ÆƾÎÀ ÈÐÐû¼À
¶³¼È³¿Ë»¶
ÓƾÎÀ ÕÐÐû¼À ó¼È³¿Ë»¶
Зохиолыг: Þ.Ñàíæààãîí÷èã, Л.Алтанцэцэг Хянасан: М.Хулан, Ё.Онон Зөвлөх: О.Мөнхтогтох, Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газрын байгаль хамгаалалын асуудал хариуцсан мэргэжилтэн, доктор Эх бэлтгэë, çургийг: Õ.Áàëäàíäîðæ
ISBN
Óóëûí õýýðèéí ãàéõàìøèã ......................... 4 Àðãàëü õîíü .................................................. 5 Ñ¿ðãèéã õýí öýãöýëäýã âý? .......................... 6 Ìàõ÷èí àìüòíû ìºðººäëèéã òýýã÷ ............. 8 Õàðóóë ìàíàà, ñîíîð ñýðýìæ .................... 10 Óãàëçàí õýýíèé äîìîã ................................ 12 Àìàð àìãàëàí òºðºõ¿é äîð ºñºõ¿é ........... 14 Ìýíä ¿ëäýõ àðãà ......................................... 16 Á¿ðãýäèéí äàéðàëò ..................................... 17 Øèëáý öàãààíäàà íýð õàéðëàñàí íü 18 Ýðýë ............................................................. 20 Ò¿ð ñàëàõ ìº÷ ............................................. 22 Ñóðàã÷ Áîëäûí áîäîë ................................ 23 Ç¿¿ä ............................................................. 24 Ý÷íýý òàíèëóóä ......................................... 25 Øèíý íàéç ................................................... 26 Áàÿñàõ ñýòãýë .............................................. 27 ßàðñàí áîäîë .............................................. 28 Íàéçàà õàéñàí íü ....................................... 29 Óóëçàëò ....................................................... 30 Öàã öàãààð õîâîðäîæ áóé àìèí ýðäýíý .... 32 Áàõàðõàë ...................................................... 33
Уулын хээрийн гайхамшиг
Áîëä õ¿¿ áàéãàëü õàìãààëàã÷ Æàìö ºâººòýéãýý òîì, òîì õàäòàé óóëûí ýíãýðèéí Õàäàò òîëãîéí à𠺺ä ìîðèîð 纺ëºí ìàöóóëíà. Õàäàòûí àð õÿð äýýð èðýíã¿¿ò Æàìö ãóàé óõàà õîíãîðûíõîî àìûã òàòàí äºðºº æèéí ºëèéñíýý íàâòàñõèéãýýä Áîëäûã áóóãààðàé õýìýýí ãàðààð äîõèëîî. Áîëä ÷èìýýã¿éõýí áóóãààä ºâººãèéíõºº äýðãýä èðýâ. ªâºº õ¿¿ õî¸ð õàä òàøèðëàí óðàãøëààä óóëûí óðä ýíãýð ººä ºëèéí õàðâàë àðãàëü õîíèíû ñ¿ðýã áýë÷ýýðëýæ ¿çýãäýíý. Áîëä ñ¿ðãèéã õàðæ áàéñíàà ãàðààðàà çààæ: -Òýð òîì ýâýðòýé íü ÿàñàí ìóíäàã þì áý? Íààäàõ íü æèæèãõýí ýâýðòýé þì ãýæ ñîíèó÷ëàí ºã¿¿ëýâ. Æàìö à÷ õ¿¿ ººäºº ºõººðäñºí ÿíçòàé õàðààä - Çýðëýã õîíü ø¿¿ äýý. Òýð òîìûã íü “Öàãààí òîõîìò” ãýæ íýðëýäýã þì. Íàñ ã¿éöñýí óãàëç ë äàà. Íàñ ã¿éöñýí óãàëçíû íóðóóí äýýð òîõìûí ÷èíýý öàãààí ¿¿ñäãèéì. Õàæóóäàõ íü ýì. Õàðèí ò¿¿íèé öààíà çîãñîæ áàéãàà íü òºëºã ÷ þì øèã, ýñâýë äàâæàà óãàëç ÷ áàéæ ìàãàä, ÿëãàãäàõààðã¿é áàéíà ãýëýý. ªâººãèéíõ íü ÿðèà õ¿¿ä äàíäàà ñîíèðõîëòîé áàéäàã áîëîõîîð àñóóæ ëàâëàõ ç¿éë ÷ èõ, àíõ ¿çñýí òýð àìüòíûõàà òóõàé èë¿¿ èõèéã ìýäýõèéã õè÷ýýíý.
Уулын хээрийн гайхамшиг
Àðãàëü õîíü íü øèíæëýõ óõààíû àíãèëëààð Òóðóóòíû áàã, Òóãàëìàéòíû îâîãò áàãòäàã. Ìàíàé îðîíä áèåèéí õýìæýýãýýðýý èëò ÿëãàãäàõ Àëòàéí àðãàëü õîíü, Ãîâèéí àðãàëü õîíü ãýñýí õî¸ð äýä ç¿éë áàéäàã. Ýðèéã íü óãàëç, ýìèéã íü õîìü, òºëèéã íü õóðãà ãýäýã. Õî¸ð íàñòàéã íü òºëºã (ëèãòàà õ¿ðýí ÷ ãýäýã) ãýíý. ¯¿íýýñ öààø íàñ íàñààð íü öýíõýð óãàëç, øàð óãàëç, àòãàð óãàëç, öàãààí òîõîìò óãàëç ãýæ íýðëýíý. Óãàëçëàí òàõèðëàæ ýðãýñýí ¿ëýìæ òîì ýâýðòýé ó÷ðààñ ë ýðèéã íü óãàëç ãýñýí õýðýã. Õîìü íü àðàãøàà ìàòèéñàí èëò ÿëãàãäàõààð æèæèã ýâýðòýé. Àðãàëü õîíü öàéâàð áîð, õ¿ðýí áîðîâòîð ç¿ñòýé, õýâëèé, õîíãîíû òàíà, õîøóó íü öàãààí, öàãààí ñààðàë. ªí㺠ç¿ñ íü íàñ, óëèðëûí áàéäëààð õóâèðäàã. ªâºë àðàé öàéâàðäóó, çóíäàà áîð õàëòàðäóó áîëîõ æèøýýòýé.
Уулын хээрийн гайхамшиг
ªâººãºº óóëûí “àæèëäàà” ÿâàõàä íü Áîëä õàìò ÿâàõ äóðòàé. Æàìö ãóàé ÷ à÷ õ¿¿ãýýðýý õàíü òàòäàã óó, áàéãàëèéí ñîíèí õà÷íûã óõààðàã ãýæ áîääîã óó, àëü íü ÷ áàé òºâºãøººñºí óäàà ò¿¿íä ¿ã¿é àæ. Çàðèìäàà ìèíèé õ¿¿ ºâººòýéãýý ÿâàõ óó? ãýæ äóóäàõ íü Áîëäûí ìàãíàéã òýíèéëãýíý. Òýð õî¸ð óðüäûí àäèë ºã뺺 ýðòëýí ìîðäîæ ªíäºð õàéðõàíû ºâðèéí çàéâàðààð äàâàõ íü òýð. Òýä íèëýýä ñàæèëñààð õàðóóöàä èðæ äóðàí áýë÷ýýæ îéð õàâèéã íýãæèíý. Áîëäîî òîëãîéí ñóãà ººä äóðàíäàæ áàéñíàà Æàìö ãóàé äóðàíãàà à÷äàà ºãººä õ¿¿ ìèíü òèéøýý õàð äàà ãýýä çàíãàõàä õóðóó äàãóóëàí øèðòýæ áàéñíàà: - ªâºº! òýð òýð, òýíä áàéíà, õýäýí þì áàéíà, àðãàëü õîíü áàéíà, èäýøèëæ áàéíà ãýæ øóëãàíàâ. Òýãñíýý íýã íü þì èäýõã¿é, íºãººä¿¿ëèéãýý ýâðýýðýý ñýæýýä, íààø öààø ÿâààä, ýðãýæ òîéðîîä áàéíà, ÿàæ áàéãàà þì áîëîî ãýâýë Æàìö ãóàé èíýýìñýãëýí, - Çà òýð ÷èíü ýíý ñ¿ðãèéí àõëàã÷ íü áàéõã¿é þó. Ýíý çýðëýã õîíèí ñ¿ðýã ÷èíü çàëæ çàëóóðäàæ, ýìõýëæ öýãöýëæ, èéøýý òèéøýý ÿâàõ, õýçýý, õààíà àìðàõ ãýã÷ýýð þì þìûã íü óäèðäàæ áàéäàã æàíæèíòàé áàéäãèéì. Òýðèéã íü öýãö ãýíý. Ñ¿ðýã ºã뺺㿿ð èäýøëýýä íàð õººðºõººð õýâòýæ àìàðíà. Òýãýõýä öýãö ãàðöààðàà õàðóóëä çîãñîíî. Èéì íàðèéí ÷àíä äýã æàÿãòàé áàéæ ë ýñýí ìýíä ¿ëäýíý ø¿¿ äýý.
Уулын хээрийн гайхамшиг
Àðãàëü õîíèíû ñ¿ðýã á¿ð öýãöòýé áàéäàã. Ñ¿ðãèéã õýí ìàíëàéëàõ, õýí ýìõýëæ öýãöëýõ ãýäýã íàðèéí ç¿éë. Ñ¿ðýã öýãöëýíý ãýäýã äàíõàð ýâýðò á¿ðèéí ýðõýëäýã àæèë áèø. Õàøèð òóðøëàãàòàé, àâõààëæ ñàìáààòàé, ñýðãýëýí öîâîî íü ñ¿ðãýý öýãöýëæ, áóñàä íü òýðýíäýý çàõèðàãäàíà. Îðîî íèéëýã 10-11-ð ñàðä áîëäîã. Òýð ¿åä õ¿÷ ÷àäàëòàé, àâõààëæ ñàìáààòàé ýð áÿð íü ã¿éöñýí çàëóó óãàëç ñ¿ðãèéã ìàíëàéëæ õóðààíà. Åð íü îðîî íèéëýãèéí ¿åä õýí íü ñ¿ðýã õóðààõàâ ãýäýã äàí ãàíö òýìöëýýð øèéäýãäýíý. Îðîî íèéëýãèéí äàðàà óãàëçûí ñ¿ðýã òóñäàà, õîìèéí ñ¿ðýã òóñäàà ñàëààä ÿâíà. Õàøèð òóðøëàãàòàé õîìü ñ¿ðãèéã áàñ öýãöëýíý. Îëîí õóðãàëñàí, ãàçàð íóòãàà ñàéí ìýääýã, äàäëàãà òóðøëàãàòàé ýõèéí õàéð õàëàìæààñ õýí çºðºõºâ. Õýíýýð ºìºã ò¿øèã, íºìºð íººëºã áîëãîõîî òýä áàñ àíäàõã¿é.
Уулын хээрийн гайхамшиг
Áàéãàëü õàìãààëàã÷ Æàìö ãóàéä õàðæ õàíäàæ áàéõ ãàçàð íóòàã ãýæ áèé. Òèéìýýñ ºâººãèéíõºº õàðèóöñàí, ººðèéíõºº ºñºæ òîðíèñîí ãàçðûí óóë íóðóó, ò¿¿íèé ñàäðàà ñàðõèàã, äàâàà ã¿âýý, õàä öîõèî, àð öàðàì, íºìºð íººëºã, ãîë ãîðõèîð “ýðã¿¿ë” õèéíãýý óóë óñíû ñîíèí õà÷íûã ìýäýð÷, øèíý øèíý þì ìýäýæ, óõààí òýëæ ÿâàà Áîëäûí õóâüä ìîíãîë ñóðãàëò þì äàà. Òýä ªíäºð õàéðõàíû ç¿¿í õÿðûí öîõèî íºìºðëºí í¿ä òàëáèíà. ßìààòûí õóíõàä èäýøèëæ áàéñàí àðãàëü óãàëç ãýíýò ¿ðãýæ, äîðîî õóéëðàí çîãññîíîî ã¿âýý äàìíàí ºãñ뺺. Òîì ýâýðòýé óãàëçûã äàãààä áóñàä íü öóâðàí õàðàéíà. - ªâºº, ýä þóíààñ ¿ðãýâ, áèä õî¸ðûã õàð÷èõààã¿é áàéãàà? ãýõýä ºâºº íü, - Õàðèí ë äýý! ãýõ çóóð ßìààòûí áýë ð¿¿ äóðàíäñàíàà, - Çà òýð, ÷îíî!, òýð òýð, àðààñ íü ÿâëàà ø¿¿! ãýõèéí çóóðã¿é Áîëä õàðæ àìææýý. Íýã ñààðàë áîîõîé ñ¿ðãèéí àðààñ øîãøèæ áàéíà. Òýãñíýý òóí óäàëã¿é àðàà ø¿äýý àðçàéëãàí õàðàéëãàæ ãàðëàà. Òýð õî¸ð ÷ ÿàðàí ìîðäîîä, ÷èìýý ºã÷, õÿð äàìíàí õàòèðàâ. ×èìýý àâàíãàà õÿðààð ÿâàà ìîðüòíûã õàðààä àçã¿éòýë áîëñíûã ìýäðýýä çàìàà áóðóóëæ, àìèà õîîõîéëîõîîñ ãýñýí øèã ñ¿¿ëýý õàâ÷èí ñóäàã óðóóäàâ. ×îíûí äàéðàëò, õ¿íèé äóó àâñàí ñ¿ðýã àðãàëü àëü õýäèéíýý äàâààä òàëèéâ. ßìàð õóâü òàâèëàí òîõèîõ áàéñíûã õýí ìýäýõýâ. Þóòàé ÷ õî¸ð òèéøýý áîëñîí õîíü, ÷îíûí ÿâäàëä Áîëä õ¿¿ îðîëöæýý. Òýðýýð àðãàëü óãàëçûã àðààòàí äàéñíààñ àâàðñàí áààòàðëàã ¿éëñèéíõýý òàëààð ¿åèéíõýý íºõäºä ñýòãýë äîãäëîí ÿðèíà.
Уулын хээрийн гайхамшиг Ìàíàé îðíû ñààðàë ÷îíî, öîîõîð èðâýñ, øèë¿¿ñ ìèé ìýòèéí ìàõ÷èí àìüòàí òóðàã èäýõ þìñàí õýìýýí ìºðººäºæ, ò¿¿íèéõýý àðààñ ìºøãºí õ¿÷ ÷àäàë, àðãà óõààíàà çàðæ áàéäàã. Ìàø àìòòàé ñàéõàí õîîë íü àðãàëü óãàëç, ÿíãèð ÿìàà õýìýýõ ºíäºð óóëûí òóóðòàí áèëýý. Òýä ñîíîð, ñîðãîã, áàñ òýãýýä áàðòàà ñààäòàé ãàçàð àìüäàðäàã, õ¿÷ òýíõýý ñàéòàé òóë òèéì ÷ àìàðõàí àâëàãäààä áàéäàãã¿é. Áàñ çóä òóðõàí áîëæ ýöýæ öóöñàí áàéõûã íü ÷ ìàõ÷èä àíäàõã¿é. Ìàõ÷èí øóâóóä àðãàëü õîíèíû õóðãûã èäýõèéã áàéíãà ýðýëõèéëíý. Íýí ÿëàíãóÿà õàâàð òóðàã àìüòàä òºë뺺ä íÿëõ òºë íü á¿ðýí òýíöýæ, õ¿÷ òýíõýýãýý àâààã¿é áàéãàà ¿åèéã áàéíãà àíàæ áàéäàã. Ýíý á¿õýí çîõèëäîæ, áèå áèåíýý íºõºæ áàéäàã íü áàéãàëèéí õóóëü þì.
10
Уулын хээрийн гайхамшиг
ªíäºð õàéðõàíû æàëãà ñóäàã, àð, ºâºð ºâñ íîãîî ýëáýãòýé, ñàëõè øóóðãàã¿é, òýíãýð öýëìýã, íàëãàð ñàéõàí ºäºð. ¯ä äºõºæ áóé öàã. ͺ㺺 õî¸ð ìààíü àðûí ìàíõàíû ºâðèéã íýãæèõýýð ìîðèî ÷ºäºðëºí èäýøë¿¿ëýâ. Áîëä õ¿¿ ÷ çýðëýã õîíü îëæ õàðàõàä äàäàæ áàéãàà õýðýã. Æàìö ãóàé òàìõè íýðýõ çóóð, îäîî õýâòñýí áàéãàà, ñàéí õàð ãýñíýý ýíãýðýý íýãæèæ äóóñãààä íºãºº ð¿¿ íü îð ãýëýý. Áîëä óëààí öîõèî òèéø çààãààä, - ªâºº! òýíä íýã óãàëç çîãñîæ áàéõ øèã áàéíà ãýëýý. Æàìö ãóàé äóðàíäàæ õàðñíàà, - Òèéì áàéíà, áàðóóí õàæóóä íü òàâ çóðãààí þì õýâòýæ áàéíà, òîäîð÷ ÿëãàãäàõã¿é áàéíà, ñàéí õàð ãýëýý. Áîëä îëæýý. Íýýðýý òèéì áàéíà, õýâòýæ áàéíà, çóðãàà áàéíà, ç¿¿í çàõûí õî¸ð íü æèæèãõýí áàéíà. Òýð óãàëç ÿàãààä ãàíöààðàà çîãñîîä áàéíàà ºâºº! ãýõýä, Æàìö ãóàé, - Òýð ÷èíü õàðóóë, ìàíàà íü áàéãàà þì. Ñ¿ðýãò ÷îíî, èðâýñ, õóëãàéí àí÷èä ãýýä àþóë èõ ø¿¿ äýý! Òèéìýýñ ñ¿ðýã óíòàæ àìðàõäàà íýãýýðýý õàðóóë òàâüäàã þì. Ñ¿ðãèéí õàðóóëûí òóñ èõ ø¿¿! Äàéñíààñ ñ¿ðãýý ñýðýìæëýí õàìãààëæ àìðààäàã þì ãýëýý.
Уулын хээрийн гайхамшиг
Ñ¿ðýã àìàð÷ õýâòýõäýý õàðóóë òàâèíà. Õàðóóë àëñûí õàðààòàé õàäàí äýýð çîãñîíî. Ýðãýí òîéðíûã õàðàí, ÷èìýý àíèð ÷àãíàíà. Õýðýâ áîëãîîìæëîõ øààðäëàãàòàé, ýñâýë àþóë òîõèîëäîõîîð áîë äîõèî ºã÷ íºõ人 áîñãîíî. Àìàð÷ õýâòýõýä èõ ó÷èð áèé. Ñîíîð ñýðýìæòýé õýâòýíý. Òýä áºãñºº áèå áèå ð¿¿ãýý õàðóóëààä, õàðèí òîëãîéãîî ãàäàãøàà ç¿ã ç¿ã òèéø õàðóóëæ õýâòýíý. Õºòºë îíü, çàì õàðãóé, õÿð ñýðâýíã çààâàë àæèãëàæ õýâòäýã. Èõýíõäýý öýãö õàðóóëä ãàðíà. Ñýæèã òºðâºë àëü íü ÷ “êîìàíä” ºãíº.
11
12
Уулын хээрийн гайхамшиг
Áîëä ºâººòýéãýý ÿâæ àðãàëü õîíèíû ñ¿ðãèéã îëîíòîî õàðñàí áàéëàà. Ãýòýë Îâîîòûí øèëä îðü ãàíöààðàà èäýøèëæ áàéñàí óãàëçûã Áîëä õ¿¿ àææýý. Òýãýýä ÿàãààä ãàíöààðàà áàéäàã áèëýý ãýñýýð òýð õàâèàð áýäýðñýí áîëîâ÷ èæèë õàíü õàðàãäñàíã¿é. ßàãààä ãàíöààðäàâ ãýäãèéã áîäñíîî, - ªâºº! Ýíý óãàëç ñ¿ðãýýñýý òººð÷èõñºí þì áîëîâ óó? ßàãààä ãàíöààðàà ÿâàà þì áý? õýìýýí øàëãààëàà. ªâºº íü òîëãîé äîõèîä. -Òèéìýý õ¿¿õýý ãàíöààðàà ÿâàõ òîõèîëäîë áàéíàà. Íàìàð îðîî íèéëýãò îðñíû äàðàà ýð, ýìýýðýý òàñàð÷ ñ¿ðýãëýäýã òàëààð ÷àìä ÿðüñàí øèã ñàíàãäàæ áàéíà. Òýãâýë ñàðëàãèéí áóõ ãàíöààðàà òîøäîã øèã ñ¿ðëýã òîì ýâýðòýé óãàëç ãàíöààðàà ãîëäóó ÿâäãèéã òàéëáàðëàâ. Áîëä äàõèí ò¿¿íèéã ñàéòàð àæààä íýýðýý ëóò òîì ýâýðòýé áàéíà ø¿¿! ãýâ. Æàìö ãóàé à÷ õ¿¿ãýý õàðæ èíýýìñýãëýí, -×è ºâººãèéíõºº ãýðèéí õîéìîðò áàéäàã àâäàðûí õýýã ìýäíý áèç äýý? ãýõýä -Ìýäíý ãýýä àâäàðíûõàà í¿¿ðíèé óãàëçàí õýýã äóóðàéëãàí äîëîîâîð õóðóóãàà ìàõèéëãàí ¿ç¿¿ëýâ. Æàìö ãóàé, - Íýã óðàí õ¿í óãàëçíû ýâðèéã õàðæ àæèæ áàéãààä ãî¸ë, ÷èìýãëýëä çîðèóëñàí “Óãàëçàí õýý” ãýäýã ñàéõàí õýýã çîõèîæ çóðñàí äîìîãòîé þì. Òýãýýä ë òýð ñàéõàí àìüòíûã õàðæ, äóðñàí ñàíàæ, ÿðèà ºðí¿¿ëýõ ãýæ ë ºâºº íü õîéìîðûíõîî àâäðûã “Óãàëçàí õýý”-ãýýð ãî¸ñîí õýðýã. Ìàíàé íóòàãò èéì àâäàðòàé àéë îëîí áèé ø¿¿. - Òèéì ¿¿?, ßìàð ñîíèí þì áý? ãýæ Áîëä äóó àëäààä áîäîë áîëîí ñóóõ íü áîëæ ºãâºë ººðºº áàñ íýã øèíý ñàíàà îëîõ þìñàí ãýñýí ñýòãýë òýýí ¿ëäýâ áîëîëòîé.
Уулын хээрийн гайхамшиг
13
Óãàëçûí áèåèéí æèí äóíäæààð 110-150 êã, õîìèéí æèí 80-100 êã õ¿ðäýã. Áèåèéí óðò íü 140-150 ñì, ñýðâýýíèé ºíäºð 120-125 ñì õ¿ðäýã áàéíà. Õààÿà 200 êã õ¿ðýõ æèíòýé àâàðãà òîì óãàëç òîõèîëäîõ íü áèé. Òîì óãàëçûí äàíõàð ýâýð æèíãýýðýý 25 êã õ¿ðýõ íü áèé. Ìàíàé îðíîîñ àãíàñàí óãàëçûí ýâýð îëîí óëñûí àãíóóðûí ¿çýñãýëýíãýýñ “äýëõèéí àâàðãà” öîë õ¿ðòýæ àëòàí ìåäàëü àâ÷ áàéñàí. Óãàëçûí ýâðèéã øàëãàðóóëàõäàà ýâðèéí óðò, ýâðèéí á¿ä¿¿í (ãóðâàí õýñãýýð õýìæèíý), áàðóóí, ç¿¿í ýâðèéí õîîðîíäûí õàìãèéí èõ öàëãàéã õýìæýýä (ýâðèéí ºíãº, öàãèðàãíû òîî, åðºíõèé ¿çýìæ ãýñýí òóñëàõ ¿ç¿¿ëýëò áèé) ãàðñàí íèéëáýðèéã áàëë ãýíý. Ìàíàé àâàðãûí áàëë 424.3 áàéñàí áà ýâðèéí óðò íü 177 ñì õ¿ð÷ (177 áàëë) áàéñàí óäààòàé.
14
Уулын хээрийн гайхамшиг
Õàâðûí óðèí äóëààí àéë÷ëàí çóëàé äýýðýýñ íàð 纺ëºí òººíºíº. Àìàð òàéâàí íàëàéæ, àëñûã àæèí èäýýøèëæ áàéñàí ñ¿ðýã àðãàëèéã àæèí áàéñíàà Áîëä õ¿¿, - ªâºº! ºâºº! Ò¿¿íèéã õàð äàà õî¸ð æèæèãõýí õóðãà ýýæèéãýý äàãààä ÿâæ áàéíà, ÿìàð õººðõºí þì áý? Òà õàð äàà ãýñýýð äóðàíãàà ñàðâàéâ. Æàìö ãóàé, -Òèéì áàéíà! àðãàëü ãîëäóó ë íýã õóðãà ãàðãàäàãñàí. Èõýð õóðãà ãàðãàõ íü õîâîð äîî. ªíäºð õàéðõàíû ìààíü àðãàëèéí ñ¿ðýã èõ ºñºõ íýý õ¿¿ ìèíü, àøòàé þó! õýìýýí áàÿñàí ºã¿¿ëýýä äóðàí áýë÷ýýñýýð. Òýýð öààíà íü áàñ íýã õóðãàòàé õîìü áàéíà. Îäîî ÷ õîìü òºëëºäºã öàã äàà. Õàâàð àìàð àìãàëàí òºëëºæ, ¿ð òºë íü ñàéí áîéæîîä áàéâàë àðãàëü óãàëç ìààíü ºñäºã ë ýðäýíý äýý. -Òàðãà, òýâýýðýã, æèëèéí ºíòýé ýñýõýýñ õàìààðààä òºëëºëò ýõëýõ õóãàöàà 5-7 õîíîãîîð óðàãøàà, õîéøîî áîëíî. Ýíý òàëààðàà ÷ ãýðèéí òýæýýâýð õîíüòîé àäèë àðàíøèíòàé ñàíàãääàã ãýâ.
Уулын хээрийн гайхамшиг
15
Àðãàëü õîíü 10-11 ñàðä îðîî íèéëýãò îðäîãèéã äýýð äóðüäñàí. Ò¿¿íýýñ õîéø õýýëýý òýýñýýð õîìü 4-5 äóãààð ñàðä ãîëäóó íýã õóðãà òºð¿¿ëäýã. Çàðèìäàà èõýð õóðãà ãàðãàõ òîõèîëäîë áèé. Õóðãà íü ýõèéí ñ¿¿ãýýð áîéæèæ, ºâñ íîãîîíä îðäîã. “Àìàðæèõ ãàçàð”, “òºðºõ òàñàã”, “òºðºõ îð” õýìýýõ íýð òîìú¸îã õ¿íä õýðýãëýäýã øèã àðãàëü õîíèíä ÷ õýðýãëýæ áîëîõóéö òîõèîëäîë òýìäýãëýãäñýí áàéíà. Îëîí æèëèéí àæèãëàëòààñ ¿çýõýä Öàãààí ãîë îð÷ìûí ºíäºð óóëûí äóíä áèå, äóíäààñ äîîøèõ õýñãèéí èë çàäãàé õýñãýýð ãîë òºëºâ èäýøèëæ áàéñàí õîìü õóðãàëàõ áîëîõîîðîî çààâàë Õýðöèéí ºâºð, Íîãîîí õàðàà÷, Õóëõûí õºòºë õàâüä èðæ òºëëºäºã. Ýäãýýð ãàçàð íü íýã òàëààñàà íàì äîð, íºìºð äóëààí ãàçàð, íºãºº òàëààñàà õîíõîð õîòîñ, õàä ÷óëóó, ñóãà ñàéð ìýòèéí áàðòàà ñààä, íóóâ÷ ñàéòàéãààðàà òºðºõºä òààëàìæòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã. Èéìýýñ õîìü òîãòìîë òºðäºã äóëààí íºìºð, õîðãîäîõ íóóâ÷ ñàéòàé òýð ãàçðûã “àìàðæèõ ãàçàð” õýìýýí íýðëýæ áîëìîîð ñàíàãäàíà. Õóðãàà äàãóóëñàí õîìèéã ýíý àìàðæèõ ãàçðààñ ë àíõëàí õàðíà. Õèë îð÷ìûí àðãàëü õîíèíû ñóäàëãààíû ÿâöàä íýã ñîíèí òîõèîëäîë àæèãëàãäæýý. Óâñ àéìãèéí Öàãààí ãîë ãýäýã ãàçàðò íýã õîìü ÿã íýã öýãò áóþó õàäàí õÿñààíû ºâºðò 3 æèë äàðààëàí òºðñºí áàéíà. ¯¿íèéã “òºðºõ òàñàã” õýìýýí ç¿éðëýí õýëæ áîëíî. Õàðèí ýíý öýã áîë òýð îð÷èìäîî á¿õíèéã äýýðýýñ òîëüäîõóéö õàðààòàé. Õàðèí òýð õàäàí õÿñààíûõàà àëü õàäíû ¸ðîîëä òºðñíèéã òîãòîîãîîã¿é. Õýðâýý íýã ë õàäíû ¸ðîîëä òºðäºã áîë ò¿¿íèéã “òºðºõ îð” ãýõ áèç ýý.
16
Уулын хээрийн гайхамшиг
Õàäàò òîëãîéí îðîé äýýð Æàìö, Áîëä õî¸ð æèí ¿äèéí íàð ãîëëîæ áóé öàã äîð ñóóæ áàéíà. Ýíý òîëãîéí îðîé äýýðýýñ õàâü îð÷íûã õàëèàõàä ¸ñòîé ë àëãàí äýýð òàâüñàí þì øèã èâ èëõýí. Òèéì áîëîõîîð Æàìö ãóàéí äóðàí óóëûí ýíãýð, áýë, ãóó æàëãà, õÿð ñýðâýí äàìæèí ã¿éõ çóóð õàâðûí íàðíû òóÿàã ñàðàâ÷ëàí ñóóñàí Áîëä õ¿¿ -Õ¿¿å! ªâºº! Òýð òîì õàäíû õàæóóä íýã àìüòàí õºäëºõ øèã áîëëîî. Òóóëàé þì áîëîâ óó? ãýýä ãàðààð ÷èã çààõóéä Æàìö ºâãºíèé äóðàí òýð ç¿ã äàÿëñàí ÷ îëæ õàðñàíã¿é. -Àìüòàí ãýíý ýý! Õààíà áàéíà! ãýæ ëàâëàõàä Áîëä -Ýíý øàðãàëòñàí ºâñòýé ñàéðûí áàðóóí äýíæèéí óëààí öîõèîíû äîð áàéãàà ¿õýð ÷óëóóíû íºìºð ¸ðîîëä íü, ãýýä çààõàä ºâãºí õýçýýíèé ìýäýõ ¿õýð ÷óëóóíû ç¿ã äóðàíäñíàà -Íýýðýý íýã àìüòàí õýâòýæ áàéõ øèã áàéíà. Ìàé õàð äàà ãýýä äóðàíãàà ºãºõºä Áîëä äóðàíäàí áàéñíàà -Îãò õºäëºõã¿é þì…Óíòàæ áàéãàà þì áîëîâ óó? ãýëýý. Æàìö ãóàé äóðàíã àâ÷ øèðýí ãýðýíä õèéíãýý… Òèéì áîëîëòîé. Àëèâ õ¿¿ ìèíü õî¸óë ñýìõýí îéðòîæ õàðúÿ! Õàëóóí íàðàíä öîõèóëààä óíòàæ áàéãàà áîë áàðàãòàé ñýðýõã¿é. Õ¿í àìüòíààñ íóóãäààä õÿðæ áàéæ ÷ ìàãàäã¿é ãýýä áîñëîî.
Уулын хээрийн гайхамшиг
Óëààí öîõèîã òàøèðëàí òýð õî¸ð àëõóóëæ ÿâëàà. Ãýíýò òýäíèé òîëãîé äýýã¿¿ð ñàëõè èñãýðýí õóéëðàõ øèã áîëæ, ñ¿ð ñàðõèéñýí ÷èìýý ãàðëàà. Æàìö äýýø àëñõèéí õàðæ -Á¿ðãýä! ãýæ ºã¿¿ëñíýý -Áîëä îî! Á¿ðãýä ø¿¿ðýõ íü! õýìýýí äóó àëäààä ìîðèî òàøóóðäàí öîãèóëàõàä Áîëä ÷ ºâººãºº äàãàæ äîâòîëãîâ. Á¿ðãýä ¿õýð ÷óëóóíû õàæóóä õýâòýæ áóé àðãàëèéí õóðãàíû ç¿ã æèã¿¿ð äàëèà õóìèí øóìáàñíàà ìîðüòîí õî¸ðîîñ ÷ áîëñîí þì óó, õóðö ìàõèð õóìñààðàà õóðãûã ø¿¿ð÷ ÷àäàëã¿é ºíãºð÷ ºíäºð àâàí íèñëýý. Á¿ðãýäèéí ýë ñ¿ðò ÷èìýýíýýñ öî÷èí ñýðñýí õóðãà àþóë í¿¿ðëýýä áàéãààã ìýäñýí áîëîëòîé óõàñõèéí áîñîîä ÿàõ ÷ ó÷ðàà îëîõã¿é ÷è÷ðýí çîãñîíî. Ìºíººõ á¿ðãýä õóðãàíû äýýã¿¿ð õýäýíòýý ýðãýñíýý äàõèàä ë øóíãèíàí äàéðàõûã çàâäàõàä Æàìö, Áîëä õî¸ð ÷ òàøóóðàà ãîçîëçóóëàí -Õ¿¿å! Õàéÿ! õàøãèðàí õóðãà ººä äàâõèõàä àéæ òýâäñýí õººðõèé õóðãà Æàìö, Áîëä õî¸ðûí ººäººñ àâðàë ýðýí õàðàéëàà. Ìàõ÷èí á¿ðãýä ÷ õýðãýý á¿òýýæ ÷àäààã¿éäýý ãîìîðõñîí ÿíçòàé õ¿÷èðõýã òîì äàëàâ÷àà äýâýí äýâñýýð Àñãàò óóëûí ç¿ã íèñýí îäîõ íü òýð. Õóðãà ìîðüòîí õî¸ðûí äýðãýä òóëæ èðñíýý àþóë ºíãºðñíèéã ìýäýâ áîëîëòîé çîãòóñàí í¿äýý á¿ëòèéëãýí õàðñíàà Óëààí öîõèîíû óðäóóð ýðãýí ã¿éëýý.
17
18
Уулын хээрийн гайхамшиг
Æàìö, Áîëä õî¸ð öààøëàí õîëäîõ õóðãàíû àðààñ øîãøóóëñààð Õàäàòûí õàìàð äýýð ãàð÷ î÷ëîî. Öààä õîíõîðò íü àðãàëü õîíèíû ñ¿ðýã áýë÷ýýðëýí áàéíà. Á¿ðãýäèéí äàéðàëòààñ àìü àâðàãäñàí õóðãà èæèë ñ¿ðýã ººäºº äºõºæ ÿâàõäàà òýð õî¸ðûã áàéí áàéí ýðãýæ õàðàõ àæýý. Áîëä ºâººãèéíõºº äóðàíã àâ÷ àðãàëü õîíèíû ñ¿ðýã, ìºíººõ õóðãûã ÷èãë¿¿ëýí õàðæ áàéñíàà -ªâºº! Ñàÿ áèä õî¸ð äýýð èðýýä ÿâäàã õóðãàíû ºðººñºí õîéò õºëèéí øèëáý öàãààí þì áàéíà. Òà õàðñàí óó? ãýõýä Æàìö òîëãîé ñýãñðýí -Þóí ò¿¿íèéã õàðàõòàé ìàíàòàé! Á¿ðãýäèéã ë ø¿¿ð÷èõ âèé ãýæ ñàíäðààä … ãýõýä Áîëä -Ýíý õóðãàíû õºë ÿàãààä öàãààíòàé áàéãàà þì áý? õýìýýí ¿íýõýýð ë ó÷ðûã îëæ õóæðûã òóíãààõ ãýñýí ÿíçòàé øàëãààíà. Æàìö à÷ õ¿¿ ººäºº èíýýìñýãëýí õàðæ -×è õóðãà, èøèã àëàã öîîõîð òºðäãèéã ìýäíý ø¿¿ äýý! -Ìýäíý! Ò¿¿í øèã ë áàéõã¿é þó. Äàíõàð ýâýðòèéí ñ¿ðýãò ÷ íýã Ẻð öàãààí öýíõýð óãàëç áàéäàã áèç äýý! ×èíèé óíàæ ÿâàà ìîðü ÷èíü ÷ ãýñýí õýýð àëàã ç¿ñòýé áàéíà ø¿¿ äýý! ãýýä ºâãºí öààø ¿ðãýëæ¿¿ëýí -Îëîí æèëèéí ºìíº þìñàí. ªâººã íü çàëóóõàí áàéõàä ìàíàé ýíý íóòàãò àðãàëü õîíèíû “áóóðàë äóõò”-ûí ñ¿ðýã ãýæ áàéëàà. Òýð ñ¿ðýãò “øààçãàé àëàã”* ãýæ íýã áóñäààñ ñîäîí àëàã óãàëç áàéæ áèëýý… õýìýýí õóó÷ëàí ÿâíà. Áîëä ºâºº ººäºº ýãöëýí õàðæ -ªâºº! Ýíý õóðãûã õîæèì òàíèõàä õÿëáàðõàí þì áàéíà. Øèëáý íü öàãààí þì ÷èíü …ãýýä èíýýí áàÿñàæ ÿâëàà. * ªòëºõ íàñ ðóóãàà ÿâæ áóé óãàëçûã “øààçãàé àëàã” ãýæ íýðëýäýã.
Уулын хээрийн гайхамшиг
19
Æàìö Áîëäûí òîëãîéã èëæ, -Ìèíèé õ¿¿! Ýíý õóðãàíäàà íýð ºãºº÷! Õàðæ õàìãààëæ ÿâ ë äàà! Õîæèì òîì äàíõàð ýâýðòýé óãàëç áîëîîä ñ¿ðãèéí ìàíëàé áîëîõ ÷ þì áèë ¿¿! ãýõýä Áîëä áàÿðëàí äýâõöýæ -Íýýðýý òýãüå! ßìàð íýð ºãºõ âý? ãýýä ºâºº ººäºº àñóóñàí ÿíçòàé õàðàõàä Æàìö -Öàãààí øèëáýò ãýõ þì óó? ãýõýä Áîëä áîäîëõèéëýí çîãññîíîî -ªâºº! Òà íàäàä ýâýð óãàëçíû äîìîã ÿðüæ ºãñºí áèç äýý! Òýãýõýýð õóðãàà ñ¿ðëýã ñàéõàí ýâýðòýé áîëîõûã áèëýãäýæ “Óãàëçàí ýâýðò” ãýäýã íýð ºãüå! òýãýõ ¿¿? ãýýä ººäººñ íü í¿äýý á¿ëòãýí¿¿ëýí õàðàõàä Æàìö ºâãºí òîëãîé äîõèí, -Òýã äýý ìèíèé õ¿¿! õýìýýí çºâøººðºõºä Áîëä áàÿðòàé èíýýìñãýëýí ñ¿ðý㠺人 îéðòîæ ÿâàà øèëáý öàãààí õóðãàíû àðààñ àìàà ãàðààð õàëõëàí -Óãàëçàí ýâýðò…óãàëçàí ýâýðò… õýäýíòýé õàøãèðàõàä ñ¿ðýã ¿ðãýõ ìàÿãòàé áîëæ öààøëàõóéä íýãýí õîìü çîãñîí ýðãýí õàðààä ìàéëàõàä Óãàëçàí ýâýðò ÷ ýõèéí ç¿ã öààøëàâ.
20
Уулын хээрийн гайхамшиг
Õýñýã õóãàöàà ºíãºðºâ. Æàìö Áîëä õî¸ð Àñãàòûí ýíãýðýýð òîéðîí øîãøóóëæ ÿâëàà. Áîëä èéø òèéø õàðæ -ªâºº! Óãàëçàí ýâýðò … ãýõýä ºâãºí ¿ãèéã òàñëàí -Ìèíèé õ¿¿ãèéí óãàëçàí ýâýðò ñ¿ðýãòýéãýý áàéãàà… òóí õîëäîîã¿é ë áàéìààð þì. Õî¸óëàà ýíý õºòºë äýýð ãàðúÿ! ãýýä ìîðèî òàøóóðäàí óõàñõèéâ. Òýð õî¸ðûã õºòºë äýýð ãàðàõàä öààä õàæóóä íü èäýøèëæ áàéñàí àðãàëèéí ñ¿ðýã ¿ðãýí öýöýý äàãàí öóâðàí ã¿éëýý. Æàìö, Áîëä õî¸ð ìîðèíîîñ áóóæ ñ¿ðãèéã äóðàíäàí õàðíà. Áîëä -Ìèíèé Óãàëçàí ýâýðò àëãà áîë÷èõîæ…ÿàíàà! ãýæ ñàíäðàí ºã¿¿ëýõýä Æàìö ñ¿ðãèéí ç¿ã äóðàíäàí -Ýíý ººð ñ¿ðýã áàéíà àà! Õî¸óë áóëãèéí äýíæ ººä î÷ú¸! ãýýä ìîðäîõîä Áîëä ÷ ìîðèíäîî ÿàðàí ìîðäîæ, ºâººòýéãýý çýðýãöýí ÿâëàà. Æàìö: -Óãàëçàí ýâýðòèéí ÷èíü ñ¿ðýã õîëäîîã¿é ë áàéìààð äàà! Öîîõîð èðâýñ, ÷îíî, íîõîéä õººã人ã¿é ë áîë òóí îéðõîí áèé äýý! ãýýä ìîðèíûõîî õîíäëîéä òàøóóðààð ïîäõèéòýë îðîîëãîí ýðã¿¿ëýâ. Áîëäûí ñýòãýë èõýä çîâíèí -ªâºº! Öîîõîð èðâýñ ÷èíü ìàõ÷èí àìüòàí! òèéìýý! ãýæ øàëãààõàä -Òèéì ýý! Öîîõîð èðâýñ ÷èíü àðãàëü ÿíãèðààñ ýõëýýä, òàðâàãà çóðàì, òýð ÷ áàéòóãàé õîéëîã, õàõèëàã øóâóóäûã ÷ áàðüæ èääýã þì. Àí àìüòàí õîâîðäîæ õîîë òýæýýë äóòàãäâàë àéëûí ìàë ðóó ÷ äàéðäàã àìüòàí õýìýýí òàéëáàðëàõàä Áîëäûí òîëãîéä Óãàëçàí ýâýðòèéã íü èðâýñ ãýã÷ òýð àìüòàí õººæ áàéãàà þì øèã ñýòãýë òºðæ ýìýýë äýýðýý ºíäºëçºí, -ªâºº! Õî¸óëàà òýð õºòºë äýýð ãàðàõ óó? Óãàëçàí ýâýðò ìààíü! ãýýä òàøóóðààð îéðîëöîîõ óóëûí õºòëèéã çààõàä ºâãºí õ¿¿ã òàéâøðóóëàí, -Çýðëýã àìüòàä ìîðèíû òºâºðãººíººñ ¿ðãýýä àëãà áîëæ ìýäíý. Õî¸óëàà ÿàðàëã¿éõýí ÿâààä î÷ú¸! Ìèíèé õ¿¿ õýçýý õýçýýã¿é ñóðãóóëüäàà ÿâíà. Ò¿¿íýýñýý íààíà Óãàëçàí ýâýðòòýéãýý óóëçàõ ë áîëíî. ªâºº íü õ¿¿ãýý õè÷ýýë íîìîíäîî ÿâàõààð Óãàëçàí ýâýðòèéã ÷èíü ñàéí õàðæ õàìãààëæ ÷àäíà. Õàâàð èðýõýä ÷èíü äàíõãàð ýâýðòýé òºëºã áîë÷èõñîí áàéõ âèé. ªâºë öàñ èõ óíàæ çóä çóðõàí áîëáîë ìàíàé íºõºðëºëèéíõºí ÷èíü çýðëýã àí àìüòäàä ºâñ òýæýýë áýëòãýæ áàçààæ ë áàéãàà. Òýãýõýýð ìèíèé õ¿¿ Óãàëçàí ýâýðòäýý ñàíàà çîâîõ ÿâäàëã¿é … ãýæ ÿðèëöñààð õºòºë äýýð ãàðàâ.
Уулын хээрийн гайхамшиг
21
Åð íü ºíäºð óóëñûí àð ºâºð, õàæóó áýë, çàõûí íàìõàí òîëãîä áîë àðãàëü õîíèíû ãîë áàéðøèë íóòàã þì. Àðãàëü õîíü çóíû óëèðàëä ºäðèéí öàãààð áýë÷ýýðëýíý. Óóëûí áýë, íºìºð ãàçàð õýâòýæ àìðàí øºíèéã ºíãºðººíº. Áîðîî, öàñ, ñàëõè øóóðãàòàé ¿åä õàä ÷óëóóíû íºìºð çýðýãò õîðãîääîã áàéíà. Óóëààð öàñ èõ óíàæ áýë÷ýýð õîìñäîí õ¿éòðýõýä àðãàëü õîíü, ÿíãèð ÿìàà ìýò àìüòàä áýëä áóóí öàñ íèìãýí ãàçðààð áýë÷ýýð õººí èðäýã. Òýãýýä ÷ àéë, ãýðèéí ìàë çýðãýýñ äàéæèí õîëäîõ ÷ òîõèîëäîë áàéäàã.
22
Уулын хээрийн гайхамшиг
Òýäíèéã áóëãèéí õºòºë äýýð ãàð÷ èðýõýä õîéä ýíãýðò íü àðãàëü õîíèíû ñ¿ðýã àìàð÷ áàéëàà. Õî¸ð ìîðüòíûã õàðñàí ñ¿ðãèéí õàðóóë ìàéëàí äîõèî ºãºõºä ñ¿ðýã äýðõèéí áîñîæ èéø òèéø ñýðýìæëýí õàðàâ. Ñ¿ðãèéí ìàíëàé ºâºº, õ¿¿ õî¸ðûã õýçýýíèé òàíèõ áîëæ áèäýíä õîð áîëîõã¿é ãýäãèéã ìýäýõ áîëñîí ÷ “áîëãîîìæëîí” öààø õºäëºõºä äàíõàð ýâýðòèéã áóñàä íü äàãàí öóâðàí ÿâæ ýõýëëýý. Áîëä ºâººãºº õàðæ, -Ìèíèé óãàëçàí ýâýðòèéí ñ¿ðýã áàéíà. Òýð áîñîîä öààøàà õºäëºæ áàéãàà íü ìºí 人! ãýõýä Æàìö äóðàíäàí õàðæ, -̺í áàéíà! Øèëáý öàãààí õºë íü íàðíû ãýðýëä ãÿëàëçààä àíäàøã¿é ë äýý õº! Òýð öààõàí òàëä íü ýðãýæ õàðààä ãàíö õî¸ð àëõàæ áàéãàà íü öàãààí õîøóóò ýýæ íü áàéíà! ãýýä èíýýõýä Áîëä áàÿðëàí ìîðèíîîñ ¿ñðýí áóóãààä óðüäûí àäèë -Óãàëçàí ýâýðò! Óãàëçàí ýâýðò ýý! ãýæ õàøãèðãàõàä äóóäàõ íýðýý ìýäýõ áîëñîí õóðãà çîãñîí ýðãýæ õàðàâ. Áîëä ººäººñ íü õýä àëõñíàà -Óãàëçàí ýâýðò ìèíü ñàéí ñóóæ, èõ òîì áîëîîä áàéæ áàéãààðàé! Íàéç íü ñóðãóóëüäàà ÿâëàà ø¿¿! ×èíèé òóõàé àíãèéíõàà íàéçóóäàä ÿðèíà àà! Çà ò¿ð áàÿðòàé! ãýýä ãàðàà ãîçîëçóóëàõàä Óãàëçàí ýâýðò ÷ ñ¿ðãèéíõýý àðààñ ýðãýí ýðãýí õàðñààð ãýëäýðëýý.
Уулын хээрийн гайхамшиг
Ñàíäàë äýýð ñóóæ, øèðýýí äýýð äýâòýð íîìîî äýëãýýä äààëãàâðàà õèéæ áàéõäàà ÷… Óãàëçàí ýâýðò ìààíü ºäèéä Õàäàò òîëãîäûí ýíãýðò èäýøèëæ ÿâàà áîëîâ óó Àñãàòûí áýëýýð ÷ ñ¿ðýãòýéãýý ÿâæ áàéæ ìýäíý. Ýâýð íü óëàì òîì áîëæ áàéãàà áàéõ äàà! Òýäíèé ñ¿ðýãò áàñ ãàíö íýã õóðãà òºëºã áèé. Íàìðûí íàëãàð ñàéõàíä òîãëîæ íààäààä ãî¸ áàéãàà äàà! ªâºº ìààíü ìèíèé Óãàëçàí ýâýðòèéã õàðæ õàìãààëæ ÿâàà áàéõ äàà! ãýõ çýðãýýð ýëäâèéã áîäîí çóðãèéíõàà äýâòýð äýýð äóãóéð÷ ìóøãèðñàí ýâýðòýé óãàëçûí çóðàã çóðíà. Áîëä õ¿¿ ºäºð èðýõ á¿ð øèíý ìýäëýã ýçýìøèæ, õè÷ýýë íîìäîî øàìäàíà. Àíãèéí õ¿¿õä¿¿äýä áàñ òàñãèéíõàà õýäýä ñàâ ë õèéâýë ºâººòýéãýý óóë õàäààð “ýðã¿¿ë” õèéí ÿâæ áàéãàëèéí ñàéõíûã áèøèðñíýý àðãàëü õîíü, ÿíãèð ÿìàà ãýýä ÿíç á¿ðèéí àí àìüòàí õàðñíàà ÿðèíà. Áàñ àðãàëü õîíèíû ñ¿ðýãò ñ¿ðãèéí ìàíëàé öýãö áàéäàã, ñ¿ðýã óíòàæ àìðàõàä íýã íü õàðóóë õèéæ óíòàëã¿é ñýðýìæëýí ¿ëääýã òóõàé, àðãàëü óãàëç ÷èíü õîíèíû ºâºã äýýäýñ þì ãýíý áèëýý…ãýýä ë ºâººãººñºº ñîíññîí á¿õíýý ÿðüæ ñîíèðõóóëíà. Áàñ óíòàæ õîöîðñîí àðãàëèéí õóðãûã á¿ðãýäèéí ø¿¿ðýëòýýñ àâàð÷, ò¿¿íäýý “Óãàëçàí ýâýðò” íýð ºãñíºº, ò¿¿íòýé õýðõýí óóëçàæ ó÷èð÷ ñóðãóóëüäàà èðýõäýý õ¿ðòýë “áàÿðòàé” ãýæ õýëýýä ñàëñíàà ºã¿¿ëíý. Áîëä õ¿¿ãèéí ÿðèà ¿íýõýýð ñîíèðõîëòîé áàéäàã áîëîõîî𠺺ð àíãèéí õ¿¿õä¿¿ä ÷ òýäíèé òàñàãò èðæ õ¿¿ãèéí ÿðèàã àìòàðõàí ñîíñîíî. Ò¿¿íèé òîëãîéä “Óãàëçàí ýâýðò”-èéí òóõàé áîäîë ýðãýëäýíý.
23
24
Уулын хээрийн гайхамшиг
Áîëä õ¿¿ îðîíäîî îðæ íàì óíòæýý. Àìòòàé íîéð íü óäàëã¿é ç¿¿äýíä óìáàæ ýõýëëýý. Óãàëçàí ýâýðòèéí ñ¿ðýã áóëãèéí óñíààñ õàíàòëàà óóãààä áàðóóí äýíæýýð íü èäýøëýí Àñãàòûã ÷èãëýí àëãóóðõàí äºõíº. Ãýòýë äýýðýëõ¿¿ çàíòàé çàëóó óãàëç ò¿¿íèé Óãàëçàí ýâýðòèéí óðäóóð õºíäºëñºí õýðæ “Õ¿÷ýý ¿çüå!” õýìýýí ñ¿¿ëýý ºðãºí òîëãîéãîî äàíõàëçóóëàõ àæýý. Óãàëçàí ýâýðòèéí áàéãàëèàñ çàÿàñàí ýð àìüòíû îìîã áàðäàì çàíã ºäºí ñýðãýýñýí òóë ààæóóõàí óõàð÷ äºðâºí õºë äýýðýý áàò çîãñîîä õ¿ëýýëýý. Ìºíººõ Ẻð öàãààí óãàëç ¿ñðýí èðæ ìºðãºëäºõºä òýäíèé ýâð¿¿äèéí õîîðîíä ãàë ãàð÷ àÿíãà öàõèõ ìýò òàð íÿð õèéñýí ÷èìýý ãàðíà. Òýä õî¸ð òèéø óõàð÷ õîëäñîíîî äàõèàä ë óõàñõèéí ìºðãºëä뺺. Óãàëçàí ýâýðò óðóóëàà ñýò ìºðã¿¿ëýí òîëãîé ãóäàéí ýðãýõýä, Áîëä -Õ¿¿å! Óãàëçàí ýâýðòýý ãýæ õàøãèðààä áîñîí õàðàéâ. Ýíý ÷èìýýíýýð òàñãèéí íü õýäýí õ¿¿ ÷ ñýðæ -Áîëä îî! Þó áîëîâ îî? Ãýðýý ñàíààä ç¿¿äëýý þó? ãýõ çýðãýýð ýëäâèéã øàëãààíà.
Уулын хээрийн гайхамшиг
25
Áîëäûí õàìãèéí äóðòàé õè÷ýýëèéí íýã íü çóðãèéí õè÷ýýë áàéëàà. Òýðýýð Óãàëçàí ýâýðò íàéçûãàà ñàíàæ ç¿¿äëýõýýðýý äýâòýð äýýðýý àðãàëü óãàëçíû çóðàã çóðíà. Àíãèéí áàãø íü íýã óäàà õ¿¿õä¿¿ääýý -Òà íà𠺺ðñäèéíõºº õàìãèéí ñàéí íàéçàà çóðæ, ò¿¿íèéõýý òóõàé àíãèéíõàíäàà ÿðèàðàé ãýæ äààëãàâàð ºã뺺. Áîëä ÷ óäààí áîäñîíã¿é. ªíäºð óóëûí õàæóóä çîãñîõ Óãàëçàí ýâýðòýý çóðæ ºíãèéí õàðàíäààãààð áóäàõäàà øèëáýíèé íü öàãààíûã ÷ ìàðòñàíã¿é. Òýäíèé àíãèéíõàí óãàëçàí ýâýðòèéí òóõàé ÿðèàã îëîíòàà ñîíñîæ ý÷íýý òàíèë áîëñîí áîëîõîîð Áîëäûí çóðñíûã õàðóóòàà ë -Áàãøàà! Ìàíàé Áîëä Óãàëçàí ýâýðòýý çóð÷èõàæ! -Ò¿¿íèé Óãàëçàí ýâýðò òîì áîëîîä ëóò ýâýðòýé ñ¿ðãèéí ìàíëàé áîëíî. Òèéìýý! ãýöãýýíý. Áîëä Óãàëçàí ýâýðòèéíõýý òóõàé ÿðèõûã øèìòýí ñîíñëîî. Òýãýýä ÷ àíãèéíõàí íü ò¿¿íèéã “Áàéãàëü õàìãààëàã÷” ãýæ íýðëýõ áîëñîí áºãººä õ¿¿ ÷ ºâººãèéíõºº àäèë ýíý íýðýíäýý òóí äóðòàé. Áàãø íü äàðààãèéí õè÷ýýë äýýð “Áàéãàëü õàìãààëàã÷” ñýäâýýð ýõ çîõèîõ äààëãàâàð ºã뺺.
26
Уулын хээрийн гайхамшиг
Áîäîëä äàðàãäñàí ìýò þó ÷ áîëñîí äóóã¿éõýí ñóóæ áàéäàã øàð õ¿¿ Áîëäòîé íýã àíãèä ñóðäàã áàéëàà. Íýð íü Ñ¿õáàò. Òýð ìàø èõ íîì óíøäàã, õè÷ýýëäýý õýíýýñ ÷ äóòàõã¿é ñàéí. Õýò äóóã¿é çàíòàé áîëîõîîð íü àíãèéíõàí íü õààÿà “äóóã¿é øàð” ãýæ øîîëíî. Øèíý æèëèéí áàÿðààð õ¿¿õä¿¿ä ø¿ëýã çîõèîæ áèå áèåäýý äóðñãàæ áýëýãëýõýýð áîëîâ. Ñ¿õáàò ìààíü Áîëäûí òóõàé èíãýæ áè÷æýý. Áàéãàëüä õàéðòàé Áîëä ìààíü Áÿöõàí õóðãàíäàà õàéðòàé Óäàì óãñààã íü áîäîîä Óãàëçàí ýâýðò ãýæ íýðëýæýý “Áàéãàëü õàìãààëàã÷” íàéçûí ìààíü Óãàëçàí ýâýðò òîì áîëæ áàéãàà Áàãà÷óóäûí àìðàëòààð î÷îîä óóëçàõààðàà Áèäíèé ìýíäèéã äàìæóóëààðàé ãýæ áè÷ýýä äîð íü òîì ýâýðòýé óãàëç, õ¿¿ õî¸ðûí çóðàã çóðààä äóðñãàâ. Ñ¿õáàòûí òýð ø¿ëýã Áîëä õ¿¿ä õàìãèéí ñàéõàí ø¿ëýã øèã ñàíàãäñàí áîëîõîîð òýð öàãààñ õîéø äîòíî íàéçóóä áîëæ, õè÷ýýëýý ÷ õàìòðàí äàâòäàã áîëîâ.
Уулын хээрийн гайхамшиг
Æàìö ºâãºí à÷ õ¿¿ãýý ýðãýõýýð ñóìûí òºâä èðëýý. Ñóðãóóëèéí äîòóóð áàéðíû õààëãààð àëõóóò íü Áîëä ººäººñ íü -ªâºº! Õýìýýí äóó àëäààä óõàñõèéí î÷èõîä Æàìö õ¿¿ãýý òýâðýí àâ÷ äóõàí äýýð íü ¿íñýýä -Çà ìèíèé õ¿¿ ñàéí ñóóæ, èõ ýðäýì ñóð÷ áàéíà óó? ãýæ àñóóõàä Áîëä òîëãîé äîõèí, -Ñàéí, ãýñíýý ºâºº ººäºº õàðæ - Ìèíèé Óãàëçàí ýâýðò ñàéí óó? õýìýýí ëàâëàíà. ªâãºí Æàìö -Ñàéí! Èõ òîì áîëñîí… ãýñíýý, çà õ¿¿õýý òàñàãò ÷èíü îðæ áàéãààä ÿðèëöúÿ ãýýä ºíäèéâ. Íýã òàñàãò áàéõ äºðºâ Æàìö ºâãºíèé àâ÷èðñàí áîîðöîã, ààðóóë, ÷èõýð áîîâíîîñ èäýæ èõ ë õººð áàÿðòàé ÿðèëöàíà. -Ýíý ºâºë öàñ èõ îðæ, ìàëûí áýë÷ýýð õîâîðäñîí áîëîõîîð ààâ, ýýæ õî¸ð ÷èíü õýäýí ìàëàà àâààä ºâëèéí îòðîîð ÿâ÷èõñàí. Óóëûí ñ¿ðýã ÷ áýë ð¿¿ áóóæ Óãàëçàí ýâýðò áèä ÷èíü áàðàã ë ºäºð á¿ð øàõàì áàðàà áàðààãàà õàðæ áàéãàà. Òýãýýä öàñ øóóðãàòàé, õ¿éòýí ºäºð Äîðæ àõ áèä õýä ÷èíü ªíäºðóõààãèéí õàäíû íºìºð, Áóëãèéí äýíæ çýðýã ãàçðààð òààíà, õºìºë, ºâñ òýæýýë òàâüæ ºã÷ áàéñààð ºâëèéí õàòóó áýðõèéã äàâæ áàéíà. Ñ¿ðãèéí ìàíëàé íºãºº äàíõàð ýâýðò ë èõ ÿäàð÷ îíä îðæ áàéõ øèã áàéíà ãýæ ÿðèõàä Áîëä õ¿¿ -Áàòàà! Öîãîî! … õýìýýí òàñãèéíõíàà äóóäàí -Ìèíèé Óãàëçàí ýâýðò ñàéí áàéãàà þì áàéíà. Òýð ìààíü òîì ýâýðòýé ñ¿ðëýã óãàëç áîëíî áàéõäàà õýìýýí áàÿðëàõ ñýòãýëýý íóóæ ÿäíà.
27
28
Уулын хээрийн гайхамшиг
Ñóðãóóëèéí çóíû àìðàëò ýõýëëýý. Öýëìýã õºõ òýíãýðò íàðíû òóÿà öàöðàí ãèéñýí, ñàëõèã¿é òîãòóóí ñàéõàí ºäºð áàéëàà. Áîëä õ¿¿ íîìõîí àëàã ìîðèî óíà÷èõñàí, Æàìö ºâººãèéíõºº õàìò ãýðèéí ç¿ã õºäëºâ. Áîëä õ¿¿ä ºâººãººñºº àñóóæ ìýäýõ þì çºí人. Çàìäàà àì õóóðàé ÿâñàíã¿é. -Óãàëçàí ýâýðò ìààíü èõ òîì áîëñîí óó? -Òýãñýí, ýâýð íü ëóò ñàéõàí óðãàæ áàéãàà. -Òýãâýë Ẻð öàãààíòàé ìºðãºëäâºë ¸ñòîé äèéëýõ áàéõ äàà. -Ìàãàäã¿é! -ªâºº òà îéðä Óãàëçàí ýâýðòòýé ìààíü òààðàëäñàí óó? -Öàñ ìºñ õàéëæ, ºâñ íîãîî ãàð÷ äóëààðñàí áîëîõîîð ñ¿ðýã óóëàíäàà ãàðñàí ø¿¿ äýý! Òýãñýí ÷ ºâºº íü Õàäàòûí õàæóó, Àñãàòûí ýíãýðýýð ýðã¿¿ë õèéæ ÿâàõäàà õýäýí óäàà òààðàëäñàí. -Óãàëçàí ýâýðò ìààíü îäîî ñ¿ðãèéíõýý öýö íü áîëñîí óó? -Ìèíèé õ¿¿ãèéí Óãàëçàí ýâýðò íü óäàõã¿é ñ¿ðãèéí ìàíëàé áîëîõ áàéëã¿é ãýýä Æàìö à÷ õ¿¿ãýý ºõººðäºí õàðàâ. Áîëä ñýòãýëäýý Óãàëçàí ýâýðòèéãýý ¿ç¿¿ð íü äóãóéðàí ýðãýñýí ñ¿ðëýã ýâýðòýé, øèëáýíèéõ íü öàãààí ãÿëàëçàí öàéðñàí ìóíäàã òîì áèåòýé áîëñíîîð òºñººëºí áîäîîä, -ªâºº, Óãàëçàí ýâýðò ìààíü íàéçòàé áîëñîí áîëîâ óó? ãýæ àñóóõàä Áîëäûí áîäëûã òààñàí áîëîëòîé Æàìö: -Òèéì áàéõ àà! Ñ¿ðýãòýý îëîí íàéçòàé, ñ¿ðëýã áîëæ áàéãàà áèç. Ìèíèé õ¿¿ ÷ ãýñýí îëîí íàéçòàé áîëîî áèç äýý? ãýæ àñóóõàä Áîëä áàÿñãàëàíòàéÿà èíýýí, -Òýãñýýí! Áàòàà, Öîãîî, Áàÿðàà, Ñ¿õáàò ãýýä çºí人. Ìèíèé íàéçóóä áàñ Óãàëçàí ýâýðòèéí ìààíü íàéçóóä áîëñîí. Òýäýíäýý áè Óãàëçàí ýâýðòèéíõýý òóõàé çºí人 ÿðüäàã. Áîëä õ¿¿ãèéí ñýòãýëä áóøóóõàí õàðüæ èæèë äàñàë áîëñîí èõ óóëñààðàà ÿâàí Óãàëçàí ýâýðòòýéãýý óóëçàõ þìñàí ãýñýí áîäîë ñàëàõã¿é ýðãýëäýíý.
Уулын хээрийн гайхамшиг
29
Áîëä õ¿¿ ãýðòýý èðñíèé ìàðãààøíààñ ë -ªâºº õî¸óëàà õýçýý ýðã¿¿ëä ãàðàõ âý? ãýæ øàëãààíà. Óãàëçàí ýâýðòòýéãýý óóëçàõñàí ãýæ ÿàðàõ Áîëäûí ñýòãýëèéã ìýäýõ áîëîõîîð -Áÿìáà ãàðèãèéí ºã뺺 ìîðäîíî îî! ãýõýä Áîëä áàðóóí ãàðûí àëãûã òýíèéëãýí æèæèãõýí ìîãòãîð õóðóóãàà íóãàëàí -Áè ï¿ðýâ ãàðèãò èðñýí. ªíººäºð ÷èíü áààñàí áàéíà…ãýñíýý ìàðãààø ÿâíà òèéìýý ãýæ ëàâøðóóëàõàä Æàìö òîëãîé äîõèí -Òýãíýý! ãýýä èíýýæ ñóóëàà. Æàìö, Áîëä õî¸ð áîëçñîí ºä𺺠ìîðäîæ Õàäàòûã àðëàí Óãàëçàí ýâýðòèéí ñ¿ðãèéã õàéæ ÿâëàà. Ãýíýò õîëã¿éõýí íîõîé õóöàæ, àìüòàä ã¿éëäýõ ÷èìýý ãàðàâ. Æàìö: -Ýíý þó áîëîâ îî! ãýæ àìàíäàà õýëýýä óõàñõèéâ. Áîëä ìîðèî ãóÿäàí äàâõèëàà. Òýäíèéã Õàäàòûí ç¿¿í õîéò õàæóóä ãàð÷ î÷èõîä íýã òîì õàëòàð íîõîé, õóðãàà äàãóóëñàí õýäýí õîìèéã õººæ áàéëàà. Æàìö ºâãºí òàøóóðàà ãîçîëçóóëàí äàâõèæ, -Õàéÿ! Æîâ! ãýæ õàøãèðàí íîõîéí óðäóóð îðîõîä òýäíèé äóó ÷èìýýíýýð ãàéõñàí õàëòàð íîõîé ÷ çîãòóñàí õàðñíàà ç¿ãýý áóðóóëàí öààø øîãøèâ. Áîëä ºâººãºº ã¿éöýí èðæ -ßàñàí áý? õýìýýí ãàéõàæ àñóóõàä òàøóóðààð çàíãàí, -Äàíäàðûí íºãºº ñ¿ðõèé õàëòàð áàéõ øèâ. ×àìàéã äàà… õýìýýí àìàíäàà áóâòíàí çîãñîíî. Áîëä õ¿¿ íîõîéíû ç¿ã õàðæ, -Ýíý ÷èíü àéëûí íîõîé áàéíà ø¿¿ äýý! òýãýýä ÿàãààä ýäíèéã õººãººä áàéãàà þì áý? ãýõýä Æàìö: -Ààí! Ãýðèéí íîõîé ÷ ãýñýí ýäýíä ÷èíü àþóë ó÷ðóóëæ õóðãà, òºëºãíººñ íü áàðüäàã þìàà õ¿¿ ìèíü! õýìýýí òàéëáàðëàõàä àéëûí íîõîé ÷ ãýñýí Óãàëçàí ýâýðòèéã ìèíü àéëãàõ þì áàéíà ãýñýí áîäîë Áîëä õ¿¿ãèéí òîëãîéä ýðãýëäýæ ýõëýõýä òýðýýð áóøóóõàí ÿâæ íàéçûãàà îëæ õàðàõñàí ãýæ óëàì ÿàðëàà.
30
Уулын хээрийн гайхамшиг
Æàìö, Áîëä õî¸ð ýýëæèéí àæèëäàà ìîðäëîî. Òýð õî¸ðûã Àñãàòûí ýíãýð ººä ºëèéòýë öààäõàí õàæóóä íü àðãàëü õîíèíû ñ¿ðýã èäýøèëæ õàðàãäàâ. Òýä ìîðèíîîñ áóóí îéðîëöîî áàéõ ñ¿ðýã ººä äóðàíäëàà. Äàíõàð ýâýðò, öàãààí õîøóóò õîìü, Ẻð öàãààí öýíõýð óãàëç, øèëáý öàãààí Óãàëçàí ýâýðò ãýýä ÿã ä¿ðýýðýý áàéíà àà. Áîëä õ¿¿ íàéçòàéãàà óóëçàæ áàéãààäàà áàÿðëàí áîñîæ ñ¿ðãèéí ç¿ã õýä àëõñíàà, -Óãàëçàí ýâýðò ýý! Ñàéí áàéíà óó? ãýýä ãàðàà àëäëàí ñàðâàéõàä ñ¿ðýã ¿ðãýí àëãóóðõàí öààøèëíà. Õàðèí Óãàëçàí ýâýðò èæèë äàñàë áîëñîí íýðýý ñîíñîîä õ¿¿ãèéí ç¿ã òîëãîé ýðã¿¿ëýí àæèãëàæ çîãñîîä ìàéëàõ øèã áîëîõîä Áîëä èõýä áàÿðëàí, -ªâºº! Óãàëçàí ýâýðò ìààíü íàìàéã òàíüæ áàéíà ãýýä õàöàð äàãàí áºíæãºíºõ íóëèìñàà õàíöóéãààðàà øóäðàí àð÷ààä èíýýæ çîãñîíî.
Уулын хээрийн гайхамшиг
31
Ìàíàé õî¸ð áààòàð àðãàëü óãàëçûí òàëààð ÿðèëöàæ ñóóíà. Àðãàëü óãàëç áàðóóí àéìãóóäàä ýëáýã áàéäàã ãýñýí Áàÿðàà àõûíõ íü ¿ã ñàíààíä íü îðæýý. Òýãýýä ìàíàé îðîíä åð íü õààãóóð áàéäàã þì áîë, ýëáýã áàéäàã áîëîâ óó? ãýõ÷ëýí îëîí àñóóëò óíäàð÷, òýð á¿ðèé㠺⺺㺺ñºº ëàâëàâ. À÷ õ¿¿ òºäèéã¿é õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä ìýääýã, ÷àääàãàà õýëýõýýñ îãòõîí ÷ öààðãàëäàãã¿é Æàìö ãóàé ÿðèàãàà ýõýëëýý. - ªâºº íü ÿã ÷àì øèã áàéõäàà áàñ ë ààâûãàà äàãàæ áàéæ ýíý òýðèéã ãàäàðëàäàã áîëñîí óõààíòàé. Òýð öàãò ñóðãóóëü ñî¸ë ãýæ áàéõ áèø. Òýãýýä ë îäîî ÷àìä íóòàã îðíîî ìýäð¿¿ëýõ ãýæ áàéí áàéí äàãóóëäàã íü ýíý. - Õàðèí áèäíèé õîòîíä áàéäàã õîíü ìààíü ýíý çýðëýã àìüòíààñ ë ãàðàë ¿¿ñýëòýé ãýäýã þì áèëýý. Áîäâîë ºâºã äýýäýñ ìèíü ýíý çýðëýã àðãàëü óãàëçûã áàðüæ àâ÷, ãàðûí äîð ìàë áîëãîõ ãýæ îí óäààí æèëèéí òóðø îðîëäñîîð áàéãààä ë õ¿íèé ãàðààð áîéæèãäîí áèäíèéãýý òýæýýäýã ýíý õîíèéã ìààíü áèé áîëãîñîí þì ãýäýã. Ãîâèéí á¿ñèéí óìàðä õýñãýýñ õîéøîîãîî õýýð, îéò õýýð, óóëûí òàéãûí ºìíºä õýñýã õ¿ðòýë Ìîíãîë Àëòàé, Ãîâèéí Àëòàéí íóðóó, Ç¿¿í ãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð ãîâèéí óóëñ, Àëàøàíü ãîâü, Äîðíîä ãîâèéí áýñðýã óóëñààð òàðõñàí. ̺í Òºâ õàëõûí çàðèì óóëñ, Õàí õºõèé, Õàíãàéí íóðóó, Õºâñãºëèéí Àðñàéí ãîë îð÷èìä òýð¿¿õýí òýíäýý öººõºí öººõíººð ¿ëäýæ õîöîðñîí àðãàëü õîíü áèé.
32
Уулын хээрийн гайхамшиг
Уулын хээрийн гайхамшиг
Áîëä õ¿¿ ºâººòýéãýý óóë õàäààð ñ¿ëæèí õîë îéðîîñ äóðàíäàí õàðæ ºäºð õîíîãîîð ºñºí òîìîð÷, ¿åëæ äóãóéðñàí ýâýð óðãàæ áàéãààã õàðæ óëàì ÷ áàÿñàí -Ìèíèé óãàëçàí ýâýðò ñ¿ðãèéí ìàíëàé áîëíî õýìýýí ºâººäºº, ãýðèéíõýíäýý ÿðüäàã áàéëàà. Óãàëçàí ýâýðòèéí ñ¿ðýãò íýã õî¸ðûí çýðýã äóãóéð÷ ìóøãèðñàí ýâýðòýé àðãàëü, ãàíö õî¸ð òºëºã, Óãàëçàí ýâýðòèéí ýõ öàãààí õîøóóò õîìü ãýýä àðâààä àðãàëü õîíü áàéäàã áîëîõîîð àíäàøã¿é. Áóñàä ñ¿ðãýýñ ÿëãàæ òàíèõàä äºõºìòýé áèëýý. Æàìö Õàäàòûí õÿð äýýðýýñ èéø òèéø äóðàíäàí áàéñíàà îéðîëöîî ä¿íõèéõ èõ óóëñûí ç¿ã çààæ, -Àñãàòûí öîõèîí äýýð íºãºº àðàâ ãàðóé ¿åëñýí ýâýðòýé ñ¿ðëýã òýõ ìààíü ãàð÷èõñàí çîãñîíî. Òýð äîð íü ÿíãèðûí ñ¿ðýã áàéíà ãýýä äóðàíãàà õ¿¿ä ºãºõºä Áîëä òýð ç¿ã äóðàíäàæ áàéñíàà, -ªâºº! ìºí áàéíà. Òýð òýõ ìóíäàã òîì ýâýðòýé! Òèéì ýý! ãýõýä Æàìö ºâãºí áóóðàë ñàõëàà øóâòðàí -Ñàéõàí ñ¿ðëýã àìüòàí õýìýýí áàõäàí ºã¿¿ëýýä, -Çà ìèíèé õ¿¿ íààøàà ñóó! ãýæ à÷ õ¿¿ãýý õàæóóäàà ñóóëãààä, - Óëñûí õýìæýýíä õýä õè÷íýýí áàéäãèé㠺⺺ íü ìýäýõã¿é þì. Ò¿¿íèé òîî òîëãîéã ãàðãàõ ãýýä òîîëæ áàéíà ë ãýäýã. Õàðèí ìàíàé ýíý õàâüä óðüä ºìíº íü áàéñíààñàà îëîí äàõèí áàãàññàíû㠺⺺ íü ìýäýõ þì. Íàìàéã áàãà áàéõàä 100-ãààñ äýýø òîîãîîð ñ¿ðýãëýäýã áàéñàí. Îäîî 40-50-èàñ õýòðýõã¿é áîëñîí áàéãàà þì. Óëààí íîìîíä áè÷íý ãýäýã ÷ ñàéíû äîõèî áèø ë äýý, ìóóäàæ ë áàéãàà õýðýã. 2009 îíä Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä õè÷íýýí òîîíû àðãàëü õîíü áàéãààã òîãòîîõ òîîëëîãî, ñóäàëãàà õèéñýí. Ò¿¿íèé ä¿íãýýð ìàíàé îðîíä äóíäæààð 18 ìÿíãà ãàðóé òîëãîé àðãàëü õîíü áàéíà ãýæ ñóäëàà÷èä òîãòîîæýý. Ãýòýë ºíãºðñºí çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò 53 ìÿíãàí òîëãîé áàéæýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ¿íýõýýð öººð÷ õîðîãäîæ, õîâîðäîæ áàéãàà íü ýðõ áèø õàðàãäàæ áàéãàà áóé çàà. Õîâîð ýðäýíýý õàéðëàõ íü àðãàëüòàé íóòãèéí àðä èðãýäèéí ñîíîð ÷èõ, ñîðãîã õàðàà, ñýòãýëèéí õàÿëàãààñ ë õàìààðíà.
33
34
Уулын хээрийн гайхамшиг -Ìàíàé Ìîíãîë îðíû àí àìüòàí, áàéãàëèéí áàÿëãèéã òîî÷îîä áàðàìã¿é. Àðãàëü õîíü, ÿíãèð ÿìàà, ìàíóóë, èðâýñ, áºõºí, ¿íýã õÿðñíààñ ýõëýýä òºðºë á¿ðèéí àí àìüòàí áèé. Çýðëýã òýìýý õàâòãàé ãýõýä ë Ç¿¿í ãàðûí ãîâü, Õîíèíû óñíû áóëàã ãýýä íèëýýä ãàçðààð áàéõ æèøýýòýé. Õóëàíãèéí ñ¿ðýã ãýõýä ë Àëòàéí öààä ãîâü, Àëòàéí óóëñûí áýëýýð òîîñ òàòóóëàí õóðäàëæ áàéäàã þì. Ýíý á¿õýí äýëõèéä õîâîðäñîí àìüòàä ø¿¿ äýý! Çà òýãýýä ãîâü íóòãèéí õàðìàã æèìñ, çàã ñóõàéíààñ ýõëýýä õàíãàé ãàçðûí ýëäýâ ìîä óðãàìàë, æèìñ, ãàçðûí õºðñºí äîð áàéõ ãàçðûí òîñ, àëò, ìºíãºíèé õ¿äýð, ÷óëóóí í¿¿ðñ, õàéëóóð æîíø ãýýä áàÿëàã èõýý èõ! Áàõàðõìààð èéì ñàéõàí íóòàãò òºðñºí人 ìîíãîë õ¿í á¿ð áàÿðëàæ, ÿâàõ ¸ñòîé þì.
Уулын хээрийн гайхамшиг
35
Ýíý á¿õíýý õàéðëàæ, õàìãààëàí çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ õýðýãòýé þì ë äàà Òèéìýýñ ÷ ºâºº íü ºäèé îëîí æèë “Áàéãàëü õàìãààëàã÷”-èéí àëáàíä ç¿òãýæ áàéíà. Îäîî ÷ ÷è áèä õî¸ð õàìòäàà ÿâæ …õ¿¿ ìèíü íàäàä íýã ¸ñîíäîî õàðàõ í¿ä, ñîíñîõ ÷èõ ìèíü áîëæ ÿâíà. Ýíý àæëàà óëàì ñàéí áîëãîõûí òóëä íóòãèéíõàà õýñýã õ¿ì¿¿ñòýé õàìòðàí “Áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë” áàéãóóëààä àæèëëàæ áàéíà. Ýíý íºõºðëºëä Äîðæ àõ ÷èíü ÷ îðñîí áàéãàà. ×è ÷ ãýñýí íýã ãèø¿¿í íü ìºí ãýýä Áîëäûã äóõûã ¿íñýâ. Èéíõ¿¿ õºäºº îðîí íóòàãò “Áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë” -¿¿ä îëíîîð áèé áîëæ íóòàã îðîíäîî õóëãàéí àí÷èä, ìîä áóò, ¿ð æèìñ ç¿é áóñààð ñ¿éòãýã÷èä, çºâøººðºëòýé, çºâøººðºëã¿é àøèãò ìàëòìàë îëçâîðëîõîîð ãàçàð óõàæ îëç àøèã õàéã÷èäòàé òýìöýë ÿâóóëæ áàéãàà íü îëíû òàëàðõëûã õ¿ëýýæ, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààñ ÷ äýìæëýã óðàìøóóëàë õ¿ðòýæ áàéãàà þì.
36
Уулын хээрийн гайхамшиг
é
×è çóðààðààä áóäààðà