باس لە “خراپی”ی رەوشی مافی مرۆڤ لە كوردستاندا دەكات دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤی كوردستان:
راپۆرتەكەی كۆمەڵی ئیسالمی زۆر مەترسیدارە
ناو بهێنرێت ،بۆ “وشە” ئاشكرای كرد لە ئێستەدا ڕێكەوتن لەسەر پێكهێنانی ئــەو هاوپەیمانییە لە %60كارەكانی تەواو بووە و تەنیا ئەوەی ماوەتەوە كەسەكان بۆ پۆستەكان ئاشكرا بكرێن . ئــەو پەرلەمانتــارە ئامــاژەی بەوەش كرد كــە بڕیاریان داوە نــاوی هاوپەیمانییەكەیــان، هێــزە “هاوپەیمانــی كوردییەكان” بێ كە ســەرجەم
پەرلەمانی كوردستان پڕۆژەیاسایەك بۆ لەباربردنی مندااڵن ئامادە دەكات
وشە /هەولێر – رامیار جەواد دوای ئازادكردن و هێنانەوەی چەند ژنێكی ئێزیدی لە ئێستەدا بەشێكیان سكپڕن بەهۆی دەســتدرێژییە سێكســییەكانی چەكدارانی داعش ،بۆیە پەرلەمانی كوردستان هەوڵی بەیاساكردنی لەناوبردنی ئەم مندااڵنە دەدات كە لە سكی ئەم ژنانەن .
وشە /هەولێر – رامیار جەواد باڵوكردنەوەی ڕاپۆرتێك لەالیەن مەكتەبی مافی مرۆڤی كۆمەڵی ئیســامی، كاردانەوەی جیــاوازی لێ كەوتەوە .لە راپۆرتەكەدا رەوشــی مافی مرۆڤ لە كوردستان بە شێوەی “زۆر مەترسیدار” باسی لێوە كراوە. محەمــەد گۆمەشــینی گوتەبێــژی دەستەی ســەربەخۆی مافی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان ،دووپاتی دەكاتەوە كە بەدواداچوون بۆ راپۆرتەكە دەكەن و لە راستی و دروستیی ناوەڕۆكەكەی دەكۆڵنەوە. گۆمەشینی بە رۆژنامەی “وشە” دەڵێ، “ئێمە نازانیــن مەكتەبی مافی مرۆڤی كۆمەڵی ئیســامی لە راپۆرتەكەیاندا پشتیان بە چ ســەرچاوەیەك بەستووە، بێگومان پێویســت بــوو ئاماژەیان بە سەرچاوەكە كردبایە”. لــە بەشــێكی راپۆرتەكەدا بــاس لە بوونی بەندیخانەی نهێنی لە هەرێمی كوردستاندا كراوە. گۆمەشــینی لەوبارەیەوە دەڵێ“ ،ئێمە ناوەڕۆكــی راپۆرتەكــەی كۆمەڵــی ئیسالمی لەســەر بوونی بەندیخانەی نهێنی لە كوردستان رەت دەكەینەوە، خۆیــان یــان هــەر هاوواڵتییــەك بەندیخانــەی نهێنی پــێ دەزانن ،با پێمــان بڵێــن و ئێمەش راســتەوخۆ بەدواداچوونی بۆ دەكەین”. گوتەبێژی دەستەی سەربەخۆی مافی
مرۆڤ نایشــارێتەوە كە پێشێلكاری لە هەرێمی كوردستاندا هەیە ،بەاڵم دەڵێ، “پێشــێلكارییەكان لەو ئاستەدا نین و بەو شێوەیەی لە راپۆرتەكەی كۆمەڵی ئیسالمیدا هاتووە ،زۆر مەترسیدارە”. ســۆران عومەر سەرۆكی لێژنەی مافی مرۆڤ لە پەرلەمانی كوردستان ،دووپاتی دەكاتەوە كە تا ئێســتە راپۆرتێكی لەو شێوەیەیان بەدەســت نەگەیشتووە و ئەگەر بگات ،بەدواداچوونی بۆ دەكەن. ســۆران عومەر خۆی لەســەر لیستی كۆمەڵی ئیسالمی ئەندامی پەرلەمانی كوردســتانە .ئەو دەڵــێ“ ،ئێمە تەنیا راپۆرتێكمــان لەالیــەن رێكخــراوی منداڵپارێــزی كوردســتان لەبــارەی رەوشــی مافــی مندااڵنــەوە پــێ گەیشتووە”. هاوكات سەرچاوەیەكیش لە وەزارەتی كار و كاروبــاری كۆمەاڵیەتیــی حكوومەتــی هەرێمــی كوردســتان ئاشكرای كرد كە راپۆرتەكەی مەكتەبی كۆمەڵی ئیســامی بۆ دیاریكردنی ئەو تەوەرانــەی پێوەندییان بــە ئەوانەوە هەیە ،هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێت.
لە راپۆرتی بەشــی یاسا و مافی مرۆڤ لە مەكتەبــی پێوەندییەكانی كۆمەڵی ئیسالمیی كوردســتان كە دوێنی باڵو كرایــەوە ،دووپات كراوەتــەوە ل ە هەر 100قوتابیــی هەرێمی كوردســتان، دەستدرێژی كراوەتەوە سەر 10كەس. راپۆرتەكــە پشــتی بەســتووە بــە رووپێوێكی رێكخــراوی منداڵپارێزیی كوردستان كە تێیدا ئاماژە دراوە ،رێژەی توندوتیژی جەستەیی لە قوتابخانەكانی هەرێمی كوردستان % 42و % 88ی مامۆســتاكان بڕوایان بە بەكارهێنانی توندوتیژی هەیە دژ بە قوتابییان. هاوكات راپۆرتەكە روونی كردووەتەوە كە لــە 10مانگی ســەرەتای ســاڵی 2014دا 600 ،حاڵەتــی توندوتیــژی دژ بە ژنــان تۆمار كراون كــە 27ژن كــوژراون 37 ،خۆیــان كوشــتووە، 177ی تریش ســووتاون76 ،ی تریش خۆیــان ســووتاندووە و 112ژنیــش دەستدرێژییان كراوەتە سەر. هەروەهــا ئامــاژە بــەوە دراوە كە لە ســەرەتای هاتنی تیرۆریســتانیش بۆ ناوچە ئێزیدینشــینەكان 400 ،ئافرەت رفێنراون و تا ئێســتە 344لەوانە ئازاد كراون ،جگە لەوەش دواتر تیرۆریستان 3هەزار و 657ئافرەتی تری ئێزیدییان رفاندووە و تا ئێســتە چارەنووســیان نادیارە و بە زۆر ســكیان پــڕ كراوە و سێكسیان لەگەڵدا كراوە.
الیەنە سیاســییەكان لە خۆ دەگرێــت و بڕیاریش دراوە ســەرۆكی هاوپەیمانییەكە بدرێت بــە پارتی دیموكراتی كوردستان. لــە كــۆی 328كورســیی پەرلەمانی لــە ئەنجوومەنی نوێنەرانــی عێــراق ،كــورد خاوەنــی 58كورســییە كە سەنگ و قورسایی زیاتر بووە لە جاران .
بەپێی نوێترین ئامــار كە ڕۆژنامەی “وشە” بە دەستی هێناوە ،زیاتر لە 4 هەزار ژنی ئێزیدی لەالیەن داعشەوە ڕفێندراون و لەم ژمارەیەش تا ئێستە 350ژن گەڕێندراونەتەوە هەرێمی كوردستان و باس لەوەش دەكرێت كە 121ژنیان سكپڕن . رۆژنامەی “وشە” لە بەدواداچوونێكدا بۆی ئاشــكرا بــووە كە ئێســتە لە لیژنەكانی یاسایی و داكۆكیكردنی لە مافی ئافرەتان ،بەشێوەی نهێنی كار بۆ داڕشتنی پڕۆژەیاسایەك لەبارەی ئەو ئافرەتانــە دەكرێت كە لەالیەن چەكدارانی داعشەوە دەستدرێژیی سێكســییان كراوەتەوە ســەر .لە پڕۆژەیاساكەدا باس لە “لەباربردنی” ئەو مندااڵنە دەكرێ كە زۆر ســكی ئافرەتە ئێزیدییەكانەوە. پەیامنێــری “وشــە” پێوەندی بە هــەردوو لێژنەی ناوبــراوەوە كرد، بەاڵم زۆر بەتوندی وەاڵمی درایەوە. ئەندامانــی لێژنەكــە دەیانگــوت
كە “ئــەو بابەتە بۆ راگەیانــدن نییە و نابێ قسەی لەســەر بكرێت” .لێژنەی یاســایی پەرلەمانی كوردستانیش لە باڵوبوونــەوەی زانیارییەكان زۆر تووڕە بوون. ئەندامێكــی پەرلەمانی كوردســتان ئاشــكرای دەكات كە بەڵێن دراوە ئەو بابەتە بــە نهێنی بمێنێتــەوە .ئەو كە ئامــادە نەبوو ئاماژە بە نــاوی بكرێت، گوتی“ ،ئەوەی ئــەم زانیارییانەی باڵو كردووەتــەوە ،خیانەتی لە ســوێندی یاســایی و ئەخالقیەتــی پەرلەمانــی كردووە”. لە بەشــێكی پڕۆژەیاساكەدا هاتووە كە ئــەو ئافرەتانەی لەالیــەن چەكدارانی داعشەوە دەستدرێژیی سێكسییان بۆ سەر كراوە ،ئێستە لە بارێكی دەروونیی ئاڵــۆزدان ،بۆیە دەتوانــن خۆیان بڕیار لەسەر لەباربردنی كۆرپەلەكانیان بدەن. هەروەهــا وەزارەتی تەندروســتی لەو مەسەلەیە ئاگادار كراوەتەوە بۆ ئەوەی لە كاتی پێویستیدا رێوشوێنی یاسایی
ئێســتە لــە لیژنەكانــی یاســایی و داكۆكیكردنــی لــە مافــی ئافرەتــان، بەشــێوەی نهێنــی كار بۆ داڕشــتنی پڕۆژەیاســایەك لەبارەی ئــەو ئافرەتانە دەكرێــت كــە لەالیــەن چەكدارانــی داعشــەوە دەســتدرێژیی سێكســییان كراوەتەوە سەر
بگرێتە بەر. بەپێی زانیارییەكانیش بەشــێك لەو ژنانە ئێســتە لە نەخۆشخانەیەكی تایبەتــی جەســتەیی و دەروونی لە هەولێــر و دهــۆك خەوێنراون. هەروەها بەشێكیان داوایان كردووە كۆرپەكانیان لەبار ببەن. ئێستە ژمارەی یاسایی پەرلەمانتاران ئیمزایــان لەســەر پڕۆژەیاســاكە كــردووە ،بەاڵم كێشــە كەوتووەتە نێــوان لێژنــەی مافــی مــرۆڤ و داكۆكیكــردن لە مافــی ئافرەتان و دوو بۆچوونــی جیاوازیــان هەیە. الیەنێكیــان پێیــان وایــە دەبێت ئــەم مندااڵنە لەنــاو ببرێن ،چونكە دایكانیان هیچ هەست و سۆزێكیان بۆ سكەكەیان نییە و الیەنێكی تریش پێی وایە ئەو منداڵەی كە بە ناشەرعی لە ســكی دایكیدایە ،هیچ تاوانێكی نییە تا شــیاوی كوشتن بێت ،بەاڵم لەدایكبوونیشی نەهامەتییەكی ترە بۆ دایكی و بۆ مناڵەكە خۆیشی. بێســتوون فائیــق ئەندامی لێژنەی مافــی مرۆڤ بە ڕۆژنامەی “وشــە” ڕای گەیاند“ ،من تا ئێستە ئەم شتەم نەبیســتووە ،بەاڵم ئەو منداڵەی كە بە ناشــەرعی لە ســكی دایكیدایە هیــچ تاوانێكــی نییە تا شــیاوی كوشتن بێت ،بەاڵم لەدایكبوونیشی نەهامەتییەكی ترە بــۆ دایكی و بۆ منداڵەكە خۆیشی”. ی مافی مرۆڤ ی لێژنە ئەو ئەندامــە ئاماژەی بەوەش كرد“ ،لەدایكبوونی ئــەو مندااڵنــە نەگونجــاوە و كوشتنیشیان كارەساتە ،بۆیە قورسە بڕیار لەسەر چارەنووسیان بدرێت”.
سياسەت
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
وشیار زێباری وەزیری دارایی عێراق:
موچەی فەرمانبەرانی ئاسایی كەم ناكرێتەوە وشە /بەغدا وشــیار زێباری وەزیری دارایی عێراق رای دەگەیەنێت ،هاوكات لەگــەڵ ناردنی بودجە و مووچــەی فەرمانبەرانی عێراق ،بودجە و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردســتانیش مانگانە رەوانە دەكرێ .زێباری لە دیمانەیەكدا لەگەڵ “وشــە” ئاشكرای دەكات كە بۆ كەمكردنەوەی بەشــێك لەو كورتهێنانــی بودجە ،بڕێك لە مووچەی ئەو كەســانەی پلەی وەزیفییان لە بەڕێوەبەری گشتی بەسەرەوەیە دەبردڕێ ،بەاڵم بەشێوەی قەرز و دواتر حكوومەتی عێراق بۆیــان دەگەڕێنێتەوە .ئەو دەڵێ“ ،ئــەم رێنمایی و بڕیارە لەسەر فەرمانبەرانی ئاسایی و پلە نزم جێبەجێ ناكرێت”. وەرگرتنی پۆستی وەزارەتی دارایــی عێــراق بــۆ كــورد چ گرنگییەكی هەیە؟ بێگومــان كۆمەڵێــك گرنگــی تایبەتــی خــۆی هەبــووە ،لە سەرووی هەموویانەوە زۆرینەی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا پەیوەستن بە وەزارەتی دارایی و هەروەها پێوەنــدی بە وەزارەتی نەوتــەوە هەیــە ،بــۆ نموونــە كێشەی بەشە بودجەی هەرێم و كێشەی نەوت و مووچەی هێزی پێشــمەرگەی كوردستان ،ئەمە بە هاوئاهەنگی بەندە كە وەزیری داراییم لەگــەڵ وەزیری نەوتی عێــراق عــادل عەبدولمەهدی، تێگەیشــتنێكی باشمان هەیە و چارەسەری ئەو كێشانە دەكرێت. بەبوونــی كوردێــك لــە پۆســتی وەزیری دارایی ،ترس هەیــە جارێكی تر بەغدا بەشــە بودجەی هەرێم بەبیانووی هەر كێشەیەكەوە نەنێرێت؟
بێگومان تا ئەو وەزیرە كورد بێت، شــتی وا روو ناداتــەوە ،چونكە هیچ كوردێــك بڕیار لــە بڕینی بەشــە بودجەی هاونیشتمانانی
بەشــە بودجەكە رەوانە دەكرێ، بەپێی رێنمایی و لەگەڵ ناردنی بودجــەی هەمــوو وەزارەت و فەرمانگەكانی حكوومەتی عێراق، هەرێمی كوردســتانیش بەشە بودجەی خۆی وەردەگرێت. ســەرباری ئەو كارانە ،چی دەكــەن بــۆ چارەســەركردنی كێشەكانی تر كە ماون؟ وێڕای ئەو هەنگاوانەی تا ئێستە ئەنجاممان داوە لــە بەغدا ،كار دەكەین بــۆ چارەســەركردنی بنەڕەتی كێشــەكان بــۆ نموونە یاســای نەوت و غاز ،بۆیە دەبێ یاسای نەوت و غاز تێپەڕێندرێت،
دەسەاڵتدارێتی سەدام حوسێن لە عێراقدا ،دەســتوورێكی نوێ بۆ عێراق نووســرایەوە و كورد داوای گەڕانــەوەی كەركووك و چەند شوێن و ناوچەیەكی تری دەكرد كە بەشێك بوونە لە خاكی كوردستان و لە چوارچێوەی بە عەرەبكردندا خراوەنەتە ســەر پارێزگەكانــی تــری عێراق و ئێستەش كورد داوای دەكاتەوە. بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە لەنــاو دەســتووری عێــراق، رێوشوێن بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە دانراوە كە بە سێ قۆناغ دەبێت ،بەاڵم نزیكەی 10ساڵە
لەوەتەی ئێمە وەك وەزیرانی كورد گەڕاینــەوە بەغــدا بــە دوو وەجبە بڕی ملیارێك دۆالری ئەمریكیامن بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە نادات .رەنگە ئەگــەر بڕیارێكی لەم چەشنەش بدرێت ،وەزیری دارایی رەتــی دەكاتەوە ،یاخۆ لە هەر حاڵەتێكی هاوشێوەدا رەنگە رۆڵــی هەبێ بۆ ئــەوەی الیەنی بەرامبەر پاشگەز بكاتەوە. دواییــن رێكەوتنی نێوان هەولێــر و بەغدا لە یەكەم رۆژی ساڵی 2015جێبەجێ دەكرێت، واتــە ناردنــی بەشــە بودجەی هەرێم ئاسایی دەبێتەوە؟ بێگومــان وەك ســااڵنی رابردوو
ئێســتە هەوڵێك هەیە لە نێوان هەولێــر و بەغدا رەشنووســی یاســاكە بە داڕشــتنەوەیەك كە جێــی رەزامەندی هەردووال بێ، پێشــكەش بە ســەرۆكایەتیی پەرلەمان بكرێت. بــاس لە بڕینــی مووچەی فەرمانبەران دەكرێ ،ئەمە چۆنە؟ ئەمە بەشێوەیەكی تر لێكدانەوەی بۆ كراوە ،لە بودجــەی 2015دا زیاتر لە 25ترلیــۆن كورتهێنان هەیە ،بۆ كەمكردنەوەی بەشێك
و لیســتی خەرجییەكانیــان پێشــكەش بكــەن .هەرێم بڕی چەنــد نەوتــی فرۆشــتووە و لــە بەرامبــەردا چەنــد پارەی وەرگرتووە و بەغدا لە بەرامبەردا دەبــوو بــڕی چەنــد بودجەی هەرێم رەوانە بكات و نەیناردووە، دوای هاتنی حیســاباتی هەموو وەزارەتــەكان ،وەزارەتی دارایی لە سەرەتای ساڵی 2015لەگەڵ الیەنــە پێوەنــدارەكان كــۆی دەكەینەوە و وەك بەیاننامەیەكی دارایی بۆ رای گشــتی ئاشكرای دەكەین ،ئەویش ئەو بڕە پارەیە دەســت حكوومەت كەوتووە و ئەو بــڕەی لێ خەرج كــراوە و بەم شــێوە نازانســتییانە خەرج كــراوە ،ئــەوكات دەردەكەوێ كێ بەرپرســیارە لــە خەرجی گەشــتیاری و نایاسایی ،چونكە عێــراق ســاڵی 2014بودجەی نەبووە. باس لــەوە دەكرێ دوایین رێكەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا
لەو كورتهێنانە لە مووچەی ئەو كەسانەی كە پلەی وەزیفییان لە بەڕێوەبەری گشتی بەسەرەوەیە، بڕێك لە مووچەكەیان دەبردڕێت، بــەاڵم بەشــێوەی قــەرز ،واتە حكوومەتــی عێراق لــە دواییدا بۆیــان دەگەڕێنێتــەوە ،ئــەم رێنمایــی و بڕیــارە لەســەر فەرمانبەرانی ئاســایی و پلە نزم جێبەجێ ناكرێت. چیتان كردووە بۆ گەڕانەوەی متمانە لە نێوان هەولێر و بەغدا؟ لەوەتەی ئێمە وەك وەزیرانی كورد گەڕاینەوە بەغدا و دەســتبەكار بوین ،بە دوو وەجبە بڕی ملیارێك دۆالری ئەمریكیمان بۆ هەرێمی كوردســتان ناردووە ،ناردنی ئەو بــڕە پارەیە كاریگەریــی هەبوو لەوەی تارادەیەك ئەگەر كەمیش بێت ،دۆخــی ئابووری لە هەرێم باشتر بكرێ بەتایبەت حكوومەت توانی مووچــەی دوو مانگی پێ دابین بــكات ،هەروەهــا رۆڵی هەبوو لەوەی جارێكی تر متمانە لە نێوان هەولێر و بەغدا دروست بێتەوە. ئەو بڕە بەشە بڕاوەی هەرێم لە ساڵی 2014دا لەالیەن بەغداوە چیی بەسەر دێت؟ ئــەوە مافێكــی رەوای هەرێمی كوردستانە و دەبێ بدرێ ،بەاڵم چۆن ،بەم شــێوەیە چارەســەر دەبێ كە پێویســتە حكوومەتی عێــراق و هەرێــم دابنیشــن
چوارچێوەیەك بــۆ رێكەوتنێكی كۆتایی ،تا ئێستە خۆی گرتووە، خۆ گرتنیشــی واتە خەڵك پێی رازییە. بــاس لــەوە دەكــرێ رێكەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا پتر لــە بەرژەوەنــدی هەولێرە، بەغدا بۆیە بــەو رێكەوتنە و بەو خێراییــە رازی بــووە ،چونكــە دۆخی هەمەالیەنەی خراپە ،هیچ ترسێك هەیە لە دوای باشبوونی دۆخی عێراق ،حكوومەتی بەغدا
بۆ ماوەی ساڵێكە ،ئەی دوای ئەو ساڵە چی دەكەن؟ ئــەم رێكەوتنــە دەبێتــە
پاشگەز ببێتەوە ،یان دووچاری هەمان ئەو كێشــانە ببینەوە كە لە ســەردەمی مالیكی تووشــی
بووین؟ لە بەرژەوەنــدی عەبادیدا نییە، ئەگەر ئەو رێكەوتنــە نەبووایە، پڕۆژەیاســای بودجە پێشكەش نەدەكــرا ،ئەستەمیشــە دوای باشــبوونی دۆخــی عێــراق حكوومــەت پاشــگەز ببێتەوە، چونكە لەناو رێكەوتنەكە خاڵێك هەیــە بــەوەی هەرالیــەك خۆ دزینەوە یان پاشــگەز ببێتەوە، الیەنــی بەرامبــەر تاكالیەنــە دەتوانــێ رێكەوتنەكە جێبەجێ نەكات ،واتــە هەركاتێك الیەنێك پابەنــد نەبوو بــەو ئەركانەی لە سەریەتی ،الیەنی بەرامبەریش پێوەی پابەند نابێت ،ئەمەش لە بەرژەوەندی هەولێر و بەغدایشە، ئەوەشــمان لەبیــر نەچێ كە لە یاساكانی تری بودجەدا ،كۆمەڵێك ســزا بۆ هەرێمی كوردســتان دیاری دەكرا و دەسەپێندرا ،ئەو سزایانە البراون.
نەتوانراوە ئەو كێشەیە چارەسەر بكرێ كە دوایین قۆناغ بریتییە لە ئەنجامدانــی ریفراندۆم لەو ناوچانەی دەكەونــە ناو مادەی 140ی دەســتوور كــە تێیــدا خەڵكەكەی دوا بڕیــار دەدەن بگەڕێنەوە سەر ئیدارەی هەرێم یا هەر بەم شــێوەیەی ئێســتە
بمێننەوە. ئەو داواكارییەی ئێزیدییەكان لــە دوای ئەوە هــات كە پاش 10ی حوزیرانــی رابــردوو، گرتنــی پارێزگــەی مووســڵ لەالیەن داعشەوە ،هەروەها بێ توانایــی حكوومەتــی خۆجێی و ســوپای عێراق لە پاراستنی ئێزیدییــەكان كە پتــر لە 400 هەزار ئێزیــدی ئاوارە بوون و بە هەزارانی تریان شەهید كران و تا ئێستەش نزیكەی 5هەزار ژن و كچ و منداڵ و پیاوی ئێزیدی چارەنووسیان نادیارە. بەگوتــەی شــێخ شــامۆ پەرلەمانتــاری ئێزیــدی لــە پەرلەمانــی كوردســتان ،وەك هەنگاوی یەكــەم ئێزیدییەكان داوا دەكــەن پەلــە بكــرێ لە جێبەجێكردنــی تــەواوی قۆناغەكانــی مــادەی 140و ئەنجامدانی ریفراندۆم ،پاشــان ئیدارەیەكــی پێكهێنانــی ســەربەخۆ بۆ ئێزیدییەكان كە
ســەر بە حكوومەتی هەرێمی كوردستان بێت. خێــری بوزانــی بەڕێوەبەری كاروباری ئێزیدییان لە وەزارەتی ئەوقافــی حكوومەتــی هەرێم بۆ “وشــە” دووپاتــی كردەوە، گەڕانەوەی شــەنگال و ناوچە ئێزیدییەنشــینەكان بۆ ســەر ئیــدارەی هەرێــم ،لــە كارە لەپێشینەكانیان دەبێت ،دواتر بڕیار دەدەن و هەنگاو هەڵدەگرن بۆ ئەوەی ئیدارەیەكی سەربەخۆ بۆ ناوچەكە بێتە دامەزراندن. شــامۆ هێمــای بۆ ئــەوە كرد، پێشــتر حكوومەتــی عێراق و ئیــدارەی خۆجێــی مووســڵ هەمیشــە كەمتەرخەم بوونە لە ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكانیان و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كە لەگــەڵ قەبارەی ناوچەكە و ژمارەی دانیشــتووان بگونجێ، بۆیە باشترین بژاردە پێكهێنانی ئیدارەیەكــی ســەربەخۆیە كە ســەر بە هەرێم بێ ،پێمان وایە بەمەش دەتوانین لەرووی ئیدارە و هەروەها تەناهــی و ئابووری و باشــتركردنی ژیانی خەڵكی ئاســایی پێشــكەوتنی بــاش بەدەست بهێنین. ســەنتەری نیشــتەجێبوونی شــەنگالە، ئێزیدییــەكان
ئێزیدییــەكان شــارەدێ و كۆمەڵگەكانی باشیك و بەعزان، تلكێف ،بوزانێ ،شاریا ،سنوونێ، خانە سوور و سیبا شێخ خدر و زیاتر لە 200گوند نیشتەجێن. دانیشــتووانی ژمــارەی ئێزیدییەكانیــش بەگوتــەی بوزانی 550هەزار كەسە. ئیدارەی پارێزگەی مووسڵیش نایشــارنەوە كــە بەپێــی ئەو رێوشــوێنانەی لە دەســتووری عێــراق دەستنیشــان كراون، ئێزیدییەكان هەر بڕیارێك بدەن پێوەی پابەند دەبن. بەشــار كیكــی ســەرۆكی پارێزگــەی ئەنجوومەنــی مووســڵ بــە “وشــە”ی گــوت ،جێبەجێكردنــی هەر داخوازییەكی لەم چەشــنە لە چوارچێــوەی ئەو رێوشــوێنانە دەبن كــە دەســتووری عێراق دەستنیشــانی كــردووە و لەنــاو مــادەی 140دا جێــی بــۆ كراوەتــەوە ،بۆیــە هــەر داواكارییــەك بۆ گەڕانــەوە بۆ ســەر ئیــدارەی هەرێمــی كوردستان و پاشان پێكهێنانی ئیدارەیەكی سەربەخۆ بۆ ناوچە ئێزیدینشــینەكان كە سەر بە هەرێم بێت ،ئــەوان رێگری لێ ناكەن.
ئەم رێكەوتنــە دەبێتە چوارچێوەیەك بــۆ رێكەوتنێكی كۆتایی ،تــا ئێســتە خــۆی گرتــووە ،خــۆ گرتنیشــی واتــە خەڵك پێی رازییە
ئێزیدییەكان داوای ئیدارەی سەربەخۆی سەر بە هەرێم دەكەن
وشە /هەولێر دوای هاتنی داعش بــۆ ناوچەكانیان و دانی قوربانییەكی زۆری گیانی و ئابووری ،هەروەها بەهــۆی ئەوەی حكوومەتی عێراق و ئیدارەی پارێزگەی مووســڵ نەیانتوانی كار بۆ پارێزگاریكردنیان بكەن ،لە ئێســتەدا ئێزیدییەكان داوای بە پەلە جێبەجێكردنی مــادەی 140ی دەســتووری عێراق دەكــەن .دوای گەڕانەوەی ناوچەكانیانیشــیان بۆ ســەر ئیــدارەی هەرێمی كوردســتان، پێكهێنانــی ئیدارەیەكی ســەربەخۆ بۆ دووبــارە بنیادنانەوەی ناوچەكانیان بە پێویست دەزانن. لەرووی جوگرافییەوە شەنگال كە ســەنتەری نیشتەجێبوونی كوردانی ئێزیدییە ،بەشــێكە لە خاكی باشــووری كوردستان،
بەاڵم كاتێك شــەنگال لە ساڵی 1928بووە شارۆچكە و خراوەتە سەر پارێزگەی مووسڵ ،لە دوای ساڵی 2003ـــەوە دوای نەمانی
وەك هەنــگاوی یەكەم ئێزیدییەكان داوا دەكــەن پەلــە بكــرێ لــە جێبەجێكردنی تەواوی قۆناغەكانی مادەی 140و ئەنجامدانی ریفراندۆم
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
وێڕای ئەو هەنگاوانەی تا ئێســتە ئەنجامامن داوە لە بەغدا ،كار دەكەین بۆ چارەســەركردنی بنەڕەتی كێشــەكان بۆ منوونە یاسای نەوت و غاز ،بۆیە دەبێ یاسای نەوت و غاز تێپەڕێندرێت ،ئێستە هەوڵێك هەیە لە نێوان هەولێر و بەغدا رەشنووسی یاساكە بە داڕشتنەوەیەك كە جێی رەزامەندی هەردووال بێ ،پێشكەش بە سەرۆكایەتیی پەرلەمان بكرێت.
3
سیاسەت
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
4
ی ی غائیبەكان بەشێوەك ی زارەك ی دەخوێندرێتەو ە و زۆرجاریش لە دانیشتن ی پەرلەمان ،ناو ی ناوخۆ هەر بەپێ ی پەیڕەو ی ئامادەنەبوونیان دەدەن ،سەرۆكایەتیی ی پێشرت غائیب بوون ،ڕوونكردنەوە لەسەر هۆكار دواتردا ئەو پەرلەمانتارانە پەرلەمانیش پاساوەكەیان قبووڵ دەكات ،بەوەش ئامادەنەبوون لە پەرلەمان ی كوردستان بە ئاسای ی تێ دەپەڕێت.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
بەرهەم ساڵح هەوڵی بەدەستهێنانی پشتگیریی توركیا و ئەمەریكا دەدات
كادیرانی یەكێتی هۆشداری دەدەنە حزبەكەیان وشە /سلێمانی ئەندامانــی خــوارەوەی ســەركردایەتیی یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان، هۆشــداری دەدەن لــەوەی حزبەكەیــان ڕووبــەڕووی مەترســی دەبێتــەوە ئەگەر كێشــە ناوخۆییەكانیان چارەسەر نەكەن، كە بەهــۆی ناكۆكیی تایبەتــی و هەوڵدان بۆ بەدەســتهێنانی جێگەی كەسی یەكەم، سەری هەڵداوە. كێشــەكانی ناوخــۆی یەكێتــی ،ڕۆژ بــە ڕۆژ بــەرەو توندبوونەوە دەچــن و ڕۆژنەش لێدوان و وەاڵم و وەاڵمــكاری لەالیــەن ســەركردە دەستڕۆیشــتووەكانی ناو یەكێتییەوە بەرانبەر یەكتر دەبیسترێن .ئەو كێشانەش هی تازە نین، لە ماوەی نزیكەی دوو ساڵی ڕابردوودا كە جەالل تاڵەبانی سكرتێری گشتی یەكێتیی نیشتمانیی كوردســتان بەهــۆی نەخۆشــییەوە توانــای بەڕێوەبردنــی ئەو حزبەی نەماوە ،كێشــەكانی یەكێتی تا دێت مەترسیدارتر دەبێت. ئەم ملمالنێیەی بەرپرســە دیارەكانی یەكێتی، كادیر و رێكخســتنەكانی خــوارەوەی نیگەران كــردووە و دەڵێــن ڕای خۆیــان گەیاندووەتە مەكتەبی سیاسیی حزبەكەیان ،كە چارەسەری كێشە ناوخۆییەكان بكرێت دوور لە بەرژەوەندی تایبەتــی .هەروەها دەڵێــن الوازبوونی یەكێتی زۆرجار بەهۆی ســەركردایەتییەوە بووە ،بەاڵم جەماوەرەكەی لــە كاتی هەڵبژاردنەكاندا فریای كەوتووە.
بەرهەم ساڵح پشتگیری كۆ دەكاتەوە عەدالــەت عەبــدواڵ یەكێــك لــە كادرە پێشــكەوتووەكانی یەكێتی ،نەیشــاردەوە كە ملمالنێكانــی ســەركردایەتیی حزبەكەی لەم دواییانەدا پەرەیان سەندووە ،بەاڵم پێی وایە كە ملمالنێ لەناو یەكێتیدا لە ســەرەتای بوونییەوە بەشێك لە ناسنامەیەتی. ئەو بە رۆژنامەی “وشە”دەڵێ“ ،ئەو ملمالنێیەی ئێستە سەركردەكانی یەكێتی هەیانە زیانی زۆری بە حزب و ســەنگ و قورساییەكەی گەیاندووە، بۆیە جێگەی خۆیەتی كە ســەركردەكان بەر لە بەرژەوەندی خۆیان بیر لە بەرژەوەندی یەكێتی بكەنەوە”. هــاوكات زیــاد جەبــار جێگری لێپرســراوی مەڵبەندی ســلێمانیی یەكێتی ،لەبارەی كێشە ناوخۆییەكانــی ئێســتەی نــاو حزبەكەیــەوە بــە “وشــە”ی گــوت“ ،پێویســتە یەكێتــی ت و هەمووانیش ســوورن بەخۆداچوونــەوە بكا لەســەر ئەو بەخۆداچوونەوەیە ،بەاڵم لەســەر چۆنیەتیی بەخۆداچوونەوەكە كۆك نین”. جێگــری لێپرســراوی مەڵبەندی ســلێمانیی ن و گەورەبوونی یەكێتی هۆكاری كەڵەكەبــوو كێشەكانی بۆ نەخۆشكەوتنی تاڵەبانی گەڕاندەوە و گوتی“ ،ئێمە وەك كاد ر و دڵســۆزانی یەكێتی ڕای خۆمان داوەتە مەكتەبی سیاســیی یەكێتی كە پێویســتە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ناو حزبەكە دانیشتن لەگەڵ یەكتر ئەنجام بدرێت”. لە تازەترین پەرەسەندنەكانی ناكۆكییەكانی ناو سەركردایەتیی یەكێتیدا ،بڕیارە هەفتەی داهاتوو بەرهەم ســاڵح بەرەو توركیا و ئەمەریكا گەشت بكات .وەك چاودێرانی سیاســییش پێشبینییان
كــردووە ،ئــەو گەشــتەی بــۆ كۆكردنەوەی پشــتگیرییە لە ئەگەری نەگەیشــتنە ئەنجامی لەگەڵ هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد و دەگوترێت كە هەوڵی دروستكردنی حزبێكی نوێ دەدات. هــاوكار عەلی بەرپرســی بەشــی گەنجان لە مەڵبەنــدی ســلێمانیی یەكێتــی ،بــە داخە لەوەی ئێســتە كێشــە و ملمالنێكانی یەكێتی بە ئاراســتەیەكی مەترســیدار توند بوونەتەوە، پێشی وایە ئەگەر چارەسەر نەكرێن‌و بەم یەكتر قبووڵنەكردنە بەردەوام بن ،یەكێتی زەرەرمەندی یەكــەم دەبێــت‌و هیــچ دەســتەیەكیش بێ بەرپرسیارێتی ڕزگاری نابێت. كورسییەكەی تاڵەبانی ،چەقی كێشەكان بەشــێك لە كادرەكانی تر پێیان وایە ،پۆســت و كورســیی ســكرتێری گشــتیی یەكێتیــی نیشتمانیی كوردســتان لەناو باڵەكاندا كێشەی سەرەكییە و هەمووان دەیانەوێ ببنە سكرتێری یەكێتی. شادمان مەال حەســەن كادری دیاری یەكێتی، ئاشــكرای كــرد كە بەشــێكی زۆری ویســت و ناكۆكیــی باڵەكانــی یەكێتی پەیوەســتە بە خاوەندارێتیكردنی پۆســتی سكرتێری گشتیی یەكێتییەوە .ئەو دەڵێ“ ،پێویستە لە كۆنگرەدا ئەو بابەتە یەكال بكرێتەوە و چیتر یەكێتی نەكرێتە قوربانی كێشە و ناكۆكییە تایبەتییەكان”. بــەاڵم زیاد جەبــار لەگەڵ ئەو ڕایــەدا نییە كە كێشەكانی نێوان باڵەكانی یەكێتی پێوەندی بە كورسییەكەی تاڵەبانییەوە هەبێت ،چونكە وەك ئەو دەڵێت“ ،تا تاڵەبانــی مابێت هیچ كەس بیر لە كورســییەكەی مام ناكاتەوە‌و لە ئێستەشدا
تاڵەبانی تەندروستیی ڕۆژ بەڕۆژ باشتر دەبێت‌و بە ڕابە ر و سەركردەی هەموو یەكێتی دەزانین”. كێشــەكانی نــاو یەكێتی ،بە پلــەی یەكەم بە كێشەی بەرهەم ساڵح و هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد دادەندرێن ،كە بەشــێوەیەكی بەرچاو یەكێتی كردووە بە دوو بەشــەوە و ناكۆكییەكانیشــیان تا دێت توندتر دەبنەوە .بەرهەم ســاڵحە ،لە زۆر شوێن و دیمانەی تەلەڤزیۆنیدا ،ناكۆكیی خۆی بەرانبــەر هێرۆ ئیبراهیم ئەحمــەد كە خێزانی تاڵەبانییــە ،نەشــاردووەتەوە و ڕای گەیاندووە ئەم بارودۆخەی ئێســتەی یەكێتی پێویستی بە چارەسەرە و جێگەی قبووڵ نییە. بە بــڕوای هــاوكار عەلــی ،ئەگــەر مەكتەب سیاســییەكان نەگەنــە ڕێككەوتــن ،ئــەوا بە پێویســتی دەزانێــت كادر و ئەندامانی یەكێتی لەنێــو مەڵبەنــد و مەكتەبەكانــی یەكێتیــدا ت و نەهێڵن یەكێتی ببێتە هەڵوێســتیان هەبێ قوربانی هیچ كەســایەتییەك .ئەو بە “وشــە”ی گوت“ ،چارەســەرنەكردنی كێشەكان وادەكات جەماوەری یەكێتی نیگەران بن ،چونكە بە ڕاستی جەماوەرەكەی خاوەنداریەتی ڕاستەقینە دەكەن و هەمیشــە حزب لە تەنگژەكان دەرباز دەكەن، بەاڵم سەركردایەتییەكەی كەمتەرخەمە”. بەبــڕوای بەشــێك لــەو كادرانــەی یەكێتی، حزبەكەیان هێشتا پێویستی بە سیمبولێكە كە مەركەزیەتی حزبەكە ڕابگرێت ،بەاڵم پێیان وایە یەكالبوونەوەی كەسێك بۆ بەڕێوەبردنی یەكێتی، زیاتر كێشەكانی حزبەكەیان قووڵتر دەكاتەوە.
“پەرلەمانتار هەبووە دوو مانگ غیابی هەبووە”
پەرلەمانی كوردستان ناوی ئەندامە غیابەكانی ئاشكرا ناكات وشە /سلێمانی پەرلەمانی كوردســتان تا ئێستە ئامادە نییە نــاوی پەرلەمانتارە نەهاتووەكانی ئاشــكرا بكات و تەنیا بڕی 30هەزار دیناریشــی وەك ســەرپێچیی دواكەوتن لە دانیشــتنەكان دیــاری كــردووە ،ئەمــەش ناڕەزایەتی لێ كەوتووەتەوە و داوای ئاشــكراكردنی ناوی غیابــەكان دەكــرێ .هــاوكات یەكێتیی پەرلەمانتارانی كوردستان ئاشكرای دەكات كــە “پەرلەمانتار هەبــووە دوو مانگ غیابی هەبووە ،بەاڵم سزایش نەدراوە”. بێگەرد دڵشــاد ســەرۆكی لیســتی سەوز لە پەرلەمانی كوردســتان ،بەالیەوە ئاساییە كە ی كوردســتان ناوی غیابەكان ئاشكرا پەرلەمان نەكات .ئەو بە رۆژنامەی “وشە” دەڵێ“ ،بەهیچ شێوەیەك ناكرێت ناوی پەرلەمانتارە غیابەكان بــاو بكرێتــەوە” .بڕوایشــی وایــە ناكرێت ی دانیشتنەكان نەبێت. پەرلەمانتار ئامادەی ی پەرلەمانی ی هەموو دانیشــتنێك لە سەرەتا ی پەرلەمان ی سكرتێر كوردستان ،یەكەم كار ی ئــەو پەرلەمانتارانەیە ی نــاو خوێندنــەوە ی كۆبوونەوەكان نەبوون كە غیابن یان ئامادە ی ناویان بۆ كەناڵەكانی مۆڵەتیان هەیە بێ ئەوە ڕاگەیاندن ئاشكرا بكرێت. ی پەرلەمانــی فەخرەدیــن قــادر ســكرتێر ی ناوی ی خوێندنــەوە كوردســتان كە ئەرك ئامادەنەبووانــە ،ئاماژە بــەوە دەكات كە لەم خولــەدا لەناو لێژنەكانی پەرلەمانیشــدا ناوی ئامادەنەبووان دەخوێننــەوە كە لە خولەكانی ڕابردوودا نەبووە. ی پەرلەمان بۆ “وشــە” گوتی“ ،تا ســكرتێر
ئێستە بیرمان لە باڵوكردنەوەی ناوی غیابەكان نەكردووەتەوە”. ی پەرلەمانــی ی ناوخــۆ ی پەیــڕەو بەپێــ كوردستان ،ئەندام پابەند دەبێت بە ئامادەبوون ن و ئەو لێژنانەی لە كۆبوونەوەكانی پەرلەمــا كە ئەندامــە تیایاندا ناكرێت ئامــادە نەبێت، تەنیــا بەپاســاوی (ڕەوا) نەبێت كە ســەرۆك یان ســەرۆكی لێژنەی تایبەتمەنــد لەبارەی كۆبوونەوەكانی لێژنەكان دەیخەمڵێنێت. ی پەرلەمانتارانی ی ناو ی جێكردنەوە ســەرەڕا ی تایبــەت بــە نائامادەبــوو لــە پڕۆتۆكۆڵــ ی یەك ی نزیكە دانیشــتنەكان ،بەاڵم لە تەمەن ی پەرلەماندا هیــچ كام لە ی ئەم خولــە ســاڵ ی پەرلەمان ی ڕەسم پڕۆتۆكۆڵەكان لەسەر سایت ی ژمارەی دانەنراوە كە تاكە ڕێگەیە بــۆ زانین پەرلەمانتارە غایببووەكان. ی پەرلەمان، ی ناوخــۆ ی پەیــڕەو هــەر بەپێ ی زارەكــی ی غائیبــەكان بەشــێوەك نــاو ی ئەو ی عێراق ڕۆژانە ناو دەخوێندرێتەو ە و زۆرجاریش لە دانیشــتنی كاتێكدایــە ،پەرلەمان ی پێشــتر غائیب پەرلەمانتارانە و لیســتەكانیان لەسەر سایتی دواتردا ئــەو پەرلەمانتارانە ی ئاشــكرا دەكات كە لە دانیشــتنەكاندا بــوون ،ڕوونكردنــەوە لەســەر هــۆكاری خۆ ی ڕاگەیاندنەكان ئامادەنەبوونیــان دەدەن ،ســەرۆكایەتیی ئامادە نابن ،ئەوەش بۆ ئاگادار ی لەنێو ئــەو پەرلەمانەدا ی لەوە ی گشــت پەرلەمانیش پاســاوەكەیان قبــووڵ دەكات ،و ڕا ی كوردستان دەگوزەرێت. بەوەش ئامادەنەبوون لە پەرلەمان ی بەغدا پەرلەمانتارەكەی گۆڕان گوتی“ ،دۆخ ی تێ دەپەڕێت. بە ئاسای ی فراكســیۆنی و هەرێــم جیاواز ە و غیاببوون لە كوردســتان مونیرە عوســمان پەرلەمانتار ی كوردســتان بە ی پەرلەمانتاران نەبووە بەدیــاردە ،پەرلەمان گۆڕان ڕای گەیانــد“ ،غیابــ لە پڕۆتۆكۆڵدا هەیــە و ئامادەنەبوون تا ئەمڕۆ بەراورد بە بەغدا زۆر باشــە‌و لە بەغدا زۆرجار ی ئەم رێژەی یاسایی تەواو نابێت ،بۆیە ناوەكان باڵو نەبووە بە دیــاردە ،چونكە لە ســەرەتا خولەوە ڕەنگــە 10پەرلەمانتار غیاب بووبن و دەكەنەوە”. ســەرەڕای ئــەوەش ،پەرلەمانتارەكــەی ی تر مۆڵەتیان هەبووە”. ئەوان لێدوانــی پەرلەمانتارەكــەی گــۆڕان لــە گۆڕان پێی باشــە ناو و هــۆكاری غیابی هەر
پەرلەمانتارێك لە میدیاكاندا باڵو بكرێتەوە. “پەرلەمانتار هەبووە دوو مانگ غائیب بووە” لەالیەكی تــرەوە ،یەكێتــی پەرلەمانتاران و چاودێرانی سیاســیش ،ڕەخنە لە شاردنەوەی ناوی غیابەكانی پەرلەمان دەگرن و پێیان وایە كە دەبێت ناوەكانیان ئاشكرا بكرێن. ی یەكێتیــی نیعمــەت عەبــدواڵ ســكرتێر ی لە ی كوردســتان ،ڕەخنــە پەرلەمانتارانــ ی پەرلەمانتاران گرنگینەدان بــە ئامادەنەبوون ی غیابی گــرت و گوتی“ ،بەداخــەوە چاودێر پەرلەمانتاران ناكرێت ،لە ڕابردوودا هەوڵ درا، بەاڵم دواتر هیچ نەكــر‌ا و تەنانەت ناوەكانیش
نەدەخوێندرانەو ە و كاریش لەسەر سزادانیان نەكرا” .ئەو دووپاتی كــردەوە ،كە پەرلەمانتار هەبووە دوو مانگ غیابی هەبووە ،نەك ناوەكەی ئاشكرا نەكراوە ،بەڵكو سزایش نەدراوە. الی خۆشیەوە دكتۆر سیروان ڕەشید مامۆستای زانكۆ و چاودێری سیاسی ئاشكرای كرد ،مافی هاوواڵتییان و دەنگدەرانە بزانن نوێنەرەكانیان چەنــد پابەندن بــە دانیشــتنەكانەوە .ئەو بە “وشە” دەڵێ“ ،دەنگدەر دەنگی بە پەرلەمانتار داوە بچێتە هۆڵەكانی پەرلەمانەوە ،نەك شوێنی تر و پەرلەمانیش مەرجە ناوی غیابەكان ئاشكرا بكات تا ئەگەر ئەو پەرلەمانتارە لە خولێكی تردا خۆی هەڵبــژارد ،خەڵك بزانن ئەو پەرلەمانتارە چەند غیابی هەبووە”.
بەپێی دوایین رەشنووسی پڕۆژەیاسای بودجەی گشــتیی عێراق بۆ ساڵی ،2015بودجەی عێراق بریتییــە لە 125تریلیــۆن و 203ملیار دیناری عێراقی و بەو پێیە 4تریلیۆن و 250ملیار دینار كورتهێنانی بودجە هەیە. ئەمســاڵ حكوومەتی عێراق نایەوێ لە رێگەی قەرزی نێودەوڵەتییەوە كورتهێنانەكە چارەسەر بكات ،بەڵكو بە پێچەوانەوە لەســەر زیادكردنی بــاج و دانانی باج لەســەر 105جۆر لە كەلوپەل چارەسەری ئەو كورتهێنانە دەكات. بەپێــی مادەی 33لــە پڕۆژەیاســای بودجەی گشــتیی عێراق بۆ ســاڵی 2015دەسەاڵت بە
بــۆ چارەســەركردنی كورتهێنــان پەنــا بــۆ قەرزی ناودەوڵەتی نابەین ،بەڵكو لەرێی دانانــی بــاج لەســەر 105جــۆر كەلوپــەل چارەسەری دەكەین
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
وشە /هەولێر حكوومەتی عێراق دەیەوێ لەسەر حیسابی خەڵــك ،كورتهێنانە 4تریلیۆن و 250ملیار دینارییەكــەی بودجەی ئەمســاڵی خۆی قەرەبوو بكاتــەوە .ئەوە لــە كاتێكدایە كە حكوومەتی بەغدا چاوپۆشی لە زیادكردنی كۆمپانیاكانی مۆبایل كردووە كە سااڵنە بە سەدان ملیۆن دۆالر قازانج دەكەن.
وەزیری دارایــی دراوە باجی زیاد بخاتە ســەر كارتی مۆبایل و ئینتەرنێت و ئۆتۆمبێل و بلیتی هاتوچۆ بە فڕۆكە. ئەحمەد رەشــید بڕیاردەری لیژنــەی دارایی لــە پەرلەمانی عێــراق بۆ “وشــە”ی راگەیاند، “ئێمە پێمــان وایە ئەمە هەنگاوێكی باشــە بۆ پەیداكردنی داهات بۆ حكوومەت ،ئەم قسانەشم پشــتگیركردن نییە لە حكوومەت ،بەڵكو دەبێ خەڵك لــێ رابهێندرێ باج بــدات .پتر باجەكە لەوانە وەردەگیرێن كە سەرمایەدارن ،بۆ نموونە لە كارتێك كە ئێستە بە 10هەزار دینارە ،دەبێتە 12هەزار دینار ،خەڵكی ئاسایی و كەمدەرامەت رەنگە یەك كارت خەرج بكات ،بەاڵم كەسێكی ســەرمایەدار رەنگە 5تا 10كارت خەرج بكات، واتە باج لەوانە وەردەگیرێــن كە توانای دارایی باشیان هەیە”. بەپێی پڕۆژەیاســاكە ،نرخی كارتــی مۆبایل و ئینتەرنێت بە رێژەی % 20و باجی ئۆتۆمبێلیش بــە رێــژەی % 15زیاد دەبێت ،بــەاڵم رێژەی زیادكردنی نرخی بلیتی فڕۆكە لە پڕۆژەیاساكەدا ئاماژەی پێ نەكراوە و پێویستە وەزیری دارایی رێنمایی لەوبارەیەوە دەربكات. پشــتیوان ئەحمەدی ئابوورینــاس ،وەرگرتنی بــاج لە هەموو دنیا بە كارێكی بــاو دەزانێ و بە پێویستی دەزانێ حكوومەت خەڵك لە دانی باج رابهێنێت. ئــەو بە رۆژنامەی “وشــە” دەڵــێ“ ،ئەوەی لە عێراق دەكرێ جۆرێكە لە بێســەروبەری ،بەاڵم ئەم جۆرە باج وەرگرتنــەی حكوومەتی عێراق لە ســاڵی ،2015وەك ئــەوە وایە حكوومەت بە كەشتییەك بپەڕێتەوە كە لەسەر پشتی خەڵكی كەمدەرامــەت و هەژار و خــاوەن ئابوورییەكی خراپ دەڕوات”.
5
ئەو ئابووریناســە ئەوەشی خســتەروو ،لەبری ئەوەی حكوومەت باج بخاتە سەر كارتی مۆبایل و لــە هەر كارتێك بڕی دوو هەزار دینار بۆ خۆی ببات ،باشترە باج سەر كۆمپانیاكانی مۆبایل زیاد بكات كە سااڵنە بە سەدان هەزار ملیۆن دۆالریان دەست دەكەوێت. پشــتیوان ئەحمەد دەڵێ“ ،جگە لەوەش عێراق لە كاتێكــدا باج دەخاتە ســەر كارتی مۆبایل و ئینتەرنێت و خزمەتگوزارییەكانی تر ،چاوپۆشی لــە وەرگرتنی باج لــە پتر لە 20تــا 30هەزار كۆمپانیا دەكات ،پتر لە 10ساڵە ئەو كۆمپانیانە بە ملیۆنان دۆالر قازانجیــان هەبووە كەچی لە باج بەخشــراون ،بۆیە دەبێ هەنگاوەكان بەپێی ستاندەردی دنیایی بنرێن”. وشیار زێباری وەزیری دارایی عێراق بە پێویستی دەزانێ خەڵك لە دانی باج ،رابهێندرێت. زێباری بە رۆژنامەی “وشــە” دەڵێ“ ،زۆرینەی واڵتە خــاوەن پیشەســازی و پێشــكەوتوو و هەروەها ئابوورییە بەهێزەكان باج وەردەگرن و دەوڵەت بەڕێوە دەبەن ،خەڵكی عێراق رانەهاتووە
باج بدات ،بەاڵم خەڵكی هەرێمی كوردستان لەم بوارەدا باشــترن و لە كۆمەڵێك بواردا بۆ نموونە كارەبــا و ئــاو و خزمەتگوزاری شــارەوانی باج دەدەن”. وەزیــری دارایی عێراق دووپاتــی دەكاتەوە كە “بۆ چارەســەركردنی كورتهێنان پەنا بۆ قەرزی ناودەوڵەتی نابەیــن ،بەڵكو لەرێــی دانانی باج لەسەر 105جۆر كەلوپەل چارەسەری دەكەین، بــۆ نموونە بۆ یەكەمین جار باج لەســەر كارتی ئینتەرنێــت ،مۆبایل دادەنرێت ،لــە هەنگاوی داهاتوودا باج دەخرێـــتە ســەر كشــتوكاڵ و پیشەســازی و هەروەهــا باجی ســەر گومرگ و كۆمپانیاكانیــش زیاد دەكــرێ ،بۆیە بەپێی پالنەكە عێــراق بڕی 2ترلیۆن دیناری لە بڕینی مووچــەی فەرمانبەرانی پلــە تایبەتەكان ،واتە بەڕێوەبەری گشتی و ســەرووتر دەبڕێ ،پاشان پێی دەدرێتەوە ،بەاڵم ئەمە فەرمانبەرانی پلە نزم ناگرێتەوە”. بەپێی زانیارییەكانی زێباری ،ئەمساڵ حكوومەتی عێراق بڕی 3ترلیۆن دینار پــارەی گەڕانەوەی
دەست دەكەوێ .هەروەها ترلیۆنێك و 200ملیار دیناریشــی لە ســندووقی قەرزی ناودەوڵەتی دەست دەكەوێ كە پێشــتر رێكەوتنی لەگەڵدا هەبووە .بەپێی رێكەوتنەكە ،ســندووقی قەرزی نێودەوڵەتی دەبێ ئەو بڕە پارەیە بە عێراق بداتەوە. لەالیەكــی تــرەوە حكوومەتی عێــراق بڕی 6 ترلیــۆن دینار لــە چەكی دەرەوەی دەســت دەكەوێ 3 .ترلیۆن دیناریش لە بانكی بازرگانیی عێراق وەردەگرێ كە ئــەو پارەیەی لەو بانكەدا هەیە پــارەی حكوومەت خۆیەتــی 3 ،ترلیۆن دینــاری تریش لە حەواڵــەی خەزینە لە بانكە حكوومییەكانی دەست دەكەوێت. زێباری دەڵێ“ ،دەبێ عێراق رۆژانە 3هەزار و 200 بەرمیل نەوت رەوانــەی دەرەوە بكات و نرخی هــەر بەرمیلێكیش بــە 60دۆالری ئەمەریكی خەمڵێنــدراوە ،بەو پێیە عێــراق 84ترلیۆن لە داهاتی نەوت و 15ترلیۆن دیناریش بە شێوەی جیاجیا دەســت دەكەوێت ،كەوایە بۆ یەكەمین جار ە لە مێــژووی عێراقدا بودجەیەكی واقیعی دوور لە خەیاڵ بۆ واڵت دانراوە”.
زیاتر لە 3هەزار ناوچەی شوێنەوار لە كوردستاندا هەیە
داوای دامەزراندنی دەستەیەك بۆ شوێنەوارەكانی كوردستان دەكرێت
وشە /سلێمانی لەبەرئــەوەی هەرێمــی كوردســتان شوێنەوارێكی زۆری لێ كۆ بووەتەوە ،بۆیە داوا دەكرێت دەســتەیەكی تایبەت بە پاراستنی شوێنەوارەكانی كوردستان دروست بكرێت و وەك هەموو دەســتەكانی تــری هەرێمی كوردستان بایەخی پێ بدرێت. بەپێی ڕووپێوییەكی حكوومەتی عێراق ،زیاتر لە 3هەزار و 125ناوچەی شوێنەوار لە كوردستاندا هەن ،بەاڵم شــارەزایان پێیان وایە ئەگەر كاری زیاتری پشــكنین بــۆ ناوچەكانی كوردســتان بكرێت ،ئەوا ژمارەی ناوچە شوێنەوارییەكان زۆر لەوە زیاترە. بە مەبەستی گرنگیدان بە ناوچە شوێنەوارییەكان و پاراســتنیان لە لەناوچوون ،مانگی تشــرینی یەكەمی ساڵی رابردوودا ،یەكەمین كۆنفرانسی شوێنەوار بەدروشمی لە شاری هەولێر ڕێك خرا. مەال ئاوات بەڕێوەبەری گشــتیی شــوێنەواریی هەرێمــی كوردســتان بە “وشــە”ی ڕاگەیاند، “بۆ یەكەمین جار كۆنفرانســێكی شوێنەوارمان ســاز دا ،كە بــە بەشــداریی ژمارەیەكی زۆر لە
شوێنەوارناسان و مامۆستایانی زانكۆ و ڕێكخراو بابەتەكانیشی بۆ هەشت تەوەر دابەش كران ،كە نو ســەرجەمیان پێوەندییان بە گیروگرفتەكا ن و پاراستنی شوێنەوارەكانی پێداویستی ناساند كوردســتانەوە هەبوو ،بــەو ئامانجەی واڵتان‌و میللەتانی دنیا زیاتر ئاشــنا و شــارەزای ژیان‌و مێژووی كوردستان بن”. لەبــارەی گرنگیــی ناوچــە شــوێنەوارەكانی كوردستانیشــەوە گوتــی“ :كوردســتان زۆر دەوڵەمەنــدە بە شــوێنەوار ،بــە جۆرێك ئەگەر ی و بایەخی پێ بدرێت ،هیچی كەمتر نییە گرنگ لەو واڵتانەی بەهۆی ناوچە شوێنەوارییەكانەوە بوونەتــە واڵتێكی گرنگ‌و ســەرنجڕاكێش بۆ میللەتانی تر ،بەشێوەیەك بووەتە داهاتێكی باشی ئەو واڵتانە”. عەبدواڵ خورشــید قادر ســەرۆكی سەندیكای شوێنەوارناســانی كوردســتان ڕای گەیاند ،بۆ گرنگیدان بە ناوچە شوێنەوارییەكانی كوردستان و دۆزینەوەی ئەوانی تر ،پێویستە بەڕێوەبەرایەتی گشتیی شوێنەوار هاوشێوی دەستەی گشتیی گەشتوگوزار بكرێتە دەستە و ڕاستەوخۆ سەر بە ئەنجوومەنی وەزیران بێت ،هاوكات بودجەیەكی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
بەغدا لەسەر حیسابی خەڵكی كەمدەرامەت كورتهێنانی بودجەكەی پڕ دەكاتەوە
سياسەت
ت و دەرماڵەی مەترســیش بۆ بــۆ تەرخان بكرێ كارمەندانی تەرخان بكرێت. ئەو بە “وشە”ی گوت“ ،پێویســتە دەرچووانی بەشــی شــوێنەوار لــە زانكــۆكان دابمەزرێن و پێوەنــدی هەرێمیــش لەگــەڵ زانكۆكانی ن و ڕێكخراوی یونســكۆ پتەوتر بكرێت تا جیها هەنگاوی زیاتر بنرێت بــۆ بووژاندنەوەی ناوچە شوێنەوارییەكان”. هەر لەو كۆنفرانســەدا كە كۆتاییەكانی ســاڵی رابــردوو ڕیــك خــرا ،وەزیــری شــارەوانی و
گەشتوگوزاری حكوومەتی هەرێمی كوردستان، تیشكی خستە سەر پاراستنی شوێنەوارییەكانی كوردستان و بەتایبەتیش ئەوانەی ئێستە لەژێر دەستی ڕێكخراوی تیرۆریستی داعشدان. نەورۆز مەولوود وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزار ڕای گەیاندبوو“ ،ئەگەرچی پرســی شوێنەوار لە هەرێمی كوردستاندا وەك پێویست بایەخی پێ نەدراوە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا دەستكەوتی زۆر لەمبارەیەوە بەدەست هاتوون كە گرنگترینیان چوونی قەاڵی هەولێرە بۆ نێو لیستی كەلەپووری جیهانــی و دۆزینــەوەی چەندیــن ناوچەی شوێنەواری دێرین لە كوردستاندا”. ئەوەشی گوت “لە یەكەمین كۆنفڕانسی پاراستنی شوێنەوار لە هەرێمی كوردستاندا ،باس لە پرسی زۆر گرنگ كــرا لەبارەی چارەســەركردنی ئەو گرفتانەی لە بەردەم ئەم بوارەدا هەن ،بەتایبەتی لەڕووی دامەزراندنی دەســتەیەكی تایبەت بە شوێنەوار لە هەرێمی كوردستان”. لەالیەكی تــرەوە ،كەمال ڕەشــید بەڕێوەبەری شوێنەواری ســلێمانی بۆ “وشە” گوتی“ ،سااڵنە
نەورۆز مەولوود وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزار :
ئەگەرچی پرسی شوێنەوار لە كوردستاندا وەك پێویست بایەخی پێ نەدراوە، بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا دەستكەوتی زۆر لەمبارەیەوە بەدەست هاتوون كە گرنگرتینیان چوونی قەاڵی هەولێرە بۆ نێو لیستیكەلەپووریجیهانی
بەڕێوەبەرایەتییەكانی شــوێنەوار بەرەو فراوانی دەڕۆن و شــوێن و ناوچەی تازەی شوێنەواری دەدۆزرێتەوە و ڕەنگە ئەو هەموو بەڕێوەبەرایەتییە بەبێ نەبوونی مەرجەعێك ،نەتوانن ئیشــەكانی خۆیان بە سەركەوتوویی ڕابپەڕێنن”. ئامــاژەی بــەوەش دا ،ئێســتە بــۆ دەســت بەســەرداگرتن بەهەر هەوڵێكی بەقاچاخبردنی شــوێنەوار لە سنووری ســلێمانی ،زیاتر لە 75 پاسەوان لەناوچە شوێنەوارییەكاندا هەن .گوتی: “هەبوونی ئەو دەستەیە بە پێویستییەك دەزانین بۆ زیاتر كاراكردنی كار و پڕۆژەكانمان ،بەتایبەتی لــە ناوچــەی گەرمیان كــە زیانێكــی زۆری لەمبارەیەوە لە سەردەمی بەعسدا پێ كەوتبوو و پێویستە ئێستا زیاتر ڕێك بخرێتەوە”. نــادر بابەكر بەڕێوەبەری شــوێنەواری هەولێر، ئــەوەی خســتە ڕوو كــە بارودۆخــی هەولێر لــەڕووی پاراســتنی شــوێنەوارەوە بەهــۆی چاالكیــی بەردەوامی خودی پارێــزگارەوە لە زۆر لە شــوێنەكانی تری كوردستان و عێراقیش باشترە .ئەو ڕای گەیاند“ ،هەبوونی دەستەیەكی سەربەخۆ بۆ شوێنەوار دەبێتە مایەی كارئاسانی بۆ ڕێكخســتنی كار لەمبارەیەوە .بەتایبەتی كە ئێســتە زۆربەی زانكۆكانی كوردستان لە بواری شــوێنەواردا پێوەندییان لەگەڵ بەناوبانگترین ڕێكخراو و دەزگەی بەناوبانگی جیهانی هەیە”. ئەگەرچی بەشــێكی ناوچە شــوێنەوارییەكانی كودســتان بەشــێكیان وێــران كــراون و هەندێكیشیان بە تااڵن براون ،بەاڵم بەرپرسانی ئەو كەرتە گرنگە گەشــبینن بە پاراستنیان لە چوارچێوەی دامەزراندنی دەستەیەكی تایبەت بە گەشتوگوزاردا.
رۆژهەاڵت
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
6
ئامادەكار :هیدایەت جان
هیدایەت قادری ئەندامی پێشووی كۆمیتەی ناوەندی كۆمەڵەی شۆڕشگێڕان ،لە لێدوانێكدا بۆ “وشە” رای دەگەیەنێت“ :لە دوای كۆنگرەی 14و پەســنكردنی پێڕەو و پرۆگرامی نوێ ،هیچ دەرفەتێك نەما بۆ ئازادی رادەربڕین لەناو كۆمەڵەدا و ئەوەش هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی مەودا نەبێ بە ئازادانە رای جیاواز لەو حزبەدا كار بكات”.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
چاالكانی مەدەنیی رۆژهەاڵت لە پەرلەمانتاران نائومێدن و سەردانی بەرپرسانی حكوومەت دەكەن سەاڵحەدین خەدیو:
تاران هیچ بەڵێنێكی بە ئێمە نەدا و سەردانەكەمان بێ سوود بوو وشە /هەولێر -هیدایەت جان لە چەند رۆژی رابــردوودا كۆمەڵێك چاالكــی مەدەنیی موكریان زنجیرەیەك دیدار و دانیشــتنیان لەگەڵ بەرپرســانی حكوومەتی كۆماری ئیســامیی ئێران ئەنجــام دا بە مەبەســتی گێڕانەوەی هاوسەنگی لە گەشەكردن و بووژانەوەی پارێزگەی ورمێ ،داوایان لە بەرپرسانی تاران كردووە دادپەروەرانە بەشی كورد لە بەڕێوەبردنی ئەو پارێزگەیە بدەن. لە ســەرەتای هاتنە سەركاری كۆمــاری ئیســامیی ئێــران، كورد وەك زۆرینە لە پارێزگەی ورمێ دەســەاڵتێكی ئەوتۆی بۆ بەڕێوەبردنی ئیداری پێ نەدراوە و بەتایبــەت لەگــەڵ هاتنــە سەركاری حەســەنی رۆحانی، ئەنجوومەنــی ئــەو پارێزگەیە بــووە بە ســەكۆیەكی بەهێزی ئازەری زمانەكانی ناو دەسەاڵتی كۆمــاری ئیســامی و لێیەوە هەوڵی ســڕینەوەی ناسنامەی كورد لە ورمێ و پەراوێزخستنی ئەو زۆرینە دراوە. بــەرەی یەكگرتــووی كورد لە تــاران كــە زۆرینــەی ئەندام كوردەكانــی پەرلەمانــە لەخــۆ گرتــووە ،لەپێنــاو ئەو هەوڵەدا نەیتوانیــوە دەنگێكی ئەوتــۆ بــەرز بكاتــەوە و هەر هەڵوێستەیەكیشی كردبێت ،تا ئێستە بە كردەوە نەیتوانیوە ئەو
هەواڵنە بوەستێنێت. لــە چەنــد رۆژی رابــردوودا گرووپێــك لــە چاالكــە ناوچــەی مەدەنییەكانــی موكریانی ســەر بــە پارێزگەی ورمــێ كە پێــك هاتبــوون لە عەبدولعەزیــز مەولــوودی، عەلــی ئابادیان ،ســەاڵحەدین خەدیو و ســلێمان مەنگووڕی، لە رێگەی ئیحســان هوشمەند چاالكــی سیاســیی ســەر بە رەوتی ریفۆڕمخوازانی كۆماری ئیســامیی ئێــران ،كۆمەڵێك ســەردانیان لەگەڵ بەرپرسانی بااڵی حكوومەتی ئێران ئەنجام دا. ئــەو چاالكــە مەدەنییانــە لە ســەردانەكانیاندا چاویــان بە عەلــی عەبدولعەلیزادە وەزیری نیشتەجێ و شارسازی ،دكتۆر كەوســەری و د .جەاللــی، راوێژكارانــی وەزیــری ناوخۆ،
عەلــی یونــدی یاریــدەدەری تایبەتی سەركۆمار بۆ كاروباری ئیتنیك و ئاینەكان كەوتووە و لە نزیكەوە باسیان لە كەموكوڕی و نەبوونی خزمەتگوزاری لە ناوچە كوردنشینەكان كردووە. ســەرباری ئــەوەی كــورد لە هەڵبژاردنی سەركۆماری ساڵی رابردوودا زۆرینەی دەنگەكانی بۆ حەسەن رۆحانی چوو ،بەاڵم وەك یاریــدەدەرە تایبەتەكەی لەو چاوپێكەوتنــەدا بە چاالكە مەدەنییەكانــی موكریانــی
راگەیانــدووە ،لە ســەردەمی ســەركۆماریی مەحمــوود ئەحمەدینەژاددا بەشداری كورد لە بەڕێوەبردنی پارێزگەی ورمێ لە ئێستە زیاتر و بەرچاوتر بووە. د .سەاڵحەدین خەدیو هۆكاری سەردانەكەیان بۆ الی بەرپرسانی كۆماری ئیسالمی بۆ بێ دەنگی و یەكهەڵوێســت نەبوونــی نوێنەرانــی كورد لــە پەرلەمان دەگەڕێنێتەوە ،لە لێدوانێكدا بۆ “وشە” رای دەگەیەنێت“ :ئێمە نائومێــد بووین لــەوەی ئەندام
پەرلەمانەكانی كوردی پارێزگەی ورمــێ بتوانن بەشــێوەیەكی یەكگرتوو هەڵوێستێك بنوێنن، ئێمە هیچ كارێكی بەكۆمەڵمان لەوانە نەبینیــوە و ئەوەی كە تا ئێستەش كردوویانە ،بەشێوەی تاكەكەسی بووە كە ئەوەش هیچ ئەنجامێكی لێ ناكەوێتەوە”. خەدیــو دووپاتــی دەكاتەوە: “بــەدەر لەوەی لــە پارێزگەی ورمێدا هــەر شــارە و گرفتی تایبــەت بەخــۆی هەیــە، هــاوكات كێشــەیەكی تریان
هەیە كــە پەراوێزخســتنێكی سیســتەماتیكە لەالیــەن نەك هەر دەوڵەتی ناوەندی ،بەڵكو لە حكوومەتی خۆجێیی پارێزگەی ورمێش ،راستە ئێمە وەك كورد كلیلی كێشەكانمان لە ناوەندە، بەاڵم كێشــەیەكی ترمان هەیە كــە ئەویــش هەاڵواردنێكــی دوو بەرابــەرە لەالیــەن حكوومەتــی خۆجێیی پارێزگە و بیرۆكراســییەتێكی ئیداری دروســت كراوە كــە بەتەواوی لــە دەســت توركەكاندایــە و كوردەكان هیچ هاوبەشییەكیان تیایدا نییە”. ســەرباری ئــەوەی تا ئێســتە بەڕێوەبردنــی حكوومەتــی خۆجێیــی لە ورمــێ لەالیەن ئازەرییەكانەوە قۆرخ كراوە ،ئەو چاالكــە مەدەنییانە لە نزیكەوە لەبــارەی ئــەو پرســە لەگەڵ بەرپرســانی ناوەند دانیشــتن و وەك د .خەدیــو باســی لێوە دەكات ،ســەردانەكەیان هیچ ئامانجێكــی لــێ نەكەوتەوە و بەرپرســانی كۆماری ئیسالمی بەڵێنێكــی ئەوتۆیــان بــۆ چارەســەری كێشــەكان پــێ نەداون. ســەاڵحەدین خەدیو ئاشكرای دەكات“ :هیــچ بەڵێنێكــی
تایبەتیــان بــە ئێمە نــەدا و ســەردانەكەمان بەداخــەوە هیوابەخــش نەبــوو ،جیــا لەوانە گلەییمان لــە دەوڵەتی رۆحانــی هەبــوو كــە ئەگەر هاوبەشــی كــوردان نەبایــە و دەنگیــان پێ نەدابــان ،زیاد لە 81لە ســەدی دەنگــی ناوچە كوردنشــینەكانیانی بەدەست هێنــا ،وەبیرمــان هێنانەوە كە سەرەڕای ئەو بەشــداریكردنە، هیچ وەاڵمێكــی ئەرێنیمان لە دەســەاڵت وەرنەگرتەوە ،بگرە هەندێك بابەت هەیە كە ئێســتا لە ســەردەمی ئەحمەدینەژاد خراپتر بووە ،بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كــە مافی ئێمە زۆر لەوە زیاترە كــە ئــەوان بیریان لێ كردووەتەوە”. هــەر لەبــارەی هــەاڵواردن و ســڕینەوەی كورد لە پارێزگەی ورمێ ،عابــد فەتاحی ،نوێنەری ورمێ لــە پەرلەمانــی ئێران، رۆژی دووشــەم٥ ،ی كانوونی دووەم ،وەك كاردانەوەیــەك بۆ قۆرخكارییــەكان و هەاڵواردن و هاوكارینەكردنی كوردان لەو پارێزگەیە ،هەڕەشــەی دەست لەكاركێشانەوەی لە ئەندامێتی ئەنجوومەنی ئەو پارێزگەیە كرد كە هەردوو پۆستی هەیە.
كۆمەڵە روونكردنەوە لەسەر وازهێنانی ئەندامانی نادات تا نامەی فەرمیامن لەالیەن ئەو ئەندامانەوە بۆ نەیەت ،ئامادە نین هیچ لێدوانێكیان لەسەر بدەین
وشە /هەولێر -هیدایەت جان لە مــاوەی مانگێكــدا 31ئەندامــی كۆمەڵەی شۆڕشــگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستان ،وازیان لەو حزبە هێناوە و لەناویاندا كۆمەڵێك بەرپرس و كادیری پێشــكەوتووی تیادایە كە بە دوو بڕگە و لە دوو باڵوكراوەی جیاوازدا ،دەســت لەكاركێشانەوەی خۆیــان لە كۆمەڵە راگەیانــدووە .ئەندامێكــی رێبەرایەتی ئەو حزبەش ئەوە بە چاالكی فەیســبووكی ناو دەبــات و پێی وایە ئەو راگەیەندراوانە تەنیا بۆ میدیایــە و بە فەرمی بۆ كۆمەڵەیان نەنووسیوە. لــە رۆژی 28ی دیســەمبەری 2014دا 18ئەندامــی كۆمەڵــە لــە راگەیەندراوێكــدا دەســت لەكاركێشانەوەی خۆیان راگەیاند. تیایدا هۆكارەكەیان گەڕاندەوە بۆ الوازبوونی ئەو حزبە و تاكڕەوی، قو ئاماژەیــان داوە“ :ئینشــقا لێكدابڕانە یەك لە دوای یەكەكان، الدان‌و خۆدزینــەوە لــە بنەما و ئامانجــە ســەرەكی‌و دیارەكان، كورتكردنــەوەی كۆمەڵــە بــە كۆمەڵێك تێرمی بێ سەروبەرەی بەرژەوەندیخوازانــ ە و تاكگەرایانە و چەندین نموونەی لەم شــێوە بەشــێك لــە تایبەتمەندییەكانی قۆناغی ئێستەی كۆمەڵەیە”. لەو راگەیەنــدراوەدا 18ئەندامی كۆمەڵــە نــاوی خۆیــان تۆمار كــردووە و لەناویاندا نەجمەدین گوڵپــەروەر ،ئەندامی پێشــووی
مەكتەبــی سیاســی و محەمەد كــوردی ،ئەندامــی كۆمیتــەی ناوەنــدی و هیدایــەت قادری، ئەندامــی پێشــووی كۆمیتەی ناوەندی و رەسووڵ عەلیدۆست، ئەندامــی پێشــووی كۆمیتەی ناوەندی كۆمەڵەی شۆڕشــگێڕی زەحمەتكێشان واژۆیان كردووە. ئەو ئەندامانە رەخنە ئاراســتەی حزبەكەیــان دەكــەن و وەك راگەیاندراوەكەیانــدا لــە هــۆكاری نووســیویانە، وازهێنانەكەیــان دەبەســتنەوە
بــەو خااڵنــەوە“ :حاشــاكرد ن و پشــتكردن لــە چەپایەتــی‌و مەســەلەكانی پێوەندیــدار بــە بنەما و ستراتجییەكانی كۆمەڵە، دیپلۆماســی ژێــر بە ژێــر‌و بێ ن و ســەروبەرە ،پەراوێزخســت وەالنانــی پرســی ژن و گرنگی ن و دوو ئەم مەســەلەیە ،یەك بــا هەوا كردن لە مەسەلە هەستیارە ن و بەتایبــەت سیاســییەكا مەســەلەی نەتەوەیی‌و چەندین نموونەی تر ،بەشێك لە كارنامەی ئــەم ســەردەمەی كۆمەڵــەی شۆڕشــگێڕی زەحمەتكێشــانی كوردستانی ئێرانە”. هیدایەت قادری ئەندامی پێشووی كۆمیتــەی ناوەنــدی كۆمەڵەی شۆڕشــگێڕان ،لــە لێدوانێكدا بۆ “وشە” رای دەگەیەنێت“ :لە دوای كۆنگرەی 14و پەسنكردنی پێڕەو و پرۆگرامی نوێ ،هیچ دەرفەتێك نەما بــۆ ئــازادی رادەربڕین لەناو كۆمەڵەدا و ئەوەش هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی مەودا نەبێ بە ئازادانە رای
لــەو بارودۆخــەی ئێســتەدا كــە بەرەو كۆنگرەیەكــی رۆژهەاڵتی دەڕۆین، لێدوانی لەم شــێوەیە لە بەرژەوەندی هیچ الیەكامن ناشكێتەوە
جیاواز لەو حزبەدا كار بكات”. تەنیــا هەفتەیــەك دوای ئــەو راگەیەندراوە و رۆژی دووشــەم، 5ی كانوونــی دووەم ،ســەرجەم ئەندامانــی كۆمیتــەی كەنەدای كۆمەڵــەی شۆڕشــگێڕان ،لــە نامەیەكدادەستلەكاركێشانەوەی خۆیــان راگەیانــد و كۆمەڵەیش ئامادە نییە هیچ لێدوانێك لەسەر ئــەو بابەتە بــدات ،وەك حزبەكە دەڵێ هۆكارەكەیشی دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی ئەوانە تەنیا لە راگەیاندندا دەست لەكاركێشانەوەی خۆیان راگەیاندووە و هەڵوێستی فەرمیی خۆیان بۆ سەركردایەتیی كۆمەڵە نەناردووە تا ئەوان قسەی لەسەر بكەن. زاگــرۆس خوســرەوی ئەندامی ســەركردایەتیی كۆمەڵــەی شۆڕشــگێڕی زەحمەتكێشــانی كوردســتانی ئێران و بەرپرســی پێوەندییەكانی هەولێری كۆمەڵە، لە لێدوانێكدا بۆ “وشــە” روونی دەكاتــەوە“ :ئێمــە وەك كۆمەڵە نامانەوێ هیچ لێدوانێك لەسەر ئەو دەست لەكاركێشــانەوانە بدەین و پێمــان وایە لــەو بارودۆخەی ئێســتەدا كە بەرەو كۆنگرەیەكی رۆژهەاڵتــی دەڕۆیــن ،لێدوانی لــەم شــێوەیە لــە بەرژەوەندی هیــچ الیەكمان ناشــكێتەوە و
تەنیا ســوودی بۆ دوژمنانی كورد دەبێت”. لەنــاو 13ئەندامەكەی كۆمیتەی كەنــەدای كۆمەڵــە و 18 ئەندامەكــەی تردا كــە وازیان لە كۆمەڵــە هێنــاوە ،كۆمەڵێك كەســایەتیی تیادایە كە زیاد لە دوو دەیەیە لەناو ئەو حزبەدا كار دەكەن و ئەندامی سەركردایەتیی كۆمەڵــە بوونە ،بــێ دەنگبوونی كۆمەڵــە و رووننەكردنەوەی بۆ میدیاكان پرســیاری زۆری الی ئەندامــان و الیەنگرانی ئەو حزبە لە ناوخۆی رۆژهــەاڵت و دەرەوە دروست كردووە. خوســرەوی ئاشــكرای دەكات: ئێمە بڕیارمــان داوە لەوبارەیەوە هیــچ لێدوانێك نەدەیــن و تەنیا هۆكاریشــمان ئەوەیــە كە ئەو ئەندامانە هیچ نامەیەكی فەرمییان بۆ ئێمە نەناردووە كە تیایدا باس لە دەست لەكاركێشانەوەی خۆیان راگەیاندبێت ،ئەوەی هەیە تەنیا بۆ میدیا و فەیســبووكە و ئێستە كۆمەڵە بە پرسی گەورەتر لەوانە سەرقاڵە و خەریكی پالندانانین بۆ داهاتووی خەباتی رۆژهەاڵت”. بەاڵم هەرچی ئــەو ئەندامانەی كۆمیتەی كەنەدای كۆمەڵە و 18 ئەندامەكەی پێشوویشە ،باس لە تاكــڕەوی كۆمەڵێك لە ئەندامانی
سەركردایەتیی ئەو حزبە دەكەن و پێیان وایە دەرفەتی رەخنەگرتن لەناو كۆمەڵەدا بەرتەسك بووەتەوە و رای دەگەیەنن“ :ســەندنەوەی متمانە لە بەرپرسیی كۆمیتەیەكی هەڵبژێــردراوی كۆنفرانــس بە تاوانی ڕەخنە‌گرتــن ،زەنگێكی مەترســیی گەورەیە بۆ حزبێكی سیاســی كــە بڵێ تێدەكۆشــم بــۆ كوردســتانێكی ئــازاد .ئەم كردەوەیە لــە درێژەی بەرنامەی سڕینەوەی حزبیدایە كە زیاتر لە ساڵێكە بە فەرمانی سكرتێری ئەو حزبە بەڕێــوە دەچێت .لە ماوەی یەك ســاڵی ڕابردوودا تا ئێســتە 8كەس لــە كادیرەكانی كۆمەڵە كە لە ئاســتی مەكتەبی سیاسی و كۆمیتــەی ناوەندیــدا زیاتر لە 35ســاڵە ئەندامی ئەو حزبەن، كەوتوونەتــە بەر ســڕینەوەی حزبی”. هیدایەت قادری تاكەكەســێك
بــە هــۆكاری ترازان و دەســت لەكاركێشــانەوەی ئەندامانــی حــزب نازانێت و پێــی وایە“ :بە تەنیــا تۆمەبتاركردنی كەســێك بــۆ ئــەو دۆخــەی ئێســتەی كۆمەڵە ،راســت نییە و كێشەی ســەرەكی نەبوونی سیاسەت و رێكخستنێكی ســەردەمییانە و شیاوە كە تیایدا هەموو ئەندامانی حزب لــە ناوەندی بڕیاردان نزیك بن و دەست و دەوریان هەبێت بۆ بەرەوپێشبردن و سازماندانی ئەو حزبە”. زاگرۆس خوســرەوی لە بەرامەر ئەو رەخنانــەی لەالیەن ئەندامە دەست لەكاركێشاوەكانی كۆمەڵە ئاراســتەیان كراوە دەڵێ“ :ئێمە تا نامەی فەرمیمان لەالیەن ئەو ئەندامانەوە بۆ نەیەت ،ئامادە نین هیچ لێدوانێكیان لەسەر بدەین و وەاڵمی باڵوكراوەیەك نادەینەوە كە تەنیا بۆ میدیاكان نووسراوە”.
باكوور
ئامادەكار :كارزان گلی
“كورد بەهیچ شێوەیەك داوای جیابوونەوە لە توركیا ناكات” وشە /كارزان گلی ــ ئیستەنبۆڵ لە دیمانەیەكدا بۆ كەناڵی جەزیرەی توركی ،جێگری سەرۆك وەزیرانی توركیا (بولەنت ئارینج) ،لەبارەی قۆناغی چارەسەری ئاماژە دەدات كە بەهیچ شێوەیەك قبووڵی ناكەن كورد داوای جیابوونــەوە بكەن لــە توركیا ،یــان داوای فیدراڵی بكەن، چونكە ناوەڕۆكی قۆناغی چارەسەری باس لەو الیەنە نەكراوە. لــە وەاڵمــی ئەو پرســیارەی ئاخــۆ ئێــوە وەك پارتی AKP كە ئایدۆلۆژیایەكــی ئاینیتان هەیە ،چــۆن دەڕواننە ئیخوان موســلمینی میســر؟ دەڵێت: “ئێمــە وەك واڵتــی توركیــا زەرەرمەندتریــن كەســین لــەوەی تیــرۆر بەرۆكــی پێ گرتووین و زیانێكی زۆریشمان بەركەوتووە ،ئێمــە یەكێكین لەو واڵتانــەی كە بــەردەوام دژی تیــرۆر دەوەســتینەوە و بەهەموو شێوەیەك رووبەڕووی دەبینەوە .نەك بەو مانایەی كە
ئێمە بەتەنیا دەتوانین شــەڕی تیرۆر بكەین ،نەخێر لەناوبردنی تیرۆر لەسەر هەموو الیەنێكە. هــەر رێكخراوێك لەگەڵ تیرۆر نەبوو و لەگەڵ توندوتیژی نەبوو و بەردەوام پەیامی ئاشتییانەی پــێ بــوو ،ئێمــە پاڵپشــتی دەكەیــن و لەگەڵیدایــن. لەبــارەی بزووتنەوەی ئیخوان موســلیمینیش لە سەردەمی حەســەن بەنناوە تــا دەگاتە سەید قوتب و موحەمەد قوتب و ئەوانی تریش ،بەبۆچوونی من لەگەڵ توندوتیــژی نەبوون و
لەگەڵ تیرۆریش نەبوونە ،ئەمە بۆچوونی خۆمــە ،بەاڵم ئەگەر رۆژێك ئــەو بزووتنەوەیە كاری تیرۆریستی كرد یا پاڵپشتی لە
تیرۆر كرد ،ئــەوكات ئێمەیش بەڕاشكاوانە دژی دەوەستینەوە و رووبــەڕووی دەبینــەوە. لــە هەڵبژاردنــی میســردا
“ئێمە بەچاوی تیرۆرەوە تەماشای ئیخوان موسلیمین ناكەین ،بەڵكو ئەوان بزووتنەوەیەكن گرنگی بەدیموكراتی و مافی مرۆڤ دەدەن”
ئــەو بزووتنەوەیە بەشــداری هەڵبژاردنی كرد و بەشێوەیەكی دیموكراسییانە توانی زۆرترین دەنگ بەدەست بهێنێت ،ئەگەر ئەو بزووتنەوەیە تیرۆریســت بووایە نەیاندەهێشت بەشداری هەڵبژاردن بكات ،بۆیە ئیخوان بــەردەوام دەیــەوێ واڵت بــەرەو دیموكراتیبــوون ببات
و هەروەها مافی مــرۆڤ برەو پێ بدات كە پێشتر لە میسردا خراپ بووە”. ئارینــج لەبارەی ئــەوەی ئایا لە قۆناغی چارەســەریدا باس لــە جیابوونەوەی كــورد یان فیدراڵی بۆ كورد كراوە؟ گوتی: “كورد خۆی داوای جیابوونەوە نــاكات و هەرگیزیش باســی
نەكــردووە .لــە قۆناغــی چارەســەریدا بەهیچ شێوەیەك باســی ئەو الیەنە نەكــراوە و ناشــكرێت ،چونكــە دەزانــن ئــەو داوایە قبــووڵ ناكرێت و كێشە بۆ پێشوەچوونی قۆناغی چارەســەری دروست دەكات. تەنانــەت ئۆجەالنیش باســی جیابوونــەوەی نەكــردووە و پێم وایە لــە بەرژوەندی هیچ الیەنێــك نییە ئــەو داوا بكاتە مەرج بۆ پیشوەچوونی قۆناغی چارەسەری”. بولەنت ئارینج كەسایەتییەكی سیاســیی دیــاری توركیایە و ماوەی 3كابینەیە وەك جێگری ســەرۆك وەزیرانــی توركیــا كار دەكات .بڕیــارە 6مانگــی تــر هەڵبژاردنــی پەرلەمانــی لە توركیــا ئەنجــام بدرێت و بەگوێــرەی گوتــەی خــۆی، دوای ئــەو هەڵبژاردنــە واز لە كاری سیاسی دەهێنێت و پێی باشــە گەنجەكان بێنە پێشەوە و گەنجــان جێگــەی ئــەوان بگرنەوە.
چیرۆكی كۆمەڵكوژیی دێرسیم دوای 74ساڵ زیندوو دەبێتەوە
“كاتێــك ئــەو وێنەیــە دەبینێت ،خوشــكە 13ســااڵنەكەی دەناســێتەوە و چیرۆكی شــەهیدبوونی خوشــكەكەی لەســەر زاری شــایەدحاڵێك دەبیســتێت .ئێســتە ئەو وێنەیە وەك بەڵگەیەكی حاشاهەڵنەگر بەكار دەهێرنێت بۆ ئەوەی دادگەی توركیا تاوانباران بەسزای خۆیان بگەیەنێت”
وشە /كارزان گلی ــ ئیستەنبۆڵ نووســەرێكی تورك بەناوی (محەمەد یڵدز) كتێبێكی لەسەر كۆمەڵكوژیی دەرسیم كە لەسەر دەستی حكوومەتی توركیا لە ساڵی 1938رووی دا باڵو كردەوە .لە كتێبەكەدا چەندین وێنەی بەڵگەیی باڵو كردووەتەوە كە وێنەكان وەك سومبولی دەرســیم وێنا دەكرێــت ،بەاڵم نهێنی یەكێــك لە وێنەكان ئاشكرا دەبێت و چیرۆكی ئەو وێنەیەش زۆر دڵهەژێنە. ئەوكاتــەی رەجــەب تەیــب ئــەردۆگان ســەرۆك وەزیرانی توركیا بوو ،لە ساڵی 2011ـدا لە وتەیەكدا باســی لە كۆمەڵكوژیی دەرســیم كرد لەســەر دەستی حكوومەتی توركیــا كە ئەوكات ئەتاتورك ســەرۆك كۆمار بووە و گوتی“ :كۆمەڵكوژیی دەرســیم هەنــگاو بەهەنــگاو بەرەوپێش دەڕوات و بەنیازی ئۆپەراسیۆنێكی
گەورەین بۆ ئــەوەی تاوانبارانی ئەو تاوانــە دادگەیی بكرێن و بۆ ئەمەشیان خەریكی كۆكردنەوەی چەندیــن بەڵگەین لەســەر ئەو تاوانــە و بەڕاســتی تاوانێكــی لەوشێوەیە بۆ هەموومان مایەی نیگەرانییە”. دوای ئەم گوتەیــەی ئەردۆگان، ئیتر كۆمەڵكوژی دەرسیم دووبارە لە میدیاكانــدا هاتەوە بەرباس و
ئەوانەی الیەنگیری ئەردۆگانیان دەكــرد ،دەیــان بەڵگــەی حاشــاهەڵنەگریان لەســەر ئەو تاوانە باڵو كردەوە و ئەوانەیشــی دژی ئــەردۆگان بــوون ،تەنیــا دەیانگوت دەرسیمییەكان یاخی ببــوون و ویســتبوویان كودەتا بەسەر حكوومەتەوە بكەن ،بۆیە دەبوو وایان بەسەر بێت .دیارترین بەڵگەیش كە ئەردۆگان بەكاری دەهێنــا بــۆ ئــەو كۆمەڵكوژییە كتێبەكەی محەمەد یڵدز بوو. لە كتێبەكــەدا وێنەیەكی تێدایە كە 74ساڵ بەر لە ئێستە گیراوە و لە وێنەكەدا كۆمەڵێك سەربازی تورك لەگەڵ چەندین كچ و كوڕ و منداڵدا دەردەكەون و كچێكی ناو ئەو وێنەیەش دوای 74ساڵ لەالیەن یەشــار كایەی برایەوە
ئێستە دەناسرێتەوە. یەشار كایە دەڵێت“ :ئەو وێنەیەی كــە دەیبینــن زۆر تراژیدیایە، چونكە دوای ئەو وێنەیەی هەموو ئــەو منداڵ و ئافرەتانە شــەهید كران ،تەنیا یــەك كەس رزگاری بــووە ئەویــش لەنــاو وێنەكدا جێگەی نییە ،بەڵكو لە پشــتی كامێرا وەستابوو و ناوی سەلمان یەشیل داغ بوو .ئەو چەندین ساڵ دوای ئــەو كۆمەڵكوژییە هەمان وێنەی پیشــان دام و پێی گوتم ئەوانەی لــەو وێنەیەدا دەبینرێن هەموویان كوژران ،كە یەكێكیان خوشكەكەی تۆیە”. لە پێشــەكی كتێبەكەدا نووسەر لەســەر ئەو وێنەیەی كە بووەتە بەرگــی كتێبەكەیش ،وتەیەكی یەشــار كایــە دەهێنێتــەوە و دەنووسێت“ :ئەو وێنەیەی بووەتە بەرگــی كتێبەكەت بــۆ من زۆر هەژێنەرە ،چونكە خوشكەكەمی تێدایــە .تاكــە كەســێك لــەو كۆمەڵكوژییــە رزگاری بووبێت ســەلمان بوو و ئەویش بەجوانی كارەســاتەكەی بەبیــر مــاوە و پێــی گوتم ئەوكات بەشــێوەی كۆمــەڵ كۆمــەڵ خەڵكیــان دەكوشــت و ئافرەت و منداڵ و پیاویان لە یەكتر جیا دەكردەوە و بەئۆتۆمبێلــی گــەورە گەورە دەیانبردن بۆ كوشتن”. یەشار كایا ئاماژە بەوە دەكات كە
سەلمانیش دەكوژرا ،بەاڵم باوكی بووەتە هۆكار بۆ ئەوەی نەكوژرێت و پێی گوتووە بڕۆ بۆ پشــت ئەو پیاوە كە ناوی هۆزالتی چەرچین بــووە و بڵــێ من كــوڕی ئەوم، كاتێك بەقســەی باوكی كردووە، رزگاری بووە و نەیانكوشتووە ،ئەو چەرچینەیش نازانرێت كێ بووە، بەاڵم باوكی ســەلمان لەناو ئەو كۆمەڵكوژییەدا بووە. سەلمان باســی ئەو وێنەیەی بۆ یەشار كایا كردووە كە ئێستە وەك بەڵگەیەكی ســەرەكی بەكاری دەهێنــن بۆ ئــەوەی تاوانبارانی ئەو كۆمەڵكوژییــە بدرێنە دادگە و دەڵێت“ :ســەربازەكان گوتیان باوێنەیەك بۆ یــادگاری بگرین، دوای ئــەوەی وێنەكەیان گرت، زۆر بەشێوەیەكی دڕندانە هەموو ئەو كەســانەیان شەهید كرد كە لە وێنەكەدا دەرچوون .تەنانەت دوای ئــەوەی گوللەباران كران، ســەربازەكان بۆ ئەوەی دڵنیا بن كە گیانیان لە دەســت داوە ،یەك یەك تەماشایان دەكردن و ئەوی گیانی لە دەست نەدابوایە دووبارە بەگوللە لێیان دەدایەوە ،هەروەها زێڕ و ئــەو كەلوپەلــەی بەنرخ بوایە دەیانبرد و لە نێوان خۆیاندا دابەشــیان دەكــرد ،بەداخەوە یەكێك لــەو كچانەیــش كە لە وێنەكەدا دیارە و ئەوكات تەمەنی تەنیا 13ســااڵن بوو ،خوشــكی
منــە و بەپێوە وەســتاوە بەناوی (خاتوون)”. ئەگەرچی خوشكەكەی تەمەنی 13ســااڵن بــووە ،بــەاڵم لەو تەمەنــەدا مارەبڕ بــووە و هیوای زۆر بەژیــان خۆش بــووە .بەاڵم بەداخەوە هیواكانــی لە گۆڕ نرا. ئەمەیش گوتەی یەشار كایا بوو. سیناریۆی ئەم رووداوە دڵتەزێنە هیــچ جیاوازییەكــی لەگــەڵ ئەنفالی ساڵی 1988ی گەرمیان و كۆمەڵكــوژی شــەنگالدا نییە بەدەســتی داعش .لــە ئەنفالی گەرمیان و شــەنگالدا ژن و پیاو و منداڵیــان جیــا كردووەتەوە و پاشــان بەدڕندانەترین شــێوە شــەهیدیان كردوون ،هەروەها ئەو شتەی بەنرخ بووە بۆ خۆیان
بردوویانە و لە نێوان سەربازەكاندا دابەشــیان كــردووە وەك پارە و زێڕ .بۆیە دەكرێــت بڵێین كورد 3جــار ئەنفــال كــراوە ،جاری یەكەم لە دەرســیم ساڵی 1938 كە بەگوێــرەی ســەرچاوەكان 15هەزار لە منــداڵ و ئافرەت و پیــاو كۆمەڵكوژ كــراون ،جاری دووەمیــش لە گەرمیان ســاڵی 1988كــە 200هــەزار لە پیاو و منداڵ و ئافرەت كۆمەڵكوژ كراون و جاری سێیەمیش لە ساڵی 2014 بەسەر شەنگالدا هات و بەهەمان شــێوە بەهەزاران لــە ئافرەت و پیاو منداڵ شەهید كران ،هەموو كۆمەڵكوژییەكانیش تەنیا لەبەر كوردبوون بووە.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
بولەنت ئارینج:
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
“كۆمەڵكوژیی دەرسیم هەنگاو بەهەنگاو بەرەوپێش دەڕوات و بەنیازی ئۆپەراسیۆنێكی گەورەین بۆ ئەوەی تاوانبارانی ئەو تاوانە دادگەیی بكرێن و بۆ ئەمەشــیان خەریكی كۆكردنەوەی چەندین بەڵگەین لەســەر ئەو تاوانە و بەڕاستی تاوانێكی لەوشێوەیە بۆ هەموومان مایەی نیگەرانییە”.
7
كۆمەاڵیەتی
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
8
“نەبوونی كەناڵە لۆكاڵییەكان ،بۆشــایی رۆشــنبیری لــە ناوچەكە دروســت كــردووە ،زۆر بەرنامــە و فلیم و یارییە وەرزشــییەكان هەن كە لە كەناڵە ئاســانییەكان پەخش ناكرێن ،بەاڵم لە كەناڵە لۆكاڵییەكان پەخش دەكرێن، بەڕاستی گەنجانی حاجی ئۆمەران لە زۆر رووەوە پشتگوێ خراون”.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
بەغدا نایەوێ خزمەتگوزاری بە كەمپی عەربەت بگات لە 20ساڵی رابردوودا 6هەزار و 893كرێكار كەمئەندام بوونە وشە /هەولێر – رامیار جەواد ســەندیكای كرێكارانی كوردستان ئاشكرای دەكات كە لە ماوەی 20ســاڵی رابردوودا ،نزیكەی 6هەزار و 893كرێكار لە هەرێمی كوردستان كەمئەندام بوونە. ســااڵنە بەهۆی ڕووداوەكانی كاركردن لە هەرێمی كوردســتان، چەندین كرێكار گیان لە دەست دەدەن یان كەمئەندام دەبن .ساڵی 2014بە بەراورد بە ســااڵنی ڕابردوو ،بە ساڵی زێڕین دادەنرێت بۆ كەمیی گیان لە دەستدانی كرێكار ،هاوكات بە ساڵی نەهامەتییەكان بۆ كرێكاران ناو دەبرێت. عوسمان حەمەسەعید زیندانی ســەرۆكی لقــی ســلێمانی سەندیكای كرێكارانی بیناسازی “وشــە “ ی ڕاگەیاند “لە ســاڵی 2014دا لە ســنووری پارێزگەی ســلێمانی 28كرێــكار لە كاتی كاركردنــدا بــە هــەر هۆكارێك گیانیان لە دەست داوە “. زیندانی ئەوەشــی خســتە ڕوو “زۆربەی ئەو كرێكارانەی گیانیان لە دەست داوە ،بەشێكی كرێكاری بیانی و بەشی زۆریشی كرێكاری ناوخۆیی بوون ،كە لە شارەكانی ێ و هەڵەبجە و ناو ڕانیە و قەاڵدز شاری سلێمانی بوونە“.
هەرچی شاری هەولێرە ،بە ساڵی زێڕین دادەنرێت بۆ كرێكاران بە بەراورد بەســاڵی ،2013چونكە ڕێــژەی گیــان لە دەســتدانی كرێكاران لە %55كەم بووەتەوە. حەســەن ڕەمەزان بەرپرســی ڕاگەیاندنــی لقــی هەولێــری سەندیكای كرێكارانی كوردستان بە وشەی ڕاگەیاند “ساڵی 2014 ژمارەی گیــان لە دەســتدانی كرێــكاران زۆر كەمــی كردووە، تەنیا 15كرێكار گیانی لە دەست داوە ،بەاڵم ئــەم مانای ئەوە نییە كە كەموكوڕی لە پڕۆژەكان نییە، بەڵكــو بەهــۆی كەمبوونەوەی
پــڕۆژەكان گیان لە دەســتدانی كرێكاران كەمی كردووە“. ئەوەشی گوت“ ،ئەو كرێكارانەی گیانیان لە دەست داوە كرێكاری خۆماڵی و بیانی بوونە”. لە ئێستەدا ژمارەیەكی زۆر كرێكار كەم ئەندام بوونە .بەپێی ئامارێكی نافەرمی كە دەســتی “وشــە” كەوتــووە ،لە ســاڵی 1995وە تا ئێســتە ،نزیكەی 6هەزار و 893 كرێكار كەم ئەندام بوونە .بەپێی یاســا ئەو كرێكارانــەی رێژەی كەمئەندامبوونیان لە ســەرووی 35%ە ،خانەنشینی دەیانگرێتەوە. حەسەن ڕەمەزان لەبارەی ژماری ئەو كرێكارانەی كە خانەنشــین كراون گوتی“ ،بەگوێرەی یاســا دەبێت كرێكار 20ساڵی هەبێت، پیــاو لــە تەمەنی 60ســاڵی و ژنیش لــە تەمەنی 55ســاڵیدا خانەنشــین دەكــرێ .ئێســتە ژمارەیەك كرێكاری خانەنشــین هەیە و لە بەڕێوبەرایەتسیەكانی ســەر بە وەزارەتی كار و كاروبای كۆمەاڵیەتی مووچە وەردەگرن”.
وشە /عەربەت - سەالم هانەدنی بەرپرســانی كەمپــی عەربــەت دووپاتــی دەكەنەوە كە قوتابخانەی كەمپەكــە كەموكــوڕی زۆری هەیە و ئاشكراشی دەكەن كە بەغدا نایەوێ خزمەتگــوزاری بــۆ قوتابخانەكە دابین بكرێت. كەمپی ئاوارەكانــی عەربەت دەكەوێتە بەشــی خوارووی شارەدێی عەربەت لە سنووری پارێزگــەی ســلێمانی810 . خێزانــی ئاوارە لــەو كەمپەدا نیشتەجێن .لە نێو كەمپەكەدا قوتابخانەیەك كراوەتەوە ،بەاڵم ئێســتە بەهۆی هاتنی وەرزی ســەرماوە ،منداڵەكان تووشی چەندین كێشە بوونەتەوە. محەمــەد قاســم یەكێــك لــەو مندااڵنــەی كــە خەڵكــی ســەاڵحەدینە و لە قوتابخانەكــەدا دەخوێنێ .ئەو دەڵــێ“ ،قوتابخانەكەمان زۆر ساردە و لە كاتی وانەخوێندندا، سەرمامانە و سۆباكانمان كەمن و كتێبیشمان نییە”. لەو قوتابخانەیەدا ،منداڵەكان دەتوانن تــا پۆلی 9ی بنەڕەتی بخوێنن .میتــۆدی قوتابییان بــە عەرەبییــە و زۆربــەی مامۆســتاكان عەرەبن و لە نێو كەمپەكەدانیشتەجێن. محەمەد یەك لــەو قوتابییانە
كــە كتێبــی نییــە و بەهــۆی نەبوونی مێزیشەوە لەسەر زەویی پۆلەكەیــان دادەنیشــێ و بــەو هۆیەشەوە زیاتر سەرمای دەبێت. زیاد ناســر منداڵێكــی خەڵكی شــەنگالە و ئێســتە لە كەمپی عەربەتە .ئــەو دەڵــێ“ ،ئێمە تا رادەیەكــی بــاش خزمەتمــان كراوە و شوێنەكەشــمان خراپ نییــە و بــەردەوام لــە رێگەی رێكخراوەكانەوە شتمان بۆ دێت و بەسەرماندا دابەشی دەكەن ،بەاڵم ئێستە زۆر ساردە و نەوتیش كەمە، بۆیە داواكارین الیەنی پێوەندیدار و رێكخراوەكان بەردەوام چاویان لێمان بێت”. زیا ئاواتەخــوازە بۆ زێدی خۆیان بگەڕێنەوە و لە ژیانی ناو كەمپ و سەرما و سۆڵەكەی رزگاریان بێت. سەرەتا زەوی بۆ كەمپەكە دیاری كراوە و دواتریش خزمەتگوزاری پێویستیگەیەندراوەتێ. جەوهــەر دەروێش ســەرۆكی شارەوانیی عەربەت بە رۆژنامەی “وشــە” دەڵــێ“ ،ئــەو كارانەی
پێوەنــدی بــە ئێمــەوە هەبووە جێبەجێمــان كــردووە ،لەگەڵ بەڕێوەبەری شارەدێی عەربەت بە بەردەوامی یارمەتیی دانیشتووانی كەمپەكەمان داوە”. ســەرەتا ئەو كەمپە بۆ ئاوارەكانی رۆژئاوای كوردســتان دروســت كراوە ،بەاڵم دواتر بۆ شــوێنێكی تر راگوازران و ئێســتە ئاوارەكانی ناوچەكانی تری عێراق و شەنگال لێی نیشتەجێ بوون. جەوهــەر دەروێــش دەڵــێ، “ئێســتە كەمپەكــە قوتابخانە و نەخۆشــخانەی لێیــە و دەبێ رێكخراوەكان پێداویستییەكانی تری ئەو ئاوارانە دابین بكەن”. هاوكات پەیام سەالم یاریدەدەری بەرپرســی كەمپــی ئاوارەكانی عەربــەت دووپاتــی دەكاتــەوە كە خێــوەت ،دۆشــك و بەتانی بە ســەرجەم ئــاوارەكان دراوە و ئێستەش سۆپا و نەوتیان بەسەردا دابەش دەكرێ .ئەو نایشارێتەوە كە بەهــۆی وەرزی ســەرماوە، كێشەی كەمیی نەوتیان هەیە.
پەیــام ئاشــكرای دەكات كە قوتابخانەكە ســەر بە بەغدایە و زۆربــەی قوتابییان كتێب و مێزیان نییە. ئــەو بــە رۆژنامەی “وشــە” دەڵێ“ ،قوتابخانەی كەمپەكە راســتەوخۆ لەالیەن بەغداوە سەرپەرشــتی دەكــرێ. ئــەوان رازی نین كــە ئێمە خزمەتگوزاری بۆ قوتابخانەكە دابین بكەین .لە بەغداوە پێیان گوتووین كە هەقمان لەســەر قوتابخانەكــە نەبێــت ،تەنیا لەسەرمانە كە نەوت و سۆپایان بۆ دابین بكەین”. هەزار و 400قوتابی لە نێو ئەو قوتابخانەیەدا وانە دەخوێنن. بەپێــی دوایــن ئامــاری بەڕێوەبەرایەتی گشتیی كۆچ و كۆچبەرانی سەر بەوەزارەتی ناوخۆی حكوومەتی هەرێمی كوردستان ،ئێســتە نزیكەی دوو ملیــۆن و 140هــەزار ئاوارە لە هەرێمی كوردســتان نیشتەجێن.
كوژانەوەی كارەبای ئەو بورجەی بۆ كەناڵەكان دانــراوە ،هەندێك شــەو كەناڵــەكان دادەخرێن، هــۆكاری نەبوونی ئــەو كەناڵە و چەندیــن خزمەتگــوزاری تر، گرینگــی پێنەدانــی زیاترە بە باڵەكایەتی لەالیان حكوومەتەوە، بۆیــەش لــە دەرەوەی بازنەین، كەناڵی ناوەخۆ زیاتر هەوادارانی تۆپی پێ ســوودی لــێ دەبینن و پێم وانییە نەبوونیان بۆشــایی رۆشنبیری دروست كردبێت”. لەوبارەیەوە عەبدولواحید گوانی قایمقامی چۆمــان بە رۆژنامەی “وشــە” دەڵێ“ ،خودای گەورە تۆپۆگرافیــای ناوچەكــەی وا دروســت كردووە كە ناتوانرێت تەواوی ناوچەكە شەپۆلی رادیۆ و تەلەڤزیۆنــە ناوخۆییەكانی پێ بگات ،چونكە دەڤەری باڵەكایەتی بەهــۆی بوونــی زۆری گــرد و تەپۆڵكەكان دەبێت هەر شارەدێ و تەنانــەت گوندێــك بورجێكی تایبەتی بــۆ دابنرێت ،ئەوەش لە توانای كەناڵــە ناوەخۆییەكاندا نییە ،ئەگەرنا ئێمــە و ئەوانیش حــەز دەكەیــن دەنــگ و
رەنگیان بگاتــە زۆرترین خەڵك، هەرچەندە هەوڵی خۆمان داوە و بەدواداچوونی زیاتریش بۆ بابەتە دەكەین”. هەروەها فرسەت سۆفی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بە “وشە” دەڵــێ“ ،خەڵكی ئــەو دەڤەرە مافــی خۆیانە شــەپۆلی كەناڵە ناوەخۆیەكانیــان بگاتێ ،هەوڵی خۆشــمان داوە و چەند جارێك قســەمان لەگــەڵ كۆمپانیای ماكس میدیا كردووە كە شەپۆلی كەناڵــە ناوخۆییەكان بگەیەنێتە تەواوی پارێزگای هەولێر ،بەاڵم تا ئێســتە نەیانتوانیوە شەپۆلی كەناڵــە ناوەخۆییەكان بگەیەننە باڵەكایەتــی ،هەرچەنــدە هیچ یاســایەكی تایبەت لەوبارەیەوە نییە ،بــەاڵم هــەوڵ دەدەم ئەو بابەتە لەگەڵ الیەنی پێوەندیدار باس بكەین و هەوڵەكانمان چڕ تر بكەینەوە بــۆ ئەوەی خەڵكی ئەو ناوچەیەش بێبەش نەبن لە پەخشی رادیۆ و كەناڵە تەلەڤزیونە ناوخۆییەكان”.
ناوچەیەكی زۆری بـاڵەكایەتی لە دەرەوەی بازنەیە
وشە /باڵەكایەتی – بەهرام محەمەد ناوچەی باڵەكایەتی لە شــارەدێیەكانی حاجی ئۆمەران ،قەسرێ، گەاڵڵە ،سمیالن و 116گوند پێك دێت .چۆمان ناوەندی ناوچەكەیە كە نزیكەی 50هەزار كەســی تێدا دەژی و 170كم لە هەولێری پایتەخت دوورە .بەاڵم دەڤەرەكە تا ئێســتە لــە دەرەوەی بازنەی شەپۆلی رادیۆ و تەلەڤزیۆنە لۆكاڵییەكانە .هاوواڵتییانی دەڤەرەكە دووپاتی دەكەنەوە كــە نەبوونی كەناڵە ناوخۆییەكان ،بۆشــایی رۆشنبیری لە دەڤەرەكە دروست كردووە. عەلــی مەحمــوود گەنجێكی دانیشتووی شــارەدێی قەسرێیە و بــە رۆژنامەی “وشــە” دەڵێ، “چەندین جار الیەنی پێوەندیدار لەم پرســە ئــاگادار كراوەتەوە و كەمپیــن و هەڕەشــەی خۆپیشــاندانمان بۆ ئەم پرســە كردووە ،بــەاڵم كەس گوێی پێ نەداوین و بــەدەم داواكەمانەوە نەهاتــووە ،ئەمــڕۆ هەموو گوند و شــارۆچكەیەك پێویســتی بە دەزگەكانــی ڕاگەیانــدن هەیە، چونكــە ڕاگەیاندنــی بینــراو پێویستییەكی هەنووكەییە ،بەاڵم لە ناوچەكەمان شەپۆلەكانی ڕادیۆ و كەناڵە ناوخۆییــەكان بوونیان نییە و لە سوودی ئەو كەنااڵنە بێ بەشین”.
عەلی ،وەزارەتی ڕۆشــنبیری بە كەمتەرخەم دەزانێ و دەڵێ“ ،تا ئێســتە ئەم وەزارەتە نەیتوانیوە ئەو بۆشاییە شــارەدێی قەسرێ پڕ بكاتەوە كە ژمارەیەكی زۆری هاوواڵتیی تێدا دەژیت ،داواكارم بەدواداچــوون بــۆ ئــەم گرفتە بكرێت و الیەنی پێوەندیداری لێ ئاگادار بكرێتەوە”. كوچــەر ئەحمــەد گەنجێكی شــارەدێی حاجی ئۆمەرانە .ئەو دووپاتــی دەكاتەوە كــە ئەمڕۆ كەس نییە پێویســتی بە رادیۆ و تەلەڤزیــۆن نەبێــت و داوا لەالیەنــی پێوەندیــدار دەكات كاری پێویســتیان بــۆ بكەن تا بەزووترین كات شــەپۆڵی رادیۆ و تەلەڤزیۆنە لۆكاڵییەكان بگاتە
حاجی ئۆمەران. ئــەو دەڵــێ“ ،نەبوونــی كەناڵە لۆكاڵییەكان ،بۆشایی رۆشنبیری لە ناوچەكە دروســت كردووە، زۆر بەرنامــە و فلیــم و یارییــە وەرزشییەكان هەن كە لە كەناڵە ئاســمانییەكان پەخش ناكرێن، بەاڵم لــە كەناڵــە لۆكاڵییەكان پەخــش دەكرێــن ،بەڕاســتی گەنجانــی حاجی ئۆمــەران لە زۆر رووەوە پشــتگوێ خــراون و بێ بەشــین تەنانەت لە بینی یاری تۆپی پێــی یانەكان و هەتا
مۆندیالیش ،بۆیە زۆر داوامان لە بەڕێوەبەری شارەدێ كردووە كە هەوڵێكی جدی بدەن بۆ هێنانی كەناڵە ناوەخوییەكان ،بەاڵم هیچ نەكراوە”. بەپێــی قســەكانی كۆچــەر، دانیشــتووانی ناوچەكە لە كاتی پرۆسەی هەڵبژاردندا داوایان لە نەوزاد هادی پارێزگاری هەولێر و فرســەت ســۆفی ئەندامــی پەرلەمانی كوردستان كردووە كە شەپۆلی تەلەڤزیۆنە لۆكاڵییەكان بگەنە ناوچەكە و ئەوانیش بەڵێنی
جێبەجێكردنیان پێ داون ،بەاڵم تا ئێستە ئەو كارە نەكراوە. ماوەیەكە لە شــارەدێی چۆمان خەڵك دەتوانــن هەندێ كەناڵی ناوخۆیــی ببینــن ،بــەاڵم ئەو خزمەتگوزارییە تەنیا لە ناوەندی شــارەدێیەكەیە .بــۆ نموونە لە گونــدی ئاشــی بڕەگوێــز كە كیلۆمەترێك لە چۆمــان دوورە، هیچ كەناڵێكــی ناوخۆیی بوونی نییە. موحسین مســتەفا دانیشتووی چۆمــان دەڵــێ“ ،بەهــۆی
كۆمەاڵیەتی
هەرێمی كوردستان ناتوانێ لە 2018دا مەترسی مین نەهێڵێت دەزگەی مین:
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
هاوپەیمانان ئامێری هەڵگرتنەوەی مین دابین ناكەن وشە /هەولێر ئاكۆ عەزیز بەڕێوەبەری هۆشیاركردنەوە لە مەترسییەكانی مین و تەقەمەنی لە دەزگـەی گشتیی كاروباری مین رای دەگەیەنێ كە تا ئێستە زیاتر لە نیو ملیۆن مینی دژەكەسی و تانك و گوللەهاوەن و تۆپ و تەقەمەنی تر لەالیــەن كارمەندانی دەزگەی مین لەناو براون .هێما بۆ ئەوەیش دەكات رووبەری 150كیلۆمەتر چوارگۆشە لــە مین و تەقەمەنی پاك كراوەتەوە ،ئەوەش دەخاتە روو “داعش جۆرەها شێواز و تەكتیك لە بۆمب و TNTرێژكردنی گرتووەتە بەر كە پووچەڵكردنەوەی هەندێك جار ئەستەم دەبێت. چەند رووبەری خاكی هەرێم بە مین و تەقەمەنی پیس بووە؟ بەپێی ئەو داتایانەی لە دەزگـەی گشــتیی كاروبــاری میــن لە بەردەستدان ،ئێســتە رووبەری 250كیلۆمەتــر چوارگۆشــە لە خاكی كوردســتان بــە مین و تەقەمەنــی پیس بووە ،دەتوانین بە ناوچەی مەترسیدار هەژماری بكەیــن ،ئەمــەش رووبەرێكی فراوانە. ئــەی رووبــەری چەند لە خاكی هەرێمی كوردســتان لە مین و تەقەمەنی پاك كراوەتەوە؟ لــە دوای ســاڵی 2004ـــەوە رووبەرێكــی زۆر لــە میــن و تەقەمەنی پــاك كراوەتەوە و لە دوای ســاڵی 1991یــش كار بۆ پاكســازی مین كراوە و زیاتر لە 150كیلۆمەتر چوارگۆشــە پاك كراوەتــەوە ،ئێمە بــە ژمارە كار لەسەر مین و تەقەمەنی ناكەین، چونكــە كارەكانــی ئێمــە پتر لەسەر شــێوازی رووبەرە ،بەاڵم بەشــێوەیەك ئەگەر خەماڵندنی بۆ بكەین لــە دوای راپەڕینەوە تا ئێســتە زیاتر لــە 500هەزار پارچە تەقەمەنیی جۆراوجۆر لە گوللەهاوەن و تۆپ و تەقەمەنی تر و هەروەها زیاتر لە 2ملیۆ ن
مین لەناو براون. بەپێــی رێككەوتنی ئۆتاوا بۆ قەدەغەكردنی مینی دژەكەسی، دەبــێ تا ســاڵی 2018عێراق و هەرێمــی كوردســتان لە مین و تەقەمەنــی پــاك بكرێنەوە ،بۆ تــا ئەوكاتــە ناتوانن ئــەو پالنە جێبەجێ بكەن؟ لــە چوارچێــوەی پەیماننامەی ناودەوڵەتی ئۆتاوا كە عێراق تێیدا
ناتوانرێ لە 2018بــەو ئامانجە بگەین ،سەرباری ئەوەی ئەو توانا مرۆیی و داراییە لە بەردەســتدا نییە كە بتوانین كارەكان بەپێی ئەو پالنە بكرێت. ژمارەی قوربانییانی مین لە هەرێمی كوردستان چەندن؟ ئاماری قوربانییــان ناوەناوە زیاد دەبێت ،ئێســتە 13هەزار و 600 قوربانی بە میــن و تەقەمەنی لە
ئەندامە و ســاڵی 2007ئیمزای كــردووە و لە ســاڵی دواتریش دەست بە جێبەجێكردنی كراوە، هەرچەندە لە هەرێم باشــتر كار كــراوە ،بەاڵم بەهــۆی هەندێك ئاســتەنگ كە ژمارەی كێلگەی مین زۆر بــووە و گرفتی كەمیی بودجە لە بەردەمی دەزگە هەیە
دەزگەكەمان تۆمار كراون ،بەاڵم پێمــان وایە ژمارەكــە زۆر لەوە زیاترە ،چونكە بەشێكی زۆریش لــەو هاوواڵتییانــەی بوونەتــە قوربانی تۆمار نەكراون بەتایبەت دوای راپەڕینی ساڵی .1991 ئــەی لەوكاتەی لە هەرێمی كوردستان دەســت بەپاكسازی
زراو چییە؟ زراو كیســەیەكە لە بن جگەر و كاریشــی كۆكردنەوەی مادەی زراوە لەناو ئەو كیسەیەدا ،كاتێك كە خواردن دەخۆیت ئەو مادەیە دێتە نێو دوانــزە گرێ و مادەی زراوەكــە بریتییە لە بایەســید مــادەی ئــاو ،ئەلیكرۆالیــت، ئەلیكترۆلیــت و پیتپلیــگ كە رەنگەكان جیا دەكاتەوە. كە دەگوترێت بەردی زراو بە چ مانایەكە؟
و لەناوبردنی میــن و تەقەمەنی كــراوە ،ژمــارەی قوربانییانــی كارمەندانی دەزگەكە چەندە؟ تــا ئێســتە 80كارمەندی مین لەناوبەر بەشــێوازی جۆراوجۆر بریندار بوونــە و 28كارمەندی تریــش لەكاتــی پاككردنەوەی كێڵگەكانــی مینڕێژكــراو و پووچەڵكردنــەوەی میــن و تەقەمەنــی گیانیان لە دەســت داوە. لە وەاڵمەكانی پێشتر باست لە گرفت و نەبوونی بودجە كرد، گەورەتریــن گرفت لــە بەردەم كارەكانی دەزگەی مین چین؟ ئەو بەشە بودجەی لە بەردەستی دەزگەكەیە كەمە و لە ئاستی ئەو كاركردنە نییە كە بۆ لەناوبردنی میــن و تەقەمەنــی ئەنجــام دەدرێت ،لــە ســااڵنی رابردوو بودجــەی وەربەرهێنان دانرا كە كۆمپانیــاكان كارەكانیان دەكرد و ئەمــەش تەكانێكی باشــی بە كارەكان دا بەوەی تا رادەیەك لە پەیماننامەی ئۆتاوا نزیك بینەوە، بەاڵم تەنگژەی دارایی ئەمســاڵ 2014كاریگەریــی نەرێنــی لەســەر كارەكانی دەزگەكە دانا، سەرەڕای ئەوەی توانراوە بەپێی ئەو بودجەی لە بەردەستی ئێمەدا
بووە ژمارەیــەك ئامێری نوێ بۆ دۆزینەوەی مین و رووپێوكردن دابین بكەین ،بەاڵم بەو شێوەیە نییە كە لەگەڵ پێشكەوتنەكانی پیشەسازی و تەكنۆلۆجیای ئەو بوارە بگونجێت. داعــش دوای دەســت بەســەرداگرتنی ناوچــەكان و دواتــر دەركردنیــان لەالیــەن پێشــمەرگەوە ،ناوچەكانی ژێر دەســەاڵتی بۆمبڕێژ دەكات ،تا ئێستە رووبەری چەند ناوچەتان لە بۆمبی داعش پاك كردووەتەوە و چەند كارمەندی دەزگەی مین بوونەتە قوربانی؟ تیمەكانــی لەناوبردنــی میــن و تەقەمەنــی دەزگــەی میــن شانبەشــانی تیمەكانــی هێزی رووبەرێكــی پێشــمەرگە بەرفراوانیان لە ناوچە بۆمبرێژ و TNTرێــژ و تەڵــەی بێئاگا پاك كردووەتەوە .بەو هۆیەوە تا ئێستە 4كارمەندی پسپۆڕی لەناوبردنی مین و تەقەمەنی شەهید بوونە و دوو كارمەندی تر بریندار بوونە. بــە ژمــارە دەزانــن داعش رووبــەری چەنــد لــە خاكی كوردســتانی بۆمب و TNTرێژ كردووە و ئەو تەكتیكانەی داعش لە بۆمب و TNTبەكاری دێنێت
چییە؟ ناوچەیەكــی بەرفراوانــە ،بــە هەزاران كیلۆمەتر دادەنرێت هەر لە رەبیعە تا جەلەوال و ســەعدیە و ناوچەكانی تریش دەگرێتەوە. ئــەو تەكتیكانــەی داعــش لە بۆمب و TNTبــەكاری دێنێت، جۆراوجۆرن و زۆرن و دیاریكراو نین ،هــەر رۆژێك شــێوازێك بۆ دانانەوەی بۆمب و تەڵەی بێ ئاگا و TNTپێڕۆ دەكەن كە پێزانینی ئاســتەنگ و زەحمەتــی پەیدا دەكات بۆ هێزەكانی پێشمەرگە
ئەو هێزانەی پێشمەرگە دروست دەكەن كە ئــەو ناوچانــە ئازاد دەكەن. ئێــوە داواتــان لــە واڵتانی هاوپەیمانی شەڕی دژ بە داعش كردووە ئامێــر و تەكنۆلۆجیای نوێتان بۆ دابین بكەن بە مەبەستی دۆزینــەوە و پووچەڵكردنەوەی بۆمب ،تا ئێستە داواكارییەكانتان جێبەجێ كراوە؟ ئێمــە و وەزارەتی پێشــمەرگە بــە جیــا داوامان كــردووە ئەو ئامێــر و پێداویســتییانەی لــە
تیمەكانــی لەناوبردنی مین و تەقەمەنی دەزگەی مین شانبەشانی تیمەكانی هێــزی پێشــمەرگە رووبەرێكــی بەرفراوانیان لــە ناوچــە بۆمربێــژ وTNT رێژ و تەڵەی بێئاگا پاك كردووەتەوە و تیمەكانــی دەزگــەی مین، بەهــۆی ئەوەی هــەر رۆژێك لە ماڵەكان بۆمبڕێژ دەكات یاخۆ لە پشــت هەر دەرگەیەك دایدەنێن و لەكاتی كردنەوەدا دەتەقنەوە، هەروەها لە هەموو شتێك بۆمب و تەقەمەنی دروست دەكەن ،بۆیە بۆمبەكان لە میــن و تەقەمەنی هەڕەشەی زیاتر لە سەر خەڵك و
دنیا بــاوە بۆمان دابیــن بكرێ بۆ ئــەوەی لــە ماوەیەكی زووتر ئەو بۆمــب و TNTیانەی داعش چاندوونــی هەڵبگیرینــەوە و لەناوی بەریــن ،هەروەها زیانی كەمتر بە كارمەنــدەكان بگات، بــەاڵم تا ئێســتە هیــچ ئامێر و پێداویستییەكی داواكراومان بە دەست نەگەیشتووە.
زۆر خواردنی گۆشتی سوور هۆكاری بەردی زراوە
وشە /هەولێر - ماكوان عیزەت عوسمان عەبدولكەریم پزیشكی پسپۆڕی نەشتەرگەری دووپاتی دەكاتەوە كە زۆر خواردنی گۆشــتی سوور و چەوریی خوێن ،لە هۆكارەكانی توشبوون بە نەخۆشــیی بەردی زراون .ئەو لە دیمانەیەكدا لەگەڵ رۆژنامەی “وشــە” باس لە هۆكارەكان و خۆپاراستنی و چۆنیەتیی چارەسەركردنینەخۆشییەكەدەكات. 3جۆر بەردی زراو هەیە ،یەكەم تەنیا كۆرسترۆڵە .دووەم تێكەڵە لە كۆرسترۆڵ و بیلیرۆبن .جۆری سێیەمیش تەنیا بیلیرۆبینـــە، ئەوانــە ڕێخۆشــكەرن بــۆ ئەو نەخۆشــییە .هاوكات چەوریش كاریگەرتریــن هــۆكارە بــۆ تووشــبوون بەو نەخۆشــییە و دروستبوونی بەردی زراو و ژنان زیاتر لە پیاوان تووشــی دەبن. هۆكاری ســەرەكیی تووشبوون بە نەخۆشییەكە دیار نییە ،بەاڵم هەروەك باس كــرا ئەوانەی كە
د .عوسمان عەبدولكەریم:
ئەوانەی كە لەبن پەراسوویان ئێشیان زۆرە ،ئەوانە دەتوانرێت بەپێی جۆری ژانەكەی نەشتەرگەرییان بۆ ئەنجام بدرێت و لە سێیەم حاڵەتیان ،ئەوانەی كە نەخۆشیی كتوپڕ دەگرن ،دەبێت بە چارەسەری حەب و دەرمان ماوەیان بۆ دابرنێت چەوریــان لە خوێنیانــدا زیاتر بێت ،تووشــی دەبــن .ئەوانەی نەخۆشــیی خوێنیــان هەیە، خرۆكــە ســوورەكانیان تێــك دەشكێت ،وەك نەخۆشییەكانی تاالســیما و ئەوانەش ئامادەن بۆ تووشبوون بەو نەخۆشییە. چۆن هەست بكەین كە بەردی زراومان هەیە؟ زۆرجــار نەخــۆش هەســت بــە نەخۆشــییەكەی نــاكات، لەكاتــی هەبوونی نەخۆشــیی گورچیلەیــدا كە بــەو هۆیەوە لەكاتی ســۆنەرگرتندا هەستی پێ دەكرێت و بەدیار دەكەوێت.
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
9
هەروەها هەندێ كەس بەردەوام پەراسووەكانی الی راستی ژانی هەیە و جۆری سێیەم ئەوەیە كە ژانی كتوپڕ دەگرێت و ژانی زۆرە و رشانەوەی لەگەڵدایە .لە حاڵەتی یەكەم ،نەخۆشەكە هیچ هەست بە ژانــی زراو نــاكات و بەوەش دەگوترێت بــەردی بێ دەنگ، واتــە تەنیا لەكاتی پشــكنیندا بەدیار دەكەوێت .دووەم ئەوانەی كە لەبن پەراســوویان ئێشیان زۆرە ،ئەوانــە دەتوانرێت بەپێی جۆری ژانەكەی نەشتەرگەرییان بــۆ ئەنجام بدرێت و لە ســێیەم حاڵەتیان ،ئەوانەی كە نەخۆشیی كتوپــڕ دەگــرن ،دەبێــت بە
چارەســەری حــەب و دەرمان ماوەیــان بــۆ دابنرێــت ،پاش چارەســەر وەرگرتن و ئەوكات نەشــتەرگەرییان بۆ دەكرێت، ئەوەش دوو مانگ دەخایەنێت. باشترین شێوەی چارەسەر چییە؟ دوای بەدەركەوتنــی بەردەكە لە ڕێگەی ســۆنەرەوە ،ئەوكات دەتوانــرێ نەشــتەرگەریی بۆ ئەنجــام بدرێــت .هەروەها لــەڕووی حــەب و دەرزییەوە تەنیا ئارامبەخشی پێ دەدرێت، ئەویــش تەنیــا بــۆ ماوەیەكی كاتی دەبێت بۆ ئەوەی ژانەكەی نەمێنێت ،بەاڵم نەشــتەرگەری
تــەواوی
ســااڵنەوە كەســەكان ئەگەری تووشبوونیان دەبێت.
چارەســەری نەخۆشییەكەیە.
چۆن دەكرێ خۆ لە تووشبوون بەو نەخۆشییە بپارێزین؟ بەهۆی دیارنەبوونــی هۆكاری % 100ی تووشــبوون بــە نەخۆشییەكە ،ناتوانرێ بگوترێت چــۆن بەرگری بكرێــت ،بەاڵم چەوری لــە خۆێن هۆكارێكە بۆ تووشبوون بە نەخۆشییەكە ،بۆیە بە خۆپاراستن و دووركەوتنەوە لــەو شــتانەی كــە چەورییان زۆرە ،دەتوانرێــت پارێزگاری لە تووشبوون بگیرێتە بەر ،هەروەها لــە ڕووی تەمەنەوە لە دوای 35
چ ئامۆژگارییەكت بۆ تووشبووان بە نەخۆشیی زراو هەیە؟ گۆشــتی ســوور كەم بخورێت، هەروەهــا ئەوانــەی كــە ئەو نەخۆشــییەیان هەیە ،پێویستە زوو چارەسەری بكەن تا تووشی نەخۆشــیی كتوپــڕی نەبــن و پاشــان گرفتیان بۆ دروســت بێت ،ئەوانەیشــی كە هەســت ناكەن ئەو نەخۆشییەیان هەیە یا نیشانەكانیان تێدا بەدی ناكرێت، ئەوا ئاساییە و تەنیا خۆپارێزییان پێویستە.
رەنگاڵە
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
10
ئەوكاتەی ژن جیهان بەڕێوە دەبات
لە تۆڕی كۆمەاڵیەتیی فەیسبووكدا نووسراوە كە ئەگەر ژن جیهانیان بەڕێوە بردبایە ،هیچ جەنگێك رووی نەدەدا ،بەاڵم ئەوكات بێگومان بەخیلی یەك لە كێشە سەرەكییەكانی جیهان دەبوو. لە نێو هۆزی “مۆسوا”ی واڵتی چیندا ،ژنان كچان دەسەاڵتدارە سەرەكییەكانن و سەرۆكی هۆزەكەش لە نێو ژناندا دیاری دەكرێ. شتێكی تری سەیری نێو ئەو هۆزە ئەوەیە كە ژنەكان قسە لەگەڵ یەكتر ناكەن. ئەو هۆزە چەندین سەدەیە لە ئارامی و ئاشتیدا دەژین ،بەاڵم ژنەكان زۆر بەدەگمەن قسە لەگەڵ یەكتر دەكەن و هیچ دەنگوباسێكیش لە باوك و كوڕ نییە. لەو هۆزەدا ،ژنان دەستنیشانی دەكەن كە لەگەڵ كام پیاودا جووت دەبن و زەماوەندیان لە شێوەی رەسمی نییە .پیاوان دوای جووتبوونیان لە ماڵەوە دەمێننەوە.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
ماری جگەرەكێش خۆشەویستییەكی دەگمەن
لە شاری تایپەی تایوان ،مارێك بەو هۆیەی بە بەردەوامی جگەرە دەكێشێت ،ناو و ناوبانگێكی زۆری دەركردووە. تەمەنی مارەكە 3ســاڵە و بــە لێهاتووییەكی زۆرەوە و وەك مــرۆڤ ،جگەرە دەكێشــێت. خاوەنەكەی ناوی “بــو”ی لە مارەكە ناوە .ئەو مارە خووی بە كێشانی جگەرە گرتووە و ئەگەر
نوێترین شێوەی داوای لێبووردن
“تنێر” ناوی ســەگێكی نابینا و پیرە كە ماوەیەكــە خاوەنەكەی ون كردووە .ئەو بەهۆی لەدەســتدانی خاوەنەكەی ،ماوەیەكی زۆر وێڵ و سەرگەردان بوو ،بەاڵم دواجار لەگەڵ سەگێك بە ناوی “بڵیر” ئاشنا بوو. “ تنێر” و “بلێر” كە مێ و نێرن ،ئێســتە ژیانێكــی خۆش بە یەكەوە بەســەر دەبەن“ .بلێر” بە بەردەوامی ئاگاداری “تنێر”ی نابینایە .پەتی ملی “تنێر” ئێستە بە “بلێرە” و بۆ چركەیەكیش لێی جیا نابێتەوە ،بۆ ئەوەی هاوژینەكەی بزر نەبێت.
سەرۆك كۆماری 5ژنە
ســەرۆك كۆمــاری ئەفریقیای باشــوور ،خاوەنــی 5ژن و 20 منداڵــە .ئەو پرســە بــەردەوام لەالیەن میدیا و دەسەاڵتدارانی واڵتانــی تــرەوە ،ســەرنجی دەدرێتێ. “جاكوب زوما” سەرۆك كۆماری ئەفریقیای باشوور لە دواسەردانی بــۆ بەریتانیــا“ ،ســوبكا مادیما
زوما”ی لەگەڵ خــۆی برد .ئەو ژنە ،پێنجەم ژنی سەرۆك كۆماری ئەفریقیای باشوورە. “جاكوب زوما” لە سەردانەكانیدا راهاتووە كــە هەر جارێك ژنێكی لەگەڵ خۆیدا ببات. “زومــا” ،یەكەم ژنی بــە ناوی “ســێزاكلێ خومالۆ” لە ســاڵی 1973هێنا و ئێســتە لە شــاری
ناتال دەژیت .ئەو سەرۆكە ساڵی 1998دووەم ژنی خۆی بە ناوی “دالمینی زوما” هێنا و ئێستەش یەك لــە سیاســەتمەدارەكانی كابینەكەیەتی. جاكوب ،ســەرۆكی پێشــووی كۆنگــرەی نەتەوەیی ئەفریقیا و سەرۆك كۆماری هەڵبژێردراوی ئەفریقیای باشوورە .ئەو لە نێوان
ســااڵنی 1999بۆ 2005جێگری ســەرۆك كۆمــاری واڵتەكەی بووە .ئەو ســاڵی 2005تۆمەتی گەندەڵیــی خرایــە پــاڵ و لە دەوڵەت دەركرا. زوما لە ساڵی 2000دا سێیەم ژن و لە ساڵی 2008یشــدا چوارەم ژنی هێنا .رێوڕەســمی چوارەم زەماوەندی ســەرۆك كۆمار ،زۆر بەرفراوان بوو و لە هەموو واڵتەكە بەڕێوە چوو. ژنی چوارەمــی زوما كە لە كاتی زەماوەندیدا 33ساڵی تەمەن بوو، لە كۆبوونەوەی گرووپی 20كە لە رووسیا بەڕێوە چوو ،بەشدار بوو. ماوەیەكــی زۆری نەخایانــد و “جاكــوب زومــا” ،بڕیــاری دا پێنجەم ژن بهێنێت .زوما ئێستە لــە نێــو ســەرۆك كۆمارەكانی جیهاندا بە بوونی 5ژن ،ژمارەی پێوانەیی تۆمار كردووە.
ژمارەی پێوانەیی راوكردن
كچێكی تەمەن 11ســااڵنی بەریتانیا ،توانی بە راوكردنی ماســییەك، ژمارەی پێوانەیی تۆمار بكات و ناودار بێت. “جێسیكا”ی تەمەن 11ساڵ لەگەڵ باوكی سەفەریان بۆ كەنارەكانی ئیسپانیا كرد و لەوێ توانی ماسییەك بە كێشی 87كیلۆگرام راو بكات.
كورتترین ئەكتەری هۆڵیوود
كچێكی تەمەن 20سااڵنی خەڵكی هیند كە 61سانتیمەتر بااڵیەتی، وەك بچووكترین و كورتەبااڵترین ژنی جیهان دەناسرێت ،بۆیە ناوی لە نێو كتێبی پێوانەیی گینسدا تۆمار كراوە. خاتــوو “جیوتی ئاماگ” بەردەوام حەزی لێ بــوو كە ببێتە ئەكتەر و ئەستێرەی فیلمەكانی سینەمای هۆڵیوود و ئێستەش لەو حەزەی نزیك دەبێتەوە. “رایان مۆرفی” دەرهێنەری “چیرۆكی ترسناكی ئەمەریكایی” دەیەوێ لە چوارەمین بەشی فیلمە ترسناكەكانی خۆیدا ،سوود لە بچووكترین ژنی جیهان وەربگرێت. بڕیــارە “جیوتی ئاماگ” لە تەك خاتوو “جســیكا لینــگ” ئەكتەری ناوداری هۆڵیوود ،رۆڵ بگێڕێت“ .رایان مۆرفی” لەگەڵ ئاشكراكردنی هەوڵەكــەی و دانانی وێنەیەكی “جیوتی ئاماگ” و “جســیكا لینگ” لە تۆڕی كۆمەاڵیەتیی تویتەردا نووســیویەتی“ ،خاتوو جیوتی ئاماگ، ئەندامی نوێی گرووپەكەمانە و بچووكترین ژنی جیهانە”. “جیوتی ئاماگ” ساڵی 2009بەهۆی كورتەبااڵبوونییەوە ،ناودار بوو.
بــۆ ماوەیەكی زۆر جگەرە نەكێشــێت ،تووڕە دەبێت. خاوەنی مارەكە 33 ،ســاڵی تەمەنە و ئەویش جگەرە زۆر دەكێشێت ،بۆیە مارەكەیشی فێری جگەرەكێشان بووە. خاوەنی “بو” دەڵێ“ ،رۆژێك قونكی جگەرەكەم فڕێدایە سەر زەوی ،بینیم مارەكەم جگەرەكەی
بە دەم گرتووە و دەیكێشێت .دواتر دەركەوت كە مارەكەم پێشتریش بە بەردەوامی ئەو كارەی كردووە .ئێســتەش كاتێك دەزانــم مارەكەم حەزی لێیە ،جگەرەیەكی بۆ دادەگیرســێنم. مارەكــەم لــە جگەرەكێشــاندا زۆر لــە من شارەزاترە ،ئەو هەموو كارێك دەكات ،تەنیا ئەوە نەبێ كە ناتوانێ جگەرە دابگیرسێنێ”.
ئــەو كچە دەڵێ“ ،كاتێك مــن و باوكم قوالبەكەمان رادەكێشــا ،زۆر خۆشــحاڵ بووم ،پێم وابوو ماســییەكی گەورەم گرتووە .دواتر چەند كەسێك بۆ یارمەتیدانمان هاتن و بە سەرسوڕمانەوە وامزانی دایناسۆرم گرتووە”. پێش لەو كچە ،كوڕێكی تر توانی بە راوكردنی ماسییەكی گەورە ،ناودار بێت. “براد” تەمەن 26ســاڵ كاتێك ویستی تۆڕەكەی لە نێو ئاو كۆ بكاتەوە، زۆر بە ئەستەم توانی كارەكە بكات و دواتر بۆی دەركەوت ماسییەكی بە كێشی 37كیلۆگرام راو كردووە. ئەو دەڵێ “ 8ســاڵ بوو دەمویست راوێكی لەو شێوەیە بكەم و ژمارەی پێوانەیی تۆمار بكەم ،ئێستەش كە بە هیواكەم گەیشتووم ،ماسییەكەم بۆ ناو دەریا گەڕاندەوە بۆ ئەوەی گەرا دابنێت”. ئەو جۆرە ماسییانە ،زیاتر لە 20ساڵ تەمەن دەكەن و هیچ ئازارێكیان نییە.
“مینامــی مینــی گیشــی” ئەســتیرەی ناوداری گرووپی ژاپۆنیــی AKB48لــە رێگەی كارێكی زۆر ســەیرەوە ،داوای لێبوردنی لە خەڵك كرد. ئەو كچە تەمەن 20ســااڵنە، قژی خۆی بە تەواوی تاشــی و لــە فیلمێكــی 4خولەكیدا كە لــە یوتیوب باڵوی كردەوە، بە گریانــەوە داوای لێبوردنی لە خەڵــك كرد .ئــەو بەهۆی پێشێلكردنی یەك لە یاساكانی گرووپەكــە ،داوای لێبوردنی كردووە. لــەو گرووپە پۆپەدا ،یاســای زۆر ئەســتەم و دژوار هەیــە و
یەك لەوانە ،ئەوەیە كە ئەندامانی گرووپەكــە نابــێ پێوەنــدی خۆشەویســتییان لەگەڵ هیچ كەسێكدا هەبێت. كاتێك “مینامی مینی گیشــی” لــە ماڵی دۆســتە تەمــەن 19 ســااڵنەكەی دێتە دەر ،لەالیەن رۆژنامەنووســێكەوە وێنــەی دەگیرێــت .دوای باڵوبوونەوەی وێنەكــە لــە گۆڤــاری تابلۆید، پێوەندی خۆشەویســتیی نێوان ئەو دوو كەسە ئاشكرا دەبێت. ئێســتە گرووپەكــە دەیانەوێ “مینامی مینی گیشی” دەربكەن، بەاڵم ئەو رای گەیاندووە“ ،دەزانم داواكــەم لە جێی خۆیــدا نییە،
بەاڵم دەمەوێ لە گرووپەكەدا بمێنمەوە ،من خۆم بە تاوانبار دەزانم و لە كارەكەی خۆشــم زۆر بەداخم”. گرووپــی ،AKB48یــەك لە گەورەتریــن گرووپەكانــی موزیكیــی ژاپۆنــە و تەواوی ئەندامانی ،كچانی تەمەن خوار 20سااڵنن. ئەو گرووپە بە ملیۆنان سی دی لە بەرهەمێكی خۆیان بە بڕی 126ملیۆن پاوەند فرۆشتووە. ئــەو ڤیدیۆیەی كــە “مینامی مینی گیشــی” تێیــدا داوای لێبوردنــی كردبوو ،تا ئێســتە زیاتر لە 5ملیۆن جار بینراوە.
هونەر
ئامادەكار :وشیار ئەحمەد ئەسوەد
ئەگەر بەو شێوە بكەومە پەراوێزەوە رەنگە بەیەكجاری لە هونەر دوور بكەومەوە وشە /هەولێر درەخشــان محەمەد رەحیم لــە ســەرەتای نەوەتەكانەوە لە بواری شــانۆ و دراما و زۆر جاریش لــە تیپی هەڵپەڕكیی میللییەكان كاری هونەریی كردووە .لە كەركووكەوە دەستی پێ كرد و ئێســتەیش لە هەولێر نیگەرانە لە پەراوێزخستنی و دەڵێ دەرهێنەر ســوود لە ئێمەی شارەزا وەرناگرێ و كاربە كــچ دەكەن بە 50دۆالر .لەم دیمانە كورتەی “وشــە”دا ئەو خاتوونــە ئاماژە بە دۆخی هونەریی شــانۆ و دراما و هەروەها كارە هونەرییەكانی خۆی دەكات. درەخشان باسی ئەوە دەكات كە لە ســەرەتای 1990وە خولیای كەوتووەتــە ســەر هونــەری شانۆ .پێشــتریش وەك بێژەر لە تەلەڤزیۆنــی كەركــووك كاری كــردووە ،بەاڵم لە ســەرەتای دامەزراندنــی تیپــی شــانۆی كەركــووك ،ئــەو وەك ئافرەتێك كاری لەگەڵیانــدا كــردووە كە ئــەوكات تیپــی شــانۆیی لە كەركووكدا نەبــوو .ئەو دەڵێت “لەگەڵ ئەو تیپەدا بەشــداریم لە چەندین شانۆگەری كردووە كە سەرۆكی تیپەكە هونەرمەند ســیروان بێالنە بــوو .بۆیە ئەو قۆناغە بــە قۆناغی زێڕینی خۆم لە بواری شانۆدا دەزانم و دەتوانم بڵێم ئەو تیپە بۆ من مامۆستا بوو و لەوێ زۆر شت فێر بووم”. وەك ئەوەی ئاماژەی پێ دەدات، تا ساڵی 2004لەگەڵ ئەو تیپەدا بــەردەوام بووە .بــەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا لە تیپەكانی میللیی هەڵپەڕكێی كوردی و توركمانی و عەرەبــی كاری كــردووە،
بەتایبەتــی لەگــەڵ “هەلەی تاخم” كە تیپێكــی توركمانی بوو ،هەروەهــا تیپێكی كوردی بەسەرپەشــتی عادل چاوشین و تیپی عەرەبــی لەگەڵ عارف مەعازیــدی و هەروەها لەگەڵ تیپی محەمەد ســدیق رواندزی لە مووســڵ .بۆ ئــەو بوارەیش درەخشــان دەڵێت “لە ئێستەدا لەگەڵ هیــچ یەكێك لــە تیپە میللییــەكان كار ناكەم ،چونكە ئێســتە ئەوان پێویســتییان بە ئافرەتی گەنــج هەیە و جێگەی منی تێدا نابێتەوە”. دوای ئــەوەی ئــەو خاتوونــە لــە 2004دا هاتــە هەولێــر و كەركووكــی بەجێ هێشــت، لەوبارەیەوە دەڵێت “لەالیەكەوە هاتنم بۆ هەولێــر پێوەندیی بە ژیانی تایبەتی خۆمــەوە هەیە كە لێــرەدا جێگــەی نابێتەوە قسەی لەســەر بكەم ،لەالیەكی تــرەوە كاری هونــەری لــە كەركووك الواز بــوو ،بۆ منیش تەنیا كاری هونــەری دەزانم و
بەالمەوە گرنگ بــوو هەوڵی تر بدەم و هەولێریش دەرگەیەكی گەورەبــوو تا لێی بــدەم و بۆم بكرێتەوە”. لەبــارەی كارەكانی لــە هەولێر ئاماژە دەدات كە كاتێك هاتە ئەو شارە ،لەگەڵ هونەرمەندان ئەیام ئەكرەم “شەمۆ” ،جادر ،حاجی سەعید “هێمن” كاری هونەریم كرد ،لەناویاندا بەشــداریكردنم لە فیلمی “شــەمۆ مۆبایل” كە ناوبانگێكی باشــی هەبوو .پاش ماوەیــەك لــە تیپــی هونەریی “تەبایــی” وەك ئەنــدام كارم كرد لەگەڵ ســەرۆكی تیپەكە هونەرمەند عەلی عەبدولباقی كە لەگەڵ ئەوانیشدا چەندین كاری شانۆ و درامامان تۆمار كرد.
جیا لەوانە ،درەخشــان باســی ئــەوەی كــرد كــە لەگــەڵ هونەرمەنــدان بەكر مەعرووف، حوســێن حەســەن ،تاریــق ئاكرەیــی ،شــیرین جیهانــی، شەوكەت ئەمین كاری هونەریی كردووە لە بوارەكانی فیلم و دراما و شانۆدا .بۆیە وەك خۆی دەڵێت
دەرهێنــەران زۆربەیــان تەنیا دەیانــەوێ ئــەو ئافرەتانــە بێنن كە بە 50دۆالر كاری هونەری دەكەن “قەرزارباری هەموو ئەوانەم كە كارم لەگەڵیاندا كردووە .راستە من لــە كەركووك دەســتم پێ كرد ،بــەاڵم لە هەولێر دەرگەی زۆرم بــۆ كرایــەوە ،لەگــەڵ ئەوەشــدا هەندێــك دەرگــەی تریشم لێ داخرا و ئەوەیش زۆر بێزاری كردووم”. درەخشــان گلەیی ئەوە دەكات كە ماوەی دوو ســاڵە بەبێ كار دانیشــتووە و دەڵێت “زۆربەی دەرهێنەرەكان ئێمەیان پەراوێز خســتووە ،بێگومان مەبەستم ئەوەیــە ئێمــەی شــارەزا لــە بوارەكە ،دەبینــی دەرهێنەران زۆربەیان تەنیــا دەیانەوێ ئەو ئافرەتانە بێنــن كە بە 50دۆالر كاری هونــەری دەكــەن ،ئیتر گرنــگ نییە ئاســتی هونەریی
نازم دڵبەند یادەوەرییەك دەگێڕێتەوە وشە /هەولێر نازم دڵبەند كە نووسەرێكی دیاری كوردە ،لە فەیسبووكەكەی خــۆی ئەم یادەوەرییەمــان بۆ دەگێڕێتــەوە و ئێمەیش وەك الپەڕەی هونەر لە رۆژنامەی “وشــە” پێمان جوان بوو باڵوی بكەینەوە. نازم دڵبەند دەڵێت ،ئەم وێنەیە یادەوەریی شــەوێكی خۆشی كۆتایی ســااڵنی حەفتاكانە لە یانەی فەرمانبەرانی هەولێری كۆن كە بــە داخەوە ئەو كەنزە مێژووییــەی هەولێــر بــوو
رووخاندیان. ئەوەیــش دەنووســێت ،ئــەو ئاهەنگە ،هونەرمەندان رەسووڵ بێزار گــەردی و ئایشەشــان و حەیــدەر عەبدوڕحمــان (حەیــدەرە كەچــەڵ)ی لــە
ئاهەنگێكی تایبەتی زۆر خۆش بە ئامادەبوونــی هونەرمەندی گەل (تایەر تۆفیــق)ی لە خۆ گرتبوو .ئەو شــەوە بەندەیش ئــەو ئاهەنگــەی پێشــكەش دەكــرد .بەداخەوە لــە كاتی گوتنی حەیرانێكی زۆر خۆش، مامۆستا رەســووڵ گەردی لە هــۆش خۆی چوو ،جــا نازانم عەشقی ئایشەشــان بوو وای لێ كــرد یــان هەركەوتنێكی لە نــاكاو بوو ،بــەاڵم پێم وایە جوانیی ئایشەشان بوو.
كارەكە چــۆن دەبێت .ئەوە وای كردووە هەندێك لە ئێمەومانان كە شــارەزایی زۆرمان لە بواری شــانۆ و دراما و فیلمــدا هەیە، بكەوینە پەراوێــزەوە ،ئەمەیش بێــزاری كــردووم و رەنگــە ماوەیەكی تر بەیەكجاری واز لە كاری هونەری بێنم”. ئەو خاتوونە باســی ئەوەی كرد كە لە كاتی دەســەاڵتی سەدام حوسێندا لەبەرئەوەی نەبووەتە بەعســی ،بۆیە لە هیچ شوێنێك دانەمــەزرا .كاتێكیــش بەعس رووخا و كەوتینە ژێر دەسەاڵتی كوردی ،كەچی بەهەمان شێوە ئەوەی پێوەندیی بــە حزبانەوە نەبوو ،كەوتــە پەراوێزەوە .ئەو گوتی “منیش كە حزبی نەبووم، تا ئێســتە لە هیچ شــوێنێك نە دامەزراوم نە مووچەیەكیشــم هەیە .ســەیرە ژیــان لەم واڵتە بەو شێوەیە بێت ،بۆیە بەتەواوی بێزار بــووم و هەســت دەكەم كاری هونــەری بەتــەواوی بێ بایەخ بووە و هەڵسەنگاندن نییە.
منیش دەمەوێ وەك كەســانی ئاسایی ژیان بكەم ،زۆر قوربانیم بۆ هونــەر دا ،بەاڵم لــە دواتردا چششششششش لە هونەر”. لــەم دیمانەیــەی درەخشــان محەمــەددا ،ئــەو خاتوونــە هونەرمەندە باســی زۆر لە كارە هونەرییەكانــی خــۆی كــرد كە لێــرەدا بەهــۆی درێژییەوە جێگەی نەبــووەوە .بۆیە داوای لێبــوردن لــە خــۆی و ئــەو كەســانەیش دەكەین كە ناوی بردوون .ئــەوەی بەالی ئێمەوە مەبەســت بــوو ،گلەییەكانــی خۆی و پەیامەكانی بوون كە لە وەاڵمەكانیدا هەست بە بێزاری دەكرێت و گرنگــە گلەییەكانی هونەرمەنــدان بگاتە شــوێنی خۆی .ئەمەیان ئەگەر بگات.
ئاالن عومەر وشیار ئەحمەد ئەسوەد
ئــەو لە ســەرەتای ســااڵنی نەتەوەكانــەوە دەركــەوت، بێگومــان ئەوكاتیــش وەك گۆرانیبێژێكی باش وەرمانگرت. جیالەوەی دەنگێكی خۆشــی هەبوو ،هەروەهــا ئەوكاتیش ژمــارەی ئافرەتان لــە بواری گۆرانیگوتــن زۆر نەبــوون بە بــەراورد بــە ئێســتە ،بەاڵم لەناویاندا ئــاالن عومەر توانی ببێتــە یەكێك لە نــاوەكان و وەك گۆرانیبێژێكــی پڕاوپڕ بە گۆرانیگوتن وەربگیرێت ،واتە بایەخدانــی بوو بە ســەرجەم توخمەكانی گۆرانی. ماوەیەك كە لەگەڵ هونەرمەند چەتۆ نــەورۆز هاوســەرییان كرد ،دەتوانــم بڵێم ئەو قۆناغە بــۆ ئــاالن عومــەر قۆناغــی زێڕین بــوو بــۆ گۆرانیگوتن، بــۆ ئەوكاتیــش لەســەر ئەو خاتوونە چەند نووسینێكم باڵو كردەوە .بــەاڵم دوای ئەوەی لــە یەكتر جیا بوونــەوە ،پێم وابوو ئــەو خاتوونە دەكەوێتە بەتایبەتــی پاشەكشــێ، دوای ئــەوەی كوردســتانی بەجێ هێشــت و رووی كردە هەنــدەران ،بەپێچەوانــەوە دواتــر توانــی بڕوامــان پێ
بهێنێت كە ئــەو هەر خاتوونە گۆرانیبێژە ئەكتیڤەی پێشترە و ناتوانێ لە گۆرانیگوتن دوور بكەوێتــەوە .ئەمەیــش وامان لــێ دەكات بڵێین ئــاالن لە ســەرەتاوە بەباشی دەركەوت و تا ئێستەیش لە پاشەكشێی نــەداوە .بەرهەمەكانــی ئەم دواییەی كــە لــە دەرەوەی كوردســتان تۆماری كردوون، وەك ئاســتی هونەری كەمتر نیــن لەوانەی لە كوردســتان پێشانی داوین. مەبەســتم ئەوەیــە زۆرن لەوانەی ئەگەر هونەرمەندێكی دیاریكراو لە پشــتیان نەبێت، یــان لــە گۆرانیگوتــن دوور دەكەونەوە ،یان پاشەكشــێ دەكــەن و بەرهەمی كرچمان پێشــان دەدەن ،واتــە لــە بنچینــەوە پڕاوپڕ نەهاتوونەتە نــاو ناوەندەكــە ،بــەاڵم جوانییەكانــی ئــاالن عومەر لــە بەردەوامیدان بــە كاری هونــەری ،وامان لــێ دەكات بڵێین ئەگــەر تووشــی هەر ئاستەنگێكیش بێت ،ئەو وەك ئاشقە شێتەكەی گۆرانی هەر بــەردەوام دەبێت كە ئێمەیش چاوەڕوانیی زۆری لێ دەكەین.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
درەخشان محەمەد:
دەنگیمێ..
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
درەخشــان محەمەد :هاتنم بۆ هەولێر پێوەندیی بە ژیانی تایبەتی خۆمــەوە هەیــە كە لێرەدا جێگەی نابێتەوە قســەی لەسەر بكەم ،لەالیەكی ترەوە كاری هونەری لە كەركووك الواز بوو ،بۆ منیش تەنیا كاری هونەری دەزانم و بەالمەوە گرنگ بوو هەوڵی تر بدەم و هەولێریش دەرگەیەكی گەورەبوو تا لێی بدەم و بۆم بكرێتەوە.
11
ئابووری
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
12
ئامادەكاری دۆسیەی ئابووری :سلێامن تاشان
لە هەرێمی كورستان 550میوانخانە 300 ،موتێل و 80گوندی گەشتیاری هەیە.
كارگە هەیە بایی 5ملیۆن دۆالرە كەچی بەبڕی 10ملیۆن دۆالر هەناردەی هەرێم دەكات
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
شەوی سەری ساڵ هوتێلەكانی كوردستان بێ میوان بوون لە ماوەی 6مانگدا 36میوانخانە داخراون وشە /هەولێر -سلێمان تاشان سااڵن كە لە رۆژانی سەری ساڵدا هوتێل و موتێلەكانی كوردستان لە میوان و گەشــتیار جمەیان دەهات و چەنــد مانگێكە بوونەتە چۆڵترین شوێن .نەهاتنی گەشتیار بۆ هەرێمی كوردستان هۆكار بووە بۆ ئەوەی ئــەم هوتێل و موتێالنە جگە لە داخســتن بیر لە شتی تر نەكەنەوە .بەرپرسێكی میوانخانەكانیش باس لە مەترسی رووخانی ژێرخانی گەشتوگوزاری دەكات. ئانیشكی لەسەر مێزەكە دانابوو و سەیری ئەو رێبوارانەی دەكرد كە بەدەم هوتێلەكــەوە تێدەپەڕین، وەلید خــەاڵت چــاوەڕوان بوو كەســێك بێتە نێــو هوتێلەكە بۆ ئەوەی پیشوازی لێ بكات ،چونكە هەفتەیەك دەبوو پێشوازی لە هیچ میوان و گەشتیارێك نەكردبوو. ئەم بەڕێوەبەرەی پێشــوازی لە هوتێــل “میرهات” باســی لەوە كرد كــە 11ژووریــان هەیە كە تەنیا 3ژووریــان میوانی تێدایە، 3كەســەكەش گەشــتیار نین، بەڵكو ئاوارەن و بەو پاشــەكەوتە داراییەی هەیانە بــە ناچاری لە هوتێلەكە گیرساونەتەوە. نەهاتنی گەشــتیار بۆ هەرێمی كوردســتان بەهۆی ئــەو دۆخە تایبەتییەی تێی كەوتووە ،بەشێك لــە میوانخانــە و هوتێلەكانــی كوردستانی بردووەتە سەر ساجی عەلی و بەشێكیشیان بە ئومێدی
ساڵێكی باشتر لە گیرفانی خۆیان مایە دادەنێن. وەلید خەاڵت دەڵێت خەرجێكی زۆر لەســەریان دەوەســتێت، حكوومــەت رۆژانــە تەنیــا 12 سەعات كارەبا دەدات و ئەوەی تر ناچارن بە موەلیدە دابین بكەن، جگەلەمــە مانگانــە 55وەرەقە كرێــی هوتێــل دەدەن و ئەگەر سەرەتای ســاڵی 2015دۆخەكە
داخستووە. هاوكات لە هوتێلی سەریان كە 24 ژووری تایبەتــی هەبوو بۆ میوان و گەشــتیاران ،لە دوایین رۆژی ساڵی 2014دا تەنیا یەك میوانی هەبــوو .بەڕێوەبەری پێشــوازی هوتێلەكە سەعد سلێمان گوتی “ئەمســاڵ زیانێكی زۆرمان پێ كــەوت و ئەمــڕۆ دوایین رۆژی كاركردنمانە ،چونكە بڕیارمان دا واز لە كارەكە بهێنین”. لــەدوای مانگــی حوزەیرانــی ئەمســاڵەوە كە داعش بەشێك لە پارێزگەكانــی عێراقی كۆنترۆڵ كرد ،پێوەندی نێــوان هەرێمی كوردســتان و ناوچەكانــی تــری عێــراق بە تــەواوی پچڕا و هــەر ئەمــەش وای كــرد
هوتێل “سەریان” كە خاوەنی 24 ژووری تایبەتــە لە دوایین رۆژی ساڵ تەنیا یەك میوانی هەبوو. نەگۆردرێــت ،ئەوا هاوشــێوەی زۆرێك لە هوتێلەكانی تر ناچارن ئەوانیش دایبخەن .ئەو پەنجەی بۆ یەكێك لــە موتێلەكانی نزیك هۆتێلەكەی خۆی راداشــت كە بەیەكجاری دەرگــەی هوتێلی
كــە میوانخانەكانــی هەرێمی كوردســتان كە جاران بە لێشاو پێشــوازییان لــە گەشــتیارە عەرەبــەكان دەكرد ،ئەمجارەیان لێیان بێبەش بن. هێــرش ئەحمــەد ســەرۆكی
هێرش ئەحمەد سەرۆكی كۆمەڵەی میوانخانە و چێشتخانەكانی كوردستان:
ژێرخانی گەشتوگوزار لە هەرێمی كوردستان خەریكە دەڕووخێت كۆمەڵــەی میوانخانــە و چێشــتخانەكانی كوردســتان بۆ “وشــە” باســی لــەوە كرد كە ژێرخانــی گەشــتوگوزار لە هەرێمــی كوردســتان خەریكە دەڕووخێــت و ئــەم دۆخــەش تەنیا زیان بە خاوەن میوانخانە و چێشتخانەكان ناگەیەنێت ،بەڵكو زیانەكە كاریگەریی بۆ سەر هەموو جومگەكانی هەرێمی كوردستان دروست دەكات. هێرش ئەحمەد دەڵێت % 80ی چێشــتخانە و میوانخانەكانــی كوردستان پشــت بە گەشتیارە عەرەبەكانــی ناوەڕاســت و باشووری عێراق دەبەستن ،بەاڵم
یاسایەكی نوێ بۆ پێشخستنی كەرتی پیشەسازی دەنووسرێت
گوتەبێژی یەكێتی وەبەرهێنەرانی كوردستان:
یاسا كۆنەكان هۆكارن لە پاشخستنی كەرتی پیشەسازی
وشە /سلێمان تاشان كەرتی پیشەسازیی هەرێمی كوردستان لە چەند ساڵی رابردوودا چووەتە سەر رێڕەوی گەشەكردن ،بەاڵم نەبوونی هیچ میكانیزمێك بۆ پاڵپشتی پیشەسازیی ناوخۆ ،وای كردووە بەرهەمی پیشەسازیی هەرێمی كوردســتان نەتوانێت لە گۆڕەپانــی ركابەری بەبراوەیی تێپەڕێنێ. واڵتە پێشــكەوتووەكانی جیهان كە بە واڵتە پیشەسازییەكانیش ناســراون ،ئەوەمــان پێ دەڵێت ئەگــەر كوردســتان بیەوێــت وەك واڵتێكــی پێشــكەوتوو ناوبانــگ دەربكات ،پێویســتی بــە پێشخســتنی كەرتــە پیشەسازییەكەی هەیە ،كەرتێك تا ئێســتە بە جدی ئــاوڕی لێ
دوای كرانــەوەی رێگەی نێوان هەولێر و بەغــدا و رێگەنەدان بە هاتنی عەرەبەكان بۆ باشــووری كوردستان ،بازاڕەكەی ئەوانی بە تەواوی سست كردووە. ئــەو بــە پێویســتی دەزانێت حكوومەتی هەرێمی كوردستان بیرێــك لەم دۆخە بكاتــەوە و بە هــۆكاری پاراســتنی تەناهیی كوردســتان ،ناكرێت بە تەواوی رێگەكان دابخرێن .ئەو نموونەی كەربەال دێنێتەوە كە پێشوازییان لە زیاتر لە ملیۆنێك گەشتیار كرد ســەرەڕای ئەو دۆخــە تەناهییە خراپەی لە عێراقدا هەیە. بەپێــی دواییــن ئامارەكانــی
كۆمەڵــەی میوانخانــە و چێشــتخانەكانی كوردستان لە مــاوەی 6مانگی رابــردوودا 36 میوانخانە و مۆتێــل داخراون و داخرانــی میوانخانەكان تەنانەت هوتێلــە 5ئەستێرەكانیشــی گرتووەتــەوە .بەشــی زۆری میوانخانەكانیــش ژمــارەی كرێكار و فەرمانبەرەكانیان كەم كردووەتــەوە یــان هەموویــان رەوانــەی ماڵــەوە كــردووە. لــە هەرێمــی كورســتان 550 میوانخانــە 300 ،موتێــل و 80 گوندی گەشتیاری هەیە. ئێســتە زۆربــەی خــاوەن میوانخانەكانــی كوردســتان بە
زیــان كار دەكــەن و بەگوتەی ئەم بەرپرســەی میوانخانەكان، ئەگــەر دوو مانگی تــر دۆخەكە نەگۆڕێت ،ئەوا دەرگەی زۆربەی میوانخانەكان دادەخرێن .ئەو داوا دەكات كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان ئەمساڵ لە پێدانی ئاو، كارەبا و باج بیانبەخشێت. كۆتایــی مانگــی رابــردوو لــە ســلێمانی كۆنفرانســیك بۆ ئەم مەبەستە بە ئامادەبوونی وەزیری شارەوانی و گەشــتوگوزار گرێ درا و داواكارییەكانیــش هەر لەو كۆنفرانســەدا خرانە روو ،بەاڵم هێشــتە كــەس ئــاوڕی لێیان نەداوەتەوە.
نەدراوەتەوە. یاســین مەحمــوود گوتەبێژی یەكێتیــی وەبەرهێنەرانــی كوردستان بۆ “وشە” باسی لەوە كرد كە یاسا كۆنەكان رێگەن لە پاشخستنی كەرتی پیشەسازی، بۆیە پێویستە بە سوودی هەرێمی كوردستان و بەرهەمی ناوخۆیی هەموار بكرێنەوە.
دەركردنی یاسایەك بۆ پاراستنی بەرهەمی ناوخۆیی ئێستە بووەتە پێویســتییەكی هەنووكەیــی و وەك ئــەم وەبەرهێنەرە باســی كرد ،ناكرێــت خاوەنی كارگە و بەرهەمی پیشەسازی بین ،بەاڵم یاسایەكمان نەبێت پشتیوانی لە بەرهەمی خۆماڵی بكات. ئــەو نموونــەی كارگەكانــی چیمەنتۆی ســلێمانی دێنێتەوە كە رۆژانە 36هەزار تۆن چیمەنتۆ بەرهــەم دێنن و بــەم زووانەش 3كارگەی تــری بەرهەمهێنانی چیمەنتۆ دەســتبەكار دەبن كە جگە لە دابینكردنــی بەرهەمی ناوخۆ ،ئەوا چیمەنتــۆ رەوانەی
بازاڕەكانــی دەرەوەی واڵتیــش دەكەن ،كەچی هێشــتا بێ هیچ باجێــك چیمەنتۆ لــە ئێرانەوە هاوردەی هەرێم دەكرێت. لە ئێــران كارگە هەیــە هەموو ســەرمایەكەی بایــی 5ملیۆن دۆالرە ،كەچی بەبڕی 10ملیۆن دۆالر هەنــاردەی هەرێمــی كوردســتان دەكات .هێشتا نان لە ئێرانەوە دەنێردرێتە هەرێمی كوردستان ،لە كاتێكدا سەرمایەی كارگەیەكــی لەم شــێوەیە 500 هەزار دۆالری تێ ناچێت. هەروەك مەالیاسین خستیە روو كە كارگەی ئێرانی هەیە ســااڵنە بایی 10ملیۆن دۆالر لە هەرێمی
كوردســتان نان دەفرۆشــێت، لە كاتێكــدا هەموو كەرەســتە خاوەكانی لە هەرێمی كوردستان بوونیان هەیە كە بریتین لە گەنم و ئاو و خوێ. پارێزگــەی ســلێمانی لە رووی پیشەسازییەوە لە ئاستی هەموو عێــراق نموونەیــە و % 30ی هەمــوو كارگەكانی عێــراق لە سلێمانی هەڵكەوتوون ،لە هەولێر و دهۆكیش چەندیــن كارگەی گرینگــی پیشەســازی هەن كە بەرهەمەكانیــان لەبــازاڕ برەوی هەیە. لێژنــەی پیشەســازی و وزە و ســەرچاوە سروشــتییەكان لــە پەرلەمانــی كوردســتان بە هەماهەنگــی لەگــەڵ وەزارەتی خەریكــی پیشەســازی پێداچوونەوەن بەســەر كەرتی پیشەسازی و یەكێك لەو كارانەش كە لەبەردەستیاندایە ،دەركردنی یاسایەكی نوێیە بۆ پێشخستنی ئەم كەرتە. دكتۆر شێركۆ جەودەت سەرۆكی لێژنەكە بۆ “وشە” ئاشكرای كرد كە خەریكی داڕشتن و نووسینی یاسایەكن لە ژێر ناوی یاسای كانزا فلــزی و نافلزییەكان كە بەهۆی ئەم یاســایە دەكرێــت ژێرخانی
دكتۆر شێركۆ جەدوەت سەرۆكی لێژنەی پیشەسازی پەرلەمان:
ئەم خولەی پەرلەمان ئەگەر بتوانین ژێرخانی پیشەسازیی هەرێمی كوردســتان دامبەزرێنیــن ،ئەوا هەنگاوێكی گەورەمان ناوە. پیشەسازیی هەرێم بەهێز بكرێت. لە یاساكە جێگەی ئەوە كراوەتەوە كــە هەمــوو ئــەو لەمپەرانــە البدرێن كە لە بەردەم گەشــەی پیشەســازیی هەرێمــدا هەن، جگە لەمانە یاساكە دەستنیشانی دەكات مۆڵەتی پیشەسازی بە كێ بدرێت ،چ ناوچەیەك گونجاوە بۆ چ جۆرە پیشەســازییەك و چۆن كارگەكان بەگوێرەی ســنووری جوگرافــی و تایبەتمەندیی كانزا سروشتییەكان دابەش بكرێن. شــێركۆ جەدوەت دەڵێت “ئەم خولەی پەرلەمان ئەگەر بتوانین ژێرخانی پیشەســازیی هەرێمی كوردســتان دابمەزرێنین ،ئەوا هەنگاوێكــی گەورەمــان ناوە و دەكرێــت كوردســتان لەرووی پیشەســازی لــە داهاتــوودا بەرەوپێشــچوونێكی بەرچــاو بەخۆیەوە ببینێت”. هاوكات پەرلەمانی كوردســتان
خەریكــی هەمواركردنــەوەی یاســای وەبەرهێنانە كە خەریكە بەرەو كۆتایی دەچێت. ســەرۆكی لێژنەی پیشەسازی و وزەی پەرلەمــان ئەوەشــی خســتەڕوو كە لە هەمواركردنی وەبەرهێنانیــش یاســای گرنگییەكی تایبــەت بە كەرتی پیشەســازی دراوە و لێژنەكەیان بەم بەشە لە یاساكەدا چووەتەوە. گرینگیدان بە بەرهەمی ناوخۆیی و دووپاتكردنەوە لەسەر دەستی كاری ناوخۆیی و پاڵپشتیكردنی وەبەرهێنەرانی ناوخۆ بەشێك لەو یاسایە پێك دێنێت كە بەم زووانە لە پەرلەمــان گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت و لەداهاتووشدا یاسای كانزا فلزی و نافلزییەكان هێندەی تر ژێرخانی پیشەسازی هەرێمی كوردستان بەهێز دەكات.
ئابووری
كرێكاران بە % 5ـی داهاتیان دەتوانن لە خانەنشینی سوودمەند بن
لەنێو تۆز و خۆڵ و دەنگی تیژی كۆســەرەی بڕینــەوەی بەرد، دەموچاوی تۆزاوی وەستا قاسم دەردەكەوێــت .ئــەو لەگەڵ 4 كرێكارەكەی بــەردی دیكۆری دەرەوەی خانوویــەك دادەنێت. ئەگەرچی یاساكەی دەستەبەری كۆمەاڵیەتــی مافی ئەویش وەك كرێكاریك
نەكــردم ،چونكە لە كۆمپانیا كار ناكەم”. حكوومەتی هەرێمی كوردستان لــە هەرســێ پارێزگەكــە بەڕێوەبەرایەتی كار و دەستەبەری كۆمەاڵیەتی بــۆ مافی كرێكاران هەیە .بەپێی یاســای خانەنشین و دەستەبەری كۆمەاڵیەتی ژمارە 39ـی ساڵی 71و هەمواركراوی ژمــارە چــواری 2012ـــە “هەركەسێك كار بكات بەرامبەر بە كرێیــەك لەالی خاوەن كار لە كەرتی تایبەت و كرێكاری ڕۆژانە؛ مافی دەستەبەركردنی هەیە كە
عارف حیتۆ بەڕێوەبەری گشتیی كار و دەستەبەری كۆمەاڵیەتی:
“ئەو % 17ەی مووچەی كرێكاران لە سندووقی زەمان هەڵدەگیرێت ،نابێتە داهات بۆ خەزێنەی دەوڵەت و حكوومەتیش ناتوانێ دەست لە پارەی ئەو سندووقە بدات”. دەستەبەر كردووە ،بەاڵم ئێستە ناتوانێت لێی ســوودمەند بێت، كەچــی ئەو هــەر ناشــزانێت باســی چــی دەكەیــن .بەاڵم ئیسماعیلی هاوكاری قاسم دەڵێ “چوومەتە بەڕێوەبەرایەتیی كار و دەستەبەری كۆمەاڵیەتی لەسەر ڕێگەی كەركووك بەردەم پردی جیهــان ،كەچی ناویــان تۆمار
قەرەبووكردنــەوەی پێكانی كار و بە % 80ـــی مووچەكەشــی خانەنشــین بكرێــت” .مەرجی خانەنشینی كرێكاران بەپێی ئەو یاسایە ئەوەیە تەمەنی كرێكار 60 ساڵ بێت و 20ساڵیش خزمەتی هەبێــت .هەڵبــەت ئافرەتان لە 55ســاڵی خانەنشــین دەكرێن و كاتێكیــش پیــاو 30ســاڵ و
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
وشە /هەولێر .چواس خالید بەپێی یاســای خانەنشینی و دەســتەبەری كۆمەاڵیەتی ،هەموو كرێكارێك دەتوانێ مافی خۆی دەســتەبەر بكات ،بەاڵم ئەو بڕیارە ئێستە تەنیا مافی ئەو كرێكارانە دەپارێزێت كە لە كۆمپانیاكان كار دەكەن و كرێكارانی سەربەخۆ ناگرێتەوە.
ئافرەتیــش 25ســاڵ خزمەتی هەبێــت ،بــێ ڕەچاوكردنــی تەمــەن خانەنشــین دەكرێن. هەركاتێكیش كرێــكار وازی لە كار هێنا پاداشتی كۆتای خزمەت دەیگرێتەوە و دەتوانێت پارەكەی وەربگرێتەوە. عارف حیتۆ بەڕێوەبەری گشتیی كار و دەســتەبەری كۆمەاڵیەتی ئامــاژە بــە كۆتایــی خزمەتی كرێــكاران دەدات كــە بەپێــی مووچەكەیەتی و لە 500هەزارەوە تا 20ملیۆن دینارە و نموونەیش بە كرێــكاری كۆمپانیای نەوت دەهێنێتەوە كە واژۆی 19ملیۆن دیناری بۆ كردووە. ئەگەرچی ئەو بڕیــارە بۆ هەموو كرێكارانــە ،بەاڵم ئێســتە تەنیا ئــەو كرێكارانــە دەگرێتەوە كە لــە كۆمپانیــاكان كار دەكەن. ئاخر پێویســتە هــەر كرێكارێك % 17ـــی مانگانەكــەی بدات كە % 5ـــی لــە كرێــكار و 12 %ـیش لە كۆمپانیای خاوەن كار وەردەگیرێت. عارف حیتۆ بە “وشە”ی گوت “ئەو % 17ـــەی مووچەی كرێكاران لە سندووقی زەمان هەڵدەگیرێت كە نابێتە داهات بــۆ خەزێنەی دەوڵەت و حكوومەتیش ناتوانێ دەســت لە پارەی ئەو سندووقە بدات ،چونكە ئەوە خانەنشــینی كرێكارانە و قەرەبووی پێكانە”. بەپێی ئامــاری بەڕێوەبەرایەتی كار و دەســتەبەری كۆمەاڵیەتی 62هەزار كرێكار ناویان لە كار و دەســتەبەری كۆمەاڵیەتی تۆمار
62هــەزار كرێــكار ناویان لە كار و دەســتەبەری كۆمەاڵیەتی تۆمار كــردووە لــە 17هــەزار كۆمپانیــا و تــا ئێســتەش 650كرێكار خانەنشــین كراون.
كردووە لــە 17هەزار كۆمپانیا تا ئێستەش 650كرێكار خانەنشین كــراون و بەپێــی مووچەكەیان مانگانەیان بۆ بڕاوەتەوە. كۆمپانیاكان مافی كرێكاران نادەن زۆرێك لە كۆمپانیاكان بۆ ئەوەی % 12ـــی كرێكارانــی نەدات، ژمــارەی كرێكارەكانــی كەمتر دەڵێت و كرێكارانیش گوێڕایەڵی خاوەن كارەكانیانن. عارف حیتۆ ئاماژە بەو میكانیزمە
كاتێك پیاو 30ســاڵ و ئافرەتیش 25ســاڵ خزمەتی هەبێت ،بێ ڕەچاوكردنی تەمەن خانەنشین دەكرێن. دەدات كە بەســەر كۆمپانیاكان سەپاندوویانە بەوەی كۆمپانیاكان دەبێت ئەســتۆپاكییان هەبێت و كرێكارەكانیان ناونووس بكەن. هەرچەندە بەڕێوەبەرایەتیی كار و دەستەبەری كۆمەاڵیەتی لێژنەی بەدواداچوونیــان هەیــە كە لە هەولێر 11و لە ســلێمانی 9و لە دهۆكیش 5لێژنەن كە سەردانی پڕۆژەكان دەكــەن ،بەاڵم عارف حیتۆ دەڵێ “كاتێك لێژنەكانمان
دەچنە كۆمپانیــاكان كرێكاران خۆیان دەشارنەوە” .لە بەرامبەر ئەوەشــدا ئەو بەڕێوەبەرەی كار و دەســتەبەری كۆمەاڵیەتــی دەستخۆشــی لــە كرێكارانــی بیانــی دەكات بــەوەی لە هیچ كۆمپانیایەك كارناكەن تا زەمانی نەكات”. جگە لە وەستا قاسم و هاوڕێكانی كــە كرێــكارن ،عارەبانەچی و شــوفێری تەكســی و چەندان
سەری ساڵی نوێ بازاڕی كۆمپانیاكانی فڕۆكەوانیی بەجووڵە خست
پیشــەی تر هەن كە بڕیاری كار و دەســتەبەری كۆمەاڵیەتــی دەیانگرێتەوە و ئێســتە ناتوانن لێــی ســوودمەند بــن ،عارف حیتۆش دەڵێ “بە بڕیار داوامان لە ئەنجوومەنی وەزیران كردووە تا هەموو كرێــكاری ڕۆژانە لێی سوودمەند بن ،بەاڵم بڕیارەكەمان بۆ نەگەڕاوەتــەوە” .ئەو پێی وایە بۆ كرێكارانی ســەربەخۆ ڕەنگە ئارەزوومەندانە بێت.
گەشتیارێكی كورد:
“هەر كەســێكامن هــەزار و 200 دۆالرمــان كــۆ كردووەتــەوە تــا هەفتەیەك لە توركیا بین”.
گەشتیارانی سەری ساڵی 2014زۆرتر بوون هەولێر /وشە .چواس خالید ئەمساڵ هەرێمی كوردستان بەبێ دەنگی پێشوازی لە ساڵی نوێ كرد ،بەشێك لە هاوواڵتییانیش بۆ كردنەوەی ساڵی نوێ روویان لە واڵتانی دەرەوە كــرد و كۆمپانیاكانی فڕۆكەوانییان قەرەباڵغ كرد، هەرچەند ژمارەی ئەو گەشتیارانە بەرچاو بوو ،بەاڵم نەدەگەیشتە ئاستی ســااڵنی رابردوو ،چونكە دۆخی خراپی دارایی هیچ شتێك نەماوە كە كاریگەری تێ نەكات. پشــتیوان عەبــدواڵ جانتایەك بەشــانیەوە و بلیتی ســەفەری بەدەســتەوە لــە دەروازەی یەكێك لە كۆمپانیاكانی ســەفەر دێتە دەرەوە .تكیتی ســەفەری پشتیوان و چوار هاوڕێكەی سێ ڕۆژ پێش ســاڵی نوێیــە .ئەوان بەرنامەیان هەیە بۆ واڵتی توركیا ســەفەر بكەن و ســەری ساڵ لــەوێ نوێ بكەنەوە .پشــتیوان دەڵێ “هەر كەسێكمان هەزار و 200دۆالرمان كــۆ كردووەتەوە تــا هەفتەیەك لــە توركیا بین”. ڕۆژێك دوای ســەفەركردنی ئەو چوار هاوڕێیــە ،كاتی هەڵفڕینی كامــەران و خێزانەكەیەتــی
ئەویش نەك بــۆ توركیا ،بەڵكو بۆ دوبەی .كامەران دەڵێ “دەچمە الی براكــەم و ســاڵی نــوێ لە دوبەی دەكەم”. پشتیوان و كامەران یەكێكن لەو چەندین كەســەی لە دەرەوەی كوردستان پێشــوازی لە ساڵی نوێ دەكەن. كاروان ســەعید بەڕێوەبــەری ئۆفیســی هەولێری كۆمپانیای مەلیكیەی ئوردن لە شــەقامی شــۆڕش ،ئەو دەڵێ “كورســیی فڕۆكەكانمــان پــڕن و جێگەی خاڵیمــان نەمــاوە” .كەمێك لە سەرووتری كۆمپانیاكەی كاروان كۆمپانیایی زاگــرۆس جێتە كە
گەشتەكانی بۆ توركیا و بەیرووت و زۆربــەی واڵتانی تــرە .نرخی گەشــتی چــوون و هاتــن لەو كۆمپانیایە بۆ توركیا و بەیرووت 400دۆالرە .مەریــوان ســابیر حەمەد بەڕێوەبەری بە بازاڕكردن لــە زاگــرۆس جێت ئامــاژە بە گەشــتیاران دەدات كە زیاتریان خێزانن و دەڵێ “ئەمساڵ خەڵكی زیاتر لــە توركیا ڕوو لە بەیرووت دەكەن”. هەرچەندە ئــەو كۆمپانیایە هیچ
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
تا ئێستە 650كرێكار خانەنشین كراون 13
ئامارێكی پــێ نەداین بەبیانووی نهێنیــی كاری كۆمپانیــا .بەاڵم حاجی ســروود بیــال جامباز بەڕێوەبەری ئیدارەی كۆمپانیای فالی دوبەی كــە هەموو ڕۆژێك فڕۆكەكانیــان لــە هاتوچۆدان دەڵێ “لــە دوای 20ی مانگەوە گەشــتكردنی هاوواڵتییــان بۆ دەرەوە بەبۆنەی ســەری ساڵ، دەستی پێ كردووە و ڕۆژانە زیاتر لە 100نەفەر لــە كۆمپانیاكەی ئێمە گەشت بۆ دوبەی دەكەن”.
خــۆ غەریب تیلی وەســمانیش بەڕێوەبەری كارگێڕیی كۆمپانیای هێڵی ئاسمانی عێراق لە هەولێر ئاماژە بــە گەشــتی توركیایان دەدات كە تەنیا دووشەم فڕینیان نییە .ئەو دەڵێ “ڕۆژانە 75نەفەر لــە ڕێگــەی كۆمپانیاكەمانەوە گەشت دەكەن”. لــە كۆمپانیاكانــی تایبــەت بە گەشتكردن؛ جگە لەو كوردانەی بۆ بۆنەی ســاڵی نوێ گەشــت دەكەن ،خەڵكێكیش دەبینرێن
لە پشووی ساڵی نوێ دەگەڕێنەوە نیشتمانی خۆیان. عامــر لبنانی لــە كۆمپانیایەكی هەولێر كار دەكات و دەگەڕێتەوە لبنــان .ئــەو دەڵــێ “ترســم لەوەبــوو بلیــت نەمابێت ،بەاڵم چانســم هەبــوو گەڕانــەوەم هەڵنەوەشایەوە”. لەگــەڵ ئــەوەی ئەمســاڵ هەرێمــی كوردســتان بەهۆی دۆخــە تایبەتییەكەوەیــە بەبێ دەنگی ســاڵی نوێی كــردەوە، كۆمپانیاكانیش ئەو قەرەباڵغییەی سااڵنی رابردوویان نەبوو. عەلــی محەمــەد بەرپرســی تكیت لــە كۆمپانیــای ئەلڤارۆ بــۆ گەشــتوگوزار كــە تەنیا بە گــرووپ گەشــت بــە خێزان دەكات دەڵــێ “ئەمســاڵ تەنیا گرووپــی دووبەیمان هەبووە كە 31نەفەر بوون” .لەو كۆمپانیایە هــەزار و 600دۆالرت دەوێت بۆ ئەوەی گەشتێكی یەك هەفتەیی بكەیــت .عەلی محەمــەد دەڵێ “ئەمســاڵ لەبەر بێ پارەیی ئەو
كەسانەی سەفەر دەكەن كەمن و پــار 150نەفەرمان بە گرووپ بردوون بــۆ واڵتــان” .مەریوان ســابر لە زاگــرۆس جێت دەڵێ “ئەمساڵ خەڵكی كەمتر سەفەر دەكەن” .حاجی ســروودیش لە كۆمپانیای فــای دوبەی دەڵێ “پار لە 20ـــی مانگــەوە فڕۆكە 167نەفەرییەكەمــان پڕ دەبوو، بەاڵم ئەمساڵ لە 150نەفەر زیاتر نەبووە” .ئەو پێی وایە كاریگەری تەنگــژەی دارایــی حكوومەتی هەرێمی كوردستان گەشتیارانی كەم كردووەتەوە. خۆ كۆمپانیای بێست ئۆپشنیش ئەمســاڵ تەنیــا 20نەفەریــان هەبــووە و ســنوور تــەاڵل بەڕێوەبەری ئەو كۆمپانیایە دەڵێ “پار زیاتر لە 70كەسمان هەبوو”. بەشــێك لە هاوواڵتییان چوونە دەرەوە بۆ ئــەوەی ماندووبوونی ســاڵێكی پــڕ لــە نەهامەتی لە لەشــیان دەربكــەن و دوای گەڕانەوە الپەڕەیەكی نوێ بۆ كار و چاالكییەكانیان هەڵدەنەوە.
نەوت
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
14
ئامادەكار :رێبین فەتاح
بەپێی راگەیەنراوە رۆژنامەوانییەكەی مەزهەر محەمەد ســاڵح راوێژكاری ئابووریی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق 63 ،ترلیۆن دینار لە بودجەی گشــتیی عێراق بۆ ســێكتەری بەكاربردن و 37ترلیۆنیش بۆ سێكتەری وەبەرهێنان تەرخان كراوە و ئەوەش یەكێكی ترە لە كێشەكانی ئابووریی عێراق.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
هەولێر فریای كەركووك كەوت وشە /كەركووك .رێبین فەتاح رێككەوتنەكەی هەولێر و بەغدا كاریگەرییەكی راســتەوخۆ لەسەر پارێزگەی كەركــووك دادەنێت ،ئەویش بە گەڕاندنــەوەی داهاتی پترۆدۆالر بۆ شارەكە ،دوای ئەوەی بەهۆی هەناردەنەكردنی نەوت لە ماوەی 2014دا ،داهاتی پترۆدۆالری كەركووك بەتەواوی پووكایەوە. بەگوێرەی راپۆرتەكانی كۆمپانیای هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوتی عێراق (ســۆمۆ) لە ماوەی ســاڵی 2014دا ،تەنیــا 19ملیۆن بەرمیل نەوت لە كێڵگەكانی كەركووكەوە هەناردە كراوە ،ئەوەش بەو هۆیەوە بۆڕییەكانی گواســتنەوەی نەوتی كەركووك-جەیهان لە ناوچەكانی ســنووری پارێزگــەی مووســڵ كەوتنە ژێر چنگی داعش و چیتر هەناردەكردنــی نەوتی كەركووك وەستا. راگرتنــی هەنــاردەی نەوتــی كەركــووك لــە مــاوەی ســاڵی رابردوودا ،كاریگەرییەكی گەورە لەســەر داهاتــی پتــرۆدۆالری كەركــووك لەمســاڵدا دروســت دەكات ،بە رەچاوكردنی ئەوەی كە ئەو بڕەی پترۆدۆالر كە ئەمســاڵ بــۆ كەركووك دێت ،لــە بەرامبەر بڕی هەناردەكراوی نەوتی ســاڵی پێشترە ،بەو شێوەیە كۆی داهاتی پترۆدۆالری كەركووك لەمساڵدا، دەكاتــە 19ملیــۆن دۆالری ئەمریكی ،بــە رەچاوكردنی تەنیا یەك دۆالر بۆ هەر بەرمیلێكی نەوت بەپێی بڕیارە كۆنەكــە و ئەوەش هاوتایە بە 22ملیار و 800ملیۆن دیناری عێراقــی ،ئەگەر هەر 100 دۆالری ئەمریكی بــە 120هەزار دیناری عێراقی دابنرێت. عەلی ساڵەیی ســەرۆكی لێژنەی
نــەوت و گازی ئەنجوومەنــی پارێزگەی كەركووك بە “وشە”ی راگەیاند ،لە مانگی ئاداری ســاڵی رابردووەوە تا كۆتایی ،2014هیچ بڕە نەوتێكی كەركووك هەناردەی دەرەوە نەكــراوە ،بەوەش داهاتی پترۆدۆالری كەركووك تووشــی كورتهێنانی گەورە بووە و لەگەڵ خۆیدا كۆمەڵێك كێشە بۆ كەركووك دروست دەكات. بەپێی خشتەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق ،لە مانگەكانی كۆتایی ساڵی رابردوودا ،زیاتر لە 5ملیۆن بەرمیل نەوتی كەركووك هەناردەی توركیا كراوە ،بەاڵم وەك ســاڵەیی روونی دەكاتەوە ،ئــەو بڕە نەوتە لەالیەن كۆمپانیای نەوتی باكورەوە هەناردە نەكراوە ،بەڵكو نەوتی كێڵگەكانی ئاڤانا و بای حەســەنە كە لەالیەن حكوومەتی هەرێمــەوە هەناردە كراوە. بەگشــتی كورتهێنانــی داهاتی پتــرۆدۆالری كەركووك لە ماوەی 2014دا ،ئەگەر بــەراورد بكرێت بــە ،2013بەرێــژەی 201ملیار دینار كورتهێنانــی هەیە ،چونكە لە 2013دا ،داهاتــی پترۆدۆالری كەركــووك 223ملیــار دینــار بــووە ،ئــەوەش بەدڵنیاییــەوە كاریگەرییەكــی گەورە لەســەر پەكخســتنی ئابووریی كەركووك دادەنێت.
فەرهاد حەمزە شــارەزا لە بواری نەوت لە كەركووك بۆ “وشــە”ی روون كــردەوە ،بەهــۆی كەمیی هەناردەی نەوت لە ساڵی رابردوودا، ئەمســاڵ داهاتی پتــرۆدۆالری كەركووك تەواو سنووردار دەبێت، بــەاڵم ئەگــەر رێككەوتنەكەی هەولێــر و بەغــدا ســەربگرێت، داهاتی پترۆدۆالری كەركووك لە ساڵی داهاتووەوە بەتەواوی گەشە دەكات. یەكێك لە خاڵە ســەرەكییەكانی رێككەوتنە نەوتییەكەی هەولێر و بەغــدا ،هەناردەكردنــی 300 هــەزار بەرمیل نەوتــی رۆژانەی كەركووكە لە رێگەی بۆڕییەكانی گواســتنەوەی نەوتــی هەرێمی كوردســتانەوە ،ئەوەش وا دەكات جارێكی تر داهاتــی پترۆدۆالر بۆ كەركووكبگەڕێتەوە. ســەرۆكی لێژنەی نەوت و گاز لە ئەنجوومەنی پارێزگەی كەركووك دووپاتی كردەوە ،بەپێی دوابڕیاری حكوومەتــی عێــراق بەرامبەر بە هەر بەرمیلێكــی هەناردەكراوی نەوت ،دوو دۆالر داهاتی پترۆدۆالر دەبێت ،چونكە بەهۆی تەنگژەكانی دارایی و كورتهێنانــی بودجەوە، حكوومەتــی عێــراق نەیتوانــی بڕیارەكەی پێشــووی جێبەجێ بكات ،كە بڕیاربــوو بەرامبەر هەر بەرمیلێكی نەوت بڕی 5دۆالر لە چوارچێوەی پــڕۆژەی پترۆدۆالر تەرخان بكات. ئارام قادری شــارەزا لە ژمێریاری نــەوت روونی دەكاتــەوە ،ئەگەر رۆژانە 300هــەزار بەرمیل نەوتی كەركووك هەناردە بكرێت ،كەواتە
داهاتــی پتــرۆدۆالری كەركووك رۆژانە 600هــەزار دۆالر دەبێت و لە ساڵێكیشدا دەبێتە 216ملیۆن دۆالری ئەمریكی ،كە ئەگەر هەر 100دۆالرێكــی ئەمریكی بە 120 هەزار دینــاری عێراقی دابنرێت، كەواتــە داهاتــی پتــرۆدۆالری كەركووك لــە مــاوەی 2015دا، بەدیاریكــراوی 259ملیار و 200 ملیۆن دینــاری عێراقی دەكات، ئــەوەش بەرێــژەی 236ملیار و 400ملیۆن دۆالر زیاترە لە داهاتی پترۆدۆالر لە ماوەی ساڵی 2014دا. ســەرچاوەیەكی بااڵی هەرێمی كوردستان بۆ “وشە” رای گەیاند، لە ئێســتەدا رۆژانــە 150هەزار بەرمیل نەوتی كەركووك لە رێگەی بەیەكەوە گرێدانــی بۆڕییەكانی كەركووك بــە بۆڕییەكانی نەوتی هەرێمی كوردســتان هەناردەی توركیــا دەكرێــت ،ئەویش بەو
هۆیەوە كە بۆڕییەكانی كەركووك وێڕای ئەوەی قەبارەیان 20ئینجە، تەواو كۆن بوون و بەرگەی نەوتی زیاتر ناگرن و مەترسی تەقینیان هەیە ،بەاڵم بڕیارە لە چەند مانگی داهاتوودا ،كۆی ئــەو بۆڕییانە بە بۆڕیــی 36ئینجــی بگۆڕدرێن، ئەوەش وا دەكات توانای هەناردەی نەوتــی كەركووك بــۆ 300هەزار بەرمیلی رۆژانە مسۆگەر بێت. عەلی ســاڵەیی روونی دەكاتەوە، دوای بەیەكەوەبەســتن و چاكردنــەوەی بۆڕیــی نەوتــی كەركووك و هەرێمی كوردستان، چــاوەڕوان دەكرێــت هەناردەی نەوتــی كەركووك لــە 300هەزار بەرمیلــی رۆژانەوە بــۆ 400-500 هــەزار بەرمیلــی رۆژانــە بەرز ببێتــەوە ،زیاتر گوتــی“ ،ئەگەر گرێبەستەكەی كۆمپانیای بی پی بەریتانی جێبەجــێ بكرێت ،پێ
دەچێت ئاســتی بەرهەمهێنانی كێڵگــەی نەوتــی كەركووكیش 200-300هــەزار بەرمیــل بەرز ببێتەوە و بەوەش كەركووك توانای بەرهەمهێنانی نزیكەی یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی لە رۆژێكدا دەبێت”. بەگوێرەی سەرچاوەكانی “وشە”، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە دوا كۆبوونەوەی پارێزگە بەرهەمهێنەرەكانی نەوت لە چەند رۆژی رابــردوودا كە لە پارێزگەی بەســڕە بەســترا ،گوتوویەتــی، بەهــۆی كورتهێنانــی بودجەوە بڕی پترۆدۆالر لــە 5دۆالرەوە بۆ دوو دۆالر كــەم كراوەتەوە ،بەاڵم ئەو 3دۆالرەی تــر وەك قەرز الی حكوومەتی عێــراق دەمێنێتەوە، بەاڵم تا ئێستە هیچ نووسراوێكی فەرمی لە ئــارادا نییە كە دووپات لەوە بكاتەوە. ســەرۆكی لێژنەی نــەوت و گاز
لــە ئەنجوومەنــی پارێزگــەی كەركووك و شــارەزایەكەی بواری نــەوت بەگرنگییــەوە بــاس لە رێككەوتنەكــەی هەولێر و بەغدا دەكــەن ،لــەو روانگەیــەوە كە جارێكی تر داهاتــی پترۆدۆالر بۆ شــارەكە دەگێڕێتەوە ،هەرچەندە بەهــۆی هەناردەنەكردنی نەوت لە 2014دا ،ئەمســاڵ كورتهێنانی داهاتی پترۆدۆالر كاریگەری تەواو لەسەر شــارەكە دادەنێت ،بەاڵم بە گەیشتنی داهاتی پترۆدۆالری كەركووك بەهۆی هەناردەی 300 هەزار بەرمیــل نەوتی كەركووك، ئیتر لە سەرەتای ساڵی داهاتووەوە، رێككەوتنەكــەی هەولێر و بەغدا بــارە نائاســاییەكەی كەركووك ئاســایی دەكاتەوە و ئەگەر ئاستی هەنــاردەش بەرز ببێتــەوە ،ئەوە ئەوەندەی تر داهاتی پترۆدۆالری شارەكە بەرز دەبێتەوە.
بەكاربــردن و 37ترلیۆنیــش بۆ ســێكتەری وەبەرهێنان تەرخان كراوە و ئــەوەش یەكێكی ترە لە كێشەكانی ئابووریی عێراق. هەر لە ئێســتەوە نرخی نەوت بۆ خــوار 60دۆالر دابەزیوە ،ئەوەش زەنگێكی مەترسیدارە بۆ داهاتووی عێراق و پــێ دەچێت گرتنەبەری رێوشــوێنەكانی تر نەتوانێت ئەو كورتهێنانە پڕ بكاتەوە ،كە دابەزینی نرخی نــەوت دروســتی دەكات، چونكە وەك جەبــار عەبدولخالق ئەندامی لێژنەی دارایی و ئابووری لــە پەرلەمانــی عێــراق روونی دەكاتەوە“ ،دابەزینی یەك دۆالر لە نرخی بەرمیلێكی نەوتدا ،بە زیانی 3ملیــار دۆالر لەســەر بودجەی گشتی عێراق دەكەوێت”. لەگەڵ دابەزینی نرخــی نەوتدا، حكوومەتی عێراق بڕیاری دا چەند رێوشــوێنێك بۆ بچووككردنەوەی قەبــارەی كورتهێنانەكــە لەبەر بگرێت ،لەناویاندا ،كەم كردنەوەی مووچەی پلەبــااڵكان ،دانانی باج لەســەر ئۆتۆمبێل و كۆمپانیاكانی پێوەنــدی ،كەمكردنــەوەی خەرجییەكانی ســیادی و چەند رێوشــوێنێكی تــر ،بــەاڵم پێ ناچێــت كورتهێنانی گــەورەی بودجە لەالیەك و دابەزینی نرخی نەوت لەالیەكــی تر بە هەموو ئەو
رێوشوێنانە تێپەڕ بكرێن. بیبانی دەڵێت“ ،عێراق لە بودجەی 2015دا ،هەڵەی ســااڵنی رابردوو دووبارە دەكاتەوە ،پێویســت بوو قەبارەی بودجــەی بەپێی داهات رێك بخرێــت ،ناكرێت داهات كەم بێت و خەرجییەكان هەڵكشێن و لەوالشەوە ســاڵ بە ساڵ قەبارەی بودجە گەورەتر بكرێت”. عێراق هێشتا لە قەرزی شەڕەكانی سااڵنی پێشــوو دەربازی نەبووە و ئێستە شەڕێكی تر بەرۆكی گرتووە، كە شــەڕی داعشــە و هێشتایش روون نییــە شــەڕەكە تاكــەی دەخایەنێت ،بەاڵم ئەوەی ئاشكرایە خەرجییەكی گــەورەی دەوێت و لە ئێستەشدا بەرێژەی نزیكەی 25 %ی ئەو پارەیەش بۆ بواری تەناهی و ســەربازی دەڕوات ،كە ملیاران دۆالری ئەمریكی دەكات. پــێ دەچێت هەموو ئــەو تەنگژە ئابوورییانە حكوومەتی عێراق ناچار بە دەستكاریكردن و گواستنەوەی پــارەی یەدەگی بانكــی ناوەندی بكات ،كە بڕەگەی 77ملیار دۆالری ئەمریكییــە و بەپێــی هەندێك لە ســەرچاوەكانیش لە ســەردەمی نــووری مالیكیــدا 10 ،ملیار لەو یەدەگە خــەرج كراوە و ئێســتە یەدەگی عێراق لە 77ملیارەوە بۆ 67 ملیار دابەزیوە .پسپۆڕانی ئابووریش
دەڵێن ،هەر هەڵســوكەوتكردنێك لەگەڵ یەدەگــی بانكی ناوەندی، مەترسی گەورەتر دروست دەكات و كاریگەری نەرێنی لەسەر نرخی دراوی عێراق دادەنێت.
بودجــە ،پــێ دەچێت ئــەوەی بەتەواوەتی بۆ بەرپرســانی عێراق روون كردبێتــەوە ،كــە نەبوونی فرەســەرچاوەیی لــە داهــات بە بەردەوامــی تەناهیــی ئابووریی
دابەزینی نرخی نەوت هاڕە بە بودجەی عێراق دەكات وشە /هەولێر عێراق لەناو گێــژاوی قەرزەكانی ،تێچووی شــەڕەكان ،گەندەڵی و نەبوونی بەرنامەیەكی پتەو بۆ چارەســەریی ،لەوالشــەوە دابەزینی نرخی نەوت ،ئەوەنــدەی تر تەنگژە داراییەكانی قووڵتر كردووەتەوە. شــارەزایانی ئابووری دەڵێن ،ئەگەر دۆخەكە بەو شێوەیە بڕوات ،نەك هەر كورتهێنانی بودجە ،بگــرە دوور نییە ئابووریی عێراق بەتەواوی رووبەڕووی هەرەس ببێتەوە. بودجەی گشتیی 2015ی عێراق بــە زیاتر لــە 123ترلیــۆن دینار دەخەمڵێنرێت ،كە بەگشــتی لە % 25ی خەرجییەكانــی ســاڵی پێشتری واڵتەكە كەمترە .قەبارەی كورتهێنــان لە بودجەی گشــتی عێراقدا ،بە زیاتر لە 20ترلیۆن دینار دادەنرێت ،ئــەوە ئەگەر پالنەكەی
عێــراق لە فرۆشــتنی 3ملیۆن و 200هەزار بەرمیــل نەوتی رۆژانە بە نرخی 60دۆالر بۆ هەر بەرمیلێك ســەر بگرێت ،بە پێچەوانەوە هەر دابەزینێك لــە ژمارەكانی هەناردە و نرخــی نــەوت كورتهێنانێكی گەورەتر دروست دەكات. شیالن بیبانی نووســەری بواری
ئابــووری روونــی دەكاتــەوە ،لە بودجەی گشتیی عێراق نرخی هەر بەرمیلێك نەوت بە 60دۆالر دانراوە، ئەگەر نرخی نەوت بۆ هەر بەرمیلێك تەنیا یــەك دۆالر داببەزێت ،ئەوە كورتهێنانێكــی زۆر گــەورە لــە بودجەی عێراق دروســت دەبێت، لە كاتێكدا ئەمــڕۆ نرخی نەوت لە دەوری 58دۆالرە لــە بازاڕەكانی جیهاندا. راگەیەنــراوە بەپێــی رۆژنامەوانییەكــەی مەزهــەر محەمەد ساڵح راوێژكاری ئابووریی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق 63 ،ترلیۆن دینار لە بودجەی گشــتیی عێراق بۆ ســێكتەری
63ترلیــۆن دینار لە بودجەی گشــتیی عێراق بۆ ســێكتەری بەكاربردن و 37 ترلیۆنیش بۆ ســێكتەری وەبەرهێنان تەرخان كــراوە و ئەوەش یەكێكی ترە لە كێشەكانی ئابووریی عێراق د .كەریم سابیر پسپۆڕی ئابووری پێی وایــە ،تەنگــژە داراییەكانی عێــراق پێوەنــدی بــە نەبوونی سیاسەتێكی ئابووریی دروستەوە هەیە و تــا خاوەندارێتیكردنی وا بەرنامەیەكیش بەشێوەی جیاجیا درێژە دەكێشــێت ،ئــەو دەڵێت، “ئێســتە % 90ی داهاتی عێراق لــە فرۆشــتنی نەوتەوە دەســت دەكەوێــت ،كێشــە گەورەكــە لێرەوە دەســت پێ دەكات ،كاتێك دەوڵەتێكی وەك عێــراق بەدەیان كێشــە و تەنگــژەی سیاســی و ئابووری و تەناهییــەوە ،نەتوانێت پەرە بە سەرچاوەیەكی تری داهات بدات”. درێژبوونەوەی تەنگژەكانی دارایی عێراق و كورتهێنانە بەردەوامەكانی
واڵتەكە دەخاتە بەردەم مەترسی چاوەڕوانكــراوەوە ،وەك ئەوەی لە دابەزینی نرخی نەوت دەركەوت. شیالن بیبانی ئاماژە بەوە دەكات، پێویســتە حكوومەتی عێراق بیر لە بنەڕەتی كێشەكە بكاتەوە ،نەك رەهەنــدە الوەكییــەكان ،دەبێت بزانێــت كورتهێنانــی بودجە لە كوێوە سەرچاوە دەگرێت ،ئەوكات تەنگژەكان تێپەڕ دەكرێن. زیاتر دەڵێت“ ،لەوانەیە ئەمســاڵ كاریگەرییەكانی دابەزینی نرخی نەوت و كورتهێنانەكان بەتەواوی دەرنەكەون ،بەاڵم لە چەند ساڵی داهاتوودا ،ئەگەر بارودۆخەكە وەك خۆی بەردەوام بێــت ،دوور نییە عێــراق رووبــەڕووی داڕووخانی ئابووری ببێتەوە”.
هەڵبــژاردەی ژاپۆن و عێــراق دەگەنە قۆناغیسەرووتر،هەرچەندەهەڵبژاردەی ئــوردن و فەلەســتینیش هەڵبژاردەی بەهێزن و چاوەڕوان دەكرێت ئاستێكی نموونەییلەپاڵەوانیەتییەكەداپێشكەش بكەن. هەڵبــژاردەی عێراق بە سەرپەرشــتی رازی شنەیشــلی راهێنــەر ،مانگــی رابــردوو كەمپێكی مەشــقی لە واڵتی ئیمارات ئەنجــام دا و ماوەی هەفتەیەكیشە گەیشتووەتە واڵتی ئوســترالیا و لەوێش خەریكــی ئەنجامدانــی كەمپێكــی مەشــق و راهێنانــی كــورت و چــڕە وەك دوایین ئامادەكارییەكانی بۆ پاڵەوانیەتیی ئاسیای .2015 هەڵبژاردەكەلە چوارچێوەی
100ملیۆن یۆرۆ لە پێناو پۆڵ بۆگبا یانەی مانچســتەر یونایتدی ئینگلزی بەنیازە دەســتەوارەیەكی گرانبەها پێشكەش بە یانەی یۆڤانتۆسی ئیتاڵی بكات بە مەبەستی گرێبەستكردن لەگــەڵ پۆڵ بۆگبای یاریزانی هێڵی ناوەڕاســتی هەڵبژاردەی فڕەنســا و یاریزانی پێشووی یانەكەیان. وارگەی ئەلیكترۆنی (فوتبۆڵ)ی ئیتاڵی باڵوی كردەوە :یانەی مانچســتەر یونایتد لەسەر راسپاردەی لویس ڤان گالی راهێنەری هۆڵەندی و هەروەها بۆ بەهێزكردنی هێڵی ناوەڕاست ،ئامادەكاری دەكەن تا دەستەوارەیەك بە بڕی 100ملیۆن یۆرۆ پێشــكەش بە یانەی یۆڤانتۆس بكەن بە مەبەستی گرێبەستكردن لەگەڵ پۆگبا. ســەرچاوەكە باڵوی كردەوە :ئەگەر یانەی مانچســتەر یونایتد لە هەوڵی گرێبەستكردن لەگەڵ پۆگبا ســەركەوتوو نەبوو ،ئەوا هەمان دەستەوارە پێشكەش بە گاریس بێڵی ویڵزی و یاریزانی یانەی ریال مەدریدی ئیسپانی دەكەن. جێی باسە پۆگبا پێشــتر لە ریزی یانەی مانچستەر یونایتد یاری دەكرد، بەاڵم لە ساڵی 2012بە گرێبەستێكی ئازاد رووی لە یانەی یۆڤانتۆس كرد و لەو ماوەیەشدا بەشــێوەیەكی بەرچاو ئاستی بەرز بووەوە و ئێستەش بە یەكێك لە ئەستێرەكانی یانەكە دادەنرێت.
ئامادەكارییەكانــی بــۆ كێبەركێكانی پاڵەوانیەتییەكــە ،یەكشــەمی رابردوو یارییەكــی هەڤاڵینــی بەرامبــەر هەڵبژاردەی ئێــران ئەنجام دا، ســەرەڕای ئەوەی ئاستێكی باشــی لــە یارییەكــەدا پێشكەش كرد ،بەاڵم بە ئەنجامی گۆڵێكی بێ بەرامبەریارییەكەی دۆڕاند. هە ڵبــژ ا ر د ە ی عێراق لــە كەمپە مەشقییەكەی و اڵ تــی ئیما ر ا تــد ا هەروەهــا 3یاریی ئا مــا د ە كا ر ی ئەنجام دابوو و تێیدا لە یا ر یی
ئینگلیزییەكان ئامادەن 62ملیۆن پاوەن بۆ كاڤانی خەرج بكەن چەند یانەیەكی ئینگلیــزی ئامادەن لە پێناو یاریكردنی ئەدینســۆن كاڤانی هێرشــبەری ئۆرگوایی و یانەی پاریس ســان جێرمانی فڕەنســی لە ریزی یانەكەیان ،بڕی 62ملیۆن پاوەن خەرج بكەن. رۆژنامەی (ئێكســپرێس)ی ئینگلیزی باڵوی كردەوە :هەرســێ گەورە یانەی ئینگلیزی مانچســتەر یونایتد ،ئارســناڵ و لێڤەرپوول بەشێوەی جیا هەوڵی رازیكردنــی كاڤانی دەدەن تا لە داهاتوودا لە ریــزی یانەكەیاندا یاری بكات و بۆ ئەم مەبەســتەش هەریەكەیان ئامادەیە بڕی 62ملیۆن یۆڕۆ بدات بە یانەی پاریس سان جێرمان تا دەستبەرداری ئەو یاریزانەی بێت. پێشــتر ڤالنتین فلیچەر كە رۆژنامەنووســێكی ناوداری ئۆرگواییە ،ئاشكرای كردبوو كە كاڤانی ریزی یانەی سان جێرمان جێ دێڵێ ،بەاڵم دوای كۆتاهاتنی ئەم وەرزەی خولەكانی ئەوروپا. ئەو رۆژنامەنووسە ئاشكرای كردبوو كە لە ماوەی گواستنەوەی زستانەدا كاڤانی روو لــە هیچ یانەیەكی تر ناكات ،بەاڵم بــە دڵنیاییەوە هاوینی داهاتوو واڵتی فڕەنسا جێ دێڵێ و رەنگە وێستگەی داهاتوویشی ئیسپانیا یان ئینگلتەڕا بێت. جێی باسە كاڤانی لەم وەرزەی خولی پلە یەكی فڕەنسادا لەگەڵ یانەی پاریس سان جێرمان بەشداری لە 18كردووە و توانیویەتی 7گۆڵ تۆمار بكات.
ئەی سی میالن دەبێتە گەورەترین یانەی جیهان
سیلڤیۆ بیرلســكیۆنی ســەرۆكی یانەی ئەی ســی میالنی ئیتاڵی ئاشكرای كرد كە تیپەكــەی لە داهاتوویەكی نزیكــدا دەبێتە گەورەتریــن و بەهێزترین یانە لە سەرتاسەری جیهاندا .بیرلســكیۆنی لە چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانیدا رای گەیاند: یانــەی میالن بە ســەركردایەتیی راهێنەری الو فیلیپۆ ئینزاگی ،لە چەند ســاڵی داهاتوودا بەو پێكهاتەیەی ئێستە بەســەر سەرجەم یانەكانی جیهان زاڵ دەبێت و دەبێتە بەهێزترین یانەی جیهان. یانــەی میالن هەفتــەی رابردوو لە جامــی تەحەدی دوبەی لــە واڵتی ئیمارات بە ئەنجامێكی گــەورە و بە 5-2گۆڵ لە یانەی ریال مەدریدی ئیســپانی پاڵەوانی ئەوروپای بردەوە كە ئێستا بەبڕوای بەشێكی زۆری شارەزایانی وەرزشی بە باشترین یانەی جیهان هەژمار دەكرێت. بیر لســكۆ نی لەمبارەیەوە گوتی :نــەك تەنیا جامی تەحــەدی دوبەی، میالن دەتوانێ ئــەم وەرزە جامی ئیتالیایش بباتەوە بگــرە یانەی سەركەوێ بۆ خولی یانە پاڵەوانەكانی ئەوروپا. و هەروەها پێكهاتەی تیپەكەیەوە ،ســەرۆكی یانەی لەبــارەی میالن گوتی :لە ئێستەدا یانەكەم پێكهاتــەی لــە یاریزانــان با شتر ین هەیە و بگرە لــە پێكهاتەی یانەكانی یۆڤانتۆس و رۆماش باشترە كە ئێستە لە سەرووی ریزبەندی یانەكانی خولی ئیتالیا دێن. جێی باســە یانــەی میالن ئێســتە بە كۆكردنــەوەی 25خاڵ لــە ریزبەندی حەوتەمــی خولی پلە یەكــی ئیتالیا دێــت و 14خــاڵ لــە دواوەی یانەی یۆڤانتۆســی خاوەن ریزبەنــدی یەكەمــی خولەكەیــە ،لــە جامــی ئیتالیــاش گە یشــتو و ە تە قۆناغــی 16و تا رادەیــەك لەم قۆناغــە ئەركــی ئاســانە ،چونكــە رووبــەڕووی یانــەی سۆسۆلۆ دەبێتەوە.
نیوەی ئەوروپا داوای ئەلڤێس دەكات دوای ئەوەی یانەی بەرشــەلۆنەی ئیســپانی رەتی كردەوە گرێبەســتی دانی ئەلڤێســی بەرگریكارە بەرازیلییەكەی نوێ بكاتەوە ،لە ئێســتەدا ئەو یاریزانە لەالیەن نیوەی یانە گەورەكانی ئەوروپاوە داوا دەكرێت. رۆژنامەی (ســپۆرت)ی ئیســپانی باڵوی كردەوە :ئەلڤێس لەالیەن هەریەك لە یانەكانی مانچستەر یونایتد ،مانچســتەر سیتی و لێڤەرپوولی ئینگلیزی ،رۆما، یۆڤانتۆس ،ئینتەر میالن و ئەی ســی میالنی ئیتاڵی ،بایرن میونشن و شالكەی ئەڵمانی و پاریس سان جێرمانی فڕەنسییەوە داوا دەكرێت. رۆژنامەكە هەروەها باڵوی كردەوە كە ئەلڤێس ئازادە لە هەڵبژاردنی یەكێك لەو یانانەی كە داوایان پێشــكەش كردووە بۆ ئەوەی لە داهاتوودا یاریی تێدا بكات، بەاڵم ئەو پێی باشە وێستگەی داهاتووی خولی ئینگلیزی بێت. ئەلڤێس 31/ساڵ /پێشــتر لە چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانیدا لەگەڵ رۆژنامەی (ئۆگۆلبــۆ)ی بەرازیلی رای گەیاندبوو كە ئــەم وەرزە دوایین وەرزی یاریكردنی دەبێت لە ریزی یانەی بەرشەلۆنە و ماڵئاوایی لە یاریگەی كامپ نو دەكات. ئاماژەی بەوەش دابوو كە وەرزی داهاتوو روو لە ئینگلتەڕا دەكات و لەو واڵتەی كە بە دامەزرێنەری یاریی تۆپی پێ دادەنرێت. جێی باســە ئەڵڤێس بۆ یەكەمین جار لە ســاڵی 2008لە یانەی ســڤیلییەی ئیسپانییەوە پێوەندی بە یانەی بەرشەلۆنەوە كرد و لەو ماوەیەشدا بەشداری لە بەدەســتهێنانی 4ناسناوی خولی پلە یەكی ئیسپانیا و دوو ناسناوی خولی یانە پاڵەوانەكانی ئەوروپای بۆ یانەی بەرشەلۆنە كرد.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
یوونــس مەحمــوودی كاپتــن و هێرشبەری هەڵبژاردەی عێراق رای گەیاند كە هەڵبــژاردەی واڵتەكەی دەتوانێ بگاتە یاریــی كۆتای جامی نەتەوەكانی ئاسیای 2015كە بڕیارە هەفتەی داهاتوو لە واڵتی ئوسترالیا بێتەئەنجامدان. مەحموود لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا رای گەیاند :لە ئێستەدا هەڵبژاردەی عێراق پێكهاتەیەكی باشی لە یاریزانان هەیە و دەتوانێ لە جامی نەتەوەكانی ئاسیا كە بڕیارە كێبەركێكانی 9ی ئەم مانگە لە واڵتی ئوسترالیا دەست پێ بكات ،بگاتە یاری كۆتا. ئاماژەی بــەوەش دا هەڵبــژاردەی ژاپۆن كە ئێستە بەیەكێك لە باشترین هەڵبژاردەكانــی پارزەوینی ئاســیا دادەنرێــت ،دەگاتــە یاریــی كۆتا و لەگەڵ هەڵبژاردەی عێراق لەو قۆناغە رووبەڕووی یەكتر دەبنەوە. هەڵبــژاردەی عێــراق لــە جامــی نەتەوەكانی ئاسیا لە كۆمەڵەی چوارەم و لەگــەڵ هەریەك لە هەڵبژاردەكانی ژاپۆن ،ئــوردن و فەلەســتین یاری دەكات ،یەكەم یاریشی لە 12ی ئەم مانگە بەرامبەر هەڵبژاردەی ئوردن دەبێت. یوونــس لەبــارەی كۆمەڵەی هەڵبــژاردەی عێراق گوتی: پێم وایە هەردوو
یەكەمــدا بــە گۆڵێــك بەرامبــەر هەڵبژاردەی ئۆزبەكســتان دۆڕابوو كــە یەكێكــە لــەو هەڵبژاردانەی پاڵێوراوە بۆ بەدەستهێنانی جامەكە، لە دوو یارییەكەی تریشدا بەرامبەر هەڵبژاردەكانی كوێت و ئۆزبەكستان یەكسان بوو. جێی باســە هەڵبژاردەی عێراق لە مێــژووی خۆیدا تا ئێســتە 8جار بەشــداری لە یارییەكانــی كۆتای جامی نەتەوەكانی پارزەوینی ئاسیای كــردووە ،لە كۆی بەشــدارییەكان تەنیــا یەك جــار بووەتــە پاڵەوانی ئاسیا ،ئەویش لە ســاڵی 2007بوو كاتێك لە یاریی كۆتادا بە تاكە گۆڵی یوونس مەحموود كاپتن و هێرشبەر لــە هەڵبــژاردەی ســعو و د یە ی بردەوە.
15
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
عێراق دەگاتە یاریی كۆتای جامی ئاسیا 2015
ئامادەكار :ئامانج ئەكرەم
وەرزش
كولتوور
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
16
ئامادەكار :هیدایەت جان
تەوەر ..مێژوو و قۆناغەكانی رۆشنبیری كوردی شــیعر ناتوانــێ و نەیتوانیــوە ببێتە هۆكارێكی بنەڕەتی بۆ بووژاندنەوەی هیچ میللەتێك .راپەڕینی نەتەوە دەبێ لە بوارێكی فراوانرت ئیش بكات و خۆی رێك بخات و گەشە بە خۆی بدات .شیعر گۆرانیی یەكەمی هەموو میللەتانە، سۆز و نۆستەلژیا ،خەم و دڵەڕاوكێیەكانی خۆی پێ دەنووسێتەوە.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
د .ئەحمەدی مەال:
سەدەی نۆزدەیەمی كورد زۆر شەرمنانە خۆی بۆ سەدەی بیستەم ئامادە دەكات وشە/هەولێر-هیدایەت جان لەسەر چەمکی رۆشنبیری لە کوردستان ،بابەتی زۆر نووسراوە و زۆرینەی نووسینەکان چوونەتە بواری پێناسەکردنی ئەو چەمکە و زیاتر لەسەر کاراکتەری رۆشنبیر و ئەرکەکانی قسە کراوە ،لەو تەوەرە دا ،بە مەبەستی ناساندن و لێکدانەوەی مێژووی رۆشنبیری کوردی و کاریگەرییەکانی و ئەو قۆناغانەی رۆشنبیری کوردی پیایدا تێپەڕیوە ،لەگەڵ نووسەر و رۆشنبیر ،د .ئەحمەدی مەال ،دیمانەیەکمان ئەنجام داوە کە بەشێوەی زنجیرەیی لە “وشە” باڵو دەبێتەوە.
بەشی یەكەم لەبــارەی ســەرەتای ســەرهەڵدانی رۆشــنبیری كوردی ،بــە مانا مۆدێرنەكەی، روانینــی جیــاواز لــە یەكتر هەیە ،هەندێــك دەیگەڕێننەوە بۆ ســەدەی بیستەم و هەندێك دەقەكانی حاجی قادری كۆیی وەك ئارگۆمێنتێــك دەهێننەوە بۆ ســەرەتاكانی رۆشــنبیری كــوردی ،لە روانگــەی ئێوەوە ئەم سەرەتایە دەگەڕێتەوە بۆ چ كات و شوێنێك؟ ســەرەتا دەبێ بگەڕێینەوە بۆ پێناسەكردنەوەی رۆشنبیریی. چونكە رۆشــنبیریی بوارێكی یەكجــار فراوانــە ،تەنانــەت هەمــوو چاالكییەكانی مرۆڤ دەگرێتــەوە .رۆشــنبیریی لەگــەڵ پەیدابوونــی زمانــدا یەك دەگرنــەوە ،دیاریكردنی پنتــی ســەرهەڵدانی زمانیش كارێكی مەحاڵــە ،بە واتایەكی تــر ،رۆشــنبیریی لــە هەموو بســتەخاكێكدا بوونــی هەیە،
دەگەڕێندرێتەوە بۆ رۆمیلۆس و رێمــوس ،عەرەبەكان دەڵێن ئێمــە نــەوەی عەدنانیــن، ئێمــە زۆر جــار ســەرەتای مێژوومــان دەگەڕێنینــەوە بۆ داســتانی كاوەی ئاســنگەر، وەك دەســتپێكی سەرهەڵدانی كــورد ،تەنانــەت ئاینییــە تەوحیدییەكان ،سەرەتا ئاینی
مەعریفەی ئاینی هەندەی مرۆڤ بۆ دوای مەرگ ئامادە دەكات ،هەندە نابێتە كەرەسەیەك بۆ ئەوەی “ئێستە”ی خۆی پێ بخوێنێتەوە جوولەكە ،دواتر مەسیحییەت و ئیسالم رەگەزی بەشەرییەت دەگەڕێنێتــەوە بــۆ ئــادەم و حەوا هتد .كەواتە خولیایەكی ئەفسانەئامێزە بە پلەی یەكەم. واتە پرسیارێكە بەرەو دیدێكی ئەفســانەیی راماندەكێشــێ.
لە چاو نەتەوەكانی دەوروپشت، كورد زۆر درەنگ دەستی بە نووسینی پەخشان كردووە ،واتە دەقگەلێك كە شیعر نەبووبێنت. ئەگەر رەگەزی ئینسانی لەسەر ژیابێت .واتە ئێمە دنیا لە رێگەی زمانەوە دەناسین و دەناسێنین، هەر زمانیشــە هەڵگــری ئەو واتایانەیــە كە دەیبەخشــینە خۆمــان و بەهاكانــی لێــوە هەڵدەهێنجێنیــن :ئایــن، سیاســەت ،بەها رەمزییەكان، میت و ئەفســانە ،ئایدیۆلۆژیا، هونــەر و ئــەدەب ،رەفتــار و هەڵسوكەوت .مرۆڤ كائینێكی زمانەوانییە بە پلــەی یەكەم، دواتــر دەبێتــە كائینێكــی كولتووری. دەستنیشــانكردنی ســەرەتا كێشــەیەكە ،تەنانــەت بــە رەنگێكــی ئەفســانەیی دەور دراوە ،رەنگــە كێشــەیەكی هەڵــەش بــێ ئێمــە بێین بە دوای رەچەڵەكــدا بگەڕێیــن. ئەفســانەكان ،یــا دیــدی ئەفسانەئامێز هەمیشە خولیای ئەم پرســیارە بــووە ،تەنانەت ئەفســانەی بنیاتنەر بەشــێكە لــەم خولیایە .رەگــەزی رۆما
پێگەیشــتبن :ئیــرادەی لــە پشــتەوە بێ ،رۆڵــی بابەتی و رۆڵــی تاكەكان لە ئــارادا بن، سەرجەم ئەم توخم و رەگەزانە بەشدار دەبن لە شكۆفەكردنی فیكرێكی دیاریكراو. ســەدەی نۆزدەیەمی كورد زۆر شــەرمنانە خۆی بۆ ســەدەی بیســتەم ئامادە دەكات ،ئێمە
توركیای نوێ ،عێراق ،سووریا هتد... كورد لە دەرەوەی هاوكێشەكان بوو .بە ئاسانی رێككەوتنامەی لۆزان بە ســێڤەر دەگۆڕدرێت. تاقە بەڵگەنامەی هاوچەرخە. لە راستیدا ،كورد لەم سەدەیە بــە نەقیزەیەكــی كوشــندە رادەچڵەكــێ .راچڵەكانێكــی
بــەاڵم ئەگــەر مەبەســتمان لــە رۆشــنبیریی “هەســتی نەتەوایەتــی” بێــت ،واتــە ســەرهەڵدانی هەســتێك بێت ئیتر ئاین لە پشــتەوەی خۆی دادەنــێ و لە رێگــەی زمانەوە خۆی دەناســێنێ ،لــە رێگەی وابەســتەیی بــە خاكێــك و هەڵگریی بەهاگەلێكی رەمزیی دەیــەوێ خــۆی بخوێنێتەوە،
حاجــی قادرمان هەیــە و لە هەمــان كاتیشــدا مەحوی- مــان هەیە كە تــەواو دەچێتە پــاڵ دیــدی عەبدولحەمیدی دووەمــەوە كــە خــەون بــە بووژاندنــەوەی ئیســامێك دەبینــێ كە بێگــەرد بێ وەك قۆناغی ســەرەتا ،ســەردەمی چــوار خەلیفەكــە كــە بــە سەردەمی پیرۆز دەناسرێتەوە. راســتە نالی لە دیمەشــقەوە شیعرە پڕ لە نوستالژییەكەی بە بادا رەوانەی سلێمانی و زێدی دەكات ،بەاڵم دیسانەوە ناكرێ لە خوێندنەوەیەكی شــیعریی زیاتــر ،چەمكی نیشــتمانیی بەسەردا بسەپێنین وەك ئەوەی ئێمــە لە ســەدەی بیســتەم شــارەزای ئەم چەمكە بووین. نالی هەست بە كوردبوونی خۆی دەكات و تەنانەت شانازیشــی پێــوە دەكات ،بــەاڵم دوای ئەوەی توركە عوسمانلییەكان میرنشین دەڕووخێنن ،دەچێت لــە پایتەختی ئــەوان دەژێ. دەبێ ئاماژە بــۆ ئەوە بكرێ كە نالی و مەحوی لە ســەردەمی
مێژووییــە و دەبینــێ شەمەنەفەری نەتەوەكان تەواو لــە پێشــەوەن ،كەچی خۆی لە نێو كێشــە خێڵەكییەكان و بارستایی و قورســایی بنەماڵە و ســتراكتورێكی كۆمەاڵیەتی كە بــە ئاســانی رێگەكانی بۆ خــۆش ناكات بۆ ئــەوەی هەر نەبێ بگاتە ئەو شــەمەنەفەرە نوێیــە .پیرەمێــرد لــە دوای گەڕانەوەی لــە توركیا خەون دەبینێ كــە جیهانی بەرەو ئەو قۆناغــە وەرچەرخێنــێ ،تاكو كوردیش هەنگاو بۆ ئەو قۆناغە بنــێ و لــەو رووەوە ،جەژنی نــەورۆز نــۆژەن دەكاتــەوە و كاری رۆژنامەوانــی دەكات و كەلەپوور دەبووژێنێتەوە .بەاڵم بارســتایی ئاینیی هێشــتا لە كۆڵ منەوەرەكانمان نابێتەوە، وەســیەتنامەكەی پێرەمێــرد بەڵگەیەكە لــەم رووەوە .واتە نەتەوە دەبەســتنەوە بە ئاین، نەك بە پێچەوانەوە. ئەو رۆشــنبیرییەی كــە ئێوە مەبەســتتانە ،لــە ســەدەی نۆزدەیەمــەوە دەســت بــە
دەستنیشانكردنی سەرەتا كێشەیەكە ،تەنانەت بە رەنگێكی ئەفسانەیی دەور دراوە ،رەنگە كێشەیەكی هەڵەش بێ ئێمە بێن بە دوای رەچەڵەكدا بگەڕێین ئەمە پرسیارێكی ترە .الی خانی ئەم هەستە هەیە ،الی حاجی قــادر وردترە .گەشەســەندن و خەماڵنــدن و گەاڵڵەبوونــی فیكرێكی دیاریكراو پێویســتی بــە كات هەیــە ،هەروەهــا دەبێ ئامراز و كەرەســتەكانی
ئیمپراتۆرییەتــدا ژیــاون .واتە هێشــتا چەمكــی دەوڵەتــی نەتەوەیــی نەگەیشــتبووە كوردســتانی ئەو ســەردەمە، چونكە تەنیا سەدەی بیستەم، دەبێتە ســەدەی دروستبوونی دەوڵەتــی نەتەوەیــی :وەكــو
چەكەرەكــردن دەكات و لــە ســەدەی بیســتەم بە تەواوی دەپشكوێ. بەپێی ئــەو فاكتانەی باس لە ســەرەتای ســەرهەڵدانی رۆشــنبیری كوردی دەكەن، نزیك بە هەمووان دەگەڕێنەوە
ناو دەقە شیعرییەكان و پەنجە بۆ شاعیرانی وەك ئەحمەدی خانی و حاجی قادر رادەكێشن ،ئەوە بەو مانایە نییە كە رۆشــنبیری كوردی لە هەنــاوی ئەدەبیاتی ئەو نەتەوەیەدا لــە دایك بووە، بــەڕای ئێوە هــۆكار چییە كە باس لە مێژووی كورد بە هەموو رەهەندە سیاسی و كۆمەاڵیەتی و رۆشــنبیرییەكەی دەكرێت، ســەرچاوەی ســەرەكیمان ئەدیبان و شاعیرانن؟ لە چاو نەتەوەكانی دەوروپشت، كورد زۆر درەنگ دەســتی بە نووسینی پەخشــان كردووە، واتــە دەقگەلێــك كە شــیعر نەبووبێتن .شــیعریش بە تەنیا بــەس نییە بۆ ئــەوە بە وردی و روونــی نەتەوەیەك باســی خــۆی پێ بــكات ،لێكۆڵینەوە لەســەر خۆی چێ بــكات ،لە خــۆی ورد بێتــەوە و راڤەی كایــە جیاكانی خــۆی بكات. ســەرهەڵدانی رۆژنامــە لــە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەیەم و تــا ئەو دەمەش ســەروەری بواری ئەدەبی شــیعرە .تا ئەو قۆناغە ســەرچاوەی مەعریفە حوجرەكانە كــە خوێندكار بە تــەواوی لە دنیــای دەرەوەی خــۆی دابــڕاوە .ســەرجەم ئــەو زانســت و زانیارییانە كە دەبوایــە بیخوێنــێ ،جگە لە دووپاتكردنــەوەی مەعریفەی بەســەرچوو ،هیــچ ئیزافەیەك لە گۆڕێدا نییە ،هیچ پرســێك لە گۆڕێدا نییە بــۆ ئەوەی ئەو مەعریفەیــە هەڵهێنجــراوی واقیعی كۆمەاڵیەتی ،سیاسی و ئابووری ئەو بێ .چونكە خودی كتێب دابــڕاوە لە واقیعی حاڵ. كتێب زادەی بیركردنەوەیەكە كە لــە ســەردەم و قۆناغێكی دیكە نووســراون ،مەعریفەی ئاینــی هێنــدەی مــرۆڤ بۆ دوای مــەرگ ئامــادە دەكات، هێندە نابێتە كەرەســەیەك بۆ ئەوەی “ئێســتە”ی خۆی پێ بخوێنێتەوە .نووسینی كوردی تەنیا پەراوێزی ئەو نووسینانەن. تەنانــەت ئــەو فەلەكییاتەی دەخوێنــدرا هی زانــا عەرەب و موســڵمانەكان بــوو ،دەمێك بوو زانســتی ئەوروپــا قۆناغی زانســتی گرینگی لــەو بوارانە تــەی كردبوو .خوێنــدەواری كورد ئــاگای لــەو زانیارییانە نەبوو .ئەو لە سەردەمێك دەژیا بەبــێ كات بــوو .ئەمــە تەنیا
كــوردی نەدەگرتــەوە ،بەڵكو شارســتانییەتی ئیســامی لە رەورەوی پێشــكەوتن كۆڵــی دابوو و دنیا لە شوێنگەلێكی تر دەجوواڵ. تەنانــەت شــیعری كــوردی ئــەو قۆناغــەش ،تەنیــا هەر چەمكەكانــی بەالغــەت و شــیعرییەت توانیوێتــی زمان بگەیەنێتە ئاستێكی ئێستاتیكی تایبەت كە ئێمــە دوای چەند ســەدەیەكیش شــانازی پێوە بكەین .بەاڵم ئەو سەرچاوانەی كە شیعری لەبەر دەنووسرایەوە، سەرچاوەی كۆن بوون .ئەوروپا لە سەدەی نۆزدەیەم ،شۆڕشی گــەورەی ئەدەبــی رووی دابوو ،شۆڕشــی پیشەسازی لە ئەوجی گەشەســەندنیدا بوو، هونەری تەشــكیلی دەستوورە كالسیكییەكانی تێكشكاندبوو، شۆڕشــی كۆمەاڵیەتی رووی
هەمــوو وەرچەرخانێكــدا بوو. تەنانەت یەكێك لە هۆكارەكانی شكســتی ئیمپراتۆرییەتــی عوســمانی ئەوەبــوو كــە نەیدەتوانــی چیتــر هەنــگاو لەگەڵ دنیای نوێــدا هەڵنێ و سەرجەم شارســتانییەتەكەی تووشــی شكســت و داكەوتن بوو و ئیتــر لــە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە نەخشــەی جیۆسیاسی تووشی تێكشكان و سەر لە نوێ دروستبوون دەبێ. ئەم شكستە ،شكستی كوردان بوو و تا ئێســتەش ،واتە دوای ســەدەیەك هێشــتا ئەو برینانە ســارێژ نەبوونە .زمانی كوردی بە چەندین شێوە و بە جەندین ئەلفوبــێ دەنووســرێنەوە، هەندێجار سنوورە سیاسییەكان رێگرن لــە بــەردەم تێچڕژانە نەتەوەییــەكان .رەنگە بتوانین بڵێین ســەدەی بیست و یەكەم
لە راستیدا ،كورد لەم سەدەیە بە نەقیزەكیكوشندەرادەچڵەكێ. دابــوو ،رێبازی نــاوازە ،وەكو سیمبۆلیسزم سەری هەڵدابوو، رۆمانــی بــورژوازی ســەری هەڵدابوو ،زمانی شیعر قۆناغی زۆری بڕیبوو ،پەخشــانە شیعر بــە دەســتی بۆدلێــر و رامبۆ جیهانێكی بەریــن و فراوانیان دروســت كردبوو .ســێ سەدە بــوو ،جیهانی نــوێ (ئەمریكا) دۆزرابــووەوە و چاپەمەنــی ئەو ئامێــرە زەبەالحــەی كە رۆڵێكــی یەكجــار مەزنی لە باڵوكردنەوەی بیر و رێبازەكان بینیبــوو ،كاری خۆی دەكرت، پرســیاری گرینگ ســەبارەت بــە رۆڵی ئایــن لــە كۆمەڵگا ورووژێنرابوو .فروێد و ماركس و نیتشــە بەتەواوی ئاراســتە كۆنەكانیان تێكشكاندبوو. كەچی كوردستان لە دەرەوەی
دەبێتە سەدەی كورد. سەرجەم ئەم خااڵنەی ئاماژەمان بۆ كرد بە مانای ئەوە نایەت كە كورد خاوەن رۆشنبیریی نەبووە، بەڵكو تا ســەرەتاكانی سەدەی بیســتەم ،ســتراكتۆری كۆن هەموو كایەكانــی گرتووەتەوە: ئاینی ،خێڵەكی ،دەرەبەگایەتی، پەرەوەردە هتد. شــیعر ناتوانــێ و نەیتوانیــوە ببێتــە هۆكارێكــی بنەڕەتی بۆ بووژاندنەوەی هیــچ میللەتێك. راپەڕینــی نەتــەوە دەبــێ لە بوارێكــی فراوانتــر ئیش بكات و خۆی رێك بخات و گەشــە بە خۆی بــدات .شــیعر گۆرانیی یەكەمــی هەمــوو میللەتانە، ســۆز و نۆســتالۆژیا ،خــەم و دڵەڕاوكێیەكانــی خــۆی پــێ دەنووسێتەوە.
كولتوور
ئیسالمییه‌كان هه‌ل دۆقۆزنه‌و‌ه و حكوومه‌ت بێ ده‌نگه وشه/هه‌ولێر-هیدایه‌ت جان لــە چەند رۆژی رابردوودا حەمەســەعید حەســەن نووســەر و رەخنەگری ئەدەبی بەهۆی رستەیەکەوە لەالیەن ئیسالمییەکانی هەرێمی کوردســتانەوە لە فەیسبووک هێرشی کرایە سەر و بەرەو ڕووی ســووکایەتییەکی زۆر بوویەوە کە لە ســەرووی هەموان، عەبدولســتار مەجید ،وەزیری کشــتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی حکوومەتی هەرێم بوو کە لە پەیجی تایبەتی خۆی لە فەیسبووک، کۆمەڵێک سووکایەتی و وشەی نەشــیاوی بەرامبەر بەو نووسەرە بەکار هێنابوو و یەکێتی زانایانی ئاینی ئیســامی کوردستانیش لە راگەیاندنێکی فەرمیدا هەڕەشــەیان کردووە کە نووسەر بەرەو ڕووی دادگە دەکەنــەوە ،به‌وه‌یش خه‌ریك ه ئــازادی ده‌ربڕین به ته‌واوی ده‌كه‌وێت ه مه‌ترسییه‌وه“ ،وشە” لەو رووماڵکردنەدا هەوڵ دەدا کاردانەوە و هەڵوێســتی نووسەر و رۆشنبیرانی کورد لەسەر ئەو پرسە بخاتە روو. زۆربــەی ئــەو نووســەر و رۆشنبیرانەی لەســەر پرسەکە هاتوونەتە دەنگ ،هاوڕان لەسەر ئەوەی کە ســووکایەتییەکەی وەزیری کشــتووکاڵ هەوڵدانە بۆ بەرتەســککردنەوەی ئازادی رادەربڕیــن و رێزنەگرتنە لە رای جیاواز و الیەنێکی تریش پێیان
وایە نووسینەکەی حەمەسەعید حەســەن هیچ سووکایەتییەکی تیادا نییە بە ئاین و تەنیا رەخنەی ئــەوە دەگــرن کە نووســەر لە کاتێکی نەگونجــاودا رای خۆی دەربڕیوە. ســەرۆ قادر نووسەر و رۆشنبیر، پێــی وایــە حەمەســەعید
حەســەن تەنیا لەناو ماڵی خۆی لــە فەیســبووکدا بۆچوونــی خــۆی دەربڕیــوە و دژایەتــی ئاینــی نەکردووە و دەنووســێ “حەمەســەعید حەســەن دژی دین قســەی نەکــردووە ،بەڵکو
بیروڕای خۆی لە ناو ماڵی خۆی لەســەر بۆنه‌یــەک دەربڕیوە .ئەو ویســتوویەتی تێکەڵی ناو ماڵی فەیســبووکی ئــەو نەکرێــت. پەالماردانــی حەمەســەعید حەســەن ،نەک کارێکــە دژی ڕووناکبیــران ،بەڵکو بــە الڕێدا بردنی ڕای گشتییە لەسەر داعش بۆ سەر نووســەرێکی شۆڕشگێڕ و زانا و بەناوبانــگ” .قادر ده‌ڵێ، دەست لە حەمەسەعید هەڵگرن دەنا جیهان بــە هانایەوە دێت و ئێوە ناتوانن دژی جیهان بوەستن. الی خۆیــه‌و ه بــەدران ئەحمەد حەبیــب داوا دەکا پەرلەمــان بەرامبــەر ئەو ســووکایەتییەی وەزیــری کشــتووکاڵ بێدەنگ نەبێت و دەڵێ “پەرلەمان بۆ ئەم وشە و دەستەواژانە بانگی بکات بــۆ لێپێچینــەوە (ڕووت ڕەش بێ ،نــاوی ناموبارەکی تۆ ،ناوی ناڕەســەنی تۆ ،وەڕینی ســەگ، ناماقووڵــی ،حەپەی ســەگ و تاژی) .ئــەم جنێوانە کار دەکەنە
سەر ئاکاری گشتیی کۆمەڵگە و منداڵ و ڕواڵمان به‌هۆیه‌و ه فێری دەمپیسی دەبن”. حەبیب ئاماژە بــەوەش دەدات کە “وەزیری کژوکێڵ (زراعەت) ڕێزی لــە کورســییەکەی بنی بگرتایە تێکەڵی باســێک نەدەبوو کە هیــچ پێوەندییەکــی بەو و بە کارەکەیەوە نییــە .وەزارەت مزگــەوت نییــە و وەزیرییش مەالیەتی نییە .ئەمە دەرچوونە لە نەریت و ڕچەشــکاندێکی کرێتە فێری خەڵکی تری دەکا”. عومــەر عەلــی غەفــوور كــه نووســه‌رێكی نزیــك لــ ه بیری ئیسالمیی ه پێی وایە حه‌مه‌سه‌عید حه‌ســه‌ن و هه‌ركه‌سێكی تری خوێنــه‌وار ئــازادن چ بیروباوه‌ڕ و دنیابینیه‌كیــان هه‌یــ ه و كــه‌س مافی نیی ه له‌ســه‌ر ئه‌وه ســه‌ركۆنه‌یان بــكات و لــه فه‌یســبووكی خــۆی دووپاتی کردووه‌تەوە “په‌یامبه‌ری ئیسالم ده‌كرێ په‌یامبه‌ری داعشیش بێ،
به‌اڵم به‌ر ل ه هاتن و دوای نه‌مانی داعشــیش په‌یامبه‌ری سه‌دان ملیۆن كه‌س ه له‌سه‌رتاسه‌ری دنیا ك ه زۆربه‌یان ژیانی ئاسایی خۆیان ده‌ژیــن و دوورن ل ه بیركردنه‌وه و ره‌فتــاری دڕندانــه‌ی داعش.، ئه‌م جۆر ه ده‌ربڕین ه نه‌ك ته‌وژمی داعشــیزم ل ه قاڵب نــادا ،به‌ڵكو به‌نزینكردن ه ب ه ئاگری توندڕه‌ویی ئاینیدا و خزمه‌تێكی خۆڕایی ه به داعش و داعشیزم .ئه‌گه‌ر هه‌موو به‌ڕاســت ده‌مانــه‌وێ داعش له قاڵب بده‌ین ،پێویست ه دوژمنی بۆ زیاد بكه‌ین نه‌ك دۆست”. حەمەســەعید حەســەن لــه فه‌یســبووك نووســی “ســاو هاوڕێیانــی فەیســبووک ،هەر کەسێکتان ڕیکالم بۆ پەیامبەری داعش بکات ،بلۆکی دەکەم”. کاوە مەحمــوود ك ه ل ه كابینه‌ی شــه‌ش و حه‌وتــی حكوومه‌تی هه‌رێم له‌ســه‌ر پشــكی حزبی شــیوعی وەزیری رۆشــنبیری و دکتــۆرای لە ئیسالمناســیدا
دابەشكردنی كتێب خراپە و دەزگەكان چارەسەریان ال نییە وشە /سلێمانی بەردەوام خوێنەران لە شــار و شارۆچكە جیاوازەكانی كوردستان كێشەی بەدەست نەگەیشتنی ئەو كتێبانەیان هەیە كە لە دەزگە و ناوەندەكانی چاپی شــارەكانی ترەوە چاپ دەكرێن .ئەگەرچی هەموو ئەو دەزگە و ناوەندی چاپ و باڵوكردنەوانەی لەم ڕاپۆرتەدا لێدوانیــان داوە ،خوازیاری چارەســەركردنی ئەو كێشــەیەن و لەگەڵیشــیدا بە كێشــەیەكی گەورەی دەزانن ،بەاڵم تا ئێســتە ڕێگەچارەی گونجاو بۆ دابەشــكردنی كتێب بەسەر هەموو شار و شارۆچكەكانی كوردســتاندا نەدۆزراوەتەوە .ئاخۆ كێشەكە چۆن چارەســەر دەكرێت ،ئەركی خودی دەزگەكانی چاپە یا وەزارەتی ڕۆشنبیری؟ كێشەیەكی گەورەیە بەڕێوەبەری چاپ و باڵوكردنەوەی سلێمانی ،دابەشكردنی كتێب بە “كێشەیەكی گەورە” دەزانێت و هۆكارەكانیشی ڕوون دەكاتەوە. محەمــەد كوردۆ بە “وشــە”ی ڕاگەیاند“ :كێشەی دابەشكردنی كتێب یەكێك لە كێشە گەورەكانی ئەم واڵتەی ئێمەیە ،بە بڕوای من ئەمەش بەر لەهەر شــتێك بۆ ئەو ڕاســتییە دەگەڕێتەوە كە ئێمە لە ڕووی چــاپ و چاپەمەنییەوە خاوەنــی مێژوویەكــی دوور و درێژ نیــن ،بازاڕی كتێب یەكێك لە بازاڕە گەرمەكانی كوردستان نییــە ،خوێندنــەوەی كتێــب الی ئێمــە هێشــتا نەبــووە بە كولتوورێكی زاڵ و كاریگەر ،ئەمە بەشێوەیەكی گشتی بۆ زۆرینەی ئــەو داودەزگایانەی كتێب چاپ دەكەن ڕاستە”. كوردۆ ڕوونی كــردەوە“ ،ئەوان لە ئێســتەدا جگە لەوەی لە هەر كتێبێكــی چاپكــراوی خۆیان
دوو تیراژ بۆ هەمــوو كتێبخانە گشتییەكانی كوردستان دەنێرن و كتێبیش پێشكەش بە كۆمەڵێك دامودەزگە و ڕێكخراوی حكوومی و ناحكوومی دەكەن ،بەاڵم وەك باسی دەكات زیاتر كتێبەكانیان هەر لە ناو بەڕێوەبەرێتییەكەیاندا بە كتێبخانەكان دەفرۆشنەوە”. لەبارەی ئەو شار و شارۆچكانەی ئەوان كتێبــی بۆ دەنێرن ،دەڵێ: “ئێمە وەك خۆمــان تەنیا كتێب بۆ هەولێر دەنێرین بۆ كوردستان چاپ كــە ئێمە و ئەوان ســەر بەیەك بەڕێوەبەرایەتیی گشتیین. لــە نــاو سلێمانیشــدا خۆمان خانەی چاپەمەنییەكانمان هەیە لە شــەقامی مەولەوی ،هەموو كتێبەكانمــان لــەو خانەیەش دەست دەكەون”. هاوڕای محەمەد كــوردۆ ،ئازاد بەرزنجــی ســەرۆكی دەزگەی سەردەم ،بە “وشە”ی ڕاگەیاند، ئەوانیش دەتوانن تەنیا لە چەند كتێبخانەیەكی ئەم شــار و ئەو شار كتێبەكانیان باڵو بكەنەوە و
هەیە پێی وایه“ ،حەمەســەعید حەسەن تەڵەی نایەوە و وەزیرێک و یەکێتیــی زانایان تێی کەوتن و ل ه فه‌یســبووكی خــۆی رای گه‌یاند “لەگەڵ ڕێزمدا ،بەداخەوە کاکی وەزیــر و یەکێتیی زانایان پێیان وایە پێغەمبەری ئیسالم، پەیامبەری داعشە”. ڤینــۆس فایــەق لــە تــۆڕی کۆمەاڵیەتی فەیسبووک روو لەو الیەنانــە دەکات کە هێرشــیان کردووەتە ســەر حەمەســەعید حەســەن و لێیــان دەپرســێ “بۆچی کــە یەکێک قســەیەک لەســەر دینەکــەت بــکات هەمــوو ئەکەونە هاتوهــاوار و هیچ درزێــک بۆ مشــتومڕێکی شارســتانی ناهێڵیتــەوە؟ ئەی کچە ئێزدییەکان کە فرۆشــران و سێکســی زۆرەملێیان لەگەڵ کرا و لە بازاڕەکاندا هەڕاجکران، بۆچی قسەیەکی جیددیتان لێ نەکرد؟ لەبەرئەوەی دینەکەیان جیاواز بوو؟”.
بیگەیەننە دەستی خوێنەر. سەركەوتوو نەبوون ســەرۆكی دەزگەی ســەردەم ئاماژەی بەوە دا ،ئەوان تا ئێستە چەنــدان شــێوازی جیاجیایان بۆ دابەشــكردنی كتێــب تاقی كردووەتەوە ،بــەاڵم وەك خۆی دەڵێــت هیچكام لــەو ڕێگایانە سەركەوتوو نەبوون. بەرزنجی باسی لەو ڕێگایانە كرد كە بۆ دابەشكردنی كتێبەكانیان تاقییان كردووەتەوە و ئاماژەی دا: “شێوازێكیان بریتی بووە لەوەی كە ئێمــە بەپێی گرێبەســتێك لەگەڵ كتێبخانەیەكی ناوشاردا، چاپكراوەكانــی خۆمــان بــە داشــكاندنێكی باش پێــدان ،تا بەشێوەیەكی ڕێكوپێك هەم لەناو شار و هەم بۆ شار و شارۆچكەكانی كوردستان دابەشی بكات ،بەاڵم دواتــر گلەیــی و گازندەیەكی زۆر هەبووە لەالیــەن كتێبخانە و كتێبفرۆشــەكانی ناو شــار و شارۆچكەكان كە ئەو كتێبخانەیە چاپكراوەكانی ئێمەیان ناداتێ و زۆربەی بۆ خــۆی گل دەداتەوە. ئەگەر كتێبێكیش فرۆشــی زۆر بێت ،ئــەوا زۆربەی هەڵدەگرێت بــۆ كاتێكــی تــر و بــە گرانتر دەیفرۆشێتەوە .شــێوازێكی تر ئەوەبووە كە كۆمپانیایەك هاتووە و گرێبەســتمان لەگەڵ كردووە تا بــە باشــی چاپكراوەكانمان دابەش بكات ،كەچی دیسانەوە یان ڕووبــەڕووی هەمان گلەیی و گازنــدە بووینەتــەوە ،یــان
كۆمپانیاكــە زۆر ســوودمەند نەبــووە و وازی لەو كارە هێناوە. شــێوازێكی تریــش ئەوەبــووە خۆمان دابەشــی بكەین ،بەاڵم ئەمەش لــە ڕووی مادییەوە زۆر لەسەر دەزگەكەمان كەوتووە”. دوای تاقیكردنەوەی ئەو ڕێگایانە، ئازاد بەرزنجی ئاشكرای دەكات، تا ئێستە كێشــەی دابەشكردن یەكێكــە لــەو كێشــانەی كە نەیتوانیــوە چارەســەرێكی بنەڕەتیی بۆ بدۆزنەوە. ڕێگەچارە :كۆمپانیا یان وەزارەتی ڕۆشنبیری بۆچوونەكان كۆكن لەسەر ئەوەی كــە پێویســتە كۆمپانیایەكی تایبەت بە دابەشــكردنی كتێب ئەو ئەركە لە ئەستۆ بگرێت. ئــازاد بەرزنجی پێــی وایە“ :لە
باشــترین حاڵەتــدا پێویســتە دەزگەیەك یــان كۆمپانیایەكی تایبەت بە دابەشكردن ئەو كارە ئەنجــام بــدات .كاتێكیش ئەو كۆمپانیایــە ئــەو كارەی گرتە ئەستۆ ،لە پێناوی بەرژەوەندیی خۆیدا ناچارە بە باشــترین شێوە ئەو باڵو كراوانە بەســەر هەموو شوێنێكدا دابەش بكات”. ئەوەشــی گــوت“ :ئەگــەر حكوومەتیش بیر لە دامەزراندنی دەزگەیەكــی دابەشــكردن بكاتــەوە بــۆ دابەشــكردنی چاپكــراو و باڵوكراوەكانــی بەڕێوەبەرێتییەكانــی ســەر بە وەزارەتــی ڕۆشــنبیری ،ئــەوا داودەزگەكانی تریــش دەتوانن بۆ ئەو مەبەســتە مامەڵە لەگەڵ ئــەو دەزگەیەدا بكــەن و ڕەنگە بەشــێوەیەكی باشــتر ئەو كارە
ئەنجام بدرێت”. بەرزنجــی ئامادەیی دەزگەكەی نیشان دا بۆ بەستنی گرێبەست لەگــەڵ هــەر كۆمپانیایــەك كــە ئامــادەی دابەشــكردنی كتێبەكانیــان بێــت بۆ شــار و شارۆچكەكانی كوردستان. لە بەرامبەریشدا ،محەمەد كوردۆ پێی وایە كاری دابەشــكاری بۆ دەزگەیەكــی حكوومــی چەند بەرابەری دەزگە ناحكومییەكان قورسترە. هۆكارەكەشی بۆ ئەوە گەڕاندەوە: “بــۆ ئێمــە وەك بەڕێوەبەرێتی چاپ و باڵوكردنەوەی سلێمانی كــە دەزگەیەكــی حكومیین، كێشــەكە تا ڕادەیەك قورسترە، چونكە بە پێــی كۆمەڵێك بڕیار و ڕێنمایی كار دەكەین كە زۆرجار دەستمان دەبەســتن و ڕێگەی
ئەوەمــان پێ نــادەن بە جۆرێك گرێبەسەت لەگەڵ كۆمپانیاكانی دابەشــكردنی كتێبدا بكەین كە ئیشــتیهای ئەوان بۆ كاركردن لەگەڵ ئێمە بكاتەوە”. كوردۆ دووپاتــی دەكاتەوە“ :بۆ ئێمــە باشــترین ڕێگــە ئەوەیە خۆمــان كتێبەكانمان بەســەر هەموو شــار و شــارۆچكەكانی كوردســتاندا دابــەش بكەین، بۆ ئەمــەش بەر لەهەر شــتێك پێویستمان بە ئۆتۆمبێلێكی باش دەبێت ،كە داوامــان كردووە و زیاتر لــە 4مانگــە بەڕێوەبەری گشــتیی ڕۆژنامەنووســی و چاپ و باڵوكردنــەوە و وەزیری ڕۆشنبیری و الوان ،ڕەزامەندییان لەســەر داوە ،بەاڵم تا ئێســتە ئەنجوومەنی وەزیــران وەاڵمی نەداوینەتەوە”.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
ئازادی ده‌ربڕین له مه‌ترسیدایه
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
عومەر عەلی غەفوور كه نووســه‌رێكی نزیك له بیری ئیســامییه پێی وایە حه‌مه‌ســه‌عید حه‌ســه‌ن و هه‌ركه‌ســێكی تری خوێنه‌وار ئازادن چ بیروباوه‌ڕ و دنیابینیه‌كیان هه‌یه و كه‌س مافی نییه له‌ســه‌ر ئه‌وه ســه‌ركۆنه‌یان بكات و له فه‌یســبووكی خۆی دووپاتی کردووه‌تەوە “په‌یامبه‌ری ئیسالم ده‌كرێ په‌یامبه‌ری داعشیش بێ ،به‌اڵم به‌ر له هاتن و دوای نه‌مانی داعشیش په‌یامبه‌ری سه‌دان ملیۆن كه‌سه له‌سه‌رتاسه‌ری دنیا كه زۆربه‌یان ژیانی ئاسایی خۆیان ده‌ژین و...
17
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
18
وتار
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
لە ماوەیەكی كەمــدا زۆرێك لە گەنجانمــان ســەر و كامێرای “نیكــۆن و كانوون”یــان كردە شان و ناونیشــانی خۆیان كردە فۆتۆگرافەر! پاش رۆژنامەنووسی ئەمیش كارە ئیتر كە بەشــێكی زۆری بــۆ چاولێكــەری دەگەڕێتــەوە ،گەنجێــك تەنیا لەبەرئــەوەی كەســانی تــری بینیوە هەمان پیشەیان هەبووە و كارەكانیان بــە هەمان كامێرا راپەڕاندووە ،پێــی وایە ئەویش دەتوانێ ببێتــە فۆتۆگرافەر ،بە پێچەوانەی هەندێك بۆچوونەوە گوایە لەبەر بێــكاری و نەبوونی خوویان داوەتــە ئەو كارە ،ئاخر گەنجێــك بە بەهای زیاد لە 600 دۆالر كامێرایەك بكڕێت بۆ بێكار بووە؟! مەگەر هــەر كارێكی تر لەم كامێــرا چركاندنە باشــتر نییــە؟ بێئاگا لــەوەی بەم كارە نــاو و ناوبانگی كەســانی تر كە ناوی فۆتۆگرافەریان هەڵگرتووە
تانیا كورد میرزا
فۆتۆگرافەری رەنگكوژی سەلیقەكوژ لەكەدار دەكەن. فۆتۆگرافەر بەها و جوانیی خۆی هەیــە كە بەهــۆی وێنەكانەوە چەندین تاوانبار ئاشــكرا بوون و چەندیــن كاری جوان رێزیان لێ نراوە ،جینۆسایدی هەڵەبجە لــە كوردســتان یەكەمین جار لە چــاوی كامێــرای “رەمەزان ئۆزتورك”ەوە گەیشــتە جیهان، وێنەی كەســانی پیشــەیی و لێزان خەڵكیان لــە فڕێنەدانی بنێشت ئاگادار كردووەتەوە كە دەبێتــە هــۆی مرداربوونەوەی باڵدار ،كارەكانی ژینگەپارێزانیان نیشــان دایــن و بــووە هۆی هەڵوێســتەكردن و وەســتان لەسەر ماندوبوونەكانیان ،وەلێ ئەم لەشــكرە لە فۆتۆگرافەر لە كوردستاندا چییان پێشان داوین لە چاوی كامێراكانیانەوە؟ ،جیا لــەوەی هیچمان پــێ ناڵێن بە پێچەوانــەوە هــەر وێنەكەیش باش دیار نییە! ســەری مرۆڤێك
رێبین فەتاح
نەوت
و
گەشــەپێدانی لەگــەڵ پیشەســازیی نــەوت و گاز لــە هەرێمــی كوردســتاندا، شــێوەیەكی تر لە هێــزی كار لــە هەرێمــی كوردســتاندا دەركــەوت ،كە هێــزی كاری نەوتــە و بــە گوێــرەی ئامارە فەرمییەكانی وەزارەتی سامانە سروشــتییەكانی حكوومەتــی هەرێمی كوردســتان ،نزیكەی یان زیاتر لە 10هەزار كرێكاری نەوت بە هێزی كاری ناوخۆیی و بیانییــەوە لــە كۆمپانیاكانی نێودەوڵەتــی بــواری نەوت و كۆمپانیاكانــی خزمەتگوزاری بواری نەوت كار دەكەن. تا ئێستە لە هەرێمی كوردستاندا یاســای كار دەرنەكراوە ،بەاڵم چەند یاسایەكی تر پێوەندییەكی نێوان كرێــكار و خاوەنكار ،یان مافەكانــی كرێــكاران لە چەند روویەكــەوە دەستنیشــان و رێك دەخەن ،لەناویاندا یاســای خانەنشــینی و دەســتەبەری كۆمەاڵیەتــی كرێــكاران لــە هەرێمــی كوردســتاندا ،كە بە ژمــارە 39ی ســاڵی 2012لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە. ئەوەی پێوەندیشی بە كرێكارانی نەوتەوە هەبێــت ،بەدڵنیاییەوە یاســای نەوت و گازی هەرێمی كوردســتان ژمارە 22ی ساڵی 2007و ئــەو گرێبەســتانەش لە نێــوان حكوومەتی هەرێمی كوردســتان و كۆمپانیاكانــی بواری نــەوت ئیمزا كراون ،دوو چوارچێوەی گرنگی یاســایین و لــە چەندین مــادە و بڕگەدا بەراســتەوخۆیی ئاماژەیــان بە هێزی كار كردووە. ئەوەی لەم وتــارەدا دەمانەوێ هەڵوەســتەی لەســەر بكەین، تەنیــا یەكێــك لە مافــە هەرە ســەرەتاییەكانی كرێكارانــی نەوتە ،كە خۆی لە گرێبەســتی كاردا دەبینێتــەوە ،مەبەســت لەوەش پێویســتی گرێبەستی كارە لەمــەڕ كرێكارانــی نەوت
دیدی سەربازییانە
خەڵك
و زیاتــر لــەوەش شــێوازی رێكخســتنی گرێبەســتی كار لە نێوان كرێــكار و خاوەنكاردا دەگرێتەوە. بەهــۆی ئــەوەی دۆســیەی نەوت لە هەرێمی كوردســتاندا تەنیــا بەدەســت وەزارەتــی ســامانە سروشــتییەكانەوە بــووە و وەزارەت و الیەنــە پێوەندیدارەكانــی تــر رۆڵێكی ئەوتۆیــان تێدا نەبــووە و نییە، كــۆی پرســەكانی پێوەســت بە هێــزی كاری پیشەســازیی نــەوت و گازیــش ،بەهەمــان شێوە جگە لە وەزارەتی سامانە سروشــتییەكان لــە دەرەوەی هــەر ئاگایی و بەشــدارییەكی الیەنــە پێوەندیدارەكانــی تر دەگوزەرێت ،ئــەوەش خۆی لە خۆیــدا یەكێك لە كێشــەكانی هێزی كاری پیشەسازیی نەوتە لە كوردستاندا. وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لــە هەمــوو ئــەو ســااڵنەی رابردوودا بەجدی ئیشی لەسەر كێشكردنی زۆرترین كۆمپانیای نێودەوڵەتــی بواری نــەوت بۆ هەرێمی كوردســتان كردووە، كەم تا زۆرێــك تخوونی الیەنە ناوخۆییەكانی پیشەســازییەكە نەكەوتووە ،بەتایبــەت لەوەی پێوەنــدی بــە مافەكانی هێزی كارەوە هەیــە .ئــەوەش وای كــردووە ژمارەیەكــی زۆر لــە هێزی كاری نەوتــی ،لەرووی دەســتەبەری كۆمەاڵیەتــی و خانەنشینی ،سەالمەتی پیشەیی و تەندروستی و .هتد مافەكانی جێگیر نەكرابێت. تێبینی دەكرێت ژمارەیەكی زۆر لە كرێكارانی نــەوت بەتایبەت كرێكارانی ناوخۆیی ،لە بنەڕەتدا تەنانەت سەرەتاییترین مافیان پارێــزراو نییــە ،كە خــۆی لە هەبوونــی گرێبەســتی كاردا دەبینێتــەوە ،بەشــێكیش لە كۆمپانیــاكان گرێبەســتی
پەڕیوە لە بەشــی خــوارەوەی وێنەكــە یــان ســەرەوەی بۆشــاییەكی گــەورەی بەجێ ماوە ،زۆر جاریــش وێنەیەكی تــەواو تەڵخ و ناڕوونــن یان لە فەیســبووك زیاد لــە وێنەیەك دادەگرێــت و تەنیا یەك مانایش نادات و زیادەیەك نییە بۆ كاری ڕۆژنامەوانی! لــە ڕێگــەی وێنــەی كام لەو كامێــرا بەدەســتانەوە دڵڕەقی و توندوتیــژی دایكێــك بــۆ مناڵەكــەی ،پیاوێــك بۆ ســەر ژنەكەی ،مامۆســتایەك بۆ سەر قوتابییەكــەی ئاشــكرا بووە؟ لێدانی پاســەوانی كام بەرپرس لــە ئەوانــەی بن دەســەاڵتی خۆیان و رۆژنامەوانان لە چاوی كامێراكــەی ئەمانەوە ئاشــكرا كراوە؟ وێنەی چەند لەو كامێرا بەدەستانەمان چووەتە ریزبەندی 10وێنــە سەرنجڕاكێشــەكانی جیهــان بــۆ كۆتایی ســاڵ؟،
بەهۆی فۆتۆی كام لەو لەشكری كامێــرا بەدەســتانەوە دیواری قوتابخانەیەك بەر لە رووخاندی گەیەندرایە وەزارەتی پەروەردە و نــۆژەن كرایــەوە بەرلەوەی ســەری قوتابییەكە پان بكاتەوە و بیــكات بەژێــر خۆیــەوە؟، جەســتەی كام كچۆڵە لە كاتی خەتەنەكردنیدا گەیەندرایە دنیا و وێنەكەی ئەو كرایە سەرچاوە و كەنــاڵ و رێكخراوی جیهانی داكۆكیكار لە مافی مێینە هاتنە دەنگ لەســەری؟ ،ناشــیرینی ســەیرانگەكانمان و رۆكردنــی پاشــەڕۆ لەســەر زەوی و بندار لەالیەن گەشتیارانەوە لە چاوی كامێــرای ئەوانەوە بــۆ نەبووە فۆتــۆ و نەگەیەندرایە وەزارەتی شــارەوانی و گەشتوگوزار! دەی ئەم كەسە ناونیشانی كارەكەی لە فۆتۆگرافەرەوە بكرێتە “ڕەنگ و سەلیقە كوژ” گونجاوتر نییە؟!. ســااڵنە فۆتۆگرافــەران لــە
ستار چاوشین سەرانســەری جیهانــەوە بــە وێنەكانیــان بەشــدار دەبن لە پێشــبڕكێ و پێگەیەك لەو دنیا فراوانەدا بۆ خۆیان دیاری دەكەن و دەبنە خێر لە بوارێكدا و سەری نەتەوەكانیشیان بەرز دەكەنەوە، عەجەبا لەم لەشــكرەی لەمەڕ خۆمان كەسی تیادا نییە؟ ئەوە بە چاوپۆشــین لــەوەی چاوی كامێرای چەندین كەس بووەتە هۆی تێكدانی شیرازەی خێزانی ســەدان كــەس ،قوربانییانــی تەكنۆلۆجیــا لەو زۆنانەی دنیادا كــە ئــازادی و خــودی ژیانی مرۆڤ بەهایەكی نییە بەردەوام لە بەرزترین پلەیدا خۆی بەیان دەكات .ئێــوە دەتوانن ئەم خوە نەشــیاوە بــەرەو كەمكردنەوە ببەن ئەویش بەوەی ســەیری وێنەی ئەو بەنــاو فۆتۆگرافەرانە مەكەن چونكــە فۆتۆگرافەرەكە چاوی نەشووشتووە.
گرێبەستی كاری كرێكارانی نەوت كار لەگــەڵ كرێــكاران ئیمزا دەكەن ،بــەاڵم هیچ وێنەیەكی گرێبەستەكە نادرێتەوە دەست كرێــكاران ،ئــەوەش لە رووی یاســاییەوە بــە گرێبەســت دانانرێت ،چونكە گرێبەســتی كار بەشــێوەیەكی ئاســایی گرێبەســتێكی دووالیەنەیە و بەســەر كرێــكار و خاوەنكاردا دابەش دەبێت ،پێویست دەكات هەریەك لــە خاوەنكار و كرێكار وێنەیەكــی گرێبەســتەكەیان بەدەستەوە بێت ،بە پێچەوانەوە هیچ گرێبەستێك لە ئارادا نییە. كەواتە لە ســەرەتادا پێویست دەكات وەزارەتــی كار و كۆمەاڵیەتــی كاروبــاری حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەگــەڵ بەهەماهەنگــی ســەندیكاكانی كرێــكاران و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، كۆی كۆمپانیاكانی نێودەوڵەتی و خزمەتگــوزاری بــواری نــەوت پابەند بە ئیمــزا كردنی گرێبەستی كار لەگەڵ كرێكاران بكەن و لێژنە پشــكنەرەكانیش بەرژدی چاودێری ئەو پرۆسەیە بكــەن ،كە تــا ئێســتە لێژنە پشــكنەرەكانی وەزارەتــی كار پێناچێــت تەنانەت پڕۆژەیەكی نەوتیان بەسەر كردبێتەوە. ناوەڕۆك و شێوازی داڕشتن و هەتا ئەو زمانەی گرێبەســتی كاری پێ دەنووســرێتەوە ،بەتەواوی گرنگە و نابێت پەراوێز بخرێت، دەبێــت لــە رووی ناوەڕۆكــی گرێبەســتی كارەوە ،پشــت بە ناوەڕۆكــی رێككەوتنەكانــی نێودەوڵەتــی ببەســترێت، رێككەوتنــی لەناویانــدا ژمــارە 64ی ســاڵی 1990ی رێكخــراوی نێودەوڵەتی كار و رێككەوتنەكانی تر كە پێوەستن بــە ژینگــەی كار (رێككەوتنی ژمــارە ،)155هــەروەك رێككەوتنەكانــی پێوەســت بە دەســتەبەری تەندروستی ،وەك رێككەوتنەكانی ژمــارە (،)161
( )187و ( )112و ئەوانی تر. هــەروەك پێویســت دەكات، یاســاكانی ناوخۆیــی عێراق و هەرێمی كوردســتان بەتەواوی لە ناوەڕۆكی گرێبەســتی كاری نێــوان كۆمپانیاكانــی نەوت و كرێكارانی نــەوت رەنگدانەوەی هەبێت ،لەناویاندا بەكاركردنەوە و كردەنــی كردنەوەی یاســای ژمــارە 71ی ســاڵی 1987ی عێراق ،هەروەك یاســای ژمارە 39ی هەرێمی كوردستان یاسای خانەنیشــنی و دەســتەبەری كۆمەاڵیەتی كرێكاران ،هەروەك یاســای ژمــارە 22ی ســاڵی 2007ی نەوت و گازی هەرێمی كوردســتان و ئــەوەش كە لە گرێبەســتەكانی نەوتدا بەسەر كۆمپانیاكانی نەوتدا سەپێنراوە. خاڵێك كــە لێــرەدا زۆر گرنگە دووپاتــی لەســەر بكرێــت، پابەندكردنی كۆمپانیاكانی نەوت بە بەكارهێنانــی زمانی كوردی لە نووســینی گرێبەستی كاردا، ئــەوەش بڕگەیەكی یاســاییە بەگوێرەی ناوەڕۆكی یاســاكانی عێراق و هەرێمی كوردســتان. بۆ نموونە ،لە یاسای ژمارە 71ی عێراق ،لە مادەی 10دا ،بەروونی ئامــاژە بەوە كــراوە ،كە دەبێت لــە ناوچەكانــی حوكمی زاتی كوردســتان زمانی كــوردی لە گرێبەســتەكاندا بەكاربهێنرێت و جیــا لــەوەش لەهەمــان مــادەدا هاتووە ،لــە بارێكدا كە گرێبەســتی كار بــە زمانێكی بیانی نووســرا بێــت ،تەنانەت ئەگەر كرێكار ئیمزاشــی لەسەر كردبێــت ،بــە گرێبەســتێكی یاسایی دانانرێت ،بەدڵنیاییەوە ئەو خاڵە كرێكار دەپارێزێت ،لە كاتێكدا بەهۆی تێنەگەیشــتن لــە زمانــی گرێبەســتی كار، خاوەنكارەكەی هەر مەرجێكی بەســەردا بسەپێنێت كە لەگەڵ یاسا بەركارەكان یەكنەگرێتەوە یان لــە بەرژەوەنــدی كرێكار نەبێت.
یەكێكی تر لەو یاســا گرنگانەی كە پێویســتە لــە پابەندكردنی كۆمپانیاكانــی نــەوت بــە بەكارهێنانــی زمانــی كوردی پشتی پێ ببەســترێت ،یاسای زمانــە فەرمییەكانــی هەرێمی كوردســتانە ،كە بــە ژمارە 6ی ســاڵی 2014لــە پەرلەمانــی كوردســتان دەرچووە .بەشــی شەشەمی ئەو یاسایە ،راستەوخۆ بــۆ (زمانــی كار و بازرگانــی) تەرخان كراوە و مادەكانی 14تا 19گرنگییەكی تەواویان هەیە. لە مــادەی 15ی یاســای زمانە فەرمییەكانــی كوردســتاندا هاتــووە ،كــە پێویســتە لــە كرێــكاردا، دامەزراندنــی بەرەچاوكردنــی پســپۆڕی و تایبەتمەندییــەكان ،ئــەو كرێكارانــە پێــش بخرێن ،كە زمانی كوردی دەزانن ،هەروەك لــە مــادەی 16دا ،بــە روونی هاتووە“ ،پێویســتە لە پێوەندی نێــوان خاوەنــكار و كرێكاردا (بەگرێبەستیشــەوە) زمانــی كوردی بەكار بهێنرێت ،دەكرێت لە پاڵیشدا زمانێكی تریش بەكار بهێنرێت”. ئــەو یاســایانەی ســەرەوە بەتــەواوی گرنگــن و گرەنتی پاراســتنی مافەكانی كرێكارانی نەوت لە هەرێمی كوردســتاندا دەكەن ،لەو روانگەیەوە دەبێت زۆر بەجدی و خێرایی وەزارەتی كار و سەندیكاكانی كرێكاریی لە رێگەی لێژنەكانی پشــكنەرەوە پڕۆژەكانــی نەوتــی بەســەر بكەنەوە و ئــەو كرێكارانەی لە بنەڕەتــدا گرێبەســتیان نییە، گرێبەســتیان بە زمانی كوردی بــۆ بكرێت و ئــەو كرێكارانەش پێشــتر گرێبەســتیان لەگەڵ ئیمزا كراوە ،گرێبەســتەكانیان هەموار بكرێتــەوە و جارێكی تر بە زمانی كوردی بنووسرێتەوە و ئیمزا بكرێتەوە.
مەال بەختیار و گرنگیی سوپای نیشتامنی یەكێك لــە گرنگترین بنەماكانــی فەرمانڕەوایەتی هەر واڵت و هەرێمێك ســوپاكەیەتی ،ئەو هێزە نیشــتمانی و نەتەوەییەی پارێزگاری لە قەوارەی دەوڵەت و نیشتمان و گەل دەكات ،هەر ئەم گرنگییــە وای كردووە دەوڵەتان ئێســتە بە هێزەكانیانەوە بناسرێنەوە ،ســوپا ببێتە پارســەنگی هێزی نێودەوڵەتی هەر دەوڵەتێــك ،كوردســتان وەك هەر قەوارەیەكی تری سیاســی پێویستی بە سوپایە بۆ دروستكردنی دەوڵەت لە داهاتوو ،چونكە هەرێمەكــەی بەدەر نییە لــە ملمالنێــی نێودەوڵەتی جەنگی ســارد و گەرمی واڵتان ،بۆیە درەنگ یان زوو دەبێت ئەو ئەركە نیشتمانییە بەجێ بگەیەنێت ،ئەگەرنا دەوڵەت دروست ناكرێت، ئەوەیشی كە هەیەتی وەك هەرێم لە دەستی دەدات. لەگەڵ هێرشی داعش بۆ چەند پارێزگەیەكی عێراق و كوردستان، چەندین واڵت بە هاواری هەرێمی كوردستانەوە هاتن ،جگە لە دابینكردنی كەرەســتەی ســەربازی كە هەر واڵتێك بە ئاستێك لە بواری (چەك ،مەشــق ،كەرەســتەی ســەربازی و شارەزایی سەربازی) خۆیان پێشــكەش بە وەزارەتی پێشمەرگە كردووە، لە ماوەی 3مانگی رابردوودا دەیان و ســەتان پسپۆڕ و شارەزای بواری ســەربازییان ناردە هەرێم تا هاوكار بن بۆ یەكگرتنەوەی هێزی پێشــمەرگە لە ناو یەك دامەزراوەی بەرگریدا ،واڵتان زۆر بە ئاشكرا ئەو راســتییەیان بە كاربەدەستانی هەرێم گەیاندووە كە ناتوانن مامەڵە لەگەڵ یەكەی سەربازی جیاواز بكەن ،چونكە ئەمەریكا و ئەوروپای هەموو پێوەندییەكیان لەگەڵ دامەزراوەی یاســایی رێك دەخەن ،هاوكاریی ئەو هێزانــە دەكەن كە لە ناو پرۆسەی یاســاییدان ،بۆیە رێكخســتنەوەی هێزەكان لەگەڵ ئەوەی ئامانجی گەلی كوردســتانە لە هەمان كاتدا خواســتی هێزەكانی هاپەیمانانە ،بۆیە ســەرۆكی هەرێمی كوردستان زوو دركی بەو پێویســتییە گرنگە كرد و فەرمانــی یەكگرتنەوەی هێزەكانی كوردســتانی لە چوارچێوەی وەزارەتی پێشــمەرگە دەركرد. یەكخســتنی هێزەكان پێــش جەنگی داعش بۆ ســەر هەرێم 5ساڵ دەبێت دەســتی پێ كردووە ،هەموو ساڵێك گوێبیستی یەكخســتنەوەی تەواوی هێزەكان دەبین بە بریار و راسپاردە، بەاڵم بە كردار پرۆسەكە كیسەڵئاسا رێ دەكات و بەو شێوەیەی پێشوو رەنگە هەر نەگات واتە نەبینە خاوەن هێزی یەكگرتووی كوردســتان ،بیانووی حزبە رێگرەكان لە دەستبەردان لە هێزی پێشــمەرگە ،سەرەتا ئەوەبوو گوایە ســایكۆلۆژیای جەنگاوەری كورد ئەوانەی كە لە شەڕی براكوژیدا بەشدار بوون ناتوانن پێكەوە لە سەربازگەیەكدا ئەرك ببینن ،دەركەوت نەك هەر پێكەوەژیان، بەڵكو خوێنیان لە سەنگەرێكدا بەسەر یەكدا رژا لە بەرگریكردن لە یەكتر ،هەموو ئەو هۆكارانەی كە لە رووی هونەرییەوە بیانوو بوون دەركەوت لە ناو سیستم و دیسپلینی سەربازیدا چارەسەر كراون و دەكرێن ئەگەر سیاسییەكان بیانەوێ ،سەرباز كێشەی نییە و دەیەوێ نیشتمانی بێت. دواجار ســەرۆكایەتیی هەرێمی كوردســتان لە 15/12/2014 لەسەر یەكخستنەوەی هێزەكان 7خاڵی كردە بڕیار كە هەریەك لەو خااڵنە گرنگن لە هــاوكاری هێزەكانی هەردوو یەكەی (70 و )80بۆ رێكخســتنەوەیان لە ناو وەزارەتی پێشمەرگەدا ،بەاڵم هەندێــك دەنگی حزبی بــەرز بوونەوە كــە یەكگرتنەوەكەیان رەت كردەوە بەتایبەت لێدوانی روون و ئاشــكرای مەال بەختیار بەرپرســی دەســتەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاسیی یەكێتیی نیشــتمانیی كوردستان بوو كە بە ئاشــكرا دژی دروستكردنی ســوپای كوردســتان بوو ،خۆش ئەوەبوو بە دوای ئەو قسەیەدا گوتی ســازش لەسەر دیموكراســیش ناكەین ،لە كاتێكدا هەر كەس نەزانێ مــەال بەختیار باش دەزانێ لــە واڵتێكدا حزب و كەسەكان چەكداریان هەبێ دیموكراسی وەك نوكتە وایە. كوردســتان ئەمڕۆ لە بەردەم ســەختترین دۆخی سیاســی و ســەربازیی و ئابووریدایە و لە هەموو كات زیاتر پێویســتی بە رێكخســتنی ناو ماڵەكەیەتی كە گرنگترینیان رێكخستنەوەی هێزەكانیەتــی لە ناو ســوپادا ،چونكە دوژمنەكــەی گەورەیە، بچووكردنەوەی دوژمن و نەبینینی وەك قەبارەی خۆی هەڵەیەكی گەورەیە كە لە رابــردوو كردوومانە ،ئەم هەڵەیە زیانی گەورەی بە پالن و نەخشــەی پارێزگاری هەرێم گەیانــد ،بۆ ئەوەی لە داهاتوویش تووشی هەڵە نەبینەوە ،وا باشترە هێزێكی نیشتمانی تۆكمە بنیات بنێین وەك سوپایەكی رێكخراوی پڕچەك بە زانست و بیری ســەربازی ،بەتایبەتی كە ئێستە دەرفەتی زێڕین هەیە و زۆر واڵت بە خۆڕایی شــارەزایی سەربازی خۆی پێشكەش بە كوردستان دەكات ،بۆیە ئیتر بەسە و ئەجێندا حزبییەكان تێكەڵ بە سوپا و یەكخســتنی هێزی پێشمەرگە مەكەن ،لەبار نییە بۆ ساتێكیش كاروانی یەكخستنەوەی هێزەكان رابگیرێت لە پێناو هەر مەبەســتێكی تردا .ئەوە خواســت خەڵك و حزبەكانیشە، هەروەك دەركەوت نەبوونی هێزی نیشــتمانی چەند كێشــەی گەورەی تووشی كوردستان كرد ،بۆیە لێدوانەكەی مەال بەختیار لەالیەن هیچ كەس و حزبێكەوە پشتگیری نەكرا.
سەنگ عومەر عەلی غەفور سمكۆ محەمەد
نەوتی كەركــووك یەكێك لــە گرێكوێرەكانی هەمــوو عێراقە، چونكە لەالیەك نەوتەكە كەوتووەتە ناو ســنووری پارێزگەیەكی كوردان و لەالیەكی تر دەســتلێدان و نەدانی كێشەی سیاسی لێ دەكەوێتەوە بەر لەوەی یاســایی بێت ،بۆیە پرسی پترۆدۆالر كە شكســتی هێنا ،یەكێك لە بیانووە سیاســییەكان پرســی كەركووك بوو كە زۆرترین كێڵگەی نەوتی لێیە و لە ژێر دەستی كورداندایە ،هەر ئەمەش بوو لەرووی دەستوورییەوە رێگەی لێ گیرا و رێگە نەدرا كوردســتان ببێتە خاوەنی ئابووریی خۆی لە فرۆشتنی نەوتی كەركووك. رەنگە رێگەگرتن و دروستكردنی گرێی سیاسی و نانەوەی كێشە بۆ فرۆشــتنی نەوتی كەركووك ،لەوێوە سەرچاوەی گرتبێت كە كێشەی سیاســی و بە تایبەتی مادەی 140دەستووری لەسەرە و چارەســەری ناكرێ ،ئەوەش كە فشــاری سیاسییان بۆ كورد هێنا كە نەوتی كەركووك بفرۆشرێ و لە رێگەی كۆمپانیای سۆما بێت ،بیانووەكە ئێرانی بوو ،چونكە دەیزانی لە رێگەی ئەو هەموو ئەندازیار و كرێكار و بەڕێوەبەرانــەوە دەتوانێ رێگری بكات كە شیعەن و لە ســاڵی 2003وە دامەزراون و هەرچی سونە و كورد هەیە لە كۆمپانیای نەوتی كەركــووك نەماون و دوور خرانەوە، پرســی نەبوونی سیستمی بانكی لە ئاســتی لۆكاڵی و دەرەوە و فرۆشــتنی نەوت بەتایبەتی نەوتی كەركــووك ،بابەتێكی تری سیاسی ئابووری بوو ،بەاڵم بە دروستكردنی ئەو تەنگژە كاتییەی كە چەند مانگێكە بە ئاشكرا هەرێمی تێ كەوتووە ،دەركەوتووە هەرگیز ناتوانێ ببێتە خاوەنی دەسەاڵتێكی ئابووریی سەربەخۆی ئاشــكرا و لە رێگەی هێزەوە نەوت بفرۆشــێ ،بۆیە ناشتوانێ لە كاتی دروســتبوونی تەنگژەیەكی خۆڕســك یان دروســتكراو چارەسەرێكی كاتی و گونجاو بدۆزێتەوە و وەاڵمی پرسیارەكان بداتەوە ،لەوێشەوە بیسەلمێنێ كە خۆیەتی یان هێشتا بەشێكە لە عێراق. كێشــەی نەناردنی پارەی رێككەوتنەكە و دواخســتنی پرسی دارایی لەالیەن حكوومەتی ناوەندییەوە كە بە عێراق ناســراوە، بەشــێكی لە دژی هەناردەكردنی نەوتە لەالیــەن هەرێمەوە، بەتایبەتی كە ئێســتە داعش ژێر بەژێر لەگەڵ مافیای جیهانی نرخی نەوتی دابەزاندووە هــەر بەرمیلێك بۆ 57دۆالر ،هەڵبەت حكوومەتی ناوەندی عێراق بۆ ئەوەی هەمیشە لە خزمەتی ئێران و ئەمەریكادا بێت بەدووسەر ،بەو دۆخە ئابوورییە ناڕەحەتە و نە بەهێز و نە بە بازاڕیش چارەسەری بۆ ناكرێ ،ئەمە لە كاتێكدایە فرۆشتنی نەوت وەكو جاران لە رێگەی رێكخراوی نێودەوڵەتی ئۆپێكەوە نافرۆشــرێ و لە رێگەی بانكەكانیشــەوە نرخەكەی یەكال ناكرێتەوە ،هەر ئەمەیە كە فرۆشتنی نەوتی كەركووكی بە هەڵواسراوی هێشتووەتەوە. ئەگەرچی هەناردەكردنی نەوتی كەركــووك لەالیەن عێراقەوە بەپێی رێككەوتنەكە وەكو حاڵەتێكی یاســایی تەماشــا كراوە، بــەاڵم وەك دیارە پێ ناچێ ئێران ئەمــەی قبووڵ بێت ،چونكە تا ئێســتە بەپێی راپۆڕتــە نێودەوڵەتییــەكان نزیكەی 900لە بیرە نەوتییەكانی كەركووك تا ئێســتە ســەریان داپۆشــراوە و نەكراونەتەوە بۆ فرۆشــتن كە نزیكــەی 10بۆ 12ملیار بەرمیل نەوتــی یەدەگیان هەیە .لەوەش ناخۆشــتر كارمەندانیش وەك جــاران كەڵك نە لە مووچەیان و نە لە كۆمپانیاكان وەرناگرن كە پێی دەگوترێت پاداشت ،راگرتنی رۆیشتنی نەوتی كەركووك لە كاتێكدایە كەرێكەوتنەكەی نێوان دەوڵەتی بەناو فیدراڵی عێراق و هەرێمی كوردستان لەسەر ئەوەبوو كۆمپانیای سۆمۆ پشكداری هەبێت لە فرۆشــتنەكەی بــە رۆژئاوا كە لــە رێگەی بەندەری جیهانــی توركیاوە دەڕوات ،بەاڵم تا ئێســتە ئــەو رێككەوتنە نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە ،بۆیە تا ئێستەیش تەنگژەی دارایی كوردستان لە شــوێنی خۆیەتی و چارەسەر نەبووە و بە ئاسانیش چارەسەر نابێت. پرسی نەوت گەورەیە لە نێوان ئەوەی كە پێشتر حكوومەتی عێراق تۆمەتی ئەوەی بۆ هەرێم هەڵبەســتبوو گوایە بە نادەســتووری هەناردەی دەكات ،ئێستە كە بەرێككەوتنی سیاسی و یاساییە، كەچی هێشــتا ئەو دۆخە نییە كە دراوسێكانی عێراق رازی بن پێی ،پێم وایە ترســی ئەوەیان هەیە كە ئەجێنداكەی كورد بۆ داهاتــوو بێت و لە چنگی دەســتووری عێــراق بچێتە دەرەوە، ئەمە جگە لەوەی ئێران هێشــتا ئەو گومانەی نەڕەویوەتەوە كە لە رێگەی چ بانكێكەوە دەتوانرێت بە دەســتێكی ئەمین پارەی نەوتەكــە بگاتە عێراق و چــۆن دواتر ئەو نەوتــەی كەركووك بەنــاوی كوردەوە ناكرێ لــە بانكە نێودەوڵەتییــەكان ،چونكە سەرەتای فرۆشــتنەكەی لە رێگەی هەرێمەوە بووە ،سەرەنجام مەترســییەكە بۆ عێــراق ئەوەیە كە هەرێم ئەگــەر بتوانێ بەو رێككەوتنە نەوتی خەزنكراوی كەركووك بفرۆشێ ،ئیتر دەبێتە خاوەن ئابووریی خۆی و لەرووی سیاسیشەوە كەركووك دەبێتە بەشــێك لە كوردســتان ،بۆیە رێگری لە ئابووریی سەربەخۆی كوردستان دەكرێت.
ئیسالمۆفۆبیا و ترس لە بێگانە “تــرس لــە بێگانــە” یــان لە “زیادبوونــی بێگانــە” –جا ئەو بێگانەیە بە شارســتانێتی ،دین، مەزەب ،ئایدیۆلۆژیا ،زمان ،رەنگ، بەرژەوەنــدی ،یان بــە خوێن و خزمایەتــی ،بێگانــە بــێ -الی ســەرجەم ئــەو كۆمەڵگایانەی خەڵكی بیانی بە قەبارەی بەرچاو كۆچیــان بــۆ دەكــەن و تێیاندا نیشتەجێ دەبن ،شــتێكی باو و چاوەڕوانكراوە ،چونكە هەســت دەكەن ئەو بێگانانە جێ بە خاوەن ماڵ لێژ دەكەن و هەڕەشــەن بۆ ســەر بەها و ناســنامە و پێگە و بەرژەوەندییە بااڵكانی. دەكــری “بێگانە” هــی ئەودیو یان ئەمدیو ســنوور بێت .ئەڵبەت هەروەك جۆری بێگانە (مەترسیدار) ەكانیش بەپێی هەلومەرجی هەر كۆمەڵگەیەك دەگۆڕێت. رژێمــی بەعس لــە چوارچێوەی سیاســەتی تەعریبــدا ،عەرەب (بێگانــە بــە زمان)ی لــە ناوچە كوردییەكان نیشــتەجێ دەكرد تــا ناســنامە كوردییەكەیــان بســڕێتەوە ،بۆیە ئێستە خەڵكی كوردســتان بەچــاوی تــرس و گومان لە هاتنی ئاوارەی عەرەب و نیشتەجێبوونیان لێرە دەڕوانن، بــەاڵم ئەو ترســەی لــە هاتنی مەســیحی و ئێزیدی و شــەبەك نییە ،با بۆ زۆرینەی دانیشتووانیش بە ئاین یــان مــەزەب بێگانەن. دەشــێ بۆ ناوچەیەكــی عەرەبی سونی ،كۆچی بەلێشاوی خەڵكی شــیعە (مــەزەب بێگانــە) جێی
مەترسی بێت ،بەاڵم بەو ئەندازەیە مەترســییان لە نیشتەجێبوونی كوردی ســونە نەبێ ،كە بەزمان بێگانەن. لە خۆرئاوا چەمكێك هەیە پێوەندی بــەم “ترس لە بێگانــە”وە هەیە، بەاڵم تایبەتە بە شــوێنكەوتوانی ئاینی ئیســام ،ئەویش چەمكی ئیسالمۆفۆبیایە ،Islamophobia واتە رق یاخۆ ترسی خۆرئاواییەكان لــە ئیســام .ئــەم چەمكــە – بەگوێــرەی توێژینــەوەكان -بۆ ناوەڕاســتی حەفتاكانی سەدەی رابردوو دەگەڕێتەوە ،لە هەشتاكان و نەوەتەكانــدا بە كەمــی بەكار هاتــووە ،تــا پاش هێرشــەكانی رێكخراوی قاعیدە بۆ سەر نیویۆرك و واشنتۆن لە 11ی سێپتەمبەری 2001بــە گەرمــی هاتووەتە ناو و بووەتــە بابەتــی ناوەندەكانی لێكۆڵینــەوەی ســتراتیژی و میدیــاكان .هۆی ســەرهەڵدانی ئەم رق/ترســەیش بۆ زیادبوونی ژمارەی مســوڵمانان لــە خۆرئاوا كە بەئاســانی لەگەڵ كولتووری ئەوێدا جۆش ناخــۆن ،هەروەها زیادبوونی توندوتیژی و دژایەتیی گرووپە تیرۆریستییەكانی قاعیدە و هاوشــێوەكانی بــۆ خۆرئــاوا، گەڕێنراوەتەوە. بەپێی توێژینەوەیەكی رێكخراوی (دادپەروەری بــۆ هەمووان دژ بە جیاكاری) ،ژمارەی مسوڵمانان لە خۆرئاوا گەیشــتووەتە 45ملیۆن كەس .بەپێی توێژینەوەكە ،جگە لە چەنــد واڵتێكــی ئەوروپایی
ناوچەی بەلقان كە مســوڵمانان زۆرینە یــان رێژەیەكــی زۆری دانیشــتوانن (كۆســۆڤۆ ،% 90 ئەلبانیــا % 80و بۆســنە ،% 55 مەقدۆنیــا ،% 40مۆنتینیگــرۆ ،)% 20ژمــارەی مســوڵمانان لە رووسیا 17ملیۆن كەسە (،)% 12 فرەنســا 5ملیۆن ،ئەڵمانیا زیاتر لە 4ملیــۆن ،بەریتانیا 3ملیۆن، هۆڵەندا یەك ملیۆن كەسە .بەپێی توێژینەوەیەكی زانكۆی نیویۆرك ژمارەی مســوڵمانان لە ویالیەتە یەكگرتووەكانــی ئەمەریكا 2-3 ملیۆن كەس دەبن. بەشــی زۆری ئەمانــە بەهــۆی نالەباریی بارودۆخی سیاســی و ئابووریــی واڵتەكانیــان روویان لــەو واڵتانــە كــردووە و مافی پەنابــەری و رەگەزنامەیــان پێ دراوە .بەشــێكی بەرچاویــان لە ئەندام و سەركردەكانی ئیسالمی سیاســین كە لە دەســتی رژێمە دیكتاتۆرەكانــی واڵتەكانیــان هەاڵتوون و لەوێ ئازادانە بانگەشە بۆ ئایــن و گرووپەكانیان دەكەن. ئەمانە لە جیاتی ئەوەی ئەو ئامێزە میهرەبانــەی خۆرئــاوا دەماری ئەمەكــداری و میهرەبانییــان ببزوێنــێ و وایــان لــێ بــكات ئاســۆی هۆش و بیریان فراوانتر ببێت و بكرێنــەوە ،بەپێچەوانەوە هەندێكیان ئەو كەشە لەبارەیان بۆ داخرانی زیاتر و رق و دژایەتیكردنی خۆرئــاوا و بەها ئینســانییەكانی سەردەم و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەكار هێناوە و نەوەیەكیان لەسەر
ئەلتەرناتیڤی داعش بۆ خەمی سوننە ســوننەكان بەدەست و بازووی خۆیان نەبوونە چامپیونی عێراق لــە مــاوەی 80ســاڵدا ،بەڵكو ئەوە ســتراتیژێكی سیاســیی درێژخایەنــی بەریتانیــا بــوو لــە دوای یەكەمیــن جەنگــی جیهانی داڕێژرا بۆ گرتنەدەستی دەســەاڵت لەالیەن كەمینەیەك كە هەمیشــە چاوی لە دەستی هێــزی دەرەكــی (بەریتانیــا) بێــت بــۆ بەرپەرچدانــەوەی بەردەوامی هێرشەكانی زۆرینە و پێكهاتەكانی تری واڵت. سوننەكان لە دوای داگیركاری رووبــەڕووی عێراقــەوە تۆڵەســەندنەوەی تەنیــا ئــەو 80ســاڵەی رابــردووی دوای ســەرهەڵدانی دەوڵەتــی عێراق نەبوونەتــەوە ،مەگــەر شــیعە نەگەڕاوەتــەوە هەڵدانــەوەی ســەرەتای الپەڕەكانــی ملمالنێكانی دوای ساڵی 665ی زاینییەوە؟ دەیەوێ خەمی دەیان ســەدەی چەوســانەوەی خۆی بە ســوننەكانی عێراق و واڵتانی ســوننی ناوچەكــە دەربــكات. ئەمەی بۆ مەیســەر نەبــوو .ئەو دەســەاڵتەی بەكۆنتڕۆڵی ئێران رێنوێنی دەكرا لە عێراقدا ،خەریك بوو بگەڕێتەوە پێش ساڵی 2003 ئەگەر ئاغا راستەقینەكەی عێراق خۆی نەپێچایــەوە و بەعەمامە و تفەنگەكەیەوە بەهانای نەهاتایە. كەواتە ،سیاسەتی بەپاشكۆكردن
و خنكاندنی مەزەبی ســوننی لە عێراق نەچووە ســەر و هەرزوو شــیعە تێك شــكا .ئێستە چی؟ عەبادی واڵت نەما ســەری پێدا نەكات بــۆ هــاوكاری عێراق لە دەربازبوونی لەو بەاڵیە كە خۆیان هەوێنی دروســتبوونی بوون لە ماوەی دەسەاڵتداریەتی مالیكیدا. تەنانــەت رووی لــە دوو بەرەی سەرەكیی دژە ئێرانیش كرد كە یەكەمیــان رۆژئاواییەكان بوون (ســەردانی فڕەنســا و بەلجیكا و..هتــد) دووەمیان ســەردانی رۆژانــی رابردووی بــۆ واڵتانی ســوننی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست (كویــت ،ئیماراتــی عەرەبی و توركیا). داعش و سوننە داعش بۆ ســوننە و ســوننە بۆ داعش ،دەرمانی سەدان دەردی یەكتر بوون .داعش لە كەسێكی ستەملێكراو دەگەڕا تا سیستمی فیوداڵی لە سەدەكانی ناوەڕاست كە بەهۆی گرێبەستی پارێزگاری لــە ئاسایشــی جووتیــار ،ئاغا قۆرخی ژیانی سیاسی ،ئابووری و كۆمەاڵیەتیشــی دەكــردن، بەهەمان مۆدێل داعش لە وێنەی فریادەرسێك بۆ سوننە دەركەوت و بەوهۆیەوە خــۆی خزاندە نێو هەمــوو كایەكانــی كۆمەڵگەی ســوننی و پێكهاتەكانــی تــر. هەروەكــو پێشــبینمان كــرد،
ئەو عەقڵییەتە شەڕەنگێزە بەرهەم هێنا ،كە بوو بە ســەرچاوەیەكی مرۆیــی دەوڵەمەند بــۆ هێزێكی تیرۆریســتی وەك داعــش .وەك دیــارە بە پاڵنــەری جیهادكردن دژی (سەلیبیەت و سەهیۆنیەت و عەلمانیەت) ،هەزاران جەنگاوەری گیان لەسەر دەست لە ئەوروپاوە بۆ ریزەكانیان تەیــار دەكەن ،كە ئەوانە هێزی گورزوەشــێن و دڕ و سەربڕی ناو ئەو گرووپانەن. ئەگەرچی ژمارەی ئەم توندڕەوانە لەنێو رەوەندی مسوڵمان لە خۆرئاوا رەنگــە % 1یش نەبێ و زۆرینەی هەرە زۆری خەڵكە مســوڵمانەكە سیستمەكەیان قبووڵ كردووە و خەریكی ژیانی ئاســایی خۆیانن، بــەاڵم ئاشــكرابوونی هەژموونی ئەو كەمینــە توندوتیــژە لە ناو مســوڵمانانی ئەوروپا ،بەتایبەت پاش سەرهەڵدان و پەلهاویشتنی داعــش و هەڕەشــەكانی لــە خۆرئــاوا ،ئیتــر ئەوروپاییەكانی نەك تەنیــا لەو گرووپانــە ،بگرە لە ئەســڵی مســوڵمانێتیش ،كە دەشێ هێزێكی وا سەرسەخت و شەڕەنگێز و دژەغەربی لێ بەرهەم بێــت ،دڕدۆنگ كــردووە ،بۆیە دەبینین ناڕەزایــی و توندوتیژی دژی مســوڵمانان و پەنابەران روو لە زیادبوونە. لــە 24-12-2014لە ســوید ئاگر بەردرایە مزگەوتێك و بەهۆیەوە 5 كەس بریندار بــوون .بەر لەویش چەندین خۆپیشاندانی گەورە لە شــاری دریدســن لە رۆژهەاڵتی
ئەڵمانیــا لەالیــەن بزووتنەوەی “پێگیدا” PEGIDAوە(*) رێك خرا، كە داوایــان دەكــرد پارێزگاری لــە بەهاكانی نیشــتمان بكرێ و بەر بـ�ە ئیسـلامیزەكرد ن �Is lamizationی واڵت و هاتنــی بەلێشاوی “پەناخوازانی تاوانبار” بگیرێت .بەپێی راپرســییەكیش، % 49ی ئەڵمانییــەكان لەگــەڵ نیگەرانییەكانی پێگیدا هاوسۆزن. % 73ی ئەڵمانەكانیــش پێیــان وابــووە “ئیســامی پەڕگیر” لە تەشەنەكردندایە. ئەو هەڵوێستە ،كە تا ئێستە لەسەر ئاســتی رەســمی و بەشی زۆری شــەقامەوە ســەركۆنە دەكرێ، شتێكی نەشــیاو و مەترسیدارە، بــەاڵم راســتییەكەی ئــەوە كاردانەوەیەكی لۆژیكییە بۆ (كار) ێكی مەترسیدار ،كە گژبەریكردنی بەها ئینســانییەكانی خۆرئاوایە، ئــەو بەهایانــەی بەر لــە هەموو كەس رەوەندی مســوڵمان لێیان سوودمەندن .لەبەرئەوە پێم وایە تا ئەوكاتەی ئەو عەقڵییەتە شەڕخواز و كێوییە لە ناو مســوڵماناندا كارا بێت ،زیادبوونی ژمارەی مسوڵمان لە خۆرئاوا نەك مایەی دڵخۆشــی نییــە ،بەڵكو جێی مەترســییە، چونكە هەڕەشــەكردن لە بەشە ئازادەكــەی ســەر زەوی ،وەك هەڕەشــەكردنە لەو (سی)یانەی مرۆڤ هەناسەیان پێ دەدات. (*) پێگیــدا كورتكــراوەی “ئەوروپییە نیشتمانییەكان دژ بە ئیسالمیزەكردنیخۆرئاوا”یە.
بارزان جەوهەر سادق • مامۆســتای زانستە سیاسییەكان و توێژەر لە سەنتەری CPSS راگەیاندنی خەالفەتەكە دەبێتە كۆتا كاری داعش و رووبەڕووی الوازی و پــەرش و باڵوبــوون دەبێتەوە .پرسیاری گەرم ئەوەیە ئەی ئەلتەناتیڤی داعش بۆ سوننە كێیە؟ نەخشەرێگەكەی جۆبایدن نەخشــەرێگەی دابەشــكردنی عێراق بۆ ســە ر ســێ هەرێمی جیــاواز لەالیــەن جۆبایدنەوە باشــترین چارەســەری دۆخی ئێستەی عێراقە .ئەمریكییەكان و رۆژئاواییــەكان هیــچ كارێك بەبێ بەرنامە و توێژینەوە ئەنجام نــادەن .بایدن لە مێــژە دركی بەهەستیاریی پێكەوەژیانی ئەو هەمــوو جیاوازییە كــردووە لە عێراقدا ،بەاڵم بەرژەوەندییەكانی بــااڵی واڵتەكەی لە ســەرووی بەرژەوەندی واڵتانــی ترەوەیە، مانــەوەی عێــراق بــەو هەموو كارەساتەوە باشترە بۆ ئەمریكا لە عێراقێكی سێ دەوڵەت یان سێ پارچە كێكی دیاری كە بەشێك بۆ ئێران و بەشێكی بۆ واڵتانی سوننە بێت .ئەمە بابەتێكی دوور و درێژە با نەچینە قوواڵیی باســكردنی. ئەوەی گرنگــە بزانرێت ،عێراق جگە لەوەی هەر لە ســەرەتای دروســتبوونییەوە نەیتوانی ئەو پارچە زەوییەی پێی دەگوترێت “باشــووری كوردستان” بلكێنێ بەخۆیــەوە ،ئێســتە تەنانــەت
جیاوازی مەزەبیشــی هاتووەتە سەر و جگە لە دەوڵەتی باشووری كوردســتان ،خەالفەتێكــی سوننیی بەهێز و كاریگەریشی بۆ دروســت بووە .كەواتە سروشتی كۆمەڵگــە و دەوڵەتــی عێراقی ئۆتۆماتیكــی دابــەش بوو پێش ئەوەی ســیناریۆی دابەشكردنی عێــراق لەالیــەن جۆبایــدن بەسەریدا جێبەجێ بكرێت. ئەلتەرناتیڤی فیدڕاڵی بۆ سوننەكان ئەلتەناتیڤی فیدڕاڵی بۆ سوننەكان داوایەكی رەوایە ،بەاڵم دیسانەوە دەبێتــە هــۆكاری سەرئێشــە و كێشــمەكێش بــۆ هەرێمی كوردستان و شیعەكانیش لەسەر بابەتــی دیاریكردنی ســنووری جیۆگرافی ئەم هەرێمە فیدڕاڵە، بــەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا دەبێت بەڵێنی مودێلێكی حاكمداریەتی خودموختارییــان پــێ بدرێت ئەگەرچــی لە داهاتــوودا پڕ لە كێشــەش بێت .گرنــگ ئەوەیە ســوننە نەكەوێتــەوە ژێرباری سیاســەتی ئێران و شــیعەكان. گێڕانــەوەی دەســەاڵتێكی سەپێنراوی شــیعی بەسەر ئەو ناوچە‌ســوننیانە هێڵی ســوورە بەالی ســوننەكانەوە و ئەمەش مافێكی رەوای خۆیانە .هەرچەند لــە ئێســتەدا 9وەزارتیــان لە كابینــەی نوێــی حكوومــەت
پێ داوە كــە ئەمــە رێژەیەكی بەرزە لە بەشــداری سیاســی، بەاڵم چیتر ئــەوان بەم مراوەغە سیاســییانە هەڵناخەڵەتێنرێن و دەبێ بەشــێوەیەك لە شێوەكان حوكمێكی ناســێنتراڵی عێراق بەڕێوە ببات و ســوننەكان وەك كورد دەرفەتی خۆبەڕێوەبردنیان پێ بدرێت .لەالیەكی تریشەوە، پــێ ناچێــت ســەركردایەتیی سوننەكانی وەك ساڵح موتڵەگ، رافع عیساوی و ئەسیل و ئوسامە نوجەیفی و .هتد ،بتوانن هەمان رۆڵی پێشــتر بگێڕنــەوە ،بەڵكو چەند سەركردە و كەسایەتییەكی تــری عەشــایەری ســوننی دێنــە پێشــەوە وەك مەرجەعی راســتەقینەی ســوننەكان. دەسەاڵتداریەتی عێراق و تەنانەت ئەمریــكا و هاوپەیمانەكانیــش بەناچــاری دەبێت بــەدوای ئەم ئەلتەرناتیڤەوە بــن و مامەڵەی شیاوی لەگەڵدا بكەن. لە بەراییدا ،ئەم گفتوگۆیە مێزی دیپلۆماســی شــڵەژاندووە و لە هەموو الیەكەوە بەدوای البردنی داعش و چارەسەركردنی خەمی ســوننەوەن بۆ سەردەمی پۆست داعش لە عێراقدا .باشترین بژاردە كە ئەمڕۆش فۆكســی نەخرێتە سەر ،ســبەی دەبێت بەناچاری هەمووالیەك دان بەو دابەشكارییە سروشــتی و لۆژیكییەی ئێستە بنێن.
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
ئابووریی كوردستان هێشتا ئابووریی عێراقە
19
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
رەهەندەكان
75
75
وتار
هەفتەنامەیەكی سیاسیی گشتییە
20
بەدران ئەحمەد حەبیب
ژمارە ( ، )76چوارشەم2015/ 1/ 7 ،
داعشی خۆماڵی پێ گەیی
پێشی چوار ساڵ راپەڕین لە سووریە هەاڵیسا .وێ گاوێ نەماندەزانی كــێ لە پشــتی پــەردەوە هانــدەر و هەاڵیســێنیەتی .تەنیا وەك الســاییكردنەوەیەكی راپەڕینی گەالنی تری عەرەب دەهاتە دیتن. هەر واش بوو تا دواتر هاتە بەالڕێدا بردن و پاشــی چەند مانگێك لە دەسپێك ،رەجەب ئەردۆغان بوو بە خاوەنی .ئەستەنبۆڵ بووە مەكۆی بەرهەڵستیی سیاسی و سەربازیی سووریە و لێرەوە دیمەنەكە روون بووەوە. تورك ویســتیان بە بەردێك دوو نیشــان بپێكن ،یەكەم ســووریە لە دەســتی كۆماری ئیســامی دەربێنن ،دووەم ئیخوان بگەینن بە دەســەاڵت .ئاكەپەی ئەردۆغان چەند ســاڵێكە جێگەی حزبی شیوعیی سۆڤیەتی گرتووەتەوە .هۆنینەوەی برایەل لە هەر كوێیەك بن ،لە ئاكەپــەوە رێنوێنی وەردەگرن .تا وێــرێ مایەی تێگەیینە، بە دواوە لێڵی باڵی خۆی كێشــێ .هۆنینەوەی تیرۆریستی بوون بە الیەنی هەرە دیاری گۆڕەپانەكە .بەرهەڵســتیی ســووریە هۆی ئەم جۆرە هۆنینەوانەی دایە پاڵ رێژیم ،ئەویش دایەوە پاڵ بەرهەڵستی. لە كۆنگرەی جنێڤ دوودا كەس تێ نەگەیی كامەیانن سەرچاوەی پاڵپشتییەكە .دواتر روون بووە هەردوویانن .تۆ بڵێ توركیە و ئێران. تەمووزی 2013دوو هەزار گرتــووی داعش لە ئەبوغرێب و تاجی، دەرگــەی هەاڵتنیان لە بەغدا بــۆ كەوتە سەرپشــت .حوزەیرانی 2014چەك و جبەخانەیەكی مشەیان لە موسڵەوە تا تكریت كەوتە دەســت .پاشــتر لە پەالمار بۆ هەولێر و گرتنی شنگالدا ،دەركەوت كۆماری ئیســامی و كۆماری تورك لێی بێ ئــاگا نەبوون .لێبەلێ هاتنە ناوەوەی دوور لە چاوەڕوانیی ئەمەریكە ،گشت بەرنامەی ئەو دوو واڵتەی واژوو كردەوە .ئامانجی كۆمار :هەرێمی كوردســتان لە بەین بچێ و ئامانجی توركیە :ناوچەی ئازادكردووی بەشی رۆئاوا بە دەستی كوردەوە نەمێنێ .هاتنی ئەمەریكە بە فریای كوردەوە ،وەك گوتمان بارەكەی هەڵگێڕایەوە .ئێســتە لە گوێنە كوردی رۆئاوا ببن بە بارێكی داســەپاو (امر واقع) وەك باشووری ساڵی .91وێوەتریش، یەكگرتنی باشــوور و رۆئاوا وەك تارمایییەك لە ئاسۆوە دێتە دیتن. ئەمە مۆتەكەیەكە ،ئێرانی و تورك ناڵەیان دێ بە دەستیەوە. لەم ســەرگەیەوە ،پێش مانگێك وەزیــری دەرەوەی هەردوو واڵت كۆوەبوون بۆ وەدۆزینی چارەسەرێك بۆ سووریە .ئەویش بەالیانەوە: رێژیمەكە تەواو نەگۆڕێ ،تەنیا بەشــار ئەسەدی لێ بچێتە دەرەوە. لێرەوە ،مۆســكۆ بانگهێشتنی بۆ بەرهەڵستیی ســووریە راهێاڵ بۆ بەستنی كۆنگرەیەك لە نێوان بەرهەڵستی و دەسەاڵتدا .دیمەنەكە وا بەرەو روونبوونەوەی تەواو دەچێ .بەشێك لەوانەی لە رێژیمی بەشار هەڵگەڕابوونەوە ،دێنەوە ناو دەســەاڵتەكە .ئاو بێنە و دەستان بشۆ، وەك دەڵێن. بەاڵم الیەنی ســێیەمی كێشەی ســووریە دیار نییە ،كە سعوودی عەرەبییەیــە .لە مــاوەی مانگی رابردوودا ئەگــەر یەكێك بە وردی چاودێریی بەاڵوۆكی دەنگوباســی نۆینەیلی نێزیك بە ســعوودیەی كردبێ ،هەســتی كــردووە لە نادیــاردا چی دەگەڕێ .ســعوودیە كەوتووەتە پشتیوانیی بەرەی نوسرە لە سووریە بۆ ئەوەی یەكسانی بكاتەوە بە داعش .ئەگەر بشــزانین نوســرە لە دیوی سووریەدا ،لە ناوچەیلی تەریبی ســنووری لبنانەوە خەبــات دەكا ،تێ دەگەین گەیاندنی باربووی لە ســعوودیەوە هاتوو ،لە باكوری لبنانەوە چەند ئاسانە .وێ دەچێ ملمالنەی نێوان داعش و نوسرەی ئامێری دەستی توركیە و ســعوودیە ،تا یەكالوەبوونی پرسی بەشــار ،زیاتر گەشە بستێنێ. وەك بەشێك لە ملمالنەی نێوانیان ،سێ الیەنەكەی ئێران و توركیە و سعوودیە ،هەریەكەیان كۆمەڵێك تەنگژەی بۆ دووەكەی تر ناوەتەوە. لیستەكە درێژە و ئاماژە تەنیا بە حووسی لە یەمەن دەكەم .بۆ ئەوەی كۆماری ئیســامی داوا لە حوسی بكا دابمركێنەوە ،دەبێ سعوودیە دەست لە سووریە وەكێشێ واتە لە باربووی نوسرە. بۆ كــوردی خۆشــمان ،وەك چاوەڕوانییــە ،دوای دامركاندنەوەی تەنگژەی سووریە ،كۆماری ئیسالمی و توركیە دەست بە گردەوەكۆیی بكەن بۆ وێك هێنانەوەی ئەو بارەی لە باشوور و رۆئاوی كوردستاندا پێ گەییوە .كۆمار پاڵپشتی لە پەیەدە بگرێتەوە و ئەردۆغان كوردی باشــوور تەنگەتاو بكا بە بیانووێكەوە .سەبارەت بەوەی ،كە دیار نییە ئاخۆ ئەمەریكە ،دوای تەواوبوونی تەنگژەی ســووریە ،پێوەندیی بە كوردەوە چۆن دەمێنــێ ،منیش ناتوانم خەیاڵێك بۆ ئەو دەمە بوێنم (رەســم بكەم) .بەالی زۆرەوە ئەمەریكــە جارێكی تر رۆڵی خۆی لە ناوچەكەدا دەپووكێنێتەوە وەك كۆتای ساڵی .2010 بەاڵم داعش چیی بەسەر دێ؟ ئەگەر یەكێك پرسیار بكا .وا تێ دەگەم گۆنگەر دەكەوێتە باكوری ئەفریقە .ئەردۆغان لە باری میسر و تونس پڕە .لیبیەش باوەشــگەیەكە میناكی نییە بۆ لەوێوە كاولكردنی ئەو دوو واڵتە .خەونی ئەردۆغانە برایەلی موسڵمان لە پەنجەرەوە بباتەوە دەسەاڵت دوای ئەوەی لە دەرگەوە لێی چوونە دەرەوە .نەشگەنەوە، خەون لە چاوی ژیان بتۆرێنن .لە بەرامبەری ئەو پشكە گەورەیەشدا، كە توركیە پێی دەبڕێ بۆ ئاژاوە ،كۆماری ئیسالمی دەستی ببێتەوە لە عێراق و ســووریەدا .خەم تەنیا كوردەكەیــە ،كە بێ بەرەیەكی ناوەكیی بەهێز ،بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەلی هاتوو ،دژوارە بۆی. بەرەی یەكگرتوو برابەشیی نێوان الیەنەیلی سیاسی نییە وەك الی ئێمە بووەتە باو .ئەوەیە جڤاكی كوردی بە یەكگرتوویی بمێنێتەوە و داعشــی خۆماڵی نەیكا بە دوو لەت ،كە پێ دەچێ باش پێ گەییبێ بۆ ئەو ئامانجە.
www.wishe.net
لە ماڵپەڕی وشە ئاگاداری نوێترین گۆڕانكارییەكان بە خاوەن ئیمتیاز و سەرنووسەر :سەرباز ساڵح بەڕێوەبەری نووسین :كاوە جەم دیزاین :ئاكار جەلیل
sarbaz25@yahoo.com
kawajam2000@yahoo.com
araakar4@gmail.com
هەڵەچن :وشيار ئەسوەد
چاپ :چاپخانەی كوردستان 07701573407
Wishe Heftenameyekî sîyasî giştîye
بۆ پەیوەندی:
0964(0)7502376262 0964(0)7502386262
دابەشكردن :كۆمپانیای نێوەند
wishe@wishe.net
بەرشەلۆنە رێگەچارە بۆ سزاكەی فیفا دەدۆزێتەوە
لویس ئێنریكی راهێنەری یانەی بەرشەلۆنەی ئیسپانی ئاشكرای كــرد كــە بەهــۆی ســزاكەی یەكێتیی تۆپی پێی ناودەوڵەتی (فیفــا) ،لــە قۆناغــی داهاتوودا پشت بە یاریزانی تیپی دووەمی یانەكەی دەبەستێت. هەفتــەی رابــردوو دادگــەی ناوبژیوانــی وەرزشــی (كاس) بــە فەرمــی داوای یانــەی بەرشــەلۆنەی رەت كــردەوە بۆ چاوخشانەوە بەو ســزایەی كە فیفا بەسەر یانەكە سەپاندبووی لەبارەی گرێبەستكردنی لەگەڵ یاریزانانی نوێ تا هاوینی 2016 بەهۆی گرێبەستكردن بەشێوەی نایاسایی لەگەڵ یاریزانانی الو لە ماوەی رابردوودا. بۆ زاڵبوونی بەســەر ئەم سزایە، ئێنریكــی راهێنــەری یانــەی بەرشــەلۆنە بڕیاری داوە پشت پێكهاتەی ســەرەكی ئێستەی تیپەكــە و هەروەهــا یاریزانانی
تیپی دووەم ببەستێت لە ماوەی ئەو دوو ساڵەدا. ئێنریكــی لــە چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانیــدا رای گەیانــد: لــە تیپــی دووەمــی یانــەی بەرشــەلۆنەدا چەندان یاریزانی الو هــەن و بــە ئاســتەكانیان سەرسامیان كردووم و دەكرێت لە یارییەكانی داهاتوودا پشتیان پێ ببەستین. ئامــاژەی بــەوەش دا كــە بە بڕیارەكەی دادگــەی ناوبژیوانی وەرزشی تووشی شــۆك نەبوو و پێشــبینی بڕیاری لەو جۆرەی دەكرد ،روونی كردەوە كە بڕوای تەواوی بــە یاریزانانی تیپەكەی هەیە سەركەوتن بەدەست بێنن. زیاتر گوتی :ئەم ســزایە دەبێتە هەلێكــی گــەورە لە بــەردەم یاریزانانــی تیپــی دووەم بــۆ ئەوەی ئاســتبەرزیی خۆیان لە یارییەكانــی پێشــكەش بكەن و بەیەكجــاری بۆ ریــزی تیپی
دووەم سەركەون. راهێنــەری یانەی بەرشــەلۆنە رای گەیانــد كە لــە رابردوودا رووبەڕووی دۆخــی لەم جۆرە بوونەتــەوە و هەروەهــا یانەی تریش زوڵمــی ئاوایان بەرامبەر كــراوە ،بــەاڵم دەبێــت بــە ئاستبەرزی خۆمان رووبەڕووی ببینــەوە و لــە ســەرجەم پاڵەوانیەتییەكاندا ســەركەوتن بەدەست بێنین. جێی باســە یانەی بەرشــەلۆنە لــە وەرزی نوێــی خولــی پلە یەكی ئیســپانیادا لــە كۆی 16 یاریدا 38ی كــۆ كردووەتەوە و دوای یانەی ریــال مەدرید كە 39خاڵــی هەیە ،لــە ریزبەندی دووەمی یانەكان دێت ،لە خولی یانــە پاڵەوانەكانــی ئەوروپاش گەیشــتووەتە قۆناغی 16و لەو قۆناغەشــدا رووبەڕووی یانەی مانچســتەر ســیتی ئینگلیزی دەبێتەوە.
هەرێمی كوردستان ــ هەولێر
ئاالن عومەر
11