Witteveen+Bos Nieuws 105 by Witteveen+Bos

Nieuws

105

Een team bestaande uit plein06, Witteveen+Bos en Novarc Group heeft met het ontwerp ‘New Balance 100’ de ontwerpwedstrijd Bridge Design Contest, Future Design and Construction gewonnen. Deze wedstrijd werd uitgeschreven in het kader van het 100-jarig bestaan van Estland en betreft het ontwerp van een openbare voetgangersbrug in de oude haven van Tallinn. Naar verwachting wordt de brug al in 2018 in gebruik genomen. Het project wordt gesubsidieerd door onder andere de Europese Unie.

+ oskars.zivtins@witteveenbos.com

Offshore Center Maasvlakte 2 Flexibel en toekomstbestendig ontwerp Het Havenbedrijf Rotterdam ontwikkelt in de Prinses Alexiahaven op Maasvlakte 2 een nieuw havengebied: het eerste Offshore Center van een dergelijke omvang in Europa. Het terrein biedt plaats aan toeleveranciers en bouwers voor windenergie op zee en bedrijven die werken aan de ontmanteling van olie- en gasplatformen. Het Havenbedrijf wil met deze nieuwe haven dé Offshore-hub van Europa realiseren. Witteveen+Bos werkt mee aan deze gebiedsontwikkeling en is onder meer ingeschakeld voor de engineering van de heavy load diepzeekade en de wegontsluiting. In het World Port Center vertellen Matthijs Peeperkorn en Joost Bos respectievelijk project manager en project engineer van

Havenbedrijf Rotterdam en projectleider Peter Quist van Witteveen+Bos over een aantal bijzondere aspecten.‘Het is een ambachtelijk project, dat middenin de energietransitie staat, maar ook een project van ondernemerschap, inspelen op de markt, toekomstbestendig handelen en financiële risico’s vermijdend’, begint Matthijs Peeperkorn.’ ‘We werken in een groot team, opgesplitst in drie deelprojecten: de landaanwinning, de wegontsluiting en de diepzeekade’, zegt Joost Bos, die project engineer is voor het kadedeel. ‘We hebben de hulp van Witteveen+Bos ingeschakeld om samen te werken aan het ontwerp ervan.’ Vervolg op pagina 3

Beeld: Port of Rotterdam / Paul Martens

Het ontwerp ‘New Balance 100’ werd winnaar vanwege de combinatie hoogwaardige esthetische vormgeving en innovatieve technische balanceeroplossingen. ‘New Balance 100’ geeft zowel in open, als in dichte staat een iconisch beeld. Het technisch functioneren is een bijzondere combinatie van innovatieve oplossingen met onder meer beweegbare, in de brug geïntegreerde contragewichten. Door de toegepaste techniek houdt de brug zichzelf constant in balans. Vandaar de naam ‘New Balance 100’, een perfect symbool om het 100-jarig jubileum van Estland te vieren.

Beeld: plein06

‘New Balance100’

Beeld: plein06 Beeld: plein06

PLANUITWERKING A58

Voorkeursalternatief Rekening houden met eisen Deltaprogramma Om Nederland nu en in de toekomst te beschermen tegen het water stelt het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) strenge eisen aan de primaire waterkeringen. In dit kader werkt Witteveen+Bos voor waterschap Rivierenland aan een voorkeursalternatief voor de dijk langs de noordzijde van de Waal bij Nijmegen, het stuk tussen Wolferen en Sprok. Bij de laatste toetsing is deze dijk afgekeurd. In 2022 moet deze dijk voldoen aan nieuwe normeringen. Dit houdt in dat er in 2018 integrale voorkeursalternatieven moeten worden vastgesteld. Bij het opstellen hiervan gaat Witteveen+Bos onderzoeken hoe

nu alvast rekening gehouden kan worden met de eisen uit het Deltaprogramma, door te kijken in hoeverre een dijkteruglegging een optie is op een deel van de locatie, bij Oosterhout. In de verkenning staat de vraag centraal wat de technische mogelijkheden zijn in samenwerking met de omgeving. Hiervoor wordt een effectenonderzoek uitgevoerd en gekeken wat juridisch haalbaar is. Naast de verkenning om een integraal voorkeursalternatief te ontwikkelen, werkt Witteveen+Bos aan de contractvoorbereiding voor de planuitwerking. Het verder uitwerken van

het voorkeursalternatief wordt namelijk uitgevoerd door een ontwerpteam met het waterschap, een ingenieursbureau en de te selecteren aannemer. Na de planuitwerking kan de aannemer vanaf circa 2020 de uitvoering starten. Vanuit verschillende disciplines wordt gewerkt aan deze integrale verkenning: waterbouw, ontwerp, MER, omgevingsmanagement, contractvoorbereiding, hydraulica en landschapsontwerp. Vanaf september 2017 voert Witteveen+Bos voor waterschap Vallei en Veluwe een vergelijkbare opdracht uit voor de versterking van de Noordelijke Randmeerdijk bij Elburg.

Witteveen+Bos kreeg van Rijkswaterstaat opdracht voor de planuitwerking van de A58. De opdracht is gegund op basis van Best Value Procurement. Witteveen+Bos bood de beste prijs-kwaliteitverhouding, rekening houdend met de specifieke dynamiek van de innovatieopgave binnen het project InnovA58. Het project richt zich op de verbreding van de A58 tussen de knooppunten Sint-Annabosch en Galder en tussen Eindhoven en Tilburg. Op deze trajecten wordt de weg verbreed van twee naar drie rijstroken. Extra aandacht krijgt innovatie, met name op de gebieden duurzame leefomgeving, slimme mobiliteit, minder hinder en Life Cycle Management. Samen met kennispartners, medeoverheden, marktpartijen en omwonenden wil Rijkswaterstaat een slimme, duurzame en toekomstvaste weg realiseren. Dit wordt gedaan door de innovatieopgave te koppelen aan het ontwerpproces en de ruimtelijke procedure. Witteveen+Bos draagt hiertoe bij. Het ontwerpproces is inmiddels gestart. Daarin wordt het voorkeursalternatief vertaald in een Ontwerp Tracébesluit (OTB) met bijbehorend milieueffectrapport (MER). Tegelijk werken we aan diverse opgaven op het gebied van innovatie en duurzaamheid, onder andere door het opstellen van een circulair ontwerp. Het OTB en de MER moeten eind 2018 klaar zijn, waarna ze ter visie worden gelegd. Naar verwachting kan eind 2019 een definitief Tracébesluit worden genomen, gevolgd door de realisatie die in 2020 start en in 2023 wordt afgerond. + anke.springer@witteveenbos.com

+ jacqueline.bulsink@witteveenbos.com

EFQUANET EFFICIËNTE WATERDISTRIBUTIE

+ rinze.herrema@witteveenbos.com

+ cor.merks@witteveenbos.com

Beeld: Rijkswaterstaat

A9 Badhoevedorp-Holendrecht is het laatste project van het programma Schiphol-Amsterdam-Almere dat in uitvoering gaat. In het kader van de Raamovereenkomst ingenieursdiensten SO3 met RWS heeft Witteveen+Bos onlangs de opdracht gekregen voor het vervolg van dit grote wegenproject. Dit betekent dat Witteveen+Bos invulling gaat geven aan het Team Techniek van RWS voor alle technische ondersteuning gedurende de periode 2017-2025. De opdracht behelst onder meer het opstellen van contractdocumenten voor het DBFM-contract, begeleiding van de aanbesteding, de dialoogfase en de uitvoering, de backoffice en uiteindelijk het zorg dragen voor de oplevering en overdracht.

In Nederland en Vlaanderen is het vanzelfsprekend dat er nauwelijks water uit het drinkwaterleidingnet weglekt. In veel regio’s in de wereld is dat niet het geval. In landen in Afrika, Azië, Latijns-Amerika, voormalig Oost-Europa, maar ook in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten zijn er vaak lekkages waardoor grote hoeveelheden drinkwater verloren gaan. Zeker in landen waarin water schaars is, is het van groot belang waterverlies zo veel mogelijk te beperken. Dat kan, er is meer dan voldoende ervaring met het ontwerpen, aanleggen en beheren van kwalitatief hoogwaardige leidingnetten. Daar werken Nederlandse drinkwaterbedrijven, aannemers, materiaalleveranciers en ingenieursbureaus al jarenlang aan mee. In dit kader gaat de Allied Waters Collab EFquanet zich wereldwijd richten op efficiënte drinkwaterdistributie. EFquanet is een samenwerkingsverband van Witteveen+Bos en KWR Watercycle Research Institute. Beide bureaus combineren praktijk- en onderzoekkennis om zo adequaat mogelijk te adviseren bij het terugdringen van de lekkages. De samenwerking heeft al zijn eerste vruchten afgeworpen met de Afwegingstool Sleufloze Technieken en diverse innovatieve plannen gericht op betere ontwerpen van leidingnetten, efficiënter en effectiever beheer van deze netten en het zo veel mogelijk terugdringen van het waterverlies. Meer informatie is te vinden op www.aliedwaters.com.

A9 Badhoevedorp-Holendrecht Van Tracébesluit naar voorbereiding contractering De weguitbreiding en inpassing A9 bij Amstelveen is onderdeel van het programma Schiphol-Amsterdam-Almere (SAA). In hoofdlijnen gaat het om het verbreden van de A9 tussen Badhoevedorp en Holendrecht naar vier rijstroken per richting, een verdiepte aanleg van 1,3 kilometer bij Amstelveen en de bouw van twee grote overkappingen. Witteveen+Bos werkte vanaf 2014 samen met Rijkswaterstaat aan het integrale ontwerp en de planvorming van het Tracébesluit, dat in maart 2017 door minister Schultz van Haegen werd getekend. Na de inzageperiode is het nu tijd om te werken aan de contractdocumenten, gevolgd door de aanbesteding en uiteindelijk de uitvoering die is gepland vanaf 2020. Het tracédeel

Witteveen+Bos Nieuws september 2017

WAARDEVOLLE CASE DAMWANDPROEF De komende jaren staan in het teken van de grootste dijkversterkingsoperatie ooit. Het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) heeft als doel om tot 2028 meer dan 1.100 kilometer dijken te versterken. De Projectoverstijgende Verkenning Macrostabiliteit (POVM) is onderdeel van het HWBP. Eind 2017 vindt in opdracht van de POVM een unieke proef plaats in Eemdijk: de full-scale damwandproef, die bij zal dragen aan het effectiever versterken van dijken. Witteveen+Bos voert dit project uit in samenwerking met Deltares. Onze bijdrage ligt vooral op het gebied van waterbouw, geotechniek en vergunningenmanagement. Stalen damwanden worden regelmatig ingezet als dijkversterkingsconstructie. Om dit efficiënter te doen, is er meer inzicht nodig in het gedrag van de constructief versterkte dijk onder extreme belastingcondities: hoe sterk is deze dijk precies en hoe groot zijn de vervormingen die daarbij optreden? Bij deze proef worden een proefdijk met damwand en een proefdijk zonder damwand tot bezwijken gebracht en wordt continu gemonitord wat er in en op de proefdijken gebeurt. Dit leidt tot een waardevolle case op basis waarvan een controle van huidige en toekomstige beoordelings- en ontwerpmethodieken kan plaatsvinden. Op de locatie zijn de voorbereidingen in volle gang: de monitoring is gestart en de proefdijk wordt in lagen opgebouwd. De daadwerkelijke proef vindt plaats in november of december 2017. + arny.lengkeek@witteveenbos.com

TOOL VOOR BORDONTWERP

+ maarten.t.hart@witteveenbos.com

Symbool voor energietransitie: minder olie en gas, meer windenergie Vervolg van voorpagina Peter Quist: ‘In het planstadium heeft Witteveen+Bos geotechnisch advies gegeven. Onlangs kregen we opdracht voor de engineering van de diepzeekade. Wij hebben bij de aanbieding onze duurzame ontwerpprincipes ingezet met onder meer een flexibel ontwerp, een toekomstbestendige kade die aanpasbaar is aan een ander toekomstig gebruik. We werken samen met Movares dat zich in dit project richt op de veiligheid en vergunningen. Ons werk betreft in hoofdlijnen het ontwerp, bestek en ondersteuning bij de aanbesteding. Ook participatie wordt als ontwerpprincipe ingezet. Toekomstige gebruikers worden vanaf een vroeg stadium betrokken. Klanteisenonderzoek draagt bij aan een optimaal ontwerp’. In juli 2017 is het consortium PUMA (Boskalis en Van Oord) gestart met het opspuiten van het terrein en de aanleg van de vaargeul. In totaal wordt 7 miljoen m3 opgespoten. De eerste fase, dertig hectare, zal rond 1 november 2017 gereed zijn, de tweede fase, de overige veertig hectare, begin 2018. Na de zettingsperiode start de aanleg van de diepzeekade. In 2019 moeten de eerste ligplaatsen klaar zijn. ‘Een strak plan, dat rekening houdt met de bouw van windparken op zee’, zegt Peeperkorn. ‘Het Havenbedrijf ziet graag dat offshorebedrijven zich clusteren in het Offshore Center teneinde elkaars krachten te bundelen en de synergie te maximaliseren. Met vijf complementaire partijen zijn we daarover in gesprek. We zitten middenin de energietransitie en passen ons beleid daarop aan. Er liggen nieuwe markten open, maar er is ook veel concurrentie van andere havens. Rotterdam heeft het voordeel van meer ruimte en diepte, maar dat betekent niet dat we stilzitten. Zeker ook in het kader van ons doel om de CO2-uitstoot in 2050 met circa 85 % te hebben beperkt.’ Joost Bos: ‘We zijn al een aantal jaren bezig met de voorbereiding. Zo is het gebied de afgelopen jaren opgehoogd met grond die vrijkomt uit andere projecten. De diepte is van NAP -16 naar -5 meter gegaan. Niet alleen praktisch voor die projecten, maar ook duurzaam. Zo heb je de minste bouwstoffen nodig om tot het gewenste resultaat te komen. Een ander belangrijk aspect van het

Offshore Center is het minimaliseren van de kostbare vaartijden. Door de unieke ligging ten opzichte van toekomstige windparken is dit aantrekkelijk voor de vervoerskosten. De kracht van de Rotterdamse haven is de synergie die in de afgelopen honderd jaar tussen alle bedrijven is ontstaan. We proberen die synergie nu ook in het Offshore Center voor elkaar te krijgen. In de eerste fase met de vijf partijen voor de eerste 30 hectare en in de tweede fase met andere partijen. Daarvoor hebben zich al zo’n twintig gegadigden gemeld’. Volgens Peter Quist zal de variantenstudie uitwijzen waar in het kadeontwerp de omslagpunten liggen tussen optimale financiële en technische haalbaarheid. ‘Dat is zoeken naar de goede balans, ook in de terreinbelasting, kerende hoogte en kosten, maar waarbij we ook rekening houden met toekomstige functies van de nieuwe terminal. De offshore-windmarkt zal na verloop van tijd over zijn hoogtepunt heen zijn. Hoe ontwerpen we een kade die in de toekomst ook voor andere doeleinden geschikt is of gemaakt kan worden. Daar ligt voor ons een grote uitdaging: een flexibele en betaalbare kade ontwerpen om het project toekomstbestendig te maken voor een onzekere toekomst.’ Het Havenbedrijf en Witteveen+Bos hebben onder het raamcontract van 2013 al in meerdere projecten samengewerkt. Peeperkorn, Bos en Quist kennen elkaar van diverse projecten, zoals de nieuwe LNG-terminal. ‘We spreken dezelfde taal en zoeken samen naar de meest slimme aanpak. Een pro-actieve houding en flexibiliteit zijn daarbij van belang.’ zegt Joost Bos. ‘Maar ook het elkaar feedback geven, dat verdient nog wat meer aandacht’. ‘Dat geldt ook voor het optimaliseren van de prestatiemetingen en evaluaties, niet alleen op het technische vlak maar ook financieel, kwalitatief en communicatief’, vult Peeperkorn aan. ‘Bij de gunning waren de belangrijkste criteria een goed team en een slimme aanpak. Het is geen rechtlijnig project. Goed inschatten van risico’s en flexibiliteit is vereist. En dan genieten van het spel om eerder klaar te zijn dan gepland. Dan moet je soms gewoon aan de slag gaan en trots zijn op het werk dat we doen en dit de wereld laten zien.’ + communicatie@witteveenbos.com

Beeld: Port of Rotterdam / Paul Martens

De Nederlandse Bewegwijzeringsdienst (NBd) ontwerpt in Nederland de bewegwijzering en zorgt ervoor dat de layout uniform en helder blijft. Daarbij wordt vaak de ´flexibele schil´ ingeschakeld. Dat zijn bedrijven die een deel van de ontwerpwerkzaamheden uitvoeren. Witteveen+Bos maakt daar deel van uit. Het ontwerpwerk is grotendeels repeterend. Veel details zijn vastgelegd in de Richtlijnen bewegwijzering van de CROW. Wij hebben een tool gemaakt waarbij een deel van de ontwerpwerkzaamheden automatisch wordt gedaan. De tool werkt als een plug-in in AutoCAD en verkort het tekenwerk van een voorontwerp van een voorwegwijzer van meer dan een uur naar circa vijf minuten. Deze tool is inmiddels aan de NBd verkocht en wordt gebruikt om het bordontwerp snel inzichtelijk te maken bij onder meer overleg over een nieuw bewegwijzeringsbord.

Offshore Center Rotterdamse haven

Centrepoint of Indonesia, Makassar Witteveen+Bos voert in Makassar supervisie uit op het iconische project Centrepoint of Indonesia. In het wijdverspreide eilandenrijk van Indonesië wordt Makassar aangeduid als de hoofdstad van het oosten en is het een belangrijk knooppunt voor economisch verkeer. Geografisch gezien ligt de stad letterlijk in het centrum van het land. Het project omvat de uitbreiding van een kleine, bestaande landaanwinning langs Losari Beach naar een oppervlakte van 157 hectare. Het project krijgt de vorm van een garoeda, het nationale symbool van het land, en bestaat uit acht eilanden. Na oplevering zal ontwikkelaar Ciputra hier voor commerciële en woondoeleinden vastgoed bouwen. Witteveen+Bos Indonesië is sinds de start in 2015 betrokken bij dit project met de ontwikkeling van het conceptontwerp, opstellen van contractdocumenten en ondersteuning van Ciputra bij de selectie van de aannemer. De landaanwinning wordt uitgevoerd aan de hand van een design and build-contract waarbij de aannemer verantwoordelijk is voor het ontwerp en de realisatie. Voor deze fase zijn het contractbeheer en de supervisie aan Witteveen+Bos gegund. In aanvulling hierop hebben wij van Ciputra opdracht verkregen

voor hydromorfologische studies naar sedimentatie en verbetering van de kwaliteit van het omringende water en monitoring van zetting van de bestaande landaanwinning. Verder is in de voorbereidingsfase het ontwerp van de aannemer beoordeeld. Sinds de start van de uitvoering in april 2017 zijn wij met een team van Indonesische en Nederlandse opzichters aanwezig in Makassar. Daarbij krijgen we technische en contractuele ondersteuning van collega’s van onze kantoren in Jakarta en Nederland. Door de zachte ondergrond die niet ontgraven mocht worden, kent het project bijzondere omstandigheden. De aannemer heeft een innovatief sproeiponton ontwikkeld. Door in dunne lagen te sproeien wordt de belasting op de zachte ondergrond langzaam opgebouwd met als doel dat deze stabiel blijft liggen en niet opzij wordt geperst. Als het nieuwe land aan de wateroppervlakte komt, wordt verder gegaan met het conventionele walpersen. De zandlevering zal doorgaan tot het eind van 2017. Daarna start de grondverbetering, de ontgraving van de kanalen en het aanbrengen van oeverbekleding. De oplevering is gepland voor het vierde kwartaal van 2018. + arjan.de.heer@witteveenbos.com

Schadeonderzoek aardbevingen

Complex vraagstuk met groot contrast tussen ratio en emotie Een aardbeving van 3,6 op de schaal van Richter zette in 2012 de gaswinningproblematiek in Groningen volop in de schijnwerpers. Witteveen+Bos is in 2015 door de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) ingeschakeld bij het schadeonderzoek. In 2016 zijn wij gestart met het grootschalige schadeonderzoek aan woningen naar aanleiding van meldingen in Emmen en de gebieden in Groningen en Drenthe die ver van het epicentrum liggen. Er werden ruim 2.000 adressen bezocht en 34.000 schades onderzocht. ’Ons onderzoek geeft meer duidelijkheid over schade door aardbevingen. Tegelijk zijn er ook nog veel vragen. Veel van de onderzochte schademeldingen lagen relatief ver van het epicentrum van de aardbeving die in 2012 in Huizinge plaatsvond. Dit maakt het een heel ander onderzoek dan voor het gebied dat dichtbij het epicentrum ligt. Naast schadeopnames en bouwkundige beoordelingen, hebben

Witteveen+Bos Nieuws september 2017

wij de bewoners naar hun bevindingen gevraagd. Met de gegevens zijn onder meer data-analyses uitgevoerd. Het gehele proces werd nauwlettend gevolgd door een externe begeleidingscommissie en de Nationaal Coördinator Groningen’, zegt projectdirecteur Theo Salet van Witteveen+Bos. ‘Met onze betrokkenheid werden we onderdeel van een maatschappelijk complex vraagstuk. Wij vonden geen aantoonbare relatie tussen de aardbevingen en de schades in de door ons onderzochte gebieden. Het contrast tussen de ervaringen van bewoners en de resultaten van het onderzoek is dan ook groot.’ ‘We zoeken continu de grenzen op van wat wetenschappelijk mogelijk is en we proberen die te verleggen, samen met andere wetenschappers en organisaties. Eigenlijk staat het wetenschappelijk onderzoek naar dit soort geïnduceerde aardbevingen pas in de kinderschoenen’, vervolgt Theo Salet. ‘Al vanaf het begin van het onderzoek kijken we

ook naar de lange termijn en streven we naar groei van inzicht. Alle bevindingen zijn systematisch verwerkt. Ze kunnen opnieuw tegen het licht worden gehouden als wetenschappelijke grenzen opschuiven en nieuwe inzichten ontstaan. Wij hechten veel belang aan transparantie, de onderzoekresultaten zijn dan ook openbaar gepubliceerd.’ Witteveen+Bos nam het initiatief voor een wetenschapstafel. Deskundigen uit diverse disciplines en vanuit verschillende organisaties denken mee en delen kennis over normen, modellen en wetenschappelijke uitgangspunten voor het onderzoek naar mijnbouw gerelateerde schade. ‘Wetenschappelijke kennis is een van de voorwaarden voor kwalitatief goede besluitvorming. Met dit gremium willen wij bijdragen aan een positieve maatschappelijke ontwikkeling, al is dat misschien pas op langere termijn merkbaar.’ + communicatie@witteveenbos.com

OPSLAG ZONNE-ENERGIE Om zonne-energie op een innovatieve en betaalbare manier op te slaan wordt op het terrein van de gemeentewerf in Emmeloord, waar ruim vierhonderd zonnepanelen zijn geplaatst, in 2018 een 50 kW waterstofbromide flowbatterij geïnstalleerd. Na de succesvolle pilot bij het kantoor van Witteveen+Bos in Deventer wordt in Emmeloord getest hoe deze technologie op grote schaal kan worden toegepast. In 2017 wordt de installatie ontworpen en opgesteld. De energieopslag wordt een jaar lang in de praktijk getest. De proef wordt in samenwerking met de gemeente Noordoostpolder uitgevoerd door een consortium, bestaande uit Elestor, Witteveen+Bos, ECN, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, ZON Energie en Stichting Pioniers van de Toekomst.

Floris Kaayk

Kunst+Techniek-prijs 2017 Wat doet veranderende technologie met de mens?

De waterstofbromide flowbatterij slaat elektriciteit op tegen een fractie van de kosten van bestaande technologieën. Het gewenste vermogen (kW) en capaciteit (kWh) worden onafhankelijk van elkaar gedimensioneerd. De twee chemische componenten in de batterij hebben elk een gesloten circuit en zijn van elkaar gescheiden door een selectief membraan. Als op de batterij een spanning wordt aangelegd, vindt een redoxreactie plaats waarmee de batterij geladen wordt. Bij het ontladen vindt de reactie in omgekeerde richting plaats. Het proces kent intrinsiek geen degradatie, waardoor de opslagcapaciteit van het systeem na verloop van tijd niet afneemt. De beide chemische componenten zijn in overvloed aanwezig en daardoor zeer goedkoop. Dit, gecombineerd met het gepatenteerde systeemontwerp, geeft een opslagsysteem waarvan de opslagkosten per kWh heel laag zijn. Het flowbatterijprincipe is al enige tijd bekend, maar is in deze vorm nog niet eerder in de gebouwde omgeving toegepast. + raphael.van.der.velde@witteveenbos.com

De Witteveen+Bos-prijs voor Kunst+Techniek staat bekend als een prijs voor kunstenaars die techniek gebruiken bij het maken van hun werk. De winnaars zijn niet in het geijkte hokje van de beeldende kunst te plaatsen. Hun achtergrond heeft dikwijls raakvlakken met andere disciplines. Floris Kaayk, de winnaar van dit jaar, is animator en filmregisseur. Met zijn producties levert hij een belangrijke bijdrage aan de beeldende kunst. Zo won hij eerder de Volkskrant Beeldende Kunst Prijs voor zijn gehele oeuvre en met de animatie The modular body een Gouden Kalf in de categorie Beste interactive.

een existentiële reikwijdte. Door inventief gebruik te maken van internet en sociale media weet Floris Kaayk een groot publiek te betrekken bij zijn futuristische fantasieën’.

Kaayk studeerde cum laude af aan de afdeling Animatie van de Academie voor Beeldende Kunst St. Joost in Breda. Daarna haalde hij een Master of Arts aan de Rietveld Academie in Amsterdam. ‘Wat betekent veranderende technologie voor de mens’ is het hoofdthema van zijn werk. ‘Ik droom daar over, heb er zelfs nachtmerries van gehad, en fantaseer over de gevolgen van technologische ontwikkelingen. Daarbij ga ik een stap verder en maak de overgang van fictie naar non-fictie. Een voorbeeld is het proces dat heeft geleid tot The modular body. Ik was geïntrigeerd door de artikelen die verschenen over de celkweektechnologie en het 3D-printen van organen zoals hart en nieren. Ik heb me daar in verdiept. Als eerste bleek dat de artikelen maar voor de helft klopten. Ontwikkelingen werden te rooskleurig voorgesteld. Een hype die klakkeloos wordt overgenomen. Tegelijk ook de discussie over dat het menselijk lichaam steeds meer een machine wordt, de robotisering en uiteindelijk ook de vraag in hoeverre we ons leven kunnen en willen verlengen met nieuwe technologieën. Maar ook hoe deze ook veel ellende kunnen veroorzaken, zoals metaalimplantaten die de verkeerde weg in het lichaam vinden. Ik droom over wat er allemaal kan gebeuren en ga in mijn fantasieën die resulteren in een soort semidocumentaires vaak nog een stap verder. Dat is mijn manier om de discussie op gang te brengen.’

In dit artikel kunnen we niet alle projecten van Kaayk beschrijven, daarover wordt een boek gemaakt, dat tijdens de prijsuitreiking op 2 november wordt gepresenteerd. Mensen die daarop niet kunnen wachten, raden wij aan de website van Kaayk te bezoeken. Maar beter is toch een beetje geduld, want vanaf 2 november is een overzicht van zijn oeuvre te zien in de Bergkerk in Deventer.

Dat lukt goed, gezien de tienduizenden reacties op de filmpjes die op YouTube staan en de uitnodigingen om lezingen te geven voor overheid en bedrijfsleven. En ook als je het juryrapport leest: ‘De jury is onder de indruk van de wijze waarop Kaayk speculeert met de gevolgen van technologische vooruitgang. Zijn werk heeft

Een nog breder publiek werd bereikt met zijn weblog onder de naam Jarno Smeets, die de eerste mens zou zijn die kon vliegen. Ook deze hype werd klakkeloos - ook door internationale media - overgenomen. De beelden gingen de wereld over. De onthulling bij De Wereld Draait Door dat de film fake was zorgde voor veel discussie. Niet iedereen kon zich vinden in de achterliggende gedachten.

Ter afsluiting willen we kort nog iets vertellen over twee projecten waar Kaayk momenteel mee bezig is. Het ene gaat over de amateurruimtevaart, mensen die zelf raketten bouwen om satellieten te lanceren die een onafhankelijk internet kunnen opbouwen, los van de groten van deze tijd zoals Google en Facebook. Op basis van dit gegeven wil Kaayk een computergame en een serie van animaties maken. Een tweede project betreft een VR-bril die een paar duizend jaar in de toekomst kijkt. Waarschijnlijk zonder mensen, volgens Kaayk. + communicatie@witteveenbos.com

Expositie Bergkerk Deventer Overzicht 12 jaar werk Floris Kaayk 3 november t/m 3 december 2017 toegang gratis www.kunsttechniekprijs.nl www.floriskaayk.com

Witteveen+Bos Nieuws september 2017

Sturing in stedelijke afvalwatersystemen Petra van Daal-Rombouts, werkzaam bij Witteveen+Bos, is op 22 september 2017 aan de TU Delft en binnen het Kennisprogramma Urban Drainage gepromoveerd op het proefschrift ‘Performance evaluation of real time control in urban wastewater systems’. Van het proefschrift is een Nederlandse samenvatting verschenen, uitgegeven door Stowa en RIONED en met als titel ‘Evaluatie van sturing in stedelijke afvalwatersystemen’. Petra van Daal heeft een methodiek ontwikkeld voor de beoordeling van het effect van sturing in stedelijke afvalwatersystemen. ‘Tijdens het onderzoek was ik in dienst bij Witteveen+Bos, maar ik heb vrijwel al mijn tijd aan het onderzoek kunnen besteden. Een bijzonder luxe positie.

de overgang tussen droog weer en regenweer af te vlakken, wordt het zuiveringsproces ontlast. Zo werd het overstortende volume op rwzi Eindhoven met 33 procent en de ammoniumpieken in het effluent tijdens hevige buien met 20 procent beperkt. ‘De resultaten van het onderzoek zijn, door de sterke link tussen theorie en praktijk, te gebruiken als een springplank voor optimalisaties in andere systemen’, aldus Petra van Daal. Het proefschrift is te downloaden via repository.tudelft.nl. De samenvatting van het proefschrift is te bestellen of te downloaden via de website van Stowa: www.stowa.nl/publicaties.

De belangrijkste vernieuwende elementen in de door mij ontwikkelde evaluatiemethodologie zijn het expliciet meenemen van onzekerheden en het toepassen van een geschikte evaluatieperiode. Een van de stellingen bij het proefschrift is dat het onomstotelijk vaststellen van het effect van real time control in afvalwatersystemen in de praktijk technisch en organisatorisch haalbaar is. Voor zover bij mij bekend is dit de eerste keer dat dit is bewezen’, aldus Petra van Daal. Het onderzoek werd uitgevoerd in nauwe samenwerking met waterschap De Dommel, waar de methodologie in de praktijk is toegepast op twee regelingen in het afvalwatersysteem van Eindhoven. Door de aanvoer naar de zuivering bij

+ communicatie@witteveenbos.com

Circulariteitsindex voor hergebruik materialen Witteveen+Bos hanteert zeven duurzame ontwerpprincipes. Een daarvan is circulair ontwerpen. Wat betekent dit voor onze dagelijkse praktijk met veel projecten in het marktsegment civiele techniek en waar onze impact dus groot kan zijn. In Nederland is 50 % van het materiaalverbruik bouwgerelateerd. Hiervan wordt 93 % gerecycled. Dat lijkt veel, maar meer dan 85 % wordt laagwaardig hergebruikt. Een hoogwaardiger hergebruik zou beter zijn. De waarde wordt dan behouden. Niets nieuws onder de zon: de Ladder van Lansink uit 1979 beoogt hetzelfde met het algemene principe van de afvalhiërarchie. Willen we nu echt voortgang boeken, dan moeten we anders gaan ontwerpen, rekening houdend met de toekomstige hergebruikmogelijkheden. Om dit met een praktijkgeval te illustreren, hebben wij een ‘oud’ ontwerp, de milieustraat Spijkenisse, doorgelicht op circulariteit. Met dit ontwerp bleek vooral laagwaardig hergebruik mogelijk. Vervolgens hebben wij onze ontwerpers uitgedaagd om andere oplossingen te vinden met een vergelijkbare kwaliteit en functionaliteit. Daarbij vond - analoog aan de

Circularity index of outgoing material flows HWRC Spijkenisse (actual design)

Ladder van Lansink - prioritering plaats volgens vier treden: (1) product voor product, (2) product voor grondstof, (3) product voor secundaire bouwstof en (4) product naar afvalstof. Dit nieuwe ontwerp hebben wij gescoord op de circulariteitsindex. De resultaten zijn in de tabellen weergegeven. In het nieuwe ontwerp zijn enkele relatief eenvoudige aanpassingen gedaan, waardoor met name plastic en beton als product hergebruikt kunnen worden. Deze eenvoudige manier om hergebruik te scoren bleek een zeer doeltreffend hulpmiddel om samen met civiel ontwerpers tot een meer circulair ontwerp te komen, zonder dat het ontwerp duurder werd of aan functionaliteit verloor. De ervaringen uit deze exercitie zetten wij inmiddels in in nieuwe projecten. Zo hebben wij deze met succes toegepast in een pilotproject van Rijkswaterstaat, waarbij ook de kostenbesparing en duurzaamheidwinst van hergebruik in kaart zijn gebracht. + rene.eijsbouts@witteveenbos.com

Circularity index of outgoing material flows HWRC Spijkenisse (alternative design)

Electronics

Concrete

Plastic

Gravel

Steel

Product

Timber

Raw material

Granulate (mixed)

Secondary material

Sand

Waste material

Steel Timber

Witteveen+Bos Nieuws september 2017

40%

60%

80%

100%

Secondary material

Sand PVC

20%

Raw material

Granulate (mixed)

PVC

Product

20%

40%

60%

80%

100%

BUITENPLAATS OOSTERWOLD

METEO-TSUNAMI IN KAART

Oosterwold is een gebied van 4.300 hectare ten oosten van Almere, dat op organische wijze wordt omgevormd tot een woongebied voor 15.000 nieuwe woningen. In veel gevallen wordt de woonfunctie gecombineerd met stadslandbouw. Oosterwold onderscheidt zich van andere woningbouwplannen doordat de overheid alleen voorziet in een minimum netwerk aan (nuts)voorzieningen. De initiatiefnemers zijn zelf verantwoordelijk voor de ontsluiting van het perceel, waterzuivering en waterhuishouding. Gevolg is een dynamische omgeving met beperkte regie. Witteveen+Bos ondersteunt de initiatiefnemers van Buitenplaats Oosterwold bij het bouwrijp maken en de waterhuishouding. Voor 65 woningen hebben wij de ontwerpen voor bouwen woonrijp maken opgesteld en vergunningen aangevraagd. Er is rekening gehouden met de flexibele opzet van het plan, de bewonerswensen en de randvoorwaarden die bij de uitvoeringsplanning gelden. Tijdens de uitvoering zorgen wij ervoor dat de individuele wensen van bewoners worden afgestemd met de aannemer.

3D-BETONGEPRINTE FIETSBRUG In juni 2017 is in het laboratorium van de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e) gestart met de realisatie van de eerste 3D-betongeprinte fietsbrug ter wereld. Witteveen+Bos heeft het constructieve ontwerp en de engineering van de brug uitgevoerd. De brug wordt geplaatst bij de nieuwe rondweg van Gemert. 3D-betonprinten is een unieke productiewijze met minder bouwmateriaal en zonder bekisting. Dit betekent minder afval en minder gebruik van schaarse grondstoffen. Om de samenhang van het 3D-geprinte beton te borgen is voorspanning toegepast. Deze techniek biedt interessante mogelijkheden voor de verdere toepassing in bouwprojecten. Het model van de brug is met een 1:2 model succesvol beproefd. Witteveen+Bos neemt deel aan diverse andere projecten op het gebied van 3D-betonprinten. De innovativiteit en doelgerichtheid van de techniek, de besparing in materiaalgebruik en de beperking van de CO2-uitstoot sluiten goed aan op de duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties die Witteveen+Bos wil helpen realiseren.

Op 29 mei 2017 raakte een zeldzame meteo-tsunami (ook wel: buistoot of zeebeer) de Nederlandse kust. Deze ontstond door een snelle luchtdrukverandering aan de voorkant van een actief buienfront op de Noordzee diezelfde dag. Onder de scherp begrensde buienlijn (squall line) ontwikkelde zich een luchtdrukverstoring (drukstijging) die op sommige plaatsen ruim 5 hPa was, waardoor tevens een verstoring in het wateroppervlak op zee ontstond. Witteveen+Bos heeft een hydrodynamisch model ontwikkeld waarmee dit fenomeen in kaart kan worden gebracht. Weergegevens (luchtdruk en wind) worden hierin gebruikt als forcering van de waterbeweging. Het model laat mooi zien hoe een lange golf gevormd werd door een sterke luchtdrukgradiënt aan de voorkant van het overtrekkende onweersfront. Wij onderzoeken nu, samen met het KNMI, of een meteo-tsunami op de Noordzee nog groter kan worden onder realistische omstandigheden en in hoeverre het optreden van meteo-tsunami’s van invloed is op de hoogwaterveiligheid van de Nederlandse kust. Hierbij wordt gebruikgemaakt van het fijnmazige weermodel Harmonie van het KNMI om een realistische, meteorologische forcering te genereren. + joel.anker@witteveenbos.com

+ hans.laagland@witteveenbos.com

+ jaap.klein@witteveenbos.com Beeld: Ernst Fröger

EERSTE BIOBASED BRUG De provincie Fryslân heeft de ambitie om in 2018 over het Harinxmakanaal de eerste volledig natuurlijke brug te bouwen. Green Pac, een initiatief van Stenden College en Hogeschool Windesheim gaat de mogelijkheden onderzoeken en ondersteunt het bouwteam. Witteveen+Bos maakt, samen met Reef, Infra Composites, Jansen Venneboer/Spie, Sweco en Antea, deel uit van het bouwteam en werkt mee aan deze eerste duurzame beweegbare brug in de wereld. Biobased composiet, een nieuw bouwmateriaal, bestaat uit natuurlijke hars en vezels. Onderzocht wordt de sterkte en levensduur van verschillende samenstellingen van biomateriaal. Tijdens deze onderzoeksfase ontstaat het ontwerp dat afhankelijk is van het materiaal. Eind 2017 wordt het eindresultaat verwacht, zodat in 2018 de bouw van de uit honderd procent natuurlijke materialen bestaande brug kan starten. + rinze.herrema@witteveenbos.com

RAAMCONTRACT GEMEENTE UTRECHT De gemeente Utrecht en Witteveen+Bos hebben een raamovereenkomst getekend voor ingenieursproducten, met name op het gebied van civiele en infrastructurele werken voor natte en droge bouw. Met deze overeenkomst wordt een vervolg gegeven aan de raamovereenkomst voor diensten. De gemeente Utrecht werkte tot voor kort vooral met haar eigen ingenieursbureau. Deze overeenkomst is de eerste stap in de transitie op weg naar een regiegemeente. De gunning aan Witteveen+Bos is gebaseerd op een plan van aanpak dat door de gemeente werd beoordeeld op vier onderdelen: visie op samenwerking, projectorganisatie, kwaliteitsborging en duurzaamheidsaanpak. Daarnaast was certificering op de CO2-prestatieladder een vereiste en was er een social-returnverplichting. + jeroen.radix@witteveenbos.com

H2O-PRIJS Op 1 juni 2017 ontving Arjen van Nieuwenhuijzen van Witteveen+Bos de H20-prijs voor het beste vakartikel van 2016. Het artikel, ‘Is de Energie- en Grondstoffenfabriek wel duurzaam?’, is een coproductie met Cindy Visser, Ingrid Odegard, Geert Bergsma en Marina Sanders. Volgens de jury is het artikel gebaseerd op gedegen onderzoek en zeer goed toepasbaar in de praktijk. Daarbij is het vernieuwend om te toetsen op duurzaamheid in plaats van alleen op kosten en technologie. De waterschappen produceren met biogas nu al ruim een kwart van hun energiebehoefte uit het rioolwater. Maar rioolwater bevat potentieel ook veel waardevolle grondstoffen, bijvoorbeeld fosfaat en cellulose. Reden voor de waterschappen om rioolwaterzuiveringsinstallaties om te bouwen tot energie- en grondstoffenfabrieken. Om uit te zoeken hoe duurzaam dat is, hebben Witteveen+Bos, KNN Advies en CE Delft levenscyclusanalyses uitgevoerd naar de winning van een aantal grondstoffen uit rioolwater. De onderzochte stoffen zijn fosfaat, stikstof, biogas, alginaat, PHA en cellulose. Uit de levenscyclusanalyse blijkt dat alle terugwinningsroutes een milieuvoordeel hebben ten opzichte van het reguliere zuiveren. + arjen.van.nieuwenhuijzen@witteveenbos.com

SINGAPORE NETHERLANDS WATER HOUSE Arno Kops, regiomanager Zuid-Oost Azië en Australië bij Witteveen+Bos, is gekozen als nieuwe voorzitter van het Singapore Netherlands Water House (SNWH). SNWH is een platform voor netwerken, communicatie en samenwerking tussen leden van de Nederlandse watersector die ook in Singapore gevestigd zijn. Arno Kops is namens Witteveen+Bos sinds 2014 actief lid van de SNWH. Zijn nieuwe taak omvat onder meer het versterken van de banden tussen Singapore en Nederland op het gebied van efficiënt watergebruik, watermanagement en toekomstbestendigheid, institutionele transitie en bestuur en de implementatie van innovatieve watersystemen. + arno.kops@witteveenbos.com

Witteveen+Bos Nieuws september 2017

Beeld: ZJA/OMGEVING

Prijswinnend ontwerp

Herstructurering Sportpark Heizelplateau in Brussel Samen met landschapsarchitecten van OMGEVING en ARA en architecten van Zwarts & Jansma heeft Witteveen+Bos de ontwerpwedstrijd voor het sportpark Heizelplateau in Brussel gewonnen. De opdracht, uitgeschreven door NEO CVBA, omvat de herstructurering van bestaande sportfaciliteiten en introductie van nieuwe functies met een grondige verbouwing van het sportgebouw en de realisatie van een nieuw clubgebouw en een ondergrondse parkeergarage. Het sportpark ligt bij het Atomium op het voormalige EXPO-terrein van de Wereldtentoonstelling 1958. De vormgeving is landschappelijk en organisch en contrasteert met de rechtlijnigheid van de omgeving. Bijzondere aandacht is er voor het slim benutten van de grote niveauverschillen.

Nederland en Kazachstan vieren in 2017 hun 25-jarige bilaterale band. Tevens vond onlangs in de hoofdstad Astana de World EXPO 2017 plaats. Het thema van deze wereldexpositie ‘Future Energy’, sluit goed aan bij de terreinen waarop Nederland en Kazachstan samenwerken. Nederland vindt het belangrijk dat er nieuwe partnerschappen ontstaan tussen Kazachse en Nederlandse bedrijven, overheid en kennisinstellingen. Daarom is gekoppeld aan de World EXPO de Holland Innovation Challenge geïntroduceerd. Op basis van een business case hebben 24 studenten en young professionals uit Nederland en Kazachstan inventieve toepassingen van bestaande Nederlandse innovaties uitgewerkt voor de Kazachse situatie. De ideeën spelen in op de belangrijke, sociaaleconomische doelstellingen van Kazachstan. Op de EXPO 2017 werd het team ‘Aquamotion’ dat werkte aan de Witteveen+Bos-case ‘sustainable development through sustainable water’ als winnaar uitgeroepen. Volgens de jury was dit het meest innovatieve, duurzame en toepasbare product. De ‘water-wise communities’ is een eerste aanzet voor - in dit geval - een woonwijk waar door slim (her)gebruik de waterbehoefte drastisch afneemt met als uiteindelijk doel het creëren van een circulair watersysteem. Minister Kamp reikte tijdens zijn werkbezoek in juni de prijs uit. + krijn.de.brabander@witteveenbos.com

+ john.ros@witteveenbos.com

Sluiseiland in Vianen ‘Kijk met je hart’

Witteveen+Bos heeft samen met Rijnboutt, Heren 5 architecten en Daring Dutch onder leiding van Smit’s Bouwbedrijf de prijsvraag gewonnen voor de gebiedsontwikkeling van Sluiseiland in Vianen. De vraag van de gemeente was het creëren van een duurzame leef- en woonomgeving. De visie van het team was ‘Kijk met je hart’, met aandacht voor historie, ‘verparken’ en Hollandse innovatie. Sluiseiland ligt tussen de historische binnenstad van Vianen en het Merwedekanaal. De huidige functies zijn met zorg ingepast in het plan. Het gaat daarbij niet alleen om belangrijke toegangswegen en parkeergelegenheid, maar ook om de landschappelijke vergezichten en de waterkeringen. Het plan biedt ruimte aan 184 woningen in diverse vormen, veel groen en openbare ruimte en horeca- en havenfaciliteiten. Er is nadrukkelijk rekening gehouden met lokale initiatieven, zoals de tweejaarlijkse Sleepbootdagen. Leon Valkenburg, projectleider van Witteveen+Bos: ‘Onze bijdrage bestaat met name uit het vernieuwende ontwerp van het verkeersplein, maatregelen voor klimaatadaptatie en de ontwikkeling van een energievisie. Aspecten daarbij zijn een waterbergend parkeerterrein, het benutten van een nabijgelegen windmolenpark, het produceren en delen van energie met zonnepanelen en warmtepompen en het actief betrekken van toekomstige bewoners.’ Het inrichtingsplan kreeg op de criteria ruimtelijke kwaliteit, duurzaamheid en proces de hoogste totale score. Er was veel waardering voor het respecteren van de geschiedenis en de huidige functies, het aanbrengen van fysieke en visuele verbindingen van groen en water en de bijzondere elementen zoals het verkeersplein, de bruggen en het karakteristieke appartementengebouw op de kop van het eiland. + leon.valkenburg@witteveenbos.com

DIGITALE NIEUWSBRIEF ONTVANGEN? Het Witteveen+Bos Nieuws is ook digitaal beschikbaar. U kunt zich hiervoor aanmelden via onze website www.witteveenbos.nl/nieuwsbrief. Wilt u voortaan alleen de digitale nieuwsbrief ontvangen en uw abonnement op deze papieren editie opzeggen? Stuur dan een e-mail met uw naam en adres naar communicatie@witteveenbos.com.

Redactieadres Witteveen+Bos Nieuws

Postbus 233, 7400 AE Deventer, telefoon 0570 69 79 11

communicatie@witteveenbos.com, www.witteveenbos.com

Het Witteveen+Bos Nieuws verschijnt vier keer per jaar. Jaargang 25, september 2017

Beeld: Rijnboutt en Heren 5

Water-wise communities

Naast de openbare zone komen er onder meer een atletiekbaan, Finse piste, sportvelden en een openbare waterspeeltuin. Het sportgebouw, dat grondig wordt verbouwd en uitgebreid, en het nieuwe clubgebouw krijgen met de glazen gevels een prominente positie in het park. De ondergrondse parkeergarage kenmerkt zich door een vanaf de inrit aflopend hellende en split-level vloer. Het dek is ingericht als park. Projectleider John Ros van Witteveen+Bos: ‘We hebben met veel plezier en in een fijn team meegewerkt aan het prijswinnende ontwerp. Onze inzet betreft met name het constructief en installatietechnisch ontwerp voor de gebouwen en de parkeergarage. Het voorontwerp is inmiddels afgerond. We blijven ons tot en met de uitvoering inzetten voor een succesvolle oplevering.’