ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ
ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÛà ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌÄ ÒÓÑÃÀÍ ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ ÛÈÌÉÌÁÆÇË ¿ÌÉÌÀÏÎÌÉÙÁ ÏÑξÁÕ¾ ÓÛÎÓÛË ÓÿÎÁÛÓ Å¾¾Ó ¾ÎÁ¾ ÅÿÇË ËÌÊ /ÿÏ-æçë ëÞçêâñáÞÞî Þëáæçë ðĀàöæëâ “Ìç” ïûâàæçë óĀîûûëâ êìëáìé óûé, áÞåÞî åĀç, æîáûëöæé, ßæìéìáæçë óæõûûéæçë äæöûûë âûûî/
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ 2010
Áîëîâñðóóëñàí áàã: Á.Áàòöýöýã ÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí àðãà ç¿é÷ Ì.Áààñàíõ¿¿ ÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí ìàãèñòðàíò Ý.Äàâààõ¿¿ ÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí судлаач
Ðåäàêòîð: Á.Áàòöýöýã ÌÓÈÑ-ÌÄÑÑÒ-èéí àðãà ç¿é÷ Ã.Ñýëýíãý ÄÁÕÑ-ãèéí ÌÕÃ-ûí áîëîâñðîëûí àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí Õàâòàñíû çóðãèéã: ©Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газар Íîìûí çóðãèéã: ©Á.Ãàíõóÿã.
“ÀÄÌÎÍ“ õýâëýëèéí ãàçàð 400 õóâü õýâëýâ.
ªÌͪÒÃªË Õ¿íèé õýðýãöýý íü áàéãàëèéí íººö, áàÿëàãèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàëòàé ¿ðãýëæ çºð÷èëäºæ áàéäàã ó÷ðààñ ñóðàëöàã÷äàä ýíýõ¿¿ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ººðèéí àìüäàð÷ áóé îð÷íîî èë¿¿ ñàéí îéëãîí óõààð÷, òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë ñàíààíû äàãóó ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã îëãîõ íü ÷óõàë þì. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä ¿çäýã õè÷ýýëýýð äàìæóóëàí ñóðàëöàã÷äàä îëãîõäîî îðîí íóòãèéíõàà òîãòâîðòîé õºãæëèéí òîäîðõîé àñóóäëûã ñîíãîí òóõàéí õè÷ýýëèéí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, ¿íäýñíèé êèððèêþëèìä òóñãàãäñàí ¿íäñýí àãóóëãà, õè÷ýýëèéí îíöëîãòîé óÿëäóóëàí àâ÷ ¿çýæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü çîõèìæòîé. Äýýð äóðüäñàí áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí àñóóäëóóäûã õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò õýðõýí òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð VIII àíãèéí ò¿âøèíä “Îé” ñýäâèéí õ¿ðýýíä ìîíãîë õýë, ãàçàð ç¿é, èðãýíøèë, áèîëîãèéí õè÷ýýëèéí æèøýýí äýýð òà á¿õýíä òàíèëöóóëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò, Áèíäýð, Áàÿí-Àäàðãà, Äàäàë, ªìíºäýëãýð, Íîðîâëèí áîëîí Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë çýðýã õàíãàéí 7 ñóìäûí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãø íàðò çîðèóëàãäñàí ó÷èð óã ñýäâèéã ñîíãîí àâëàà. “Îé” ñýäâèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü ñóðàëöàã÷äàä àìüä áàéãàëèéí òóõàé öýãöòýé ìýäëýã, òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë (ТХБ)-ûí ¿çýë ñàíààãààð àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü àâ÷ ¿çýí ýåðýãýýð õàíäàæ çºâ øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, ò¿¿íèé òýíöâýðò áàéäàëä ñóðàëöàã÷ á¿ð ýçýí õ¿íèé ¸ñîîð õàíäàõ äàäàë òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áîëíî. Áàãø Òà ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãààñ îðîí íóòãèéíõàà òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã ººðèéí çààäàã õè÷ýýëäýý õýðõýí òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé ìýäýýëýë, àðãà ç¿éí çºâëºìæ áîëîí ÒÕÁ-í ¿çýë ñàíààã “Îé” ñýäâèéí õ¿ðýýíä òóñãàæ áîëîâñðóóëñàí æèøèã õºòºëáºð¿¿äòýé òàíèëöàõ áºãººä ýíý íü òà á¿õíèé ñóðãàëòûí àæèëä äýìæëýã áîëíî ãýäýãò áèä èòãýæ áàéíà.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÍÝÃįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ
1992 îíä Áðàçèë óëñûí Ðèî-Äå-Æàíåéðî õîòîä áîëñîí ͯÁ-ûí “Õ¿íèé õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí áà õºãæèë” äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààñ “Õºãæëèéí õºòºëáºð-21” ãýñýí áàðèìò áè÷ãèéã áàòàëæ, òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ ãîë õýðýãñýë íü áîëîâñðîë ìºí ãýæ òîäîðõîéëîîä îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éí íèéãýìä íàñàí òóðøäàà ñóðàëöàí àìüäðàõ ÷àäâàðòàé, á¿òýýë÷, ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýòýé, ¸ñ ç¿éòýé èðãýíèé òºëºâø뺺ð ýõ äýëõèéãýý àâðàõ áîëîìæ áàéíà ãýäãèéã õ¿ì¿¿ñ õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýíý ÷èãëýëä óëñ îðíóóäûã áîëîâñðîëûí çîðèëãîî òîìú¸îëîí õýðýãæ¿¿ëýõèéã çºâëºñºí. Èéìýýñ äýëõèéí îëîí óëñ èðãýäèéíõýý áîëîâñðîëûí õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ò¿¿íèé ÷àíàðûã îíöãîé ýðõýìëýæ, á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëûí ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ çîðèëãîîð ñòàíäàðòàä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéã õèéõ áîëñîíòîé óÿëäàí ìàíàé óëñ 2005-2006 õè÷ýýëèéí æèëýýñ ýõëýí öîãö ÷àäàìæèíä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðò íü ñóðãóóëü, áàãø íàðò ìýäýõ¿éí, á¿òýýõ¿éí, îðøèõóéí, íèéãýìøèõ¿éí öîãö ÷àäàìæóóäûã ñóðàëöàã÷äàä òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä àãóóëãàà ÷ºëººòýé ñîíãîæ, òýðõ¿¿ àãóóëãà ýçýìø¿¿ëýõ àðãà ç¿éãýý ÷ áàñ ººðñ人 ñîíãîõ ºðãºí áîëîìæèéã íýýæ ºãñºí. ªºðººð õýëáýë, ñòàíäàðò÷èëëûí ãîë çîðèëãî íü õóâü õ¿íèé ÷àíàðòàé ñóð÷, àìüäðàõàä øààðäëàãàòàé öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéãàà áºãººä ÿìàð àãóóëãûí òóñëàìæòàéãààð òóõàéí öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõ íü ñóðãóóëü, áàãø íàðûí øèéäýë õèéõ ýðõèéí áîëîîä õàðèóöëàãûí àñóóäàë áîëñîí áèëýý. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü íü íýã òàëààñ òóõàéí îðîí íóòàãò õàðüÿàëàãäàõ áàéãóóëëàãà áîëîõûíõîî õóâüä îðîí íóòãèéíõàà ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ýêîëîãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ººðèéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààãààð òîäîðõîé õóâü íýìðýý îðóóëàõ íºãºº òàëààñ, áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí ¿çýë áàðèìòëàëòàé õîëáîîòîéãîîð ñóðàëöàã÷äàä öîãö ÷àäàìæ ýçýìø¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã ÷àíàðòàé çîõèîí áàéãóóëàõ ¸ñòîé. Èéìä áàãø á¿ð ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààãàà ñóðàëöàã÷äûíõàà ñîíèðõîë õýðýãöýýíä òºäèéã¿é ººðèéí îðîí íóòãèéí áîëîí óëñûíõàà õýðýãöýýíä ñóóðèëæ, äýëõèé íèéòèéí ºìíº òóëãàðààä áàéãàà øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóäòàé õîëáîí ÿâóóëàõ íü îíîâ÷òîé áºãººä ýíýõ¿¿ áîäèò àìüäðàëààñ ñýäýâëýñýí àñóóäàë íü õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìèéí òîäîðõîé ñýäâ¿¿äýä àãóóëàãäñàí áàéõ õýðýãòýé þì. ªºðººð õýëáýë, àëü ÷ ò¿âøíèé êèððèêþëèì (Á¿ä¿¿â÷ 1) íü òóõàéí îðîí íóòãèéíõàà òóëãàìäñàí àñóóäëûã òàíüæ ìýäýõ, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõýä õóâü íýìýð îðóóëàõóéö áàéõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. 4
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Ñóðãóóëèéí êèððèêþëèì (Ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà, õàìò îëîí áîëîâñðóóëíà.)
• • • •
Õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì Êóðñ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì Á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèì Íýãæ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì Ýýëæèò õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì
Åðºíõèé㺺ñ íýãæ ¿ð¿¿ áóóõ çàð÷èì
Øèíý ñòàíäàðòûí çîðèëãî, çîðèëòûã õàíãàõóéö íýýëòòýé êèððèêþëèì
¯íäýñíèé êèððèêþëèì (¯íäýñíèé õýìæýýíä áàã áàéãóóëàãäàæ áîëîâñðóóëíà.)
Íýãæýýñ åðºíõèéëýõ çàð÷èì
Á¿ä¿¿â÷ 1.
Öîãö ÷àäàìæèíä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí õýðýãæèëò
(Ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà, õàìò îëîí áîëîâñðóóëíà.)
Êèððèêþëèìèéí àãóóëãûã ñîíãîõäîî àìüäðàëûí àñóóäëûã õºíäºæ àâ÷ ¿çýõ, àðãà ç¿éãýý ñîíãîõäîî ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã á¿òýýëãýõ ¿éë àæèëëàãààíä áàðèìæààëàõ øààðäëàãàòàé áîëñíîîð óëàìæëàëò ñóðãàëòàíä äàâàìãàéëæ áàéñàí áàãø çààõ ç¿éëýý ñàéí áîëîâñðóóëæ, ººðèéí ñàéí îéëãîæ ìýäñýí ç¿éëýý òàéëáàðëàí ñóðàã÷äàä ìýäýýëýë äàìæóóëäàã áàéñàí àðãà ç¿é òîõèðîõã¿é áîëæ áàãø íàðààñ ººðèéí çààäàã õè÷ýýëèéíõýý àãóóëãà áîëîí áàãøëàõ àðãà ç¿éãýý òàñðàëòã¿é øèíý÷ëýí õºãæ¿¿ëæ áàéõ íºõöºë áàéäëûã øààðäàõ áîëñîí áèëýý. Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýýä õýäýí æèë ºíãºðñºí õýäèé ÷ áàãø á¿ð ººðèéí çààäàã õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòàà á¿ðýí ã¿éöýò óõààðàí îéëãîæ, ò¿¿íèéã ìºí ÷àíàðààð íü õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãàà ýíý öàã ¿åä òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã ¿íäýñíèé êèððèêþëèìä òóñãàí á¿õ õè÷ýýëèéí àãóóëãà, àðãà ç¿éãýýð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ øèéäâýð áîäëîãûí ò¿âøèíä ãàðñàí íü áàãø íàðààñ îäîîãèéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíäàà øèíý ñýòãýëãýý, øèíý ¸ñ ç¿é, øèíý àðãà áàðèëààð õàíäàæ õè÷ýýëýý øèíý÷ëýí õºãæ¿¿ëæ àæèëëàõûã õ¿ñ÷ áóé õýðýã þì. ÒÕÁ-ûí ¿çýë ñàíààã õè÷ýýë äýýð òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë íü öîî øèíý ç¿éë áèø. Ó÷èð íü ìàíàé áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ãîë ¿çýë ñàíàà ñóó÷èõñàí áàéäàã. ¯¿íèéã òîäîðõîé æèøýýãýýð òà á¿õýíä òàíèëöóóëúÿ.
5
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÅÁÑ-èéí çîðèëãî íü ÒÕÁ-ûí çîðèëãîä áàðèìæààëñàí áàéäàã. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí çîðèëãî: Èðýýä¿éí èðãýäýä áàéãàëü àõóéí õóâüä ñ¿éðýëã¿é, ýäèéí çàñãèéí õóâüä ¿ð àøèãòàé, íèéãìèéí õóâüä øóäàðãà øèéäâýð ãàðãàõ, àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éë, ¿íäñýí çàð÷èì, ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã òîîöîí àñóóäàëä õàíäàõ ÷èãëýëýýð íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõ ÷àäâàðûã õóâü õ¿í á¿ðò ýçýìø¿¿ëýõýä îðøèíî. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí çîðèëãî: Îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éí íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ öîãö ÷àäàìæ á¿õèé á¿òýýë÷, ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýòýé, íàñàí òóðøäàà ñóðàëöàõ ÷àäâàðòàé èðãýí òºëºâø¿¿ëýõýä îðøèíî.
Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí öîãö ÷àäàìæóóä íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí öîãö ÷àäàìæóóäòàé óÿëäààòàé. Á¿ä¿¿â÷ 2
Íàñàí òóðøäàà ñóðàëöàõ áîëîí ñóäëàí øèíæëýõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàõ
Àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü àâ÷ ¿çýõ
Íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí äàâõàðãûí õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñàíààã õóâààëöàõ, ñýòãýë ñàíààíû äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ
Îëîí ñàëáàðûí óÿëäàà õîëáîîí äýýð àñóóäëûã òàíèí ìýäýæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
Á¿òýýõ¿éí öîãö ÷àäàìæ Ìýäýõ¿éí öîãö ÷àäàìæ
ªºðèé㺺 äàé÷ëàí ººðò áàéãàà ìýäýýëëýý áàÿëàã áîëãîõ, ìýäëýã ÷àäâàðàà õýðýãëýý áîëãîí àøèãëàõ
Îðøèõóéí öîãö ÷àäàìæ
Íèéãýìøèõ¿éí öîãö ÷àäàìæ
Áóñàäòàé õàìòðàí àæèëëàõäàà òýäíèéã èäýâõæ¿¿ëýõ, ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ
¯çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, áóñäûí ¿çýë áîäëûã ñîíñîõ, õàìòðàí àæèëëàõ
Ýåðýã, ººäðºãººð íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ, øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ
Àëèâàà àñóóäëûã áèå äààæ òºëºâëºõ, øèéäâýðëýõ, ã¿éöýòãýõ
Ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýãýýð àñóóäàëä õàíäàõ
6
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí öîãö ÷àäàìæ áîëîí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí öîãö ÷àäàìæèéã ýçýìø¿¿ëýõ àãóóëãûã ãëîáàë áà ëîêàë ò¿âøíèé àñóóäàëòàé õîëáîæ ñóðãóóëü, áàãø ººðñ人 ñîíãîõ áîëîìæòîé. Жишээ нь:
Áàéãàëü îð÷èí
Íèéãýì
Ýäèéí çàñàã
Ãëîáàë ò¿âøèíä
Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õîìñäîë
ßäóóðàë
¯éëäâýðëýë
Ëîêàë ò¿âøèíä
Îé íººöèéí õîìñäîë
Àæëûí áàéð
Çýýë
ÒÕÁ-ûã ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òóñãàé äèäàêòèê çàð÷ìóóä (èðýýä¿éäýý áàðèìæààëàõ, ñèñòåìòýé ñóðàëöàõ, îðîëöîîí äýýð ñóóðèëàõ, ¿éë àæèëëàãààíä áàðèìæààëàõ, íýýëò õèéæ ñóðàëöàõ, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ, ¸ñ ç¿é ¿íý öýíèéã ìýäð¿¿ëýõ) íü áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí ¿çýë áàðèìòëàëûí àðãà ç¿éí õºãæëèéí ¿íäýñ õýñýãò òóñãàãäñàí áîëîìæèéã òýíö¿¿ îëãîõ çàð÷èì, ñóäëàõ àãóóëãûã ñîíãîõ çàð÷èì, áàãøëàõóéí çàð÷èì, ñóðàëöàõóéí çàð÷èì, òåõíîëîãèéí çàð÷èì ãýñýí äèäàêòèê çàð÷ìóóäòàé òîõèðäîã. Èéìýýñ áàãø òà áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòààð ¿íýëýãäýõ¿éöýýð êèððèêþëèìýý áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäâàë òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã ººðèéí õè÷ýýë äýýðýý òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò íü áàãø íàðûí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õýðýãæèõýýð õèéãäñýí ó÷ðààñ àëü ÷ ò¿âøíèé êèððèêþëèìèéí àãóóëãà, àðãà ç¿éã ñîíãîæ áîëîâñðóóëàõàä та б¿õíèé õàìòûí àæèëëàãàà ÷óõàë þì. Õè÷ýýëèéí ñýäâèéã ñîíãîõîä îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæèëòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóä îëîí áàéãàà áîëîâ÷ ñîíãîëò õèéõäýý äóðààðàà ñîíãîæ áîëîõã¿é. Èéìýýñ òà á¿õýí òîãòâîðòîé õºãæëèéí òîäîðõîé íýã àñóóäëûã ñîíãîæ àâàõäàà äàðààõ øàëãóóð (á¿ä¿¿â÷ 3)-ûã àøèãëàí õè÷ýýëèéí ñýäâýý ñîíãîõûã çºâëºæ áàéíà.
7
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Á¿ä¿¿â÷ 3.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ õè÷ýýëèéí ñýäâèéã ñîíãîõ øàëãóóð
Энэ сэдэв нь орон нутгийн, үндэсний болон дэлхийн түвшин дэх үйл явц, òýäãýýðèéí хоорондын уялдаа холбоог харуулж чадах уу? Энэ сэдэв нь хүмүүсийн хэрэгцээ өөрчлөгдсөнтэй холбоотойгоор үйл ажиллагааны талбар өөрчлөгдөж байгааг харуулж чадах уу? Энэ сэдэв нь өнгөрсөнд болон өнөөдөр гаргаж буй шийдвэрүүд ирээдүй үеийнхэнд яаж нөлөөлөхийг харуулж чадах уу? Энэ сэдэв нь нийгмийн амьдралын үүднээс тогтвортой хөгжлийн гурван асуудлыг хөндөж авч үзэхэд тохирох уу?
Энэ сэдэв нь òîãòâîðòîé õºãæëèéí ãурван асуудлын цар хүрээ болон тэдгээрийн дотор нь байгаа îðîëöîã÷ òàëóóäûí сонирхîë юугаараа зохицох, юугаараа зөрчилдөх вэ ãэдгийг харуулж чадаõ уу? Энэ сэдэв нь îðîëöîã÷ òàëóóäûí ýсрэг, тэсрэг болон нэгдмэл сонирхлыг нийт нийгмийн сонирхлын үүднээс нэгтгэж нэг болгон боловсруулах боломжèéã õàðóóëæ ÷àäàõ óó ? Энэ сэдэв нь олон шинжлэх ухааны зааг дээр өргөн хүрээний эсвэл маш нарийн тодорхой мэдлэг дээр суурилж байна уу?
Энэ сэдэв нь суралцагчдын одоогийн болон ирээдүйн амьдралд ямар ач холбогдолтой вэ?
Ýíý ñýäâýýð ýçýìøñýí ìýäëýã ÷àäâàðûã ººð ñýäýâ äýýð áóóëãàí õýðýãëýõ áîëîìæòîé þó?
8
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Íýã ñýäâèéí õýä õýäýí õè÷ýýëèéí êèððèþëèìèéã áîëîâñðóóëàõàä òîîöîõ àñóóäàë
Õè÷ýýëèéí ñýäâèéã ñîíãîæ àâñíû äàðàà êèððèêþëèìýý õàìòàð÷ áîëîâñðóóëàõäàà òà á¿õýí äàðààõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé. Á¿ä¿¿â÷ 4.
ßìàð хичээл¿¿ä äээр хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхээ сонгох
Ñîíãîñîí хичээл¿¿äийн ямар сэдвийг үзэх үед óã асуудлыг хөндөх нь тохиромжтойг хичээл бүрийн хувьд гаргах Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí öогц чадамжийн ямар мэдлэг, чадваруудòàé õîëáîæ óã асуудлыг ямар хэмжээнд õºíäºæ àâ÷ ¿çýõèéã òîäðóóëàõ Áага, суурь, бүрэн дунд боловсролын түвшíèé àãóóëãûí áîñîî áà õºíäëºí õîëáîîã ãàðãàõäàà ¿íäýñíèé êèððèêþëèìä áàðèìæààëàõ Ñîíãîñîí àãóóëãàà ñîíãîæ áîëîâñðóóëàõäàà õүүхдэд хэт их ачаалал өгөхгүйгээр, тэдний боломжоос хэт өндөр шаардлага тавихгүйгээр асуудлыг шийдвэрлэх Суралцагчäàä òóõàéí мэдлэг, чадварыг эзэмш¿¿ëýõ ¿éëèéí àëõìóóäûã õóãàöààíû õàìò íàðèéí òºëºâëºñºí äаалгаврóóäûã áîëîâñðóóëàõ Ýýëæèò õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä õичээлийн явцыг үйл ажиллагаа, дэс дарааны хувьд цаг хугацаатайгаар төлөвлөæ áè÷èõ Áîëîâñðóóëñàí õºòºëáºðèéã õýçýý, ÿìàð õóãàöààãààð õýðýãæ¿¿ëýõýý òîõèðîõ Êèððèêþëèìèéã áîäèò õè÷ýýë äýýð õýðýãæ¿¿ëýõýä сургуулийн зүгээс ямар нэг зохицуулалт хийх шаардлагаòàé ýñýõèéã òîäðóóëàõ
9
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝà Ñýäýâ:
Îé
Õàìðàõ õ¿ðýý: õ¿ðýý:
VIII àíãè
Õýðýãöýý: Ñóóðü õýðýãöýý: Ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àæ àìüäðàõ Îðîí íóòãèéíõàà îéí íººö, ò¿¿íèé äàãàëäàõ áàÿëãèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ Òàíèí ìýäýõ¿éí õýðýãöýý: Îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëü îð÷èíã òàíèí ìýäýõ Îé ìîäíû òºðºë, øèíæ ÷àíàðóóäûã òàíèí ìýäýõ Îéí íººöèéã òàíèí ìýäýõ Îéí ýêîñèñòåìèéí à÷ õîëáîãäëûã òàíèí ìýäýõ Çîðèëãî: ªºðèéí àìüäàð÷ áóé îðîí íóòãàà òàíèí ìýäýæ, ò¿¿íèé áàÿëãààñ çîõèñòîé õýðýãëýí àõóé àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõ àðãà óõààíä ñóðàëöàõ Îðîí íóòàãòàà óðãàæ áóé îé ìîäíû òàëààð ìýäëýã ýçýìøèõ Îðîí íóòàãòàà óðãàæ áóé îé ìîäûã òàíèí ìýäýõ àðãóóäûã ýçýìøèõ Îé ìîäíû òàëààðõ ìýäëýãýý àøèãëàí ººðò áîëîí îðîí íóòàãòàà òóëãàðñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õýðýãëýõ Îðîí íóòãèéíõàà îé ìîäûã íºõºí ñýðãýýõ, õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä áóñàäòàé õàìòðàí àæèëëàõ
10
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Ìîíãîë õýë
Õè÷ýýë
Àãóóëãà Õè÷ýýëèéí ñýäýâ Ñóäëàãäàõóóí
Õóãàöàà
Óð óõààí
Ýõýä çàäëàí øèíæèëãýý õèéæ, Ýõèéí çàäëàí øèíæèëãýý
ãîë áà øèíý ñàíààã òîäîðõîéëæ ÷àääàã áîëîõ Ýõèéí ãîë áà øèíý ñàíààã ººð ñýäýâ ð¿¿ áóóëãàí ýõ çîõèîæ ÷àääàã áîëîõ
ªãëºã÷ ìîä
40 ìèí
Ìàíàé àéìãèéí áàéãàëü
80 ìèí
Ìîíãîë îðíû áîëîí îðîí
Îéí òàðõàëò
Ãàçàð ç¿é
íóòãèéíõàà áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí îíöëîãèéã ãàçàð ç¿éí çóðàã àøèãëàí òîäîðõîéëæ ÷àääàã áîëîõ Îéí òàðõàëòûí ó÷èð øàëòãààí, ç¿é òîãòëûã ìýääýã áîëîõ Îéí çàðèì òàíèõ òýìäýãòýé òàíèëöàæ, òýäãýýðèéã áàéð ç¿éí çóðàãò çºâ õýðýãëýõ, áàéð ç¿éí çóðãèéã óíøèæ ÷àääàã áîëîõ
Îéí íººöòýé õîëáîîòîé Îéí íººö
ñòàòèñòèê ìýäýý áàðèìòààñ ººðò õýðýãòýé ìýäýýëëýý îëæ ÷àääàã áîëîõ Îðîí íóòãèéíõàà îéí ñàíã ÿìàð ÿìàð ìîäíóóä á¿ðä¿¿ëæ áàéãààã òîäîðõîéëæ ÷àääàã áîëîõ
Ìàíàé îðíû îéí íººö
40 ìèí
Íóòãèéí îéãîî çóðàãëàÿ
40 ìèí
¨ñ ç¿éí ìóõàðäìàë áàéäàëä Èðãýíøèë
¨ñ ç¿é ¿íý öýíý
Áèîëîãè
îðîõîîñ ñýðãèéëæ ÷àääàã áîëîõ
Îéí ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäîë
11
Îé ìîäûã ç¿é çîõèñã¿é õýðýãëýæ Îéí íººö áóé ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõîä ººðèéíõºº ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëæ, øèéäâýð ãàðãàõ ïðîöåññò îðîëöîæ ÷àääàã áîëîõ
Îé ìîäíû ýêîëîãèéí à÷
õîëáîãäëûã ìýääýã áîëîõ ¯çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, áóñäûã õ¿íäýòãýí ñîíñîæ ÷àääàã áîëîõ
áàãàñàæ áóéä õýí áóðóóòàé áý?
Îéí ýêîñèñòåìòýé òàíèëöàöãààÿ
80 ìèí
80 ìèí
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÌÎÍÃÎË ÕÝËÍÈÉ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ Ñýäýâ:
ªãëºã÷ ìîä (40 ìèí)
Çîðèëãî: Áàéãàëèéí íººö õÿçãààðòàé, õ¿íèé õýðýãöýý, øóíàë õÿçãààðã¿é ãýäãèéã óõààðàí çºâ ¸ñ ç¿éòýéãýýð àñóóäàëä õàíäàæ, øèéäâýð ãàðãàõàä ñóðàëöàõ Õè÷ýýëèéí ÿâö: Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò (õóãàöàà)
Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà
Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà
Ñýäýëæ¿¿ëýõ (5 ìèí)
“ªãëºã÷ ìîä” (ÒªÌ 1) ýõèéã Ñóðàëöàã÷èä àíõààðàëòàé
Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýí òàâèõ (10 ìèí)
Õî¸ð õî¸ðîîðîî ÿðèëöàí ýõèéí
óíøèæ ºãíº. ãîë áà øèíý ñàíàà íü þó áàéñíûã ãàðãàæ èðýõ äààëãàâàð ºãíº.
ñîíñîíî.
Ýõèéí ãîë áà øèíý ñàíààã õîîðîíäîî õàìòðàí ÿðèëöàæ, äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷ýýä, áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.
Äàðààõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëíà.
Õ¿¿ä ÿìàð ÿìàð õýðýãöýý áàéíà áý?
Õ¿¿ õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òóëä
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (15 ìèí)
ìîäòîé õýðõýí õàðüöàæ áàéíà âý? Õ¿¿ áîëîí ìîäíû àìüäðàë õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéíà âý?...
Ýõèéã äàðààõ 2 áàéäëàà𠺺ð÷ëºí Ñàëàà á¿ðèéí áàðóóí òàëä áè÷¿¿ëíý: 1. ªâãºí, à÷ õ¿¿òýéãýý õîæóóë äýýð èðýõýä õ¿¿ íü óã ìîäíû àìüäðàëûí ò¿¿õèéã àñóóíà. Ýíý õî¸ðûí ÿðèà õýðõýí ºðíºñíèéã 2. Õ¿¿ãèéí îðîíä ÷è áàéñàí áîë óã ¿éë ÿâäëûã õýðõýí ººðººð òºãñãºõ òàëààð
ñóóñàí ñóðàëöàã÷èä ýõíèé àñóóäëûí õ¿ðýýíä, ç¿¿í òàëä ñóóñàí ñóðàëöàã÷èä õî¸ð äàõü àñóóäëûí õ¿ðýýíä ýõ çîõèîæ áè÷íý.
12
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Õóãàöàà äóóññíûã ñàíóóëààä çîõèîìæîî óíøèæ òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.
Ñóðàëöàã÷äûí ã¿éöýòãýëä õÿíàëò òàâüæ, 4 ñóðàëöàã÷èéí áè÷ñýí ýõèéã ñîíãîæ áóñäàä íü òàíèëöóóëíà. Ñóðàëöàã÷äûí áè÷ñýí çîõèîìæóóäûí õ¿ðýýíä àñóóäàë äýâø¿¿ëýí ÿðèëöàíà.
Õîîðîíäîî äýâòýðýý ñîëèëöîîä áèå áèåíèéõýý çºâ áè÷ãèéí ä¿ðìèéã øàëãàõ äààëãàâàð ºãíº.
Õàðèëöàí áèå áèåäýý ººðèéíõºº áè÷ñýí çîõèîìæèéã òîä, óðàí ÿðóó óíøèæ ºãíº.
Ñóðàëöàã÷èä áè÷ñýí ýõýý òàíèëöóóëíà.
ªºð ºíãèéí ¿çýã àøèãëàí çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã øàëãàíà.
Õè÷ýýëýýð þó îéëãîñíîî
Õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ (10 ìèí)
Äàðààõ àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä õàðèëöàí ÿðèëöàæ õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýýðýé. Ìîä áîëîí õ¿¿ãýýð þóã òºëººë¿¿ëæ áàéíà âý? ªâãºí à÷ õ¿¿äýý ÿìàð ñóðãàìæ, çàõèàñûã çàõèæ ¿ëäýýñýí áý? Õ¿í ººðèéí õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òóëä áàéãàëüòàé õýðõýí õàðüöàõ ¸ñòîé áý? ...
Ǻâëºìæ
Ýíýõ¿¿ õºòºëáºð íü õ¿íèé õýðýãöýý, õ¿ñýë øóíàë õÿçãààðã¿é õàðèí áàéãàëèéí íººö õÿçãààðòàé ãýäãèéã ñóðàëöàã÷äàä îéëãóóëàõ, ìºí õ¿í àëèâàà øèéäâýðèéã ãàðãàõäàà çºâõºí ººðèé㺺 áîëîí ºíººä𺺠áîäîõ áóñ, ìàðãààø áîëîí èðýýä¿éí áàéãàëü, íèéãìèéí àìüäðàëä ýíýõ¿¿ øèéäâýðèéí ¿ð ä¿í íü ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîë ãýäãèéã òóíãààí áîäîæ øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãòýé ãýäãèéã îéëãóóëàõàä ÷èãëýñýí.
13
ñóðàëöàã÷ á¿ð äýâòýðòýý ä¿ãíýí áè÷íý.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÒªÌ 1 ªÃ˪Ã× ÌÎÄ Ýðò óðüäûí öàãò íýãýí õóø ìîä áàéæýý. Òýðýýð íýãýí æààë õ¿¿ä èõ õàéðòàé þìñàíæýý. Õ¿¿ ºäºð á¿ð õ¿ð÷ èðýýä îéí õààí áîëæ, ìº÷ð¿¿ä äýýð íü ñàâëàí ñóóæ, ñàìðûã íü èäýæ õî¸óëàà ºäºðæèí ñàéõàí òîãëîäîã áàéæýý. Õ¿¿ ÿäàðñàí ¿åäýý ò¿¿íèé ñ¿¿äýðò íü óíòààä ºãíº. Õ¿¿ ìîäîíä, ìîä ÷ õ¿¿ä èõ õàéðòàé áàéäàã àæ. Öàã õóãàöàà ºíãºð÷ õ¿¿ òîì áîëñíîîð ìîä ¿ðãýëæ ãàíöààðàà áàéäàã áîëæýý. Íýãýí ºäºð õ¿¿ ìîäîí äýýð èðýõýä òýðýýð èõýä áàÿðëàæ:
Ìîä: Õ¿¿ ìèíü õ¿ðýýä èðýâ ¿¿. Äýýøýý àâèðààä ìº÷ð¿¿äýýñ ìèíü áàðèàä ñàâëàà÷, ñàìðààñ ìèíü èäýæ, ñ¿¿äýðò ìèíü òîãëîîä àç æàðãàëòàé áàéãàà÷ õýìýýõýä Õ¿¿: Äýýøýý àâèðàõàä äýíä¿¿ òîì áîëæýý áè. Õàðèí þì õóäàëäàí àâ÷ àç æàðãàëòàé áàéìààð áàéíà. Íàäàä õýäýí òºãðºã ºãºº÷ ãýæýý. Ìîä: Õ¿¿ ìèíü íàäàä ÷àìä ºãºõ ìºí㺠àëãà äàà. Õàðèí íàäàä ñàìàð ë áàéíà. Õ¿¿ ìèíü ÷è ýäãýýðèéã çàðààä ìºíãºòýé áîëîîä àç æàðãàëòàé áîëîõ áàéõ ãýæýý.
14
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Õ¿¿ ìîäîíä àâèðàí ãàðààä óðãàñàí á¿õ ñàìðûã íü àâ÷ õîò ðóóãàà ÿâæýý. Ìîä ÷ áàÿðòàé áàéâ. ¯¿íýýñ õîéø îëîí æèë ºíãºðñººð ìîä èõ ë óéòãàðòàé õàðàãäàíà. Ãýòýë íýãýí ºäºð õ¿¿ã èðýõýä ìîä õàìàã ìº÷𺺠ñýãñðýí ìàø èõ áàÿðëàæýý. Ìîä: Õ¿¿ ìèíü íàä äýýð àâèðààä ìº÷èð äýýð ìèíü ãàð÷ ñàâëàí àç æàðãàëòàé áàéãàà÷ ãýõýä Õ¿¿: Ìîäîíä àâèðúÿ ãýõýýð äààí÷ çàâ àëãà. Õàðèí áàéøèí õóäàëäàí àâ÷ àìàð òàéâàí àìüäàð÷, ýõíýð õ¿¿õýäòýé áîëìîîð áàéíà. ¯¿íèé òóëä íàäàä áàéøèí õýðýãòýé. Íàäàä áàéøèí ºãºº÷ ãýæýý. Ìîä: Íàäàä áàéøèí áàéõã¿é. Îé áîë ìèíèé ãýð, õàðèí ÷è ìèíèé ñàëàà ìº÷ð¿¿äèéã àâààä áàéøèí õèé. Òýãýýä ÷è àç æàðãàëòàé áàéõ áîëíî ãýæýý. Õ¿¿ ò¿¿íèé ìº÷ð¿¿äèéã òàñäàí àâ÷ áàéøèíãàà áàðèõààð ÿâæýý. Ìîä óäààí óóëçààã¿é õ¿¿òýéãýý óóëçàæ ò¿¿íä òóñ áîëñîíäîî èõ ë áàÿðòàé ¿ëäæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø îëîí æèë ºíãºð÷ýý. Íýãýí ºäºð õ¿¿ ìîäîí äýýð äàõèí èðýõýä ìîä ìàø èõýýð áàÿðëàæ áàéñàí áîëîâ÷ èõ ë ñóëõàí äóóãààð: Ìîä: Íààø èð õ¿¿ ìèíü èðýýä òîãëî õýìýýí øèâíýõýä Õ¿¿: Áè èõ õºãøèðñººí. Îäîî òîãëîíî ãýäýã íàäàä óéòãàðòàé. Õàðèí çàâèàð àëñàä àÿëìààð áàéíà. Íàäàä çàâü ºãºº÷ äýý ãýõýä Ìîä: Èõ áèåèéã ìèíü òàéð÷ çàâü õèéãýýä õ¿ñëýý áèåë¿¿ë äýý ãýæýý. Õ¿¿ ìîäûã òàéðààä çàâü õèéæ àÿëàëä ÿâæýý. Ìîä ÷ áàÿðòàé áàéëàà. Ãýâ÷ öààíàà íýã ë óéòãàðòàé. Îëîí æèëèéí äàðàà õ¿¿ã ýðãýí èðýõýä: Ìîä: Õ¿¿ ìèíü íàìàéã óó÷ëààðàé. Íàäàä ÷àìä ºãºõ þì þó ÷ ¿ëäñýíã¿é äýý. Ñàìàð ÷ ¿ã¿é áîëñîí ãýõýä Õ¿¿: Ñàìàð ÷ºìºõºä ø¿ä ìààíü äààí÷ äààõã¿é áîëñîí ãýâ. Ìîä Ìèíèé á¿õèé ë ñàëàà ìº÷èð ¿ã¿é áîëñîí òóë ÷è ¿¿í äýýð ñàâëàí òîãëîæ ÷àäàõã¿é íü äýý ãýõýä Õ¿¿: ̺÷èð äýýð ÷èíü òîãëîõîä íàñ ìèíü äààí÷ õºãøèð÷ýý. Ìîä: Ìèíèé áèå ÷ áàéõã¿é áîëñîí òóë ÷àìä àâèðàõ ÷ þì àëãà äàà. Õ¿¿: Ìîäîíä àâèðíà ãýõýä äýíä¿¿ ÿäàð÷ýý áè. Ìîä: Íàìàéã óó÷ëààðàé áè ÷èíèé õ¿ññýí á¿õíèé ºãüå ãýæ áîäñîí ÷ äààí÷ þó ÷ ¿ëäñýíã¿é. Îäîî áè ºâãºí õîæóóë áîë÷èõñîí ó÷ðààñ óó÷ëààðàé ãýõýä Õ¿¿: Íàäàä îäîî òèéì èõ þì õýðýãã¿é ýý. Æààõàí ñóóæ àìðàõ ë çàé áàéâàë áîëëîî. Áè èõ ÿäàð÷ áàéíà ãýõýä õîæóóë ººðèé㺺 ºíäèéëãºæ Ìîä: Õºãøèí õîæóóë äýýð àìàð÷ áîëíî. Íààø èð õ¿¿ ìèíü ñóóæ àìàð ãýõýä õ¿¿ ñóóæ ìîä ÷ áàÿðòàé áàéëàà.
15
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÃÀÇÀРǯÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ Ñýäýâ:
Ìàíàé àéìãèéí áàéãàëü (80 ìèí)
Çîðèëãî: Áàéãàëèéí åðºíõèé òºðõèéã ä¿ðñëýí, àæèãëàõ çàìààð îéí òàðõàëòûí ó÷èð øàëòãààí, ç¿é òîãòëûã îëîõ Õè÷ýýëèéí ÿâö: Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò (õóãàöàà) Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýõ ( 5 ìèí)
Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà
Ñóðàëöàã÷äûã 1-5 òîîëóóëæ áàãò õóâààíà.
Òà íàð àéìãèéíõàà ÿìàð ÿìàð
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (15 ìèí)
ñóìäààð ÿâæ ¿çñýí âý? Òà íàðûí î÷ñîí ñóìäàä ÿìàð óóëñ, îé ìîä, ãîë ìºðºí, àí àìüòàí, óðãàìàë áàéñàí áý? Áóñàä ñóìäààñàà îíöëîã ÿëãààòàé ç¿éëñ áàéñàí óó?
Áàã á¿ðò Õýíòèé àéìãèéí
äàñãàëûí çóðãèéã (ÒªÌ 1) òàðààæ ºãíº. ßðèëöñàí ç¿éëýý äàñãàëûí çóðàã äýýðýý áóóëãàí çóðàõ äààëãàâàð ºãíº.
Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà
Ñóðàëöàã÷èä 5 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õýä õýäýí áàãò õóâààãäàíà.
Ñóðàëöàã÷èä áàã äîòðîî ººðèéí î÷ñîí ñóìäûíõàà óóëñ, ãîë ìºðºí, àí àìüòàí, óðãàìàë, áàéãàëü öàã óóðûí îíöëîãèéí òàëààðõ ìýäýýëëýý õîîðîíäîî ñîëèëöîíî.
Áàãèéí ãèø¿¿ä õàìòðàí ººðñäèéí î÷ñîí ñóìäûí áàéðøëûã äàñãàëûí çóðàã äýýð îëæ òóõàéí ñóìäàä áàéñàí óóëñ, îé ìîä, ãîë ìºðºí, àí àìüòàí, óðãàìëûã òîéìëîí çóðíà.
Ñóðàëöàã÷äàä òóõàéí ç¿éëñ ñóìûí àëü õýñýãò áàéðëàæ áàéãààã çóðàõäàà òýäãýýðèéí òàðõàëò, õàìðàõ õ¿ðýýã õàðãàëçàí ººðñäèéí ìýääýã òàíèõ òýìäãýý àøèãëàõ ýñâýë øèíýýð òàíèõ òýìäýã çîõèîí õýðýãëýæ áîëîõûã ñàíóóëààðàé. ¯ð ä¿íãýý òàíèëöóóëàõ (20 ìèí)
Áàãóóäàä çóðñàí çóðãàà
òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº. Áàãóóäûí çóðãèéã ñàìáàðò áàéðëóóëíà.
Áàã òóñ á¿ð ººðñäèéí çóðãàà 3 ìèíóòàä áàãòààí òàíèëöóóëíà.
16
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Çàâñàðëàãà ¯ð ä¿íãýý õýëýëöýí ä¿ãíýëò ãàðãàõ (40 ìèí)
Ñóìäàä áàéãàà èæèë ç¿éëñèéã ººð ººð òýìäýãò àøèãëàí çóðñàí ýñýõèéã àæèãëàõ äààëãàâàð ºãíº.
Íýã èæèë ç¿éë äýý𠺺𠺺ð òýìäýãëýãýý õýðýãëýâýë ÿàõ áîë?
Áàãóóä áóñàä áàãèéíõàà çóðñàí çóðãóóäûã ººðèéíõºº çóðñàí çóðàãòàé õàðüöóóëæ ñàíàëàà èëýðõèéëíý.
Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî îéëãîëöîæ ÷àäàõã¿é.
Ñóðàëöàã÷äûí àøèãëàñàí òýìäýãëýãýýí¿¿äèéã ãàçàð ç¿éí õè÷ýýë äýýð öààøèä ÿìàð íýãäñýí òýìäýãëýãýýãýýð çóðàõûã òàéëáàðëàæ ºãººðýé.
Äàðààõ àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëíà. Ýäãýýð ñóìäûí óóëñ, îé ìîä, ãîë ìºðºí, àìüòàí, óðãàìàë, á¿õ ñóìäàä àäèëõàí áàéíà óó ýñâýë ÿëãààòàé áàéíà óó? Óóë òîëãîä, ãîë ìºðºí, àìüòàí óðãàìëàà äàãààä áàéãàëèéí åðºíõèé òºðõ íü ÿìàð áàéíà âý?
Áàéãàëèéí òºðõ íü õîîðîíäîî èæèë áîëîí ÿëãààòàéãààð ñóìäûã àíãèëàí á¿ñ÷èëæ áîëîõîîð áàéíà óó? Áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí òàëààðõ ºìíºõ ìýäëýãýý àøèãëàõûã ñàíóóëíà.
Áàã òóñ á¿ðò байгалийн бүс бүслүүрийн онцлогийн тухай мэдээлэл (ÒªÌ 2)-èéã òàðààæ ºãººä ººðñäèéí äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà çºâ ýñýõèéã õàðüöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.
17
Áàãèéí ãèø¿¿ä õîîðîíäîî ñàíàëàà ñîëèëöîîä, ¿ð ä¿íãýý òàíèëöóóëíà.
Áàãèéí ãèø¿¿ä õàìòðàí ñóìäûí áàéãàëèéí åðºíõèé òºðõèéã õàðüöóóëàí àæèãëàæ àéìãèéíõàà àëü õýñýãò áàéãàëèéí ÿìàð á¿ñ, á¿ñë¿¿ð áàéãàà òàëàà𠺺ðèéíõºº òààìàãëàëûã äýâø¿¿ëæ òàíèëöóóëíà. Èíãýõäýý ÿàãààä èéì á¿ñë¿¿ðò áàéãààã îðøèí áóé àìüòàí, óðãàìàëòàé íü õîëáîí ¿íäýñëýëòýéãýýð áóñàä áàãòàà òàíèëöóóëíà.
ÒªÌ 2 äýýðõ ìýäýýëýëòýé óíøèæ òàíèëöààä ººðñäèéí çóðñàí çóðàã áîëîí áóñàä ¿ð ä¿íòýéãýý õàðüöóóëàí ººðèéí ñóì, àéìãàà áàéãàëèéí ÿìàð á¿ñ á¿ñë¿¿ðò áàéãààã тодорхойлно.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Ñóðàëöàã÷äûí á¿òýýõ¿éí öîãö ÷àäàìæèíä õóâü íýìðýý îðóóëàõààð àæèãëàõ, àæèãëàñàí ç¿éë äýýðýý ¿íäýñëýí òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà áîäèò ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ ãýñýí ÷àäâàðóóäûã õºãæ¿¿ëýõýä ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà ÷èãëýæ áàéíà.
Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí á¿ñ,
Зөвлөмж
á¿ñë¿¿ðèéí çóðàã (ÒªÌ 3)-èéã ñàìáàðò áàéðëóóëíà. Äàðààõ ÷èãë¿¿ëýõ àñóóëòóóäûí õ¿ðýýíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëíà. Ìàíàé îðíû àëü õýñãýýð (õîéä, ºìíºä, áàðóóí, ç¿¿í) îé èë¿¿ óðãàñàí áàéíà âý? Ýäãýýð îé óðãàñàí ãàçðóóäàä èõýâ÷ëýí õîòãîð ã¿äãýðèéí ÿìàð õýëáýð çîíõèëæ áàéíà âý? Îé óðãàñàí ãàçðûí óóð àìüñãàëûí îíöëîã ÿìàð áàéíà âý? ...
Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí çóðãààñ îéí òàðõàëòûã åðºíõèéëºí òîäîðõîéëæ, ººðèéí àéìàã, ñóìûí îéí òàðõàëòûã áàðèìæààëàí õààãóóð òàðõñíûã òîäîðõîéëîõäîî õîòãîð ã¿äãýðèéí ÿìàð õýëáýðò, óóð àìüñãàëûí ÿìàð íºõöºëä, ÿìàð ÿìàð àéìãóóäààð ãýõ ìýò îé óðãàõ íºõöëèéã àæèãëàí ãàðãàíà.
Ìàíàé îðíû õîéä õýñãèéí óóëàðõàã ãàçàð áóþó Õàíãàé, Õýíòèé, Õºâñãºëèéí óóëñààð îé óðãàñàí áàéäàã íü õîéä õýñãèéí õàðüöàíãóé ºíäºðëºã, óóëàðõàã ãàäàðãàòàé õîëáîîòîé. Òóõàéí íýã óóëûí õóâüä àâ÷ ¿çâýë èõýâ÷ëýí óóëûíõàà àðààð, äýýä õýñãýýð îé óðãàäàã. Ó÷èð íü óóëûí ýíãýð áóþó ºâºð õýñýã íàðíû èë÷ ãýðëèéã ñàéí õ¿ëýýæ àâäàã ó÷ðààñ õàðüöàíãóé õóóðàé, ÷èéã áàãàòàé áîëæ îé óðãàõ íºõöºë á¿ðäýõã¿é. Óóëûí äýýä õýñãýýð áóþó äýýøëýõ òóòàì àãààðûí òåìïåðàòóð áóóð÷, óíàõ õóð òóíàäàñ íýìýãäýõ òóë õàðüöàíãóé ñýð¿¿í, ÷èéãëýã áîëæ îé óðãàõ íºõöºë á¿ðäýíý. Ýäãýýðýýñ ä¿ãíýâýë ìàíàé îðíû óóëàðõàã õîéä õýñãýýð, ñýð¿¿í ÷èéãëýã íºõöºëä îé òàðõàí óðãàäàã ãýæ õýëæ áîëîõ áºãººä õýðýâ óóð àìüñãàëûí äóëààðàë, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëºº èõ áàéõ òóñàì ìàíàé îðíû îé óñòàæ ìºõºõ íü òºäèé ÷èíýý õóðäàí áàéõ áîëíî ãýäýã ñàíààã ºã÷ áîëíî. Ýíý ñàíàà íü äàðààãèéí õè÷ýýëä õºòºëæ, îéí íººöºº ñóäàëæ ìýäýõ ñýäëèéã áèé áîëãîõîä ÷èãëýñýí.
18
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
ÒªÌ 1 ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃ
19
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÒªÌ 2 ÁÀÉÃÀËÈÉÍ Á¯Ñ Á¯Ñ˯¯ÐÈÉÍ ÎÍÖËÎà Ìàíàé îðíû õîéä õýñýã îéò-õýýðèéí á¿ñýä /îé íü áàãà, õýýð íü èõ/ áàãòäàã. Îéò õýýðèéí á¿ñèéí îé íü ìàíàé îðíû îéí ãîë íººöèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Îé íü åðºíõèé人 ñèéðýã áºãººä øèíýñ, íàðñ, õóñ, óëèàñ çýðýã õîëèëäîí óðãàõ áà áóãà, áîð ãºðººñ, æèðõ, õýðýì, õºõºº, òîíøóóë ýëáýã òààðàëäàíà. Õýýðèéí á¿ñèéí óðãàìàëøèëòàé ãàçàðò òàðâàãà, çóðàì, ¿õýð îãîäîé, òîãîðóó, ýëýý, ¿íýã, ÷îíî ýëáýã áàéäàã. Ìîäã¿é, ºâñëºã óðãàìàë çîíõèëñîí îéò-õýýðèéí á¿ñýýñ óðàãø çàëãàí îðøèõ íóòãèéã õýýðèéí á¿ñ ãýæ íýðëýäýã. Àìüòäààñ öàãààí çýýð, ¿ëèéí öàãààí îãîòíî, òàðâàãà, ¿íýã, ÷îíî, ýëáýã, óðãàìëààñ õàçààðãàíà, õÿëãàíà, àãü, åðõºã, õèàã, õàðãàíà ãîëëîí óðãàíà. Ýíý á¿ñèéí ãîë èíäèêàòîð àìüòàí íü òàðâàãà þì. ªºðººð õýëáýë òàðâàãà òààðàëäâàë õýýðèéí á¿ñèéí øèíæ áàéíà ãýæ îéëãîæ áîëíî. Õ¿í àìüòàí õîâîð, õóóðàé, õýò õàëóóí, òà÷èð ñèéðýã óðãàìàëòàé, óðñãàë óñ ìàø õîâîð, ýëñ õàéðãàí õºðñòýé. Çàã, ãî¸î, ìîíãîë ºâñ, øàâàã, áóäàðãàíà, òîîðîé, ãèø¿¿í çýðýã õóóðàé, õàëóóí íºõöºëä òîõèðñîí óðãàìàë óðãàõ áà õàâòãàé, ìàçààëàé, áºõºí çýðýã àìüòàä äàñàí çîõèöîæ àìüäàðäàã ýíý á¿ñèéã ãîâü áà öºëèéí á¿ñ ãýäýã. Ýíý á¿ñýä óðãàõ çàãàí îéã çàðèìäàà îéí íººöºä îðóóëàí òîîöäîã. Ìàíàé îðîíä áàéãàëèéí ýäãýýð ¿íäñýí á¿ñ¿¿ä ÿëãàðàõûí çýðýãöýý ºíäºð óóëàíä æèøýýëáýë, Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèé, Ìîíãîë Àëòàéí óóëñàä ºíäºð óóëûí áîñîî á¿ñë¿¿ð èëýðäýã. Ýíýõ¿¿ áîñîî á¿ñë¿¿ð èëýðäãèéí ó÷èð íü äýýøëýõ òóñàì àãààðûí òåìïåðàòóð áóóðäàã ç¿é òîãòëûí äàãóó óóë ººä ºãñºõ òóòàì àãààðûí òåìïåðàòóð áóóð÷, óíàõ õóð òóíàäàñ íýìýãäýõ òóë óðãàõ óðãàìàë, àìüäðàõ àìüòàä ÿëãààòàé áîëæ èðäýã. Òèéìýýñ ìàíàé îðíû õîéä õýñãèéí óóëàðõàã ñýð¿¿í, ÷èéãëýã Õàíãàé, Õºâñãºë, Õýíòèéí óóëñààð îé óðãàäàã áàéíà.
20
ÒªÌ 3
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
21
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÃÀÇÀРǯÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ Ñýäýâ:
Ìàíàé îðíû îéí íººö (40 ìèí)
Çîðèëãî: Áèå äààæ áîëîí õàìòðàí àæèãëàëò õèéõ, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà áîäèò ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàí ñóäëàõ çàìààð îðîí íóòãèéíõàà îéí íººöèéã òàíèí ìýäýõ Õè÷ýýëèéí ÿâö: Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò (õóãàöàà)
Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà
ªìíºõ õè÷ýýëèéã ñýðãýýí ñàíóóëàõ (5ìèí)
Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí á¿ñ,
Øèéäâýðëýõ àñóóäàë 1
Ìàíàé óëñ áóñàä óëñòàé
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (8 ìèí)
Ñóðàëöàã÷äûí áè÷èæ áóéä õÿíàëò
Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà
Ìàíàé îðíû õîéä
á¿ñë¿¿ðèéí çóðãèéã ñàìáàðò áàéðëóóëíà. Ìàíàé îðíû àëü õýñãýýð îé òàðõñàí áàéíà áý?
õýñãèéí óóëàðõàã ãàçàð áóþó Õàíãàé, Õýíòèé, Õºâñãºëèéí óóëñààð îé ìîäòîé.
Ñóðàëöàã÷ á¿ð ººðèéíõºº
õàðüöóóëâàë îéí íººöººð ÿìàð þì áîë?
òààìàãëàëûã äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷íý.
Îéí íººöººð áàÿëàã, äóíä
òàâüæ, ÿëãààòàé áàéð ñóóðüòàé ñóðàëöàã÷äûã àæèãëàæ, òýäíýýñ ñîíãîëò õèéæ ¿çýë áîäëûã íü ñîíñîíî.
Ñóðàëöàã÷äûí äóíä ìàíàé óëñ
çýðýã, õîìñ ãýæ ¿çýæ áóé ñóðàëöàã÷äûí òºëººë뺺ñ íýã íýã ñóðàëöàã÷ ººðèéí áè÷ñýí òààìàãëàëûã áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.
¯ç¿¿ëýíã àæèãëààä
îéí íººöººð èõ, áàãà ãýñýí ÿëãààòàé áàéð ñóóðü áèé áîëîõ áºãººä ¿¿íèéã øèéäâýðëýõèéí òóëä ñàìáàðò ¯ç¿¿ëýí 1-èéã áàéðëóóëíà.
ßìàð óëñ îðíóóä îéí íººöººð èõ
áàéíà âý? Ìàíàé õî¸ð õºðø îðîí îéí íººöººð ÿìàð áàéíà âý?
ººðñäèéí äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà øàëãàæ, ¿ð ä¿íãýý ä¿ãíýí áè÷èæ áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.
Îðîñ, ÀÍÓ, Áðàçèë... Îðîñ, Õÿòàä 2 ìàíàé
óëñààñ îéí íººöººðºº èõ áàéíà. ...
22
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Äýëõèéí óëñ îðíóóäûã îéí
Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí
íººöººð íü æàãñààâàë ìàíàé óëñ õýää¿ãýýð áàéðàíä îðîõ áîë?
Ñóðàëöàã÷äàä äýëõèéí çàðèì óëñ
òààâàðëàæ áóé òîîã õýëíý.
Äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà
îðíóóäûí îéí íººöèéí òóõàé ñòàòèñòèê ìýäýý (ÒªÌ 1)-ã òàðààæ ºãíº.
221 óëñààñ 53–ð áàéðàíä îéí
õàðüöóóëàí ä¿ãíýæ áè÷íý.
Õýäèéãýýð ìàíàé óëñ îéí
íººöººðºº æàãñàæ áàéãàà þì ÷èíü îéí íººöººð èõ îðíû òîîíä îðîõ óó?
íººöººð 53-ðò æàãñàæ áàéãàà ÷ íèéò ãàçàð íóòãèéí 6.45%-ã îé ýçýëæ áàéãàà ó÷èð îéí íººöººð õîìñ îðíû òîîíä îðäîã.
Øèéäâýðëýõ àñóóäàë 2.
Ìîíãîë óëñûí îéí ãîë íººö ÿìàð
Îéòîé àéìãóóäûí íýðñèéã
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (8 ìèí)
Ìîíãîë óëñûí îéí ñàíãèéí
Øèéäâýðëýõ àñóóäàë 3.
Ìàíàé àéìàã îéí íººöººð áóñàä
àéìãóóäàä áàéäàã âý?
àøèãëàí ººðèéíõºº òààìàãëàëûã øàëãàíà.
Õýíòèé àéìàã îéí íºº-
àéìàãòàé õàðüöóóëàõàä ÿìàð áàéíà âý?
23
ÒªÌ 2 äýýðõ ìýäýýëëèéã
òàëáàé, íººöèéí õýìæýýã àéìãóóäààð ãàðãàñàí ñòàòèñòèê ìýäýý (ÒªÌ 2)-ã òàðààæ ºãíº. Õ¿ñíýãòýí äýýðõ ìýäýýëëèéã àæèãëóóëàí ººðñäèéí äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà øàëãàõ äààëãàâàð ºãíº.
Ìàíàé àéìàã õýäýí ñóìòàé
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (8 ìèí)
æàãñààí, ýäãýýð àéìàã îéí íººöººð ÿìàð áàéõ òàëàà𠺺ðèéíõºº òààìàãëàëûã áè÷èæ òàíèëöóóëíà.
áèëýý? Ìàíàé àéìãèéí á¿õ ñóìä îéòîé áîëîâ óó?
Õýíòèé àéìãèéí îéí òàðõàëòûí çóðàã (ÒªÌ 3)-ã ñàìáàðò áàéðëóóëíà.
öººð õýää¿ãýýð áàéðàíä îðæ áàéãààã ãàðãàíà.
23 ñóìòàé. ßìàð ñóìäóóä îéòîé ãýæ ¿çýæ áàéãààãàà ñóðàëöàã÷ á¿ð òýìäýãëýí áè÷íý.
Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí
áè÷ñíýý ñàìáàðò áàéãàà ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëíà. Ìàíàé àéìàã 23 ñóì áºãººä íóòãèéí õîéä õýñãýýð îðøäîã 11 ñóì àéìãèéí îéí íººöèéã á¿ðä¿¿ëäýã þì áàéíà.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Øèéäâýðëýõ àñóóäàë 4.
Ìàíàé àéìãèéí îéí ñàíã ÿìàð
Àñóóäëàà øèéäâýðëýõ (6 ìèí)
Õýíòèé àéìãèéí îéí ñàíãèéí
Õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ (5 ìèí)
Ñóì, àéìàã, óëñûí õýìæýýíèé
Ǻâëºìæ
Ýíý õºòºëáºðò òóõàéí ñóðàëöàã÷èéí àìüäàð÷ áóé ñóì, àéìàã, Ìîíãîë
ÿìàð ìîäíóóä á¿ðä¿¿ëäýã áîë? Ìàíàé ñóì áóñàä ñóìòàéãàà õàðüöóóëàõàä îéí íººöººð ÿìàð áîë? òàëáàé, íººöèéã ñóìäààð (ÒªÌ 4) áîëîí ìîäíû òºð뺺ð (ÒªÌ 5) ãàðãàñàí ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã òàíèëöóóëíà. îéí íººö¿¿äèéí òàëààðõ òîî áàðèìòàí äýýðýý òóëãóóðëàí íýãäñýí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõàä ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëíý.
Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí òààìàãëàëûã äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷ýýä áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.
ªºðñäèéí äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà áîäèò ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàí ¿ð ä¿íãýý òàíèëöóóëíà.
Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí ä¿ãíýëòýý äýâòýðòýý òýìäýãëýí áè÷èæ õàæóóãèéíõàà ñóðàëöàã÷èä òàíèëöóóëíà.
óëñ áîëîí áóñàä îðíóóäûí îéí íººöèéí òàëààðõ ñòàòèñòèê ìýäýý áàðèìò äýýð òóëãóóðëàí ñóðàëöàã÷äàä õýðõýí ìýäëýãèéã ººðººð íü á¿òýýëãýæ áîëîõ àðãà ç¿éí àëõìóóäûã òîäîðõîé äýñ äàðààëàëòàéãààð àâ÷ ¿çñýí. ªºðººð õýëáýë, ñóðàëöàã÷ ººðºº áèå äààí áîëîí õàìòàð÷ àæèãëàõ, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ, äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëàà áàãøèéí ºãñºí ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàõ çàìàà𠺺ðèéíõºº òààìàãëàëûí çºâ, áóðóóã øàëãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ ãýñýí òàíèí ìýäýõ¿éí àðãóóäûã ýçýìøèõ ÿâöäàà ýäãýýð àðãûí òóñëàìæòàéãàà𠺺ðò õýðýãòýé ìýäýýëëýý îëæ àâàõàä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíû àëõìóóä áîëãîí òºëºâëºñºí. Ñòàòèñòèêèéí ìýäýý áàðèìò òîäîðõîé õóãàöààòàéãààð øèíý÷ëýãäýæ áàéäàã òóë áàãø òà òóõàéí ¿åèéíõýý øèíý ñòàòèñòèê òîî áàðèìòóóäûã îëæ öóãëóóëàí áîëîâñðóóëàëò õèéãýýä õè÷ýýëäýý õýðýãëýýðýé. Èíãýõäýý ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéã õààíààñ àâñàí õýäýí îíû ìýäýý áàðèìò áîëîõûã ñàíóóëæ õýëýýðýé. Ýíý óäààãèéí õè÷ýýëèéí òºëºâëºëòèéí àëõìóóäûã òà óñíû íººöèéí òàëààð àâ÷ ¿çýõäýý áóóëãàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áºãººä ãàãöõ¿¿ óñíû íººöòýé õîëáîîòîé ñóì, àéìàã, óëñûí õýìæýýíèé ñòàòèñòèê ìýäýýëë¿¿äèéã áýëòãýõ õýðýãòýé áîëíî.
24
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
¯Ç¯¯ËÝÍ 1. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí íóòàã äýâñãýðèéí õýäýí õóâèéã îé á¿ðõäýãèéã õàðóóëñàí çóðàã
5%-аас бага 5-15% 15-30% 30-50% 50%-аас дээш мэдээлэл байхгүй
ÒªÌ 1. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí îéí ñàíãèéí òàëáàé (2007 îíû áàéäëààð) Ýçëýõ áàéð 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 23 25 53
Óëñûí íýð ÎÕÓ Áðàçèë Êàíàä ÀÍÓ Õÿòàä Australia Êîíãî Èíäîíåç Ïåðó Ýíýòõýã ßïîí Ôèíëÿíä Ìîíãîë
Îéí ñàíãèéí òàëáàé, êì2 8,085,986 4,714,920 3,101,340 3,034,070 2,054,056 1,632,912 1,329,707 847,522 685,536 677,598 248,648 225,100 100,868
Òóõàéí óëñûí ãàçàð íóòãèéí îéí òàëáàéí ýçëýõ õýìæýý, % 47,35 % 55,37 % 31,06 % 31,51 % 21,40 % 21,23 % 56,71 % 45,56 % 53,34 % 21,17 % 65,79 % 66,52 % 06,45 %
Æè÷: ͯÁ-í ñòàòèñòèêèéí ñàëáàðûí 2007 îíä ãàðãàñàí ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã àøèãëàâ. Óã ìýäýýëëèéí äýëãýðýíã¿éã áàãø òà google.com õàéëòûí ñèñòåì ð¿¿ îðîîä List of countries by forest area ãýñýí ò¿ëõ¿¿ð үгèéã àøèãëàí àâàõ áîëîìæòîé.
25
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÒªÌ 2 Ìîíãîë óëñûí îéí ñàíãèéí òàëáàé, íººö (àéìãààð) Àéìãèéí íýð Àðõàíãàé Áàÿí-ªëãèé Áàÿíõîíãîð Áóëãàí Ãîâü-Àëòàé Ãîâüñ¿ìáýð Äàðõàí -Óóë Äîðíîä Äîðíîãîâü (çàã) Äóíäãîâü (çàã) Çàâõàí Îðõîí-Óóë ªâºðõàíãàé ªìíºãîâü (çàã) Õýíòèé Õîâä (çàã) Õºâñãºë Ñýëýíãý Ñ¿õáààòàð Òºâ Óâñ
Îéí ñàíãèéí òàëáàé, Îéí ñàíãèéí íººö, ìÿí. ìÿí.ãà øîî. ì3 1165 128626 68 4075 22 1978 1986 188637 1930 617 Ìýäýý áàéõã¿é 5030 79 189 7145 159 50 58 11 990 64861 Ìýäýý áàéõã¿é 279 20654 (203 îé, 76 çàã) (20616 îé, 38 çàã) 1174 542 1784 138256 644 127 4209 481349 2226 219170 Ìýäýý áàéõã¿é 1445 141555 Ìýäýý áàéõã¿é
Æè÷: http://www.forest.mn âýá ñàéòàí äýýðõ ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã àøèãëàâ.
ÒªÌ 5 Õýíòèé àéìãèéí îéí ñàíãèéí íººö (ìîäíû òºð뺺ð) Ìîäíû íýð Îéí ñàíãèéí íººö, ìÿí.ì3
Øèíýñ
Íàðñ
121743 15048
Õóø
Ãàöóóð
Õóñ
30365
28
9630
Óëèàñ, Óëèàíáóðãàñ ãàð 29
375
Æè÷: http://www.forest.mn âýá ñàéòàí äýýðõ ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã àøèãëàâ.
26
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
ÒªÌ 3 Õýíòèé àéìãèéí îéí òàðõàëòûí çóðàã
Òàíèõ òýìäýã Àéìãèéí òºâ Ñóìûí òºâ Àéìãèéí õèë Ñóìûí õèë Íóóð Îé
ÒªÌ 4 Õýíòèé àéìãèéí îéí ñàíãèéí òàëáàé, íººö (ñóìäààð) Ñóìûí íýð Áàòíîðîâ Áàòøèðýýò Áàÿí-Àäàðãà Áàÿí-Îâîî Áèíäýð Äàäàë Æàðãàëòõààí Íîðîâëèí ªìíºäýëãýð Õýðëýí Öýíõýðìàíäàë Àéìãèéí ä¿í
Îéí ñàíãèéí òàëáàé, ìÿí.ãà 8.666 593.525 33.474 8.893 180.332 246.237 131.61 79.747 526.212 15.147 78.537 1783.931
Îéí ñàíãèéí íººö, ìÿí.ì3 132 48540 1416 143 13335 14650 942 4989 46521 178 7401 138247
Æè÷: http://www.forest.mn âýá ñàéòàí äýýðõ ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã àøèãëàâ.
27
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÃÀÇÀРǯÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ Ñýäýâ:
Íóòãèéí îéãîî çóðàãëàÿ (40 ìèí)
Çîðèëãî: Îðîí íóòãèéíõàà îéí òàëààðõ ìýäëýãò òóëãóóðëàí çóðàã ¿éëäýõ çàìààð íóòãèéíõàà îéí òºëºâ áàéäëûã òîäîðõîéëîõ Õè÷ýýëèéí ÿâö: Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò (õóãàöàà) Ñýäýëæ¿¿ëýõ (10 ìèí)
Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà
Ñóðàëöàã÷äûã 1-8 òîîëóóëæ, èæèë
Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà
1 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä
äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä íýã áàã áîëæ çîãñîõ äààëãàâàð ºãíº. Äàðààõ êîìàíäóóäûã ºãºõºä ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí èæèë ìîäûã îëæ íýãäýæ çîãñîíî. 1. Èæèë òºðëèéí ìîäíóóä íýãäýæ äàí îéã óðãóóëæ áàéíà. 2. ªºð ººð òºðëèéí ìîäíóóä íýãäýæ õîëèìîã îéã óðãóóëæ áàéíà.
õóø, 2 äóãààð ñóðàëöàã÷èä øèíýñ, 3 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä íàðñ, 4 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä ãàöóóð, 5 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä õóñ, 6 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä óëèàñ, 7 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä óëèàíãàð, 8 äóãààðòàé ñóðàëöàã÷èä áóðãàñ áîëíî.
ªºðèéí ñóìàíäàà óðãàäàã ìîäíû íýðñèéã áàã á¿ðò íýãèéã ºãíº. Ýíýõ¿¿ òîãëîîì íü àòîì, ìîëåêóë ãýñýí òîãëîîìûí çàð÷èìòàé èæèëõýí ó÷ðààñ òà àíãèéíõàà òîäîðõîé íýã õýñýãò óðüä÷èëàí çàé ãàðãàæ áýëäýýðýé. Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýõ (10 ìèí)
Ìàíàé ñóìûí àëü õýñýãò ÿìàð îé
óðãàñàí áàéäàã âý? Ýäãýýð îéä íýã òºðëèéí ìîä óðãàñàí áàéíà óó ýñâýë îëîí òºðëèéí ìîä óðãàñàí îé áàéíà óó? Ýäãýýð îé ÿìàðõóó øèíæ òºðõòýé áàéãàà âý?
Àñóóëòóóäûí äàãóó
ñóðàëöàã÷èä áàã äîòðîî ñàíàëàà ñîëèëöîíî. Áàãèéí íýã ãèø¿¿í áàãèéíõàà ¿ð ä¿íã áóñàä áàãòàà òàíèëöóóëíà.
Ñóìûíõàà àëü õýñýãò çàëóó áà õºãøèí, äàí áà õîëèìîã, ñèéðýã áà íÿãò, ºâ÷èëñºí áà ýð¿¿ë, øàòñàí, òàéðñàí, íºõºí ñýðãýýñýí îé áàéãàà òàëààð ñóðàëöàã÷äûã ÷èãë¿¿ëýí ÿðèëöààðàé.
28
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Àñóóäëàà øèéäâýðëýí õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ (15 ìèí)
Ñóðàëöàã÷äàä ñóóäàëäàà ñóóõûã
ñàíóóëíà. 5 ººð ºíãèéí öààñ ñóãàëóóëàí áàãóóäàä õóâààíà. Áàã á¿ðò îéòîé õîëáîîòîé òàíèõ òýìäýã (ÒªÌ 1)-èéã òàðààæ ºãíº. Áàãóóä çóðãàà çóðàõ ÿâöàä òýäíèé ã¿éöýòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.
ªãºãäñºí òàíèõ òýìäã¿¿ä áîëîí ºìíº ¿çñýí òàíèõ òýìäãýý àøèãëàí ñóìûíõàà îéí òàðõàëò, øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîí çóðíà.
Ñóðàëöàã÷èä òóõàéí ñóìûíõàà îéã ñàéí ìýäýõã¿é áîë òýäíèé ñàéí ìýäýõ õýñýã ãàçðûã ñîíãóóëàí çóðóóëààðàé. Ãàçðûí çóðàã çîõèîõîä çóðãèéí íýð, òàíèõ òýìäýã, ç¿ã ÷èã ãýñýí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿ä çààâàë áàéõ ¸ñòîé ó÷ðààñ çóðàã çóðàõäàà ¿¿íèéã òîîöîîëîí çóðàõûã ñàíóóëààðàé. Çóðãèéí íýð íü òóõàéí çóðàãëàñàí ãàçðûí íýð áîëîí þóã õàðóóëñàí çóðàã áîëîõûã, òàíèõ òýìäýã íü ÿìàð ä¿ðñýýð þóã èëýðõèéëýí çóðñíûã, ç¿ã ÷èã íü îðîí çàéí áàðèìæààã òóñ òóñ èëýðõèéëäýã ÷óõàë ýëåìåíò¿¿ä ó÷ðààñ ýäãýýðèéã çóðàã çóðàõäàà õýðõýí çºâ õýðýãëýñýí áàéäàëä íü ¿íýëãýý ºã÷ áîëíî.
Çóðãàà òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº. Õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ (5 ìèí)
ªºðèéí íóòãèéí îéí ºíººãèéí òºëºâ áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõèéã õ¿ñíý.
ßìàð íýãýí ñîíãîëòûí àðãààð ýñâýë ñàíàëààð íü ä¿ãíýëò ýðãýö¿¿ëëýý õóâààëöàõûã õ¿ñíý.
29
Áàã òóñ á¿ð ººðñäèéí çóðãàà 5 ìèíóòàíä áàãòààí òàíèëöóóëíà.
“Ìàíàé íóòãèéí îéí ºíººãèéí áàéäàë” ãýñýí ä¿ãíýëòèéã ñóðàëöàã÷ á¿ð äýâòýðòýý áè÷íý.
Ä¿ãíýëò, ýðãýö¿¿ëëýý õóâààëöàíà.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÒªÌ 1 Îéí õîëáîãäîëòîé çàðèì òàíèõ òýìäýã
30
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
ÈÐÃÝÍØÈË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ Ñýäýâ:
Îéí íººö áàãàñàæ áóéä õýí áóðóóòàé áý? (80 ìèí)
Çîðèëãî:
Îéí íººö õîìñäîæ áóé øàëòãààíóóäûã òàíèí ìýäýæ, ººðèé㺺 áîëîí áóñäûã ¸ñ ç¿éí ìóõàðäìàë áàéäàëä îðîõîîñ ñýðãèéëýõ ÷àäâàðò ñóðàëöàõ
Õè÷ýýëèéí ÿâö: Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò (õóãàöàà) Ñýäýëæ¿¿ëýõ (5 ìèí)
Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà
Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà
Ñóðàëöàã÷ á¿ðò ººðèéíõºº áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëýõ øóãìûã äýâòýðòýý çóðàõ äààëãàâàð ºãíº. Øóãìàà õýðõýí çóðàõûã ñàìáàðò çóðæ ¿ç¿¿ëíý.
Ñóðàëöàã÷ á¿ð øóãìûã äýâòýðòýý çóðíà.
1 2 3 4 5 6 ______________________________ Òèéì Øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëýõ (5 ìèí)
¯ã¿é
Ñóðàëöàã÷äûã õàæóóäàà ñóóæ áóé õ¿¿õäèéíõýý äýâòýðò øóãìûã çóðñàí ýñýõèéã øàëãàõ äààëãàâàð ºãíº.
Ñóðàëöàã÷èä áèå áèåíèéõýý äýâòýðò øóãàì çóðàãäñàí ýñýõýä õÿíàëò òàâèíà.
Ñàìáàð äýýð çóðñàí øóãàìíûõàà
Ñàìáàð äýýð áè÷ñýí
äýýä òàëä äîîðõ àñóóäëûã áè÷ýýä ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëæ ñîíãîñîí õàðèóëòàà äóãóéëàí çóðàõ äààëãàâàð ºãíº: Õ¿í áàéãàëèàñ àëü áîëîõ èõèéã àâàõ ¸ñòîé. Á¿õ ñóðàëöàã÷èä ººðèéí ñîíãîëòûã äóãóéëñàí ýñýõýä õÿíàëò òàâèíà.
ç¿éëèéã àíõààðàëòàé óíøààä ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí ñîíãîëòîî äóãóéëíà.
Õè÷ýýë ýõëýõýýñ ºìíº 1-6 ãýñýí òîîã íýã íýãýýð íü À-4 öààñàí äýýð õàðàãäàõóéöààð áè÷èæ áýëòãýõ áºãººä ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõàä øààðäëàãàòàé òàëáàéã ãàðãàí àíãèéí øèðýýã áàéðëóóëíà.
31
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Ñóðàëöàã÷äûã ñîíãîëòîî õèéõ
Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí
ÿâöàä áàãø öààñàà óðüä÷èëàí áýëòãýñýí ãàçðàà çàéòàéãààð áàéðëóóëíà. Ñóðàëöàã÷äûã ººðñäèéí ñîíãîëòîí äýýðýý î÷èæ çîãñîõ äààëãàâàð ºãíº.
ñîíãîëòîí äýýðýý î÷èæ çîãñîíî.
Ñàíàë ñîëèëöîí ÿðèëöàõ (10 ìèí)
Íýã èæèë òîîí äýýð çîãñîæ
Áàãèéí ãèø¿¿í á¿ð
áóé ñóðàëöàã÷èä íýã áàã áîëæ õîîðîíäîî ñàíàëàà ñîëèëöîõ äààëãàâàð ºãíº.
áàã äîòðîî ÿàãààä ýíý ñîíãîëòûã õèéñíýý òàíèëöóóëæ, õîîðîíäîî ñàíàë ñîëèëöîíî.
ªºðñäèéí ñîíãîëòîî öààñàí äýýð òýìäýãëýñýí íü ñóðàëöàã÷äàä ººðèéí ñàíàà áîäëîî èëýðõèéëæ, ò¿¿í äýýðýý áàò çîãñîõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Çàðèì ñóðàëöàã÷èä àëèâàà ñîíãîëòûã õèéõäýý ººðòºº èòãýëòýé áóñ áàéäàã. ßëàíãóÿà àíãè õàìò îëíû äóíä ñàéí ñóðëàãàòàé ñóðàëöàã÷ ýñâýë ò¿¿íèé íàéç íü ººðººñ íü îíäîî ñîíãîëò õèé÷èõñýí áîë “Áè ÷ áóðóó ñîíãîëò õèé÷èõëýý äýý” ýñâýë “Áè ÷ òýíýã þì äàà” ãýæ ñàíàà íü çîâæ áàéäàã. Õàðèí èæèë ñîíãîëò õèéñýí ñóðàëöàã÷äûã íýã äîð çîãñîîñíîî𠺺ðòýé íü àäèë ñîíãîëò õèéñýí ñóðàëöàã÷äûã õàðààä, òýäíèé ñàíàëûã ñîíñîîä ñàíàà íü àìàðäàã. Ó÷èð íü ò¿¿íèé áîäñîíòîé àäèë øàëòãààíààð èéì ñîíãîëò õèéñíèéã ìýäýýä ñóðàëöàã÷ ººðòºº óëàì èòãýë òºãñ áîëäîã. Íýã ñîíãîëòîí äýýðõ ñóðàëöàã÷äûí òîî èõ áàéâàë äîòîð íü äàõèí æèæèã áàãò õóâààãààðàé. Ýíýõ¿¿ çîõèîí áàéãóóëàëò íü á¿õ ñóðàëöàã÷äàä õîîðîíäîî ñàíàëàà ñîëèëöîõ áîëîìæèéã îëãîíî. ¯çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ (20 ìèí)
Ñàíàë ñîëèëöîæ ÿðèëöàõ õóãàöàà
äóóññíûã ñàíóóëæ õýëíý. Òàíàé áàãèéí õàìãèéí áîãèíî íýðòýé íü õýí áàéíà âý? Òóõàéí ñóðàëöàã÷äààñ áàãèéíõàà ãèø¿¿äèéí ñàíàëûã íýãòãýí òàíèëöóóëàõûã õ¿ñíý.
Áàãóóäûí ñàíàëûã ñîíññíû äàðàà
áàã äîòîðõ ãèø¿¿äýýñ ººðèéí áîäëîî ººð÷ëºí ººð áàãò î÷èõ ñóðàëöàã÷ áàéãàà ¿ã¿éã àñóóíà. Ǻâëºìæ õýñýãò ºãºãäñºí àñóóäëààñ ñîíãîæ õè÷ýýëýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëààðàé.
Áàã á¿ð õàìãèéí áîãèíî
íýðòýé ñóðàëöàã÷àà òàíèëöóóëíà. Òóõàéí ñîíãîãäñîí ñóðàëöàã÷ áàãèéíõàà ãèø¿¿äèéí ¿çýë áîäëûã íýãòãýæ òàíèëöóóëíà. Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë òóõàéí áàãèéí íýã ãèø¿¿í íýìýëò òàéëáàð õèéíý.
ªºðèéí ñîíãîëòîî ººð÷èëñºí ñóðàëöàã÷èä áàéâàë ÿàãààä èéì ñîíãîëòûã õèéõ áîëñíîî òàíèëöóóëíà.
32
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Ǻâëºìæ
Á¿ëãýýðýý õýëýëöýæ äóóñààä íýã ñóðàëöàã÷ ñîíãîãäîí áàãèéíõàà àæëûã íýãòãýí áóñàääàà òàíèëöóóëàõ ýíý ¿åä áàãø òà õè÷ýýëäýý òàòàí îðîëöóóëàõûã õ¿ñ÷ áóé ñóðàëöàã÷àà øóóä íýð äóóäàæ ÿðèóëàõ áèø òóõàéí õ¿¿õäýä ººðèéã íü ñàíàìñàðã¿éãýýð ñîíãîæ áàéãàà ìýò õàðàãäàõ àðãóóäûã õýðýãëýýðýé. Æèøýý íü, òóõàéí ñóðàëöàã÷ áàã äîòðîî õàìãèéí áîãèíî íýðòýé áàéõ þì áîë õàìãèéí áîãèíî íýðòýé ñóðàã÷èä ýíý óäàà áàãèéíõàà àæëûã òàíèëöóóëíà ãýäãèéã õýëýõ õýðýãòýé. ̺í ñóðãóóëèàñàà õàìãèéí õîë àìüäàðäàã, õàìãèéí æèæèã ¿çýãòýé, õàìãèéí øèíý äýâòýðòýé ãýõ ìýò. Ýíýõ¿¿ àëõàì íü äîòðîî ìýäýæ áàéãàà áîëîâ÷ ººðèéíõºº ¿çýë áîäëîî áóñäàäàà èëýðõèéëæ ÷àääàãã¿é ñóðàëöàã÷äàä ººðèé㺺 èëýðõèéëýõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Ãýõäýý ýíä çºâõºí õè÷ýýëä îðîëöäîãã¿é ñóðàëöàã÷èäàà ¿ðãýëæ ÿðèóëàõ áóñ áóñàä ñóðàëöàã÷äûã ÷ ãýñýí æèãä îðîëöóóëàõ õýðýãòýé. Òýãýõã¿é áîë òààðóó ñóðàëöàã÷äàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà ãýýä ñàéí ñóðàëöàã÷äûã õè÷ýýëäýý èäýâõã¿é áîëãîõ áàéäàë àæèãëàãääàã òóë ¿¿íèéã àíõààð÷ àæèëëààðàé. Ñóðàëöàã÷äûã ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëäýã, áóñäûã õ¿íäýòãýí ñîíñäîã ÷àäâàðò ñóðàëöóóëàõûí òóëä íýã óäààãèéí õè÷ýýë õàíãàëòã¿é áºãººä ºäºð á¿ðèéí õè÷ýýëäýý òîäîðõîé àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàí àæèëëàõ õýðýãòýé. Äýýðõ àðãà÷ëàëûã àøèãëàí áàãø Òà óã ñýäâèéí õ¿ðýýíä áîëîí îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé ººð áóñàä àñóóäëûã õºíäºæ ÿðèëöàæ áîëíî. Èíãýõäýý хариултын ñîíãîëòûã ººð áîëãîõ ìºí õàðèóëòûí õóâèëáàðûã öººí áîëãîõ áîëîìæòîé. Æèøýý íü: Îéí íººö áàãàñàæ áóé øàëòãààí a. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò b. Îéí ò¿éìýð c. Õîðòîí øàâüæ d. Õóóëü áóñ ìîä áýëòãýë... Îéí íººö áàãàñàæ áóéä õýí áóðóóòàé âý? a. Õóóëü òîãòîîã÷èä b. Áàéãàëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãà c. Áàéãàëü õàìãààëàã÷ d. Îéãîîð ¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã ýçýä e. Õóëãàéãààð ìîä áýëòãýã÷èä f. Àðä èðãýä... Îéí ýêîñèñòåì äîðîéòîæ áóéä õýí õàðèóöëàãûã íü õ¿ëýýõ ¸ñòîé âý? (ñîíãîëòûí õàðèó ºìíºõòýé èæèë áàéæ áîëíî.) Îéã çºâõºí áàéãàëü õàìãààëäàã áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àæèë÷èä õàìãààëàõ ¸ñòîé. Àéë á¿ð ò¿ëøíèé ìîäîî áýëòãýõäýý çààâàë çºâøººðºë àâ÷, òàòâàð òºëæ áàéõ ¸ñòîé. Ñ¿¿ëèéí 20 æèëä ìàíàé ñóìûí îé íºõºí ñýðãýæ, íººöèéí õýìæýý íýìýãäýæ áàéíà. Çàâñàðëàãà
33
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
¯çýë áîäëîî èëýðõèéëýí áè÷èõ (10 ìèí)
Ñóðàëöàã÷ á¿ðò ÒªÌ 1-èéã
¯çýë áîäëîî ñîëèëöîõ (10 ìèí)
Ñóðàëöàã÷äûã 5 õ¿íèé
ªºðñäèéí áàéð ñóóðèà òàíèëöóóëàõ (10 ìèí)
Áàãóóä ãèø¿¿äèéíõýý ñàíàëûã
Õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõ (10 ìèí)
Ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõäàà äàðààõ
òàðààæ ºãíº. Ýõèéã óíøààä äîîä òàëä íü áàéãàà õ¿ñíýãòýíä ºãºãäñºí àñóóëòûí äàãóó ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº. á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàãóóäàä õóâààíà.
íýãòãýí áóñäàäàà òàíèëöóóëàõ äààëãàâàð ºãíº.
ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí áè÷íý.
Áàãèéí ãèø¿¿í á¿ð òóõàéí àñóóäëûí õ¿ðýýíä ººðèéí ãàðãàñàí øèéäâýðýý áóñäàäàà òàíèëöóóëíà.
Áàã òóñ á¿ð ººðñäèéí ñàíàëàà íýãòãýæ òàíèëöóóëíà.
àñóóäëûã àøèãëàæ áîëíî.
Ǻâõºí ºíºº ìàðãààøàà õàðæ ãàðãàñàí íýã õ¿íèé áóðóó
Ǻâëºìæ
Ýõèéã óíøèæ õ¿ñíýãòýíä
øèéäâýð íü áàéãàëü, íèéãìèéí àìüäðàëä ÿìàð ìóó ¿ð äàãàâàðûã áèé áîëãîõîîð áàéíà âý? Èéì íºõöºë áàéäàëä îðîõã¿éí òóëä áèä ÿàõ õýðýãòýé âý? ...
Õ¿íèé õýðýãöýý íü îéí íººö, áàÿëàãèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàëòàé ¿ðãýëæ çºð÷èëäºæ áàéäàã ó÷ðààñ õ¿í àëèâàà øèéäâýðèéã ãàðãàõäàà ººðèéí ìýäëýã, ÷àäâàð äýýðýý òóëãóóðëàõààñ ãàäíà õàìãèéí ÷óõàë íü çºâ ¸ñ ç¿éòýãýýð àñóóäàëä õàíäàõ õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë ººðèéí õèéæ áóé áîëîí õèéõ ãýæ áóé ¿éëäëèéíõýý óäèðäàìæ áîëîõ ººðèéí ¸ñ ç¿é, ¿íý öýíèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñòîé. Áèäíèé õýí íü ÷ òºðºõ人 èéì ÷àäâàðòàé áàéäàãã¿é ó÷ðààñ ¸ñ ç¿é, ¿íý öýíèéã ñóðàëöàã÷äàä õè÷ýýëýýð äàìæóóëàí ñóóëãàõ ó÷èðòàé. Èéìýýñ ýíý õºòºëáºðò áèä óã àñóóäëûã õºíäºæ àâ÷ ¿çëýý. Õºòºëáºðò îðóóëñàí äààëãàâàð íü ñóðàëöàã÷äàä ººðèéíõºº ¿íý öýíèéã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýñýí ó÷ðààñ äààëãàâðûí ã¿éöýòãýëèéí õóâüä çºâ, áóðóó ãýæ áàéõã¿é. Ñóðàëöàã÷äàä ñýòãýëãýýíèé áîëîí ¿éëèéí íýã àðãûã ýçýìø¿¿ëýõèéí òóëä ìàø îëîí àëõìóóäûã òîäîðõîé äýñ äàðààòàéãààð ã¿éöýòãýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã ó÷èð áèäíèé çºâëºñºí ¿éë àæèëëàãààíû àëõìóóäûí äýñ äàðààëàëòàé íóõàöòàé òàíèëöààðàé. ̺í ñóðàëöàã÷äàä òóõàéí ¿éëèéã ã¿éöýòãýõýä øààðäëàãàòàé áîäèò õóãàöààã îëãîí òýäíèéã õ¿ëýýöòýé, á¿ðýí ã¿éöýò ñîíñîõ íü ÷óõàë ãýäãèéã ñàíààðàé.
34
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
ÒªÌ 1 ×è ñóðãóóëèéíõàà áàéãàëü õàìãààëàõ ýêî êëóáò ºíãºðñºí æèë ýëñýí îðæýý. Òàíàé àõ èðýõ íàìàð ºðõ òóñãààðëàõ ãýæ áàéãàà áºãººä ààâ, àõ õî¸ð ÷èíü ñóìûí òºâººñ íýëýýä çàéòàé, ìîä áýëòãýõèéã õîðèãëîñîí óóëíààñ 12 õ 8 õàðüöààòàé 2 äàâõàð áàéøèíãèéí ìîä áýëòãýõýýð çýõýæ áàéãààã îëæ ìýäæýý. Ýíý òîõèîëäîëä ÷è ÿìàð øèéäâýð ãàðãàõ âý? Ñàéí, ìóó òîõèîëäîë
35
Ãàð÷ áîëîõ ¿ð äàãàâàð
Áóñàäòàé õàìòðàí ÷è þó õèéæ ÷àäàõ âý?
Ýäãýýðýýñ ÷è þóã íü õèéæ ÷àäàõ âý?
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ Ñýäýâ: Îéí ýêîñèñòåìòýé òàíèëöàöãààÿ (80 ìèí) Çîðèëãî: Òîãëîîìûí àðãààð îéí ýêîñèñòåìèéí îíöëîã, à÷ õîëáîãäëûã îéëãóóëàõ Õè÷ýýëèéí ÿâö: Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò (õóãàöàà) Ñýäýëæ¿¿ëýõ (15 ìèí)
Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà
Ñóðàëöàã÷ á¿ðò 1ø êàðò
Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà
Êàðòàà ýíãýðòýý òîãòîîíî.
ñóãàëóóëíà.
Îðîëöîã÷äûã 1-2 õ¿ðòýë òîîëóóëæ áàãò õóâààíà.
Íýãèéí òîî íü ãàäíà òàëäàà áàðóóí òèéø, õî¸ðûí òîî äîòîð òàëäàà ç¿¿í òèéø õàðæ òîéðîã ¿¿ñãýí çîãñîíî.
Ñóðàëöàã÷äàä òàðààæ ºãºõ àìüòäûí íýðñ, òýäãýýðèéí òîîã òóõàéí
àíãèéíõàà ñóðàëöàã÷äûí òîîíä òîõèðóóëàí óðüä÷èëàí áýëòãýñýí áàéíà. Òîãëîîì ýõëýõýýñ ºìíº òîì öààñàí äýýð íýã íýãýýð íü çóðæ áýëòãýñýí õóø, ãàöóóð, øèíýñ, íàðñ, õóñ, óëèàíãàð, óëèàñ, áóðãàñ ìîäíóóäûã çóðãóóäûã àíãèä çàéòàé áàéðëóóëíà. (Хавсралт 1) Äîõèî ºã÷ òîãëîîìûã ýõë¿¿ëñíýýñ õîéø õýí ÷ õîîðîíäîî ÿðèõã¿éã ñàíóóëíà.
Òîéðîãîîð àëõàõäàà ººðèéíõºº àìüäðàõ îð÷èí, èäýõ õîîëîî àæèãëàõ äààëãàâàð ºãíº. ªºðººð õýëáýë õýí ÿìàð ä¿ðä õóâèð÷ áàéãààã ñàéòàð àæèãëàíà.
Áàãøèéí óíøèæ áóé ýõ äýýðõ ¿éë ÿâäëûí äàãóó ñóðàëöàã÷èä ¿éëäýë ã¿éöýòãýõ äààëãàâàð ºãíº.
Áàãøèéí ºãñºí äîõèîãîîð òîéðîã äîòðîî àëõàëæ ýõýëíý.
Ýõèéã àíõààðàëòàé ñîíñîíî.
36
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Ìîäîä íàõèàëàí, öýöýã íàâ÷ íü óðãàæ áàéíà.
Íàð, õóð òýãøèðñýí çóí öàã äóóñ÷, ¿ð æèìñ, áîðãîöîé áîëîâñîð÷ ýõýëëýý.
ªò, øàâüæ ººðñäèéí ¿¿ðýíäýý òóõëàí àìàð÷ áàéíà.
ªºäºñõºí õýðýì, ñîíèó÷ øóâóóä ¿äèéí çîîãîî áàðèõààð ãàð÷ýý.
Íàâ÷, øèëì¿¿ñíèé, òàíèõ òýìäýãòýé ñóðàëöàã÷èä ººðèéí óðãàäàã îð÷èíäîî î÷èæ çîãñîíî.
¯ð æèìñ, áîðãîöîéíû òàíèõ òýìäýãòýé ñóðàëöàã÷èä ººðèéíõºº óðãàõ îð÷èí äýýðýý î÷èæ çîãñîíî.
ªò, øàâüæíû òàíèõ òýìäýãòýé ñóðàëöàã÷èä ººðèéíõºº ¿¿ðýíäýý î÷èæ çîãñîíî.
Õýðýì, òîíøóóëíû òàíèõ òýìäýãòýé ñóðàëöàã÷èä ººðèéíõºº èäýø òýæýýëèéí äýðãýä î÷èæ çîãñîíî.
Õî¸ð òîéðîãò áàéñàí á¿õ ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí áàéðûã ýçýëæ äóóññàí áàéíà. Õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõ (25 ìèí)
37
Ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõäàà äîîðõ àñóóëòóóäûã àøèãëàæ áîëîõîîñ ãàäíà áàãø òà òóõàéí ¿åèéíõýý íºõöºë áàéäàëä òîõèðóóëàí ººð íýìýëò àñóóëòóóäûã òàâüæ ÿðèëöààðàé. Ýíý ìîäîí äýýð ÿìàð ÿìàð àìüòàä õè÷íýýí òîîòîé áàéíà âý? Ýíý ìîä òà íàðûí àìüäðàõ îð÷èí ìºí ¿¿? Òà íàðûí èääýã èäýø òýæýýë õ¿ðýëöýýòýé áàéíà óó? Òà íàðûí õýí íü ººð òºðëèéí ìîäîí äýýð àìüäðàõ ÷àäâàðòàé âý? ....
Ñóðàëöàã÷èä ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí ÿðèëöàíà.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
Õýäýí õ¿ì¿¿ñ èðýýä õýñýã ãàçðûí
Óñòàæ àëãà áîëîõ óðãàìàë,
ìîäûã òàéðààä àâààä ÿâæýý.
Äîîðõ àñóóëòóóäûí õ¿ðýýíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëíà. ßìàð ÿìàð óðãàìàë, àìüòàí óñòàæ àëãà áîëñîí áý? Òóõàéí ìîäîí äýýð áàéñàí ÿìàð àìüòàä ººð ìîäîí î÷èæ àìüäàðñàí áý? ªºð àìüòàä èðñíýýð òà íàðûí àìüäðàëûí îð÷èíä ÿìà𠺺ð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ áàéíà áý? .... Àñóóäàë øèéäâýðëýõ (30 ìèí)
Áàãøèéí òàâüñàí
àñóóëòàíä õàìòðàí ÿðèëöàíà. ßðèëöëàãà äóóñàõàä á¿õ ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí ñóóäàëäàà ñóóíà.
Îé áîë çàðèì àìüòàí, óðãàìàë, áè÷èë áèåòíèé àìüäðàõ òààëàìæòàé îð÷íûã ávðävvëäýã ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðýõýýð äýýðõ ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýýðýé.
Ñóðàëöàã÷ á¿ðò ÒªÌ.1 äýýðõ
Ǻâëºìæ
àìüòäàä õàð ºíãºòýé öààñûã òàðààæ ºãíº. Óã öààñûã àâñàí ñóðàëöàã÷èä ñóóäàëäàà ñóóíà.
çóðãóóäûã õàé÷èëæ äóãòóéëààä òàðààíà. Çóðàã äýýðõ ¿éë ÿâäëóóäûã ñàéòàð àæèãëààä õîîðîíä íü ýâë¿¿ëæ 15 ìèíóòàíä áàãòààí çîõèîìæ áè÷èõ äààëãàâàð ºãíº. Ñóðàëöàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüæ, çóðãèéã õýäýí ÿíçààð ýâë¿¿ëæ áàéãààã òýìäýãëýíý. Ñóðàëöàã÷äûí áè÷èæ áóé çîõèîìæ ýñâýë ýâë¿¿ëñýí çóðãèéã íü àæèãëààä àëü ñóðàëöàã÷ààñ ýõëýõýý òºëºâëºíº.
Ñóðàëöàã÷ á¿ð äóãòóé
äîòîðõ çóðãóóäûã ýâë¿¿ëýýä äýâòýðòýý íààíà. Ýâë¿¿ëñýí çóðãèéíõàà ¿éë ÿâäëûí äàãóó çîõèîìæ áè÷íý.
Ýäãýýð çóðãóóäûã ýâë¿¿ëýõýä çºâ äàðààëàë ãýæ áàéõã¿é. Ñóðàëöàã÷äààð ýâë¿¿ëñýí çóðãóóäûã íààëãàæ áàéãàà íü áóñäûã äàãàæ ººðèéíõºº ¿çýë áîäëîî ººð÷ëºõã¿é áàéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºã÷ áàéãàà þì. Öàâóó ýñâýë ñêî÷èéã ñóðàëöàã÷äàä óðüä÷èëàí õýëæ àâ÷ðóóëíà. Õè÷ýýëèéí õóãàöààíä á¿õ ñóðàëöàã÷äûí çîõèîìæóóäûã ñîíñîõ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ íýã èæèë äàðààëëààð ýâë¿¿ëñýí áîëîâ÷ áè÷ñýí çîõèîìæ íü ººð ýñâýë ººð äàðààëëààð ýâë¿¿ëñýí áîëîâ÷ îéðîëöîî óòãàòàé çîõèîìæóóäûã óíøóóëàí äàðàà íü ñóðàëöàã÷äûí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî. Àíãèéí õè÷ýýëä îðîëöîõ áîëîí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõäýý òààðóó ñóðàëöàã÷ààñ çîõèîìæîî ýõë¿¿ëæ áîëíî. Çîõèîìæäîî íýð ºã÷, àãóóëãàà èëýðõèéëýõ íü õ¿¿õäèéí áàñ íýãýí ÷àäâàð áàéäàã ó÷ðààñ íýð ñîíãóóëàõ õýðýãòýé.
38
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
Ñóðàëöàã÷äàä ººðèéí áè÷ñýí
Áóñàä ñóðàëöàã÷èä
çîõèîìæîî ÿðóó òîä óíøèõûã ñàíóóëíà. Õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýõ (10 ìèí)
39
Öóâðàë çóðàãíûõàà çàðèì çóðàã äýýð ñóðàëöàã÷èäòàé òîãòîæ ÿðèëöààðàé. Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà îéí ýêîñèñòåìèéã õýðõýí äîðîéòóóëæ áàéíà âý? Îéí ýêîñèñòåìèéí äîðîéòîë íü áàéãàëü, íèéãýìä ÿìàð ¿ð äàãàâàðûã áèé áîëãîæ áàéíà âý? Îé ìîä ýêîëîãèéí õóâüä ÿìàð ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé áàéãààã çóðàã äýýðýýñ àæèãëàæ òàéëáàðëàíà óó? ....
íýã íýãíèéõýý áè÷ñýí çîõèîìæèéã àíõààðàëòàé ñîíñîíî.
Ñóðàëöàã÷èä ººðèéí
¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýí ÿðèëöàíà. Îéí ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäëûí òàëààðõ ìýäñýí ç¿éëýý äýâòýðòýý ä¿ãíýæ áè÷íý.
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÒªÌ 1. “Ой” сэдэвтэй холбоотой öóâðàë зурàã
40
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
41
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÍÝÐ ÒÎÌÚ¨ÎÍÛ ÒÀÉËÁÀÐ ÒÎËÜ: Îé - Ìîíãîë îðíû îéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýã÷ àìüòàí, óðãàìëûí îëîí ÿíç áàéäàë, áèîëîãèéí áóñàä áè÷èë áèåòýí, áàéãàëèéí íººö áàÿëàã ø¿òýëöýí îðøèõ ýêîëîãèéí îíöëîã íºõöºë îð÷èíã ¿¿ñãýí çîõèöîæ óðãàñàí áàéãàëèéí áîëîí òàðèìàë áàéäëààð áàéãàà ìîä, áóò, ñººãíèé õàì á¿ðäýë Îéí áàÿëàã - îéí ìîä, ò¿¿íèé äàãàëò íººö Îéí äàãàëò íººö - îéí ñàíãèéí ãàçàðò óðãàäàã æèìñ, æèìñãýíý, 캺ã, ñàìàð, ýìèéí áîëîí õ¿íñ, òýæýýë, òåõíèêèéí óðãàìàë, ìîäíû õîëòîñ, ¿éñ, õóñíû ø¿¿ñ, äàâèðõàé, îéí õºâä, õºâõºí çýðýã îéãîîñ àâ÷ àøèãëàæ áàéãàà àëèâàà áàÿëàã Îéí ñàí - Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð óðãàäàã á¿õ òºðëèéí ìîä, çàã, áóò, ñººã, òàðèìàë îéí íººö Îéí íººö - îéí ñàíã òàëáàé, óðãàà ìîäíû ýçëýõ¿¿íýýð íü èëýðõèéëýõ Àøèãëàõ íººö - îéí ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ íºõöºëòýéãýýð òîäîðõîé õóãàöààíä àâ÷ àøèãëàæ áîëîõ ìîäíû äýýä õýìæýý Îéí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý - îéí íººöèéí õýìæýý, ÷àíàð, õýðýãëýýíèé ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿ð ºãººæèéã ìºíãºí õýëáýðýýð èëýðõèéëýõ Îéã õàìãààëàõ - îéí òºëºâ áàéäëûã äîðîéòîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, îéí áàÿëãèéã æàì ¸ñîîðîî íºõºí ñýðãýõ áîëîìæèéã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð îéí íººöèéí äààöàíä íü òîõèðóóëàí çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, òýäãýýðò õÿíàëò òàâèõ àæèëëàãàà
42
Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà
ÍÎÌ Ç¯É 1. Áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí åðºíõèé çºâëºìæ 2. Н.Нэргүй ба бусад. боловсрол”, УБ, 2008.
“Тогтвортой
хөгжлийн
3. Christine Kuenzli David and andere. Zukunft gestaltan lernen durch Bildung fuer nachhaltige Entwicklung. Didaktischer Leitfaden zur Veraenderung des Unterrichts in der Primarschule. 2008 4. Б.Бурмаа ба бусад. Багш нарт зориулсан гарын авлага, Тогтвортой хөгжлийн боловсрол I хэсэг, УБ, 2008. 5. Б.Бурмаа ба бусад. Багш нарт зориулсан гарын авлага, Тогтвортой хөгжлийн боловсрол V хэсэг, УБ, 2009. 6. Ë.Îòãîíñ¿ðýí áà áóñàä. ÅÁÑ-èéí “Îé” ñýäýâò ñóðãàëòûí õºòºëáºð, Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ 2009. 7. Ø.Ñàéíáèëýã áà áóñàä. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü, Áàãø íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ 2010. 8. À.Ãàí÷èìýã áà áóñàä. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààã íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé òóðøëàãà-4. “Àþóëã¿é îð÷èí” ñýäâèéí õ¿ðýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí àãóóëãà áà òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ÷àäâàðûã òóñãàñàí èíòåãðàöè õè÷ýýëèéí æèøýýí äýýð, ÓÁ 2010. 9. Ä.Ýíõñàéõàí. Ìîíãîë îðíû çîíõèëîõ ìîä,ñººã. Àäìîí ÓÁ 2009. 10. http://forest.mn
43
Îðîí íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì
ÕÀÂÑÐÀËÒ 1. Õýíòèé àéìàãò çîíõèëîí óðãàäàã íàâ÷èò áîëîí øèëì¿¿ñò ìîä
ÃÀÖÓÓÐ (Picea obovata)
ÕÓÑ (Betula platyphylla)
ÓËÈÀÑ (Populus laurifolia)
ØÈÍÝÑ (Larix)
ÓËÈÀÍÃÀÐ (Populus tremula)
ÍÀÐÑ (Pinus sylvestris) ÕÓØ (Pinus sibirica) ÁÓÐÃÀÑ (Salix) 44