Panda News #34 by Shijir Chimed-Ochir

¹ 10 (34) 2010

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Á.Áàò-Ýðäýíý: Áèä õàìòûí õ¿÷ýýð

Îíîí èæèéãýý õàìãààëæ ÷àäíà

Í.ÝÍÕÁÀßÐ

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë, ñóìäûí îð÷íû á¿ñèéí çºâëºë, ñóìäûí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð õàìòðàí 2010 îíû 06 ñàðûí 19-29 õ¿ðòýë ÎÃÑÃ-ûí çºâëºë áàéãóóëàãäñàíû à÷ õîëáîãäëûã îëîí íèéòýä òàíèëöóóëàõ, íóòãèéí èðãýäýä çºâ îéëãîëò ºãºõ çîðèëãîîð ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû êàìïàíèò àæëûã çîõèîí áàéãóóëëàà. 1000 ÃÀÐÓÉ ÈÐÃÝÄ ÕÀÌÐÀÃÄËÀÀ “Äýëõèéä ãàéõàãäñàí îíîíãèéí àé ñàâ ìèíü, îð÷ëîíä ãàíöõàí îíîí èæèé ìèíü” ñýäýâò ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû àæèëä Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà, Äàäàë, Íîðîâëèí ñóìäûí íèéò 1000 ãàðóé èðãýä õàìðàãäëàà. Ìàëûí ãîö õàëäâàðò ø¿ëõèé ºâ÷èí ãàðñàíû óëìààñ Äîðíîä àéìãèéí Çàñàã äàðãûí îëîí íèéòèéã õàìàðñàí ¿éë àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàõûã õîðèãëîñîí 242 òîîò çàõèðàìæèéã ¿íäýñëýí Áàÿí-Óóë ñóìàíä õèéãäýõýýð òºëºâëºãäºæ áàéñàí ñóðòàë÷èëãààíû àæèë

ÝÍÝ ÄÓÃÀÀÐÒ ßÌÀÀ ÌÎÍÃÎËÛÃ ØÎÐÎÎÍ ÒÀË ÁÎËÃÎÍÎ

II í¿¿ðò

Ä.Ñàíæìÿòàâ: “Áèîñàí” áîë ìýäýýëëèéã òîîí õýëáýðýýð õàäãàëæ, áîëîâñðóóëàõ ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí øèéäëèéã ãàðãàñàí á¿òýýë IV í¿¿ðò õîéøëîãäñîí þì. Ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû êîìïàíèò àæèë “Îíîí ãîëîî õàìãààëúÿ” ñýäýâò íýýëòòýé óóëçàëò ÿðèëöëàãààð ýõýëñýí áºãººä èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð àðäûí äóó á¿æãèéí “Õàí Õýíòèé” ÷óóëãûí òîãëîëò ÿâóóëñàí. Ìºí “Îíîí ãîëûí òóõàé äóóã õýí ñàéí äóóëàõ âý” äóóíû òýìöýýí, àñóóëò õàðèóëòûí ÀÕÀ òýìöýýí, øàòàð äààìûí òýìöýýí çîõèîí áàéãóóë-

ñàí íü èðãýäèéí ñîíèðõëûã èõýä òàòàæ áàéëàà. Íýýëòòýé óóëçàëò ÿðèëöëàãààð Îíîí ãîëîî õýðõýí õàìãààëàõ òàëààð õàëóóí äóëààí ÿðèà ºðíºñºí þì. Ñàâ ãàçðûí çºâëºë ãýæ þó âý, òºñºë þì óó ãýñýí àñóóëò îëîí óäàà ãàð÷ áàéëàà. ¯¿íä, Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí äàðãà áîëîí ãèø¿¿ä òîäîðõîé õàðèóëò ºãñºí. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã Áàéãàëü îð÷èí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿-

õèéí òóøààëààð ºíãºðñºí äºðºâä¿ãýýð ñàðä áàéãóóëñàí áºãººä äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ãèø¿¿äýýñ á¿ðäñýí þì. Óäàõã¿é ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäëûã íü øèéäýõýýð èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõëýõ þì áàéíà. Íýã ¸ñîíäîî Îíîí ãîëîî õàìãààëàõ çîðèëãî á¿õèé òºðèéí áàéãóóëëàãà þì áàéíà ãýñýí îéëãîëòèéã èðãýä àâñàí. ¯ðãýëæëýë íü VI í¿¿ðò

Ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äèéí àíõäóãààð ÷óóëãàí áîëëîî X í¿¿ðò

Á.×èìýääîðæ “Õèëèéí òºëºº” õ¿íäýò òýìäãýýð øàãíóóëëàà Í.ÝÍÕ Ìàíàé îðîíä óëñûí õèë îð÷ìûí áîëîí õèë äàìíàñàí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã öººíã¿é áèé. Õèë õàìãààëíà ãýäýã íýã çóðâàñ ãàçðûã ìàíàõààð õÿçãààðëàãäàõã¿é, äàÿàðøèæ áóé ºíºº öàãò çºâõºí íýã îðíû áèø, äýëõèé äàõèíû áàéãàëü îð÷íû àìãàëàí òàéâíû ìàíààíä çîãñîõ àëáà áîëîí ºðãºæèæ áàéíà. ßã ýíý ÷èãëýëýýð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Õèë õàìãààëàõ åðºíõèé ãàçàðòàé õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä

õàìòðàí àæèëëàæ ÷àìëàõààðã¿é àìæèëòàä õ¿ðýýä áàéãàà þì. Óðüä ºìíº áàéãààã¿é äýâøèëòòýé àðãà õýëáýðýýð õàìòðàí àæèëëàæ óëñûí õèë õàìãààëàëä îðóóëñàí õóâü íýìðèéã íü ¿íýëæ Õèë õàìãààëàõ åðºíõèé ãàçðààñ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí àæèëòàí Á.×èìýääîðæèéã “Õèëèéí òºëºº” õ¿íäýò òýìäãýýð øàãíàëàà. Á.×èìýääîðæäîî õàìò îëíûõ íü ç¿ãýýñ ãàë õàëóóí áàÿð õ¿ðãýæ áàéãàëü îð÷èí, àí àìüòàí õàìãààëàõ áóÿíòàé, ãýãýýëýã àæèëä íü ºíäºð àìæèëò õ¿ñ÷ áàéíà.

Àðãàëèéí õóðãàíä ðàäèî äîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿ëýý

XII í¿¿ðò

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) 1961 îíä Øâåéöàðèéí Õîëáîîíû óëñûí õóóëü ¸ñíû äàãóó àíõ á¿ðòãýãäñýí, 5 ñàÿ ãàðóé ãèø¿¿í äýìæèã÷òýé, äýëõèéí 100 ãàðóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, îëîí óëñûí àøãèéí áóñ òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Æèëä äóíäæààð 273 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õºðºíãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò 1,200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéíà.

¹ 10 (34) 2010

ßÌÀÀ ÌÎÍÃÎËÛÃ ØÎÐÎÎÍ ÒÀË ÁÎËÃÎÍÎ Î.ÌªÍÕÒÎÃÒÎÕ ßìààòàé õîëáîîòîé àñóóäëààð ìýðãýøñýí Ôðàíöûí àêàäåìè÷ Ðàéìîí Ôþðîí “ßìàà áîë õ¿íèé ìàø õîðòîé äàéñàí” õýìýýæýý. Òýðýýð öààø áè÷èõäýý “ÿìàà íîãîîã ãàãöõ¿¿ çóëãààäàãã¿é, õàðèí ò¿¿íèéã ¿íäýñòýé íü ñóãà òàòäàã. Òýä ìîäíû íàõèàã ìýðæ, ò¿¿íèé ºñºí óðãàõ áîëîìæèéã ¿¿ðä òàñàëäàã. Èíãýýä çîãñîõã¿é õîéä õî¸ð õºë äýýðýý áîñîîä öýöýãëýæ áàéãàà íàìõàí ìº÷èðò õ¿ðýõèéí ñàöóó ìîäîí äýýð àâèð÷ ãàðàõ ãýæ îðîëäîíî. Óóëûí õàìãèéí ýãö öàâ÷èì õàæóó ÷ åð áóñûí øàëàìãàé ýíý àìüòíûã áà÷èìäóóëàõã¿é. ×óëóóí äîð íóóãäñàí áîëîâ÷ ãàíö ÷ íàéëçóóð ÿìààíààñ ìóëòàð÷ ÷àäàõã¿é” ãýæýý. Ãýõäýý ýíý õîðòîé äàéñíû äàéñàãíàë íü èë áèø, äàëä áàéäãààðàà èë¿¿ àþóëòàé. ßìàà íîãîîí íàéëçóóðûã óñòãàíà. Áîðîî îðîõîä ë öóõóéãààä ãàðàõ ¿ðèéã îëîõûí òóëä õàà ñàéã¿é õýðýí õýñ÷, ãàçðûã îíãè÷èíî. Îëîí ÿìààíû ¿ðãýëæèëñýí òàëõèãäàë äîð áàéñàí ãàçðûí óðãàìëûí óðãàö æèëýýñ æèëä áàãàñààä ñ¿¿ëäýý ýíä òýíä àëàã öîîã óðãàäàã áîëñîîð ýöýñò íü óðãàìàë áàéñàí ìºð òºäèé õóâõàé áóëäðóó, òîâðóó á¿õèé øîðîîí õºðñ ¿ëäýíý. ßìàà á¿õ óðãàìëûã íü öºëìºæ ãàçðûí õºðñèéã èë ãàðòàë íü í¿öãýëñýí ó÷ðààñ òýðõ¿¿ øàëäàí õºðñºíä áóóñàí õóð áîðîî, òýíä òóññàí íàðíû ¿éë÷ëýëýýð õºðñ ýâäýðäýã. Èíãýæ ýâäýðñýí õºðñíèé ñóë øîðîî ñàëõèàð õóó õàìàãäàíà. ª÷¿¿õýí òºäèé ¿ëäñýí ìîä, íîãîî õóðààð áóóñàí óñíû óðñãàëûã òîãòîîí áàðüæ ÷àäàõã¿é áîëñíîîñ òýðõ¿¿ õóð áîðîî õºðñíèé ¿ðæèë øèìò äàâõàðãûã óãààãààä íóóð, ãîë, ãóó æàëãà ðóó àâàà÷èíà. Õºðñíèé àìèí ñ¿íñ íü ÿëçìàã. Õóóðàé ñàëõè, øîðîîí øóóðãà òýðõ¿¿ ÿëçìàãèéã õèéñãýí îäíî. Öºëæèëò ãýæ ¿¿íèéã ë õýëýýä áàéãàà þì. Ýíý ìàÿãààð íèéò ìàëûí, ò¿¿íèé äîòîð ÿìààíû òîî òîëãîé õýò ºññºíººñ Ìîíãîë îðîíä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä öºëæèëò èäýâõòýé ÿâàãäàæ áàéíà. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Õºõìîðüò ñóìàíä î÷îîä ¿çâýë öºëæèëòèéí ¿ð äàãàâðûã ñàéòàð îéëãîíî. 2009 îíû 6-ð ñàðä Ãàðè, Îëà, Ôðàíñ, Ïàëüöèí, Îíîí, áèä õýäèéã àæëààð ÿâæ áàéõàä Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíû ñóìûí íóòãààñ ýõëýýä áîðîî îðëîî. Áèä áîðîîí äóíäóóð ÿâñààð Õºõìîðüò ñóìûí òºâä îéðòîæ èðýõýä òýð õàâü óëààí òîîñîîð óãòëàà. Ñóìûí òºâººñ áåíçèí àâààä äîîø óðóóäààä òýð ãîâü íóòàãò áîðîî õýð çýðýã îðñíûã ¿çòýë ãàçðûí õºðñ 10 ñì íîðñîí áàéëàà. Õ¿éñèéí ãîâèéí õºðñ á¿õýëäýý õóðààð äýâòýæ áàéõàä öºëæñºí Õºõìîðüò îð÷èì áîðîîã øîðîî áîëãîí õóâõàéãààðàà ¿ëäýæ áèëýý. Í¿öãýðñýí òàëä íóëèìñûí ÷èíýý õóð áóóäàãã¿é íü áàéãàëèéí õóóëü. Öýöýã, íîãîî íü ñóãñàðñàí îé õºâ÷òýé íóòãààð õýä õîíîã ¿ðãýëæèëñýí áîðîî öóòãàäàã íü áàñ ë õóóëü. ªºðººð õýëáýë, õààíà óðãàìëûí á¿ðõýâ÷ ñàéí áàéíà, òýíä õóð áîðîî îðíî, õààíà óðãàìëàà àëäñàí í¿öãýí õºðñ áàéíà, òýíä øîðîîí áîðîî îðíî. ßìààíààñ áîëæ ñ¿éð÷ ìºõñºí, òýð àìüòíû òîîã õÿçãààðëàñàí, ýñâýë óñòãà-

ñàí æèøýý áàðèìò äýëõèé äàÿàð ä¿¿ðýí áàéäàã àæýý.Ãýãýýí ýõ Åëåíàãèéí àðëûã 1502 îíä ïîðòóãàë÷óóä íýýæýý. Òýð ¿åä òýíä õ¿í ñóóðüøààã¿é, ºòãºí øèã¿¿ îéãîîð õó÷èãäñàí áàéæýý. ¯¿íýýñ 12 æèëèéí äàðàà áóþó 1513 îíä Ãýãýýí ýõ Åëåíàãèéí àðàëä ÿìàà àâ÷èðñíààñ 100 æèëèéí äàðàà ñ¿¿ë÷èéí ìîäíû õîëòñûã ÿìàà ìýðñíýýð “ýíä îé áàéñàí” ãýñýí äóðäàòãàë ë ¿ëäæýý. Äàðàà íü óóë, òîëãîä ºâñ óðãàìëààñàà ñàëæ ¿ã¿éðýí í¿öãýð÷ çºâõºí õàð õàð õàä õîöîðñîí õîéíî 1810 îíä òóñ àðëûí çàõèðàã÷ àíãëè ýð á¿õ ÿìààã óñòãàõ øèéäâýð ãàðãàæýý. ×àðëüç Äàðâèí 1800-ààä îíû äóíäóóð Õóàí Ôåðíàíäåñ àðàëä çî÷ëîõäîî òýíä çàíäàí ìîä ýëáýã äýëáýã áàéñíûã øàãøèí ãàéõñàí áàéäàã. Ãýòýë òýíäýõèéí îé ìîäûã ÿìàà öºëìºí èäæýý. Òýð õàâüä õ¿í ñóóðüøààã¿é çàðèì æèæèã àðàë äýýð ãàíö íýãõýí çàíäàí ìîä ¿ëäæýý. Èéìýýñ Õóàí ôåðíàíäåñ îëüòðèã äýýð áàéãàà á¿õ ÿìààã óñòãàõ àñóóäëûã Áàéãàëü õàìãààëàõ îëîí óëñûí õîëáîî 1952 îíä ×èëèéí çàñãèéí ãàçàðò òàâüæýý. Òóñ àðëûí á¿õ îéã çóóí æèëä óñòãàñàí íü ýíäýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Ñîëîìàí õààíû áîîëóóä Èåðàñàëèì äàõü ñ¿ìèéã áàðèõ ìîäûã Ëèâàíû õóøèí øèðýíãýíýýñ áýëòãýæ áàéæýý. Õàðèí òýð îé îäîîãîîð àëãà áîëæýý. ßìààíû àóãàà òîì ñ¿ðýã Îéðõè Äîðíîä, Õîéä Àôðèê, Ìàäàãàñêàðûí îéí ñ¿¿ë÷èéí ìîäûã öºëìºí ñ¿éð¿¿ëñýýð áàéíà. Òýíä ÿìààíû òóõàé õóóëüòàé ÷ áàéäàë õ¿íä áîëæýý. Òóðê øèðýíãý, öýöýðëýãèéí îðîí áàéñàí. Òýð îé ìîä íü îëîí ñàÿ ÿìààòàéí óëìààñ áàðàã á¿õýëäýý õàãàñ öºë áîëæýý. Òóðêýä æèë á¿ð îëîí ìÿíãàí ãà ãàçàð óñòñààð áàéñàí ò¿¿õòýé. Ýíý ìýò÷èëýí ä¿ð çóðàã áèäíèé í¿äýí äýýð áèé áîëñîîð áàéíà. Èíãýýä õóð áîðîîã¿é, ºâñ óðãàìàëã¿éãýýñ ãàí áîëäîã, ¿ðãýëæëýýä çóäòàé çîëãîäîã. Òºãñãºëä íü ìàëã¿é ÿäóóñ õîöîðñîîð áàéíà. Ãýòýë ¿¿íýýñ ñóðãàìæ àâ÷ ñ¿ðýã äýõ ÿìààãàà öººëñºí ìàë÷èí òààðàëäàõã¿é íü õàðàìñàëòàé. Ãàí, çóä ººðèéã íü äàéðàí ºíãºðíº ãýäãèéã óõààðàõã¿é ñóóãàà íü ººðñäèéãºº ñ¿éðëèéí ºìíº àâàà÷÷èõààä òîîõã¿é áàéãàà ãýñýí ¿ã. Òýãýýä ÿàõ âý? Ñ¿éðâýë ñ¿éðýã, ¿ã¿éðâýë ¿ã¿éðýã ãýýä ñóóãààä áàéõ óó?, ýñâýë ìàë÷èí ò¿ìýí, ñóäëàà÷ øèíæýý÷, òºð çàñàã õàâñðààä ìàë÷èä ìààíü óðò õóãàöààíä òîãòâîðòîé àìüäðàõ çîõèöóóëàëò õèéõ ¿¿? ãýäýã àñóóäàë õóðöààð òàâèãäàõ áîëëîî. ßìàð çîõèöóóëàëò ãýæ? ßàõ þó áàéõàâ, ÿìààíû òîî òîëãîéã áóóðóóëàõ, ñ¿ðãèéí äîòîð áàéõ ÿìààíû òîîã õóóëü÷ëàí òîãòîîõ øààðäëàãà àìüäðàëààñ óðãàí ãàð÷ áàéíà. 100 òîëãîé ìàëûí äîòîð áàéõ ÿìààíû òîîã 20-èîñ èë¿¿ã¿é áàéõààð õóóëü÷ëààä, ò¿¿íýýñ õýòýðñýí ÿìàà á¿ðä ºíäºð òàòâàð íîãäóóëàõ çàìààð çîõèöóóëàõ ãàðö áàéæ áîëçîøã¿é. Õýðâýý òýãýõã¿é áîë áàéãàëü ìààíü õýçýý ÷ äàõèí ñýðãýæ ÷àäàõã¿éãýýð ñ¿éðýëä îðîõ ïðîöåññ ¿ðãýëæèëæ, áàñ äàâòàãäàæ áàéíà. ßìààíû àþóë áîäèò ç¿éë áîëñîí îëîí îðîíä õóóëü ãàðãàñàí áàéíà. Òýð õóóëü íü ìàë÷äûí ýñðýã ÷èãëýãääýã. Õóóëü ãàðãàõ íü õÿëáàð

÷, õàðèí õóóëèéã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ íü ò¿¿íýýñ èë¿¿ àäàðìààòàé áàéäàã àæýý. Õóâèéí ºì÷èéã õÿçãààðëàæ áóéä äóðã¿éöñýí ìàë÷èä òºðèéí ýñðýã áîñîæ áàéñàí ò¿¿õ áàéõ þì. Ãýñýí õýäèé ÷ ÿìààíû ýñðýã õóóëèéã íàðèéí ÷àíä õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäñàí ãàçàðò íóòãèéí èðãýä à÷ òóñûã íü õ¿ðòýæ áàéíà. “Çîðãîîð íü ¿ëäýýñýí ãàíö ÿìàà ÷ ¿íäýñòýíä àþóë ó÷ðóóëíà” ãýñýí óðèàòàéãààð ¿ðæèë øèìò ãàçðûã õàìãààëàõ òýìöýë ÿâóóëñàí Êèïð, Âåíåñóýë, Øèíý Çåëàíä ñàéíû æèøýý áîëæýý. Òýíä áàéãàëü ñýðãýí öýöýãëýæ, ¿ðæèí òºëæèæ íóòãèéí èðãýä ÿìààã¿éãýýð çîë æàðãàëûã îëñîí áàéõ þì. Åð íü áýë÷ýýð, ãàí, çóä, öºëæèëòèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü äàí ãàíö ÿìààíû áèø, áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí èðýýä¿éã òîäîðõîéëîõ öîãö àñóóäàë þì. Áýë÷ýýð õýìýýõ “ýçýíã¿é ºðñºëäººíèé òàëáàð”-ûã ýðõ ç¿éí õóâüä çîõèöóóëàõã¿é áîë óðàãøëàõ ãàðöã¿é áîëëîî. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàé Ìîíãîë îðíû õóâüä õ¿ì¿¿ñèéí àìüæèðãàà, ñî¸ë, èðãýíøèë, áàéãàëèéí áàÿëàãèéí çîõèñòîé àøèãëàëò ãýýä îëîí àñóóäëûí çîõèñò øèéäýë íü áýë÷ýýðòýé, ººðººð õýëáýë, ãàçàðòàé øóóä óÿëäààòàé. Ò¿¿íèé óã ¿íäýñ íü öàã óóðûí ººð÷ëºëò, äóëààðàë ýð÷èìæèæ áàéãàà îäîîãèéí íºõöëèéã õàðãàëçàí òóõàéí áýë÷ýýðò òààð÷ òîõèðñîí ìàë, ÿìààòàé áàéõ àñóóäëûã òàòâàðûí áîäëîãîîð çîõèöóóëàõààñ ººð ãàðãàëãàà õàðàãäàõã¿é áàéíà. Õàðèí Ìîíãîë îðîíä ÿìààíààñ áîëæ áýë÷ýýðã¿é áîëëîî ãýäãèéã ìàë÷èä ººðñäºº îéëãîæ ýõýëæ áàéãàà íü áàõàðõóóøòàé. Ìºí í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéí óðò ò¿¿õýíä òîãòñîí óëàìæëàë ¸ñîîð ñ¿ðýã äýõ ÿìààã öººí òîîãîîð áàðüæ áàéñíûã õýëæ ºãºõ áóóðàë ìàë÷äûí ¿å õàðààõàí òàñðààã¿é íü ýñýðã¿¿öëèéã íàìæààõàä äºõºìòýé þì. Õàðèí òóëààä ÿðèàä èðýõýýð ìàëûíõàà òîî òîëãîéã, òýð òóñìàà ÿìààãàà áàãàñãàõã¿é áîë áîëîõã¿é áîëæýý ãýäãèéã ìàë÷èä îéëãîäîã áîëñîí áàéíà. Ìÿíãàò ìàë÷äûã ÷ îéøîîõã¿é ñýòãýëãýý áèé áîëñîîð áàéíà. Ìàëàà ºñãºñºí õ¿íèéã ºðãºìæëººä, øàãíààä áàéäàã òºðèéí áîäëîãûã ÷ áóðóóøààäàã áîëæ. Ýíý á¿õýí áîë èõ äýâøèë. Èíãýæ ìàë÷äûí äóíä çºâ îéëãîëò áèé áîëæ áàéãàà íü íèéãìèéí õýìæýýíèé àðãà õýìæýý àâàõ, áýë÷ýýð àøèãëàëòûã õóóëü÷ëàõ çàìààð áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéä ººð÷ëºëò õèéõèéí óðüä÷èëñàí íºõöºë á¿ðäýæ áàéãààã èëòãýæ áàéíà. Ãýõäýý ìàë÷äûíõàà ñàíàà îíîîã ñîíñîõ, áîäèò áàéäëûã ìýäýõ, òýäýíä îéëãóóëàõ, òýäíèé ñàíààã ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä îíîâ÷òîé òóñãàõ íü àñóóäëûã óëñ îðíû ºíöºã áóëàí á¿ðä ºðãºí õ¿ðýýãýýð õèéõ íü øèéäâýð ãàðãàõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ óðüä÷èëñàí àëõàì áîëîõ íü äàìæèãã¿é. Þóòàé ÷ çîõèöóóëàëòã¿éãýýð äóð çîðãîîðîî ìàë, òýð òóñìàà ÿìààã ºñãºñººð áàéâàë áýë÷ýýð, óñàà äàõèí ñýðãýõã¿éãýýð õóâõàéðóóëàí ãàçàð íóòãàà øîðîîí òàë áîëãîõ íü íýãýíò îéëãîìæòîé áîëæýý, õ¿í àðäàà. Öºëæèëò, áàéãàëèéí ñ¿éðýë ìºõëèéã áèé áîëãîæ áàéãàà ìàë àæ àõóéãàà çîõèöóóëàõ öàã íýãýíò òóëãàð÷ýý, áèäýíä.

Áýë÷ýýð Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áýë÷ýýðèéí òóõàé àñóóäàë îëíû àíõààðëûã èõ òàòàæ áàéíà. Ìîíãîë ìàë àæ àõóéí îðîí ó÷ðààñ ýíý àñóóäàë õ¿ññýí ÷ ýñ õ¿ññýí ÷ àíõààðëûí òºâä îðóóëæ áàéãàà þì. Íºãºº òàëààð äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ìàëûí õýò ºñºëò áýë÷ýýðèéí íººö, äààöàíä õ¿íä à÷àà áîëæ áàéãàà áèëýý. Ýðäýìòäèéí ÿðüæ áàéãààãààð ìîíãîë÷óóä ìàëûí òîî òîëãîéí õýò ºñºëòºä àíõààðëàà õàíäóóëæ äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë áýë÷ýýðã¿é áîëæ ìàë àæ àõóé îðøèí òîãòíîõ ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé áîëîõ àþóë áàéãàà àæýý. ªíãºðñºí ºâëèéí çóä ÷ áýë÷ýýðò îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëàõ òîä äîõèî áîëæ ºãñºí. ¯íýíäýý áýë÷ýýðèéí äààöûã õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ, õýð çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð äýýð äîîðã¿é ÿðüæ áàéãàà ÷ óëñ îðíû õýìæýýíä òîäîðõîé àæèë õèéãäýõã¿é áàéñààð ºíººã õ¿ðñýí áèëýý. Òýãâýë Õîâä àéìãèéí Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëààñ ñàÿõàí îëíû ýðõ àøèãò íèéöñýí øèéäâýð ãàðãàëàà. Òýä áýë÷ýýð àøèãëàëòûí ìåíåæìåíòèéí äóíä õóãàöààíû òºëºâëºãººã áàòàëñàí áàéíà. Ýíý òºëºâëºãººã 2010-2012 îíä õýðýãæ¿¿ëýõ þì. Àíõäàã÷ ãýæ õýëæ áîëîõóéö ýíý ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã áàòàëæ õýðýãæ¿¿ëñíýýð áýë÷ýýðèéí òàëààð õèéõ äîðâèòîé àæëûí ýõëýë áîëîõ þì. Õîâä àéìãèéí Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàë äýýð äýìæèãäñýí äàðààõü èëòãýë¿¿äèéã òîâ÷ëîí íèéòýëæ áàéíà.

Áýë÷ýýðèéã õàðèóöàõ ýçýíòýé, ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýä îðóóëñíààð àñóóäàë øèéäýãäýíý Õîâä Àéìãèéí Çàñàã äàðãà Ã.Íÿìäàâàà -Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä òºðèéí ÿàì, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ¿¿äèéí õîîðîíäûí ýðõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã òîäîðõîé áîëãîæ óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, íºãºº òàëààñ ìàë÷äûí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàñàí ÒÁÁ-ûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèæ, õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëàõ íü õàìãèéí çºâ õóâèëáàð þì. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí îðøèí òîãòíîõûí ¿íäýñ ñóóðü íü áýë÷ýýð áºãººä ýíý íü áàéãàëü öàã óóðûí íºõöºë áàéäëààñ õàðààò áàéäàã îíöëîãòîé. Òýð òóñìàà äýëõèé äàõèíàà õóðäàöòàé ÿâàãäàæ áàéãàà öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ãàí çóä áîëîí áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë õýñýã÷ëýí áîëîí íèéòèéã õàìðàí áîãèíî õóãàöààíû äàâòàìæòàé òîõèîëäîæ ÌÀÀ-ä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ áîëëîî. Íºãºº òàëààð õ¿íèé çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ áýë÷ýýð äîðîéòîæ óðãàìëûí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë öººð÷ áàéíà. Áýë÷ýýðèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ ìàë÷äûí óëàìæèëàëò àðãà àëäàãäñàí íü áýë÷ýýðèéí äààö, áýë÷ýýðèéí íºõºí ñýðãýõ áîëîìæ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë, ìàë÷èä ìàë á¿õèé èðãýä äóðòàé ãàçðàà ºâºëæºº, õàâàðæààíû õàøàà áàðüñàíààñ áýë÷ýýðèéí óëèðëûí õèë çààã àëäàãäñàí. Áýë÷ýýðèéã óëèðëààð ñýëãýí àøèãëàæ áàéíãà îòîðëîí í¿¿æ íºõºí ñýðãýõ áîëîìæ îëãîäîã í¿¿äëèéí ñîíãîìîë ÷àíàð ààæìààð àëäàãäàí óëàìæëàë ìàðòàãäàõàä õ¿ðñýí.Áèäíèé îëîí æèëèéí ñóäàëãààãààð áýë÷ýýðèéí ìàë ñ¿ðýã ýêîëîãèéí çîõèñòîé íóòàãòàé òîõèîëäîëä ñîíãîìîë óòãààðàà õàìãèéí õÿìä çàðäëààð äýýä çýðãèéí ¿ð àøãàà ºãºõ áîëîìæòîé áàéäàã. Áýë÷ýýð àøèãëàëòàä óñíû õàíãàìæèéí íºëººëºõ áàéäàë ñ¿¿ëèéí æè-

ë¿¿äýä ýðñ íýìýãäæýý. Çàõ çýýëä øèëæèõýýñ ºìíº àøèãëàæ áàéñàí óóðõàéí áîëîí ã¿í ºðìèéí õóäàã òîíîãäîæ ¿ðýãäýõèéí çýðýãöýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 57 ãîë ãîðõè áóëàã øàíäíû óñ øèðãýæ òºäèé õýìæýýãýýð àøèãëàëòã¿é áýë÷ýýð íóòàã áèé áîëæ áàéãàà þì.Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óëñûí òºñâººð õóäàã øèíýýð ãàðãàõ, ñýðãýýí çàñâàðëàõ íü íýìýãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ óñò öýã¿¿ä øèðãýñíýýñ àøèãëàëòã¿é áýë÷ýýðèéí õýìæýý áóóðàõã¿é áàéíà.Ìàíàé àéìãèéí áýë÷ýýðèéí ýäýëáýð ãàçðûí ºíººãèéí ò¿âøèíãèéí õóâüä áýë÷ýýðèéí ýäýëáýð ãàçàð 5.7 ñàÿ ãà ¿¿íýýñ 3.5 ñàÿ ãà íü ºâºë, õàâðûí 2.2 ñàÿ ãà íü çóí íàìðûí áýë÷ýýðò àøèãëàãääàã. Ìàëä õýäèé õýìæýýíèé áýë÷ýýðèéí òàëáàé øààðäëàãàòàéã ºíäºð óóë èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí á¿ñ íóòãèéí õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñýí íýã ìàëä øààðäàãäàõ áýë÷ýýðèéí áàãöààëñàí äóíäæààð òîîöîæ ¿çýõýä /íýã õîíèíä 2.66 ãà/ 8.2 ñàÿ ãà áýë÷ýýð øààðäëàãàòàé áàéãàà áºãººä 2,5 ñàÿ ãà áýë÷ýýð äóòàãäàëòàé ãýñýí ¿ã þì.Òýãâýë õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñýíýýð àéìãèéí íèéò ìàëä 1.810 ìÿíãàí òí ºâñ øààðäëàãàòàé òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Àéìãèéí áýë÷ýýðèéí äóíäàæ óðãàöûã 2009 îíä òîäîðõîéëñîí ä¿íãýýñ ¿çýõýä áýë÷ýýðèéí òýæýýëèéí íººö õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñýíýýð 1.8-2.2 ñàÿ ìàë áàãòààõ áîëîìæòîé. Ãýòýë áîäèò ìàëûí òîî 3,8 ñàÿ õîíèí òîëãîé áàéíà.Õàäëàí òýæýýë áýëòãýæ áàéãàà ºíººãèéí áàéäàë ÌÀÀ-í òîãòâîðòîé ºñºëòèéã õàíãàæ ÷àäàõã¿é, èõýíõäýý òðàêòîð, òåõíèêòýé àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí õóâèðñàí áàéíà. Èéì íºõöºëä ºíäºð ¿íýòýé ºâñ òýæýýëèéã ìàë÷èä õóäàëäàí àâàõ áóþó õàíäèâ, òóñëàìæèéí áàéäëààð òóëãàðñàí áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëæ ÷àäàõã¿é áîëæýý. Áýë÷ýýðèéí

¹ 10 (34) 2010

àøèãëàëòûí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã áàòàëëàà 6. Áýë÷ýýð ýçýìø¿¿ëýõ, ò¿ðýýñëýõ òóðøèëòûã ¿íäýñëýí ìàëûí òîî òîëãîé, ñ¿ðãèéí á¿òýöòýé óÿëäóóëàí áýë÷ýýðèéã ýçýìø¿¿ëýõ ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýíä îðóóëàõ æóðàì áîëîâñðóóëíà 7.Òºðèéí áîäëîãîîð áýë÷ýýðèéí äààöàíä òîõèðóóëàí ìàëûí òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõ àðãà ìåõàíèçìûã áèé áîëãîæ õýðýãäààöààñ õýòýðñýí ìàëûã òóõàéí áýë÷ýýðò áàðèõ íü íýã õýñýã áýë÷ýýðèéã óäààí õóãàöààíä äàâòàæ íºõºí ñýðãýõ áîëîìæ ºãºõã¿é áýë÷ýýð äîðîéòîõ, öºëæèõ ¿éë ÿâöûã óëàì õóðäàñãàõ, ìàëûí òîî àøèã øèìèéã áóóðóóëàõàä õ¿ðãýäýã òóë áýë÷ýýðèéí äààöàíä òîõèðñîí òîîíû ìàëûã ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ ÷àäâàë ýíý òàëààð áîëîìæ áàéãààã Äàðâè ñóìûí óäèðäëàãóóä 2500 êì-èéí àëñ Ñ¿õáààòàð àéìãààñ ¿çýì÷èí õóö àâ÷èðñàí æèøýý õàðóóëæ áàéíà.Ìàíàé àéìàã, æèëäýý 2-îîñ äýýø íàñíû ýð õîíü, ÿìàà, ¿õðèéã ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýä îðóóëáàë õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñýíýýð 519.7 ìÿíãàí ìàëûã áýë÷ýýðýýñ ÷ºëººëºõ áîëîìæòîé. Ìàëûí òîîã çîõèñòîé õýìæýýíä áàãàñãàõûí òóëä îëîí ìàëòàé ìàë÷äûã ôåðìåðèéí àæ àõóéä øèëæ¿¿ëýõ çýðãýýð çºâ àðãà õýëáýðèéã îëîõ õýðýãòýé áàéíà. Áýë÷ýýðèéí õýâèéí òºëºâ áàéäëûã õàäãàëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ ñàéæðóóëàõ ¿íäñýí íºõöºë íü áýë÷ýýðèéí ¿íý öýíèéã ìàë÷èä, ìàë á¿õèé èðãýäýä îéëãóóëàõ, áýë÷ýýð ýçýìø¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã áèé áîëãîõ ÿâäàë þì. Íýã õîíü õîíîãò 1.6 êã ºâñ èäíý ãýæ ¿çâýë æèëäýý 584 êã ºâñ áîëíî. 20 êã æèíòýé 1 áîîäîë ºâñ 2500 òºã ãýæ ¿çýõýä 29 áîîäîë ºâñ áóþó 72500 òºãðºã áîëæ áàéíà. 200 õîíüòîé íýã ìàë÷èí ºðõ æèëäýý 14.5 ñàÿ òºãðºãèéí ºâñèéã áýë÷ýýðýýñ ¿íýã¿é àøèãëàæ áàéíà. 1000 õîíüòîé áîë 72,5 ñàÿ òºãðºã. Èéì èõ õýìæýýíèé ¿íý öýíýòýé ç¿éëèéã ÿìàð ÷ òºëáºðã¿éãýýð àøèãëàäàã áîëîâ÷ ºíººäºð áýë÷ýýðýý òîðäîæ ñàéæðóóëàõûí òóëä õºðºíãº îðóóëàëò õèéäýã ìàë÷èí áàðàã áàéäàãã¿é. Èéìýýñ áýë÷ýýð àøèãëàñíû òºëáºð õóðààìæèéã òîãòîîæ ò¿¿íýýñ îðîõ îðëîãûã áýë÷ýýðèéã ñàéæðóóëàõ, õàìãààëàõ, óñæóóëàõ àðãà õýìæýýíä çàðöóóëàõ íü ç¿éòýé þì. Áýë÷ýýð àøèãëàëòûí ìåíåæìåíòèéã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü òóëãàìäñàí àñóóäàë ìºí. Èéìýýñ ñóì ãàçàð íóòãàà áàãèéíõàà õ¿í àì, ìàëûí òîîíä õàðüöóóëàí íàðèéâ÷ëàí òîã-

òîîæ, ºâºëæºº õàâàðæààíû íóòàã áýë÷ýýðèéã áàãò ò¿ðýýñèéí õýëáýðýýð òóðøèëò õèéæ àøèãëóóëáàë ÿìàð âý? Áýë÷ýýðèéã õàðèóöàõ ýçýíòýé, ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýä îðóóëñíààð áýë÷ýýðèéí àñóóäàë øèéäýãäýíý ãýæ îéëãîæ áàéíà. Ýäãýýð îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä Õîâä àéìãèéí ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëñîí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëãîîð ìàë÷èä, ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòýí, òºñºë õºòºëáºðèéí áàéãóóëëàãà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ñàíàà÷èëàí áîëîâñðóóëñàí àéìãèéí áýë÷ýýð àøèãëàëòûí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã òà á¿õýíä óðüä÷èëàí õ¿ðã¿¿ëñýí áèëýý. ªºðººð õýëáýë öààøèä õèéõ çîðèëòîî á¿õýë öîãö òºëºâëºãºº áàéäëààð òîëèëóóëæ áàéíà. Ýíý áîë òà áèäíèé ºíãºðñºí 2-3 ñàðûí õóãàöààíä çîõèîí áàéãóóëñàí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãºº þì. Ýíý òºëºâëºãººíä çîõèîí áàéãóóëàëò; ýðõ ç¿éí øèéäâýð ãàðãàõ; áýë÷ýýðèéí äààö áàãòààìæèéã òîãòîîõ; çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ; õàäëàí, òýæýýë áýëòãýõ, íººöëºõ, õàäãàëàõ; óñàí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ, óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõ; îòðûí áýë÷ýýð íóòãèéã õàìãààëàõ, òîõèæóóëàõ; ìýäýý, ìýäýýëýë; áóñàä ãýñýí 8 ÷èãëýëýýð, íèéò 44 ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëýõýýð àâ÷ ¿çýæ áàéíà.¯¿íä: 1. Àéìàã, á¿õ ñóìäûí ò¿âøèíä “Áýë÷ýýðèéí èæ á¿ðýí çóðàã”-òàé áîëîõ 2. Á¿õ ñóìàíä áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí ÒÁÁ-óóäûã áàéãóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ 3. Àéìãèéí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò õàðèóöñàí àãåíòëàã áàéãóóëàõ ñàíàë áîëîâñðóóëàí Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ðã¿¿ëýõ 4. Ìàë÷äûí ºâºëæºº õàâàðæààíû áýë÷ýýðèéã ýçýìø¿¿ëýõ, ò¿ðýýñëýõ òóðøèëòûã ºíäºð óóë, èõ íóóðûí õîòãîð, àëòàéí öààäàõ, ãîâèéí ñóìäàä òóðøèõ 5.Ñóì áîëãîí ººðèéí îíöëîãò òîõèðñîí “Áýë÷ýýð àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ æóðàì”-òàé áîëæ ìºðäºí àæèëëàõ

æ¿¿ëýõ 8.Öºëæèëòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ äóíä õóãàöààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ õýðýãæèëòèéã õàíãàõ. 9.Ñ¿ðãèéí á¿òöèéí çîõèñòîé õàðüöààã á¿ðä¿¿ëýõ àðãà ìåõàíèçìûã áèé áîëãîæ õýðýãæ¿¿ëýõ 10. Áóÿíò, Ìÿíãàä, Áóëãàí, Õîâä ñóìäàä óðãàäàã õîðîí îðòóóçûí ñóäàëãààã íàðèéâ÷ëàí õèéæ, òàðõàëòûã áàãàñãàõ àðãà õýìæýý àâàõ 11.Áýë÷ýýðèéí ÌÀÀ-í ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ 12. Íîãîîí òýæýýë òàðèàëàõ àæëûã ºðãºòãºõ, ýíý ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ, èðãýäèéã áîäëîãîîð äýìæèõ 13. Õîâä, Áóÿíò, Ýðäýíýá¿ðýí, Ìàíõàí, Ìÿíãàä, ¯åí÷, Àëòàé, Áóëãàí ñóìäàä óñàëãààòàé òàðèàëàíã ñýðãýýæ óëìààð òýæýýëèéí ¿éëäâýð, öåõ áàéãóóëàõ 14. Æèë á¿ð 20-ààñ äîîøã¿é õóäàã øèíýýð ãàðãàõ, ñýðãýýí çàñâàðëàõ àðãà õýìæýýã òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ 15. Àéìàã, ñóì äóíäûí îòðûí á¿ñ íóòãèéã àëáàí ¸ñîîð òîãòîîæ øèéäâýð ãàðãóóëàí, áàòàëãààæóóëàõ 16. Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäõ¿¿íèéã áýëòãýí íèéë¿¿ëýõ áèðæèéí íýãäñýí ñ¿ëæýý áèé áîëãîõ 17.Õàëàë àðãààð ìàõ áîëîâñðóóëàõ, àðüñ øèð áîëîâñðóóëàõ, íîîñ óãààõ ¿éëäâýð áàéãóóëàõ 18. Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóé, ôåðìåð õºãæ¿¿ëýõ á¿ñ íóòãèéã òîãòîîæ, ýíý òàëààð àæèë ýðõýëæ áóé àæ àõóéí íýãæ, èðãýäèéã á¿õ òàëààð äýìæèõ 19. Îëîí íàñòûí ¿ð ¿ðæ¿¿ëýõ àæ àõóéí íýãæ áèé áîëãîõ òàëààð ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí òóñëàëöààòàé õºäºëãººí ºðí¿¿ëýõ çýðýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîäëîãûí øèíæ ÷àíàðòàé îëîí ÷óõàë àñóóäëûã áýë÷ýýð àøèãëàëòûí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíä òóñãàñàí áîëíî. Ãýõäýý ýíý íü 1 æèëèéí çîðèëò áèø áºãººä 2010-2012 îíû õîîðîíä 3 æèëèéí äóíä õóãàöààíû ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëíý. ¯éë àæèëëàãààíû õýðýãæèëòèéã õàðèóöàõ ýçýí, õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ áàé-

ãóóëëàãà ãàðàõ ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëæ ºãñºí. Ýäãýýðèéã áîäèòîé õýðýãæ¿¿ëõýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã óëñûí áîëîí, îðîí íóòãèéí òºñºâ, òºñºë, õºòºëáºð¿¿äýýñ àâàõ õýì-

æýýãýýð íü òîîöñîí. Èíãýñíýýð ìàíàé àéìàã ÌÀÀ-í õºãæëèéí ãîë ñóóðü áîëñîí áýë÷ýýð àøèãëàëòûí ìåíåæìåíòèéí öîãö òºëºâëºãººòýé áîëæ áàéíà.

Ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðãýýð áýë÷ýýðýý õàìãààëàõ, ìàë÷äûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãà áàéíà Ä.Öýâýýíðàâäàí Ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí ¿íäýñ áîëñîí áýë÷ýýð èõýýõýí äîðîéòîëä îðîîä áàéíà. Ìîíãîë îðíû íèéò áýë÷ýýðèéí 70 ãàðóé õóâü íü ÿìàð íýã õýìæýýãýýð äîðîéòñîí ãýæ ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä ¿çýæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë ãàçàð àâ÷, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ñºðãººð íºëººëºí, óëñ îðíû òîãòâîðòîé õºãæëèéã õîéø òàòàõ õýìæýýíä àëü õýäèéíý õ¿ðýýä áàéíà. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã òºðèéí çîõèöóóëàëòã¿éãýýð ýíý õýâýýð íü áàéëãàâàë æèë á¿ð ãàí ãà÷èã, çóä òóðõàíä íýðâýãäñýýð îéðûí õóãàöààíä áýë÷ýýð ñýðãýõ áèîëîãèéí ÷àäàìæã¿é áîëæ, áàéãàëèéí ãàìøèã, íèéãìèéã á¿õýëä íü õàìàðñàí ñ¿éðýë ìºõºëä õ¿ðãýõ ä¿ð çóðàã íýãýíò áèé áîëñíûã ñóäëàà÷èä òîãòîîãîîä áàéíà. Ìîíãîëûí ìàë æèë äàðààëàí ºñ÷ áàéãàà õýäèé ÷ ìàë÷äûí àìüäðàë, îðëîãî óëàì á¿ð ìóóäààä áàéíà. Áýë÷ýýð ¿íýãvé áóþó òºðèéí ç¿ãýýñ áýë÷ýýðèéí òàëõàãäëûã çîõèöóóëàõ ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã áàéõãvé áàéãàà ó÷ðààñ ìàë÷èä ìàãàäãvé ººðèéí ÷èí õ¿ñëèéí ýñðýã áàéãàëèéí äîðîéòëûã áèé áîëãîîä áàéíà.Ìîíãîë Óëñûí Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèéí òºñºëä áýë÷ýýðèéí òºëáºð, õóðààìæèéã õóóëü÷èëæ ºãºõ, èíãýñíýýðýý ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðãýýð áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë, äààö õýòðýëò, öºëæèëòèéí ýñðýã òóóøòàé àðãà õýìæýý áîëîîä çîãñîõã¿é ìàë àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí ýðýëò, íèéë¿¿ëòèéí çîõèñòîé õàðüöàà áóé áîëñíîîð ìàë÷äûí àøèã, îðëîãî íýìýãäýõ, íºãºº òàëààðàà ìàë÷äûí óëàìæëàëò ñýòãýëãýýíä òîìîîõîí ººð÷ëºëò ãàðãàõ ãîë íºõöºë á¿ðäýíý ãýæ ¿çýæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí òºëáºðèéã äàðààõü áàéäëààð òîãòîîõ ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä: Ìàë òóñ á¿ðèéã áîã ìàëä øèëæ¿¿ëýí òîîöîõ áºãººä òàòâàð òºëºã÷ èðãýí íü áîã ìàë á¿ðýýñ àëñëàãäñàí áîëîí ãîâèéí á¿ñ íóòàãò 5000 òºãðºã, õàíãàéí áîëîí òºâèéí á¿ñ íóòàãò 7500 òºãðºãèéí áýë÷ýýðèéí òºëáºðèéã æèë á¿ð òºëíº. Áýë÷ýýðèéí òºëáºðèéã ÓÒÕÃÍóòàãò 2 äàõèí íýìýãä¿¿ëæ àâíà. Áýë÷ýýðèéí òºëáºðèéã òîîöîí àâàõäàà íèéñëýë Óëààáààòàð õîòîîñ 50 êì äîòîð ìàë àæ àõóé ýðõëýí àìüäàð÷ áàéãàà ìàë÷äààñ 1.5 èòãýëö¿¿ðýýñ ºñãºæ, àéìãèéí òºâººñ 25 êì äîòîð íóòàãëàæ áàéãàà ìàë÷äàñ 1.3 èòãýëö¿¿ðýýð ºñãºæ, ñóìûí òºâººñ 15 êì äîòîð íóòàãëàäàã ìàë÷äààñ 1.2 èòãýëö¿¿ðýýð òóñ òóñ ºñãºæ áýë÷ýýðèéí òºëáºðèéã òºëíº.Ìàë÷èí ºðõèéí àì á¿ë òóñ á¿ðä íü áîã ìàëä øèëæ¿¿ëñíýýð òóñ á¿ð 100 áîãèéã áýë÷ýýðèéí òºëáºðººñ ÷ºëººëíº. Æèøýý íü: 5 àì á¿ëòýé ìàë÷èí ºðõººñ áîã ìàëä øèëæ¿¿ëñíýýð 500 áîã ìàëûã áýë÷ýýðèéí òºëáºðººñ ÷ºëººëíº. Ìàë òóñ á¿ðèéã áîã ìàëä øèëæ¿¿ëýí òîîöîõ èòãýëö¿¿ð: 1 õîíü = 1 áîã 1 ÿìàà = 2 áîã 1 àäóó = 6 áîã 1 ¿õýð = 5 áîã 1 òýìýý =4 áîã Ìàë÷èí ºðõèéí àì á¿ë òóñ á¿ðò áîã ìàëä øèëæ¿¿ëñíýýð òóñ á¿ð 100 áîã áýë÷ýýðèéí òºëáºðººñ ÷ºëººëºõ áºãººä íýã àì á¿ë òóñ á¿ðä áýë÷ýýðèéí òºëáºðººñ ÷ºëººëºãäºõ ìàë äîòîð ÿìààíû ýçëýõ õóâü áîã ìàëä øèëæ¿¿ëñíýýð 30 òîëãîéãîîñ èë¿¿ã¿é áàéíà.Ìàë÷èí ºðõ ãýæ íýã æèëä 180 -ààñ äîîøã¿é õîíîãò ìàëàà ººðºº äàãíàí ìàëëàæ áàéãàà áºãººä ìàëûíõàà àøèã øèìýýð çîíõèëîí àìüäàðäàã ºðõ, àéëûã ìàë÷èí ºðõ ãýæ òîîöîõ áºãººä òóõàéí ñóì, áàãèéí àëáàí ¸ñíû á¿ðòãýëä îðñîí áàéíà. / òóõàéí ñóìûí èðãýí áàéíà/ Ìàë÷èí ºðõèéí íýã àì á¿ëä îíîãäîõ ìàëûã áîã ìàëä øèëæ¿¿ëýõ òîîöîî: 1. ßìàà – 15 õ 2 = 30 áîã 2. Õîíü – 33 õ 1 =33 áîã 3. Àäóó – 3 õ 6 = 18 áîã 4. ¯õýð – 3 õ 5 = 15 áîã 5. Òýìýý–1 õ 4 = 4 áîã Òîëãîéí òîîãîîð 1 õ¿íä áîä, áîã íèéëñýí 55 òîëãîé ìàë íààä çàõ íü áýë÷ýýðèéí òºëáºðººñ ÷ºëººëºãäºíº. Õîíü áîë 100 òîëãîé ÷ºëººëºãäºõ áîëîìæòîé. ( ìàë÷èí ºðõèéí äóíäàæ àì á¿ëèéí òîî 5 áàéíà ) ¯éë àæèëëàãààíû ãîë ÷èãëýë áîë ýíý á¿ãäèéã õàìãààëàõ àðãà áîëæ áàéíà.

¹ 10 (34) 2010

äàõ òóõàéí ç¿éëèéí àìüäðàõ îð÷íû ìýäýýëëèéã äàâõàð öóãëóóëäàã. Ìºí àìüòíûã àæèãëàõäàà ãàíöõàí àðãàëü þì óó, ãàíöõàí èðâýñ àæèãëàõã¿é ø¿¿ äýý. Ñ¿ðãýýð íü àæèãëàæ áàéãàà ø¿¿ äýý. Õý÷íýýí íü ýì, õýä íü ýð, õýä íü òºë áàéíà âý ãýäýã ìýäýýýëýë íü áàñ õàäãàëàãäàæ áàéäàã. - Ïðîãðàììûã á¿òýýõýä áàã á¿ðä¿¿ëæ àæèëëàñàí ãýñýí, ýíý òàëààð òîäðóóëàà÷? -Óâñ íóóðûí óëñûí òóñãàé

ëàã÷äûí ìýäýýëëèéã íýãòãýõ, áîëîâñðóóëàõ ¿¿äíýýñ ñóäàëãàà øèíæèëãýý õàðèóöñàí ìýðãýæèëòí¿¿äýä øàò äàðààëñàí ñóðãàëò õèéæ ïðîãðàììûã õýðõýí àøèãëàõ ÷èãëýëýýð ìýðãýø¿¿ëñýí. Ýä íàð çºâõºí çýðëýã àìüòäààñ ãàäíà áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûã äàâõàð á¿ðòãý÷èõýæ áàéãàà þì. Áàéãàëü õàìãààëàã÷èéíõàà íýðèéã ñîíãîîä ìýäýýëëèéã íü àâ÷èõàæ áîëíî. Õýäýí îíä õýäýí óäààãèéí àæèãëàëò õèéæ õè÷íýýí àí àìüòàí òýìäýãëýñýí

ìàíàé Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí íýð äýýð áàéãàà. Ïðîãðàììûã àâ÷ àøèãëàõàä ÷ºëººòýé, ¿íýã¿é. ßàãààä ãýâýë ýíý åðººñºº ë ººðºº ýíý îëîí ñóäàëãààíû ìýäýýëëèéã íýãòãýýä íýã áîëãî÷èõîæ áàéãàà þì. Ýíèéã àøèãëààä ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä áàéãàëèéí íººö áàÿëãàà íýã ÷ ãýñýí þìàí äýýð íýãòãýæ ÷àäàæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Ýíý ïðîãðàììûã çîõèîñîí ãîë çîðèëãî íü ë ýíý. Ñóäàëãààã àøèãëààä øèéäâýð ãàðãàã÷èä

Ä.Ñàíæìÿòàâ: “Áèîñàí” áîë

ìýäýýëëèéã òîîí õýëáýðýýð õàäãàëæ, áîëîâñðóóëàõ ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí øèéäëèéã ãàðãàñàí á¿òýýë Õ.ÕÓËÀÍ Ìîíãîë èíæåíåð¿¿ä áàéðøèë òîãòîîã÷ áàãàæ, êîìïüþòåð á¿òýýñýí íü ìàíàé ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû òåõíîëîãè øèíý øàòàíä ãàðñíû íýã áàòàëãàà áàéëàà. Òýãâýë ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí øèéäëèéã áàéãàëèéí íººö, õàìãààëëûí òºëºâëºëòºä àøèãëàõ áàñ íýãýí øèíý ïðîãðàììûã ìîíãîë çàëóóñ á¿òýýæýý. “ÁèîÑàí” íýðòýé ýíýõ¿¿ ïðîãðàìì çýðëýã àìüòíû áàéðøèë, òàðõàö, ñ¿ðãèéí á¿òýö, àìüäðàõ îð÷íû ìýäýýëëèéã á¿ðòãýõ, áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýãòýé. “ÁèîÑàí”-ã á¿òýýñýí áàãèéí ãèø¿¿í, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí ìýðãýæèëòýí Ä.Ñàíæìÿòàâòàé ÿðèëöëàà. -”Øèëäýã øèéäýë-2010" óðàëäààíä òà á¿õíèé “ÁèîÑàí” á¿òýýë õî¸ðäóãààð áàéð ýçýëæýý. Ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí øèéäëèéã áàéãàëü îð÷èíòîé õîñëóóëñàí íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà? -Æèë á¿ð áîëäîã ýíý ¿çýñãýëýíãèéí “Øèëäýã øèéäýë-2010” óðàëäààíä áèä ýíý á¿òýýëýýð îðîëöñîí þì. ªíººãèéí ìýäýýëýë òåõíîëîãèéã áàéãàëüä ¿ð àøèãòàéãààð õýðõýí àøèãëàæ áîëîõûã áèä “ÁèîÑàí” á¿òýýëýýðýý õàðóóëàõûã õè÷ýýñýí. Ýíý ïðîãðàì íü ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåì äýýð ñóóðèëñàí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ìîíãîë õýëýýð áè÷èãäñýí áèå äààñàí ïðîãðàì õàíãàìæ. Óã ïðîãðàì òóõàéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë òýð äóíäàà çýðëýã àí àìüòàí õààíà, õýçýý, ÿìàð îð÷èíä þó áàéãààã øèíæëýõ óõààíû áàòëàãäñàí àðãà ç¿éãýýð òîäîðõîéëæ ìýäýýëëèéã òîîí õýëáýðýýð õàäãàëæ áîëîâñðóóëàõ ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí øèéäëèéã ãàðãàñàí

á¿òýýë. ªºðººð õýëáýë, áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷, èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷, èðãýäèéí íºõºðëºëèéí öààñàí äýýðõè á¿ðòãýñýí ìýäýýëëèéã “ÁèîÑàí”-ä á¿ðòãýæ, íýìæ îðóóëààä ÿâàõ þì. -Òýäíèéã öààñòàé íîöîëäîõ àæëààñ ñàëãàæ, õºäºëìºðèéã íü õºíãºâ÷èëæ ºãñºí áàéõ íü? -Òèéì. Ãýõäýý ãîë çîðèëãî íü áàéãàëèéí íººöèéí àæèãëàëò ñóäàëãààã òîãòìîëæóóëàõ, óëìààð òóõàéí íººöèéí áàéðøèë, øèëæèëò õºäºëãººíä ¿íäýñëýí õàìãààëàõ òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ þì. Àíõíààñàà ÿã ýíý øààðäëàãààð ë “ÁèîÑàí”-ã á¿òýýñýí. Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûí àæèãëàëòûí ìýäýýëýëä ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóä ä¿ãíýëò ºãºõ, ìîíèòîðèíã õèéæ áàéõ òàëààð òàâüñàí õ¿ñýëò, õýðýãöýý øààðäëàãààñ óðãàí ãàðñàí ïðîãðàìì áàéãàà þì. -Óðãàìàë, àìüòàí ãýýä ìîíãîë îðíû õýìæýýíä áàéãàà á¿õèé ë ìýäýýëëèéã áàãòàà÷èõñàí èéì ïðîãðàìì þì áàéíà ãýæ îéëãîëîî? -Ïðîãðàììûí ¿íäñýí çîðèëãî áîë áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, òýð äîòðîî çýðëýã àìüòíû àæèãëàëòûí ìýäýýëëèéã á¿ðòãýæ áàéãàà þì. Áàéãàëü õàìãààëàã÷, íºõºðëºë¿¿ä ýíý òàëààðõ ìýäýýýëëèéã ñàð á¿ð õºòºëäºã. Òýð ìýäýýëëèéã ýíý ïðîãðàììûí òóñëàìæòàéãààð íýãòãýí ìýäýýëëèéí ñàí ¿¿ñãýæ áàéãàà ãýñýí ¿ã. Õîâîð áîëîí íýí õîâîð àãíóóðûí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé àìüòäûí ñóäàëãààã èíãýæ íýãòãýí ìýäýýëëèéí ñàí ¿¿ñãýñíýýð òóõàéí á¿ñ íóòàãò õàìãààëëûí îíîâ÷òîé ìåíåæìåíòèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäýñ á¿ðäýíý. Áàéãàëü õàìãààëàã÷èä çºâõºí òóõàéí àìüòíû áàéðøëûí òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëààä çîãñîõã¿é õàìãààëëûí òºëºâëºãººíä çàéëøã¿é òóñãàã-

õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû õàìò îëîí áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí öóãëóóëñàí ìýäýýëëèéã íýãòãýæ, ìýäýýëýë äýýð ä¿ãíýëò ºãºõ áîëîìæã¿é áàéãàà òàëààð àíõ áèäýíòýé ñàíàë ñîëèëöñîí. Òýãýõýýð ñàíàà÷ëàãûã òýä ãàðãàñàí ãýæ ¿çâýë íýã áàã áîëæ áàéãàà þì. Ýíý àæèãëàëòûí ìýäýýëëèéã øèíæëýõ óõààíû àðãà ç¿éòýé õèéõ íü çàéëøã¿é òóë ýíý á¿ãäèéã õèéõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áàéõ õýðýãòýé. Ýíý óòãààðàà ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ 2 äàõü áàã ãàð÷ õèéñýí. 2 áàãèéí ñàíàà÷ëàãà, àðãà ç¿éã îéëãîìæòîé, îíîâ÷òîé øèéäëýýð èëýðõèéëæ ãàðãàõ ïðîãðàììûí çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿òýö ÿìàð áàéõ òàëààð ìàíàé áàéãóóëëàãààñ áàã ãàð÷ ïðîãðàì áè÷èõ áàã, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ñóäàëãàà õèéæ áàãóóäûã óÿëäóóëæ àæèëñàí. Ìýäýýæ ýíý ïðîãðàì ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí ãàðààð á¿òñýí. Y¿íèéã ïðîãðàììûí áàãèéí àõëàã÷, ñèñòåìèéí èíæåíåð Õ.Ýðíàð àìæèëòòàé óäèðäàæ á¿òýýñýí. Èéíõ¿¿ ýíý ïðîãðàìì ìààíü õýä õýäýí ¿å øàòòàé á¿òñýí. Åð íü áîë ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, õºðñºí äýýð íü àæèëëàæ áàéãàà áàéãàëü õàìãààëàã÷ áîëîí ïðîãðàììèñò íàðûí õàìòûí á¿òýýë þì. -Õýð õóãàöàà çàðöóóëñàí áý? -Ñàíààã íýãòãýõ, ìàòåðèàë öóãëóóëàõ, àìüòíû ìîíèòîðèíã ñóäàëãàà õèéõ àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàõ, õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîõ, èðýýä¿éä àøèãëàõ áîëîìæèéã òîäîðõîéëîõ, îëîí óëñàä èæèë òºñòýé øèéäýë áàéãàà ýñýõèéã ñóäëàõ, áàéâàë øóóä àâ÷ àøèãëàõ áîëîìæèéã õàðàõ, ìºí ïðîãðàì áîëëîî ãýõýä õýðýãëýã÷ íü ÿìàð õ¿ì¿¿ñ áàéõ ãýýä íèéò íýã æèë õàãàñûí õºäºëìºð îðñîí. -Õýðýãëýæ ýõýëñýí ¿¿? -Ýõýë÷èõñýí. Ýõíèé ýýëæèíä Àëòàé Ñî¸íû á¿ñ íóòãèéí ÓÒÕÃÍ-èéí áàéãàëü õàìãàà-

òàëààðõ ìýäýýëýë ãýõ ìýò. Íýã ¸ñîíäîî àðõèâëàãäààä, ò¿¿õ íü ¿ëäýýä áàéõ þì. ¯¿íèéã õýðýâ óëñûí õýìæýýíä íýãòãýæ ÷àäàõ þì áîë óëñûí õýìæýýíä áàéäàã 800 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí ìýäýýëýë îðæ áîëíî. Õîëáîî áàðèõ óòàñ, õàÿã, õèéñýí ñóäàëãàà íü îðîõ þì. Çºâõºí àìüòíàà àæèãëàõã¿é, îð÷íû àæèãëàëò áàñ äàâõàð õèéíý. Îäîî ñóäëàà÷ ìèíèé 2009-2010 îíä õèéñýí àæèãëàëòûí ìýäýýëëèéã õàðúÿ ãýýä ë. Àæèãëàñàí àìüòàí äîòðîîñ õàìãèéí îëîí íü àëü áàéíà ãýäãèéã õàðæ áîëíî. Áîëîìæòîé á¿õèé ë àñóóäëûã ýíý ïðîãðàìäàà øèíãýýæ ºãºõèéã õè÷ýýñýí. -Ìàíàéõ ÷èíü 2002 îíîîñ õîéø àìüòíàà òîîëîîã¿é. Òýãýõýýð ýíý ïðîãðàììûã àøèãëààä ýõýë÷èõâýë àñóóäàëã¿é þì áèø ¿¿? -ßã ÷ àñóóäàëã¿é ãýæ õýëæ áîëîõã¿é. Ýíý ïðîãðàììûí ìºí ÷àíàð îëîí æèëèéí áàéíãûí àæèãëàëò ñóäàëãàà õèéñíýýð òóõàéí ç¿éë àìüòíû õàíäëàãûã ìýäýõýä îðøèæ áàéãàà þì. Òýðíýýñ áèø ãàíö íýãõýí ñóäàëãààíû ìýäýýëëèéã öóãëóóëñàíààð çýðëýã àìüòíû òîî òîëãîéí íººöèéã ¿íýëíý ãýæ áàéõã¿é. Ãýõäýý ¿¿íèéã óëñûí õýìæýýíä àâ÷ õýðýãëýýä ìàø ñàéí àðãà÷ëàëààð ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ àâààñ áîëîõã¿é ãýõ ãàçàðã¿é. Õàìãèéí ãîë íü äàâõöàë ãàðãàõã¿é òîîëîõ ¸ñòîé. ßàãààä ãýâýë, õî¸ð áàéãàëü õàìãààëàã÷ íýã àìüòíûã õî¸ð òàëààñ íü çýðýã õàð÷èõâàë ¿ð ä¿í íü õî¸ð äàõèí áîëæ ãàðíà. Òýãýõýýð ñóäàëãàà õèéäýã òîãòñîí ºäºð, òîãòñîí çàìíàë, òîãòñîí çóðàãëàë, òîãòñîí àðãà ç¿éòýé áàéõ øààðäëàãàòàé. -Òîäîðõîé õýäýí àéìàã õýðýãëýæ ýõýëæ áàéãàà þì áàéíà. Áóñàä àéìàã õýðýãëýå ãýâýë áîëîõ óó. ßíç á¿ðèéí ìºíãº òºãðºã òºëºõ þì óó? -Áîëíî. Ìºíãº òºëºõã¿é. Ïðîãðàì õàíãàìæèéí õóâüä ìàíàéõ îþóíû ºì÷èéí ãýð÷èëãýý, çîõèîã÷èéí ýðõ àâ÷èõñàí. Òýð íü

îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàäàã. Ýíý ïðîãðàì õºãæëèéíõºº ¿å øàòàíä ÿâæ áàéãàà ãýæ áèä ¿çýæ áàéãàà. Õýðýãëýã÷ íàðààñ çàðèì íýã ñàíàà, ñàíàëóóä áîëîí áàãà ñàãà äóòàãäàëòàé òàëóóäûã èð¿¿ëæ áàéíà. -Òºðèéí áàéãóóëëàãà, ÿàìíààñ ýíý ïðîãðàììûã àøèãëàõ ñàíàë èð¿¿ëæ áàéãàà þó? -Åð íü òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã ãýäýã ìààíü ººðºº òºðèéí áàéãóóëëàãà ø¿¿ äýý. ¯¿íèéã ÿã îäîî îðîí íóòàãò àøèãëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ íü áîëîõîîð áèäíèé ìýäýýëýë åðººñºº îäîî àñóóäàëã¿é áîë÷èõëîî, àíõíààñàà áàéõ ¸ñòîé ç¿éë áàéæ ýý ãýæ õýëæ áàéãàà. Òýðèéã íü òóõàéí çàõèðãààíû äàðãà íü ÷ ãýñýí íýýðýý èõ õÿëáàð÷ëàãäñàí áàéíà ãýýä áàéãàà ë äàà. Îäîîãîîð áîë õýðýãëýýíä íýâòð¿¿ëýõèéí òóëä áèä íàð àíõàí øàòíààñ íü õàðààä ÿâæ áàéãàà. Ýõëýýä èíãýýä ÿâæ áàéòàë øèéäâýð ãàðãàã÷ íàð áàñ ÿìàð ìýäýýëýë öóãëóóëñàíûã õàðààä îéëãîæ ìàãàäã¿é ø¿¿ äýý. Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû ìýðãýæèëòýí, ñàëáàðûí øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðò ¿¿íèéãýý áèä íàð òàíèëöóóëñàí. Àøèãëàÿ, ºðãºí áîëîìæòîé áàéíà ãýñýí. Ãýõäýý íýã òàëààñàà áóðóó ãàðûí õ¿ì¿¿ñò ºãººø áîë÷èõ þì áèø áàéãàà ãýñýí áîëãîîìæëîë ÷ áàñ ãàð÷ èðñýí. Ãýëýý ÷ ãýñýí òåõíèêèéí òàëûí äóòàãäàëòàé ç¿éë¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì. -Îëîí óëñàä ýíý òàëààðõè ìýäýýëýë áàéäàã óó? -Òýãýõýýð ýíýõ¿¿ àæèãëàëòûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí çîõèîìæ íü îëîí óëñûí àæèãëàëòûí ìýäýýëëèéã ñîëèëöîõ DARWIN áîëîí áóñàä ñòàíäàðòûã õàíãàíà.Ýíý íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí àæèãëàëòûí ìýäýýëëýý ÷ºëººòýé ñîëèëöîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Ïðîãðàììûã çîõèîõäîî áèä íàð òèéì øèéäë¿¿äèéã çºíäºº ãàðãàæ ºãñºí. ¯ðãýëæëýë íü VIII í¿¿ðò

¹ 10 (34) 2010

Õîâä, Áóÿíò ãîëûí Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéíõºí Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëààð òóðøëàãà ñóäàëëàà Ï.ÌÀÃÑÀÐÆÀÂ Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿ä 2010 îíû 6 ñàðûí 20íîîñ 6 ñàðûí 25 õ¿ðòýë ÁÍÕÀÓûí Øèíæààí Óéãàðûí ªÇÎ-íû Àëòàé àéìàãò óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíä óñûã õýðõýí õóâààðüòàé, õýìíýëòòýé àøèãëàäàã õèéãýýä óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí ÷èãëýëýýð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ àÿëàë çîõèîí áàéãóóëëàà. Àÿëëûí ìàðøðóòàä Àëòàé àéìãèéí ×èíãýë ñóìûí ãàçàð íóòàã áîëîõ Áóëãàí ãîë, ×èíãýë ãîë, Õàð-Ýð÷èñ ìºðíèé ñàâ äàãóóõ ãàçàð òàðèàëàí, Àëòàé õîòûí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ, õîòûí íîãîîí áàéãóóëàìæ, ¿¿íèé óñàëãààòàé òàíèëöàõ áàéñàí þì. Øèíæààí Óéãàðûí ªÇÎ íü Õÿòàä óëñûí àëñëàãäñàí, õºãæëèéí õóâüä õîöðîãäñîí á¿ñ íóòàã ãýæ òýä ººðñäºº ÿðüæ áàéñàí. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí õóâüä ÷ áàñ íýëýýä õîöðîãäñîí áàéñàí áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýíý á¿ñ íóòàãò èë¿¿ àíõààð÷ òºðèéí ç¿ãýýñ äýìæèæ áàéãàà íü çàì äàãóóõü á¿òýýí áîñãîëò, îéæóóëàëò áîëîí íºõºí ñýðãýýëò, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëä òîä àæèãëàãäàæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, 2009 îíîîñ õîéø ãàçàð òàðèàëàíãèéí íèéò òàëáàéí áàðàã 40 õóâèéã íü òºðèéí äýìæëýãòýéãýýð äóñëûí óñëàëòûí ñèñòåìòýé áîëãîñîí. Àëòàé àéìàã íü Øèíæààí Óéãóðûí ªÇÎ-íû õóâüä óñíû íººö õàì-

ãèéí èõòýé õýäèé ÷ óñàíä õýìíýëòòýé òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ àæëûã ìàø ýð÷èìòýé ÿâóóëæ áàéãàà íü àíõààðàë òàòëàà. Àëòàé àéìãèéí íóòãààð Áóëãàí ãîë, ×èíãýë ãîë, Õàð-Ýð÷èñ çýðýã òîìîîõîí ãîë ìºðºí óðñäàã áºãººä ýäãýýð ãîëóóäûí ýðýã äýýð ÷ òýð, àëñ çýë¿¿ä íóòàãò ÷ òýð îéæóóëàëò áîëîí ãàçàð òàðèàëàíä äóñëûí óñàëãàà õèéæ óñíû íººöèéã àðèã ãàìòàé àøèãëàæ áàéãàà íü áèäíèé õóâüä àíõààðìààð ãîë àñóóäàë áàéëàà. Ãîë ìºðíèé óñûã òàðèàëàíä ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõàä Õÿòàäûí òºðººñ èõýýõýí àíõààð÷ õºðºíãº, õ¿÷ ãàðãàí ýíãèéí áîëîí èíæåíåðèéí õèéöòýé óñëàëòûí ñèñòåìèéã áàðüæ ºãñºí íü íýëýýä õýäýí àñóóäëûã õàìòàä íü äàâõàð øèéäñýí áàéíà. ¯¿íä: 1.Óñ àâàõ áîëîìæ áàãàòàé ºí-

äºðëºã ãàçðóóäàä óñûã òîëãîéí áàðèëãààð ãàðãàæ ºãñíººð ãàçàð àøèãëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõýýñ ãàäíà, òýðõ¿¿ ãàðãàæ ºãñºí äàðàëòòàé óñûã äóñëûí óñàëãààíä àøèãëàæ, íàì äîîð áàéãàà ãàçðóóäàä óñíû óóðøèëòûã áàãàñãàõ õó÷ëàãàòàé òàðèàëàí, õ¿ëýìæèéí òàðèàëàëòûã èë¿¿ õèéñýí áàéíà. 2.Óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëñíààð óñíû õóâààðèëàëòûã õèéõ íºõöºë áîëîìæ á¿ðäñýíýýñ ãàäíà ýäãýýðèéã õàðèóöñàí á¿òýö àæèëëàæ óñíû òàòâàð õóðààìæ àâàõ, ýðãýýä óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã çàñâàðëàõ, òýíä àæèëëàæ áàéãàà àæèë÷äûí öàëèí õºëñ ãýõ ìýò ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæ á¿ðäñýí áàéíà. 3.Õîò ñóóðèí ãàçðóóäàä íîãîîí áàéãóóëàìæèéã óðàí ãî¸ äèçàéíòàé õèéñýí íü áèäýíä ñàíàà

àâóóøòàé, áàñ àòààðõàõ ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ áàéëàà. 4. Ýëñíèé í¿¿äëýýñ õàìãààëæ, óðãàëò íü çîãññîí õºõ õóëñûã ýëñýíä äºðâºëæëºí ñóóëãàñàí íü ýëñíèé í¿¿äëèéã çîãñîîõ õÿìä òºñºð, ñºðºã íºëººã¿é òîõèðîìæòîé àðãà áàéñàí áà ýíý àðãûã Õîâä àéìàãò õýðýãæ¿¿ëâýë èë¿¿ òîõèðîìæòîé ñàíàãäñàí. ÑÃÇ-èéí ãèø¿¿ä àÿëëûí äàðàà ýýëæèò áóñ õóðëàà õèéæ ¿çýæ õàðñàí ç¿éëäýý ò¿øèãëýí Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ äàãóó óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí ÷èãëýëýýð îðîí íóòàãò õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé òîõèðîìæòîé àñóóäëóóäûí òàëààð ÿðèëöàæ öààøèä ýíý àæëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä îðîí íóòàãò çîõèîí áàéãóóëàõ àæèë, ¿¿íä ÑÃÇ ÿìàð áàéäëààð õàìòðàí àæèëëàõ ÷èãëýëýý òîäîðõîéëëîî.

ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËÝË “Áàéãàëü õàìãààëàëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî” ñýäýâò ÷óóëãà óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëëàà ªíãºðñºí 5 ñàðûí 31, 6 ñàðûí 1-íèé ºäð¿¿äýä Õîâä àéìãèéí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí çºâëºë, ×àíäìàíü ñóìûí ÈÒÕ, ÇÄÒÃ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çºâëºë, ÄÁÕÑ-ãèéí Àëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàðòàé õàìòðàí ×àíäìàíü ñóìûí “Áàéãàëü õàìãààëàëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî” ñýäýâò ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷óóëãà óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ 300 ãàðóé ýìýãòýé÷¿¿ä îðîëöñîí þì. ×óóëãàíû çîðèëãî íü òóñ ñóìûí Æàðãàëàí, Óðä ãîë, Áàÿíõàéðõàí, Ñ¿ëæýý áàãóóäûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí íºõºðñºã óóëçàëòûã õèéæ ýìýãòýé÷¿¿äýä ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷íû ìýäëýã áîëîâñðîë îëãîõîîñ ãàäíà ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæèë, íèéãýì, áàéãàëü õàìãààëàëä îðîëöîæ áàéãàà ºíººãèéí áàéäàë, öààøèä õýðõýí íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð õýëýëöýõ, íýãäñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðýõ ÿâäàë áàéâ.Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí õàìò îëîí “Áýë÷ýýð, íóòàã óñàà õàéðëàõûí ó÷èð óòãà” ñýäâýýð ýìýãòýé÷¿¿äòýé ÿðèëöëàãà õèéñíýýñ ãàäíà òóñ áàéãóóëëàãûí õ¿ñýëòýýð Óëààíáààòàð õîòîîñ “Àìæèëòòàé áîëîâñðîë” ÒÁÁ-ûí ñóðãàã÷ áàãø, ãîö àâúÿàñòíû 93-ð ñóðãóóëèéí áàãø ×.Ýðäýìöýöýã èðæ “Õ¿í áàéõûí ó÷èð”, “Àìæèëòàä õ¿ðýõ íóóö” ñýäâ¿¿äýýð ëåêö óíøñàí íü õºäºº îðîí íóòãèéí àðä èðãýä òýð á¿ð îëæ ñîíñîîä, õ¿ðòýýä áàéäàãã¿é ñîíèðõîëòîé, áàñ íýãèéã áîäîãäóóëæ õî¸ðûã ñàíóóëñàí ìýäýýëëýý îëæ àâñàí ¿éë àæèëëàãàà áîëæ ÷óóëãàíä îðîëöîã÷äûí òàëàðõëûã õ¿ëýýëýý. Òýðýýð áàéãàëü õàìãààëàëä õ¿í á¿ðèéí, òýð äóíäàà ýìýãòýé÷¿¿ä, ýõ÷¿¿äèéí ¿¿ðýã ÿìàð áàéõ òàëààð ñîíèðõîëòîé æèøýý áàðèìò îðóóëæ ëåêöýý óíøñàí íü áàéãàëü îð÷èí, ò¿¿íèé õàìãààëëûí àñóóäëûã ººð ºíöãººñ õàðóóëñàí õýðýã áîëëîî.

Ìîíãîë óëñûí õèë îð÷ìûí íóòàã äýâñãýðèéã õÿíàõ àíõíû õÿíàëòûí êàìåð òàâèãäëàà Î.ÃÀÍÁÀÒ Ìîíãîë óëñûí õèë äýýð õèë äàãóóõ íóòàã äýâñãýðèéã õÿíàõ, àæèãëàëò õèéõ àíõíû êàìåð òàâèãäëàà. Õèëèéí öýðãèéí 0245 àíãè, ÄÁÕÑ(WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçàð õàìòðàí 2010 îíû 7-ð ñàðûí 6-íû ºäºð Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí ñóìûí íóòàãò óëñûí õèëèéí 1-ð çàñòàâ äýýð õèë îð÷ìûí íóòàã äýâñãýðèéã õÿíàõ, àæèãëàëò õèéõ çîðèëãîîð IP êàìåð áàéðëóóëëàà. Ýíýõ¿¿ êàìåðèéí ñèñòåì íü óòàñã¿é õîëáîîíû òåõíîëîãè äýýð ñóóðèëñàí áºãººä öààøèä óëñûí õèë îð÷ìûí íóòàã äýâñãýðèéã õÿíàõ çîðèëãîîð õÿíàëòûí ñ¿ëæýý áèé áîëãîí ºðãºòãºõ áîëîìæòîé þì. Õÿíàëòûí êàìåð íü óëñûí õèëýýñ 5 êì çàéòàé ãàçàð áàéðëàæ, 15êì óðò õèë îð÷ìûí íóòãèéã á¿ðýí õÿíàæ, àæèãëàõ áîëîìæòîé. Õÿíàëòèéí êàìåð áàéðëóóëñíààð õèëèéí çºð÷ëèéã õÿíàõ, áàðèìòæóóëàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çýðýã îëîí äàâóó òàëòàé. ÄÁÕÑ(WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçàð íü ýíý á¿ñ íóòàãò õèë îð÷ìûí íýí õîâîð, õîâîð àí àìüòäûã õàìãààëàõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëäýã áºãººä 2007 îíîîñ àðãàëèéí õóðãàíä ðàäèî äîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿æ àðãàëü õîìèéí øèëæèëò õºäºëãººíèéã õÿíàæ èðñýí áîë ýíý êàìåðûã áàéðëóóëñíààð àðãàëü õîìèéí òîî òîëãîé, ñ¿ðãèéí á¿òýö çýðãèéã õóãàöààíû íàðèéâ÷ëàëòàéãààð ä¿ðñæ¿¿ëýí óëñûí õèë äàãóóõü øèëæèëòèéã àæèãëàõ áîëîìæòîé áîëëîî. Ó÷èð íü êàìåð áàéðëóóëñàí öýã íü “Ãóëçàò” ÎÍÕÃûí õèëèéí õîéä õýñýã áîëîõ Ãóëçàò óóë áºãººä óëñûí õèë äàãóóõ àðãàëü õîìèéí øèëæèëò õºäºëãººí õèéäýã ãîë ãàçàð þì.

Áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿ä ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ áîëëîî Óâñ àéìãèéí Ñàãèë ñóìûí ªíäºð ìîä áàãèéí ìàë÷èä àëòàéí ñîíãèíî, õîéëîã øóâóó, öîîõîð èðâýñ, ÿíãèð õàìãààëàõ çîðèëãîîð “Öàãààí øóâóóò” íýðòýé áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë áàéãóóëñàí áèëýý. Öàãààí øóâóóò óóëûí ÄÖÃ-ûí îð÷íû á¿ñýä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà “Öàãààí øóâóóò” íºõºðëºëä Àëòàé Ñî¸íû òºñëººñ íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í ºðõ¿¿äèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèæ 1.749.000 òºãðºãèéí ¿íý á¿õèé öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæèéã ¿íèéí ä¿íãèéí 20 õóâüòàé òýíöýõ ¿íýýð îëãîñîí áºãººä ýíýõ¿¿ òºëáºðºº ãýðýýíèé äàãóó Îð÷íû á¿ñèéí ñàíä îðóóëæýý. Ýíý òîíîã òºõººðºìæ íü ñ¿¿ ìàøèíäàæ öºöãèé õèéõ, òàðàã èñãýõ, çàéðìàã, õîðõîé ààðóóë õèéæ, ñàâëàõ òîíîã òºõººðºìæ þì. “Öàãààí øóâóóò” íºõºðëºë íü 12 ºðõòýé áºãººä 7-ð ñàðààñ 9-ð ñàðûí òóðø áóþó 3 ñàðûí õóãàöààíä 15.000 ëèòð ñ¿¿ áýëòãýæ áîëîâñðóóëàí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ, îðîí íóòãèéí çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ þì áàéíà.

“Õîíü îëãîõ” õºòºëáºð èðâýñ á¿õèé íóòãóóäàä ºðãºæèæ áàéíà Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèéä òàðõàö íóòàã íü õóìèãäàæ, èäýø òýæýýëèéí õîìñäîëä îðñíîîð òîî òîëãîé íü öººðºõ àþóëä îðîîä áàéãàà íýí õîâîð àìüòäûí íýã áîë öîîõîð èðâýñ þì. ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä èðâýñ áà ìàë÷èí õîîðîíäûí çºð÷ëèéã áàãàñãàõ, öîîõîð èðâýñýýñ ìàë÷äàä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íèìãýëýõ, òýäíèéã ñýòãýë ñàíààãààð äýìæèõ, èðâýñèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð 2007 îíîîñ “Õîíü îëãîõ” òóðøèëòûí õºòºëáºðèéã Óâñ àéìãèéí Õîâä ñóìûí Õàëèóí áóëàã áàãèéí íóòàã Íàðèéí çààã, Õîéä Îòîð îð÷ìûí ãàçàð íóòàãò õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí. Óëìààð 2010 îíä óã õºòºëáºðò Õîâä ñóìûí Áóãàò áàãèéí ªìíºä Îòîð îð÷ìûí ãàçàð íóòàã õàìðàãäàæ, íóòãèéí 21 ºðõ øèíýýð íýìýãäæýý. Îäîî äýýðõ íóòàãò íèéò 30 ãàðóé ºðõ õºòºëáºðò õàìðàãäàæ, èðâýñ áîëîí ò¿¿íèé èäýø òýæýýë áîëäîã õîâîð àìüòäûã íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîòîé õàìãààëàõ, áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò ¿éëäýë áîëîí õîâîð àí àìüòàíû àæèãëàëòûí ìýäýýëýë ºãºõ ãýðýý áàéãóóëæýý.

¹ 10 (34) 2010

Õàðèëöàí ñàíàë ñîëèëöëîî

Á.Áàò-Ýðäýíý: Áèä

õàìòûí

Ò¿ð¿¿÷ íü I í¿¿ðò Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Ñàí(WWF)-ãèéí Ç¿¿í ºìíºä Àçè, íîìõîí äàëàéí àñóóäàë õàðèóöñàí çàõèðàë Ãàððè Ìèëëåð, Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçðûí çàõèðàë Á.×èìýä-Î÷èð, Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçðûí Áàéãàëü õàìãààëàë õàðèóöñàí çàõèðàë Á.Ëõàãâàñ¿ðýí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã 2010 îíû 6ð ñàðûí 26-íû ºäºð Óâñ àéìàãò àæèëëàëàà. Àæëûí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Óâñ àéìãèéí çàñàã äàðãûí îðëîã÷, “ÃÓËÇÀÒ” ÎÍÕÃ-ûí Óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿í Ã.Áàò-Î÷èð áîëîí “ÃÓËÇÀÒ” ÎÍÕÃûí Óäèðäàõ çºâëºëèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ä.Òºãºëäºð, ÓÍÀÑÓÒÕÃ-ûí ÕÇ-íû ìýðãýæèëòýí ×.Áóÿíöîã, ×.Ýíõýý íàðòàé óóëçàæ ñàíàë ñîëèëöëîî.

17 ïóóæèíãààð ¿¿ëýíä çîðèóäààð íºëººëæ áîðîî îðóóëæýý

Èðãýäèéí îëîíõè íü, ìàíàé Îíîí ãîëûí ñàâä îäîîãîîð íîöòîé àþóë ó÷ðààã¿é áàéãàà, õàðèí óóë óóðõàéí îëáîðëîëò, ëèöåíçòýé õîëáîîòîé àñóóäëûã öàã òóõàéä íü ÿàðàëòàé øèéäýæ áàéõã¿é áîë íýã ë ºäºð àéìøèãòàé ä¿ð çóðàã áèäíèéã óãòàæ ìýäýõ þì ø¿¿ ãýæ õýëæ áàéëàà. ¯¿íèéã ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä àíõààðàëäàà àâ÷ àæèëëàíà ãýäãýý îíöîëæ áàéñàí þì. ¯íýíäýý èðãýäèéí ýíý áîëãîîìæëîëèéã àéìàã ñóìûí óäèðäëàãà ÷ àíõààðàëäàà àâàõ ¸ñòîé áèëýý. Íýãýíò ë ãàäàãøàà óðñààä ãàð÷èõäàã þì ÷èíü Îíîí ãîëîîñîî ñóâàã øóóäóó òàòàæ íîãîî òàðüæ àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõ õ¿ñýëòýé èðãýä ÷ îëîí áàéëàà. ¯¿íèéã äýìæèõýä áîëîõã¿é

ñîíãîãäñîí çºâëºëèéí ãèø¿¿í, ñóìäûí óäèðäëàãóóä îðîëöîæ áàéâ. Ìºí íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëãýýñ ãàäíà èðãýäèéí äóíä ñàíàëûí õàéðöàã àÿëóóëæ áè÷ãýýð

çîõèîí áàéãóóëëàà. Óóëçàëòàä êàìïàíèò àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ ãàäíà ñóìûí óäèðäëàãà, íóòãèéí èðãýä áîëîí ÒÁÁàéãóóëëàãûí òºëºº-

ñàíàë àâñàí.

ëºë îðîëöëîî. Óóëçàëòûí ãîë îíöëîã íü òàëóóä ÿìàð ÷ áýðõøýýëã¿éãýýð õàðèëöàí îéëãîëöîæ ÷àäñàí ÿâäàë áàéëàà. Èéì óóëçàëò èõýâ÷ëýí ¿ë îéëãîëöîë, áèå áèåíýý ¿ë õ¿ëýýí çºâøººðñºí óóð àìüñãàë äîð ºðíºäºã. Òýãâýë ýíý óäàà èéì àñóóäàë ãàðñàíã¿é. Êîìïàíèéí ç¿ãýýñ áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ òàë äýýð îíöãîé àíõààð÷ áàéãààãàà õýëñýí. Àëòûã íü àâààä àâäðûã

Íèéñëýëèéí ýðãýí òîéðîí õýä õîíîã ¿ðãýëæèëñýí ò¿éìýð ãàðñàí. ¯¿íèéã óíòðààõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð Öàã óóðûí îð÷íû øèíæèëãýýíèé ãàçðûí “Õóðûí øèì” òºâèéí íýã ýêñïåäèö Áàòñ¿ìáýðò, Òºâ àéìãèéí “Áîðîî-1” ýêñïåäèö Áàÿí÷àíäìàíüä, “Áîðîî-2” ýêñïåäèö Àðãàëàíò, Àëòàíáóëàã ñóìûí íóòàãò òóñ òóñ àæèëëàæ ¿¿ëýíä çîðèóäààð íºëººëºí îðóóëæýý. Íèéò 17 ïóóæèí çàðöóóëñíû ¿ð ä¿íä Òºâ àéìãèéí íóòàã áîëîí Óëààíáààòàð õîò îð÷èìä 0,1-7,0 ìì áîðîî îðñîí áàéíà.

Ìîíãîëä àíõ óäàà ÝÊÎ ÏÀÐÀÄ ÁÎËÎÂ Áàéãàëü îð÷èí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì, Ìîíãîëûí áàéãàëü îð÷èí èðãýíèé çºâëºë, Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë òºâ, Ýêîëîãèéí ýë÷ êëóá çýðýã 15 áàéãóóëëàãà ºíãºðñºí äºðºâä¿ãýýð ñàðä “Íîãîîí íèéñëýëèéí òºëºº” ýêî ïàðàäûã Ìîíãîë àíõ óäàà çîõèîí áàéãóóëëàà. Óã ïàðàäàä ÌÓÈÑ-èéí Áàéãàëü õàìãààëàë, ýêîëîãèéí ñóðãóóëü áîëîí áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð ñóðãàëò ÿâóóëäàã “ÝêîÀçè” äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíóóä, áàéãàëèà õàìãààëàõ õ¿ñýë çîðèëãîòîé 400 ãàðóé èðãýí îðîëöëîî. Æàãñàã÷èä Ñïîðòûí òºâ îðäíû ºìíººñ õºäºëæ áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàæ õàìãààëàõ çîðèëãîîð “Íîãîîí íèéñëýëèéí òºëºº”, “Õîãã¿é îð÷èíä àìüäàðöãààÿ” óðèà ëîîçîí áàðüæ, ÷àíãà ÿðèã÷ààð ñóðòàë÷èëãàà õèéæ Áàãà òîéðóóãààð ýðãýí Ýðõ ÷ºëººíèé òàëáàé õ¿ðòýë æàãñàâ. Æàãñààëä îðîëöîã÷èä íîãîîí õàíòààç ºìñ÷, íîãîîí çàíãèà ç¿¿ñýí áàéëàà. Æàãñààëûã 2005 îíä áàòëàãäñàí Îéí òóõàé õóóëèéí 28.1 äýõ çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð õèéæýý. Óã çààëòàä æèëä àëáàí áàéãóóëëàãà á¿ð òàâ, 16-ãààñ äýýø íàñíû èðãýí á¿ð íýã ìîä òàðüæ áàéõûã õóóëü÷èëñàí àæ. Ýíý õóóëèéí çààëò õýðýãæèõã¿é áàéãàà íü äýýðõ áàéãóóëëàãóóäûí àíõààðëûã òàòñàí ãýæ íýýëòèéí ¿åýð óäèðäëàãóóä íü õýëæ áàéëàà.Òýä ýíý àðãà õýìæýýã çîõèîí ÿâóóëñíààð “îéðûí õýäýí æèëä íèéñëýëèéí íîãîîí á¿ñ íýìýãäýæ õ¿í àìûí àìüäðàõ íºõöºë öýâýðøèæ, ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë áèé áîëîõ áîëîìæ áàéãàà” õýìýýí èðãýäèéã óðèàëàâ. Ìºí “Ýêî ïàðàä”-ûí ¿åýð òºðºë á¿ðèéí ìîäíû òàðüö, öýöýã, òàñàëãààíû óðãàìàë, çàðèì ¿ð ¿ðñë¿¿- ðèéí ¿çýñãýëýí õóäàëäààã íýýæ èðãýäýä õóäàëäààëæ áàéâ. Öýöýã, íîãîîã õýðõýí àð÷ëàõ çààâàð á¿õèé ãàðûí àâëàãûã ¿íýã¿é òàðààæ íîãîîí óðãàìëûí àøèã øèìèéã ñóðòàë÷èëñàí þì. Ìºí îéí òóõàé õóóëèéí ç¿éë çààëò á¿õèé íîì ÷ õóäàëäààëàãäàæ áàéëàà. Óã ïàðàä íýëýýä õ¿éòýí ºäºð áîëñîí òóë ¿çýñãýëýí õóäàëäààíä èðñýí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéã ãÿëãàð óóòààð îðîîæ ìàøèíû êàáèí, çàðèì äóëààí ãàçàðò áàéëãàí èðãýäýä ñîíèðõóóëæ, õóäàëäààëæ áàéëàà.ªäºðëºãò õ¿ðýëöýí èðñýí èðãýäýä “Ò¿ìýí ýõ” ÷óóëãà, Óëñûí äðàìûí ýðäìèéí òåàòðûí õàìò îëîí ººðñäèéí óðàí á¿òýýëýýñ òîãëîí ñîíèðõóóëæ äàâõàð áýëýã áàðüñàí þì. Áàÿðûí æàã ààëûí ¿åýð ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã, áàé- ãàëü îð÷èíä õîð õºíººëã¿é ¿éë àæèëëàãàà ýðõýë ýã çàðèì àëáàí áàéãóóëëàãóóäûã “Ýêîëî- ãèéí ýë÷” áàéãóóëëàãààð ºðãºìæëºí áàòëàìæ îëãîâ. Îðîéí 17.00 öàã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýý “Íîãîîí íèéñëýëèéí òºëºº íýãäýöãýýå” çàõèàñò ìÿíãàí øèðõýã áºìáº- ëºãèéã àãààðò õººðãºñíººð ºíäºðëºñºí þì.

ç¿éëã¿é ñàíàãäñàí. Òýãýõäýý íàðèéí òºëºâëºãºº ãàðãàæ áîäëîãîòîéãîîð õèéõã¿é áîë ýëäýâ áýðõøýýë ãàðàõûã ÷ ¿ã¿éñãýõã¿éã íóòãèéí èðãýä õýëæ áàéñàí þì. ªìíºäýëãýð ñóìàíä áîëñîí íýýëòèéí àæèëëàãààíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í,Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà Á.Áàò-Ýðäýíý îðîëöñîí íü ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýýíèé à÷ õîëáîãäëûã ºíäºðò ºðãºæ ºãëºº. Íýýëòòýé óóëçàëòàä ñàâ ãàçðûí çºâëºë õýðõýí àæèëëàõ, òºëºâëºãººíä ÿìàð àæèë òóñãàæ áîëîõ òàëààð èðãýäèéí ñàíàë ñýòãýãäëèéã ñîíñîæ, õàðèëöàí ÿðèëöñàí þì. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Á.Áàò-Ýðäýíý” Áàéãàëü õàìãààëëûí àñóóäàë èä õ¿÷òýé ÿðèãäàæ îëîí õ¿íèé àíõààðëûã òàòàæ áàéãàà ýíý ¿åä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóëàãäëàà. Îíîí ãîëîî õàìãààëàõ àæèëä ýíý çºâëºëèéí ¿¿ðýã èõ. Ýíý àæèëä íóòãèéí èðãýäèéí èäýâõè ç¿òãýë èõ õýðýãòýé. Åð íü áèä õàìòûí õ¿÷ýýð ë Îíîí èæèéãýý õàìãààëæ ÷àäíà ãýäãèéã îéëãîõ õýðýãòýé. Áèäýíä õèéõ àæèë èõ áàéíà” õýìýýí ÿðüñàí. Ýíýõ¿¿ íýýëòòýé óóëçàëòàä ÎÃÑÃàçðûí çºâëºëèéí äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áîëîí òóñ ñóìààñ

ÀËÒÍÛ ÓÓÐÕÀÉ ÄÀÕÜ ÕÀÐÈËÖÀÍ ÎÉËÃÎËÖÎË Ñóðòàë÷èëãààíû àæëûí òºëºâëºãººíèé áàñ íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãò Ãóòàéí äàâààíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé “Àéâóóíòýñ”àëòíû óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ áàéñàí áºãººä õºòºëáºðèéí äàãóó ãàçàð äýýð íü î÷èæ òàíèëöàæ óóëçàëò

¹ 10 (34) 2010

õ¿÷ýýð Îíîí èæèéãýý õàìãààëæ ÷àäíà õàÿæ áàéíà ãýæ õýë¿¿ëýõã¿éí òóëä áîëîìæòîé á¿õíèéã õèéíý ãýäãýý ÷ êîìïàíèéí óäèðäëàãà îíöîëæ áàéëàà. Óã óóëçàëòàä òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû äàãóó äîîðõ 8 àñóóäëûã õèéæ ã¿éöýòãýõýýð òîõèðîëöñîí þì. ¯¿íä: 1. Îíîí áàãèéí õóðàë äýýð àëòíû óóðõàéí àøèãëàëò óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð íóòãèéí èðãýäýä äýëãýðýíã¿é òàíèëöóóëãà õèéõ. 2.Îðîí íóòãèéí õîëáîãäîõ àëáàíû õ¿ì¿¿ñèéí óòñûã îëáîðëîëò ÿâóóëæ áàéãàà êîìïàíèóä áîëîí èðãýäýä ºãºõ. 3.Ñóìûíõàí äîëîî õîíîãò íýã óäàà óóðõàéíõàíòàé óóëçàæ áàéÿ. 4. Îðîí íóòãèéí èðãýä ìîðüòîé ýðã¿¿ë ãàðãàõ. 5. Õàéãóóëûí àíãèéí äýðãýä õààëò òàâüÿ. 6. Öàãäààãèéí õàðóóë áàéðëóóëàõ. 7. Àéâóóíòýñ êîìïàíèéõàí õààëò òàâèõ 8. Õèëèéí öýðãèéí Áàò-Ýðäýíý õóðàíäààòàé õàìòðàí àæèëëàõ. Èíãýñíýýð õÿíàëò òàâèõ áîëîìæ á¿ðäýõ Õ¿í áîëãîíûã çºâ ñýòãýëòýé, áàéãàëèà õàìãààëàõ, ýõ îðîí÷ ¿çýë òºëºâø¿¿ëýõýä àíõààðàõ Áàéãàëü äýëõèéãýý õàéðëàõûí òóëä þóíû ºìíº õîãîî èë çàäãàé õàÿõã¿é áàéõàä àíõààðàõ Ãîëä áîëîí ýðýã äýýð ìàøèí óãààõ àæëûã çîãñîîõ òàëààð ¿éë àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàõ Õàìãààëàëòûí çàõèðãàà áîëîí áàéãàëü õàìãààëàã÷, èðãýä õàìòàð÷ àæèëëàõàä òóñëàõ Äàäàë ñóìàíä õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí ÷ºëººò öàãàà ºíãºðººäºã óñàí îðãèëóóð á¿õèé öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí áàéãóóëàõ

Ýäãýýð òîõèðîëöñîí àæëûã îéðûí õóãàöààíä õèéæ ã¿éöýòãýõýýð áîëëîî. ÕÀËÓÓÍÄ ªÐÍªÑªÍ ÕÀËÓÓÍ ßÐÈÀ Ñóðòàë÷èëãààíû àæëûí ¿åýð õýò õàëóóí áàéñàí òóë ¿éë àæèëëàãààíä èðãýäèéã îëíîîð õàìðóóëàõàä íèëýýí õ¿íäðýëòýé áàéñàí. Òèéìýýñ ñýð¿¿ îðîõ ¿åä áóþó 18.00 öàãò ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã ýõë¿¿ëæ áàéëàà. Ìºí íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð èðãýäèéí ñàíàëûã á¿ðýí àâ÷ ÷àäàõã¿é òóë ñàíàëûí õàéðöàã àÿëóóëæ áè÷ãýýð ñàíàë àâñàí íü íèëýýä ¿ð ä¿íòýé àæèë áîëñîí. Õýäèéãýýð òàíõèìä èõ õàëóóí áàéñàí ÷ èðãýä Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí õîîðîíä ¿¿íýýñ ÷ äóòàõã¿é õàëóóí äóëààí ÿðèà ºðíºæ áàéëàà. Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí êàìïà-

íèò àæëûí íýýëòèéã òóõàéí ñóìûí îíöëîãîîñ õàìààðàí Îíîí ãîëûí ýðýã äýýð çîõèîí áàéãóóëæ, ýíý ¿åýð çàâèíû òýìöýýí çîõèîí áàéãóóëñàí íü õ¿¿õýä áàãà÷óóä, àðä èðãýäýä èë¿¿ õ¿ðñýí áîäèò àðãà õýìæýý áîëñîí íü õàðàãäàæ áàéâ. Èðãýäèéí ÎÃÑÃàçðûí çºâëºëèéí öààøèä õèéõ àæèëä ºãñºí ñàíàëóóäààñ õàðàõàä: Áóëàã øàíäûã íºõºðëºë¿¿äýýð äàìæóóëàí õàøààëóóëàõ, õàìãààëàõ Ìîäíû çàìáàðààã¿é îãòëîëòîä õÿíàëò òàâèõ Îíîí ãîëûí äàãóó ãàçðûã òîäîðõîé õ¿ì¿¿ñò äààòãàí õàðèóöóóëæ õàðóóë ìàíàà õýëáýðýýð õàðãàëçóóëáàë çîõèëòîé. Áóëàã øàíäàà àðèóí áàéëãàõ, ìîäûã çºâ çîõèñòîé õýðýãëýõ, õýðýãëýñýí òîõèîëäîëä îðîíä íü íýã ÷ ãýñýí ìîä òàðüäàã áîëãîõ

Ãóðâàí íóóðûí áàðóóí íóóðàíä òîì õàøàà áàðèõ õýðýãòýé áàéíà. ßàãààä ãýâýë, ìàë îðæ áîõèðäóóëæ áàéíà ãýõ ìýò ñàíàëóóäûã ãîë÷ëîí áè÷ñýí áàéíà. Ñàíàëûã áàãöàëæ õàðàõàä èõýâ÷ëýí àõóéí ÷àíàðòàé, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÷èãëýëèéí ñàíàëûã ñàâ ãàçàðò àìüäàð÷ áàéãàà èðãýä òàâüñàí áàéíà. Ýíý íü ÷ ó÷èðòàé. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õóâüä áàéãàëèéí îíãîí òºðõ íü áàðàã õýâýýðýý áàéãàà öººí á¿ñèéí íýã. Òýð óòãààðàà èðãýä àíõààðëàà õàíäóóëàõã¿é áàéõ ¿íäýñëýë áàéñàí. Õàðèí èðãýä áîëîìæèéí õýìæýýíä èäýâõòýé îðîëöñîí íü ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëèà õàìãààëàõ õ¿ñýë ýðìýëçýë õýâýýð áàéãààãèéí íîòîëãîî

áîëîâ. Ýíä óóë óóðõàéí îëáîðëîëò õàðüöàíãóé áàãà, õýðâýý õóóëèà ìºðäºæ àæèëëàæ ÷àäâàë àþóëä ºðòºõã¿é áàéõ áîëîìæòîé ãàçàð. Ìîíãîë÷óóä ºíãºðñºí áîðîîíû õîéíî öóâ íºìðºõ ãýæ ÿðüäàã. Àëèâàà àñóóäëûã õ¿íäð¿¿ë÷èõýýä äàðàà íü øèéäýõ ãýæ îðîëääîã äóòàãäëûã îíöîëñîí ýíý ¿ãèéã ýñðýãýýð íü ýðã¿¿ëýõ áîëîìæ áèäýíä áàéãàà íü õàðàãäëàà. Îäîî á¿õ ç¿éë áèäíèé ãàðò áàéíà. Èðãýäèéí ñàíàëààñ ¿íäýñëýõýä þóíû ò¿ð¿¿íä ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººãºº ìàø îíîâ÷òîé,çºâ áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. Òýãñýí òîõèîëäîëä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð àðèóí äàãøèí õýâýýð ¿ëäýõ áîëîìæ áàéãàà þì.

¹ 10 (34) 2010

Ä.Ñàíæìÿòàâ: “Áèîñàí” áîë ìýäýýëëèéã òîîí õýëáýðýýð õàäãàëæ, áîëîâñðóóëàõ ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí øèéäëèéã ãàðãàñàí á¿òýýë Ò¿ð¿¿÷ íü III í¿¿ðò Òýãýõýýð íýã ¸ñîíäîî ýíý äýýð áàéãàà ìýäýýëë¿¿äýýñ áèä íàð ñóäàëãààíûõ íü òºâøèíä àøèãëàõ ãýæ áàéíà, èéì þì õèéìýýð áàéíà ãýõ þì áîë ïðîãðàììààñàà òóõàéí àìüòíàà ñîíãîîä ÿã òýð ìýäýýëëýý ãàçàðç¿éí áàéðøèëòàé áîëîí ò¿¿íòýé äàãàëäàõ ìýäýýëýëòýé íü îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä ºã÷ áîëíî. -Ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áîëîìæòîé ãýëýý. Ìàíàé îðîí íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà õ¿í ìýäýýëëýý õýðõýí ñîëèëöîõ áý. Ýíý ïðîãðàìì øóóä õèé÷íý ãýñýí ¿ã ¿¿. -Åðºíõèéäºº ïðîöåäóð íü áàéãàëü õàìãààëàã÷ ººðºº àæèãëàëò ìýäýýëëýý òóñãàé àðãà ç¿éãýýð öóãëóóëíà, òýðèéã ìýðãýæèëòí¿¿ä íü îðóóëæ íýãòãýýä òºâ ãàçàð ðóóãàà ÿâóóëíà. Íýã ¸ñîíäîî òºâ ãýäýã ÷èíü ººðºº óäèðäàæ áàéãàà áàéãóóëëàãà íü ø¿¿ äýý. Ìàø ýíãèéí, ñ¿ëæýýíä àæèëëàõ çîðèóëàëòûí ïðîãðàìì. Íýã îôôèñèéí õýìæýýíä àøèãëàæ áàéíà ãýâýë òîëãîé êîìïüþòåðò äàòàáàçûã õàäãàëà-

õààð òîõèðóóëæ ººð êîìïüþòåðýýñ õàíäààä øóóä ìýäýýëëýý îðóóëæ áîëíî. Îðîí íóòàãò ãàðàõ áýðõøýýëèéã ÿàæ øèéäñýí áý ãýõýýð îðîí íóòàãò ìýðãýæèëòýí ìýäýýëëýý îðóóëààä òîäîðõîé õóãàöààíä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã ýêñïîðò õèéíý ãýñýí êîììàíäààð ÿâóóëààä òýðèéãýý èíòåðíýòýýð èëãýý÷èõíý. -Öààøäàà äàõèàä ÿíç á¿ðèéí èéì ïðîãðàìì õèéå ãýñýí òºëºâëºãºº áàéãàà þó? -Ìàíàé áàéãóóëëàãà ººðºº áàéãàëü õàìãààëëûí áàéãóóëëàãà, ïðîãðàì çîõèîí á¿òýýäýã áàã áèø. Åð íü áèä íàðûí àæèëä ¿íýõýýð ìýäýýëýë äóòàãäààä áîëîõã¿é, òýð íü àæèë õèéõýä òóëãàìäñàí àæèë áîëîîä áàéâàë ÿàæ øèéäýõ âý ãàðö íü ¿íýõýýð ýíý ïðîãðàìì ðóó îðîõîîñ àðãàã¿é áîë÷èõ þì áîë õèéõ ë áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà. ¯íýí áîäèò ñóäàëãààíä ¿íäýñëýíý. Ìºí ñàíõ¿¿æèëò íü îëäâîë ø¿¿ äýý. Áèä íàð ïðîãðàììûí áàãòàé ãóðâàí óäàà àæèëëàëàà, òóðøëàãà ñóóñàí. Íºãºº ïðîãðàìèñòóóä ÷ òóðøëàãà ñóóñàí áàéõ ãýæ íàéäàæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû

÷èãëýëýýð áèä íàð èéì òºðëèéí ïðîãðàìì áè÷èæ ¿çýýã¿é ãýæ áàéñàí. Àëü àëü íü ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà. Ãýõäýý ýíý áîë ýõýëæ áàéãàà ø¿¿ äýý. Óã ïðîãðàììàà èë¿¿ õºãæ¿¿ëíý ãýæ áîäîæ áàéíà. -Ïðîãðàììûí áàãòàé 3 óäàà õàìòàð÷ àæèëëàñàí ãýñýí, ººð áàñ ïðîãðàìì áàéãàà ãýñýí ¿ã ¿¿? -Áàéãàà áàéãàà. Áèä ãóðâàí ïðîãðàììûí øèéäýë ãàðãàñàí þì. -Òîâ÷õîí àãóóëãûã íü òàéëáàðëàâàë? -Íýðèéã íü ãîë çîðèëãîòîé íü õýëüå. Íýã íü “Èðâýñ” ïðîãðàì. Ýíý ïðîãðàì íü àí àìüòíû õóóëü áóñ àãíóóð, õóäàëäààíû çºð÷ëèéí ìýäýýëëèéã á¿ðòãýõ ìýäýýëëèéã õàäãàëæ áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîòîé. Óã ïðîãðàì íü ìýäýýëëèéã îðîí çàéí áóþó ãàçàðç¿éí áàéðøëààð òîäîðõîéëîí õóóëü áóñ àãíóóðûã íóòàã äýâñãýðýýð íü õÿíàõ áîëîìæòîé. Ìºí çàðèì íýã òàéëàíã ãàðãàíà. Íºãºº íýã íü ÑÀÐÀÍ ïðîãðàì. Õèëèéí çºð÷ëèéí ìýäýýëëèéã á¿ðòãýõ ìýäýýëëèéã õàäãàëæ áîëîâñðóó-

ëàõ çîðèëãîòîé. Ãàðñàí çºð÷ëèéã îðîí çàéí áóþó ãàçàðç¿éí áàéðøëààð òîäîðõîéëîí õèëèéí çºð÷ëèéã íóòàã äýâñãýðýýð õÿíàæ, öààøèä çºð÷èë ãàðãàõã¿é áàéõ òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ áîëîìæ îëãîíî. Ýíý íü õèë äàìíàñàí áàéãàëü õàìãààëàëä õèëèéí öýðãèéíõýíèé õèéæ áàéãàà òóñ. ÑÀÐÀÍ ïðîãðàììûí

òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ãàçðààñ íü àâàõ áóþó ìàíàé áàéãóóëëàãààñ õàðèóöàí àæèëëàæ áàéãàà ìýðãýæèëòýí íàðààñ àâáàë èë¿¿ áàéõàà. -Õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ãàçàð íü õààíà âý? -Óâñ, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí õèëèéí öýðãèéí àíãè.

“Ýð¿¿ë ìýíä-Ýðõýì áàÿí” îëíû òàëàðõëûã õ¿ëýýëýý Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí(WWF) Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ àéìãèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàðòàé õàìòðàí Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí áºõºí á¿õèé äîëîîí ñóìûí íóòãèéí èðãýäýä çîðèóëàí “Ýð¿¿ë ìýíäÝðõýì áàÿí” ñýäýâò ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëëàà. Èðãýäèéí òàëàðõëûã õ¿ëýýñýí ýíý ñóðòàë÷èëãààíû çîðèëãî íü 1. Ìàë, àìüòíààñ õ¿íä õàëäâàðëàõ ºâ÷èí, ò¿¿íèé õîð õîëáîãäëûí òàëààð òàíèóëàõ. 2. Õóóëèéí ñóðòàë÷èëãàà õèéõ. 3. Íóòãèéí èðãýäýä ¿íýã¿é ¿çëýã, îíîøèëãîî õèéõ. 4. Äîëîîí ñóìûí 30 áàãèéí ýì÷èä ýìèéí áàãö õ¿ëýýëãýí ºãºõ ÿâäàë áàéëàà. ªíãºðñºí ãóðàâäóãààð ñàðûí 27-íîîñ äºðºâä¿ãýýð ñàðûí 12-íèéã õ¿ðòýë áîëñîí ýíý àðãà õýìæýýíèé ¿åýð Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Øàðãà, Òºãðºã, Òîíõèë, Äàðâè, Õºõìîðüò, Áàÿí-Óóë ñóìûí òºâ, Õàëèóí ñóìûí Îëîíáóëàã, Òºãðºã ñóìûí Õ¿ðýí ãîë áàãèéí èðãýäýä áàéãàëü õàìãààëàë, ìîä, àí àìüòíûã õàìãààëàõ, çýðëýã àìüòíû ýä ýðõòíèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí çîðèëãîîð àøèãëàæ áàéñàí ò¿¿õýí óëàìæëàë, ºíºº ¿åèéí àì äàìæñàí ÿðèà, àøèã ñîíèðõîë, õîð õîëáîãäîë ñýäâýýð ñóì á¿ðò ¿äýýñ ºìíº, ¿äýýñ

õîéø ãýñýí õóãàöààãààð äºðâºí óäàà áàãò 2 óäàà , íèéò 26 óäàà ÿðèà ñóðòàë÷èëãàà õèéëýý. “Ýð¿¿ë ìýíä-Ýðõýì áàÿí” ñýäýâò ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû àæèëä îëîí ñàéí ýì÷èéã óðüæ îðîëöóóëñàí íü èðãýäèéí òàëàðõëûã õ¿ëýýñýí þì. Ýíý àæèëä: 1. Á.Áàòñàéõàí-Ñ¿ëæýý áàãèéí àõëàã÷ 2. Í.Ã¿íä- Áèîëîãè÷, õàëäâàð ñóäëàã÷ ÃÀÀ (Áàéãàëèéí Ãîëîìòîò Õàëäâàðò ªâ÷èí Ñóäëàëûí Òºâèéí äàðãà) 3. ×.Íÿìäàðü- Õ¿íèé ãàâúÿàò

ýì÷, äîòðûí çºâëºõ 4. Ã.Íýìýõáàÿð-Ýõ áàðèõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýì÷ 5. Á.Íàíäèíöýöýã- ÝÕÎ, õàâäàð ñóäëàëûí ýì÷ 6. Õ.Ìºíõáààòàð- æîëîî÷ 7. Á.Ñýðãýëýí- ÝÕÎ,( ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýì÷) íàð îðîëöëîî. ßðèà, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíä 572, öýíã¿¿í ¿äýøëýãò 1318 õ¿í îðîëöñîí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí àñóóëò õàðèóëòûí ÀÕÀ òýìöýýí çîõèîëîî. Òýìöýýíä ñóì á¿ðò 40 õ¿í îðîëöñîí áºãººä Øàðãà ñóìàíä 35 äàõü, Òºãðºãò

56 äàõü, Òîíõèëä 26 äàõü, Äàðâèä 64, Õºõìîðüòîä 39 äàõü Áàÿí-Óóëä 43 äàõü àñóóëòààð ÿëàã÷èéã òîäðóóëæ áýëýã, äóðñãàëûí ç¿éë ãàðäóóëæ ºãëºº. ”Ýð¿¿ë ìýíä-Ýðõýì áàÿí” àðãà õýìæýýíèé ãîë öºì áîëñîí ýð¿¿ë àæ òºðºõ ¿íäñýí çàð÷ìóóäààð ãàâúÿàò ýì÷ ×.Íÿìäàðü, èõ ýì÷ Á.Íýìýõáàÿð, Á.Íàíäèíöýöýã íàð 521 õ¿íä çºâëºãºº ºãºâ. Ìºí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿çëýã õèéëýý. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿çëýãèéã ñóì áàãèéí èðãýäýä äîòîð, ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí ÝÕÎ-ãèéí ¿çëýã îíîøëîãîîãîîð õèéæ èðãýäýä ¿íýã¿é çºâëºãºº ºãñºí þì. Äîòðûí ýì÷èéí ¿çëýãèéã 744 õ¿íä, ýìýãòýé÷¿¿ä 245-èéã õàìðóóëæ æèðýìñýí ýìýãòýé 58, ÝÕÎ îíîøëîãîîíä 708 õ¿í á¿ãä 1755 õ¿íèéã õàìðóóëëàà. 1755 õ¿íèé 60-70 õóâü íü ìàë÷èä áàéñàí þì. Ýíý óäààãèéí ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà íü ýì÷ íàðûí ¿çëýãòýé õàìòàð÷ ÿâàãäñàíààðàà îëíû òàëàðõëûã

õ¿ëýýñýí, îëîí õ¿í õàìðàãäñàí ÷óõàë àæèë áîëëîî.Ìºí óðüä÷èëàí çàðëàæ çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñóìäûí óäèðäëàãà, ýì÷, ýìíýëãèéí àæèë÷èä, áºõºí õàìãààëàã÷èä, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä õàðèóöëàãàòàé ñàéí õèéñíýýð õºäººãèéí ìàë÷äûí õàìðàëò á¿õ ¿çëýãèéí 60-70 õóâüä õ¿ðñýí íü ºâºë õàâðûí çóä, õàâñàðãàíààñ á¿ðýí ñàëæ ÷àäààã¿é áàéãàà ìàë÷äàä ¿ð àøèãòàé òàëàðõëûã íü õ¿ëýýñýí àðãà õýìæýý áîëæ ÷àäëàà.”Ýð¿¿ë ìýíä-Ýðõýì áàÿí”-ûã öàã ¿åý îëñîí, ìºíãºíººñ ¿íýòýé àæèë áîëëîî õýìýýí íóòãèéí èðãýä ¿íýëæ, àì ñàéòàé áàéëàà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí(WWF) Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ áýëòãýæ èð¿¿ëñýí Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí áºõºí á¿õèé äîëîîí ñóìûí 30 áàãèéí ýì÷ òóñ á¿ðò 100,000 òºãðºãèéí ¿íý á¿õèé ýìèéí áàãöèéã õ¿ëýýëãýí ºãñºí íüºíººãèéí õ¿íäðýëòýé öàã ¿åä õºäººãèéí õºäºëìºð÷èä, ìàë÷äàä ñýòãýë ñàíààíû áîëîí ýä ìàòåðèàëûí òîìîîõîí äýìæëýã áîëæ ÷àäëàà. Èðãýäèéí òàëàðõëûã õ¿ëýýñýí, ºãººæ, ¿ð ä¿í èõòýé ýíý àæëûã äàõèí çîõèîí áàéãóóëæ ºãºõèéã ìàë÷èä, èðãýä ÷èí ñýòãýëýýñýý õ¿ñ÷ áàéñàí þì.

¹ 10 (34) 2010

ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËÝË Õîâîð ç¿éë øóâóóä, öàãààí çýýðèéí ñóäàëãàà õèéëýý Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ, ÎÕÓ-ûí Ñîõîíäèéí äàðõàí ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààäûí 2010 îíä õèéõ àæëûí òºëºâëºãººíèé äàãóó 2010 îíû 05-ð ñàðûí 14-íèé ºäð¿¿äýä Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí “À” õýñãèéí íóòàã äýâñãýð áîëîõ ×óëóóò áóëàã, Íàðèéí áóëàã, Áèíäýð ñóì, Äýýä, Äóíä Ìàíõààäàé, Áàëæ, Õºòºëæ ãîëûí óóëçâàð, Øàð á¿ðä, Ãàëòòàé ãîë, Öàãààí íóóð, Öàãààí ÷óëóóò ãîë Õ¸ðõîí, Äàäàë ÷èãëýëä íèéò 300 îð÷èì êì çàìíàëûí ìàðøðóòààð õîâîð ç¿éë øóâóóä, öàãààí çýýðèéí òîî òîëãîéí ñóäàëãàà, ìîíèòîðèíãèéã ÿâóóëàâ. Õàìòàðñàí ñóäàëãàà, ìîíèòîðèíãèéí àæèëä Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû ñóäàëãàà õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí Á.Îäìàà, áàéãàëü õàìãààëàã÷ Ä.Ñ¿õáààòàð, Ñîõîíäèéí äàðõàí ãàçðûí ñóäàëãàà øèíæèëãýý õàðèóöñàí îðëîã÷ äàðãà Ìàëêîâ Å.Ý. áîëîí áóñàä àæèëòíóóä îðîëöëîî. Àæèãëàëòûí ÿâöàä Áàëæ, Õºòºëæèéí ãîëûí óóëçâàðò öýí òîãîðóó; õàðõèðàà òîãîðóó àæèãëàãäñàí áàéíà.

Ñóðãàã÷ áàãøààð àæèëëàõ ÷àäâàðòàé áîëîâ Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õýðýãæ¿¿ëæ áóé “Íóòãèéí Èðãýäýä Ò¿øèãëýñýí Áàéãàëèéí Íººöèéí Ìåíåæìåíòýýð ßäóóðëûã Áóóðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä îðîí íóòãèéí “Íºõºðëºëèéí Ñóðãàã÷ áàãø” ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðãàëò áîëîâ. Ñóðãàëòûã 2010 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðûí 14-16– íä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä “Äîðíîä Ìîíãîëûí Íóòãèéí Èðãýäèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî” ÒÁÁ-ûí Ä.Äàãâàñ¿ðýí, Ã.Áàò-Ýðäýíý, Ä.Òóÿà íàðûí ãóðâàí õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã çîõèîí áàéãóóëëàà. Ñóðãàëòàä òºñºëä õàìðàãääàã Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Íîðîâëèí, Áàòøèðýýò, ªìíºäýëãýð, Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäûí òºñëèéí îðîí íóòãèéí çîõèöóóëàã÷èä-7 õ¿í, íºõºðëºëèéí ñóðãàã÷ áàãø áîëîõîîð ñîíãîãäñîí íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä áîëîõ -34 õ¿í, Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí ÕÇàõèðãààíû àæèëòàí-2 õ¿í, ÄÁÕÑ-èéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí Ãàçðûí àæèëòíóóä-2 õ¿í, Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàðûí àæèëòíóóä-3 õ¿í á¿ãä 46 õ¿í îðîëöëîî.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé ñóóðü ñóäàëãààã õèéæ äóóñëàà Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººö, ò¿¿íèéã àøèãëàõ, õàìãààëàõ àñóóäëààð õèéãäñýí ºìíºõ òóðøëàãàä òóëãóóðëàæ, ºíºº ¿åèéí øèíý õàíäëàãàä íèéö¿¿ëñýí óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð ñóóðü õèéëýý. Ñóóðü ñóäàëãààã 12 ÷èãëýëýýð 20 ãàðóé ýðäýìòýä îðîëöîæ õèéñýí áºãººä 2010 îíû 6 ñàðûí 30-íèé ºäºð ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íãýý ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ãèø¿¿ä áîëîí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ íýãæèä òàíèëöóóëëàà.

Çºâøººðºëã¿éãýýð ìîä áýëòãýæýý Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí íóòàã Îíîí-Áàëæèéí ÁÖÃ-ûí “Á” õýñãèéí õÿçãààðëàëòûí á¿ñ áîëîí Äàðõèíò ãîëûí áàðóóí áèåä ÎÁÁÖÃ-íû äàðãà, ìýðãýæèëòí¿¿ä, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, Äîðíîä àéìãèéí ÁàÿíÓóë ñóìûí ÁÎÕÓÁ, áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðòàé õàìòàðñàí õÿíàëò øàëãàëò õèéâ. Øàëãàëòààð Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûí 1-ð áàãèéí èðãýí Æ. Áàòõ¿¿ íü çîõèõ çºâøººðºëã¿éãýýð 144 ì3 íàðñàí õýðýãëýýíèé ìîä áýëòãýæ îéí ñàíä 33 264 000 òºãðºãèéí õîõèðîë ó÷ðóóëñíûã èëð¿¿ëæ õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýí øàëãóóëæ áàéíà.

“ßðãàéò” íºõºðëºë óäèðäàõ çºâëºëèéí õóðëàà õèéëýý Ã.ÁÎËÎÐÒÓßÀ “ßðãàéò” íºõºðëºë íü 2007 îíä 15 ºðõèéí 32 ãèø¿¿íòýé îé õàìãààëàõ íºõºðëºë áîëîí áàéãóóëàãäñàí áîëîâ÷ äàõèí øèíý÷ëýãäýí áýë÷ýýð, áàéãàëèéí íººöèéí òîäîðõîé õýñãèéã õàìãààëàõ íºõºðëºë áîëæ ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýí 2010 îíû 6-ð ñàðûí 7-íèé ºäºð Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí Ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû òºâä óäèðäàõ çºâëºëèéí õóðëàà çîõèîí áàéãóóëëàà. Õóðàëä “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí çîõèöóóëàã÷ Ä.Îþóíãýðýë, ñóðãàã÷ áàãø Äîðæõàíä, íºõºðëºëèéí àõëàã÷ Áºõáèëýã áîëîí íºõºðëºëèéí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä îðîëöëîî. Ýíýõ¿¿ õóðëààð íºõºðëºëèéí äîòîîä ä¿ðýì, õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý, ýçýìøèæ áàéãàà ãàçàð íóòãèéíõàà áàéãàëèéí íººöèéí ¿íýëãýýã õèéõ, 2010 îíû ¿éë àæèëëàãààíûõàà òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, ìºí äóíäûí ñàíãèéí ä¿ðýì, æóðìàà áàòëàõ çýðýã àñóóäëóóäûã õýëýëöýæ íýãä-

ñýí íýã ñàíààíä õ¿ð÷ ò¿¿íèéãýý áàòàëëàà. Ìºí íºõºðëºëèéí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä õóðëûí ÿâöàä ãàðñàí ñàíàëóóäûã íýãòãýí öààøèä àíõààð÷ àæèëëàõ àæëûí ÷èãëýë¿¿äýý òîäîðõîéëëîî.¯¿íä: 1. Íºõºðëºë äóíäûí ñàíãàà íýìýãä¿¿ëýõ 2. Á¿õ ãèø¿¿äèéí íàðèéí ñóäàëãààã õèéõ 3. Áîëîìæèò áèçíåñ ñàíààãàà ãàðãàõ 4. Íºõºðëºë õºãæèë íààäàìä áýëòãýõ 5. Çàñàã äàðãàòàé ãýðýý áàéãóóëæ øèíýýð ãýð÷èëãýý àâàõ 6. Ñóðãàëòûí õýðýãöýýãýý òîäîðõîéëîõ 7. Íºõºðëºëèéí òàíèëöóóëãàà õèéõ ãýõ ìýò àæëóóäûã õèéõýýð òºëºâëºëºº. Õóðëûí òºãñãºëä òºñëèéí çîõèöóóëàã÷ Ä.Îþóíãýðýë òºñëèéí òàíèëöóóëãà, íºõºðëºë¿¿äèéí òóðøëàãà, Îíîí ãîëûã ñóðòàë÷èëàõ êàìïàíèò àæèë, íºõºðëºë õºãæèë íààäàì çýðýã àñóóäëóóäààð ìýäýýëýë õèéëýý.

“Àìàðëèíãóé” íºõºðëºëèéí àæèë ººäðºã áàéíà Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí “Àìàðëèíãóé” íºõºðëºë íü 2008 îíä áàéãóóëàãäñàí áèëýý. Òóñ íºõºðëºë íü 17 ºðõèéí 25 ãèø¿¿íòýé, íèéò Îíîí áàãèéí íóòàãò 3089 ãà îéí ñàí á¿õèé òàëáàéã õàðèóöàí õàìãààëæ áàéíà. Ãèø¿¿äèéí îðîëöîîòîéãîîð ñèéðýãæ¿¿ëýëòèéí îãòëîëûã Áàÿí-Îâîî óóëûí àðä õèéñýí áºãººä ãèø¿¿í ºðõ¿¿ä íèéëæ 2 ãà òàëáàéä òºìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ õ¿íñíèé õýðýãöýýãýý õàíãàí ¿ëäñýí õýñãèéã çàõ çýýëä áîðëóóëàâ. Õàìòàð÷ Óãàëçàðûí ãîëûí ã¿¿ðèéã çàñâàðëàí ãèø¿¿äýý ò¿ð àæëûí áàéðààð õàíãàæýý.Ýíý íºõºðëºë íü 2010 îíäîî Öàãààí áóëàã, Õºë áóëàã, Øàíàãàí çýðýã 3 áóëãèéí ýõèéã õàøèæ õàìãààëàõ, Õ¿íñíèé íîãîîíû òàëáàé õýìæýýã ºðãºòãºæ òºðºë á¿ðèéí íîãîî òàðèàëàõ, 10 æóóë÷èí õ¿ëýýí àâàõ æóóë÷íû Îòîã áàéãóóëàõ çýðýã àæëóóä òºëºâëºí àæèëëàæ áàéãàà.

Æèìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ ñóðãàëò áîëëîî Òºìñ õ¿íñíèé íîãîî, õ¿ëýìæíèé íàðèéí íîãîî áîëîí æèìñ æèìñãýíèé ìîä áóò òàðèàëàõ àíõàí øàòíû 2 õîíîãèéí ñóðãàëòèéã ÎÃÑÃ-í 7 ñóìàíä 2010 îíû 4-ð ñàðä çîõèîí áàéãóóëæ íèéò 179 õ¿í õàìðàãäëàà. Ýíý ñóðãàëòààð ¿ðèéã òàðèõàä áýëòãýõ, ¿ðñëýã õèéõ, ¿ðñëýãíèé òóõàé îéëãîëò, õàìãààëàãäñàí õºðñíèé íîãîîíû àæ àõóé, õ¿ëýìæèéí õºðñ áýëòãýõ, Õºðñ áîëîâñðóóëàõ àðãà òåõíîëîãè, òºìñ,áàéöàà, ñîíãèíîëîã òàðèìëóóä, ¿¿íýýñ ¿íäýñ ¿ðò òàðèìëóóä, æèìñ æèìñãýíý áà ýðò óðãàöûí áà íàâ÷èò,àìòëàã÷ íîãîî óðãóóëæ õýðýãëýõ àðãà òåõíîëîãè, æèìñ æèìñãýíèé ìîä áóò òàðèàëàõ àðãà÷ëàë çýðýã ñýäâ¿¿äèéã îíîë, äàäëàãà õîñëóóëæ çààñàí áàéíà.

Íóòãèéí èðãýäèéí áàéãóóëëàãà, îð÷íû á¿ñèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ñóðãàëò ÿâàãäëàà 2010 îíû 5 äóãààð ñàðûí 9-íººñ 31 ºäºð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Áèíäýð, Áàòøèðýýò, Áàÿí-Àäðàãà, Íîðîâëèí, ªìíºäýëãýð, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäàä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü íóòãèéí èðãýäèéí áàéãóóëëàãà, îð÷íû á¿ñèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàãäëàà. Ýíýõ¿¿ ñóðãàëòûí çîðèëãî íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü Íóòãèéí èðãýäèéí áàéãóóëëàãà (ÍÈÁ)-óóäûí áàéãàëèéí íººöèéí ¿íýëãýý õèéõ, õèëèéí öýñèéã òîäîðõîéëîõ, ÍÈÁ-óóäûí, Îð÷íû á¿ñèéí çºâëºë¿¿äòýé Îð÷íû á¿ñèéí ñàíãèéí æóðàì, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº, áîëîâñðóóëàõàä çºâëºìæ ºãºõ áàéñàí þì. Ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íä äàðààõü àñóóäëóóä õèéãäýæ ýõýëëýý. 1.Íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãàà èäýâõæèæ çàðèì íºõºðëºë¿¿ä ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé òºñºëä òóñãàãäñàí áóëàã õàøèõ, õÿíàëò òàâèõ ãýõ ìýò àæëóóäûã õèéæ ýõýëëýý 2.6 îð÷íû á¿ñèéí çºâëºëèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûí òºëºâëºãºº ãàð÷, áàãèéí ãèø¿¿ä ñîíãîãäëîî. Áàãèéí ãèø¿¿ä îð÷íû á¿ñèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä øààðäàãäàõ àíõàí øàòíû ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àæèëäàà îðëîî 3.Îðîí íóòãèéí ñóðãàã÷ áàãø íàð íºõºðëºëèéí áàéãàëèéí íººöèéí ¿íýëãýý õèéõ, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ÷èãëýëýýð äàäëàãà, òóðøëàãàòàé áîëæ íºõºðëºë¿¿äèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººãºº áîëîâñðóóëàõàä ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

Ãàë ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëüå ÄÁÕÑàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàð íü Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí 7 ñóìäûí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð, Öàãäààãèéí õýëòýñ, Õèëèéí öýðãèéí øòàá, ÎÁÁÖÃàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààòàé õàìòðàí îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õàìãààëàõ àæëûí òºëºâëºãºº ãàðãàí õàâàð, íàìðûí ò¿éìýð ãàðàõ ìàãàäëàë èõòýé ñàðóóäàä õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Ìºí ÄÁÕÑàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ õàìãààëàõ àæëûí õ¿ðýýíä äîîðõè àæëóóäûã õèéæ ã¿éöýòãýýä áàéíà. ¯¿íä: 1. Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéí Îíöãîé áàéäëûí àëáàòàé õàìòðàí Îíîí ãîëûí ýõ õèëèéí äàãóó íèéò 225 êì óðòòàé ò¿éìðýýñ õàìãààëàõ õàìãààëàëòûí çóðâàñ òàòñàí 2. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí 7 ñóìàíä ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õºäºëãººíò ýðã¿¿ë àæèëëóóëàí ñàíàìæ áè÷èã òàðààñàí 3. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü, Ýêî êëóáûí õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä “Îé õýýðèéí ò¿éìðèéí õîð íºëºº” ñýäýâò ãàð çóðàã, çîõèîí áè÷ëýãèéí óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëñàí àæýý.

¹ 10 (34) 2010

Ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äèéí àíõäóãààð ÷óóëãàí áîëëîî Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð Óñíû ãàçàð, ØÓÒÈÑ-èéí Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí ñóðãàëò, ñóäàëãààíû òºâ õàìòðàí Ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äèéí àíõäóãààð ÷óóëãàíûã 2010 îíû 6 ñàðûí 30, 7 ñàðûí 1-íä Óëààíáààòàð õîòíîî çîõèîí áàéãóóëëàà.×óóëãàíä îäîîãîîð áàéãóóëàãäñàí 15 ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí óäèðäëàãóóäûã îðîëöóóëàí çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.×óóëãàíû çîðèëãî íü øèíýýð áàéãóóëàãäñàí ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ, àæëûí àðãà òóðøëàãàà ñîëèëöîõ, ñàâ ãàçðóóäûí ýðõ ç¿éí îð÷èíã òºãñ òºãºëäºð á¿ðä¿¿ëýõýä ñàíàë õ¿ñýëò àâàõ, óëìààð “Óñíû õóóëüä” òóñãàõ, òóëãàð÷ áàéãàà õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé àñóóäëóóäààð ñàíàë ñîëèëöîõ, çºâëºìæ ãàðãàõàä îðøñîí þì. 2004 îíä áàòëàãäàí õýðýãæèæ ýõýëñýí “Óñíû õóóëü”-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ, óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéã õºãæ¿¿ëýõ, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëýõ, Ãîëûí ñàâ ãàçðóóäûí çºâëºë áàéãóóëàãäàæ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí òóõàéí ñàâ ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã áóñàä õóóëü ýðõ ç¿éí àêòóóäòàé óÿëäóóëàí òºãºëäºðæ¿¿ëýõ áîëîí Ãîëûí ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíò /ÃÑÃÍÌ/ Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò/ÓÍÍÌ/èéã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð óñíû íººöèéã ýêîëîãèéí õóâüä ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, èðãýäèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ÃÑÃÌ-èéã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãàà áèëýý. ×óóëãàíû ¿åýð îðîëöîã÷èä ººðñäèéí ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëëýý.

Ç.Äîëãîðñ¿ðýí: ÕÎÂÄ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÇªÂËªËÈÉÍ ÍÀÐÈÉÍ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÄÀÐÃÀ -Õîâä ãîë íü Àëòàé òàâàí Áîãäûí Ïîòàíèíû ìºñºí ãîëîîñ ýõ àâààä Õàð óñ íóóðò öóòãàæ 518 êì óðñàõäàà Áàÿí-ªëãèé, Óâñ, Õîâä àéìãèéí 14 ñóìûí íóòãèéí õ¿í àìûã óñààð òýæýýäýã. Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí 5 íóóðûã óñààð òýòãýäýã. Ýíýõ¿¿ ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë çîðèëãî íü òóõàéí ãàçàðò óñíû íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, ¿¿íä àðä èðãýäèéã òàòàí îðîëöóóëàõ, òºðèéí áîäëîãî, óñíû òóõàé õóóëèéã îðîí íóòàãò õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ìàíàé çºâëºë äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, 15 ãèø¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àæèëëàäàã. Áèä îäîî ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð òóõàéí ñàâ ãàçàðò õàìààðàõ àéìàã, ñóìäûí íèéãýì ýäèéí çàñàã, ýêîëîãè, õóóëü ýðõç¿éí îð÷íû ñóóðü ñóäàëãààã õèéõ àæëûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí äýìæëýãòýé ã¿éöýòãýëýý. Ìºí îðîí íóòãèéí èðãýä, òºðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä òóñãàãäñàí òóõàéí ñàâ ãàçàðò õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé àæèëä èðãýäèéí ñàíàëûã àâ÷ õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí ÿâóóëëàà. Äýýðõ ñóóðü ñóäàëãàà, èðãýä, îðîí íóòãèéí ñàíàëä ¿íäýñëýí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººãºº áîëîâñðóóëñàí áºãººä 3 àéìãèéí ÈÕÒºëººëºã÷äèéí õóðëààð äýìæèãäñýí þì. ¯¿íèéãýý ÁÎÀÆ-í ñàéäàä ºðãºí áàðüñàí áàéãàà. Ýíý òºëºâëºãººíèé äàãóó õèéãäýõ àæëóóä íü 2010-2015, 2016-2020 îí õ¿ðòýë 2 ¿å øàòòàéãààð õýðýãæèíý. Îäîîãèéí áàéäëààð Õîâä ãîëûí óñíû òºâøèí íèëýýä áàãàññàí. Ýíý íü òàðèàëàíãèéí çîõèñã¿é õýðýãëýý, îéí íººöèéí áóðóó àøèãëàëò, áýë÷ýýðèéã äîðîéòóóëñíààñ øàëòãààëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, íèéò ìàëûí 60-ààñ èë¿¿ õóâü íü ÿìàà áàéäàã. Áàÿí-ªëãèéí çàðèì ñóìäàä 70 ãàðóé õóâèéã ÿìàà ýçýë-

äýã. Õàð óñ íóóðûí òºâøèí 50 ñì áàãàññàí. Ýíý íóòàãò ºíãºò ìåòàëûí æèæèã îëáîðëîëò ÿâóóëäàã ¿éëäâýðýýñ ººð óóë óóðõàéí àñóóäàë õàðüöàíãóé áàãà áàéäàã áîëîâ÷ áóñàä çîõèñã¿é àøèãëàëòààñ áîëæ èéì áàéäàëä õ¿ð÷ áàéíà. Òýãýõýýð õàäëàíãèéí òàëáàéí óñæóóëàëòûí óñàëãààíû àðãûã ººð÷ëºõ, ãîëûí ñàâ äàãóó áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë áèé áîëãîõ, îéæóóëàëò, íºõºí ñýðãýýëòèéí àæëûí òàëààð íèëýýä ç¿éë õèéõýýð òºëºâëºãäñºí. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí õýâèéí àæèëëàõ ýðõç¿éí îð÷èí áóé áîëæ öààøèä ìàíàé àæèë èäýâõèòýé ÿâàãäàíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. Õîâä ãîëûí çºâëºë ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëñíààñ ãàäíà îðîí íóòàãò õóóëèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð àíõààð÷ 2009 îíä Áàÿí-ªëãèé àéìàãò ãîëûí ñàâ äàãóóõ àøèãò ìàëòìàëûí 42 ëèçåíö öóöëóóëñàí òîãòîîë ãàðãóóëñàí. Ï.Ìàãñàðæàâ: ÁÓßÍÒ ÃÎËÛÍ ÑÀÂ ÃÀÇÐÛÍ ÇªÂËªËÈÉÍ ÍÀÐÈÉÍ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÄÀÐÃÀ -Áóÿíò ãîë íü Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Äýë¿¿í ñóìûí íóòàã Õºõ Ñýðõèéí íóðóóíû ñàëáàð óóë áîëîõ Òàõèëò óóëíààñ ýõ àâ÷ 172 êì óðñàõäàà õî¸ð àéìãèéí 6 ñóìûí íóòãèéã òýæýýæ Õàð íóóð, Õîâä ãîëä öóòãàäàã. Áóÿíò ãîë õýäèéãýýð æèæèã ãîë ÷ ãýñýí ýäèéí çàñàã, ýêîëîãèéí õóâüä àñàð èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Áóÿíò ãîëûã äàãàñàí îëîí ¿íäýñòýí ÿñòàí àæ àõóé ýðõëýí ÿâóóëäàã. Ò¿¿õèéí óðò óäààí õóãàöààíä óñûã ¿ðýëãýí, çîõèñã¿é àøèãëàæ èðñýí. Áóÿíò ãîë 100 õóâü àæ àõóéí çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàæ, áàéãàëèéí óðñàö òàòàð÷ Õîâä ãîë, Õàð óñ íóóðò öóòãàõàà áîëüñîí. Áóÿíò ãîëûí ýõýíä Äýë¿¿í ñóìûíõàí õàäëàíäàà, äóíä õýñýãò Õîâä õîòûí îéæóóëàëò, íîãîîí áàéãóóëàìæèíä, ãîëûí àäàãò óñàëãààòàé òàðèàëàíä ìàø ¿ðýëãýí ãàìã¿é àøèãëàäàã. Èéì ó÷ðààñ ýíý ãîëûí ýêîëîãèéí àñóóäàëä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí àíõààðëàà

õàíäóóëæ óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð 3 æèëèéí õóãàöààíä òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Òºñëèéí ¿ð ä¿íä ñàâ ãàçðûí çºâëºë áàéãóóëàãäñàí áà òóñ ÑÃÇ íü á¿õ òàëóóäûí òºëººëºë á¿õèé 13 ãèø¿¿í, äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ãýñýí íèéò 15 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àæèëëàæ áàéíà. Äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íü òîãòìîë àæèëëàõ áºãººä óã àæëûí àëáà áàéíãûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Áóÿíò ãîëûí ÑÃÇ òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã øààðäëàãàòàé áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã Øâåéöàðèéí Õºãæëèéí Àãåíòëàãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áàéãàà þì. Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí Öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ òºñëèéí 2-ð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ Áóÿíò ãîëûí óñíû íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò òºñëèéã Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí Ãàçàð áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð îëîí æèë àæèëëàñàí òóðøëàãàòàé ãýäýã ¿¿äíýýñ ýíýõ¿¿ òºñëèéã ã¿éöýòãýõýýð ãýðýý áàéãóóëàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä òóëãàìäàæ áàéãàà óñíû àñóóäëûã îðîí íóòãèéí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä òàâüæ øèéäâýðë¿¿ëýõ, ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ ãýõ ìýò àæëóóäûã õèéæ áàéíà. Óã ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõäàà á¿õ îðîëöîã÷ òàëóóäààñ ñàíàë àâ÷ ãàðàõ àðãà çàìàà òîäîðõîéëñîí. Ìºí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñóóðü ñóäàëãàà ìàø ñàéí õèéãäñýí. Áóÿíò ãîëûí ýêîëîãèéí îäîîãèéí áàéäàë íü íýëýýä õ¿íä áàéãàà. 1-ðò ÷àíàðûí äîðîéòîë áóþó óñíû áîõèðäîë, 2-ðò Óñíû çîõèñã¿é õýðýãëýýíýýñ øàëòãààëñàí íººöèéí õîìñäîë ãýñýí ¿íäñýí 2 ãîë àñóóäàë áàéíà. Õîâä õîòûí óíäíû óñíû ýõ ¿¿ñâýð íü ãàçðûí äîîðõ óñ þì. Ãýõäýý Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààíû äîãîëäëîîñ áîëæ äóòóó öýâýðëýãäñýí áîõèð óñ íü ñàâ ãàçàð äàãóóõ õºðñèéã áîõèðäóóëæ óëìààð ãîëûí óñ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õºðñíèé áîõèðäîë ¿¿ñýõ õ¿íäðýëòýé íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýýä áàéñíûã Õîâä àéì-

ãèéí Çàñàã äàðãà, ÈÒÕ-ä òîäîðõîé àñóóäàë òàâüæ øèéäâýðë¿¿ëñíýýð öýâýðëýõ áàéãóóëàìæààñ ãàð÷ áàéãàà óñ íü çºâõºí îéæóóëàëòèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàæ áàéíà. Ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äèéí àíõäóãààð ÷óóëãàíä îðîëöîã÷äîîñ äàðààõü çºâëºìæ ãàðãàñàí áàéíà. ÓÈÕ, ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐÒ ÕÀÍÄÑÀÍ ÇªÂËªÌÆ: 1. Ìîíãîë Óëñûí “Óñíû òóõàé” õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð Ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ñòàòóñûã òîäîðõîé áîëãîõ, öààøèä òîãòâîðòîé àæèëëàõàä õóóëü ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ 2. Óñíû ñàëáàðûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã òîäîðõîé áîëãîí õóóëü÷ëàõ 3. Óñíû òºëáºðèéí õóâü õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ, óñíû íººöèéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýíä ýðãýí çàðöóóëàõ ìåõàíèçìûã òîäîðõîé áîëãîõ 4. Áàéãàëü îð÷íû íºëººëëèéí ¿íýëãýýã ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä õèéõ çàìààð óñíû áîëîí áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéã öîãö áàéäëààð øèéäýõ àðãà õýìæýý àâàõ 5. Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé òîìîîõîí ñàâ ãàçðóóäàä ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéã öàã àëäàëã¿é áàéãóóëæ áýõæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ 6. Óñíû ñàâ ãàçðûí àíãèëàëç¿é, ñòàíäàðòûã òîãòîîõ ÓÑÍÛ ÃÀÇÀÐ, ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÌÝÐÃÝÆËÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÕÀÍÄÑÀÍ ÇªÂËªÌÆ: 1. Øèíýýð áàéãóóëàãäñàí áîëîí áàéãóóëàãäàõ ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ìýðãýæèë àðãà ç¿éí óäèðäëàãààð õàíãàæ àæèëëàõ 2. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí åðºíõèé ä¿ðýì, æóðìûã äàõèí áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã òîäîðõîé áîëãîõ 3. Ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé åðºíõèé àãóóëãà, á¿òöèéã òîãòîîæ, ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äèéã íýãäñýí àðãà ç¿éãýýð õàíãàõ 4. Ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äýä òóõàéí óñíû ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ìýäýýëëýýð õàí-

ãàõ áîëîí ìýðãýæëèéí çºâëºãºº ºãºõ 5. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áîëîí ãèø¿¿äýä çîðèóëñàí “Óñíû ìåíåæåð”-èéí áîãèíî õóãàöààíû ñåðòèôèêàòòàé ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ, ÷àäàâõèæóóëàõ 6. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã òîãòìîëæóóëàõ, àðãà òóðøëàãàà ñîëèëöîõ, ãàäààäûí áîëîí õºðø îðíóóäûí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí òóðøëàãà ñóäëàõ, ÷àäàâõèæàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÀÉÌÀÃ, ÍÈÉÑËÝËÈÉÍ ÈÒÕ, ÇÀÑÀÃ ÄÀÐÃÀ ÍÀÐÒ ÕÀÍÄÑÀÍ ÇªÂËªÌÆ: 1. Òóõàéí îðîí íóòàãò “Óñíû òóõàé” õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä Óñíû ãàçàðòàé õàìòðàí ñàâ ãàçðûí çºâëºë¿¿äèéã áàéãóóëàõ, ¿éë àæèëëàãààíä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ 2. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûã àæëûí áàéðààð õàíãàõ, ¿éë àæèëëàãààã òîãòìîëæóóëàõ 3. Õèë äàìíàñàí ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã íýãäñýí áîäëîãîîð çîõèöóóëàõ 4. Ñàâ ãàçðûí çºâëºë ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, õàìòàð÷ àæèëëàõ 5. Ñóì îðîí íóòàãò óñíû àñóóäàë õàðèóöñàí îðîí òîî áèé áîëãîõ, õóóëüä çààãäñàí “óñíû òºëáºðèéí” îðëîãûí 35 õóâèéã óñíû íººöèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõýä çàðöóóëàõ òàëààð øèéäâýðòýé àðãà õýìæýý àâàõ 6. Ñàâ ãàçðûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä îëîí íèéò, óñ àøèãëàã÷ àæ àõóéí íýãæ, òºðèéí áóñ áîëîí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ Óóð àìüñãàëûí äóëààðàë, õ¿íèé çîõèñã¿é õýðýãëýýíýýñ ¿¿äýëòýé óñíû õîìñäîëä îðîõ àþóë í¿¿ðëýæ áàéãàà ºíºº ¿åä óñíû íººöèéã õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð íºõöºë áàéäàëä çîõèöñîí çºâ áîäëîãî, ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëæ, óñíû àñóóäàëä á¿õèé ë òàëààð îíöãîé àíõààð÷ àæèëëàõûã øààðäàæ áàéíà.

¹ 10 (34) 2010

Áàéãàëèéí çàðèì öîãöîëáîðò ãàçðûí îðøèí ñóóã÷äàä ãàçàð ºì÷ëºõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëíý ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Ñýäâàí÷èã, Ö.Äàâààñ¿ðýí, ª.Ýíõò¿âøèí, Ë.Ã¿íäàëàé, Á.Áàò-Ýðäýíý, Ä.Àðâèí, Í.Ãàíáÿìáà íàð Áàéãàëèéí çàðèì öîãöîëáîðò ãàçðûí õèëèéí çààãò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé ÓÈÕ-ûí òîãòîîëûí òºñºë ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëñíàà ÓÈÕ-ûí äàðãà Ä.Äýìáýðýëä ºðãºí áàðèëàà. ÓÈÕ-ûí 2008 îíû 35 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 20082012 îíû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð áîëîí Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã 2012 îí õ¿ðòýë áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã áàòëàõ òóõàé ÓÈÕ-ûí 2009 îíû 38 äóãààð òîãòîîëîîð òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, õóóëü õîîðîíäûí óÿëäààã õàíãàõ, ò¿¿íèé óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð òîäîðõîé áîäëîãî, çîðèëòóóä äýâø¿¿ëñýí. Ýíý õ¿ðýýíä òóõàéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò àìüäàð÷, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã èðãýäýä Ãàçðûí òóõàé, Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí äàãóó ãàçàð ýçýìøèõ , ºì÷ëºõ ýðõýý ýäëýõ õóóëü ¸ñíû áîëîìæ, íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ãàðñàí õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ãàð÷ áóé àëèâàà çºð÷èë, ìàðãààíûã áàãàñãàõ, õýðýãæèëòèéã õàíãàõ çîðèëãîîð áàéãàëèéí çàðèì öîãöîëáîðò ãàçðóóäûí õÿçãààðëàëòûí á¿ñèéí õèëèéí çààãèéí òîäîðõîé õýñýãò õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä ººð÷ëºëò

îðóóëàõ ïðàêòèê ¿íäýñëýë, øààðäëàãà ãàð÷ áàéãàà àæ. Òóõàéëáàë, Õºâñãºë àéìãèéí Õàíõ ñóì, Àëàã-Ýðäýíý ñóìûí Õàòãàë òîñãîí, Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä ñóóðüøèí àìüäàð÷ áàéãàà èðãýä òóõàéí ñóì, ñóóðèíãèéí ýäýëáýð ãàçðûã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí õèëèéí á¿ñýýñ ÷ºëººë¿¿ëýõ çàìààð ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí øèéäâýð ãàðãóóëæ, ãàçàð ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ ýðõýý õàíãóóëàõòàé õîëáîãäñîí ñàíàë, õ¿ñýëòýý òºð, çàñãèéí õîëáîãäîõ øàòíû áàéãóóëëàãà, óäèðäëàãà áîëîí òºðèéí ò¿øýýäýä îëîí æèëèéí òóðø òàâüñààð

èðæýý. Õºâñãºëèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò Õºâñãºë àéìãèéí Õàíõ ñóìûí òºâèéí áîëîí ÀëàãÝðäýíý ñóìûí Õàòãàë òîñãîíû ýäýëáýð ãàçàð á¿õýëäýý, ÎíîíÁàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí “À” õýñýãò Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí òºâèéí ýäýëáýð ãàçðûí ãýð õîðîîëëûí çàðèì õýñýã õàìðàãääàã þì áàéíà. ÓÈÕ-ûí ýíýõ¿¿ òîãòîîëûí òºñëèéã ñàíàà÷ëàõäàà äýýð äóðüäñàí ¿íäýñëýë øààðäëàãà, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ñàíàë õ¿ñýëòèéã èø ¿íäýñ áîëãîõûí õàìò òóõàéí á¿ñ íóòàã äàõü òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð

ÇªÂËªËÄªÕ ÓÓËÇÀËÒ ÁÎËËÎÎ “Àëòàé Ñî¸íû ýêî á¿ñ íóòàãò õàðèóöëàãàòàé àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõýä òàëóóäûí îðîëöîî” ñýäýâò 2 äàõü óäààãèéí çºâëºëäºõ óóëçàëò ÎÕÓ-ûí Àëòàéí ÁÍÓ-ä áîëëîî. Óóëçàëòàä Àëòàéí ÁÍÓ, Ìîíãîë óëñ, Òóâàãèéí ÁÍÓ-ûí õóóëü ýðõç¿éí áîëîí ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë, ÓÒÕÃÍ-óóäûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õîëáîî, àÿëàë æóóë÷ëàë ýðõýëäýã áàéãóóëëàãóóä, Ìîíãîë óëñûí Óâñ, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí òºð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, ÄÁÕÑ-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Àëòàé-Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàðûí òºëººëºë çýðýã 34 õ¿í îðîëöñîí. Çºâëºëäºõ óóëçàëòààð îðîëöîã÷èä äýýðõ á¿ñ íóòàã, óëñ îðîíä ýêî àÿëàë æóóë÷ëàë õýðõýí õºãæèæ áàéãàà òàëààð èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëñýíýýñ ãàäíà Àëòàé Ñî¸íû ýêî á¿ñ íóòàãò õèë äàìíàñàí ýêî àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ, ìºí áàéãàëèéí, ò¿¿õ ñî¸ëûí ºâèéã õàäãàëàí õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ÒÕÃÍ-óóä áîëîí àÿëàë æóóë÷ëàëûí êîìïàíèóä õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæèéí òàëààð õýëýëöëýý. Ýíý ¿åýð ¿ã õýëñýí õ¿í á¿ð “Áàéãàëü äýëõèé ìààíü áèä á¿ãäèéí îðîí ãýð, àìüäðàëûí ýõ ¿¿ñâýð þì. Àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæèõ ¿íäñèéí ¿íäýñ áîë áàéãàëü, ò¿¿íèé áàÿëàã áèëýý. Èéìä ýíý

òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÷ áàéãàëüäàà ò¿øèãëýñýí, ò¿¿íä çîõèöñîí, ìºí ýðãýýä áàéãàëèà äýìæèæ òýòãýñýí áàéäëààð ÿâàõ ¸ñòîé” ãýñýí ñàíààã õýëæ áàéñàí íü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àëü ÷ ñàëáàðò, àëü ÷ ò¿âøèíä áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã çààâàë óÿëäóóëàí àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé þì ãýäãèéã áàòëàí õàðóóëæ áàéãàà õýðýã þì. Ýêî àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð õàðèëöàí òóðøëàãà ñîëèëöîõ ÿâäàë áàãà áàéãàà áºãººä õèë äàìíàñàí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ, ìºí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîõ îðîëöîîã äýìæèõ øààðäëàãàòàé áàéíà ãýæ ýíýõ¿¿ çºâëºãººíä îðîëöîã÷èä ¿çýæ äýýðõ òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã øèéäýõòýé õîëáîîòîé ñàíàë äýâø¿¿ëæ õàðèëöàí ÿðèëöàæ óëìààð çºâëºãººíººñ øèéäâýð ãàðãàæ Àëòàéí ÁÍÓ-ûí “Ýë-Êóðóëòàé” õóóëèéí çºâëºëèéí Àÿëàë æóóë÷ëàëûí õîðîîíû äàðãà Åôèìîâ Ñåðãåé Àëåêñàíäðîâè÷èä àëáàí ¸ñîîð òàíèëöóóëëàà. Ýíýõ¿¿ àëáàí ¸ñíû óóëçàëòûí ¿åýð òýðýýð: “Ìîíãîë óëñ, ÎÕÓ-òàé ºíº ýðòíèé íàéðñàã õàðèëöàà õîëáîîòîé áàéñàí áºãººä ýíý õàìòûí àæèëëàãàà óëàì á¿ð ºðãºæèí òýëæ áàéãààä áàÿðòàé áàéíà ãýâ.

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ ºäðèéã Ìîíãîëä òýìäýãëýëýý 2010 îíûã Í¯Á-ààñ îëîí óëñûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí æèë áîëãîí çàðëàñàí áèëýý. Ýíý æèëèéí õ¿ðýýíä ºíãºðñºí 5 ñàðûí 22-íä Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ ºäðèéã äýëõèé äàÿàð òýìäýãëýëýý. Ìîíãîë óëñ ÷ ýíý àðãà õýìæýýíä èäýâõèòýé îðîëöîæ òîäîðõîé àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëëàà. Òàâäóãààð ñàðûí 22-íèé àðãà õýìæýý Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí àñóóäëààð èõ äýýä, ñóðãóóëèéí îþóòíóóäàä çîðèóëñàí ëåêöýýð ýõýëëýý. Ëåêöèéã äîêòîð Ð.Ñàìúÿà, äîêòîð Ä.Áàòáîëä íàð óíøñàí áºãººä òîî áàðèìò, ëîãèê äàðààëàë ñàéòàé áàéñàí íü îþóòíóóäûí òàëàðõëûã èõýä õ¿ëýýâ. Ìºí õîâîðäñîí òàâàí àìüòíû áàã ºìññºí îþóòíóóä îëîí íèéòýä çîðèóëàí Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí ñóðòàë÷èëãàà, òàíèóëãûí àæëûã õèéëýý. Ýíý àæèë èðãýäèéí àíõààðëûã èõ òàòàæ òýð õýðýýð àìüòàí, áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ õ¿ñëèéã íü ºäººæ ºãëºº ãýæ èðãýä ÿðüæ áàéëàà. Ýíý ºäºð Áàéãàëèéí ò¿¿õèéí ìóçåéã îëîí íèéòýä /õ¿¿õýä, ºñâºð íàñíûõàí/ -ä ¿íý òºëáºðã¿é ¿ç¿¿ëñýí þì. Òóõàéí ºäðèéí ìóçåéí òàéëáàðûã ÌÓÈÑ-èéí áèîëîãèéí áàãø íàð õèéñýí íü õ¿¿õä¿¿äèéí ñîíèðõëûã èõ òàòàæ áàéëàà. ¯éë àæèëëàãààíû íýýëòýä Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû óäèðäëàãà îðîëöñîí þì. Ò¿¿í÷ëýí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òàëààð èðãýäýä çîðèóëñàí òàíèí ìýäýõ¿éí ÷èãëýëèéí ìýäýýëýë ãàðãàëàà.

íóòãèéí ñ¿ëæýýíèé á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàäãàëàõ, óëìààð ò¿¿íèé õèë õÿçãààð, õýëáýð, õýìæýý, á¿òöèéã íü ç¿é áóñààð õºíäºæ àëäàãäóóëàõã¿é, àëèâàà ýðñäýëä îðóóëàõã¿é áàéõ òàëûã õàðãàëçàí òýäãýýðèéí áàéãàëü, ýêîëîãèéí æàì ¸ñíû õàðèëöàí ø¿òýëöýýò îðøèí òîãòíîõ íºõöºëèéã õàíãàõ ¿¿äíýýñ “íºõºí ã¿éöýýëò”èéí /êîìïåíñàöè/ àðãûã áàðèìòëàí áîëîâñðóóëñíàà ýðõýì ãèø¿¿ä îíöîëæ áàéëàà. ªºðººð õýëáýë, òîäîðõîé ãàçðûã õàìãààëàëòûí á¿ñýýñ ÷ºëººëæ, øèíýýð íýìæ óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõ çàìààð ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ þì áàéíà. Õºâñãºëèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðààñ Õºâñãºë àéìãèéí Õàíõ ñóìûí òºâèéí ýäýëáýð 5960 ãà, Àëàã-Ýðäýíý ñóìûí Õàòãàë òîñãîíû òºâèéí ýäýëáýð 1470 ãà ãàçàð áîëîí ò¿¿íèé îð÷ìûí 2520 ãà, Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí “À” õýñãýýñ Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí òºâèéí ýäýëáýð 1938.8 ãà ãàçàð òóñ òóñ ÷ºëººëºãäºõººð áàéãàà àæ. Òîãòîîë áàòëàãäñàíààð òºðèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé áàéãàëèéí ýäãýýð öîãöîëáîðò ãàçðóóäûí íóòàã äýâñãýðò îí óäààí æèë, ¿å äàìæèí àìüäàð÷ ñóóðüøñàí èðãýäèéí ãàçàð ºì÷ëºë, ýçýìøëèéí àñóóäàë øèéäýãäýæ, óëìààð òýäíèé àìüäðàë àõóé, íèéãìèéí çýðýã îëîí àñóóäàë õóóëèéí õ¿ðýýíä çîõèöóóëàãäàõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì áàéíà ãýæ ÓÈÕ-ûí Õýâëýë ìýäýýëýë, îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ õýëòýñ ìýäýýëýâ.

Óðàëäààíû ÿëàã÷èä òîäîðëîî Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ áàéãàëü õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãààãàà ãîë÷ëîí ÿâóóëäàã á¿ñ íóòãèéí (Àëòàé Ñî¸í, Îíîí-Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð, Ìîíãîë äàãóóðûí õýýð òàë) àéìàã, ñóìóóäûí ÅÁÑ-èóä äýýð ñóðàã÷äûí ýêî êëóá áàéãóóëàí ººðñäèéí ñóì, îðîí íóòàãòàà áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð òîãòìîë ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áîëîîä áàéíà. 2009-2010 îíû õè÷ýýëèéí æèëä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáº-

ðèéí ãàçðààñ ººðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé àéìàã, ñóìäûí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí ýêî êëóáóóä áîëîí ñóðãóóëèéí áóñàä ñóðàã÷äûí äóíä “øèëäýã áàéãàëü õàìãààëàõ êëóá”, “øèëäýã ñóäëàà÷ ñóðàã÷” øàëãàðóóëàõ óðàëäààí çàðëàñàí þì. Óðàëäààíû çîðèëãî íü ºñâºð ¿å, õ¿¿õýä áàãà÷óóäûí áèå äààí ñýòãýí áîäîõ, òàíèí ìýäýõ, õèéæ á¿òýýõ óðàì çîðèãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, àâúÿàñ ÷àäâàðûã íü õºãæ¿¿ëýõ, òýäíèé áàéãàëü îð÷èí ýõ äýëõèé ð¿¿ãýý õàíäàõ õàíäëàãûã ýåðýãæ¿¿ëæ ºäººõºä ÷èãëýñýí þì.

Øèëäýã êëóá øàëãàðóóëàõ: “ªºð÷ëºëòèéã ººðººñºº ýõýëüå” ñýäýâò óðàëäààíû ÿëàã÷èä

№

Êëóáûí íýð

Áàéð

Øàãíàë

Ã¿åì

Áºõìºðºí ñóì, Óâñ

200 000 òºãðºã, çóðãèéí àïïàðàò

Òà áàéãàëèéí ýçýí

Òºãðºã ñóì, Ãîâü-Àëòàé

150 000 òºãðºã, çóðãèéí àïïàðàò

Áàéãàëü áà õ¿¿õýä

Áàÿí-Óóë ñóì, Äîðíîä

100 000 òºãðºã, çóðãèéí àïïàðàò

Àéìàã

“Çàëóó ñóäëàà÷” ñýäýâò ñóäàëãààíû àæèëä øàëãàðñàí ÿëàã÷èä

№

Íýðñ

Àéìàã

Áàéð

Áүòýýëèéí íýð

Øàãíàë

Ý.Äàëàéáàÿð

Ìàíõàí ñóì, Õîâä

Áàÿíò¿ìáý óóëàíä õèéñýí ñóäàëãàà

50 000 òºãðºã, "Áè ìýäìýýð áàéíà" 5 öóâðàë

Á.Äóëìàà, Ç.ªíºðöýöýã

Áàÿí-Àäðàãà ñóì, Õýíòèé

Òàðâàãà

35 000 òºãðºã,"Áè ìýäìýýð áàéíà" 5 öóâðàë

Ø.Äîðæáàë

Àëòàé õîò, Ãîâü-Àëòàé

Öºëæèëòºä ãàð àðãààð àëò îëáîðëîëòûí íºëºº

20 000 òºãðºã, "Áè ìýäìýýð áàéíà" 5 öóâðàë

¹ 10 (34) 2010

Óâñ àéìãèéí Ñàãèë ñóìûí Öàãààí ãîë, Áºõìºðºí ñóìûí Àöàò õàð, Ãóëçàò, Ã¿í ñàé çýðýã ãàçðóóäàä àðãàëèéí õóðãàíä äîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿õ àæëûã ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí ÌäÕÃ-ûí Óâñ àéìàã äàõü ñàëáàðààñ Óâñ íóóðûí àé ñàâûí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààòàé õàìòðàí 2010 îíû 4-ð ñàðûí 17-íîîñ 25-íû ºäð¿¿äýä çîõèîí áàéãóóëëàà. Öàãààí ãîëûí õýñýãò 5, Àöàò õàðä 2, Ãóëçàòàä 2, Ã¿í ñàéä 1 õóðãà òóñ òóñ áàðüæ, íèéò 10 õóðãàíä ðàäèî äîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿â. Àðãàëèéí

ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËÝË Ìîä òàðèõ ¿íäýñíèé ºäºðòýé áîëëîî

Àðãàëèéí õóðãàíä ðàäèî äîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿ëýý õóðãàíä ðàäèî äîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿ñíýýðýý àðãàëèéí øèëæèëò õºäºëãººí, áàéðøëèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé þì. ßëàíãóÿà ýäãýýð ãàçðóóäàä àð-

ãàëü õîíü óëèðëûí ÷àíàðòàé óëñûí õèë äàìíàí øèëæèõ õºäºëãººí õèéæ áàéäàã îíöëîãòîé. Ìºí ÄÁÕÑ(WWF)-ãèéí ÌäÕÃ íü ýíý òºðëèéí ñóäàëãààíû àæëûã çóð-

ãààí æèëèéí ºìíººñ ýõë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áºãººä äýýðõ ãàçàð íóòàãò 43 äàõü õóðãàà áàðüæ ðàäèî äîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿ñýí áàéíà.

Æèë á¿ðèéí 5, 10 äóãààð ñàðûí õî¸ð äàõü äîëîî õîíîãèéí áÿìáà ãàðàãèéã á¿õ íèéòýýðýý ìîä òàðèõ ¿íäýñíèé ºäºð áîëãîí çàðëàõ òóõàé Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã ãàðëàà. Çàðëèã ãàðñàíòàé õîëáîãäóóëàí Åðºíõèéëºã÷èéí Áàéãàëü îð÷èí, àìüäðàõ îð÷íû áîäëîãûí àñóóäàë õàðèóöñàí çºâëºõ Ý.Çîðèãò ìýäýýëýë õèéâ. Çàðëèãò ýõ îðîí, áàéãàëü äýëõèéãýý õàéðëàäàã óëàìæëàëò ìîíãîë çàí çàíøëàà äýýäýëæ, õ¿í á¿ð áàéãàëèà íºõºí ñýðãýýõ, õàìãààëàõàä ãàð áèå îðîëöîõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, îéí ñàí, íîãîîí áàéãóóëàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà îëîí òàëò àæëóóäûã ýð÷èìæ¿¿ëæ, óëìààð ¿íäýñíèé õºäºëãººí áîëãîí ºðí¿¿ëýõèéã äóðäñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ìîä òàðèõ ¿íäýñíèé ºäºð á¿õ íèéòýýð ìîä, áóò, ñººã, öýöýã òàðèõ, öààøèä àð÷ëàí õàìãààëàõ, ò¿¿íèéãýý àìüäðàëûí õýâ ìàÿã áîëãîí õýâø¿¿ëýí ñóðòàë÷èëæ àæèëëàõûã Ìîíãîë Óëñûí íèéò àðä èðãýä, àéë ºðõ, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, õàíäèâëàã÷ íàðò óðèàëàâ. Ýíý æèëèéí ýõíèé ìîä òàðèõ ¿íäýñíèé ºäºð òàâäóãààð ñàðûí 15-íû ºäºð òîõèîæ èðãýä áàéãóóëëàãóóä èäýâõòýé îðîëöñîí þì.

Õèëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð ºäºðëºã çîõèîí áàéãóóëàâ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð 2004 îíîîñ ýõëýí Çýðëýã àìüòàí óðãàìëûí õîâîðäñîí òºðºë ç¿éëèéã îëîí óëñàä õóäàëäààëàõ CITES-èéí Êîíâåíöèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ çîðèëãîîð ãààëü, õèëèéí ìýðãýæèëòí¿¿äýä çîðèóëæ 4 óäààãèéí øàò äàðààëñàí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí. Ò¿¿í÷ëýí, 4 óäààãèéí öóâðàë ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëàí ãàðãàñíààñ ãàäíà çîð÷èã÷äîä çîðèóëñàí óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõèéã õîðèãëîñîí àìüòàí, óðãàìëûí ýä ç¿éëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé òóõàé ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàë òàðààñàí áîëíî. Ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä Ìîíãîë óëñûí Ãààëü, Õèëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáà ñ¿¿ëèéí 2 æèëä ººðñäºº ñàíàà÷ëàí èðãýäýä ÷èãëýñýí ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãàà èäýâõèòýé õèéäýã áîëñîí. ¯¿íèé íýã òîä æèøýý íü 2010 îíû 05 ñàðûí 31íû ºäºð Áóÿíò- Óõàà äàõü îëîí óëñûí íèñýõ áîîìòûí Õèëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð èðãýäýä àìüòàí óðãàìëûí ýä ç¿éëèéí õîðèãëîõ áàðààã òàíèóëàõ ºäºðëºã çîõèîí áàéãóóëàâ.

Îíãè ãîë 13 æèëèéí äàðàà ýðãýí èðëýý Í.ÝÍÕ ªìíºãîâü àéìãèéí Ìàíäàë Îâîî ñóìûí Îíãè ãîëûí óñíû ò¿âøèí îëîí æèëèéí ºìíººñ áóóðñààð 13 æèëèéí ºìíº á¿ðìºñºí òàñàðñàí þì. Ãýòýë 20 ãàðóé õîíîãèéí ºìíº Ìàíäàëãîâü÷óóäûã áàÿðëóóëñàí ¿éë ÿâäàë áîëîâ. Îëîí æèë ýëñ øîðîîãîîð øóóð÷ áàéñàí Îíãè ãîë àìü îðæ ýõýëñýí ãýíý. Ãîâèéí àéìãóóäàä õóð áîðîî èõòýé, ñàéõàí çóí áîëæ áàéãàà ó÷èð èéíõ¿¿ óðñëàà ãýæ íóòãèéíõàí áàÿðòàé áàéãàà àæ. ªìíºãîâü àéìãèéí Ìàíäàë Îâîî ñóìûí Çàñàã äàðãà Ò.Ñàíæàà “Îíãè ãîë àìü îðñîíä áèä ìàø èõ áàÿðòàé áàéíà. Ãîëûí ýõ äýýð îëîí àëòíû êîìïàíèóä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, óñûã íü àëò îëáîðëîõäîî àøèãëàæ áàéñàí íü íºëººëñºí ãýæ íóòãèéí-

õàí ¿çäýã. Îäîî ÷ òýð êîìïàíèóä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñààð áàéãàà. Ãýõäýý íóòàã óñ ìààíü áèäíèéã èâýýæ ãîë ìààíü óðñëàà ãýæ áèä áýëãýøýýæ áàéíà” ãýâ. Óëààí ãîëûí ýðãýýñ 20 ãàðóé ìåòðèéí ºíäðººñ áóóõ Îðõîíû öóòãàëàí ÷ àìü îð÷èõîæ. Îðîõ îðîõäîî îëíû ñýòãýëèéã áàÿñãàæ, èõ õ¿ðõðýýíèé ñ¿ð õ¿÷ ºìíºõ æèë¿¿äèéíõ øèãýý “ýð áÿð”-àà ãàéõóóëæ áóé ñóðàãòàé. Ìîíãîëîîð áàõàðõàõ ñýòãýëèéí íýãýýõýí î÷ûã ºäººõ óóë óñíû äîìîã èéí àìèëæ áóé íü ýíý. Äýëõèé åðòºíö öýöãýí õýýãýýð ãî¸æ, øààãèí óðñàõ ãîëûí ÷èìýý ñýòãýëèéí àíèðûã ýãøýýæ, àìüäðàë òýð ÷èãòýý íàðíû ãýðëýýð òýòãýãäýæ áàéõ ýíý ýãøèíä óíøèã÷ îëîíä õ¿ðãýõ ¿¿íýýñ ººð ñàéõàí ìýäýý ¿ã¿é áèç. Àíõ 12 æèëèéí ºìíº “Ýðýë” êîì-

ïàíèéí ªâºðõàíãàé àéìãèéí Óÿíãà ñóìûí íóòàãò ýõë¿¿ëñýí àëòíû óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ Îíãè ãîë “àìü òàñàðñàí” ãýäýã. Èíãýñíýýð 437 êì-ûí çàéòàé áóþó ªìíºãîâü àéìãèéí Ìàíäàë-Îâîî ñóìûí íóòàãò îðøèõ Óëààí íóóðûí õàéðãà ºäèéõºí ¿ëäýæ, àíãàñàí áàéãàëèéí àéìøèãò òºëººëºë áîëîí ¿ëäñýí. Õàðèí ýíý óäàà òýð ¿å ò¿¿õ áîëîí ¿ëäýõ íü. Õàðàìñàëòàé íü, ýíý áîë åðäºº ë ýõëýë. Öààøèä Îíãè ãîë óðñäàãààðàà óðñ÷, Îðõîíû õ¿ðõðýý øóóãèäãààðàà øóóãèõ ýñýõèéã õýí ÷ õýëæ ÷àäàõã¿é. Ãýõäýý äýëõèéí äóëààðàë äýëõèéã õàòààæ áàéãàà ãýäãýýñ èë¿¿òýé ýõ îðíûõîî áàéãàëèéã õàìãààëàõ èõ ¿éëñýä õ¿÷èí ç¿òãýõ îëíû ñýòãýë îëîìã¿é Äàëàé ìýò àðâèí áàéã.

Ýíý ñàðä çàðèì íóòãààð 40 õýì õ¿ð÷ õàëíà Ñ.ÁÀÒÁÀßÐ Ýíý ñàðä èõýíõ íóòãààð 30 õýìýýñ äýýø õàëíà ãýñýí öàã àãààðûí óðüä÷èëñàí ìýäýýã öàã óóð÷èä ãàðãààä áàéíà. Ýíý òàëààð Óñ, öàã óóðûí õ¿ðýýëýíãèéí öàã óóð÷ Æ.Ñàðàíòóÿàãààñ òîäðóóëëàà. -Îéðûí ºäð¿¿äýä íýëýýä õàëæ, èõýíõ íóòãààð öàã àãààðûí òåìïåðàòóð 30 õýìýýñ äýýø ãàð÷ õàëàõ ìýäýýòýé áàéíà. Ýíý òàëààð òîäîðõîé ìýäýýëýë ºãºõ ¿¿? -Òèéì ýý. Èõýíõ íóòãààð 30 õýìýýñ äýýø ãàð÷ õàëíà. ßëàíãóÿà Ãîâü òàëûí íóòàã, Àëòàéí ºâºð ãîâü, Îðõîí, Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçðààð 30 õýìýýñ äýýø õàëíà. Ýíý õàëàëò íü ñàðûí 25, 26-íû ºäðèéã õ¿ðòýë íèéò íóòãèéã õàìðààä öààøèä ¿ðãýëæëýõ òºëºâòýé áàéãàà. Õàðèí Îðõîí, Ñýëýíãèéí ñàâ, Òóóë ãîëûí õºíäèéãººð, 24,25-íààñ ç¿¿í ãóðâàí àéìàã, ãîâü òàëûí íóòãààð 30-35 õýì, ãîâü òàëûí çàðèì íóòãààð 40 õýì õ¿ð÷ õàëíà. Ýíý ñàðûí 26-íûã õ¿ðòýë èõýíõ íóòãààð õàëàõ áºãººä õàðèí áàðóóí àéìãóóäûí íóòàã áîëîîä òºâèéí àéìãèéí íóòãààð 24-25-íû ºäð¿¿äýä ò¿ð çóóðûí äóó öàõèëãààíòàé áîðîî îðíî. Õàëóóí íýëýýä îëîí õîíîã ¿ðãýëæëýõ òºëºâòýé áàéãàà ó÷ðààñ áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã íàðøèõ, ºíäºð íàñòíóóäûã äàðàëò èõñýõ ºâ÷èí çýðãýýñ áîëãîîìæëîõûã àíõààðóóëæ áàéíà.