Уур амьсгалын тухай На
дад яр ж өгөөч ь
Уур амьсгалын тухай На
дад ярьж өгөөч
Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Боловсрол, Шинжлэх ухаан, Соёлын Байгууллагаас эрхлэн гаргав. 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France Энэхүү хэвлэлийн дизайн, ашигласан мэдээлэлд аль нэг улс гүрний эрхзүйн статус, газар нутаг, хил хязгаар, хот суурин болон тэдгээрийн захиргааны талаар ЮНЕСКО болон аливаа нэгэн этгээдийн үзэл баримтлалыг тусгаагүй болно. Эх гарчиг: Explique-moi le climat © ЮНЕСКО, 2005 (текст ба гэрэл зураг) © NANE-гийн бүтээл, 2005 (хэвлэлийн эх ба зураг) ISBN 92-3-103990-3 Зургийг: Тэри Ливиа Хэвлэлийн эхийг: Сюусан Клайн Proost NV, Turnhout-д хэвлэв. Зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан. www.unesco.org/publishing Англи хэлнээс хөрвүүлсэн: Ембүүгийн Батчулуун Хянан тохиолдуулсан: Ембүүгийн Батчулуун Хэвлэлийн эхийг бэлтгэсэн: Ж. Даваадорж Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газрын санхүүжилтээр орчуулан, нэмэн засварласан хэвлэлт. 2009 он. Адмон хэвлэлийн компанид хэвлэв.
Уур амьсгалын тухай На
дад ярьж өгөөч
Зохиогч Гай Жакус
Агуулга Óóð àìüñãàë ................................................................................................. 6 Дэлхийн уур амьсгал .................................................................................... 18 Óóð àìüñãàë ýðò äýýð ¿åä ........................................................................ 28 Óóð àìüñãàë áà õ¿ì¿¿ñ ........................................................................ 33 Èðýýä¿éä óóð àìüñãàë ÿìàð áàéõ áîë? ........................................................... 41 Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð ........................................................................ 47 Хэрэгтэй õàÿã ................................................................................................. 49
Á
èä ãàçàð õºäëºëò, ãàëò óóëûí äýëáýðýëò, öóíàìè зэрэг байгалийн аюултай үзэгдлүүд ÿìàð ¿ð äаãàâàð àâ÷ èðäýã òàëààð àëü õýäèéíээ ìýääýã áîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí õàð ñàëõè, ¿åð, çóä ãýõ÷ëýí óóð àìüñãàë, öàã àãààðò õàìààðàõ ãàìøãèéí òóõàé ÷ áàéíãà ñîíñîгдох áîëëîî. Áàéãàëèéí òºðºë á¿ðèéí ãàìøãèéí òàëààð ñîíèí ñýòã¿¿ë, çóðàãò ðàäèî çýðãýýñ ãàäíà ººðñ人 ÷ ¿çýæ òóóëñààð ýíý íü áèäíèé àìüäðàëûí áàðàã ë íýã õýñýã áîëñîí ãýëòýé. Ýðäýìòýн, ñóäëàà÷èä öàã àãààðòàé õîëáîîòîé ãàìøèãò ¿çýãäë¿¿ä íü äýëõèéí äóëààðëààñ áîëæ óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäºæ áóéí ¿ð äàãàâàð õýìýýí ¿çýõ áîëëîî. Энэ ч үүднээс óëñ îðíóóä äýëõèéí äóëààðàëä íºëºº ¿ç¿¿ëæ áóé õ¿ëýìæèéí õèéã áàãàñãàõ òàëààð îëîí óëñûí ò¿âøèíä õàìòàðñàí óóëçàëò, ãýðýý õýëýëöýýð õèéõ áîëñíû íýã íü 1997 îíä ßïîí улсаä áîëñîí Êèîòîãèéí óóëçàëò þì. Уóð àìüñãàë èéíõ¿¿ ººð÷ëºãäºõºä бèä á¿ãäýýðýý ë íºëºөлсөн. Èéì ó÷ðààñ þóíû ºìíº óóð àìüñãàëûí òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòòîé áîëæ, áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ íü ÿàãààä ÷óõàë áîëîõûã ñàéòàð óõààðàõ нэн чухал юм. Ýíý íîì íü óóð àìüñãàë ãýæ þó áîëîõ, ýíý íü áàéãàëü îð÷èíä õýðõýí íºëººëäºã òàëààð îéëãîõîä òàíä òóñàëíà.
Ïàòðèñèî À.Áåðíàë Äàëàé ñóäëàëûí çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí êîìèññûí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë
Óур амьсгал * Óóð àìüñãàë áà öàã àãààð
Та үүнийг мэдэх үү? “Óóð àìüñãàë” ãýäýã íü ãðåêèéí “êëèìà” (clima) áóþó “Нàðíû öàöðàãèéí тусгал болон äýëõèéн гадаргын хооронд үүссэн ºíöºã” õýìýýõ óòãàòàé ¿ã àæýý.
Àëèâàà ãàçàð îðíû òóõàé òàíèëöóóëãàä ÿìàð óóð àìüñãàëòàé áîëîõ òàëààð çààâàë äóðäñàí áàéäàã. Òýãâýë óóð àìüñãàë ãýæ þó âý? ¯¿íèéã ìýäýõèéí òóëä “öàã àãààð” ãýæ þó áîëîõ, óóð àìüñãàë нь öàã àãààðààñ ÿìàð ÿëãààòàé âý? ãýäãèéã îéëãîõ õýðýãòýé. “Маргааш áîðîî îðîõ íü ýý, º÷èãäºð øîðîîí øóóðãà áîëñîí, ºíãºðñºí æèëèéí 6 äóãààð ñàðä èõ õàëóóí áàéñàí” ãýõ çýðýã íü á¿ãä ë öàã àãààðûí òóõàé ÿðüæ áàéãàà õýðýã þì. Èíãýõëýýð öàã àãààð íü òîäîðõîé íýã ãàçàð îðíû òóõàéí ¿åèéí àãààðûí òºëºâ áàéäàë þì. Ýíýõ¿¿ òºëºâ áàéäëûã àãààðûí òåìïåðàòóð, äàðàëò, ñàëõè, õóð òóíàäàñ çýðýã ¿ç¿¿ëýëòýýð èëýðõèéëýõ áºãººä ýäãýýðèéã öàã óóðûí ýëåìåíò¿¿ä гýíý.
Òîðíàäî Öàã àãààðûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààíûã “öàã óóð ñóäëàë” ãýõ áºãººä ýíý íü àãààð ìàíäàëä ÿâàãäàõ ¿çýãäë¿¿ä, ò¿¿íèé áîãèíî õóãàöààíû õóâèðàë ººð÷ëºëòèéã ñóäàëíà. Öàã óóð ñóäëàë áóþó îëîí óëñàä íýðëýäýãýýð “ìåòåîðîëîãè” íü Ãðåêèéí “meteors” ãýñýí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé. Ýíý íü õ¿÷òýé ñàëõè, ìºíäºð, àÿíãà, öàõèëãààí, õàð ñàëõè çýðýã öàã àãààðûí àéìøèãò ¿çýãäëèéã òîâ÷îîð òîäîðõîéëñîí ¿ã àæ. Õàðèí “óóð àìüñãàë” áîë öàã àãààðààñ èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò áºãººä òîìîîõîí ãàçàð íóòãèéã õàìàðñàí, óðò óäààí õóãàöààíû äîòîðõ öàã àãààðûí åðºíõèé òºëºâ áàéäëûã õýëíý.
6
Óóð àìüñãàëûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð íü “óóð àìüñãàë ñóäëàë” áºãººä ýíý íü òóõàéí ãàçàð îðíû óóð àìüñãàëûí òºëºâ áàéäëûí òàëààðõ ìýäýý áàðèìòàä òóëãóóðëàäàã. Öàã àãààð áîëîí óóð àìüñãàëûã òîäîðõîéëîõîä òåìïåðàòóð, àãààðûí äàðàëò, ñàëõè, õóð òóíàäàñ çýðýã ýëåìåíò¿¿äèéã õýìæèõ áà áîãèíî õóãàöààíû õýìæèëò íü öàã àãààðûã òîäîðõîéëîõîä, óðò óäààí õóãöààíû õýìæèëò íü óóð àìüñãàëûã òîäîðõîéëîõîä õýðýãëýãäýíý.
Ïàðèñûí îäîí îðîí ñóäëàëûí òºâ Öàã óóð ñóäëàëûí àíõíû àëáà íü Àíãëèéí òºëºº áîëñîí Êðûìийí äàéíû ¿åä Íàïåëåîí III õààíû ñàíàà÷ëàãààð áàéãóóëàãäñàí ãýæ ¿çäýã. Нэг өдрийн дотор (1854 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 14) õºëºã îíãîöíû ñ¿éðëýýð 400 цэрэгээ àëäсан Íàïàëåîí õààí Ïàðèñûí îäîí îðîí ñóäëàëûí çàõèðàë Óðáàéí äå Áåððèåðò ýíý õîõèðëûí øàëòãààíûã îëîõ äààëãàâàð ºãñºí áàéíà. Ëå Áåððèåð (1811-77) Åâðîï òèâèéã á¿õýëä íü õàìàðñàí хоёр өдрийн õ¿÷òýé øóóðãà íü уг сүйрлийн øàëòãààí áàéñíûã îëæ òîãòîîæýý. Èíãýñíýýð òýðýýð îð÷èí ¿åèéí öàã óóð ñóäëàëûí ýöýã õýìýýí òîîöîãäîõ áîëæýý. Ìîíãîë îðîíä öàã óóðûí àëáà 1930 îíä áàéãóóëàãäæýý. Ìàíàé îðíû öàã óóðûí òºâ áàéãóóëëàãà íü Óñ öàã óóð, îð÷íû øèíæèëãýýíèé ãàçàð áºãººä àéìàã, ñóìûí òºâ çýðýã ñóóðèí ãàçðóóäàä íèéòäýý 500 îð÷èì öàã óóðûí àæèãëàëòûí ñòàíö àæèëëàæ áàéíà. Ýäãýýð ñòàíöóóäàä 3 öàã òóòàìä õèéгддýã àæèãëàëòûí ä¿íã òºâä íýãòãýí öàã àãààðûí óðüä÷èëñàí ìýäýýã ãàðãàäàã.
7
* Äýëõèé, àãààð ìàíäàë болон àìüäðàë Та үүнийг мэдэх үү? Óóð àìüñãàëä íºëºº ¿ç¿¿ëäýã õ¿ëýìæèéí õèéä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, ìåòàí, îçîí áîëîí óñíû óóð çýðýã õèé îðíî. Өнөө үед í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé íü àãààðûí ýçëýõ¿¿íèé 400 ppm* -ýýñ áàãà áàéíà. Харин äýëõèéí ¿¿ñëèéí ýõýí ¿åä õ¿ëýìæèéí õèé àñàð èõ áàéæýý.
Õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿äèéí õèìèéí òîìü¸î: CH4 = ìåòàí, NO2 = àçîòûí äàâõàð èñýë, CO2 = í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, N2O = àçîòûí исэл CFC = õëîðòн¿¿ðñóñòºðºã÷
Ãåîëîãи÷äûí òîäîðõîéëñíîîð дýëõèé нь 4.5 òýðáóì æèëèéí íàñòàé þì. Ãýâ÷ ýíä áèäíèé ÿðüæ áóé öàã àãààð áà óóð àìüñãàë íü äýëõèé äýýð äºíãºæ 500 ñàÿ æèëèéí ºìíº ¿¿ññýí ¿çýãäýë þì. Òýð ¿åä äýëõèé äýýð èðýõ íàðíû öàöðàãèéí õýìæýý îäîîãèéíõîîñ áàãà áàéñàí ÷ äýëõèéí òåìïåðаòуð àñàð ºíäºð áàéæýý. Ó÷èð íü òýð ¿åä õ¿ëýìæèéí õèé äýëõèéí àãààð ìàíäàëä èõ áàéñàí òóë ãàçðûí ãàäàðãààñ ÿëãàðàõ äóëààí èõ áàéâ.
ªíºº ¿åä õ¿ëýìæèéí õèéí íºëººг óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîí èõ ÿðèõ áîëëîî. Õ¿ëýìæèéí õèé ãýж þó âý? Ýíãèéí æèøýýí äýýð òàéëáàðëàÿ: нàðòàé ¿åä ãàäàà òàâüñàí ìàøèíû öîíõîîð íàðíû ãýðýë íýâòðýí îðæ èðýõ áîëîâ÷ ýíý äóëààí íü öîíõíû øèëýýð ýðãýæ ãàäàãøèëäàãã¿é. Èéìä ìàøèí äîòîð ìаø èõ õàëäàã. Óñíû óóð, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé çýðýã äýëõèéí àãààðûí íàéðëàãàä áàéäàã çàðèì òºðëèéí õèé íü ìàøèíû öîíõòîé àäèë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. ªºðººð õýëáýë íàðíû öàöðàãийн зарим хэсэг газрын гадаргад шингэж дулаан болон хувираад эргэж агаар мандал руу цацарна. Эðãýæ àëäàãäàõ энэ õýñãèéã íü дээр дурдсан õèé òîãòîîí áàðüäàã тул агаарын температур газрын гадарга орчимдоо нэмэгдэнэ. ßëàíãóÿà äýëõèéí ¿¿ñëèéí ýõýí ¿åä áàéãàëèéí ãàðàëòàé õ¿ëýìæèéí õèéí íºëºº àñàð èõ áàéñàí òóë àãààðûí òåìïåðàòóð ºíäºð áàéñàí ãýæ ¿çäýã.
PP-parts per million-саяд эзлэх хэмжээ
8
Òýðáóì ãàðóé æèëèéí ºìíº äóëààí áà ãýðëèéí íºëººãººð äàëàéí óñàíä àìüäðàë ¿¿ñчýý. Íàðíààñ èðæ áóé ãýðëèéí íºëººãººð äàëàéн çàìàãò ÿâàãäàõ ôîòîñèíòåçèéí à÷ààð í¿¿ðñòºðºã÷ á¿õèé ýðäñýýñ àìüä áîäèñ ÿëãàðàí äàëàéí óñыг íàðíû öàöðàãèéí õîðòîé õýñãýýñ õàìãààëæ áàéâ. Ôîòîñèíòåçèéí óëìààñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áàãàñàæ, îðîíä íü õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðàõ ÿâö ýõýëæýý. Ýíý ¿éë ÿâö îäîî ÷ àãààð ìàíäàëä ¿ðãýëæèëæ áàéäàã. Óëìààð äýëõèéí àãààð ìàíäàëä 500 ñàÿ îð÷èì æèëèéí ºìíº îçîíû õèé ¿¿ññýí íü àìüäðàë áèé áîëîõîä èõ íºëºº ¿ç¿¿ëñíèéã áèä ìýäíý. Îçîí õýìýýõ ýíý õèé ãàçðûí ãàäàðãààñ äýýø 10-40 êì-èéí ºíäºðò тархах боловч 2225 км-т õàìãèéí нягт байна. Озон нь íàðíû õýò ÿãààí òóÿàã ººðòºº øèíãýýæ ò¿¿íèé õîðò ¿éë÷ëýëýýñ àìüä áèå ìàõáîäèéг õàìãààëæ áàéäàã. Îëîí çóóí ñàÿ æèëèéí ºìíº àãààð ìàíäàëä íºëººëæ áàéñàí áàéãàëèéí õ¿ëýìæèéí õèé íü ¿íäñýíäýý í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áà óñíû уур õî¸ðîîñ ë òîãòîæ áàéâ. Õàðèí õ¿ëýìæèéí õèéн áóñàä òºðë¿¿ä áîëîõ ìåòàí, àçîòûí èñýë çýðýã íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîéãîîð õîæèì ¿¿счýý. Æèøýý íü ìåòàí áóþó íàìãèéí õèéí ýõ ñóðâàëæ íü öàãààí áóäààíû òàðèàëàí þì.
Та үүнийг мэдэх үү? Äýëõèé äýýð àìüäðàëûí àíõíû õýëáýð íü 3.5 òýðáóì æèëèéí ºìíº ¿¿ñчýý.
Îçîí õ¿÷èëòºðºã÷èéí ãóðâàí àòîìààñ òîãòäîã õèìèéí ýëåìåíò þì.
Öàãààí áóäààíû òàðèàëàí
9
* Íàð Íàðíû ãýðýë áà äóëààí áàéãààã¿é áîë äýëõèé äýýð àìüäðàë áàéõã¿é áàéñàí ãýäýãò ýðãýëçýõ ç¿éëã¿é. Íàð áîë òºâ õýñýãò íü 15 сая°С õ¿ðýõ öºìèéí öàõèëãààí ñòàíö ë ãýñýí ¿ã. Øàòàæ áóé ýíýõ¿¿ “õèéí áºìáºëºã”èéí ãàäíà òàë íü 4000-6000°Ñ õàëóóí áºãººä ýíý õýñãèéã íü ãýðýëò ìàíäàë õýìýýí íýðëýäýã. ×óõàì ýíäýýñ ë àñàð èõ õýìæýýíèé äóëààíû ýíåðãè äýëõèé äýýð 纺ãäºí èðäýã áèëýý. ¯¿íèé à÷ààð äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü 15°Ñ áàéäàã. Õýðýâ íàð áàéãààã¿éñýí áîë ýíý íü -250°Ñ áàéõ áàéâ.
Íàð
Íàðíààñ èðýõ ýíåðãè íýãýí õýâèéí, òîãòìîë áàéäàãã¿é áºãººд ýíý íü íàðíû èäýâõæèëýýñ õàìààðíà. Íàðíû èäýâõæèë áóþó íàðíû òîëáî èõñýæ, áàãàñàõ ìº÷ëºã àðâàí íýãýí æèë òóòàìä äàâòàãääàã áîëîâ÷ ýíý íü óóð àìüñãàëä òºäèéëөí ìýäýãäýõ¿éö íºëºº ¿ç¿¿ëäýãã¿é. Òóõàéëáàë XVII-XVIII çóóíû ¿åä Åâðîïä áîëæ áàéñàí èõ ìºñòëºãèéí ¿åä íàðíààñ èðýõ öàöðàãèéí õýìæýý äºíãºæ 1%-èàð ë áàãàñàæ áàéñàí íü ¿¿íèé ãýð÷ þì.
“Íàðíû òîëáî” ãýäýã íü íàðíû ãàäàðãà äýýð ¿¿ñäýã áàðààí ºíãèéí õýñýã áºãººä ýíä òåìïåðàòóð íü áóñàä õýñãýýñýý íýëýýä áàãà áàéäàã òóë èíãýæ õàðàãäàíà. Íàðíû ãàäàðãûí áóñàä õýñýãò 6000°Ñ áàéäàã áîë òîëáî õýìýýí íýðëýæ áóé òýð õýñýãò 4500°Ñ áàéõ æèøýýòýé. Äýëõèé äýýð èðæ áóé íàðíû ýíåðãèéí äóíäàæ õýìæýý нь äýëõèé íàðûã òîéðîõ çàìûí õýëáýð áîëîí òýíõëýãèéí õàçàйëòààñ õàìààðàõ àâ÷ ýíý íü ìàø óðò õóãàöààíû ººð÷ëºëò þì. Æèøýýëáýë èõ ìºñòëºã áîëîõ ¿å áа ìºñòëºã õîîðîíäûí ¿å íü 100,000 æèë áàéäàã íü ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëò õýð çýðýã óðò óäààí õóãаöààíä ¿ðãýëæèëäэãèéг õàðóóëæ áàéíà. Õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí ìºñòëºã 20,000 æèëèéí ºìíº áîëæýý. Ãýòýë õ¿í ¿¿ññýíýýñ õîéø äºíãºæ ë íýã ñàÿ æèë áîëæ áàéãàà áèëýý.
10
* Àãààð ìàíäàë äàõü íàðíû ãýðýë Àãààð ìàíäàë ãýäýã íü äýëõèéí áºìáºðöãèéí ãàäóóð õ¿ðýýëýí òîãòîæ áóé íèìãýí á¿ðõýâ÷ áºãººä ¿íäñýíäýý 100 км îð÷èì çóçààí. Àãààð ìàíäàëä áàéõ õèéí èõýíõ íü àçîò áà õ¿÷èëòºðºã÷ þì. Äýëõèé нь íàðíààñ 150 ñàÿ êì çàéòàé îðøèõ бөгөөд íàðíû ãýðýë ýíý çàéã 8 ìèíóòàнä òóóëäàã. Ó÷èð íü ãýðëèéí õóðä 300,000 êì/ñåê þì. Íàðíû öàöðàã àãààð ìàíäëûã òóóëàí äýëõèéí ãàäàðãà äýýð èðýõ õ¿ðòëýý îéõ, õóãàðàõ, ¿¿ëýíä øèíãýõ çýðгээр ìàø îëîí ÿíçàà𠺺ð÷ëºãäñººð áàãàõàí õýñýã íü л ãàçðûí гàäàðãàä õ¿ð÷ øèíãýнэ.
Ñîëîíãî Áîðîîíû äàðàà ñîëîíãî òàòàõûã ¿çýýã¿é õ¿í ¿ã¿é. Цàã àãààðûí îíöãîé ¿çýãäýл áîëîõ ñîëîíãî íü áîðîîíû óñàí äóñëóóäàä íàðíû ãýðýë õóãàð÷ áóé ¿çýãäýë þì. Өºðººð õýëáýë óñàí äóñëóóä íü ÿã ë ïðèçìòýé àäèë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, òýíä õóãàðñàí ãýðýë îëîí ºí㺺ð ñîëîíãîðîí õàðàãääàã. Ñîëîíãûí ¿íäñýí äîëîîí ºí㺠íü íàðíû ãýðëèéí ñïåêòðèéí ºí㺠þì. Ýäãýýð íü óëààí, öýíõýð, óëáàð øàð, øàð, íîãîîí, ÿãààí çýðýã áîëíî.
11
Та үүнийг мэдэх үү? Ýðò äýýð ¿åä ñîëîíãûã äýëõèéãýýñ äèâààæèí õ¿ðýõ ã¿¿ðèéã ýçýãíýí çàõèðäàã Ãðåêèéí áóðõàí “Èðèñèéí îðîîëò” õýìýýí íýðëýäýã áàéæýý.
“Àãààð ìàíäàë” õýìýýõ Грек ãàðàëòàé ¿ã íü àòìîñ-õèé, ñôåð-á¿ðõýâ÷ ãýñýí óòãàòàé. Èéìä õèéí ìàíäàë, õèéí á¿ðõýâ÷ õýìýýí íýðëýõ íü ÷ áèé.
Та үүнийг мэдэх үү? 1980-ààä îíä îçîíû äàâõàðãàä “öîîðõîé” ¿¿ññýíèéã àíõ Àíãëèéí ñóäëàà÷ Æîçåô Ôàðìàí íýýæýý. Òýðýýð ñóäàëãààíû õàðüöóóëñàí õýìæèëò õèéñíýýð 1977 îíîîñ îçîíû äàâõàðãà íèìãýð÷ èðñíèéã òîãòîîæýý.
Àãààð ìàíäëûã äîòîð íü 4 ¿å äàâõàðãàä àíãèëäàã. Ãàçðûí ãàäàðãàä õàìãèéí îéð áóþó äîîä äàâõàðãûã íü îð÷èõ ìàíäàë áóþó òðîïîñôåð ãýæ íýðëýíý. Ýíä àãààðûí ìàññûí 80%, àãààðûí õèéí 90% íü àãóóëàãäàíà. ¯¿ë ¿¿ñýæ, òóíàäàñ îðîõ çýðýã àãààð ìàíäëûí á¿õèé ë ¿çýãäë¿¿ä çºâõºí ýíý äàâõàðãàä ë ÿâàãäàíà. Îð÷èõ ìàíäëûí õ¿ðýýíä àãààð ãàçðûí ãàäàðãààñ ýõëýí õàëàõ áà ºíäºð áîëîõ òóòàì àãààðûí òåìïåðàòóð 1 êì òóòàìä 60Ñ-ààð áóóðñààð äýýä õèë äýýð íü -60°Ñ õ¿ðíý. Èéíõ¿¿ ãàçðûí ãàäàðãààñ äýýø àãààðûí òåìïåðàòóðûí áóóðàëò çîãñîõ õ¿ðòýë òýð ºíäрººð îð÷èõ ìàíäëûí äэýä õèëèéã òîãòîîäîã. Èéìä îð÷èõ ìàíäëûí çóçààí òóéë îð÷èìä 7 êì, ýêâàòîð îð÷èìä 20 êì õ¿ðíý. Îð÷èõ ìàíäëààñ öààø àãààðûí òåìïåðàòóð äàõèí íýìýãäýæ ýõýëäýã. Ýíý ¿å äàâõàðãûã ñòðàòîñôåð áóþó äàâõðààò ìàíäàë õýìýýí íýðëýäýã. Ó÷èð íü ýíä îçîí èõ òóë àãààðûí òåìïåðàòóð èéíõ¿¿ íýìýãääýã. Îçîí íü íàðíû õýò ÿàãààí òóÿàã ººðòºº øèíãýýäýã òóõàé ºìíº ¿çñýí ø¿¿ äýý. Èéìä äàâõðààò ìàíäëûã çàðèìäàà “îçîíû äàâõàðãà” ãýæ ÷ íýðëýõ íü áèé. Îçîíû óëìààñ äàâõðààò ìàíäàëä àãààðûí òåìïåðàòóð íýìýãäýæ äýýä õèë îð÷èìäîî 0°Ñ õ¿ðäýã. Îíãîöíû íèñýõ ºíäðèéí õàìãèéí äýýä õýìæýý íü îð÷èõ ìàíäàë áолон äàâõðààò ìàíäëûí õîîðîíä ë áàéíà.
Àéñáåðã-õºâºã÷ ìºñºí óóë
12
Äóíä ìàíäàë áóþó ìåçîñôåð íü 40-85 êì-èéí õîîðîíäîõ õýñýã þì. Äóíä ìàíäàë ýõëýõýä àãààðûí òåìïåðàòóð 0°Ñààñ öààø äàõèí áóóð÷, ò¿¿íèé äýýä õèë äýýð -90°Ñ îð÷èì áîëäîã.
Äýëõèéí óñàí á¿ðõýâ÷èéí õºëäñºí õýñýã íü óóð àìüñãàëä èõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. ªíäºð óóëûí ìºñòëºãèéí íèéò õýìæýý íü 16 ñàÿ êì2 òàëáàé (Àâñòðàëè тивээс 2 äàõèí èõ) ýçýëäýã áîë á¿ðõ¿¿ë ìºñòëºã 20-30 ñàÿ êì2, õàðèí öàñàí á¿ðõýâ÷ íü 1-40 ñàÿ êì2 òàëáàé ýçýëäýã. Êðèîñôåð õýìýýí íýðëýäýã ýíýõ¿¿ öàñ, ìºñºí òàëáàé íü óóð àìüñãàë äóëààðàõàä èõ íºëººëíº. Òóõàéëáàë òåìïåðàòóð íýìýãäýõýä öàñ, ìºñ õàéëæ, íàðíû öàöðàã îéõã¿é áîëñíîîñ ãàçðûí õºðñºíä äóëààí øèíãýæ, òåìïåðàòóðûã óëàì íýìýãä¿¿ëíý.
Ò¿¿íèé äýýð îðøèõ äàâõàðãûã äуëààí ìàíäàë áóþó òåðìîñôåð õýìýýí íýðëýõ áºãººä ýíý äàâõàðãûí õ¿ðýýíä àãààð àñàð èõ õàëæ 450 êì ºíäºð ãýõýä 500°Ñ õ¿ðíý. Ó÷èð íü ýíä àãààðûí õèé áàðàã ¿ã¿é øàõàì, íàðíû ãýðëèéí íºëºº èõ áàéäàã. Ýíä “òóéëûí òóÿà” ãýõ ñîíèí ¿çýãäýë àæèãëàãäàõààñ ãàäíà ñîëèð èõýýð óíàäàã. Íàðíààñ äýëõèé ð¿¿ èðæ áóé öàöðàãèéí 30 õóâü íü ñàíñðààñ øóóä ýðãýí îéж, үлäñýí ãóðàâíû õî¸ð íü äýëõèé ð¿¿ ÷èãëýõ áоëîâ÷ çàðèì õýñýã íü ¿¿ëýíä, àãààðûí õàòóó õýñã¿¿ä áîëîí óñíû óóðò øèíãýæ, áàãàõàí õýñýã íü õóóðàé ãàçàð áà äàëàéí óñàíä øèíãýíý. Èíãýñíýýð öàöðàã øèíãýýñýí ãàäàðãûí òåìïåðàòóð íýìýãäýíý. Ãýâ÷ äóëààíûã øèíãýýñýí áèå ò¿¿íèéãýý ýðãýýä ÿëãàðóóëäàã òóë àãààð нь ãàçðûí ãàäàðãààñ ýõëýí õàëäàã áàéíà. Àãààðûí òåìïåðàòóð дээшлэх òóсàì áóóðäàã òàëààð ºìíº äóðäñàíûã ñàíààðàé.
Íàð 6,0000C
Ñàíñàð
Àã ààð Õ¿ëýìæèéí õèéí íºëºº
ìà àë íä
Íàðíààñ èðæ áóé öàöðàã (100%)
Îéñîí öàöðàã
30%
50% Äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð
150C
Íàðíû öàöðàã Äýëõèéí òóÿàðàë
13
* Óëèðàë
Æèëèéí óëèðàë ñîëèãäîõ íü äýëõèé íàðûã òîéðîí ýðãýõýýñ ãàäíà ò¿¿íèé òýíõëýã õàçãàé îðøäîãòîé õîëáîîòîé. Äýëõèéí òýíõëýã îéðîëöîîãîîð 23° õàçãàé îðøäîã. Та үүнийг мэдэх үү? Óëèðàë ãýäýã íü “ñîëèãäîõ” ãýñýí óòãà á¿õèé ëàòèí ãàðàëòàé ¿ã àæýý.
Õýðýâ äýëõèéí òýíõëýã íàðíû öàöðàãò øóëóóí áóþó ïåðïåíäèêóëÿð îðøäîã áàéñàí áîë òóõàéí íýã ãàçàð îðíû õóâüä íàðíààñ àâàõ äóëààí íü æèëèéí òóðø àäèëõàí, óëèðàë ñîëèãäîõã¿é áàéõ áàéâ. Ãýâ÷ III сарын 21-íээс IX ñàðûí 22 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä äýëõèéí õîéä õàãàñààðàà íàð ëóó õàíäàõ òóë ýíä äóëààí èë¿¿ èõ èðæ, õîéä õàãàñûí íóòãóóäàä äóëààí áàéäàã. Òóõàéëáàë ìàíàé îðîíä çóí áîëîõ ¿åä ýêâàòîðооñ õîéøëîõ òóòàì íàðíû ãèéã¿¿ëýõ õóãàöàà óðòàññààð Íîðâåãè, Îðîñ, Êàíàäûí õîéä õýñãèéí íóòãóóäàä á¿òýí õîíîãèéí òóðøèä íàðòàé áàéäàã. Èéìä øºíº äóíä ÷ íàðòàé áàéíà ãýñýí ¿ã þì.
Æèëèéí äºðâºí óëèðàë
14
Õàðèí IX ñàðûí 23-íààñ III ñàðûí 20 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ¿¿íèé ýñðýã áóþó äýëõèéí ºìíºä õàãàñ íü íàð рóó õàíäñàí òóë èë¿¿ äóëààíûã õ¿ëýýí àâíà. ªäðèéí óðò äýëõèéí õîéä õàãàñûí íóòãóóäàä áàãà áàéõàä ºìíºä õàãàñт èõ. Èéíõ¿¿ äýëõèéí õîéä áà ºìíºä õàãàñт óëèðàë ýñðýã áàéäàã байна. Õàðèí III ñàðûí 21 болон IX ñàðûí 23-íä íàðíû òóñãàë ýêâàòîð äýýð ýãö òóñàõ òóë äýëõèéí á¿õ íóòàãò ºäºð øºíº òýíöýíý. Ýíý ºäð¿¿äèéã ºäºð øºíèéí òýíöëèéí ºäºð õýìýýíý.
90
Çóíû òóéëûí ºäºð - Äýëõèéí õîéä õàãàñò Õîéä Àíõíû 0 òóéë ãîëäî÷ Ì
0
ýë õ
èé í
Ýê âàò îð Ì à òð ûí çàì
90
çàì
0 ªìíºä òóéë
ªâëèéí òóéëûí ºäºð - Äýëõèéí õîéä õàãàñò 90
0 90
Õîéä òóéë
0
çàì í é õè Ìýë ð àòî Ýêâ
ð Ìàò
ç ûí
0
àì
ªìíºä òóéë
15
Äýëõèéí òýíõëýã íü õîéä áà ºìíºä òóéëûã õîëáîíî. Ýêâàòîð ãýäýã íü õî¸ð òóéëààñ èæèë çàéä îðøèõ äýëõèéí áºìáºðöãèéã îðîîñîí ìýòýýð òºñººëºí àâñàí öàãèðàã þì. Ýêâàòîрòàé çýðýãö¿¿ëýí äýëõèéí áºìáºðöãèéã òîéðóóëàí òàòñàí öàãèðàãóóäûã çýðãýä ãýõ áà õàìãèéí óðò çýðãýä íü ýêâàòîð þì. ªðãºðºã íü òóõàéí çýðãýä äýëõèé äýýð õààíà îðøèæ áóéã çààõ áà ýêâàòîðààñ ÿìàð çàéä áàéãààã íü ºíö㺺ð èëýðõèéëíý. Ãîëäî÷ ãýäýã íü äýëõèéí õî¸ð òóéëûã äàéðóóëàí òàòñàí ìýòýýð òºñººëºí àâñàí øóãàì þì. Òóõàéí ãîëäî÷ äýëõèé äýýð õààíà îðøèæ áóé óðòðàãààð õýìæèõ áà ýíý íü àíõíû ãîëäî÷îîñ àëñëàãäñàí çàéã ºíö㺺ð èëýðõèéëæ áóé õýìæýý þì. Àíõíû ãîëäî÷ áóþó Ãðèíâè÷èéí ãîëäî÷ íü Àíãëèéí Ëîíäîí õîòûã äàéðäàã.
Äýëõèéí óó
Àòëàíòûí äàëàé
Ýêâàòîð
Íîìõîí äàëàé
ëûí ºä òóé
ªìí
ã
öàãèðà
Äàëàé òýíãèñèéí óóð àìüñãàë Ãàçàð äóíäûí òýíãèñèéí óóð àìüñãàë Ýõ ãàçðûí óóð àìüñãàë 16
óð àìüñãàë äàëàé
Õîéä ìºñºí
Õ î éä
èð öàã í û ë é òó
àã
Íîìõîí äàëàé
Ýíýòõýãèéí äàëàé
5000 êì
Õàëóóí öºëèéí óóð àìüñãàë Òðîïèêèéí óóð àìüñãàë Ýêâàòîðûí óóð àìüñãàë 17
Äýëõèéí óóð àìüñãàë Та үүнийг мэдэх үү? Àíòàðêòèäèéí Âîñòîê ñòàíö äýýð äýëõèé äýýðõ õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóð õýìæèãäñýí íü -89.20Ñ áàéâ. Õàìãèéí ºíäºð òåìïåðàòóð íü Ëèâèéí Àëü Àçèçàÿõ ñòàíöàä àæèãëàãäñàí íü 580Ñ þì. Õàìãèéí õóóðàé ãàçàð íü ×èëèéí Àòàêàìûí öºë äýõ Àðèêà áºãººä ýíä æèëä 0.8 ìì òóíàäàñ óíàäàã áà 14 æèëèéí äîòîð ãàíö ч дóñàл ус äóñààã¿é áàéíà. Õàìãèéí ÷èéãëýã ãàçàð íü Êîëóìáûí Ëëîðî áºãººä æèëä 13.3 ì áîðîî îðäîã áàéíà. Ìîíãîëä æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí õàìãèéí èõ íü ãîâüä 8.5°Ñ, õàìãèéí áàãà íü óóëàðõàã íóòàãòàà 7.8°Ñ áàéíà. Æèëèéí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóð I ñàðä -52.9°Ñ, õàìãèéí èõ íü VII ñàðä +42.2°Ñ õ¿ðíý.
* ªðãºðºã áà óóð àìüñãàë Äàðààõ çóðãèéã àæèãëàÿ. Õýðýâ äºðâºëæèí öààñûã ãàð ÷èéäýíãèéí ãýðýëд øóëóóí áà òàøóó òóñàõóéöààð áàðèâàë цаасны õàëàõ íü ÿëãààòàé áàéíà. ¯¿íòýé àäèë äýëõèéí ãàäàðãà äýýð íàðíû ãýðýë øóëóóí òóñàæ áàéâàë èõ õàëóóí, òàøóó òóñàõ òóñìàà õàëàõ íü áàãàñíà. Èéìä äýëõèéí ýêâàòîðààñ òóéë ðóó íàðíû ýíåðãè áà äóëààí áàãàñäàã.
18
Öºë
Àíòàðêòèä Дýëõèéí õàìãèéí õàëóóí газрууд Ìýëõèéí çàì áà Ìàòðûí çàìûí õîîðîíä îðøèно. Ó÷èð íü òýíä íàðíû ãýðýë áàéíãà ýãö òóñäàã. Õàðèí õàìãèéí õ¿éòýí ãàçðóóä íü äýëõèéí õî¸ð òóéë îð÷èìä áàéõ áºãººä ýíä ¿ä äóíä ÷ íàð äºíãºæ òýíãýðèéí õàÿàíä ¿çýãääýã. Èéì áîëîõîîð íàðíààñ èðýõ äóëààí ÷ áàãà áàéíà. Ýäãýýð íºõö뺺ñ õàìààðàí äýëõèéí ãàäàðãûã óóð àìüñãàëûí á¿ñ¿¿äýä õóâààäàã. Óóð àìüñãàëûí ÿëãààã õàìãèéí òîä òîìðóóí èëýðõèéëäýã íýã ç¿éë íü óðãàìàë þì. Ó÷èð íü õààíà ÿìàð óðãàìàë óðãàõ íü òóõàéí ãàçðûí ÷èéã, äóëààí, õóð òóíàäàñ, ñàëõè, íàðíû ãýðýë ãýõ çýðýã îëîí ç¿éëýýñ õàìààðäàã. Ýäãýýð íü óóð àìüñãàëûí á¿ñ áîëãîíä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ áºãººä бүс дотроо ч ялгаатай байдаг байна. Энд гàäàðãûí ºíäºð íàì, äàëàé òýíãèñýýñ àëñëàãäñàí áàéäàë ãýõ÷ëýí áóñàä îëîí хүчин ç¿éë íºëººëíº.
19
Та үүнийг мэдэх үү? Õàâàéí àðàë äýýð îðøèõ Õóéëàëàé ãàëò óóëûí îð÷èì æèëèéí 354 õîíîã ¿¿ëòýé áàéõ áà æèëä 11600 ìì òóíàäàñ óíàäàã.
* Àãààð ìàíäëûí ñîëèã óðñãàë Àãààð õóóðàé ãàçàð áà äàëàé òýíãèñýýñ ýõýëæ õàëäàã. Õàëñàí àãààð äýýø õººðºõºä îðîíä íü ºíäðººñ õ¿éòýí àãààð óðóóäàí ãàçðûí ãàäàðãà äýýð èðæ äàõèí õàëàõ áàéäëààð ¿éë ÿâö ¿ðãýëæèëíý. Ýíý ¿çýãäëèéã ñîëèã óðñãàë áóþó êîíâåêö õýìýýí íýðëýíý. Êîíâåêöèéí ¿ð ä¿íä äóëààíû áîñîî õóâààðèëàëò ÿâàãäàíà. Õýðýâ èéì ¿éë ÿâö áàéäàãã¿é áàéñàí áîë ãàçðûí ãàäàðãà äýýðõ àãààðûí òåìïåðàòóð 150Ñ áóñ харин 300Ñ áàéõ áàéæýý.
Та үүнийг мэдэх үү? ¯¿ë ¿¿ññýíýýñ õîéø îéðîëöîîãîîð 10 ìèíóòûí äàðàà àðèëäàã. Õàðèí õàãàñ ñàÿ òîíí óñûã àãóóëäàã áîðîîíû áººí ¿¿ë 10 öàãèéí “íàñòàé” àæ.
Àãààð óñíû óóðûã àãóóëäàã. Ãýâ÷ ýíý óñíû óóð íü äàâñíû òàëñò, òîîñîíöîð çýðýã àãààðò îðøèõ æèæèã õàòóó õýñã¿¿äèéí íºëººãººð øèíãýí òºëºâт øèëæèн óñàí äóñàë ¿¿ñãýíý. Ýíý íü ¿¿ë ¿¿ñýõ ¿éë ÿâö þì. Äóëààí, ÷èéãëýã àãààðò óñíû óóð èõ àãóóëàãäàõ áà èéì àãààðò ¿¿ë ¿¿ñýõ ÿâö ýð÷èìòýé ÿâàãäаæ çóçààí áººí ¿¿ë ¿¿ñíý. ßëàíãóÿà áîðîîíû áººí ¿¿ë бол ìàø çóçààí áºãººä 10 îð÷èì öàã îðøèí òîãòíîæ, óñàí äóñëóóä á¿ð èõ áîëñîí ¿åä áîðîî áîëîí ñàðíèíà.
¯¿ëñ
20
Õ¿éòýí àãààð äîîø ñóóõ
Õàëñàí àãààð äýýø õººðºõ
Õ¿éòýí àãààð äîîø ñóóõ Äóëààí äàìæèõ
Àíãëèéí öàã óóð÷ Ëóóê Õîâàðä 1803 онд ¿¿ëèéã хэв ши îäîî õ¿ðòýë õýðýãëýãäýæ áàéíà. Òýðýýð ¿¿ëíèé õýâ øèíæ á¿ðèéã ëàòèíààð íýðëýñýí òóë àëü ÷ îðîíä ò¿ãýýìýë õýðýãëýгдäýã. Ìàíàé оронä ýíý íýðøëèéã ìîíãîë îíоîñîí ¿ãýýð íýðëýæ õýâøñýí ÷ ëàòèí íýðøëèéã ÷ áàñ àøèãëàíà. Òóõàéëáàë ºíäºðò îðøèõ ñýâñãýð íèìãýí ¿¿ëèéã ñýìæèí (cirrus), äóíä çýðãèéí ºíäºðò áàéõ Ẻãíºðñºí çóçààí õýëáýðòýé ¿¿ëèéã Ẻí (cumulus), õýâòýý ÷èãëýëä ¿åëñýí áàéäàëä ¿¿ññýí áîë äàâõðààò (stratus) ãýõ÷ëýí íýðëýäýã. Èéíõ¿¿ ¿¿ëíèé ãóðâàí ¿íäñýí òºðºë áàéâ÷ äîòîð íü íàðèéâ÷ëàí íèéò 10 õýâ øèíæèä àíãèëäàã. Ýäãýýð õýâ øèíæ¿¿ä íü ãîë÷ëîí õýëáýð, îðøèõ ºíäºð çýðãýýðýý ÿëãàãäàíà. Ãîëäóó 1 êì õ¿ðòýëõ ºíäºðò áîðîîíû äàâõðààò ¿¿ë, 1-2 êì-èéí ºíäºðò äàâõðààò, 4-5 êì-ò áººí ¿¿ë, 5-7 êì-èéí ºíäºðò ºíäðèéí áººí ¿¿ë болон äàâõðààò áººí ¿¿ë, 7-8 êì-èéí õîîðîíä ºíäðèéí äàâõðààò ¿¿ë, 8-10 êì-èéí õîîðîíä ñýìæèí áººí ¿¿ë ¿¿ñäýã. Õàðèí áîðîîíû áººí ¿¿ë íü 2-10 êì-èéí õîîðîíä ¿¿ñýõ áà 10 êì-ýýñ äýýøèõ ºíäºðò ñýìæèí Ẻí áîëîí ñýìæèí ¿¿ë îðøèíî.
Ү¿ë ÿìàð íºëººòýé âý? Ү¿ë ¿¿ñýí á¿ðýëäýæ ýõëýõýýñýý àâààä ë õ¿ëýìæèéí õèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ó÷èð íü óñíû óóð áîë õ¿ëýìæèéí õèéí íýã òºðºë þì. Èéìä ¿¿ëýí äýõ óñàí äóñàë, ìºñºí òàëñòóóä íü äýëõèéí ãàäàðãààñ öàöðàõ äóëààíûã òîãòîîí áàðüäàã. ¯¿ëòýé øºíº äóëààõàí áàéäãèéí íóóö íü ýíý þì. ͺ㺺 òàëààс ñàíñðûí óóäìààñ èðæ áóé íàðíû öàöðàã ¿¿ëýíä èðýýä áóöàí îéäîã байна. Ү¿ëèéã íýâòëýí íèñýõ îíãîöîíä ñóóæ ÿâàõ ¿åäýý äîîø õàðâàë çóëñàí õºâºí øèã ë ¿çýãääýã.
21
Ñîëèã óðñãàë áóþó êîíâåêö ãýäýã íü õàëñàí õèé áîëîí øèíãýí áîäèñ (àãààð, óñ ãýõ ìýò) äýýø ºðãºãäºõ áàéãàëèéí ¿çýãäýë þì.
Та үүнийг мэдэх үү? 1887 îíä Àíãëèéí öàã óóð÷ Ðàëô Àáåðêðîìâè äýëõèéí òîéðîí àÿëàí ¿åäýý ¿¿ëñ õààíà ÷ àäèëõàí áàéäãèéã îëæ ìýäæýý. ¯¿íий äàðàà Õîâàðäын боловсруулсан ¿¿ëíèé àíãèëëûã 1891 îíä албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн байна.
* Àãààðûí îð÷èë óðñãàë
Та үүнийг мэдэх үү? Îëîí óëñûí õýëýëöýýíèé äàãóó öàã óóð÷èä 90100 êì/öàã áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿÷òýé ñàëõè áîëîõ ¿åä àíõààðóóëан çàðëàõ үүрэгтэй áàéäàã áàéíà
Àãààðûí áîëîí äàëàéí óðñãàëààð äàìæèí àñàð èõ õýìæýýíèé äóëààí ýêâàòîðààñ òóéëûí ç¿ã 纺ãäºíº. Èíãýñíýýð òåìïåðàòóðûí ÿëãàà áàãàñäàã õýäèé ÷ Àíòàðêòèäэä -600Ñ, Ñàõàðûí öºëä 450Ñ áàéäàã íü äýëõèéí ÿíç á¿ðèéí ãàçàð, îðîí õýðõýí ÿëãààòàé áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. Õýðýâ àãààðûí áîëîí äàëàéí óðñãàëààð õî¸ð òóéëûí ç¿ã èíãýæ äóëààí 纺ãääºãã¿é áàéñàí áîë ýêâàòîð äýýð 510Ñ, òóéë äýýð -1000Ñ áàéõ áàéâ. Ãýòýë ýêâàòîð äýýð äóíäàæ òåìïåðàòóð íü 270Ñ, òóéë äýýð -110Ñ байдаг байна. Äýëõèéí áºìáºðöºã òýíõëýãýý òîéðîí ýðãýëäýæ áàéäàã áºãººä ýðãýëòèéí õóðä íü ýêâàòîð äýýð öàãт 1660 êì áàéõàä òóéë äýýð òýãòýé òýíöýíý. Äýëõèé òýíõëýãýý ýðãýõ ÷èãëýë íü áàðóóíààñ ç¿¿í òèéø ÷èãëýäýã òóë ýíýõ¿¿ ýðãýëòèéí óëìààñ àëèâàà õºäºëæ áóé áèå õºäºë㺺íèéõýý ÷èãëýëýýñ õîéä õàãàñт áàðóóí ãàð òèéø, ºìíºä õàãàñт ç¿¿í ãàð òèéø õàçàéäàã. Ýíý ¿çýãäëèéã Êîðèîëèñèéí õ¿÷ ãýæ íýðëýäýã.
Õàëóóí îðíû àãààðûí îð÷íû õºäºë㺺í
êì 20
Òðîïîïàóç Îð÷èõ ìàíäàë Àãààðûí ºãñºõ õºäºë㺺í
10
Ïàññàò 0
Ýêâàòîðûí áàãà äàðàëòûí á¿ñ
30
60
0
Êîíâåêö
22
0
Òóéë
Õýäèéãýýð ãàçàð á¿ð ººð ººðººð íýðëýãäýõ õàð ñàëõè (Àìåðèêò òîðíàäî, Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñýä òàéôóí, Àâñòðàëèä âèëëè-âèëëè ãýõ ìýò) íü èõ аþóë ãàìøèã äàãóóëäàã áîëîâ÷ òåìïåðàòóðûí çîõèöóóëàëòàнä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã àæ. Ó÷èð íü õàð ñàëõè õýò èõ õàëñàí äàëàéí ãàäàðãà äýýð ýõýëæ ¿¿ñдэг байна. Èéìýýñ ÷ áèä äàëàéí õàð øóóðãà õýìýýí íýðëýäýã. ªºðººð õýëáýë äàëàéí óñíû òåìïåðàòóð 28°Ñ-ààñ äýýø õàëñàí ¿åä óñíû ãàäàðãà äýýðõ àãààðûí äàðàëò áàãàñàæ, àãààðûí õ¿÷òýé õóéëðàà áóþó öèêëîí ¿¿ñíý. Èéì òîõèîëäîë ýêâàòîð îð÷ìûí äàëàé äýýð үзэгдэх áºãººä ýíäýýñ èõ õýìæýýíèé ÷èéã, äóëààí ñàëõèàð äàìæèí òóéëûí ç¿ã 纺ãääºã. Æèëä èéì õàð ñàëõè áóþó öèêëîí õýäýí çóóí óäàà ¿¿ñýõ áà ãîëäóó õîéä ºðãºðãèéí 10° îð÷èìä ¿¿ñýн 30°-40° õ¿ðòýë “àÿëíà”. Èéì õóéëðààíû ¿åä àãààðûí óðñãàë ãàäíààñàà äîòîãø ÷èãëýõ áà îéðîëöîîãîîð 20-30 êì-èéí äèàìåòðòýé, “öèêëîíû í¿ä” õýìýýí íýðëýãäýõ òºâ õýñýãò íü ñàëõèíû õóðä àñàð èõ буюу 350 êì/öàã õ¿ðíý. Çàõ õýñýãò ñàëõèíû õóðä àðàé áàãàñäàã ÷ 250 êì/öàã îð÷èì áàéäàã бөгөөд õýð çýðýã àþóëòай ¿çýãäýë áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.
Та үүнийг мэдэх үү? 1954 îíîîñ ýõëýí õàð салхи áîëãîíûã ººð ººð íýðýýð íýðëýõ áîëжээ. Үүний үр дүнд óðüä÷èëàí сэргийлэх арга хэмжээ авах болон ìýäýýëэл солилцоход тэдгээрийг õîоðîíä íü õîëüæ õóòãàõгүй байх сайн талтай болжээ. Æèøýý íü: Êàòðèíà õàð ñàëõè ãýõ ìýò.
Õàëóóí îðíû öèêëîí áóþó õàð ñàëõè Монголын говь нутгаар “угалз” хэмээн нэрлэгдэх хүчтэй шороон шуурга үүсдэг ч энэ нь халуун орны хар салхи биш бөгөөд түүнээс хэд дахин бага хүчтэй.
23
Ýëü-Íèíî íü Íîìõîí äàëàéí ç¿¿í ýðýã îð÷èì Ïåðó áолон Ýêâàäîðûí ýðãèéí äàãóó èõ õýìæýýíèé áîðîî îðæ, ¿åð ¿¿ñýõ ¿çýãäýë þì. Ïàññàò ãýäýã íü Мýëõèé áà Мàòðûí çàìààñ ýêâàòîðûí ç¿ã ñàëõèëäàã òîãòìîë ñàëõèéã õýëíý. Ïàññàò íü äýëõèéí õîéä õàãàñт ç¿¿í õîéíîîñ, ºìíºä õàãàñт áàðóóí ºìíººñ ç¿¿í õîéø ÷èãëýíý.
Ýíý íü 3-5 æèëèéí äàâòàãäàëòàéãààð ãîë÷ëîí Çóë ñàðûí áàÿðûí ¿åýð òîõèîëäîëäîã òóë XIX äóãààð çóóíû ¿åä Ïåðó÷óóä “Åñ¿ñèéí õ¿¿õýä” ãýñýí óòãàòàé Иñïàíè ¿ãýýð íýðëýæýý.
¯åðèéí óñ Îäîî ýíý ¿çýãäëèéí ó÷ðûã àëü õýäèéíý òàéëñàí áºãººä ýíý íü ïàññàò ñàëõèíû ýð÷ ñóëàðñàí ¿åä àãààðûí èõ, áàãà äàðàëòûí ìóæ ýýëæëýí ñîëèãäîõ ¿çýãäýë þì. Ýëü-Íèíîãèéí ¿åэð öèêëîíä áàðàãòàé áîë àâòäàãã¿é Ïîëåíåçèéí àðàëä õ¿ðòýë õóð òóíàäàñ ýëáýã îðäîã àæýý.
24
* ªðãºðºãººñ õàìààðàõã¿é ç¿éë ÷ áàñ áèé Гàçàð нутгийн óóð àìüñãàë ÿìàð áàéõ íü îðøèõ ºðãºð㺺ñ хамаарах боловч òóõàéí ãàçðûí îðøèõ ºíäºð áîëîí äàëàéí òýíãèñýýñ àëñëàãäñàí áàéäàë óóð àìüñãàëä íºëººëíº. Äàëàéí ýðýã îð÷èìä ýõ ãàçðûí òºâ õýñãýýñ èë¿¿ ÷èéãëýã òóë äóëààí èõ øèíãýæ, ýõ ãàçðûã áîäâîë óóð àìüñãàë íü 纺ëºí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí äàëàéí äóëààí óðñãàëààð õ¿ðýýëýãäñýí ãàçðóóäûí óóð àìüñãàë ÷èéãëýã 纺ëºí, ºâºë人 õ¿éòýí áèø ÷ çóíäàà õýò èõ õàëóóí áîëäîãã¿é. Ýêâàòîð îð÷ìûí äàëàéä ¿¿ñýõ äàëàéí äóëààí óðñãàëóóä íü òóéëûí ç¿ã äóëààíûã 纺ñíººð äýëõèéí äóëààíû äàõèí õóâààðèëàëòûã áèé áîëãîæ óóð àìüñãàëä íºëºº ¿ç¿¿ëíý.
Та үүнийг мэдэх үү? Àòëàíòûí äàëàéä ¿¿ñäýã Гîëüôñòðèìûí óðñãàë íü Íîìõîí äàëàéí Êóðîñèîãèéí óðñãàëòàé ýí òýíöýíý.
Äàëàéí óðñãàëààð ìàø èõ õýìæýýíèé óñ 纺ãäºí øèëæèíý. Æèøýý íü Ãîëüôñòðèìûí óðñãàëààð íýã ñåêóíäэä 100-150 ñàÿ êì3 óñ 纺ãäºæ áàéäàã íü äýëõèéí á¿õ ãîëûí óñíààñ çóó äàõèí èõ þì.
Ãîëüôñòðèìûí óðñãàë
25
Ýíý óðñãàëûí íºëººãººð Áàðóóí Åâðîïûí ýðýã îð÷ìûí íóòãóóäûí óóð àìüñãàë äóëààí áàéäàã. ßëàíãóÿà Ñàðãàññûí òýíãèñèéí óñàíä õóðèìòëàãäñàí èõ õýìæýýíèé äóëààí ¿¿íä èõ íºëººëíº. ¯¿íèé íýã æèøýý íü èæèë ºðãºðºãò îðøèõ àòëàà Ôðàíöûí Áîðäî õîòûí óóð àìüñãàë íü Êàíàäûí Êþáåê õîòûíõîîñ èë¿¿ äóëààí, 纺ëºí áàéäàã àæ. Францын нийслэл Парис ба Улаанбаатар хот бараг ижил өргөрөгт (х.ө 480) орших боловч уур амьсгалын хувьд эрс ялгаатай байдаг нь далай тэнгисийн нөлөө юм. Øòðàñáóðã 200 ºäºð áîðîîòîé Өдөрт дунджаар 5.30 öàã нартай
Áðåñò 280 ºäºð áîðîîòîé Өдөрт дунджаар 4 цаг нартай
Óóð àìüñãàëûí äèàãðàìì Та үүнийг мэдэх үү? Äýëõèéí á¿õ ãîëóóäûí óñíû íèéò çàðöóóëãà íü íýã ñåêóíäýä 1 ñàÿ øîî äºð.êì. Ýíý íü Àòëàíòûí äàëàéãààñ Ãèáðàëòàðûí õîîëîé ðóó íèéëæ áóé óñíû õýìæýýòýé òýíöýõ áîëîâ÷ Ãîëüôñòðèìûí óðñãàëààð 纺ãäºõ óñíààñ 100-150 äàõèí áàãà þì.
Óóð àìüñãàëä газар нутгийн îðøèõ ºðãºð㺺ñ ãàäíà ºíäºð áà äàëàéãààñ àëñëàãäñàí áàéäàë íºëººëäºã òàëààð ºìíº äóðäñàí. Газрын гадаргаас дээшлэх тусам àãààðûí òåìïåðàòóð 100 ì òóòàìä 0.60Ñ-ààð áóóðäàã. Èéì áîëîõîîð ºíäºð ãàçàð íü íàì ãàçðààñ èë¿¿ ñýð¿¿í áàéíà. ßëàíãóÿà ÷èéã èõ àãóóëñàí äóëààí àãààð ºíäºð óóëûã äàâàõ ¿åä õºð÷, òóíàäàñ èõ óíàõ íºõöºë á¿ðäýíý. Ó÷èð íü ÷èéãòýé àãààðûí òåìïåðàòóð áóóðàõàä àãóóëàãäàæ áàéñàí óñíû óóð íü øèíãýí òºëºâт øèëæèíý. ¯¿íèéã óñíû óóðûí ºòãºðºë áóþó êîíäåíñàöè ãýæ íýðëýäýã. Êîíäåíñàöè ¿¿ñýæ áуйн íýã èëðýë íü ¿¿ë ¿¿ñýõ ÿâäàë þì. Óóëàðõàã ãàçàð õóð òóíàäàñ èõòýé, ºâºë人 öàñ èõ óíàäàãèéí ó÷èð ýíý þì. Õàðèí óóëàíä òóíàäàñ õýëáýðýýð ÷èéãýý àëäàí õóóðàé áîëñîí àãààð óóëûí íºãºº õàæóóãààð äîîø íü óðóóäàõäàà äóëààðíà. Ó÷èð íü àãààð ºíäºð р¿¿ ºãñºõ人 òåìïåðàòóð íü áóóðäàã áîë óðóóäàõ ¿åä ýñðýãýýð äóëààðäàã. Èéìä ¿å ¿å óóëíààñ á¿ëýýí ñàëõè ¿ëýýõ ÿâäàë òîõèîëäîõ áºãººä ¿¿íèéã “ô¸í” ãýíý. Ô¸í ñàëõè íü öàã àãàà𠺺ð÷ëºãäºõ íýã íºõöºë áîëíî. Æèøýý íü 1983 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 11-íä Êàíàä óëñûí
26
Êàëãàðàä àãààðûí òåìïåðàòóð -170Ñ áàéñíàà дөрөвхөн öàãèéí äîòîð ýðñ íýìýãäýæ 130Ñ áîëæ áàéñàí òîõèîëäîë òýìäýãëýãäæýý. Ýíý íü 500 êì-èéí òýðòýýõ Íîìõîí äàëàéãààñ 纺ãäñºí äóëààí ÷èéãëýã àãààð Áàéöàò óóëûã äàâàõ явцад äýýðõ “ô¸í” ñàëõè ¿¿ññýíýýñ áîëæýý. Àçè òèâèéí ç¿¿í ºìíºä õýñэгт ¿¿ñäýã ìóññîí ÷ ¿¿íòýé íýí òºñòýé бөгөөд õóóðàé, õàëóóí àãààðûã äàãóóëíà. Ó÷èð íü Íîìõîí äàëàéãààñ èðýõ ÷èéãëýã àãààð Ãèìàëàéí íóðóóã äàâàõ ¿åäýý õүйтрэн ÷èéãèéí êîíäåíñàöè ¿¿ññýíýýñ óóëûí ºìíºä õàæóóä õóð òóíàäàñ èõ îðíî. ßëàíãóÿà Ýíýòõýãèéí õîéä õýñãèéí íóòãóóä ìóññîíû áîðîîíä áàéíãà íýðâýãääýã. Ãèìàëàéí ºìíºä õàæóóä ÷èéãýý àëäñàí õóóðàé àãààð нь àð õàæóó ðóó óðóóäàõäàà á¿ð ÷ õàëäàã. ¯¿íèé óëìààñ Ãèìàëàéí íóðóóíû àð õýñãýýð Òàêëàìàêàí, Òàð çýðýã òîìîîõîí öºë ¿¿ñýõýä õ¿ðãýæýý. Ìàíàé Ãîâèéí öºë ¿¿ññýí ÷ ¿¿íòýé õîëáîîòîé þì. Ìàíàé íóòãèéí ºìíº õýñãèéã ýçëýõ ãîâü öºëä æèëäýý äºíãºæ 50-100 ìì òóíàäàñ óíàæ áàéõàä õîéä õýñãèéí óóëàðõàã ýíý íü àðàé èõ, 300-350 ìì òóíàäàñ îðíî. Õýðýâ Ãèìàëàéí íóðóó “õºíäºëäºí” îðøäîãã¿é áàéñàí áîë Íîìõîí äàëàéí ÷èéãëýã àãààð ñààäã¿é íýâòýð÷ èðýõ áàéâ.
Ìóññîíû áîðîî
ªíäðèéí áººí ¿¿ë Áººí ¿¿ë Êîíäåíñàöûí ò¿âøèí Êîíäåíñàöûí ò¿âøèí
50C, 100%
Ô¸í ñàëõè 170C, 31%
100C, 75%
Ô¸í ñàëõèíû íºëºº
27
Óур амьсгал эрт дээр үед * Ñàõàðûí öºë ýðò äýýð ¿åä
Та үүнийг мэдэх үү? Õóóðàé ãàçàð áà äàëàéí ¸ðîîëûã á¿ðä¿¿ëýõ õàâòàíãóóä æèëä 2-10 ñì õóðäòàéãààð øèëæèí õºäºëæ áàéäàã. Ýíý íü 1 ñàÿ æèëèéí äîòîð 50 êì áîëíî. 1912 îíä Ãåðìàíû ýðäýìòýí À.Âåãåíåð “òèâ í¿¿õ” òóõàé òààìàãëàë äýâø¿¿ëñýí íü ºíººãèéí “õàâòàíãèéí øèëæèëòèéí îíîë”-ûí ýõëýë áîëñîí áàéíà.
Îéðîëöîîãîîð 435 æèëèéí ºìíº Ñàõàð íü ºìíºä òóéë îð÷èìä îðøèæ, ºíººãèéí ýëñýýð á¿ðõýãäñýí òàëáàé íü ìºñºí õó÷ëàãààð á¿ðõýãäýæ áàéæýý. Îäîî Ñàõàðò ýëáýã áàéäàã “U” õýëáýðòýé òýâøèí õºíäèé, õîòîñ áîëîí Àëæèðûí òýãø ºíäºðëºã íü òýð ¿åä 20 ñàÿ æèëèéí òóðø ¿ðãýëæèëñýí ìºñòëºãèéí óë ìºð þì. Öýðäèéí ãàëаâûí ñ¿¿ë÷ áóþó 65 ñàÿ æèëèéí ºìíº Ñàõàðûí óóð àìüñãàë îäîîãèéíõîîñ ýðñ ÿëãààòàé áàéâ. Àôðèêèéí õîéä õýñãèéí òàë газар òðîïèêèéí äàëàéãààð õó÷èãäàí, Åãèïåòèéí áàðóóí ºìíºä õýñýãò áè÷èë áèåòэí, çàìàã ¿ðæèæ, øîõîéí ÷óëóó òóíàí áèé áîëæýý. Óóð àìüñãàë õóóðàéøñàíû äàðàà ñàëõèíä èäýãäýí îíöãîé ñîíèí õýëáýðòýé õàä ÷óëóó á¿õèé ãàçðûã ýä¿ãýý “Öàãààí öºë” õýìýýí íýðëýäýã íü ò¿¿íèé ãàðàë ¿¿ñëèéã õàìòàä íü èëòãýæ áóé íýð þì.
“Öàãààí öºë”
28
* Àçèàñ Àìåðèê õ¿ðòýë “ÿâãàíààð” Áàñ íýã æèøýý àâúÿ. Õýðýâ áèä 20,000 æèëèéí ºìíºõ ¿å ð¿¿ áóöàæ î÷âîë òýð ¿åä ÀÍÓ-ûí Íüþ-Éîðê, Åâðîïûí Ìàí÷åñòð, Ñòîêãîëüì áîëîí Áåðëèí á¿ãä ë ìºñòëºãò àâòàí, öàñ ìºñººð õó÷èãäсан байх áàéæýý. Òýð ¿åä äàëàéí ò¿âøèí îäîîãèéíõîîñ 120 ìåòðýýð äîîð áàéñàí íü ìºñ èõ áàéñíààñ áîëæýý. Òèéìýýñ ÷ òýðòýý öàãò Ïàðèñààñ Ëîíäîí õ¿ðòýë, Àðãåíòèíààñ Ôîëêëåíäûí àðëóóä ðóó, òýð ÷ á¿¿ õýë Àçèàñ Àìåðèê ðóó Áåðèíãèéí õîîëîéãîîð äàìæèí “àëõààä” õ¿ð÷ áîëîõ áàéëàà. Ýíý ìºñòëºãèéí ¿åä Åâðîïä òåìïåðàòóð îäîîãèéíõîîñ 6-10 õýìýýð õ¿éòýí áàéñàí íü öàà áóãà ºñºõºä òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ áàéâ.
21000 æèëèéí ºìíº -120 ì
Áåðèíãèéí õîîëîé Ñèáèðü Àëÿñêà
Áåðèíãèéí õîîëîé äàõü ìºñòëºãèéí ¿åèéí “ã¿¿ð”
29
Та үүнийг мэдэх үү? Ýðò äýýð óóð àìüñãàë ÿìàð áàéñíûã ñóäàëäàã ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã ïàëåî-óóð àìüñãàë ñóäëàà÷ ãýæ íýðëýíý. Áàëàð ýðò ¿åä óóð àìüñãàë ÿìàð áàéñíûã ìýäýõèéí òóëä ýðòíèé óóð àìüñãàë ñóäëàà÷èä ÿíç á¿ðèéí àðãà õýðýãëýäýã. Òóíàìàë õóðäàñíû øèðõýã, äàëàéí ¸ðîîë áîëîí õóóðàé ãàçàð ¿ëäñýí ÷óëóóæñàí ÿñ, òóéëûí ìºñòëºã ¿¿ñýõ ¿åèéí àãààð á¿õèé çàéã ñóäëàõ ãýõ ìýò.
Òýðòýý áàëàð ¿åèéí óóð àìüñãàë ÿìàð áàéñíûã ìýäýõýä áèäýíä “òóñàëäàã” ç¿éë îëîí áèé. ¯¿íèé íýã íü ýðò äýýð ¿åèéí ìºñèéã ºðºìäºæ “ìºñºí ñîðèë” õèéõ ÿâäàë þì. ̺ñ ¿¿ñýõ ÿâöàä àãààð á¿õèé õîîñîí çàé ãàðäàã. Îäîî ìºñºí á¿ðõýâ÷èéã õýäýí çóóí ìåòðèéí ã¿í õ¿ðòýë ºðºìäºæ, ìºñ ¿¿ñýõ ¿åèéí àãààðûí íàéðëàãà ÿìàð áàéñíûã ñóäëàí òîãòîîæ áàéíà. Энэхүү ñóäàëãààãààð õàìãèéí ýðòíèé ìºñ íýã ñàÿ îð÷èì æèëèéí ºìíº ¿¿ñчýý.
̺ñíèé ñóäàëãàà
Ãåîëîãèéí öàã õóãàöàà…. Äýëõèé 4.5 òýð áóì æèëèéí íàñòàé. Ãåîëîãèéí öàã õóãàöàà õè÷íýýí óðò áîëîõûã òºñººëºõèéí òóëä äàðààõ õàðüöóóëàëò õèéå. Äýëõèé ºíãºðñºí øºíº äóíä ¿¿ññýí, îäîî үд äóíä áîëæ áàéãàà ãýæ áîäâîë: • õàìãèéí àíõíû òóíàìàë ÷óëóóëàã 01 öàã 58 минутанд ¿¿ññýí, • эãýë áèåòýí (çàìàã) 04:37, • аíõíû àìüä áèåò 08:17, • оçîíû äàâõàðãà 11:40, • Ñàõàðын цөл ºìíºä òóéë болж áàéñàí íü 11:50, • аíõíû õ¿í íýã ìèíóòûí ºìíº, • оð÷èí ¿åèéí àíõíû õ¿í íýã ñåêóíäûí ºìíº, • аæ ¿éëäâýðèéí ýðèí áîëîí õ¿íèéí ¿éë àæèëëàãàà óóð àìüñãàëä íºëººëæ ýõýëñýí íü á¿ð ñåêóíäûã ìÿíãà õóâààñàíòàé òýíöýõ õóãàöààíû ºìíº ë ¿¿ñчýý.
30
* Âèêèíã÷¿¿äèéí ¿å Ãðåíëàíä äàíäàà ÷ ìºñººð õó÷èãäñàí àðàë áàéãààã¿é þì. Ìݪ 900-ààñ 1300 îíû õîîðîíä òýíäõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 160Ñ áàéæýý (иéì äóëààí òåìïåðàòóðò õîéä òóéëûí ìºñ õàéëах байлаа). 982 îíä тэнд анх очсон судлаач Ýðèê дэ Рэд үíýõýýð ë “Íîãîîí ãàçàð” (Greenland буюу Ãðåíëàíä) юм гээд энэ нэрээр íýðëýõ болжээ. Үүний дараа Âèêèíã÷¿¿ä ìàë õóíàðàà àâàà÷èí тэнд ñóóðьøñàí áîëîâ÷ XIV çóóíû äóíä ¿åýñ óóð àìüñãàë õ¿éòэрч àìüäðàõûí àðãàã¿é áîëæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é öàñàí øóóðãà áîëîí õºâºã÷ ìºñºí óóë Ñêàíäèíîâ áà Èñëàíäûí õîîðîíäîõ çàìûг ýâäýæ, áóöàõ çàìûã õààñàí íü Вèêèíã÷¿¿äèéí ñî¸ë èðãýíøèë ìºõºõ øàëòãààí áîëñîí õýìýýí ¿çäýã.
Ãðåíëàíä Ñêàíäèíîâ Ýðèê äý Ðýä 982 Èñëàíä Õîéä Àìåðèê
Âèêèíã÷¿¿äèéí àÿëàëûí çàì Åâðîï Үүний дàðàà “Áàãà ìºñòëºãèéí ¿å” òîõèîëäñîí бөгөөд үүний óë ìºð íü Àëüïèéí ìºñòëºã þì. Ýíý ¿åä ºâºë íü õàõèð õ¿éòýí, çóí íü ÷èéãëýã, áîãèíî áàéæýý. Õýðýâ Ôðàíöàä òåìïåðàòóð îäîîãèéнõîîñ 10Ñ-ààð áàãà áàéñàí áîë õîéä õýñãýýðээ 40Ñ-аар äîîш áàéñàí ãýñýí ¿ã þì. Ýíýõ¿¿ õ¿éòðýë íü äýëõèéí îëîí ãàçàðт íºëººëæ Àëÿñêà, Àíä áà Øèíý Çåëàíäûí ìºñòëºã ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëæýý. Áàãà ìºñòëºãèéí ¿åä буюу 1645-1715 îíû õîîðîíä õàìãèéí õ¿éòýí áàéñàí íü íàðíû èäýâõæèë áàãàññàíòàé õîëáîîòîé þì.
31
* Àæ ¿éëäâýðèéí ýðèí 1765 îíä óóðààð àæèëëàäàã ìîòîðûã àíõ á¿òýýæ, 1767 îíä óóðààð ýðãýäýã ìàøèí áèé áîëñîí íü íýõìýëèéí ¿éëäâýðò ¿ñðýëò àâ÷èðæýý. Äàðàà íü 1825 îíä óóðààð àæèëëàäàã ãàëò òýðýã àíõ ãàðñàí íü àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëûí ýõëýë áàéñàí þì. Èéíõ¿¿ ÷óëóóæñàí ò¿ëøèéã øàòààõ íü èõñýæ ¿éëäâýðèéí óòàà àñàð íýìýãäñýí нь äýëõèéí äóëààðàëä íýðìýýñ áîëæ ýõýëñýí þì.
Àæ ¿éëäâýðèéí ýðèí ýõëýõýýñ ºìíºõ 400,000 æèëийн дотор àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí õýìæýý õàìãèéí èõээсээ áàга хүртэл ººð÷ëºãäсөн ажээ. Өөрөөр хэлбэл дэлхий анх үүсэх үед нүүрсхүчлийн хий агаарт ихсэж, дараа нь ногоон ургамал үүссэнээр хэмжээ нь багассан байна. Гэвч аæ ¿éëäâýðèéí ýðèí ýõýëñíýýñ õîéø í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí àãóóëàìæ дахин ýðñ èõэсæýý. Ингэснээр äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 0.60Ñ-ààð нэмэгдэж, äàëàé òýíãèñèéí óñíû ò¿âøèí 20 ñì-ýýð дээшлэн, äóëààí áà õ¿éòýí á¿ñýä áàéñàí ìºñòëºã óõðàâ.
Àãààðûí áîõèðäîë Óóð àìüñãàë ñóäëàà÷èä õ¿ëýìæèéí õèéí óëìààñ äýëõèéí äóëààðàë áèé áîëæ áóéã áàòàëæ áàéíà. Õ¿ëýìæèéí õèé íü òîäîðõîé õýìæýý õÿçãààðûí õ¿ðýýíä áàéâàë óóð àìüñãàëä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ÷ õýìæýýíýýñ õýòðýõ íü ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýíý. ßëàíãóÿà í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, ìåòàí, áîëîí õºðãºëòèéí ñèñòåìýýñ ÿëãàðñàí õèé àãààðò èõýññýí íü äýëõèéí äóëààðàë áîëîõîä èõýýð íºëººëæ áàéíà.
32
Óур амьсгал ба хүмүүс * Ýíãèéí àæèãëàëòààñ õèéìýë äàãóóë õ¿ðòýë Öàã àãààðûí òºëºâ áàéäàë, ò¿¿íèé ººð÷ëºëòèéã óðüä÷èëàí ìýäýõ íü áèäýíä àæèë òºð뺺 çîõèöóóëàõàä òóñòàé. ßëàíãóÿà ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã ìàíàé îðíû õóâüä ýíý íü á¿ð ÷ õýðýãòýé þì. պ人ãèéí ìàë÷èí àéë ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷ã¿é áàéõ íü áàðàã ¿ã¿é. Ó÷èð íü òýä öàã àãààðûí áàéäàë ìàðãààø, íºãººäºð ÿìàð áîëîõ, áîðîî õóð îðîõ ýñýõ, ñàëõè øóóðãà ¿¿ñýõ òóõàé ìýäýýëëèéã ñîíñäîã. Áóñàä óëñ îðíû õ¿ì¿¿ñ ÷ ìºí àäèë, õîò суурин газрын хүмүүс íü õóâöàñ õóíàðàà òààðóóëæ ºìñөõººñ àâõóóëààä çàãàñ÷èä, äàëàé÷èä, ãàçàð òàðèàëàí эрхлэгчидэд òýíãýðèéí “ààø” ÿìàð áàéõ íü ÷óõàë. Îäîî õýäèéãýýð ñàéí áàãàæ òºõººðºìæèéí òóñëàìæòàéãààð öàã àãààðûí áàéäëûã óðüä÷èëàí òîîöîîëîí ãàðãàäàã áîëñîí ÷ ýðò äýýð ¿åýñ õ¿ì¿¿ñ òýíãýðèéí áàéäëûã øèíæèí ìýääýã áàéâ. Ìàíàé àðä ò¿ìýí ÷ íýãýí àäèë “äàâñ ÷èéãòâýë áîðîî îðíî”, “ìàë õîòîíäîî òîãòîõã¿é áîë ñàëõè ãàðàõûí äîõèî” ãýõ÷ëýí òýíãýð øèíæäýã óëàìæëàë íü ¿åýñ ¿åä äàìæèí èðæýý.
Çàðèìäàà õ¿ì¿¿ñ öàã àãààðûí áàéäàë íü ñàðíû õàðàãäàõ õýëáýðýýñ õàìààðäàã õýìýýí áîääîã íü áóðóó îéëãîëò þì. Ó÷èð íü ñàð òýðãýë õàðàãäàõ áà ñàð õàðàãäàõã¿é (áèò¿¿í) õàðàíõóé áàéõ ¿å íü äýëõèéí á¿õ ãàçàð àäèëõàí байдаг áîë öàã àãààð нь ãàçàð áîëãîíд ººð ººð áàéäàã. Èéìä öàã àãààð ñàðíû õýëáýðýýñ õàìààðàõã¿é. Õàðèí ñàð õ¿ðýýëýõ íü Ñàð õ¿ðýýëýõ òýíãýð ìóóäàõûí äîõèî áîëäîã áîë ñàð õîòëîõ ¿åä òýíãýðèéí õàÿà óëàéõ нь òýíãýð ñàéõàí áàéõûí äîõèî áîëäîã. Ýíý íü àãààðûí äàðàëò áà ÷èéãøèë ººð÷ëºãäñºíººñ áîëæ áóé òóë øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé òàéëáàðëàãäàíà.
33
Ýñðýã öèêëîí íü àãààðûí èõ äàðàëòûí ìóæ áºãººä ¿¿ëгүй, öýëìýã, õóóðàé öàã àãààðûã äàãóóëäàã. Òóõàéëáàë Ìîíãîëä ºâëèéí öàãò äàðàëò èõñýí ýñðýã öèêëîí òîãòäîãîîñ öýëìýã, õóóðàé, õ¿éòýí áàéäàã.
Áàðîãðàô (àãààðûí äàðàòûã ººðºº áè÷èã÷)
Öàã àãààðûí òºëºâ áàéäëûã ¿íýí çºâ òîäîðõîéëîõ íü õàìãèéí ÷óõàë áºãººä ¿¿íä íàðèéí õýìæèëòèéí áàãàæóóäûã àøèãëàäàã. Àãààðûí äàðàëò õýìæäýã áàãàæ áîëîõ áàðîìåòðèéã àíõ 1640 îíä Италийн эрдэмтэн Å.Òîððè÷åëëè çîõèîí á¿òýýñýí áîë Äýâèä Ãàáðèýëü Ôðàíãåéò 1709 îíä ñïèðòýí òåðìîìåòðèéã, 1714 îíä ìºíãºí óñò òåðìîìåòðèéã òóñ òóñ á¿òýýæýý. Àãààðûí ÷èéãøèë õýìæäýã áàãàæ áîëîõ ãèãðîìåòðèéã 1780 îíä Õîðàêå äå Ñàóññóíå, ñàëõèíû õóðä õýìæäýã áàãàæàíåìîìåòðèéã 1846 îíä Òîìàñ Ðîáèíñîí á¿òýýñýí áàéíà.
Òåìïåðàòóðûã хэмждэг хэд хэдэн хуваарь бий
Àíåìîìåòð (ñàëõè õýìæèã÷)
Òåðìîìåòð
Yíýìëýõ¿é òåìïåðàòóð áóþó òåðìîäèíàìèê òåìïåðàòóðûã õýìæèõýä Êýëüâèíèé õóâààð (0K)-èар àøèãëàíà. Àíãëèéí ôèçèê÷ Âèëëèÿì Òàìïñîí, Ëîðä Êåëüâèí (1824-1907) ýíý øàòëàëûã çîõèîæýý. Êåëüâèíèé õóâààðь òåìïåðàòóð íü õýçýý ÷ õàñàõ óòãàòàé áàéäàãã¿é бөгөөд Êåëüâèíèé òýã õýì áóþó ¿íýìëýõ¿é òýã õýì õ¿ðýõýä ìîëåêóëûí õºäºë㺺í çîãñîíî ãýæ ¿çäýã. Ýíý íü -273.160Ñ-òýé òýíö¿¿ þì. Êåëüâèíèé õóâààðèéã ãîëäóó ëàáîðàòîðò àøèãëàíà. 1742 îíä Øâåäèéí îäîí îðîí ñóäëàà÷, ôèçèê÷ Àíäåðñ Öåëüñèéí çîõèîñîí òåðìîìåòðèéí øàòëàëûã îäîî õ¿ðòýë àøèãëàæ áàéíà. Öåëüñèéí õóâààðü (0C) íü õàìãèéí ºðãºí òàðõñàí. Мåòðèéí ñèñòåì õýðýãëýäýã èõýíõ óëñ îðîí áîëîí ìàíàé оронä ýíý õóâààðèéã õýðýãëýäýã. Öåëüñèéí õóâààðèàð ìºñ õàéëàõ òåìïåðàòóð (0°C), óñ áóöëàõ òåìïåðàòóð (100°C)-ûí õîîðîíäîõ õýìæýýã 100 õóâààñíû íýã íü 1 õýìòýé òýíöýíý. Ôðàíãåéòèéí õóâààðü (0F) íü Àíãëè-Ñàêñîíû îðíóóäàä ºðãºí õýðýãëýãääýã. Ïðóñ ãàðàëòàé Äàíèåëü Ãàáðèåëü Ôðàíãåéò (1686-1736) ìºíãºí óñíû áàãàíààð òåìïåðàòóðûã õýìæäýã òåðìîìåòð çîõèîí á¿òýýæýý. Ôðàíãåéòèéí õóâààðèéã àíäóóðàõ ÿâäàë ýëáýã. Æèøýý íü Öåëüñèéí õóâààðèàð 00Ñ áà 40°Ñ íü Ôðàíãåéòèéí 32°F áà 104°F-òýé òýíöýíý.
34
Åâðîï òèâ. Õèéìýë äàãóóëûí çóðàã Õýäèéãýýð öàã àãààðûí õýìæèëòèéí áàãàæóóä áîëîâñðîíãóé áîëñîîð áàéãàà ÷ îð÷èí ¿åä õèéìýë äàãóóëààñ àâñàí ñàíñðûí çóðãèéã èõ àøèãëàõ áîëîâ. ßëàíãóÿà òîì õýìæýýíèé ãàçàð íóòãèéí öàã àãààðûí ººð÷ëºëòèéã íýãýí çýðýã ñóäëàõàä öàã óóðûí õèéìýë äàãóóëûí çóðàã ìàø èõ äýâøëèéã àâ÷ èðæ áàéíà. Ñàíñðûí çóðàã íü ¿¿ëøèëò, äàëàé áà õóóðàé ãàçðûí ãàäàðãûí òåìïåðàòóð, àãààð ìàíäëûí äóëààíû õóâààðèëàëò, ñàëõèíû ÷èãëýë õºäºë㺺í, õóð òóíàäàñíû òàðõàëò, äàëàéí óðñãàëûí õóðä, ÷èãëýë çýðãèéí òàëààð óðüä ºìíº áàéãààã¿é àñàð èõ ìýäýýëëèéã ºã÷ áàéíà.
¯¿ëøèëò. Õèéìýë äàãóóëûí çóðàã äýýð
35
Та үүнийг мэдэх үү? 1765 îíä óóðûí ìîòîðûг íýýñýí íü õ¿í òºðºëõòºí áàéãàëü îð÷èíä, ÿëàíãóÿà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä íºëººëæ ýõýëñýí ýðèí ¿åèéí ýõëýë áàéëàà. “Àíòðîïîãåí” ãýñýí íýð òîìú¸î ÷ ýíý ¿åýñ ¿¿ññýí áà “àíòðîïîñôåð”èéã “õ¿íèé íºëººëëèéí á¿ðõýâ÷” ãýõ íü çîõèñòîé.
Õèéìýë äàãóóë нь îëîí ÿíç байдаг. Öàã óóðûí ñóäàëãààíû õóâüä áàéíãûí áîëîí àëñûí çàéí òàíäàëòûí õèéìýë äàãóóëûã àøèãëàäàã. •Áàéíãûí õèéìýë äàãóóë ãýäýã íü äýëõèé òýíõëýãýý ýðãýõ õóðäòàé èæèë õóðäààð äýëõèéã òîéð÷ áàéäàã òóë òîäîðõîé íýã ë ãàçàð áàéíãûí “àæèãëàëò” ÿâóóëàõ áà îéðîëöîîãîîð äýëõèéí ãàäàðãûí 42%-òàé òýíöýõ òàëáàéã õàìàðäàã. Ò¿¿íèé îðáèò áóþó äýëõèéã òîéðîõ çàì íü äýëõèéãýýñ 36,000 êì-èéí ºíäºðò îðøèíî.
Öàã óóðûí õèéìýë äàãóóë-Ìåòåîñàò •Àëñûí çàéí òàíäàëòûí õèéìýë äàãóóë íü áàéíãûí äàãóóëûã áîäâîë äîîãóóð çàìààð äýëõèéã òîéðäîã. Ò¿¿íèé çàì íü 600-1500 êì-èéí ºíäºðò îðøèíî. Õèéìýë äàãóóëûí “äóðàí” íü ôèçèê ¿çýãäë¿¿äèéí øèíæ ÷àíàðûã òîîí ñèãíàë áîëãîí õóâèðãàäàã.
36
* Äýëõèéí äóëààðàë Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä íýã æèëä 7 òýðáóì òîíí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé àãààð ìàíäàëä îðæ áàéäàã. ¯¿íèé èõýíõ íü îéí ò¿éìýð áîëîí í¿¿ðñ, байгалийн õèé, ãàçðûí òîñ çýðýã ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ÿëãàðíà. Ò¿ëø øàòàõ ¿åä äóëààí болон í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé çýðýã ÿëãàðäàã.
Àãààðûí áîõèðäîë Ýíåðãèéí ýíý ýõ ¿¿ñâýðèéã “÷óëóóæñàí ò¿ëø” ãýæ íýðëýõ íü ÷ áèé. Ó÷èð íü í¿¿ðñ, áàéãàëèéí õèé, ãàçðûí òîñ çýðýã íü ýðòíèé àìüòàí, óðãàìëûí ¿ëäýãäýë îí óäààí æèëийн турш газрын хөрсөн дор äàðàãäàí, агааргүй орчинд çàäðàëä îðñíы дүнд ¿¿ñäýã. Æèøýý íü í¿¿ðñ 300,000 æèëèéí ºìíº ¿¿ñчээ. Äàëàé áà õóóðàé ãàçðûí áèîìàññ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ÿëãàð÷ áóé í¿¿ðñõ¿÷ëèéí áàðàã õàãàñ õóâèéã øèíãýýíý. Õàðèí õ¿ëýìæèéí õèéí íºëººãººð æèëýýñ æèëä àãààð ìàíäàë äахь í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéн хэмжээ íýìýãäýæ áàéãàà áºãººä ýíý íü æèëä 3 òýðáóì òîíí õ¿ðíý. Äýëõèéí õîéä õàãàñûí íóòãóóäààñ ÿëãàðóóëæ áóé í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õýìæýý áóñàä ãàçðûíõààñ èë¿¿ èõ. Æèøýý íü àãààðò ÿëãàðóóëæ áóé íèéò í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ãóðàâíû íýãèéã Õîéä Àìåðèê, мөн ãóðàâíû íýãèéã Åâðîï ýçýëæ áàéõàä Àôðèê äºíãºæ 3%-ààñ äýýøã¿é õýñãèéã ýçýëäýã. Ãýâ÷ ýíý íü Àôðèêò ñàíàà çîâîëòã¿é ãýñýí ¿ã õàðààõàí áèø билээ. Учир нь нүүрсхүчлийн хий àãààðûí îð÷èë óðñãàëûí íºëººãººð “õîëèëäîí” äýëõèéí ãàäàðãûí ÿíç á¿ðèéí õýñã¿¿äýä áàðàã àäèë õýìæýýòýé тархсан áàéäàã áàéíà.
37
Та үүнийг мэдэх үү? Í¿¿ðñ, áàéãàëèéí õèé, ãàçðûí òîñ çýðýã íü ÷óëóóæñàí ò¿ëø þì.
* Êèîòîãèéí ïðîòîêîë 1997 îíä ßïîíû Êèîòî õîòíîî áîëñîí îëîí óëñûí õóðëààñ 2012 îí õ¿ðòýë õ¿ëýìæèéí õèéí хэмжээг 1990 îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 5% áàãàñãàõ çîðèëò òàâüñàí þì. Ýíý çîðèëòîä õ¿ðýõèéí òóëä Êèîòîãèéí ïðîòîêîëûã áàòàëñàí áºãººä ¿¿íä íýãäýí îðñîí óëñ îðíóóä òîäîðõîé ¿¿ðýã хүлээжээ. Òóõàéëáàë Ãåðìàí óëñ хийн ялгаруулалтыг 21%-èàð áàãàñãàõ үүрэг авсан байна. Ôðàíö óëñын хувьд èõýíõ äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöàà àòîìûí öàõèëãààí ñòàíö áîëãîí ººð÷èëñºí тул í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé ÿëãàðóóëàлт íü 1990 îíûõîî ò¿âøèíä буюу ìàø áàãà áàéãàà àæ. Õºãæèæ áóé îðíóóäûí õóâüä 2012 îí õ¿ðòýë õèéí ÿëãàðóóëàëòûã áàãàñãàõ òàë äýýð òîäîðõîé çààëòàнä õàìðàãäààã¿é þì. Монгол улс ч мөн энэхүү протоколд элсэн орсон билээ.
ßïîíû Êèîòî õîòíîî áîëñîí îëîí óëñûí õóðàë
38
Êèîòîãèéí ïðîòîêîëä Îðîñûí Õîëáîîíû óëñ 2004 îíû 10 äóãààð ñàðä íýãäýí îðñíîîð ò¿¿íèé õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëàõàä óëàì ò¿ëõýö áîëæ áàéíà. Түүнчлэн дээрх çîðèëòîä õ¿ðýõèéí òóëä ýíý ïðîòîêîëîîñ “хийн ÿëãàðóóëàëòûг õóäàëäàõ ýðõ” îëãîæ áàéõààð øèéäâýðëýæýý. 2005 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðààñ ýõëýí Ëîíäîí áîëîí Ïàðèñûí õºðºíãèéí áèðæ äýýð í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé ялгаруулах ýðõèéã õóäàëäààëæ ýõýëæýý. Ýíý íü бага нүүрсхүчлийн хий ялгаруулдаг óëñ îðíóóä үүргээ биелүүлж чадахгүй байгаа буюу их хий ялгаруулж буй улсад “ÿëãàðóóëàõ ýðõ”-ýý õóäàëäàõ ¿éë ÿâö þì. Àíãëè, Ôðàíц, ßïîí зэрэг óëñ îðíóóä õ¿ëýìæèéí õèéí õýìæýýã èõýýð ÿëãàðóóëæ áàéãàà óëñ орнуудад õàòóó øààðäëàãà òàâüæ áàéгаа билээ. Åâðîï, ÀÍÓ áàéãàëèéí øàòàã÷ àøèãò ìàòìàëûí íººöºº îëîí àðâàí æèë õýðýãëýæ áàéõàä Õÿòàä, Áðàçèë, Ýíýòõýã çýðýã óëñ îðíóóä øàòàã÷ ò¿ëøýý àøèãëàõã¿éãýýð í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ÿëãàðóóëàëòûã áóóðóóëàõ òóõàé øààðäëàãûã çàð÷ìûí õóâüä çºâøººðºõã¿é áàéãàà þì.
Ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ÿëãàðàõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé
Ǻâëºìæèéí äàãóó àâàõ àðãà õýìæýý íü çºâõºí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã áàãàñãààä çîãñîõã¿é õ¿ëýìæèéí õèéнä áàãòäàã áóñàä òàâàí òºðëèéí õèé áîëîõ íàìãèéí õèé áóþó ìåòàí, àçîòûí ислүүд, фторт нэгдлүүдèéí ÿëãàðóóëàëòûã ÷ ìºí áàãàñãàõ ¸ñòîé.
Íýã õ¿íä íîãäîõ õèéí ÿëãàðóóëàëòûí õýìæýý Êèîòîãèéí ïðîòîêîëûã áàòëàõ ¿åä
Áóñàä óëñ îðíóóä
Òàâüñàí çîðèëò Ýíýòõýã Àìåðèê
Õÿòàä
Îëîí óëñûí ýäèéí çàñàã, õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í îðíóóä
Êèîòîãèéí ïðîòîêîëä íýãäýí îðñîí óëñóóäûí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã ÿëãàðóóëàõ áàéäëûã òîîöîîëñîí íü
39
Ãýâ÷ õºãæèæ áóé îðíóóä Ãèìàëàéí ìºñ õàéëàõ, äàëàéí óñíû ò¿âøèí íýìýãäýõ, ¿å ¿å òîõèîëäîõ õ¿÷òýé õàð ñàëõè áîëîí ìóññîíû óëìààñ ¿åð óñàíä àâòàõ çýðãýýð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí çîëèîñ áîëñîîð áàéíà.
Ãèìàëàéí ìºñ õàéëñààð áàéíà
Íýìæ õýëýõýä ò¿ëøíèé õýðýãëýý áàãàñàæ áóéã áàòëàõ àðãà áàãàòàé. Í¿¿ðñèéã àøèãëàæ ýõýëñíýýñ õîéø 100 æèë, ãàçðûí òîñ 50 æèëèéí äàðàà ë áàãàñàæ áóé ýñýõ íü ìýäýãääýã. Èéìä àãààðûã áîõèðäóóëàõã¿é áàéõ ýíåðãèéí øèíý ýõ ñóðâàëæèéã îëîõ øààðäëàãà çàéëøã¿é áèé áîëæ áàéíà. Ìîíãîë îðíû õóâüä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã èõýýð ÿëãàðóóëàã÷ ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü ýð÷èì õ¿÷ áºãººä íèéò õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëòûí 55.7 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Õàðèí ìåòàí áóþó íàìãèéí õèéí ÿëãàðóóëàã÷ын ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü ìàë àæ àõóé àæýý. Áóñàä õ¿ëýìæèéí õèéí õóâüä ýäãýýð íü çºâõºí óëàìæëàëò ò¿ëø болох нүүрсíèé øàòàëòààñ ÿëãàðäàã áºãººä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áà ìåòàíòàé õàðüöóóëàõàä ìàø áàãà õýìæýýòýé þì. Эðäýìтэн сóäëàà÷èä Óуð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü ýðäýìòäèéí ñàíààã çîâîîæ áóé áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã ìºí. 1988 îíä ͯÁ-ààñ Äýëõèéí öàã óóðûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ óëñ õîîðîíäûí õýëýëöýýð”–èéã ¿íäýñëýсэн ба үүнд äýëõèéí 189 îðîí íýãäýí îðñîí áàéíà. Ýäãýýð òºëººëºã÷èä íü õ¿íèé íºëººãººð ¿¿ñýæ áóé óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿ð äàãàâàðò øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ¿íýëãýý ºãºõ ÿâäàë þì.
40
Ирээдүйд уур амьсгал ямар байх бол? * Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò Àãààð ìàíäàë äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí õýìæýý æèëä 0.5%-èàñ ÷ èë¿¿ íýìýãäýæ áàéãàà íü ñóäàëãààãààð íýãýíò íîòëîãäñîí ç¿éë. Èéíõ¿¿ ãýíýò èõ íýìýãäñýí íü îäîîãèéí óóð àìüñãàëûí äóëààðàëä õ¿ðãýæ áàéãàà áèëýý. Дýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 0.60Ñ-ààð ºñºæ, äàëàéí óñíû ò¿âøèí 20 ñì-ýýð íýìýãäýí, äóëààí áîëîí ñýð¿¿í á¿ñèéí èõýíõ ìºñòëºã áàãàñàæ áàéíà. 1999 îíû 12 äóãààð ñàðä áîëñîí öàñàí øóóðãà, 2003 îíû çóí Åâðîïä áîëñîí аагим õàëóóí, 2004 îíû çóíû òóðøèä Ç¿¿í ªìíºä Àçèä ãýíýò “çî÷èëñîí” õ¿÷òýé ìóññîíû ãàìøèã ãýõ çýðýã óóð àìüñãàëûí ãýíýòèéí ººð÷ëºëò¿¿ä íü ÷óõàìäàà äýëõèéí óóð àìüñãàëûí áàéãàëèéí ººð÷ëºëòººñ àíãèä ¿¿ññýí ¿çýãäë¿¿ä þì. Õýðýâ ýäãýýð íü 5000 æèëèéí ºìíº òîõèîëäñîí áîë îäîîãèéíõ øèã èõ ãàé ãàìøèã ó÷ðóóëàõã¿é áàéâ.
Та үүнийг мэдэх үү? 1860 îíîîñ õîéøèõ õàìãèéí õàëóóí áîëñîí ãóðâàí îí: 1998 (+0.550C), 2002 (+0.480C), 2003 (+0.450C)
Х¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàë èõýññýíýýñ áîëæ äýëõèéí äóëààðàë áîëîí óóð àìüñãàëûí ººð÷лºлт áèé áîëæ áàéíà.
2003 îíä áîëñîí õàëóóí çóíààð (Ïàðèñ õîò)
41
* Äàëàé òýíãèñ, îé ìîä ÿìàð ¿¿ðýãòýé âý? Õóóðàé ãàçàð áîëîí óñíû óðãàìàë ôîòîñèíòåçýýð äàìæóóëàí ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ¿¿ñýæ áóé íèéò í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí äºðºâíèé íýãèéã øèíãýýí àâäàã. Èíãýñíýýð óóð àìüñãàëûã ñýð¿¿ö¿¿ëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
Îéí ò¿éìýð
Õàëóóí îðíû øèðýíãýí îé Та үүнийг мэдэх үү? Íýã æèëä Àìàçîíê áîëîí Áðàçèëä õ¿íèé íºëººãººð óñòàí ¿ã¿é áîëæ áóé îéí òàëáàéн õýìæýý Èñëàíäûí íóòàã äýâñãýðòýé òýíöýíý. Èíãýñíýýð õ¿ëýìæèéí õèé èõñýõ íýã øàëòãààí áîëäîã.
Õºðñºíä ¿ðæèë øèì áîëîí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí àãóóëàìæ ñàéí áàéâàë óðãàìëûí ôîòîñèíòåç èõñýíý. Èíãýñíýýð àãààðààñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé õóóðàé ãàçàð øèíãýõ ¿éë ÿâö ÿâàãäàíà. ÀÍÓ, Êàíàä, ÎÕÓ çýðýã òîì ã¿ðí¿¿ä ìîä óðãóóëæ îéí òàëáàéã íýìýãä¿¿ëñíýýð ÿëãàðóóëæ áóé õýìæýýòýéãýý òýíöýõ¿éö õ¿ëýìæèéí õèéãýý øèíãýýæ ÷àäíà õýìýýí ¿çýæ áàéãàà ÷ áèåëýõ ýñýõ íü îäîîãîîð òîäîðõîé áèø þì.
42
ͺ㺺 òàëààð õ¿ëýìæèéí õèé íýìýãäýõ íü äàëàéí óñíû äîîø ñóóõ õºäºë㺺íèéã áàãàñãàæ áàéíà. Ó÷èð íü äàëàé òýíãèñèéí óñíû òåìïåðàòóð íýìýãäñýíýýð í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé óóñàõ íü áàãàñàæ, óñíû íÿãò мөн áóóðдаг áàéíà. Èíãýñíýýð äàëàéí ãàäàðãûí óñ äîîø ñóóõ çàìààð óñíû ã¿íä ÿâàãääàã áîñîî ñîëèëöîõ õºäºë㺺í ñóëðàõàä õ¿ð÷ áàéíà. Óã íü àãààðààñ õ¿ëýìæèéí õèéã èõýýð øèíãýýñýí óñ äàëàéí ãàäàðãààñ ã¿í ð¿¿ “ñóóõ” ¿éë ÿâö áàéãàëüä èõ à÷ õîëáîäîëòîé áîëîâ÷ энэ байдал алдагдсанаас àãààð äàõü õýìæýý íü óëàì íýìýãäýõýä түлхэц áîëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí äàëàéí ¸ðîîëîîñ øèì òýæýýë á¿õèé óñ ãàäàðãà ðóó 纺ãäºõ íü óäààøèð÷, ýíý íü ôîòîñèíòåçýä ñºð㺺ð íºëººëºí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé “äîîø ñóóõ” ÿâäëûã áàãàñãàæ áàéãàà çýðýã íü áàéãàëü äàõü ¿éë ÿâö õýðõýí àëäàãäàæ áóéí òîä èëðýë ìºí.
Äàëàéí óñíû õºäºë㺺í, ñàíñðûí çóðàãò
Äýëõèéí í¿¿ðñòºðºã÷èéí íººö Àãààð ìàíäàëä áàéõ õ¿ëýìæèéí õèéí õýìæýý èõýññýíýýñ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ áàéãàà áºãººä õàìãèéí èõ íºëººòýé íü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé þì. Àãààðò 800 òýðáóì òîíí áóþó 800 ãèãàòîíí í¿¿ðñòºðºã÷ àãóóëàãääàã. Àãààð äàõü í¿¿ðñòºðºã÷ íü õî¸ð гол эх үүсвэрээс áèé áîëíî: • Äàëàéí óñàíä àãóóëàãäàõ í¿¿ðñòºðºã÷èéí õýìæýý íü àãààðт байгаагаас 50 äàõèí èõ áºãººä èõýíõ íü äàëàéí ¸ðîîëä õýäýí çóóí æèëèéí òóðø îðøèæ áàéãàà áîëíî. • Õóóðàé ãàçàðò àãààðаас 4 äàõèí èõ í¿¿ðñòºðºã÷ îðøèíî. Ýíýõ¿¿ í¿¿ðñòºðºã÷èéí òàâíû íýã íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ áèé áîëäîã. Õóóðàé ãàçðûí áèîìàññ íü äàëàéí áèîìàññààñ 200 äàõèí èõ þì.
43
* XXI çóóíû óóð àìüñãàëûí òºëºâ áàéäàë Õýäèéãýýð ñóäàëãàà øèíæèëãýý íàðèéñ÷, òîîöîîëîõ áîëîí õýìæèõ òîî òîìøã¿é àðãà çàì áèé áîëñîîð áàéãàà áîëîâ÷ óóð àìüñãàëûí õàíäëàãûã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõ íü àìàð áèø àñóóäàë áèëýý. ¯íýíäýý áîë ýíý íü çºâõºí àãààð ìàíäàë áîëîн äàëàé, õóóðàé ãàçðûí õîîðîíäîõ õàðèëöàí ø¿òýëöýýã ñóäëàõ òºäèé áèø, ìàø îëîí ç¿éëñийг òóõàéëáàë óðãàìàë, àìüä áèåò, ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì ìºñíèé ãàðàë ¿¿ñëèéã ñóäëàõ çýðýã àñàð ºðãºí õ¿ðýýòýé àæèë þì.
Àãààð ìàíäàë
öàñ ìºñºí ìàíäàë
öàñ ìºñºí ìàíäàë
øèì ìàíäàë
øèì ìàíäàë ÷óëóóí ìàíäàë
óñàí ìàíäàë
Äýëõèéí ìàíäëóóäûí õàðèëöàí õàìààðàë Ýíý íü õ¿í àìûí ºñºëòèéí ÷èã õàíäëàãà áîëîí ýäèéí çàñãèéí íºõöëèéã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëдогîîñ ихээхэн ÿëãààòàé. Îäîîãîîñ 2100 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíû òåìïåðàòóðûí ºñºëòèéã 20Ñ áà 60Ñ–ûí õîîðîíä áàéх áîëîâ óó õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Ýíý íü òºäèéëýí èõ áèø ÿëãàà ìýò õàðàãäàâ÷ èõ ìºñòëºãèéí áîëîí ìºñòëºã õîîðîíäûí ¿åòýé õàðüöóóëàõóéö õýìæýý þì.
44
Ñ¿¿ëèéí 60 ãàðóé æèëä Ìîíãîë îðíû íèéò íóòãèéí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð 1.560C-ааð äóëààðñàí áàéíà. Ýíý äóëààðàëò ºâëèéí ñàðóóäàä íóòãèéí õîéä áîëîí áàðóóí õýñãèéí óóëàðõàã íóòàãò ãîâü, òàë õýýðèéí á¿ñèéã áîäâîë èë¿¿ èëýð÷ áàéíà. Òåìïåðàòóðûí õàìãèéí èõ ºñºëò ºâëèéí óëèðàëä 3.61°Ñ õ¿ð÷ áàéãàà áîë õàâðûí óëèðàëä àðàé áàãà буюу 1.4-1.5°Ñ, õàðèí çóíû óëèðàëä -0.3°Ñ-ààð ñýð¿¿ñэх õàíäëàãàòàé áàéíà. Òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò нь îðîí çàéí õóâüä адилгүй áàéíà. Òóõàéëáàë ºâëèéí óëèðàëä óóëàðõàã íóòàãòàà äóëààðàëò õ¿÷òýé àæèãëàãäàæ áàéãàà áîë ãîâü, òàë õýýð íóòàãòàà áàãà áàéíà. Õóð òóíàäàñíû õýìæýý 1940-ººä îíîîñ ýõëýí íýìýãäýõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Ãîâü öºëä òîõèîëäîõ ãàí, òºâ áîëîí õîéä ç¿ãèéí íóòãààð áîðîîíû ¿åðèéí ýð÷èì, äàâòàìæ нь óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ áîëîí íýìýãäýæ áîëçîøã¿é áàéíà.
Òàë õýýð
Ãîâü
45
Õàíãàé
Òîì ãîë ìºðíүүд äàëàé òýíãèñò öóòãàõ ¿åäýý îëîí ñàëààëæ, ãðåêèéí äåëüòà ¿ñýã øèã ãóðâàëæèí õýëáýðèéí ¿ðæèë øèì á¿õèé òàëáàéг ¿¿ñãýäýã. Ү¿íèéã ãîëûí ñàäðàà áóþó äåëьòà ãýæ íýðëýíý. Æèøýý íü Íèë ìºðíèé àäàã болон маннай орны Çàâõàí ãîëûí àäàã èéì õýëáýðòýé þì.
Äýëõèéí äóëààðëààñ áîëîîä ýêâàòîð áà òóéëûí õîîðîíäîõ äóëààíû ÿëãàà áàãàñàõ àæýý. Óñíû óóðøèëòàíä èõ äóëààí çàðöóóëàãäàõààñ ãàäíà áîðîî èõ îðñíîîñ áîëæ Ìýëõèéí áà Мàòðûí çàìûí õîîðîíäîõ íóòãóóäàä óóð àìüñãàë ñýð¿¿ñýõ òºëºâòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí äóëààíûã òîãòîîí áàðüäàã óñíû óóð àãààðò íýìýãäýæ, õóóðàé áîëîí õàãàñ õóóðàé íóòãóóä óëàì õàòàæ ãàíäàí, áîðîî èõ îðäîã ãàçðóóä óëàì ÷èéãëýã áîëîõ òºëºâ àæèãëàãäàæ áàéíà. Äýëõèéí äóëààðëûí ººð íýã ãàìøèã äàãóóëàõ ç¿éë áîë ìºñòëºã õàéëàõ ÿâäàë þì. Õîéä òóéëä ìºñ àëü ýðòíýýñ õàéëæ ýõýëñýí. Ãèìàëàéí ìºñ õàéëàõ íü òýíäýýñ ýõ àâан Ýíýòõýã, Áàíãëàäåø, Õÿòàä çýðýã îëîí ñàÿ õ¿í àìòàé óëñ îðíû íóòãààð óðñäàã ãîë ìºðдèéн óñ òàòðàõ àþóëä õ¿ðãýíý ãýæ ¿çýæ áàéíà. Óðüä÷èëñàí òîîöîîãîîð ìºñ õàéëñíààñ áîëæ äàëàé òýíãèñèéí óñíû ò¿âøèí 2100 îí õ¿ðòýë 20-100 ñì-ýýð íýìýãäýõ àæýý. Èíãýñíýýð òýíãèñèéí ýðýã îð÷ìûí ãàçðóóä óñàíä àâòàõ, ÿëàíãóÿà õ¿í àì èõýýð îðøèí ñóóäàã òîì ãîë ìºðíèé àäàã õàâèéí íàì äîð ãàçðóóä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä óñàí äîð îðæ áîëçîøã¿é. Æèøýý íü Áåíãàëèéí áóëàíä îðøäîã Áàíãëàäåø óëñûí õ¿í àìûí 15% áóþó 17 ñàÿ õ¿í àì ýíýõ¿¿ ýðñäýë á¿õèé íóòàãò àæ òºðæ áàéíà.
Öóíàìèéí äàðàà Ýöýñò íü òýìäýãëýõýä õ¿ëýìæèéí õèéí óëìààñ ¿¿ñýõ äýëõèéí óóð àìüñãàëûí äóëààðëûí нөлөөгөөр Ýëü-Íèíî, öèêëîí, õàð ñàëõè, ¿åð, ãàí ãà÷èã çýðýã öàã àãààðûí àþóëò ¿çýãäë¿¿äèéí òîõèîëäîë áîëîí äàâòàãäàë ýðñ íýìýãäýíý õýìýýí ýðäýìòýä ¿çýæ áàéíà.
46
Íýð òîìú¸оíû òàéëáàð Àëüáåäî: гàçðûí ãàäàðãà áîëîí àëèâàà áèåòèéí îéëãîõ ÷àäâàð. Õàìãèéí èõ íü øèíý îðñîí öàñíû àëüáåäî 92%, õàìãèéí áàãà íü õàð áàðààí ãàäàðãûíõ 5% áºãººä äýëõèéí äóíäàæ àëüáåäî 30% þì. Øèíãýýëò: тóõàéí áèåò íàðíû öàöðàãèéã øèíãýýõ áàéäàë. Íàðíû ýíåðãèéã èõ øèíãýýñýí áèåèéí òåìïåðàòóð íýìýãäýíý. Ýñðýã öèêëîí áóþó àíòèöèêëîí: àãààðûí èõ äàðàëòûí ìóæ. Àíòèöèêëîíä àãààðûí óðñãàë òºâººñºº ãàäàãø ÷èãëýõ áà äýëõèéí õîéä õàãàñт öàãèéí ç¿¿íèé äàãóó, äýëõèéí ºìíºä õàãàñò öàãèéí ç¿¿íèé ýñðýã ÷èãëýëòýé áàéíà. Àãààð ìàíäàë áóþó õèéí ìàíäàë: дýëõèéí áºìáºðöãèéн ãàäíà òàëààð õ¿ðýýëäýã õèéí á¿ðõýâ÷, çóçаàí íü 100 êì õ¿ðíý. Òóéëûí òóÿà: дýëõèéí òóéë îð÷èì øºíèéí òýíãýðò àæèãëàãääàã ãýðëèéí ¿çýãäýë. Ýíý àãààðûí äýýä äàâõàðãàä íàðíû öàõèëãààíöýíýãæñýí õýñã¿¿ä áà ãýðëèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëýýð øàëòãààëíà. Äýëõèéí õîéä õàãàñт Àâðîðûí ãýðýë õýìýýäýã áîë äýëõèéí ºìíºä õàãàñт Àâñòðàëèéí ãýðýë ãýæ íýðëýõ íü áèé. Áèîìàññ: тóõàéí ãàçàð, öàã ¿åä îðøèí áóé àìüä áèåòèéí æèí. Óðãàìëûí áèîìàññ, Ëåìàí íóóðûí áèîìàññ, õóóðàé ãàçðûí áèîìàññ ãýõ çýðãýýð õýðýãëýæ áîëíî. Áèîñôåð áóþó øèì ìàíäàë: äýëõèéí á¿õ àìüä áèåò îðøèí áóé ìàíäàë. Áîðåàë: хîéä òóéë îð÷ìûí íóòàã îðíûã íýðëýñýí ¿ã áîëîâ÷ îðîñ áîëîí ìàíàéä ãîëäóó òóíäð áóþó õîéä òóéë
îð÷èì ãýñýí ¿ãýýð îðëóóëñààð èðæýý. Í¿¿ðñòºðºã÷èéí ýðãýëò: аãààð ìàíäëààñ õ¿ëýìæèéíт õèé áîëîí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé 纺ãäºõ ¿éë ÿâö. Êîíäåíñàöè áóþó óñíû óóðûí ºòãºðºë: óñ õèéí òºë⺺ñ øèíãýí òºëºâò øèëæèõ ¿çýãäýë. Æèøýý íü ÷èéãëýã àãààð ºíäºð óóëûã ºãñºõ ¿åä êîíäåíñàöèä îðñíîîð õóð òóíàäàñ óíàäàã. Êîðèîëèñèéí õ¿÷: дýëõèéí òýíõëýãýý ýðãýõ õºäºëãººíººñ áîëæ ¿¿ñýõ äàÿëàã÷ õ¿÷. Ýíý õ¿÷íèé óëìààñ ñàëõè áîëîí äàëàéí óðñãàëûí ÷èãëýë äýëõèéí õîéä õàãàñт áàðóóí ãàð òèéø, ºìíºä õàãàñт ç¿¿í ãàð òèéø õàçàéäàã. Êðèîñôåð áóþó öàñ ìºñºí ìàíäàë: мºñººð á¿ðõýãäñýí äýëõèéí ãàäàðãûí á¿õ õýñýã. Öèêëîí áóþó áàãà äàðàëòûí õîòîñ: аãààðûí áàãà äàðàëòûí ìóæ. Àãààðûí óðñãàë ãàäíààñàà òºâ ð¿¿ãýý ÷èãëýõ áà äýëõèéí õîéä õàãàñò öàãèéí ç¿¿íèé ýñðýã, ºìíºä õàãàñт öàãèéí ç¿¿íèé äàãóó ÷èãëýñýí õóéëðàà ¿¿ñãýíý. ×óëóóæñàí ò¿ëø: оëîí ñàÿ æèëèéí ºìíºõ óðãàìàë àìüòíû ¿ëäýãäýë äàðàãäàí ÷óëóóæñàíààñ ¿¿ññýí øàòàõ àøèãò ìàëòìàë. Æèøýý íü н¿¿ðñ, áàéãàëèéí õèé, ãàçðûí òîñ гэх мэт. Ýäãýýð íü äàõèí ñýðãýýãäýõ íººöºä îðîõ áîëîâ÷ ìàø óðò óäààí õóãàöàà øààðääàã. ̺ñòëºãèéí áà ìºñòëºã õîîðîíäûí ¿å: дýëõèéí õîéä õàãàñûí ýõ ãàçðóóäûã á¿ðõñýí çóçààí ìºñөн á¿ðõýâ÷ îëîí óäàà õàéëæ, óõàð÷ áàéâ. ̺ñºí á¿ðõýâ÷ ¿¿ññýí ¿åèéг ìºñòëºãèéí ¿å ãýõ áà òýäãýýðèéí õîîðîíä ìºñíººñ ÷ºëººëºãäºæ áàéñàí ¿åèéг ìºñòëºã
47
õîîðîíäûí ¿å õýìýýíý. Õ¿ëýìæèéí õèéí íºëºº: дýëõèéí ãàäàðãààñ öàöàð÷ áóé óðò äîëãèîíò èíôðàóëààí òóÿàã øèíãýýäýã õ¿ëýìæèéí õèéí óëìààñ àãààð ìàíäàë äóëààðàõ ¿çýãäýë. Õ¿ëýìæèéí õèé ãýäýãò óñíû óóð, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, íàìãèéí õèé áóþó ìåòàí, õëîðòíýãäë¿¿ä îðîõ áà ýäãýýð íü èíôðàóëààí òóÿàã ººðòºº øèíãýýñíýýð äýýðõ ¿ð äàãàâàðò íýðìýýñ áîëäîã. ̺ñºí á¿ðõýâ÷: тóéë îð÷ìûí èõ òàëáàéã õàìàðñàí ìºñòëºã áºãººä îäîî Ãðåíëàíä áîëîí Àíòàðêòèäèéã á¿ðõýæ áàéíà. Õ¿í òºðõòºí: х¿í áîëîí õ¿íòýé òºñòýé àìüòàä. Ñîëèð áà òîëèð: дýëõèéí ãàäàðãà äýýð èðæ áóé ñàíñðûí áèåò. Ýíý íü òºìºð, ÷óëóóí, õîëèìîã áàéæ áîëíî. Õàìãèéí òîì íü 1920 îíä ªìíºä Àôðèêò îëäñîí 60 òîíí æèíòýé ñîëèð þì. Äýëõèéí ãàäàðãà äýýð ìàññûí íèéëáýðýýð íü àâ÷ ¿çâýë æèë á¿ð 10,000 òîííòîé òýíöýõ õýìæýýíèé æèæèã ñîëèðóóä óíàæ áàéäàã ãýñýí òîîöîî áèé. Öàã óóð ñóäëàë: аãààð ìàíäëûí ¿çýãäë¿¿äèéã ñóäàëæ áîãèíî õóãàöààíû (õýäõýí õîíоãийн) öàã àãààðûí òºëºâèéã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëäîã øèíæëýõ óõààí. Ìóññîí: уëèðëààñ õàìààðàí ÷èãëýëýý ñîëüæ áàéäàã òîãòìîë ñàëõè. ßëàíãóÿà Ýíýòíõýãèéí äàëàé áà Àðàáûí òýíãèñò òîä èëýðäýã, ºâºë íü ç¿¿í õîéíîîñ, çóí íü ç¿¿í ºìíººñ ¿ëýýíý. Îçîí: х¿÷èëòºðºã÷èéí гóðâàí àòîìò ýíãèéí íýãäýë. Íàðíû öàöðàãèéí õîðò õýò ÿàãààí òóÿàíû èõýíõ õýñãèéã øèíãýýí àâäàã.
Ôîòîñèíòåç: нàðíû ýíåðãèéí òóñëàìæòàéãààð íîãîîí óðãàìàëä ÿâàãäàõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áîëîí áóñàä ýðäýñ äàâñóóä íü îðãàíèê ìîëåêóë áóþó õ¿÷èëòºðºã÷ áîëîí õóâèðàõ ¿çýãäýë. Ãýðëèéí õóãàðàë: өºð îð÷èíä îðæ èðñýí ãýðëèéí äîëãèîíû ÷èãëýë ººð÷ëºãäºõ ¿çýãäýë. Ñïåêòð: гýðýë ïðèçìûã òóóëàí ãàðàõäàà öàõèëãààí ñîðîíçîí öàöðàãèéí õóãàðëààñ áîëæ óëààíààñ ÿãààí õ¿ðòýë îëîí ºí㺠áîëîí õàðàãäàõ ¿çýãäýë. Ñòðàòîñôåð áóþó äàâõðààò ìàíäàë: тðîïîñôåðèéí äýýð îðøèõ àãààð ìàíäëûí äàâõàðãà. Äýýä õèë íü îéðîëöîîãîîð 50 êì-èéí ºíäºðò îðøèíî. Äóëààðëûí áàãàíà: ãàäàðãà õàëñíààñ áîëæ àãààð äýýø ºðãºãäºæ áóé æèæèã áàãàíà. Òðîïîïàóç: тðîïîñôåð áóþó îð÷èõ ìàíäàë áà ñòðàòîñôåðèéí õîîðîíäîõ çàâñðûí á¿ñ. Ýíä àãààðûí òåìïåðàòóðûí îãöîì ººð÷ëºëò àæèãëàãääàã. Òðîïîñôåð áóþó îð÷èõ ìàíäàë: аãààð ìàíäëûн õàìãèéí äîîä ¿å äàâõàðãà áºãººä äóíäàæ ºíäºð íü 12 êì îð÷èì áàéíà.
48
Илүү дэлгэрэнгүй мэдье гэвэл... ÞÍÅÑÊÎ www.unesco.org ÞÍÅÑÊÎ-гийн Áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû õýëòýñ http://www.unesco.org/science/ Åâðîïûí õîëáîî-Áàéãàëü îð÷íû àñóóëòóóä http://europa.eu.int/comm/enviroment/youth/air/arguments2_en.html Øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû ¿íäýñíèé òºâ http://www.cnrs.fr/index.html/ Äýëõèéí öàã óóðûí áàéãóóëëàãà http://www.wmo.ch/index-en.html Ïàðèñûí îäîí îðíû àæèãëàëòûí òºâ http://www.obspm.fr/
49
Зургийн тайлбар х. 4 © Marianne Lemarignier; х. 5 © Biblothèque de l’Observatoire de Paris; х. 7 © UNESCO/Georges Malempré; х. 8 © Kansas Wind Power; х. 9 © J.-M. Walker; х. 10 © Guy Jacques; х. 12 © Michel Fauré, © Patrice Lepage; х. © 17 ©UNESCO/Felipe Alcoceba, © CNRS Photothèque/Laurent Augustin; х. 18 © Michel Fauré; х. 21 © NASA; х. 22 © UNESCO/Michel Guiniès; х. 23 © NASA; х. 25 © IRD/Michel Dukham; х. 26 © Patrick Darphin; х. 28 © CNRS Ptotothèque/Mario Colonel; х. 30 © UNESCO/B. Serraillier; х. 31 © UNESCO/ André Abbe, © Michel Fauré; х. 32, 33, 34 © Météo-Franche; х. 35 © UNESCO/Dominque Roger; х. 36 © ECPAD/Documentation française/ Service photographique du Premier ministre; х. 38 © UNESCO/Georges Vicas; х. 40 © ECPAD/Documentation française/ Jean-Charles Pinheira; х. 41 © IRD/François Sodter; х. 42 © Yann Arthus-Bertrand/La Terre vue du ciel, © CNRS Photothèque/Pierre Charles-Dominique; х. 43 © NASA х. 47 © Э. Солонго, Ю. Энхтүвшин
50
Óóð àìüñãàë ñóäëàë íü óðò óäààí õóãàöààíû òóðøèä àæèãëàëòûí ¿íäñýí äýýð òóõàéí ãàçàð îðîí, á¿ñ íóòãèéí óóð àìüñãàëûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí þì. Ýíýõ¿¿ íîì áèäíèé àìüäðàõ îð÷íû íýã õýñýã áîëñîí байгалийн ¿çýãäýë, þìñûí ó÷èð øàëòãààí, ç¿é òîãòëûã талаар òàéëáàðëàæ өгөхөөс гадна óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä áèä ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëäýã, èðýýä¿éä þó õèéâýë çîõèõ òàëààð óõààð÷ îéëãîõîä òóñëàõ áîëíî.